ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ.pdf

1

ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ

Αλέξανδρος Παπαναστασίου

Αλέξανδρος Παπαναστασίου

ΤΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ

ΚΑΙ ΤΗΣ

ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 1

ISBN set 978-960-6757-13-6 ISBN 978-960-6757-14-3

EXOFILO.indd 1

2/2/2011 12:39:24 μμ

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΛΟΓΟ

Σειρά: ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ 1

Με την επιστημονική συνεργασία του Ινστιτούτου Συνταγματικών Μελετών Επιστημονική διεύθυνση Γιώργος Κασιμάτης Επιστημονική επιμέλεια τόμου Γιώργος Αναστασιάδης Επιμέλεια έκδοσης Άννα Καραπάνου – Τμήμα Εκδόσεων, Ίδρυμα της Βουλής Επιμέλεια κειμένων Δώρα Κομίνη Εκδοτική παραγωγή ΕΠΤΑΛΟΦΟΣ ΑΒΕΕ

© 2008 ΙΔΡΥΜΑ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Βασ. Σοφίας 11 106 71 Αθήνα • τηλ.: 210-36.92.272, fax: 210-36.92.180 e-mail: [email protected] • http://foundation.parliament.gr

ISBN set 978-960-6757-13-6 ISBN 978-960-6757-14-3

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Η ΣΗΜΑΝΤΙΚΗ ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟ ΛΟΓΟ Μελέτες και Τεκμήρια

Επιστημονική επιμέλεια

Γιώργος Αναστασιάδης

Προσωπογραφία του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, έργο του ζωγράφου Αλέκου Κοντόπουλου.

Το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία εγκαινιάζει τη σειρά εκδόσεων βιογραφιών σημαντικών προσωπικοτήτων της Πατρίδας μας από τον πολιτικό και επιστημονικό χώρο με τον τόμο για τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Στη μνήμη των Ελλήνων, η προσωπικότητα του Αλέξανδρου Παπαναστασίου είναι συνυφασμένη με την ανακήρυξη της Δημοκρατίας (25 Μαρτίου 1924), την ανανέωση των δημοκρατικών θεσμών, την ανόρθωση και εκσυγχρονισμό του κοινοβουλευτισμού, τη σύνδεση της εκπαίδευσης με τις αξίες και τις επιδιώξεις της δημοκρατίας, καθώς και με την πολιτική διαπαιδαγώγηση και την ηθική και κοινωνική εξύψωση του λαού. Η φυσιογνωμία του Παπαναστασίου συνδέεται με την υπεράσπιση της δημοτικής γλώσσας και με την ιδιαίτερη ενασχόλησή του με το βιβλίο, τη λογοτεχνία, τη μουσική, τον πολιτισμό. Στον παρόντα τόμο αναδύεται η πολυδιάστατη προσφορά του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, κυρίως μέσα από πολιτικά του κείμενα με αναφορές σε κοινοβουλευτικές και επιστημονικές παρεμβάσεις, και αναδεικνύεται η πολυσήμαντη και πολυκύμαντη παρουσία του στην πολιτική ζωή. Από τη μελέτη του επιστημονικού λόγου του Παπαναστασίου εμφανίζονται άγνωστες ακόμη πτυχές της συνταγματικής του θεωρίας, οι οποίες είναι και σήμερα επίκαιρες. Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια στον επιστημονικό επιμελητή του τόμου, καθηγητή Γιώργο Αναστασιάδη, στη συγγραφική του ομάδα, καθώς και στις υπηρεσίες του Ιδρύματος για την επιμελημένη αυτή έκδοση. Δημήτριος Σιούφας Πρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων και Πρόεδρος του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ (Γιώργος Αναστασιάδης) ....................................................................9 ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΙΔΙΩΤΙΚΟ-ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ........................... 19 ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ........................................................................................................ 21 (Γιώργος Αναστασιάδης) Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΣΤΟΝ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟ ΤΩΝ «ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΩΝ» ................................................................................ 73 (Γιώργος Αναστασιάδης) ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ (1908-1936) - ΑΠΟΘΗΣΑΥΡΙΣΜΑ ..............................79 (Γιώργος Αναστασιάδης) Ο ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΩΝ ΤΟΥ 1864/1911 ΚΑΙ ΤΟΥ 1927........................................................................................................ 143 (Ακρίτας Καϊδατζής) «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΕΚΛΟΓΙΚΟΝ ΣΥΣΤΗΜΑ». Η ΕΜΒΕΛΕΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ .............185 (Γιώργος Αναστασιάδης) Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ Ο ΤΥΠΟΣ ..............................193 (Ελισώ Αναστασιάδου)

8

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΜΕ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ ...................................................................... 201 (Γιώργος Αναστασιάδης) ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ - ΑΠΑΝΘΙΣΜΑ ..............................................................213 (Γιώργος Αναστασιάδης) Ο ΟΜΙΛΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ...................................................................... 237 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .................................................................................................... 239 (Γιώργος Αναστασιάδης) ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ...........................................................................................................251 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ (Γιώργος Αναστασιάδης) 1. ΤΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΚΑΙ Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ (1922) ................................................................................ 265 2. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΑΝΑΚΗΡΥΞΕΩΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ (1924) .............................................................................................................288 ΟΙ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΜΟΥ ................................................................... 291

ΠΡΟΛΟΓΟΣ [Γιώργος Αναστασιάδης] Ἦταν ἕνας ἀπό τούς ἐκλεκτούς ἀνθρώπους πού εἴδαμε στήν Ἑλλάδα πού μονάχα μέ τήν παρουσία τους βοηθοῦν τόν τόπο νά γίνῃ καλύτερος (...). Ἡ ἐπίδρασή του ὑπῆρξε βαθειά κυρίως στούς νέους τοῦ καιροῦ του (...). Πιστεύω πώς ἡ σημασία τοῦ Παπαναστασίου θά μεγαλώσῃ στό μέλλον καί πώς τό ὄνομά του θά τιμηθῇ πολύ περισσότερο ἀπό ὅσο τιμήθηκε ὅταν ζοῦσε ... Γ. Θεοτοκᾶς (1965)

Ὁ Ἐλευθέριος Βενιζέλος ἐπραγματοποίησεν εἰς τήν Ἑλλάδα τό Ἔθνος καί τό Κράτος. Ὁ Ἀλέξανδρος Παπαναστασίου εἰσήγαγεν εἰς αὐτήν τόν πνευματικόν καί τόν κοινωνικόν χαρακτῆρα ... Γ. Παπανδρέου (1951)

Ἡ Ἑλλάς εἶναι δημιούργημα τοῦ πνεύματος, τῶν μόχθων καί τῶν ἀγώνων τῶν τέκνων της. Δέν εἶναι βασιλικόν τιμάριον καί δέν μπορεῖ ποτέ νά γίνῃ ἀνεκτόν νά θυσιαστῇ καί τό ἐλάχιστον τμῆμα της χάριν προσωπικῶν βασιλικῶν συμφερόντων ... Δημοκρατικό Μανιφέστο (1922)

Τό ἀσφαλέστερον θεμέλιον τῆς Δημοκρατίας θά δημιουργηθῇ εἰς τάς ψυχάς τῶν πολιτῶν ... Ἀλ. Παπαναστασίου (1924)

Τά Πανεπιστήμια δέν ἔχουν μόνον σκοπόν νά μεταδίδουν γνώσεις ἀλλά καί νά εἶναι ἱδρύματα ἠθικῆς, ἱδρύματα ὑπερασπίσεως τῆς ἀληθείας ... Ἀλ. Παπαναστασίου (1926)

Οἱ ποιηταί καί οἱ καλλιτέχναι δύνανται νά ὁμιλοῦν ἐπί τῶν μεγάλων κοινωνικῶν καί πολιτικῶν προβλημάτων (...), διότι διαθέτουν τό μέγα μέσον τῆς διαισθήσεως καί τοῦ αἰσθήματος, διά νά εἰσδύσουν εἰς τήν οὐσίαν τῶν φαινομένων ... Ἀλ. Παπαναστασίου

10


Εἶναι ἀνάγκη νά γίνῃ μιά ἐπανάστασις τῶν ψυχῶν καί τῶν πνευμάτων κατά τῆς βίας, τῆς κομματικῆς ἰδιοτέλειας καί τῆς ἀποσυνθέσεως τοῦ κράτους. Ἀλ. Παπαναστασίου

1. Το ιστορικό μυθιστόρημα που δεν έχει ακόμη γραφτεί για τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου (1876-1936) θα μπορούσε να αρχίζει με τη σκηνή και τον χαρακτηριστικό διάλογο που είχε μαζί του –και διασώζει σε κείμενό του– το 1958 ο Γ. Θεοτοκάς: Ἐκάλη, Νοέμβριος (;) 1936. Εἶχα πάει νά τόν δῶ στό σπίτι του καί εἴχαμε βγεῖ γιά ἕνα μικρό περίπατο στούς ἔρημους ἐξοχικούς δρόμους. Ὁ Παπαναστασίου ἦταν κουρασμένος καί πικραμένος. Εἶχε νικηθῆ, τό πολιτικό του ἔργο εἶχε καταρρεύσει, ἡ Δημοκρατία εἶχε συντριβῆ καί τό μέλλον ἦταν ζοφερό ἀπό κάθε ἄποψη, ἐσωτερική καί ἐξωτερική (...). Μιά μελαγχολική σιγή εἶχε πέσει ἀνάμεσά μας καθώς προχωρούσαμε κάτω ἀπό τίς δεντροστοιχίες. Τότε ξαφνικά, δέν ξέρω πῶς μοῦ ἦρθε, καί τοῦ ἔθεσα τό ἐρώτημα: – Τί εἶναι αὐτό πού λείπει στόν τόπο μας, κύριε Πρόεδρε; Γιατί εἶναι φανερό πώς μᾶς λείπει κάτι βασικό. Ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου στάθηκε, μέ κοίταξε καί ἀποκρίθηκε ἀδίσταχτα: – Ἡ σκέψη. Ἀμέσως, σάν νά ἤθελε νά προσδιορίσῃ ἀκόμη καλύτερα τήν ἀπάντησή του, τή μετέφρασε γαλλικά, λέγοντας «la pensée». Νομίζω ὅτι αἰσθάνθηκε αὐθόρμητα τήν ἀνάγκη τῆς αὐστηρῆς ἀκριβολογίας καί τῆς σαφήνειας τῆς γαλλικῆς γλώσσας γιά νά ἐκφράσῃ ἐκεῖνο πού ἤθελε νά πῇ. Καί καθώς τοῦ ζητοῦσα κάποιαν ἐξήγηση, συνέχισε: – Ἴσως σᾶς φαίνεται περίεργο αὐτό πού εἶπα. Ἀλλά, ὅταν λέω σκέψη, δέν ἐννοῶ τήν μόρφωση πού μπορεῖ ὁ καθείς νά ἀποκτήσῃ, ἄν τοῦ δοθοῦν οἱ εὐκαιρίες. Ἐννοῶ τήν πρωτότυπη, δημιουργική σκέψη. Ἔχουμε ταλέντα ὅλων τῶν εἰδῶν καί μποροῦμε νά ἔχουμε καί ἡρωϊσμό. Δέν ἔχουμε ἀκόμα τήν δική μας σκέψη. Αὐτή εἶναι ἡ βασική ἔλλειψη πού εἶναι αἰσθητή σ’ ὅλες τίς ἐκδηλώσεις τῆς νεοελληνικῆς ζωῆς -στήν Τέχνη, στό Πανεπιστήμιο, στήν κοινωνική δράση, στήν πολιτική. Ο Αλ. Παπαναστασίου δεν έχει βρει ακόμη τον συγγραφέα-λογοτέχνη της «μυθιστορηματικής ιστορίας» του, αν και υπήρξε μια εμβληματική μορφή της πολιτικής μας ιστορίας και έχει προσφέρει όχι μόνο σημαντικό πολιτικό έργο αλλά και πολύτιμα εργαλεία ταξινόμησης και ανάλυσης του κόσμου του και του δικού μας κόσμου, λειτουργώντας ως «σχολή» πολιτικής σκέψης αλλά και πνευματικής καλλιέργειας, ασυνήθιστης ιδίως για τους πολιτικούς ηγέτες της μεταπολεμικής Ελλάδας.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

11

Υπάρχει μιά πολύπλευρη συμβολή του Παπαναστασίου στην κοινοβουλευτική δημοκρατία, στον πολιτικό πολιτισμό, στον συνταγματικό λόγο και στην πνευματική πορεία του τόπου και αυτήν κυρίως καταγράφει, αξιολογεί και αναδεικνύει ο τόμος, διαρθρωμένος στις παρακάτω ενότητες*: • Σημαντικά πολιτικά κείμενα του Αλ. Παπαναστασίου (Αποθησαύρισμα). • Ο συνταγματικός λόγος του Αλ. Παπαναστασίου και η συμβολή του στην παραγωγή των Συνταγμάτων του 1864/1911 και του 1927. • Δημοκρατία και εκλογικό σύστημα: Η διαχρονική εμβέλεια της πολιτικής σκέψης του Αλ. Παπαναστασίου. • Ο Αλ. Παπαναστασίου και ο Τύπος. • Αναφορές και μαρτυρίες για τον Αλ. Παπαναστασίου στη λογοτεχνία και τη χρονογραφία (Απάνθισμα). • Χρονολόγιο. • Βιβλιογραφία. • Παράρτημα: 1. Το Δημοκρατικό Μανιφέστο και ο Τύπος της εποχής (1922). 2. Ο Αλ. Παπαναστασίου και το ψήφισμα ανακηρύξεως της Δημοκρατίας (1924). 2. Η πολυδιάστατη προσφορά του Παπαναστασίου, επικεντρωμένη κυρίως στα πολιτικά του κείμενα, αναδύεται και αναδεικνύεται μέσα από τις κοινοβουλευτικές, εφημεριδογραφικές και επιστημονικές παρεμβάσεις του και την πολυσήμαντη παρουσία του στην πολιτική ζωή του τόπου, συνυφασμένη με την ανακαίνιση των δημοκρατικών θεσμών, την ανόρθωση και εκλογίκευση του κοινοβουλευτισμού, τη δημιουργική και ουσιαστική ερμηνεία του συντάγματος, τη σύνδεση της εκπαιδεύσεως και της γλώσσας (ακόμη και της ζωγραφικής) με τις αξίες και τις επιδιώξεις της δημοκρατίας και με την πολιτική διαπαιδαγώγηση και την ηθική και κοινωνική εξύψωση των εργαζόμενων λαϊκών τάξεων. Οι μελετητές της ιστορικής φυσιογνωμίας του Παπαναστασίου χρειάζεται να τιθασεύσουν μια ιστορική ύλη πληθωρική και πολύπλοκη που επιδέχεται πολλαπλές αναγνώσεις, όχι μόνο για να ξεδιαλύνουν τη διαλεκτική σχέση συνταγματικού δικαίου, πολιτικών θεσμών και πολιτικής θεωρίας και πράξης, αλλά και διότι ο φωτισμός της συγκεκριμένης εποχής αξιώνει, εκτός από τη γενικότερη * Τα κείμενα για τον συνταγματικό λόγο και τον Τύπο έχουν γραφτεί από τον Ακρίτα Καϊδατζή και την Ελισώ Αναστασιάδου αντιστοίχως. Τα άλλα κείμενα και η επιστημονική επιμέλεια του τόμου ανήκουν στον Γιώργο Αναστασιάδη.

12


γνώση και αίσθηση της πολιτικής ιστορίας μας, την επίγνωση ότι ο πολιτικός βίος και λόγος του Παπαναστασίου που σφράγισε και επηρέασε βαθιά τη δημόσια ζωή της χώρας στον Μεσοπόλεμο δεν μπορεί να εξεταστεί επαρκώς χωρίς να υπολογιστεί ο ηγεμονικός ρόλος και ο τρόπος που προσδιόρισε τις πολιτικές και θεσμικές πραγματικότητες της περιόδου (1909-1936) ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Χρειάζεται επιπλέον να αναπλαστεί το γενικότερο ιστορικό πλαίσιο που κυριαρχείται από τις καταλυτικές επιδράσεις και ανακατατάξεις του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου και του Εθνικού Διχασμού και τις σφοδρές «σεισμικές» δονήσεις της «Τραγωδίας του Αιγαίου», δηλαδή της Μικρασιατικής Καταστροφής, στο πολιτικό, κοινωνικό, ιδεολογικό και πολιτισμικό επίπεδο, ιδίως μετά το 1924 –χρονιά ορόσημο, που δεν είναι τυχαίο ότι συμπίπτει με τη χρονιά που ο Παπαναστασίου εγκαθιδρύει την (αβασίλευτη) δημοκρατία και μένει έκτοτε στην ιστορία ως ο «Πατέρας της Δημοκρατίας» –προσωνύμιο που είναι βέβαια πολύ τιμητικό για έναν πολιτικό που ηγείται «μικρού» κόμματος, αλλά μοιάζει να παρέχει μάλλον μονοδιάστατη εικόνα για μια πολυσύνθετη προσωπικότητα που υπήρξε κάτι πολύ πιο σπουδαίο από έναν πρωτοπόρο πολιτικό αρχηγό ή αντιμοναρχικό πρωθυπουργό, τόσο στο επίπεδο των διεκδικήσεων και των επιτευγμάτων, όσο και στα πεδία των συνταγματικών θεσμών, του κοινωνικού κράτους δικαίου, της βαλκανικής συνεννοήσεως, του εκπαιδευτικού δημοτικισμού, κ.λπ. 3. Στη μνήμη των περισσότερων Ελλήνων ο Παπαναστασίου έχει συνδεθεί κυρίως με την ανακήρυξη της Δημοκρατίας (25.3.1924) και τον αντιμοναρχικό του αγώνα: Δημοκρατικό Μανιφέστο, κ.λπ. (χρήσιμη θα ήταν, ωστόσο, μια διερεύνηση της κοινής γνώμης, με βάση το ερώτημα: τι σηματοδοτεί για τον σύγχρονο μέσο νεοέλληνα και τη νεολαία μας το όνομά του). Δεν είναι πάντως πολλοί αυτοί που γνωρίζουν ότι ο Παπαναστασίου έθεσε την ξεχωριστή σφραγίδα του: • στην προσπάθεια να προσλάβει το δημοκρατικό κοινοβουλευτικό πολίτευμα κοινωνική διάσταση, ηθικό χαρακτήρα και πνευματική υπόσταση και να «θεμελιωθεί, έτσι, στις ψυχές των πολιτών», • στον πολεοδομικό ανασχεδιασμό της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά, και στην ίδρυση και τη στήριξη του Πανεπιστημίου της και στον συγκεκριμένο προσανατολισμό του, στο βαθμό που το ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυμα της πόλης, τουλάχιστον στην πρώτη δύσκολη αλλά δημιουργική περίοδό του, «έγραψε ιστορία» στο πεδίο της επιστημονικής και πνευματικής ελευθερίας, • στη μεσοπολεμική κοινωνική πολιτική του κράτους και στην αποκατάσταση των ακτημόνων καλλιεργητών και των προσφύγων,

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

13

• στη συνεννόηση και συνεργασία των βαλκανικών χωρών. Επιπλέον, η ιστορική φυσιογνωμία του Παπαναστασίου «παραπέμπει»: • στη διεκδίκηση ενός δικαιότερου εκλογικού συστήματος, • στην υπεράσπιση της δημοτικής γλώσσας, • στο άνοιγμα της εκπαίδευσης σε όλους τους Έλληνες και τις Ελληνίδες και στον αγώνα να απαλλαγεί η ελληνική παιδεία από το σχολαστικισμό και τις προκαταλήψεις, • στην ιδιαίτερη σχέση του με τα βιβλία, τη λογοτεχνία, τη μουσική, κ.λπ. Ασφαλώς όμως είναι σχετικώς λίγοι όσοι, μελετώντας τον επιστημονικόπολιτικό του λόγο, ανακαλύπτουν την εν πολλοίς αναξιοποίητη ακόμη από τον σύγχρονο συνταγματικό και κοινό νομοθέτη, αλλά και από τη συνταγματική μας θεωρία, συγκρότηση και έκφραση του Παπαναστασίου σε ό,τι αφορά την ερμηνεία και την πολιτική-ιδεολογική σημασία του συντάγματος. Από τις μελέτες και τα τεκμήρια που περιέχονται στον τόμο αναδεικνύεται και αυτή η διάσταση του Παπαναστασίου ως ειδήμονος περί τα συνταγματικά θέματα πολιτικού που δεν συνταγματολογεί περιστασιακά και με κομματική ιδιοτέλεια, αλλά διαθέτει ολοκληρωμένες και έγκυρες απόψεις που βοηθούν στη διατύπωση των συνταγματικών διατάξεων και στην ιστορική κατανόηση της άρθρωσης και της λειτουργίας του πολιτικού συστήματος και όχι μόνο της εποχής του. 4. Τελικώς, όπως συμβαίνει και με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και τους άλλους μεγάλους πολιτικούς ηγέτες της χώρας, δεν έχουμε να αναλύσουμε και να αποτιμήσουμε μόνο «έναν» Αλέξανδρο Παπαναστασίου, αλλά σαφώς περισσότερες εκδοχές της ιστορικής προσωπικότητάς του. Υπάρχουν κατ’ αρχήν οι αναμενόμενες ή μη διαφοροποιήσεις του στο χρόνο. Μπορούμε, π.χ., να ξεχωρίσουμε τέσσερις βασικές φάσεις στο ιστορικό του δρομολόγιο: • 1876-1908: Διαμορφώνει την επιστημονική και ιδεολογική του υποδομή στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. • 1908-1917: Εμφανίζεται στην πολιτική σκηνή και αρχίζει να ξεχωρίζει, λειτουργώντας στον ευρύτερο βενιζελικό πολιτικό χώρο. • 1917-1923: Διατελεί υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου (μέχρι τις εκλογές του 1920). Το 1922 θα γίνει δημοφιλής, ή πάντως ευρύτερα γνωστός, με το Δημοκρατικό Μανιφέστο και τη δίωξη, τη δίκη, τη φυλάκισή του, κ.λπ. • 1924-1936: Ως πρωθυπουργός πρωτοστατεί στην εγκαθίδρυση της δημοκρατίας και μετά εναλλάσσει την έντονη παρουσία του στο κοινοβούλιο και στα

14


αξιώματα του πρωθυπουργού και του υπουργού με φυλακίσεις, εκτοπίσεις και διώξεις που τις διαδέχονται ομιλίες, κομματικά συνέδρια και βαλκανικές διασκέψεις. Χωρίς να αποκτήσει μαζική λαϊκή απήχηση, έχει να επιδείξει –«αντιπροσωπεύοντας στην Ελλάδα με τρόπο αδιάβλητο το γνήσιο πνεύμα της προοδευτικής κοινωνικής Δημοκρατίας» (Γ. Θεοτοκάς)– σημαντική επίδραση κυρίως στη νεολαία του καιρού του. Και, παράλληλα, εκτός από τις διακυμάνσεις που επιφυλάσσει ο χρόνος, υπάρχουν οι όψεις μιας εντυπωσιακά πολυσύνθετης πολιτικής φυσιογνωμίας με εξαιρετική ευρύτητα ενδιαφερόντων και απασχολήσεων. Ο Παπαναστασίου λειτουργεί ως κήρυκας του μεταρρυθμιστικού σοσιαλισμού (και αργότερα ως εκφραστής μιας ελληνικής εκδοχής της «σοσιαλδημοκρατίας») και ως επιστήμονας και πολιτικός που γράφει και αγωνίζεται, μέσα και έξω από τη Βουλή και τα υπουργικά γραφεία, για τους πρόσφυγες, τους αγρότες, τους διανοούμενους, τους εργαζομένους. Ο Παπαναστασίου δεν ξέχασε ποτέ ότι ψυχικά ανήκει ιδίως στην κοινωνία των πολιτών, δηλαδή στους Κοινωνιολόγους, απ’ όπου ξεκίνησε με ηγετικό ρόλο. Εντάσσεται, ωστόσο, στην Αριστερά των Φιλελευθέρων, ιδρύει το κόμμα της «Δημοκρατικής Ενώσεως» (το μετέπειτα «Αγροτοεργατικό») και αγορεύει τακτικά στο κοινοβούλιο (δεν ήταν ρήτορας, μιλούσε όμως με σαφήνεια, είχε ξεκάθαρες ιδέες και ακουγόταν πάντα με προσοχή, εμπνέοντας το σεβασμό σε φίλους και αντιπάλους), ανεβάζοντας το επίπεδο του κοινοβουλευτικού διαλόγου και συμβάλλοντας στην προώθηση προοδευτικών νομοθετικών μέτρων, στον εξορθολογισμό των κοινοβουλευτικών θεσμών και διαδικασιών και στη δημοκρατική διαπαιδαγώγηση των πολιτών. Παράλληλα, αφιέρωνε σημαντικό χρόνο στο διάβασμα και στο γράψιμο και στην ανάγνωση των εφημερίδων, έχοντας δημιουργήσει εντυπωσιακή για τα μέτρα του καιρού του και τις πενιχρές οικονομικές δυνατότητές του, βιβλιοθήκη που βρίσκεται σήμερα στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.1 Και είναι ο ίδιος άνθρωπος που περιείχε μέσα του το «παιδί του χωριού», που έχει αφήσει την καρδιά του στο Λεβίδι (όπου και βρίσκεται ταξινομημένο το αξιόλογο αρχείο του) και ήταν ακόμη «ερωτευμένος» με τη γη και τους χωρικούς του γενέθλιου τόπου. Ήταν ο ίδιος άνθρωπος που με φράκο και ημίψηλο θα γίνει ο καταλύτης για την πτώση του βασιλικού θεσμού και την «εκβιασμένη» ως ένα 1. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Σχολή ΝΟΕ, Τμήμα Νομικής: Βιβλιοθήκη Αλεξάνδρου Παπαναστασίου. Κατάλογος. Εποπτεία: Δ. Κωνσταντόπουλος – Α. Τάχος και επιμέλεια: Γ. Αναστασιάδης – Α. Μητρούδη (1984), σελ. 493.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

15

σημείο αλλά ριζοσπαστική και γενναία αλλαγή του πολιτεύματος το 1924. Και ο ίδιος που θα συμβάλει στη διαμόρφωση του νέου συντάγματος (1924-1925 και 1926-1927), χωρίς να φοβάται να θίξει και θέματα «ντελικάτα», όπως π.χ. τις σχέσεις κράτους και Εκκλησίας. Και ο ίδιος που θα γράψει, περισσότερο ως διανοούμενος παρά ως πολιτικός, για τον Κ. Παλαμά αλλά και με την ίδια άνεση για την Κωπαΐδα, τους κολλήγους της Θεσσαλίας, τους επιθεωρητές εργασίας, κ.λπ. Ο ίδιος που θα προεδρεύει σε συνέδρια και διασκέψεις στην Ελλάδα και σε πρωτεύουσες βαλκανικών χωρών, ενώ παράλληλα θα βρίσκει στην καθημερινή ζωή του το χρόνο να συχνάζει σε «φιλολογικά καφενεία» («Νέον Κέντρον», «Μπάγκειον», «Νέα Ευρώπη»2), να ακούει κλασική μουσική από τους ξένους ραδιοφωνικούς σταθμούς, να γράφει το κύριο άρθρο στην εφ. Δημοκρατία, να δίνει αργότερα κείμενα και συνεντεύξεις σε διάφορα έντυπα, να πηγαίνει σε εκθέσεις ζωγραφικής, κ.λπ. Όλη αυτή την πολυσχιδή δραστηριότητα, τη γεμάτη και δημιουργική ζωή, το συγχρωτισμό του με πνευματικές μορφές (Κ. Παρθένης, Αλ. Δελμούζος, Ά. Σικελιανός, Κ. Τριανταφυλλόπουλος, κ.λπ.) και το αξιοθαύμαστο έργο του τα διαπερνά ένα συνδετικό νήμα που είναι φτιαγμένο από «υλικά» εκλεκτά: τον ακέραιο χαρακτήρα του, την πνευματική του καλλιέργεια, την ιστορική του διαίσθηση, την αξιοπρέπεια, την εμπιστοσύνη και την πνοή αισιοδοξίας που ήξερε να μεταδίδει, την ανθρώπινη ζεστασιά του. Η εικόνα του αγωνιστή που μπορεί να συνεγείρει συνειδήσεις και να συστρατεύσει έναν ολόκληρο κόσμο της επιστήμης, της εργασίας, της τέχνης, και να υπερασπιστεί στις «επάλξεις» την πολιτική, την πνευματική ελευθερία και τα ατομικά δικαιώματα, όταν απειλούνται από την αμάθεια και το φανατισμό κοινωνικών ομάδων ή τον αυταρχισμό της εξουσίας. Ο φλογερός του ενθουσιασμός για τη δημοκρατία και την κατάργηση κάθε προνομίου, θεμελιωμένος στην επιστημονική γνώση και στα γόνιμα –αν και συχνά τραυματικά– βιώματα που του «προσέφερε» η συγκεκριμένη πολιτική ζωή και οι ανατροπές και αναλαμπές της ιστορίας. Στη ζυγαριά της αποτίμησης της ιστορικής αξίας του Παπαναστασίου, όλες αυτές οι αρετές και τα προσόντα βαραίνουν τόσο καταλυτικά, ώστε να αντισταθμίζουν τις «σκιές», τις «γκρίζες ζώνες» στην προσωπογραφία του: Εγκαλείται, π.χ., από συγγραφείς, γιατί «συνέπραξε», συμπορεύτηκε, με τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αλλά και γιατί τον αμφισβήτησε μετά το 1924, αλλά και γιατί συνεργάστηκε πάλι μαζί του το 1928-1932 και γιατί του εναντιώθηκε το 1932-1936, κ.λπ. Και

2. Σύμφωνα με τον Γ. Παπακώστα, Φιλολογικά σαλόνια και καφενεία της Αθήνας (1991).

16


βέβαια, υπήρξαν «ολισθήματα» στην πορεία του: ο «κοινοβουλευτικός μανδύας» στον πραξικοπηματία Θ. Πάγκαλο, η αδιαλλαξία στο πολιτειακό, η στήριξη της κυβέρνησης Π. Τσαλδάρη, το «κατοχυρωτικό», νομοθέτημα που προαναγγέλλει το «ιδιώνυμο» (το οποίο όμως επέκρινε δριμύτατα), ο ιδιότυπος αντικομμουνισμός του, επικεντρωμένος κυρίως στις συγκεκριμένες επιλογές της ηγεσίας του ΚΚΕ (π.χ. στο «Μακεδονικό»), η «ιδεαλιστική» αντιμετώπιση του κράτους που το ήθελε να λειτουργεί «ουδέτερα» ως «σύνολον διαρκούς ανθρωπιστικής και πνευματικής αναγεννήσεως», κ.λπ. Δεν θα πρέπει όμως να ξεχνάμε πόσο ολισθηρό και ναρκοθετημένο ήταν το «έδαφος» στην πολιτική ζωή και στην κοινωνία της μεσοπολεμικής Ελλάδας, όπου όχι μόνο η δημοκρατική ιδέα δεν είχε ακόμη ωριμάσει, αλλά περίσσευαν και τα διάφορα «αυγά του φιδιού», και εν πάση περιπτώσει ότι ο Παπαναστασίου ήξερε, κατά κανόνα, με νηφαλιότητα και ανιδιοτέλεια να χαράζει με σαφήνεια τα όρια και προς τα δεξιά και προς τα αριστερά. Άλλωστε, ποια διαδρομή μεγάλου πολιτικού δεν στιγματίστηκε από μικρά και μεγάλα λάθη; Παραμένει, λοιπόν, η τελική εκτίμηση –που συμμερίζονται πολλοί σύγχρονοι και μεταγενέστεροι πρωταγωνιστές και μελετητές της περιόδου– ότι ο Παπαναστασίου είναι ίσως ο πιο αυθεντικός και ανιδιοτελής κοινοβουλευτικός ηγέτης κόμματος στον ευρύτερο προοδευτικό δημοκρατικό χώρο στην Ελλάδα του 20ού αιώνα και ένας από τους ελάχιστους πολιτικούς μας που και υπερασπίστηκαν τις αξίες της συνταγματικά οργανωμένης δημοκρατίας και τη «μεθοδική εξύψωση» των εργατών, των αγροτών, των καταπιεσμένων και των καταφρονεμένων και ουσιαστικά γύρισαν την πλάτη στην κυβερνητική εξουσία, ή πάντως δεν την επιδίωξαν με πάθος και ιδιοτέλεια: Αὐτά πού πιστεύει καί γιά τά ὁποῖα ἀγωνίζεται τό Ἀγροτικό καί Ἐργατικό Κόμμα», υποστήριξε το 1932, «θά ἐφαρμοστοῦν στήν Ἑλλάδα, ἔστω καί μετά ἑκατό χρόνια. Ὅσοι ἀποτελοῦν τό κόμμα εἶναι ἀπόστολοι ἰδεῶν, γιά τίς ὁποῖες ὀφείλουν ν’ ἀγωνίζωνται, ἔστω καί ἄν δέν πρόκειται νά ἀπολαύσουν τά ἀγαθά τῆς ἐξουσίας. • Ως πρωθυπουργός ο Παπαναστασίου συμπλήρωσε σε 28 χρόνια συνεχούς πολιτικής παρουσίας, 144 ημέρες (134 το 1924, 12 Μαρτίου - 25 Ιουλίου, και 10 το 1932, 26 Μαΐου - 5 Ιουνίου). • Ως υπουργός (χωρίς να είναι ταυτόχρονα και πρωθυπουργός) είχε μια συνολική θητεία 56 μηνών και 18 ημερών: 41 μήνες το 1917-1920 ως υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου, 14 μήνες το 19261928, ως υπουργός Γεωργίας στην «οικουμενική» κυβέρνηση Α. Ζαΐμη και 48 μέρες το 1933, ως υπουργός Εθνικής Οικονομίας στη βραχύβια κυβέρνηση

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

17

Ελευθερίου Βενιζέλου. Ως πρωθυπουργός το 1924 ανέλαβε για 52 μέρες και το Υπουργείο Οικονομικών, ενώ το 1932 για 10 μέρες τα υπουργεία Στρατιωτικών, Ναυτικών, Αεροπορίας και Εξωτερικών. • Υπήρξε πληρεξούσιος στην Α΄ Αναθεωρητική Βουλή το 1910 (1 Σεπτεμβρίου - 12 Οκτωβρίου). Στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή το 1911 (8 Ιανουαρίου - 1 Ιουνίου) και στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση το 1924-1925 (2 Ιανουαρίου 1924 - 29 Σεπτεμβρίου 1925). • Διετέλεσε βουλευτής το 1915 (3 Αυγούστου - 21 Οκτωβρίου), το 1917-1920 (12 Ιουλίου 1917 - 15 Οκτωβρίου 1920), το 1926-1928 (26 Νοεμβρίου 1926 Αυγούστου 1928), το 1928-1932 (17 Οκτωβρίου 1928 - 20 Αυγούστου 1932), το 1932-1933 (24 Οκτωβρίου 1932 - 29 Ιανουαρίου 1933), το 1933-1935 (7 Μαΐου 1933 - 1 Απριλίου 1935) και το 1936 (2 Μαρτίου - 4 Αυγούστου). • Υπήρξε, τέλος, και γερουσιαστής (αριστίνδην) για 38 ημέρες το 1933 (30 Μαρτίου - 7 Μαΐου). 5. Η επισκόπηση της ιστορικής διαδρομής του Αλ. Παπαναστασίου προσφέρει ένα συναρπαστικό ταξίδι στους τόπους και στα σταυροδρόμια της πολιτικής ιστορίας του ελληνικού Μεσοπολέμου. Παράλληλα, οι πληροφορίες και το υλικό που αντλούνται από τα κείμενά του, από τα βιβλία και τα άρθρα που έχουν γραφτεί για τη ζωή και το έργο του, από τα αρχειακά ντοκουμέντα και από τις αναφορές και τις μαρτυρίες στην ιστοριογραφία, τη λογοτεχνία και την εφημεριδογραφία (ακόμη και από τις φωτογραφίες και τις πολιτικές γελοιογραφίες που περισυλλέξαμε) συγκροτούν μια ιχνηλάτηση, μια καταγραφή, μια ταξινόμηση, μια σύνθεση πολλαπλά χρήσιμη στο μέτρο που παρέχει: • Ένα αναντικατάστατο πρίσμα διείσδυσης στην πολιτική και συνταγματική μας ιστορία, αλλά ακόμη και στη σύγχρονη θεσμική πραγματικότητα που οι καταβολές της ανιχνεύονται στις πολιτικές και συνταγματικές αντιλήψεις του Παπαναστασίου. • Μια επιστροφή στην εποχή του. Η διερεύνησή της αναζωογονεί την ιστορική μνήμη και φρεσκάρει τον «αέρα» που φυσάει στις μέρες μας γύρω από το κουρασμένο κοινοβουλευτικό, κομματικό και εκλογικό μας σύστημα, τη συνταγματική θεωρία και πράξη και το ευρύτερο αίτημα για ανανέωση της «μελαγχολικής» δημοκρατίας μας. • Μια σύγχρονη διεισδυτική και κριτική ανάγνωση των πολιτικών ιδεών και απόψεών του που αναδεικνύει την εμβέλειά τους, τη δυναμική τους, που ξεπερνάει κατά πολύ τα όρια των πολιτικών συγκυριών του Μεσοπολέμου και εξακολουθεί σε ορισμένες τουλάχιστον περιπτώσεις (και όχι μόνο σε

18


ό,τι αφορά την αναλογική εκλογή) να μας εκπλήσσει με τη δύναμη της επικαιρότητάς τους και να μας στερεώνει ψυχικά, ανοίγοντας νέους ορίζοντες στη μελέτη και την επαναπροσέγγιση των πολιτικών κειμένων της ιστορίας μας. • Μια πυξίδα, τέλος, που οδηγεί σε ένα όραμα για μια πιο ουσιαστική κοινωνική και πολιτική δημοκρατία με ανθρώπινο πρόσωπο, όπως την είχε οραματιστεί ο Παπαναστασίου. Ένα πολίτευμα θεμελιωμένο στην «αρετή και την τόλμη που θέλει η ελευθερία», στην καθημερινή και με αίσθηση της ιστορίας κοινωνική ευαισθησία, στην παιδεία που πρέπει να είναι προσιτή σε όλους και κυρίως στην καρδιά των πολιτών και στη διαυγή και δημιουργική σκέψη τους.

Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Γελοιογραφία-πορτρέτο από σκιτσογράφο της εποχής. (Σκίτσα και γελοιογραφίες του Αλ. Παπαναστασίου δημοσιεύονται στο βιβλίο του Δ. Σαπρανίδη, «Ιστορία της Ελληνικής Γελοιογραφίας», 2001).

ΣΥΝΤΟΜΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟ ΙΔΙΩΤΙΚΟΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου γεννήθηκε στις 8.7.1876 στην Τρίπολη της Αρκαδίας. Πατέρας του ήταν ο Παναγιώτης Παπαναστασίου, γυμνασιάρχης, τμηματάρχης στο Υπουργείο Παιδείας, βουλευτής Μαντινείας. Μητέρα του η Μαριγώ, θυγατέρα Κωνσταντίνου Ρογάρη-Αποστολοπούλου, δημάρχου Λεβιδίου. Αδελφή του η Αριστοβούλη, σύζυγος του ναυάρχου Βικεντίου Λοπρέστη. Έζησε τα πρώτα του χρόνια στην Καλαμάτα (μέχρι το 1883) και στον Πειραιά (1883-1889). Από το 1890 έζησε στην Αθήνα, πρώτα σε οικία στην οδό Πανεπιστημίου (όπου πριν από χρόνια το Μέγαρο και η Στοά Νικολούδη), απέναντι από την Εθνική Βιβλιοθήκη, και στη συνέχεια στην οδό Εδουάρδου Λω 2. Από το 1903 έως το θάνατό του (1936) έζησε στον τρίτο όροφο κατοικίας –που έχει προ πολλού κατεδαφιστεί– στη γωνία Σόλωνος και Πινδάρου 11β. Το 1934 απέκτησε θερινή κατοικία στην Εκάλη με δάνειο από την Εθνική Τράπεζα και μικρή συμβολή του γαμπρού του Β. Λοπρέστη. Τις γυμνασιακές του σπουδές περάτωσε στη Σχολή Σιμοπούλου –γωνία Ακαδημίας και Χαριλάου Τρικούπη. Πτυχιούχος Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών, έγραφε και μιλούσε γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά και ιταλικά. Στον στενό κύκλο των φίλων και συνεργατών του ξεχωρίζουν τα ονόματα: Κ. Τριανταφυλλόπουλος, Κ. Παρθένης, Λ. Μαβίλης, Κ. Παλαμάς, Κ. Θεοτόκης, Ά. Σικελιανός, Ζ. Παπαντωνίου, Μ. Τριανταφυλλίδης, Αλ. Δελμούζος, Κ. Ελευθερουδάκης, Ά. Θρύλος (Ελ. Ουράνη), Σπ. Μελάς, Μ. Σβώλου, Αγνή Ρουσοπούλου κ.ά. Μετά το θάνατό του από συγκοπή στις 17.11.1936, η σορός του μεταφέρθηκε στο ναό του Αγίου Γεωργίου Καρύτση, όπου εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα. Η κηδεία του έγινε με δημόσια δαπάνη, και αποδόθηκαν τιμές πρωθυπουργού εν ενεργεία, χωρίς να εκφωνηθούν οι καθιερωμένοι επικήδειοι.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ (1876-1936) [Γιώργος Αναστασιάδης]

1876 8 Ιουλίου: Γεννιέται στην Τρίπολη από γονείς που κατάγονται από το Λεβίδι.

1890 Η οικογένεια Παπαναστασίου εγκαθίσταται στην Αθήνα.

1892 Τελειώνει τη Σχολή Σιμοπούλου (Ιόνιος Σχολή αργότερα) στην Αθήνα.

1895 - 1898 Σπουδάζει στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

1899 «Διδάκτωρ» (πτυχιούχος) της Νομικής Σχολής.

1901 Δικηγόρος Αθηνών.

1902 - 1905 Σπουδάζει φιλοσοφία, κοινωνιολογία και οικονομία στα πανεπιστήμια της Χαϊδελβέργης και του Βερολίνου. Εντρυφεί στις σύγχρονες σοσιαλιστικές τάσεις και ασπάζεται τη μεταρρυθμιστική εκδοχή της σοσιαλδημοκρατίας (Ε. Μπερνστάιν).

22


1902 Ο πατέρας του, Παναγιώτης Παπαναστασίου, εκπαιδευτικός, εκλέγεται, σε ηλικία 57 ετών, βουλευτής Μαντινείας.

1905 - 1907 Συνεχίζει ανώτερες σπουδές στο Λονδίνο και στο Παρίσι.

1907 Επιστρέφει στην Ελλάδα. Θάνατος του πατέρα του (η μητέρα του πεθαίνει το 1918).

1908 • 27 Μαΐου: Πρώτη δημόσια πολιτική εμφάνισή του: Συντάσσει και συνυπογράφει (μαζί με τον Αλ. Δελμούζο, Κ. Τριανταφυλλόπουλο, κ.ά.) επιστολή διαμαρτυρίας για τον περιορισμό της ελευθερίας του λόγου. [Η ομαδική διαμαρτυρία-παρέμβαση (δημοσιεύτηκε στην εφ. Δικαιοσύνη) αφορούσε τον ποιητή Κ. Παλαμά, τότε γενικό γραμματέα του Πανεπιστημίου, όταν κλήθηκε σε απολογία από τον υπουργό Παιδείας στην κυβέρνηση Γ. Θεοτόκη, Α. Στεφανόπουλο]. • Πρωτοστατεί στην ίδρυση της Κοινωνιολογικής Εταιρείας (Π.Κ., σελ. 3) [στο εξής: Π.Κ. = Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Πολιτικά Κείμενα, Μελέτες, Λόγοι, Άρθρα, πρόλογος Κ. Τριανταφυλλόπουλος, επιμ. Ξ. Λευκοπαρίδης, εκδ. «Μπάυρον», Αθήνα 1957, κύρια πηγή για την επιλογή των παραθεμάτων]. Οι πολίτες που συσπειρώθηκαν στην Κοινωνιολογική Εταιρεία επιδίωκαν το σχηματισμό ενός μαζικού σοσιαλιστικού κόμματος. • Αρχίζει να αρθρογραφεί στην εβδομαδιαία εφημερίδα Το Μέλλον. • Δημοσιεύει στην Επιθεώρηση Κοινωνικών και Νομικών Επιστημών τις μελέτες: «Μεθοδολογικά προβλήματα τῆς Οἰκονομικῆς», « Ἡ ἀντικατάστασις τῶν χάρτινων δι’ ἀργυρῶν κερμάτων» και η «Τουρκική Ἐπανάστασις» (Π.Κ., σελ. 4 επ.).

1909 • 16 και 21 Φεβρουαρίου: Πραγματοποιεί ομιλίες στον Πειραιά σε εργατικές συγκεντρώσεις για το εργατικό κίνημα στην Ελλάδα (εφ. Πατρίς). • 17 Φεβρουαρίου: Γράφει στην εφ. Πατρίς: Ὁ Ἕλλην σοσιαλιστής θέλει καί ποθεῖ

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

23

τήν ἀπελευθέρωσιν τοῦ Ἕλληνος ραγιᾶ βαθύτερα ἀπό κάθε πατριδορρήμονα ἐθνικόφρονα. Θέλει ὅμως συγχρόνως τήν ἀπελευθέρωσιν καί τοῦ Βούλγαρου ραγιᾶ καί τοῦ Σέρβου καί τοῦ Τούρκου ἀκόμη ... • Συντάσσει με άλλα μέλη της εταιρείας το υπόμνημα: «Τί πρέπει νά γίνη» (Π.Κ., σελ. 45-52). Το κείμενο που προτείνει μια σειρά από νομοθετικά μέτρα, για να βελτιωθούν οι συνθήκες διαβίωσης του λαού, επιδόθηκε στις 29 Αυγούστου από το Δ.Σ. της Κοινωνιολογικής Εταιρείας στον συνταγματάρχη Ν. Ζορμπά, αρχηγό του «Στρατιωτικού Συνδέσμου».

1910 Δημοσιεύει δύο σημαντικά άρθρα για το αγροτικό ζήτημα στις εφημερίδες Σκριπ (8.4) και Ο Κοινωνισμός (9.4 και 2.7) (Π.Κ., σελ. 53 επ.). • Συμμετέχει στη μεγάλη θεσσαλική επιτροπή που συγκρότησαν Θεσσαλοί βουλευτές και εκπρόσωποι των αγροτών. • Τα μέλη της Κοινωνιολογικής Εταιρείας ιδρύουν πολιτική οργάνωση, υπό την επωνυμία «Λαϊκόν Κόμμα» (Π.Κ., σελ. 73 επ.) με μεταρρυθμιστικό σοσιαλιστικό πρόγραμμα. • Εκλέγεται (8.8) βουλευτής Αρκαδίας στην Α΄ Αναθεωρητική Βουλή (συγκεντρώνει 14.775 ψήφους έναντι 15.965 του πρώτου υποψηφίου, Ν. Τριανταφυλλάκου). • Εκλέγεται (23.11) βουλευτής Αρκαδίας στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή, επικεφαλής επτά βουλευτών που προέρχονται από το «κόμμα» των Κοινωνιολόγων. • Αναπτύσσει τις πολιτικές ιδέες του στον Ελευθέριο Βενιζέλο. Ο πρωθυπουργός επισημαίνει ότι ο Παπαναστασίου είναι το «μέλλον της χώρας».

1911 Συμβάλλει στο αναθεωρητικό έργο, αναπτύσσοντας τις απόψεις του για το συνταγματικό έθιμο, τα κοινωνικά και συνδικαλιστικά δικαιώματα, τον Αστικό Κώδικα, το γλωσσικό ζήτημα και την ελευθερία της έκφρασης, την αναγκαστική απαλλοτρίωση, την αποκατάσταση των ακτημόνων γεωργών, το αναλογικό εκλογικό σύστημα, την κατάργηση της θανατικής ποινής, κ.λπ. Ορίζεται εισηγητής του Κανονισμού της Β΄ Αναθεωρητικής Βουλής (συνεδρ. 5.2.1911). • 2 Νοεμβρίου: Εισηγείται στη Βουλή την καθιέρωση ανώτατου ημερήσιου χρονικού ορίου εργασίας και υπερασπίζεται μαχητικά τον ν. «Περί ἐργασίας γυναικῶν καί ἀνηλίκων».

24


1912 • Στις εκλογές της 12ης Μαρτίου αποκλείεται από το συνδυασμό των Φιλελεύθερων και δεν εκλέγεται βουλευτής. • Δημοσιεύει στην εφ. Νέα Ημέρα μελέτη με τίτλο: «Τα μεγάλα ζητήματα – Το Θεσσαλικόν». • 13 Αυγούστου-1 Σεπτεμβρίου: Υποστηρίζει στο Γ΄ Πανελλήνιο Συνέδριο Γεωργίας, Εμπορίου και Βιομηχανίας στο Βόλο, την αγροτική μεταρρύθμιση. • Συμμετέχει ως εθελοντής στρατιώτης στον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο (εκστρατεία της Χίου και πολιορκία Ιωαννίνων).

1913 Απεσταλμένος από την κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου στη Θεσσαλονίκη, ως επικεφαλής συνεργείου για τη μελέτη της εγγείου ιδιοκτησίας στη Μακεδονία. (Μοῦ ἀρέσει ὑπερβολικά αὐτή ἡ πόλις, γράφει στη μητέρα και την αδερφή του στις 1.9.1913, ἀκόμη δέν μπορῶ νά πιστέψω ὅτι ἀνήκει σέ μᾶς) (Π.Κ., σελ. 863864).

1914 • Δημοσιεύει στην εφ. Λαός (29.3) ενδιαφέρον κείμενο για τη σημασία και τη μεταλλαγή του ρόλου του ελληνικού Τύπου (Π.Κ., σελ. 196 επ.). • Δημοσιεύει στην εφ. Λαός (5.4) άρθρο με τίτλο «Χριστιανισμός και Σοσιαλισμός» (Π.Κ., σελ. 199 επ.).

1915 • Στις εκλογές της 30ής Μαΐου εκλέγεται βουλευτής Αρκαδίας με το «συνδυασμό» των «Κοινωνιολόγων» που συνεργάστηκαν με το κόμμα των Φιλελευθέρων. • Ὁ Λαός ἔδειξε ὅτι ἐννοεῖ νά κανονίζῃ τήν τύχη του, δηλώνει στην εφ. Ακρόπολις της 15ης Ιουλίου (Π.Κ., σελ. 209). • Στην εφ. Νέα Ελλάς (15, 16 και 20 Δεκεμβρίου) γράφει για το έργο του Ελευθέριου Βενιζέλου και τη σημασία της αποχής των Φιλελευθέρων από τις εκλογές της 6.12.1915 (Π.Κ., σελ. 212 επ.): (...) Ὁ Ἐλ. Βενιζέλος ἐτόλμησε νά κάνῃ ὅ,τι οἱ παλαιοί πολιτικοί δέν θά ἐτόλμουν οὐδέ νά σκεφθοῦν.


25

1916 • Πρωτοστατεί στην ίδρυση της «Εταιρείας των Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών» (Απρίλιος) και στην έκδοση του περιοδικού Επιθεώρησις Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών (Σεπτέμβριος), όπου δημοσιεύεται η εμπεριστατωμένη μελέτη του: «Ο Εθνικισμός» (Π.Κ., σελ. 221 επ.). • Προσχωρεί στην προσωρινή κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, διότι πιστεύει ότι το «κίνημα», όπως γράφει χαρακτηριστικά (Π.Κ., σελ. 258), πηγάζει ἀπό ἀνάγκην ἀνωτάτην τῆς φυλῆς πού διαγράφει εἰς τό Κράτος μίαν καί μόνην ἐξωτερικήν κατεύθυνσιν. Αὐτή ἡ ἀνάγκη τό ἁγιάζει καθ’ ὅλην τήν γραμμήν. • Συντάσσει τη «Διακήρυξη προς τον Βασιλέα» (3.10), η οποία δεν πρόλαβε να κυκλοφορήσει πέρα από τους επτά πολιτικούς που την υπογράφουν. Κατασχέθηκε και ακολούθησαν διώξεις και ανακρίσεις που σταμάτησαν με επέμβαση του πρωθυπουργού Σπ. Λάμπρου (Π.Κ., σελ. 259 επ.).

1917 • Διορίζεται «αντιπρόσωπος» (της προσωρινής κυβέρνησης Θεσσαλονίκης) στα Ιόνια Νησιά και εγκαθίσταται στο Αργοστόλι της Κεφαλληνίας, όπου με ομιλίες του υπερασπίζεται τον «δίκαιον αγώνα» που έχει αναλάβει ο στρατός της Εθνικής Αμύνης (Π.Κ., σ. 262). Με ενέργειές του οργανώνεται η απόβαση ελληνικού και γαλλικού στρατού στην Πρέβεζα, για να ανακοπεί έτσι η επεκτατική προέλαση των Ιταλών (Π.Κ., σελ. 263). • 14 Ιουνίου: Διορίζεται υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Βενιζέλου, που μεταφέρεται από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα. Διευθύνει προσωρινά και τα υπουργεία Περιθάλψεως και Εσωτερικών. Στο Υπουργείο Συγκοινωνίας, που είχε ιδρυθεί από την κυβέρνηση Φιλελευθέρων με τον ν. 276/1914, ο Παπαναστασίου συνέβαλε στην αναδιοργάνωση και ανάπτυξη των μαζικών μέσων μεταφοράς, των ταχυδρομείων, των τηλεγραφείων, των τηλεφώνων, κ.λπ. • Εισηγείται την ψήφιση του ν. 980/24.10.1917 για την αναδιοργάνωση του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (Π.Κ., σελ. 264). Ἡ μεταρρύθμισις αὐτή, γράφει ο Κ. Μπίρης (Τεχνικά Χρονικά, Οκτώβριος 1954), ὑπῆρξε τόσον γενναία καί ἱκανοποίησε τόσον τούς καθηγητές, ὥστε ἐχαρακτηρίσθη: ἡ Ἐπανάστασις τοῦ Παπαναστασίου ἤ μονολεκτικῶς: «Παπανάσταση». • 19 Αυγούστου, 22 Σεπτεμβρίου, 21 Δεκεμβρίου: Αγορεύει στη Βουλή για την ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά και τα κυβερνητικά μέτρα υπέρ των πυροπαθών της πόλης (Π.Κ., σελ. 266 επ.).

26


1918 • 22 Μαρτίου: Εἴμεθα ὑποχρεωμένοι νά μή κάμωμεν διακρίσεις μεταξύ ὑπαλλήλων οἱ ὁποῖοι προσεχώρησαν καί οἱ ὁποῖοι δέν προσεχώρησαν (...), υποστηρίζει στη Βουλή (Π.Κ., σελ. 265). • 3 Απριλίου: Ἡ μέχρι τοῦδε ἐργασία, ἡ συντελεσθεῖσα διά τήν ἀνοικοδόμησιν τῆς Θεσσαλονίκης ἀνταποκρίνεται πρός τάς ἀνάγκας καί τήν θέσιν τῆς Θεσσαλονίκης (...), διαβεβαιώνει στη Βουλή (Π.Κ., σελ. 266 επ.).

1920 • Απρίλιος: Κατατέθηκαν και αναπτύχθηκαν στην Ακαδημία Αθηνών εισηγήσεις για το ρυθμιστικό σχέδιο της Αθήνας, που έγιναν υπό την επίβλεψή του. • Σε προεκλογικό του λόγο στην Τρίπολη (20.9) τονίζει την ιδιαίτερη σημασία των επικείμενων εκλογών (Π.Κ., σελ. 282 επ.). • Στις εκλογές της 1ης Νοεμβρίου καταψηφίζεται. • 21 Νοεμβρίου: Αναχωρεί για τετράμηνη διαμονή στην Ιταλία.

1921 • Ιανουάριος: Συναντά στο Μόντε Κάρλο τον Ελευθέριο Βενιζέλο και του δηλώνει ότι, επιστρέφοντας στην Ελλάδα, θα οργανώσει κίνηση για τη δημοκρατική ιδέα, με τελικό σκοπό την πολιτειακή μεταβολή καί τήν ἀποτροπή τῆς ἐθνικῆς καταστροφῆς. • Δημοσιεύει στην εφ. Πατρίς (29.3) το άρθρο «Suprema Lex» (Υπέρτατος Νόμος: η σωτηρία της πατρίδος) (Π.Κ., σελ. 287 επ.). • Το αδημοσίευτο «Δημοκρατικόν Πρόγραμμα» που συντάσσει τον Απρίλιο, σηματοδοτεί την πρώτη προσπάθεια για τη συγκρότηση δημοκρατικών συλλόγων (Π.Κ., σελ. 290). 22 Αυγούστου: Άγνωστοι διέρρηξαν το σπίτι του και ερεύνησαν εξονυχιστικά τα έγγραφα και τα βιβλία του. 12 Δεκεμβρίου: Στηλιτεύει με άρθρο του στην εφ. Νέα Ελλάς την απόπειρα δολοφονίας του Π. Κουντουριώτη.

1922 • Στο άρθρο του «Ένας χρόνος παρακμής» (εφ. Πατρίς, 3-5 Ιανουαρίου), αναλύει τις νέες διεθνείς σχέσεις της χώρας (Π.Κ., σελ. 290 επ.). • 12 Φεβρουαρίου: Δημοσιεύεται στις εφ. Ελεύθερος Τύπος και Πατρίς η διακήρυ-


27

ξις τῶν δημοκρατικῶν φιλελευθέρων, γνωστή ως Δημοκρατικό Μανιφέστο (Π.Κ., σελ. 294-299). [Το ιστορικό κείμενό του περιείχε τη γνωστή επιγραμματική φράση: (...) Ἡ Ἑλλάς εἶναι δημιούργημα τοῦ πνεύματος, τῶν μόχθων καί τῶν ἀγώνων τῶν τέκνων της. Δέν εἶναι βασιλικόν τιμάριον καί δέν ἠμπορεῖ ποτέ νά γίνῃ ἀνεκτόν νά θυσιασθῇ καί τό ἐλάχιστον τμῆμα της χάριν προσωπικῶν βασιλικῶν συμφερόντων]. Την ίδια μέρα συλλαμβάνονται και οι επτά «δημοκρατικοί» που είχαν υπογράψει το κείμενο, διατυπωμένο από τον Παπαναστασίου (Γ. Βηλαράς, Σπ. Θεοδωρόπουλος, Π. Καραπάνος, Κ. Μελάς, Δ. Πάζης. Θρ. Πετιμεζάς). Εναντίον τους ασκήθηκε ποινική δίωξη: α) «Ἐπί ἐσχάτῃ προδοσίᾳ καί συνωμοσίᾳ πρός ἀπομάκρυνσιν τοῦ βασιλέως ἀπό τόν θρόνον καί πρός μεταβολήν τοῦ πολιτεύματος» και β) «Ἐπί ἐξυβρίσει τοῦ βασιλέως καί προκλήσει μίσους καί περιφρονήσεως κατά τοῦ προσώπου του». • 15 Φεβρουαρίου: Δηλώνει από το κρατητήριο: Ὅπως κατήντησε τό πρᾶγμα, ἡ θέσις παντός τιμίου πολιτευομένου θά ἀρχίσῃ νά εἶναι εἰς τήν φυλακήν. • 16 Φεβρουαρίου: Στην απολογία του στον ανακριτή υποστηρίζει ότι με τη «διακήρυξη» εκπλήρωσε στοιχειῶδες πρός τήν πατρίδα καθῆκον καί ὅτι πραγματικοί κατηγορούμενοι ἐνώπιον τοῦ ὑπέρτατου Δικαστηρίου τῆς ἐθνικῆς συνειδήσεως (...) εἶναι οἱ προσπαθοῦντες νά κρατήσουν τόν λαόν εἰς τό σκότος καί τήν ἀδράνειαν ... 17 Φεβρουαρίου: Αποφυλακίζονται και οι επτά «δημοκρατικοί» (έχει γραφτεί ότι δανείστηκε από τον Κ. Μελά και την Π. Δέλτα χρήματα για να πληρώσει την υπέρογκη –20.000 δρχ.– εγγύηση αποφυλάκισης. Διατυπώθηκε και η εκδοχή ότι τη χρηματική εγγύηση κατέβαλε ο προσωπικός του φίλος Θεοφ. Αλεξόπουλος): Β. Διαμαντόπουλος, Από την πολιτική και πνευματική ζωή του Αλέξανδρου Παπαναστασίου (1982), σελ. 48. • Στο άρθρο του «Η πολιτική τοῦ ψεύδους» (εφ. Ελεύθερος Τύπος, 24.3) επικρίνει το «αναγκαστικόν δάνειον». • 15 Απριλίου: Δημοσιεύεται το πρόγραμμα του νέου πολιτικού σχηματισμού υπό την επωνυμία «Δημοκρατική Ένωσις», που ίδρυσε ως αρχηγός του ο Παπαναστασίου. Δημοσιεύεται και το «Καταστατικόν Δημοκρατικών Συλλόγων» (Π.Κ., σελ. 306 επ.). Ἡ «Δημοκρατική Ἕνωσις» περιλαμβάνει, ἐκτός τῶν Δημοκρατικῶν Φιλελευθέρων, ὁμάδας πολιτικάς, ἀνηκούσας εἰς τήν ἀγροτικήν καί τήν ἐργατικήν κίνησιν καί ἀνεξαρτήτους, ἀποδεχομένας τάς γενικάς ἀρχάς τῆς δημοκρατικῆς ἰδεολογίας ... • Μάιος: Δημοσιεύει αντιπολιτευτικά άρθρα στις εφ. Πατρίς (Π.Κ., σελ. 309 επ.) και Ελεύθερος Τύπος (Π.Κ., σελ. 313 επ.).

28


Μέρες του 1924. Ένα από τα πλακάτ με τον «πατέρα της Δημοκρατίας» σε λαϊκή συγκέντρωση.


29

• Ιούνιος: Δημοσιεύονται στην εφ. Ελεύθερος Τύπος άρθρα του για το Αγροτικό Ζήτημα (Π.Κ., σελ. 314 επ.). • 20 Ιουνίου: Κυκλοφορεί και κατάσχεται, τις παραμονές τής δίκης της Λαμίας, τεύχος (45 σελίδων) με τίτλο: «Η ποινική δίωξις των Δημοκρατικών – Έγγραφα από την Δικογραφίαν Κακουργιοδικείου Λαμίας» (Π.Κ., σελ. 330). • 23 Ιουνίου: Δικάζεται μαζί με τους άλλους έξι δημοκρατικούς στο Κακουργιοδικείο Λαμίας με υπερασπιστή τον νεαρό τότε δικηγόρο Γεώργιο Παπανδρέου και καταδικάζεται σε φυλάκιση τριών ετών. Στην απολογία του (Π.Κ., σελ. 330-331) δεν δίστασε να υποστηρίξει ότι ὁ Εἰσαγγελεύς στηριχθείς ἐπί πολιτικῶν ἀοριστολογιῶν ὁμοιάζει μέ πνιγμένον πιανόμενον ἀπό τά μαλλιά του (...). Δέν ζήτησε τήν ψῆφον τῶν ἐνόρκων ἀλλά τήν κομματικήν ψηφοφορίαν. Πῶς θά ἦτο δυνατόν, υποστήριξε στην αγόρευσή του ο Γ. Παπανδρέου, νά εἶναι ἔνοχος ὁ Παπαναστασίου, ὁ ὁποῖος ἀποτελεῖ ἐγκαλλώπισμα τοῦ πολιτικοῦ κόσμου τῆς Ἑλλάδος; Ἐπιστήμων ὅσον οὐδείς. Ἐνάρετος ὅσον οὐδείς (...). Ἐν τῷ μέσῳ τῶν νέων ἀνδρῶν τῆς Ἑλλάδος εἶναι αὐτός ὁ ὁποῖος ἐμπνέει τήν πίστιν καί τήν ἐλπίδα πρός ἕνα καλλίτερον πολιτικόν μέλλον. Φυλακίστηκε στην «Παλαιά Στρατώνα» και στη συνέχεια στην Αίγινα. • Στις 14 και 15 Ιουλίου δημοσιεύτηκε στην εφ. Ελεύθερος Τύπος κείμενό του, γραμμένο στη φυλακή, με τίτλο «Η πολιτική διαπαιδαγώγησις του Λαού» (Π.Κ., σελ. 331 επ.). Τον Αύγουστο, λίγο πριν από την κατάρρευση του μικρασιατικού μετώπου, ο Παπαναστασίου, στη φυλακή, γράφει για το δημοκρατικό κίνημα και το διωγμό των δημοκρατικών με τη μορφή «επιστολής» που δεν είναι γνωστό αν τελικά εστάλη ή δημοσιεύτηκε (Π.Κ., σελ. 335 επ.). [Ο Π. Κανελλόπουλος υποστήριξε, σε εκπομπή της τηλεόρασης, ότι ἄν εἶχε εἰσακουσθῆ τότε ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου, πιστεύω ὅτι θά εἶχε ἀποτραπῆ ἡ Μικρασιατική Καταστροφή ...]. • 12 Σεπτεμβρίου: Αποφυλακίζεται από την «Επαναστατική Επιτροπή». • Ἡ Ἀναλογική εἶναι ἀπαραίτητος θεσμός πρός ἐξασφάλισιν τῆς Δημοκρατίας, υποστηρίζει ο Παπαναστασίου σε έρευνα της εφ. Ελεύθερος Τύπος (20-22 Οκτωβρίου: Π.Κ., σελ. 351). • Στην εφ. Έθνος (17-19 Δεκεμβρίου) προτείνει σύμπραξη των «Δημοκρατικών Φιλελευθέρων».

30


1922. Στις φυλακές της «Παλαιάς Στρατώνας», ο Αλ. Παπαναστασίου και οι Δημοκρατικοί Φιλελεύθεροι, που υπέγραψαν το Δημοκρατικό Μανιφέστο.

1923 • Ιούλιος: Δημοσιεύει στο Αρχείον Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών την εμπεριστατωμένη μελέτη του για το σύστημα της αναλογικής εκλογής, ένα επιστημονικό και πολιτικό κείμενο που θα «γράψει» τη δική του ιστορία: «Δημοκρατία και Εκλογικόν Σύστημα» (Π.Κ., σελ. 357 επ.). • 6-22 Αυγούστου: Συζητά στην Ελβετία με τον Ελευθέριο Βενιζέλο για τα επίμαχα θέματα του δημοκρατικού πολιτεύματος. • 21 Οκτωβρίου: Κυκλοφορεί η εφ. Δημοκρατία, δημοσιογραφικό όργανο της «Δημοκρατικής Ενώσεως». • Νοέμβριος: Με ομιλίες, δηλώσεις και άρθρα προωθεί την αντιμοναρχική κίνηση, υπερασπίζεται το αναλογικό εκλογικό σύστημα (Π.Κ., σελ. 352 επ.), και προβάλλει το αίτημα διεξαγωγής δημοψηφίσματος πριν από τη διενέργεια των εκλογών. • 10 Δεκεμβρίου: Τα γραφεία της εφ. Δημοκρατία δέχονται επίθεση βασιλοφρόνων διαδηλωτών. • 13 Δεκεμβρίου: Ἡ κατάργησις τῆς βασιλείας ζήτημα τιμῆς καί ζωῆς καί διά τήν Ἑλλάδα, επισημαίνει σε προεκλογικό λόγο του στην Τρίπολη. • 16 Δεκεμβρίου: Στις εκλογές εκλέγεται πληρεξούσιος στη Δ΄ Συντακτική


31

Συνέλευση. Η «Δημοκρατική Ένωσις» κερδίζει 70 έδρες (από τις 397). • 31 Δεκεμβρίου: Συγκεντρώθηκαν στην κατοικία του 62 πληρεξούσιοι –η κοινοβουλευτική ομάδα της «Δημοκρατικής Ενώσεως».

1924 • 1 Ιανουαρίου: Αἱ ἐκλογαί ὑπῆρξαν μιά περιφανής νίκη τοῦ δημοκρατισμοῦ, γράφει στην εφ. Δημοκρατία (Π.Κ., σελ. 362 επ.). • 5 Ιανουαρίου: Υποδεικνύει κι αυτός ως πρόεδρο της Εθνοσυνέλευσης τον Ελευθέριο Βενιζέλο (Π.Κ., σελ. 366 επ.). • 23 Ιανουαρίου: Ως αρχηγός της αντιπολίτευσης καταθέτει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση δύο σχέδια ψηφισμάτων: ένα για την έκπτωση της δυναστείας και ένα για την καθιέρωση της δημοκρατίας (Π.Κ., σελ. 367 επ.). • 29 Ιανουαρίου: Στη διάρκεια της συζήτησης στη Συνέλευση σχετικά με την επανέκδοση των φιλομοναρχικών εφημερίδων, σημειώνεται η έντονη φραστική αντιπαράθεση των Παπαναστασίου και Βενιζέλου που προκάλεσε τη λιποθυμία του τελευταίου και τελικά την παραίτηση της κυβέρνησής του. Στην ίδια συνεδρίαση ο Παπαναστασίου απαντά διεξοδικά σε όσους τον κατηγορούν για τον «προσεταιρισμό των στρατιωτικών» (Π.Κ., σελ. 378).

Πρωθυπουργός το 1924, απαντά από τη θέση του στη Βουλή.

32


• 21 Φεβρουαρίου: Αγορεύει «επί του δυναστικού, του καθεστωτικού και του δημοψηφίσματος». • 27 Φεβρουαρίου: Δηλώνει αποχή από τις εργασίες της Συνέλευσης. Οι βουλευτές της «Δημοκρατικής Ενώσεως» αποσύρονται από τις συνεδριάσεις. • 12 Μαρτίου: Ορκίζεται πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών και Οικονομικών. • 24 Μαρτίου: Διαβάζει στη Συνέλευση τις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησής του (Π.Κ., σελ. 381 επ.): Μέ τήν Δημοκρατίαν ἀποδίδεται ἡ Ἑλλάς εἰς τούς Ἕλληνας. • 25 Μαρτίου: Εισηγείται στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση το ψήφισμα «Περί εκπτώσεως της δυναστείας και ανακηρύξεως της Δημοκρατίας», δηλαδή τη διενέργεια δημοψηφίσματος (Π.Κ., σελ. 390 επ.). Το ψήφισμα γίνεται δεκτό από την πλειοψηφία της Συνέλευσης και ορίζεται ως ημερομηνία διεξαγωγής του δημοψηφίσματος η 13η Απριλίου 1924. • 1-12 Απριλίου: Ομιλίες και δηλώσεις του για τα «αγαθά της Δημοκρατίας και την σημασία του δημοψηφίσματος». • 13 Απριλίου: Το εκλογικό σώμα «επικυρώνει» την ανακήρυξη της Δημοκρατίας από τη Συνέλευση. Η «αβασίλευτη» συγκεντρώνει 69,95% των ψήφων. Ο Παπαναστασίου, με «πρωθυπουργικό διάγγελμα», κάλεσε τους πολίτες να καθορίσουν, ψηφίζοντας το «ναι», το πολίτευμά τους και να θέσουν τέρμα εις μίαν τόσον ἀνώμαλον καί θλιβεράν περίοδον τῆς ἱστορίας τῆς χώρας (Π.Κ., σελ. 394 επ.). • 18 Ιουνίου: Τονίζει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση την ανάγκη βελτίωσης του διδακτικού προσωπικού, ιδίως στη δημοτική εκπαίδευση (Εὑρισκόμεθα εἰς τάς ἀρχάς μίας μεγάλης ἐκπαιδευτικῆς μεταρρυθμίσεως). • 4 Ιουλίου: Ἡ γλῶσσα εἶναι τό δημοκρατικώτερον ἄνθος τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς καί δέν ἀνέχεται κανένα τύραννον, υποστηρίζει σε αγόρευσή του στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (Π.Κ., σελ. 403 επ.). • 12 Ιουλίου: Αγορεύει επί του νομοσχεδίου για τη δικαστική εξουσία (Π.Κ., σελ. 407 επ.). • 16 Ιουλίου: Αγορεύει επί του νομοσχεδίου για την ίδρυση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (Π.Κ., σελ. 414).


33

Στις 26 Μαρτίου 1924, η εφ. «Ελεύθερος Τύπος» αναγγέλλει την ανακήρυξη της ελληνικής Δημοκρατίας, παράλληλα με την εθνική εορτή, και επαινεί τον πρωθυπουργό Παπαναστασίου.

• 17 Ιουλίου: Αγορεύει επί του νομοσχεδίου για την «Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων» (Π.Κ., σελ. 415 επ.). • 18 Ιουλίου: Μετά από αλλεπάλληλες παραιτήσεις υπουργών και την εκδήλωση αντιπειθαρχικού κινήματος στο Ναυτικό, θέτει ζήτημα εμπιστοσύνης, καταψηφίζεται και υποβάλλει την παραίτηση της κυβέρνησης [Βλ. αγόρευση Α.Π. και δηλώσεις του στην εφ. Δημοκρατία (21.7)]. • 30 Ιουλίου: Αρνείται ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Σοφούλη (Π.Κ., σελ. 421-422). • 12 Αυγούστου: Σε κείμενό του στην εφ. Δημοκρατία θεωρεί ευεργετικό το θρυμματισμό της παράταξης των Φιλελευθέρων σε μικρά κόμματα υπό τον

34


όρο να περιορίσουν τον προσωπικό χαρακτήρα τους και να τονώσουν τον ιδεολογικό. • 17 Αυγούστου: Στην εφ. Δημοκρατία προβαίνει σε αποτίμηση του έργου της πρώτης δημοκρατικής κυβέρνησης. • 26 Αυγούστου: Γράφει στην εφ. Δημοκρατία: (...) Μετά τήν δημοκρατικήν νίκην τῆς 13ης Ἀπριλίου (...) ἕνα μεγάλο μέρος τοῦ πολιτικοῦ κόσμου ἐλησμόνησε τάς ὑποχρεώσεις καί τήν ἀποστολήν του. Παρεῖδεν (...) ὅτι ἡ οὐσία τῆς μεγάλης πολιτειακῆς μεταβολῆς δέν ἐξαντλεῖται μέ τήν ἀντικατάστασιν τοῦ ἀνωτάτου κληρονομικοῦ ἄρχοντος δι’ αἱρετοῦ τοιούτου (...). Ἡ Δημοκρατία πρέπει νά κυριαρχήσῃ ἀντί πάσης θυσίας. • 6 Σεπτεμβρίου: Υποστηρίζει στην εφ. Δημοκρατία την ευρύτερη βαλκανική συνεννόηση. • 9 Σεπτεμβρίου: Γράφει στην εφ. Δημοκρατία για τη «μεταρρύθμιση» του Μουσταφά Κεμάλ στην Τουρκία (Π.Κ., σελ. 426 επ.). • 16 Σεπτεμβρίου: Επισημαίνει στην εφ. Δημοκρατία: Ὁ ἀγώνας γιά τήν ἀνύψωσιν τῶν ἐργατῶν σημαίνει καί τήν ἀνύψωσιν τοῦ πολιτισμοῦ ὅλης τῆς κοινωνίας (Π.Κ., σελ. 431 επ.). • 20 Σεπτεμβρίου: Γράφει στην εφ. Δημοκρατία: Οἱ ποιηταί καί οἱ καλλιτέχναι δύνανται νά ὁμιλοῦν ἐπί τῶν μεγάλων κοινωνικῶν καί πολιτικῶν προβλημάτων, διότι, ἄν δέν διαθέτουν τήν γλῶσσαν τῶν ἀριθμῶν (...), διαθέτουν ὅμως τό μέγα μέσον τῆς διαισθήσεως καί τοῦ αἰσθήματος διά νά εἰσδύσουν εἰς τήν οὐσίαν τῶν φαινομένων ... (Π.Κ., σελ. 434). • 21 Σεπτεμβρίου: Αναλύει στην εφ. Δημοκρατία το θεσμό της «περιορισμένης πρωθυπουργικής θητείας». • 26 Σεπτεμβρίου: Εκθέτει στο συνέδριο της «Δημοκρατικής Ενώσεως» τα «πεπραγμένα» του κόμματος (δημοκρατία, συμφιλιωτική πολιτική, εξωτερική πολιτική, δικαιοσύνη, εκπαίδευση, προσφυγικό ζήτημα, ευθύνη του Τύπου, κ.λπ.). • 15 Οκτωβρίου: Αρνείται ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Μιχαλακοπούλου. Στη σχετική αγόρευσή του επισημαίνει: Δέν εἶναι τά ἄρθρα τοῦ Συντάγματος νόμοι ὑπηρεσιακοί, οἱ ὁποῖοι δύνανται νά μεταβάλλωνται ἑκάστοτε (...). Χωρίς τελικήν μεταβολήν τοῦ ἐκλογικοῦ συστήματος, χωρίς καθιέρωσιν τῆς ἀναλογικῆς ἀντιπροσωπείας εἶναι ἀδύνατος ἡ ἀποκατάστασις ὁμαλοῦ πολιτικοῦ βίου. • 17 Νοεμβρίου: Αγορεύει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση για το θεσμό της Γερουσίας (Π.Κ., σελ. 441 επ.).


35

• 20 Νοεμβρίου: Στην αγόρευσή του για τις «εθνικιστικές οργανώσεις της Μακεδονίας» επισημαίνει: (...) Ὁ μπολσεβικικός κίνδυνος δέν ὑπάρχει εἰς τήν Ἑλλάδα καί ἄν εἰς ὅλην τήν Εὐρώπην ἐκυριάρχει ὁ μπολσεβικισμός, εἰς τήν Ἑλλάδα μέ μεγίστην δυσκολίαν ἤθελεν ἐπικρατήσει (Π.Κ., σελ. 464 επ.). • 9 Δεκεμβρίου: Αγορεύει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση, υποστηρίζοντας τον πλήρη διαχωρισμό Εκκλησίας και Πολιτείας (Π.Κ., σελ. 470 επ.). • 16 Δεκεμβρίου: Σε μια ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα αγόρευση αναφέρεται στις έννοιες της λαϊκής κυριαρχίας, της «λαϊκής δημοκρατίας», του δημοψηφίσματος, κ.λπ. (Π.Κ., σελ. 474 επ.).

1925 • 2 Φεβρουαρίου: Αγορεύει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση για το «πρωτόκολλον της Γενεύης περί μειονοτήτων» (Π.Κ., σελ. 479 επ.). • 20 Φεβρουαρίου: Τό ζήτημα τῆς ἐπεκτάσεως τοῦ ἐκλογικοῦ δικαιώματος καί εἰς τάς γυναῖκας εἶναι ζήτημα ἐκλογικοῦ νόμου, υποστηρίζει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (Π.Κ., σελ. 488). • 18 Μαρτίου: Τονίζει στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση τη θεμελιώδη σημασία της κοινωνικής πολιτικής του κράτους (Π.Κ., σελ. 489). • 2 Απριλίου: Με δηλώσεις του στην εφ. Δημοκρατία διαχωρίζει τη «Δημοκρατική Ένωση» από τον Κομμουνισμό. • 1 Ιουνίου: Προτείνει να συγκροτηθεί ἐπιτροπή πρώην πρωθυπουργῶν καί ὑπουργῶν τῶν Ἐξωτερικῶν πρός παρακολούθησιν τῶν ἐξωτερικῶν ζητημάτων (αγόρευση στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση). • 7 Ιουνίου: Επισημαίνει στην εφ. Δημοκρατία ότι ο βασιλικός θεσμός (...) δέν δύναται νά ἐμποδίσῃ οὔτε τήν κοινωνικήν ἀναρχίαν οὔτε τήν στρατοκρατίαν (Π.Κ., σελ. 493 επ.). • 25 Ιουνίου: Ο πρόεδρος της Δημοκρατίας του αναθέτει την εντολή να σχηματίσει κυβέρνηση, για να αντιμετωπιστεί το πραξικόπημα του Θ. Πάγκαλου. Ο Παπαναστασίου καταθέτει την εντολή. • 28 Ιουνίου: Δηλώνει στην εφ. Δημοκρατία ότι πρέπει να τιμωρηθούν οι υπεύθυνοι για τη σύλληψη του βουλευτή Γ. Παπανδρέου και του δημοσιογράφου Δ. Λαμπράκη. • 30 Ιουνίου: Αναλαμβάνει να διατυπώσει τους όρους για την παροχή ψήφου εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση που σχηματίζει μετά το πραξικόπημά του ο Θ. Πάγκαλος (Ψήφισμα 1ης Ιουλίου: «Κοινοβουλευτικός Μανδύας»).

36


• 7 Ιουλίου: Ορίζεται πρόεδρος της «Τριακονταμελούς Επιτροπής διά την σύνταξιν του Συντάγματος». • 16 Ιουλίου: Με άρθρο του στην εφ. Δημοκρατία («Το κατοχυρωτικόν και η Ελευθεροτυπία»), καταγγέλλει ότι παραβιάστηκε η ελευθερία του Τύπου. • 22 και 23 Ιουλίου: Καταθέτει ως μάρτυρας υπεράσπισης στη δίκη των δημοσιογράφων του Ελεύθερου Λόγου Ν. Βεντήρη και Θ. Σπεράντζα. Χαρακτηρίζει την καταδίωξή τους ως «κηλίδα της Δημοκρατίας». • 9 Αυγούστου: Αν και αντίθετος με τη συγκεκριμένη «αντεθνική» πολιτική της εφ. Ριζοσπάστης, εκφράζει τη λύπη του για την καταδίκη της εφημερίδας και διαμαρτύρεται για την αντισυνταγματικότητα του νέου Κατοχυρωτικού. • 30 Αυγούστου: Επισημαίνει στην εφ. Δημοκρατία ότι ἡ δημοσίευση τοῦ νέου Συντάγματος που ψήφισε η Επιτροπή αποτελεί εθνική ανάγκη, προκειμένου νά ἐξομαλυνθῇ ἡ πολιτική κατάστασις (...). Ἡ Δ΄ Ἐθνική Συνέλευσις εἶχε τό ἀτύχημα ὅτι καί ἐσυκοφαντήθη καί τό ἔργο αὐτῆς ὑπενομεύθη ὄχι μόνο ἀπό τά ἐξωκοινοβουλευτικά κόμματα ἀλλά καί ἀπό ὀπαδούς τῶν κοινοβουλευτικῶν κομμάτων. Φιλικά ἦσαν τά βέλη πού ἐμείωσαν περισσότερο τό κῦρος της ... • 15 Σεπτεμβρίου: Κατακρίνει στην εφ. Δημοκρατία τη δίωξη της εφ. Εστία και τη νέα παρεμπόδιση του ελεύθερου ελέγχου της κυβέρνησης. • 28 Σεπτεμβρίου: Διαμαρτύρεται στην εφ. Δημοκρατία για τις επεμβάσεις στον Τύπο. • 1 Οκτωβρίου: Ἡ κυβέρνηση Πάγκαλου, δηλώνει, ἀπέβαλε τό προσωπεῖον. Διαλύει τήν Ἐθνοσυνέλευσιν, δέν προκηρύσσει ὅμως ἐκλογάς (...). Ἐντροπήν διά τό Ἔθνος νά ἔχῃ τοιούτους κυβερνήτας ... (εφ. Δημοκρατία). • 3 Οκτωβρίου: Καταγγέλλει με διάγγελμα της «Δημοκρατικής Ενώσεως» την πραξικοπηματική διάλυση της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης και αξιώνει «σχηματισμό δημοκρατικής κυβερνήσεως και ταχίστη προκήρυξη εκλογών» (το κείμενο δημοσιεύεται στην εφ. Δημοκρατία, όπου για πρώτη φορά αναφέρεται ως «πολιτικός διευθυντής και υπεύθυνος» ο Παπαναστασίου). • 7 Οκτωβρίου: Παραπέμπεται στο στρατοδικείο. Η δίκη ματαιώνεται «επ’ αόριστον». • 16 Οκτωβρίου - 20 Νοεμβρίου: Πολιτική –«διαφωτιστική»– περιοδεία στις πόλεις: Λάρισα, Θεσσαλονίκη, Σέρρες, Ξάνθη, Αλεξανδρούπολη, Κομοτηνή, Καβάλα, κ.λπ. Τώρα προέχει, τονίζει, ὁ ἀγών πρός ἀποκατάστασιν τῶν ἐλευθεριῶν τοῦ λαοῦ.


37

• 21 Οκτωβρίου: Απευθύνει έκκληση προς τον πρόεδρο της Δημοκρατίας να επέμβει για να διεξαχθούν εκλογές τον Δεκέμβριο. • 24 Οκτωβρίου: Επισημαίνει στην εφ. Δημοκρατία το ἠθικό πλῆγμα ἀπό τό ἐπεισόδιο τῶν ἑλληνοβουλγαρικῶν συνόρων καί τήν καταδίκη τῆς χώρας ἀπό τήν Κοινωνία τῶν Ἐθνῶν (Π.Κ., σελ. 501 επ.). • 26 Δεκεμβρίου: Ὁ Πάγκαλος ταξιδεύει σιδηρόφρακτος ὡς ὁ Χαμίτ, δηλώνει ο Παπαναστασίου στην εφ. Δημοκρατία.

1926 • 2 Φεβρουαρίου: Επισημαίνει ότι ὁ δημοτικισμός δέν εἶναι ζήτημα πολιτικό, εἶναι ἀνάγκη ἐθνική, καί ὑπάρχει πολύ πρίν γεννηθῇ εἴτε ὁ σοσιαλισμός, εἴτε ὁ κομμουνισμός (...). Το κείμενο (Π.Κ., σελ. 506-510) δεν δημοσιεύτηκε στο φύλλο της εφ. Δημοκρατία, όπου κάτω από τον τίτλο «Δημοτικισμός και Εκπαιδευτική Μεταρρύθμισις» διαβάζουμε τη σημείωση: Ἐκ τοῦ Πολιτικοῦ Γραφείου, μᾶς ἀνεκοινώθη ὅτι ὁ Πάγκαλος δέν ἐπιτρέπει τήν δημοσίευσιν τῶν ἀντιλήψεων τῶν πρώην πρωθυπουργῶν Παπαναστασίου, Καφαντάρη καί Μιχαλακοπούλου ἐπί τοῦ ζητήματος τοῦ δημοτικισμοῦ καί τῆς ἐκπαιδευτικῆς μεταρρυθμίσεως. • 12 Φεβρουαρίου: Σε συγκέντρωση για την επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου αναλύει τα καταστροφικά αποτελέσματα της δικτατορίας Πάγκαλου και επισημαίνει: Ζητοῦμεν μιάν πραγματική ἐπανάστασιν (...), περιλαμβάνουσα μιάν ἐσωτερικήν ἐπανάστασιν κάθε πολίτου, συνισταμένην εἰς τό πνίξιμον κάθε ἰδέας αὐθαιρεσίας (...) καί εἰς τήν ἐκδήλωσιν τήν σταθεράν τῆς θελήσεως τῶν πολιτῶν νά εἶναι ἐλεύθεροι καί νά θεμελιώσουν κανόνας δικαίους πολιτικῆς ζωῆς (...). Αὐτή καί μόνον ἡ λαϊκή ἐπανάστασις εἰς τάς ψυχάς καί τήν θέλησιν ὁλοκλήρου τοῦ λαοῦ μπορεῖ νά ἐξασφαλίσῃ τήν ὑπόστασιν τῆς Ἑλλάδος (Π.Κ., σελ. 511-527. Κυκλοφόρησε και σε τεύχος 32 σελίδων, με τίτλο Το παρόν και το μέλλον της Δημοκρατίας). • 15 Φεβρουαρίου: Δημοσιεύει στην εφ. Αθήναι έντονη διαμαρτυρία για την παύση της εφ. Δημοκρατία: Ἄς εἶναι βεβαία ἡ ἔκνομος δικτατορία ὅτι δέν θά ἀποφύγῃ ἐκεῖνο τό ὁποῖον φοβεῖται καί τῆς ταράσσει τήν ἡσυχίαν, δηλαδή τήν ἐξέγερσιν τοῦ λαοῦ ... (Π.Κ., σελ. 527). Συλλαμβάνεται και εκτοπίζεται στη Σαντορίνη (θα αφεθεί ελεύθερος μετά την εκλογή του Θ. Πάγκαλου στο αξίωμα του προέδρου της Δημοκρατίας, περί το τέλος Απριλίου). • 13 Απριλίου: Γράφει στη Σαντορίνη μυστική –ανεπίδοτη– επιστολή προς τους πολιτικούς φίλους του, για να οργανωθεί μυστικά η «αναστήλωσις της Δημοκρατίας» (Π.Κ., σελ. 866-867).

38


• 17 Αυγούστου: Συλλαμβάνεται εκ νέου και τίθεται υπό περιορισμό στο πλοίο «Αιγαίο», όπου και θα παραμείνει ως την ημέρα της ανατροπής του Πάγκαλου από το κίνημα Κονδύλη (21 Αυγούστου). • 28 Αυγούστου: Με δηλώσεις του στην εφ. Ελεύθερον Βήμα επικροτεί την απόφαση της κυβέρνησης Κονδύλη να οδηγηθεί η χώρα σε εκλογές με σύστημα αναλογικής. • 6 Σεπτεμβρίου: Υπερασπίζεται στην εφ. Ελεύθερον Βήμα την αναλογική και προτρέπει την κυβέρνηση Κονδύλη να μην υποχωρήσει σε ένα τόσο θεμελιώδες ζήτημα. • 20 Σεπτεμβρίου: Θέλομεν Ἑλλάδα κυριαρχοῦσαν διά τῆς πνευματικῆς της λάμψεως, υποστηρίζει στον προεκλογικό του λόγο στη Θεσσαλονίκη (εφ. Μακεδονία). • 21 Σεπτεμβρίου: Στον προεκλογικό του λόγο στον Πειραιά επισημαίνει ότι (...) ὁ ἐργατικός ἀγών εἶναι διά τήν Δημοκρατίαν ἡ φωνή τῆς συνειδήσεως, ἡ ὁποία ὑπενθυμίζει διαρκῶς πόσον ἀτελής εἶναι ἡ Δημοκρατία, ἐφόσον δέν γίνεται ἀδιάκοπος προσπάθεια (...) πρός σύμπτωσιν πολιτικοῦ, κοινωνικοῦ καί ἠθικοῦ νόμου ... • 11 και 12 Οκτωβρίου: Τά σπουδαιότερα προβλήματα εἰς μίαν Δημοκρατίαν εἶναι τά ἐκπαιδευτικά (...). Γιά τήν ἐξυγίανση τοῦ τόπου ἀπαιτεῖται νά διαπαιδαγωγηθῇ ὁ λαός ..., υποστηρίζει σε συνέντευξή του με τον Κ. Μπαστιά (εφ. Ελεύθερος Τύπος). • 5 Νοεμβρίου: Στον προεκλογικό του λόγο στην Αθήνα κηρύσσει ένα ιδιότυπο «διμέτωπο»: Παλαίομεν πρός δύο παρατάξεις, τούς ἀντιδημοκρατικούς καί τούς κομμουνιστάς (...) τῶν ὁποίων ἡ δρᾶσις καταντᾶ ἀντεθνική, ἀφοῦ καί αὐτήν τήν αὐτονόμησιν τῆς Μακεδονίας ἐπεζήτησαν ... (εφ. Δημοκρατία). • 7 Νοεμβρίου: Εκλέγεται βουλευτής Μαντινείας. Η «Δημοκρατική Ένωσις», με τον υπότιτλο «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» συγκεντρώνει, με 6,48% των ψήφων, 17 έδρες. • 11 Νοεμβρίου: Με άρθρο του στην εφ. Δημοκρατία εξαίρει τη νίκη της «δημοκρατικής ιδέας» και καλεί τα κόμματα να συνεργαστούν στη διακυβέρνηση της χώρας. • 4 Δεκεμβρίου: Ορκίζεται υπουργός Γεωργίας στην «οικουμενική» κυβέρνηση Α. Ζαΐμη. • 9 Δεκεμβρίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή υποστηρίζει ότι είναι έγκυρο το Σύνταγμα της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης.


Πρωτοσέλιδο της εφ. «Ελεύθερον Βήμα» (4.12.1926) με φωτογραφίες των μελών της οικουμενικής κυβέρνησης Αλέξανδρου Ζαΐμη.

39

40


1927 • 1 Φεβρουαρίου: Επισημαίνει στη Βουλή ότι η έννοια «επικρατούσα» Εκκλησία σημαίνει ότι, όταν τό Κράτος ἔχῃ ἀνάγκη συμπράξεως μέ τήν Ἐκκλησία, θά συμπράξῃ μέ τήν Ὀρθόδοξο Ἐκκλησία. Ἄν δίναμε στό «ἐπικρατοῦσα» τήν ἔννοια ὅτι ἔχει ἀνωτέρα ἐξουσία ἐπί τῶν ἄλλων ἐκκλησιῶν, θά παραβιάζαμε τήν ἀρχή τῆς ἀνεξιθρησκείας περί ἰσότητος τῶν Ἐκκλησιῶν (Π.Κ., σελ. 533). • 4 Φεβρουαρίου: Οὐδείς νόμος, επισημαίνει στη Βουλή, δύναται νά ἐμποδίσῃ τήν ἐλευθερίαν τῆς σκέψεως καί τῆς ἐπιστημονικῆς ἐρεύνης ... (Π.Κ., σελ. 530-532). • 13 Φεβρουαρίου: Υποστηρίζει στην 5η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου ότι τά πράγματα ἐδικαίωσαν τούς ἀγῶνες τῆς Δημοκρατικῆς Ἑνώσεως. • 24 Φεβρουαρίου: Στην αγόρευσή του για την ιστορική επέτειο της Ναυμαχίας του Ναυαρίνου αναφέρεται στη σημασία της «αρχής του εθνικού αυτοπροσδιορισμού του ελληνικού λαού». • 28 Μαρτίου: Επισημαίνει στη Βουλή ότι, ἐνῶ τό συμφέρον τῆς ἐργατικῆς τάξεως εἶναι ὁ τερματισμός καί ὄχι ἡ διαιώνισις τῶν ἀγώνων στά Βαλκάνια, τό ΚΚΕ ὑποστηρίζει τήν αὐτονόμησιν τῆς Μακεδονίας, συμφωνόν πρός τοῦτο μέ τούς Βουλγάρους αὐτονομιστές (Π.Κ., σελ. 535 επ.). • Ιούλιος: Υποστηρίζει στη Δημοσιονομική Επιτροπή της Κοινωνίας των Εθνών στη Γενεύη την τροποποίηση των όρων του προσφυγικού δανείου. • 2 Αυγούστου: Ανασχηματίζεται η κυβέρνηση Α. Ζαΐμη σε κυβέρνηση «ευρέως συνασπισμού». Ο Παπαναστασίου διατηρεί το Υπουργείο Γεωργίας. • 29 Αυγούστου: Υπερασπίζεται σε αγόρευσή του στη Βουλή την ουσιαστική και τυπική ισχύ του «Συντάγματος» της 30μελούς επιτροπής (Π.Κ., σελ. 538). • 7 Οκτωβρίου: Εισηγείται στη Βουλή το νομοθετικό διάταγμα «περί στοιχειώδους γεωργικής εκπαιδεύσεως» (Π.Κ., σελ. 539). • 28 Νοεμβρίου: Διατυπώνει στην Επιτροπή Εξωτερικών Υποθέσεων της Βουλής την άποψη ότι δεν δύναται να συμμετέχει στην Επιτροπή τό Κομμουνιστικόν Κόμμα, διότι (...) λαμβάνει διαταγάς ἀπό ξένον Κράτος ... • 8 Δεκεμβρίου: Επισημαίνει σε αγόρευσή του στη Βουλή για το γλωσσικό ζήτημα την προσφορά και το κύρος του Αλ. Δελμούζου, του Μ. Τριανταφυλλίδη και του Δ. Γληνού.

1928 • 30 Ιανουαρίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή υπερασπίζεται την ηθική ακεραιότητα του Παναΐ Ιστράτι και επισημαίνει τη βασική διαφορά μεταξύ της


41

ελληνικής δημοκρατίας, που είναι ανοικτή, και του σοβιετικού καθεστώτος που έχει «κλειστές θύρες» για τους αντιφρονούντες αλλοδαπούς και αποστέλλει τους ημεδαπούς στην εξορία της Σιβηρίας (Π.Κ., σελ. 540). • 3 Φεβρουαρίου: Παραιτείται από την κυβέρνηση, λόγω διαφωνίας του στα ζητήματα λειτουργίας της Αγροτικής Τράπεζας και ανάθεσης έργων οδοποιίας (Π.Κ., σελ. 541). • 8 Μαρτίου: Σε άρθρο του στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων της Θεσσαλονίκης υποστηρίζει ότι το ελληνορουμανικό σύμφωνο αποτελεί γεγονός εξαιρετικής σημασίας για τη βαλκανική προσέγγιση (Π.Κ., σελ. 542-544). • 5 Μαΐου: Καταθέτει ενώπιον της Ανακριτικής Κοινοβουλευτικής Επιτροπής τη μαρτυρία του για το κίνημα Πάγκαλου (Π.Κ., σελ. 545-552). • 17 Μαΐου: Ἡ Θεσσαλονίκη, υποστηρίζει στη Βουλή, εἶχε ἀνάγκη πλήρους πανεπιστημίου, ὄχι μόνον διά τήν μόρφωσιν τῶν κατοίκων τῶν νέων χωρῶν, ἀλλά καί διά τήν μελέτην τῶν ζητημάτων τῆς Μακεδονίας. • 28 Ιουνίου: Επισημαίνει στη Βουλή ότι τό κοινοβουλευτικόν πολίτευμα δέν πραγματώνεται μέ τό πλειοψηφικόν σύστημα (...), και αναπτύσσει τα πλεονεκτήματα της αναλογικής (Π.Κ., σελ. 552-556). • 1 Ιουλίου: Χαιρετίζει την παραίτηση της κυβέρνησης Ζαΐμη. • 6 Ιουλίου: Δηλώνει στην εφ. Πολιτεία ότι ἡ ἐπιβολή τοῦ πλειοψηφικοῦ διά Διατάγματος θά σήμαινε καταξέσχισμα τοῦ Συντάγματος ... • 23 Ιουλίου: Σε δηλώσεις στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων υποστηρίζει ότι ἡ ἐκλογική σύμπραξη τῆς Δημοκρατικῆς Ἑνώσεως μέ τούς Φιλελευθέρους ἀποτελεῖ ἀναγκαῖον παρακολούθημα τοῦ πλειοψηφικοῦ. Χαρακτηρίζει τη «Δημοκρατική Ένωση» κόμμα «συντηρητικό σοσιαλιστικό» ή «μεταρρυθμιστικό σοσιαλιστικό». • 19 Αυγούστου: Εκλέγεται βουλευτής. Η «Δημοκρατική Ένωσις» συνεργάζεται με τους Φιλελεύθερους και κερδίζει 20 έδρες. • 13 Σεπτεμβρίου: Ζητάει με άρθρο του στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων, διευθέτηση του ζητήματος των «προσφυγικών ομολογιών» προς το συμφέρον και των προσφύγων και του Δημοσίου (Π.Κ., σελ. 560-564). • 22 Οκτωβρίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, εγκρίνει την εξωτερική πολιτική της κυβέρνησης, στην οποία παρέχει ψήφο εμπιστοσύνης. Υποστηρίζει όμως ότι οἱ ἀνήκοντες εἰς τήν Δ.Ε. θά εἶναι ριζοσπαστικότεροι εἰς ὅ,τι ἀφορᾶ τόν ἐκδημοκρατισμόν τοῦ δημόσιου βίου, τήν προστασίαν τῶν μικρῶν γεωργῶν, τήν κοινωνική πολιτική, τήν ἐξύψωσιν καί γενίκευσιν τῆς Ἐκπαιδεύσεως ...

42


Ζητάει, τέλος, να αναπτυχθεί πνεύμα γενικότερης συνεννόησης και συνεργασίας ανάμεσα στις πολιτικές δυνάμεις (Π.Κ., σελ. 557-559). • 8 Νοεμβρίου: Σε συνέντευξή του στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων επισημαίνει: Λυποῦμαι, διότι πολλά ἀπό τά (μουσουλμανικά) μνημεῖα ἐκολοβώθησαν διά τῆς κατεδαφίσεως τῶν μιναρέδων. Παραδέχομαι ὡς ὀρθήν καί λογικήν τήν κατεδάφισιν τῶν μιναρέδων τῶν παλαιῶν χριστιανικῶν ἐκκλησιῶν πού εἶχαν μεταβληθῆ εἰς τζαμιά. Ἀλλά τό κρήμνισμα τῶν μιναρέδων τῶν τζαμιῶν πού προσηρμόζοντο τόσον εἰς αὐτά ἀποτελεῖ βάναυσον πρᾶξιν προκληθεῖσαν ἀπό ἀνόητον σωβινισμόν. Ἐφαντάσθησαν οἱ διατάξαντες τήν κατεδάφισιν ὅτι ἔτσι ἐξαφανίζονται τά ἴχνη τῆς τουρκικῆς κατακτήσεως. Ἀλλ’ ἡ ἱστορία δέν διαγράφεται μέ τήν κατεδάφισιν ἀθώων μνημείων, τά ὁποῖα ἐκαλλώπιζον τήν πόλιν. Οἱ Τοῦρκοι ἐπέδειξαν μεγαλύτερον σεβασμόν εἰς τά δικά μας μνημεῖα. Τό γεγονός ὅτι τά Ἑλληνικά μνημεῖα εἶναι πολύ μεγαλυτέρας τέχνης ἀπό τά Τουρκικά δέν δικαιολογεῖ τήν κατακρήμνησιν τῶν τελευταίων, τά ὁποῖα εἶναι ἐθνικόν κτῆμα, ἔχουν ἀξίαν καί πρέπει νά μένουν σεβαστά. Ἡ ἐξαφάνισις τῶν ἰχνῶν τῆς κατακτήσεως πρέπει νά γίνῃ μόνον διά τῆς ἐξυψώσεως τοῦ ἰδικοῦ μας πολιτισμοῦ. • 13 Δεκεμβρίου: Επισημαίνει σε αγόρευσή του στη Βουλή, με αφορμή νομοσχέδιο περί στρατιωτικών επιθεωρήσεων, ότι (...) τό καλλίτερον στήριγμα τῶν πολιτικῶν ἀνδρῶν εἶναι οἱ ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἀντιρρήσεις καί ἐκφέρουν κατά συνείδησιν τήν γνώμην των, δέν εἶναι ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι ὑποχωροῦν πρό τοῦ βάρους ἑνός μεγάλου ἀνδρός (Π.Κ., σελ. 564). • 15 Δεκεμβρίου: Στη Βουλή υπερασπίζεται, με αφορμή το δασμό του σίτου, τα συμφέροντα του γεωργικού πληθυσμού και την ενίσχυση της γεωργίας (Π.Κ., σελ. 569-574). • 17 Δεκεμβρίου: Υποστηρίζει στη Βουλή ότι δέν προάγομεν τάς φιλικάς σχέσεις μεταξύ τῶν δύο Κρατῶν ὅταν δέν διεκδικοῦμε ἀπό τήν Βουλγαρίαν τήν ἐκκαθάρισιν ὅλων τῶν ἀπαιτήσεών μας (Π.Κ., σελ. 563). • 31 Δεκεμβρίου: Επισημαίνει σε συνέντευξή του στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων ότι πρέπει νά ὑπάρξῃ οὐσιαστικώτερος χωρισμός τῆς ἐκτελεστικῆς ἀπό τήν νομοθετική ἐξουσία (...). Δέν ἔχει κατανοηθῆ ὅσον θά πρέπει ὅτι, ὕστερα ἀπό τόν ἀνώμαλον βίον πού περάσαμεν, τήν δικτατορίαν, ἔχομεν ἀνάγκην καί εἰδικῶν θεσμῶν εἰδικῆς διαπαιδαγώγησης διά νά ἀποκτήσουμε ὡς σύνολον εἰς ἀνωτέρα βαθμίδα τάς ἀρετάς πού χρειάζονται διά νά αὐτοκυβερνώμεθα ἐπιτυχῶς (Π.Κ., σελ. 565-568).


43

1929 • 12 Φεβρουαρίου: Σε ομιλία του για την 7η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου στο θέατρο του Λευκού Πύργου (Εφημερίς των Βαλκανίων, 13.12), επισημαίνει ότι Ἀντιθέτως πρός τάς δικτατορίας, εἰς τάς δημοκρατίας τά ἕλκη δέν καλύπτονται καί αἱ ἀκολασίαι δέν μένουν ἀτιμώρητοι (...). Οἱ ἀγῶνες διά τήν οὐσιαστικήν συμπλήρωσιν τῆς Δημοκρατίας ἐπιβάλλεται νά διεξάγωνται πάντοτε, ὅπως θέλει ἡ Δημοκρατία, μέ σεβασμόν τῶν ἀτομικῶν ἐλευθεριῶν τῶν πολιτῶν καί μέ συνδρομή ὅλων τῶν κομμάτων καί ἰδίως τῶν διευθυνουσῶν τάξεων (Π.Κ., σελ. 578-581). • 3 Απριλίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, υπενθυμίζει ότι ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος, το 1910, του είχε πει: Σεῖς ἔχετε ἄλλον προορισμόν καί ἄλλον προορισμόν ἐγώ (...). Σεῖς εἶσθε ἕνα εἶδος ἀτμομηχανῆς, ἡ ὁποία πρέπει νά προχωρῇ καί ἐγώ νά κάμω ἕνα κόμμα ἀνορθωτικόν, τό ὁποῖον, ἐφόσον ὡριμάζουν αἱ ἰδέαι αὐταί, θά τάς ἐφαρμόζῃ (Π.Κ., σελ. 582-583). Επισημαίνει στην ίδια αγόρευση, σχετικά με το νομοσχέδιο για την κατοχύρωση του κοινωνικού καθεστώτος («ιδιώνυμο»), ότι αυτός ο νόμος θα δημιουργήσει πολλούς «μάρτυρες της κομμουνιστικής ιδεολογίας» (...) Ὑπάρχει ἕνας μεγαλύτερος κίνδυνος κατά τοῦ καθεστῶτος (...), ὁ προερχόμενος ἀπό φασιστικάς ἤ δικτατορικάς ὀργανώσεις καί τάξεις ... (Π.Κ., σελ. 584-592). • 4 Απριλίου: Επικροτεί με αγόρευσή του στη Βουλή την υπογραφή του ελληνοσερβικού συμφώνου. • 15 Απριλίου: Ελέγχει την κυβέρνηση Βενιζέλου σε προεκλογικές ομιλίες του στο Κιλκίς και στη Θεσσαλονίκη (εφ. Το Φως Θεσσαλονίκης). • 21 Απριλίου: Στις εκλογές για τη Γερουσία η «Δημοκρατική Ένωσις – Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» ψηφίζεται από 54.000 εκλογείς (6,58%) και κερδίζει 1 έδρα (από τις 92). • 8 Μαΐου: Εισηγείται στο δεύτερο συνέδριο του κόμματος στη Θεσσαλονίκη την οριστική αντικατάσταση του τίτλου «Δημοκρατική Ένωσις» από τον τίτλο «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» (Π.Κ., σελ. 647). • 30 Μαΐου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, επισημαίνει ότι το νομοσχέδιο («ιδιώνυμο») δέν στρέφεται μόνο κατά τοῦ Κομμουνισμοῦ ἀλλά κατά πάσης κινήσεως ριζοσπαστικῆς (...). Εἶναι νομοσχέδιον περιοριστικόν τῆς ἐλευθέρας σκέψεως (Π.Κ., σελ. 592-594). • 3 Ιουνίου: Εκλέγεται πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Π. Κουντουριώτης με 259 ψήφους επί 309 παρόντων βουλευτών και γερουσιαστών. Καταμετρήθηκαν 44 λευκά ψηφοδέλτια από τα αντιβενιζελικά κόμματα και από τους πολιτι-

44


κούς σχηματισμούς των Παπαναστασίου και Καφαντάρη που εκδήλωσαν με αυτό τον τρόπο την αποδοκιμασία τους κατά του ναυάρχου, διότι συγκατατέθηκε ως πρόεδρος της Δημοκρατίας, τον Ιούλιο του 1928, στη θέσπιση του πλειοψηφικού αντί της αναλογικής. Ένα από τα 6 άκυρα ψηφοδέλτια ανέγραφε «Παπαναστασίου». • 2 Ιουλίου: Στην εμπεριστατωμένη αγόρευσή του στη Βουλή για τα εκπαιδευτικά ζητήματα (στοιχειώδης εκπαίδευση, επαγγελματική μόρφωση, γεωργικά και νυκτερινά σχολεία, κ.λπ.), επισημαίνει την ανάγκη οργανώσεως βιβλιοθηκών σε όλες τις πόλεις: Εἰς τούς Ἕλληνας τῶν ἐπαρχιῶν, παρατηρεί, ὑπάρχει πολύ καλή διάθεσις καί ἱκαναί δυνάμεις, αἱ ὁποῖαι μένουν νεκραί, διότι δέν ὑπάρχει ἡ ἀπαιτουμένη ὀργάνωσή τους. • 8 Ιουλίου: Με αγόρευσή του στη Βουλή, ζητάει από την κυβέρνηση να προβεί εγκαίρως στην έκδοση του διατάγματος για την παραχώρηση της γυναικείας ψήφου στις δημοτικές εκλογές, έτσι ώστε ο σχετικός νόμος του 1925 να εφαρμοστεί, τουλάχιστον στις προσεχείς εκλογές του 1933 (Π.Κ., σελ. 615). Παράλληλα, κατακρίνει τον υπουργό των Εσωτερικών για την επιβολή λογοκρισίας σε θεατρικό έργο. Υποστηρίζει ότι γιά νά ἀποφεύγωνται αὐθαιρεσίες, τά ἔργα τέχνης πρέπει νά κρίνωνται μόνον ἀπό ἐπιτροπές ἁρμοδίων. • 12 Ιουλίου: Υποστηρίζει, με αγόρευσή του στη Βουλή: ἀναφορά Ἑλλήνων καλλιτεχνῶν διαμαρτυρομένων διά τόν τόπον, ὁ ὁποῖος ὡρίσθη πρός ἀνέγερσιν τοῦ μνημείου τοῦ Ἀγνώστου Στρατιώτου. Ἔχομεν ὅλοι ὑποχρέωσιν, προκειμένου νά ἀνεγείρωμεν ἕνα τόσο σημαντικόν μνημεῖον, νά ἀκούσωμεν τοὐλάχιστον τούς ἁρμοδιοτέρους (...). Ἡ ἐπιτροπή ἀπό ἀρχιτέκτονες, γλύπτες, ζωγράφους γνωμοδότησε ὅτι τό καταλληλότερο μέρος γιά νά στηθῇ τό μνημεῖο δέν ἦταν ἡ Πλατεῖα τῶν Ἀνακτόρων (Π.Κ., σελ. 616-617). • 13 Ιουλίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, εκθέτει τις απόψεις του για τη «διαρρύθμιση των σχέσεων του κράτους με την Εθνικήν Τράπεζαν» (Π.Κ., σελ. 618-628). • 15 Ιουλίου: Υποστηρίζει στη Βουλή ότι η ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας οφείλεται σε δική του ιδέα και αναπτύσσει τους τρόπους με τους οποίους η Τράπεζα αυτή θα θεμελιωθεί σε στερεότερες βάσεις (Π.Κ., σελ. 629-639). • 28 Ιουλίου: Με δηλώσεις του στην εφ. Ελεύθερον Βήμα εξαίρει την απόφαση να συγκληθεί το 27ο Συνέδριο Ειρήνης στην Αθήνα. • 7 Οκτωβρίου: Ως πρόεδρος του 27ου Συνεδρίου της Ειρήνης στην Αθήνα, στον εναρκτήριο λόγο του, εισηγείται τη σύγκληση διασκέψεων των βαλκανικών λαών (εφ. Ελεύθερον Βήμα) και υποβάλλει (στη γαλλική


45

γλώσσα) υπόμνημα για το ζήτημα της ομοσπονδίας των λαών (Π.Κ., σελ. 640-646). • 26 Οκτωβρίου: Αναπτύσσει στη Θεσσαλονίκη το πρόγραμμα του «Αγροτικού και Εργατικού Κόμματος» (Σημασίαν δέν ἔχει ποιός ψηφίζει μιάν μεταρρύθμισιν ἀλλά ποιός ἀγωνίζεται διά νά τήν καταστήσῃ ὥριμον εἰς τήν συνείδησιν τοῦ λαοῦ ...) [εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων] [Σε ειδικό τεύχος 32 σελίδων έχουν συγκεντρωθεί οι «Προγραμματικαί Αρχαί», όπως ψηφίστηκαν από το 2ο Γενικό Συνέδριο κατά το 1929 –βλ. Π.Κ. σελ. 647]. • 9 Νοεμβρίου: Τίποτε δέν πρέπει νά ἐμποδίσῃ τήν ὀργάνωση μίας Εὐρωπαϊκῆς Συνομοσπονδίας πού θά κατοχυρώσῃ τήν Εἰρήνη λυσιτελέστερα ἀπό τήν Κοινωνία τῶν Ἐθνῶν, υποστηρίζει σε έρευνα της γαλλικής εφημερίδας Le Capital. • 15 Νοεμβρίου: Ὁ Ψυχάρης, δηλώνει σε έρευνα της Νέας Εστίας, μένει πάντα ὁ πατέρας τοῦ δημοτικισμοῦ. • 5 Δεκεμβρίου: Υποστηρίζει στη Βουλή το νομοσχέδιο για την ίδρυση Υπουργείου Αεροπορίας, όχι μόνο από πολεμικής απόψεως αλλά κυρίως από εμπορικής (Π.Κ., σελ. 652). • 13 Δεκεμβρίου: Στον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο που του ανακοινώνει –σε ιδιαίτερη συνομιλία– ότι αποφάσισε να υποδείξει τον Καφαντάρη ως πρόεδρο της Δημοκρατίας, απαντά: Κύριε Πρόεδρε δέν θά ἦτο δυνατόν νά γίνῃ καλύτερη ἐκλογή. Μ’ ὅλην μου τήν καρδιά σᾶς συγχαίρω διά τήν ἀπόφασίν σας αὐτήν. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, τελικά, υπέδειξε ως υποψήφιο πρόεδρο της Δημοκρατίας τον Α. Ζαΐμη. • 14 Δεκεμβρίου: Εκλέγεται πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Α. Ζαΐμης με 275 ψήφους επί 327 παρόντων βουλευτών και γερουσιαστών. Οι βουλευτές του Παπαναστασίου ψήφισαν τον Α. Ζαΐμη. Ένα από τα 32 άκυρα ψηφοδέλτια ανέγραφε «Α. Παπαναστασίου». • 20 Δεκεμβρίου: Τό ζήτημα τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, υποστηρίζει στη Βουλή, δέν εἶναι ζήτημα Μακεδονικόν, (...) εἶναι ζήτημα ἑλληνικόν (...). Ἕν Πανεπιστήμιον ὅπως τό τῆς Θεσσαλονίκης, μακράν τοῦ διοικητικοῦ κέντρου τοῦ Κράτους, θά ἔχῃ καί τό ἑξῆς εὐχάριστον γεγονός, ὅτι οἱ φοιτηταί θά εἶναι ἀναγκαστικῶς ὑποχρεωμένοι νά προσηλοῦνται εἰς τήν ἐπιστημονικήν μόρφωσιν (...). Ἠθελήσαμεν, ἐξάλλου, τό Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης νά ἔχῃ νέον τρόπο ὀργανώσεως, νά περιλαμβάνῃ καί γεωπονικάς καί νοσολογικάς καί πρακτικάς σχολάς (...). Πρέπει ἀπό τό Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης νά μεταλαμπαδευθῇ ἡ σκέψις ἡ ἑλληνική.

46


1930 • 12 Ιανουαρίου: Καταγγέλλει σε άρθρο του στην εφ. Πειθαρχία το «περιβάλλον» του πρωθυπουργού και επισημαίνει ότι ἡ πολιτική ἀνωμαλία σήμερον ἔγκειται εἰς τήν ὑπερβολικήν συγκέντρωσιν ἐξουσίας στά χέρια τοῦ πρωθυπουργοῦ. • 3 Φεβρουαρίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, σχετικά με την πολιτική των εξοπλισμών, επισημαίνει ότι σκοπός τοῦ ἐθνικοῦ στρατοῦ δέν ἠμπορεῖ νά εἶναι παρά ἡ ἄμυνα τοῦ ἐθνικοῦ ἐδάφους (...) καί θά ἔπρεπε ὅλαι ἐκεῖναι αἱ ἀντιλήψεις, δηλαδή ὅτι τό ἔδαφος εἶναι μικρόν ἐν συγκρίσει πρός τόν πληθυσμόν, κάτω ἀπό τάς ὁποίας ὑποκρύπτεται ἕνα αἴσθημα ἐθνικιστικῆς ὑπερβολῆς, νά καταπνιγοῦν, διότι αὐτό ἐπιβάλλει τό γενικόν συμφέρον τοῦ Ἔθνους (Π.Κ., σελ. 652-654). • 12 Φεβρουαρίου: Με αφορμή την 8η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου και την εκατονταετηρίδα της Επαναστάσεως, αναφέρεται στο ιστορικό υπόβαθρο της «εκλαΐκευσης του κράτους» και επισημαίνει ότι ὁ πολιτικός βίος βρίσκεται σέ ἀνώτερο ἐπίπεδο παρά ὁποτεδήποτε ἄλλοτε (...), ἀλλά ἡ δημοκρατική ἰδέα δέν ἔχει, δέν μπορεῖ νά ἔχῃ τέρμα (Π.Κ., σελ. 655-656). • 27 Μαρτίου: Υποστηρίζει με αγόρευσή του στη Βουλή ότι τα Παλαιά Ανάκτορα είναι ακατάλληλα για την εγκατάσταση της Βουλής και της Γερουσίας και ζητεί να χρησιμοποιηθούν ως Εθνογραφικό Μουσείο (Π.Κ., σελ. 658). • 2 Απριλίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, υποστηρίζει ότι ἡ ἀμοιβή τοῦ κλήρου πρέπει νά μή γίνεται εἰς βάρος ὁρισμένων ἀνθρώπων ἤ περιφερειῶν, ἀλλά εἰς βάρος ὁλόκληρης τῆς κοινωνίας, ἡ ὁποία καί συμφέρον ἔχει καί θέλει νά ἐξυψωθῇ ὁ κλῆρος (Π.Κ., σελ. 648-651). • 15 Απριλίου: Ὁ Παλαμᾶς, γράφει ο Παπαναστασίου, γίνεται ὁ ποιητής πού ἀγωνίστηκε νά ἀπολυτρώσῃ τήν πνευματική ζωή μας ἀπό τά δεσμά τοῦ σχολαστικισμοῦ καί νά τήν κάνῃ ἀληθινή, δημιουργική (Π.Κ., σελ. 657-658). • 30 Απριλίου: Στο λόγο του στα εγκαίνια της Εθνικής Πινακοθήκης επισημαίνει: Ἡ ζωγραφική (...) ἁπαλύνει τάς ψυχάς, ἐξευγενίζει καί ἐξυψώνει τούς ἀνθρώπους. Ὅμως, διά νά ἐπιτελέσῃ αὐτόν τόν προορισμόν της, πρέπει τά ζωγραφικά ἔργα νά ἐκτίθενται ἔτσι ὥστε νά εἶναι προσιτά εἰς τό κοινόν καί νά δύναται καί ὁ ἁπλούστερος ἄνθρωπος νά τά ἀπολαμβάνῃ ἀνέτως. Αὐτήν τήν ἐκδούλευσιν τήν ὀφείλει εἰς τόν λαόν ἡ Δημοκρατία (Π.Κ., σελ. 659-661). • 19 Μαΐου: Γράφει στο γιουγκοσλαβικό περιοδικό Νόβα Εβρόπα (αναδ. στον Ημερήσιο Τύπο, 19.5) για τους ελληνοσερβικούς δεσμούς.


47

• 6 Ιουνίου: Εγκρίνει, με δηλώσεις του στην Επιτροπή Εξωτερικών Υποθέσεων, τη συμφωνία διά τήν ἀσφάλειαν τῶν φιλικῶν σχέσεων Ἑλλάδος καί Τουρκίας καί τήν προαγωγήν τῆς βαλκανικῆς συνεργασίας. • 16-22 Ιουνίου: Συμμετέχει στην 26η «Διακοινοβουλευτική Διάσκεψη» στο Λονδίνο. Εκλέγεται πρόεδρος της Επιτροπής για την οργάνωση της Βαλκανικής Διάσκεψης. • 24 Ιουνίου: Ἡ ἑλληνοτουρκική συμφωνία, υποστηρίζει στη Βουλή, δέν ἀποτελεῖ θρίαμβον, ἀλλά δέν ἦτο δυνατόν νά ἐπιτευχθοῦν μεγαλύτερα πλεονεκτήματα. Πρέπει νά τήν ἀποδεχθῶμεν καί μ’ ὅλην τήν εἰλικρίνειαν νά τήν ἐφαρμόσωμεν. • 14 Σεπτεμβρίου: Τονίζει στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων τη διαβαλκανική σημασία της Διεθνούς Εκθέσεως Θεσσαλονίκης. • 5-12 Οκτωβρίου: Ως πρόεδρος της Α΄ Βαλκανικής Διάσκεψης που συνήλθε στη Θεσσαλονίκη, εισηγείται τις θεμελιώδεις προγραμματικές της αρχές. • 3 Νοεμβρίου: Συμμετέχει στο Διεθνές Συνέδριο Αγροτικών Κομμάτων στην Πράγα (εφ. Ταχυδρόμος της Θεσσαλονίκης και Αρκαδικόν Βήμα της Τριπόλεως 14.12). • 20 Δεκεμβρίου: Επισημαίνει σε αγόρευσή του στη Βουλή τα θετικά σημεία της ελληνοτουρκικής προσέγγισης και των συμφωνιών της 30.10.1930 (Π.Κ., σελ. 669-672): Πιστεύομεν ὅτι καί ὁ Τουρκικός Λαός εἶναι μία ἀνάγκη διά τόν Ἑλληνικόν καί ὁ Ἑλληνικός εἶναι μία ἀνάγκη διά τόν Τουρκικόν. Δέν εἶναι μικρόν πρᾶγμα ὅτι οἱ δύο λαοί ἀναγνωρίζουν τήν ἀνάγκην μίας εἰρηνικῆς, φιλικῆς συμβιώσεως καί συνεργασίας καί θέλουν νά καλλιεργήσουν στενωτέραν προσέγγισιν. • 15-16 Δεκεμβρίου: Αναπτύσσει στη Βουλή τις απόψεις του για το «Κωπαϊδικόν» ζήτημα, και έρχεται σε έντονη αντιπαράθεση με τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο (Π.Κ., σελ. 673-676). • 22 Δεκεμβρίου: Επικρίνει σε ορισμένα σημεία το νομοσχέδιο που ρίχνει το «λίθο του αναθέματος» στα ξένα σχολεία και επισημαίνει ότι ἡμεῖς ὡς Κράτος δημοκρατικόν, ἀλλά καί ἐνδιαφερόμενον διά τήν ἐκπαίδευσιν καί τῶν ὁμοεθνῶν μας, διεσπαρμένων εἰς ὅλα τά μέρη τῆς γῆς καί διεκδικούντων τό δικαίωμα τῆς σχολικῆς ἐλευθερίας, εἴχομεν κάθε λόγον νά εἴμεθα διαλλακτικοί καί ἐν μέρει ἐπιεικεῖς (Π.Κ., σελ. 680-681). • 29 Δεκεμβρίου: Επισημαίνει στην επιτροπή για την αναθεώρηση του Αστικού Κώδικος ότι τό ὑποχρεωτικόν τοῦ θρησκευτικοῦ γάμου ἠμπορεῖ νά ἔχῃ δικαιολογίαν μόνον εἰς θεοκρατικόν κράτος. Ἡ Ἐκκλησία πρέπει νά εἶναι κοινωνικός

48


ὀργανισμός χρησιμώτατος ἀλλά ὑπό μίαν προϋπόθεσιν, τήν ἐλευθερίαν τήν ἀπόλυτον τῆς συνειδήσεως. Οἱοσδήποτε ἐξαναγκασμός τῶν ἀτόμων νά τελοῦν τόν γάμον καθ’ ὡρισμένους θρησκευτικούς τύπους δέν προάγει τήν Ἐκκλησίαν ἀλλά μειώνει τό κῦρος της (Π.Κ., σελ. 679-680).

1931 • 1-3 Ιανουαρίου: Στον «πολιτικό απολογισμό» του 1930, στην εφ. Ελεύθερος Άνθρωπος, προτείνει να επαναφερθεί η αναλογική «προς αποτροπήν ανωμάλων λύσεων». • 23 Ιανουαρίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή ανατρέχει στη «δίκη των 6» και παρέχει την ενδιαφέρουσα ιστορική πληροφορία ότι, για να αποφευχθεί η δίκη, πίστευε τότε πως θα έπρεπε ο βασιλεύς Γεώργιος να απειλήσει την κυβέρνησιν με παραίτησιν (Π.Κ., σελ. 682). • 26 Ιανουαρίου: Παρουσιάζει σε ομιλία του στο καπνοπαραγωγικό συνέδριο της Θεσσαλονίκης τις απόψεις του για το πολυσύνθετο καπνικό ζήτημα (Π.Κ., σελ. 683-686). • 4 Φεβρουαρίου: Ψέγει το συγκεντρωτισμό του πρωθυπουργού και την ανειλικρινή και επικίνδυνη πολιτική του «Λαϊκού Κόμματος». Συνιστά να ψηφιστεί στις γερουσιαστικές εκλογές Θεσσαλονίκης ο υποψήφιος του κόμματός του. • 12 Φεβρουαρίου: Στην 9η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου, σε πανηγυρική ομιλία του στο Δικηγορικό Σύλλογο Αθηνών, επισημαίνει ότι δέν θά πάψουμε νά πανηγυρίζουμε τόν ἀγῶνα πού ἱκανοποίησε τήν ἐθνική μας ἀξιοπρέπεια καί ἄνοιξε τόν δρόμο γιά νά ἱκανοποιηθοῦν πιό οὐσιαστικά οἱ ἀνάγκες τῶν ἀνθρώπων. • 2 Μαρτίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, αναφέρεται διεξοδικά στο δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι των δημόσιων υπαλλήλων και στις υπαλληλικές οργανώσεις (Π.Κ., σελ. 689-694). • 9 Μαρτίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, κατακρίνει την «αυταρχική» συμπεριφορά του πρωθυπουργού (Π.Κ., σελ. 698). • 14 Μαρτίου: Σε συνέντευξή του στην εφ. Ελεύθερος Άνθρωπος, υπερασπίζεται την αναγκαιότητα του «Αγροτικού και Εργατικού Κόμματος» και επισημαίνει ότι τα ταξικά κόμματα γενικώς, ὡς κόμματα γενικωτέρων συμφερόντων καί ἀρχῶν, ἔχουν τό πλεονέκτημα ὅτι συμβάλλουν εἰς τήν κατάργησιν τοῦ προσωπικοῦ κομματισμοῦ πού παραλύει τήν διοίκησιν, εἰς τήν προστασίαν τῶν ζωτικοτέρων συμφερόντων τοῦ τόπου καί τήν ἐξύψωσιν τοῦ πολιτεύματος (Π.Κ., σελ. 695-697).


49

• 4-8 Απριλίου: Συμμετέχει στο διεθνές συνέδριο των ριζοσπαστικών κομμάτων στην Πράγα (εφ. Ελεύθερον Βήμα, Π.Κ. σελ. 688). • 24 Απριλίου: Με αφορμή την Βαλκανική Εβδομάδα στη Θεσσαλονίκη, υποστηρίζει ότι μόνο με την ένωση των βαλκανικών λαών μπορούν να επανορθωθούν ενδεχόμενες αδικίες. • Μάιος: Ἡ εἰρήνη, υποστηρίζει στο περ. Ελληνίς, θά παγιωθῇ μόνο μέ ἕνα συμπολιτειακό συνασπισμό τῶν λαῶν πού θά καταστήσῃ τόν πόλεμο ἔγκλημα καί θά διευκολύνῃ τίς κοινωνικές μεταρρυθμίσεις (Π.Κ., σελ. 687). • 4 Ιουνίου: Επισημαίνει στη Βουλή ότι αἱ περί Τύπου διατάξεις συνδέονται μέ τήν ἱστορίαν τῆς κατακτήσεως καί παγιώσεως τῶν πολιτικῶν ἐλευθεριῶν (...). Τό νομοσχέδιον ἀποτελεῖ μίαν κατά μέτωπον ἐπίθεσιν κατά τοῦ Τύπου καί σκοπεῖ εἰς τήν κατάπνιξιν τοῦ δημοσίου ἐλέγχου, τόν περιορισμόν αὐτοῦ (...). Ἄν μέ ἐρωτήσετε τί θά ἦτο προτιμώτερον εἰς τήν κοινήν γνώμην (...) νά ἔχωμεν καί μερικά θύματα ἐξυβρίσεων ἀλλά συγχρόνως ἐπίτασιν τοῦ ἠθικοῦ αἰσθήματος καί ταχύτερον κολασμόν τῶν ἀδικούντων ἤ νά μή ἔχωμεν καθόλου ἔστω προσβαλλομένους ἀνθρώπους ἀλλά συγχρόνως νά ἔχωμεν νεκρικήν σιγήν διά τά ἀδικήματα; θά ἀπαντοῦσα ὅτι τό ἀναγκαιότερον καί προτιμώτερον εἶναι τό πρῶτον (Π.Κ., σελ. 698-703). • 9 Ιουνίου: Στη δευτερολογία του στη Βουλή για το νομοσχέδιο περί Τύπου, επισημαίνει ότι ἡ Λερναία Ὕδρα εἶναι οἱ δεσμοί τῶν ἐφημερίδων μέ τά μεγάλα οἰκονομικά συγκροτήματα. • 19 Ιουνίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή για τα προσφυγικά χρέη, επισημαίνει ότι υπάρχει μια ἠθική εὐθύνη ἥτις ἐπιβάλλει εἰς τό Κράτος νά ἀκολουθήσῃ μίαν πολιτικήν ὅσον τό δυνατόν ἐπιεικεστέραν, ὥστε καί τούς πρόσφυγας νά μή ἐπιβαρύνῃ μέ ὑποχρεώσεις, τάς ὁποίας ποτέ δέν θά ἦτο δυνατόν νά ἐκπληρώσουν, καί συγχρόνως νά ἐξαντλήσῃ ὅλην του τήν προσπάθειαν ὑπέρ τῆς ἐξυψώσεως τῆς ἐθνικῆς μας οἰκονομίας (Π.Κ., σελ. 705-706). • 22 Ιουνίου: Επικρίνει δριμύτατα στη Βουλή τον τρόπο εφαρμογής του περί Τύπου νόμου (στην υπόθεση του τέως υπουργού Καραπαναγιώτη). • Ιούλιος: Ανακοινώνει στη Βουλή τις αποφάσεις της Α΄ Βαλκανικής Διασκέψεως. • 5-10 Ιουλίου: Συμμετέχει στο 28ο Διεθνές Συνέδριο της Ειρήνης στις Βρυξέλλες. • 27 Σεπτεμβρίου: Κηρύσσει την έναρξη των εργασιών στο Γ΄ Συνέδριο του «Αγροτικού και Εργατικού Κόμματος» στη Λάρισα.

50


• 1-7 Οκτωβρίου: Συμμετέχει στην 27η Διακοινοβουλευτική Διάσκεψη στο Βουκουρέστι. • 19-26 Οκτωβρίου: Συμμετέχει στη Β΄ Βαλκανική Διάσκεψη που συνήλθε στην Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα. • 5 Νοεμβρίου: Εξαίρει σε συνέντευξή του στην εφ. Έθνος την «εκλαΐκευση» του τουρκικού κράτους και τονίζει τη σημασία της Κωνσταντινουπόλεως για τη συναδέλφωση των βαλκανικών λαών. • 19 Νοεμβρίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, επισημαίνει ότι εἶναι ἀδύνατον νά χωρέσῃ εἰς τόν ἑλληνικόν νοῦν, ὅτι μία μεγάλη δύναμις, ἡ ὁποία ἐχειραγώγησε τό ἔθνος αὐτό εἰς τούς ἀγῶνας του ὑπέρ τῆς ἀνακτήσεως τῆς ἐλευθερίας (Μ. Βρετανία) εἶναι δυνατόν νά κρατῇ ἀκόμα μακράν ἀπό τήν Ἑλλάδα τήν Κύπρον, μίαν νῆσον καθαρῶς ἑλληνικήν (Π.Κ., σελ. 711). • 10 Δεκεμβρίου: Καταγγέλλει στη Βουλή, επισημαίνοντας τις ευθύνες της κυβέρνησης, ότι η «συμμορία» ΕΕΕ (Εθνική Ένωσις Ελλήνων) Θεσσαλονίκης, προβαίνει σέ ἄνανδρες ἀντισημιτικές ἐνέργειες καί ἐγκληματική δράση μέ τό πρόσχημα τῆς ὑπεράσπισης τῆς θρησκείας, τῆς οἰκογένειας καί τῆς πατρίδας. • 31 Δεκεμβρίου: Υποστηρίζει σε συνέντευξή του στον Γ. Αθανασιάδη-Νόβα (εφ. Πολιτεία) ότι τό ἐσωτερικόν ἔργον τοῦ Βενιζέλου ἀπέτυχεν, καί τονίζει τήν ἀνάγκη σχηματισμοῦ συμμαχικῶν κυβερνήσεων.

1932 • 12 Φεβρουαρίου: Στην 10η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου επισημαίνει: Ξέρουμε ποιά μεγάλα κεφαλαιοκρατικά συμφέροντα, ποιές προλήψεις, ποιοί κομματικοί ἐγωισμοί πρέπει νά ὑπερνικηθοῦν γιά νά πραγματοποιηθῇ ὁ μεγάλος δημοκρατικός σκοπός (...). Εἶναι ἀνάγκη νά ἀποκτήσῃ ἡ Δημοκρατία τό οὐσιαστικό της περιεχόμενο (Π.Κ., σελ. 712). • 20 Φεβρουαρίου: Θεωρεί, σε συνέντευξή του στον Κ. Μπαστιά (εφ. Πρωΐα), απαραίτητη μίαν κοινωνικήν πολιτικήν φωτισμένην, ἡ ὁποία δι’ ὁμαλῶν μέσων νά ὁδηγήσῃ εἰς πραγματική ἀνακούφισιν τῶν ἐργαζομένων μαζῶν. • 24 Φεβρουαρίου: Ζητάει στη Βουλή αναστολή των αγροτικών χρεών και υποστηρίζει ότι ἄν δέν ληφθῇ μέριμνα, θά χαθῇ ὁ χωρικός, ἀλλά, πρίν χαθῇ, θά ἀνατινάξῃ εἰς τόν ἀέρα ὁλόκληρον τό κοινωνικόν καθεστώς. • 2 Μαρτίου: Δηλώνει στην εφ. Εστία ότι η αναλογική πρέπει να είναι το μόνιμο εκλογικό σύστημα της δημοκρατίας. • 16 Απριλίου: Υποβάλλει πρόταση νόμου «περί καθιερώσεως του αναλογικού συστήματος».


51

Β' Βαλκανική Διάσκεψη (Κωνσταντινούπολη - Άγκυρα, 16-20 Οκτωβρίου 1931). Από δεξιά: Αλ. Παπαναστασίου, ο υπουργός Εξωτερικών της Τουρκίας Τεφήκ Ρουστού Αράς, ο πρόεδρος της ελληνικής Βουλής Θεμ. Σοφούλης, ο Τούρκος πρωθυπουργός Ισμέτ Ινονού, ο πρεσβευτής της Τουρκίας στην Αθήνα ποιητής Ρουσέν Εσρέφ, ο Α. Μπακάλμπασης και οι σύζυγοι των Τούρκων πολιτικών.

52


• 28 Απριλίου: Απαντώντας στην κριτική του Παπαναστασίου, ο Βενιζέλος τονίζει στη σχετική αγόρευσή του στη Βουλή: Ὅταν θά ἀποθάνω, ὁ καλύτερος ἐπικήδειος λόγος θά εἶναι τοῦ κ. Παπαναστασίου. [Μετά το θάνατο του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο Παπαναστασίου πρότεινε –και έγινε αποδεκτό– να χαραχτεί στη μαρμάρινη πλάκα του τάφου του η περικοπή του επικήδειου λόγου που ο κορυφαίος ηγέτης ήθελε να του «απαγγείλει» ο Παπαναστασίου]. • 19 Μαΐου: Ζητάει από τη Βουλή να επισπεύσει την επεξεργασία και ψήφιση του Νομοσχεδίου Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Επισημαίνει ότι οι χωριστοί κατάλογοι αλλοθρήσκων αποτελούν με το αναλογικό σύστημα «κηλίδα του νόμου». • 20 Μαΐου: Υποστηρίζει στη Βουλή, με αφορμή την απεργία των «Τριατατικών», ότι οι δημόσιοι υπάλληλοι δεν έχουν δικαίωμα να επιδιώξουν την ικανοποίηση των αιτημάτων των δι’ ομαδικής εγκαταλείψεως της θέσεώς των. • 26 Μαΐου: Σχηματίζει κυβέρνηση. Αναλαμβάνει και τα υπουργεία Εξωτερικών, Στρατιωτικών, Ναυτικών και Αεροπορίας.

Δεύτερη δημοκρατική κυβέρνηση (Μάιος 1932). Πρώτη σειρά: Γ. Σκανδάλης, Αλ. Παπαναστασίου, Ν. Μπακόπουλος, Κ. Τριανταφυλλόπουλος. Δεύτερη σειρά: Κ. Βαρβαρέσσος, Δ. Κυριαζής, Περ. Καραπάνος, Τ. Μπακάλμπασης. Τρίτη σειρά: Σπ. Κορώνης, Δ. Καλιτσουνάκης, Αρ. Σιδέρης, Αυγ. Θεολογίτης, Δ. Ηρακλείδης και Ν. Τζερμιάς.


53

• 27 Μαΐου: Διευκρινίζει σε δηλώσεις του στον Τύπο: Ἡ κυβέρνησις ἐσχηματίσθη ἐξ ἀνάγκης, κατόπιν τῆς ἀποτυχίας σχηματισμοῦ Κυβερνήσεως Συνασπισμοῦ. Ὁ βίος της πάντως θά εἶναι βραχύς. Σκοπός της: νά ὁδηγήσῃ πρός ἐκλογάς καί νά ἀντιμετωπίσῃ τήν κρίσιμη οἰκονομική κατάσταση. Αναφέρεται στη διαβεβαίωση του Βενιζέλου περί τῆς πλήρους ἐν τῇ Βουλῇ ὑποστηρίξεως τῆς νέας κυβέρνησης ἀπό τούς Φιλελευθέρους. • 3 Ιουνίου: Στις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησής του, ο Παπαναστασίου επισημαίνει ότι πρέπει νά γίνῃ γενικῶς ἀντιληπτόν ὅτι ἀπειλούμεθα ἀπό ἀνεπανόρθωτον οἰκονομικήν καταστροφήν. Εἶναι στιγμή νά δείξωμεν ἄν ὁ πατριωτισμός περιέχει οὐσίαν ἤ εἶναι λέξις κενή. Υποβάλλει στο τέλος της αγόρευσής του στη Βουλή την παραίτηση της κυβέρνησης, διότι δεν διαθέτει την «αμέριστον υποστήριξιν της πλειοψηφίας» του κοινοβουλίου. • 4 Ιουνίου: Σε δηλώσεις του στην εφ. Έθνος διευκρινίζει ότι στην παραίτηση της κυβέρνησής του οδήγησαν αἱ κατά μέρος ἀντιρρήσεις καί τό σύνολο τῆς ἀγόρευσης τοῦ Βενιζέλου πού περιεῖχε δυσπιστίαν καί ὑποτίμησιν τῆς κυβερνήσεως. • 8 Ιουνίου: Σε αγόρευσή του στη Βουλή, θεωρεί αντισυνταγματική τη σύσταση Επιτροπής μελέτης για την αναθεώρηση του συντάγματος (Τα μέλη του «Αγροτικού και Εργατικού Κόμματος» αποχωρούν από την αίθουσα των συνεδριάσεων). • 19 Ιουνίου: Σε άρθρο του στην εφ. Δημοκρατία («Κάτω τας χείρας») καταγγέλλει τη σύσταση στρατιωτικοῦ συνδέσμου καί τήν ἠθική κατάπτωση τῆς Κυβερνήσεως τῶν Φιλελευθέρων. • 26 Ιουνίου: Υποστηρίζει στην εφ. Δημοκρατία («Ο Στρατός εις την παγίδα») ότι ὁ Στρατός πρέπει νά διαφωτισθῇ καί νά παραμείνῃ μακράν τῆς πολιτικῆς. • 3 Ιουλίου: Επικρίνει, με άρθρο του στην εφ. Δημοκρατία, τον πρωθυπουργό, διότι δημιουργεί «καθεστωτικό», για να απομακρύνει την προσοχή από τις ευθύνες της τετραετίας και παρασύρει τους αφελείς και φιλόδοξους στρατιωτικούς. Υποστηρίζει ότι οι σκοποί των προτεινόμενων συνταγματικών μεταρρυθμίσεων είναι δικτατορικοί. • 31 Ιουλίου: Επισημαίνει, σε άρθρο του στην εφ. Δημοκρατία, ότι πρέπει να διαλυθούν όλα τα «πολιτικοστρατιωτικά συγκροτήματα»: Ἄν ἔχῃ ἐλαττώματα ἤ χάσματα τό πολίτευμα, αὐτά θά διορθωθοῦν ἀπό τόν Λαόν. • 10 Αυγούστου: Διατυπώνει και συνυπογράφει (με τους Π. Τσαλδάρη, Γ. Καφαντάρη και Κ. Ζαβιτσιάνο) κοινό «διάγγελμα» της αντιπολίτευσης που

54


καταλήγει ως εξής: Τό πολίτευμα δέν διατρέχει κανένα κίνδυνον, διότι δέν ὑπάρχει κόμμα, ἄξιον τοῦ ὀνόματος, πού νά ἀποβλέπῃ εἰς τήν ἀνατροπήν τοῦ πολιτεύματος. Ὁ μοναδικός κίνδυνος τοῦ πολιτεύματος προέρχεται ἀπό τήν κυβέρνηση, ἡ ὁποία τό ἐξευτελίζει διά συνεχῶν παραβάσεων καί αὐθαιρεσιῶν καί τῆς χειρίστης διοικήσεως, ἡ ὁποία ἐσώρευσε ἐρείπια εἰς τόν τόπον. Ἐναντίον τῆς τοιαύτης ἀνιέρου τακτικῆς θά ἀντιταχθῶμεν μ’ ὅλας μας τάς δυνάμεις, πεπεισμένοι ὅτι, ἀνεξαρτήτως τῶν διαφορῶν πού μᾶς χωρίζουν, ὅ,τι προέχει εἶναι ἡ ἐξασφάλισις τῶν λαϊκῶν ἐλευθεριῶν καί ἡ πλήρης πολιτική ὁμαλότης. • 14 Αυγούστου: Σε «ανοικτή επιστολή» προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο (εφ. Δημοκρατία), υποστηρίζει ότι ο πρωθυπουργός δεν υπήρξε ποτέ δημοκρατικός, και προκαλεί πλέον την επέμβαση του στρατού στην πολιτική: Ἐγώ ὁ παλαιός συνεργάτης σας σᾶς κάμνω τήν πλέον εἰλικρινῆ ἔκκλησιν. Ἀναστηλώσατε τό κῦρος τοῦ πολιτεύματος, τηρήσατε τόν ὅρκον πού ἐδώσατε, ὁδηγήσατε ταχέως τόν στρατόν εἰς τούς στρατῶνας του καί τόν λαόν εἰς ἐλευθέρας καί ἀνεπηρεάστους ἐκλογάς. Ἐάν δέν ἔχετε αὐτήν τήν δύναμιν, ἐάν σκέπτεσθε νά συνεργήσετε εἰς καταπάτησιν τοῦ πολιτεύματος, καί τόν τόπον θά καταστρέψετε καί τόν πολιτικόν βίον σας θά κηλιδώσετε καί θά τόν τερματίσετε οἰκτρῶς (Π.Κ., σελ. 723-724). • 14 Σεπτεμβρίου: Επισημαίνει (στην εφ. Αρκαδία) ότι οι ιδέες του αγροτισμού και της κοινωνικής δικαιοσύνης γεννήθηκαν στα μικρά του χρόνια στην Αρκαδία, όταν ήρθε σε επαφή με τη ζωή των οικογενειών του χωριού (Π.Κ., σελ. 727-728). • 20 Σεπτεμβρίου: Σε προεκλογικό λόγο του στην Πάτρα (εφ. Νεολόγος Πατρών) υποστηρίζει ότι ἡ Δημοκρατία κατελύθη οὐσιαστικῶς τό 1928. Ὁ λαός δέν θά ἀνεχθῇ τήν ἐπιβολή ἑνός προσώπου καί δέν θά συναινέσῃ στήν κατάργηση τοῦ κοινοβουλευτισμοῦ (δικαίωμα διάλυσης Βουλής χωρίς συγκατάθεση Γερουσίας). • 25 Σεπτεμβρίου: Εκλέγεται βουλευτής Μαντινείας στις βουλευτικές εκλογές που διεξάγονται με σύστημα αναλογικής. Το «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» συγκεντρώνει 69.057 ψήφους (5,89%) και κερδίζει 8 έδρες. • 22-27 Οκτωβρίου: Συμμετέχει στην Γ΄ Βαλκανική Διάσκεψη στο Βουκουρέστι. • 12 Νοεμβρίου: Δηλώνει στη Βουλή ότι θα δώσει στην κυβέρνηση Π. Τσαλδάρη (σχηματίστηκε στις 4.11) «ψήφο ανοχής» («παροχήν πιστώσεως χρόνου») και διαβεβαιώνει ότι κανείς δέν εἶναι εἰς θέσιν νά δημιουργήσῃ ἀνωμαλίας εἰς τόν τόπον (Π.Κ., σελ. 729-733).


55

1933 • 12 Ιανουαρίου: Επικρίνει την κυβέρνηση Π. Τσαλδάρη, επειδή υπονομεύει την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και δηλώνει στη Βουλή ότι θα την καταψηφίσει, διότι δεν έχει με το μέρος της την κοινοβουλευτική πλειοψηφία: Ἦλθεν ἡ στιγμή νά ἀναλάβῃ τό Λαϊκόν Κόμμα τήν πρωτοβουλίαν ὅπως σχηματίσῃ Κυβέρνησιν Ἐθνικοῦ Συνασπισμοῦ (Π.Κ., σελ. 733-736). • 16 Ιανουαρίου: Διορίζεται υπουργός Εθνικής Οικονομίας και προσωρινά υπουργός Γεωργίας στην τελευταία κυβέρνηση Βενιζέλου. • 5 Μαρτίου: Καταψηφίζεται στις βουλευτικές εκλογές. Το «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα», συμμετέχοντας στον «Εθνικό Συνασπισμό», συγκεντρώνει 47.000 ψήφους (4,16%) και κερδίζει 13 έδρες. • 22 Μαρτίου: Συμμετέχει στις εργασίες του συμβουλίου της Βαλκανικής Διασκέψεως στο Βουκουρέστι. • 23 Μαρτίου: Επικρίνει με δηλώσεις στην εφ. Πρωΐα την απόπειρα προς δικτατορίαν (Ν. Πλαστήρα) και αναλύει τη «νομιμοφροσύνη» του «Λαϊκού Κόμματος». Λαμβάνει μέρος στο Συνέδριο του «Αγροτικού Κόμματος» της Βουλγαρίας. • 1 Απριλίου: Ορκίζεται ως γερουσιαστής μετά την εκλογή του (30.3) και από τα δύο Σώματα (Βουλή και Γερουσία). • 23 Απριλίου: Τονίζει με δηλώσεις του στον Τύπο ότι ζήτημα βασιλικῆς παλινορθώσεως δέν ὑφίσταται εἰς τήν Ἑλλάδα (Π.Κ., σελ. 737-738). • 7 Μαΐου: Εκλέγεται βουλευτής στην επαναληπτική εκλογή Ροδόπης (στη θέση του παραιτηθέντος Αν. Μπακάλμπαση). • 11 Μαΐου: Υποβάλλει την παραίτησή του από τη Γερουσία. • 17 Μαΐου: Είναι νομικώς αβάσιμη, υποστηρίζει στη Βουλή, η κατηγορία ηθικής αυτουργίας του αρχηγού των Φιλελευθέρων για την «εγκληματική απόπειρα» του στρατηγού Πλαστήρα (Π.Κ., σελ. 738). • 2 Ιουνίου: Κατακρίνει, σε συνέντευξή του στην εφ. Ελεύθερον Βήμα, την ακυρωτική απόφαση του εκλογοδικείου Θεσσαλονίκης και τάσσεται υπέρ του χωριστού καταλόγου αλλοθρήσκων, όταν πρόκειται περί πλειοψηφικού, και υπέρ ενιαίων περιφερειών, όταν πρόκειται περί αναλογικής. Αποδοκιμάζει ἀντισημιτικές κινήσεις, μολονότι τό Ἰσραηλιτικόν στοιχεῖον ὁρμᾶται ἀπό αἰσθήματα φανερώνοντα ἰδιαίτερον ἐθνικόν αἴσθημα. Σε συνέντευξή του στον Αλ. Λιδωρίκη (εφ. Ακρόπολις) δεν διστάζει να υποστηρίξει για τον Γ. Κονδύλη ότι θἄπρεπε νά ντρέπεται ὅταν ὁμιλῇ περί ἠθικῆς ...

56


• 7 Ιουνίου: Εκφράζει αποτροπιασμό για την εγκληματική απόπειρα κατά του Ελευθερίου Βενιζέλου» (6.6) και ζητεί τιμωρία ενόχων και υποκινητών (εφ. Ελεύθερον Βήμα). • 2 Ιουλίου: Στην επαναληπτική εκλογή της Θεσσαλονίκης (ο Παπαναστασίου κατηύθυνε τον εκλογικό αγώνα από πλευράς αντιπολίτευσης, μαζί με τους Γ. Καφαντάρη, Ι. Σοφιανόπουλο, κ.λπ.) επικράτησε η βενιζελική παράταξη που κέρδισε και τις 20 έδρες της Θεσσαλονίκης. • 3 Ιουλίου: Ἡ χθεσινή ἐκλογή της Θεσσαλονίκης, δηλώνει στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων, ὑπῆρξε ἕνας θρίαμβος τοῦ δικαίου καί τῶν δημοκρατικῶν ἐλευθεριῶν. • 20-24 Σεπτεμβρίου: Με πέντε άρθρα του στην εφ. Ελεύθερον Βήμα επισημαίνει τις ευθύνες της κυβέρνησης και διαπιστώνει προστασία των ενόχων και συγκάλυψη του εγκλήματος της απόπειρας κατά του Βενιζέλου. • 5 Νοεμβρίου: Εκλέγεται πρόεδρος της Δ΄ Βαλκανικής Διασκέψεως στη Θεσσαλονίκη. • 8-12 Δεκεμβρίου: Προβαίνει σε μία ενδιαφέρουσα ιστορική ανασκόπηση της πολιτικής ζωής στην Ελλάδα (εφ. Νέος Κόσμος) και αναφέρεται στη συγκεκριμένη σχέση του με τον Ελευθέριο Βενιζέλο και το κόμμα των Φιλελευθέρων (Π.Κ., σελ. 743-751). • 31 Δεκεμβρίου: Οὐδείς ζητεῖ ἐπιείκειαν, υποστηρίζει στη Βουλή, ἐναντίον ἐκείνων πού ἐστράφησαν κατά τῶν λαϊκῶν ἐλευθεριῶν. Ἀλλά τό νομοσχέδιον εἶναι (...) ἀντισυνταγματικόν (...) φατριαστικόν ...

1934 • 7 Ιανουαρίου: Επισημαίνει σε άρθρο του ότι οἱ κύριοι ὑπαίτιοι τῆς σημερινῆς ἀνωμαλίας πού προκαλεῖ τήν ὀργάνωσιν ὅλων τῶν δημοκρατικῶν δυνάμεων, εὑρίσκονται εἰς τήν κυβερνητικήν παράταξιν (...). Ἀλλά ὅσοι φαντάζονται ὅτι μέ τήν πτῶσιν τῆς χρεωκοπησάσης Κυβερνήσεως θά πέσῃ καί ἡ Ἑλλάς διά νά ἔλθουν αὐτοί νά ξυλευθοῦν, ἀπατῶνται ... (Π.Κ., σελ. 752-754). • 15 Ιανουαρίου: Καταγγέλλει στη Βουλή τη στάση της κυβέρνησης και του «υποψήφιου δικτάτορα» Ι. Μεταξά σχετικά με τη δολοφονική επίθεση της 6.6.1933 εναντίον του Βενιζέλου. • 26 Ιανουαρίου: Ζητάει να ανακληθεί η παράνομη τιμωρία του καθηγητού Αλ. Δελμούζου και επισημαίνει σε αγόρευσή του στη Βουλή ότι πρέπει να αναγνωριστεί από τη Βουλή το δικαίωμα της ελευθερίας της γνώμης εἰς πάντα πολίτην καί κατά μείζονα λόγον εἰς τούς καθηγητάς τῶν Πανεπιστημίων. Νά


Σύσκεψη πολιτικών αρχηγών της κυβέρνησης υπό τον Ελ. Βενιζέλο (1933): Αλ. Παπαναστασίου, Γ. Καφαντάρης, Ελ. Βενιζέλος.

57

58

•

•

• •

•


ἀναγνωρισθῇ ἐμπράκτως αὐτή ἡ θεμελιώδης ἀρχή τοῦ Συντάγματος (ἄρθρο 16), διότι ἡμεῖς, ἀγωνισθέντες ὑπέρ τῆς καθιερώσεως τῆς Δημοκρατίας, δέν ἀπεβλέψαμεν μόνον εἰς τήν ἀντικατάστασιν τοῦ κληρονομικοῦ Ἄρχοντος διά τοῦ αἱρετοῦ, ἀλλ’ ἀπεβλέψαμεν εἰς τήν οὐσίαν τήν πολιτικήν ἀπό ἀπόψεως δικαιωμάτων τῶν πολιτῶν καί ἀπό ἀπόψεως κοινωνικῆς καί οἰκονομικῆς (...). Ἐξασφαλίζονται αἱ ἐλευθερίαι, ὅταν αἱ ἀρχαί, αἱ ὁποῖαι περιέχονται εἰς τό Σύνταγμα, εἶναι ζωνταναί εἰς τήν ψυχήν τοῦ λαοῦ (...). Ὁ καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου ἔχει δικαίωμα νά ἐκφέρῃ γνώμην καί νά ἐπικρίνῃ ἔργα τῆς Κυβερνήσεως (...) εἶναι ζήτημα θεμελιωδῶν ἀρχῶν δημοκρατικῶν, εἶναι ζήτημα πολιτισμοῦ δι’ αὐτόν τόν τόπον (Π.Κ., σελ. 756-764). 13 Φεβρουαρίου: Στη 12η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου πλέκει το εγκώμιο του Βενιζέλου: Κανείς δέν ἔχει τό δικαίωμα νά μήν ἀναγνωρίζῃ ὅτι εἶναι μία κορυφή, μία δόξα γιά τήν Ἑλλάδα, γιατί εἶναι αὐτός πού σέ μιά δύσκολη καμπή τῆς ἐθνικῆς μας ἱστορίας κατόρθωσε νά ἐξυψώσῃ τό κῦρος τῆς πολιτείας, νά αὐξήσῃ καί νά κάνῃ ἀποδοτικώτερες γιά τόν λαό τίς λειτουργίες της καί νά ἐπιβάλῃ τάξη, κατόρθωσε ἀκόμη νά ἐμπνεύσῃ καί ἐνθουσιάσῃ τό ἔθνος καί νά τό ὁδηγήσῃ στούς μεγάλους ἀγῶνες τῆς ἀποκαταστάσεώς του (...). Πρέπει νά τό νοιώσουν κυρίως ἐκεῖνοι πού βρίσκονται σήμερα στήν ἀρχή, ὅτι ἡ ὑπόθεση Βενιζέλου, ἡ ἀποκατάσταση τοῦ δικαίου στό ζήτημα τῆς ἐναντίον του ἀπόπειρας, εἶναι ὑπόθεση δικαίου γιά ὅλο τό Ἔθνος, εἶναι ζήτημα τιμῆς γιά τήν Ἑλλάδα (Π.Κ., σελ. 755-756). 15 Μαρτίου: Συγχαίρει στη Βουλή την κυβέρνηση για την υπογραφή του τετραμερούς βαλκανικού συμφώνου (9.2) και διατυπώνει παρατηρήσεις, αλλά και την ελπίδα, ότι θα ολοκληρωθεί η συνεργασία όλων των βαλκανικών κρατών. 18-22 Μαρτίου: Αφηγείται διεξοδικά στην εφ. Πατρίς τους δραματικούς ἀγῶνες διά τήν ἐγκαθίδρυσιν τῆς Δημοκρατίας (Π.Κ., σελ. 770-780). 23 Μαρτίου: Χαρακτηρίζει στη Βουλή «κακοήθη ψευδολογία» το δημοσίευμα της εφ. Εστία, που γράφει ότι διά χρημάτων πλουσίων φίλων του ἐκδίδεται ἐφημερίς προπαγανδίζουσα μαρξιστικάς ἰδέας. 27 Μαρτίου: Ἡ διόρθωση τῶν ἐλαττωμάτων τῆς Δημοκρατικῆς Πολιτείας, τονίζει σε πανηγυρικό λόγο του για τα «δέκα χρόνια της Δημοκρατίας», μπορεῖ νά γίνῃ ὅταν κατορθώσουμε νά συνδυάσουμε μέ τό ἀντιπροσωπευτικό πολίτευμα, μέ τόν προσδιορισμό τῆς κυβερνήσεως ἀπό τή Βουλή, τήν γενικώτερη συνεργασία τῶν κομμάτων στήν διακυβέρνηση τοῦ τόπου (...), καί τήν χρησιμοποίηση τῆς πρωτοβουλίας ὅσο τό δυνατόν περισσοτέρων ἱκανῶν προσώπων στήν λύση τῶν πολιτικῶν προβλημάτων τοῦ τόπου μέσα ἀπό τήν


• •

•

•

•

• •

•

•

59

ὑποχρεωτική συμμετοχή τῶν μεγαλυτέρων κομμάτων στήν Κυβέρνηση (...). Ἔτσι θά γίνῃ πιό γόνιμη ἡ Δημοκρατία καί θά γεφυρωθῇ τό χάσμα πού ἀπειλεῖ νά μᾶς ὁδηγήσῃ σέ ἐμφύλιο σπαραγμό (Π.Κ., σελ. 781-783). 31 Μαρτίου-3 Απριλίου: Συμμετέχει στις εργασίες της συνόδου του Συμβουλίου της Βαλκανικής Διασκέψεως στη Θεσσαλονίκη. 12 Μαΐου: Καταγγέλλει στην εφ. Δημοκρατικός Αγών την «επιδημία των δικτατορικών τάσεων» από τους Κονδύλη, Μιχαλακόπουλο, Μεταξά, Πλαστήρα. Υποστηρίζει ότι θα βρουν αντιμέτωπους όλους τους αγνούς δημοκρατικούς, οἱ ὁποῖοι δέν ἀγωνίσθησαν ὑπέρ τῆς καθιερώσεως τῆς Δημοκρατίας διά νά εἶναι αὐτή κτῆμα τούτου ἤ ἐκείνου τοῦ κόμματος ἤ οἱουδήποτε προσώπου (Π.Κ., σελ. 784-787). 4 Ιουνίου: Ενώ εκθέτει τις απόψεις του για το ζήτημα της στρατιωτικής επετηρίδας, τραυματίζεται στο βήμα της Βουλής από κάθισμα που εκσφενδονίζει «αντιφρονών» βουλευτής του Κονδυλικού κόμματος. Η Γερουσία, σε ειδική συνεδρίαση, ο πολιτικός κόσμος, ο Τύπος, ο λαός καταδίκασαν την πράξη και έκφρασαν τη συμπάθεια και την εκτίμησή τους στον Παπαναστασίου. 10 Ιουνίου: Τό ἐπεισόδιον δέν ἔχει προσωπικόν χαρακτῆρα, υποστηρίζει σε άρθρο του στον Εβδομαδιαίο Τύπο, εἶναι ἐπιστέγασμα προσπαθειῶν γιά νά καταλυθῇ ἡ ἐλευθερία τοῦ λόγου καί νά τρομοκρατηθῇ ἡ Ἀντιπολίτευσις. Εἶναι ἀσυγχώρητο νά δημιουργοῦνται ἀδιάλλακτες ἀντιθέσεις, ἀφοῦ τά δύο μεγάλα κόμματα δέν ἔχουν μεγάλες ἰδεολογικές διαφορές καί θά ἔπρεπε νά ἐπιβληθῇ ἡ συνεργασία των ἀκόμη καί διά συνταγματικῶν μεταρρυθμίσεων. 2 Αυγούστου: Με αφορμή την εγκατάσταση της Γερουσίας στα Παλαιά Ανάκτορα, εξαίρει το έργο του δεύτερου νομοθετικού σώματος που ἐδικαίωσε τίς προσδοκίες ἐκείνων πού ἀγωνίσθησαν διά τήν σύστασίν του. 1-6 Σεπτεμβρίου: Συμμετέχει στο 30ό Διεθνές Συνέδριο της Ειρήνης στο Λοκάρνο. 12 Οκτωβρίου: Εκλέγεται πρόεδρος της Δημοκρατίας ο Αλ. Ζαΐμης με 197 ψήφους επί συνόλου 368 βουλευτών και γερουσιαστών. Οι 18 βουλευτές του Παπαναστασίου ψήφισαν τον στρατηγό Κ. Καλλάρη. 112 ψηφοδέλτια βρέθηκαν λευκά. 20 Οκτωβρίου: Τονίζει σε έρευνα του Δ. Ψαθά (εφ. Δημοκρατικός Αγών) την ανάγκη να καθιερωθοῦν συμμαχικές κυβερνήσεις ὡς μόνιμο κυβερνητικό σύστημα. 25 Δεκεμβρίου: Γράφει στην εφ. Νέος Κόσμος: Κάθε κληρικός καί κάθε ἄνθρωπος πρέπει νά ὑποβάλλουν στόν ἑαυτό τους διαρκῶς τό ἐρώτημα: Ἡ Ἐκκλησία

60


ἐκπληρώνει τήν ἀποστολήν της; Ἀνταποκρίνεται ἡ δράση της στά ἠθικά της παραγγέλματα, συντελεῖ εἰς τό νά ὑψώνεται καί νά γίνεται ἀνθρωπινότερος ὁ βίος καί νά ἀνακουφίζῃ τούς ἀνθρώπους, ἰδίως ἐκείνους πού ὑποφέρουν; (Π.Κ., σελ. 788-789). • Προλογίζει τη μελέτη του Μ. Νοταρά «Η αγροτική αποκατάστασις των προσφύγων». Εἶναι φανερόν, γράφει, ὅτι ἡ Ἑλλάς δέν θά ἠδύνατο νά ἀντιμετωπίσῃ τά μεγάλα προβλήματα τῆς ἐγκαταστάσεως τῶν προσφύγων μέ κάποιαν πιθανότητα ἐπιτυχίας, χωρίς τήν οἰκονομικήν ἐπικουρίαν πού τῆς παρεσχέθη ἔξωθεν καί χωρίς τήν σύστασιν τῆς Ἐπιτροπῆς Ἀποκαταστάσεως Προσφύγων, ἡ ὁποία ἠδύνατο νά κινηθῇ χωρίς νά δεσμεύεται ἀπό τούς γραφειοκρατικούς περιορισμούς τῶν δημοσίων ὑπηρεσιῶν ... (Π.Κ., σελ. 790-794).

1935 • 15 Ιανουαρίου: Ἡ στάσις τῆς Κυβερνήσεως, δηλώνει στην εφ. Νέος Κόσμος, ὁδηγεῖ πρός ἐμφύλιον σύρραξιν. • 24 Ιανουαρίου: Διαμαρτύρεται με δηλώσεις στην εφ. Νέος Κόσμος για την κατάργηση των δευτεροβάθμιων επιτροπών ασφαλείας και για το αυθαίρετο μέτρο των εκτοπίσεων. • 27 Ιανουαρίου: Επισημαίνει σχετικά με τις «μελετώμενες συνταγματικές μεταρρυθμίσεις» ότι η θεραπεία για την ἐκμετάλλευση τοῦ Κράτους ἀπό τό κατέχον τήν ἀρχήν κόμμα εἶναι ἡ ὑποχρεωτική συμμετοχή τῶν μεγαλυτέρων κομμάτων εἰς τήν κυβέρνησιν. • 2, 5, 11, 12 Φεβρουαρίου: Καταγγέλλει στον Τύπο τους βανδαλισμούς εναντίον της εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων και τις υπονομευτικές ενέργειες των μοναρχικών. Προτείνει να αποδοθεί πολιτική σημασία στις τμηματικές γερουσιαστικές εκλογές και να εξαρτηθεί από το αποτέλεσμά τους η τύχη της κυβέρνησης. • 13 Φεβρουαρίου: Στην 13η επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου καλεί σε αμείλικτο πόλεμο εναντίον τῶν ἀνθρώπων τοῦ σκότους πού ἀτιμάζουν τήν Ἑλλάδα. • 1 Μαρτίου: Επισημαίνει στην εφ. Αθηναϊκά Νέα ότι ο πρωθυπουργός (Π. Τσαλδάρης) πρέπει νά ἐκκαθαρίσῃ τήν θέσιν τῶν τριῶν βουλευτῶν πού ἐξεδήλωσαν φιλοβασιλικά αἰσθήματα εἰς τό Λαϊκόν Κόμμα. Φιλοβασιλική προπαγάνδα καί δημοκρατικόν κόμμα δέν δύνανται νά συμβιβασθοῦν. Καί ἐφόσον ὁ Τσαλδάρης ἀνέχεται τήν παραμονήν τῶν τριῶν βουλευτῶν εἰς τό Λαϊκόν Κόμμα καί οἱ ἴδιοι τό δέχονται, σημαίνει ὅτι καί ὁ μέν καί οἱ δέ δέν


61

εἶναι εἰλικρινεῖς ἀπέναντι τοῦ λαοῦ καί λυποῦμαι, διότι ἄλλοτε, τό 1932, ἄν καί ἀντετιθέμην εἰς πλεῖστα ζητήματα μέ τό Λαϊκόν Κόμμα, ἐχρησίμευσα καί ἐγώ ὡς ἐγγυητής τῆς εἰλικρινοῦς ἐκ μέρους του ἀναγνωρίσεως τοῦ πολιτεύματος (Π.Κ., σελ. 796). • 1-10 Μαρτίου: Αιματηρή καταστολή του «φιλοβενιζελικού» κινήματος. Οριστική αναχώρηση του Ελευθέριου Βενιζέλου από την Ελλάδα. Μαζικές διώξεις και εκκαθαρίσεις «δημοκρατικών». Ο Παπαναστασίου φυλακίζεται και παραπέμπεται σε έκτακτο στρατοδικείο για «συμμετοχή» στο κίνημα της 1ης Μαρτίου. • 4 Μαρτίου: Σε ανακοίνωσή του προς τις εφημερίδες (πρωτοδημοσιεύτηκε στο Ελεύθερον Βήμα της 17.5.1935 –έως τότε ο πρωθυπουργός Π. Τσαλδάρης είχε απαγορεύσει τη δημοσίευσή της) επισημαίνει ότι ἐπάνω ἀπό τά κόμματα καί οἱαδήποτε πρόσωπα εἶναι ἡ Ἑλλάς καί ἡ ζωή τοῦ λαοῦ της (Π.Κ., σελ. 797). • 5 Μαρτίου: Σε επιστολή του προς τον πρόεδρο της Δημοκρατίας (δημοσιεύτηκε στο Ελεύθερον Βήμα της 17.5.1935) επισημαίνει ότι (...) Τό καθῆκον ὅλων ὅσοι θέτουν ἐπάνω ἀπ’ ὅλα τό συμφέρον τοῦ Ἔθνους, εἶναι νά ἐπέμβουν καί νά ἀξιώσουν καί ἀπό τά δύο μέρη τήν κατάπαυσιν τοῦ ἀδελφοκτόνου ἀγῶνος (Π.Κ., σελ. 798). • 6 Μαρτίου: Σε δεύτερη επιστολή του προς τον πρόεδρο της Δημοκρατίας καταγγέλλει ότι, έπειτα από την προηγούμενη επιστολή του, συνελήφθη χωρίς έγγραφο διαταγή και κρατείται στις φυλακές Αβέρωφ και ζητάει επέμβαση του προέδρου της Δημοκρατίας για να σταματήσει τον εμφύλιο σπαραγμό. • 8 Μαρτίου: Σε επιστολή του προς τον πρωθυπουργό (από τις φυλακές Αβέρωφ) επισημαίνει ότι εἶναι ἀνάγκη νά σχηματισθῇ κυβέρνησις ἀπό ἀνθρώπους ἀμερολήπτους διά νά ἀποκαταστήσουν τήν τάξιν καί τήν γαλήνην, διότι ἡ κυβέρνησις δέν εἶναι ἀπαλλαγμένη εὐθυνῶν, εἶναι διάδικος. • 10 Μαρτίου: Σε τρίτη επιστολή του προς τον πρόεδρο της Δημοκρατίας (από τις φυλακές Αβέρωφ) απευθύνει έκκληση να αναλάβει την πρωτοβουλία σχηματισμού κυβέρνησης από ἀμερόληπτα πρόσωπα διά νά σωθῇ ὅ,τι εἶναι δυνατόν νά σωθῇ ἀπό τήν ὑπόληψιν τῆς Ἑλλάδος καί νά παύσῃ χυνόμενον ἑλληνικόν αἷμα. • 20 Μαρτίου: Σε δεύτερη επιστολή του προς τον πρωθυπουργό (ενώ είναι κρατούμενος στη Σχολή Ευελπίδων), διερωτάται αν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί η εθνική ενότητα και να παγιωθεί η ομαλότητα, ὅταν ἀπό τό ἕνα μέρος ἐξακολουθοῦν κρατούμενοι εἰς τάς φυλακάς ἀναιτίως χιλιάδες φιλονόμων πολιτῶν καί συλλήψεις διαρκῶς ἐνεργοῦνται εἰς ὅλας τάς ἐπαρχίας,

62

•

•

•

•


καί εἰς τά τμήματα ἀκόμη ἐκεῖνα τοῦ κράτους εἰς τά ὁποῖα εἶναι πασίδηλον ὅτι οὐδεμία ἠδύνατο νά γίνῃ σκέψις οἱασδήποτε στασιαστικῆς ἐνέργειας. Ἀπό δέ τό ἄλλο μέρος, ἀνακοινοῦται ὅτι διά πράξεων ἐπαναστατικῶν πρόκειται νά ἀρθῇ ἡ ἰσοβιότητα τῶν δικαστῶν καί ἡ μονιμότητα τῶν ὑπαλλήλων, νά καταργηθῇ ὁ θεσμός τοῦ Β΄ νομοθετικοῦ σώματος καί πρός τούτοις νά μεταρρυθμισθῇ κατά τρόπον ἐπίσης αὐθαίρετον τό Σύνταγμα (Π.Κ., σελ. 799-800). 28 Μαρτίου: Διαβάζεται στη Βουλή η επιστολή του (από 27.3) προς τον πρόεδρον του Σώματος: Κρατούμενος, γράφει, ἀπό 25 ἡμερῶν, ὅλως ἐκνόμως, καί ἄνευ οὐδεμίας δικαιολογίας, ἀφοῦ αἱ ἀρχαί εἶναι εἰς θέσιν νά γνωρίζουν ὅτι οὔτε εἶχα οὔτε ἦτο δυνατόν νά ἔχω καμμίαν γνῶσιν τοῦ ἐπαναστατικοῦ κινήματος καί ὅτι ὅλαι αἱ προσπάθειαι αἱ ἰδικαί μου καί τῶν φίλων μου κατά τήν τελευταίαν διετίαν ἔτειναν εἰς τήν συνδιαλλαγήν τοῦ πολιτικοῦ κόσμου (...), διερωτῶμαι: τί εὐθύνη ἔχει διά τό ἐθνικῶς ἐπιζήμιον ἐπαναστατικόν κίνημα ἡ ἰσοβιότητα τῶν δικαστῶν καί κατά συνέπειαν ἡ καταρράκωση τῆς Δικαιοσύνης καί ἡ μονιμότης τῶν δημοσίων λειτουργῶν πού ἐπεβλήθη ἀπό τήν ἐπανάστασιν τό 1910; Καλεί την κυβέρνηση και την πλειοψηφία της Βουλής νά διατηρήσουν τήν ψυχραιμία τους καί νά ἀποφύγουν τήν ἐφαρμογήν ἐπαναστατικῶν μέτρων (Π.Κ., σελ. 800-802). 5 Μαΐου: Αθωώνεται από το στρατοδικείο. Στην απολογία του (Π.Κ., σελ. 802-805) επικαλέστηκε την αρθρογραφία του εναντίον των δικτατορικών τάσεων και ειδικότερα του Ν. Πλαστήρα, καθώς και το γεγονός ότι το βράδυ του κινήματος ξεκίνησε για τη Θεσσαλονίκη, με σκοπό να ματαιώσει το προετοιμαζόμενο εκεί δημοκρατικό συλλαλητήριο. Επισημαίνει, εντέλει, ότι ἡ συμφορά τήν ὁποίαν προκάλεσεν ὁ Βενιζέλος μέ τό κίνημα εἶναι ἀνυπολόγιστος, ὄχι μόνον διά τόν κίνδυνον πού διέτρεξεν ἡ χώρα ἀλλά καί διά τήν καταστροφήν πού ἐπέφερεν εἰς τόν ἑαυτόν του, διότι ἡ ζωή τῶν πολιτικῶν ἀνδρῶν πρέπει νά ἀποτελῇ ὑπόδειγμα διά τούς μεταγενέστερους (...). Καί ἄν ἀκόμη δέν ὑπῆρχε τό ἀντικινηματικόν παρελθόν μου, ἡ Κυβέρνησις θά ὤφειλε νά μή ἀσκήσῃ ἐναντίον μου τήν δίωξιν, σύν τοῖς ἄλλοις καί ἐκ δύο οὐσιωδῶν γεγονότων. Τήν πίστιν μου εἰς τήν καθιέρωσιν τῆς Δημοκρατίας καί εἰς τήν συνεννόησιν τῶν Βαλκανικῶν Κρατῶν. 8 Μαΐου: Αναγνωρίζει –με δηλώσεις του στην εφ. Πρωΐα– την ανάγκη συμμετοχής στις εκλογές της 9ης Ιουνίου, αλλά με την προϋπόθεση ότι θα αρθεί ο στρατιωτικός νόμος και ότι θα παύσουν τα έκτακτα μέτρα. 24 Μαΐου: Με ανακοίνωσή του το «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» ακολουθεί τα λοιπά κόμματα της αντιπολίτευσης στην απόφασή τους περί αποχής από τις εκλογές της 9ης Ιουνίου.


63

• 1 Ιουνίου: Δηλώνει στην εφ. Ανεξάρτητος ότι δεν αναγνωρίζει κανένα κύρος στό Σῶμα πού θά προέλθει ἀπό τάς ἐκλογάς τῆς 9ης Ἰουνίου και ότι αποκρούει την ενέργεια δημοψηφίσματος με επαναφορά της «λαομισήτου δυναστείας». • 5 Ιουνίου: Μεταφέρει στην εφ. Ελεύθερος Τύπος τις εντυπώσεις του από το ακμαίο δημοκρατικό φρόνημα της Μακεδονίας και κηρύσσει «μαχητική αποχή». • 9 Ιουνίου: Απέχει, μαζί με τους αρχηγούς των φιλελεύθερων και δημοκρατικών κομμάτων, από τις εκλογές για την ανάδειξη της Ε΄ Συντακτικής Συνέλευσης. Επικρατεί πλήρως ο κυβερνητικός συνασπισμός ΤσαλδάρηΚονδύλη. • 10 Ιουνίου: Δηλώνει στην εφ. Ελεύθερον Βήμα ότι οι εκλογές αποτέλεσαν πλαστογράφηση του λαϊκού φρονήματος. • 13 Ιουνίου: Καλεί την κυβέρνηση, με δηλώσεις του στην εφ. Ημερήσιος Κήρυξ, να λάβει θέση στο ζήτημα του δημοψηφίσματος, θεωρώντας ότι η διεξαγωγή του αποτελεί εμπαιγμό: Μίαν ἡμέραν θά ἐκδιώξωμεν κακήν κακῶς τόν βασιλέα των. • 20 Ιουνίου: Σε έρευνα της εφ. Ριζοσπάστης δηλώνει ότι επιβάλλεται η συνεργασία των δημοκρατικών πολιτών, ανεξαρτήτως κομμάτων εναντίον της παλινόρθωσης. • 26 Ιουνίου: Ταξιδεύει στην Αμερική, όπου ο εκεί ελληνισμός του επιφυλάσσει θερμή υποδοχή. • 17 Ιουλίου: Καταγγέλλει στην εφ. Νέος Κόσμος τις «φασιστικές τάσεις» του Ι. Μεταξά και εκφράζεται με αισιοδοξία για το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος υπέρ της δημοκρατίας. • 31 Ιουλίου: Δηλώνει (στους Times –αναδ. στην εφ. Ελεύθερον Βήμα) ότι ἡ παλινόρθωσις θά ἀποτελέσῃ ταπείνωσιν διά τό Ἔθνος. • 26 Σεπτεμβρίου: Επιστρέφει από την Αμερική. Δηλώνει στην εφ. Ελεύθερον Βήμα: Ἡ ἱστορία τοῦ Ἔθνους θά κηλιδωθῇ μέ τό αἶσχος μιᾶς βασιλικῆς παλινορθώσεως. • 30 Σεπτεμβρίου: Υποστηρίζει σε λόγο του σε συγκέντρωση των μελών του κόμματος (εφ. Ελεύθερον Βήμα) ότι Ἡ Ἑλλάς δέν θά ὑποδουλωθῇ ἐκ νέου εἰς μίαν μισητήν αὐλικήν κλίκαν. • 2 Οκτωβρίου: Σε ανοικτή επιστολή προς τον «έκπτωτον» (την οποία συνυπογράφουν οι Θ. Σοφούλης, Γ. Καφαντάρης, Α. Μυλωνάς και Γ. Παπανδρέου), επισημαίνει τους κινδύνους της παλινόρθωσης. • 4 Οκτωβρίου: Δηλώνει στην εφ. Ελεύθερον Βήμα ότι Μεταξύ τῆς ἐκπεσούσης δυναστείας καί τοῦ ἔθνους ἔχει ἀνοιχθῆ χάσμα ἀγεφύρωτον. Καταγγέλλει

64

•

•

•

•


ότι προετοιμάζεται πραξικοπηματική ματαίωση του δημοψηφίσματος και αιφνιδιαστική παλινόρθωση. 7 Οκτωβρίου: Καταγγέλλει με ανοικτή επιστολή προς τον πρωθυπουργό Π. Τσαλδάρη (εφ. Ημερήσιος Κήρυξ) την επιδρομή κατά των γραφείων του κόμματος και την καταστροφή επιπλέον και του προσωπικού αρχείου του. 10 Οκτωβρίου: Συνυπογράφει (με τους Θ. Σοφούλη, Γ. Καφαντάρη και Α. Μυλωνά) την ανακοίνωση των αρχηγών των δημοκρατικών κομμάτων για τη βίαιη ανατροπή της κυβέρνησης Π. Τσαλδάρη (η δημοσίευσή της απαγορεύτηκε από τη λογοκρισία). Συνιστῶμεν εἰς τόν λαόν, αναγράφεται στο κείμενό της, ψυχραιμίαν καί καρτερίαν εἰς τόν ὑπέρ τῶν ἐλευθεριῶν του καί τῆς Δημοκρατίας ἀγῶνα. Ἡ Ἑλλάς, ὕστερα ἀπό ἑνός αἰῶνος ἐλευθέρου βίου, ζυμωθεῖσα μέ ὑπερανθρώπους θυσίας καί τό αἷμα τῶν τέκνων της, δέν παρουσιάζει εὐνοϊκόν ἔδαφος διά κανενός εἴδους τυραννίαν. 24 Οκτωβρίου: Σε έντυπο μονόφυλλο, με τίτλο: «Διάγγελμα των πολιτικών αρχηγών της δημοκρατικής παρατάξεως» (συνυπογράφεται από τους Θ. Σοφούλη, Γ. Καφαντάρη, Α. Μυλωνά και Γ. Παπανδρέου), επισημαίνει ότι Ἡ κυβέρνησις τοῦ κινήματος τῆς 10ης Ὀκτωβρίου ἀφήρεσε ἀπό τόν Λαόν τό δικαίωμα τῆς κυριάρχου ἐτυμηγορίας ἐπί τοῦ πολιτεύματος τῆς χώρας καί ἀποφάσισεν αὕτη, προκηρύσσοντας «δημοψήφισμα», τήν «παλινόρθωσιν» μέ ἀσυγκάλυπτον αὐθαιρεσίαν (...). Ἐτέθησαν εἰς ἐφαρμογήν ὁ στρατιωτικός νόμος, τά ἔκτακτα στρατοδικεῖα καί ἡ λογοκρισία τοῦ Τύπου. Ἀπηγορεύθησαν αἱ δημοκρατικαί συγκεντρώσεις εἰς ἀνοικτόν καί κλειστόν χῶρον. Ἐχαρακτηρίσθη ὡς ἔγκλημα ἡ ἐκδήλωσις δημοκρατικῶν φρονημάτων. Ἐτέθησαν οἱ πολιτικοί ἀρχηγοί τῆς δημοκρατικῆς παρατάξεως ὑπό ἀστυνομικήν ἐπιτήρησιν καί ἄρχισαν αἱ διώξεις τῶν δημοκρατικῶν πολιτευτῶν. Ἐνεργοῦνται ἀθρόαι συλλήψεις, ἀπελάσεις, κακοποιήσεις καί πιέσεις τῶν δημοκρατικῶν πολιτῶν ἐκ μέρους τῶν ὀργάνων τῆς ἐξουσίας (...). Ὑπό τοιαύτας ὅμως συνθήκας εἶναι προφανές ὅτι τήν 3ην Νοεμβρίου «Δημοψήφισμα», λαϊκή δηλαδή ἐτυμηγορία, δέν πρόκειται νά ὑπάρξῃ, θά ὑπάρξῃ μόνον οἰκτρός ἐμπαιγμός τοῦ Λαοῦ (...). Ἐνώπιον τῆς Ἱστορίας καί τοῦ Ἔθνους καταγγέλλομεν τούς ἐνόχους τῆς βιαίας καταλύσεως τοῦ Δημοκρατικοῦ Πολιτεύματος (...). Καλοῦμεν τό Ἔθνος ὅπως ἀποδυθῇ εἰς τούς νέους ἀγῶνας τῆς ἀπελευθερώσεως, μέχρις ὅτου καταλυθῇ ἡ τυραννία καί παγιωθῇ ὁριστικά τό φυσικό πολίτευμα τῆς χώρας, ἡ Ἑλληνική Δημοκρατία. 26 Οκτωβρίου: Με έντυπο, υπό τον τίτλο «Δευτέρα Έκκλησις προς τους φορείς των Ενόπλων Δυνάμεων», καταγγέλλει το ... «πλαστοψήφισμα» της 3ης Νοεμβρίου και τη βία του καθεστώτος, και επισημαίνει ότι είναι ἀστεῖον καί τό νά λέγεται μόνον ὅτι θά μᾶς ἐβοήθει νά λύσωμεν κανένα ἀπό


65

τά προβλήματά μας ὁ πρώην βασιλεύς, ἕνας ἄνθρωπος ἐντελῶς ἀνίδεος τῆς καταστάσεως ἐδῶ, ἐστερημένος κύρους, ὁ ὁποῖος ἀπό φόβον μήπως χάσῃ τήν θέσιν του ἄλλοτε, ἄφησεν ἀπροστάτευτους τούς δικούς του συνεργάτες καί τοῦ πατρός του, καί πρό καιροῦ ἐξεδήλωσε θαυμασμόν πρός αὐταρχικά πολιτειακά συστήματα (...) καί δέχεται τώρα νά συνεννοῆται μέ τούς σημερινούς καταχραστάς τῆς ἐξουσίας (...). Ἡ Δημοκρατία εἶναι ἐθνική ὑπόθεσις, τήν ὁποίαν ἔχομεν ὑποχρέωσιν πάντες νά ὑπηρετήσωμεν καί περισσότερον ἀπ’ ὅλους οἱ φορεῖς τῶν ἐνόπλων δυνάμεων, πρίν ἐκραγῇ τό ἡφαίστειον λαϊκῆς ἀγανάκτησης πού κοχλάζει (Π.Κ., σελ. 810-813). Μετά τη δημοσίευση του κειμένου ο Παπαναστασίου εκτοπίστηκε στη Μύκονο (αφέθηκε ελεύθερος μετά το δημοψήφισμα της 3ης Νοεμβρίου). • 3 Νοεμβρίου: Νόθο δημοψήφισμα (97,88% υπέρ της βασιλείας!) επαναφέρει τον Γεώργιο Β΄. • 4 Νοεμβρίου: Στη δεύτερη «ανοικτή επιστολή» τους προς τον έκπτωτον οι δημοκρατικοί ηγέτες (Θ. Σοφούλης, Γ. Καφαντάρης, Α. Μυλωνάς, Γ. Παπανδρέου και Αλ. Παπαναστασίου) υπενθυμίζουν στον Γεώργιο Β΄ ότι εἶχε ἀποκρούσει τό πολιτειακόν δημοψήφισμα ὡς μέσον ἀναστηλώσεως τοῦ θρόνου, ότι είχε διαβεβαιώσει πως δεν θα επανερχόταν στην Ελλάδα χωρίς τη συμφωνία όλων των κομμάτων. Αμφισβητούν έντονα τη γνησιότητα του δημοψηφίσματος και υποστηρίζουν ότι ο ελληνικός λαός δέν θά ἐξανδραποδισθῇ καί θά ἀντιμετωπίσῃ σύσσωμος τό ἄνομον καί στασιαστικόν καθεστώς. • 10 Νοεμβρίου: Δηλώνει στην εφ. Ελεύθερον Βήμα ότι θά συνεχισθοῦν οἱ ἀγῶνες γιά νά ἱκανοποιηθῇ ἡ θέλησις τῆς μεγάλης πλειοψηφίας τοῦ λαοῦ. • 20 Νοεμβρίου: Επισημαίνει στην εφ. Πατρίς ότι δέν ὑπάρχει ἄνθρωπος σεβόμενος ἑαυτόν, ἱκανός νά ἰσχυρισθῇ ὅτι ἀπό τήν 10ην Ὀκτωβρίου ἐπετράπη ἡ ἐλευθέρα ἐκδήλωσις τοῦ πολιτικοῦ φρονήματος ἤ ὅτι τήν 3ην Νοεμβρίου ἐξεφράσθη ἡ θέλησις τοῦ Λαοῦ. • 23 Νοεμβρίου: Δηλώνει στην εφ. Νέος Κόσμος ότι τό κόμμα θά συνεχίσῃ τούς ἀγῶνας του πρός πραγματοποίησιν τῶν πολιτικῶν καί πολιτειακῶν του πεποιθήσεων μέ μέσα καθαρῶς δημοκρατικά. • 27 Νοεμβρίου: Αρνείται «πρόσκλησιν εις ακρόασιν» από τα Ανάκτορα, υποστηρίζοντας ότι τό καθεστώς πού ἐδημιουργήθη ἐσχάτως ἀποτελεῖ ἕνα τεράστιον ψεῦδος καί ἐκεῖνο πού προέχει εἶναι νά ἀναστηλωθῇ τό κῦρος τῆς λαϊκῆς κυριαρχίας (Π.Κ., σελ. 815-816). • 7 Δεκεμβρίου: Επισημαίνει με ειρωνεία στην εφ. Νέος Κόσμος, με αφορμή δηλώσεις του Βενιζέλου ότι ἡ ἐπί μῆνα καί πλέον πρό τοῦ δημοψηφίσματος σιωπή

66


του, ὅταν διεξήγετο σκληρός ἀγών ἐδῶ διά τήν Δημοκρατία καί ἐστραγγαλίζετο ἡ λαϊκή θέλησις, εἶχεν ἐμβάλει εἰς σοβαράς ἀνησυχίας περί τῆς καταστάσεως τῆς ὑγείας του (...). Ἀναφορικῶς μέ τάς εὐθύνας πού ἔχει ἕκαστος τῶν δημοκρατικῶν ἀρχηγῶν, θά ἔλθῃ ἡ στιγμή πού θά λεχθοῦν τά δέοντα καί θά εἰπωθῇ ἡ ἀλήθεια, ὁσονδήποτε καί δι’ οἱουσδήποτε καί ἄν πρόκειται νά εἶναι αὐτή πικρά. • 13 Δεκεμβρίου: Γράφει σ’ έμπιστό του πρόσωπο: Γιά τήν πολιτική δέν ἔχω καθόλου κέφι νά μιλήσω. Ὁ Βενιζέλος ἐξελίσσεται σέ «Ἡρακλῆ τοῦ Στέμματος» καί ἡ στάση του ἐπηρεάζει τόσο πολύ τόν κόσμο πού μοῦ κάνει κατάπληξη. Τά πάθη κοχλάζουν καί θά ξεσπάσουν καμμιά ὥρα ἄσχημα. Πῶς εἶναι δυνατόν νά ἡσυχάσῃ αὐτός ὁ δύστυχος τόπος, ὅταν ὅλοι ψεύδονται καί ἐξαπατοῦν, ἀπό τόν Μεταξᾶ, Τσαλδάρη, Κονδύλη καί τόν Βενιζέλο καί τόν Γεώργιο. Ἡ ἀπογοήτευσή μου εἶναι μεγάλη (...). Χρειάζεται νά δημιουργηθῇ, νά πλασθῇ μιά γενεά μέ πίστη, μέ θάρρος, ἐντιμότητα καί εἰλικρίνεια. Ἀλλιῶς δέν γίνεται τίποτα. • 15 Δεκεμβρίου: Ανακοινώνει (εφ. Ελεύθερον Βήμα), έπειτα από δίωρη συνομιλία με τον πρωθυπουργό Κ. Δεμερτζή, τις απόψεις του κόμματος για την αποκατάσταση της λαϊκής κυριαρχίας: συντακτική συνέλευση με αναλογική εκλογή και κυβέρνηση συνασπισμού, αφού αποκατασταθούν απολυθέντες αιρετοί άρχοντες, δημόσιοι υπάλληλοι και καθηγητές, επαναφορά απολυθέντων αξιωματικών, ανάκληση εκτοπισμένων, κ.λπ. • 30 Δεκεμβρίου: Σε σύσκεψη του κόμματος στη Θεσσαλονίκη, επισημαίνει ότι ἀποτελεῖ πρώτιστον καθῆκον ἡ ἠθική ἀντίστασις κατά τοῦ ποδοπατήματος τῶν λαϊκῶν ἐλευθεριῶν (...). Γιά νά ὑπάρξῃ ἀποκατάστασις τῶν λαϊκῶν δικαίων πρέπει νά κυριαρχήσῃ ἡ ἀρχή ὅτι ὁ στρατός ἀνήκει εἰς τό Ἔθνος. Εἶναι ἀνάγκη νά γίνῃ μία ἐπανάστασις τῶν ψυχῶν καί τῶν πνευμάτων κατά τῆς βίας καί τῆς ἀνηθικότητος καί τῆς κομματικῆς ἰδιοτέλειας καί τῆς ἀποσυνθέσεως τοῦ Κράτους. Αὐτήν λοιπόν τήν ἐπανάστασιν τήν ριζικήν ἀλλά καί σωτηρίαν κηρύσσομεν (...). Εἶναι ἀνάγκη τό νέο Σύνταγμα νά συνταχθῇ ἐπί τῇ βάσει τῶν σημερινῶν συνθηκῶν καί ὅσο τό δυνατόν δημοκρατικώτερον (...). Τό πολιτικό μας πρόγραμμα ἀποβλέπει στή συστηματική ἐξύψωση τῶν ἀγροτικῶν καί ἐργατικῶν μαζῶν ... (Π.Κ., σελ. 818-820).

1936 • 20 Ιανουαρίου: Σε προεκλογικό του λόγο στη Θεσσαλονίκη (εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων) διευκρινίζει ότι ἡ διατήρηση τῶν δημοκρατικῶν μας πεποιθήσεων σημαίνει κατά πρῶτον καί κύριον λόγον ὅτι ἐξακολουθοῦμε νά θεωροῦμε τό δημοκρατικόν πολίτευμα ἀνώτερον ἀπό τό βασιλικόν, διότι αὐτό ἀσφαλίζει περισσότερον τήν πραγμάτωσιν τῆς θελήσεως τοῦ λαοῦ, τόν σεβασμόν τῆς


67

ἀνθρώπινης ἀξιοπρέπειας, κ.λπ., ἐνῶ τό βασιλικόν καθεστώς νοθεύει τήν πολιτικήν ζωήν καί δυσχεραίνει τήν πολιτικήν διαπαιδαγώγησιν καί ὡρίμανσιν τοῦ λαοῦ (...). Ἡ τρομοκρατία πού ἐπεβλήθη καί ἡ στάσις τοῦ μεγαλυτέρου ἐκ τῶν παλαιοδημοκρατικῶν κομμάτων, τό ὁποῖον, ὅταν ἐπροπηλακίζετο ἡ Δημοκρατία καί ὡδηγεῖτο εἰς τόν σταυρόν ἀπό τούς πραιτωριανούς, τούς κομματικούς Γραμματεῖς καί Φαρισαίους καί ἀπό τούς ἀνόμους κατόχους τῆς ἀρχῆς, ἔσπευσεν ὡς ἄλλος Πέτρος νά τήν ἀπαρνηθῇ, συνετέλεσαν ὥστε αἱ ψυχικαί προϋποθέσεις, ἐπί τῶν ὁποίων εἶναι ἀνάγκη νά στηρίζεται ἡ Δημοκρατία, νά ὑποστοῦν ἀνυπολόγιστον μείωσιν (...). Ἄς ἀφεθῇ εἰς τό νέον Σύνταγμα σχετική ἐλευθερία εἰς τόν λαόν νά ρυθμίζῃ αὐτός τήν μορφήν τοῦ πολιτεύματος καί εἴμεθα βέβαιοι ὅτι θά ἔλθῃ στιγμή πού μόνος του ἀβιάστως, χωρίς ἀνωμαλίας, θά ἐπαναφέρῃ τό πατροπαράδοτον πολίτευμα πού προσαρμόζεται περισσότερον εἰς τόν χαρακτῆρα του (...). Καί εἶναι ἐντελῶς ἐπιπολαία ἡ ἀντίληψις ὅτι τό ζήτημα τῆς συντάξεως τοῦ πολιτεύματος μέ τό βασιλικόν καθεστώς λύεται μέ τήν ἐπαναφοράν τοῦ Συντάγματος τοῦ 1911 (...). Βάσιν τοῦ νέου Συντάγματος πρέπει νά ἀποτελέσῃ τό Σύνταγμα τοῦ 1927, διορθούμενον εἰς τά σημεῖα πού ἀπεδείχθησαν ἐλαττωματικά καί τά ὁποῖα συνδέονται μέ τόν ἄκρατον Κοινοβουλευτισμόν (...). Εἶναι ἀνάγκη νά ἀνασυσταθῇ τό Κράτος, νά αἰσθανθοῦν οἱ πολῖτες ὅτι δέν εἶναι δυνατόν νά τούς καταπατῇ ἀτιμωρητεί ὁ κάθε ἰδιοτελής ἄνθρωπος, στηριζόμενος εἰς τήν ὑποστήριξιν ἰσχυρῶν πολιτικῶν (...). Εἶναι ἀνάγκη νά ἀποκτήσῃ ἡ Πολιτεία λαϊκόν κοινωνικόν περιεχόμενον (...). Δέν εἶναι ἄξιον τῆς ἀποστολῆς του τό κράτος, ὅταν δέν θέτει ὡς σκοπόν του τήν συστηματικήν ἐξύψωσιν τῶν βιοπαλαιουσῶν τάξεων ... • 21 Ιανουαρίου: Επισημαίνει στον προεκλογικό του λόγο στην Αθήνα (εφ. Ανεξάρτητος) ότι ἀποστολή τῶν δημοκρατικῶν κομμάτων εἶναι νά ἐξασφαλίσουν τήν συμφιλίωσιν (Π.Κ., σ. 824-825). • 22 Ιανουαρίου: Σε προεκλογικό του λόγο στον Πειραιά (εφ. Ανεξάρτητος) υποστηρίζει ότι τά μεγάλα κόμματα μέ τήν ἀδιαλλαξίαν των ἐπέβαλαν μίαν ὀπισθοδρόμησιν 50 ἐτῶν (...). Ἐμπνεόμενοι ἀπό τά δημοκρατικά ἰδεώδη θά ἀγωνισθῶμεν ὅπως ἀκυρωθῇ διά τῆς Συνελεύσεως τό σημερινόν καθεστώς ἤ τοὐλάχιστον νά συνταχθῇ τό πολίτευμα ἐπί δημοκρατικῶν βάσεων καί νά δημιουργῇ ἴσας συνθήκας ἀναπτύξεως δι' ὅλους τούς πολίτας, τούς ἀγρότας, ἐργάτας καί ἐν γένει δι' ὅλους τούς ἐργαζομένους ... (Π.Κ., σελ. 826-827). • 26 Ιανουαρίου: Βουλευτικές εκλογές με αναλογική. Ο Παπαναστασίου εκλέγεται βουλευτής Μαντινείας. Το «Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» συμμετέχει στον «Δημοκρατικό Συνασπισμό» (Καφαντάρης, Παπανδρέου) που λαμβάνει από 53.693 ψήφους (4,21%) και κερδίζει 7 έδρες.

68


• 11 Φεβρουαρίου: Δηλώνει, μετά τη συνομιλία του με τον βασιλέα (εφ. Ελεύθερα Γνώμη: «Ο πατήρ της Δημοκρατίας παρά τω Βασιλεί») ότι διευκρίνισε στον ανώτατο άρχοντα πως το κόμμα του ἐξακολουθεῖ νά παραμένῃ δημοκρατικόν καί τόν βεβαίωσε ὅτι θά ἐπιδιώξῃ τήν πραγματοποίηση τῶν ἀρχῶν του διά τῆς νομίμου ὁδοῦ. • 14 Φεβρουαρίου: Αναπτύσσει τις απόψεις του (εφ. Ελεύθερον Βήμα) στη σύσκεψη των πολιτικών αρχηγών (Συμβούλιον του Στέμματος) με τον βασιλέα: Σχηματισμός κυβερνήσεως από τα 2 μεγάλα κόμματα ή κυβέρνηση από προσωπικότητες που να στηρίζεται στην ψήφο της Βουλής. • 22 Φεβρουαρίου: Υποστηρίζει στο Ελεύθερον Βήμα ότι, εφόσον δεν επιτυγχάνεται η συνεργασία των δύο μεγάλων κομμάτων, πρέπει να διοριστεί «ουδέτερη», «υπηρεσιακή» κυβέρνηση προσωπικοτήτων με κοινοβουλευτική υποστήριξη, η οποία θα λύσει το στρατιωτικό ζήτημα. • 18 Μαρτίου: Πεθαίνει ο Ελευθέριος Βενιζέλος στο Παρίσι. • 29 Μαρτίου: Αποχαιρετά στα Χανιά τον «δημιουργό της Μεγάλης Ελλάδος». Δημιουργό, όπως τονίζει στον επικήδειό του, ὄχι μονάχα μέ τήν ἔννοια τῆς ἀπελευθέρωσης τοῦ ὑπόδουλου γένους, τῆς ἐθνικῆς ἀποκαταστάσεως ἀλλά καί μέ τήν ἔννοια τῆς ἐσωτερικῆς ἐξύψωσης. Θά εἶσαι πάντα ἕνα ἄστρο φωτεινό καί θά ζῇς ἀκατάπαυστα σέ ὅλα τά στήθη πού θά ἀνθῇ ἑλληνική ψυχή, καταλήγει ο Παπαναστασίου. • 13 Απριλίου: Μετά το θάνατο του πρωθυπουργού Κ. Δεμερτζή, ο βασιλιάς Γεώργιος αναθέτει την πρωθυπουργία στον Ι. Μεταξά, παρά την αντίθετη άποψη που εκφράζουν όλα τα πολιτικά κόμματα. • 22 Απριλίου: Σε αγόρευσή του στην Γ΄ Αναθεωρητική Βουλή για το έργο και τη φυσιογνωμία του Ελευθερίου Βενιζέλου, υπογραμμίζει ότι κάθε Ἕλλην, ὅταν μέ ἀπροκατάληπτον βλέμμα προσβλέπει τό μέγα δημιουργικόν ἔργον τοῦ Βενιζέλου, δέν εἶναι δυνατόν παρά νά καταλαμβάνεται ἀπό θαυμασμόν καί εὐγνωμοσύνην (...). Τά κατορθώματα πού ἐπετέλεσε τό Ἔθνος ὑπό τήν ἡγεσίαν τοῦ Ἐλευθερίου Βενιζέλου καλοῦν πάντας ἡμᾶς νά ἀφιερώσωμεν ὅλας μας τάς δυνάμεις διά νά ἐξυψωθῶμεν καί ὡς Ἔθνος καί ὡς Λαός καί ὡς Κράτος Δικαίου καί ὡς Κράτος Κοινωνικόν, ὡς σύνολον διαρκοῦς ἀνθρωπιστικῆς καί πνευματικῆς ἀναγεννήσεως (Π.Κ., σελ. 829-831). • Χαρακτηρίζει στη Βουλή ως μεγάλη απώλεια το θάνατο του πρωθυπουργού Κ. Δεμερτζή. • 24 Απριλίου: Υποστηρίζει ότι ήταν «θεμιτή» η συμφωνία του αρχηγού των Φιλελευθέρων (Θ. Σοφούλη) με την κοινοβουλευτική ομάδα του παλλαϊκού


69

μετώπου για την εκλογή προέδρου στη Βουλή. • 27 Απριλίου: Η Βουλή χορηγεί ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση Ι. Μεταξά (241 ψήφοι υπέρ, 16 κατά και 6 αποχές). Ο Παπαναστασίου απέχει, αρνούμενος να χορηγήσει ψήφο εμπιστοσύνης. Υποστηρίζει ότι η συγκεκριμένη ψήφος του είναι «ψῆφος διαμαρτυρίας» ἐναντίον τῶν μεγάλων κομμάτων πού δέν συνεννοοῦνται. Επισημαίνει ότι εἶναι ἀνάγκη, διά νά ἀντιμετωπίσωμεν τά μεγάλα προβλήματα, νά συνεννοηθῶμεν, νά ἐνταφιάσωμεν ὁριστικῶς τό παρελθόν ὄχι μέ λόγια ἀλλά μέ ἔργα (Π.Κ., σελ. 831-837). • 30 Απριλίου: Υποστηρίζει στη Βουλή ότι πρέπει να εγκριθεί το ψήφισμα εξουσιοδότησης προς την κυβέρνηση, προκειμένου να αποκατασταθεί πλήρης κοινοβουλευτική ὁμαλότης, ὁπότε ὁ προορισμός τῆς σημερινῆς κυβερνήσεως θά ἔχει τερματισθῆ (Π.Κ., σελ. 837-838). • 12-13 Μαΐου: Με δηλώσεις του στην εφ. Ελεύθερον Βήμα καταγγέλλει το αιματοκύλισμα της Θεσσαλονίκης (Μάης 1936) και επισημαίνει ότι πρέπει και το κράτος και η κοινωνία να κατανοήσουν ότι τήν ἀνωτέραν ἀξίαν ἀποτελεῖ ἡ ἀνθρώπινη ὕπαρξις καί διά τόν λόγον αὐτόν δέν εἶναι δυνατόν νά φονεύωνται μέ τόσην εὐκολίαν οἱ ἄνθρωποι. Προτείνει να συγκληθεί ἄνευ ἀναβολῆς ἡ κοινοβουλευτική ἐπί τῆς ἐξουσιοδοτήσεως ἐπιτροπή καί νά εἰσηγηθῇ ἐνώπιον αὐτῆς ἡ κυβέρνησις μέτρα ριζικά διά τήν ἀναδιοργάνωσιν τῆς διοικήσεως καί ἰδιαιτέρως τῶν σωμάτων ἀσφαλείας. • 17 Μαΐου: Εκφράζει τη θλίψη του για την πρόωρη απώλεια του αρχηγού του «Λαϊκού Κόμματος» Π. Τσαλδάρη που στερεῖ τόν τόπον ἑνός διαπρεποῦς πολιτικοῦ ἀρχηγοῦ. Διαπιστώνει ότι αὐτή εἶναι ἡ μοῖρα τῶν πολιτικῶν ἀνδρῶν τῆς Ἑλλάδος. Νά ἔχουν τάς καλυτέρας προθέσεις, νά ἀγωνίζωνται μέ ὅλην τήν ψυχήν των καί εἰς τό τέλος νά συντρίβεται ἡ θέλησίς των καί νά ματαιώνωνται οἱ σκοποί των ἀπό μιάν ἀδυσώπητον πραγματικότητα. • 26-29 Μαΐου: Εν όψει του φασιστικού κινδύνου και των συναφών προτάσεων του ΚΚΕ περί συγκροτήσεως αντιφασιστικού παλλαϊκού μετώπου, αποσαφηνίζει τη στάση του κόμματός του απέναντι στο ΚΚΕ (εφ. Ανεξάρτητος) και υποστηρίζει ότι, και ἐάν ἐπεκράτει ὁ Κομμουνισμός εἰς τήν Εὐρώπην, ἡ Ἑλλάς θά ἦτο τό τελευταῖον κράτος τό ὁποῖον θά ἀπεδέχετο αὐτόν (Π.Κ., σελ. 839-849). • 11 Ιουνίου: Με αφορμή τις διαδόσεις περί δικτατορίας, δηλώνει στην εφ. Ανεξάρτητος ότι δέν πιστεύει νά παραφρόνησεν ἡ Κυβέρνησις διά νά τραπῇ εἰς τήν ἐπικίνδυνον καί διά τόν τόπον καί δι’ ἑαυτήν, ὁδόν τῆς αὐταρχικῆς διακυβερνήσεως τῆς χώρας.

70


• 11, 12, 13 Ιουνίου: Σε ομιλία του σε συνέδριο της Εταιρείας Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών (4.6.1936, εφ. Ανεξάρτητος) σχετικά με τη μεταρρύθμιση του συντάγματος, επισημαίνει ότι πρέπει νά υἱοθετηθῇ ἀπό τό σύνταγμα τό σύστημα τῆς συλλογικῆς διακυβερνήσεως, τό ὁποῖον δημιουργεῖ κυβερνητικήν εὐστάθειαν, ἀσφαλίζει τήν συνέχειαν εἰς τήν πολιτικήν, περιορίζει τούς κομματικούς ἀνταγωνισμούς καί ὁδηγεῖ στήν ἀρτιότερη ἐκπροσώπηση τοῦ λαοῦ εἰς τήν κυβέρνησιν (Π.Κ., σελ. 849-862). • 3-8 Ιουλίου: Συμμετέχει στο 32ο Διακοινοβουλευτικό Συνέδριο, στη Βουδαπέστη. • 4 Αυγούστου: Εγκαθιδρύεται από τον Ι. Μεταξά και τον βασιλέα Γεώργιο Β΄ δικτατορικό καθεστώς. • 5 Αυγούστου: Υποβάλλει –από κοινού με τους πολιτικούς ηγέτες Καφαντάρη, Μυλωνά, Παπανδρέου, Τσαλδάρη και Ράλλη– διαμαρτυρία προς τον ανώτατο άρχοντα για την ανατροπή της δημοκρατικής νομιμότητας. • 9 Αυγούστου: Γράφει προς έμπιστο αποδέκτη της επιστολής του: Κατάρα ἔχει ὁ τόπος μας (...). Δέν ὑπῆρχε κανείς κίνδυνος κομμουνιστικῆς ἐπαναστάσεως. Ἔγινε τό κέφι τοῦ Μεταξᾶ καί τοῦ παρέδωσε τά πάντα ὁ Γεώργιος. Ἡ ψυχή μου ἐπαναστατεῖ γιά τήν κατάσταση στήν ὁποία περιῆλθαμε, ἀλλά ἐπί τοῦ παρόντος δέν μποροῦμε νά κάνουμε τίποτα. • 17 Νοεμβρίου: Θάνατος Αλέξανδρου Παπαναστασίου. [Την κηδεία του συνοδεύει μεγάλο πλήθος παρά το φόβο από τη δικτατορία. Ήταν η πρώτη μαζική εκδήλωση κατά του καθεστώτος. Με εντολή του Ι. Μεταξά, δεν γράφτηκε στις εφημερίδες ούτε μια λέξη για την κηδεία, ούτε ένα άρθρο για τον «πατέρα της Δημοκρατίας»...].


71

Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Έργο του ζωγράφου Κωνσταντίνου Παρθένη (Φωτογραφία από την προσωπογραφία της Συλλογής του Α.Π.Θ.).

[Η γνωστή προσωπογραφία από τον Κωνσταντίνο Παρθένη (με το ιδιόχειρο απόσπασμα του Παπαναστασίου από το «Δημοκρατικό Μανιφέστο», 1922), έχει τη δική της μικρή ιστορία: Το έργο φιλοτεχνήθηκε το 1924. Ο πίνακας κληροδοτήθηκε και παραδόθηκε στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης το 1964, κινδύνεψε να «απωλεσθεί» και διασώθηκε τελικά από τον Τάσο Κουκιόγλου (συντηρητή του παλιού κεντρικού κτηρίου που έχει διαφυλάξει πολύτιμα τεκμήρια της πανεπιστημιακής ιστορίας). Παραδόθηκε το 1984 στον τότε πρύτανη Δ. Φατούρο. Σήμερα είναι αναρτημένος στο γραφείο της πρυτανείας του Πανεπιστημίου].

Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΣΤΟΝ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟ ΤΩΝ «ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΩΝ» (1907-1912) [Γιώργος Αναστασιάδης] Τα νήματα που ενώνουν τη γέννηση και τη δράση της ομάδας των «Κοινωνιολόγων» με τις προηγούμενες «σοσιαλιστικές» κινήσεις δεν είναι εύκολο να αποκατασταθούν, στο βαθμό που δεν υπάρχει ακόμη μια ολοκληρωμένη καταγραφή της προϊστορίας του εργατικού κινήματος στην Ελλάδα. Ωστόσο, στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα φαίνεται να έχει καλλιεργηθεί στον πληθυσμό ιδίως των πόλεων ένα υπόστρωμα αντιλήψεων, πρόσφορο ως ένα σημείο για να βρουν απήχηση οι προτάσεις της Κοινωνιολογικής Εταιρείας και αργότερα του «Λαϊκού Κόμματος». Η Κοινωνιολογική Εταιρεία ιδρύθηκε το 1907: Ἀπό τό Βερολῖνον ὅπου ὑπήρξαμε συσπουδασταί, γράφει ο Τριανταφυλλόπουλος, ἐπανελθόντες ἄλλοι μέν ἀρχάς ἄλλοι δέ τέλος τοῦ 1906, ἠσθάνθημεν τήν ἀνάγκην ἐπιστημονικῆς ἑνώσεως πρός καλλιέργειαν τῶν οἰκονομικῶν καί νομικῶν σπουδῶν ἐν Ἑλλάδι ἀφ’ ἑνός καί ἀφ’ ἑτέρου λαϊκῆς διαφωτίσεως. Ἡ ὁμάς πού τήν ἵδρυσε περιελάμβανε τούς Ἀλ. Παπαναστασίου, Π. Ἀραβαντινόν, Θρ. Πετμεζᾶν, ἐμέ καί τόν Ἀλ. Δελμοῦζον ... Στην επίσημη ιδρυτική συνέλευση συμμετείχαν παραπάνω από 70 άτομα, αλλά σύντομα οι περισσότεροι απομακρύνθηκαν. «Οπαδοί» πάντως της Κοινωνιολογικής Εταιρείας θεωρείται ότι υπήρξαν ο Αλ. Διομήδης, ο Κ. Δεμερτζής, ο Λ. Νάκος, ο Ι. Λυμπερόπουλος κ.ά. Εἶναι νέοι σοβαροί, γράφει ο Σπ. Μελάς (εφ. Πατρίς, 16.2.1909), μέ ἦθος ἐξαίρετον καί μόρφωσιν σπανίαν. Οἱ περισσότεροι ἐσπούδασαν εἰς Γερμανίαν καί εἶναι Μαρξισταί. Ὁ Παπαναστασίου, ἕνας ἀπό τούς κυριωτέρους, τόν ὁποῖον μόλις πρό τινων ἡμερῶν ἐγνώρισα, μοῦ ἀφῆκε τήν ἐντύπωσιν φυσιογνωμίας ἐξαιρετικῆς. Ὑπάρχει βεβαιότης ὅτι τήν φοράν αὐτήν σχηματίζεται ὁ πρῶτος σταθερός (σοσιαλιστικός) πυρήν ἐνεργείας, μέ μεγάλας ἐλπίδας ἐπιτυχίας.

74


Διαπιστώνεται, πάντως, έλλειψη βασικών τεκμηρίων και ασάφεια γύρω από τη δράση και ιδίως τα πρώτα βήματα των Κοινωνιολόγων, που συνδέθηκαν και με το κίνημα του δημοτικισμού.

Στην «Ευρώπη» σύχναζαν και τα μέλη της «Ελληνικής Κοινωνιολογικής Εταιρείας». Όρθιοι από αριστερά: Λ. Νάκος, Ι. Λυμπερόπουλος, Α. Παπαναστασίου, Π. Αραβαντινός, Θρ. Πετιμεζάς, Ν. Εξαρχόπουλος. Καθιστοί: Θ. Κουτούπης, Κ. Ζάχος, Σπ. Μελάς.

Ο «αστερισμός» των Κοινωνιολόγων δέσποσε κυρίως στο χώρο των διανοουμένων. Όλοι σχεδόν είχαν σχέση με το πανεπιστήμιο και τους εκπαιδευτικούς μηχανισμούς. Εκφράστηκαν αρχικά μέσα από τον Εκπαιδευτικό Όμιλο και μετά από την Επιθεώρηση Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών και το Αρχείον Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών. Οι Κοινωνιολόγοι αποσαφήνισαν το στίγμα τους τον Ιούλιο του 1908, όταν εξέδωσαν την Επιθεώρηση που είχε ανοιχτές τις στήλες της σε επιστήμονες από τον ευρύτερο κοινωνικό χώρο και τα άρθρα της (κυκλοφόρησαν συνολικά 3 τεύχη) κάλυπταν ζητήματα νομικά, οικονομικά, φιλοσοφικά κ.λπ. Στις συζητή-

ΣΤΟΝ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟ ΤΩΝ «ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΩΝ»

75

σεις μετείχαν, εκτός από τα μέλη της Εταιρείας, και διακεκριμένοι ανεξάρτητοι σοσιαλιστές, όπως π.χ. ο Αβροτέλης Ελευθερόπουλος (από το 1930 καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης). Η Κοινωνιολογική Εταιρεία ήταν ο πρώτος πολιτικός φορέας στην Ελλάδα που τοποθετήθηκε ήδη από το 1909 υπέρ της δημοτικής και της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης. Το «Πρόγραμμα του Λαϊκού Κόμματος», που ήταν το πρώτο ολοκληρωμένο «σοσιαλιστικό πρόγραμμα», που γνώρισε η πολιτική μας ζωή, γράφτηκε σε μια συγκυρία λαϊκής αναταραχής (το καλοκαίρι προς το φθινόπωρο του 1910, εν όψει των εκλογών για τη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή, όπου οι Κοινωνιολόγοι συμμετείχαν ως υποψήφιοι του νεοπαγούς «Λαϊκού Κόμματος») και διανεμήθηκε σε φυλλάδιο, με το οποίο οι Κοινωνιολόγοι καλούσαν σε κινητοποιήσεις τους ψηφοφόρους και προπαγάνδιζαν τις «σοσιαλιστικές» ιδέες σε προεκλογικές εργατικές συγκεντρώσεις («Συνασπισθήτε, οργανωθήτε, εκδηλώσατε τα παράπονά σας, διατυπώσατε τους πόθους σας και τας αξιώσεις σας»). Αν αντιπαραβάλει κανείς τα τρία προγραμματικά κείμενα («Καταστατικόν της Κοινωνιολογικής Εταιρείας», 1908 – «Τι πρέπει να γίνη», 1909 – «Πρόγραμμα του Λαϊκού Κόμματος», 1910) θα διαπιστώσει ότι: • Σφραγίζονται από τον πολιτικό λόγο του Αλ. Παπαναστασίου. • Κυριαρχούν οι αναθεωρητικές αντιλήψεις που παραπέμπουν στον Ε. Μπερνστάιν. • Καλύπτονται από το περιεχόμενό τους σε μεγάλο βαθμό οι λεγόμενοι «ορθόδοξοι» σοσιαλδημοκράτες που συνεργάζονταν με τον αρχικό πυρήνα των Κοινωνιολόγων. • Απώτερη επιδίωξη της Κοινωνιολογικής Εταιρείας ήταν μια μελλοντική κοινωνία, στην οποία θα υπήρχε κοινοκτημοσύνη και διανομή των αγαθών, ανάλογα με τις ανάγκες καθενός, έτσι ώστε να οδηγηθούμε σ’ ένα κοινωνικό σύστημα με απελευθέρωση των ανθρώπων. Σκοπός τῆς πολιτείας, υποστηρίζει ο Παπαναστασίου, εἶναι ἡ δι’ ὅλα τά μέλη τῆς κοινωνίας ἐξασφάλισις καί προαγωγή ἐξ ἴσου εὐνοϊκῶν συνθηκῶν πρός ἀνάπτυξιν τῆς προσωπικότητός των, προκειμένου νά λείψῃ ὁ διχασμός τῆς κοινωνίας εἰς ἐκμεταλλευτάς καί ἐκμεταλλευόμενους. Όλα σχεδόν τα επιχειρήματα, κυρίως οικονομικού χαρακτήρα, που χρησιμοποιεί το «πρόγραμμα» του «Λαϊκού Κόμματος» επαναλαμβάνουν τρέχουσες απόψεις Γερμανών σοσιαλδημοκρατών. • Αναδύεται η καταγγελία του καπιταλισμού για τις ολέθριες πολιτισμικές επιπτώσεις του στον «εξευγενισμό και την ηθικοποίηση της ζωής».

76


Οι Κοινωνιολόγοι, λειτουργώντας μετά το 1910 άλλοτε ως αριστερή αντιπολίτευση και άλλοτε ως αριστερή πτέρυγα των Φιλελευθέρων, ανέλυσαν τις εγχώριες συνθήκες, προσαρμόζοντάς τες στη λογική του γερμανικού αναθεωρητισμού. Προώθησαν έτσι μεταρρυθμιστικές σοσιαλιστικές ιδέες στις λαϊκές μάζες. Δεν κατάφεραν όμως να δημιουργήσουν ένα μαζικό κόμμα, κυρίως γιατί η ηγεμονία του Ελευθερίου Βενιζέλου δεν τους επέτρεψε να ενσωματώσουν τον πολιτικό τους λόγο στον κυρίαρχο εθνικό λόγο. Ωστόσο, οι Κοινωνιολόγοι «μίλησαν» πρώτοι τη «γλώσσα» των εργατών και των αγροτών, προπαγανδίζοντας ένα μεταρρυθμιστικό σοσιαλιστικό πρόγραμμα. Εγκαινίασαν έναν νέο τύπο προεκλογικής εκστρατείας, με περιοδείες κυρίως στις κωμοπόλεις Αττικής και Βοιωτίας, προβάλλοντας την ανάγκη να συσπειρωθούν τα προοδευτικότερα στοιχεία στο νέο «Λαϊκό Κόμμα», όπου εντάχθηκαν οι Κοινωνιολόγοι. Τό κόμμα, γράφει ο Τριανταφυλλόπουλος (εφ. Ελεύθερος, 25.6.1945), ἐνεφορεῖτο ἀπό ἰδεολογίαν σοσιαλιστικήν, πέραν τοῦ κρατικοῦ σοσιαλισμοῦ ὅν ἐπρέσβευε κατ’ ἀρχήν αὐτός οὗτος ὁ Βενιζέλος. Ἐπισήμως δέν ὀνομάσθηκε τό κόμμα σοσιαλιστικόν ἀλλά οὐδέποτε ἀπέκρουσεν τοιοῦτον χαρακτηρισμόν. Τό κόμμα ἦτο αὐτοτελές καί κοινῶς ὀνομάζετο «Κόμμα τῶν Κοινωνιολόγων». Οὕτω τούς ἀπεκάλει καί ὁ Βενιζέλος ἐν τῇ Βουλῇ. Εἰς τήν ψήφισιν τῶν ἀναμορφωτικῶν ἐν γένει νόμων δέν ἀντετίθεντο, ἤσκουν ὅμως σφοδράν κριτικήν, πλειοδοτοῦντες καί πολλάκις ἐρχόμενοι εἰς σύγκρουσιν, ἰδίᾳ μέ τά παλαιοκομματικά στοιχεῖα τοῦ Βενιζέλου. Τοῦτο συνέβη ἰδίως εἰς τό ἀγροτικόν καί γλωσσικόν ζήτημα (...). Ὡς πολιτικόν κόμμα αὐτοτελές ἐνεφανίσθη εἰς τάς ἐκλογάς τῆς Συνελεύσεως τοῦ 1911. Εἰς τάς ἐκλογάς τῆς Συνελεύσεως τοῦ 1910 μετέσχον ὁ Παπαναστασίου καί ὁ Ἀραβαντινός ἕκαστος εἰς τάς ἐπαρχίας του (...) καί ὁ Πετμεζᾶς ἐν Ἀττικῇ ὑποδειχθείς ὑπό τῶν ἐμποροϋπαλλήλων (ὁ Ἀραβαντινός ἀπέτυχε νά ἐκλεγῇ) (...). Εἰς τήν Συνέλευσιν τοῦ 1911 ἐξετέθημεν ὑπό ἴδιον πρόγραμμα εἰς τάς ἐπαρχίας μας. Τό κόμμα, ὑφ’ οὗ τήν σημαίαν ἐξετέθημεν ἦτο σοσιαλιστικόν ἀναμορφωτικόν. Ἐνετάχθημεν εἰς βενιζελικούς συνδυασμούς (ἄλλοι δέν ὑπῆρχαν τότε) ἀλλά διατηροῦντες τήν αὐτοτέλειάν μας. Ἐκ τῶν ὑποψηφίων τοῦ κόμματος ὁ μέν Ἀραβαντινός καί ὁ Παπαναστασίου ἔγιναν προθύμως δεκτοί εἰς τούς ἐπισήμους βενιζελικούς συνδυασμούς, ὁμοίως ὁ Πετμεζᾶς ἐδῶ, ἅτε ὑποδεικνυόμενος ὑπό τῶν ἐμποροϋπαλλήλων καί ἐπέτυχον πάντες (...). Ἐνεφανίσθησαν οἱ τρεῖς ὡς ἴδιον κόμμα, ἐλθόντες εἰς ρῆξιν μέ τόν Βενιζέλον (...). Αὐτή ἡ περίοδος εἶναι ἡ γονιμωτέρα, κατά τήν γνώμην μου, τοῦ κόμματος κοινοβουλευτική δρᾶσις, ἀλλ’ αὕτη μόνον ἀπό τά στενογραφημένα πρακτικά ἠμπορεῖ νά διαπιστωθῇ (...).

ΣΤΟΝ ΑΣΤΕΡΙΣΜΟ ΤΩΝ «ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΩΝ»

77

Τόσο στις κοινοβουλευτικές συζητήσεις όσο και στη συνταγματική επιτροπή που συνέστησε η Β΄ Αναθεωρητική Βουλή, στην οποία συμμετείχαν ο Αραβαντινός και ο Πετμεζάς, οι Κοινωνιολόγοι συνέπλευσαν με τη συγκρατημένη μεταρρύθμιση του Βενιζέλου, αναπτύσσοντας τις «ριζοσπαστικές» προτάσεις του «Λαϊκού Κόμματος». Στις εκλογές του 1912 η έλλειψη οργανικών σχέσεων με τις κοινωνικές οργανώσεις δεν επέτρεψε στους Κοινωνιολόγους να διαπραγματευτούν ως ομάδα την εκλογική κάθοδό τους με τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Αυτή ήταν η αρχή του τέλους για την πολιτική κίνηση που σφράγισε τη διακίνηση των ιδεών στην εποχή της. Η ομάδα διαλύθηκε και μαζί της ναυάγησε ολόκληρη η προσπάθεια να αναπτυχθεί ένα μεταρρυθμιστικό σοσιαλιστικό κόμμα που να ανταποκρίνεται στις ελληνικές συνθήκες και ιδιομορφίες. Οι Κοινωνιολόγοι και ο Παπαναστασίου, επηρεασμένοι από τη γερμανική σοσιαλδημοκρατική εκδοχή του σοσιαλισμού, λειτούργησαν ως αριστερή αντιπολίτευση του Βενιζέλου, πιέζοντας για μεταρρυθμίσεις. Είχαν σημαντική συμβολή στις κοινοβουλευτικές συζητήσεις και στον συνταγματικό διάλογο, αλλά το «τίμημα» αυτής της αφοσίωσής τους στο κοινοβούλιο ήταν ότι όχι μόνο δεν δημιούργησαν ένα νέο κόμμα με μεταρρυθμιστικές σοσιαλιστικές αρχές, αλλά απομακρύνθηκαν και από τις ριζοσπαστικές κοινωνικές ζυμώσεις και διεργασίες. Αφομοιώθηκαν τελικά στη βενιζελική παράταξη, έγραψαν όμως σημαντικές σελίδες ιστορίας όχι μόνο γιατί προώθησαν τη συζήτηση για τον σοσιαλισμό στην Ελλάδα του 1908-1912, αλλά και γιατί, όπως επισημαίνει ο Σπ. Μαρκέτος, «μετέφρασαν τις επιδιώξεις των αγροτών σε ευρύτερα καταληπτή γλώσσα, τους βοήθησαν να κατευθύνουν την πάλη προς τους εκάστοτε κατάλληλους στόχους και στήριξαν τις μεταρρυθμίσεις εναντίον της αντίδρασης των κτηματιών. Το Λαϊκό Κόμμα, από το οποίο προήλθαν πολλά στελέχη του Βενιζέλου ήταν η πρώτη άξια λόγου πολιτική οργάνωση που τάχθηκε υπέρ των αγροτών, ενώ δύσκολα θα πειθόταν ο πρωθυπουργός και θα κατανικούσε τις αντιδράσεις των φιλελευθέρων αστών χωρίς τις θεωρητικές και κοινοβουλευτικές παρεμβάσεις του Παπαναστασίου και των φίλων του». Οι Κοινωνιολόγοι, όχι μόνο δεν εξασφάλισαν τις οικονομικές και πολιτικές προϋποθέσεις του σοσιαλισμού, αλλά, εξ αντικειμένου, βοήθησαν τελικά τον Βενιζέλο να επιβάλει την ηγεμονία του. Καλλιέργησαν όμως το έδαφος στις πολιτικές συνειδήσεις και προανήγγειλαν κατά κάποιο τρόπο τις μεταρρυθμίσεις του κοινωνικού κράτους δικαίου στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου, αφήνοντας για τους μεταγενέστερους ένα πολύ χρήσιμο απόθεμα πολιτικού λόγου, θεωρητικού προβληματισμού και κοινωνικών διεκδικήσεων.

78


Αφίσα από το συνέδριο που οργάνωσε ο Δήμος Λεβιδίου για τα 60 χρόνια από το θάνατο του Αλέξανδρου Παπαναστασίου τον Αύγουστο του 1996.

ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ (1908-1936) - Αποθησαύρισμα [Γιώργος Αναστασιάδης] Ο πολιτικός λόγος του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, σαφής, καίριος, συγκροτημένος και ελκυστικός, καλύπτει την περίοδο 1908-1936, δηλαδή 28 χρόνια από τα πιο κρίσιμα και ταραγμένα της πολιτικής ιστορίας μας. Σε μια πρώτη ιχνηλάτησή του, τα δύο κύρια χαρακτηριστικά που πρέπει να επισημανθούν είναι: • Το ευρύτατο φάσμα των θεμάτων, στο οποίο αναφέρονται τα κείμενά του (είτε πρόκειται για αγορεύσεις στη Βουλή και πολιτικές-επετειακές ομιλίες είτε για επιστημονικές μελέτες και άρθρα-παρεμβάσεις στις εφημερίδες): Από τον κοινωνικό χαρακτήρα και τον παιδαγωγικό ρόλο της δημοκρατίας και τη λειτουργία των συνταγματικών θεσμών μέχρι το αγροτικό ζήτημα και τη θρησκεία, και από τη βαλκανική συμπολιτεία μέχρι το γλωσσικό και τη σημασία της ζωγραφικής για το δημοκρατικό πολίτευμα. • Η σημαντική εμβέλεια, η διαχρονικότητα ορισμένων κειμένων και συγκεκριμένων απόψεων που φανερώνουν καλλιέργεια πνεύματος και πολιτική σκέψη που ξεπερνάει τα όρια της εκάστοτε συγκυρίας. Στο αποθησαύρισμα που ακολουθεί καταγράφονται και ταξινομούνται μερικά από τα πιο αξιόλογα δείγματα του πολιτικού λόγου του Παπαναστασίου. Παρέχεται έτσι η βάση για την κατάλληλη ανάγνωση και συστηματική ανάλυση του περιεχομένου των κειμένων που άφησε, σε συνάρτηση με τις κοινωνικές και πολιτικές συνθήκες και τις ειδικές συγκυρίες, με το ιστορικό βάρος 20-25 ετών που «μεσολαβεί» ανάμεσα στα κείμενά του και σε αντιπαραβολή με τις συναφείς απόψεις πολιτικών που διατυπώθηκαν στο κοινοβούλιο και στον Τύπο. Ο αναγνώστης των πολιτικών κειμένων δεν θα ανταμειφθεί μόνο από το πολύτιμο υλικό, τις χρήσιμες πληροφορίες που θα αντλήσει για την πολιτική και πνευματική ζωή στην Ελλάδα του 1908-1936. Μέσα από το ύφος και το ήθος

80


του πολιτικού λόγου του και το άρωμα των λέξεών του θα βρει τους δρόμους που οδηγούν στην πληρέστερη τεκμηρίωση της πολιτικής και συνταγματικής μας ιστορίας, στο ιστορικό υπόβαθρο της πολιτικής ιδεολογίας των Ελλήνων και στον δημιουργικό προβληματισμό για τα ουσιώδη της ιστορικής μας εξέλιξης, με άξονα τον Αλ. Παπαναστασίου, τον μεγάλο γνωστό-άγνωστο της σύγχρονης πολιτικής ιστορίας μας: [Στο εξής: Π.Κ.= Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Πολιτικά Κείμενα, Μελέτες, Λόγοι, Άρθρα, πρόλογος Κ. Τριανταφυλλόπουλος, επιμ. Ξ. Λευκοπαρίδης, εκδ. «Μπάυρον», Αθήνα 1957, κύρια πηγή για την επιλογή των παραθεμάτων].

A. ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ 1. ΤΑ ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΟΜΜΑΤΑ ΚΑΙ Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥΣ Η δημοκρατική οργάνωση των κομμάτων και η πολιτική ελευθερία ... Πρός οὐσιαστικήν ἐξασφάλισιν τῶν πολιτικῶν ἐλευθεριῶν εἶναι ἀπαραίτητος ἡ ὀργάνωσις τῶν πολιτικῶν κομμάτων ἐπί γενικωτέρων ἰδεῶν καί συμφερόντων καί κατά τρόπον δημοκρατικόν, δηλαδή προάγοντα τήν ἐντός αὐτῶν ἐλευθέραν συζήτησιν καί τόν καθορισμόν τοῦ προγράμματος καί τῆς πορείας των κατά τήν γνώμην τῆς ἐντός αὐτῶν πλειοψηφίας, ἐκδηλουμένην εἰς δημοσίας συνελεύσεις, ἐμποδίζοντα δέ τήν προσωπικήν ἐπιβολήν τῶν ἀρχηγῶν τῶν κομμάτων καί τόν ὑπ’ αὐτῶν αὐθαίρετον καθορισμόν τῆς πορείας των... [15 Απριλίου 1922 - Απόσπασμα από το «πρόγραμμα» και τις «αρχές» της «Δημοκρατικής Ενώσεως» - Π.Κ., σελ. 308]

«Απαιτείται δημοκρατική οργάνωσις των κομμάτων» ... Αἱ ἐκλογαί τοῦ Νοεμβρίου 1920 καί ὅλη ἡ κατόπιν πολιτική ἐξέλιξις τοῦ τόπου μας ἀπέδειξαν ὅτι ἡ αἰτία τῆς κακῆς τροπῆς πού ἔλαβαν καί ἀκολουθοῦν τά δημόσια πράγματα τόσον ἀπό ἐξωτερικῆς ὅσο καί ἀπό ἐσωτερικῆς ἀπόψεως εἶχε τάς ρίζας της βαθυτέρας εἰς τήν ἀτελῆ πολιτικήν διαπαιδαγώγησιν τοῦ λαοῦ, τήν κακήν κομματικήν ὀργάνωσιν, τήν ἐμποδίζουσαν τήν ἐπικράτησιν τῶν γενικωτέρων συμφερόντων καί γενικώτερον εἰς τήν μή ἐπαρκῆ ἀνάδειξιν τοῦ δημοκρατικοῦ πνεύματος ἀπό ἀπόψεως καί θεσμῶν καί ἀντιλήψεων τῶν πολιτῶν. (...) Εἶναι ἀνάγκη νά ἀρθῇ ἡ αἰτία τοῦ κακοῦ. (...) Ἀπαιτεῖται δημοκρατική ὀργάνωσις τῶν κομμάτων καί ἀναγνώρισις ἀπ’ ὅλους τῆς ὑποχρεώσε-

ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ (1908 - 1936)

81

ως σεβασμοῦ τῶν πολιτικῶν ἀντιπάλων. Ἀπαιτεῖται δηλαδή ἀναγνώρισις ὑπό τῶν πλειοψηφιῶν ἴσων πολιτικῶν δικαιωμάτων καί εἰς τάς μειοψηφίας ὑπό τήν διπλῆν ἔννοιαν, τῆς ἀναλόγου δηλαδή ἐκπροσωπήσεως τῶν μειοψηφιῶν εἰς τήν Βουλήν διά καθιερώσεως τοῦ ἀναλογικοῦ ἐκλογικοῦ συστήματος καί τῆς παροχῆς ἐλευθερίας ἀκωλύτου πολιτικῆς δράσεως ἐντός τῶν νομίμων ὁρίων καί εἰς τάς μειοψηφίας... [14-15 Ιουλίου 1922 - εφ. Ελεύθερος Τύπος, από κείμενο γραμμένο στη φυλακή - Π.Κ., σελ. 332]

2. Ο ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΕΥΤΙΣΜΟΣ Ο «συγκερασμένος κοινοβουλευτισμός» ... Δέν ἀπομένει ἄλλη διέξοδος παρά νά φροντίσωμεν νά ἄρωμεν τά ἐλαττώματα ἐκεῖνα τοῦ κοινοβουλευτισμοῦ τά ὁποῖα ἔχουν προκαλέσει τήν κρίσιν του. Πρέπει νά φροντίσωμεν νά ἐξυψώσωμεν τό ἐπίπεδον τῆς συνθέσεως τῆς Βουλῆς (...) νά ἁπαλύνωμεν τά πάθη τά κομματικά, νά ἐξασφαλίσωμεν μίαν τρόπον τινά ἁρμονικήν συνεργασίαν τῶν πολιτικῶν μερίδων καί αὐτό δέν ἠμπορεῖ νά γίνῃ παρά μόνον μέ τήν καθιέρωσιν ἑνός δικαίου ἐκλογικοῦ συστήματος. (...) Πρέπει νά φροντίσωμεν νά ἐξυψώσωμεν τό νομοθετικόν σῶμα, χύνοντες νέον αἷμα εἰς τήν ἐνεργόν πολιτικήν ζωήν, εἰς τόν κύκλον τῶν ἐνεργῶς πολιτευομένων μέ τήν δημιουργίαν ἑνός δευτέρου νομοθετικοῦ σώματος περιλαμβάνοντος εἰς τούς κόλπους του καί ἀντιπροσώπους τῶν ἐπαγγελματικῶν ὀργανώσεων (...). Ἔχομεν ἀνάγκην ἀκόμη νά ἐξυψώσωμεν τόν θεσμόν τοῦ ὑπουργικοῦ συμβουλίου. Συνέβη εἰς τόν τόπον μας, εἴτε ἀπό μίαν τάσιν τοῦ λαοῦ, εἴτε ἀπό κακάς συνηθείας, ὥστε νά παραμορφωθῇ αὐτός ὁ θεσμός, νά ἀτροφήσῃ καί νά ὑπερεξογκωθῇ ἡ ἐξουσία τοῦ προέδρου τοῦ ὑπουργικοῦ συμβουλίου (...). Εἶμαι βέβαιος ὅτι ἕνας τοιοῦτος συγκερασμένος κοινοβουλευτισμός, ὁ ὁποῖος δέν ἀποτελεῖ τυφλήν μίμησιν ξένων ὑποδειγμάτων ἀλλά μόνον σχετικόν προσανατολισμόν ἐπί τῇ βάσει ἑλληνικῶν συνθηκῶν, τοῦ ἰδικοῦ μας πολιτεύματος εἰς τό Ἑλβετικόν πολιτειακόν σύστημα (...), θά δημιουργήσῃ τήν ἀπαραίτητον ἰσορροπίαν δυνάμεων. [12 Φεβρουαρίου 1926 -Λόγος στην επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου - Π.Κ., σελ. 523-525]

82


Να γίνει ουσιαστικότερος ο διαχωρισμός νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας Ἡ γνώμη μου νά γίνῃ οὐσιαστικότερος διαχωρισμός τῆς νομοθετικῆς καί ἐκτελεστικῆς ἐξουσίας χαρακτηρίσθηκε ἀπό τόν πρόεδρο τῆς Κυβερνήσεως αἱρετική. (...) Δέν εἶναι ὀρθή ἡ ἀντίληψις ὅτι ὁσάκις ἔχει τήν πλειοψηφίαν, πρέπει αἱ κοινοβουλευτικαί ἐπιτροπαί καί ἡ Βουλή νά συμφωνοῦν μέ τήν Κυβέρνησιν ἤ τόν πρόεδρον τῆς Κυβερνήσεως. Τοῦτο θά ἦτο νόθευσις τοῦ πολιτεύματος. Ἡ Κυβέρνησις, πρίν λάβῃ ἀποφάσεις, ὀφείλει νά ἔχῃ ἐπαφήν εἴτε μέ τάς ἐπιτροπάς, εἴτε μέ ἄλλους δυναμένους νά ἔχουν γνώμην (...) θά ηὐχόμην ὅπως ἡ Κυβέρνηση ἀφήσῃ τά μέλη τῆς Βουλῆς καί τούς φίλους της νά ἐκφέρουν ἐλευθέρως τήν γνώμην των καί τόν ἑαυτόν της νά ἐπηρεασθῇ κάπως περισσότερον ἀπό τήν γνώμην τῆς Βουλῆς. (...) Ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι θέλουν νά ὑποστηρίξουν τόν πρωθυπουργόν λέγουν ἐλευθέρως τήν γνώμην των καί δέν ὑποχωροῦν πρό τῶν πιέσεών του. Διότι τό καλύτερον στήριγμα τῶν πολιτικῶν ἀνδρῶν εἶναι οἱ ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἀντιρρήσεις, ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι κατά συνείδησιν ἐκφέρουν τήν γνώμην των, δέν εἶναι οἱ ἄνθρωποι πού ὑποχωροῦν πρό τοῦ βάρους ἑνός μεγάλου ἀνδρός ... [13 Δεκεμβρίου 1928 - Αγόρευση στη Βουλή -Π.Κ., σελ. 564]

«Άκρατος κοινοβουλευτισμός» και «σύγχυσις εξουσιών» ... Ἕνα ἀπό τά ἐλαττώματα τοῦ ἄκρατου κοινοβουλευτισμοῦ εἶναι ὅτι προκαλεῖ σύγχυσιν ἐξουσιῶν, τῆς Κυβερνήσεως νομοθετούσης σχεδόν ἀκωλύτως καί τῆς λαϊκῆς ἀντιπροσωπείας ἐπεμβαινούσης εἰς τήν διοίκησιν. (...) Καί ἡ πρωτοβουλία τῶν μελῶν τοῦ Νομοθετικοῦ Σώματος πνίγεται καί ἡ ἐπεξεργασία τῶν νομοσχεδίων γίνεται ἀτελεστέρα καί ὁ σοβαρός ἔλεγχος τῆς ἐκτελεστικῆς ἐξουσίας περιορίζεται καί παρεμβάλλονται ἐμπόδια εἰς τήν καλήν διαχείρισιν τῆς ἐκτελεστικῆς ἐξουσίας καί ἀμβλύνεται ἡ δι’ αὐτήν συναίσθησις τῆς εὐθύνης. Ἐκτός τούτων, ὁ ἄκρατος κοινοβουλευτισμός, τοῦ ὁποίου στοιχεῖα εἶναι ὅτι ἡ μέν λαϊκή ἀντιπροσωπεία δικαιοῦται ἀνά πᾶσαν στιγμήν νά ἀνατρέψῃ τήν Κυβέρνησιν, αὐτή δέ ἐξάλλου δικαιοῦται ἀνά πᾶσαν στιγμήν νά διαλύσῃ τό ἀντιπροσωπευτικόν σῶμα καί νά προβῇ εἰς ἐνέργειαν ἐκλογῶν, ἔχει ὡς ἐπακόλουθον τήν σύγχυσιν τῶν ἐξουσιῶν, ἀστάθειαν κυβερνητικήν, διεξαγωγήν τῶν συζητήσεων, ὑπερμέτρως, ὑπό κομματικόν πρῖσμα, παραγκωνισμόν κατά τάς ἐργασίας τῆς λαϊκῆς ἀντιπροσωπείας τῶν οὐσιωδεστέρων ζητημάτων καί συχνήν δημιουργίαν πολιτικῶν ζητημάτων καί ὑποβολήν προτάσεων ἐμπιστοσύνης. Ὅλα αὐτά τά ἄτοπα ἐξεδηλώθησαν μέ τό παραπάνω κατά τήν μετά


83

τό 1924 περίοδον καί ἐκδηλοῦνται, ποῦ περισσότερον καί ποῦ ὀλιγώτερον, εἰς τάς Βουλάς ὅλων τῶν καθαρῶς κοινοβουλευτικῶν Κρατῶν. (...) Πρός διόρθωσιν τοῦ κακοῦ ὑπεστήριξα ἐπανειλημμένως ὅτι ἔπρεπε, πλήν ἄλλων μέτρων, νά ἐπιτευχθῇ οὐσιαστικότερος χωρισμός Κυβερνήσεως καί Νομοθετικῆς Ἐξουσίας. (...) Τά μέλη τῆς πλειοψηφίας ἔχουν ὑποχρέωσιν νά ἐκφέρουν εἰς τήν Βουλήν ἐνσυνειδήτως τήν γνώμην των, ὄχι μόνον ὅταν συμφωνοῦν ἀλλά καί ὅταν διαφωνοῦν πρός τήν Κυβέρνησιν. Μόνον εἰς τά ζητήματα, τά ὁποῖα ἐτέθησαν σαφῶς εἰς τάς ἐκλογάς ἐνώπιον τοῦ λαοῦ, δεσμεύεται ἡ γνώμη τῶν ὑπό ὡρισμένον πρόγραμμα ἐκλεγέντων βουλευτῶν. Καί μόνον πάλιν ὅταν ἐπί ἑνός νομοσχεδίου τίθεται ζήτημα ἐμπιστοσύνης ἀπό τήν Κυβέρνησιν, οἱ βουλευταί ἔχουν νά κρίνουν, ἐφόσον διαφωνοῦν μέ τάς ἀντιλήψεις τῆς Κυβερνήσεως ἐπί τοῦ νομοσχεδίου τούτου, ποῖον εἶναι τό ὀλιγώτερον κακόν, ἡ ψήφισις τοῦ νομοσχεδίου ἤ ἡ ἀνατροπή τῆς Κυβερνήσεως, καί νά τό προτιμήσουν χάριν τοῦ γενικωτέρου συμφέροντος. Εἰς ὅλας τάς ἄλλας περιπτώσεις οἱ βουλευταί ὀφείλουν νά ἐκφέρουν μετά παρρησίας τήν γνώμην των, ὅσον καί ἄν διαφωνῇ ἡ Κυβέρνησις, διότι, ἀλλιῶς καί τήν ἐντολήν πού ἔλαβαν ἀπό τόν λαόν δέν ἐκπληροῦν καί τόν θεσμόν τῆς λαϊκῆς ἀντιπροσωπείας ἐξευτελίζουν... [31 Δεκεμβρίου 1928 - Συνέντευξη στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων Θεσσαλονίκης - Π.Κ., σελ. 565-567]

Τα κόμματα και η «βελτίωσις του κουνοβουλευτισμού» ... Εἰς τήν ὁδόν τῆς βελτιώσεως τοῦ κοινοβουλευτισμοῦ ὑπάρχει στάδιον τιμίας καί εὐσυνειδήτου συνεργασίας, εἰς τήν ὁποίαν καλοῦνται πάντα τά κόμματα νά συνεισφέρουν ὅ,τι δύνανται νά συνεισφέρουν... [26 Ιανουαρίου 1934 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 760]

Η διόρθωση των «ελαττωμάτων του κοινοβουλευτισμού» Ἡ διόρθωση τῶν ἐλαττωμάτων τοῦ κοινοβουλευτισμοῦ (...) μπορεῖ νά γίνῃ ἄν κατορθώσουμε νά συνδυάσουμε μέ τό ἀντιπροσωπευτικό πολίτευμα, μέ τόν προσδιορισμό τῆς Κυβερνήσεως ἀπό τή Βουλή, τόν περιορισμό τοῦ κομματικοῦ ἀνταγωνισμοῦ, τήν γενικώτερη συνεργασία τῶν κομμάτων στήν διακυβέρνηση τοῦ τόπου, τήν σταθερότητα τῶν Κυβερνήσεων καί τήν πιό ἀπρόσκοπτη ἐπιβολή τῶν ζωτικωτέρων συμφερόντων, τήν πειθαρχία στό σύνολο μέ τήν διατήρηση τοῦ ἐλεύθερου ἐλέγχου τῶν Κυβερνητικῶν πράξεων καί τήν χρησιμοποίηση τῆς πρωτοβουλίας ὅσο τό δυνατόν περισσοτέρων ἱκανῶν προσώπων

84


στή λύση τῶν πολιτικῶν προβλημάτων τοῦ τόπου. Σπουδαιότερο μέσον γιά τήν ἐπιτυχία αὐτοῦ τοῦ συνδυασμοῦ εἶναι (...) ἡ ὑποχρεωτική συμμετοχή τῶν μεγαλυτέρων τοὐλάχιστον κομμάτων στήν Κυβέρνηση μέ τήν ὁποία, χωρίς νά παραβλάπτεται ἡ ἐπιδίωξη ἀπό κάθε κόμμα τῶν ἀρχῶν του, θά ἐξασφαλιστῇ δημοκρατικώτερη διακυβέρνηση τοῦ τόπου, ἀφατρίαστη διοίκηση, ἐξύψωση τῶν Νομοθετικῶν Σωμάτων πού ἔτσι θά ἀποκτήσουν μεγαλύτερο κῦρος, γιατί αὐτά θά ἔλυαν τίς διαφορές μεταξύ τῶν μελῶν τῆς Κυβερνήσεως (...). Μία τέτοια διακυβέρνηση τοῦ τόπου θά περιόριζε τό ἀνεύθυνο τῶν κομμάτων πού εἶναι μειοψηφία, ἀλλά καί συγχρόνως τήν ἀπεριόριστη ἐκμετάλλευση τῆς ἐξουσίας ἀπό τά κόμματα τῆς πλειοψηφίας, θά ἐξασφάλιζε ἀκόμη τήν ἀπρόσκοπτη λειτουργία τῆς δικαιοσύνης (...) ἐνῶ ὁ θεσμός τοῦ προέδρου τῆς Δημοκρατίας, χωρίς καμμιά αὔξηση τῶν δικαιωμάτων του, θά ἔπαιρνε μεγαλύτερη σημασία (...). Ἐφαρμοζόμενης τῆς μεγάλης αὐτῆς μεταρρυθμίσεως, θά βοηθοῦσαν τήν διόρθωση τῶν ἐλαττωμάτων τοῦ κοινοβουλευτισμοῦ, ἐκτός ἀπό τήν ἐπαναφορά τοῦ ἀναλογικοῦ συστήματος, ἡ αὔξηση τῶν ἀντιπροσώπων τῶν ἐπαγγελματικῶν ὀργανώσεων καί ἰδίως τῶν Πανεπιστημίων στήν Γερουσία καί ἡ ὑποχρεωτική γνωμοδότηση πάνω στά νομοσχέδια ἰδιαιτέρων συμβουλίων ἀπό εἰδικούς, σέ τρόπο πού νά γίνωνται γνωστές καί νά λαμβάνωνται ὑπ’ ὄψιν καί οἱ γνῶμες τῶν εἰδικῶν καί τῆς ὑπηρεσίας καί νά παρεμποδίζεται, κατά τό δυνατόν, ἡ νομοθετική ἀσυνέπεια καί ἡ αὐθαιρεσία... [27 Μαρτίου 1934 - Λόγος σε πανηγυρικό γεύμα για τα δέκα χρόνια της Δημοκρατίας - Π.Κ., σελ. 782-783]

«Να ενταφιάσωμεν οριστικώς το παρελθόν...» ... Πρέπει νά ἀναγνωρίσωμεν ὅτι δέν μποροῦμεν νά κυβερνώμεθα μέ τό παληό καλούπι τῶν μονοπλεύρων κυβερνήσεων, τοῦ ἀκράτου λεγομένου κοινοβουλευτισμοῦ. Εἶναι ἀνάγκη νά προσαρμόσωμεν τό πολίτευμά μας μέ τάς νεωτέρας συνθήκας τῆς ἐξελίξεως τῶν κοινωνικῶν ἀναγκῶν. (...) Εἶναι ἀνάγκη νά συνεννοηθῶμεν, νά ἐνταφιάσωμεν ὁριστικῶς τό παρελθόν καί ὄχι μέ λόγια ἀλλά μέ ἔργα... [27 Απριλίου 1936 - Αγόρευση στη Βουλή μετά τις προγραμματικές δηλώσεις της Κυβέρνησης Μεταξά - Π.Κ., σελ. 837]

Το σύστημα των κυβερνήσεων με τη συμμετοχή των κομμάτων Τό σύστημα τῶν ἐθνικῶν κυβερνήσεων μέ τήν συνεργασία τῶν κομμάτων, δηλαδή τοῦ σχηματισμοῦ κυβερνήσεως ἀπό ὅλα ἤ τά περισσότερα κόμματα, παρά


85

τήν δυνατότητα σχηματισμοῦ ὁμοιογενοῦς κυβερνήσεως ἀπό πλειοψηφοῦν κόμμα (...) ἀπεδείχθη παντοῦ ὅπου ἐφαρμόσθηκε ἐξαιρετικά καρποφόρον (...). Καί ἐρωτᾶται: Ἀφοῦ εἶναι προφανῆ τά ἀγαθά ἀποτελέσματα τοῦ συστήματος διακυβερνήσεως, τό ὁποῖον δημιουργεῖ κυβερνητική εὐστάθειαν, ἀσφαλίζει τήν συνέχειαν εἰς τήν πολιτικήν, περιορίζει τά κομματικά πάθη καί τήν φατριαστικήν ἐκμετάλλευσιν τῆς ἐξουσίας (...), διατί νά μήν ἐπιδιωχθῇ νά ἐπιβληθῇ τό σύστημα τοῦτο καί διά συνταγματικῆς διατάξεως; [27 Μαρτίου 1934, ό.π.]

Η μεταρρύθμιση του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος ... Ἡ ἀντίληψις περί πλήρους διακρίσεως τῶν ἐξουσιῶν προῆλθεν ἐκ πλάνης. Ἡ ἀκριβής ἔννοια τῆς ἀρχῆς τῆς διακρίσεως τῶν ἐξουσιῶν εἶναι ὅτι ἡ διαχείρισις τῶν ἐξουσιῶν ἔχει ἀνατεθῆ εἰς ἰδιαίτερα ὄργανα, τά ὁποῖα ὅμως ἀμοιβαίως ἐπηρεάζονται. Μέ τό σύστημα δέ τοῦ ἀμιγοῦς κοινοβουλευτισμοῦ ὁ ἐπηρεασμός εἶναι μέγιστος καί φθάνει μέχρι πλήρους συγχύσεως. Μέ τό προτεινόμενον σύστημα (τῆς ἐθνικῆς -συλλογικῆς κυβερνήσεως) θά ἐξακολουθήσῃ ἡ διαχείρισις τῶν ἐξουσιῶν, μέ τά ἰδιαίτερα ὄργανα, τά ὁποῖα ἐπίσης θά ἐπηρεάζωνται ἀμοιβαίως, μέ τήν διαφοράν ὅτι ἑκάστη ἐξουσία θά ἀποκτήσῃ κάποιαν ἀνεξαρτησίαν καί αὐτενέργειαν ἐπωφελῆ διά τό γενικώτερον συμφέρον. Καί τοῦτο διότι ἀφενός ἡ κυβέρνησις δέν θά δύναται νά ἀνατραπῇ ὁποτεδήποτε καί νά ἐκβιασθῇ ἀπό τά μέλη τῆς νομοθετικῆς ἐξουσίας, ἔχοντα τήν συναίσθησιν ὅτι ἐκ τῆς γνώμης αὐτῆς καί τῆς ψήφου δέν δύναται νά προκληθῇ ἀνατροπή τῆς κυβερνήσεως, ἐλευθερώτερον δέ θά ἐξετάζουν τά νομοθετικά σχέδια καί θά ἀσκοῦν τόν κοινοβουλευτικόν ἔλεγχον (...). Τά κυριώτερα ἐκ τῶν ἐλαττωμάτων τοῦ κοινοβουλευτισμοῦ εἶναι τά ἀκόλουθα: Δημιουργία δυσχερειῶν εἰς τήν νομοθετικήν λειτουργίαν διά προκλήσεως ἀτελευτήτων συζητήσεων, μή θιγουσῶν συνήθως τήν οὐσίαν τῶν ζητημάτων καί ἐμπνεομένων ἀπό κομματικόν πνεῦμα, πρόκλησις συχνά ἄνευ ἀποχρῶντος λόγου πολιτικῶν ζητημάτων εἰς τήν Βουλήν διά καθαρῶς κομματικούς σκοπούς, ἀπουσία εἰδικῶν προσώπων ἀπό τό νομοθετικόν σῶμα, καθισταμένου οὕτω ὄχι ἐπαρκῶς ἱκανοῦ πρός μελέτην τῶν νεωτέρων προβλημάτων τά ὁποῖα ἀπασχολοῦν τό κράτος, δημιουργία ἐμποδίων εἰς τήν κυβερνητικήν δρᾶσιν, ἀστάθεια κυβερνητική, πολιτική ἀσυνέπεια, σύγχυσις ἐξουσιῶν, προκαλοῦσα ἀφενός πολλάκις ὑποταγήν τοῦ ἀντιπροσωπευτικοῦ σώματος εἰς τήν κυβέρνησιν καί ματαίωσιν οὐσιαστικήν τοῦ κοινοβουλευτικοῦ ἐλέγχου καί ἀφετέρου ἀνάμιξιν τοῦ ἀντιπροσωπευτικοῦ σώματος εἰς τήν διοίκησιν, προκαλοῦσαν

86


κομματικήν ἐκμετάλλευσιν τῆς ἐξουσίας, παραλύουσαν τάς ὑπηρεσίας καί συντελοῦσαν εἰς τήν καταπάτησιν τῆς ἀρχῆς τῆς ἐλευθερίας καί τῆς ἰσότητος, διευκόλυνσις τῆς ἐπικρατήσεως διά μέσων ὄχι θεμιτῶν, δηλαδή τῆς δημαγωγίας καί τοῦ χρήματος, παραγκώνισις τῶν τιμιωτέρων καί ἱκανωτέρων ἀπό τούς ἔχοντας ρητορικά μόνον χαρίσματα καί ἐλαστικόν χαρακτῆρα καί ἀναπτύσσοντας μεγάλην δραστηριότητα πρός ἱκανοποίησιν ἀτομικῶν ἀξιώσεων, δημιουργία μεταξύ λαοῦ καί ἐκτελεστικῆς ἐξουσίας μίας ὀλιγαρχικῆς τάξεως ἐξ ἐπαγγέλματος πολιτευτῶν (βουλευτοκρατία), ἐκμετάλλευσις φατριαστική τῆς ἐξουσίας ἀπό μίαν πλειοψηφίαν, πολλάκις παροδικήν, ἐπηρεασμός τοῦ κράτους ἀπό κεφαλαιοκρατικά συμφέροντα, παραγκώνισις τοῦ γενικωτέρου συμφέροντος τῶν κομμάτων ἤ τῶν ὁμάδων, κομμάτιασμα τοῦ κράτους, ἐξασθένησις τῆς πειθαρχίας εἰς τό σύνολον, ἐξασθένησις τοῦ κράτους. Πρός περιορισμόν τῶν ἐλαττωμάτων αὐτῶν ἐλήφθησαν εἰς διάφορα κράτη μερικά μέτρα, ὅπως ὁ περιορισμός τῶν ἀτελευτήτων συζητήσεων καί τῆς συχνῆς προκλήσεως ζητημάτων ἐμπιστοσύνης διά τροποποιήσεως τοῦ κανονισμοῦ τῆς Βουλῆς, ἡ ἀναλογική, ἡ μεταρρύθμισις τοῦ δευτέρου νομοθετικοῦ σώματος, ἡ ἐπαγγελματική ἐκπροσώπησις, ἡ εὔρυνσις τῆς τοπικῆς αὐτοδιοικήσεως, ἡ ἐπί τι χρονικόν διάστημα μονιμοποίησις τῆς κυβερνήσεως, ἡ καθιέρωσις τοῦ θεσμοῦ τῆς ἐκδόσεως νομοθετικῶν διαταγμάτων κατόπιν εἰδικῆς ἐξουσιοδοτήσεως καί ἐγκρίσεως ἐκ μέρους κοινοβουλευτικῶν ἐπιτροπῶν, ἡ καλυτέρα ὀργάνωσις τῆς διοικητικῆς δικαιοσύνης, ἡ καθιέρωσις τῶν συσκέψεων τῶν ἀρχηγῶν τῶν κομμάτων μετά τῆς κυβερνήσεως πρός καθορισμόν τῆς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς καί ἀντιμετώπισιν τῶν σπουδαιοτέρων ζητημάτων, κ.λπ. Τά μέτρα αὐτά, τά πλεῖστα τῶν ὁποίων ἐλήφθησαν ἀπό τοῦ παγκοσμίου πολέμου καί κατόπιν, δέν συνετέλεσαν ὥστε νά ἐπιτευχθῇ ἱκανοποιητική λειτουργία τοῦ κοινοβουλευτικοῦ πολιτεύματος καί τοῦτο διά τούς ἑξῆς λόγους: α. Ἐδημιουργήθησαν τεράστια ζητήματα ἀπαιτοῦντα ταχεῖαν λῆψιν ριζικῶν μέτρων. β. Ἐντάθηκαν οἱ κοινωνικές ἀντιθέσεις. γ. Αὐξήθηκε ἡ ἀνάγκη διευθύνσεως τῆς οἰκονομίας ἐκ τῶν ἄνω. δ. Διευρύνθηκε ἡ κομματική ἐκμετάλλευσις τοῦ κράτους. ε. Αὐξήθηκε ἡ ἀνάγκη ἐφαρμογῆς σταθερᾶς ἐξωτερικῆς πολιτικῆς. στ. Καλλιεργήθηκε στούς λαούς ἡ ἀπαίτηση γιά πιό γρήγορη καί πιό ἄμεση ἐπέμβαση τοῦ κράτους. Αἱ νέαι αὐταί μεταπολεμικαί συνθῆκαι ἐξόγκωσαν τά ἐλαττώματα τοῦ ἀκράτου κοινοβουλευτικοῦ συστήματος καί αὔξησαν τήν ἐναντίον αὐτοῦ ἀντίδρασιν


87

πού ἐκδηλώνεται εἰς πολλά κράτη εἰς ἕνα ἀπροκάλυπτον πόλεμον ἐναντίον τῶν κομμάτων (...). Ἡ μεταρρύθμισις τοῦ πολιτεύματος πρέπει νά εἶναι ἡ διά τοῦ Συντάγματος καθιέρωσις τοῦ συστήματος ἐθνικῶν κυβερνήσεων (...). [11, 12, 13 Ιουνίου 1936 - εφ. Ανεξάρτητος (ομιλία του Α.Π. σε συνεδρίαση της Εταιρείας των Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών στις 4.6.1936) - Π.Κ., σελ. 849 επ.]

3. Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΙΔΕΑ (ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟΙ ΑΓΩΝΕΣ) «... Δεν έχει ωριμάσει η δημοκρατική ιδέα εις τον λαόν» ... Θά ἦτο σήμερον εἰς ἄκρον ἐπιβλαβής ἡ εἰς δημοκρατίαν μεταβολή τοῦ πολιτεύματος ἕνεκα τῶν ἐσωτερικῶν ἀνωμαλιῶν, εἰς τάς ὁποίας ἤθελεν ἐμβάλει τό Κράτος, καί διότι ἡ δημοκρατική ἰδέα δέν ἔχει ὡριμάσει εἰς τόν λαόν (...). [29 Αυγούστου 1909 - «Τι πρέπει να γίνη» (:Κοινωνιολογική Εταιρεία) - Π.Κ., σελ. 52]

Η αλλαγή της μορφής του πολιτεύματος ... Μετά τόν τραυματισμόν τοῦ Βενιζέλου εἰς τόν σιδηροδρομικόν σταθμόν Παρισίων, ὑπεστήριζα ἐν ὑπουργικῷ συμβουλίῳ ὅτι τό ἔργον τῆς Κυβερνήσεως τῶν Φιλελευθέρων δέν θά ἦτο δυνατόν νά παγιωθῇ ἄν δέν ἤλλαζεν ἡ μορφή τοῦ πολιτεύματος. (...) Ὁ Βενιζέλος ὅμως τότε ἀντέκρουσε μετ’ ἀγανακτήσεως τήν πρότασίν μου, χαρακτηρίσας ὡς ἀχρήστευσίν του τήν ἄνοδον εἰς τήν Προεδρίαν τῆς Δημοκρατίας. Ἀντιθέτως, ἐγώ ἐφρόνουν ὅτι ἡ ἀποδοχή τῆς προτάσεώς μου (...) θά ἠμπόδιζεν ὅλας τά συμφοράς πού ἐπηκολούθησαν καί δέν θά εἴχαμε σήμερα ἀπειλή πολιτειακῶν ἐρίδων ... [15 Οκτωβρίου 1933 - Συνέντευξη στην εφ. Επιθεώρησις Νέας Ελλάδος Πατρών - Π.Κ., σελ. 751]

«Να κατισχύση το δημοκρατικόν πνεύμα ...» Εἶναι ἀνάγκη νά διαπαιδαγωγηθῇ πολιτικῶς ὁ λαός (...) νά κατισχύσῃ τό δημοκρατικόν πνεῦμα. (...) Μ’ αὐτό δέν ἐννοοῦμεν μόνο πρόγραμμα περιλαμβάνον τήν κατάργησιν τοῦ θεσμοῦ τῆς Βασιλείας ἀλλά τό ξερρίζωμα ἀπό τήν ψυχήν τῶν ἀνθρώπων κάθε ὑποτελείας. Ἀπαιτεῖται ἀναγνώρισις ὑπό τῶν πλειοψηφιῶν ἴσων πολιτικῶν δικαιωμάτων καί εἰς τάς μειοψηφίας. (...) Ἄλλαι ἀρχαί ἀναπόσπαστοι ἀπό τήν δημοκρατικήν ἰδέαν εἶναι ἡ ὀργάνωσις

88


τοῦ Κράτους καί ἡ λειτουργία του, κατά τρόπον ἐξασφαλίζοντα ἐσωτερικῶς μέν τήν κατάλληλον χρησιμοποίησιν τῶν τιμίων καί τῶν ἱκανῶν, ἰσότητα ἀπέναντι πάντων τῶν πολιτῶν, ἀδιακρίτως τάξεως, ἐθνότητος, θρησκείας ἤ φύλου, σεβασμοῦ ἀπολύτου τοῦ ἀνθρώπου ὡς τῆς ἀνωτάτης ἠθικῆς ἀξίας (...). Θά ἦτο ἀναχρονισμός ἀσυγχώρητος ἐάν ἐφανταζόμεθα ὅτι ἡ δημοκρατία ἠμπορεῖ νά σημαίνῃ μόνον ὡρισμένα πολιτικά δικαιώματα καί ὡρισμένην πολιτειακήν ὀργάνωσιν. Ἡ πολιτική ἰσότης καί ἐλευθερία, ἡ κατάργησις κάθε θετῆς πολιτικῆς ἐπιβολῆς ἐκ τῶν ἄνω, εἶναι ἀγαθόν ἀτελές καί δέν ἐπιτυγχάνει πλήρως τόν σκοπόν του ἐφόσον δέν συμβαδίζει μ’ αὐτόν οἰκονομική ἀνεξαρτησία καί ἰσότης, δηλ. δημιουργία ἐξίσου δι’ ὅλους εὐνοϊκῶν συνθηκῶν πρός ἀνάπτυξιν καί προαγωγήν των. (...) Ἡ μορφή τοῦ πολιτεύματος δέν εἶναι τό ἅπαντον τῆς δημοκρατικῆς ἰδεολογίας, θά ἦτο δέ μάλιστα δυνατόν τό πολιτειακόν ζήτημα νά τεθῇ εἰς δευτέραν μοῖραν ἀπέναντι τῶν ἄλλων δημοκρατικῶν ἀρχῶν. Ἀλλά ἱστορική ἀνάγκη θέτει τήν κατάργησιν τοῦ θεσμοῦ τῆς Βασιλείας εἰς τήν πρώτην γραμμήν. Διότι ὁ θεσμός αὐτός ἀπό τό 1918 εἰς τίποτε ἄλλο δέν ἐχρησίμευσε παρά εἰς τό νά δηλητηριάζῃ τήν ψυχήν τοῦ λαοῦ. (...) Νομίζω ὅτι καί μόνον διά τῆς ἐγκαθιδρύσεως τῆς δημοκρατίας θά ἦτο δυνατόν νά ἀποκτήσῃ ὁ λαός τήν παλαιάν του αὐτοπεποίθησιν καί τό ἀνώτερον ἠθικόν πού τοῦ χρειάζεται πρός συνέχισιν τοῦ ἀγῶνος καί ἐξασφάλισιν τῶν ἐθνικῶν του δικαίων ... [14-15 Ιουλίου 1922 - εφ. Ελεύθερος Τύπος - Π.Κ., σελ. 332-334]

«... Θέλομεν την Δημοκρατίαν έμπλεων δικαιοσύνης και ανθρωπισμού ...» ... Ζητήματα τόσον μεγάλα ὅπως τό πολιτειακόν δέν δύνανται νά λυθοῦν παρά εὐθέως καί δι’ ἀπροκαλύπτου ἀγῶνος. (...) Δέν θέλομεν τήν Δημοκρατίαν ἐκδικήτριαν, τήν θέλομεν ἔμπλεων δικαιοσύνης καί ἐπιεικίας καί ἀνθρωπισμοῦ. Ὑποβάλλομεν δύο ψηφίσματα, ἕν περί ἐκπτώσεως τῆς Δυναστείας Γεωργίου τοῦ Α΄ (...) καί ἕν ἄλλο περί καθιερώσεως τοῦ Δημοκρατικοῦ πολιτεύματος: Ἡ Δ΄ ἐν Ἀθήναις Συντακτική τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις, προσηλωμένη εἰς τήν ἐκπλήρωσιν τῆς κύριας ἀποστολῆς της, ἡ ὁποία συνίσταται εἰς τήν σύνταξιν πολιτεύματος, ἀσφαλίζοντος πλήρως τάς ἐλευθερίας τοῦ Λαοῦ (...) ἔχουσα δέ πρό ὀφθαλμῶν ἀφ’ ἑνός μέν τήν τελείαν ἀποτυχίαν τοῦ βασιλικοῦ θεσμοῦ εἰς τήν Ἑλλάδα καί τήν ὀλέθριαν δρᾶσιν τῶν ξένων δυναστειῶν, ἀφ’ ἑτέρου δέ τόν χαρακτῆρα καί τάς δημοκρατικάς ἰδέας τοῦ Λαοῦ, αἱ ὁποῖαι τόσον περιτράνως ἐξεδηλώθησαν εἰς τάς ἐκλογάς τῆς Ἐθνικῆς Συνελεύσεως (...) ψηφίζει ὅπως ἡ Ἑλλάς συνταχθῇ εἰς Δημοκρατίαν κοινοβουλευτικῆς μορφῆς ὑπό τόν ὅρον τῆς


89

ἐγκρίσεως τοῦ ψηφίσματος τούτου ἀμέσως ὑπό τοῦ Λαοῦ, διά δημοψηφίσματος ἐνεργουμένου μ’ ὅλας τάς δυνατάς ἐγγυήσεις ἀμεροληψίας τάς ὁποίας θέλει ὁρίσει εἰδικός νόμος (...). Δέν εἶναι ἡ πολιτική τῶν ταλαντεύσεων καί τῶν πλαγίων δρόμων ἡ ὁποία ἠμπορεῖ νά φέρῃ ἀγαθά ἀποτελέσματα ἀλλ’ ἡ πολιτική ἡ σταθερά, ἡ εὐθεῖα (...). Φροντίσατε λοιπόν ἡ Δημοκρατία ἡ Ἑλληνική νά μήν εἶναι ζήτημα ἑνός μόνον κόμματος ἀλλά ὅλων τῶν Ἑλλήνων, νά εἶναι λευκή, ἔμπλεως δικαιοσύνης καί ἀνθρωπιστική καί τότε θά ἰδῆτε τί ἠμπορεῖ νά κάμῃ ὁ Ἑλληνικός Λαός ... [23 Ιανουαρίου 1924 - Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση - Π.Κ., σελ. 370-378]

«... Να σβύσωμεν το σκοτεινόν και αμαρτωλόν παρελθόν ...» ... Σήμερον ὁ ἑλληνικός λαός καλεῖται διά τῆς ψήφου του νά καθορίσῃ τό πολίτευμά του καί συγχρόνως νά θέσῃ τέρμα εἰς μίαν τόσον ἀνώμαλον καί θλιβεράν περίοδον τῆς ἱστορίας του. (...) Ὅσοι ἐπιθυμοῦν νά ἐπαναζήσωμεν τάς ἡμέρας τοῦ μεσαιωνισμοῦ, τῆς ἀτιμώσεως καί τῆς ἐθνικῆς καταστροφῆς εἶναι ἐλεύθεροι νά ψηφίσουν σήμερον ὑπέρ τῆς βασιλείας. (...) Ὅσοι ἀντιστρόφως θέλουν νά σβύσωμεν τό σκοτεινόν καί ἁμαρτωλόν παρελθόν, νά ἀρχίσωμεν νέαν ζωήν, πραγματικά ἐλεύθεροι καί ἴσοι ὅλοι καί νά ἐπιδοθῶμεν ἀδελφωμένοι εἰς δημιουργικήν ἐργασίαν θά ψηφίσουν ὑπέρ τῆς Δημοκρατίας (...). Εἰς τήν ψυχήν τῆς μεγάλης πλειοψηφίας τοῦ λαοῦ εἶμαι βέβαιος ὅτι κυριαρχεῖ ἰσχυρά ἡ θέλησις πρός τήν ζωήν, τήν ἀναδημιουργίαν, τήν γαλήνην. Καί ἡ θέλησις αὐτή θά ἐπισφραγισθῇ μέ τό πάνδημον «ΝΑΙ», τό ὁποῖον θά ἐξέλθῃ ἀπό τάς κάλπας ἀπόψε. Ὅλοι οἱ πολῖται καλοῦνται νά ἐκπληρώσουν τό καθῆκον των. [13 Απριλίου 1924 - Απόσπασμα του «πρωθυπουργικού διαγγέλματος» - Π.Κ., σελ. 394]

«Η πολιτική διαπαιδαγώγησις του λαού» ... Μετά τήν μεγάλην δημοκρατικήν νίκην (τῆς 13ης Ἀπριλίου 1924) ἕνα μέγα μέρος τοῦ πολιτικοῦ κόσμου (...) παρεῖδεν ὅτι ἡ οὐσία τῆς τελευταίας μεγάλης πολιτειακῆς μεταβολῆς δέν ἐξαντλεῖται μέ τήν ἀντικατάστασιν τοῦ ἀνωτάτου κληρονομικοῦ ἄρχοντος δι’ αἱρετοῦ τοιούτου. Ὅτι ἀναγκαῖον συμπλήρωμα εἶναι ἡ ἐκλαΐκευσις τοῦ κράτους, ἡ πραγματικωτέρα ἐξυπηρέτησις τῶν γενικωτέρων συμφερόντων, ἡ πολιτική διαπαιδαγώγησις τοῦ λαοῦ. Καί ἐξηκολούθησαν τάς παλαιάς πολιτικάς μεθόδους, τῶν ὁποίων βάσις εἶναι τό ψεῦδος καί σκοπός ἡ

90


ἱκανοποίησις ἀτομικῶν συμφερόντων καί ἡ ἐξυπηρέτησις τῆς φατρίας. (...) Δέν εἶδαν εἰς τήν δημοκρατικήν ἰδέαν παρά τήν ἱκανοποίησιν τῆς προσωπικῆς των ἀντιθέσεως πρός τήν ἀντίπαλον πολιτικήν παράταξιν, οὐδέποτε ἐνεβάθυναν εἰς τήν ὑψηλοτέραν ἔννοιαν τῆς Δημοκρατίας (...). Τοιουτοτρόπως, ὠθεῖται ὁ τόπος εἰς τήν ἀδιαλλαξίαν, διευκολύνεται ἡ δημιουργία δύο παρατάξεων πρός βλάβην τῶν γενικωτέρων λαϊκῶν συμφερόντων ἐπί κινδύνῳ τοῦ δημοκρατικοῦ καθεστῶτος. Ἀλλ’ αὐτό δέν εἶναι ἡ θέλησις τοῦ λαοῦ, δέν ἀνταποκρίνεται εἰς τήν ἀληθῆ ἔννοιαν τῆς Δημοκρατίας (...). [26 Αυγούστου 1924 - εφ. Δημοκρατία - Π.Κ., σελ. 423-425]

«Η ευρυτέρα ιδέα της Δημοκρατίας» ... Εἶναι ἀληθές ὅτι ἡ εὐρυτέρα ἰδέα τῆς Δημοκρατίας δέν ἐπραγματοποιήθη ἀκόμη. Ὄχι μόνον διότι δέν καθιερώθησαν ὅλοι οἱ δημοκρατικοί θεσμοί ἀλλά καί διότι δέν διεπαιδαγωγήσαμεν ὅλοι τήν ψυχήν μας δημοκρατικῶς. (...) Ἀλλά διά τήν δημοκρατικήν καλλιέργειαν τῶν ψυχῶν θά χρειασθῇ καί καιρός καί διαρκής προσπάθεια ... [7 Ιουνίου 1925 - εφ. Δημοκρατία - Π.Κ., σελ. 494]

Η δημοκρατία και τα «μεγάλα λαϊκά συμφέροντα» ... Ἡ δημοκρατική κίνησις ἐξεπορεύθη ἀπό τήν ἀγωνίαν τοῦ Ἔθνους. (...) Ἀλλά ἡ Δημοκρατία δέν εἶναι ἁπλοῦς τύπος, δέν εἶναι ἔννοια στενή, ἀλλά πλατειά, τείνει νά ἀγκαλιάσῃ ὁλόκληρον τόν δημόσιον βίον καί αὐτόν ἀκόμη τόν οἰκονομικόν καί τόν κοινωνικόν. Δέν περιλαμβάνει μόνον τήν πληρότητα τῆς πολιτικῆς ἐλευθερίας. Εἶναι οὐσία, περιέχει τήν ἐξασφάλισιν τῆς ἱκανοποιήσεως τῶν κοινωνικῶν ἀναγκῶν, τῶν μεγάλων λαϊκῶν συμφερόντων. (...) Ὅταν ἐκοιτάξαμεν γύρω μας, ἀντελήφθημεν ὅτι πολλοί ἀπό ἐκείνους πού εὑρίσκοντο εἰς τάς τάξεις μας ἦσαν μόνον ἀντιβασιλικοί ἤ καί μόνον ἀντιδυναστικοί, δέν ἦσαν πραγματικοί δημοκρατικοί. (...) Ὅ,τι ἠμπορεῖ νά ἐμποδίσῃ βιαίας ἀνατροπάς εἶναι ἡ ἀκώλυτος λειτουργία τῶν φιλελευθέρων θεσμῶν, οἱ ὁποῖοι ἐπιτρέπουν νά ἔρχωνται εἰς τό φῶς τῆς ἡμέρας ὅλαι αἱ ἰδέαι καί νά ἀγωνίζωνται ἀγῶνα φανερόν ὁ ὁποῖος συντελεῖ νά διαφωτίζεται ὁ λαός (...). [12 Φεβρουαρίου 1926 - Λόγος στην επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου - Π.Κ., σελ. 511 επ.]


91

«Η επανάστασις εις τας ψυχάς του λαού» Ὅπως εἶναι συντεθειμένος ὁ Ἑλληνικός λαός κοινωνικῶς, δέν εἶναι δυνατόν διά μακρόν τοὐλάχιστον χρονικόν διάστημα νά τόν χωρίσουν μεγάλαι κοινωνικαί ἀντιθέσεις. (...) Δέν ἀρκεῖ ἡ ἀλλαγή τῶν θεσμῶν εἰς ἕναν τόπον ὅπως ἐπέλθῃ καλλιτέρευσις. Χρειάζεται καί μία ἠθική καί μία πολιτική ἐξύψωσις τοῦ λαοῦ, ἡ ὁποία δέν ἠμπορεῖ νά γίνῃ παρά μόνο μέ τό παράδειγμα, μέ τούς ἀγῶνες τούς πολιτικούς. Ἕνας λαός, ἄν θέλῃ νά εἶναι ἐλεύθερος, πρέπει νά εἶναι εἰς θέσιν κάθε ἡμέραν, κάθε στιγμήν, νά κατακτᾶ ἐκ νέου τήν ἐλευθερίαν του μέ τάς ἰδίας του δυνάμεις. Ὅ,τι ζητοῦμεν εἶναι μιά πραγματική Ἐπανάστασις. Ὄχι ἐκδηλουμένη εἰς τήν βίαν. Ἀλλά μιά ἐπανάστασις ριζικωτέρα, περιλαμβάνουσα κατά πρῶτον λόγον μιάν ἐσωτερικήν ἐπανάστασιν κάθε πολίτου, συνισταμένην εἰς τήν ἐκδήλωσιν τήν σταθεράν τῆς θελήσεως τῶν πολιτῶν νά εἶναι ἐλεύθεροι καί νά θεμελιώσουν κανόνας δικαίους πολιτικῆς ζωῆς (...). Τά κόμματα δέν ἀποτελοῦν σκοπούς, εἶναι μέσον, εἶναι ὄργανα ἐξυπηρετήσεως τῶν γενικοτέρων συμφερόντων (...). Ὅπως τά κόμματα δέν ἠμποροῦν νά ἀποτελέσουν ἐμπόδιον εἰς τό νά εὕρῃ τόν δρόμον του ὁ λαός, κατά μείζονα λόγον δέν ἠμποροῦν νά ἀποτελέσουν ἐμπόδιον οἱ ἀρχηγοί τῶν κομμάτων. (...) Αὐτή καί μόνον ἡ λαϊκή ἐπανάστασις, ἡ ἐπανάστασις εἰς τάς ψυχάς καί τήν θέλησιν ὁλοκλήρου τοῦ λαοῦ ἠμπορεῖ νά ἐξασφαλίσῃ τό μέλλον τῆς Δημοκρατίας καί τήν ὑπόστασιν τῆς Ἑλλάδος ... [12 Φεβρουαρίου 1926 - Λόγος στην επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου - Π.Κ., σελ. 525-527]

«Η Δημοκρατία στηρίζεται εις την αρετήν όλων των πολιτών» ... Ἡ Δημοκρατία πραγματοῦται τόσον περισσότερον ὅσον μεγαλυτέραν πολιτικήν μόρφωσιν ἔχει ὁ λαός (...) ὅσον περισσότερον εἶναι προικισμέναι μέ πολιτικήν ἀντίληψιν καί τόλμην, μέ ὑψηλόν φρόνημα αἱ διευθύνουσαι τάξεις (ἐπιστήμονες, διανοούμενοι, προϊστάμενοι οἰκονομικῶν ἤ ἐπαγγελματικῶν ὀργανώσεων), ὅλοι ἐν γένει οἱ ἐπηρεάζοντες στενώτερον ἤ εὐρύτερον κύκλον προσώπων (...) καί συντελοῦν εἰς τόν σχηματισμόν δημοσίας πολιτικῆς γνώμης. Αἱ διευθύνουσαι τάξεις πρέπει νά ἐξυψωθοῦν πολιτικῶς. Ἡ Δημοκρατία στηρίζεται εἰς τήν ἀρετήν ὅλων τῶν πολιτῶν, κατ’ ἐξοχήν τῶν διευθυνουσῶν τάξεων. (...) Ἡ κατάργησις τοῦ κληρονομικοῦ ἄρχοντος, ἡ ἰσότης τῶν πολιτικῶν δικαιωμάτων, ἡ ἐξάρτησις ὅλων τῶν πολιτειακῶν παραγόντων ἀπό τήν θέλησιν τοῦ λαοῦ συμβολίζουν τά σημεῖα τῆς γενικωτέρας πολιτικῆς καί κοινωνικῆς κατευθύνσεως τήν ὁποίαν ἐπιβάλλει αὐτή ἡ ἰδέα τῆς Δημοκρατίας. Καί εἶναι

92


αὐτά τά σημεῖα ἡ δημιουργία ἐξ ἴσου εὐνοϊκῶν συνθηκῶν διά τήν ἀνάπτυξιν τῆς προσωπικότητος κάθε ἀνθρώπου, ἡ κατάργησις κάθε ἐκ κληρονομίας πλεονεκτικῆς θέσεως, ἡ κατάργησις κάθε ἐκμεταλλεύσεως ἀνθρώπων ... [12 Φεβρουαρίου 1929 - Λόγος στην επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου στο θέατρο Λευκού Πύργου Θεσσαλονίκης (εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων Θεσσαλονίκης, 13.12.1929) - Π.Κ., σελ. 57 επ.]

«Πολύτιμο αγαθό η Δημοκρατία» ... Ποτέ ἄλλοτε στά δέκα χρόνια πού πέρασαν δέν αἰσθανθήκαμε, ὅπως τώρα, τί πολύτιμο ἀγαθό εἶναι ἡ Δημοκρατία, ποτέ ἄλλοτε δέν ποθήσαμε τόσο τό οὐσιαστικό της περιεχόμενο (...). Γνωρίζουμε πόσες σκότιες δυνάμεις ἐναντιοῦνται στήν ἀληθινή Δημοκρατία. Ξέρουμε ποιά μεγάλα κεφαλαιοκρατικά συμφέροντα, ποιές προλήψεις, ποιοί κομματικοί ἐγωϊσμοί πρέπει νά ὑπερνικηθοῦν γιά νά πραγματοποιηθῇ ὁ μεγάλος δημοκρατικός σκοπός. Γνωρίζουμε ἀκόμη ὅτι ἐκεῖνες οἱ τάξεις, ἀγροτικές καί ἐργατικές, πού ἔχουν τό μεγαλύτερο συμφέρον γιά τήν ἐπικράτηση τῆς πραγματικῆς δημοκρατικῆς ἰδεολογίας δέν εἶναι ἀκόμη ἑνωμένες, συντεταγμένες ὅπως θά ἔπρεπε γιά ἕνα τόσο μεγάλο ἀγῶνα. (...) Ὅμως ἔχουμε πεποίθηση ὅτι ὅλες οἱ δυσκολίες αὐτές θά ὑπερνικηθοῦν. [12 Φεβρουαρίου 1932 - Λόγος στον Δημοκρατικό Σύλλογο - Π.Κ., σελ. 712]

«Η Δημοκρατία εθνική και όχι κομματική υπόθεση» ... Οἱ κρατοῦντες ἔχουν πεισθῆ ὅτι τό ὑπέρ τῆς Δημοκρατίας ρεῦμα ὀγκοῦται καί ἀπειλεῖ νά παρασύρῃ κάθε ἀντίστασιν (...). Ὁ Ἑλληνικός Λαός δέν ἐλησμόνησε τά παθήματα καί τήν συμφοράν πού ὑπέστη ἐπί τοῦ βασιλικοῦ καθεστῶτος. Μέ φρίκην τά ἐνθυμεῖται καί ἐξανίσταται καί εἰς τήν σκέψιν μόνον ὅτι εἶναι δυνατόν νά ἀναβιώσουν αἱ αὐλικαί κλίκαι καί ραδιουργίαι, ἡ ἐπιβολή ἐκ τῶν ἄνω, ἡ καλλιέργεια τοῦ πνεύματος τῆς αὐθαιρεσίας καί αὐλοκολακείας (...). Ὁ Λαός αἰσθάνεται τήν ἀνάγκην τῆς ἐσωτερικῆς ἑνότητος, ἡ ὁποία βλέπει ὅτι εἶναι δυνατόν νά ἐπιτευχθῇ μόνον ὑπό τό δημοκρατικόν πολίτευμα πού εἶναι ἀπρόσωπον, πού διευκολύνει περισσότερον ἀπό κάθε ἄλλο τήν προσαρμογήν τῆς διακυβερνήσεως τοῦ τόπου εἰς τήν θέλησιν τοῦ λαοῦ, πού ὠθεῖ εἰς προοδευτικήν ἐξέλιξιν καί δημιουργεῖ εὐνοϊκωτέρας συνθήκας δι’ ὅλους τούς μοχθοῦντας ἀνθρώπους καί καλλιεργεῖ τά εὐγενέστερα καί ἀνθρωπιστικώτερα


93

94


αἰσθήματα, τό πολίτευμα πού ἔχει τήν λογικήν ὑπέρ αὐτοῦ, καλεῖται συγχρονισμένον καί τό ὁποῖον δικαιοῦται νά ἔχῃ ὁ Ἑλληνικός Λαός ὕστερα ἀπό ἑνός αἰῶνος ἐλευθέρου βίου. Αὐτοί εἶναι οἱ λόγοι πού συντελοῦν ὥστε ἡ Δημοκρατία νά εἶναι ὄχι κομματική ἀλλ’ ἐθνική ὑπόθεση ... [26 Οκτωβρίου 1935 - «Δευτέρα έκκλησις προς τους φορείς των ενόπλων δυνάμεων» - Π.Κ., σελ. 810-813]

«Εμμονή εις τα δημοκρατικά ιδεώδη» ... Ἐμείναμεν πιστοί εἰς τήν Δημοκρατίαν καί ἐξακολουθοῦμεν νά πιστεύωμεν ὅτι ἡ Δημοκρατία εἶναι τό καλλίτερον πολίτευμα πού προσαρμόζεται εἰς τήν Ἑλλάδα. (...) Διαμαρτυρόμεθα διά τήν αὐθαίρετον κατάλυσιν τοῦ πολιτεύματος καί τῶν δικαίων τοῦ λαοῦ. Ἐάν εἰς τάς ψυχάς τῶν πολιτῶν δέν γιγαντωθῇ τό αἴσθημα τῆς διαμαρτυρίας ἐναντίον τῆς βίας καί τῆς νοθείας, δέν πρέπει νά ἀμφιβάλωμεν ὅτι νέοι προδόται θ’ ἀποτολμήσουν νά καταλάβουν τήν ἐξουσίαν καί νά σφετερισθοῦν τά δημόσια. Οἱ πολιτικοί ἄνδρες ἔχουν τήν ὑποχρέωσιν νά ἐνισχύσουν τόν λαόν ὅπως γιγαντωθῇ τό αἴσθημα τῆς διαμαρτυρίας. (...) Ὁ λαός πρέπει νά εἶναι παρασκευασμένος διά νά ἀντιμετωπίσῃ κάθε κίνδυνον νέας τυραννίας. (...) Δημοκρατία σημαίνει: ὁ σεβασμός τῶν ζωτικοτέρων συμφερόντων τοῦ λαοῦ, ἡ θέσις τοῦ συνόλου ὑπεράνω τῶν ἀτόμων. Ἡ Δημοκρατία εἶναι ἐχθρική πρός κάθε ἐνέργειαν φατριαστικήν τῶν ἐκμεταλλευομένων τήν ἐξουσίαν. Δι’ αὐτό κανείς ἄλλος ἀπό ἡμᾶς δέν εἶναι περισσότερον πολέμιος τῆς ἀναμίξεως τοῦ στρατοῦ εἰς τά κοινά. (...) Ἡ ἐμμονή μας εἰς τά δημοκρατικά ἰδεώδη σημαίνει ὅτι ἡ Δημοκρατία δέν εἶναι μόνον τύπος δι’ ἐκλογῶν ἀναδείξεως τοῦ ρυθμιστοῦ τοῦ πολιτεύματος, ἀλλά εἶναι καί οὐσία ἀφορῶσα τά οἰκονομικά, κοινωνικά καί πολιτικά δίκαια τοῦ λαοῦ. Γνωρίζετε μέ ποιόν φανατισμόν ὑπεστηρίξαμεν τήν κοινωνικήν νομοθεσίαν. Τό 1932, ὅταν συνθῆκαι δυσάρεστοι διά τό εἰς τήν ἐξουσίαν κόμμα τό ἠνάγκασαν νά ἐγκαταλείψῃ τήν ἀρχήν, ἥτις καί μοῦ προσεφέρθη, τήν ἐδέχθην ὑπό τόν ὅρον νά ψηφισθοῦν ἀμέσως αἱ κοινωνικαί ἀσφαλίσεις. Καί ὅταν τό κόμμα ἠρνήθη νά ψηφίσῃ τάς κοινωνικάς ἀσφαλίσεις, «ἐπέταξα» τήν ἐξουσίαν ... [22 Ιανουαρίου 1936 - Προεκλογικός λόγος στον Πειραιά (εφ. Ανεξαρτησία) - Π.Κ., σελ. 826-827]


95

4. ΕΘΝΟΣ – ΕΘΝΙΚΙΣΜΟΣ «Το ασφαλέστερον γνώρισμα του έθνους: η συνείδησις» ... Ἠμποροῦμεν νά ὁρίσωμεν τόν ἐθνικισμόν ὡς τήν προσπάθειαν ἑνός Ἔθνους πρός ἐπιβολήν του ἐντός τῶν ὁρίων του δι’ ἀποκρούσεως ἀλλοεθνοῦς ἐπιβολῆς ἤ διά συγχωνεύσεως εἰς ἕν ὅλον τῶν χωρισμένων μερῶν ἑνός Ἔθνους. Καί εἰς τάς δύο περιπτώσεις τό οὐσιῶδες εἶναι ἡ προσπάθεια πρός κυριαρχίαν τῆς ὑποστάσεως ὁλοκλήρου τοῦ Ἔθνους. Εἰς τήν κατηγορίαν τοῦ πολιτικοῦ ἐθνικισμοῦ ὑπάγονται ὁ ἀμυντικός, ὁ ἐπαναστατικός, ὁ ἀπελευθερωτικός, ὁ ἑνωτικός, ὁ ἀποχωριστικός ἐθνικισμός. (...) Κύρια μορφή ἐκδηλώσεως τοῦ πνευματικοῦ ἐθνικισμοῦ εἶναι ὁ γλωσσικός ἐθνικισμός. Κοινωνικός ἐθνικισμός, δηλ. ἀποκλεισμός ἀπό δεσμούς οἰκογενειακούς καί κοινωνικές σχέσεις στοιχείων ἀλλοεθνῶν εἰς ἐποχήν ἐντατικῆς καί γενικῆς διεθνοῦς ἐπικοινωνίας, ὅπως ἡ σημερινή, μόνον εἰς ἐξαιρετικάς περιστάσεις ἐθνικοῦ φανατισμοῦ μονομερῶς ἀπέναντι ὁρισμένου ἤ ὁρισμένων ξένων ἐθνῶν καί παροδικῶς ἀναπτύσσεται. Πρός ἀνάπτυξιν θρησκευτικοῦ ἐθνικισμοῦ ἀπαιτεῖται πρό παντός σύμπτωσις ἔθνους καί θρησκείας (...). Σήμερον βλέπομεν νά κυριαρχεῖ εἰς τήν πολιτικήν ζωήν τῶν πολιτισμένων λαῶν ἐθνικισμός (...) ὅλοι ἐπιδιώκουν νά συνταυτίσουν Ἔθνος καί Κράτος. (...) Τό ἀσφαλέστερον γνώρισμα τοῦ Ἔθνους εἶναι ἐσωτερικόν: ἡ συνείδησις, ἡ ἀναγνώρισις τῶν συγκροτούντων ἕνα ἔθνος ὅτι ἀποτελοῦν ἕνα ξεχωριστόν σύνολον (...). Τό μόνον πιθανόν εἶναι ὅτι ἡ διεθνής ἐπικοινωνία θά ἐπιφέρῃ τήν δημιουργίαν ἀνωτέρων πολιτειακῶν συνασπισμῶν πρός παγίωσιν τῆς εἰρήνης καί ἐν ἁρμονίᾳ πρός τήν σημερινήν οἰκονομικήν ἀνάπτυξιν. Ἀλλά οἱ συνασπισμοί αὐτοί θά εἶναι ὠφέλιμοι καί βιώσιμοι ἐάν στηριχθοῦν εἰς τήν ἀρχήν τῶν ἐθνοτήτων, δηλ. ἐάν ἀφήσουν μεγάλην ἐλευθερίαν κινήσεως εἰς τά ἔθνη καί ἀποκλείουν τήν ἐπιβολήν τοῦ ἑνός ἐπί τοῦ ἄλλου ... [Σεπτέμβριος-Δεκέμβριος 1916 - Αποσπάσματα της μελέτης του Α.Π. που δημοσιεύτηκε στο περ. Επιθεώρησις Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, τόμ. Ι, τχ. Α΄, σελ. 221 επ.]

Η αρχή του εθνικού αυτοπροσδιορισμού ... Ὑπάρχουσι πολῖται Ἕλληνες καί μάλιστα βουλευταί, οἱ ὁποῖοι ἔχουν τόσον στρεβλήν ἀντίληψιν πλήν ἄλλων καί τῶν κοινωνικῶν ἰδεῶν, ὑπέρ τῶν ὁποίων ἰσχυρίζονται ὅτι ἀγωνίζονται, ὥστε νά θεωροῦν τήν πραγματοποίησιν τῆς ἀρχῆς τοῦ ἐθνικοῦ αὐτοπροσδιορισμοῦ τοῦ Ἑλληνικοῦ Λαοῦ (μέ τήν Ναυμαχίαν τοῦ Ναυαρίνου) ὡς περιφρονητέον γεγονός διά τήν κοινωνικήν του ἐξέλιξιν καί τόν πολιτισμόν ... [24 Φεβρουαρίου 1927 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 533]

96


Οι εθνικιστικές υπερβολές ... Ὅλαι ἐκεῖναι αἱ ἀντιλήψεις, δηλ. ὅτι τό ἔδαφος εἶναι μικρόν ἐν συγκρίσει πρός τόν πληθυσμόν, ὅλαι ἐκεῖναι αἱ ἀντιλήψεις, κάτω ἀπό τάς ὁποίας ὑποκρύπτεται εἴτε ἐνσυνειδήτως εἴτε ἀσυνειδήτως ἕνα αἴσθημα ἐθνικιστικῆς ὑπερβολῆς, πρέπει νά καταπνιγοῦν, διότι αὐτό ἐπιβάλλει τό γενικόν συμφέρον τοῦ Ἔθνους ... [3 Φεβρουαρίου 1930 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 654]

«Αθέμιτος κάθε ιδέα εδαφικής επεκτάσεως του έθνους» ... Δέν ἔχομεν τήν περιορισμένην ἀντίληψιν ὅτι ἡ Πατρίς εἶναι συνυφασμένη μέ μίαν ἰδέαν ἐδαφικῆς ἐπεκτάσεως. Διά τοῦτο τήν στιγμήν κατά τήν ὁποίαν ἔγινε ἡ ἀποκατάστασις τοῦ Ἔθνους, οἱαδήποτε ἰδέα ἐδαφικῆς ἐπεκτάσεως ἀποτελεῖ ἀθέμιτον ἰδέαν ... [20 Δεκεμβρίου 1930 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 672]

Η «συμμορία» των 3Εψιλιτών ... Ἡ συμμορία «Ἐθνική Ἕνωσις Ἑλλήνων» Θεσσαλονίκης προβαίνει σέ ἄνανδρες ἀντισημιτικές ἐνέργειες καί ἐγκληματική δράση μέ πρόσχημα τήν ὑπεράσπιση τῆς Θρησκείας, τῆς Οἰκογένειας καί τῆς Πατρίδος ... [10 Δεκεμβρίου 1931 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 711]

5. Η «ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΕΝΩΣΙΣ» («Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα») «Η υπέρτατη υποχρέωσις των πολιτών προς διαρκή πολιτικήν δράσιν» Κατόπιν ἐκδηλώσεως ἐπιθυμίας συνεργασίας εἰς τόν δημοκρατικόν ἀγῶνα μετά τῶν Δημοκρατικῶν Φιλελευθέρων καί ἄλλων πολιτικῶν ὁμάδων, ἐτέθησαν οἱ βάσεις εὐρυτέρας δημοκρατικῆς ὀργανώσεως. Αὐτή ἀπεκλήθη «Δημοκρατική Ἕνωσις» καί περιλαμβάνει, ἐκτός τῶν Δημοκρατικῶν Φιλελευθέρων, ὁμάδας πολιτικάς ἀνηκούσας εἰς τήν ἀγροτικήν καί τήν ἐργατικήν κίνησιν καί ἀνεξαρτήτους, ἀποδεχομένας τάς γενικάς ἀρχάς τῆς δημοκρατικῆς ἰδεολογίας. Αἱ πολιτικαί αὐταί ὁμάδες διατηροῦν ἑκάστη τήν αὐτοτέλειάν των, συνέστησαν ὅμως κοινόν συμβούλιον, ὅπου διεξάγεται ἡ συνεννόησις πρός κοινήν συνεργασίαν ἐπί τῶν σημείων εἰς τά ὁποῖα συμπίπτει ἡ ἰδεολογία των. Συγχρόνως ἐψηφίσθη καί πρότυπον καταστατικόν τοπικῶν δημοκρατικῶν συλλόγων, εἰς


97

τούς ὁποίους, μή ἀποτελοῦντας ἰδιαίτερον κομματικόν ὄργανον οὐδεμίας ἐκ τῶν ἀνωτέρω ὁμάδων, δύνανται νά μετέχουν οἱ ἀνήκοντες εἰς οἱανδήποτε ἐξ αὐτῶν. Οἱ δημοκρατικές ἀρχές τοῦ κόμματος περιλαμβάνουν: 1. Τήν ἀρχήν ὅτι τό Κράτος εἶναι τό κατ’ ἐξοχήν κοινωνικόν ὄργανον (...) καί ὅτι τούς σκοπούς καί τά μέσα του πρέπει νά διέπουν τό κοινωνικό συμφέρον καί ἡ πρόοδος ὡς καί ὁ ἀπόλυτος σεβασμός πρός τήν ἀνωτάτην ἠθικήν ἀξίαν, τόν ἄνθρωπον ... 2. Τήν ἀρχήν ὅτι τό Κράτος πρέπει νά εἶναι πατήρ δι’ ὅλους τούς πολίτας ἀνεξαιρέτως καί κατ’ ἀκολουθίαν δέν πρέπει νά γίνεται καμιά διάκρισις μεταξύ αὐτῶν ἐκ λόγων διαφορᾶς φύλου, θρησκείας, ἐθνικότητος ἤ πολιτικῶν φρονημάτων (...) διαμορφουμένων τῶν ὑπαλλήλων (ἔτσι) ὥστε νά αἰσθάνωνται ὅτι εἶναι ὑπηρέται τῶν νομίμων συμφερόντων ὅλων τῶν πολιτῶν ἀδιακρίτως. 3. Τήν ἀρχήν ὅτι πηγή ὅλων τῶν ἐξουσιῶν εἶναι ὁ λαός ... 4. Τήν πλήρη ἐξασφάλισιν τῆς ἐλευθερίας τῆς γνώμης, τῆς πολιτικῆς δράσεως καί ἀναλόγου ἐκπροσωπήσεως καί εἰς τάς μειοψηφίας. 5. Τήν σύστασιν δευτέρου νομοθετικοῦ σώματος, αἱρετοῦ, χάριν τῆς ἐπιμελεστέρας ἐπεξεργασίας τῶν νόμων καί πρός διευκόλυνσιν τῆς ὑπερασπίσεως τῶν νομίμων συμφερόντων ὅλων τῶν κοινωνικῶν τάξεων καί ὑπό τόν ὅρον τῆς ἐν διαφωνίᾳ κατισχύσεως τῆς γνώμης τῆς Βουλῆς. 6. Τήν κατά τόπους διαχείρισιν ὑπό τοῦ λαοῦ ἐμμέσως ἤ καί ἀμέσως ὅλων τῆς τοπικῆς σημασίας ζητημάτων ὅσο τό δυνατόν ἐλευθερώτερον. 7. Τήν διοικητικήν ἀποκέντρωσιν ... 8. Τήν ἀρχήν ὅτι τό κοινωνικόν συμφέρον καί ὁ ἠθικός νόμος ἐπιβάλλουν τήν ἐξύψωσιν τῶν ἐργαζομένων τάξεων (γεωργῶν, ἐργατῶν, ὑπαλλήλων), τήν ὁποίαν πρέπει νά ἐπιδιώκῃ συστηματικῶς τό Κράτος διά βαθμιαίων μεταρρυθμίσεων (...) πρός αὔξησιν τῆς παραγωγῆς καί προαγωγῆς ἐν γένει τοῦ λαοῦ ... 9. Τήν ἀρχήν τῆς ἐκλαϊκεύσεως τῆς Δικαιοσύνης (...) καί διά τοῦ καθορισμοῦ διά τήν θέσιν τῶν δικαστῶν, ὅρων, ἐξασφαλιζόντων τήν ἀνεξαρτησίαν των καί τήν αὐστηράν ἐκλογήν μεταξύ τῶν ἀρίστων ὑπό ἔποψιν ὄχι μόνο εἰδικῆς μορφώσεως ἀλλά καί κοινωνικῆς ἀντιλήψεως καί ἀμεροληψίας.

98


10. Τήν ἀρχήν τῆς (...) ἐκλαϊκεύσεως τοῦ στρατοῦ ... 11. Τήν ἀρχήν τῆς δημοκρατικῆς ὀργανώσεως τῶν πολιτικῶν κομμάτων. 12. Τήν ἀρχήν ὅτι ἡ πραγματική πολιτική ἐλευθερία ἐπιβάλλει τήν συναίσθησιν ἐκ μέρους τῶν πολιτῶν τῆς εὐθύνης καί αὐτῶν διά τάς τύχας τοῦ Κράτους καί τῆς ὑπέρτατης ὑποχρεώσεώς των πρός διαρκῆ καί ἐνεργόν πολιτικήν δρᾶσιν. 13. Τήν ἀρχήν ὅτι πρός κατίσχυσιν τῶν ἀνωτέρω δημοκρατικῶν ἀρχῶν εἶναι ἀπαραίτητος ἡ πολιτική συνεργασία τῶν γεωργῶν, τῶν ἐργατῶν, τῶν ὑπαλλήλων, μετά τῶν ὁποίων, ἕνεκα τῶν ἰδιαιτέρων ἑλληνικῶν συνθηκῶν, πρέπει νά συμπράττουν οἱ ἀσκοῦντες ἐλεύθερα ἐπαγγέλματα, οἱ βιοτέχναι καί ἐν γένει οἱ ἐκ τῆς ἐργασίας των ἀποζῶντες ἐπαγγελματίαι. [15 Απριλίου 1922 - «καταστατικό» καί «αρχές» - Π.Κ., σελ. 306-309]

Πολιτική συγκέντρωση του κόμματος της «Δημοκρατικής Ενώσεως».

Ένα «ευρύ δημοκρατικό πρόγραμμα» Ἔπρεπε νά ἀναζωογονηθῇ τό πνεῦμα τῆς λαϊκῆς ἀνεξαρτησίας καί πρωτοβουλίας (τοῦ 1909) (...) νά συσσωματωθοῦν αἱ μεγάλαι μᾶζαι τοῦ λαοῦ. (...)


99

Τοιαῦται σκέψεις ὡδήγησαν νά συμπτυχθῇ κυρίως ἐκ Φιλελευθέρων ἡ πρώτη σοβαρά δημοκρατική πολιτική ὀργάνωσις ἡ ὁποία ἀπετελέσθη κυρίως ἀπό πολιτικούς καί διανοούμενους, ἀνήκοντας εἰς τήν ἀριστεράν πτέρυγα τῶν Φιλελευθέρων. Ἡ δημοκρατική αὐτή ὀργάνωσις ζητεῖ νά στηριχθῇ εἰς τάς μεσαίας ἀστικάς, τάς ἐργατικάς καί ἀγροτικάς τάξεις, τῶν ὁποίων τά συμφέροντα θέλει νά καταστήσῃ συνειδητά καί νά τά περιλάβῃ εἰς μίαν γενικήν δημοκρατικήν ἰδεολογίαν. (...) Ἡ δημοκρατική ὀργάνωσις, ὅπως ἐπιτύχῃ τήν συνεργασίαν τῶν τάξεων τούτων κατηρτίσθη ὑπό τύπον συνασπισμοῦ κομμάτων, μικροαστικῶν, ἀγροτικῶν, ἐργατικῶν. Διά τοῦτο καί ἀπεκλήθη «Δημοκρατική Ἕνωσις» καί περιέλαβεν ἀμέσως εἰς τούς κόλπους της, πλήν τῶν Φιλελευθέρων τῆς ἀριστερᾶς, καί ἐργατικάς καί ἀγροτικάς πολιτικάς ὀργανώσεις, καταβάλλεται δέ προσπάθεια ὅπως ἡ συνεργασία αὕτη τοιούτων στοιχείων λάβῃ εὐρυτέρας διαστάσεις. Ἡ συνεργασία αὐτή θεμελιοῦται εἰς ἕν εὐρύ δημοκρατικόν πρόγραμμα ἀποσκοποῦν εἰς τήν ἐξασφάλισιν τῆς λαϊκῆς κυριαρχίας, τήν ἀνόρθωσιν τῶν κρατικῶν ὑπηρεσιῶν, τήν ἀποκατάστασιν ὁμαλοῦ πολιτικοῦ βίου, τήν ἀμεσωτέραν προστασίαν τῶν ἐργαζομένων τάξεων ... [Αύγουστος 1922 - Χειρόγραφο που συντάχθηκε στις φυλακές Αιγίνης - Π.Κ., σελ. 342-343]

«Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» ... Ἐφόσον ἐδυνάμωνεν ἡ «Δημοκρατική Ἕνωσις», ἀπέβαλλε τόν ὁμοσπονδιακόν χαρακτῆρα της καί τέλος διεμορφώθη εἰς ἕν ἑνιαῖον κόμμα. Διά τοῦτο εἰς τά 1926, ἀφοῦ ἀνετράπη ἡ δικτατορία καί ἡ Δημοκρατία ἐφαίνετο στερεωμένη, ἐσκέφθημεν, ἄν δέν ἦτο σκόπιμον, νά μεταβάλωμεν τόν τίτλον τοῦ κόμματός μας, διά νά φανερώσωμεν καθαρώτερα τούς σκοπούς μας –ἡ λέξις δημοκρατικός δέν ἐσήμαινε πλέον τι ἰδιαίτερον, ἀφοῦ τρία ἄλλα κόμματα ἐτιτλοφοροῦντο δημοκρατικά– καί τότε ἀπεφασίσαμεν νά πάρωμεν ὡς ὑπότιτλον τό «Ἀγροτικόν καί Ἐργατικόν Κόμμα» καί εἰς τάς ἐκλογάς τοῦ ἔτους ἐκείνου ἐκάμαμεν τόν ἀγῶνα μας ἐπί ἀγροτικῆς καί ἐργατικῆς βάσεως. (...) Ἀλλ’ ἀφοῦ τόσον ἐξαιρετικόν ἐνδιαφέρον ἔχομεν διά τήν γεωργίαν καί τόν ἀγροτικόν κόσμον δέν θά ἦτο πρακτικώτερον νά ὀνομάσωμεν τό κόμμα μας ἁπλῶς ἀγροτικόν καί νά στηριχθῶμεν ἀποκλειστικῶς εἰς τήν ἀγροτικήν τάξιν; Ἀδιστάκτως ἀπαντῶ: Ὄχι. (...) Καί τοῦτο ὄχι μόνον διότι δέν ἀποδίδω παρά ἐλαχίστην σημασίαν εἰς τούς τίτλους τῶν κομμάτων καί θά ἐφαινόμεθα ἀλλάζοντες ἄλλην μίαν φοράν τόν τίτλον μας ὡς δημαγωγοί καί ὡς ἄνθρωποι ἐστερημένοι πεποιθήσεων καί

100


πεποιθήσεως εἰς τόν ἑαυτόν τους, ἀλλά πρωτίστως καί διότι τοιαύτη μεταβολή δέν ἀνταποκρίνεται εἰς τήν ἰδεολογίαν μας... [8 Μαΐου 1929 - Ομιλία στο 2ο συνέδριο της «Δημοκρατικής Ενώσεως» - Π.Κ., σελ. 647]

«Τα κόμματα συμβάλλουν εις την εξύψωσιν του πολιτεύματος» ... Ὁ εὐρύτερος χαρακτήρας πού ἀπέκτησαν τά ἀγροτικά κόμματα (...) συνέτεινε ὥστε τό ἰδικόν μας κόμμα τό ὁποῖον ὅταν ἱδρύθη ἔλαβεν τόν τίτλον «Δημοκρατική Ἕνωσις» νά προσλάβῃ μετά τήν πολιτειακήν μεταβολήν καί τόν χαρακτήρα καί τόν τίτλο καθαροῦ «Ἀγροτικοῦ καί Ἐργατικοῦ Κόμματος». (...) Εἰς ὅλα τά ζητήματα πού ἐνδιαφέρουν τάς οἰκονομικῶς ἀσθενεστέρας τάξεις, ἡ ἐπίδρασις τοῦ ἰδικοῦ μας κόμματος καί τῶν πιέσεων τῶν ἐργατικῶν καί ἀγροτικῶν πληθυσμῶν ὑπῆρξεν ἀναμφισβήτητος καί ἀπαραίτητος. Κανείς δέν ἰσχυρίσθη ὅτι τά ἀστικά κόμματα καί ἐδῶ καί εἰς τά ἄλλα Κράτη δέν ἐφαρμόζουν μέτρα ἐπωφελῆ διά τάς ἐργατικάς καί ἀγροτικάς τάξεις, ἀλλά εἶναι ἀναμφισβήτητον ὅτι ἡ σημερινή κοινωνική πολιτική δέν θά ὑπῆρχε, δέν θά εἶχε τόσον ἀναπτυχθῆ, χωρίς τήν πίεσιν τῶν ἐργατικῶν μαζῶν. Τό ἴδιον ἠμπορεῖ νά λεχθῇ διά τά ἀγροτικά ζητήματα. (...) Ἀλλ’ ἀνεξαρτήτως τοῦ ἰδικοῦ μας κόμματος, πρέπει νά ὁμολογηθῇ ὅτι τά ταξικά κόμματα γενικῶς ὡς κόμματα γενικωτέρων συμφερόντων καί ἀρχῶν ἔχουν τό πλεονέκτημα ὅτι συμβάλλουν εἰς τήν κατάργησιν τοῦ προσωπικοῦ κομματισμοῦ πού παραλύει τήν διοίκησιν, εἰς τήν προστασίαν τῶν ζωτικωτέρων συμφερόντων τοῦ τόπου καί τήν ἐξύψωσιν τοῦ πολιτεύματος... [14 Μαρτίου 1931 - εφ. Ελεύθερος Άνθρωπος - Π.Κ., σελ. 696-697]

6. ΓΥΝΑΙΚΕΙΑ ΨΗΦΟΣ Η πολιτική διαπαιδαγώγησις των γυναικών ... Εἶναι ἐντελῶς ἀστεῖοι οἱ ἰσχυρισμοί ὅτι τό ἐκλογικόν δικαίωμα θά ἀπομακρύνῃ τήν γυναῖκα ἀπό τήν οἰκογένειαν (...) ὡς ἐάν ἡ ἐνάσκησις τοῦ δικαιώματος κατά τάς ἐκλογάς θά παρεμποδίζῃ τήν γυναῖκα (...). Διά τήν διαπαιδαγώγησιν τῆς οἰκογένειας ἕνα συντελεστικόν μέσον εἶναι καί ἡ πολιτική ἀγωγή καί εὐθύνη τῆς γυναικός, ἡ ὁποία καλλιεργεῖται καί διά τῆς παροχῆς ψήφου. Αἱ σκέψεις αὐταί μέ ἔκαναν καί ἐμέ νά ὑποστηρίζω μαζί μέ ἄλλους ὁμοϊδεάτας τήν παροχήν δικαιώματος ψήφου εἰς τάς γυναῖκας, κατ’ ἀρχάς εἰς τούς ὀργανισμούς τῆς τοπικῆς αὐτοδιοικήσεως, δηλαδή τούς δήμους καί τάς


101

κοινότητας, διά τῶν ὁποίων τά ζητήματα καί τά διοικοῦντα πρόσωπα ἔχουν οἱ γυναῖκες καί ἀμεσωτέραν γνῶσιν καί ὥριμον ἀντίληψιν. Τοιουτοτρόπως, βαθμιαίως θά ἐγίνετο ἡ πολιτική διαπαιδαγώγησις τῶν γυναικῶν καί διά τῶν πραγμάτων θά ἐδοκιμάζοντο τά ἀγαθά ἤ κακά ἀποτελέσματα τῆς ἀναμίξεως τῆς γυναικός εἰς τάς ἐκλογάς ... [1 Ιουνίου 1922 - Άρθρο στην εφ. Ελεύθερος Τύπος - Π.Κ., σελ. 311-313]

«Απαιτείται ωρίμανσις της δημοσίας γνώμης» ... Θά ἦτο ἐντελῶς ἄδικον ἀπό ἀπόψεως ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων νά διαμφισβητηθῇ ἀπολύτως εἰς τό ½ τοῦ πληθυσμοῦ τό δικαίωμά του νά ἐκφέρῃ γνώμην ἐπί τῶν πολιτικῶν πραγμάτων, καθ’ ἥν στιγμήν προσφέρει καί αὐτό μεγάλας ὑπηρεσίας καί ὑφίσταται μεγάλα βάρη καί ἐν καιρῷ εἰρήνης καί ἐν καιρῷ πολέμου. Καί ὄχι μόνον τοῦτο, ἀλλ’ ἀκριβῶς, λόγῳ τῆς ἰδιοσυστασίας τῶν γυναικῶν, ἡ ἀνάμιξις αὐτῶν ἤθελε πολύ συντελέσει εἰς τήν διαφώτισιν ὡς πρός τάς ἀντιλήψεις τῆς ζωῆς εἰς πολλά ζητήματα, ἰδίως εἰς μερικά μέτρα ἀφορῶντα τήν οἰκογένειαν, τήν μόρφωσιν καί περίθαλψιν τῶν παιδιῶν, κ.λπ. Ἀλλά, ἄν δέν προτείνω τήν ἀναγκαστικήν καθιέρωσιν τοῦ ἐκλογικοῦ δικαιώματος τῶν γυναικῶν, τό πράττω διότι νομίζω ὅτι ἀπαιτεῖται ὡρίμανσις τῆς δημοσίας γνώμης τόσον τοῦ γυναικείου κόσμου ὅσον καί τοῦ ἀνδρικοῦ κόσμου πρός παραδοχήν τῆς ἐπεκτάσεως αὐτῆς, ἡ ὁποία θά ἔλθῃ καί εἰς τήν Ἑλλάδα ἀναγκαστικῶς λόγῳ τῆς προοδευτικῆς ἐξελίξεως ὅλων τῶν Πολιτειῶν καί τῆς καθιδρύσεως τοῦ δημοκρατικοῦ πολιτεύματος, τό ὁποῖον στηρίζεται ἐπί ἀνθρωπιστικωτέρων βάσεων. Εἶναι αὐτονόητον βέβαια ὅτι τό ζήτημα τῆς ἐπεκτάσεως τοῦ ἐκλογικοῦ δικαιώματος καί εἰς τάς γυναῖκας εἶναι ζήτημα ἐκλογικοῦ νόμου... [20 Φεβρουαρίου 1925 - Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση - Π.Κ., σελ. 488]

«Η γυναικεία ψήφος θα επηρεάση επί το ανθρωπιστικότερον» την αυτοδιοίκηση Ὁ νόμος τοῦ 1925, ὁ ὁποῖος παραχωροῦσε τό δικαίωμα τοῦ ἐκλέγειν εἰς τάς γυναῖκας. [Σημ. επιμ.: Ψήφιζαν στις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές οι γυναίκες που είχαν ηλικία άνω των 30 ετών και «γνώριζαν ανάγνωση και γραφή». Να σημειωθεί ότι στο πρόγραμμα του «Λαϊκού Κόμματος» (1910) προβλεπόταν «η

102



103

παραχώρησις και εις τας γυναίκας του δικαιώματος του εκλέγειν και εκλέγεσθαι εις τα αξιώματα των οργανισμών της τοπικής διοικήσεως»], ὑπῆρχε γενική πεποίθησις ὅτι εἰς τάς ἐκλογάς τοῦ 1929 θά ἐφηρμόζετο, διότι ὑπῆρχεν ὅλος ὁ καιρός καί οἱ ἐκλογικοί κατάλογοι νά γίνουν καί ὅλη ἡ προετοιμασία ἡ ἀπαιτούμενη διά τήν ἐφαρμογήν αὐτῆς τῆς ἐπεκτάσεως τοῦ δικαιώματος τῆς ψήφου εἰς τάς γυναῖκας. Ἡ ἐξέλιξις τῆς κοινωνίας εἰς τήν Ἑλλάδα ἦτο πλέον ἡ εὐνοϊκή, διότι ἔχομεν ἀπειρίαν οἰκογενειῶν, τῶν προσφύγων, αἱ ὁποῖαι στηρίζονται εἰς τήν ἐργασίαν τῶν γυναικῶν καί πολλάς χιλιάδας ἀγροτικῶν οἰκογενειῶν αἱ ὁποῖαι λόγῳ τῆς μεταναστεύσεως πάλιν στηρίζονται εἰς τήν ἐργασίαν καί τά προσόντα τῶν γυναικῶν. (...) Ἡ παραχώρησις τοῦ δικαιώματος αὐτοῦ πρόκειται νά ἐπηρεάσῃ ἐπί τό ἀνθρωπιστικώτερον τήν κοινοτικήν καί δημοτικήν διοίκησιν. (...) Θά ἐπεθύμουν νά παράσχῃ ἡ κυβέρνησις τήν βεβαίωσιν ὅτι θά προβῇ ἐγκαίρως εἰς τήν ἔκδοσιν τοῦ διατάγματος ὥστε νά μή εὑρεθῶμεν εἰς τάς παραμονάς τῶν ἐκλογῶν τοῦ 1933 συζητοῦντες ἄν πρέπει νά παραχωρήσωμεν ἐκλογικά δικαιώματα εἰς τάς γυναῖκας διά τάς ἐκλογάς τάς δημοτικάς καί τάς κοινοτικάς... [8 Ιουλίου 1929 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 615]

Β. ΑΤΟΜΙΚΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΕΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ 1. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΛΟΓΟΥ «Ο καθένας είναι ελεύθερος να εκφράζη τας σκέψεις του» Ἕνα ἀπό τά σημαντικώτερα γνωρίσματα τοῦ σημερινοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ὅτι καθένας εἶναι ἐλεύθερος νά ἐκφράζῃ τάς σκέψεις του, ὅτι δέν ἀναγνωρίζεται εἰς τά ζητήματα τῆς σκέψεως καμμιά αὐθεντία, ὅτι καμμία ἰδέα ἤ θεσμός δέν ἔχει τεθῆ τόσον ὑψηλά ὥστε νά μήν ἐπιτρέπεται νά ἀσκηθῇ ἐπ’ αὐτοῦ ἐλευθέρα κριτική. [24 Μαΐου 1908 - εφ. Δικαιοσύνη - Π.Κ., σελ. 1]

Η ελευθερία της έκφρασης διαφωτίζει τη Βουλή και την κοινή γνώμη Ὁ καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου (...) ὡς καί πᾶς πολίτης ἔχει δικαίωμα νά ἐκφέρῃ γνώμην καί νά ἐπικρίνῃ ἔργα τῆς Κυβερνήσεως. Τήν στιγμήν κατά τήν ὁποίαν αὐτό δέν θέλετε νά τό ἀναγνωρίσετε, δέν θέλετε νά συντελέσετε ὅπως διαφωτίζεται ἡ Βουλή καί ἡ κοινή γνώμη, δέν θέλετε ὅπως λάβῃ σάρκα καί ὀστᾶ ἡ διάταξις αὐτή τοῦ Συντάγματος. (...) Εἰς αὐτό τό ζήτημα χωριζόμεθα καί

104


εἶναι ζήτημα οὐσιωδέστατον, εἶναι ζήτημα θεμελιωδῶν ἀρχῶν δημοκρατικῶν, εἶναι ζήτημα πολιτισμοῦ δι’ αὐτόν τόν τόπον. [26 Ιανουαρίου 1934 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 764]

«Είναι απόλυτος η ελευθερία της επιστημονικής ερεύνης... και διδασκαλίας» ... Εἶναι ἀπόλυτος ἡ ἐλευθερία τῆς ἐρεύνης τῆς ἐπιστημονικῆς καί ἀπόλυτος ἡ ἐλευθερία τῆς διδασκαλίας τῆς ἐπιστημονικῆς. Οὐδείς νόμος δύναται νά ἐμποδίσῃ τήν ἐλευθερίαν τῆς σκέψεως. Δι’ αὐτό ἀποκρούω ἀπολύτως τήν πρότασιν νά τεθῇ (στό Σύνταγμα) ὅτι «Ἡ Ἐπιστήμη εἶναι ἐλευθέρα (...) συμφώνως πρός τούς νόμους τοῦ Κράτους». [4 Φεβρουαρίου 1927 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 530-531]

2. ΤΕΧΝΗ (Ζωγραφική - Λογοτεχνία, κ.λπ.) «Οι ποιητές και οι καλλιτέχνες εισδύουν εις την ουσίαν των φαινομένων» Οἱ ποιηταί καί οἱ καλλιτέχναι δύνανται νά ὁμιλοῦν ἐπί τῶν μεγάλων κοινωνικῶν καί πολιτικῶν προβλημάτων, διότι, ἄν δέν διαθέτουν τήν γλῶσσαν τῶν ἀριθμῶν καί τῆς στατιστικῆς, διαθέτουν ὅμως τό μέγα μέσον τῆς διαισθήσεως καί τοῦ αἰσθήματος διά νά εἰσδύσουν εἰς τήν οὐσίαν τῶν φαινομένων. [20 Σεπτεμβρίου 1924 - Εισήγηση σε ομιλίες των δύο Γάλλων διανοουμένων Ντυαμέλ και Νικόλ - Π.Κ., σελ. 434]

Ο «καλλιτεχνικός κόσμος...» Εἶναι ἴσως ἀπό τάς σπανίας περιπτώσεις πού ὁλόκληρος ὁ καλλιτεχνικός κόσμος, ὁ κόσμος τῶν ἀρχιτεκτόνων, τῶν γλυπτῶν, τῶν ζωγράφων, εἶναι σύμφωνος καί δέν ἦταν σύμφωνον μόνον τό ὑπουργεῖον τῶν Στρατιωτικῶν. (...) Ὁ τρόπος τῆς ἀνεγέρσεως ἑνός τόσον σημαντικοῦ μνημείου (τοῦ Ἀγνώστου Στρατιώτου) ἀνήκει εἰς ἐκείνους οἱ ὁποῖοι εἶναι ἁρμόδιοι νά δώσουν τήν καταλληλοτέραν συμβουλήν περί τῆς ἐπιτυχοῦς λύσεως αὐτοῦ τοῦ προβλήματος, δηλαδή εἰς τούς ἀρχιτέκτονας, εἰς τούς γλύπτας καί εἰς τούς ζωγράφους (...). Ἦλθε τό ζήτημα ἐνώπιον τῆς Οἰκουμενικῆς Κυβερνήσεως καί κατόπιν τῆς ἐπιμονῆς καί τῆς ἰδικῆς μου κατηρτίσθη μία ἐπιτροπή ἐξ ἀρχιτεκτόνων, γλυπτῶν, ζωγράφων καί τινῶν στρατιωτικῶν, ἡ ὁποία ἀπεφάνθη κατά πλειοψηφίαν τῶν 2/3 καί κυρίως τῶν καλλιτεχνικῶν μελῶν αὐτῆς ὅτι τό καταλληλότερον μέρος


105

δέν ἦτο ἡ πλατεῖα τῶν Ἀνακτόρων (...). Θά παρεκάλουν λοιπόν τόν Πρόεδρον τῆς Κυβερνήσεως καί τήν Κυβέρνησιν ὁλόκληρον νά μελετήσῃ τό ζήτημα καί νά συμβουλευθῇ τέλος πάντων καί τούς καλλιτέχνας. [12 Ιουλίου 1929 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 616-617]

Ο Παλαμάς και τα «δεσμά του σχολαστικισμού» ... Κανείς ἄλλος δέν συγκεντρώθηκε, δέν ἀπορροφήθηκε τόσο ἀπό τήν τέχνη του, ὅσο ὁ Παλαμᾶς. (...) Κατόρθωσε νά κρατήσῃ ἐλεύθερη τήν ἐσώτερη πηγή τῆς ποιητικῆς του ἔμπνευσης. (...) Εἶναι καί ὁ Παλαμᾶς γλωσσοπλάστης πού θυμίζει τόν Σολωμό. (...) Κανείς ἄλλος ποιητής δέν χτύπησε τόσο ἀλύπητα τόν κυριώτερο ἐχθρό τῆς πνευματικῆς μας ζωῆς, τήν δουλική ὑποταγή στήν κλασική ἀρχαιότητα. (...) Ὁ Παλαμᾶς γίνεται ὁ ποιητής τῆς πνευματικῆς κίνησης πού ἀγωνίστηκε νά ἀπολυτρώσῃ τήν πνευματική μας ζωή ἀπό τά δεσμά τοῦ σχολαστικισμοῦ καί νά τήν κάνῃ ἀληθινή, δημιουργική ... [15 Απριλίου 1930 - Στον τόμο Δώδεκα άρθρα για τον Παλαμά (1932) - Π.Κ., σελ. 657-658]

Η προσιτή ζωγραφική και η Δημοκρατία ... Ἡ ζωγραφική, ὅπως κάθε εἰκαστική τέχνη, ἀποβλέπουσα εἰς τό νά ἐμφανίζῃ ἔργα συγκεντρωτικά, προκαλοῦντα αἰσθητικήν ἀπόλαυσιν, τήν οὐσίαν τῆς ζωῆς (...) ἐξυψώνει τούς ἀνθρώπους. Ὅμως, διά νά ἐπιτελέσῃ αὐτόν τόν προορισμόν της, πρέπει τά ζωγραφικά ἔργα νά ἐκτίθενται κατά τοιοῦτον τρόπον, ὥστε νά εἶναι προσιτά εἰς τό κοινόν καί νά δύναται καί ὁ ἁπλούστερος ἄνθρωπος νά τά ἀπολαμβάνῃ ἀνέτως. Αὐτήν τήν ἐκδούλευσιν τήν ὀφείλει εἰς τόν λαόν ἡ Δημοκρατία. [30 Απριλίου 1930 - Λόγος στα εγκαίνια της Εθνικής Πινακοθήκης - Π.Κ., σελ. 660]

«Απόλυτος ανάγκη να οργανωθή Εθνογραφικόν Μουσείον» Ὅταν λέγωμεν ἐθνογραφικόν μουσεῖον δέν ἐννοοῦμεν μόνον τήν συλλογήν καί τήν διαφύλαξιν κειμηλίων ἑνός ἀγῶνος, ἀλλά καί τήν συλλογήν, τήν ἀναπαράστασιν τοῦ βίου ὁλοκλήρου τοῦ Ἔθνους ἀπό τῶν προϊστορικῶν χρόνων μέχρι σήμερον. Καί εἰς τήν Ἑλβετίαν καί εἰς τήν Ἱσπανίαν καί εἰς τήν Γαλλίαν καί παντοῦ σήμερον ἔχουν ὀργανωθῆ ἐθνογραφικά μουσεῖα τεράστια, τά ὁποῖα εἶναι σοβαρώτατα, διότι χρησιμεύουν διά τήν μελέτην τῆς ζωῆς ὁλοκλήρου τοῦ

106


Ἔθνους. Ἡμεῖς δέν ἔχομεν ὀργανώσει τοιοῦτον μουσεῖον καί εἶναι ἀπόλυτος ἀνάγκη νά τό ὀργανώσωμεν διά νά ἠμποροῦμεν νά μελετῶμεν καί νά ἐπιδεικνύωμεν τήν ζωήν τοῦ Ἔθνους. Νομίζω ὅτι τά Ἀνάκτορα δέν εἶναι ὑπερβολικόν κτίριον, ἴσως εἶναι καί μικρόν διά τοιοῦτον σκοπόν. (...) Εἶναι κτίριον τό ὁποῖον ἠμποροῦσε κάλλιστα νά χρησιμοποιηθῇ δι’ αὐτόν τόν σκοπόν καί νά ἐπιφυλαχθῶμεν διά τό μέλλον νά ἀνεγείρωμεν ἕνα μεγαλοπρεπές βουλευτήριον ἀνάλογον πρός τάς περιστάσεις. [27 Μαρτίου 1930 - Αγόρευση στη Βουλή]

3. Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ Είναι καθήκον η δημόσια έκφραση της γνώμης για τη γλώσσα Ἐκεῖνο πού πρέπει νά προκαλέσῃ σκέψεις εἶναι ὅτι τά καλύτερα πνεύματα πού ἐγέννησεν ἡ νεωτέρα Ἑλλάς ἀκολούθησαν εἰς τό γλωσσικόν ζήτημα διάφορον δρόμον ἀπό ἐκεῖνον τόν ὁποῖον ἐχάραξεν τό Κράτος. Ἡ ἀλήθεια δέν ἀπεκαλύφθη εἰς κανένα, μόνον διά τοῦ ἐλευθέρου ἀνταγωνισμοῦ τῶν ἰδεῶν μπορεῖ νά φανερωθῇ. Ὅσοι ἐνδιαφέρονται διά τοῦτο, καθῆκον ἔχουν νά ἐκφράζουν δημόσια (...) τάς γνώμας των περί τῆς γλώσσης, ἤ καί καλύτερα ἀκόμα, ἄν δύνανται, νά προικίζουν τό ἔθνος μέ γενναῖα καί βιώσιμα ἔργα, διά νά τοῦ δείχνουν ἔτσι ἐμπράκτως τί πρέπει νά γράφῃ καί νά τοῦ ὁδηγοῦν τήν σκέψιν... [24 Μαΐου 1908 - εφ. Δικαιοσύνη - Π.Κ., σελ. 2]

«Η γλώσσα: το κατ’ εξοχήν δημοκρατικόν άνθος της εποχής» Πῶς ἠμπορεῖτε νά ἐμποδίσετε τόν Ἑλληνικόν λαόν νά μεταμορφώσῃ ὀλίγον κατ’ ὀλίγον τήν γλῶσσαν του; Δύνασθε νά ἐκδώσετε οἱασδήποτε θέλετε ἐπιταγάς: δέν τάς φοβοῦμαι ἐγώ, ὁ ὁποῖος εἶμαι θαυμαστής τῆς δημοτικῆς γλώσσης, διότι ἡ γλῶσσα εἶναι τό κατ’ ἐξοχήν δημοκρατικόν ἄνθος τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς καί δέν ἀνέχεται κανένα τύραννον. Οὐδείς νομοθέτης δύναται νά ἐμποδίσῃ τήν ἐξέλιξίν της ... [26 Φεβρουαρίου 1911 - Αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή - Π.Κ., σελ. 93]

«Νομοθέτης της γλώσσης είναι ο λαός...» ... Ὁ πολύς λαός ἐστερεῖτο γλώσσης, διότι ἐκείνην τήν γλῶσσαν τήν ὁποίαν ἐμάνθανεν εἰς τό σπίτι του καί τήν ὁποίαν ὡμίλει, δέν ἦτο δυνατόν νά τήν με-


107

ταχειρισθῇ εἰς τόν δημόσιον βίον, καί τά βιβλία τά ὁποῖα οἱ λόγιοι συνέγραφον δέν ἦτο δυνατόν νά τά μεταχειρισθῇ. Αὐτό εἶναι τό τρομερόν ἀποτέλεσμα τῆς νίκης τῆς καθαρευούσης. (...) Ἡ δημοτική γλῶσσα κατακτᾶ παντοῦ ἔδαφος, ἀπό τήν λυρικήν ποίησιν εἰσῆλθεν εἰς τό μυθιστόρημα, εἰς τό δρᾶμα, εἰς τό χρονογράφημα καί σιγά-σιγά εἰς τά ἐπιστημονικά βιβλία. (...) Εἶναι ἀνάγκη νά ἐπέλθῃ μιά πνευματική ἑνότης εἰς τόν ἑλληνικόν λαόν διά νά δυνηθῇ νά ἀναπτύξῃ τάς ἄλλας αὐτοῦ ἀρετάς. Νομοθέτης τῆς γλώσσης εἶναι ὁ λαός, δέν εἶναι ἡ Βουλή, δέν εἶναι οἱ νόμοι ... [4 Ιουλίου 1924 - Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση - Π.Κ., σελ. 405-406]

Δημοκρατία και Παιδεία πρέπει να στηρίζονται στη ζωντανή γλώσσα Καί στόν δημόσιο ἀκόμα βίο ἐνίοτε χρησιμοποιεῖται ἡ δημοτική. Ὁ κ. Δοξιάδης, ὅταν ἦταν ὑπουργός, μίλησε σέ μία ἐπίσημη περίσταση σέ καθαρή δημοτική γλῶσσα. Τό ἴδιο κι ἐγώ σέ μία ἀνάλογη περίσταση. Στή Βουλή ἀκούστηκαν λόγοι στή δημοτική κι ἔκαναν βαθιά ἐντύπωση. (...) Ὅλα αὐτά εἶναι ἡ τρανώτατη ἀπόδειξη ὅτι τό ἔθνος δίνει πρακτικά μόνο του τή λύση στό γλωσσικό ζήτημα σύμφωνα μέ τούς φυσικούς γλωσσολογικούς νόμους, σύμφωνα μέ τήν ἀνάγκη νά ἀνεβάσῃ τόν προφορικό του λόγο σέ γραπτό λόγο, ὁπότε καί μόνον μποροῦν νά ἱκανοποιηθοῦν ὅλες οἱ γλωσσικές ἀνάγκες τοῦ λαοῦ. (...) Ἀνταποκρίθηκε νομίζω σέ ἐθνική ἀνάγκη ἡ εἰσαγωγή τῆς ζωντανῆς γλώσσας στό δημοτικό σχολεῖο, δηλαδή ἡ θεμελίωση τῆς διδασκαλίας σέ αὐτή. (...) Λαϊκή Δημοκρατία εἶναι ἀκατανόητη χωρίς σύστημα ἐκπαιδευτικό πού νά διευκολύνῃ τήν μόρφωση τοῦ λαοῦ, πού νά διευκολύνῃ νά γίνωνται τά πνευματικά ἀγαθά κτῆμα ὅλου τοῦ λαοῦ, πράγματα δηλαδή ἀδύνατα ὅσο ἡ παιδεία δέν στηρίζεται στή ζωντανή γλῶσσα, ὅσο ὁ προφορικός λόγος δέν γίνεται καί γραπτός λόγος. (...) Ἐγώ ὁ ἴδιος ὅταν ἤμουν μαθητής τοῦ Γυμνασίου ἤμουνα φανατικός καθαρευουσιάνος. Οἱ μελέτες ὅμως τοῦ κ. Χατζιδάκη πού δημοσιεύτηκαν στήν «Ἑλλάδα» καί ὕστερα στήν «Ἀθηνᾶ» μέ ἔκαναν δημοτικιστή. Ἀπό τόν κ. Χατζιδάκη, ἔμαθα κι ἐγώ ὅτι ἦταν ἕνα μεγάλο ἀτύχημα πού δέν καθιερώθηκε ἡ δημοτική γλῶσσα ὡς γραπτή γλῶσσα ἀπό τό κράτος ἀμέσως ἀπό τήν μεγάλη μας ἐπανάσταση. (...) Ὁ δημοτικισμός δέν εἶναι ζήτημα πολιτικό, εἶναι ἀνάγκη ἐθνική καί ὑπάρχει πολύ πρίν γεννηθῇ εἴτε ὁ σοσιαλισμός, εἴτε ὁ κομμουνισμός, εἴτε οἱοδήποτε ἄλλο ἀνάλογο ... [2 Φεβρουαρίου 1926 - Απόσπασμα χειρόγραφου κειμένου που δεν επετράπη να δημοσιευτεί στην εφ. Δημοκρατία από το καθεστώς Παγκάλου]

108


Ο συνταγματικός αποκλεισμός της δημοτικής Ἡ ὑποχώρησις τοῦ κ. Βενιζέλου εἰς τό ζήτημα τῆς ἀναγραφῆς εἰς τό Σύνταγμα διατάξεως ἀποκλειούσης τήν δημοτικήν γλῶσσαν εἶχε προκαλέσει ἀγανάκτησιν ἀπό μέρους μας καί σύγκρουσιν πρός τήν κυβέρνησιν, διότι διαβλέπαμε ὅτι, ἐνῶ ὁ κ. Βενιζέλος ἦτο σύμφωνος μαζί μας, δέν ἤθελε νά ἔλθῃ εἰς σύγκρουσιν μέ τούς τότε συνεργάτες του, ὅπως τόν μακαρίτην Δημητρακόπουλον καί ἄλλους, οἱ ὁποῖοι ὑποστήριζαν τήν ἀναγραφήν τῆς κωμικῆς ἐκείνης διατάξεως εἰς τό Σύνταγμα. [8-12 Δεκεμβρίου 1933 - εφ. Νέος Κόσμος - Π.Κ., σελ. 748]

4. Το «ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ» («Ιδιώνυμο») Η ελευθερία της συνειδήσεως: «το καύχημα της Δημοκρατίας» ... Ἡ ἀρχή τῆς Δημοκρατίας εἶναι ὅτι πρέπει νά παρέχωνται ὅλα τά μέσα καί κάθε ἐλευθερία πρός διαφώτισιν τοῦ λαοῦ, πρέπει νά παρέχεται ἐλευθερία εἰς τήν κριτικήν τῆς καταστάσεως τῆς κοινωνικῆς, τῆς πολιτειακῆς καί ὅτι εἰς τό τέλος πρέπει νά ἀσφαλίζεται ἑκάστοτε ἡ ἐπικράτησις τῆς θελήσεως τῆς πλειοψηφίας. Αὐταί εἶναι αἱ δύο θεμελιώδεις ἀρχαί. (...) Δέν δύναμαι νά συμφωνήσω μέ τήν γνώμην τῆς Κυβερνήσεως, διότι οὕτως ἀνεπτύχθη καί ἐδημιουργήθη τό κομμουνιστικόν κόμμα εἰς τήν Ἑλλάδα, ὅτι πρέπει ἐκεῖνο τό ὁποῖον εἶναι ἡ ἐλευθερία τῆς συνειδήσεως, τό καύχημα τῆς Δημοκρατίας, νά τό καταλύσωμεν (...). Ἡ Δημοκρατία (...) ἔχει τήν πεποίθησιν ὅτι ἡ μεγάλη πλειοψηφία, ἡ παμψηφία τοῦ λαοῦ, εἶναι ἀντίθετος πρός τάς ἀρχάς τῆς βίας. Ἡ Δημοκρατία δέν φοβεῖται οὐδεμίαν κοινωνικήν μεταβολήν, ἐφ’ ὅσον αὐτή θά ἐγένετο μέ τήν ἔγκρισιν τῆς πλειοψηφίας τοῦ λαοῦ. (...) Φοβοῦμαι ὅτι αὐτά τά μέτρα, ἀντί νά συντελέσουν εἰς τήν καταστολήν τῆς κινήσεως τοῦ κομμουνιστικοῦ κόμματος, θά ἔχουν ὡς ἀποτέλεσμα τήν ἐνδυνάμωσιν τῆς κομμουνιστικῆς κινήσεως εἰς τήν Ἑλλάδα (...). Ἐν ᾗ περιπτώσει ἤθελε ψηφισθῆ αὐτός ὁ νόμος, ὄχι μόνον ἤθελε δημιουργήσει πολλούς μάρτυρας τῆς κομμουνιστικῆς ἰδεολογίας εἰς τόν τόπον αὐτόν, ἀλλά ἤθελε μεταβάλει τήν κομμουνιστικήν κίνησιν, ἀπό ἀπόψεως φανατισμοῦ, ὅπως συνέβη πολλάκις κατόπιν διωγμῶν, εἰς ἕν εἶδος θρησκευτικῆς κινήσεως (...). Θέλετε νά καταστήσετε τό νομοσχέδιον ὀλιγώτερον ἐπικίνδυνον εἰς τρόπον ὥστε νά μή κατηγορῆται εἷς διαπρεπής καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου, τιμῶν τήν Ἑλληνικήν Ἐπιστήμην, ὡς ἄνθρωπος ἀρνησίπατρις καί ἀντεθνικῶς ἐργαζόμενος; Νά εἰπῆτε: ὄχι ὅστις προπαγανδίζει ἤ προσηλυτίζει ἀλλά ὅστις συστηματικῶς ἐνεργεῖ πρός βιαίαν ἀνατροπήν τοῦ καθεστῶτος. Ὑπάρχει κολοσσιαία διαφορά μεταξύ τοῦ ἑνός καί τοῦ ἄλλου. (...)


109

Ὑπάρχει εἷς μεγαλύτερος κίνδυνος κατά τοῦ καθεστῶτος, ὁ προερχόμενος ἀπό φασιστικάς ἤ δικτατορικάς ὀργανώσεις. (...) Λαμβάνεται κανέν μέτρον κατά τῆς προπαγάνδας τῶν φασιστικῶν καί τῶν δικτατορικῶν ἰδεῶν; (...) Ὅταν οἱονδήποτε κίνημα λάβῃ τόν χαρακτῆρα τῆς συνωμοσίας, τότε ὑπάρχουν οἱ ποινικοί νόμοι καί εἴτε πρόκειται περί κομμουνιστικοῦ κινήματος, εἴτε περί φασιστικοῦ πρέπει οἱ νόμοι νά ἐφαρμόζωνται αὐστηρῶς. (...) Οἱ ἐκπαιδευτικοί λειτουργοί καταδιώκονται, ὄχι μόνον ἄν ἀποδειχθοῦν ἔνοχοι τοῦ κύριου ἀδικήματος ἀλλά καί ἄν ἁπλῶς, χωρίς νά ὑποπέσουν εἰς τήν ἀξιόποινον πρᾶξιν τοῦ νόμου, χωρίς νά καταδικασθοῦν δηλ., διαδίδουν γενικάς ἀρχάς ἀνατρεπτικάς τοῦ κρατοῦντος κοινωνικοῦ καθεστῶτος (...), ἄν ὁμιλήσουν ἀκόμη περί ἐκπαιδευτικῆς μεταρρυθμίσεως ριζικώτερα, πρᾶγμα τό ὁποῖον κάμνουν ἐπανειλημμένως καί ἄν ὁμιλήσουν ὄχι περί κομμουνισμοῦ ἀλλά καί περί σοσιαλισμοῦ, ἐν τοιαύτῃ περιπτώσει, οἱ ἄνθρωποι αὐτοί καταδιώκονται, τιμωροῦνται, καθίστανται ἔκπτωτοι τῆς θέσεώς των. [3 Απριλίου 1929 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 584-592]

Το νομοσχέδιο περιορίζει την ελευθέρα σκέψη ... Τό νομοσχέδιον, ὑπό τάς κρατούσας εἰς πολλούς κύκλους ἀντιλήψεις εἰς τήν Ἑλλάδα ἀσφαλῶς θά εἶχεν ὡς ἀποτέλεσμα τήν καταδίωξιν τῆς σκέψεως, τῆς κριτικῆς σκέψεως τοῦ σημερινοῦ καθεστῶτος (...) σκέψεως, τήν ὁποίαν ἡμεῖς θεωροῦμεν ἀναγκαίαν διά τήν πρόοδον τοῦ τόπου. Δέν ἔχω ἀνάγκην νά σᾶς εἴπω πολλά γεγονότα διά νά σᾶς ὑπενθυμίσω, ποιόν κίνδυνον διατρέχει κάθε ἄνθρωπος ἐλευθεριώτερον σκεπτόμενος ἐπί τῶν σημερινῶν κοινωνικῶν συνθηκῶν. Ἔχομεν πλεῖστα παραδείγματα ἀνθρώπων οἱ ὁποῖοι ἐθυσίασαν τήν ζωήν των: ἄνθρωποι ἐπιστήμονες, οἱ ὁποῖοι προσπάθησαν νά ἐξυψώσουν τό ἐπίπεδον τῆς Ἑλληνικῆς Κοινωνίας καί οἱ ὁποῖοι κατεδιώχθησαν ὡς ἄχρηστοι, ὡς κομμουνισταί, ὡς ἀναρχικοί. Ὑπάρχει ἀρκετός ἀριθμός λειτουργῶν τῆς δημόσιας ἐκπαιδεύσεως οἱ ὁποῖοι, διότι ἐδιάβαζαν καμμιά φορά τόν «Ριζοσπάστην», ἤ διότι ἀνῆκον εἰς τήν διδασκαλικήν ὁμοσπονδίαν κ.λπ., κατεδιώχθησαν ὡς κομμουνισταί, διά νά ἐπανέλθουν κατόπιν εἰς τάς θέσεις των, ἀποδειχθείσης τῆς ἀθωότητός των (...). Ἡ Ἑλλάς ὀφείλει τήν ὕπαρξίν της, ὀφείλει τό μεγαλεῖον της, εἰς ἀγῶνας ἐλευθερίας. (...) Τοιαύτας ἐπικλήσεις ὑπέρ τῆς ἀσφαλείας τοῦ Κράτους μετεχειρίζοντο πάντοτε ὅλα τά τυραννικά καθεστῶτα, ὅταν δηλ. διά τῆς βίας καί τοῦ αἵματος κατεπνίγετο κάθε φιλελευθέρα κίνησις. (...) Θέλομεν μίαν συστηματικήν πολιτικήν τοῦ Κράτους πρός διαφώτισιν τοῦ λαοῦ. Ἐν συνειδήσει ὅτι τό σημερινόν κοινωνικόν καθεστώς περιέχει πολλάς ἀνωμαλίας

110


αἱ ὁποῖαι προκαλοῦν καί καλλιεργοῦν τήν ἀνηθικότητα, ὅτι ἐκμεταλλεύονται ἄνθρωποι ἀνθρώπους, ἐν πλήρει συνειδήσει αὐτῶν τῶν ἀντινομιῶν τῆς σημερινῆς κοινωνίας, θέλομεν νά βαδίσωμεν συστηματικῶς καί βαθμιαίως εἰς τήν μεταρρύθμισιν τοῦ σημερινοῦ κοινωνικοῦ καθεστῶτος (...). Εἶμαι ὑποχρεωμένος νά τονίσω ὅτι τό νομοσχέδιον δέν στρέφεται μόνον κατά τοῦ κομμουνισμοῦ ἀλλά κατά πάσης κινήσεως ριζοσπαστικῆς. Περιέχει ἔλλειψιν πεποιθήσεως ἐπί τῶν ἰδίων μας ἀρχῶν καί ἐπί τῶν ἰδίων μας πολιτικῶν δυνάμεων. Εἶναι περιοριστικόν τῆς ἐλευθέρας σκέψεως. [30 Μαΐου 1929 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 592-594]

5. ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Η δημοτική εκπαίδευση: «βάσις της εθνικής προόδου» ... Ἡ βελτίωσις τῆς ἐκπαιδεύσεως, ἰδίᾳ δέ τῆς δημοτικῆς, παρέχει τήν πνευματικήν τροφήν τοῦ λαοῦ καί ἀποτελεῖ τήν βάσιν τῆς ἐθνικῆς προόδου. Τοῦτο δύναται νά πραγματοποιηθῇ κυρίως δι’ ὅσον τό δυνατόν μεγαλυτέρας αὐξήσεως τοῦ ἀριθμοῦ τῶν ἑξαταξίων δημοτικῶν σχολείων, βελτιώσεως τῆς διδασκαλίας καί θεμελιώσεως αὐτῆς εἰς τήν ἀλήθειαν (...) καί τέλος διά συστάσεως ἐπαγγελματικῶν σχολείων (βιοτεχνῶν καί γεωργῶν), ἄνευ τῶν ὁποίων δέν εἶναι δυνατόν νά ἀποκτήσωμεν οὔτε καλήν γεωργίαν, οὔτε καλήν βιομηχανίαν καί δι’ εἰσαγωγῆς τοῦ θεσμοῦ τῆς συνεκπαιδεύσεως ἀρρένων καί θηλέων εἰς τά δημοτικά σχολεῖα ... [29 Αυγούστου 1909 - «Τι πρέπει να γίνη» - Π.Κ., σελ. 49]

«Προαγωγή και διάδοσις των επιστημών εις τον λαόν» ... Νά μεταρρυθμισθῇ τό ἐκπαιδευτικόν σύστημα κατά τρόπον ἐξασφαλίζοντα τήν προαγωγήν καί διάδοσιν τῶν ἐπιστημῶν εἰς τόν λαόν, ἀπό τῆς ταχυτέρας πνευματικῆς ἀναπτύξεως τοῦ ὁποίου θέλει ἐξαρτηθῆ προφανῶς καί ἡ αὔξησις τῆς πολιτικῆς ἐπιρροῆς του καί ἡ πρός τό συμφέρον του μεταρρύθμισις τοῦ οἰκονομικοῦ ὀργανισμοῦ. (...) Διά μιᾶς σειρᾶς μέτρων (αὔξησις ἑξαταξίων δημοτικῶν σχολείων, συνεκπαιδεύσεως ἀρρένων καί θηλέων, ὑποτροφιῶν, κ.λπ.) θά ἀπαλλαγῇ ἡ ἐκπαίδευσις ἀπό τόν σχολαστικισμόν πού μαραίνει τήν σκέψιν καί ἐν γένει θά ἐξυψωθῇ τό διανοητικόν ἐπίπεδον ὅλου τοῦ λαοῦ. [1910 - Πρόγραμμα «Λαϊκού Κόμματος» - Π.Κ., σελ. 76]


111

«Τα πνευματικά αγαθά κτήμα όλου του λαού» ... Τά πνευματικά ἀγαθά πρέπει νά γίνωνται κτῆμα ὅλου τοῦ λαοῦ. (...) Ἡ παιδεία πρέπει νά βασίζεται εἰς τήν ἀλήθειαν, νά ἐπιδιώκῃ ἐξίσου τήν σωματικήν, διανοητικήν καί ἠθικήν διάπλασιν τοῦ ἀτόμου, νά ἐξυπηρετῇ τάς κοινωνικάς καί βιωτικάς ἀνάγκας καί νά εἶναι δημοκρατική ὄχι μόνον ὡς πρός τά ἰδεώδη της ἀλλά καί ὡς πρός τήν ὀργάνωσιν, τό γλωσσικόν ὄργανον καί τά λοιπά μέσα, εἰς τρόπον ὥστε καί νά ἀποκτᾶ ἕκαστος ὅσο τό δυνατόν εὐκολώτερον καί τελειότερον τήν διά τό ἔργον του ἀπαιτουμένην μόρφωσιν καί νά ὑπάρχῃ γενικῶς δι’ ὅλους τούς πολίτας ἡ αὐτή δυνατότης ἀναπτύξεως τῶν πνευματικῶν καί ψυχικῶν των δυνάμεων, αἱ ὁποῖαι εἶναι καί δυνάμεις τοῦ συνόλου ... [15 Απριλίου 1922 - Οι αρχές της «Δημοκρατικής Ενώσεως» - Π.Κ., σελ. 308]

«Το ασφαλέστερον θεμέλιον της Δημοκρατίας θα δημιουργηθή εις τας ψυχάς των πολιτών» ... Ἐν σχέσει πρός τήν Ἐκπαίδευσιν, ἡ Κυβέρνησις, πιστεύουσα εἰς τήν θεμελιώδη σημασίαν αὐτῆς διά τό μέλλον μας, ἔχει τήν γνώμην ὅτι πρέπει νά ἀντιμετωπίσῃ εὐθύς ἐξ ἀρχῆς προγραμματικῶς ὁλόκληρον τό ἐκπαιδευτικόν πρόβλημα, καίτοι ἡ πλήρης ἐπίλυσις αὐτοῦ θά ἀπαιτήσῃ μακράς καί συνεχεῖς προσπαθείας. Τό ἀσφαλέστερον θεμέλιον τῆς Δημοκρατίας θά δημιουργηθῇ εἰς τάς ψυχάς τῶν πολιτῶν. Τήν ἐκπαίδευσίν μας διέπει μέχρι τοῦδε πνεῦμα ὀπισθοδρομικόν καί ὀλιγαρχικόν, ἐκδηλούμενον καί εἰς τήν ὀργάνωσιν τῶν σχολείων καί εἰς τά προγράμματα αὐτῶν καί εἰς τήν γλῶσσαν καί εἰς τόν καθόλου ἰδεολογικόν κόσμον ἀπό τόν ὁποῖον ἐμπνέεται ἡ διδασκαλία καί ἡ ἀγωγή. Ἡ Δημοκρατική Κυβέρνησις ὁρμᾶται ἀπό τῆς ἀρχῆς ὅτι διά πάντας τούς πολίτας ἀμφοτέρων τῶν φύλων πρέπει νά δημιουργηθῇ δυνατότης, ἀνεξαρτήτως κοινωνικῆς προελεύσεως καί οἰκονομικῶν μέσων, νά ἐξυψωθοῦν εἰς ἐπίπεδον μορφώσεως ἱκανῆς νά καταστήσῃ αὐτούς συνειδητά καί ἀλληλέγγυα μέλη μιᾶς λαοκρατικῆς Πολιτείας καί μιᾶς συγχρονισμένης ἀνθρωπιστικῆς κοινωνίας. Τό ἄτομον πρέπει νά εὑρίσκῃ ἀνοικτόν τόν δρόμον πρός τελειοποίησίν του καί νά ὁπλίζεται καλῶς διά τόν ἀγῶνα τῆς ζωῆς. Νέα ὀργάνωσις τῶν σχολείων, συστηματική πρόνοια περί μορφώσεως διδακτικοῦ προσωπικοῦ διά πάντας τούς βαθμούς τῆς ἐκπαιδεύσεως, ἐξύψωσις τῆς θέσεως τῶν λειτουργῶν τῆς Παιδείας, βαθμιαία εἰσαγωγή τῆς δημοτικῆς γλώσσης εἰς τήν ἐκπαίδευσίν μας, θεμελίωσις τῆς ἀγωγῆς ἐπί τῶν ἀρχῶν ἀνωτέρου ἀνθρωπισμοῦ καί τῶν ζωντανῶν στοιχείων τῆς νεοελληνικῆς ζωῆς, συμμόρφωσις τῶν προγραμμάτων

112


πρός τάς ἀπαιτήσεις μιᾶς πραγματικῆς δημιουργικῆς ἐργασίας, διοικητική ἀποκέντρωσις ἐκπαιδεύσεως, οὕτως ὥστε καί πᾶς πολίτης νά ἐπανακτήσῃ τό ἐνδιαφέρον του, τά δικαιώματά του καί τήν συνείδησιν τῶν ὑποχρεώσεών του ὡς πρός τήν ἐκπαίδευσιν τῶν τέκνων του, καί οἱ λειτουργοί τῆς Παιδείας νά ἀποκτήσουν βαθμιαίως τήν ἱκανότητα τῆς αὐτοδιοικήσεώς των, βελτίωσις τῶν ἐξωτερικῶν μέσων τῆς Παιδείας, ταῦτα εἶναι τά κύρια σημεῖα τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ μας προγράμματος. Ἰδιαιτέρως δέ θά φροντίσωμεν διά τήν ἐκπαιδευτικήν ὀργάνωσιν τῶν βορείων τοῦ κράτους ἐπαρχιῶν ἐνισχύοντες παντοιοτρόπως τό διδακτικόν προσωπικόν καί ἱδρύοντες τά κατάλληλα πρακτικά πρό πάντων σχολεῖα, ἔτι δέ καί δεύτερον Πανεπιστήμιον, ἐν Θεσσαλονίκῃ, περιλαμβάνον καί τάς πρακτικάς ἐπιστήμας καί μέλλον νά λειτουργήσῃ βαθμιαίως. Τοῦ Πανεπιστημίου τούτου ἡ καλή ὀργάνωσις καί τάς νέας χώρας θά ὠφελήσῃ καί τήν ἐπιστημονικήν παρ’ ἡμῖν δρᾶσιν θά προαγάγῃ, συντελοῦσα ἐμμέσως εἰς τήν βελτίωσιν καί τοῦ ἐν Ἀθήναις Πανεπιστημίου. Σημαντικώτατον, τέλος, σημεῖον τοῦ προγράμματός μας ἀποτελεῖ ἡ προσπάθεια πρός ὀργάνωσιν εἰς εὐρυτάτην κλίμακα λαϊκῆς μετεκπαιδεύσεως, ἀπό τήν ὁποίαν θά ἔχῃ νά ὠφεληθῇ ἰδιαιτέρως ἡ σύγχρονος γενεά τῶν πολιτῶν ἐκείνων οἱ ὁποῖοι διά πολλούς λόγους ἤ δέν ἐφοίτησαν διόλου εἰς σχολεῖον, ἤ ἐγκατέλειψαν αὐτό προώρως ἤ ἄλλως καθυστέρησαν εἰς τήν μόρφωσίν των. Ἡ λαϊκή αὐτή μετεκπαίδευσις, ἐπεκτεινομένη, εἰ δυνατόν, εἰς ὅλην τῶν χώραν –καί εἰς τοῦτο θά βοηθήσῃ ἡ ὀργάνωσις τῆς Τοπικῆς Αὐτοδιοικήσεως– θά ἀποκορυφωθῇ εἰς ὡρισμένα κέντρα, μέχρι τῆς λειτουργίας Λαϊκῶν Πανεπιστημίων, εἰς τά ὁποῖα τόση ἀποδίδεται ἐκπολιτιστική σημασία ἀπό τάς συγχρόνους προοδευτικάς πολιτείας ... [24 Μαρτίου 1924 - Προγραμματικές δηλώσεις στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση - Π.Κ., σελ. 387-388]

Η «μεγάλη εκπαιδευτική μεταρρύθμισις» ... Εὑρισκόμεθα εἰς τάς ἀρχάς μιᾶς μεγάλης ἐκπαιδευτικῆς μεταρρυθμίσεως. (...) Εἶναι ἕνας ἀγών πνευματικός, ὁ ὁποῖος διεξάγεται εἰς τήν Ἑλλάδα ἀπό πολλῶν ἑκατονταετηρίδων. (...) Δέν συνήντησα μορφωμένην μητέρα εἰς τάς Ἀθήνας ἤ μορφωμένους γονεῖς οἱ ὁποῖοι νά ἀρνοῦνται τό σωτήριον τῆς ἐκπαιδευτικῆς μεταρρυθμίσεως. (...) Ὅσοι παρηκολούθησαν τόν τελευταῖον καιρόν τά ἐκπαιδευτικά πράγματα, θά ὁμολογήσουν ὅτι γίνεται εἰς τήν Ἐκπαίδευσιν μιά πραγματική ἀνάπλασις. Συζητοῦνται σοβαρῶς ἀπό τούς ἐκπαιδευτικούς λειτουργούς ὅλα τά ἐκπαιδευτικά ζητήματα καί ἕνας ἐνθουσιασμός μεταδίδεται εἰς αὐτούς διά τήν


113

Η κυβέρνηση Παπαναστασίου στον Άγνωστο Στρατιώτη κατά τον εορτασμό της 25ης Μαρτίου 1924.

ἐκτέλεσιν τοῦ καθήκοντος. (...) Δημοκρατία οὐσιαστική δέν δύναται νά νοηθῇ χωρίς ἐξασφάλισιν τῆς πνευματικῆς τροφῆς τοῦ Λαοῦ ... [18 Ιουνίου 1924 - Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση - Π.Κ., σελ. 400-403]

Η παιδεία πρέπει να στηρίζεται στη ζωντανή γλώσσα Λαϊκή Δημοκρατία εἶναι ἀκατανόητη χωρίς σύστημα ἐκπαιδευτικό πού νά διευκολύνῃ τήν μόρφωση τοῦ λαοῦ, πού νά διευκολύνῃ νά γίνωνται τά πνευματικά ἀγαθά κτῆμα ὅλου τοῦ λαοῦ, πράγματα δηλ. ἀδύνατα ὅσο ἡ Παιδεία δέν στηρίζεται στή ζωντανή γλῶσσα, ὅσο ὁ προφορικός λόγος δέν γίνεται καί γραπτός λόγος. (...) Ἡ τελευταία αὐθαίρετη ἀνατροπή τῆς ἐκπαιδευτικῆς δημοκρατικῆς πολιτικῆς εἶναι γιά τήν δική μου ἀντίληψη ἕνα ἔγκλημα, ὅπως καί ὁ κατατρεγμός τῶν φωτισμένων παιδαγωγῶν πού τιμοῦν τήν Ἑλλάδα ... [Φεβρουάριος 1926 - Χειρόγραφο κείμενο που προοριζόταν για την εφ. Δημοκρατία. Το δικτατορικό καθεστώς Παγκάλου δεν επέτρεψε τη δημοσίευσή του - Π.Κ., σελ. 508]

114


«Επολεμήθη το εκπαιδευτικόν έργον» ... Γνωρίζει ἡ κυβέρνησις (Τσαλδάρη) μέ ποίας ἀσυστόλους καί ἀνηθίκους συκοφαντίας ἐπολεμήθη τό ἐκπαιδευτικόν αὐτό ἔργον, τό ὁποῖον εἶναι ἀπό τά μεγαλύτερα ἔργα ἀπό ἀπόψεως τῆς πνευματικῆς ἀναπτύξεως τοῦ τόπου, τά ὁποῖα ἔγιναν εἰς τήν Ἑλλάδα ἀπό τῆς ἐθνικῆς μας ἀναγεννήσεως. (...) Ἠνέχθη ἡ κυβέρνησις νά διεξάγεται ἀπό φιλικάς της ἐφημερίδας ἡ παλαιά ἐκείνη καί ἀνήθικος συκοφαντία ἐναντίον ὁλοκλήρου τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ κόσμου ὡς δῆθεν ὑπονομεύοντος τήν πατρίδα καί δῆθεν ἀπειλοῦντος τό κοινωνικόν καθεστώς. [12 Ιανουαρίου 1933 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 736]

Να οργανώσουμε την πνευματική ζωή εις τας επαρχίας ... Ὅσον ἀφορᾶ τήν διδασκαλία τῶν θρησκευτικῶν στά δημοτικά σχολεῖα (...), κατά τάς ἀντιλήψεις τάς παιδαγωγικάς, τά θρησκευτικά εἰς τά μικρά παιδιά πρέπει νά διδάσκωνται μέ ἐντελῶς διάφορον σύστημα. Δέν ἠμποροῦν τά θρησκευτικά νά ἀποτελοῦν τήν πρώτην ὕλην καί βάσιν ὅλης τῆς διδασκαλίας σέ παιδιά 6, 7 καί 8 ἐτῶν. Τοῦτο θά εἶναι σόλοικον. Ἐξάλλου, εἶναι ζήτημα ἄν πρέπει νά διδάσκεται ἡ Παλαιά Διαθήκη, ἡ ὁποία δέν δίδει πολλάκις τά ὡραιότερα παραδείγματα (...). Ἡ ἀπελευθέρωσις ἔφερεν ἕνα κακόν εἰς τάς νέας χώρας. Ἀφηρέσαμεν τήν μέριμναν διά τά σχολεῖα ἀπό τάς κοινότητας καί τί συνέβη; Ὑπάρχουν πρόσοδοι κοινοτικαί αἱ ὁποῖαι διετίθεντο διά τήν συντήρησιν τῶν σχολείων. Αὐταί ὅλαι διεσπαθίσθησαν, διότι τό ἐνδιαφέρον ἔλλειψεν, ἔλλειψεν ἡ βάσις εἰς τήν ὁποίαν στηρίζεται ἡ αὐτοδιοίκησις (...). Πρέπει νά φροντίσωμεν νά γίνῃ καταπολέμησις τοῦ ἀναλφαβητισμοῦ, νά ὑποχρεώσωμεν τά παιδιά νά φοιτοῦν εἰς τά σχολεῖα ὅσο τό δυνατόν περισσότερον (...). Ἡ καταπολέμησις τῆς ἀγραμματωσύνης εἰς τούς ἐνηλίκους δύναται νά ἐπιτευχθῇ πλήν τῶν νυκτερινῶν σχολείων καί διά τῆς ὑποχρεωτικῆς μικροτέρας θητείας καί τῆς ὀργανώσεως σχολείων ἐπιμορφωτικῶν εἰς τόν στρατόν. (...) Τά γεωργικά σχολεῖα, τά ὁποῖα εἶναι ὁ σπουδαιότερος κλάδος τῆς συμπληρωματικῆς ἐκπαιδεύσεως, πρέπει νά εἶναι γεωργικά ἐργαστήρια (...) χρειάζεται σοβαρά δαπάνη. (...) Πρέπει νά ἱδρύσωμεν εἰς τά χωριά σχολεῖα ἐπιμορφωτικά εἴτε γεωργικοῦ εἴτε βιοτεχνικοῦ χαρακτῆρος (...).


115

Νομίζω ὅτι εἶναι ἀνάγκη νά φροντίσωμεν, ἀποβλέποντες καί εἰς τήν καταπολέμησιν τοῦ ἀναλφαβητισμοῦ, ἀλλά κυρίως ἀποβλέποντες καί εἰς τήν μεγαλυτέραν ἐκλαΐκευσιν τῶν ἐπιστημονικῶν γνώσεων νά ὀργανώσωμεν τήν πνευματικήν ζωήν εἰς τάς ἐπαρχίας, διότι ἐκεῖ κυρίως ὑπάρχει ἡ μεγάλη ἔλλειψις. Θά ἔπρεπε τό Κράτος νά ὀργανώσῃ τούς ἐπιστήμονας, τούς ὑπαλλήλους, τούς στρατιωτικούς ἀκόμη, τούς διανοουμένους ἀνθρώπους τῶν ἐπαρχιῶν. Καί ὅπως ἔχομεν ἐμπορικά ἐπιμελητήρια καί γεωργικά, ἐπιβάλλεται νά ὀργανώσωμεν τοιαῦτα ἐπιμελητήρια δαπάναις αὐτῶν τῶν ἰδίων ἐνδιαφερομένων. (...) Νά κάνουν δηλ. εἰς ἑκάστην ἐπαρχίαν ὅ,τι κάμνει εἰς Ἀθήνας ὁ «Παρνασσός». Τό πρᾶγμα δέν εἶναι δυσκατόρθωτον. Ἔχω ὑπόψιν μου τήν Τρίπολιν. Ἐκεῖ εὑρέθη ἕνας φιλογενής ἄνθρωπος, ὁ ὁποῖος κατεσκεύασε μίαν βιβλιοθήκην καί τήν προσέφερεν εἰς τούς διανοουμένους τοῦ τόπου. Καί ἔχουν μιάν μεγάλην αἴθουσαν, ὅπου γίνονται διαλέξεις, συντηροῦν νυκτερινήν σχολήν καί κατωτέραν νυχτερινήν ἐμπορικήν σχολήν. Αἱ μόναι ἀπαρχαί ἱδρύσεως βιβλιοθηκῶν ἐγένοντο εἰς τάς νέας χώρας καί αὐταί ἀπό πρόσφυγας, οἱ ὁποῖοι εἶχον συνηθίσει ἀπό τήν Μ. Ἀσίαν καί τήν Θράκην νά ἔχουν κοινοτικάς βιβλιοθήκας. (...) Εἰς τούς Ἕλληνας τῶν ἐπαρχιῶν ὑπάρχει πολλή καλή διάθεσις καί ἱκαναί δυνάμεις, αἱ ὁποῖαι μένουν νεκραί. [2 Ιουλίου 1929 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 595-604]

«Το Γυμνάσιον δεν υπάρχει μόνον δι’ εκείνους οι οποίοι θα υπάγουν εις το Πανεπιστήμιον» ... Δέν εἶναι ὀρθόν τό ἀναφερόμενον εἰς τό νομοσχέδιον ὅτι τό Γυμνάσιον ὑπάρχει μόνο δι’ ἐκείνους οἱ ὁποῖοι θά ὑπάγουν εἰς τό Πανεπιστήμιον. Τό Γυμνάσιον εἶναι δι’ ὅλους ἐκείνους οἱ ὁποῖοι θέλουν ἐγκυκλοπαιδικήν μόρφωσιν, διότι αὐτή εἶναι ἀναγκαία. Μέ τήν ἑξαετῆ φοίτησιν εἶναι ἀδύνατον νά γίνῃ διδασκαλία λογικῆς ἤ ψυχολογίας ἤ καί στοιχειωδῶν ἀκόμη ἱστορικῶν μαθημάτων τά ὁποῖα διδάσκονται εἰς τά Εὐρωπαϊκά Γυμνάσια. Ἐπίσης, εἶναι ἀδύνατον νά γίνῃ διδασκαλία τῆς λογοτεχνίας. Δέν ἠμπορεῖ νά θεωρηθῇ ἕνας ἄνθρωπος μορφωμένος ἄν δέν ἔχῃ γνώσεις ὄχι μόνον τῆς Ἑλληνικῆς κλασσικῆς φιλολογίας ἀλλά καί τῶν νεωτέρων φιλολογιῶν. Ἐπίσης εἶναι ἀνάγκη νά διδαχθοῦν στοιχεῖα πολιτικῆς οἰκονομίας. (...) Ἔχομεν λοιπόν ἀνάγκην τῆς ἑπταετοῦς φοιτήσεως. [9 Ιουλίου 1929 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 604-610]

116


«Τα σπουδαιότερα προβλήματα εις μίαν Δημοκρατία είναι τα εκπαιδευτικά» ... Τά σπουδαιότερα προβλήματα εἰς μίαν Δημοκρατίαν εἶναι τά ἐκπαιδευτικά. Ἡ Δημοκρατία πρέπει νά γίνῃ ἕνας παμμέγιστος καί πολυσχιδής ἐκπαιδευτικός ὀργανισμός καλλιεργῶν τήν μάθησιν ὅλων τῶν πολιτῶν καί διαπλάττων τόν χαρακτῆρα καί τά ἤθη των ... [11-12 Οκτωβρίου 1926 - Συνέντευξη στην εφ. Ελεύθερος Τύπος - Π.Κ., σελ. 529]

«Η σχολική ελευθερία» ... Ἡμεῖς ὡς Κράτος δημοκρατικόν ἀλλά καί ὡς Κράτος ἐνδιαφερόμενον διά τήν ἐκπαίδευσιν καί τῶν ὁμοεθνῶν μας τῶν διεσπαρμένων εἰς ὅλα τά μέρη τῆς γῆς καί διεκδικούντων τό δικαίωμα τῆς σχολικῆς ἐλευθερίας, εἴχομεν κάθε λόγον εἰς τό ζήτημα αὐτό (τῶν ξένων σχολείων τά ὁποῖα τό νομοσχέδιον θεωρεῖ ὅτι οὐδεμίαν παρέσχον ὑπηρεσίαν εἰς τό Κράτος ...) νά εἴμεθα διαλλακτικοί καί ἐν μέρει ἐπιεικεῖς. Δέν πρέπει νά λησμονοῦμεν ὅτι ἔχομεν καί ὁμοεθνεῖς διεσπαρμένους εἰς ὅλα τά μέρη τῆς γῆς, οἱ ὁποῖοι ποθοῦν νά διατηρήσουν τά σχολικά ἱδρύματα. [22 Δεκεμβρίου 1930 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 680 - 681]

6. ΕΚΚΛΗΣΙΑ – ΘΡΗΣΚΕΙΑ Σεβασμός προς την απόλυτον ελευθερίαν της συνειδήσεως Ἡ διαίρεσις τῶν κοινωνικῶν δυνάμεων διά θρησκευτικούς λόγους καί ὁ θρησκευτικός φανατισμός θά ἦτο τό μεγαλύτερον ἐμπόδιον γιά τήν πρόοδο καί διά τοῦτο πρέπει ἡ ἐργατική τάξις νά δώσῃ νά ἐννοηθῇ ὅτι δέν θά ἀνεχθῇ καμμίαν κυβέρνησιν ἡ ὁποία δέν θά ἐσέβετο ἡ ἴδια ἤ δέν θά ἐπέβαλλεν εἰς τούς ἄλλους ἐντελῆ σεβασμόν πρός τήν ἀπόλυτον ἐλευθερίαν τῆς συνειδήσεως. (...) Ὅταν οἱ ἄνθρωποι τηροῦν τάς ἐντολάς τοῦ Θεοῦ, τί σημασίαν ἔχει ἐάν εἶναι Ὀρθόδοξοι, Καθολικοί ἤ Διαμαρτυρόμενοι, Ἑβραῖοι ἤ Μωαμεθανοί, ἐάν ἔχουν βαθειάν ἤ ἀσθενῆ ἤ καί καμμίαν πίστιν εἰς τόν Θεόν; [5 Απριλίου 1914 - εβδ. εφ. Λαός - Π.Κ., σελ. 200-201]


117

Το μέλλον ανήκει εις τον πλήρη χωρισμόν Εκκλησίας και Πολιτείας Ἡ Ἐκκλησία –καί δέν ὑπάρχει βεβαίως κανείς ἐδῶ ὁ ὁποῖος νά ἀμφισβητήσῃ τάς μεγίστας ὑπηρεσίας τάς ὁποίας προσέφερεν εἰς τό Ἑλληνικόν Ἔθνος– εἶναι εἷς ὀργανισμός ὁ ὁποῖος ὑπάρχει ἐντός τοῦ Κράτους, τό ὁποῖο λειτουργεῖ σύμφωνα μέ τάς ἀποφάσεις αἱ ὁποῖαι λαμβάνονται ἀπό τάς συντεταγμένας ἐξουσίας. (...) Ὅσον καί ἄν εἶναι σπανιώτατα τά παραδείγματα κατά τά ὁποῖα εἰς τό παρελθόν παρεβιάσθη καί ἀπό τόν λαόν καί ἀπό τάς συντεταγμένας ἐξουσίας τοῦ Κράτους ἡ ἐλευθερία τῆς θρησκευτικῆς συνειδήσεως, νομίζω ὅτι ἀνταποκρίνεται εἰς τό αἴσθημα τοῦ Ἑλληνικοῦ Λαοῦ νά γραφῇ ρητῶς καί σαφῶς εἰς τό Σύνταγμα τό ἀπαραβίαστον τῆς θρησκευτικῆς συνειδήσεως. (...) Ἐφόσον ἀκούονται διαμαρτυρίαι ἀλλοθρήσκων ὅτι δέν ὑπάρχει ἀπόλυτος ἰσοπολιτεία, νομίζω ὅτι συμφέρον τῆς Ἑλλάδος εἶναι καί ἀπέναντι τῶν ἀλλοθρήσκων κατοίκων τῶν διαβιούντων εἰς τό Κράτος ἀλλά καί ἀπέναντι τοῦ ξένου κόσμου, μετά τοῦ ὁποίου ἡ ἐξέλιξις προβαίνει εἰς στενώτερον σύνδεσμον, ἐφόσον δέν ἐπέρχεται καμμία βλάβη, νά ἀναγνωρισθῇ αὐτή ἡ ἰσοπολιτεία. (...) Τό μέλλον ἀνήκει εἰς μίαν τάξιν πραγμάτων κατά τήν ὁποίαν ὑπάρχει πλήρης χωρισμός Ἐκκλησίας καί Πολιτείας. Ἀλλά ὡς πολύ ὀρθῶς ἀναγνωρίζει καί ἡ Συνταγματική Ἐπιτροπή, ἡ ἱστορική ἐξέλιξις ἐδῶ εἰς τήν Ἑλλάδα εἶναι τοιαύτη, ὥστε δέν ἠμπορεῖ νά χωρισθῇ ἐντελῶς Ἐκκλησία καί Κράτος, ἄν θέλωμεν τήν προαγωγήν τῆς Ἐκκλησίας μέ τήν ἐνίσχυσιν τοῦ Κλήρου μέ τήν ἀρωγή καί τήν ἐποπτεία τοῦ Κράτους. Ὅπως κάθε θρησκεία, φυσικά καί ἡ Ὀρθόδοξος Χριστιανική Θρησκεία εἶναι ἱστορικό προϊόν, ἐξελίσσεται καί εἶναι ἀνάγκη νά προσαρμόζεται πρός τάς ἐπικρατούσας ἑκάστοτε ἀντιλήψεις. (...) Ἀναγνωρίζομεν τήν αὐτονομίαν τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά τά ὅρια τῆς αὐτονομίας νομίζομεν ὅτι καλῶς διεγράφησαν εἰς τό παρελθόν καί κανείς λόγος δέν ὑπάρχει νά ἀποκτήσῃ μεγαλυτέραν δύναμιν καί αὐτονομίαν ἡ Ἐκκλησία, διότι τότε ἴσως θά ὑπάρχῃ ὁ φόβος μήπως γίνωμεν πρόξενοι κακοῦ, δηλαδή συγκρούσεως Ἐκκλησίας καί Πολιτείας ... [9 Δεκεμβρίου 1924 - Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση - Π.Κ., σελ. 470-473]

118


Η έννοια της «επικρατούσας» θρησκείας Ἡ ἔννοια εἰς τό «ἐπικρατοῦσα» εἶναι: ἡ κυριαρχοῦσα εἰς τόν λαόν Ἐκκλησία, εἶναι ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία. Διότι ἐάν εἰς τό «ἐπικρατοῦσα» ἐδίδομεν τήν ἔννοιαν ὅτι αὐτή ἔχει ἀνωτέραν τινά ἐξουσίαν ἐπί τῶν ἄλλων ἐκκλησιῶν θά παρεβιάζομεν τήν ἀρχήν τῆς ἀνεξιθρησκείας (...) τήν ἀρχήν τῆς ἰσότητος τῆς θρησκείας ... [1 Φεβρουαρίου 1927 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 533]

Η Εκκλησία να γίνει πράγματι «ψυχική ανάγκη των ανθρώπων» Κατά τήν ἀντίληψίν μου, τό ὑποχρεωτικόν τοῦ θρησκευτικοῦ γάμου ἠμπορεῖ νά ἔχῃ δικαιολογίαν μόνον εἰς θεοκρατικόν κράτος. (...) Τό νά ὑποβάλωμεν τήν τέλεσιν τοῦ γάμου εἰς διατάξεις ἀνταποκρινομένας εἰς τάς ἀντιλήψεις ὁρισμένων θρησκειῶν νομίζω ὅτι ἀποτελεῖ ἀνακολουθίαν ἑνός πολιτικοῦ γάμου, θίγουσαν τήν ἐλευθερίαν τοῦ ἀτόμου. (...) Ἐάν θέλωμεν νά ἐξυψώσωμεν τήν Ἐκκλησίαν πρέπει νά τῆς δώσωμεν νά ἐννοήσῃ ὅτι ὀφείλει νά διαμορφωθῇ κατά τοιοῦτον τρόπον ὥστε νά γίνῃ πράγματι ψυχική ἀνάγκη τῶν ἀνθρώπων. (...) Τήν σχέσιν τοῦ ἀνθρώπου πρός τό ὑπέρτατον ὄν δέν πρέπει νά τήν περιορίσωμεν καί νά τήν ὑποβιβάσωμεν, ἐπιβάλλοντες ἱεροτελεστίαν διά τήν τέλεσιν ἑνός ἰδιωτικοῦ συναλλάγματος. Νομίζω ὅτι δέν πρέπει νά εἴμεθα ὀπισθοδρομικώτεροι ἀπό τούς βόρειους λαούς... [29 Δεκεμβρίου 1930 - Εισήγηση στη συζήτηση της Επιτροπής Αστικού Κώδικα - Π.Κ., σελ. 679-680]

«Εκπληρώνει την αποστολήν της η Εκκλησία;» Ὅσο καί ἄν καταδικάζουμε τήν περιφρόνηση τοῦ θρησκευτικοῦ αἰσθήματος πού χαρακτηρίζει τήν ἐκκλησιαστική πολιτική τῆς Σοβιετικῆς Ρωσίας, ὅμως μποροῦμε νά τήν ἐξηγήσουμε. Καί ὅ,τι γίνεται ἐκεῖ καί ἡ ἀπομάκρυνσις τῶν ἀνθρώπων ἀπό τίς ἐκκλησίες στούς ἄλλους λαούς, ἐπιβάλλει, κάθε κληρικός καί κάθε ἄνθρωπος νά ὑποβάλλουν στόν ἑαυτό τους διαρκῶς τό ἐρώτημα: Ἡ Ἐκκλησία πού ἀνήκω ἐκπληρώνει τήν ἀποστολήν της; Ἀνταποκρίνεται ἡ δράση της στά ἠθικά της παραγγέλματα, συντελεῖ εἰς τό νά ὑψώνεται καί νά γίνεται ἀνθρωπινώτερος ὁ βίος καί νά ἀνακουφίζῃ τούς ἀνθρώπους, ἰδίως ἐκείνους πού ὑποφέρουν; Κάθε Χριστιανική Ἐκκλησία, κάθε Ἐκκλησία ὀφείλει κατά


119

πρῶτο καί κύριο λόγο νά γεφυρώσῃ τίς ἐθνικές καί κοινωνικές ἀντιθέσεις πού προκαλοῦν ἡ οἰκονομική κρίση, οἱ πόλεμοι, κ.λπ. [25 Δεκεμβρίου 1934 - εφ. Νέος Κόσμος - Π.Κ., σελ. 788-789]

7. ΘΑΝΑΤΙΚΗ ΠΟΙΝΗ «Αντίκειται στο αίσθημα του ελληνικού λαού» ... Οὐδείς δύναται νά ἀρνηθῇ ὅτι ἡ ἐπιβολή τῆς θανατικῆς ποινῆς ὑπόκειται πολλάκις εἰς πλάνας. (...) Ἐφόσον εἶναι παρατηρημένον ὅτι οἱ εἰς θάνατον καταδικαζόμενοι –καί ἰδίως ἐκεῖνοι κατά τῶν ὁποίων ἐκτελεῖται ἡ θανατική ποινή– ἀνήκουσιν εἰς τάς κατωτέρας τάξεις, ὄχι εἰς τάς οἰκονομικῶς εὐπορωτέρας τάξεις, (...) εἶναι ἄξιοι καί ἐπιδεκτικοί διορθώσεως, πῶς εἶναι δυνατόν νά ὑποστηριχθῇ ὅτι πρέπει νά διατηρηθῇ ἡ ποινή, τῆς ὁποίας τά ἀποτελέσματα εἶναι ἀμφίβολα (...). Ἤκουσα ὑποστηριζόμενον ὅτι (...) ὁ τόπος ἡμῶν δέν εἶναι ἀρκετά προηγμένος ὅπως δεχθῇ τοιαύτην μεταρρύθμισιν. Δέν δύναμαι νά δεχθῶ ὅτι ἡμεῖς ὑπό ἄποψιν ἐγκληματικήν εἴμεθα εἰς χειροτέραν θέσιν ἀπό τούς Ρωμούνους ἤ τούς Πορτογάλους, οἱ ὁποῖοι κατήργησαν τήν θανατικήν ποινήν. (...) Ἡ ἐκτέλεσις τῆς θανατικῆς ἀποφάσεως δέν πρέπει νά εἶναι ἠρτημένη ἀπό τάς σκέψεις καί ἀντιλήψεις καί τά αἰσθήματα ἑνός προσώπου. (...) Κηρύσσομαι κι ἐγώ ὑπέρ τῆς καταργήσεως τῆς θανατικῆς ποινῆς. Φρονῶ ὅτι καλλιτέρα διαρρύθμισις τοῦ οἰκονομικοῦ ὀργανισμοῦ μας, καλλιτέρα διαρρύθμισις τῆς ἐκπαιδεύσεως θά συντελέσωσι πολύ περισσότερον εἰς τόν μετριασμόν τῶν ἀδικημάτων ἤ ἡ διατήρησις τῆς θανατικῆς ποινῆς, ἡ ὁποία, πρός τούτοις, ἀντίκειται εἰς τό αἴσθημα τοῦ Ἑλληνικοῦ Λαοῦ καί ἡ ὁποία δίδει τό παράδειγμα τῆς ὠμότητος καί τῆς ἀπανθρωπιᾶς. [26 Απριλίου 1911 - Αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή - Π.Κ., σελ. 103-105]

«... ως λαός βάρβαρος ...» ... Παρεστάθημεν εἰς τήν Κοινωνίαν τῶν Ἐθνῶν ὡς λαός βάρβαρος διά τῆς ὀπισθοδρομικῆς (: ἀναδρομικῆς) ἐφαρμογῆς τῆς ποινῆς τοῦ θανάτου (ἀπό τήν Κυβέρνηση Παγκάλου). [20 Σεπτεμβρίου 1925 - εφ. Δημοκρατία - Π.Κ., σελ. 499]

120


«...Καταπατεί την στοιχειώδη ιδέα του δικαίου» Ἐνεφανίσθη (ἡ δικτατορία Παγκάλου) εἰς τήν Κοινωνίαν τῶν Ἐθνῶν ὡς ἕνα Κράτος βάρβαρον πού καταπατεῖ τήν στοιχειώδη ἰδέαν τοῦ δικαίου μέ τήν ἐπιβολήν τῆς βαρυτάτης ἀπό τάς ποινάς, καί μάλιστα ἀναδρομικῶς, καί ὅλα αὐτά προκειμένου περί ὑπαλλήλων διά τούς ὁποίους ἦτο ἀμφίβολον ἐάν ὑπῆρχε ἐνοχή ... [12 Φεβρουαρίου 1926 - Λόγος στην επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου - Π.Κ., σελ. 517]

Γ. ΔΙΕΘΝΕΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ 1. Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΛΑΩΝ Βαλκανική Συμπολιτεία Καλλιέργεια φιλικῶν σχέσεων μέ τά Κράτη τοῦ Αἵμου ἐπί σκοπῷ προαγωγῆς τῶν σχέσεων τούτων εἰς συμπολιτειακάς. [1910 - Πρόγραμμα του «Λαϊκού Κόμματος» - Π.Κ., σελ. 885]

Τι έχουν να κερδίσουν οι βαλκανικοί λαοί Τό ἰδιαίτερον διεθνές ἰδανικόν τῆς χώρας πρέπει νά στραφῇ πρός τήν εὐρύτερη βαλκανική συνεννόηση. Ὅλοι οἱ βαλκανικοί λαοί ἔχομεν νά κερδίσουμε ἡσυχία καί ἐλευθερία καί δέν ἔχομεν νά χάσωμεν παρά μόνον κατακτητικάς ὀρέξεις... [6 Σεπτεμβρίου 1924 - εφ. Δημοκρατία - Π.Κ., σελ. 430]

«Βαλκανική Κοινωνία Εθνών» Θεωροῦμε τό ἑλληνορουμανικό σύμφωνον ὡς ἀπαρχήν εὐρυτέρας συνεννοήσεως εἰς τά Βαλκάνια καί μεγαλυτέρας προσέγγισης ὅλων τῶν κρατῶν τοῦ Αἵμου (Ἑλλάς, Ρουμανία, Σερβία, Βουλγαρία, Τουρκία, Ἀλβανία) (...) μέ τελικόν σκοπόν τήν σύστασιν Βαλκανικῆς Ὁμοσπονδίας ἤ Βαλκανικῆς Κοινωνίας Ἐθνῶν (πού ἀποτελεῖ κύριον ἄρθρον τοῦ προγράμματος τῆς «Δημοκρατικῆς Ἑνώσεως»). (...)


121

Ἡ ἀνάγκη τῆς παγιώσεως τῆς εἰρήνης εἶναι τόσον μεγάλη καί τόσον αἰσθητή εἰς τούς λαούς ὅλων τῶν Βαλκανικῶν χωρῶν καί οἱ συγγενικοί δεσμοί οἱ δημιουργηθέντες ἀπό κοινάς ἱστορικάς τύχας εἶναι τόσον ἀναμφισβήτητοι, ὥστε τό πρᾶγμα δέν μοῦ φαίνεται τόσον ἀδύνατον ὅσον παρίσταται ἀπό μερικούς. [8 Μαρτίου 1928 - εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων Θεσσαλονίκης - Π.Κ., σελ. 542]

Δεσμοί στενής φιλίας μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας Εἶμαι ἀπολύτως βέβαιος ὅτι κατά τήν προσεχῆ ἐπίσκεψιν τοῦ Προέδρου τῆς Κυβερνήσεως εἰς τήν Τουρκικήν Πρωτεύουσαν θά κατορθωθῇ ὥστε ὅλα τά ἐκκρεμῆ ζητήματα μεταξύ τῶν δύο χωρῶν, τά ὁποῖα ἀφοροῦν οὐσιαστικώτατα ζητήματα, νά λυθοῦν ἱκανοποιητικῶς καί νά τεθοῦν ἀσφαλεῖς βάσεις δεσμῶν στενῆς φιλίας μεταξύ τῶν δύο Δημοκρατιῶν, αἱ ὁποῖαι θά συντελέσουν τά μέγιστα εἰς τήν ἐξασφάλισιν τῆς εἰρήνης καί τῆς συνεργασίας ὅλων τῶν Βαλκανικῶν Κρατῶν καί θά ἀποτελέσουν προοίμιον μίας γενικωτέρας κοινῆς συνεννοήσεως καί συνασπισμοῦ τῶν Κρατῶν ... [22 Οκτωβρίου 1928 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 558]

Η Ένωσις των βαλκανικών λαών Ἰδιαιτέραν σημασίαν εἶχε ἡ συζήτηση μίας ἄλλης ἰδέας πού ἀρχίζει νά κατακτᾶ τίς καρδιές τῶν λαῶν τῆς Ἐγγύς Ἀνατολῆς περί ἑνώσεως τῶν Βαλκανικῶν Κρατῶν. (...) Θά πρέπῃ νά ἐπιδιωχθῇ ἡ ἕνωσις τῶν Βαλκανικῶν Κρατῶν (συμπεριλαμβανομένης τῆς Τουρκίας), τά ὁποῖα εἶχαν κοινάς ἤ ἀναλόγους τύχας ἤ περιπετείας, ἔζησαν ἐπί αἰῶνας ἐντός τῆς αὐτῆς πολιτικῆς ὀργανώσεως, ἔχουν συγγενεῖς ἀντιλήψεις καί συνηθείας καί ἀρκετά κοινά συμφέροντα, πολλά κοινά στοιχεῖα πολιτισμοῦ εὐνοϊκά διά μίαν Ἕνωσιν. Ὁ ἀνταγωνισμός των τά ἐτύφλωνε καί τά ἐχώριζε ἀλλά τά παθήματά των τά δίδαξαν πόσον ὁ ἀνταγωνισμός των τά συντρίβει καί ἤρχισε νά καλλιεργῆται καί εἰς τούς λαούς αὐτούς ἡ ἰδέα περί τῆς ἀνάγκης συνάψεως στενωτέρων, ὁμοσπονδιακῶν δεσμῶν μεταξύ των, οἱ ὁποῖοι θά διηυκόλυναν καί τήν πανευρωπαϊκήν συνεννόησιν. [7 Οκτωβρίου 1929 - Υπόμνημα διά το ζήτημα της Ομοσπονδίας των Λαών στο Συνέδριο της Ειρήνης - Π.Κ., σελ. 645-646]

122


Βαλκανικά Ινστιτούτα Εἰς τό τελευταῖον Συνέδριον τῆς Εἰρήνης ἐπροτάθη καί ἐγένετο δεκτή ἡ ἰδέα τῆς συστάσεως τῶν Βαλκανικῶν Ἰνστιτούτων. Ἡ Ἑλλάς θά εἶχε τήν ἰδέαν νά λειτουργήσῃ τό Ἰνστιτοῦτον εἰς τήν Θεσσαλονίκην, ὅπου (στό Πανεπιστήμιό της) ὑφίσταται καί ἡ μόνη ἕδρα Ἱστορίας τῶν Βαλκανικῶν Ἐθνῶν. Ἔχομεν ἀνάγκην τῆς λαογραφίας τῶν Βαλκανικῶν Λαῶν, ἔχομεν ἀνάγκην ἕδρας τῶν Βαλκανικῶν γλωσσῶν, τῆς συγκριτικῆς οἰκονομολογίας τῶν Βαλκανικῶν λαῶν. [20 Δεκεμβρίου 1929 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 613-614]

Ο «αφοπλισμός των υπερεθνικιστικών πνευμάτων» Ἄς ἐργασθῶμεν διά τόν ἀφοπλισμόν τῶν ὑπερεθνικιστικῶν πνευμάτων. Ὑπάρχουν ἄλλα στάδια διά μεγάλας πράξεις καί ἡρωισμούς ... [1 Ιανουαρίου 1930 - εφ. Μακεδονία - Π.Κ., σελ. 668]

Τα «κύτταρα» της βαλκανικής συνεννόησης Ἡ προσοχή τῆς Κυβερνήσεως θά στραφῇ εἰς τήν ἀνάπτυξιν ὅσο τό δυνατόν στενωτέρων σχέσεων φιλίας καί συνεργασίας μέ τά ἄλλα Βαλκανικά Κράτη. Ἡ Κυβέρνησις ἀποβλέπει μετά πολλῶν ἐλπίδων εἰς τήν ἐφαρμογήν τῶν ἀποφάσεων ἤ εὐχῶν τῶν Βαλκανικῶν Διασκέψεων. Οἱ (ἐμπορικές) συνεργασίες καί τά ἱδρυόμενα διαβαλκανικά ἱδρύματα ἤ θεσμοί θά ἀποτελέσουν τά κύτταρα τῆς συνεννοήσεως ἤ ἑνώσεως τῶν Βαλκανικῶν Λαῶν, ἡ ὁποία θά παγιώσῃ ἀπολύτως τήν εἰρήνην εἰς τήν ἄλλοτε πολυτάραχον ταύτην περιοχήν τῆς Εὐρώπης καί θά συμβάλῃ τά μέγιστα εἰς τήν πρόοδον καί εὐημερίαν τῶν Βαλκανικῶν Λαῶν. [3 Ιουνίου 1932 - Προγραμματικές δηλώσεις στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 719]

Διαβαλκανική κοινή γνώμη Χρειάζεται ἐντατικότερη ἐπικοινωνία τῶν βαλκανικῶν λαῶν γιά νά καταλήξουμε σέ ἕνα συμπολιτειακό συνασπισμό τῶν λαῶν, ἔτσι ὥστε νά δημιουργηθῇ μία διαβαλκανική δημόσια (κοινή) γνώμη, ἡ ὁποία θά στηρίξῃ τίς μεταρρυθμίσεις τῆς κοινωνικῆς δικαιοσύνης πού θά προχωρήσουν ἔτσι στίς βαλκανικές χῶρες γοργότερα καί μέ ριζικότερο τρόπο ... [1932 - Π.Κ.]


123

Το «ουράνιον τόξον» εις το στερέωμα των Βαλκανίων Τό γεγονός ὅτι στεγαζόμεθα εἰς αὐτό τό τέμενος τῶν Μουσῶν [=Πανεπιστήμιο] πού φέρει τό ὄνομα τοῦ Ἀριστοτέλη μᾶς ἐπιβάλλει περισσότερον τήν ὑποχρέωσιν νά προσπαθήσουμε νά στηρίξουμε καί νά διατυπώσουμε ἐπιστημονικῶς τίς ἀποφάσεις μας καί νά μή χάσουμε ἀπό τούς ὀφθαλμούς μας τόν τελικόν σκοπόν: τήν Βαλκανική Ἕνωση. (...) Ἡ διάσκεψις τῆς Θεσσαλονίκης πρέπει νά ἐπιβάλῃ τήν ὁλοκληρωτικήν χειραφέτησιν τῶν Βαλκανικῶν Κρατῶν ἀπό πᾶσαν ξένην ἐπιρροήν, πρέπει νά θεωρηθῇ τό οὐράνιον τόξον εἰς τό στερέωμα τῶν Βαλκανίων. [5 Νοεμβρίου 1933 - Δ΄ Βαλκανική Διάσκεψη, Θεσσαλονίκη - Π.Κ., σελ. 742]

2. ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ Η αποκατάσταση των προσφύγων Τήν προσοχήν τῆς Κυβερνήσεως συγκεντρώνει ἀμέριστον τό μέγα προσφυγικόν πρόβλημα τό ὁποῖον μᾶς ἐκληροδότησεν ὁ μοναρχισμός. (...) Ἄν τά μέχρι τοῦδε ἀποτελέσματα τῆς κρατικῆς ὑπέρ τῶν προσφύγων μερίμνης ὑπῆρξαν σχετικῶς οὐχί πολύ ἱκανοποιητικά, τό τοιοῦτον ἀποδοτέον εἰς τήν κατάτμησιν τῶν ἁρμοδιοτήτων καί ὡς ἐκ τούτου εἰς τήν ἔλλειψιν γενικῆς κατευθύνσεως ἐκ μέρους τῶν ἁρμοδίων Ἀρχῶν. Συγκέντρωσις ὅλων τῶν συναφῶν ὑπηρεσιῶν ὑπό ἕνα καί τόν αὐτόν ὀργανισμόν, μέ δημουργίαν εἰδικοῦ ὑπουργείου, θέλει συντελέσει εἰς καρποφορωτέραν ἀντιμετώπισιν τοῦ προβλήματος. Πρός τοῦτο ἐπιβάλλεται, ὅπως ἀγροτική ἐγκατάστασις, ἀστική καί ἰδίᾳ ἀνταλλαγή πληθυσμῶν καί περιουσιῶν ἀντιμετωπισθῇ ἀπό ἕνα καί μόνον κρατικόν ὀργανισμόν, τοῦ ὁποίου τό κύριον καί πρώτιστον ἔργον θά εἶναι ἡ ἐναρμόνισις τῆς ἁρμοδιότητός του μέ τήν τοιαύτην τῆς Ἐπιτροπῆς Ἀποκαταστάσεως Προσφύγων, δυναμένης νά ἀποτελέσῃ τήν βάσιν οἰκονομικοῦ Ὀργανισμοῦ ἀπαλλαγμένου γραφειοκρατικῶν τύπων καί χειροπέδων τοῦ λογιστικοῦ νόμου, πρός ταχυτέραν, ἀσφαλεστέραν καί τελεσφορωτέραν λύσιν τοῦ ζητήματος. Ἐπειδή δέ ἡ βάσις τῆς λύσεως τοῦ προσφυγικοῦ προβλήματος εἶναι ἡ ἐγκατάστασις τοῦ ἀγροτικοῦ προσφυγικοῦ κόσμου, ἐπιβάλλεται καί ἐξ αὐτοῦ τοῦ λόγου ἡ ἄμεσος καί ριζική λύσις τοῦ ἀγροτικοῦ ζητήματος, δηλαδή τῆς ἀποκαταστάσεως τῶν ἀκτημόνων καλλιεργητῶν, μετά τῶν ὁποίων δέον νά τεθοῦν εἰς ἴσην μοίραν οἱ πρόσφυγες γεωργοί. [24 Μαρτίου 1924 - Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση - Π.Κ., σελ. 385-386]

124


«Η εγκατάστασις των προσφύγων απαιτεί μεγάλας θυσίας από το κράτος» Ὑποθέτω ὅτι ἀρκετόν φῶς ἐχύθη ἐπί τοῦ προσφυγικοῦ ζητήματος, τοῦ μεγαλυτέρου ἐσωτερικοῦ προβλήματος τό ὁποῖον ποτέ ἀντιμετώπισεν ἡ Ἑλλάς καί, θά ἠμποροῦσα νά εἴπω, Κράτος πολιτισμένον. Μιά πλημμύρα ὁμογενῶν κατέκλυσε τήν Ἑλλάδα, ἀντιστοιχοῦσα πρός τό ¼ τοῦ πληθυσμοῦ τοῦ Κράτους, ἔχουσα τήν ἀνάγκην ἀμέσου περιθάλψεως, ἐγκαταστάσεως (...). Ὅταν ἡμεῖς ἀνελάβομεν, ἦσαν πρό ἡμῶν τά προβλήματα τῆς μεταφορᾶς τῶν προσφύγων, τῆς ἀνταλλαγῆς τῶν πληθυσμῶν, τῆς ἀμέσου περιθάλψεως καί τῆς ὁριστικῆς ἐγκαταστάσεως. (...) Ἡ ἐγκατάστασις τῶν προσφύγων ἔχει κάποιαν ἀναλογίαν μέ ἐθνικούς πολέμους (...) καί ὅπως προκειμένου νά γίνῃ ἀπελευθέρωσις ὁμογενῶν, οὐδεμίας θυσίας φείδεται τό Κράτος εἴτε εἰς χρῆμα εἴτε εἰς οἱονδήποτε ἄλλο, καθ’ ὅμοιον τρόπον, προκειμένου περί τῆς διασώσεως ἑνός τόσον πολυτίμου ἀνθρωπίνου ὑλικοῦ καί αἱ θυσίαι πρέπει νά εἶναι μεγάλαι καί τά μέτρα πρέπει νά εἶναι ἔκτακτα (...). [17 Ιουλίου 1924 - Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση - Π.Κ., σελ. 415-420]

Η ηθική ευθύνη του κράτους Ἡ ἐγκατάστασις τῶν προσφύγων δέν εἶναι μόνον ζήτημα ἐκπληρώσεως μιᾶς ὑποχρεώσεως λόγῳ τῆς ἀνταλλαγῆς. Εἶναι μέτρον κοινωνικόν, ζήτημα στοιχειώδους κοινωνικῆς πολιτικῆς. Νά μήν κριθῇ τό ζήτημα τῶν λογαριασμῶν ὡς ζήτημα δοσοληψιῶν ἀστικοῦ τύπου. (...) Ὁ σκοπός μας εἶναι νά ἐγκατασταθοῦν καί νά ριζοβολήσουν αἱ οἰκογένειαι αὐταί. Αὐτό εἶναι τό προέχον. Τό προέχον δέν εἶναι νά ἴδωμεν τί πρέπει νά δώσωμεν καί τί πρέπει νά πάρωμεν. (...) Ὑπάρχει μία ἠθική εὐθύνη ἥτις ἐπιβάλλει εἰς τό Κράτος νά ἀκολουθήσῃ μίαν πολιτικήν ὅσον τό δυνατόν ἐπιεικεστέραν, ὥστε καί τούς πρόσφυγας νά μή ἐπιβαρύνῃ μέ ὑποχρεώσεις τάς ὁποίας ποτέ δέν θά ἦτο δυνατόν νά ἐκπληρώσουν καί συγχρόνως νά ἐξασκήσῃ ὅλην του τήν προσπάθειαν ὑπέρ τῆς ἐξυψώσεως τῆς ἐθνικῆς μας οἰκονομίας. [19 Ιουνίου 1931 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 705-706]

Οι αγρότες πρόσφυγες και ο κλονισμός του καθεστώτος Ἡ ἐγκατάστασις τῶν ἀγροτῶν προσφύγων δέν ἀπετέλεσε τραπεζικήν ἐπιχείρησιν τῆς Ἑλλάδος. Ἀπετέλεσε κοινωνικήν πολιτικήν, ὅπως ὁλόκληρος ἡ


125

κοινωνική μας οἰκονομία στηρίζεται εἰς αὐτάς τάς ἰδιωτικάς ἐπιχειρήσεις πού ἐγκατεστήσαμεν ἐξ ἐντοπίων καί προσφύγων καί τῶν ἄλλων 600 ἤ 700 χιλ. ἀγροτῶν, ἐπί τῶν ὁποίων στηρίζεται ὁλόκληρος ἡ οἰκονομία μας. Ἐάν αὐτή ἡ γεωργική οἰκονομία κλονισθῇ, κλονίζεται ὁλόκληρος ἡ κοινωνική μας οἰκονομία, κλονίζεται ὁλόκληρον τό καθεστώς τό σημερινόν ... [12 Νοεμβρίου 1932 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 731]

Η ευεργετική επίδρασις των προσφύγων Τό μεγαλύτερον κοινωνικοοικονομικόν ζήτημα πού ἀντιμετώπισε τό Κράτος ἀπό τῆς συστάσεώς του, εἶναι ἀναμφισβητήτως τό τῆς ἐγκαταστάσεως τῶν προσφύγων μετά τήν μικρασιατικήν καταστροφήν. (...) Κατά μέγιστον μέρος οἱ πρόσφυγες ἐστεροῦντο τῶν πάντων, ἀπογυμνωθέντες πρό τῆς ἀναχωρήσεώς των ἀπό τήν Μ. Ἀσίαν. Ἐκτός τούτου, οἱ προσφυγικοί πληθυσμοί ἀποτελοῦντο κατά πολύ μεγαλυτέραν ἀναλογίαν παρ’ ὅσον θά ἦτο φυσικόν ἀπό γυναῖκας καί ἀνηλίκους. (...) Ἡ εὐεργετική ἐπίδρασις τῶν προσφύγων εἶναι καταφανής εἰς ὅλους τούς κλάδους τῆς κοινωνικῆς μας οἰκονομίας. (...) Ἡ συρροή τῶν προσφύγων, ἐν συνδυασμῷ μέ τήν, ἐπί τῇ βάσει τῶν συμβάσεων περί ἀνταλλαγῆς τῶν πληθυσμῶν, ἐπιτευχθεῖσαν ἀναχώρησιν τῶν Τούρκων καί τῶν Βουλγάρων, συνετέλεσεν ὥστε νά καταστῇ ὁ πληθυσμός τοῦ Κράτους ἀπό ἐθνικῆς ἀπόψεως ὁμοιογενής. (...) Εἶναι ζήτημα ἐάν θά κατωρθοῦτο νά στερεωθῇ τό δημοκρατικόν πολίτευμα χωρίς τόν ὑπέρ αὐτοῦ φανατισμόν τῶν προσφυγικῶν μαζῶν. Ἐκτός τούτου ὁ προσφυγικός κόσμος εἶναι ἀναμφισβήτητος φορεύς, περισσότερον παρ’ ὅ,τι ὁ γηγενής πληθυσμός, ἀνθρωπιστικῶν ἰδεωδῶν καί ἐπηρεάζεται περισσότερον ἀπό τάς συγγενεῖς πρός αὐτά διεθνεῖς τάσεις. (...) Ἐπίσης, μεγάλη εἶναι ἡ ἐπίδρασις τοῦ προσφυγικοῦ κόσμου διά τήν ἀνάπτυξιν στενῶν σχέσεων μετά τῆς Τουρκίας. Θά ἀνέμενε κανείς νά εἶναι οἱ πρόσφυγες φορεῖς ἐθνικῆς ἀδιαλλαξίας καί μίσους. Ἐν τούτοις, ὀλίγα ἔτη μετά τήν μικρασιατικήν καταστροφήν καί μετά τάς προόδους πού σημείωσε τό ἔργον τῆς ἐγκαταστάσεως τῶν προσφύγων, τά ἐχθρικά των αἰσθήματα πρός τήν Τουρκίαν ὑποχώρησαν καί ἐγεννήθησαν νέα αἰσθήματα συμπαθείας καί ἐκτιμήσεως τοῦ Τουρκικοῦ Λαοῦ, ἰδίως μετά τήν ὑπογραφήν τοῦ ἑλληνοτουρκικοῦ συμφώνου. (...) Ἐπίσης, οἱ πρόσφυγες εὐνοοῦν τήν στενωτέραν προσέγγισιν καί συνεργασίαν μ’ ὅλους τούς λαούς τῆς Βαλκανικῆς. Ἀπό πνευματικῆς ἀπόψεως ἡ συμβολή τῶν προσφύγων, ἠναγκασμένων νά βιοπαλαίουν, δέν ἠμπορεῖ νά συγκριθῇ μέ τήν τοιαύτην εἰς τό οἰκονομικόν καί τό πολιτικόν.

126


Ἀλλά καί εἰς τήν ἐπιστημονικήν, τήν πνευματικήν ἐν γένει κίνησιν τοῦ τόπου ὁλοέν μεγαλυτέρα καθίσταται ἡ συμμετοχή τοῦ προσφυγικοῦ κόσμου (...). [1934 - Πρόλογος στη μελέτη του Μ. Νοταρά: Η αγροτική αποκατάστασις των προσφύγων - Π.Κ., σελ. 790-796]

3. ΑΓΡΟΤΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ «Η πνευματική ανύψωσις των μορτιτών» ... Ἀποκατάστασις τῶν μορτιτῶν τῆς Θεσσαλίας καί τῶν ἄλλων μερῶν τῆς Ἑλλάδος εἰς ἰδιοκτήτας, χαρακτηριζομένης ἀμέσως τώρα τῆς σχέσεως τῶν μορτιτῶν ὡς ἐμπραγμάτου καί οὐχί ὡς ἐνοχικῆς. (...) Οἱ μορτῖται νά καταστοῦν σχεδόν κύριοι τῶν ὑπ’ αὐτῶν καλλιεργουμένων κτημάτων, μηδενός πλέον δικαιουμένου νά τούς ἀποπέμψῃ καί νά ἐνισχυθῇ ὁ πρός βελτίωσιν τῆς καλλιέργειας ζῆλος των, ἀφοῦ τό κέρδος ἐκ τῆς αὐξήσεως τῆς παραγωγῆς θά περιέλθῃ εἰς αὐτούς, ὄχι δέ καί εἰς τόν τσιφλικοῦχον. (...) Τό μέτρον θά ἔχῃ ὡς συνέπειαν τήν ἠθικήν καί πνευματικήν ἀνύψωσιν τῶν δυστύχων μορτιτῶν, οἵτινες ὡς ἐκ τῆς οἰκονομικῆς ἐξαρτήσεώς των ὑστεροῦν καί ὑπό τήν ἔποψιν πνευματικῆς μορφώσεως καί ὑπό τήν ἔποψιν τοῦ φρονήματος ... [29 Αυγούστου 1909 - «Τι πρέπει να γίνη» - Το Δ.Σ. της Κοινωνιολογικής Εταιρείας - Π.Κ., σελ. 48-49]

Η αποκατάσταση των κολλήγων της Θεσσαλίας Ἡ ἀπόφασις τοῦ κ. Πρωθυπουργοῦ νά συντάξῃ νομοσχέδιον, διά τοῦ ὁποίου, ἐάν γίνῃ νόμος, θά ἐπιτραπῇ εἰς τήν Κυβέρνησιν νά ἐξεύρῃ διά δανείου τά ἀπαραίτητα χρήματα, 40-50.000.000 δρχ., ὅπως ἀγοράσῃ ἀρκετάς γαίας εἰς τήν Θεσσαλίαν καί τάς μεταπωλήσῃ ὑπό εὐνοϊκούς ὅρους εἰς τούς κολλήγους (...) ἀποτελεῖ ὁμολογουμένως σπουδαιότατον βῆμα πρός τελειωτικήν λύσιν τοῦ κολληγικοῦ ζητήματος τῆς Θεσσαλίας, δηλ. τήν ἀποκατάστασιν τῶν κολλήγων εἰς ἀνεξαρτήτους γεωργούς. (...) Τό δικαίωμα ἰδιοκτησίας εἰς κανέν Κράτος δέν εἶναι οὐδ’ ἠμποροῦσε ποτέ νά εἶναι τόσον ἀπεριόριστον, ὥστε νά μή δύναται νά ὑποχωρήσῃ ἀπέναντι γενικωτέρου συμφέροντος... [8 Απριλίου 1910 - εφ. Σκριπ - Π.Κ., σελ. 53-57]


127

«Η γη εις τους καλλιεργητάς της» ... Ἡ ἔλλειψις καταλλήλου πιστωτικῆς ὀργανώσεως καί ἀγροτικῆς ἀσφαλείας, ἡ κακή συγκοινωνία καί τά ἕλη εἶναι λόγοι ἐμποδίζοντες ἐν γένει τήν πρόοδον τῆς γεωργίας μας καί τήν καλλιτέρευσιν τῆς θέσεως τῶν γεωργῶν μας ἀλλά δέν ἐγέννησαν ἀγροτικόν ζήτημα ὑπό ὀξεῖαν μορφήν ἐκεῖ ὅπου ἔχομεν μικροϊδιοκτήτας γεωργούς. (...) Ἡ κυρία αἰτία ἡ δεσμεύουσα εἰς ἀσυγχώρητον στασιμότητα τήν γεωργίαν τῆς Θεσσαλίας καί ἡ παρ’ ὅλην τήν ἀφθονίαν τῆς καλλιεργησίμου γῆς βυθίζουσα εἰς τήν δυστυχίαν καί τήν ἀπογοήτευσιν τάς χιλιάδας τῶν καλλιεργητῶν της εἶναι ἄλλη. (...) Τό ἀγροτικόν ζήτημα εἰς τήν Θεσσαλίαν εἶναι πρωτίστως ζήτημα ἀγροτικοῦ ὀργανισμοῦ, εἶναι κολληγικόν ζήτημα: (...) μεγάλη ἰδιοκτησία ἀπό τό ἕνα μέρος, μικρά καταμερισμένη καλλιέργεια ἀπό τό ἄλλο. (...) Καμμία ἐξασφάλισις τῆς παραμονῆς τοῦ καλλιεργητοῦ ἐπί μακρόν εἰς τό αὐτό κτῆμα, κατά συνέπειαν δέ καί ἀπόλυτος ἐξάρτησις αὐτοῦ ἀπό τοῦ ἰδιοκτήτου. (...) Σιδηρᾶ πλέον ἀνάγκη ἐπιβάλλει τήν μεταβολήν τοῦ ἀγροτικοῦ ὀργανισμοῦ τῆς Θεσσαλίας. Οἱ Θεσσαλοί καλλιεργηταί μιάν βλέπουν λύσιν τοῦ ἀγροτικοῦ ζητήματος: τήν ἀποκατάστασίν των εἰς ἰδιοκτήτας τῆς γῆς πού καλλιεργοῦν... [9 Απριλίου - 2 Ιουλίου 1910 - Ο Κοινωνισμός - Π.Κ., σελ. 58-72]

«Η λύσις του αγροτικού κολληγικού ζητήματος» ... Ἀποκατάστασις τῶν κολλήγων τῆς Θεσσαλίας καί τῶν ἄλλων μερῶν τῆς Ἑλλάδος εἰς ἰδιοκτήτας τῆς ὑπ’ αὐτῶν καλλιεργουμένης γῆς, εἴτε ἐξαγοραζομένων ὑπό τοῦ Κράτους τῶν σχετικῶν γαιῶν δι’ ἀναγκαστικῆς ἀπαλλοτριώσεως καί μεταπωλουμένων εἰς τούς καλλιεργητάς ὑπό εὐνοϊκούς πιστωτικούς ὅρους, εἴτε χαρακτηριζομένου τοῦ πρός καλλιέργειαν δικαιώματος αὐτῶν ὡς ἐμφυτεύσεως, προσδιοριζομένου δ’ ἐφάπαξ εἰς χρήματα τοῦ πρός τούς ἰδιοκτήτας τῶν γαιῶν καταβλητέου κανόνος ἐπί τῇ βάσει τῆς παραγωγῆς τῶν τελευταίων ἐτῶν καί τῆς ἀξίας της καί ὁριζομένης τῆς σχέσεως ὡς διαλυτῆς διά μεταβιβάσεως καί τῆς ψιλῆς κυριότητος εἰς τούς ἐμφυτευτάς ἀντί καταβολῆς τῆς ἀξίας της. Διά τοῦ μέτρου τούτου εἶναι δυνατή ἡ ταχύτατη καί πλέον σκόπιμος λύσις τοῦ ἀγροτικοῦ κολληγικοῦ ζητήματος ἄνευ ἐπιβαρύνσεως τοῦ Κράτους... [1910 - Πρόγραμμα του «Λαϊκού Κόμματος» - Π.Κ., σελ. 884]

128


«Αποκατάστασις των κολλήγων διά λόγους εθνικούς, πολιτικούς, οικονομικούς ...» ... Δέν συμφέρει νά ἐπιχειρήσωμεν νά λύσωμεν τό μέγα ζήτημα τῶν κολλήγων ἐντός τῶν στενῶν ὁρίων συνταγματικῆς διατάξεως. Ἐπιθυμῶ τήν ἀποκατάστασιν τῶν κολλήγων καί διά λόγους ἐθνικούς καί διά λόγους πολιτικούς καί διά λόγους οἰκονομικούς, ἀλλά ἐπιθυμῶ νά γίνῃ ἡ ἀποκατάστασις κατά τρόπον συμφέροντα εἰς τούς κολλήγους, ἀποτελεσματικῶς καί σκοπίμως. Διά τοῦτο ὑποβάλλω τό ἑξῆς ψήφισμα: «Ἡ διπλῆ Ἀναθεωρητική Βουλή τῶν Ἑλλήνων, ἀναγνωρίζουσα τάς εὐλόγους ἀξιώσεις τῶν κολλήγων τῆς Θεσσαλίας καί τῶν ἄλλων μερῶν τῆς Ἑλλάδος, ψηφίζει ὅπως ληφθῇ, ὡς τάχιστα, νομοθετική πρόνοια περί ἀποκαταστάσεως αὐτῶν εἰς ἀνεξαρτήτους γεωργούς ...». [19 Μαρτίου 1911 - Αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή - Π.Κ., σελ. 96-101]

Συνεταιρισμένοι μικροί καλλιεργηταί και γενικό συμφέρον ... Θά ἦτο συμφέρουσα ἡ οἰκονομική ὑπεροχή τῆς μικρᾶς καλλιεργείας ἀπέναντι τῆς μεγάλης εἰς τήν Θεσσαλίαν καί κατά μείζονα λόγον εἰς τά λοιπά μέρη τοῦ Κράτους. (...) Τό παράδειγμα τῶν μικρῶν καλλιεργητῶν εἰς τήν Γερμανίαν καί τήν Γαλλίαν καί τήν Ἀγγλίαν ἀποδεικνύει ὅτι καί οἱ μικροί καλλιεργηταί ταχέως ἀντιλαμβάνονται τήν μεγάλην χρησιμότητα τῶν λιπασμάτων καί δύνανται νά κάμουν καλήν χρῆσιν αὐτῶν. (...) Ἀλλά καί εἰς τήν διατήρησιν ἤ καί καλλιτέρευσιν τῆς ποιότητος τοῦ ἐδάφους εἶναι ἀδιαφιλονίκητος ἡ ὑπεροχή τῆς μικρᾶς καλλιεργείας, ἡ ὁποία διατηρεῖ περισσοτέραν ζωήν εἰς τούς ἀγρούς καί ἑπομένως ἐπιστρέφει εἰς τήν γῆν κατά μέγα μέρος τάς οὐσίας πού τῆς ἀφαιρεῖ διά τῆς καλλιεργείας, ἐν ἀντιθέσει πρός τήν μεγάλην καλλιέργειαν. (...) Ἐπανειλημμένως ἐξῆρα τήν μεγάλην ἐνίσχυσιν πού παρέχει εἰς τούς μικρούς καλλιεργητάς ὁ συνασπισμός των εἰς συνεταιρισμούς, διά τοῦ ὁποίου καί μόνον κατορθώνουν οὗτοι νά ἀποκτοῦν ὁρισμένα πλεονεκτήματα πού ἔχουν οἱ μεγάλοι. Οἱ σημερινοί ὅροι τῆς παραγωγῆς καί τῆς κυκλοφορίας τῶν ἀγαθῶν κατέστησαν τόν συνεταιρισμόν τῶν γεωργῶν σιδηρᾶν ἀνάγκην. (...) Ὁ ἀτομιστικός χαρακτήρ ἑνός λαοῦ ἠμπορεῖ νά ἐπιβραδύνῃ τήν γένεση τῶν συνεταιρισμῶν ἀλλ’ εἰς τό τέλος δέν ἠμπορεῖ παρά νά ὑποκύψῃ εἰς τήν οἰκονομικήν ἀνάγκην, ἡ ὁποία διαμορφώνει τόν χαρακτῆρα τῶν λαῶν. (...) Κατάργηση τῆς κολληγικῆς σχέσεως, αἰρομένης ὅμως συγχρόνως τῆς βαθείας καί μεγάλης ἀντιθέσεως πού ὑπάρχει εἰς τόν ἀγροτικόν ὀργανισμόν τῆς Θεσσαλίας (μεγάλη ἰδιοκτησία - μικρά καλλιέργεια) τῆς δημιουργηθείσης ἐξ


129

ἱστορικῶν, ὄχι οἰκονομικῶν αἰτίων, διά τῆς ἀποκαταστάσεως τῶν καλλιεργητῶν εἰς ἰδιοκτήτας. (...) Δέν εἶναι ἐπιτετραμμένον νά περιμένωμεν νά ἐπιτύχῃ ἀσφαλῶς ἡ ἀποκατάστασις τῶν κολλήγων εἰς ἰδιοκτήτας ἤ νά εὐδοκιμήσουν οἱ ὑπάρχοντες μικρογεωργοί, ἐάν δέν τούς ἀπαλλάξωμεν ἀπό τά ἕλη, τούς τοκογλύφους καί αἰσχροκερδεῖς ἐμπόρους, ἐάν δέν καταστήσωμεν δυνατήν τήν ἄρδευσιν τῶν γαιῶν των καί δέν τούς μορφώσωμεν. (...) Τίποτε δέν εἶναι δικαιότερον καί οἰκονομικῶς πρακτικώτερον ἀπό τό νά ἐξασφαλισθῇ εἰς τούς κολλήγους, διά τοῦ κανονισμοῦ τῶν σχέσεων, ἡ κατοχή τῶν ὑπ’ αὐτῶν καλλιεργουμένων ἀγρῶν ἤ τοὐλάχιστον τόσου μέρους, ὅσον εἶναι ἀρκετόν πρός ἀνεξάρτητον συντήρησίν των (...). Πρέπει οἱ κυβερνῶντες τόν τόπον νά εἶναι πεπεισμένοι περί τῆς οἰκονομικῆς καί κοινωνικῆς ἀνάγκης τῆς διανομῆς τῆς ἰδιοκτησίας καί νά αἰσθανθῶσιν τήν ὑπεροχήν, τήν ἀνάγκην τῆς προτιμήσεως τοῦ γενικοῦ κοινωνικοῦ συμφέροντος ἀπέναντι τοῦ συμφέροντος ὡρισμένων ἀτόμων. Αὐτῆς τῆς πεποιθήσεως καί συναισθήσεως ἡ ἔλλειψις εἶναι ἡ αἰτία ὅτι ὑπάρχει ἀκόμη Θεσσαλικόν ζήτημα ... [13 Αυγούστου - 1 Σεπτεμβρίου 1912 - εφ. Νέα Ημέρα - Π.Κ., σελ. 157-194]

Η οξύτητα του «Θεσσαλικού Ζητήματος» ... Τήν ὀξύτητα τοῦ Θεσσαλικοῦ Ζητήματος προκάλεσεν ὁ ἐπί τοῦ δικαιώματος τῆς ἐξώσεως στηριχθείς ὅρος τοῦ ἀγροτικοῦ ὀργανισμοῦ τῆς Θεσσαλίας, δηλ. ἡ ἀβεβαιότης τῆς παραμονῆς τῶν κολλήγων εἰς τό αὐτό κτῆμα. (...) Πρέπει νά ἐννοήσωμεν ὅλοι ὅτι τό Θεσσαλικόν Ζήτημα εἶναι ἀδύνατον νά λυθῇ ἄλλως παρά διά τῆς ἀποκαταστάσεως τῶν κολλήγων εἰς ἰδιοκτήτας. Νά μή μεταβληθῇ ἡ κολληγική σχέσις εἰς μίσθωσιν. Πρέπει νά ἔχωμεν ὑπ’ ὄψιν τήν διανοητικότητα τῶν κολλήγων καί ἐπί τῇ βάσει ταύτης καί τῆς ψυχολογίας αὐτῆς νά νομοθετῶμεν. (...) Τό νομοσχέδιον ὑφιστάμενον μικράς τροποποιήσεις παρουσιάζει διά τούς κολλήγους τῆς Θεσσαλίας καί τῆς Μακεδονίας ἀξιοσημείωτον πρόοδον... [22 Αυγούστου 1915 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 209-211]

Συνεταιριστική οργάνωση και «γεωργική μόρφωση» ... Τό κοινωνικόν συμφέρον καί ὁ ἠθικός νόμος ἐπιβάλλουν τήν ἐξύψωσιν τῶν ἐργαζομένων τάξεων (γεωργῶν, ἐργατῶν, ὑπαλλήλων, γενικῶς ἐκ τῆς ἐργασίας

130


των ἀποζώντων ἐπαγγελματιῶν), τήν ὁποίαν πρέπει νά ἐπιδιώκῃ συστηματικῶς τό Κράτος καί ὅτι τοῦτο δύναται νά γίνῃ διά βαθμιαίων μεταρρυθμίσεων πρός τήν κατεύθυνσιν ἀφ’ ἑνός μέν ἀποκλεισμοῦ κάθε ἐκμεταλλεύσεως ἑνός μέρους ἐργαζομένου τῆς κοινωνίας ἀπό οἱονδήποτε ἄλλο μέρος αὐτῆς καί δημιουργίας ἐξ ἴσου εὐνοϊκῶν δι’ ὅλους ὅρων ἀναπτύξεως τῆς προσωπικότητάς των, ἀφ’ ἑτέρου δέ ἐναρμονισμοῦ ὅλων τῶν κοινωνικῶν δυνάμεων πρός αὔξησιν τῆς παραγωγῆς καί προαγωγήν ἐν γένει τοῦ λαοῦ. Εἰς τάς βαθμιαίας αὐτάς μεταρρυθμίσεις περιλαμβάνονται καί αἱ ἀρχαί: (α) Ὅτι ἡ γῆ πρέπει νά ἀνήκῃ εἰς τούς καλλιεργητάς της καί ὅτι ἡ συνεταιριστική ὀργάνωσις, παρακολουθούμενη ἀπό τήν κατάλληλον γεωργικήν μόρφωσιν, ἐξασφαλίζει πλήρως τήν προαγωγήν τῆς γεωργίας διά τῆς μικρᾶς ἰδιοκτησίας ... [15 Απριλίου 1922 - Πρόγραμμα «Δημοκρατικής Ενώσεως» - Π.Κ., σελ. 306-308]

Ο «πόθος των γεωργών προς απόκτησιν γης» ... Τό ἀγροτικόν ζήτημα, τ.ἔ. ἡ ἀντίθεσις μεταξύ τῶν ἰδιοκτητῶν τῶν μεγάλων κτημάτων, τῶν τσιφλικίων καί τῶν καλλιεργητῶν των, εἶναι τό κατ’ ἐξοχήν κοινωνικόν ζήτημα εἰς τόν τόπον μας. Τοῦτο δέ ὄχι μόνον λόγῳ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν ἀκτημόνων καλλιεργητῶν καί τῶν ἐχόντων ἐντελῶς ἀνεπαρκῆ ἰδιοκτησίαν (...) ἀλλά καί διότι ἡ ἀντίθεσις αὐτή στηρίζεται εἰς ἀγροτικόν ὀργανισμόν ἐντελῶς ἀπηρχαιωμένον ἀπό τῆς διπλῆς ἀπόψεως, τῆς οἰκονομικῆς καί τῆς ψυχολογικῆς, μή συμβιβαζόμενον πλέον οὔτε μέ τάς ἀνάγκας τῆς παραγωγῆς, τήν οἰκονομικήν πρόοδον, οὔτε μέ τάς περί ἀνεξαρτησίας καί ἀνθρωπισμοῦ τῶν ἀτόμων ἀντιλήψεις καί αἰσθήματα οὔτε καί μέ τά γενικώτερα τοῦ Κράτους συμφέροντα (...). Εἰς καμμίαν κατηγορίαν ἐργατῶν ὁ πόθος ἀποκτήσεως, ὁριστικῆς κατοχῆς τῶν μέσων τῆς παραγωγῆς δέν εἶναι ἰσχυρότερος, βαθύτερος, ἀπό τόν πόθον τῶν γεωργῶν πρός ἀπόκτησιν τῆς κυριότητος τῆς γῆς πού ἀναγκάζουν νά καρποφορῇ μέ τόν ἱδρῶτα των, ὁ χωρισμός ἀπό τῆς ὁποίας εἶναι διά τήν ἀντίληψίν των, ξερρίζωμα τῆς ὑπάρξεώς των ἀπό τήν βάσιν της (...). Οἱ ἀγροτικοί νόμοι τῆς προσωρινῆς Κυβερνήσεως τῆς Θεσσαλονίκης (...) ἀνοίγουν νέαν περίοδον τῆς πολιτικῆς τοῦ κράτους εἰς τό ἀγροτικόν ζήτημα, τήν λαμπροτέραν ἀπό τῆς προσαρτήσεως τῆς Θεσσαλίας. Σημειώνει νέαν ἐποχήν ἐπικρατήσεως τοῦ συμφέροντος τῶν ἀκτημόνων καλλιεργητῶν καί τῶν ζωτικωτέρων οἰκονομικῶν, κοινωνικῶν, κρατικῶν συμφερόντων. (...) Οἱ κολλῆγοι εἶχαν οὐσιαστικῶς ἀποκτήσει ἐμπράγματον δικαίωμα παραμονῆς


131

εἰς τό κτῆμα. (...) Ὁ ἀπολογισμός τοῦ μετανοεμβριανοῦ καθεστῶτος εἰς τήν ἀγροτικήν πολιτικήν (...) εἶναι ἀφ’ ἑνός μέν σταμάτημα τῆς λειτουργίας τῆς ἀποκαταστάσεως τῶν ἀκτημόνων ἀφ’ ἑτέρου δέ προσπάθεια ὅπως καταφερθῇ καίριον πλῆγμα ἐναντίον τῆς φιλελευθέρας ἀγροτικῆς νομοθεσίας διά καταργήσεως τοῦ νόμου 2521 ἐπί σκοπῷ διευκολύνσεως τῆς μετακινήσεως τῆς ἀποκαταστάσεως τῶν καλλιεργητῶν. Ἡ σημερινή Κυβέρνησις δέν σκέπτεται νά ἐφαρμόσῃ τόν ἀγροτικόν νόμον διά τόν ἐσωτερικόν ἐποικισμόν, ὅπερ δέν ἀποτελεῖ μόνον ἀστοργίαν ἀπέναντι τῶν σημερινῶν 15.000 οἰκογενειῶν προσφύγων, ἀλλά καί ἐγκληματικήν περιφρόνησιν γενικωτέρων καί ἐπιτακτικῶν συμφερόντων ... [15 έως 23 Ιουνίου 1922 - εφ. Ελεύθερος Τύπος - Π.Κ., σελ. 314-330]

Ο αγώνας για την απαλλοτρίωση των τσιφλικιών ... Εἰς τούς ἀντιδημοκρατικούς καί τούς κομμουνιστάς (...) ἔχομεν νά ὑπομνήσωμεν ὅτι ἀπό τοῦ 1908-1910 ἠγωνίσθημεν νά ἐγκατασταθοῦν οἱ ἀκτήμονες γεωργοί διά τῆς ἀπαλλοτριώσεως τῶν τσιφλικίων. Τότε, ὅλοι αὐτοί συνησπίσθησαν διά νά πολεμήσουν τόν ἀγῶνα μας, ἀλλά τέλος ἐπεκρατήσαμεν τήν δωδεκάτην ὥραν. Καί εὐτυχῶς ὅτι ἐπεκράτησεν ἡ ριζοσπαστική πολιτική, διότι ἄλλως θά εὑρισκόμεθα πρό βιαίας κοινωνικῆς ἀνατροπῆς. (...) Καθῆκον παντός εὐσυνειδήτου πολιτικοῦ εἶναι, ὅταν ὑπάρχῃ ἀνάγκη μεταρρυθμίσεως, νά ἐκμαιεύῃ αὐτήν ... [5 Νοεμβρίου 1926 - Προεκλογικός λόγος εφ. Δημοκρατία - Π.Κ., σελ. 528-529]

Η συμβολή του Αλέξανδρου Παπαναστασίου στην αγροτική μεταρρύθμιση Διά νά ἀρχίσῃ τό Κράτος νά σκέπτεται σοβαρῶς περί μεταρρυθμίσεως τοῦ ἀγροτικοῦ ὀργανισμοῦ εἰς τά τμήματα ἐκεῖνα τοῦ Κράτους πού κυριαρχεῖ ἡ μεγάλη ἰδιοκτησία καί περί ἐφαρμογῆς κοινωνικῆς πολιτικῆς πρό 20 ἐτῶν, χρειάσθηκε νά προκληθῇ ἡ ἐπιστημονική ἐργασία καί ἡ πολιτική δρᾶσις ὀλίγων ἀνθρώπων, μεταξύ τῶν ὁποίων εἰς τήν πρώτην γραμμήν συγκαταλεγόμεθα οἱ φίλοι μου καί ἐγώ, ἀπαρτίσαντες τότε καί ἴδιον κόμμα. Ἀλλά καί αὐτή ἡ δρᾶσις μας θά ἔμενεν ἀτελεσφόρητος, ἄν δέν ἤσκουν πίεσιν αὐτοί οὗτοι οἱ ἐργατικοί καί ἀγροτικοί πληθυσμοί οἱ ὁποῖοι ἐπλήρωσαν εἰς τά 1910 μέ τό αἷμα τήν ἐξέγερσίν των.

132


Θά ἐνθυμῆται ὁ κ. Πρωθυπουργός ὅτι ἡ στρατιωτική ἐπανάστασις τοῦ 1909 ἐπρότεινε νά ἱδρυθῇ ὄγδοον ὑπουργεῖον γεωργίας, βιομηχανίας καί ἐμπορίου καί νά ἀνατεθῇ εἰς ἐμέ ἡ διεύθυνσίς του καί ὅτι ἡ πρότασις αὐτή δέν ἐπραγματοποιήθη διότι εἰς μίαν σύσκεψιν προκληθεῖσαν ἀπό τόν τότε πρωθυπουργόν κ. Δραγούμην, ἐπρότεινα ριζικά μέτρα –ἐφαρμοσθέντα πολύ βραδύτερον– διά τήν λύσιν τοῦ Θεσσαλικοῦ ἀγροτικοῦ ζητήματος. Καί ἐσχάτως ἡ Ἀγροτική Τράπεζα δέν εἶναι ἔργον τῆς ἰδικῆς μας δράσεως, ὅταν διευθύναμεν τό ὑπουργεῖον τῆς Γεωργίας τό 1927; (...) Ἡ βάσις τῆς λύσεως τοῦ ζητήματος τῶν ἀγροτικῶν ἀποζημιώσεων δέν εἶναι ἔργον ἰδικόν μας καί τῆς πιέσεως τῶν ἀγροτῶν; ... [14 Μαρτίου 1931 - Συνέντευξη στην εφ. Ελεύθερος Άνθρωπος - Π.Κ., σελ. 695-698]

Η «εκρίζωσις του αγροτικού κόσμου» ... Εἶναι δυσβάστακτα τά βάρη τοῦ ἀγροτικοῦ κόσμου ἐκ τῆς χρεώσεως καί ἔχει δημιουργηθῆ ἀδυναμία ἐκπληρώσεως τῶν ὑποχρεώσεών του, ἄν δέ ἐπεδιώκετο ἡ ἐκπλήρωσις αὐτῶν, θά εἴχομεν ἐκρίζωσιν τοῦ ἀγροτικοῦ κόσμου καί κλονισμόν τῆς ὅλης ἐθνικῆς οἰκονομίας. (...) Ἐάν δέν ληφθῇ μέριμνα, τότε δύναμαι νά εἰπῶ ὅτι βαδίζομεν πρός μίαν μερικήν σεισάχθειαν. Θά χαθῇ ὁ χωρικός, ἀλλά, πρίν χαθῇ, θά ἀνατινάξῃ εἰς τόν ἀέρα ὁλόκληρον τό κοινωνικόν καθεστώς. [24 Φεβρουαρίου 1932 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 713]

4. ΕΡΓΑΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ Εργατική νομοθεσία για να γίνει ο «βίος των εργατών κάπως ... ανθρώπινος» ... Περιορισμός τῶν ὡρῶν ἐργασίας γενικῶς μέν εἰς 10 ὥρας καθ’ ἑκάστην, περιλαμβανομένου τοῦ χρόνου τῆς ἐν τῷ μεταξύ διακοπῆς τῆς ἐργασίας, διά δέ τάς γυναῖκας εἰς 9 ὥρας καθ’ ἑκάστην, περιλαμβανομένης διακοπῆς 1½ ὥρας κατά τήν μεσημβρίαν καί διακοπή τῆς ἐργασίας κατά τήν ἐποχήν τοῦ τοκετοῦ ἐπί 8 ἑβδομάδας καί διά τά παιδιά ἡλικίας 14-18 ἐτῶν εἰς 8 ὥρας, περιλαμβανομένης τῆς κατά μεσημβρίαν διακοπῆς. Ἀπαγόρευσις τῆς ἐργασίας εἰς παιδιά κάτω τῶν 14 ἐτῶν, καθιέρωσις τῆς Κυριακῆς ἀργίας, ἀναγκαστική ἀσφάλεια τῶν ἐργατῶν, ἄμεση θέσπισις ἀσφαλείας κατά τυχαίων ἀτυχημάτων εἰς τά ἐργοστάσια, ἡ ὁποία ἀσφάλεια δέν εἶναι δυνατόν νά προσκόψῃ εἰς ἐμπόδιόν τι, βαρύνουσα ἀποκλειστικῶς τούς ἐργοδότας.


133

Ἡ ἐργατική αὐτή νομοθεσία εἶναι ἀπαραίτητος διά νά ἀπαλλάξῃ τούς ἐργάτας ἀπό ὑπερβολικήν καί ἀνθυγιεινήν ἐκμετάλλευσιν καί νά καταστήσῃ τόν βίον αὐτῶν κάπως ἀνθρώπινον ... [29 Αυγούστου 1909 - «Τι πρέπει να γίνη» - Το Δ.Σ. της Κοινωνιολογικής Εταιρείας - Π.Κ., σελ. 48]

Προστασία και πνευματική προαγωγή των εργατικών τάξεων ... Αἱ ἄρχουσαι τάξεις ἔφθασαν εἰς τοιοῦτο σημεῖον περιφρονήσεως τῶν συμφερόντων τοῦ λαοῦ τόν ὁποῖον διαρκῶς ἐξαπατοῦν, προβάλλουσαι ἐντέχνως πατριωτικά ζητήματα, ἤ ἐξογκώνοντας ἀνούσια πολιτικά τοιαῦτα, ὥστε διά παντός μέσου ἐμποδίζουν καί συκοφαντοῦν καί τάς στοιχειωδεστέρας ὑπέρ τῶν ἐργατικῶν τάξεων νομοθετικάς μεταρρυθμίσεις ἤ κατορθώνουν νά τάς καταδολιεύωνται καί νά τάς καταπατοῦν, ὁσάκις ὑπό ἐξαιρετικήν λαϊκήν πίεσιν ψηφίζονται τοιαῦται (...). Ἡ Πολιτεία εἶναι δυνατόν νά βαδίσῃ βαθμιαίως σ’ ἕνα πιό δίκαιο καί ἀνθρώπινο πολιτειακό ὀργανισμό, περιορίζουσα προοδευτικῶς τήν ἐκμετάλλευσιν τῶν ἐργαζομένων ἀπό τάς κατεχούσας τά μέσα τῆς παραγωγῆς τάξεις καί προάγουσα οἰκονομικῶς καί ἠθικῶς τάς ἐργατικάς τάξεις (...). Αἱ ἐργαζόμεναι τάξεις πρέπει ἀπαραιτήτως νά ὀργανωθοῦν ἐπαγγελματικῶς πρός καλλιτέρευσιν τῆς οἰκονομικῆς θέσεώς των, ἠθικήν προαγωγήν αὐτῶν καί εἰσαγωγήν κοινωνικωτέρων μορφῶν παραγωγῆς καί κυκλοφορίας τῶν ἀγαθῶν (...). Ψήφισις ἐργατικῆς προστατευτικῆς νομοθεσίας καί δή: (α) Καθορισμός ἀνωτάτου ὁρίου ἡμερησίας ἐργασίας διά τούς ἄνδρας, τάς γυναῖκας καί τούς νεαρούς ἐργάτας πρός προστασίαν τῶν ἐργατῶν, σύμφωνα μέ τά ὑποδείγματα τῶν μᾶλλον πολιτισμένων κρατῶν. (β) Ἀπαγόρευσις τῆς ἐργασίας εἰς παιδιά κάτω τῶν 14 ἐτῶν, ἀπαγόρευσις τῆς νυκτερινῆς ἐργασίας δι’ ὅλους τούς ἐργάτας ἀνεξαρτήτως φύλου καί ἡλικίας, ἐξαιρέσει τῆς νυκτερινῆς ἐργασίας ἐνηλίκων ἀνδρῶν εἰς ἐπιχειρήσεις, αἱ ὁποῖαι ἐκ λόγων τεχνικῶν ἤ δημοσίου συμφέροντος κατ’ ἀνάγκην λειτουργοῦν ἀκαταπαύστως. (γ) Ἐπέκτασις καί αὐστηρά ἐφαρμογή τῶν περί Κυριακῆς ἀργίας διατάξεων πρός ἐξασφάλισιν εἰς ἕκαστον ἐργάτην συνεχοῦς ἀργίας 32 ὡρῶν καθ’ ἑβδομάδα, εἰς δέ τάς γυναῖκας καί τούς νεαρούς ἐργάτας συνεχοῦς ἀργίας ἀπό τῆς μεσημβρίας τοῦ Σαββάτου μέχρι τῆς πρωΐας τῆς Δευτέρας.

134


(δ) Ὑποχρεωτική λῆψις εἰς τά ἐργοστάσια καί ἐν γένει εἰς τούς τόπους τῆς ἐργασίας ὅλων τῶν δυνατῶν προφυλακτικῶν μέτρων κατά κινδύνων τῆς ὑγείας ἤ τῆς ἠθικῆς τῶν ἐργατῶν. (ε) Ἐξασφάλισις τῆς τακτικῆς καί ἀκεραίας πληρωμῆς τοῦ μισθοῦ εἰς τούς ἐργάτας παντός κλάδου. (στ) Ἀναγκαστική ἀσφάλεια τῶν ἐργατῶν κατά κινδύνων βιαίων ἀτυχημάτων, ἀσθενείας, ἀνικανότητος πρός ἐργασίαν ἕνεκα γήρατος ἤ ἀσθενείας ἤ διά τάς περιπτώσεις ἀργίας, ἐπί τῇ βάσει καταβολῶν τῶν ἐργοδοτῶν, τῶν ἐργατῶν καί εἰσφορῶν τοῦ κράτους καί ὑπό τόν ὅρον τῆς συμμετοχῆς τῶν ἐργατῶν εἰς τήν διοίκησιν τῶν σχετικῶν ταμείων. (ζ) Σύστασις ἐργατικῶν δικαστηρίων πρός λύσιν τῶν μεταξύ ἐργοδοτῶν καί ἐργατῶν διαφορῶν. (η) Ἐξασφάλισις ἐκ μέρους τῶν ὀργάνων τῆς τοπικῆς αὐτοδιοικήσεως εὐθηνῶν καί ὑγιεινῶν κατοικιῶν εἰς τάς ἐργασίας. Διά τῶν μέτρων τούτων τά ὁποῖα θά ἀποτελέσουν τό συμπλήρωμα τῆς ἰδιωτικῆς ὀργανώσεως τῶν ἐργατῶν εἰς συνεταιρισμούς θά ἐπέλθῃ ἀξία λόγου ἀνακούφισις τῶν ἐργατικῶν τάξεων, ἡ ὁποία θά ὑποβοηθήσῃ καί τήν πνευματικήν καί ἠθικήν προαγωγήν των. [1910 - Πρόγραμμα του «Λαϊκού Κόμματος» - Π.Κ., σελ. 73 επ. και 883-884]

Τα δικαιώματα και η επιρροή των εργατών ... Ἡ κοινωνική ἐξέλιξις ἔχει φθάσει μέχρις αὐτοῦ τοῦ σημείου, ὥστε οἱ ἐργάται ἀπέκτησαν δικαιώματα ἐντός τῶν ἐργοστασίων. Ἀπέκτησαν δικαιώματα προκειμένου περί κανονισμοῦ τῶν σχέσεων αὐτῶν πρός τούς ἐργοδότας, κατόρθωσαν νά καταστήσωσι σεβαστήν τήν θέλησίν των, ἀναφορικῶς πρός τούς ὅρους τῆς προσλήψεως καί ἀποπομπῆς των ἀπό τά ἐργοστάσια. Ἡ ἐπιστημονική μου ἀντίληψις εἶναι ὅτι ἡ ἔννοια τῆς ἰδιοκτησίας σήμερον εἶναι ἐντελῶς διάφορος πρός ἐκείνην, ἡ ὁποία ἦτο πρό πεντηκονταετίας. Σήμερον εἶναι περιωρισμένη καί συνεπείᾳ τῶν λαμβανομένων νομοθετικῶν μέτρων, δι’ ὧν ρυθμίζονται οἱ ὅροι τῆς ἐργασίας συμφώνως πρός τό συμφέρον τῶν ἐργατῶν καί συνεπείᾳ τῆς ἐπιρροῆς τήν ὁποίαν ὀργανωθέντες ἀπέκτησαν οἱ ἐργάται ... [26 Ιανουαρίου 1911 - Αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή - Π.Κ., σελ. 79-81]


135

Η καθιέρωση ανωτάτου χρονικού ορίου εργασίας ... Τό νομοσχέδιον εἶναι μόνον ἕν πολλοστημόριον τῆς προνοίας τήν ὁποίαν ὀφείλει νά λάβῃ τό Κράτος ὑπέρ τῆς ἐργατικῆς τάξεως. (...) Καίτοι ἡ καθιέρωσις ἀνωτάτου χρονικοῦ ὁρίου τῆς ἐργασίας ἀποτελεῖ μίαν τῶν σπουδαιοτάτων ἀξιώσεων τῶν ἐργατικῶν τάξεων, καίτοι διά τῆς παρατάσεως τοῦ χρόνου τῆς ἐργασίας γίνεται ἡ μεγαλυτέρα ἐκμετάλλευσις τῶν ἐργατῶν, ἐν τούτοις εἰς τάς πλείστας τῶν νομοθεσιῶν δέν λαμβάνεται πρόνοια περί καθιερώσεως γενικοῦ ἀνωτάτου ὁρίου ἐργασίας. (...) Ἐν Ἑλλάδι ὁ βαθμός εἰς τόν ὁποῖον εἶναι προηγμένα τά ἐργατικά σωματεῖα δέν εἶναι τοιοῦτος, ὥστε νά καθιστᾶ ἱκανούς τούς ἐργάτας νά διεκδικήσουν ἀποτελεσματικῶς ὑπέρ ἑαυτῶν τόν περιορισμόν τοῦ χρονικοῦ ὁρίου τῆς ἐργασίας ἐντός λογικῶν ὁρίων. (...) Διά τοῦ λόγου τούτου καί ἕνεκα ἀπρονοησίας καί αὐτῆς τῆς Πολιτείας (...) συμβαίνει ὥστε νά ὑπάρχουν παρ’ ἡμῖν ἐπιχειρήσεις αἱ ὁποῖαι νά ἀπασχολοῦν τούς ἐργάτας 12, 13, 14, 15 καί περισσοτέρας ἀκόμη ὥρας. (...) Ἐνομίσαμεν ὅτι ἦτο ἐπιβεβλημένον νά συστήσωμεν εἰς τήν Βουλήν νά λάβῃ μέριμναν, ὅπως τεθῇ τέλος πάντων διά γενικοῦ τινός μέτρου φραγμός κατά τῆς τοιαύτης ἀσυστόλου ἐκμεταλλεύσεως. (...) Ἀλλ’ ἐσκέφθημεν ὅτι ἔπρεπε νά καταπνίξωμεν τά αἰσθήματα ἡμῶν καί νά προσπαθήσωμεν νά στηρίξωμεν τήν πρότασιν ἡμῶν ἐπί θετικῆς βάσεως, οὕτως ὥστε νά μή ἐγερθῶσιν ἀντιρρήσεις ἐν τῇ αἰθούσῃ ταύτῃ ... [2 Νοεμβρίου 1911 - Αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή - Π.Κ., σελ. 141-144]

Η επαχθής εργασία γυναικών και ανηλίκων και οι ... βάρβαροι ... Δέν θά ὁμιλήσω ἐπί τῆς οὐσίας, διότι ἀρκετά ὡρίμασεν ἡ ἰδέα ὅτι αἱ κοινωνίαι, αἱ ὁποῖαι πιέζουσι τάς γυναῖκας καί τά ἀνήλικα δι’ ἐπαχθοῦς ἐργασίας, ὁμοιάζουσι μέ τούς βαρβάρους, οἵτινες ἀποκόπτουσι τά δένδρα, ἵνα κόψωσι τούς καρπούς ... [19 Δεκεμβρίου 1911 - Αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή - Π.Κ., σελ. 155]

Οι επιθεωρητές εργασίας ... Μία ἀπό τίς σπουδαιότερες καινοτομίες εἶναι ἡ δημιουργία ἰδιαιτέρας ὑπηρεσίας πρός ἐπιθεώρησιν τῶν ἐργοστασίων: Ἡ Ἐπιθεώρησις Ἐργασίας πού θά ἐπιβλέπῃ τήν ἐφαρμογή τῶν ἐργατικῶν νόμων. Ἀρκεῖ νά μελετήσῃ τις τούς ἰσχύοντας ἐργατικούς νόμους ἐν Ἀγγλίᾳ ἵνα ἴδῃ ποῖος ἀγών ἐχρειάσθη καί

136


ποίας περιωπῆς ἄνθρωποι ἐχρειάσθησαν νά τεθῶσιν ἐπικεφαλῆς τῆς Ἐπιθεωρήσεως τῆς Ἐργασίας, ὅπως οἱ ἐργατικοί νόμοι καταστῶσι νόμοι ἐφαρμόσιμοι καί ὄχι χάρτης ἄγραφος. Διά τοῦτο, ἐκφράζω τήν ἔκπληξίν μου πῶς ἡγέρθη ἡ ἀντίρρησις κατά τῆς δημιουργίας ἐπιθεωρητῶν, κατά τοῦ διορισμοῦ δηλ. τεσσάρων ἀτόμων, ἵνα ἐπιβλέπωσι τήν ἐφαρμογήν τῶν νόμων ἐν τοῖς ἐργοστασίοις. (...) Ἀρκεῖ νά ἔχωσι τάς στοιχειώδεις μηχανικάς γνώσεις, ἀλλά πρό παντός πρέπει νά ἔχωσι τόν ἐξαιρετικόν χαρακτῆρα ὁ ὁποῖος ἐπιβάλλεται ἵνα ἀνταπεξέρχωνται ἐναντίον τῶν πιέσεων αἱ ὁποῖαι θά προβάλλωνται πρό αὐτῶν, ὅπως παραβλέψωσι τήν ἐφαρμογήν τῶν νόμων ... [19 Δεκεμβρίου 1911 - Αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή - Π.Κ., σελ. 155-156]

Η «συστηματική εξύψωσις των εργαζομένων τάξεων» ... Εἶναι ἴσως περιττόν νά τονίσω ὅτι ἡ δημοκρατική κυβέρνησις ἀποβλέπει εἰς τήν συστηματικήν ἐξύψωσιν τῶν ἐργαζομένων τάξεων. Ἀναγνωρίζει ὅμως ὅτι τοῦτο δύναται νά γίνῃ διά βαθμιαίων μεταρρυθμίσεων, αἱ ὁποῖαι, ἐνῶ θά τείνουν εἰς τήν κατάργησιν πάσης ἐκμεταλλεύσεως ἑνός μέρους τῆς Κοινωνίας ὑπό οἱουδήποτε ἄλλου μέρους αὐτῆς δέν πρέπει νά προκαλοῦν κατάπτωσιν τῆς παραγωγῆς, ἡ ὁποία τοὐναντίον πρέπει ἐπίσης νά εὐνοῆται. Κατ’ ἀκολουθίαν ἡ Κυβέρνησις θά μεριμνήσῃ περί τῆς ἐφαρμογῆς τῶν ἐργατικῶν νόμων, συμπληρώσεως καί βελτιώσεως αὐτῶν, ἔχουσα εἰς τοῦτο γνώμονα τά εἰς τά προηγμένα καί βιομηχανικῶς ἀνταγωνιζόμενα πρός ἡμᾶς κράτη ἰσχύοντα ... [24 Μαρτίου 1924 - Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση - Π.Κ., σελ. 387]

Η διαπαιδαγώγηση και η οργάνωση των εργατών ... Ἡ ἐργατική κρίσις τήν ὁποίαν διερχόμεθα δίδει ἀφορμήν εἰς γενικωτέρας σκέψεις ἐπί τῆς ἐργατικῆς κινήσεως εἰς τόν τόπον μας. Εἶναι ἴσως περιττόν νά προτάξωμεν ὅτι, κατά τήν ἀντίληψίν μας, ὑλική καί ἠθική ἀνύψωσις τοῦ ἐργατικοῦ πληθυσμοῦ σημαίνει καί τήν ἀνύψωσιν τοῦ πολιτισμοῦ καί τήν ἠθικοποίησιν ὅλης τῆς κοινωνίας. Ὁ ἀγών διά τήν ἀνύψωσιν τῶν ἐργατῶν φυσικόν εἶναι νά διεξάγεται κυρίως ἀπ’ αὐτούς τούς ἐργάτας. (...) Ἡ ἐργατική πολιτική κίνησις εἰς τόν τόπον μας περιφρονήσασα τήν ἑλληνικήν πραγματικότητα –μετρία ἀνάπτυξις τῆς βιομηχανίας, κράτος ἀγροτικόν, ἀτελής ἐργατική ἐπαγ-


137

γελματική ὀργάνωσις, ἀτελής μόρφωσις τῶν ἐργατῶν, ψυχολογία λαοῦ εὐνοϊκή διά σκοπούς καθαρούς καί ἄμεσους– ἐτράπη ὅσον ἀφορᾶ ἕνα μέγα μέρος τῶν ζωηροτέρων στοιχείων τοῦ ἐργατικοῦ κόσμου εἰς τήν ριζοσπαστικωτέραν κατεύθυνσιν καί ἐνέμεινεν εἰς αὐτήν ἐξαρτηθεῖσα ἀπό τήν Μόσχαν παρ’ ὅλην τήν μετά τό 1920 στροφήν πρός τά δεξιώτερα τῆς ἐργατικῆς κινήσεως εἰς τά Εὐρωπαϊκά Κράτη καί εἰς αὐτήν τήν Ρωσσίαν. Ἐκ τῆς τοιαύτης κατευθύνσεως φυσικόν ἦτο νά ἐπέλθῃ διαίρεσις τῶν ἐργατικῶν δυνάμεων καί ἀντίδρασις τῆς κοινωνίας ὡς σύνολον λαμβανομένης κατά τῆς ἐργατικῆς κινήσεως. (...) Καμμία σοβαρά ἐνέργεια δέν ἔγινε πρός ἀνάπτυξιν τῆς συνεταιριστικῆς ὀργανώσεως τῶν ἐργατῶν, ἡ ὁποία ἀλλοῦ κάνει θαύματα καί συντελεῖ ὄχι μόνον εἰς τήν καλυτέρευσιν τῆς οἰκονομικῆς θέσεως τῶν ἐργατῶν (...) ἀλλά καί εἰς τήν ἠθικήν των ἐξύψωσιν καί διαπαιδαγώγησιν πρός αὐτοκυβέρνησιν καί τέλος εἰς τήν ἐξέλιξιν τήν βαθμιαίαν τῆς οἰκονομίας ἀπό ἀτομιστικῆς εἰς κοινωνικήν τοιαύτην, ἀλλά καί ἐπολεμήθη συστηματικῶς κάθε προσπάθεια συνεταιριστικῆς ὀργανώσεως τῶν ἐργατῶν ὡς ἀποτελοῦσα συμβιβασμόν πρός τό ἀστικόν Κράτος. Καί ὁ καθαρός ἐπαγγελματικός ἀγών τῶν ἐργατῶν καί ἡ σχετική των ὀργάνωσις ὑπέστησαν καί ὑφίστανται τήν βλαβεράν ἐπίδρασιν τῆς πολιτικῆς κομμουνιστικῆς κατευθύνσεως. (...) Ὁ ἀγών πρός αὔξησιν τοῦ ἡμερομισθίου, πρός περιορισμόν τῶν ὡρῶν ἐργασίας, πρός ἐπηρεασμόν τῆς προσλήψεως καί ἀπολύσεως ἐργατῶν, πρός καλυτέρευσιν ἐν γένει τῶν ὅρων τῆς ἐργασίας διεξάγεται διά τῆς ἐπαγγελματικῆς ὀργανώσεως τῶν ἐργατῶν καί τοῦ ἀπό καιροῦ εἰς καιρόν φανεροῦ πολέμου πρός τούς ἐργοδότας, τῆς ἀπεργίας. (...) Εἰς τήν διεξαγωγήν τῶν ἀπεργιῶν παρατηρεῖται μιά διαρκής τάση ἐκτροπῆς τοῦ ἐπαγγελματικοῦ ἀγῶνος εἰς πολιτικόν τοιοῦτον. (...) Γενικαί ἀπεργίαι δέν εἶναι δυνατόν νά εἶναι ἀπηλλαγμέναι πολιτικῆς χροιᾶς καί δέν εἶναι εὔκολον νά ἐπιτυγχάνουν, διότι ἡ ἀντίδρασις ἡ κοινωνική ἐναντίον αὐτῶν εἶναι ζωηροτέρα καί ἀποφασιστικωτέρα ἡ στάσις τοῦ Κράτους. Ἀνάγκη λοιπόν ὁ πολιτικός ἐργατικός ἀγών νά στραφῇ πρός τά δεξιώτερα, νά στηριχθῇ εἰς τήν ἑλληνικήν πραγματικότητα, νά ἀποκλείσῃ ἐντελῶς ἀπό τοῦ νά κρύπτωνται ὄπισθέν του ξέναι ἐθνικιστικαί ἐνέργειαι (...) καί νά ἀναπτυχθῇ μιά σοβαρά ἐργατική συνεταιριστική δρᾶσις, ἐνῶ συγχρόνως ἐπιβάλλεται νά ληφθοῦν σοβαρά μέτρα πρός λύσιν τῶν διαφορῶν ἐργατῶν-ἐργοδοτῶν, ὅπως ἡ ὑποχρεωτική διαιτησία ... [16 Σεπτεμβρίου 1924 - εφ. Δημοκρατία - Π.Κ., σελ. 431-434]

138


Ο εργατικός αγώνας φωνή της δημοκρατικής συνειδήσεως ... Ὁ ἐργατικός ἀγών εἶναι διά τήν Δημοκρατίαν ἡ φωνή τῆς συνειδήσεως, ἡ ὁποία ὑπενθυμίζει διαρκῶς πόσον ἀτελής εἶναι ἡ Δημοκρατία ἐφ’ ὅσον δέν γίνεται ἀδιάκοπη προσπάθεια πρός σύμπτωσιν πολιτικοῦ, κοινωνικοῦ καί ἠθικοῦ νόμου ... [21 Σεπτεμβρίου 1926 - Προεκλογικός λόγος στον Πειραιά (εφ. Δημοκρατία) - Π.Κ., σελ. 528]

Οι κοινωνικές ασφαλίσεις και οι «εύλογες διεκδικήσεις» του εργατικού κόσμου ... Μεταξύ τῶν μέτρων πρός βελτίωσιν τῶν συνθηκῶν διαβιώσεως τῆς τάξεως τῶν μισθωτῶν τῆς χώρας πρωταρχικήν σημασίαν ἐνέχει διά τήν Κυβέρνησιν ἡ ἐπιψήφισις τοῦ νομοσχεδίου περί τῶν κοινωνικῶν ἀσφαλίσεων, τό ὁποῖον μετά μακράν ἐπεξεργασίαν, ἐπιστημονικώτατα καταρτισθέν παρά τῆς προκατόχου Κυβερνήσεως, παρέχει ὅλα τά θεμιτά ἐχέγγυα προστασίας τῶν μισθωτῶν καί τῶν οἰκογενειῶν των. (...) Ἐπίσης, ἡ λῆψις μέτρων διά τήν ἀνακούφισιν τῶν ἀνέργων καί τήν περιστολήν τῆς ἀνεργίας θέλουσιν ἀποτελέσει ἰδίαν φροντίδα τῆς Κυβερνήσεως. Ὅσον ἀφορᾶ τήν ἐπίλυσιν τῶν μεταξύ κεφαλαίου καί ἐργασίας ἀναφυομένων διαφορῶν, ἡ Κυβέρνησις προτίθεται νά τηρήσῃ στάσιν ἀμερολήπτου διαιτητοῦ ἕτοιμου πάντοτε νά καταβάλῃ τάς δυνατάς προσπαθείας διά τήν ἱκανοποίησιν ἐν τῷ μέτρῳ τοῦ δυνατοῦ τῶν εὐλόγων διεκδικήσεων τοῦ ἐργατικοῦ κόσμου, χωρίς ὅμως νἆναι διατεθειμένη νά ἐπιτρέψῃ διασαλεύσεις τῆς τάξεως, ἡ τήρησις τῆς ὁποίας ἀποτελεῖ δι’ αὐτήν τό πρώτιστον καθῆκον ... [3 Ιουνίου 1932 - Προγραμματικές δηλώσεις στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 718-719]

Πολιτεία με «λαϊκόν κοινωνικόν περιεχόμενον» ... Εἶναι ἀνάγκη, ἀκόμη καί ὑπό τό βασιλικόν καθεστώς, ὅσον καί ἄν τοῦτο καθίσταται δυσκολώτερον, νά ἀποκτήσῃ ἡ Πολιτεία λαϊκόν κοινωνικόν περιεχόμενον. Δέν θέλομεν ἀναρχίαν εἰς τόν τόπον, ἀλλά ὑποστηρίζομεν ὅτι δέν εἶναι ἄξιον τῆς ἀποστολῆς του τό κράτος πού δέν διέπεται ἀπό ἠθικούς νόμους καί δέν θέτει ὡς σκοπόν του τήν συστηματικήν ἐξύψωσιν τῶν βιοπαλαιουσῶν τάξεων, τήν ἐξάπλωσιν τῶν ἀγαθῶν τοῦ πολιτισμοῦ, ὑλικῶν καί πνευματικῶν, μέχρι τῆς τελευταίας καλύβης τοῦ ἀγρότου καί τοῦ ἐργάτου. Ἔτσι μόνον ἠμπο-


139

ρεῖ νά ἀσφαλισθῇ πειθαρχία εἰς τά συμφέροντα τοῦ συνόλου καί νά ἐξασφαλισθῇ πραγματική πρόοδος εἰς τήν οἰκονομικήν καί κοινωνικήν μας ζωήν. [20 Ιανουαρίου 1936 - Προεκλογικός λόγος στη Θεσσσαλονίκη εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων Θεσσαλονίκης - Π.Κ., σελ. 824]

Φύλλο της εφ. «Μακεδονία», 23 Ιουλίου 1936.

5. ΔΗΜΟΣΙΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗ Απαλλαγή των διοικητικών υπαλλήλων από την επιρροήν των πολιτικών ... Μιά ἀπό τίς βαθύτερες αἰτίες τῆς σημερινῆς κακοδαιμονίας εἶναι καί ἡ εἰσαγωγή ὑπό τῶν πολιτικῶν εἰς τήν δημοσίαν ὑπηρεσίαν, φαύλων προσώπων, δυσχεραινόντων τήν ἐφαρμογήν τοῦ νόμου, καταχρωμένων τῆς θέσεώς των πρός ἴδιον ὄφελος καί διευκολυνόντων τάς ἐπεμβάσεις καί καταχρήσεις τῶν πολιτικῶν. Ἀπαιτοῦνται νομοθετικά μέτρα πού πρέπει νά προνοοῦν: 1. Περί ἀπαλλαγῆς τῶν διοικητικῶν καί δικαστικῶν ὑπαλλήλων ἀπό τήν ἐπιρροήν τῶν πολιτικῶν, κανονιζομένου δι’ ἀποκεντρωτικοῦ συστήματος τοῦ τρόπου τῆς εἰσαγωγῆς καί τῶν μεταβολῶν εἰς τήν δημοσίαν ὑπαλληλίαν.

140


2. Περί ἀποκτήσεως διά τάς κεντρικάς διευθύνσεις ὑπαλλήλων ἀνωτέρας μορφώσεως δι’ ἀποστολῆς εἰς τήν ἀλλοδαπήν τῶν ἱκανωτέρων ὑπαλλήλων ἤ καί διά τῆς μετακλήσεως δι’ εἰδικάς τινάς ὑπηρεσίας ξένων ὑπαλλήλων (...). [29 Αυγούστου 1909 - «Τι πρέπει να γίνη» - Π.Κ., σελ. 45-52]

Οι υπάλληλοι: «υπηρέται των νομίμων συμφερόντων όλων των πολιτών» ... Πρέπει νά ἐξασφαλίζεται διά τῆς μονιμότητος, τῆς ἐξυψώσεως τῆς θέσεως τοῦ ὑπαλλήλου καί ἐν γένει μέ κάθε τρόπον ἡ χρησιμοποίησις εἰς ὅλας τάς δημοσίας ὑπηρεσίας τῶν τιμίων καί τῶν ἱκανῶν (...), πατασσομένης τῆς παραλυούσης τό κράτος παροχῆς ἀτομικῶν εὐνοιῶν καί διαμορφουμένων τῶν ὑπαλλήλων, ὥστε νά αἰσθάνωνται ὅτι εἶναι ὑπηρέται τῶν νομίμων συμφερόντων ὅλων τῶν πολιτῶν ἀδιακρίτως ... [15 Απριλίου 1922 - Πρόγραμμα «Δημοκρατικής Ενώσεως» - Π.Κ., σελ. 307]

«Να κυριαρχήση το δημοκρατικόν πνεύμα εις όλον τον δημόσιον βίον» ... Ψήφισις νόμου περί καταστάσεως τῶν πολιτικῶν ὑπαλλήλων ἐπί τῷ σκοπῷ νά ἐξασφαλισθῇ μέν ἡ ἀπόκτησις ὑπό τῆς Πολιτείας ὀργάνων διοικήσεως τῶν ὑποθέσεων συγχρόνου ἀντιλήψεως τῆς ἀποστολῆς αὐτῶν, ἀλλά καί νά περιφρουρηθῶσι τά ὄργανα ταῦτα κατά πάσης ἀδίκου προσβολῆς. (...) Διά τῶν θεμελιωδῶν αὐτῶν θεσμῶν τό πνεῦμα τό δημοκρατικόν θά κυριαρχήσῃ εἰς ὅλον τόν δημόσιον βίον, ἡ ἐλευθερία καί ἡ ἰσότης θά παγιωθοῦν, οἱ πολῖται θά ἀποκτήσουν ἀμεσώτερον ἔλεγχον ἐπί τῶν ὑποθέσεών των καί τά τοπικά συμφέροντα θά τύχουν σοβαρᾶς ἱκανοποιήσεως ... [24 Μαρτίου 1924 - Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση Προγραμματικές δηλώσεις - Π.Κ., σελ. 384]

Η χρησιμότητα των δημοσιοϋπαλληλικών οργανώσεων ... Οἱ δημόσιοι ὑπάλληλοι ἀποτελοῦν κι αὐτοί ἕνα μέρος τῆς ὅλης κοινωνίας καί ἡ κίνησις αὐτῶν εἶναι συμφυής μ’ ὅλα τά κοινωνικά ρεύματα. (...) Τό Κράτος σήμερον ἔχει ἀνάγκην τῆς πρωτοβουλίας καί τῆς συναισθήσεως μιᾶς μεγαλυτέρας εὐθύνης ὅλων τῶν ὑπαλλήλων, ἔχει ἀνάγκην καί τῆς διαφωτίσεως τῶν


141

δημοσίων ὑπαλλήλων. Διότι ὅ,τι γνωρίζουν οἱ δημόσιοι ὑπάλληλοι, οἱ ὁποῖοι εἶναι οἱ ἀμεσώτερον εὑρισκόμενοι εἰς τά πράγματα, δέν μπορεῖ νά γνωρίζῃ οὔτε ὁ ὑπουργός, οὔτε ἡ κυβέρνησις οὔτε τό Νομοθετικόν Σῶμα. Δι’ αὐτό αἱ δημοσιοϋπαλληλικαί ὀργανώσεις εἶναι ὠφέλιμοι. [2 Μαρτίου 1931 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 689-694]

Υποχρεωτική επί των νομοσχεδίων η γνωμοδότηση των τεχνικών συμβούλων ... Θά ἦτο εὐκταῖον εἰς τό μέλλον, ἄν κάμωμεν συνταγματικάς μεταρρυθμίσεις, νά καταστήσωμεν ὑποχρεωτικήν τήν ὑποβολήν τῆς γνωμοδοτήσεως τῶν τεχνικῶν συμβούλων ἐπί τῶν νομοσχεδίων. (...) Θά διαφωτίζεται ἔτσι περισσότερον ἡ Βουλή καί ἡ Κοινή Γνώμη ... [22 Ιανουαρίου 1934 - Αγόρευση στη Βουλή - Π.Κ., σελ. 755]

Δεν εξυπηρετεί το δημόσιον συμφέρον η αναστολή της μονιμότητος Ἡ κατάργησις ἤ ἀναστολή τοῦ θεσμοῦ τῆς μονιμότητος τῶν δημοσίων λειτουργῶν κατά τί πρόκειται νά ἐξυπηρετήσῃ τό δημόσιον συμφέρον; Ὑπάρχει κανείς σοβαρός ἄνθρωπος νά πιστεύῃ ὅτι ἡ καλλιέργεια τῆς θεσιθηρικῆς βουλιμίας καί ἡ εἰσπήδησις εἰς τάς δημοσίας ὑπηρεσίας πλήθους ἀνθρώπων ἀναρμοδίων πρόκειται νά καλλιτερεύσῃ τήν συγκρότησιν τοῦ Κράτους ἤ νά ὠφελήσῃ τήν πολιτικήν μερίδα, ἡ ὁποία θά συμβάλῃ εἰς αὐτό; Καί μήπως ὑπάρχει καμμία δυσχέρεια νά ἀπομακρυνθοῦν ἀπό τάς δημοσίας ὑπηρεσίας οἱ δημόσιοι ἐκεῖνοι λειτουργοί οἱ ὁποῖοι δέν ἐτήρησαν τό καθῆκον των ἤ εἶναι μεροληπτικοί ἤ ἀνίκανοι, διά τῆς κανονικῆς λειτουργίας τῶν νομίμων ἐξουσιῶν; [27 Μαρτίου 1935 - Επιστολή προς τον πρόεδρο της Βουλής -Π.Κ., σελ. 801]

Ο ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΩΝ ΤΟΥ 1864/1911 ΚΑΙ ΤΟΥ 1927 [Ακρίτας Καϊδατζής] ... Ἐξασφαλίζονται αἱ ἐλευθερίαι ὅταν αἱ ἀρχαί αἱ ὁποῖαι περιέχονται εἰς τό Σύνταγμα εἶναι ζωνταναί εἰς τήν ψυχήν τοῦ λαοῦ (Αλ. Παπαναστασίου, Αγόρευση στη Βουλή, 26.1.1934)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ζωή και η πολιτική δράση του Αλ. Παπαναστασίου συνδέονται με μια από τις πολυκύμαντες περιόδους της ελληνικής συνταγματικής ιστορίας. Ορόσημα της περιόδου αυτής είναι η αναθεώρηση του 1911 και το δημοκρατικό Σύνταγμα του 1927. Τόσο ως νεαρός κοινοβουλευτικός στην Αναθεωρητική Βουλή του 1910-1911 όσο και ως πολιτικός ηγέτης που πρωταγωνίστησε στη μακρόσυρτη και περιπετειώδη πορεία προς το Σύνταγμα του 1927, ο Παπαναστασίου βρήκε την ευκαιρία να εκφέρει έναν πλούσιο συνταγματικό λόγο. Το μεγάλο ζήτημα της περιόδου αυτής είναι βέβαια το «πολιτειακόν». Ο Παπαναστασίου, «αμετανόητος» δημοκράτης, όχι μόνο εργάστηκε ακάματα για την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, αλλά και την υποστήριξε με στέρεη συνταγματική επιχειρηματολογία. Πέρα από το πολιτειακό, στον συνταγματικό λόγο του επανέρχονται διαρκώς δύο ακόμη μεγάλες θεματικές. Αφενός, τα συνταγματικά δικαιώματα, όπου διατυπώνει τη γνώμη του για την κατοχύρωση και προστασία των πολιτικών και συλλογικών ελευθεριών, την ακαδημαϊκή ελευθερία, το δικαίωμα της ιδιοκτησίας και την αναγκαστική απαλλοτρίωση, το γλωσσικό, τον τύπο του γάμου κ.ά. Και αφέτερου, η λειτουργία του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, όπου καταθέτει μια σειρά από προτάσεις (διαρρύθμιση των σχέσεων κυβέρνησης και Βουλής, δημιουργία δεύτερου νομοθετικού σώματος, Συμβούλιο

144


της Επικρατείας, κ.λπ.), με κορυφαία ανάμεσά τους βέβαια την καθιέρωση αναλογικού εκλογικού συστήματος. Ο Παπαναστασίου ανέπτυξε τον συνταγματικό λόγο του πρωτίστως κατά τις εργασίες των αναθεωρητικών ή συντακτικών Βουλών στις οποίες συμμετείχε, αλλά και με αρθρογραφία του στον πολιτικό και επιστημονικό Τύπο της εποχής.1 Μέσα από τις αγορεύσεις του και τα κείμενά του, αποδεικνύεται εντυπωσιακά επαρκής γνώστης του συνταγματικού δικαίου και της συνταγματικής πολιτικής, με αναφορές στην ελληνική και διεθνή θεωρία και πράξη. Είναι ενήμερος για τα συνταγματικά συστήματα άλλων ευρωπαϊκών κρατών και συχνά επικαλείται πλήθος συγκριτικών στοιχείων. Πολλές φορές στις παρεμβάσεις του αναφέρει τι ισχύει «αλλού», στα ευρωπαϊκά, αλλά και τα βαλκανικά κράτη, ακόμη και την Τουρκία ή τη Σοβιετική Ένωση (αν και ως αρνητικό παράδειγμα, στην τελευταία περίπτωση), ενώ εμφανίζεται ως θαυμαστής του ελβετικού πολιτεύματος και θεωρεί τον ελβετικό λαό ως τον «κατεξοχήν δημοκρατικό λαό στον κόσμο». Ταυτόχρονα, τον διακρίνει ένας συνταγματικός ρεαλισμός. Λαμβάνει σοβαρά υπόψη του τις ιδιαιτερότητες του ελληνικού πολιτικού συστήματος και των ελληνικών «πολιτικών ηθών». Δεν μιμείται ούτε προτείνει την άκριτη μεταφορά ξένων προτύπων, αλλά διαλέγει και κρατάει τα στοιχεία εκείνα που θεωρεί ότι εναρμονίζονται με το ελληνικό πολιτικό και συνταγματικό σύστημα. Δεν διστάζει να μεταβάλει τις απόψεις του, όταν έχει πειστεί (όπως π.χ. αναφορικά με την ίδρυση Γερουσίας) ότι η αρχική άποψή του δεν ήταν η ορθότερη. Ενώ ενίοτε αναγνωρίζει ότι για κάποιες θέσεις που υποστηρίζει (όπως η ψήφος των γυναικών) δεν είναι ακόμη ώριμες οι συνθήκες για την πλήρη και άμεση εφαρμογή τους και προτείνει τη μερική αποδοχή τους, αποφεύγοντας την ατελέσφορη πλειοδοσία σε συνταγματικό μαξιμαλισμό. Ακόμη και τις πιο ριζοσπαστικές και προωθημένες για την εποχή θέσεις του (όπως την απλή αναλογική ή τον υποχρεωτικό πολιτικό γάμο) τις εμφανίζει ως σχεδόν αυτονόητες –και γι’ αυτό απολύτως εφικτές και άμεσα εφαρμόσιμες– συνέπειες του ισχύοντος πολιτικού και συνταγματικού συστήματος.

1. Πολύτιμη όσο και χρηστική πηγή του λόγου του Παπαναστασίου παραμένει το δίτομο έργο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Πολιτικά Κείμενα, Μελέτες, Λόγοι, Άρθρα, σε επιμέλεια Ξ. Λευκοπαρίδη (εκδ. «Μπάυρον», 1957), το οποίο αποτέλεσε και τον κύριο οδηγό της έρευνας για το παρόν κείμενο. Οι παραπομπές στους δύο τόμους του έργου γίνονται ως: Κείμενα Α΄ ή Κείμενα Β΄, αντιστοίχως.

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

145

Αυτό που ίσως περισσότερο απ’ όλα χαρακτηρίζει το λόγο του είναι η προέχουσα θέση που αναγνωρίζει στη δημοκρατική αρχή. Ο Παπαναστασίου αντιλαμβάνεται τη δημοκρατία με μιαν ευρεία έννοια, όχι μόνον ως τυπική-πολιτική, αλλά και ως ουσιαστική-κοινωνική δημοκρατία και σ’ αυτό φαίνεται ότι συμπλέει με τον μεγάλο συνταγματολόγο της εποχής, τον Αλέξανδρο Σβώλο. Στο πλαίσιο αυτής της ευρείας δημοκρατικής θεώρησής του, ο λόγος του συνδέεται τόσο με τη δικαιοκρατική αρχή όσο και, ιδίως σε σχέση με την επίλυση του αγροτικού («κολληγικού») ζητήματος, με μια πρόδρομη αντίληψη της κοινωνικής αρχής.

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ 1911 Με το κίνημα του Στρατιωτικού Συνδέσμου στο Γουδί το καλοκαίρι του 1909 ξεκίνησε μια προσπάθεια για τον θεσμικό εκσυγχρονισμό τη χώρας, με πρωταγωνιστή τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Στην ιδεολογική πρωτοπορία της προσπάθειας αυτής τέθηκε η Κοινωνιολογική Εταιρεία, γνωστή και ως ομάδα των «Κοινωνιολόγων», με επικεφαλής τον Παπαναστασίου. Στη Β΄ Διπλή Αναθεωρητική Βουλή που προέκυψε από τις εκλογές της 28ης Νοεμβρίου 1910 και η οποία οδήγησε στην ψήφιση του Συντάγματος του 1911, οι Κοινωνιολόγοι είχαν σημαντική –ενόψει και της αποχής των παλαιών κομμάτων– παρουσία. Ως μέλος της Βουλής αυτής, ο Παπαναστασίου ανέπτυξε τις απόψεις του για διάφορα συνταγματικά ζητήματα. Η σημαντικότερη παρέμβασή του, που αποδίδει τη συνολικότερη αντίληψή του περί συντάγματος, υπήρξε η αγόρευσή του σχετικά με το άρθρο 107, δηλαδή τη διάταξη που ρυθμίζει τη δυνατότητα και τη διαδικασία αναθεώρησης του συντάγματος.

Η διάταξη περί αναθεώρησης του συντάγματος Το άρθρο 107 του Συντάγματος του 1864 προέβλεπε μιαν εξαιρετικά απαιτητική και δυσκίνητη διαδικασία αναθεώρησης. Καταρχάς, μπορούσαν να αναθεωρηθούν μόνο οι «μη θεμελιώδεις διατάξεις» του Συντάγματος, κάτι που έθετε βέβαια το ιδιαίτερα δυσχερές ζήτημα του ποιες είναι οι θεμελιώδεις και άρα μη αναθεωρήσιμες διατάξεις. Και περαιτέρω, η αναθεώρηση μπορούσε να διενεργηθεί μόνον υπό ορισμένες αυστηρές διαδικαστικές προϋποθέσεις. Συγκεκριμένα, έπρεπε: να έχουν παρέλθει τουλάχιστον δέκα έτη από τη δημοσίευση του Συντάγματος∙ να ζητήσουν την αναθεώρηση τουλάχιστον τα τρία τέταρτα του συνολικού αριθμού των βουλευτών∙ η Βουλή να βεβαιώσει σε δύο διαδοχικές βουλευτικές περιόδους την ανάγκη αναθεώρησης∙ και, μετά από τη λήψη από-

146


Πρωτοσέλιδο της εφ. «Πατρίς», αναφερόμενο στο Σύνταγμα της χώρας, όπως αναθεωρήθηκε το 1911.


147

φασης για την αναθεώρηση, να διαλυθεί η Βουλή, να διεξαχθούν εκλογές και να συγκληθεί νέα, ειδική Αναθεωρητική Βουλή, με διπλάσιο αριθμό βουλευτών. Οι διαδικαστικές αυτές προϋποθέσεις ήταν τόσο αυστηρές, ώστε στην πράξη να καθιστούν εξαιρετικά δυσχερή, αν όχι απαγορευτική, την αναθεώρηση. Γι’ αυτό άλλωστε και η διαδικασία του άρθρου 107 ουδέποτε εφαρμόστηκε. Παρόλο που υπήρξαν κάποιες απόπειρες νωρίτερα, έπρεπε να φτάσουμε στο 1910 για να κινηθεί η διαδικασία της αναθεώρησης. Αλλά και τότε δεν τηρήθηκαν οι προϋποθέσεις του άρθρου 107, κάτι που καθιστά τη Βουλή του 1911 κατ’ όνομα μεν αναθεωρητική, κατ’ ουσίαν όμως (έστω και σε περιορισμένο βαθμό) συντακτική. Ενόψει αυτών, ο Παπαναστασίου αντιλαμβάνεται ότι μια δυσχερής και απαιτητική διαδικασία συνταγματικής αναθεώρησης αποτελεί παράγοντα ανασχετικό της προόδου και ενδεχομένως πρόξενο πολιτικής ανωμαλίας. Αναγνωρίζει έτσι ότι η διευκόλυνση της αναθεωρητικής λειτουργίας αποτελεί ουσιώδη προϋπόθεση για την εφαρμογή του εκσυγχρονιστικού προγράμματος. Όπως επισημαίνει στα μέλη της Αναθεωρητικής Βουλής, ἡ σπουδαιότης τοῦ ἄρθρου 107 εἶναι καταφανής εἰς πάντας ὑμᾶς. Ἐκ τῆς ὀρθῆς διατυπώσεως τοῦ ἄρθρου τούτου θέλει ἐξασφαλισθῆ, ὥστε νά γίνηται εἰς τό μέλλον ἄνευ κρίσεων ἡ μεταρρυθμιστική τοῦ Συντάγματος ἐργασία, ἥν θέλει καταστήσει ἀπαραίτητον εἴτε ἡ ἀτέλεια τῆς ὑφ' ὑμῶν συντελουμένης μεταρρυθμίσεως εἴτε ἡ ἐξέλιξις τοῦ κοινωνικοῦ καί πολιτικοῦ ἡμῶν βίου. Ο Παπαναστασίου αναγνωρίζει την «αντικανονικότητα» της τρέχουσας αναθεώρησης, την οποία αποδίδει στο ότι η διατύπωση του άρθρου 107 του Συντάγματος του 1864 κατέστησε σχεδόν ἀδύνατον τήν κανονικήν μεταρρύθμισιν τοῦ Συντάγματος. Δέν πιστεύω, αναφέρει χαρακτηριστικά και ίσως με μια δόση υπερβολής, νά ὑπάρχῃ κανείς ὁ ὁποῖος νά φαντάζεται ὅτι ἡ τοιαύτη παρεμπόδισις τῆς ὁμαλῆς μεταρρυθμίσεως τοῦ Συντάγματος ὑπῆρξε πρόξενος ἀγαθοῦ εἰς τόν τόπον μας. Ἄν δέν ὑπῆρξε βεβαίως ἡ κυρία αἰτία τῶν μεγάλων δεινῶν τῆς πατρίδος μας. Κρίνει για το λόγο αυτό επιβεβλημένη τη θέσπιση μιας απλούστερης διαδικασίας αναθεώρησης, που όμως, από την άλλη, δεν πρέπει να είναι τόσο ευχερής, ώστε να καταστεί έρμαιο της εκάστοτε πολιτικής συγκυρίας. Θεωρεί ότι δέν δύναται νά ὑπάρξῃ πλέον σήμερον σοβαρά ἀντίρρησις ὅπως καθορισθῇ κατά τοιοῦτον τρόπον ἡ μεταρρυθμιστική ἐργασία τοῦ Συντάγματος, ὥστε οὔτε εἰς σπουδαῖα ἐμπόδια νά προσκόπτῃ, οὔτε νά εἶναι μέχρι τοσούτου εὐχερής, ὥστε νά δύναται στιγμιαία πλειοψηφία, δημιουργουμένη εἴτε ὑπό τῆς προσωπικότητος ἑνός ἡγέτου εἴτε διά τῆς δημαγωγίας, νά καταργῆ οὐσιώδεις διατάξεις τοῦ Συντάγματος.

148


Ο Παπαναστασίου επισημαίνει καταρχάς δύο στοιχεία που θεωρεί κρίσιμα για τη διαμόρφωση της πρότασής του: πρώτον, το γεγονός ότι δεν προβλέπεται η ύπαρξη δεύτερου νομοθετικού σώματος και, δεύτερον, τη διαπίστωση ότι ὁ τόπος ἡμῶν καί ἕνεκα τῆς μικρότητος αὐτοῦ καί ἕνεκα τῶν πολιτικῶν ἠθῶν δέν δύναται νά ὑφίσταται συχνάς γενικάς ἐκλογάς. Ακολούθως, διακρίνει τρεις εναλλακτικούς τρόπους αναθεώρησης: πρώτον, την ανάθεση της αναθεωρητικής εξουσίας σε ιδιαίτερο σώμα (Εθνοσυνέλευση), δεύτερον, την ανάθεση της αναθεωρητικής εξουσίας στη Βουλή, υπό τον όρο της ανανέωσής της πριν από τη συντέλεση της αναθεώρησης, και τρίτον, την υποβολή της αναθεώρησης στην κρίση του εκλογικού σώματος, το οποίο θα αποφανθεί άμεσα επ’ αυτής. Εκφράζει τη δυσπιστία του για τον πρώτο τρόπο, καθώς θεωρεί ότι θα λειτουργήσει αποτρεπτικά για ενδεχόμενες αναθεωρήσεις. Πιστεύει ότι ἡ ἀνάθεσις τοῦ μεταρρυθμιστικοῦ ἔργου εἰς ἰδιαίτερον Σῶμα (...) ἐνέχει κινδύνους καί δημιουργεῖ ἀνωμαλίας, τάς ὁποίας πάντοτε οἱ κυβερνῶντες ἀποφεύγουσι. Κατ’ ἀκολουθίαν, ἡ ἀνάθεσις εἰς ἰδιαίτερον Σῶμα τῆς μεταρρυθμίσεως τοῦ Συντάγματος σημαίνει δημιουργίαν μεγίστου προσκόμματος μεταρρυθμίσεως συνταγματικῆς, πρᾶγμα τό ὁποῖον πάντες ἀποκρούομεν. Δυσπιστεί όμως και ως προς τον δεύτερο τρόπο, ο οποίος επίσης συνεπάγεται διενέργεια εκλογών, για το λόγο ότι με τις εκλογές ἀναγκαίως πλέον ζητήματα προσωπικά καί κομματικά συγχέονται μετά τοῦ ἀναθεωρητικοῦ ἔργου, πρᾶγμα τό ὁποῖον δύναται νά ἀποβῇ πρός βλάβην τῆς ἀναθεωρητικῆς ἐργασίας. Επικαλείται μάλιστα σχετικά την άποψη του Βέλγου συνταγματολόγου Orban, ότι ο τρόπος αυτός ἐμποδίζει, ὅπως καθίσταται ἡ μεταρρύθμισις ἔργον ἐθνικόν καί πατριωτικόν, πραγματοποιούμενον τῇ βοηθείᾳ εἴδους τινός ἀνακωχῆς μεταξύ τῶν κομμάτων. Ἡ μεταρρύθμισις πράγματι προκαλεῖ γενικάς ἐκτάκτους ἐκλογάς, παροξύνει τήν μάχην ἀντί νά τήν καταπραΰνῃ. Καταλήγει έτσι στον τρίτο τρόπο αναθεώρησης. Κατά την άποψή του, ἄν δεχθῶμεν ὅτι πρέπει αἱ συνταγματικαί μεταρρυθμίσεις νά τίθενται καθαρῶς πρό τοῦ λαοῦ, μή ἀναμεμιγμέναι μέ νομοθετικά ζητήματα καί μέ ζητήματα κυβερνητικά, τότε μία μόνον εἶναι δυνατόν νά εὑρεθῇ λύσις, εἰς ἕν μόνον ἠμποροῦμεν νά καταλήξωμεν συμπέρασμα, εἰς τό ὅτι μετά τήν ἐπιψήφισιν ὑπό τῆς Βουλῆς συνταγματικῆς τινός μεταρρυθμίσεως πρέπει νά ἐρωτᾶται ὁ λαός, ὅπως ἀποφανθῆ ἀμέσως ἐπί ταύτης. Το ριζοσπαστικότερο σημείο της πρότασής του αναφορικά με τις διαδικαστικές προϋποθέσεις της αναθεώρησης έγκειται ακριβώς στην εισαγωγή αυτού του στοιχείου άμεσης δημοκρατίας, δηλαδή της διεξαγωγής δημοψηφίσματος για την έγκριση της αναθεώρησης. Το υποστηρίζει με τις εξής σκέψεις: Ἐκ πρώτης ὄψεως θά ἠδύνατό τις νά ὑποθέσῃ ὅτι ἡ τοιαύτη ἐπέκτασις οὕτως εἰπεῖν


149

τῶν δικαιωμάτων τοῦ λαοῦ ἤθελε θέσει εἰς κίνδυνον τά συμφέροντα αὐτά τοῦ Κράτους, διότι θά ἦτο δυνατόν τυχόν ὁ λαός νά παρασυρθῇ δημαγωγικῶς εἰς ὡρισμένην τινά μεταρρύθμισιν. Ἀλλ’ ἀκριβῶς ἡ πεῖρα διδάσκει ὅτι ἡ ἐπέκτασις τῶν δικαιωμάτων τοῦ λαοῦ δέν συντελεῖ εἰς τήν ἐσπευσμένην καί ἀμελέτητον μεταρρύθμισιν συνταγματικῶν διατάξεων, ἀλλά τοὐναντίον εἰς τήν κατόπιν μακρᾶς πείρας καί μελέτης μεταρρύθμισιν αὐτῶν, διότι ἀπεδείχθη ἐκ τῶν πραγμάτων ὅτι ὁ λαός δυσκόλως δέχεται συνταγματικάς μεταρρυθμίσεις, δέν εἶναι διατεθειμένος νά προβῇ εἰς τοιαύτας μεταρρυθμίσεις, παρά ἀφοῦ πεισθῇ κατόπιν μακρᾶς πείρας ὅτι αὗται συμβιβάζονται πρός τά γενικώτερα συμφέροντα αὐτοῦ. Βέβαια, για να υποστηρίξει τη θέση του ότι οὐδέποτε ἡ ψῆφος τοῦ λαοῦ ἡ ἄμεσος ὑπῆρξεν ἐμπόδιον ἐπωφελῶν συνταγματικῶν μεταρρυθμίσεων επικαλείται μόνο το παράδειγμα της Ελβετίας. Εν πάση περιπτώσει, επισημαίνει πάντως και το χαρακτήρα του δημοψηφίσματος ως μορφής πολιτικής διαπαιδαγώγησης του λαού: Θά ἐπεθύμουν δέ ὁ θεσμός οὗτος νά εἰσαχθῇ παρ’ ἡμῖν κατ’ ἀρχάς μόνον ἀναφορικῶς εἰς τάς συνταγματικάς μεταρρυθμίσεις, ἵνα οὕτω συνηθίσῃ ὁ λαός νά σκέπτεται περί τῶν πολιτικῶν πραγμάτων, ἵνα οὕτω δοθῇ εὐκαιρία καλλιτέρας διαπαιδαγωγήσεως τοῦ λαοῦ. Ο Παπαναστασίου είναι περαιτέρω επικριτικός και όσον αφορά τις ουσιαστικές προϋποθέσεις της αναθεώρησης, δηλαδή τη διάκριση μεταξύ θεμελιωδών και μη θεμελιωδών διατάξεων του συντάγματος. Τοιαύτη διάκρισις, λέει, δέν γνωρίζω νά ὑπάρχῃ εἰς ἄλλο Σύνταγμα, εἶναι δ’ ἐντελῶς ἀόριστος καί δύναται νά δώσῃ μόνον ἀφορμήν εἰς ἐνστάσεις ἀπαραδέκτους, εἰς σοφιστικάς συζητήσεις καί εἰς τό νά λαμβάνωνται ἀντιφατικαί ἀποφάσεις, ὡς ἐλήφθησαν ὑφ’ ἡμῶν, οἵτινες ἀφ’ ἑνός μέν ἐθεωρήσαμεν τήν ἰσοβιότητα τῶν δικαστῶν ὡς θεμελιώδη διάταξιν, ἐξ ἄλλου δ’ ἐχαρακτηρίσαμεν ὡς μή θεμελιώδεις διατάξεις τάς ἀφορώσας τά δημόσια δίκαια τῶν Ἑλλήνων. Έχει μάλιστα ενδιαφέρον ότι, κατά την άποψή του, πρέπει να υπάρχει η δυνατότητα αναθεώρησης όλων των διατάξεων του συντάγματος, εκτός αυτής που καθορίζει τη μορφή του πολιτεύματος. Ἄν πρόκειται νά χαρακτηρισθῇ τι ἐντελῶς ἀμετάβλητον διά τοῦ Συντάγματος, δέν δύναται τοῦτο νά εἶναι ἄλλο τι ἀπό τήν μορφήν τοῦ πολιτεύματος. Τοῦτο δέ, ὄχι διότι δέν ὑπόκειται αὕτη εἰς μεταβολήν, ἀλλά διότι, ὡς ἔχουσι καθορισθῆ οἱ παράγοντες οἱ πολιτικοί, μόνον βιαίως, τοὐτέστιν δι’ ἐπαναστάσεως, δύναται νά γίνῃ μεταβολή αὐτῆς, ἐνῶ πᾶσαι αἱ διατάξεις τοῦ Συντάγματος δύνανται νά μεταρρυθμισθῶσιν, ἐφ’ ὅσον διά τῆς μεταρρυθμίσεως δέν θίγεται ἡ μορφή τοῦ πολιτεύματος, ὁμαλῶς, εἰρηνικῶς, καί ὡς ἐκ τούτου δικαιολογεῖται ὁ καθορισμός τρόπου μεταρρυθμίσεως τοῦ Συντάγματος. Διά τοῦτο θά ἐπεθύμουν νά προτείνω ὅπως καί ἡμεῖς μή χαρακτηρίσωμεν ἀμεταβλήτους εἰς αἰῶνα ἅπαντα πάσας τάς λεγομένας θεμε-

150


λιώδεις διατάξεις, θεμελιώδεις κατά τό δοκοῦν ἑκάστης Συνελεύσεως, ἀλλά νά περιορισθῶμεν νά χαρακτηρίσωμεν ἀναλλοίωτον, συμφώνως πρός τά ἐν Γαλλίᾳ ἰσχύοντα, μόνον τήν μορφήν τοῦ πολιτεύματος.2 Τελικά, η ρύθμιση της αναθεώρησης στο Σύνταγμα του 1911, που αποτέλεσε το άρθρο 108 αυτού, διατήρησε την ουσιαστική προϋπόθεση περί μη αναθεώρησης των θεμελιωδών διατάξεων του Συντάγματος, αλλά απλοποίησε κάπως τις διαδικαστικές προϋποθέσεις. Έτσι, η πάροδος δεκαετίας παρέμεινε, αλλά για την κίνηση της διαδικασίας απαιτείται πλέον απόφαση της Βουλής σε δύο ψηφοφορίες που απέχουν τουλάχιστον ένα μήνα μεταξύ τους (και όχι σε δύο συνεχόμενες συνόδους) και λαμβάνεται με πλειοψηφία των δύο τρίτων (και όχι τριών τετάρτων) του όλου αριθμού των βουλευτών. Επίσης, μετά τη διάλυση της Βουλής συγκαλείται νέα Βουλή, η οποία μόνο κατά την πρώτη σύνοδό της είναι αναθεωρητική και στη συνέχεια λειτουργεί ως κοινή Βουλή. Η πιο σημαντική από τις προτάσεις του Παπαναστασίου, η παρεμβολή του εκλογικού σώματος μέσω συνταγματικού δημοψηφίσματος, δεν έγινε δεκτή. Οι απόψεις του Παπαναστασίου θα βρουν ωστόσο απήχηση στο Σύνταγμα του 1927, στο οποίο για πρώτη –και μοναδική στην ελληνική συνταγματική ιστορία– φορά προβλέφθηκε ο θεσμός του προαιρετικού συνταγματικού δημοψηφίσματος.

Πολιτειακό Το 1911 δεν έχει ακόμη τεθεί το πολιτειακό με την ένταση που θα αποκτήσει λίγα χρόνια αργότερα. Άλλωστε, και ο Βενιζέλος, με την εξισορροπητική του στάση, αποδυνάμωσε τις αντιδυναστικές τάσεις. Στο πλαίσιο αυτό, ο Παπαναστασίου δεν θα αμφισβητήσει το θεσμό της βασιλείας –θέση την οποία θα μεταβάλει ριζικά μετά την εμπειρία του Εθνικού Διχασμού και της Μικρασιατικής Καταστροφής. Όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει, πάντοτε καί ἐγώ καί οἱ συναγωνισταί μου, καί εἰς κρισίμους μάλιστα περιστάσεις, δέν ἐδιστάσαμεν, καί ἐνυπογράφως ἀκόμη, νά ὑποστηρίξωμεν ὅτι ὁ θεσμός τῆς Βασιλείας, ὡς ἔχουσι σήμερον τά πράγματα, εἶναι ἀπαραίτητος διά τήν προαγωγήν τοῦ τόπου. Ταυτόχρονα βέβαια, δεν παραλείπει να υπενθυμίσει τη θέση των Κοινωνιολόγων για τον συνταγματικό ρόλο του βασιλιά, οι οποίοι υποστήριζαν ότι τό πρόσωπον τοῦ Βασιλέως πρέπει νά μένῃ ἐκτός πάσης πολιτικῆς διαμάχης καί ἐπιθέσεως, διότι ἐνομίζομεν καί νομίζομεν ὅτι οὕτω μόνον ὁ λαός δύναται νά διαπαιδαγωγηθῇ, ὅπως ἐκλέγῃ Κυβερνήτας τούς ἱκανωτέρους καί τούς περισσότερον ἀνταποκρι2. Αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή (20.5.1911) = Κείμενα Α΄, σελ. 113-117.


151

νομένους εἰς τάς ἀξιώσεις αὐτοῦ καί κάλλιον προστατεύοντας τά συμφέροντά του καί νά ζητῇ μόνον παρ’ αὐτῶν εὐθύνας.3

Συμβούλιο της Επικρατείας Όσον αφορά την οργάνωση του κράτους, η πιο σημαντική πρόταση του Παπαναστασίου είναι η ίδρυση Συμβουλίου της Επικρατείας, το οποίο θα αποτελεί όργανο του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, με αρμοδιότητες στο πλαίσιο της νομοπαραγωγικής διαδικασίας, αλλά και δικαιοδοτικό όργανο, ως διοικητικό δικαστήριο. Με τη δεύτερη αυτή διάστασή του, το Συμβούλιο της Επικρατείας συνιστά ταυτόχρονα και έναν σημαντικό δικαιοκρατικό θεσμό. Το Σύνταγμα του 1864 είχε προβλέψει την ίδρυση Συμβούλιου της Επικρατείας ως συμβουλευτικού σώματος πρός παρασκευήν καί βάσανον τῶν νομοσχεδίων (επρόκειτο για ένα θεσμό αρκετά διαφορετικό από τον ομώνυμο που είχε ιδρυθεί επί βαυαροκρατίας, για να καταργηθεί στη συνέχεια, ως φιλομοναρχικός, από το Σύνταγμα του 1844). Καθώς όμως η προδιάθεση προς το όργανο αυτό, που στη μνήμη του λαού είχε συνδεθεί με την απολυταρχία, ήταν μάλλον αρνητική, το ίδιο το Σύνταγμα του 1864 προέβλεψε τη δυνατότητα κατάργησής του, όπως και έγινε το 1865, ένα μόλις χρόνο μετά τη θέση του Συντάγματος σε ισχύ. Έκτοτε, κατά καιρούς προτάθηκε η (επαν)ίδρυση του Συμβουλίου της Επικρατείας, χωρίς ωστόσο επιτυχία. Το 1911 το ζήτημα είναι πλέον ώριμο και έτσι προτείνεται εκ νέου η ίδρυση Συμβουλίου της Επικρατείας, με διπλή πλέον αποστολή, νομοπαρασκευαστική και δικαστική. Όσον αφορά τη νομοπαρασκευαστική λειτουργία του Συμβουλίου της Επικρατείας, ο Παπαναστασίου είναι αντίθετος στον προαιρετικό χαρακτήρα της παραπομπής των νομοσχεδίων στο Συμβούλιο προς επεξεργασία. Οραματίζεται το Συμβούλιο ως ένα σώμα το οποίο θα λειτουργεί κατά κάποιο τρόπο ως δεύτερο νομοθετικό σώμα, χωρίς ωστόσο τα μειονεκτήματα του τελευταίου. Και ακριβώς λόγω της έλλειψης ενός δεύτερου νομοθετικού σώματος, προτείνει τα νομοσχέδια να παραπέμπονται όχι προαιρετικά, αλλά υποχρεωτικά στο Συμβούλιο. Περαιτέρω, προτείνει τη δυνατότητα διεύρυνσης της σύνθεσης του Συμβουλίου, ώστε να αντιπροσωπεύονται σ’ αυτό και οι επαγγελματικές τάξεις. Προτείνει έτσι τήν ἀπάλειψιν τῆς προτελευταίας παραγράφου τοῦ ἄρθρου 85, διά τῆς ὁποίας καθορίζεται ὁ διορισμός τῶν ἐκτάκτων μελῶν τοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐπικρατείας ὡς καί ὁ ἀριθμός αὐτῶν, οὕτως ὥστε νά εἶναι βραδύτερον δυνατόν νά συ3. Αγόρευση στη Βουλή (14.6.1911) = Κείμενα Α΄, σελ. 126.

152


μπληρωθῇ τό Συμβούλιον τῆς Ἐπικρατείας διά τῆς ἀποστολῆς εἰς αὐτό προσώπων ἐκλεγομένων ὑπό τῶν διαφόρων ἐπαγγελματικῶν ὀργανισμῶν, οἱ ὁποῖοι σκοπόν ἔχουσιν (...) νά προστατεύωσι τά συμφέροντα τῶν διαφόρων ἐπαγγελματικῶν τάξεων, ὅταν, ἐννοεῖται, οἱ ὀργανισμοί οὗτοι ὀργανωθῶσι καταλλήλως.4 Ο Παπαναστασίου αποδίδει, εξάλλου, ιδιαίτερη σημασία και στη δικαστική λειτουργία του Συμβουλίου της Επικρατείας, ως δικαστηρίου που θα επιλύει τις διαφορές των πολιτών με τη Διοίκηση. Είναι ένθερμος υποστηρικτής της δημιουργίας ιδαίτερης διοικητικής δικαιοδοσίας, διακριτής από αυτή των τακτικών δικαστηρίων. Όπως αναφέρει, αἱ διαφοραί μεταξύ πολιτῶν καί διοικήσεως εἶναι πρέπον νά λύωνται δικαστικῶς κατά δικαστικούς τύπους καί ὑπ’ Ἀρχῆς δικαστικῶς ὠργανωμένης, δέν ἠμφεσβητήθη ἀπολύτως ἐνταῦθα ὑπ’ οὐδενός (...). Ἐκεῖνο τό ὁποῖον ἠμφεσβητήθη, εἶναι ἡ ἀνάγκη τῆς συστάσεως ἰδιαιτέρου διοικητικοῦ δικαστηρίου, ὅπως π.χ. τοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐπικρατείας. Αντιλαμβάνεται ότι ο θεσμός των ιδιαίτερων διοικητικών δικαστηρίων αναπτύχθηκε ἕνεκα τῆς μεγάλης πληθύος τῶν διοικητικῶν διαφορῶν αἱ ὁποῖαι ἐπήγασαν ἐκ τῆς ἐπεκτάσεως τῆς δικαιοδοσίας τοῦ Κράτους, ἀνεπτύχθη ἐκ τῆς ἀνάγκης τῆς εἰδικεύσεως ὅσον ἀφορᾶ τήν μελέτην καί τήν ἐκδίκασιν τῶν νόμων τῶν διοικητικῶν. Για το λόγο αυτό, θεωρεί ότι, ως διοικητικό δικαστήριο, το Συμβούλιο της Επικρατείας πρέπει νά καταρτισθῇ ἐξ ἀνθρώπων, οἱ ὁποῖοι εἶναι γνῶσται τῶν διοικητικῶν νόμων καί οἱ ὁποῖοι θά ἔχωσιν ὡς μόνην ἐνασχόλησιν τήν ἐφαρμογήν τῶν διοικητικῶν νόμων. Το έργο αυτό δεν μπορεί να ανατεθεί στα τακτικά δικαστήρια, διότι ὡς ἐκ τῆς κυρίας ἀπασχολήσεως αὐτῶν οἱ δικασταί δέν εἶναι οἱ ἁρμοδιώτεροι ὅπως κρίνωσι περί τῶν διοικητικῶν διαφορῶν. Ὡς εἶναι κατηρτισμένοι σήμερον οἱ δικασταί μόνον περί τοῦ ἀστικοῦ δικαίου εἶναι εἰδικοί, ὅπως ἀποφαίνωνται. Ένα σημαντικό επιχείρημα που εισφέρει υπέρ της δημιουργίας διοικητικής δικαιοδοσίας είναι ότι θα ενθαρρύνει τους πολίτες να προσφεύγουν κατά της διοίκησης. Ἡ διαδικασία τοῦ ἀμφισβητουμένου διοικητικοῦ εἶναι πολύ ἁπλουστέρα τῆς διαδικασίας τῶν τακτικῶν Δικαστηρίων. Εἴμεθα λοιπόν ὑποχρεωμένοι νά συστήσωμεν ἰδιαίτερα Δικαστήρια, τά ὁποῖα θά ἀκολουθήσωσιν ἁπλουστέραν διαδικασίαν. Ἀκριβῶς δ’ ἕνεκα ἐλλείψεως τοιαύτης ἁπλουστέρας διαδικασίας, οἱ πολῖται διστάζουσι πολλάκις νά προσφεύγωσιν εἰς τά τακτικά Δικαστήρια (...) Διά τῆς δημιουργίας ὅμως ἰδιαιτέρας διαδικασίας, ἁπλῆς, τῆς διοικητικῆς δικαιοδοσίας, θά εἶναι δυνατόν εἰς τόν πολίτην προσφεύγοντα νά κατορθώσῃ ὅπως ἐφαρμοσθῇ ὁ νόμος. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει και ένα δεύτερο επιχείρημά του, ότι δηλαδή η ίδρυση διοικητικής δικαιοδοσίας είναι επίσης απαραίτητη για τον δικαστικό έλεγχο των 4. Αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή (30.4.1911) = Κείμενα Α΄, σελ. 107.


153

πράξεων των οργάνων της τοπικής αυτοδιοίκησης. Διότι ὡς ἐδημιουργήθησαν ἀποκεντρωτικοί νόμοι, δι’ ὧν ἀνετέθη εἰς ὡρισμένας ἐπιτροπείας ἡ ἀπόφασις ἐπί ὡρισμένων ζητημάτων, διατρέχει μέγαν κίνδυνον ἡ ἀποκέντρωσις, λόγῳ τῆς ἐνδεχομένης ἐξεγέρσεως, ἐναντίον αὐτῆς, ὡρισμένων παραβάσεων τῶν κατωτέρων τούτων ἐπιτροπειῶν (...). Εἶναι λοιπόν ἀπαραίτητον νά δημιουργήσωμεν Σῶμα ἰδιαίτερο, τό ὁποῖον θά ἐξετάζῃ τό νόμιμον τῶν πράξεων τῶν ὀργανισμῶν τῆς τοιαύτης ἀποκεντρώσεως, διότι, ἐπαναλαμβάνω, διατρέχομεν κίνδυνον νά ναυαγήσῃ ὁλόκληρον τό σύστημα τῆς ἀποκεντρώσεως ἕνεκα τῶν μή δυναμένων ν’ ἀρθῶσι παρανομιῶν ὑπαλλήλων ἤ ἐπιτροπειῶν τινῶν (...). Ἀλλά καί διά τήν τελειοτέραν λειτουργίαν τῆς τοπικῆς αὐτοδιοικήσεως, εἰς τήν ὁποίαν πρόκειται νά προβῶμεν, εἶναι ἀπαραίτητος ἐπίσης ἡ εἰσαγωγή ἀνωτέρου Σώματος, τό ὁποῖον θά ἐποπτεύῃ ἐπί τοῦ νομίμου τῶν πράξεων τῶν ὀργανισμῶν τοπικῆς αὐτοδιοικήσεως. Στο πλαίσιο της δικαιοδοτικής λειτουργίας του Συμβουλίου της Επικρατείας, ο Παπαναστασίου εξαίρει ιδίως την αρμοδιότητά του να ακυρώνει πράξεις των διοικητικών αρχών κάθε βαθμίδας, δηλαδή ακόμη και υπουργών, για παράβαση νόμου. Την αρμοδιότητα αυτή την υποστηρίζει με σθένος ως απόρροια της αρχής της νομιμότητας, που αποτελεί έκφανση της αρχής του κράτους δικαίου. Όπως τονίζει σε μια χαρακτηριστική αποστροφή τού λόγου του, κατεκρίθη ὅτι περιορίζεται ὁ ὑπουργός διά τοῦ δικαιώματος τῆς ἀκυρώσεως τῆς ἀποφάσεώς του, ἀλλ’ ἡ δικαιοδοσία τοῦ ὑπουργοῦ δέν περιορίζεται, ἐφ’ ὅσον ὁ ὑπουργός ἐνεργεῖ ἐντός τῶν νόμων καί συμφώνως πρός τούς νόμους, τίθεται ὅμως φραγμός τῆς παραβάσεως τοῦ νόμου παρ’ αὐτοῦ τοῦ ὑπουργοῦ.5 Το Σύνταγμα του 1911, στα άρθρα 82 και επ., πράγματι προέβλεψε την ίδρυση Συμβουλίου της Επικρατείας, αν και δεν έκανε δεκτές τις προτάσεις του Παπαναστασίου ούτε αναφορικά με την υποχρεωτικότητα της επεξεργασίας των νομοσχεδίων ούτε αναφορικά με τη διεύρυνση της σύνθεσής του. Παρόλα αυτά, ο σχετικός εκτελεστικός νόμος δεν εκδόθηκε ποτέ και έπρεπε να φτάσουμε στο 1929, για να ιδρυθεί, υπό την ισχύ πλέον του Συντάγματος του 1927, το Συμβούλιο της Επικρατείας.

Αναγκαστική απαλλοτρίωση Οι πολιτικοφιλοσοφικές αντιλήψεις του Παπαναστασίου για τα συνταγματικά δικαιώματα αποτυπώθηκαν ιδίως στην αγόρευσή του για τη συνταγματική 5. Αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή (2.4.1911) = Κείμενα Α΄, σελ. 108-111 (η υπογράμμιση προστέθηκε).

154


ρύθμιση της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης, όπου υποστήριξε την αναγνώριση ευρέων κοινωνικών περιορισμών του δικαιώματος της ατομικής ιδιοκτησίας. Σε πολιτικό επίπεδο, ο Παπαναστασίου υποστήριζε με θέρμη την υπόθεση της αποκατάστασης των ακτημόνων γεωργών. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι όλα αυτά συμβαίνουν κάτω από την απόηχο των μεγάλων αγροτικών εξεγέρσεων στον θεσσαλικό κάμπο και των αιματηρών γεγονότων στο Κιλελέρ (Μάρτιος 1910). Στη σχετική αγόρευσή του στην Αναθεωρητική Βουλή, ο Παπαναστασίου θα ξεκινήσει απορρίπτοντας τη φυσικοδικαιική θεμελίωση του δικαιώματος της ιδιοκτησίας και τονίζοντας τον ιστορικό χαρακτήρα του θεσμού. Επισημαίνει, παραπέμποντας στον μεγάλο Γερμανό νομικό Rudolf Jhering, ότι το δικαίωμα της ιδιοκτησίας εἶναι θεσμός ἀπορρέων ἐκ τῆς Πολιτείας καί ἑπομένως δυνάμενος πάντοτε νά μεταρρυθμισθῇ ὑπ’ αὐτῆς. Ἀλλ’ ὅσον καί ἄν ἀναγνωρίζῃ τις ὅτι ὑπό ὡρισμένας περιστάσεις εἶναι σκόπιμος ὁ θεσμός τῆς ἰδιοκτησίας, δέν εἶναι δυνατόν νά ἀμφισβητήσῃ ὅτι ἡ ἀτομική ἰδιοκτησία ἐφ’ ὡρισμένων ἀντικειμένων ὀφείλει νά ὑποχωρῇ πάντοτε, ὁσάκις ἀνώτερον συμφέρον κοινωνικόν ἤ πολιτικόν ἐπιτάσσει τοῦτο.6 Υπό το πρίσμα αυτό, ο Παπαναστασίου διατυπώνει τις προτάσεις του για το ζήτημα των ακτημόνων κολλήγων και τη δυνατότητα απαλλοτρίωσης των τσιφλικιών. Από συνταγματική άποψη, το επίμαχο ζήτημα ήταν εάν το Σύνταγμα θα επιτρέπει την αναγκαστική απαλλοτρίωση μόνο προκειμένου να αποκτήσει το ίδιο το Δημόσιο ορισμένα ακίνητα ή να τα αποδώσει στην κοινή χρήση (δρόμοι, πλατείες, κ.λπ.), ή εάν ο θεσμός της απαλλοτρίωσης θα μπορεί να επιβληθεί και για κοινωνικούς λόγους, π.χ. για τη διανομή γης στους ακτήμονες γεωργούς. Ο Παπαναστασίου τάσσεται σαφώς με τη δεύτερη άποψη. Για να την υποστηρίξει, διατυπώνει καταρχάς ένα λογικό επιχείρημα: Δέν εἶναι δυνατόν νά φαντασθῇ κανείς, διατί θά ἐπετρέπετο ἡ ἀναγκαστική ἀπαλλοτρίωσις διά τήν κατασκευήν μιᾶς μικρᾶς κοινοτικῆς ὁδοῦ καί δέν θά ἐπετρέπετο ἡ ἀναγκαστική ἀπαλλοτρίωσις, ὅπως ἡ ὕπαρξις τῆς κοινότητος ἐκείνης, διά τήν ὁποίαν θά ἐχρησίμευεν ἡ ὁδός, ἐξασφαλισθῇ. Στη συνέχεια, επικαλείται μια σειρά νομοθετημάτων άλλων χωρών με τα οποία επιτράπηκε η αναγκαστική απαλλοτρίωση ακινήτων για την παραχώρησή τους σε μικρούς καλλιεργητές (μεταξύ άλλων, ο πρωσικός νόμος του 1908, οι αγγλικοί Allotments Acts του 1887 και Small Holdings and Allotments Acts του 1907, ο ιρλανδικός νόμος του 1909). Ο Παπαναστασίου θεωρεί ότι η απαλλοτρίωση για τους σκοπούς αυτούς καλύπτεται ήδη από τη διατύπωση του άρθρου 17 του Συντάγματος του 1864, το οποίο επιτρέπει την αναγκαστική απαλλοτρί6. Κείμενα Α΄, σελ. 96.


155

ωση διά δημοσίαν ἀνάγκην. Κατά την άποψή του, οὐδεμία ἀμφιβολία δύναται νά χωρήσῃ ὅτι ἠμπορεῖ καί πρέπει νά θεωρηθῇ δημοσία ἀνάγκη ἡ ἀποκατάστασις ὀκτώ ἤ δέκα χιλιάδων γεωργικῶν οἰκογενειῶν, αἱ ὁποῖαι κατοικοῦν καί καλλιεργοῦν τήν Θεσσαλικήν πεδιάδα ἤ οἱωνδήποτε ἄλλων γεωργικῶν οἰκογενειῶν, ὁπουδήποτε τῆς Ἑλλάδος, καλλιεργουσῶν τήν γῆν καί εὑρισκομένων ὑπό τάς αὐτάς συνθήκας. Εἶμαι δέ βέβαιος ὅτι, ὅπως ἐπιτραπῇ τοῦτο, οὐδεμία ὑπάρχει ἀνάγκη νά μεταβληθῇ τό Σύνταγμα. Προτείνει, παρόλα αυτά, μια φραστική αναδιατύπωση της σχετικής συνταγματικής διάταξης, με την αντικατάσταση μιας και μόνης λέξης, προκειμένου να αποσαφηνιστεί πλήρως το θέμα: Ἐν τούτοις θά ἔβλεπον εὐχαρίστως ἀντικαθιστάμενον τόν ὅρο «ἀνάγκη» διά τοῦ ὅρου «ὠφέλεια», ὅπως ἐπιτρέπηται εἰς τό Δημόσιον ἡ ἀναγκαστική ἀπαλλοτρίωσις καί τῶν ἐκτάσεων ἐκείνων, τῶν ὁποίων ἡ χρῆσις δέν εἶναι ἀπαραίτητος διά δημοσίαν ἀνάγκην, ἀλλά τῶν ὁποίων ἡ ἀπόκτησις ὑπό τοῦ Δημοσίου χρησιμεύει εἰς τήν κάλυψιν τῶν δαπανῶν τῶν ἔργων, τά ὁποῖα εἶναι προωρισμένα διά τήν χρῆσιν τοῦ κοινοῦ.7 Η πρόταση αυτή έγινε δεκτή από την Αναθεωρητική Βουλή και πράγματι στην περί αναγκαστικής απαλλοτρίωσης διάταξη του άρθρου 17 του Συντάγματος του 1911 επανήλθε –αντί του όρου «δημόσια ανάγκη» που χρησιμοποιούσε το Σύνταγμα του 1864– ο όρος «δημόσια ωφέλεια», που, ως ευρύτερος του όρου «ανάγκη», μπορεί να θεωρηθεί ότι καλύπτει και την απαλλοτρίωση για την εξυπηρέτηση κοινωνικών σκοπών όπως είναι η αποκατάσταση ακτημόνων. Παρόλα αυτά, σε επίπεδο πολιτικής πρακτικής, ο Παπαναστασίου δεν πίστευε ότι η λύση του κολληγικού ζητήματος μπορούσε να επέλθει με την αναγκαστική απαλλοτρίωση της μεγάλης αγροτικής ιδιοκτησίας, λόγω των υπέρογκων χρηματικών αποζημιώσεων που θα συνεπαγόταν κάτι τέτοιο. Για το λόγο αυτό, δεν θεωρεί σκόπιμη την εισαγωγή συνταγματικής διάταξης σχετικά με τον τρόπο παραχώρησης γαιών στους κολλήγους. Αντ’ αυτού, προτείνει ένα ευρύτατο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων (αποξήρανση ελών, μεταρρύθμιση των μισθωτικών σχέσεων, κ.λπ.), για την κατεύθυνση και υλοποίηση του οποίου κρίνει ότι δεν είναι σκόπιμο να δεσμευτεί ο κοινός νομοθέτης από το σύνταγμα. Υποστηρίζει έτσι ότι πλήν τῆς ἀναγκαστικῆς ἀπαλλοτριώσεως ὑπάρχει καί ἄλλη λύσις του κολληγικού ζητήματος και δέν συμφέρει νά ἐπιχειρήσωμεν νά λύσωμεν τό μέγα τοῦτο ζήτημα ἐντός τῶν στενῶν ὁρίων συνταγματικῆς διατάξεως. Ἐπιθυμῶ τήν ἀποκατάστασιν τῶν κολληγῶν καί διά λόγους ἐθνικούς, καί διά λόγους πολιτικούς, καί διά λόγους οἰκονομικούς, ἀλλ’ ἐπιθυμῶ νά γίνῃ ἡ ἀποκατάστασις κατά τρόπον συμφέροντα εἰς τούς κολλήγους, ἀποτελεσματικῶς καί σκοπίμως. Προς το 7. Αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή (19.3.1911) = Κείμενα Α΄, σελ. 97-98.

156


σκοπό αυτόν, υποβάλλει προς ψήφιση στην Αναθεωρητική Βουλή ένα ψήφισμα, τό ὁποῖον, ἐνῶ ἀφ’ ἑνός κατά τήν ἀντίληψίν μου ἱκανοποιεῖ τάς εὐλόγους ἀξιώσεις τῶν κολληγῶν, ἐξ ἀντιθέτου δέν καθορίζει ρητῶς τόν τρόπον τῆς λύσεως τοῦ κολληγικοῦ ζητήματος. Τό ψήφισμα ἔχει ὡς ἑξῆς: «Ἡ διπλή Ἀναθεωρητική Βουλή τῶν Ἑλλήνων, ἀναγνωρίζουσα τάς εὐλόγους ἀξιώσεις τῶν κολληγῶν τῆς Θεσσαλίας καί τῶν ἄλλων μερῶν τῆς Ἑλλάδος, ψηφίζει ὅπως ληφθῇ, ὡς τάχιστα, νομοθετική πρόνοια περί ἀποκαταστάσεως αὐτῶν εἰς ἀνεξαρτήτους γεωργούς».8 Το λεγόμενο «κολληγικό» ζήτημα, η λύση του οποίου φυσικά αργούσε ακόμη, απασχόλησε τον Παπαναστασίου έντονα στα χρόνια που ακολούθησαν, όπως φαίνεται και από τις πολυάριθμες σχετικές δημόσιες παρεμβάσεις του. Λίγα χρόνια μετά τη συνταγματική αναθεώρηση, το 1918, ο Αλ. Σβώλος θα αναδειχθεί σε ένθερμο υποστηρικτή της αναγκαστικής απαλλοτρίωσης για την αποκατάσταση των ακτημόνων γεωργών, με τη δημοσίευση της ομώνυμης βραβευμένης μελέτης του.

Γλωσσικό («νομοθέτης της γλώσσης είναι ο λαός») Η τοποθέτηση του Παπαναστασίου αναφορικά με ένα από τα πιο επίμαχα ζητήματα της αναθεώρησης, το αν δηλαδή θα τεθεί στο σύνταγμα διάταξη περί επίσημης γλώσσας του κράτους, έχει ενδιαφέρον εδώ, διότι υποδηλώνει μια (γνήσια φιλελεύθερη) αντίληψή του για τα όρια της δικαιικής γενικά –και εν προκειμένω της συνταγματικής– ρύθμισης της κοινωνικής συμβίωσης. Παρόλο που στον πολιτικό και συνταγματικό λόγο του Παπαναστασίου προέχοντα ρόλο κατέχει το δημοκρατικό στοιχείο, και μάλιστα τόσο ώστε να του προσάπτεται ένας κάποιος κρατικισμός, παρεμβάσεις του όπως αυτή ή και άλλες μεταγενέστερα (π.χ. για την ακαδημαϊκή ελευθερία) δείχνουν τη σημασία που απέδιδε και στα φιλελεύθερα χαρακτηριστικά του πολιτεύματος και της έννομης τάξης. Ο ίδιος ο Παπαναστασίου υπήρξε πάγιος υποστηρικτής της δημοτικής (και συναγωνιστής διαπρεπών δημοτικιστών όπως ο Αλ. Δελμούζος), παρόλο που διατύπωνε το λόγο του σε απλή καθαρεύουσα –αν και κάποτε επικαλέστηκε ότι χρησιμοποίησε περιστασιακά τη δημοτική στη Βουλή, ακόμη μάλιστα και ως πρωθυπουργός. Μια από τις πρώτες μάλιστα ενέργειές του ως βουλευτή ήταν να συνυπογράψει μια διαμαρτυρία για την υπηρεσιακή δίωξη κατά του ποιητή Κωστή Παλαμά, επειδή χρησιμοποιούσε τη δημοτική.

8. Κείμενα Α΄, σελ. 98.


157

Στην πρόταση να προβλεφθεί στο σύνταγμα ότι επίσημη γλώσσα του κράτους είναι αυτή στην οποία είναι διατυπωμένο το σύνταγμα και οι νόμοι, δηλαδή η καθαρεύουσα (πρόταση η οποία τελικά έγινε δεκτή και αποτέλεσε το άρθρο 107 του Συντάγματος του 1911), ο Παπαναστασίου θα αντιτάξει ότι, ουσιαστικά, μια τέτοια διάταξη είναι άνευ αντικειμένου και ανεφάρμοστη. Μια τέτοια διάταξη παραβλέπει το ότι η γλώσσα είναι ένα «ζωντανό» εργαλείο που εξελίσσεται από την ίδια τη χρήση της, χωρίς να μπορεί να περιοριστεί από δικαιικούς κανόνες. Λέει χαρακτηριστικά: Δέν ἀρνοῦμαι ὅτι διά τάς ἀνάγκας τοῦ ἐπισήμου βίου δέν δύναται νά χρησιμεύσῃ ἄλλη ἀπό τήν γραφομένην γλῶσσαν. Ἡ Δημοτική γλῶσσα, ἐκδιωχθεῖσα τελείως ἀπό τόν ἐπίσημον βίον, δέν διεπλάσθη καταλλήλως, δέν ἐπλουτίσθη ἐπαρκῶς, ὅπως ἱκανοποιήσῃ τάς ἀνάγκας τοῦ ἐπισήμου βίου, ἀλλ’ ὁ καθορισμός εἰδικῶς ὅτι ἡ ἐπίσημος γλῶσσα εἶναι ἡ περιλαμβανομένη εἰς τά τάδε καί τάδε κείμενα δέν δύναται νά γίνῃ δεκτός, διότι ἀντίκειται εἰς αὐτήν τήν ἔννοιαν τῆς γλώσσης. Πῶς ἠμπορεῖτε νά ἐμποδίσετε τόν Ἑλληνικόν λαόν νά μεταμορφώσῃ ὀλίγον κατ’ ὀλίγον τήν γλῶσσαν του; Δύνασθε νά ἐκδόσετε οἱασδήποτε θέλετε ἐπιταγάς, δέν τάς φοβοῦμαι ἐγώ, ὁ ὁποῖος εἶμαι θαυμαστής τῆς δημοτικῆς γλώσσης, διότι ἡ γλῶσσα εἶναι τό κατ’ ἐξοχήν δημοκρατικόν ἄνθος τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς καί δέν ἀνέχεται κανένα τύραννον. Οὐδείς νομοθέτης δύναται νά ἐμποδίσῃ τήν ἐξέλιξίν της. Δύνασθε νά θέσετε τοιαύτας ἐπιταγάς ὅπως ἡ προτεινομένη, πράττοντες ὅμως τοῦτο σημαίνει ὅτι ἀρνεῖσθε τήν ζωήν, καί ἀρνούμενοι τήν ζωήν δέν κάμετε ἔργον σοβαρόν.9 Οι αγορεύσεις του στην Αναθεωρητική Βουλή δεν βρήκαν γόνιμο έδαφος. Με τη συναίνεση του Βενιζέλου εισήχθη τελικά η διάταξη του άρθρου 107. Για το συμβιβασμό αυτόν, ο Παπαναστασίου βρέθηκε σε σφοδρή αντίθεση με τον Βενιζέλο. Ωστόσο, η ιστορία δικαίωσε τις απόψεις του. Ο ίδιος, αρκετά χρόνια αργότερα, κατά τις εργασίες της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης του 1924, θα θυμηθεί την αναθεώρηση του 1911, ὅτε καί πάλιν ἐδῶ ἐζητεῖτο νά σταυρωθῇ ἡ δημοτική γλῶσσα, καί νά σταυρωθῇ ἐπί τῇ βάσει συκοφαντιῶν, ἐσφαλμένων θεωριῶν γλωσσολογικῶν (...). Ἐνθυμεῖσθε τήν ἐποχήν ἐκείνην πῶς ἠλάλαζεν ἡ Ἀναθεωρητική Βουλή τοῦ 1911, καί ἠλάλαζεν ἐξ ἀμαθείας, ἐκ κακῆς ἀντιλήψεως ἐναντίον τῆς δημοτικῆς καί ἐτέθη τό στίγμα τοῦ Συντάγματος, διά τοῦ ὁποίου καθιεροῦτο ἡ καθαρεύουσα. Σήμερον βλέπετε πόσον εἶναι διαφορετική ἡ ἀντίληψις (...). Νομοθέτης τῆς γλώσσης εἶναι ὁ λαός, δέν εἶναι ἡ Βουλή, δέν εἶναι οἱ νόμοι.10 9. Αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή (26.2.1911) = Κείμενα Α΄, σελ. 93. 10. Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (4.7.1924) = Κείμενα Α΄, σελ. 403, 405 (η υπογράμμιση προστέθηκε).

158


Έτσι, με το Σύνταγμα του 1927 το περιβόητο άρθρο 107 καταργήθηκε και φυσικά δεν επανήλθε σε κανένα μεταγενέστερο σύνταγμα. Κατά τις εργασίες της Β΄ Αναθεωρητικής Βουλής που οδήγησε στο Σύνταγμα του 1911, ο Παπαναστασίου διατύπωσε επίσης μια σειρά από προτάσεις, όπως για την καθιέρωση αναλογικού εκλογικού συστήματος (το οποίο αποτέλεσε διαχρονικό πολιτικό αίτημα του),11 την κατάργηση της θανατικής ποινής12 ή τον περιορισμό της αναστολής των δικαιωμάτων μόνο σε περίπτωση πολέμου και όχι σε περίπτωση επιστράτευσης.13 Οι προτάσεις αυτές, οι οποίες δεν έγιναν δεκτές, είναι ενδεικτικές της ριζοσπαστικότητας του Παπαναστασίου και κατ’ επέκταση της ομάδας των Κοινωνιολόγων που εκπροσωπούσε, οι οποίοι διατύπωναν ένα πρόγραμμα συνταγματικής πολιτικής που, το 1911, σαφώς υπερέβαινε την εποχή του.

ΤΟ ΠΟΛΙΤΕΙΑΚΟ ΖΗΤΗΜΑ – Ο ΑΓΩΝΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΚΗΡΥΞΗ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Η εφαρμογή του Συντάγματος του 1911 σημαδεύτηκε από τη μείζονα θεσμική κρίση που προκάλεσε ο Εθνικός Διχασμός και η οποία έφερε με επιτακτικό τρόπο στο προσκήνιο το πολιτειακό ζήτημα. Ήδη από το 1918, ο Παπαναστασίου, ως υπουργός της κυβέρνησης Βενιζέλου, είχε προτείνει την εγκαθίδρυση προεδρευόμενης δημοκρατίας, με τον ίδιο τον Βενιζέλο να καταλαμβάνει τη θέση του προέδρου της Δημοκρατίας. Ο Βενιζέλος δεν δέχτηκε, θεωρώντας μια τέτοια μετακίνησή του ως πολιτική αποστρατεία ή, όπως τη χαρακτήρισε, ως «πολιτικό ευνουχισμό».14 Τον Αύγουστο του 1920, και ενώ είχε αναβιώσει με συνταγματικά ανορθόδοξο τρόπο η Βουλή του 1915, που για το λόγο αυτό έμεινε γνωστή ως «Βουλή των Λαζάρων», η κυβέρνηση Βενιζέλου κατέθεσε πρόταση αναθεώρησης του συντάγματος. Η πρόταση δεν πληρούσε τις συνταγματικές προϋποθέσεις, ήδη και μόνο για το λόγο ότι δεν είχε παρέλθει δεκαετία από την προηγούμενη αναθεώρηση, όπως όριζε το άρθρο 108 του συντάγματος. Οι εκλογές για την ανά11. Βλ. αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή (26.4.1911) = Κείμενα Α΄, σελ. 101 επ. Για τις προτάσεις του Παπαναστασίου σχετικά με το εκλογικό σύστημα βλ. στον παρόντα τόμο, κεφ. 6, σελ. 108 επ. 12. Βλ. αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή (26.4.1911) = Κείμενα Α΄, σελ. 103 επ. 13. Βλ. αγόρευση στη Β΄ Αναθεωρητική Βουλή (13.5.1911) = Κείμενα Α΄, σελ. 111 επ. 14. Βλ. Κείμενα Α΄, σελ. 337.


159

δειξη αναθεωρητικής Βουλής προκηρύχθηκαν για τις 1.11.1920. Σε προεκλογικό του λόγο στην Τρίπολη, ο Παπαναστασίου ζητούσε ὅπως εἴτε διά συνταγματικῶν μεταρρυθμίσεων εἴτε δι’ αὐθεντικῆς ἑρμηνείας τῆς ἐννοίας τοῦ Συντάγματος ἀναγνωρισθῇ ἀπεριφράστως ὅτι ἡ λαϊκή κυριαρχία ἀνήκει εἰς τόν λαόν καί ὅτι ἡ λειτουργία τοῦ ἀνωτάτου ἄρχοντος δέον νά συνίσταται μόνον εἰς τήν προσαρμογήν τῆς ἑκάστοτε Κυβερνήσεως πρός τήν λαϊκήν θέλησιν.15 Μετά την εκλογική ήττα της βενιζελικής παράταξης, η οποία οδήγησε στην επάνοδο του Κωνσταντίνου στο θρόνο, η πρόταση αναθεώρησης έμεινε φυσικά μετέωρη, παρόλο που η Βουλή που προέκυψε από τις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 αυτοανακηρύχθηκε σε Γ΄ Συντακτική Συνέλευση, θεωρώντας ότι δεν δεσμεύεται από τον αναθεωρητικό χαρακτήρα της πρότασης Βενιζέλου. Παράλληλα, η πολιτική ρεβανσισμού που ακολούθησαν οι «κωνσταντινικές» κυβερνήσεις και οι εκκαθαρίσεις των βενιζελικών από τη διοίκηση και τη δικαιοσύνη άνοιγαν ένα νέο κύκλο πολιτικής κρίσης, τον οποίο επέτειναν οι δραματικές εξελίξεις που οδήγησαν στη Μικρασιατική Καταστροφή. Στις συνθήκες αυτές, το δημοκρατικό κίνημα γνώρισε νέα ώθηση, αλλά και πολλές διώξεις. Χαρακτηριστικά του κλίματος, όσον αφορά τις πολιτικές ελευθερίες, είναι όσα γράφει ο Παπαναστασίου για την κυβέρνηση Δ. Γούναρη σε άρθρο του στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος τον Ιούνιο του 1922: Ποῖα εἶναι τά στοιχεῖα ἑνός φιλελευθέρου καί λαϊκοῦ πολιτεύματος; Τό δικαίωμα τό πολιτικόν, τῆς ψήφου, εἶναι ἕνα ἀπ’ αὐτά. Ὄχι ὅμως τό ἅπαντον. Οὔτε τό θεμελιωδέστερον. Ὑπάρχουν καί ἄλλα στοιχεῖα, ἀπαραίτητα εἰς κάθε ἀνθρωπίνην κοινωνίαν, καί εἰς τάς ἀπολυταρχουμένας ἀκόμη, ἡ κατάργησις τῶν ὁποίων ἐκμηδενίζει καί τό δικαίωμα τῆς ψήφου (...). Καί ἠμπορεῖ νά ἐρωτήσῃ κανείς: Ποῦ εἶναι σήμερον αὐτά τά θεμελιώδη στοιχεῖα ἑνός συνταγματικοῦ πολιτεύματος; Ποῦ εἶναι ἡ ἐλευθερία τῆς πολιτικῆς σκέψεως καί ἐκδηλώσεως τοῦ πολιτικοῦ φρονήματος καί τοῦ δημοσίου ἐλέγχου τῶν ὑπευθύνων (...). Τί σημασίαν ἔχει τό δικαίωμα τῆς ψήφου, ἀφοῦ τό ἀνεύθυνον τοῦ ἡγεμόνος ἐπεκτείνεται κατ’ αὐτόν τόν τρόπον εἰς τάς σοβαρωτέρας πράξεις τῆς Κυβερνήσεως καί ἀφοῦ καταδιώκεται ἡ ἀλήθεια καί ἀπαγορεύεται ἡ συζήτησις ἐπί τῶν θεμελιωδῶν ζητημάτων ὑπάρξεως τοῦ Ἔθνους;16

Η «Δημοκρατική Ένωσις» Εν τω μεταξύ, ήδη από τον Απρίλιο του 1921, ο Παπαναστασίου συμμετέχει σε συνεννοήσεις, οι οποίες ένα χρόνο αργότερα θα καταλήξουν στην ίδρυση της 15. Προεκλογικός λόγος στην Τρίπολη (20.9.1920) = Κείμενα Α΄, σελ. 286. 16. Άρθρο στην εφ. Ελεύθερος Τύπος, 1.6.1922 = Κείμενα Α΄, σελ. 312-313.

160


«Δημοκρατικής Ενώσεως». Στο στόχαστρο των προσπαθειών αυτών τίθενται οι βαρύτατες ευθύνες του βασιλιά για την πολιτική κατάσταση, αν και ακόμη δεν εγείρεται ρητά πολιτειακό ζήτημα. Ακόμη και η «Διακήρυξις των δημοκρατικών φιλελευθέρων», το περίφημο Δημοκρατικό Μανιφέστο, που δημοσιεύτηκε τον Φεβρουάριο του 1922 με τις υπογραφές του Παπαναστασίου και έξι ακόμη δημοκρατικών φιλελευθέρων, αν και αναφέρεται με έμφαση στα δεινά που προκάλεσε η βασιλεία στο έθνος, αποφεύγει να καταφερθεί ανοιχτά κατά του θεσμού. Αυτό βέβαια δεν απέτρεψε τη σύλληψη των επτά που υπέγραφαν το Μανιφέστο, με την κατηγορία της διέγερσης μίσους κατά του βασιλέως και της εσχάτης προδοσίας. Στην απολογία του ενώπιον του ανακριτή Αθηνών, ο Παπαναστασίου φροντίζει να διευκρινίσει ότι ὡς πρός τόν θεσμόν τῆς Βασιλείας οὐδέν δύναται νά εὑρεθῇ εἰς τήν διακήρυξιν ἐναντίον αὐτοῦ. Προβαίνει όμως ταυτόχρονα στη βαρυσήμαντη δήλωση ότι ἡ ἔκφρασις πολιτικῶν ἰδεῶν οἱασδήποτε ἐκτάσεως, καί ἀκόμη τῶν ἀποσκοπουσῶν εἰς ἐντελῆ ἀνατροπή τοῦ πολιτειακοῦ καί κοινωνικοῦ καθεστῶτος, καί ὑπό τοῦ Συντάγματος προστατεύεται καί οὐδαμῶς ὑπό τῶν νόμων ἀπαγορεύεται, ἐφ’ ὅσον γίνεται διά νομίμων μέσων καί ἐν τῇ πράξει καί παρ’ ἡμῖν καί εἰς ὅλα τά εὐνομούμενα κράτη ἀνεγνωρίσθη. Εἶναι δέ σήμερον κατ’ ἐξοχήν θεμιτή ἐκ τῆς παρουσίας Συντακτικῆς Συνελεύσεως, δικαιουμένης καί τό πολίτευμα νά μεταβάλῃ ριζικῶς, καί ἐπιβάλλεται τώρα περισσότερον ἀπό πάντοτε ὡς ἐκ τῆς κρισιμότητος, εἰς τήν ὁποίαν ἔχουν περιέλθει τά ἐθνικά πράγματα.17 Ακολούθησε βέβαια η δίκη της Λαμίας και η καταδίκη και φυλάκιση του Παπαναστασίου. Μέσα από τη φυλακή, σε συνέντευξη που παραχώρησε, προτείνει ένα ευρύτερο πρόγραμμα πολιτικής και κοινωνικής δημοκρατίας, που περιλαμβάνει ρητά πλέον και την κατάργηση του θεσμού της βασιλείας. Σ’ αυτό επανέρχεται η θέση του ότι η δημοκρατία δεν εξαντλείται στην αναγνώριση πολιτικών δικαιωμάτων, αλλά προϋποθέτει και τη δημιουργία των πολιτικών και κοινωνικών εκείνων συνθηκών που θα καθιστούν ουσιαστική την άσκηση των δημοκρατικών δικαιωμάτων του λαού. Θά ἦτο ἀναχρονισμός ἀσυγχώρητος, υποστηρίζει, ἐάν ἐφανταζόμεθα ὅτι ἡ δημοκρατία ἠμπορεῖ νά σημαίνῃ μόνον ὡρισμένα πολιτικά δικαιώματα καί ὡρισμένην πολιτειακήν ὀργάνωσιν. Ἡ πολιτική ἰσότης καί ἐλευθερία, ἡ κατάργησις κάθε θετῆς πολιτικῆς ἐπιβολῆς ἐκ τῶν ἄνω, εἶναι ἀγαθόν ἀτελές καί δέν ἐπιτυγχάνει πλήρως τόν σκοπόν του, ἐφόσον δέν συμβαδίζει μέ αὐτόν οἰκονομική ἀνεξαρτησία καί ἰσότης, δηλαδή δημιουργία ἐξ ἴσου δι’ ὅλους εὐνοϊκῶν συνθηκῶν πρός ἀνάπτυξιν καί προαγωγήν των. Υπό το πρίσμα αυτό, αναγνωρίζει ότι ἡ μορφή τοῦ πολιτεύματος δέν εἶναι τό ἅπαντον τῆς δημοκρα17. Απολογία ενώπιον του ανακριτή Αθηνών = Κείμενα Α΄, σελ. 300-301.


161

τικῆς ἰδεολογίας, θά ἦτο δέ μάλιστα δυνατόν τό πολιτειακόν ζήτημα νά τεθῇ εἰς δευτέραν μοίραν ἀπέναντι τῶν ἄλλων δημοκρατικῶν ἀρχῶν. Διακηρύσσει, ωστόσο, ότι ἱστορική ἀνάγκη θέτει τήν κατάργησιν τοῦ θεσμοῦ τῆς βασιλείας εἰς τήν πρώτην γραμμήν. Διότι ὁ θεσμός αὐτός ἀπό τοῦ 1918 εἰς τίποτε ἄλλο δέν ἐχρησίμευσε παρά εἰς τό νά δηλητηριάζῃ τή ψυχήν τοῦ λαοῦ, νά ὑποδουλώνῃ τούς πολιτικούς, τάς Κυβερνήσεις καί τόν λαόν αὐτόν, νά ἐκτρέφῃ τήν ἀναρχίαν εἰς τόν τόπον, ὅλα δέ αὐτά μέ καταστροφήν τῶν ἐθνικῶν δικαίων (...). Νομίζω ὅτι, ἀνεξαρτήτως τῶν ὠφελειῶν πού θά εἶχεν ἡ Ἑλλάς ἀναφορικῶς εἰς τάς διεθνεῖς της σχέσεις, ἐκ τῆς καταργήσεως τοῦ θεσμοῦ τῆς βασιλείας, δι’ αὐτῆς μόνον τῆς μεταβολῆς, τῆς ἐγκαθιδρύσεως τῆς δημοκρατίας, θά ἦτο δυνατόν ν’ ἀποκτήσῃ ὁ λαός τήν παλαιάν του αὐτοπεποίθησιν καί τό ἀνώτερον ἠθικόν πού τοῦ χρειάζεται πρός συνέχισιν τοῦ ἀγῶνος καί ἐξασφάλισιν τῶν ἐθνικῶν του δικαίων. Και καταλήγει διευκρινίζοντας ξανά ότι η εξασφάλιση των συμφερόντων του λαού απέναντι στα συμφέροντα της βασιλείας ή ορισμένων προνομιούχων τάξεων στηρίζεται οὐ μόνον εἰς τήν ὕπαρξιν Βουλῆς ἀντιπροσώπων, ἀλλά κατά περισσότερον λόγον εἰς τήν ἐλευθερία τῆς σκέψεως, τό ὑπεύθυνον τῶν ὑπουργῶν τόσο διά τάς ἰδίας πράξεις ὅσον καί διά τάς πράξεις τοῦ ἀνευθύνου παράγοντος, αἱ ὁποῖαι δέν ἔχουν νομικόν κῦρος ἄνευ ὑπουργικῆς συμπράξεως, καί τέλος εἰς τήν ἀπόλυτον ἐλευθερίαν ἀσκήσεως δημοσίου ἐλέγχου τῶν κυβερνώντων.18 Στις 11.9.1922 ξέσπασε στρατιωτικό κίνημα υπό τους Ν. Πλαστήρα και Στ. Γονατά και την επόμενη ημέρα ο Παπαναστασίου, όπως και οι υπόλοιποι καταδικασθέντες της δίκης της Λαμίας, αποφυλακίστηκαν. Λίγες μέρες μετά, ο Κωνσταντίνος θα παραιτηθεί από το θρόνο και θα τον διαδεχτεί ο Γεώργιος Β΄. Το κίνημα (ή «Επανάσταση», όπως αυτοονομάστηκε) άσκησε συντακτική εξουσία, μέσω διαταγμάτων και αποφάσεων αυξημένης τυπικής ισχύος, και εξήγγειλε τη διενέργεια εκλογών για τη συγκρότηση νέας Εθνοσυνέλευσης. Μετά την αποφυλάκισή του, ο Παπαναστασίου ανέπτυξε πυκνή αρθρογραφία στον Τύπο υπέρ των δύο βασικών προτάσεων του προγράμματος των Δημοκρατικών αναφορικά με την οργάνωση του πολιτεύματος, την εγκαθίδρυση προεδρευόμενης δημοκρατίας και τη θέσπιση αναλογικού εκλογικού συστήματος. Σε συνέντευξή του στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος διευκρινίζει ότι αντιλαμβάνεται τη δημοκρατία κατά τον «ευρωπαϊκό τύπο» –τον οποίον αντιδιαστέλει προς τη δημοκρατία του «μπολσεβικικού» και του αμερικανικού τύπου–, δηλαδή την προεδρευόμενη δημοκρατία, όπου την εξουσία κατέχει η κοινοβουλευτική κυβέρνηση, και όχι την προεδρική, όπου φορέας της εξουσίας είναι ο πρόεδρος της Δημοκρατίας.19 18. Κείμενα Α΄, σελ. 333-334. 19. Κείμενα Α΄, σελ. 351.

162


Ενόψει της διενέργειας εκλογών και προκειμένου να επιτευχθεί εκλογική σύμπραξη με το «Κόμμα των Φιλελευθέρων», ζητήθηκε από τη «Δημοκρατική Ένωση» να δηλώσει ότι δεν εγείρει πολιτειακό ζήτημα –αίτημα το οποίο όμως δεν έγινε αποδεκτό. Σε διακήρυξη της Διοικούσας Επιτροπής της «Δημοκρατικής Ένωσης», την οποία συνυπογράφει ο Παπαναστασίου, εξηγούνται οι λόγοι της άρνησης αυτής: Ἠρνήθημεν, διότι, μολονότι τό πρόγραμμα τῆς «Δημοκρατικῆς Ἑνώσεως» εἶναι εὐρύτατον, ἀποβλέπον εἰς τόν ἐκδημοκρατισμόν ὁλοκλήρου τοῦ κρατικοῦ ὀργανισμοῦ καί τοῦ πολιτικοῦ καί κοινωνικοῦ ἐν γένει βίου, ἡ κατάργησις τοῦ βασιλικοῦ θεσμοῦ, τῆς κυριοτέρας πηγῆς τῶν ἐθνικῶν συμφορῶν καί τῆς καταπατήσεως τῶν λαϊκῶν ἐλευθεριῶν, ἀποτελεῖ ζήτημα προέχον χάριν καί τῆς τιμῆς αὐτῆς τοῦ τόπου καί τῆς ἐξάρσεως τοῦ ἠθικοῦ φρονήματος τῶν πολιτῶν καί τῆς ἐξασφαλίσεως τοῦ μέλλοντος καί διότι κατά τήν ἀντίληψίν μας ἡ ἀνάγκη τῆς καταργήσεως ταύτης ἔχει ὡριμάσει εἰς τήν συνείδησιν μεγίστου μέρους τοῦ Λαοῦ, οὐδείς δέ ἔχει τό δικαίωμα νά τόν ἐμποδίσῃ νά ἐκφέρῃ ἐπί τοῦ θεμελιώδους τούτου ζητήματος τήν γνώμην του.20 Λίγους μήνες αργότερα, ο Παπαναστασίου δηλώνει στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος: Δέν δύναται νά εἶναι κανείς Φιλελεύθερος καί νά θεωρῇ ἀναγκαίαν τήν διατήρησιν τῆς βασιλείας (...). Τό κύριον ζήτημα τῶν προσεχῶν ἐκλογῶν εἶναι ἡ πολιτειακή μεταβολή, εἴτε τό θέλουν οἱ βασιλόφρονες Φιλελεύθεροι εἴτε ὄχι.21 Οι εκλογές ορίστηκαν αρχικά για τις 12.9.1923, ωστόσο αναβλήθηκαν λόγω της απόπειρας στρατιωτικού πραξικοπήματος που υποκινήθηκε από τον Ι. Μεταξά. Οι συνεχείς εκκλήσεις των Δημοκρατικών για τη διενέργεια δημοψηφίσματος για το πολιτειακό πριν από τις εκλογές δεν τελεσφόρησαν. Στις 13.12.1923, ο Παπαναστασίου δηλώνει στην εφημερίδα Ελεύθερος Άνθρωπος της Τρίπολης: Ἐζητήσαμεν ν’ ἀποφανθῇ ὁ λαός μέ προεκλογικόν δημοψήφισμα. Δέν ἔγινε ἀποδεκτή ἡ γνώμη μας καί τώρα θά ἐπιδιώξωμεν τήν καθιέρωσιν τῆς δημοκρατίας εἰς τήν Ἐθνοσυνέλευσιν, ἀλλά πάντως θά τήν ἐξαρτήσωμεν καί ἀπό μετεκλογικόν δημοψήφισμα.22 Τελικά, οι εκλογές έγιναν στις 16.12.1923 και σημαδεύτηκαν από την αποχή των φιλοβασιλικών κομμάτων. Έτσι, σε σύνολο 398 βουλευτών, οι κύριες πολιτικές δυνάμεις που εκπροσωπούνταν ήταν το «Κόμμα των Φιλελευθέρων», με 250 έδρες, και η εκλογική σύμπραξη της «Δημοκρατικής Ένωσης» με τους 20. Διακήρυξη της Διοικούσας Επιτροπής της «Δημοκρατικής Ένωσης» (23.7.1923) = Κείμενα Α΄, σελ. 353. 21. Δηλώσεις στην εφ. Ελεύθερος Τύπος, 21.11.1923 = Κείμενα Α΄, σελ. 355. 22. Δηλώσεις στην εφ. Ελεύθερος Άνθρωπος, 13.12.1923 = Κείμενα Α΄, σελ. 356.


163

«Φιλελεύθερους Δημοκράτες», με 120 έδρες. Την επομένη των εκλογών, ανώτατοι αξιωματικοί υπέβαλαν στον πρωθυπουργό Γονατά ψηφίσματα για την απομάκρυνση του Γεωργίου. Η κυβέρνηση υπέδειξε στον τελευταίο να ταξιδέψει στον εξωτερικό, μέχρις να επιλυθεί το πολιτειακό και, πράγματι, ο Γεώργιος αποχώρησε στις 19.12.1923, για να μην επανέλθει παρά μόνο μετά από 12 χρόνια. Ο ναύαρχος Π. Κουντουριώτης ανέλαβε καθήκοντα αντιβασιλέα και λίγες μέρες αργότερα, την Πρωτοχρονιά του 1924, συγκλήθηκε η Δ΄ Συντακτική Συνέλευση, η οποία έμελλε να εγκαθιδρύσει το πολίτευμα της αβασίλευτης δημοκρατίας.

Οι εργασίες της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης – Η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας (1924) Δύο υπήρξαν τα κύρια έργα της Συντακτικής Συνέλευσης, αφενός η εγκαθίδρυση της δημοκρατίας και αφετέρου (το καθαυτό συντακτικό έργο της) η παραγωγή του –θνησιγενούς– Συντάγματος του 1925. Αναφορικά με το χαρακτήρα της Συνέλευσης, ο Παπαναστασίου θα πει: Πρέπει νά μή λησμονῶμεν οὐδ’ ἐπί στιγμήν ὅτι ἡ Συντακτική Συνέλευσις εἶναι προϊόν μιᾶς Ἐπαναστάσεως, ὅτι δι’ αὐτῆς ἠμπορεῖ κανείς νά εἰπῇ ὅτι ἐξακολουθεῖ νά λειτουργῇ ἡ Ἐπανάστασις (...). Νά μή λησμονῶμεν ἀκόμη ὅτι ἡ ἀξία τῶν Ἐπαναστάσεων δέν κρίνεται ἀπό τό ὕψος τῶν ἰδεῶν, ἀπό τάς ὁποίας ἐμφοροῦνται, οὔτε ἀπό τό μέγεθος τῶν ἀνατροπῶν πού προκαλοῦν, ἀλλά κρίνονται ἀπό τά μόνιμα, τά διαρκῆ ἀποτελέσματα αὐτῶν. Κατά τον Παπαναστασίου, μια Συντακτική Συνέλευση δεν περιορίζεται παρά μόνο από την εντολή που έχει λάβει, που εν προκειμένω είναι η ανακήρυξη της δημοκρατίας, και από τις γενικές αρχές του φιλελευθερισμού στις οποίες βασίζεται. Όπως λέει σε μια βαρυσήμαντη, για την αντίληψή του περί συντακτικής εξουσίας, αποστροφή του λόγου του: Διατί ἐξελέγη ἡ Συντακτική Ἐθνική Συνέλευσις; Ἄν καλῶς ἑρμηνεύωμεν τήν θέλησιν τοῦ λαοῦ, καί νομίζω καλῶς τήν ἑρμηνεύομεν, ἐξελέγη διά νά καθιερώσῃ τήν Δημοκρατίαν καί νά τήν στερεώσῃ. Αὐτή ἦτο ἡ γενικωτέρα σκέψις τοῦ λαοῦ. Πῶς θά τήν στερεώσῃ εἶναι ζήτημα τῆς Συνελεύσεως (...). Τά ἄλλα ἀφέθησαν νά τά λύσῃ ἡ Ἐθνική Συνέλευσις (...). Δέχομαι ὅτι δέν δύναται ποτέ μία Συντακτική Συνέλευσις νά παραβιάσῃ τάς φιλελευθέρας ἀρχάς ἀπό τάς ὁποίας ἀπορρέει τό φιλελεύθερον πνεῦμα, τό ὁποῖον τήν ἐγέννησε. Δέν ἠμπορεῖ ποτέ μία Συντακτική Συνέλευσις, ἔχουσα ἀποστολήν νά καθιερώσῃ τήν Δημοκρατίαν, νά περιορίσῃ τήν λαϊκήν θέλησιν, νά θέσῃ φραγμόν ματαιώνοντα τήν ἐλευθερίαν τήν πολιτικήν.23 23. Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (17.11.1924) = Κείμενα Α΄, σελ. 441442, 444.

164


Εν τω μεταξύ, ο Βενιζέλος έχει επιστρέψει στην Ελλάδα και έχει αναλάβει από τις 11.1.1924 την πρωθυπουργία. Κατά τις εργασίες της Συντακτικής, ο Παπαναστασίου θα διακηρύξει την ευρεία αντίληψη περί (πολιτικής και κοινωνικής) δημοκρατίας που υιοθετεί και η οποία τον διαφοροποιεί από την κυβερνητική παράταξη: Ἡμεῖς οἱ εὑρισκόμενοι εἰς τήν ἀριστεράν διιστάμεθα πρός τήν δεξιάν, ὅπως γνωρίζετε, ὄχι μόνον εἰς τό πολιτειακόν ζήτημα ἀλλά καί γενικώτερον, διότι ὁ δημοκρατισμός μας δέν περιορίζεται εἰς τήν μορφήν τοῦ πολιτεύματος. Ἐπιδιώκομεν νά ἐπεκταθῇ εἰς ὁλόκληρον τόν κρατικόν ὀργανισμόν καί τόν δημόσιον βίον καί νά εἰσέλθῃ βαθμιαίως καί νά ρυθμίσῃ τήν κοινωνικήν καί τήν οἰκονομικήν ζωήν τοῦ Τόπου. Θέλομεν τό Κράτος συνεχῶς καί συστηματικῶς νά ἀποβλέπῃ εἰς τήν ἐξύψωσιν τῶν λαϊκῶν τάξεων, διότι τοῦτο ἀνταποκρίνεται καί εἰς τάς ἠθικάς ἀρχάς καί εἰς τήν κοινωνικήν ἐξέλιξιν τοῦ Τόπου. Παράλληλα, εκφράζει την υποστήριξή του σε δύο βασικές θεσμικές προτάσεις της κυβέρνησης, οι οποίες συμπίπτουν με πάγια αιτήματα των Δημοκρατικών: Δύο ἀκόμη ἄρθρα τοῦ κυβερνητικοῦ προγράμματος θά εὕρουν ἔνθερμον τήν ὑποστήριξίν μας (...). Εἶναι δέ αὐτά ἡ ἐκλογική μεταρρύθμισις διά καθιερώσεως τῆς ἀναλογικῆς ἀντιπροσωπείας ἀφ’ ἑνός καί ἀφ’ ἑτέρου ἡ ἵδρυσις δευτέρου Νομοθετικοῦ Σώματος. Καί τά δύο αὐτά ἀποτελοῦν οὐσιώδη ἄρθρα τοῦ δημοκρατικοῦ προγράμματος, διά τά ὁποῖα ἠγωνίσθημεν ἕως τώρα μέ ἐπιμονήν, μέ φανατισμόν.24 Η κυριότερη διαφωνία του Παπαναστασίου με τον Βενιζέλο αφορούσε τη διαδικασία που έπρεπε να ακολουθηθεί για την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, αν δηλαδή αυτή θα γίνει με απόφαση της Συνέλευσης ή (και) με δημοψήφισμα, όπως ήθελαν οι «ακραιφνείς» δημοκρατικοί. Στις 27.2.1924, μετά την παραίτηση του Βενιζέλου και την ανάληψη της πρωθυπουργίας από τον Γ. Καφαντάρη, η Συνέλευση, σε μια προσπάθεια συμβιβασμού, υιοθέτησε ψήφισμα με το οποίο προκήρυσσε δημοψήφισμα αφενός για το δυναστικό (έκπτωση ή διατήρηση της δυναστείας του Γεωργίου) και αφετέρου για το πολιτειακό. Ωστόσο, την τελευταία λέξη θα την πει ο Παπαναστασίου, ο οποίος σχημάτισε κυβέρνηση διαδεχόμενος τον Καφαντάρη και επέσπευσε την ανακήρυξη της δημοκρατίας. Στις 24.3.1924, κατά τις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησής του, ο Παπαναστασίου θα δηλώσει: Κύριος προορισμός τῆς σημερινῆς κυβερνήσεως, ὅστις καί κατέστησεν ἀπαραίτητον τόν σχηματισμόν αὐτῆς, εἶναι νά ὁδηγήσῃ εὐθέως εἰς τήν καθιέρωσιν τῆς Δημοκρατίας καί νά τήν θεμελιώσῃ ἐπί ἀκλονήτων βάσεων (...). Διά τήν ἀνακήρυξιν τῆς Δημοκρατίας ἀπόλυτον δικαιοδοσίαν ἔχει ἡ Συνέλευσις περιβεβλημένη μέ συντακτικά δικαιώματα. Ἀλλ’ ἀφοῦ ἡ πλειονοψηφία τῶν

24. Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (23.1.1924) = Κείμενα Α΄, σελ. 368, 370.


165

πληρεξουσίων ἔδωκεν εἰς τόν Λαόν τήν ὑπόσχεσιν νά τόν καλέσῃ ὅπως ἀποφανθῇ καί ἀμέσως διά δημοψηφίσματος ἐπί τῆς πολιτειακῆς μεταβολῆς, ἐπιβάλλεται ἡ ταχίστη ἐνέργεια δημοψηφίσματος ἐπί τοῦ πολιτειακοῦ ζητήματος (...). Κατά ταῦτα, ἡ τυπική κύρωσις τῆς Δημοκρατίας θά γίνῃ διά τοῦ δημοψηφίσματος.25 Προς το σκοπό αυτόν, η κυβέρνηση υπέβαλε στη Συνέλευση προς ψήφιση Ψήφισμα με το οποίο εγκαθιδρύεται πολίτευμα κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, ενώ κηρύσσεται έκπτωτη η δυναστεία των Γκλύξμπουργκ.26 Το δημοψήφισμα ορίστηκε για τις 13.4.1924. Το αποτέλεσμα ήταν υπέρ της δημοκρατίας και η κυβέρνηση Παπαναστασίου είχε την τιμή να είναι η πρώτη ελληνική κυβέρνηση σε πολίτευμα κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Πέρα από το πολιτειακό, η κυβέρνηση πρότεινε με τις προγραμματικές της δηλώσεις πρόγραμμα ευρέων θεσμικών μεταρρυθμίσεων, τις οποίες θα υποστήριζε κατά τις συντακτικές εργασίες της Συνέλευσης. Τις θεσμικές αυτές μεταρρυθμίσεις θα συνοψίσει ο Παπαναστασίου ως εξής: Σήμερον εἰς τήν Δημοκρατίαν ἀποδίδεται εὐρυτάτη ἔννοια, περιλαμβάνουσα ἐκδημοκρατισμόν ὁλοκλήρου τοῦ δημοσίου καί ἐν μέρει τοῦ κοινωνικοῦ βίου. Συμφώνως πρός τήν ἀντίληψιν αὐτήν, εἰς τήν ὁποίαν ἔχει προσαρμοσθῆ τό δημοκρατικόν πρόγραμμα, νομίζομεν ὅτι ἡ ἀντικατάστασις τοῦ κληρονομικοῦ ἀνωτάτου ἄρχοντος δι’ αἱρετοῦ τοιούτου πρέπει νά συντροφευθῇ μέ τούς ἑξῆς θεμελιώδεις δημοκρατικούς θεσμούς: τήν δευτέραν Βουλήν, τήν ἀναλογικήν ἀντιπροσωπείαν, τήν εὐρυτάτην διοικητικήν ἀποκέντρωσιν καί τοπικήν αὐτοδιοίκησιν.27

ΤΟ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΗΣ Δ΄ ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗΣ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗΣ ΚΑΙ ΤΟ ΘΝΗΣΙΓΕΝΕΣ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1925 Εν τω μεταξύ, όλο αυτό το διάστημα η Δ΄ Συντακτική Συνέλευση δεν είχε ασκήσει καθόλου το καθαυτό συντακτικό της έργο. Μόλις στις 13.5.1924 άρχισε τις εργασίες της η 36μελής «επί του Συντάγματος Επιτροπή» με πρόεδρο τον Α. Μιχαλακόπουλο. Οι εξελίξεις που ακολούθησαν, με την ανατροπή της κυβέρνησης Παπαναστασίου και το σχηματισμό κυβέρνησης Θ. Σοφούλη τον Ιούλιο του 1924 25. Προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησης στη Βουλή (24.3.1924) = Κείμενα Α΄, σελ. 382. 26. Βλ. το κείμενο της Διακήρυξης στο Παράρτημα του παρόντος τόμου. 27. Κείμενα Α΄, σελ. 383.

166


και, στη συνέχεια, νέας κυβέρνησης υπό τον Μιχαλακόπουλο τον Οκτώβριο του 1924, καθυστέρησαν επίσης τις εργασίες της Επιτροπής. Κατά τη συζήτηση επί των προγραμματικών δηλώσεων της κυβέρνησης Μιχαλακοπούλου τέθηκε το ζήτημα της επίσπευσης των διαδικασιών ψήφισης του νέου συντάγματος. Ο Παπαναστασίου, ως αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης πλέον, αντιδρά στο ενδεχόμενο να ετοιμαστεί ένα σχέδιο συντάγματος με συνοπτικές διαδικασίες, προειδοποιώντας ότι δεν αρκεί από μόνη της η καθιέρωση της δημοκρατίας, αλλά απαιτείται να τεθούν γι’ αυτήν «τα πλέον ασάλευτα θεμέλια», δηλαδή ένα πραγματικά δημοκρατικό σύνταγμα. Για ένα τόσο σοβαρό εγχείρημα, όπως λέει, ἔχομεν ἀνάγκην, ὄχι βέβαια νά μακρηγορῶμεν, ἀλλά ἔχομεν ἀνάγκην στοιχειώδους χρόνου ὑλικοῦ ὅπως σκεφθῶμεν καί ὅπως σχηματίζωμεν σαφῆ ἀντίληψιν ἐπί τῶν προτεινομένων διατάξεων. Δέν συμφωνῶ μέ ἐκείνους οἱ ὁποῖοι ὑποθέτουν ὅτι ἀρκεῖ εἰς τό νέον πολίτευμα νά ἀλλαγῇ ἡ λέξις «Βασιλεύς» διά τῆς νέας «Πρόεδρος τῆς Δημοκρατίας», ὅπως συνταχθῇ τό νέον πολίτευμα τό ὁποῖον μᾶς χρειάζεται. Εἷς ἐπιπλέον λόγος ὁ ὁποῖος συντείνει ὅπως εἴμεθα προσεκτικοί εἰς τήν ψήφισιν τῶν συνταγματικῶν διατάξεων εἶναι ὅτι εἶναι ἐπιβεβλημένον –καί πιστεύω ὅτι καί ἡ Συνέλευσις θά τό δεχθῇ– ὅπως ἐπί 5 τοὐλάχιστον ἔτη μή ἐπιτραπῇ, διά ρητῆς ἀπαγορεύσεως, καμμία μεταβολή τοῦ Συντάγματος. Ἔχομεν ἀνάγκην μιᾶς ἠρεμίας περί τά συνταγματικά ζητήματα ἐλαχίστων ἐτῶν διά νά κατευνασθοῦν τά πάθη τά ἐσωτερικά, διά νά ἠμπορέσωμεν νά ἐπιδοθῶμεν εἰς ἄλλας δημιουργικάς, νομοθετικάς καί κυβερνητικάς ἐργασίας καί ἐπί τέλους διά νά δοκιμασθοῦν ἐπί τινα χρόνον αἱ συνταγματικαί διατάξεις. Δι’ αὐτούς τούς λόγους λοιπόν νομίζω ὅτι εἴμεθα ὑποχρεωμένοι νά εἴμεθα προσεκτικοί εἰς τήν ψήφισιν τοῦ Συντάγματος.28 Ο Παπαναστασίου διέβλεπε τον κίνδυνο να αποτελέσει το Σύνταγμα του 1864/1911 τη βάση του συντακτικού έργου και να παραμείνουν εκκρεμείς οι μεγάλες θεσμικές μεταρρυθμίσεις που υποστήριζε η «Δημοκρατική Ένωση» (αναλογικό εκλογικό σύστημα, δεύτερο νομοθετικό σώμα, αποκέντρωση και αυτοδιοίκηση).

Γερουσία Ήδη με τις προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησής του, τον Μάρτιο του 1924, ο Παπαναστασίου είχε υποστηρίξει με θέρμη την ίδρυση δεύτερου νομοθετικού σώματος: Ἡ δευτέρα Βουλή ἤ Γερουσία, ἥτις θά συντελέσῃ, ὅπως ἡ νομοθετική 28. Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (15.10.1924) = Κείμενα Α΄, σελ. 435436.


167

ἐργασία διεξάγεται ἐπιμελέστερον μετά ἐπαρκῆ διαφώτισιν τῆς Κοινῆς Γνώμης καί ἱκανοποιητικήν ὑποστήριξιν ὅλων τῶν ὁμαδικῶν συμφερόντων, εἶναι σκόπιμον κατά τήν γνώμην τῆς Κυβερνήσεως, πρός διόρθωσιν μερικῶν πανθομολογουμένων ἐλαττωμάτων τοῦ κοινοβουλευτισμοῦ, νά ἀπαρτίζεται ἀπό μέλη ἐκλεγόμενα ἐν μέρει ἀπό τά συμβούλια τῶν ὀργανισμῶν τῆς τοπικῆς αὐτοδιοικήσεως, ἐν μέρει ἀπό τάς ἐπαγγελματικάς ὀργανώσεις καί τέλος ἐν μέρει ἀπό τήν Βουλήν αὐτήν εἰς τήν ἀρχήν ἑκάστης κοινοβουλευτικῆς περιόδου.29 Κατά τις συντακτικές εργασίες της Συνέλευσης, ο Παπαναστασίου επαναλαμβάνει και αναπτύσσει λεπτομερώς την πρόταση αυτή. Έχει ενδιαφέρον η ρητή παραδοχή του ότι έχει μεταβάλει την αρνητική θέση που διατύπωνε το 1911, όταν απέρριπτε το θεσμό της Γερουσίας ως πρόξενο κυβερνητικής αστάθειας, και πλέον τον υποστηρίζει ως στοιχείο εκδημοκρατισμού του πολιτεύματος. Ισχυρίζεται συγκεκριμένα: Καί ἐγώ πρό δεκατριῶν ἐτῶν, εἰς τά 1911, ἤμην ἐναντίον τοῦ θεσμοῦ τῆς Γερουσίας, ἤθελον καί ἐγώ νά ἀπορριφθῇ πρότασις περί συστάσεως Γερουσίας, ἀλλ’ ἡ παραμονή μου εἰς τήν αἴθουσαν ταύτην, τά ἐξαιρετικά γεγονότα τῆς τελευταίας δεκαπενταετίας μέ ἔπεισαν ὅτι μέ τήν καλυτέραν καί ἰσχυροτέραν θέλησιν εἶναι ἀδύνατον νά ἔχωμεν καλήν νομοθετικήν ἐργασίαν μέ ἕν Νομοθετικόν Σῶμα, μέ ἔπεισαν ἀκόμη ὅτι ἡ ὕπαρξις τοιούτου Σώματος ἀποτελεῖ ἐμπόδιον πρός δημιουργίαν μεγάλων πολιτικῶν ἀνωμαλιῶν.30 Το βασικό επιχείρημα του Παπαναστασίου υπέρ του θεσμού είναι ότι διά τῆς ἀμέσου συγκροτήσεως τοῦ δευτέρου νομοθετικοῦ Σώματος ἀναγκαστικῶς ὑποβάλλομεν τήν νομοθετικήν ἐργασίαν εἰς δύο στάδια, διεξαγόμενα εἰς δύο ξεχωριστά Σώματα (...). Δέν ἠμπορεῖ νά ὑπάρξῃ ἐπιμελημένη ἐπεξεργασία νόμων οὐδέ ἐξασφάλισις τῆς λαϊκῆς θελήσεως, ἄν ἡ νομοθετική ἐργασία δέν ρυθμισθῇ κατά τοιοῦτον τρόπον, ὥστε νά διέρχεται ἀπό τά δύο στάδια διά δύο ξεχωριστῶν Σωμάτων. Ἔτσι, ὑπάρχει ἐλπίς νά λείψῃ ἡ ταχύτης καί ἡ σπουδή ἡ ὁποία παρατηρεῖται εἰς τάς νομοθετικάς ἐργασίας τοῦ ἑνός Σώματος καί νά περιορισθοῦν τά μεγάλα σφάλματα εἰς τά ὁποῖα ὑποπίπτει. Δι’ αὐτό ὅλοι ἐχαρακτήρισαν τό δεύτερον νομοθετικόν Σῶμα, τήν Γερουσίαν, θεμελιώδη δημοκρατικόν θεσμόν (...). Ἔτσι, ὅσον καλύτερον θά διεξάγωνται αἱ νομοθετικαί ἐργασίαι, τόσον μικροτέρα θά εἶναι ἡ δυσφορία τοῦ κόσμου, ἡ ὁποία προκαλεῖται ἀπό ἐλαττωματικήν καί ἐσπευσμένην διεξαγωγήν τῶν νομοθετικῶν ἐργασιῶν. Με τη λειτουργία της Γερουσίας θά ἐπέλθῃ καλυτέρα ἐπεξεργασία τῶν νόμων ἐξυψοῦσα τήν νομοθετικήν 29. Προγραμματικές δηλώσεις της κυβέρνησης στη Βουλή (24.3.1924) = Κείμενα Α΄, σελ. 383. 30. Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (4.12.1924) = Κείμενα Α΄, σελ. 452.

168


ἐργασίαν, ἀλλ’ ὄχι καί σοβαρά ἐπιβράδυνσις. Ἀλλ’ ἄν καί τοιαύτη ἐπιβράδυνσις ἐπήρχετο, θά ἐπήρχετο διά νά βελτιώσῃ τήν κατάστασιν, θά ἐπήρχετο διά νά προκαλέσῃ μεγαλυτέραν διαφώτισιν, μεγαλυτέραν ἐξονύχισιν τῶν ζητημάτων, πρᾶγμα τό ὁποῖον θά ἀποβῇ ἐπ’ ἀγαθῷ καί τῆς Δημοκρατίας καί τοῦ νομοθετικοῦ Σώματος. Ο Παπαναστασίου διευκρινίζει ότι η Γερουσία δεν έχει το δικαίωμα να τίθεται υπεράνω της θέλησης του πρώτου νομοθετικού σώματος και να ματαιώνει τις αποφάσεις του, καθώς μόνον αυτό διαθέτει άμεση δημοκρατική νομιμοποίηση. Ἡ Γερουσία ἔχει προορισμόν ὄχι νά ματαιώνῃ τήν λαϊκήν θέλησιν, ἀλλά νά συντελῇ, ὅπως διευκρινίζεται ἡ λαϊκή θέλησις, νά ἐπέρχεται διαφώτισις ἐπί τῶν μεγάλων πολιτικῶν ζητημάτων τοῦ Τόπου. Καί ὅταν ἐπέρχεται πλήρης διαφώτισις, οὐδείς φραγμός δύναται νά τεθῇ εἰς τήν ἱκανοποίησιν τῆς λαϊκῆς θελήσεως, τῆς ἐκπροσωπουμένης ἀπό τό πρῶτον νομοθετικόν Σῶμα.31 Πάντως, ο Παπαναστασίου δεν υιοθετεί την άποψη, που είχε κάποια διάδοση την εποχή εκείνη, ότι το δεύτερο νομοθετικό σώμα θα πρέπει να είναι κάποιο είδος επαγγελματικού κοινοβουλίου, αλλά θεωρεί ότι οι γερουσιαστές θα πρέπει να εκλέγονται κατά κύριο λόγο από την τοπική αυτοδιοίκηση και συγκεκριμένα από τα δημοτικά και νομαρχιακά συμβούλια.

Εκλογικό σύστημα και ψήφος γυναικών Στις αγορεύσεις του ο Παπαναστασίου θα προτείνει επίσης μια σειρά από μέτρα εκσυγχρονισμού των θεσμών της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν οι προτάσεις σχετικά με το εκλογικό σύστημα και ιδίως βέβαια η συνταγματική καθιέρωση αναλογικού συστήματος. Η Συνέλευση δεν θα υιοθετήσει την τελευταία αυτή πρόταση, θα εγκρίνει ωστόσο σχέδιο εκλογικού νόμου με το σύστημα της αναλογικής εκλογής, ενώ θα προβλέπει και την ψηφοφορία με ψηφοδέλτιο, αντί των σφαιριδίων που χρησιμοποιούνταν μέχρι τότε. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, λόγω του πραγματισμού που τις διακρίνει, έχουν επίσης οι απόψεις που διατυπώνει σχετικά με την αναγνώριση του δικαιώματος ψήφου των γυναικών. Ο Παπαναστασίου υποστηρίζει την αναγνώριση του δικαιώματος για λόγους αρχής. Όπως λέει, θά ἦτο ἐντελῶς ἄδικον ἀπό ἀπόψεως ἀνθρωπίνων δικαιωμάτων νά διαμφισβητηθῇ ἀπολύτως εἰς τό ½ τοῦ πληθυσμοῦ τό δικαίωμα του νά ἐκφέρῃ γνώμην ἐπί τῶν πολιτικῶν πραγμάτων, καθ’ 31. Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (17.11.1924) = Κείμενα Α΄, σελ. 442444, 447.


169

ἥν στιγμήν προσφέρει καί αὐτό μεγάλας ὑπηρεσίας καί ὑφίσταται μεγάλα βάρη καί ἐν καιρῷ εἰρήνης καί ἐν καιρῷ πολέμου.32 Βέβαια, παραδέχεται ότι για την κατοχύρωση του δικαιώματος αυτού στο σύνταγμα ἀπαιτεῖται ὡρίμανσις τῆς δημοσίας γνώμης τόσον τοῦ γυναικείου κόσμου ὅσον καί τοῦ ἀνδρικοῦ κόσμου πρός παραδοχήν τῆς ἐπεκτάσεως αὐτῆς. Για το λόγο αυτό δέχεται το δικαίωμα ψήφου των γυναικών να μην κατοχυρωθεί συνταγματικά, θεωρεί όμως επιβεβλημένη την αναγνώρισή του στον εκλογικό νόμο. Η πραγματικότητα υπήρξε φυσικά πολύ πιο φειδωλή ως προς την παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων στις γυναίκες. Με νόμο του 1925 προβλέφθηκε απλώς η δυνατότητα έκδοσης διατάγματος που θα παραχωρεί το δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες ηλικίας άνω των 30 ετών που γνωρίζουν γραφή και ανάγνωση και καταρχήν μόνο για τις δημοτικές και κοινοτικές εκλογές. Όμως ούτε κι αυτό εφαρμόστηκε και έπρεπε να περιμένουμε αρκετά χρόνια ακόμη για να αναγνωριστεί, μετά τον πόλεμο, δικαίωμα ψήφου στις γυναίκες.

Δικτατορία Παγκάλου και Σύνταγμα του 1925 Στο πλαίσιο των συζητήσεων επί του συντάγματος που έγιναν στη Συντακτική Επιτροπή και τη Συνέλευση (και οι οποίες, σύμφωνα με τον Αλ. Σβώλο, υπήρξαν ἀξιόλογοι καί εἰς πολλά σημεῖα ἐπιστημονικῶς ἀνώτεραι τῶν τῆς Γ΄ Συντακτικῆς Συνελεύσεως, πολύ δέ περισσότερον τῶν τῆς Ἀναθεωρητικῆς Βουλῆς τοῦ 1926192733) ο Παπαναστασίου διατύπωσε και άλλες ριζοσπαστικές προτάσεις, για την εγκαθίδρυση θεσμών άμεσης δημοκρατίας34 και για τη ρύθμιση των σχέσεων κράτους και Εκκλησίας.35 Οι συντακτικές εργασίες ωστόσο καθυστερούσαν και έτσι, μέχρι να διακόψει παρά τη θέλησή της τις εργασίες της τον Ιούνιο του 1925, η Συνέλευση δεν κατόρθωσε να ολοκληρώσει το έργο της. Το συντακτικό έργο της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης θα ανακοπεί βίαια από το πραξικόπημα του Θ. Πάγκαλου, που ξέσπασε στις 25.5.1925. Λίγες μέρες μετά, με το Ψήφισμα της 1.7.1925, η Εθνική Συνέλευση συγκρότησε τριακονταμελή κοινοβουλευτική επιτροπή, με την εξουσιοδότηση να ψηφίσει το σύνταγμα, το οποίο ναι μεν θα δημοσιευτεί και θα τεθεί αμέσως σε ισχύ, ωστόσο θα υποβληθεί 32. Αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (20.2.1925) = Κείμενα Α΄, σελ. 488. 33. Αλ. Σβώλος, «Η συνταγματική ιστορία της Ελλάδος», στο: Τα Ελληνικά Συντάγματα (επιμ. Λ. Αξελός), εκδ. Στοχαστής (2η έκδ., 1998), σελ. 99. 34. Βλ. αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (16.12.1924) = Κείμενα Α΄, σελ. 474 επ. 35. Βλ. αγόρευση στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση (9.12.1924) = Κείμενα Α΄, σελ. 470 επ.

170


σε οριστική κύρωση κατά την επανάληψη των εργασιών της στην Εθνική Συνέλευση, η οποία μπορεί εντός 15 ημερών να επιφέρει οποιεσδήποτε τροποποιήσεις κρίνει αναγκαίες. Γι’ αυτή τη μάλλον περίεργη ρύθμιση, η οποία ουσιαστικά προέβλεπε ένα σύνταγμα ὑπό αἵρεση, ἤ μᾶλλον ἕνα προσύνταγμα δημοσιευμένο στήν Ἐφημερίδα τῆς Κυβερνήσεως καί μετά ἕνα ὁριστικό ὅπου ὑποτίθεται ὅτι θά ἔχουν ἐνσωματωθῇ οἱ τροποποιήσεις,36 μεγάλη ευθύνη φέρει η «Δημοκρατική Ένωση» και ο ίδιος ο Παπαναστασίου, ο οποίος μάλιστα ανέλαβε και την προεδρία της επιτροπής που προέβλεπε το Ψήφισμα. Υποστήριξε μάλιστα την άποψη ότι η επιτροπή διαθέτει απεριόριστη εξουσιοδότηση για την κατάρτιση του συντάγματος, με την εξαίρεση της μορφής του πολιτεύματος για την οποία δεσμεύεται.37 Στις 11.9.1925 η επιτροπή θα υποβάλει «Σχέδιο Συντάγματος» στην κυβέρνηση Πάγκαλου, για να το δημοσιεύσει. Η επιρροή του Παπαναστασίου, προέδρου του επιτροπής, και των πολλών μελών της «Δημοκρατικής Ένωσης» που συμμετείχαν σ’ αυτήν, είναι εμφανής σε πολλά σημεία του κειμένου του σχεδίου (όπως στη συνταγματική κατοχύρωση της αναλογικής εκλογής ή την πρόβλεψη για χρονικό περιορισμό της θητείας του πρωθυπουργού). Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα όσο και χαρακτηριστική των απόψεων του Παπαναστασίου είναι η πρόβλεψη για τους σκοπούς της εκπαίδευσης: Εἰς τήν ὀργάνωσιν τῆς ἐκπαιδεύσεως λαμβάνονται ὑπ’ ὄψιν αἱ βιωτικαί ἀνάγκαι καί ἐπιδιώκεται ὅπως τά πνευματικά ἀγαθά γίνωνται ὅσο τό δυνατόν περισσότερον κτῆμα ὅλων τῶν πολιτῶν, διά τούς ὁποίους πρέπει νά δημιουργοῦνται ἐξ ἴσου εὐνοϊκαί συνθῆκαι πρός ἀνάπτυξιν τῆς ἰδιοφυΐας των καί ἐν γένει τῶν πνευματικῶν των ἱκανοτήτων. Πρός τοῦτο, συνιστῶνται ὑπό τοῦ κράτους καί τῶν ὀργανισμῶν τοπικῆς αὐτοδιοικήσεως ὑποτροφίαι διά τούς εὐδοκιμοῦντας εἰς τά γράμματα καί τάς τέχνας ἀπόρους νέους. Ἡ ἐκπαίδευσις πρέπει ἐπίσης ν’ ἀποβλέπῃ εἰς τήν σωματικήν ἀγωγήν καί διάπλασιν τοῦ ἤθους τῶν νέων. Στις 29.9.1925 όμως ο Πάγκαλος, με πραξικοπηματικό τρόπο, αφενός θα δημοσιεύσει το νέο «σύνταγμα» με αρκετές μεταβολές σε σχέση με το σχέδιο της επιτροπής και αφετέρου θα διαλύσει τη Συντακτική Συνέλευση, χωρίς να προκηρύξει εκλογές. Οι ενέργειές του αυτές αποτέλεσαν και την αιτία να έλθει σε ρήξη με τον Παπαναστασίου.

36. Γ. Αναστασιάδης, Πολιτική και Συνταγματική Ιστορία της Ελλάδας, 1821-1941 (2001), σελ. 184-185. 37. Βλ. άρθρο στην εφ. Δημοκρατία, 30.8.1925 = Κείμενα Β΄, σελ. 497-498.


171

Τα μέλη της Συνταγματικής Επιτροπής κατά την υπογραφή του Συντάγματος, 11 Σεπτεμβρίου 1925.

172


Ο Πάγκαλος δεν έμεινε σ’ αυτά, αλλά επιδίωξε να οικειοποιηθεί συντακτική εξουσία. Ανέστειλε ορισμένες διατάξεις του συντάγματος αναφορικά με την εκλογή προέδρου της Δημοκρατίας, αρνήθηκε να εκδώσει και δημοσιεύσει τον ψηφισμένο από την επιτροπή (αναλογικό) εκλογικό νόμο και τελικά, στις 4.1.1926, ανακήρυξε και ρητά δικτατορία με διάγγελμά του με το οποίο ανέστειλε τις περισσότερες διατάξεις του συντάγματος. Σε λόγο που εκφώνησε στις 12.2.1926, στην επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου, ο Παπαναστασίου θα υποστηρίξει για τη δικτατορία του Πάγκαλου: Ὁ θεσμός τῆς λαϊκῆς ἀντιπροσωπείας, ὑπό τήν διπλῆν του ἔννοιαν, τῆς λαϊκῆς κυβερνήσεως καί τῆς διαχειρίσεως τῆς νομοθετικῆς ἐξουσίας ἀπό τούς ἀντιπροσώπους τοῦ λαοῦ, κατελύθη. Ὁ θεσμός τοῦ δημοσίου ἐλέγχου τῶν πράξεων τῶν κυβερνητῶν, ὁ ὁποῖος εἶναι ὄχι ὀλιγώτερον θεμελιώδης καί σπουδαῖος ἀπό τόν θεσμόν τῆς λαϊκῆς ἀντιπροσωπείας, διότι ἐξασφαλίζει καί αὐτός τήν χρηστήν διαχείρισιν τῶν κοινῶν, καί αὐτός, λέγω, ὁ θεσμός κατηργήθη. Τά ἀτομικά δίκαια τῶν πολιτῶν, τά ὁποῖα προστατεύουν τήν προσωπικήν των ἐλευθερίαν ἀπό καταχρήσεις τῆς ἐκτελεστικῆς ἐξουσίας, καί αὐτά κατεπατήθησαν. Ἡ ἐκτελεστική ἐξουσία ἐσφετερίσθη ὄχι μόνον τήν νομοθετικήν, ἀλλά καί τήν δικαστικήν ἐξουσίαν καί πολλάκις συλλαμβάνει καί φυλακίζει ἀνθρώπους ἀνεξελέγκτως κατ’ ἀρέσκειαν, χωρίς διατυπώσεις. Μέ ἄλλους λόγους, δέν κατελύθη ἁπλῶς ἡ Δημοκρατία, κατελύθησαν ὅλοι ἐκεῖνοι οἱ κανόνες οἱ ὁποῖοι χαρακτηρίζουν τό εὐνομούμενον Κράτος, τό Κράτος δικαίου.38

Ο κοινοβουλευτισμός σε κρίση – Προτάσεις μεταρρύθμισης Στον ίδιο λόγο της 12.2.1926, ο Παπαναστασίου θα βρει την ευκαιρία να διατυπώσει και ένα βαρυσήμαντο πρόγραμμα μεταρρύθμισης του κοινοβουλευτικού συστήματος. Τις προτάσεις του τις κωδικοποιεί ως εξής: Πρέπει νά φροντίσωμεν νά ἐξυψώσωμεν τό ἐπίπεδον τῆς Βουλῆς. Πρέπει νά φροντίσωμεν νά ἁπαλύνωμεν τά πάθη τά κομματικά, νά ἐξασφαλίσωμεν μίαν τρόπον τινά ἁρμονικήν συνεργασίαν τῶν πολιτικῶν μερίδων καί αὐτό δέν ἠμπορεῖ νά γίνῃ παρά μόνον μέ τήν καθιέρωσιν ἑνός δικαίου ἐκλογικοῦ συστήματος, τοῦ ἀναλογικοῦ, τό ὁποῖον ἐμποδίζει τήν ἀπόλυτον ἐπικράτησιν τῆς μιᾶς μερίδος καί τήν ἐξουθένωσιν τῆς ἄλλης, ἀλλά ἀσφαλίζει ἀκόμη καί τήν ἐπικράτησιν τῆς θελήσεως τῆς λαϊκῆς πλειοψηφίας. Πρέπει νά φροντίσωμεν νά ἐξυψώσωμεν τό νομοθετικόν 38. Λόγος για την επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου (12.2.1926) = Κείμενα Β΄, σελ. 512.


173

σῶμα χύνοντες νέον αἷμα εἰς τήν ἐνεργόν πολιτικήν ζωήν, εἰς τόν κύκλον τῶν ἐνεργῶς πολιτευομένων, μέ τήν δημιουργίαν ἑνός δευτέρου νομοθετικοῦ σώματος περιλαμβάνοντος εἰς τούς κόλπους του καί ἀντιπροσώπους τῶν ἐπαγγελματικῶν ὀργανώσεων (...). Εἶναι ἀνάγκη νά καθιερώσωμεν ὅσο τό δυνατόν εὐρυτέραν τοπικήν αὐτοδιοίκησιν, ἡ ὁποία καί μόνον θά ἀσφαλίσῃ τήν ἱκανοποίησιν τῶν τοπικῶν ἀναγκῶν, ἡ ὁποία καί μόνον θά καταστήσῃ ἐλευθέρους τούς πολίτας (...). Ἔχομεν ἀνάγκην ἀκόμη νά ἐξυψώσωμεν τόν θεσμόν τοῦ ὑπουργικοῦ συμβουλίου (...). Εἴμεθα ὑποχρεωμένοι, διά νά μή κυλίεται ἡ Ἑλλάς εἰς ἕναν ἀγῶνα ἄγονον λόγῳ τῶν συγκρουομένων φιλοδοξιῶν ὀλίγων ἀνθρώπων, νά μεταρρυθμίσωμεν τόν θεσμόν τοῦ ὑπουργικοῦ συμβουλίου, νά τοῦ περιορίσωμεν τά χρονικά ὅρια τῆς θητείας του (...). Διά νά ὑπάρχῃ μεγαλυτέρα ἀσφάλεια ἁρμονίας λαοῦ καί λαϊκῶν ἀντιπροσώπων, εἶναι ὀρθόν νά συντομευθοῦν αἱ περίοδοι τῆς Βουλῆς. Διά νά εἶναι καρποφόρος ἡ ἐργασία τῶν νομοθετικῶν σωμάτων καί ἡ κυβερνητική δρᾶσις, ἐπιβάλλεται ὄχι μόνον νά περιορισθῇ ὁ ἀριθμός τῶν ψηφίσεων τῶν νομοσχεδίων ἀπό τά νομοθετικά σώματα, καί νά γίνῃ οὐσιαστικωτέρα ἡ ἐργασία τῶν ἐπιτροπῶν, ἀλλά καί νά περιφρουρηθῇ ἡ κυβέρνησις ἀπό τυραννικάς παρεκτροπάς τῆς μειοψηφίας, νά ἐξαρτηθῇ δηλαδή ἡ ἀποδοχή προτάσεων δυσπιστίας κατά Κυβερνήσεως, ἡ ὁποία ἀπέδειξεν ἤδη ὅτι ἔχει τήν ἐμπιστοσύνην τῆς πλειοψηφίας, ἀπό τήν ὑπέρ τῆς προτάσεως δυσπιστίας ψήφισιν τῆς πλειοψηφίας, τοὐλάχιστον ἐπί ὡρισμένον χρονικόν διάστημα, π.χ. ἕν ἔτος, ὅσον θά διαρκῇ ἡ πρωθυπουργική θητεία. Ἴσως μάλιστα νά εἶναι σκοπιμώτερον νά θεσπισθῇ ἡ σταθεροποίησις τῶν Κυβερνήσεων διά τό χρονικόν τοῦτο διάστημα. Τοιουτοτρόπως θά ἀποφεύγεται ἡ διαρκής θέσις ζητημάτων πολιτικῶν, ἡ ἀνάγκη νά ἔχῃ πάντοτε παρόντας τούς φίλους της ἡ Κυβέρνησις καί ὁ κίνδυνος ἀνατροπῆς της ἀπό τυχαίαν ἧτταν εἰς τήν ψηφοφορίαν. Τις προτάσεις του αυτές ο Παπαναστασίου τις χαρακτήριζε ως «συγκερασμένο κοινοβουλευτισμό» και, όσον αφορά το πρότυπό του, διευκρίνιζε ότι αυτός δέν ἀποτελεῖ τυφλήν μίμησιν ξένων ὑποδειγμάτων, ἀλλά μόνον σχετικόν προσανατολισμόν ἐπί τῇ βάσει τῶν ἑλληνικῶν συνθηκῶν, τοῦ ἰδικοῦ μας πολιτεύματος εἰς τό Ἑλβετικόν πολιτειακόν σύστημα, δηλαδή τοῦ λαοῦ τοῦ κατ’ ἐξοχήν δημοκρατικοῦ εἰς ὅλον τόν κόσμον.39 Στις σκέψεις που διατυπώνει μπορούμε να αναγνωρίσουμε πολλά από τα μεγάλα θέματα που επρόκειτο να απασχολήσουν διαχρονικά το συνταγματικό και κοινοβουλευτικό σύστημα μέχρι και τις μέρες μας. Όπως ήταν αναμενόμενο, η «Δημοκρατική Ένωση» και ο ίδιος ο Παπαναστα39. Λόγος για την επέτειο του Δημοκρατικού Μανιφέστου (12.2.1926) = Κείμενα Β΄, σελ. 523-525.

174


σίου δεν απέφυγαν τις διώξεις. Τον Φεβρουάριο του 1926, η δικτατορία του Πάγκαλου έκλεισε την εφημερίδα Δημοκρατία, συνέλαβε τον Παπαναστασίου και τον εκτόπισε στη Σαντορίνη, απ’ όπου αφέθηκε ελεύθερος στα τέλη Απριλίου.

ΤΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ ΤΟΥ 1927 Μετά την ανατροπή της δικτατορίας Πάγκαλου, στα τέλη Αυγούστου 1926, σχηματίζεται κυβέρνηση υπό τον Γ. Κονδύλη, η οποία θα δημοσιεύσει στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως το αρχικό σχέδιο της επιτροπής Παπαναστασίου (χωρίς δηλαδή τις τροποποιήσεις που είχε επιφέρει ο δικτάτορας) και θα προκηρύξει εκλογές. Προβλέφθηκε επίσης ότι η Βουλή που θα προέκυπτε από τις εκλογές θα μπορούσε να τροποποιήσει το σχέδιο συντάγματος εντός 15 ημερών από τη συγκρότησή της σε σώμα. Ο Παπαναστασίου διατυπώνει την άποψη ότι το Σύνταγμα της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης είναι ισχυρό, παρόλο που δεν δημοσιεύτηκε λόγω του πραξικοπήματος του Πάγκαλου. Θεωρεί πάντως δευτερεύον το αν η Βουλή θα πρέπει να χαρακτηριστεί ως αναθεωρητική ή ως συντακτική, δεδομένου ότι, σε κάθε περίπτωση, το άρθρο 1 περί πολιτεύματος δεν πρόκειται να συζητηθεί. Αργότερα πάντως, θα υποστηρίξει την άποψή του περί του χαρακτήρα της Συνέλευσης ως αναθεωρητικής, λέγοντας ότι καί πρίν ἤ ὁ Πάγκαλος ἀνατραπῇ, ὑπῆρχεν ἕν Σύνταγμα, τό ὁποῖον ἔπρεπε νά τηρῆται, ἀλλά τό παρεβίαζεν ὁ ἴδιος ὁ Πάγκαλος (...). Ἀλλ’ ἀμέσως μετά τήν ἀνατροπήν τοῦ Παγκάλου, ὡς γνωρίζετε, καί ὀλίγον κατόπιν ἐδημοσιεύθη ἐκ νέου τό Σύνταγμα, ὄχι πλέον ὅπως τό εἶχε τροποποιήσει ὁ Πάγκαλος, ἀλλ’ ὅπως τό εἶχε ψηφίσει ἡ ἐπί τοῦ Συντάγματος Ἐπιτροπή τοῦ 1925. Ἀπό τῆς στιγμῆς ἐκείνης δέν ἠμπορεῖ νά ὑπάρχῃ καμμία ἀμφιβολία ὅτι ἴσχυε τό Σύνταγμα αὐτό (...). Τό ψήφισμα, δυνάμει του ὁποίου ἔγινεν ἡ διαδικασία τῆς ἀναθεωρήσεως, ἔγινε μέ τήν προϋπόθεσιν ὅτι ὑπάρχει ἕν Σύνταγμα. Δι’ αὐτό ὁμιλεῖ περί ἀναθεωρήσεως, δέν ὁμιλεῖ περί ψηφίσεως Συντάγματος.40 Οι εκλογές, ωστόσο, διενεργήθηκαν στις 7.11.1926. Η Βουλή που αναδείχτηκε απ’ αυτές πρέπει μάλλον να θεωρηθεί ως «Συντακτική Συνέλευση με ιδιόρρυθμη αναθεωρητική αρμοδιότητα να τροποποιήσει και να κυρώσει το Σύνταγμα της Επιτροπής Παπαναστασίου».41 Πάντως, η ίδια η Βουλή με ψήφισμά της απέκλεισε κάθε συζήτηση επί της μορφής του πολιτεύματος, ενώ όρισε και 40. Αγόρευση στη Βουλή (29.8.1927) = Κείμενα Β΄, σελ. 538. 41. Γ. Αναστασιάδης (ό.π., σημ. 36), σελ. 190.


175

τριακονταμελή Συνταγματική Επιτροπή για την επεξεργασία του συντάγματος, το οποίο έμελλε να είναι το πρώτο δημοκρατικό σύνταγμα που ίσχυσε στην Ελλάδα (Σύνταγμα του 1927). Η Συνταγματική Επιτροπή, η οποία άρχισε τις εργασίες της στις 14.12.1926 και τις ολοκλήρωσε στις 13.4.1927, είχε μάλλον περιορισμένο έργο, καθώς κατά το μεγαλύτερο μέρος αναπαρήγαγε το σχέδιο της τριακονταμελούς επιτροπής της Δ΄ Συντακτικής Συνέλευσης, που αποτέλεσε έτσι τη βάση του Συντάγματος της 3ης Ιουνίου 1927. Οι κυριότερες παρεμβάσεις του Παπαναστασίου την περίοδο αυτή αφορούν αφενός διάφορες πτυχές των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων και αφετέρου τις προτάσεις του για τον «συγκερασμένο κοινοβουλευτισμό».

Ατομικά και κοινωνικά δικαιώματα Ο φιλελευθερισμός του Παπαναστασίου θα βρει την έκφρασή του στην κατηγορηματική άρνησή του να τεθεί η ελευθερία της επιστήμης υπό την επιφύλαξη του νόμου. Λέει χαρακτηριστικά: Ἀλλοίμονον ἄν θά ἦτο ἀνάγκη νόμων καθοριζόντων τά ὅρια τῆς ἐπιστημονικῆς ἐρεύνης. Ἡ ἀνθρωπίνη πρόοδος συνετελέσθη μέ τήν ἐπιστημονικήν ἔρευναν. Δυστυχῶς ὅμως ὑπῆρξαν περιπτώσεις καί εἰς τήν Ἑλλάδα ἀκόμη, κατά τάς ὁποίας αἱ ἐπιστημονικαί ἔρευναι, ἡ διδασκαλία μιᾶς ἐπιστημονικῆς ἀληθείας, ἐθεωρήθη πρᾶγμα ἐπιλήψιμον (...). Ἐκεῖνο τό ὁποῖον καθιεροῦμεν σήμερον εἶναι ὅτι δέν ἠμπορεῖ νά θεωρηθῇ καταδικασμένη, οὔτε νά περιορισθῇ ἀπό οἱονδήποτε νόμον οἱαδήποτε ἐπιστημονική ἔρευνα καί διδασκαλία ἐπιστημονικῶν δοξασιῶν. Δι’ αὐτό ἀποκρούω ἀπολύτως τήν πρότασιν νά τεθῇ ὅτι «ἡ ἐπιστήμη εἶναι ἐλευθέρα συμφώνως πρός τούς νόμους τοῦ Κράτους» (...). Καί ἡμεῖς λέγομεν ὅτι εἶναι ἀσυμβίβαστος αὐτός ὁ περιορισμός, διότι εἶναι ἀπόλυτος ἡ ἐλευθερία τῆς ἐρεύνης τῆς ἐπιστημονικῆς, καί ἀπόλυτος ἡ ἐλευθερία τῆς διδασκαλίας τῆς ἐπιστημονικῆς. Οὐδείς νόμος δύναται νά ἐμποδίσῃ τήν ἐλευθερίαν τῆς σκέψεως. Θά ἦτο τό ἴδιον ὡς ἄν προσεθέτομεν εἰς τήν διάταξιν ἐκείνην περί βασάνων ὅτι αἱ βάσανοι ἀπαγορεύονται «συμφώνως πρός τάς διατάξεις τῶν νόμων».42 Η αντίληψη αυτή επικράτησε και στην Επιτροπή και είχε ως αποτέλεσμα την πρωτοποριακή διάταξη του άρθρου 21 του Συντάγματος του 1927 (Ἡ τέχνη καί ἡ ἐπιστήμη καί ἡ διδασκαλία αὐτῶν εἶναι ἐλεύθεραι, διατελοῦν δέ ὑπό τήν προστασίαν τοῦ Κράτους, τό ὁποῖον συμμετέχει εἰς τήν ἐπιμέλειαν καί ἐξάπλωσιν αὐτῶν), διάταξη που αποτέλεσε το πρότυπο του άρθρου 16 παρ. 1 του Συντάγματος του 1975. 42. Αγόρευση στη Συνταγματική Επιτροπή (4.2.1927) = Κείμενα Β΄, σελ. 530-531.

176


Αξιοσημείωτη είναι επίσης (και παραμένει) η ερμηνεία την οποία προτείνει ο Παπαναστασίου για την περί επικρατούσας θρησκείας διάταξη υπό το φως των αρχών της θρησκευτικής ελευθερίας και θρησκευτικής ισότητας. Κατά την άποψή του, ἡ ἔννοια εἰς τό «ἐπικρατοῦσα» εἶναι: ἡ κυριαρχοῦσα εἰς τόν λαόν Ἐκκλησία εἶναι ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία. Διότι, ἐάν εἰς τό «ἐπικρατοῦσα» ἐδίδομεν τήν ἔννοιαν ὅτι αὕτη ἔχει ἀνωτέραν τινά ἐξουσίαν ἐπί τῶν ἄλλων Ἐκκλησιῶν, θά παρεβιάζομεν τήν ἀρχήν τῆς ἀνεξιθρησκείας περί ἰσότητος τῶν Ἐκκλησιῶν. Ποία εἶναι ἡ συνέπεια; Ἡ συνέπεια εἶναι ὅτι ὁσάκις τό Κράτος ἔχει ἀνάγκην συμπράξεως μέ τήν Ἐκκλησίαν, θά συμπράξῃ μέ τήν Ἐκκλησίαν τήν Ὀρθόδοξον. Πέραν αὐτοῦ δέν ἔχει ἔννοια τό «ἐπικρατοῦσα», διότι ἄλλως θά παρεβιάζομεν τήν ἀρχήν τῆς ἰσότητος τῆς θρησκείας.43 Όσον αφορά το δικαίωμα της ατομικής ιδιοκτησίας και τους κοινωνικούς περιορισμούς του, ο Παπαναστασίου επανέρχεται στις θέσεις που είχε αναπτύξει και κατά την αναθεώρηση του 1911. Επαναλαμβάνει έτσι ότι ἡ ἀτομική ἰδιοκτησία εἶναι καί αὕτη ἕν ἱστορικόν προϊόν (...), ἀποτέλεσμα κοινωνικῆς καί πολιτικῆς ἐξελίξεως, ὑφιστάμενον καί αὐτό συνέχειαν ἐξελίξεων, δέν εἶναι κάτι τό ἀνέκκλητον, στερεόν καί ἀπρόσβλητον (...). Ὅσον συνθετώτερος γίνεται ὁ οἰκονομικός καί κοινωνικός βίος, τόσον περισσότερον περιορίζεται ἡ ἐλευθέρα διαχείρισις τοῦ δικαιώματος τῆς ἰδιοκτησίας. Και σε μιαν αποστροφή του λόγου του, που χρωματίζεται από τις πολιτικές και ιδεολογικές του πεποιθήσεις, θα προσθέσει: Πρέπει νά ἐννοήσουν ὅλοι ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι θέλουν νά μήν ἀνατραπῇ ἀμέσως καί βιαίως ἕν κοινωνικόν καθεστώς –ἐγώ εἶμαι ὑπέρ τῆς συστηματικοτέρας μεταμορφώσεως αὐτοῦ τοῦ κοινωνικοῦ καθεστῶτος– ὅτι ἔχουν συμφέρον καί ὑποχρέωσιν νά ἱκανοποιήσουν τάς δικαίας ἀξιώσεις τῶν ἀσθενεστέρων οἰκονομικῶν τάξεων καί νά ἐργάζωνται ὅπως προάγωνται αἱ τάξεις αὐταί συνεχῶς.44 Μεταξύ των σημαντικότερων καινοτομιών του Συντάγματος του 1927 αποτέλεσε η αναγνώριση ορισμένων κοινωνικών δικαιωμάτων. Κατά τη συζήτηση για την προστασία της μητρότητας, ο Παπαναστασίου θα υποστηρίξει ότι αυτή πρέπει να αφορά εξίσου τα νόμιμα και τα μη νόμιμα («εξώγαμα») τέκνα, υπαινισσόμενος έτσι έμμεσα και μιαν, υπό το φως της αρχής της ισότητας, δηλαδή δικαιοκρατική, ερμηνεία των κοινωνικών δικαιωμάτων. Στις αντιρρήσεις κάποιων βουλευτών αντιτάσσει: Ὁ κ. βουλευτής ἔρχεται καί λέγει ὅτι θά ὑπάρξουν καί ἐξώγαμοι σχέσεις καί ἄν προστατεύσωμεν τήν μητέρα, προάγωμεν τήν ἀνηθικότητα. Εἶναι ὁλόκληρος ὁ ἀνδρικός ἐγωϊσμός, ὁ ὁποῖος φαντάζεται τοῦτο. Τοὐναντίον, 43. Αγόρευση στη Συνταγματική Επιτροπή (1.2.1927) = Κείμενα Β΄, σελ. 533. 44. Αγόρευση στη Συνταγματική Επιτροπή (23.3.1927) = Κείμενα Β΄, σελ. 536-537.


177

προάγεται κατ’ αὐτόν τόν τρόπον ἡ ἠθικότης, ὅταν δηλαδή λαμβάνεται προστασία περί τῶν παιδιῶν εἴτε πρόκειται περί ἐξωγάμων, εἴτε πρόκειται περί νομίμων.45

«Συγκερασμένος κοινοβουλευτισμός» – Πρόταση δυσπιστίας Όσον αφορά τη λειτουργία του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος, ο Παπαναστασίου θα προτείνει διάφορα θεσμικά μέτρα στο πλαίσιο αυτού που ονομάζει «συγκερασμένο κοινοβουλευτισμό». Ασκεί κριτική στον λεγόμενο «άκρατο κοινοβουλευτισμό», ο οποίος χαρακτηρίζεται από το ότι ἡ μέν λαϊκή ἀντιπροσωπεία δικαιοῦται ἀνά πᾶσαν στιγμήν νά ἀνατρέψῃ τήν Κυβέρνησιν, αὐτή δέ ἐξ ἄλλου δικαιοῦται ἀνά πᾶσαν στιγμήν νά διαλύσῃ τό ἀντιπροσωπευτικόν σῶμα καί προβῇ εἰς ἐνέργειαν ἐκλογῶν. Επικαλούμενος την εμπειρία της περιόδου 1924-1926, ο Παπαναστασίου υποστηρίζει ότι το σύστημα αυτό προκαλεί σύγχυση των εξουσιών και κυβερνητική αστάθεια και οδηγεί συχνά σε υποβολή προτάσεων δυσπιστίας. Για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών, προτείνει δύο βασικές θεσμικές εγγυήσεις. Η πρώτη είναι ο ουσιαστικότερος χωρισμός κυβέρνησης και νομοθετικής εξουσίας, ιδίως με τη συγκρότηση Γερουσίας, η οποία, ἀποτελοῦσα ἕνα μέρος τῆς νομοθετικῆς ἐξουσίας, δέν δύναται νά ἀνατρέψῃ τήν Κυβέρνησιν καί ἐξ ἄλλου ὁ βίος της δέν ἠμπορεῖ νά συντομευθῇ ἀπ’ αὐτήν, διότι δέν ὑπόκειται εἰς διάλυσιν. Η δεύτερη εγγύηση είναι ο περιορισμός της δυνατότητας υποβολής προτάσεων δυσπιστίας. Προτείνει έτσι ὄχι μόνον νά ἀπαιτῆται ὡρισμένος ἀριθμός βουλευτῶν πρός ὑποβολήν προτάσεως δυσπιστίας καί ὡρισμένος ἀριθμός ψήφων, τό ἥμισυ τοῦ συνόλου, πρός ἀποδοχήν τοιαύτης προτάσεως, ἀλλά καί νά μήν ἐπιτρέπεται ἡ ὑποβολή προτάσεως δυσπιστίας κατά τήν διάρκειαν μιᾶς συνόδου, ἐάν ἡ Κυβέρνησις κατά τήν ἀρχήν αὐτῆς, ὁπότε θά ἐξέθετε τάς γενικάς γραμμάς τῆς ἀκολουθητέας πολιτικῆς κατά τό ἀρχόμενον κοινοβουλευτικόν ἔτος, ἤθελε λάβει ψῆφον ἐμπιστοσύνης μέ ἀπόλυτον πλειοψηφίαν καί ὑπό τόν ὅρον, ὅπως καί πρό τῆς λήξεως τῶν ἐργασιῶν τῆς συνόδου ἡ Κυβέρνησις προκαλῇ ἑκάστοτε γενικήν συζήτησιν ἐπί τοῦ διεξαχθέντος ὑπ’ αὐτῆς ἔργου καί ζητῇ ψῆφον ἐμπιστοσύνης.46 Αν οι περί Γερουσίας απόψεις του Παπαναστασίου σε γενικές γραμμές έγιναν δεκτές στο Σύνταγμα του 1927, ωστόσο οι συνταγματικές ρυθμίσεις υπολείπο45. Αγόρευση στη Συνταγματική Επιτροπή (9.2.1927) = Κείμενα Β΄, σελ. 534. 46. Κείμενα Β΄, σελ. 565-567.

178


νταν αρκετά άλλων προτάσεών του για τον εξορθολογισμό τού κοινοβουλευτικού συστήματος. Έτσι, το άρθρο 89 του Συντάγματος του 1927 προέβλεψε τελικά μόνον ότι οι προτάσεις δυσπιστίας υποβάλλονται από τουλάχιστον είκοσι βουλευτές και, για να γίνουν αποδεκτές, ψηφίζονται από τα δύο πέμπτα των βουλευτών, καθώς επίσης ότι πρόταση δυσπιστίας δεν μπορεί να υποβληθεί πριν την παρέλευση δύο μηνών από την απόρριψη προηγούμενης.

ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΟΥ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΟΣ ΤΟΥ 1927 Κατά το σύντομο χρονικό διάστημα που ίσχυσε το Σύνταγμα του 1927, ο Παπαναστασίου βρήκε σε αρκετές περιπτώσεις, τόσο με αγορεύσεις του στη Βουλή όσο και αλλού, την ευκαιρία να τοποθετηθεί επί συνταγματικών ζητημάτων. Προνομιακό πεδίο των παρεμβάσεών του υπήρξε ο σεβασμός των ατομικών δικαιωμάτων, καθώς δεν ήταν λίγες οι φορές που, παρά τη συνταγματική κατοχύρωσή τους, τα δικαιώματα αυτά προσβάλλονταν από τον νομοθέτη ή τη διοίκηση. Ίσως η πιο σημαντική παρέμβασή του υπήρξε η δριμεία κριτική που άσκησε το 1929 στη Βουλή κατά του περιβόητου «ιδιωνύμου» (ν. 4229/1929), του νόμου που με πρωτοβουλία της κυβέρνησης Βενιζέλου ποινικοποιούσε τις κομμουνιστικές ιδέες. Τό νομοσχέδιον, έλεγε ο Παπαναστασίου, δέν στρέφεται μόνον κατά τοῦ κομμουνισμοῦ, ἀλλά κατά πάσης ριζοσπαστικῆς κινήσεως. Εἶναι νομοσχέδιον περιοριστικόν τῆς ἐλευθερίας τῆς σκέψεως.47

Ελευθερία της έκφρασης – ακαδημαϊκή ελευθερία Ιδιαίτερα σημαντική υπήρξε επίσης η παρέμβαση του Παπαναστασίου στην υπόθεση δίωξης του Αλ. Δελμούζου για άρθρα του στον Τύπο, με τα οποία επέκρινε εκπαιδευτικά νομοσχέδια που είχε καταθέσει η κυβέρνηση. Με αφορμή την υπόθεση αυτήν, ο Παπαναστασίου βρίσκει την ευκαιρία να υπερασπιστεί ενώπιον της Βουλής τη σημασία που έχει για το δημοκρατικό πολίτευμα η ελευθερία της έκφρασης γενικά και των καθηγητών τού πανεπιστημίου ειδικότερα. Τό ζήτημα, όπως λέει, ἔχει ὅλως ἐξαιρετικήν σημασίαν, διότι ἀφορᾶ τόν σεβασμόν τῶν διατάξεων ἐκείνων τοῦ Συντάγματος, τοῦ ἄρθρου 16, τοῦ προστατεύοντος τήν ἐλευθερίαν τῆς γνώμης, καί τῶν εἰδικῶν διατάξεων, αἱ ὁποῖαι δίδουν ἰδιαιτέραν θέσιν εἰς τούς καθηγητάς τοῦ Πανεπιστημίου ἐν τῇ Πολιτείᾳ. Η θέση που αναπτύσσει 47. Για τις απόψεις του Παπαναστασίου σχετικά με την ελευθερία του Τύπου βλ. αναλυτικά στον παρόντα τόμο, κεφ. 7, σελ. 193 επ.


179

είναι ότι η ιδιότητα του καθηγητή πανεπιστημίου όχι μόνο δεν εμποδίζει, αλλά αντίθετα επιβάλλει, λόγω της αρμόδιας και ειδικής γνώσης που κατέχουν οι καθηγητές, την έκφραση γνώμης για τα δημόσια πράγματα και την κριτική του κυβερνητικού έργου. Στο πλαίσιο αυτό διατυπώνει και ευρύτερα την άποψή του για τη θέση των ακαδημαϊκών δασκάλων στο κοινοβουλευτικό πολίτευμα. Ἡ Δημοκρατία, αναφέρει, στηρίζεται εἰς τήν ἐλευθέραν ἔκφρασιν τῆς γνώμης, ὑπόκειται δέ καί εἰς τόν δημόσιον ἔλεγχον καί εἰς τήν δημοσίαν συζήτησιν ἐπί τῶν πολιτικῶν πραγμάτων (...). Καί δέν γνωρίζω ἐάν εἶναι περισσότερον ἁρμόδιοι διά τά ζητήματα αὐτά ἄλλοι ἀπό ἐκείνους τούς ὁποίους ἡ Πολιτεία ἔταξεν, ὄχι μόνον νά μεταδίδωσι τάς κεκτημένας ἐπιστημονικάς γνώσεις εἰς τήν πανεπιστημιακήν νεολαίαν, ἀλλά καί συγχρόνως νά προάγουν τήν ἐπιστήμην καί νά τήν ἐρευνοῦν καί νά εἶναι ὑπερασπισταί τῶν ἐπιστημονικῶν ἀληθειῶν (...). Δι’ αὐτό ἠθελήσαμεν, ἀναπληροῦντες τά ἐλαττώματα τοῦ κοινοβουλευτικοῦ πολιτεύματος, νά ἔχωμεν τήν ἐπικουρίαν τῶν ἀκαδημαϊκῶν εἰς τά Νομοθετικά Σώματα, ἐπικουρία ἥτις ἀπεδείχθη πλέον ἤ καρποφόρος. Ἀλλά, εἰς Κράτη οὐ μόνον Εὐρωπαϊκά, ἀλλά καί Βαλκανικά, οἱ καθηγηταί τῶν Πανεπιστημίων ἔχουν τό δικαίωμα νά ἐκλέγωνται καί ὡς βουλευταί, καί νά μετέχουν ἐνεργῶς τῆς πολιτικῆς ζωῆς τοῦ τόπου των. Ἐδῶ τούς περιορίσαμε μόνον εἰς τό δικαίωμα νά εἰσέρχωνται εἰς τήν Γερουσίαν καί τοῦτο, ὄχι διότι τούς ἐκρίναμεν ἀναρμοδίους νά παρακάθηνται μεταξύ ἡμῶν ἀλλά διότι δέν ἠθελήσαμεν νά κατατρίβωνται εἰς τήν προσπάθειαν πρός ἀπόκτησιν πολιτικῆς ἐπιρροῆς. Αὐτός καί μόνον ὑπῆρξε ὁ λόγος διά τόν ὁποῖον διετηρήσαμεν τό ἀσυμβίβαστον τοῦ καθηγητοῦ τοῦ Πανεπιστημίου μέ τό ἀξίωμα τό βουλευτικόν. Ἡ συμμετοχή τῶν καθηγητῶν τοῦ Πανεπιστημίου εἰς τήν Γερουσίαν, ἐνῶ οὐδεμίαν δημιουργεῖ ἐξάντλησιν πρός ἀπόκτησιν ἐπιρροῆς πολιτικῆς, ἐξ ἄλλου ἐνισχύει τά Νομοθετικά Σώματα διά τῆς συμμετοχῆς προσώπων ἁρμοδιωτάτων, εἰδικῶν διά πλεῖστα θέματα καί δυναμένων νά ἐξυγιάνουν τάς νομοθετικάς ἐργασίας. Αν λοιπόν η θεσμική συμμετοχή των πανεπιστημιακών στην πολιτική θεωρείται επωφελής για το κοινοβουλευτικό πολίτευμα, τότε κατά μείζονα λόγο θα πρέπει αυτό να γίνει δεκτό και για τη διατύπωση της γνώμης τους για πολιτικά ζητήματα, στα οποία μπορούν να εισφέρουν την ειδική γνώση τους: Ἀλλά σήμερον ἐκεῖνο πού μᾶς ἐνδιαφέρει εἶναι νά ἀναγνωρισθῇ ἀπό τήν Βουλήν, κατά τρόπον μή ἐπιδεχόμενον καμμίαν ἀντίρρησιν, τό δικαίωμα τῆς ἐλευθερίας τῆς γνώμης εἰς πάντα πολίτη, καί κατά μείζονα λόγον εἰς τούς καθηγητάς τοῦ Πανεπιστημίου (...). Καί εἶναι ἕν ἀπό τά θεμελιωδέστερα δίκαια, τό καθοριζόμενον εἰς τό ἄρθρον 16 τοῦ Συντάγματος, τό πολιτικόν δικαίωμα εἰς κάθε πολίτη νά ἐκφράζῃ ἐλευθέρως τάς γνώμας του (...). Θά ἦτο λοιπόν ἀστεῖον, προκειμένου

180


περί ζητημάτων οἱασδήποτε ἐπιστήμης, Φυσικῆς, Χημείας ἐπί παραδείγματι, νά μή ἔχῃ τό δικαίωμα νά κρίνῃ ἤ ὄχι τά σχετικά μέτρα τῆς Κυβερνήσεως ὁ ἁρμόδιος καθηγητής τῆς Χημείας ἤ τῆς Φυσικῆς (...). Δέν εἶναι ἁπλῶς θεωρία ἄνευ οὐσίας τά δικαιώματα αὐτά. Ἐπί τῇ βάσει αὐτῶν τῶν δικαιωμάτων νομίζομεν ὅτι θά προοδεύσῃ τό ἔθνος, ἐπί τῇ βάσει αὐτῶν τῶν δικαιωμάτων νομίζομεν ὅτι θά ἀποδώσῃ καρπούς ἡ Δημοκρατία. Και καταλήγει συνοψίζοντας ως εξής το ρόλο που θεωρεί ότι πρέπει να έχουν οι πανεπιστημιακοί στη λειτουργία του πολιτεύματος: Ὁ καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου ἔχει ἀποστολήν νά μεταδίδῃ εἰς τήν φοιτῶσαν νεολαίαν τά φῶτα, ἀλλά συγχρόνως νά ἐρευνᾶ καί νά ἀγωνίζεται διά τάς ἀληθείας καί διά τήν μετάδοσιν τῶν πεποιθήσεών του. Καί αὐτό τό δικαίωμα, ὑπάρχον ἤδη προγενεστέρως, ἐκυρώθη ὑπό τοῦ δημοκρατικοῦ Συντάγματος, τό ὁποῖον ἐπιτρέπει εἰς τόν καθηγητήν τοῦ Πανεπιστημίου νά πολιτεύεται καί νά εἰσέρχεται εἰς τή Γερουσίαν, νά κρίνῃ καί νά ἐπικρίνῃ τήν Κυβέρνησιν. Στην ίδια αγόρευση, ο Παπαναστασίου θα διατυπώσει την πολύ σημαντική θέση ότι το σύνταγμα δεν ολοκληρώνεται με τη θέσπιση, αλλά με τη συνεχή πραγμάτωσή του, ότι δεν είναι το κείμενο του συντάγματος, το «έντυπο», που κατοχυρώνει τις ελευθερίες, αλλά ο συνεχής αγώνας για την εφαρμογή του. Λέει χαρακτηριστικά: Μήπως κανείς ἰσχυρίσθη ὅτι εἶναι αὐτό τό ἔντυπον τοῦ Συντάγματος, τό ὁποῖον ἐξασφαλίζει τάς ἐλευθερίας; Ἐξασφαλίζονται αἱ ἐλευθερίαι, ὅταν αἱ ἀρχαί αἱ ὁποῖαι περιέχονται εἰς τό Σύνταγμα, εἶναι ζωνταναί εἰς τήν ψυχήν τοῦ λαοῦ. Καί δι’ αὐτό ἀκριβῶς γίνεται ὁ ἀγών μας, διότι καί ἡμεῖς εἴμεθα λαός καί θέλομεν καί τόν λαόν νά ἐπηρεάσωμεν καί ἀγωνιζόμεθα, ὥστε νά ἔχουν σάρκα καί ὀστᾶ αὐταί οἱ διατάξεις.48

Συλλογικές ελευθερίες των δημοσίων υπαλλήλων Σε αγόρευσή του στη Βουλή, το 1931, κατά τη συζήτηση του νομοσχεδίου για τις δημοσιοϋπαλληλικές οργανώσεις, ο Παπαναστασίου υπεραμύνθηκε του δικαιώματος των υπαλλήλων να συστήνουν ενώσεις, ενέργεια η οποία θεωρεί ότι καλύπτεται απολύτως από το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι του άρθρου 14 του Συντάγματος του 1927, θεώρησε ωστόσο επιβεβλημένους ευρείς περιορισμούς στο απεργιακό δικαίωμα ορισμένων κατηγοριών υπαλλήλων. Καί ἄλλοτε, υποστήριζε, ὅταν συνεζητεῖτο τό ἄρθρον 14 τοῦ Συντάγματος ἐτόνισα ὅτι ἡ ἀντίληψις, κατά τήν ὁποίαν ἡ δημοσιοϋπαλληλική σχέσις εἶναι ὁμοία μέ τήν σχέσιν τοῦ ἰδιωτικοῦ ὑπαλλήλου εἶναι παράλογος (...). Τό Κράτος ὄχι μόνον δέν εἶναι ξένον 48. Αγόρευση στη Βουλή (26.1.1934) = Κείμενα Β΄, σελ. 756-764.


181

εἰς τούς δημοσίους ὑπαλλήλους (...), ἀλλά κατά μέγα μέρος τό Κράτος ἐξαρτᾶται ἀπό τούς δημοσίους ὑπαλλήλους, ἀπό τήν συμπεριφοράν τῶν ὑπαλλήλων του. Δι’ ὅλους αὐτούς τούς λόγους ἡ ὁλότης ἡ ὁποία ἐμπιστεύεται εἰς τούς δημοσίους ὑπαλλήλους τήν διαχείρισιν τῆς κρατικῆς ἐξουσίας δέν εἶναι δυνατόν νά ἀνεχθῇ ὅπως γίνεται ἐγωιστική ἐκμετάλλευσις, αὐθαίρετος ἐκμετάλλευσις αὐτῆς ἐναντίον τοῦ συνόλου. Δέν μπορεῖ νά ἀνεχθῇ ὁ λαός δημιουργίαν ἑνός ἄλλου Κράτους ἐντός τοῦ ὠργανωμένου Κράτους εἰς τό ὁποῖον περιλαμβάνονται ὅλοι οἱ πολῖται. Δέν μπορῶ νά δεχθῶ ἀντιποίησιν τῆς κυβερνητικῆς ἐξουσίας, καί δι’ αὐτούς τούς λόγους νομίζω ὅτι πρέπει νά τιμωρῆται ποινικῶς ἡ ὁμαδική ἐγκατάλειψις τῆς ἐργασίας ἐκ μέρους τῶν δημοσίων ὑπαλλήλων. Πρέπει ὅμως νά ὁμολογήσω, ὅτι αὐτός ὁ περιορισμός δέν εἶναι ὀρθόν νά ἐπεκτείνεται εἰς ὅλους τούς ὑπαλλήλους τούς ὑπηρετοῦντας τό Κράτος, ἀλλά πρέπει νά περιορισθῇ μόνο στούς ὑπαλλήλους ἐκείνους οἱ ὁποῖοι, ἐγκαταλείποντας τή θέση τους, δύνανται νά παραλύσουν τήν ὅλην λειτουργίαν τοῦ Κράτους. Για να υποστηρίξει τη θέση του, ο Παπαναστασίου αναφέρεται συνοπτικά στο ζήτημα του περιορισμού των συνταγματικών δικαιωμάτων και της προστασίας του πυρήνα τους. Λέει χαρακτηριστικά: Εἰς τό Κράτος τό δημοκρατικόν θέλει ὁ νομοθέτης ὅλοι οἱ πολῖται καί οἱ δημόσιοι ὑπάλληλοι νά ἔχουν ὅσο τό δυνατόν μεγαλυτέραν ἐλευθερίαν, ἀλλά εἰς τήν ἐλευθερίαν αὐτήν τίθενται ὅρια ἀπό τῆς στιγμῆς κατά τήν ὁποίαν κινδυνεύει τό γενικώτερον συμφέρον. Καί κινδυνεύει τό γενικώτερον συμφέρον ὅταν εἰς τήν τοιαύτην ἐνέργειαν ὁμαδικῆς ἐγκαταλείψεως θέσεων προβαίνουν ὑπάλληλοι δυνάμενοι νά παραλύσουν τήν ὅλην λειτουργίαν τοῦ Κράτους. Ἀλλά προκειμένου περί κατωτέρων ὑπαλλήλων καί ὑπηρετῶν τοιοῦτος κίνδυνος δέν ὑπάρχει (...), διότι οἱ ἄνθρωποι αὐτοί, οἰκονομικῶς ἀσθενέστεροι, δέν εἶναι εἰς θέσιν νά ἐπηρεάσουν τό Κράτος (...). Καί ἐρωτῶ: εἶναι ἀνάγκη διά τούς ὑπαλλήλους αὐτούς νά θεσπισθοῦν ποινικαί διατάξεις δυνάμει τῶν ὁποίων ἡ ὁμαδική ἐγκατάλειψις τῆς θέσεως αὐτῶν ἤθελε ἐπιφέρει φυλάκισιν αὐτῶν ἑνός ἔτους; (...) Ὁ ἀξιότιμος κύριος Πρόεδρος τῆς Κυβερνήσεως, ὅταν ἐξήτασε τό νομοσχέδιον, εἶχε τήν ὀρθήν ἀντίληψιν ὅτι τό δικαίωμα τοῦ συνεταιρίζεσθαι τῶν δημοσίων ὑπαλλήλων πηγάζει ἐκ τοῦ ἄρθρου 14 τοῦ Συντάγματος (...). Πῶς συμβιβάζεται νά λέγωμεν ὅτι ἡ ἀπεργία τῶν δημοσίων ὑπαλλήλων μπορεῖ νά καταδιωχθῆ ποινικῶς καί συγχρόνως νά λέγωμεν ὅτι τό δικαίωμα τοῦ συνεταιρίζεσθαι τό ἕλκουν οἱ δημόσιοι ὑπάλληλοι ἀπό τό Σύνταγμα; (...) Ἐάν δεχθῶμεν ὅτι ἐκ τοῦ Συντάγματος ἀπορρέει αὐτό τό δικαίωμα, δυνάμεθα βεβαίως διά νόμου ν’ ἀπαγορεύσωμεν ὡρισμένας πράξεις, ἀλλά δέν δυνάμεθα νά καταλύσωμεν αὐτό τό δικαίωμα.49 49. Κείμενα Β΄, σελ. 689-691.

182


Ο τύπος του γάμου Μεταξύ των παρεμβάσεων του Παπαναστασίου, αξίζει να αναφερθεί και η ριζοσπαστική άποψη που διατύπωσε αναφορικά με τον τύπο του γάμου, κατά τις εργασίες της επιτροπής για τη σύνταξη Αστικού Κώδικα, στα τέλη του 1930: Κατά τήν ἀντίληψίν μου τό ὑποχρεωτικόν τοῦ θρησκευτικοῦ γάμου ἠμπορεῖ νά ἔχῃ δικαιολογίαν μόνον εἰς θεοκρατικόν καθεστώς (...). Τό πολιτικόν κράτος δέν ἔχει καμμίαν δικαιολογίαν ἀποδεχόμενον τοιαύτην ἀρχήν. Ὁ γάμος εἶναι μία σχέσις ἐντελῶς ἰδιωτική, ἕν συνάλλαγμα, ὅπως λέγομεν, τό ὁποῖον δημιουργεῖ σπουδαιοτάτας νομικάς σχέσεις καί ὑποχρεώσεις καί διά τήν πιστοποίησιν τοῦ ὁποίου εἶναι συμφέρον νά ὑπάρχουν ὡρισμένοι πανηγυρικοί τύποι, οἱ ὁποῖοι πρέπει νά εἶναι ὁμοιόμορφοι (...). Τό νά ὑποβάλωμεν τήν τέλεσιν τοῦ γάμου εἰς διατάξεις ἀνταποκρινομένας εἰς τάς ἀντιλήψεις ὡρισμένων θρησκειῶν νομίζω ὅτι ἀποτελεῖ ἀνακολουθίαν ἑνός πολιτικοῦ κράτους, θίγουσα τήν ἐλευθερίαν τοῦ ἀτόμου.50 Η άποψη αυτή βέβαια δεν έγινε δεκτή από την επιτροπή του Αστικού Κώδικα. Σε μεταγενέστερο άρθρο του στον Τύπο, ο Παπαναστασίου εκφράζει τη λύπη του για το συντηρητισμό της επιτροπής, η οποία εμφάνισε τη χώρα οπισθοδρομική, επικαλούμενος μάλιστα κατ’ αντιδιαστολή την κεμαλική Τουρκία. Στο άρθρο του εκείνο επανέλαβε και κωδικοποίησε τη θέση του ως εξής: Τό κῦρος τοῦ γάμου πρέπει νά κρίνεται ἐπί τῇ βάσει τῆς ὑπάρξεως τῶν ὅρων πού διαγράφει ὁ νόμος καί τῆς τελέσεως τοῦ πολιτικοῦ γάμου, ὅστις πρέπει νά ἀποτελέσῃ τήν ἐπίσημον κύρωσιν τῆς ὑπάρξεως γάμου καί νά μένῃ ἀνεξάρτητος ἀπό τόν θρησκευτικόν γάμον. Τό ζήτημα τῆς θρησκείας εἶναι κατ’ ἐξοχήν ζήτημα συνειδήσεως ἥτις δέν πρέπει νά ἐκβιάζεται κατ’ οὐδένα τρόπον μέ τήν ὑποχρέωσιν ἀναγκαστικῆς συμμετοχῆς τῆς Ἐκκλησίας εἰς μίαν δικαιοπραξίαν τοῦ ἰδιωτικοῦ δικαίου (...). Οἱ μέν ὅροι τοῦ γάμου ὡς δικαιοπραξίας πρέπει νά καθορίζωνται ἀπό τό κράτος, οἱ δέ ὅροι τοῦ γάμου ὡς ἱεροπραξίας δέον νά καθορίζωνται ἀπό τήν Ἐκκλησίαν.51 Προτείνει δηλαδή την υποχρεωτική τέλεση πολιτικού γάμου, ανεξαρτήτως από ενδεχόμενη τέλεση θρησκευτικού. Το πόσο προωθημένες υπήρξαν οι απόψεις αυτές φαίνεται από μόνο το γεγονός ότι η εφαρμογή τους δεν επιτεύχθηκε ούτε ακόμη και μισό αιώνα αργότερα, με τη μεταρρύθμιση του οικογενειακού δικαίου που κατέληξε στο συμβιβασμό της προαιρετικής τέλεσης του πολιτικού γάμου. Υπό το Σύνταγμα του 1927, η λειτουργία του πολιτεύματος κάθε άλλο παρά ανέφελη υπήρξε. Η διχοτόμηση της ελληνικής κοινωνίας σε «βενιζελικούς» και 50. Αγόρευση στην επιτροπή σύνταξης Αστικού Κώδικα (29.12.1930) = Κείμενα Β΄, σελ. 679. 51. Άρθρο στην εφ. Νέος Κόσμος, 7.3.1934 = Κείμενα Β΄, σελ. 768-769.


183

«αντιβενιζελικούς», σε συνδυασμό με τη δυσμενή διεθνή συγκυρία, οδήγησαν σε ποικίλες παραβιάσεις του συντάγματος από τις κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις μέχρι το 1935, οπότε και καταργήθηκε. Στις συνθήκες αυτές ο Βενιζέλος πρότεινε το 1932 την αναθεώρηση του συντάγματος προς την κατεύθυνση της ενίσχυσης της εκτελεστικής εξουσίας. Η διαφωνία του Παπαναστασίου με την πρόταση αυτή υπήρξε μεταξύ των τελευταίων σημαντικών συνταγματικών παρεμβάσεών του. Ο Παπαναστασίου διαφωνεί με τη συγκρότηση της «επί των μεταρρυθμίσεων του Συντάγματος Επιτροπής» και δεν μετέχει στις εργασίες της, ενώ διατυπώνει με έντονο τρόπο τις αντιρρήσεις του ως προς την κατεύθυνση της προτεινόμενης αναθεώρησης, η οποία πάντως, με τη λήξη της βουλευτικής περιόδου, εγκαταλείφθηκε.

«ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΕΚΛΟΓΙΚΟΝ ΣΥΣΤΗΜΑ» Η ΕΜΒΕΛΕΙΑ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΥΠΕΡ ΤΟΥ ΑΝΑΛΟΓΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ [Γιώργος Αναστασιάδης] Πόσο αντέχει στο χρόνο η πολιτική σκέψη του Αλέξανδρου Παπαναστασίου που αναδύεται από τη μελέτη του Δημοκρατία και εκλογικόν σύστημα που κυκλοφόρησε στην Αθήνα τον Ιούλιο του 1923, δέκα μήνες μετά την απελευθέρωσή του από τις φυλακές της Αίγινας; Το κείμενο της μελέτης, η οποία προηγουμένως είχε δημοσιευτεί στο Αρχείον των Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών (τριμηνιαίον περιοδικόν εκδιδόμενον υπό Δ. Καλιτσουνάκη), τόμ. 3, τχ. Α΄ (15.7.1923), σελ. 39 επ., είχε αποτελέσει αγόρευση του Παπαναστασίου στη συνέλευση του Δημοκρατικού Συλλόγου Αθηνών τον Νοέμβριο του 1922. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η παρακάτω υποσημείωση του εκδότη: ... Προετιμήσαμεν νά καταχωρήσωμεν ὁλόκληρον τήν μελέτην ἕνεκα τοῦ γενικοῦ της ἐνδιαφέροντος ἀφοῦ ὁ κ. Παπαναστασίου ἐδέχθη νά ἀπαλείψῃ δριμείας τινάς φράσεις πού εἶχαν τήν θέσιν των εἰς συνέλευσιν κομματικήν ἀλλά δέν θά ἀνταπεκρίνοντο εἰς τήν ἐπιστημονικήν ἀμεροληψίαν πού θέλει νά διατηρήσῃ τό «Ἀρχεῖον». Πρός τούτοις ὁ κ. Παπαναστασίου συνεπλήρωσε τήν μελέτην του μέ ὀλίγας ἐπεξηγηματικάς καί βιβλιογραφικάς σημειώσεις. Η μελέτη του Παπαναστασίου δημοσιεύτηκε σε μία περίοδο προεκλογικού πυρετού και ενώ μετά τη Μικρασιατική Τραγωδία και τη «στρατιωτική επανάσταση» του 1922 και ήδη από τον Ιανουάριο του 1923 έχει καταρτιστεί με απόφαση του υπουργού Εσωτερικών Γ. Παπανδρέου, επιτροπή από τους Ν. Σαρίπολο, Κ. Γόντικα, Γ. Χωματιανό, Χ. Οικονομόπουλο, Α. Σβώλο και Γ. Χαριτάκη πρός παρασκευήν γενικοῦ ἐκλογικοῦ κώδικος ἐπί τῇ βάσει τῆς ἀναλογικῆς ἀντιπροσωπεύσεως (βλ. Γ. Χαριτάκης, Περί αναλογικής εκλογής, τχ. Α΄. Η αναλογική εκλογή και η εισαγωγή της εις την Ελλάδα [Αθήνα 1925], σελ. 3 επ.).

186


Στο πλαίσιο αυτής της συγκυρίας, η μελέτη του Παπαναστασίου πρέπει να αντιμετωπιστεί και ως μία μορφή δημόσιας εισήγησής του προς την ηγεσία της «επαναστάσεως» –προς την οποία άλλωστε και ρητά απευθύνεται– για να καθιερωθεί το αναλογικό σύστημα, τουλάχιστον στην επικείμενη εκλογική αναμέτρηση (εκλογές διεξήχθησαν τελικά στις 16.12.1923 με ένα νέο εκλογικό σύστημα που καθόριζε ευρεία περιφέρεια –Πρωτοδικείου– στις Νέες Χώρες και στενή - επαρχιακή στην παλιά Ελλάδα, ενώ διατηρούνταν ως χωριστές εκλογικές περιφέρειες ο Δήμος Αθηναίων και ο Δήμος Πειραιώς, όπου η μαζική εγκατάσταση των προσφύγων έδινε το προβάδισμα στα βενιζελικά κόμματα). Χαρακτηριστική είναι η φράση με την οποία τελειώνει το κείμενό του: Αἱ συνθῆκαι πού εὑρισκόμεθα ἐπιβάλλουν ἐπιτακτικά ὥστε καί ἄν δέν εἶχε εὑρεθῆ καί δέν εἶχεν ἐφαρμοσθῆ πουθενά τό ἀναλογικόν ἐκλογικόν σύστημα νά τό εὑρίσκαμεν ἡμεῖς καί νά τό ἐφαρμόσωμεν τώρα, ἐδῶ εἰς τήν Ἑλλάδα. Οι «συνθήκες» λοιπόν στη συγκεκριμένη ιστορική συγκυρία προσδιορίζουν ένα μεγάλο μέρος του περιεχομένου της μελέτης. Τα επιχειρήματα όμως του Παπαναστασίου για το αναλογικό σύστημα έχουν ευρύτερη εμβέλεια. Δεν είναι εύκολο να μάθουμε ποια ήταν τότε η απήχηση της μελέτης. Χρειάζεται συστηματική διερεύνηση του ημερήσιου Τύπου και των επιστημονικών περιοδικών και συγγραμμάτων της εποχής. Πάντως, στο Αρχείον των Οικονομικών και Κοινωνικών Επιστημών (τόμ. 3, τχ. 45 [1923], σελ. 365-371), δημοσιεύεται εκτενής θετική κριτική παρουσίαση της μελέτης από τον Θρ. Πετιμεζά. Ο Γ. Χαριτάκης (ό.π.) θεωρεί ότι ο Παπαναστασίου συνέγραψε τήν σημαντικωτέραν καί ἐκτενεστέραν περί ἀναλογικῆς ἐκλογῆς ἑλληνικήν πραγματείαν, ὅπου συγκέντρωσε καί ὅλας τάς παρατηρήσεις του ἐν σχέσει μέ τήν εἰς τήν Ἑλλάδα εἰσαγωγήν τοῦ θεσμοῦ τῆς ἁπλῆς ἀναλογικῆς ὑπέρ τῆς ὁποίας ὁ συγγραφεύς ἔχει ἀνέκαθεν κηρυχθεῖ ὑπέρμαχος καί ἐν τῇ βουλῇ καί δι’ ἄρθρων εἰς τάς ἐφημερίδας. Θα πρέπει πάντως να εντάξουμε τη μελέτη στη γενικότερη δημόσια συζήτηση που άρχισε το 1923, και περιέχεται σε ποικίλες μελέτες και δημοσιεύματα: [Γ. Χαριτάκης, Περί ἀναλογικῆς ἐκλογῆς (1925)˙ Μ. Γεωργαντάς, Περί ἀναλογικῆς ἀντιπροσωπεύσεως μειοψηφιῶν (1928)˙ Δ. Θεοδοσιάδης, Το ἐν Ἑλλάδι ἐφαρμοστέον ἐκλογικόν σύστημα (1922)˙ Α. Μυλωνάς, Τά παρ, ἡμῖν κόμματα καί ἡ Ἀναλογική ἐκλογή (1922)˙ Α. Οικονομόπουλος, Ἡ ἐκλογική μεταρρύθμισις (1924)˙ Ε. Κολουμβάκης, Κατά τῆς ἀναλογικῆς (1923)˙ Α. Καζάζης, Ἡ ἀναλογική ἀντιπροσωπεία καί οἱ ἐξ αὐτῆς κίνδυνοι (1926)˙ Μ. Γεωργαντάς, «Αἱ κατά τῆς ἀναλογικῆς μομφαί», εφ. Εστία, 31.8.1923˙ Μ. Γεωργαντάς, «Ἐπιστημονική καί πολιτική ἀντίληψις τῆς ἐκλογικῆς μεταρρυθμίσεως», εφ. Πατρίς, 6.8.1923˙ Μ. Γεωργαντάς, «Ὑπέρ τῆς ἀναλογικῆς», εφ. Εστία, 8.3.1924˙ Μ. Γεωργαντάς, «Ἡ

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΕΚΛΟΓΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

187

εἰσαγωγή ἀναλογικοῦ συστήματος ἐκλογῆς», εφ. Εμπρός, 20.1.1924˙ Μ. Γεωργαντάς, «Ἡ ἀναλογική», εφ. Ελεύθερον Βήμα, 3.3.1925]. Όπως παρατήρησε ο Α. Μιχαλακόπουλος στην αγόρευσή του στη Βουλή, στις 2.6.1925, Ὁ ἔρως τῆς ἀναλογικῆς ποτέ ἄλλοτε δέν ὑπῆρξεν τόσον μέγας ὅπως κατά τά τελευταῖα ἔτη (1922-1925). Κατά ένα μέρος, τα κύρια σημεία της μελέτης και της σχετικής συζήτησης ενσωματώθηκαν: 1. Στο νομοσχέδιο της κυβέρνησης Παπαναστασίου / 2.7.1924 (πρόκειται για το σχέδιο νόμου περί εκλογής βουλευτών κατά το σύστημα αναλογικής που υπέβαλε στην Δ΄ Εθνική Συνέλευση στις 2.7.1924, ο υπουργός Εσωτερικών Π. Αραβαντινός). Σύμφωνα με την εισηγητική έκθεση, Ἡ προτεινόμενη πρός εἰσαγωγήν καινοτομία εἶναι ριζική θίγουσα αὐτάς ταύτας τάς βάσεις τῆς πολιτικῆς ὀργανώσεως τοῦ λαοῦ καί τῆς συγκροτήσεως τῶν πολιτικῶν κομμάτων. Τά κατ’ αὐτήν, τάς δικαιολογητικάς ἀρχάς ἐφ’ ὧν στηρίζεται καί τά πρός αὐτήν συνδεόμενα ἀποτελέσματα κατέστησαν ἐπαρκῶς γνώριμα εἰς τόν πολιτευόμενον κόσμον τῆς Ἑλλάδος, οὐ μόνον αἱ εἰς τά προηγμένα Κράτη ἀπό δεκαετηρίδων συνεχιζόμεναι κοινοβουλευτικαί καί ἐπιστημονικαί συζητήσεις καί προσπάθειαι ἀλλά καί ἰδίᾳ ἡ ἀπό διετίας περίπου ἐν Ἑλλάδι διεξαχθεῖσα δημοσία δι’ ἄρθρων καί μονογραφιῶν, δι’ ἀγορεύσεων καί ὁμιλιῶν συζήτησις, κατά τήν ὁποίαν περίοπτον κατέλαβε θέσιν ἡ ἐν τῷ Ἀρχείῳ τῶν Οἰκονομικῶν καί Πολιτικῶν Ἐπιστημῶν, καταχωρηθεῖσα μελέτη τοῦ νῦν προέδρου τῆς κυβερνήσεως. 2. Στο σχέδιο νόμου της 30.3.1925 της κοινοβουλευτικής επιτροπής της Δ΄ Συντακτικής Συνελεύσεως. [Στη σχετική συζήτηση αγόρευσαν υπέρ της αναλογικής, εκτός από τον Παπαναστασίου, και οι Γ. Παπανδρέου και Γ. Καφαντάρης, ενώ κατά της αναλογικής πρόβαλαν ισχυρισμούς οι Θ. Σοφούλης και Γ. Μαρής. Είναι ενδιαφέρον πάντως ότι ο Α. Μιχαλακόπουλος που διακήρυξε ότι δεν ήταν «ούτε φανατικός θιασώτης του συστήματος ούτε φανατικός διώκτης της αναλογικής», αναγνώρισε στην αγόρευσή του ότι ἡ συμφορά ἡ ὁποία ἐπῆλθε κατά τό 1920 δέν θά ἐπήρχετο ἄν εἴχομεν τό ἀναλογικόν σύστημα (βλ. Α. Μιχαλακόπουλος, Λόγοι κοινοβουλευτικοί, σελ. 918 επ.)]. 3. Στο σχέδιο συντάγματος της τριακονταμελούς συνταγματικής επιτροπής (αυτή ήταν η πρώτη –και η μοναδική μέχρι σήμερα– φορά που κατοχυρωνόταν σε συνταγματικό κείμενο το αναλογικό σύστημα). Σύμφωνα με το άρθρο 35 του «Συντάγματος» του 1925, Ἡ Βουλή σύγκειται ἐκ βουλευτῶν ἐκλεγομένων κατά νόμον ὑπό τῶν ἐχόντων δικαίωμα πρός τοῦτο πολιτῶν δι' ἀμέσου, καθολικῆς καί μυστικῆς ψηφοφορίας καί ἐπί τή βάσῃ τῶν ἀρχῶν τῆς ἀναλογικῆς ἀντιπροσω-

188


πείας (βλ. Κ. Μαυριά, Α. Παντελή, Συνταγματικά κείμενα, ελληνικά και ξένα [1990]). Στο Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας της 3ης Ιουνίου 1927 (άρθρο 36) η υπογραμμισμένη φράση απαλείφθηκε. [Στη σχετική εισηγητική έκθεση της επιτροπής της Βουλής της 7.2.1927 (βλ. Α. Παντελή, Στ. Κουτσουμπίνα, Τρ. Γεροζήση, Κείμενα Συνταγματικής Ιστορίας, τόμ. Β΄ 1924-1974 [1993], σελ. 198 επ.) διαβάζουμε: Ὑπεστηρίχθη μετά θέρμης ὑπό τινων μελῶν τῆς Ἐπιτροπῆς ἡ ἀνάγκη τῆς διά Συνταγματικῆς διατάξεως καθιερώσεως τοῦ ἀναλογικοῦ ἐκλογικοῦ συστήματος. Ἀπεκρούσθη δέ τό ἐπιχείρημα ὅτι τοῦτο δέν εἶναι ἀντικείμενον Συνταγματικῆς διατάξεως, ἀλλά νόμου, διότι ἡ ἐκτίμησις τῆς φύσεως τῆς διατάξεως ἔγκειται πάντοτε εἰς τήν σχετικήν θέλησιν τοῦ συντάκτου τοῦ πολιτεύματος. Οὐδέ εἶναι τι καινοφανές τοῦτο παρ’ ἡμῖν. Καί ἄλλα Κράτη ἔχουν ἀνάλογον συνταγματικήν διάταξιν (Γερμανία, Πολωνία, Τσεχοσλοβακία κ.λπ.). Ὑπεστηρίχθη ἐπίσης ὑπέρ τῆς παραμονῆς τῆς διατάξεως ὅπως διά τι χρονικόν διάστημα, ἐπιτρέπον τήν κατ’ ἐπανάληψιν ἐφαρμογήν τοῦ ἀναλογικοῦ συστήματος (...) ὅτι εἶναι ἀνάγκη νά παραμείνῃ τό ἀναλογικόν ἐκλογικόν σύστημα καθιερωμένον ἐν τῷ Συντάγματι ὥστε νόμος νά μή δύναται νά τό μεταβάλῃ καί δοθῇ οὕτως ὁ ἀναγκαῖος πρός δοκιμήν πρακτικήν τοῦ συστήματος χρόνος. Ἡ δέ γενομένη ἐκλογή, παρ’ ὅλας τάς ἀτελείας, ἅς ἐκ τῆς πρώτης ἐφαρμογῆς ὅλοι ἀντελήφθημεν ὅτι, ἐν ταῖς λεπτομερείαις, ἔχει ὁ σχετικός νόμος, δυνάμενος κατά τά μέρη ταῦτα νά μεταβληθῇ καί παρ’ ὅλον ὅτι τό σύστημα ἦτο ἄγνωστον σχεδόν εἰς τήν πλειονότητα τοῦ Λαοῦ, ἀπέδειξεν ὅτι ἐξυπηρετεῖ καί πολλούς ἐκ τῶν σκοπῶν πρός οὕς ἀπέβλεψαν οἱ καθιερώσαντες τό σύστημα. Δικαίαν καί ἁγνοτέραν ἐκπροσώπησιν τῶν κομμάτων. Κατευνασμόν τῆς ὀξείας πολιτικῆς διαμάχης καί τῶν πολιτικῶν παθῶν. Διευκόλυνσιν δημιουργίας κομμάτων ἀρχῶν κ.λπ. Πλεονεκτήματα λίαν σοβαρά διά τήν ἐποχήν ἥν διατρέχομεν. Ἔτι δέ κάλλιον θά ἀναφανοῦν τά πλεονεκτήματα τοῦ συστήματος ἐκ τῆς μετέπειτα ἐφαρμογῆς του, ὁπότε καί αἱ παρατηρηθεῖσαι κατά τήν πρώτην ἐφαρμογήν λεπτομέρειαι καί ἀτέλειαι τοῦ νόμου θά διορθωθοῦν καί ὁ λαός θά ἐθισθῇ εἰς τό σύστημα. Τότε καί μόνον δέον νά κριθῇ ὁ θεσμός τῆς ἀναλογικῆς ἐκλογῆς. Ἐν τῇ γενικωτέρᾳ δέ ταύτῃ πολιτική σκέψη ἔγκειται κατ’ αὐτούς ἡ ἀνάγκη τῆς συνταγματικῆς διατάξεως, ὥστε νά μή εἶνε δυνατόν διά νόμου νά μεταβληθῇ τό σύστημα ἐπί τι χρονικόν διάστημα. Ἡ πλειοψηφία ὅμως τῆς Ἐπιτροπῆς ἔκρινε παραδεκτήν τήν πρότασιν τῆς ἀπαλείψεως καθ’ ὅσον ἐνόμισεν ὅτι τό ἐκλογικόν σύστημα δέον πάντοτε νά κεῖται εἰς τήν ἐλευθέραν θέλησιν τῆς νομοθετικῆς ἐξουσίας ...].


189

4. Κατέληξε στην εφαρμογή για πρώτη φορά στην Ελλάδα «αναλογικού συστήματος εκλογών». Οι εκλογές του 1926 έγιναν σύμφωνα με το νόμο 3363 «Περί εκλογής βουλευτών» της 2.9.1926. *** Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου υπερασπίζεται στη μελέτη του το αναλογικό εκλογικό σύστημα, αρθρώνοντας συγκροτημένο επιστημονικό και πολιτικό λόγο. Δεν αρκείται στο «κλασικό» επιχείρημα, ότι δηλαδή η αναλογική οδηγεί στη δικαιότερη εκπροσώπηση των πολιτικών μερίδων και στην ανόθευτη εκδήλωση του πολιτικού φρονήματος των εκλογέων. Επισημαίνει παράλληλα τα πολύπλευρα θετικά αποτελέσματα που έχει για τους δημοκρατικούς θεσμούς η εφαρμογή τής αναλογικής, στο βαθμό που: 1) συντελεί στην εξύψωση των εργασιών τής Βουλής, καθώς ευνοεί την επιτυχία των πιο σημαντικών πολιτικών απ’ όλα τα κόμματα, 2) συμβάλλει στην «αγνότερη» διεξαγωγή του εκλογικού αγώνα, περιορίζοντας τις «ανήθικες πολιτικές ενώσεις», τις καλπονοθεύσεις, τις δωροδοκίες κ.λπ., και κατά συνέπεια γενικεύει και τονώνει έτσι το ενδιαφέρον των πολιτών για τις εκλογές, 3) συντείνει στη διεξαγωγή του πολιτικού ανταγωνισμού «επί τη βάσει» αντιθέτων συμφερόντων, ιδεολογικών αρχών και οργανωμένων πολιτικών σχηματισμών. Ευνοεί λοιπόν τη μετάβαση του αντιπροσωπευτικού συστήματος από το ολιγαρχικό στο δημοκρατικό στάδιο. Στο επίπεδο της κυβέρνησης, ο Παπαναστασίου φρονεί ότι η αναλογική μπορεί να αποβεί σπουδαίο μέσο για να περιοριστεί σε λογικά όρια η πρωθυπουργική παντοδυναμία, στο μέτρο που παρέχει περισσότερες διεξόδους και καθιστά έτσι δυνατή τη διαφωνία προς τον πρωθυπουργό ή τον αρχηγό ενός κόμματος, χωρίς αυτή η διαφωνία να έχει ως αναγκαίο επακόλουθο ούτε τη μεταπήδηση στο αντίθετο πολιτικό στρατόπεδο ούτε την πολιτική προγραφή, διότι ... ἔτσι μόνον ἠμπορεῖ νά ἐνσαρκωθῇ εἰς τήν πρᾶξιν τό πνεῦμα τοῦ κοινοβουλευτικοῦ πολιτεύματος μέ τό ὁποῖον εἶναι ἀσυμβίβαστος ἡ ὑπερβολική συγκέντρωσις ἐξουσίας εἰς τά χέρια ἑνός προσώπου. Αξίζει στο σημείο αυτό να παραθέσουμε ένα απόσπασμα από τις σχετικές με την «προσωποποίηση της εξουσίας» και τον «πρωθυπουργοκεντρισμό» της εποχής, σκέψεις του Παπαναστασίου: ... Εἰς τόν τόπον μας ἡ ἐξαιρετική ἐπιρροή τοῦ πρωθυπουργοῦ ἐξωγκώθη ὑπέρ πᾶν μέτρον, ἐξῆλθε ἀπό κάθε ὅριον, εἰς βαθμόν πού οὐσιαστικῶς μετέβαλε τό πολίτευμα (...). Δέν ἦτο, δυστυχῶς, πάντοτε συντροφευμένη αὐτή ἡ συγκέντρωσις τῆς ἐξουσίας ἀπό πραγματικήν ὑπεροχήν, ἠθικήν καί πνευματικήν (...). Ἡ συγκέντρωσις αὐτῆς τῆς ἐξαιρετικά ὑπερβολικῆς ἐξουσίας εἰς τά χέρια τοῦ

190


πρωθυπουργοῦ (...) εὐνοεῖται καταπληκτικά ἀπό τό σημερινόν ἐκλογικόν σύστημα, τήν ὕπαρξιν δύο μόνον κομματικῶν μερίδων, τήν προσωπικήν των ὀργάνωσιν, αἱ ὁποῖαι αὐξάνουν τήν ἐξάρτησιν ἀπό τόν ἀρχηγόν καί καθιστοῦν δύσκολον τήν πρός αὐτόν διαφωνίαν ... Επιπλέον, ο Παπαναστασίου επισημαίνει ότι το αναλογικό διευκολύνει την είσοδο στη Βουλή νέων κομμάτων και την εμφάνιση νέων τάσεων και ιδεών, ενώ ταυτόχρονα σταθεροποιεί το συσχετισμό των κοινοβουλευτικών δυνάμεων, εμποδίζοντας έτσι τις απότομες πολιτικές μεταβολές και συμβάλλοντας, σε τελική ανάλυση, στην καταπράϋνση τῶν πολιτικῶν παθῶν, στο λεγόμενο ἤπιο πολιτικό κλῖμα. Ταυτόχρονα, ο Παπαναστασίου πιστεύει ότι το αναλογικό σύστημα συντελεί στην αμερόληπτη και υπερκομματική λειτουργία της δημοσιοϋπαλληλίας. Τέλος, η αναλογική εκλογή συμβάλλει στην πολιτική διαπαιδαγώγηση του εκλογικού σώματος. Και είναι ασφαλώς καίρια η παρατήρησή του ότι στη διαπαιδαγώγηση του λαού πρέπει να αποβλέπει κάθε εκλογικό σύστημα. Αξίζει να προσεχθεί ιδιαίτερα η βαρυσήμαντη μεθοδολογική επισήμανση, με την οποία ολοκληρώνει την επιχειρηματολογία του υπέρ της αναλογικής ο Παπαναστασίου, έχοντας πλήρη επίγνωση των ορίων της: Τά ἀγαθά ἀποτελέσματα τοῦ συστήματος δέν ἐκδηλοῦνται μηχανικῶς. Θά ἦτο πάρα πολύ ἀφελής ἐκεῖνος πού θά ἐνόμιζεν ὅτι τοιούτου εἴδους κοινωνικαί καί πολιτικαί μεταβολαί ἠμποροῦν νά εἶναι τό μηχανικόν ἀποτέλεσμα ἑνός νόμου. Καί θά ἦτο ἀκόμη ἀφελέστερος ἐκεῖνος πού θά ἐφαντάζετο ὅτι τό ἀναλογικόν εἶναι καμμιά πανάκεια πού θά ἠμποροῦσε μόνη νά ἐξασφαλίσῃ τήν καλήν κυβέρνησιν, τήν πρόοδον ἑνός λαοῦ. Διαχρονική αξία διαθέτουν οι απόψεις που διατυπώνει ο Παπαναστασίου αντικρούοντας τη βασική αντίρρηση που πρόβαλλαν (και προβάλλουν μέχρι σήμερα) οι πολέμιοι του αναλογικού συστήματος. Πρόκειται για τον ισχυρισμό, σύμφωνα με τον οποίο το αναλογικό εμποδίζει, με τη μεγάλη κατάτμηση της δυνάμεως των κομμάτων που προκαλεί, το σχηματισμό σταθερής πλειοψηφίας στη Βουλή και δυσχεραίνει, έτσι, τη συγκρότηση σταθερής κυβερνήσεως. Ο Παπαναστασίου υποστηρίζει ότι τα κόμματα είναι αποτέλεσμα πραγματικών αντιθέσεων κοινωνικού χαρακτήρα. Το αναλογικό δεν δημιουργεί, διευκολύνει απλώς την ήδη υπάρχουσα τάση για κατάτμηση των πολιτικών δυνάμεων. Το πλειοψηφικό όμως δεν την αποτρέπει. Το αναλογικό δεν εμποδίζει το σχηματισμό πλειοψηφίας εφ’ όσον υπάρχει πλειοψηφία στον λαό. Τουναντίον, εξασφαλίζει την επικράτησή της στη Βουλή. Περιορίζει τον όγκο της, αλλά την καθιστά πιο πάγια και πιο ομοιογενή. Όπως εύστοχα θα συνοψίσει αυτές τις


191

σκέψεις ο Παπαναστασίου πέντε χρόνια αργότερα αγορεύοντας στη Βουλή (28.6.28): ... Ὅταν ὑπάρχῃ ὁμοιογενές φρόνημα εἰς τόν λαόν, μόνον τό ἀναλογικόν σύστημα δίδει ὁμοιογενεῖς κυβερνήσεις. Ἀλλά, ὅταν δέν ὑπάρχῃ ὁμοιογενής πλειοψηφία εἰς τόν λαόν, διατί ἀποτελοῦν καταστρατήγησιν αἱ μή ὁμοιογενεῖς κυβερνήσεις; Καί δέν εἶναι τότε προτιμοτέρα ἡ συμμαχική κυβέρνησις, ὁπότε καθίσταται δυνατός ὁ συμβιβασμός καί ἡ ἐναρμόνιση τῶν ἀντιθέτων ἀπόψεων; Ο Παπαναστασίου θεωρεί αβάσιμο το επιχείρημα ότι το φαινόμενο των κυβερνήσεων συνασπισμού προάγει την κομματική συναλλαγή, διότι η συμφωνία για το σχηματισμό κυβερνήσεως συνεργασίας συνάπτεται δημόσια από τα πολιτικά κόμματα. Αντίθετα, οι συμβιβασμοί που γίνονται στους κόλπους των ομοιογενών πλειοψηφιών πρός συγκράτησίν των καί ἐν κρυπτῷ συνάπτονται καί ἀποβλέπουν εἰς τήν ἱκανοποίησιν ἀτομικῶν ἐξουσιῶν. Υπάρχει, τέλος, κι ένα σημαντικό ύστατο επιχείρημα του Παπαναστασίου σχετικά με τις αντιρρήσεις κατά της αναλογικής: Καί στό κάτω - κάτω τῆς γραφῆς δέν πρέπει νά ἀποδίδεται τόσο τραγική σημασία εἰς τάς κυβερνητικάς μεταβολάς οὔτε νά θεωροῦνται αὐταί ἐμπόδιον μεγάλων μεταρρυθμίσεων καί συνεπείας εἰς τήν ἐσωτερικήν καί ἐξωτερικήν πολιτικήν. Οἱ μεταρρυθμίσεις καί αἱ κατευθύνσεις τῆς πολιτικῆς δέν συνδέονται μ’ ἕνα κόμμα ἤ ἕναν πολιτικό. Ἐπιβάλλονται μετά ἀπό ἀγῶνας καί ἀφοῦ ὡριμάσουν εἰς τήν κοινήν συνείδησιν καί κατακτήσουν τήν πλειοψηφίαν τοῦ λαοῦ. Ἡ πολιτική καί κυβερνητική εὐστάθεια ὑπάρχει εἰς τήν κατεύθυνσιν τῶν κομμάτων καί τῆς κοινῆς γνώμης ὄχι εἰς τήν παραμονήν εἰς τήν ἀρχήν ὁρισμένων προσώπων. Πίσω από το αίτημα της αναλογικής βρίσκεται βέβαια η θεμιτή και εύλογη προσπάθεια του Παπαναστασίου για την επιβίωση του κόμματος της «Δημοκρατικής Ενώσεως» και την ανάδειξη του ευρύτερου πολιτικοϊδεολογικού προοδευτικού χώρου στον οποίο είναι ενταγμένος. Ταυτόχρονα όμως επιδίωκε μια εκλογίκευση του κοινοβουλευτισμού. Ειδικότερα τον ενδιέφερε: • Να αναγνωριστεί το κόμμα ως πολιτειακός θεσμός. Ο Αλ. Σβώλος το διατυπώνει ρητώς: Κυρίως τό κόμμα εἰσῆλθεν εἰς τό Δημόσιον Δίκαιον διά τῆς ἀναλογικῆς ἐκλογῆς ἡ ὁποία καί νομικῶς βασίζεται ἐπ’ αὐτοῦ. • Να υπάρξει μία πλατύτερη και διαρκέστερη λαϊκή συγκατάθεση που θα δικαιώνει, θα νομιμοποιεί την εξουσία ενός «πλουραλιστικού διαταξικού κράτους». • Να οδηγηθεί ο τόπος χωρίς βίαια μέσα στην πολιτική ισότητα και ελευθερία και εν τέλει στην κοινωνική και οικονομική απελευθέρωση: Το κοινοβου-

192


λευτικό σύστημα και η αναλογική είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένα με το αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη. Δεν θα πρέπει όμως να αγνοηθεί και το «πνεύμα» της πολιτικής συγκυρίας στη δεκαετία του 1920. Όπως και άλλοι πολιτικοί της εποχής του, ο Παπαναστασίου αναζητά το ιδεολογικό υποκατάστατο ενός νέου εθνικού οράματος, μια νέα «Μεγάλη Ιδέα», ικανή να αναπληρώσει όχι μόνο αυτό που χάθηκε αμετάκλητα με τη Μικρασιατική Καταστροφή, αλλά και να αντισταθμίσει τη φανερή πλέον έλλειψη κοινωνικής και πολιτικής ισορροπίας. Η αβασίλευτη δημοκρατία που θα καλύψει σε πρώτη φάση αυτή την ανάγκη του ριζικού αναπροσανατολισμού θα πρέπει σύμφωνα με τον Παπαναστασίου να έχει ως βασικό έρεισμά της το αναλογικό σύστημα. Αν στα χρόνια του 1923-1936 η μελέτη του Παπαναστασίου Δημοκρατία και εκλογικόν σύστημα αποτελούσε κυρίως μια πολιτική παρέμβαση που αναδείκνυε την παρουσία της πολιτικής του σκέψης στο πολιτικό σκηνικό της εποχής του, προβάλλοντας τις αντιλήψεις του για τους δημοκρατικούς θεσμούς, προσδιορίζοντας ως ένα σημείο και τις εξελίξεις στη διαμόρφωση και τη λειτουργία του εκλογικού συστήματος, στις μέρες μας θεωρείται ένα σημαντικό ντοκουμέντο για τον πολιτικό στοχασμό του, και συνεπώς μια πολύτιμη πηγή για την ιστορία και την ιστορικότητα των πολιτικών ιδεών και θεσμών της χώρας. Επιπλέον, παραμένει ένας βαρυσήμαντος και πολλαπλά χρήσιμος επιστημονικός και πολιτικός λόγος με εντυπωσιακή εμβέλεια, φαινόμενο που επιβεβαιώνει για μια ακόμη φορά τη δημιουργική σύνδεση πολιτικής θεωρίας και πράξης στο παρελθόν και στο παρόν.

Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ Ο ΤΥΠΟΣ [Ελισώ Αναστασιάδου]

Οι απόψεις του για την ελευθεροτυπία Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, σε διαφορετικές κάθε φορά κοινωνικοπολιτικές συγκυρίες, διατυπώνει πολιτικό λόγο που συχνά εμπεριέχει κωδικοποιημένες ορισμένες θεμελιώδεις αρχές για την ελευθερία του Τύπου. Επιχειρώντας την αποκωδικοποίηση του λόγου του που σχετίζεται με την ελευθεροτυπία, αξίζει να αναφερθούμε πρωτίστως στην αγόρευσή του στη Βουλή, στις 4 Ιουνίου 1931, αναφορικά με το κατατεθέν τότε προς ψήφιση νομοσχέδιο περί Τύπου. Στο σημείο αυτό είναι χρήσιμο να σημειωθεί ότι, την περίοδο εκείνη, τα υβριστικά και συκοφαντικά δημοσιεύματα των εφημερίδων της αντιπολίτευσης, ο αυξανόμενος «κιτρινισμός» του Τύπου και τα αθέμιτα μέσα που χρησιμοποιούσαν ορισμένες εφημερίδες για να αυξήσουν την κυκλοφορία τους μοιράζοντας δώρα και λαχεία ή προβάλλοντας άσεμνα δημοσιεύματα, οδήγησαν τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο να λάβει ειδικά νομοθετικά μέτρα για την αντιμετώπιση των «παρεκτροπών» του Τύπου. Έτσι, προτάθηκε η θέσπιση του νόμου 5060/1931 που τροποποιούσε παλαιότερο νομοθέτημα, και λειτουργούσε τρόπον τινά ως «κώδικας αδικημάτων του Τύπου». Το εν λόγω νομοθέτημα, που όχι μόνο ψηφίστηκε από τη Βουλή αλλά εν μέρει ισχύει ακόμη μέχρι σήμερα, ξεσήκωσε, πριν ακόμα από την ψήφισή του, τις αντιδράσεις ορισμένων ειδημόνων και πολιτικών της εποχής, που βρήκαν αφορμή να συμμετάσχουν σε μιαν «ανοιχτή»-δημόσια συζήτηση περί ελευθεροτυπίας. Ο Παπαναστασίου συμβάλλει, λοιπόν, στη σχετική κοινοβουλευτική συζήτηση με αγόρευσή του στη Βουλή στις 4 Ιουνίου 1931 και με την αξιοσημείωτη δευτερολογία του στις 9 Ιουνίου 1931. Αν και αναγνωρίζει τη σημασία του υπό κρίση νομοσχεδίου στο μέτρο που «αφορά αδικήματα περιφρουρούμενα υπό συνταγματικών διατάξεων» που τελούνται διαμέσου του Τύπου, καταψηφίζει τελικά το

194


νομοσχέδιο, χαρακτηρίζοντάς το «εχθρικό» απέναντι στην ελευθεροτυπία, διότι συντελεί στην «κατάπνυξιν του δημοσίου ελέγχου» που συνδέεται αναπόσπαστα με την έννοια και τη λειτουργία της δημοκρατίας. Προβαίνει μάλιστα σε κατηγοριοποίηση των προβληματικών διατάξεων του νομοσχεδίου: α) σε διατάξεις που αντίκεινται σαφώς στο γράμμα του συντάγματος (διατάξεις αντισυνταγματικές), β) σε διατάξεις που δημιουργούν δυσκολίες στο δημοσιογραφικό επάγγελμα και, τέλος, γ) σε διατάξεις που αντίκεινται συγχρόνως στο γράμμα και στο πνεύμα του συντάγματος, εφόσον θέτουν σε μειονεκτική θέση αυτόν που χρησιμοποιεί τον Τύπο ως μέσο για την έκφραση των απόψεών του. Στο πλαίσιο της αυστηρής στάσης του απέναντι στο εν λόγω νομοσχέδιο, ο Παπαναστασίου προβαίνει τελικά σε μια συνολική αποτίμηση της αξίας της ελευθεροτυπίας ως συνταγματικού αγαθού, ενώ παράλληλα διατυπώνει ορισμένες απόψεις διαχρονικής εμβέλειας σχετικά με τη νομοθετική ρύθμιση της ελευθεροτυπίας και το σοβαρό, για τη λειτουργία του δημόσιου βίου, πρόβλημα συγκέντρωσης της ιδιοκτησίας και δημιουργίας ολιγοπωλιακών καταστάσεων στις επιχειρήσεις Τύπου. Αναλυτικότερα, ο Παπαναστασίου αναγορεύει τον Τύπο ως το σπουδαιότερο μέσο άσκησης δημόσιου ελέγχου των κρατούντων και προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων: Οἱ ἄνθρωποι, αναφέρει χαρακτηριστικά, ἐπιτέλους ἐδιδάχθησαν ὅτι ἡ ἐλευθερία τῆς ἐκφράσεως τῆς γνώμης καί ἰδίᾳ ἡ χρησιμοποίησις διά τήν ἔκφρασιν τῆς ἐλευθερίας τῆς γνώμης τοῦ Τύπου, ἀποτελεῖ τό σπουδαιότατον στοιχεῖον τῆς προόδου, τό σπουδαιότερον μέσον ὑπερασπίσεως τῶν γενικωτέρων συμφερόντων, τό σπουδαιότερον μέσον προστασίας τῶν δικαιωμάτων τῶν ἀνθρώπων. Η θεμελιώδης αυτή λειτουργία της ελευθεροτυπίας που συναρτάται με τον έλεγχο της δημόσιας εξουσίας και τελικά με την ίδια την ουσία της δημοκρατίας, δεν θα πρέπει να θυσιάζεται, σύμφωνα με το συλλογισμό του Παπαναστασίου, στο βωμό της καταπολέμησης της υποτιθέμενης «ασυδοσίας» του Τύπου. Με άλλα λόγια, ακόμη κι αν διαπράττονται ποινικά αδικήματα μέσω των εφημερίδων, αυτό δεν σημαίνει ότι η νομική «περιφρούρηση» του Τύπου μπορεί να φτάνει στο σημείο να αποδυναμώνει την «καρποφόρον λειτουργία του». Κάθε απόπειρα νομοθετικής οριοθέτησης της ελευθεροτυπίας θα πρέπει να λαμβάνει καταρχήν υπόψη της και να σέβεται ορισμένες κεκτημένες θεμελιώδεις αρχές που διέπουν το δίκαιο του Τύπου. Όπως συνοψίζονται από τον Παπαναστασίου, οι αρχές αυτές επιβάλλουν στον νομοθέτη: 1) την απαγόρευση του προληπτικού ελέγχου, 2) την απαγόρευση της κατάσχεσης εντύπων, πλην ελαχίστων εξαιρέσεων, και, τέλος, 3) την υπαγωγή των αδικημάτων του Τύπου –πλην αυτών που αφορούν τον ιδιωτικό βίο– σε ορκωτά δικαστήρια.

ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΤΥΠΟΣ

195

Όπως υποστηρίζει ο Παπαναστασίου, είναι προτιμότερο ο Τύπος να είναι ελεύθερος να ελέγχει τους δημόσιους λειτουργούς, έστω κι αν υπάρχει ο κίνδυνος να προβεί σε παρεκτροπές: Δέν ἠμπορεῖ κανείς νά ἀρνηθῇ ὅτι τελευταῖα, μέ ὅλας τάς παρεκτροπάς του, ὁ Τύπος ἐλέγχει τούς δημοσίους λειτουργούς. Καί ἄν μέ ἐρωτήσετε τί θά ἦτο προτιμώτερον εἰς τήν κοινήν γνώμην, ὡς διεμορφώθη μεταπολεμικῶς, μέ τήν χαλάρωσιν τοῦ ἠθικοῦ αἰσθήματος ἡ ὁποία παρατηρεῖται, νά ἔχωμεν καί μερικά θύματα ἐξυβρίσεων, ἀλλά συγχρόνως ἐπίτασιν τοῦ ἠθικοῦ αἰσθήματος καί ταχύτερον κολασμόν τῶν ἀδικούντων, ἤ νά μή ἔχωμεν καθόλου ἔστω προσβαλλομένους ἀνθρώπους ἀλλά συγχρόνως νά ἔχωμεν νεκρικήν σιγήν διά τά ἀδικήματα; Ἐάν αὐτό τό ἐρώτημα θέσετε εἰς ἐμέ θά σᾶς εἴπω ὅτι σήμερον τό ἀναγκαιότερον καί τό προτιμώτερον εἶναι τό πρῶτον. Τέλος, σύμφωνα με την καίρια και σίγουρα επίκαιρη επισήμανση του Παπαναστασίου, το κατατεθέν προς ψήφιση νομοσχέδιο, ενώ επιδίωκε την εξυγίανση της κατάστασης που επικρατούσε στον Τύπο, παρέβλεψε τελικά το σπουδαιότερο πρόβλημα που σχετίζεται με το καθεστώς ελευθεροτυπίας και τη λειτουργία του πολιτικού βίου. Ένα πρόβλημα που είχε κάνει ήδη έκδηλη την εμφάνισή του στην Αγγλία, στη Γαλλία και στη Γερμανία, το γεγονός, δηλαδή, ότι συγκεντρώνεται μεγάλος αριθμός εφημερίδων στην ιδιοκτησία ολίγων επιχειρηματιών που αποκτούν έτσι τον έλεγχο της εξουσίας, με συνέπεια να περιάγεται ο δημόσιος έλεγχος στη θέληση των επιχειρήσεων και κατ’ επέκταση να νοθεύεται το ίδιο το δημοκρατικό πολίτευμα. Η φιλελεύθερη τοποθέτηση του Παπαναστασίου απέναντι στο θεσμό της ελευθεροτυπίας, σε συνάρτηση με την υπεράσπιση των αξιών της δημοκρατίας, ξεκίνησε πάντως από πολύ παλαιότερα, και συγκεκριμένα, στις 24 Μαΐου 1908, όταν πραγματοποίησε την πρώτη δημόσια πολιτική του εμφάνιση, συντάσσοντας το κείμενο μιας ομαδικής διαμαρτυρίας (με συνυπογράφοντες τους Κ. Τριανταφυλλόπουλο, Αλ. Μυλωνά και Αλ. Δελμούζο) για το γεγονός ότι ο ποιητής Κωστής Παλαμάς, όντας γενικός γραμματέας του Πανεπιστημίου, είχε κληθεί σε απολογία από τον τότε υπουργό Παιδείας της κυβέρνησης Θεοτόκη (Ανδρέα Στεφανόπουλο) με αφορμή το γλωσσικό ζήτημα στην Ελλάδα. Μέσα από την ομαδική αυτή διαμαρτυρία κατά της συγκεκριμένης ενέργειας του υπουργού, ο Παπαναστασίου διατυπώνει με γλαφυρό τρόπο τις προωθημένες για την εποχή αντιλήψεις του, εξαίροντας τη θεμελιώδη σημασία της ελευθερίας του λόγου ως κοινωνικού αγαθού και ως αξίας της δημοκρατίας. Όπως επισημαίνει χαρακτηριστικά, ἕνα ἀπό τά σημαντικώτερα γνωρίσματα τοῦ σημερινοῦ πολιτισμοῦ εἶναι ὅτι καθένας εἶναι ἐλεύθερος νά ἐκφράζῃ τάς σκέψεις του, ὅτι δέν ἀναγνωρίζεται εἰς τά ζητήματα τῆς σκέψεως καμμία αὐθεντία, ὅτι καμμία

196


ἰδέα ἤ θεσμός δέν ἔχει τεθῆ τόσον ὑψηλά, ὥστε νά μή ἐπιτρέπεται ν’ ἀσκηθῇ ἐπ’ αὐτοῦ ἐλευθέρα κριτική. Τό δικαίωμα τοῦτο τῆς ἐλευθερίας τοῦ λόγου, τό ὁποῖον ἀπεκτήθη μετά πολλούς ἀγῶνας καί θυσίας καί συνδέεται ἀναποσπάστως μέ ὅλας τάς ἄλλας θεμελειώδεις δημοκρατικάς ἐλευθερίας, ἀναγνωρίζεται ρητῶς ἀπό τό Σύνταγμά μας. Δεδομένης της πολύτιμης αξίας της ελεύθερης έκφρασης, ο Παπαναστασίου καταδικάζει απερίφραστα τη φίμωση του λόγου που επιδιώκουν να επιβάλλουν οι φορείς της εκτελεστικής εξουσίας: (...) τάς τελευταίας ἡμέρας εἴδομεν, πρᾶγμα παράδοξον, τόν ὑπουργό τῆς Παιδείας νά καλῇ διαπρεπεῖς ἐπιστήμονας καί λογογράφους διά νά τούς ἐπιβάλῃ ἐπί ποινῇ ἀπολύσεως πῶς νά σκέπτωνται, ποίαν γνώμην νά ἔχουν ἐπί σπουδαιοτάτου ζητήματος, τοῦ γλωσσικοῦ (...). Ἡ ἐνέργεια τοῦ κ. ὑπουργοῦ μᾶς προκαλεῖ ἀγανάκτησιν καί μᾶς ἀναγκάζει νά διαμαρτυρηθῶμεν ... Όπως εύστοχα διευκρινίζει ο Παπαναστασίου, τελικά, ακόμη κι αν το θέμα της γλώσσας αποτελεί σπουδαίο εθνικό ζήτημα που συνυφαίνεται με την πορεία του ελληνικού έθνους, αυτό δεν σημαίνει ότι η επίλυσή του θα πρέπει να επέλθει ἐπιβαλλομένη ἔξωθεν ἀπό ἄλλους ἀσχέτους ὑπολογισμούς. Ἡ γλῶσσα ὑπάρχει διά νά σκεπτώμεθα καί νά ἐκφράζωμεν τούς στοχασμούς μας. ἡ καλυτέρα ἐξυπηρέτησις τοῦ σκοποῦ τούτου καί μόνη ἐπέβαλε παντοῦ καί πάντοτε τήν ἐθνικῶς συμφέρουσαν λύσιν τοιούτων ζητημάτων. Ἡ Ἑλλάς δέν εἶναι δυνατόν ν’ ἀποτελέσῃ ἐξαίρεσιν τοῦ κανόνος τούτου. Στις 29 Μαρτίου 1914, ο Παπαναστασίου, σε ομιλία του στο Εργατικό Κέντρο Αθηνών με θέμα «Περί της εργατικής κινήσεως», απευθυνόμενος προς τη συντακτική επιτροπή της εφημερίδας Λαός, επιβεβαίωσε για άλλη μια φορά τις προοδευτικές και φιλεργατικές αντιλήψεις του, ενώ παράλληλα διατύπωσε ορισμένες πολύ εύστοχες και επίκαιρες μέχρι σήμερα απόψεις, για την ιδεώδη αποστολή του Τύπου και το πραγματικό καθεστώς λειτουργίας των ελληνικών εφημερίδων. Σύμφωνα με τον Παπαναστασίου, ο Τύπος καλείται να βοηθήσει το εργατικό κίνημα, διαπαιδαγωγώντας πολιτικά τους εργάτες και καθοδηγώντας τους επαγγελματικούς τους αγώνες, αποστολή που όμως δύσκολα συμβαδίζει με την επιχειρηματική οργάνωση των εφημερίδων. Ειδικότερα, θεωρώντας τον πολιτικό ανταγωνισμό ουσιαστική προϋπόθεση της κοινωνικής προόδου, επεσήμανε το γεγονός ότι ο ελληνικός Τύπος, παρά τη σημαντική ανάπτυξη που είχε σημειώσει στα χρόνια του (ως προς την ποσοτική αύξηση της ύλης, την ενασχόληση με ποικίλα οικονομικά και κοινωνικά ζητήματα, την εκλαΐκευση επιστημονικών συζητήσεων και φιλοσοφικών μελετών), δεν είχε καταφέρει ωστόσο να προαγάγει τήν συστηματικήν διαφώτισιν καί ἐξυπηρέτησιν


197

τῶν ὁμαδικῶν συμφερόντων. Και αυτό, γιατί, όπως διατύπωσε χαρακτηριστικά, με την τελειοποίηση των τεχνικών μεθόδων πραγματοποιήθηκε σταδιακά η μετάβαση από τις κομματικές εφημερίδες που προωθούσαν τα αντίστοιχα πολιτικά συμφέροντα συγκεκριμένων ομάδων, στις εφημερίδες-επιχειρήσεις που ανήκουν σε στενό κύκλο ατόμων και δίνουν μεγαλύτερη έμφαση στην ειδησεογραφία και τα λαϊκά αναγνώσματα, έναντι της πολιτικής αρθρογραφίας. Ο Παπαναστασίου επεσήμανε τις δυσμενείς επιπτώσεις που είχε η επιχειρηματική οργάνωση του Τύπου στην κύρια λειτουργία που επιτελούσαν μέχρι τότε οι ελληνικές εφημερίδες ως πολιτικοί καθοδηγητές του λαού και επεξήγησε την ιδιαίτερη βλάβη που υφίσταται κατ’ αποτέλεσμα η εργατική τάξη: εφόσον ο ελληνικός Τύπος αρχίζει να παρεκκλίνει από την κύρια αποστολή του που είναι η πολιτική διαπαιδαγώγηση του λαού, οι εργατικές τάξεις χάνουν την καθημερινή διδασκαλία και δημοσιογραφική υποστήριξη που θα έπρεπε να τους προσφέρεται μέσα από τις στήλες των εφημερίδων. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά, (...) κύριος προορισμός τοῦ Τύπου, ἐκτός τῆς μεταδόσεως τῶν εἰδήσεων, εἶναι νά διευθύνῃ τάς πολιτικάς συζητήσεις, νά ὀργανώνῃ καί καθοδηγῇ τά λαϊκά ρεύματα (...). Ἡ προσωπική ὀργάνωσις τοῦ Τύπου βλάπτει περισσότερον ἀπό κάθε ἄλλο τά συμφέροντα τῶν ἐργατικῶν τάξεων, διότι ἐμποδίζει τήν συστηματικήν ὑποστήριξίν των καί διότι αὐτές ἔχουν περισσοτέραν ἀνάγκην συνεχοῦς καί συνεποῦς ὑποστηρίξεως διά τοῦ Τύπου. Είναι, μάλιστα, ιδιαίτερα ενδιαφέρον το ότι ο Παπαναστασίου εξηγεί με αναλυτικό τρόπο γιατί η εργατική τάξη είναι εκείνη που χρειάζεται περισσότερο από κάθε άλλη κοινωνική κατηγορία την πολιτική καθοδήγηση των εφημερίδων και τη δημοσιογραφική υποστήριξη των αγώνων της: (...) αἱ οἰκονομικῶς ἰσχυρότεραι τάξεις εἶναι αἱ συντηρητικαί τάξεις, πού δέν ἔχουν ἀνάγκην νά εἴπουν πολλά διά νά δικαιολογήσουν τήν ἄποψιν πού τάς συμφέρει, ἐνῶ οἱ ἐργάται ἀποτελοῦν τήν ἐπαναστατικήν τάξιν, ἡ ὁποία ἔχει ἀνάγκην διαρκοῦς διδασκαλίας καί καθημερινῆς δημοσιογραφικῆς ὑποστηρίξεως διά νά κατορθώσῃ νά ξερριζώσῃ παλαιάς προλήψεις καί συνηθείας, νά πείσῃ τούς ἄλλους περί τοῦ δικαίου της, νά ἐνισχυθῇ ἡ ἰδία εἰς τούς ἀγῶνας καί τάς προσπαθείας της. Δι’ αὐτόν τόν λόγον εἰς ὅλα τά μέρη, ὅπου ὑπάρχει κάπως σοβαρή ἐργατική κίνησις, ἔχουν οἱ ἐργάται τά ἰδιαίτερα δημοσιογραφικά τους ὄργανα. Υπογραμμίζοντας την ανάγκη ύπαρξης οργανωμένου εργατικού Τύπου, επαινεί την εφημερίδα Λαός που επιλέγει να σταθεί στο πλευρό των εργατών, επιτελώντας το δύσκολο έργο νά διαφωτίσῃ αὐτούς τούς ἰδίους ἐργάτας περί τοῦ συμφέροντός των, νά τούς δημιουργήσῃ πραγματικήν ἐργατικήν συνείδησιν, νά τούς καθοδηγήσῃ εἰς τήν ἐπαγγελματικήν των ὀργάνωσιν, εἰς τούς ἐπαγγελ-

198


ματικούς των ἀγῶνας καί νά τούς βοηθήσῃ εἰς τάς προσπαθείας των πρός ἐφαρμογήν καί τελειοποίησιν τῆς ἐργατικῆς νομοθεσίας, μέ ἀπώτερο τελικά σκοπό νά ἐπικρατήσῃ ἕνα σύνολο μεταρρυθμίσεων, ἔτσι ὥστε νά ἐξαλειφθῇ ὁ διχασμός τῆς κοινωνίας σέ «ἐκμεταλλευτές» καί «ἐκμεταλλευόμενους».

Η στάση του απέναντι σε συγκεκριμένες εφημερίδες Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ήταν καθημερινός αναγνώστης των εφημερίδων, γνώριζε τον πολιτικό τους ρόλο και δεν δίσταζε να παρέμβει και να καταγγείλει «παρεκτροπές» και ολισθήματά τους ή να υπερασπιστεί με πάθος τα κεκτημένα δικαιώματά τους: Στις 29 Ιανουαρίου 1924, σε ομιλία του, ζήτησε την επανέκδοση των «φιλομοναρχικών» εφημερίδων, των οποίων η κυκλοφορία είχε απαγορευθεί από το καθεστώς. Σε άρθρο του στην εφημερίδα Δημοκρατία, κατέκρινε τη συντηρητική εφημερίδα Εστία ότι χρησιμοποιούσε, εν γνώσει της, αναλήθειες και συκοφαντίες, στρεφόμενη κατά της παράταξής του, της «Δημοκρατικής Ενώσεως». Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Παπαναστασίου απαντά στη φιλοβασιλική επιχειρηματολογία που χρησιμοποιεί η εν λόγω εφημερίδα, προτάσσοντας το δημοκρατικό ιδεώδες: ὁ βασιλικός θεσμός δέν δύναται νά σώσῃ καί νά ἐμποδίσῃ οὔτε τήν κοινωνικήν ἀναρχίαν, ἀπό τό ἕνα μέρος, οὔτε τήν στρατοκρατίαν ἀπό τό ἄλλο (...). Ὁ θεσμός τοῦ κληρονομικοῦ ἄρχοντος εἶναι πλέον ἀσυμβίβαστος πρός τήν ψυχολογίαν τῶν συγχρόνων προηγμένων λαῶν (...). Ἡ μεγάλη πλειοψηφία τοῦ λαοῦ βλέπει καθαρά ὅτι μόνον ἡ δημοκρατία, ἀνεξαρτήτως τοῦ ἠθικοῦ ἐξαγνισμοῦ πού ἐπροκάλεσε, εἶναι ἱκανή νά τοῦ ἀσφαλίσῃ ἐσωτερικήν γαλήνην (...). Ἀλλά διά τήν δημοκρατικήν καλλιέργειαν τῶν ψυχῶν θά χρειασθῇ καί καιρός καί διαρκής προσπάθεια ...1 Όταν το στρατοδικείο είχε καταδικάσει σε φυλάκιση τους συντάκτες Σ. Μάξιμο, Π. Πουλιόπουλο και Φίτσιο και είχε διατάξει την παύση της εφημερίδας Ριζοσπάστης για ένα εξάμηνο, μέσα από τις στήλες της εφημερίδας Δημοκρατία, εξέφρασε τη λύπη του για την τύχη του Ριζοσπάστη, παρά το γεγονός ότι δεν συμφωνούσε με την «αντεθνική» και «ουτοπιστική» πολιτική του.2 Στις 15 Φεβρουαρίου 1926, ο Παπαναστασίου διαμαρτυρήθηκε για την πρόσκαιρη παύση της εφημερίδας Δημοκρατία από τη δικτατορία Παγκάλου και για την ανακοίνωση του Πολιτικού Γραφείου ότι «επαύθη το γνωστόν μαλλιαροκομ1. Εφ. Δημοκρατία, 7.6.1925. 2. Εφ. Δημοκρατία, 9.8.1925.


199

μουνιστικόν όργανον»: Τί ἄλλο παρά ψεῦδος καί συκοφαντία καί ὕβρις ἠμπορεῖ νά ἐξέλθῃ ἀπό τό στόμα τῶν ὀργάνων τῆς βίας! Ἕνα μόνον ἔχω τήν ὑποχρέωσιν νά προσθέσω. ὅτι, ἐφ’ ὅσον ἡ δικτατορία εὗρεν ἐπιλήψιμον τήν ἀρθρογραφίαν τῆς «Δημοκρατίας» καί δικαιολογοῦσαν διωγμόν, ὤφειλε νά στραφῇ ἐναντίον ἐμοῦ καί μόνον καί κατά οὐδενός ἄλλου. Καί τοῦτο διότι ὅλη ἡ κατά τῆς δικτατορίας ἀρθρογραφία τῆς «Δημοκρατίας» ἦτο σύμφωνος πρός τήν κατεύθυνσιν, τήν ὁποίαν ἐγώ ἔχω δώσει, δικαιούμενος εἰς τοῦτο δυνάμει εἰδικοῦ συμβολαίου ...3 Τέλος, με αφορμή συγκεκριμένο άρθρο της Εστίας περί βουλευτικής αποζημιώσεως (22.3.1934), κατήγγειλε στη Βουλή την εν λόγω εφημερίδα ότι δημοσιεύει κακοήθη ψεύδη: Εἶναι νομίζω ἀνάξιον, τό νά λαμβάνεται ὑπ’ ὄψιν ἡ ἀπογευματινή αὐτή ἐφημερίς, ἡ ὁποία ἐνόμισεν ὅτι ἔργον αὐτῆς εἶναι νά κατασυκοφαντῇ κάθε πολιτικήν ἀξίαν τοῦ τόπου (...). Ἡ ἐφημερίς αὐτή διαρκῶς δημοσιεύει ψευδολογίας κακοήθεις καί ἐναντίον μου. Καί εἰς τό χθεσινόν ἀκόμη ἄρθρον, τό ὁποῖον ἀνέφερεν ὁ ἀξιότιμος συνάδελφος, γράφει ὅτι διά χρημάτων πλουσίων φίλων μου ἐκδίδεται ἐφημερίς προπαγανδίζουσα μαρξιστικάς ἰδέας ...4

Η εφημερίδα «Δημοκρατία» ως έντυπο βήμα έκφρασης του Αλέξανδρου Παπαναστασίου Η εφημερίδα Δημοκρατία άρχισε να εκδίδεται στις 21 Οκτωβρίου 1923, ως εβδομαδιαία, με διευθυντή τον Σπύρο Μελά. Στο κύριο άρθρο του πρώτου φύλλου της έγραφε: Θέλομεν μιάν Δημοκρατίαν λευκήν, λαϊκήν, φωτεινήν, μεστήν δικαιοσύνης, φιλοκοινωνικήν, ἀνθρωπιστικήν, (...) καύχημα ὅλων τῶν Ἑλλήνων. Από το 4ο φύλλο της, στις 11.11.1923, η εφημερίδα έγινε ημερήσια, ενώ στο φύλλο της 25ης Μαρτίου 1924, η Δημοκρατία δημοσίευσε τον ύμνο προς τη Δημοκρατία, του Σωτ. Σκίπη: Ἀπό τά βάθη τῶν αἰώνων Δημοκρατία ξεκινᾶς ... Από τον Μάιο του 1925, τη διεύθυνση της Δημοκρατίας ανέλαβαν οι αδελφοί Ανδρέας και Δημήτριος Πουρνάρας και κάτω από τον τίτλο τέθηκε ο υπότιτλος: «Καθημερινή Πρωινή Λαϊκή Εφημερίς». Επί δικτατορίας Παγκάλου της επιβλήθηκε προληπτική λογοκρισία και στη θέση των «λευκών χώρων», η σύνταξη έθετε φράσεις όπως «η Δημοκρατία Δεσμώτης», «Η τραγική κωμωδία», κ.λπ. Με τη Δημοκρατία, που έπαψε οριστικά να εκδίδεται στις 26.2.1927, συνεργάστηκαν επιφανείς δημοσιογράφοι και λογοτέχνες όπως ο Σπύρος Μουσούρης, 3. Εφ. Αθήναι, 15.2.1926. 4. Αγόρευση στη Βουλή, 23.3.1934.

200


Η εφημερίδα «Δημοκρατία, όργανον της Δημοκρατικής Ενώσεως της Ελλάδος» 25 Μαρτίου 1924.

ο Διονύσιος Κόκκινος, ο Άλκης Θρύλος, ο Κωστής Μπαστιάς, ο Δημήτριος Βουτυράς, ο Πέτρος Χάρης, ο Κλέων Παράσχος, ο Τέλος Άγρας και λοιποί. Κύριος αρθρογράφος της Δημοκρατίας ήταν πάντως ο Παπαναστασίου που εμφανιζόταν και ως υπεύθυνος μέχρι τις 26.10.1925, οπότε η εφημερίδα παύθηκε για ένα δεκαπενθήμερο. Λειτούργησε ως το έντυπο βήμα έκφρασης του Παπαναστασίου, γεγονός που επιβεβαιώνεται εμφατικά και από τα λόγια του ίδιου: ...ὅλη ἡ κατά τῆς δικτατορίας ἀρθρογραφία τῆς «Δημοκρατίας» ἦτο σύμφωνος πρός τήν κατεύθυνσιν, τήν ὁποίαν ἐγώ ἔχω δώσει, δικαιούμενος εἰς τοῦτο δυνάμει εἰδικοῦ συμβολαίου ...5 Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι τον Παπαναστασίου υποστήριζε ουσιαστικά και την απογευματινή εφημερίδα Εσπέρα, η οποία κυκλοφόρησε το πρώτο της φύλλο στις 7 Νοεμβρίου 1925 (με διευθυντή σύνταξης τον Κωστή Μπαστιά) και έπαψε οριστικά να εκδίδεται στις 8 Μαρτίου 1926, υπό το καθεστώς της δικτατορίας Παγκάλου. 5. Εφ. Αθήναι, 15.2.1926.

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΣΧΕΣΗ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΜΕ ΤΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΗΣ* [Γιώργος Αναστασιάδης] Η ιστορική συνάντηση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου και της Θεσσαλονίκης, σημαντική και πολύχρονη (αρχίζει το 1913 και τελειώνει το 1936), αξίζει να προσεχθεί περισσότερο από την ιστοριογραφία μας: όχι μόνο διότι σφραγίζεται από την καθοριστική συμβολή του στην ανοικοδόμηση της πόλης και στη δημιουργία του Πανεπιστημίου της αλλά και για τις συγκεκριμένες αρχές και αξίες που διέπουν ολόκληρη τη διαδρομή της. Απ’ όλο το έργο που αφιερώνει στην πόλη και από το λόγο που αρθρώνει γι’ αυτήν ο Παπαναστασίου αναδύεται, μέσα και από το ειδικό ιστορικό βάρος της Θεσσαλονίκης, το ηθικό και πνευματικό περιεχόμενο της πολιτικής σκέψης και πράξης του στην πολυκύμαντη Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Μιλώντας στην πλατεία Ελευθερίας στις 19 Ιανουαρίου 1936 –στον τελευταίο προεκλογικό λόγο της ζωής του στη Θεσσαλονίκη–, θα τονίσει και τα εξής: ... Γνωρίζετε ἀπό τό παρελθόν ποίαν ἰδιαιτέραν σημασίαν ἀποδίδω εἰς τό πολιτικόν φρόνημα τοῦ λαοῦ τοῦ βορείου τμήματος τοῦ κράτους, καί ἰδίως τῆς Θεσσαλονίκης, τό ὁποῖον πλέον ἤ ἅπαξ ἤσκησεν εὐεργετικήν ἐπίδρασιν εἰς τάς τύχας τοῦ ἔθνους ... Εἴτε διότι ἔχετε τό πλεονέκτημα νά μήν ἔχουν ἀναπτυχθῆ μεταξύ σας προσωπικοί καί κομματικοί δεσμοί ἤ νά μήν ἔχουν ἀναπτυχθῆ εἰς τόν βαθμόν πού ὑπάρχει στά παλαιά τμήματα τοῦ κράτους, εἴτε διότι ἐδῶ ὑπάρχουν μεγάλα οἰκονομικά καί κοινωνικά προβλήματα πού ἐνδιαφέρουν ἀμεσώτερον καί συγκινοῦν περισσότερον τάς μεγάλας λαϊκάς μάζας, εἴτε διότι εὑρίσκεσθε στά μεθόρια τοῦ κράτους καί πολλά δεινά ὑπέστητε ἀπό τούς πολέμους, *Το κείμενο δημοσιεύτηκε στο βιβλίο του Γ. Αναστασιάδη, Η Θεσσαλονίκη στις συμπληγάδες του 20ού αιώνα (2005).

202


ἐσυνηθίσατε νά κρίνετε, περισσότερον ἀπ’ ὅ,τι συνήθως συμβαίνει, ἀπό ὑψηλοτέρας σκοπιᾶς τά πολιτικά πράγματα τοῦ τόπου καί νά σχηματίζετε τήν πολιτικήν σας γνώμην, βασιζόμενοι σέ γενικώτερες ἀρχές καί στήν αἴσθηση τοῦ γενικωτέρου συμφέροντος ... Αυτή η αίσθηση του «γενικωτέρου συμφέροντος», αυτή η «υψηλοτέρα σκοπιά» της πολιτικής που διέπει, κατά τον Παπαναστασίου, τη συμπεριφορά των βορειοελλαδιτών και ιδίως των Θεσσαλονικέων, μας παρέχει ίσως το «κλειδί» για να κατανοήσουμε και να ερμηνεύσουμε τη δημιουργική σχέση Παπαναστασίου και πόλης.

Αλέξανδρος Παπαναστασίου, σε νεαρά ηλικία.

Όλα θα αρχίσουν το 1913, όταν ο Παπαναστασίου (αμέσως μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913, στους οποίους είχε μετάσχει ως εθελοντής) έρχεται στη Θεσσαλονίκη, σε ηλικία 37 ετών, επικεφαλής κυβερνητικής επιτροπής που η αποστολή της ήταν να μελετήσει την ιδιοκτησία της γης στη Μακεδονία.

ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

203

Από το ξενοδοχείο «Σπλέντιτ» ο Παπαναστασίου γράφει την 1.9.1913 προς τη μητέρα και την αδελφή του: ... Ἡ Θεσσαλονίκη τώρα δέν ἔχει τήν ἀνήσυχον καί πολυτάραχον ὄψιν τῶν πρώτων ἡμερῶν τῆς καταλήψεως. Ἀπηλλάγη ἀπό τήν ἀσχήμιαν τῶν Βουλγάρων καί ἀπό τόν καταυλισμόν τῶν στρατιωτῶν. Εἶναι τώρα ὡραιότερη. Καί ἐννοῶ τήν παραλιακήν ὁδόν ἡ ὁποία μόνη εἶναι εὐρωπαϊκή καί ἕνα-δύο ἄλλους δρόμους ... Κάθομαι εἰς τό ξενοδοχεῖον «Splendid». Ἀπό τό παράθυρό μου φαίνεται ὁ θαυμάσιος Θερμαϊκός κόλπος, τόν ὁποῖο δέν χορταίνω νά βλέπω (...). Τί τά θέλετε, μοῦ ἀρέσει ὑπερβολικά αὐτή ἡ πόλις. Ἀκόμη δέν ἠμπορῶ νά πιστέψω ὅτι ἀνήκει σέ μᾶς ... Σ’ αυτή τη γοητευτική πόλη - «Ιανό» θα ξαναστείλουν τον Παπαναστασίου οι «άνεμοι» του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και οι «κυκλώνες» του Εθνικού Διχασμού, τρία χρόνια μετά (Δεκέμβριος 1916). Η Κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης του Ελευθέριου Βενιζέλου θα τον διορίσει τον Μάρτιο του 1917 διοικητή των Ιονίων Νήσων. Ήδη ο Παπαναστασίου είχε πάρει θέση υπέρ του εγχειρήματος της Θεσσαλονίκης, γράφοντας με τη γνωστή του παρρησία στις 24.10.16 ότι το κίνημα της Εθνικής Αμύνης υπήρξε: (...) ὁρμέμφυτος πρᾶξις στοιχειώδους ἀμύνης. Ἐξερράγη ἀφοῦ ἐναυάγησαν ὅλαι αἱ προσπάθειαι ὅπως μεταβάλῃ πολιτικήν τό ἐπίσημον κράτος ... Ο Παπαναστασίου ήταν ήδη υπουργός Συγκοινωνιών στην κυβέρνηση Ελευθερίου Βενιζέλου, όταν τον Αύγουστο του 1917 ξέσπασε η μεγάλη πυρκαγιά στην πόλη, που αποτέφρωσε στο ιστορικό κέντρο της 4.300 κτήρια, δημιουργώντας μια πυρίκαυστο ζώνη 1.600.000 τ.μ. και αφήνοντας 70.000 άστεγους πυροπαθείς, Εβραίους στη μεγάλη πλειοψηφία τους. Το υπουργείο του Παπαναστασίου επιφορτίστηκε με τον ανασχεδιασμό και την ανοικοδόμηση της πόλης. Ο ίδιος, όχι μόνο αντιμετώπισε με επιτυχία τις δυσκολίες της κτηματογράφησης και εισήγαγε το σύστημα του αναγκαστικού συνεταιρισμού των ιδιοκτητών, προετοιμάζοντας έτσι την πόλη για την εφαρμογή ενός καινοτόμου πολεοδομικού σχεδίου, αλλά απέδειξε ότι διαθέτει και επίγνωση του οικουμενικού χαρακτήρα της πολιτιστικής κληρονομιάς: ... Λυπᾶμαι διότι πολλά ἀπό τά (μουσουλμανικά) μνημεῖα ἐκολοβώθησαν διά τῆς κατεδαφίσεως τῶν μιναρέδων. Παραδέχομαι ὡς ὀρθήν καί λογικήν τήν κατεδάφισιν τῶν μιναρέδων τῶν παλαιῶν χριστιανικῶν ἐκκλησιῶν πού εἶχαν μεταβληθῆ εἰς τζαμιά. Ἀλλά τό κρήμνισμα τῶν μιναρέδων τῶν τζαμιῶν πού

204


προσαρμόζοντο τόσον εἰς αὐτά ἀποτελεῖ βάναυσον πρᾶξιν προκληθεῖσαν ἀπό ἀνόητον σωβινισμόν. Ἐφαντάσθησαν οἱ διατάζοντες τήν κατεδάφισιν ὅτι ἔτσι ἐξαφανίζονται τά ἴχνη τῆς τουρκικῆς κατακτήσεως. Ἀλλ’ ἡ ἱστορία δέν διαγράφεται μέ τήν κατεδάφισιν ἀθώων μνημείων τά ὁποῖα ἐκαλλώπιζον τήν πόλιν. Οἱ Τοῦρκοι ἐπέδειξαν μεγαλύτερον σεβασμόν εἰς τά δικά μας μνημεῖα. Τό γεγονός ὅτι τά Ἑλληνικά μνημεῖα εἶναι πολύ μεγαλύτερης τέχνης ἀπό τά Τουρκικά δέν δικαιολογεῖ τήν κατακρήμνισιν τῶν τελευταίων τά ὁποῖα εἶναι ἐθνικόν κτῆμα, ἔχουν ἀξίαν καί πρέπει νά μένουν σεβαστά. Ἡ ἐξαφάνισις τῶν ἰχνῶν τῆς κατακτήσεως πρέπει νά γίνῃ μόνον διά τῆς ἐξυψώσεως τοῦ ἰδικοῦ μας πολιτισμοῦ. (συνέντευξη στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων, 8.11.25)

Με τον νόμο 823/1917 ο Παπαναστασίου εγκαινιάζει όλες τις ελπιδοφόρες τότε προσπάθειες για τη μεταμόρφωση της παλαιάς πόλης σε σύγχρονη ευρωπαϊκή πολιτεία που θα διατηρούσε τις ανθρώπινές της κλίμακες. Με επίγνωση της ιστορικότητας και της προοπτικής της πόλης συνέστησε διεθνή επιτροπή για την εκπόνηση νέου ρυμοτομικού σχεδίου (Τ. Μόουσον, Ζ. Πλεϋμπέρ, Ε. Εμπράρ, Αγ. Γκίνης, Αρ. Ζάχος, Κ. Κιτσίκης, Κ. Αγγελάκης). Πριν περάσει ένας χρόνος, στις 29.6.1918, το νέο πολεοδομικό σχέδιο της πόλης ήταν έτοιμο. Σε μια από τις συχνές επισκέψεις του στη Θεσσαλονίκη των πρώτων μετά την πυρκαγιά μηνών ο Παπαναστασίου έδωσε μια υπόσχεση, ένα όραμα στους απελπισμένους κατοίκους της: ... Θαρσεῖτε! Ὑπό τήν τέφραν κρύπτεται Φοῖνιξ ἀγήρως [: ἄφθαρτος] θά φτιάξουμε μιά καινούργια πολιτεία ἰσάξια τῆς ἱστορικῆς της ἀξίας. Ἡ Θεσσαλονίκη τοῦ μέλλοντος θά εἶναι τό μαργαριτάρι τοῦ Αἰγαίου ... Στη Βουλή, τον Δεκέμβριο του 1919, θα τονίσει ότι: ἡ ἀνοικοδόμηση τῆς πόλης ἐπιβάλλεται ὄχι μόνο διότι εἶναι μεγαλούπολις, μιά ἱστορική καί ἐξαιρετικοῦ ἐνδιαφέροντος διά τήν Ἑλλάδα πόλις, προικισμένη διά πλείστων θαυμασίων μνημείων ἀλλά καί διότι ἡ κυβέρνησις προβλέπει τό μέλλον τῆς Θεσσαλονίκης «μέγιστον» ... Είναι γνωστό, βέβαια, ότι το σχέδιο αυτό της αναμόρφωσης της πόλης ακρωτηριάστηκε, ιδίως μετά την πολιτική μεταβολή του 1920, εξαιτίας της ενδοτικότητας των κυβερνήσεων σε συμφέροντα ποικιλώνυμων «μεγαλόσχημων» ή ακόμη και σε πιέσεις από το εξωτερικό. Ωστόσο, ο κεντρικός τομέας της πόλης, έστω και με ψαλιδισμένα τα οράματα του Παπαναστασίου και της επιτροπής, απέκτησε ρυμοτομία και «εκσυγχρονισμένη» όψη.


205

Θεσσαλονίκη μετά την πυρκαγιά του 1917. Ο Παπαναστασίου, υπουργός Συγκοινωνιών, έχει ξεκινήσει τις προσπάθειες για την ανοικοδόμηση της πόλης (φωτ. E. Hebrard).

206


Όπως σωστά έχει παρατηρηθεί, το σχετικό με την ανοικοδόμηση πληθωρικό νομοθετικό έργο, η όλη σύλληψη και εφαρμογή του, χωρίς τη φαντασία και την πυγμή των Βενιζέλου και Παπαναστασίου, θα ήταν αδύνατο και να ξεκινήσει ακόμη, αν αναλογιστεί κανείς ότι κατάφεραν να βάλουν τάξη σε μια αληθινή «βαβέλ», μέσα σε 9 μήνες. Και είναι χαρακτηριστικό ότι ο Ελευθέριος Βενιζέλος αισθάνθηκε τότε μέσα στη Βουλή την ανάγκη να σηκωθεί από τη θέση του και να συγχαρεί με ξεχωριστή θερμότητα τον Παπαναστασίου, εντυπωσιασμένος από το εμπεριστατωμένο νομοθετικό έργο που είχε κατατεθεί στο κοινοβούλιο. Λίγα χρόνια μετά και αφού έχει μεσολαβήσει μέσα στο 1922 το Δημοκρατικό Μανιφέστο, η δίκη της Λαμίας και η Τραγωδία του Αιγαίου, θα έλθει η δεύτερη μεγάλη στιγμή στην ιστορική συνάντηση Παπαναστασίου και Θεσσαλονίκης. Στις 24 Μαρτίου 1924 ως πρωθυπουργός, μαζί με την ανακήρυξη της δημοκρατίας, εξαγγέλλει την ίδρυση Πανεπιστημίου στη μακεδονική πρωτεύουσα, επισημαίνοντας ότι: (...) τοῦ πανεπιστημίου τούτου ἡ καλή ὀργάνωσις καί τάς Νέας Χώρας θά ὠφελήσῃ καί τήν ἐπιστημονικήν παρ’ ἡμῖν δρᾶσιν θά προαγάγῃ, συντελοῦσα ἐμμέσως εἰς τήν βελτίωσιν καί τοῦ ἐν Ἀθήναις Πανεπιστημίου ... Οι καταβολές λοιπόν του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης είναι συνυφασμένες με αυτές της δημοκρατίας, και ίσως το γεγονός αυτό να μην είναι άσχετο με τον πρωτοποριακό ρόλο του ιδρύματος στα χρόνια που η χώρα γνώρισε τις αλλεπάλληλες περιπέτειες της πολιτικής και της πνευματικής ελευθερίας. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να θυμίσουμε ότι ο Παπαναστασίου απέδιδε ιδιαίτερη σημασία στον παιδαγωγικό ρόλο του δημοκρατικού πολιτεύματος, πιστεύοντας και διακηρύσσοντας στη Βουλή ότι (...) τό ἀσφαλέστερον θεμέλιον τῆς Δημοκρατίας θά δημιουργηθῇ εἰς τάς ψυχάς τῶν πολιτῶν. Γι’ αυτό και δεν θεωρούσε ποτέ αρκετή την αντικατάσταση του κληρονομικού από τον αιρετό ανώτατο άρχοντα. Στην κοινωνική και πολιτισμική θεμελίωση και διεύρυνση της δημοκρατίας επικεντρωνόταν το πρόταγμά του. Παρά τις αντιδράσεις που συνάντησε και τις νομοθετικές περιπέτειές του, το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης λειτούργησε από το 1926 και βάδισε με σοβαρότητα και υπευθυνότητα –όσο του το επέτρεψαν βέβαια οι συμπληγάδες της πολιτικής μας ιστορίας και οι «εγγενείς δυσχέρειες»– στους δρόμους που ο ιδρυτής του είχε οραματιστεί: Η Φιλοσοφική του Σχολή, π.χ., έγινε το προπύργιο του δημοτικισμού και των νέων ιδεών. Αλλά ο Παπαναστασίου δεν συνέβαλε μόνο στην ίδρυση του Πανεπιστημίου. Στήριξε και την ολοκλήρωσή του στα κρίσιμα χρόνια 1928-1929, προβλέποντας


207

Ο ανδριάντας του Αλέξανδρου Παπαναστασίου στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

208


την ίδρυση εδρών σλαβικών και βαλκανικών ιστορικών και φιλολογικών σπουδών και προτείνοντας την ίδρυση Βαλκανικού Ινστιτούτου. (...) Ἡ Θεσσαλονίκη, θα γράψει το 1928, ἔχει ἀνάγκη πλήρους Πανεπιστημίου ὄχι μόνο διά τήν μελέτην τῶν ζητημάτων τῆς Μακεδονίας ... Και το 1931, μιλώντας σε πυκνό και εκλεκτό ακροατήριο στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου, θα τονίσει ότι (...) τό Πανεπιστήμιον Θεσσαλονίκης δέν ἱδρύθη μόνον διά νά προαγάγῃ εἰς τήν Ἑλλάδα τήν ἐπιστημονικήν ἔρευναν καί νά ἐξαπλώσει τά ἐπιστημονικά φῶτα εἰδικώτερον εἰς τήν Β. Ἑλλάδα, ἀλλά καί διά νά μᾶς φέρει εἰς στενοτέραν πνευματικήν προσέγγισιν μέ τούς Βαλκανικούς λαούς, νά μεταδώσῃ εἰς αὐτούς τόν ἰδικόν μας πνευματικόν πολιτισμόν καί νά μεταγγίσῃ εἰς ἡμᾶς τόν ἰδικόν τους (Εφημερίς των Βαλκανίων, 13.11.1931). Ο Παπαναστασίου, επιζητώντας τον ριζικό αναπροσανατολισμό της ελληνικής εξωτερικής πολιτικής, υπήρξε εμπνευστής και οργανωτής των τεσσάρων βαλκανικών διασκέψεων (1929-1933). Οι διασκέψεις αυτές διευκόλυναν την προσέγγιση και τη συνεννόηση των βαλκανικών λαών σε χρόνια δύσκολα. Ο ίδιος υπήρξε η «ψυχή» της Δ΄ Βαλκανικής Διάσκεψης στη Θεσσαλονίκη στις 5-12 Νοεμβρίου του 1933. Κηρύσσοντας την έναρξη των εργασιών που έγιναν στην αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου της, μίλησε εμπνευσμένα για τη δημιουργική σύζευξη της αρχαίας φιλοσοφίας, του πανεπιστημίου της πόλης και της βαλκανικής συνεργασίας: ... Τό Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης εἶναι νεώτατον ἀλλά φέρει τό ὄνομα ἑνός ἀπό τούς ἀρχαιότερους φιλοσόφους τοῦ κόσμου. Φιλόσοφος, ὁ ὁποῖος ἤσκησε μεγίστην ἐπίδρασιν εἰς τήν πνευματικήν ἐξέλιξιν τῆς ἀνθρωπότητος. Τό γεγονός ὅτι στεγαζόμεθα εἰς αὐτό τό τέμενος τῶν Μουσῶν πού φέρει τό ὄνομα τοῦ Ἀριστοτέλους μᾶς ἐπιβάλλει περισσότερον τήν ὑποχρέωσιν νά προσπαθήσωμεν νά στηρίξωμεν καί νά διατυπώσωμεν ὅσο τό δυνατόν περισσότερον ἐπιστημονικῶς τίς ἀποφάσεις μας καί νά μή χάσωμε ἀπό τούς ὀφθαλμούς μας τόν τελικόν σκοπόν: τήν Βαλκανικήν Ἕνωσιν (...). Ἡ διάσκεψη τῆς Θεσσαλονίκης πρέπει νά θεωρηθῇ τό οὐράνιον τόξον εἰς τόν οὐρανόν τῶν Βαλκανίων. Πρέπει νά ἐπιβάλῃ τήν ὁλοκληρωτικήν χειραφέτησιν τῶν Βαλκανικῶν κρατῶν ἀπό πᾶσαν ξένην ἐπιρροήν ... Τα αποτελέσματα της Δ΄ Βαλκανικής Διασκέψης συνοψίζονταν στην ακόλουθη δήλωση στις 11.11.1933: ... Ἡ συμφωνία μας στήν πολιτική προσέγγιση καί οἱ ἀντίστοιχες ἀποφάσεις μας πού υἱοθετήθηκαν ὁμόφωνα, ἀρκοῦν γιά νά δώσουν σ’ αὐτή τήν Διάσκεψη μιά ἐξαιρετική θέση στή σειρά τῶν Βαλκανικῶν Διασκέψεων. Ἡ ἀπόφασή μας


209

γιά τήν οἰκονομική συνεργασία δείχνει ὅτι ἐδῶ στή Θεσσαλονίκη συνετελέσθη ἕνα βῆμα πρός τά ἐμπρός. Τα όσα επακολούθησαν βέβαια στην παγκόσμια σκηνή, ιδίως στη ζοφερή δεκαετία 1935-1945, μας κάνουν ίσως να βλέπουμε σήμερα το όραμα Παπαναστασίου για τη βαλκανική προσέγγιση, μέσα από τη διαμόρφωση μιας κοινής βαλκανικής συνείδησης, ως ανεδαφικό ιδεαλισμό. Η αξιολόγηση αυτή όμως είναι άδικη, διότι παραβλέπει τη δυναμική του βαλκανικού πολιτικού λόγου, μια ιστορική κατάκτηση που αναπτύχθηκε χάρη και στον Παπαναστασίου και απορροφήθηκε από τις εξελίξεις, αλλά μέχρι σήμερα λειτουργεί ως υπόβαθροπρότυπο, προς το οποίο πρέπει να τείνει η βαλκανική συνεργασία. Ως ιστορική δεξαμενή, από την οποία πρέπει να αντλήσουν «ζέον ύδωρ» για την απαιτούμενη ιστορική υπέρβαση όλοι οι λαοί της Βαλκανικής. Είναι αξιοσημείωτο, π.χ., για να επιστρέψουμε στην Βαλκανική Διάσκεψη της Θεσσαλονίκης, το τηλεγράφημα που στέλνει στον Παπαναστασίου ο Μουσταφά Κεμάλ στις 3.11.1933 και στο οποίο γράφει επί λέξει: ... Λίαν συγκεκινημένος δι’ εὐγενές σας τηλεγράφημα καί τήν χειρονομία σας νά μέ τιμήσετε [εννοεί τα αποκαλυπτήρια της μαρμάρινης επιγραφής που έγιναν τότε στο σπίτι του Μουσταφά Κεμάλ στη Θεσσαλονίκη] μιά ἐπί πλέον ἀπόδειξις τῆς ὡραίας καί ἀπαρασαλεύτου ἑλληνοτουρκικῆς φιλίας. [Εδώ θα ανοίξουμε μια μικρή παρένθεση για να θυμίσουμε ότι, σύμφωνα με εκμυστήρευση του Παπαναστασίου, ο Κεμάλ φέρεται να του έχει πει το 1931 στην Κωνσταντινούπολη: (...) ἄν πραγματοποιηθοῦν οἱ ἰδέες σου, σοῦ ὑπόσχομαι ὅτι θά παραχωρήσω τήν Κωνσταντινούπολη μέ τήν περιοχή της, ὡς πρωτεύουσα τῆς Βαλκανικῆς Ὁμοσπονδίας (...). Πολύ ωραίο βέβαια για να είναι αληθινό –ως σκέψη και ως πραγματικότητα–, αλλά, ωστόσο, ενδεικτικό για το εύρος των ονείρων στα Βαλκάνια του Μεσοπολέμου που βρήκαν στο πρόσωπο του Παπαναστασίου έναν πρωτοπόρο και ακάματο «ιεραπόστολο»]. Ένα άλλο αξιομνημόνευτο στοιχείο από τη Βαλκανική Διάσκεψη της Θεσσαλονίκης ήταν η συγκρότηση «επιτροπής πνευματικής προσέγγισης». Η επιτροπή αυτή απαρτίστηκε από επιφανείς πνευματικές προσωπικότητες της εποχής (Στ. Κυριακίδης, Αλ. Δελμούζος, Χαρ. Θεοδωρίδης, κ.ά.) και διατύπωσε την πρόταση να ιδρυθεί σε κάθε πανεπιστήμιο των βαλκανικών κρατών έδρα Βαλκανικού Πολιτισμού. Στη διαχρονική σχέση του Παπαναστασίου με τη Θεσσαλονίκη υπάρχουν όμως και άλλες ενδιαφέρουσες στιγμές: στήριξε από την αρχή το θεσμό της ΔΕΘ (βλ., π.χ., άρθρο του στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων της 22.9.1930),

210


στάθηκε επανειλημμένα στο πλευρό των Εβραίων της πόλης, καταδικάζοντας απερίφραστα τις αντισημιτικές ενέργειες της φασιστικής οργάνωσης «ΕΕΕ» (1931) και υποστήριξε με ιδιαίτερη ευαισθησία τους πρόσφυγες, ιδίως στην πόλη που ονομάστηκε και υπήρξε «πρωτεύουσα των προσφύγων». Στις 30.7.1924 δηλώνει στην εφ. Εφημερίς των Βαλκανίων (που τον υποστήριξε πιστά μέχρι το θάνατό του και αποτελούσε τακτικό δημόσιο βήμα για την έκφραση των θέσεων του...): (...) θεωρῶ τό ζήτημα τῆς ἐγκατάστασης τῶν προσφύγων ὡς ἀγῶνα ἀπελευθερωτικόν. Μακεδονία ἴσον ὅλη ἡ Ἑλλάς. Θ’ ἀρχίσωμεν πρῶτον ἀπ’ αὐτήν διότι αὐτή εἶναι πλέον τό θεμέλιον τῆς χώρας ... Οι δεσμοί λοιπόν του Παπαναστασίου με τη Θεσσαλονίκη ήταν πολλαπλοί και συνυφασμένοι με την ιστορική φυσιογνωμία της που ο ίδιος θεωρούσε ως πηγή έμπνευσης.

Η σειρά των τριών γραμματοσήμων με τα οποία τα Ελληνικά Ταχυδρομεία τίμησαν τα πενηντάχρονα του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.

Τον Σεπτέμβριο του 1924, στο ερώτημα, γιατί επελέγη η Θεσσαλονίκη ως τόπος του πανελληνίου συνεδρίου της «Δημοκρατικής Ενώσεως», δηλαδή του κομματικού σχηματισμού, του οποίου ήταν ιδρυτής και αρχηγός ο ίδιος, απαντά: ... Τά ὑπάρχοντα Μακεδονικά ζητήματα μᾶς καλοῦν νά ἔλθωμεν ἐδῶ εἰς τήν Θεσσαλονίκη, ὡς εἰς μίαν κοιτίδα τῶν δημοκρατικῶν ἰδεωδῶν καί νά ἐμπνευσθοῦμε περισσότερον διά τούς πολιτικούς καί ἰδεολογικούς ἀγῶνες μας. Ἡ ἐπιλογή τῆς πόλης δέν ἦτο τυχαία ...


211

Όπως, άλλωστε, δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι από τη Θεσσαλονίκη, τον Δεκέμβριο του 1935, ο Παπαναστασίου θα διακηρύξει την ανάγκη ... νά γίνῃ ἐπιτέλους μιά ἐπανάστασις τῶν ψυχῶν καί τῶν πνευμάτων κατά τῆς βίας, τῆς ἀνηθικότητος καί τῆς κομματικῆς ἰδιοτέλειας καί τῆς ἀποσυνθέσεως τοῦ κράτους ... Αυτή την «επανάσταση των ψυχών και των πνευμάτων» που κηρύσσει ο Παπαναστασίου από τη Θεσσαλονίκη δεν θα του επιτρέψει η μοίρα να προωθήσει στη σφαίρα των ιδεών, όπου, όπως εύστοχα έχει γραφεί (Γ. Βεντήρης) είχε το τάλαντον τῆς πτήσεως καί τήν ἱκανότητα (...) νά σκορπίζῃ στόν τόπο, φῶς, ἐπιστήμη καί ἀρετή, ὅσο ὅλα μαζί τά ἑλληνικά διδακτήρια. Ο Παπαναστασίου υπήρξε ένας από τους σπάνιους πολιτικούς ηγέτες που χωρίς τοπικιστικά σύνδρομα και μικροπολιτικές αντιλήψεις, συνέλαβε και ανέδειξε το ρόλο, τον πολιτισμό, τον ιστορικό χαρακτήρα και την προοπτική ενός ελληνικού τόπου, στην προκειμένη περίπτωση μιας πόλης. Μιας πόλης που αποδείχτηκε πράγματι «Φοίνικας άφθαρτος». Στις ρίζες αυτής της πόλης-Φοίνικα υπάρχει το πνεύμα και η καρδιά του Αλέξανδρου Παπαναστασίου που και αυτός, «Φοίνικας άφθαρτος» στην πολιτική μας ιστορία, παραμένει πάντα επίκαιρος μέσα από τα οράματα και τον πολιτικό του λόγο.

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ - Απάνθισμα [Γιώργος Αναστασιάδης] Οι αναφορές και μαρτυρίες για τον Αλ. Παπαναστασίου που ανιχνεύονται σε σημαντικά κείμενα λογοτεχνίας και χρονογραφίας συνθέτουν ένα απάνθισμα που προσφέρει, μέσα από τη λογοτεχνική ματιά, το «άρωμα», την αύρα της Ιστορίας, συμπληρώνοντας έτσι το πορτρέτο του κορυφαίου πολιτικού. Το απάνθισμα περιέχει αποσπάσματα από κείμενα του Γ. Θεοτοκά και από βιβλία των Κ. Μπαστιά, Β. Διαμαντόπουλου, Π. Δέλτα, Γ. Σεφέρη, Αλ. Αργυρίου, Ν. Θέμελη, Τ. Αθανασιάδη, παραθέματα από επιστολή του Δ. Γληνού και από κείμενο (δημοσιευμένο στο Ελεύθερον Βήμα) του Άγγ. Τερζάκη.

Θαυμάζω την ιστορική διαίσθηση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου ... Ἄν δέν ἀνοίξουν οἱ γειτονικές πόρτες δέν θά μπορέσουμε νά προκόψουμε. Μονάχα δύο ἄνθρωποι τό κατάλαβαν, δύο ἄνθρωποι πού βλέπουν πολύ μακρύτερα ἀπό τούς ἄλλους, ὁ Βενιζέλος καί ὁ Παπαναστασίου. Ὁ πρῶτος ἔκανε τό πρῶτο βῆμα, τό πιό δύσκολο. Ὁ δεύτερος πῆρε τό ζήτημα πιό πλατιά, ὀνειρεύτηκε μιά Βαλκανική Συμπολιτεία καί ἐργάζεται γιά τήν πραγματοποίησή της. Θαυμάζω αὐτήν τήν προσπάθεια τοῦ Παπαναστασίου, παρά τόν σκεπτικισμό τῆς κοινῆς γνώμης καί τά ἐπιπόλαια σχόλια τῶν ἀντιπάλων του. Νομίζω πώς εἶχε μιά ἱστορική διαίσθηση πού θά λαμπρύνῃ τό ὄνομά του σέ μεταγενέστερους χρόνους. (...) Ἡ Βαλκανική, ἡ Ἀνατολική Συμπολιτεία, ὅταν ἔρθῃ ἡ ὥρα της, θά εἶναι μία σύνθεση ἀντιθέσεων (...) πού θά δεκαπλασιάσει τίς δημιουργικές ἱκανότητες τῶν ἀνατολικῶν ἐθνῶν. Καί ἴσως τότε, μονάχα τότε, θά φανερωθῇ ἡ πνευματική ἀποστολή τοῦ νέου Ἑλληνισμοῦ... [Γ. Θεοτοκάς, Στοχασμοί και θέσεις. Πολιτικά κείμενα 1925-1966, τόμ. Α΄ 1925-1949 (Αθήνα 1996), σελ. 208, εφ. Δημοκρατία, 11.12.1932]

214


Ήταν ένας από τους εκλεκτούς, (...) με επίδραση βαθιά κυρίως στους νέους του καιρού του ... ... Γιά τούς ἀνθρώπους τῆς γενεᾶς μου, γύρω στά εἴκοσί τους χρόνια, ὁ Ἀλέξανδρος Παπαναστασίου ἦταν κάτι σπουδαιότερο ἀπό ἕναν κοινό πολιτικό ἀρχηγό. Ἦταν πρίν ἀπ’ ὅλα μιά ἠθική φυσιογνωμία πού ἐνέπνεε τόν τέλειο σεβασμό καί πού μετέδιδε σέ ὅσους τόν πλησίαζαν ἕνα αἴσθημα ἀξιοπρέπειας καί ἐμπιστοσύνης. Ἦταν μιά πνευματική μορφή, πλατιά καί βαθιά καλλιεργημένη, μέ ἐνδιαφέροντα πού ἁπλωνότανε σέ ὅλη τή σφαῖρα τῶν θεωρητικῶν ἐπιστημῶν, τῆς φιλοσοφίας, τῶν γραμμάτων καί τῆς τέχνης. Ἦταν ἕνα μυαλό ζωηρό, διάπλατα ἀνοιχτό στά καινούρια ρεύματα καί πάντα ἔγκυρο, χωρίς κανένα ἴχνος ἐρασιτεχνισμοῦ, παρά τήν ἐξαιρετική εὐρύτητα τῶν ἀπασχολήσεών του. Ἦταν μιά πνοή αἰσιοδοξίας, ὄχι ὅμως οὐτοπιστική ἀλλά στηριγμένη στά δεδομένα τῆς ζωῆς, σέ πράγματα χειροπιαστά πού, ἄν θέλαμε, θά μπορούσαμε νά τά εἴχαμε κατευθύνει σέ ἄλλους δρόμους ἀπό ἐκείνους πού πῆραν. Ἦταν ἕνα συγκροτημένο σύνολο ἀπό ἰδέες θετικές καί γόνιμες πού ἀφοροῦσαν τόν συγχρονισμό τῆς κοινωνίας μας, τήν ἀνασυγκρότηση τοῦ τόπου, τήν ἀναμόρφωση τῆς παιδείας, τήν ἀλληλεγγύη πρός τούς ἀδυνάτους, τήν μεθοδική ἐξύψωση τῆς ζωῆς τῆς ἐργατικῆς καί τῆς ἀγροτικῆς τάξης, τήν εἰλικρινῆ ἐφαρμογή τῶν δημοκρατικῶν ἀρχῶν, τή διεθνῆ συνεργασία, τήν ὁμοσπονδιακή ἕνωση τῶν λαῶν τῆς Νοτιοανατολικῆς Εὐρώπης, ἕνωση βασιζόμενη στήν ἐλευθερία καί τόν ἀμοιβαῖο σεβασμό. Ἦταν ἕνας ἀπό τούς ἐκλεκτούς ἀνθρώπους πού εἴδαμε στήν Ἑλλάδα, ἀπό ἐκείνους τούς ἀνθρώπους πού, μονάχα μέ τήν παρουσία τους, βοηθοῦν τόν τόπο νά γίνῃ καλύτερος. Ὁ Ἀλέξανδρος Παπαναστασίου καί οἱ πιστοί του φίλοι –ἀνάμεσα στούς ὁποίους προεξεῖχαν ὁ Κ. Τριανταφυλλόπουλος καί ὁ Ἀλ. Δελμοῦζος– ἀποτελοῦσαν, ἀληθινά, στήν Ἑλλάδα μιά σχολή, μέ τή ζωντανότερη ἔννοια τοῦ ὅρου, μιά σχολή πολιτικῆς καί κοινωνικῆς μελέτης καί δράσης, μιά ἀληθινή ἑλληνική elite πού κοντά της οἱ νέοι πήγαιναν νά αὐξήσουν καί νά συγχρονίσουν τίς γνώσεις τους, καί νά πάρουν παραδείγματα ἀνεξαρτησίας, γενναιότητας καί πνευματικῆς ἀκεραιότητας. (...) Ἐκ τῶν ὑστέρων, ὁ μελετητής τῆς σύγχρονής μας ἱστορίας θά πῇ κατά πᾶσα πιθανότητα ὅτι ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου προέτρεχε ἀπό τούς σύγχρονούς του Ἕλληνες καί δέν κατόρθωσε νά στεριώσῃ τό ἔργο του στή συνείδησή τους. Ἡ ἐπίδρασή του ὅμως ὑπῆρξε βαθιά, κυρίως στούς νέους τοῦ καιροῦ του, τό πέρασμά του ἀλησμόνητο καί ἡ ἀπουσία του ὀδυνηρά αἰσθητή, τά χρόνια πού ἀκολούθησαν τό θάνατό του. Ἔλειψε τότε ὁ ἄνθρωπος πού ἀντιπροσώπευε στήν Ἑλλάδα μέ τρόπο ἀδιάβλητο τό γνήσιο πνεῦμα τῆς προοδευτικῆς κοινωνικῆς Δημοκρατίας καί πού ἤξερε

ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ - ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ

215

νά χαράζει μέ σαφήνεια τά ὅρια καί πρός τά δεξιά καί πρός τήν ἄκρα ἀριστερά. Πιστεύω ὅτι ἄν ἡ Κατοχή ἔβρισκε ζωντανό τόν Ἀλ. Παπαναστασίου, ὁλόκληρο τό ἀντιστασιακό κίνημα μπορεῖ νά εἶχε λάβει, ὑπό τήν ἰσχυρή ἡγεσία του, ἐντελῶς ἄλλο δρόμο ἀπ’ αὐτόν πού ἔλαβε, καί τό Ἔθνος μπορεῖ νά εἶχε ἀποφύγει δεινές συμφορές. Τόν γνώρισα ἀρκετά, παρά τή μεγάλη διαφορά τῆς ἡλικίας καί τόν θυμοῦμαι πάντα μέ ἀγάπη. Ἤθελε νά συναντᾶ νέους πού κάτι προσπαθοῦσαν νά ἐκφράσουν στήν τέχνη ἤ στήν ἐπιστήμη. Τόν ἐνδιέφερε καί τόν εὐχαριστοῦσε νά παρακολουθῇ τίς ἀνησυχίες καί τίς ἀναζητήσεις τῶν νέων γενεῶν. Μᾶς δεχόταν μέ μεγάλη καλοσύνη καί δημιουργοῦσε ἀνετότατα μιάν ἀτμόσφαιρα σχεδόν συντροφική, παλαιός Πρωθυπουργός αὐτός πού κουβέντιαζε γιά πνευματικά ζητήματα μέ χτεσινούς φοιτητές. Θυμοῦμαι πολύ ζωντανά τήν τελευταία μας συνάντηση, λίγο πρίν ἀπό τόν θάνατό του, καί ὁρισμένα λόγια πού μοῦ εἶπε ἐκεῖνο τό βράδυ, λόγια πού, ὅσο περνοῦν τά χρόνια, ἀποκτοῦν περισσότερη βαρύτητα στή μνήμη μου. Εἶχα πάει νά τόν δῶ στό σπίτι του στήν Ἐκάλη καί εἴχαμε βγεῖ γιά ἕνα μικρό περίπατο στούς ἔρημους ἐξοχικούς δρόμους. Ὁ Παπαναστασίου ἦταν κουρασμένος καί πικραμένος. Εἶχε νικηθῆ, τό πολιτικό του ἔργο εἶχε καταρρεύσει, ἡ Δημοκρατία εἶχε συντριβῆ καί τό μέλλον ἦταν ζοφερό ἀπό κάθε ἄποψη, ἐσωτερική καί ἐξωτερική. (...) Μιά μελαγχολική σιγή εἶχε πέσει ἀνάμεσά μας καθώς προχωρούσαμε κάτω ἀπό τίς δεντροστοιχίες. Τότε ξαφνικά, δέν ξέρω πῶς μοῦ ἦρθε, καί τοῦ ἔθεσα τό ἀκόλουθο ἐρώτημα: – Τί εἶναι αὐτό πού λείπει στόν τόπο μας, κύριε Πρόεδρε; Γιατί εἶναι φανερό πώς μᾶς λείπει κάτι βασικό. Ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου στάθηκε, μέ κοίταξε καί ἀποκρίθηκε ἀδίσταχτα: – Ἡ σκέψη. Ἀμέσως, σάν νά ἤθελε νά προσδιορίσῃ ἀκόμη καλύτερα τήν ἀπάντησή του, τή μετέφρασε γαλλικά, λέγοντας: «la pensée». Νομίζω ὅτι αἰσθάνθηκε αὐθόρμητα τήν ἀνάγκη τῆς αὐστηρῆς ἀκριβολογίας καί τῆς σαφήνειας τῆς γαλλικῆς γλώσσας γιά νά ἐκφράσῃ ἐκεῖνο πού ἤθελε νά πῇ. Καί, καθώς τοῦ ζητοῦσα κάποιαν ἐξήγηση, συνέχισε: – Ἴσως σᾶς φαίνεται περίεργο αὐτό πού εἶπα. Ἀλλά, ὅταν λέω σκέψη, δέν ἐννοῶ τήν μόρφωση πού μπορεῖ ὁ καθείς νά ἀποκτήσῃ, ἄν τοῦ δοθοῦν οἱ εὐκαιρίες. Ἐννοῶ τήν πρωτότυπη, δημιουργική σκέψη. Ἔχουμε ταλέντα ὅλων τῶν εἰδῶν καί μποροῦμε νά ἔχουμε καί ἡρωισμό. Δέν ἔχουμε, ἀκόμα, δική μας σκέψη. Αὐτή εἶναι ἡ βασική ἔλλειψη πού εἶναι αἰσθητή σέ ὅλες τίς ἐκδηλώσεις τῆς

216


νεοελληνικῆς ζωῆς -στήν τέχνη, στό Πανεπιστήμιο, στήν κοινωνική δράση, στήν πολιτική. [Γ. Θεοτοκάς, ό.π., σελ. 813-815, περ. Νέα Εστία, 1.2.1958]

Αντιπροσώπευε το πνεύμα της προοδευτικής Δημοκρατίας. (...) Ήταν πολύ διανοούμενος για τον Έλληνα ψηφοφόρο ... ... Ὁ ἰδεολογικός μας ἡγέτης ἦταν ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου πού ἀντιπροσώπευε τότε τό πνεῦμα τῆς προοδευτικῆς Δημοκρατίας. Αὐτόν πιστεύαμε καί ἀκολουθούσαμε τή «γραμμή» του καθώς λένε. (...) Ὁ Παπαναστασίου μᾶς ἦταν ἀγαπητός σάν ἄνθρωπος, εὐγενικός καί γενναῖος καί ἱκανοποιοῦσε τή νεανική μας δίψα γιά προβληματισμό καί ἰδέες. Ὁ λαός ἀληθινά δέν τόν ἀκολούθησε ποτέ. Ἦταν ἴσως πολύ διανοούμενος γιά τόν Ἕλληνα ψηφοφόρο. Γιά ἐμᾶς ὅμως ἦταν ἀκριβῶς τό εἶδος τοῦ ἀρχηγοῦ πού μᾶς χρειαζότανε τίς ὧρες ἐκεῖνες περισσότερο ἀπό τό καθετί. Φτάναμε ἀκόμη καί στό σπίτι του γιά νά ζητήσουμε παρηγοριά, στριμωχνόμασταν στό σαλόνι του, ὅσοι χωρούσαμε, καί κακοποιούσαμε, νομίζω, ἀρκετά τά ἔπιπλά του. (...) Μετά τό γκρέμισμα τῆς δικτατορίας Παγκάλου, στό σαλόνι τοῦ Παπαναστασίου εἰπώθηκαν λόγια πύρινα, γεμάτα αἰσιοδοξία γιά τό μέλλον τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Τά ἔπιπλα βέβαια κακόπαθαν πάλι, μά ὅλος ὁ κόσμος ἦταν πανευτυχισμένος... [Γ. Θεοτοκάς, ό.π., σελ. 969, εφ. Το Βήμα, 29.4.1962]

Η σημασία του Παπαναστασίου θα μεγαλώση στο μέλλον ... ... Πιστεύω πώς ἡ σημασία τοῦ Παπαναστασίου θά μεγαλώσῃ στό μέλλον καί πώς τό ὄνομά του θά τιμηθῇ πολύ περισσότερο ἀπό ὅσο τιμήθηκε ὅταν ζοῦσε, καθώς συμβαίνει μέ τούς συγγραφεῖς ἐκείνους πού προτρέχουν ἀπό τούς συγχρόνους τους καί ἀποκτοῦν τήν πραγματική τους θέση, στά γράμματα, ἀρκετό καιρό μετά τόν θάνατό τους. Τό πόσο προέτρεχε ὁ Παπαναστασίου φαίνεται ἀπό τό γεγονός, ὅτι, ἤδη στά 1910 (πρίν ἀπό τούς Βαλκανικούς Πολέμους!), ἱδρύοντας γιά πρώτη φορά ἕνα πολιτικό κόμμα, ὅριζε σάν ἕναν ἀπό τούς σκοπούς του «τήν καλλιέργεια φιλικῶν σχέσεων μέ τά Κράτη τοῦ Αἵμου ἐπί σκοπῷ τῶν σχέσεων τούτων εἰς συμπολιτειακάς». Στά 1929 προτείνει ἀπό τό βῆμα τῆς Βουλῆς τήν ἵδρυση Βαλκανικοῦ Ἰνστιτούτου στή Θεσσαλονίκη. Στά 1931 προτείνει τήν ἵδρυση Βαλκανικῆς Κοινῆς Ἀγορᾶς. Ἡ ἰδέα τῆς Βαλκανικῆς Ἑνότητας τόν κατεῖχε σέ ὅλην τήν δημόσια ζωή του, ἦταν ἡ νέα «μεγάλη ἰδέα» του πού ἤθελε νά τήν πραγματοποιήσῃ μέ τά μέσα τοῦ δη-


217

μοκρατικοῦ σοσιαλισμοῦ. Γιά νά τήν ὑπηρετήσῃ, δημιούργησε στά χρόνια τοῦ μεσοπολέμου, τήν κίνηση τῶν Βαλκανικῶν Διασκέψεων πού βρῆκε ἀπήχηση σέ ὅλες τίς χῶρες τοῦ Αἵμου καί πού εἶχε ὡς ἀπώτερο προορισμό της, τήν ἵδρυση μιᾶς Βαλκανικῆς Ὁμοσπονδίας. Αὐτά ὅλα τά ἔπνιξαν πρῶτα οἱ τοπικές δικτατορίες καί ὕστερα ὁ πόλεμος. Δέν ξεχνῶ ὅμως μιάν ἐξομολόγηση πού ἄκουσα ἀπό τό στόμα τοῦ πολιτικοῦ ὁραματιστῆ, στά νιάτα μου: «Θά νιώσετε», μοῦ εἶπε, «μιά ὑπερηφάνεια, ἕνα αἴσθημα μεγαλείου, ὅταν συλλάβετε τήν κοινότητα τοῦ πολιτισμοῦ ὅλων αὐτῶν τῶν λαῶν, ὅταν συνειδητοποιήσετε ὅτι καί ἐσεῖς, σάν Ἕλληνας, συμμετέχετε στή ζωή ἑνός τέτοιου μεγάλου κόσμου (...)». Ἀπό τίς ὑποθῆκες τοῦ Ἀλ. Παπαναστασίου μποροῦμε νά θεωρήσουμε ὡς ἄμεσα πραγματοποιήσιμη τήν ἰδέα ἑνός Βαλκανικοῦ Ἰνστιτούτου πού θά εἶχε ἀκριβῶς ὡς κύριο σκοπό του τή μελέτη τῆς κοινῆς Ἱστορίας καί τῶν κοινῶν πολιτιστικῶν στοιχείων τῶν Ἐθνῶν τῆς Χερσονήσου. [Γ. Θεοτοκάς, ό.π., σελ. 1091-1093, εφ. Το Βήμα, 30.5, 1.6. και 5.6.1965]

Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Η Δημοκρατία είναι η εκλαΐκευσις του Κράτους Ὁ λαός ἔχει φτάσει, χωρίς νά τό ξέρῃ, σέ μιά ἄποψη πού ὑποστήριζε πρίν ἀπό πολλά χρόνια ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου: ὅτι ἡ Δημοκρατία εἶναι «ἡ ἐκλαΐκευσις τοῦ Κράτους». Συστήνω νά διακηρύσσουμε αὐτήν τήν ἔκφραση γιατί λέει πολλά πράγματα καί σημαντικά. Τήν ἀνάλυσή της μᾶς τή δίνει τό ἴδιο τό πρόγραμμα τοῦ κόμματος πού ἵδρυσε ὁ Παπαναστασίου τόν Ἀπρίλιο τοῦ 1922 μέ τόν τίτλο «Δημοκρατική Ἕνωσις» (μέ τόν «ἀπόλυτο σεβασμό πρός τήν ἀνώτατην ἠθικήν ἀξίαν τοῦ ἀνθρώπου»). Αὐτά ὡς πρόγραμμα πολιτικῆς δράσης πρίν ἀπό μισό περίπου αἰῶνα δέν ἦταν νοητά στήν Ἑλλάδα. Ἄν ἐξαιρέσῃ κανείς μικρούς ὁμίλους μορφωμένων ἀνθρώπων, ἡ μᾶζα δέν μποροῦσε νά παρακολουθήσῃ τόν Παπαναστασίου (...). Ἡ δημοκρατική ἰδέα δέν εἶχε ἀκόμα ὡριμάσει στήν Ἑλλάδα ... [Γ. Θεοτοκάς, ό.π., σελ. 1154-1155, εφ. Το Βήμα, 29.5.1966]

218


Ορφανοί από την απουσία του Ελ. Βενιζέλου και του Αλ. Παπαναστασίου Ἡ ἀπουσία τοῦ Ἐλ. Βενιζέλου στά 1936 πού τήν ἀκολούθησε σχεδόν ἀμέσως ἡ ἀπουσία τοῦ Ἀλ. Παπαναστασίου μᾶς ἔκανε νά αἰσθανθοῦμε ὀρφανοί. Ἀπό τότε, τριάντα ὁλόκληρα χρόνια, τό ἔθνος πασχίζει νά ξαναβρῇ τόν δρόμο του ... [Γ. Θεοτοκάς, ό.π., σελ. 1211 – Αδημοσίευτο]

Του άρεσε να ακούει κλασσική μουσική στο ραδιόφωνο ... Ὁ Παπαναστασίου ἐπισκεπτόταν συχνά (... τό 1924) τά γραφεῖα τῆς ἐφημερίδας (Δημοκρατία) καί τό κύριο ἄρθρο ἦταν συνήθως δικό του. Στίς ἐπισκέψεις του ζητοῦσε πάντα καί τόν Κ. Μπαστιᾶ γιατί τοῦ ἄρεσε νά συνομιλεῖ μαζί του. (...) Πολλές φορές τόν εἰδοποιοῦσε νά ἀνέβει τό βράδυ ἀπό τά γραφεῖα τῆς Πανεπιστημίου στό σπίτι του στήν ὁδό Πινδάρου 11. Ἐκεῖ, στό μεγάλο χώλ τοῦ ἐπάνω πατώματος, γεμάτο βιβλιοθῆκες καί πίνακες, ὁ Παπαναστασίου, καθισμένος σέ μιά πολυθρόνα, συνήθιζε νά ἀκούει μουσική στό ραδιόφωνο. Ἀκόμα δέν εἶχε ἱδρυθεῖ Ἑλληνικός ραδιοφωνικός σταθμός καί τοῦ ἄρεσε νά παρακολουθεῖ ξένους σταθμούς ἀπό τήν Γερμανία, τήν Αὐστρία καί τήν Πολωνία πού μετέδιδαν κλασσική μουσική. Αὐτά τά βράδια συζητοῦσε μέ τόν Μπαστιᾶ γιά τήν πολιτική κατάσταση τῆς χώρας καί συχνά τοῦ ὑπαγόρευε τό ἄρθρο του. [Γ. Κ. Μπαστιάς, Κώστας Μπαστιάς. Δημοσιογραφία, Θέατρο, Λογοτεχνία (Αθήνα 2005), σελ. 66]

Αυτά που πιστεύουμε θα εφαρμοστούν στην Ελλάδα μετά 100 χρόνια... Τά γραφεῖα τοῦ Ἐργατοαγροτικοῦ κόμματος στεγαζόταν στό ἰσόγειο διαμέρισμα τοῦ ἐπί τῶν ὁδῶν Βαλαωρίτου καί Ἀμερικῆς οἰκήματος. Ἐκεῖ, κάθε μεσημέρι, μεταξύ 12 καί 2 μ.μ. συναντιόταν ὁ πρόεδρός του, Ἀ. Παπαναστασίου, μέ τούς ἐπιτελεῖς πολιτικούς τοῦ κόμματος καί ἐδέχετο πολῖτες. Κάποιο μεσημέρι, ὁ Ἀν. Μπακάλμπασης εἶπε: – Κύριε Πρόεδρε, ὅπως δείχνουν τά πράγματα, τό κόμμα μας μόνο του δέν θά μπορέσει ποτέ νά ἔρθει στήν Ἀρχή γιά νά ἐφαρμόσουμε τό πρόγραμμά μας. Γι’ αὐτό θά πρέπει νά ἐπιδιώξουμε συνεργασία μέ ἄλλα κόμματα. – Κύριοι, ἀπάντησε ὁ Παπαναστασίου, αὐτά πού πιστεύουμε καί κηρύσσουμε ἐμεῖς θά ἐφαρμοστοῦν στήν Ἑλλάδα μετά ἑκατό χρόνια. Πάρτε το λοιπόν


Στο σπίτι του στην Εκάλη, λίγες μέρες πριν από το θάνατό του, 1936.

219

220


ἀπόφαση ὅτι εἴμαστε Ἀπόστολοι καί σάν κόμμα δέν πρόκειται νά ἀπολαύσουμε τίποτε (ἀπό τά ἀγαθά τῆς ἐξουσίας). [Β. Διαμαντόπουλος, Από την πολιτική και πνευματική ζωή του Αλέξανδρου Παπαναστασίου (Αθήνα 1982), σελ. 88]

Βενιζέλος: Όταν μου μιλά ο Παπαναστάσης τον πιστεύω Κυριακή 22 Αὐγούστου 1921. (...) Στό σπίτι τοῦ Παπαναστασίου μπῆκαν «ἄγνωστοι» καί ἀφοῦ ἔριξαν χάμω καί ἄφησαν ὅλα τά ἀσημικά, ἄδειασαν (...) ὅλα τά συρτάρια τοῦ γραφείου καί σκάλισαν ἀκόμα καί τίς βιβλιοθῆκες, τῶν ὁποίων τά βιβλία βρέθηκαν ριγμένα χάμω καί πῆραν χαρτιά, γράμματα, κ.λπ. ... Στήν τελευταία του πρωθυπουργία, παραμονές ἐκλογῶν τοῦ Μαΐου 1932, τόν Ἐλ. Βενιζέλο ζήτησε νά πλησιάσῃ ὁ Παπαναστασίου πού δέν εἶχε καμίαν ἐλπίδα νά ἐπιτύχῃ μόνος καί πού ἤθελε νά μπῇ στό συνδυασμό τῶν Φιλελευθέρων. Σάν πάντα, ὁ Βενιζέλος τόν δέχθηκε. Ἕνα βράδυ πού γευμάτιζε σπίτι μας, μιλοῦσαν καί συζητοῦσαν γι’ αὐτό, (...) τοῦ εἶπα: – Γιατί τόν δέχεστε κύριε Πρόεδρε; Τί νά τόν κάνετε; Μοῦ ἀποκρίθηκε: – Εἶναι καλό στοιχεῖο. Γιατί νά μήν τόν δεχτῶ; – Γιατί σᾶς πρόδωσε ἐπανειλημμένως. Καί θά σᾶς προδώσῃ πάλι. Γέλασε ὁ Βενιζέλος τό ἀνοιχτόκαρδο παιδικό του γέλιο. – Τό ξέρω, εἶπε καλόκαρδα, μά καί πάλι θά τόν πιστέψω. Ἀνυπόμονα τοῦ εἶπα: – Γιατί δέχεστε, γιατί ἀφήνετε νά σᾶς γελοῦν ἔτσι; Μοῦ ἀποκρίθηκε μέ τό ἴδιο ἀνοιχτόκαρδο χαμόγελο: – Ὅταν μοῦ μιλᾶ ὁ Παπαναστάσης ἤ ἄλλος τόν πιστεύω. Πάντα τόν πιστεύω. Δέν βάζω μέ τό νοῦ μου πώς μπορεῖ νά εἶναι ἀνειλικρινής. Ἐγώ δέν λέγω ψέματα. Γιατί νά ὑποψιαστῶ πώς μοῦ λέγει αὐτός; Κάθε φορά πού ὁ Παπαναστασίου παρουσιάζονταν καί τοῦ ἔλεγε «Αὐτή τή φορά εἰλικρινῶς θέλω νά συνεργαστῶ μαζί σας», μέ παιδική ἀφέλεια ὁ Βενιζέλος τόν δεχόταν, τόν χτυποῦσε στόν ὦμο καί τοῦ ἔλεγε «Τό ξέρω πώς καταβάθος τά ἴδια ἰδανικά μᾶς ὁδηγοῦν ...». [Π. Σ. Δέλτα, Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος, επιμ. Π. Ζάννας (Αθήνα 1979), σελ. 112, 236]


221

Αλ. Παπαναστασίου και Ελ. Βενιζέλος: μέρες εποικοδομητικής συνεργασίας.

Τα είχαν χαμένα ακόμη και άνθρωποι σαν τον Παπαναστασίου Θά ἔλεγες πώς ἡ ἀποτυχία τοῦ Κινήματος (1935) εἶχε κόψει μονομιᾶς ὅλα τά κεφάλια τοῦ δημοκρατικοῦ κόσμου. Ἀκόμη καί ἄνθρωποι σάν τόν Παπαναστασίου, πού λεγότανε Πατέρας τῆς Δημοκρατίας, ἔμοιαζαν νά τά ἔχουν χαμένα ... [Γ. Σεφέρης, Χειρόγραφο Σεπτεμβρίου ’41 (1972), σελ. 22]

222


Ενημερωμένος σε πνευματικά θέματα... ... Η συνέντευξη που παίρνει ο νεαρός λόγιος Γιώργος Βογιατζής από τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου (στο περ. Ρυθμός, 1932) φανερώνει έναν πολιτικό που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αλλαγή του πολιτεύματος το 1924, αρκετά ενημερωμένο στα πνευματικά θέματα. Αποσπώ ένα σημείο που μας ενδιαφέρει ιδιαίτερα καθώς αφορά σε προβληματισμό της εποχής: (...) Θυμᾶμαι μιά συζήτησή μας ἐξ ἀφορμῆς ἑνός τελευταίου βιβλίου ἀξιόλογου νέου ποιητή, γιά τόν ὁποῖο ἡ κριτική εἶχε συμπεράνει ὅτι τά τραγούδια του ἀνήκουν στήν Poésie pure (πρόκειται γιά τό βιβλίο τοῦ Γ. Σεφέρη, «Στροφή», 1931). Μοῦ ἔλεγε: – Ἔχει βέβαια δυνατά μέρη. Ἀλλά τί νά τό κάνεις. Ἡ ποίηση εἶναι τό ὀνειροπόλημα, ἡ ὀνειροπόλα ἀνάμνηση ἀκόμη μιᾶς ὁρισμένης στιγμῆς. Βάση της δέν μπορεῖ παρά νά εἶναι ἡ μουσική ἀοριστία. Ὅταν αὐτή λείπει (...). Ὁ θετικισμός δέν μπορεῖ νά ἀναζητηθῇ στούς στίχους. Γιά δές ἐδῶ. Ἄνοιξε ἕνα βιβλίο πού ἔτυχε μπρός στό γραφεῖο του καί μοῦ διάβασε κάτι στίχους. – Μπορεῖ νά μήν φανερώνουν μιά ἀνήσυχη σκέψη, ἀλλά προδίδουν τόν ποιητή. Ἦταν ἡ «Προσευχή τοῦ Ταπεινοῦ» τοῦ Ζαχαρία Παπαντωνίου ... [Αλ. Αργυρίου, Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας και η πρόσληψή της στα χρόνια του Μεσοπολέμου, 1918-1940, τόμ. Α΄ (2002), σελ. 324]

Οι ιδέες του Αλ. Παπαναστασίου Θυμόταν από την άλλη τον Χρύσανθο που καταδίκαζε πότε τις συμβιβαστικές ιδέες του Ελ. Βενιζέλου με το θρόνο και πότε την ατολμία του να εφαρμόσει αυτά που πίστευε κατά βάθος. Ήτανε με τον Παπαναστασίου που συμπορευόταν με τον Βενιζέλο αλλά τίποτε δεν του άρεσε απ’ όσα είχε κάνει ο Κρητικός μέχρι στιγμής ... Είχε ακολουθήσει τον Παπαναστασίου γιατί πρώτη του σημαία ήταν να λύσει το πρόβλημα των κολλήγων. Αυτών που για χρόνια, για δεκαετίες, πριν βγουν οι προλετάριοι των εργοστασίων, ήταν οι απόκληροι της κοινωνίας. Αυτών που, όπως οι γενιές των πατεράδων του και η οικογένειά του, δεν είχανε στον ήλιο μοίρα. Γεννιόντουσαν και πέθαιναν σε ξένη γη σκάβοντας, σπέρνοντας και ποτίζοντάς την με την ίδια τη ζωή τους. Όταν οι δικοί του απέκτησαν επιτέλους πριν


223

λίγους μήνες γη στη Θεσσαλία, τότε μόλις άρχισε να πιστεύει στις προθέσεις του Βενιζέλου, αλλά και να αναγνωρίζει αναδρομικά τα εμπόδια που είχε μπροστά του. Πόσο δύσκολο να γίνουν πράξη αυτά που είχε περάσει στο Σύνταγμα και στους μέχρι τότε νόμους. Πόσο η λυσσαλέα αντίδραση ζούσε ακόμη και πότιζε την κοινωνία, πόσος δρόμος, πόσοι κόποι, πόσα χρόνια χρειάζονταν από τη μέρα της εξαγγελίας μέχρι να δεις καρπούς στην κοινωνία. Μια όσο πιο πλατιά δημοκρατία που θα γινόταν πυρήνας και συνείδηση της αστικής τάξης. Όλα αυτά που επιχειρούσε κατά καιρούς ο Βενιζέλος και ο Παπαναστασίου και είχαν περάσει σε δεύτερη γραμμή, σπρωγμένα από τη μάνητα της Μεγάλης Ιδέας. Μια σύγχρονη δημοκρατία, δίχως Κάιζερ και βασιλιάδες, όπως είχαν πετύχει οι Γερμανοί, όπως είχε ωριμάσει ως αίτημα προ πολλού και στην πατρίδα. Μόνο που πάλι τρωγόντουσαν, για τον τρόπο της αλλαγής, ετούτη τη φορά οι βενιζελικοί με τους ανθρώπους του Παπαναστασίου, και η φιλελεύθερη παράταξη είχε απέναντί της όχι μόνο τους βασιλόφρονες, αλλά και τους δημοκρατικούς. Και η Δημοκρατία; Η αλλαγή του πολιτεύματος»; ρώτησε ο Στέφανος μετά από λίγη σκέψη. «Τι η δημοκρατία;» αποκρίθηκε ρητορικά ο Χαράλαμπος. Για κάποιους επετεύχθη με την τυπική αλλαγή του πολιτεύματος κι ας έχουμε τον Πάγκαλο στο σβέρκο, ενώ άλλοι με δημοκρατικά διαπιστευτήρια μήτε γνωρίζουν τι σημαίνει. Από την άλλη όχθη αμετανόητοι την αμφισβητούνε κατηγορηματικά, σχεδόν με λύσσα, και βεβαιώνουνε σε κάθε κατεύθυνση ότι αργά ή γρήγορα θα φέρουν τον βασιλιά στο θρόνο που του ανήκει ... Η ηγεσία του τόπου, η πολιτική και η πνευματική έπρεπε να αφοσιωθεί στην εγκαθίδρυση και στην εμπέδωση μίας πραγματικής δημοκρατίας. (...) Οι ιδέες του Βενιζέλου και του Παπαναστασίου ήταν η μαγιά και το προζύμι. Η εσωτερική ανόρθωση το ίδιο. Πώς τα είχαν καταφέρει και είχαν χωρίσει πάλι τους δρόμους τους στα δύο. Όλα είχαν τραβήξει άλλο δρόμο, είχανε ξεστρατίσει. Είχαν τελειώσει άδοξα. Η Μεγάλη Ιδέα και η κατάρρευσή της, ο θρήνος και οι πληγές που είχε ανοίξει σκέπασαν και αποδυνάμωσαν άλλα πράγματα πολύ πιο σημαντικά που τόσοι και τόσοι ανήμποροι, ημίτυφλοι και ημιμαθείς δεν μπόρεσαν να δούνε. Τις προσπάθειες του Βενιζέλου, τις προσπάθειες του Παπαναστασίου, το αίτημα για ανόρθωση, τα θαρραλέα βήματά της, την αγροτική μεταρρύθμιση, την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, τον εκδημοκρατισμό της Πολιτείας. (...) Τα πάντα μια αναλαμπή δίχως συνέχεια ... [Ν. Θέμελης, Η αναλαμπή (2003), σελ. 217, 264, 454, 506, 691]

224


Ήκουσα τον Παπαναστασίου (...) εν τη ρύμη του λόγου του εφαίνετο γίγας Βενιζελικός Εὐαγγελισμός. 18 Ὀκτωβρίου 1909, Μεσάνυχτα εἰς τό σπίτι τῆς Κηφισιᾶς. Ἐπιστρέφω ἀπό ἀληθινήν μυσταγωγίαν! Διότι κάτι παρόμοιον ἦσαν αἱ κατανυκτικαί ὧραι τάς ὁποίας ἔζησα εἰς τό σαλόνι τῆς κυρίας Βούλης Λοπρέστη, ὅπου ἡ λεγόμενη «Ὁμάς τῶν Κοινωνιολόγων» μέ ἐμύησεν (ἀνακίνησεν ἐντός μου, νά εἴπω ὀρθώτερον) εἰς ὅ,τι πολύ ἐνωρίτερον εἶχεν συλλάβει ὁ ἀτυχής Τρικούπης ὡς Πρόγραμμα ἀνορθώσεως τῆς πατρίδος καί ἤρχισε νά ἐφαρμόζῃ σταδιακῶς ἄν... Ἔ, λοιπόν, αὐτό τό «ἄν», ὅπερ μεθ’ ἑρμηνευόμενον σημαίνει κακόν δαιμόνιον τῆς Ἑλλάδος, οἱ θεληματίαι νέοι τῆς «Ὁμάδος» (λέγονται Ἀλέξανδρος Παπαναστασίου, ἀδελφός τῆς οἰκοδεσποίνης καί εἶναι ὁ ἱδρυτής της, Παναγιώτης Ἀραβαντινός, Θρασύβουλος Πετιμεζᾶς, Θαλῆς Κουτούπης, Ἀλέξανδρος Διομήδης, Κωνσταντῖνος Δεμερτζῆς, Λουκᾶς Νάκος, Κωνσταντῖνος Τριανταφυλλόπουλος, Ἀλέξανδρος Μυλωνᾶς) ἔχουν στόχον καί θά τό ἐξολοθρεύσουν ... Ἐγνώριζον ἤδη ὀλίγα περί τῶν ἰδεῶν των ἀπό δημοσιεύματά των εἰς τό «Μέλλον» τοῦ Δ. Κοκκίνου καί ἀπό μελέτας των εἰς τήν ἐπιστημονικήν ἐπιθεώρησιν. Ὅτε ὅμως τούς ἤκουσα νά ἀγορεύουν –οὐχί ὡς ἐγωκεντρικοί ψευδεπαναστάται τοῦ Χάϋδν Πάρκ, ἀλλά μέ μίαν ζέσιν καί μέ μίαν αὐτοπεποίθησιν– τόσον μέ ἐγκαρδίωσαν, ὥστε χωρίς νά ἔχω ἐξουσιοδότησιν, τούς ἔδωσα ὑπόσχεσιν νά κάμω τό κατ’ ἐμέ διά νά διοχετευθοῦν αἱ ἀρχαί των εἰς τό πρόγραμμα τοῦ «Στρατιωτικοῦ Συνδέσμου» ... Μέ ἐγοήτευσε τό ἦθος καί ὁ τόνος εἰς τάς συζητήσεις των, ἀλλά αἱ ἰδέαι των, ὡς τάς ἀνέπτυσσον εἰς ἕνα σύστημα μεταρρυθμιστικόν –ὑπογραμμίζοντες ἐδῶ τά ἄτοπα, τονίζοντες ἐκεῖ τάς ἀντιδράσεις ὅπου θά συναντήσουν ἐκ προκαταλήψεων ἤ συμφερόντων– μέ συνήρπασαν κυριολεκτικῶς. Καί τόσον ἐξετίμησα τόν θετικόν νοῦν, ὁ ὁποῖος τούς χειραγωγεῖ μέσα εἰς αὐτό τό χάος ὅπου λέγεται «Νεοελληνική Πραγματικότητα» (...). Οὐδείς φαίνεται νά τήν ἀγνοῇ, ἀλλά καί οὐδείς ὑπερτιμᾶ τάς συνθήκας καί τάς προϋποθέσεις διά τήν ἀνόρθωσίν της. Ἤκουσα τόν Παπαναστασίου μέ τούς καστανούς γλυκεῖς ὀφθαλμούς του λάμποντας ἀπό ἐσώτερον φῶς (ὁ μέτριος αὐτός στό ἀνάστημα, ὁ ὁμοιάζων πρός βόρειον, ἐν τῇ ρύμῃ τοῦ λόγου του ἐφαίνετο γίγας) νά εἰσηγῆται τήν ἵδρυσιν ἀγροτικῶν συνεταιρισμῶν καί τραπέζης διά νά ἀπαλλαγοῦν πλέον οἱ δύστυχοι ἀγρόται ἀπό τούς ὄνυχας τῶν τοκογλύφων καθώς καί τήν ἀπηνῆ δίωξιν τῶν τελευταίων, ὡς καί τήν ἀποξήρανσιν τῶν ἑλῶν καί τελμάτων δι’ εἰδικῆς φορολογίας τῶν σχετικῶν περιοχῶν συνεπικουροῦντος τοῦ κράτους καί


225

–ἀκούω τόν τριγμόν τῶν ὀδόντων πολλῶν φίλων μου μεγαλοκτημόνων– τήν βαθμιαίαν ἀποκατάστασιν εἰς ἰδιοκτήτας τῶν κολλήγων τῆς Θεσσαλίας καί ἄλλων περιοχῶν ... Πατρίς μου, διελογιζόμην ἐνῶ τούς ἤκουoν, ἴσως εἶναι τῆς μοίρας σου νά φθάνῃς «στοῦ κακοῦ τή σκάλα», ὅπως λέγει ὁ ποιητής τοῦ Δωδεκάλογου τοῦ Γύφτου, ἀλλά ἐκεῖ ἐνίοτε σέ ἀναμένουν οἱ ἀπεσταλμένοι τῶν Θεῶν διά νά σέ ἀνεβάσουν καί πάλιν, νά σέ ἀνορθώσουν ... Δέν ἔλλειψεν οὔτε ἡ φαιδρά νότα ἀπό τό σαλόνι: Ἐνῶ ὁ ζωηρός Θαλῆς Κουτούπης εἰς μίαν στιγμήν ἔθετε τό θέμα «Βασιλεύς - πολίτευμα», τονίζων μέ τήν μπάσα φωνή του: – Καί τώρα περί τῆς θέσεως τοῦ Βασιλέως, κύριοι... Ἡ ὑπηρεσία, ἡ ὁποία εἰσήρχετο μ’ ἕνα δίσκον καφέδες, ἀνετινάχθη ἀκούσασα τάς τελευταίας λέξεις. Ἄφησε τόν δίσκον εἰς τό τραπέζι καί ἤρχισε νά παρακαλῇ κλαψουρίζουσα: – Ἄ ὄχι, τόν καημένο τόν βασιλιά, νά χαρῆτε τά μάτια σας, μήν τόν πειράζετε! Ἐγελάσαμεν ὅλοι. ... Δέν μπορῶ νά ὑπογραμμίσω τήν σαφῆ ὑπεροχήν κανενός εἰς τήν «Ὁμάδα». Ἄλλωστε, εἶναι ἀκόμη ὅλοι νέοι, ἴσως ὄχι πέραν τῶν τριάντα. Βεβαίως, ἐκ πρώτης ὄψεως φαίνεται ὅτι ὑπερέχει τῶν ἄλλων ὁ ἱδρυτής της, Ἀλέξανδρος Παπαναστασίου, ἀλλά αὐτό δέν εἶναι ἀρκετόν ... ... Ἐπανέρχομαι εἰς τούς «Κοινωνιολόγους» σου, ἐκράτησε τό χέρι μου: Τό ἀναγνωρίζω ὅτι ἠμπορεῖ νά ἀποβῇ πολύτιμος ἡ συμβολή των εἰς τόν ἀγῶνα μας. Ζήτησε νά μᾶς ὑποβάλουν ἕνα ὑπόμνημα περί τοῦ «τί δέον γενέσθαι» κατ’ αὐτούς ... [Τ. Αθανασιάδης, Οι Πανθέοι. Η Κερκόπορτα, πρώτος ημίτομος (1977), σελ. 303]

Ο «Αλέκος» (Παπαναστασίου) πολύ υψώθηκε πάνω από τους άλλους κομπογιαννίτες της πολιτικής Ὁ Ἀλέκος εἶναι θαυμάσιος ἄνθρωπος, βαθύς, εὐγενικός, ἀνώτερος τύπος, ἀλλά δέν εἶναι καμωμένος γιά ἀρχηγός. Κάτι τοῦ λείπει ... Μῆτσος - Γιαλός Κορθιοῦ (Ἄνδρος) 18.6.1922

Ἀγαπητέ Ἀλέκο [Δελμοῦζος] τήν Τρίτη 7 Ἰουλίου 1925 κάναμε τό δεῖπνο τοῦ Ψυχάρη ἐκ μέρους τοῦ Ἐκπαιδευτικοῦ Ὁμίλου. Ἦρθε καί ὁ Παπαναστασίου

226


καί μπῆκε πρόεδρος. Ὡραία χειρονομία ἀπό μέρους του. Τελευταῖα ὁ Ἀλέκος [Ἀ.Π.] πολύ ὑψώθηκε πάνω ἀπό τούς ἄλλους κομπογιαννίτες τῆς πολιτικῆς. 14 Ιουλίου 1925 – Δ. Γληνός [Γ. Γάτος (επιμ.), 41 γράμματα του Γληνού στο Δελμούζο. Το μέγα πάθος του εκπαιδευτικού δημοτικισμού (2003), σελ. 146]

Ο Παπαναστασίου συγκινούσε τις ψυχές ... Κάποιος γνωστός μου κατέβαινε τή μέρα τοῦ ’24 (25.3.1924) τήν ὁδό Σταδίου, αὐτόν τόν ἄξονα τῆς ἱστορικῆς μας ζωῆς στούς νεώτερους χρόνους. Ἦταν δευτεροετής φοιτητάκος μέ πολλά ἰδανικά καί λίγη πεῖρα. Τό πεζοδρόμιο πού ἀκολούθησε μέ κατεύθυνση ἀπό τό Σύνταγμα στήν Ὁμόνοια εἶναι αὐτό πού περνᾶ ἀπό τήν παλιά Βουλή, τήν ἐν ἐνεργείᾳ Βουλή τότε. Ἐκεῖ λοιπόν τόν σταματάει μιά σκηνή κάπως ἀκατανόητη. Μιά συντροφιά κύριοι, ἐπίσημα ντυμένοι, διασχίζει τό πλάτος τῆς ὁδοῦ Σταδίου, κατεβαίνοντας ἀπό τήν ὁδό Ὁμήρου. Εἶναι ἀργοπερπάτητοι ὅλοι τους, βουβοί καί σοβαροί μέ μιά περίεργη περίσκεψη στά πρόσωπά τους: ἄνθρωποι πού πᾶνε λές κάτι πολύ ὑπεύθυνο νά κάνουν. Μπροστά στά κάγκελα πάλι τῆς Βουλῆς καμιά δεκαριά παιδαρέλια γύρω στήν ἡλικία τοῦ περιπατητῆ μας πού φαίνονται νά περιμένουν τό πέρασμα, ξεσποῦν σέ χειροκροτήματα. Φτωχά χειροκροτήματα, ἀραιά, μέσα στό κενό τοῦ ὑπαίθριου χώρου. Ἡ συντροφιά τῶν ἐπισήμων περνάει, μπαίνει στή Βουλή καί ὁ νεαρός διαβάτης ἀναγνωρίζει τότε ἀνάμεσά τους στήν πρώτη γραμμή τόν Ἀλέξανδρο Παπαναστασίου πού πορεύεται ξεσκούφωτος, εὐλαβικά μέ τό καπέλο στό χέρι. Ἦταν ἡ ἀνακήρυξη τῆς Ἑλληνικῆς Δημοκρατίας (...). Δέν ξέρω τί περίεργη εὐγλωττία, σεμνή καί μαζί καί φτωχική, εἶχε ἡ σκηνούλα τούτη, ἡ ἑλληνικότατη, ἡ φευγαλέα, δίχως στόμφους, παράτες, γιά νά σφίγγῃ ἔτσι ἡ θύμησή της τόν λαιμό τοῦ παλιοῦ φοιτητῆ κάθε πού τήν ἀναθυμᾶται. Στούς ἐλάχιστους νεαρούς «βαλτούς» πού περίμεναν γιά νά χειροκροτήσουν εἶχε μαντέψει τότε μέλη τῆς «Δημοκρατικῆς Νεολαίας» πού τά γραφεῖα της ἦταν λίγο πιό πάνω στή λεωφόρο Πανεπιστημίου. Ὁ Παπαναστασίου συγκινοῦσε ἰδιαίτερα κάποιες μοναχικές, μεθυσμένες ἀπό γαλάζιους καπνούς ψυχές, καθώς αὐτή τοῦ φοιτητάκου μας. Ἐνῶ τά θεωρεῖα ζητωκραύγαζαν καί πετοῦσαν στήν αἴθουσα λουλούδια καί ἄσπρα περιστέρια. Τρία ἀπ’ αὐτά ἔπεσαν πάνω στόν Παπαναστασίου πού κράτησε τό ἕνα καί τό ἄλλο τό ἔδωκε στόν ἀμερικανό φιλέλληνα διπλωμάτη Μοργκεντάου πού παρακολουθοῦσε τή συνεδρίαση ... [Άγγ. Τερζάκης, «Μνημόσυνο στον Αλέξανδρο Παπαναστασίου», Το Βήμα, 27.11.1957]


227

ΤΙ ΕΓΡΑΨΑΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΕΠΙΦΑΝΕΙΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΤΟΠΟΥ Γ. Βεντήρης – Η. Ηλιού – Δ. Καλιτσουνάκης – Π. Παλαιολόγος – Ν. Πανταζόπουλος – Ευ. Παπανούτσος – Αρ. Σιδέρης – Κ. Τριανταφυλλόπουλος

Είχε το τάλαντον της πτήσεως εις την σφαίραν των ιδεών Ἐσκόρπισες εἰς τόν τόπον αὐτόν φῶς, ἐπιστήμην, ἀρετήν, ὅσην ὅλα μαζί τά ἑλληνικά διδακτήρια. (...) Εἶχες τό τάλαντον τῆς πτήσεως εἰς τήν σφαῖραν τῶν ἰδεῶν. Μεγάλος ὁραματιστής, ἁγνός ἰδεολόγος, ἤσουν ἀπόστολος ἰδεῶν καί θά ἐδέσποζες τῆς ἐποχῆς ἄν δέν συναντᾶσο μέ τήν ἱστορική προσωπικότητα τοῦ Ἐλ. Βενιζέλου. (...) Ὅταν γυρίσωμεν τό βλέμμα 30 χρόνια πίσω θά καταληφθῶμεν ὑπό τρόμου ἐμπρός εἰς τόν μόχθον σου. Ὁ δεύτερος αἰών τῆς ἑλληνικῆς ἀνεξαρτησίας θά κυριαρχηθῇ ἀπό δύο ὀνόματα. Τοῦ Ἐλευθέριου Βενιζέλου εἰς τήν ἐθνικήν καί ἐσέ εἰς τήν κοινωνικήν πολιτικήν. Γ. Βεντήρης

Η φιλία μου με τον Παπαναστασίου με προσανατόλισε προς τη δημοκρατία και τον σοσιαλισμό ...Πολύ πρίν τόν γνωρίσω προσωπικά, εἶχε φθάσει καί στή Λῆμνο, ὅπου τότε μαθητής κατοικοῦσα καί, νομίζω, σέ ὅλες τίς γωνιές τῆς χώρας μας, ἡ φήμη τοῦ Ἀλ. Παπαναστασίου σάν ἱκανοῦ συνεργάτη τοῦ Ἐλευθέριου Βενιζέλου. Γιά μᾶς τούς μαθητές καί φοιτητές, μέ τό Δημοκρατικό Μανιφέστο πού συνέταξε, μέ τήν περιώνυμη δίκη τῆς Λαμίας, τήν καταδίκη ἐκείνων πού εἶχαν ὑπογράψει τό Μανιφέστο, ὅλα αὐτά εἶχαν κάνει τόν Ἀλ. Παπαναστασίου τό ἴνδαλμα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Δέν ξεχνῶ πόσο ἀγωνίστηκα μήπως τόν ἐγκάθειρκτο τότε Παπαναστασίου τόν ξεπάστρευαν οἱ κωνσταντινικοί μέσα στήν ἀναμπουμπούλα τῆς κατάρρευσης τοῦ μικρασιατικοῦ μετώπου. (...) Μιά ἀπό τίς πιό παλιές ἀναμνήσεις μου, ὅταν φοιτητής ἀπό τά θεωρεῖα τῆς Βουλῆς παρακολουθοῦσα καί χειροκροτοῦσα τόν Παπαναστασίου ὡς πρωθυπουργό τῆς πρώτης Δημοκρατίας, ἦταν ἡ ὕπαρξη στούς κόλπους τοῦ κόμματος μιᾶς ἀριστερῆς πτέρυγας βουλευτῶν πού ἀπό τότε αὐτοαποκαλοῦνταν σοσιαλιστές. (...) Μπορῶ νά βεβαιώσω ὅτι ἡ φιλία μου μέ τόν Παπαναστασίου μέ προσανατόλισε πρός τή δημοκρατία καί τόν σοσιαλισμό. Ὅσες φορές τόν ἐπισκέφθηκα στό σπίτι του

228


ἤ ὅσες φορές μᾶς συγκέντρωνε τούς πολιτευτές τοῦ κόμματός του, ἀνάμεσα στούς ὁποίους ὑποψηφίους του τό 1932 καί 1936 ὑπῆρξα καί ἐγώ, μέσα στή πελώρια βιβλιοθήκη του, ἕνα ἀληθινό ἐργαστήρι προετοιμασίας τῶν λόγων, τῶν ἄρθρων, τῶν ἐκδηλώσεών του, ἡ ὁμιλία του, προσηνής καί καταδεκτική, ἦταν ἕνα μάθημα γιά ὅλους, καθώς τά φωτεινά του μάτια ἀτένιζαν καί δίνανε μιά ἀνθρώπινη ζεστασιά στή συνάντησή μας... Η. Ηλιού

Η εποχή του (...) φέρει την προσωπική σφραγίδα (...) του Αλ. Παπαναστασίου ... Τίποτε δέν θά βρῇ ὁ προσεκτικός ἐρευνητής τῆς ἐποχῆς αὐτῆς προοδευτικό, πραγματικά λαϊκοδημοκρατικό καί ἀνθρώπινο (...) πού νά μή φέρῃ τήν προσωπική σφραγῖδα καί ἔμπνευση καί καθοδήγηση τοῦ Ἀλ. Παπαναστασίου. Ἀπό τή σοφία τῆς «Πολιτικοκοινωνικῆς Ἐπιθεωρήσεώς» του, πού ἔβγαζε μέ τήν ὁμάδα τῶν Κοινωνιολόγων ὀλίγον πρό τῆς ἐπαναστάσεως τοῦ Γουδί, μέχρι τῶν συζητήσεων τῆς Ἀναθεωρητικῆς Βουλῆς 1911, τῆς ἐργατικῆς ἀναπλάσεως, τοῦ ἀπελευθερωμοῦ τῶν δουλοπάροικων ἀγροτῶν, τῆς συνεταιριστικῆς κινήσεως, τῶν κοινωνικῶν ἀσφαλίσεων, τῆς ὀργανώσεως τῆς ἀγροτικῆς παραγωγῆς (...) ὅλα αὐτά μά καί ἀπειρία ἄλλων ζητημάτων τῆς τέχνης καί τῆς καλλιτεχνίας, τῆς ἐπιστήμης καί τοῦ ἀνθρωπισμοῦ ... Δ. Καλιτσουνάκης (1949)

Έφερε καινούργια πνοή στην Ελλάδα ... Οἱ λογοτέχνες μας δέν ἀσχολοῦνται μέ τήν προβολή τῶν μεγάλων μορφῶν. Μᾶς λείπουν οἱ Μωρουά καί Λούντβιχ γιά νά ζωντανεύουν καιρούς καί πρόσωπα. Ἀφοῦ οὔτε ὁ Βενιζέλος ἔχει βιογραφηθῆ ἀκόμα. Δέν ἐννοοῦμε τήν ἱστορία του. Μιλοῦμε γιά τήν μυθιστορηματική ἱστορία, ἡ ὁποία, ὅταν γράφεται ἀπό λογοτέχνες πού κατέχουν τήν ἐποχή καί ἀγαποῦν τόν ἥρωά τους, εἶναι πιό ἱστορία ἀπό τήν ἴδια τήν ἱστορία. Ὁ Παπαναστασίου ζητεῖ τόν συγγραφέα του. Τόν τεχνίτη τοῦ λόγου πού θά μᾶς δώσῃ τόν «Παπαναστάση» ἔτσι πού τόν γνωρίσαμε, τρυφερώτατο, γλυκύτατο, κύριο, πνευματικό ἄνθρωπο, μέ τεράστια μόρφωση, μέ ποικίλα ἐνδιαφέροντα, ἁπαλότατο καί ὀξύτατο, μειλίχιο καί ἀγωνιστή, ἄσπιλο καί ἀμόλυντο. Τόν μποέμ πού πέρασε μιά ζωή μέ φτώχεια καί ἀξιοπρέπεια χωρίς ποτέ νά μεριμνήσῃ οὔτε γιά τό σήμερά του. Τά γραπτά κείμενα καί οἱ λόγοι δέν μᾶς


229

δίνουν τόν «Παπαναστάση». Μᾶς δίνουν τόν Ἀλέξανδρο Παπαναστασίου μέ τήν πίστη, μέ τίς ἰδέες, μέ τούς ἀγῶνες του. Πολύτιμη προσφορά κι αὐτό ἰδίως γιά τούς νεώτερους πού δέν βρίσκονταν στή ζωή ἤ δέν ἦταν σέ θέση νά κρίνουν πρόσωπα καί πράγματα ὅταν ὁ Παπαναστασίου βρισκόταν στήν περίοδο τῆς δράσης του. Χρέος ὅσων τόν γνώρισαν, νά μήν ἀφήσουν στή λήθη ἐκείνους πού ἀναλώθηκαν στήν ὑπηρεσία τοῦ τόπου. Χρέος καί τῆς νεότητας νά γνωρίσῃ ὅσους μέ καθαρά χέρια ἐκόμισαν τήν πέτρα τους γιά τήν προκοπή τῆς χώρας. Ἀπό τούς πιό γενναίους ὁ Παπαναστασίου. Ζεστή ψυχή. Πλήρης ὁ ἐφοδιασμός του. Θά μποροῦσε νά ἀκολουθήσῃ ἐπιστημονικό στάδιο ... Προτίμησε ἀπό τήν ἐπιστήμη τήν πολιτική δράση. Ἕνας νέος ἄνθρωπος πού, ὕστερα ἀπό σπουδές στό ἐξωτερικό μέ προχωρημένες σέ ὅλα ἀντιλήψεις, φέρνει καινούρια πνοή στήν Ἑλλάδα ... Π. Παλαιολόγος, «Εις μνήμην του πρωτοπόρου», Το Βήμα, 12.11.1957

Ένας γενναίος ηγέτης (...) περισσότερο διανοούμενος παρά πολιτικός ... ... Εἶναι τόσο ἁγνός ὁ Ἀ. Παπαναστασίου, τόσο ὑψηλός ὁ πυρετός τῆς πίστεως, τέτοιο τό ἦθος καί ἡ ἀνωτερότητα τοῦ ἀνθρώπου, ὥστε οἱ πολέμιοι πού βάλλουν ἐναντίον του τιμοῦν καί συμπαθοῦν τόν στόχο. (...) Πόσα δέν ὀφείλουν οἱ ἀγρότες μας στόν πολιτικό πού ἀπό τό 1908 διακηρύττει ὅτι ἡ γῆ ἀνήκει στούς καλλιεργητές της. Ἀπό τούς πρώτους πού ἀγωνίζονται γιά τήν ἐπικράτηση τῆς δημοτικῆς, γιά τήν ἐξυγίανση τῆς παιδείας, γιά τήν παροχή ψήφου στίς γυναῖκες. Ἄφοβος ἀκόμα καί σέ θέματα ντελικάτα ὅπως οἱ σχέσεις Κράτους καί Ἐκκλησίας. Τρεῖς οἱ μεγάλοι σκοποί του: Ἡ Δημοκρατία, ἡ Κοινωνική Δικαιοσύνη, ἡ Ἕνωση τῶν Βαλκανικῶν Λαῶν. Κάθε ἄλλο παρά ὁ στεγνός ἄνθρωπος τῆς πολιτικῆς. Θά ἔλεγα περισσότερο διανοούμενος παρά πολιτικός. Γράφει γιά τόν Παλαμᾶ μέ ὅση ἄνεση γιά τήν Κωπαΐδα. Μέ σχολαστική ἐπιμέλεια παρακολουθεῖ τίς συνεδριάσεις τῆς Βουλῆς (...). Ἕνας γενναῖος ἡγέτης πού στάθηκε στό πλευρό τῶν ἀδυνάτων, τῶν ἀδικημένων, τῶν ἐργαζομένων καί ἔδωσε τήν πρώτη σοβαρή ὤθηση στήν ἀνύψωση τῆς ὑλικῆς καί πνευματικῆς τους στάθμης ... Π. Παλαιολόγος, «Ένας γενναίος ηγέτης», Το Βήμα, 13.11.1957

230


Τα ιδανικά του (...) καταξιώνουν την πνευματική μας υπόσταση και την ανθρώπινή μας αξιοπρέπεια ... Στό Ἀριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, τήν πνευματική αὐτή δημοκρατική πόλη πού ὁραματίσθηκε ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου, (...) ἔλαχε ἡ μεγάλη τιμή νά στήσῃ στό χῶρο της τόν ἀνδριάντα του (...) ἑκατό χρόνια ἀπό τή γέννησή του καί πενῆντα ἀπό τήν ἵδρυση τοῦ Πανεπιστημίου μας. Ἄν τό Πανεπιστήμιό μας ὀφείλῃ τό ὄνομά του στόν Ἀριστοτέλη, στόν Παπαναστασίου χρωστᾶ τήν ὕπαρξή του. Καί οἱ δυό τους, ἄλλωστε, ἑνώνοντας τίς δύο ἀκραῖες περιόδους τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας, ἀγωνίσθηκαν μέ τά ἴδια ἰδανικά: τήν Παιδεία, τή Δημοκρατία, τήν Ἐλευθερία. Καί οἱ δυό τους ὑπόταξαν τήν Πολιτική στήν Ἐπιστήμη καί πάσχισαν νά ὀργανώσουν πάνω σέ σταθερές θεωρητικές καί πρακτικές βάσεις τό δημοκρατικό πολίτευμα (...). Στήν κρίσιμη περίοδο, μετά τήν καταισχύνη τοῦ 1897, μεστή ἀπό ἐναλλασσόμενες ἐθνικές ἐξάρσεις καί πικρές συμφορές, ἡ πνευματική προσωπικότητα τοῦ Ἀλ. Παπαναστασίου ἀναπτύσσεται σταδιακά, παρακολουθῶντας μέ βαθειά ἐπιστημοσύνη, σπάνια εὐαισθησία, πολιτική ὀξυδέρκεια καί νηφάλια ἀγωνιστικότητα τόν παλμό τῆς ψυχῆς τοῦ Ἔθνους (...). Ἡ ὀρθή διάγνωση τῆς νεοελληνικῆς πραγματικότητας σφυρηλατεῖ τήν ἀγωνιστική του προσπάθεια μέ ἀντικειμενικούς σκοπούς: τήν ἀναγνώριση καί ἐπιβολή τῆς γλώσσης τοῦ λαοῦ, τήν ἐπανόρθωση τῶν κοινωνικῶν ἀδικιῶν, τόν περιορισμό ἀρχικά τῆς βασιλικῆς ἐξουσίας καί τελικά τήν ἐγκαθίδρυση τῆς Δημοκρατίας. Ἀπαραίτητη προϋπόθεση: ἡ δημοκρατική παιδεία, ἡ πολιτική διαπαιδαγώγηση τοῦ λαοῦ, γιά νά τονωθῇ τό αἴσθημα εὐθύνης τῶν πολιτῶν. (...) Ἡ διαπαιδαγώγηση ὅμως αὐτή δέν μποροῦσε νά ἐπιδιωχθῇ χωρίς τή ζωντανή γλῶσσα τοῦ λαοῦ (...). Ἐναντίον τοῦ κοινωνικοῦ κατεστημένου ὄρθωσε τό ἀγωνιστικό του πνεῦμα ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου καί οἱ ὁμοϊδεάτες του, πρίν ἀκόμα ἀπό τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1909, διακηρύσσοντας πώς «σκοπός τῆς πολιτείας εἶναι ἡ δι’ ὅλα τά μέλη τῆς κοινωνίας ἐξασφάλιση καί προαγωγή ἐξίσου εὐνοϊκῶν συνθηκῶν διά τήν ἀνάπτυξιν τῆς προσωπικότητός των». Στίς προγραμματικές δηλώσεις τῆς 24ης Μαρτίου 1924 περιλαμβάνεται καί ἡ ἀναδιάρθρωση καί θεμελίωση τῆς ἐκπαίδευσης πάνω «στίς ἀρχές τοῦ ἀνώτερου ἀνθρωπισμοῦ καί τῶν ζωντανῶν στοιχείων τῆς νεοελληνικῆς ζωῆς καί ἡ συμμόρφωση τῶν ἐκπαιδευτικῶν προγραμμάτων πρός τάς ἀπαιτήσεις μίας πραγματικῆς δημιουργικῆς ἐργασίας».


231

Ὁ Παπαναστασίου ὁραματίστηκε, ὅπως καί ὁ Ἀριστοτέλης, τήν ἐγκαθίδρυση ἀληθινοῦ δημοκρατικοῦ πολιτεύματος, στό ὁποῖο κάθε πολίτης, πού εἶναι ὀργανικό μέρος τοῦ συνόλου, συνεργάζεται στή Δημοκρατία γιά νά διατηρήσῃ τίς πολιτικές του ἐλευθερίες πού ἐξασφαλίζονται μέ τήν κατοχύρωση τῆς ἰσότητας ἀνάμεσα σέ ὅλους τούς πολῖτες. (...) Μεγάλοι ἀναμορφωτές ἁρμόζει νά χαρακτηρισθοῦν ἐκεῖνοι οἱ πολιτικοί ἄνδρες πού οἱ ὁραματισμοί τους, διασπῶντας τό χρονικό φράγμα τῆς γενιᾶς τους, γίνονται ἀκτινοβόλα μηνύματα καί γιά τίς ἑπόμενες γενιές. Ἡ στιγμή αὐτή εἶναι κατάλληλη γιά νά συναισθανθοῦμε τό μέγεθος τῆς προσφορᾶς τοῦ Ἀλ. Παπαναστασίου καί νά συνειδητοποιήσουμε πώς ἔχουμε καθῆκον –ἄν θέλουμε νά τιμήσουμε ἔμπρακτα τή μνήμη του– νά ἀγωνισθοῦμε γιά νά ὁλοκληρώσουμε τά ἰδανικά του πού εἶναι καί δικά μας ἰδανικά, ἀφοῦ καταξιώνουν τήν πνευματική μας ὑπόσταση καί τήν ἀνθρώπινή μας ἀξιοπρέπεια ... Ν. Πανταζόπουλος (Παράθεμα από τον λόγο του στα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Αλ. Παπαναστασίου στο πλαίσιο εορτασμού των 50 χρόνων από την ίδρυση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 3.12.1976 - βλ. Αρμενόπουλος, Ιανουάριος 1977)

Ρηξικέλευθος κοινωνικός αναμορφωτής (...) ευαίσθητος στις αξίες της Τέχνης ... Ἀπό τό βιβλίο [Ἀλ. Παπαναστασίου: Πολιτικά Κείμενα] ὁ ἀναγνώστης δέν ἐνημερώνεται μόνο ἀλλά καί στερεώνεται ψυχικά καθώς μέσα ἀπό τίς σελίδες του παρακολουθεῖ βῆμα - βῆμα τήν πολυκύμαντη σταδιοδρομία ἑνός ἀπό τούς πιό φημισμένους προοδευτικούς, τίμιους, μαχητικούς πολιτικούς ἄνδρες τῆς ἱστορίας μας. Ἐμβριθής οἰκονομολόγος, ρηξικέλευθος κοινωνικός ἀναμορφωτής, πιστός καί ἀκραιφνής δημοκράτης, δαμαστής τῶν ἀγαθῶν τοῦ πνεύματος καί εὐαίσθητος στίς ἀξίες τῆς Τέχνης. Ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου ὑπῆρξε κατά τά 30 ταραγμένα χρόνια τῶν πολιτικῶν ἀγώνων του, μαζί μέ μία μικρή ὁμάδα ἐκλεκτῶν ἀνθρώπων πού συμπολεμοῦσε μαζί του, ἡ ριζοσπαστική, ἡ νέα ἐπαναστατική ζύμη. Αὐτή πού ἔδωσε στόν φιλελεύθερο κόσμο τήν πρώτη δεκαετία τοῦ ἀγῶνα μας τήν ὁρμή πρός ἀποφασιστική ἐργατική καί ἀγροτική μεταρρύθμιση μέ σκοπό τήν θεμελίωση τῆς ἐλεύθερης δημοκρατίας στό οἰκονομικό καί κοινωνικό ἐπίπεδο (...). Στάθηκε στίς ἐπάλξεις, ὅταν ἀπό τήν ἀμάθεια, τήν ἰδιοτέλεια καί τόν φανατισμό κινδύνευαν τά ὑψηλά ἀγαθά τοῦ πνεύματος, οἱ ἐλευθερίες τοῦ λαοῦ, τά δικαιώματα τοῦ φτωχοῦ καί ἐργαζομένου ἀνθρώπου νά χορτάσῃ καί νά

232


προκόψῃ. Πρωτοπόρος σέ κάθε ἀναμορφωτική κίνηση ἀλλά καί βαθιά ριζωμένος στή γῆ του, στήν ἱστορία του, στό ἔθνος του, ὑπῆρξε ἕνας ἁγνός ἰδεολόγος, τίμιος, θαρραλέος, ἐργένης. Καί πάνω ἀπ’ ὅλα: ἀπό τούς πολιτικούς πού ἤξεραν καί εἶχαν τήν ὑπερηφάνεια νά πεθάνουν μέ χέρια λευκά, πένητες. (...) Ἕνας ἐπίμονος ἀγωνιστής εὐγενῶν καί γενναίων ἰδεῶν. Κ. Τριανταφυλλόπουλος

Ο αγαπημένος των προοδευτικών νέων Ἡ ἐπιμονή τοῦ πολιτικοῦ ἡγέτη στό πεῖσμα ὅλων καί τῆς λογικῆς νά κηρύξῃ τή Δημοκρατία πού τήν ἔκριναν οἱ γνωστικοί πρόωρη καί ἀνεδαφική, εἶχε καί τό παράτολμο ἐκεῖνο ἀκριβῶς πού συναρπάζει πάντα τήν νεολαία, γιατί αὐτή εἶναι ἡ μόνη πού ξέρει πώς μιά ζωή ἀτομική ἤ ἐθνική, δίχως πράξεις εὐγενικῆς τόλμης, εἶναι ἁπλούστατα μιά ζωή περιττή. Οἱ γνωστικοί σέ λίγο δικαιώθηκαν φυσικά. Κι αὐτό ἔκανε πιό ἀγαπημένο ἀκόμη στούς προοδευτικούς νέους τόν Παπαναστασίου. Σήμερα, μέ τήν στυφή πεῖρα τῶν «ὥριμων» χρόνων, θά μποροῦσε ἴσως ὁ ἀλλοτινός φοιτητής νά πῇ τοῦτο: Πώς στόν περίγυρό μας, τόν στενό καί τόν πλατύ, ἔχουμε πάμπολλους ἀνθρώπους ἱκανούς νά πετυχαίνουν. Ἐκεῖνο πού μᾶς λείπει τραγικά εἶναι οἱ ἄνθρωποι οἱ ἄξιοι νά ἀποτύχουν (...). Κόντεψε νά λησμονηθῇ πώς κάποτε εἴχαμε ἰδεολογική ἀξιοπρέπεια, πολιτική ἀκτινοβολία, ξύπνια κοινωνική συνείδηση καί πώς, ἄν ὁ κύκλος ἐκεῖνος τῶν ἀποστόλων ἦταν περιορισμένος ὅπως εἶναι πάντα οἱ κύκλοι ἀπό ἀρχικούς μύστες, γρήγορα θά μποροῦσε νά ἀκτινοβολήσῃ, νά γίνῃ ἱστορική συνείδηση. (...) Ἔπειτα, ἦρθε ὁ στόμφος τῆς μωρίας, ἡ δικτατορία τῆς 4ης Αὐγούστου πού κήρυξε τόν διωγμό ὅλων τῶν ἀναστημάτων. (...) Ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου ἔπεσε. Τοῦ προσέφεραν –μακάβρια, μικρόψυχη λοιδωρία– μιά κηδεία μέ «τιμές». Ἐκεῖ, στόν τάφο του, βουβοί, μέ τά καπέλα στό χέρι, ὅπως αὐτός ὅταν πήγαινε δώδεκα χρόνια πρίν νά ἀνακηρύξῃ τήν Ἑλληνική Δημοκρατία. Ἦταν τό δειλινό προχωρημένο, ὁ καιρός βαρύς, τό σούρουπο ἔπεφτε. Ἕνα στρατιωτικό ἀπόσπασμα, σφιγμένο σέ μία μᾶζα σκυθρωπή, στάθηκε προσοχή, ἐνῶ ὁ νεκρός κατέβαινε στόν λάκκο. Ὕστερα, μέσα στό σύθαμπο, μ’ ἕνα παράγγελμα στριγκό, κοφτό, τό ἀπόσπασμα σήκωσε τά ὅπλα, σημάδεψε τόν οὐρανό, τό κενό, τή νύχτα πού ἐρχόταν, πυροβόλησε... Ὁμοβροντία. Κι ὁ Ἀλ. Παπαναστασίου εἶχε φύγει μέσα σέ αὐτόν τόν γδοῦπο, τά τουφέκια στό κενό... Ε. Π. Παπανούτσος (28.11.1957)


233

Εχθρός των προνομίων (...) και της ανισότητας ... Ὁ Ἀλέξανδρος Παπαναστασίου δέν δημιουργοῦσε μόνο σάν Κυβερνήτης, σάν ὑπουργός, σάν ὑπεύθυνος λειτουργός, ἀλλά καί σάν συγγραφέας, σάν δημοσιογράφος, σάν ἀντιπολιτευόμενος βουλευτής, σάν πολιτευτής γενικά, ἐξεγείροντας τίς ψυχές τῶν δικαίων καί γενναίων ἐναντίον κάθε ἀδικίας καί ὑποτέλειας, κάθε προλήψεως, κινῶντας σέ ἀνατροπή, σέ διόρθωση, σέ μεταρρύθμιση. Ἐχθρός τῶν προνομίων εἴτε αὐτά εἶναι κληρονομικά, εἴτε τά δημιουργεῖ ὁ πλοῦτος, ἐχθρός τῆς ἀνισότητας, ἐχθρός τῆς ἀδικίας καί τοῦ ψεύδους, ἐπλάτυνε τούς ἀγῶνες του σέ πολιτειακές, κοινωνικές, οἰκονομικές, ἀγροτικές καί ἐργατικές, ἐκπαιδευτικές καί τόσες ἄλλες μεταρρυθμίσεις πού, ἄν καί δέν φέρουν ὅλες τό ὄνομά του, ἔχουν ὅλες –σέ τελευταία ἀνάλυση– ἀφετηρία τούς μεγάλους ἀγῶνες του ... Αρ. Σιδέρης (1947)

Πρωτοπόρος της κοινωνικής Δημοκρατίας Ἔτος 1903. Εἶχα ἔλθει στό Βερολῖνο, ἀπό μικρό γερμανικό Πανεπιστήμιο διά νά συνεορτάσω μέ τούς συμπατριώτας τά Χριστούγεννα εἰς κοινόν δεῖπνον. Ἦσαν ἐκεῖ ἤδη συναγμένοι μερικοί σπουδασταί γνωστοί μου ἐξ Ἀθηνῶν καί ἄλλοι, ἰδίως ὑπάλληλοι, ὅλοι λαμπροφορεμένοι καί μυστακοφόροι κατά τήν τότε μόδα, ὅτε εἰσῆλθεν εἰς τήν αἴθουσαν ἕνας διαφορετικός τύπος, ἁπλός, κυματίζουσα κόμη, κόκκινη γραβάτα, ἐντελῶς ξυρισμένο πρόσωπο, δύο φωτερά μάτια, ἕνα ἐλαφρό μειδίαμα, μικρή κλίση τῆς κεφαλῆς, ἕνα γοητευτικό σύνολο πού μοῦ ἔκανε ξεχωριστή ἐντύπωση. Ἦταν ὁ Ἀλέξανδρος Παπαναστασίου. Ἡ πρόσχαρη αὐτή φυσιογνωμία δέν ἤλλαξεν καθ’ ὅλην τήν ζωήν του καί τόσον συνετέλεσεν εἰς τό νά συγκεντρώνῃ τήν ἀγάπη καί τήν συμπάθεια ἰδίᾳ τῶν νέων ἀνθρώπων (...). Ἀπό συνδαιτυμόνες ἐκείνης τῆς βραδιᾶς τοῦ Βερολίνου καί τινας ἄλλους, ὅταν ἐπανήλθαμεν εἰς τήν πατρίδα, προῆλθεν ἡ Κοινωνιολογική Ἑταιρεία (...). Πολλοί ἠργάσθησαν ὑπέρ τῆς Κοινωνικῆς Δημοκρατίας. Ἀλλά ὁ Ἀ. Παπαναστασίου ἐπάλαισεν ὑπέρ αὐτῆς ὡς εἰσηγητής καί πρωτοπόρος. Ὁ φλογερός ἐνθουσιασμός δέν ἦταν μόνο συναίσθημα δικαιοσύνης, ἐθεμελιώνετο καί εἰς ὑγιᾶ θεωρίαν καί ἄρτιαν ἐπιστημονικήν εἰδικήν συγκρότησιν (...). Ἐκκινῶν ἀπό καθαράν θεωρίαν ὅτι τίποτε δέν εἶναι πρακτικώτερον ἀπό τήν θεωρίαν, ἔμπλεως θάρρους, μή ὀρρωδῶν πρό κινδύνων οἱασδήποτε φύσεως, κατέφυγεν εἰς σαφεῖς ἀποφάσεις καί ἀκαταπόνητος καί ἀεικίνητος, ἐστρέφετο ὁλόκληρος εἰς τήν πρᾶξιν. Κ. Τριανταφυλλόπουλος

234


ΔΥΟ ΠΑΡΑΘΕΜΑΤΑ ΑΠΟ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΤΟΥ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΥ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ (1931) Με συγκίνησε η αφοσίωση του Παρθένη στην Τέχνη ... Πῆγα εἰς τούς Παρθένηδες. Μέ δέχτηκαν μέ ἐνθουσιασμό. Ὁ Παρθένης καταγίνεται τώρα εἰς τό νά σχεδιάζῃ σκίτσα γιά δύο μεγάλους πίνακες πού τοῦ ἀνέθεσε ἡ κυβέρνηση γιά τή νέα Βουλή. Τό ἕνα θά παριστᾶ τήν ἀρχαία Δημοκρατία καί τό ἄλλο τή σύγχρονη. Εἶδα τά σκίτσα, εἶναι πολύ ὡραῖα. Ὁ Παρθένης μοῦ ζήτησε τή γνώμη μου. Μέ συγκίνησε ἡ ἀφοσίωσή του στήν τέχνη. Ὅταν γύρισα σπίτι, ἦταν πιά περασμένες ἐννέα. Τό φεγγάρι ὁλοστρόγγυλο ὅσο δέν τό εἶχα ἰδεῖ ποτέ ἔχυνε τό φῶς του ἀπό πάνω ἀπό τόν Ὑμηττό πού τόν ἔκανε νά φαίνεται γαλάζιος. Ὁ Ἐθνικός Κῆπος, τό Ζάππειο μοῦ φάνηκαν πολύ ὡραιότερα ἀπό ἄλλοτε ... Αλ. Παπαναστασίου (Ιούνιος 1931)

Μελαγχόλησα στο Λεβίδι... Στή Στεμνίτσα παρέστη ἀνάγκη νά βαφτίσω ἕνα παιδί. Ἦταν μιά ἀγγαρεία ψυχική. Τό καταλαβαίνεις, γιατί ξέρεις πώς δέν μπορῶ νά ὑποφέρω αὐτή τή βάρβαρη συνήθεια τῶν εἰδωλολατριῶν πού ἔχουν τόσο συνδεθῆ μέ τόν παλαιοκομματισμό. (...) Πῆγα στό Λεβίδι. Μελαγχόλησα ἀρκετά. Θυμήθηκα τά παιδικά μου χρόνια πού τά περνοῦσα τά καλοκαίρια ἐκεῖ παίζοντας ἀμέριμνα μαζί μέ τόσες προσφιλεῖς ὑπάρξεις πού χάθηκαν (...) Ἐκτός ἀπό αὐτές, ἡ δυστυχία φέτος ἐκεῖ εἶναι ἀφάνταστη. Οἱ περισσότερες οἰκογένειες δέν ἔχουν ὅ,τι χρειάζονται γιά νά συντηρηθοῦν. Δέν ξέρω καί ἐγώ τί θά ἀπογίνῃ (...) Φροντίζω νά γίνουν δημόσια ἔργα, δρόμοι, ὑδραυλικά ἔργα γιά νά βροῦν λίγη δουλειά οἱ φτωχοί ἄνθρωποι. Χθές ἀσχολήθηκα μέ τήν ὀργάνωση τοῦ κόμματος ἐδῶ στήν Τρίπολη. Δέν εἶμαι εὐχαριστημένος. Δέν ὑπάρχει ὁ ἐνθουσιασμός πού χρειάζεται στήν περίσταση. Εἶναι πολύ συντηρητικοί ἐδῶ οἱ ἄνθρωποι ... Αλ. Παπαναστασίου (Τρίπολη, 22 Αυγούστου 1931)


Προθήκη με παράσημα και αναμνηστικά του Αλ. Παπαναστασίου, στο «Μουσείο Αλ. Παπαναστασίου» στο Δήμο Λεβιδίου.

235

Ο ΟΜΙΛΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ Πολιτικό σωματείο με την επωνυμία «Όμιλος Αλέξανδρος Παπαναστασίου», με σκοπό την έρευνα των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων του τόπου και τη διατύπωση προτάσεων για τη λύση των διαρθρωτικών προβλημάτων της ελληνικής κοινωνίας, ιδρύθηκε άτυπα στο Λονδίνο, το 1963, από ομάδα νέων επιστημόνων που έκαναν εκεί μεταπτυχιακές σπουδές. Ήταν ο «προάγγελος» του «Ομίλου Παπαναστασίου» που ιδρύθηκε το 1964 με πρωτοβουλία των Β. Φίλια, Διον. Καράγιωργα, Κ. Σημίτη, Σπ. Παπασπηλιόπουλου, Γερ. Νοταρά, Αστ. Στάγκου κ.ά. Στην πρωτοβουλία για τη σύσταση του ομίλου συμμετείχαν και οι Ν. Πουλαντζάς, Ν. Μουζέλης, Κ. Τσουκαλάς, Π. Μερλόπουλος, Κ. Κριμπάς, Δ. Μορτόγιας, Κ. Σοφούλης, Μ. Πλωρίτης κ.ά. «Προκρίθηκε ως όνομα του ομίλου», επισημαίνει ο Β. Φίλιας, το Αλέξανδρος Παπαναστασίου, διότι «αυτός ήταν ο πρώτος πολιτικός που είδε την πολιτική στην κοινωνική της διάσταση, ο πρώτος που ήδη στη δεκαετία του ’20 μίλησε για κοινωνιολογία, η κατ’ εξοχήν αδέκαστη και αδιάφθορη μορφή της ελληνικής πολιτικής ιστορίας». Ο «Όμιλος Παπαναστασίου», που καθιερώθηκε από το 1965 ως την 21η Απριλίου του 1967 ως προοδευτικός, επιστημονικός και πολιτικός χώρος συζητήσεων και προβληματισμού για θέματα οικονομίας, διοίκησης, παιδείας, κ.λπ., προχώρησε και στην έκδοση δύο αξιόλογων βιβλίων: Οι κοινωνικοπολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα (Ιούλιος 1966) και Για μια ελληνική εξωτερική πολιτική του Κ. Χατζηαργύρη (τέλη 1966). [Για την ιδρυτική διακήρυξη και τις αρχές του Ομίλου βλ. Β. Φίλιας, Τα αξέχαστα και τα λησμονημένα (1997). Σύμφωνα με δημοσίευμα της εφ. Βήμα (3.9.2006), η διακήρυξη του «Ομίλου Παπαναστασίου» και η διακήρυξη του ΠΑΣΟΚ (3.9.1974) παρουσιάζουν ενδιαφέρουσες ομοιότητες ως προς τη θεματολογία, το ύφος και την πολιτική σκέψη]. Όπως αναφέρει η Τ. Αποστολοπούλου (Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο, επιμ. Γ. Αναστασιάδης, Γ. Κοντογιώργης, Π. Πετρίδης, σ. 440): Από συνεργάτες και φίλους του Αλ. Παπαναστασίου, ιδρύθηκε τον Νοέμβριο του 1966, με την ευκαιρία της συμπληρώσεως τριάντα

238


χρόνων από το θάνατό του, Σωματείο με τον τίτλο «Κοινωνιολογικός Όμιλος Αλέξανδρος Παπαναστασίου», με σκοπούς: • την ιστορική και επιστημονική μελέτη της ζωής και του έργου του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, • τη δι’ εκδόσεων διαλέξεων, κ.λπ., παρουσίαση του έργου αυτού, • την έκδοση, σε ενιαία ή αυτοτελή τεύχη, του πλήρους κειμένου των μελετών ή δημοσιευμάτων αυτού επί εθνικών, πολιτικών, οικονομικών και κοινωνικών θεμάτων, • την απότιση φόρου τιμής στη μνήμη αυτού με κάθε πρόσφορο μέσο (μνημόσυνα, εκθέσεις, αναμνηστικές πλάκες, κ.λπ.).

Στο γραφείο του στην Αθήνα, οδός Πινδάρου 11β.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ [Το δίτομο έργο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, Πολιτικά Κείμενα, Μελέτες, Λόγοι, Άρθρα, πρόλογος Κ. Τριανταφυλλόπουλος, επιμ. Ξ. Λευκοπαρίδης παραμένει μισό αιώνα μετά την έκδοσή του (1957) η πιο πολύτιμη πηγή για τον ερευνητή του έργου και ιδίως του πολιτικού λόγου του Αλ. Παπαναστασίου. Ιδιαιτέρως χρήσιμο είναι και το βιβλίο: Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο, επιμ. Γ. Αναστασιάδης – Γ. Κοντογιώργης – Π. Πετρίδης (1987) με μελέτες των Ν. Αλιβιζάτου, Γ. Αναστασιάδη, Ευ. Βενιζέλου, Θ. Βερέμη, Θ. Διαμαντοπούλου, Δ. Κοντόγιωργα, Γ. Κοντογιώργη, Ι. Κουκιάδη, Γ. Μαυρογορδάτου, Ν. Πανταζόπουλου, Χ. Παπαστάθη, Π. Πετρίδη, Κ. Σβολόπουλου, Α. Τάχου, κ.λπ. Πλούσια τεκμηρίωση και ενδιαφέρουσα ανάλυση περιέχει και η εκτενής αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή του Σ. Μαρκέτου: «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του. Αντινομίες του Μεταρρυθμιστικού Σοσιαλισμού» (1998)]. Αγραφιώτης Δ., Γεώργιος Καφαντάρης (1983). Αλιβιζάτος Ν., Εισαγωγή στην Ελληνική Συνταγματική Ιστορία, σημειώσεις παν. παραδ., τόμ. Α΄: 1821-1941 (1981). –, Οι πολιτικοί θεσμοί σε κρίση, 1922-1974. Όψεις της ελληνικής εμπειρίας (1986). –, «Ενιαύσια πρωθυπουργική θητεία και υποχρεωτική συμμετοχή των κομμάτων στην κυβέρνηση. Δύο παραγνωρισμένες “αντιπολωτικές” προτάσεις του Αλ. Παπαναστασίου», στο: Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Θεσμοί, Ιδεολογία και Πολιτική στο Μεσοπόλεμο, επιμ.: Γ. Αναστασιάδης, Γ. Κοντογιώργης, Π. Πετρίδης κ.ά. (1987), σελ. 311 επ. [στο εξής: Α. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ.]. Αλικανιώτης Δ., Η Νομοθετική Εξουσία και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας κατά το Σύνταγμα της 3ης Ιουνίου 1927 (1996).

240


Αναγνωστοπούλου Ουρ., Αλέξανδρος Παπαναστασίου (Ο Πατέρας της Ελληνικής Δημοκρατίας). Αναφορά στη ζωή και στο έργο του. Το Μουσείο Αλ. Παπαναστασίου στο Λεβίδι Αρκαδίας (1995). Αναστασιάδης Γ., «Δημοκρατία και εκλογικό σύστημα: Η επικαιρότητα της πολιτικής σκέψης του Αλ. Παπαναστασίου», στο: Α. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 325 επ. –, «Το Δημοκρατικό Μανιφέστο και ο τύπος της εποχής», στο: Α. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 407 επ. –, «Ο πολιτικός λόγος του Αλ. Παπαναστασίου», Αντί 342 (27.3.1987), 3840. –, «Η ιδέα της βαλκανικής συμπολιτείας στον πολιτικό λόγο του Αλ. Παπαναστασίου, 1910-1933», στο: Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, Ελευθέριος Βενιζέλος – Αλέξανδρος. Παπαναστασίου, 60 χρόνια μετά: Η ιδέα της διαβαλκανικής συνεργασίας (1996), σελ. 136-140. –, Από τον Ρήγα στον Παπαναστασίου. Δημοκρατία και θεσμικός λόγος στην Ελλάδα (1999). –, «Ο πολιτικός λόγος των Ελευθερίου Βενιζέλου, Γεωργίου Παπανδρέου και Αλέξανδρου Παπαναστασίου στην Δ΄ Συντακτική Συνέλευση», εφ. Ελευθεροτυπία [=Ιστορικά] (16.3.2000). –, Πολιτική και συνταγματική ιστορία της Ελλάδας, 1821-1941 (2001). –, Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης αφηγείται την ιστορία του (1926-1973) (2003). –, Η Θεσσαλονίκη στις συμπληγάδες του 20ού αιώνα (2005). Ανδρικόπουλος Γ., Οι ρίζες του ελληνικού φασισμού (1977). –, Η Δημοκρατία του Μεσοπολέμου, 1922-1936 (1987). Αξελός Λ., Γ. Σκληρός. Σταθμοί και όρια στη διαμόρφωση της κοινωνικής συνείδησης στην Ελλάδα (1976). Αποστολοπούλου-Γεωργιάδη Τ., «Αλέξανδρος Π. Παπαναστασίου. Ο πολιτικός, ο επιστήμων, ο αγωνιστής, ο άνθρωπος», στο: Α. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 21 επ. και 429 επ. Αποστολοπούλου Τ., «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου στην ιδιωτική του αλληλογραφία», Αντί 342 (27.3.1987), 41. Αργυρίου Α., Ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας και η πρόσληψή της στα χρόνια του Μεσοπολέμου, 1928-1940, τόμ. Ι-ΙΙ (2001).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

241

Ασπρέας Γ., Πολιτική ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος, 1821-1928, τόμ. Γ΄ (1930). Βενιζέλος Ευ., «Η συνταγματική ιδεολογία του Αλέξανδρου Παπαναστασίου. Μερικές επισημάνσεις για τη στάση του απέναντι στα συνταγματικά προβλήματα, 1911-1936», στο: Α. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 301 επ. Βεντήρης Γ., Η Ελλάς του 1910-1920 (χ.χ.), τόμοι 2. Βεργόπουλος Κ., Εθνισμός και οικονομική ανάπτυξη. Η Ελλάδα στον Μεσοπόλεμο (1978). Βερέμης Θ., Οι επεμβάσεις του στρατού στην ελληνική πολιτική, 1916-1936 (1977). –, Οικονομία και δικτατορία. Η συγκυρία 1925-1926 (1982). –, «Ο αγώνας για την ίδρυση της Αγροτικής Τράπεζας και ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Ένα χρονικό», στο: Α. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 255 επ. Βερέμης Θ. – Γουλιμή Γ. (επιμ.), Ελευθέριος Βενιζέλος. Κοινωνία, Οικονομία, Πολιτική στην εποχή του (1989). Βερέμης Θ. – Δημητρακόπουλος Ο. (επιμ.), Μελετήματα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του (1980). Βλασίδης Βλ., «Ιδεολογικές αναζητήσεις στη μεσοπολεμική Ελλάδα. Η περίπτωση της Δημοκρατικής Ένωσης», στο: Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, Ε. Βενιζέλος, Α. Παπαναστασίου, ό.π., σελ. 103-112. Βολουδάκης Ευ., Αι προτάσεις αναθεωρήσεως των ελληνικών συνταγμάτων, 1864-1967 (1982). Βουρνάς Τ., Ιστορία της Νεώτερης Ελλάδας, 1821-1909 (1974). –, Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, 1909-1940 (1977). Βούρος Γ., Παναγής Τσαλδάρης, 1867-1936 (1955). Γατόπουλος Ι., Ανδρέας Μιχαλακόπουλος, 1875-1938. Η βιογραφία του και το έργο του (1951). Γεωργιάδης Γ., Η πάλη των τάξεων εν Ελλάδι (1921). Γιωτοπούλου-Μαραγκοπούλου Α., «Οι θέσεις του Αλέξανδρου Παπαναστασίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Ισότητα των φύλων και αντεγκληματική πολιτική», Αντί (27.3.1987), 47-49. Γονατάς Σ., Απομνημονεύματα (1958). Γουλάς Δ., Γεώργιος Καφαντάρης (1982).

242


Γρηγοριάδης Σ., Διχασμός – Μικρά Ασία, 1909-1930 (1971). Γρηγοριάδης Φ., Οι πρωθυπουργοί της Ελλάδας, 1828-1978, τόμ. 1-3 (1978). Δαγκλής Π.Γ., Αναμνήσεις. Έγγραφα. Αλληλογραφία, επιμ. Ξ. Λευκοπαρίδης (1965). Δαφνής Γρ., Η Ελλάς μεταξύ δύο πολέμων, 1923-1940, τόμ. 1-2 (1955). –, Τα ελληνικά πολιτικά κόμματα, 1821-1961 (1961). Δέλτα Π., Ελευθέριος Βενιζέλος. Ημερολόγιο. Αναμνήσεις. Μαρτυρίες. Αλληλογραφία, επιμ. Π. Ζάννας (1979). Δερτιλής Γ., Ιστορία του ελληνικού κράτους, 1830-1920, τόμ. 1-2 (2005). Δημαράς Α. (επιμ.), Η μεταρρύθμιση που δεν έγινε, τόμ. 1-2 (1974). Διαμαντόπουλος Β., Από την πολιτική και πνευματική ζωή του Αλέξανδρου Παπαναστασίου (1982). Διαμαντόπουλος Θ., Ο Βενιζελισμός της ανόρθωσης, τόμ. Α΄ (1985). –, «Η πρόσδεση των κοινωνιολόγων στο βενιζελικό άρμα. Ελευθέριος Βενιζέλος και Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Δύο αντίθετες πολιτικές φιλοσοφίες», στο: Αλ. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 125 επ. –, Οι πολιτικές δυνάμεις της βενιζελικής περιόδου (1988). –, «Το κίνημα της 1ης Μαρτίου 1935. Αίτια και επιπτώσεις», εφ. Ελευθεροτυπία [=Ιστορικά] (2.3.2000). Ελεφάντης Α., Η επαγγελία της αδύνατης επανάστασης. ΚΚΕ και αστισμός στον Μεσοπόλεμο (1976). Ζαβιτσιάνος Κ., Αι αναμνήσεις του..., 1914-1922, τόμ. 1-2 (1946). Hering G., Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα, 1821-1936, τόμ. Β΄ (2004). Ηλιού Η., Το Σύνταγμα και η αναθεώρησή του (1975). –, «Για τον Αλ. Παπαναστασίου», στο: Α. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 425 επ. Καλλιβρετάκης Λ., Η δυναμική του αγροτικού εκσυγχρονισμού στην Ελλάδα του 19ου αιώνα (1990). Καλογιάννης Γ., Ο «Νουμάς» και η εποχή του, 1903-1931. Γλωσσικοί και ιδεολογικοί αγώνες (1984). Καμπάνης Αρ., Ο Δ. Γούναρης και η ελληνική κρίσις των ετών 1918-1922 (1946). Καραβίδας Κ., Σοσιαλισμός και Κοινοτισμός (1930).


243

Καραδήμου-Γερόλυμπου Α., Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917 (1995). Καραμανλής Κ., Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και οι εξωτερικές μας σχέσεις (19281932) (1986). Καρανικόλας Γ., Νόθες εκλογές στην Ελλάδα, 1844-1861 (1973). Καστρινός Ν., Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο αναμορφωτής και η Δημοκρατία (1975). Κόκκινος Γ., «Τα ελληνικά Συντάγματα και η ιδιότητα του πολίτη 1844-1927», Μνήμων 19 (1997). Κόκκινος Διον., Ιστορία της νεωτέρας Ελλάδος (1971). Κολιόπουλος Ι., Παλινόρθωση. Δικτατορία. Πόλεμος, 1935-1941 (1985). Κοντόγιωργα Δ., «Η επικαιρότητα των απόψεων του Αλέξανδρου Παπαναστασίου για τη νομοπαρασκευαστική αρμοδιότητα του Σ.τ.Ε.», στο: Αλ. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 363 επ. Κοντογιώργης Γ., «Οι σοσιαλιστικές ιδέες του Αλέξανδρου Παπαναστασίου», στο: Αλ. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 83 επ. Κορδάτος Γ., Ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος (1973). –, Ιστορία του αγροτικού κινήματος (1973). –, Δημοτικισμός και λογιωτατισμός (1974). –, Μεγάλη ιστορία της Ελλάδας, τόμ. ΙΓ΄ (χ.χ.). Κουζινόπουλος Σ., «Ο Ε. Βενιζέλος, ο Α. Παπαναστασίου και η διοργάνωση της “Δ΄ Βαλκανικής Διάσκεψης” το 1933 στη Θεσσαλονίκη», στο: Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, Ελ. Βενιζέλος, Αλ. Παπαναστασίου, 60 χρόνια μετά. Η ιδέα της διαβαλκανικής συνεργασίας (1996), σελ. 85-90. Κουκιάδης Γ., «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η κοινωνική πολιτική», στο: Α. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 185 επ. Κριαράς Εμ., Επιλογή από το έργο του (2000). Κυρίτσης Αλ. Αν., «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και οι θεωρίες κοινωνικής μεταρρυθμίσεως των αρχών του 20ού αιώνα», Τα Ιστορικά 9 (1988), 339-351. Κωστής Κ., Αγροτική οικονομία και Γεωργική Τράπεζα. Όψεις της ελληνικής οικονομίας στον Μεσοπόλεμο, 1912-1928 (1987). Λέκκας Π., «Εθνικιστική ιδεολογία. Παράδοση και εκσυγχρονισμός», Σύγχρονα Θέματα 50-51 (1994).

244


Λεονταρίτης Γ., Το ελληνικό σοσιαλιστικό κίνημα κατά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο (1978). Λευκοπαρίδης Ξ. (επιμ.), Αλεξάνδρος Παπαναστασίου. Πολιτικά Κείμενα, Μελέτες, Λόγοι, Άρθρα, τόμ. 1-2 (1957). Λιάκος Α., «Από κράτος φύλαξ εις κράτος πρόνοια: Οι παράμετροι της εργατικής πολιτικής στον Μεσοπόλεμο», Συμπόσιο για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ΕΛΙΑ (1988). –, Εργασία και πολιτική στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου. Το Διεθνές Γραφείο Εργασίας και η ανάδυση των κοινωνικών θεσμών (1993). Λιβιεράτος Δ., Το ελληνικό εργατικό κίνημα, 1918-1923, τόμ. Α΄ (1976). Λιναρδάτος Σ., Πώς φτάσαμε στην 4η Αυγούστου (1965). Μάγερ Κ., Ιστορία του ελληνικού Τύπου, τόμ. Β΄(1957). Μαζαράκης-Αινιάν Α., Απομνημονεύματα (1948). Μακρυδημήτρης Α., Οι πρωθυπουργοί της Ελλάδος, 1828-1997 (1997). Μάνεσης Αρ., Συνταγματικόν Δίκαιον (1967). –, «Η εξέλιξη των πολιτικών θεσμών στην Ελλάδα. Αναζητώντας μια δύσκολη νομιμοποίηση», στο: Η Ελλάδα σε εξέλιξη (1986). Μαντζουράνης Γ., «Ιδέες για την πολιτική κατανόηση της νεότερης πολιτικής ιστορίας μας. Αλέξανδρος Παπαναστασίου», Κατάθεση ’73 (1973), 470504. Μάξιμος Σ., Κοινοβούλιο ή Δικτατορία (1930). Μαρκεζίνης Σ., Πολιτική ιστορία της συγχρόνου Ελλάδος, τόμ. 1-5 (19731974). Μαρκέτος Σ., «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η εποχή του. Αντινομίες του Μεταρρυθμιστικού Σοσιαλισμού» (αδημ. διδ. διατριβή, 717 σελίδες, 1998). –, «Αλέξανδρος Παπαναστασίου. Ορμητικός, αντισυμβατικός και κοσμοπολίτης σοσιαλιστής», στο: Πρόσωπα του 20ού αιώνα. Έλληνες που σημάδεψαν τον 20ό αιώνα (2000), σελ. 371-376. –, «Πώς φίλησα τον Μουσολίνι!», Τα πρώτα βήματα του ελληνικού φασισμού, 1921-1923 (2006). Ματθιόπουλος Ευγ., «Κωστής Παρθένης – Αλέξανδρος Παπαναστασίου»: Η αβασίλευτη Δημοκρατία, 1924-1935», εφ. Η Καθημερινή [=Επτά Ημέρες], (21.3.2004). Μαυρογορδάτος Γ., Μελέτες και κείμενα για την περίοδο 1909-1940 (1982).


245

–, «Η αυγή της ελληνικής σοσιαλδημοκρατίας», στο: Αλ. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 103 επ. –, «Από την ομοψυχία στον Διχασμό», εφ. Ελευθεροτυπία [=Ιστορικά] (30.3.2000). –, «Ο παρ’ολίγον εμφύλιος πόλεμος (του 1935)», εφ. Ελευθεροτυπία [=Ιστορικά] (2.3.2000). Μελετόπουλος Μ., Η βασιλεία στη νεώτερη ελληνική ιστορία. Από τον Όθωνα στον Κωνσταντίνο Β΄ (1994). Μερκούρης Γ., Αι βαλκανικαί διασκέψεις και τα σύμφωνα φιλίας μετά των βαλκανικών κρατών (1931). Μοργκεντάου Χ., Η αποστολή μου στην Αθήνα. Το έπος της εγκατάστασης (1994). Μοσχόπουλος Γ., Από την παλινόρθωση στη βασιλομεταξική δικτατορία, 19351940 (1929). Μουζέλης Ν., Νεοελληνική κοινωνία: όψεις υπανάπτυξης (1978). Μπενάκης Θ., «Οι πρώτοι σοσιαλιστές», εφ. Η Καθημερινή (24.10.1999). Μπεναρόγια Αβρ., Η πρώτη σταδιοδρομία του ελληνικού προλεταριάτου (1986). –, Ελπίδες και πλάνες (1989). Μπρεδήμας Η., Η πρώτη δημοκρατία (1960). Νικολόπουλος Η. – Οικονόμου Ν., «Το εκλογικό βάπτισμα του Βενιζελισμού – Εκλογές 1910-1912», Συμπόσιο για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ΕΛΙΑ (1988). Νικόπουλος Δ., «Οι απόψεις του Αλέξανδρου Παπαναστασίου για την αναλογική αντιπροσώπευση των εκλογικών περιφερειών», στο: Αλ. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 347 επ. Νίτσος Κ., «Το σώμα της Δημοκρατίας», Θέατρο 38-39 (1974). Νοταράς Μ., Η αγροτική αποκατάστασις των προσφύγων (1934). Οικονόμου Ν., «Οι δύο γενικές εκλογές του 1915: Μια ιχνηλάτηση της πρώιμης εκλογικής γεωγραφίας του Βενιζελισμού», Ελευθέριος Βενιζέλος, Κοινωνία, Οικονομία, Πολιτική στην εποχή του (1989). Πάγκαλος Θ., Τα απομνημονεύματά μου 1897-1947, τόμ. Ι-ΙΙ (1947). Πανσέληνος Α., Τότε που ζούσαμε (1974). Πανταζόπουλος Ν., «Παραδοσιακοί αγροτικοί θεσμοί σε δοκιμασία. Η περίπτωση της Θεσσαλίας», στο: Αλ. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 193 επ.

246


Παπαδημητρίου Δέσπ., «Προδότες και αδέλφια στον τύπο της εποχής, 1920-22», εφ. Ελευθεροτυπία [=Ιστορικά] (25.11.1999). –, «Ο Εθνικισμός στον βενιζελικό και αντιβενιζελικό τύπο και η εσωτερική διαμάχη, 1914-1917», Συμπόσιο για τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ΕΛΙΑ (1998). –, «Η Αβασίλευτη Δημοκρατία και ο Τύπος», εφ. Η Καθημερινή [=Επτά Ημέρες] (21.3.2004). –, Από τον λαό των νομιμοφρόνων στο έθνος των εθνικοφρόνων. Η συντηρητική σκέψη στην Ελλάδα, 1922-1967 (2006). Παπαθεμελής Στ., «Ο Αλ. Παπαναστασίου και η Θεσσαλονίκη. Τέσσερα άγνωστα γράμματά του στον Θεσσαλονικιό Κ. Ζάχο», εφ. Μακεδονία (Ιούλιος 1985). Παπανδρέου Γ., Πολιτικά Κείμενα. Μελέτες, Λόγοι, Άρθρα (χ.χ.). Παπανικολάου Μ., «Πορτρέτα του Αλέξανδρου Παπαναστασίου από τον Κωνσταντίνο Παρθένη», στο: Κωνσταντίνος Παρθένης (1878-1967), κατ. έκθ. (Θεσσαλονίκη 1984). Παπαστάθης Χ., «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η Θεσσαλονίκη», στο: Αλ. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 263 επ. Πάσχος Γ., «Κράτος Δικαίου και Πολιτική. Πολιτειολογικές θεωρίες 1900-1940», Ο Πολίτης (1991). Πεσμαζόγλου Γ., Το χρονικόν της ζωής μου, 1889-1979 (1979). Πετμεζάς Σ., «Η Ιστορία του αγροτικού κόσμου από τον μεσοπόλεμο ως σήμερα. Ακυρώσεις και μετατοπίσεις», στο: Ιστοριογραφία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας 1833-2002, τόμ. Β΄ (2004), σελ. 201-219. Πετρίδης Π., Ελληνική πολιτική και κοινωνική ιστορία, 1821-1940 (1986). –, «Η κριτική στάση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου για τον Ελευθέριο Βενιζέλο», Αντί 342 (27.3.87), 42-43. –, «Η πορεία προς την δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Μαρτυρίες από την ανέκδοτη αλληλογραφία του Αλέξανδρου. Παπαναστασίου, 1931-1936», στο: Αλ. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σ. 171 εξ. –, Η βασιλεία των Γλύξμπουργκ στην Ελλάδα, 1863-1974. Συμβολή στην απομυθοποίηση της δυναστείας (1999). –, Σύγχρονη ελληνική πολιτική ιστορία, τόμ. Γ΄: 1917-1940 (2000). –, «Η εύθραυστη εγκαθίδρυση της αβασίλευτης», εφ. Ελευθεροτυπία [=Ιστορικά] (16.3.2000).


247

Πιπινέλης Π., Γεώργιος Β΄ (1951). Πουρνάρας Δ., Ιστορία του αγροτικού μας κινήματος (1931). Προβατάς Α., Πολιτική ιστορία της Ελλάδος, 1821-1980 (1980). Πρωτονοτάριος Α., Το προσφυγικόν πρόβλημα από ιστορικής, νομικής και κρατικής απόψεως (1929). Ρήγος Α., «Παπαναστασίου και Αριστερά», στο: Αλ. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 111 επ. –, Η Β΄ Ελληνική Δημοκρατία 1924-1935. Κοινωνικές διαστάσεις της πολιτικής σκηνής (1988). –, Τα κρίσιμα χρόνια, τόμ. 1-2 (1995). –, «Κοινωνιστές και Αγροτικό Ζήτημα», εφ. Ελευθεροτυπία [=Ιστορικά] (1.3.2001). Ροζάκης Χ., «Ο πολιτικός λόγος του Αλέξανδρου Παπαναστασίου για τη διεθνή θέση της Ελλάδας», στο: Αλ. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 377 επ. Ρούσσος Γ., Νεώτερη ιστορία του ελληνικού έθνους, 1826-1974 (1975). Ρώσσης Χ., Η νομοθετική λειτουργία κατά το Σύνταγμα του 1927 και συνταγματικά κείμενα της τελευταίας 50ετίας (1975). Risal P. (Ι. Νεχαμά), Θεσσαλονίκη, η περιπόθητη πόλις (1997). Σακκελαρόπουλος Θ., «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και το Αγροτικό Ζήτημα», Επιθεώρηση Αγροτικών Μελετών ΙΙ (1987), 70 επ. Σαπρανίδης Δ., Ιστορία της ελληνικής γελοιογραφίας (2001). Σβολόπουλος Κ., «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου και η διαβαλκανική συνεννόηση», στο: Αλ. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 387 επ. –, «Ελευθέριος Βενιζέλος, Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Η διαβαλκανική συνεννόηση», στο: Μακεδονικό Πρακτορείο Ειδήσεων, Ελευθέριος Βενιζέλος – Αλέξανδρος Παπαναστασίου. 60 χρόνια μετά: Η ιδέα της διαβαλκανικής συνεργασίας (1996), σελ. 44-49. Σβορώνος Ν., Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας (1976). Σβώλος Α., Η συνταγματική ιστορία της Ελλάδος. Τα ελληνικά Συντάγματα 1822-1975/86 (1998). Σεφέρης Γ., Χειρόγραφο Σεπτεμβρίου ’41 (1972). Σκούρας Γ., Οι 42 πρωθυπουργοί–κυβερνήτες της χώρας μας 1922-1981 (1985).

248


Σμαραγδή Ελ., Αναφορά στον Αλέξανδρο Παπαναστασίου (Αγροτική Τράπεζα Ελλάδος, 1986). –, «Η συμβολή του Αλέξανδρου Παπαναστασίου στα γράμματα και τις τέχνες», Αντί 342 (27.3.1987), 44-45. Σταυρίδου-Πατρικίου Ρ., «Η σύνδεση των κοινωνιολόγων με το κίνημα του δημοτικισμού», Τα Ιστορικά (Δεκέμβριος 1988), 353-370. –, «Ιδεολογικές αναζητήσεις», εφ. Η Καθημερινή (17.10.99). Στρατής Δ., 40 χρόνων αγώνες των ελλήνων σιδηροδρομικών, 1905-1945 (1959). Στεφάνου Σ. (επιμ.), Τα κείμενα του Ελευθέριου Βενιζέλου, τόμ. 1-4 (1981-1983). Στρέιτ Γ., Ημερολόγιον – Αρχείον, τόμ. Α΄ (1964). Σωμερίτης Σ., Η μεγάλη καμπή. Μαρτυρίες – Αναμνήσεις 1924-1974, τόμ. Α΄: Από τη Δημοκρατία στον Φασισμό 1924-1941 (1975). Σωτηρέλης Γ., «Μια γενική αποτίμηση της αναθεώρησης του 1911», εφ. Ελευθεροτυπία [=Ιστορικά] (19.7.2001). Τάχος Α., «Οι απόψεις του Αλέξανδρου Παπαναστασίου για το κράτος και τη Δημόσια Διοίκηση», στο: Αλ. Παπαναστασίου, Θεσμοί κ.λπ., σελ. 277 επ. Τζεδόπουλος Γ. (επιμ.), Πέρα από την Καταστροφή. Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου (2003). Τούντα-Φεργάδη Α., Θέματα ελληνικής διπλωματικής ιστορίας, 1912-1934 (1986). –, Μειονότητες στα Βαλκάνια. Βαλκανικές διασκέψεις 1930-1934 (1994). Τσιριντάνης Ν., Εθνικαί ιστορικαί σελίδες 1916-1918. Ο Ελληνικός Πολιτειακός Σύλλογος. Η προϊστορία και η δράσις του (1946). Τσίρος Ν., Το νομοθετικό έργο του Ελευθέριου Βενιζέλου κατά την περίοδο 19111920 στα πλαίσια της μεταρρυθμιστικής πολιτικής και στα κοινωνικοπολιτικά δεδομένα της εποχής (1997). –, Κράτος, εξουσία, κοινοβουλευτικό σύστημα σε θεσμική και πολιτική κρίση. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η λειτουργία του πολιτεύματος στην περίοδο 1914-1920 (2000). Τσουκαλάς Κ., Εξάρτηση και αναπαραγωγή. Ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών μηχανισμών στην Ελλάδα, 1830-1922 (1977). –, Κοινωνική ανάπτυξη και κράτος. Η συγκρότηση του δημοσίου χώρου στην Ελλάδα (1981). Φεσσόπουλος Γ., Η Ελλάς κατά την τελευταίαν 25ετίαν (1939).


249

Φιλάρετος Γ., Εκλογή πολιτεύματος. Βασιλεία ή Δημοκρατία; Διά γνησίου δημοψηφίσματος (1923). –, Σημειώσεις εκ του 75ου υψώματος, 1848-1923, 1924-1928 (χ.χ.). Φραγκουδάκη Α., Εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και φιλελεύθεροι διανοούμενοι. Άγονοι αγώνες και ιδεολογικά αδιέξοδα στον Μεσοπόλεμο (1977). –, «Από τον 19ο στον 20ό αιώνα: το εθνικό ζήτημα, η μοναρχία και η δύναμη των ιδεών. Μια υπόθεση εργασίας», Τα Ιστορικά 2 (1984). Χρήστου Θ., «Αλέξανδρος Παπαναστασίου: Πάθος για τη Δημοκρατία», εφ. Ελευθεροτυπία [=Ιστορικά] (16.3.2000). –, «Το πέρασμα στην αβασίλευτη Δημοκρατία», εφ. Ελευθεροτυπία [=Ιστορικά] (16.3.2000). Ψαλιδόπουλος Μ., «Ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου ως οικονομολόγος», στο: Γ. Μαυρογορδάτος – Χ. Χατζηϊωσήφ (επιμ.), Βενιζελισμός και αστικός εκσυγχρονισμός (1988). –, Η κρίση του 1929 και οι Έλληνες οικονομολόγοι. Συμβολή στην ιστορία της οικονομικής σκέψης στην Ελλάδα του μεσοπολέμου (1989).

ΓΕΝΙΚΑ Ελλάδα, ιστορία και πολιτισμός, τόμ. 6ος:. Το νέο ελληνικό κράτος. Η ιστορία. τόμ. 7ος: Το νέο ελληνικό κράτος. Η πολιτική (1982). Ιστορία του ελληνικού εθνους, τόμ. ΙΕ΄ (1978). Η μεγάλη ιστορία του 20ού αιώνα, τόμ. 3 (2002) (επιμ. Γ. Αναστασιάδης). Ιστορία των Ελλήνων, τόμ. 15: Νεώτερος Ελληνισμός 1910-1940 (επιμ. Γ. Μαργαρίτης) (2006). Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, τόμ. 6 και 7 (επιμ. Β. Παναγιωτόπουλος) (2003). Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα (Α1, Α2, Β1, Β2) (επιμ. Χ. Χατζηϊωσήφ) (2002). Χρονικό του 20ού αιώνα (χ.χ.). Νέα Εγκυκλοπαίδεια. Ελλάδα, ιστορία και πολιτισμός. Χρονολόγιο, τόμ. 37 (2006). Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του (επιμ. Θ. Βερέμη – Η. Νικολακόπουλου) (2005).

250


ΠΗΓΕΣ Εφημερίς των Συζητήσεων της Α΄ Αναθεωρητικής Βουλής. Εφημερίς των Συζητήσεων της Β΄ Αναθεωρητικής Βουλής. Πρακτικά της επί της συντάξεως του Καταστατικού Χάρτου κοινοβουλευτικής επιτροπής (Δ΄ Εθνοσυνέλευσις – προεδρία Α. Μιχαλακοπούλου), τόμ. Α΄ (1924). Πρακτικά των Συνεδριάσεων της Δ΄ εν Αθήναις Εθνικής Συνελεύσεως, τόμ. Α΄, Β΄, Γ΄ (1924), Δ΄ (1925) και Ε΄ (1926). Πρακτικά της επί του Συντάγματος Τριακονταμελούς Επιτροπής (Επιτροπή Παπαναστασίου) της συσταθείσης δυνάμει του ψηφίσματος της 30.6.1925 (1925). Κείμενα Συνταγματικής Ιστορίας (επιμ. Α. Παντελής – Σ. Κουτσουμπίνας – Τ. Γεροζήση), τόμ. 1 (1821-1923), τόμ. 2 (1924-1974). Δήμος Λεβιδίου Αρκαδίας: Αρχείον Αλέξανδρου Παπαναστασίου (1975). Εφημερίδες: Ελεύθερον Βήμα, Δημοκρατία, Αθήναι, Αθηναϊκή, Έθνος, Εστία, Η Καθημερινή, Ριζοσπάστης, Εφημερίς των Βαλκανίων, Μακεδονία, Ελεύθερος Τύπος, Πατρίς, Αθηναϊκά Νέα, Προσφυγικός Κόσμος, κ.λπ. Περιοδικά: Εικόνες, Εμείς, Αγροτική, Αντί, Τεχνικά Χρονικά, κ.λπ.

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Α

αναλφαβητισμός 115

Αγγελάκης Κ. 204 Αγγλία 128, 135, 195 Άγκυρα 50 Άγνωστος Στρατιώτης, μνημείο του 44, 104 Άγρας Τ. 200 αγρότης/ες 14, 16, 67, 76, 77, 124, 125, 224, 225, 229 αγροτικά κόμματα, Συνέδριο των (1930, Πράγα) 47 αγροτική τάξη 92, 99, 100, 214 αγροτικό (κολληγικό) ζήτημα 23, 29, 76, 79, 123, 126, 127, 130, 145 Αθανασιάδης Τ. 213, 225 Αθανασιάδης-Νόβας Γ. 50 Αθήνα 21, 25, 26, 67, 112, 160 Αθήναι, εφ. 37, 200 Αθηναϊκά Νέα, εφ. 60 Αιγαίο 204 Αίγινα, φυλακές της 29, 99, 185 Αίμος, κράτη (χώρες-έθνη) του 120, 216, 217 αιρετός (ανώτατος) άρχοντας 58, 89, 165, 206 Ακαδημία Αθηνών 26 Ακρόπολις, εφ. 55 ακτήμων/ονες (καλλιεργητές) 12, 23, 123, 229-131, 154 Αλβανία 120 Αλεξανδρούπολη 36 Αμερική 63 Ανάκτορα 65, 104, 106 –, Παλαιά 59

αναρχικός/οί 109 Ανεξαρτησία, εφ. 94 Ανεξάρτητος, εφ. 63, 67, 69, 70 ανεξιθρησκία 118 ανθρωπισμός 88, 111, 130, 228, 230 ανταλλαγή πληθυσμών 123, 124, 125 αντιδημοκρατικός/οί 38 αντικομμουνισμός 16 αντιπροσωπευτικό σώμα 82 απαλλοτρίωση 23, 127, 131, 143, 153-156 απεργία 137 αποκέντρωση 153, 165, 166 Αποστολόπουλος-Ρογάρης Κ. 19 Αποστολοπούλου Τ. 237 Αραβαντινός Π. 73, 76, 77, 187, 224 Αργυρίου Αλ. 213, 222 Αριστοβούλη, αδελφή Παπαναστασίου 19 Αριστοτέλης 123, 208, 230, 231 Αρκαδία 54 Αρκαδία, εφ. 54 Αρκαδικόν Βήμα, εφ. Τρίπολης 47 Αρμενόπουλος, περ. 231 Αρχείον Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 74 Αρχείον Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών 30, 185-187 αρχή της νομιμότητας 153 αστική τάξη 99 Αστικός Κώδικας 23, 47, 118, 182 Αττική 76 Αυστρία 218

252


Β Βαλκάνια / Βαλκανική 40, 120, 123, 125, 208, 209 βαλκανικές διασκέψεις (διασκέψεις των βαλκανικών λαών) 44, 122, 217 –, Βαλκανική Διάσκεψη Α΄ 47, 49 –, Βαλκανική Διάσκεψη Β΄ 50 –, Βαλκανική Διάσκεψη Γ΄ 54, 55 –, Βαλκανική Διάσκεψη Δ΄ 56, 59, 123, 208, 209 –, Εβδομάδα (Θεσσαλονίκη) 49 –, Κοινωνία Εθνών 120 –, Ομοσπονδία 120, 217, 209 –, Συμπολιτεία 79, 120, 213 –, συνεννόηση 12, 34, 120, 122 Βαλκανικό Ινστιτούτο 122, 208, 216, 217 Βαλκανικό Σύμφωνο 58 βαλκανικό κράτος/λαός 58, 62, 120-123, 144, 179, 208, 209 –, ένωση των 49, 50, 121, 123, 208, 216, 229 –, συνεργασία των 13, 47, 208 Βαλκανικοί Πόλεμοι 24, 202, 216 βασιλέας 25, 27, 63, 68, 150, 160, 166, 223, 225 βασιλεία (βασιλικό καθεστώς/θεσμός) 14, 30, 35, 65, 66, 87-89, 92, 138, 150, 160-162, 198, 230 –, παλινόρθωση της 55, 63-65 βασιλόφρονες 223 βενιζελικός πολιτικός χώρος 13 Βενιζέλος Ελ. 9, 12, 13, 15-17, 23-26, 30, 31, 43, 45, 47, 50, 52-56, 58, 61, 62, 65, 66, 68, 76, 77, 87, 108, 145, 150, 157159, 164, 178, 183, 193, 203, 206, 213, 218, 220, 222, 223, 227, 228 Βεντήρης Γ. 211, 227 Βεντήρης Ν. 36 Βερολίνο 21, 73, 233 Βηλαράς Γ. 27

βιοτέχνης/ες 97, 98, 110, 129 Βογιατζής Γ. 222 Βοιωτία 76 Βόλος 24 Βουδαπέστη 70 Βουκουρέστι 50, 54, 55 Βουλγαρία 42, 55, 120 Βούλγαρος/οι 23, 40, 125, 203 βουλευτής/ές 17, 82, 95, 145, 147, 150, 156, 162, 176, 177, 179, 187, 189, 227, 233 βουλευτοκρατία 86 Βουλή, passim –, Αναθεωρητική Α΄17, 23 –, Αναθεωρητική Β΄17, 23, 75, 77, 106, 119, 128, 134-136, 143, 145, 147, 150, 152-158, 228 –, Αναθεωρητική Γ΄ 68 –, κανονισμός της 86 Βουτυράς Δ. 200 Βρυξέλλες 49

Γ Γαλλία 105, 128, 150, 195 γάμος θρησκευτικός 47, 48, 118, 182 γάμος πολιτικός 118, 144, 182 Γάτος Γ. 226 Γενεύη 35, 40 Γερμανία 73, 128, 188, 195, 218 Γερμανός/οί 223 Γερουσία 34, 43, 46, 54, 55, 59, 84, 144, 166, 167-169, 177, 179, 180 γερουσιαστής/ές 17, 59, 168 Γεωργαντάς Μ. 186, 187 γεωργικο/ά σχολείο/α 44, 114 Γεώργιος Α΄ (βασιλέας) 48, 65, 66, 68, 70, 88, 161, 163, 164 γεωργός/οί 41, 97, 98, 110, 126-130, 156

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

–, αποκατάσταση των ακτημόνων 154-156 Γκίνης Αγ. 204 Γκλύξμπουργκ, δυναστεία των 165 Γληνός Δ. 40, 213, 226 γλώσσα/ες 11, 32, 34, 76, 77, 104, 106-108, 111, 113, 156, 157, 196, 230 –, βαλκανική/ές 122 –, γαλλική 11, 44/45, 215 –, δημοτική 13, 106-108, 111, 229, 156, 157 –, επίσημη του κράτους 156, 157 –, καθαρεύουσα 107, 156, 157 –, του λαού 230 γλωσσικό ζήτημα 23, 40, 76, 79, 106, 107, 143, 156, 195, 196 Γονατάς Στ. 161, 163 Γόντικας Κ. 185 Γουδί 228 Γούναρης Δ. 159 –, κυβέρνηση του 159 γυναίκες, ψήφος των 44, 100, 101, 103, 144, 168, 169, 229 –, πολιτική διαπαιδαγώγηση των 100, 101

Δ Δελμούζος Αλ. 15, 19, 22, 40, 56, 73, 156, 178, 195, 209, 214, 225, 226 Δέλτα Π. 27, 213, 220 Δεμερτζής Κ. 66, 68, 73, 224 Δημητρακόπουλος Ν. 108 Δ(δ)ημοκρατία: –, αβασίλευτη 12, 163, 192 –, αρχαία 234 –, κοινοβουλευτική 11, 165, 167, 168 –, κοινωνική 14, 160, 164, 214, 233 –, λαϊκή 35, 113 –, «μελαγχολική» 17 –, ουσιαστική-κοινωνική 145 –, πολιτική 18, 34, 160, 164

253

–, προεδρευόμενη 158, 161 –, προοδευτική 15, 214, 216 –, συνταγματικά οργανωμένη 16 –, τυπική-πολιτική 145 –, ανακήρυξη της 11, 32, 158, 163, 164, 206, 226, 232 –, «αναστήλωσις» της 37 –, εγκαθίδρυση της 13, 58, 88, 143, 161, 164, 230, 231 –, καθιέρωση της 31, 58, 162, 164, 166 Δημοκρατία εφ. 15, 30, 33-38, 53, 54, 90, 107, 113, 119, 120, 131, 137, 138, 170, 174, 198, 199, 213, 218 δημοκρατική αρχή 145 δημοκρατική ιδέα 16, 87 Δημοκρατικό Μανιφέστο 9, 11, 12, 14, 27, 37, 40, 43, 46, 48, 50, 58, 60, 81, 90, 92, 119, 120, 160, 172, 173, 206, 227 δημοκρατικοί θεσμοί 11 δημοκρατικοί σύλλογοι 96 Δημοκρατικός Αγών, εφ. 59 Δημοκρατικός Σύλλογος Αθηνών 92, 185 Δήμος Αθηναίων 186 Δήμος Πειραιώς 186 δημόσια πολιτική γνώμη 91, 122 δημόσιος/οι υπάλληλος/οι 48, 52, 66, 180, 181 δημοσιοϋπαλληλικές οργανώσεις 141 δημοτικισμός 12, 37, 45, 74, 107, 206, 226 δημοτικό/ά σχολείο/α 110, 114 δημοψήφισμα 30, 32, 35, 63-65, 89, 148, 149, (συνταγματικό) 150, 162, 164, 165 Διακοινοβουλευτική Διάσκεψη (27η, Βουκουρέστι) 50 Διακοινοβουλευτικό Συνέδριο (32ο, Βουδαπέστη) 70 διάκριση εξουσιών 85 Διαμαντόπουλος Β. 213, 220 Διαμαρτυρόμενος/οι 116

254


διανοούμενος/οι 14 Διεθνές Συνέδριο της Ειρήνης (30ό, Λοκάρνο) 59 Διεθνής Έκθεση Θεσσαλονίκης (ΔΕΘ) 47, 209 δικαιοκρατική αρχή 145 δικαιοσύνη 34, 84, 88, 89, (διοικητική) 86, (κοινωνική) 54, 229 Δικαιοσύνη, εφ. 22, 103, 106 δικαίωμα/δικαιώματα –, ατομικό 15, 175, –, κοινωνικό 23 –, ιδιοκτησίας 154 –, λαού 149 –, συνδικαλιστικό 23 –, του εκλέγειν 101, 103 –, του συνεταιρίζεσθαι 48, 180 δικαστήριο διοικητικό 151, βλ. και Συμβούλιο της Επικρατείας δικαστική εξουσία 32, 172 δίκη των 6 48 Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών 48 δικτατορία 42, 43, 55, 69, 70, 99, 172, 198, 200, 217 –, 4ης Αυγούστου 232 –, 21ης Απριλίου 1967 237 δικτατορικές οργανώσεις 43, 109 διοίκηση 82, 84, 152, 159, 178, 237 –, δημόσια 139 –, δημοτική 103, βλ. και τοπική αυτοδιοίκηση διοικητικό δικαστήριο 152 Διομήδης Α. 73, 224 Δοξιάδης Α. 107 Δραγούμης Στ. 132 δυναστεία/ δυναστικό 31, 32, 63, 88, 164

Ε Εβδομαδιαίος Τύπος περ. 59

Εβραίος/οι 116, 203, 210 Εθνική Άμυνα, κίνημα της 25, 203 Εθνική Ένωσις Ελλήνων (ΕΕΕ), Θεσσαλονίκης 50, 96, 210 εθνική οικονομία 49, 124 Εθνική Πινακοθήκη 46, 105 εθνικισμός 25, 95 εθνικιστικές οργανώσεις Μακεδονίας 35, βλ. και Εθνική Ένωσις Ελλήνων (ΕΕΕ) Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 25 Εθνικός Διχασμός 12, 150, 158, 203 Εθνογραφικό Μουσείο 46, 105 έθνος 9, 36, 50, 58, 63, 64, 66, 68, 90, 95, 96, 105-107, 117, 201, 215, 218, 230, 232 Έθνος, εφ. 29, 50, 53 Εθνοσυνέλευση 31, 148, 161, 162, 169, 170 εθνότης/τες 95 Εκατονταετηρίδα της Επαναστάσεως 46 Εκκλησία 15, 40, 47, 48, 59, 116-118, 169, 229 –, Ορθόδοξος 40 εκλογές –, βουλευτικές: –, (28.11.1910) 145 –, (1911) 76 –, (1912) 24, 77 –, (30.5.1915) 24 –, (6.12.1915) 24 –, (Νοεμβρ. 1920) 13, 26, 80, 159 –, (Νοεμβρ. 1923) 162 –, (16.12.1923) 30, 186, 162 –, (2.9.1926) 189 –, (7.11.1926) 174 –, (25.9.1931) 54 –, (5.3.1933) 55, 103 –, (9.6.1935) 63 –, (26.1.1936) 67 –, γερουσιαστικές 43, 48, 60,

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

–, δημοτικές (8.7.1929) 44, 103 εκλογικό δικαίωμα 35, 101, 103 εκλογικό σύστημα 11, 13, 17 –, αναλογικό 18, 23, 29, 30, 34, 38, 41, 44, 48, 50-52, 54, 55, 66, 67, 81, 84, 85, 86, 144, 158, 161, 164-168, 170, 172, 177, 179, 185, 187-192 –, πλειοψηφικό 41, 44, 55, 190 εκλογικός κατάλογος 103 –, νόμος 101 εκλογοδικείο 55 εκπαίδευση 11, 34, 41, (δημόσια) 109-113, 119, 170, 230 εκπαιδευτικό σύστημα 110, 114 εκπαιδευτικοί λειτουργοί 109, 111 Εκπαιδευτικός Όμιλος 74, 225 εκτελεστική εξουσία 42, 82, 85, 86, 172, 183, 196 εκτόπιση (μέτρο εκτοπίσεων) 60 Ελβετία 30, 105, 149 ελβετικός λαός 144, 173 Ελευθέρα Γνώμη, εφ. 68 ελευθερία: –, ακαδημαϊκή 143 –, ατόμου (ατομική) 43, 118 –, γνώμης 56, 97, 178, 179, 194 –, δημοκρατική 56, 196 –, διδασκαλίας 104 –, έκφρασης 23, 103, 178, 179, 194, 196 –, επιστημονική 104, 175 –, θρησκευτικής συνειδήσεως 116, 117 –, λαϊκή 54, 66, 231 –, λόγου 22, 59, 103 –, πνευματική 15, 206, 207 –, πολιτική 49, 80, 88, 90, 110, 113, 143, 163, 191, 206, 207 –, σκέψεως 40, 43, 104, 161, 175, 178 –, συνειδήσεως 48, 108, 116 –, σχολική 47, 116

255

Ελεύθερον Βήμα, εφ. 38, 44, 49, 55, 56, 61, 63, 65, 66, 68, 69, 187, 213 Ελευθερόπουλος Αβροτέλης 75 Ελεύθερος, εφ. 76 Ελεύθερος Άνθρωπος, εφ. Τρίπολης 48, 100, 132, 162 Ελεύθερος Λόγος εφ. 36 Ελεύθερος Τύπος, εφ. 26, 27, 29, 38, 63, 81, 88, 101, 116, 131, 151, 159, 161, 162 ελευθεροτυπία 36, 193-195 Ελευθερουδάκης Κ. 19 Ελλάδα (Ελλάς) 26, 27, 30, 35, 47, 50, 56, 58, 61, 65, 69, 73, 75, 77, 88, 91, 94, 101, 106, 108, 109, 112-114, 117, 120, 121, 124, 126, 127, 135, 156, 161, 173, 175, 186, 187, 196, 201, 204, 210, 214, 217, 218, 224 Ελληνίς, περ. 49 Ελληνισμός 213, 216 ελληνορουμανικό σύμφωνο 41, 120 ελληνοσερβικό σύμφωνο 43 ελληνοτουρκική προσέγγιση 47 ελληνοτουρκικό σύμφωνο 47, 125 Ελληνοτουρκικός πόλεμος (1897) 230 Εμπράρ Ε. (επιτροπή ρυμοτομικού Θεσσαλονίκης) 204 Εμπρός, εφ. 187 Ένοπλες Δυνάμεις 64, 65, βλ. και στρατός εξωτερική πολιτική 34, 41, 86, 191, 208 επαγγελματικές οργανώσεις 81, 84, 91, 151, 152, 167, 173 Επανάσταση (1821) 107 Επιθεώρηση Εργασίας 135, 136 Επιθεώρησις Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 22, 25, 74, 95, 228 Επιθεώρησις Νέας Ελλάδος Πατρών, εφ. 87 επιστήμη 175, 215, 227, 230 Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων 33, 60, 123

256


εργάτης/ες 16, 34, 67, 76, 97, 98, 127, 129, 130, 132-138, 196, 197 εργατικά σωματεία 135 εργατική νομοθεσία/εργατικοί νόμοι 132, 135, 136 εργατική τάξη 40, 92, 99, 100, 116, 133, 135, 197, 214 Εργατικό Κέντρο Αθηνών 196 εργατικό κίνημα 22, 73, 196 Εσπέρα, εφ. 200 Εστία, εφ. 36, 50, 186, 198 εσωτερική πολιτική 191 Εταιρεία Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών 25, 43, 70, 87 ευρωπαϊκή συνομοσπονδία 45 Ευρώπη 69, 214 εφημεριδογραφία 17 Εφημερίς των Βαλκανίων, εφ. Θεσσαλονίκης 41-43, 45, 47, 56, 60, 66, 83, 92, 120, 121, 139, 204, 208-210

Ζ-Η-Θ-Ι Ζαβιτσιάνος Κ. 53 Ζαΐμης Α. 16, 59 –, οικουμενική κυβέρνηση του 38, 40, 41 –, πρόεδρος της Δημοκρατίας 45 Ζάννας Π. 220 Ζάχος Αρ. 204 Ζορμπάς Ν. 23 ζωγραφική 9, 46, 79, 105 Ηλιού Η. 227, 228 Ημερήσιος Κήρυξ, εφ. 63, 64 Ημερήσιος Τύπος, εφ. 46 θανατική ποινή 23, 119, 158 Θέμελης Ν. 213, 223 Θεοδοσιάδης Δ. 186 Θεοδωρίδης Χαρ. 20 Θεοδωρόπουλος Σπ. 27

Θεοτοκάς Γ. 9, 10, 14, 213, 216-218 Θεοτόκης Γ. 22, 195 Θεοτόκης Κ. 19 Θεσσαλία 15, 126-130, 223, 225 Θεσσαλικό ζήτημα 129, 132 Θεσσαλονίκη 12, 24-26, 36, 38, 41, 43, 45, 47, 48, 50, 55, 56, 62, 66, 69, 75, 92, 122, 123, 201-204, 206, 208-211, 216, 230 Θράκη 115 θρησκεία 50, 79, 88, 95-97, 116-118, 175, 176 –, χριστιανική ορθόδοξος 117, 176 Θρύλος Άλκης (Ελ. Ουράνη) 19, 200 ιδιώνυμο (νόμος) 108, 178 Ιόνια Νησιά 25, 203 ισοβιότητα δικαστών 62 ισοπολιτεία 117 ισότητα 40, 87, 88, 91, 117, 140, 160, 176, 191, 231 Ισπανία 105 ιστοριογραφία 17 Ιστράτι Παναΐ 40 Ιταλία 26 Ιταλός/οί 25

Κ Καβάλα 36 Καζάζης Α. 186 καθεστώς: –, βασιλικό 92, 138, βλ. βασιλεία –, δημοκρατικό 90 –, δικτατορικό 70, 113 –, κοινωνικό 108-110, 114, 132, 160, 176 –, σοβιετικό 41 –, τυραννικό 109 καθεστωτικό 32, 53 Καθολικός/οί 116

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Καλιτσουνάκης Δ. 185, 227, 228 Καλλάρης Κ. 59 καλλιτέχνης/ες 104 Κανελλόπουλος Π. 29 καπιταλισμός 75 καπνικό ζήτημα 48 Καράγιωργας Δ. 237 Καραπαναγιώτης Β. 49 Καραπάνος Π. 27 Κατοχή 215 «κατοχυρωτικό» (νομοθέτημα) 16, 36 Καφαντάρης Γ, 37, 44, 45, 53, 56, 63-65, 67, 70, 164, 187 Κεμάλ Μουσταφά 209 –, μεταρρύθμιση του 34 Κεφαλληνία 25 Κιλελέρ (αγροτική εξέγερση 1910) 154 Κιλκίς 43 κίνημα αντιστασιακό 215 –, κομμουνιστικό 109 –, φασιστικό 109 –, της 1ης Μαρτίου 61 –, (Επανάσταση) του 1909 130, 230, βλ. και Στρατιωτικός Σύνδεσμος Κιτσίκης Κ. 204 κληρονομικός (ανώτερος) άρχοντας 91, 34, 58, 89, 159, 165, 198, 206 Κλήρος 46, 117 κοινή γνώμη 12, 49, 103, 122, 141, 195, 213 κοινοβουλευτική/ές επιτροπή/ές 82, 86 κοινοβουλευτικοί θεσμοί 14 κοινοβουλευτικός έλεγχος 85 «Κοινοβουλευτικός Μανδύας» 35 κοινοβουλευτισμός 11, 54, 67, 83-85, 167, 172, 191 –, συγκερασμένος 81, 173, 175, 177 Κοινωνία των Εθνών 37, 40, 45, 119, 120 κοινωνικές ασφαλίσεις 94, 138, 228 –, νομοσχέδιο για τις 52

257

κοινωνική αρχή 145 κοινωνική νομοθεσία 94 κοινωνική πολιτική 35, 41, 50, 124, 227 κοινωνικό καθεστώς 109 κοινωνικό συμφέρον 129 κοινωνιολογία 21 Κοινωνιολογική Εταιρεία 22, 23, 73, 75, 87, 126, 133, 145, 150, 233 –, Καταστατικό της 75 Κοινωνιολόγοι (Ομάδα των Κοινωνιολόγων) 14, 23, 24, 73-77, 145, 150, 158, 224, 225, 228 Κόκκινος Δ. 200, 224 κολληγικό ζήτημα 155, 156 κολλήγος/οι 15, 126-130, 154, 155, 222 Κολουμβάκης Ε. 186 κομμουνισμός 35, 37, 43, 69, 107-110, 178 κομμουνιστής/ές 38, 109, 131 κομμουνιστική ιδεολογία 43 Κομοτηνή 36 Κονδύλης Γ. 38, 55, 59, 63, 66 –, κίνημα του 38 –, κυβέρνηση του 38, 174 Κουντουριώτης Π. 26, 43, 163 Κουτούπης Θ. 224, 225 κράτος δικαίου 12, 68, 77, 153, 172 κράτος θεοκρατικό 47, 118 Κριμπάς Κ. 237 κυβέρνηση: –, εθνική-συλλογική 85 –, εθνικού συνασπισμού 55 –, οικουμενική 104 –, προσωρινή Θεσσαλονίκης 25, 130, 203 –, συλλογική διακυβέρνηση 70 –, συμμαχική 50, 59, 191 –, συνασπισμού 66 –, Φιλελευθέρων 87 –, υπηρεσιακή 68 κυβερνητικές πράξεις 83

258


κυβερνητική αστάθεια 82, 85 Κύπρος 50 Κυριακίδης Στ. 209 Κωνσταντίνος Α΄(βασιλέας) 159, 161 Κωνσταντινούπολη 50, 209 Κωπαΐδα 229 «Κωπαϊδικόν» ζήτημα 47

Λ λαϊκή αντιπροσωπεία/λαϊκοί αντιπρόσωποι 34, 82, 172, 173, 177 λαϊκή κυριαρχία 35, 65, 66, 99 Λαμία, δίκη της 29, 160, 161, 206, 227 Λαμπράκης Δ. 35 Λάμπρος Σπ., πρωθυπουργός 25 λαογραφία 122 λαός, πολιτική διαπαιδαγώγηση του 29, 89, 149, 197, 230 Λαός, εφ. 24, 116, 196, 197 Λάρισα 36, 49 Λεβίδι 14, 234 Λευκοπαρίδης Ξ. 22, 80, 144 Λήμνος 227 Λιδωρίκης Αλ. 55 λογοτέχνης/ες 228 λογοτεχνία 11, 13, 17, 115 Λοκάρνο 59 Λονδίνο 22, 47, 237 Λοπρέστη Βούλη 224 Λοπρέστης Βικέντιος 19 Λούντβιχ 228 Λυμπερόπουλος Ι. 73

Μ Μ. Ασία 115, 125 Μ. Βρετανία 50

Μαβίλης Λ. 19 Μάης ’36 69 Μακεδονία 24, 35, 38, 40, 41, 63, 122, 124, 202, 208, 210 Μακεδονία εφ. 38, 122 Μακεδονικό (ζήτημα) 16 Μαντινεία 38, 54, 67 Μάξιμος Σ. 198 Μαρής Γ. 187 Μαριγώ, μητέρα Παπαναστασίου 19 Μαρκέτος Σπ. 77 μαρξιστής/ές 73 Μεγάλη Ιδέα 22, 192, 223 μειονότητα/ες 35 Μελάς Κ. 27 Μελάς Σπ. 19, 73, 198 Μέλλον, περ. 224 Μερλόπουλος Π. 237 Μεσοπόλεμος 12, 17, 77, 201, 209, 217 μετανάστευση 103 Μεταξάς Ι. 56, 59, 63, 66, 68, 162 –, δικτατορία του 70 –, κυβέρνηση του 69, 84 μεταρρύθμιση: –, αγροτική 131, 223, 231, 233 –, εκπαιδευτική 32, 37, 75, 109, 112, 114, 223, 233 –, εργατική 231, 233 –, κοινωνική 233 –, οικονομική 233 –, πολιτειακή 233 Μικρασιατική Καταστροφή (Τραγωδία) 12, 29, 125, 150, 159, 185, 192 μικρασιατικό μέτωπο 227 Μιχαλακόπουλος Α. 37, 59, 165, 166, 187, 188 –, κυβέρνηση του 34 μοναρχικοί 60 μοναρχισμός 123 Μόντε Κάρλο 26

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

Μόουσον Τ. (επιτροπή ρυμοτομικού Θεσσαλονίκης) 204 Μοργκεντάου Χ. (διπλωμάτης) 226 Μορτόγιας Δ. 237 Μόσχα 137 Μουζέλης Ν. 237 μουσική 13, 15, 218 Μπακάλμπασης Αν. 55, 218 Μπαστιάς Κ. 38, 50, 200, 213, 218 Μπερνστάιν Ε. 21, 75 Μπίρης Κ. 25 μπολσεβικισμός 35

259

Ξ-Ο Ξάνθη 36 Ο Κοινωνισμός εφ. 23, 127 Οικονομόπουλος Α. 186 Οικονομόπουλος Χ. 185 Ομήρου, οδός 226 «Όμιλος Αλέξανδρος Παπαναστασίου» 237, 238 ομοεθνής/είς 47 Ομόνοια, πλατεία 226 Ορθόδοξος/οι 116 Orban (Βέλγος συνταγματολόγος) 148

μυθιστόρημα 107 Μύκονος, εκτόπιση Παπαναστασίου 65 Μυλωνάς Α. 63-65, 70, 186, 195, 224 Μωαμεθανός/οί 116 Μωρουά Α. (Γάλλος λογοτέχνης) 228

Ν Νάκος Λ. 73, 224 Ναυαρίνο, Ναυμαχία του 40, 95 Νέα Ελλάς, εφ. 26 Νέα Εστία, περ. 45, 216 Νέα Ημέρα, εφ. 24, 129 Ν(ν)έαι Χ(χ)ώραι 112, 114, 115, 186, 206 Νεολόγος Πατρών, εφ. 54 Νέος Κόσμος, εφ. 56, 59, 60, 63, 65, 108, 119, 182, 185 Νικόλ (Γάλλος διανοούμενος) 104 νομοθετική εξουσία 42, 82, 83, 85, 172, 177, 188 νομοθετικό σώμα (δεύτερο) 59, 62, 81, 82, 84-86, 97, 143, 144, 148, 151, 153, 164, 166-168, 173, βλ. και Γερουσία Νοταράς Γερ. 237 Νοταράς Μ. 60, 126 Ντυαμέλ (Γάλλος διανοούμενος) 104

Π Πάγκαλος Θ. 15, 37, 38, 107, 114, 169, 170, 172, 174, 223 –, κυβέρνηση του 36, 119 –, δικτατορία (κίνημα, πραξικόπημα) του 35, 37, 41, 113, 120, 198, 199, 200, 216 Παγκόσμιος Πόλεμος Α΄12, 86, 203 Πάζης Δ. 27 παιδεία 13, 18, 213, 229, 230, 237 Παλαιά Διαθήκη 114 Παλαιολόγος Π. 227, 229 Παλαμάς Κ. 15, 19, 22, 46, 105, 156, 195, 229 Παλιά Βουλή 226 παλλαϊκό μέτωπο 69 Πανεπιστήμιο Αθηνών 21, 22, 112, 195, 206 Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 12, 14, 32, 45, 75, 112, 123, 201, 206, 208, 230, 231 Πανεπιστημίου, λεωφόρος 226 πανευρωπαϊκή συνεννόηση 121 Πανταζόπουλος Ν. 227, 231 «Παρνασσός» 115 Παπαναστασίου Παναγιώτης (πατέρας του Παπαναστασίου), βουλευτής Μαντινείας 22

260


Παπαναστασίου Αλ. passim –, γερουσιαστής 17, 55 –, κυβέρνηση του 32 –, πρωθυπουργός 13, 17, 32, 206 –, υπουργός Αεροπορίας 52 –, υπουργός Γεωργίας 16, 38, 55 –, υπουργός Εθνικής Οικονομίας 16, 55 –, υπουργός Εξωτερικών 32, 52 –, υπουργός Ναυτικών 52 –, υπουργός Οικονομικών 32 –, υπουργός Συγκοινωνιών 13, 16, 25, 203 –, υπουργός Στρατιωτικών 52 Παπανδρέου Γ. 9, 29, 35, 63-65, 67, 70, 185, 187 Παπανούτσος Ευ. 227, 232 Παπαντωνίου Ζ. 19, 222 Παπασπηλιόπουλος Σπ. 237 Παράσχος Κλ. 200 Παρθένης Κ. 15, 19, 234 Παρίσι 22, 68, 87 ΠΑΣΟΚ 237 Πάτρα 54 Πατρίς, εφ. 22, 26, 27, 58, 65, 73, 186 Πειραιάς 22, 38, 67 «περιορισμένη πρωθυπουργική θητεία» 34 Πετιμεζάς Θρ. 27, 73, 76, 77, 186, 224 Πινδάρου, οδός 218 Πλαστήρας Ν. 55, 59, 62, 161 Πλεϋμπέρ Ζ. (επιτροπή ρυμοτομικού Θεσσαλονίκης) 204 Πλωρίτης Μ. 237 ποιητής/ές 104 Πολιτεία, εφ. 41, 50 πολιτειακό (σύστημα) 43, 65, 88, 150, 158, 160-162, 164, 165 –, ελβετικό 17, 81, 144, 173 πολίτευμα: –, αβασίλευτης δημοκρατίας 163, 165 –, αντιπροσωπευτικό 83

–, δημοκρατικό 12, 30, 64, 66, 79, 92, 125, 178, 195, 206, 230, 231 –, κοινοβουλευτικό 17, 41, 86, 143, 151, 177, 179, 189 –, συνταγματικό 159 –, αλλαγή του 1924 15 –, μεταβολή του 27 –, μορφή του 149, 150, 160, 164, 174 –, ρυθμιστής του 94 πολιτικά δικαιώματα 81, 88 πολιτικά κείμενα 11 πολιτικά κόμματα: «Αγροτικό και Εργατικό Κόμμα» 14, 16, 38, 45, 48, 49, 53-55, 62, 67, 96, 99, 100, 218 «Δημοκρατική Ένωσις» 14, 27, 30-32, 34-36, 38, 40, 41, 43, 80, 96, 99, 100, 111, 120, 130, 140, 159, 160, 162, 166, 169, 170, 173, 191, 198, 210, 217 «Δημοκρατική Ένωσις – Αγροτικόν και Εργατικόν Κόμμα» 43 «Δημοκρατικός Συνασπισμός» 67 «Φιλελεύθεροι Δημοκράτες» 163 «Εθνικός Συνασπισμός» 55 «Κόμμα των Κοινωνιολόγων» 76 «Κόμμα Φιλελευθέρων» 24, 162 «Κομμουνιστικόν Κόμμα» (ΚΚΕ) 16, 40, 69, 108, 109 «Λαϊκόν Κόμμα» 23, 48, 55, 60, 61, 69, 73, 75-77, 101, 110, 120, 127, 134 πολιτική γελοιογραφία 17 –, εκπαίδευση 113 –, θεωρία 12, 192 –, ιδεολογία 80 –, ιστορία 10, 12, 17, 79, 80, 206, 207, 211, 237 –, οικονομία 115 –, πράξη 201 –, σκέψη 11, 79, 159, 185, 188, 192, 201

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

πολιτικό ήθος 144, 148 πολιτικοί θεσμοί 11 πολιτικός λόγος 77, 79, 189, 193, 209 –, πολιτισμός 11 Πολωνία 188, 218 Πορτογάλος/οι 119 Πουλαντζάς Ν. 237 Πουλιόπουλος Π. 198 Πουρνάρας Α. 199 Πουρνάρας Δ. 199 Πράγα 47, 49 Πρέβεζα 25 προεδρία της Δημοκρατίας 87 πρόεδρος της Δημοκρατίας 35, 37, 43-45, 59, 61, 84, 150, 158, 161, 166, 172 πρόσφυγας/ες 12, 14, 41, 49, 60, 103, 115, 123, 124, 131, 186, 210 προσφυγικό ζήτημα 34, 123-125 «πρωθυπουργοκεντρισμός» 189 Πρωΐα, εφ. 50, 55, 62

Ρ Ράλλης Ι. 70 Ριζοσπάστης, εφ. 36, 63, 109, 198 ριζοσπαστικά κόμματα, διεθνές συνέδριο των (1931, Πράγα) 49 Ροδόπη 55 Ρουμανία 120 Ρουσοπούλου Αγνή 19 Ρυθμός, περ. 222 Ρωμούνοι 119 Ρωσία 137

Σ Σαντορίνη, εκτόπιση Παπαναστασίου 37 Σαρίπολος Ν. 185, 174

261

Σβώλος Αλ. 19, 145, 156, 169, 185, 191 σεισάχθεια 132 Σερβία 120 Σέρβος/οι 23 Σέρρες 36 Σεφέρης Γ. 213, 221 Σημίτης Κ. 237 Σιβηρία 41 Σιδέρης Αρ. 227, 233 Σικελιανός Άγγ. 15, 19 Σκίπης Σ. 199 Σκριπ, εφ.23, 126 Σοβιετική Ένωση (Ρωσία) 118, 144 Σολωμός Δ. 105 σοσιαλδημοκρατία 14, 21 σοσιαλισμός 14, 24, 37, 77, 107-109, 217, 227 Σοφιανόπουλος Ι. 56 Σοφούλης Κ. 237 Σοφούλης Θ., 63, 64, 65, 68, 187 –, κυβέρνηση του 33, 165 Σπεράντζας Θ. 36 «Σπλέντιτ», ξενοδοχείο 203 Στάγκος Αστ. 237 Σταδίου, οδός 226 Στεμνίτσα 234 Στεφανόπουλος Α. 22, 195 στρατιωτικός νόμος 62, 64 Στρατιωτικός Σύνδεσμος 23, 145, 224 στρατοδικείο 36, (έκτακτο) 61, 62, 64 στρατοκρατία 35 στρατός 53, 54, 66, 94, 97, 98, 114, 116 Συμβούλιο της Επικρατείας 143/144, 151-153 Συμβούλιο του Στέμματος 68 Συνέδριο Ειρήνης (27ο, Αθήνα) 44 –, (28ο, Βρυξέλλες) 49, 121, 122 Σύνταγμα: –, (1844) 151 –, (1864) 145, 147, 151, 154, 155 –, (1864/1911) 11, 166

262


–, (1911) 67, 150, 153, 158 –, (1911), αναθεώρηση του 143, 145, 150, 153, 155, 157, 158, 176 –, (1925-Πάγκαλος) 169, 187 –, (1927) 67, 143, 150, 153, 157, 158, 174, 175, 177, 178, 182, 188 –, (1975) 175 –, αναθεώρηση του 53, 145, 147, 148-150, 158, 174, 183 –, αναθεωρητική εξουσία 148 –, διαδικασία αναθεώρησης του 145, 147, 148, 150 –, διαμόρφωση του νέου συντάγματος (1924-25 και 1926-27) 15 –, μεταρρύθμιση του 70, 147-149, 159 –, μη θεμελιώδεις διατάξεις του 145, 149 –, ουσιαστικές προϋποθέσεις της αναθεώρησης 149 Σύνταγμα, πλατεία 226 συνταγματικά δικαιώματα 143, 144, 153, 181 συνταγματική αναθεώρηση (1918) 156 –, θεωρία 13, 17 –, ιστορία 17, 80, 143, 150 –, πολιτική 144, 158 –, πράξη 17 συνταγματικό δίκαιο 11, 144 –, έθιμο 23 –, σύστημα 144 συνταγματικοί θεσμοί 12, 79 συνταγματικός λόγος 11, 143, 144, 156, 158 –, ρεαλισμός 144 Συντακτική Συνέλευση Γ΄ (1920) 159, 160, 169 Συντακτική Συνέλευση Δ΄ (1924) 17, 31, 32, 34-36, 38, 88, 89, 101, 107, 112, 114, 117, 123, 124, 128, 136, 140, 157, 160, 163-170, 174, 175, 187 Συντακτική Συνέλευση Ε΄ (1935) 63

σωβινισμός 42, 204

Τ Ταχυδρόμος, εφ. Θεσσαλονίκης 47 τέμενος των Μουσών [=Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης] 123, 208 Τερζάκης Άγγ. 213, 226 τέχνη 11, 105, 170, 175, 204, 214-216, 228, 231, 234 Το Βήμα, εφ. 216, 217, 226, 229 Το Μέλλον, εφ. 22 τοπική αυτοδιοίκηση 86, 100, 103, 112, 114, 134, 153, 165, 167, 168, 170, 173 Τουρκία 34, 47, 121, 125, 144, 182 Τούρκος/οι (τουρκικός λαός) 23, 47, 125, 204 Τραγωδία του Αιγαίου 206 Τράπεζα Αγροτική 41, 44, 132 Τράπεζα Εθνική 44 τριακονταμελής επιτροπή (για τη σύνταξη του Συντάγματος) 36, 40, 169, 170, 174-176, 187 Τριανταφυλλίδης Μ. 19, 40 Τριανταφυλλόπουλος Κ. 15, 22, 73, 76, 195, 214, 224, 227, 232, 233 Τρικούπης Χ. 224 Τρίπολη 21, 26, 30, 115, 159, 162, 234 Τσαλδάρης Π. 16, 53, 60, 61, 63, 64, 66, 69 –, κυβέρνηση του 54, 55, 114 Τσεχοσλοβακία 188 Τσουκαλάς Κ. 237 Τύπος 11, 34, 49, 53, 55, 58-60, 79, 124, 125, 144, 161, 168, 178, 182, 186, 193, 194, 195 –, εργατικός 197 –, κομματικός 197 –, αδικήματα του 193, 194 –, αποστολή/ προορισμός του 196, 197 –, δίκαιο του 194

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

–, ελευθερία του 36, 193 –, επιχειρήσεις του 194-196, 197 –, κατάσχεση εντύπων 194 –, λογοκρισία του 64 –, προληπτικός έλεγχος 194 υπάλληλος/οι 97, 98, 115, 126-130, 139-141, 180, 181 –, μονιμότητα των 62, 141

263

–, κυβέρνηση των 25, 53 Φίλιας Β. 237 φιλολογία 115 φιλομοναρχικές εφημερίδες 31 φιλοσοφία 21, 214 Φίτσιος 198 Χαϊδελβέργη 21 Χαμίτ 37 Χανιά 68

Υ Υπουργεία –, Αεροπορίας 17, 45 –, Βιομηχανίας 132 –, Γεωργίας 40 –, Εμπορίου 132 –, Εξωτερικών 17 –, Ναυτικών 17 –, Οικονομικών 17 –, Στρατιωτικών 17, 104

Χάρης Π. 200 Χαριτάκης Γ. 185, 186 Χατζιδάκης Γ. 107 Χάϋδν Πάρκ 224 Χριστιανισμός 24 χρονογράφημα/χρονογραφία 11, 107 Χωματιανός Γ. 185 Ψαθάς Δ. 59 ψήφισμα 11, 32, 69, 88, 89, 156, 164, 165, 170, 174 ψήφος 23, 29, 32, 38, 43, 45, 54, 55, 59, 69, 85, 149, 159, 177

Φ-Χ-Ψ

–, ανοχής 55

φασιστικές οργανώσεις 43, 109, 210 Φιλελεύθεροι 14, 24, 25, 33, 41, 55, 68, 76, 96, 97, 99, 162, 220

–, διαμαρτυρίας 69 –, εμπιστοσύνης 34, 35, 41, 177 Ψυχάρης Γ. 45, 225

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ [Γιώργος Αναστασιάδης]

1. ΤΟ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΟ ΜΑΝΙΦΕΣΤΟ ΚΑΙ Ο ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ (1922)1 (α) Το Δημοκρατικό Μανιφέστο 12 Φεβρουαρίου 1922 Ελεύθερος Τύπος, Πατρίς Ἡ κρισιμότης, εἰς τήν ὁποίαν ἔχουν περιέλθει τά ἐθνικά μας πράγματα, καί οἱ μεγάλοι κίνδυνοι πρός τούς ὁποίους φερόμεθα, ἐπιβάλλουν περισσότερον ἀπό πάντοτε γυμνήν, ὁσονδήποτε ὠμή καί ἄν εἶναι, τήν ἀλήθειαν. Καί τήν ἀλήθειαν αὐτήν ὅπως τήν βλέπομεν καί τήν πιστεύομεν, θεωροῦμεν καθῆκον μας νά διακηρύξωμεν. Ἡ Ἑλλάς, πιστή εἰς τάς παραδόσεις καί τάς ὑποχρεώσεις της, ἐν πλήρει γνώσει τῶν συμφερόντων καί συναισθήσει τῶν δικαιωμάτων της, καταπνίξασα ἔκθεσμον ἐσωτερικήν ἀντίδρασιν, εἰσῆλθεν εἰς τόν παγκόσμιον πόλεμον καί ἠγωνίσθη καί αὐτή ὁλοψύχως πρός ἐπικράτησιν τοῦ δικαίου, ἐξασφάλι1. Η «Διακήρυξις», περισσότερο γνωστή ως «Δημοκρατικό Μανιφέστο», δημοσιεύθηκε με πολλές διαγραφές τής λογοκρισίας. Ο Ελεύθερος Τύπος σημείωνε σε προοίμιο ότι η κίνησις των Δημοκρατικών είχε δημιουργηθεί ένεκα των ιδεών Φιλελευθέρων τινών πολιτευομένων, αποτελούντων κατά το πλείστον την αρχαία ομάδα των κοινωνιολόγων και οίτινες είχον τας ιδέας ταύτας από της πρώτης των κοινωνικής και πολιτικής εμφανίσεως. Το κείμενο του Μανιφέστου αναδημοσιεύεται εδώ από το τεύχος «Η Ποινική Δίωξις των Δημοκρατικών» (βλ. 20 Ιουνίου 1922), όπου συνοδεύεται με την εξής υποσημείωση:

266


σιν τῆς ἐθνικῆς ἐλευθερίας καί παγίωσιν τῆς εἰρήνης εἰς τήν Εὐρώπην. Καί, ἐμπιστευθεῖσα τά δίκαιά της εἰς τούς Μεγάλους Συμμάχους, τούς παλαιούς προστάτας καί φίλους της, εἶδε τάς προσδοκίας της δικαιουμένας, ἀφοῦ διά τῶν συνθηκῶν μέ τήν Βουλγαρίαν καί τήν Τουρκίαν καί τῶν συναφῶν πρός αὐτάς διεθνῶν πράξεων ἀνεγνωρίσθησαν κατά τό δυνατόν μέτρον αἱ ἐθνικαί μας διεκδικήσεις. Καί ἀνέθεσαν μέν οἱ Σύμμαχοι τήν ἐφαρμογήν τῆς Συνθήκης τῶν Σεβρῶν εἰς τήν Ἑλλάδα, ἀλλ’ ἐξηκολούθουν οἱ ἴδιοι τάς ἐχθροπραξίας μέ τούς Τούρκους. Τό γεγονός τοῦτο, ἡ ἐκ τοῦ κοινοῦ ἀγῶνος ἀλληλεγγύη, καθώς καί τό γενικόν συμμαχικόν συμφέρον πρός σεβασμόν τῶν συνθηκῶν παρεῖχαν τήν βεβαίωσιν, ὅτι ἡ Ἑλλάς, εἰς τήν προσπάθειάν της πρός ἐφαρμογήν τῆς Συνθήκης τῶν Σεβρῶν, θά εἶχεν, ἐκτός ἔστω καί μικρᾶς πολεμικῆς συνδρομῆς τῶν Συμμάχων, Ἡ Διακήρυξις, ἀφοῦ διεγράφησαν παρανόμως ὑπό τῆς Λογοκρισίας πολλαί οὐσιώδεις περικοπαί της, κατεχωρήθη εἰς τήν «Πατρίδα» καί τόν « Ἐλεύθερον Τύπον» τῆς 12 Φεβρουαρίου 1922. Εἶχε δέ δοθῆ πρός δημοσίευσιν, συνοδευομένη μέ τάς κατωτέρω ἐπεξηγηματικάς δηλώσεις, περιεχούσας ἐν μεγίστῃ περιλήψει κύριά τινα σημεῖα των ἀρχῶν των δημοκρατικῶν φιλελευθέρων, αἵτινες ἐδημοσιεύθησαν μόνον εἰς τόν « Ἐλεύθερον Τύπον». Ἡ δημοκρατική κίνησις εἰς τό κόμμα των Φιλελευθέρων ἐξεδηλώθη ἐκ τῆς τροπῆς, ἥν ἔλαβον τά ἐθνικά μας πράγματα καί ἐκ τῆς ἀσκουμένης ἐν τῷ τόπῳ τρομοκρατίας, ἐπίσης δέ ἐξ ἀφορμῆς τῆς ματαιώσεως τῆς συγκλήσεως συνεδρίου του κόμματος, κατά τό ὁποῖον θά συνεζητεῖτο ἡ δράσις του. Ἡ ἰδεολογία τῶν ὑπογραψάντων τήν δήλωσιν καί τῶν μέτ' αὐτῶν συμφωνούντων, ἀποτελούντων τήν ἄκραν ἀριστεράν τοῦ κόμματος τῶν Φιλελευθέρων, ἀποβλέπει εἰς τήν οὐσίαν καί ὄχι εἰς τούς τύπους, δέν ἀντιτίθεται ριζικῶς πρός τήν ἰδέαν τοῦ θεσμοῦ τῆς Βασιλείας. Ἀξιοῖ ὅμως τήν καθυπόταξιν οἰασδήποτε προσωπικῆς ἀπόψεως τοῦ Θρόνου εἰς τάς ἐπιταγάς τοῦ ἐθνικοῦ συμφέροντος, τόν περιορισμόν τοῦ ἀνευθύνου παράγοντος εἰς τήν προσαρμογήν ἑκάστοτε τῆς Κυβερνήσεως εἰς τήν λαϊκήν θέλησιν καί εἰς τήν ἀποχήν ἀπό πάσης ἀναμίξεως εἰς τήν ρύθμισιν τῆς τε ἐσωτερικῆς καί ἐξωτερικῆς πολιτικῆς. Οἱ δημοκρατικοί φιλελεύθεροι δίδουν εἰς τό δημοκρατισμόν εὐρυτέραν ἔννοιαν καί ἀπό οἰκονομικῆς καί ἀπό κοινωνικῆς ἀπόψεως, ἀποβλέπουσιν εἰς τήν μετάθεσιν τοῦ κέντρου τοῦ βάρους πρός τόν λαόν, εἰς τήν συστηματικήν οἰκονομικήν καί ἠθικήν ἀνύψωσιν τῶν ἀγροτῶν, τῶν ἐργατῶν καί τῶν ἐργαζομένων ἐν γένει τάξεων. Ἐπίσης ἐπιδιώκουν τήν πολιτικήν διαπαιδαγώγησιν ἐπί δημοκρατικωτέρων βάσεων διά τῆς καταπολεμήσεως πάσης προσωπολατρείας, τήν καλλιέργειαν τοῦ σεβασμοῦ τῶν δικαιωμάτων τῶν μειοψηφιῶν καί τήν τόνωσιν τοῦ αἰσθήματος τῆς εὐθύνης πάντων τῶν πολιτῶν διά τάς τύχας τοῦ Κράτους καί τοῦ Ἔθνους καί τοῦ καθήκοντος τῆς συνεχοῦς πολιτικῆς δράσεως.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

267

ἐν πάσει περιπτώσει τήν ὑλικήν καί κυρίως ἀμέριστον τήν ἠθικήν ἀρωγήν των. Αὐτή δέ καί μόνη θά ἦτο ἱκανή νά προκαλέσῃ, ἐν περιπτώσει πείσμονος ἀντιστάσεως τῆς Τουρκίας, τάς δυσμενεστέρας δι’ αὐτήν συνεπείας, αἱ ὁποῖαι προηγγέλθησαν διά τῆς μετ’ αὐτῆς συνθήκης καί αἵτινες θά ὡδήγουν εἰς ὁλοκληρωτικήν ἀπελευθέρωσιν καί τῆς ἑλληνικῆς καί τῶν ἄλλων ὑπό τόν Τουρκικόν ζυγόν ἐθνοτήτων. Ὅμως τά πράγματα μετεβλήθησαν ἄρδην ἀπό τῆς 22ας Νοεμβρίου 1920. Αἱ σύμμαχοι Μεγάλαι Δυνάμεις, βλέπουσαι κατά ποῖον τρόπον ἐπεδίωκαν τά κυβερνῶντα κόμματα νά λύσουν τό δυναστικόν ζήτημα, ἐδήλωσαν ἐπισήμως ὅτι: «Δέν θέλουν νά ἐπέμβουν εἰς τά ἐσωτερικά πράγματα τῆς Ἑλλάδος, ἀλλ’ εἶναι ἠναγκασμέναι νά δηλώσουν δημοσίᾳ, ὅτι ἡ παλινόρθωσις ἐπί τοῦ θρόνου τῆς Ἑλλάδος, ἑνός ἡγεμόνος τοῦ ὁποίου ἡ ὄχι νομιμόφρων στάσις καί διαγωγή ἀπέναντι τῶν Συμμάχων κατά τήν διάρκειαν τοῦ πολέμου ἐγένετο δι’ αὐτούς πηγή δυσχερειῶν καί ἀπωλειῶν σοβαρῶν, δέν θά ἠδύνατο νά θεωρηθῇ παρ’ αὐτῶν εἰμή ὡς κύρωσις παρά τῆς Ἑλλάδος τῶν ἐχθρικῶν πράξεων τοῦ Βασιλέως Κωνσταντίνου. Τό γεγονός τοῦτο θά ἐδημιούργει μίαν κατάστασιν νέαν, δυσμενῆ εἰς τάς σχέσεις μεταξύ τῆς Ἑλλάδος καί τῶν Συμμάχων καί εἰς τήν περίστασιν αὐτήν αἱ τρεῖς Κυβερνήσεις δηλοῦν ὅτι ἐπιφυλάσσουν δι’ ἑαυτάς πλήρη ἐλευθερίαν δράσεως διά νά κανονίσουν τήν κατάστασιν αὐτήν». Τήν ἐξαιρετικήν σοβαρότητα τῆς τοιαύτης δηλώσεως, ἀνεξαρτήτως τῆς βασιμότητος ἤ μή τῶν κατά τοῦ Βασιλέως ἰσχυρισμῶν τῶν Συμμάχων, ἔκρυψαν ἀπό τόν λαόν τά κυβερνῶντα κόμματα καί διά τῆς σκηνοθεσίας τοῦ δημοψηφίσματος τῆς 22ας Νοεμβρίου 1920 ἔρριψαν ἐφ’ ὁλοκλήρου τοῦ ἑλληνικοῦ Ἔθνους τήν εὐθύνην τῆς παλινορθώσεως τοῦ Βασιλέως Κωνσταντίνου, ὑπέρ τῆς ὁποίας κανείς πολιτικός, πονῶν τήν πατρίδα, δέν ἐπετρέπετο νά ταχθῇ, μετά τήν κατά τῆς Γερμανίας συμμμαχικήν νίκην. Τοιουτοτρόπως ἐδημιουργήθη εἰς τόν τόπον μας καθεστώς μή ἀπολαῦον τῆς ἐμπιστοσύνης τῶν Συμμάχων, τοσοῦτο μᾶλλον, καθόσον τά ἴδια κόμματα διά τῆς δουλικῆς των συμπεριφορᾶς ἀπό τοῦ 1915 κατώρθωσαν νά παραστήσουν τόν Βασιλέα Κωνσταντῖνον ὡς συγκεντροῦντα εἰς τόν τόπον τήν ἰσχυροτέραν καί σταθερωτέραν πολιτικήν δύναμιν, ἐπιβαλλομένην ἀκόμη καί ἐναντίον σαφῶς ἐκπεφρασμένης διαφόρου λαϊκῆς θελήσεως. Ἔκτοτε ἐπισωρεύονται αἱ ἐθνικαί συμφοραί. Ἡ Ἑλλάς ἐξέπεσεν ἀπό τήν ἐπίζηλον θέσιν πού εἶχεν εἰς τό πλευρόν τῶν Συμμάχων. Κάθε οἰκονομική ἀρωγή ἐκ μέρους αὐτῶν διεκόπη. Ὁ Βασιλεύς, ἐπανελθών, δέν ἀνεγνωρίσθη. Ἀνεγνωρίσθη ὅμως ὁ Κεμάλ καί ἡ Κυβέρνησις τῆς Ἀγκύρας ὡς νόμιμος καί ὡς κυρίως ἐκπροσωποῦσα

268


τήν Τουρκίαν. Ἡ Συνθήκη τῶν Σεβρῶν ἐγκατελείφθη καί ὄχι μόνον ἀφέθημεν κατάμονοι νά ἐπιβάλωμεν τήν εἰρήνην εἰς τούς Τούρκους, ἀλλά καί περιοριζόμεθα ἀπό τούς Συμμάχους εἰς τήν πολεμικήν μας δρᾶσιν. Σύμμαχοι Δυνάμεις συνάπτουν συμφωνίας μέ τούς Τούρκους, διευκολύνουν τήν στρατιωτικήν των ἐνίσχυσιν καί ὑποστηρίζουν τάς πλέον παραλόγους ἀξιώσεις των. Ἐπί πλέον ἡ Βόρειος Ἤπειρος, ἐνῶ εἶχε κατακυρωθῆ εἰς τήν Ἑλλάδα διά διεθνοῦς πράξεως, παραχωρεῖται ἀπό τάς ἰδίας συμμάχους Δυνάμεις εἰς τήν Ἀλβανίαν. Ἡ διά τήν ἀποκατάστασιν τῶν Δωδεκανήσων ἀνειλημμένη ὑποχρέωσις ἀθετεῖται ἀδιαμαρτυρήτως. Τέλος, ἀκόμη καί ὕστερα ἀπό αἱματηροτάτους καί ἐπιτυχεῖς ἀγῶνας τοῦ στρατοῦ μας, ὄχι μόνον δέν γίνεται πλέον κανείς λόγος περί σεβασμοῦ τῆς μετά τῆς Τουρκίας συνθήκης, ἀλλά καί πανταχόθεν ἐπιδιώκεται ἡ ἀπομάκρυνσίς μας ἀπό τήν Μικράν Ἀσίαν, ὑποστηρίζεται μεταξύ τῶν Συμμάχων, κατά παράβασιν τῆς ἀπό αἰῶνος ἰσχυούσης ἀρχῆς διά τάς ἀπελευθερουμένας ἀπό τήν Τουρκίαν χώρας, ἡ ἀποκατάστασις πλήρους τῆς Τουρκικῆς κυριαρχίας καί διοικήσεως εἰς τά ἀπελευθερωθέντα τμήματα τῆς Μικρᾶς Ἀσίας, ἐσχάτως δέ καί τῆς Ἀνατολικῆς ἀκόμη Θράκης, διά νά χαθῇ κατόπιν μέ τήν σειράν της καί ἡ Μακεδονία. Παριστάνονται δέ σήμερον αἱ κυρωθεῖσαι διά συνθήκης ἐθνικαί μας διεκδικήσεις ὡς κατακτητικαί ἀπό τά ἴδια συμμαχικά στόματα, τά ὁποῖα προηγουμένως ἐκήρυτταν ὅτι ἡ διατήρησις τῆς Τουρκικῆς κατακτήσεως εἰς τήν Θράκην καί τήν Δυτικήν Μικράν Ἀσίαν ἀντίκειται εἰς τό δίκαιον, τήν ἰδέαν τῆς ἐθνικῆς ἐλευθερίας καί τόν ἀνθρωπισμόν. Παντοῦ, ὅπου προηγουμένως εὑρίσκαμεν θερμήν φιλικήν ὑποδοχήν καί ἀμέριστον ὑποστήριξιν, συναντῶμεν τώρα, εἰς ὅλα μας τά ζητήματα, δυσμένειαν καί ἐχθρότητα. Εἰς τοιοῦτο δέ σημεῖον ἔχουν περιέλθει τά πράγματα, ὥστε, ἐνῶ ἀπό τεσσάρων μηνῶν ἡ Κυβέρνησις ἐκλιπαρεῖ τήν ἐπέμβασιν τῶν Συμμάχων πρός εἰρήνευσιν, συμμαχική συμφωνία πρός τοῦτο, ἔστω καί πόρρωθεν ἱκανοποιοῦσα τάς ἀξιώσεις μας καί δυναμένη ἐν ταυτῷ νά ἐπιβληθῇ εἰς τούς Τούρκους ἀπό τούς Συμμάχους, ἀπεδείχθη ἀδύνατος. Μόνον μέ ἐντελῆ καταστροφήν τῶν ἐθνικῶν μας δικαίων φαίνεται ὅτι θά ἦτο κατορθωτή συμμαχική συμφωνία. Κατ’ ἀκολουθίαν μοιραίως φερόμεθα εἰς ἐξακολούθησιν τῆς πολεμικῆς καταστάσεως μέ παντελῆ ἰδικήν μας ἀπομόνωσιν καί ἔμμεσον καί ἄμεσον ἀκόμη ὑποστήριξιν τῶν Τούρκων ἐκ μέρους τῶν παλαιῶν φίλων καί προστατῶν τῆς Ἑλλάδος, τῶν χθεσινῶν συμπολεμιστῶν καί συμμάχων μας. Ἡ τοιαύτη καταστροφή ἐπῆλθε καί συνεχίζεται, διότι οἱ ὑπεύθυνοι κυβερνῆται

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

269

ἀπέκρυψαν τήν ἀλήθειαν ἀπό τόν λαόν, ἔταξαν ὑπεράνω τῆς ἐθνικῆς σωτηρίας προσωπικά συμφέροντα τῆς Βασιλείας, ὄπισθεν τῶν ὁποίων καλύπτεται εὐτελής κομματική ἰδιοτέλεια. Ἀλλ’ εἶναι πλέον καιρός, ἔστω καί τήν ὑστάτην στιγμήν, νά συνέλθωμεν, νά πέσουν τά ψεύδη, νά ἐπιβληθῇ τό πραγματικόν συμφέρον τοῦ Ἔθνους. Εἶναι καιρός νά ἐξαρθῶμεν ὅλοι ὑπεράνω κάθε κομματικῆς ἐμπαθείας, κάθε κομματικῆς βλέψεως. Εἶναι ὑπερτάτη ἀνάγκη κάθε προσωπικόν συμφέρον τῆς Βασιλείας νά ὑποκύψῃ ἀγογγύστως εἰς τό ἐθνικόν συμφέρον. Αἱ δημαγωγικαί προσωπολατρεῖαι καί οἱ βυζαντινισμοί πρέπει νά λείψουν. Πρόκειται περί τῆς ὑποστάσεως τοῦ Ἔθνους, περί τοῦ στρατοῦ μας, τοῦ τόσον ἡρωϊκῶς θυσιαζομένου, περί τῆς ζωῆς τοῦ ἐργαζομένου λαοῦ, τοῦ ὁποίου διαρκῶς τά βάρη αὐξάνουν. Ἡ Ἑλλάς εἶναι δημιούργημα τοῦ πνεύματος, τῶν μόχθων καί τῶν ἀγώνων τῶν τέκνων της. Δέν εἶναι βασιλικόν τιμάριον καί δέν εἰμπορεῖ ποτέ νά γίνῃ ἀνεκτόν νά θυσιασθῇ καί τό ἐλάχιστον τμῆμα της χάριν προσωπικῶν βασιλικῶν συμφερόντων. Παρ’ ὅλον τόν πόθον πρός ἐπάνοδον εἰς τόν εἰρηνικόν βίον, δέν εἶναι δυνατόν νά δεχθῇ ἡ Ἑλλάς νά ἐπιβληθῇ ἐκ νέου ἡ Τουρκική διοίκησις εἰς τά ἀποσπασθέντα διά τῆς Συνθήκης τῶν Σεβρῶν τμήματα τῆς Μικρᾶς Ἀσίας. Ἀπό τήν ἐκ τῆς Τουρκικῆς κατακτήσεως τέφραν ἐβλάστησεν ἐκεῖ καί ἀνθεῖ ἑλληνική ζωή, παράγουσα πλοῦτον, κτίζουσα πόλεις, ἐξαπλώνουσα τά φῶτα, δημιουργοῦσα πολιτισμόν, ζωή ἡ ὁποία ἐνσαρκώνεται εἰς ἑκατομμύριον ἀνθρωπίνων ὑπάρξεων, ἐχουσῶν τήν πλέον ἰσχυράν ἐθνικήν συνείδησιν καί θέλησιν. Καί ὅλα αὐτά ὑπό τήν σκληράν πίεσιν καί τόν κατατρεγμόν τοῦ πλέον βαρβάρου κατακτητοῦ. Ἐκ τούτου γίνεται φανερόν ποίας ἐθνότητος πεδίον δράσεως διά λόγους καί γεωγραφικούς καί φυλετικούς εἶναι ἀναγκαίως τά μέρη ἐκεῖνα, ὅπως ἄλλως τε καί ἡ ἱστορία των τό μαρτυρεῖ, ἐνῶ οὐδέν ἀποδεικνύουν τοπικαί μικραί ἀλλοεθνεῖς πλειοψηφίαι, αἵτινες καί ἐγεννήθησαν ἀπό τήν πλέον καταστρεπτικήν κατάκτησιν καί διατηροῦνται χάρις εἰς αὐτήν. Τήν ἑλληνικήν λοιπόν αὐτήν ζωήν δέν εἶναι δυνατόν νά παραδώσωμεν εἰς τούς Τούρκους πάλιν, μετά τριῶν ἐτῶν ἐλεύθερον βίον, ἀκόμη καί διά λόγους μόνον φιλανθρωπίας. Οἱ Τοῦρκοι ἐστάθησαν ἀνίκανοι νά δημιουργήσουν ἰδικόν των ἀνώτερον πολιτισμόν ἤ νά δεχθοῦν τόν πολιτισμόν τῶν ἐθνῶν πού κατέκτησαν. Τήν ἐπιβολήν των ἐπ’ αὐτῶν ἐστήριξαν διαρκῶς εἰς τήν πλέον ὠμήν βίαν, εἰς τήν παρεμπόδισιν τῆς προκοπῆς τῶν ὑποδούλων, τῶν ὁποίων κάθε οἰκονομική, ἠθική καί πνευματική ἀνύψωσις ἐπνίγετο καί πνίγεται πάντοτε εἰς τό αἷμα καί τήν ἁρπαγήν. Τί λοιπόν περιμένει τόν Ἑλληνισμόν τῆς Μικρᾶς Ἀσίας,

270


παραδιδόμενον ἐκ νέου εἰς τούς Τούρκους, τό γνωρίζομεν. Καί ἄν τό παλαιόν μαρτυρολόγιον τοῦ Γένους κεῖται μακράν εἰς τήν μνήμην, βοοῦν οἱ διωγμοί, αἱ σφαγαί, τά βασανιστήρια καί αἱ ἁρπαγαί, αἱ ἀπό τοῦ 1913 κατά τῶν ὁμοεθνῶν μας διαπραττόμεναι συστηματικῶς εἰς τήν Μ. Ἀσίαν καί Θράκην κατ’ ἐπιταγήν αὐτοῦ τοῦ Κράτους, ὅπως πάντοτε, καθώς καί ἡ ἐπίσης τραγική τύχη τῶν Ἀρμενίων. Δέν εἴμεθα δέ τόσον ἁπλοϊκοί, διά νά πιστεύσωμεν εἰς προστασίας μειοψηφιῶν, ἐμπιστευμένας εἰς οἱασδήποτε ἀρχάς, ἐντός περιβάλλοντος Τουρκικῆς διοικήσεως. Διά τούς ἰδίους λόγους, εἰς τούς ὁποίους προστίθεται καί αὔξησις τῶν κινδύνων τῆς ἀσφαλείας τοῦ Κράτους καί τῆς διατηρήσεως τῆς εἰρήνης, ἀμεσώτερον ἀπειλουμένας ἀπό μεγαλυτέραν ἐκ νέου ἐξάπλωσιν τῶν Τούρκων εἰς τήν Θράκην, δέν εἶναι δυνατόν νά δεχθῇ ἡ Ἑλλάς οὔτε συζήτησιν περί οἱασδήποτε ὑποχωρήσεώς μας εἰς τήν Θράκην. Πρός περιφρούρησιν τῶν νομίμων αὐτῶν ἐθνικῶν μας ἀξιώσεων ἔχομεν ἀνάγκην τῆς ἀμερίστου συνδρομῆς τῶν παλαιῶν προστατῶν, φίλων καί συμμάχων τῆς Ἑλλάδος. Τίποτε δέν χωρίζει τό Ἔθνος ἀπ’ αὐτούς. Ἐάν εὑρέθησαν εἰς τό παρελθόν Κυβερνήσεις, ἐπιβληθεῖσαι εἰς τόν τόπον ἐναντίον τῆς λαϊκῆς θελήσεως, αἵτινες ἠμπόδισαν ἐπί τινα χρόνον τήν Ἑλλάδα νά συνεχίσῃ τήν πατροπαράδοτον πολιτικήν της, ὁ Ἑλληνισμός ὅμως, μετά δύο πολέμους καί μίαν ἐξαντλητικήν ἐπιστράτευσιν, ἔκαμε μίαν ἐπανάστασιν διά νά ἀναμιχθῇ εἰς τόν πόλεμον παρά τό πλευρόν τῶν παλαιῶν του φίλων καί ἔθεσεν ὅλας του τάς δυνάμεις εἰς τόν κοινόν ὑπέρ τοῦ δικαίου ἀγῶνα, τόν ὁποῖον καί συνεχίζει ἀκόμη μέ ὑπερτάτας θυσίας. Καί ἀφοῦ ἐκ μέρους τῶν Συμμάχων προβάλλεται δυσπιστία πρός ἡμᾶς, ἕνεκα τοῦ τρόπου καθ’ ὅν ἐλύθη τό δυναστικόν ζήτημα, καί ἡ ἀποκατάστασις τῆς Ἑλλάδος εἰς τήν συμμαχικήν της θέσιν κατ’ ἄλλον τρόπον ἀπεδείχθη πλέον περιτράνως ἀδύνατος, ἐπιβάλλεται νά διαμορφωθῇ τοιουτοτρόπως τό δυναστικόν καθεστώς, ὥστε ν’ ἀνακτηθῇ πλήρως ἡ ἐμπιστοσύνη τῶν Συμμάχων. Εἶναι ψεῦδος ὅτι τοῦτο ἀποτελεῖ ὁπωσδήποτε ἐπέμβασιν εἰς τήν διακυβέρνησιν τοῦ τόπου, μείωσιν τῆς αὐτοτελείας του. Ἐφ’ ὅσον τό Ἔθνος ἔχει ἀνάγκην τῆς συνδρομῆς τῶν συμμάχων Δυνάμεων καί εἶναι ἀποφασισμένον μαζύ τους νά βαδίσῃ εἰς τό μέλλον, ὅπως καί εἰς τό παρελθόν, αὐτό τοῦτο τό Ἔθνος, ὁρμώμενον ἀπό τήν ἐπίγνωσιν τῶν ὑπερτάτων συμφερόντων του, ἐλευθέρως καί αὐτοπροαιρέτως, θά ἐκδηλώσῃ κατά τρόπον, ἀποκλείοντα κάθε ἀμφισβήτησιν καί δισταγμόν, τήν τοιαύτην εἰλικρινῆ του πρόθεσιν. Ἄν ὅμως, παρ’ ὅλας τάς ἐπισωρευομένας συμφοράς, ἐξακολουθήσῃ ἡ Κυβέρνησις, ἀδιαφοροῦσα διά τήν ἔκπτωσιν τῆς Ἑλλάδος ἀπό τήν συμμαχικήν της θέσιν, νά τάσσῃ τό προσωπικόν βασιλικόν συμφέρον ὑπεράνω τῆς γενικῆς σωτηρίας,

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

271

θά γενικευθῇ ἡ πεποίθησις, ἥτις ἤρχισε νά ριζοβολῇ, ἀφ’ ὅτου πρό ὀλίγων ἐτῶν ἐματαιώθη ἡ θέλησις τοῦ Ἔθνους πρός κανονισμόν τῆς ἐξωτερικῆς του πολιτικῆς συμφώνως πρός τάς παραδόσεις, τά αἰσθήματα καί τά συμφέροντά του, ὅτι ὁ θεσμός τῆς βασιλείας, τόν ὁποῖον ἐδέχθη καί διατηρεῖ ὁ ἑλληνικός λαός, ὅπως τόν ἔχῃ πρόμαχον τῶν ἐθνικῶν δικαίων, ἐθνικόν συνεκτικόν κρίκον καί σύμβολον, εἶναι πρόξενος ἐθνικῶν συμφορῶν, συντελεῖ ὄχι εἰς τήν συνοχήν, ἀλλά εἰς τήν διάσπασιν τοῦ Ἔθνους. Σύμφωνα μέ τήν πεποίθησιν αὐτήν, τό βλέπομεν καθαρά, θά ρυθμίσῃ, ὅπως εἶναι φυσικόν, τήν δρᾶσιν του τό Ἔθνος, ἄξιον καί σεβασμοῦ μεγαλυτέρου καί τύχης καλυτέρας. Ἐξ ὀνόματος τῶν Δημοκρατικῶν Φιλελευθέρων.

(β) Ο Τύπος της εποχής και το Δημοκρατικό Μανιφέστο Στις 12 Φεβρουαρίου 1922 δημοσιεύεται στις εφημερίδες Πατρίδα και Ελεύθερος Τύπος η «Διακήρυξη των δημοκρατικών φιλελευθέρων», γνωστή ως Δημοκρατικό Μανιφέστο. Το κείμενο, από το οποίο η λογοκρισία διέγραψε παράνομα πολλές ουσιώδεις περικοπές, υπέγραφαν, εκτός από τον Αλ. Παπαναστασίου που το είχε διατυπώσει, οι δημοκρατικοί πολιτικοί Γ. Βηλαράς, Σπ. Θεοδωρόπουλος, Περ. Καραπάνος, Κ. Μελάς, Δ. Πάζης και Θρ. Πετιμεζάς. Την ίδια μέρα, το υπουργικό συμβούλιο, υπό την προεδρία του Δ. Γούναρη, έδωσε εντολή στον εισαγγελέα εφετών Ν. Γερακάρη και τον εισαγγελέα Πλημμελειοδικών Ν. Δεσποτόπουλο –γνωστό φανατικό αντιβενιζελικό– να ασκήσουν αμέσως ποινική δίωξη. Οι δημοκρατικοί συνελήφθησαν με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας ἐπί τῷ λόγῳ ὅτι συνώμοσαν νά μεταβάλουν διά βιαίων μέσων τό πολίτευμα και να απομακρύνουν από το θρόνο τον νόμιμο ηγεμόνα, και επί εξυβρίσει του βασιλέως. Αποφυλακίστηκαν με βούλευμα του Συμβουλίου Πλημμελειοδικών στις 17.2.22, για να δικαστούν στο Κακουργιοδικείο Λαμίας (20-22 Ιουνίου 1922) και να καταδικαστούν σε ποινή φυλακίσεως τριών ετών. Στις 12 Σεπτεμβρίου 1922, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ο Παπαναστασίου και οι άλλοι δημοκρατικοί βγήκαν από τις φυλακές της Αίγινας. Το Δημοκρατικό Μανιφέστο προκάλεσε ποικίλες και έντονες αντιδράσεις. Επίσημη κυβερνητική ανακοίνωση το χαρακτήριζε ως δηλητηριώδη προσπάθεια ἐξεγέρσεως τοῦ λαοῦ ἐναντίον τοῦ βασιλέως, ενώ η αντιπολίτευση κατέθεσε επερώτηση για τη σύλληψη των βουλευτών Κ. Μελά και Γ. Βηλαρά. Ιδιαίτερο και πολύπλευρο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντιμετώπιση του Δημοκρατικού Μανιφέστου από τον Τύπο της εποχής, στο μέτρο που, όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, τα σχετικά δημοσιεύματα θίγουν, εκτός από το

272


Επιστολικό δελτάριο (9.8.1922) του Αλέκου Μυλωνά προς τον Μ. Τρ. με τη φωτογραφία και τις υπογραφές των 7 φυλακισμένων δημοκρατικών: Αλ. Παπαναστασίου, Γ. Βηλαρά, Σπ. Θεοδωρόπουλου, Θρ. Πετιμεζά, Δημ. Πάζη, Περ. Καραπάνου και Κ. Μελά.

πολιτειακό ζήτημα, και μια σειρά από θέματα, όπως η ελευθερία της σκέψης και του Τύπου, η βουλευτική ασυλία, η λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών, παρέχουν χρήσιμες πληροφορίες και ιστορικές ερμηνείες και αντικατοπτρίζουν το ιδεολογικό κλίμα και το δημοσιογραφικό ύφος και ήθος στη συγκεκριμένη πολιτική συγκυρία. Παραθέτουμε παρακάτω τα πιο σημαντικά και χαρακτηριστικά αποσπάσματα.

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

273

Η «ταυτότητα» των εφημερίδων Ἀθῆναι: Από τις πιο έγκυρες εφημερίδες. Ιδρύθηκε το 1902. Διευθυντής ο Γεώργιος Πωπ, αρχικά βενιζελικός, μετά το 1910 πέρασε στο αντίθετο στρατόπεδο. Ἀθηναϊκή: Εκδόθηκε το 1919 ως άκρως προοδευτική και ανεξάρτητος από τον Όμ. Ευελπίδη. Σύντομα έγινε αδιάλλακτο φιλοβασιλικό δημοσιογραφικό όργανο. Ἔθνος: Εκδόθηκε το 1913. Βενιζελική μετριοπαθής εφημερίδα. Ἐλεύθερον Βῆμα: Όργανο του κόμματος των Φιλελευθέρων. Κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στις 6.2.1922. Ἑστία: Η αρχαιότερη (1894) εφημερίδα. Σοβαρή και έγκυρη. Αρχικά υποστήριζε τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Ἡ Καθημερινή: Το πιο μαχητικό δημοσιογραφικό όργανο της αντιβενιζελικής παράταξης με κύριο αρθρογράφο τον Γ. Βλάχο (Γ.Α.Β.). Εκδόθηκε το 1919. Ριζοσπάστης: Επίσημο όργανο του Σοσιαλιστικού Εργατικού (κομμουνιστικού) Κόμματος και της Γενικής Συνομοσπονδίας των Εργατών της Ελλάδος. Εκδόθηκε το 1917. [Για περισσότερες λεπτομέρειες βλ. Μάγερ (Κ.), Ιστορία του ελληνικού Τύπου, τ. Α΄ και Β΄ (1957), απ’ όπου έχουν αντληθεί και οι παραπάνω πληροφορίες].

Ἀθῆναι, 15.2.1922 Ὥστε ἀπαγορεύεται εἰς τόν θαυμάσιον αὐτόν τόπον νά εἶναι τις δημοκράτης ρεπουμπλικάνος. Τότε πῶς ἐπιτρέπεται νά εἶναι σοσιαλιστής ἤ κομμουνιστής; Ἀσχέτως πρός τήν ἄκαιρον καί ἄσκοπον καί παρεξηγήσιμον δημοσίευσιν τοῦ μανιφέστου βενιζελικῶν τινῶν, τί ἐλέγετο ἐν τῷ διώξιμον; Διατί δέν συλλαμβάνονται τότε καί ἐκεῖνοι οἵτινες αὐθαδῶς κηρύσσουν τήν ἀπολυταρχίαν ὡς θεσμόν; Ἕκαστος πολίτης δύναται νά ἔχῃ οἱανδήποτε θέλει γνώμην περί πολιτεύματος. Ἀρκεῖ νά μή συνομωτῇ καί ἐπιχειρῇ πράξεις ἀνατροπῆς (...) πρέπει νά ἐμφανίζεται ἡ Ἑλληνική Πολιτεία ὡς μαχαλᾶς τοῦ Μαρόκου ἔνθα πολίτευμα εἶναι καί ἡ φορβάς τοῦ ἑκάστοτε κρατοῦντος. (...) Τό κράτος (μέ τήν σύλληψη βουλευτῶν) εὑρίσκεται ἐν ἐπαναστάσει κατά τοῦ κοινοβουλευτικοῦ πολιτεύματος.

274


Ἀθῆναι, 16.2.1922 Από το κύριο άρθρο του Θ. Βελλιανίτη: «Μάταιος θόρυβος»: «Ἐν ᾗ περιπτώσει ὑπῆρχον περιορισμοί εἰς τάς θρησκευτικάς καί πολιτικάς σκέψεις, οἱ φιλελεύθεροι θεσμοί ἡμῶν θά ἦσαν ἁπλῆ σκιά. (...) Αἱ φιλελεύθεροι ἰδέαι δέν ἀπηγορεύθησαν οὔτε εἰς τά τέως μοναρχικότερα τῶν κρατῶν. (...) Αὐτό θά εἰπῇ συνταγματικόν πολίτευμα συνδυάζον τήν διαχρονικήν βασιλείαν μέ τάς δημοκρατικάς ἀρχάς. Διά τοῦ πολιτεύματος τούτου κατεστάθη ἀνεύθυνος ὁ διαδοχικός ἀρχηγός, διεξάγονται δέ ἐλευθέρως οἱ πολιτικοί ἀγῶνες μεταξύ τῶν πολιτευομένων καί ἀναπτύσσονται ὅλαι αἱ ἰδέαι καί ὅλαι αἱ ἀρχαί ἀνενοχλήτως. Καί εἰς τήν Ἑλλάδα οὐδείς ἐσκέφθη ὅτι ἠδύνατο νά ἐμποδίσῃ τήν τοιαύτην ἔκφρασιν πολιτικῶν ἰδεῶν εἰς τόν Ἀρ. Οἰκονόμου, εἰς τόν Ρ. Χοϊδᾶ, εἰς τόν Ρηγόπουλον ἤ εἰς τόν Γ. Φιλάρετον, ὅν κεκηρυγμένον δημοκράτην, ὁ βασιλεύς Γεώργιος διόρισεν ὑπουργόν του. Οὔτε ὁ βασιλεύς εὕρισκεν ἀντιβαινούσας εἰς τό πολίτευμα τάς ἰδέας τοῦ κ. Φιλαρέτου διότι ἄλλως δέν θά ἐκάλει αὐτόν εἰς τήν ἀρχήν. Αὐτά συνέβαινον πρό πεντήκοντα ἐτῶν (...). Ἐφόσον δέν ἐπιδιώκεται ἡ βιαία ἀνατροπή καί δέν ὑβρίζεται τό πρόσωπον τοῦ βασιλέως ἕκαστος εἶναι ἐλεύθερος νά εἶναι μοναρχικός, θεοκρατικός, δημοκρατικός, κομμουνιστής καί ὅ,τι θέλει. (...) Διατί ἡ κυβέρνησις δέν ἀκολουθεῖ τήν ἐφαρμογήν τοῦ ἀγγλικοῦ συστήματος (Χάυντ Πάρκ); (...) Δέν πρόκειται περί συνωμοσίας. Συνωμοσία διενεργουμένη διά σαλπίγγων καί τυμπάνων τί εἴδους συνωμοσία εἶναι; Πρόκειται ἁπλῶς περί θεωριῶν πολιτικοφιλοσοφικῶν. Τί δύναται νά κινδυνεύσῃ διά τῶν τοιούτων θεωριῶν ὥστε νά ἀνησυχήσουν τόσον αἱ ἀρχαί καί νά ὑποβληθοῦν εἰς μάταιον κόπον; Γίνεται θόρυβος διά τό τίποτε ...

Ἀθηναϊκή, 13.2.1922 Καπνός ἦν καί διελύθη Μόλις ἐξεδόθη τό δημοκρατικόν μανιφέστον ὅπερ οὐδέν ἐξεπροσώπει καί εἰς οὐδενός τήν ἰδεολογίαν ἀντεστοίχει, ἤρκεσε μιά δημοσιογραφική ἀποδοκιμασία διά νά ἀναγκάσῃ τά ἡρωϊκά παλληκάρια νά προβοῦν εἰς δικολαβικάς καί ἐμμέσους ἀναιρέσεις τοῦ περιεχομένου του. Ἡ δέ σημερινή ἀρθρογραφία τῶν προσκειμένων εἰς τήν «δημοκρατικήν παρέαν» φύλλων εἶναι ἀρκετή ἔνδειξις τοῦ πῶς σκέπτονται, τί αἰσθάνονται καί πῶς ἐνεργοῦν οἱ περίφημοι φιλελεύθεροι δημοκράται. Ὁ βενιζελικός νεοδημοκρατισμός δέν εἶναι ἀποτέλεσμα βαθυτέρας κοινωνικοπολιτικῆς κινήσεως καί διά τοῦτο ἐχάθη πρίν ἤ ἀναφανῇ. Ὁ δημοκρατισμός τῶν δημοκρατῶν μας ἦτο τό ἀποτέλεσμα μιᾶς πείσμονος συζητήσεως μεταξύ τῶν βενιζελικῶν ὀργάνων (...) πού ἀνοίχθησαν εἰς τό πέλαγος

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

275

τοῦ πολιτειακοῦ ἀγῶνος ἀνερμάτιστοι καί μέ τήν σημαίαν τῆς δημοκρατίας ἥν ἔσπευσαν νά ὑποστείλουν ἀμέσως. Ἀλλά ὁ βενιζελικός δημοκρατισμός σήμερον οὐδέν ἄλλο εἶνε ἤ προσωπική ἐμπάθεια ὀλιγίστων ἀνθρώπων μετά τῶν ὁποίων διαφωνεῖ ἐπισήμως αὐτό τό βενιζελικόν κόμμα ἤ, καί ἄν δέν διαφωνῇ, ἀπεδείχθη ὅτι δέν ἔχει τήν ψυχικήν δύναμιν νά παρακολουθήσῃ τούς προσκόπους του. Ἡ ἐπακολουθήσασα τήν χθεσινήν προκήρυξιν δικαστική ἐνέργεια δέν νομίζομεν ὅτι δέον νά παρουσιασθῇ ὡς καταδίωξις μιᾶς ἰδέας. Ἡ καταδίωξις ἰδεῶν εἶναι τό μονοπώλιον τοῦ βενιζελισμοῦ. Ἄς ἀποτελέσῃ μόνον μίαν ἀπόφασιν ἀσεβείας κατά τῆς ἡσυχίας τοῦ λαοῦ, ὅστις τόσα πάσχων δέν ἔχει ἀνάγκην νά ἐπιθέσῃ καί τά δεινά κοινωνικῶν σάλων. Πρό παντός δέ ἄς μή δημιουργηθοῦν ἥρωες καί μάρτυρες ἐκεῖ ὅπου ὑπάρχει τόση φανερά ἀντίθεσις μεταξύ ἑνός μεγάλου λαοῦ καί μερικῶν μικρῶν ἀνθρώπων οἵτινες διεσώθησαν νά γίνουν ἡγήτορες τούτου, ρίπτοντες ἕνα «μανιφέστον πυροτέχνημα» ὅπερ καπνός ἦν καί διελύθη τόσον κωμικῶς εἰς βάρος τῶν ἀποπειραθέντων. Ἐάν δέ ἡ δικαιοσύνη νομίζῃ ὅτι ἡ ἀρξαμένη δικαστική ἐνέργεια ὀφείλει νά συνεχισθῇ, θά εἴχομεν νά συστήσωμεν τήν ἀπολύτως σύντομον ἐκδίκασιν τοῦ αὐτοφώρου τούτου ἀδικήματος, ὅπως ἐπανεύρῃ ὁ τόπος τήν γαλήνην ἥν ἐτάραξεν ὄχι σοβαρά μέν πλήν ἀνυπόφορος φλυαρία ἀργοσχόλων πολιτικῶν, ἥτις ἐν ταῖς σημεριναῖς στιγμαῖς ἠδύνατο νά καταστῇ κίνδυνος καί περιπλοκή τρομερά τῶν ἐθνικῶν ἡμῶν πραγμάτων. Και από το ρεπορτάζ της τελευταίας σελίδας: Ἀπό μηνός καί πλέον ἀρκετοί πολιτευταί καί πολιτευόμενοι βενιζελικοί εὑρίσκοντο εἰς συνεννοήσεις μετά διαφόρων Ἑλλήνων σοσιαλιστῶν (ὄχι κομμουνιστῶν) διά τήν ἵδρυσιν νέου πολιτικοῦ κόμματος μέ βάσιν τήν μετατροπήν τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτεύματος εἰς καθαράν δημοκρατίαν μέ προέδρον (!) τόν κ. Βενιζέλον. Ἐπρόκειτο δέ νά δημοσιευθῇ καί ἡ σχετική προκήρυξις πρός τόν λαόν φέρουσα τήν ὑπογραφήν καί τῶν ἐν λόγῳ σοσιαλιστῶν. Φαίνεται ὅμως ὅτι ἡ πλειονότης τῶν πολιτευομένων βενιζελικῶν διεφώνησεν ὡς πρός τήν ἰδέαν τῆς καθαρᾶς δημοκρατίας καί ἀπεφάσισε ὅπως ἡ δημοσιευθησομένη προκήρυξις, χάριν πολιτικῆς σκοπιμότητος, ἀναφέρῃ μόνον τό ἀναγκαῖον τῆς ἀπομακρύνσεως ἐκ τοῦ θρόνου τοῦ Β. Κωνσταντίνου. Κατόπιν τούτου οἱ σοσιαλισταί καί οἱ καθαρῶς δημοκράται, περί τούς τριάκοντα, ἠρνήθησαν τήν ὑπογραφήν τῆς προκηρύξεως.

276


Ἀθηναϊκή, 12.2.1922 Ἡ δημοκρατική μάσκα ... Ἄς ἀφήσωσιν ὅθεν τόν δημοκρατικόν ἀρριβισμόν των οἱ νεοφώτιστοι δημοκρατικοί καί ἐάν θέλουν νά σταθοῦν εἰς ἐπίπεδόν τι ἄς εἴπουν εἰς τόν λαόν μετά παρρησίας. Εἶναι κεφαλαιοκράται ἤ φίλοι τῶν ἐργατῶν καί ἀγροτῶν; Αἱ ὑπογραφαί των δεικνύουν τό πρῶτον, διά τῶν λόγων των προσπαθοῦν νά παρουσιάσουν τό δεύτερον. Ὁ δημοκρατικός ὅμως πέπλος δέν εἶναι δυνατόν νά καλύψῃ τάς ἀντιθέσεις αὐτάς. Αἱ ἀντιθέσεις ὑπάρχουν. Τό δημοκρατικό των σκάφος πρίν ἐκκινήσῃ ἐξώκειλεν ἤδη εἰς τήν ἄμμον λόγῳ τῶν διαφορῶν ἐντός τοῦ σκάφους τῶν πλοιάρχων, οἰακοστροφούντων κατά τό δοκοῦν ἕκαστος καί τῆς κατευθύνσεως ἥν ἔλαβον πρός τήν ξηράν ἀντί νά ἀνοιχθοῦν εἰς τήν θάλασσαν καί νά λάβουν μέρος εἰς τήν θαλασσοταραχήν τῶν ἀντιμαχομένων συμφερόντων τῶν κοινωνικῶν τάξεων. Ἡ ἰδεολογία τῆς «Ἀθηναϊκῆς» δέν εἶναι δυνατόν νά συγχωρήσῃ ποτέ τοιαύτην ἔνοχον ἐκτόπισιν τῶν κεφαλαιωδῶν ζητημάτων τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ καί μίαν ἀσεβῆ δημοκοπίαν ὑπό τό πρόσχημα τοῦ Δημοκρατισμοῦ.

Ἀθηναϊκή 15.2.1922 Τό δυναστικόν ζήτημα Ἡ ἄστοχος λογοκριτική ἐπέμβασις περιέκοψε τά οὐσιωδέστερα σημεῖα τοῦ μανιφέστου τῶν ἑπτά δημοκρατῶν φιλελευθέρων, ἐξακολουθεῖ δέ καί ἤδη κρίνουσα ὡς ἀπαγορευτέαν πᾶσαν ἀπό τῆς βενιζελικῆς ἀπόψεως συζήτησιν τοῦ θέματος τοῦ ἀνακοινωθέντος διά τῆς προκηρύξεως ταύτης! Ἐν τούτοις, ἡ δημοσία συζήτησις ἐπί τοῦ δυναστικοῦ ζητήματος ὤφειλε ν’ ἀφεθῇ ἐντελῶς ἀπεριόριστος (...) διά νά καταστῇ δυνατή ὑπό τό φῶς τῆς δημοσιότητος ἡ ἐξέλεγξις τῆς ἐπιχειρηματολογίας των. Ἡ παρεμβολή τῆς λογοκριτικῆς ψαλλίδος αὐτούς μόνον ὠφελεῖ. Διότι περικαλύπτει ὑπό μυστηριῶδες σκότος, προορισμένον πάντοτε νά γοητεύῃ τά πλήθη, μίαν μικράν καί ἀνήθικον θέσιν τήν ὁποίαν ὑποστηρίζουν πολιτευταί ἀνάξιοι εἰς μίαν περίοδον ἐθνικῆς κρίσεως. Δι’ ἡμᾶς, ἐλπίζομεν δέ καί διά τούς πλείονας τῶν Ἑλλήνων, τό δυναστικόν ζήτημα εἶναι ἠθικῆς μόνον σημασίας καί συνδέεται ἀναποσπάστως μέ τήν ἀνεξαρτησίαν τῆς χώρας (...). Ἡ ὁμάς τῶν ἀνατροπέων ἰσχυρίζεται ὅτι πρόκειται ἁπλῶς περί ἑνός προσώπου. Ἐν τούτοις, δέν πρόκειται περί τούτου. Ἐάν σήμερον δεχθῶμεν νά μεταβάλωμεν θεμελιώδεις διατάξεις τοῦ πολιτεύματος τῆς χώρας, νά ὑποτάξωμεν δηλαδή

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

277

τήν θέλησίν μας εἰς τάς ὑποδείξεις τῶν ξένων, διατί αὔριον δέν θά θελήσωμεν, χάριν ἄλλων ἀνταλλαγμάτων, αἴφνης τῆς ἐξασφαλίσεως ἑνός δανείου, νά δεχθῶμεν ὡς κυβερνήτην τῆς Ἑλλάδος τόν Παῦλον Γύπαρην, τόν κ. Ζονάρ ἤ οἱονδήποτε ἄλλον ἀποικιακόν πολιτευτήν. (...) Ἀλλ’ ὁ ἑλληνικός λαός (...) οὐδέποτε θά δεχθῇ νά καταστήσῃ τήν τιμήν του καί τήν ἐλευθερίαν του ἀντικείμενον τῆς πλέον ἐπονειδίστου ἀγοραπωλησίας. Και στην τελευταία σελίδα, κάτω από τον τίτλο: «Οἱ δημοκρατικοί μανιφεστογράφοι ἀφορμή νά διαιρεθῇ τό κόμμα»: Παρά τήν ὁμοβροντίαν μεθ’ ἧς ἐξῆλθε σήμερον ὁλόκληρος ὁ βενιζελικός τύπος ὑπερασπίζων τούς 7 μανιφεστογράφους, εἴμεθα εἰς θέσιν νά γνωρίζωμεν ὅτι ὑπό τῶν ὀρθοδόξων βενιζελικῶν πρόκειται νά γίνῃ πρότασις ἵνα τό κόμμα κανονίσῃ τήν θέσιν του ἀπέναντι τόσον αὐτῶν ὅσον καί παντός ἄλλου αἱρεσιάρχου ὅστις τυχόν ἤθελεν ἐμφανισθῇ ἵνα ζητήσῃ τήν παραίτησιν τοῦ βασιλέως. Κατά τούς ὀρθοδόξους βενιζελικούς δέν δύναται νά ὑπάρξῃ ζήτημα βασιλέως σήμερον, εἶνε δέ τῆς γνώμης ὅτι ἔχουν τήν ὑποχρέωσιν ὅπως γίνῃ περί τούτου δημοσίᾳ δήλωσις. Ἐκ μέρους ὅμως τῶν ἀκραιφνῶν ὀπαδῶν τοῦ κ. Βενιζέλου καταβάλλεται μεγάλη ἐνέργεια ἵνα ἀποσοβηθῇ μιά τοιαύτη δημοσία δήλωσις διότι νομίζουσιν ὅτι θά ἐπέλθῃ ρῆγμα εἰς τό κόμμα πρός μεγάλην ζημίαν τοῦ κοινοῦ πόθου ὅλων τῶν βενιζελικῶν ὅπως ἐπανίδουσι τόν ἀρχηγόν των ἐπικεφαλῆς τῶν ἑλληνικῶν πραγμάτων.

Ἀθηναϊκή, 18.2.1922 Τό μανιφέστον ἐκυκλοφόρησεν εὐρύτατα διά τῆς ἐφημερίδος «Νεολόγος τῶν Πατρῶν».

Ἒθνος, 12.2.1922 Ἀπό καιροῦ τελεῖται εἰς τό κόμμα τῶν Φιλελευθέρων κίνησις δημοκρατική. Οἱ ταύτην ἀποτελοῦντες ἀφ’ ἑνός μέν συγκροτοῦσιν ὅλως ἰδιαιτέραν ὁμάδα ἐν τῷ κόμματι, μή ἔχοντες σχέσιν μέ τήν διοίκησιν καί κατεύθυνσιν αὐτοῦ, ὡς ἐξηγεῖ εἰς τάς σημερινάς δηλώσεις πρός τόν «Ἐλεύθερον Τύπον» ὁ στρατηγός Δαγκλῆς, ἀφ’ ἑτέρου δέ αἱ ἰδέαι των δέν ἀντιτίθενται εἰς τόν θεσμόν τῆς βασιλείας ἀλλά τείνουσιν ἁπλῶς εἰς τήν πληρεστέραν ἐκδημοκρατικοποίησιν τῶν λειτουργιῶν τοῦ κράτους καί εἰς τήν ὑποταγήν τῶν πάντων εἰς τάς ἀνάγκας καί ἐπιταγάς τοῦ ἐθνικοῦ καί λαϊκοῦ συμφέροντος. Ἡ ὁμάς αὐτή ἐδημοσίευσε

278


σήμερον μακράν διακήρυξιν διά τήν κατάστασιν ἀναπτύσσουσα εὐγλώττως καί ἐνεργῶς τούς κινδύνους. (Στη συνέχεια το μέρος της εφημερίδας είναι λευκό, σαφής ένδειξη ότι επεβλήθη λογοκρισία).

Ἒθνος, 15.2.1922 Διαμαρτυρόμεθα Ἐπανήλθαμεν λοιπόν ἐν πλήρει μεσαίωνι. Ἀπαγορεύεται ἡ ἐλευθέρα σκέψις. (...) Ἀλλοίμονον εἰς ὅποιον νομίσῃ ὅτι διατελοῦμεν ἐν κοινοβουλευτικῷ πολιτεύματι εἰς τό ὁποῖον δύναται ὁ καθένας νά ἐκδηλώνῃ τούς στοχασμούς του. Διατί ἐρρίφθησαν εἰς τάς φυλακάς οἱ δημοκρατικοί φιλελεύθεροι; Ἠθέλησαν ἁπλῶς νά δημοσιεύσουν μίαν προκήρυξιν ἐν τῇ ὁποίᾳ ἐξέθεσαν τάς γνώμας των. Δέν εἰσερχόμεθα εἰς τήν οὐσίαν ταύτην. Δέν τάς ἐξετάζομεν ἐάν εἶναι πεπλανημέναι ἤ ὄχι καί ἄν προσαρμόζωνται εἰς τάς περιστάσεις. Οὐδείς ὅμως δύναται νά ἀρνηθῇ ὅτι ἀπορρέουν ἀπό χρηστοῦ συνειδότος καί ἀπέσχον ἐπιμελῶς πάσης ἐπαναστατικῆς χροιᾶς ἀποτελοῦσαι ἁπλῆν ἔκκλησιν πρός τήν φιλοπατρίαν πάντων τῶν Ἑλλήνων. (...) Οὐδείς λοιπόν τῶν φιλελευθέρων, ἀνεξαρτήτως ἀποχρώσεων, διενοήθη ἀνατροπήν καί βιαιότητας. (...) Δέν γνωρίζουν τά διδάγματα τῆς Ἱστορίας; Θέλουν νά δημιουργήσουν πραγματικήν ἄκραν δημοκρατικήν κίνησιν; Θέλουν νά δώσουν σάρκα καί ὀστᾶ εἰς τήν ἁπλῆν ἰδέαν;

Ἒθνος, 16.2.1922 Ὡς καταφαίνεται ἐκ τῆς ἀπολογίας τοῦ Παπαναστασίου, τά στοιχεῖα τοῦ ἐγκλήματος τῆς ἐσχάτης προδοσίας καί τῆς ἐξυβρίσεως τοῦ βασιλέως δέν ὑφίστανται. (...) Εἶναι ἡ ἁπλῆ διαπίστωσις τήν ὁποία κάμνει κάθε ἄνθρωπος καλῆς πίστεως συγχρονισμένος μέ τό πνεῦμα τῆς ἐποχῆς του καί ἐνθυμούμενος ὅτι τό δυστυχές ἑλληνικόν σύνταγμα περιλαμβάνει κάποιον ἄρθρον τό ὁποῖον λέγει « Ἕκαστος δύναται νά δημοσιεύῃ ...».

Ἒθνος, 17.2.1922 Ἐνώπιον τοῦ ὄγκου τοῦ γελοίου ὑπό τόν ὁποῖον ἠπειλήθη νά κατασυντριβῇ ἡ κυβέρνησις ἀπέλυσε τούς 7 συλληφθέντας δημοκρατικούς. Τό βέβαιον ὅμως

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

279

εἶναι ὅτι δέν τῆς ἔλλειψεν ἡ καλή διάθεσις νά ὠθήσῃ μέχρι τῶν ἄκρων συνεπειῶν της μίαν ἐντελῶς ἀστήρικτον καταδίωξιν ἡ ὁποία ἔδωσεν εἰς τό ἐξωτερικόν τήν οἰκτροτέραν εἰκόνα περί τοῦ ποιοῦ τῆς ἐν Ἑλλάδι ἐλευθερίας.

Ἒθνος, 18.2.1922 Λεζάντα σε πρωτοσέλιδη φωτογραφία του Αλ. Παπαναστασίου: ...ὁ κατ’ ἐξοχήν δημοκράτης, ὁ πολιτευόμενος, ὁ διανοούμενος, ὁ ἰδεολόγος, ὁ ἄνθρωπος-δημοκράτης. Ὁ ἀπό χαρακτῆρος καί μορφώσεως καί ἰδιοσυγκρασίας δημοκράτης. Ὁ καί τά αἰσθήματα καί τήν ἐμφάνισιν καί τούς τρόπους δημοκράτης. Ὁ οὐδέποτε ἀπομακρυνθείς τῶν δημοκρατικῶν του ἰδεῶν. Ὁ οὐδέποτε καμφθείς ἀπό οἱανδήποτε λάμψιν. Ὁ ἀτάραχος πρό οἱουδήποτε κινδύνου. Ὁ εὐθύς καί τίμιος μέχρι σχολαστικότητος. Ὁ ἀπέριττος, ἀνεπιτήδευτος, ὁ μέ τήν ἰδίαν ἀδιατάρακτον ἁπλότητα καθήμενος ἐπί ἑνός ὑπουργικοῦ θώκου ἤ ἐπί τοῦ πατώματος σταυροποδητί ἐντός ἀστυνομικοῦ κρατητηρίου. Αὐτός εἶναι ὁ Ἀλέκος Παπαναστασίου.

Ἐλεύθερον Βῆμα, 15.2.1922 Ἀπορρίψατε τέλος τά προσωπεῖα (άρθρο του διευθυντή Δ. Λαμπράκη): Ποῦ εὑρισκόμεθα σήμερον, εἰς τήν τσαροκρατούμενην Ρωσίαν ἤ εἰς τήν Ἐλευθέραν Ἑλλάδα; Διότι ἀπό προχθές καί ἡ ἐλευθερία ἀκόμη τῆς σκέψεως ἐτέθη πλέον ὁριστικῶς ὑπό ἀμείλικτον καταδίωξιν. Τό τρομερόν ἔγκλημα τῶν Ἑλλήνων πολιτῶν καί πολιτευομένων εἶναι τοῦτο, ὅτι [επακολουθεί λευκό διάστημα, ένδειξη λογοκρισίας] ... καί ὅτι ἀνήσυχοι διά τήν τύχην τοῦ Ἔθνους δέν ἀποδεχόμεθα τῶν βασιλικῶν φαλάγγων τάς ἀγρίας ἐπιταγάς. Δέν εἶχον λοιπόν τό δικαίωμα Ἕλληνες πολῖται νά διακηρύξουν ὅτι οὗτοι συγκροτοῦν τό Δημοκρατικόν κόμμα καί νά διεξάγουν ἐντός τῶν ὁρίων τά ὁποῖα χαράσσει τό Σύνταγμα τήν προπαγάνδαν των ὑπέρ τῶν ἰδεῶν των; Τό πέρασμα τῶν ἡνωμένων κομμάτων ἀπό τήν πολιτικήν σκηνήν τῆς Ἑλλάδος εἶναι ἐφήμερον μόνον. Εἰς μίαν στιγμήν παραζάλης ὁ ἑλληνικός λαός σᾶς ἔφερεν εἰς τήν ἐπιφάνειαν μέ τήν ψῆφον του. Ἀλλ’ αὔριον ὅμως κατά τούς νόμους τῆς αἰωνίας μοίρας οἵτινες ρυθμίζουν τά ρεύματα τά ὁποῖα σχηματίζουν τάς λαϊκάς ἀμπώτιδας καί τάς λαϊκάς πλημμυρίδας θά σαρωθῆτε καί πάλιν καί θά ταφῆτε ὁριστικῶς. Τό τραγικόν δυστύχημα εἶναι ὅτι θά φύγετε κάπως ἀργά καί θά μᾶς κληροδοτήσετε συμφοράς καί ἐρείπια.

280


Ἐσωτερική ἰσορροπία (Σχόλιο Κ. Ρέντη): ... Καί ἄν ἀκόμη κατίσχυε εἰς ἐκλογάς τό Δημοκρατικόν κόμμα δέν θά ἠδύνατο νά ἐπιβάλῃ τήν μεταβολήν τοῦ πολιτεύματος ἐφ’ ὅσον καί τά ἄλλα κόμματα δέν παρεῖχαν τήν πρός τοῦτο συγκατάθεσίν των (...). Ἡ ἐμφάνισις Δημοκρατικοῦ κόμματος δέν εἶναι προϊόν ἀνατρεπτικῶν τάσεων καί ἐπιθυμιῶν ἀλλά (...) ἁπλοῦν σύμπτωμα ὑφισταμένης νοσηρᾶς καταστάσεως. Κυρίως δέ εἶναι ἀντίκτυπος ἄλλων τάσεων αἵτινες ἀπό τό 1915 ἀνεφάνησαν εἰς τόν ἐσωτερικόν πολιτικόν ὁρίζοντα τῆς Ἑλλάδος: τῶν ἀπολυταρχικῶν τάσεων ὡρισμένης μερίδος. Ὡς ἀντιπερισπασμός δέ τῶν ἀπολυταρχικῶν ἰδεῶν ὄχι μόνον δέν ἀποσιωπεῖ ἀλλά τοὐναντίον συντελεῖ εἰς τήν ἐσωτερικήν ἰσορρόπησιν καί τήν διατήρησιν τοῦ ἰσχύοντος πολιτεύματος. Ἡ δέ ἐπέμβασις τῆς Εἰσαγγελικῆς Ἀρχῆς τότε μόνον θά ἦτο δικαιολογημένη ὅταν ἐνεργεῖτο τόσον κατά τῶν δημοκρατικῶν ὅσον καί κατά τῶν ἀπολυταρχικῶν. Μονομερῶς ὅμως ἐφαρμοζομένη τείνει νά ἐπιφέρῃ κλίσιν τῆς πλάστιγγος ὑπέρ πολιτειακῶν ἀνατροπῶν κατ’ ἀντίθετον διεύθυνσιν ἐκείνης τήν ὁποίαν ἐπιχειρεῖ ν’ ἀποτρέψῃ.

Ἐλεύθερον Βῆμα, 16.2.1922 Ἄς μήν ἀπατώμεθα (Γ.Α. Εξηντάρης): Ἑπτά ἔγκριτοι πολιτευόμενοι, περιέπεσαν εἰς δεινήν πλάνην. Ἐπίστευσαν σοβαρῶς ὅτι ἦσαν ἐλεύθεροι πολῖται. [Λογοκριμένο]. Ἡ ἀνάπτυξις τῶν δημοκρατικῶν ἀρχῶν ἀποτελεῖ πρᾶξιν κολάσιμον; Ποῖος νόμος ἀπαγορεύει εἰς τούς πολίτας νά ἐκδηλώσωσι δημοσίᾳ τάς δημοκρατικάς των ἀρχάς, ὄχι μόνον ὑπό τήν μετριασμένην μορφήν ὑφ’ ἥν ἐνεφάνισαν ταύτας οἱ ἑπτά φίλοι πολιτευταί, τήν μή ἀντιτιθεμένην ριζικῶς εἰς τόν θεσμόν τῆς βασιλείας ἀλλ’ ὑπό τήν ἀπόλυτον αὐτῶν μορφήν τήν ἀποστέργουσαν καί αὐτοῦ τοῦ βασιλικοῦ θεσμοῦ; [Λογοκριμένο] ... Δέν θά ἀργήσῃ ν’ ἀπαγγελθῇ ὑπό τοῦ λαοῦ τό κατηγορητήριον ἐπί ἐσχάτῃ προδοσίᾳ ἐναντίον τοῦ τῆς Ἡνωμένης (ἀντιπολιτεύσεως) συγκροτήματος. Ἀπολυταρχικά προγράμματα (Άρθρο Κ. Ρέντη): Οἱ διάφοροι Λαϊκοί Πολιτικοί Σύλλογοι ἐδημοσίευσαν τόν παρελθόντα Δεκέμβριον προγράμματα πολιτικά ἐπιζητοῦντα, εἴτε ἀπεριφράστως, εἴτε κεκαλυμμένως, τήν μεταβολήν τοῦ ἰσχύοντος πολιτεύματος καί τήν ἐγκαθίδρυσιν τῆς Ἀπολυταρχίας. Ἔχομεν ὑπ’ ὄψιν μας τό πρόγραμμα τοῦ «Κεντρικοῦ Λαϊκοῦ Πολιτικοῦ Συλλόγου», τό δημοσιευθέν εἰς τήν «Ἀθηναϊκήν» τῆς

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

281

12.12.1921. Τό πρόγραμμα ὑποστηρίζει τήν ἀναγνώρισιν ὡς ἀπεριορίστου τοῦ δικαιώματος «τῆς ἐκκλήσεως τοῦ Ἡγεμόνος πρός τόν Λαόν ἐν περιπτώσει διαφωνίας του μετά τῆς Βουλῆς». Ἐνῶ κατά τά κοινοβουλευτικά ἔθιμα τά ἐπικρατήσαντα ἐν Ἑλλάδι καί εἰς τάς ἄλλας φιλελευθέρας Χώρας, ἡ ἄσκησις τῆς Βασιλικῆς ταύτης προνομίας δέν γίνεται παρά εἰς περίπτωσιν καθ’ ἥν σαφεῖς ὑπάρχουν ἐνδείξεις ὅτι ἡ δημοσία συνείδησις δέν εὑρίσκεται ἐν συμφωνίᾳ πρός τήν τυπικῶς πλέον μόνον κρατοῦσαν πλειοψηφίαν τῆς Βουλῆς. (...) Τό πρόγραμμα ὑποστηρίζει περαιτέρω ὅτι δικαίωμα τοῦ Ἡγεμόνος πρέπει νά εἶναι ἡ ἄσκησις πραγματικῆς ἀρχηγίας τοῦ Ἐθνικοῦ Στρατοῦ καί Στόλου, ἐν ἀντιθέσει πρός ρητάς διατάξεις τοῦ ἰσχύοντος Συντάγματος καθιερώσαντος ὅτι οὐδεμία πρᾶξις τοῦ βασιλέως ἰσχύει ἄνευ τῆς προσυπογραφῆς τοῦ ὑπευθύνου Ὑπουργοῦ. Διατάξεως ἥτις ἐπιτακτικῶς μεταθέτει τήν ἄσκησιν τῆς πραγματικῆς ἐξουσίας εἰς τούς ὑπευθύνως κυβερνῶντας (...) περιφρουροῦσα τό Ἀνεύθυνον τοῦ Βασιλέως. Τέλος τό πρόγραμμα τοῦ «Κεντρικοῦ Λ.Π.Σ.» κηρύσσεται ἀπεριφράστως ἐναντίον τῶν κοινοβουλευτικῶν δογμάτων ἅτινα ἐπεκράτησαν κατά τήν τελευταίαν πεντηκονταετίαν. Ἡ «Νέα Ἡμέρα» εἰς τά φύλλα τῆς 7, 9, 10, 12 καί 13 Δεκεμβρίου 1921 ἐδημοσίευσε σκέψεις τοῦ «Πανελληνίου Λαϊκοῦ Συλλόγου», ὅπου παρατηρεῖται τάσις ἐξογκώσεως τῶν ἐλαττωμάτων τοῦ Κοινοβουλευτικοῦ πολιτεύματος καί ἐξάρσεως τῶν ἀγαθῶν τοῦ γραφειοκρατικοῦ συστήματος. Εἴς τινας δέ παραγράφους τῶν σκέψεων ἀποκαλύπτεται ὁλοκληρωτικῶς ὁ Μοναρχισμός τόν ὁποῖον ὁ Σύλλογος αὐτός πρεσβεύει. Ἰδού τό παράδειγμα: «Πόθοι ὅμως γενεῶν ὁλοκλήρων αἱ ὁποῖαι μέ λαχτάραν ὠνειρεύοντο τήν Ἑλλάδα ἐλευθέραν μέ τόν διάδοχον τοῦ Μαρμαρωμένου Βασιλιᾶ ἐπί τοῦ θρόνου εἶχαν σταλάξει βαθιά εἰς τήν ἑλληνικήν ψυχήν τήν ἰδέαν τῆς πατρίδος συγκεχυμένην μέ τήν ἰδέαν τῆς βασιλείας». Διά τῆς φράσεως ταύτης χύνεται εἰς τήν ἑλληνικήν κοινωνίαν ὁλόκληρος ἡ πρωσσική ἀντίληψης περί Μοναρχισμοῦ καί ἀπολυταρχίας. Ταυτίζεται ἡ ἰδέα τῆς Πατρίδος καί τῆς πρός αὐτήν ἀγάπης πρός τήν εἰδωλολατρικήν ἀφοσίωσιν ἀπέναντι τῆς Δυναστείας κατά τό ὑπόδειγμα τῶν Πρώσσων ἀντιδραστικῶν τῆς παρελθούσης ἑκατονταετηρίδος. Τά προαναφερθέντα προγράμματα μολονότι ἔλαβον τόσον εὐρεῖαν δημοσιότητα χωρίς νά περικοπῶσιν ὑπό τῆς λογοκρισίας διδάσκωσι τήν βασικήν μεταβολήν τοῦ πολιτεύματος. Καί ἐν τούτοις ἡ εἰσαγγελική ἀρχή δέν ἐσκέφθη νά παρέμβῃ. Πῶς λοιπόν παρεμβαίνει ἐναντίον τῶν δημοκρατικῶν, τήν ἐμφάνιση τῶν ὁποίων κατά μέγιστον μέρος αὐτά ταῦτα τά ἀπολυταρχικά προγράμματα προκάλεσαν. Στο ίδιο φύλλο καταχωρείται το κείμενο της σχετικής επερώτησης που κατέθεσαν οι βουλευτές του κόμματος των Φιλελευθέρων:

282


Οἱ ὑπογεγραμμένοι πληρεξούσιοι ἐπερωτῶμεν τόν κ. Ὑπουργόν ἐπί τῆς Δικαιοσύνης πῶς οἱ βουλευταί κ.κ. Κ. Μελᾶς καί Γ. Βηλαρᾶς κατεδιώχθησαν, συνελήφθησαν καί ἐκρατήθησαν ἐν τῇ Ἀστυνομικῇ Διευθύνσει Ἀθηνῶν ἄνευ προηγουμένης ἀδείας τοῦ Σώματος κατά παράβασιν ρητῆς διατάξεως τοῦ Συντάγματος. Ἡ κράτησίς των εἶναι ὅλως ἀντίθετος πρός τό Σύνταγμα, διότι, ἀνεξαρτήτως τοῦ ἄν διέπραξαν ἤ οὐ ἀδίκημα, ὑπό μίαν μόνην προϋπόθεσιν εἶναι δυνατή ἡ ἄμεσος σύλληψις πληρεξουσίου ὅταν πρόκειται περί αὐτοφώρου ἀδικήματος. (...) Ἡ ἐπερώτησις ὅμως ἀφορᾶ τήν ἀρχήν διότι ἄνευ ἀπολύτου σεβασμοῦ αὐτῆς ἀποβαίνει ἀδύνατος ἡ ἐνάσκησις τῶν καθηκόντων ἡμῶν ὡς μελῶν Συντακτικῆς Συνελεύσεως τά ὁποῖα ὡς καί πᾶς ἄλλωστε Ἕλλην πολίτης δύναται νά ἔχωσι γνώμας καί δι’ οὐσιώδεις ἔτι μεταβολάς τοῦ παρ’ ἡμῖν πολιτεύματος αἱ ὁποῖαι ἀδύνατον νά συζητηθῶσιν ἄνευ πλήρους ἐλευθερίας τοῦ προφορικοῦ καί γραπτοῦ λόγου, δικαίωμα τό ὁποῖον διά τῆς συλλήψεως τῶν ἀξιοτίμων πληρεξουσίων καί τῶν μετ’ αὐτῶν φυλακισθέντων οὐσιαστικῶς στραγγαλίζεται. Ἐν Ἀθήναις 15.2.1922 Π. Δαγκλῆς, Ἀ. Καραπάνος, Γ. Ἑξηντάρης, Σ. Σῖμος, Ἐ. Τσουδερός, Γ. Μαρῆς, Θ. Χρυσοβέργης, Χ. Βασιλακάκης, Π. Κουρτίδης, Ἀ. Θεολογίτης, Π. Φλῶρος, Γ. Μπρίκας, Σ. Σαραντίδης, Γ. Βαμβούρης, Γ. Τσαγγρῆς, Ἀ. Ἀντωνιάδης, Ν. Κωνσταντόπουλος, Ἰ. Παπαδᾶτος, Γ. Βεζερτζῆς, Μ. Σταμούλης, Σ. Βεζυρτζόγλου, Β. Χατζηλιός, Ἀ. Παπαθανάσης, Θ. Φλωρίδης, Ἰ. Σπυρίδης, Ἀ. Τζαννέτος, Κ. Φίλανδρος, Φ. Μανακλίδης.

Ἐλεύθερον Βῆμα, 22.2.1922 Συμμαχική σημασία (Κ. Ρέντης): Εἶναι ἐκτός πάσης ἀμφισβητήσεως ὅτι ἡ περ’ ἧς πρόκειται διακήρυξις (τό «Δημοκρατικό μανιφέστο») ἐξετάζει τό ζήτημα τοῦ Βασιλέως ἀπό τῆς διεθνοῦς αὐτοῦ συμμαχικῆς σημασίας. Πολύ δέ πρό τῆς διακηρύξεως ἡ ἄποψις αὐτή ἐγένετο ἀντικείμενον συζητήσεων καί ἐν τῷ Τύπῳ καί ἐν τῇ Συνελεύσει, χωρίς οὐδεμία πρόθεσις ἐξυβρίσεως τοῦ βασιλέως νά ὑπάρχῃ. (...) Ὁ κίνδυνος προέρχεται ἄλλοθεν. Ἐκ τῆς καταβαλλομένης προσπαθείας ὅπως εἰς τό ζήτημα τοῦ βασιλέως προσδοθῇ μορφή ἐσωτερικῆς διαπάλης. Καί ἡ προσπάθεια αὐτή δέν ἐμφανίζεται μόνον εἰς τήν ἀξίωσιν ὁρισμένων κύκλων ὅπως καταδιωχθῶσι ποινικῶς οἱ 7 Δημοκρατικοί. Ἐνεφανίσθη ἀτυχῶς πολύ πρότερον διά τῆς ὑποδείξεως ὅπως ὁ Βασιλεύς δράσῃ πολύ πέραν τῶν

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

283

ὑπό τοῦ Συντάγματος καί τοῦ κοινοβουλευτικοῦ πολιτεύματος διαγραφομένων ὁρίων. Ἡ κανονική λειτουργία τοῦ κοινοβουλευτικοῦ πολιτεύματος δέν πρέπει νά ἐξαρτᾶται, ὅπως ὑποστηρίζει ὁ Ν. Στρᾶτος, ἐκ τῆς διεθνοῦς ἀναγνωρίσεως τοῦ βασιλέως.

Ἐστία, 13.2.1922 Οἱ δημοκρατικοί (...) Παρατηροῦμεν ὅτι μόνον εἰς τήν Ἑλλάδα ἡ λέξις καί ἡ ἔννοια (Δημοκρατία) προκαλοῦν τοιαύτην ἀνησυχίαν. Εἰς ὅλα τά μέρη τοῦ κόσμου καί ὑφ’ ὅλα τά πολιτεύματα ὑπάρχουν κόμματα Δημοκρατικά, τά ὁποῖα ἀντιπροσωπεύονται εἰς τήν Βουλήν, τῶν ὁποίων τά μέλη ἐκθέτουν τάς ἰδέας των χωρίς τοῦτο νά θεωρῆται ἐνέργεια κατά τοῦ καθεστῶτος ποινικῶς διώξιμος [αναφέρονται παραδείγματα από τη Βουλγαρία, Γερμανία, Ισπανία]. (...) Εἰς τόν αἰῶνα τοῦ φωτός εἰς τόν ὁποῖον ζῶμεν ἡ ἀλήθεια μόνον ἀπό τήν σύγκρουσιν τῶν ἰδεῶν εἶναι δυνατόν νά προκύψῃ πάμφωτος καί νά δοθῇ εἰς τούς λαούς πρός ὁδηγίας των. Ἐάν καί εἰς τήν Ἑλλάδα ἐνεφανίσθη μία ἀκροτάτη ἐκδήλωσις τῆς ἐλευθέρας σκέψεως δέν ἔπρεπε νά ἀνησυχήσῃ τόσον ἡ κυβέρνησις. Ἀντιθέτως θά ἔπρεπε νά ἀφήσῃ ἐλευθέραν μίαν ἰδεολογικήν συζήτησιν ἡ ὁποία θά ἀπετέλει ἁπλῶς βῆμα πολιτικῆς προόδου.

Ἐστία, 15.2.1922 Ὁ φόβος τῆς λέξεως Ἑπτά Ἕλληνες πολῖται, φαντασθέντες ὅτι ζοῦν εἰς ἕνα τόπον ἐλεύθερον εἰς τόν ὁποῖον κάθε ἄνθρωπος ἔχει τό δικαίωμα νά φρονῇ καί νά σκέπτεται, ὀνόμασαν ἑαυτούς Δημοκρατικούς. Τοῦτο ἤρκεσε διά νά συνέλθῃ ἀμέσως τό Ὑπουργικόν Συμβούλιον, νά ἐξετασθοῦν ἐμβριθῶς οἱ νόμοι, νά κληθοῦν εἰσαγγελεῖς καί ἀνακριταί, νά ἐπιστρατευθοῦν χωροφύλακες καί νά κλεισθοῦν οἱ ἑπτά πολῖται εἰς τήν Ἀστυνομίαν μέ τήν ἐτικέτταν τῆς ἐσχάτης προδοσίας εἰς τήν ράχιν. Τό πρᾶγμα θά ἦταν ἀνακουφιστικῶς φαιδρόν διά τάς δυσκόλους αὐτάς ἡμέρας ἄν δέν ἦτο τραγικῶς ἐνδεικτικόν πολιτικῆς καί ἰδεολογικῆς σκοπιμότητος ἀφαντάστου. (...) Ἡ Ἑλλάς τοῦ κ. Γούναρη καί τοῦ κ. Πρωτοπαπαδάκη δέν ἐπιτρέπει ἄλλην σκέψιν, ἄλλην ἰδέαν, ἄλλον φρόνημα ἀπό ἐκεῖνο τό ὁποῖον ἔχει ἡ Κυβέρνησις. (...) Ἀλλ’ ἡ ἐξάπλωσις τῶν Δημοκρατικῶν ἰδεῶν εἰς ἕνα λαόν

284


δέν ἀποβλέπει πάντοτε εἰς ἄμεσον ἀγῶνα κατά τοῦ θεσμοῦ τῆς βασιλείας. Αἱ δημοκρατικαί ἰδέαι ἀποτελοῦν κυρίως τήν βάσιν τῆς πολιτικῆς ἀγωγῆς τοῦ πολίτου, προάγουν τό φρόνημα καί τό ἠθικόν των, τόν καθιστοῦν ὡριμότερον καί περισσότερον ἱκανόν εἰς ἀντικειμενικήν σκέψιν ὄχι μόνο ἐπί τῶν δικαιωμάτων ἀλλά καί ἐπί τῶν καθηκόντων των. Ἐκ τῆς ἐλευθέρας δέ συζητήσεως καί ἐκ τῆς συγκρούσεως τῶν ἰδεῶν αὐτῶν πρός ἰδέας ἀντιθέτους οἱ λαοί φωτίζονται ἀρκετά ὥστε νά μή δέχωνται ἀσυνειδήτως ὅ,τι τούς ὑποβάλλουν οἱ ἀρχηγοί των. (...) Εἰς τόν αἰῶνα τοῦ ἀπολύτου πολιτικοῦ φωτός ἡ Ἑλλάς πρέπει νά μείνῃ τό Κράτος τοῦ πολιτικοῦ ζόφου. Ἀπό τήν δημοσίαν ἀνάπτυξιν νέων πολιτικῶν θεωριῶν εἶναι δυνατόν νά προκύψουν καί ἀποκαλύψεις δυσάρεστοι. (...) Διά τήν σημερινήν κυβέρνησιν ὁ ἑλληνικός λαός εἶναι ἡ χαϊδεμένη χλωρωτική δεσποινίς εἰς τήν ὁποία ὅλα πρέπει νά ἐμφανίζωνται εὐχάριστα καί ὡραῖα. (...) Τούς γαληνίους κύκλους αὐτῆς τῆς παρέας ἦλθε νά ταράξῃ αὐτή ἡ λέξις Δημοκρατία, προκαλοῦσα σοβαράν συζήτησιν ἀπειλοῦσα δυσάρεστον σύγκρουσιν.

Ἡ Καθημερινή, 13.2.1922 Οἱ δημοκράται Δημοκρατικήν ἐμφάνισιν ἀπετόλμησον καί τινες βενιζελικοί κατ’ αὐτάς. Ἀλλ’ οἱ ὑπεύθυνοι χειριζόμενοι τά τοῦ βενιζελισμοῦ ἔσπευσαν ἀμέσως νά ἀποκηρύξουν τούς δημοκρατικούς. Ὁμολογοῦμεν ὅτι ὀφείλομεν εἰς τόν βενιζελισμόν χάριτας. Ἐξαιτίας τους διεπιστώθη διά μίαν ἀκόμη φοράν ὅτι ἡ μοναρχική ἰδέα εἶναι καί μένει κυρίαρχος ἐν Ἑλλάδι, αὐτοί δέ εὑρισκόμενοι εἰς τό ἀκρότατον ἀριστερόν ἀναγκάζονται νά ἀποκηρύσσουν τούς δημοκρατικούς ἑρμαφροδιτισμούς διά νά τύχουν τῆς ἀνοχῆς τοῦ κοινοῦ.

Ἡ Καθημερινή, 15.2.1922 ... Ἑπτά μετεμφιεσμένοι τολμητίαι ἐνεφανίσθησαν κορυβαντιῶντες εἰς τάς ὁδούς. Εἶχον μεταμφιεσθῆ εἰς «δημοκράτας» καί ἐζήτουν νά παραιτηθῇ ὁ βασιλεύς. Ἀπέβαλαν τό προσωπεῖον εἰς τό κατάστημα τῆς Ἀστ. διεύθυνσης. Ἦσαν ἁπλούστατα ταραξίαι βενιζελικοί. (...) Δέν πρόκειται περί δημοκρατῶν οὔτε περί προσπαθείας ἰδεολογικῆς. Ἄν οἱ πραξικοπηματίαι ἦσαν δημοκράται, θά ἐζήτουν κατάλυσιν τῆς βασιλείας διά νά καθιδρυθῇ δημοκρατία. Ἀλλ’ οἱ ἑπτά τολμητίαι ζητοῦν νά παραιτηθῇ ὁ ὡρισμένος βασιλεύς, ὁ σήμερον

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

285

εὑρισκόμενος ἐπί τοῦ θρόνου, διά νά «ἐξευμενισθοῦν» οἱ ἐξοργισμένοι ἔναντι τῆς Ἑλλάδος σύμμαχοι. (...) Πρέπει νά διωχθοῦν οἱ μετεμφιεσμένοι βενιζελικοί ὡς κοινοί ταραξίαι. Δέν εἶναι ἄξιοι καλλιτέρας τύχης οὐδέ μείζονος προσοχῆς ἤ σεβασμοῦ ὡς ἐξ ἀγαθῆς πλάνης ὀπαδοί τῆς ἰδεολογίας ἡ ὁποία τείνει νά ἀντικαταστήσῃ τό ὑγιές καί φυσιολογικόν μοναρχικόν καθεστώς διά τοῦ νόθου καί ἑρμαφροδίτου δημοκρατισμοῦ ὑπό τόν ὁποῖον οἱ λαοί οὔτε περισσότερον ἐλεύθεροι εἶναι οὔτε περισσότερον εὐτυχεῖς. (...) Τό πραξικόπημα τῶν ἑπτά ἀποτελεῖ αὐθάδες τόλμημα ἐστερημένον πάσης ἠθικῆς δικαιολογίας. Εἶναι χυδαία προσπάθεια βενιζελικῶν διά νά ἀφαιρεθῇ ἀπό τό ἑλληνικόν οἰκοδόμημα ὁ βασιλικός θεμέλιος (...). Εἶναι εὐτύχημα ὅτι οἱ προχθεσινοί μεταμφιεσμένοι οὐδένα πλήν ἑαυτούς ἀντιπροσώπευαν: ἀπόδειξις τούτου ὅτι ἐκ τῶν ἑπτά μόνον οἱ δύο κατόρθωσαν νά ἐκλεγοῦν πληρεξούσιοι χωρίς κἄν αὐτοί νά ψηφισθοῦν βεβαίως ὑπό δημοκρατικά ἐμβλήματα ἤ νά ὁμιλήσουν καί πρός τούς ἐκλογεῖς των περί δημοκρατίας. Ἀπόδειξις δευτέρα ὅτι οἱ ἡγούμενοι τοῦ βενιζελικοῦ κόμματος, ἐκπροσωποῦντες μίαν μικράν ἤ μεγάλην μερίδα τοῦ λαοῦ, ἀποκηρύσσουν ἀπροκαλύπτως τούς δημοκρατισμούς τῶν ταραξιῶν. Τό «κομιτᾶτον» τῶν ἑπτά δέν εἶχεν ἄλλα μέλη ἤ τούς ἑπτά μεταμφιεσμένους καί τάς προσωπίδας των.

Ἡ Καθημερινή, 26.2.1922 Ὁ βενιζελικός Τύπος εὑρῆκε τήν εὐκαιρίαν νά χύσῃ μερικά δάκρυα ἐπί τοῦ Συντάγματος τό ὁποῖον κατερρακώθη. (...) Ἐκεῖνο τό ὁποῖον δέν ἠθέλησε νά ἀντιληφθῇ –τοὐλάχιστον τοῦτο ἀποτελεῖ τήν ἐπίσημον ἐν προκειμένῳ ἄποψιν τῶν κρατικῶν ἀρχῶν– εἶναι καί ἁπλούστερον: ὅτι οἱ ἄνθρωποι αὐτοί οἱ ἀποφασίσαντες εἰς ἡμέρας ἀποκριάτικης εὐθυμίας νά ὑποδυθοῦν τόν δημοκρατικόν περιέπεσαν εἰς ἀδίκημα. Καί ἄς εἶναι βέβαιοι οἱ ἀπολογηταί τῶν ἑπτά δημοκρατῶν ὅτι ὁ Νόμος θά λειτουργήσῃ μέχρι τέλους δυνατός καί αὐστηρός, οἱασδήποτε κραυγάς καί ἄν ἀφήνουν.

Ἡ Καθημερινή, 17.2.1922 Εἰς τήν Ἑλλάδα οἱ βενιζελικοί ἔγιναν σχεδόν δημοκράται διότι εἶναι ἀντιπολιτευόμενοι. Τήν ἀπόδειξιν ἔδωκεν ἡ τελευταία κωμική ἔκρηξις τῶν ἑπτά δημοκρατῶν εἰς τήν ὁποίαν παρ’ ὀλίγον νά προσδώσῃ σοβαρότητα ἡ προσήλωσις τῶν ἀρχῶν εἰς τάς ἐκ τοῦ γράμματος τοῦ νόμου ὑποχρεώσεις των.

286


Ἡ Καθημερινή, 18.2.1922 ... Ὁ Ἀ. Παπαναστασίου, πρῶτος ἤδη, ἐν ἴσοις μεταξύ τῶν ἑπτά «δημοκρατικῶν» δέν ἠδύνατο νά πιστεύσῃ ὅτι δικαστήριον θά ἐπεδείκνυε μέχρι ὑπερβολῆς ἐπιείκειαν ἀπέναντί του. (...) Διώξαμεν τούς ἑπτά διά νά τούς προαγάγωμεν ἁπλῶς εἰς ἥρωας. Καί ὅμως δέν ἔπρεπεν. (...) Ἡ κατηγορία ἐπί ἐσχάτῃ προδοσίᾳ ἔπρεπε νά διατηρῆται πάντοτε φοβερά διότι ἀτυχῶς ἔχομεν προδότας εἰς τόν τόπον μας.

Ριζοσπάστης, 13.2.1922 Ἀπό τό εἰς τό φύλλον τοῦ «Ἐλευθέρου Τύπου» δημοσιευόμενον μανιφέστον τῆς ὁμάδος ταύτης τό ὁποῖον προωρίζετο νά φέρῃ πολλάς ὑπογραφάς καί κατήντησεν νά εὕρῃ μόνον ἑπτά προθύμους νά τό ὑπογράψουν, βλέπομεν ὅτι ἐκτός κάποιου ἀξιεπαίνου θάρρους γνώμης ὡς πρός τό ζήτημα τῆς παρούσης θέσεως τοῦ δυναστικοῦ ζητήματος, γνώμης ὅμως ἐντελῶς καιροσκοπικῆς, κατ’ ἀρχήν εἶναι καί αὐτοί πρόθυμοι νά κάμουν κάθε συμβιβασμόν, δεχόμενοι ἀκόμη καί τόν θεσμόν τῆς βασιλείας τόν ὁποῖον δέν δυσκολεύονται νά συμβιβάσουν μέ τόν δημοκρατισμόν των. Διά τά ἐθνικά ζητήματα εἶναι κι αὐτοί σύμφωνοι –πόλεμος μέχρις ἐσχάτων [λογοκρισία στην είδηση της συλλήψεως].

Ριζοσπάστης, 15.2.1922 Ἡ ἔννοια τῶν συλλήψεων Μέ τό μανιφέστον δέν θά ἀσχοληθῶμεν διότι δέν παρουσιάζει κανένα ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον. (...) Ὡς εἶναι φανερόν δέν πρόκειται περί δημοκρατῶν ἀλλά περί καλῶν πατριωτῶν διαπνεομένων ἀπ’ ὅλα τά ἰμπεριαλιστικά τῆς ἀστικῆς Ἑλλάδος ἰδεώδη καί ἁπλῶς θεωρούντων τήν παρουσίαν τοῦ βασιλέως Κωνσταντίνου ἐμπόδιον διά τήν πραγματοποίησιν τοῦ «ἐθνικοῦ» προγράμματος. Ἕνας τοιοῦτος καιροσκοπισμός βεβαίως δέν ἠμπορεῖ νά ἔχῃ καμμίαν σχέσιν μέ τόν δημοκρατισμόν: Διά τοῦτο (...) τό μανιφέστον τῶν ἑπτά βενιζελικῶν δέν ἔχει ἄλλην σημασίαν παρά ἐκείνη πού δίδει εἰς αὐτό ἡ πρᾶξις τῆς δημοσιεύσεώς του ἐπιδεικνύουσα ὅτι μεταξύ ὁλοκλήρου τοῦ βενιζελικοῦ κόμματος ὑπάρχουσι ἑπτά μόνον ἄνθρωποι ἔχοντες τό θάρρος νά κηρύξουν δημοσίᾳ ἐκεῖνο πού ὅλοι οἱ ἄλλοι βενιζελικοί σκέπτονται, ὄχι μόνο δέν τολμοῦν νά διακηρύξουν ἀλλά καί ἐπισήμως διαψεύδουν. Ἐκεῖνο λοιπόν πού μᾶς ἐνδιαφέρει (...) εἶναι ἡ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

287

σπουδαιοτάτη πολιτική σημασία τῆς ἐναντίον τῶν δημοσιευσάντων ἐνεργείας τῆς κυβερνήσεως (...) ἡ ὁποία εἶναι φανερόν ποῦ ἀποβλέπει. Συνταυτίσας τήν τύχην του μέ τό πρόσωπον τοῦ βασιλέως ὁ παλαιοκομματισμός κατώρθωσε νά ἐπηρεάσῃ ἐκλογικῶς καί νά καταλάβῃ τήν ἐξουσίαν. (...) Τό ζήτημα τοῦ βασιλέως, ἡ δῆθεν προστασία τῆς δυναστείας κατά τῶν ἀπειλούντων αὐτήν κινδύνων, παρέχουν λαμπρόν εἰς τήν κυβέρνησιν ἔδαφος δημοκοπίας καί συγκαλύψεως [στη συνέχεια υπάρχει λευκό -ένδειξη λογοκρισίας]. Καί τό βενιζελικόν κόμμα πλανᾶται νά πιστεύῃ ὅτι ὁ ἀγών κατά τοῦ προσώπου τοῦ βασιλέως θά εἶναι δυνατόν νά καλύψῃ ἐνώπιον τοῦ λαϊκοῦ κριτηρίου τάς ἰδικάς του εὐθύνας ... ... Ἐκεῖνο πού μέ συγκινεῖ ἀληθινά καί βαθιά εἶναι π.χ. ἡ φυλάκισις τριάντα ἀθώων ἐργατῶν στίς φυλακές τοῦ Βόλου. (...) Αὐτός εἶναι ἀγώνας ὑπέρ τοῦ Δικαίου. Ὁ ἄλλος εἶναι ἀγώνας ὑπέρ τῆς ἐξουσίας. Καί γιά τόν ἀγώνα αὐτόν δέν σᾶς ἄκουσα οὔτε μιά φορά νά διαμαρτυρηθῆτε. Ἐσεῖς πού διαμαρτύρεσθε τώρα γιατί στραγγαλίζεται ἡ φωνή τῶν δημοκρατικῶν δέν σᾶς εἶδα νά φανῆτε πουθενά ὅταν τό Στρατοδικεῖο τοῦ Γούναρη στραγγάλιζε τή φωνή τόσων ἀθώων ἐργατῶν. (...) Γιατί ἐκείνη ἡ βία ἐξυπηρετοῦσε καί τά δικά σας συμφέροντα. Καί τήν χειροκροτούσατε. Τώρα πού ἡ ἴδια ἡ βία ἐφαρμόζεται εἰς βάρος σας διαμαρτύρεσθε ...

Ριζοσπάστης, 16.2.1922 Ἡ σύλληψις πληρεξουσίων συντακτικῆς ἐθνοσυνελεύσεως μέ τήν πρόφασιν τοῦ ἐπ’ αὐτοφώρῳ ἐγκλήματος: σύμπτωμα χρεωκοπίας τῆς κυβερνήσεως καί ἠθικῆς καταπτώσεως τήν ὁποίαν διέρχεται ἡ πολιτική ἱστορία. (...) Τελείωσε λοιπόν. Ἡ ἐλευθερία τοῦ λόγου, τό πολυτιμότερο δηλαδή δικαίωμα πού τό ἀστικό Σύνταγμα ὑπόσχεται στόν πολίτη ἀποδείχνεται κι αὐτό κάλπικο. (...) Στό μέλλον δέν θά μποροῦμε νά ἐκφράσουμε τήν παραμικρότερη σκέψη μας ἄν δέν φροντίσουμε πρωτύτερα νά ἐφοδιαστοῦμε μέ ἔγγραφο ἄδεια τοῦ λαϊκοῦ συλλόγου τῶν ἐπιλέκτων καί ἀδιαλλάκτων Φαλαγγιτῶν Πετραλώνων. ... Ὁ Κ. Βοζίκης, γιά νά δικαιολογήσῃ τήν παράνομη σύλληψη τῶν δημοκρατικῶν, διακηρύττει πώς πρέπει νά τοῦ χρωστοῦμε καί χάρη γιατί τούς προφύλαξε ἀπό τήν ὀργή τοῦ λαοῦ. Τήν εἴδατε σεῖς πουθενά αὐτήν τήν ὀργήν; (...) Ὀργήν λαοῦ δέν συνάντησα πουθενά ἐκτός ἀπό τήν ὀργή γιά τόν πόλεμο (...). Ἀνασταίνεται (...) ἡ τυραννία κατά τῆς ἐλευθερίας τῆς σκέψεως. Ὁσοδήποτε καί ἄν δέν συμφωνοῦμεν μέ τούς ψευδοδημοκράτες, ἀντικωνσταντινικούς μᾶλλον παρά δημοκράτες, ἀντιπροσώπους δημοκρατικοῦ ἰμπε-

288


ριαλισμοῦ εἰς στιγμάς δεινῆς κρίσεως τοῦ λαοῦ (...) δέν εἰμποροῦμεν ὅμως νά μή στιγματίσωμεν τόν ἀνελεύθερον τρόπον μέ τόν ὁποῖον ἐννοεῖ νά κυβερνήσῃ ὁ «λαϊκός πρωθυπουργός». (...) Πολιτευόμενοι οὕτω οἱ κυβερνῶντες τήν χώραν ἀποδεικνύουν ἄλλην μίαν φοράν ὅτι εἶναι ἔνοχοι ἀπέναντι τῆς χώρας καί εἰς τάς πολιτικάς γνώμας ἀντιτάσσουν τόν χωροφύλακα [λογοκρισία]. Δέν ἔχομεν συνταγματικόν πολίτευμα ὅπως ἰσχυρίζονται τά ἀστικά κόμματα ἀλλά τήν πλέον ἀντιδραστικήν μοναρχία, τήν μοναρχία τοῦ ἑκάστοτε πλειοψηφοῦντος πρωθυπουργοῦ.

2. Ο ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΨΗΦΙΣΜΑ ΑΝΑΚΗΡΥΞΕΩΣ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ (1924) Το Ψήφισμα που υποβλήθηκε από την κυβέρνηση Αλέξανδρου Παπαναστασίου στη Δ΄ Συντακτική Συνέλευση και υιοθετήθηκε την 25η Μαρτίου 1924: ΨΗΦΙΣΜΑ Περί ἐκπτώσεως τῆς δυναστείας καί ἀνακηρύξεως τῆς Δημοκρατίας Ἡ Δ΄ Συντακτική τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις, ἔχουσα πρό ὀφθαλμῶν τά δεινά πού ἐπεσώρευσεν εἰς τό Ἔθνος ἡ δυναστεία τῶν Γλυξβούργων, καί μέ τήν πεποίθησιν ὅτι μόνον τό δημοκρατικόν πολίτευμα τό ἀνταποκρινόμενον εἰς τόν χαρακτῆρα τοῦ Ἑλληνικοῦ Λαοῦ, τάς πολιτικάς του συνηθείας καί τήν κοινοβουλευτικήν του ἀνατροφήν, δύναται νά ἀσφαλίσῃ τάς ἐλευθερίας του καί νά τόν βοηθήσῃ νά προαχθῇ ἠθικῶς, νά ἀναλάβῃ οἰκονομικῶς καί νά ἐξυψώσῃ ἀπό πάσης ἀπόψεως τόν πολιτισμόν του. Ψηφίζει: 1) Κηρύττει ὁριστικῶς ἔκπτωτον τήν Δυναστείαν τῶν Γλυξβούργων, στερεῖ ὅλα τά μέλη αὐτῆς παντός δικαιώματος διαδοχῆς ἐπί τοῦ Θρόνου καί τῆς ἑλληνικῆς ἰθαγενείας καί ἀπαγορεύει εἰς αὐτά τήν ἐν Ἑλλάδι διαμονήν. 2) Ἀποφασίζει νά συνταχθῇ ἡ Ἑλλάς εἰς Δημοκρατίαν κοινοβουλευτικῆς μορφῆς, ὑπό τόν ὅρον ἐγκρίσεως τῆς ἀποφάσεως αὐτῆς ἀμέσως ὑπό τοῦ Λαοῦ διά δημοψηφίσματος, οὗτινος αἱ λεπτομέρειαι περιλαμβάνουσαι τόν χρόνον, τόν τρόπον τῆς ἐνεργείας καί τάς ἐγγυήσεις τῆς ἀμερολήπτου διεξαγωγῆς του, θέλουν κανονισθῆ διά διατάγματος. 3) Ἐπιτρέπει τήν ἀναγκαστικήν ἀπαλλοτρίωσιν τῶν κτημάτων τῶν ἀνηκόντων

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

289

εἰς μέλη τῆς ἐκπτώτου Δυναστείας. Κτήματα περιελθόντα εἰς μέλη τῆς ἐκπτώτου Δυναστείας ἐκ δωρεᾶς τοῦ Δημοσίου, δήμων, κοινοτήτων ἤ νομικῶν προσώπων ἤ ἀποκτηθέντα ἤ κατασκευασθέντα δι’ ἐθνικῶν ἐράνων περιέρχονται αὐτοδικαίως, ἄνευ οὐδεμιᾶς ἀποζημιώσεως, εἰς τό Δημόσιον ἤ τούς οἰκείους δήμους, κοινότητας ἤ νομικά πρόσωπα. 4) Ὁ Ναύαρχος Παῦλος Κουντουριώτης θέλει ἐξακολουθήσει νά ἐκτελῇ, ὡς μέχρι τοῦδε, καθήκοντα ρυθμιστοῦ τοῦ πολιτεύματος μέχρι συντάξεως τοῦ Δημοκρατικοῦ Χάρτου τῆς Ἑλλάδος. (Μετά τη διεξαγωγή της ψηφοφορίας) Ἀλέξανδρος Παπαναστασίου: Κύριοι πληρεξούσιοι, ἡ σημερινή συνεδρίασις εἶναι ἱστορική. Πρέπει νά λογιζώμεθα εὐτυχεῖς ὅτι εἰς ἡμᾶς ἔλαχεν ὁ κλῆρος νά ἐπαναφέρωμεν εἰς τήν Ἑλλάδα πάλιν τό πατροπαράδοτον δημοκρατικόν πολίτευμα. Ἔχομεν πεποίθησιν ὅτι μέ τήν Δημοκρατίαν θά ὁδηγηθῇ εἰς νέαν ἀκμήν ὁ Ἑλληνικός Λαός. Νομίζω ὅτι εἶναι σκόπιμον ὅπως ἡ Ἐθνική Συνέλευσις ἀπευθύνῃ ἕν διάγγελμα εἰς τόν Λαόν διά νά τοῦ ἀναγγείλῃ τήν μεγάλην ἀπόφασίν της. Τό διάγγελμα τοῦτο προτείνω νά ἔχῃ ὡς ἑξῆς: «Ἡ Δ΄ ἐν Ἀθήναις τῶν Ἑλλήνων Συνέλευσις, πιστή εἰς τήν ἐκπλήρωσιν τῆς ἐντολῆς της, ἐκήρυξε σήμερον ὁριστικῶς ἔκπτωτον τήν Δυναστείαν, ἡ ὁποία δέν ἐσεβάσθη τό Ἔθνος, κατεπάτησε τάς πολιτικάς ἐλευθερίας καί ὤθησε τόν μικρόν ταπεινόν ἐγωισμόν της εἰς τήν μεγίστην τῶν Ἑλληνικῶν συμφορῶν. Ἐπίσης ἀπεφάσισεν ὅπως τό πατροπαράδοτον δημοκρατικόν πολίτευμα καθιερωθῇ πάλιν εἰς τήν Ἑλλάδα, ὑπό τόν ὅρον ἐγκρίσεως ὑπό τῶν πολιτῶν διά δημοψηφίσματος. Μετά τήν ἔκπτωσιν τῆς Δυναστείας τῶν Γλυξβούργων καί τήν ἐγκαθίδρυσιν τῆς Δημοκρατίας, ἀσφαλίζονται αἱ πολιτικαί ἐλευθερίαι, συντελεῖται ὁ ἀπαραίτητος ἐθνικός ἐξαγνισμός καί ἀνοίγεται εὐρύ στάδιον διά τήν συνδιαλλαγήν τῶν κομμάτων καί τήν ἐσωτερικήν γαλήνην. Τοῦ λοιποῦ οἱ πολῖται θά κυβερνῶνται ἀπολύτως ὑπ’ αὐτῶν τῶν ἰδίων. Ἡ Δημοκρατία θά εἶναι –πρέπει νά εἶναι– κτῆμα ὄχι ἑνός κόμματος, ἀλλά ὅλων τῶν Ἑλλήνων. Αἱ μεσαιωνικαί ἀντιλήψεις, αἱ ὁποῖαι δέν συμβιβάζονται μέ τόν καθαρόν ὁρίζοντα τῆς Ἑλλάδος καί τό ἀθάνατον Ἑλληνικόν πνεῦμα, πίπτουν. Οἱ μικροί κομματικοί ἐγωϊσμοί πρέπει νά ἐνταφιαστοῦν. Ἀρκετάς συμφοράς ἐπέσυρεν ὁ ἐσωτερικός διχασμός. Τό ὑπέρτατον συμφέρον τῆς Πατρίδος ἐπιτάσσει ὅπως ὅλοι οἱ πολῖται ἐντελῶς πλέον ἐλεύθεροι, ἴσοι καί ἀδελφωμένοι, ἐργασθοῦν διά τήν στερέωσιν τῆς Δημοκρατίας, διά τήν ἀνάπλασιν τοῦ Γένους.

290


Εἶναι εὐτυχής σύμπτωσις ὅτι αἱ ἱστορικαί αὗται ἀποφάσεις λαμβάνονται τήν ἐπέτειον τῆς Ἐθνικῆς Παλιγγενεσίας. Εἰς τό μέλλον τό Ἔθνος τήν ἡμέραν τοῦ Εὐαγγελισμοῦ θά ἑορτάζῃ διπλῆν ἀνάστασιν. Ἡ Ἐθνική Συνέλευσις καλεῖ ὅλας τάς πολιτικάς μερίδας εἰς ὁμόνοιαν καί συνεργασίαν πρός ἐπούλωσιν τῶν πληγῶν τῆς Πατρίδος, πρός δημιουργίαν ἑνός ἀνωτέρου πολιτισμοῦ. Τό μέλλον τῆς Ἑλλάδος ἀποτίθεται ἀποκλειστικῶς εἰς χεῖρας τῶν Ἑλλήνων». Νομίζω ὅτι, ἐπειδή πολλοί ἀπουσιάζουν, θά ἦτο ὀρθόν ὁ κ. Πρόεδρος τῆς Συνελεύσεως νά ἐρωτήσῃ τήν γνώμην αὐτῶν ἄν θέλουν νά θέσουν τήν ὑπογραφήν των κάτω ἀπό τό Διάγγελμα. Πρέπει νά τοιχοκολληθῇ εἰς ὅλην τήν Ἑλλάδα. Ἐπίσης θεωρῶ ὀρθόν τό Προεδρεῖον τῆς Συνελεύσεως νά ἐξέλθῃ εἰς τόν ἐξώστην, μετά τό πέρας τῆς συνεδριάσεως, καί νά ἀναγγείλῃ εἰς τόν Λαόν τάς ἀποφάσεις τάς ὁποίας ἐλάβομεν. Εἶμαι εἰς τήν εὐχάριστον θέσιν νά σᾶς ἀνακοινώσω ὅτι τό Ὑπουργικόν Συμβούλιον, εἰς συνεδρίασιν τήν ὁποίαν πρό ὀλίγου εἶχεν, ἀπεφάσισεν, ἵνα ἀποδείξῃ ὅτι αἱ ἐπαγγελίαι ἡμῶν, αἱ ἐπαγγελίαι τῆς Συνελεύσεως, αἱ ἐπαγγελίαι τῆς Δημοκρατίας τῆς Ἑλλάδος εἶναι εἰλικρινεῖς, ὅπως ἀπονείμῃ ἀμνηστείαν εἰς τούς πολιτικούς ὑποδίκους καί χάριτας εἰς τούς ἐν ταῖς φυλακαῖς κρατουμένους στρατιωτικούς συνεπείᾳ τῆς τελευταίας στάσεως. Ἐπί πλέον ἡ Κυβέρνησις ζητεῖ ἀπό ὑμᾶς ἐξουσιοδότησιν ὅπως τῆς ἐπιτραπῇ νά ἐπαναφέρῃ πολιτικούς ὑπαλλήλους παυθέντας λόγῳ τῆς τελευταίας στάσεως (...).

ΣΥΝΤΟΜΑ ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΩΝ Γιώργος Αναστασιάδης. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1944. Είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ. Διδάσκει Πολιτική και Συνταγματική Ιστορία της Ελλάδας. Είναι μέλος της Ένωσης Ελλήνων Συνταγματολόγων. Συνεργάτης στα Ιστορικά (εφ. Ελευθεροτυπία) και του πολύτομου έργου Ιστορία των Ελλήνων, εκδ. «Δομή» (επόπτης του 10ου και 11ου τόμου). Είχε την επιστημονική επιμέλεια της πολύτομης Μεγάλης Ιστορίας του 20ού αιώνα, εκδ. «Ελληνικά Γράμματα» (2002). Συνεργάστηκε στον τόμο της Βουλής των Ελλήνων 30 χρόνια από το Σύνταγμα του 1975. Τα Ελληνικά Συντάγματα από το Ρήγα έως σήμερα (2004). Έργα του: Ο διορισμός και η παύση των κυβερνήσεων στην Ελλάδα (1981)˙ Ιστορία των πολιτικών και συνταγματικών θεσμών (1993)˙ Σύγχρονη Ελληνική Πολιτική και Συνταγματική Ιστορία, 1940-1986 (1998)˙ Από τον Ρήγα στον Αλ. Παπαναστασίου (1999)˙ Πολιτική και Συνταγματική Ιστορία της Ελλάδας, 1821-1941 (2001)˙ Το Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης αφηγείται την ιστορία του, 1926-1973 (2003)˙ Η Θεσσαλονίκη στις συμπληγάδες του 20ού αιώνα (2005) κ.ά. Ελισώ Αναστασιάδου. Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Είναι υποψήφια διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου, υπότροφος ΙΚΥ και δικηγόρος Θεσσαλονίκης. Σπούδασε νομικά στo ΑΠΘ, απ’ όπου έλαβε το πτυχίο της και μεταπτυχιακό δίπλωμα με άριστα, και στo Πανεπιστήμιο του Μονπελιέ, απ’ όπου έλαβε DEA Δημοσίου Δικαίου. Μεταξύ άλλων, έχει δημοσιεύσει τη μελέτη «Η αρχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας στη γαλλική έννομη τάξη: Η μεταλλαγή μιας περιοριστικής ρήτρας σε ερμηνευτική παράμετρο», Το Σύνταγμα (2003), καθώς και συμβολές σχετικά με την ιστορία του Τύπου κατά τον 19ο αιώνα στο συλλογικό έργο Ιστορία των Ελλήνων, εκδ. «Δομή» (2006). Ακρίτας Καϊδατζής. Γεννήθηκε στις Σέρρες το 1974. Είναι διδάκτωρ Συνταγματικού Δικαίου και δικηγόρος Θεσσαλονίκης. Σπούδασε νομικά στα Πανεπιστήμια ΑΠΘ, Ανοβέρου και Βρέμης. Υπήρξε επιστημονικός συνεργάτης στο Τμήμα Νομικής ΑΠΘ (2001-2003) και στο Κέντρο Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου (2005-2006) και μεταδιδακτορικός ερευνητής στο Τμήμα Νομικής ΑΠΘ (20052007). Κυριότερο έργο του: Συνταγματικά όρια και δεσμεύσεις των ιδιωτικοποιήσεων, εκδ. Σάκκουλα (Θεσσαλονίκη 2006). Έχει επίσης συμμετάσχει στο συλλογικό έργο Ιστορία των Ελλήνων, εκδ. «Δομή» (2006).

ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΑΠΑΝΑΣΤΑΣΙΟΥ.pdf

Recommend Documents