საჯარო ფინანსები PDF

საჯარო ფინანსები

1)საჯარო ფინანსების მოქმედების სფერო

sajaro finansebi sxva araferia, Tu ara rTuli kamaTi individisa da saxelmwifos

urTierTobis

Sesaxeb.

sajaro

finansebi

kvalifikaciis

amaRlebis saukeTeso skolaa. ვაცლავ კლაუსი . sajaro finansebis moqmedebis sfero zogjer bundovania. saxelmwifos maregulirebeli strategia mniSvnelovan zegavlenas axdens resursebis ganawilebaze, saxarjo

romlis

politikis

mizani

zogjer

saxelmwifos

ganxorcielebiT

miiRweva.

sagadasaxado

da

magaliTad,

Tu

ase,

saxelmwifos surs, Seamciros korporaciis sidide, mas SeuZlia, msxvil korporaciebze

maRali

reglamentirebis

gadasaxadi

ufleba

aqvs,

daawesos. romlis

garda

amisa,

mixedviTac,

saxelmwifo gansazRvrul

moculobaze ufro didi firma aralegalurad CaiTvleba. sajaro finansebi korporaciebis

dabegvris

sakiTxs

intensiurad

swavlobs,

xolo

antimonopoliuri sakiTxebi misi mxolod arapirdapiri Seswavlis sagania (romlebic sawarmoo organizaciis Sesaxeb masalebSia ganxiluli). 2)

საჯარო ფინანსები და სახელმწიფო

adamianTa Sexedulebani imis Sesaxeb, Tu rogor unda awarmoos

saxelmwifom finansuri operaciebi, Rrma politikuri filosofiis nayofia. erTni uzenaes prioritetad piris Tavisuflebas, meoreni ki _ mTlianad sazogadoebis keTildReobis sxvadasxva aspeqtebs miiCneven. gansxvavebuli filosofia ki saxelmwifოს yvelaze gonivruli ekonomikuri saqmianobis Taobaze gansxvavebul mosazrebebs badebs. Tumca politikis Sesaxeb racionaluri mosazrebis Camosayalibeblad mxolod politikuri filosofia ar kmara. aRniSnuli procesi moiTxovs saxelmwifos praqtikuli saqmianobis codnas. vin aris uflebamosili, warmarTos ekonomikuri politika? raze xarjavs saxelmwifo fuls da saidan qmnis Semosavals? 1030 weli qristeSobamde. aTwleulebis ganmavlobaSi ebraeli tomebi centraluri xelisuflebis gareSe cxovrobdnen. biblia mogviTxrobs, Tu rogor evedreboda xalxi winaswarmetyvel samuels: `dagvidgine axla mefe, rom sxva xalxebis wesisamebr gangvsjides~ samueli Seecada, ebraelTaTvis azri Seecvlevinebina. man aRuwera, Tu rogori iqneboda maTi cxovreba monarqiis farglebSi: ……… Tumca ebraelebs warbic ar SeuxriaT dramatuli scenaris gamo: `ar daujera xalxma samuels. Tqves: ara da ara, mefe unda gvesvas, Cvenc iseTebi unda viyoT, rogoric sxva xalxebi arian. Cveni mefe gangvsjis Cven, win wagviZRveba da Cveni gulisTvis ibrZolebses bibliuri epizodi zustad aRwers saukuneebis winandel e. w. ამბივალენტურობას (ormag gancdas) saxelmwifos mimarT. saxelmwifo sistema aucileblobaa _ yvela ers aqvs igi, Tumca imavdroulad mas arasasurveli Sedegebis motanac SeuZlia. aseTi Sereuli Sexedulebani saxelmwifos mimarT kompleqsurad saxelmwifos sagadasaxado da saxarjo politikasTanaa dakavSirebuli. mefe mosaxleobas uzrunvelyofs maTTvis saWiro zogierTi saSualebiT (am SemTxvevaSi, jariT), magram mxolod garkveuli safasuris gadaxdis Semdeg. saxelmwifo danaxarjebis wyaro sabolood mainc kerZo seqtoria. samuelis daxvewili ganmartebis Tanaxmad, gadasaxadebi sakmaod seriozul tvirTad SeiZleba iqces. mas Semdeg saukuneebma ganvlo, saxelmwifos mimarT msgavsi damokidebuleba ki kvlav aqtualuria. gansakuTrebuli winaaRmdegoba arsebobs saxelmwifos finansur operaciebTan dakavSirebiT. swored amitom zogierTi avtori upiratesobas aniWebs termins saxelmwifo seqtoris ekonomika an ubralod saxelmwifo ekonomika. yuradRebis centrSia saxelmwifos mikroekonomikuri funqcia da resursebis gamoyofasa da Semosavlis ganawilebaze misi zemoqmedebis xasiaTi. rac Seexeba saxelmwifos makroekonomikur funqcias (sagadasaxado, saxarjo da fulad-sakredito politikis saSualebiT umuSevrobisa da fasebis saerTo doneze zemoqmedeba), is calke kursSi Seiswavleba.

3) ორგანიკული და მექანიკური თეორიები სახელმწიფოს შესახებ saxelmwifo bunebrivi organizmia. TiToeuli individi aris aRniSnuli organizmis nawili, Tavad saxelmwifo ki _ organizmis guli. iang Cang-Ci, mao Ze dunis eTikis maswavlebeli pekinSi, amtkicebda, rom `qveyana mTliani organizmia. igi adamianis sxeuls hgavs. qveyana ar aris manqana, romelic SesaZloa daiSalos da kvlav aiwyos~ individi mniSvnelovania, rogorc mxolod sazogadoebis wevri, da misi sikeTe sazogadoebis mTliani sikeTis WrilSi ganisazRvreba. amdenad, sazogadoeba zemoqmedebs individze. ase, magaliTad, platonis `respublikaSi~ moqalaqis qmedeba gamarTlebulia, Tu igi sazogadoebis keTildReobazea orientirebuli. saxelmwifos Sesaxeb organuli Teoriis yvelaze samarcxvino magaliTs nacistebi gvTavazoben: `nacionalisturi socializmi ar aRiarebs calke individs, romelic arsebobs sazogadoebisagan damoukideblad da saimedodaa daculi saxelmwifo Carevisagan... individis yoveldRiuri moqmedeba mTlianobas unda emsaxurebodes. mxolod am gziT iqneba igi Rirebuli~1. sazogadoebis miznebis avtori saxelmwifoa; igi sazogadoebas maTi Sesrulebis unars aniWebs. cxadia, miznebis arCevani mniSvnelovnad gansxvavebulia. platoni Tvlida, rom saxelmwifos mizani aris oqros Sualedis miRweva, romlis farglebSic adamianis qmedeba ganpirobebuli iqneba srulyofili keTilgonierebiT. meore mxriv, adolf hitleri miiCnevda, rom saxelmwifos mizania rasobrivi siwmindis miRweva leninis sityvebis Tanaxmad , proletaruli saxelmwifos mizani `muSa da eqspluatirebul xalxTa maswavlebloba, winamZRoloba da lideroba da am gziT maTi socializmSi Seyvanaa~. sazogadoebrivi miznebi metad gansxvavebulia; amdenad, Zalian mniSvnelovania, gavigoT, Tu rogor unda moxdes maTi SerCeva. organuli Teoriis mimdevarni amtkiceben, rom garkveul miznebs sazogadoeba bunebrivad asrulebs. bunebrivi miznis erT-erTi magaliTi geografiul arealSi suverenitetisaTvis brZolaa (gavixsenoT nacistebis ltolva evropaSi dominanturi adgilis mosapoveblad). filosofosebi saukuneebis ganmavlobaSi cdilobdnen, aexsnaT termin `bunebrivis~ mniSvneloba, Tumca misi gansazRvreba dRemde bundovania. meqanikuri Teoria saxelmwifos Sesaxeb meqanikuri Teoriis Tanaxmad, saxelmwifo ar aris sazogadoebis organuli nawili. igi TiTqos adamianebma Tavisi miznebis misaRwevad gamoigones. amerikeli politikuri moRvawis, henri kleis, azriT `saxelmwifos endobian. saxelmwifo moxeleebi ki rwmunebulebi arian. centralur rgolSi upiratesad dgas individi (da ara jgufi).

yvela adamiani eTanxmeba im azrs, rom saxelmwifo mosaxleobas Zaladobisagan icavs. amisaTvis ki saxelmwifos iZulebis uflebis monopolia esaWiroeba. sxva SemTxvevaSi anarqia gaZlierdeba da situacia daemsgavseba ქაოსს. analogiurad, `xalxTa simdidreSi~ adam smiTi amtkicebs, rom saxelmwifom unda daicvas `Tavisi sazogadoeba danaSaulisa da sxva, damoukidebeli sazogadoebis agresiisagan~, `xolo sazogadoebis TiToeuli wevri _ sxvaTa Cagvrisa da usamarTlobisagan~ yvelaze SezRuduli Zalauflebis mqone saxelmwifosac ki fizikuri iZulebisagan moqalaqeebis dacva evaleba. garda amisa, smiTi amtkicebda, rom saxelmwifom unda ikisros `gansazRvruli saxelmwifo saqmisa da saxelmwifo institutebis Camoyalibeba-SenarCunebis pasuxismgebloba, romlebic arasodes ar moemsaxureba individis an individTa mcire jgufis interesebis stimulirebasa da Sesrulebas~ aq SesaZloa gagvaxsendes gzebi, xidebi, და სხვა. am TvalsazrisiT, meqanikuri Teoriis WrilSi gamefebuli mosazrebani sakmaod gansxvavebulia. Tavisufali nebis doqtrinis mimdevarni, romlebic Tvlidnen, rom SezRuduli Zalauflebis mqone saxelmwifo yvelaze racionaluria, misTvis ekonomikuri rolis miniWebis winaaRmdeg gamodiodnen. smiTis sityvebiT rom vTqvaT, `nebismieri adamiani, sanam ar arRvevs samarTlianobis kanons, absoluturad Tavisufalia sakuTari interesis dakmayofilebaSi~ Tavisufali nebis doqtrinis mimdevarni metad skeptikurad uyurebdnen saxelmwifos unars socialuri keTildReobis gazrdisa. amis sapirispirod, isini, visac social-demokratebs vuwodebT, miiCneven, rom mosaxleobis keTildReobis uzrunvelsayofad saWiroa mniSvnelovani saxelmwifo intervencia, romelic sxvadasxva formiT xorcieldeba: specialuri reglamenti, romelic samuSao adgilis usafrTxoebas uzrunvelyofs, kanoni, romelic krZalavs rasobriv da sqesobriv diskriminacias. anglo-amerikul politikur msoflmxedvelobaSiც დროდადრო saxelmwifos Sesaxeb meqanikuri Teoria gabatonda, Tumca ara totalurad. adamiani, romelic amtkicebs, rom raime unda gakeTdes `erovnuli interesis~ WrilSi, da Tanac individis an individTa jgufis keTildReobis ignorirebas axdens, farulad iziarebs organul Teorias. ufro zogadad, TviT yvelaze maRalindividualistur sazogadoebaSi adamiani eris saxeliT gamodis da samSoblos msxverpladac ki ewireba. amdenad, meqanikuri Teoriis damkvidreba TavisTavad iseTi ideologiis Camoyalibebas ar uzrunvelyofs, romelic zustad migviTiTebda, unda ganxorcieldes Tu ara konkretuli ekonomikuri intervencia. aRniSnuli sakiTxi metad mniSvnelovania, radgan ekonomikuri politika

mxolod ekonomikur analizs ar efuZneba. saxelmwifos survili, ganaxorcielos an ar ganaxorcielos moqmedeba, nawilobriv eTikur da politikur gadawyvetilebebzea damokidebuli. rogorc sajaro finansebis Sesaxeb qveyanaSi mimdinare debatebi cxadyofs, am sakiTxebs uamravi gonieri adamiani ewinaaRmdegeba.

4)მთავრობის ზომა ხარჯები,შემოსავლები

mTavrobis zoma bil klintonma SeerTebuli Statebisadmi cnobil mimarTvaSi ganacxada: `veeberTela mmarTvelobis epoqa dasrulda~. aRniSnuli gancxadeba gulisxmobs, rom arsebobs meTodi, romliTac dadgindeba, aris Tu ara mmarTveloba `veeberTela~. magram rogor unda ganisazRvros mTavrobis sidide? politikosebi da Jurnalistebi swored sajaro seqtorSi dasaqmebuli adamianebis raodenobis mixedviT gansazRvraven mTavrobis sidides _ zomas. Tumca mTavrobis zomis koeficientma, romelic masSi dasaqmebulTa raodenobis mixedviTaa gamoangariSebuli, SesaZloa SecdomaSi Segviyvanos. warmoidgineT qveyana, sadac ramdenime sajaro moxele amuSavebs mZlavr kompiuters, romelic iRebs yvela ekonomikur gadawyvetilebas. aseT qveyanaSi, mTavrobis moxeleTa raodenobis safuZvelze, mTavrobis mniSvneloba saTanadod ver fasdeba. analogiurad, Zalian martivia, Seiqmnas scenari, romelSic bevri sajaro moxele SedarebiT sust sajaro ZalauflebasTan iqneba dakavSirebuli. Tumca xSirad sajaro seqtoris moxeleTa raodenoba sasargeblo informaciaa. miuxedavad amisa, igi naTels ar hfens mTavar sakiTxs _ ra masStabiT akontrolebs mTavroba sazogadoebis resursebs? arsebobs ufro keTilgonivruli da miRebuli midgoma, mTavrobis zoma ganisazRvros mis mier wlis ganmavlobaSi gaweuli danaxarjebis moculobis mixedviT, romlebic ZiriTadad sami saxisaa: 1. saqonlisa da momsaxurebis Sesyidva. saxelmwifo SeiZens aRniSnuli kategoriis did odenobas, raketidan metyevis momsaxurebamde. 2. Semosavlis xalxisaTvis, biznes-erTeulebisa da sxva mTavrobebisaTvis gadacema. saxelmwifo zogierTi pirisa da organizaciisagan iRebs Semosavals da mas sxvebs gadascems. amis magaliTad gamodgeba keTildReobis amaRlebis iseTi programebi, rogoricaa sasursaTo talonebi da fermerTaTvis garkveuli

saqonlis warmoebisaTvis (an warmoebis SeCerebisaTvis) gadaxdili subsidiebi. 3. procentebis gadaxda. mTavroba xSirad sesxulobs fuls sakuTari saqmianobis dasafinanseblad da, rogorc msesxebeli, valdebulia amgvari privilegiiT sargeblobisaTvis procenti gadaixados. arsebobs azri, rom informacia saxelmwifo reglamentirebiT gamowveuli ekonomikis danaxarjebis Sesaxeb wliur maregulirebel biujetSi unda gamoqveyndes. swored am gziT gaxdeba SesaZlebeli aseTi danaxarjebis zusti aRricxva. samwuxarod, maTi gamoTvla Zalian rTulia. ხარჯები : saxelmwifo biujetis didi nawili e.w. `uflebrivi programebisagan~ Sedgeba. esaa programebi, romelTa danaxarji fiqsirebuli dolariT ki ara, aramed masSi monawileobis uflebis mqone adamianTa raodenobiT ganisazRvreba. kanonebi, romlebic aregulirebs iseT sferoebs, rogoricaa socialuri uzrunvelyofa, sazogadoebrivi keTildReobis amaRlebisken mimarTuli programebi, sasoflo-sameurneo produqciis fasebis mxardaWera da a.S., beneficiarTa odenobisa da masStabis gansazRvras moiTxovs. amdenad, uflebrivi programebis danaxarjebs moqmedi mTavroba ar gaiangariSebs, Tu ar Seicvleba kanoni. analogiurad, sesxis momsaxurebis Tanxis odenoba saprocento ganakveTisa da wina deficitis mixedviT ganisazRvreba. amdenad, igi TiTqmis ar Sedis amJamad gadawyvetilebaTa mimRebi pirebis sakontrolo sferoSi. araerTi Sefasebis Tanaxmad, federaluri biujetis sami meoTxedi SedarebiT ukontroloa. sasargeblo iqneboda, mTliani danaxarjebi mTavrobis doneTa mixedviT gagvenawilebina. federalur mTavrobaze mTliani pirdapiri danaxarjebis 51%, Statebze _ 21%, xolo adgilobriv mmarTvelobaze _ 28% modis. Statebi da adgilobrivi mmarTvelobebi aqtiuri moTamaSeebi arian. maTi danaxarjebis didiwili modis policiaze, saxanZro samsaxurze, ganaTlebasa da transportirebaze. sazogadoebrivi keTildReobis amaRlebasTan dakavSirebul danaxarjebs Statebi gasweven. amonagebi federalur doneze piradi Semosavlis dabegvra dRes amonagebis erT-erTi umniSvnelovanesi wyaroa, romelzedac mobilizebuli gadasaxadebis 46% modis. `socialur dazRvevas~ esaa xelfasze gadasaxadi, romliTac socialuri dazRvevisa da samedicino momsaxurebis uzrunvelyofa xdeba. maTze dRes federaluri amonagebis mesamedze meti modis. garkveulwilad sainteresoa korporaciebis Semosavalze dawesebuli federaluri gadasaxadis mniSvnelobis Semcireba. 1965 wels masze federaluri Semosavlebis daaxloebiT 22% modioda, dRes ki

aRniSnuli maCvenebeli mxolod 8%-ia. Statebisa da adgilobrivi mmarTvelobis seqtorSi ori yvelaze saocari cvlileba iyo qonebis gadasaxadis mniSvnelobis Semcireba da fizikuri piris saSemosavlo gadasaxadis masStabis zrda. cvlilebebi sesxis realur RirebulebaSi. kamaTis dros xSirad moismenT azrs imis Sesaxeb, rom gadasaxadebi saxelmwifos Semosavlis erTaderTi wyaroa. Tumca im SemTxvevaSi, rodesac saxelmwifo debitoria da fasebis done izrdeba, sesxis realur RirebulebaSi mimdinare nebismieri cvlileba SesaZloa Semosavlis mniSvnelovan wyarod iqces. ukeT gasarkvevad, warmoidgineT, rom wlis dasawyisSi kreditorisagan isesxeT 1000 aSS dolari, romlis dabruneba wlis bolomde ar mogiwevT. davuSvaT, wlis ganmavlobaSi fasebi 10%-iT gaizarda. amdenad, fulis Rirebuleba, romelsac kreditors daubrunebT, 10%-iT naklebi iqneba fulis im RirebulebasTan SedarebiT, romelic misgan isesxeT.saqme isaa, rom inflaciam Tqveni sesxis realuri Rirebuleba 100 aSS dolariT (1000 aSS dolaris 10%) Seamcira.

5)=6კეთილდღეობის ეკონომიკა და სახელმწიფოს როლი ეკონომიკაში saxelmwifos mizani Tavisi xalxis keTildReobis uzrunvelyofaa. eris materialuri winsvla da keTildReoba mxolod maSinaa Rirebuli, Tu mas TiToeuli Rirseuli moqalaqis moralur da materialur keTildReobamde mivyavarT. aiReT nebismieri yoveldRiuri gazeTi: aucileblad waawydebiT statias ekonomikaSi saxelmwifos rolze debatebis Sesaxeb. unda Semcirdes Tu ara saSemosavlo gadasaxadi? saWiroa Tu ara xandazmulTaTvis medikamentebis Sesasyidad subsidiis gamoyofa? gonivruli iqneba Tu ara saxelmwifo miwis gamoyeneba alaskaze navTobis saZieblad? _ aseTi CamonaTvali usasruloa. saxelmwifos ekonomikuri saqmianobis amgvari mravalferovnebis pirobebSi marTlac aucilebelia im zogadi meTodebis arseboba, romelTa mizani sxvadasxva saxelmwifo operaciebis racionalobis Sefaseba iqneboda. aseTi sistemuri CarCos gareSe saxelmwifo programa mTavrdeba da misi Sefaseba specialuri meTodebiT xdeba, ris Sedegadac saTanado ekonomikuri politikis ganxorcieleba SeuZlebelia. keTildReobis ekonomika sajaro finansebis specialistebis umetesoba aRniSnul CarCod keTildReobis ekonomikas iyenebs. keTildReobis ekonomika aris ekonomikuri Teoriis ganStoeba, romlis yuradRebis centrSi sxvadasxva ekonomikuri formaciebis socialuri sasurvelobaa. TeoriiT imisTvis sargebloben, rom bazrisaTvis xelsayreli pirobebi (bazari kargad muSaobs) misTvis araxelsayreli pirobebisagan (bazari ver aRwevs sasurvel Sedegebs) gavarCioT. dRes yvelaze cxare kamaTi ekonomikis organizebasTan dakavSirebiT yofil komunistur qveynebSi mimdinareobs. miuxedavad amisa, igive sakiTxebi dasavleTis saxelmwifoebSic sakmaod mwvaved dgas: erovnuli Semosavlis ra nawili unda daeTmos sajaro seqtors? rogor dafinansdeba saxelmwifo danaxarjebi? pirvel rigSi, ZiriTadi xedva metad individualuria. igi adamianis sargebelsa da misi maqsimizaciis gzebzea fokusirebuli. aRniSnuli mosazreba socialuri uzrunvelyofis funqciis formulirebaSic (3.10 gantoleba) moCans.

am gantolebis ZiriTadi azri isaa, rom kargi sazogadoeba bednier adamianTa erTobliobas warmoadgens. vinaidan keTildReobis ekonomika adamianis upiratesobas centralur adgilze ayenebs, igi aRniSnuli upiratesobis seriozul aRqmas moiTxovs. adamianma yvelaze kargad icis, Tu ra aniWebs mas kmayofilebas. amis sawinaaRmdego Sexeduleba, erT dros mSvenivrad formulirebuli tomas o’nilis mier, aseTi iyo: `xSirad amerikelebs swored is surT, rac maTTvis kargi ar aris~. Tu vinme daijerebs, rom individis preferencia arajansaRi da uzneoa, aRmoCndeba, rom Teorias, romlis mizani individis sargeblis maqsimizaciaa, verasodes gamoviyenebT. keTildReobis ekonomikis CarCosTvis damaxasiaTebeli kidev erTi SesaZlo problema misi SedegTan damokidebulebaa. situacia fasdeba resursTa ganawilebis mixedviT da ara imis mixedviT, Tu rogor ganisazRvra ganawilebis forma. SesaZloa, sazogadoeba unda ganisajos im procesis mixedviT, romelmac igi ganawilebis am formamde miiyvana, da ara faqtobrivi Sedegebis mixedviT. SeuZlia Tu ara adamians Tavisuflad dados kontraqti? aris Tu ara sajaro procesebi demokratiuli? Tu amgvar mosazrebas avirCevT, keTildReobis ekonomika Tavis normatiul mniSvnelobas dakargavs. meore mxriv, keTildReobis ekonomikis seriozuli upiratesoba is aris, rom igi saxelmwifo politikis Sesafaseblad logikur CarCos uzrunvelyofs. yovelives Semdeg, saxelmwifos nebismieri intervencia resursTa ganawilebas gamoiwvevs, keTildReobis ekonomikis mizani ki ganawilebis alternatiuli formebis Sefasebaa. keTildReobis ekonomikis CarCo gvibiZgebs, rodesac saxelmwifos mier ganxorcielebul qmedebaze vsaubrobT, davsvaT sami arsebiTi SekiTxva: · moxdeba Tu ara aRniSnuli qmedebis Sedegad yvelaze sasurveli formiT ganawileba? · gazrdis Tu ara igi efeqtianobas? · gamoiwvevs Tu ara igi miznobriv danaxarjebs? Tu pasuxi samive SekiTxvaze uaryofiTia, maSin sasurvelia, bazars Tavisufleba mivaniWoT. cxadia, aRniSnul SekiTxvebze pasuxis gacema arsebiT kvlevebs da, pirveli SekiTxvis SemTxvevaSi, subieqtur Sefasebasac moiTxovs. swori SekiTxvis dasma gadawyvetilebaTa miRebis procesisaTvis faseul struqturas uzrunvelyofs. igi individs aiZulebs, Tavisi eTikuri faseulobebi gamoxatos, da zedapiruli da mxolod sakuTari interesebi dasakmayofileblad moqmedi programebis aRmoCenas amartivebs. keTildReobis ekonomika aris mecniereba alternatiuli ekonomikuri formaciebis sasurvelobis Sesaxeb. · resursebi pareto-efeqtianobis mixedviT mxolod maSin nawildeba, rodesac individs ar SeuZlia gamdidreba ise, rom sxva piris materialur mdgomareobas ziani ar miayenos. pareto-efeqtianobis wertili moiTxovs, rom TiToeuli piris SemTxvevaSi ori saqonlis Senacvlebis zRvruli ganakveTi tranformaciis zRvrul ganakveTs udrides. pareto-efeqtianoba ekonomikis efeqtianobis Sesafaseblad ekonomistTa sakontrolo wertilia. · keTildReobis ekonomikis pirveli ZiriTadi Teoria amtkicebs, rom konkurentuli sabazro meqanizmi garkveul pirobebSi paretoefeqtianobamde migviyvans. · mTeli momxibvlelobis miuxedavad, pareto-efeqtianobas pretenzia ara aqvs, eTikur normad CaiTvalos. SesaZlebelia, sazogadoebas Tanasworobis an sxva kriteriumis safuZvelze araefeqtiani ganawileba erCios, rac ekonomikaSi saxelmwifos intervenciisaTvis erT-erT SesaZlebel mizezs uzrunvelyofs. · socialuri uzrunvelyofis funqcia misi TiToeuli wevris sargeblis

mimarT sazogadoebis preferencias ganazogadebs. misi gamoyeneba imisTvisaa SesaZlebeli, rom moinaxos resursTa ganawilebis iseTi forma, romelic socialuri uzrunvelyofis masStabs maqsimalurad gazrdis. · keTildReobis ekonomikis meore ZiriTadi Teoriis Tanaxmad, sazogadoebam SesaZloa resursebi pareto-efeqtianobis mixedviT gaanawilos, Tu daniSnulebisamebr gamoiyenebs Tavdapirvel Senatanebs, Semdeg ki xalxs erTmaneTTan Tavisufali vaWrobis saSualebas miscems. · saxelmwifos intervenciis meore mizezi bazris naklovanebaa (fiaskoa), romelic sabazro Zalauflebis an bazris ararsebobis dros aSkaravdeba. · is faqti, rom bazari resursebs srulyofilad ver anawilebs, sulac ar gulisxmobs, rom amas saxelmwifo ukeT SeZlebs. yvela SemTxveva damsaxurebis mixedviT unda Sefasdes. · keTildReobis ekonomika individualistur socialur filosofias efuZneba. igi did yuradRebas ar aqcevs im procesebs, romlebic miznis misaRwevad gamoiyeneba. amdenad, miuxedavad imisa, rom politikis gasaanalizeblad igi logikur da sasargeblo CarCos uzrunvelyofs, keTildReobis ekonomika universaluri mecniereba ar aris

7 )კეთილდღეობის ეკონომიკის პირველი და მეორე ძირითადი თეორიები; კეთილდღეობის ეკონომიკა keTildReobis ekonomika aris ekonomikuri Teoriis ganStoeba, romlis yuradRebis centrSi sxvadasxva ekonomikuri formaciebis socialuri sasurvelobaa. TeoriiT imisTvis sargebloben, rom bazrisaTvis xelsayreli pirobebi (bazari kargad muSaobs) misTvis araxelsayreli pirobebisagan (bazari ver aRwevs sasurvel Sedegebs) gavarCioT. კეთილდღეობის ეკონომიკის პირველი ძირითადი თეორია SesaZlebelia ki, rom ekonomikam sasurvel mdgomareobas miaRwios? pasuxi im daSvebazea damokidebuli,romelsac gavakeTebT ekonomikis operaciebis Sesaxeb. davuSvaT, rom: 1.mwarmoeblebi da momxmareblebi srulyofili konkurentebi arian (anu, arc erTimaTgani ar flobs sabazro Zalauflebas); 2. bazari TiToeuli produqciisaTvis arsebobs. aseTi daSvebis farglebSi e.w. keTildReobis ekonomikis pirveli ZiriTadi Teoria amtkicebs, rom resursTa ganawileba swored paretoefeqtianobis mixedviT xdeba. faqtobrivad saocari Sedegi gamovlinda, romelic migviTiTebs, rom konkurentuli ekonomika resursebis efeqtian ganawilebas `avtomaturad~ axorcielebs, rasac centralizebuli mmarTveloba ar esaWiroeba (adam smiTis `uxilavi xelis~ Crdili). keTildReobis pirveli Teoria im Semecnebis formalizebas axdens, romelic ukve didi xania aRiarebulia: rodesac saqme saqonlisa da momsaxurebis miwodebaze midgeba, Tavisufal sawarmoTa sistema Zalian nayofieri xdeba. Teoriis dasamtkiceblad sakmaod rTuli maTematikaa saWiro. Tumca SegviZlia qvecnobieri (intuiciuri) dasabuTeba SemogTavazoT. Konkurenciis ZiriTadi arsi isaa, rom yvela adamianisTvis dawesebulia Tanabari fasebi

_TiToeuli momxmarebeli Tu mwarmoebeli imdenad umniSvneloa bazrisaTvis, rom igi fasze zemoqmedebas ver axdens.

სამართლიანობა და კეთიდღეობის ეკონომიკის მეორე ძირითადი თეორია Tu kargad funqcionirebadi konkurentuli bazari efeqtianad anawilebs resursebs, maSin ra rols asrulebs ekonomikaSi saxelmwifo? aseT viTarebaSi racionalurad mxolod saxelmwifos umniSvnelo roli CaiTvleba. Saxelmwifos mTavari funqcia iqneba sakuTrebis uflebis dacva ise, rom bazarma imuSaos. saxelmwifo adgens kanons da uzrunvelyofs wesrigs; igi aRWurvilia sasamarTlo sistemiTa da erovnuli Tavdacvis meqanizmiT. sxva yvelaferi zedmetia. Tumca aRniSnuli daskvna keTildReobis pirveli Teoriis zedapirulgaazrebas efuZneba. samyaroSi yvelaferi gacilebiT rTulia. unda Sevides Tu ara saxelmwifo uSualod bazarSi imisaTvis, rom ekonomika keTildReobis maqsimizaciis uzrunvelmyof wertilamde mivides? magaliTad, unda daawesos Tu ara man zeda zRvruli fasi im saqonelze, romelsac Raribi mosaxleoba moixmars? pasuxi aseTia _ ara. keTildReobis meore Teoria mniSvnelovania imdenad, ramdenadac masSi efeqtiani da samarTliani ganawilebis sakiTxebis gamocalkevebaa SesaZlebeli. Tu sazogadoeba gadawyvets, rom resursebi dRes usamarTlod nawildeba, igi sabazro fasebSi ki ar unda Caerios da amiT efeqtianoba Seamciros, aramed resursebi samarTlianad unda gaanawilos. cxadia, saxelmwifos resursTaganawilebis garkveuli meTodi esaWiroeba. problemebic swored maSin Cndeba,rodesac am mizniT xelmisawvdomi meqanizmebi (rogoricaa gadasaxadebi) araefeqtianobas iwvevs.

მე-8 საკითხი: ბაზრის ნაკლოვანებები და მათი დაძლევის გზები და საზოგადოებრივი საქონელი rodesac bazari resursebs efeqtianad ver anawilebs,ekonomistebi Cavardnis SesaZlo mizezebs alyas Semoartyamen xolme. rogorc ukve aRiniSna, ekonomika SesaZloa ori ZiriTadi mizeziT iyos araefeqtiani _sabazro Zalaufleba da bazris ararseboba.

საბაზრო ძალაუფლება keTildReobis pirveli Teoria mxolod maSinaa qmediTi, roca fass yvela momxmarebeli da firma eTanxmeba. magram Tu zogierTi individi an firma fass gansazRvravs (maT aqvT fasebze zemoqmedebis unari), resursTa ganawileba ZiriTadad araefeqtiania. ratom? sabazro Zalauflebis mqone firmas SeiZleba imis unari aRmoaCndes, rom fasi zRvrul Rirebulebaze metad gazardos, Tu bazars konkurentTan SedarebiT nakleb produqcias miawvdis. amdenad, 3.9 gantoleba, pareto-efeqtianobis erT-erTi aucilebeli piroba, irRveva. saqonlisaTvis arasakmarisi resursebi gamoiyofa. fasis daweseba, rogorc qmedeba, sxvadasxvagvarad xorcieldeba. Yvelaze eqstremaluri SemTxveva monopoliaa, rodesac bazarze mxolod

erTi firmaa, sxva firmebisaTvis ki Sesasvleli Caketilia. naklebad eqstremaluri SemTxvevaa oligopolia (ramdenime gamyidveli), rodesac erTi tipis warmoebaSi CarTul firmebs SeswevT zRvrul danaxarjze maRali fasis dawesebis unari. da bolos, arsebobs SemTxveva, rodesac zogierT warmoebaSi bevri firmaa CarTuli, magram TiToeul maTgans aqvs sabazro Zalaufleba imdenad, ramdenadac isini diferencirebul produqcias awarmoeben. ase, magaliTad, bevri firma awarmoebs sportul fexsacmels, Tumca momxmareblebi ganasxvaveben "Reebok"-is, "Nike"isa da "Adidas"-is produqcias.

ბაზრის არარსებობა

keTildReobis pirveli Teoriis mixedviT, bazari yvela produqciisaTviს arsebobs. Tu bazari garkveuli saqonlisaTvis ar arsebobs, maSin igi efeqtianad verc resursebs gaanawilebs. realurad, garkveul produqciaze SesaZloa bazari marTlac ar warmoiqmnas. aviRoT, magaliTad, dazRveva _ moulodnelobiT aRsavse samyaroSi metad mniSvnelovani momsaxureba. Miuxedavad iseTi firmebis arsebobisa, rogoricaa "Aetna" da "Allstate", arsebobs garkveuli movlenebi, romlebic kerZo bazarze ubralod ar izRveva. ase, magaliTad, warmoidgineT, rom gsurT, daazRvioT gaRaribebis SesaZlebloba. SesaZlebelia ki, rom firmam, romelic konkurentul bazarze moqmedebs, momgebianad CaTvalos `siRaribis dazRveva~? pasuxi aseTia _ ara. Tu dagazRveven siRaribeze, SeiZleba aRar imuSaoT. amis Tavidan asacileblad ki sadazRvevo firmebi Tqvens qcevas Seamowmeben, raTa gansazRvron, Tqveni dabali Semosavali Tqveni uiRblobiTaa gamowveuli Tu ubralod samsaxuris gacdeniT. Tumca aRniSnuli monitoringis Catareba an Zalian rTuli iqneba an SeuZlebeli. amdenad, ar arsebobs siRaribis dazRvevis bazari _ misi dazRveva ubralod SeuZlebelia.

საზოგადოებრივი საქონელი ra

gansxvavebaa

saxelmwifo

Tavdacvasa

da

picas

Soris?

SekiTxva

SeiZleba suleluradac ki mogveCvenos, Tumca misi gaanalizebis Sedegad mivalT daskvnamde, Tu romeli saqoneli unda uzrunvelyos saxelmwifo seqtorma da romeli _ kerZom. dasawyisisaTvis aRvniSnavT, rom or saqonels Soris arsebobs erTi uzarmazari gansxvaveba _ ori adamiani ver SeWams erTdroulad erT picas: Tu erTi Wams picas, maSin imave picaze meore analogiur

qmedebas

veRar ganaxorcielebs.

amis

sapirispirod,

dacva,

romelsac armia uzrunvelyofs, individTa mier momsaxurebis erTdroulad gamoyenebis SesaZleblobas ar zRudavs. meore mniSvnelovani gansxvaveba isaa, rom erT adamians advilad SeuZlia, meore arc ki gaakaros picas.

magram SeuZlebelia adamianis CamoSoreba saxelmwifo Tavdacvis Sedegad miRweuli keTildReobisagan (rTulia, warmovidginoT, rom teroristebs miecemaT erTi individis saxlis darbevis nebarTva, meoris saxlisa ki aekrZalebaT). saxelmwifo Tavdacva wminda sazogadoebrivi saqonelia, romelic Semdegnairad ganisazRvreba: 

·mas Semdeg, rac saqonliT uzrunvelyofa moxdeba, saqonlis

moxmarebisaTvis sxva piris zRvruli danaxarji nuls udris _ misi moxmareba konkurencias ar iwvevs.  pirisaTvis saqonliT sargeblobis uflebis warTmeva an Zalian Zviria an SeuZlebeli _ saqonlis moxmareba gamoricxvis princips ar eqvemdebareba. amis sapirispirod, iseTi piradi moxmarebis saqoneli, rogoric picaa, moxmarebisas konkurencias iwvevs da gamoricxvis princips eqvemdebareba. wminda sazogadoebriv saqonlad klasifikacia sabazro pirobebsa da teqnologiur mdgomareobazea damokidebuli. kvlav ifiqreT Suquris Sesaxeb.rogorc ki naTura inTeba, erTi gemi misi momsaxurebiT sargeblobs, Tanac meore gems analogiuri momsaxurebiT sargeblobis SesaZleblobas ar arTmevs. ufro metic, arc erT gems ar SeiZleba signaliT sargeblobis SesaZlebloba waerTvas. aseT pirobebSi Suqura wminda sazogadoebrivi saqonelia. davuSvaT, gamoigones SemzRudavi mowyobiloba, romlis amoqmedebis Sedegad gemi veRar xedavs Suquris signals, vidre specialur mimReb mowyobilobas ar SeiZens. ასეთ SemTxvevaSi principi, romlis mixedviTac, sazogadoebrivi saqoneli gamoricxvisნprincips ar eqvemdebareba, aRar moqmedebs. Tumca aRarc Suquraa wminda sazogadoebrivi saqoneli. zogierT cnebas, romelic pirobiTad gansazRvrulia, rogorc `saqoneli~, sazogadoebrivi saqonlis niSan-Tvisebebi aqvs. patiosneba mniSvnelovani magaliTia. Tu TiToeuli moqalaqe komerciul garigebebSi patiosani iqneba, maSin saqmis warmoebis dros fasebis SemcirebiT mTeli sazogadoeba isargeblebs. aseTi tipis xarjebis Semcireba rogorc arakonkurentuli moxmarebis, ise gamoricxvis SeuZleblobis principiT xasiaTdeba.

analogiurad, Semosavlis ganawileba sazogadoebrivi saqonelia. Tu Semosavali `samarTlianad~ nawildeba, maSin TiToeuli individi kmayofilia imiT, rom jansaR sazogadoebaSi cxovrobs _ Cven ar SegviZlia, romelime individis aRniSnuli ufleba xelvyoT.

მე-9 საკითხი: მომსახურებისა და წარმოების სახელმწიფო და კერძო ალტერნატივები saxelmwifo warmoeba Tu kerZo warmoeba? aeroportis usafrTxoeba 11 seqtembris Semdeg yvelaze mniSvnelovani sakiTxi gaxda. konsensusi imis Taobaze, rom usafrTxoebis sistema saSinel mdgomareobaSia da saWiroa misi ganaxleba, miRweulia. debatebi mimdinareobs imis Sesaxeb, Tu rogor unda ganxorcieldes aRniSnuli gadawyvetileba. erTni amtkiceben, rom saWiroa aeroportis usafrTxoebis warmomadgenlTa federalizeba, rac imas gulisxmobs, rom isini federaluri mTavrobis moxeleebi unda iyvnen. meoreni fiqroben, rom mTavrobam aeroportis usafrTxoeba unda daafinansos, Tumca momsaxureba kerZo firmebs unda dauTmos, romlebic monitorings daeqvemdebarebian da valdebulni iqnebian, pasuxi agon Secdomebze. es debatebi xazs usvams Semdegs: adamianebi Tanxmdebian imaze, rom garkveuli momsaxureba saxelmwifo seqtorma unda gaswios, Tumca winaaRmdegobaSi vardebian maSin, rodesac saubroben, Tu sad unda moxdes am momsaxurebis gaweva _ saxelmwifo Tu kerZo seqtorSi? winaaRmdegoba nawilobriv im fundamenturi gansxvavebiTaa gamowveuli, romelic ekonomikaSi saxelmwifos intervenciis masStabs exeba (ix. pirveli Tavi), nawilobriv ki _ saxelmwifo da kerZo miwodebis SedarebiTi fasebis irgvliv Seqmnili sxvadasxva mdgomareobiT. erTni amtkiceben, rom saxelmwifo seqtoris menejerebi, kerZo seqtorSi dasaqmebuli kolegebisagan gansxvavebiT, mogebaze orientirebulni ar arian da imaze ar nerviuloben, rom maTi kompania likvidirebuli iqneba an gakotrdeba. amdenad, saxelmwifo seqtoris menejerebs umniSvnelo stimuli aqvT, Tavisi sawarmoebis saqmianoba akontrolon. jer kidev 1776 wels adam smiTi amtkicebda, rom: `evropis monarqiul saxelmwifoebSi saxelmwifo miwebis gayidva did fuls moitanda. am Tanxas saxelmwifo valis gadasaxdelad Tu gamoiyenebdnen, maSin isini yadaRiT datvirTul im uZrav qonebas gaaTavisuflebdnen, romelic saxelmwifo sakuTrebaSi odesme arsebul miwaze ufro meti iqneboda. rogorc ki saxelmwifo miwa kerZo sakuTreba gaxdeba, yovelwliurad gaumjobesdeba misi xarisxi da igi ukeT damuSavdeba”10.

arsebobs uamravi SemTxveva. maTgan cnobili niu-iorkSi moxda: centralur parkSi sacigurao yinulis moednis xelaxal aSenebaze 12 milioni aSS dolari daixarja [1980-1986]. mTavari problema is iyo, rom kontraqtorebi yinulis Sesaqmnelad sruliad axali teqnologiis gamogonebas Seecadnen, magram teqnologiam ver imuSava. 1986 wels, mas Semdeg, rac 200 aTasi aSS dolari daixarja imis gamosakvlevad, Tu ra ar keTdeboda sworad, qalaqis pirveli pirebi mixvdnen, rom yvelaferi Tavidan iyo dasawyebi. 1986 wlis ivnisSi uZravi qonebis developeri donald j. trampi Seudga proeqtis ganxorcielebas da imave wlis dekemberSi daasrula daaxloebiT 2,5 milion aSS dolarad. trampma

sacigurao moednis mSenebloba dagegmilze sami kviriT adre daamTavra da proeqtisaTvis gamiznuli xarjebidan 750 aTasi aSS dolari dazoga. rodesac CikagoSi mitovebuli manqanebis buqsiriT gasawevad saxelmwifo brigadas kerZo brigadebi Caenacvla, wliuri wminda danazogi 2,5 milioni aSS dolari aRmoCnda. 1998 wels kerZo kompaniis sakuTrebaSi gadavida samxreT floridis saxelmwifo fsiqiatriuli klinika, romelic sakmaod uaryofiTi reputaciiT sargeblobda, radgan iq pacientebs cudad mkurnalobdnen. gonebrivad daavadebulTa bediT dainteresebuli adamianebi Sokirebulni iyvnen am gadawyvetilebiT. erTi wlis Semdeg isinic ki aRiarebdnen, rom hospitalSi mdgomareoba gaumjobesda. cota xanSi kompaniam aRniSna, rom hospitals ukve mogeba mohqonda. 2002 wels ki saxelmwifo kvlevis Sedegad dadginda, rom aSSis sagadasaxado samsaxurma gadauxdeli gadasaxadebi (sul mcire 20 miliardi aSS dolari) ver amoiRo. aRniSnuli gadasaxadebi sakmaod advili amosaRebi iqneboda, Tu gadasaxadis akrefis funqcia kerZo samsaxurebs gadaecemoda privatizaciis oponentebi amtkiceben, rom es magaliTebi kerZo warmoebis Sedegad danaxarjebis danazogis moculobas azviadebs. faqtobrivad, kerZo da saxelmwifo warmoebaTa Soris mcire sistemuri gansxvaveba arsebobs. mniSvnelovani mizezi ki aRniSnuli ori seqtoris mier warmoebuli saqonlis xarisxis gansxvavebulobaa, rac maT SedarebiT daxasiaTebas arTulebs. SesaZloa, kerZo klinikaSi ufro dabali fasebi iyos, vidre saxelmwifo klinikaSi. amis mizezi ki isaa, rom kerZo klinika iseT pacients, romlis mkurnaloba Zviria, ar mkurnalobs. swored am magaliTis Semdeg mivdivarT kerZo warmoebis oponentTa mTavar argumentamde: kerZo kontraqtori dabali xarisxis (meorad) saqonels awarmoebs. arasrulyofili kontraqtebi. kritikis qarcecxlis gasaneitraleblad SeiZleba iTqvas Semdegi: kargi iqneba, Tu saxelmwifo kerZo seqtoris warmomadgenelTan iseT kontraqts dadebs, romelic zustad da srulyofilad gansazRvravs momsaxurebis im xarisxs, romelic saxelmwifos sWirdeba. Tumca rogorc harti, Slaiferi da viSni [1997] aRniSnaven, zogjer srulyofils mimsgavsebuli kontraqtis Sedgena SeuZlebelia, radgan yvela gauTvaliswinebel garemoebas ver ganWvret. ase, magaliTad, `kontraqtis safuZvelze saxelmwifo kerZo seqtors sagareo politikas ver gadaabarebs. misi ZiriTadi aspeqtebi xom gauTvaliswinebeli garemoebebia. kerZo kontraqtori ki udides Zalauflebas Tavisi simdidris gasazrdelad gamoiyenebs (magaliTad, jaris romelime adgilas gagzavnaze uaris TqmiT) ise, rom kontraqtis pirobebs ar daarRvevs~ (gv. 3). meore mxriv, arasrulyofili kontraqti ar aris seriozuli problema SedarebiT rutinuli saqmianobis (nagvisa da Tovlisagan gawmenda) kerZo seqtorisTvis gadacemisas. mokled rom vTqvaT, Tu kerZo seqtorSi fasi ufro dabalia, vidre saxelmwifo seqtorSi, da amave dros SesaZlebelia SedarebiT srulyofili kontraqtis Sedgena, maSin SeiZleba sakmaod msxvili funqciis gadacema kerZo seqtorisTvis. privatizaciis momxreebs sjeraT, rom Tundac SeuZlebeli iyos srulyofili kontraqtis Sedgena, arsebobs sxva meqanizmebi imisaTvis, rom kerZo firmebma araefeqtianad ar Seamciron sawarmoo xarjebi. momxmarebeli yidulobs saqonels; arsebobs bevri mimwodebeli. momxmarebels SeuZlia, sxva mimwodeblisagan SeiZinos saqoneli, Tu amJamindeli mimwodebeli mas dabalxarisxian momsaxurebas sTavazobs. am TvalsazrisiT erTi magaliTia kerZo klinika. garda amisa, reputaciis mopoveba mniSvnelovani aspeqtia _ kerZo kontraqtori, romelsac surs momavalSi kontraqtebis dadeba, unda Seecados, ar ganaxorcielos sawarmoo xarjebis araefeqtiani Semcireba mimdinare periodSi. Slaiferi [1998] amtkicebs, rom kargi reputaciis damkvidrebis

survili mniSvnelovani iyo kerZo seqtoris warmomadgenelTaTvis, romlebic cixeebs uzrunvelyofdnen. kerZo seqtori mSvenier avtomanqanas uzrunvelyofs _ Cven viwyebT fiqrs aeroportis usafrTxoebaze (sakiTxi, romelic zemoT iyo naxsenebi). kerZo warmoebis momxreni amtkicebdnen, rom iseTi rutinuli davalebis Sesasruleblad, rogoricaa tvirTis ekranze gaSuqeba, savsebiT SesaZlebelia srulyofili kontraqti daidos. saxelmwifos SeuZlia, daawesos standartebi da maTi Sesrulebis monitoringi ganaxorcielos. mogebaze orientirebul kerZo firmas eqneba stimuli, ukeTesi teqnologiiis danergviT Seamciros adamianur resursebze gaweuli danaxarji. isini aRniSnavdnen, rom israelis aeroportSi, romelic msoflioSi erT-erTi saukeTesoa, tvirTis usafrTxoebis kerZo inspeqtorebi muSaoben. meore mxriv, isini, visac swams, rom aeroportis usafrTxoeba saxelmwifo seqtorma unda uzrunvelyos, miiCnevdnen, rom kerZo firma adamianuri resursebis treiningze fuls yovelTvis dazogavs Semosavlis zrdis mizniT. privatizebuli sistema ki Sedegad sxvadasxva usafrTxoebis donis mqone gansxvavebul aeroportebs moitanda (Uchitelle, 2001, gv. WK3). sabolood debatebSi gaimarjves adamianebma, romlebic Tvlidnen, rom ukeTesi iqneboda, usafrTxoebis inspeqtorebi federaluri samsaxuris warmomadgenlebi yofiliyvnen. sabazro garemo. privatizaciis irgvliv arsebuli debatebis bolo mniSvnelovani sakiTxia is sabazro garemo, romelSic saxelmwifo da kerZo sawarmoebi funqcionireben. sazogadoebis poziciidan, kerZo sakuTrebaSi arsebul monopolias metad araefeqtiani Sedegis motana SeuZlia, xolo sajaro operaciam konkurenciis pirobebSi SesaZloa sakmaod efeqtian maCveneblebs miaRwios. ukanasknel SesaZleblobasTan dakavSirebiT ifiqreT Phoenix, Arizona-s SemTxvevaze. sazogadoebrivi samuSaoebis departamentis danaxarjebisa da Sesrulebis xarisxis gamo Seqmnili ukmayofilebis Sedegad Phoenix-is tenderSi kerZo kompaniebma daiwyes monawileobis miReba. tenderSi unda SerCeuliyo firma, romelic mimdebare teritorias nagvisagan gawmendda. sazogadoebrivi samuSaoebis departamentsac mieca konkursSi monawilebis ufleba. pirvel etapze misi cda warumatebeli gamodga, radgan kerZo firmebi ukeT da ufro iafad asrulebdnen samuSaos. Tumca garkveuli drois Semdeg departamentma sxvadasxva eqsperimentebi (rogoricaa nagvis Segrovebis marSrutis xelaxali dizainireba) Caatara da kontraqti daibruna. Phoenix-is ambavi cxadyofs, rom Tu konkurencia arsebobs, saxelmwifo da kerZo sakuTrebebs Soris gansxvavebebi mniSvnelovani aRaraa. kanadaSi rkinigzis saxelmwifo da kerZo danaxarjebis skrupulozuri ekonometrikuli Seswavlis safuZvelze kavesi da kristenseni (1980, gv. 974) imave daskvnamde mividnen: `saxelmwifo sawarmoTa ase xSirad moxseniebuli araefeqtianoba efeqtiani konkurenciisgan misi izolaciiTaa gamowveuli da ara misi saxelmwifo sakuTrebiT~. deventeri da malatesta TavianT gamokvlevaSi privatizaciis saerTaSoriso maCveneblebis Sesaxeb [2001] akeTeben aRmoCenas, rom im dros, rodesac saxelmwifo firmebi kerZo firmebTan SedarebiT naklebad Semosavliania, ar arsebobs mtkicebuleba imisa, rom privatizacia Semosavlianobas zrdis. firmis Semosavlianobis zrda mis privatizaciamde ramdenime wliT adre iwyeba – firmaSi arsebiTi restruqturizacia xorcieldeba, sanam igi kerZo seqtors mieyideba. am ideis gansamartavad deventeri da malatesta ambobdnen, rom mTavrobas SeuZlia, gazardos efeqtianoba, Tumca aRniSnuli Sedegi SeiZleba uazrod gaifantos, radgan mTavroba konkurenciul zewolas ar ganicdis. Tu marTlac asea, maSin privatizaciis Sedegad miRebuli WeSmariti sargebeli Sedegis SenarCuneba iqneba.

მე-10 საკითხი: სახელმწიფო შემოსავლის განაწილება და საფუძვლები, მარტივი უტილიტარიზმი RaribTa daxmareba civilizaciis winaSe arsebuli yvelaze rTuli Gგamocdaa- semiuel jonsoni `mTavrobis mTeli xelovneba imaSi mdgomareobs, rom mosaxleobis erTi fenidan maqsimaluri odenobis Tanxa amoiRos da meore fenas gadasces~. volteris es mtkiceba SesaZloa odnav gadaWarbebulad mogeCvenoT, Tumca yvela WeSmaritad politikuri sakiTxi Semosavlis ganawilebas ukavSirdeba. SekiTxvebi imis Taobaze, Tu vin moigebs da vin waagebs, aSkarad Tu SefarviT, saxelmwifo politikis sadiskusio sagania. gavaanalizoT informacia Semosavlis mimdinare ganawilebis Sesaxeb. განვიხილოთ ამერიკიის შეერთებული შტატების 1960 წლის შემოსავლების უთანასწორო განაწილება. 2001 wელს mosaxleobis umdidresi mexuTedi mTliani Semosavlis 50%-s iRebda, xolo uRaribesi mexuTedi _ 4%-ze naklebs. cxrili aseve gviCvenebs, rom usamarTloganawilebis done TandaTan gaizarda. ratom nawildeba Semosavali ase araTanabrad? – es SekiTxva didi xania ekonomikis centralur adgils ikavebs, Tumca masze mkafio pasuxi jer kidev ar arsebobs2. SeerTebul Statebsa da dasavleTis sxva qveynebSi ojaxebs Soris Semosavlis usamarTlod ganawilebis mTavari mizezi ojaxis ufrosTa sxvadasxva xelfasia. gamomuSavebuli gasamrjelo iseT gansxvavebul faqtorebzea damokidebuli, rogoricaa: fizikuri Zala, gonebrivi potenciali, energia, janmrTeloba, ganaTlebis done, ojaxuri mdgomareoba, sqesobrivi da rasobrivi diskriminacia, saxelmwifo keTildReobis programebi da iRbali. Semosavali wliurad izomeba. Semosavlis koncefcia mniSvnelovania mxolod im SemTxvevaSi, Tu igi garkveuli periodis intervaliT izomeba. Tumca drois zusti grafiki gamokveTili ar aris. dRiuri an kvireuli Sefaseba absurduli ideaa – SesaZloa, TviT yvelaze mdidar adamiansac ki drois mcire monakveTSi nulovani Semosavali hqondes. yvelaze racionaluri iqneboda, Semosavali weliwadSi erTxel gagvezoma (swored wliurad dgeba oficialuri monacemebi). Tumca wliurma Sefasebamac ki SeiZleba individis WeSmariti ekonomikuri mdgomareoba ver asaxos. wlidan wlamde Semosavali SesaZlebelia mniSvnelovnad meryeobdes. Teoriuli TvalsazrisiT, mTeli sicocxlis ganmavlobaSi miRebuli Semosavali idealuri varianti iqneboda, Tumca praqtikulad am monacemis gamoTvla warmoudgenelia. bevri mizezi arsebobs, romlis gamoc adamianis pirad interesSi Semosavlis ganawileba Sedis. jer erTi, adamians arakontrolirebadi garemoebis gamo gaRaribebis mudmivad eSinia. Semosavlis ganawilebis politika ki dazRvevas waagavs. rodesac individis materialuri mdgomareoba kargia, igi gadasaxadis formiT RaribTa sakeTildReod `premias~ ixdis. Tu cudi dro dadgeba, gadaxdili Senatani individs ukan ubrundeba da mis mdgomareobas amsubuqebs.

garda amisa, Semosavlis ganawilebis programebi socialuri stabilurobis safuZvelia. Tu Raribi ufro gaRaribda, igi SeiZleba antisocialuri RonisZiebebis (danaSauli, masobrivi uwesrigobani) iniciatoradac ki iqces. norvegielma biznesmenma mis saxelmwifoSi mimdinare ganawilebis uzarmazari programebis Sesaxeb aseTi komentari gaakeTa: `SesaZloa es Zviri iyos, magram mas socialuri simSvide moaqvs~. saxelmwifo programas fardobiTi fasebis Secvla SeuZlia, rac sxvadasxva individebisaTvis danakargsa da mogebas iwvevs. rTulia fasis yvela cvlilebis aRricxva. amrigad, ekonomistebi, rogorc wesi, ZiriTadad fokusirebas im sabazro fasebze axdenen, romlebzedac pirdapiri zemoqmedeba xorcieldeba. bevri saxelmwifo programa saqonelsa da momsaxurebas (naturiT transferi) naRdi fuliT daxmarebis nacvlad uzrunvelyofs. recipientebs miRebuli produqtisa da momsaxurebis legalurad gayidvis ufleba ara aqvT. martivi utilitarizmi tradiciuli keTildReobis ekonomikis postulatis Tanaxmad, sazogadoebis keTildReoba misi wevrebis keTildReobazea damokidebuli. algebrulad, Tu sazogadoebaSi arsebobs n raodenobis individi da i-uri individis sargeblianoba aris Ui , maSin socialuri keTildReoba, W, individebis sargeblianobis F funqciaa4: W = F(U1,U 2,...,U n ) gantolebas zogjer utilitaruli socialuri keTildReobis funqcias uwodeben, radgan igi XIX saukunis socialuri utilitarizmis filosofosebTan asocirdeba5. Ui-s nebismieri cvlileba sxva T anabar pirobebSi zrdis W-s. cvlileba, romlis ganxorcielebis Semdeg erTi individis mdgomareoba umjobesdeba ise, rom meore individis materialur mdgomareobas ziani ar adgeba, socialuri keTildReobis dones amrigad, identuri sargeblianobis funqciis Sesaxeb daSveba imis garantirebisaTvis, rom saxelmwifo ganawilebis politikis ganxorcielebiT Tanasworobas miaRwevs, sakmarisi ar aris. pasuxi Semosavlis ganawilebis dros gamoyenebul meTodebsa da maT mier adamianis qcevaze ganxorcielebul zemoqmedebazea damokidebuli

M 11)Semosavlebis ganawilebis logikuri safuZveli, martivi utilitarizmi cxadia, Semosavali usamarTlod nawildeba. individebi ver Tanxmdebian, saxelmwifom ganawilebis politika unda gaataros Tu ara. ras ambobs utilitarizmi imis Sesaxeb, saxelmwifom Semosavali unda gaanawilos Tu ara? pasuxi gulwrfelia, Tumca ara Zalian informaciuli _saxelmwifos SeuZlia, Semosavali im pirobiT gadaanawilos, rom amis Sedegad gaizrdeba socialuri keTildReobis done. aRniSnuli socialuri keTildReobis funqcia, ramdenime daSvebasTan erTad, mkacri Sedegebis miRebis safuZvels gvaZlevs. davuSvaT, rom: 1. individebs aqvT identuri sargeblianobis funqcia, rac mxolod maT Semosavalzea damokidebuli

2.individis Semosavlis zrdasTan erTad misi materialuri mdgomareoba umjobesdeba, magram ufro mcire proporciiT 3. xelmisawvdomi Semosavlis mTliani odenoba fiqsirebulia. saxelmwifom am daSvebebisa da aditiuri socialuri keTildReobis funqciis gamoyenebis Sedegad Semosavali imisTvis unda gadaanawilos, rom srul Tanasworobas miaRwios. imis dadgena, individebi identuri sargeblianobis funqciiT xasiaTdebian Tu ara, SeuZlebelia. Cven verasodes gavigebT, individebi saqonlis moxmarebiT Tanabrad kmayofilni arian Tu ara, radgan kmayofilebis obieqturad Sefaseba SeuZlebelia. Tumca aRniSnuli daSveba ori mosazrebiTaa dasabuTebuli: pirveli: SeuZlebelia davamtkicoT, rom individebi Tanabar sargeblianobas iReben Semosavlis identuri odenobidan. Tumca es marTebuli daSvebaa. Tu individebi xiluli maxasiaTeblebiT (wona, simaRle da a.S.) didad ar gansxvavdebian, ratom iqneba gansxvavebuli maTi sargeblianobis funqciebi? meore: daSvebis interpretacia ara fsiqologiuri, aramed eTikuri kuTxiTaa SesaZlebeli. ganawilebis politikis SemuSavebisas saxelmwifo ise unda moqmedebdes, TiTqos yvela individi identuri sargeblianobis funqciiT xasiaTdebodes (miuxedavad imisa, namdvilad asea Tu ara). cxadia, rom arc erT arguments ar ZaluZs skeptikosis darwmuneba. amdenad, daSveba kvlav arasaimedod gamoiyureba.

M

me-12 sakiTxi: socialuri dazRvevis saWiroeba

cxovreba aRsavsea moulodnelobebiT. iseTi movlenebi, rogoricaa xanZari da avadmyofoba, uaryofiTad moqmedebs adamianze. mdgomareobis Semsubuqebisa da Tavdacvis erTaderTi gza sadazRvevo paketis SeZenaa. piri, romelic gadasaxads uxdis sadazRvevo kompanias, dazRveulia arasasiamovno moulodnelobebisagan. zaralis kompensacias zogierTi federaluri saxelmwifo programac iTvaliswinebs, aRniSnuli programebi socialuri dazRvevis saxelwodebiTaa cnobili. individs ara aqvs sakmao windaxeduloba imisaTvis, rom sakuTari keTildReobisaTvis daezRvios; amdenad, mTavrobam unda aiZulos igi, sadazRvevo paketi SeiZinos. ase magaliTad, arsebobs friad popularuli azri imis Taobaze, rom socialuri dazRvevis ararsebobis SemTxvevaSi adamianTa umetesoba ver daagrovebda sakmaris fuls (aqtivs) imisaTvis, rom uzrunveleyo uzrunveli sibere.

13)saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis sistemis struqtura

saxelmwifo sapensio uzrunvelyofa – oficialurad ki `xandazmulTa, marCenalis gareSe darCenilTa da qmeduunaroTa dazRveva Sida saxsrebiT dafinansebuli erT-erTi umsxvilesi programaa. sistema aseTi stiliT muSaobs: sistemis wevrebi da maTi damqiraveblebi samuSao ciklis ganmavlobaSi ixdian saxelfaso gadasaxads. pensiaze gasvlis Semdeg sistemis wevrebi iReben daxmarebas, romlis moculoba nawilobriv maT mier warsulSi ganxorcielebul Senatanebzea damokidebuli. saxelmwifo sapensio sistema, uzrunvelyofs ra individs wliuri fiqsirebuli daxmarebiT pensiaze gasvlis momentidan mTeli sicocxlis ganmavlobaSi, warmoadgens imis garantias, rom individi mokle vadaSi ver amowuravs dagrovil Tanxas (aqtivebs). sapensio sistema daxmarebas uzrunvelyofs SromisuunaroTaTvis, agreTve misi da pensioneris meuRlisa da kmayofaze myofi SvilebisaTvis. Llibmanma gamoiTvala, rom im afro-amerikelebs Soris, romlebic pensiaze 1990-ian wlebSi gavidnen, mTeli sicocxlis ganmavlobaSi miRebuli wminda sapensio daxmareba iyo uaryofiTi (2514 aSS dolari), xolo TeTrkanianebSi ki _ dadebiTi (250 aSS dolari). magram, Tu imave afro-amerikelebs danarCeni mosaxleobis analogiuri mosalodneli sicocxlis xangrZlivoba da ganaTleba eqnebodaT, maSin maTi wminda sapensio daxmareba dadebiTi gaxdeboda (18259 aSS dolari). sasicocxlo ciklis faqtoris gaTvaliswinebis Sedegad bevr sxva saintereso daskvnamde mivdivarT. aviRoT, magaliTad, gansxvaveba sqesis mixedviT. qali mamakacze didxans cocxlobs, amdenad, is daxmareba, romelsac qali mTeli sasicocxlo ciklis ganmavlobaSi miiRebs, mamakacis mier misaRebi daxmarebis analogiur maCvenebels aRemateba. rogorc ukve aRvniSneT, saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis sistemis erT-erTi mTavari mizani xandazmulTa Semosavlis SenarCunebaa. miaRwia ki programam am mizans? cifrebi sakmaod optimistur istorias gviamboben. xandazmulTa jgufi SedarebiT araxelsayrel mdgomareobaSi myof jgufad iTvleba. 1970 wels xandazmulTa oTxi ojaxidan saSualod erTi ojaxi siRaribis zRvars qvemoT imyofeboda. Semcirda xandazmulTa siRaribis ganakveTi; ufro metic, dRes igi ufro mcirea, vidre mTliani mosaxleobis siRaribis ganakveTi. saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis programasTan dakavSirebiT sagulisxmoa ori gafrTxileba. pirveli: marTalia, saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis sistemam xandazmulTa Soris orjer Seamcira siRaribis done, man mainc ver moaxerxa siRaribis sruli aRmofxvra. xandazmuli qalebi, gansakuTrebiT ki qvrivebi, mZime ekonomikuri siZneleebis winaSe imyofebian. meore: saxelmwifo pensia yovelTvis ar warmoadgenspensionerebisaTvis xelmisawvdomi resursebis wminda damatebas. individmaSesaZloa, sakmaod mcire danazogi gaakeTos saxelmwifo pensiis imediT,an SesaZloa, miatovos muSaoba da pensiaze gavideს

saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis sistemis struqtura saxelmwifo sapensio uzrunvelyofa – oficialurad ki `xandazmulTa, marCenalis gareSe darCenilTa da qmeduunaroTa dazRveva (Old Age,

Survivors, and Disability Insurance - OASDI)” _ Sida saxsrebiT dafinansebuli erT-erTi umsxvilesi programaa. sistema aseTi stiliT muSaobs: sistemis wevrebi da maTi damqiraveblebi samuSao ciklis ganmavlobaSi ixdian saxelfaso gadasaxads. pensiaze gasvlis Semdeg sistemis wevrebi iReben daxmarebas, romlis moculoba nawilobriv maT mier warsulSi ganxorcielebul Senatanebzea damokidebuli. saxelmwifo sapensio sistema, uzrunvelyofs ra individs wliuri fiqsirebuli daxmarebiT pensiaze gasvlis momentidan mTeli sicocxlis ganmavlobaSi, warmoadgens imis garantias, rom individi mokle vadaSi ver amowuravs dagrovil Tanxas (aqtivebs). sapensio sistema daxmarebas uzrunvelyofs SromisuunaroTaTvis, agreTve misi da pensioneris meuRlisa da kmayofaze myofi SvilebisaTvis. garda amisa, saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis sistema gamanawilebeli programis formiTac funqcionirebs. dRes vinc muSaobs, saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis an sxva saxelmwifo sapensio programis farglebSi yvela dazRveulia. sistema sakmaod rTulia. misi ZiriTadi debulebebi qvemoTaa mocemuli. ufro detaluri informaciisaTvis ki saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis sistemis veb-gverds mimarTeT. daxmarebis struqtura. individis pensia (daxmareba, romelsac saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis sistema uzrunvelyofs individisaTvis) damokidebulia misi Semosavlis istoriaze, asaksa da sxva pirad faqtorebze. pirvel etapze xdeba indeqsirebuli saSualo Tviuri Semosavlis (Average Indexed Monthly Earnings - AIME) gamoTvla. es aris individis saSualo xelfasi misi samuSao ciklis ganmavlobaSi1. daiTvleba wliuri Semosavali da miiReba mxedvelobaSi Semosavlis zeda zRvari. zeda zRvari igivea, rac xelfasis maqsimaluri moculoba, romelic warmoadgens sapensio saxelfaso dabegvris sagans (ganxilulia Semdeg nawilSi). Semdegi nabiji AIME-s Casmaa daxmarebis gamosaangariSebel formulaSi, rac saSualebas gvaZlevs, vipovoT individis pensiis daricxvis sabaziso sidide (primary insurance amount - PIA), rac im sabaziso daxmarebas warmoadgens, romelic im momuSaves unda gadaexados, romelic pensiaze normalur sapensio asakSi gadis (65 weli an ufro gvian; damatebiTi informacia qvemoT ixileT), an romelic Sromisuunaro xdeba. daxmarebis gamoTvlis formula isea Sedgenili, rom PIA izrdeba AIME-s zrdasTan erTad, magram ufro dabali ganakveTiT. 2003 wels PIA gamoTvlili iyo Semdegnairad: AIME-s pirveli 600 dolaris 90%, plus 600 dolarsa da 3653 dolars Soris AIME-s 32%, plus 3653 dolarze maRali AIME-s 15% amdenad, pensioneris PIA, romlis AIME 200 dolaria, 180 dolars udris, im pensioneris PIA ki, romlis AIME 1600 dolaria, daaxloebiT - 863 dolars. gTxovT, SeniSnoT, rom dabali AIME-s mqone momuSaveebi uflebamosilni arian, aiRon daxmareba SemosavalTan SedarebiT ufro maRali proporciiT, vidre im momuSaveebma, romlebic maRali AIME-Ti xasiaTdebian2. faqtobrivad, 2003 wels Cveulebrivi momuSave, romelsac hqonda dabali Semosavali da pensiaze 65 wlis asakSi gavida, iRebda saxelmwifo pensias, romlis moculoba AIME-s 64%-s udrida; saSualo Semosavlis mqone pensionerisaTvis es maCenebeli 48%-s udrida, xolo

maRali Semosavlis mqone pensionerisaTvis ki _ 40%-s [www.ssa.gov/OACT/COLA/examples.html]. individis faqtobrivi daxmarebis moculoba damokidebulia ara marto PIA-ze, aramed or sxva faqtorzec. asaki, rodesac xdeba daxmarebis gamoyofa. asaki, rodesac individi xdeba uflebamosili, miiRos saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis sistemiT gansazRvruli sapensio daxmareba, normaluri sapensio asakis saxelwodebiTaa cnobili. normaluri sapensio asaki damokidebulia individis dabadebis welze. 1944-sa da 1954 wlebs Soris dabadebuli piris normaluri sapensio asaki 66 welia. aRniSnuli maCvenebeli yovel Semdgom weliwadze ori TviT izrdeba _ 1960 welsa da mis Semdgom dabadebuli pirebisaTvis ki normaluri sapensio asaki 67 welia. momuSave uflebamosilia, daxmareba miiRos sul mcire 62 wlidan, magram aseT SemTxvevaSi, Tviuri daxmarebis moculobis permanentuli Semcireba imdenad, ramdenadac normalur sapensio asakad 67 welia miCneuli, Semcirebis ganakveTi 30% iqneba. analogiurad, momuSave, romelic normaluri sapensio asakis dadgomis Semdegac ar miiRebs daxmarebas, miiRebs daxmarebas, romelic permanentuli zrdis ganakveTiT xasiaTdeba. 1943 welsa da mis Semdgom dabadebuli momuSave, romelic ar gadis pensiaze normaluri sapensio asakis miRwevis Semdegac ki, miiRebs daxmarebas, romelsac yovel vadagadacilebul weliwadze emateba 8%.

14)saxelmwifo sapensio sistemaze ganxorcielebuli grZelvadiani zemoqmedeba dRes saxelmwifo sapensio sistemaSi gadaxdili saxelfaso gadasaxadi aRemateba sapensio Tanxas, romelic sistemam pensionerisaTvis unda uzrunvelyos. aseTi nametis arseboba daaxloebiT 2016 wlamdea navaraudevi. am momentis Semdeg mTavrobas gadasaxadebis gazrda, pensiis Tanxis an sxva danaxarjebis Semcireba, an sazogadoebisagan sesxis aReba mouwevs. mokled rom vTqvaT, arsebuli struqturis fonze saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis sistema finansurad arastabilurad gamoiyureba. martivi formula dagvexmareba, problemis wyaro warmovaCinoT. stabiluri sistemis farglebSi, sadac gadasaxadi Semosavlis miRebis momentSi gadaixdeba, pensioneris mier miRebuli pensiis Tanxa zustad amJamindeli momuSaveebis mier gadaxdil Tanxas udris. Tu Nb aris pensionerTa raodenoba, B ki pensioneris mier miRebuli pensiis Tanxaa, maSin daxmarebaTa mTliani moculoba iqneba N B b ´ . amJamindeli momuSaveebis mier gadaxdili gadasaxadebi sagadasaxado ganakveTis (t), momuSaveTa raodenobisa (Nw) da momuSavis saSualo xelfasis namravls: w t N w w ( ) ¸ ´ ´ warmoadgens. amdenad, miRebuli sapensio daxmarebisa da gadaxdili gadasaxadebis Tanafardoba moiTxovs: N B t N x bw´ = ´ ´ gantolebis gadanacvlebis Sedegad viRebT:

t Nw= b ´ (9.1) pirveli monacemi marjvena mxares daqvemdebarebulobis ganakveTi _ pensionerebisa da momuSaveebis proporciuli damokidebuleba aris. meore monacemi Senacvlebis ganakveTs _ saSualo pensiis proporciul damokidebulebas saSualo xelfasze warmoadgens. saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis sistemasTan dakavSirebuli grZelvadiani problemebi swored im faqtis gamo warmoiqmneba, rom amerikis SeerTebuli Statebi xandazmuli mosaxleobis siWarbiT xasiaTdeba, rac TavisTavad miuTiTebs imaze, rom daqvemdebarebulobis ganakveTi ganuxrelad izrdeba. dRes es maCvenebeli erTi mesamedia, rac gulisxmobs imas, rom erT pensionerze daaxloebiT sami momuSave modis. 2030 wlisaTvis (rodesac `Sobadobis bumis~ Taoba normalur sapensio asaks miaRwevs), proporcia iqneba 0,5 _ mxolod ori momuSave darCeba erT pensionerze. (9.1) gantolebidan Cans, rom zrdadi daqvemdebarebulobis ganakveTis SemTxvevaSi, imisaTvis, rom sistemam (romlis mixedviTac gadasaxadis gadaxda Semosavlis miRebasTan erTad xdeba), kvlavac uzrunvelyos sapensio Tanxebis igive moculoba (anu B/w-s mudmivi Rirebuleba), aucilebeli gaxdeba momuSaveTa gadasaxadebis gazrda. ase magaliTad, dRes damqiraveblisa da daqiravebulis (momuSavis) mier gadaxdili kombinirebuli sagadasaxado ganakveTi 12,4%-ia, rac SeiZleba 2030 wels daaxloebiT 20%-mde gaizardos. alternatiulad, imisaTvis, rom Tavidan iqnas acilebuli gadasaxadebis gazrda, sapensio Tanxis moculoba erTi mesamediT unda Semcirdes. imave problemas bevri sxva qveyanac ganicdis. daqvemdebarebulobis ganakveTi izrdeba kanadaSi, avstraliaSi, dasavleT evropis, laTinuri amerikisa da aziis rig qveynebSi.

15) საზოგადოებრივი ჯანდავა ,სოციალური დაზღვევა და საპენსიო უზრუნველყოფა janmrTelobis dacva unikaluri momsaxurebaa, romelic sikvdilsicocxlis sakiTxs ukavSirdeba. gadarCenisaTvis uaRresad mniSvnelovania kvebisa da TavSesafris sakiTxis mogvarebac, rasac kerZo bazari optimalurad axerxebs. janmrTelobis dacvis seqtoris kidev erTi unikaluri niSan-Tviseba is aris, rom misi masStabi ukanasknel periodSi ganuxrelad farTovdeba: 1970 wels janmrTelobaze gaweuli danaxarji mTliani Sida produqtis 7,1% iyo, dRes ki daaxloebiT 13,2%ia [avadmyofobis kontrolisa da prevenciis centrebi, 2003]. Tavisi arsiT, is faqti, rom adamianebi am momsaxurebaze araproporciulad bevrs xarjaven, arc unikaluria da arc sagangaSo. ukanasknel periodSi cifrul kamerasa da DVD pleierze gaweuli danaxarjebic dramatulad gaizarda, Tumca aravin dardobs amis Sesaxeb. ratom ereva saxelmwifo am bazris funqcionirebaSi? _ qvemoT CamoTvlili ramdenime mizezis gamo: mwiri informacia. momxmarebeli SesaZeni saqonlis maxasiaTeblebis Sesaxeb, zogadad, kargadaa informirebuli. ase magaliTad: rodesac

Tqven yidulobT vaSls, Tqven zustad iciT, Tu rogori gemo da sxva niSan-Tviseba aqvs mas. Tumca avadmyofobis periodSi Cven warmodgena ar gvaqvs aucilebeli samkurnalo procedurebis Sesaxeb. am SemTxvevaSi Cven ndobas vucxadebT eqims da miTiTebul rCevas vasrulebT. eqimi ki is adamiania, romelic Tavis momsaxurebas yidis Cvenze. cxadia, arsebobs bevri sxva momsaxureba, romlis irgvliv ganusazRvreloba da asimetriuli informacia (Tundac saxlis saremonto samuSaoebi) arsebobs. magram aseT viTarebaSi informaciis mosagroveblad bevrad meti dro gvaqvs xolme, vidre maSin rodesac samedicino daxmareba gvesaWiroeba. araxelsayreli SerCeva da moraluri riski. janmrTelobis dacvis xarji SesaZloa, warmoudgenlad maRali iyos. aseT situaciaSi adamians dazRveva sWirdeba. kerZo sadazRvevo bazris Sesaxeb Cven mier wina TavebSi ganxiluli problemebi janmrTelobis dazRvevis mimarTac Tanabrad aqtualuria. · sadazRvevo kompania mocemuli jgufis (magaliTad, saSualo asakis qalaqSi macxovrebel qalbatonebze) warmomadgenlebze garkveul safasurad yidis momsaxurebis pakets. aRniSnul pakets swored is SeiZens, vinc yvelaze maRali riskis matarebelia. ase magaliTad, Tu monika gulis Setevis maRali riskis winaSe dgas, xolo reiCeli ki sruliad janmrTelia, Tu maT sadazRvevo kompania Tanabari Rirebulebis sadazRvevo pakets SesTavazebs, arsebobs didi albaToba, rom sadazRvevo pakets swored monika iyidis. araxelsayreli SerCevis problemis Tanaxmad, sadazRvevo paketis saSualo myidveli ufro maRali riskiT xasiaTdeba, vidre mis jgufSi sxva saSualo adamiani. sadazRvevo kompania, romlis bevri klienti avadaa, dakargavs fuls. imisaTvis, rom kompaniam ar imuSaos wagebaze, man unda gazardos sadazRvevo Senatani (gadasaxadi). maRali Senatanebis SemTxvevaSi, SedarebiT dabalriskiani individi bazars datovebs (maRali gadasaxadis pirobebSi, monika mxolod im SemTxvevaSi SeiZens sadazRvevo pakets, rodesac namdvilad darwmunebuli iqneba, rom mas gulis Seteva emuqreba). amdenad, bazarma sxva Tanabar pirobebSi SesaZloa saTanado da jerovani janmrTelobis dazRveva ver uzrunvelyos. · dazRveva individis yofaqcevas amaxinjebs. individi, romelmac icis, rom dazRveulia, naklebad ecdeba, riski aicilos. dazRveulma individma SesaZloa cxovrebis arajansaR stils misdios: Wamos bevri “junk food”-i (maRalkaloriuli, dabali kvebiTi Rirebulebis sakvebi) da im imediT ar ivarjiSos, rom aseTi qmedebis yvela SesaZlo uaryofiT Sedegs dazRveva gaaneitralebs. garda amisa, dazRveul individs surs, Warbi samedicino daxmarebiT isargeblos, radgan sadazRvevo kompania ixdis yvela an zogierTi momsaxurebis gadasaxads. aRniSnuli fenomeni moraluri riskis saxelwodebiTaa cnobili.

16) saxelmwifos roli ჯანდაცვის სფეროში და ჯანდაცვის ბაზარი

janmrTelobis dacvis sferoSi mTavroba mniSvnelovan rols TamaSobs. igi uflebamosilia eqimebis licenzirebaze, garemoSi janmrTelobis winaSe arsebuli safrTxis monitoringze, flobs saavadmyofoebs, daavadebaTa profilaqtikisa da gauvnebelyofis mizniT afinansebs kvlevebs, saTaveSi udgas bavSvebis imunizaciis programebs da atarebs bevr sxva RonisZiebas. axla ki kargi iqneba, Tu yuradRebas gadavitanT saxelmwifos rolze janmrTelobis dazRvevis uzunvelyofis mimarTulebiT. arsebobs sami ZiriTadi programa: `mediqeidi~, `mediqeari~ da kerZo dazRvevisaTvis aracxadi subsidia, romelic federalur saSemosavlo sagadasaxado sistemaSi Sedis. `mediqeidi~ federaluri mTavrobis doneze uzrunvelyofili janmrTelobis dazRvevis programaa, romelic gansazRvruli dabali Semosavlis mqone individebisaTvis da bavSvebisaTvis moqmedebs (Cven am programis Sesaxeb ukve visaubreT me-8 TavSi). axla ki ori danarCeni programa ganvixiloT. `mediqeari ~ programa `mediqeari~ 1965 wels dainerga. igi 65 wlis, 65 wels gadacilebul individebsa da invalidebs uzrunvelyofs janmrTelobis dazRveviT. programis mizania, xandazmulTaTvis maTTvis zedmeti finansuri tvirTis dakisrebis gareSe xarisxiani janmrTelobis dacvis sistema xelmisawvdomi gaxados. 2002 wels `mediqearze~ gaweulma xarjebma 254 miliardi aSS dolari Seadgina. es aris meore udidesi saxelmwifo xarjviTi programa saxelmwifo sapensio uzrunvelyofis programis Semdeg. vidre `mediqearis~ detalebs CavuRrmavdebiT, ganvixiloT, Tu ratomaa ase eqstensiurad CarTuli saxelmwifo xandazmulTa janmrTelobis dazRvevis bazarSi. bolos da bolos, cxadia, rom xandazmulTa mier Semosavlis miRebis unari klebulobs, agreTve uaresdeba xandazmulTa janmrTeloba. gaixseneT am Tavis dasawyisSi mocemuli janmrTelobi s dacvis bazris daxasiaTeba. araxelsayreli SerCevis faqtoris arsebobis gamo dazRvevis efeqtiani moculobis uzrunvelyofa saWiro da aucilebeli moculobiT SeuZlebelia. problemis aRmofxvra SesaZlebelia, Tu sadazRvevo polisis SeZena yvelasaTvis savaldebulo gaxdeba. garda amisa, janmrTelobis dazRvevis polisis SeZena maRal administraciul da savaWro danaxarjTanaa dakavSirebuli. individs yvelaze marTebuli da racionaluri polisis Zieba uxdeba, saWiro xdeba sxvadasxva samedicino gamokvlevis Catareba da a.S. xandazmul individTa erT jgufSi gaerTianebis gziT samTavrobo programa amgvar danaxarjs amcirebs. aseTi erTmniSvnelovani midgomis naklovaneba ki is aris, rom igi sruliad ugulebelyofs individTa preferenciebs sadazRvevo momsaxurebis saxeebis mimarT. `mediqearis~ struqtura. `mediqeari~ moicavs TiTqmis mTel mosaxleobas, romelic 65 wlis an metisaa. programis daregistrirebul beneficiarTa raodenoba daaxloebiT 39.6 milion adamians aRwevs. programa federaluri mTavrobis mieraa administrirebuli da masSi monawileobis kriteriumi yvela StatSi absoluturad erTgvarovania. `mediqeidisagan~ (RaribTa janmrTelobis dacvis programa) gansxvavebiT, `mediqearis~ saWiroeba da racionaluroba ar fasdeba. imisaTvis, rom miiRos programiT sargeblobis ufleba, ar arsebobs imis saWiroeba,

individma daadasturos, rom misi Semosavali gansazRvrul zRvars qvemoT imyofeba. Tu saxelmwifo samedicino seqtorSi monawileobis miRebas gadawyvets, maSin mas fundamenturi gadawyvetilebis miReba mouwevs: vin gaswevs (awarmoebs) samedicino momsaxurebas _ saxelmwifo Tu kerZo seqtori? am mimarTulebiT TiToeuli qveyana Tavis gadawyvetilebas iRebs. ase magaliTad, did britaneTSi saxelmwifo flobs da marTavs saavadmyofoebs. aSS-Si ki - piriqiT: jandacva kerZo seqtoris mier aris uzrunvelyofili. amdenad, `mediqeari~ gulisxmobs imas, rom saxelmwifo mxolod afinansebs da ara gaswevs (awarmoebs) jandacvasTan dakavSirebul momsaxurebas.

18 სხვადასხვა პერიოდის დანახარჯებისა და სარგებლის თანაფარდობა. დისკონტირება.

proeqtis SefasebaSi, rogorc wesi, sxvadasxva periodis danaxarjisa da sargeblis Sefaseba igulisxmeba. ase magaliTad, Raribi bavSvis skolamdeli aRzrda moiTxovs mniSvnelovan danaxarjs awmyoSi, Tumca ukugebas momavalSi uzrunvelyofs. Tavdapirvelad, warmovidginoT, rom inflacia saerTod ar xdeba. SemdgomSi ganvixilavT, Tu rogor xdeba gamoTvlebSi inflaciis faqtoris gaTvaliswineba. fuladi erTeulis mimdinare Rirebulebis gadayvana fuladi erTeulis momaval RirebulebaSi davuSvaT, Tqven 100 aSS dolari SeitaneT bankSi da ganaTavseT iseT angariSze, romelic wliurad 5% sargebels mogitanT (gadasaxadis gadaxdis Semdeg). wlis bolos Tqven geqnebaT: (1 + 0,05) X $100 = $105. ufro zogadad, Tu А ganTavsebulia angariSze В wlis ganmavlobaSi, xolo С ki saprocento ganakveTia, maSin В wlis bolos misi moculoba iqneba: А X (1 + С)В . es formula awmyoSi deponirebuli Tanxis momaval Rirebulebas gviCevnebs. fuladi erTeulis momavali Rirebulebis gadmoyvana fuladi erTeulis mimdinare RirebulebaSi davuSvaT, rom vinmes surs Tqvengan $100-is sesxis aReba erTi wlis Semdeg ukan dabrunebis pirobiT. piri, romelic am garigebas gTavazobT, absoluturad sandoa. gasesxebul 100 dolars xom momavalSic 100 dolaris msyidvelunarianoba eqneba?! იm Tanxis dasadgenad, romelsac dRes gaiRebT imisaTvis, rom momavalSi (erTi wlis Semdeg) 100 dolari miiRoT, Tqven unda ipovoT cifri, romlis (1 + 0,05)-ze gamravlebis Sedegad miiRebT 100 dolars.

ganmartebis Tanaxmad, es aris 100 dolari/(1 + 0,05), anu daaxloebiT 95.24 dolari. amdenad, im SemTxvevaSi, rodesac saprocento ganakveTi 5%-ia, erTi wlis Semdeg misaRebi 100 dolaris fuladi erTeulis mimdinare Rirebulebaa: $100 / (1 + 0,05). zogadad, rodesac saprocento ganakveTi warmodgenilia r-is saxiT, T weliwadSi misaRebi $R Tanxa ubralod udris $R / (1 +r)T2. inflaciis ararsebobis პirobebSic ki momavalSi fuladi erTeulis Rirebuleba ufro naklebia, vidre fuladi erTeulis mimdinare Rirebuleba dRes da, amdenad, saWiroa misi im TanxiT `diskontireba~, romelic saprocento ganakveTsa da Tanxis miRebis drozea damokidebuli. swored amitom r xSirad moiazreba, rogorc diskontirebis ganakveTi. analogiurad, (1 + r)T momavalSi T periodis Semdeg misaRebi Tanxis diskontirebis faqtors warmoadgens. yuradReba miaqcieT, rom ramdenadac maRalia T, sxva Tanabar pirobebSi miT naklebia mimdinare Rirebuleba, rac ufro didi xnis ganmavlobaSi giwevT Tanxis miRebis lodini, miT naklebi Tanxis gadaxdis survili gaqvT dRes. dabolos, ganvixiloT magaliTi, romlis mixedviTac Tqven giwevT $R0-is gadaxda dRes, erTi wlis Semdeg - $R1-is, ori wlis Semdeg - $R2-is da a.S. T wlis ganmavlobaSi. ramdenad Rirs am qmedebis ganxorcieleba? sxvadasxva periodis (TiToeuli wlis) Tanxis Rirebuleba mimdinare RirebulebaSi gadaviyvanoT da Semdeg mivumatoT erTmaneTს

19 სახელმწიფო სექტორის სარგებლის და დანახარჯების შეფასება

proeqtis Sefasebis Semdegi nabijia sargeblisa da danaxarjis Sefaseba. kerZo firmis SemTxvevaSi, aRniSnuli ori faqtoris Sefaseba SedarebiT ufro sworxazovnad mimdinareobs. proeqtis sargebeli aris mis Sedegad miRebuli Semosavali, danaxarji ki – firmis gadasaxadi sawarmoo saSualebebze. orive maTgani sabazro fasis mixedviT ganisazRvreba. saxelmwifo seqtorSi Sefasebis problema ufro rTulia, radgan sabazro fasi socialur sargebelsa da danaxarjs ver asaxavs. ganvixiloT ramdenime meTodi, romlis saSualebiTac saxelmwifo seqtoris proeqtebis sargeblisa da danaxarjis Sefaseba xdeba. sabazro fasebi

srulfasovnad funqcionirebad konkurentul garemoSi saqonlis fasi rogorc warmoebis zRvrul sazogadoebriv xarjs, agreTve momxmareblisaTvis saqonlis zRvrul fass asaxavs. Tu saxelmwifo iyenebs iseT sawarmoo saSualebas, an qmnis iseT produqts, romelic iyideba kerZo bazarze, maSin sargeblisa da danaxarjis Sesafaseblad sabazro fasebis gamoyeneba upriani iqneba. ZiriTadi problema is aris, rom realuri samyaro bevri iseTi naklovanebiT xasiaTdeba, rogoricaa: monopolia, garegani efeqti da a.S. amdenad, fasi zRvrul socialur danaxarjsa da sargebels ar asaxavs. ekonomistTa didi nawilis azriT, rom ara aSkara naklovanebani, sabazro fasi saxelmwifo seqtoris sargeblisa da danaxarjis gamosaTvlelad universaluri saSualeba iqneboda.

koreqtirebuli sabazro fasebi fasi saqonelze, romelic iyideba arasrulyofil bazarze, zRvrul socialur Rirebulebas ZiriTadad ver asaxavs. aseTi produqtis Crdilovani fasi misi socialuri zRvruli danaxarjis safuZvels warmoadgens. miuxedavad imisa, rom arasrulyofil bazrebze saqonlis sabazro fasi Crdilovani fasisagan gansxvavdeba, zogierT SemTxvevaSi sabazro fasi Crdilovani fasis gamosaTvlelad gamoiyeneba. umuSevroba. Tu saxelmwifo proeqtis gansaxorcieleblad daiqiraveben individs kerZo seqtoridan, maSin misi alternatiuli Rirebuleba iqneba xelfasis is ganakveTi, romelsac mas kerZo seqtorSi uxdidnen. mdgomareoba rTuldeba, rodesac proeqtSi xdeba iseTi adamianis dasaqmeba, romelic iZulebiT umuSevaria. umuSevari piris dasaqmebis Sedegad produqtis moculoba ar mcirdeba, Tumca piris mier proeqtidan misaRebi xelfasi raimes alternatiul Rirebulebas ar warmoadgens. umuSevari individi, romelsac daiqiraveben, uars ambobs mxolod Tavisufal droze. miuxedavad amisa, mainc vawydebiT or sirTules: 1) Tu saxelmwifo axorcielebs stabilizaciis politikas dasaqmebis mudmivi donis SenarCunebis mimarTulebiT, maSin umuSevari individis dasaqmeba dasaqmebisa da produqtis sxva adgilas Semcirebas gamoiwvevs. aseT SemTxvevaSi momuSavis socialuri Rirebuleba misi xelfasia. 2) im SemTxvevaSi, Tu momuSave iZulebiT umuSevaria proeqtis dawyebis periodisaTvis, es ar gulisxmobs imas, rom igi aseve umuSevari darCeboda proeqtis ganxorcielebis mTeli periodis ganmavlobaSi. Tumca individis momaval samsaxureobriv SesaZleblobaTa prognozireba erTob rTulia. mniSvnelovani Semcirebis gareSe dausaqmebeli SromiTi resursis Sefaseba mimdinare xelfasiT praqtikuli TvalsazrisiT yvelaze karg miaxloebas warmoadgens.

21. საქართველოს საგადასახადო სისტემის შინაარსი და

სტრუქტურა. საგადასახადო სისტემა წარმოადგესნ ქვეყნის საკანონმდებლო ორგანოების მიერ დადგენილი გადასახადების, მათი დაწესების, შეცვლი, გაუქმებისა და გადახდევინების პრინციპების, ფორმებისა და მეთოდების ერთობლიობას. ამ სისტემის როლი და სტრუქტურა განისაზღვრება სახელმწიფოს ეკონომიკურ და პოლიტიკური წყობილებით. საგადასახადო სისტემა მოწოდებულია უზრუნველყოს სახელმწიფო ფინანსური რესურსებით. საგადასახადო სისტემა შემდეგი ელემენტებისაგან შედგება: გადასახადით დაბეგვრის სუბიექტი - გადასახადის გადამხდელი; გადასახადით დაბეგვრის ობიექტი - მოგება, შემოსავალი, გადასახადის გადამხდელის ბრუვნა ან ქონება, რომელიც გადასახადის გამოანგარიშების საფუძველს წარმოადგენს; გადასახადის განაკვეთი - გადასახადით დაბეგვრის ობიექტის ერთეულზე გადასახადის სიდიდე; საგადასახადო შეღავათები - გადასახადიდან მთლიანად ან ნაწილობრივ გათავისუფლება; გადასახადის გადაუხდელობის ჯარიმები და სხვა სანქციები. გადასახადები იყოფა პირად და რეალურ გადასახადება. პირადი გადასახადები ითვალისწინებს გადასახადის გადამხდელის ფინანსურ მდგომარეობას და მის გადახდისუნარიანობას, ხოლო რეალური გადასახადებით იბეგრება საქმიანობა, ან საქონელი, ე.ი. გაყიდვა, ყიდვა ან ქონების ფლობა. საგადასახადო სისტემა მოიცავს სხვადასხვა სახის გადასახადებს. მათი კლაციფიკაცია წარმოებს სხვადასხვა ნიშნის მიხედვით. გადასახადები იყოფა

პირდაპირ და არაპირდაპირ გადასახადებად. პირდაპირი გადასახადები ისეთ გადასახადს ეწოდება, რომლებსაც სახელმწიფო იღებს უშუალოდ გადამხდელის შემოსავლებიდან ან ქონებითად. საქართველოში პირდაპირ გადასახადებს მიეკუთვნება: საშემოსავლო გადასახადი, მოგების გადასახადი და ქონების გადასახადი. არაპირდაპირი გადასახადები საქონლისა და მომსახურებისგან ამოიღება და დანამატის სახით შედის მათ ფასებსა და ტარიფებში. პირდაპირი გადასახადებისგან განსხვავებით, ისინი უშუალოდ არ არის დაკავშირებული გადამხდელის შემოსავალთან, ან ქონებასთან. არაპირდაპირი გადასახადის საბოლოო გადამხდელია მომხმარებელი. საქართველოში არაპირდაპირ გადასახადებს მიეკუთვნება: აქციზი, დღგ და საბაჟო გადასახადი.

იმის მიხედვით, ვინ არის გადასახადი ამომღები და მიღებული შემოსავლების განმკარგულებელი, არჩევენ საერთო-სახელმწიფოებრივ და ადგილობრივ

გადასახადებს. საერთო-სახელმწიფოებრივი გადასახადები ამოიღება ცენტრალური მთავრობის მიერ ქვეყანაში არსებული კანონმდებლობათა საფუძველზე და მიიმართება ცენტრალურ ბიუჯეტში. მათ მიეკუთვენბა: საშემოსავლო გადასახადი, მოგების გადასახადი, იმპორტის გადასახადი და ა.შ. ადგილობრივი გადასახადები ამოიღება მმართველობის ადგილობრივი ორგანოების მიერ კონკრეტულ ტერიტორიაზე და ჩაირიცხება ადგილობრივ ბიუჯეტებში. გადასახადები მათი გამოყენების მიხედვიტ შეიძლება დაიყოს: საერთო

გადასახადება და სოციალურ გადასახადებად. საერთო გადასახადები წარმოადგენს ზოგად გადასახადებს და შეიტანება სახელმწიფო ხაზინაში. სოციალურ (მიზნობრივ) გადასახადებს გარკვეული მიზნობრივი დანიშნულება გააჩნიათ და უპირატესად სხვადასხვა ბიუჯეტგარეშე ფონდებში ჩაირიცხება. სახელმწიფო საგადასახადო ურთიერთობათა რეგულირების მიზნით შეიმუშავებს საგადასახადო სამართალს, რომელიც წარმოადგესნ იურიდიულ ნორმათა ერთობლიობას და რომლებიც განსაზღვრავს ქვეყანაში გადასახადების სახეებს და მათი ამოღების წესებს, გამოანგარიშბის მეთოდებს, გადასახადის ვადებ,ს შეღავათებს, გადამხდელთა პასუხისმგებლობას, გასაჩივრების წესებს და სხვა. იგი აუცილებელია საგადასახადო ურთიერთობათა რეგულირებისათვის. გადასახადების ამოღების წესი თანამედროვე ეკონომიკურად მოწინავე ქვეყნებსი სამის სახისაა: კასტრული, გადასახადის გადახდა შემოსავლის მიღებამდე,

გადასახადის გადახდა შემოსავლის მიღების შემდეგ. გადასახადის ამოღების კასტრული წესი ითვალისწინებს კადასტრის გამოყენებას. კადასტრი წარმოადგესნ რეესტრს, რომელიც მოიცავს ტიპიური ობიექტების ჩამონათვალს გარე ნიშნების მიხედვით და აწესებს დასაბეგრი ობიექტის საშუალო შემოსავლიანობას. გარე ნიშნებს მიეკუთვნება მიწის გადასახადზე მიწის ნაკვეთის ოდენობა, პირუტყვის სულადობა, ნაკვეთის ადგილმდებარეობა, მისი სატრანსპორტო გზიდან და ბაზიდან სიშორე და ა.შ. გადასახადის გადახდა შემოსავლის მიღებამდე ხორციელდება იურიდიულ პირთა ბუღალტერიების მიერ, რომლებიც ახდენენ მუშებისა და მოსამსახურეების საშემოსავლო გადასახადის გამოანგარიშბას და დაკავებას.

გადასახადის გადახდა შემოსავლის მიღების შემდეგ ითვალისწინებს გადასახადი განსაზღვრას გადამხდელთა მიერ საფინანსო ორგანოებისთვის წარმოდენილი დეკლარაციების საფუძველზე მიღებული შემოსავლების შესაბამისად.

23=24. პირდაპიური და არაპირდაპირი გადასახადები საქართველოში. +21 პირდაპირ გადასახადებს მიეკუთვნება გადასახადები რომლებიც წესდება უშუალოდ შემოსავალზე ან ქონებაზე. პირდაპირი გადასახადებია: საშემოსავლო გადასახადი; მოგების გადასახადი; იმპორტის გადასახადი, ქონების გადასახადი. არაპირდაპირი გადასახადებს მიეკუთვნება ისეთი გადასახადები, რომლებიც შედის საქონლის ფასში ან მომსახურების ტარიფებში. არაპირდაპირი გადასახადებია: დამატებული ღირებულების გადასახადი (დღგ), აქციზი. ++++ საგადასახადო სისტემა წარმოადგენს ქვეყნის საკანონმდებლო ორგანოების მიერ დადგენილი გადასახადევის, მათი დაწესების, შეცვლის, გაუქმებისა და გადახდევინების პრინციპების, ფორმებისა და მეთოდების ერთობლიობას. ამ სისტემის როლი და წყობა განისაზღვრება სახელმწიფოს ეკონომიკური და პოლიტიკური წყობილებით. განვიტარებულ ქვეყნებში გადასახადებს გააჩნიათ შემდეგი სახეები: ფიზიკურ პირთა საშემოსავლო, იურიდიულ პირთა საშემოსავლო, ბრუნვის (დღგ, გაყიდვიდან გადასახადი), სოც. დაზღვევის შენატანები ფონდებში, მოხმარებაზე გადასახადები და გადასახადები რომელთა დაბეგვრის ბაზაა დაგროვილი სიმდიდრე (ქონების, მემკვიდრეობის, ნაჩუქრობის). გადასახადები იყოფა პირად და რეალურ გადასახადებად. პირადი ითვალისწინებს გადამხდელის ფინანსურ მგომარეობას და გადახდისუნარიანობას. რეალურით კი იბეგრება საქმიანობა ან საქონელი. პირადით იბეგრება მოსახლეობის შემოსავალი ხოლო რეალურით – როგორც ფიზიკური ისე იურიდიული პირი. საგადასახადო ელემენტებია: სუბიექტი, ობიექტი, წყარო, დაბეგვრის ერთეული, განაკვეთი, შეღავათები, საგადასახადო სარგო. (ესენი თუ გინდათ, ამის ქვემოთ აიცულებლად)

საგადასახადო სისტემა მოიცავ სხვადასხვა სახის გადასახადებს. მატი კლასიფიკაცია ხდება სხვადასხვა ნიშნით. იყოფიან: პირდაპირ და არაპირდაპირ გადასახადებად. პირდაპირი წესდება შემოსავალზე ან ქონებაზე. არაპირდაპირი შედის საქონლის ფასში ან მომსახურების ტარიფებში. კორპორაციებზე დაკისრებული გადასახადები ფორმალურად პირდაპირია მარა მისი ნაწილი ფასში შეიტანება და მომხმარებელს გადაეკისრება. დღეს პოპულარულია სოციალური დაზღვევის მიზნობრივი შენატანები რომლებიც ქმნიან სოც. ფონდებს. პირდაპირი, არაპირდაპირი და სოც. დაზღვევის ფონდი იყოფა ცალკეულ სახეებად. იმისდამიხდვით თუ ვინ არის ამომღები და განმკარგულებელი განარჩევენ სახელმწიფო და ადგილობრივ გადასახადებს. სახ. გადასახადები ამოიღება ცენტრალური მთავრობის მიერ ქვეყანაში არსებული კანონდმებლობით და მიემართება ბიუჯეტში. მიეკუთვნება: საშემოსავლო, მოგების, საბაჯო, და ა.შ. მათი ამოღება შესაძლოა გადაკისრებული ჰქონდეთ ადგილობრივ ორგანოებს ცენტრალურ ბიჯეტში შეტანით. ხოლო ადგილობრივი გადასახადები ამოიღება ადგილობრივი თვითმმართველი ორგანოების მიერ და ჩაირიცხება ადგილობრივ ბიუჯეტებში. გადასახადები მათი გამოყენების მიხედვით შეიძლება დაიყოს: საერთო გადასახადებად და სოცილაურ (მიზნობრივ) გადასახდებად. საერთო წარმოადგენს ზოგად გადასახ. და შეიტანება ხაზინაში.

სოც. გადასახადებს

მიზნობრივი დანიშნულება აქვთ და ბიუჯეტგარეშე ფონდებში. საგადასახადო სისტემა წარმოადგენს ქვეყნის საკანონმდებლო ორგანოების მიერ დადგენილი გადასახადების, მათი დაწესების, შეცვლის, გაუქმებისა და გადახდევინების პრინციპების, ფორმებისა და მეთოდების ერთობლიობას. ნებისმიერ ეკონომიკურ ურთიერთობებში საგადასახადო სისტემა მოწოდებულია უზრუნველყოს სახელმწიფო ფინანსური რესურსებით. საგადასახადო სისტემის აგების საერთო, ზოგადი პრინციპები კონკრეტულ გამოხატულებას პოულობენ გადასახადების საერთო ელემენტებში, რომლებშიც თავს იყრიან: სუბიექტი, ობიექტი, წყარო, დაბეგვრის ერთეული, შეღავათები და საგადასახადო სარგო.

გადასახადის სუბიექტი გამოდის გადასახადის გადამხდელის სახით. წარმოადგენს ფიზიკურ ან იურიდიულ პირს, რომელსაც კანონით დაკისრებული აქვს გადასახადის გადახდა და იურიდიულად პასუხისმგებელია გადასახადის გადაუხდელობისათვის. არაპირდაპირი გადასახადის შემთხვევაში კი გადასახადის გადამხდელი მხოლოდ ფორმალურად გვევლინება გადასახადის სუბიექტად, ფაქტიურად კი გადასახადის გადახდა გადაკისრებული აქვს მოსახლეობის ფართო ფენებს. გადასახადის ობიექტს წარმოადგენს საგანი, რომელიც დაბეგვრას ექვემდებარება (შემოსავალი საქონელი, მომსახურება, აგრეთვე დაგროვილი სიმდიდრე ან ქონება). ხშირად გადასახადის სახელწოდება გადასახადის ობიექტიდან გამოდის (საშემოსავლო გადასახადი, მიწის გადასახადი, ქონების გადასახადი და ა.შ.) გადასახადის წყარო არის სუბიექტის შემოსავალი, რომლიდანაც ამოიღება გადასახადი (მაგალითად, ხელფასი, მოგება, სარგებელი და სხვ). დაბეგვრის ერთეული არის ობიექტის გაზომვის ერთეული (საშემოსავლო გადასახადში-ქვეყნის ფულადი ერტეული, მიწის გადასახადში-ჰექტარი და სხვ.). საგადასახადო განაკვეთი წარმოადგენს გადასახადის ოდენობას დაბეგვრის ერთეულზე. განვიტარებულ ქვეყნებში საგადასახადო განაკვეთის დაწესებას საფუძვლად უდევს ტანასწორობა და სამართლიანობა. საგადასახადო სარგო არის გადასახადის თანხა, რომელსაც სუბიექტი ერთი ობიექტიდან იხდის. საგადასახადო შეღავათი არის გადასახადიდან მთლიანად ნაწილობრივ გათავისუფლება კანონმდებლობის საფუძველზე. ყველაზე მნიშვნელოვან შეღავათად მიჩნეულია დაუბეგრავი მინიმუმის დაწესება, რაც ნიშნავს ობიექტის უმცირეს ნაწილს, რომელიც მთლიანად თავისუფლდება გადასახადისგან.

22. საერთო-სახელმწიფოებრივი და ადგილობრივი გადასახადები საქართველოში.

იმის მიხედვით თუ ვინ არის გადასახადის ამომღები და მიღებული შემოსავლის განმკარგველი, არჩევენ საერთო-სახელმწიფოებრივ და ადგილობრივ გადასახადებს. საერთო-სახელმწიფოებრივი გადასახადები ამოიღება ცენტრალური მთავრობის მიერ საქართველოს მთელ ტერიტორიაზე და მიემართება ცენტრალურ ბიუჯეტში. ადგილობრივი გადასახადია ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანოს ნორმატიული აქტით შემოღებული გადასახადი (ზღვრული განაკვეთების ფარგლებში), რომლის გადახდაც სავალდებულოა შესაბამისი ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულის ტერიტორიაზე, იგი ჩაირიცხება ადგილობრივ ბიუჯეტში საერთოსახელმწიფოებრივ გადასახადებს მიეკუთვნება: საშემოსავლო გადასახადი, მოგების გადასახადი, დამატებული ღირებულების გადასახადი (დღგ), აქციზი, იმპორტის გადასახადი. ადგილობრივ გადასახადს მიეკუთვნება ქონების გადასახადი. საშემოსავლo გადასახადის გადამხდელია: რეზიდენტი ფიზიკური პირი, არარეზიდენტი ფიზიკური პირი, რომელიც შემოსავალს იღებს საქართველოში არსებული წყაროდან. საშემოსავლo გადასახადის დაბეგვრის ობიექტია: რეზიდენტი ფიზიკური პირის დასაბეგრი შემოსავალი, არარეზიდენტი ფიზიკური პირისათვის რომელიც საქმიანობას ახორციელებს მუდმივი დაწესებულების მეშვეობით დასაბეგრი შემოსავალი, არარეზიდენტი ფიზიკური პირის ერთობლივი შემოსავალი, რომელიც დაკავშირებული არ არის საქართველოში მის მუდმივ დაწესებულებასთან. ფიზიკური პირის დასაბეგრი შემოსავალი იბეგრება 20%-ით. საშემოსავლო გადასახადით დაბეგვრისაგან თავისუფლდება ფიზიკურ პირთა შემოსავლების შემდეგი სახეები: გრანტი, სახელმწიფო პენსია, სტიპენდია, ალიმენტი; და ა.შ.

მოგების გადასახადის გადამხდელია: რეზიდენტი საწარმო, არარეზიდენტი საწარმო, რომელიც საქართველოში საქმიანობას ახორციელებს მუდმივი დაწესებულების მეშვეობით ან/და შემოსავალს იღებს საქართველოში არსებული წყაროდან. დაბეგვრის ობიექტია დასაბეგრი მოგება. იგი განისაზღვრება, როგორც სხვაობა გადასახადის გადამხდელის ერთობლივ შემოსავალსა და ამ კოდექსით გათვალისწინებული გამოქვითვების თანხებს შორის. ერთობლივ შემოსავალს განეკუთვნება ნებისმიერი ფორმით ან/და საქმიანობით მიღებული შემოსავალი, კერძოდ: ხელფასის სახით მიღებული შემოსავლები, ეკონომიკური საქმიანობით მიღებული შემოსავლები, რომლებიც დაკავშირებული არ არის დაქირავებით მუშაობასთან, სხვა შემოსავლები, რომლებიც დაკავშირებული არ არის დაქირავებით მუშაობასთან და ეკონომიკურ საქმიანობასთან. ერთობლივი შემოსავლიდან გამოიქვითება ყველა ხარჯი, რომელიც დაკავშირებულია მის მიღებასთან, გარდა იმ ხარჯებისა, რომლებიც ამ კოდექსის თანახმად გამოქვითვას არ ექვემდებარება (ხარჯები, რომლებიც არ არის დაკავშირებული ეკონომიკურ საქმიანობასთან, გართობაზე გაწეული ხარჯები, და ა.შ.) საწარმოს დასაბეგრი მოგებაიბეგრება 15 პროცენტით,დამატებული ღირებულების გადასახადის გადამხდელია: პირი, რომელიც რეგისტრირებულია დღგ-ის გადამხდელად, პირი, რომელიც ვალდებულია გატარდეს რეგისტრაციაში დღგ-ის გადამხდელად, პირი, რომელიც ახორციელებს საქონლის იმპორტს ან დროებით შემოტანას საქართველოში, მხოლოდ ამ იმპორტზე ან დროებით შემოტანაზე, რეგისტრაციის ვალდებულების გარეშე, არარეზიდენტი (გარდა საქართველოს მოქალაქე ფიზიკური პირისა), რომელიც ეწევა მომსახურებას საქართველოში დღგ-ის გადამხდელად რეგისტრაციისა და მუდმივი დაწესებულების გარეშე, მხოლოდ ამ მომსახურებაზე და ექვემდებარება უკუდაბეგვრას. პირი ვალდებულია დარეგისტრირდეს დღგ გადდამხდელად თუ: ეწევა ეკონომიკურ საქმიანობას და რომლის მიერ ნებისმიერი უწყვეტი 12 კალენდარული თვის განმავლობაში განხორციელებული, დღგ-ით დასაბეგრი ოპერაციების საერთო თანხა აღემატება 100 000 ლარს; აწარმოებს აქციზურ საქონელს საქართველოში; ეკონომიკური საქმიანობის ფარგლებში დასაბეგრი ოპერაციის განხორციელებამდე მიმართოს საგადასახადო ორგანოს დღგ-ის გადამხდელად რეგისტრაციისათვის, თუ მოსალოდნელი ერთჯერადი ოპერაციის შედეგად ან ერთ დღეში დღგ-ით დასაბეგრი ოპერაციის თანხა აღემატება 100 000 ლარს. ასევე პირს შეუძლია ნებაყოფლობით გატარდეს რეგისტრაციაში დღგ-ის გადამხდელად. დღგ-ით დაბეგვრის ობიექტია: დასაბეგრი ოპერაცია; იმპორტი; ექსპორტი; დროებითი

შემოტანა. დასაბეგრი ოპერაციის თანხა განისაზღვრება მიღებული ან მისაღები კონპენსაციის თანხის სიდიდით, საბაზრო ფასის მიხედვით. გადასახადის განაკვეთია 18%. აქციზის გადამხდელია პირი, რომელიც: აწარმოებს აქციზურ საქონელს საქართველოში; ახორციელებს აქციზური საქონლის იმპორტს საქართველოში; ახორციელებს აქციზური საქონლის ექსპორტს. აქციზით დაბეგვრის ობიექტია: დასაბეგრი ოპერაცია; აქციზური საქონლის იმპორტი; აქციზური საქონლის ექსპორტი. აქციზის განაკვეთები დიფერენცირებულია საქონლის სახეების მიხედვით. აქციზის საანგარიშო პერიოდია კვარტალი. იმპორტის გადასახადის გადამხდელია პირი, რომელიც საქართველოს ეკონომიკურ საზღვარზე გადააადგილებს საქონელს, გარდა ექსპორტისა. იმპორტის გადასახადით დაბეგვრის ობიექტია საქართველოს ეკონომიკური საზღვრის გადმოკვეთისას საქონლის სატარიფო ღირებულება, თუ ამ კოდექსით სხვა რამ არ არის დადგენილი. იმპორტის გადასახადის განაკვეთები დიფერენცირებულია ქონების გადასახადის გადამხდელია: რეზიდენტი საწარმო/ორგანიზაცია – მის ბალანსზე ძირითად საშუალებად აღრიცხულ აქტივებზე, დაუმონტაჟებელ მოწყობილობებზე, დაუმთავრებელ მშენებლობაზე და არამატერიალურ აქტივებზე, აგრეთვე მის მიერ ლიზინგით გაცემულ ქონებაზე; არარეზიდენტი საწარმო – საქართველოს ტერიტორიაზე არსებულ, ამ მუხლის პირველი ნაწილით განსაზღვრულ ქონებაზე; გ) ფიზიკური პირი: საწარმოსთვის/ორგანიზაციისთვის ქონების გადასახადის წლიური განაკვეთი განისაზღვრება დასაბეგრი ქონების ღირებულების არა უმეტეს 1 პროცენტის ოდენობით. ამ ნაწილის მიზნებისათვის დასაბეგრი ქონების ღირებულება არის საშუალო წლიური საბალანსო ნარჩენი ღირებულება ფიზიკური პირის დასაბეგრ ქონებაზე გადასახადის წლიური განაკვეთი დიფერენცირებულია გადასახადის გადამხდელის ოჯახის მიერ საგადასახადო წლის განმავლობაში მიღებული შემოსავლების მიხედვით. მიწაზე გადასახადის განაკვეთები დიფერენცირებულია.

23)პირდაპირი გადასახადები საქართველოში საგადასახადო სისტემა წარმოადგესნ ქვეყნის საკანონმდებლო ორგანოების მიერ დადგენილი გადასახადების, მათი დაწესების, შეცვლი, გაუქმებისა და გადახდევინების პრინციპების, ფორმებისა და მეთოდების ერთობლიობას. ამ

სისტემის

როლი

და

სტრუქტურა

განისაზღვრება

სახელმწიფოს

ეკონომიკურ და პოლიტიკური წყობილებით. საგადასახადო

სისტემა

მოწოდებულია

უზრუნველყოს

სახელმწიფო

ფინანსური რესურსებით. საგადასახადო სისტემა შემდეგი ელემენტებისაგან შედგება: გადასახადით დაბეგვრის

სუბიექტი

-

გადასახადის

გადამხდელი;

გადასახადით

დაბეგვრის ობიექტი - მოგება, შემოსავალი, გადასახადის გადამხდელის ბრუვნა ან ქონება, რომელიც გადასახადის გამოანგარიშების საფუძველს წარმოადგენს; გადასახადის განაკვეთი - გადასახადით დაბეგვრის ობიექტის ერთეულზე

გადასახადის

სიდიდე;

საგადასახადო

შეღავათები

-

გადასახადიდან მთლიანად ან ნაწილობრივ გათავისუფლება; გადასახადის გადაუხდელობის ჯარიმები და სხვა სანქციები. გადასახადები

იყოფა

პირად

და

რეალურ

გადასახადება.

პირადი

გადასახადები ითვალისწინებს გადასახადის გადამხდელის ფინანსურ მდგომარეობას

და

მის

გადახდისუნარიანობას,

ხოლო

რეალური

გადასახადებით იბეგრება საქმიანობა, ან საქონელი, ე.ი. გაყიდვა, ყიდვა ან ქონების ფლობა. საგადასახადო სისტემა მოიცავს სხვადასხვა სახის გადასახადებს. მათი კლაციფიკაცია წარმოებს სხვადასხვა ნიშნის მიხედვით. გადასახადები იყოფა

პირდაპირ

და

არაპირდაპირ

გადასახადებად.

პირდაპირი

გადასახადები ისეთ გადასახადს ეწოდება, რომლებსაც სახელმწიფო იღებს უშუალოდ გადამხდელის შემოსავლებიდან ან ქონებითად. საქართველოში პირდაპირ გადასახადებს მიეკუთვნება: საშემოსავლო გადასახადი, მოგების გადასახადი და ქონების გადასახადი. 24)არაპირდაპირი გადასახადები საქართველოში

არაპირდაპირი გადასახადები საქონლისა და მომსახურებისგან ამოიღება და დანამატის სახით შედის მათ ფასებსა და ტარიფებში. პირდაპირი გადასახადებისგან დაკავშირებული

განსხვავებით, გადამხდელის

ისინი

უშუალოდ

შემოსავალთან,

არ

ან

არის

ქონებასთან.

არაპირდაპირი გადასახადის საბოლოო გადამხდელია მომხმარებელი. საქართველოში არაპირდაპირ გადასახადებს მიეკუთვნება: აქციზი, დღგ და საბაჟო გადასახადი. იმის

მიხედვით,

ვინ

არის

გადასახადი

ამომღები

და

მიღებული

შემოსავლების განმკარგულებელი, არჩევენ საერთო-სახელმწიფოებრივ და ადგილობრივ გადასახადებს. საერთო-სახელმწიფოებრივი

გადასახადები

ამოიღება

ცენტრალური

მთავრობის მიერ ქვეყანაში არსებული კანონმდებლობათა საფუძველზე და მიიმართება ცენტრალურ ბიუჯეტში. მათ მიეკუთვენბა: საშემოსავლო გადასახადი, მოგების გადასახადი, იმპორტის გადასახადი და ა.შ. ადგილობრივი გადასახადები ამოიღება მმართველობის ადგილობრივი ორგანოების მიერ კონკრეტულ ტერიტორიაზე და ჩაირიცხება ადგილობრივ ბიუჯეტებში. გადასახადები მათი გამოყენების მიხედვიტ შეიძლება დაიყოს: საერთო გადასახადება და სოციალურ გადასახადებად. საერთო გადასახადები წარმოადგენს ზოგად გადასახადებს და შეიტანება სახელმწიფო ხაზინაში. (მიზნობრივ)

სოციალურ

გადასახადებს

გარკვეული

მიზნობრივი

დანიშნულება გააჩნიათ და უპირატესად სხვადასხვა ბიუჯეტგარეშე ფონდებში ჩაირიცხება. სახელმწიფო შეიმუშავებს იურიდიულ ქვეყანაში

საგადასახადო საგადასახადო ნორმათა

სამართალს,

ერთობლიობას

გადასახადების

გამოანგარიშბის

ურთიერთობათა

მეთოდებს,

სახეებს

და და

რეგულირების რომელიც

წარმოადგესნ

რომლებიც

განსაზღვრავს

მათი

გადასახადის

მიზნით

ამოღების

ვადებ,ს

წესებს,

შეღავათებს,

გადამხდელთა პასუხისმგებლობას, გასაჩივრების წესებს და სხვა. იგი აუცილებელია საგადასახადო ურთიერთობათა რეგულირებისათვის. გადასახადების ამოღების წესი თანამედროვე ეკონომიკურად მოწინავე ქვეყნებსი სამის სახისაა: კასტრული, გადასახადის გადახდა შემოსავლის მიღებამდე, გადასახადის გადახდა შემოსავლის მიღების შემდეგ. გადასახადის ამოღების კასტრული წესი ითვალისწინებს კადასტრის გამოყენებას.

კადასტრი

წარმოადგესნ

რეესტრს,

რომელიც

მოიცავს

ტიპიური ობიექტების ჩამონათვალს გარე ნიშნების მიხედვით და აწესებს დასაბეგრი

ობიექტის

საშუალო

შემოსავლიანობას.

გარე

ნიშნებს

მიეკუთვნება მიწის გადასახადზე - მიწის ნაკვეთის ოდენობა, პირუტყვის სულადობა, ნაკვეთის ადგილმდებარეობა, მისი სატრანსპორტო გზიდან და ბაზიდან სიშორე და ა.შ. გადასახადის გადახდა შემოსავლის მიღებამდე ხორციელდება იურიდიულ პირთა

ბუღალტერიების

მოსამსახურეების

მიერ,

საშემოსავლო

რომლებიც

ახდენენ

გადასახადის

მუშებისა

და

გამოანგარიშბას

და

დაკავებას. გადასახადის გადახდა შემოსავლის მიღების შემდეგ ითვალისწინებს გადასახადი განსაზღვრას გადამხდელთა მიერ საფინანსო ორგანოებისთვის წარმოდენილი დეკლარაციების საფუძველზე მიღებული შემოსავლების შესაბამისად.

25) ლაფერის მრუდი

. ekonomist artur b. laferis [1979] kargad cnobili mosazrebis Tanaxmad, amerikis SeerTebuli Statebi tA wertilis marjvniv muSaobs. popularul presaSi sagadasaxado ganakveTisa da sagadasaxado Semosavlis damokidebuleba laferis mrudis saxeliTaa cnobili. sagadasaxado ganakveTebis Semcireba sagadasaxado Semosavlebs ar amcirebs _ ai, miwodebis ekonomikis axali idea da mniSvnelovani doqtrina, romelic pirvelad reiganis administraciam danerga da romelic dResac vaSingtonis politikuri debatebis yvelaze mniSvnelovan faqtorad iTvleba. laferis mrudis irgvliv sxvadasxva erTob dabneuli da damabneveli mosazreba arsebobs, romelTa Soris Cven ramdenimes gamovarCevdiT: · Cveni martivi modelis Tanaxmad, sagadasaxado ganakveTis cvlilebis SemTxvevaSi sagadasaxado Semosavlebis Semcireba an gazrda ganisazRvreba imis mixedviT, Tu rogor akompensirebs samuSao saaTebis cvlileba sagadasaxado ganakveTis cvlilebas. es ki Sromis miwodebis elastiurobis Seswavlis sagani, anu sajaro finansebis ekonomistTa kompetenciis areali aris. amrigad, laferis mrudis forma wminda xelfasis mimarT Sromis elastiurobiT ganisazRvreba. · miwodebis ekonomikis zogierTi kritikosi amtkicebs, rom absurdulia Tavad idea imis Sesaxeb, rom sagadasaxado ganakveTis Semcireba SesaZloa, iwvevdes sagadasaxado Semosavlebis zrdas. Tumca grafiki gviCvenebs, rom, saerTod, dabal sagadasaxado ganakveTebs marTla SeuZlia sagadasaxado Semosavlebis gazrda. · marTlac muSaobs Tu ara amerikis ekonomika tA wertilis marjvniv? es aris ufro empiriuli xasiaTis SekiTxva. rogorc ukve aRvniSneT, is ekonomistebi, romlebic swavloben gadasaxadebsa da Sromis miwodebas, SeTanxmdnen imaze, rom TiToeuli elastiurobis koeficienti sakmaod dabalia. amdenad, Tamamad SegviZlia, ganvacxadoT, rom ekonomika ar

funqcionirebs tA wertilis marjvniv. sagadasaxado ganakveTebis Semcireba, rogorc wesi, Sromis miwodebis gaTavisuflebis gziT TviTdafinansebas ise ver axorcielebs, rom sagadasaxado Semosavlebi ar daeces. · Sromis miwodebaSi ganxorcielebuli cvlileba ar aris erTaderTi maCvenebeli imisa, Tu rogor zemoqmedebas axdens gazrdili sagadasaxado ganakveTi sagadasaxado Semosavalze. rogorc viciT, ganakveTebis zrdis SemTxvevaSi individs SeuZlia, xelfasi Semosavlis daubegravi formebiT Caanacvlos. gamodis, rom Sromis fiqsirebuli miwodebis pirobebSic ki sagadasaxado Semosavlebi mcirdeba. garda amisa, individs (gansakuTrebiT ki maRalSemosavlian individs) Tavisuflad SeuZlia, dasabegri Semosavali kapitalis Semosavlis daubegravi formebiT (Semosavali municipaluri obligaciidan) Caanacvlos. garda amisa, gadasaxadebis zrdis Semdeg individi meti Semosavlis dafarvas daiwyebs. sagadasaxado ukugebis Sesaxeb arsebuli monacemebis damuSavebis Semdeg gruberi da saezi [2002] askvnian, rom sagadasaxado ganakveTi dasabegr Semosavalze mniSvnelovan zemoqmedebas axdens, gansakuTrebiT maRalSemosavliani individebis SemTxvevaSi. maTi SefasebiT, 40%-iani zRvruli sagadasaxado ganakveTis 30%-mde SemcirebiT maRalSemosavliani individis dasabegri Semosavali daaxloebiT 9%-iT izrdeba. meore mxriv, gadasaxadebis Semcireba TviTdafinansebas ver uzrunvelyofs. zogierTi mkvlevari fiqrobs, rom reaqcia sagadasaxado cvlilebaze ufro metia, vidre gruberi da saezi angariSoben, xolo, zogierTi mkvlevaris azriT, reaqcia naklebia. Tumca, zogadad, Teoria friad mniSvnelovan politikur postulats uzrunvelyofs: Semosavlebis maqsimizaciaze orientirebuli sagadasaxado ganakveTi yvela jgufisa da Semosavlis yvela formis mimarT Tanabari ar aris. · sagadasaxado ganakveTebis Semcirebis Semdeg sagadasaxado Semosavlebi Tundac ar gaizardos, es sruliadac ar niSnavs imas, rom Tavad sagadasaxado ganakveTebis Semcirebis faqti arasasurvelia. rogorc wina TavebSi iyo aRniSnuli, optimaluri sagadasaxado sistema socialuri da ekonomikuri faqtorebis farTo asortimentis safuZvelze ganisazRvreba. vinc fiqrobs, rom saxelmwifo seqtori Zalian gaberilia, albaT, moxaruli iqneba sagadasaxado ganakveTebis SemcirebiT. mimoxilva gadasaxadebisa da Sromis miwodebis ekonomikuri Teoria gvTavazobs saWiro cvladebs, Tumca ar gveubneba zust pasuxs. ekonometrikuli kvleva miuTiTebs imaze, rom gadasaxadebi arsebiTad ver axdens zemoqmedebas axalgazrda mamakacebis samuSao saaTebis raodenobaze. Tumca, meore mxriv, gadasaxadebi amcirebs daojaxebuli qalis SromiTi monawileobis masStabs da samuSao saaTebis raodenobas. ar aris kargad gansazRvruli gadasaxadebis zemoqmedebis masStabi Sromis miwodebis sxva ganzomilebebze. politikosTa erTi jgufis azriT, sagadasaxado ganakveTebis Semcirebis SemTxvevaSi individi imdens imuSavebs, rom xazinis sagadasaxado Semosavali

ar Semcirdeba. Sromis miwodebis Sesaxeb arsebuli codnis safuZvelze Cven SegviZlia, ganvacxadoT, rom aseTi efeqtis albaToba naklebia. Tumca Tavad is mosazreba, rom gadasaxadebis Semcireba TviTdafinansebis efeqtiT xasiaTdeba,misasalmebelia mas Semdeg, rac gaviazrebT, rom individs dasabegri Semosavlis formebis daubegravi Semosavlis formebiT Canacvleba Tavisuflad SeuZlia.

26) saxelmwifo valis warmoSobis mizezebi da sididis gansazRvra

გაუფრთხილდით და pativi eciT sazogadoebis ndobas _ igi Zlierebisa da usafrTxoebis umniSvnelovanesi wyaroa.

ბიუჯეტის

შემოსავლები

და

ხარჯები

უნდა

აბალანსებდეს

ერთმანეთს. ბიუჯეტის შემოსავლები, როდესაც მთლიანად ვერ ფარავს მის ხარჯებს, მაშჲნს აქმე გვაქვს სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტთან და პირიქით, როცა შემოსავლების მოცულობა მეტია ხარჯების დონეზე, ადგილი აქვს ბიუჯეტის სახსრების სიჭარბეს, ანუ მის დადებით სალდოს, რომელსაც პროფიციტი ეწოდება. vali warmoadgens warsulSi arsebuli TiToeuli sabiujeto deficitis jams, anu vali aris warsulSi gaweuli xarjis kumulaciuri siWarbe Semosavlebze. gamodis, rom deficitur weliwads vali izrdeba, xolo proficitul weliwads ki klebulobs. ekonomistebis enaze, vali `cvladi kapitalia~ (romelic droSi izomeba) vali saxelmwifos dafinansebis mniSvnelovani saSualebaa. Tu periodis ganmavlobaSi danaxarji aRemateba Semosavlebs, warmoiqmneba deficiti; xolo Tu Semosavlebi aRemateba danaxarjebs, warmoiqmneba proficiti; vali mocemul periodSi warmoadgens warsulSi arsebuli deficitisa da proficitis algebrul jams.

განასხვავებენ ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების საშინაო (შემოსავლები ქაღალდები

სახელმწიფო რეალიზაციიდან,

და

მუნიციპალური

საბიუჯეტო

კრედიტი,

ფასიანი მიწის

ნაკვეთების გაყიდვა, ძვირფასი ლითონებისა მარაგი და ა.შ.) და საგარეო

(უცხო

სახელმწიფოებსა

და

საერთაშორისო

ორგანიზაციებისგან მიღებული კრედიტები, ადრე მიღებულ კრედიტებზე სუბიექტის

გადასახდელების საგარეო

გადავადებას,

ობლიგაციების

სახელმწიფო

რეალიზაცია

და

ა.შ.)

წყაროებს. სახელმწიფო

ბიუჯეტის

დეფიციტის

დაფინანსების

სამი

ძირითადი გზა არსებობს: ფულის ემისია, ცენტრალური ბანკის პირდაპირი კრედიტები და სახელმწიფო სესხების გამოშვება. 1) ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების ყველაზე მარტივი საშუალებაა ფულის ემისია, რის შედეგადაც იზრდება შემოსავლის მოცულობის ფულის ნომინალურ და რეალურ ღირებულებას შორის სხვაობის ხარჯზე. შემოსავლებს ფულის ემისიიდან „სენიორაჟი“

ეწოდება.

სენიორაჟის

დროს

არ

იზრდება

სახელმწიფო ვალი და შესაბამისად, არ წარმოიშობა ხარჯები მისი მომსახურებისთვის. 2) ცენტრალური ბანკის კრედიტი წარმოადგენს სახელმწიფო საშინაო ვალის სახესხვაობას, რომელსაც მომსახურება და დაფარვა სჭირდება. 3) ბიუჯეტის დეფიციტის დაფარვის დაფინანსების ყველაზე მიღებულ გზად მსოფილიოში სახელმწიფო სესხების მეშვეობით მობილიზებული ფიზიკური და იურიდიული პირების დროებით თავისუფალი მიმოქცევაში

ფულადი გამოდის

საშუალებები

ითვლება.

არაუზრუნველყოფილი

ამ

დროს

საგადასახადო

საშუალებებს, რაც ფულის მიმოქცევაზე ინფლაციურ გავლენას ახდენს. ამის გამო ზოგიერთ ქვეყანაში ცენტრალური ბანკის

ოპერაციები

სახელმწიფო

ფასიანი

ქაღალდების

პირველად

ბაზარზე შეზღუდულია.

არსებობს დაფინანსების მეოთხე გზაც - უცხოური სესხები, რომელთა გამოყენებასაც განვითარებული ქვეყნის მთავრობები საკმაოდ ფრთხილად ეკიდებიან, ის იწვევს საგარეო ვალის კოლოსალურ ზრდას, რაც საფრთხეს უქმნის მომავალ დაფინანსებას და საბიუჯეტო სისტემის მთლიანობა,. სახელმწიფო

ხელისუფლება

მიმართავს

იურიდიული

და

ფიზიკური პირების სახსრების მობილიზაციას სახელმწიფო კრედიტის მეშვეობით. სახელმწიფო კრედიტი წარმოადგენს ეკონომიკურ ურთიერთობას, ერთი მხრივ, სახელმწიფოსა და მეორეს

მხრივ,

ფიზიკურ

და

იურიდიულ

პირებს

შორის,

რომელშიც სახელმწიუფო გამოდის მსესხებლის, კრედიტორის (გამსესხებლის) და გარანტის როლში. სახელმწიფო კრედიტი ორგვარი სპექტით განიხილება: აქტიური, როდესაც

სახელმწიფო

გამოდის

კრედიტორის

როლში

და

გაასესხებს სახსრებს და პასიური, როდესაც სახელმწიფო გამოდის მსესხებლის როლში და მოიზიდავს დამატებით ფინანსურ რესურსებს. შესაბამისად, სახელმწიფოს მიერ გაცემულ კრედიტს სახელმწიფო კრედიტი ეწოდება, ხოლო სახელმწიფოს მიერ აღებულ კრედიტს - სახელმწიფო სესხი. სახელმწიფო

სესხი

წარმოშობს

სახელმწიფო

ვალს

-

ის

წარმოადგენს დაუფარავი სახელმწიფო სესხების (სარგებლის ჩათვლით) მთელ თანხას, რაც სახელმწიფომ უნდა დაფაროს განსაზღვრული თარიღისათვის.

სახელმწიფო სესხების კლასიფიკაცია ხდება სხვადასხვა ნიშნით: 1)

სასესხო ურთიერთობების მონაწილე სუბიექტების მიხედვით

კლასიფიკაციისას გამოყოფენ - ცენტრალური მთავრობის მიერ გამოშვებულ სასესხო ვალდებულებებს, ქვეყნის ტერიტორიული ერთეულების

რეგიონული

ან

ფედერალური

სუბიექტების

აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოების მიერ გამოშვებულ ვალდებულებებს; 2)

ობლიგაციურ (სახელმწიფო და მუნიციპალური სესხების

განთავსება

ფასიანი

არაობლიგაციურ

ქაღალდების

(გამოშვება

ემისიის

ხორციელდება

გზით)

და

სპეციალური

ხელშეკრულების გაფორმებით) სესხებად; 3)

განთავსების ადგილის მიხედვით - საშინაო და საგარეო

სესხები; 4)

ბაზრებზე მიმოქცევის მიხედვით - საბაზრო და არასაბაზრო

სესხები; 5)

დაფარვის ვადების მიხედვით - მიმდინარე (3 თვე-1 წელი),

მოკლევადიანი

(1-3

წელი),

მოკლევადიანი

(3-10

წელი),

გრძელვადიანი (10-40/50 წელი ან ზოგჯერ 100-იც) და უვადო სესხები; 6)

სესხების

მომსახურების

მიხედვით

-

პროცენტული,

მომგებიანი, შერეული და მიზნობრივი სესხები; 7)

სასესხო ვალდებულებების უზრუნველყოფის მიხედვით -

უზრუნველყოფილი და არაუზრუნველყოფილი სესხები;

8)

შემოსავლის

განსაზღვრის

მეთოდის

მიხედვით

-

ფიქსირებული და მცურავი შემოსავლებით; 9)

სასესხო ვალდებულებების დაფარვის ვადების მიხედვით -

ვადაზე ადრე დაფარვის უფლებით და ვადაზე არდე დაფარვის უფლების გარეშე; 10) განთავსების ადგილის მიხედვით - ნებაყოფლობითი და იძულებითი სესხები.

27=28 ვალის სიმძიმე და დაფარვის წყაროები ვალის სიმძიმის თაობაშაშორისი განაწილება

sayovelTaod aRiarebulia is faqti, rom saxelmwifo valis Semcireba WeSmaritad dadebiTi saqme iqneba. Tumca Cven ratom vidardoT erovnuli valis Sesaxeb? ratom unda viyoT dainteresebulni misi gazrdiT an SemcirebiT? pasuxis gacema am kiTxvaze erTob rTulia da sesxis dafinansebis xarjebis Sesaxeb sruli informaciis flobas moiTxovs. garda amisa, aucilebelia im pirebis identificireba, visac akisria valis tvirTi. valis tvirTi damokidebulia imaze, Tu ramdenad gamodevnis vali kerZo investicias. Tu marTla gamodevnis, maSin momaval Taobebs eqneba ufro mcire ZiriTadi kapitali da, amdenad, sxva Tanabar

pirobebSi, dabali realuri Semosavali. rikaridianuli modelis Tanaxmad, TaobaTa Soris ganxorcielebuli nebayoflobiTi transferi sesxis politikis zegavlenas aneitralebs ise, rom kerZo investiciis gamodevna saerTod aRar xdeba. dasawyisSive unda aRvniSnoT, rom momaval Taobas mouwevs valis gadaxda an misi refinansireba (refinansireba gulisxmobs axali sesxis aRebas arsebuli davalianebis dafarvis mizniT). nebismier SemTxvevaSi xorcieldeba transferi momavali gadasaxadis gadamxdelisgan obligaciis mflobelze _ valis refinansirebis SemTxvevaSic ki, aucilebeli iqneba procentis gadaxda obligaciis axali mflobelebisaTvis. rogorc Cans, valis mTeli tvirTi momaval Taobas ekisreba. Tumca gadasaxadebis efeqtis Teoria garkveul eWvqveS ayenebs aseT logikas. mxolod is faqti, rom samarTlebrivi tvirTi ekisreba momaval Taobas, ar gulisxmobs imas, rom maTve ekisrebaT realuri tvirTi. rogorc gadasaxadebis ganawilebis SemTxvevaSi, movlenaTa dinamiurobis Sedegad, tvirTis ekonomikuri ganawileba sruliadac aRar hgavs xolme tvirTis samarTlebriv ganawilebas. iseve, rogorc ganawilebis sxva SemTxvevebSi, pasuxi ekonomikur qmedebebTan asocirebul daSvebebzea damokidebuli. lerneris mosazreba warmovidginoT, rom mTavroba fuls sakuTari qveynis moqalaqeebisagan sesxulobs _ valdebuleba Sida valis saxelwodebiTaa cnobili. lerneris [1948] Tanaxmad, Sida vali ar warmoqmnis tvirTs momavali TaobebisaTvis. momavali Taobis warmomadgenlebs ubralod erTmaneTis mimarT eqnebaT davalianeba. valis gadaxdis dros ganxorcieldeba Semosavlis transferi mosaxleobis erTi jgufidan (romelic ar flobs obligaciebs) meore jgufSi (romelic obligaciebis mflobelia). miuxedavad amisa, ar uaresdeba momavali Taobis, rogorc mTliani sazogadoebrivi fenis, materialuri mdgomareoba _ misi moxmarebis done zustad igive iqneba, rac unda yofiliyo. rogorc me-18 saukunis mwerali, meloni, ityoda: `marjvena xels aqvs marcxena xelis vali~ mdgomareoba radikalurad icvleba, rodesac qveyana mimdinare danaxarjebis dasafinanseblad meore qveynisagan iRebs sesxs. aseTi vali sagareo valis saxelwodebiTaa cnobili (aSS-Si federaluri valis 39% ucxoeli investorebisganaa nasesxebi [prezidentis ekonomikuri angariSi, 2003, gv. 380). davuSvaT, rom sxva qveynidan nasesxebi vali mimdinare moxmarebis dasafinanseblad gamoiyeneba. aseT SemTxvevaSi momaval Taobas erTmniSvnelovnad ekisreba tvirTi _ misi moxmarebis done valisa da daricxuli procentis (romelic gadaexdeba ucxoel kreditors) TanxiT klebulobs3. meore mxriv, Tu sesxi kapitalis dasabandeblad gamoiyeneba, maSin Sedegi proeqtis rentabelobaze sruladaa damokidebuli. Tu investiciis zRvruli ukugeba ucxoeTSi nasesxebi fuladi saxsrebis zRvrul Rirebulebas aRemateba, sesxisa da kapitaluri danaxarjebis kombinacia, faqtobrivad, aumjobesebs momavali Taobis materialur mdgomareobas. Tu proeqtis ukugebazRvrul Rirebulebaze naklebia, maSin momavali Taobis finansuri mdgomareoba uaresdeba.

mosazreba imis Sesaxeb, rom Sida vali ar warmoqmnida tvirTs momavali TaobebisaTvis, popularuli iyo ekonomistebs Soris 1940-1950 wlebSi. dRes ekonomistebs ukve sjeraT, rom saqme bevrad ufro rTuladaa. neoklasikuri modeli Cven mier aqamde ganxiluli TaobaTaSorisi modelebi ar iTvaliswinebs imas, rom saxelmwifo sasesxo politikam SesaZloa, zemoqmedeba moaxdinos ekonomikur gadawyvetilebebze; Secvlili gadawyvetileba ki moqmedebs imaze, Tu vis daekisreba valis tvirTi. piriqiT, miCneuli iyo, rom valis dafarvis mizniT dawesebuli gadasaxadi zemoqmedebas ar axdenda arc samuSao gadawyvetilebebze da arc danazogze. Tu gadasaxadi cvlis aseT gadawyvetilebebs, maSin ekonomikas realuri xarji ekisreba. ufro metic, Cven ugulebelvyaviT sesxis dafinansebis potenciurad mniSvnelovani zemoqmedeba kapitalis formirebaze. sesxis neoklasikuri modelis Tanaxmad, saxelmwifos mier proeqtis inicirebis SemTxvevaSi (imis miuxedavad, Tu riTia dafinansebuli igi _ gadasaxadebiT Tu sesxiT) kerZo seqtoridan fuladi saxsrebi sazogadoebrivi seqtorisaken gadainacvlebs. rodesac gamoyenebulia sagadasaxado dafinanseba, saxelmwifo seqtorSi gadatanili Tanxa akldeba moxmarebas. meore mxriv, rodesac saxelmwifo iRebs vals, igi ebmeba konkurenciaSi individebTan da firmebTan, romelTac agreTve esaWiroebaT fuli sakuTari sainvesticio proeqtebis gansaxorcieleblad. aseT SemTxvevaSi vali yvelaze did zegavlenas kerZo investiciaze axorcielebs. sesxis dafinansebis Sedegad momavali Taoba, sxva Tanabar pirobebSi, mcire moculobis ZiriTadi kapitalis amara rCeba. amdenad, momavali Taoba naklebad produqtiuli iqneba da ufro mcire realuri Semosavali eqneba, vidre sxva SemTxvevaSi eqneboda. amdenad, vali, axdens ra zemoqmedebas kapitalis formirebaze, warmoqmnis tvirTs, romelic momaval Taobas ekisreba (aRsaniSnavia, rom erTaderTi ucvleli faqtori saxelmwifo seqtoris ZiriTadi kapitali aris. Tu saxelmwifo seqtori rentabelur investicias kerZo seqtoridan amoRebuli fuladi resursis wyalobiT axorcielebs, mTliani ZiriTadi kapitali izrdeba). is mosazreba, rom saxelmwifo vali amcirebs kerZo investicias, neoklasikuri analizis dros uaRresad mniSvnelovan rols TamaSobs. aRniSnuli fenomeni xSirad gamodevnis (Seviwroebis) hipoTezis saxelwodebiTaa cnobili _ rodesac saxelmwifo seqtori iwyebs investiciisaTvis xelmisawvdomi resursis gamoyenebas, xdeba kerZo investiciis gamodevna. gamodevna ganpirobebulia saprocento ganakveTis cvlilebiT. rodesac saxelmwifo

zrdis moTxovnas kreditze, saprocento ganakveTi (anu kreditis fasi) maSinve izrdeba; saprocento ganakveTis zrdis dros ki kerZo investicia ufro ZviradRirebuli da, Sesabamisad, ufro naklebad xelmisawvdomi da gamosayenebelia4. rogorc Cans, am gziT SesaZlebeli iqneba gamodevnis hipoTezis sworxazovani gaSifvra. ubralod, gavaanalizoT istoriuli kavSiri saprocento ganakveTsa da saxelmwifo deficits Soris (rogorc proporcia mTliani Sida produqtis mimarT). or cvlads Soris arsebuli dadebiTi Tanafardoba xazs usvams gamodevnis hipoTezis marTebulobas da piriqiT. deficitis zemoqmedebis sakiTxi saprocento ganakveTebis Sesaxeb mwvave politikuri debatebis obieqtivSi 2003 wels moeqca. buSis administraciis biujetis proeqtis (romelic iTvaliswinebda mniSvnelovan deficits) momxreebi amtkicebdnen, rom mosalodneli iyo umciresi zemoqmedeba saprocento ganakveTebze, xolo oponentebi amtkicebdnen, rom saprocento ganakveTebi gaizrdeboda

28 )TaobaTaSorisi Tanasworoba davuSvaT, rom teqnologiuri progresis wyalobiT, Cveni SviliSvilebi Cvenze mdidrebi iqnebian. Tuki Taobis SigniT Semosavali nawildeba mdidridan Raribze, ratom ar nawildeba Semosavali mdidari Taobidan Rarib Taobaze? cxadia, im SemTxvevaSi, Tu mosalodnelia Cveni STamomavlebis CvenTan SedarebiT gaRaribeba (davuSvaT, araganaxlebadi resursebis amowurvis Sedegad), maSin Semosavali zustad sawinaaRmdego mimarTulebiT unda ganawildes. valis tvirTis problema gadasaxadis ganawilebis problemis analogiuria, oRond TaobaTaSoris WrilSi. rogorc sxva msgavs SemTxvevebSi, axlac erTob rTulia valis tvirTis zusti gansazRvra. pirvel rigSi, ar aris naTeli, Tu rogor unda moxdes tvirTis identificireba. valis tvirTi fasdeba: (1) erTi Taobis (daaxloebiT Tanabari asakis adamianTa) moxmarebis potencialis mixedviT an (2) im adamianTa moxmarebis mixedviT, romlebic

cocxlebi arian mocemul momentSi. adekvaturi ganmartebis arsebobis pirobebSic ki tvirTis arseboba damokidebulia Semdeg sakiTxebze: Sidaa vali Tu sagareo? ra zemoqmedebas axdens sesxis politika sxvadasxva ekonomikur gadawyvetilebaze?ra saxis proeqtebia dafinansebuli sesxiT? am faqtorTa Seswavlis mizniT რamdenime empiriuli kvleva Catarda kidec. Tumca jerjerobiT raime konsensusi ar arsebobs

29)decentralizebuli sistemis uaryofiTi mxareebi da upiratesobebi

decentralizebuli sistemis uaryofiTi mxareebi ganvixiloT raionuli erTeuli, romelic ramdenime mcire sazogadoebisagan Sedgeba. TiToeuli sazogadoebis mTavroba iRebs gadawyvetilebebs im mizniT, rom socialuri keTildReobis funqcia maqsimumamde mxolod sazogadoebis wevrebis sargeblis safuZvelze gazardos _ mxedvelobaSi ar miiReba gareSe piri6. rogor gansxvavdeba sazogadoebis mTavrobis mier am gziT miRebuli Sedegebi im Sedegebisgan, romelsac centraluri mTavroba saxelmwifo socialuri keTildReobis funqciis Sedegad miiRebs, romlis drosac gaTvaliswinebuli iqneba TiToeuli moqalaqis sargeblianoba? pirvel rigSi, ganvixiloT efeqtianobis sakiTxebi da mxolod amis Semdeg mivubrundeT samarTlianobis sakiTxebis ganxilvas. efeqtianoba. decentralizebuli mTavrobis sistemam SesaZloa, gamoiwvios resursebis araefeqtiani ganawileba ramdenime mizezis gamo. garegani efeqti - sazogadoebrivi saqoneli, romliTac sargeblobs mxolod konkretuli sazogadoebis wevri, adgilobrivi sazogadoebrivi saqonlis saxelwodebiTaa cnobili. ase magaliTad, ostinSi (texasi) moqmedi bibiloTeka Zalian mcire efeqts axdens en-arboris (miCigani) mosaxleobaze. Tumca erTi sazogadoebis qmedeba xSirad axdens zemoqmedebas sxva sazogadoebis wevrTa keTildReobaze. Tu erT qalaqSi maRali donis swavlebaa, qalaqidan individis emigraciis Sedegad sargebels miiRebs sxva qalaqi (mas eyoleba ufro kargad ganswavluli samuSao Zala). qalaqebi erTmaneTze uaryofiTadac moqmedebs. viqtoria da britanuli kolumbia WuWyian wyals pirdapir zRvaSi uSveben, narCeni sietlSi (vaSingtoni) Caedineba, romelTa moqalaqeebi namdvilad wuxan am faqtis gamo. mokled, sazogadoeba axdens rogorc dadebiT, aseve uaryofiT garegan efeqts meore sazogadoebaze. Tu TiToeuli sazogadoeba mxolod Tavis wevrTa keTildReobaze zrunavs, maSin, rogorc wesi, aseTi garegani efeqti ignorirebulia xolme. amdenad,

standartuli argumentis Tanaxmad, resursebi araefeqtianadaa ganawilebuli. masStabis ekonomia sazogadoebrivi momsaxurebis gawevis dros. gansazRvruli sazogadoebrivi momsaxurebis gawevis dros, momxmarebelTa raodenobis zrdis SemTxvevaSi, sazogadoebis wevris xarji klebulobs. ase magaliTad, rac ufro meti adamiani sargeblobs biblioTekiT, miT ufro dabalia TiToeuli momxmareblis mier gasawevi xarji. Tu TiToeuli sazogadoeba daafuZnebs biblioTekas, maSin momxmareblis danaxarji aucilebelze maRali iqneba. centralur iurisdiqcias yvela piroba aqvs biblioTekis dafuZnebisaTvis; xalxi ki masStabis ekonomiiT isargeblebs. cxadia, sxvadasxva saqmianoba sxvadasxva saxis masStabis ekonomias eqvemdebareba. biblioTekis momsaxurebis optimaluri masStabi gansxvavdeba saxanZro momsaxurebis masStabisagan, xolo orive maTganis masStabi ki _ saxelmwifo Tavdacvis optimaluri masStabisagan. am dakvirvebis wyalobiT, SesaZlebeli xdeba urTierTgadamfari iurisdiqciebis sistemis racionalizeba _ TiToeuli iurisdiqcia uflebamosilia, masStabis ekonomiiis gaTvaliswinebiT awarmoos mxolod is momsaxureba, romelic iurisdiqciis zomas zustad ergeba. meore mxriv, konsolidacia ar aris sazogadoebebis mier masStabis ekonomiiT sargeblobis erTaderTi gza. niu-jersis ramdenime sazogadoeba erTad marTavs saskolo sistemas da biblioTekebs; am gziT sazogadoebebi sargebloben masStabis ekonomiiT da Tanac inarCuneben damoukideblobas. kaliforniaSi ki zogierTi qalaqi kontraqts debs mTavrobasTan an kerZo kompaniasTan gansazRvruli sazogadoebrivi saqonlis da momsaxurebis uzrunvelyofis mizniT. swored aq sustdeba kavSiri iurisdiqciaTa gadawyvetilebebs Soris (xolo gadawyvetilebani ki exeba imas, Tu ra moculobis sazogadoebrivi saqoneli unda iqnes moxmarebuli da ra moculobisa ki _ warmoebuli). araefeqtiani sagadasaxado sistema. efeqtiani dabegvra Semdegi principis dakmayofilebas moiTxovs: is saqoneli, romelic araelastiuri moTxovniT xasiaTdeba, ufro maRali ganakveTiT unda daibegros da piriqiT davuSvaT, rom kapitalis miwodeba mTeli qveynis masStabiT fiqsirebulia da igi mobiluria qvefederaciul iurisdiqciebs Soris. TiToeuli iurisdiqcia kargad iazrebs imas, rom Tu igi maRali ganakveTiT dabegravs kapitals, maSin kapitali, ubralod, sxvagan gadainacvlebs, amis Sedegad ki gauaresdeba iurisdiqciis mdgomareoba. swored amitom keTilgonieri iurisdiqcia Zalian dabali ganakveTebiT begravs kapitals, zogjer ki gamoyofs subsidiasac. realur samyaroSi, cxadia, mTliani kapitali ar aris fiqsirebuli. araferia cnobili imis Sesaxeb, Tu rogor reagirebs firmis gadawyvetilebani adgilmdebareobis Sesaxeb gansxvavebuli adgilobrivi sagadasaxado ganakveTebis mimarT. Tumca statistika cxadyofs, rom iurisdiqciis farglebSi dasaqmebis zrda biznesis sagadasaxado ganakveTTan ukuproporciul damokidebulebaSia]. Tumca ZiriTadi azri mainc ucvleli rCeba: decentralizebul sazogadoebaTa mier dawesebuli gadasaxadebi ar aris efeqtiani, saxelmwifo poziciidan gamomdinare.

sazogadoeba gadasaxads imis mixedviT SearCevs, Tu romeli maTganis eqsportireba iqneba SesaZlebeli sazogadoebis gareT. ase magaliTad, Tu mocemul sazogadoebaSi qveynis erTaderTi naxSiris sabadoa da es sazogadoeba awesebs masze gadasaxads, maSin, savaraudod, adgilobrivi sagadasaxado tvirTi daawveba naxSiris momxmarebels, romelic ar aris am sazogadoebis wevri7. naxSiris gadasaxadi Zalian momgebiani iqneba sazogadoebisaTvis, Tumca arcTu yovelTvis momgebiani _ saxelmwifosaTvis8. gadasaxadebis gadacemis mniSvnelovani Sedegi aris is, rom sazogadoeba SeiZens Zalian didi raodenobis adgilobriv sazogadoebriv saqonels. efeqtianobis dasakmayofileblad ki saWiroa adgilobrivi saqonlis SeZena im wertilamde, sadac zRvruli socialuri sargebeli zRvrul socialur danaxarjs utoldeba. Tu sazogadoebas SeuZlia, sagadasaxado tvirTis nawili sxva iurisdiqcias daakisros, maSin sazogadoebis aRqmuli zRvruli xarji ufro naklebi iqneba, vidre zRvruli socialuri xarji. rodesac sazogadoeba awesebs iseT zRvrul socialur sargebels, romelic aRqmul zRvrul xarjs utoldeba, maSin Sedegad viRebT adgilobrivi sazogadoebrivi saqonlis araefeqtianad did moculobas. masStabis ekonomia gadasaxadebis amoRebis dros. individualurma sazogadoebam SesaZloa, ver isargeblos masStabis ekonomiiT gadasaxadebis Segrovebis saqmeSi. TiToeuli sazogadoeba valdebulia, gansazRvruli fuladi resursiT uzrunvelyos sagadasaxado samsaxurebi. danazogis akumulireba SesaZlebelia saerTo sagadasaxado organos funqcionirebis SemTxvevaSi. albaT, ufro upriania, gavinawiloT erTi kompiuteris xarji, romelic ramdenime sazogadoebis sagadasaxado deklaraciebs aRricxavs, vidre TiToeulma sazogadoebam Tavisi kompiuteri SeiZinos. cxadia, aseTi ekonomiis miRweva SesaZlebelia iurisdiqciaTa TanamSromlobis Sedegad yovelgvari faqtobrivi konsolidaciis gareSe. zogierT StatSi, magaliTad, qalaqis mier dawesebuli gadasaxadi saxelmwifo Semosavlebis departamentis mier grovdeba. samarTlianoba. utilitaruli filosofiuri mosazrebebidan gamomdinare, socialuri keTildReobis maqsimizaciis mizniT Semosavlis mdidridan Raribze gadanawileba aucilebelia. warmovidginoT, rom erT konkretul sazogadoebaSi moqmedebs dabalSemosavliani wevrisaTvis sasargeblo sagadasaxado da xarjviTi politika. sazogadoebaTa Soris moZraobis dabrkolebis ararsebobis pirobebSi am sazogadoebaSi moxdeba mTeli qveynis RaribTa migracia. Raribi mosaxleobis zrda gamoiwvevs gadanawilebiTi fiskaluri politikis xarjebis zrdas. amave dros, sazogadoebis ufro maRalSemosavliani ojaxebi miiReben gadawyvetilebas am sazogadoebis datovebis Sesaxeb. ismeva kiTxva: ratom unda gadaixados mdidarma maRali gadasaxadebi RaribTa nacvlad, rodesac mas SeuZlia, ufro preferenciuli fiskaluri struqturis mqone sxva sazogadoebaSi gadavides sacxovreblad? amdenad, sazogadoebis dasabegri bazis moTxovna izrdeba, misi zoma ki TandaTan mcirdeba. rogorc Cans, unda SeCerdes gadanawilebiTi programis moqmedeba. rogorc vxedavT, rom individi iRebs gadawyvetilebas sacxovrebeli adgilis Sesaxeb imis safuZvelze, Tu romeli iurisdiqcia uzrunvelyofs ufro momgebian gadasaxadebisa da keTildReobis pakets. am mosazrebis WeSmaritebas

xazs usvams aseTi movlena: 1990-ian wlebSi kalifornieli kanonmdebelni seriozulad iyvnen Sewuxebulni im sakiTxis gamo, rom maT StatSi Seqmnili ukeTesi pirobebi (maRali keTildReoba) izidavda Zalian didi raodenobis migrants. maT miiRes kanoni, romlis safuZvelzec nebismieri migranti kaliforniaSi cxovrebis pirveli wlis ganmavlobaSi miiRebda mxolod im sargebels, romelsac misi mSobliuri Stati (anu Stati, saidanac Camovida es migranti) uzrunvelyofda. Tumca 1999 wels uzenaesma sasamarTlom es kanoni arakonstituciurad cno. Cveni msjelobidan gamomdinareobs kidev erTi logikuri daskvna. rogorc feldSteini da vrobeli [1998] aRniSnavdnen, Tu maRalSemosavlian individs aqvs araxelsayreli sagadasaxado pirobebidan Tavis daRwevis da im StatSi gadasvlis ufleba, sadac SedarebiT dabali sagadasaxado ganakveTebi moqmedebs, maSin maRali gadasaxadebis mqone StatSi damqiravebels daqiravebulTa SenarCunebis mizniT maRali daubegravi xelfasis gadaxda mouwevs. wminda efeqti ki iqneba is, rom araviTari cvlilebiT ar dafiqsirdeba Semosavlis ganawileba. fildSteinma da vrobelma isic aRmoaCines, rom sakmarisia, Statma gazardos sagadasaxado ganakveTi, rom maSinve izrdeba daubegravi xelfasi. am aRmoCenis interpretacia odnav frTxilad unda moxdes: aq SesaZloa fiqsirdebodes mizanmimarTuli qmedeba _ Stati, romlis moqalaqeebis xelfasi izrdeba, yovelTvis ufro progresiul sagadasaxado sistemas emxroba. nebismier SemTxvevaSi aucilebulia yuradRebiT movekidoT im process, rodesac decentralizebuli iurisdiqcia Semosavlis gadanawilebis funqcias sakuTar Tavze iRebs.

decentralizebuli sistemis upiratesobani Sedegis morgeba adgilobriv gemovnebaze. zogierT mSobels surs, rom misma Svilma iseT skolaSi iswavlos, romelSic sportuli programebi moqmedebs; mSobelTa meore nawili miiCnevs, rom es ar aris saWiro. adamianTa erT nawils uyvars parkebi; meore nawils _ ara. centralizebuli xelisufleba uzrunvelyofs erTsa da imave sazogadoebriv momsaxurebas mTeli qveynis masStabiT, miuxedavad adamianTa gansxvavebuli gemovnebisa. rogorc tokvili aRniSnavda, `centralizebul saxelmwifoSi kanonebic ki erTgvarovania, romelic yovelTvis ver ergeba gansxvavebul adaTebsa da raionebs~. cxadia, sruliad araefeqtiania individis uzrunvelyofa imaze meti an cota sazogadoebrivi saqonliT, vidre amis survili aqvs Tavad individs (da, Tanac, Tu arsebobs imis SesaZlebloba, rom zustad movargoT moculoba individis preferencias). decentralizebuli sistemis farglebSi individebi, romlebic sazogadoebriv saqonelze msgavsi gemovnebiT xasiaTdebian, erTad ikribebian, ris Sedegad sazogadoeba sazogadoebrivi saqonlis im saxeobasa da raodenobas uzrunvelyofs, rac mis macxovrebels (gaixseneT, rogor davaxasiaTeT sazogadoeba `klubad~) surs. adgilobrivi xelisufleba ufro axlos imyofeba xalxTan da, amdenad, mosaxleobis preferenciebis mimarT ufro mgrZnobiarea, vidre centraluri xelisufleba9. es gansakuTrebiT sagrZnobi did raionSia, sadac yvela individis gemovnebis Sesaxeb informaciis mopovebisa da gadamuSavebis xarji

Zalian didia. makdonaldsis mTavarma aRmasrulebelma direqtorma erTxel aseTi ram Tqva: `SeuZlebelia 25000 restornis centralizebuli marTva. bevri gadawyvetileba gasaRebis adgilas unda iqnes miRebuli~ [barboza, 1999]. gadawyvetilebaTa miRebis procesSi federaciuli sistemac iziarebs am princips. logikuri msjelobiT aseT daskvnamde mivdivarT: rac ufro meti preferencia arsebobs erT arealSi, miT ufro didia decentralizebuli gadawyvetilebis Sedegi. am mosazrebis dasadastureblad strumfma da oberholcer-gim [2002] Statebs Soris arsebuli gansxvavebani gamoikvlies. maT ainteresebdaT, Tu romeli mTavroba aregulirebs liqioriT vaWrobas Statebis mixedviT. sxvadasxva mrwamsis individebis Sexeduleba liqioriT vaWrobis akrZalvis Sesaxeb sruliad gansxvavebuli iyo. maSasadame, federalizmis Teoria cxadyofs, rom religiuri mravalferovnebis mqone StatebSi unda moxdes alkoholis maregulirebeli politikis decentralizeba (sxva Tanabar pirobebSi). aRmoCnda, rom realurad zustad ase xdeba _ adgilobrivi kontroli izrdeba Statis SigniT preferenciaTa varirebis mixedviT. federalizmis logikis Tanaxmad, saxelmwifos doneze miRebuli ekonomikuri regulacia SesaZloa, yvela sazogadoebaSi qmediTi ar gamodges. mTavrobaTaSorisi konkurenciis zrda. xSirad mTavrobebs ara aqvT imis stimuli, rom gaswion minimaluri xarji warmoebaze .kerZo firmis menejeri, romelic ar aris orientirebuli danaxarjis minumamde Semcirebaze, sabolood tovebs bizness. amis sapirispirod, mTavrobis maRali Tanamdebobis pirebi agrZeleben aseTi meTodiT saqmianobas. Tu moqalaqes sacxovreblad sazogadoebis amorCevis SesaZlebloba eqneba, maSin igi SearCevs im sazogadoebas, romelsac kargi menejeri hyavs. aseTma saSiSroebam SesaZloa, STaagonos mTavrobis maRali Tanamdebobis pirs, rom man unda uzrunvelyos maqsimalurad efeqtiani warmoeba da iyos ufro metad pasuxismgebeli Tavisi moqalaqeebis mimarT. aucilebelia, aRiniSnos, rom, sxva Tanabar pirobebSi rac ufro decentralizebulia qveynis fiskaluri sistema, miT naklebad korumpirebulia misi mTavroba [Fisman and Gatti, 2002].

msjelobidan aSkarad Cans, rom srulad decentralizebuli sistema ver uzrunvelyofs socialuri keTildReobis maqsimizacias. efeqtianobis uzrunvelsayofad aucilebelia Semdegi pirobis dakmayofileba: mTeli qveynisaTvis Tanabrad mniSvnelovani sazogadoebrivi saqoneli (magaliTad, saxelmwifo Tavdacva) uzrunvelyofili unda iqnes saxelmwifo doneze, adgilobrivi sazogadoebrivi saqoneli ki adgilobriv doneze unda iqnes uzrunvelyofili. Tumca ra gavakeToT im sazogadoebriv saqonelTan dakavSirebiT, romelic mniSvnelovania ara mTeli qveynisaTvis, aramed ramdenime sazogadoebisaTvis? erT-erTi gza erTi regionaluri mTavrobis qveS maTi gaerTianebaa. Teoriulad, mTavroba izrunebs moqalaqeTa keTildReobaze da, Tanac, daaregulirebs garegan efeqtebs. Tumca didi mTavrobiTi iurisdiqcia adgilobrivi gemovnebis

gansxvavebaTa mimarT naklebad sensitiuri iqneba. garegani efeqtis daregulirebis alternatiuli meTodi pigus gadasaxadebisa da subsidirebis sistemis gamoyenebaa. me-5 Tavi gviCvenebs, rom saxelmwifos efeqtianobis amaRleba im qmedebaTa dabegvris gziT SeuZlia, romlebic uaryofiT garegan efeqts warmoqmnis da im qmedebaTa subsidirebiT, romelic dadebiT garegan efeqts warmoqmnis. centralur xelisuflebas SeuZlia amgvari meTodis gamoyeneba adgilobrivi mTavrobis mier miRebul gadawyvetilebebze zemoqmedebis mizniT. ase magaliTad, Tu dawyebiTi da saSualo ganaTleba qmnis iseT sargebels, romelic iurisdiqciis farglebs scdeba, maSin centraluri mTavroba sazogadoebebs ganaTlebis subsidiebiT uzrunvelyofs. adgilobrivi avtonomia SenarCunebulia da, Tanac, koreqtirebulia garegani efeqti. Cven mogvianebiT vnaxavT, rom sazogadoebisaTvis gacemuli zogierTi federaluri granti garkveulwilad misdevs am models. Cveni Teoriis mixedviT, sakmaod mkafiodaa gamijnuli pasuxismgebloba sazogadoebrivi saqonlis warmoebaze _ adgilobrivi sazogadoebrivi saqoneli unda uzrunvelyos adgilobrivma mTavrobam, xolo saxelmwifo sazogadoebrivi saqoneli ki _ centralurma xelisuflebam. praqtikulad, mTavrobis sxvadasxva done mniSvnelovnad urTierTqmedebs. ase magaliTad, samarTaldamcavi pirebi saxelmwifo da adgilobrivi mTavrobis warmomadgenelni arian. maT qmedebaTa didi nawili federaluri sisxlis samarTlis Tanaxmad imarTeba, romelic `Zalian gafarTovda imis gamo, rom kongresma brZola gamoucxada iseT danaSauls, rogoricaa manqanis gataceba da eklesiaTa gadawva, agreTve, pirutyvis sadgomi adgilebis gapartaxeba []. aseTi reglamentebis gareSe adgilobriv erTeuls gauWirdeba mdgomareobis daregulireba. amdenad, maTi arseboba mniSvnelovnad aumjobesebs keTildReobas.

30. საბიუჯერო მოწყობის არსი და შინაარსი. საბიუჯეტო სისტემის აგების პრინციპები საქართველში. ქვეყნის საბიუჯეტო მოწყობა განისაზღვრება სახელმწიფოს პოლიტიკურტერიტორიული მოწყობიდან გამომდინარე. ცენტრსა და ადმინისტრაციულტერიტორიულ წარმონაქმნებს შორის ხელისუფლების ძალაუფლების გადანაწილების ხარისხის მიხედვით სახელმწიფოები იყოფიან უნიტარულ, ფედერალურ და კონფედერალურ სახელმწიფოებად. უნიტარული არის ერთიანი სახელმწიფო, რომელიც შედგება მხოლოდ ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ერთეულებისაგან - ოლქი, პროვინცია, გუბერნია. ასეთ სახელმწიფოებში ადმინისტრაციულ-ტერიტორიულ ერთეულებს არ გააჩნიათ საკუთარი სახელმწიფოებრიობა ან ავტონომია. უნიტარულ სახელმწიფოებში მოქმედებს ერთიანი კონსტიტუცია და ეკონომიკისა და სოციალური სფეროს ცენტრალიზებული მართვა. აქ საბიუჯეტო მოწყობა შედგება ორი დონის ბიუჯეტისაგან: სახელმწიფო და ადგილობრივი ბიუჯეტებისაგან. ფედერაციული სახელმწიფო წარმოადგენს სხვადასხვა სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნების კავშირს (შტატები, მიწები და ა.შ.). ფედერაციულ სახელმწიფოში შემავალ ადმინისტრაციულ-

ტერიტორიულ წარმონაქმნებს გააჩნიათ საკუთარი სახელმწიფოებრიობა, აგრეთვე გარკვეული დამოუკიდებლობა იმ ჩარჩოებში, რაც დადგენილია ცენტრსა და ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული ორგანოების უფლებამოსილების ჭრილში. ასეთი ტიპის ფედერაციული სახელმწიფოს საბიუჯეტო მოწყობა მოიცავს 3 დონეს: სახელმწიფო ფედერაციული, ადმინისტრაციულ-ტერიტორიული წარმონაქმნების და ადგილობრივი ბიუჯეტები. კონფედერაცია არის სხვადასხვა სახემწიფოების კავშირი, რომელიც შექმნილია გარკვეული მიზნის მისაღწევად (ეკონომიკური, პოლიტიკური თუ სამხედრო). კონფედერაციული სახელმწიფოს ბიუჯეტი ფორმირდება მასში შემავალი სახელმწიფოების შენატანებიდან. ამასთან, თითოეულ სახელმწიფოს გააჩნია თავისი დამოუკიდებელი საბიუჯეტო და საგადასახადო სისტემა. ადგილობრივი ფინანსების ფორმირებისა და გამოყენების მეთოდოლოგიის მიხედვით არსებობს მრავალი მოდელი, რომელთაგან ყველაზე გავრცელებულია ანგლოსაქსური და კონტონენტალური. ანგლოსაქსური მოდელის ნიშნებია ადგილობრივი თვითმმართველობის ავტონომიის მაღალი დონე. პრიორიტეტი ენიჭება ფისკალურ დამოუკიდებლობას (ადგილობრივი ბიუჯეტების შემოსავლებში დომინირებს ადგილობრივი გადასახადები). კონტინენტალური მოდელის ნიშნებია ადგილობრივი თვითმმართველობისა და ადგილობრივი ადმინისტრაციის შეთანაწყობა (არჩევითობა და დანიშვნა). თვითმმართველობა წარმოადგენს ქვემდგომ რგოლს (ავტონომიის შეზღუდულობა). საქართველოს საბიუჯეტო სისტემის თითოეულმა მონაწილემ საბიუჯეტო პროცესის ყველა ეტაპზე უნდა დაიცვას შემდეგი პრინციპები: ა) ყოვლისმომცველობა – ბიუჯეტის ყველა შემოსულობის, გადასახდელისა და ნაშთის ცვლილების სრულყოფილად ასახვა შესაბამის ბიუჯეტებში; ბ) გამჭვირვალობა – ბიუჯეტების პროექტების წარმომადგენლობით ორგანოებში განხილვის პროცედურების საჯაროობა საზოგადოებისა და მასობრივი ინფორმაციის საშუალებებისათვის; დამტკიცებული ბიუჯეტებისა და მათი შესრულების შესახებ ანგარიშების გამოქვეყნება; ბიუჯეტის შესახებ ინფორმაციის (გარდა საიდუმლო ინფორმაციისა) ხელმისაწვდომობა ნებისმიერი ფიზიკური და იურიდიული პირისათვის; გამონაკლისი შეიძლება იყოს ბიუჯეტის საიდუმლო მუხლები, რომლებიც შეიცავენ სახელმწიფო საიდუმლოებას. გ) ანგარიშვალდებულება – საბიუჯეტო პროცესის ყველა მონაწილის პასუხისმგებლობა მის მიერ განხორციელებულ საქმიანობაზე და ბიუჯეტის შესახებ წარდგენილ ინფორმაციაზე; დ) დამოუკიდებლობა – საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის, ავტონომიური რესპუბლიკების რესპუბლიკური ბიუჯეტებისა და ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულების ბიუჯეტების დამოუკიდებლობა, რომელსაც უზრუნველყოფს საკუთარი

შემოსულობები და ნაშთი, აგრეთვე საკუთარი გადასახდელების დამოუკიდებლად განსაზღვრის უფლება საქართველოს კანონმდებლობის შესაბამისად; ე) ერთიანობა – საქართველოს ცენტრალური, ავტონომიური რესპუბლიკებისა და ადგილობრივი ხელისუფლებების მიერ საერთო საფუძვლით, ერთიანი საბიუჯეტო კლასიფიკაციით, აღრიცხვის ერთიანი სისტემით, სახელმწიფო ფინანსური კონტროლის ერთიანი პრინციპებით ხელმძღვანელობა; ვ) უნივერსალობა – ბიუჯეტის ყველა შემოსულობის მიმართვა საერთო გადასახდელების დასაფინანსებლად, გარდა ამ კოდექსით განსაზღვრული შემთხვევებისა. ამასთანავე, არც ერთი შემოსულობა, გარდა დონორების მიერ დაფინანსებული შემოსულობებისა, არ უნდა იქნეს მიმართული მიზნობრივად, კონკრეტული გადასახდელის დასაფინანსებლად. საბიუჯეტო ორგანიზაციის მიერ მიღებული შემოსულობების შენარჩუნება თავისი მიზნებისათვის დაუშვებელია, გარდა იმ შემთხვევისა, როცა საბიუჯეტო ორგანიზაცია არის საჯარო სამართლის იურიდიული პირი; ზ) კონსოლიდირება – ყველა დონის ბიუჯეტების შემოსულობების სახელმწიფო ხაზინის ერთიანი ანგარიშის სისტემაში მოქცევა და გადასახდელების გადახდა საქართველოს კანონმდებლობით დადგენილი წესით, სახელმწიფო ხაზინის ერთიანი ანგარიშის სისტემის ანგარიშების მართვა სახელმწიფო ხაზინის მიერ და მათი განთავსება საქართველოს ეროვნულ ბანკში ან/და სხვა საბანკო დაწესებულებებში. 31. ბიუჯეტის დაბალანსებულობა, ბიუჯეტის დეფიციტი, პროფიციტი. ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების წყაროები. ბიუჯეტის შემოსავლები და ხარჯები უნდა აბალანსებდეს ერთმანეთს. ბიუჯეტის შემოსავლები, როდესაც მთლიანად ვერ ფარავს მის ხარჯებს, მაშჲნს აქმე გვაქვს სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტთან და პირიქით, როცა შემოსავლების მოცულობა მეტია ხარჯების დონეზე, ადგილი აქვს ბიუჯეტის სახსრების სიჭარბეს, ანუ მის დადებით სალდოს, რომელსაც პროფიციტი ეწოდება. ბიუჯეტის დეფიციტი ორგვარი ხასიათისაა - ციკლური და სტუქტურული. ციკლურ დეფიციტთან მშინ გვაქვს საქმე, როდესაც იგი წარმოადგენს წარმოების ციკლური დაცემის შედეგს, ხოლო სტრუქტურულია ისეთი დეფიციტი,

რომელიც

წარმოიქმნება ხელისუფლების შეგნებულად ხარჯების გადიდებითა და გადასახადების შემცირებით, რათა აღმოფხვრილი იქნეს ეკონომიკური ზრდის ტემპების დაცემა. თუ კი ბიუჯეტის შედგენის ან განხილვის დროს შეინიშნება სიჭარბე ხარჯებზე უნდა მოხდეს პროფიციტის შემცირება შემდეგი თანმიმდევრობით:  უნდა შემცირდეს შემოსავლების მოზიდვა სახელმწიფო საკუთრების გაყიდვიდან.

და მუნიციპალური

 უნდა შემცირდეს ცენტრალურ ბიუჯეტში შემოსავლების მოზიდვა სახელმწიფო მარაგებისა და რეზერვების რეალიზაციიდან;  გათვალისწინებული უნდა იქნეს საბიუჯეტო სახსრების წარმართვა სავალო ვალდებულებათა დამატებით დაფარვაზე;  უნდა გაიზარდოს ბიუჯეტის ხარჯები, მათ შორის სხვა დონის ბიუჯეტებისთვის შემოსავლის ნაწილის გადაცემის ხარჯზე. განასხვავებენ ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების საშინაო (შემოსავლები სახელმწიფო და მუნიციპალური ფასიანი ქაღალდები რეალიზაციიდან, საბიუჯეტო კრედიტი, მიწის ნაკვეთების გაყიდვა, ძვირფასი ლითონებისა მარაგი და ა.შ.) და საგარეო (უცხო სახელმწიფოებსა და საერთაშორისო ორგანიზაციებისგან მიღებული კრედიტები, ადრე მიღებულ კრედიტებზე გადასახდელების გადავადებას, სახელმწიფო სუბიექტის საგარეო ობლიგაციების რეალიზაცია და ა.შ.) წყაროებს. სახელმწიფო ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების სამი ძირითადი გზა არსებობს: ფულის ემისია, ცენტრალური ბანკის პირდაპირი კრედიტები და სახელმწიფო სესხების გამოშვება. 1) ბიუჯეტის დეფიციტის დაფინანსების ყველაზე მარტივი საშუალებაა ფულის ემისია, რის შედეგადაც იზრდება შემოსავლის მოცულობის ფულის ნომინალურ და რეალურ ღირებულებას შორის სხვაობის ხარჯზე. შემოსავლებს ფულის ემისიიდან „სენიორაჟი“ ეწოდება. სენიორაჟის დროს არ იზრდება სახელმწიფო ვალი და შესაბამისად, არ წარმოიშობა ხარჯები მისი მომსახურებისთვის. 2) ცენტრალური ბანკის კრედიტი წარმოადგენს სახელმწიფო საშინაო ვალის სახესხვაობას, რომელსაც მომსახურება და დაფარვა სჭირდება. 3) ბიუჯეტის დეფიციტის დაფარვის დაფინანსების ყველაზე მიღებულ გზად მსოფილიოში სახელმწიფო სესხების მეშვეობით მობილიზებული ფიზიკური და იურიდიული პირების დროებით თავისუფალი ფულადი საშუალებები ითვლება. ამ დროს მიმოქცევაში გამოდის არაუზრუნველყოფილი საგადასახადო საშუალებებს, რაც ფულის მიმოქცევაზე ინფლაციურ გავლენას ახდენს. ამის გამო ზოგიერთ ქვეყანაში ცენტრალური ბანკის ოპერაციები სახელმწიფო ფასიანი ქაღალდების პირველად ბაზარზე შეზღუდულია. არსებობს დაფინანსების მეოთხე გზაც - უცხოური სესხები, რომელთა გამოყენებასაც განვითარებული ქვეყნის მთავრობები საკმაოდ ფრთხილად ეკიდებიან, ის იწვევს საგარეო ვალის კოლოსალურ ზრდას, რაც საფრთხეს უქმნის მომავალ დაფინანსებას და საბიუჯეტო სისტემის მთლიანობა.

32. საბიუჯეტო პროცესი საქართველოში: ეტაპები, სუბიექტები.

საბიუჯეტო პროცესი მოიცავს საბიუჯეტო საქმიანობის 4 ძირითად სტადიას: 1. ბიუჯეტის პროექტის შედგენა; 2. ბიუჯეტის განხილვა და დამტკიცება; 3. ბიუჯეტის შესრულება; 4. შესრულებული ბიუჯეტის დამტკიცება. საქართველოში საბიუჯეტო წელი კალენდარულ წელს ემთხვევა. ბიუჯეტის პროექტის

მომზადებაზე,

აღმსარულებელი

შესრულებაზე

ხელისუფლება,

ხოლო

და

ანგარიშგებაზე

ბიუჯეტის

პასუხისმგებელია

პროექტის

განხილვაზე,

დამტკიცებასა და კონტროლზე უფლებამოსილია საკანონმდებლო ხელისუფლება. ბიუჯეტო პროექტის მიმზადევას აკონტროლებს ფინანსთა სამინისტრო. ბიუჯეტო პროცესის ეტაპებია: 1) ბიუჯეტის პროექტის მომზადება; მომავალი წლის ბიუჯეტის პროექტის მომზადების პროცესი იწყება 1 მარტს, როდესაც

სამინისტროები

მონაცემებისა

და

და

ეროვნული

მიმართულებების

ბანკი

იწყებენ

დოკუმენტებზე

(BDD),

მუშაობას

ძირითადი

რომელიც

მოიცავს

სხვადასხვა სახის პროგნოზებს და პოლიტიკის ძირითად მიმართულებებს. 2) პროექტის წარდგენა; აღნიშნულ დოკუმენტს (BDD) ფინანსთა სამინისტრო წარუდგენს საქართველოს მთავრობას 15 აპრილამდე, შემდეგ წარუდგენენ პარლამენტის ეკონომიკური პროფილის კომიტეტს. 15 სექტემბრამდე საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო საქართველოს მთავრობას განსახილველად წარუდგენს ბიუჯეტის პროექტს; ხოლო 1 ოქტომბრამდე საქართველოს მთავრობა პრეზიდენტთან შეთანხმებითსახელმწიფო ბიუჯეტის კანონის პროექტს წარუდგენს პარლამენტს. 3) პროექტის განხილვა; ბიუჯეტის კანონპროექტის განხილვა იწყება პარლამენტის კომიტეტებში, ხოლო შემდეგ განიხილება საქართველოს პარლამენტის პლენარულ სხდომაზე. სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულების შესახებ მოხსენებას წარდგენს საქართველოს პრემიერმინისტრი. 4) ბიუჯეტის დამტკიცება; საქართველოს პარლამენტი სახელმწიფო ბიუჯეტს ამტკიცებს ერთი მოსმენით ხმათა უმრავლესობით. 5) ბიუჯეტის შესრულება; დამტკიცების შემდეგ ხელმოწერისთანავე, ფინანსთა სამინსიტრო თიეთოეულ მხარჯავ დაწესებულებას აწვდის ინფორმაციას მასზე გამოყოფილი ასიგნებების შესახებ.

6) ბიუჯეტის ანგარიშგება და კონტროლი; ფინანსთა სამინსიტრო ყოველი თვის 20 რიცხვამდე სახელმწიფო ხაზინის მეშვეობით ამზადებს ანგარიშს ბიუჯეტის შემოსულობების, გადასახდელებისა და დეფიციტის დაფინანსების წყაროების შესახებ. 7) შესრულებული ბიუჯეტის დამტკიცება. სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულების წლიური ანაგრიშების განხილვისა და საქართველოს კონტროლის პალატის მოხსენების შემდეგ საქართველოს პარლამენტი არაუგვიანეს

1

ნოემბრისა

გამოსცემს

დადგენილებას

მისი

დამტკიცების

ან

დაუმტკიცებლობის შესახებ. ამჟამად საქართველოში საბიუჯეტო მოწყობა და საბიუჯეტო სისტემა განსაზღვრულია საქართველოს 2003 წლის 24 აპრილის კანონით „საქართველოს საბიუჯეტო სისტემის შესახებ“. ეს კანონი განსაზღვრავს საქართველოს საბიუჯეტო სისტემის ფორმირების პრინციპებს

და

არეგულირებს

ბიუჯეტის

პროექტის

მომზადებას,

ბიუჯეტის

დამტკიცებას, შესრულებას, ანგარიშგებასა და კონტროლს, აგრეთვე საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლების, ავტონომიური რესპუბლიკების ხელისუფლებისა და ადგილობრივი ხელისუფლების საბიუჯეტო ურთიერთობებსა და პასუხისმგებლობას. 1) ბიუჯეტის პროექტის მომზადებისთვის, ბიუჯეტის ანგარიშგებისთვის პასუხისმგებელია: ა) სახელმწიფო ბიუჯეტისათვის – საქართველოს მთავრობა;

შესრულებისა

და

ბ) ავტონომიური რესპუბლიკის რესპუბლიკური ბიუჯეტისათვის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი აღმასრულებელი ორგანო;

–

შესაბამისი

გ) ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტისათვის ადგილობრივი თვითმმართველობის აღმასრულებელი ორგანო.

–

შესაბამისი

2) ბიუჯეტის პროექტის განხილვასა და დამტკიცებაზე და ბიუჯეტის კონტროლზე უფლებამოსილია: ა) სახელმწიფო ბიუჯეტისათვის – საქართველოს პარლამენტი; ბ) ავტონომიური რესპუბლიკის რესპუბლიკური ბიუჯეტისათვის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანო;

–

შესაბამისი

გ) ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტისათვის ადგილობრივი თვითმმართველობის წარმომადგენლობითი ორგანო.

–

შესაბამისი

3) ნაერთი ბიუჯეტის შესახებ სტატისტიკური ინფორმაციის მომზადებისთვის პასუხისმგებელია: ა) საქართველოს ნაერთი ბიუჯეტისათვის – საქართველოს ფინანსთა სამინისტრო;

ბ) ავტონომიური რესპუბლიკის ნაერთი ბიუჯეტისათვის – შესაბამისი ავტონომიური რესპუბლიკის საფინანსო ორგანო. 4) საქართველოს საბიუჯეტო სისტემის ყველა დონეზე საბიუჯეტო პროცესის ერთიანობისა და ამ კოდექსთან შესაბამისობის უზრუნველყოფის მიზნით საქართველოს ფინანსთა მინისტრი გამოსცემს სათანადო სამართლებრივ აქტებს.

33. საბიუჯეტო ფედერალიზმი

საბიუჯეტო ფედერალიზმი ბიუჯეტთაშორისი ურთიერთობების ისეთი სისტემა, სადაც მაქსიმალურადაა გათვალისწინებული საბიუჯეტო იერარქიის ყველა დონის საბიუჯეტო-საფინანსო

ინტერესები

და

საგადასახადო

ბაზის

განვითარების

შესაძლებლობანი. ის არეგულირებს ერთის მხრივ საგადასახადო შემოსავლებს და მეორეს მხრივ, ხარჯების განაწილებას ქვეყნის ცენტრალურ და ტერიტორიულ სახელისუფლებო სტრუქტურებს შორის. საგადასახადო ფედერალიზმი გულისხმობს საგადასახადო უფლებამოსილებათა გამიჯვნას ცენტრსა და რეგიონებს შორის. განასხვავებენ

ფედერალიზმის

პოლიტიკურ

და

ეკონომიკურ

პრინციპებს.

პოლიტიკური პრინციპი მდგომარეობს ფედერაციის შემადგენელი ერთეულების მთლიანობის კანონით

უზრუნვეელყოფის

მინიჭებულ

განაწილებაში.

პირობებში

სახელისუფლებო

ფედერალიზმის

ფედერალურ

წარმონაქმნთა

უფლებამოსილებათა

ეკონომიკური

პრინციპი

შორის

კონსტიტუციურ მდგომარეობს

უფლებამოსილებათა დაყოფაში საკუთრებასთან მიმართებაში. ფედერაციული სისტემები ხასიათდება შემდეგი ნიშნებით: 1. იერარქიის არსებობით; 2. მართვის ყოველი დონის ნათლად ჩამოყალიბებული უფლებამოსილებებით 3. თითოეული

დონის

დადგენილი

ავტონომიითა

და

რეგლამენტირებული

სუვერენიტეტით. ფედერაციასა და მის გულისხმობს

ბიუჯეტების,

სუბიექტებს შორის უფლებამოსილებათა დანაწილება შემოსავლებისა

და

ხარჯების

დანაწილებასაც.

ფედერალიზმის სფეროში იდეალურ სიტუაციასთან მაშინ გვაქვს საქმე, როდესაც ხელისუფლების ყოველ დონეს გააჩნია ფინანსურ საშუალებათა საკუტარი წყაროები და საკუთარი

ბიუჯეტი

მისთვის

მინიჭებული

საბიუჯეტო

უფლებამოსილებათა

ფარგლებში. ფედერაციულ სახელმწიფოებში შეიძლება საბიუჯეტო სისტემის ორგანიზაციის შემდეგი ტიპები გამოიყოს:

ცენტრალიზებული ტიპის დროს ხელისუფლების სხვადასხვა დონის ორგანოებს შორის უფლებამოსილებათა გამიჯვნას ხარჯებში, როგორც წესი, არ ახლავს ამ უკანასკნელთა საკუთარი შემოსავლის საკმარისი წყაროებითი უზრუნველყოფა. ორგანიზაციის დეცენტრალიზებული ტიპის დროს საბიუჯეტო სისტემები აგებულია რეგიონალური და ადგილობრივი ბიუჯეტების დამოუკიდებლობის მაღალი ხარისხის აღიარებაზე.

ზემდგომი

ბიუჯეტებიდან

ფინანსური

დახმარება

მინიმუმამდეა

კომბინირებული

ტიპისათვის

დაყვანილი. საბიუჯეტო

სისტემის

ორგანიზაციის

დამახასიათებელია შემდეგი ნიშნები: 1. ფედერალური

ცენტრის

მარალი

პასუხისმგებლობა

რეგიონების

სოციალურ-

ეკონომიკური განვიტარების პირობების შექმნაზე; 2. რეგიონების

საბიუჯეტო

რეგულირებისა

და

გამოთანაბრებისთვის

საბიუჯეტო

ტრანსფერტების როლი; 3. ჰორიზონტალური

და

ვერტიკალური

საბიუჯეტო

გამოტანაბრების

მექანიზმის

გამოყენება;

ვერტიკალური

გამოთანაბრება

გულისხმობს

ხელისუფლების

ყოველი

დონის

ხარჯვითი ვალდებულებების მოცულობასა და მის საშემოსავლო წყაროებს შორის შესაბამისობის დადგენას და დისბალანსის კომპენსირებას ტრანსფერტების ხარჯზე. ჰორიზონტალური გამოთანაბრება ვარაუდობს საგადასახადო ტვირთის პროპორციულ განაწილებას საგადასახადო

ფედერაციის

სუბიექტებს

შესაძლებლობების

შორის

უტანაბრობის

სხვადასხვა

ტერიტორიების

სალიკვიდაციო

ან

უკიდურეს

შემთხვევაში მის შესამცირებლად. მსოფლიოში არსებული საბიუჯეტო ფედერალიზმის ძირითადი მოდელებიდან უნდა გამოვყოთ ხუთი: საბჭოური, ჩინური, ამერიკული, კანადური და გერმანული. საბჭოური მოდელისათვის დამახასიათებელი იყო ერთიანი ბიუჯეტი. ხარჯები გაწერილი იყო ზემოდან ქვემოთ, ადგილებზე რამეს შეცვლა შეუძლებელი იყო, თუმცა ყოველ

ბიუჯეტს

მიეწერებოდა

შემოსავალი,

რომლებითაც

იფარებოდა

საზოგადოებრივი მოთხოვნილებები. ჩინური მოდელი

წარმოადგენს საბჭოტა მოდელის სახესხვაობას, გადასახადები

ამოიღება ადგილობრივი ხელისუფლების ორგანოების მიერ, ცენტრი განსაზღვრავს რომელს რამდენი დაუტოვოს. ამერიკული

მოდელი

დამოუკიდებლობაზე,

აგებულია

აშშ-ში

არ

ცალკეული

მოქმედებს

შტატების

შემოსავლების

შედარების

მეტ

ჰორიზონტალური

წილობრივი

განაწილების

სისტემა.

ფედერაციას,

შტატებს,

მუნიციპალიტეტებს

გააჩნიათ საკუთარი საგადასახადო შემოსავლები. კანადური ვარიანტია.

მოდელი

ამ

ამერიკული

მოდელში

მოდელის

მნიშვნელოვანი

სოციალურად

ადგილი

ორიენტირებული

მოსახლეობის

სოციალურ-

ეკონომიკური პირობების გამოთანაბრების ამოცანებს უჭირავს. გერმანული მოდელის დამახასიათებელი თავისებურებაა მიწებს შორი რესურსების განაწილება. საბიუჯეტო სისტემა აგებულია საერთო გადასახადებზე, რომელიც ნაწილდება მის ყველა დონეს შორის. ზოგადად

საბიუჯეტო

ეკონომიკური

ფედერალიზმის

ეფექტიანობა,

საბიუჯეტო

სისტემამ

უნდა

უზრუნველყოს:

პასუხისმგებლობა,

სოციალური

სამართლიანობა, პოლიტიკური კონსოლიდაცია და ტერიტორიული ინტეგრაცია.

35. სახელმწიფო ბიუჯეტის პროექტის მომზადება, განხილვა, დამტკიცება. საბიუჯეტო პროცესი საქართველოს საბიუჯეტო სისტემის განუყოფელი ნაწილია. საბიუჯეტო

პროცესი

არის

საქართველოს

საქმიანობა,

რომელიც

მოიცავს

ბიუჯეტის

საბიუჯეტო პროექტის

სისტემის

მონაწილეთა

მომზადებას,

წარდგენას,

განხილვას, დამტკიცებას, დაზუსტებას, ბიუჯეტის შესრულებას, ანგარიშგებასა და კონტროლს. საბიუჯეტო პროცესი გრძელდება 33 თვის განმავლობასი. აქედან დაგეგმვის ფაზა მოიცავს 7 ტვეს, განხილვისა და დამტკიცების ფაზა _ 3 თვეს, შესრულების ფაზა _ 12 თვეს (საბიუჯეტო წელი შეესაბამება კალენდარულ წელს), ბიუჯეტის შესრულებისა და დამტკიცების ანგარიში მოიცავს 11 თვეს. ბიუჯეტის პროექტის მომზადება და წარდგენა მომავალი წლის ბიუჯეტის მომზადების პროცესი იწყება მიმდინარე წლის 1 მარტს, როდესაც

საქართველოს

სამინისტროსთან მონაცემებისა

და

საშუალოვადიან

და

ფინანსთა

ეროვნულ

სამინისტრო,

ბანკთან

მიმართულებების მაკროეკონომიკურ

ერთად

დოკუმენტზე, პროგნოზსს,

ეკონომიკური

განვითარების

იწყებს

მუშაობას

ეს

უკანასკნელი

საშუალოვადიან

ძირითადი მოიცავს

ფისკალურ

პროგნოზსს და საბიუჯეტო და საგადასახადო პოლიტიკის ძირითად მიმართულებებს.

საშუალოვადიანი მაკროეკონომიკური პროგნოზის საფუძველს წარმოადგენს ქვეყნის განვითარების ინდიკატური გეგმის პროექტი, რომელიც მოიცავს მშპ-ს ინფლაციას, ხელფასების ცვლილებას, ვალუტის კურსს და სხვა ძირითად მაჩვენებლებს. საშუალოვადიანი ფისკალური პროგნოზი არის საშუალოვადიან მაკროეკონომიკურ პროგნოზზე დაფუძნებული შემოსავლების, ხარჯების და დაფინანსების ძირითადი ელემენტების პროგნოზი. საბიუჯეტო და საგადასახადო პოლიტიკის ძირითადი მიმართულებები მოიცავს: მიმდინარე ბიუჯეტის მდგომარეობას, წინადადებებს ბიუჯეტის სტრატეგიის შესახებ რომელიც

გამომდინარეობს

მთავრობის

პოლიტიკისა

და

პრიორიტეტებიდან,

სემოსავლებისა და ხარჯების ზირითად კატეგორიებს, ძირითად ფისკალურ, ფინანსურ დირექტივებსა და მიზნებს. ძირითადი მონაცემებისა და მიმართულებების დოკუმენტს ფინანსთა სამინისტრო საქართველოს მთავრობას წარუდგენს 15 აპროლამდე. 1 მაისამდე მთავრობა , პრეზიდენტთან შეთანხმებით, აღნიშნულ დოკუმენტს პარლამენტის ეკონომიკური პროფილის კომიტეტებს წარუდგენს. 1 ივნისამდე საფინანსო საბიუჯეტო კომიტეტი ამზადებს დასკვნას და უგზავნის მთავრობას. 15 ივნისამდე მთავრობა ამტკიცებს კადრებისა და ხარჯების ზღვრულ მოცულობას. მომდევნო 5 დღის განმავლობაში ფინანსთა სამინისტრო ყველა ძირითად მხარჯავ დაწესებულებას უგზავნის საბიუჯეტო ცირკულარს, სადაც მითითებულია საშტატო ერთეულისა და ხარჯების ზედა ზრვარი კონკრეტული წლისათვის. მხარჯავი დაწესებულებების ხელმძღვანელები ცირკულარზე დაყრდნობით ამზადებენ საბიუჯეტო განაცხადებს და 15 აგვისტომდე წარუდგენენ ფინანსთა

სამინისტროს,

რომელიც

განაცხადებს

ამოწმებს

და

მხარჯავ

დაწესებულებებთან ერთად იხილავს 30 აგვისტომდე. 15 ოქტომბრამდე ფინანსთა სამინისტრო მთავრობას განსახილველად წარუდგენს ბიუჯეტის პროექტს, ხოლო 1 ოქტომბრამდე მთავრობა პრეზიდენტთან შეთანხმებით ბიუჯეტის კანონის პროექტს წარუდგენს პარლამენტს. ბიუჯეტის პროექტის განხილვა და დამტკიცება ბიუჯეტის კანონპროექტის განხილვა იწყება პარლამენტის კომიტეტებში, საკომიტეტო მოსმენის შემდეგ განიხილება პარლამენტის ტლენარულ სხდომაზე.

პარლამენტი

ბიუჯეტს ამტკიცებს ერთი მოსმენით ხმათა უბრალო უმრავლესობით, პარლამენტს შეუძლია მხარი არ დაუჭიროს წარმოდგენილ კანონპროექტს, ამ შემთხვევაში მთავრობა პრეზიდენტთან შეთანხმებით ორი კვირის ვადაში წარუდგენს კანონპროექტის ახალ ვარიანტს, რომლის დაუმტკიცებლობის შემთხვევაში პრეზიდენტს უფლება აქვს დაითხოვოს პარლამენტი და დეკრეტით დაამტკიცოს სახელმწიფო ბიუჯეტი.

თუ

პარლამენტი საბიუჯეტო

წლის

დაწყებამდე

ვერ

დაამტკკიცებს

ბიუჯეტს,

აღმასრულებელი ხელისუფლების ორგანოებს უფლება აქვთ ნაკისრ ვალდებულებათა შესასრულებლად აუცილებელი ხარჯები გასწიონ თვეში წინა წლის ასიგნებების მოცულობის ერთი მეთორმეტედის ოდენობით, მიღებული შემოსავლების ფარგლებში. სახელმწიფო

ბიუჯეტის

შესახებ

კანონში

ცვლილებების

შეტანის

საჭიროებიე

შემთხვევაში, მთავრობა პრეზიდენტთან შეთანხმებით პარლამენტს დასამტკიცებლად წარუდგენს აღნიშნულ ცვლილებებს. ბიუჯეტის

დაზუსტება

გადანაწილებას,

_

რომელიც

გულისხმობს შეიძლება

სახელმწიფო

მხოლოდ

ბიუჯეტის

წლიურ

ასიგნებების

საბიუჯეტო

კანონში

ცვლილებების შეტანით. ბიუჯეტის შესრულება წლიური

საბიუჯეტო

კანონის

მირებისა

და

პრეზიდენტის

მიერ

მისი

ხელმოწერისტანავე, ფინანსტა სამინისტრო ტითოეულ მხარჯავ დაწესებულებას აწვდის ინფორმაციას მასზე გამოყოფილი ასიგნებების შესახებ. ამასტან ერთად მუშაობას იწყებს საბიუჯეტო სახსრების განწერაზე. განწერა არის დოკუმენტი, რომელსიც ბიუჯეტის სემოსულობები და გადასახდელები გასლილია კვარტლების მიხედვიტ, ბიუჯეტის კანონისა და კლასიფიკაციის შესაბამისად. განწერილი სემოსავლები და ხარჯები უნდა იყოს დაბალანსებული. ბიუჯეტის ანგარიშგება და კონტროლი ყოველი კვარტლის დასრულებიდან ერტი ტვის განმავლობასი ფინანსთა სამინისტრო საქარტველოს პარლამენტს წარუდგენს ბიუჯეტის მიმოხილვას, რომელიც უნდა მოიცავდეს მიმდინარე

სემდეგ

ინფორმაციას:

მაკროეკონომიკურ

მოვლენები,სემოსულობების

და

საბიუჯეტო

გადასახდელების

და

სფეროსი

დეფიციტის

დაფინანსების წყაროების ფაქტობრივი მოცულობის შედარება წლიური საბიუჯეტო კანონით

დამტკიცებულ

მოცულობასტან

და

ძირითადი

განსხვავებების

განმარტებები.საქარტველოს ფინანსთა სამინისტროს ინსტრუქციებისა და დადგენილი ვადების სესაბამისად მხარჯავი დაწესებულებები ამზადებენ საკუთარ საბოლოო ანგარისებსა და ანგარისგებას, რომლის საფუძველზეც ფინანსტა სამინისტრო ამზადებს ერთიან წლიურ ანგარიშსა და ანგარისგებას, რომელიც კონტროლის პალატის შესაბამის დასკვნასტან ერთად წარედგინება პარლამენტს საბიუჯეტო წლის დამტავრებიდან 3 თვის ვადაში, პარრლამენტი არაუგვიანეს 1 ნოემბრისა გამოსცემს დადგენილებას მისი დამტკიცების ან დაუმტკიცებლობის შესახებ.

36. საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის ხარჯების შემადგენლობა და სტრუქტურა ფუნქციონალური კლასიფიკაციის მიხედვით. საქართველოს საჯარო ფინანსები სახელმწიფო ბიუჯეტიდან რესურსების გადანაწილებას მთავრობის პრიორიტეტების მიხედვით ახორციელებს. პრიორიტეტული მიმართულებები ყალიბდება სტრატეგიებად სექტორების (ეროვნული უსაფრთხოება, საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვა, საგარეო პოლიტიკა და სხვ.) მიხედვით. თითოეული სექტორის ფარგლებში შესაბამისი სამინისტროები და უწყებები გადაამუშავებენ აღნიშნულ სტრატეგიებს. ამის შემდეგ სამთავრობო დაწესებულებები ადგენენ მოქმედების საშუალოვადიან გეგმებს, პროგრამებს, მათ ბიუჯეტებს, რომელიც განხილვისა და დამტკიცების შემდეგ ფინანსდება სახელმწიფო ბიუჯეტის სახსრებიდან. 2012 წლის ნაერთი ბიუჯეტის ხარჯვით ნაწილში მნიშვნელოვანი ყურადღება დაეთმო ქვეყნის სტრატეგიული მიმართულებების დაფინანსებას, სადაც აღსანიშნავია: 1) საერთო დანიშნულების სახელმწიფო მომსახურება განსაზღვრულია 2,034,479.8 ლარად, სადაც შედის აღმასრულებელი და წარმომადგენლობითი ორგანოების საქმიანობის უზრუნველყოფა, ფუნდამენტური სამეცნიერო კვლევები, ვალთან დაკავშირებული ოპერაციები და სხვა. 2) მნიშვნელოვანი სახსრები მიმართულ იქნება ქვეყნის თავდაცვის უნარიანობის ამაღლებაზე, მათ შორის - შეიარაღებული ძალები, საგარეო სამხედრო დახმარება, გამოყენებითი კვლევები თავდაცვის სფეროში და სხვა; 3) საზოგადოებრივი წესრიგი - საზოგადოებრივი წესრიგის დაცვასა და უსაფრთხოებაზე მიმართულ იქნა 2562,4 მლნ ლარი, გამოყოფილი ასიგნებები მიმართული იყო საქ-ოს შეიარაღებული

ძალების

ხელშეწყობისთვის;

აღმშენებლობასა

საზოგადოებრივი

და

NATO-ში

წესრიგისა

და

ინტეგრაციის

პროცესის

სახელმწიფო

საზღვრის

უსაფრთხოების დაცვის; ახალი სასჯელაღსრულების დაწესებულებების მშენებლობისა და ავარიულ მდგომარეობაში მყოფი ძველი შენობების შეკეთება-მოდერნიზებისთვის.

4) გარემოს დაცვა - გარემოს დაცვის სფეროში განსახორციელებელი ღონისძიებების დასაფინანსებლად გამოყოფილჲ სახსრები ძირითადად წარიმართა დაცული ტერიტორიების სისტემისა და ეკოტურიზმის განვითარებაზე, აგრეთვე მოსახლეობის რადიაციული და ეკოლოგიური უსაფრთხოების უზრუნველყოფაზე. 5) ჯანმრთელობის დაცვა - ჯანმრთელობის დაცვის სფეროზე გამოყოფილი ასიგნებები დაიხარჯება სამედიცინო დაწესებულებების რეაბილიტაციასა და მათი შესაბამისი ტექნიკით აღჭურვაზე, სიღარიბის ზღვარს ქვემოთ მყოფი მოსახლეობის სამედიცინო დაზღვევაზე, დახმარების სახელმწიფო პროგრამების გატარებაზე.

6) დასვენება, კულტურა და რელიგია - ამ სფეროზე გამოყოფილი ასიგნებები მიმართული იქნება შემდეგი პროგრამებისა და ღონისძიებების დაფინანსებაზე: ხელოვნების განვითარება ითვალისწინებდა თეატრალური და მუსიკალური ხელოვნების, ლიტერატურისა და საბიბლიოთეკო დარგის განვითარების ხელშეწყობას, ეროვნულ უმცირესობათა კულტურის დაცვა-პოპულარიზაციას, სახელოვნებო დაწესებულებებში მართვის თანამედროვე სისტემების დანერგვის უზრუნველყოფას. 7) განათლება - განათლების სფეროსთვის გამოყოფილი სახსრები განსაზღვრულია: 8) სოციალური დაცვა - სოციალური დაცვის სფეროში განსახორციელებული ღონისძიებებია: a. სახელმწიფო პენსიების, კომპენსაციების და აკადემიური სტიპენდიების გაცემაზე. b. სოციალური დახმარებების პროგრამების დაფინანსებაზე, რომელთა ფარგლებში განხორციელდა სოციალურად დაუცველი ოჯახების აღრიცხვა, მათი სოციალურეკონომიკური

მდგომარეობის

შეფასება

და

ფულადი

შემწეობების

გაცემა

უკიდურეს სიღატაკეში მყოფ ოჯახებზე. c. ლტოლვილთა და დევნილთა შემწეობებისა და მათი შენახვის ხარჯების დაფინანსება ორგანიზებულად ჩასახლებულ ადგილებზე.

39. გადასახადების არსი და მათი როლი ბიუჯეტის შემოსავლების ფორმირებაში. ნებისმიერი სახელმწიფოს ეკონომიკური საფუძველია გადასახადები, რომლსის გარეშეც მას არსებობა არ შეუძლია. სახელმწიფო მისი ეკონომიკური, სოციალური და პოლიტიკური ფუნქციების განსახორციელებლად ობიექტურად მოითხოვს ფულადი რესურსების მობილიზაციას. ბიუჯეტის შემოსავლები არის სახელმწიფოს ცენტრალიზებული ფინანსური რესურსების ნაწილი, რომელიც აუცილებელია მისი ფუნქციების შესასრულებლად. ბიუჯეტის

შემოსავლების

მთავარი

წყაროა

ეროვნული

შემოსავალი.

მისი

გადანაწილებისა და ბიუჯეტის შემოსავლების ძირითად მეთოდებად კი საწელმწიფო იყენებს გადასახადებს, სესხებს და ფულის ემისიას. გადასახადები წარმოადგენს ეროვნული შემოსავლის გადანაწილების მთავარ მეთოდს, რომლის მეშვეობით ნებისმიერ სახელმწიფო ბიუჯეტში თავს იყრის შემოსავლების დაახლოვებით 90 %.

ბიუჯეტის შემოსავლების კლასიფიკაცია გადასახადების სახეების მიხედვიტ შემდეგნაირია: მოგების გად., დღგ, აქციზი, საშემოსავლო, გადასახადი ფიზ პირებისგან და ა.შ. გადასახადები

წარმოადგენს

საბაზრო

ურთიერთობებზე

სახელმწიფოს

ზემოქმედების მნიშვნელოვან ბერკეტს. ქვეყნები ფართოდ იყენებენ საგადასახადო პოლიტიკას როგორც ბაზრის ნეგატიურ მოვლენებზე ზემოქმედების განსაზღვრულ რეგულატორს. მნიშვნელოვანია განვსაზღვროთ გადასახადის ცნება. ეს არის სავალდებულო გადასახდელი, რომელსაც სახელმწიფო ხელისუფლებას უხდიან იურიდიული და ფიზიკური პირები გადახდის აუცილებელი, არაექვივალენტური და უსასყიდლო ხასიათიდან გამომდინარე. უნდა

აღინიშნოს

რომ

გადასახადებს

გააჩნიათ

ორმაგი

შინაარსი:

საზოგადოებრივი და მატერიალური. გადასახადები მონაწილეობს რა ახლად შექმნლი ღირებულების გადანაწილების პროცესში, გამოდის კვლავწარმოების ერთიანი პრცესის ნაწილად, წარმოებით ურთიერთობათა სპეციფიკურ ფორმად, რაც სხვა არაფერია, თუ არა მათი საზოგადოებრივი შინაარსი. ამასთან, გადასახადები წარმოადგენს რა ბიუჯეტის შემოსავლების წყაროს, რომლებიც სახელმწიფოს მიერ იძულებით არის მითვისებული, ეკონომიკური ცხოვრების ზედაპირზე გვევლინება გადასახადების მატერიალურ შინაარსად. ეროვნული

შემოსავლის

ნაწილი,

რომელიც

იძულების

წესით

არის

მობილეზებული გადასახადების სახით, გარდაიქმნება სახელმწიფოს ფინანსური რესურსების ცენტრალიზებულ ფონდად. ამ პროცესს გააჩნია ცალმხრივი მოძრაობაგადასახადის

გადამხდელიდან

სახელმწიფოსკენ,

ე.ი.

აქ

გამორიცხულია

ყიდვა

გაყიდვის პროცესი. ბოლოს კი აღვნიშნოთ რომ, სახელწიფოს წარმატებული ფუნქციონირებისათვის აუცილებელია

მყარი

საგადასახადო

სისტემის

განხორციელების

ფინანსური

ბაზის

არსებობისა

პირობებში.

შექმნა,

და

ეს

მდგრადი

გადასახადები

კი

მიიღწევა

გამართული

საგადასახადო

პოლიტიკის

საჭიროა

სახელმწიფოს

მიერ

საზოგადოებისთვის გაწეული ისეთი არსებითი მომსახურების დსაფარავად როგორიცაა პოლიტიკურ-ადმინისტრაციული, ეკონომიკური და სოციალური მომსახურება, კერძო შემოსავლის მოცულობაზე კონტროლი და სხვა.

40. სახელმწიფო ბიუჯეტის შესრულება და კონტროლი

სახელმწიფო ბიუჯეტის შესახებ კანონში ცვლილებების შეტანის საჭიროებიე შემთხვევაში, მთავრობა პრეზიდენტთან შეთანხმებით პარლამენტს დასამტკიცებლად წარუდგენს აღნიშნულ ცვლილებებს. ბიუჯეტის დაზუსტება _ გულისხმობს სახელმწიფო ბიუჯეტის ასიგნებების გადანაწილებას, რომელიც შეიძლება მხოლოდ წლიურ საბიუჯეტო კანონში ცვლილებების შეტანით. ბიუჯეტის შესრულება წლიური საბიუჯეტო კანონის მირებისა და პრეზიდენტის მიერ მისი ხელმოწერისტანავე, ფინანსტა სამინისტრო ტითოეულ მხარჯავ დაწესებულებას აწვდის ინფორმაციას მასზე გამოყოფილი ასიგნებების შესახებ. ამასტან ერთად მუშაობას იწყებს საბიუჯეტო სახსრების განწერაზე. განწერა არის დოკუმენტი, რომელსიც ბიუჯეტის სემოსულობები და გადასახდელები გასლილია კვარტლების მიხედვიტ, ბიუჯეტის კანონისა და კლასიფიკაციის შესაბამისად. განწერილი სემოსავლები და ხარჯები უნდა იყოს დაბალანსებული. ბიუჯეტის ანგარიშგება და კონტროლი ყოველი კვარტლის დასრულებიდან ერტი ტვის განმავლობასი ფინანსთა სამინისტრო საქარტველოს პარლამენტს წარუდგენს ბიუჯეტის მიმოხილვას, რომელიც უნდა მოიცავდეს სემდეგ ინფორმაციას: მაკროეკონომიკურ და საბიუჯეტო სფეროსი მიმდინარე მოვლენები,სემოსულობების გადასახდელების და დეფიციტის დაფინანსების წყაროების ფაქტობრივი მოცულობის შედარება წლიური საბიუჯეტო კანონით დამტკიცებულ მოცულობასტან და ძირითადი განსხვავებების განმარტებები.საქარტველოს ფინანსთა სამინისტროს ინსტრუქციებისა და დადგენილი ვადების სესაბამისად მხარჯავი დაწესებულებები ამზადებენ საკუთარ საბოლოო ანგარისებსა და ანგარისგებას, რომლის საფუძველზეც ფინანსტა სამინისტრო ამზადებს ერთიან წლიურ ანგარიშსა და ანგარისგებას, რომელიც კონტროლის პალატის შესაბამის დასკვნასტან ერთად წარედგინება პარლამენტს საბიუჯეტო წლის დამტავრებიდან 3 თვის ვადაში, პარრლამენტი არაუგვიანეს 1 ნოემბრისა გამოსცემს დადგენილებას მისი დამტკიცების ან დაუმტკიცებლობის შესახებ.

41. დაბეგვრის ფუნქციები და პრინციპები. საბაზრო ეკონომიკის პირობებში გადასახადებისთვის დამახასიათებელია ორი სახის ფუნქცია: •

ფისკალური ფუნქცია

•

მარეგულირებელი ფუნქცია

გადასახადების

ფისკალური

ფუნქცია

უზრუნველყოფს

სახელმწიფოს

იმ

ფინანასური რესურსებით, რომლებიც აუცილებელია საერთო სახელმწიფოებრივ მოთხოვნილებათა შესასრულებლად. გადასახადების ფისკალური ფუნქციის განხორციელებით წარმოებს ეროვნული შემოსავლის

ნაწილის

გასახელმწიფოებრიობა

ფულადი

ფორმით,

რაც

ქმნის

ეკონომიკაში სახელწმიფოს ჩარევის ობიექტურ წინაპირობებს. სწორედ ამიტომ გადასახადების ფისკალური ფუნქცია განაპირობებს გადასახადების მარეგულირებელი ფუნქციის განვითარებას. გადასახადების მარეგულირებელი ფუნქცია ეკონომიკის რეგულირებისთვის გამოიყენებს ლიბერალურ და მკაცრ საგადასახადო მოდელებს.

ლიბერალური

საგადსახადო

საგადასახადო

განაკვეთები

მოდელის და

შემთხვევაში

შედარებით

დაწესებულია

მრავალფეროვანი

დაბალი

საგადასახადო

შეღავათები, რითაც გადსახადის გადამხდელს შემოსავლების მნიშვნელოვანი ნაწილი რჩებათ საინვესტიციო საჭირეობისთვის. ეს მოდელი ხელს უწყობს ეკონომიკური ზრდის მაღალი ტემპების მიღწევას, ამაღლებს საქონლის კონკურენუნარიანობას და აჩქარებს რეალიზაციას. მკაცრი საგადასახადო მოდელი ითვალისწინებს მაღალი განაკვეთების დაწესებას და საგადსახადო შეღავათების მინიმიზაციას, რის გამოც მეწარმეთა შემოსავლების დიდი ნაწილი მიემართება სახლმწიფო ბიუჯეტსა და ცენტრალიზებულ ფონდებში, ხოლო ფირმა განიცდის ფინანსურ სიშნელეებს, რაც საბოლოო ჯამში იწვევს წარმოების ტემპების დაცემას და საგადასახადო ბაზის სიმწირეს. დაბეგვრის სამართლიანობის პრინციპი. საგადასახადო

სისტემის

პრინციპები

წარმოადგენს

იმ

თეორიულ-

მეთოდოლოგიურ საფუძველს, რომლის ბაზაზე მუშაობს მთლიანად სისტემა და აიგება საგადასახადო პოლიტიკა. საგადასახადო სისტემის პრინციპებზე მეცნიერ ეკონომისტ-ფინანსისტებს შორის არ არსებობს ერთიანი მოსაზრება. სხვადასხვა ეკონომისტები მიიჩნევენ რომ არსებობს საგადასახადო სისტემის შემდეგი პრინციპები: ეკონომიკური ეფექტიანობა, მოქნილობა, სამართლიანობა, პოლიტიკური პასუხისმგებლობა, ეკონომიურობა, განსაზღვრულობა და ა.შ. მათ შორის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან პრინციპს წარმოადგენს დაბეგვრის სამართლიანობის პრინციპი. სამართლიანობის პრინციპის მიხედვით საგადასახადო სისტემა სამართლიანი უნდა იყოს საზოგადოების სხვადასხვა წევრის მიმართ.

ქვეყანაში საბაზრო ეკონომიკის მშენებლობის პროცესში საგადასახადო სისტემით უკმაყოფილება და მისი მწვავე კრიტიკა უპირატესად გამოწვეულია გადასახადების სამართლიანობის დეფიციტით, კერძოდ იმით, რომ ეს გადასახადები ხშირ შემთხვევაში არასამართლიანად არის მიჩნეული. საგადასახადო

სამართლიანობა

გულისხმობს

გადასახადით

დაბეგვრის

საყოველთაოობას და მოქალაქეთა შორის მათი განაწილების თანაბრობას შემოსავლების მიხედვით. ძალიან

ძნელია

სამართლიანობისა

ნებისმიერი

თუ

სახელმწიფოს

უსამართლობის

საგადასახადო

ზუსტად

განსაზღვრა.

პოლიტიკის ცნობილია

სამართლიანბოის ორგვარი გაგება: ჰორიზონტალური და ვერტიკალური. ჰორიზონტალურად სამართლიან საგადასახადო სისტემასთან მაშინ გვაქვს საქმე, როდესაც

ადამიანები

გადასახადით

ერთნაირად,

თანაბრად

იბეგრებიან.

ჰორიზონტალური სამართლიანობა პრაქტიკულად ძნელად განსახორციელებელია. არ მოიძებნება ორი ყოველმხრივ ერთნაირ პირობებში მყოფი ადამიანი, რომელთა მიმართ საგადასახადო

დაბეგვრაში

სამარტლიანობის

პრინციპი

სრულყოფილად

იქნება

დაცული. მხედველობაშია ასაკის, სქესის, ოჯახური მდგომარებოს სხვადასხვაობა. თუ საგადასახადო დაბეგვრის ჰორიზონტალური სამართლიანობის პრინციპი მოითხოვს, ერთნაირი მახასიათებლების მქონე პირები გადასახადის ერთნაირი დონით იბეგრებოდეს, ვერტიკალური სამართლიანობის პრინციპის თანახმად, ერთი ადამიანი თავისი მდგომარებოიდან გამომდინარე მეტ გადასახადს უნდა იხდიდეს, ვიდრე მეორე. ამ შემთხვევაში ახალი პრობლემები წამოიჭრება: აუცილებელია განისაზღვროს ვინ უნდა გადაიხადოს გადასახადი უფრო დიდი განაკვეთით. ეს პრობლემა კანინით უნდა იყოს რეგულირებული. დაბეგვრის განსაზღვრულობის, მოხერხებულობისა და სიმარტივის პრინციპი. საგადასახადო

სისტემის

პრინციპები

წარმოადგენს

იმ

თეორიულ-

მეთოდოლოგიურ საფუძველს, რომლის ბაზაზე მუშაობს მთლიანად სისტემა და აიგება საგადასახადო პოლიტიკა. საგადასახადო სისტემის პრინციპებზე მეცნიერ ეკონომისტ-ფინანსისტებს შორის არ არსებობს ერთიანი მოსაზრება. სხვადასხვა ეკონომისტები მიიჩნევენ რომ არსებობს საგადასახადო სისტემის შემდეგი პრინციპები: ეკონომიკური ეფექტიანობა, მოქნილობა, სამართლიანობა, პოლიტიკური პასუხისმგებლობა, ეკონომიურობა, განსაზღვრულობა და ა.შ. განვიხილოთ 3 ძირითადი პრინციპი: განსაზღვრულობის, მოხერხებულობისა და სიმარტივის პრინციპები.

განსაზღვრულობის პრინციპის არსი არის ის, რომ დაბეგვირს თანხა, გადასახადის საშუალება და დრო გადამხელისთვის ზუსტად და დორულად იყოს ცნობილი. ამ პრინციპის

დარღვევა

მნიშვნელოვნად

უწყობს

ხელს

საგადასახადო

სისტემაში

ნეგატიური მოვლენების წარმოშობას და კორუფციის ზრდას. მოხერხებულობის პრინციპი გულისხმობს ისეთ სახის საგადასახადო სისტემის შექმნას, რომელსაც შეეძლება ცვალებად ეკონომიკურ პირობებზე სწრაფი რეაგირება. სიმარტივის

პრინციპი.

ადმინისტრაციული

სისტემა

უნდა

იყოს

მარტივი

და

გამოსაყენებლად შედარებით იაფი. როგორც წესი, გადასახადების აკრეფა მოითხოვს ხარჯებს. კერძოდ, საგადასახადო სამსახურების შენახვის ხარჯებს, გადასახადების გადამხდელთა დროისა და საშუალებების ხარჯებს, საგადასახადო კონსულტაციებსა და ადვოკატების შენახვის ხარჯებს და სხვა. ყველა ეს

ხარჯი გაერთიანებულია

საგადასახადო დაბეგვრის ადმინისტრაციულ ხარჯებში. გადასახადის ორგანიზაციული სიმარტივე საშუალებას იძლევა, სხვა თანაბარ პირობებში, შეგროვდეეს იმ ოდენობის თანხა,

რომელიც

აუცილებელია

სახელმწიფოს

ფუნქციების

შესასრულებლად

დანახარჯების შედარებით დაბალი დონის პირობებში. დაბეგვრის თანაბარზომიერების პრინციპი. საგადასახადო

სისტემის

პრინციპები

წარმოადგენს

იმ

თეორიულ-

მეთოდოლოგიურ საფუძველს, რომლის ბაზაზე მშაობს მთლიანად სისტემა და აიგება საგადასახადო პოლიტიკა. საგადასახადო სისტემის პრინციპებზე მეცნიერ ეკონომისტ-ფინანსისტებს შორის არ არსებობს ერთიანი მოსაზრება. სხვადასხვა ეკონომისტები მიიჩნევენ, რომ არსებობს საგადასახადო სისტემს შემეგი პრინციპები: ეკონომიკური ეფექტიანობა, მოქნილობა, სამართლიანობა, პოლიტიკური პასუხისმგებლობა, ეკონომიურობა, განსაზღვრულობა და ა.შ. მათ შორის ერთ-ერთ ყველაზე მნიშვნელოვან პრინციპს წარმოადგენს დაბეგვრის თანაბარზომიერების (თანასწორობის) პრინციპი. საგადასახადო დაბეგვრის პრაქტიკაში თანასწორობის პრინციპის გამოყენებას ორ საუკუნეზ მეტი ისტორია აქვს: ჯერ კიდევ XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში საფრანგეთის ფინანსთა მინსიტრი ამატი ტერე წერდა: „მე უფრო ვცდილობ მივაღწიო გადასახადის განაწილებაში თანასწორობას, ვიდრე ზუსტად გადახდას“. დაბეგვრის

თანასწორობის

პრინციპი

გულისხმობს,

რომ

ადამიანები

გადასახადით ერთნაირად, თანაბრად იბერგრებიან. ამასთან ასეთი თანასწორობის მიღწევა პრაქტიკულად ძნელად მისაღწევია, არ მოიძებნება ორი ყოველმხრივ ერთნაირ

პირობებში

მყოფი

ადამიანი,

რომელთა

მიმართ

საგადასახადო

დაბეგვრაში

თანასწორობის პრინციპი სრულყოფილად იქნება დაცული. მხედველობაში გვაქვს ასაკის, სქესის, ოჯახური მდგომარეობის სხვადასხვაობა. საგადასახადო სისტემაში მოქალაქეთა თანასწორობა არ ნიშნავს იმას, რომ გადასახადები დიფერენციაციას არ დაექვემდებაროს. სასურველია გადასახადების დიფერენციაცია

მოვახდინოთ

ინდივიდების

მიერ

საზოგადოებრივი

კეთილდღეობისადმი უპირატესობის მინიჭების შესაბამისად. ასეთი დიფერენციაცია არ ეწინააღმდეგება თანასწორობის იდეას. დაბეგვრის ეფექტიანობის პრინციპი. საგადასახადო

სისტემის

პრინციპები

წარმოადგენს

იმ

თეორიულ-

მეთოდოლოგიურ საფუძველს, რომლის ბაზაზე მუშაობს მთლიანად სისტემა და აიგება საგადასახადო პოლიტიკა. საგადასახადო სისტემის პრინციპებზე მეცნიერ ეკონომისტ-ფინანსისტებს შორის არ არსებობს ერთიანი მოსაზრება. სხვადასხვა ეკონომისტები მიიჩნევენ რომ არსებობს საგადასახადო სისტემის შემდეგი პრინციპები: ეკონომიკური ეფექტიანობა, მოქნილობა, სამართლიანობა, თანასწორობა, განსაზღვრულობა და ა.შ. საგადასახადო სისტემის ეკონომიკური ეფექტიანობა შეიძლება განვიხილით 2 სხვადასხვა სიბრტყეზე. ერთის მხრივ, დღის წესრიგში დგება საზოგადოებრივი სექტორის ჩარჩოებში რესურსების ალოკაციის ეფექტიანობის საკითხი. ამ შემთხვევაში ეფექტიანობის

ამაღლება

ითვალისწინებს

საგადასახადო

წნეხის

დაკავშირებას

საზოგადოებრივ კეთილდღეობაზე მოთხოვნებთან. ამასთან, არსებობს ამ პრობლემის მეორე მხარეც. გადასახადი შემოღებიდან მცირე ხნის შემდეგ გავლენას ახდენს რესურსების ალოკაციაზე საზოგადოებრივი სექტორის გარეთ. მაგ: თუ მეწველობაში ინვესტიციები იბეგრება დიდი გადასახადებით, მეწარმეს ეკარგება წარმოების განვითარების სტიმული. ასევე თუ მაღალია საიმპორტო

საბაჯო

გადასახადი,

ეცემა

საექსპორტო

საექსპორტო და

პროდუქციის

სტიმულები, რომლებიც კონკურენტუნარიანი იქნება მსოფლიო ბაზარზე.

წარმოების