ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ_ΤΗΣ_ΦΙΛΙΑΣ_-_Jean_Maisonneuve

1

ΤΙ ΓΝΩΡΙΖΩ; QUE SAIS-JE ?

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΙΑΣ LA PSYCHOLOGIE DE L’AMITIE ΖΑΝ ΜΑΙΖΟΝΕΒ JEAN MAISONNEUVE Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Paris-X-Nanterre

Μετάφραση ΜΑΝΩΛΗΣ ΚΟΖΑΔΙΝΟΣ EMMANUEL KOSADINOS Psychiatre des Hôpitaux

Γενική υποσημείωση: Η ηλεκτρονική μορφή αυτού του κειμένου έχει κάποιες ατέλειες που αφορούν την σελιδοποίηση και την τοποθέτηση των υποσημειώσεων. Αυτές θα διορθωθούν σταδιακά ώστε το κείμενο να είναι τελείως ευανάγνωστο. Επίσης λείπει η βιβλιογραφία. Η ενημέρωση με νεότερες διορθωμένες μορφές θα γίνεται χωρίς προειδοποίηση των αναγνωστών. Παρατηρήσεις ευπρόσδεκτες.

2

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ Εισαγωγή ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 -Τι είναι η φιλία; 1.- Ένας προνομιακός δεσμός, μία κυρίαρχη λέξη μεταξύ άλλων παρεμφερών 2._ Η θεματική της φιλίας 3._ Η φιλία, ηθική αξία ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΘΡΥΛΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 - Από τον αρχαίο κόσμο στον Μεσαίωνα 1.- Η φιλία στην αρχαιότητα 2.- Η μεσαιωνική φιλία ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 - Η φιλία στους Νεότερους Χρόνους 1._ Δοκίμια και αποφθέγματα 2._Προς χρησιθηρικές θεωρίες 3._Ο συναισθηματισμός και η επιδεικτική φιλία 4._Γυναικείες φιλίες 5._ Η φιλία κατά τον 19ο αιώνα ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 - Ματιές πάνω στον εικοστό αιώνα 1._ Ένας απρόβλεπτος επικριτής 2._ Το εγκώμιο της πολύμορφης φιλίας ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΟΙ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 - Έννοιες κλειδιά και τρόποι προσέγγισης 1._Μεταξύ ασάφειας και τεχνικής ιδιόγλωσσας 3

2._Προς μια επεκτατική προσέγγιση 3._ Ερευνητικές μέθοδοι ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 - Τα κοινωνικά πλαίσια της φιλίας 1._Ο αριθμός των φίλων 2._Φιλία και εγγύτητα 3._Οι συνάφειες ηλικίας και φύλου 4._ Οι συνάφειες κοινωνικού επιπέδου 5._Η νοητική (ανα)παράσταση του «συμπαθητικού ανθρώπου» ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 - Τα ψυχολογικά ελατήρια της έλξης 1._Η κοινωνιομετρική μέθοδος συνδέεται 2._Ομοιότητα και εξιδανίκευση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 - Από το βιωμένο νόημα προς τα θεωρητικά πρότυπα 1._Η έκφραση του ενδόμυχου και του βιώματος 2._Κάποια μείζονα πρότυπα ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Βιβλιογραφία

4

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο όρος φιλία σχετίζεται με την τρέχουσα γλώσσα και με μια χρήση αρκετά ελαστική, που πηγαίνει από τον προνομιακό ή άφθαρτο δεσμό έως τις απλές εγκάρδιες σχέσεις1. Εδώ θα την εξετάσουμε κυρίως με το ισχυρό της νόημα, ψάχνοντας πρώτα να την ορίσουμε, μετά να προσδιορίσουμε την θεματική της, χωρίς εντούτοις να ξεχάσουμε την πλατειά της έννοια. Η φιλία εμφανίζεται ως αξία όλων των εποχών και όλων των πολιτισμικών καταστάσεων. Αναδεικνύεται στις αφηγήσεις προφορικής παράδοσης όπως σε όλα τα επίπεδα της γραπτής λογοτεχνίας, στα απλοϊκά ή στα περισσότερο έντεχνα μηνύματα. Λέγεται μερικές φορές πως είναι σήμερα μια «αξία καταφύγιο», διατύπωση ακριβοδίκαιη αλλά και ελλιπής. Ακριβοδίκαιη, αυτό δεν είναι τόσο πρόσφατο, στο μέτρο που η εξασθένηση των κοινοτικών δεσμών στις υπερβολικά αστικές κοινωνίες μας οδηγεί στην αναζήτηση σχέσεων επιλογής διαρκείας. Ελλιπής γιατί η φιλία δεν περιορίζεται στον συμμερισμό των αισθημάτων, των προτιμήσεων ή των διασκεδάσεων αλλά συχνά των σχεδίων και εγχειρημάτων. Πέρα από τα συναισθηματικά της θεμέλια διαθέτει έναν δικό της δυναμισμό. Έχει περάσει μόνο μισός αιώνας από τότε που οι επιστήμες – ειδικά η κοινωνική ψυχολογία – αφοσιώθηκαν στην μελέτη των φιλικών δεσμών και δικτύων, έως τότε αποκλειστικά αντικείμενα του φιλοσοφικού, λογοτεχνικού ή θεατρικού πεδίου. Ωσάν ο ιδιωτικός, ενδόμυχος χαρακτήρας της να έπρεπε να την εξαιρέσει (περισσότερο ακόμη από ότι τον έρωτα) από μια προσέγγιση περισσά αντικειμενική ή και αδιάκριτη 2. Η φιλία μπορεί εντούτοις να προσεγγιστεί με την άμεση μαρτυρία και με την ανάλυση. Οι προαπαιτούμενες συνθήκες της, η εξάσκηση της και η βιωματική της εμπειρία δεν είναι απροσπέλαστες. Όμως, η ψυχολογία της φιλίας δεν θα ήταν δυνατόν να μελετηθεί χωρίς να τοποθετηθεί μέσα στην κοινωνία και την πολιτισμική κατάσταση όπου αναπτύσσεται, χωρίς να καθοριστεί το πλαίσιο και τις συμφραζόμενες καταστάσεις της. Με αυτήν την έννοια, καθώς κανείς καταπιάνεται με την εξέλιξη μιας έννοιας δια μέσου των διαφόρων γραπτών τεκμηρίων, εισέρχεται κανείς στο χώρο αρμοδιότητας της ψυχοκοινωνιολογίας και στον χώρο που αρχίζει να αποκαλείται χώρος της ιστορικο-ψυχολογίας. Θα προχωρήσουμε εξίσου λοιπόν κατ’αρχήν σε μία διαχρονική προσέγγιση, αναλύοντας τα περιεχόμενα μειζόνων κειμένων που πραγματεύονται την φιλία, μετά σε μία 1

Ο ισοδύναμος αγγλο-σαξωνικός όρος friendship έχει επίσης πολύ πλατειά έκταση Ο ποιητής Φιλίπ Σουπώ διακήρυττε (L’amitié, Hachette 1965) : «Η φιλία είναι ένα αίσθημα τόσο λεπτό που ξεφεύγει μόλις θέλει κανείς να την ορίσει, να την κρίνει, να την επεξηγήσει, από κάθε ορισμό, κάθε κρίση, κάθε εξήγηση 2

5

προσέγγιση κεντρομόλο, δηλαδή ξεκινώντας από το εκτεταμένο αλλά όχι τυχαίο πεδίο των συναντήσεων, το «πεδίο των επιλέξιμων», προς την ιδιαίτερη εσωτερικότητα των ζευγαριών ή των μικρών ομάδων φίλων. Για αυτό το σκοπό, αφού ψάξουμε τον ορισμό της φιλίας μεταξύ άλλων διαπροσωπικών σχέσεων, θα προχωρήσουμε σε μια εξέταση σημαινόντων κειμένων όπου ο μύθος προηγήθηκε της αφήγησης και της λογοτεχνίας (με την ευρεία έννοια), ως τα μυθιστορήματα, θεατρικά έργα ή ταινίες εμπνευσμένα από την καθημερινή ή την ονειρεμένη ζωή, όλα πλούσια σε διάσημα παραδείγματα. Το δεύτερο μέρος θα είναι αφιερωμένο σε μια πιο συστηματική ψυχοκοινωνική προσέγγιση της φιλίας σήμερα, στηριγμένη σε έρευνες και σε κλινικές είτε πειραματικές προσεγγίσεις. Θα εκθέσουμε τις συναρθρώσεις τους γύρω από ορισμένα επεξηγηματικά ή ερμηνευτικά σχήματα, περνώντας έτσι από την διερεύνηση του ενδόμυχου βιώματος προς έναν θεωρητικό πόλο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

6

ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΦΙΛΙΑ; 1.- Ένας προνομιακός δεσμός, μία κυρίαρχη λέξη μεταξύ άλλων παρεμφερών Η έλξη ανάμεσα στα όντα και η ανάδειξη δεσμών επιλογής έχουν πάντα προκαλέσει την ευφορία στους εταίρους και το ενδιαφέρον, κάποτε τον φθόνο στους παριστάμενους. Οι κυρίαρχες λέξεις σε αυτό το πεδίο είναι διάφορες: συνάφεια, συμπάθεια, συναίσθημα, φιλία, έρωτας, στοργή, ευμένεια, οικειότητα, κοινότητα... και άλλες ακόμη. Προερχόμενες από την τρέχουσα γλώσσα αλλά και από την κοινή εμπειρία, προκαλούν την συναίνεση, κάποτε την άρνηση, ποτέ την αδιαφορία. Αν και όλες αφορούν κάποια μορφή δεσίματος, κάποια μορφή «προδιάθεσης για αγάπη» («aimance »), η κάθε μία διαθέτει την εξειδίκευση της αν όχι τον εκφρασμένο ορισμό της. Απομένει στον ερευνητή και τον αναλυτή να προτείνει κάποιον ορισμό. Εφόσον αυτή η εργασία είναι αφιερωμένη στην φιλία, θα δοκιμάσουμε να το κατορθώσουμε αντιπαραθέτοντας την στις πολλαπλές παρεμφερείς έννοιες, αισθήματα και σχέσεις που αναφέρθηκαν προηγουμένως, αντλώντας αναφορές σε συγγραφείς ή σε ερευνητικά στοιχεία.

1_ Φιλία και συνάφεια Η περισσότερο εμπεριεκτική έννοια και διαδικασία φαίνεται πως είναι εκείνη της «συνάφειας». Ο παλαιός αυτός όρος, αρχικά σε χρήση στους αλχημιστές, κατόπιν στην λογοτεχνία σημαίνει την εγγύτητα, την ομοιότητα την αυθόρμητη έλξη. Η συνάφεια ενέχει πάντα ένα βίωμα ικανοποίησης για τους εταίρους, που κυμαίνεται από τις αμοιβαίες συμπάθειες που γεννιούνται κατά τις συναντήσεις έως τους δεσμούς φιλίας ή αγάπης που ενώνουν στενά δύο (κάποτε περισσότερα) πρόσωπα. Το σχήμα της σελ.12 (του πρωτοτύπου) παρουσιάζει και απεικονίζει τις συναισθηματικές και σεξουαλικές συνιστώσες υποδειγματικών περιπτώσεων τέτοιων δεσμών συνάφειας. Η συνάφεια προσφέρεται εξ άλλου για μια προσέγγιση πρακτικο-λειτουργική χάρη σε άμεσες παρατηρήσεις ή κοινωνιομετρικές έρευνες (βλ πιο κάτω, κεφάλαιο 8). Όμως αποκλείονται από το πεδίο της οι τρόποι σύνδεσης χωρίς επιλογή όπως η περίπτωση οικογενειακών ή συντεχνιακών δεσμών (ακόμη και αν στους κόλπους τους οι συνάφειες θα μπορούσαν να παίξουν ρόλο) όπως αποκλείονται οι επιλεγμένες αλλά χωρίς σύνδεσμο σχέσεις, οι καθαρές σχέσεις συμφέροντος και χρησιμοποίησης του άλλου.

7

Η συνάφεια διακρίνεται επίσης από την απλή προτίμηση που μπορεί να παραμείνει μονόπλευρη ή φευγαλέα. Αντίθετα ενέχει διαδικασίες ταύτισης και εξιδανίκευσης που θα πραγματευτούμε πιο ύστερα γιατί είναι ενεργές στο πλαίσιο της φιλίας.

2_Φιλία και έρωτας, στοργή Γραπτά και μαρτυρίες αναδεικνύουν δυο φανερές διαφορές αλλά επίσης πολλά κοινά σημεία: -

Κατ’αρχήν το σεξουαλικό ορμέμφυτο που κινητοποιεί την επιθυμία και τον ερωτικό εναγκαλισμό. Ας σημειωθεί πάντως πως υπάρχει μεταξύ φίλων κάποια σωματική συμβατότητα και συμπάθεια: η όψη και η φωνή του φίλου μας είναι ακριβές, διατηρούμε ευλαβικά τις φωτογραφίες που ήμαστε μαζί και κάποια συμβολικά δώρα.

Στη συνέχεια μια κατάσταση γοητείας που αναστατώνει. Ο έρωτας όταν γεννιέται κατακλύζει όλο το πεδίο της ύπαρξης, τείνει να αποκλείσει ή να συρρικνώσειτις άλλες μορφές σχέσης και δραστηριότητας. Η φιλία αποδέχεται κάποια μοιρασιά, σχετική πολλαπλότητα. Παραμένει όμως εκτεθειμένη σε κρίσεις σε περίπτωση σοβαρής ασυμφωνίας, ακόμη και στην ζήλια εκείνου που φοβάται πως μετράει λιγότερο από κάποιον άλλον για τον καλύτερο του φίλο. Όπως ο έρωτας, έτσι και η φιλία μπορεί, σε ορισμένες περιπτώσεις, να αναβλύσει αρχικά σαν κεραυνοβόλο βίωμα συνοδευόμενο από ιδέες προκαθορισμού. Αυτό είναι που μαρτυρά, όπως γνωρίζουμε, ο Μονταίν σε σχέση με τον Λα Μποεσί (βλ πιο κάτω, κεφάλαιο 2). Τέλος, ενώ ο έρωτας μπορεί να είναι μονόπλευρος, άρα δυστυχισμένος αν επιμένει, η φιλία εμφανίζεται μόνο ως αμοιβαιότητα. Ξεθωριάζει όταν μια πολύ σκληρή απογοήτευση έρθει και ραγίσει την δυάδα. Ένα ρευστό αίσθημα, περίπου ενδιάμεσο μεταξύ έρωτα και φιλίας, θα μπορούσε να είναι η στοργή, όρος με αποχρώσεις τρυφερότητας, ένθερμης (αλλά και παιχνιδιάρικης3) διάθεσης, αίσθημα κοντινό του συναισθηματικού δεσίματος. Θα επανέλθουμε σε αυτό σε σχέση με το αναλυτικό πρότυπο της φιλίας (κεφάλαιο 8). 3

Όπως εικονογραφείται στον περίφημο «Χάρτη της Στοργής» (Carte du Tendre), που ιχνογραφήθηκε από την Μαντλέν ντε Σκυντερύ και τις «Πολύτιμες» (Précieuses), σχετικά με το μυθιστόρημα Clélie, που εκδόθηκε το 1660

8

3_Φιλία και συμπάθεια Αυτός ο όρος με τρέχουσα χρήση δεν εμφανίζεται καν σε όλα τα λεξικά ψυχολογίας. Εντούτοις το αίσθημα που υποδεικνύεται προηγείται του σχηματισμού της φιλίας, υπό την προϋπόθεση να είναι αμοιβαίο και να συντηρείται από ένα αρκετά σταθερό πλαίσιο συμφραζομένων καταστάσεων. Μια συμπάθεια αναδύεται στη διάρκεια ενός ταξιδιού, μιας κοινά εκτελούμενης εργασίας, ενός πρόσκαιρου παιχνιδιού. Η εντύπωση της τείνει να σβήσει, αφήνοντας κάποτε πίσω της νοσταλγία. Από την στιγμή που αποκτάει διάρκεια, η συμπάθεια οδηγεί σε αυτό που ονομαζόταν από την Αρχαιότητα, ευμένεια. Ορισμένοι επιφανείς συγγραφείς αποδίδουν στην συμπάθεια μείζονα ρόλο για τη σχέση προς τον άλλον, ήδη από την πρώιμη παιδική ηλικία, αντιπαραθέτοντας την με την ζήλια και την απόρριψη. Τέτοιοι είναι οι επιγενετιστές όπως ο Α.Βαλλόν και ο Ζ. Πιαζέ. Ο φαινομενολόγος Μαξ Σέλερ4 βλέπει σε αυτήν την απαραίτητη προϋπόθεση της κοινωνικότητας, μια εκ γενετής λειτουργία συναισθηματικής μέθεξης που επιτρέπει στο υποκείμενο να συλλάβει τον άλλο ως άλλο χωρίς εντούτοις να συγχέεται μαζί του όπως σε ορισμένες μορφές ταύτισης.

4_ Φιλία και συντροφικότητα Τα δυο είδη σχέσεων διακρίνονται σαφώς στα περισσότερα κείμενα και στις περισσότερες απαντήσεις που έδωσαν οι έρευνες. Η διαφορά αφορά ταυτόχρονα την ένταση του δεσμού, τον στενό του χαρακτήρα, την διάρκεια του την πολυσημία του. Η συντροφικότητα αναπτύσσεται συχνότερα στους χώρους εργασίας, στους χώρους ελεύθερων δραστηριοτήτων, μέσα από καθημερινές επαφές ή ακόμη και μέσα από την στράτευση σε κοινούς αγώνες. Η μια μορφή σχέσης μπορεί εξ άλλου να οδηγήσει στην άλλη όχι όμως αντίστροφα. Αξίζει να επισημάνουμε ορισμένες παραλλαγές, συνάρτηση των κοινωνικών κατηγοριών και του πνεύματος των καιρών. Γύρω από τα έτη 1960, το 20% περίπου των ανθρώπων έβλεπαν ανάμεσα στα δυο είδη σχέσης μονάχα μια διαφορά βαθμού, ορισμένοι εργάτες μάλιστα έδιναν προτεραιότητα στην συντροφικότητα, συσχετίζοντας την με την αλληλεγγύη. Τριάντα χρόνια αργότερα αυτές οι διαφορές τείνουν να εξαλειφθούν, επιβεβαιώνοντας την πρωτοκαθεδρία της φιλίας. Το λεξιλόγιο εξελίσσεται κάποτε ανάλογα με το φύλο: ο όρος «σύντροφος», παλιά λέξη που εκτιμούσαν πάντοτε οι άνδρες («καλέ μου σύντροφε» σήμαινε «καλέ μου φίλε») έδωσε αντίστοιχα για 4

Nature et formes de la sympathie (γαλλ. μετάφραση Payot 1971)

9

το γυναικείο φύλο όχι το γραμματικά αντίστοιχο «συντρόφισσα» αλλά την λέξη «φιλενάδα» που εμφανίστηκε και ακμάζει σε διάφορα κοινωνικά στρώματα. Απαντάται στις συνεντεύξεις όπως στα περιοδικά ειδικού ή γενικού κοινού. Αντιστοιχεί στην κοινωνικο-συναισθηματική χειραφέτηση των γυναικών. Αυτές, ξεκάθαρα διεκδικούν την ευχαρίστηση να συγκεντρώνονται μεταξύ τους χωρίς τους συζύγους ή τους ερωτικούς συντρόφους. Διεκδικούν συμμετρικά την ικανότητα να συνενώνονται σχηματίζοντας ομάδες φιλενάδων με κοινούς χώρους προτίμησης, κοινές προτιμήσεις, ιδιαίτερες τελετουργίες. Οι καλύτερες φίλες τους συμμετέχουν γενικά σε αυτές τις συλλογικές μορφές όπου ενδεχόμενα μπορεί να συνδεθούν και άλλες προνομιακές σχέσεις, ζώντας παράλληλα ή άλλού την δυαδική εγγύτητα. Αυτές οι συγκεντρώσεις φιλενάδων φαίνεται πως προκαλούν κάποιες ανησυχίες ή ζήλιες στους ερωτικούς συντρόφους. Κάποιοι όροι οι σχετικοί με την συντροφικότητα όπως «συναδέλφωση» [αλλά και πιο λαϊκοί όπως «συνάφι, παρεούλα, τακίμιασμα, κολλητηλίκι»] κρύβουν αρνητικές αποχρώσεις, μεταξύ καθημερινής επιβίωσης και ύποπτων ελιγμών. Η έννοια οδηγείται τότε οριακά στην περιγραφή συμμαχιών που κινητοποιούνται από το συμφέρον και την αναζήτηση του βολέματος. Όμως δεν πρέπει να αποκλείεται και η διαπλοκή τέτοιων παραγόντων.

4_ Φιλία και κοινότητα Αυτή καθαυτή η έννοια της κοινότητας είναι πολύ πλατιά και, όπως γράφει ο Ζ. Ντυμπόστ5: «Αυτή η λέξη καταδεικνύει ένα σύνολο του οποίου όλα τα στοιχεία συνδέονται μέσω αυτού που τους είναι κοινό (ή μέσα από αυτό που κατέχουν ή κάνουν από κοινού).» Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Φ. Τέννις καταδεικνύει επίσης μια μορφή συλλογικής ζωής προγενέστερη της τεχνοκρατικής και ατομικιστικής κοινωνίας μας και, σύμφωνα με τον Γκ. Γκούρβιτς, μια μορφή κοινωνικότητας μεταξύ του βιώματος μαζικότητας και του βιώματος μέθεξης. Συνυπάρχουν πολλοί άλλοι ορισμοί. Ας περιοριστούμε εδώ σε κάποιες σημασιολογικές παρατηρήσεις. Μια πολύ παλαιά χρήση του όρου διατηρήθηκε μακρόχρονα σε κάποια αγροτικά περιβάλλοντα όπου φιλία σημαίνει σύμπνοια, αλληλεγγύη, άρα μια θετική ομαδική και τοπική κατάσταση, σε αντίθεση με αμφίσημες ή συγκρουσιακές καταστάσεις. Κατ’επέκταση, το ιδανικό μιας «κοινωνίας φίλων» έθρεψε προγράμματα κοινωνίας πολιτών σε πολιτικό επίπεδο μεγάλης ή μικρής κλίμακας.

5

Vocabulaire de psychosociologie, Érès, 2002

10

Ας αναφερθεί, στα ίδια πλαίσια, η έννοια της προσχώρησης που αντιστοιχεί στο διάβημα ενός ατόμου προς μια ομάδα (ευρεία ή περιορισμένη) στην οποία επιθυμεί να συμμετάσχει, χρησιμοποιώντας συχνά την μεσολάβηση μιας δυαδικής σχέσης. Υπάρχουν επίσης άτυπα δίκτυα φιλικού χαρακτήρα που αποκαλύπτονται από κοινωνιομετρικές έρευνες, όμως παραμένει το πρόβλημα της διάκρισης του συλλογικού από τον διαπροσωπικό δεσμό. Ο δεύτερος τύπος συμβαδίζει πιο ειδικά με την φιλία, ακόμη αν η φιλία αποδέχεται ως ένα σημείο την πολλαπλότητα των εταίρων και αρέσκεται πρόθυμα να τους συνενώνει. Σε κάθε περίπτωση, μια «ομάδα φίλων» παραμένει περιορισμένη και στηρίζεται σε έναν συνδυασμό δυαδικών σχέσεων. Θα επανέλθουμε σχετικά στα περί αριθμού στενών φίλων (βλ κεφάλαιο 6). Μπορεί μήπως να μιλήσει κανείς για φιλικούς δεσμούς στα πλαίσια της οικογενειακής κοινότητας6; Αυτή, παρά τις σύγχρονες μεταπτώσεις της (μονογονεϊκές ή ανασυγκροτημένες οικογένειες), εμπεριέχει δεσμούς αλληλεγγύης και συναισθηματικούς, βεβαίως και την λειτουργία των συναφειών, ειδικότερα στα πλαίσια της αδελφικής ομάδας. Ο όρος «αδελφός» συσχετίζεται συχνά με τον όρο «φίλος». Όμως και σε αυτή την περίπτωση ο δεσμός αυτός τοποθετείται μέσα σε μια οικογενειακή συμφραζόμενη κατάσταση (ή σε αντίθεση προς αυτήν) και διατηρεί μια «ενδοφιλική» απόχρωση που δεν αφορά τα άλλα είδη φιλίας.

6_ Φιλία και σεξουαλικότητα Η διαπλοκή των αισθημάτων, των πρακτικών και του δομημένου λόγου μέσα στα γραπτά τεκμήρια και στις μαρτυρίες όλων των εποχών καθιστά παρακινδυνευμένη την αξιολόγηση της αντίστοιχης συμμετοχής κάθε μιας διάστασης ή του ενδεχόμενου συνδυασμού των7. Ενώ μεταξύ ανδρών και γυναικών ο ερωτισμός εύλογα συσχετίζεται με αγάπη και στοργή, μήπως οι ομοφυλόφιλες σχέσεις παραμένουν πιο πολύπλοκες από αυτή την άποψη; Σήμερα το ταμπού φαίνεται να έχει πολύ αμβλυνθεί, και δεν μπορεί να αγνοηθεί ο ρόλος που μπορεί να παίζει η φιλία σε αυτό τον τύπο σχέσης. Αυτό συναντάται από τα κείμενα της ελληνο-ρωμαϊκής αρχαιότητας έως κάποια αποσπάσματα των μεσαιωνικών επών, κατόπιν από την Αναγέννηση έως τον 18ο αιώνα, και πέρα από τα απολογητικά γραπτά μιας ανεπίσημης φιλολογίας. Αυτή η προβληματική της σεξουαλικότητας και του ερωτισμού που σπάνια προσεγγίζεται χωρίς προκατάληψη (θετική ή αρνητική) θα επανεξετασθεί σε σχέση με τις ενδο- και διαφυλετικές φιλίες8. Ας περιοριστούμε εδώ στην παρατήρηση πως η ευχαρίστηση που περιορίζεται στον εαυτό 6

Πρβλ. M. Aymard, Amitié et convivialité, in P.Arès & G.Duby, Histoire de lq vie privée, t. 3, Le Seuil, 1986 Ας σημειωθεί πως οι όροι «φίλος» και «φιλενάδα» υποδεικνύουν ταυτόχρονα τον συναισθηματικό και σεξουαλικό εταίρο 7

8

Βλ κεφάλαιο 7 11

της, όσο και να κυριεύει το πνεύμα, σπάνια οδηγεί σε μια σταθερή σχέση, ενώ αντίθετα εκφράζεται μια νοσταλγία της πληρότητας. Είναι γεμάτη σημασία μια φράση, λιγότερο μνημονευμένη από άλλες, που διαβάζει κανείς στον Μονταίν. Αφού χαρακτηρίσει την φιλία (μεταξύ ανδρών) ως «πνευματική απόλαυση» και αφού αρνηθεί κατηγορηματικά στις γυναίκες την ικανότητα να «υποστηρίζουν τον εναγκαλισμό ενός τόσο πυκνού και μακρόχρονου δεσμού», γράφει: «Και βέβαια, χωρίς ετούτο, αν μπορούσε να στηθεί μια τέτοια συνεύρεση ελεύθερη και ηθελημένη, όπου όχι μόνο οι ψυχές θα είχαν την ολοκληρωτική απόλαυση, αλλά ακόμη όπου τα σώματα θα συμμετείχαν στην συνένωση, όπου ο άνθρωπος θα ήταν ολόκληρος δεσμευμένος, είναι βέβαιο πως η φιλία θα ήταν πιο πλήρης πιο γεμάτη» (Δοκίμια, βιβλίο 1, κεφάλαιο 28).

Η φιλία μεταξύ των συναφειών (σχήμα)

12

Μορφή σχέσης

Κατηγορία δυάδας

Διπλή εσωτερική δέσμευση Οικειότητα με κάποια ελευθεριότητα Σεξουαλικές σχέσεις

(συγκεκριμένα παραδείγματα) Συζυγική σχέση ή δεσμός διαρκείας Ερωτική φιλία Ερωτικά επεισόδια (εφήμερα)

συναισθηματικά αδιάφορες Σεξουαλικές σχέσεις με επιφύλαξη ή

Αιμομικτικοί ή αμφίφυλοι δεσμοί

συναισθηματικές εντάσεις Συναισθηματικές σχέσεις σεξουαλικά

Φιλικές σχέσεις

αδιάφορες Συναισθηματικές σχέσεις με σεξουαλική

Διαφυλετικοί πυρηνικοί δεσμοί

απαγόρευση (ταμπού)

(μητέρας-γιού, αδελφού-αδελφής)

Σημείωση: Η αδιαφορία μπορεί να καλύπτει λανθάνουσα θετικότητα. Οι βαθμοί έντασης ή φαντασιακής υπερκατασκευής διαφεύγουν από αυτό το σχήμα.

13

Μετά αυτήν την διαφορική προσέγγιση είναι δυνατό να διατυπωθεί ένας εξειδικευμένος ορισμός: Η φιλία αντιστοιχεί σε έναν δεσμό ευμένειας και εσωτερικότητας μεταξύ δύο (ή πολλών) προσώπων, που δεν θεμελιώνεται ούτε πάνω στην συγγένεια, ούτε πάνω στην σεξουαλική έλξη, ούτε πάνω στο συμφέρον ή τις κοινωνικές συμβατότητες, έστω και αν αναγνωρίζεται μια πιθανή παρεμβολή, με την ευρεία έννοια, αυτών των συσχετιζόμενων παραγόντων.

14

2._ Η θεματική της φιλίας Πολλές συστηματικές έρευνες9 σε στρωματοποιημένα δείγματα κατά ηλικία, φύλο, επάγγελμα και τόπο διαμονής επιτρέπουν το ξεκαθάρισμα μιας σχεδόν κοινής νοητικής παράστασης της φιλίας, των θεματικών της και των κριτηρίων της. 1.

Ιδού οι αρχικές μας ερωτήσεις: «Τι είναι για σας ένας φίλος; Ποια κατά την γνώμη σας

είναι τα σημάδια μιας πραγματικής φιλίας;» (Για να αποφευχθούν στερεότυποι λόγοι, ζητούσαμε από τον καθένα να φτιάξει μια λίστα των φίλων του, ανωνυμοποιημένο με χρήση μόνο του μικρού ονόματος). Οι απαντήσεις αποκαλύπτουν τρεις κύριες διαστάσεις κοινές για όλες τις κοινωνικές κατηγορίες που ερωτήθηκαν - Η επικοινωνία είναι η πιο συχνά επικαλούμενη θεματική (από 43% των απαντήσεων το 1960 σε πλέον του 50% το 1990). Η φιλία αποσπά το εγώ από την μοναξιά, επιτρέπει την ανταλλαγή, τις εκμυστηρεύσεις. Μπορεί να κορυφωθεί σε ένα είδος μέθεξης. Ως κριτήρια μιας στενής φιλίας δίνονται: «να μπορεί κανείς να εκμυστηρεύεται», «να σε καταλαβαίνει πραγματικά κάποιος». Οι φίλοι μοιράζονται χαρές και λύπες, ευχαριστιούνται πάντα τις συναντήσεις τους αλλά μπορούν να αντέξουν την προσωρινή απουσία. -

Η αλληλοβοήθεια (από 35% σε 28%): εξασκείται σε υλικό και ηθικό επίπεδο. Κάθε στιγμή

οι φίλοι μπορούν να αναζητήσουν βοήθεια ο ένας από τον άλλον, ακόμη πρέπει να προλαβαίνουν το κάλεσμα. «Στην δυστυχία μετράει κανείς τους πραγματικούς του φίλους.» Εδώ οι μαρτυρίες και οι παροιμίες επικαλύπτονται. Οι άνθρωποι εύκολα καλούν στην μνήμη τους τις δοκιμασίες ή προσωπικές δυσκολίες που ξεπέρασαν χάρη σε έναν φίλο. Σημαντικό κριτήριο διότι βεβαιώνει, στα πλαίσια της φιλίας και κάτω από άλλη σκοπιά από εκείνη του στενού συμφέροντος, μια διαρκή σιωπηρή δέσμευση, που προϋποθέτει πράξεις και αποδείξεις, άρα κάποια αποτελεσματικότητα που δεν μπορεί να υποβιβαστεί στην χρησιμότητα. -

Η πίστη (από 22% σε 19%): εμφανίζεται σαν ένα είδος πρόκλησης απέναντι στο χρόνο ή

ακόμη και στον θάνατο. Σε αυτό το επίπεδο η φιλία εξαίρεται ως ένα ιδανικό, ένας σχεδόν ιερός μύθος. Και εδώ η εμπειρία συναντά ένα ρητό: «Όποιος παύει να είναι φίλος δεν υπήρξε ποτέ». 9

Ειδικότερα οι Ζ. Μαιζονέβ και Λ. Λαμύ, Psychopathologie de l’amitimé, PUF, 1993. Ο ίδιος τύπος έρευνας πραγματοποιήθηκε με μεσοδιάστημα τριάντα ετών (1960-1990) σε ανάλογα δείγματα, C. Bidart, L’amitié un lien social, La Découverte, 1987.

15

Μέσα από αυτές τις τρεις διαστάσεις αναδεικνύεται μια εγκάρσια θεματική, εκείνη της εμπιστοσύνης, που εμφανίζεται τόσο σχετικά με την επικοινωνία (να είναι κανείς ίσιος, ειλικρινής) όσο με την αλληλοβοήθεια (να υπολογίζει κανείς στον άλλο σε κάθε περίπτωση) και την πίστη (να μπορεί να βασιστεί κανείς στον φίλο, να είναι δεμένος μαζί του). Με κριτήρια την ένταση και τον μακρόπνοο χαρακτήρα του, ο φιλικός δεσμός διακρίνεται σαφώς από την συντροφικότητα, που σίγουρα εκτιμάται, αλλά που γενικά συσχετίζεται με καταστάσεις εργασίας ή παιχνιδιού. Αν δεν παρατηρείται σημαίνουσα διαφορά σε συνάρτηση με τις ηλικίες ή τα κοινωνικά περιβάλλοντα, παρατηρούνται τουλάχιστον κάποιες εξελίξεις στην εικόνα της φιλίας μέσα στο χρόνο, από το 1960 στο 1990. Από μια πλευρά μια εμφανής ενίσχυση της έγνοιας για επικοινωνία που προχωρεί σε βάρος της έγνοιας για πίστη. Αυτή η δεύτερη εξασθενεί κυρίως στους νεότερους (την εκφράζει μόνο το 15%). Το φαινόμενο αυτό θα μπορούσε να σχετίζεται με μια παράλληλη εξέλιξη στο ερωτικό και συζυγικό επίπεδο, όπου πλέον η δέσμευση δεν θεωρείται, ούτε καν ιδεατά, ως πάγια. Από μια άλλη πλευρά, η χρήση από το 10% περίπου των σημερινών υποκειμένων των όρων «συμπαραστάτης», «συμπαράσταση», εκλαμβανόμενων με την θετική τους σημασία, ενώ απουσίαζαν ή ρητά αποκλείονταν τριάντα χρόνια νωρίτερα. Το ηθικά απαιτητικό ύφος της φιλίας του 1960 δίνει τη θέση σε ένα ύφος ανεξάντλητης επιείκειας... Ξαναβρίσκει εξ άλλου κανείς την ίδια διαδικασία μετεξέλιξης στην νοητική παράσταση του συμπαθητικού ανθρώπου101. Το αλλοτινό μάλλον γενναιόδωρο αλλά λίγο άκαμπτο ιδεώδες υποκαθίσταται από μια πιο χαλαρή κατανοητική εικόνα, στα όρια της συμπαιγνίας11 (πιο κάτω, κεφάλιο 6). 2. Οι έρευνες της Κλαιρ Μπιντάρ επιβεβαιώνουν πλατιά τα προηγούμενα αποτελέσματα. Αυτό που συγκροτεί τον «κεντρικό πυρήνα» της νοητικής παράστασης της φιλίας είναι θεμελιωδώς ψυχολογικής τάξης. Εμπιστοσύνη, στήριξη, συναισθηματικές ανταλλαγές, παρουσία τωρινή ή αναμενόμενη. Θα πρέπει όμως να προστεθεί η «δραματική» πλευρά, γεγονότα που θεμελιώνουν ή αποκρυσταλλώνουν την φιλία, «δύσκολες φάσεις» ή εξαιρετικές στιγμές σε ρήξη με την μονοτονία των ρόλων και της κοινωνικής καθημερινότητας και που διευκολύνουν την πρόσβαση στην προσωπική διάσταση του άλλου. Αντιστρόφως, ακόμη και αν οι άνθρωποι αποκρούουν την συσχέτιση του φιλικού δεσμού με οποιοδήποτε συμφέρον, εδώ κι εκεί διαφαίνεται η έγνοια ενός «καθήκοντος» που αν δεν εκπληρώνεται προκαλεί αίσθημα ματαίωσης, προδοσίας, ακόμη και ρήξη. 10

Ζ. Μαιζονέβ, Recherches diachroniques sur une représentation sociale, éd du CNRS, 1978 11

Αναβίωση π.χ. της λαϊκής ρήσης [«τάτσοι Μήτσοι Κότσοι», «κώλος και βρακί»], κ.ά

16

3._ Η φιλία, ηθική αξία 1.Όταν ο ερευνητής θέτει κάποιες γενικής τάξης ερωτήσεις, επιτρέποντας την συγκριτική τοποθέτηση της φιλίας ανάμεσα στις άλλες αξίες, αναδεικνύεται η υψηλή θέση που της αποδίδεται. Πράγματι δλώνεται πλειοψηφικά η άρνηση να θυσιάσει κανείς τους φίλους του είτε στις επείγουσες ασχολίες είτε σε υπολογισμούς κοινωνικής ή επαγγελματικής ανόδου (πάνω από 80% των απαντήσεων). Τα δύο τρίτα των ανθρώπων βεβαιώνουν εξ άλλου πως έχουν συνδεθεί με πραγματική φιλία (παλαιότερα ή πρόσφατα) με κάποιον που έχει πολιτικές απόψεις διαφορετικές από τις δικές τους121. Πρέπει να αναφερθεί η στάση των προσώπων που δηλώνουν πως την στιγμή της έρευνας δεν έχουν κανέναν φίλο (περίπου 10% του δείγματος). Τα μισά από αυτά τείνουν να υιοθετήσουν μια στάση σεβασμού απέναντι σε αυτό που θεωρούν σαν παραίσθηση ή ουτοπία. Όλα συμβαίνουν σαν να συνέχιζαν να υφίστανται την επιρροή ενός ιδεατού προτύπου, ή να αισθάνονταν την νοσταλγία ενός κομμένου δεσμού. Σε αυτό το είδος καθοσίωσης αντιστοιχεί εξ άλλου κάποια άτυπη ρύθμιση των φιλικών σχέσεων, χωρίς από αυτήν να παραβλάπτονται οι κινήσεις αυθορμητισμού. Οι έρευνες μας δείχνουν την σχεδόν λατρευτική πίστη στους φίλους της νεότητας, την λύπη για τις ρήξεις σχέσεων, την πυκνότητα των αμοιβαίων επισκέψεων, ή ελλείψει αυτών τα σημάδια αφοσίωσης, κάποτε μορφές κρυφής συνεννόησης των οποίων το συναισθηματικό και συμβολικό φορτίο ξεφεύγει από τους τρίτους. Σε αυτό το επίπεδο αγγίζει κανείς την καρδιά του βιώματος της φιλίας του οποίου τα λεπτά χαρακτηριστικά μας αποκάλυψαν διάφορες μαρτυρίες (πιο κάτω, κεφάλαιο 9). 2.Πολλοί βρετανοί ερευνητές έχουν ενδιαφερθεί για την φιλία με περισσότερο πραγματιστική μεθοδολογία. Ο Ρ. Μπρεϊν13 επιμένοντας στις πολιτισμικές διαφορές καθώς και σε εκείνες που προκύπτουν με την εφαρμογή της «αξιολογίας» περισσότερο από ότι στις ιστορικές παραλλαγές, εκτιμά πως η φιλία τείνει να γίνει μια «υπολειμματική κατηγορία» που έχει χάσει την δομή τελετουργικής επισημότητας και την συναισθηματική ένταση που κατείχε στις αρχαϊκές και παραδοσιακές κοινωνίες. Στην σύγχρονη πολιτισμική κατάσταση, οι φίλοι οδηγούνται στην ανεύρεση των δικών τους τελετουργικών: συνεννοημένα αστεία και γέλια, ιδιαίτερες χειρονομίες, παρατσούκλια, χώρους και ημέρες προτίμησης. Παρομοίως σύμφωνα με τον Γκ. Άλλαν14 δεν υπάρχει σήμερα κάποιος περιβόητος μύθος που θα μπορούσε να εξηγήσει και να απεικονίσει τον δεσμό φιλίας. Τέλος οι Άιζενστατ και Ρένινγκερ3 υπογραμμίζουν τον ανταγωνισμό που μπορεί να υπάρχει ανάμεσα σε 12

Παραμένει δύσκολο να διακρίνει κανείς σε αυτές τις λεκτικές τοποθετήσεις το μερίδιο μαρτυρίας, αυτοελέγχου ή και αφέλειας. 13 Amis et amants, Stock, 1960 14 A sociology of friendship and kinship, London, Allen & Unwin, 1979

17

επίσημες σχέσεις και ανεπίσημους δεσμούς: οι δυάδες ή το δίκτυο φίλων μπορεί να πάρει έναν ανατρεπτικό χαρακτήρα όταν οι ιδιωτικές επιδιώξεις αντιτίθενται στα δημόσια συμφέροντα και στην θεσμική τάξη. Ξαναβρίσκουμε εδώ τις προηγούμενες παρατηρήσεις τις σχετικές με την «παρεΐστικη συναδέλφωση» και τις περιθωριακές κοινότητες. Αμφισημία, ποικιλία και πολυπλοκότητα της φιλίας15 , διατήρηση ενός μύθου περισσότερο ή λιγότερο ζωντανού στηριγμένου πάνω σε ένα τελετουργικό (χωρίς το οποίο, σύμφωνα με τον ΣαιντΕξυπερύ, ή φιλία δεν θα μπορούσε να επιβιώσει), μερίδιο ηθικής έγνοιας και λανθάνοντος συμφέροντος, εξέλιξη των πρακτικών και των προσαγωγών λόγων, όλα τούτα μας οδηγούν κατ’ευθείαν στην ιστορικο-ψυχολογική απογραφή του επομένου κεφαλαίου.

15

Η εθνική και πολιτισμική ποικιλότητα, που δεν αποκλείει την ύπαρξη σταθερών, θα έκανε αναγκαία την διενέργεια συγκριτικών μελετών. Συμβουλευτείτε για αυτό τον σκοπό τα κείμενα συγκεντρωμένα από τον G. Ravis-Giordani, Amitiés, PUF, « Anthropologie et histoire », 1999

18

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Η ΣΥΝΕΙΣΦΟΡΑ ΤΟΥ ΘΡΥΛΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑΣ Προτιμούμε εδώ να μιλήσουμε για θρυλική εξιστόρηση παρά για μύθο διότι η ευρύτητα και η πολυπλοκότητα του δεύτερου όρου ξεπερνάει τον σκοπό μας16. Και ως «γραμματεία» εννοούμε όλα τα γραπτά τεκμήρια: πραγματείες ή φιλοσοφικά αποσπάσματα, αποφθέγματα, ποιήματα, μυθιστορήματα, αλληλογραφίες, προσωπικά ημερολόγια... Πριν προσεγγίσουμε κάποια μείζονα γραπτά που αφορούν την φιλία, θα επικαλεστούμε κάποιες μορφές των ομηρικών ή βιβλικών αφηγήσεων που έχουν αφήσει την σφραγίδα τους στον πολιτισμό μας172. Ο πρώτος ερευνητής που σύστησε την μελέτη των γραπτών έργων και που υπογράμμισε το ενδιαφέρον μιας «ιστορικής ψυχολογίας» υπήρξε ο Ι. Μέγερσον το 19483. Σύμφωνα με αυτόν οφείλουμε από την μια να αναλύουμε όλα τα νοήματα που μπορεί να πάρει μια έννοια ή ένα φαινόμενο για τους συγχρόνους των, από την άλλη να εξετάζουμε το περιεχόμενο τους με διαχρονική προοπτική: «ειδικότερα τα παλαιά νοήματα μιας λέξεις που μπορεί ακόμη να απηχούν σήμερα.... ο ενδεχόμενος μετασχηματισμός των αισθημάτων είναι ένα μεγάλης σημασίας φαινόμενο στην ψυχολογία» Ο Μέγερσον αναφέρει την περίπτωση του έρωτα αλλά όχι αυτήν της φιλίας. Περί τίνος ακριβώς πρόκειται; Θα έπρεπε να γυρίσει κανείς πολύ πίσω στους αρχέγονους χρόνους. Χωρίς να επιδιώκουμε την εξάντληση του θέματος θα παρουσιάσουμε κάποια φανερά ορόσημα σχετικά με την αντίληψη και την πρακτική του δεσμού φιλίας.

16

Μην μπορώντας να πραγματευτούμε τους άλλους στους οποίους η φιλία κατέχει επίσης ευρεία θέση, βλ στο ίδιο σελ.15 17 Les fonctions psychologiques et les œuvres, Vrin, 1948

19

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΡΧΑΙΟ ΚΟΣΜΟ ΣΤΟΝ ΜΕΣΑΙΩΝΑ 1.- Η φιλία στην αρχαιότητα Αυτό που από τους έλληνες συγγραφείς έφτασε ως εμάς μας δείχνει αρχικά πως οι πιο επιφανείς φιλόσοφοι πρόθυμα αντλούσαν από την παραγωγή των ποιητών, των ρητόρων, των χρονικογράφων, του θεάτρου και, εν τέλει από την λαϊκή σκέψη. Μπορεί κανείς να παρακολουθήσει μια ιστορία της φιλίας18 που συνδυάζει πολιτικά, ψυχολογικά, ηθικά και μεταφυσικά, αν όχι θρησκευτικά στοιχεία, από τους Προσωκρατικούς έως την ρωμαϊκή εποχή και τις αρχές της χριστιανικής εποχής. 1.Το μήνυμα των ποιητών Στον Όμηρο, άτομο ή συλλογική οντότητα, δημιουργό και φερέφωνο των επικών ποιημάτων, ανήκει η προώθηση του όρου φίλος (σύντροφος, αγαπημένος). Όρος με πολύ πλατιά έννοια αφού καταδεικνύει όντα ενωμένα με συναισθηματικό δεσμό (όχι πάντα σε βάση ισότητας) θεμελιωμένο στην αλληλοβοήθεια και την ασφάλεια, αλλά επίσης οικείους τόπους και αντικείμενα, ή ακόμη τα πιο πολύτιμα μέλη του σώματος. Φίλοι είναι πρώτα οι κοντινοί συγγενείς, ίδια λογίζονται και οι παντοτινοί σύντροφοι σαν τους θρυλικούς ήρωες Αχιλλέα και Πάτροκλο, Ορέστη και Πυλάδη, Αίαντα και Λυκοφώντα. Σύμφωνα με τον Ζ.-Κ. Φραις, ο ομηρικός φίλος μοιάζει ήδη «σαν ένας άλλος εαυτός, ένας σύμμαχος χωρίς τον οποίο το υποκείμενο δεν θα ήταν αυτό που είναι». Επίσης, η ελληνική σκέψη θα κάνει ουσιώδη συνθήκη της φιλίας την «κοινή ζωή και δράση» και θα τείνει να παραμερίσει την «πολλαπλή φιλία», γιατί ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να μοιραστεί μια τόσο δυνατή προσωπική εμπειρία, ακόμη και αν είναι ισχυρό μέλος μιας κοινωνίας. Ο ποιητής Θέογνις, πέρα από μια δηλωμένη αριστοκρατική άποψη, υπογραμμίζει (στις Ελεγείες) την σημαντικότητα των πολιτικών συναφειών και την απόκλιση ανάμεσα στους λόγους και τα βιώματα. Στην ίδια κατεύθυνση, ο Σοφοκλής εκθειάζει την φιλία ως «ελεύθερο αίσθημα» και αναρωτιέται για την προτεραιότητα μεταξύ αγάπης του εαυτού και αγάπης του άλλου. Έτσι τίθετο ήδη το τακτικά επανερχόμενο πρόβλημα της φύσης της φιλίας που δεν θα μπορούσε να αναχθεί ούτε στην

18

Συμβουλευτείτε για αυτό το θέμα το μείζον έργο του J.-C. Fraisse, Philia, la notion d’amitié dans la philosophie antique, Vrin, 1984, από το οποίο έχουν παρθεί πολλά χωρία

20

υποκειμενικότητα του συναισθήματος ούτε σε μια ανταλλαγή υπηρεσιών ή ευεργετημάτων. Αυτές οι ενασχολήσεις οδηγούν στο να εξετάσουμε την συνεισφορά δύο μειζόνων φιλοσόφων. 2.Η φιλία σύμφωνα με τον Αριστοτέλη Τα Ηθικά Νικομάχεια19 ορίζουν αρχικά τον φιλικό δεσμό ως «ενεργή και αμοιβαία ευμένεια» και διακρίνουν πολλά είδη ανάλογα με τους στόχους τους: χρησιμότητα, ευχαρίστηση, αρετή. Η τελευταία αυτή λέξη, ήδη πολύσημη, καταδεικνύει την αναζήτηση του αγαθού και της γνώσης. Είναι μια προδιάθεση της ψυχής που αποκτάται αργά και προοδευτικά μέσα από την βούληση. Μόνο η ενάρετη φιλία χαρακτηρίζεται «αληθινή» ή «τέλεια». Αυτή η ηθική σύλληψη δεν εμποδίζει τον Αριστοτέλη να ξεχωρίσει από αυτήν την ψυχοσυναισθηματική διάσταση της φιλίας: «Αν όλοι οι πολίτες ασκούσαν την φιλία μεταξύ τους δεν θα είχαν ανάγκη την δικαιοσύνη, και αν όμως θεωρούσαμε πως ήταν όλοι δίκαιοι θα είχαν ανάγκη την φιλία.» Σημαίνει ότι πράγματι βιώνουν ταυτόχρονα την χαρά της μοιρασιάς και της ανταλλαγής, την χαρά να «αισθάνονται πως υπάρχουν μαζί», εναλλάσσοντας στην ίδια κλίμακα την δράση και την εσωτερικότητα. Σε αντίθεση με τον Θεό, το ανθρώπινο ον δεν μπορεί διόλου να αρκεστεί στην εαυτό του και ο φίλος είναι το ίδιο απαραίτητος στην ευτυχία όσο το αντικείμενο στη γνώση. Αν είναι αλήθεια πως έχει τάση να αγαπάει τον εαυτό του, δεν είναι για αυτό εγωιστής ούτε εγωκεντρικός στο μέτρο που δεν απομονώνεται σε αυτά που κατέχει αλλά επιδιώκει να δημιουργεί και να επικοινωνεί. «Η συνείδηση της ύπαρξης του αυξάνεται με την συμμετοχή του στην συνείδηση των βιωμάτων που έχει ο φίλος», πράγμα που προϋποθέτει την εγγύτητα για να μπορεί να γίνει ανταλλαγή λόγων, σκέψεων και αισθημάτων. Συνοπτικά, η εξάσκηση μιας μεγάλης φιλίας συντηρεί ένα είδος ανάτασης στην καθημερινότητα και σταθερότητας στις δοκιμασίες. Τέλος, ο Αριστοτέλης (αναφ.έργο, βιβλίο 9) εκτιμά πως «τα αισθήματα αγάπης για τους φίλους μπορεί να προέρχονται από την φιλία για τον εαυτό». Ο ενάρετος άνθρωπος έχει τάση να εμμένει σε ότι είναι χωρίς να επιθυμεί να γίνει άλλος, αλλά καλλιεργεί επίσης την φιλία γιατί «ο φίλος είναι ένας άλλος εαυτός». Αντίστροφα, τα κακά όντα έχουν τάση να αποφεύγονται, «αναζητώντας την συντροφιά του άλλου μόνο για να βρουν λίγη λησμονιά». Ωστόσο ο φιλόσοφος δεν προσπαθεί να ορίσει περισσότερο «αυτό που επιτρέπει πράγματι να επιτύχει κανείς την φιλία για τον εαυτό», προσθέτει όμως με χιούμορ: «ορισμένοι πιστεύουν εξ άλλου πως έχει κάτι το υπερβολικό...»

19

Ηθικά Νικομάχεια, Θ και Ι περί φιλίας

21

Παραπέρα, ο Αριστοτέλης διακρίνει ρητά την φιλία (προνομιακό δυαδικό δεσμό) από την εύνοια (ευμενής στάση γενικά απέναντι στον άλλον) και από την ομόνοια (είδος φιλίας πολιτών σε σχέση με μια κοινότητα ιδεών), αποδέχεται ωστόσο ένα είδος αμοιβαίας στήριξης των τριών διαδικασιών και του νοήματος των, ιδέα που θα λάβει προέκταση σε κατοπινούς συγγραφείς και στην προφορική παράδοση. Θα μπορούσε λοιπόν κανείς να πει πως ο Αριστοτέλης είχε ήδη θεωρήσει την φιλία ως ψυχοκοινωνιολόγος, ως διυποκειμενικό βίωμα, αλλά επίσης μέσα στις συνθήκες εξάσκησης της. Προσδιορίζει πράγματι παρεμπιπτόντως τις περισσότερο ή λιγότερο ευνοϊκές δομές μέσα στις οποίες εγγράφεται: παρεμφερής κατάσταση των εταίρων, τοπικές συνεταιρικές μορφές, ισχύον πολιτικό σύστημα. «Η θέση της φιλίας, όπως και της δικαιοσύνης, είναι περιορισμένη μέσα στην τυραννία. Είναι όμως υπολογίσιμη μέσα στην δημοκρατία όπου πολλά πράγματα είναι κοινά και όπου οι πολίτες είναι ίσοι.»20 3.Η φιλία σύμφωνα με τον Επίκουρο Ενώ οι περισσότεροι από τους προκατόχους του θεμελίωναν την αληθινή φιλία πάνω σε μια αρετή που αφορούσε ένα εκλεκτό κομμάτι των πολιτών, ο Επίκουρος21, περισσότερο προσγειωμένος, έχει τάση να την κάνει προσβάσιμη στον μεγαλύτερο αριθμό, συνάρτηση μικρότερων απαιτήσεων. Από κάποια αποσπάσματα και από αποφθέγματα που μετέφεραν οι μαθητές του, αναδεικνύεται πως, χωρίς απολυτότητα, για αυτόν τον φιλόσοφο « η φιλία είναι το πιο πολύτιμο αγαθό που μας προσφέρει η σοφία για την ευτυχία της ζωής μας». Ενώ προέρχεται από την χρησιμότητα, έχει τάση γρήγορα να καλλιεργείται για τον εαυτό της: «Ούτε αυτός που παντού ψάχνει την χρησιμότητα μπορεί να είναι φίλος, ούτε αυτός που ποτέ δεν συνδυάζει την φιλία με κάποιο συμφέρον, γιατί ο ένας κάνει τα οφέλη της αντικείμενο κερδοσκοπικής ανταλλαγής και ο άλλος αποστερείται από κάθε μελλοντική ελπίδα [υποστήριξης].» Αλλού προσδιορίζεται πως δεν μπορεί να πρόκειται για απλό υπολογισμό: « Δεν έχουμε τόση ανάγκη την χρησιμότητα των φίλων μας όσο την εμπιστοσύνη στην υποστήριξη τους.»Για τη μια και την άλλη πλευρά η ευχαρίστηση να είναι κανείς βοηθός υπερτερεί της ανάγκης να βοηθηθεί. Επίσης δεν πρέπει να εγκρίνει κανείς ούτε αυτούς που σπεύδουν ούτε αυτούς που είναι βραδείς στην σύνδεση της φιλίας, «πρέπει μάλιστα να ριψοκινδυνεύσει κανείς για αυτό». Η ευχαρίστηση και η ευτυχία εξαρτώνται από τον αρχικό αυτό κίνδυνο. Ωστόσο ο Επίκουρος συναντά τον Αριστοτέλη στην εκτίμηση πως δεν 20 21

Με την εξαίρεση της δουλείας, που γνωρίζουμε πως ο Αριστοτέλης ρητά αποδεχόταν J. Brun, L’épicurisme ; PUF ; « Que sais-je » επανέκδ. 1999

22

πρόκειται για άλλη καινούργια ευχαρίστηση, αλλά για επαύξηση κάθε ευχαρίστησης σε σχέση με αυτό που θα ήταν αν είχε βιωθεί μοναχικά. Αυτό ισχύει τόσο για ορισμένες ευχαριστήσεις του σώματος, όπως αυτές του τραπεζιού, όσο και για τις χαρές του πνεύματος που χαρακτηρίζουν την φιλοσοφική συζήτηση. Η ηθική λοιπόν του Επίκουρου δεν προϋποθέτει ούτε εξαιρετικά χαρίσματα ούτε παραίτηση από μέρος των επιθυμιών μας, θεωρούμενων ως κατώτερων. Μπορεί όμως να μας αποσπάσει από τον αλλοτριωτικό χαρακτήρα μιας συχνά καταπιεστικής ή ιδιοτελούς. μπορεί να επεκταθεί στα μέλη περιορισμένων κοινοτήτων, αδιάφορων για την εξουσία, τα πλούτη και τις τιμές. Ελλείψει μιας «πολιτείας όλου του κόσμού» (ουτοπικής), η φιλία «σέρνει πάντα το χορό γύρω του» χωρίς μέσα σε αυτόν να χάνεται. Παρόμοια, ξεφεύγει από την αναταραχή και τα βάσανα των παθών, ειδικότερα του ερωτικού. 4.Η λατινική αρχαία εποχή Ενώ της έχει αφιερώσει πολλά χωρία22, δεν έχει αφήσει γραπτά κυρίως αφιερωμένα στην φιλία, εκτός από ένα διάσημο έργο του Κικερωνα23. Κείμενο περισσότερο εκλεκτικό παρά πρωτότυπο, με πολλά δάνεια από τον Αριστοτέλη αλλά και από κάποιους Στωϊκούς, στέκεται, όπως ο Επίκουρος, στο επίπεδο του μέσου καλοπροαίρετου ανθρώπου. Σε πολλές διατυπώσεις συνδυάζει ηθική και ψυχολογία: «Ο άνθρωπος που επιδιώκει την ευτυχία επιδιώκει ταυτόχρονα μια αμοιβαία φιλία, που κάνει τους ανθρώπους να συνειδητοποιούν περισσότερο την ζωή χάρη στην ανταλλαγή.» Αυτός ο μεταξύ φίλων τριμερής διάλογος επαινεί «την ελεύθερη συνομιλία» και καταλήγει στο συμπέρασμα πως η φιλία συνίσταται «στο να κάνει έναν τους πολλούς». Πέρα από τις εύγλωττες διατυπώσεις, ο Κικέρων πρόθυμα εμπλέκεται σε ένα είδος επιχειρηματολογίας όπου εφαρμόζει κάποιες γενικές αρχές σε ιδιαίτερες καταστάσεις και συγκεκριμένες περιπτώσεις. Αυτό που χαρακτηρίζει την αρχαία αντίληψη της ιδεώδους φιλίας είναι ο συσχετισμός της με την σοφία και ο συνδυασμός της φιλοσοφικής προσέγγισης με την σχεδόν φαινομενολογικού τύπου διαίσθηση. Η εξάσκηση και η υπεράσπιση του διαπροσωπικού δεσμού εκφράζουν μια μορφή ιδιωτικού ουμανισμού που θα ξαναζήσει, μετά μια μακροχρόνια έκλειψη, στον Μονταίν και στους νεότερους χρόνους έως τις μέρες μας.

22 23

Ειδικότερα στον Σενέκα και τον Πλούταρχο Περί Φιλίας (Λαΐλιος), 44 π.Χ

23

Στο περιθώριο αυτών των προδιαγραφών, μπορεί κανείς να σκεφθεί μαζί με τον Ζ.-Κ. Φραις (βλ. αναφ.έργο) πως αναμφίβολα οι Έλληνες συγγραφείς θα μέμφονταν τις σύγχρονες φιλίες για τον περιορισμό τους στην επικοινωνία και στην συμμετοχή σε κοινές προτιμήσεις και ιδέες, θα τις μέμφονταν γιατί δεν είναι ο τόπος όπου οι άνθρωποι συνειδητοποιούν την ταυτότητα και τον προορισμό τους, για την συρρίκνωση ή και παραγνώριση της ηθικής διάστασης του δεσμού φιλίας. Εξ ίσου εντυπωσιακό είναι πως από αυτό το σύνολο απουσιάζει κάθε γυναικεία μορφή και πως η φιλία εμφανίζεται ως αποκλειστικά ανδρικός τόπος τόσο στο πεδίο του θρύλου όσο και της ιστορίας. Αυτή είναι εξ άλλου μια επαναληπτική στάση πολλών μεταγενέστερων γραπτών.

2.- Η μεσαιωνική φιλία 1.Η φιλανθρωπία υπερισχύει της φιλίας Με τον χριστιανισμό και τις διδασκαλίες της Εκκλησίας, η φιλία βλέπει την θέση της να εξασθενεί προς όφελος της υπερβατικότητας και της διαμεσολάβησης του Προσώπου του τριαδικού Θεού. Αυτός είναι μυστικά παρών πάνω από τα ανθρώπινα όντα (όπως στους ειδωλολάτρες) όμως είναι και ανάμεσα τους. Συνεπάγεται πως η φιλανθρωπία (μια από τις τρεις θεολογικές αρετές) υποκαθιστά την φιλία ως κίνητρο της «αγάπης του πλησίον», κάθε πλησίον ακόμη και του εχθρού. Το ατομικό υποκείμενο εντούτοις δεν παραγνωρίζεται εφόσον «θεία εντολή» συστήνει «θέλεις αγαπά τον πλησίον σου ώς σεαυτόν» για χάρη της «αγάπης του Θεού», που έτσι καθιερώνεται ως διαμεσολαβούσα Δύναμη. Θα μπορούσε αναμφίβολα να βρει κανείς μέσα στα ευαγγελικά κείμενα την παρουσία διακριτών δεσμών προτίμησης στους κόλπους της ομάδας των μαθητών (ειδικότερα του Ιησού προς τον Ιωάννη) ακόμη και σχετικών με γυναίκες (Μαρία η αδελφή της Μάρθας, ακόμη η Μαγδαληνή η αμαρτωλή μετανοούσα). Όμως οι μεγάλοι χριστιανοί θεολόγοι δεν κάνουν συμβιβασμούς πάνω στην παγκόσμιο σκοπό της φιλανθρωπίας. Γύρω στο 400 π.Χ. ο ιερός Αυγουστίνος εκτιμά πως ενώ η εσωτερική μας εμπειρία είναι βεβαιωμένη, η ψυχή των φίλων μας διατηρεί μια απόκρυφη πλευρά. Μόνο η πίστη μας στον Θεό μπορεί να στηρίξει την πίστη μας σε εκείνους εάν συμπεριφέρονται πιστά απέναντι μας. Η σχέση

24

προς τον άλλο υπάρχει λοιπόν ως δυνατότητα, είναι μάλιστα επιθυμητή, υπόκειται όμως στο τυχαίο. Στον Θωμά Ακινάτη, οκτώ αιώνες αργότερα, παρά τις πολλές αναφορές στον Αριστοτέλη, η πρωτοκαθεδρία της φιλανθρωπίας ενισχύεται ακόμη περισσότερο διότι προέρχεται εξ ολοκλήρου από τον Θεό και έτσι ξεφεύγει από τις μεταπτώσεις και ενδεχόμενες παρεκκλίσεις της διαπροσωπικής φιλίας. Δεν πρόκειται πια για μια κοινά βιωμένη και επαυξημένη συνειδητοποίηση της ύπαρξης αλλά για αποκάλυψη ενός ιδιαίτερου δεσμού ανάμεσα στον Θεό και το πνευματικό μας είναι24. 2.Η φιλία των μεσαιωνικών επών και τα «Κατορθώματα» της Η λατρεία της φιλίας, που μειώθηκε από την θρησκευτική και φιλοσοφική σκέψη, θα αποκατασταθεί, προς τον 12ο αιώνα, μέσα από την πρακτική της ιπποσύνης, μέσα από την λογοτεχνία των επικών ασμάτων και, με πιο καθημερινό τρόπο, μέσα από μια μορφή κοινωνικότητας ενδιάμεση του ιδιωτικού και του δημόσιου βίου. Κατ’αρχήν κάποιες σημειολογικές διευκρινήσεις: Η φιλία της ρωμανικής εποχής προσδιόριζε έναν εκούσιο ατομικό δεσμό ανάμεσα σε δυο άνδρες κάποτε ξένους μεταξύ τους, συχνότερα όμως ήδη δεσμευμένους σε ένα κωδικοποιημένο δίκτυο συμμαχιών. Ο δεσμός που τους ενώνει βασίζεται βέβαια σε μια συναισθηματική επιλογή, αλλά επίσης στην εκπλήρωση προκαθορισμένων αμοιβαίων υποχρεώσεων. Κάθε ιππότης είναι έτσι αντιληπτός ως μέλος μιας κοινότητας με σιωπηρά συμβόλαια, πριν θεωρηθεί ως μονάδα25. Αυτές οι φιλίες διατρανώνονταν μέσα από τα «Κατορθώματα» (« Gestes »), ηρωικά επικά άσματα, εξειδικευμένες μορφές μιας λογοτεχνίας αρχικά προφορικής, δημιουργημένης και διαδεδομένης από τους τρουβέρους μέσα στα κάστρα και τις μεγάλες εμποροπανηγύρεις. Πρόκειται για ηρωικές αφηγήσεις αξιομνημόνευτων πράξεων ανδρείας. Αυτά τα φανταστικά έργα σχετίζονται με θρύλους της εποχής των, αλλά μπορεί επίσης να έχουν εμπνευσθεί από πιο αρχαία πρότυπα26. Μεταξύ αυτών παρίστανται κάποια βιβλικά πρόσωπα, για παράδειγμα η δυάδα που σχηματίζεται από τον Δαβίδ (νικητή του Γολιάθ) και τον Ιωνάθαν (γιο του βασιλιά Σαούλ). Αυτός ο τελευταίος διευκολύνει την φυγή του φίλου του που απειλείται από τον πατέρα του και συμβάλλει στην 24

Περνάμε έτσι από το «Περί Φιλίας» (De amicitia) στο περί πνευματικής φιλίας (De spirituali amicitia, Aelrod de Rievaux) 25 Βλ Huguette Legros, L’amitié dans la chanson de geste a l’époque romane, Univ. de Provence, 2001. Θα αναφερόμαστε κατόπιν σε αυτό 26 J.Favier, Dictionnaire de la France Médiévale, Fayard, 1993 διευκολύνει την φυγή

25

άνοδο του στον θρόνο που θα κληρονομούσε ο ίδιος, δοκιμάζοντας έτσι τον πιο πιστό του υποστηρικτή. Παρομοίως το «Βιβλίο των Σπινθηρισμών» (« Livre de l’Etincelle »), ανθολογία με μεγάλη διάδοση ήδη από τον 8ο αιώνα, δανείζεται τα υποδείγματα του από τις δυο Διαθήκες της Βίβλου για να εκθειάσει τους «πραγματικούς» φίλους, εκείνους που μέσα στην αντιξοότητα αναγνωρίζουν τον ακατάλυτο χαρακτήρα του δεσμού τους. Οι τέλειοι σύντροφοι είναι o άλλος εαυτός (alter ego) ο ένας του άλλου, ή και πραγματικοί «πνευματικοί δίδυμοι». Η ένωση τους καθοσιώνεται από διάφορες λεκτικές ή σωματικές τελετουργίες: επίσημοι όρκοι, «αδελφοποιήσεις», αγκαλιάσματα, ανταλλαγές αίματος ή σιέλου. Εντούτοις η νηφαλιότητα υπερισχύει του θορύβου των εκδηλώσεων εκτός όταν δηλώνεται η πρόθεση εκδίκησης του θανάτου στην μάχη πολύ αγαπημένου φίλου. Ανάμεσα στα αχώριστα ηρωικά ζευγάρια θα συγκρατήσουμε ιδίως τους Ρολάνδο και Ολιβιέ (η αδελφή μάλιστα του δεύτερου παρουσιάζεται ως η σάρκα που εγγυάται την δέσμευση των φίλων), επίσης τους Άμιο και Άμιλο27 με σημαδιακά ονόματα, που εμφανίζουν το χάρισμα μιας συγκλονιστικής ομοιότητας παρά το ότι δεν είναι συγγενείς. Μια σειρά από ασυνήθιστα επεισόδια που σημαδεύονται από θαυματουργές καταλήξεις αντισταθμίζουν τους εχθρικούς ελιγμούς των δυο συζύγων τους και την επιρροή μιας συμβατικής κοινωνίας. Στο περιθώριο της επικής ποίησης των τρουβέρων υπάρχει μια μορφή σαφώς σατιρικού ή νοσταλγικού λαϊκού λυρισμού. Τι γίναν οι φίλοι μου Που τόσο κοντά μου κρατούσα τόσο αγαπούσα... Φίλοι που έτσι κακά με προικίσανΚαι που σφιχτά σαν με ζώσαν Απ’το Θεό σταλμένα βάσανα χίλια Σπίτι μου φίλον ουτ’έναν δεν είδα Ο αγέρας τους πήρε θαρρώ Η αγάπη επέθανε πια Φίλοι που αγέρας σηκώνει Και στου σπιτιού την πόρτα μου φύσηξε δυνατά... Συμπερασματικά, αν και τα τραγούδια της ρωμανικής περιόδου δεν αναδεικνύουν την υπαρξιακή διάσταση όπως την αντιλαμβάνονταν οι Έλληνες συγγραφείς, φανέρωναν τουλάχιστον κάποιο ιδεώδες συνεκτικότητας που ο φεουδαρχικός κόσμος ονειρευόταν για να 27

Πρβλ P. Dembowski, « Les classiques français du Moyen Age, Champion, 1987

26

εξορκίσει τις αναταραχές του. Αν περιορίζουν όπως παλαιότερα την φιλία στον ανδρικό κόσμο, κατορθώνουν να επινοήσουν, είναι γνωστό, τον «φιλόφρονα έρωτα» και την λατρεία της ιδανικής δεσποσύνης28. Απέναντι στις δυο αυτές μορφές «προδιάθεσης για αγάπη» (« aimance ») οι ποιητές εκφράζουν μια σχεδόν θρησκευτικού χαρακτήρα θέρμη. Ένα πρόβλημα παραμένει σε εκκρεμότητα: η φιλία μήπως ενέχει κάποια ομοφυλόφιλη διάσταση, ή ακόμη και σχέση, μεταξύ ορισμένων ηρώων και των επιγόνων τους; Κάποιες μελέτες απαντούν θετικά στο ερώτημα εξετάζοντας κάποια κείμενα και μαρτυρίες που μπορεί να αφορούν και το περιβάλλον του μοναχισμού. Το ταμπού θα είχε κυριαρχήσει μόνο τον επίσημο και θρησκευτικό λόγο. Ένα πρόσφατο έργο29 εκθέτει και συζητά αυτές τις υποθέσεις.

28 29

D. de Rougemont, L’amour et l’occident, Plon, 1939, επανέκδ. 10/18, Paris, 2001 R. Flori, Richard Cœur-de-Lion, roi chevalier, Payot,1999

27

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η ΦΙΛΙΑ ΣΤΟΥΣ ΝΕΟΤΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ Θα παρουσιάσουμε εδώ (πάντα χωρίς πρόθεση εξάντλησης του θέματος) μια σειρά συγγραφείς, έργα ή κομμάτια, μαρτυρίες ή αλληλογραφίες, αποσπάσματα προσωπικών ημερολογίων που μιλούν για την φιλία301. ο σκοπός είναι το συχνότερο να την περιγράψουν, να την καλλιεργήσουν ή να την εκθειάσουν, κάποτε όμως και να αρνηθούν την ύπαρξη της και το ίδιο της το όνομα ή, λιγότερο ριζικά, να επικαλεστούν τις απομιμήσεις της, τις αμφισημίες της και ματαιώσεις της. Θα συνδυάσουμε την σειρά των περιόδων και των αντιλήψεων από την Αναγέννηση ως τον 19ο αιώνα.

1._ Δοκίμια και αποφθέγματα 1.Μονταίν ο λυρικός Αυτός ο συγγραφέας, ο για τόσα πράγματα σκεπτικιστής, αν όχι απέναντι στην γνώση, τουλάχιστον απέναντι στην φιλοσοφία και στο συστηματικό της πνεύμα, απέναντι στην επίσημη ηθική και στα πολιτικά παιχνίδια, ενθουσιάζεται μόνο μπροστά στην φιλία. Η μεγαλύτερη έγνοια του είναι η μελέτη του ανθρώπου, όχι της ανθρώπινης φύσης γενικά αλλά εκείνης του υποκειμένου όπως το βρήκε μέσα του «χωρίς εξωτερική βοήθεια, οπλισμένος μόνο με τα δικά μου όπλα και απαλλαγμένος από την θεία χάρη και γνώση (...) Τολμώ όχι μόνο να μιλώ για εμένα, αλλά μόνο για εμένα». Κατά την διάρκεια «αυτού του ακανθώδους εγχειρήματος» είναι που οδηγείται να καταθέσει μαρτυρία και να αναλογιστεί πάνω στην φιλία με αφετηρία την δικιά του εμπειρία, χωρίς εντούτοις να λησμονήσει εκείνη των Αρχαίων που την «διαπλέκει» με την δική του. Διακηρύττει έτσι πέρα από κάθε τέχνασμα ύφους31. «Το λοιπόν, αυτό που κοινά ονομάζουμε φίλους και φιλίες, δεν είναι παρά συναναστροφές και οικειότητες που συνδέθηκαν από κάποια ευκαιρία ή άνεση, μέσα από την οποία οι ψυχές μας 30 31

Πρβλ Aymara, αναφερόμενο έργο Essais (Δοκίμια), κεφάλαιο 8 του βιβλίου 1 (1580), Ed du Seuil, 1988

28

συντηρούνται. Στην φιλία για την οποία μιλώ, ανακατεύονται και συγχέονται η μια με την άλλη, σε ένα τόσο παγκόσμιο μείγμα, που σβήνουν και δεν ξαναβρίσκουν την ραφή που τις συνέδεσε. Αν με πιέσουν να πω γιατί τον αγαπούσα, νοιώθω πως αυτό δεν μπορεί να εκφραστεί παρά απαντώντας: γιατί ήταν αυτός, γιατί ήμουν εγώ...» «Υπάρχει, πέρα από κάθε μου λόγο, και από κάθε τι που μπορώ ειδικά να πω, δεν ξέρω ποια ανεξήγητη και μοιραία δύναμη, μεσολαβήτρα αυτής της ένωσης. Ψαχνόμασταν προτού να ιδωθούμε, και από μαντάτα που ακούγαμε ο ένας του άλλου, που είχαν στο συναίσθημα μας πιότερη επιρροή από αυτήν που έχει ο λόγος των μαντάτων, νομίζω από κάποιαν ουράνια προσταγή. Τα μόνα ονόματα μας ήταν αγκάλιασμα. Και στην πρώτη μας συνάντηση, τυχαία σε μεγάλη γιορτή και σε αστική συντροφιά, βρεθήκαμε τόσο πιασμένοι, τόσο γνωστοί και υποχρεωμένοι μεταξύ μας, που τίποτε από τότε τόσο κοντινό δεν ήταν από ότι ο ένας για τον άλλο.» Ο Μονταίν επικαλείται εδώ ένα αίσθημα προκαθορισμού και ένα είδος κεραυνοβόλου βιώματος που παρομοιάζουν την συνάντηση των φίλων με εκείνη των επιφανών εραστών. Όσο για την διάσημη διατύπωση που περιέχεται σε αυτό το κείμενο, συμπυκνώνει ταυτόχρονα τις έννοιες της ολότητας, της αμοιβαιότητας και της μοναδικότητας, που χαρακτηρίζουν τις βαθιές συνάφειες. Εκφράζει πράγματι αυτή η διατύπωση πως το εγώ βρίσκει στον άλλον Tέλος σελίδας 32 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1. Essais (Δοκίμια), κεφάλαιο 8 του βιβλίου 1 (1580), Ed du Seuil, 1988

έναν αναντικατάστατο ομόλογο, όμως τόσο δεμένο μαζί του που δύσκολα θα μπορούσε από αυτό να ξεχωριστεί και πως πρόκειται εδώ για σχέση μοναδική και αποκλειστική. Θα ξαναβρούμε σε ορισμένες μαρτυρίες «συνηθισμένων» ανθρώπων, που οι περισσότεροι από αυτούς αγνοούσαν τους προαναφερόμενους συγγραφείς, σημαίνουσες αναλογίες και συγκλίσεις. Ανάμεσα στα πολλαπλά σχόλια που προκλήθηκαν από το κεφάλαιο πάνω στην φιλία, ας συγκρατήσουμε αυτά δυο εθνολόγων συγγραφέων 1 που υπογραμμίζουν την ιδιαίτερη τοποθέτηση του συγγραφέα σε σχέση με την κοινωνία του καιρού του. Για τον Μονταίν όπως και για τον Λα Μποεσί, το θέμα ήταν να διατηρήσουν μια ελεύθερη σκέψη στο μέσο των πολιτικών και θρησκευτικών αντιπαραθέσεων. Και, ιδίως ο Μονταίν, τονίζει δυνατά την διαδικασία εσωτερικοποίησης του βιώματος της φιλίας, που είχε ήδη συλλάβει ο

29

Αριστοτέλης, όμως απομακρύνεται από την ελπίδα για αναβίωση της ομόνοιας στους κόλπους της πολιτείας και των μαζικών ή περιορισμένων συλλογικών οντοτήτων. Η εσωτερικότητα της φιλίας επιβάλλει την αποκλειστικότητα: «Οι κοινές φιλίες μπορούν να διαμοιραστούν (σε συνάρτηση με τις ιδιαίτερες ποιότητες των ανθρώπων), όμως η φιλία εκείνη που κυρίαρχα κατέχει την ψυχή είναι αδύνατον να είναι διπλή» (βιβλίο 8 του αναφερόμενου έργου). Προκαλεί αμηχανία αυτή η απόκλιση οπτικής γωνίας σε σχέση με τον Λα Μποεσί ο οποίος, στον «Λόγο περί εκούσιας δουλείας» («Κατά του ενός»), συνηγορεί μάχιμα υπέρ ενός είδους φιλίας της κοινωνίας πολιτών, θεμελιωμένης πάνω στην αδελφικότητα και την «ελεύθερη φύση» των ανθρώπων που τείνει να τους αποσπάσει από την καταπίεση. Έτσι λοιπόν ο τύραννος, παρά τους αυλικούς και τα τσιράκια του, παραμένει θεμελιακά μονάχος και αποκλεισμένος από τις χάρες της φιλίας. Οι ίδιοι ιστορικοί προσεγγίζουν παρεμπιπτόντως το ενδεχόμενο μιας ομοφυλόφιλης διάστασης, ή και σχέσης, ανάμεσα στον Μονταίν και τον Λα Μποεσί. Ο ένας αναφέρει Tέλος σελίδας 33 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.στο βιβλίο Amitiés (που έχει αναφερθεί) το άρθρο του G. Ravis-Giordani και εκείνο του A. Tournon.

τις ιδεολογικο-πολιτικές τοποθετήσεις του Μ. Φουκώ πάνω στις μετεξελίξεις της ανεκτικότητας απέναντι στα ζευγάρια ανδρών. Ο άλλος παραπέμπει σε ένα κείμενο των Δοκιμίων που αντιπαραθέτει την διαφορά ηλικίας, συχνά δε και κοινωνικής κατάστασης, των «αρχαίων εραστών... στην τέλεια συνένωση και συμβατότητα που αναζητούμε». Έτσι η αβεβαιότητα παραμένει πάνω σε αυτό το ακανθώδες ερώτημα.

2.Λα Ροσφουκώ, ο σκεπτικιστής. Έναν αιώνα αργότερα, ένας μεγάλος άρχοντας, του οποίου οι πολιτικές φιλοδοξίες είχαν ματαιωθεί, και που αυτοπεριγράφεται «μελαγχολικός και ανευαίσθητος» έγραφε τα περίφημα Αποφθέγματα 1 του. Μεταξύ των πεντακοσίων που περιλαμβάνει το έργο αυτό, μια εικοσάδα αφορούν την φιλία. Τα περισσότερα καταγγέλλουν σε αυτήν την καλυμμένη επιρροή της φιλαυτίας και του συμφέροντος. Ας αναφέρουμε το πιο διάσημο και πιο ριζικό:

30

«Αυτό που οι άνθρωποι έχουν ονομάσει φιλία δεν είναι παρά μια συναναστροφή, μια αμοιβαία επιείκεια, μια ανταλλαγή εξυπηρετήσεων, τελικά δεν είναι παρά μια συναλλαγή με την οποία η φιλαυτία προσδοκά πάντα κάτι να κερδίσει» (Απόφθ. 83). Ωστόσο κάποιες μεμονωμένες διατυπώσεις δεν παραμερίζουν το ενδεχόμενο ενός ειλικρινούς αισθήματος: «Ο φθόνος καταστρέφεται από την πραγματική φιλία όπως η φιλαρέσκεια από την πραγματική αγάπη» (Απόφθ. 376). «Ακολουθούμε μόνο την δικιά μας προαίρεση και ευχαρίστηση όταν προτιμούμε τους φίλους μας από τους εαυτούς μας. Ωστόσο είναι μέσω αυτής της προτίμησης που η φιλία μπορεί να είναι πραγματική και τέλεια» (Απόφθ. 81). Άρα σχεδόν ολοκληρωτική άρνηση της ανιδιοτέλειας, χωρίς πάντως τον κοροϊδευτικό κυνισμό που υπάρχει τάση Tέλος σελίδας 34 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Ηθικά Αποφθέγματα (Maximes Morales),1665. Ας σημειωθεί πως το λεξικό Dictionnaire des Proverbes, Maximes et Sentences του H. Maloux (Larousse) καταγράφει περίπου 150 διατυπώσεις που αναφέρονται την φιλία ή στους φίλους, από τις οποίες το ένα έκτο περίπου είναι κριτικές.

να του αποδίδεται. Όμως η εκκίνηση έχει δοθεί. Θα συνεχιστεί (απαλότερα ή δυνατότερα) σε διάφορους συγγραφείς με αποχρώσεις μορφής και περιεχομένου. Ο ηθικολόγος συγγραφέας Βωβνάργκ1 θα υπογραμμίσει βέβαια τα όρια της ανθρώπινης συνθήκης: «Η ανεπάρκεια του όντος μας είναι που κάνει να γεννιέται η φιλία, η ανεπάρκεια της είναι που την κάνει να χάνεται.» Όμως παίρνει τις αποστάσεις του από τον Λα Ροσφουκώ διακρίνοντας μεταξύ «αγάπης για τον εαυτό» (αναντίρρητη φυσική κλίση) και «φιλαυτίας» ως επιθυμίας ανταγωνισμού, επίδειξης, εξουσίας πάνω στον άλλο. Κατά συνέπεια μπορεί κανείς να στοχεύει «να μην είναι διόλου το μοναδικό αντικείμενο του εαυτού του και να ψάχνει έξω από τον εαυτό του την ευτυχία». Σύμφωνα με την Ανν Βενσάν-Μπυφώ1, ο άνυδρος δρόμος μιας ενδεχόμενης

31

παραίτησης από την αμοιβαιότητα και την αναγνώριση έχει έτσι χαραχθεί,όμως η φιλία αξίζει το ρίσκο ως πνευματική τελειοποίηση τουλάχιστον.

2._Προς χρησιθηρικές θεωρίες Τέτοιες έγνοιες είναι ξένες για τον Ελβέτιο1 του οποίου το υλιστικό σύστημα βολεύεται πολύ καλά με μια ηθική βασισμένη στο συμφέρον. Ετούτο δω καθορίζει τις ανθρώπινες συμπεριφορές όπως οι φυσικοί νόμοι διαφεντεύουν το σύμπαν. Έτσι λοιπόν πρέπει να καταγγελθούν οι μύθοι αλλά και οι ήρωες της φιλίας μαζί με την παραπλανητική λατρεία τους. Καλύτερα αξίζει να αρκείται κανείς στον εαυτό του και να ενδιαφέρεται για την ανθρωπότητα ολόκληρη. Ο φίλος των Tέλος σελίδας 35 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1. Introduction à la connaissance de l’esprit humain (chapitre sur l’amitié), 1747 2.L’exercice de l’amitié aux XVIIIe et XIXe siècles, Le Seuil. Θα αναφερθούμε και πάλι σε αυτές τις πλούσιες και οξείες αναλύσεις 3.Περί πνεύματος (De l’esprit), 2, κεφάλαιο 14, «Περί φιλίας» (« De l’amitié »), 1758

ανθρώπων δεν είναι ο φίλος κανενός! Αυτή η τόσο ψυχρή στάση ερχόταν σε αντίθεση με τις ευάρεσκες διαχύσεις του αιώνα και φάνηκε συρρικνωτική ακόμη και στους οπαδούς του ορθολογισμού, όπως και η θεωρία του ανθρώπου-μηχανής του Λα Μετρί (1748), μεγάλου πολέμιου της έννοιας της «ψυχής». Η οριοθέτηση έγινε πιο περίπλοκη για ορισμένους άγγλους στοχαστές των 18ου και 19ου αιώνα, εισηγητές της χρησιθηρικής θεωρίας στα οικονομικά και κοινωνικο-πολιτικά θέματα, όμως ανοικτούς και σε άλλες διαστάσεις στο ηθικό και συναισθηματικό πεδίο. Τέτοια είναι η περίπτωση του Άνταμ Σμιθ1. Σύμφωνα με αυτόν πρέπει να εξασφαλιστεί ένα πνευματικό αντίβαρο σε μια κοινωνία όπου η ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων συνοδεύεται από έναν αυξάνοντα ατομικισμό. Μόνη η φυσική «συμπάθεια», ξεφεύγοντας από τους χρησιθηρικούς υπολογισμούς, μπορεί να διατηρήσει έναν δεσμό, σε διαπροσωπικό και συλλογικό επίπεδο, ανάμεσα στα όντα. Η φιλία εξασκεί έτσι μια μεσολάβηση μεταξύ ιδιωτικού και δημόσιου βίου και δίνει δυναμισμό στις κάθε είδους ανταλλαγές. Έρχεται να ελαττώσει την ψυχρότητα του αυστηρού συμφέροντος. Μήπως όμως πρόκειται για 32

ηθικοποίηση ενός πάντα λανθάνοντος χρησιθηρισμού; Με την έννοια ότι τα υποκείμενα θα είχαν την τάση να μετριάσουν τις επιθυμίες τους για να προσελκύσουν την συμπάθεια, είδος δευτερογενούς κέρδους. Αυτή η αντίληψη του καλώς εννοούμενου συμφέροντος θα βρει προέκταση τον 19ο αιώνα στην μάλλον απλοϊκή «αριθμητική της ευχαρίστησης» του Τζ. Μπένθαμ (1834) και ιδίως στον πιο οξυδερκή «χρησιθηρισμό» του Στιούαρτ Μιλλ, που όμως εκδηλώνει κάπιο μπέρδεμα όταν ταυτίζει το χρήσιμο με «την αρχή της πιο μεγάλης ευτυχίας». Όλα συμβαίνουν σαν κάποιος αυτοέλεγχος να συγκρατούσε τους συγγραφείς (εμπειριστές ή ορθολογιστές, εξαιρουμένου του Ελβέτιου) Tέλος σελίδας 36 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Θεωρία των ηθικών αισθημάτων (Théorie des sentiments moraux) γαλλική μετάφραση του S. De Condorcet (1830).

να ανάγουν τις ανθρώπινες σχέσεις σε μια μορφή καλυμμένου εγωισμού. Μήπως και εδώ ακόμη πρόκειται για κάποιον υποκριτικό φόρο τιμής που η κακία θα απέδιδε στην αρετή;

3._Ο συναισθηματισμός (sentimentalisme) και η επιδεικτική φιλία Ας επιστέψουμε στον 18ο αιώνα για να θυμηθούμε πως ο αυστηρός οικονομολόγος Άνταμ Σμιθ διατυμπάνιζε την αξία της συμπάθειας. Ειδικά στις αλληλογραφίες του, και αναμφίβολα στις φιλικές του συζητήσεις, η τάση αυτή εκφραζόταν με την μεγαλύτερη ένταση. Η ανάγνωση τους αποκαλύπτει μια μορφή συναισθηματικής πλειοδοσίας1. Η διαχυτικότητα εκδηλωνόταν στο ύφος και στις εκφερόμενες λέξεις: στοργή, σαγήνη, χαρά, ευτυχία, δέσιμο, λεπτότητα της καρδιάς. Συσχετίζονται με όρους που υποδηλώνουν την δέσμευση: ορμή, εμπιστοσύνη, αφοσίωση, βαθιά εκτίμηση, και με τις αποδείξεις αυτής της θέρμης: όρκοι, εναγκαλισμοί, ζωηρή συγκίνηση, δάκρυα στα μάτια... Αυτές οι στενές φιλίες ενώνουν εξίσου δυο άνδρες όσο δυο γυναίκες σε ανταλλαγές που ο συγγραφέας Σαμφόρ περιγράφει ως «την ευτυχία των παθών και την ομολογία του λογικού». Ο αυθορμητισμός των σχέσεων, των λόγων και των χειρονομιών απελευθερώνεται από κάθε τυπολατρία. Και αν διατηρούνται τελετουργίες, είναι αυτές που οι ενδιαφερόμενοι ξαναβρίσκουν ή επινοούν μαζί.

33

Σε ένα γράμμα του Ντιντρό στην Σοφί Βολλάν (1760) εκφράζεται εύγλωττα ο συναισθηματισμός της εποχής (ενώ ξαναβρίσκει ξαφνικά τον φίλο του Γκριμ, απόντα μερικούς μήνες, στη διάρκεια ενός κοσμικού δείπνου): «Με τι θέρμη σφιχτήκαμε! Δεν μπορούσα πια να μιλήσω ούτε και εκείνος. Φιλιόμασταν Tέλος σελίδας 37 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Βλ A. Vincent-Buffault (αναφ. Έργο, κεφάλαιο « Documents d’amitié »).

χωρίς να λέμε λέξη και εγώ έκλαιγα (...). Ήταν και για τους άλλους ένα πολύ γλυκύ θέαμα... Μας αντιμετώπισαν όπως έναν εραστή με την ερωμένη του, αφήνοντας μας μόνους στο σαλόνι.» Η εικόνα εκείνης της στιγμής βεβαιώνει με τον τρόπο της αυτή την ευαισθησία που σήμερα φαίνεται να υποδηλώνει επιτήδευση ή και διάθεση επίδειξης, κάτι που τότε δεν υπήρχε. Παρευρισκόταν πράγματι κανείς, πριν ακόμη την ρομαντική έκρηξη, σε μια αντιστροφή της στάσης της αρχαιότητας ή του κλασικισμού, που έδιναν προτεραιότητα στην μετριοπάθεια και στην πνευματική διαύγεια της φιλίας σε αντίθεση με την βία και την τύφλωση του έρωτα. Η πρώτη έχει τάση να μιμηθεί τις εξωτερικές εκδηλώσεις του δεύτερου με κίνδυνο σύγχυσης όταν πρόκειται για διαφορετικά φύλα, εκτός αν περιοριζόταν σε μια ματαιωτική επιφύλαξη στις πρακτικές και τους λόγους. Η φιλία αποτελούσε, σύμφωνα με την Ζερμαίν ντε Στάελ (της οποίας τα γραπτά εφιππεύουν τους δυο αιώνες), «την πιο σπάνια ηθική ευκαιρία»1.

4._Γυναικείες φιλίες Ένα από τα πιο εξέχοντα και πιο σταθερά στην διάρκεια του χρόνου χαρακτηριστικά παραμένει ο ουσιωδώς ανδρικός χαρακτήρας του μύθου της φιλίας, των ηρώων και κηρύκων της, υποστηρικτών ή σκεπτικιστών. Η γυναικεία φιλία (μεταξύ δυο γυναικών ή μεταξύ άνδρα και γυναίκας) είτε αγνοείται, είτε ανοικτά απαρνιέται στο όνομα κάποιας ανικανότητας ή και διαστροφικότητας των γυναικείων σχέσεων. Η ανδρική εξουσία όπως και οι γνώμες που προωθεί, περιορίζουν την σύζυγο σε εξειδικευμένες λειτουργίες και ανταλλαγές (οικιακή οικονομία, φροντίδα μικρών παιδιών, αργότερα κοσμικότητες και ασημαντότητες). Είναι υποχρεωμένη να συμμορφώνεται παρά Tέλος σελίδας 38 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις:

34

1.De l’influence des passions sur le bonheur de l’individu et des passions (1796).

να δυσφορεί με αυτά. Ξεφεύγουν μόνο οι παλλακίδες διαφόρων επιπέδων, αφιερωμένες αυτές στην ερωτική διασκέδαση του πολίτη, του πολεμιστή, αργότερα του αστού. Παρά κάποιες εξεγέρσεις (φανταστικές ή μεμονωμένες) που αναφέρονται στο θέατρο του Αριστοφάνη, σε κάποια μεσαιωνικά τραγούδια1, και σε κάποια σπαράγματα κρυφών αλληλογραφιών, πρέπει κανείς να περιμένει το κίνημα των Λογίων Γυναικών του 17ου αιώνα (Précieuses) για να παρατηρήσει δεσμούς γυναικείας κοινωνικότητας: κάποιες αριστοκράτισσες εγκαινιάζουν «σαλόνια» ή «δρομάκια» όπου δέχονται, σε ξεχωριστές μέρες, τις φίλες τους και μερικούς άνδρες (ευγενείς ή ανθρώπους των γραμμάτων) για να επιδοθούν σε εκλεπτυσμένες συζητήσεις. Εάν εκφράζονται συμπάθειες ή φιλοφρονήσεις, πρέπει να μείνουν αυστηρά «πνευματικές» με την διπλή έννοια της λέξης, αποκλείοντας κάθε ωμότητα του λόγου ή των χειρονομιών. Η φιλία εκεί εκθειάζεται αν δεν τυποποιείται, άλλοτε μεικτή, άλλοτε καθαρά γυναικεία, για παράδειγμα στον χώρο της δεσποινίδας ντε Σκυντερύ (της «διάσημης Σαπφούς») που ανοίγει το δρομάκι της και σε γυναίκες της υψηλής αστικής τάξης. Η προβολή τέτοιων χώρων, που χαρακτηρίζονται «γραφεία του πνεύματος», γίνεται σχεδόν μόδα τον επόμενο αιώνα, που ανοίγεται πλατιά στην εκλεκτή διανόηση2. Καλλιεργούνται εκεί ο διαλογισμός, ο αυτοσχεδιασμός, τα παιχνίδια (και βέβαια τα παιχνίδια με τις «λέξεις»). Οι οικοδέσποινες οργανώνουν χορούς, θεατρικές παραστάσεις, νυχτερινές γιορτές στις οποίες πλέκονται μηχανορραφίες, ελευθεριάζουσες ή μη, συμπαιγνίες, επίσης και φιλίες που δεν είναι απαλλαγμένες από ζήλιες... Αλλού προτιμούν την φιλοσοφία3. Tέλος σελίδας 39 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Βλ Histoire de la vie privée (αναφ. Έργο) τόμος 2, κεφάλαιο 3 2.Αυλή του Σω, σαλόνια της Μαντάμ ντε Λαμπέρ, συγγραφέα μιας Πραγματείας πάνω στην φιλία (1734) 3.σαλόνια της Μαντάμ ντυ Ντεφάν, της Δεσποινίδος ντε Λεσπινάς. Για την γυναίκα του 18ου αιώνα, διαβάστε το έργο των Γκονκούρ (εκδ. Flammarion), εναργές προοίμιο της Ιστορίας των ηθών, παρά κάποιες προκαταλήψεις.

Αυτές οι κοσμικές πρακτικές συνεχίζονται σε πιο περιορισμένη κλίμακα τον 19ο αιώνα που καλλιεργείται η φιλία καθεαυτή, στα πλαίσια ιδίως κάθε φύλου χωριστά, στη διάρκεια 35

συναντήσεων ή και δείπνων που ξαναγίνονται κυρίως ανδρικά. Αυτή η συρρίκνωση των μεικτών φιλιών φαίνεται να σχετίζεται με την προώθηση ενός νέου συζυγικού τύπου: τον γάμο από προαίρεση. Σε αυτόν η φιλία μπορεί να συνυπάρξει με τον έρωτα ή να παίρνει την σκυτάλη του στα πλαίσια της στενής συναισθηματικής σχέσης των μελών του ζευγαριού που συχνά απευθύνονται αμοιβαία με τον όρο «φίλε (φίλη) μου». Στις ονομαζόμενες κατώτερες τάξεις, οι γυναίκες και οι νέες κοπέλες πρόθυμα συναντώνται σε ξενύχτια με την ευκαιρία διαφόρων εργασιών ή τοπικών γιορτών. Προς πείσμα των υποτιμητικών ισχυρισμών περί φλυαρίας και κουτσομπολιού που μεταφέρονται από τα παραδοσιακά γνωμικά1 θα ήταν πολύ απίθανο αυτές οι συναντήσεις να μην γέννησαν σχετικά σταθερούς δεσμούς φιλίας και να είχαν περιοριστεί σε επιφανειακές και ανταγωνιστικού χαρακτήρα ανταλλαγές... Απλά, εξαιτίας ακριβώς ενός κοινωνικού και εκδοτικού συστήματος κυριαρχούμενου από τους άνδρες, αυτοί οι δεσμοί δεν έχουν αφήσει ίχνη, ακόμη και αν είχαν έντονα βιωθεί από τους συμμετέχοντες και γίνει αντιληπτοί από το περιβάλλον. Στον άλλο κοινωνικό πόλο κάποια κείμενα προερχόμενα από αριστοκράτισσες, μεγαλοαστές ή γυναίκες των γραμμάτων είχαν εκδοθεί όμως σπάνια επανεκδοθεί. Μόνο αυτά της Μανόν Ρολλάν, της Ζερμαίν ντε Στάελ, της Ζώρζ Σάνδης και της Φλώρας Τριστάν παραμένουν εύκολα προσβάσιμα. Σήμερα, πέρα από τα στρατευμένα και σχετιζόμενα με το φεμινιστικό κίνημα γραπτά, μια ιστοριογραφία των γυναικών συγκεντρώνει και Tέλος σελίδας 40 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Για παράδειγμα: «Όπου γυναίκα, η σιωπή χάνεται.» Από τα 400 Γνωμικά και αποφθέγματα που αναφέρονται από τον H. Maloux (αναφ. έργο) στο λήμμα «Γυναίκα», μόνο μια εικοσάδα έχουν θετική χροιά, μεταξύ αυτών όμως κανένα από τα πέντε σχετικά με την φιλία. Αντίστροφα, μεταξύ των γνωμικών που αναφέρονται στους άνδρες, πολύ λίγα είναι αρνητικά (15 στα 300) και 20 σχετικά με την φιλία έχουν θετική χροιά.

συγκρίνει τα διαθέσιμα γραπτά τεκμήρια αυτού του μακρόχρονα αγνοημένου πεδίου. Θα δούμε παραπέρα, στηριζόμενοι σε έρευνες, τι συμβαίνει σχετικά με την μεικτή φιλία (κεφάλαιο 6)1. 5._ Η φιλία κατά τον 19ο αιώνα

36

Στα πλαίσια της ίδιας προσοχής που αποδίδεται στην «πραγματική» φιλία, εγκλωβισμένης μεταξύ πάθους και ιδιοτέλειας, μεταξύ οικογενειακών προτεραιοτήτων και κοσμικών ή επαγγελματικών υποχρεώσεων, οι ενασχολήσεις και τα γραπτά, αναμφίβολα περισσότερο από τις συμπεριφορές, μερικά απομακρύνονται από τους αιώνιους δεσμούς φιλίας. Σίγουρα, η αναφορά σε στενές φιλίες εμφανίζεται στις Αλληλογραφίες, στα «Ενθυμήματα», κάποια αυτοβιογραφικά αποσπάσματα που συμπεριλαμβάνονται σε μυθιστορήματα. Όμως βρίσκει κανείς ελάχιστες αναλύσεις και κανένα εξειδικευμένο έργο. Ας αναφερθεί ωστόσο ένα είδος Πραγματείας αρκετά μετριοπαθούς («Η φιλία») του λογοτεχνικού κριτικού Εμίλ Φραγκέ. Την εξετάζει περισσότερο από την σκοπιά του (προσεκτικού) ψυχολόγου παρά από εκείνη του πρωταγωνιστή ή του ηθικοπλαστικού συγγραφέα, βλέποντας σε αυτήν μια ευτυχή μετάθεσε του εγωισμού, ένα είδος πολύτιμης αλλά διακριτικής ανταλλαγής στο περιθώριο των άλλων σχέσεων, των θεμιτών απαιτήσεων τους και της κοινοτυπίας τους. Συνολικά, σαν έναν προνομιακό αλλά όχι πρωταρχικής σημασίας δεσμό, ευγενή, καθησυχαστικό και ταυτόχρονα παροτρυντικό. Στα πλαίσια των αυστηρά αρνητικών τοποθετήσεων, ας μνημονεύσουμε τον αφορισμό του Νίτσε: «Δεν πρέπει να δένεται κανείς με κανένα πρόσωπο, ας είναι και το πιο αγαπημένο. Κάθε πρόσωπο είναι μια φυλακή και επίσης ένα καταφύγιο»2. Ήδη εδώ εκφράζεται μια υπαρξιακή απαισιοδοξία.

Tέλος σελίδας 41 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Βλ Michèle Perrot, Une histoire des femmes est-elle possible ? Rivages, 1984 και τους 3 τόμους του έργου L’Histoire des femmes en Occident, Perrin, 1991 2.«Πέρα από το καλό και το κακό», έχει εκδοθεί και στα ελληνικά. Στην γαλλική μετάφραση Par-delà le bien et le mal (§ 41), 1886, επανέκδ. Gallimard, Folio, 2003.

1.Φιλίες της νεότητας Συνολικά η προσοχή μετατοπίζεται από τις φιλίες μεταξύ ενηλίκων σε εκείνες της εφηβείας και νεότητας των δύο φύλων. Ο Α. Κορμπέν1 και η Α. Βενσάν Μπυφώ (αναφ. έργο) εξηγούν πως η διαδικασία αυτή οφείλεται στην υποχρεωτική απομόνωση των αγοριών και κοριτσιών της αστικής τάξης, που περιορίζονταν στα οικοτροφεία και στα μοναστήρια. Η αναζήτηση

37

της συναισθηματικής ζεστασιάς, των ανταλλαγών, της εμπιστευτικότητας, αλλά και των διασκεδάσεων από τα κολλεγιόπαιδα, δίνει γέννηση σε συχνά παθιασμένες δυάδες ή σε συντροφιές φίλων που επιζητούν τα παιχνίδια, τα καλαμπούρια και τις διάφορες φάρσες. Είναι τόσο ωραίο να γελά κανείς παρέα σε βάρος του επιστάτη και του περιοριστικού πλαισίου. Έτσι γεννιούνται συνάφειες που θα λάβουν προέκταση στην νοσταλγία των κοινών αναμνήσεων. Βρίσκει κανείς πολλές περικοπές αφιερωμένες σε αυτές τις φιλίες της νεότητας σε γράμματα ή αφηγήσεις διάσημων συγγραφέων από τον Σατωβριάνδο στην Ζωρζ Σάνδη, από τον Σαιντ-Μπεβ στον Μισελέ, από τον Μπαλζάκ στον Σταντάλ και στον Φλωμπέρ. Ας αναφέρουμε δυο παραδείγματα αντίθετα, όχι ως προς την ένταση του δεσμού αλλά ως προς το ύφος της σχέσης. Από την μια, το χωρίο ενός έργου του Μπαλζάκ («Λουί Λαμπέρ») όπου ο συγγραφέας ξαναβρίσκει το ύφος του Μονταίν: «Η αδελφικότητα μας [μιλάει για κολλεγιόπαιδα] έγινε τόσο μεγάλη που οι συμμαθητές μας κόλλησαν τα δυο ονόματα μας [στην πραγματικότητα τα παρατσούκλια τους] σε ένα, μην μπορώντας να προφέρουν το καθένα ξεχωριστά χωρίς το άλλο... Δεν υπήρχε καμιά διάκριση ανάμεσα στα σχετικά με εκείνον πράγματα τα και τα δικά μου. Μιμούμασταν αμοιβαία το γράψιμο μας ώστε ο ένας να μπορεί να κάνει τα μαθήματα και των δυο.» Το άλλο παράδειγμα μας έρχεται από τον Ρενάν που στις « Αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας και της νεότητας» αναφέρει την συνάντηση του στο οικοτροφείο με τον μελλοντικό χημικό Μπερτελό: Tέλος σελίδας 42 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1. « Les relations intimes » (κεφάλαιο « Coulisses », στο Histoire de la vie privée, τόμος 4, Seuil, 1987)

«Από την ημέρα που γνωριστήκαμε, μια δυνατή φιλία κατέλαβε τον ένα για τον άλλο (...) Το τυχαίο, μέσα από μας, έφερε κοντά δυο ιδιοσυγκρασίες στραμμένες προς την αντικειμενικότητα. Συνηθισμένοι να κοιτάζουμε πολύ λίγο τον εαυτό μας, κοιτάζαμε πολύ λίγο ο ένας τον άλλον.» Και στην συνέχεια: «Ποτέ μεταξύ μας δεν υπήρξε όχι μόνο ηθική χαλάρωση, μα ούτε καν απλή χυδαιότητα. Δεν μας περνούσε η ιδέα να καπνίσουμε μαζί πούρο ή να εκφέρουμε ταπεινές προτάσεις.»1. Στην γυναικεία πλευρά πάλι, η επιλογή μιας «επιστήθιας φίλης» είναι μια πολύ σημαντική στιγμή στη υπερπροστατευμένη ζωή της έφηβης. Οι οικογένειες αποδέχονται αυτό το είδος 38

δεσίματος αλλά επιζητούν να εξασκήσουν έναν λίγο πολύ διακριτικό έλεγχο, εναντίον του οποίου παρέχουν προστασία οι λαθραίες επικοινωνίες και η χρήση κώδικα στην αλληλογραφία. Οι υποψίες των ενηλίκων αφορούν τους κινδύνους ομοφυλόφιλων παρεκκλίσεων που θα απειλούσαν την ισορροπία αυτών των νέων και την μελλοντική τους «αποκατάσταση». Αυτές οι μύχιες ή βασανιστικές έγνοιες μπορεί να οδηγήσουν τους γονείς και παιδαγωγούς να χαλαρώσουν την απομόνωση των φύλων, να διευκολύνουν κάποιες δημόσιες συναντήσεις σε γιορτές ή χοροεσπερίδες, έως και να ανεχτούν πρακτικές προσέγγισης (φλερτ) στα πλαίσια της ίδιας κοινωνικής τάξης. Αυτή η εξέλιξη, που κάποιοι ψυχολόγοι ενέκριναν, παρέμεινε ωστόσο περιορισμένη ή διστακτική, για τον φόβο των παρεκτροπών, των συγκρούσεων, ακόμη και του αμοιβαίου μιμητισμού των φύλων που θα έκανε τα κορίτσια αγοροκόριτσα και τα αγόρια θηλυπρεπή. Οι φροϋδικές θεματικές της αμφισεξουαλικότητας, της αμφισημίας και των μετεξελίξεων της ταυτότητας φύλου, ακόμη δεν ήταν νοητές και εξ άλλου δεν εκλαϊκεύτηκαν παρά Tέλος σελίδας 43 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Αυτοί οι δυο σύντροφοι υιοθετούσαν (συνειδητά ή μη) την θέση του Καντ για την φιλία που έχει διατυπωθεί στα «Θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών» [έχει μεταφραστεί και στα ελληνικά] : «ακόμη και οι καλύτεροι φίλοι δεν πρέπει να δείχνουν μεταξύ τους οικειότητα», γιατί αυτός ο δεσμός συνδυάζει αμοιβαία αγάπη και σεβασμό [Τόμος 2, §46, της γαλλικής μετάφρασης, Fondements de la métaphysique des moeurs, εκδ. Flammarion]

πολύ αργότερα σε μια Γαλλία αρχικά κυριαρχούμενη από μιαν ψυχιατρική συχνά ηθικολογούσα και καταπιεστική. Η Ανν Βενσάν-Μπυφώ (αναφ. έργο) υπογραμμίζει πως ξαναβρίσκει κανείς στον 19ο αιώνα, μέσα στα προσωπικά ημερολόγια ή τα γράμματα των εφήβων, τον λυρικό και εκφραστικό τόνο που χρησιμοποιούσαν οι ενήλικοι τον προηγούμενο αιώνα. Το συναισθηματικό ύφος του έρωτα και της φιλίας έχουν τάση να συγχέονται για την έκφραση αυθόρμητων, όμως αυστηρά ιδιωτικών, συναισθημάτων και διαχύσεων.

2.Προσωπικά ημερολόγια.

39

Φαίνεται πως αποτελούν ένα είδος διεξόδου για τα συναισθηματικά φορτία, ακόμη και υποκατάστατο της φιλίας. Καθώς το θεμελίωσε το μεγάλης σημασίας βιβλίο του Αλαίν Ζιράρ1, το προσωπικό ημερολόγιο αποτελεί ένα νέο λογοτεχνικό είδος, που εμφανίστηκε στο σταυροδρόμι του 18ου και 19ου αιώνα, εποχή όπου το άτομο αναρωτιόταν για τον εαυτό του και για τον κόσμο, αναζητώντας μια νέα ισορροπία. Η ενασχόληση με το ίδιο το πρόσωπο και η πολιτισμική δυσφορία που θα πραγματευόταν ο Φρόϋδ εκατό χρόνια αργότερα ήταν ήδη επί το έργον. Η αβεβαιότητα, η περιέργεια, μια δίψα ενδοσκόπησης και εκμυστηρεύσεων προκαλούν μια ροή αλληλογραφίας, σημειωματαρίων και μυθιστορημάτων λίγο πολύ αυτοβιογραφικών2. Τα όρια μεταξύ των ειδών παραμένουν κάποτε απροσδιόριστα. Όμως και αν έχουν κοινά κίνητρα, το προσωπικό ημερολόγιο είναι, τουλάχιστον στην αρχή, ένα γράμμα που δεν αποστέλλεται, είδος κρυφής ομολογίας. Καταλαβαίνει κανείς πως ένας Μωρίς ντε Γκερέν, τόσο προσεκτικά στραμμένος στον εαυτό του, έχοντας την έγνοια να μειώσει τις αποστάσεις ανάμεσα στα λογοτεχνικά είδη, ανάμειξε γράμματα στο Ημερολόγιο του (1962). Έτσι απευθύνεται σε αυτό σαν σε κάποιο πρόσωπο.

Tέλος σελίδας 44 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.A. Girard, Le journal intime, PUF, επανέκδ. 1986 2.Οι κύριοι συγγραφείς Ημερολογίων αλληλοδιαδέχονται στην διάρκεια του αιώνα: Μαιν ντε Μπριάν, Μπενζαμέν Κονστάν, Σταντάλ, Γκερέν, Βινύ, Ντελακρουά, Μισελέ, Αμιέλ...

«Ω τετράδιο μου, τρυφερέ μου φίλε, να που είμαι τώρα όλος δικός σου για να σου εξιστορήσω τις λύπες μου και να συζητήσω ειρηνικά μαζί σου. Είσαι ζωντανό, έχεις ψυχή, είσαι για μένα αυτό που δεν βρήκα ανάμεσα στους ανθρώπους» Ίδια στάση από έναν Αμιέλ που, στο μακροσκελές Ημερολόγιο του (1840-1880), συχνά αντιστρέφει το «εγώ» και το «εσύ» για να μιλήσει για τον εαυτό του σαν το τετράδιο να ισοδυναμούσε με την παρουσία ενός φίλου. Οι εξερευνητές του ενδόμυχου μπορεί να έχουν (ή να είχαν κάποτε) φίλους. Δεν τους χαρίστηκε η πλήρωση αλλά παρέμειναν στο βαθύ τοπίο της μοναξιάς τους πότε γαλήνιοι και πότε πονεμένοι: «Οι άλλοι είναι οι άλλοι, ποτέ δεν θα κάνουμε να γίνουν ο εαυτός μας,

40

υπάρχει μέσα μας ένας αδιάβατος φράκτης», σημειώνει ο Μπ. Κονστάν το 1804. Είκοσι χρόνια αργότερα αυτή η ίδια εικόνα του φράκτη εμφανίζεται πάλι έκδηλα στον Ντελακρουά. Ωστόσο αυτοί οι εξερευνητές του ενδόμυχου πρόθυμα κάνουν έκκληση στο αυτί ενός οικείου για να διαβάσουν κάποιες περικοπές των κρυφών γραπτών τους. Όπως ο Μισελέ με τον Πουενσό ή ο Γκερέν με τον Μπαρμπιέ ντ’Ωρβιγύ. Τότε κάποιες φορές εγκαθίσταται ένας διάλογος μέσα στον μονόλογο. Η καταφυγή στο Προσωπικό Ημερολόγιο θα περάσει πολύ πέρα από τα όρια του αιώνα για συγγραφείς μέλη της υψηλής κοινωνίας ή και της διανόησης από τον Προυστ έως τον Ζιντ και τον Σαρτρ.

Tέλος σελίδας 45 του πρωτοτύπου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ΜΑΤΙΕΣ ΠΑΝΩ ΣΤΟΝ ΕΙΚΟΣΤΟ ΑΙΩΝΑ Η λογοτεχνική και στοχαστική συνεισφορά είναι εδώ άνετα προσβάσιμη μέσω του βιβλιοπωλείου και της βιβλιοθήκης. Δεν θα αναφερθούμε παρά σε κάποια περίφημα έργα του πρώτου μισού του αιώνα για διπλό λόγο. Ο πολλαπλασιασμός έργων κάθε επιπέδου που πραγματεύονται, έστω παρεμπιπτόντως, τους δεσμούς φιλίας. Αλλά κυρίως, όπως το είχαμε εξαρχής εντοπίσει, η ανάδειξη μιας ψυχοκοινωνιολογικής προσέγγισης σε αυτό το πεδίο, κατά έκταση και κατά βάθος, που παίρνει την σκυτάλη από μια ιστορικό-ψυχολογία θεμελιωμένη σε περιορισμένα γραπτά τεκμήρια, που σίγουρα έχουν σημασία, όμως εκφράζουν λίγο πολύ μόνο την εκλεκτή μερίδα της κοινωνίας. Παρά τον κοινωνικά δεσμευμένο χαρακτήρα της εποχής, από τον ουμανισμό ενός Ζυλ Ρομαίν έως την στράτευση ενός Μαλρώ ή ενός Σαρτρ, η ιδιωτική δυαδική φιλία καταλαμβάνει εξέχουσα θέση για τους συγγραφείς. Οι συνάφειες και οι ψυχολογικές αποκλίσεις εναλλάσσονται ανάλογα με τους εταίρους. Όσο για τις αποστάσεις κοινωνικής τάξης, παρά το ότι ιδεατά τις έχουν αρνηθεί, στην πραγματικότητα είναι πολύ σπάνιες. Έτσι οι τοποθετήσεις δεν είναι ομόφωνα θετικές. 1._ Ένας απρόβλεπτος επικριτής

41

Πριν κανείς ακούσει τις φωνές των επαινετών, οφείλει να ακούσει εκείνη ενός αμφισβητία της φιλίας. Συμβαίνει να είναι ο μεγαλύτερος συγγραφέας που μάγεψε τον αιώνα: ο Μαρσέλ Προυστ.

Tέλος σελίδας 46 του πρωτοτύπου

Αν και οι ολοκληρωμένοι οπαδοί του Προυστ σπάνια σχολιάζουν αυτή την τοποθέτηση, ο «Αφηγητής» εκφέρει επανειλημμένα για την φιλία μια κρίση πολύ συρρικνωτική. Αυτό όχι εξαιτίας της σπανιότητας της, ούτε εξαιτίας των υπολογισμών με τους οποίους νοθεύεται, ούτε και της ομολογημένης ροπής του ίδιου προς την ζήλια, αλλά προσδιορίζοντας την με ένα είδος μετριότητας και απομάκρυνσης από τον εαυτό. «Τα όντα που έχουν την δυνατότητα (...) έχουν επίσης το καθήκον να ζουν για τον εαυτό τους. Λοιπόν η φιλία είναι μια απαλλαγή από αυτό το καθήκον, μια παραίτηση από τον εαυτό. Η ίδια η συνομιλία που είναι ο τρόπος έκφρασης της φιλίας δεν είναι παρά επιδερμική ασυναρτησία (...). «Ενώ η πρόοδος της σκέψης μέσα από την μοναχική δουλειά της καλλιτεχνικής δημιουργίας γίνεται προς την κατεύθυνση του βάθους.» Στον Προυστ ανήκει και η υπογράμμιση της «ανίας που δεν μπορεί να μην νοιώθει κανείς δίπλα σε έναν φίλο», του γοήτρου της φιλίας «που μας πείθει να ανασκευάζουμε αυτήν την εντύπωση όταν είμαστε μόνοι» και που μας καθησυχάζει για την αξία μας, που ακριβώς υποβιβάζουμε στο όνομα της. Αντιπαραθέτει εξ άλλου σε «αυτό το ψέμα», που προσπαθεί να μας πείσει πως δεν είμαστε «αθεράπευτα μόνοι» παρά τους φίλους μας, την απόλαυση της μαγείας και του «μελωδικού κελαηδίσματος» των ανθισμένων κοριτσιών. Διευκρινίζει ακόμη μια άλλη πλευρά αυτού του ψέματος: συνομιλώντας, ακόμη και φιλικά, «δεν είμαστε πια εμείς που μιλάμε, αναπλάθουμε τους εαυτούς μας καθ’ομοίωση των ξένων, και όχι ενός εγώ που διαφέρει από αυτούς». Αντιλαμβάνεται κανείς εδώ ένα είδος λατρείας της δικιάς του προσωπικότητας, της μοναδικότητας της (που ο Ζιντ θα συνεχίσει σε λίγο καιρό για δικό του λογαριασμό χωρίς να τον αναφέρει) σε αντίθεση με την αίγλη που αποδίδεται σε αυτόν τον ασήμαντο κόσμο

Tέλος σελίδας 47 του πρωτοτύπου

που ο μυθιστοριογράφος συναναστρέφεται και απεικονίζει με απόλαυση. 42

«Γρήγορα συμφωνήθηκε μεταξύ μας (του Ρομπέρ ντε Σαιν-Λου και εμένα) πως είχαμε γίνει μεγάλοι φίλοι για πάντα. Έλεγε, η φιλία μας, σαν να μιλούσε για κάποιο σημαντικό και τερπνότατο πράγμα που υπήρχε έξω από εμάς τους ίδιους. «(...) Δυσκολευόμουν να απαντήσω σε αυτό γιατί ήμουν μακριά από την ευτυχία που ένοιωθα όταν ήμουν μόνος χωρίς σύντροφο.» Πράγματι, σε όλο το μάκρος του έργου του, ο Αφηγητής πολύ πρόθυμα χρησιμοποιεί τους όρους «φίλοι» και «φιλία» με την πιο τρέχουσα σημασία, κοντινή κάποτε εκείνης της τόσο έντονα καλλιεργημένης και λεπτομερειακά παρουσιασμένης κοσμικής κοινωνικότητας. Σε σημείο που γράφει («Η μεριά του Γκερμάντ», κεφάλιο 2): «εξ άλλου οι αμφισβητίες της φιλίας μπορούν χωρίς ψευδαισθήσεις αλλά με τύψεις1 να είναι οι καλύτεροι φίλοι του κόσμου», επίσης και να αναγνωρίσει πως «αυτός ο τόσο μέτριος δεσμός θα μπορούσε κάποιες ώρες να γίνει πολύτιμος και παρηγορητικός», και να διευκρινίσει σε ένα ύστερο γράμμα στον Ζ. Ριβιέρ πως θα ήταν έτοιμος να μεταβάλει απέναντι του το «αντι-φιλικό του πνεύμα». «Σημειώστε πως αν θεωρητικά είμαι ένας άθεος της φιλίας, την εξασκώ με μεγαλύτερη θέρμη από πολλούς από τους αποστόλους της.» Μήπως πρέπει, με βάση κάποιες παραχωρήσεις, να μιλήσει κανείς για μια αβεβαιότητα του Προυστ, ή για διαλείπον συναίσθημα; Τουλάχιστον όμως οι κριτικές του Προυστ για την φιλία δεν σχετίζονται ούτε με τον σκεπτικισμό ενός Λα Ροσφουκώ ούτε με την πεζότητα ενός Ελβέτιου, αλλά μάλλον με οδυνηρή εμπειρία.: σε ένα έκδηλο επίπεδο, ο Προυστ επικαλείται μια αποφασιστική στα μάτια του αντιπαράθεση ανάμεσα στην αυταρέσκεια της φιλίας και Tέλος σελίδας 48 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.η υπογράμμιση είναι δικιά μας

στις απαιτήσεις ενός εσωτερικού καλέσματος, αυτό «το αόρατο κάλεσμα, η ιστορία του οποίου είναι αυτό το έργο» (αναφ.έργο). Όμως, σε ένα βαθύτερο επίπεδο, μήπως πρόκειται, για αυτόν όπως και για τους εξερευνητές του ενδόμυχου, για προσπάθεια να βρει με την Αναζήτηση του το μέσο για να πληρώσει ένα αθεράπευτο κενό, αφού «υπάρχουμε μόνοι, ο άνθρωπος είναι το ον που δεν μπορεί να βγει από τον εαυτό του, που δεν γνωρίζει τους άλλους παρά μέσα από τον εαυτό του και, λέγοντας κανείς το αντίθετο ψεύδεται» («Μετά την εξαφάνιση της Αλμπερτίν»).

43

2._ Το εγκώμιο της πολύμορφης φιλίας Ας έλθουμε τώρα στις συνεισφορές κάποιων διάσημων επαινετών της φιλίας, ελπίζοντας πως, παρουσιάζοντας το παρακάτω, ανθολόγιο δεν θα κατηγορηθούμε για αυθαιρεσία στην επιλογή. Τα περιεχόμενα και οι διαδικασίες της φιλίας δεν διαφέρουν διόλου από αυτά των προηγούμενων κειμένων, αλλά οι ψυχολογικές σημάνσεις παρουσιάζονται εδώ κι εκεί με μεγαλύτερη καθαρότητα, σε σύγχρονο ύφος και καταστάσεις.

1.Εξυψωμένες νεαρές φιλίες Ο Ροζέ Μαρτέν ντυ Γκαρ αφιερώνει ένα μεγάλο τμήμα του «Γκρίζου τετραδίου» (1922), πρώτου τόμου του μυθιστορηματικού κύκλου «Οι Τιμπώ» , στην φιλία δύο μαθητών λυκείου: «Αυτό το τετράδιο διαλέχτηκε» για να πηγαινοέρχεται μεταξύ του Ζακ και του Ντανιέλ «χωρίς να τραβήξει την προσοχή του καθηγητή». Είναι ο φορέας μιας βιαστικής αλλά παθιασμένης αλληλογραφίας του είδους: «Χωρίς εσένα, μονάκριβε μου δεν θα ήμουν παρά ένας κρετίνος... Εάν πάλλομαι στο ιδανικό, σε σένα είναι που το οφείλω, είσαι η μοναδική μου αγάπη.» «Όλα σε μένα είναι ζωντανά, σώμα, πνεύμα, καρδιά, φαντασία, χάρη στο δέσιμο σου, πραγματικέ, μοναδικέ μου φίλε» Διαβάζει κανείς πιο πέρα: «Δικός σου για τη ζωή.» Ξαναβρίσκει κανείς εδώ τα ίχνη της επαναληπτικά, για δυο αιώνες, επανερχόμενης συναισθηματοκρατίας (sentimentalisme) που αφυπνίζεται από την εξυψωμένη συνάντηση

Tέλος σελίδας 49 του πρωτοτύπου

των δυο εφήβων. Αν το φουσκωτό αυτό ύφος είναι παραδεκτό για αυτούς τους νεαρούς λογοτέχνες (και εξ άλλου πολύ σπάνιο στον συγγραφέα), ωστόσο προκαλεί έκπληξη πως, για παράδειγμα, ο πρόλογος του Αλμπέρ Καμύ δεν δίνει καμία προσοχή σε αυτό που, για τους φίλους, δεν είναι απλό επεισόδιο. Τα περισσότερα μυθιστορήματα του Φρανσουά Μωριάκ λαμβάνουν χώρα στην υψηλή αστική τάξη του Μπορντώ και είναι αφιερωμένα στις διεισδυτικές αφηγήσεις των, σχετικών με κοσμικές προκαταλήψεις, ενδόμυχων και διαπροσωπικών εντάσεων. Μια από αυτές, «Πρωτοκαθεδρίες» [« Préseances »](1921), προσεγγίζει την ιστορία μιας νεανικής φιλίας που

44

έχει πηγάσει από την αμφίσημη έλξη του αφηγητή για τον Ωγκυστέν, πρόσωπο με σκοτεινό παρελθόν που διαθέτει ένα είδος αίγλης: «Αυτού του αγοριού, που αρχικά ήταν παίγνιο μου, έγινα εγώ ο ίδιος άθελα μου η λεία του.» Ένας βαθύς δεσμός θα εγκατασταθεί μεταξύ τους μέχρι την αναχώρηση του Ωγκυστέν, πληγωμένου από έναν χιμαιρικό έρωτα. Όμως το πέρασμα του θα στοιχειώνει στο εξής τον αφηγητή που θα αρχίσει να αγαπά ακόμη πιο θερμά την εικόνα του μετά την απουσία του: «Μόνο εσύ υπήρξες για μένα, Ωγκυστέν, το άφθαρτο άλας. Μονάχα μέσα από εσένα το έχω γευτεί και δεν ζω παρά από την ανάμνηση αυτής της πίκρας πάνω στα χείλη.» Έτσι που ο συγγραφέας είχε βάλει προμετωπίδα του δευτέρου μέρους του μυθιστορήματος του αυτή την νηφάλια φράση του Μπαλζάκ: «Τίποτε δεν μπορεί να παρηγορήσει από την απώλεια αυτού που μας είχε φανεί απέραντο.»

2.Μια πνιγηρή φιλία Με τον Ζωρζ Ντυαμέλ προσεγγίζουμε ένα είδος ευαίσθητου ρεαλισμού. Η θεματική της φιλίας επαναλαμβάνεται στο «Ζωή και περιπέτειες του Σαλαβέν» και στο «Χρονικό των Πασκιέ». Αυτό το δεύτερο αναφέρεται και σε μια κοινοτική προσπάθεια που συγκεντρώνει μια μικρή ομάδα φίλων γύρω

Tέλος σελίδας 50 του πρωτοτύπου

από ένα σχέδιο δράσης εκτός τειχών: ελπίδες, προσπάθειες, εντάσεις, τελικό σκόρπισμα. Η φιλία παίρνει παράξενη τροπή μέσα στο βασανισμένο ριζικό του Λουί Σαλαβέν. Το βιβλίο με τίτλο «Δυο άνδρες» (1924) αποκαλύπτει όλη την αμφιθυμία του προσώπου στην σχέση με τον άλλον, ακόμη και εκλεγμένο. Ενθουσιασμός και συστολή των πρώτων επαφών: «Η φιλία μας αρχίζει, όλα πρέπει να γίνουν από την αρχή. – Ευχαριστώ, πολύ θα το ήθελα» Και αργότερα, «όταν βρίσκονται πλάι πλάι ο Σαλαβέν νοιώθει πιο στιβαρός και ο Λουαζέλ πιο λεπτός (...) Είναι γεμάτοι περηφάνια γιατί είναι δύο, γιατί είναι αυτοί και όχι δυο τυχαίοι άνθρωποι στο δρόμο».

45

Ωστόσο, λίγο λίγο, ο δύσθυμος και περίπλοκος χαρακτήρας του Σαλαβέν θα διαταράξει αυτόν τον δεσμό και θα τον βάλει σε κίνδυνο. Σκηνή ζήλιας μπροστά σε τρίτο, γκρίνια σε απάντηση αυθόρμητης βοήθειας, και στο τέλος αυτό το είδος κατηγόριας: -

«Με πρόσχημα ότι μου έδωσες τα πάντα, μου πήρες τα πάντα (...) την ελευθερία μου, ακόμη και την φιλία. Σου δίνω περισσότερα από ότι νόμιζα ήμουν ικανός να διαθέσω.»

-

«Δεν γνωρίζεις το κακό που μου κάνεις.»

-

«Ω, γνωρίζω καλά το κακό που κάνω στον εαυτό μου.»

Η ανθρώπινη εμπειρία του Ντυαμέλ συλλαμβάνει τις στιγμές απλής συντροφικής ευτυχίας («Είναι για λύπηση όσοι δεν έχουν την ανάμνηση ενός αστακού στο βάθος της φιλίας τους») και τα ανεξιχνίαστα βάσανα που μπορούν να χωρίσουν δυο όντα («Στο καλό Λουί, και αν ποτέ χρειάζεσαι ένα φίλο... – Ναι, ξέρω. Αν ποτέ χρειαστώ έναν σωτήρα!»). Ένα είδος επικούρειας στάσης, με την ορθή έννοια του όρου, προσπαθεί να διεισδύσει για να συναντηθεί, με αυτό που τότε άρχιζε να ονομάζεται ασυνείδητο, αλλά και με την σαδομαζοχιστική διαστροφή. Αυτό το γλωσσικό ιδίωμα είναι αλήθεια πως ταιριάζει άσχημα στους συγγραφείς, αλλά

Tέλος σελίδας 51 του πρωτοτύπου

θα το ξαναβρούμε βέβαια στο δεύτερο μέρος του βιβλίου. 3.Μια πατερναλιστική φιλία Ο Ζ. Ντυαμέλ έβαζε στη σκηνή της λογοτεχνίας του ενήλικους που ανήκαν συχνά στις μεσαίες τάξεις. Στον Ζιονό πρόκειται κυρίως για αγρότες της επαρχίας. Στο μυθιστόρημα «Ένας από την Μπωμύν» [« Un de Beaumugnes »](1925) αναφέρεται στην φιλία που δένει δυο ανθρώπους, χωρισμένους από μια γενιά. Όπως συχνά, πρόκειται για μια άμεση συμπάθεια, που γεννιέται μεταξύ αγνώστων στο καφενείο του χωριού. Ο πιο ηλικιωμένος, που ξέρει να ακούει, προσεγγίζει τον νεότερο, που νοιώθει πως μπορεί να του εμπιστευθεί την δυστυχία του: τον σπαραξικάρδιο έρωτα του για μια ωραία κοπέλα που έχει απαγάγει και διαφθείρει ένας αληταράς. Ο παλιός θα παίξει το ρόλο του πολυμήχανου Δημιουργού, άλλοτε εφευρετικός και άλλοτε τολμηρός. Η «ευμένεια» που επαγγέλλεται ο Κικέρων είναι εδώ επί το έργον, μεταξύ τραχύτητας και στοργής χωρίς εκφρασμένο λόγο. Όταν το δράμα ξεδιαλύνει, αυτή μόνη την στιγμή του χωρισμού, ο Αμεδαίος θα διαβάσει στα μάτια του νεότερου: «Ευχαριστώ φίλε μου, περισσότερο από φίλε μου, παππού της ευτυχίας!», 46

συμπεραίνοντας για τον εαυτό του: «Ήμουν στην άκρη του νήματος της φιλίας, αγκυροβολημένης στις δυο καρδιές μας... [στην αποβάθρα του σταθμού] έκανα ένα βήμα προς τα πίσω και έφυγα.»

4.Αμφίρροπες φιλίες Η προοπτική είναι τελείως διαφορετική στον Αντρέ Ζιντ. Η αυτοβιογραφία της νιότης που μας παραδίδει, «Εάν ο σπόρος δεν μαραθεί» (1928), επιβεβαιώνει μια ομοφυλοφιλία, αντιληπτή σε πολλά από τα προγενέστερα αφηγήματα του, στην «Αλληλογραφία» του και στο «Ημερολόγιο» του. Συναισθηματικά, σαρκικά αλλά και ωφελιμιστικά κίνητρα, παρεμβαίνουν χωρίς ωστόσο να συγχέονται... Το εντύπωμα του πουριτανισμού, που συχνά επικαλείται, τον συγκράτησε κάποιες φορές από το να αναμειγνύει τα είδη. Έτσι, για αυτόν, ανάληψη ευθυνών δεν σημαίνει αυτοπροβολή. Tέλος σελίδας 52 του πρωτοτύπου

Το μόνο έργο που ανακηρύττει «μυθιστόρημα» («Οι κιβδηλοποιοί», 1925) περιγράφει και σχολιάζει ένα σύμπλεγμα από φιλίες, έρωτες, μηχανορραφίες και συγκρούσεις σε ένα περιβάλλον που αποτελείται από «διανοούμενους» που αντιπροσωπεύουν τρεις γενιές. Το κείμενο και οι συμφραζόμενες καταστάσεις είναι ηθελημένα «φουντωτά» και εστιακό τους σημείο το πρόσωπο του Εντουάρ, συγγραφέα και συντάκτη ενός «Ημερολογίου». Χωρίς από αυτό να εμποδιστεί η σύνταξη ενός «Ημερολογίου των Κιβδηλοποιών» που ο δημιουργός Ζιντ θα δημοσιεύσει δυο χρόνια αργότερα. Ας περιοριστούμε σε κάποιες παρατηρήσεις και σε σημαίνουσες αναφορές. Οι πρωταγωνιστές είναι σε αναζήτηση κάποιας συχνά θολής φιλίας, είτε για να ανθίσουν προσωπικά είτε για να κυριαρχήσουν στον άλλο. Σε ορισμένες περικοπές, απέναντι στην «ειλικρινή» φιλία, ο αφηγητής εμφανίζεται σκεπτικιστής όσο ο Λα Ροσφουκώ. Θα εντοπίσουμε όμως και αυτήν τη φράση: «Συγκρατώ τον ορισμό της φιλίας που έδινε ο Μεράλ (;): ένας φίλος είναι κάποιος με τον οποίο θα ήταν κανείς ευτυχής να διαπράξει μια σκανταλιά.» Συνοπτικά, ο φίλος είναι συνεργός1. Τον τελευταίο αυτό όρο θα τον ξαναβρούμε και στον λόγο προσώπων ξένων προς την διανόηση. 5.Παράξενες φιλίες και οντολογική αμφιβολία

47

Η φλέβα του μυθιστοριογράφου αρδεύει μερικά μόνο το πολύμορφο έργο του Σαρτρ αλλά δεν απουσιάζει η φιλία από αυτό. Ήδη «Η Ναυτία» (1938), αυτό το βιβλίο του ενδεχόμενου, μεταξύ αμφισβήτησης και πρόκλησης, διαπερνάται από μια μακρόχρονη «στοργή» ανάμεσα στον απογοητευμένο συγγραφέα ενός προσωπικού Ημερολογίου και μια φαντασιόπληκτη γυναίκα που καλλιεργεί με πάθος τις «τέλειες στιγμές» (των οποίων τον έλεγχο και το νήμα αργότερα θα χάσει Tέλος σελίδας 53 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Journal des Faux Monnayeurs (Ημερολόγιο των Κιβδηλοποιών), NRF, 1934

ταυτόχρονα με την ομορφιά)1. Λοιπόν ο Σαρτρ έχει ειδικά διακηρύξει πως το πρόσωπο αυτό της Άννυ ήταν το πιο άμεσα εμπνευσμένο από ένα πραγματικό. Από τον κύκλο που ονομάζεται «Οι δρόμοι της ελευθερίας» δεν θα αναφερθούμε παρά στον τέταρτο ανολοκλήρωτο τόμο, του οποίου μόνο μια εκατοστή σελίδες δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό Μοντέρνοι Καιροί και που θα έπρεπε να πάρει τον τίτλο «Παράξενη φιλία» (1949). Μέσα στην κατάσταση του πολέμου, της αντίστασης, του κομμουνισμού και των χιτλερικών στρατοπέδων αναδύεται η μνήμη των θυελλωδών δεσμών του Σαρτρ με τον Νιζάν, παλιού του συμφοιτητή στην Εκόλ Νορμάλ, που είχε πεθάνει στο μέτωπο εννιά χρόνια νωρίτερα. Το τελευταίο απόσπασμα του κειμένου είναι η τραγική στιχομυθία ανάμεσα στον Μπρυνέ (καθαρόαιμο και σκληρό αγωνιστή) και στον Βικάριος, που έχει διαχωριστεί από το ρεύμα του σταλινισμού. Έχοντας δραπετεύσει μαζί, ο δεύτερος έχει τραυματιστεί θανάσιμα κατά την φυγή τους. Διατάσσει τον σύντροφο του, όχι χωρίς πικρία, να τον εγκαταλείψει: «Δίνε του (...) Δεν βλέπεις πως ψοφάω (...) το Κόμμα είναι που με κάνει να ψοφήσω». Στο οποίο ο Μπρυνέ απαντά: «Το Κόμμα το έχω γραμμένο. Είσαι ο μοναδικός μου φίλος, ο μοναδικός μου φίλος!» Ύστατη πρωτοκαθεδρία του προσωπικού δεσμού πάνω στην πολιτική ένταξη. Αναμφίβολα επίσης, όπως προτείνει ο Μισέλ Κομτά2, οδυνηρή ανάγκη μεταθανάτιας συμφιλίωσης με τον Νιζάν, ορμή για να ξεφύγουν από την μοναξιά πριν από τον θάνατο μαζί. Ο ίδιος συγγραφέας, στην φιλοσοφική του πραγματεία το «Είναι και το μηδέν», αναλύει μακροσκελώς τις σχέσεις εγώ-άλλος. Ενέχουν την αλλοτρίωση, την παραίσθηση, το μη επικοινωνήσιμο. Το «είναι-μαζί», το «εμείς-υποκείμενο»,

48

Tέλος σελίδας 54 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Φιλική στοργή παρά ερωτικός δεσμός. Η λέξη «στοργή» εμφανίζεται μια δεκαριά φορές μέσα στο κείμενο. 2.In Sartre, La Pléïade

δεν είναι μια πρωταρχική εμπειρία, με μεταφυσική διάσταση, αλλά «μια προσωρινή ειρήνευση μέσα σε μια σύγκρουση», στην καλύτερη δυνατή περίπτωση η προβολή «αποσπασματικών και αυστηρά ψυχολογικών εμπειριών, ένα καθαρά υποκειμενικό βίωμα»1. Τα συγκεκριμένα παραδείγματα που προβάλλονται αφορούν τον έρωτα, το μίσος , την ντροπή. Ο δεσμός φιλίας, χωρίς να ονομάζεται, θεωρείται αναμφίβολα πως εμπεριέχεται από τα παραπάνω. Όμως κάποιο βίωμα θα μπορούσε να απορριφθεί ως ανύπαρκτο; Προσεγγίζει κανείς εδώ τα ρευστά όρια μεταξύ φαινομενολογίας και οντολογίας. Τελειώνοντας την παρουσίαση αυτού του επιλεκτικού δείγματος έργων πρόσφατων, που ήδη όμως ανήκουν στην ιστορία (με την έννοια πως όλοι οι συγγραφείς που αναφέρθηκαν δεν ζουν), μπορεί κανείς να επισημάνει πολλές σταθερές. Όλες συνδέονται, όσο γνωρίζουμε, με προσωπικές εμπειρίες. Σε αυτές ξαναβρίσκει κανείς το συμβολικό νήμα που, όπως στο θρύλο, ενώνει το πραγματικό με το φαντασιακό και τον χαρακτήρα με το πρόσωπο, προαπαιτούμενο της μυθιστορηματικής κατασκευής. Πρόκειται γενικά, εκτός από την περίπτωση του Ζιονό, για φιλίες νεότητας (ή ανδρών κάτω των 40) που έχουν γεννηθεί από μια άμεση συμπάθεια και που είναι τόσο έντονες ώστε να προεκτείνονται σε όλη την διάρκεια της ζωής, ακόμη και να γίνονται μύθος. Πολλές από αυτές διατηρούν έτσι τον απόηχο των ιδεωδών προτύπων που κληροδότησαν ο Αριστοτέλης και ο Μονταίν. Οι μεταβλητές σχετίζονται προφανώς με την προσωπικότητα και το ύφος του αφηγητή, με τον βαθμό ταύτισης του με τους χαρακτήρες, με την συναισθηματική τους υφή. Ωστόσο όλες αυτές οι φιλίες διατηρούν μια κυρίαρχη πνευματική πλευρά ενώ παρουσιάζουν μια αμφίρροπη διάσταση ή μια αδυναμία στην εδραίωση τους (ετούτο στον Ζιντ, επίσης όμως και στον Ντυαμέλ για διαφορετικούς λόγους). Ορισμένοι, από τον Προυστ στον Σαρτρ,

Tέλος σελίδας 55 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις:

49

1.αναφ. έργο, βιβλίο3, κεφάλαιο 3, § 3.

τοποθετούνται κριτικά και περιορίζουν την ανταλλαγή στην ψευδαίσθηση και την σύγκρουση. Όμως αγωνιούν μέσα στην μοναχική ύπαρξη και το κάλεσμα προς τον άλλο βρίσκεται μέσα στο ίδιο τους το έργο. Καλλιτεχνική ή οντολογική, η προσωπική τους προαίρεση διαψεύδει την παρουσία του κενού.

Tέλος σελίδας 56 του πρωτοτύπου ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΟΙ ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ

Tέλος σελίδας 57 του πρωτοτύπου

Λευκή σελίδα Tέλος σελίδας 58 του πρωτοτύπου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΛΕΙΔΙΑ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΙ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ

1._Μεταξύ ασάφειας και τεχνικής ιδιόγλωσσας

Κατά την διάρκεια του πρώτου κεφαλαίου, προκειμένου να επεξεργαστούμε έναν εξειδικευμένο ορισμό της φιλίας, παρουσιάσαμε ένα σύνολο από γειτονικές ή παρεμβαλλόμενες έννοιες που, όπως εκείνη, σχετίζονται με την τρέχουσα ομιλία. Οι νοητικές παραστάσεις και τα συναισθήματα που εμπεριέχονται στην ονοματοθεσία «φίλος(η)» είχαν 50

στην πραγματικότητα ήδη στηριχτεί στα αποτελέσματα εκτεταμένων ερευνών. Στο εξής οι έρευνες θα είναι διαρθρωμένες με αυστηρά προσδιορισμένες έννοιες των επιστημών του ανθρώπου, έννοιες εξειδικευμένες για κάθε θεματική, και αυτές θα οδηγήσουν σε επεξηγηματικά ή ερμηνευτικά πρότυπα1. Πολλές έννοιες κλειδιά ορίζονται από συγκεκριμένους δείκτες, που έχουν εξαχθεί από ελέγξιμες και κοινοποιήσιμες διαδικασίες. Τέτοια είναι η περίπτωση των διαφόρων «καταστάσεων», στο τωρινό μας πεδίο ειδικότερα, της «κοινωνιομετρικής κατάστασης» των μελών οποιασδήποτε ομάδας. Προσδιορίζεται από τον αριθμό (και την σειρά) των επιλογών προτίμησης που ο καθένας δέχεται από τους άλλους σε καθορισμένες συνθήκες και σχετικά με καθορισμένο κριτήριο. Χάρη σε τέτοιες μετρήσεις, τα εμπειρικά δεδομένα μετασχηματίζονται σε ένα σύνολο μεταβλητές, μεταξύ των οποίων στοχεύεται η θεμελίωση σχέσεων.

Tέλος σελίδας 59 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Πρβλ. J. Maisonneuve, Introduction à la psychosociologie, PUF, κεφάλαιο 2

Μια αυστηρά πρακτικο-λειτουργική σκοπιά παραμένει ωστόσο περιοριστική. Η εννοιολογική και μεθοδολογική αυστηρότητα είναι αποτελεσματικές μόνο σε συνάρτηση της προβληματικής που προσανατολίζει την εφαρμογή τους και συζητά την εμβέλεια των αποτελεσμάτων τους. Από μια πλευρά, κάθε έρευνα, ακόμη και ταξινόμησης, εμπεριέχει αρχικά ένα βασικό διάβημα διαισθητικής τάξης, μια «σπερματική ιδέα», έναν σπόρο κατά Κλωντ Μπερνάρ1. Από μια άλλη πλευρά οι αυθόρμητες ή οι, σε απάντηση διαφόρων ερεθισμάτων (ερωτήσεις, οδηγίες... ), προκλητές συμπεριφορές περιέχουν πάντα κάποιο νόημα για τα ερωτώμενα υποκείμενα όπως και για τον ερευνητή. Στο προηγούμενο παράδειγμα, η έλξη, η προτίμηση, που είναι κίνητρα των πράξεων επιλογής παραμένουν απροσπέραστες έννοιες και δεν υπάρχει λόγος να υποκατασταθούν από κάποια ιδιαίτερη τεχνική ορολογία. Το ίδιο ισχύει και για μια έκφραση που έχει ήδη χρησιμοποιηθεί και που εμπεριέχει την λειτουργία των συναφειών, είναι το «πεδίο των επιλέξιμων». Δεν συναντά κανείς τους μελλοντικούς του φίλους οπουδήποτε ή οποτεδήποτε. Αντίθετα, είναι σκόπιμο να χαλκεύσει

51

κανείς τους όρους που θα καταδεικνύουν τον βαθμό ομοιότητας (κοινωνικής και ψυχολογικής) μεταξύ των πραγματικά επιλεγμένων. Θα μιλήσουμε για την «ομοιοφιλία» και για την «ετεροφιλία» και την ενδεχόμενη εξέλιξη τους μέσα στο χρόνο. Όσον αφορά τον χώρο, μπορεί κανείς να προσδιορίσει ως «εγγύτητα» κάθε χωρική συνέχεια: την γειτνίαση κατοικίας, επίσης κάθε κοντινό «τόπο» όπου κανείς βρίσκεται (στην τάξη, στην εργασία, στο παιχνίδι, κλπ). Οι φιλίες, όπως και οι έλξεις που προηγήθηκαν από αυτές, δεν είναι ανεξάρτητες από άλλες σχέσεις, λιγότερο ισχυρές και λιγότερο σταθερές που συγκροτούν ένα είδος συναισθηματικού και λειτουργικού πλέγματος. Προσδιορίζει κανείς γενικά με τον όρο «δίκτυο» αυτές τις επίσημες ή ανεπίσημες, διαρκείς ή πρόσκαιρες, αλυσίδες σχέσεων. Tέλος σελίδας 60 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Εισαγωγή στην πειραματική ιατρική (Introduction à la médecine expérimentale, 1865).

Ένα τέτοιο σύστημα εμπεριέχει όχι μόνο πρόσωπα, αλλά και αντικείμενα και αξίες, που παίζουν έναν ρόλο ενίσχυσης ή και αντίθετων τάσεων μεταξύ των εταίρων. Έτσι που ο δεσμός φιλίας να είναι μόνο κατά ένα μέρος «δυαδικός» και να ενέχει «τρίτους» που συχνά επηρεάζουν το πεπρωμένο του. Αποτέλεσμα αυτών είναι διάφορες ρυθμιστικές διαδικασίες που μας υποβάλλουν την υπόθεση ενός εξισορροπημένου προτύπου (πιο κάτω, κεφάλαιο 8). Ας προσδιορίσουμε ακόμη κάποιες έννοιες κλειδιά χρήσιμες για την μελέτη της φιλίας που ξεπερνούν όμως το πεδίο της. Η «ταύτιση» προσδιορίζει την διαδικασία μέσα από την οποία ένα υποκείμενο αφομοιώνει μια πλευρά ή μια ιδιότητα του άλλου. Μεταμορφώνεται έτσι μερικά σε εκείνον ή τον λαμβάνει ως πρότυπο ή ακόμη εκδηλώνει τα ίδια συμπτώματα μέσα από ένα είδος ψυχικής μεταδοτικότητας. Μπορεί να γίνει διάκριση ανάμεσα σε μια ετεροπαθητική μορφή όπου το υποκείμενο ταυτίζει το πρόσωπο του με έναν άλλο, και μια ιδιοπαθητική μορφή όπου το υποκείμενο ταυτίζει τον άλλο με τον εαυτό του. Εάν οι δυο κινήσεις είναι ταυτόχρονες, τείνουν να σχηματίσουν το «εμείς». Αντιλαμβάνεται κανείς ότι υπεισέρχονται στην φιλία και ότι συμπεριλαμβάνουν συνειδητές και ασυνείδητες1 πλευρές.

52

Στα πλαίσια της ίδιας κλινικής κατεύθυνσης, η διαδικασία της «εξιδανίκευσης» συνίσταται στο να επαυξάνει όσο είναι δυνατό τις ποιότητες και την αξία ενός προσώπου ή μιας ομάδας με την οποία κάποιος έχει την τάση να ταυτιστεί. Θα αναζητηθούν οι πηγές και τα αποτελέσματα αυτών των διαδικασιών, παρούσες στην φιλία όπως και στον έρωτα. Τέλος, όσον αφορά την λεκτική και εξωλεκτική επικοινωνία μεταξύ φίλων, θα βοηθηθούμε από την έννοια του «ύφους». Tέλος σελίδας 61 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Πρβλ «Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης», Laplanche et Pontalis, Κέδρος, 1986, ελληνική μετάφραση από το πρωτότυπο « Vocabulaire de la Psychanalyse », PUF, Quadrige.

Σύμφωνα με την προέκταση του τρέχοντος νοήματος της, προσδιορίζει την ιδιαίτερη μορφή μιας πράξης ή μιας τέχνης. Μπορεί κανείς να την θεωρήσει, μαζί με τον Ζ. Γκρανζέ1, σαν ένα «επι-μήνυμα (...) ένα συμπλήρωμα επικοινωνιακής αξίας που προσφέρεται από μια συγκεκριμένη οργάνωση των ελεύθερων στοιχείων της γλώσσας». Μια εξέταση των συναφειών του ύφους φαίνεται λοιπόν πως θα ήταν πρόσφορη. Αυτό λοιπόν είναι το σύνολο των εννοιών που θα κατευθύνουν τις επόμενες μελέτες. Τείνουν να αποφεύγουν και τις ασάφειες της τρέχουσας γλώσσας και την περιοριστική πολυπλοκότητα ορισμένων τεχνικών γλωσσικών ιδιωμάτων, δεν θα στερηθούμε όμως την συνεισφορά κάποιων χρήσιμων νεολογισμών. 2._Προς μια επεκτατική προσέγγιση Χωρίς διόλου να απαρνηθούμε άλλες διερευνήσεις του διυποκειμενικού βιώματος, ας προσφέρουμε μια παρουσίαση των δυο τρόπων επεκτατικής προσέγγισης. Από μια πλευρά, σε ένα επίπεδο ενδεικτικό του αριθμού και των κατηγοριών διαθέσιμων το 2003 έργων, που περιέχουν τον όρο «φίλος» ή «φιλία» στον τίτλο τους. Από μια άλλη πλευρά, σε ένα επίπεδο στατιστικά πιο επεξεργασμένο, σχετικά με την σειρά που αποδίδεται στην φιλία μεταξύ των αξιών του παρόντος χρόνου.

53

1.Όσον αφορά το πρώτο σημείο, έχοντας χρησιμοποιήσει το διαδίκτυο με την συνεργασία ενός μεγάλου διανομέα βιβλίων, εντοπίσαμε πάνω από χίλιους τίτλους από τους οποίους οι μισοί αφορούν περιπτώσεις όπου ο όρος «φίλος» έχει χρησιμοποιηθεί είτε με πολύ ασαφή και αβέβαιο τρόπο2, είτε με εξειδικευμένη αλλά εξωανθρώπινη έννοια (φιλία με τα ζώα ή τα φυτά, με τον Θεό ή έναν Άγιο, ακόμη με ένα βιβλίο, μια λέξη ή ένα αντικείμενο προνομιακής μεταχέιρησης3)

Tέλος σελίδας 62 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.G. Granger, Essai d’une Philosophie du style, A. Colin, 1988 2.Για παράδειγμα: «Αγαπητοί μου φίλοι», «Λουί, ο φίλος σου», κλπ 3.Για παράδειγμα: «Ηλεκτρονικέ υπολογιστή, φίλε μου»

Το άλλο μισό των τίτλων κατανέμεται χωρίς μεγάλες αποκλίσεις ανάμεσα σε τέσσερις κατηγορίες: Α) Μυθιστορήματα ή φανταστικές διηγήσεις στηριγμένα λίγο πολύ σε αυτοβιογραφικά στοιχεία και ποικιλμένα με σχόλια (για παράδειγμα: «Πιερρό ο φίλος μου», «Δυο καλοί φίλοι», «Ο καινούργιος φίλος μου κινδύνεψε»). Είναι το συχνότερα συναντώμενο είδος, δηλαδή 33% των τίτλων. Β) Το πεδίο των μαρτυριών των σχετικών με μια φιλία που έχει προσωπικά βιωθεί (για παράδειγμα: «Ο καλύτερος μου φίλος», «Ο φίλος που ξαναβρήκα») ή από διάσημους τρίτους («Ο Σταντάλ και οι φίλοι του», «Ιστορία της μεγάλης φιλίας» ), δηλαδή 27%. Γ) Η κατηγορία των Δοκιμίων όπου υπεισέρχονται εμπειρίες και προσωπικοί ή και συλλογικοί στοχασμοί («Αγαπώντας φιλικά», «Το βιβλίο της φιλίας», «Που πας φίλε;»), δηλαδή 24% των τίτλων. Δ) Εξ άλλου μια όχι ευκαταφρόνητη κατηγορία (16%) απευθύνεται σε ένα αναγνωστικό κοινό παιδιών και εφήβων. Αξίζει να υπογραμμιστεί γιατί τείνει να εξυψώσει την φιλία σε ιδανικό παράδειγμα, μέσα από ένα είδος συναισθηματικής και ηθικής προτροπής («Ο μικρός πρίγκιπας και οι φίλοι του», «Ο Ρεμί ψάχνει ένα φίλο», «Οι φίλοι των μαγισσών»).

54

Θα σημειώσει κανείς πως σε αυτόν τον κατάλογο οι γυναίκες συγγραφείς παραμένουν βέβαια μειοψηφικές, αγγίζουν όμως το ποσοστό του 20% των τίτλων, η δε αναλογία γνωστών συγγραφέων είναι υψηλότερη από αυτήν των ανδρών. Όσον αφορά τις μελέτες ψυχοκοινωνιολογικού ή ανθρωπολογικού χαρακτήρα, είναι ακόμη πολύ σπάνιες σε αυτήν την απογραφή . Θα τις ξαναβρούμε όμως σε λίγο. 2.Οι στατιστικές δημοσκοπήσεις αντιπροσωπευτικών δειγμάτων αναφορικά με την φιλία (ως αξία και ως πρακτική) είναι πολυάριθμες. Όλες αυτές που έχουμε απογράψει βεβαιώνουν μια θέση που παραμένει υψηλή Tέλος σελίδας 63 του πρωτοτύπου

για δυο γενιές, όταν πρόκειται να αξιολογηθεί η σειρά της ανάμεσα στις αξίες-ορόσημα. Ας υπενθυμίσουμε κατ’αρχήν ορισμένα αποτελέσματα των ερευνών μας, που έχουν πραγματοποιηθεί μεταξύ 1960 και 1990. Δείχνουν (τουλάχιστον στο επίπεδο του λόγου) πως η φιλία διατηρούσε πλατιά το μερίδιο της απέναντι στα επείγοντα της καθημερινότητας, τις έγνοιες για καριέρα, για πρωτοκαθεδρία ακόμη και σε περίπτωση σοβαρών ιδεολογικών διαφωνιών (πιο κάτω, κεφάλαιο 1, § 3). Οι εθνικές δημοσκοπήσεις που συχνά επικεντρώνονται στις νέες ηλικιακές ομάδες έρχονται να στηρίξουν αυτές τις ενδείξεις . Το 1983, μια έρευνα οργανωμένη κοινά από τον οργανισμό SOFRES και το περιοδικό LE PELERIN, σε νέους από 15 έως 25 ετών τοποθετεί την φιλία (μαζί με την οικογένεια και την αγάπη) στην πρώτη θέση μεταξύ των πρωταρχικών αξιών. Το ίδιο ισχύει και για μια δημοσκόπηση από τον οργανισμό CSA και το νεανικό περιοδικό PHOSPHORE, που δημοσιεύτηκε το 1991. Στο τέλος του έτους 2000, μια δημοσκόπηση από τον οργανισμό SOFRES και την εταιρεία BOUYGUES TELECOM σε δείγμα των δυο φύλων από 18 έως 25 ετών επιβεβαιώνει αυτές τις προτεραιότητες με αφετηρία την επιλογή των «πιο θετικά κρινόμενων λέξεων», δηλαδή:

55

Πλειοψηφικές επιλογές (σε %) Η οικογένεια Η φιλία Η ελευθερία Η ισότητα Η υπευθυνότητα

82 78 74 60 52

Μειοψηφικές επιλογές (σε %) Η εργασία 38 Η προσπάθεια 37 Το χρήμα 19 Η θρησκεία 12

Μπορεί κανείς να συνάγει την πρωτοκαθεδρία των άμεσων συναισθηματικών δεσμών πάνω στις ευρύτερες κοινωνικές σχέσεις, ενώ οι ιδεολογικές ή ακόμη συλλογικές δεσμεύσεις έχουν ελαττωθεί. Αυτές οι σφαιρικές και αριθμητικά ποσοτικές μελέτες έχουν ως αντίστιξη τις συνεισφορές της ιστορικής και λογοτεχνικής ψυχολογίας.

Tέλος σελίδας 64 του πρωτοτύπου

Μας οδηγούν προς μία εμπεριεκτική προσπάθεια που στοχεύει να συνδυάσει την επεκτατική και πειραματική προσέγγιση με μια προσέγγιση εντατική και κλινική.

3._ Ερευνητικές μέθοδοι

Θα εκθέσουμε μόνο περιληπτικά τις μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν για την συλλογή και επεξεργασία των δεδομένων που αφορούν τις επιλογές και τους δεσμούς φιλίας. 1.Ας υπενθυμίσουμε αρχικά την αντίθεση μεταξύ κλινικών και πειραματικών προσεγγίσεων. Οι πρώτες, που εμφανίστηκαν στο περιβάλλον της ιατρικής και της ψυχολογίας, ενισχύθηκαν από την συνεισφορά της ψυχανάλυσης. Κατά τις συναντήσεις του με τα υποκείμενα ή με τις ομάδες, ο κλινικός επιδιώκει να διευκολύνει την έρευνα ή τη συνέντευξη με μια ανοικτή

56

συνάμα και διακριτική στάση. Μπορεί έτσι να διερευνήσει τις συναισθηματικές διαδικασίες, και τον λανθάνοντα συμβολισμό, που είναι παρόντα στις συμπεριφορές ή στους λόγους, αλλά που αγνοούνται σε συνθήκες εργαστηρίου ή σε τροποποιημένο χώρο. Αντίστροφα, μέσα σε τέτοιες κατασκευασμένες συνθήκες, ο πειραματιστής ελέγχει τους παράγοντες που τον ενδιαφέρουν, υπό μορφή μεταβλητών που μπορεί να χειριστεί. Μετρά έτσι τον βαθμό της αλληλεξάρτησης τους. Κατά μίμηση των «σκληρών» επιστημών, η προσπάθεια του είναι υποθετικο-παραγωγική, υποβοηθούμενη και από την στατιστική ανάλυση. Οι μεν και οι δε, διαφορετικών ιδιοσυγκρασιών, ανταλλάσσουν κριτικές κάποτε ακραίες (υποκειμενικού εμπρεσιονισμού έναντι αριθμητικού επιστημονισμού) και, στην πράξη ποτέ σχεδόν δεν συνεργάζονται. Είναι αυτή η απόκλιση αγεφύρωτη ή μήπως να ταίριαζε να συλλάβει κανείς εδώ μια συμπληρωματικότητα; Από μια οι σχεδιασμοί πειραμάτων και οι επεκτατικές έρευνες προϋποθέτουν τοπικές διερευνήσεις και Tέλος σελίδας 65 του πρωτοτύπου προκαταρκτικές δοκιμασίες για την κατάλληλη διατύπωση των οδηγιών ή των ερωτήσεων. Από την άλλη, η χρήση προτυποποιημένων και επικυρωμένων διαδικασιών επιτρέπει τον έλεγχο και την γενίκευση των διαισθητικών του συλλογισμών του κλινικού, που μπορεί να βοηθηθεί από τεχνικές καταγραφές. Όταν ασχολείται με το ίδιο αντικείμενο μελέτης, μπορεί κανείς να προσβλέψει ωφέλιμα σε μια κλινικο-πειραματική1 προσέγγιση.

2.Έρευνες και συνεντεύξεις2 Έχουμε ήδη αναφερθεί στις δικές μας έρευνες και σε αυτές της Κλαιρ Μπιντάρ σχετικά με την νοητική παράσταση της φιλίας και του στενού φίλου (πρβλ. πιο πάνω, κεφάλαια 1 και 2). Απευθύνονται σε δείγματα στρωματοποιημένα σύμφωνα με ένα σύνολο υποθετικών μεταβλητών (ηλικία, φύλο, κατοικία, επίπεδο οικονομικό, πολιτισμικό, επαγγελματικό...). Περιλαμβάνουν κλειστές ερωτήσεις (απλές ή κλιμακωτές) που μπορούν να προσφέρουν ποσοτικά αποτελέσματα και ιδίως ανοικτές ερωτήσεις και συνεντεύξεις που διεξάγονται με «μη κατευθυντικό» πνεύμα, πράγμα που σημαίνει πως ο ερευνητής εκδηλώνει μια ενσυναισθητική στάση αλλά δεν αξιολογεί αυτά που του εμπιστεύεται ο ερωτώμενος. Η επεξεργασία των δεδομένων που συλλέγονται συνίσταται σε μια «εντατική» ανάλυση3. Αυτή καταπιάνεται είτε με το περιεχόμενο, ώστε να αναδείξει τις κυρίαρχες

57

θεματικές, χωρισμένες σε πιο λεπτομερειακές κατηγορίες, είτε συνολικά με την δομή του εκφερόμενου λόγου (λαμβάνοντας υπ’όψιν τους τρόπους εκφοράς, τον γενικό απόηχο, τις λανθάνουσες αναφορές), για να συλλάβει αυτό που ο ομιλητής δεν σκεπτόταν καθώς το έλεγε, το λανθάνον νόημα.

Tέλος σελίδας 66 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Σύμφωνα με την κατεύθυνση του D. Lagache, L’unité de la psychologie, PUF, επανέκδ. 2002 2.Πρβλ. M. Chauchat, L’enquête en psychosocioogie, PUF, 1985 3. Πρβλ. L. Bardin, L’analyse de contenu, PUF, 1989, F. Giust-Desprairies, L’analyse du discours στο Dictionnaire de la psychosociologie (αναφ.έργο)

3.Ο πειραματισμός Αυτή η μέθοδος συνίσταται στην πρόκληση αντιδράσεων από τα υποκείμενα (στο εργαστήριο, κάποτε σε πραγματικές καταστάσεις) σε συνθήκες ή σύμφωνα με οδηγίες που έχουν από πριν καθοριστεί. Η εφαρμογή της επεκτάθηκε σε ορισμένες συναισθηματικές διαδικασίες, αν όχι την φιλία, τουλάχιστον την έλξη. Μια υπόθεση προσδιορίζει τις ενεργούσες μεταβλητές μέσα σε μια αιτιοκρατική προοπτική. Θα δούμε πως ορισμένα επεξηγηματικά πρότυπα προωθήθηκαν με αφετηρία τέτοιας τάξης διαδικασίες, πότε ευρηματικές και πότε απλοϊκές. 4.Μόνο η κοινωνιομετρία συνιστά μια εξειδικευμένη διαδικασία για την ανάδειξη των αμοιβαίων έλξεων και των σχεσιακών δικτύων στα πλαίσια μικρών ομάδων. Θα αναβάλουμε την παρουσίαση της για το κεφάλαιο 7, αφιερωμένο στις επιλεκτικές συνάφειες. Tέλος σελίδας 67 του πρωτοτύπου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6 ΤΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΙΑΣ

58

Όπως υποδεικνύαμε ήδη στην εισαγωγή, πριν διερευνήσουμε την μοναδικότητα των προσώπων και τις ψυχολογικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ φίλων, ενδείκνυται να προσδιορίσουμε τα κοινωνικά πλαίσια, συμφραζόμενα και παράγοντες, που καθορίζουν αρκετά στενά τις συναντήσεις. Εξαρχής έρχονται στο μυαλό δυο κατευθυντήριες ιδέες για την κατανόηση αυτής της κεντρομόλου προσέγγισης του ενδόμυχου: -

ο ρόλος της εγγύτητας στον χώρο (γειτονιά, τόπος) που εξαρτάται συχνότερα από τις δομές της συνολικής και τοπικής κοινωνίας καθώς και από την λειτουργία τους, πολύ σπάνια από αυτό που εύκολα ονομάζουμε τυχαιότητα.

-

αυτός της ισοδυναμίας, αν όχι της ομοιότητας της κοινωνικής κατάστασης, της οποίας κάποιες πλευρές είναι έκδηλες (ηλικία, φύλο, επίπεδο οικονομικό, ποιλιτισμικό, επαγγελματικό, οικιστικό) και κάποιες λανθάνουσες (υπόληψη, προσβασιμότητα). Επηρεάζουν την δυνητική καταλληλότητα αυτών τους οποίους αφορούν. Κοινωνική απόσταση και απόσταση στο χώρο συσχετίζονται έντονα και με συμμετρικό τρόπο.

1._Ο αριθμός των φίλων Πριν ακόμη εξετάσουμε τις συμφραζόμενες καταστάσεις μέσα στις οποίες εγκαθίστανται οι επιλεκτικοί δεσμοί, μπορούμε να αναρωτηθούμε αν το ίδιο το πεδίο της φιλίας δεν ενέχει ορισμένους συναισθηματικούς κανόνες, Tέλος σελίδας 68 του πρωτοτύπου

δηλαδή όρια που περιορίζουν την πρόσβαση στη στενή σχέση. Αυτοί οι παράγοντες θα μπορούσαν επίσης να ποικίλουν σε συνάρτηση των τόπων και όψεων της κοινωνικής κατάστασης που προηγουμένως αναφέρθηκαν. Πολλές έρευνες στοχεύουν την απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα. 1.Έρευνες σχετικές με τους «αστερισμούς» της φιλίας

59

Πριν θέσουμε στα μέλη του στρωματοποιημένου δείγματος την ερώτηση: «Με πόσα πρόσωπα συνδέεστε αυτή τη στιγμή με έντονη φιλία;», είχε ζητηθεί από τον καθένα να διευκρινίσει την εικόνα και το νόημα που απέδιδε σε αυτήν τη σχέση ώστε να περιοριστεί ο κίνδυνος ασάφειας (πιο πάνω, κεφάλαιο 1, § 2). Μέσα σε τριάντα χρόνια (1960-1990) ούτε ο μέσος αριθμός φίλων ούτε οι ζώνες κατανομής έχουν αισθητά αλλάξει. Εντοπίζεται μεταξύ τριών και τεσσάρων στενών φίλων. Το 1990 οι κοινωνικο-πολιτισμικές και οικιστικές μεταβλητές δεν παρεμβαίνουν πια με στατιστικά σημαντικό τρόπο. Οι φοιτητές και των δυο φύλων δεν διακρίνονται εδώ από τα επαγγελματικά ενεργά υποκείμενα. Ας διευκρινίσουμε πως το 2% των ερωτηθέντων αναφέρουν πως δεν έχουν φίλους, ενώ το 30% έχουν πέντε ή περισσότερους φίλους. Η σταθερότητα αυτών των αριθμών και των αναλογιών τους βεβαιώνεται από μια μελέτη που πραγματοποιήθηκε το 2003 από τον Λ. Λαμύ σε μεικτό πληθυσμό 150 φοιτητών. Διάφορες ευρωπαϊκές και αμερικανικές μελέτες έρχονται να επιβεβαιώσουν αυτές τις αναλογίες και να αναφέρουν ακόμη ένα αποτέλεσμα «αστικοποίησης» που τείνει να ενισχύει τον ρόλο της φιλίας και τον μέσο αριθμό στενών φίλων (από 3 σε 4,5, συγκριτικά μεταξύ του ημιαγροτικού πληθυσμού και αυτού των μεγαλουπόλεων). Μια κοινωνιολογική έρευνα του Α. Φέρρο σχετική με την διάρκεια ζωής των προνομιακών δεσμών, με αφετηρία το τωρινό πεδίο σχέσεων (από τις «πρόσφατες γνωριμίες» μέχρι τους «παλιούς φίλους») δείχνει πως Tέλος σελίδας 69 του πρωτοτύπου

οι δεύτεροι είναι αριθμητικά 3 από τα 18 πρόσωπα που αναφέρονται κατά μέσο όρο. Είναι εντυπωσιακή η παρατήρηση πως οι αριθμοί αυτοί παραμένουν σταθεροί στην διάρκεια της ζωής, σαν να παρέμβαινε ένα είδος συναισθηματικής ρύθμισης που συνδυάζει τους βασικούς και συγκυριακούς παράγοντες.

2._Φιλία και εγγύτητα Ας υπενθυμίσουμε όλες τις μορφές εγγύτητας στο χώρο. Μπορεί αυτή να είναι ευκαιριακή αν υπολογίσει κανείς την απόλυτη απόσταση που υπάρχει κάποια στιγμή ανάμεσα σε δυο πρόσωπα, ή γενικότερα δομική ή και λειτουργική λαμβάνοντας υπ’όψιν το συνολικό κοινωνικό σύστημα:

60

κατοικία, θεσμοί, ήθη, διάφοροι οργανισμοί, επικοινωνιακοί φορείς, παράγοντες όλοι αυτοί που καθορίζουν και προτυποποιούν τις σχέσεις. Αυτό το προϋπάρχον πλαίσιο έχει ως αποτέλεσμα να συγκεντρώνει, ακόμη και να περιορίζει ανθρώπους ανάλογης κοινωνικής κατάστασης, σε πείσμα της φαινομενικά ελεύθερης κυκλοφορίας και αλληλεπίδρασης. Ωστόσο οι επαφές που συμβαίνουν γίνονται διαφορετικά αισθητές ανάλογα με τις καταστάσεις και τα υποκείμενα. Τα αποτελέσματα τους κυμαίνονται μεταξύ δυο πόλων: την απόρριψη ενός υποχρεωτικού συγχρωτισμού, ή την έλξη που επάγουν ορισμένες συνάφειες… Σε κάθε περίπτωση, η εγγύτητα εξασκεί μια ισχυρή επιρροή στις επιλογές και τους δεσμούς, όπως δείχνουν πολυάριθμες έρευνες εδώ και μισό αιώνα1. 1.Σε σχεδόν ομογενοποιημένο περιβάλλον Είναι η περίπτωση, για παράδειγμα, ορισμένων θερινών Πανεπιστημίων στις Ηνωμένες Πολιτείες, ορισμένων οικοτροφείων και στρατιωτικών σχολών στην Γαλλία: Tέλος σελίδας 70 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Για λεπτομερειακή ενημέρωση σχετικά με τις εργασίες που αναφέρονται σε αυτό το κεφάλαιο βλ περισσότερο: J. Maisonneuve και L. Lamy (αναφ.έργο) και C. Bidart (αναφ.έργο)

Η ηλικία, το φύλο, το κοινωνικό επίπεδο, το προσωπικό σχέδιο είναι παρόμοια. Οι θέσεις είχαν προκαθοριστεί υποχρεωτικά και πρακτικά κανείς δεν γνωριζόταν. •

Μια πρωταρχική μελέτη του Λ. Φέστιντζερ αποκαλύπτει, από την μια τον κυρίαρχο ρόλο της απόλυτης εγγύτητας για την επιλογή των «φίλων» (με πλατιά έννοια), από την άλλη, την επίδραση της διάταξης των κτιρίων και της αντίστοιχης θέσης που ο καθένας καταλαμβάνει.

•

Οι δικές μας έρευνες σε τάξεις και θαλάμους ύπνου επικαλύπτουν αυτά τα αποτελέσματα, προσδιορίζοντας τις προνομιακές αμοιβαιότητες. Περισσότερο από το ένα τέταρτο από αυτές αντιστοιχούν αρχικά στην απόλυτη απόσταση (παρά την δυνατότητα παράπλευρων επαφών) και έξη μήνες αργότερα αισθητά εξακολουθούν να υφίστανται.

61

Σε ένα κέντρο στρατιωτικής εκπαίδευσης με πιο άκαμπτο καθεστώς αυτή η αναλογία αυξάνεται. Κατά την διάρκεια της χρονιάς, παρά κάποιες αλλαγές θέσης, η επίδραση της γειτνίασης ενισχύεται ακόμη. Συχνότερα, όσες σχέσεις ξεφεύγουν από αυτή την αρχή στηρίζονται σε ένα είδος προγενέστερης εγγύτητας: οι φίλοι προέρχονται από την ίδια περιοχή καταγωγής. 2.Σε περισσότερο ετερογενές περιβάλλον Η μελέτη τους εγκαινιάστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες από τον Ρ. Κ. Μέρτον στα πλαίσια των διφυλετικών οικιστικών σχεδίων (housing projects) με ή χωρίς εσωτερικό διαχωρισμό. Παράλληλα ο Π. Μ. Σομπάρ ντε Λωβ παρατηρούσε τις σχέσεις στο εσωτερικό των πρώτων μεγάλων υπο-αστικών συνόλων. Πιο πρόσφατες μελέτες εξετάζουν την επίδραση της κατοικίας στις μορφές κοινωνικότητας. Αυτή της Κ. Μπιντάρ, που έλαβε χώρα στο οικιστικό σύμπλεγμα της Μασσαλίας, συγκρίνει πολλούς τύπους κατοίκων: σε ατομική (μονοκατοικίες, μικρές πολυκατοικίες) ή συλλογική οίκηση (μεγάλα συγκροτήματα, συνιδιοκτησίες, γειτονιέςχωριά). Χονδρικά, κάθε μια από τις πέντε καταστάσεις μοιάζει να συνδέεται με κάποια στάση Tέλος σελίδας 71 του πρωτοτύπου

απέναντι στις σχέσεις: αποστασιοποίηση, κατάταξη, αναστολή, θετική αξιολόγηση, ενσωμάτωση. Παρατηρεί επίσης κανείς και άλλες διαδικασίες: Η άμεση εγγύτητα επάγει σχέσεις γειτονιάς ασθενούς έντασης, ανταλλαγή μικρών εξυπηρετήσεων χωρίς άλλες επαφές. Η παλαιότητα της διαμονής διευκολύνει πιο πυκνές σχέσεις αλλά η επίδραση της εξαρτάται επίσης από την ηλικία των κατοίκων και την σταθερότητα του περιβάλλοντος. Αυτοί οι συμφραζόμενοι παράγοντες διατάσσουν το πεδίο των επιλέξιμων χωρίς να λαμβάνουν υπ’όψιν το ποιοτικό άλμα που οδηγεί στους δεσμούς φιλίας. Οι τελευταίοι αυτοί αναδύονται πάνω σε ένα ουδέτερο ή ημικοινοτικό φόντο, αν και για αυτούς επίσης, η γειτνίαση παραμένει διευκολυντική. 3.Η ερμηνεία της επίδρασης της γειτνίασης, καθεαυτής αδιαμφισβήτητης, είναι λιγότερο απλή από ότι φαίνεται. Ο ρόλος της δεν είναι μηχανικός αλλά με βεβαιότητα ψυχολογικός.

62

Αν αρχικά παρεμβαίνει σαν παράγοντας διευκολυντικός και ενισχυτικός του δεσμού, αυτό συμβαίνει γιατί δυνητικά μεσολαβεί σε πολλαπλές επιβραβεύσεις. Ορισμένοι έχουν επεκτείνει αυτή τη διαδικασία στο σύνολο των ανθρωπίνων σχέσεων που τις εκφράζουν με όρους κέρδους και ζημίας, θεωρώντας πως η απόσταση στοιχίζει προσπάθεια ενώ η εγγύτητα είναι ωφέλιμη και καθησυχαστική. Αυτή η εμποριοκρατική αντίληψη έχει πάντα οπαδούς. Για άλλους η εγγύτητα, ακόμη και εφήμερη, ενέχει ήδη μια αξία, ένα πατρογονικό κίνητρο αλληλεγγύης θεμελιωμένο πάνω στην συνέχεια του πεπρωμένου, μια μαγιά συνάφειας. Έτσι λοιπόν, συναίσθημα και απόσταση είναι σε διαλεκτική σχέση, κατά το αν αγαπούμε μάλλον αυτούς που είναι κοντινοί ή αν προσπαθούμε να βρεθούμε κοντά σε αυτούς που αγαπούμε. Tέλος σελίδας 72 του πρωτοτύπου

3._Οι συνάφειες ηλικίας και φύλου

1.Ηλικία και κύκλος ζωής Η επίδραση της ηλικίας πάνω στον αριθμό, την απαρχή και την διάρκεια των στενών φιλιών είναι δύσκολο να αξιολογηθεί. Το ξέφτισμα των τελετουργικών περάσματος, η μεταβλητότητα της κλίμακας οικονομικής αυτοδυναμίας ή συζυγικής δέσμευσης επηρεάζουν το παραδοσιακό πρότυπο των ηλικιακών ομάδων: παιδιά, νέοι και νέες, επαγγελματικά ενεργοί ενήλικες, παλαιοί και γέροντες, η τελευταία κατηγορία τείνοντας να διαχωριστεί σε μια συχνά ενεργή 3η ηλικία και μια πολύ αποσυρμένη 4η ηλικία. Η υποκατάσταση αυτών των ομάδων από αριθμητικές κλίμακες θα ήταν συμβατική αν όχι αυθαίρετη. Θα περιοριστούμε εδώ σε κάποιες περιληπτικές διαπιστώσεις που έχουν αντληθεί από κυρίως ποσοτικές έρευνες: •

Κατ’αρχήν η ηλικιακή ομοιοφιλία είναι παντού πολύ ισχυρή, της τάξης του 85% για όλες τις κοινωνικές κατηγορίες. Τείνει ωστόσο να ελαττώνεται προϊόντος του κύκλου ζωής, σε συνάρτηση και του αριθμού των φίλων

•

Η κοινωνιομετρική προσέγγιση δείχνει στο εσωτερικό θεσμοποιημένων ομάδων νέων (μεγάλες σχολές, κέντρα εκπαίδευσης) ή ακόμη πρόσκαιρων (κατασκηνώσεις, σεμινάρια), την ύπαρξη διαχωρισμών ανάμεσα σε πολύ γειτονικά ηλικιακά στρώματα. Η υπο-ομάδα των παλαιών απορρίπτει, συχνά προπηλακίζει εκείνη των νέων (καψόνι) που

63

υποχρεώνονται να συνδεθούν μεταξύ τους. Η καταπίεση από την «νεανική αρχαιότητα» τείνει αλλού άλλοτε να προκαλεί συλλογικές αντιδράσεις, όμως και αναδίπλωση στους διαπροσωπικούς δεσμούς. Αντίστροφα κάποια «νεάζουσα» τάση μπορεί να ωθήσει τους παλαιούς να συναναστρέφονται την επόμενη νεότερη υπο-ομάδα. •

Δομικοί παράγοντες, συνολικοί και τοπικοί, παρεμβαίνουν εδώ, συνενώνοντας ανθρώπους της ίδιας γενιάς ή της ίδιας ηλικιακής κλίμακας:

Tέλος σελίδας 73 του πρωτοτύπου εξειδικευμένο επίπεδο εκπαίδευσης σε εργασιακούς οργανισμούς και σε ελεύθερου χρόνου καθώς και σε στέγες υπερηλίκων. •

Τέλος, ο κύκλος της ζωής επηρεάζει αξιοσημείωτα τον αριθμό, την διατήρηση και την εξάσκηση εγκατεστημένων φιλιών μεταβάλλοντας την διαθεσιμότητα του καθενός. Η είσοδος στο γάμο (ή στη συμβίωση) έχει περιοριστικό αποτέλεσμα σημαντικότερο από την αλλαγή διαμονής. Ο ερχομός των παιδιών παίζει παρόμοιο ρόλο και στη συνέχεια μπορεί να επιφέρει κάποια αναδιάταξη των φιλικών δεσμών: οι σχολικές παρέες προκαλούν δυνητικά θετικές επαφές ανάμεσα στα σπιτικά των γονιών.

Η ερμηνεία του ρόλου της ηλικίας και των αποκλίσεων ανάμεσα στις γενιές είναι κατά συνέπεια σύμπλοκη. Η ομοιοφιλία στηρίζεται στην συνολική αλλά και τοπική οργάνωση, στο μέτρο που η θέση του «παλαιού» είναι αναγνωρισμένη. Σε άλλη περίπτωση, η επίπτωση της εξασθενεί προς όφελος αξιών που είναι αισθητές ως πιο επείγουσες, για παράδειγμα στην αποτελεσματικότητα στην περίπτωση της συλλογικής κατοικίας. Μπορεί τέλος κανείς να αναρωτηθεί, αν ασυνείδητα δεν παρεμβαίνουν ενστικτώδους τάξης κίνητρα, προγενέστερα των κοινωνικών παραγόντων, ιδίως μεταξύ των νέων. 2.Ομοιοφιλία φύλου Όπως η ηλικιακή ομοιοφιλία, αποτελεί έναν από τους ισχυρότερους παράγοντες φιλικής συμμαχίας, όποιο και να είναι το κοινωνικό επίπεδο των ανθρώπων και ο πολιτισμός στον οποίο αναφέρονται. Αναμφίβολα αντιστοιχεί σε ένα πρότυπο διαχωρισμού των «γενών», η παράβαση του οποίου θέτει σε κίνηση τον αυστηρότερο ή χαλαρότερο κοινωνικό έλεγχο των σεξουαλικών σχέσεων και τα σχετικά ψυχικά άγχη. Τι παρατηρείται; Για το αθροιστικό σύνολο των «ένθερμων φιλικών σχέσεων» που δηλώνονται στη διάρκεια των ερευνών μας, η αναλογία προσώπων του ίδιου φύλου είναι πολύ 64

Tέλος σελίδας 74 του πρωτοτύπου

πλειοψηφική (της τάξης των τριών τετάρτων), κατανεμημένες μεταξύ του 40% των προσωπικών ομαδοποιήσεων. Είναι ωστόσο λιγότερο ψηλή μεταξύ των διευθυντικών στελεχών (και παρεμφερών επαγγελμάτων) από ότι μεταξύ των εργατών και υπαλλήλων των δειγμάτων μας. Αυτή η συνολική ομοιοφιλία ελαττώθηκε ελαφρά μόνο από το 1960 (-5%) αν και οι λίστες φίλων που συμπεριλαμβάνουν τουλάχιστον ένα πρόσωπο του άλλου φύλου αυξήθηκαν πάνω από 10%. Θα μπορούσε κανείς να αναμένει, με την γενίκευση της μείξης, ένα σημαντικότερο άνοιγμα. Δεδομένων των ανωτέρω, είναι εντυπωσιακότερη η διαπίστωση πως πάνω από 80% των υποκειμένων που ερωτήθηκαν αποφαίνονται πως η εγκατάσταση φιλικών σχέσεων ανάμεσα στα δυο φύλα είναι απόλυτα δυνατή. Μια τέτοια απόκλιση επιβεβαιώνει πως η εξέλιξη των διακηρυγμένων αρχών προπορεύεται ευρύτατα των πραγματικών συμπεριφορών. Πολλές έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί στην Γαλλία, στην Ευρώπη και στην Αμερική επικαλύπτουν πλατιά αυτά τα αποτελέσματα. Και εκεί η αυξανόμενη μείξη (στο σχολείο, στο επάγγελμα, στο παιχνίδι) δεν είχε παρά περιορισμένη επίπτωση στην φιλική ομοιοφιλία. Αυτό επιβεβαιώνεται από μια πολύ πρόσφατη έρευνα (έχει ήδη αναφερθεί) σε μεικτό πληθυσμό 150 φοιτητών. Προκύπτει πράγματι πως 77% των κοριτσιών και 75% των αγοριών δηλώνουν πως οι στενοί τους φίλοι (που καταδεικνύονται με τα αρχικά των μικρών ονομάτων τους και όχι συνολικά) ανήκουν στο δικό τους φύλο, και αυτό παρά την συχνότητα των πολύ εκλεκτικών σχολίων σχετικά με την φιλία γενικά. Αυτή η συνολική σταθερότητα υποδεικνύει πως, παρά το βάρος τους, οι πολιτισμικοί και δομικοί παράγοντες (εξ άλλου συνδέονται) δεν είναι οι μόνοι ενεργοί. Η συμπεριφορά των υποκειμένων φαίνεται να σχετίζεται και με παράγοντες ψυχολογικής τάξης που βεβαιώνονται από κάποια αποσπάσματα συνεντεύξεων της έρευνας: αναφορές σε κάποιο αίσθημα ασφάλειας, ταύτισης, ανδρικής ή γυναικείας συμπαράστασης.

Tέλος σελίδας 75 του πρωτοτύπου

Συνολικά, εδώ η έλξη του ιδίου υπερισχύει πολύ εκείνης του άλλου φύλου, ίσως δε και να προστατεύει από τις βασκανείες του. 65

3.Φιλίες μεταξύ ανδρών και γυναικών Μήπως αυτά θέλουν να πουν πως δεν θα μπορούσαν να συνδεθούν μεταξύ τους με πραγματική φιλία παρά μόνο πολύ σπάνια; Η απάντηση είναι αρνητική εφόσον περίπου τα μισά υποκείμενα υποδεικνύουν την στιγμή της έρευνας τουλάχιστον ένα πρόσωπο του άλλου φύλου στην λίστα φίλων τους . Διαφέρουν ωστόσο κάπου από τις ομοιόφιλες φιλίες. Η οικογενειακή κατάσταση σαφώς υπεισέρχεται: ο χώρος των άγαμων εμφανίζεται πιο πλατιά ανοικτός από εκείνον των παντρεμένων ή αυτών που συμβιώνουν. Για αυτούς, σύμφωνα με τις μαρτυρίες τους, οι περισσότεροι από τους μεικτούς δεσμούς υφάνθηκαν με διαμεσολάβηση και προοδευτικά από ζευγάρι σε ζευγάρι. Ετούτο μέσα από τον σύντροφο, ιδίου φύλου με τον φίλο ή φίλη, οι άνδρες αντλώντας κυρίως μέσα από το επαγγελματικό περιβάλλον, οι γυναίκες από την γειτονιά, και ειδικότερα, όπως είδαμε, δια μέσου των παιδιών. Εξαίρεση για κάποιες φιλίες της νεότητας που προσομοιάζονται με την αδελφική ομάδα. Όλα συμβαίνουν σαν αυτές οι διαφυλετικές φιλίες να είχαν ανάγκη για να εγκατασταθούν από μια διαδικασία επισημοποίησης, λίγο πολύ κοινοτικού χαρακτήρα. Θα συλλάμβανε κανείς εδώ την επιμονή μιας λανθάνουσας απαγόρευσης (ταμπού) που προσδίδει στις άμεσες σχέσεις μεταξύ των φύλων έναν αμφίρροπο χαρακτήρα ασύμβατο με άλλη δέσμευση, ακόμη και με το κάλυμμα της «καθαρής φιλίας». Και εξ άλλου αυτή η φιλία είναι τόσο καθαρή; Θα κρινόταν σκόπιμο να εμβαθύνει κανείς τον εξειδικευμένο της χαρακτήρα, τις επιπτώσεις της και τα βιώματα της. Πολλές αγγλο-σαξονικές μελέτες ασχολήθηκαν με αυτά1, με επαναληπτικό κάποτε τρόπο. Ας συγκρατήσουμε κάποιες ανάγλυφες πλευρές Tέλος σελίδας 76 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Για μια συνθετική άποψη πρβλ. Canary and Emmers-Sommer, 1997, Sex and Gender Differences in Personal Relationships, New York, Guilford Press

66

τους που πηγάζουν από πολλαπλές μαρτυρίες. Αυτές οι φιλίες επιτρέπουν στους εταίρους την πρόσβαση σε μια ικανοποιητική κατανόηση των διαθέσεων, των προτιμήσεων, των αξιών του άλλου φύλου, προσφέροντας πρωτόγνωρες ανταλλαγές. Ειδικότερα οι άνδρες θα επέτρεπαν στους εαυτούς των μεγαλύτερη εγκατάλειψη σε εκμυστηρεύσεις και στην αποκάλυψη του εαυτού. Θα έβρισκαν στην φίλη μια προνομιακή ακρόαση και υποστήριξη σε περίοδο κρίσης. Δεν διατίθενται διόλου, από όσο φαίνεται, σαφείς συμμετρικοί δείκτες για την συνεισφορά των ανδρών φίλων προς τις γυναίκες. Ας σημειώσουμε ωστόσο μια φράση στην αλληλογραφία της Ζωρζ Σάνδης της που: «προτιμούσε την πιο ξεκάθαρη και πιο γεμάτη χορδή που οι άνδρες δονούν μέσα στο πνεύμα (της)». Ο αιώνας άλλαξε, όμως αυτή η στάση διαφαίνεται εδώ κι εκεί. Αληθινά, οι διαφοροποιήσεις, ακόμη και διαφωνίες εμφανίζονται κατά την ερμηνεία των μαρτυριών. Εκτός και αν πρόκειται για πολύ ασταθείς διαδικασίες σχέσεων. Βρισκόμαστε εδώ στο επικίνδυνο σταυροδρόμι της φαινομενολογίας και της ιδεολογίας του θηλυκού και αρσενικού. Διάφορες μελέτες κάνουν λόγο για αξιοσημείωτες διακρίσεις μεταξύ των ενδο- και διαφυλετικών πρακτικών φιλίας, μεταφέροντας το στίγμα των παραδοσιακών ρόλων, ενισχυμένων από ορισμένες δομικές συνθήκες: μεταξύ των ανδρών ανταλλαγές πιο εκτεταμένες, αποσπασματικές, πρακτικο-λειτουργικού χαρακτήρα, μεταξύ των γυναικών πιο εκφραστικές και πιο εσωτερικευμένες ανταλλαγές. Πέρα από κάποιους αμερικάνους ερευνητές, η Κλαιρ Μπιντάρ (αναφ. έργο) εκτιμά πως αυτές οι αποκλίσεις, ίσως κάποτε παρουσιασμένες με επαυξημένο τρόπο, τείνουν να εξασθενήσουν. Οι πρόσφατες εργασίες της διαψεύδουν την λίγο πολύ στερεότυπη ταλάντευση μιας γυναικείας φιλίας «πρόσωπο με πρόσωπο» έναντι μιας ανδρικής «πλάι-πλάι». Οι άνδρες φαίνεται να έχουν σήμερα την ίδια προδιάθεση όπως οι γυναίκες για συναισθηματικές ανταλλαγές, διακίνηση συγκινήσεων και εκμυστηρεύσεις. Από την μεριά τους Tέλος σελίδας 77 του πρωτοτύπου

οι φίλες δεν περιφρονούν τα κοινά εποικοδομητικά ή ψυχαγωγικά εγχειρήματα1. Σε κάθε περίπτωση, θα ήταν σφαλερό να εφαρμόσει κανείς προωθημένες στατιστικές επεξεργασίες σε δεδομένα όχι μόνο αριθμητικά περιορισμένα, αλλά και συχνά αμφίσημα. Πολλοί συγκεχυμένοι, υπαινικτικοί ή απερίσκεπτοι λόγοι απαιτούν προσεκτική ερμηνεία. Αν παραθέσει κανείς τις μαρτυρίες που προέρχονται από το σύνολο των δημοσιευμένων ερευνών, αναφορικά με την αμοιβαία θέση των εταίρων, το ύφος και το βίωμα της σχέσης τους, συναντά όλα τα πιθανά σχήματα. Αν, όπως είδαμε, οι φιλίες μεταξύ ζευγαριών είναι οι συχνότερα αναφερόμενες, συναντά επίσης κανείς την περίπτωση όπου ένας άνδρας είναι φίλος μιας παντρεμένης γυναίκας

67

της οποίας δεν συναναστρέφεται τον σύζυγο, και αντίστροφα. Ή ακόμη την περίπτωση όπου ένας άνδρας και μια παντρεμένη γυναίκα συναντώνται πότε σαν ζευγάρια και πότε μόνοι. Το αίσθημα μπορεί επίσης να ποικίλλει: κάποια φιλία οδηγεί σε έρωτα, κάποιοι έρωτες μεταμορφώνονται σε φιλίες, τέλος, κάποιοι υποστηρίζουν πως οι δυο δεσμοί συνυπάρχουν. Και συχνά, μέσα από κάποια μαρτυρία, αναδεικνύεται διακριτικά η αίσθηση μιας προνομιακής συνάφειας. Επίσης ο πιο δυσνόητος παράγοντας αφορά την πιθανή επενέργεια μιας καταπιεσμένης ή μετουσιωμένης ερωτικής έλξης. Πίσω από κάποια ομιχλώδη δήλωση, διακρίνουμε άσχημα αν πρόκειται για καθαρή φιλία ή για ερωτική φιλία, ακόμη και για ανομολόγητο δεσμό ή κάποιο είδος ανάμεικτης ανταλλαγής. Η Κλαιρ Μπιντάρ επίσης υπογραμμίζει αυτή την αμφισημία, παρατηρώντας πως εύκολα επικαλείται κανείς ως απόδειξη αθωότητας καταστάσεις που δίκαια προκαλούν την αμφιβολία. Απλή φιλία ή όχι; Μείγμα αγάπης και αμοιβαίας γοητείας; Το δίλημμα αυτό μας παραπέμπει στην διεισδυτική διατύπωση του Λα Μπρυγέρ, ξένη Tέλος σελίδας 78 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Η ωραία ταινία του M. Deville, Le voyage en douce (1980) ήταν ήδη αποκαλυπτική σχετικά με αυτή την εξέλιξη.

μέσα στην νηφάλια κομψότητα της, προς την τεχνική ιδιόγλωσσα των ανθρώπινων επιστημών: «Η φιλία μπορεί να υπάρχει μεταξύ προσώπων διαφορετικού φύλου, απαλλαγμένη ακόμη από κάθε χονδροειδή κλίση. Μια γυναίκα, ωστόσο, κοιτάζει πάντα έναν άνδρα σαν άνδρα, και αμοιβαία. Αυτός ο δεσμός που δεν είναι ούτε πάθος ούτε καθαρή φιλία, δημιουργεί μια ξεχωριστή κατηγορία.»1 4._ Οι συνάφειες κοινωνικού επιπέδου 1.Καταστάσεις και τρόποι ζωής Ο κοινός νους αντιλαμβάνεται με πολύ ζωηρό αν όχι πολύ σίγουρο τρόπο, το φαινόμενο της κοινωνικής θέσης, συμβατότητας ή απόστασης. Τις εκφράζει με όρους τάξης, συνθήκης, σειράς όπως και σε συνάρτηση με κανόνες σχέσεων: «συναναστρέφεται ανθρώπους του περιβάλλοντος του» είναι αντιθετικό του «έχει ταξικά ξεπέσει» ή, αντίστροφα του «ζει πάνω από την κατάσταση του».

68

Η χρησιμότητα της έννοιας «κατάσταση» (κεφάλαιο 5, § 1) είναι η δυνατότητα προσέγγισης αυτών των διαδικασιών με βάση πιο συγκεκριμένους δείκτες που αφορούν τις κοινωνικές διαστρωματώσεις και τις ρίζες των κοινωνικών προσχωρήσεων. Πολλοί αναδεικνύονται εξαρχής στα πλαίσια μιας διπλής προοπτικής, δομικής και σχετικής με νοητικές παραστάσεις: •

Η κοινωνικο-οικονομική κατάσταση ή, απλούστερα, το ύψος των πόρων και της περιουσίας. Καθορίζει την γειτνίαση, δηλαδή τις ευκαιρίες συνάντησης και την δυνατότητα ισοδύναμων δαπανών (δεξιώσεις, διασκεδάσεις...) Αυτές οι πρακτικολειτουργικές πλευρές έχουν ισχυρές ψυχολογικές επιπτώσεις: αυθόρμητα σχόλια αναφέρουν το αίσθημα δυσχέρειας που προκαλείται από τις αποκλίσεις σε αυτούς τους τομείς, ενώ θα μπορούσε να είχε εγκατασταθεί μια φιλία.

•

Ο βαθμός μόρφωσης και, ευρύτερα παιδείας και πολιτισμού παρεμβαίνει με τον ίδιο τρόπο

Tέλος σελίδας 79 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Οι χαρακτήρες, «Σχετικά με την καρδιά» (Les caractères, «Du cœur »), 1668

διευκολύνοντας, κατόπιν δε ενισχύοντας την έλξη ανάμεσα στα πρόσωπα. •

Το ίδιο ισχύει για την επαγγελματική κατάσταση που ταυτόχρονα ενέχει μια λανθάνουσα ιεραρχία και τον κοινό προσανατολισμό κέντρων ενδιαφέροντος μεταξύ συναδέλφων. Αντιλαμβάνεται κανείς πως η ύπαρξη λανθάνουσας ιεραρχίας δεν είναι ευνοϊκή για την εγκατάσταση δεσμών που προϋποθέτουν ισότητα. Εντούτοις, και εδώ, η γενικού τύπου απάντηση μιας μεγάλης πλειοψηφίας εργατών και στελεχών είναι θετική (για το 70% «δεν έχει σημασία») ενώ αυτές οι κατηγορίες παραμένουν σημαντικά διαχωρισμένες (βλ. Πίνακα 1). Το σύνολο αυτών των παραγόντων, με τους οποίους συνδυάζεται και η οικογενειακή

προέλευση ακόμη σήμερα, συνεισφέρει στον καθορισμό του τρόπου ζωής (όχι μόνο του επιπέδου) αναφορικά με τις καθημερινές πρακτικές και την κλίμακα των αξιών. Οι μαρτυρίες αφθονούν για αυτό το θέμα, συχνότερα δε περιστρέφονται γύρω από τις πολύ καθοριστικές

69

έννοιες της «παιδείας», της γλώσσας και της «κοινωνικής μόρφωσης». Η έκφραση «να είναι κανείς πραγματικά άνετα με τον άλλο» εμφανίζεται σε όλες τις κατηγορίες που ερωτήθηκαν. Πρόκειται εδώ για έναν «τρόπο», ένα «ύφος» που «ταξινομεί» τους ανθρώπους και τους επιτρέπει την αμοιβαία τοποθέτηση και αναγνώριση, επίσης τον εντοπισμό κάποιων ψεύτικων τεχνασμάτων... 2.Αποτελέσματα ερευνών Οι διαχρονικές μας έρευνες επιτρέπουν την διευκρίνηση των βαθμών ομοιοφιλίας, από τη μια στο επίπεδο του συνολικά δηλωμένου από το δείγμα αριθμού φίλων, από την άλλη στο επίπεδο των αντίστοιχων σχημάτων προτίμησης (ομοιογενών ή εκλεκτικών). Ας επισημάνουμε κάποια εξέχοντα χαρακτηριστικά: Α) σχετικά με τις δια- και ενδοεπαγγελματικές φιλίες. Tέλος σελίδας 80 του πρωτοτύπου

Πίνακας 1._ Σύγκριση των δι-επαγγελματικών φιλιών (OEC) μεταξύ 1960 και 1990 (σε %) *

Εργάτες Υπάλληλοι Μηχανικοί και

Φίλοι των εργατών 1960 1990 50 40 17 19 1,5 5

Φίλοι των υπαλλήλων 1960 1990 15 5 53 41 4 5

Φίλοι των στελεχών 1960 1990 2 2,5 8 7 45 41

ανώτερα στελέχη * τα υπολειμματικά % αφορούν άλλα ή μη καθορισμένα επαγγέλματα Βλέπει κανείς πως, αν η συνολική δομή των φιλικών σχέσεων χονδρικά διατηρείται σε διάστημα τριάντα ετών, διαφαίνονται εξελικτικές τάσεις:

70

•

Η με στενή έννοια ομοιοφιλία ελαττώνεται αξιοσημείωτα, κατά 10 και 12% στους εργάτες και υπαλλήλους, λιγότερο ωστόσο στα στελέχη

•

Οι υπάλληλοι παίζουν έναν ενδιάμεσο ρόλο μεταξύ των ακραίων κατηγοριών που παραμένουν διαχωρισμένες. Όσον αφορά τις λίστες φίλων, εμφανίζεται κάποιος (κοινωνικά μεικτός) εκλεκτικισμός, αφορά όμως κυρίως, όπως θα δούμε, γειτονικά στρώματα.

Β) Οι συνάφειες οικονομικού και πολιτισμικού επιπέδου μοιάζουν να έχουν εξελιχθεί κατ’αντίστροφη φορά. Η ομοιοφιλία μεταξύ ανθρώπων που διαθέτουν περίπου τους ίδιους πόρους ενισχύεται (80%), ειδικότερα μεταξύ των εργατών, ενώ οι αποκλίσεις μόρφωσης έχουν λιγότερη επίπτωση (60%). Τέλος παρατηρεί κανείς την στατιστικά σημαντική επιρροή της οικογενειακής κατάστασης: οι άγαμοι έχουν την τάση να συνδέονται μεταξύ τους, το ίδιο και τα παντρεμένα ζευγάρια ή εκείνα που συμβιώνουν. Χωρίς αυτά τα αποτελέσματα να προκαλούν έκπληξη, επιβεβαιώνουν την σημασία της ομοιότητας, πραγματικής ή αντιληπτής, για την πρόσβαση στην δυνατότητα στενών δεσμών. Tέλος σελίδας 81 του πρωτοτύπου

3.Στρώματα, τάξεις και κοινωνική συνείδηση Οι προηγούμενες διαπιστώσεις τείνουν να κατανέμουν το συνολικό πεδίο των δεσμών φιλίας σύμφωνα με ορισμένο αριθμό στρωμάτων. Η χρήση αυτού του ουδέτερου όρου υποδεικνύει τον εμπειρικό χαρακτήρα των διακρίσεων που παρατηρήθηκαν. Τα μέλη ενός ιδίου στρώματος αντιστοιχούν εδώ σε έναν συνδυασμό καταστάσεων που εμπεριέχει: •

Τους φίλους του ιδίου επαγγέλματος, εκτός αυτών που τοποθετούνται από τα υποκείμενα σε επίπεδο διακριτό του δικού τους με κριτήρια την άνεση και την πολιτισμική κατάσταση.

•

Τους φίλους διαφορετικών επαγγελμάτων, που τοποθετούνται όμως σε ισοδύναμο επίπεδο με κριτήρια τις άλλες μεταβλητές.

Οι λίστες που έχουν συνταχθεί από τον καθένα συμπεριλαμβάνουν προφανώς πρόσωπα ξένα προς τις τρεις βασικές κατηγορίες: τεχνικούς, βιοτέχνες, μεσαία στελέχη, κάποιους αγρότες, που παίζουν όπως οι υπάλληλοι, ένα ρόλο γέφυρας μεταξύ των ακραίων κατηγοριών, πρακτικά χωρίς συνάφειες. Τα (λεγόμενα) ανώτερα στρώματα αφορούν εδώ, 71

πέρα από τα χαρακτηριζόμενα ως στελέχη, τα μέλη των ελευθέρων επαγγελμάτων, τους ιδιωτικούς και δημόσιους μάνατζερ. Τα (λεγόμενα) κατώτερα στρώματα αφορούν τους ειδικευμένους εργάτες πλατιά πλειοψηφικούς στο δείγμα και άλλους ανειδίκευτους χειρώνακτες, σταθερούς ή περιστασιακούς. Οι γυναίκες χωρίς επάγγελμα κατανέμονται σε συνάρτηση του περιβάλλοντος με το οποίο συνδέονται. Αυτή η διαστρωμάτωση αναδεικνύει ορισμένες συνοριακές γραμμές της φιλικότητας, μια ξεκάθαρη, και άλλες αρκετά ασαφείς. Ο πρώτος διαχωρισμός (ήδη αισθητός στον προηγούμενο πίνακα) περνά ανάμεσα στους εργάτες και τα ανώτερα στελέχη. Αυτές οι ομάδες διαχωρίζονται σε συνάρτηση των καταστάσεων τους, των ενδιαφερόντων τους και συχνά των ιδεολογιών τους. Tέλος σελίδας 82 του πρωτοτύπου

Πίνακας 2._ Αναλογία φίλων σύμφωνα με το κοινωνικό επίπεδο το 1960 και το 1990 (σε %) * Φίλοι του

Εργάτες Υπάλληλοι Ανώτερα στελέχη 1960 1990 1960 1990 1960 1990 Ιδίου στρώματος 72 69 61 63 62 54 Γειτονικού στρώματος 23 15 31 21 25 31 Ανωτέρου στρώματος 4 15 6 14 8 10 Κατωτέρου στρώματος 1 1 2 2 5 5 Άθροισμα 100 100 100 100 100 100 * Αυτά τα % δεν είναι παρά ενδεικτικά. Η χαμηλή συχνότητα φίλων κατωτέρου στρώματος μπορεί να προέρχεται μερικά από μια τάση εξύψωσης της κοινωνικής κατάστασης των φίλων καθενός.

72

Θα έπρεπε μήπως να ειπωθεί πως έχει κανείς να κάνει με «τάξεις» κατά την μαρξιστική έννοια; Το κοινωνικό τοπίο έχει αλλάξει εδώ και μισό αιώνα. Ένα καινούργιο προλεταριάτο (όρος σε αχρηστία) αποτελούμενο από μετανάστες, με ή χωρίς την υπηκοότητα του κράτους υποδοχής, εμφανίστηκε, ενώ προχωρούσε η συγκρότηση μιας τεχνο-γραφειοκρατικής κατηγορίας σε σύνδεση με την ανάπτυξη των υπηρεσιών. Στα πλαίσια αυτής της συμφραζόμενης κατάστασης, μεταξύ αυτού που απομένει από την εργατική τάξη και τις ανώτερες κατηγορίες, βρίσκεται μια αρμαθιά «μεσαίων τάξεων» (λιγότερο ή περισσότερο αστικοποιημένων) που εκτείνεται από υψηλής εξειδίκευσης χειρωνακτικά επαγγέλματα ως τα διάφορα διοικητικά και τεχνικά επαγγέλματα. Η κοινωνική τους συνείδηση δεν έχει κάποιον ιδιαίτερα κοινοτικό χαρακτήρα, αποδεικνύεται όμως κυρίως ευαίσθητη στο πεδίο των προσχωρήσεων και των προσωπικών συναναστροφών. Οι υπαινιγμοί που έγιναν κατά τις έρευνες επιτρέπουν και εδώ, να ξεπεραστεί η απλή καταγραφή των δικτύων επιλογής για να γίνει αντιληπτός ο τρόπος με τον οποίο εγκαταστάθηκαν και βιώνονται από τους πρωτεργάτες, σύμφωνα με τον βαθμό κοινωνικής συμμετοχής και το Tέλος σελίδας 83 του πρωτοτύπου

σύστημα αξιών τους. Αυτή η συνείδηση συμπεριλαμβάνει για τον καθένα την αίσθηση του δικού του περιβάλλοντος αν όχι της σειράς που οφείλει να κρατήσει. 5._Κύκλοι και δίκτυα Ο κλασσικός όρος «δίκτυο» έχει ενσωματωθεί πια στην «επικοινωνιοκρατική» εποχή. Η πολυσημία του εκτείνεται από τον τομέα των σιδηροδρόμων στην τηλεματική, από τις πολιτικές διασυνδέσεις στην καλλιτεχνική κερδοσκοπία, για να μην αναφερθούμε στην πορνεία. Ένα μεγάλο μέρος των πλαισίων και διαδικασιών που περιγράφηκαν προηγουμένως μπορούν να προσεγγισθούν και αναλυθούν με όρους ομάδων, κύκλων και δικτύων, σημαντικότατες έννοιες στην κοινωνιολογία όπως στην κοινωνική ψυχολογία1, η έκταση τους όμως πρέπει να περιοριστεί εδώ στην μελέτη της φιλίας. Πέρα από τον επίσημο ή ανεπίσημο χαρακτήρα τους, τα δίκτυα έχουν διάφορες αποχρώσεις κατά το αν είναι ανοικτά ή κλειστά, κάποτε απόκρυφα (φατρίες, κλίκες, σέκτες). Κάποια στοχεύουν το κέρδος (άμεσο ή πλάγιο), άλλα την εξουσία (επίσημη ή κρυμμένη), το γόητρο, την ικανοποίηση κοινών ευχαριστήσεων ή την διάδοση μιας ιδεολογίας.

73

Πολυάριθμες εργασίες έχουν επικεντρωθεί στις λειτουργικές και πρακτικές πλευρές των δικτύων, συμπεριλαμβανομένων αυτών που περιέχουν ένα συναισθηματικό άνυσμα. Ξαναβρίσκει έτσι κανείς μέσα από μια συστημική προοπτική τις «χρήσιμες» φιλίες του Αριστοτέλη, το πελατειακό σύστημα της ρωμαϊκής και μεσαιωνικής εποχής, καθώς και τις σύγχρονη ενασχόληση με την προσαρμογή, την αποτελεσματικότητα και τον ανταγωνισμό. Στην τελευταία αυτή περίπτωση μπορεί να συμβεί τα κλασσικά ή σεκταριστικά δίκτυα να πάρουν χαρακτήρα ανατρεπτικό

Tέλος σελίδας 84 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1.Ανάμεσα στα βασικά κείμενα βλ. C. Flament, réseaux de communication et structures de groupe, Dunod, 1965 ; A. Degenne et F. Forsé, Les réseaux sociaux, A. Colin, 1994

όποτε τα ιδιωτικά συμφέροντα αντιτίθενται στο δημόσιο συμφέρον, ακόμη και στην θεσμοποιημένη τάξη1. Η μελέτη που εντάσσει με τον πιο πρόσφορο τρόπο την γέννηση και εξάσκηση της φιλίας στο πλέγμα των κύκλων και δικτύων που προϋπάρχουν είναι εκείνη της Κ. Μπιντάρ που έχει ήδη αναφερθεί. Ο κοινωνικός κύκλος αντιστοιχεί συγκεκριμένα σε μια μικρή ομάδα της οποίας όλα τα μέλη γνωρίζονται σε διαφορετικό βαθμό: κοντινοί γείτονες, ομάδες εργασίας, σύλλογοι ελεύθερου χρόνου, θαμώνες καφενείων, κλπ. Μοιράζονται κάποιες συνήθειες, κώδικες και προτιμήσεις. Στα πλαίσια κάθε τέτοιου περιβάλλοντος συνδέονται προοδευτικά διαφοροποιημένες σχέσεις μεταξύ προσώπων αρχικά μόνων, ή συγκολλητικά, όταν ένα ζευγάρι φίλων καταφθάνει στον κύκλο. Εγκαθίστανται ρεύματα συμπάθειας χωρίς όμως να πρόκειται για φιλία με το ισχυρό νόημα του όρου. Ο ερευνητής διακρίνει τότε τρία είδη δικτύων: συμφραστικά, ασύνδετα, επιλεκτικά. Μόνο τα πρώτα έχουν την τάση να διατηρήσουν την φιλία στο πλαίσιο της αρχικής συνάντησης και σε ένα σχεδόν κοινοτικό κλίμα, αυτή είναι συχνά η περίπτωση των εργατών. Οι άλλες κατηγορίες στοχεύουν μάλλον να εξασφαλίσουν ένα «προσωπικό» δίκτυο, που καλλιεργείται σαν είδος συναισθηματικού κεφαλαίου μεταξύ προνομιακών εταίρων, που απειλείται εξ άλλου από την επαγγελματική κινητικότητα.

74

Έτσι η φιλία θα μπορούσε να θεωρηθεί πως βρίσκεται στα όρια ενός είδους ταξικού πολιτισμού και μιας ξεχωριστής για τον καθένα σχέσης που όμως επαναλαμβάνεται μέσα από πολλαπλές συμφραζόμενες καταστάσεις. Θα ξαναβρούμε μέσα σε αυτή την προοπτική επιβεβαίωση και συμπλήρωση των προηγουμένων αναλύσεων. Το επόμενο κεφάλαιο θα καταπιαστεί με τους προσωπικούς και διαδραστικούς παράγοντες των καθαρά «δυαδικών» δεσμών επιλογής. Tέλος σελίδας 85 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις: 1. S. Eisenstadt et L. Roniger, Patrons, Clints and Friends, Cambridge Univ. Press, 1984

5._Η νοητική (ανα)παράσταση του «συμπαθητικού ανθρώπου» Στην διάρκεια των μαρτυριών των σχετικών με τους δεσμούς επιλογής και τις ιδιότητες που αποδίδονται στους φίλους, πολλά πρόσωπα αναφέρονταν (τουλάχιστον με υπονοούμενο τρόπο) σε ιδεατά και ταυτόχρονα κοινότυπα πρότυπα. Αυτό υποδείκνυε την ύπαρξη μιας ψυχοκοινωνικής παράστασης λίγο πολύ σταθερής, ενός θετικού στερεότυπου που συνδέεται με τον συμπαθητικό άνθρωπο. Αν και το αντίθετο του δεν είναι τόσο εμφανές, η εικόνα των ανθρώπων που χαρακτηρίζονται ως «αντιπαθητικοί» και φέρουν αρνητικά χαρακτηριστικά προβάλλεται συχνά από τα αυθόρμητα σχόλια. Ωστόσο αυτά τα χαρακτηριστικά (που συνδέονται με κάποιες κυρίαρχες λέξεις) δεν ήταν απόλυτα ομογενοποιημένα αλλά μεταβάλλονταν σε συνάρτηση της ηλικίας, των κοινωνικών καταστάσεων και επιπέδων. Μπορούσε λοιπόν κανείς να σχεδιάσει την μελέτη του χαρακτηρισμού του «συμπαθητικού ανθρώπου», όπως προκύπτει από στρωματοποιημένα δείγματα, με στόχο να ξεχωρίσει τα σταθερά και εξειδικευμένα στοιχεία. Ένα πρώτο διερευνητικό διάβημα ήταν να ερωτηθεί ένας μικρός αλλά ετερογενής πληθυσμός, με μια πολύ ανοικτή ερώτηση: «Ποιες είναι, κατά την γνώμη σας, οι ιδιότητες

75

που σας κάνουν έναν άνθρωπο συμπαθητικό; Πείτε ότι σας περνά από το μυαλό, ακόμη και αν πρόκειται για απλές λέξεις» Η ανάλυση περιεχομένου του (άφθονου) λεκτικού υλικού επέτρεπε την επεξεργασία κλειστών ερωτηματολογίων. Η απλούστερη διαδικασία, επιλεκτική, ήταν να ερωτάται: «Ανάμεσα στις εννέα ιδιότητες που αναφέρονται, παρακαλώ επιλέξετε τις τρεις που σας φαίνονται απαραίτητες στον συμπαθητικό άνθρωπο.» Δεν θα αναφέρουμε εδώ παρά μόνο τις συγκριτικές απαντήσεις μελών διακριτών κοινωνικο-επαγγελματικών κατηγοριών και ηλικιακών ομάδων. Όλες προέρχονται από έρευνες που Tέλος σελίδας 86 του πρωτοτύπου

πραγματοποιήθηκαν με χρονική απόσταση είκοσι ετών (1957-1977), με την βοήθεια κάποιων πρόσφατων αντιπαραβολών. 1._Σχετικά με την επαγγελματική και κοινωνική κατάσταση, παρατηρεί κανείς σε έναν πληθυσμό 240 προσώπων ένα μείγμα συγκλίσεων και αποκλίσεων στην κατάταξη των κυρίαρχων ιδιοτήτων (συμπεριλαμβανόμένων και αυτών της πρώτης σειράς). Συνολικά προβάλλονται τα χαρακτηριστικά «έντιμος» και «έξυπνος» αλλά το άθροισμα των βαθμολογιών ανά κατηγορία εξαλείφει εξειδικευμένες τάσεις που είναι μεταξύ τους και σε σχέση με την τυχαία κατανομή στατιστικά σημαντικές. Θα σημειωθεί ωστόσο πως κανένα από τα χαρακτηριστικά που προτάθηκαν δεν έλαβε μηδενικό αποτέλεσμα, ακόμη και αν προτιμήθηκε σπάνια. Στον πίνακα 3 διαπιστώνει κανείς, στην παλαιότερη έρευνα, τη συμφωνία ανάμεσα στην χειρωνακτική και ενδιάμεση κατηγορία στον χαρακτηρισμό του συμπαθητικού ανθρώπου κατ’αρχήν ως «έντιμου», ενώ αυτός ο όρος δεν λαμβάνει παρά την πέμπτη θέση (με βαθμολογία σχεδόν τυχαία) από την κατηγορία των διανοητικά εργαζομένων. Στην συνέχεια έρχονται, στους χειρώνακτες, οι ιδιότητες που σχετίζονται με την τραχύτητα («θαρραλέος, σοβαρός»), στους υπαλλήλους εκείνη της «εξυπνάδας» και μετά της εξυπηρετικότητας. Οι κατηγορίες των διανοουμένων (ανώτερα στελέχη, πανεπιστημιακοί, ελεύθερα επαγγέλματα) συγκρατούν κριτήρια διανοητικής τάξης και ικανότητας στις σχέσεις: έξυπνος,

76

μεγαλόψυχος, κατανοητικός. Η ευθυμία (τέταρτη θέση) επικρατεί εδώ της σοβαρότητας (τελευταία θέση). Η έρευνα του 1977, που αγγίζει μια άλλη γενιά με παρόμοιο δείγμα, αποκαλύπτει, στο συνολικό επίπεδο, κάποια συρρίκνωση των αποκλίσεων ανάμεσα στις κατηγορίες, χωρίς να τις καταργεί: οι χειρώνακτες διατηρούν τις προηγούμενες προτεραιότητες, ενώ οι ενδιάμεσοι πλησιάζουν περισσότερο τους διανοούμενους. Οι τελευταίοι αυτοί επιμένουν στις αξίες τους, προτιμούν όμως στο εξής την ευθυμία και την μεγαλοψυχία. Tέλος σελίδας 87 του πρωτοτύπου

Πίνακας 3._ Ανάμεσα στις 9 ακόλουθες ιδιότητες παρακαλώ υποδείξετε τις 3 που σας φαίνονται απαραίτητες για τον συμπαθητικό άνθρωπο(διατάσσοντας τες με σειρά σημασίας:1η, 2η, 3η) *

Χειρώ

1957 Ενδιά

Διανο

Χειρώ

1977 Ενδιά

Διανο

νακτες

μεσοι

ούμεν

νακτες

μεσοι

ούμενο

οι ι Σοβαρός 2 7 9 2 6 9 Μεγαλόψυχος 6 9 3 8 8 5 Εύθυμος 6 7 4 5 1 1 Έντιμος 1 1 5 1 5 5 Έξυπνος 5 2 1 6 3 1 Εξυπηρετικός 4 3 5 4 6 4 Θαρραλέος 2 6 7 3 9 7 Κατανοητικός 9 4 2 7 1 3 Διακριτικός 8 4 8 9 7 8 *Οι βαθμολογίες έχουν εδώ μετατραπεί σε σειρά για να διευκολυνθεί η ανάγνωση τους (εξισώνοντας αυτές που αποκλίνουν μόνο κατά ένα βαθμό)

2.Σχετικά με τις ηλικιακές ομάδες, οι νεότεροι της έρευνας αναφοράς χαρακτηρίζουν κατ’αρχήν τον συμπαθητικό άνθρωπο ως «έντιμο» και «έξυπνο», ενώ η «σοβαρότητα» κατέχει την τελευταία θέση. Εκείνοι που βρίσκονται γύρω στα σαράντα κάνουν τις ίδιες πρώτες επιλογές, ακολουθούμενες από τα χαρακτηριστικά «εξυπηρετικός» και «θαρραλέος». •

Τριάντα χρόνια αργότερα οι κατατάξεις διαφέρουν σε δυο σημαντικά σημεία: η ευθυμία εκτιμάται πολύ. Προβιβάζεται στην πρώτη σειρά από τους νέους και περνάει

77

από την 9η στην 4η θέση στους παλαιούς, αντίστροφα η επιλογή του θάρρους υποχωρεί παντού. •

Τέλος, μια πολύ πρόσφατη έρευνα (2003) αφορά ομάδες φοιτητών των δυο φύλων, Η συνεισφορά της είναι χρήσιμη χωρίς να καταπλήσσει. Οι επιλογές είναι πολύ κοντινές εκείνων των νέων επαγγελματιών και των κατηγοριών διανοουμένων,

Tέλος σελίδας 88 του πρωτοτύπου

μαρτυρία της επιμονής των κυρίαρχων θεματικών και της διορατικότητας του επιλεκτικού ερωτηματολογίου. 3.Πως να ερμηνεύσει κανείς αυτό το σύνολο των στάσεων, τις παραλλαγές τους και την μερική τους εξέλιξη; Κατ’αρχήν η παρουσία ενός στερεότυπου μοιάζει να παρεμβαίνει σε όλα τα επίπεδα, ήδη στην διάρκεια των πιλοτικών συνεντεύξεων, κατόπιν στην θετική υποδοχή που επιφυλάχθηκε στο ερωτηματολόγιο: σχεδόν πλήρης απουσία άρνησης ή αβεβαιότητας αντίδρασης. Τείνει να συμβεί κάποια επικάλυψη ανάμεσα στην εικόνα του συμπαθητικού ανθρώπου και εκείνη ενός ιδεατού όντος το οποίο ο καθένας σκιαγραφεί πρόθυμα. Έτσι οι ιδιότητες που του αποδίδονται αντιστοιχούν χονδρικά στα χαρακτηριστικά που δίνει κανείς στους καλύτερους του φίλους όπως μπορέσαμε να διαπιστώσουμε στην διάρκεια παραλλήλων ερευνών. Σχετικά με τα διαχρονικά αποτελέσματα, αποκαλύπτουν ένα σημαίνον εξελικτικό άνυσμα: •

Από μια πλευρά, αντιλαμβάνεται κανείς ορισμένη εξασθένηση των αποκλίσεων μεταξύ των κατηγοριών, αν και οι διαφορές βαθμολογίας μεταξύ προτιμημένων και αγνοημένων χαρακτηριστικών έχουν αυξηθεί.

•

Όμως κυρίως, το λανθάνον στερεότυπο αποκρυσταλλώνεται διαφορετικά από την μια γενιά στην άλλη. Παρατηρεί κανείς μια υποχώρηση των αξιολογικών τοποθετήσεων και εκείνων που σχετίζονται με την επιβολή κανόνων (νορμών)

78

προς όφελος αξιών σχετικών με την ικανότητα σχέσεων. Η εποχή όπου τα υποκείμενα προσδοκούν κυρίως ζωηρές σχέσεις και σχέσεις συμπαράστασης διαδέχεται την εποχή της αναζήτησης του ιδεατού ανθρώπου. Συμμετρικά προβάλλεται μια ανοχή που θα μπορούσε να φθάσει τα όρια της γενικής χαλάρωσης. Η εξέταση του πίνακα μήπως αποκαλύπτει επίσης την επιρροή των λεγόμενων «διανοουμένων» ή «ανώτερων» κατηγοριών σε αυτό το καινούργιο προφίλ; Tέλος σελίδας 89 του πρωτοτύπου

Μήπως κατόρθωσαν να διαδώσουν αυτό που κάποτε αποτελούσε ένα εναλλακτικό πρότυπο; Όποια θετική απάντηση θα ξεχνούσε πως τα ίδια τα μέλη αυτών των κατηγοριών εξελίχθηκαν μαζί με τις προτεραιότητες τους, τοποθετώντας την ευθυμία στην πρώτη θέση. Από την πλευρά τους, οι άλλες κατηγορίες, ακόμη και οι φοιτητές, δεν είναι γοητευμένοι από την εξυπνάδα. Πρόκειται μάλλον για συνολική εξέλιξη, που, όπως λέγεται, διαποτίζει την «μελωδία των καιρών». Θα ήταν κοινότυπο να υπογραμμιστούν οι σχέσεις της με μια κοινωνία προγραμματισμένη, σκυθρωπή, μαζική και ατομικιστική ταυτόχρονα. Λιγότερο κοινότυπο είναι να εντοπίσει κανείς εδώ τα όρια της στερεοτυπίας, σε μια στιγμή όπου το πρότυπο του μεγαλόψυχου και αυστηρού, ίσως και άκαμπτου ανθρώπου του παλαιού καιρού δίνει τη θέση σε μια πιο χαλαρωμένη εικόνα, κατανοητική ίσως όμως μέχρι τα όρια της συμπαιγνίας... Tέλος σελίδας 90 του πρωτοτύπου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7 ΤΑ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΕΛΑΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΞΗΣ 1._Η κοινωνιομετρική μέθοδος συνδέεται με το όνομα και τις ιδέες του Τζ.-Λ. Μορένο1, στην συνέχεια όμως η μεθοδολογία εξελίχθηκε αξιοσημείωτα. Το πρωταρχικό διάβημα συνίσταται στο να προσκαλέσει κανείς τα μέλη

79

οποιασδήποτε ομάδας να υποδείξουν αυτούς με τους οποίους θα προτιμούσαν να βρεθούν σε κάποια κατάσταση ή σύμφωνα με κάποιο προσδιορισμένο κριτήριο (παιχνίδια, εργασίες, συγκατοίκηση, εκμηστυρεύσεις…) . 1.Η κοινωνιομετρική ανάλυση Οι απαντήσεις επιζητούνται σε ελεύθερο ή σταθερό αριθμό και συγκεντρώνονται πάνω σε μια «κοινωνιόμητρα» [sociomatrice, sociomatrix] (σχήμα 1) όπου οι επιλογές που εκφέρονται εμφανίζονται σε γραμμές, οι επιλογές που γίνονται δεκτές σε στήλες. Από αυτό προκύπτουν τρία είδη πληροφοριών για τις σχέσεις. - Στο ατομικό επίπεδο τα υποκείμενα, ως πομποί επιλογών, μπορούν να εμφανιστούν λιγότερο ή περισσότερο «επεκτατικά», με οριακή περίπτωση εκείνην του μοναχικού που δεν υποδεικνύει κανέναν. Όμως οι σημαίνουσες διαφορές στην «κοινωνιομετρική κατάσταση» εμφανίζονται κυρίως στα υποκείμενα ως αποδέκτες: ορισμένα υποκείμενα χαίρουν πλατιάς εκτίμησης (θα μιλούσε κανείς για «δημοτικότητα» ή για ηγεσία – leadership – αν πρόκειται για επιλογή αρχηγού ή εκπροσώπου), άλλα αγνοούνται ή απομονώνονται τελείως. Τέλος σελίδας 91 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1.Foundations of Sociometry, γαλλ. Μετάφραση «Les fondements de la sociometrie», 1970

Σχέδιο 1._ Κοινωνιόμητρα Σχέδιο 2._ Τύποι δυάδων Βλέπε γραφικές αναπαραστάσεις σε ελεύθερο χαρτί

80

Τέλος σελίδας 92 του πρωτοτύπου

Μπορεί έτσι λοιπόν κανείς να προχωρήσει σε διάφορες συγκρίσεις: αρχικά ανάμεσα στα υποκείμενα, κατόπιν σε συνάρτηση των κριτηρίων επιλογής, τέλος μέσα από τον χρόνο, παρακολουθώντας την εξέλιξη των καταστάσεων ανάμεσα σε δυο κοινωνιομετρικές δοκιμασίες – ενδιαφέρουσα αντιπαράθεση σε περίπτωση αποκατάστασης ή κοινωνιοθεραπείας.

81

-

Στο διαπροσωπικό επίπεδο, το φάσμα των απαντήσεων αναδεικνύει μια ποικιλότητα των

«δυαδικών»σχέσεων των ανθρώπων εξεταζόμενων ανά δύο. (παραδείγματα § 3). Εδώ οι αμοιβαίες τοποθετήσεις διακρίνονται από τις μονομερείς. Εξ άλλου, αν κανείς προσθέσει την αντιληπτική ερώτηση σχετικά με τον τρόπο που τα υποκείμενα ποριστούν την δικιά τους κατάσταση («Από ποιον νομίζετε πως έχετε επιλεγεί ή απορριφθεί;») στην επιλεκτική ερώτηση (επιλογή ή απόρριψη), μπορεί να προχωρήσει σε μια πιο προωθημένη ανάλυση των σχέσεων1. Συνδυάζοντας τις επιλεκτικές και αντιληπτικές ερωτήσεις, καταστρώνει κανείς δέκα πιθανές κατηγορίες δυάδων, των οποίων η πραγματική κατανομή είναι πολύ άνιση και μεταβάλλεται μαζί με την ιστορία της ομάδας (βλέπε σχήμα 2). Από την άλλη μεριά, αντιπαραθέτοντας τις εκφρασμένες, υποτιθέμενες και δεχθείσες, υποτιθέμενες και αγνοημένες, επιλογές, μπορεί κανείς να εκτιμήσει τον βαθμό του ρεαλισμού και της ευαισθησίας, της παράλειψης και της παραίσθησης του καθενός και του συνόλου. Αυτοί οι συχνά ασταθείς συνδυασμοί ήδη έχουν ξεκάθαρα σχηματοποιηθεί από από τον Π.-Μ. Μωκόρ στον πιο κάτω πίνακα (σχήμα 2). -

Στο καθολικό επίπεδο του συνόλου , η κοινωνιομετρική έρευνα επιτρέπει να αξιολογηθεί

μερικά η συνεκτικότητα: δομή και πυκνότητα των δικτύων συνάφειας και οστρακισμού, αριθμός απομονωμένων ή απορριγμένων υποκειμένων, απουσία ή παρουσία «διαχωρισμών» ή υποομαδοποιήσεων. Επιτρέπει σε διάφορες περιπτώσεις να συγκριθεί αυτή η ανεπίσημη δομή με το επίσημο οργανόγραμμα. Το σύνολο αυτών των αποτελεσμάτων μπορεί να συμβολοποιηθεί και να συστηματοποιηθεί μέσα στα κοινωνιογράμματα [sociogrammes, sociograms], είδος συναισθηματικών ακτονογραφιών Τέλος σελίδας 93 του πρωτοτύπου

Πίνακας 2._Ευαισθησία στη σχέση και αντιληπτικός ρεαλισμός Βλέπε γραφικές αναπαραστάσεις σε ελεύθερο χαρτί

Των ομάδων ή κάποιων από τα μέλη τους (σχήματα 3 και 4). Τα συλλογικά κοινωνιογράμματα που έχουν καταστρωθεί σύμφωνα με την τεχνική του «στόχου» (Μ. Νόρθγουεη) αναπαριστούν την ποικιλότητα των καταστάσεων, τις αμοιβαίες επιλογές, την αλυσίδα των σχέσεων (ή δίκτυο) και τους ενδεχόμενους διαχωρισμούς. Τα ατομικά κοινωνιογράμματα που έχουν καταστρωθεί σύμφωνα με την τεχνική του «τροχού» (Ζ. Μαιζονέβ) με την βοήθεια ανυσματικών συμβόλων αποτελούν τη βάση μιας διάγνωσης κοινωνικότητας σε δεδομένη στιγμή και της εξέτασης της εξέλιξης της, εκτελώντας αργότερα την δοκιμασία ξανά. 82

2.Εμβέλεια Η κοινωνιομετρία συνεισφέρει διπλά στην κοινωνική ψυχολογία. Στον τομέα της έρευνας επέτρεψε την μονογραφική μελέτη

Τέλος σελίδας 94 του πρωτοτύπου

πολλών συλλογικών οντοτήτων και των υπολογισμό δεικτών κοινωνικότητας και την επεξεργασία προτύπων σχετικών με τις δομές της συνάφειας. Οι στατιστικές εργασίες αναφέρονται στις συσχετίσεις μεταξύ των κριτηρίων, στην κατανομή και εξέλιξη των τύπων δυάδων, την ανάλυση πινάκων (matrix) και στα ανεπίσημα δίκτυα1. Από άλλη σκοπιά, εάν κανείς θέλει να ξεπεράσει το περιγραφικό επίπεδο, τα κοινωνιομετρικά αποτελέσματα πρέπει να συσχετίζονται με παράγοντες ψυχολογικής και κοινωνικής τάξης, με αφετηρία ερμηνευτικές υποθέσεις. Όσον αφορά τις κοινωνιολογικές μεταβλητές, μπόρεσε να εδραιωθεί η σημασία των κοινωνικών πλαισίων για το φάσμα των επιλογών: γειτνίαση, συμφωνία ηλικίας, φύλου, επαγγέλματος, γνώμης.

83

Σχετικά με τους ψυχολογικούς παράγοντες, μπόρεσαν να συσχετισθούν ορισμένα σημεία του χαρακτήρα, προτιμήσεις, ύφος αλληλεπιδράσεων χωρίς ωστόσο να κατοχυρωθούν σταθερά αποτελέσματα. Συνολικά, η εμπειρία δείχνει σε κάθε περίπτωση πως οι συνάδελφοι που χαρακτηρίζονται φίλοι επιλέγονται για πολλά αν όχι για όλα τα κριτήρια. Στον τομέα της παρέμβασης, το ευνοϊκότερο πεδίο της κοινωνιομετρίας παραμένει εκείνο των απαρχών της: η εκπαίδευση, η αποκατάσταση, η ανάπτυξη αυθόρμητων ομαδοποιήσεων. Φωτισμένος από τις έρευνες του, ο «κοινωνιομετριστής» μπορεί να διευκολύνει την ενσωμάτωση ενός απομονωμένου πλησιάζοντας τον σε αυτούς που τον αποδέχονται, να απελευθερώσει τις δυνατότητες των ανεπίσημων ηγετών μέσα σε ορισμένες ανομικές κατάστασης, να συγκροτήσει συνεκτικές ομάδες διευκολύνοντας την δράση του φάσματος συναφειών. Κάποιοι μπήκαν στον πειρασμό να οραματιστούν εφαρμογές στα πλαίσια του επαγγελματικού και δημόσιου βίου, πράγμα που εγείρει σοβαρά δεοντολογικά προβλήματα. Διότι ο επιδιωκόμενος στόχος κινδυνεύει να είναι είτε η μόνη πρακτική αποδοτικότητα, είτε, Τέλος σελίδας 95 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1.P. Parlebas, Socioometrie, reseaux et communication, PUF, 1992

επικινδυνότερα, η χειραγώγηση των προσώπων και των ομάδων από τους κατόχους μιας δοτής και καριερίστικης εξουσίας. Ανήκει λοιπόν στους λειτουργούς και στους συμβούλους η αρμοδιότητα να παραμερίσουν κάθε επίσημη πίεση που θα στόχευε την υποκλοπή κοινωνιομετρικών μαρτυριών από μια ομάδα, χωρίς να υποτιμάται η ευαισθησία σχέσεων του κάθε υπεύθυνου μιας συλλογικής οντότητας.

Σχήμα 3._ Συλλογικό κοινωνιόγραμμα Βλέπε γραφική αναπαράσταση σε ελεύθερο χαρτί Η συνεκτικότητα αυτής της ομάδας εμφανίζεται πολύ ασθενής. Παρά την ελευθερία του αριθμού πολλαπλών επιλογών, ο όγκος τους παραμένει περιορισμένος. Μια μόνο κοπέλα Γ πολώνει τρία από τα πέντε αρσενικά υποκείμενα (τα άλλα δυο αγόρια σχηματίζουν ζευγάρι ι – κ ) ενώ τα τρία άλλα κορίτσια συγκροτούν ένα είδος υπο-ομάδας (τρίγωνο ΑΔΕ), η τελευταία κοπέλα Β παραμένοντας απομονωμένη επιλέγοντας το αγόρι ζ, που έλκεται μονάχα από την Γ. Βλέπει κανείς πως η συνεκτικότητα δεν συγχέεται με το δίκτυο σχετισμού των ζευγαριών εφόσον 8 από τα 10 υποκείμενα εμπλέκονται σε μια τουλάχιστον αμοιβαιότητα. 3.Κάποια ανάγλυφα αποτελέσματα 84

Μεταξύ των δέκα τύπων δυάδων αυτές που είναι τέλεια αμοιβαίες (ή αρμονικές) (Α⌐→ ←⌐Β) δεν αποτελούν

Τέλος σελίδας 96 του πρωτοτύπου

Σχήμα 4._ Ατομικά κοινωνιογράμματα Βλέπε γραφική αναπαράσταση σε ελεύθερο χαρτί Κοινωνικότητα του προτιμούμενου υποκειμένου Γ: αρκετά επεκτατικό (τρεις εκφρασμένες επιλογές), διορατικό (οι τρεις δεκτές επιλογές είναι αντιληπτές αλλά προστίθεται μία παραισθητική υπόθεση σχετικά με τον Α). Κοινωνικότητα του απομονωμένου υποκειμένου ζ: λίγο επεκτατικό (μόνο μια εκφρασμένη επιλογή), λίγο διορατικό (δεν αντιλαμβάνεται την επιλογή του Β και υποθέτει παραισθητικά δυο άλλες επιλογές).

παρά το 10 με 20% του συνόλου ανάλογα με τις ομάδες. Η διαπίστωση αυτή επιβεβαιώνει τις δυσκολίες και αβεβαιότητες της διαπροσωπικής επικοινωνίας που έχουν γίνει επαναλαμβανόμενο θέμα του σημερινού λόγου.

85

Σε περιπτώσεις επανελέγχου μερικούς μήνες αργότερα, ο αριθμός των αρμονικών δυάδων παραμένει σταθερός ως συνολικό ποσοστό χωρίς όμως πάντα να συνδέονται οι ίδιοι εταίροι.. Εξ άλλου, εμφανίζεται πως η αντιληπτική ακρίβεια (ή «διορατικότητα») δεν είναι μεγαλύτερη από αυτήν που θα οφειλόταν στην μόνη τυχαιότητα. Τέλος, πρέπει να υπογραμμιστεί η προδιάθεση των υποκειμένων να υποθέτουν μια θετική τοποθέτηση από αυτούς που οι ίδιοι έχουν επιλέξει (Α⌐→ ←⌐Β). Αυτή η μορφή «ενδοπροσωπικής συνέπειας» ξεπερνάει σημαντικά και την πιθανότητα σύμπτωσης και την διορατικότητα. Αυτό το φαινόμενο περιλαμβάνει δυο είδη πιθανών λαθών: λάθη «παράλειψης»

Τέλος σελίδας 97 του πρωτοτύπου στο βαθμό που μπορεί να παραγνωρίζουμε τα αισθήματα του άλλου απέναντι μας (οι μισές περιπτώσεις), ή λάθη «παραίσθησης» εφόσον οδηγεί στο να αποδίδεται στον άλλον η ίδια τοποθέτηση που έχουμε απέναντι του ενώ του είμαστε αδιάφοροι. Λοιπόν αυτή υ υπόθεση αμοιβαιότητας αποδεικνύεται εκτός πραγματικότητας σε περισσότερο από 40% των περιπτώσεων. Αυτή η τελευταία διαπίστωση θέτει δυσεπίλυτα ερμηνευτικά προβλήματα σχετικά με την συγκεκριμένη «αλληλεπίδραση» μεταξύ φίλων. Αν οι αρμονικές δυάδες μπορούσαν να προκύψουν από την μόνη

86

συνάντηση δύο «ενδοπροσωπικών συνεπειών», θα είχαμε να κάνουμε με διαδικασίες προβλητικές ναρκισικού αν όχι αυτιστικού χαρακτήρα. Αυτός ο δεσμός δεν θα ενείχε ούτε «μεταβατικότητα» ούτε διαπροσωπική διορατικότητα. Θα ήταν στο έλεος της αλλαγής διάθεσης και αξιολόγησης του άλλου, εύθραυστος και σχεδόν τεχνητός. Μόνο οι μελέτες σε μήκος χρόνου σχετικά με την επιμονή και τα βιώματα των δεσμών φιλίας μπορούν μερικά να απαντήσουν σε αυτήν την μεθοδολογική απορία. Να επανέλθουμε σε λίγο. 2._Ομοιότητα και εξιδανίκευση Μπορεί κανείς να απευθυνθεί σε δυο τύπους διαδικασιών: -

να εφαρμόσει κανείς ερευνητικά πρωτόκολλα, αν είναι δυνατόν προηγουμένως επικυρωμένα

(ερωτηματολόγια, κλίμακες, δοκιμασίες, πειραματισμούς) και να συγκρίνει τα ψυχολογικά προφίλ με αφετηρία τις αντιδράσεις ή τις απαντήσεις. -

να συλλέξει κανείς μαρτυρίες και αξιολογήσεις από τα μέλη μιας προσωρινής ομάδας (για

παράδειγμα κατά την διάρκεια χρόνου πρακτικής εξάσκησης) στην οποία συμμετέχουν πραγματικοί ή δυνητικοί φίλοι. Αυτή η προσέγγιση μπορεί ειδικότερα να αναδείξει κάποιες συνάφειες «ύφους». Αυτές οι μελέτες εκτείνονται σε μισόν αιώνα και αναδεικνύουν μόνο θετικές συσχετίσεις και όχι κάποιον φορέα αιτιότητας. Η ομοιότητα προηγείται Τέλος σελίδας 98 του πρωτοτύπου

της έλξης ή μήπως η φιλία έχει σαν αποτέλεσμα την σύγκλιση των τοποθετήσεων; Ή ακόμη να πρόκειται για διαδικασίες κυκλικές; Υπάρχουν και άλλες εναλλακτικές υποθέσεις: Πρόκειται για πραγματικές ή απλά για αμοιβαία υποτιθέμενες ομοιότητες; Αφορούν τα υποκείμενα σαν τέτοια ή τα ιδανικά πρότυπα του καθενός; 1.Ομοιότητες Οι περισσότερες έρευνες έχουν πραγματοποιηθεί από αμερικανούς ερευνητές1. Όλες συμπεραίνουν τον πρωτεύοντα ρόλο της ομοιότητας. Ας αναφέρουμε τις πιο αξιοσημείωτες. •

Εκείνες του Θ.Μ. Νιούκομπ2 αφορούν νεοσυσταθείσες ομάδες αρρένων φοιτητών. Λαμβάνουν

ως προγνωστικό κριτήριο της έλξης τις απαντήσεις σε ερωτηματολόγια γνώμης, κατάταξης αξιών, δοκιμασιών προσωπικότητας, και πιο συγκεκριμένα βαθμολόγησης των συναδέλφων τους σε μια κλίμακα. Ο ερευνητής διαπιστώνει τον σχηματισμό «ζευγαριών φίλων» που χονδρικά αντιστοιχούν στην προγενέστερη (όμως αρχικά άγνωστη) αναλογία τοποθετήσεων, και την ενίσχυση των δεσμών κατά την διάρκεια των εβδομάδων αλληλεπίδρασης. 87

•

Ο Σ. Ντακ3, με πιο πολύπλοκες διαδικασίες και με συγκεκριμένες δυάδες, επιβεβαιώνει την

δυνατότητα πρόβλεψης των θετικών δεσμών σε συνάρτηση με διαδοχικά «φίλτρα» που ο συγγραφέας κατασκεύασε για να εκτιμήσει τους αυξάνοντες βαθμούς ψυχολογικής εγγύτητας. •

Πολλοί πειραματιστές ακολουθώντας Ντ. Μπερν4 βοηθιούνται από την χρήση

«κατασκευασμένων άλλων». Ζητούν από τα υποκείμενα να συμπληρώσουν

Τέλος σελίδας 99 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1.Για την βιβλιογραφία βλέπε J. Maisonneuve, L. Lamy, C. Moser, L’attraction interpersonnelle, PUF, 1994 2.The Acquaintance Process, New York, Holt, 1961 3.Friends for Life, London, Weatseaf, 1991 4.The Attraction Paradigm, New York, Academic Press, 1971

ένα ερωτηματολόγιο τοποθετήσεων. Λίγο μετά, ο πειραματιστής τους ανακοινώνει τις (κατασκευασμένες) απαντήσεις δυο ανύπαρκτων γειτόνων από τους οποίους ο ένας εμφανίζει ανάλογο προφίλ με το δικό τους και ο άλλος πολύ διαφορετικό. Τα υποκείμενα πρέπει τότε να αξιολογήσουν αυτά τα δυο πρόσωπα ή ακόμη να υποδείξουν ποιο θα επιθυμούσαν να συναντήσουν (που σε αυτή την περίπτωση υποδύεται ένας συνεργός...). Προαισθάνεται κανείς τα μαζικά αποτελέσματα μένοντας και έκπληκτος από ένα τόσο απλοϊκές προσεγγίσεις. 2.Εξιδανίκευση Αυτή η πραγματική ή υποτιθέμενη ομοιότητα αφορά αυστηρά την εικόνα του εαυτού ή μήπως εκέινην ενός είδους «ιδανικού εγώ»; Πολλές μελέτες αποπειράθηκαν να το εδραιώσουν αναφέροντας ισχυρότερες συσχετίσεις μεταξύ των «ιδανικών εγώ» μελών ζευγαριών φίλων (που εντοπίστηκαν με εξειδικευμένα ερωτηματολόγια) παρά μεταξύ των αυτο-αξιολογήσεων του καθενός. Όμως ορισμένοι ερευνητές συζητούν το νόημα των ίδιων τους αποτελεσμάτων: από μια πλευρά, θα μπορούσε το γεγονός πως αποδίδονται στους φίλους ιδανικά προφίλ να είναι μάλλον το αποτέλεσμα παρά η αιτία της φιλίας, από την άλλη, αυτά τα θετικά χαρακτηριστικά θα μπορούσαν κάλλιστα να αντιστοιχούν σε ένα λίγο πολύ στερεότυπο πολιτισμικό πρότυπο (βλέπε πιο πάνω, κεφάλαιο 6). Παραμένει δεδομένη η προδιάθεση μας να υπερτιμάμε τα πρόσωπα που προτιμούμε προβάλλοντας πάνω σε αυτά αυτό που θα επιθυμούσαμε να είμαστε και αυτό που αναμένουμε πως θα είναι1. Με αυτό το νόημα, θα πρόκειται για ορισμένη μορφή εκπλήρωσης σε έδαφος ομοιότητας. Για την ενσωμάτωση αυτών των κάποτε φαντασιακών

88

χαρακτηριστικών όπου η ιδανικότητα μπορεί να πάρει μορφή συμπληρωματικότητας, ο όρος «ομοιότητα» δεν είναι τελείως δόκιμος. Πρόκειται εδώ για μια πιο σύμπλοκη μορφή δυναμικής συμβατότητας, ή ακόμη αρμονίας ύφους. Τέλος σελίδας 100 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1.Διαδικασία ακόμη πιο φανερή στον έρωτα! Πρβλ τον περίφημο μονόλογο της Ελιάνας στον «Μισάνθρωπο» του Μολιέρου, πράξη 2, σκηνή 5.

3.Επικοινωνία και συνάφεια ύφους Είναι αναμφίβολο πως η ομοιότητα διευκολύνει την εμπιστοσύνη και την διαπροσωπική ανταλλαγή. Αυτή κορυφώνεται σε αυτό που οι αγγλοσάξονες ερευνητές ονομάζουν «αποκάλυψη του εαυτού» που, όταν είναι αμοιβαία, χαρακτηρίζει την πρόοδο των δυάδων προς την στενή σχέση1. Ένα ερευνητικό ρεύμα έχει εστιαστεί στις λεκτικές και εξωλεκτικές αλληλεπιδράσεις κατά τις διάφορες φάσεις των σχέσεων, εντοπίζοντας με σαφείς μεθόδους τις αναλογίες και αντινομίες του ύφους (πρβλ ορισμό, κεφάλαιο 6). Ο Ρ. Γιάκομπσον1 εντόπισε ήδη από το 1963 μια διπολικότητα της γλώσσας, θεωρούμενης με την γενικότερη έννοια ως σύστημα σημείων και μηνυμάτων: από την μια, η αναλογία (ή μεταφορά) που απεικονίζεται από το ποιητικό ύφος, από την άλλη, η ακολουθία (ή μετωνυμία) που συνδέεται με τον πεζό λόγο. Αυτή η δυαδικότητα μπορεί να επεκταθεί στο σύνολο των ανθρώπινων συμπεριφορών, από την καλλιτεχνική έκφραση ως τις απλές καθημερινές σχέσεις. Ο απαραίτητος και μεταβαλλόμενος συνδυασμός των δυο ειδών ύφους επιτρέπει την διάβαση του νοήματος μεταξύ δυο ή περισσότερων προσώπων. Όμως η επικοινωνία τους διευκολύνεται από την συναρμογή της κυρίαρχης συνιστώσας του καθενός με εκείνη του άλλου. Έχουμε υποδείξει την επέκταση αυτής της σημαντολογικής πολικότητας στο ενεργό φάσμα των συναφειών: η συγγένεια ύφους θεωρείται πηγή των αμοιβαίων έλξεων που δίνουν γέννηση στην φιλία. Στην περίπτωση που δυο πρόσωπα εμφανίζουν μετωνυμική κυρίαρχη συνιστώσα, η συμφωνία τους θα θεμελιωνόταν μάλλον σε πραγματιστικές βάσεις. Αντίστροφα σε περίπτωση κυριαρχίας της μεταφορικής συνιστώσας, η φιλία θα παραχωρούσε μεγάλη θέση στην έμπνευση και στο φαντασιακό. Τέλος, μια μεγάλη ανομοιότητα ύφους θα εμπόδιζε την πρόσβαση σε μια γόνιμη συνεννόηση και σε μια βαθιά εσωτερικότητα της σχέσης, συνοπτικά σε κάθε θετικό βίωμα. Τέλος σελίδας 101 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1.Πρβλ I. Altman και D. Taylor, social Penetration, New York, 1973

89

2.Essais de linguistique générale, Minuit, 1963

Ανήκει στον Λ. Λαμύ η προσπάθεια να καταστήσει λειτουργικά χρήσιμη την έννοια του ύφους για να ερευνήσει να πράγματι συνιστά μια καθοριστική βάση για την φιλική έλξη. Ένα από τα ερωτηματολόγια που προτάθηκαν σε μια σειρά ομάδων φοιτητών αναζητά τρία είδη αξιολογήσεων: -

αξιολόγηση του καθενός από τους συναδέλφους τους σε μια κλίμακα φιλικής διάθεσης με

σκοπό την ταυτοποίηση, όπως στην κοινωνιομετρία, ενός συνόλου «ισχυρών ζευγαριών» -

αξιολόγηση πολλών σύντομων κειμένων με θέμα την κριτική μιας ταινίας με βάση τον

συναισθηματικό τους τόνο και όχι το (σχετικού με την ταινία) περιεχόμενο -

αξιολόγηση υποτιθέμενων συναφειών μεταξύ ζωγράφων με βάση αντίγραφα πινάκων τους

(πολύ λίγο γνωστοί στην Γαλλία και με συγκρίσιμο απεικονιστικό περιεχόμενο) Τα αποτελέσματα δείχνουν σημαντική σχέση ανάμεσα στην αμοιβαία έλξη και τις προτιμήσεις (ή απορρίψεις) που εκφράστηκαν σχετικά με κάποια διαφοροποιημένα ύφη. Όμως το πιο αξιοπρόσεκτο σημείο είναι η πολύ ισχυρή συσχέτιση (0,0001) ανάμεσα στις αξιολογήσεις που καθένας από τους φίλους των «ισχυρών ζευγαριών» εκφράζει για το σύνολο των συναδέλφων του, όπως και ανάμεσα σε εκείνες που δέχεται. Αυτό το τελευταίο αποτέλεσμα είναι πρωτόγνωρο. Ας σημειώσουμε πως, στα περισσότερα από αυτά τα πειράματα, πρόκειται πάντα για την αντίληψη, είτε εκείνη που αφορά πραγματικούς άλλους, είτε εκείνη του ύφους διαφόρων «αντικειμένων» (λόγοι, πίνακες, γνώμες, κλπ). Όμως η επιμονή των συναφειών που γεννιούνται φαίνεται να σχετίζεται με διαδικασίες διαμεταβατικές, που συνδυάζουν τα συναισθήματα και τις αξίες. Τέτοιες διαδικασίες αντιστοιχούν σε μια σειρά φίλτρων που εμπλέκουν συνδέσεις προοδευτικά στενότερες από την απλή γειτνίαση ως την εγγύτητα των εκμυστηρεύσεων. Τέλος σελίδας 102 του πρωτοτύπου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8 ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΩΜΕΝΟ ΝΟΗΜΑ ΠΡΟΣ ΤΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΑ ΠΡΟΤΥΠΑ

90

Η διερεύνηση και η ανάλυση του βιώματος της φιλίας δεν μπορεί παρά να υπάγεται (πέρα από την λογοτεχνία) σε μια προσέγγιση κλινικής τάξης (πιο πάνω, κεφάλαιο 6,§ 3) ή κλινικο-κοινωνικής αν κανείς θέλει να λάβει υπ’όψιν τις συμφραζόμενες καταστάσεις όπου αυτό το βίωμα εμφανίζεται και εκφράζεται απέναντι στον κλινικό. Ο τελευταίος αυτός όρος πρέπει να εννοηθεί με την ποιοτική του έννοια: η προσεκτική ακρόαση άμεσων μαρτυριών, στη διάρκεια συνεντεύξεων που εμβαθύνουν. Προχωρεί στη συνέχεια στην εξαντλητική και συγκριτική ανάλυση των συγκεντρωμένων δεδομένων, ενδεχόμενα σε ορισμένες εγκάρσιες ερμηνείες. Απομακρύνεται κανείς εδώ από τις επεκτατικές μελέτες, τις στενά περιορισμένες από κατευθυνόμενα ερωτηματολόγια και που οδηγούν σε στατιστικά αποτελέσματα. Διαφορετική είναι η πορεία του θεωρητικού που, στηριζόμενος στις προηγούμενες συνεισφορές ή και σε διάφορα δομημένα πειράματα, προτείνει ένα πρότυπο, δηλαδή ένα επεξηγηματικό σχήμα γενικής εμβέλειας, κάποτε και κάποιο υποψήφιο δόγμα. Ας εξετάσουμε διαδοχικά αυτές τις δυο πορείες. 1._Η έκφραση του ενδόμυχου και του βιώματος 1.Με τον κίνδυνο των λέξεων Έχουμε ήδη υπογραμμίσει την αξιοσημείωτη απόκλιση που θα μπορούσε να υπάρχει ανάμεσα σε απαντήσεις σε συνολικές ερωτήσεις (για παράδειγμα σχετικά με το δυνητικό πεδίο Τέλος σελίδας 103 του πρωτοτύπου

της φιλίας ή με την αξία της…) και σε μαρτυρίες σχετικές με την προσωπική εμπειρία, ή ακόμη την ιστορία μιας μεγάλης φιλίας. Ο κίνδυνος παρείσφρησης διάχυτων στερεοτύπων δεν αποκλείεται, όμως σημαντικά ελαττώνεται. Παραμένει, όσον αφορά το ενδόμυχο βίωμα, εκείνος των ορίων της γλωσσικής επικοινωνίας . Όσο για το μέρος του φαντασιακού που διεισδύει, πέρα από το ότι διόλου δεν μπορεί να αξιολογηθεί ελλείψει σημείου αναφοράς, σχηματίζει σώμα με το βίωμα, ειδικά όταν πρόκειται για συναισθήματα. Ο ρόλος του είναι ολοφάνερος στην αναδυόμενη φιλία και κατά τις μεταγενέστερες κρίσεις της. Ήδη το πρώτο κεφάλαιο αυτής της εργασίας (§ 2) ξεχώριζε, με αφετηρία τις συνεισφορές που άφησαν σημαντικοί συγγραφείς κατά μήκος του νήματος των εποχών, τους τρεις μείζονες άξονες νοητικής παράστασης της φιλίας που τεκμηριώνονται και από τις αναλύσεις περιεχομένου σύγχρονων ερευνών. Λαμβάνοντας υπ’όψιν τις προηγούμενες επιφυλάξεις και θεωρώντας πως τα ατομικά «εγώ» που ερωτήθηκαν θα μπορούσαν επίσης να μιλήσουν για τα «εμείς», πρέπει να εντοπίσουμε τις σημαίνουσες συνιστώσες της βεβαιωμένης εμπειρίας1.

91

2._Ποικιλομορφία και συμφωνίες των βιωμάτων Μη μπορώντας εδώ να πολλαπλασιάσουμε τις επί λέξει αναφορές, θα ομαδοποιήσουμε τις πιο ανάγλυφες σύμφωνα με κάποιες κατηγορίες. Αυτόν τον όρο τον χρησιμοποιούμε με επιφύλαξη γιατί δεν μπορεί να πρόκειται για ταξινόμηση κατά την λογική ούτε την τυπολογική έννοια, αλλά για διαστάσεις εξελιξιμότητας και βιωματικότητας που έχουν εξαχθεί από πιλοτικές έρευνες, Διαπιστώνει κανείς πως το υλικό που έχει συλλεχθεί είναι συχνά ποικιλόμορφο ακόμη και αταίριαστο, όχι όμως απροσδιόριστο γιατί εύκολα ομαδοποιείται γύρω από ορισμένα ανύσματα. Τέλος σελίδας 104 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1.Αυτές οι αναλύσεις προέρχονται από έρευνες που έχουν ήδη αναφερθεί και από διάφορες άμεσες μαρτυρίες.

Α) Χρονικότητα1 Η Κ. Μπιντάρ (αναφ.έργο) αναγνωρίζει μέσα από πολλές μαρτυρίες πως η «στιγμή θεμελίωσης» μιας φιλίας είναι συχνά για έναν από τους εταίρους η διάβαση μιας κρίσης. Μια άξια εμπιστοσύνης σχέση (με την πλατιά έννοια μπορεί να γίνει στενή σχέση μέσα από τις εκμυστηρεύσεις και την ηθική βοήθεια. Ξαναβρίσκουμε στο επίπεδο της βιωμένης ιστορίας τις ήδη διακριτές θεματικές της επικοινωνίας και αλληλοβοήθειας. Μια γυναίκα: «Εργαζόμασταν μαζί... Τα πηγαίναμε άσχημα με τον άντρα μου και εκείνη άκουγε τα τηλεφωνήματα μας, Μια μέρα τόλμησε να με ρωτήσει τι συνέβαινε στην ζωή μου. Αρχίσαμε να μιλάμε και επίσης αυτή η ίδια μου διηγήθηκε την ζωή της.» Ένας άνδρας: «Ήταν παρέα μου, μετά έγινε φίλος μου... Έχουμε κοινά σημεία... ύστερα το γεγονός πως τον νοιώθω πιο αδύναμο, θέλω να πω... πιο ευάλωτο... Ορίστε.» Θα σημειώσει κανείς εδώ τον συμπληρωματικό χαρακτήρα της σχέσης που έχει εγκατασταθεί. Συμβαίνει η συνάντηση να προκαλεί εξαρχής ένα είδος «κεραυνοβόλου φιλίας». Αντίστροφα, ο δεσμός μπορεί να ωριμάσει προοδευτικά ή κλιμακωτά παράλληλα με τις απλές συγκυρίες. Σε αυτές τις περιπτώσεις η ψυχολογική εγγύτητα συχνά βεβαιώνεται από μια σειρά κοινωνικά τελετουργικά: ένα ποτήρι που πίνεται συντροφιά, ύστερα ένα γεύμα, μοίρασμα του ελεύθερου χρόνου, κοινές διακοπές με τα ζευγάρια αν και οι σύγκλινοι αισθανθούν την ίδια αμοιβαία συμπάθεια. Στον άλλο πόλο αναφέρονται οι χωρισμοί που και αυτοί ποικίλουν: απότομες ρήξεις οφειλόμενες σε μια σοβαρή τραυματική απογοήτευση, επαναλαμβανόμενα «τσουγκρίσματα» ή ακόμη αργή φθορά μετά από αλλαγή διαμονής.

92

«Όταν πήρα μετάθεση, ειδωθήκαμε λιγότερο, όμως γράφαμε ο ένας στον άλλο, τηλεφωνιόμασταν και τέλος, χαθήκαμε όπως λέγεται, η ζωή μας στεγνώνει...» Τέλος σελίδας 105 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1.Προοπτικές έρευνες σε μήκος χρόνου σχετικά με το πεπρωμένο των φιλιών αναπτύσσονται στα πλαίσια του φορέα LASMAS, CNRS, Κάεν Νορμανδίας.

Ορισμένοι μας μίλησαν ρητά για νοσταλγία, αναπόληση, σαν να ήθελαν να ζήσουν για μια στιγμή, χάρη σε μας, τον κομμένο δεσμό. 3.Τρόποι ανταλλαγών και ψυχολογικής εγγύτητας Ήδη ο Αριστοτέλης έλεγε πως μεταξύ φίλων επικρατεί η χαρά για την συνύπαρξη, για τη σύμπραξη και για την παραπάνω αξία που δίνει ο ένας στον άλλο. Αυτά τα βιώματα των δυάδων περίπου ξαναβρίσκονται, με λιγότερο ακαδημαϊκούς όρους, στην διάρκεια των συνεντεύξεων όπου οι διαθέσεις εκφράζονται μέσα στο περιεχόμενο, την ροή, κάποιο ιδιαίτερο τόνο, ακόμη σε μια σιωπή. Α) Όσον αφορά την κοινή πράξη, αναφέρονται εξίσου οι δημιουργικές και οι καθημερινές συμπεριφορές. Ένας μας λέει: «Από τότε που είμαστε φίλοι, περισσότερο από τις διασκεδάσεις, αναζητήσαμε κοινά εγχειρήματα, κατασκευάσαμε ένα πλοίο... Όμως αυτό που μετρούσε, δεν ήταν να το έχουμε αλλά το ότι το φτιάξαμε οι δυο μας δίνοντας τα όλα.» Κάποιος άλλος (αναμφίβολα αυτοδίδακτος) μας δηλώνει: «Μαζί μπορέσαμε να προσεγγίσουμε κείμενα που μόνοι μας δεν θα είχαμε τολμήσει... Ακόμη σκεφτήκαμε να γράψουμε ένα βιβλίο όπου θα διηγούμασταν αυτό που μας συνέβη... σαν μια υπερπλήρωση.» Κοινότερα πολλοί μοιράζονται την κοινή προτίμηση για κάποιο άθλημα, ελεύθερη δραστηριότητα ή χόμπι, προβάλλοντας το διακριτικά ή επιδεικτικά. Έτσι, κάποιος εμπιστεύεται: «Ανακαλύψαμε μαζί ένα πάθος, το ψάρεμα... Είναι ένας τόπος όπου έχουμε τον χρόνο για συζήτηση, για να μάθουμε να γνωρίζει ο ένας τον άλλο.» Β) Αυτή η περίπτωση μας οδηγεί στο προνομιακό πεδίο των εκμυστηρεύσεων, που διερευνήθηκε πλατιά από την Κ. Μπιντάρ (αναφ. έργο). Εντοπίζει αρχικά τον κομβικό τους ρόλο στην θεμελίωση των ανταλλαγών, και τον χαρακτήρα όχι προμελετημένης εισβολής που συχνά μπορεί να έχουν. Βρίσκεται 93

Τέλος σελίδας 106 του πρωτοτύπου κανείς μέσα σε ένα είδος ρωγμής των κοινωνικών ρόλων και των συνήθων συμβάσεων. Δυο όντα ρίχνουν τις μάσκες και αποκαλύπτονται ο ένας στον άλλον. Οι εκμυστηρεύσεις αναφέρονται κυρίως σε συναισθηματικά προβλήματα (οικογενειακές εντάσεις, ακατανόητα προβλήματα υγείας ή απώλεια σημείων αναφοράς) και στην σεξουαλικότητα (επιτυχίες, μπλεξίματα, πρακτικές...). Κάποιο υποκείμενο διευκρινίζει πως σε αυτό το πεδίο περνάει κανείς από την ελαφρότητα στην αδιαντροπιά ή την ενόχληση, όμως η συζυγική σεξουαλικότητα παραμένει συχνά ταμπού. Κάποια άλλη αναφέρει την «μεγάλη φιλενάδα» της: «Είμαστε για την ζωή και για το θάνατο, όμως υπάρχουν πράγματα τόσο ιδιωτικά που τα κρατάω για μένα και τον ερωτικό μου σύντροφο ακόμη και αν κάποια πάνε στραβά.» Γ) Η ήρεμη ψυχολογική εγγύτητα (το είναι με). Πέρα από τις πολλαπλές ανταλλαγές όπου πράξεις και λόγια συνιστούν την απαραίτητη διαμεσολάβηση, η καλά εγκαταστημένη φιλία περιλαμβάνει διαστήματα φαινομενικά κενά, πλούσια όμως σε κοινή παρουσία και σε ένα είδος γαλήνης. «Το να μπορεί κανείς να είναι μαζί χωρίς τίποτε να λέγεται είναι βαθιά ευτυχία, δεν είναι αυτό η απόδειξη μιας αληθινής φιλίας;», μας ρωτάει ένας εκπαιδευτής. «Συμβαίνει αυτό και σε σας;» Κάποιος άλλος επιβεβαιώνει: «Το να μην υπάρχει πίεση να γεμίζει κανείς τις σιωπές όπως σε μια δεξίωση, αυτό για μας μετράει πολύ.» Συσχετίζει όμως με αυτό: «Η πόρτα είναι πάντα ανοικτή Δεν υπάρχει ανάγκη πρόσκλησης για να έρθει λίγο νωρίτερα ή αργότερα, και αν είναι ακατάλληλη στιγμή το λέμε, κανένα πρόβλημα.» Κάποιος άλλος ακόμη, πολύ εκφραστικός, περνάει από το ήρεμο βίωμα στο χαρούμενο και παρεΐστικο: «Κάτι πολύ σημαντικό μεταξύ μας είναι να γελάμε μαζί, πολύ συχνά, για τα ίδια πράγματα, την ίδια στιγμή... Τρελά γέλια σε μια συγκέντρωση, σε ένα εστιατόριο μπορεί να είναι κάτι που δημιουργεί πρόβλημα... Κάποιες φορές είμαστε υποχρεωμένοι Τέλος σελίδας 107 του πρωτοτύπου

να βγούμε είναι πολύ μεταδοτικό, κατά βάθος δεν είναι εις βάρος των ανθρώπων... είναι μεταξύ μας.»

94

Αυτή η σχετική με το γέλιο συνάφεια μας φαίνεται σημαντική, σαν ένα είδος κριτηρίου ύφους για το οποίο μιλούσαμε πιο πάνω. Αν είναι αλήθεια πως συνεννοημένα γέλια μπορούν να συνενώσουν για μια στιγμή ανθρώπους που δεν θα ξαναϊδωθούν, μπορεί κανείς να αμφιβάλλει πως θα γίνουν στενοί φίλοι άνθρωποι που δεν έχουν την ίδια σχέση με το κωμικό και το σοβαρό στοιχείο. Αγγίζουμε εδώ έναν λεπτό συνδυασμό της διάθεσης με τις αξίες. Δ) Η λυρική φιλία Η φιλική αλαφράδα είναι σίγουρα πιο νηφάλια από την ερωτική ανάταση, έχει όμως την δικιά της ευγλωττία. Την έχουμε ήδη συναντήσει αναφορικά με τα επικά άσματα του Μεσαίωνα και τον 18ο αιώνα. Εμφανίζεται επίσης στις μέρες μας μέσα από ορισμένες μαρτυρίες λίγο πολύ άσχετες με την λογοτεχνική καλλιέργεια. «Πριν συναντήσω αυτόν τον φίλο δεν είχα παρά τον εαυτό μου, ήταν πολύ λίγο. Τώρα μπορώ να πω εμείς... Μου φαίνεται εξαιρετικό.» Μια υπάλληλος μας λέει ακόμη: «Πριν γίνουμε φίλες, κάθε μια ήταν σκυθρωπή, μαζεμένη... Μαζί ανακαλύψαμε την τόλμη, την έμπνευση... μια αγάπη για τα πράγματα.» Προφανώς ο ενθουσιασμός ή η έμφαση είναι ακόμη πιο έντονα στους εφήβους(ες). «Είμαστε ένα νησί στοργής και φωτός σε μια θάλασσα αδιαφορίας και μετριότητας», γράφει μια μαθήτρια λυκείου 16 ετών στη γκαρδιακή της φίλη. Ας θυμηθούμε τα μηνύματα ανάμεσα στον Ζακ και τον Ντανιέλ στο «Γκρίζο τετράδιο των Τιμπώ» («Le Cahier gris des Thibault »). Σε διάφορα παραδείγματα φιλίας πλησιάζει κανείς κάποιες στιγμές μια σχέση πνευματική, που δεν είναι ούτε συγχώνευση ούτε αλλοτρίωση, της τάξης της μέθεξης, Θα επανέλθουμε στο τέλος. Τέλος σελίδας 108 του πρωτοτύπου

4.Το σύνολο των δεδομένων επιτρέπει την ανάδειξη δυο μειζόνων λειτουργιών του δεσμού φιλίας, των οποίων κάποια υποκείμενα έχουν άμεση διαίσθηση: 1/ Μια επιβεβαίωση του εαυτού: εμπεριέχει ένα σύνολο καθησυχαστικών και επιβραβευτικών εικόνων και αισθημάτων: -το να υπάρχει και να μετράει κανείς για κάποιον -ένα είδος εντύπωσης πως είναι κανείς άτρωτος, χάρη και μόνο στο γεγονός πως είναι κανείς με κάποιον ενωμένος:

95

«Κατάφθανα σε ένα άγνωστο περιβάλλον, ίσως εχθρικό. Οπότε συνάντησα μια κοπέλα του είδους μου, τέλος πάντων μια φίλη...» «Τώρα που είμαστε δύο, δεν μπορεί τίποτε το σοβαρό να μας συμβεί, κατέχουμε την ουσία.» -η υπερηφάνεια πως κανείς προσφέρει κάτι στον άλλο, υποστήριξη, σχέδια... Σκέφτεται κανείς τον Λέννυ, θλιβερό ήρωα του Στάινμπεκ, όταν δηλώνει στον Τζώρτζ στην άκρη κάποιου δρόμου: «Εμείς έχουμε μέλλον, εγώ έχω εσένα για να ασχολείσαι μαζί μου, και εσύ έχεις εμένα.»1 Βρισκόμαστε εδώ στα όρια της δεύτερης διάστασης. 2/ Η αμοιβαία εκπλήρωση και εμπλουτισμός: -το αίσθημα πως προσεγγίζει κανείς ένα άλλο επίπεδο αντίληψης του κόσμου, των γεγονότων, των έργων: «Δεν έχω πια την ίδια ιδέα για τα πράγματα, και ύστερα υπήρχαν κάποια που ακόμη δεν είχα αντιληφθεί... μιλάμε για αυτά, είναι συναρπαστικό.» -μια συγχρονισμένη προσωπική ανάπτυξη: «Πριν από αυτόν φυτοζωούσα, μου έλειπε το κουράγιο, η πρωτοβουλία... Αυτό που με γέμισε είναι όταν μου είπε πως για εκείνον ήταν το ίδιο... Μαζί, απογειωνόμαστε, ορίστε!» Έτσι ξαναβρίσκουμε αυτά τα βιώματα δημιουργίας και μέθεξης που αναφέραμε πιο πάνω. Τέλος σελίδας 109 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1. «Άνθρωποι και ποντίκια».

2._Κάποια μείζονα πρότυπα Πολλές θεωρητικές ιχνηθετήσεις εμφανίστηκαν περιπτωσιακά στο ξετύλιγμα του κειμένου με μορφή διατύπωσης υποθέσεων ή προβλημάτων. Αυτό για παράδειγμα αναφέροντας συνολικά την έλξη του όμοιου, το παιχνίδι των διαδικασιών εξισορρόπησης ή το βάρος των λανθανόντων παραγόντων, φαντασιακών ή και ασυνείδητων. Ας έλθουμε λοιπόν στην παρουσίαση κάποιων μειζόνων προτύπων, εκλαμβάνοντας τον όρο με την δομική του έννοια. Έχει κανείς το δικαίωμα να αναρωτηθεί σε ποιο μέτρο αυτές οι θεωρητικές κατασκευές των ερευνητών των ερευνητών δόκιμα μορφοποιούν τις διαισθήσεις και βιωμένες εμπειρίες των πρωταγωνιστών της φιλίας, ξανασυναντώντας έτσι κάποιες μαρτυρίες συγγραφέων του πρώτου μέρους αυτού του βιβλίου και όλους αυτούς τους ανώνυμους που μόλις αναφέρουμε. Η έκθεση αυτών των προτύπων δεν αντιστοιχεί σε μια χρονολογία ούτε σε μια ιεραρχία. Τα πρώτα στηρίζονται σε πειραματικές προσεγγίσεις, το τρίτο σε μια κλινική, το τελευταίο εμπεριέχει και τις δυο.

96

1.Τα πρότυπα που στηρίζονται στο πνεύμα της οικονομίας Το πνεύμα αυτό είναι έκδηλο ή λανθάνον σε πολλαπλές εργαστηριακές έρευνες, ιδίως αγγλοσαξονικές. Συμμερίζεται ταυτόχρονα τις κλασσικές θεματικές της μάθησης, του συμφέροντος και της επιρροής. Σε αυτή την προοπτική, ο ρόλος της γειτνίασης θα σχετιζόταν με την ευκολία και την συχνότητα των συναντήσεων. Εκείνος της ομοιότητας, στην κοινωνική κατάσταση ή ψυχολογικής, θα επέτρεπε μια συνολική ενίσχυση της αξίας εαυτού και της προσωπικότητας. Ορισμένοι ερευνητές επικαλούνται ρητά τα κέρδη και τις ζημίες (rewards and costs) που μπορεί να προκαλούν οι αλληλεπιδράσεις μας με τους άλλους. Οι πιο πρόσφατες και πιο εκλεπτυσμένες θεωρίες, Τέλος σελίδας 110 του πρωτοτύπου

ονομαζόμενες της «εξισορροπημένης ανταλλαγής» και της «επένδυσης» σχετίζονται επίσης με ένα οικονομικό πρότυπο. Ακόμη εάν παραδέχονται πως πρέπει κανείς να λαμβάνει υπ’όψιν το συμφέρον του άλλου, άρα και να διαπραγματεύεται, πρόκειται και πάλι για έναν σχεδόν εμπορικό υπολογισμό που δεν αποκλείει τις «λύσεις υποκατάστασης»1. Ξαναβρίσκει κανείς εδώ, κάτω από μια επιστημονικό σύστημα, ένα μέρος αυτού που ο Λα Ροσφουκώ είχε εκφράσει σε λογοτεχνική και αποφθεγματική μορφή. Να έπρεπε να ειπωθεί πως αυτά τα πρότυπα δεν αναδεικνύουν κάποια βασικά στοιχεία της φιλικότητας; Πάνω στο θέμα της ίδιας της έλξης, παρούσας ή δυνητικής, είναι που εμφανίζονται πιο συνεκτικά. Παρομοίως ο Σ. Φρόϋδ, σε ένα βιο-ψυχικό φάσμα, είχε επιμείνει πάνω στα αποτελέσματα της «αρχή της επανάληψης». Πρόκειται όμως για αυτόν για μια διαδικασία σχεδόν ενστικτώδη που υπεισέρχεται «πέρα από την αρχή της ηδονής» (ο τίτλος του δοκιμίου), ακόμη και ενάντια σε αυτήν και έξω από κάθε συνειδητό υπολογισμό. 2.Ένα πρότυπο τριαδικής ισορροπίας Αυτό το πρότυπο προερχόμενο από τον Χάϊντερ2, εμπλουτίστηκε με εξειδικευμένο τρόπο και προσαρμόστηκε στην διαδικασία της φιλικότητας από τον Νούκομπ (αναφ.έργο). Σύμφωνα με αυτό, κάθε διαδικασία αμοιβαίας έλξης (ακόμη και άνισης) κινητοποιεί τρεις όρους σε δυναμική σχέση: τους δύο εταίρους (ταυτόχρονα πομπούς, στόχους και φορείς) και έναν τρίτο (αντικείμενο, πρόσωπο, ομάδα ή αξία) γιατί καμία συνάντηση δεν συμβαίνει στο κενό και χωρίς συμφραζόμενη κατάσταση. Αυτός ο τρίτος μπορεί να εξασκήσει διαδοχικά μια λειτουργία διαμεσολάβησης ή υποστρώματος ή, αντίστροφα να γίνει μαγιά έντασης και ασυμφωνίας. Τέλος σελίδας 111 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 97

1.Σχετικά με αυτές τις οικονομικές αντιλήψεις και εκείνες λεγόμενες της αλληλεξάρτησης πρβλ G. Moser (αναφ.έργο) 2. (αναφ.έργο) , πρβλ προηγούμενη υποσημείωση

Πράγματι, οι αντιλήψεις συνδυάζονται ασταμάτητα με τα συναισθήματα, καθένας αποδίδει στον άλλον, αν του είναι συμπαθητικός, μια θετική τοποθέτηση προς αυτόν τον ίδιο όπως και προς ότι του φαίνεται σημαντικό. Δεν πρόκειται τότε παρά για ένα σύνολο εικασίες που στην συνέχεια αποδεικνύονται περισσότερο ή λιγότερο βάσιμες. Από το οποίο προκύπτει ένα παιχνίδι εξισορρόπησης και ανισορροπίας που συνδέονται με ποικίλα βιώματα: χαρά, ικανοποίηση, δυσφορία ή σύγκρουση. Αυτό το σύστημα προσφέρεται για μια αρκετά απλή γραφική αναπαράσταση:

Βλέπε και σχήμα σε ελεύθερο χαρτί Σχήμα 5 Στο σχήμα (α) τα συνεχή ανύσματα ΑΒ, ΑΧ απεικονίζουν την έλξη του υποκειμένου Α από το υποκείμενο Β και την δικιά του τοποθέτηση απέναντι στο καθοριστικό αντικείμενο Χ. Τα διακεκομμένα ανύσματα ΒΑ, ΒΧ απεικονίζουν την εικόνα που το υποκείμενο Α σχηματίζει σχετικά με την τοποθέτηση του Β απέναντι του και απέναντι στο αντικείμενο Χ. Στο σχήμα (β) οι διπλές γραμμές αναπαριστούν τις δυνητικές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα διάφορα ανύσματα.

Ο ερευνητής συμβολοποιεί εδώ τρεις διαδικασίες επιβράβευσης και ορίζει: -το άνυσμα Α→Β ως «απόδοση αξίας» -το άνυσμα Β→Α ως «απόδοση αμοιβαιότητας» (ξαναβρίσκει κανείς εδώ την «εικασία

98

Τέλος σελίδας 112 του πρωτοτύπου

αμοιβαιότητας» της οποίας την συχνότητα υπογράμμιζε ο Τατζιούρι) -το άνυσμα Β→Χ ως «αντιληπτό υπόστρωμα» χάρη στην «εικασία ομοιότητας» με το Α→ Χ Η ισορροπία του συστήματος ΑΒΧ εξαρχής εμφανίζεται στο ενδοπροσωπικό επίπεδο, είναι όμως πιο ασταθής στο διαπροσωπικό επίπεδο εφόσον ενέχει αποδειγμένες και όχι μόνο εικαζόμενες ομοιότητες. Η ενδεχόμενη ανισορροπία μπορεί να ελαττωθεί μέσα από τρεις δρόμους: είτε ελαττώνοντας την σημασία του διαμφισβητούμενου αντικειμένου, είτε μέσα από μια αυτιστική στρέβλωση της τοποθέτησης του εταίρου, είτε τέλος μέσα από μια χαλάρωση του δεσμού, ακόμη και την ρήξη του. Κάθε θετικός δεσμός, έτσι και εγκατασταθεί,, τείνει εξ άλλου να διατηρηθεί γιατί συνδέεται με μια ανταλλαγή ικανοποιήσεων: η εμπειρία της επιβράβευσης από τον άλλο μεταφράζεται σε ένα σύνολο από αντιληπτά σήματα και αντιστρόφως. Ενώ η συνείδηση να είναι κανείς πηγή μιας τέτοιας ικανοποίησης αποδεικνύεται αυτή η ίδια επιβραβευτική. Επακόλουθο αυτών είναι ότι η ενίσχυση ή η φθορά του δεσίματος είναι συχνά συμμετρικές. Αυτό το συστημικό πρότυπο κατέχει μια μεγάλη επεξηγηματική εμβέλεια γιατί συνδυάζει θεωρητική αυστηρότητα, εμπειρική στήριξη στο πεδίο της πραγματικότητας και προγνωστική ικανότητα (βλέπε πιο πάνω, κεφάλαιο 7, § 2, 1). Προσεκτικά στραμμένο προς την διάσταση του χρόνου, ενσωματώνει τις αντίθετες τάσεις αυτισμού και ρεαλισμού, αυτό το μείγμα παραίσθησης και διορατικότητας που υπόκειται κάθε συναισθηματικής σχέσης. Προτείνει μια απάντηση στο δίλημμα που ήδη έχει αναφερθεί: αντιλαμβανόμαστε έναν άλλον ως όμοιο γιατί τον αγαπάμε ή τον αγαπάμε γιατί μας φαίνεται όμοιος; Ο Νιούκομπ θεωρεί αυτές τις

99

διαδικασίες ως ισχυρά διαπλεκόμενες. Αν η πραγματική ομοιότητα φαίνεται να προκαλεί την έλξη εφόσον επιτρέπει την πρόβλεψη της, σε κάθε περίπτωση η εικασία ομοιότητας Τέλος σελίδας 113 του πρωτοτύπου

συσχετίζεται πρακτικά με την θετική μας αξιολόγηση του άλλου. Έτσι υποθέτουμε πως αυτοί που αγαπούμε μας αγαπούν με την σειρά τους και ελκόμαστε από αυτούς που υποθέτουμε πως μας εκτιμούν. Πρόκειται τότε για διαδικασία κυκλική. Τέλος, σύμφωνα με τον Νιούκομπ, η έλξη (όπως η συνάφεια) δεν είναι ενιαία έννοια, όχι μόνο ποικίλει στην ένταση της αλλά και στη φύση της ανάλογα με τις ικανοποιήσεις με τις οποίες συσχετίζεται. Ετούτο στο τριπλό επίπεδο της δράσης (υπόστρωμα ρόλου), της γνώσης (προσφορά γνώσης που προκαλεί μια μορφή σεβασμού, της συναισθηματικής και αξιολογικής ενίσχυσης σε περίπτωση σύγκριυσης με τρίτους. Αυτό το πρότυπο εξηγεί όλους τους παράγοντες του δεσμού φιλίας; Ο ίδιος ο Νιούκομπ δεν το ισχυρίζεται: οι ρυθμιστικές διαδικασίες δεν είναι αυτόματες ούτε βιώνονται παθητικά. Τα ατομικά χαρακτηριστικά και πεπρωμένα ξεφεύγουν από την θεωρία, ειδικότερα στο θέμα της νοητικής ακαμψίας, της ενορατικότητας και της σταθερότητας. Αυτό το πρότυπο δεν ενσωματώνει ούτε την διάσταση της συμπληρωματικότητας που είναι η πηγή ορισμένων ζευγαρωμάτων. Μαρτυρούν για αυτό πολλά λογοτεχνικά αφηγήματα ή υπαινιγμοί ανωνύμων που έχουν εξαχθεί από τις έρευνες μας. Έτσι η φιλία μπορεί να ενώσει ένα κυρίαρχο, εκφραστικό και δραστήριο υποκείμενο με έναν εξαρτημένο δεκτικό και διαθέσιμο εταίρο. Ο ένας μπορεί να επιβεβαιώνεται μέσα από έναν περιπετειώδη χαρακτήρα, ο άλλος να ζει εξουσιοδοτούμενος μέσα από τον πρώτο... Τέλος, αν και ο Νιούκομπ λαμβάνει υπ’όψιν τις συναισθηματικές πλευρές της φιλίας, την χαρά «να έχει κανείς έναν φίλο», το πρότυπο του θεμελιώνεται πλατιά πάνω σε αντιληπτικές και προσαρμοστικές διαδικασίες. Έτσι που κάποιοι μαθητές του έβαλαν τον τονισμό στην ενδο- και διαπροσωπική συνεκτικότητα συνδυάζοντας τις έννοιες της ισορροπίας και της ελάττωσης των δυσαρμονιών. Τέλος σελίδας 114 του πρωτοτύπου

Προσέδιδαν έτσι στην θεωρία μια γνωσιακή απόχρωση ελαττώνοντας τον ειδικό ρόλο των συναισθημάτων. Δεν είναι τέτοια περίπτωση αυτή του επόμενου προτύπου. 3.Τα ψυχαναλυτικά πρότυπα Α) Ενδείξεις του Φρόϋδ

100

Αν και ο Φρόϋδ είχε ζήσει και πολλές φορές διαρρήξει μακροχρόνιες φιλίες, πρέπει κανείς να σταχυολογήσει μέσα στο έργο του κάποια κείμενα που μιλούν για αυτές ρητά. Μπορέι κανείς να ξεκινήσει από το απόσπασμα ενός γράμματος στον Φλις1 όπου γράφει: «Τίποτε δεν μπορεί να αντικαταστήσει για μένα τις επαφές ενός φίλου. Είναι μια ανάγκη που αντιστοιχεί σε μένα ίσως σε κάτι το θηλυκό.» Και αλλού αυτή η αξιοσημείωτη φράση: «Όσον αφορά την αμφισεξουαλικότητα, σίγουρα έχεις δίκιο. Συνηθίζω τον εαυτό μου να θεωρεί κάθε σεξουαλική πράξη σαν ένα γεγονός που αφορά τέσσερα πρόσωπα. Υπάρχουν πολλά που μπορούν να συζητηθούν για αυτό το σημείο...» Αλλού άλλα κείμενα πιο εμπεριεκτικά2 πραγματεύονται τις διαδικασίες της ταύτισης, της επιρροής του ιδανικού στην επιλογή του (αγαπημένου) αντικειμένου και της δυνητικής μετουσίουσης αυτού του αντικειμένου. Η ταύτιση είναι, πριν ακόμη την επιθυμία, η πρώτη εκδήλωση προσκόλλησης. Στρεφόμενη αρχικά προς τον πατέρα, επεκτείνεται σε άλλα πρόσωπα που, όπως εκείνος, εμφανίζουν «αυτό που θα ήθελε κανείς να είναι, ένα πρότυπο», ένα είδος «ιδανικού εγώ». Αυτό το τελευταίο μπορεί να θεωρηθεί ως «υποκατάστατο του ναρκισσισμού», αυτός ο έρωτας του εαυτού που το παιδί δοκιμάζει εξαρχής για τον εαυτό του και από τον οποίο αντλεί μια απόλαυση. Ένα είδος «λίμπιντο του εγώ», διαφορετικής από το σεξουαλικό ορμέμφυτο που στρέφεται προς ένα αντικείμενο, ένα πρόσωπο εξωτερικό του εγώ. Τέλος σελίδας 115 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1. «Γέννηση της ψυχανάλυσης» (« Naissance de la psychanalyse»), γράμματα 134 και 143, γαλλ. μετάφραση, PUF 2. Πρβλ «Ομαδική ψυχολογία και ανάλυση του εγώ», (« Psychologie collective et analyse du moi »), γαλλ. μετάφραση, Payot

Αυτό το ορμέμφυτο μπορεί να γνωρίσει διαφορετικά πεπρωμένα.. Στην πιο απλή περίπτωση, εκφράζεται και εξαντλείται (προσωρινά) μέσα από την σεξουαλική ικανοποίηση. Σε άλλες περιπτώσεις παρεμποδίζεται ή μετουσιώνεται, ειδικότερα μέσα από τον πολιτισμό. Αφού έχει «ανασταλεί σε σχέση με τον στόχο», τείνει να αποσεξουαλικοποιηθεί κάτω από την επίδραση της απώθησης και να δώσει την θέση του σε «σχέσεις στοργής». Η περίπτωση της φιλίας συνυπονοείται όμως σπάνια διατυπώνεται, εκτός από ένα άρθρο εγκυκλοπαίδειας1 όπου ο Φρόϋδ διακρίνει κοινωνικά ορμέμφυτα και ορμέμφυτα της λίμπιντο. «Δεν έχουν εγκαταλείψει τον σεξουαλικό τους στόχο όμως εμποδίζονται να τον πετύχουν από εσωτερικές αντιστάσεις και αρκούνται σε ορισμένες προσεγγίσεις της ικανοποίησης, πραγματοποιώντας έτσι ιδιαίτερα στερεούς και μακρόχρονους δεσμούς ανάμεσα στα όντα. Αποτελούν τμήμα τους οι δεσμοί στοργής

101

μεταξύ γονιών και παιδιών, τα αισθήματα φιλίας και οι συναισθηματικές σχέσεις μέσα στο γάμο, προερχόμενες από την ερωτική κλίση.» Δεν είναι ωστόσο επακόλουθο πως οι σχέσεις στοργής θα είναι απαλλαγμένες από εντάσεις, ακόμη και από λανθάνουσα επιθετικότητα, συχνά απωθημένη. Μπορεί έτσι να συμβεί ορισμένες φιλίες χρωματισμένες με θαυμασμό να προσλάβουν ερωτική διάσταση (περίπτωση της σχέσης δάσκαλου-μαθητή). Αυτές οι αραιά διάσπαρτες ενδείξεις μεταφράζουν τους δισταγμούς και, αναμφίβολα, μια προσωπική ανησυχία στον συγγραφέα τους. Δεν είναι για τούτο λιγότερο συνεκτικές και εποικοδομητικές ενός ορισμένου προτύπου μέσα στην φροϋδική μεταψυχολογία. Σύμπλοκο πρότυπο γιατί συνδυάζει: -ένα μέρος ναρκισσισμού που είναι παρόν στο προσωπικό ιδανικό του καθενός και ενέχει μεταξύ των εταίρων ένα είδος αλληλοσυγκάλυψης Τέλος σελίδας 116 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1. «Ψυχανάλυση και θεωρία της λίμπιντο» (« Psychanalyse et théorie de la libido», 1923), γαλλ. μετάφραση, Freud, Œuvres complètes, t. XVI, PUF

-ένα μέρος ετερότητας εφόσον υποθέτει μια επιθυμία, μια επιλογή αντικειμένου, δυνητικού επαγωγέα μιας στοργικής και υπερτιμημένης σχέσης. Η σύζευξη των δυο φαίνεται να διευκολύνεται από μια ενδεχόμενη αμφισεξουαλικότητα και συσχετίζεται με αντίστοιχες φαντασιώσεις. Β/ Αυτή η θεωρία προκάλεσε αρνήσεις συχνά μεροληπτικές όμως πολύ λίγα σχόλια ή συμπληρώσεις από τους κλινικούς. Μπορεί ωστόσο κανείς να υπογραμμίσει μια εσωτερική κριτική της μεταφροϋδικής ψυχανάλυσης με θέμα τις σχέσεις εγώ-άλλος γενικά, και μια συνεισφορά που αφορά την φιλία εξειδικευμένα. Ήδη από το τέλος των ετών 1930, πολλοί συγγραφείς επανέρχονταν στην ερώτηση της επιλογής του αντικειμένου και της «ετερότητας», όρου σχεδόν απόντος από το φροϋδικό λεξιλόγιο. Ο Ντ. Λαγκάς ειδικότερα θέλει να αναλύσει την «σχέση αντικειμένου»1 και, καλύτερα ακόμη, τις «διυποκειμενικές σχέσεις», με το βίωμα τους που προς΄φερεται για διερεύνηση ή και για θεωρητικοποίηση. Εκτιμάει εξ άλλου πως: «Ο αντικειμενοτρόπος έρωτας δεν είναι μόνο αυτός που προσδένει αλλά αυτός που ενώνει... Ο τελευταίος αυτός εμφανίζεται άλλοτε ως αυθύπαρκτος, άλλοτε ως παράγωγο της ναρκισσικής λίμπιντο. Μήπως 102

είναι και τα δύο;... Οι φίλοι, οι εραστές ζουν μια συνάντηση υποκειμένου με υποκείμενο όπου η ύπαρξη και η αξία του καθενός εγγυώνται εκείνες του άλλου.» Ο Π.-Λ. Ασσούν2 εγκρίνει αρχικά τον Φρόϋδ: το να λέγεται πως η φιλία μπορεί να προσεγγισθεί ως μια μορφή μετουσιωμένης ομοφυλοφιλίας πηγαίνει πολύ πέρα από την συνοπτική ιδέα πως δεν θα ήταν παρά αυτή η κλίση μεταμφιεσμένη και πάντα έτοιμη να αναδυθεί ξανά. Μια καθαρά ομοφυλόφιλη

Τέλος σελίδας 117 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1. «Έργα» (« Oeuvres»), τόμοι 4 και 5, γαλλ. μετάφραση, PUF, επανέκδ., βλέπε επίσης το άρθρο «Σχέση αντικειμένου ή αντικειμενοτρόπος σχέση» στο «Λεξιλόγιο της Ψυχανάλυσης», (αναφ.έργο), σελ. 470 της ελληνικής μετάφρασης 2. « Frères et sœurs », Anthropos, 2e éd.,2003

περίοδος θα μπορούσε να οριοθετηθεί ανάμεσα στην ναρκισσική και την αντικειμενοτρόπο φάση. Τα μέλη των δυάδων φίλων που μοιράζονται το ίδιο ιδανικό και επενδύουν τους εαυτούς των στα ίδια αντικείμενα, προτιμήσεις και αξίες, ταυτίζονται βαθιά ο ένας με τον άλλο και, στο όριο, μπορούν να βιώνονται αμοιβαία ως ο άλλος εαυτός (alter ego). Θα ξανάβρισκε κανείς εδώ στο φάσμα της θεωρίας, και με το ασυνείδητο υπ’όψιν, την διατυπωμένη σε ζωντανή γλώσσα περίφημη φράση του Μονταίν (πιο πανω, κεφάλαιο1, § 1). Ιδίως ο Π.-Λ. Ασσούν εκτιμάει πως η φιλία πρέπει να ορίζεται σε σχέση με τον αδελφικό δεσμό (οικογενειακό). Ο κοινός νους κάθε εποχής αρέσκεται να τα συσχετίζει. Όμως αυτός ο αδελφός «επιλογής» που είναι ο φίλος, αντίθετα από τον πραγματικό αδελφό, δεν έχει να πληρώσει το τίμημα μιας πρωταρχικής ζήλιας, κάποτε αναζωπυρωμένης. Μπορεί έτσι να γίνει ο «πραγματικός αδελφός». Ακόμη αν βρίσκεται εκτεθειμένη στις καταιγίδες και τις απογοητεύσεις, η φιλία υπάγεται σε μια άλλη σφαίρα από ότι τα ερωτικά, και επιτρέπει, όπως οι Αρχαίοι είχαν υποστηρίξει, την πρόσβαση στην ηθική. Επιμένοντας στην ανταλλαγή, στην ετερότητα, στην διυποκειμενικότητα, αυτοί οι συγγραφείς συρρικνώνουν χωρίς να μηδενίζουν ότι έντονα «εγωλογικό» υπάρχει στο φροϋδικό πρότυπο. «Επιλογή αντικειμένων» δεν ενέχει αλληλεπίδραση ούτε διαμεταβατικότητα, αλλά μάλλον, στις οριακές περιπτώσεις, σύμφωνα με τον Φρόϋδ, μια διαδικασία αλλοτρίωσης όπου το αντικείμενο «απορροφά, λέμε πως καταβροχθίζει το εγώ». Έγκυρο για κάποιες μητρικές ή παθιασμένες αγάπες, ετούτο δεν εφαρμόζεται διόλου στην φιλία. Ωστόσο το φαντασιωτικό επίπεδο αντιμετώπισης του άλλου και του κόσμου παραμένει ουσιώδες στην θεωρία και 103

την πρακτική. Και δεν μπορεί να είναι παρά υποκειμενικό, ακόμη και αν στις δυάδες και τις ομάδες δημιουργεί «αντηχήσεις». Τέλος, ορισμένοι ερευνητές έχουν προτείνει να υποκατασταθεί (ή να προστεθεί) στην έννοια του σεξουαλικού ορμέμφυτου εκείνη η πιο εμπεριεκτική της «προσκόλλησης». Θα έδινε εξήγηση ταυτόχρονα Τέλος σελίδας 118 του πρωτοτύπου

για κάποιες βασικές σχέσεις (τύπου μητέρας-παιδιού) και για εκέινες που εγκαθίστανται αργότερα μεταξύ ίσων. Σε αυτήν την περίπτωση θα μπορούσε να υπάγεται και ο φιλικός δεσμός, αν και η προσκόλληση δεν είναι πάντοτε υποχρεωτικά αμοιβαία. Η συζήτηση παραμένει ανοικτή μεταξύ επιγενετιστών και ψυχαναλυτών1. Σε κάθε περίπτωση, υπάρχει τόπος να αναρωτηθεί κανείς αν η ιδιαιτερότητα της φιλίας δεν συνίσταται στην ύπαρξη μιας σχέσης με τον άλλον που να ξεφεύγει ταυτόχρονα από τον στενό ναρκισσισμό (έστω και εξιδανικευμένο), από την συγχώνευση με το αντικείμενο (που αλλοτριώνει την αυτονομία) και ίσως ακόμη από το υποχρεωτικό πέρασμα της σεξουαλικότητας όταν αυτή δεν βιώνεται εμποδισμένα, ούτε πολιτισμικά απορριπτέα2. 4.Ένα «ενσυναισθητικό» πρότυπο Θα μπορούσε έτσι κανείς να το ονομάσει «φαινομενολογικό» αν ο όρος δεν εκλαμβάνονταν με μεταβλητές παραδοχές, κυρίως μεταφυσικές. Όσον αφορά το όνομα και την διαδικασία της ενσυναίσθησης, βρίσκονται στην καρδιά της σχέσης εγώ-άλλος και της διυποκειμενικότητας. Αυτή η έννοια ξεχωρίζει προοδευτικά με αφετηρία εκείνες της συμπάθειας, της Einfühlung, της ταύτισης και της ενδοβολής, της κατανόησης, της συμμετοχής και άλλες ακόμη. Κάποιοι την τοποθετούν στη τάξη του αισθήματος, μιας διαίσθησης των συναισθημάτων του άλλου, ακόμη και του ενστίκτου. Άλλοι, χωρίς να αρνηθούν την συναισθηματική της πρωτοκαθεδρία, της προσδίδουν μια γνωσιακή ικανότητα, αλλά δυνητικά σφαλερή. Για τους πρώτους, η κλινική προσέγγιση επιβάλλεται. Οι δεύτεροι προβλέπουν πειραματικές σχεδόν μελέτες στην προέκταση της διαπροσωπικής αντίληψης. Οι φαινομενολόγοι, συχνά τεντωμένοι μεταξύ φιλοσοφίας και ψυχολογίας, προσεγγίζουν σπάνια την Τέλος σελίδας 119 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1. Πρβλ R. Zazzo ; « L’attachement », Delachaux et Niestlé ; 1991

104

2. Ας υπενθυμίσουμε πως ο Φρόϋδ αναγνωρίζει πως «δεν κατέχουμε ακόμη ένα παγκόσμια αναγνωρίσιμου σημείο που θα eπέτρεπε να αποφανθεί κανείς με βεβαιότητα την σεξουαλική φύση μιας διαδικασίας» («Εισαγωγή στην ψυχανάλυση», κεφάλαιο 21, 1916)

εξειδικευμένη θεματική του βιώματος και του αντιληπτού έτσι όπως ιδιαίτερα εμφανίζονται στην φιλία. Όμως, το ρεύμα της ψυχολογίας της Μορφής (Gestalt) επέμενε ήδη πάνω στην αμεσότητα των θετικών ή αρνητικών συναισθημάτων. Σύμφωνα με τον Κ. Κόφκα: «Φιλία και στενή σχέση είναι αναμφίβολα για το μικρό παιδί πιο πρωταρχικά δεδομένα από ότι μια γαλάζια κηλίδα.» Ο Μαξ Σέλερ, που αναφέρεται σε αυτό, εκτιμά πως η έλξη προηγείται κάθε ξεκάθαρης γνώσης. Για αυτόν η φιλία «στηρίζεται πάνω στην πραγματική αγάπη... μια αγάπηφιλία» που συνδέεται με την αμοιβαία διαίσθηση μιας μοναδικής αξίας στο πρόσωπο του φίλου που συλλαμβάνεται μέσα από ένα είδος αποκάλυψης. Επιμένει λοιπόν στην ετερότητα ως μοναδική στόχευση και στην πρόσβαση σε ένα «εμείς» τονικό, συνειδητό και απαλλαγμένο από συγχύσεις. Ο Λ. Μπινσβάνγκερ1 διακρίνει πιο καθαρά την φιλία από τον έρωτα. Είναι «δυαδική» και όχι συγχωνευτική: «Ένα μέρος του καθένα είναι με τον άλλο, ένα μέρος μένει με τον εαυτό του. Ανάμεσα στον φίλο μου και εμένα παραμένει λίγος χώρος, πράγμα που επιτρέπει στον καθένα από μας να γνωρίσει καλύτερα τον άλλο και τον εαυτό του.» Πράγματι, πολλές συγκεκριμένες μαρτυρίες που αναφέρθηκαν κατά την ανάπτυξη του προηγούμενου τμήματος υπάγονται σε μια. ενσυναισθητική διείσδυση. Αυτό το δυαδικό βίωμα συνδέεται με ένα είδος κοινής δραστικότητας που οι φαινομενολόγοι υποδεικνύουν με τον όρο αποβλεπτικότητα (intentionnalité) ή διαμεταβατικότητα (transitivité) για να σηματοδοτήσουν την στενή ανταλλαγή. Μια άλλη πηγή του προτύπου είναι να ενεργοποήσει και να αναρωτήσει κανείς την ανάλυση σχέσεων που προέρχεται από τον Μορένο, τον Τατζιούρι και τον Μωκόρ (αναφ.έργο). Σε ένα ήδη παλαιό άρθρο2, ο Ζ.-Μ. Λεμαίν μπόρεσε να φωτίσει μερικά το νόημα και τις φάσεις της διαδικασίας της «συνάφειας» απαντώντας σε κάποιες ερωτήσεις που είχαν τεθεί. Τέλος σελίδας 120 του πρωτοτύπου

«Γιατί προαισθανόμαστε πως ένα πρόσωπο μας είναι κοντινό και θα μπορούσε κάποτε να μετρήσει για μας; Και γιατί κανείς παρατηρεί μια εξωπραγματική υπερτίμηση της αρμονίας σε μια φιλική συμφραζόμενη κατάσταση;» Είναι πως, αναμφίβολα, η έλξη μπορεί να ξεπηδήσει ανάμεσα σε μια πραγματική ομοιότητα, που διαβλέπεται από ενσυναίσθηση και άλλη μια άλλη πιο αυτιστική και φαντασιωτική ομοιότητα. Η πρώτη θα συνιστούσε μια πηγή

105

συνάφειας, η δεύτερη θα είχε έναν ρόλο ενίσχυσης της πρώτης κατά κάποιον τρόπο «μυθοποιώντας» την. Και ο δεσμός φιλίας

θα αποκρυσταλλωνόταν με σχετική ταχύτητα καθώς η αλληλεπίδραση των εταίρων θα είχε

επιβεβαιώσει την ομοιότητα, ελαττώνοντας ενδεχόμενα αλλά όχι απαραίτητα το μέρος του φαντασιακού. Αυτό το πρότυπο, στηριγμένο σε μια κλινικο-πειραματική προσέγγιση, ανταποκρίνεται στις μείζονες πλευρές των συναφειών. Αντί να προσφέρει μια αιτιακή επεξήγηση, στοχεύει να συλλάβει το νόημα τους, τον προσανατολισμό τους, την πρόθεση τους. Ενέχει ωστόσο κάποιες σκιερές περιοχές που αφορούν το μέρος που αναγνωρίζεται ως εκείνο του ασυνείδητου και τον διαμεσολαβητικό ρόλο (ακόμη όταν είναι καθημερινός) των αντικειμένων που τρέφουν την αλληλεπίδραση. Σε κάθε περίπτωση, η δέσμη των προτύπων που παρουσιάστηκαν δεν είναι ούτε εξαντλητική ούτε ακινητοποιημένη. Το καθένα λαμβανόμενο χωριστά παραμένει ατελές και συρρικνωτικό. Χωρίς κανείς να αναζητά κάποια απίθανη σύνθεση, θα συγκρατήσουμε για τα συμπεράσματα μας πολλές συγκλίνουσες ή συμπληρωματικές συνεισφορές. Τέλος σελίδας 121 του πρωτοτύπου

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Το κλείσιμο ενός βιβλίου για την φιλία δεν θα μπορούσε να σημαίνει και το τέλος του θέματος, εφόσον εμφανίζεται αρχέγονη και θέλει να είναι αιώνια. Ας υπενθυμίσουμε αρχικά πως στην Αρχαιότητα εκφραζόταν στο τρίτο πρόσωπο και ιδίως στους φιλοσόφους, όμως πως από τον Μονταίν, διαχέεται στο πρώτο πρόσωπο, ιδίως στους συγγραφείς. Εδώ και λίγο, η ψυχοκοινωνική ανάλυση υποκαθιστά τον ηθικό στοχασμό, χωρίς ωστόσο να τον αποκλείει. Ο αρχαϊκός μύθος και ο συναισθηματικός δεσμός που απεικονίζει διατήρησαν την ακμή τους από τα πατρογονικά γνωμικά, τις εποποιίες, τις αρχαίες πραγματείες, τα μεσαιωνικά ηρωικά άσματα, τα σύγχρονα δοκίμια ή μυθιστορήματα, έως τους ανώνυμους λόγους που συγκεντρώθηκαν κατά την πρόοδο των ερευνών μας. Απέναντι σε αυτά τα παραδείγματα, τις φανταστικές κατασκευές, τις μαρτυρίες, συχνά αυτές τις απολογίες, πολλές ασυντόνιστες φωνές, μειοψηφικές βέβαια, εκφέρουν μια αμφιβολία, εκφράζουν μια απάρνηση για την φιλία, την καθαρότητα της και ακόμη την πραγματικότητα της. Ετούτο ξεκινώντας από κάποιους έλληνες ρήτορες ως τον Λα Ροσφουκώ, τον Προυστ και κάποιους υπαρξιστές, δύσπιστους απέναντι στην ετερότητα. Είχαμε ωστόσο παρατηρήσει σε αμφισβητίες χωρίς φίλους, που συναντήσαμε κατά τις έρευνες μας, έναν θρήνο για τον διάχυτο ατομικισμό και, πίσω από τις δικές τους απογοητεύσεις, μια ορισμένη νοσταλγία.

106

Συνύπαρξη λοιπόν της αμφιβολίας και της πίστης, ή ακόμη σύζευξη αυτών, που έδωσε την έμπνευση στον Λα Φονταίν εκείνου του μύθου, από τον οποίο επιλέγουμε τέσσερις στίχους που αναφέρονται συχνά και πάντα προκαλούν κάποια ταραχή: Τέλος σελίδας 122 του πρωτοτύπου

«Δυο φίλοι αληθινοί ζούσαν στο Μονομοτάπα [περίεργο τοπωνύμιο που θα μπορούσε να ακουστεί κάπως έτσι: τόνομά-μου-πήρε-συ-δενέχεις] Ο ένας τίποτε δεν είχε του αλλουνού να μην ανήκε Πόσο πράγμα τρυφερό φίλος ο αληθινός Στα καρδιάς μας τον πυθμένα τις ανάγκες μας ζητά1» Σήμερα, τόσο στο επίπεδο του κατ’ιδίαν λόγου όσο και σε αυτό των μαζικών δημοσκοπήσεων, το καθεστώς και η εξάσκηση της φιλίας είναι έντονα φορτισμένα με θετικές αξίες και, αν μπορεί να ειπωθεί, συνειδησιακά αναβαθμισμένα. Μια «παραπάνω γνώση» να είχε κάποια αποτελεσματικότητα πάνω στην έλξη; Όχι διόλου, αν και το κείμενο του Ντέηλ Κάρνεγκι «Πως να κάνετε φίλους» δεν έχει πάψει να επανεκδίδεται! Η ανάλυση μπορεί, τουλάχιστον, να διευκολύνει μια ορισμένη ενορατικότητα απέναντι στις σχέσεις στις οποίες είμαστε δεσμευμένοι και στις ανατροπές ισορροπίας που μπορούν να προκαλέσουν κρίσεις. Δεν θα μπορούσε εξ άλλου να περιοριστεί σε ένα γνωσιακό απόκτημα που θα μετέφερε τον κίνδυνο του εξορθολογισμού του δεσμού που σχηματίζεται και προχωρεί αυθόρμητα. Αυτό που φαίνεται μέσα από το σύνολο των γραπτών ή προφορικών μαρτυριών και από τα πρότυπα που αναδεικνύονται από αυτά, είναι αρχικά, θα λέγαμε, η σημασία «αυτού του ίδιου» για την επιλογή «του άλλου», του φίλου. Οι προηγούμενες έρευνες μας οδηγούν στη σκέψη πως αυτή η συνάφεια συνδυάζει ένα φόντο ναρκισσικής αλληλοσυγκάλυψης και κάποιο είδος ανταλλαγής και μέθεξης. Αυτό το μείγμα εμπεριέχει επιβραβευτικά βιώματα όπως η ησυχία, η αλαφράδα, ως τον δημιουργικό ενθουσιασμό, προϋποθέτει όμως την διατήρηση ορισμένου συστήματος ισορροπίας. Το «εμείς» της φιλίας δεν είναι ούτε συγχωνευτικό ούτε αλλοτριωτικό, ενέχει όμως μια αρμονία ύφους μεταξύ των εταίρων, με ποιητική ή πεζή κυρίαρχη πλευρά που εκφράζεται τόσο μέσα από τον τόνο και την ροή μιας συζήτησης, όσο και μέσα από τον τρόπο που κατανέμει κανείς τον χρόνο ή που επισκέπτεται μια έκθεση ζωγραφικής...

107

Τέλος σελίδας 123 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1. Λα Φονταίν, «Οι δύο φίλοι», βιβλίο 8, μύθος 2

Η συνάφεια στηρίζεται στην συνάντηση δύο φαντασιακών πεδίων που συνηχούν, παραμένοντας συνήθως ασυνείδητα όπου η ιδανικότητα παίζει μεγάλο ρόλο. Αυτό το δυαδικό φαντασιακό πεδίο οριοθετείται, ανάμεσα σε άλλα, κοντά στις πολυάριθμες πηγές κοινωνικού και ομαδικού τύπου που διερευνήθηκαν από διάφορους ερευνητές1. Δεν μπορεί να αναχθεί σε αυτές και ακόμη διεκδικεί την απελευθέρωση του από τα κοινωνικά πλαίσια που καθορίζουν το φάσμα των επιλέξιμων προσώπων. Αγγίζουμε ακόμη εδώ το νόημα του φαντασιακού χώρου της φιλίας, του οποίου η λανθάνουσα λειτουργία θα ήταν, σύμφωνα με την Κ. Μπιντάρ (αναφ,έργο), να «πραγματοποιήσει το κομμάτι του ιδεατού και παραίσθησης ελευθερίας του οποίου την ανάγκη έχει κάθε ον μέσα σε μια απρόσωπη κοινωνία». Ας προσθέσουμε: κοινωνία στο εξής κάτω από την επιρροή της πληροφορικής και του Διαδικτύου. Η περιγραφόμενη διαδικασία της φιλίας είναι ταυτόχρονα προστατευτική και εποικοδομητική και αναπτύσσεται μέσα στα περιθώρια και τις ρωγμές των θεσμών. Ένα αποτέλεσμα αυτού του φαντασιακού, με μεταδοτικό σήμερα χαρακτήρα, είναι η προώθηση ενός είδους ιδανικού επιλεκτικού πρότύπου που θα επεκτεινόταν σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις, όλες τις ηλικίες, τις κοινωνικές καταστάσεις και τα μοιρασμένα στοιχήματα. Η Σαμπίν Σαλβόν-Ντεβερσέ2 έχει με εύστοχο τρόπο υπογραμμίσει τα αδιέξοδα μιας τέτοιας προβολής που παραισθητικά προκαταλαμβάνει την αμοιβαιότητα των τοποθετήσεων και μια αυθόρμητη δυναμική που θα έτεινε προς την ισότητα. Προερχόμενη από τα βάθη των χρόνων, παρά τις αποκλίσεις της και τις χρεοκοπίες της, τις εναλλαγές ένθερμης ζέσης και κοινοτυπίας, η φιλία έρχεται να διαρρήξει το διπλό κακώς έχειν του μεταμοντέρνου ατόμου , μόνου με τον εαυτό του ή χαμένου μέσα σε μια μάζα που κατακλύζεται από τα μέσα. Τέλος σελίδας 124 του πρωτοτύπου Υποσημειώσεις 1. Βλέπε Florence Giust-Desprairies, « L’imaginaire collectif, Erès, 2003 2. « Une société élective » in Terrain, 27,1996.Η μελέτη στηρίζεται στα σενάρια μιας εκατοστής τηλεταινιών, συμπτωματικών του πνεύματος των καιρών

ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΦΙΛΙΑΣ

108

Η φιλία χαίρει σήμερα μιας ειδικής αναγνώρισης, ενώ τα συλλογικά σημεία αναφοράς τείνουν να διασαλευθούν. Μείγμα εμπιστοσύνης, συχνά αλληλοσυγκάλυψης, στιγμών μέθεξης, κάποτε κρίσεων, η ηθική της διάσταση εξασθενεί χωρίς να εξαφανίζεται. Πως να πραγματευθεί κανείς την φιλία; Υπάγεται άραγε μόνο στην ενδόμυχη και δεσμευμένη εμπειρία, και όχι στο ουδέτερο βλέμμα των επιστημών του ανθρώπου; Αναμφίβολα και στα δύο, γιατί οι συνάφειες που την θεμελιώνουν μπορούν να είναι το αντικείμενο ερευνών και αναλύσεων, ερμηνειών αν όχι επεξηγήσεων.

Ζαν Μαιζονέβ (Jean Maisonneuve)

Ο Ζαν Μαιζονέβ, επίτιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Παρίσι 10, είναι ειδικότερα ο συγγραφέας των «Τι γνωρίζω;» σχετικά με την Κοινωνική Ψυχολογία (N° 458) και με την Δυναμική των Ομάδων (N° 1306) . Διευθύνει μαζί με τον Σερζ Μοσκοβισί την συλλογή «Κοινωνική Ψυχολογία» στον εκδοτικό οίκο PUF

.

109