ARNOLD HAUSER
ΚΟΙVCΛ3VΙΚη
ιcιτ:οpια τ:ης
ι<αλβοc:
'CΕΧVης
Nu τuυραλισμόζ, • 1 μπρι:σσιΙJ νισμ(1:;,
Κι ,•11μ uτοyρίιφυ.:;.
4
ι ,·
J/
-�-----.
....
ARNDLD HAUSER
Ό Arnold Hauscr γεννήθηκε 6τ:ι\ν Ού γγαρία. Σπού δα6ε λογοτεχνία καi φιλοοοφία τ:fίς τέχνης 6τα πανεm6tήμ1α της Βουδαηέ6tης, τϊίς Βιέννης, του Βερολίνου καi του Παp161οϋ με δα6κόλους οον τον Μαξ Ντβόρακ, τον Γκ. Ζίμμελ, τον Έρρ. Μπέργκοον καi τον Γκ. Λαν6όν. ,tετα τον Α' ΠαγκάψΙΟ Πόλεμο πέpα6ε δυο χρόVΙα 6τrιν 'Ιταλία κάνοντας ερευνες 6τiιν κλαοοuα\ καi 6τiιν iταλ.Ι κι\ τέχνη. Στα 1921, ό δρ. Hauser γύρ16ε 6το Βερολίνο γ1α να 6ΠΟUδά6εl ΚΟΙVωVΙολογία ΚΙ oiκoVOJl-lKG KOVtCJ. 6to R. Σόμπάρτ καi 6tον Ε. Τραϊλτς. Άπο τα 1924 'ίοομε το ]938 ε(η6ε οτη Βιέννη, οπου αpΧ16ε να έργά(εται δε μια 11ερ1εκηκ1Ί μελέτη πάνω δτiι δραματουργία καi 6τiιν κοι νωνιολογία του κινπ11ατογράφου. ,Απο τα 1938 (εi 6t0 Λονδίνο, δηου 6υνέχ16ε τiι δουλεια πάνω 6το βιβλίο του );ΊU τον κινηματογρά φο καi δημοοίευεδε δοκίJl-lα για τiιν κοινωνιολογία των κινουμένων εiκόνων 6τα περιοδικα J,ife and Lctters καi Sight and Sound. ΊΙ «ΚοινωVΙκι\ Ί6τορία της Τέχντις� tίταν άηοτέλεδμα ερευναι;; 6Χεδον δέ κα χρόΥων.
ΚDΙΝΩΝΙΚΗ Ι::Ξ:ΤDΡΙΑ ΤΗ:Ξ: ΤΕΧΝΗ:Ξ: ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΑΚΗ ΚΟΝΔΥΛι-1 ΤΟΜΟΣ Δ"
0
Το β1βλίο κuκλοφόpηδε γ� α πρώτη φορα δτη Γερ μαν�κ:ι\ γλώοοα. Ή μετόφρα<>n δτη γλώδοο μαι; εγ�νε άπο την 'Αμερ1καV1κrι bcδoon. Ό 6Uγγραφέαc; 6υνερ γ66τηκε ό 'ίδ1οι; γ� α τη μετόφpαδη του β1βλίου του 6τα 'Αγγλ�κό. Το κείμενο ειναι πλfίρεc; και χωρic; 6υντομεύ6ε1c;. Στην εκδοοη περ1έχοντω 24 εiκόνεc; έκτοι; κε�μένου. Το έξώφυλλο εΙναι λεmομέρε1α άπο τον πίνακα του Α. Gleizes, 'Άνθρωποι; 610 μπαλκόVΙ ( 1912).
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΤ ΑΡΤΟΥ ΤΟΜΟΥ
VII. ΚΕΦΑΛΑΙ0 ΕΒΔΟΜΟ: ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ 1ΜΠΡΕΣΣΙ0ΝΙΣΜ0Σ Σελ. l.
'Η γεν1α του 1830 . . . . . . . . . . . .
10
2.
Ή δεύτερη Αύτοκρατορία . . . . ..
83
3.
Το κο1νων1κο μυθ16τόρημα 61ΙιV 'Αγγλία και δill 141 Ριοοία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.
Ί μπρεοο10ν15μος . . .. . .
Ή έποχ:ι\ του κ1νηματογρόφου
εκδοσεις «καλδος,, ΑΝΑΞΑΓΟΡΑ1, ΑθΗΝΑ Τηλ. : 5246241
216 291
«Το πλάτος τiίι;: πωδείαι;: του 6υγγραφέα εΙναι άξιο θαύμα6το. Παρόλn την άνάγκn για 6Uμπίε6Ι1. που του έru βάλλει ή τρομαιαικrι εκτα6n του ύλικου του, πολλει;: φο ρει;: πετυχαίνει έκπλnκτικει;: 6Uλλήψε1ι;: 6Ό<; περιγραφει;: φαινομένων 6' δλn τους: την πολυπλοκότητα καi την έσω τερικrι σύγκρουση. Ή λαμπρή του μελέτη -για τον Σαίξ πηρ κι ή προοωπογραφία τοϋ Τολ6τόι, λ.χ., άνήκουv 6τiι;: καλύτερες: σελίδει;: που b:ω διαβάσει ποτε γύρω άπο την περίπλοκη φύση τiίι;: μεγαλοψυ'ίαι;:...:t.
Κεφάλαιο l6δομο
ΝΑΤΟΥΡΑΛΙΣΜΟΣ.
ΙΜΠΡΕΣΣΙΟΝΙΣΜΟΣ
1. ·Η γενιά τοϋ 1830. "Αν δ σκοπός της tστορικης lρευνσ.ς είναι ή κατανόη ση του παρόντος - κσ.ι τί �λλο θά., μπορουσε νανσ.ι; =-- τότ� , ή διερεύνηση τούτη δω ζυγωνει στο σκοπό της. Εκεινο που θά. μiς &.πσ.σχολήσει τώρα ε!νσ,ι δ σύγχρονος καπιταλισμός, ή σύγχρονη ά.στική κοινωνία κι ή σύγχρονη νατουραλιστική τέχνη κσ.l λογοτεχνία, κοντολογίς δ δικός μας δ κόσμος. Παν· του εχουμε μπροστά μας καινούργιες καταστάσεις, καινούρ γιους τρόπους ζωης κσ.ι νιώθουμε σά. νά. είμαστε &.ποκομμέ νοι &.πό τό παρελθόν. 'Όμως ή τομη tσως πουθενά. νά. μήν ε!να.ι τόσο 6α.θειά. δσο στη λογοτεχνία δπου τό δpιο &.νάμε σα. στά. παλιότερα. εpγα., πού γιά. �ς lχουν μονάχα ίστοpικο iνδ:α.ψέpον, κα.ι στά. εpγα. πού ξεπρο6άλλουν &.πό δω κι � 11; πpος κα1 πού εξα.κα.λοθουν νανα.ι κα.l σήμερα �(γ� - πολυ . iπίκα.ιpα iκ.πpοοωπεί τό πιο σημαντικό ρηγμα σ δΑΟκληpη την ίστο�ίσ. της τέχνης. Μονάχα τά. εpγα πού πα.p�χθηκα.ν &.πο την πλεuρα έκείνη της διαχωpιστικης γρα.μ�ης, στην , δποία. 6pισκόμαστε κι εμείς, &.ποτελουν τη ζωντ σ.νη, σuyχpο νη λογοτεχνία. πού γνοιάζεται άμεσα για. τα. συγκαιρινά. μας προ6λήματα.. 'Απ' δλσ. τά. παλιότερα εργσ. μας χωρίζει l�σ. &.γεψύpωτο χάσμα - για. να. τα κατα.λά.6ουμε ε!ναι &.ναγκα�α. &.πό μέρους μας ειδική προσέγγιση κι ειδι�η προοπ_ά.θεια. κι ή έρμηνεία τους συνεπάγεται πάντα. τόν � ινδυνο της παρα νόησης και της παραποίηση ς. Τα εp,γα της π_σ.λιότ�ρης λο: γοτεχν(σ.ς τα δια6άζουμε δισ.ψορετ:κα &.πό κεινα της δικη,, μας έποχης' τα. χαιρόμαστε καθαρσ. σ.ισθ�τικά, δη� αοή εμ μεσα, με &.νιδιοτέλεισ., εχοντας , πλήρη έπ�γνωση κ� ι της δι κης τους πλασματικότητας και της δικης μας αυταπάτης. Τουτο προϋποθέτει &.πόψεις και ικανότητες πού καθόλο? δε� κατέχει δ μέσος &.να.γνώστης δμως &.κόμα κι δ &.ναγν�στη., πουχει ίστοpικα. κι αισθητικά. ενδιαψέpοντσ. νιω, θε: πως ό . πάρχει &.:ruμ6ί6αστη δια.ψοpα. &.νάμεσα σ εργα. που, οεν ,εχο�ν άμεση σχέση με την εποχή του, τα αισθήματά του κα.ι τους . σκοπούς της ζωης του κα.l σ' εpγα σα.ν εκείνα πού 6γαινοuν &.πό τα. ίδια. α.ύτα αισθήματα. και πού &.ναζητουν &.πάντηση
10
στο ερώτημα.: πώς μπορεί καί πώς θαπρεπε νά. ζήσουμε στη σημερινή έποχή; Ό δέκατος ενσ.τος αιώνας, η αύτο πού συνήθως ύπονοου με με τον δpο τουτο, &.ρχίζει γύρω στα. 1830. Μονά.χα κατά. την διάρκεια της lουλια.νης μονα.pχ(ας &.να.πτύσσονται τα θε μέλια χσ.l τά. περιγράμματα. τούτου του αιώνα, δηλαδ� ή �Οt νωνικη διάταξη, μέσα στην δπο(α εχοuμε κι tμείς τις ριζ.:; μας, το οικονομικό σύστημα, πού ot &.ντσ.γωνισμοι κι ot &.ν τιψάσεις του &.κόμα. εξσ.κολοuθουν, κι ή λογοτεχνία πού μέ τίς μορψές της γενικά. έκψραζόμ.σ..στε &.κόμα σήμερα.. Τα. μυ θιστορήματα. του Στα.ντα.λ κσ.ί του Μπαλζακ είναι τα. πρώτα 6ι6λία πού &.σχολουνται με τη δική μα.ς τη ζωη κσ.ι τα. δι κ.ά μας ζωτικά. προ6λήματσ., με ηθικές δυσχέρειες και συγ κρούσεις άγνωστες σε προηγούμενες γενιές. Ό Ζυλιέν Σο ρέλ κι ή Μσ.τθίλδη ντε λά. Μόλ, δ Λουσιέν ντε Ροuμπσ.μπραι κι δ Ρσ.στινιά.κ είναι οί πρώτοι σύγχρονοι χαρα.κτηpες στη δυτική λογοτεχνία - οι πρώτοι πνευματικά. σύγχρονοί μας. Σ' α.ύτούς για. πρώτη ψορα. συναντάμε την εύα.ισθησία πο•:� πάλλεται στά. δικά μας νευρα· στη διαγραψή των χαρακτή ρων τους 6ρίσκουμε τις πρώτες σκισ.γραψίες της ψuχολογι κης δια.ψοροποίη ση ς πού γιά. μας ε!ναι κομμάτι &.πα τη ψύ ση του σύyχρονοu &.νθpώπου. 'Από τόν Στσ.ντα.λ στον Προύστ, ά.πο τη γενια. του 1830 σε κείνη του 1910, παpσ.κολουθουμε μιά. δμογενή, δργανικη πνευματικη iξέλιξη. Τρείς γενιές &.γωνίζοντα.ι με τα. ίδια προ6λήματα, για.τι έ6δομήντσ. με � "! δόντα χρόνια ή πορε(α της tστορίσ.ς μένει ή tδια. Γύρω στά. 1830 μπορουμε πια. ν' &.να.γνωρίσουμε δλα. τά. χαρακτηριστικά. γνωρίσματα του αιώνα.. Ή &.στικη τάξη κα τέχει καί γνωρίζει την εξουσία της. Ή ά.pιστοκpατία εχει έξα.ψανισθεί &.πα το προσκήνιο των ίστοpικών γεγονότων και ίδιωτεύει εντελώς. Ή νίκη της μεσαίας τάξης είναι &.ναμψί6ολη κι &.να.μψισ6ήτητη. Ε!ναι &.λήθεια δτι οί νικητές σχη ματίζουν μια.ν δλότελα συντηρητική και μη ψιλελεύθεpη κα. πιτα.λιστικη τάξη πού υίοθετεί τις διοικητικές μοpψες και μe θόδοuς της παλιάς &.ριστοκpατίας πολλές ψοpές δίχως ουτε νά. τις &.λλάζει, μια. τάξη δμως &.πόλuτα μη &.ριστοκpα.τικη 11
z,.ί μή πcψχδοσ:οκρατική στόν τρόπο πού ζεί χα.ί πού σκέψτε ται. 'Ήδη δ ρομαντισμός ά.ναμψί6ολα. ήτα.ν κίνημα. 6σ.σικά. σ.στικ6, πού θά. ·ηταν ά.διανόητο χωpις τή χειρα.ψέτη ση της μεσα.ία.ς τά.ξης, δμως οί ρομαντικοί συχνά. συμπεpιψέpονταν :taλλον ά.pιστοκpατικά. κι ερωτοτpοπουσα.ν με τήν lδέα. ν' ά πευθυνθουν στούς εύγενείς σάν στό κοινό τους. Μετά. τά. 1830 αυτά. τά. παιγνίδια. τέλειωσαν γιά. τά. καλά. κι lγινε ξε κά.θα.pο δτι στην πραγματικότητα. άλλο μαζικό κοινό εκτός ά.πό τη ι.ι.εσα.ία. τά.ξη δεν ύπά.ρχει. Άμέσως δμως μόλις επι τελέστηκε ή χειpσ,ψέτηση της μεσαίας τά.ξης ά.pχίζει κιόλας ό &.γώνα.ς της έpγατικης τά.ξης γιrι. τrι. δικα.ιώμ,σ,τά. της. Κα.ί τ,:;ϋτο εlναι τό δεύτερο ά.τ:ό τrι. ά.ποψα.σιστικά. σημαντικά. κινή ματα. πο�:ι 6γαίνουν ά.πό την tουλια.νή έπανά.στα.ση καί τήν ίου λιανή μι:;ναpχία.. 'Ώ; τ(;ψα οί ταξικοί ά.γωνες τοϋ προλεταpιά. του συγχω'ιεύονταν μ:f κείνους της μεσαίας τάξης κι ή έργατι κrι τά.ςη εlχε κυρίως άγωνιστεί'γιά. τις πολιτικές 6λέψεις της μεσαίc(ς τά.ξ1jς. Οί εξελίξεις μετά. τό 1830 της πpωτανοίγουν τά. μάτια κσ.ί της ά.ποδείχνουν δτι στον αγώνα γιrι. τά. δικαι ώματά. της δέ μπορεί νά. στηρίζεται σ� άλλη τά.ξη. Τα.υτό z.ρονα μέ την ά.ψυπνιζόμενη ταξική συνείδηση του πpολετα. pιά.του ά.ποχτά.ει κι ή σοσιαλιστική θεωρία τήν πρώτη λίγο - πολύ συγκεκριμένη της μοpψή κι επίσης έμψα.νίζετα.ι τδ πρόγραμμα ένδς καλλιτεχνικοόJ ενεργιστιΧΟϋ (activist) * κι νήματος πού ξεπερνά.ει δλα. τά. προηγούμενα. κινήματα. σέ ρι ζοσπαστισμό κα.ί συνέπεια.. Τό l' art pour l' art περνά.ει την πρώτη του κρίση κι ά.πό δω κι εμπρός εχει νά. παλα.(ψει οχι μονά.χα εναντίον του ίδεαλισμου των κλσ.σσικιστών, άλλά. χι εναντίον του ώψελιμισμου και της «χοινωνιστικης» και της «άστικης» τέχνης. Ό οικονομικός όpθολογισμός πού συμπορεύεται μέ την πp,::ιϊούσα. 6ιομηχανοποίηση κα.ί τήν δλοκληρωτική νίχη του κα.πιταλισμου, ή πρόοδος των ίστορικών καί θετικών επιστγ; μών κι δ γενικός ψιλοσοψικός επιστημονισμός πού συνδέεται μ' α.ύτήν, ή επανειλημμένη εμπειρ(α. των άποτυχημένων ε πανα.στά.σεων κι δ πολιτικός ρεαλισμός πού ά.πορρέει ά.π' α,j τη - δλα. τοϋτα. προλειάνουν_ τό δρόμο γιrι. τή μεγάλη πά,).η
12
εναντίον τού ρομα.ντισμου, ή όποία. διατρέχει την ιστορία. τών έπόμενων έκατό χρόνων. Ή προπαρασκευή χα.ί τό άρχίνισμα της πά.λης τούτη ς είναι μιά. &.κόμη συμ6ολή της γενιάς του 1830 στη θεμελί ωση του δέκα.του ενατου αιώνα. Ή ταλά.ντευ ση του Σταντάλ ανά.με σα. στη Iogique και στόν espagnolisme (=ίσπα.νισμό, -Σ.τ.Μ.), ή ά.μψ(πλευρη σχέση τοϋ Μπαλ ζάκ πρός τη μεσαία. τάξη κι ή διαλεκτική τοϋ όρθολογισμοϋ και του ά.νορθολογισμου κα.ί στούς δυό τους, δείχνει δτι ή πσ. λη εχει κιόλα.; ά.νά.ψει γιά. τά καλά.· ή γενιά του Φλωμπέρ 6αθαίνει τή σύγκρουση, δμως τή 6ρίσκει κιόλας στό προχώ ρημά. της. Ή καλλιτεχνική θεώρηση τi'jς εποχi'jς της ίουλια νης μοναρχίας είνα.ι &ν ι.Lέρει ά.στική κι εν μέρει σοσιαλιστι κή, γενικά. δμως μή ρομαντική. 'Όπως παρατηρεί δ Μπαλ ζάκ στόν πρόλογο του Peau de chagrin ( =Μα.γικου δέρ μα.τος - Σ.τ.Μ.) , τό κοινό «εχει 6αpεθεί τήν 'Ισπανία, την Ά·ιατολή καί την ίστοp(α της Γαλλίας δοσμένη μέ τόν τρό πο του Γουώλτεp Σκότ» lνώ, καταπώς οδύρεται ό Λαμ,σ,ρτ! νος, πέρα.σε ή εποχή της ποίησης, δηλαδή της «pομα.ντικης» πο1ησης 1. Τό να.τουpα.λισ�ικό μυθιστόρημα, ή πιο �ρωτότυ πη δημιουργία. της περιόδου αύτης κι ή σ:τουδα.ιόττρη μορφ-η τέχνης του δέκα.του ενα.του αίώνα., παρά τό ρομαντισμό τώ·,ι ίδρυτων του, παρά τό ρουσσωισμό του Σταντάλ κα.ί τούς με λοδpα.μα.τισμ.ούς του Μπα.λζliκ, εκψpά.ζει τό μή ρομα.ντικb πνεϋμα της νέας γενιάς. Κα.ί ό οικονομικός όρθολογισμός κα.ί δ πολιτιΥ.ός στοχασμός πού μιλά στη ψρασελογία. τής ταξικής πά.λης κα.τευθύνουν τό μ.υθιστ6pημα. στη μελέτη της κοινωνι κής πρα.γμ,σ,τικ6τητα.ς καί των κοινωνικο - ψυχολογικών μη χανισμών. Καί τό θέμ.α. κα.ί ή σκοπιά. συμψωνουν πλήρως μs τίς 6λέψεις της μεσα.ία.ς τά.ξης, ενω τό ά.ποτέλεσμα., τό να τουραλιστικό μυθιστόρημα,, χρησιμεύει σε τούτη τή·, ά.νεp χόι.ι.ενη τά.ξη σά·,ι ενα ε[δος εγχειριδίου στο εγχείρημli της νά. lξα.σψαλίσει τόν ά.πόλυτο έλεγχο τijς κοινωνία.;. Οί συy γραφείς τi)ς lποχης τό μετατρέπουν σέ lργα.νο 6υθομέτρη σης του ά.νθρώπου και δια.πρα.γμά.τευσης του κόσμου κι lτσι συμμορψώνοντα.ι με τά. γουστα καί τίς ά.νάγκες ένός κσινού πού μισοϋν κα.l πεpιψρονοϋν. Πα.σχίζουν νά. ίκ.α.νοποιήσουν
13
τούς 11'Jtούς ά.ναγνmστες τους, είτε ετναι σαινσιμονικοι καl ψουριεpικοί εϊτε οχι κι είτε πιστεύουν στό l' art pour l' art · είτε /5χι - γιατt προλεταριακό ΧΟιΥό δεν ύπ
χ.ε!νοι πού παραμένουν στήν όπηρεσία της συντηρητικής τά. ξψ;, της 'Εκκλησίας, της αύλijς καl της αύλ;κrJς ά.ριστο κρατίας, προδίνουν τούς ιδιους τούς κοινωνικους τους συ� τρ6φοuς· άντίθετα, εκείνοι πού εκπροσωποϋν την κοομοθεω ρηση της ά.νερχόμενης άστικης τάξης εκπληρώνουν μιά. λει τουργία. πού ποτέ πpίν δεν ετχα.ν εκπληρώσει οί ά.ντιπροσω πευτικοί συγγραψείς, εκτός ά.πό μεμονωμένα α.τομα - &.γω νίζονται γιά. μιά κα.τα.πιεζ6μενη τάξη η τουλάχιστο γιά. μιά. τά.ξη πσύ οέν κατέχει &.κ6μα την εξουσία4. Δεν 6ρίσκουν πιά. την ίδεολι;;γία. του κοινοϋ ετοιμη και να τούς περιμένε;, άλλα πρέπει νά. συμ6ά.λουν οί ίδιοι στό εννοιολογικό της συστημα., στίς ψιλοσοψικές της κατηγορίες κα.ι στά. πρότυπα άξιων. 'Επομένως δεν είναι πιά. &.πλα φερέψωνα τών &.να.γνωστών τους, ά.λλά. είναι συνάμα οί συνήγοροι κι οί δασκάλοι τους καί μά.λιστ:ι ξανακερδίζουν κάτι ά.πό την χαμένη έδω κα.ι πολύ καιρό ίεροπpέπειά τους, πσύ ο,jτε της &.pχα.ι6τητα.ς ουτε της 'Αναγέννησης οί ποιητές τοχαν ά:.πολαύσει, κι ιiπ' δλους λιγότερο οί ίεpείς τοσ Μεσαίωνα, πού δεν εpχοντα.ν καθόλου σ' έπσ..ψη με τό &.μύητο κοινό. Κσ..τά. τήν Παλινόρθωση και τήν ιουλιανη μοναρχία οί λογογράφοι χάνουν τη μοναδική θέση πού κατείχαν στο δέκατο Ι5γδοο αίώνα· οέν είναι πιά. 01jτε προστά.τες ο�τε δασκάλοι των &.να.γνωστών τους, πα.ρά. ά.ντίθετα είναι οί ά:.πρόθυμοι, ά.διάκοπα έξεγειρόμενοι, εντού τοις δμως πολύ χρήσιμ?ι, ύπηpέτες τους. Γι' &κόμα. μιά. ψορα κηρύσσουν μια λίγο - πολύ ετοιμη κι δρισμένη ιδεολογία., δη λαδή τ� ψιλελευθερισιιό της μεσαίας τάξης, δ δποϊος 6γα.ί νει &πό τον δια.φωτισμό, &λλά. τόν παραποιεί με πολλούς τρ6πσυς. Εrvαι εξσ..ναγκασμένοι νά. 6ασιστοϋν σε ,ούτη τη φιλο σι;;ψία., αν θέλουν νά 6p oϋv ά.ναγνωr;τες κα.ι νά πουλήσσυν ,ά. 6ι6λ(α τους. Άκ6μα κι οί συγγραφείς του διαψωτισμοϋ μο νάχα. ενα \Lέr,ος τοσ κσινοϋ λογάριαζαν γιά. ύποστηρικτή τους· κι σ..ύτοί επίσης περιοάλλονταν &πό εναν κόσμο έχθρικό κι επικίνδυνο, τουλάχιστο δμως βρίσκονταν στό ίδιο στρα:;6πε δο με τ?•1ς &.ναγvωστες τους. Άκ6μα κι οι pο�ντικοι ενι� θαν νά. σ,Jγγενεύουν με τό ενσ.. η με τό aλλο κοινωνικό στρω μα., τ.α.p6λο τους τόν ξεριζωμό. κα.ι ησα.•1 πάντα. σε θέση νά 15
ποϋν, ποιά δμά.δα. κα.ί ποιά; τάξη ύποστηpίζα.νε. :Με ποιάν δ μως μερίδα τοϋ κοινοϋ νιώθει νά. συγγενεύει δ Στα.ντιiλ; Στην κα.λύτεpη περίπτωση, με τούς «ευτυχείς δλίγους» - τούς &. μέτοχους, τούς παpά.νομους κα.t τούς ήττημένους. Τα.υτίζετα.ι μ! τούς εύγενείς, με τούς αστούς η μέ τό πpολετα.pιά.το; Με τήν τάξη γιά. την δποία. τρέψει κάποιες συμπάθειες, &.λλά. πού την εγκα.τα.λείπει χωp!ς νά. τοϋ κα.ίγετα.ι κα.pψί, μέ τήν τάξη πού τήν &.νεξάντλητη ενεργητικότητά. της &.να.γνωρίζει, ά.λλά. γιά. την δποία. νιώθει αηδία., η με τίς μά.ζες ποϊι τίς ψο6iτα.ι δπως κα.ί τή ψωτιά; Οί συγγpα.ψείς, πού δεν εrνα.ι ά. πλως οι maitrcs de plaisir ( =οί επί των δια.σκεδάσεων Σ.τ.Μ.) της &.στικης τά.ξης, δέν εχουν πpσ.γμα.τικό κοινό τό ίδιο δεν εχει δ πετυχημένος Μπαλζάκ δσο κι δ αποτυχη ι!lνeις Σταντάλ. Τίποτα. δεν κα.θρεψτίζει εντονότερα. τήν τεταμένη κα.ί πα.ράψωνη σχέση ανάμεσα. στίς λογοτεχνικά. παραγωγικές κα.t στίς ύποδεχόμενες την λογοτεχνική πσ.pα.γωγή μερίδες της γενιάς του 1830 ά.πό τόν καινούργιο τύπο τοϋ μυθιστο ρημα.τικου ηρωα. πού έμψα.νίζεται στό Στα.ντά.λ κα.t στό Μπα.λ ζά.κ. Ή ά.πογοήτευση κι δ \Veltschn1erz ( =δ 6α.θύς πόνος κι ή λαχτάρα. πeιύ γεννάνε στην φυχή τά. πράγμα.τα. τeιυ κ& σμου - Σ.τ.Μ.) των ήpώωγ του Ρουσσώ, του Σα.τω6pιάνδο11 κα.! τοϋ Βύρωνα., τό ξεμά.κpεμά. τους α.πό τόν κόσμο κι ή μο ναξιά. τους, μεταμορφώνονται σε παράλειψη τ·ης πpα.γμά.τω σης των lδεωδων τους, σέ κα.τα.ψpόνηση της κοινωγία.ς κα.ί πολλές ψοpές σε σ.πεγνωσμένο κυνισμό ώς πρός τούς συν1j θεις κανόνες κα.! συμ6άσεις. Τό ρομαντικό μυθιστόρημα. της απογοήτευσης γίνεται μυθιστόρημα. της α.πελπισία.ς κσ.! τη; πα.pα.ίτη σης. uΟλα. τά. τραγικά. κι ήpωικά. χα.pα.κτηpιστικσ., YJ σ.υτο6ε6α.ίωση κι ή πίστη στη δυνα.τότητα. τελειοποίησης της ψύσης μα.ς ύποχωpοϋν σε μιά. προθυμία. συμ6ι6α.σμου, στην πρeιθυμία. νά. ζήσεις &σκα..α. κα.ί νά. πεθάνεις στην α.ψά.νεια.. Τό ρομαντικό μυθιστόρημα. της &.πογοήτευσης &κόμα. περι είχε κάτι από τήν ίδέα. της τραγωδίας, ή δποία. έπιτρέπει στον ήρωα. πού &.γωνίζετα.ι εναντίον της τιποτένιας πραγμσ. τι κ6τητας νά. είναι δ νικητής &.κόμ.α. κα.ί μέσα στήν ήττα.. 16
'Αντίθετα., στό μυθιστ6pημ.α. του δέκα.τeιυ ενα.του αlώνα. δ η κι δτα.ν fχ�ι ρωας εμ,ψανίζεται εσωτερικά. ήττημένος �κόμα. , ψτά.σει στον πpα.γμα.τικό του σχm:ό, κα.ι μά;λι.στα. �κpι6ω5 τότε. Τίποτα. δέν 6pισκότα.ν μακpυτεpα. &.πό τη ,σκεψη τ�υ νεα.pοϋ Γκα!τε, του Σα.τω6pιάνδου η του Βενια.μιν Κονστα.ν , δσο τό ν' αψήσουν τούς ηρωές τους ν' α.μφι6άλλουν για. την τους ας ίδι της Σ.τ.Μ.) ύπαρξης =λόγο ( ctre d' n so rai _ της πpο,:;ωπικότητας καί των σκοπών της ζωης τους . πρώτο τό σύγχρονο μυθιστόρημα. δημιουργεί τή 6α.ρεισ. συνείδηση τοϋ ηpωα, ΠΟ'J 6ρίσκετα.ι σε σύγκρουση με τήν σ.στική κοι: νωναη διά.τα.ξη, κα.ί α.πα.ιτεί ν' &.ποδεχτεί α.ότός τά. ήθη κα.ι -:!ς συμ6iσεις της κοινωνίας τουλάχιστο σά.ν κανόνες το? παιχνιδιοϋ. Ό Βέpθεpος εξα.κολουθεί να.ναι ή εξα.ιρετ�κη προσωπικότητα. στήν δποία. δ ποιητής πα.pα.χωpεί τό δικα.ιω μα νά. έ.. α.να.στα.τήσει εύθύς εξcφχijς εναντίον τοϋ κόσμου, ποδνrχι πεζός κα.ί δέν ξέρει νά. εκτιμa· δ Βίλχελμ Μάι;Πεp, αντίθετα., τελειώνει τά. ετη τη; μαθητείας του κατα.νοωντ�ς �τι πρέπει νά. r.pοσσ.pμοζ6μαστε στον κόσμο ετσι δ-πως τον 6pίσχουμε. Ή εξωτεpικη πpα.γμ.α.τικότητα είναι πεpισσότε�ο iiπeισ-:εpημένη ά.πδ νόημα κα.l περισσότερο άψυχη, επειδή � γινε πιδ μηχα.νική καλ α.uτά.pκη;· ή κοινωνία� π�ύ ίσα.με τ� pα ·ίι 'tα.ν τό φυσικό πεpι6ά.λλον του &.τόμου κσ.ι το μόνο πεδιο δρσ.στηpιότη τσ.ς, εχα.σε κά;θε σημασία κα.ί κιiθε αξία., α.πύ τήν άποψη των ύψηλ6τεpων σκοπών τοϋ ήρωα, δμως ή σ.πα.ί τηση νά. συμμοpψωθεί δ τελευταίος με την κο�·,ων(α., νά. ζήσει μέσα σ' α/ιτην καλ γι' α.υτήν, εγιvε πιc, ��,ιτα.κτική. Ή πολιτικοποίηση τijς κοινωνίας, πού άρχισε με τr; γαλλική επανά.σταση, ψτά.νει στήν Υ.οpύψωσή τη ς ύπό τ�ν 1ουλιαvή ιιοvα.pχία.. Ή εpιδα cριλελευθεpισμοϋ κα.! &.ντιδpσ. σης, δ &.γώνας γιά. το συμ6ι6α.σμό των έπιτευγμά.τ�ν της Έ πανά.στα.σης με τά. συμφέροντα. τG>ν προνομιούχων ταξεων, συ vεχίζετ7.ι Χι &.γκαλιά.ζει κάθε σcραίpα. της δημόσιας ζωη� Τό χρηματιστικό κεψάλα.ιο θριαμβεύει πάνω �ήν εηει� ι· οιοκτη σία, ένω κα.ί ή cρεουδαλική &.pιστοκpατια καλ � Ε�� κλησία παύουν νά. παίζουν κύριο ρόλο στην πeιλιτικη ζωη. στ� πpοοδευτικσ. στοιχεία &.ντιτ(θεντα.ι οί τραπεζίτες κι οι
2
17
βιομήχανοι. Ό παλιός πολιτικός καl κοινωνικός ανταγων: σμός δέ λιγοστεύει, εχουν δμω ς μετατοπιστει οι θέσεις. bαθύτερες ά.ντιθέσεις είναι τώρα ά.νάμεσα στό βιομηχσ.νικ6 καπιταλισμό ά.πό τή μιdι καl στούς μεροχα.ματιιiρηδες εpγά, τες και τήν μικροαστική τάξη ά.πό τήν &λλη. Οι σκοποί του �ικ.ο!} &.γώνσ. ξεκσ.θσ.ρCζουν χι οι μέθοδοι της διεξαγωγής του πολέμου εντείνονται" δλα φαίνονται νdι δείχνουν πώς ζυ yώνει κσ.ιvούpγια επανάσταση. Π αρ ά τίς συνεχείς &.να.σχέσεις ο ψιλελευθερισμός κερδίζει εδα.ψος χαί 6αθμιαία προετοιμ.ά. ζεται δ δρόμος γιά. τη δυτικοευρωπαϊχή δημοκρατία. 'Ο ε κλογικός νόμος μεταβάλλεται κι δ ά.ριθμός των εκλεκτόρων αύξάνετσ.ι ά.πό 100.(Χ)() περίπου σέ ά.ριθμό δυόμισυ ψορές μ.εγαλύτερο. Γεννιουνται τά. 6ασικά. στοιχεία του κοινοβου λευτικου συστήματος καί οί βάσεις του συνασπισμου της έρ γατι�ης τά.ξης. Παρά. τίς εκλογικές μεταρρυθμίσεις, στο κοι νο6ουλιο εξακολουθουν ν' ά.ντιπροσωπεύονται ιiπσκλειστικdι οί �.:-τέχ,ουσες τά.ξεις κι δ ψιλελευθερισμός πού ά.νε6α.iνει στην zςουσ:α έκπροσωπεί άπλως εναν φιλελευθερισμό μέσα. στά. 15ρια τ�ς �νώτερης μεσαίας τά.ξης. Κοντολογίς, ή ίουλιανή μο , ν:ρχια. εινα.: περιοδος εκλεκτικισμου, συμβιβ ασμου, περίοδος τ�;; μέ�ης δδου - αν οχι ά.κρι6ως περίοδος της «όρ θης )) μετης δδου, δπως τήν ά.ποκαλεί δ Λουδοβίκος Φί λιπσ; κι δ,,ως τώρα τήν ά.ποκα.λεί ό καθένας, κάποτε ε πιδοκιμαστικά. κα.ί κά.ποτε είρωνικά. 'Εξωτερικά. είναι περίο8� μετρι�θειας και ά. �οχης, εσωτερικά δμως ε!ναι μιdι πε ρισδος που τή χαρα.κτηριζει δ σκληρότερος αγώνας ϋπσ.pξης, μιά. εποχή μετριοπcχ.θους πολιτικής προόδου και οίκονομικοϋ συντ-ηρητισμου κατά. το ά.γγλικό πρότυπο. Οι Γκιζώ κι οι θι έρσοι έξαiρουν τήν tδέα της συνταγματικής μοναρχίας, έπιθυ μουv ό βα.σιλιά.ς μόνο νά. βασιλεύει κι οχι vά. κυ6ερνα, ο μως :!ναι οργανα μιας κοινοβουλευτικης ολιγαρχίας, ένός μικρου κυ6ερνητικου κόμματος, πού κρατεί μαγεμένα τά. εύ ρυ, τερα _στ�ώμ.cχ. τα τής μεσαίας τοc.ξης μ.έ τή μαγιttfι ψόρμου λα. Enrιchιssez - vous!» (=πλουτίστε! - Σ.τ.Μ.). 'Η ίου �ιΙΧ.νή μον �pχί� ε!ναι περίοδος λ ΙΧ.μπρης εύημερlα.ς, έποχή α.'ιθησης για καθε βιομηχανική κι εμπορική επιχείρηση. Τό
οι
18
χpijμα χυpισ.ρχεr σ' δλη τη δημόσια χαt i8ιωτιχή ζωή· δλα σκύβουν μπροστά του, δλα τό όπηρετοσν, δλα !χπορνεύονται -- ά.κpι6ως η σχεδόν δπως τό περίγραφι δ Μπσ.λζά.κ. Είναι &λήθεια eιτι καθόλου δεν ά.ρχ(ζει 'tώρα. ή κυpιιχρχ!α τοϋ κι cpσ.λαlου, δμως ισσ.μι τώpιχ ή κατοχή χρήματος ήταν μονιiχσ. ενα &πό τdι μέσα μέ 'tά. δποtα μποpουσε κανεlς νά. κερδίσει στη Γαλλία μιά. θέση για. λόγου 'tου, κι ουτε κσ.l ή'tαν κ!ν ή r:ιό έκλεπτυσμένη η ή πιό δραστική μέθοδος. Τώρα., αντί θετα., κάθε δικα.(ωμσ., κάθε έξουσία και κιiθε ικανότητα έκ ψρά.ζετσ.ι ξσ.φνικά. σέ χpημσ.. Τά. πιiντσ. πρέπει ν' &νσ.χθουν σέ τουτο τόν κοινό παρονομαστή γιdι νά. γlνουν κσ."tανοητιi. 'Όχι μόνο ή πολιτιχή καl τά. σ.νώτερα στpώμα'tα της χοινω ν!σις, τό κοινο6ούλιο κι ή γραφειοκρατία, ε!ναι πλουwκpα τικου χcχ.pιχκτήpα, δχι μόνο ή Γαλλία κυpιαpχείτσιι &πό το•;ς Ρότσιλντ καί τούς σ.λλους «juste - millionaires» ( =χ.αθώς πρέπει έκατομμυριούχους - Σ.τ.Μ.) δπως τούς ιiποκσ.λου σε δ Χιiινε, πσιpdι κι ό tδιος δ βασιλιάς είναι πανουpγος κι αδίστακτος κεpδοσχόπος. 'Επί δεκαοχτώ χρόνια, �ως λέει δ Τοκε6ίλ, ή κυβέρνηση έΧπpοσωπει ενα ε!δος «έμποριχ.ης i ταιρείας,, δ βασιλιά.ς, το κοινοβούλιο κι ή διοίκηση μοιρά. ζονται συνσ.μεταξύ τους τά. καλύτερα. κοψίδια, ά.νταλλιiζουν πλη ροφορίες καί συμβουλές, δωρίζουν δ ενcχ.ς στον άλλο συναλλα γές καί ;.σ.pαχωpήσεις, κερδοσκοπουν σέ μετοχές κα.l σέ νοίκια, -,έ συναλλαγματικές καί σέ ύποθηκες. Ό καπιταλιστής μονοπω λεί την ήγεσ(σι τiις κοινων!ας κσ.ί κερδίζει γιά. λόγου του μιά. θέση πού ποτz πρlν δέν την είχε. 'Ίσιχμε τώρσι για. ν� παίξει τό ρόλο του δ άνθρωπος ποδχε !οιοκτησία επpεπε να. χει καl κιχ.ποιο !δεολογιχ.ό ψωτοστέψανο· δ πλούσιος lπpεπε νά. έμ.φανιστεί σά.ν προστ&.της της 'Εκκλησίας, τοϋ Στέμμ.α -:ο ς η των τεχνών καί των έπιστημων, τώρα. δμως ιiπολαύει .ίς ϋφιστες τιμές μόνο καl μόνο έπειδή είναι πλούσιος. «'Από 8ω χ.ι εμπρός θα. χυ6ερνήσουν οί τ-ραπεζ!τεςl» - προψη'tεύει δ Λαcpίτ μόλις ικλέχτηκε βασιλιάς δ Λου13ο6ίκος - Φίλιππος. Κι ενας 6ουλευτής λέει στά. 1836 σ,;ό χι:χνο6ούλιο: «Καμιά. χ.οινωνlα 13έν μπορεί νά. πpοχωpήσει χωplς &.pιστοκρσ.τ(α: θέ λετ ε � 1.ιά.θετε ποιυί είνα: οί &.ριστοχ.ριiτες της lοuλιανης
19
μ,ονι:φχία.ς; 'Γ' &ψεντικά. της 6 ι ομηχα.νίας, αυτοί είναι ή 6i ση της :.α.ιfούργι�ς δυνι:ιστ (α.ς,,5. 'Όμως ή &στική τά.ξη &ξα. κολουθει ν ά.γωνιζεται γι α.� τή θέ της, γιά τό κοινωνιy); ση γό η τρο Π-:>:J ο[ ε&γενεlς της τό πα.ρα.χωροϋν &πρόθυμα. και δι , σ�α.κtιΥ.ά. Ακόμα. εrνα.ι «ά.νερχόμενη τάξη» κι &ξα.κολο υθε: να.χ ε: τό όfμ�τικό & ι θετικό πνεϋμα. κα.ι τήν άρρα.γή α.ύτο 7: τ.εποιθηση εκεινου που είνα ι στερημένος &πό τά πολιτικά του �ιχαιώματα.. 'Όμως είναι τό σο σίγουρη γι ά τή νίκη ώστε ή α.�3τοσυyείοησή της &ρχίζει ΥΙΧ μετα.τρέπετα.ι σε α.ύτοϊκα.νο -:>ίηση κα.ί α.υτοδικα.ίωση. Ή ήσυχη συνείδησή της 6α.σίζετα.ι � εν μέρει στήν α.ύτα.πάτη της κι έξελίσσετα.ι σε μιά πνευμα.τι �ή κα.τάστα.ση , της όποία.ς τήν α.ύτοπεποίθηση θά σπάσουν α.ργότερα. ο! ά.ποκαλύψεις του σοσια.λι σμοϋ. Γίνετα.ι Ι.Ιλο κα.t π ερισσότερο μι σα.λλόδοξη κα.ί μή ψ ι λελεύθερη κα.l γ ι ά θε μ�λι α. της ψιλοσοψίας της παίρνει τά χειρότερά της έλα.τ -::�μ�τα, τή στενοκεψα.λι ιi της, τόν ρηχό ορθολ ισμό της mί ογ τον ιδεα.λιστι� με�ψιεσμένο άγώνα. της γιά κέρδος. Κάθε , πρα.γμα.τικό ιδεα.λισμο τόν υποψ ιάζετα.ι καί περιγελά κάθ00 ,-ι 1.1.ή ύλιστι κό· άγωνίζεται ένα.ντίον κάθε άδιαλλα.ξία ς καί _, ρι1.,,οσπ α.στισμοϋ, καταδιώκει κσ.ί καταπνίγει κά.θε &..ντιπολί τευση πρός τό πνεϋμα του «juste - milieu» (=καθώς πρέπει �ρι 6�λλοντος -: Σ.τ:Μ.), καί 7:ρός τή ψρόνιμη ά.πόκρυψ·η των αντα.γωνι σμων. Μαθα.ινει τους δορυψόρους της ν&.να.ι ύ ποκρ ι τές καί κατα.ψεύγει τόσο πιό ά.πεγνωσμένα. πίσω άπό τά :tλά�11α.τα. της 1δεολοyίας της οσο πιό έπι κ(νδυνες γίνονται ο! tπιθεσει ς του σοσιαλι σμου. Οι βασικές τάσεις τοΟ σύγχρονου κα.πιτα.λισμοΟ, πού γ( νονταν Ι.Ιλο καί πιό ψ α.νερές &πό τήν 'Αναγέννηση κα.l μετά, , . &.να.ψ�ι,νοντα.ι τωρα. μ δλη τους τήv κραυγαλέα. κι &συμ616α στη ;υκρ(νεια, χωρίς νά τίς μετριάζει όποιαο1ιποτε παράδο ση. Η περιψανέστερη απ' δλες τοϋτες τίς τάσει ς προσπάθεια. νά τρα.6ηχτεί δλόκληρος δ οlκονομι� είναι ή μηχα.νι σμός μακρ ι ά &πό κά.θε ιχμεση ά.νθρώπι νη &πιρροή, δηλα.δή ± πό κάθε ύπολοyισμό προσωπι κών κα.τα.στάσεων . 'Η ρηση γ(νετα.ι α.υτόνομος 6ρyα.ν ι σμό ς, πο;j έπιδιώκε &πιχε( ι τούς δ, κους της σκοπούς καί συμψέροντα. κα.ι πού συμμορ ψώνετα.ι
20
σ:v'J; νόμc.,υ; ",11 ; ϊοιας :ου της έσωτερ ι κής λογιχη;, τύ .. ρα.ννος, πού τόν καθένα. πουρχετα.ι σ' έπα.ψή μα.ζί του τόv κιi νει οοσλο του6. '][ α,πόλυτη αψοσίωση στίς επιχειρήσεις, ή α.ύτοθυσlα. του επιχειρηματία. στό συμφέρον του συνα.γωνιστι χc.,'j συσ:11μα.τc.,ς, Ί) ευημερία Υ.ι ή επέκταση της ψίρμα.ς κι ό iψηρημένος, &νελέητος κι &γωϊστι κό; &.γώνας γι ά &πιτυχία, r.αίρvουv χα.pα.Χτr1 ρα τρομερης μονομα.νία.ς?. Τό σιίστημα γί νετα.ι ανεξάρτητο άπό κείνους πού τό οια.τηρουν καί μετα. :•.t.;pψι�·ι ετα.ι σε μr1 χα.νισμό πού τήν πρόοδ6 του καμιά. &νθρώ ϊ.ι ιη ούναμη δέ μ,;ορεί νά. συγκρατήσει. Ή αυ:,;κι νητικότ1Γ -:α :r,ύτ:η τcσ μηχα.vισμου εlvα.ι τό σ:ψύσικο ποί.ίχει πάνω του � σϊ;γχpr;•ιος κα.πι:α.λ ι σμός, κι α.ύτ ό του δίν ει κεϊνον τό·ι οα.ι μονισμό :τού πzpίγρα.ψε τόσ,; τρομα.κτικά. δ Μπα.λζiκ. Στ? 6αθμό πού τά μέσα. κι οί προσπc;θέσεις της ο!κοvομικης έπι-· cυz.ία; 6γσ.ίνουv ιiπο ,ή σφαίρα. επιρροης του &τόμου, γίνετιχι δλο καί 1 σχυρότερο τό αίσθημα. τη; άνα.σψά.λεια.ς, τό α.t'σθ1ι μ.α. �η ΙJρίσκεσαι στο ηεος ένό; δεσποτικοϋ τέρατος. Κι δσο τά. οικονομικά. συμφέροντα.. γίνονται συμπλεγμένα.. κα1 συνυ ψα.σμένα., τ όσο πιό α.γpιος γί·ι ετα.ι κι δ &γώνας κα.L πιό σ.πε γvωσμένQ;, τόσο τό τέρας γίνεται πιο ΠQλύμοpψο κι ή τελ, κή Υ.ατασ:pοψή 8λο καί πιο ά.vαπ6δpα.στη. Στό τέλος οί α.ν �pωπο,ι ΙJρί�αv-:α.: α.π· δλε ς, :τ.ς μεpιέ� π�pικυΥ;λωμένοι ά.�ό �χθρους κι α.ν:ιπαλους, κα.θενα.ς παλευει εναντιον ολωv τω'Ι iλλων, χα.θέν7.; ΙJρίσκεται στήν πρώτη γραμμή ένός ά.vυπο χι{φητ'.ϊυ, -ι.αθολιΥ.οϋ -ι.::ιl πραγμ.ατ�κά «δλοκληρωτι κου» ποΗ μσυ8. :Κ±θε ιδιοΧτησία, κάθε θέση καt κά.θε έπιρροή πρέπει 'ιά. ά.ποχτιέτ::ιι κάθε λίγο και λιγάκι, &.πό μέρα. σε μέρα νά. κα.ταχτιέ,αι και να ένισχύεται ' τά πrί.ντα ψαίνοvτα.ι r.ροσω ρινιi, &.να.ξι6πισ,α κι άσ ταθη9. 'Από δω προέρχεται δ γενι κό ; σκεπ τικιqιός κι ή απ:�,ισιοδοξiσ,, ά.πό οίj κα.ι τό α!σθημα της πvιγηρης ά.νησυχία.ς πού γεμίζει τόν κόσιιο του Μπα.λζάΥ. καί παρα.μiνει το κυρίσ.ρχο χα.pαχ.τηριστικό της λογοτεχνίας της καπιτα.λιστι κijς έποχης. Ό Λουδο6ίχ.ος Φίλιππος και ή οtκονομική του &.ριστο κpα.τ!α. σ.vτιμετωr:ίζουν μιάν ισχυρή και πλα.τει ά άντιπολ( τευση, πο,:ι έκτος &πό τούς άpιστο�τε:ς χ.α.t κληρικούς όπσ.21
δο�ς τ�ς νόμιμης δυνσ.στεία.ς, ιiγχσ.λιιχ.ζει κι δλ α. τά. στοιχεtα. που νιωθουν δτι οι έλπίδες πού iποθισα.νε στήν lουλια.νη έ πα.νάστσ.ση lχουν δια.ψευσθ&:t - δηλα.δη ιiπό τη μιά. μεριά. ιi γχαλιά.ζει την πα..τριωτικη κα.ί 6ον α.πσ.ρ τική, 6ασικά. δμωι.; ψι , λελευθερης νοοτροπ(α.ς μικροαστικη τάξη κι dπό την άλλη την σ.ριστερη π �ρυγα. που Ιiποτιλεrτα.ι ιiπό τούς &στούς δη , ��τες κα.ι τους οοσια.λιστiς, μέ την προοδευτικη ιντελλι γκεντσισ. στό ενσ. η στο Ιiλλο ciπ' σ.ύτά. τά. στρατόπεδα Τό λεγόμενο «ψιλελεύθερο» κυ6ερνητικο κόιιμα. περι6ιίλλετ�ι έ· πο�νως ιiπό δλόκληρο κύκλο ιiντιπολίτευσης κα.ί έπα.να.στσ. τικ�ν δμά�ων, ένω δ Λουδο6ίκος Φίλιππος, δ «πολίτης 6α. σιλια ς» �ρισκετα.ι σ.ντιθετος μ� τή συντριπτική πλειοφηψία. τοΟ λα.�υ του 1 Ο, Οί ριζοσπα..στικέ ς τάσεις εκψράζονται κι ά· ποψορτιζοντα.ι στό σχηματισμό δημοκρα..τικών συνδέσμων, κομ μcχ.των κι α.ίρέσεων, σ έ ιiπεργίες, σ' εξεγέοσει,. πείνα.ς χα! σέ ιiπόπειρες 8ολ�φονία.ς - κοντολογίς σ' Ό,τι� lχει όρθά. χα· ρσ.κτηρισθεt σαν κα..τcχ.στιχση δια.ρκους επα.νάστα..ση ς. τα,,. ραχ!ς τουτις διόλου δ έ ν ε!να.ι μονcχ.χα. ή συνέχιση των προ· γενέστερων επανα.στcχ.σεων κι εξεγέρσεων. 'Ακόμα. κι δ ξε· σηκωμ.ός της Λυών τοϋ 1831, είναι δια..ψορετικός ιiπό τά. πα λιότερα. επα.να.στατικά. κινήματα. εξα ιτία ς του ιiπολιτικου χα· ρα.κτήρσ. τοu 11 · είναι προοίμιο κα.ί άπαρχή τοϋ μα.ζικου εκ.εί· νου κινήματος πού το σύμ6ολό του, ή κόκκι νη σημαίιχ., πρω τ οεμφανίζιτ α. ι το lτος 1832. Ή άλλα. γη ιiρχίζει με μιά.ν ιi νακ�λυψη τυπική γιά. τη σοσιαλιστική σκέψη. «Τά. γεγον6' τιχ οιαψευδουν δλο και πιό πειστικά. τό ά.στικό οικονομικό δόγμα της τσ.υτό τητ α.ς των συμφερόντων κεφαλσ.(ου κι έρ γ�σία.ς, της κσ.θολικης &.ρμονία.ς κα..ι της κα.θολικης εθνικής . ευημερ(σ.ς σα.ν ιiποτέλεσμα. τοϋ Ηεύθερου συνσ.γωνισμοϋ» πα.· ρα.τηρεί δ �ngels 12. 'Ο σοσιαλισμός σά. θεωρία. 6γαίνει 'ιiπο την ιiνα γνωριση wϋ ταξικου χαρακτήρα της οικονομία.ς. Βi6αια., συνα.ντήσα.με κιόλα.ς σοσιαλιστικές lδέες κσ.ί τάσεις μι. σα στη μεγcχ.λη γαλλική επανάστσ.ση, ιδιαίτερα. στη Συμβα τιχή και στη συνωμοσία τοϋ Μπα.μπέψ, δμως δέ μπορεί νά. τεθετ ζήτημα προλι τα.ρια.χου μαζικοϋ κινήμσ. τος και άντί στοιχης τcιξικi')ς συνείδησης πριν ιiπό τή ν(κη της 6ιομηχα.-
οι
22
ωγή του δλότελα. μηχανο νικης έπσ.νάστασης κα..ί την εισαγ εργοστασίου. Οί ιiνθρώπι κα.ς α κλ(μ ποιημένου κα.ί μεγάλης ε!να.ι ή πηγή της εργατι νες επα,ψές στά. εργοστάσια. τοϋτα σύγχρονου εργ α.τιΧΟυ -χι· του ηpου δλόκλ ι κ γγύης κης &.λληλε ιάτο, σά.ν δργανική ένο νήματος 13. Τό σύγχρονο προλεταρ αμε τώρα οιά.σπ α.ρτων μικρώ ν 'ίσ των ) ration (integ η ποίησ ιiπό τό δέκατο lνα.· μονάδων εργασία.ς, πρωτοδημιουργείτα.ι νέστερες εποχέ ς προγε οι σμ6' ι χα.ν το αιώνα κt &.πό τον 6ιομη α ρόμοιο 14. Ή σοσιαλιστική θε π α τίποτ ι σε γνωρί ν α είχ δεν α! οό -χ ι θρωπο φιλάν οι νωμέν &.πομο ωσαν θεμελί τή ωρία, πού 6ά.σα.να. τοσ λα.ου τοπιστές κσ.ί πού 6γηκε άπό τά. οικονομικά. 6άσανα καί κι &.πό την επιθυμία. ν' ιiνακουφιστουν τουτ α. τ ά. ου, γ( πλούτ του νομης α τ α κ 'ίσης ο ι π ς τρόπο ενα.ς νά. 6ρεθεί οστα. εργ των ση έδρα.(ω την μέ α νεται δραστικό δπλο μονά.χ πού λα. σ!ων των πόλεων και με τούς κοινωνικούς &.γωνες νά. β αίνουν χώρα άπό τά. 1830 καί μετά.· τώρα πρωταρχίζει εξέλιξή σά.ν τήρισε ακ χα.ρ Engels διατρέχει το δρόμο π ού δ τοϋ της «από Ουτοπία σ' επιστήμη». Ή κοινωνική -χρι.:ική πε!· την &.πό ι πηγάσε δη είχε Φουριέ τοϋ και 1 Σαιν - Σιμόν ο· ρα του 6ιομηχα.νισμοϋ καί τήν &.να.γνώριση των κα.ταστρ φικων του &.ποτελεσμάτων, δμως δ ρεαλισμός των στοχαστG,ν αυτών συνοδευόταν &.κόμα. ιiπό μεγάλη δόση ρομαντι σμου κα.ί τά. όpθά. ερωτήματά. τους &.πό φανταστικά. εγχειρήματα ν¼. πετύχουν μιά. λύση. Ot θρησκευτικές τάσεις πού έμφα.ν!ζοντα.ι μετά. την 'Επα.νάστα.ση, και μάλιστα. ως lνα. σημείο &.μέσως μετά. τή σύναψη τ οϋ Κονκορδάτου, καί πού γίνονται 6αθύτε ρες μετά. τό 1830, καθόρισαν τόν χα.ρακτήρα. δλόκληρης της μεταρρυθμιστικης κι ιiποστολικης τους δρα στηριότητας. 'Α πό τον Σα.ιν - Σιμόν 'ίσα.με τον Α!Sγουστο Κόντ στό νοϋ των σοσιαλιστών κα.ί των κοι νωνικών φιλοσόφων φτερουγ!ζει lνα.ς ρομα.ντικός σκοπό<.;: δλοι τους θ�θελα.ν νά. θέσουν μιά.ν νέσ. διά.τα.ξη καί μιά. νέα όργά.νωση της κοινωνίας στη θέση της συνθε μεσα.ιωνικi')ς 'Εκκλησ!α.ς, σά. μορψης όργα.νικης κcιι σ. 6οήθει τή έ μ νισμό» α Χριστι «νέο fνα τικής, κα.t νά. ίορύσουν των ποιητών -χα.! των καλλιτεχνών. Παράλληλ α. μέ την προϊούσα πολιτικοποίηση τi')ι.; ζωης
r
23
ανάμε σα. στά. 1830 κα.ί 1840, επιτε ίνεται &π ίση ς κι ·ή πολι τική τάση στή λογ οτε χνία. Κατά. τήv περίοδο αυτή ε!ναι &.μ ψί6ολο ιiν ύπάρχουγ εργα. δίχως κάπ ο ιο πολιτικό ένδιαψέ ρον· ακόμα. κι δ ήσυχα.σμός του l' art pοιιr l' art εχε ι 6έ6α.ια. πολιτική χροιά. 'Π νέα. τάση εκψρά.ζεται πιό χτυπη-cά. στό γεγονός δτι ή πολιτική κι ή λογοτεχνία συνδυά.ζοντα.ι τώρα. στούς ίδιους ανθρώπους κι δτι συνήθως τά. μέλη τοϋ ί δι ου κοινωνικ ού στρώμα.τος α.σκ οϋν σάν έπά.γγε λμα. τή λογ ο τεχνία. η τήν πολιτική. οι λογοτεχνικέ:;; ικανότητες θεωροϋν ται πρ οψα.νής πρ οϋπόθ ε ση της π ολιτικη; στα.οιοδρομίας, ένω ή πολιτική επιρροή π ολλές ψαρές ε!να.ι ή α.ντ α.μοι6ή γιά. λ ο γοτεχνικές ύπηρεσίες. Οί λ ογ οτέχνες πολιτικοί κι οι πολι τικοι λογογράφοι της tοuλια.νης μοναρχί ας - δπως οι Γκιζιί1, Θιέρσο ς, Μισελέ, Τιερρύ, Βιλμ.αίv, Κουζέν, Ζουψpουά, Νι ζάρ - εlνα.ι ο ί τελευταίοι απόγονοι των philosophes του δέκα.τ ου l:yδοου αίώνα.· οι συγγραφείς της επόμ ε νης γzνιi; δεν εχ ου·ι πολιτικές ψιλοδοξί ε ς, οίί-,ε κι ο ί πολιτικοί της ε zr,υν πνευματική επιρροή. 'Οπωσδήπ οτε, ίσαμε τή ψε6ρο υ αρισ..νή Έπα·ιάσταση ή πολιτική ζωή απορροψi δλε ς τ!ς πνευμ ατικές δυνάμεις της έποχης. οι προικισμένοι νέοι, γιά. -:-r;1;ς δπο ίους ή π ολιτική σταδι οδρο μία. εΙνα.ι α.πr,κλεισμέvη εξα.ιτίσ..ς τής έλλε ιψης των μέσων, άψιερώνονται στή δημο σιογραψία.· αυτή εlνα.ι τώρα ή συνγJθισμένη άπ α.ρχή κι ή τυ πική μορψή της λογοτε χνικfι; σταδιοδρομ ίας. Σά. δημ οσι ογρά. ψο ς οχι μόνο ρίχνεις μιά. γέφυρα. προς τόν κόσμο της πολιτι κης κα.ί τόν κόσμο της πραyμα.τικfις λογο τεχνίας, αλλά. κ'Χt πολλές ψορiς εξασφαλίζεις ση μαντική επιρροή, ε ίσόδημα καl ύπόληψη από τή δημοσιογραφία. καθαυτή. Ό Μπερτέν, 6 κυρίως εκ�ότης της J ournal des Debats ( = 'Εψημερίδα,ς των Συζητήσεων-Σ.τ.Μ.) , μ,έ τήν α.ύταpέσκε ια. χ«1 τήν αυ τοπεποίθησή του, ε!να.ι ή 'ίδια. ή ενσάρκωση τη; 1 ουλιανης μοναρχίας. Ε!ναι ή προσωποποίηση τοϋ αστοϋ λ ο γογράφο υ -κα! τοϋ λ ο γοτέχνη άστοϋ. 'Αλλά. ή λογοτε χνική δραστηριό τητα. δέ γίνεται μονά.χα. δουλειά. γιά. α.νθρώπους δπως δ Μπεp -:έν, παρά, δπως παρατηρε ί δ Σα.ίντ · Μπέ6, εξ ελίσσεται σε 24
((οιομηχανία» γιά. δλου ς, δσοι ενδιαψέροντσ.ι γιά. τ;rιν παρα� ωγή τη,.. 1 s. Γ ίνε ται ά.πλό μέσο ποpισμοϋ δια.ψημισε ων και �υνδρ ομ:r.:ιί)Υ. 'Η σύνδεση της λογοτεχνίας με τόν κα�με ρινο τ,jπ�, σύμψωνα. :�· ενα.ν σύγχρονο τη� τότ: εποχης, εχε� εξίσου έπαναστατικο &.ποτέλεσμα. δσο κι η χpηση του άτμ ου γιά. βιομηχανικ ούς σκοπούς· δλόκλ·ηpη ή λ ο γοτεχνικη, π αρ� yωγη αλλά.ζει χαρακτήρα 16. 'Ακόμα. κι αν ή παpαπα.νω α νr,J.ογία. εΙναι ύπεp6ολική κι ή βιομηχαν οποίηση τής λ?γ ο τεχνίας ε!ΨJ.ι μονά.χα σύμπτωμα. μιiς κα.θολιΥ.ής πνευματι κής εξέλιξης, δηλαδη ιiν έκψpάζει μ ονό:χσ. μιά. γενικ� τά ση πρός τήν δποία. κ�ίνει, δπωσο117;οτε ή' κα.λλιτεχνικη :'� pαyωγή τfι; &ποχης, εντουτοις πρεπει να χα.pακτηρισθει ι7:οpικό "εycvός τό δ:ι δ Έμιλ ντε Ζιραρντέν, ασήμαντ ος συγ ατίας μέ ψ ν ασ{α, υ οθ τε τήν δ γρα ας, άλλά. έπιχε ί ιδpυ ; ! ει την1 :ί,α. ; ψφ άγνωστουα. Ντυτά.κ ' ε κι εντελώς -;οϋ φέ τ.pοηyούμενα. Σ.τ.!.Ι.), στά. 18J6. '� φημερίδα. La Pι-esse (=δ Τύπο ς ;ι.αι·ιοτ-:ιμί α. το•J, πο•J δημιουργεί καινοϊιpγια εποχή, ειναι ο τι κ,;�Οορ(ζει τή συνδρομή στά. σαρά.ντα φράγκα το χρόνο, δηλ. στό μισό από τή σ-JΨ,1θισμένη ταρ{ψα., καl σχεδιάζει •ιά. καλύψει τ·i1 χασ οι1ρα μ,έ τά. fσοδα τGΊν &.yγ�λιιi)ν, κα.ι. ;ω·ι οι αψημίσεων. Τόν ίδιο χρόνο δ Ντυτά.κ ίδρυει τον S1ecle (=--=Αιι;JΙ,ια. - Σ.τ.:Μ.) με τό ϊδιο πp6γpα.μμα., ένω κι ot ύ πόλ ο ιπες πσ.οισινές έψημ,ερ{δες άκολουθ οϋν το παρά:δειγμ&. t!':Ιυ. 'Ο άριθίιος τιi)γ συνδpομητιi)ν μεyα.λώνει καl ψτά.vει σέ 200.οω τό 1846, σέ σύγκριση μέ "':Ο'Jς 70.Οα) ΠΟ'J Yj'Jl"J.Y δiκα. χρ6·ιια τ:ρίν. νέε ς επιχειρήσεις έξσ.να.yκά.ζ;υν "":ού; iκε6τες ν' α.ντηωvίζοντα.ι δ ενα.ς τόν 5.λλc.ι στή 6ελτιωση τ ο5 περιεχ ομέν ου τύJΥ εφημερίδων τους. Πρέπει �α πp�φέp�Ο')'/ -;:ους σ.να.yvιi.Ιστ�ς τους δσο πιο νόστιμη και ποιΥ.ιλη υλη ε ί·ιαι δυ•ι ατ6, α.ν θέλουν ν' αυξήσουν τήν ελξη τών έψημε ρ ί δων τους αποβλέποντας στα lσοδα &.πο τlς διαψημίσεις. Ά τ.:ο oιjJ κι εμπρός καθένας μπορεί να 6p ε ί στήν έψημερ ίδα τ ου άρθρα. άνάλοyα. μ,έ τό γοϋστο του κα.ι τα ενδιαφέροντά του · ή εφημερίδα. γίνεται !διωτικ-11 βιβλιοθήκη κι έγ κυκλο Τ:αιδε!α το(; κα.θενός.
οι
25
'Εκτός ά.πό συνεργασίες είδικών οί έψημερίοες fχουν καl σ.ρθρσ. γενικοi} ένοιαψέροντος, ιδιαίτερα τrχξιοιωτικές πε ριγρrχψές, σκά.νδαλα. και ρεπορτάζ ιir:ό οικα.στήριr;:. �ομως τό μεγα.λύτερο θέλγητρό τους ε!νrχι τά μυθιστορήματιχ σέ συ νέχειες. 'Όλοι τά διrχβά.ζουν, ή ιiριστοκrχτία. κι ή ιiστική τά. ξη, ή εύγενική κοινων!α. κι ή !ντελλιγκέντσια, νέοι κα.ί γέ ροι, σ.ντρες καl γυναίκες, α,φεντικά κι ύπηρέτες. Ή Presse ανοίγει τή σειρσ. των feυilletons (=επιψυλλίδων - Σ.τ.Μ.) της μέ τη δημοσίευση εργων του l\ίπα.λζά.κ, πού την έψοδιά. ζει μ' ενcι κrχινούργιο μυθιστόρημιχ κάθε χρόνο, από τά. 1837 ίσιχμε τά 184 7, καί τοσ Εύγένιου Σύ, πού της δίνει πλείστα. εργα του. Ή Siecle ά.πένα.ντι σ-:ούς συγγρα.ψείς της Presse προβάλλει τον 'Αλέξανδρο Δουμά, πού οί Τ ρ ε ί ς Σ ω �L α τ Ο ψ ύ λ α Κ έ ς του εχουy τεράστια. έΠttυχ(α κα.ί ψέρ ΥΟ'JΥ στην εψημερίδα σημαντικά κέρδη. Ή Joυrnal de De bats χρωστά τή δημοτικότητά. της προπαντός στά. Μ υ σ τ ή ρ ι α. τ ο υ ΙΙ α ρ ι σ ι ο υ τοϋ Ευγένιου Σύ πού μετά τη δημοσίευση α.ύτοϋ του μυθι στορήματος ε!να.ι ενα,ς ά.r:ό τούς πιό κα.λοπληρωμέvους συγγραφείς κι ά.πό κείνους ποy εχοuν τή μεγαλύτερη ζήτηση. Ή Constitutionnel ( =Συνταγμα τική - Σ.τ.Μ.) τοϋ προσψέρει 100.000 ψρά.γκα. για τόν ΙΙ ε ρ ι π λ α. ν ώ μ ε ν ο Ί ο υ δ α. ί ο του κιχί τοϋτο τό ποσό στο έξης θεωρείται ή κανονική του &μοι6ή. 'Αλλά. δ 'Αλέξανδρος Δουμάς tξα.κολουθεί νσ.χει τό μεγιχλύτερο εtσ6δημα, &ψου χοντρικά κερδίζεί 200.000 ψρά.γκα. τό χρόνο καl παίρνει κι ενα έτήσιο ποσό 63.000 φράγκων γιά. 220.000 στίχους από την Presse κα.ί τήν Constiωtionnel. Γιά. νc.ι ί κανοποιηθεί ή τεράστια. ζήτηση, οί δημοψιλείς συγγpαψείς συμμαχοϋν μέ τούς είλωτες της λογοτεχνικής δουλειάς, οί δποίοι τούς δίνουν ανεκτίμητη βοήθεια στό νά. 6γά.λοuν τυ ποποιημένα. προϊόντα.. Σκαρώνοντιχι δλόκληριχ έpγοστάσια. λογοτεχνίας κα.ί τά. μυθιστορήματα. πα.ρά.γονται σχεδόν μη χανικά. Σέ μιά. δικαστική ά.γωγή ιiποδείχνεται δτι δ Δου μάς δημοσιεύει με τ' ,3νομά. του περισσότερα. ιiπ' δσα. θά. μπο ροϋσε νά. γράφει εστω κι α.ν δούλευε μέρα κιχl νύχτα χωρίς
26
τρεί; δια.κοπή. Στήν πραγματικότητα, μισθώνει έ6δομήντα. συνεργά.τις κι ανάμεσά. τους κι εναν Αϋγουστο Μακ,έ, πού του επιτρέπει νόl έpγά.ζετα.ι δλότελα. ανεξά.ρτητα.. Η λο μέ τήν πλη γοτεχνική έργα.σία. γίνε:α.ι τώρα «έμπόρευμα» , ρέστερη εννοια τοϋ δpou εχει την ξεκομμενη τιμή του, πα ράγεται σύμψωνα. μ' ενα. πρότυr.ο κα.ί παραδίνεται σέ �έρα ·ι.σ.θη οισμένη ά.πό πρ(ν. Είναι αντικείμενο έμπορικό, για. τ� όr.r:, ,-:, πληpt:)νεις τήν τιμ-r1 πού ιiξίζει - δηλ. τήν τιμή που ξαναδίνει πίσω. 'Από κανενός εκδότη τό νοϋ δεν περνά.ει νά. πληpώσ-ει τ!) κ. Δουμα. κα.ί τον κ. Σύ περισσότερο &.π' δσο πρέπει και μπορεί. Οί συγγραφείς τών συνεχειών των έφη μερίδων, zπομένως, δεν «ύπερπληρώνοντα.ι:ο καθόλου περισ σότερο ιiπ' δσο οί σημερινοί κινηματογpαψικοί &.στέρες· οί τιμές τους συμμοpψώνοντσ.ι προς τη ζήτηση καl δεν εχουv κrχμιά. σχέση με τήν καλλιτεχνική &.ξία. έκείνου πού παρά. γουν. Ή Presse κι ή Siecle ε!να.ι οί πρώτες ήμερήσιες έψημερίδες πού τυπώνουν συνέχειες, δμως ή ίδέα. της εκδοοης iνός μυθιστορήματος σε μορφή συνεχειών δεν ιiνήκει σ' α.ό τές. Προ!ρχετα.ι ιiπό τόν Βερόv πού tιοη την 6ά.ζει σ' έ φσ.ρμογή στην Revue de Paris (='Επιθεώρηση τοϋ Πα.ρι σιοϋ - Σ.τ.Μ.), πού την Ίδρυσε στά 182917. 'Απ' αότόν παίρνει δ Μπουλόζ την ιδέα στήν Revue des DeuxMondes( 'Επιθεώρηση τών Δύο Κόσμων - Σ.τ.Μ.) και μέ ιχύτή τή μορψή έκδίδει κοντά. στ' άλλα και μυθιστορήματα. του Μπα.λ ζά.κ. 'Qστ6σο τό feυilleton καθαυτό είναι πα.λιότερο ιiπό του έ τα τά. περιοδικά.: το συναπαντάμε �δη ά.πό τα 1800. ψημερίδες, πού είναι πολύ πενιχρές κατά. τήv Ύπατείσ. κ� τήν πρώτη Αύτοκρσ.τορία., έξαιτίσ.ς της λογοκρισίας και των α.λλων περ�σpίσμων του τύπου, έκδίδοuν φιλολογικό π,α.ρά.ρτη, μα. γιΙΧ νά. προσφέρουν κάτι στούς &.να.γνώστες τους. Αρχικσ. σ.ύτό &.ντιπροσωπεύει fνα. είδος χρονικου τοϋ κοινωνικου κσl -;:ου κα.λλιτεχνικοϋ κόσμου, κατά. τήν παλινόρθωση δμως έξιc λίσσεται σε πρσ.γμσ..τικό φιλολογικό παράρτημα. 'Από τά. 1830 το κύριο περιεχόμενό του είναι αφηγήσεις κα.ι τσ.-
=
οι
27
�μ,ιωτικέ; εντυπώσεις κα.ί μετά τά 1840 6άζει μονάχα ι.ιυθι σ,ορήμα:-:α. ΊΙ Δεύτερη Α,;,οκρατορία, πού έπι6άλλει Crόρο ένός λεπ,οϋ σέ κάθε αντίτυπο ένός ψύλλου μέ feuilleton, σ,jντομα. 6άζει τέρμα. στο μυθιστόρημα. σε συνέχειες. Ε!ναι αλήθεια. δτι ιiργ6τερα τό ετδος σ..να6ιι�'ιει, δμως δεν lχει ;τα.ρα.πέρα επιρροή πάνω στήν έςέλιξη της λογοτεχνίας, σέ σύγκριση μ� :ά 6�θιά ί�νη πού &.ψήνει πίσω του στή λοyο _ , -:εχ,ια. της οεκαετιας του 1840. Τό μυθιστόρημα σέ σ,ηiχειες προορίζεται γιά εξίσου ci.νiμιχ.το καί πρόσψα:σ. σχη:.ια.τισμένο κοινό δσο καί τό με λόδραμα η ή vaudevillc (6λ . Γ' τόμο, σελ. 254-Σ.τ.Μ.) · �μμοpφώνετα.ι μs τίς ϊδιες μορψικές ά.ρχές και τά ίδια α.1σθη τικσ. κριτ1;ρια ι3r.ως κι ·ί; συγκαιρινή λαϊκή σκηνή. Ή σ. yiπη τη; ύr.ερ6ολi); κ,χί :οϋ πνευματώδους, του ώμου και τοQ εκκε'ιτρικοϋ σ.σχετ εξίσο:J &.ποψασιστική έπφροή στο υq:ιο; ιιε ,ό 6ποίr; πσ.pουσ�άζεται" τόι πιό δημοψιλη θέμα.τα στρέ ψητα.ι γύρω iπό &.ποπλcι:,ήσεις καί μοιχείες, r.ράξεις 6ία; κα.ί :iγριότητας. Κι' έδιJ.Ι επίσης, δπως καί στο μελόδραμα, οί χα.ραχτi)ρες zι ή πλοκή είνα.ι στερεότυπα κα.ί κατα.σχ.ευάζον τα.ι -:�ύ μψωνα μz Ι!.να καθορισμένο πρόwπο 18. Ή δισ.κοπή της ciq:η'ιγησης στο τiλο; Υ.άθε σ"πέχεια.; καl τό πρό6λημα. τη; δr1μιc,υρy(ας μιiς ciποκορύφωσης κάθε ψορά, πού θά :ι.ά.νει τό•ι ιiνα.γνώσ:η περίεργο γιά την έπόμενη συνέχεισ., πσ.ροτρύ νουν τον σηγραψέα νά ά.ποκτήσει ενα. εtδο; σκηνικης τεχνι κfις καl νόι πσ.ρσ.λά.�ει :iπό τον δραματουργό τήν &.συνεχή μJθr;;δο &.να.παράσταση;; σέ ξiχωρες σΥ.ηνέ;. Ό 'Αλέξανδρος Δeιυμά.ς, δ δiσκαλος τη; δρσ.ιισ.τικης εντσ.σης, ε!γαι κσ.ί λα.:.ι πρός έκψρσ.στής τfι; τεχνικής τGιν συνεχειGJν· για.,ί οοο r:ι6 δραμα.,ική είναι ή έξέλιξη του μυθιστορήματος σε συ•ιέχειες, τ6,;ο τ.ιό δυνα.tΥJ εν:ύπωση κά.νει σ,ό κοιν6. 'Αλλά. ή παpά.τσ. ση της πλοκής ά.;;ό μέρα. σέ μέρα., κι ή δημοσίευση τώ•ι ξέ χωρων μεpι:ίιν συνήθως χωρJ.ς ά.κρι6ές σχέδιο κα.l χωρίς τrι δυνατότη τα. νά ά.λλάξεις δσσ. έμ.ψα.νίστηκα.ν κιόλας κα.ί νά τά έναρμονίσει; μέ τ!ς κατοπινές συνέχειες, παράγει, από τrιν άλλη μεριά, κι ενα. «μή δραματικό», έπεισοοισ.χό κι α.υ-
28
τοσχεδιαστικl.ι ά.ψηγημ::.<.:ικ6 ,;ψος, μιάν ασωστr1 ροr; γεγωr, των καί μι ά. μή οργανική, συχνά. αντιψα.τική ιiπεικό•;ιση -::ώ·� χα.ρακτήρωγ. Χάνεται 8λη ή τέχνη της «προπσ.ρα.σκευης» κι η ,Έχνική τής φαινομενικά. φυσικής, ά6ίαστης χ.ι ά.θέλητης δημιουργία.; ψυχολογικώγ :ι.ινήτρων. Οι τροπές στήν πλοΥ.ή κι ή ά.λλσ.yή τϋιν σκσπών στούς χσ.pα.κτi)ρες συχνά. ψαίνονται ,ρα.6ηγμένες, έν(ίJ οί δευτερεύοντες χα.pα.κτi)ρες, πού έμφ α ·1:ζονται ,;τη ν πορεία τfις άψήyησης, πολλές ψαρές ξεψυτρώ ·ιουν τελείως ξσ.ψνικά, &φου δ συγγρσ.ψέσ.ς παράλειψε νά. τούς , πα.ρc,υσιiσεt" ίiγκσ.ιpα. Άκ6μ:χ κι ό Μπαλζάκ πολλέ; ψο ρ�ς: έγέχεται κατά -::ό δτι ε1σάγει πρόσωπσ. χωρίς νά προετσι μά.σει &τ:Ι.ι πρίν τόν αναγνώστη, μολονότι α.κpι6GJς γι' α,'ι -::ήν τ-ην αυτοσ-ι.:εδιαστικήν τεχνική ψέγει την (�Jιartreuse du Parιne (=Μο·.ισ.στήρι της Ιlάpμα.ς - Σ.τ.:Μ.). Στον Σταν τάλ, πάντως, ή :iψρόντισ-:η καί χα.λαpή δόμηση είναι ά.πο :iλεσμα μι5.; σ.:;:ηγημα::ι,5ις μεθόδου ενδογενώς επεισοδια :ι.·7ις κσ.ί 6σ.σι;:ά μή δραματι:ι.ης, πού μοιάζει μέ κείνη των ι.ιυ Οιστορημάτων πο1χουν γιά θέμα τους τlς περιπέτειες κα &αρμά.τω·ι 19, iνιίJ στον Μπαλζάκ, τr;;ϋ eιποίου ιδεώδες εtναι :να μυθιστόρημα μέ δραματική μορψή, είναι μιά ανεπάρκεια. τ;c,ύ ..:ροέρχεται ιiπό τό δ·rιμοσιογραψικό του :ρόπο γρα.ψίιιατος :ι.ι 7.π6 τή ζωή πο!J {;:ανε, σ.ναγχασμένος νά ξοδεύει δσα. ε6γα ;ε. ΙΙά·ιτως, ..:ρέπει •/ iψ/Jσουμε άλυτο τό ζήτημα. a.ν ή οιο μηχσ.νο;.:οiηση τής λc,yστεχνία.ς �ταν συνέπεια. της δ η μοσιο γραψία.ς κι iv τό έλαψρό μυθιστόρημα. χρωστά δλοκληpωτι Χόι τόν ακ,;ι.:ιr.,σ κσ.l στερεό-::υπο χα.ρα.κτήpα. του στό ά.νάγνω σμα συνεχειών τijς έyημεpίδα.ς' γιατί, δπως ά.ποδείχνει το ϋ τος της Α•3τοκρατοpίας κα.l της Παλινόρθωσης, ή συμ6ατcι τ;οίφη τη;; τ.αραπάνι•J μορfη; ·rιδη προχωρουσε άτ.ό πολύ Ί:αιρ() πρίν20. Τό ιιυθιστόρrιμα. σε συνέχειες σrιμαίνει μιά δίχως ;:ροηγούψ•ιο δημοκρα.τικοποίηση της λογοτεχνίας καl σχε οό•; τ.λήρ η ά.ναγωγή -::συ ανταγωνιστικου κοινου σ' ενα lπίτ.εδ-,. Ποτέ δεν &;να.γνωρίστηκε τόσο δμ6φωνα μιi -:έχνη &τ.6 τόσο διαψορετικά. κοινωνικά καl ,πολιτιστικά 29
στρώματα. ο�τε χι εγινε δεχτή μ.έ τόσο πα.ρόμοισ. αί σθήμα.τα.. Άχόμα. χι ενα.ς Σαλντ Μπε6 έγχωμιάζει τόν συγγρα.ψέα των Μ υ σ τ η ρ ί ω ν τ ο υ Π α ρ ι σ ι ο υ γιά. ίδιότη τες πού λυπάται 6ρίσκ.οντα.ς δτι λείπουν από τόν Μπαλζάκ. Ή έξάπλωση του σοσιαλισμου χα.ι ή ά νσ.πτυξη του άντα.γωνιστικου κοινου συμπορεύονται, δμως ή 8ημοχρα.τική προσέγγιση του Ευγενίου Σύ κι η πίστη του στόν κοινωνικό σκοπό της τέχνης μονάχα. μερικά έξηγουν τήν επιτυχία. τών μ.υfJιστορημάτων του. Άντίθετσ. εrνα.ι πα.ρσ.ξενο y' :iκουιιε τον εϊινοούμενο ένός πολύ πλα.τιου άστικοϋ κοινοu νcι γεμίζει ένθουσια.σμ? γιά. τόν «ευγενικό δουλευτή» κα.ί νά. μ.αίvεται λυσσασμένα. γιά τtς «άγριότητες του κα.πιταλισμου». Ό άνθρωπιστικός σκοπός πού επιδιώκει κι ή άπο11.άλυφη τών πληγών του ά.ρρωστημένου κοινωνικοϋ σώμα.τος, πο1; θέτει σκοπό του στά. εργα του, τό πολύ - πολύ εξηγεί τή συμ τ;άθεια μl την δποία. τον μεταχειρίζεται δ προοδευτικός t1J πος, ή G!obc (='Υδρόγειος - Σ.τ.Μ.), ή Democι·atic Pacifiqιιe ( =Ειρηνική Δημοκρατία-Σ.τ.Μ.), ή Reνιιe Inde μendante (='Ανεξάρτητη Δημοκρα.τία.-Σ.τ.Μ.), ή Phallan ge ( =Φάλα.γγα.-Σ.τ.Μ.) κα.ί οί οπαδοί του. Ή πλειοψηφ!α. τών &να.γνωστών του ϊσως νά δέχεται &πλώς κοντά μ.έ τ' άλλα. καί τίς σοσιαλιστικές του τάσεις. Δέν ύπάρχει δμως ιiμψι6ολία. δτι σ.κόμα κι αυτή ή μερίδα του κοινου θεωρεί δεδομέ •ιη τή λογοτεχνική δια.πραγμάτευση των κοινωνικώ•; προ6λη μάτων τi1ς ημέp:χς. Ή !δέα πού ύπογρα.μμίζει ή Κα ντ! Στα έλ, δηλαδή δτι η λογοτεχνία. ε!να.ι ·ή εκψρα.ση της κοινωνίας, 6ρίσΥ.ει κα.θολική ανα.γνιίιριση κα.ί γίνεται άξίωμα. γιά τή γσJ, λιΧή λογοτεχνική κριτική. Άπό τό 1830 κα.ί στό έξης εlνσ.ι r.ιά. δλότελα ψυσικό νά κρίνεται ενα. λογοτεχνικό εργο άπό τr,'ι αr.οψη της σχέσης του με έπίκι:ι.ιρσ. κοινωνικά καί πολι τικcι προ6λήμα.τα. καί κανείς δ!ν ενοχλείται 6λέποντας τήν τέχνη ύπljτα.γμένη σε r.ολιτικά. !δεώδη, έκτος άπό την συγ κριτικά μικρή δμάδα πού στέχει πίσω &.πό τό κίνημα. του )' art ponr l'art VΙσως ποτz νά μήν ,jπηρξε έποχη πού να 30
σ.σΥ..ουν-;,α:ι τόσο 1.ιγη καθαρά μορφική καί μή χρησιμοθηρι κή καλλιτεχνική κριτικη δσο τώρα.21. �Ι σαμε τά 1848 τό σ-πουδαιότερο κσ.ί τό μεγαλύτερο μέρος των εργων τέχνης άνήκουν στήν ενεργιστικη σχολή, έ •ιώ μετά. τά 1848 άν1ικουν στην ησυχαστική. Ή άπογοήτευση -;,ου Στα ντάλ εξακολουθεί να είναι επιθετική, εξωστρεψής κι &ναρχική, ένώ ή έψησύχαση τοϋ Φλωμπερ εlναι παθητική, εγωκεντρική κα.ι μηδενιστική. 'Ακόμα. κΙΧ.ί μέσα. στούς χόλ πους τοϋ ρομαντικού κινήματος το 1' art pour 1' art του θεό:ριλου Γκωτιε κα.ί του Ζεράρ ντε Νερβάλ δεν ε!ναι πιά; ή κύρια. τάση. Ό πα.λιός α.πόκοσμος, μυστικιστικός καl μυστικο ποιr1 τικός ρομαντισμός εΙνα.ι νεκρός. Ό ρομαντισμός συνεχίζετα.ι &λλά μετα.μορφώνετα.ι κι έπα.νερμηνεύεται. Ή τάση η ιiντίθετη τ.ρό; τό •ι χληρο καί τ;ρός τή νόμιμη δυναστεία, πού γίνεται α.l σθητή στό τέλος της Παλινόρθωσης, έξελίσσεται σε ψιλοσοψ(α περισσότερο επα.-ιιχστα.τική. Πλείστοι άπό τούς ρομαντιχούς ξε-· κό6ουν σ.πό τήν «καθαρή τέχνη» χαί περνουν στούς σαινσι μονικούς κα.ί στους q:rουριερικούς22. οι ηγετικές προσωπι κότητες - Ούyχιίι, Λα.μcφτίνος, Γεωργία. Σάνδη - διακη ρύσσουν ενα.ν κοcλλιτεχνικό ένεργισμό (activism) καί θέτουν τον &αυτ6 τους στή διάθεση της «λαϊκης» τέχνης, πού ιiπαι :,;,υν οί σοσιαλιστές. Ό λα.ός εχει θρισ.μ6εύσει καλ τώρα καλοuν ται νά έκψρά.σουν καί στήν τέχνη τήν επα.ναστα.τική αυτή άλλαγή. 'Όχι μόνο γίνονται σοσιαλιστές ή Γεωργία. Σάν δη κι δ Ει'ιγένιος Σύ, οχι μ.όνο γεμίζουν ενθουσιασμό για τον λαό δ Λαμα.ρτίvος Υ.ι ό Ουγκώ, άλλ' ακόμα. καί συγγραψεί; δπως δ Σκpίμπ, δ Δουμάς, ό Μυσσέ, δ Μεριμέ κι δ Μπαλ ζάκ ερωτοτροπούν μέ σοσιαλιστικές !δέες23. 'Οπωσδήποτε, ή �ρι•):c:ροπία το•jτη τερματίζεται σύντομα: γιατί δπως άκρι οιί>; ·ίι ιουλιανή μοναρχία ιiπομακρύνετα.ι άπό τά. δημοκρα -;,ιχά. ιδειί)δη τη; έπανάστασης και γίνεται τό καθεστώς της συ•.-τηρη-;,ι,.ης αστι,ι.ης τά.ξης, ετσι κι οί ρομαντικοί ξεκόοουν iπι -;,ό 70,:η,;ι.λισμό κ,;ι.ί γυρίζουν στην προηγούμενη άντίλη φή τους γιά. tΎJY τiχνη, α.ν καί σέ τροποποιημένη μορψή. Στο τέλο; δέν μένει πιστός στο σοσιαλιστικό ίδεώδες οϋτε
31
z·ια; σημαντικός συγγραψέας κα.ί πρός στι γμή ψα.!νεται χα μένη ή ύτ:6θεση τfις «λαϊκής» τέχνης. Ή ρομαντ ι κή τέχV"Ι, :ι.αθησυχάζει, γίνεται πιο πειθαρχημένη κα.ί πιό &.στική. Ά πό τή μι& μεριά. ςεπρο6ά.λλει ενας συν τηρητικά. &.κα.δημαΙ χός ρομαντισμός ύπό -:ήν ήγεσία. των Λα.μα.ρτίνου, Ούγκώ, Βι νύ κα.ί Μυσσέ, κι ά.πό τήν άλλη ενας κομψός ρομα.ντι-1μ..ός τοϋ σα.λονιου. Ή άγρια. κα.ί 6ία.ιη έπα.ναστα.τικ6τητα τών πα.λι6τερων ήμερών μαλακώνει κι ή ά.στική τά.ξη ένδι1.ψέ pετ7.t μ' ένθουσιασμό για τον καινούργι ο τοϋτο ρομαν:ισμ6, τ:ού τώρα. εν μέpt!ι ύπόκειται σέ &.καδημα.ϊκούς περιορισμούς κι εΙ·ια.ι ,σχεδόν .«κ):α.σσικός» στή θεώρησή του κι ε•ι :ι.έρει συγχωνευτηκ.ε με την Ύ.ομψομα.νία τGJν μοιθητών τι:,ϋ Βύρω να24. Ό Σα.ίντ - Μπέ6, δ Βιλλμαίν κι δ Μπουλόζ ε!να.ι οί σ·�ιστε; α.ύθεντίε;, ένώ ή Journal des Debats κι ή Revue ιle, �eux �"londes εΙνα.ι τά επί σημα. r,α.γανσ. του κα.ινούρ "(:-:;:., α-Jταου λογοτεχνικού κόσμου, r:ουχε ι ρομαντική χροιά. αΛλΧ ακα.οημαϊΥ.ή νοτpοπίσ.25. Πάντως δ ρομαντισμός έξα.κολουθε! •ιά. φαίνεται ;:ά.ρα :�.c.λύ άγριος καl δεσποτικός σέ μερι κές μερίδες τι:,υ κοινου. �:ή θέση του μπαίνει ενας καινούργιος, πεζός χι αύστηρά. cι.στικό; κλασσικι-1μ6;, ·ή τέχνη της λεγόμενης ecole du bon sens ( =σχολής καλοϋ γούστου - Σ.τ.Μ.) καί τι:,} ψιste ωi!i�ιι». ΊΙ επι-:υχία τοϋ Πονσά.ρ, ή αναβίωση της t;agί.'C!ie ι·Ι,ιssιqιιe , κι δ συρμός της Ι)αχήλ εΙναι ή πιό χτυπητή εκψρα ση τούτης της καινούργιας σχολης γούστου. Μετά. τίς ,,νο ?rίρές» ύπερ6ολές κσ.ί τήν ύπερθερμασμέ•ιη ά.τμόσφα.φα. ι.αχ,α.ροϋν τ:cί.λι ν' α:ι7.σcι.•ιcυ·ι χαθαρόν αέρα. Έπ ι θυμουν ίσορ ρο;:ημέ·ιο:.,;, :ιετρημένους καί παραδειγματικούς χαρσ.Υ.,fιρες, q;:.,σιc;λογικ!l. καl καΟ-:;λικά. κατανοητά. αι'Jθήμα-:α καί τ:&.θ η . μιαν �ιλοσοφία ,·ij; ισορροπίας, -:ης τά:ξης Υ.7.ι τrις μέσης δδοσ - κc;ντολογίς έπιθυμου·ι λογοτεχνία πού ν' ά9ήνει στήν iiκρη τ·ή·ι ίοιc;τροπία, τίς &λλόκc;,ες ιδέες καί τό εΥ.Υ.εντρικό υψος ,οσ ρο:•.αντισμοϋ. Τό 1843 είναι τό ετος στό δr.οίο ή Λ ο υ κ ρ η τ ί σ. είναι έπιτυχ1α κι οί Β ο υ ρ γ ρ ά 6 c; ι ψιάσκο, κα.ί τουτο συνεπάγεται δχι μονά.χα. τή νίκη του Πον-
32
-:;/xc; πά:ιω στόν σ:ιγχιίJ, άλλά. καl τr1 νίκη τοϋ 2:κρiμπ, τι:,·:i Δdυμa, του "Ενγκρ καί των δμοίων τους πάνω στό·ι Σταν τάλ, τόν Μr:αλζά.κ κα.ί τόν Ντελακρουά. ΊΙ μεσαία τάξη ά τ:6 -;;ήν τέχνη δέν r;ερψένει ν' άποκομίσει 6ία.ιους συγκλr;ν ι :;μούς &.λλά ψυχαγωγία· στόν ποιητή δεν 6λέπει ενα.ν ν,ιιι·, (=προφήτη - Σ.τ.Μ.), παρά. εναν maitrc de plaisir (=έ -:τί τ(ίιν διασκεδάσεων - Σ.τ.Μ.). Τον "Ενγκp τόν ά.κc;λωίJ ε'ί ή &τέλειωτη σειρά. τι7Ν όρθ6δοξων αλλά. μονότονα. &.κcι. �ημαϊκών ζωγράφων, τον Πονσάρ οί ά.ξιόπιστοι άλλά &.'J1Γ μαντοι τροφοδ6τες τι7J·ι κρατικώ•ι καί δημοτι κι7J·ι θεά.τpω'Ι. ία ε ναι ,τι χpειά. ·ιτ ι ιασ δα , ειp ν κι J χέ �η , � � Ύ}':J1J{� � � ζ� α Χt ,'i_. χουμε ';α.ι μ�α.ν ά.ντιστ,οιχ� αΛλα.γη στ·'i σ:αση &πε•ιcι:ιτι :;τη·ι ,χαθοφη», μη πολι τι κη -:εχνη. Τό Ι' art pοιιr l' aΓt ξεπήδησε :iπ6 τό·ι ρομα·ιτισιιό κι iκr;pοσωπsΙ ενα. α.τ.ό τά οτ;λα. του στόν ά.γtJ>Υα. του γιά. ελευΑε ρία· εΙναι τ6 &ποτέλε'Jμ,:,. κι ως εν'J. σημείο τό γε:ιικ'6 έξα. γ6με·10 τη;: ρομα•,-;;ιχης αισθητικής θεωρίσ.ς. uΟ,τι ά.rχιΥ.Ιl. ήταν άπλώς έςzγεpση ένα•ιτίι:,ν τGJV κλασσι κών κανόνων. r γινε εξέγερση έ:ια.ντίον 'Κάθε εcωτερικου δε@οϋ, yειο'J.�i -_:φτ, άπό Υ.ά.θε μ:η καλλιτεχνική, -ηθική κσ.ί πνε�ματι;ή '&.ξtα. _Ιlοη γιά :'6ν Γκω:ιε κcι.λλιτεχν ι κή ελευθερία. σημαίνει ά.νε ::φτφ:α. &rcό τά κρι τήρια της μΞσα.ίσ.ς τάξη;, ελλειψη έν οισ.φέροντο; γι;,, τα ι!)ψελιμιστι κά. ιδεώδη της κσ.ί 1ρνφr; '17. 'J')'Ιεpγα.στεί cτή'Ι πραγμ/4:ω,;η τ()•/ ιοεωδG>ν αυτι,)'1, Γι& cQ'Jζ ?'.ψ.?.·;-;;ικι:,ύ; τό J' art μουr J' ,ιΓt sγινε δ έλεψάντι νος 1c11ρ γο:; στόν δrcοίο &ποκλΞίc;ντα.ι &1cό δλες τίς πρακτικέ; 'Jτ:οθέ -::;εις: _'Εξαγcρά.ζου·ι -:ήν ειρ11·1η καί τή·ι δπεροχή μιiς ·ι.7. �αρ,:,. ::.·ιο:τε•;ιστικ·ijς στάσης με τί:ιημcι. μιάν 'Jυνεννόηση μέ τrι 'ι �:=ικρο:τ'Jύσα. τά.ξη πραγμάτων. 'Ίσα.με τα 1830 ή μεσαία. τά.ξη �Ι,Τ.ιζε οτι 'YJ τέχνη θά 6οηθοϋ'JΕ τΊ.. ιδει;JΟη τr,ς καί 'JU'ΙΖτ:ι,ι; 7 .. οδiχτηκε τ+ιν τέχ·ιη σcι:ι φι:,pέ7, πολιτικής r:ροπαγάνδσ.ς. ανθpωπος οέ·ι είναι ψτ�αγμέ·ιος μονά.χα γιά yά, τpαγι:,υ « δiει,. να r: ι στεύει καί ν' &γα.τ.ά.ει... 'Η ζωή δέν εί·ιαι έςι:,r;ία �α.ρα κάλεσμα σέ δρά.ση... •> γράφει ή Globe στό: 182526. Οπ ωσδήποτε \!.ξτά. τ� 1830 ή ά.'Jτική τά.ξη γίνεται δ1σπ:,;-;;�', 0
-,
3
ο
33
τ.ρός τον καλλιτέχνη καί προτιμά την ουδετερότητα &.πό τή•, προηγούμενη συμμαχία. Ή Revue dcs Deux Mondes είναι τώρα της γνώμης δτι δεν είναι &.ναγκατο, καί μάλιστα δτι ε!'να.t &.νεπιθύμητο, να. �χει δ καλλιτέχνης τίς δικές του πο Χιτικές και κοινωνικiς ιδέες· και τούτη την άποψη την &κ πpοσωπουν ο1 πιο αυθεντικοι κριτικοί, κι &.νά.μεσα στους σ.λ λους δ Γουστά.6ος Πλιiνς, δ Νιζά.p κι δ Κουζέν27. ΊΙ &.στική τάξη 1διοποιείται το l' art pour l' art" τονίζει την ίδ1:ώδη ψύση της τέχνης καί τήν ύψηλή, ύτ.εpπολιτική θέση του καλ λιτέ y_νη. Τον κλειδώνει cr' ενα χρυσό κλουβί. Ό Κουζiν ±να.τρέχει στην ιδέα. της αυτονο:ιίας τ.ού ύπά.pχει στ·r;ν φι λοσοφία του Κά.ντ κι iναβιώνει τη θεωρία της «άνιδιοτέ λεια.ς» τfις τέχνης· έδιjΊ αποδείχνεται τ.ολύ χρήσιμη ή τάση πpός εξειδίκευση, ΊJ δποία. εr.ικρατεί μαζί μέ τόν Κ?.Πtταλι σμό. Στήν πραyματικ6τητα, τό 1' art pοιιr !' art εν μέρει είναι ή ε;ι,,c;ψ?.ση του καταμφισμοϋ της εργασίας τ.ο•; προχω ρεί χέρι - χέρι μέ ,ή 6ιομηχ(Χνοποίηση κι εν μέρει το τ.pο .:ύpγιο τής τέ.χ·ιης εναντίον του κινδύνου V'λ τήv κατα.πιεί ή 6ιομηχανοποιημένη κι έκμηχσ.νισμέ•,η ζωή. 'Από ,η μια. ση ιιαίνει τ·,1·1 ορθολογοποίηση, τό ςεμάγεμα καί τό·ι πεpιο�ισμό · ·:ης ,έχνης, σ'J'ιάμα διιως καί τ-!ι', tφοσπάθεια νά. διαφυλάξει -:ό i-:-ομ.ιϊ.6 τη; τ.οιόν καί ,·r1 ν α•jθοpμησίσ. της παρά τή γε Vtϊ.ή μηχανοποίφη ,ης ζι,yη;. Τό 1' art poυr l' art iναμφίβολα άν,ιπροσωπεύει τό πιό τ.εpιπλεγμένο τ.p66λημα σ' όλόκληρο τόν τομέα τr;; α1σ0ητικης. Τίποτα. δέv έκφράζει μέ τόση οςύτητσ. την δυα.δι Ύ.r1 καί πνευματιΎ.ά. διχασμένη ύφή της καλλιτεχνικής θεώ ρησης. Είναι ή τέχνη αυ,οσκοπός η μονά.χα μέσο πpός ενα σκο:τό; Στο ερώτημα τουτο θα. δοθεί δια.φορετικη &.πάντηση, �χι ιιονάχα α.νά.λογα μέ τήv ίδιαίτεpη ιστορική κσ.ί κοινω�ι κr1 κατάσταση στην δποία συμβαίνει να. βρίσκ�ται καvεις, &λλά. καί ανάλογα μέ τό σέ ποιό στοιχετο της πεpίτ.λοκης δομής της τέχνης συγκεντρωνόμσ.στε. Το εργο τέχνης συγ κρίθηκε μ' ενα παράθυρο μέσ' άπο τό δποίο μπορουμε νά �-;σ:ιε τή ζι,"'1 χωρίς νά. χρειάζεται να. ύτ.ολογίσου!ιε την 34
καί το χρώμσ. του τζσ,μ.ιου κα.θαυ' τη' διαmιiyεια. τ yα.τασκε�Υι, , , &.νσJ.r:ιγισ. του, τη, τu.1. t.1ιpγo τεχνης την μέ ·του-28 · � μφωνα ""'ύ σ ,. ' ς _1 ρατηρη , ορέ ση ΚιΜ. γνω �-,,, 0 ηέμφαvίζεται σάν iπλός ψ α.ς �σ. άσηιιαντο ματογυάλι ενσ. η γυαλι ,, ενσ. τζάμι, , , ενα σσ.ν λα.uη 1 .1. " ' ' • 6 υο κα.θ �υτο, -�,. α'π) GY χρησιμευει σα. 1ιεσο πpuς εvσ. σκοπ . · ,,,. δμω·" μπορετ κανείς νά συγκεντρώσει την πpοσοχη του πω "' �ει π_ροσοχή ,στ,.},1 v στήν κατασκευή του τζαμιο�, χωρις να.' uω εικόνα πού φαίνεται άπό την άλλη πλευρα το� παpαθυpου, ετσι καί τό εργο τέχνης μπορεί νά. θεωρηθεί σα.v &νεξάpτη, τη μορφική δομή πο•; ύπά.ρχει για. λόγου της, σά.ν συνεκτιΚ"Ι] και σημαν,ικη όν,ότητα., πλήρη κα.ί τέλεια. καθαυτή, σ,-:η·ι δποία κάθε ερμηνεία πού πάει πέρα. άπ' αυτήν, κάθε «κοιτ: γμ.α μέσ' από τό παράθυρο», ζημιώνει την εκτίμηση της πνευματικής της συνοχής. Ό σκοπός τοϋ εργου τέχνης συ νεχώ; κυμα.ίνετα.ι &νάμεσα. στίς δυό τοϋτες &πόψεις, άνά μεσα. σ' ενα εγγενές εί v α.ι, ά.ποκομμένο άπό κάθε προ7μα.τι: κότητα πέρ' αr:ό ,ό ιδ�ο τό εργο, Κ·(Χι σε μιά λειτουpγι(Χ που τ·ήν καθορίζει ή ζωή, ή κοινωνία. κι ή πρα.κ,ικη άνσ.γκαιό: τητα. 'Από τήν άποψη της άμεσης αισθητικής &μπεψα;, η αδτονομία κι ή α1τά.ρκεια φαίνονται σάv ουσία τοϋ εργου τέχνης, γιατί ή τέχνη μπορεί νά. παραγάγει μια. τέλεια ψευ: δσ.ίσθηση μοvάχα iiv αποκοπεί άπό τήν πραγμσ.τικότητα και 6άλει έ·ιτελώ; τόν έα.υτό της στή θέση της πραyμα.τικ6τη -:α.ς. Τά μεγαλύτερα εργα. τέχνης άφήνουν στήν άκρη τό·ι :λπc1.,ηλό ψ:a•Jδαισθησια.σμό έ·ιός αυτοτελους αίσθητικου κό σμου κα.t δείχνουν πέρ' άπό τόν έαυ,ό τους. Βρίσκονται σέ άμεση σχέση με τά προβλήματα. της εποχής τους κι &.ναζγι τοϋv πάντα μιά.v άπάντηση στα. έpωτήμα.τα,: πώς μπορουμ.ε νά &.ντλήσουμε εvα.ν σκοπό σ.πό την άνθρώπινη ζω+,: κα.ί: ϊ.ώς μτ.ορουμε vά συμμετάσχουμε σε τουτο τό σκοπ6; Τό .:ιό ά.νεξήγητο παράδοξο τοϋ εργου τέχνης ε!ναι δτι φαίνεται νά. ύπά.ρχει γιά τόν έαυτό του κι ιί)στόσο δχι γιά τόν έαυτό του· δτι άπευθύνεται σ' ενα. συγκεκριμένο, ιστορι κά και κοινωνιολογικά καθορισμένο κοινό, &.λλά και ταυτ � χρονα ψαίνεται νά θέλει να. μην ξέρει κσ.vένι:ι. κοινό. , Ο «τε�ι.·JJ
"'
,
�
,
35
,α.ρ,ος τοίχος» της σκηνής φαίνεται κάποτε σάν ή πι6 ψυ σική προΟπόθεση της α.ισθητικης κι ι:Ηλοτε σΙΧΥ τό πιό α.υ fJαίρε,ο πλάσμα. της. Ή κα.τα.στροψή της ψευδαίσθησης &πό μιΙΧ θ έση, ά.πό εναν η θικό σκοπό η ά.πό μιΙΧ πρακτική πρό θεση (κατα.στροψή πc;ύ, ά.πό τή μιά. μεριά, έμποδ ίζε ι την κα θαρή κα.l πλήρη ά.π6λαυση της τέχνης), ά.πό τήν άλλη 6δηγεί πριbτη στήν πραγματική συμμετοχή του θεατη η του i•ια.γvώστη στο εργο, ά.δράχνοντας όλόχληρο τό είναι τc,;υ. 'Ωστό σο ·ή έναλλακτι κή τού,η λύση δέν εχει καμιά σχέση :ιέ την πραγματική πρόθεση του καλλιτέχνη. 'Ακόμα. καί τ� πιο σκόπιμο, ΙΧΠΟ πολιτική καl η θ ική άποψη, εργο μπο ρεί νά. θεωρηθεί Χα.θαρή τέχνη, δηλαδή σά.ν ά.πλή μορψική δομή, αρκεί νά είναι κcr.θ 6λ'J•J εργο τέχνης· ά.ντίΟε:α κάθε καλλιτεχνικό προϊόν, ακόμα καί κάπc;ιο μέ τb όποιο ό δη μιουργός του δέv εχει συνδέσει κc,:ιενbς ειδους πρακτική πρόθεση, ιιτ.ορεί νά. θε ωρη θεί εκφρα.ση κι ο pyανο τη; κοι νωνι"Ι..'ljς α::ιό:ητας. Ό ένεpγισμbς του Δάντη δεν ά.ποκλείει μιά. χcι. θαρά σ.ισ θητική έρμηνεία. της θ ε ί α, ς Κ ω μ ω δ ί σ. ς περισσότερο &π' δ,τι ό ψορμα,λι,:,μός του Φλωμπέρ �.ποκλείει μιά κοινωνιολογική έξήγηση της Μ α. v τ όι μ Μ π ο ο α p ύ καί της Education sentimentale (=Αt σθημα.τικης Άγωγης - Σ.τ.Μ.) . Οί κύριες καλλιτεχνικές τάσεις γύρω στά. 1830 - - ή "κ οινωνική τέχνψ, r1 eωJι· d� bon sens κα.l ή l' art pοιπ l'
κλασσικυJ'Ι ι� :ζ· έγερση'ς του έναντίον' τών . _:, , " ,_cι_,_ και· τrίJ,:ψιιι 1 1 δυνα.τα. κουν ελ-· τους δμως ς 'Επ(ση ν. ύθεντιω _1 α , κανόνων -ΚCΜ τισμου στό νατουαθειες του ρομαν , .. '.) ραλιστικε,..':, προσπ c.,ι vα �r:.ι ', ζουν \tια., συγγενεια. με' τη' δικη' του,, ωρι ά.νσ,γν υτb pcι.λισμό α γ ή α.ντbς ο � Πρ θε διά 7:. κτική δ :1)· tJ:.:ική, Υ.ατcr.ψατική κ α.ί � οσιαλ�σμου έ ξηy ει τ�ν , σ;α.ση σ ι κα υ ο λισμ , α.τουpα γiνεια v στ�ν Μ ,πα.λ ζα.κ�που, τα., ερ�α. συtιπά θεια.ς πού εχουν ά.πενα.ντι αρ�η , τη; τc;� χp(·ιουν μs πολλήν εύγένεια, ιδια.ιτερα. σ "ι Υ ενα. α.ισθημ α., υόμ συγκρο τα. ύτα. ο τ ε Μ του29. ς α. ί ,:,ταδιοδpομ �ξίσου &, ιψ�τικ� τα γιά. τον ρομαντισμό συνδέεται καί μιόι Π ; · πα.ρα, οχη του κι�μό. ι κλασσ, ά.,:,τικb στον ένα.ντι τ; α, στάση την τέχνη φιλελευθεpισμου στην ρομαντική α.ντιληψη για. ο φής τ'lι; �νεπάγε τcr.ι τήν ταυτόχρονη καταδίκη της επιστρ ά.7:_έχθει � ή ενώ πα.� πpό κά. κλασσι στα. τέχνης αστικής τ_υ κης ποι ρομα.ντι της ροολες ε ύπ προς :ίς ίδιοτροπίες κα.l τlς ησης, κα.ί προπαντός του ρομαντικού θεάτρου, εκψράζεται 30 σε μιά. μερική ά.ποδοχή του κλα.σσικισμοϋ τοϋ Πονσάρ . Ά·ι τίστοιχα. μέ τούτη τήν ά.να.ποψασιστικότητα. των σοσια.λι,:,τών 6λέπουμε από τή μια. μεριά. δια.μοιρασμ.ένη την εϋνο ια της ά.στι κ'η; τά.ξης &.νά.μεσα. στον α.κα.Sημαϊκό ρομαντισμό κα.t στο δράμα του Πονσά.ρ κι α.πb την α.λλη τήν τα.λσ.ντευση των ίδιων τω'� ρομαντικών ά.νάμεσα. στον ενεργισμό καί στό l' art pοιιr l ,ιrt. Οί τρεις τούτες τά,:,ε ις διασταυρώνονται, κι επίση ς μιά. α.κόμα., πού ίσ:ορικά είναι ή σπουδαιότερη άπ' δλες του;: ό νατουραλισμός του Σταντά.λ κα.l του Μ παλζάκ. Ή σχέση αυτc;υ του νατουραλισμου προς το ρομαντισμό έπίσης εΙνα.ι iμφίπλευpη, κι εδώ ή ά.μψιπλευpικότητα προπαντός &.ντι στοιχεϊ πό ρήγμα. πc,;ύ συνήθως ύπάρχει &.νάμεσα σέ δύο δια δοχικές γενιές η σε δυό συνακόλουθες πνευματικές τάσεις. Ό νατουραλισμός είναι κα.ί ή συνέχιση καl ή κα.τά.λυση του pομα.ντισμου· δ Σταντάλ κι δ Μ παλζάκ είναι οί πιό νόμψ.Qι κληρονόμοι του κι οί πιο 6ία.ιοι α.ντίπα.λοί τ ου. Ό νατcυρα.λισμός δεν είναι όμογενής Χα.ί ξεκάθαρη ν τίλη ψη γιά την τέχνη, πού πάντα. 6ασ1ζετα.ι στήν ίδια. α. σκοιδέα. γιά τη φύση , παρά. &:λλά.ζει κατά. καιρούς, πάντα e
37
1
1
'1
πεύοντας σ εναν lδ ιαίτερο κι α.μεσο σκοπό, εχοντας πάντα μέλημά της ενα συγκεκpιμένο καGηκον καί περι οpίζοντας τήν iπό μέρους του ερμηνεία της ζωης σε συγκε κριμένα φαινόμενα . Όμολογουμε πί στη στό νσ.το υραλισμό οχι επειδή a priori θε ωροϋμε τη νατουραλιστική άναπαράσταση περισ σό τερο καλλιτεχνική από μια στυλιζαρισμένη, άλλα έπειδή α.νακαλύπτουμε εν α γνώρισμα. η μιά. τάση της πραγματικό τητας πού θα θέλαμε vά. την τονίσου με περισσό τερο, πού θά. θέλαμε νά. την προωθήσουμε η να. την άντιπαλαίψ ουμε. Μιά. τέ τοια άνακάλυψη δεν εlναι καθαυτή άπ οτέλεσμα. να.τουρα.λι στικης παρατήρησης, άντιθετα, τό ένδια.ψέρον γιά. τό νατου ραλισμό ε!να ι άποτέλεσμα μιας τέτ οιας &.να.κάλ υψης. Ή γε νιά. του 1830 &.ρχ1ζε ι τη λογοτεχνική της σταδιοδρομ1α &.να. γν ωρίζοντας δτι ή δ ομή της κοιν ων1ας άλλα ξε έν τελως· έν μέρει άποδέχεται αυτή τήν ά.λλαγή κι !ν μέρει της άντιτί θεται, έν πιiση περιπτώσει δμως άντιδρα σ' αύτήν με τρόπο στό επαρκο ένεργιστικό καί ή νατουραλιστ ική της προσέγ γι ση &.πό τοϋτο τον ένεργισμό πpοέρχεται. Ό να τουραλισμός δεν κατευθύνεται προς την πραγματικότητα. στο σύνολό της ουτε προς τή «φύση » η τη «ζ ωή» γενικά., π αρα. ειδικά. προς τήν κοινωνική ζωή, δηλαδή στόν τομέά. έκείνο της πραγμα τι κ ό τη τα ς πο ύ εγιν ε lδια.ίτ ερα σημα ντικός γιά. τη γενιά τού τη. Ό Σταντάλ κι δ Μπαλζάκ 6άζ ουν για. σκοπό ν' &.π ει κ ονίσουν την καινούργια., άλλαγμένη κ οινωνί α.' δ σκοπός τους νά. έκφρά σουν τούς νε ωτερισμούς καί τ!ς lδιομοpφίες της τούς δδηγεί στο νατουραλισμό καί καθορίζει την &.ντίληψή του ς γιά. τήν καλλιτεχνική άλήθεια. . Ή κοιν ωνική συν είδηση τής γενιάς τοϋ 1830, ή ευαισθησία της για. φαινόμενα , στα δποία διακυβ εύονται κοιν ωνικά. συμφέρο ντα, κι ή γρήγορη &.ντ(λη· ψή της ώς προς τ!ς κοιν ωνικές άλλα γές κι έπανα ξιολογή σεις, κάνουν τούς συγγpαφείς της δημιουργούς το υ κοινωνι χου μυθιστορήματος και του σύ γχρονου νατουραλ ισμ ου. Ή ιστορία του μυθιστορήματος άpχίζει με τό μεσαιωνι κeι !πποτικό !πος. Εlναι ιiλήθεια δτι αότό λίγη σχέση !χει με τό σύγχρονο μυθιστόρη� γενικά, ώστόσο ή έπισωpευτι·
38
σ κευη' y,ι ή εξακολουθητική άφηγημα.τική του , . του κσ,τα , α. και' τu). �"<-V α έπ εισό ·,1 οο - • που· · συνάπτει τή μιά. περιπετει Lς: ο • αι πηγη, μια- ς παρr;ι.u ιιzθο �, σης που' δι"""τηειν ,_ ι με-ά τσ. α.λλα., μυθιστόρημα πού εχει γιά. θέμ• α. του � ι Ύο χι μονάχσ. , στό ροειτα: , ,. , , ωικ ες , κw. •.1 ποιμενικ ες μυ_ η σ-�:ις ηp των α. αριι c• ,_ α.θ περι πε .ει �-. κ " ε" να. , 2. ' ως ο ρ α. μπ υ κα τ ί �-,, της- Άνα.γέννησης , οκ, 'J.λλα. θ ισ τορι'c· "'uα.θμu). καί στήν &:να.παράσταση του ρευμα.τος της ζωης κα,: ' και' του, , ατα. του- ,ΙΙρουστ --:rις έμπειpία.ς μέσα. στb-. μυθι�το�ημ Τζόυς. 'Εκτός ά.πό τή γενικ η τα,ση προς την έπισωρευτ ικη .; πού χα.pα.κτη1 pίζ ει δλόκληpο τό Μεσαίωνα., κι' έκτος μορφφ ' ά.πό τ ήν χριστιανική αντίληψη της ζωή� σα.' φα.ινο)ιενου μη ες δ α νωμεν ο μεμ σ ι α τ ε υ ρ ο ψών κ δέv ο ο ί δπ το υ, ο τρα.γικ p � μα.τικές συγκρούσ εις, ��λλά. εχε,ι �ερισσ�τε�ο, το, χ�ρακτηρα τσ..ξιδιοϋ με πολλσ. στα.οισ.. - εκτος ά.π α.υτα., η επι�ωp ε� τική τούτη δομή προπσ..ντός; συνciέετα.ι μέ την α.π':γγελια. της μεσαιωνικής ποίησης καί με την ά.φελή π είνα. το� μεσα.ιωνι κου κοιν ου γιά. νέο ύλικό. 'Η έκτύπωση, δηλα.δη το αι:,ε σο ciιά6α.σμα 6ι'5λίων, κι ή περισσότερο συγκ εντρωμένη &ντιλη ψη της 'Ανα.γέννησ-rιζ γιά. τήν τέχνη συνεπιφέρουν τή� � παρχή της ύποχώpησης του πλα.τια.στικου ά.φηγημα.τικο•J � φους του Μ ε,:ια.ί ωνα μπροστά. σε μισ. συμπαγέστερη Χα.l λιγο τερο επεισοδιακή μέθοδο πα.ρουσία.σης. Παρά. την δομή του, πού έξα.κολουθουσε ν&.να.ι βασικά. παρόμοια. με κ είνη του μυ θιστορήματος πού είχε γιά. θέμα του π εριπέτειες καθαρμά των, δ Δ O ν Κ ι χ ώ τ η ς ά.ποτελεϊ κριτική της ύπερ6ολικης; ίπποτιΧης μυθιστορίας, ά.κόμα κ ι &πό καθαρά. μορ , φική άποψη. 'Αλλά τήν ιiποφασιστ ική ά.λλα.γή προς την � νοποίηση καl άπλοποίηση τοϋ μυθιστορήματος τή συ�επιφε ρει δ γαλλικός κλα.σσικισμός. Ε!να.ι ά.λήθεια. δτι ή Pnncesse de Cleves ( =Πριγκηπέσσα. της Κλε6 - Σ.τ.Μ.), είναι με μον ωμέν ο παράδ ειγμα, έφόσο οι ήρωικές κα.ί ποιμενικ�ς � θισ τορίες του δέκ α.τ ου ε6δομου α.lών α. εξακολου θουν ν ιiνη κουν στήν κατηγορία. των μεσαιωνικών περιπετειωδών ά.φη γήσεων στις δποϊες ή έπισώρευση των έπεισοδίων μοιά.ζ ει μέ χιονοστι6άδα. πού χα.θως κυλιέται μεγαλώνει' ώστόσο, ,.1
39
c:;-:� iριστ;ύργ ψα. τi,� Κα.ς �τέ Λ�ψα.γιέτ είχε .:ρα.γματω� , 0Ξι (κι ε:χc: γινει κσ.ι δυνα.τ'):ητα. επιοεκτιχη πρα.γμ,α.τωση; 6τ.οια.δήπ?τε στιγμή) ή ιδέα. τού ερωτικού μυθιστορήματο; μέ ένια.Ι:χ ,.λοκή καί δραματική κορύψωση, καθιtlς κι ή ιδtα. ,'iΊ; ψυχολογικη; ά.νάλυσης ιιιά; καί μόνης δραμ.α.τικης σύγ zρουσης. Tc περιπετειύΊδες μυθιστόρημα ά.ντιπροσωπεύει τr;1pα ενα λογοτεχνικό είδος δεύτερης σειράς· βρίσκεται εξω ir::b τά. δpια. της &.ντιπροσωr::ευτικης :έχνη; Χσ.l χαίρεται τα πλεονεκτήματα τ·ης μηδαμινότητα; κα.ί της ανευθυνότητα;. Ό Μ ε γ ά λ ο ς Κ ύ ρ ο ς κι ή 'Α σ τ ρ α. ί α ά.πο τελουν τά κύρια α.ναγνώσματα της αυλικής αριστοκρατίας, δ κόσμος δμως τα. δια.6ά.ζει με τbν τρόπο πού μπορεί δ κα Οέ•ια.ς κι εντρυψουν σ' αυτά. σά.ν νά. ήσαν κά;τι κακό η, έν πάση περιπτώσει, μια αδυναμία για τήν δποία δε θ& είχε κανείς λόγο νά. εrναι περήψανος. Στον έπικήδειό του γιά. τήν Ένριέττα της 'Αγγλίας δ Μποσσουέ μνημονεύει σά.ν α.ξιέ πα.ινο στοιχείο της μα.καρίτισα.ς δτι λίγο yνοια.ζόταν για τά. μυθιστορήματα της μόδας καί τούς &.νόητους ήρωές τους κι αυτό είναι αρκετό γιιχ να δείξει πώς ·,φινότα.ν δημόσια. α.ύτο τb εrδος. Ώς προς τίς προσωπικές τους διασκεδάσεις πάν τως, οί αριστοκράτες δεν &.ψήνονταν νά. κα.θοδηyηθουν &.πό τούς κλασσικιστικούς κανόνες της τέχνης, παρά. έντρυψου σαν ά.χα.λίνωτα, δπως πάντα, στήν ά.πόλαυση περιπετειών κα.l ύπεροολών. Τό μυθιστόρημα του δέκατου οyδοου α1ώνα α.νήκει &.κό μη κατά. πολύ μεγάλο μέρος στb φλύαρο είδος της εξιστό ρησης περιτ.ετειών καθαρμάτων. 'Όχι μονά.χα δ Gil Blas κι δ Diable boitcιιx ( =Κουτσοδιά.6ολος - Σ:t.Μ.) , ά.λλά. κα.ί τα. μυθιστορήματα του Βολτα.ίρου, παρά. τό περιορισμένο τους μέγεθος, ε!ναι δομημ.ένα κατά. επεισόδια, ενώ δ Γ κ ι ο ύ λ λ ι 6 ε ρ κι δ Ρ ο 6 ι ν σ ώ ν α ς ε!να.ι πλήρης ενσάρκωση της επισωρευτικης ά.ρχης. 'Ακόμα κι ή Μ α ν ό ν Λ ε σ κ ώ, δ Β ί ο ς τ η ς Μ α ρ ι ά ν ν α ς κι οι Liaisons dangereuses (='Επικίνδυνοι θεσμοι - Σ. τ.Μ.) ά.κόμα. εκπροσωπούν μεταβατικές μορψές ά.νά.μ.εσα στις
40
,.:-,cί.ιέ; .:.:ρ:τc"'τειωοε:ς ίστορίες καί στο ερωτικό μυθιστόρη11.:ι.. ;:ού όσ.θμια.ϊα. γίνεται τό κυριότερο είδος κι ά.ρχίζει να. ισ,;όζει Jτή λογοτεχνία τοϋ προρομαντισμου. Με τήν Κ λ α. ρ : σ σ α. Χ ά ρ λ ο ο υ, τή Ν έ α Έ λ ο t ζ α. χ:;,.ί :ό Β έ ρ Θ ε ρ ο, στό μυθιστόρημα θρια.μ6εύει ή δρα :1 �;:ιΥ,ΥJ αρχή κι ά.ρχίζει μιά. εξέλιξη πού πρόκειται νά. κο ;:ιυφωθεί σ' iipyι:ι. κι:ι.θι:)ς ·ή Μ α ν : ά. μ Μ: π ο ο α. ρ ύ :ου Φλι,ψϊ.εp και 'YJ "Α Υ Υ α κ α. ρ έ ν ι Υ α του Τολ σ τ6�. Τώp7. ·ή πpοσοχ·iJ συγκεντρώνεται στήν ψυχολογική κί 'Ιη'J'fι τi'j; ίστορίας· τα. εξωτερικά. yεyονότα παίρνονται ύπό ,;;η μονά.χα στ6 6αθμb πού παράγουν πνευμα.πzες &.ντιδρά. :;zις. Ή ψ•Jχαλcyοποίηση του μυθιστορήματος εrναι ή πιο χτυ,.ητή μα.ρτυpiα τη; τ.νευματικοποίησης καί ύποκειμενt κοτ.οiησης μέσ' σ.ϊ.ό τήν δποία περνfί. ό πολιτισμός της επο χή;. Τό μυl:Jιστόρημα διάπλασης χαρακτήρων (Bildιιngsro man) , T.O'J αντιπpασωτ.εύει τ6 επόμενο στά.διο της εξέλιξης zαί τ� -:zχνοτροτ.ικά. σημαντικότερο λοyοτεχνικ6 ε[δc; του 'Χtώ'ια., δi'ΙΞt σ.κ6μα δυνατότερη zκψpα.ση στήν τάση πνευμα -;:ικοποίηση;. ΊΙ ίστσρία της εξέλιξης του ηρωα γίνεται τώ ρα ίστορία τi)ς δια.μόρφωσης του κόσμου. Μονά.χα μια. εποχή στήν δποία ό σ.τομικός π,;;λιτισμός είχε γίνει ή σημα.ντικό τ:ψΓJ πηγ·)1 πολιτισμού μπορουσε νά. παραγάγει τούτη τή 11opq::ή το'3 μυθιστορ1ιματος, μορφή πού επρεπε νά. &να.φανεί στή Γερμανία, δπου ήσαν πιό ξέ6αθες οί ρίζες ενός κοινου τ.ολιτισμaο. 'Όπως κα.ί ναχει, δ Β ί λ χ ε λ μ Μ ά ι σ τ ε ρ τού Γκαίτε εΙναι τό πρώτο Bildungsroman μέ τήν �υστηρή έννοια της λzξης, εστω κι a.v ή προέλευση του εί οου ς 6ρίσκετα.ι σε προγενέστερα ερyσ., πουχουν κυρίως χα. pα.κτήρα εξιστόρησης περιπετειών καθαρμάτων, δπως δ Τ ό ι-1 Ί' ζ ό ο υ ν ς του Φηλντιγκ κι δ Τ ρ ί σ τ ρ α. μ Σ ά ν : υ του Στέpν. 'Γb μυθιστόρημα γίνεται το κύριο λογοτεχνικό εΙδος ,ι;;� δέκατου ογδοου αlώνα, επειδή δίνει τήν πιο περιεκτική και 6α.θειά. εκψpα.ση στο πολιτιστικό πρό β λημα της έποχης στήν i.ντίθεση ιiτομικισμοϋ κα.ί κοινων!ας. Με καμιά. δ.λ41
1
ι
ι.η μοpψή δέ' γίνονται τόσο εντονα α.ισθητοί οί ά.ντα.γωνισμοl
τ·7ι; ά.στικr1; κοινωνίας καl σε κα.μιά. δεν πεpιγpάψοvτα.ι τόσο συναρπαστικά. οί &.γώνες κι οί ήττες τοϋ &.τόμου. Δεν ήτα.ν χωρίς λόγο τ.ού ό Φp'i'jντpιχ Σλέγκελ ά.ποκάλεσε τb μυθι στόρημα. ,,κα.τεξοχή pομα.ντικb εtδος,,. Ό pομσ.ντισμbς 6λέπει σ' α.ύτb την πιb ίκα.νοποιητική &.να.πα.pά.στα.ση της σύγκρουσης ά.τόμου καί κόσμου, ονείρων κα.ί πpα.γμα.τικης ζωijς, ποίη σης κσ.l πεζοϋ λόγου, κα.θώς κα.l τήν 6α.θύτεpη εκψpα.ση τοϋ εψησυχv:σμοϋ, τbν δποίο θεωρεί σάν τή μόνη λύση τού της της σύγκpο1ισης. Στον Β ι λ χ ε λ μ Μ ά ι σ τ ε p δ Γκαίτε 6pίcκει μιά. λύση δια.μετρικά. &.ντίθετη &.πb τη ρομαν τική· κα.ί τ� εpγο του δεν εtναι μονάχα. ή κοpύψωση της [ στοpία.ς τοϋ μυθιστοpήιιατος στό δέκατο ογδοο αιώνα. ούτε μονάχα. τb &.pχέτυπο ά.πb τb δποίο μποpοϋμε νά. παραγάγου με α.μεσα. η εμμεσα. τlς ά.ντιπpοσωπευτικότεpες δημιουργίες τοϋ είδους, τb ό κ κ ι Υ ο κ α. ι τ b Μ α. ϋ Ρ ο, τά. Χ α. μ έ ν α. 'Ό ν ε ι p α, τ ή ν Α ί σ θ η μ α. τ ι κ ή &. γ ω γ ή κ α l τ b ν Π p ά. σ ι ν ο Έp ρ ί κ ο, &.λλά ε!vαι καl ή πρώτη σημαντική κριτικη το() ρομα.ντισμου, σά.ν τρόπου ζωής. Έδω δ Γκα.ίτε δείχνει (κα.l τοίίτο εlναι το πραγματικό μήνυμα. τοϋ εpγου) την &.πόλυ τη στειρότητα της ρομαντικής &.πομά.κpυνσης ά.πb την πραγματικότητα.· τονί ζει δτι μποροϋμε νά. δουμε δίκα.ια. τbν κόσμο μονάχα. αν εί μαστε πνευματικά δεμένοι μ' αυτόν κι δτι μονά.χα σ.π' τά μέσα. μποpοϋμε νά. τbν μεταρρυθμίσουμε. Διόλου δέν κρύβει ο(\τε κα.l κολάζει την ά.συμψωνία. &.νά.μεσα στό εσώτερο πνείί μσ.. και στον εξωτερικό κόσμο, ·&.νάμεσα. στον πνευματικό [ αυτό μας κα.l στη συμ.6cχ.τική πραγματικότη τα., δμως &.ναγνω ρlζει κι &.ποδείχνει δτι ή ρομαντική περιψρόνηση γιά. τbν κό σμο είναι ύπεκψuγή ά.πb τb πραγματικό πρόολημcχ.31. Ή γκα.ι τική &.παίτηση νά. ζεί δ άνθρωπος με τbν κόσμο και σύμψω να. με τούς κανόνες τοϋ κόσμου ξευτελίστη κε &.πb την κα τοπινή ά.στική λογ οτεχνία. κα1 μετατράπηκε σε κάλεσμα συνεργα.σίας χωρίς δρους με τbv κόσμο. Ή ειρηνική, ώστόσο διόλου &.πόλυτη, προσαρμογή τοΟ &.τόμου στη δεδομένη κcχ.τά-
κ
42
c;ταση μεταμοpψι,\Θηκε σέ δουλοπρεπές πνεϋμα. γενικής ά.νο χής κσ.1 σε μιά.ν χρησιμοθηρική εγκοσμιολατpία (secula rism) . Ό Γκαrτε συμμετέσχε σ' αυτή τήν εξέλιξη μονά.χα. στb 6α.θμb πού δεν &.ντιλήψθηκε τb &.�ύνατο μιaς ειρηνικής συμφιλίωσης των &.ντιθέσεων κα.l μονά.χα στb 6α.θμb πού ή κά πως έπιπόλα.ια αισιοδοξία. του πpοσψέpθηκε αυτόματα. σαν ιδεολογία της &.στικης πολιτικής κα.τεuνασμοίί. Ό Σταvτά.λ κι δ :Μπαλζάκ είεαν τις κupισ.pχοϋσες εντάσεις πολύ όξύτε ρσ. κι έκριναν την �σ.τά.σταση ιιέ μεγαλύτερη αϊσθηση της πραγματικότητα.; &.π δ,τι δ Γκαίτε. Τό κοινωνικό μυθιστό ρημα., δπου καταχώρησαν τlς συλλήψεις τους, ήταν ενα 6η μα, πού /;χι μονάχα. όδrπησε πέρα &.πό το ρομαντικό μυθι στοpημα της &.πογοήτεuσης, &.λλά. καl πέρα. ά.πb το Bild ungsroman του Γκαίτε. Με τή δική τους στάση &.ναιρέθηκαν κα ή pομαντικ πε ιψp νηση γι τον κόσμο κ ή κp τιχη � μεpοuς � ι του! pομαντισμου� ά.πο ·cοϋά Γκαίτε. Ή σ.l ά.παισιοδοξ(α τους &.πόppευσε &.πb μιάν &,ψiλυση της χοινωνίας πού ήταν δλότελα ά.πcχ.λλαγμένη σ.πό ψευδαισθήσεις σχετικά. μέ τη 8υ νατό τcχ. επίλυσης �οϋ κοινωνικοiJ πpοολή τος. μα ;11 ο rεαλισμ.ός με τον δποrο πεpιγpάψα.νε την κατάσταση δ Στcχ.νταλ κι _δ Μπα.λζάκ, κι ή &.πb μέρους τους κατανόηση της ,διαλεχτικης πού κι·.,ιοijσε την κοινωνία. ήσαν δίχως προ ηγουμενο στη λογοτεχνία της εποχijς τους, δμως ή ιδέα του ινωvιχου μυθιστορήματος αιωροϋνταν στην &.τμόσφαιpα.. ;πότιτλο ι δπως «Σκηνές &.πb την εύγενικη κοινωνία» η «Σκηνές της lδιωτικης ζωijς,, συναντιουνται πολύ πρ!ν &.πό τόν Μπαλζάκ32. «Πολλοί νέοι περιγράψουν τά πράγματα δ ς &κ �� 6γαι,Ρι!:ίG>ς συμ6α1νουν καθημεpινα στίς επαρχίες τους ... νει και πολλή τέχνη, βγαίνει δμως πολλή &.λήθεια.» γράψει δ Σταντάλ &.ναψεpόμενος στο κοινωνικό μυθιστ6pη� μα, της εποχης του33. 'Από καιρό ύπijpχα.ν πα.ντοΟ οl ωνοι και πειράμ ατα, δμω μέ τον Σταντάλ καl τον Μπα.λζακ τό κοινωνικό μυθιστό ςμα. γίνεται τ b σύγχρονο μυθιστ6ρη ρη μ και τιJ>pα ψαίνετcχ.ι &.Μνα.το ν' &.πεικονι κτ; ρας σε &.πομόvωση άπό την κοινωνlα στεί lνας χσ.ρα και ν' άφεθεί νά
43
εξελιχθεί εξω &.πό ενα. δρισμένο κοινωνικό περι6άλλον. Τά γεγονότα. τfις κοινωνικής ζωης μπαίνουν μέσα. στην α.νθpι;ι πινη συνείδηση κα.ί δε μπορουν πιά. νά. έκτοπισθουν ά.π' α.ύ τήν. οι μεγαλύτερες λογοτεχνικές δημιουργίες του δέκα.το•) ενα.του α.ιιf)ψ1. τά εργα. τοω Στα.ν-:ά.λ, του 1\1πα.λζάκ, του Φλω μπέρ, του Ντίκενς, του Τολστόι κα.ί του Ντοστογιέφσκι εί ναι κοινωνικά. μυθιστορήματα., σ' δποια.δήποτε άλλη κατη γορία. κι α.ν ανήκουν. Ό κοινωνικός καθορισμός των χα.pσ. κτήρων γίνεται τό κριτήριο της πρα.γμα.τικότητα.ς κα.ί τη; πειστικότητάς τους, ένώ τά. κοινωνικά προβλήμα.τα. της ζωη; τους είναι τά. πριίJτα πού το1'Jς κάνουν κατάλληλο θέμα. γιά τό κ:χ.ινούργιο νσ.τουpα.λιστικό μυθιστόρημα.. Ή κοινω•ιι'Jλογι Χ-i; τούτη σύλληψη του α.νθρώπ'Jυ εΙνα: δ,τι &.να.κάλυψαν γιά τό μυθιστόρημα. οι συγγρα.φετς της γενιχς του 1830 κι σ.υτή �ταν ποϊ.ι πιό πολύ ενδιέφερε '-!ψ1.•ι στοχσ.στή σάν Χαί τό·ι :Μaα. στσ. εργα του Μπσ.λζάκ. Ό Σταντάλ κι δ Μπαλζάκ εΙνα.ι κι οί δυό αυστηροί καί πολλές ψορές κακεντρεχείς κριτικοί της κοινωνίας της έπιt χης τους· δ ενα.ς ομως την κριτικάρει ά.πό την φιλελεύθερη κι δ άλλος από τή συντηρητική σκοπιά. Παρά τίς ά.ντιδρα. στικές του &.πόψεις, ό Μπαλζάκ εΙνα.ι δ πιο προοδευτικός καλλιτέχνης· 6λέπει μέ περισσότερη όξύτη τα. τή δομή της ιiστικης κοινωνίας κα.ί περιγράψει τίς τάσεις πού δρουν μέ σα ,ης πιο άντικειμενικά απ' ο,τι δ πολιτικά πιο ριζοσπα στικός &.λλά στην ολη του σκέψη κα.ί τα α.ίσθήμα.τα. πιο ά.ντι ψατικός Σταντάλ. 'Ίσως δεν ύπάρχει &λλο παράδειγμα. σ' όλόκληρη τήν ιστορία. της σκέψης πού νά κάνει τόσο ξεκά θαρο το δτι ·ή ύπηρεσία. πού προσφέρει στην πρόοδο ενα.ς καλλιτέχνης δεν έξα.ρτιέται τόσο ά.πό τίς προσωπικές του πεποιθήσεις οσο από την δόνα.μη μέ την δποία. ά.πεικονίζει τά. προ6λήμα.τα. κα.ί τίς ά.ντιψάσεις της κοινωνικης πρα.γμα. τικότητα.ς, Ό Σταντάλ κρίνει την έποχή ,του σόμψωνα. με τίς ήδη ξεπερα.σμ.ένες ά.ντιλήψεις του δέκα.του δγδοου α.ίώ να κσl ά.ποτυχα.ίνει ν' &.να.γνωρίσει την ιστορική σημα.σίσ. τοϋ κα.πιτα.λισμου. ΕΙνσ.ι ά.λήθεια. δτι δ Μπα.λζάκ ά.κόμα κι 44
r;.:.ι-:ες -:ί; άγτιλήψει; -:ίς θεωρεί 'Jπερ6ολικά πpcοδευτικές, ι;,στόσο δέ·ι μπορεί ν' ά.ποψύγει στά μυθιστορήματά του νά 7.εριγρά ψει τήν κοινωνία μέ τέτοιο τρόπο, ώστε νά κάνει :ιιάν έ;::ιστpοφή στίς προεπαναστατικές συνθηκες καί ίδέες Λ: φαί'Ιεται όι.ότελα α.δια.νόητη. Ό Σταντάλ θεωρεί τόν πο ί.ιτισμό του διαφωτισμσϋ, τόν πνευματικό κόσμο τοϋ Ντιν τερό, του 'Ελοε-:ίcυ κα.ί του Χόλμπα.χ, παραδειγματικό Χι α. f:Ιά.ψι. το· θεωρεί τόν ξεπεσμό του περαστικό φαινόμενο κα.ί ι.r:;ο.,οι.cγΞτ τ11ν μελλr.:ι'Ιτική τcΙJ &να.6ίωση &πό -:ήν ήμέpα. :-cύ, ί.ψ�{·ι:: '/:χ _γί•;Ξι Υ._ι Υ/, δι-ι.ή ��υ, ά.ΠΟ�α.τά._στα.ση σczν Κ�Α () J',l;:,χι,ζακ, α'!":ιθετσ., ΟΛεπει οτι ο παλιός ποΑι Λι-:.εz•,γ,. -:.ισμός εχει ηδη κσ.τα;ψεύσει, αναγνωρίζει οτι ή ϊδια ή ά.ρι J::,ι.pα.τίσ. εχει ενισχύσει -:ουτο τό τ.:ροτσες κα.ί αυτό από μόνο του τό θεωρεί σημάδι της ακαταμάχητης προόδου του χα.τ:ιταλισμ.ου. Ί! θει;ψηση του Σταντάλ ε!να.ι κατά 6ά.ση πο λι-:ικr1 Χι δ-:α.ν περιγράφει την κοινωνία. συγκεντρώνει. τήν 7:pοσcχή -:cυ στόν «μηχανισμό τci) κρά.τους,,3-4. Ό Μπαλζάκ, ;ι.'1-:iθετα. cα.σiζει -:ή·ι zοινωνική του κατασκευή στην οικονο μ!rι., χι ως Jvr;. βα.θμό τ.:ρολα.6α.ίνει τις διδα.σκα.λiες τr.:,('j ίστο ριχ ου ύλι�μ.1J1J. ,,Εχει τ:.λϊ1 ρη Εr:[ γ'ιωση του Ο:� ι) Jπάοχουσε,; ;ιcρ:;;έ; iτ:ιστri:ιriς, -:έ:;.:ιης κι r,θικ·i1 ; κα.Οι\Jς ±;:ίσης �α.� π, �:ι-:ικij;, ε[νσ.ι λειτο•J[Jγίες -:·7;; ύλικης Τ:pαγμα.τικότητα; κι c.τι δ &στιzΟ; πολιτι:ηι6; 1 μΕ. �ον &τομικισμΟ κα.ί :Ον Ο ρθvλι:.ι γισμ? -:,;υ, εχει τίς pίζε; του στην οίκονομικ·ή οομή -:ου κα πι�σ.ι,ισ:ιο'J. Τό γεγοvός, σ-:ι c: φεσυδαλικες συνθηκες συ:ιψω ;1 0υν π,ε pισ:J':ι:ερο μέ �6 lδzώδες -:c:J παρζ,t οί &σ-:ιχο - καπ� :7. Λι"; ικε ς συνθηκες, ί3±ν επηρεάζει μέ κανi·ια.·1 -:ρόπο τή γc ::1;0τ�τα. τούτης τfι; σύλλ 11 4,rι;. Πσ.ρi τόν ενθουσιασμό τr.:.υ ( ι α την Τ.c.ζλι;ι. μοναρχία., -C'f)'I κ?.θr;λικ·η 'Εκκλησία. ϊ.α.ί -::ή•ι -:ι..pισ:,°Χp7.:ικη κοινωνία, ό �ε�λισμ6 ς κι ό Sλισμό; τΎt ; κοσ;υ; �εω ρια. ς 'α.i:Ιτης επενεργεί σάν μιά ά.πό τίς δια.νσητικές εκεί ιες ζυμ ωσεις μέ τί; δποίε; κατcι.λύονται καί τi τελε•y::zτσ. i πομ ειν�ρια. του φεουδα.λισμοσ. Τcι. μυθιστορήματα. του Σ-:αντά.λ είνα.ι τ:σλιτιΎ.�< χοο·ιι"" ' κά.. Τ ό 1,-, �f, .,,.. ·,,. '· 'ι c -.( Ν.·,. ο' η'Ι ,." .J- :-., ·-, ε, 'Ια.ι η 1
',,
-.
ίστ,;,ρία τής γαλλι κής κοινωνία.; Υ.ατά. την Π:λινόρ�ωσ�,, τό Μ O ν α σ τ ή ρ ι τ η ς Π α. ρ μ α. ς ειναι μια �ικονα. της Εύρώπης ύπό την κυριαρχία της 'Ιερής Συμμαχι,ας, δ Λ ο υ σ ι ε ν Λ ε 6 ε ν είνα.ι κοινωνικοϊστορικη &.ναλυση της ιουλιανής μοναρχίας. Μυθιστορήματα. με ίστορικό κα.t κοινωνικό πλ::-.ίσιο είχα.ν ύπά.ρξει 6έ6αι α. κα.1. σε πα.λι6τ�ρο�ς κα.ιρούς, δμως δέν είχε περά.σει &.πό τό νου Υ..α.νενός π,ριν α τ:L -:ον Στα.ντσ.λ νά. κά.νει πρα.γματικό θέμα. μυθιστορ�μσ.το� το πολιτικό σύστημα τ'ijς δικής του έποχης. Κσ.νε1.ς π ριν &.π σ.υτcν δ½ν είχε τόση συ·ια.ίσθηση της ίστορικης στιγμfίς, κσ. νε1.ς δέν �νι �θε τόσο δυνα.τά. δσ ο σ.ύτός δτι, ή ίστορία �ν� στσ.ται &.πλ& καί κσ.θαρά. ά.πό τέτοιες στιγμες κι ά.ποτελει ε νσ. συνεχές χρονικό των γενεών. Την 6ιώνει σά. φο6ερή i�α ροτραγωδία, στην δποία ή νεοψτασμένη μεσ�ία. τ�ςη παιζει ,;,6λο έΞίσου &.ξιοθρήνη-::ο με τήν σ.ριστοκρατια που συνομω �εί· τη· νιώθει σά.ν άγριο πολιτικό ορά.μα, στο δποίο δλοι οί ·i1θοτ:οιο1. είναι μηχανοpρά.φοι μονάχα., ciδιά.φορο αν λέγονται δπσ..δ ο1. τGιν άκρων η ψιλελcϊιθεροι. Άνσ.pωτιέται iJ.� σ �vαν κ6σιιο σά.ν κι σ.ύτόν, δπου δλο ι λένε ψέμα.τα και ειναι υπο: κr,:τές, δέ•ι zίναι κα.λό δποιοδήποτε μέσο, ά.ρκεί νά. .δδηγει ο είναι νά. μ,ήν έξαπατηθεις, δηστη'ν έπι τυχί ' α.. Τό σπο υδαί ' 2 • ' λα. δη νά. ψεύδεσσ.ι κα1. νά. ύποκpίνεσα.ι κα.?-υτερα., ι.ι.Π τους ι� ρ ε π ΜπαΑζά.κ του άλλους. "Ολα τά. μ εγά.λα μυθιστορήμα.τα. :,:::,i�;,·ιται γύpω ά.πό τ� τ:p66λημα. της_ ύποκρι�ία.ς'. �ρω &.� :ό μυστικό τ ου πGις νσ. διαπρσ.γματευεσα ι με τ ου" &.νθρω .:ο·Jς και ,:ι:) : νά. κυ3εpν5.ς τον κόσμο· δλα τ ους εχουν χα. ;,1.κτ-i1 p,:,. εγy:εφιδίω'Ι r.ολιτικοσ ρεαλισμου κ�1. κύΥ.λου μα. f)rιιά:των πολιτικι;,,j α.νηθικισμου. Στήν κριτικη τ ου γι σ. τόν Σ��ντ:iλ, δ 1\Ιπαλζά.κ πσ.ρατηpεt κιόλσ.ς δτι το Μ ο ν, α. σ τ ή p ι τ fJ ς ΙΙ ά. ρ μ σ.. ς είναι ενα.ς καινούργιο� Π γ ε \ί, ό ν α ς, πού κι δ ίδιος δ Μσ.κισ.6έλλι , α.ν ζο�σε σα φυγάδα; -,τήν Ί-:σ.λία. τοϋ δέκατου ενα.του αιώνα, δε θα μπο � r:,οσ-,ε νά. γρά.ψει διαφορετικά. Ή μα.κια.6ελλικη &.tχη το νος ΕΧεί moyens»( Je� νeut fins les Ζυλιέν Σορέλ, «Qui νeut πο ύ θέλει τό σκοπό θέλει καλ τά. μέσα. - Σ.τ.Μ.) , άποχτιχ.ει
=
46
εδύ) τήν κλΜσική της διατύπωση, δπως επσ.'Jει λημμένσ. τή iJ.ν θsλ ει χρ • ηι σιμοποιεί κι δ "ίδι ος δ Μ.πα.λζά.κ, δηλαδή ' δτιι μερος ' στ�i ' ' � κο' σμο και ΨΙ,' πσ.ρε μεσα. στc;'/ κανε ίς νά μετpησει παιγνίδι, τ.:ρέπει ν' &.ποδεχτεί τούς κανόνες τοϋ πσ.ιγνιδιου r;;Q!J π:1.ίζει δ κ6σμος. Γιά. τόν Σταντάλ ή κα.ι'Ιοϊιργια κοινωνία. δια.ψέρει σ.r;;ο τ ν πα. λιά προπσ.ντός �ξ σ.;τία.ς ,τω'Ι ι� ορ!ων, της �υ6έ �· ιησ-Ιις ή τrις, της με-::χτόπιση; τη; εξου-,ια.ς κσ.ι της α.λλα.γη; στη·ι π ο λιτική σημασία τι;Jν τάξεων· γι' αύτόν, τό κα.τ.:ιτα.λι-,τιχό σύ στημα. εΙνσ..ι ή ατ:όρ_ροια τής, τ.:ο�ι::·κης &.·�α.δι�ρΟpωσης. ]f:;. pιγρά.φει τη γσ.λλικη κοινωνια. σ ε'Ια -,τάοιο ανά.τ.:τυξη; στο 6.:οίο η μεσα.ία. -::iξη εχει κι6λ7.ς .:ετύχει τήν Qικονομική ύ περ�χή, iλ�ά. τ·rι� μi'Ιει &�6μα., ν' αγ�yι-,τεί _γιά τ�ν �οι�ω �ικ.η _-:ης Οεση. Στ:;,:ιταλ, ατ:ειχ ονιζει �ου:� το'/, αyων: :7.�Ο 'JΠclΚEL!!EV;ΚYJ, τ:ροσ�JΠιΥ;Ίι απ?ψη, κ;-τσ. τον ;Ρ07.Ο '";') σ.υτc.ς πα.ρο•Jσισ.ζεαι στην ανερχ,;,μενη ιντελλιγκεντσια.. Ο ξεριζωμός το:; Ζυλιέν Σορέλ είναι το κεντρικό θέμα. δλ6κλη ρο υ το:; εpγου του, τό θέμα ΠΟ'J σ;τ;λως τό πα.ραλλά.ζει καt τό μετσ.τ ονίζει στ' α.λλα. του μυθωτ ορήμα.τα, .:ρr;πσ.ντ6ς -,τό Μ ο ν σ. σ τ ή p ι τ η ς ΙΙ ά. ρ μ α. ς κα.1. σ:όν Λ ο υ � � ε ν �\ ε 6 έ ν. Ι\' αύτ6v, τb κοινωνικΟ πp66λημσ.. τ; :ι;-:r, τελεί η μοίρ1. τι1>ν ψιλόδοξων εκείνων νέων ά.νθρώπων �ο:; &.νέρχο·ιται από τις κα.τώτερες τάξεις κα.ί ξεριζάινονται �-7.' σ.·J:z; έξα:ιτία; της μ6ρφω-,ής τQυς, π ού στό τέλ ος τής �.. (:Ι:ιαστα.τικης περιόδου 6ρίσκονται δίχως χρήματα Χαί δί χως σχέσεις κα.ί πού, ξεγελασμένοι από τίς εύκαιρίες πο,j r.,r6 σyεpε rι Έ1:σ.νά-,τα.ση καθώς κι ά.πό την κα.λή τύχη του Να.π ολέ ο•ιτc1., θέλουν νά πα.ίξο υν στήν κοινωνία. ενα ρόλο σύμ ;,ι•)',ο μέ τά χσ.ρίσμα.τσ. κα1. τ1.ς q;ιλοδ οξiες τους. Τώρα δμως :ϊ.'ι7.zσ.λc.J.:τουv δτι κά ίJε έξο•ηία. κάθε έπιρροη κ·σ.1. κάθε ση μα.·ιτιχ+ι f1iση τήν κρατά ή παλιά. τά.ξη τω•ι εύγενG)ν κι ή �-αινούργι7. οικονομική ά.ριστοκρα.τίσ. κι δτι παvτο G ή μεψι r.τr,τχ zκτ,πίζει τά {ιπέρτερα. χαρί-,μα.τα. και τήν ά.νώτερη νοημοσύνη. 'Η &.ρχή της Έπανά.στασης, δτ ι δ καθένας ε! Ίαι 'i διαμ,;,pq:ωτής της διΧης του τύχης (ίδέα. πού ήτσ.ν άπ6-
,ο
47
λυτα ξένη στο ancicn ι-cgixnc, σ..λλά πάρα. τ.ολύ γνώριμη στήv ιτ.cι.ψι.στcι.τική vεολί/4ία. -::·ης εποχής) χάγει '::Y/V ισχύ -::ης. Ει ·ι.οσι χpό ιια. νωρίτερα. ·lι μ.οίpα. του Ζυλιέv Σοpέλ θά. δια.μ.οp 'r ωvόταv εντελώς διαφορετικά: στά εικοσι πέντε του θσ.χει γίνει συγταγμcι.τάpχης καί στα. -;;ριάντcι. πέντε του στpcι.·cηγός" cι.ϊι-::6 1.κουμ.ε vά. μiς λέγεται συ'ΙΞχώς. Γενv-ήθηκε πάρα. πολύ 'Ιί•ψί; :,; πάρα πολύ α.pγά, ΚCΙ.ί 6pίσκεtσ.ι ανάμεσα σtίς εποχές, �τ:ω; ±κpι6ώ; 6ρίσκετcι.ι Y.t ±·ιάμεσα στίς τiξεις. Που &νή κε, 1/.7.ί μi r.οιcι.νο5 τό μέρος εΙγcι.ι πράγμα.τι; Αύτό εΙνcι.ι τσ τ:7.λιό κ.αί γνι;ψιμα iρώτημα, το πρό6λημα, τοϋ pομcι.ν,ισμοϋ, 7:c.,:J ::;:;�66.ί.λc� ξα.ν% x?..t πού παραμένει άλυτο Οπι,)ς ι::άv":�. p ομ�vτικ·,1 π�γ-i-1 ;ιiJ'Ι πολιτι, κών ί δ�ών "τοϋ �τα.ν;ά.λ, ϊσω :; :ι.τ:αχ7.1,υτ:,ε,ι:ι.ι ολοκcι.θcι.pcι. -:;,ο γεγονος οτι τη'Ι cι.πcι.ιτησr1 τσ•:.ί fιρω6. ,r,·J γιά. έπιτυχία χcι.ί θέση τή στηρίζει ά.πλώς στό τ.pονόμιο �cΛ ταλέν':ο:J, τη; ,νοη,μοσύvης �cι.ί τ·ης εv�ργητ:κ.� , τrι τσ.ς. Στην χριτικη του για ,φ Πcι.λινορθ ωση Κ·αι στην '1. τ:σλ·:γiα τr;: γ,\ τήγ '�πα.νά.σ;cι.ση τ�ν ε ιχειρ�ματ�λογίcι. r; , :συ τ·ι, σ,ηpιί, ει σ:ην πεποιθηση δτι μ.ονcι.χcι. μεσcι. στο λα.ο μτ.ο ρεί άκό ι ιcι. να. 6ρεθ εί ζωτιΥ.όtητσ. χι έγεpγητιϊ.6,ητΙ:J.. Τlς τ.ε pιστάσεις τοϋ τ.ερι66,1 τr,υ φ6νου, τ.ο•:.ι διέτ:pαςε s·n; ±1:6?οι τ�; ι,εpατιz:i;; σ}ολr,;, ό :Μπεpτέ, Υ._cι-ί τ.ο,-:.� τόν χ�ησψ.ο-r.r,ι�ί -:;sι θφsι σ:ο Κ ό Υ. Χ ι 'Ι ο κ r;, ι τ ο l\l α. υ p ο, τι; ίιc:ωpεί σά. τεκμ·ήpιο δτι α.πό δι,) κι έμπρός οί μεγάi.'Λ α.vδpε; Η:Ζ Ογ ?..[ν":JU'Ι CΙ.πΟ τις κατ(;)τεpc.ς εκείνε; -:±ςεις, -;:c/J εχο:J'Ι ::ί χ/,μΙ:J. τ'iι 11 ί·ι.σ. 'Ιότητcι. τ,;,,j με�,ά,λου πά.θ,;,υς, κcι.ί στίς όπσί ε ; ;:ι"ijκε δχι μόνο c, Μ.. �ρτέ , &.λλά., οπ ω ς τονίζει, Y.t c, Ναπο ί.έω·ι. ., � � 7:j-;,() τf ·ι :p6;-:; Ξ �σ±�zτ�ι � �ι.;)p� 'J:Ύj 'ι χ υ ;-.;[�); ί.(Jγ; τ:χ')tΙ:J. 'fι συ·ιειοητη τ:ι.;ι κη τ;σ.λη. Η συγχpου-:;η, 6ε6α1.α, cι. ·ιά:ιεσcι. σ:i τ.οιΥ.ίλcι. χοινωνικά. σcρώ:ι:ι.τα είχε -ί;�Ί1 7:Ξpιγpσ φτεί σε πpοyεγέστεpες εποχές α,;:ό μεγάλους συγγpα�Ξίς. Ύ.c<:: Υ.σ.μ.ιά &.τ.ειΥ.όνιση τη,; χr,ιvω';ι·ι.η; πpαγμα.τικότη:'1.; δι'Ι :ιπο pσ':ίσε 'ισ. τ-i,'Ι πcι.p α.λε(ψει, α.v ηθελε νσ.'Ιcι.t πισ,iΊ σ:\ ζω-ίι, μω ν cι. pαγμcι.τική εvνοι τοϋ ώνcι. ν ''? ; ή � � &.J � δε γ?":cι.'ιο:;-_; � ·ι eι•Jtε α.r.ό τα. λογοτεχνικά. προσωπα ουτε Χ'l.Υ κι 7.τ;,:; :r,•J; r.ιη1
"Η
1
μιωpγούς τους. l\ίά.λιστ?: ό δούλος, ό δουλοπάροικος κι c χι,) ρικbς εμφανίζονταν σχετικά. συχνά. στην παλιότερη λο οτε γ χνία. - συνήθως σάv κωμ.ικές μορφές - έvώ τον πληοείο -:b11 περιγρά.φcι.γε δχι μονά. χα. σά.ν εκπρόσωπο το,j ά.δρcι.vοϋ ς στ?ιzείου της κοιν ω'Ιίας, αλλ ά. κcι.ί σάγ νεόπλουτο, δπως λ.z. σ,'ίV P,η·san panenιι (=νεοψτcι.σμένο, νεόπλουτο χωρικό Σ.τ.�.) του Μαρι6_ώ· ώστ�σο ποτέ �έν παρουσιά κε κι ε στη , �ας εκτ.pσ?�πο ς των Υ;ατω τερω ν τcι.ξεων (δηλcι.δή ,ών τά: ; ω'ι που , ορι σκογτcι.ν Χα.τω &.πb τή μέση μερίδ α. τfις σ.στικη; : -=cι.ξης) σsιv σκΙ:J.πcι.νέας ιιιοcς τ6.ξη; δίχως πολιτικά. δικcι.ιώ :ιατcι.. Ό Ζυλιέν Σοp½λ είναι ό πρώτος ηρωcι.ς μυθιστcpi ι ιcι.Jι " , , :ος �ου, ε�ει ;'Jνεχως επ,γνι,)ση της τ.:λη6εια.κή; του κsιτcι.γωγης κα.ι τ.0•1 θεωρεί κά:θε επιτυχία σά. νίκ η ένcι.vτί0 ,1 τfi"'� " :-ι.pzC'Jσcι.; τα..,,ης 'ι= κcι.ι' ΧCΙ. 'θε ηττcι. • σά.γ τcι.τ.:είγωση. Δέ μπορεί να. σ�γχωp�σει οlίτε καν τήν Κcι. 'Ιτέ Ρενά:λ, τή μοναδιΥ. r1 , νυΊα• � , · κα • -ι.0·1 cι.'γσ.π:-ι.- τ:pα.γμcι.τικcι., , επειδή εΙναι πλούσια χι Μ•"/.1=' · � � �'Ι 1.� � l. \ -- '/ ·-· j'- 1 ν τι,,," η εκεινη, ΙΧτ.c; την σπσία ψαντά ζετcι.ι δ:ι τ.p,εr;�ι πάγτα ν'Χ q:υλά:γετcι.ι. Σ τή σχέση του μk τή Μ.α.τθίλ� Ύ1 , , _ , 11τε λc1.. Μόλ � μπορει πια. να, διαyωρι, , ·rι·ι :-cι.ι=•κi -τ-•. Ι συ'γκpουση οεν � ·"ι cι.;:ο τη -:;υγϊ.pουση ανiμεσσ. στi φύλα.. Κι ό λόγο,.· ύ � πο , · τους :ι.τε:Jθ • c;ικcι.στ � . ·. , υvε_ι 1:pοΞ ες του δέν είνcι.ι άλλο τίποτε 7.,.ό ;- . " η - , ,,- --.Cιλεμο ' ' υ Χαι' πpόκΑηση -,'1.'Ι, Ίι'υ-"' • • 17.-.,, ••χcι:.ι ' πpός τού c· έχ-. , f!p,ουc , __ , · του, • �-vω- το' κεφcι.λ· .ι του 6pισκστο:v κιόλα.ς Υ.ά:ω ατ. ό -:b ι ,, ' ' ., , .. ..:.ΛΕ'%t. <,Κυ ,�ιοι·'� Λ"\ εει , «eι� ε\ ν εχω την τιμ.η ν αγη'κω στ1ι1 ν Υ.οιv_ωv, •• κ�r,ι σcι.- τα.'ξη. Σ , '", το πpόσωπό μου 6λέπετε [νcι.γ yωρικ!� .. 'J , .. ο'· J,_-c�'JY1 κω .. ν ,.. ται ., , , εvcι.vτιcι. στηv " τcι.πειγότητα. τής μvipα:. του... , ΒΛε, ω \tπp rccιστά , ' ' ' , μου αν θpωr;ους ΠΟU στο πpοσωr:ό \iOU θα. , • (j Ει,cι.ν • ' ' ' . ,,, _ _ 'Ι'J.. , tι\1 ωρr1'σουΊ κα.ι v απσθcι.ρpύγουγ γιά. πάντα τούς ,'::�� ε� ει νου; πού, ιισλονότι γεvγημένοι σέ τά1=η χcι.μ"flλ , , , /.,J,.r 1 ιενc,• &-� -· , "' · ·ι ήJ κcι.ί %cι.ί -�1 , . ,.,., ,-rι φτωχεια, ειχαγ τφ τυχη νά. μσρψωθοϋv ,., ·ί . : _θcι.ρ,pσς Ψ:ι. σzε:ισθr,ϋν μέ τούς κύ,.λους έκείvους πού " , <ι>'Ι ' ,1 'λΙ�'J.. ..... 011 .... lα. τ-ωΊ τ.ι.συσι cι.ποκcι.λεί κοινωνία...,,. Ώστόσσ , � _,, ,''p ", , . _ � ,J ( ' cι.�·α. ε γνσ v :y" , ', τ".,, ιcι.μ:cι.ι μονά.χα, κι ϊσω ς σ;:\τε κ ix.v ποω, • ·�z .. z.α., "'-'''Υ. -ί-. ι ; ' ., , . \ �:,,ε; ; _. _, · · ·�· -.cι..,:κο cι.γωv, α. τη συμπάθειά: t':.:J δεν τήι , z,.ι,ι,)- --,,;- �-ωχο • ' ' 't' . υ; Υ.αι στους δι χως διχcι.ιώ:ιcι.τα, άλf
�
..J.
j
· -'
�
"\
t
i.i -,,ά λαμπρά. rφοικισμένα κι εύαίσθητα προγόνια τής κοι ·ιω•ι{σ.ς, στά. θύματα τή;:; ά.καρδης και δίχω;:; ψαντασία σ.ρ zου-,σ.;:; τtiξη;:;. Έτσι δ Ζυλιέν Σοpέλ, δ γυιος τού χωρικού, δ Φαμπρ(τσε ντέλ Λόνγκο, δ &.πόγονος μια.ς παμπά.λαιας ά. ριστοκρατικής οικογένειας, κι δ Λουσιέν Λ ε6έν, δ κληρονό μος μιας περιουσίας έκατομμυρίων, έμψανίζοντα.ι σα σύμμα zσι, σά. συναγωνιστές καί σ ά.v δμοιοπαθείς, πο ύ συμμερίζονται τό αίσθημα πώς ετνα.ι ξένοι κι ά.νε::�τιοι μέσα. σέ τούτο τον κοι ·ιό κα.ί πεζό κόσμο. Ή Παλινόρθωση δημιο{ιργησε συνθήκες , στί; δποίες δ μόνος δpόιιος προς την επιτυχία ήταν ή συμιιόρ :;ωση κα.ί στίς δποίες κανεί;:; δέ μπορούσε πια ν' ά.να.σά.ν ει κα.ί νά. κινηθεί ελεύθερα., δποι7. κι σ.ν ήτα.ν ή κα.τα.γωγή του. 'Οπωσδήποτε το κοινό πεπρωμένο των ήpώων τοσ Σταν -;::χ.λ δέ•ι με ταοιiλλει το γεγονο;:; δτι δ κοινωνικός άγι:JΥ7.; εΙ ·ια.ι ή κοινωvιολογικη πηγη τοϋ κα.ιν0'.1ργιω τύπου ηpωα κι 3-;:ι δ Φα.μπρ!τσε κι δ Λουσιέν δέν είναι τίπο:ε σ.λλο πα.p,χ ί δ εολογι�ς μετα.γp�ψές -;:οϋ, Ζυλιέν, �α.ρ�λλαγέ;:; το? «'Ι;γα να.κτισμενου πλη6 ειου·•. δειγμα.τα. του «ατυχου, ΠΟ'J Χα.νει r:6),εμο εναντίον δλόκληpης τη;; κοινωνία.;:;". Ή μι:,pψη τοσ Φα.μπρίτ-:-ε ντέλ Λόνγκο θi ήτα.ν εξίσου άδύνα.:ο νά συλλη ;;θεί δ-,ο κα.ί κείνη τ:;ϋ Ζυλιέν Σοpέλ χωρίς :ήν ϋπα.ρξη μιi; ιcε'jα,:α.ς -:ά.ξ1ι5, �ού την. ά.Τ":ειλεί ή ά.ντίδρασ;r�, κα� τής 1ντε� ι.ιγy.εγ-;-,ια; c-ι..εινης που ειναι κα.τα.δικιχσμενη σε r;ιχθη:ικ ο tΥ1 τα καί ;:οϊι σ' σ.ϊιτηv ά.νήκει κι δ ίδιο:;; δ Στα.ντά.λ. Ό 'Αν ρί Μτ.:ε·tλ, ά.ξ ιωματούzσ;:; τού Λυ-;:οκρατοpικού στρατο ύ, μπα.ί ·ιε: σ-:ά 1815 σz διαθεσ ι μότητα· χρόνια. &.να.ζητεί σ.λλη θέ::�η, �μως δi ι•.π,:ιpεί '1'1. 6ρεί δο!Jλειά. ο•;τε σ,χ 6ι6λιοθηκάριος. Ζεί -:;' εθελr;·ιτική εξορία μιχκpιi &.τ.' :η Γαλλία κι ά.πο τή δυνιχ-:6η1 -:7. ·ι:χ. σ-:α.διοδρομrρει, σ?.'Ι κάr:οιος ;:QtJ ή ζωή τω •ια.υiγφε. Μισϊί τήν άντίδpαση, ομω; δσες ψοpέ;:; μιλάει γιά. i , τό διλευθερία σκέψ-τετα.ι πά.vτα μονά.χα τόν έαυτ6 του , κα.ί , , 'Η υτυχια , ,,.J, • ' }. ε , το�- υ.,,. ε του την υ�χ:α. ,ρει κ�ιωμα. «�υν� �α 1 , είναι γι αυτόν τ:;μαυ, ε'J:';y_ισ. με �ννοια κσ.θσ.p7. επικΙJυpεια., δ 'jΚΙJπός χά.θ ε πολιτικοϋ εγχειρήματος. Ό ψιλελευθερισμ.ό; -:r,·J είναι -:ό ά.πΙJ:έλεσμα. τού προσωπικου του πεπρωμένου, της
μόρφωσή;; τω, της ά.ντίθεσής του πpός τήv -κοινωνία, πο,j τή θρέψα.·ιε εμπειρίες τ ς παιδικής του ήλι-κίας, της ελλειφης η btιτυχ(ας στή ζωή, -κι δχι ένός γvήΙJια. δημ.ο-κρατικοϋ α.tσθή μα.τος. Είναι enfant de gauche ( =τέ-κvο τ'ijς άριστερα.ς _ �.τ.Μ.) 3� --;- έν, μέpει σά. θύμα. :ου οιδιποδείου συμπλέγμα. , τός του, αλλα και σα μαθητης του πα.ππου του, δ δποίος, πι σ:ό; οπαδός των philosophes τοϋ δέ-κατου ογδοου α.ιώvα, του ίδ,ει το πνε μα. το δι ψωτισμου ά.πο χί ες του κpα ιιz:α.δ υ ? 7:_ -:C'J'I μ:σ� -;:ου �ωντανο τουτο τό πν.εϋμα καίτυ τόν μετατρέ7:cυ·ι σ �vτά.ρτη, δμω� συναισθηματικά. ετνα.ι ά.τομικιστή;:; κι v:p:-,:cκpα.της, ξενο;:; σ δλα. τα ά.γελα.ϊσ. �vστικ.τα.. Ή pομαν τ:κ του ρ ολα pία, ή έξ μνηση τ ς σχυρ ς, προικισμένης ή ιι� τ ύ η ί η Υ.ι, 1_ zφι?z-;:ι ,κ�;:; πpοσ�πικότητ,α.ς, ή ά.ντίληφή του γιά τούς ":υτυχ εις ολιγους», η νοσηρη του ά.ποστpοψη για κάθ ε τι �ι.η6:ιακό, δ αισθητικισμός κι ή κομφομανία του, είναι δλα. εχyρα.crεις: ε.νος ϊιπ ερευα.ίσθητου, αύτά.ρε σκα ά.pιστο-κρατικοϋ γουσ�ου.. Φο6aται τη δημοκρατία, ά.pvιέται δποιαδήποτε έσχ 11:J μ,ε τ;ς μά.ζ ες, &.γα.πα την &νεση καί την πολυτέλεια καί τη� ιδεωδη πολιτικη κατάσταση πραγμά.των την 6λέπει σέ. μια �Jντα.γματική μσναpχ{α πού έξασψαλίζει στό διανούμενσ '>=εγνο•ιχ , _,, •, ; στη ζωη., 'Αγαπαει τα, καλλιεργημένα σαλόνια, 'η I σ.ργοσχο):� ζωή των ά.πολαϊισεων, τούς καλοα.ναθρειι"ε'rr ' νrυ,.. ε'λαφρομυαλο υς καί ξύπνιου, ά.νθρώπους. Φο6αται ο-ι η ο'η�οκρατίσ. θά ψέρει εξαθλίωση καί θά ρίξει ενα. σκυθp�' Πc;i r:επλο πά.νω σ....}, ζ ωη, ' οτι " θα. ' δ!tc;ηγήσει στη ' νικη τGJν τpα, "ι , _ .;Χειων, α.κα.�λιzpγητων μαζών πάνω στήν έκλεπτυσμένη καl ,.χλλιεpνη,ι ,,.. 1 ι, ονη - , κο:v_ωνια .. 1ν �κ • ζητημένη της εύχαpίστηση ' με. ....}, Ύι ά. τι�· όμσpο->•ε - τι.ιi λαc;i και, μισώ τού,.. τ· ",.. τη,...,, ζω-,.. η.,,. « 'Αγαπω ., κα ' ' . ταπιε7tέ,..,, , ) �οι διι�",.. θα ' ή ταν μαp τυpιο για μένα νά. πρέ"π ' --- , :' r.ει '17.. r.,,ω αντα. με το λαό». ;. " Παρ&. τη σ-Jμπά.θεια πο·'ι νι ώθ ει γιά. τον Ζυλιέν �οο
οι
, ' ''
s; -,.. •
,
,
51
Κατανοεί τήν πίκρα του, συμμερίζεται τήν περιψpόνησή του γιά. την κοινωνί α , επιδοκιμάζει τήν &.νενδο( αστη ύποκpισ( α του ;ι,αί την α.pνησή του νά. συνεργαστεί μέ τούς άνθρώπους πού τον περιβάλλουν, έκείνο δμ.ως πού διόλου δεν κατανοεί ο}τε επιδοκιμάζει είναι ή folle mefiance, οί νοσηρές έξευτε λιστικές ύποψίες τοϋ πληβείου πού 6ασανίζεται &.πό συμπλέ γμcι.τα ,.α:,ωτερότητας Υ.ι αισθήματα. ζηλοψθονία.ς, ή άνήμπο pη, τυψλή του εκδικητικότητα. κι ή α.σχημη ζήλεια πι:;ύ τόν ;:αpcι.μ.σpφώνει. Ή περιγρcι.ψη τών α.ίσθημάτων τοϋ Ζυλιέ•; μ:;τ:ι: τό γράμμα μέ την έpωτικη εξομολόγηση της Μα.τθίλ Βης, δείχνε: όλοκάθ αpα. την &.πόστα.ση πού χωρίζει τ� Στα.ν τά.λ α.πό τl:ιν ηρωά του. Τούτη ή πεpιγpαψη στ' &.λήθεια. α.1;οτελεϊ τό κλειδί 6λόκληpου τοϋ μυθ ιστορήματος και μας ύτ. ενθυιιίζει 8τι ή ίστοpίcι. τοϋ Ζυλιέν Σοpέλ δεν είναι άπ).rι τ.pοσωπική εξομολόγηση α.πό μέρους τοϋ συγγpαψέα. · Άν :ψετωπίζοντα; τούτη τη μονομανιακη δυσπιστία, δ συγγpα :ρέας μα.λλον κυριεύεται άπό ενα. α!σθημα ά.ποξένωσης, δέ r,·Jς κcι.ί τρόμου. «'Π ματιά. τοϋ Ζυλιέν ήταν α.γpια, ή c.ψη του 1. .:αίσια·,, λέει, χωρίς διόλου νά. συμπάσχει, χωρίς την τ.7.pαμικpη προσπάθεια νά τόν συγχωρήσει. :Μπορεί ποτέ ν?ι. -;:έpασε άπό τό νοϋ τοϋ Σταντάλ δτι τό μεγαλύτερο κρίμα της κοινωνί7.ς εναντίον τοϋ Ζυλιεν ήταν &.κ pι6ως οτι τόν ε καμε τόσο δύσπιστο καί, μέσα στη δυσπιστία του, τόσο δυ :;:·ηισμένο ,.7.ί τόσο α.πά•;θρωπο; · Οί πολιτικές α.τ.όψεις τοϋ Σταντά.λ εΙναι εξίσου γεμάτε; πό i .: ό άντιωάσεις δσο κι οί περιστάσεις της ζωης του. 'Α ς δ ,.7.τcι.yωγ� άνήκει στην άνώτεpη μεσαία τάξη, εξαιτία l'·ω;; της μόρφωσής του γίνεται &.ντίμαχός της. 'Υπό το Ν� σι ;;ολέοντα Χ::ι..τέ χει θέση σημαντικότατη, παίρνει μέρος τια� θ 6α 'ίσως ι α είν κι ρα υτοκράτο α τοϋ ίες zκστpατε τε,.ευταίες ος � σμέν α ενθουσι δμως Ξ.'ι τυπωσια.σμένος απ' αυτόν, διόλου η και δεσπότ δία.ιο τό γιά του ξεις επιq:υλά τ:ς ακόμα ;· pα-;εί θω τό·ι ανελέητο κατα.κτητή36. Καί γι' αύτόν ή Παλινόρ � ακ α σημαίνει πρώτα - πρώτα είρήνη καί τερματισμό �ς ι�; �αp: ν &νήσυχης κι αβέ6α.ιης περιόδου της Έπανάστσ.σης στη
52
ξένος καί στενάχωρος μέσα στήν και χ-i oi ·ιιιίιθει κGGθόλου δμως 6αθμιαία κατα.'ιοεί πόσο σ.νέλ .;r,�ργι'l- Γαλλία. Καθu)ς πιδη ειν� -ή �ωή του ετσι πού ε!vαι σέ διαθεσιμότητα, κσ.ί 1/.'l-θώς ή ll'l-λtνόρθωση &.ποκαλύπτει τό &.ληθινό της πpόσω ;:ο, μεγαλώνει τό μίσος κι ή αηδίσ. του γιά. τό καινούργιο κα (:Jt·στώς χα.ί συνάμα κι ό Ζ'ιθουσιασμός του γιά. το Ναπολέον τα. ΊΙ άδυναμία του γιά. τήν κσ.λή, άνετη ζωή τόν κάνει �ντί.:cι:λο της ;'.οινωνικrJς ισοπέδωσης, δμως ή ψτώχεια. κι -iJ ελλειψη επ•,τυχίας κp ατοϋν σ' έγρήγοpση τή δυσπιστία καί τήν &χθpότητά του προς τήν έπικρατούσα. τάξη πραγμάτων ,::ι.: -;/.ι'Ι �:Lτ:,;�ίζ;υ·ι ·17: συναλ λαγεί � τ�ν �ντίδρασ�. Οί ουό , -:cο:ε; :'l-σ ει; εινσ.ι πcι:ντα μεσα ,;-;ο νου του Στσ.νταλ κι ερ zε-;cι.ι :;;τό τ.pο,η:iι'ιιο πότε ·ή ιιιi καί τ.6τε ή α.λλη, ανάλογ α :ι:: -;:ι ί3ιαίτεp'l- τ.εριστατιΧά. τής ζωή; του. Κατά. τήν πεpί c.ο,; τfι; Πcι:λ,νόρθωσης πο.:ι γι' α,}τόν δέν ήταν πετυχημένη, ή ουσαρέσκεt'l- κι δ πολιτικός του ριζοσπαστισμός μεγαλώνουν· �μω; σ.μέσως μόλις καλυτερέψουν οί προσωπικές του πεpιστά πι; ·ήρεμεί κι ό &.vτip:ης γίνεται ύι.έρμσ.χος της τάξης καί με:pι,;.:'l-θr6 συ·ι:ηpητικός37. Τό Κ 6 κ κ ι ν ο κ α ί : .� Μ α υ p ο ε!'ιαι σ.κόμσ. Ί/ έξομολ6γηση ένός ξεpιζώ \ L;Υc.υ άν�άρ:η, ένιί> τό :Μ ο ν α σ τ ή p ι της Π oc ρ μ σ. ς ε:vσ.ι ;-ι6ι.s1� τό εργο ανθρώπου πο•jχει 6ρεί εσωτερική είpή �Ί κχι γcι;):f/'ιιχ i3ύνχμη μισα στήν σ.πάρνηση38. Ή τραγω ,;.ια :ιετcι::ράπr(χ.ε σέ ίλ'l-pοτραγωδίσ., ή μεγα.λοψυtα. τοϋ •Lί σ_�υς σε ψιλανftpωπική, σχεδόν συμ6ι6αστική σοψία κα.ί �:�,ικριvή, άvιί!τερη σ.rσθηση τοϋ χιοϋμορ, πο'J έπισκοπεί τά. :·�Ίτ�- μέ �ιιείλικτη αντικει:Lενικότητσ., άλλά. συνά.μσ. &να ! �ωρ:" ε ι τ� σχε τικότrιτα τώ·ι πραγμάτων και τήv άδυναμία. . ' -· 'ιου. Δ1�v "J• :τ::ι.ρχει καf!ε &.vθρι'J·... , ι κα.ταν-;α.ει ' ' δτι α.υτυ σ.μ::ρι 6 ολια σ, ε,',�ν τόνο επιπολαιό 1 πού ύψέρπει τ γρά α ιμ6 ς, του στό • • , τη ψ :;;�:. ,Χ!7.-• ' πο' τη• 2 .,. α. ν ;ι;νε κτικότητα του «νά. τά. κατα:νοείς δλα ση't::ι:.,,, ... , ; ;_,_�. Ί� -;cι; συγχωρείς δλσ. ·. Πόσο δμω ς μακριά 6pίσκεται �άξ .αντcι:� &.πό τή cr-Jμμόpψωση της μεταγενέστερης άστικης που συγχωρεί δλα. δσα. γίνονται μέσα. στίς δικές της συ σε ; τ ιι ι , ίποτα. δμως &.π' δσα γίνονται εξω άπ' αύτές! Πό-
Ό�
1
\
'
�i
53
ση δια.ψGpά. αξιών ! Πόσος ένθουσια.σμός ύπά.pχει στό Στσ.ντά.λ γιά. τη νιότη, τό θά.ρρος, τό πνεϋμα., τήν &.νά.γκη της εύτυχί α,ς, γιά τό τα.λέντο να χ σ.ίρεσα.ι ;ι,α.l να δημιουργείς την ε ύ τυχία., ένG) πόση κούραση, πόση πλήξη κσ.l πόσος ψό6ο; tii· ε�τυχία.ς ύπάpχει, στη� πετυχημένη .κι έδpαιωμένη &.στικ� -:α.ξη! «θα.μουν ευτυχεστεpος &.πό τους άλλους, έπει?ή έγώ εχω δσα εκείνοι δεν εχουν», λέει δ Κόμητας Μόσκα. «" Ας εϊμσ.στε δ μως είλικ.pινείς, ή σκ.έψη τούτη θά πρέπει ν ά. πα pα.μορψώ νει τό χαμόγελό μου ... θά. πpέπει νά. μου δίνει ιιιά.ν ίκψρα.ση εγωισμου χ.ι α.ύτοϊχ.σ.νοποίησης... Αύτουνου δμως, τί γοητευτικό πού είν αι τό χαμόγελό του! (εννοεί τόν Φα.μ πρίτσε) . 'Έχει την fκ.ψpσ.ση της ξέγ νοιαστης εύτυχία.ς της πρώιμης νιότης κα.ί. τη δημιουργεί κα.ί στούς α.λλους». Κι δ μως δ Μόσκα. δεν είvσ.ι κα.θόλου παλιάνθρωπος. Μονάχα ποδ ν αι &.δύνατος κι εχει πουληθεί. 'Ωστόσο δ Σταντάλ κα.τα.6ιiλ λει μiγά.λη προσπάθεια γιά. νά. τόν κα.τα. νοήσει. Μάλιστα. στό Κ ό Χ κ ι Υ ο κ σ. ί. τ ό Μ α ϋ ρ ο &.να.ρωτήθηκε κ.ιό λας: «Ποιός ξέρει &.πό τί περνά.ει κανείς τpα6ώντα,ς πpός μια μεγά.λη πpά.ξη ;» - «'Ο Δαντών εχ.λεψε, δ Μιpα.μπώ πουλή θηκε. Ό Ναπολέων [κλεψε. έκα.τομ11,ύpια. στην 'Ιταλίά, χω pίς τά δποία είνα.ι &.μψί6ολο σ.ν θά. μποpοϋσε νά. πpοχωpή σει... Μονά.χα. δ Λ σ.ψα.γιέτ δεν εκλεψε ποτέ. Μά. πpέπει νά. κλέ6ει κανείς, πpέπεt νά. πουλιέται;» Πpοψανώς έδώ δ Στα.ν τά.λ δέ νοιά.ζετα.ι μονά.χα γιά. τά. έκατομμύpια του Ναπολέον τα.: &.νακσ.λύπτει την &.νεξεpεύvη τη δισ.λεκτιχ.ή των ένεp γειων πού καθοpίζοντα.ι &.πό τήν ύλικ.ή πpα.γμα.τικ6τητα., τόν ύλισμδ κά.θε uπαpξης Υ.αί. κά.θε πpακτικης ζωης. Άνσ.κά.λυ ψη συντριπτική γιά. ε ν ιχ.ν γεννημένο, σ.v κιχ.ι &.να.χα.ιτισμένο ρομα.ντιΧό. Σέ κανένσ.ν εκπρόσωπο τοϋ δέκατου [να.του α.ιώνσ. δέν είνα.ι τόσο ίσα. χ.α.τΙΧ.νεμrιμέvη δσο στόν Στα.vτά.λ ή lλξ η του ρομαντισμοϋ κι ή α.vτίστcχ.ση σ' σ.ύτόν . 'Από δω κα.τά;γεται ή ελλειψη ά.pιιονίσ.ς στην πολιτική του φιλοσοφία.. Ό Στcι.ντά,). είναι α.ύστηpός όpθολογιστης κα.t θετικιστής· 6pίσκεt &.λλό κοτη κσ.ί &.ηοισ.στtΧή Χάθε μετα.ψυσική, κά.θε σκέτη έν α.τένι·
54
1 ,ηι κι ίσεαλισμό γεpμανικ :J'j τύπου. Γι' α.uτόν ή ενσά.pκωση πνευμα.τικής ciκεpσ.ιότητας σ,nί της ουσίσ. -;�; -rιθιχ:fJ; κι ή σ:α.ται στήν πpοσπά.θεια. «νά. 6λέπεις κα.θα.pά. εκείνο πού ,; πά.pχει>, δηλαδή συνίστσ.τσ.ι στήν α.ντίστα.ση πpός τούς πει «'Η α.ύτσ.,.ά. σ.ί ς. ψλ ονίσ.ς ε τη; κ δεισιδσ.φ τη; ;; ι μc.: α τη ογ σ ρ pή ψσ.vτσ.σία της μερικές ψοpές εκpυ6ε τά πpιiγμσ.τσ. &.π' τά. μά.τισ. της", λέει γιά. ενα ιχπό τά. α.γσ.πημένσ. του πρόσωπα, τή δούκισσα Σα.νσε6εpίνσ., «δμως οί σ.ύθσ.ίpετες ψευδσ.ισθ+.σεις τ.ού ύ ποΥ.t'Ιεί ή δειλία. της ήσ;1.v ξένες,,, Στά. μάτια. το� τό ϋψ ιστο ίδσ.νικό στή ζωή εlναι κείνο πού &.γάπησσ.ν δ Βολτσ.ί pο; κι δ Λουκρήτιος: νά. ζείς ελεύθερος &.πό τό ψό6ο. Ό ±θεϊ:;μ 6ς του συνίστσ.τσ.ι στήν πάλη εναντίον της 8εσποτε( σ.ς -;ης Βί6λο•J χσ.ί της μυθολογίσ.ς, Χι είνσ.ι μονά.χα. μιά. μοpψή :Gϋ αδιάκοπου ciγώνσ. τοϋ πσ.θισ.σμένου ρεσ.λιστη εναντίον τη; ψευτιi; καί της &.πά.της. Ή &.πέχθειά. του γιά. κά.θε pη -;οpική κα.ί., σ'Jγκινησιοκpα.τία, γιά. τά μεγάλα. λόγια, γιά �b zρ�μα.τισμενο, πλούσιο κι εμψσ.τικό uψος τοϋ Σσ.τω6pιά.νδου :-α.ι, του, ντε Μ�ίστp, ή_ α.γ�πη του γιά, τό σσ.ψές, &.ντικειμε ιι:ο ,κσ.ι ξ�pό υψος του ,,αστικοϋ κώδικα.», γιά, τούς «&.κpι6�ις r;pισμους», γιά. τί; σύν-:ομες, &.κpι6είς κσ.ί άχρωμες πpο τσ.σειι; - δλσ. τοϋτσ. είναι εκψpσ.ση τοϋ σ.ύστηpοϋ ' &.συμ6ί, • � λεει 6αστου _ ' δ ·ικ καί, καθω-, ύλισμοϋ του , .Ι)_ιπουpζέ, «ηpωικοϋ» τη� ' έ ' θ π ι υμια ς Ψι. 6λέπει κα.θσ.pά. κσ.ί νά. κά.νει κα.ί. τούς δ.λ) " . , ,Q'Jς Ψ.Ι.,,::, 6),επουν ' , καθα.ρα.. εκείνο πού ύπά.pχει. Κά.θε ύπεp6ολή �υποπτη και ξέ , κα.l μολονότι συχνά. r κσ.ι 1�οπιι; εl , ειξη του- ε,νσ.ι , vη ' να.ι ε θουσιωδη ς, δμως ποτέ δεν ε!ναι στομψώδης. Πσ.ρσ.τή ; Ρ. ησ�ν '·�·, δτι ποτέ δέ λέει «έλευθεpίσ..,,, &.λλά. πά. ντσ. λέει σ.π),ως «οι ουό 6ουλες · κι ή '°lλευθερια τοϋ τύπου»39. Ε!νσ.ι κι αυτό ' ενσ. �μά.δι της σ� &.πσ.ρέσκ.ειά.ς του γιά. δ,τι ε!νσ.ι φα.ντα.• 'ι , t1 πά.θος· κι επί σης ε!νσ.ι μισ.' 1:) εκο , κι 7iι χει- ..r"'-! υπεpt.ιολικό ' , υρα. το _ ϋ &.γωνσ. του ενσ.ντίοv τοϋ ρομα.vτισμοϋ κι ένα.ντίον τω ν O ικων του pομσ. ικώ α. σθη των. ια.τl δ Στα.ντα.• λvτ2ιι.πι.ι1. yσυγκινησισ.κή 1 μά. α.ποφη είνσ.ι pο,ι.ι:r. r-ν τικός.. «ε!να.ι ' &.ληθεισ. δτι σκ.έψτετσ.ι oov τόν Έλ6έτιο, δμως , σ.ισe.ι."'νετσ.ι σcιν τόν Ρουσσω»40. Οι τjpωές του ε!ν α.ι &.πογοη-
r
55
τευμένοι tδεα.λιστές, &περίσκεπτοι γεμάτοι πάθος, πα.ιδιά. πού οέν τά. χάλα.σα.ν τά. πολλά. χάδια. ουτε τα.γγιξε ή 6pωμιά. τη; ζωης. 'Όπως κι δ περ!ψημος πρόγονός τους, δ Σαίντ - Πpέ, είναι κι α.ύτοί έpα.στές της μονα.ξιάς κα.ί των εpημων ψη λωμάτων, δπου μποpοϋν νά. ονειpεύοντα.ι με τήν ήσuχία. του; -zα.ί ν' ciψοσιώνσντα.ι στίς άνα.μνήσεις τους. Τα. όνειρα κι οι Ούμησές του;, οί τ.:ιό μύχιες σκέψεις τους, είνσ.ι γεμάτες τρυ :,: εpότητσ.. Αυτή είναι ή μεγάλη δύναμη πcύ άντιστα.θμίζει τ-11 λογικ-1-ί τοϋ Σταντάλ, ή πηγή τη; πιο κα.Ηάpιας ποίησης zα.ί της 6α.θ•1τερης μα.γεία.ς στο εpγο του. nΟμως δ ρομαντι σμός του διόλου δεν είναι πά.ντσ. κα.θα.pή ποίηση κα.t καθαρή, ±μιγής τέχνη. 'Αντίθετα., είναι γεμάτος άπο μυθογpα.ψικά, :.,;αντα.στικά, νοσηρά. καί ιιακά6ρια. γνωρίσματα. Ή λα.τpείσ. τr1 ; :ιεγα.λοψυ·ία.ς Ιiπό μέρους του διόλου δέν συνίσταται σ' Ξ·ια.ν άτ.λο ενθουσιασμό για. τή μεγαλοσύνη καί τό •:ιπεράν ιψω1:ο, iλλ¼ συ•ιάμα. και σε μια. χαρά. για. τό {ιπεp6ολικο zα.ί τό άλλόΥ.οτο· ή άπο μέρους του έξύμνηση της «έπικίνδυ •ιγ1ς ζωης» δi σημαίνει άπλο σε6σ.σμό για. τήν ιiψο6ίσ. καί τον ήpωισμό, άλΗ καί παιγνίδισμα. με τήν άχpειότητα κα.ί τό gyκλημα. "Αν τό θέλετε, τό Κ ό κ κ ι ν ο κ σ. ί τ ό Μ α. ϋ p σ εΙνα.ι «θpίλλερ» μέ πικάντικο κι άνατpιχισ.στικό ταος, κα.ί το Μ ο ν α σ τ ή p ι τ ή ς Π ά ρ μ α ς πε pιπετειιϊ>δε; μυθιστόρημα γεμά.το έκπλήξεις, γλυτωμούς ώς �κ θαύμσ:,ος, άγpιότητες καί μελοδραματικές κσ.τσ.στάσεις. '() ψπεϊλισμ.ο;,, δεν είναι μονάχα θρησκεία. δύνσ.μης κι 6μσpψιάς, αλλά. καί λατρεία. της εύχα.ρίστησης κι ευαγγέλιο 61ας - r:αpα.λλαγή τοϋ pομαντικσϋ σα.τα.νισμοϋ. 'Ολόκληρη ή ανάλυση του συγκαιpινου πολιτισμοϋ άπό μέρους του Στα.ν τ&:λ είναι ρομαντική· έμπνέεται από τόν ένθουσισ.σμό του Ρουσσu) για. τή φυσική κ α.τάστα.ση, άλλα. αποτελεί ενο:ν pουσ: σωισμό r::Jφα.ψουσκωμένο κα.ί συνά μα. άρνητικό, πο•J θρηνει ?;χι μόνο τήν άπώλεια του αύθορμητισμου μέσα. στο σύyχρ 0 νο πολιτισμό, άλλα. και τόν μα.pσ.σμό του θάρρους πού χρειά ζεται για. τή διάπραξη μεγά.λων κα.ί γpα.ψικων έγκλημά.των. Ό 6οναπα.ρτισμός τοϋ Σταντάλ είναι ή κσ.λύτερη απεικόνιση 56
--ϊ( τ:ολ•Jr:λ(,κης Υ.ι ώς ενσ. σημειο α.κομα. πολύ ρομαψcικης του. Έκτος από τη'ν α.ισθητικίζουσα έ" � : "__ �-. ,,., :J- -ν•ύιιατός ·χfrι οντα. σuνίψυtσ.ς, ή λατρεία. τοϋ Να.πολέ ;:�υ• μ;ηση της μεγα.λο ,νο:.ι , e ' ση του- α.νευα.σμε , , , , στην α.να.γνωpι μεpια. μια. τή i;;ό α. ι στα.τ :. i � ν , της θ ,, ης γι�, κοι�ωνικη, α.vο�ο κι �πυ τ�, ν , �ι,-φ iτ.ό χαμηλά. κ:'-ι υ ης με το νικημενο, με το θυΞί.ί.i.η' σ' ενσ. αισθημα. σ.λληλεγγ , ς, , Για., τι,, uυνα.μεων. σκοτεινων των και άντίδρ,;r.:�η; ς -: α. ιι η ΠQ'J 'JΠολοχαγίσκο; ό �τα.'Ιτάλ, ό Ναπολέων ΕΥ μέρει είναι γίvε:α.ι κυρίαρχος τοϋ κόσμου, ό ιιαρός γυιός τοϋ παραμ:.ι flιοϋ πού λύ·ιει το α.ινιγμα. καί παίρνει τήν κόρη του 6α.σιλιi, zι :ν μέρει ό αίώνισ; μάpτυpα.ς κα.ί πνευματικός ηρωα.ς πού εί·η.ι πάρα. πολ,j καλός γιά. τουτο το διε:ρθαpμ.ένο κόσμο κα.ί y,jι.γεται σcι fJ:.ί ι ι:Ζ τι,υ. Ό άνηθικισμός κι ό σατανισμό; τη; pομα.ν-:ικης στ άσης εΙ·ια.ι άνά.μικτοι και σε τούτη έπίσης -:Υ1 ί.σ.τr,εία. τοσ Να.πολέσντα. κι από άποθέωση της μεγα.λι,σύνης, Ζ:':ε zσ.λό ψiρνει ειτε κα.κό, άπό θαυμασμό προς αυτήν, παρά. :σ ·,ακό πι,ύ πολλ�ς ψοpες &.να.γκάζεται να. πpοκα.λέσει, τr1 μετσ.:ρέπουν σε λατpείσ. της μεγα.λοσϊινης ακpιf:ως έξα.ιτία.; τrις πρσθυμίας :ης νi δια.πράξει το κα.κό καί μάλιστα το εγ Υ.ΑΎjμα. Ό Ναπολέων τοϋ Στσ.ν,iλ, δπως κι ό Σοpέλ, εΙναι :!·ια.ς άπ6 τούς πρQγ6·1συς του Ρσ.σκόλνικοψ· ε!να.ι ενσάρκωση zκ. είνου ποϊ.ι ό Ντοστογιέψσκι έννοοϋσz λέγοντα.ς δυτικό άτο ιιικι�μ6 κα.ί πού ,οκα.!�ε α.ίτία. της κα.τα.στpοψης τοϋ ηpωά. του. . lI 1r:r;,τα.γrJ του Σταντ¼.λ εχει κι αυτή πολλά. ρομαντι,.z χα.p:Ζκ.τηριστικά. καl συνδέεται άμεσότεpσ. μέ το ρομαντικό μ.υfJιστόpη:1α. της Ιiπογοήτευσης πα.pά. με τήν ψυχρή, ξεκα. ��?ισ�ένη άπαισιοδοξία του Μπαλζάκ. 'Αλλά. κα.ί του Σταν μ θιστορ μα.τ τελειώνουν έξίσου χημα. σο α. του ή ά.α.εγκειτα.ι στον τρόπο,α.σκι οχι οστοχ6αθμό, ι : _π� ζά.κ� ή διαψοp ο ς. : Υις υ-π ταyη Uί ηpωές του νικιουντα.ι κι αύ,οί' κι α.υτοί �:vοντα.ι , άξιολ>Jr:ητα. η, πpάγμ.α. ακόμα. χειpότεpQ, ανα.γκά '>: Υ'::Ζι να. συνθηχολογη'σου ν κο:l να. συμ6ι6α.στουν" πεθα.Cνουν 'ιςο, η.,., ' ποτρα , ' :ι 6ιοϋντα.ι απογοητευμένοι από τόν κόσμο, Τελι:, Ι3μως δλοι τους κουράζοντα.ι άπό τή ζωή, έξα.ντλουν,αι, ' Ραννιοϋντα.ι, μέχρι θα.νάτου, σ.�λώνοντα.ι κι δλοι τDυς �γ1
i?' ,α.
57
y.,αταλείπουv τόv ciγώvα. καί συμψιλιώνονται μέ τήv κοινωνία. 'Ο θάνατος τοΟ Ζυλιέν είναι εvα. είδος αύτΟ'Κ.τοvίας, έvω το τέλος στό Μ ο ν α σ τ ή p ι τ η ς lI ιi p μ α ς ε!vαι μιά. fιnα εξίσου μελαγχολική. Ό τόνος της ciπά.pvησης ci κούγεται ήδη στό Ά p ι.ι ά. v ς δπου τό μοτί6ο της civη μπόpια.ς είναι τό ciδιά.ψευστο σύμ6ολο της ciποξέvωσης ciπό τήv δποία ύποψέpουν δλοι οί ηpω ες τοϋ Σταvτά.λ. Τό μοτί6ο τοϋτο &.σκετ τήv ύστεpογεv-i1 του επίδραση στην πεποίθηση τοϋ vεαροϋ Φαμπpίτσε δτι είναι civίκα.vος γιά. τόv πραγμα τικό ερωτα καί στίς &.μψι6ολίες τοϋ Ζυλιέv, δσο ciψopii. τό τα λέντο του σ-:όv εpωτα. Έv πά.ση περιπτώσει, ε!·,αι ξένος πpός τήν εύδαιμοvία καί τήv δύναμη έκ�ίν� τ�ϋ εp�τα. πού κά.νει τό έγιί1 σου vά. ciψαvίζεται, προς την απολυτη rι.πopp� 'r'YJOYι &.πό την δpμή της ψυχ� ς καί πpός τ ην �ησμοvιά. τοϋ έαυτοϋ μας r;ού ψέpνει ή ciψοσι ωση στό ciγ α.πημενο πρόσ ωπο. Για. τc,ύς ηpωες τοϋ Σταντά.λ, στο παp�ν δέν ύπά.ρ�ει μακ� οιότητα· ή εύτυχία 6pίσκ.εται πά.vτα πισω το•Jς και τη. σκ.ε φτονται μονά.χα δ ταv εχει κιόλα.ς περάσει. Δεν ύπά.pχει συγ κινητικότεpη μαρτυρία της τpαγικης αντίληψης τοϋ Σταν· τά.λ γιά. Π/ ζ ωή, &.πό τή λύπη πού νιώθει δ Ζυλιέ� , δτα� κ.σ. _ Βεppιεr, που τ�ς τα.λα6αίνει δτι οί μέρες τοϋ Βεpζυ, καl της πέpσ.σε χωρίς vά. τίς συναισθανθεί καί χωρίς νά. τις εκτι,μη· σει ,πού χάθηκαν ά.ναπόψευκτα κα.ί για πάντα., ήσσ.ν τ 0ι«Jpψότεpο, τό καλύτερο καl πολυτιμότερο πράγμα. που, μπο· pοϋσε νά. δώσει ή ζωή. Μονάχα τό διά6α των πpσ.γμάτω� μα.ς δίνει επίγν ωση της &.ξία.ς τους· ιwνάχα στον ήσ-χ.ιο του θανά του μα.θσ.ίνει δ Ζυλιεv νά. εκτιμα. τή ζ ωή καl τόν lp ωτα της Κας ντε Ρενιiλ, ενώ δ Φαμπp(τσε μονιiχα στη ψυλακή &.�α.καλύπτει τη γνήσια εύτυχία. κα.l τήν πραγματική, την πνευματική ελευθερία. Π οιός ξέρει, ρώτησε κιiπc;τε δ Ριλκ� μπροστά. στό κλου6ί ιvδς λιονταριού, που 6pίσκ.εται ή ελευ θεpία., μέσα. η εξω ciπό τα. κιiγκελλα; - ερώτηση γνήσια στ α.ντα.λική καl στο lπα.κpο ρομαντική. Πα.pα. τήν &.πέχθειιi του για τό χρωματισμένο Χι έμψ:: τ:κό ϋψος δ Στα.ντά.λ εΙνα.ι κληpονόιwς του pομα.ντισμοϋ
58
' % -;,� α ·..ιι α,r;ό μ.οpψικη· α.πο πο λ'υ αυστηp ' ό" ψη, και με' ι:.ννοια �,ερμη &.πό δλους σχεδόν τούς σύγχρονους κα.λλιτέχνες. Τό , ότητας, της λ σσικό ιδεώδες της εν ' ω-σης και της -1 συγκεντp Κ _ , ω C1:.Πu -'- 1 τuν , -κσ.τ : ασ.ν' ωγf·ι ς τiίJv μεpωv εvλεγχο της κεντρικης υr: _,. , � τ.ου, ·οέϊΧ.ς καθώς κ�t της στα.θεpης C1:.Υα.πτυζης τοϋ θεμα.τος, ' ιει, 'υα.ι σ.πα.λλαγμέvη ciπo ύποκειμενική αυθαιρεσί α. κα.ί π άντα. , ,, r;α.ίpvει ύπόψη της τον ά.vα.γv ωστη, στο εpγο τοϋ Σταvτα.λ εκτοπίζεται δλ6τελσ. 3.πό μια.v ά.vτίληψη γιά. τήv τέχνη πού κυρια.pχεΙτω α.π6λυτα α.πό τήv αυτοέκψpαση καί πού πασχί ζει y' σ.vσ.π::φσ.γά.γει το ύλικό της έμπειpίας δσο ειvαι δυv α. �ό πιο α.μzσ�, πιό γvήσιι:ι. κα.ί πιο α.ύθεvτικιi. Τα. μυθιστορή ματα. τοϋ Στα.ντα.λ μοιιiζων σά.v συλλογή καταχωρήσεων σ' ε γα ήμεpολ6γιο καί σά.v σχεδιαγpαψήμα.τα., πού πpοοr: α.θοϋν τ;ροπα:ιτός vά συγ·..ιρατήσουv τα. 11.ιvήμα.τα τοϋ νοϋ, το μηχα. γισμό των αίσθημά,τωv κα.ί τόv πνευματι11.ό μόχθο τοϋ συγ γpσ.ψέα.. Ή εκψpα.ση, ή εξομολόγη ση κι ή ύποκειμ,εvική ci να.κοίνωση ειvαι δ πραγματικός σκοπός τοϋ μυθιστορήματος, έvώ το ρεϋμα της πείρα.ς κι δ ρυθμός το{ιτου τοϋ ρεύμ α.τος είvα.ι το πpα.γματικ.ό του θέμα.· δ,τι ψέpvει κ α.l σέρνει μα.ζί του το ρευμα ψα.ίvετα.ι σχεδόν &.σήμα.ντο. eΟλη ούσια.στικά. ή σ--1γχρονη, μετα.pομαντική τέχνη εί να.ι κα.pπός αυτοσχεδια.σμοσ· συvιiπτετι:ι.ι δλόκληpη με τήv ίδέα. δτι τά σ.ίσθήματα., οί διαθέσεις κι οί εμπνεύσεις ε!vα.ι �ιό κσ.pποψόpες κο:.ι ciμεσότεpα σχετισμένες μέ τη ζ ωή πσ.ρά. 71 κα.λλιτεχνική νοημοσύνη, ή κριτική πεp(σκεψη καt τό σχέδιο πού συλλα.μβιivεται ciπό πpίv. Συνειδητά. η &.συνε( οητα δλόκληpη ή σύγχρονη &.vτ!ληψη γιά την τέχνη στη ρ:ζετσ.ι στην πίστη δτι τσ.. Τ:ολυτιμότεpα στοιχεία τοϋ fpγo•J ,εχvης . ε!vα.ι προϊόν ά.πpοσδόκητης τύχης καt πτήσε ων τής rαvτασια.ς, κοντολογίς διίψα μια.ς μυστηριώδους εμπνευσης κι �: ι � καλλιτέχνης πρά.ττει ιiριcrτα. &.ψήνοντας νά. ψέρετσ.ι &.πό λην ιδια. του την εύpετική δύναμη. Γιά τοϋτο κι ή εδpεση των ;πτ-ομιρειωv πα(ζeι τόσο πεp(6λεπτο ρόλο στη σύγχρονη Χα.ί γισ. το ύτο στην εντύπ ωση πού σ.ύτη διεγείρει δε υν π ζο δ πλrrοτος τG>ν ιiπp οσΜκητων τροπών χα.ί των πpωτό-
: 1νη
--:·Jτ.ι,J·ι οzυc:ψευr.>,:ων μοτi6ω·ι. Σέ σύγκριση μέ τά. εργα ,ι,ι ·ι προκατόχων του, τά. [ργα. τοϋ Μπετό6εν ψα.ίvονται Ύ.ι.Jλα: τ.ροϊον αυτοσχεδιασμοϋ, μολο·ιότι κι οί δημιουργίες τGJν πα: λιότερων δασκάλων. προπαντός τοϋ Μότσαρτ, ξεπρόβαλα·, τ.ιό ξέγνοιαστα. τ;ιο �νετα. καί τ;ιό σ,Jμφω•ια μέ την άμεσr. εμπνευση παρά οί προσεχτικά. προετοιμασμένες συνθέσεις το� Μπετ66εν, τ.ού πολλές ψορές βασίζονται σέ πολυάριθμα πpr, κα.τα.pκt\κά. σχέδια_ Ό Μ6-.:'1αpτ ψαίνεται πάντα νά καθο δηγείται αΠΟ ενα α.ντικει:�νιΧΟ, α.να.πόδραστο Χι αμε τά.6λη tC σχέο�r,, :νώ Ο'τό εργο τοϋ Μπετ6δεν κάθε θέμα, κάθε ψ.ι ,i&ο κσ.ί Ύ.άθc: νότα -ήχzί σά. νiλεγε f, συνθέτης «ετσι τό νιώθω έγιο)), "ετσι το άκούω εγώ», η «ετσι τό θέλω vάvαι». Τά εp γα τών τ.σ.λι6τερω·ι δασκάλων είναι καλααρθρωμ.έ·ιες καί κα λοχτισμέvες συνθέσεις, μέ σαψzίς, ξεΥ.ά.θαρες κα! στραγγυλφέ νες με λωδίες, ενώ οί δημωυργίε; τοσ Μπετό6εν καί :ών με -.:αγενέστερων δαnάλωv είναι δραματικές ατ.αΎ';ελίες, κραυ γές αr.:ό :ά. 6άθη 6ασ'ανισιιένrιζ καρδιάς. Σ-.:ό Port - Roy;ιl, ό Σα!ντ - l\Ιπέ6 παρατηρεί δτι σ :ή•ι ετ:αχή τοϋ κλα.Ο'σικισμοϋ θεωpοϋνταν μεγαλύτερο; εκείνος ό σ'J;ypα.ψέας, πού δημιουργοϋσε τό εν:ελέστερο, σαφέστερο κα.ί πιο ευχά.ριστο εργο, ενiίJ ε11είς οί σύγχρονοι μέσα Ο'' ε νσ. συγγpα�έα αναζητοϋμε τ+ι διέγερση, δηλαδή ευΎ.αι pίες ·ιά συ!ιμετάσ'χαυμε στά ονειρα. καί στή δημιουργική δρα στηριότητα ":Qϋ συγγραψέα41. δημοψιλέστεροι c;υγγpσ. ψείς μας είναι κείνοι πού •ιύξεις μ.6vο κά.νουν γιά. πολλά. Τ.pά.γμιχtα �:ι αψήνου•ι πάντα κάτι ανείτ;ωτο πού εμείς πρέ πει νά. τό ε(κά.σουμ,ε, vά. τό εξητfισουμε κα! νά. τό σ'Jμπληρώ σουμε γιά. λογαριασμό μας. Γιά. μ5.; r.:ιό θελκτικό, πιό 6αθ-'ι καί πιο εκφραστικό είναι τό α.συμπλήpω:ο, &.νεξά.ντλrιτο χι άκαθόριστο εργο. 'Ολόκληρη ή ψυχολογική τέχνη ταϋ Στα ν τάλ σκοπό εχει νά. τ.:αρακιvήσει ":όν ά.ναγνι;}σ:η νά. συνεργα στε!, νά πiρει ενεργό μ.έρος στlς παρατηρήσεις κα.! στίς ά.να.λύσεις του Ο'J"(γραψέσ.. Ύπά.ρχουν δυό δια.ψορετιχές μέθο δοι ψυχολογικής α.νά.λυσης. Ό γα.λλικδς κλα.σσι1t.ισμδς 6α σ(ζετα.ι στην ένια(α. σύλληψη τοl} χα.ρακτήρα., χα.ι τα Sιιχ.φο-
οι
60
rι., πνευματικά. κατr1γορήμσ.τα τά. έξελ(σσει α.πό μιά.v ουσία
' της - τα'6'"ητη. 'JI πειστιΧη' δυναμη Fiγγε·ιιίJ; αμε � προσωπογpα-
ει μ' αύτό τόν τρόπο όψείλεται στή λογική φία.ς πού 6γα.ίν γνωρισ τGιν ια μάτων, δμ ως ή εικόνα καθαυτή &.ναπα συνέπε οιστά:γει περισσότερο τό «μ'Jθο» παρά τήν προσωπογpα.ψίιz �οϋ &,τόμου. Οί χαρακτήρες της κλα.σσικης λογοτεχνίας δέν χεpδ1ζουν σέ ένδιαψzρον καί σέ πιθανότητα α.πό τήν ω'ιτοπα. pα τ·ίιρητη τοϋ i,α.γνώστη· ε[ναι εντυπωσιακοί εξαιτίας τής μεγα..λοσ'ύνης κα.ί της οξύτητας της διαγραψijς τους κα.ί τ.pοορίζοντα.ι γιά. κοί: α.γμα ;ιαί θαυμασμό , οz ι γιά. έτ.α):fι θευ ση καί γιά. έρμηνεία. Ή ψυχολογική μέθοδος ":Οϋ Σταντάλ. τ;ού κι C':Jtή χαρακτηρίζε:αι εξίσου αναλυτική, μολο·ιότι ει γι.ι διαμετρικά. αvτίθετη από τήγ κλασσική μέθοδο, οέ σ:Ύi F\εται Ο'tήν έvότητα της τ:pοσ'ωτ.:ιΎ.ότητας. &,λλet, στίς ποικί λες έκοηλώσεις :ης καί δέν τονίζει τό διάγpσ.μμα , σ.λλά. ;ί; σΧιές καί ,ίς valcιιrs ( =αξίες - Σ.τ.Μ.) της ε(κόνας. Η πpοσ'ωπογρα.φία sδιiJ ατ;οτελείται από ενα.ν cγκο λεπ,r,ιι.;::. �ειιϊη πο'J, σε συvεφμό μεταξύ τους, συ'Ι'Ι1 θως Χάνου·, τ6σο �:".:;f::t.tιΎ.ή Ύ.ι ατελή έ•ιτύπωση Ο'τόν &να.γνώστη, ι7Jστε αυτό; ��ι��οπ:χ Ύ.::ι.:ευθ�ίνεται σ:? ν& προσθέσει τ:;.: γ·ιι,ψίσματα τ·7ι; .-ιι.Ίι, το·J α•.,τοτ.,ι.ρατ11ρησης καί ν:;ι. έρμηνεύσει μέ το οιΎ.6 , , , , όνα. Ι., ια.' τηv , "' χη και, χαοτιχη' εικ :�·J -:ρ6πο ....,YJ, ·ι ι r.o),υπΛο zr.ozr1 _(j _ ,ι σσ ισ ο , κι μοιομορψία Ο σαψήνεια αρ Ύ ή 'J, κ .α, ι . ιι υ ΊJ 6 :ι.τηρ ": 'ί z �ο-. η,.α · ν Χοιτη - αυ'θεντικοτητας J :ι:Jι,α. ,;1 ·, 'ριο της ' του, ενιi � , ' , ·· � , � �Ίτ�r:ω:JΥJ 7:r1) -ι.iνει ,νας τ όσο πιο, ,..-�ωντ7.νr: ειναι χαρακτηρας I ' .,, r, "' ' Z�t Πειστ ,Υ.�f. , οσο • · ι ειναι πιο πολυτ;1,οκη και ραψωδική, κι οσ'ο , • ' ' ' ' r.,_ρ ισσ'ό:•�.οr� Υ.,ωρο αψηνει στον ανα.γνωστη για. νά. πpοσ'θέ_0, ) ,επτο,ι•ρειε α.• π 1 τη• ο:, η, ου φα.. .J, • , uι_Ύ. _: τ.:� � . . ,5. � , u 'Η 0 , τ ικη τε νι τ ν fa1ts vra1s ( =μικρών χη ρct1ts ω z . J ::ι. �-ι.r, θ ", f(!_)ν .α.� , " L �' συ·ιε-:tc;;γε":αι .., τ. l\,1. ) οεv "(Ε'(Ο'ιό-· ω,Υ - .... c,τι η' π·ιωτι ή μα. π κι 0� �� ή ,& �τελεϊτα.ι α.πό !νι,. πλήθος μικρών, έψή!ιερω·ι , σι ' u� τι ο' αν ψαινομενωv, α'λλα ' , θρωπινο� -ι. ' 'Ζα.ρα. α., .,,ικα αrrv•-ωv κ ρ ς ε ναι �στ i ά.θμητος κι &.κα.θόριστος, δτι περικλε(νε; ±να. : τη α. ί i"'rρ· θμ�τc,. γνωρίσματα. πού ":είνουν νά. τροτ.:οποιήσου·ι :r ·ι , ' ,1 , , - ψυσης , ιΡημενη ιδέ α της διασπα.σι:;υ•ι την τους και να •
,
•J
•
k
'
61
ένότητά. του. Tb να παρακινείς τbν &.να.γνώστη να συμμετά. σχει στό προτσές της πα.pσr.τήpησης και της σύνθεσης κα.ί τό να παραδέχεσα ι δτι τό θέμα. είναι &.νεξά.ντλητο σημαίνει i::νcι κσr.ί τό αυτό, δηλαοή δτι άμψι6ά.λλεις (J)ζ προς τή δυνσr.τό :γ,τα. της τέχνης να δεσπόσει τ.ά:ιω σ' δλόκληpη τΎJV πpα.γμα. :ιχότη τα.. 'll πολυπλοκότητ α. της '1ύγχpονης φυχολογία.ς εΙ ναι iπλίί)ς ενα. σημάδι της άδυναμ.ίας μα.ς νά. κατανοήσουμε τόν σύγχρονο α'ιθpωπο κατά τb'Ι τρόπο πού κα.τ α.νο�ϋσε δ χλα.σ'Jικι σμσς τόν άνθρωπο τοϋ δέκατου ε6δομου χ.α.; δε,κατο_υ ογδcου αιώνα. 'Όμως, τό να 6pι σΥ.όμ.αστε μ.πpοστα. σε του τη τήν &.δυνα.μία κα.ί νσ. ψωνά.ζουμε «ή ζωή είναι άπλούστε pη,Α2, δπως εκα.νε δ Ζ,:;λά, α.ϊιτό θα κα.τα.ντοϋσε απόλυτη :,ηλότψα ώς πpός τήν πολυπλοκότητα της σύγχρονης ζωης. Γ ι α τόν Στσ.ντάλ, ή φυχολογι Κ'Υ/ περιπλοκή απορρέει α.π'J τ·rιν α.'Jζουσα αυ τοσυναίσθηση τοϋ σύγχρονου άνθpώπου, α Τ.Q τήν παθιασμένη του αυτοπαρατήρηση κι από τήν άγpύπνια μέ τ·ΓJ'Ι δποία. πσ.pα.κολουθεί δλα. τ'l. κι ν1Jματα της κα.pδιiς του καί τοϋ νοϋ του. 'Όταν ώστόσο λέγεται στό Κ ό κ κ ι ν ο κ σ. ί τ ό :Μ. α ϋ Ρ ο δτι «δ CΧ'Ιθpωπος εχει εντός του δυό ,�·J χές,,, 6 'Jυγγpαψέας δέν εννοεί &.κόμα τ b διχασμό καί τ�ν :;:·jτοαποΞένω'Jη τ,;,!J Ντοστογ:έψ,κ:, &.λΗ. άπλ(i)ς τή δυαpχι α, τ;0,j συνί;τατα.ι στQ γεγονός δτι δ διανοούμενος στίς μέρες μας z:",ια: ·.ιαί άνθρωπος �"i'ις δpά.'Jης κα.l παρατ ηρητή;, καί ηθο τ.οι6:: καί &.κpοατήpι ο. Ό Στσ,,ντΗ γνωρίζει τήν πηγή της ι.ιεγ;,λύτεpης ευτ υχίας του καί της χ εφότεpης &.θλ ιότητά.ς του: είνα: ΎJ αυτοπάθεια της πνευμσ,,τι κης τcυ ζωη;. "()τσ.ν -).γαπά.ει , χαίρεται τήν ομοpψιά., νιύ>θzι λεύτερος κι iδέσμ ε� τ,:,ς κ-χl κατανοεί οχι �ιονάχα τή•ι εύοαιμο'ιία τούτων ;ων συvαισΘημάτων αλλά., ταυτόχpονcι, κα.ί τrιν ευτυχία να εχ ει ι.. ίγνωση τούτΎj; της ευτυχίας43, Τι;ψα δμως ποι'ι θα.π�επ� ;άναι 6λότελα απ,;,pροψημένο; &.πb τήν ευτυχία. του και_ /α ·ιιώθε ι λυτρωμένο:: από κάθε περιορι σμό κι άνημπόpια, z�α, τ "'· Αυτό κι αμ. , , ψι οοΑ e , ι, Ε'" Χολουθzί '/1.'ιαι γεμσ.το; προ6).ημα:tα. είναι δλο; αναpruτιέται . Αυτό είναι πού λένε εpωτα; ΕΙν�ι δυ 'ιατό ν' &.γαπiς, νά. νι ώθε ι ς, να χαίpεσα.ι κι ώστόσο v::x. Ίt(J.·
_ ί· τόν έαυτό σου τόσο ψυχρά κι ήρεμα; Ή απάντηση σ. pε ρπου,.η 0:.ν:ι ό Σταντάλ, δεν ε!ναι καθόλου ή συνηθι σμένη &., i:: ε'ρα.στου χασμα' υπαp ' ' θετει , σ ξη αc,επ την 'ντηση, ή δποι' α. υπο ' πα. ' ημ α ,........), ) "σθ α.ι α η' στο' πάθ α.'ι τος ν μεσα � � "Ι -�Υ�� , 2 στ� ; α. ιi ot κ στό στοχ α.σμό , στον εpωτα. και στη ψ ιλοuο-,,ια, [kλλα' στηpι,,εται στήν ·'ιπ6θε0Ύj δτι ό σύγχρονος άνθρωπος άπλώς νιώθει δια.ψο ρετικά., εκστασιάζετα ι κι ενθουσι άζεται δι αψοpετι κά. α τ.6 ενα σύγχρονο του Ρα.κίνα. ·� τοϋ Ρουσσώ. Γ ι ' α.u τούς ήσαν σ:-JUμ6ί6α.στες ή α•;θορμησία. κι ·ή αυτοπάθεια των συγκινήσε.ι�ν, ε�GJ γιά_ τό Σ;αντάλ_ κα� το�ς ηpωές τ�υ ε�νcι: δλ6τελα ::χ.οισ,,χωpιστες κανενα. iπο τα πα.θη τους δεν ει νσ.ι τ6σο 1 σχυp6 δσο .;1 επιθυμία νά έγκαλοϋν άδιάκοπα τόν έαυ τ6 τους ν' ά.πολογηθεί γιά. &,τι συμ6αίνει εντός τους. Σι σύγκριση μέ τήν παλι 6τεpη λογοτεχνία, ή α.υ τοσυναίσθησΎί τούτη συνεπάγεται μιάν άλλα.γή τόσο 6αθειά. 3σο είναι δ rεαλισμός τ,;,ϋ Στα.'1-:άλ. τό ξεπέρασμα της κλα.σσι κο - ρομαν τικής yυχολογίας είναι εξίσου απαραίτητη προϋπόθεση της τiχνψ; τr,υ O'JO είναι κι Y κα.τά.pΎΎjση της δια.ζευκτι κf,ς λύ J � ης πού τή συνισ-:οϋσσ.ν Ύ/ pομα.ντι κή φυγή &.πό τον κό J.Ο χι .; "1 1 αντφομα.vτιχή ;;ίστη σ' αυ τόν. χα.p Ρί α.κτηpες τοϋ Μπαλζάκ είναι πιο συνεκτ:κοί, λι16-:εΕο &.ντιψατι ,.οί καί πpο6λημα.τι κοί απ' δ,τι τοϋ Σταντά.λ. ως εψχ σημείο σημc1.ίΨ;υν επιστροφή στήν ψυχολογία της �J-_::χ.σσ ι_κης ,κα.ί της ρομαντικής λογοτεχνίας. Είναι μονομανισ. ,;<�ι που το·Jς κυ6ερνα. ενα καί μόνο πάθος καί πού με τό κάθε �η;� �ο·:ι_ Χάνουν καί μέ τήν κάθε λέξη τ.ο,:, ξεστομίζουν ψα.ίνον ;: · v, ακοι.ουθοϋν μιά.ν απόλυτη ιντολή. Το περίεργο δμω; είναι �-ι η r:ειστικότητά τους διόλου δέ ζημιώνεται από τόν κα..α,1::ιγκαmιό το-cι-:ο, κι οστι ε:ν-χt πω1 , 1 ' πpαγμα.τ:κοι' α.πu τους . , · _ -ι /':!.t' :,, _ σ,,, κ-•r.ι,p-.- Στ α.ντα'λ πα.ρα' το' γεγονο; "• του ' uτι � οι' τε).ευτ?.ίοι ;;ι.6 ;-':.:, μz ,τίς αντι νομίες τ ους, iντα.ποκpίνονται πολ·1 &.κpι ε-:;τεpα. ,--ι· u!:, ι ' ς ' uεες γ ια' την , "· • χz μας ι1!:,, , υχολογι' α . σοπως πα.νψ τ υ,\ι� �ον Μ�α.λζά.κ, ετσι κι έδώ βρισκόμαστε μπροστά στό pιο μι ς � �ν , -χ τέχνης, της δποίας ή ακαταμάχητη έπ!οpα. α. r:σ.ρο•;με ύπόφη τήν &.π6λυτα. �νιση αξία τG)ν συστ?.Τ
63
-:tΧW'Ι στοtχGίων τr1 ς, είνσ.t Ε.'Ισ. ά.πό τα. πιό ά.νεξήγητσ. Φσ.ι νόμ.ενα στην ίστορία της λογοτεχνίας. Πα.ρεμπιπτόντωϊ οί χαρακτήρες το:; Μπαλζά.κ δέν είναι διόλου τόσο ά.π).οί δσa συ νήθως χα.pσ.κτηpίζοντσ.ι· TJ μανιακή τους μονομέpεtct. συyvi συνδέεται μ' ενσ.ν έξσ.ιpετικο πλοϋτο ά.τομικών γνωρισιι::'ι.:ι;) ν, 'Ασψαλώς είναι λιγότερο πολύπλοκοι κι "εvδια.ψέpοντες iπ6 :ούς ηpωες τοϋ Σταντάλ, ώστ6σο κάνουν εντύπωση πιό ζ,ψ1• τανή, πιό κα.ταψα.νη κι αλησμόνητη. Ό Μπα.λζά.κ εχει αποκληθεί «δ κατεξοχη προσωπ ογρά φο; της λογοτεχνίας» κι ή α,,:;,jγκpιτη έντύπωση της τiχνης :ου ά.r;οδ6θψε στή δύνα.μη των χα.pα.κτηpολογικών περιγpα ψων του. Πpά.γμα.τι, μιλώντ ας για. τον Μπα.λζά.κ προπαντ6ς σχ.εφτόμαστε τήν ά.νθpώπινη ζούγχ.λα. των μυθtστοpημ±των του, την aψθον(α. κα.ί την ποικιλία. τG)ν χαρακτήρω,ι ;:1:/1 δά.ζει σε κίνηση· δμως δ tδιος δέν ενδια.ψέρεται πρωτα.ρz ι κά. . για. τήν ψυχολογική πλευρά. "Αν προσπσθήσουμε να έρμγι " νεύσουμε τίς πηγές τού κόσμου του, θ' ά.να,γ-κ.σ.στοϋμε ν' α νατρέξουμε στήν κοινωνιολογία. του κα.ί να. μιλήσουμε για. τ:; ύλικες πpουποθέσεις τοϋ πνευμα.τικοϋ του κόσμου. Γι' α.υτ6ν, σε &.ντιδια. στολή μ έ τόν Στα.ντσ.λ, τον :Κτοστογιέψσκι η τον Προόσt, ύπάρχει κάτι πιο ουσιώδες ά.πο τήν πνευματικ ή πpα.γματικ6τητα. κά.τι πού δεν επιδέχεται ά.ναγωγή σε άλ λο παράγοντα. Γι' αύτον 'ένας χσ..ρα.κτήpα.ς είνσ.. ι ασήμαντο; καθσ.υτός' ενδιαφέρων κα.ί σημσ..ντικος γίνεται μονάχα. �α.'Ι έ'Κ,ψpαστής μια.ς κοινωνικής δμά.δα.ς, σά ψοpέας μιας σ,η χpουσης ά.νά.μεσα σε α.ντιθετικά, ταξικά. κα.θοpισμένα. συ! ι · ψέροντα.. Ό !διος δ Μπα.λζακ μιλά.ει πά.ντα. γιά τοtις χ� pα.κτ'ί'jρες του σiν γιά. ψυσικά. ψα.ινόμενα., κι δτα.ν θέλει νσ, περιγράψει τίς καλλιτεχνικές του προθέσεις, ποτέ δεν κ!iνει λόγο για. τήν ψυχολογία. του, αλλά πb.ντοτε για. την κοι v ω νι; ολογίσ.. του, γιά τη ψυσικη ίστορία. της κοινωνία.;; καί για. -:r1 λειτουργία. τοϋ &.τόμου στη ζωή τοϋ κοινωνικοij σι�μσ.το;. 'Οπωσδήποτε, lγινε δ Μσκα.λος τοϋ κοινωνικοϋ μυθιστο�ή μα.τος, κι αν όχι σά. «διδάκτορας των κοινωνικών ε.-:ισ:ημω 'ι· &πως χ σ..ραχ.τήρισε τbν έα.υτό 1ου, πά.ντως δμως σά.ν θε\ιε λιωτης τής κσ.ινούργια..ς αντίληψης για. τοy ανθpωϊ.Ο, ,:,'J\ l "
64
::;ι,,,1 ::ι. :ιέ τήν 6τ:.ο ίc1. , τό iτομο •5r;ά:ρχει μονάχ• α.. σ έ σzέ . σηι μέ ' χο:vι,1vισ.'. ' " ' Rt'ί' 1lf'ΓL 1ιc d c !' absolu (='Αναζήτηση -:Ίι� -;ή'Ι τοϋ άπολ�του -.. 1.τ.1,1), �έε. ι δτι ά.κρι�ώς δπως μποροϋμε / ά.να.πλα.σουμε ενα.ν οΑοκΑηpο κόσμο α.πο ενα. γεωλογικό εδρημα., ετσι κα..ί κά.θε πολιτισμικό μνημείο, κά.θε κα..τοικίσ. -ι.?.ί κά.θε μ,ωσσ.ϊκό είναι εκψpσ.ση μιiς δλόκληpη- κοινωνία:?. τ.αντα. ειναι εκφραση κα..ι μα.pτυpια. τοϋ μεγά.λου, κα.θσλιχr,•j κοι'ΜΥ ι κοϋ πpοτσiς. Μ ι ± iκ-1τα.ση τόν κα.τα.λα..μοάνει r _ �σ.ν �ναλογίζετιχι τούτη την _κοινωνικήύ ιχ[τιότη τα.., τούτη 'τ+;ν ;'ισ.ποο�σ.-1τη, συι�μ6,r φιι)'1� σ:� νόμο, πο είναι κι ή μοναδική �δηγητ?,)ρι� _α.pχη �ς προς :co νόημα. της σύγχρονης έποχης , η μο'ι_αtιικη �?;η_ των πpο6ι.r1 11άτωy γύρω από τά δποία. πε p ιστpεψΞ-:�ι 01.ΟΧΛ'!Jpσ τό εργο του. Για,τί ή Coιnedie huωaine ( = Ανθρωπινη Κωμωοίσ. - Σ.τ.Μ.) όccείλει τη'ν εσώτερη t' • στα.' r; λε ξ'ιματα. τfι;; πλοκή- της ο•;τε στiν �;..ν6nιτα.' _τη ς οχι ι ':, ' ' -α'ιεμffσ.•'ι c,. των _t' .-1η τ.pcσωπωy της, άλλα. στήy κυο ι σ.ρzί α, ,ούτης τη� κοι�_ ωνικ1Ίς α.ίτιότητσ.ς κα.ί στο γεγονbς δ�ι πρά. yμct.:ι ει,ι-σ.. ι �Υ?. -ι.σ.ί !l�'ΙΟ 1ιε γά:λο μυθιστόρημα. ' δηλ σ. c,�'η η' ; _ σ-' οpί, χ τη"- ��_γχρον ' ης γα.λλικης κοινωνίας. Ο Μτ.7.ι..,,iκ, έλευθει,Jώ' _ , ι,ει τrν Ι , ά ,ητ η'γησ ι yι ά πο, του, �_ r;�ύ pιορισμο τ ·0ι:Ρ�ψ ι �ς κ�ι της �έτης ψυχολογίας, � �� ι ��:� • στο J; σπ υ ':, :.ι,.�Χ-.• ο το δευ:εpο μισο τοϋ δέκα.του ογδοc,�υ ' ιωνα. ' · Δ ια.σ,πα.- τοσ.πο ' π λα.ισιο των ά.τομικων πεπρωμένων, 'J:"ι. ;-�, -:,,:ι Π;Ρ:?pιζο·ιται -:ά μυθιστοpήμσ.τα του Ρουσσι\) καί ) - , ., -7. �ι� �pια'ιόσυ, z,. f)(:Jς Χj:i zείν(Χ --co5 Γκαίτ ....-= �κ.:1.ι, -ι.Cυ .- -�.......αv' , ' ' -':ι...ι.ί %�ο Χτ:ε)·-�:Jθε, f ϊu 'ιε-;σ.ι ?.Πο Χα. το εξομολογητικό ϋψος τοϋ δi. του γδο σ.ι να. -:ά;ει •ιΞψ;� ,� , ε�τω κ: α.ν δέν μπορεί, ψυσικά., vά πε Τ;εpιπ ώd ; \ Υλ ε τι_ ι.υρ ι κο χ.ι α.ϊιτc6ιοypσ.φικό. Έ ν r;άση τ ·.-± i � ,.ε ,' fπ�λζσ.κ &.να.καλύπτει τό ϋqχις του πολύ σι' ' ' Ι ϊ. ,-.(1., σ'J•ιsz, Y o , - .·':,-l τη Λογο-:εχy ι ,χ τι;ϋ συpμοϋ τrι-" ΈπΝ,. 'l::X.'Jτct.'Jv:'i•, , θ ωσης κιχί τοϋ ρομσ.ντισμοϋ κι α.κόιιrι-%t -i1 ι(γ ,,,,τη-" Π σ.λιvορ r ' 'ί-'-,�οτεργ1 �εpγα� ι' χ του εςσ.κολουθεί να. ύπcψέpει &π� :ιvrι:ιε; ,G1,1 :-:,'J . .λi •ι-, Υ.:ηtι?'μ_ινωv μυθι-1τορημά.των των πpοχα.τόχων -;.. ι ,�...ιp.:.ι ν iu,• rO-""' 1 �ι οτt η τεχ'Ιη του κσ.τάγετσ. ι από ·, �μ';σ:ι:ι...,,,τικο, μ,;θισ, ..-ό :,_ � το, μελοδpιχμ -=·· ·/. , 1·0 • pημ&. τp6μου κι cι;Πv α,111:111 _ fC'\1!.11f'ton ( =ιι'J θιστ6pημσ. - επιψυλλίδα, � �,
.. 1
�
,,
,
'
?. ��:-�·?._
fl
�
,
':,
�
τ.Μ.) οσο κι ά.πό τό ρομαντικό έρωτικο κι ιστορικό μυθι στόρημα: καί , τό ϋψος του, πpο�ποθέτ�_ι τ� -�pγσ. τοϋ ΠιjΧιl) " - .\εμτ.:pεν Χ?.ι τοϋ Ντυ;φαι - �τυμενιλ, το ιδιο οτ .ως Χαι :ά. 44 ' Ξpγα του Βύρωνα κα.ί του .Γουωλτεp Σκότ . Όχι μόνο ό Φερρσ.γκύ κι δ Βωτpέν, &.λλά. κι δ Μοντρι6ω κι δ Ραστινιά.κ συγκσ.τσ.λέγοντσ.ι στους α.ντάpτες κσ.ί στους πσ.ράνομους τ(Λ pομα.ντισμοϋ, ενώ δ:σ.πρα.γματεύετσ.ι σά.ν όλικο έvος θρίλλεp οχι μόνο τή ζωή τυχοδιωκτών κι έγκληματιι:ϊJν, &.λλά., δπως ειτ.ώθηκε, κσ.ί τήν ά.στική ζωή4 5. Ή σύγχρονη &.στική κοι νωνία, μΞ τούς πολιτικούς, τούς γpσ.ψειοκpάτες, τούς ,pcι.πε ζiτ,;, τ-:;•Jς κεpδοσκ6τ.ους, ,σ�; κοσμικού; κυρίους, τίς Υ.σκ6τες κσ.ί ,ους δημοσιογράφους της, τοϋ φσ.ίνετσ.ι σά.ν εψιάλτη ς, 'Jά.ν iδυσώπητη τ.σμτ.ή ένο; danse ω:ιcabι-e ( =μσ.κά.οpισ'J χο ροϋ - Σ.τ.Μ.) . Θεωρεί τον κατ.ιτα.λισμό σά.ν κοινω·ιικrι ν6σο z:,,ί γιi ενσ. διά.στημσ. πσ.ίζει με τr.ν ιδέα νά. τον δι�τ:pα ΊΊt?:.τευθεΙ &.πο ία.τρική α.ποψη μέσα σε μιi Patholog1c dC' l.c γj(' ,ocic:lt• ( =τ.7.θολογία. 1'Υj ζ Y.OtVW'llY.'Yjζ ζωrJ ; - �.τ. Μ.) 64. Σύμψωνσ. μ.ε τή διάγνωσή του, δ κ σ.πιτσ.λισl:'-�; ":·ιcι.ι 11 )Jτ.εpτpοψική iνάπ τυςη της έπιδ ίωξ·% κέρδους κι ε; ου,:; ια ;, κα.ί τό κ σ.κό το σ.ποδίδει στον εγωισμό κσλ σπιν ελλειψη • - εποχη; ' - του. "0 , α.υτσ. ' ·ι, σά. ' e_λ θpγ(;κε•Jταοτη:σ.ς τη; u επ ) α. ' ' τα., � συνέπει σ. τής 'Επανάστασης κι α.νά.γει τήν κα.,α.λυση :ων τ.αλιιΪ>'Ι ίΞ:,:(π_ι(ίJ'Ι, πpοτ.αν-,ό; τή; μc·ιαpχία.ς, της :Εκ.κλη στον ατομικισμό, στον ελε. υθψ0 σία.,; κσ.ί τη; • οικογένεια.ς, • " ' mτ'λο;;" ' • ?.Υ.pα.τη, σ'Jψ:ι:γωνισΊιο -ι.αι σ:ην ατ.εpιοpιστη v,,..,;: ια · (), Μπα.λζiκ 'τ.εpιγpά.ψει με έκτ.ληκ,τιΥ.ή όξ•Jτητα :ά. συ1 ι ;;:τ�: μσ.τ'J. τη; ±νοδιχης πεpι6δοc1, μέσα στήν δτ.οία 6pισκετ. α. ι, α.� τό; Χι -� γενιά. του, δια.βλέπει τίς μοιραίες έσωτεpικ�ς α�: " ' ' ". - ·-.ι .Υι 1 ομω; προ•υ· · πrΟs-c ::pα-:rει; το·) -ι.=ι.πι,?. ),ι-:rτ:-ι.ου- σ·J-:rτημα.:eι;, r;' "·J;:xp -ι::.,, η παpα '· ' πο),Ι.ωΊ αυ'θ α.ιρετωv πεpι-:r -.α.τ.•κώ", σ-·ι·..,_ α.π::ι,· _ θε η τ :ί � ι πρά.γματ πιστεύει δέν ϊδιος ό κι ίτε : r,· κι τr,υ J.Z; � τ.είΧ ;:ο•; σ'Jνισ-τi. Τό χρυσά.ψι, τά χpυσi λr; υδοο ι;<"εια. -• ,. σ. λ ' ' οι• συνα )' . το· πεντο:;:;pα.γϊ.ο, οι• με:οχες, ,Λα.γμ.α.τικέ•�, τα _. α.χτf:. ι ε ψ τα . • • . , τ • ' ' Υ.αt , χ 1ϊ.:Χι τ-:χ. τpαr-ουΑοχα.pτα εινα.ι τα ειδ ωλα. . 1 0 _ , - ,.;, , . δ «χpυσους καινουpγιας κοινωνιας ι,,vσχος,, ε'χει γιvει. r:, • t:,.,σ.γματικ6τη τσ. πιο τρομαχτική απ' δ,τι ητσ.ν στήν Π=ι.ι. α.ι 'Χ
. φ ,. νω- -ά. έκατομμύpισ. ηχοϋν στ' σΛτί πιό δελαστικά α.π·3J � Ν. τ"ΥΙ γυνα.ίκα.,ς της 'Αποκάλυψ ης. Τις τραγωδίες τΟWJ,λεσμw ·ι ς ' ω ο Άη� έ ται ' ' � -•ου i;;o τήν αστική sωη, �ν �ι απ λ � πεfιστp ψ�ν yυ� θ πι , εωpει λ τις ζ ακ ηp�ς κι απ:; λ σκ πα u !1. δ μα, η , ρω α.πο το χp - το,ι' • ' . . λ τα. ου π τ pα.γμ ογ,:α. ν έ δ α.τι . το δpά.μα. των Ά�pει � :;:ι , νσ.του Γκραντε προς "ι'Ι κόpη του, « θσ. μου το πληpω μοθά πιο τρομερά. κι απο τούς σκυθpω- 'το έκεί κάτω», είναι σει,,. Ν,υ , � tλλ ηνικη, τpσ.γωδι' �. π6τεpους τ6νο�ς που α.π:1χο�ντα.ι "ιΥ, "_ 'λpιθμ.οί, α.θpοισμc:τα. χι ισοζυγια ειναι εδω οι ψ6pμουλες τσυ lξοpκισμου, οί χρησμοί μι�ς κα;νούpγια.,ς, μυθο� ογία.,ς :::ι ένός κ αινούργιου κόσμου μ.α.γεια.ς. Εκα.τομμυpια ζεπηδουν απο το τίποτα. κι &.ψανίζοντα.ι, δισ.λύονται ξανά., οπως κσ.l οι δω pεέ; τ(δν κακGJν πνευμά.των, στά. παpαμύθισ.. Ό Μπα.λζά.κ με:αr.r,δi εδκολα ,;τό •5φος τοϋ πα.pαμ.υθιου, δταν συζητi γιi zρfιιια.τα. Τσυ αpέο,ει νi πα.ίζε.ι το p6λο των πνευμάτων πού δίνr;'JΥ δώρα σ� ζητιά.νους κι ε!ναι πά.ντα πρόθυμος νά. δια. :::·1γει μαζί με το·Jς ηpωές του στον κόσμο των όνείpων. 'Ό μως ποτέ δzν κpύοει α.τ.ό τον έσ.υτ6 του το τελικό &.ποτέλε σμ(Χ τοσ χpυσαψιοϋ, τή·ι ερήμωση πού πρσκα.λεί καί τή δr1 λητηpία.ση των ανθρώπινων σχέσεων, στην δποίσ. δδηγεr· ώ; Τ:p ος αϊιτ6, ποτέ δέ·ι τον έγκα.τα),είπει ή α.ισθηση τής πρα γματικότητας πού δια.,θέτει. :η επιδίωξη τοϋ χpήμσ.το; κο:ί τοϋ κεpσους καταστp:: ψ�ι τήν οικογε·,ιειακή ζωή, α.ποξε•ιώνει τή σύζυγο &πο τl; 'J'J�uγo, την κ6pη α.πό τον τ.α:έpα, τον αδελφό απο τον αδελ ψό fετα.τpέπει τον γάμο σ' εταιρεία ά.μοιοαίου Υ.έpδους καί l;; εp �., ωτα σ' έπιχzίpηση κι ά.λυσοδένει τά. θύματα., τ/5να κονστό α.λλο, μέ τα δεσμά τής σκλα6ιa.ς. Μπορεί κανείς νi (Χ σ;εί τίτ.οτα πιό α.παίσι'J από τον τρόπο πού δ Υ:=ι. f γερο �Ρ;ντε ε!ναι προσκολλημένος στήν κόρη του, επειδή είvα.� η , ι.-,r�?νόμο; tής περ:'Jυσί,;ι:ς του; "Π α.πο τά. χαpα.·ι.τηpιστι κ ,1� ,_ου _Γκpσ.ντέ, πού &.να.,ψ σ.ίνο τιχι καί στήν Εύγεvίσ. &.μέσω; ν Λ , �� :. {νει_ ή κυρά τοϋ σπιτιου. 'Υπά.pχει τίποτσ. πιο Π(Χp ξs ά. τεί σ.π _ το�τη τη δύναμη της ψύσης, από τού τη την δεσπcΥ ς υλη ς πά.νω σ' &.νθpώπινες ψυχές; Το χpημσ. &.λ 1,1:.' ω :ι '·Ρt •ιει α•ιδpε; καl γυναίκες &.πο τον έαυτ6 τους, κατα-
?
67
στρέφει ιδα.νι.Χά, Οια.στρέψει ταλέντα, εκπορνεύει κ.α.λλιτέ χνες, ποιητές καl Αογ{ους, μετατρέπει μεγσ.λοψυtες σ' έγκλημα.τίε; Υ.αί γεννημένους ήγέτες σέ τυχοδιώκτες κα.ί χαρτοπαίχτες� Ή κοινωνική τσ.ξη πού !χει τή 6α.ρύτερη ευθύνη γιά. τη ν ±νοικτιρμοσύ,η της χρηματική; οlκονομία.ς κα.ί πού 6γάζε: τ:;ι. μεγα.λύτεpα κέρδη απ' α.ότήν είναι φυσικά. ή αστική τά ξη, δμως δλες οί τά.ξεις είvα.ι περιπλεγμένες στrη άγριο, κτ) _ νώδη ιiγώνα. ϋπα.ρξης, πού α.ότή έξα.πολύει, κι ή αριστοκρ; τία, τό πιο πληγωμένο θύμα. της, δχι λιγότερο απ' τίς άλ λες τσ.ξεις. 'Εντούτοις δ Μπα.λζά.κ δέ 6ρίσκει ηλη διέξοδο ±πό τήν αναρχία. ,ου πα.ρ6ντος παρά. μόνο τήν ανα.6ίωση το,J της της σ.ριστοκρα.τία.ς, την έκπα.ίδευσή της στον ορθολογι σμό κα..ί στο ρεσ.λισμό της μεσα.ία.ς τά.ξης κα.ί τό ανr;:γμα τϊίιν τά.ξεών της στά. ταλέντα. πού προσπα.θουy y' ανε6ουν από χα μηλά.. ΕΙν-χι ένΟουσιι:Jδης ύτ;;cστηριΧτής τών ψεcυδα.λικG>ν τ± ξεων, θαυμάζει τά. πνευματικά. κα.ί ηθικά. ιδεώδη πού ένσα.ρ Χ�'ι;υν κα.ί λυτ;;;-τα.ι γιά. τον ξεπεσμό τcυς, ±λλά. περιγράφει 1•.ε α.·ιτικειμενιΥ.οτητα. τόσο τ;;ερισσότερο σ.νελέητη τον εκφυλι σμό το•;ς κα.ί πpοπc1.:,τό; τ6 σε6α.σμό του; γιά. τά. τ;;cρτοφ6λι:;: της αστικής τιiξης. Άσφα.λώς δ σνομπισμός του Μπα.λζά.κ μaς σα.στίζει, ώστ6σο τά. πολιτικά. του σΧιpτ11μ-χ:α. είvα.ι 6λ6τελα. ά.6λα.6η, γιατί μέ οσο ζηλο κι αν ένδια.ψέρετα.ι γιά. τήν ύπ6θεση τής άριστοκpα.τία.ς έντού,οις δέν είνα.ι α.ριστοκρά. τ-r1 ς χι δπως εχει τονιστεί, ή δια.φορά. είνα.ι θεμελιώδης. Ό �;pισ:οκρ-χτισ1�6; του ε[•;α.ι ιδέα. θεωρητική· δέ 6γ-χίνει α πό τήν καρδιά. η ά.πό τό ενστικτο. Ό Μτ.α.λζά.Υ. δέv είναι μονά.χα. συγγρα.φέ-χ; πέρα γιά. πέ ρα. αστός, πr;ύ δλα τr;υ τά. α.όθόρμητα. α.ίσθήμα.τα. εrvα.ι ριζω μένα. στή θεώρηση της τά.ξης τr;υ, ά.λλά. συvά.μα. εΙ·,αι κι 6 πιο πετυχημένος απολογητής της ά.στικης τσ.ξης καί δέν �:r/ι6ει καθόλου τό θαυμασμό το:.ι γιά. τά. επι τεύγματα. τ'i6 τi;ης αυτή;. Μ,:;·;άχα πc•:ι είν-χι γεμά.τcς α.πο 'έ.ν-χν ύσ:εpικ6 φ66c, κα.ί μυρίζεται πσ:,του τήν ά.ταξία. κα.ί τήν έπα.νά.σταση. 'Ετ;;ιτίθε,-χι σέ κά.θε τι πcύ απειλεί τή σταθερότητα. του sta tιιs ψω κι ύπερασπίζει κά.θε τ πο,:ι φαίνεται νά. τήν προστα τεύει. Τό ίσχυρότερο προπύργιο ένα.ντίον της α.να.ρχία.ς κ11.ί
68
-rϋ χά.'J υς τ6 6λέπει στή μο'ια.ρχία. κα.ί στην Καθολική Έκ ;ησ ία· θεωρεί τό φεουδαλισμό &.πλώς σά.ν τό σύστημα. πο•:.ι ::αρα.κολουθεί τήν κυρια.ρχία. τών δυνά.με ων α.υτών. Διόλου δέ γνοισ.ζετα.ι γιά. τις μ.ορψες πού !χουν πάρει, μετά. τήν ·Επανάσταση, ή μοναρχία., ή Έκχλησία. κι ή τσ.ξη τών ε•; γενών, πα.ρά μ.ονάχα γνοιά.ζετα.ι γιά. τά. 1δεώδη πού εκπροσω πουν κι επιτίθεται εναντίον της δημοκρατίας κα.ί του φιλε λευθερισμοϋ μονιiχα. επειδή ξέρει οτι θά. πρέπει νά. κα.ταρρεύ ,ει δλά.κερη ή δομή τών κc,ινωνικών ίερα.ρχιών μιάς κι αυ τές αρχίσουν νσ. έπικρίνοντα.ι. ΥΕχει τή γνώμη δτι «μιά. ε ξουσία πού ύπ6κειτα.ι σέ συζήτηση εΙνα.ι &νύπα.ρκτψ,. Ή ίσ6τητα. είναι χίμαιρα.· πουθενά. κα.ί ποτέ δεν πραγμα τώθηκε στόν κ6σμο. Κι δπως ιiκρι6ώς χά.θε κcινότητα., κα.ί προr:χντο; ·ή cίκογένεια., στηρίζεται στήν εξουσία., ετσι κι δ λ6κληρη ή Υ.οινωvία. πρέπει νσ. θεμελιωθεί πά.νω στίς αρ χή της κυρια.ρχιχης δια.κυ6έρνησης. οι δημοχρά.uς 'Χ.ι οι σο σια.�ιστές είναι απροσγείωτοι όνειροπ6λοι, οχι μ6νο έπειδή πι ;1,:ευουν στην έλευθερία. κα.ί στήν ίσότητα., &.λλά. κι iπειδ+1 Ξςιδανικεύcυν ύπερ6ολικά. τον σ.πλό λαό καί. τ6 προλεταριά. τc. Πά.ντως, θεμελιακά. cί α.νθρωποι είναι ολοι ιδιοι. �Ολοι κοιτiνε τά. δικά. τους ώψέλη κα.ί κυνηγα.vε μονά.χα. τσ. δικά. �υς, Ο:Uμ_φέροντα.. Ή κοινωνία κυρια.ρχεϊτα.ι δλ01Gληρρωτικά. 0 _τη, Αογική του τα.ξικcυ αγώνα.· ή σύγκρουση ανά μεσα. '" π1,ουσιc';ς Χα.ί ψτωχούς, δυνα.τούς κι αδυνάτους προνομιού χ,;,υ; κα.ί φουκαρά.δες δέ γνωρίζει ορια.. «'Η α.ότοσυντήρη ση εΙνα.ι b σκοπός Υ.άθε έξουσί α.ς» λέει σ,όν Medecin cle la c�mp�gnc (='Αγροτικό Για.τρό -Σ.τ.Μ.) κι ή κα.τα.στρο ψ η των κα.τα.πιεστών της ε!να.ι σκοπός με , ,:,1κά.θε κα.τα.πιεζ6 ' ' ' ' ' • ' Ίr:1 ς τά;:ης - α.υτα. α.α. y μπορουν u.:.Y που γεγονοτα. εινα.ι λλ _. .: μω μ έξοικειωμένος μονάχα. ναι δ λζά.κ ε ν π Ο Μ δε ί αλλά. κα.τέχει κιόλας τή μ.έ-ε α. ; ϋ τα.ξιχοϋ ζtυ·ιl·νvοιες; το ά.γώνα., � � lκθεσης τοϋ Εστορικο{} όλισμοο. «Στέλνουν !να.ν !γχλη μα. τι α στά. κάτεργα" λέει δ Βωτρ!ν στά. Χ α. μ έ ν α. 15 y ε ι Ρ, � «έ,ν ώ κάποιος πού κα.τα.στρέψει δλόκληρες οίχογένειες με μ,α, ψευτικη χρεωκοπία τρώει μονά.χα. λίγους μήνες ... οι δι Χα.στες πού κα.τα.διχι:ίζουν lνα.ν χ.λέφτη ψυλα.νε τσ. σύνορα. πού
α.:
6\1
-χωρίζουν πλούσιους καl ψτωχούς ... ξέρουν, 6έ6αια, δτι ή χpε <•)Υ.Οπία το πολύ - πολύ πpοκα.Αεί μια μετα.6ολή στην κ.α.τα νομή τοϋ πλούτου». 'Αλλά ή θεμελιακή δια.φορά. &.νά.μεσα στον Μπαλζάκ κ.σ.ί στον Μαρξ 6ρίσκετ α.ι στο γεγονός δτι δ συγγρα,ψέας της Co n1edie hun1ainc κρίνει τόν &.γώνα τοϋ προλετα,ριά.του κατά τον [διο &.κpι6ώς τρόπο δπως κ.α.ί των άλλων τάξεων, δηλα.δ� σαν α.γώ'Ια για κέρδη καl προνόμια, ένώ δ Μαρξ στον &.γώνα τοϋ προλεταριάτου γιά. την έξουσία κ.α.ι στη νίκη του 6λέπει την &.παpχή μια.ς κ.α.ινούργια.ς έποχης στην ίστορία τοϋ κό σμου, την πραγμάτωση μιας ιδεώδους καt τελειωτικ'ης κα. τά.στασής48. Ό Μπα.λζα.κ &.νακα.λύπτει πρίν άπό το Μά.ρξ, καl σε μοpψη πού κι δ 'ίδιος δ Μαρξ μπορεί νά. δεχτεί σά.ν αύθεντιχή, την «ίδεολογιχή» ύψή κά.θε σκέψη;. «'Η &.pετη &.ρχίζει με την εύημερία.», λέει στη Ρ α. μ π ο υ γ ι έ ζ, ενώ στα χ α. μ έ Υ α 'Ό Υ ε ι Ρ α δ Βωτρεν μιλά.ει για. την «πολυτέλεια την εντιμης συμπεpιψοpας, πού μπορεί να. τrιν ύποστεί κανείς μονά.χα δταν εχει ψτά.σει στην κ.α.τά.λληλη θέση κι εχει &.ποχτήσει το χρήμα. πού συμ6αδίζει αοτήν. 'Ίlδη σ-:ό Essai sur la sitιιation du parti royaliste ( =Δοκί μιο για. την κσ.τά.στα.ση τοϋ 6α.σιλόψpονος κόμμα.τος - Σ.τ. Μ .) (1832) δ Μπαλζάκ ciναψέρεται στον τρόπο με τόν δποίο σχηματίζονται οί ίδεολι;γίες. «Οι έπα.να.στά.σεις», διατείνετα.ι, «συμ6αίνουν r:pώτα - πρώτα στα. ύλιm πράγμα.τα και συμψέ ροντα, μετά. έπεκτείνοvται σε ίδέες κσ.t τελιm μετα.μοpψώ νονται σε ά.pχές». Άνακα.λύπτει τούς ύλικούς δεσμούς πού καθορίζουν τις ιδέες μα.ς κ.α.ι τη δια.λεκτικη ε!ναι καt συνε! δησης ήδη στόν Λ ο υ t Λ α μ π έ p τ , τοϋ δποίου δ �ρωα.ς, καθως πα,ρατηρεί, μετά. την πνευμα.τοχρατία. τi'jς νιό της του, ά.ποκτα δλο και περισσότερη έπίγνωση της ύλικης ύψης κάθε σκέψης. Προψανώς δεν ήταν σύμπτωση το δτι δ Μπαλζάκ κι δ "Εγελος ά.ναγνώpισαν σχεδόν ταυτόχρονα. τη διαλεκτική δομή της ίστορία.ς. Ή καπιτα.λιστικη οικονομία κι ή σύγχρονη &.στική τάξη ήσαν γεμάτες &.ντιψ�εις κι έκψpά. σα.νε καθαρότερα &.π' δ,τι οι προγενέστεροι πολιτισμοt τόν ά.ντιθετικό καθορισμό. 'Όμως τα. ύλικά. θεμέλια της &.στικης
μ'
70
. οινωyί α.;; δέν ήσαν μονά.χα ένδογενώς πιο διαψα.νή &.πό χεί �7. -:c σψεουδ αλισμοϋ, ά.λλά Υ.ι 1j νέα. ά.νώτερη τά.ξη προς τό τ:αρόν ά.r:όδιδε λιγότερη σημασία στο να. πεpι6ά.λει με tδεο λ'JγιΥ.ή μεταμψίεση τήν ύλιχή προυπ6θεση της εξουσίας της. 'Ε•ι πάση :τεριπτώσει, ή ίδεολογία της ήταν πάρα πολύ πp6σψα τη α.κ6μα για να μπορεί να κρύψει την προέλευσή της. Τό έξέχον γνώρισμα της κοσμοθεώ ρηση ς τοϋ Μπαλζάκ είναι δ ρεα.λισμό; του, ή νηψά.λια. κι ειλικρινής έξέτα.ση των γεγονότων. Ό ιστορικός του ύλισμός κι ή θεωρία. του για. τίς ίδεολογίες είναι άπλώς οί έψαpμογες της α.!σθησης της πραγμα.τικότητα.ς πού διέθετε. Κι δ Μπαλζάκ κρατεί τη ρε α.λιστική, κpιτιχή σκοπιά. του ciκ6μα. κι δταν μελετά τα ψαι ν6μενα. έκείνα στα. δποία ε!να.ι συνα.ισθηματιΧά. προσκολλη μένος. 'Έτσι, παρά τη συντηpητιχή του θεώρηση, τονίζει τi, &να.πόψευκτο της έξέλιξης πού δδήγησε στη σύγχρονη ά.στι κο - καπιταλιστική κοινωνία κα.ι ποτέ δεν ολισθαlνει στον επαρχιωτισμό, δ δποίος καθορίζει την προσέγγιση του τεχνι κο::� πολιτισμοϋ ciπo μέ ρους των ιδεα.λιστών. Ή στάση το:., &πένα.ντι στη σύγχρονη 6ιομηχαν!α., σά.ν στην ,c,α.ινούργια δύ ναμη πού συνενώνει τ6ν κόσμο, είναι πέρα. για. πέρα θετι κή49. θαυμάζει τη σύγχρονη μητρόπολη με τα. πρότυπά. της, τό δυναμισμό κα.l την δρμή της. Τό Παρίσι τον γοητεύει" το &.γαπ!iει παρόλη τη ψσ.υλότητά. του, κσl μά.λιστα [σως δ.χρι6GJς για την τερατωδία της &.νηθικότητά.ς του. Για.τί δταν μι λά.ει για την grande chancrc fumeιιx, etale sur les bordes de la Seine ( =μεγάλη καπνισμένη πληγή, άπλωμένη στις δ χθες τοϋ Σηκουά.να-Σ.τ.Μ.) , με την κάθε του λέξη προδίδει τη γοητεία πού 6ρίσκεται κρυμμένη πίσω &.πο τή 6ίαιη γλώσσα. του . Ό μuθος του Παρισιοσ σά.ν της κα.ινούργια.ς Βα.6υλώνας, της πόλης των έλαψρων κα.ι μυστικών παρα.δε{σων, της & στίας τοϋ Μπωντλαίρ και τοϋ Βεpλαίν, τοϋ Κονστα.ντlν Γκύ καt τοϋ Τουλούζ - Λωτpέκ, δ μ•;θος του έπικίνδυνου, δελεα ο:στικοσ κι &.κα.ταμάχητου ΠαρισιοΟ, fχει τtς ρίζες του στi Χ α μ ν cι 'Ό ν ε , p α, στην ·1 σ τ ο p ι cι τ ω ν Δ ε κ α τ ρ ι ω ν καί στον Μ π ά. ρ μ π α. - Γ Χ ο ρ ι ό. Ό Μπα.λζά.κ ε!ναι δ πρώτος συγγρα.φέα.ς πού μιλά.ει μ' έν-
ι
71
f1ουσια.σμό γιά. μιά. σ'Jγχρονη μητρόπο λη κα.l που 6ρίσκει ε·J χαρίστηση σέ μιά. 6ιομηχανιχή έγκα.τά.σταση. 'Από κσ.νεvός τό 'ιοϋ δέv είχε περά.σει πplν απ' α.ότόv vά. χαpα.κτηpίσΞ: μιά. τέτοια εγκατάσταση κατα.μεσ!ς σε μιά. γοητευτική κοι ί.άcc� σά. c!c!icieιιse fabriquc ( =χαριτωμένο έpγοσ:άσιο Σ.τ.Μ.) 50. Ό θαυμασμός τοϋτος γιά. τήν καινούργια κα.ί δημιουργική, σ.v χαλ αλύπητα δpμητική ζωή της 6ιομηχα. νιχης εποχής είναι &.ντιστά.θμισμσ. της &.παισιοδοξία.ς του καί τ? ςύ1:νη:1α. τη; ελτ:ίοα.ς καί της έμπιστοσύvης του γιcι τό μέλ λον. Ξέρει δτι είναι τελείως αδύνατο νά. ξαναγυρίσουμε στήv πατριαρχική κι ειδυλλιακή ζωή της μικρής πόλης κ::ιλ τοϋ χωpιοϋ· δμως επίσης ξέρει δτι τούτη ή ζωή δεν ήταν διό λου τόσο ρομαντική κα.ί ποιητική δσο τή 6γά.ζουν συνήθως χι δτι ή «ψuσιχότητά.» της δέ σήμαινε τίποτε α.λλο πσ.pά. ά γνοια., αρρώστια κα.ί φτώχεια. (Ό α γ ρ ο τ ι κ ό ς y ι 7.: τ ρ ό ς, Ό ε ψ η μ έ p ι ο ς τ ο υ χ ω p ι ο υ) . Παρά. τίς δικές του ψαντσ.σιοΥ.οτ:ικές κλίσεις, δ Μπαλζάκ είναι ± πόλυτα ξένος πpός τόν «κοινωνικ ό μυστικισμό» τώv pομσ.ν τικωyS Ι, κι δσο πά.λι &.φοpα. τήν «ήθαή ά.γνότητα» κα.ί τl;ν «&.νόθευτο χαρακτήρα" του χωpικου είδικά, δέv τρέφει κα μιά. ψευδαίσθηση. Κρίνει τίς καλές κα.ί τίς κακές ίδιότητες του &.πλου λα.ου με την ίδιαv &.ντικειμενιχότη τσ. πού χρίνει τίς άρετές κσ.ί τά. ελσ.ττώμ.σ.τα της &.pιστοκpατίας κι ή σχέ· ση του με τ!ς μά,ζες είναι εξίσου μή δογματική χαί γφά.τη &.vτιφά.σεις δσο καί ή άνά.μιξη μίσους καί στοργής από μi ρους του σχετιχά. με την &.στική τάξη. Ό Μπαλζάκ είνσ.ι έπα.vαστάτης συγγραφέας χωρίς vά ίίέλει vivαι καί χωρίς vcι ξέρει τ:�)ς είναι. οι πραγματικές του συμπάθειες τόv κά.νοuν σύμμαχο τώv &.νταρτωv κα.ί των μηδενιστών. Πλείστοι από τούς συγχρόνους του άvcιγνωρ: ζουν την πολιτική του &.νcιξιοπιστίσ.· ξέρουν δτι 6σ.σικά. είναι ενας &.νσ.ρχιχ.ός πού πάντα νιώθει ά.πόλυτα σύμφωνος με τούς έχθρούς της κοινωνίας, μέ τούς έχτροχισ.σμ.iνους κcιί το•;; ξεριζωμένους. Ό Λουt Βεγιό παρατη ρεί δτ� ύπερσ.σπίζει τό θρόνο κcιί τό θυσιcιστήριο μέ τέτοιο τρόπο, ωστε vά. χ.ά.νει τούς εχθρούς τών θεσμών σ.ύτών νά. του ε!ν11.ι εύ-yνώμο-nς;52.
72
'() ',\Χψpέ•ι: Νετμάν γpά.φει στήν Gazcιtc dc I·'rancc (='Ε φημερίδα. της Γcιλλίας - Σ.τ.Μ.) , τόν Φε6ρουά.ριο του 1836, �τ: 6 l\Ιτ:α.λζάκ ·7ιθελε νcι εκδικηθεί τήv κοινωνία yιά δλα τcι κακά πουχε πάθει στά. νιάτα. του κι δτι ή εξύμνηση των ιiν τικοιvωνικώ'Ι φύσεων από μέρους του είναι άπλώς μιcι εκ ψpαση τούτης της εκδίκησης. Στά. ά.πομνημονεύμα.τά του (Ό κτώ ορης 1833) , δ Σcιρλ Βάις τονίζει δτι μολονότι δ Μπα.λ ζά.κ περ� ιότα.ν_ r;ά. όπα.�ός �ς νόμι!J:ης �υ�α.στεί� μιλο�σε τ.ά'Ι'':7. σα. ;;:λεΛευθερος. Ο Βικτωp Ουγκω υποστηριζει πως. εrτε τοθελε είτε οχι, ήτσ.y επcινcιστάτης συγγρα.ψέας κι δτι τ& εpγχ :r,·J :zποκα.λύπτ-χvε τή'ι κα.pδιcι ένός γ·ιήσιου δημο κράτη. Τελικά δ ΖϊΊ.χ πιστοπ,;ιεί την αντίθεση εκδηλων κα.ί λσ.νθσ.νόντων στοιχείων στη 6ιοθεώρησή του και προλσ.6cιί νοντα.ς τ·ην μαρξικrι έpμηνεία. σημειώνει δτι τό ταλέντο ένός συyγρσ.ψέσ. μπορεί θαυμάσια. νά. 6ρίσκετσ.ι σέ σύγχροuση μi τίς πεποιθήσεις του, Πάντως δ πpG)τος πού αvσ.χ.ά.λυψε κclί δpισε τήν πραγματική ση μασία αύτου του ά.νταγωνισμου εr '17.ι 6 Engcls. Είναι δ πpιί>τος πού Β ια.πραγματεύεται μέ επι στημονικά έκμετσ.λλε.ύσιμο τρόπο την &.ντίψα.ση · &.νά.μεσα στίς πολιτικέ; ά.πόψεις καί στίς καλλιτεχνικές δημιουργίες του συγγpσ.ψέα. κσ.ί πού δια.τυπώνει ετσι μιά.ν &.πό τις σποuδσ.ι ότεpες εύρετηpια.κές (hcιιristic) αρχές σ' δλόκληpη την κοι νωνιολογία της τέχνης. 'Από τότε εγινε δλότελσ. ξεκά.θσ.ρο c τι_ καλλιτεχνική προοδευτικότητα. καί πολιτικός συντηρητι· σμος μπορούν νά συμ6ι6α.στουν εντελώς κι δτι κάθε τί11ιος χα.λλιτέχνης πού περιγράψει πιστά κι ειλικρινά. την πpα.yμα. τιχ.ότ�τcι επιδρa δια.ψωτιστιχά. και χειρα.ψετιχά. στην εποχή τ; υ· Ενας τέτοιος καλλιτέχνης ά.θέλητα 6οηθα. νά. σπάσουν ι;;ι συμβάσεις κα.ί τά. κλισέ, τά. ταμπού χσ.ί τά. δόγματα εκεί Ία πά.νω στά δποία. 6σ.σίζεται ή 1δεολογία τών &.ντιδpσ.στικών, ά.�τ ιψιλελεύθεpων στοιχείων. Στό περίφημο γράμμα. του προς -:ην Δ) δα. Χάpκνες ('Απρίλιος 1888) , δ Engels γράψει τά. πα.ρα.κά.τω: «Ό ρεcιλισμός πού ύπσ.ινίσσομα.ι μπορεί νά. ξε προ6άλλει &.χόμ.σ. και παρά. τίς ά.πόφεις του συγγρσ. φέα ... Ό Μπαλζά.χ, πού τόν θεωρώ δάσχα.λο του ρεσ.-
73
λισμου πολύ μεγαλύτερο ά.π' δλους τού ς Ζολά.δες, πε ρα,σμένους, τωρινούς η μελλού με νους, στήν Comedie Hu1nainc μiς δίνει μιά.ν έξα.ιρετικά. ά.ξιοθα.ύμα,στη pεα.λι στική :στορία. της γα.λλικης «κοινωνία.ς» περιγρά.ψον τα,ς κατά. τρόπο χpονικου, σχεδό ν χρόνο μέ χρόνο &πό τά. 1816 ως τά. 1848, την δλο κα.l μεγα.λύτερη πίεση της &.-�ερχόμενης ιiστικης τάξης πάνω στην κοινων!α. τω ν εύγε νων, ή δπο!α. ιiποκα.τα.στά.θηκ.ε μετά. τά. 1815 και ξα. ναπpό6αλε δσο μπορούσε το πρότυπο τής viei!Ie politesse franςaise ( =πα.λιiiς γα.λλικης ε ύγένεια.ς _ Σ.τ.Μ.) . Περιγράψε ι πώς ύποκ.ύψα.νε τά. τελ ευτel.ία. & πομειν ά.pια. τούτης της πρότυπης (γι' α.ύτi:ιν) κοινωνί α,ς μπροστά. στην εlσ6ολή του χυδαίου πα.pαλij νεόπλου του η πώς διαψθάpηκα.ν ιiπ' αύτόν... Βέ6αια, πολιτικά δ Μπαλζάκ. ήτα.ν δπα.δός της νόμιμης δυναστεία.;· τ!J μεγάλο του εργο ε!ναι ιiσταμάτητη έλεγεία. γιά. τbν ά.νεπα.νόpθωτο ξεπ ε σμό της ·κ.αλης κ.οινωνία.ς" οί συμ πάθειές του ε!ναι με την τάξη παδναι κατα.δικα.σμένη σ' εξα.ψά.νιση. Παρ' δλο τουτο δμως ποτέ δεν είνα.ι 6ξύτεpη ή σάτιρά. του οϋτε κι ή ειρωνεία του πικρότε ρη παρά. δτα.ν 6ά.ζει σέ κίνηση τούς ίδιους έκε ίνc;υ; δ.νδpες και γυναίκ ες για. τούς δποίους νιώθει τή μεγα λύτερη συμπά.θεια - τούς ε ύγ ενείς... Το δτι δ Μπο:λ ζά.κ ήταν ετσι ιiναγκασμ ένος νά. πάε ι ιiντίθετα. με τ1.ς δικές του ταξικ.ές συμπάθε ιες κα.l πολιτικ.έ:ς πpοκα.το:· λήψεις, τό δτι ε 6 λ ε π ε τήν ιiνα.γκα.ιότητα. 'ti)ς πτώσης τω ν ιiγα.πητών του εύγενών κα.l τούς πεpίγp α.ψε σσ. ν πρόσωπα. πού δέ ν άξιζαν καλύτερη τύχη, το δτι ε 6 λ ε π ε τούς πρα.γμα.τικ.ούς ά.νθpώπους του μέλλον τος εκεί δπου επpεπε νά. 6ρίσκ.οντα.ι προς το παρόν τουτο τό θεωρώ ενα.ν ά.πό τούς μεγαλύτερους θpιά.�ι 6ους του pεα.λισμου κι ενα. &.πό τά. μεγαλύτερα. γνωp σμα.τα. του γερο - Μπαλζά.κ»53. ,_ ·ο Μπαλζάκ ε!νσ.ι ενα,ς νσ.τουpαλιστής που συ"()'ενε?"ς νε ται στον πλουτισμό και στή διαφοροποίηση της π /� ήν π του. "Αν δμως λέγοντα,ς νατουραλισμός εννοήσουμε τ 74
- _ ισο πέδωση δλω·ι των δεδομένων τής πραγμα.τικότητα.ς υ Α �\ό rδιο κριτήριο άλήθεια.ς γιά. δλα. τά. μέρη του εργου έ :.α,.ι -χ,αλλι-dχνη, τότε θά. διστάσουμε νά. τον &.ποκαλέσουμ,Ξ ��λως να.τουpαλιστή. Μiiλλον θά. 6pεθοuμε στην ιiνάγκη νά π αρατηρήσο υμε το γεγονός δτι επανειλημμένα. παρα.σύp ετα.ι &. πό τή ρομαντική του ψαντασία. κι ιiπό τήν κλίση του στο μελόοpα.μα. κι δτι οχι μόνο λοξοδρομεί συχνά. γιά. νά. 6p ε ί τούς πιο εκκzντpικούς χαpα.κτηpες καί τις πιό &.πίθανε ς κα τα.στάσ εις, ιiλλά. καl κατασκευάζ ε ι τό πλαίσιο τω ν tστοpιGJν το υ ετσι πού είναι ιiούνΙΧ το νά. τό ψα.ντα.στουμε συγκ.εκpιμέ νσ.: ά.πλώς συμ6ά.λλει, μέ τά. χρώμα.τα. και μέ τούς τόνους της πεpιγpα.ψijς, στήν ιiτμόσψαιρα. πού σκόπευε νά. δώσει ό συγγρα.ψέα.ς. Μονά.χα. σέ ιiπογοητεύσε ις μπορε ί νά. μiiς δδη γήσει τό ν' Ιiνακηpύξουμε τον Μπαλζάκ. καθαρό κι δ.πλό νατουραλιστή. Δέν εχε ι οϋτε νόημα. οϋτε σκοπό ή σuγκptσή το�, σάν ψυχολόγου η σά.ν ζωγpά ψου τοQ πε pι6άλλοντος, μz τους δασκάλους του μεταγε νέστερου νατουpαλιστικου μυθιστο ρήματος, μέ τον Φλωμπέp η τδν Μωπα.σσά.ν λ.χ "Αν δέν . μποpοQ� νά. χσ.pοϋμε τά. lpγσ. του σά.ν πεpιγpα.ψές της προ: γματικοτητα.ς κα.t συνά μα σάν τά. τολμηρότερα. κι &.γpιότε ρσ. δράμα.τα., κι α.ν περιμένουμε νά. 6γάλουμε ιiπ' cχότά. τ!ποτ" α.λ�ο έκ.τδς, άπb το &.ξεδιά.χpιτο μίγμα. τούτων των στοιχε ίων, δέ θα. ψτά.σουμε σέ σημεrο νά μ.σ.ς &.pέσουν κcχθόλου . τε χνη του ΜπαλζάΧ κυριαρχείται ιiπδ τήν παθιασμέ νη ! πιθ-�ία. νά παραδοθεί δλ ότελα. στη ζωή, ώστόσο οέ: χp ωστα. ο bν τίποτα. στην άμεση παρατήρηση· οί θεμελιωδέστεpε; �ό τ τη �ς της έψευpίσκοvτσ.ι, ε!να.ι προϊόντα. συνειδητής σκέψης Κ� πλα.σμα. τικου α.ίσθήμα.τος. θ είναι ιά � l_ργ� τέχνης, ιiκόμα. κα.! τό πιό νσ.τουpcιλιστικό, ν να. εrί, �ΙΧ ικ ευση της Πpα.γματικότητας-ενο:ς μύθc;ς, ε οπία.ς. Άκόμcχ κα.l μέ την πιό ιiσύμ6σ.τη τεχνο τp07t[ σ, ά πο Oε χόμα.στε σά.ν &.ληθινά. κι ιiκpι6η a prioή δpισμέ νσ. ΧΡωχα.r!τ�τηpιστιχq., δπ�ς λ.χ. τά. λcχμπpά. χρώμα.τα. κα.! τι� μ 6ουλλες της ίμπpεσσιονιστικijς ζωγpαψικijς η τού; &. μυθ ιστ;�tτητο�ς κι &.συνεπείς χαpσ.κτηpες τοQ σύγχρονου τος. Ωστόσο ή &.πεικόνιση της πpσ.γμα.τικότητα.ς
Ήοiέ.
J
75
α.πό μέρους του Μπα.λζά.χ είναι πολύ πιό αυθαίρετη α.πό κεί νη .:λείστων να.τουραλιστών. Τrι ν εντύπωση της ά.λήθειας πρός τη ζωή την ξυπνά μέ το 8εσποτισμ6, μέ τόν δποίο ύ τ.:οτ±ζει τόν άναyνώστη στη διάθεσή του, καί με τη μικρο κοσμική δλότη τα τοϋ πλασμα.τικοϋ του κόσμου, ά.π' την δ ·1:οία. ε::�θύς έ;αρχi)ς ε!ναι αποκλεισμένη ή δυνα,ότητα. συνα yωνισμοϋ μέ τόν κόσμο της έμπειρικης πραyματικότητα.ς. Οί χα.ρακτηρες καί τά ψόντα του δέ ψαίνοντα.ι τόσο γνήσια ½ πειδή τά ατομικά τους γνωρίσματα. ά.ντιστοιχοϋν στην πρα γμ�;τική πείρα, αλλχ επειδή είναι ζωγραψισμένα. τόσο εντο 'ΙΙΧ κιε ι ιτ.:εpιστατωμένα, σά νά. είχαν στ' αλήθεια παρατη ρηθε ί Χι ά.ντιγραψτεί από τήν πραγματικότητα. Νιώθουμε να.χου με μπr;;σ;ι:ί μας μιά. σψιχτά. συμπιεσμένη πραγματικότητα.: ε q::όσο τ α.τr:ιμιΧi στοιχεία τούτου τοϋ μικρόκοσμου συνέχον τ�ι δλ_α. τοος σέ μιαν &δια.!ρετη ένότητα κι έψόσο οι μορφές ειναι ά.διανόητες δίχως τό περίγυρό τους, ο! χαρα.κτ·ηρες χω· ρίς τη ψυσική τους σύσταση καί τα σώμα.τα χωρίς τα &ντι χ�ίμε·ια τ.ού τi περιβάλλουν. Το κλασσικi καί κλασσικιστικά. εργα τέχνης είνα.ι α ποκομμένα. ά.πό τόν εξωτερικό κόσμο κα! στέκουν τδνα πλiι στ' α.λλο, αυστηρά. &πομονωμένα μέσα στή 8ική τους σ.!� τική σψαίρα.. Ό νατουραλισμός σ' ολες του τίς μορψές (δη λαδή κάθε τέχνη πού εξαρτάται πρόδηλα. ά.πό κάποιο πρα. γματικό πρότυπο) σπάζει τήν ένυπα.ρξία. της σψα.ίρσ.; τοϊι της, κι δλες οί κυκλικές μορψές πού ά.γκαλιι:ίζουy μιά ποι κιλία. καλλιτεχνικών αναπαραστάσεων κατα.ργοϋν τήν α.{ι ταρχία. τοϋ μεμονωμένου εργου τέχνης. Πλείστες δσες δημι ουργίες της μεσα.ιωνικης τέχνης ξεπρό6α.λαν με τοϋτο το·ι lπισωρ�υ;ηκό τρόπο, συμπεριλα.μ6άνοντα.ς κάμποσες άνεξάρ τητες ενοτητες. Μέ τί;; μακρές, ατέλειωτες ιστορίες τους κα.ί μέ τα πρόσωπα. πού εν μέρει έπα.νέρχοντα.ι, τα ιπποτικα. lπr· κα.ί οι περιπετειώδεις μυθιστορίες &νήκουν στην κα.τηγορίd τούτη 1\σο κι οι κύκλοι της μεσα.ιωνιχης ζωγραφιχης χαl τ: ό.νσ.ρίθμητα επεισόδια των μυστηρίων. �Οταν δ Μπα.λζά.κ i πινόησε τδ σύστημά. του καl κατάληξε στήν !οέα. της Comedie humaine σά.ν πλαισίου πού θ' ά.γκάλια.ζε τα έπί μέρους μυθι-
76
στορήμα τα, ί,Jς ε:ισ. σημείο ξαναγύρισε στr1 μεσαιωνική α•J-::Ί1 μέ θοδο σύνθεση; κι υίοθέτησε μιά μοpψή γιά την δποίσ. είχε χι:ίσει το νόημα κα.ί την �ξία. της ή α.ότι:ίρκεια κι ή κρυστάλ λι·ιη δpι 7tικότητα. τιi>ν κΛσ.σσικών εργων τέχνης. Πως ομω; lφτα.σε δ Μπαλζάκ στη «μεσαιωνική» τούτη μορψή; llς 7.ύτή μποpοϋσε νά ξαναγίνει ζήτημα. επείγοντος κι έπίκαιρου έ νδια.ψέροντος στό δέκα.το ενα.το α1ώνα.; - ΊΙ καλλιτεχνική μέθο δος τοσ Μεσα.ίω·ια. �κτοπίστr;κε εντελώς &πό τόν κλασ σικισμb της 'Αναγέννησης, από τήν ίδέα. της ένότητας κα.ί -.iΊ; ι ·.,,�:;-ιχfις ωγΥ.tv-::pι,)ση; πσ εργου τέχνης. Έψ όσο ·ιι-:: αv ζωντανός τοϋτος δ κλασσιΥ.ισμός, ή κυκλική μέθοδο ς σύ•ιfJε σης οέ μποροϋ::;ε νi ςανακερδίσει τr 1ν παλιά τψ; θέση, δμω; δ κλασσικισμός τόσο μόνο εμεινε στή ζωή, οσο οί άνθρωποι ��zιχ·� έ1 1πισ-:οσ'JΥη στήν ίκα•ι6τη-::ά τους νχ κυpιαpχήσου·ι στή·ι '•ι.:κr1 τ:pσ;γ:ιιχ-;;ι,.6:-r,,r,:. '11 κυpιαρχίr;-. -::ής κλα.σσικιστικ1Ίς τέ z;·r;; 6c1.θι ιια�α. :ρτάvε: στ6 τέρμα της, καθώς μεγαλώνει τό α.;σ8:)�α :'YJ� εξ�p:ησης από τίς ύλικές συνθηκες της ζωης. J\.ι 7..;-; α•J:r1 ν, ετ.ισΎj;, τrιν απο1;η οί ρομαντικοί είναι οί 2μεσοι προκάτοχοι τοϋ Μπαλζάκ. · '() Ζ,ω,σ;, . ' ο' Ι'' ,αy κvΞο zι ο Ποού::;: σηι ιαδ•ύουν "'!Ζ τ:ιχp?.πέρα. στά.δισ. της έξέλιξ�ις καl �ά.νουν δλο 'i'�αί πε;ι�σ6�ερΌ ��ν'Υ(�ισμέν? τ6 _κυκλικ,ό, εγΧυκλοπαιδικο ϋψος, πού αγκαλιά -,, < \ ω,σν τον κοσμο, ::; &·ιτ!Οε::;η μέ τήν &ρχ·iι της Ενότητας και .της έπιλογης. Ό σύγχρονος καλλιτέχνης θέλει νά συμ :ιε-:α:;zcι c,;-;;γ/ ζω·ή, 7:0'J είναι ανεξάντλητη καί οέ μπορεί νά κ�ειστεί σ' ενα μονάχα εργο. Τή μεγαλοσύνη μονάχα μέ τό ιι�yεθος μπορεί νά ,ΎJΥ έκq::pάσει κχί τή δύνσ.μη μονάχα •ιi • ,� ' ' �την ιiπε . ρ.σ.ντοσυνη. 'Ο pουστ ειχε πρόδηλα. συνειοηση της Π ,υyγενεισ.ς του μz το Βάγz·ιερ :ι.αl -:::ι Μπαλζά.χ ι;)ς προς τη'ν κυκ•λικ,ΎJ' μοpψη. · (uηλσ.δή δ Βαγκνεp) », γράψει, • ,, 'Ο μουσικο; , ;:�ατ.:ο?ε'π.τχ �vιωθε την Ιδια ς:μέθη μέ τον, Μπαλζάκ. δταν • 0 Λεπε τlς δημιουργίες του μέ τά. ϊ,ιά.τισ. τοϋ ς··ένου καί' συνi'' α. ι ιε' τ ' μά. ,. . � τισ. τοσ πατέρα ... Μετ i πα.ρσ.τf1prρε οτι θά' ήσαν πο, λ_ υ πιο � συνενωνοντα.ν ' " αν κυκ ' λο με μο p, , uμ σ' εν· χ ορψες, α.ν :pε ,, που. ετ.:ανφτα'Ιίζοντα.ι' κι ετσι πρόσθεσε στο εργο του μιi τελευ τ?.··· α πινελια, • την , πιο, υπεροχη ' . .,, , u"λες.... μιά προσθεc,,Π
77
τικrι, αλλά. διόλου τεχνητή... μιά.ν αγνώpιστη, αλλά. τόσο πιό πο).i) πραγμα.τική, τόσο πιο πολύ ζυ>:t1,κή ένότητα... .> 54. Άπ' τούς δυο χιλιάδες χαρακτήρες της Comcdic humai nc τετpα:ι.όσιοι έξrιντα. επσ.vεμψα.νίζοντσ.ι σε κάμποσα μυθιστο rΛιμσ.τσ.. 'Ο Άψj ντε Μαρσσ.ι λ.χ_ εμψσ..νίζετσ.ι σε είκοσι ί'ξη δια.ψοpετικ(Χ [pγα, ενώ μονά.χα στο Splendeurs et roiseres cJc,, ι·oιιrtisan, ( = Μεγσ.λεια κι αθλιότητες των ποpνων � Σ.τ.Μ.) εμφσ.νίζοντσ.ι έκ.ατόν πενήντα. πέντε πpόσωr.σ., πο,j r:σ.ίζουν λίγο - r:ολύ r:pοέχοντα pόλο και σε α.λλσ. μέpη τοόj κ�κλου55 , 'Όλο: τοϋ�οι _ ο� χ�ρακτηpες είν� ε�pύτεpοι �σ.l ουσισ.σ:ικ6:εpοι αr:ό τα. εr:ι μερους ε'pγα, κα.ι νιωθουμ,ε πα·ι τα. δτι δ Μπαλζάκ δεν μα.ς λέει δλα. δσα ξέpει και θά μπο pοϋσε 'Ισ. μα.ς τ.εϊ γι' α.υτο,jς, υΟταν ρώτησαν κ&.ποτε τόν ω ε στ ν ήpωίδα. τοϋ ψεν γι ουκλόσπιτο ιι , " _ , Κ οτι tςενικ6, απαντησε � σ.:( [� :1 τ-rιν ονόμασε 'ι(Ι.Ο'JΠ ,:,·ιομα, r;ου οπως λεγόταν ή γισ.γιά της, πού ήταν Ίταλίδα. Το πρσ.γμα :ικό της cνομα ήτσ.ν 'Ελεοvώpα., δμως τό χαϊδευτικό ov::; �ου π�p,ε δ:αν,, ήταν παι_�l ήτ�ν "Νόρα. Στην, &_ντlppηση F οη ολα α·Jτσ. δεν ετ::ιιζαν pω,r; σ:r; εpγο καΑαυτο απάντησε εκ.πληκ:ος:, «'Εν_το�τοις τ�, γεγο�ότ�, δεν ά�λ�ζουν». :οΎΤ6:•:ι.; Mclv ε χ:aι χτ:ολυ:ο οικιr;. Ο Ιψεν ανηκει στην ιδια κατηγορία με τα. δυο άλλα μεγάλα θεατρικά. ταλέντα. το σ δ�κα,τr;,υ �ν�του σ.!ώνα, ·:όv ,Ζολ"ά. καl ,τόν �ά.γκνερ56, Καί r; σ.υνη ετ.ισ-r1 ;, :ο μεμονωιι ε νο εργο χανει την μι-χ.pοκοσμική ,;ί.ηρότητα της κλασσικιστικη; μ.οpψη;. 'Έχουμε εξαιpετικ:ι: μεγά.λον άpιθμό άνεκδότων γιά τη σχέση τοϋ Μπαλζάκ ,φός :χ r:pόσωτ.:ά, του, που είνσ.ι παρόμοια με τό πα.ραr.άνω πο::ι ιiφορi τον 'Ίψεν. Το πιο γνωστο είναι το tπεισόδιο με τb·ι Ζω, Σαντώ πού δταν μιλουσε οτόν Μπαλζiκ γιά. την σ..ρpuJ στια. της άδελψης του, δ τελευταίος τον διέκοφε γελώντα.ς: · Κα.Η ολα. αύτά., Ξί.ς ξα.ναγυpίσουμε ομω; στην πρα.γμα.τικ/2τητcι: μέ ποιόν θά, πcιντpέψουμε τήν Εόγεν!cι Γκpα.ντέ;» ''Π ή εpι:ηγρη μέ την δποία κατέπληξε ενcιν ψίλο του: «Ξέpεις ποιά.ν θά πcιντρευτε! δ Φελlξ ντε Βωντ6ίΑ; Μιαν ντε Γκp αν δ!λ. Καλό προξενιό, ετσι ;» 'Αλλά τό �ψα.ιό:εpο καl το πι, χαρα.κτηpιστικb ε!να.ι τό άνέκδοτο τοσ Χόφμcινστα.λ, στο δ-
τ.οΙc. .Ξ, Μr:χλζάκ έμ;α.νίζετα.ι να Αεει σ εναν ψανταστικό δι άλογο: «'Ο Βωτpέ·,ι μου το θεωpεί (το Δ ι ά σ ω σ η τ ij ς Β ε ν ε τ ί α ς τοϋ 'Ότγουεϊ) τό όμορψότεpο σ..π' δλα. τά, θεατρικά εpγα. 'Υ πολογίζω πολύ την κpίση ένο;; τέτοιου άv llρι{J.:o'J .s 7. ΊΙ ϋτ:αρξη τϊΪ)'Ι χαρακτήρων του κα.l εξω ά.r;ο τά μυθιστορήματα. είναι μιά, τόσο δλοψάνεpη πpαγματικ6τητα γιi -:ό·ι 1\lτ.:χί.ζiκ, καί :ή θεωρεί τόσο πολύ δεδομένη, &στε !Η. :ι.:οp::;)σz •ιi πεΊ τi θi σκέφτονταν δ Βωτpέν, δ ντε Μαpσα.ί ·ί; 6 l>:χσ:,·;,:'.α γι-χ δπσιοδήποτε 6ιολίο η θεατρικό εpγο. Ή ύπέρ6χση τη; άμεσης σψα.ίρας τοϋ εργου κα.θα.υτοσ πά.ει τόσο 1ι:χzpι-χ σ-:όν l\Ιπαλζά,κ, ι':Jστε πολλές ψοpε; στή·ι Corncdic (::,1ωιί,�� α.·1:χ�έpε,τcι.ι σέ μεμονωμένους χαρακτηpες, πο,:ι δεν ψ:;,�·1:s,0·1:χι κ�Οολου στό εργr; ΙΧ'Jtό, η παpα.θέ:ει τίτλους δ p:σιιενων η1ηματω·1 του συνολ:κου εpγου ά.πλω; σάν παρα πομπ,�ς. �Ιvσ.: '('Ι�1)σtό �ό πόσο άρεσε στόν Πι;Jλ Μπουpζέ νi �·1:�υq;ε,ι �:,:, Rr,ρ�Ttωι-c (=πίνακα, εύpε:ι'1 ριο -- Σ.τ.Μ.) τr,;: C ,,ηιι·d!<' lιιιω,Ηηe, σt :οϋτο :ό «Ποιός εί·ιαι Ποιός» τ(ί:ι•ι χσ,ρ�: κ:ήρων τr;Q Μπαλζάκ58. Ή μονομανία του α.uτή σήμεp� θε ι,ψ ετ::χ: τό οια6χτήpιο κά.θε πpα.γμχτι-χ.ου balzacien (=μπcιλ �α.κ,ιστη - Σ.τ.Μ.)· δπως και νάχε:, είναι ε.νcι σημά.δι τήc: α::μ;/�ΎΙ; -:;r;,j !ΞϊΟ'/6:r;ς Οτι "fJ σύλληψη Κι "fJ εντύπωση τr'; :,,>n�ι:clH' l�ι1n1a1nc μ,:,·1::iχα εν μέρει είναι αισθητικές κι δη εΙ ιχι Μ:,zχωpισ:ες :iπό τ-r,ν r:ραγματικη ζωή. Ό Μπαλζα.κ tκ πpο_ σω.:εί :ιιi παροδική στιγμή μέσα στην υ=έλιξη πού δσ 11' .., -,., :iπ,b το' κα. θαρα.' καλ),ιτεχvικό π,:,ι6ν τοϋ κλmσικιστικοσ .' "', Χ'1.,ι pομαντικοσ γραψίματος στόν αίσθητικισμό του Φλωμπέο και :r;ϋ Μπ ων:λαίp - μια. σύντομη �Jpα τέχνr.• • 1" α.πόλυτcι &"ποpρ , ::Ρ;ιμ.ε' νη;; ά.πυ1 τά. επίκαιρα πpο6λήματα. της ήμέρας. 1 1� 1 υπα,ρχει συγγpα.ψέα;; του δέκατου ενατου α!ώνσ. r;ού νά. τ:�ρισσ'5:εpο ά.r:ομακρυσμένος ά.πό το 1' art ponr Ι' art κα.ί 0 :· ') :η γ•ιοι:iζε:αι λιγότερο α.π' οσο αυτός για. τόν καλλιτε /'ιικο κχθ:χpισμό (purisn1). Πο:έ δέ μποpοϋμε ν' ά.πολ α.ύ σ-,'Jμε _:ιέ tήν ήσ'Jχία μας και με έλαφρή συνείδηση τ� ερ ϊ'1. τ ου λlπα.λζάκ;-χν δε δοϋμε ευθύς εξαpχης το γεγονός δ :ι ε!να: z.α.κοζ,ηιασμ.ένο κι εν μέρει ά.κα.τέpγα.στο μίγμσ. πού
�7.:
79
δεν εχει τίποτα κοινό με τίς κλασσικισ,ικε; α.pχέ; τr,•j τε περισσότερο ουτε λιγότερο» χα.ί με τήv α,yα.γωγή των δε δομένων της εμπειρίας σ' εvα. μονά.χα. επίπεδο. Ή ιδέα. τοϋ εpγου τέχνης σά.v τέλειου όλου είναι πtίvτα. πλα.σμσ.τιχή :ί. χόμα. Ύ.α.t τi:ι. πιο σ:Jμπληpωμέvα. εpγα είναι γεμάτα. χαοτικά. κα.ί άνισα. στοιχεία., αλλά. τά. μυθιστοp-f1ματα. του Μτ.:1.).ζά. κ ά.τ.λιϊ1ς εlvα.ι τό κλασσικό παράδειγμα. μια.ς πετυχημέ'η1; 6ια. φυγr1ς σ.πό ολους τούς κανόνες της α1σθητικης. "Α-1 πάρουμε σά.ν μέτρο τά. χλασσικά. εpγα. τη; λογοτεχνίας, θά τ.pέτ:ει vi:ι. 6pουμε μ.έσC( στi:ι. εpγrι. του Μπαλζάκ τίς πιο κα.τά.q;ωpες τ:-χ ?α6ά.σΞ:; ά.z6 !1α. καί τι,ιν πιο ψιλελεϊιθεpων καvόνω'Ι ,·ϊΊ; τέ z·,ης. ·•σιτα.ς ακόμα Ύ.tΧτω :ΧΤ.0 τΊJ γοητz:α. τους, μέ -:·ίι'Ι 'J1J χή ψλογισμ.έvη &.πό τά α.ύτοκατα.στpοψικά ψpενιάσματα των zα.ρα.κτ-ί1 pω'Ι τους κα.ί τά. τpφεpά λόγια τι,ιν ά.ντα.pτιΪJ'Ι ;ι.α.ί των εγχληματιων τους, θ' ανα.γκαστουμε vά. πα.pα.δεχτουμε οτι μέσα. σ' α.υτά. τά. εpγα ουσιαστικά. i!χει πεδικλωθεί 6τιδήποτε επιδέχεται ορθολογική α.νάλυση· δτι δ Μπαλζάκ δε ιιποpεί ουτε '17. οίκοδομήσει ουτε νά εξελίξει με τάξη ιιιχ πλοκή· δτι πολλές ψοpες οί χα.pα.κτηpες είναι δεμένοι με τό _ 'Ι ση αοριστί α. Κt έτεpογένzια., μ' οση ετvα.ι κα.ί τά. r;εpι6άλλΟ τα. κα.ί τά. πλαίσια. πού περιγράψει· δτι δ vα.τουpα.λισμός του δέ·1 είναι μονά.χα. ατελής, άλλά. επίσης αδέξιος κα.ί χον-:pr;, κομμένος. Κα.ί προπαντός θ' άναγκα.στουμε νά. όμολογr1σου με Οτι ΚΓ.'Ιτχ σ' δλες αυτές τίς ατέλειες εχουμe. ·ι.ι ά.νατpιχισ. στικά. πα.pαδείγματα. κακου γούστου· δτι λείπει από το συγ· γp-χψέ α. κά.θ 1:. δύναμη α.,υτοκpιτικης κι ετνα.ι ετοιμος '17. ψτά. σει όπουδήποτε γιά. νi:ι. εκπλήξει κα.ί νi:ι. σασ,ίσει τcν rι:1� γvώστη· δτι δέν κατέχει πιχ τίπο,ε &τ:ό τήv αίσθητικr1 Χ'ΧΙ. λιέpγει α. το ϋ δtκα.του δγδοου αίώvα, σ.πό ΠJ'Ι επιφύλαξη ·;1 iτ:ό τήv κομψή καί πα.ιγvιδιά.ρικη &.φροvτισιά. τη,· δτι τό γουστο του 6pίσκετα.ι στc ίδιο επίπεδο με. του κοιvο'.) των ε φημεριδικων συνεχειώ ν, κα.ί μάλιστα. των χειρότερων· σ:: ,ίποτα. γι' α•;τοv δεν είvα.ι πα.pαψοpτωμέvο, ύπεp6ολι·ι.6 ·ι.σ.ι ϊ:ί:1/Ιι,ψιχ6 στι είvC(t ανίκανος '17. εκφράσει χωρίς ειι9α.-:,η ;ι.αί χωρίς ύπεpθετικά. δ,τι αγγίζει τήv κα.pδιά του· /\τι πάντα τό στόμα. του εί·1αι γεμάτο· δτι καυχιέται χι έςα.πα.τα.· �τι εt'l'Xl •(Γ,�
::,'1)
; τή'Ι ίίψ;,. πού πpοσπα.θεί '17. δώσε·. ' γ;δι αι;τιΥ.ός τσα.pλ ' α.τά.vο ' • 2. • v.σψσ.τ'J.ή1ν εντύπωση τcως εινα.ι Λ όγιος κα.ι' ψιλό σοψος. κι οτι λώς είvα.ι μέ γιστος σά. στοχα.στής, δτα.v εχει τή λιγότερη 'J'J'Ι'J.ίσθηση πώς ετvαι κάτι τέwιο, δτα.v σκέφτεται Υ.α.ί συμ περαίνει α.υθόpμητα., σύμφωνα. μέ τά. προσωπικά. του συμ :::έ ' pοvτα. χα.ί τήv ίστοpική κα.τά.στα.ση δπου 6pίσκετα.ι. Ή πιο εκπληκτική μα.pτυpία. του Υ.σ.κοϋ του γούστου ε! νC(t τi:ι. δλισθήματα. τοϋ ϋψους του: ό συγχυσι;.έvος κα.τα.pρά. κτη, ;r�v -λέξε�v του, ή χοv;pικά. επίπλα�τη επισημότητά του, οι αι,ητημεvες κσ.,ι πομπωδεις μετα.φοpες του, δ πα.θια. σιιέvο; του ενθουσιασμός κι ο[ ψευτοϊδσ.vικές του συγκινήσεις. σ3τε κι r,[ διά.λογr,ί τr,υ είναι α.ψογοι· κι εδίίι επίσης ύπάρ χουv χωρία. νεκρά. κα.ί τόνοι πού άκούγοντα.ι «λα.θεμέvοι», ,.7.τi:ι. τiv ί'διο τρόπο πού κσ.ί τpα.γουδώvτα.ς μποpουμε vi:ι. κά νουμε λάθος στίς νότες. Ε[vσ.ι γνωστός ό είρμός της σκέψη; 1ιέ τον δποίο ό Τ α.ίv προσπαθεί vi:ι. εξηγ-fισει κα.ί ΥΙΧ δικα.ιιίJ σει τίς ύφολογικέ; ιδιομορφίες του Μπα.λζάκ. Πσ.pα.τηpεί δτι �;�-:.:ψε δι:zφορετιzi:ι. σ�η στή λογοτεχνία., με rσα. δικα.ιώμσ. :7., ;:αί ,')'.':ζει ο:ι δ συγγpα.ψέα.ς της Com�die hυnιaine δεν & τ:ε'Jθ:;·ιετcι.ι τ.ιά. στο κοινό των σαλονιών του δέκα.του ε6δομου "Ι.αί δέκα.τ'.iυ ογδοου α.ίώvα, σ' εvα. κοινό πού αvτιδpουσε κα.ί στο�; ),εr:τότεpους ύπα.ιvιγμούς κα.ί δέ χpεια.ζότα.v χτυπητά. �pωμα.τα. κα.ί δια.περαστικούς ήχους γιi:ι. vi:ι. του προσελκυσθεί ;Ι προσοχή, αλλά δ,ι &vτίθ"zτα. γpά.ψει γιά &.vθpώπους πο:> _ε'Ι�υ�ωσιάζο\Ιται μοvά.χcι. με καινοτομίες, εvτυπωσια.κότητε:; zα.ι υ.:ε�bολές, �ηλαδr, γιά. τού; α.vα.γνωστες του ιιυθιστοpή μα.τ�ς σε συvέχειες59. Τουτο αvα.μψί6ολσ. είναι εvα. λαμπρό πα.pα.δ�ιγμα. κοιvωvιολογιχη:; )!,γοτεχνιχης κpιτικης· για.τί ί,17λο,�r;:ι r:ολλοί &.πό τού; συγγpα.ψείς της γενιάς του Μπα.λ "�κ :-πο�ε•Jγα.·ιε ,ά ύ c;: ολογιΧά. του σψά.λμα.τα., ομως λίγοι άπ' ��τr;υς ειχαv α.ποppοq;ηθεί τόσο πολύ στήv εποχή τους δσο =
81
του προπαντός στό γεγο'ιο; δτι δ ϊδιος ήταν πληβείος ·ι.αί ε ματι εκ αση τ ς αινούργι ; συ ιτικ άκ λ τ.γ •J :κ.1 . 7y ·� � ;- Ηp � , r:y ά. γητη;, 'J.λJ.'Y. εζαιρε:ικα ενεργητικης κι αςιας μεσα.ιας τά ξης; 'Ε πανειλημμένα παρατηρήθηκε δτ, στά. εpγα του � Μπαλζάκ ζωγρα.ψίζει περισσότερο τήν ε1κόνα της έπόμενη; γενιiς παρά της δικής του κι δτι οί ηοιινeaιιχ riches (=νε 6πλουτοι - Σ.τ.Μ.) κι οί νεοψτασμένοι του, οί κεpδr;σκ6πο: κι οί τυχοδιώκτες του, οί καλλιτέχνες κι οί Μκότες του εΙνα: πιο πολύ τυπικοί γιά τη Δεύτερη Αυτοκpατr;ρία παρά. γιά τr;v ίουλιανή μοναρχία. Στήν περίπτωσ-iJ του άσψαλώς ψαίνεται σάν ·ή ζωή να.χε μιμηθεί την τέχνη. Ό Μπαλζάκ είναι ενας α.πό τούς προψητες της λογοτεχνίας στό•ι δποίr; τό δpαμ7. fι τ7.'Ι δυνατότερο άϊ.ο τήν παρατήρηση. «Προφήτ ης» καί «δpα μ.ατιστής» είναι 6έ6αια, σκέτε; λέξεις πού χρησιμοποιουντσ.ι στήν προσπάθεια. νά καλυψθεί το δίλημμσ. πού πσ.ρουσιά.ζει μιά τέχνη, της δποία; ή μαγικη επιρροή φαίνεται π�)ς μs τήν κά.θε τη; καινούργια άτέλεια. α.ύξά.νει μονά.χα. ffΟμως καl τί άλλο μποpοσμε νά. τ.ουμε γιά ενα. εργο σά.ν τό Chef - d' οcιινrc ί,κοηηιι ( = "Αγ-ιωστο σ.pιστούpγημα-Σ.τ.Μ.), πο :Ί συνδυάζει τήν πιό 6αθειά σύλληψη του νοή ματος της ζωη ; ·ι..αί τής τωpινής έποχη; με μιάν άπίστευτη αφέλεια; - Ό Φρενχόφεp, δια6ά.ζουμε εδώ, είναι δ μεγαλύτερος μαθητή; τοϋ Μα.μτ.ουζε, δ μοναδικός στον δποίο δ δά.σκαλο; μετα.6ί6ασε τήν τέχνη του, τό νά ψυσά.ει ζωή σε ζωγραφισμένε; μορφές. Δέκα χρόνια μοχθεί πάνω σ' ενα εργο, στήν ε1κόν α μιας γυ·ιαίκας, παλεύοντας να κατορθώσει τόν ϋψιστο σκο-πb Ύ..ά.θε τέχνη;, τό μυστικό του Πυγμαλίωνα. Α1σθά.νεται δτι ή κάθε μέρα τόν φέρνει κοντύτερα στό σκοπό του, δμως πά.νβ μένει κάτι α.δά.μαστο, κά.τι iλυτο κι απρόσιτο. Πιστεύει δτι ή πpαγμ.α.τικότητα του τό κρύβει, δτι ά.κόμα δε 6pηκε -;δ ,:;-ωστό μr,·,τέλο. Τότε, λοιπόν, μιά μέρα δ Πουσσέν, στον εν θουσιασμό του για. την τέχνη, του ψέpνει τη φιλενάδα -cου , πο•:ι 'Jποτίθεται δτι είχε τό τελειότερο κοpμl πού ζωγραφί στηκε ποτέ. Ό Φpενχόφεp συνεπα.1ρνεται &.πό την δμορφι& του κοριτσιου, δμως τά. μάτια του γuρ1ζουν ά.πο τό νεαρό τη;
ο τε την είχε ά.ποτελειώσει ουτε καί ρμ' στήν εικόνα, πού υ t -σε. 'Π πραγματικότητα. δεν τον κρατεί πια. δεμένο, κ� ορου , ακας τουτ - :ς; μμόv,;; .. το!J σκο' τωσε τ,ι.}. ζω�' �'σα, του: Ώ,στ1.όσοδ1. π ιν τc εpγο τής ζωη� τ�υ που οντας γι αυτu πιu ζη λό� 0ονος ίk� " _, δ Πουσσέν για τη ψιλενά.δg. του, δε θέλησε ποτέ να το έκθεπεριέχει τ1ποτ' άλλο πα0: ·· σ' ι, κανενός ,..ςένου τά. μά.τια, δεν σ�ι 2 , .. � ' ρά. ενα. ά.κατανόητο &.νακά.τεμα ίkΠΟ κυματιστι:.ς γραμrς κα.ι καί τις σώpεψε τη μιά ζωγpάψισε τίς πού 6ουλλες, Ζcωμ:iτινες .ί' 1 ' ' � .. � ' τ'Jυς και' που' αν""Ι-""'σα .:±νω στήν α. ), λη χp•;ν:α και' χpονια, Ξεχωρίζει άκόμα ή μορφή ένο; ποδιου πλασμένου τέλεια. Ό :Μπα.λζάκ προείδε τη μοίρα της τέχνης του περασμένου α.1ιί1ψ.1,, καί την περίγραψε &.σύγκριτα. 'Αναγνώρισε τ' &.ποτελέ σματσ. της ά.ποξένωσής της ά.πό τή ζωη και την κοινωνία και κατα.νόησε τοy σ.ισθητικισμό, το μηδενισμό και τον Υ.ίν δυνο τής αύτοκαταστpοψης πού τήν άπειλουσε (κα.1. πού θά. γι•ιόταν τρομ.ερη πραγματικότητα ύπό τη Δεύτερη Αύτοκρα τορ1σ.) καλύτερα κι απο τούς λογιότερους καί οξυδερκέστε ρους συγχρόνους του. 2. 'Η Δεύτερη Αύτοκρατορία.
οι ρομαντιΚ()t είχαν πλήρη επίγνωση της άπώλειας γο ήτρου · πού είχα·ι ύποστεί οι συγγραψείς &.πό τήν Έπανάστα σr; καί μετ±, καί στον ατομικισμό &.να.ζήτησαν ενα. κατα,ψύγιο άπό τό εχθρικό κοινό. Το αϊσθημα. του ξεριζωμοϋ πού [νιω θαν εκφραζόταν σε μιά.ν άπεγνωσμένη διά.θεση γι' άγώνα· δμως την πάλη τους εναντίον τής κοινωνίας δεν την θεω ρουσσ.ν διόλου άνέλr.ιδη. Οί συγγραφείς της γενιάς του 1830 -ΙΊcrσ.ν ο� πρώτοι πού ά.πο6ά.λανε την εριστική στά.ση των προ κατόχ ων τους κι άρχισαν ν' ά.π'J:;,jpοντα.ι στην σ.πομόνωcr-iJ τους· τή μόνη τους διαμαpτupία. τήν &.ποτελουcrε το δτι τ6�ιζαv τη διαφορά. ανά.ιιεσα στον έαuτό τους καί στο κοινό πο !', υπηρετουσαν. Κσ.ι μετά., οί συγγραφείς της έπόμενης γενιiς yί νανε τόσο &.γέpωχοι πού παραλείπανε ακόμα καt τούτη την επί8ειξ η ά.νεξαpτησίας καί τυλίγονταν μέσα σε μιά.ν πομπώ δη απροσωπία Υ.ι ά.ναισθηcr!α. 'Ωστόσο α,jτή τους ή επιψuλα-
χτικότητα. ήτα.ν όλότελα. διαψορετικη &.πό τη ν ά.ντι χειμενιχ6. τητα. τοϋ δέκα.του ε6δομου καλ τοϋ δέκατου ογδοου αι ώνα.. Οί συγγρα.ψείς της κλα.σσικιστικη; εποχης ήθελαν ν&, ευχαρι στήσουν η νά. διδά.ξουν το κοινό τους η νά κουοεντιάσουν μα ζ( του γιά όpισμ.ένα. προβλήματα. της ζωης. Μετά. την ελε� ση τοϋ ρομαντισμού Ι:iμως ή λογοτεχνία. είχε εξελιχθεί, α.πi; διαιnέδα.ση καl συζήτηση &.νάμεσα στο συγγρα.ψέ α καί στ� Χοινό του, σε αύτοα.ποκάλυψη κα.ί α.ύτοεξύμνηση τού συγ γραφέα.. "Ό τα.ν έπομένως ό Φλωμπέρ κι οί πα.�να.σσικο� πpο σπα.θοϋν νά κρύψουν τά προσωπικά. τους α.ισθήμα.τα., η έπι φύλα.ξή τους διόλου δε σημα.ίνει επιστροφή στο πνεϋμ α. τη; πpορομα.ντικης λογοτεχνίας· μάλλον εκπpο�ωπεί ":ήν πιc αύ τα.ρχικη Χt &.λαζο·ι1ικ� μορcγ η �τ?μικισμο υ ,- α.,τc!1ιχισ1;�'_J πού ουτε κiν λογαpια.ζει πως α.ξιζει τόν κοπα ν α.ποκαι.,φθεί στους α.λλους. . Το 1848 κι οί συνέπειές του &.ποξένωσα.ν εντελω; τΟ'J; ' pα.γματικούς καλλιτέχνες &.π τό οινό. Ο ως τά � !ί�9 v � � r.καί στα. 1830, ή επανάστα.σ ό η &.κολουθησε μετα. &.�ο μια ..ε pίοοο έξα.ιρετικης πνευμα.τικης δραστηριότητα.ς �α.ι πα.p�γω επ:: γικ6τητα.ς καl τερματίστηκε, δπως κι οί πpογενεστερες, , να.στάσεις, με τήν τελική ήττα. της δημοκρατια.ς και ,τη, πνευματικής ελευ6εpίας. Ή νίκη της &.ντίδpα.σης συν �δωτ:i" κε &.πό πνευματικό ξεπεσμό δίχως προηγούμενο κι σ.�ό � λοκληpωτικο εκχυδαϊσμό τοϋ γούστου. 'Η συνωμ-,σίcι._ στικης τάξης εναντίον της έπα.νάστασης, ή κατα.γγεΑ ια. ·'Ι; ταξικής πάλης σά.v εηάτης προδοσίας (έφόσο δι_άσπασε �: δυο στρατόπ ε δα. το τάχα εί ρην ικό εθνος60) , ή κα.ταπνιξη τ:� , _ , ο , • , ελευθ ε pιας του τυπου, γJ, οημιουpγια της κα.ινου, pγια.·'= γρα.α;,, ε.__ ύ / c τι,1 τος του κα.θ σ , κpα.τία.ς σάν τοϋ ίσχυρότερου ποστηριγμα . -ιο�,36_ τος, ή καθιέρι:>ση του ,σ..στυν�μικου , σ.ρι_ �' ' του· - ,κpα' :ους �αν τερου κριτή σε Ι:iλα. τα. ζητημα.τα ηθικης και γουστου , r:ο''ι λα αυτά. συνεπέφεραν ενα ρηγμα. στο γαλλικό πολιτισ: ιο,, • '. , • ' • εΙΧ ε γνωρισε. σά.ν κι αυτό καμια. πpογενε' στερη εποχ.ι.}, δεν ο τη· Τούτη επίσης ήταν κι f1 &r;�φχή γκρουσης της σύ πρα._ 'τfι; , ' � 1 , που τα.ς καί στασια.στικου πνευματος μεσα. στους κόλ �· - •χει ε ' ρα ()ΕΥ ε ση 11. ' ' ό που ακ μα. ίντελλιγκέντσια.ς (συγκρουση ,
;ΊΊ\�:
84
· προς ι κ""Νθώ: κι &.πα.ρχη' ,της &.ντίθεσης εκ.είνης θ.··) , • -· Οετη •οι,, , • ενα. τιιημα. της ιv τελλιγκέντσιας το μετατρε.τb κρα.tο,,, πού ' ο σ,οιχειο. σ, έ� α.χρειωμεν ·Λ ισ\J.Οζ επεσε θύ1ια σtήΥ πρόσφατα. Πα.λιvορθωμε-, •}z ,ο "σοσι(J,λ , , , , ν χωplς καμια.ν αντισταση. Τ,α πpωτα _ VΙJ Ο- ια,_.α.,,::η πρα.γμάτω d, ' -' ' ' , t: . ' ' οεν ε ι α.c,; ό1.ογ? εpτ 'Jπαρ� ετ± ; a t 'J cοι ι 'μ c εiκα χρόνια. μ Γ v!-. κίνηι μα στή α. λλια.., T u , προλετα.pια.το ειναι εξ α:,γαtι= • � � τλημένο, περιδεές, συγχ�σμενο, τα. σωμ�τε;α του εχ_ουν ?.:α· ,Αυ θεί κι οι ήγέτες του εχουν ψυλακιστει, εκτοπιστει η ε ζα' ' ' :ου• 1863 ·η.γχcι;:;:εί σ� σι ωπη'61 . Ο'ι εκι,ογες ) · , που ' οΌ ηγοϋv �ε σο6αρή__α.·:ίς�ση ,τi'Jς, &.ντιπολίτε�σης, είναι, το πpώ ο 7 :π,μiοι :ιιi; ±λΑαγης. Η εργατιχη ταξη σ'Jvε·ιωνετcι.ι πα λι, -:;έ σωμα.τεί α , ο: &.περγίες πολλα.πλα.σιάζονται κι δ Ναπ',· λέων Γ' �ρχεται στήν ±ν�γκη .�rι. κάνει δλο και πεpισ,σό:ε pΞ; χαι·ι ουργιες παρα.χωρησεις. Ομως δ σοσι αλισμός γι:χ. πο λύ·� καιρό ά.κόμα οέ θχφτα·;ε στο σκαπό του, iiν δεν εt:pισκε ±θέλητη 6οήθεια. στή φιλε λεύθερη &.νώτεpη μεσαία. τάξη ποϊι 7tΟ'Ι καισα.ρισιιό τοϋ Ναπολέοντα ε6λεπε μιά.ν α.πειλη γιά -:ήv έξουσία της. Τούτη ή σύγκρουση μέσα στήν ίδια τή·ι Υ�pδιά. τοϋ κ:χ.θεστώτος έξηγεί τήν πολιτικη εξέλιξη μετ& τ,; 1860, τον μαpα.σιw της α.ύταρχικης κυ6έpνησης και τήν ;c�ρ;-κι:ή της Αυτοχρατορία;62. 'ΙΙ κυριαρχία τcυ �α. :οΙ.ε�ντα. Γ' 6α:1ιζόταν στο χρηματιστικό κ.εψά.λα.ιο κα ί στή :ιεγά.ι.η �ιομηχανια· ό στpα.τός ήταν πολύ χρήσιμος στον &.γώ ν ντι ��ο� έ� �� τοϋ πpολεταριά;αυ, &.λλά τόσο πιο πολύ αχρη αν ον της &.στικης ταξης, έψόσο ή ϋπα.ρξή του ή rδια .� ,, • ο: ,ι ,-,α. p .ι ταν &.πό τr: Ao·c α.τ , ιν ε•�ncια. τcυτης της τα' c,ης. Η ευτ ' ερη χη·",? ορ,ια. είναι άδια.νόητη ,δίχως -το κύμ t: α. της ' οίκο Δ νομι η ε ια.ς μέ το δπο�:ο συνέπεσε. 'Η δύναμη 'Jή • :.ι_ �;� κι ή δικαίω 'ιοόρ�·. ρισκονταv σ:6•; πλοϋτο ":(J)y πολιτ ών της, στlς και ε χνικ ς μω,1 /� ': l εφευρέσεις, στήν &.νάπτ υξη των σιδηροδpό χυy3η σ.ι -:ων ύδά.τινων δδών, στη•ι ενίσχυση κα.ί τή π ν έ ι:&. "tήν rιl;t:J• κυκλοψορία.ς των tiγαθων, στην εξιίπλωση κα.ί ουσα εύκα.ιι ,,., ?�ια.pχ • ι ςτ--.1. ' r"'fια. του πιστωτιχου- συστηματcς. Στη' τ�εΙhα ·; ι -. ίαυλια.νης μοναρχ ς ά. ν ία τ εαρότερα. τα.λέν τα τα. ε η πολ ικ ιτ ή, ένω τ<ίtρα. τούς καλύτερους τούς α.πορ-
ροψα. τό εμπόριο. Ίl Γσ.λλία. γίνετω. κα.πιτα.λιστική δχι μονά χα. ώς προς τις λα.ΥΜ.vουσες συνθήuς, &λλά. � ώς προς τ1.ς εξωτερικές μορψες τού πολιτισμού της. ΕΙνα.ι αλήθεια. δτι 5 κα.πιτα.λισμος κι δ 6ιομηχα.νισμός έξελίσσοντα.ι σε κατεύθυν ση ιiπό κα.ιρό γνώριμη, δμως μόνο τώρα. ιiσκοϋν τήv πλr1ρη τους επιρροή κι &.πό τά. 1850 κα.ι στό έξτις ή κα.Οημερινή ζωή, οί κατοικίες, τά. μ..έσα. με.:α:ρορσ.ς, ή τεχνιΧή τού ψωτι σμού, ή τροφή κα.ι το ν-:ύσψο ύψ(στα.ντα.ι &.λλαγές ρ ιζικότε ρες &.π' δσο σ' δλους τούς α.ίώνες μετά. τήν &.πα.pχή του σύγ χρονου πολιτισμοϋ της πόλης. Πpοπσ.ντός ή &.πα.ίτη ση της πολυτέλειας κι ή μανία. τfις ψυχα.γωγίσ,ς γ(νετα.ι τώρα. α σύγκριτα μεγα.λύτερη κα.ι πιο έκτετ(.φένη σ.πό ποτέ πρίν. Ό &.στός γίνετα.ι σίγουρος γιά. τον εαυτό του, δυσχο λοϊκα.νοποίητος Κt α.λαζογικ.ος Υ.α.ι ψα.ντά.ζετα.t δτι με άπλα έπιψανεια.κά. στοιχεία μπορεί νά. κρύψει τήν ταπεινή του κα. ταγωγή κα.t τήγ &,γά,μικτη σϊ,στα.ση της καινούργιας κοι•,ω ν(ας τού συpμοϋ, στήν δπvίσ. r;α.ίζουν ρόλο δίχως προηγούμε νο δ demi - mondc ( =ή1ιί:ι,οσ1ιος-Σ.τ.Μ.), οι θεα.τρ(νες κι οί ιiλλοδαποί. Ή κατά.λυση τοϋ ancien rcgime μπα.ίνει στο τε λικό της στάδιο κσλ με τήv έξαψά:,ιση των τελευτα.ίων εκ προσώπων της πα.λισ.ς κα.λης κοινω·;(σ,ς, δ γα.λλι-;,);ς 7.(;λ•.τι σμός περνά.ει μιά. κρίση σο6α.pότερη σ.π' δ,τι δταν δέχτηκs τον πρώτο 6!α.ιο κλονισμό του. Στήv τέχνη, και προπαντός στην ιiρχιτεκτονική κα.ί. στην εσωτερική διακόσμηση, ποτέ δέ:ν καθόρ ισε τή μόδα, τόσο πολύ δσο τι�ρα., το κακό γοϋστο. Γιά. τό νεόπλουτο, ποδναι &.ρκετά. ε�πορος ώστε νά. θέλει νά. λά.μψει, &.λλά. 15χι κι σ.pκετά. παλιός, ιϊ,στε νά. θέλει νά. λά.μ ψει χωρlς έπ(δειξη, τίποτα δεν εΙνα.ι πάρα. πολύ δαπα.v ηρb η πομπώδες. Δεν ψιλολογά.ει στην εκλογή των μέσων, στ ή χρήση γνrισιων η ψεύτικων ύλικων, ουτε και στούς ρυθμούς πού υίοθετεί κι &.να.μιγvύει. Ή 'Αναγέννηση κα.ί. το μπα.ρόκ εΙνα.ι τό ίδιο &.πλσ. μέσα γιά. εvα. σκοπό, δσο ε!ναι και τ; μάρμαρο κι δ δνυχα.ς, το σα.τέ:ν και τό μετάξι, δ κα.θpέψτης και το κρύστα.λλο. Μιμοϋvται pωμα.ϊκά. &.νά.κτοpα. και πύp· γους τοϋ Λίγηpα., πομπηϊανούς α.υλόγυροuς, μπα.pόκ σα.λόvια, τrιv έπίπλωση τώv μαστόρων Λοuδο6(κοu ΙΕ' κα.ι wυς τά.·
86
_,.ητε·.,, :ών εργοστα.σίων Λουοο6ίκου ΙΣΤ'. Τό Παρίσι σ.r;ι:;;1. ' • l 2. τά.εt κα.ινούργια λ,..μψη, Υ.α.ιvουpγιο μητροπολιτικυ rJ.γ έpα.. έξωτερική εμ tΟμως τό μεγα.λείο του σ"Jχνά. εΙvα.ι μονάχα. &.πb σ.λλο είναι ορές δεν λικά. dκpι6ά. τά. φ πολλές , ά, ιση � ψ v ύποκατ α., στα.τα. - -:ο μά. pj-ισ.pο σκετος στόκκος κι ή πέτρα σκέτη &.σ6εστοκονία· οί μεγαλοπρεπείς προσόψε ις είνα.ι σ.πλz πσ.σαλείμμα.τα., ή πλούσια. δια.κόσμηση εΙνσ.ι ξεκά.pψωτ-η κι 1μοpφη. Στήν άρχιτεκτονικ.ή ύπεισέpχετα.ι εvα στοιχείο &.v α. ξιοπιστiας, πού άvτιστοιχεί στη νεοπλουτική διά.pθpωση της :φατούσσ,ς κοιvων(α.ς. Το Παρίσι ξαναγίvε-:α.ι πρωτεύουσα, της Ευρώπης, πά.ντως οχι, δπως πpιί.)τα., κέντρο της τfχνης κι:ι.ί -:οϋ πολιτισμού, πα.ρά. μητρόπολη τοϋ κόσ11ου της φ υχα.γω γiα.ς, πόλη τη:; δπερα.ς, της όπεppέττα.ς, τών χορών, τών 6ου λεοσ.ρτων, τώv εστιατορίων, τών μεγσ.λωv κα.ταστημάτων, τGJ ι ;:α.γκόσμιων εκθέσεων καί. τώv ψτηvώv, πρόχειρων ήδονών. Ή Δεύτερη Αυτοκpα.τορ(α εΙνα.ι ή κλασσική περίοδο; -:cιoJ έκλεκτιqιου - περίοδος χωρις δικό της ρυθμό στην ά.p χιτεκτονική και στις 6ιομηχσ.νικ.ες τέχνες κα.ί χωρίς τεχvο τροπική έvό τη τα στή ζωγραφική της. Έμψα.vίζονται και νΟ'jpγια θέα.τpα., ξενοδοχεία, λαϊκές πολυκατοικίες, στρατώ νες, μεγά.λα κα.τα.στήμα.τα κι &.γοpές, ξεπρο6άλλουv δρόμο ι ί. λόκληροι καί τετpά.γωvα, το Πα.pίσι σχεδόν τό ξαναχτίζει ό Χσ._ουσμά.ν, εκτός δμως &.πό την &.ρχή της ευρυχωρίας κα.ί τις &.πcφχες της σιδηpοκατασ-..ιευης, δλα. α.ύτά, γίνοvτα.ι χω ρίς οr;τε μιά. πρωτότυπη &.ρχιτεκτ()νική iδέα.. Κσ.ι σε προγε νέστερες 6έ6α.ια έποχές είχα.v ύπά.ρξε ι πλάι - πλάι διαψοpε τικοt κι &.ντίμαχοι pυθμοl κι ήταν γνωστό ψcχ.ιvόμενο ή διά. σταση &.νάμεσα, στην ίστορtκά. σημαvτtΚ'Υj τεχνοτροπία., '1:01) δεν ήτ cχ.ν σύμψωνη μέ: το γοϋστο των ήγετι κών τάξεων της �οινωvίσ,ς, κα.ι σέ: μίαν ύποδεέστεpη κι ιστορικά. &.σήμαντη σ.λλ ά. δημ.οψιλή τεχvοτpοπίσ.. Πάντως ποτέ δεν είχα.v συνα.vτή σει τόσο λίγη επιδοκιμασία. οι κα.λλιτεχνικά. σημαντικές τά. σεις, δσο τώρα., κα.ί σε κα.μιά.ν �λλη τ.εpίοδο δέ: ν ιώθουμε τό σο δuνα τ� δτι ή ιστορία. έκείνη της λογοτεχv!σ.ς κα.ι της λλιτεχvία.ς, πού κάγει λόγο μονά.χα. γιά. τά. α.ισθητικά. ά. ? _ ιό λογα κα.ι ιiπό ιστορική dποφη σημα.vτικά. ψα,ινό μενcχ., δί-
87
'ιει α.'ιεπχρκή ει,.ονχ της πρχγμα.τ�κη; καλλιτεχνικής ζωη; τη;; εποχη;;· δτι, μ' άλλα. λόγια, ή ίστορία. των προοδευτικων pευμά,των πού δείχνουν τό μέλλον κι ή ίστορία των τιiσεων πού δεσπόζουν εξαιτίας της στιγμιαία;; επιτυχίας κι επίδρα της τ-:;υς &ναφέροντα.ι σέ δυο απολύτως διαφορετικές σειpέ; γεγr,•ιότ(,)'Ι. "Ενα: '();:τi6ιος Φεγιέ η εψχ,ς Πώλ Μπω•ιτpϊι, π-:;ύ στδ:. εγχειρίδιά, μας πιάνουν δέκα. γραμμές, πιάνουν α.σ,Jγ κpιτα. περισσότερο χώρο στη συνείδψ:;η του σύγχρονου κοι ·,ου ά.π' 15,τι δ Κουρμπέ η δ Φλωμπέρ, στο 1Jς δποίους αφιερι� νουμε πολλές σελίδες, Στήν καλλt-:εχνtκή ζωή της Δεύτε της Λυτοκρα.-:ορία.ς κυpια.pχουν τδ:. εϋκολα. κι ευχάριστα. προϊ όντα. πού προορίζονται γιδ:. τήν κα.λομαθημέ·,η καί χοντρr,κέ ψχλ η άστι,:r1 τάξη, Ή αστική τάξη, ή δποία. προκαλεί την εμφάνιση της επιδεικτικής αpχιτεκ-:ονικη; α.υτης τη; περι6δου (πού στηρίζεται στα. μέγιστα. πρότυπα., α.λλά. συνήθως εΙνοcι κενή κα.ι ξεκά.ρφωτη) κι ή δποία. γεμίζει τά. σπίτια τη; μέ τά. &κpιβότεpα., α.λλά. πολλές φορές δλότελα. περιττά, ψευ δοϊστορικά. &.ντικείμε να, ευνοεί στή ζωγρα.φική μιά. τεχνο τροr:ία, πο1J δέν είναι τίποτα. περισσότερο &.πό μιά.ν εύχά,ριστη δια.κόσμηση γιά. τούς τοίχους, μιά. λογ-:;τεχνία. πού δεν είναι τίποτ' &λλο πα.pά. μιά. άpγόσχολη ψυχαγωγίοc, μιά. μουσική ευκολη κι εύχά�ιστη καλ ενα ορά.μα πού γιορτιiζει τούς θρι άμβους της μέ τά. τεχνάσματα wυ piece bien faite ( =καλο στημένου [ργου - Σ,τ.Μ,). Τή μ6δα. τώρα. τήν δρίζει ενα. κακό, &.βέβαιο κι εύκολοϊκα.νοποίητο γουστο, ένω ή πραγμα τική τέχνη γίνεται κτήμα. ένός στρώμα.τος ε1δημ6νων, ποϊι δεν εΙν� σέ θέση νά προσφέρουν στους κ αλλιτέχνες επαρκr; &.ποζημίωση γιά. τά. επιτεύγματά. τους. Ό νατουραλισμός αύτης της περιόδου, πού περι±χει σπερματικά. δλόκληρη τή ι.ι.εταγενέστερη εξέλιξη καi μπορ�: νά. διεκδικήσει τiς σπουδαιότερες καλλιτεχνικές δημιουργίες τοϋ αιώνα., παραμένει τέχνη μιας &.ντιπολίτευση�, δηλα.δ·η τεχνοτροπία. μιας μικρής μειοψηψ{ας καλλιτεχνών κσ.ί κοι νοσ. Elν(l,t &.ντικεί με νο συστηματικής επίθεσης W μiρου; της Άκα.δημία.ς, τοσ Πανεπιστημ{ου χα.ί των κριτιχών, ολων δηλ. των έπl ση μων κα.l σημα.ντιχων μερίδων. Κι ή έχθpότη-
88
=�
τα. γίνετσ.ι εντονότερη δσ� ξε καθαρίζωτ�ι ο� σ�ο;ο ί' κι οί :;,rczές -:r,C,, ;'.t'Ι-/1ι ια--::;; '1/.t δ 1.εγό με•;ος «ρεα.Αισμuς» c.s.,ελισσετ�ι " ;,να.τ ουρα.λισμ6». 'Ωστόσο, παίρνοντας ύπόψη το γεγονός ο τi eιr:,:i τους ε!'!αι εντελώς ρευσ:ά, &τ:οδείχνεται δλότελα &χρηπο, iiν οχι α.�σα. πα.ρ�πλοcνητ:χό, ;ό }ά �ωρίσο�με ,ιε α.υ-:ό τόν τρόπο τι; δυο ψασεις της εξελιςης. Εν πα,,:;η �εριπ -:ώσει, πιό πρόσ�οpο είνα.ι ν' &.ποκαλουμε δλόκληρο τb -ι.α.λλιτzyναό κίνημα, γιi τό δποίο μιλiμε εδώ, «να.τουραλι καi νά κρα.τήσουμε τήν εννοια του «ρεαλισμ.ου» γιά. τή :pιλοσοψία. Π?'J ?:Υ"":ιτi!:Jε:ται στον ρομαντισμό κα.ί στον ιδεαλι σμό του. Ό να.τουραλισμός σά.ν κα.λλιτεχνικό ϋψος κι δ ρεα λισμός σά φιλοσοφική στά ση ε!ναι δλότελοc ξεκάθαροι, ή διrι. :φιση δμως να.τουραλισμοϋ καl ρε:α.λισμου στην τέχνη μονά χα πο•'ι ;::εριr.λiκει τήν κατά.στα.ση Χαλ μiς 6ά,ζει μπροσ:i σ' ε·,α ψευδοπρόβλημα. 'Εr:ιπλέον, στην εννοια τοϋ «ρε:αλι σι!.,(jϋ)) -;ο•,ίζετα.ι ύπεpβολtκά. ή αντίθεση προς τόν ρομαντισμό, ενώ παρα.μελείται καλ τό γεγονός, δτι αυτό πού πραγματευ6μασ,ε εδώ είναι ή �μεση σ,Jνέχιση της ρομαντικής προσkγ γισης, κα.ί τό γεγονός δτι δ νατουραλισμός πιο πολύ ά.vτι τ:ροσωπεύει μιά. συνεχή τ.ά.λη μέ το πνευμα του pομα.ντισ:ιοσ τ:αρά. ιuά. νίκη πάνω σ' α.ύτό. Ό να.τουρα.λισμός ε!να.ι ενας r,c;μ:ι.ντισιιός ι ιε '1/.7.tΥούργιες συμβιiσεις, με Υ.α.ινούρ yι ες, &.κόμα. δμω; λίγο η πολύ αύθα.ίρετες, προϋποθέσεις ε•'ι ;.r,γοφ±νεια;. ΊΙ σπουδαιότερη διαφορά. νατουρα.λισμοϋ χα.ί ρο μαντισμου συνίσταται στόν επιστημονισμό τοϋ χαινούργιου ρεύμα.τος, στην &.ρχή της εψα.ρμογης των θετικών έπιστη μων στήν κα.λλιτεχνική &.πεικόνι ση των γεγονότων. Ή κυ ριαρχία. της νατουραλιστικής τέχνης στο δεύτερο μισό του δέκατου ενατου αί!J)να εΙναι μονά,χα. ενα σύμπτωμα. της νί κης της ετ:ιστημονικης θεώρησ ης Χ.α.ί της τεχνολογικής σκέ ·�ς r.ά.νω στό πνεuμ.α. του !δεαλισμου κα.t της παρα.δοσιοκρα τια.ς. "Όλα σχεδόν τά. κριτήριά του γιά. τήν χαλλιτεχνική πι θανότητα. δ νιιτουραλισμός τα. &.ντλεr iπ:ό τόν έμπΕφισμό των ψυ�ικων έπιστημωv. Τή 8ιχή του ενvοια. της φuχολογικijς �ηθειας τή 6Μίζει στην i.ρχή τijς σlτιότητο:,ς, τήv πρέπου-
qι,ό,,
89
σα. σ.νά.πτυξη της πλοκής στην εξάλειψη της τύχης καί τGJν θ,ωμά.των, την πεpιγpα.ψή τοσ πεpι6ι:iλλοντος στήν iδέα. 8τι το κάθε φυσικό ψα.ινόμ.ενο εχει τή θέση του μέσα. σέ μιά.ν α. πειpη &λυσίδα. συνθηκιiJΥ κα.ι κινήτρων, τήγ ά.ξιοποίηση των χα.pα.κτηpιστικών λεπτομ.εpειών στηγ μέθοδο τής &πιστη μ.ο νικi'Jς πα.p::r.τήpησης (οπου δεν πα.pα.μ.ελείτα.ι κα.νένα. περιστα τικό, δσο μηδα.μινό κι αν είνα.ι) κα.t την σ.ποψυγή της κα. θα.ρης και τελειωμένη ς μοpψης στην Ιiνα.πόψευκτη &.τέλεια τ1Ί; έπιστημονικης εpευνας. ΊΙ κύρια. δμως πηγή τfις να.του ρα.λιστικής θεώpφης είνσ,,ι ή πολιτική εμπειρία. της γενιάς τοϋ lb-!8: ή σ.ποτ'Jχία. τής έπα.νά.στσ,,σ η ς, ή κατα.στολή n;ς έξi yερσης τ-:.;σ 'Ιουνίου Υ.ι ή κα.τάληψη της εξουσί α,; ά.πό τό λοv�r,6ίκο Κα.πολέοντα. ΊΙ &.ποκαpδίωση των δημ.οκρσ,,τών κι ή γενική ά.πογοήτευση πο:, πpοκiλεσαν α.ύτά τα. γεγονότα. 6pίσκει τήv πλήρη της εκψρα.ση στ-r1 ψιλοσοφία. των ΙiντιΥ.ει μ.ενιχ.ών, pεα.λιστικών χι αυστηρά. εμπειpιχ.ών ψυσικών επι στημών. Μετχ την σ.πι:ιruχία δλων των iδα.νιχ.ών κι ολων τώ·ι 0,.}τοπιών, επιχ.ρατεί τώρα. ή τά.ση νά. στα.θοϋν στά γεγον•:; τα. χα.l μόνο στα. γεγονότα.. 'Η r.ολιτική κα.ταγωγή τοϋ vα. τουpα.λισμr:γ} ίδια.ίτερα. εξηγε! τ' ά.ντφομα.ντιχ.ά. κι ηθικά. το·; γνωρίσματα.: την άρνηση ψυγης ά.πό την πpα.γματικότ η η καί τήν &.πα.!τηση ά.πόλυτης ειλικρίνειας στήν περιγρα.φή τG,·ι γεγονότων· την προσπάθεια. &.πpοσωπία.ς Υ.ι &.πά.θεισ.,ς σσ.ν εγ γυήσεων τής ά.vτικειμ.ενιχ.ότη τα.ς κσ,,ί τijς κοινωνικής &.λλη λεγγύης· τόν ένεpγισμο σά.v σ--:άση ά.ποφα.σισμένη οχι μονά. χα νά-. γνωρίσει καί νά περιγράψει, ά.λλά. κα.ί νά. μ.ετα.οι:iλει τήv πρα.γμα.τικότr;τα.· τον μοντερνισμό, πού στέκει στο πα.ρόv σαν στό μόνο σημαντικό θέμα.· κσ,,ί τέλος τήν λα.ϊκή του τάση κα.ί στην εκλογή τοϋ θέμα.τος κσ,,l στην εκλογrJ τοϋ κοιvοϋ. ΊΙ ρήση τοσ Σαμψλερύ «le public du livre a vingt sous, c' est le νrai public» (=cτό &.ληθινο κοινό είνα.ι τό κοινό τοQ φτη νοϋ 6ι6λίου-Σ.τ.Μ.) 63 δείχνει προς ποιά. κατεύθυν ση επηρέ σ,,σε τή λογοτεχνία. ή έπα.νι:iσταση τοϋ 1848 κα.1. πόσο δια.ψο ρετt'Χ.'η ε.!να.ι ή -χ.α.ινούpγια. lννοια. της δημοτικδτητα.ς &.πο χε( νη τιί)ν παλιών συγγραψέων ά.να.γvωσμά.των σε συνέχειες. Ο: τελευτα"ίοι εγρα.ψα.ν γιά. τίς πλα.τειες μά.ζες, επειδή r1θελα.ν
90
ά. γράψουν γιά. τον καθένα., ενώ οί vα.τουρα.λιστές, δηλΜiJ ; Σα.μψλερύ κι δ κύκλος του θέλουν να. γpά.ψουν προπαντός γι?ι. τίς μ.ά.ζες. ·Έvτούτοις μέσα. στούς κόλπους της να.τουpα. λιστικης λογοτεχv(α.ζ {ιπάρχουν δυό δια.ψορετικές τάσεις: δ να.τουρ α.λισμός των συγγρα.ψέων πού προέρχονται σ.πο τό μπο έμ.ι κο κύκλο, τοϋ Σα.;..ι.ψλερύ, του Ντυpα.Υ't'J κα.ι τοϋ Μυρζέ, κι δ να.τουραλιq1ός των rentiers ( =εισοδημα.τιών - Σ.τ. Μ.), του Φλωμτ.έp Υ.αί τιί>v Γκο,,κc{ιp64. Τά. δυο στρα.τόπε δσ. civτιμετωr.ίζοvτα.ι σά:ι ά.συμψιλίωτοι &.ντ(πα.λοι· ol μποέ μηδες μισοϋν κάθε πα.ρα.δοσιοκpα.τία., ενώ δ Φλωμπέρ χ.ι ο[ φίλοι του ύποψιά.ζοvτα.ι κά.θε χ.α.λλιτέχvη πού &.γωv(ζετcιι γι,:χ. τήν εδvοια. τοQ κοιvου. Ό να.τουρα.λισμος ά.pχίζει σά.ν κί νη μα. τοσ κα.λλιτεχνι·mσ πpολεταpιά.του· δ πρώτος του δάσκαλος εΙνα.ι δ Κουρι1πέ, άν θρωπος τοϋ λα..οϋ κα.ί καλλιτέχνη ς πού το;ίλειπε κάθε αΖσθη � αστιχ:η; εόοποληψ(α.ς. 'Αψ.)ϋ πιά. δια.λύθηκε ή πα.λιά. μπο εμία κα.ί τα. μέλη της γίναv ε,jyοούμεvοι της pομα.vτικίζου σα.ς λογοτεχνία.ζ η κα.ί κάτοχοι κα.λών αστικών θέσεων, σχή ματίζετα.ι εvα.ς καινούργιος κύκλος γύρω από τον Κουρμπέ, εvα δε•Jτεp,, μποέμικο cenacle. Ό ζωγpάψος των Λ α. τ ό μ ω ν κα.ί τής Τ α φ η ς σ τ ή ν Ό p ν ά. ν ς τή θέ ση y>u σ,)"y ήγ.ίτη tΎi'Ι όψε!λει προπαντός σ' ιδιότητες ανθρώ πινες κι οχι καλλιτεχνικές, κα.ί προπσ,,ντος στην καταγωγή :ου, CΤ;ό γεγονός δτι περιγρά.ψeι τη ζωή τοϋ ά.πλοϋ λα..οϋ κι απε�θυνετα.ι στο λα.ο η ΕΥ πά.ση περιπτώσει στά. εόρύτερα. στρ ωμα.τα τοϋ κοινοϋ, στο δτι ζεί την ά.6έ6α.ιη κι α.δέσμ.ευ τη ζωή τοϋ Ύ.α.λλιτεχνικοϋ προλεταριάτου, περιψρονε: τούς ά.στούς κα.ί τα. ά.στικά. ιδεώδη κι ε!να.ι πεπεισμένος δημοχ.ρά. της επα.να.στιiτη ς, κα.1. θύμα. καταδίωξης κσ,,ί κατα.φρόνια.ς. ΊΙ Υα. τουρ α.λιστική θεωρ(α. ά.να.ψσ,,(νετα.ι άμεσα. για. νά. ύπερασπi σει τήν τέχνη του ά.πο τήν πα.pαδοσιοκρα.τική κριτική. 'Απ' �ψ.) pμή την lκθεση της Τ α. ψ η ς σ τ ή ν 'Ο ρ ν ά ν ς 0 Σα.μψλερύ δια.κηρύσσει: «'Από δω κι εμπρός οί κpιτικοl. Πpέπει νά. πά.ρουν θέσ':'j ύπέp η κατά. τοϋ ρεα.λισμοD». 'Η με γιi λη κουοέντα ε!χε ε1πωθεϊ65. Οοσισ.στικα. δεν εlvαι καινούρ για. ο/)τε ή lννοια. οϋτε ή &σκηση τούτης της τέχνης, lστω κ..ι 91
'5:ι ·ή κα.θημεpινή ζωή ϊσώς ποτέ δεν εfχε ά.πεικονιστετ μέ τ6ση &.μεσότητα κι ωμότητα· δμως ή πολιτική -:ης α.πόκλιση, τ,;; Χ':Jι·ιωνι:ι;/:ι �ιήνυμα πού περιέχει, ή ά.να.πα.pάσταση τού λαού μi πλrιpη έλλειψη συyκατάοασης κι δποιουδήποτε ύπεpοπτικο .-j ενδια.ψέpοvτος γιά. λαϊκά. ήθη κι εθιμα -- δλα. τούτα εrvαι καινούργια. 'Όσο δ μως κι αν είναι καινούργια. τούτη ή κοινω ·ιικ.ή θεrlψηση κι cσος λόγος κι iν γίνεται στον κύΥ.λο το·1 Κουρμπέ yιά. τούς ά.νθpωπιστικούς σκοπούς και τά πολιτικl · Χα.θήκοντα. της τέχνης, δ μποεμισμός εfναι και παpα.μένει κλη ρονόμος τού αίσθητικίζοντος ρομαντισμού. Πολλές ψοpές ά.ποδί δει στήν τέχνη μισ.. σημασία. πού δέν εlχε ουτε και στίς πιό εξηpμέvες θεωρίες τών ρομαντικών κι ενα.ν ζωypά ψο πο�'ι :pί.υcι.pεί συγχυσμένα. τον κάνει πpοψήτη, δπως κάνει καί τή 1 εκθεση ένός ά.πούλητc.υ πίνακα. ίστοpικl:ι γεγονός. Ώστόσο τό πάθ,;,ς πο1:ι γεμίζει τόν Κουρμπέ Χ<Χί τούς ;,_ ποστηpικτές του είναι θεμελιακά. πολιτικό· ή αυτοr.εποίθησή. τους προέρχεται από τήν τ.ίστη δτι είναι οί σκαπανείς της αλήθειας κι οί πρόδρομοι τοϋ μέλλοντος. 'Ο Σα.μψλεpύ 6ε6α.ιώνει δ:ι δ να.τουpα.λισμl:ις δέν είναι τίποτ' άλλο παρά. ή καλλιτεχνική τάση πού & ντιστοιχεί στη δημοκρατία., ένώ οί Γκονκούρ ά.πλώ; ταυτίζουν τl:ιν μποεμισμό ιιέ το σοσια.λισμο στη λογοτεχνία.. Στά. μάτια. τοϋ Προυντόν καί τοϋ Κουpμπi. δ νατουραλισμός κι ή πολιτική εξέγερση ε!να.ι διαψοpετικr; εκψραση της ίδιας στάσης κα.ί δέν 6λέπουν 6ασιχ.ή διαψοpσ.. ά.νάμεσα. στήν κοινωνική κα.ί στήν καλλιτεχνική &λήθεια. Σ' εvα γράμμα τοϋ 1851 δ Κουρμπέ δια.κηρύσσει: «'Όχι μονά χα είιιαι σοσιαλιστής, ά.λλά. ε!μα.ι λαοκράτης χ.αί δημοκρ6. της έπίσης, κοντολογίς ύπέρμαχος της επανάστασης κα.ί προ παντός ρω.λιστής, δηλαδή είλικpι•1ής ψίλος της πpαyμο:τικη.; ά.?,'fιθειcι.ς,,66. Κι δ Ζ ολά. μόνο πού συνεχίζει την ιδέα του Κουρμ;.i, δτcι.ν λέει: «La Republique sera natιιraliste ou clle nι· sι�ra pas" ( = rι •,α.τουpα.λίστρια. θα.ναι ή Δημοκρατία η δέ θα.ναι καθόλου - Σ.τ.:Μ.) 67, Έπ,;,μ.ένως &ποpρίπτοντας τ? νατουραλισμό ή άρχουσα τάξη ά.πλώς έκψράζε, το εvστικτο της α.ύτοΤJΥτήρησής της. Σε σχέ ση μk τον χίνδυνο τούτο, ό συντηρητισμός διαθέτει σcιψέστερες lδέες &.π' 3,τι ή ιivτιτ.ο· 1
92
λ ίτευση ή ιδια.68. Ό Γοuστά.6ος Πλά.νς δια.κηρύσσει ευ. ικρι νέστα τα. στή Revιie dί'� Denx Monιlcs δτι ή αντίσταση στ:ι να :ουpαλισμό είναι c,μολογία. πίστης στήν κρατούσα. διά.τα.ξη πραγμ άτων κι δτι άπορpίπτοντα.ς το νατουραλισμό ιiπορρί πτουμε και τόν ύλισμό κα.ί τη δημοκρατία. της έποχης69 . Οί συντηρητικοί κpιτικοl της δεχαετία.ς του 18σ0 πα ραθέτουν ήδη ολα. τά. γνωστά. επιχειρήματα. έvαντίοv τοϋ να τουρα.λισμου κα.l προσπαθούν νά. ντύσουν μέ αισθητικές άν τιpρήσεις τίς πολιτικές καl κοινωνικές προκαταλήψεις ποϊι καθορ!ζουv τήν αντινατeιυρα.λιστική τους στάση. Ό να.τουp:,: λισμός, λένε, στερείται κάθε ιδεα.λισμοϋ καί ηθικής, έντpυψzϊ στήν &σχήμια. χα,). στη χυδαιότητα., στο νοσηρό και στο αι σχρό κι εκπροσωπεί μιάν ά.διαψόριστη, δουλική μίμηση τΊ�; πραγματικότητ ας. Φυσικά. δμω; έκείνο πού ενοχλεί τούς συ·, τηρψικούς κριτικούς δεν είναι δ 6α.θμός της μίμησης r;αp?ι. τb άντικείμενό της. Ξέρουν πάρα πολύ καλά. δτι ι_ιέ τήν κατ,χ στpοψή της κλασσικορομα.ντικη; κα.λοκαγcι.θία.ς και τήv κct τάργηση του παλιού ιδεώδeιυς της όμορφιiς, πουχε έπι6ι�ι σε ι σχεδόν α.μετά6λητο ϊσαμε τά. 1850, δ Κουρμ·ι.ι:. ά.yωνίζε τα.: γιά. εvα.ν καινούργιο τύπο ά.νθρώπου κα.l μιχ κα.ινcύργια τ�ςη ;;ρα:yμάτωv. Νιώθουν δτι ή ciσχήμια τGι•ι χωρικω" Υ.::ι τ<:>ν έργα.τG>v του, δπω:;: κι ή παχυσαρκία. κι ή χυδαι6τη-;:'Ι. τ�J'Ι γυναικών της ά.στικης τiξης, είναι δια.μα.ρτυpiΙΧ εψι.ν τ;ον _της κρατούσας κοινωνί ας κι δτι ή ,κα.τα.ψpόνια τcυ γ:ιi . τ�ν ιδεαι.ισμ6» κα.l τό ,,κύλισμά του στή λάσπη» είναι δλ,;,:. μερη της έπα.ναστατικης πανοπλίας τοϋ vατουραλισμοσ. '() λf; λλ� ζωγραψίζει τήv αποθέωση της ψυσικης εργασίας y.cι). καvει τό y_ωρικό ηρωα. ένός καινούργιου επους. Ό Ντωμιz τ.ερι'( ράψει τόν αστ6, το στήpιγ:ια. τοϋ κράτους, σ' δλη τ?υ � ήν cψ6λύvοια. κα.l τή σκληροκαρδία. του, κοροϊδεύει τήν r:οιτιχη ,Cιυ, τή οικαιοσύνη του, τlς διασκεδάσεις του, καl �:: �κε�ζ�ι δλόκληρη τήν σκιαχτpοκωμωδία πού κρύ6ετ?.ι ;:: -.ιω απο τr1ν αστική ευυποληψία. Εlνα.ι &.ναμψισ6ήτητα ξε ;6-?α.ρο_ δτι ,εδώ ή εκλογή τών μοτίβων καθορίζεται 1:t6τψ'J Π ο �Ολ.tτικες παρά &.πό καλλιτεχνικές σκέψεις. Ακόμα. κι ή τοπειογραψία. γίνεται εκδήλωση εναντίον 93
-:�() πολι-:ισμοϋ της κρατούσας κοινωνίας. Εύθύς έξα.ρχης το -:;ηχροψJ -::ατ;είο ξεπρόβαλε, είναι ά.λήθεια., σά.ν ά.ντίθεση προς τη ζωη της 6ιομηχα.νικη; πόλης, ώστόσο ή ρc.μα.νταή τοπε: ογρσ,ψία. &.να.παρίστανε ά.κόμα. ενα.ν αύτόνομο κόσμο, τήν εί κόνσ. μιiς ψαντσ.στικης, ιδεώδους ϋπαρξης, πού δεν ήτα.ν :ί. νά.γκη να.ρθει σέ σχέση άμεση μz την τωρινή καl καθηιι ε pινή ζωή. 'Ο κόσμος τουτος ήταν τόσο δια.ψορετικος &π� -::ί;; σΧΥj';Ξς ,η; ;:ραγματικη; σύγχρονη; ζωης, ώστε ά.σψα λώς κατα.νοουντάν σά.ν το ά.ντίθετό τη;, έλά.χιστα. δμω; σcι ��::χ_:ιη-:υp!α. ί'.'Ι'Υ.'Ι'":iον της. Το paysage intiιne ( =οικείο τοπείο - Σ.τ.Μ.) -::ης σ'jγχρονης ζωγpαψικης, ά.ντίθετα, περιγρά ψει ενα. r.εριοάλλον πού με τήν ήσυχία -:ου καl τήν ά.μεσ6-:r1-::ά. -;Qυ είναι δλότελα διαφορετικό α.πό τήν π6λιι , δμως σ.κό μα. μένει τόσο κοντά. σ' α.ύτήν έξαιτία.ς τοϋ άπλοϋ, μή pr; μαντι-ι.ου καί καθημεpινοϋ του χαρακτήρα., ώστε πα.ρcαιvο·.ί :ι:ι.στε (7.'Ι'Υ.τ;6ορασ-:α νό: συγκρίνουμε τά. δυό αύτά.. Οί ρομαv -::ικέ; βου·ιοκορψε; καί θά.λασσες, κι άκόμα. κα.ί τά. δtiση κι σί ,:;ϊιραvοί -:-:ισ Κ6νσ-::αμπλ, είχα•ι πά.νω τους, κά.τι το πα.ραιιυ θέvιο καί το μυθικό, έvω τα. ξέψωτα καί τά. κρά.σπεδα τGJν 01.-:;ώ•ι, ,.r,,:ι φ,ιάχνουv οί ζωγράφοι της. Μr.αpμπιζόν, φαίνοv -::cι.: τόσο φυσικά. καί οίκεία, τόσο εϋΜλα μποροϋμε vά. τz ψτάσουμε καί νά. τά. κατακτήσουμε, ωστε δ σύγχρονος κά.τιγ ;ι.ος της πόλης άvαγκαία θα. πρέπει νά. τά. νιώθει σά.ν προει δοποίηση καί σά.v έπίπληξη. Σε τούτη τήv έκλογή μηδαμ: 'Ιίtl'Ι Κ�ί «μη ΠοιητιΚ(Ϊ)Υ» μοτίοων έκψράζετα.ι το ϊδ ιο δημο κpατικο πνευμα δσο -ι.αί σ:ή•ι έκλογή των ά.'Ιθpώπι·ιω'Ι -:ύπων -:οσ ΚΙ')υρμπέ, του Μιλλε Υ.σl τοϋ Ντωμιi - μέ τή μόνη δια rορά. δτι οί τ�πειοyρά.ψοι ψαίνοvται vi λένε: «� ψύση είναι ο . ψ αvτου και πά.ντα, δέ·ι χρειάζονται δα.νι α. μοτ μ .cp !Ί �: Χ » «ί ί· 6σ. για νά. μήν άδικηθεί ή όμορψιά. -:ης», ένιί) ο[ ζωγpά.ψοι μc.pψών, �έλc.υv v' ά.ποδείξουv δτι ό άνθρωπος είναι ασχημος κι &.ξιοΑυπητος, &.διάφορc, α·ι καταπιέζaι άλλους η κα.ταπιέ ζε:αι 6 Ί:οιος. Παρόλην δμως τήν είλικρίνεια κα.ί τήv άπλό τη:� -:ου_, τό να.τουραλιστικ!J τοπείο γρήγορα γίνεται έξίσο'J σs�μtιατι.κο δσα κα.i τό ρομαντικ.6. Οί ρομαντικοί ζωγράψιζαv :ην ποιφη τοϋ ίεpοϋ άλσους , ένG> οί νατουραλιστές ζωγpά.-
cρίζr,υΥ τ'Ϊj 'Ι πp6ζ:ι. της άγροτικ.ης ζωής - το ξέψωτο με τά. ζωντ ανά. πού 6όσκ�υν, τό π�τά.μι με � σχ_εδία. πού σε περνά.ει &.πέναντι, τό χωpαφι με τις θημωνιες. Οπως τόσο τ.ολλzς φορές στην ιστορία. της τέχνης, ή πρόοδος έδω συνίσταται πε ρ ισσότερο στην άvαvέωση παρά. στήν σάττωση των μόvψω•ι 1,_0:ί6ων. Οί ριζοσπαστικότερες ά.λλα.γέ; προέρχονται ά.πό τήν ά.pχή τη; ύπα.ίθpια.ς ζωγραψιΥ.ής, πού, παρεμπιπτόντως, διόλου δεν &.pχίζει ν' ά.σκείτα.ι μονομιάς, ένω έλάχιστες ψορες &.σκε! τα.ι με συνέπεια, κ.α.ί συνήθως περιορίζεται νά. δημιουργεί ά πλως την έντύπωση δτι δ πίνακας [γινε στό ϋπαιθρο. Έκτος &r:ό τά. πρόδηλα. έπιστημοvικά. της στοιχεία, -� τεχνική τού τη ίδέα εχει έπίσης τ.ολιτικό κι ήθικό περιεχόμενο καί ψα: νε-::α.ι σά. •1ά. προσπαθεί νά. r;εί: Έμ.r:ρος γιά. τό ϋπαιθpο, ε:1. r:pός για. τό ψώς τη; ά.λήθειας ! 'Ο κοινωνικό; χαρακτήρας τη; καινούργιας τέχνης έκ ψράζεται επίσης στην τάση προς μια. στενότερη συνένωση 't'tΪJ'I ζωγράφων, στίς προσπάθειές τους νά. ίδρύσουν καλλιτεχνικl; άποικίες καί νά. προσσ.ρμοστοϋν δ ενας μέ τον άλλο ως προς τον ψ6πο ζωης τους. Ή «Σχολ·η τοϋ Φονταινεμπλώ�, πι/) �ιόλου δεν είναι ουτε σχολή ουτε ομιλος, παρά. άσυvάρτητη ομα.ο:ι. πο,j τα. μέλη της τρσ.βουv το δρόμο τους καl συνδέον τα.ι -συ•ιαμετα.ξύ τους μονάχα μέ τήv ειλικρίνεια των καλλ: τεχΊι�ων τc.υς σ;ι.οr:G)'Ι, ·lJδη έκΤ:pοσωπεί τό συλλογικό πvεϋ μα της κα.ινούργιας έποχης. Κι οί μεταγενέστερες κα:λλιτε ι έ; δελ ότητες κι γκαταστάσεις, οί κοινές ά.ναμορψ ω ε &. r � προσπσ.θειες z·ι τικε; κι οί πρωτοποριακοί σχηματισμοί τοϋ δέ Χ:ι.:ο'J Ε'Ιατο•J αίιονα, ολα έκψράζουy τή'Ι ίδια τά.ση προς συy α:πισμό χαί συνεργασία. 'Π συναίσθηση της ίστορικης έπο χη;, κι ή έr.ίγvωση της σημασίας κα.ί των άπαιτήσεων της �τ:γμη �, πού ήpθα.ν στον κόσμο με τ!Jν ρομα.ντισμό, κυριαp kr�Ί τω_ρα �π6,λυτσ.. στό νο,ϋ τών καλλιτεχνG1ν. Ή ρήση το'j . , �υ�:ιτ.z y:7.. -:ο «faιre ιle 1 art νινaηt» (=vά κά.νεις ζω·1τα 'ΙΥ1 τεχνη - Σ.τ.Μ.) Χ'Υ..ί τό άποοιδόμενο στο Ντωμιέ σύνθ·� I\': ΙΙ Γ:ιιιt ί:tre dι· son tι·ιημs» ( =πρέπει ν' ά.νήκεις στον και ο σου - Σ.τ.Μ,) ε·ι.ψρά.ζουν τή•ι ίδια μοvα.δική ιδέα, δηλ'Χ�ή ή τ ν ir::θυ:ιία 'ΙΧ σπά.σου·ι τήν ά.πομόνωση τοϋ ρομαvτισμ.οϋ
95
'?�ί γ:ι., λυτρώσουν τον καλλιτέχνη ά.πο τον ατομικισμό το· Η ε1σαγωγή της λιθογραφίας σά. μέσου καλιτεχνικοϋ, είν;.' ::αρόμο ια σύμπτωμα. -::ης ιοια.ς κοινωνικής 6λέψr.ς. 'Όμω� :έν,_ένα.ρμονίζ_ετα.ι ,μονά.χα. μ� τού�η τή δημο�ρα.τι_κοποίηση τη: απολα.υσης της τεχνης, που στη λογοτεχνια την τ.έτυχε τό f-Lυθιστόρηι;ι,α. σέ συνέχειες, ά.λλά. κα.ί σημαίνει τή νίκή -::ου Λαϊκου yι;;υσ,ο� καί της οημοσιογ�αφίας σέ έπίπεδο ά.σύγκρι τα ψηλοτερ_ο. Η «δημοσιογραψικη» ζωγρα.ψική του Ντωμ•.έ , σr1 μειωνει ενα. κορυφαίο σημείο στην τέχνη της έποχης του, �vώ το γρά.ψιμο του Μπαλζάκ στά μυθιστορήματα. συνεχειών zκπροσωπεί τ.τώ ση το'} δικοϋ του έπιπέδου χωρίς άνοδο :ου γεvικοϋ, "Ομως εκτ.ροσωτ.οϋσα·ι τ.ρά.γματι οί νατουραλιστές :ο m:rχρονό τους κόσμο η τουλά.χιστο μιά. σημαντική μερίδα. -::ο,) σ:γχρονο� κοινοϋ τέχνης; Άσψα.λώς δεν έκπροσωποϋσα.ν τη·ι ΠΛΖιοψηψια. τοϋ κόσμου πού παρά.γγελνε, ιiγόραζε η κριτί Χα.pε δημ6σια το•Jς πίνακες, πού διεύθυνε τίς καλλιτεχνικέ: άκαδημίες κι &ποψά.σιζε ποιά. εργα θά έκτεθοϋν. Οί' σ.πϊ ψ�ις. :ών α.ν�ρώπ�ν α.υτιίJ'Ι ήσα.ν ιiρκετcι.. ψιλελεύθερες στi:ι , -:;υ·ιοι,r:, τους, ομως η ανe,χή ,ου; σταμα.τοϋσε στi:ι νατ,,υοαλισμό. :Αγαποϋσαν κα.ί προωθοϋσα.ν τό·ι άκα.δημα.ϊκό ιοεολοy'ισμi:ι :ου Εηκρ κ�ί τη; σχο):'ij; του, τή ρομαντική &νεκδοτολογική � ωγρα "' ψικη :οϋ Ντεκcι..μπ καί τοϋ Μεσ-;ονιέ, τήv κομψ·r1 προ , σω,:..°γ;:,α.q:ι;�η τεχνη τοϋ Βιντερχά.λτερ καί ,οϋ λ"τυμπύψ. τήν ψευοο1•.πα.ρ6κ άφηγηματική ζωγρα.ψική τοσ Κουτύρ καί τr,'} :Μ�ουλαvζέ, τίς �υθ�λογικlς κι αλληγορικές δια.κοσμήσzι; , του Βουγκερω ΧΙΧt τr.;υ Μπου·ιτρύ70, δηλαδή τή μεγάλ·fj, ι.α μ�ερή κ�ί κούψι� μορφή σ' δλες της τίς ποικιλίες. υΟ μω ς , γισ. τι;_οημι�υργιες της να,ουραλιστικη; ζωγραq;ικη; οέv • ε�χ�v χ_ωρο ο�τε στα., σπιτια τους, πού ήσαν παραγεμισμένα. μ ετ.ιπι �α και πα.ρσ,πετά.σματα, ουτε στίς έπίσημzς αi:θουσέ; τους, που ήσαν χτισμένες μέ τον ενα η μέ τον α.λλο ευνοού11 Έ'ι'J ,ω; (;:ι �.:' ,ήν �σ":ορία ςεσηχωμένο) ρυθμό. ΊΙ σ {ηχρr:, νη τέχνη καταντησε άνεστια κι α.ρχισε νά. χά.vει κά.θε πρα κτική λειτουργία. 'Π ιοια ά.πόσταηη, τ.ού χώριζε τ.;1 vατου ραλιστική ζωγραψική ά.πο την κομψή δια.κόdμηση τοίχων -::fις
·ιi7, ,_,. Jγ χώριζε zα.l τήν ::106αρή απο τή·ι Ηω:ρpή, λr.,γοτεχ • η, η 'Η ) , . μουσιογοτε , vια υσικη. •_,,.,χ ι�• , , , η , ι χ α , τ ε ο μο α φρ . φ r. .η σο6σ.ρή ' ' ' .α ,�. �· επιτε ' ) οεν . , πού δέv χρrριμ ευαν γισ. ψυχαγωγι εςισου ' ,r;•J· τr-1; ωγpα(fικη προο δ ευτικ, ζ κι ο , για υσ ϊ.Ί] , g ,$, .}, λειτουρ �ι 1 αν 1 ιά σ κα ' -ό! ' ' όμα κι οι' πιο' πολ'υτιμες και σ=αακ ;r;οχης. Προηγ,,υμενσ., �ές \ογοτεχvικές δημιουργίες, δπως τα μυθιστορήμα.τα. τοσ Ιfρεοό, τοσ Ρουσσιο Χα.l τοα Μπαλζά.χ., rΪ;ποτελοϋσαν αν!ι. γνωσμα. σχετικά πλατιών στρωμάτων της κοινωνίας, πο·J με· p:;ι.± τους ήσαν δλό,ελα &διά.ψορα άπέναντι στή λGγοτεχνb. σά.Υ τέτοια. Ό δυσ.δικος ρόλος της λογοτεχνίας, σά.ν τέχνης ;,xl συνά.μα σ&.v ψυχαγωγίας, καθώς κι ή ίκανοποίφη δια.ψ; ρετικίϊ>Υ πολιτιστικών επιπέδων με τα Ζδtα εργα, τι�ρα. τεp :ι?.ϊ:ίζοvτα.ι. Τσ. r.ιο άςιόλογα άπό κα.λλιτεχvική άποψη προϊ· �ντ,z :'.λά:χιστα ενδείκνυνται πιά. γιά Ηα.φρό διά.6α.σμα. 1., eι'.ίτε ψα.6r:,ϋν ;ι.αθ6λr:,υ τi:ι ,.λατύ άναγνωστικο κοινό, έκτό; σ.ν έπισύρουν πά:vω τους τήv κοινή προσοχή γιct κάποιον α.λ ί.r:, λόγο fι γ',ωρίσουν τή·ι επι,υχ:α δημιουργώτας σκά.νδαλr,, Επως λ.χ. ή Μ α y τ σ. μ Μ π ο 6 α ρ ύ τοϋ Φλωμπέp. Τέτοια εργα μr.,νά:χα �·ια πολ,'; μικρό στρώμα. δισ:ιr.,ουμi·,1 ων τ7.. sκτιμά.ει καθώς ταιριά.ζει, έπομένως κι δλη αυτή ή λογοτε /.'1:':ι.. μ.:ορεί νχ χαρακτηριστεί «-ciχνη ,οί) έργα.στηρίου», � πως ':ι δλόκληρη ή σχολή της προοδευτική; ζωγραψικfις: z,� 7,jτrι προορίζεται γιcι.. είδιzούς. γιcι.. καλλιτέχνες κ:ι.l ·;ι!ι.. z?1:ιo·1z;. Ή iποξέ•Μση δλων συλλή6δην τG)Υ προοοευ:ιΧιίJΥ ;,7.ι,1,ι:εzνών &τ:6 τον σύγχpο·ιο κόσμο κι ή ά ρ ·πρή τους '17.· χουν οποιαδήποτε σχέση μέ το κοινό φτάνει σέ σημείο πr.,ύ ο , χι μr:,�ο δέχοντ αι σ?:ι:ι κάτι άπ6λυ-:,;ι ψυσtκο τήν ελ),ειφη Ξ ιτ υχ � ��ς, ά.λλα θεωροϋν καί τήν ί'δια την επιτυχία. σά. σημά οι Χ�ι,λιτεχνικη; Ύ.α.τωτεpότr1 :α; Υ.7.ί λογιά:ζου·ι προυr:6θε,;·1 1 �ς αθανασίας τ6 νά. παρεξηγηθοϋν ά.πi:, το,:ις σηκα.ψνο•J; . , J:.
, Ό ρομαvτι-:;:ιi:.ς ΙΧΎ.όμα. τ.εριείχε ενα λα'ίκ6 στοιχείο πο•:ι ,ατ.ευθυνόταν στίς τ.λατύτερες μερίδες τή; κοινωνίας, ένι�J ;_, �ατ"υΕ�λισμ6ς, τουλάχιστο στίς σημαντικότερες δημιουργίες οε 1��υ, y εχει τίτ.οτα πού νά. τραβήξει το πλα.τ•J κοι·ιό. 'Ο ,α.Ί:ι.:ο; :,,σ .λlτ.7.λζά.;, σημαδεύει το τέρμα της ρομαντικής
97
εr:,:,χή;· δ Βίκτωρ Ουγκώ 6pίσκετα.ι α.κόμσ.. στο κσ..τακόpυφ,:. τής κσ..λλιτεχνικής του &ξiλιξης, δμως δ ρομαντισμός σά λ,; γοτεχνικό κίνημα. lχει πά.ψει νά πσ..ίζει δποιοδήποτε pόλc. στην πολιτιστική ζωή. Ή άποκήpυξη τοϋ pομσ..ντικοϋ ιδεώ δους &.πό μ.έρου, των κυριότερων συγγpσ..ψέων σημ.α.ίνει χι σ..ύτή πλήρη ρήξη με τούς πιό σημσ..ινοντες κύκλους τσϋ πλσ. τlc.ϋ κοινου καl του κόσμου των κριτικών. Τό parti dc resi :,tz..nc.c ( =κόμμα. τής α.ντίστσ..σης - Σ.τ.Μ.) , πού στη λογο τεχν[σ. &.ντιστοιχεί με τό κόμμα. τ·tjς τσ.ξης στΥJΥ πολιτιΥ.-11 , πσ..ίpνει θετικότερη στάση α.r:ένσ..ντι στο pομσ..ντισμο σ.π' ο,,, δ να.τουpσ..λισμός, πα.pά. τήν αμεση ίστοpική σχέση -::οϋ τελεcι .:σ.ίου μέ τόν pομα.γ:ισμό. Είναι άλήθεισ.. δτι οι συντηpητικοι κριτικοί α.ντιμάχοντα.ι τό πνεϋμσ. τη; εξέγερσης ΟΕ κάθε ,CJ'J μ,:,p:;,·ή, χα.l pομα.'1-:ική κα..ί νσ..τουpσ.λιστική, κα.ί 6άζουν -:ή·ι λογικότητα. πάνω αr.ό κάθε α.υΟvpμησίσ.., ώστόσο α.r.σ.ιτσ::J'Ι 'ΙΊ. εκψpά.ζει ή λογοτεχνία. «γνήσισ.. α.ίσ0r1μα.-:α.» κα.ί θεωpο::Jν :6 «6άθο� της κ �pδια.ς» κριτήριο το� α.ληθι�συ κα.λλι�έχνη. 'Η , α.ισΟηcικ·� είvσ..ι πσ..ντως μο -ι.σ.ινσυpγια. τσυτη συγκιyησια.κη νάχα. μιά. κσ.ινούpγισ., σ.ν κι δχι r,άντσ. τελείως ξεχά.θα.pη, μοpψή -:·71 ;, πσ.λι:ι.ς κσ..λοκσ..γσ.Θία.ς· 6σ.σίζετα.ι στην ύπr;τιθέμz· νη τσ.υτότητσ. των συγκινησισ..κά. αυθόρμητων κσ.ι -::ων ήθι·ι<ά. &.ξιόλc,γω'ι στJιχείων της r.νευμ%τtχΊj; ζωης Υ.σλ δέχετσ.ι μιi μυστική ά.pμονίσ. τοϋ κσ.λοϋ κσ.ί τοϋ ώρα.ίου. Τό σπουδα.ιότε pr; &ςίωμ:i τη; εr,ισ.ι ή ·l1θική έπίδpα.ση τής τέχνης καί τ!:ι ύπέρτσ.το ίοεώδε;; της εrναι δ παιδευτικός ρόλος του καλλιτέ Χ'Ιη. 'Ακόμα γιά. μισ.. ψοpσ.. &.λλάζει ·ή α.στική στάση ir:ένα.'Ι τι στrιν σ.ρχ-� 1' art pour 1' art. Μετά τr1ν άpχική α.τ.6ρpιψη κσ.ί μετά τήν κσ::σπινή &νσ.γνι{ψιση τ-ij; «κα.Οα.ρη;" κι ήθικi ουδέτερη; τέχνης α.πό μέρους τη;, τώρα ή πpοσέγγισ·� -;η; γίνετα.ι πάλι α.δυσιοπητα. εχθρική. ΊΙ έπα.να.στσ.τικότητσ. το•j κσ.λλιτέχνη τσακίστηκε, δεν ύπάpχει πιά. λόγος νά. ψοοουν τσ..ι τήν έπέμ6ασή του στα. ζητή1ί,σ.τα. της πρακτικής ζωής" ·,r; 1' art μο,1r Ι' :ιι-t μπορεί νi πεταχτεί χαί ν' α.να.γνωpιστεί ξα. ,::ι. ·ίι ,.ιχταλι:ι'1λ6τητσ. τοϋ καηιτέχνη σάν πνευματικ,;;ϋ � γετη. Ό νατουραλισμός α.r:ι:,μένει σάν .,1 μ6,1η πηγή απ' οπο υ εί'ιαι Ο'J'η.τό ·11. τ.pοχ,;φει Υ.t'ΙΟυνος· iψ6σc.ν δμως eιί iκπpό-
σ,,:.:οί του κηρύσσονται, σ.'Ι οχι ύπέp το υ 1' art ρour 1' art κα θχυ τr;υ, τουλάχιστον ύr:έp της α.πpοκα.τά.ληπτης κι οχι α[σΟη μcιτικ� δισ.πρα.γμά.τευσης τών ήθtκών ζητ ημ.ά.των, 1.ι' a.λλσ. λ6γισ. ύπέp μιχς μή ηθικης καλλιτεχνικης προσέγγισης, ή άr:όρpιyη τc.Q 1' ,ιrt ροιιr 1' art κατευΟύνετσ..ι και �να.ντίον -;r;υ;. ΊΙ κυ6�p·ιφη εyτiσσει τήν τέχνη καί το'Jς κα.λλιτέχνες στc iκπαιδευ":ικό κι ά.ναμοpψωτικό της σύστημα.. ά.ρχισυντά Υ.:ε; κι οί κριτικοί των μεγάλων περιοδικών κι έψημεpίδων, α.ν{Jpωποι σά.ν το•;ς Μπυλόζ, Μπεpτέν, ΙΌυστά.60 Πλάνς, Σάpλ J)φυζά , Άpνύ ντε ΙΙουμ�φτέ,, κι Έμιλ Μr;ντεγκ,j, ετνσ..ι eιί ύψιστες α.ύθεντίε; της· δ Ζύλ Σσ.ντώ, δ Όκτά.6ιος Φεγιέ, δ 'Ε:ιίι. 'Ωζιέ Υ.ι � .λουμά; υίός είναι οί r:ιό σε6αστοί συγγρα. ψεί; της· τό Π:.ι.vεπιστήμιο κι ή Άκα.c >r;μία. εrναι τά. ίδp•;μα.τα �ιοσ.σχ:.ι.λία;, κι έ:pευνc1.ς ποlίχει γιά. τήν πνευματική ύγιεινή· πα.pισινης ά.στυνοο δημ.6σιος κσ.τήγσpος κι δ α.ρχηγός τr:ς j ') e , Υ , :�ια; ειyα: cι ψυ ,σ.κες των ηθικών α.pχων της. Οί έκr.p6σωποι τοϋ νατeιυραλισμου εχουν ν' ιiγωνιστοϋν ένσ.ντίον της !χ θp6:ητc1.ς τG\'Ι κpιτικιίJν ισσ.με τά 1860 τ.εpίπου κι ένσ.ντίο, :7iς �χΑp6π;τα.ς του Πα.νεπισ--:ημίου σ' δλη τους τή ζωή. 'Π , μένει κλειστη Λχσ.δημια. γι' α.>Jτοϊι; κι ο·"ίτε μπορο>Jν ποτΞ �ά. ύπο�,ογiζουν σε 6οήθεισ. από τό κράτος. Ό Φλωμπεp κι οί ;ν�:λfot Γκο'1κ,:;•1p Υ.α.τηγοpοϋνται γιά. πpοσ6σλή της ΥιΟικης, ω �τον �1πωντλα.lp &πι6άλλετσ.ι gνα. σημαντικό πρόστψl). � � Π v:κη κατdG τσίi Φλωμπεp κι ή έντυπωσιακ.ή έπιτυχία ,,ς Μ σ. ν τ ά. μ Μ π ο 6 σ, p ύ (1857) τήν δι,:φ.άχη , '(1Jpω &.τ:ο τό νατουραλισμό :r;, κpίψJυν ύπέp τής καινούργια.; α.ύτi)5 τάσης. Τό κοινό δείχνει νά ένδια.ψέpετα.ι κσ.ί γpήγο Ρ�, οι Υ;Ριτικο1. α.r:σΟέτου·ι κι α.υτσί τά δπλσ. τους· μονάχα. ο: ' ' ' � Κσ.ι' Υ.οντ60ωpοι iCh'/τιοpαστικοι Π,ο έπ••ΙΙ)yr• ·, CJ. πα.pαμενουν σ.ν�: . ,.θετ, �, ς: τάση ά.ναγκσ.σ-:ιΧά. ΞJ:· Α'υτη, τη, ψοpα., Ί,ι r: pο,:;CJευ:ική _, 6 �-,· )1,λΞ:αι σ-::ο:'.ι.; ϊ.pι-:-:κού; α.πό ,ό α.νσ.γvωστικb κοινό, αν χι : · γοι τοϋ ένδι:χψέpοντο; σ:πό μέp".Jυς τοϋ κοινοϋ διόλου δέν Ε.ιν:χ,: Χc1.θ ' ΧαλλιτεχvtΥ.".)t.' '() ...σ.ι·ιτ \' ' - Μπέ6, πού δι-χθέτει Πο), δ-,;:.υ: α.ισΟημσ. των α.λλαγών στο 1;; πνευμσ.--:ικούς συρμούς, γυ ζει π[σω στό ψιλελευθεpισμ� τής νιότης του. Μπα ίνει στ'{ν κύκλο r:o•; περιλα.1ι6άνει τούς Τσ,:ν, Ρενάν, Μπερτελr,
οι
'1
αeα.
1
\ί\Ι
zαί Φλωμr.iip, έπιzpίvcι -;:·rι ν zυ6έpvηση χαί χηpύσσει �r νίκη τού vα.τουραλισμού Το γεγονός, 8τι ή κα.λλιτεχvικ-;-1 χ\ -ίι πολιτικ-ίJ του μετα.στροψή συμ6α.ίνουv τήν ί'δια. εποχή, εί. vα.ι άκρως ενδεικτικό γιά. τήν πνευμα.τιΧή κα.τά.σταση· άπο δείχνει δτι, πα.ρά τον εσωτερικό το� διχασμό στά δυο στpα -:όπεδα. τώγ μποέμηοω'ι χαί των rcnt1crs, ό vατουpα.λισμ/J; ε ι.ει -:ίς ρίζες του στο ψιλελευθεpισμό. 0,';τε κα.ί μπορούμ ε xd.-1 νά l σχυpιστούμ.ε δτι ό Φλωμπέρ, πού οι πολιτικές του άr. 6ψεις είναι πέρα. γιά πέρα. συντηρητικές, εκπροσωπεί &ποψr1 σ:ντιδpαστική, ά.ντικοινωνική κι σ:ντιψιλελεύθερη. 'll ά ντίθε ση προς το πολιτικό σύστημα. της Δεύτερης Αυ-::οκρα.τοpία; �: ι r1 χαιροσ.,ω:ία τη ς sΪ.Τ-ι Χής τά.ξη ς, οπως έκψpά.ζογται πρr, τ.αvτός σ··3(ι Εdικ,ιtίοιι �entinιι-ntalc, ότ;ωσδ·/1πcτε χαpακ-::ηr,ί ζου'ι κα.λύτεpα τον ,pόπο τή ς σχέψη;; του, άπό τίς ύ6pιστ, κές α.vα.ψcpές σ-c-ίJ δημοκρα.τία., πού συναντά-με μέσα στις συ χνά α.υθόpμη,ε;; κι α.ντιψα.,tκές tπωτσλές του. 'Π ciντικυ6ψ 'ιητική κοινωνική κριτική είναι κοινή σ' όλόκληFη τή vr1.-::r,•;: ρα.λιστική λογοτεχνία. καί, πα.pά. τίς διαφορές στην πολι�,-�Ί 1 ,ους θεώρηση, ο[ Φλωμπέρ, Μωπα.σσά.ν, Ζολά., ΜπωντΛσ.ιp κα.ί Γκονκούρ, συμ.ψωνουv α.πόλυτα. δσο α.ψοp5. τή μ+ι συμμ6?· ψωσή τους μέ τά. κpατι:ιυν,α.71 . Έπαvα.λα.μ6ά.νετα.ι ό ,<θpί ':,μ οος του ρεαλισμου» κι οί εκπρόσωποί του συμοά.λλουν οΑ?ι στην κα:αιστpοψή τών θεμελίων της κpατούσα.ς κοινωνίας. Στι� επιστολές του ό Φλωιιπέρ παρα.πονιέτα.ι επαvειλη:ψένα γι':/4 το μίσος προς τίς πα.pcι.?6-:ήν κα.τά.πνιξη της ελευθερίας καί σεις της μεγάλης Έπα.νά.στασης 72. Άναμψισ6ήτητα είναι εr· Ορός της κα.θολι,.,ης ψηφοφορίας καί της κυριαρχία; των α μόpψωτων τά.ξεωv73, δμως διόλου δέν είναι σύμμαχο; -: 7Jς άρχουσας σ:στιΥ5);; τά.ξης. Πολλές φορές οί πολιτικές του _σ. πόψεις είναι α.6ριστες καί παιδιάστικες, πάντοτε ί:Ιμως ΞΚ: φpά.ζουν μιά.v ειλικρινή προσπάθεια. νά. είναι δρθολογικές ,.cι;ι ρεαλιστικές καί φα.νερώνουν μια. στά.ση, &πό τήν δποί7. 6ρ:· 'Jκεται πολϊ.ι μακριά. κά.θε Ουτοπία., μα.ζί κα.ί κείνες τών προ; ψητών της καθολικης ευτυχίας κα.ί προόδου. Τόν σοσιαλισ μο τόν ciπορpίπτει οχι τ ό σο εξαιτίας τώv ύλιστικών οσο εξα.ι-:ίσ.,; τών &.νοpθολογικων του στοιχείωv 74. Γιά ν&ναι α.παλλαγμ0• 100
τυψλή πίστη κα.ί' δεσι ι�, - _. - , ,.ifJz δογμα.τισμό καί κ� θΞ ό ενεργισμο κι rι.πολιτικ λογης κάθε ί οδεχτε , , α . � 'ι,� . ' ν α.π j_ • � ' ' ' ε�νε 2 v ι τα "':" p:θ τον � που ύ πειρσ..σμο ιι.p �,-__:, έναvτίοv κά.θε '·•ω'ι,"'� .J..ψει πέpα. σ.'·πο ' τόν κύκλο καθαρά ιδιωτικων σχεσεω'Ι e ο δυνέ η όυ �. κ��δια""ερ6vτω•ι75. Γίν�τα: μηδενιστής ciπό τό q; �- : .; f.... τη" ος κληρονόμ νόμιμος ι Ί'- . 'Ωστόσο α.ίσθα.vετα 1.., ταπα., τη,, '1.υ ,__ ,_ _,:,(δει τον ' πνευμα.το· ω' σης' κα1. του διαφωτισμού κι cι.Πιχ; -7.vσ.uτσ. ' - 76 . ':--• · '"'ΙLΟ• '.J-,-1 , Ι'Ο'Ρ":"v. ,,Ι στό Β ολ τα.φο η·ι του Ρουσσω' πα.νω κ ,. ' / στ,ο σά.ν μό όpθολογισ ;- .. �:() Φλωμπέp πpοσκολλιέτα.ι στον ••υτα-ι0 σ.πομεινά.pι του μή ρομαντικού δέκα.του δγδοοcι α> __ .�1-, ,_ , ο:, , νευp�, Ψι. ' κι αρ κεί ν' α.ναλογιστουμε μονάχα. τις cι.γχωυεις {1} ' ' , ' ,, -Ί ,;ε:ις της εποχη; μας για, ν� κα.τανοησ�υμε τη� εvνοια , 1.,. αυτοκα.;cαστρο κι ς α.vοpθολογικε τις γιά. του ής ;:•,σε:ιi3ο,-;οίησ q;;κές τά.σεις του ρουσσωικου pομα.ντισμοϋ. «�ιά. �οιό αμάρτ1:: 117, ευθ1Jνοvτσ.ι τάχα οι άνθρωποι;» - pωτα. μια. νευpωτ;κ η γυναίκα., μ.έ την όποία. &.λληλ pα.ψεί κι ή, δ�οία 6α.σανι�z_ , ογ ται ά.πό θρησκευτικές πα.ρα.ισθησεις �ι α.πο τυψεις77 . Αυ�-:ι &.κούγετα� σάν κpσ.υγή &.�όγνωσης κα.ι, μοιά.ζει ?σ.Υ τελ;υτα.ι<Χ ,-;pοσπά.θεια του συγγpα.ψεα. vσ. δια.τηpησει την ισορροπισ. του καταμεσίς ένός κόσμου έπικίνδυνου ά.π' δλες τίς μεp:ές. r.ά.λη ,ου Φλωμπέp με τό πνευμα. του ρομα.ντισμου κι οι ciδια. χοπες ciλλα.γες στη στά.ση του ciπέναντι σ' α.ύτόν, πού τον κά. 'Ιουν νά,. νιώθει προδ ό-:ης, δεν είναι τίποτε α.λλο πα.pά. έλιγμός γιά. νσ. κpα.τήσει τούτη τήν ισορροπία.. 'Ολόκληρη τή ζωή χσ.ί τό εpγο του τήν &.ποτελεί μια. τσ.λά.ντευση &.vά.μεσα. σz ο�ό πόλους, ciνά.μεσα. στις ρομσ.vτιχές του κλίσεις καl στήν 7,υ-:οπειθαpχία. του, &.νάμ.ε'Jα. στη λαχτάρα. του νά. πεθά.νει Χα! στήv έπιθυμία του νά. μείνει ζωντανός κι ύγιής. Ό l πσ.ρ χιωτισμός του ό ιδιος τον κpα.τεί κοντύτερα. στο pομα.ντι σμ.ό ( πού �δη εrvαι κάπως ξεπεpα.σμέvος) α.π' δσο κρα.τιου·ι · :σ.ι οι Παρισιν οί σύγχρωοί του78 κι άψού εχει πιά. πεpά.σε: τά είκοσί του χρόνια. ζεί στον πλα.σμα.τικό κόσμο καl στ+; φλογερή πvευμ.α.τική ά.τμόσψα.ιpα. ένός νέου ξεριζωμένου κι όπ ισ θοοpο μικοϋ. Σε κατοπινά χρόνια. συχνά. civα.ψέρετα.ι στην :ρομερή διάθεση της μόνιμης &.πειλης τρέλα.ς η α.ύτοκτον(α.ς, στ ην δποία 6ρίσκοντα.v έκείνη την έ:ποχή α.ύτός κι οί ψίλο: h
•
;••
?Ι
101
,ου 79 κι α.π' την δποία. μπόρεσε vά. γλυτώσει μ,οvά.χα μέ � τατι�ο α.yώνα, τfJς;. 6ούλησής του � μέ &vελέητη αότοm�: θ ρχ;α.. � σα.με ,"'JY κρ!ση ;tού περνά.ει στά. ε1κοσ ιδύο του � τuν uα.σα.νι ζ�υγ ο ρα.μα.τα., κρισεις μελα.γχολία.ς, κι !γρ ι α. να.ισθημα.τικα. ξεσπά.σμα.τα.· ε!να.ι εvα.ς άνθρω πος άρρωστος, ' ι σθησια. π . ή ε υ'θι ξια. , κ ι ή ευα. ' του περιέχουν τά. σπέρμα.τ; 'CI_:) μ ι :zς &.vα.πόδρα.στης κα.τα.στροψijς. Ή ζ ω ή του �,,.....,., ··ι ν τέχνrι κα.ί, γ ι ά. �Υ ' τi χνη, ή κα.vονι κότητα. κι δ &.συμ6ί6α.στος χα.pαε α.ς �τ�ρ του , ργο� ;:ου, ή &.πα.νθρ ωπι ά. του l' art pour 1' a'rt κι � α.προσωπι α. του υφους του, κοντολογίς όλόχληρη ή κα.λλt ;εχv ική θ�ωρία. κα.ί πρα.κτικrι του δεν είvα.ι τίποτ' άλλο πα.ρά. χτ;εγΊωσμε·η1 προσπάθεια. νά. γλυτώσει &.πό τή σίγουρη κα.το: σ:ρο fή. Σ' �υτόv � α.1σθητικισμός πα.ίζει &.πό ψυχολογι κή άποψη τον ιδιο ρό�? πουχε, πα.ίξει στον ρομαντισμό &.πό άπο ψη κοι νω�ιολογ ι κη ε!να.ι εν α. είδος φυγης &.πό μιά. πρ α.γμα.τικότητχ πουχει κα.τα.ντ η σει &.νυπόφορη. Ό Φλωμπέρ γράφε ι πώς ε!vα.ι ελεύθερο ς α.πό τον ρο μα.�:_ι σμό, πού τον ξεπερνά. δίνοντάς του λογοτεχν ι κή μορψή κι ε;ελισσόμε,vος α.πό εραστή και θύμ α. του σ' &.να.λυτή κα.ί σε κριτικό του. Αντιπα.ρα.θέτει τον κόσμο των ρομα.ντ ικωy δνιί ρ ω ν στην πρα.γμ α.τικότη τα. της κα.θημερινης ζωης κα.ί γίνε τα.� να,τουρα.λιστής, μέ το σκοπό νά. ξεσκεπά.σει την ψευτιά. κα.ι τή νοσηρότη τα. τούτ ω ·ι τ{ί)γ ύπερ6ολ ι κωy α.υτα.πα.των. μ�ύς :οτέ δεν κουράζεται vά. &πι6ε6α. ιώνει το μίσος του γιά. :ΊJν Ιl.Υι�ρή κα.θημερ�νή ζ ω ή, την άηδία. του γ ι ά. τό να.τουρ� λι•ψ? της :Μ α. Υ τ α. μ Μ π ο 6 α. ρ ύ κα.ί της Education Sent1mentale κα.ί τήv κα.τα.φρόv ι α. του γ ι ά. τήv «πα.ιδι α.ρωδί� δλόκληρης α.ύτης της θε ωρ!α.ς. 'Εντούτοις πιχρα.μ.έvει δ πρω τ�ς πρα.γμ α.τι κός ν α.το�ρα.λ ι στής συγγρα.φέα.ς, δ πρώτος πο•J τ εργα του �(νουν μια.v, ε1κ�vα. της πρα.γμα,τιΧότητα.ς, ή δ �, π�.α. έvα.ρμονιζ ετα. ι μέ τα. δο γμα.τα. τοϋ vα.τουρα.λισμοϋ. Mz σ:γουρη μα.τι� δ Σα.ιvτ - Μπέ6 &νιχγνωρ(ζει τ' άποτιλέ σμα,τσ. της κλιμα.κτηρια.ς περιόδου στην ίστορία. της γαλλι κής λο γο-.εχν(,α.ς, δπ�ς τά. �κπρ�σωπεί ή Μσ.ντά.μ Μπο6αρύ. «'Ο Φλ ω μπερ χ ειριζ ετα.ι την πε vα. δπως άλλοι χειρίζοντα ι τό νυ στέρι:. γρά.ψει στην 6 ι 6λιο-κρισ(α. του κιχι χα,ρα,κτηρ(ζει τ'J
συ:
�σ.
102
φυσιολόγου , .,ύργι':J ϋ::ρο;; σά. --�νίκη του' &.να.τό' μου κα.ί 'τουl .ι.α.,Υ τη θε ω ρι α. του για. τu να.τουρα.λι· , v τέχνη8 0. 'O λόJ. JΙ.Ληρη - ' 1 τα.• μυθιστορ ήμα.τα. του- Φλ ω· στη Ζολχ την (λ\Ιτ1,ει α.πυ σμ0 ό ' Μ π οπίρ κα.ί θεωρεί το συγγρα.φ έ(J., της Μ α. ν τ (J., μ σύγ του υργό δημιο entale Sentim ation � σ. ρ ύ κα.ί της Educ � λες ε lς όπε�6ο 8 τ νος μ Ι. Συγκρινόμε χρονου μυθιστορήμα.τος ι σημα. ντος προπα μπέρ ω Φλ δ ζά.κ, Μπα.λ του τά. 6ία.ια. &φψέ ρ τει�) ε ε "r. ιπ ijς, αμα.τικ μελοδρ της νει τήν πλήρη α.πά.ρνηση &. ί3ους κα.ί μάλιστα. εσ,ω ά.πλα. συνα.ρπα.στικης πλοκης, την της καί ς &.νοστια. της ίας, μονοτον της γραφή ι ρ ε ρέσκεισ. στην π ποψυγή κά ελλειψης ποι κι λ!α.ς της καθημερινής ζ ωης, την &. σ..ρνηση νά. την ήρων, χα.ρα.χ,τ των πλάσιμο στο τα.ς τ θε &.κρό η μέσα. κλείνουν ωJτοί πού κα.κό, στο c,οθεί εμyαση στο κα.λ6 η τους, ,.α.ί τη·J πα.ρά.λειψη κά.θε θέσης, προπα.γά.νδα.ς κι ήθιχ,οϋ α.μα.-• μσ.θήμα.τος, δηλ α.δή κά.θε άμεσης έπέμ6α.σης στά. δισ.δρ τιζόμ ενσ. και κάθε σ..μεσης έρμην ε(σ.ς των γεγονότων. Ώστόσ':J ή &.προσωπία κι ή &.μεροληψία του Φλω μπερ �ιόλου οέν &.πορρέουν &.πό τίς προυποθέσεις τοϋ νσ.τουρα.λισμοϋ του κι ουτε άπλως άντα.ποκρίνοντσ.ι στην σ.ισθητ ι κη &.πα.ίτηση να. χρωστοϋν τά. σ.ντικείμενσ. ένός εργου τέχνης την tντύπω ,;η, πού δίνουν, στή δι κή τους τη ζωή κι /\χι στή σύσταση του συγγραφέα.· ή impassibilite ( =α.πά.θει α. - Σ.τ.Μ.) του οιόλού δεν άποτελεί ά.πλως μ ι ά.ν &.ντίδρα.ση tνα.ντ!ον �ς φο ρ τικότητα.ς του Μπα.λζά.κ κι tπιστροψη στην σύλληψη του ερ γου τέχνης σά.ν αύτοτελους μικροκόσμου, σά συστήμα.τος μέ σα. στο δποίο «δ συγγρα.ψέα.ς, δπως κι δ θ εός μέσα. στο σύμ Π;Υ, είνα.ι πά,yτσ., παρών, ποτε ομως δρα.τός» 8 2, κι έπίσης δεν εt•ια.ι ά.πλω;; &.πο,έλεσμα. της tπίγνω σης του δτι τcχ χ ειρότε ρα. ποιήματα ψτιά.χνοντα.ι &.πό τά. ώρα.ιότερσ., α1σθήμα.τα. κι δτι ή προσ ωπική συμπά.θει α., ή γνήσια. συγκ!νηση, τά. τεντω μένα. νεϋρσ. κα.ι τά. δα.Χρυσμένσ. μάτι α. μονά.χα πού έλα.ττώ Ίουv τήv δξύτ ητα. της δρα.σης του ,ποι ητή (πράγμα, &λλω στε πού &.πό τότε το έπι6ε6α.! ωσα.ν συχνότατα. οί Γκονκούρ, δ Μωπα.σσά.ν, δ Ζιντ, δ Βα.λερύ κι άλλοι) - /\χι· ή &.πά.θει α. ο ά.χα. μ ι ά τεχνική &.ρχή, &.λλά πε ι --:ρι ? Φλωμπέρ δέν ε!να. μο-, εχει μ ι ά. και νούργ ια σύλληψη, μιά καινούργια ηθι κη τοϋ 103
-z1.ίλι:έχνη. Ή φρά.ση του «ηοιιs sonιrnes faits μυιιr le diΓe et J ,r,n pοιιr 1' zιvoir,, ( =ψτια.χτήχα.με για. νά. μιλάμε γιά. τή ζωή Χι οχι γιi. ,,ά. τή'i εχουμε-Σ.τ.Μ.) . :::ίναι ή τ.ιό άκρα κι:ι.ί πιό ιiσυμ6ί6α.στη δια.τύπωση εκεί'iης της απάρνησης τη; ζωης, -ή όποια. στάθηκε ά.φετηρία. του ρομα.ντισμοσ σά.ν α.ίσθητικου δόγμα.τος καί σά. φιλοσοφίας, τα.υτ6χρονα. δμως ( σύμφωνα. κα.ί με τήν ά.μψιπλευριχ6τητα τG)V α!σθημάτω'Ι του Φλωμτ.zρ) ε"ί ναι κι ή όξύτεpη δυνατή απόρριψη του ρομαντισμου. Γιατί οτα.ν δ Φλωμπερ φωνάζει δτι λογοτεχνία. δεν είναι «τά. κα τακάθια της καρδιάς» προσπαθεί νά. δια.φυλάξει καί τήν κα θαp6τητα της κα.ρδι!χς καl τήν καθαpό:ητα. της λογοτεχνία;. 'Από την επίγνωση τοϋ δτι ή χα.οτική, έκκεντpική καί pοι.ιαντική διά.θεση της νιότης του παρά. λίγο νά. το'ι κα.τά στpεψε καt σά.ν καλλιτέχνη κα.ί σά.ν ιiνθρώπινη {jπαρξη, δ Φλωμπέρ εογα.λε ενι:ι.·ι καινούργιο τρόπο ζωης καί μιά και νούργια. αισθητική. «'Υπάρχουν 1.:αιδιά». εγρα.ψε στά. 1852, «στά. δποία. ή ιJΙ)υσική προξενεί δυσά.ρεσ:η έντύπωση· εχουν μεγά.λες [χα•ιότητες, θυμοσν"':αι ενα σκοπό μόλις το'ι ακούσουν μια. ψορά., σ-Jνα.ρr.άζοντα.ι σά.ν ά.κούσουν νcι παίζει ενσ. πιάνο, οί παλμοί τQυς zπιαχύνονται, ±δυνατίζουν, χλωμιάζουν, πέ ψτουν άρρωστα καί τά. καημένα τους :ά. νευpα. συσπώνται μ' &.γωνία, δπως κα.t τά. νευρα. τών σκύλων, δτα.ν σ.κουγε μου σική. Μάτα.ια θ' &.να.ζητήσουμε τούς αυριανούς Μότσαρτ μέσ' &.πό τοϋτα τα. παιδιά. Τουτονών τό ·tα.λέντο λόξεψε, ή ιοέΟ". \1Πηκε μέσα. στο Πετσ( τους, άλλα. εκεί ε!να.ι στείρα Χαί Χα. τα.στρέψει κα.t το πετσί τό ίδιο ...»83. Ό Φλωμπέρ δέν κατα ν6φε τ.όσο ρομαντικά. ήσαν δ δια.χωρισμός της «tδiας» &.πό το «πετσί» κι ή ά.πάρνη ση της ζωης για. χά.ρη της ,έzνης :ι..ι ουτε &.να.γνώρισε ποτέ δτι ή πραγματική καt μή ρομαντι Υ.ή λύ ση τοϋ πρυ6λήματ6ς του μονάχα. μέσ' σ.πό την rδια τη ζωr1 μτ.ορεί νά. ογεί. Ώστ6σο ή δική του ή πpοσπά.θεια. νά. 6ρεί μιά. λύση ε!ναι μια. ά.πο τtς μεyά.λες συμβολικές στάσει; του Δυτικού ά.νθρώr:ου· εκπροσωπεί την τελευταία. συvwρή μ.οpψή της ρ ομα.ντικης 6ιοθεώρη ση;, τή μ.οpψή μέ τήv δποία. εξαλείψετα.ι κα.t με την δπο(α. ή ά.στική ιντελλιγκέντσια. &. ποκτα επίγνωση της �υνα.μίας της να. εξουσιιiσει τή ζωή 104
zα.ί νά. zi·ιει τ:ήν τ:έ. χ·ιη οργανQ ,,ωη;. "Η α,,jτοδυσψήμησr1 τ�ς Ι:'-5σαία. ς τάξης είνα.ι τώρ α. μέρος από τήν ϊδια τή ψύση -:ης_ ?-σ-:ι::"11; σ-:άσΊι; 7.π:::ναντι στή ζωή, καΒώς εδειξε δ Brιι nL'tH'Γc, ο:ιι,1;, τσ•Jτη ΊJ αύτσκριταή κι YJ σ.υτοά.pνηση yίνΞ ':αι ά.ποψασιστ;κός παράγοντας στην πολιτιστική ζωή μονά.χ:ι _,;πό τήν εποχη του Φλωμπέρ καt μετά. 'Η σ.στική τάξη της ισυλιανης μοναρχίας iΧόμα πίστευε σ:όν έαυτό της καl στή,1 &.ποοτολή της τέχνης της. , '1� κριτιΧ-iJ τών ρομαντικών αr:ό μέρους του Φλωμπiφ -z.: η αηδια :ου yιά. �ήν επίδειξη καί τήν εκr:6pνευση τών 1::ιό πpοσωπικων τους �μπειριών κα.ί τGJν πιό ενδόμυχων α.lσθr ,F;ων, θ�μίζει_ τήν αποστροψή του Βολταίρου γι� τήν επ: οειςιομαν:α και τον ιομο νατουραλισμό τηυ Ρουσσώ. "Οωυ: δ Βολταίpης εξαχολουΒουσε να.ναι &.π6λυτα ά.μ6λυντος απ6 τ; ρομαντισμό κα.t παλεύον:ας εναντίον του Ρουσσώ δεν επρεπε ταυτόχρονα ν' αγωνίζεται κι εναντίον του έαυτου του· ή & :τικότη:� του δεν τον εοα.ζε σε προβλήματα. Ουτε Χι ήταν εκτεθειμενη σε κανένα κίνδυνο. Ό Φλ ωμπέρ, ά. ντίθετσ., ε!ναι γεμάτος, ιiντιψάσεις κι ή α.ντιθετική του σχέση προς το ρc. ινχ;τισμο αντιστοιχεί σε μιά.ν εξίσου συγκρουόμενη σχέση �:;;ος τή με,σαία. τ�ξη. 'Όπως πολλές ψοpες ειπώθηκε, το' μί σος του για τον rχστό ε!ναι ή πηγή της εμπνευσής του καί τοϋ νάτουρα.λισμ.ου του. Μέσα στη μανία καταδιώξεως πού τ ν α.τέχει επιτ ρχές νά εκ θο ν κα ? � ,, , pέπει στίς ά.στικές &. t τα: !J να , γινου'Ι ουσια μεταψυσική, κάτι σά.ν «πράγμα. καθαυτ6,. &.μετρητο κι σ.νεξάντλητο. «Γιά μένα. δ ά.στος ε!νrχι κάτι πο:1 δεν, εχει όρισμο» γρά.ψει σ' ενrχ ψίλο - ψράση μέσα στη, �ποια ά.πη,χείται κι ή ιδέα τοϋ άπειρου, μαζί με την ίδέ α. του αόριστου. Η &.να.κάλυψη δτι ή ίδια. ή ά.στική τάξη είχε γi νε·. ρομα.·ιτική κα.ί μiλιστα. ως ενα 6αθμό ήταν το κατεξοχή Ρ�ν;rικο στοιχείο της κοινωνίας, δτι κανένας illoς δέ μπ-:J ?ει να. ρ�τορέψει σε ρομαντικού ς στίχους με τόσο αίσθημα. και συγκινηση δσο ή τάξη τούτη κι δτι ο! "Εμμε ς Μπο6 α.ρϊ, ε!ν� οί τελευταίες εκπρόσωποι τοϋ pομαντικοϋ ιδεώδους, σuv ε6α.λε πολύ στην ιiπομά.κρυνση του Φλωμπέρ σ.πο τό ρο μαντισμό του. 'Όμως δ Φλωμπ!ρ δ rδιος ε!ναι ιiστος ως στά 105
μύχια. της ψύσης του κα.ί τ ο ξέρ ει. «'Αpν; έμαι vά χr;ταταγ�ι στούς &.νθpιί1πους τών γpα.μμά.των», δ ι σ.:κ.ηpυ� ει. "··:Ειμσ.ι σu , το'" &.στός πού ζεί ησυχα. στην έξοχή κι σ.σχολειτσ.ι μ ε τη , λ�οτεχvι::χ.»as. Κσ.τά. την περίοδο πού κα.τηγοp είτσ.ι εξσ.ιτισ.ς τοϋ 6ι6λίου του Χα.ί πpοετοιμ.ά.ζει την ύπ εpά.σπισ·ίJ του, γpά.· ψ ει στόν σ.δελψό του: �θ� πfέπει νά ε�νσ. ι �νωστο � ο Ύ . _ πουpγείο 'Εσωτ ερικών δτι φεις στη Ρουεν ε.ιμαστε Χεινο π ου , λένε O ι. κ O γ έ ν ε ι α. κι εχουμε ρίζες 6 σ.θειες �τήν ίί παιθpο». Πpοπα.ντός δμως δ &.� τικός χαpα.� τήpα.� του Φλω μπ εp έΧψpά.ζετα.ι στίς μεθοδι� ες του Χ\ α.υσ; ηpσ. πει�α.pχ? μέν ες συνή&ει ες έpγσ.σίσ.ς κα.ι στήν &.πεχθεια. του για. του,, _ δημι &.κα.τά.στατους τρόπους της λεγόμενης ψεγ σ.� οψ� ους» , ουργίσ.ς. llσ.pα.θέτει τά λόγια. τοϋ �κ.α.ίτ ε γι� τις �,&.πα.ιτη , κα.θηκον του ν_ &.σκει το pά. σεις της ήμέρσ.ς» κα.ί 6ά.ζει για. γ _ , ψιμο σά συστη11.ατικ6, &.στικο έπά.γγ ε�μα., α.νες� pτητο &.πο &. pέσκει ες κι &.πσ.pέσκ.ειες, διά.θεση κι εμπνευση. Η μ ονομανια: κή του πpοσπά.θεια. νά πετύχ ει τή μ οpψ ική τελ ειότη σ. κι η : πεζή του ψ ιλοσοψία. γιά τήν τέχνη πηγά.ζουν &.πο τουτη την _ δp α.στη · &.στική κα.ί μα.στοpι κή &.ντίληψη της κα.λλιτεχνικ.ης pιότητstς. Κα.θώς ξέpου�ε, τ ο 1' art p�ur 1' art μ ονά.�α κα.τά , , ενα. μέρος &.ποppέει &.πο τή pομα.ντικη θ εωpηση κ�ι τη� &. ποξένωσή της σ.πό την κοινωνία. κ�� την πpα.κ�ηκη �ωη . σ. πο μερικές &.πόψ εις είνα.ι ή α.μεση �κψpα.ση μιας γνη': ισ. i. στικης χαί μα.σ-.:οpικης στά.:"ης, πουνα.ι δλοκληpωτι� συγ· , κεντρωμένη στήν α.ξια έκτελεση του_ υπό δημ.ιουpγ ια. ερ γουΒ6. 'Η &.ντιπά.θεια. τοϋ Φλωμπέp γιά το ρομαν�ισμ ο συ ν , δέεται στενά. με τήν &.ποστpοψή προ ς τ ον «κα.λλιτεχνη» σα.ν τύπο κα.ί μέ τήν &.ηδία. του γιά τ ο ν &.ν εύΟυνο δνειροπόλο �ι , tοεα.λιστή. Στόν καλλιτέχνη κσ.ί στόν pομσ.�ικο χτυπά.ει την , ένσά.pκωση ένός τρόπου ζωης � π ο τ3ν δποιο ξ εp ει δτι &.π ει , λείτα.ι δλόκληpη ή ηθική του υπα.pςη. Μ ισει_ τον σ.στό, α.λ λά. μισεί σ.κόμα π ερισσότερο τόν σ.λήτη. Ξέρει δτι μέσα σε 'Χ.ά. θε κα.λλιτεχνική δpσ.στηpι ότητσ. ύπά.pχ ει �να. κα.τα.στp οψικ>; στοιχ είο, μιιχ &.ντικοινωvική κ αt διαλυτική δύνα.μη. Ξέρει � τ� δ κα.λλιτιχνι� -ιpόπος; tωi'); δοηγεί σε σ.να.pχία. κα.t σ .. χ�ος κι δτι το κα.λλιτεχνι χό lpγo, εστω κα.ι μ6νο lξαιτ(α.ς 106
τώv σ.νοpθολογικώy πα.p α.γόντωv πού εμπερ ιέχ ει, εχε ι την τά.ση vιχ πα.ραμελεϊ τήν πε ιθα.ρχίά κα.t τήν τάξη, τήν εμμο νή κα.ί τη στα.θεpότητα. 'Εκ είνο πού ήδη δ Γκα.ίτε τοχε α.[ σθα.νθ ε187, ένώ δ Τό μας Μάν το κα.θιστα. έπί κεντρο της ά.πό μέρους του κp ιτικης τοϋ κα.λλιτεχνικ οϋ τρόπου ζωης, δηλ. ή ροπή τοϋ καλλιτέχνη προ ς τό παθολογικό κα.ί τό έγκλη :ια.τικ6, ή ά.δtάντροπη έπιδ ειξιομα. 'Ιία. του κι ή ά.να.ξιοπρ επής τέχνη το υ vά. κάνει τον τρελό, θαπρεπε vά ένόχλησε κα.ί νά κα.τέθλιψ ε 6αθιά. τον Φλωμπέp. Ό σ.σκητισμός πού επ ι6άλλε: στον έα.υτό του, ή μαστ ορική του επιμέλει α. κι ή μονα.στι κή ά.πομ6 νωση, στήν δποία. κ α.τα.ψεύγeι πίσω &.πο το εpγο του, σε τελευτα.(α. ά.νάλυση προορίζονται να μαρτυρήσουν γιιχ τη σοοα.ρότητά. του, την ά:στική του ευυποληψία κι ά.ξ ιοπιστία. , καl v' &.ποδ ε (ξουν δτι δέν fχει τίποτα. κοινό μέ τό «κόκκινο γιλέκο» τοϋ Γ κωτιέ. Τό κ α.λλιτεχνι κό πpολετα.pιά.το είνα.ι πιά κοινωΥtκό γεγονός πού δε μπορεί νά. πα.ρα.μεp ιστεί· ή αστική τά.ξη τό θ εωρεί έπα.vα.στα.τικό κίνδυνο κι οί α.στοt συγγpα.ψείς νιώθουν το ίδιο σύμψωνοι μ ε τήν τά.ξη τους �σο κι &.pγότεpσ.., δτα.v &.ντιμετωπίζουv την Κομμούνα., ή δπαία. 6ά.ζ ει σ' ενέρ γεια. δλα. τά. κα.τα.π ιεσμένα. αστικά. τους ενστικ.τα.. 'Ωστόσο ενα. δόγμα. δπως δ α.tσθητικισμός τ οϋ Φλωμπέp δεν ε!να.ι ξεκάθαρη, &.να.μψί6ολη κα.t τ ελειωτική λύση, πα.pά δύνα.μη δια.λεκτική πού ά.λλά.ζει τήv κατεύθυνσή της κα.ί θs· τει ύπό σ.μφισ6ήτηση την ιδια. της τήν 1σχύ. Ό Φλωμπέp στην τέχνη &.να.ζητεί την κα.θησύχα.ση καί την προστα.σ(α. α. πό τη pομα.ντική δρμητικότητα. της νιότης ταυ· έκπληρώ νον· τας δμως ή τέχνη τή λειτουργία. τ ούτη, παίρν ει δια.στάσ εις ψα.vτα.στικές κα.t δόνα.μη δα.ιμονική καt γίνεται οχι μ ονάχ α. 1'J π οκα.τάστα.το για δτιδήποτ ε α.λλο μπορεί νά ! κα.νοποιήσει κσ.t νά. ευχα.pιστήσει την ψυχή, &.λλά κ α.t της ζωης της tδιας ή 6ασι κή &.ρχή. Μονά.χα. στήν τέχ νη ψα.(vετα.ι πώς ύπάρχ ει κά ποια. σταθερότητα., κάποιο &.μετα.κ (vητο σημείο μέσα. στή ροή της πα.pοο ικότητσ.ς, της ψθοpα.ς κα.t της διά.λυσης. Ή α.ύτο εγκα.τάλειψη της ζωης στήν τέχνη πσ..(pνει έδώ ενα.ν οtον εt θρησκευτικό, μυστικ ιστικό χαpα.κτήρα.· δί.ν είνα.ι πιά. ή τέχνη 6.πλή θητεία. κι 6.πλη θυσία., πα.pά. iκστσ.τική, μα.γ εμένη [107
'Ι?::fvιση στο μο'ηοιΥ.6 πραγματικό 'Όv, δλοκληρωτική Χ'. ::,,,°;":Π7.'J'/"fί:ιΧή &ποppόψηση στήv 'Ιδέα.. «L' art, la seule cho ;(' \Taic' f"t ! Jonnf' cl f' lavic)) (='Π τέy_νη,το μον αδικό &.ληθι��.ι ϊ.: ι;J pσ.ίο πp:iγμu. σ:,Ί ζωή-Σ.τ.Μ:.) , γράψει ,δ Φλ�μπε � στψ -� ι.)rz ·η' -.:;,ι..ιι-: �-"ς,'ΙJΟ .J.'J,. ΟΟ ι •ιl ' • α.�- τo'Jss·- ,,L' lιomme η est rιen, l oeu, Γ,' tοιιt" ( = ;, u.vΙJ c, ωτ:ος ΟΕ'/ είvc1.ι τίπο:α, τ� παv είν αι το εργο --Σ.τ.Μ.) , γρά.ψε; στο τέλος89. Το δόγμ α το ϋ l' art pour l' art σά.ν έξύμνηση της τεχνικης μαστοpιa.ς, σέ &.vτιθεση π�ς ,τοv pομα.vτικό ερ ασιτεχνισμό, &.pχικά. ήτ αν ή εκψpσ..ση μι ας επι θυμίας πpοσαpμ,ο γης σε μια. σταθερή κο ινωνικη δ ιά.τα,ξη,, ϋ μως δ αισθητικισμός, στον δποίο κ ατ�λήγει δ Φλωμ2"έp, σ.'ι· τιπpοσωπεύει εν αν &.vτικοιvωνι·;.,ο κι αpνητ. η της ζ_ω η� μηδε σ.ΠΟ το κά.θε ,ι πού σχετιζεται με την πp α·ιι,Ν6 \.Lια.Υ mυγη' Τ ' ' θpω' πι �v ;,::,Χή, ύλιΥ.:χ. xc1. θo;Jt'ψivη ϋ παρξη τG)V συ•ιηθισμεvωv ,,ι,ι•ι �,1:ωv. Ει•ηι ε;:::;ψα.ση σχsτη; χ σ.ταφρ6vια.ς κι απ6λυ,η; 7-r,'ιηση; ,οϋ κ6 -:ψ'J'J. «'Π ζωή εΙvαι τ6σο τρομερή", στενά.ζει δ Φλωμπέρ, «ώστε μονά.χ α &.ποψεύyοvτά.ς την μποpοϋμε να. τή•ι ύπ οψέρουμε. Και το υτο μπορεί vά. γίνει μέ �ο vά. ζήσουμ: στο'Ι ·ι.tσ:ι,:; ,ης. ,έy_νης,90. Το "nous sommes faιts pour le d;re et Jl'\11 ροιιΓ !' avoir,, (ο λ. π α.ρ απ.-Σ.τ.Μ.) ε!v αι εvα μηvυμσ. σϊ.λΥ1pό, ή πσ.ρ α.δοχή μιας κατα ραμένης κι &.π ά.vθpω7;ης μοίp ας: Τό-: νο θ πορέσε ν πεpιγpά. εις το p ασι τον ω z :ιό φ « ; εe :'Χ. μ ι; α. � τα , τή γυvαίχα Υ.αi. τή ψήιιη, :Υ,,ι δεν ε!σαι ουτε π οτης. ουτε εραστής, ουτε σύζυγος, ουτε στpα.τιώτης» γpά.φει δ �λωμπερ χαi. r.p7Ίθέτει οτι δ κ αλλιτέχνης ε!ναι «μια. τεpατωοι α , κά.τt πού στέκει εξω &.π ό τή ψύσψ. Ό ρομαντικός ήταν πάρα πο λύ στεv� θεμένο ς μέ τή ζωή, 8ηλ α8ή με μια. λσ.χτά.p α για. τή ζωή· ήταν δλο: αίσθημ α κι δλος ψύση. Ό κ αλλιτέ!νη;; τ οϋ Φλωιιπέ:p οεν εχει πια. δ ποιαδήποτε άμεση σχέση μ ε τ� ζωή· δ εν ε!vσ.ι παρά. ά.νδpείκελλο, &.φαίρεση, κάτι πέρα για. πέρα &.πάνθpωπο κι &.φύσικο. Στη σύγκρουσή της με το ρομαντισμό ή τέχνη εχ ασε -;όν αυθοpμητισ1.ι6 της κι εyινε επαθλο στον αγώνα τοσ κ�λιτέ χνη tvαvτίov το υ έ αυτου του, ιv αντίον της pομαvταης το•J ,;pοέλευσης, έναντ!οv τti>v 'Χ.λίσεων καl τti)y έvστίκτωv του. 'Ισσ.με τώρα. ή καλλιτεχνική 8pΜτηpι6τητα. θεωpουvτ αv, av cl
.J ..
'
108
1
eιχl σά.ν -:ό η;,c:σi:; :c;,::-ι ν 7.ΊJYJVEt; ελεύθερο ,όν έα.υτ6 σr,·;, Ξ:Υ πάση πεp,πτ(t1σει σ�'Ι 7ψΙJτσέ; δπου άφηνε ς νά όδηγηfJεί; iτ-ό τ;, -;.7.)/.'1-:'J σc·J· :ώρα. Υ.άθε εpγο φαίνεται σά.ν εvα tοιιr df" fι;η:ι: (:--=---ά.��ρc1.y±θΊι\1α. �·τ.Μ) , σάv �άτι πο� το &.�οσπα5 �--;-;-::::, �Ιj'Ι .z.1.υ:'J 'j':ι�, 'ϊ:·:ιυ -cι:ι ο.:.πc.ιzτα.; παλευοντας zvαντιοv του ε�υ:ο·J σου. '() r ·a ιιC't �α.��--Υ1 pε� δτι ό Φλω1:π �p ϊράψει -::;: z;-;ιστολές του σε: •�;::p::ι; α.πολυτα οιω:ρορετικο α.πο τ::χ: μυΘιστο ρήματά. του κι 3,ι το κα.λό ϋψος κι ή οpΘή γλώσσα. διόλου δεν του ερχr,'ιτα.ι ψυσιχ.ά. καί σά.ν κάτι τό τpέχον91. Τί π ο:ε δε' χύ,νει, -τ;ιό ο α�ερασ-:ικο, φιίJς άπο τούτ::ι ϊ:-η οια.πί :ω�η ;1 ι, 'J:ψ α.�οσ:α.ση, α.�αμεσα. σ-:cν, φυσtολογικ? ανθpωπ ο _κα.ι σ:'J'Ι 1 καλλιτεχνη που 'Jπά.ρχουν με σu. στόv ΦΑωμπ:φ. Λ .γοι συ-; yρα::pείς ύι.άpχ'Jυν ποϊJ νά ;έpουμε τόσο π ολύ -:ή μέθο δο :p γcι.σίας τους, ασφαλώς δ ι ιως ποτέ δεν ,j π ηρξε συyγραψέσ.ς :το·J Ξγf α.'�ε -:ά ε�γ:- του, μέ -:ό_σΙJ οα?άvισμσ., μ� -:6,σ: ,συντσ.ρα.γμι:. κctι τοσο πολυ ενα.•1-:,ΙJν τΟ'J �ν�ικτου του. Η αοιακΙJπη πά.λη :·.·J :ιz -:·:1 yιΑσσc1.. � ιγι;Jvα; :,;•J γt:χ τή·ι ηωt jυstc (=όρθή :.::ςη �� �.τ.λl.) ε�·ιαι, τ-6:ι-:ως, !f,ψ;, σύ:1πτωμ:z �ιοvάχ α, τ!; :;,ι μ&.οι -:οϋ άγε ψύρω-:ου χcι,σματος άvάμεσ!l. στήν "Υ.Gιτοχ}ι'' -:-71 ; �ωfις Κ'J.: στ·;ι'Ι «ε�:c;:p:ι.σiι, τη;. ΊΙ 111ot jυstc, Υ) μc,να.δtΎ.:Χ -�;;,0·11 λέ;ΊJ 1 �Ζν 'J�ά iϊ'χε� ,:zpισ'Ί6τzpο Ο'::: Ί r!.ι:10 ;Jπάpχz.ι Χl ή ι�..,-:.,ναcίιΥ.ά ορθrj μορφή' καί τά. δυο αυτά. είνα.ι ή εφεύρεση ισ:έτ' γιά. τcύς οποίους ή -:έχ'Ιη σά.ν ζωτική λειτουργία Ξχει πάyε•. ν&χει όποιοδήπΙJτε ν6ημα.. «Προτιμώ νά r.εθά.νω σiν το ΟΧ'J λί πα.ρ:'Χ. νά zπισπε•;σω εσ-:ω καί για. μιi στιγμή κά. ποια φρά ση μου, προτοσ ώpιμάσει» - κ ανέν ας συγypαψέας πουχει μέ --� εpγο -:')') cι.υ06p1•.ητη σχέση οε θα. μιλοϋσε ποτέ ετσι. 'Ο �α.!ξπrι? το•) :t'.fctttl1c,v Arnold, θά χαμογελοϋσz στα. 'Ηλύσια. ΗεΟ(c� 11.Ύ.eι'Jγ,:,ν·�::; τέτGι� ε·J,:;υ·ιει&ησtα.. ΤΟ κύρι') 11οτί60 σ-:6'.. ';ρά.μ11c1τσ-. ,ΙJ'J Φλωμπέρ είvα•. -::z. π':i..pά.πονα. γι:'Χ. tΟ'ι χα.Οημεpι'Ιό iγώ·ια πο:'.ι θανατι;)νει ,ήν καρδιά., τό μυαλό καί ,ά, νεϋpα κc:ί γιά. τή ζωή &.λυσόδετου κα.τάδικου πού κάνει. «Τpείς μέρz; zλωτσοcροντr.ιCι::;σ-. μέσ' σ,ό σπίτι μω τα. επιπλα. γιά. vά κα.-:ε βάσω 1δέες», γράφει στη Λουtζα Κολέτ στά. 1853 92. ,,Δ� �ιπ�ρ� πι� νσ. ��χωρ!σω τi.ς μέρ �ς της οοΙJμάδα;... Ι{(iγ ι) ζω-!; , κι &.π6λυτο τι� ποτ α» σκετο .pει.Ί1 ;,:α.ι πcι.ραι,ογη ... ΕΙvα.ι εψχ 1
γι:,ά.:μ: σ:�ν 'Ερvέσ:ο Φεϊvτώ στά. 1858 93. «Δεν ξέρεις τί πάει να. ..εί ·ιά. κάθεσαι δλη μέρα. μέ το κεc;:ά.λι σου στσ. χέ ρια., πpοσπα.θώντc½ vά. στίψεις μια. λέξη &.πb το νοϋ σου», γρά.φει στη Γεωργία. Σάνδη στά. 186694. Δουλεύοντας τα.χτι Χσ. zφτά. ώρες, γp:r.ψει μια. σελίδcι. την ήμ,έpα, κατόπιν είκοσι c;ελίδε; το μήνα. κι ϋστεpα. πάλι δυο σελίδες τη 6δομά.δα. ΕΙ ·ιcι.: γιi λ•;, ;;ησ 'ι ,
·ησc,y ψ7:'Ι':7.σιώσεις ;;ο,:, τlς ζοϋσε. Ή Μ α. ν τ ά μ 1\1 π ο6 α. ρ ύ χρωστά τήv καλλιτεχνική της &.λήθεια. κα.ί κα.ιpι6τητα στrιν εvτα.ση μέ τήν δποία. δ συγγpα.ψέα.ς βίωσε το πρ66λημα. τούτη ς της δλοζώντα.νης ψα.ντα.σίωσης, τις κρίσεις της :,,υτα.πά.τη ς κα.ί τήv πα.pα.ποίηση της ιδια.ς του τής πpοσωπι :ι.6:η::;,,;, ''Οτcι.v εγι·ιε τ:pο6λημα.τική ή [vvοια. του pομ α.ντι σμοσ, -iπσκ:ι.λύφθηχ.ε κα.ί ή δλη άμφισ6ήτησιμότη τα τοϋ σύγ χρονου &.vθpώπου - ή ψυγή του άτ:b τό παρόν, ή άδιά.χοπη έϊ.ιθυμία. του νά είναι κ.i;;ου Ηλοϋ &r.ό κεί: δπο·; δφείλει v&. ε!vα.ι κι ή άκα.τiπ::ωτη λα.χτάρsι του γιχ ξένες χϊϊψε;, έτ:ει δή φο6:ί.ται τήv έγγύτη-:α, Υ.α.ί τήν ύπευθυvότητα. το•; τ;α.ρ6·1τος. Ή &.νά.λυση τοϋ pομα.ντισμοϋ δδήγησε στη διάγνωση ,ης σ.pp
111
·ιω,; :να.; α.πο τci>; θεμελιωτές της σύγχpcνης, σ:rcα.νακλα. σια.χ·7ι; (n·Πcxi\·c) 6:οΟεώpησης. Τά. δυο κύρ ια μυθtστορήμα.τα. τοϋ Φλωμπέp, ή ίστορία τf1ς pομαντ ικης καί πα.ρα.πεταμένης επαρχιώτ ισσας καί τοϋ ε�πορου, ιiρκετά. προικισμένου νεαροϋ &.στοϋ, πού σπαταλά :·rιv πνευμ.ατική δύνα.μ.η καί το ταλέντο τ ου, είνα.ι στενά. συν ο φέ·ια. 'Ο Φρεντερίκ .Μοpύ) αποκλήθηκε πνευματικό πα:δί :11 ; "'Ε 1 ψα.; Μτ.c6αpύ· ά.λλά. κ ι οί δυό του; είναι παιδιά ΞΥ.εί •ιcυ του «κο υρασμένο υ πολt τισψ,ϋ» l Ο l , μέσα στον όπ οίο κι νείται καί ,;πάpχει -� ζωή της πετυχημένης μεσαία.ς τάξης. Καί οί δυό -:συς ενσαp:ι.ώ·1ου·1 τήν ιδια συναισθηματική σύγ ϊ.'ΥΠ1 1/.t iϊ.πpσσω;-:cij-1 -:cν ιδιο τύπο τG)'I rates ( =α.τ.οτυχη μέ•ιω ι τ. . , ο εί ,χι τόσ αpα τηpιστ κός γι : - �. Μ: ) � ύ � ά. �o•J ? � � ; ονομων. Ο ZoλcJ. :1.π οκαλεσε την Edιιcatιon -:-r, τΊ) γ�·ιtα. κληp s(·ntinκ·nt::ιl(· -:6 κα-:εξοχή σ1γχpον ο μυθιστόpημα κα.i, σά.ν ί ·:;-:cpiα. μ.:(J.; γενιa.ς, αυ-:6 πpά.γματι ά.πcτελεί τή•ι κοpύφωσιι :·;1; i;.:λ:ξη; .:c 1 &pχίζει με το Rοιιgι· ct Noir z,χί συνεχίζετst.ι �:;:1 ·1 ,�ωnedic' hιnnainc: !�ίν:'-ι _ενnα μυΟωτόpηγ,α «ίστοpικό�, (J/1 ι.�:'J"ι2 μ:.Jθ�σ-:?pϊι J.α, στ� f)ΠΟ:° ο rJ ?(J>rι.ς" εΙνσ:ι ο y?6νο,;,�ι αυ J Κατα πpω-:ο λο γο ο χpονος ψ::pσ.νιζετcι.t το με ε·ινο ια διττη. εδώ σ� σ-: οι�είο π;',:ι ':-α�οpί�ε: κ�ι ζωο�οω, τούς ,χαpακτ� pες κα: κατοπιν σrι.ν ·ιι rι.pχη ε:κεινη πο υ τ ου; φθεφε ι, του; καταστρέφει κσλ τού; ;ι,ατ,χοpοχθίζε ι. Τό·ι δημ ιουργικό και .:,;ι.pαγωγιχ6 χρόνο_ τόν &.ναχά.λυψε ό pομαντ ισμ6ς' ό φθοpο �ο ιος χpόv;-ς, πού, όπονομεύ�ι τή ζωή, καί ,σαρακ�τpιόει τό•ι 7. ιΟpωr:σ, c,·ια:ι.cι.λυφθr κε c;-:ην πάλη εvσ.ντtον του pομα.ντι 1 σμ�ϋ. Ή κα�ανόηση : ο ϋ, οτι, /αθι:,; λέει ,.6 Φ�ωμπέp «τι; μι .' κp ες συμψ ορες πρέπε ι ·17. φοοομαστε κι οχ ι τις μ ε:γαλες» l 02, μ' α.λλα λό,γ ια. δτ ι, δεν μ5.ς, καταστpέψο�ν ο, ί "μεγαλύτεpες κσ.ί συντρ ιπτικοτεpες απογοητευσε ι; μας, σ.Αλα ο:ι σ.ψανιζ6μ7.στz σ:γ} - σιγσ. μαζί με τίς μαραμένες μας έλπίδες κσ.ί φιλο δο· ;;iες-σ.υτό ϊί·ηι το θλι6εp6τεpο γεγονός της ϋπσ.pξ'ΙΊς μc1.ς. ΤrΛ :Ί1 ·ή Οαθμtαία, ανεπαίσθητη Κι ΙΧΚαταμά.χητη ψθίση, τούτη Ύ1 σιωπηρή ύπονόμευση της ζωης, πού δέν 6γάζει ουτε κiν -:ον εκφοοιστικό κpότο της :ιεγά.λης κι εντυπωσια.κης κ:χτrι.στpο φης, είναι ή εμπειρία γύρω &.πο την δποία περιστρέφεται ή 11:?
Εd11cωίuιι scntimι'ι!t,tlι� :ι.ι cύσιαστικά. κι όλόχ.ληρο τό σύγχpο νο ιιυθιστόρημα, - εμπειρία ποο μονάχα κατά, τον επικό τρ6;:σ μπr;ρε: ν' απεικονιστεί, εξαιτίας του μή τpαγικου κσ.ί 11'Υ' δραμ_ατικοϋ τη,ς χαpακτήpα. 'Η &.παράμιλλη θέση του μυ'οι� στορηματ ος στη λογοτεχνία τοσ δέκατου ενατου α.ίώνα &.ναιι φί6ολα πpέπει νά. εξηγηθεί πpοπαντός με τό γεγονός δτι �Ι; νοϋ τG)ν ανθρώπων τόν εΙχε όλότελα κυριεύσει τό αισθημα π�ς ή ,ζωή �ατατpίοεται καί μηχανοποιείται, κ.ι ή σύλληψ� του χρο �ου σαν κα-cα.σ-:pοψικης δύναμης. Τό μυθιστ6pημα πα pά.γει τη μοpφολογικ.ή του άpχή άπό τήν iδέα τών διαβρω :ικών_ iπ,οτελεσμά.τωv τοσ χρόνου, ιiκpι6ώς δπως ·ίι τpαγωδί ,;ι. σ.v:,;λει τη_ οάση της μορφής της από τήν ίδέα της άχρονης μοιpα.ς που καταστpέψεt τόν α.νθpωπο μ' ενα συντpιπτικc. χτ1J πη�. _Κ ι οπως στήν τραγωδία ή μοίpα εχει όπεpά.νθpωπο μεγαι.εω κ.αί μετα,:;υ"Jt κή ούναμη. ετσ: στο μυθιστ6pημα 6 ��νος, �ποχτιίει ύ�pμετρη κ.αί σχεδόν μυθική δι άστ;ση. -:η·ι J::αυr:ιtωη ;:ι"ntnn('l1talι� - καί τοστcς είνα ι ακρι6ως δ ��ος �ης _ίστοpι;'�ς σπουδαιότητας τοϋ μυθ ιστοpήματος - ό 1,> ι..ιψτ.:ρ χνακσ.ι.υπτε: τή συνεz.·η παpουσία τσσ r.εpσ. σμένο·J κα: του π�pερχόμενου χpόν°.υ . μέσα στή ζωή μας. ΕΙνα'ι ό .:ρω-cc; που κατανοεί δτι ε�σ.ιτί,χ. τη- σχeση- του- μ� -0 �?.όνο, τά. πeάyματα &.λλάζου� έπί;ης κ:ί τ�ν ε�νοια'"κ. αt" τi)ν σ.�tΟΙ -=:υς ( ο,ηΑ. μποpουν vα:ισ.t σημαντ ικά κα.ί σπουδαία γιi μας μ ονο. κα: ���ο επειδή &.ποτελουν μέρος του παpελθ6ντr,ς μc1.;) zt οτι η 7.ζtσ. του; κσ.τά τή λειτουργία. αυτή εί'Ι αι δλό τε, λα ανεξάρτητη άπό τό πpαγμα,τικό τους πεpιεχ6με 10 Χσ.ί • -:ις &νταειμ�vιz:ί; τους συνέπειες. 'Ωστόσο, τούτη r ετ.ανσ. 1 �ιο�όγη°;Ί τΞQ �σ-pε�θόντος καθώς κ ι ή παpηγόp ια πού δίνει -� rεyιηο; οτι ο ;ιy;νο;, .:ού θάΒει zσ.ί μiς καί τχ εpείπ::ι. τ �ς ζωης μας, «ιiφήvει παντοϋ 6λαστά.pια κ.ι 'ίχνη τ οσ zcr. z·ι::,� ν_οήι ατος,, 1 �.3, παpσ.μ1.νο υν μιά. iπέκταση του pομα.v � � ';Μυ αισfJηματος ο,ι το παρόν, κά.θε παρόν, είναι στείρο κσ.ί ιχ ο ως σημσ.σία Y.t δτt ά.κόμα κ ι από τό ΠΟΙpελθον ελειπε κά., ς, θε (iJ:' .,, ια _ και' σr.ουυαι 6τητα εψόσο ήταν παpόν. Αυτή, πp±γμ7.,�:, είvα: ή Ι·ινοια. τιί>ν τελευταίων σελίοων τη; Edικation SC'ηtιπ1ί'ηt:ιlι· τ;r,•'ι τ.εριέχου•ι -:6 κλε:δί γιά όλ6κληp ο τ6 μ•;Ο:-
στόρημα. κα.ί γιά. δλόκληpη τή σύλληψη τοϋ χρόνου α.πο μέ ρους τοϋ Φλωμπέp. Τοϋτος εrvα.ι δ λόγος πού δ συγγρσ.ψέα.ς έξα.ίρει στήv τύχη εvα. επεισόδιο από τήν περα.σμένη ζωή τοϋ ήρωα. κ.αλ τ' όvομάζει το κα.λύτερο ισως πού γνώρισε στη ζωή του. Ή απόλυτη μηδα.μιvότητα. της εμπειρία.ς α.ύτης, ή πλή ρης ευτέλεια. κα.ί κεvότητά. της, ση μα.ίνει οτι πά.vτα. λείπει κάποιος κρίκος στήv &.λυσίδα. της ϋπα.ρξής μας κι δτι κ.ά.θε λεπτομέρεια. της ζωής μας εrvα.ι γεμά:τη α:πό τή μελαγχολία. τι:ιϋ αντικειμενικά. άσκοπου η μιας ση μασίας καθcφά ·'ιποκει μενικής. Ό Φλωμπεp σημαδεύει ενα α:πό τά. χαμηλότερα σημεία. στήv καμπύλη πού διαγράψει ή συγκινη σιακή θεώρηση τοϋ δέκατου εvα.του αlώvα. Παρά. τούς μελαγχολικούς του τόνους, το zργο τοϋ Ζολά. ηδη έκψpάζει μια έλπίδα καινούργια, μια στpοψή προς την αισιοδοξία.. Καί, μολονότι κι αυτός εχει τήv ίδια. πίκρα., δ Μωπα.σσαv εrvαι εντούτοις πιό ξέγνοιαστος Χα.ί πιό κυνικό; α:πό τον Φλωμπέp' tδεολογιχά, τα διηγήμα τά του α:ποτελοϋv τή μετά6 α.ση προς την έλαφpή πεζογραφία της &.στικης τά.ξης. 'Όσο α.ψοpα τά. · αισιόδοξα. κι &.πα.ισιόδο ξα. στοιχεία του, ή ιδεολογία. τούτη ε!vαι εξίσου πολύπλοκη κι &.vτιψα.τιΧή δσο κα.l κείνη των κατώτερων τάξεων' για vά. σχηματίσουμε τήv δρθή κρίση για. τοϋτο, πρέπει νά. δια.χωpί σr,'Jμε α.•'ι:J",ηρ!χ. τή συγΧιvησιακή στά. ση των επί μέρους στρω μάτων της κοιvωvία.ς &.πένα.vτι στό πα.pόv κι &.πέvα.vτι στό μέλλον. 0[ ά.vεpχόμεvε; τάξει; εχουv εμπιστοσύνη στό μέλ λον, δσο ά.πα.ισιόδοξα. Χι σ..v 6λέπουv τό πα.pόν, ενω τίς σ.p χt:ι'Jσε; τά.ξει;, πα.pόλη του; τήν ίσγ_ύ καί τή δόξα, συχνά. τίς πλημμυρίζει το α:ποπvικτικό α.ϊσθημα. της επικείμενης κατα στροφής τr;υ;. Στό νου των &.νεpχόμενων τάξεων μια. α:παισι όδοξη στάση ά.πένα.vτι στό πα.pόv συνδέεται με τήv ο:tσιοδο ξίχ 7,<.ετικ&. μέ τό μέλλον, γιατί τρέψιυν κά:θε πεποίθηση στον έα.υτό τους κα.ί στην πρόοδό τους μέσα. στήv κοινωνία.· στό ψ)ϋ τίίJ•ι -:ά.ξεω·ι, ;;ου·ια.ι κατα.διχ.α.σμέvες σε κα.ταστpοψή, ή σύλληψη τοϋ πα.pόvτος κα.ι τοϋ μέλλοντος ε!vα.ι εξίσου &:ιτι ψα.τική, δμως τά. ση μάδια. είναι αvεστpα.μμέvα.. Γιά. τοϋτο τό λόγο δ Ζολά, πού ταυτίζεται μέ τούς κο:τα.πιεζόμεvους καί 111
τι;,•;; c:κμεταλλε•Jόμεvους καί r:o•; ή στά01η του ά.πέvαvτι σ-:ό πα.pό•ι εrvα.ι πέρα. γιά. πέρα ά.παισιόδοξη, διόλου δεν εrναι σ. ;-:ελ;;ισμέvο; δσ'J ά.φοpα τό μέλλον. Ή ά.ντίθεση α.•'ιτή συμψω vεί κα.l με τήv επιστημοvαή το'J θεώρηση. 'Όπως κι δ rδιο;; δ�:;αηpύσσει, ε!vαι αίτιοκρά.τrις ά.λλά. οχι μοιρολάτρης, ιι' άλ λα. λόγια. εχει &.πόλυτη έπlγνωση -:ου γεγονότος δτι ο[ σ.ν θpωπι:ιι εξα.pτιουvται α.r:ό τις ω.ικες συνθήκες της ζωης: το'J; σ' δλη τους τή συμπεριφορά, δμως δεv πιστεύει δτι οι συvθr1-ι.ε; α.·>t±ς: εΧ·ηι α.! �ετ±6λητες. Άr.οδέχεται α.vεπιψύλακτα τή θεωρία τ-:ιυ περι6άλλο•ιτο; τοϋ Τα.lν ,.αί τήv προωθεί ακόμ1J ;:7:,α. ..ip:x, δμι,,; θεωρεί r.pαγματαό εργο Χι ά.r.6λυτα. προσι τό σκοπό των κοιvωvικωv επιστημων τή μετα.μόρψωση καί δελτίωση των έξω-:εpικG)ν συνθηκωv της &.vθpώπιvης ζωης - τό σχεδιασμό της κοι vωvία.ς, δπως θά λέγαμε σrJΙιεpα 1 04. Όλόκληpο τόv έπιστημοvικό στοχασμό τοϋ Ζολά. τό,, σφραγίζει τούτ11 ή ώψελιμιστική χροιά κι εrvα.ι γεμάτος από τό μεταρρυθμιστικό κι έκπολιτιστικό πνεϋμα. τοϋ δισ.ψωτισμοσ. Ή ίδια. ή ψυχολογία. του εξαρτιέται ιiπό πρακτικούς σκοπούς" 6ρίσ,.εται στήν ύr.ηpεσία μ,ια; ψυχολογικης ύγιειvης κα.l στr,. ρίζετα.ι στη θεωρία. δτι α:κόμα. κα.ί τά πά.θη μποpου•ι νά. επη pεασθου·ι, ευθύς ιός κατανοrιθεί δ ιιηχανισμός τους. Ό έr.ι στημοvισμός ΠΟ'J προσιδιάζει στό νατουραλισμό, στο Ζονι.. φτάνει στήν κr,pύψωσή -:ω κι αρχίζει ν' &.λλά.ζει στb ά.v-:( θετό του. 'Ίσα.με τώρα οί έκπρόσωποι του να.τουpα.λισμοσ εr rα.ν θεωρήσει τήν έπιστήμη σά.ν ύποχείpιο της τέχ·,ης: � �c,λrι.. ολέr.ει τήv τέz.vη σάv θεραr.α.ιvίοα της επιστήμης. Κι ο Φλωιιπlp πιστεύει δτι ή τέχνη εχει φ-:ά.σει σ' εvα έπισ-:1; μονιχ.ό στάδιο της εξέλιξής της κι επιχειρεί /\χι μονάχα νrι.. :'�pιγpάψει τήv πpα.γμ.:χτικότη-:α. σύ μψωvα. με τήv πιό λεπτ,:; ).c,γ7.. ϊ.:χpα-:ήpηση, α.λλrι.. Χαί -:οvίζει τόν επιστημοναό καί μάλιστα. ία.τρικό χαραχτήρα τη; παρατήρησή; του. �ομ.ω; ποτέ δzν διεκδικεί γιά τό·ι έαυ-:6 το'J άλλα. προσόντα. έκτό; &.r.ό τi κα.λλιτεχvικά., εvίί) δ Ζολά. θέλει νά θεωρείται έpε·1νητής κ.αλ νά. στηρίζει τήν ψήμη του σά.v καλλιτέχνης μz τ�v ά.ξιοπιστία. του σάν έπιστήμοvα.. Αυτή είναι μιά. εκφpαση τη; !δια.ς εκείνη ς ά.ποθέωσης της έπιστήμης κα.ί της ίδιας ψ!:11 :)
τιχολατpία.ς πού χ,αpcατηpίζει τον σοσισ.λισμο γενικά Χσ.ί προσιδιάζει στά. κοινωνικά. στρώμα.τα. πού προσδοκούν vi r.pοέλθει άπο τήν έπιστήμη ή 6ελτίωση της θέσης τους στη·� κοινωνία.. Γιά. τον Ζολά., δπως καl γιά τήv επιστημοvικη, κα.: σοσια.λιστική ιδεολογία. γενικά., δ α.νθρωπος εrvα.ι cν πού 'Jί ιδιότητές του κα.θοpίζοντα.ι άπό τούς νόμους της κληpοvομ: Χ6τητα,ς κο:ί του περίγυρου, κα.ί στον έvθουσια.σμ6 του γιΙJ. -:ίς ψυσικες επιστήμες ψτάνει σε σημείο νά δρίσει το να.του pα.λισμό στο μυθιστόρημα. σάν τήv ά.π�ή εψα.pμογ� της πει , pα.μα.τικης μεθόδου στή λογοτεχvια.. Ομως, � συνάψεια. , τούτη, τό πείpα.μσ. ε[vα.ι μονά.χα. μεγάλη κου6εντα. διχως νόημα. η πού τουλά.χιστο δεν σ�μα.ίvει τίποτα. πεpι�σ6τε�ο ά , πό τrιv σ:ϊ.:λrι r:σ.p7.τήpηση 1 os. Οι λογοτεχνικε;; θεωpιες του Ζο ι.-;ι. ΟΞ'Ι είνα.ι δλ6-:ελ:ι. άτ.α.λλ,αγμέ·ιες ά.πb τrι ν τσα.pλα.ταvιά , εν τr..ύτοις τά μυθιστορήμσ.τά. του εχουν μιά. κάποια. θεωρητική ά. c:7., ετ.ειο11, · :ΥJι κ:ι.ί δέ:·ι περιέχουν κ7.μιά καινούpγι,α έr.ιστη ι·ι,:.,vική σύλληψη. δμως, δπως ορθά. ειπώθηκε, είν�ι δημιουργίες έvός άξιόλογου κοινωνιολόγου. Κι ειv,αι (πpα.γμα στό επα. ;,_ρο α.ξιοσημείωτο ά.πb τήν άποψη της κα.λλιτεχνι� ης εξέ λιξης) ά.ποτέλεσμα. μι&;; συστημσ.τικη;; επιστηι;ονικης με�ό . οου r:ού πpοτύτεpα. ήταν εντελώς άγνωστη στην τεχvη. Η πείρα. του κα.λλιτέχνη από τόν κόσμο είναι χωρίς ?Χέδιο καl . σ·;στηι1α.· δ καλλιτέχνης συλλέγει -:ό έμτ.ειρικ6 του υλι,..,. σ.vτι πα.pερχόμεvος τά. γνωpίσμα.τα. καί τi δεδομέν,α τr1ς ζωης _ κα.ι: πού τά. πεpιψέpει μα.ζί του κα.ί τ' &ψήνει ν' ά.να.πτυχθουv να. ώpιμά.σουν για. νά σ.vτλrισει κά.ποια. μέρα. ά.πό τούτη -:rι·ι πcιοα.κα.τα.θήκη άγνωστους κι αψάvτα.στους θησα.υpούς. '() λ-5γι�::: δια.λέγει τον ivτίθετο δρ6μο. Ξεκινάει ά.πό εvα rφό6λη μα., - δηλα.δή ά.πό εvα. γεγονός γιi τό δποίο δέv ξέρει τίπο τα. η δεν ξέρει ά.κpι6ώς τά. πpά.γμα. πο,:, στ' ά.λήθεια. θαθελε να. ξέρει. Ή συλλογή κ:1.ί τό κοσκίνισμα. του ύλικου ά.pχίζει με τήν τοποθέτηση του πpο6λήματος, δηλα.δή ή στενότερη γ·.ιωpιμία. με τόν τομέα τr,ς ζωής, με τόν όποίο πρόκειται γά, ;-:σ.τ7.τ.ιαστεί, ά.pχίζει μέ τήv τοποθέτηση τοϋ πpο6λήμα.τος. Δέν είναι ή εμπειρία. εκείνη ,.'.,') τόν δδηγεί στό πρό6λημα. ά.λλi τό τφ66λημο: εκείνο πο•J ·:6v όδηγεί στήv έμ.πειρί:1.. Το•jτη 116
εί·ια.ι καί του Ζολά ή μέθοδος κι rι δια.δικα.σία.. 'Ένα. και νούργιο μυθιστόρημα. τό άpχίζει, δπως κι δ Γερμανός κα θηγητής τοϋ ανεκδότου άpχίζει μιά καινούργια. σειpα. μα θημά.των γιά. vi ά.ποκτήσει ά.κp\6έστεpη πληpοψόpηση γύρω :iπό ενα θέμα �ού δέν τοϋ είναι γνώριμο. 'Εκείνο πού α.ψη γείται ό Ιlώλ Άλεξίς γιά. τή γένεση της Ν α. ν ti. ς κα.ί γιi τά. εξερευvητικi τα.ξίδια. τοϋ Ζολά. μέσα. στον κόσμο της πcp•ιεία.ς καί του θεάτρου, εν πάση περιπτώσει flυμίζει τό :ivέ;ι.δοτο τοϋτc. ΊΙ δλη ιδέα., πάνω στήv όποία. στηρίζει δ Ζολα. τόv κύχλο τών μυθιστορημά.τω•ι του, ψα.ίvεται σά. σχέδιο έvός έ πιστημονικοϋ εγχειpήμα.τος. Σύμψωνα. μz τό πpόγpα.μμα., τά επί μέρους εpγα. άποτελοϋν τά. μέρη ένός μεγά.λου εγκυκλο πα.ιδικοϋ συστήμα.τος, εvα. είδος Σούμμα.ς της σύγχρονης κοι νωνίας. "Θέλω νά. εξηγήσω πώς συμπεpιψέpετα.ι μέσα. σε μιά χcι•ιωvία μιά. c.ικογέvεια, δηλ. μιi μικρή δμά.δα. άvθpώπιvων ο'Ι-:ω•ι», γρά.:μι στό'Ι τ:ρόλογο της Fortune des Rougons (=Μοίρcις τώv Γουγ;ι.ό•ι - Σ.τ.Μ:.) . Κα.ί λέγοντα.ς κοινωνία. έ·.ιvοεί τήv πα.pακμα.σμέvη καί διεψθα.pμέvη Γα.λλία. της Δεύτε ρης Αυτοκρα.τοpία.ς. Κα.vένα. καλλιτεχνικό πpόγpα.μ.μα. δε θά μποpουσε νά. δώσει εντύπωση άκpι6έστεpη, ά.ντικειμενικότε pη κι έπιστημοvικότεpη. 'Όμως δ Ζολα. δεν ξεψεύγει άπό τή μοίρα. του α.ιώνα. του· πα.pά. τήv επιστημονική του στά.ση, ετvαι ρομαντικός κα.ί μάλιστα. πολύ πιό δλόψυχα. άπ' δ,τι οί ιUλοι, λιγότερο ριζοσπcι.στικοί νατουραλιστές τών ήμεpώv του. Ή μονόπλευρη, μή δια.λεκτική όρθολογοποίηση κα.ί σχημα.· τοποίηση της πpα.γμα.τικότητα.ς ήδη εrνα.ι ρομαντική κατά τρόπο τολμηρό κι άμείλικτο. Κω. τιχ σόμ6ολα., στά. όποία. ά νά.γει τήv πα.pδα.λή, πολύπλευρη κι άντιψα.τική ζωή,-ή πό λη, ή μηχανή, το άλκοόλ, ή πορνεία., τό μεγά.λο κατά.στη μα., 1) ciγορά., τό χρηματιστήριο, τό θέατρο κτλ.- εrνα.ι κι α.υτi ι6σο πιό πολύ όρά.μα.τα. ένός pομαντικου συστημα.το ποιητη, πού 6λέπει πα.ντοϋ ciλληγορίε:; ciντt για. συγκεκρι μένα. α.τομικά. ψαινόμενα.. Στην ιiγάπη τούτη τοϋ Ζολά γιά. τό ά.λληγορικό πpοστίθετα.t κι ή γοητεία. πού ά.σκεr πά.νω του κά.θε τι μεγά.λο κι ύπερ6ολικό. Εrνα.ι ψα.vα.τικός λά.τρης
117
-:ιi1'1 ογ,.ων, τώv α.ριθμϊί>ν, τf,ς ΙiΧα.-:έργασπ,ς, "'1Jμπσ.γvϋς -ι.ι ά.vεξά.vτλητης χεφοπια-στής r:ρα.γμα.τικότητσ.ς. Τόν μσ.γεύει ή ύλική :iψθιγι(σ., ή δα.ψίλεια. κι ή μεγάλη πσ.νσπεpμ!α. της ζωής. 'Όχι χωplς λόγο εfνα.ι σύγχρονος της «μεγά.λη; οπε ·ρα.ς» Χα.l τοϋ 6α.ρώνου Χά.ουσμ.α.ν. Στην πpσ.γμα.τικ6τητα., σε τούτη τήν έποχή τής ανώ τερης μεσ:χ.ία.ς τά.ξης χα.l τοϋ προχωρημένου κα.πι·cα.λισμοϋ, νηψά,λιος κσ.ι μή ρψα.ντικός δεν είναι ό να.τουpσ.λισμ.ός πσ. ρi τi ί�εαλιστtΧi έ;.α.φρά. ά.νσ.γνιί)σμα.τσ. τής αστικής τά.ξης. Πα.ρόλο το ριζοσπα.στικό ύλισμ6 της, κα.l μά.λιστα. πολλές ψο ρες &.,.ρι6ώς εξα.ιτία.ς του, -iJ να.τουρα.λιστική λογοτεχνία. προ σψέpει μιά.ν ά.χσ.λίνωτα. ψα.r.α.σταη είκόνα. της πpdγμα.τικό τητας. 'Αντίθετα., δ ά.στιΧός ορθολογισμός Χα.l πραγματισμό; iγω'!ίζετα.ι γιά. μιά.ν 1-Jορροτ.ημ.ένη, ά.pιιονική κι ε1pηvαή εί �όνα. του κόσμου. Λέγωτσ,ς «ίδανιΧά.» θέμα.τα. ή μεσα.ία. τά. ςη ύπονοεί έΧείνα. ποτ', [χουν Χα.θησυχα.στιΧΎJ Χα! Χα.τα.rφσ.υν tιΧή επίδpα.ση. Τό κα.θηwν πού ή τά.ξη α.υτη θέτει στη λο γοτεχνία. εfνα.ι να. συμφιλιώσει με τη ζωη τούς δυστυχισμέ νους χαι τους δυσα.ρεστημένους, νά. ά.ποκρύφει ά.π' α.υτούς tΎj'Ι πραγμα.τιΧότητα. και νά. τούς έπισείσει τr;ν τ.ιθαν6τητα. να. ψτά.σουν Χι α.ύτοί σε μια. ζωή, στην δπο(α. τιί>ρα. δεν παίρ νουν μέρος κι ουτε μπι:.ροϋν νά. πά.pοuν. Ό σκοπός πού έπι διιiJΧει ε!να.ι ή έξαπσ.τη ση κι /5χι ή διαφώτιση του ±να.γνώ στη. Στο ν:χτουρα.λιστικό μυθισ,6pημα. τcυ Φλωμπέp τοϋ Ζολά. Χα.ί των Γκοy,χούρ, τό δποτο πιiντοτε συνα.ρπιiζει ''Χι t ξά.πτει τον ciνσ.γvώσtη, ή κοινωνική elite ciντ,πα.ραθiτει τό μυθιστόρημα. τής Revιιe des Dc11x MoncJes κα.ί πpοπα.ντός τα. μυθιστορήματα. τc:) '0Χτα.6(cυ Φεγιέ, οηλ. εργα. πού περι γρά.ψουν τη ζωη της εξευγενισμένης κοινωνία.ς κα.ι πα.ροu σιά.ζουν τcυς σκοπούς τη ς σά.ν το ύπέρτα.το 1οεώδες της πο λιτισμέ·ιης ά.νΟρωπότη τα.ς· εργα. στα δποϊα. ίξα.κολουθοσν νά. ύπά.pχουν πpαγμα.τικοί fιpωe:ς, δυνα.τοί, γεννιχίοι κι ά.λτpου:' στες ιππότες, ιδεώδεις χα.ρακτηpες που εινα.ι είτε μέλη τών ά.νώτερων 6αθμίδων της κοινωνία.ς είτε τούς ενσαρκώνουν νέ οι, τούς δr;οίους ή κοινωνία. τούτη εί,ιαι lτοιμη νά. τους υtο θετ11σει. νlσσ.με τώpσ., κα.1 πα.pόλες τlς επαναστσ.σεις Χα.1 τlς 118
χ�ινωνικfς άνα.ταραχές, η �ωr4 τής cipιστοΧpσ.τία.ς r;εριγpα φο�α � πα'ιτσ. με μιά. κά.:tοια. φυσικότητα. κα.l α.νεση· πα.ρόλο _ , που ήτ�ν πια. �επερασμ�νη, ωστόσο κpα.τοϋσε ciκόμα. μιά. κά. τ.cια. σ.υΟ(ψμησια καί κοιvή λογική. Τώρα. δμως ·iι ζωή ποϊ.ι κά.vει �έσα. �ά. μυ θιστοpήμ.ατα. δ μεγα.λόκcσμος της χ�μψή; , ·ι.r,ιvωvια;, χανει καθε σχέση με τήν πρα.γμα.τική ζωή κι εμ ξαψνιΧά. μέσ� στο χλωμό, ciμυοpσ ΧCΧ.ί με χάρη φα.νίζεται , χα.μηλωμενο ψωτισμό σα.Λσνιου τών χολλuγοuντια.νώ·ι ταινιώ·ι μα;. '() Φεγιέ δέ 6λέπει δια.φορά. ά.νά.μεσα. στή λεπτότητα j ' . ' ' ' ά.μεσα. σε κα.λούς τρόπους κα.ί σέ Χαι στην κα.)J.ιεργεια, α.ν κα.λ ό χ�pα.-:,τήρα.· στο μυα.λό του ή κα.λή σ.γωγη εfνσ.ι συνώ 'ιυμ.11 �ε τη γεν να.ι�φpcνη διά.θεση, ενώ ή νομψόψρονη στά. . ανώτερες τά.ξεις είνα.ι α.π6δειξη δτι εΙνσ.ι c;r απενσ.γ-:ι στις 4
'/'νείς κι δ ϊοι?ς «Χά.τι τι ανώτερο)), Ό ηpωας τοϋ εpγοu του J, ornan d , ιιη Jt'ιιnc hοιηωι� paιιvre (='Ιστορία. ένός απόρου , v�ου (=Σ.τ.Μ..) (1858) είνα.ι ένσά.ρκωση τούτη ς της κα.λης c\ια.ψο ης κ�ί της ευγέ:εια.ς· είνα.ι yενναιόδωρος κα.l ώpα.ίος α , 7 tlΑητικος κι εξυπνος, έναpετcς κι ευα.ίσθητος, καί με τή ψτώ �εια του μονά.χα. πού ά.πcδείχνει δτι ή κα.τα.νομή τών ύλικών αγα.θών τής ζωής δεν 6ά.ζει δpια. στην πρα.γμ.ά.τωση τών ά pι�οκρσ.τικών (οεωοώy, �οπως α.Χpι6ώς τσ. θεσ.τpικα εpγα. του Δουμά. καί τσϋ 'Qζιέ πpο6ά.λλουν μια. θέση, ετσι κι αυ τό είνα.ι μυθιστόρημα. με θέση . Δια.κηpύσσοντα.ι κι έξα.ίpον τσ.ι ο! ύπσ.γοpεύσεις της χpιστια.νικης ηθικής, του πολιτικοCί συντηpητισμοϋ κα.ί της σuμμόρψωσης μέ την κοινωνία., ενώ κατ σ.πολεμ.είτσ.ι δ κίνδυνος των ciπέρα.ντων ΧCX.l χα.οτικών πα. θών, ή &.χα.λίνωτη απελπισία. κι ή πα.θητική &.ν�(στα.ση. , Η ύποκρισία. της αστικής τά.ξης συvοδεύετα.ι από ενα. δίχως προηγούμενο Χα.τέ6α.σμα. του γενικοϋ πολιτιστικου ε π ιπέδου. Ή Δεύτερη Αύτοκpα.τοpία., r:ού δίνει την τέχνη τοϋ Φλωμπερ χ.α.l το{) Μπωντλα.ίρ, είνα.ι σuνά.μα. κι ή περίοδος στ ήν δποία. γεννιοϋντα.ι το κα.κό γοϋστο κι ή ά.ντικα.λλιτεχνι κή σα.6ούρα. της σύγχρονης εποχής. 'Ασφαλώς κα.ι σε προ γενέστερους χρόνους είχαν ύπά.pξει κα.κοl ζωγρσ.cpοι και συγ γpα.cpείς δ(χ�ς ταλέντο, χοντροκομμένα. και 6ισ.στικα fργσ., σκόρπιες Χα.ι πρ όχειρες κα.λλιτεχνικέ ς lδέες· δ μως το κσ.-
119
τώτεpο ηταν ξεκάθα.pα. κατώτερο, χυοαιο κι α.γουστο, χωpί; :iπα.ιτήσεις χι :iσήμαντο--ποτέ πpίν δέν εΙχε ύπά.ρξει, η τό .. ο�.,:ι -,_:Οι.'J ,νσ. :'>;;�pξε σ�ν ύποπpοϊόν, σi� τό κο�ψοψτι?.ηιέν� :;zουτ:ιοι χαι το r;:ιηχαλλtτεχνικό :ιποτενιο πpαγμα. που :ο σκαpι!)σανε με δεξιοτεχνία. καl μ' έr:ίδειξη έπιτηδειό:-r1 :'J.;. Τώρα, πά.ντως, τά τιποτένια. τούτα. πράγμα.τα γίνονται πpό :υτ.::ι. zι 'ΥΊ ύr:οκατά.στc.ιση τ'iΊ;; ποιότητα; α.πό την άπλr1 επί ψαση της ποιότη τας γίνεται γενικός κανόνα.;. Ό σκοπός εί ναι νά γίνει δσο το δυνατό ΠtΟ ακοπη Κt ευχά.pισΠJ Υ) α.ΠC λα.�ση τη� τ �χνη�, ν' α.φα.ιρεθεί �r:' :7-υτην" κάθε δυσκολία χαι πεptπλοχη, κ.αθε τι 6α.σανιστιχο και πpο6Αημα.τικό-ΧΟ'Ι· τολογίς ν' &.ναχθεί τό καλλιτεχνικό στο ευχάριστο κα.ί στό �ξευμενισ:ικό. 'Η τέχνη, σ::ι μορφή «ξεΧΟύpα.σης», στην r., πο(α. τό κοινό, σκόπιμα. κα.ί γνωρίζοντάς το, πέφτει κάτω σ. r:ό τό ϊδιο του τό έτ.:ίπεδο, τούτης της περιόδου εΙνα.ι έψεύ pεση, κα.ί δεσπόζει σ' δλες τίς μορφές τη; κα.λλιτεχνικij; π�ψ'J.γωγi;ς, προπαντός δμως σέ κείνrJ ποϊ.ι είναι πιο άποψα. σιστικ.ά. καί Ιiπεpίψpαστα. δημ.όσια. τέχνη: στό θέατρο. Στο μυθιστόρημα. κα.l στή ζωγpα.φικ+ι ό νατουραλισμό; επικρατεί παpόιλληλα. με τίς τάσεις πού συμφωνc,ϋν με τό αστικό yουστο, ενώ στο θέατρο δέν εμφανίζεται απολύτως τί ποτε &.ντίθετο μέ τά. συμψέpοντα. καί τίς ιδέες της &.στικης τάξης. 'Αποψεύγοντα.ς τίς τάσεις πού θ::ι μποpοϋσα.ν νά την &.πειλήσουν, ή ·ιω6έρνηση διόλου δε στηρίζεται μονά.χα. στήν πλειοψηφία των «φιλοκυ6εpνητικών» δυνά με ων τοϋ ακροα τηρίου, παρά. &.ντιμά.χετα.ι τίς τέτοιες τάσεις με δλους τούς δυνσ;τούς κανονισμούς καl τίς α.πα.γοpεύσεις. Σά.ν τέχνη των πλατειών μα.ζών, το θέατρο τό με ταχεφ(ζοντα.ι αυστηρότε ρα. &.πό τ' άλλα εϊδη, δπως ά.κpι6ώς καί σήμερα δ κινημα. τοypάψrχ; ύπόκειται σε περιορισμούς πού δέν εφαρμόζονται στο θέατρο. 'Από τά. μέσα του σλώνα οί προσπάθειες των συ"fΎp α.ψέ ωv, σύμψωνα καl με τίς προθέσεις της κυ6έpνη σης, συγκεντρώνονται στη δημιουργία. ένός οργά.νου προπ α γάνδας yιά. την ιδεολογία της &.στικης τάξης, γιά. τίς οικο νομικές, χοινωνιχ.ές κα.ί ήθιχές ά.ρχές της. Ή πε(vα της α.ρ χουσα.ς τά.ξης για. ψυχαγωγία, ή άδυνα.μία της γι::ι τίς δη-
12')
:"όσι�;; οιασκεδά.σει;; κι ή ευχα.pίστr4σγ1 πού νιώθει σ:ό νi βλέπει κα.ί στο νά τή 6λέπουν, κάνουν τό θέατρο άντιπpοσω ..ευ:ική τέχνη -:ης εποχής. Καμιά. προγενέστερη κοινωνία διν ε!χε δοκιμά.σει ποτέ τέτοια ευχαρίστηση γιά. τό θέατρο, γιz Ύ.Cψt'Χ'Ι Οέ σήμα.t'ΙΕ -:όσο πολλi μιά πpεμtέpα, δσα. γιά. το ::-,:,,6 τ-;.'J '�lζι::, :cυ Δουμi υίcυ κc.ιί του �Οφφενμπαχ 106. 'Γό .:,HJc; τfι; :ιΞ:7.1::ι. ; τ±ςη;; γιά. τό θέατρο εί•ια.ι εξα.ιpετικi ίκα , , 'Ι�Ί:c�r1 -:ιzΌ γυχ :-:z�·ιο�; πο,J 6tα.μορφι6νουv τήν κοtνή γνι:}μη· Ε.·; Οαppι)'Ι?'ι,αι ε:σ, 'ΙΖ .:αpα.ιιείνουν r:pοσκολλΊιΙ�i'ΙΟt στον ένθο'J 'J'(�:η16 -:συ; Χι �τ.ι6ε6eι:ιι0νον:αι δ'Jο &ψ ορi τ� r:ρ6τυπα τώ•ι αl� σΟη:ιzώy &.ξιυJ'Ι του;. ΊΙ κρίση r:ού διατυπώθηκε γιά. τό κοινό ±πό τόv Σα::,σ::ι.ί, τον σπουδαιότερο δραματικό κριτικό της έ1:ο Ί}1ς, ±•1:φφισcήηι"c'J. συνδέεται μέ τήν r:α.pαπάνω τά.ση. Για.:ί ταιριάζει μονά.χα. μέ τη γενική πρόοδο των κοινωνικών επι στημών κα.ί μέ τή συγκέντρωση του ενδιαφέροντος σέ συλ λογικά. πνευματικά. φαινόμενα, τό δτι δια.τείνεται πώς ο1σία -:oij fJε:i:poυ εί•ια.ι το ΚOt'IQ Και r:ιος ευκολότερα. θά. μπορού σαμε vά. ψα.ντα.στοϋμε παράσταση εpγου χωρίς δτιδήποτε αλ λc, οχι δμως χωpις θεατές 107. Γιά. τον Σα.pσα.ί, ή &.pχrJ ο:ι δ!κιο ε!vαι το κριτήριο κάθε κpιτικ·ij; -tb χοι.νό Ιχει καί tμμένει σ' α.ύτή τήv 6α.σική ατ;οψη, μc,λονότι γνωρίζει άριστα. δτι τό παλιό χαλλιεργημένο κοινό ε!χε κιόλας άπο συντεθεί χι οτι &.πό τό κοινό των παλιών θαιιώνων, στο ό �οίο έπικpα.τοϋσε πραγματική σύμπνοια. ώς πρός τό γουστο, 'Jπά.pχει μονά.χα μιά. μικρή όμά.δα. πού πάει ταχτικά. στό θέ α. τρο--:ο κοινό της πρεμιέρας 1 oa. Τι ς αλλαγές πού παρήγα γα·� τσ θεα.:pικό κοινό της σύγχρονης μητpόr:ολης, ό Σcφ σα,ί τίς θεωρεί σά.ν συγκριτικά. καινούργια. διαδικασία. ποϊι �α.6αίνει χώρα. μέσα στά. πλαίσια της ιδιας της &.στιχης τά ςη;. ΊΙ γρήγορη α.δξηση τοϋ κοινου αυτοϋ, σά.ν αποτέλε σμα της άνάπτυξης των σιδηροδρόμων, πού δίνει στόν κ6σμ.ο τή δυνατότητα να συρρέει στο Παρίσι από τίς επαρχίες κι &.π' -:ό εξωτερικό κι ιiντικα.θιστα. τον συγκριτικά. δμοyενή κύκλο των παλtώ\Ι θ α.μώτων με την ά.νά.μιχτη κοινωνία. τGJ•ι επί ταϋτο έπισκεπτων (φαινόμε νο στο όποίο εψιστοϋν την προσοχή κι σ.λλοι σύγχρονοι κριτικοί, έχτος &.πο τόν Σαρ-
myτα
121
r; 'J:ι.ί, κα.l ποϊι τό παρουσιά.ζουν σά.ν τόν σπουδσ..ιότεpο _ λόγ χ.οι: του α.υξηση ή 109) δράμα. στο γ: 7 τή·ι σ.λλαγη ϋφους νο'J, λοιπόν, σημειώνει άπλιί> ς τό τελευτσ..ίο καl διόλου τ? σπουδαιότερο, στά.διο μια.ς δια.δικα.σίσ..ς πουχε κιόλσ..ς σ.pχι, , σει με τ-rι γαλλική Έπα.νά.στα.ση. , ιστορία. τοσ συγστην στpοψη pη ιστικότε &.ποrοΜ Τήν ι r ' ' f Σ χp6·ιου γα.λλικοϋ δpά.μα.τr; ; τήν •ι.κπpοσωπεί � κpιμπ, που σ. π �α.δό, δεν ε!να.ι μονά.χα. δ πρώτος πού δίνει εκ.φp� στην με γει, δημιουp κ:χ.ι &.λλσ.. θωσης, ΙΙ:χ.λινόp της α. πιστη ίδεοληί tό θεσ..τpιχ.ό εpγο μηχσ..νοppσ..φιων� τό πι_ό μελετημέ�ο οpγσ. ,10 tξυ-;:ηpέτησης τr1ς 1,στικης τά.ζrιc, σαν δπλο στην �άλ7ι της για. επιβολή της i15�ολογίσ..ς� της. Ό Δουμά.� κι δ Qζι; iπλG)ς έκπpοσωποσν μισ. πιό έςελιγμέ·,ιη μοpφη του δικΟJ -;:r,'J 1 J on sι'ns Υ.:χ.ί σηιtα.ίvοΨΙ για. τη μεσαία. τάξη του 1850 δ,τι σ-Ι1 μα.('ιε tκείνος γιά τήν α.στιΥ.ή τά.ξη της Παλιν6p?ωση; χ.α.l της ίουλια.νης μονα.pχίσ..ς. Κι οί δυό τους δια.κηρc,σσουν τον ίδι ο ρηχό ορθολογισμό κι ωφελιμισμό, την ϊδι� ξώπετση α.ισιοδοF':)ία. ml τον tδιο ύλισμό, κι ή μόνη δισ..φοpα. ε!νσ..ι δ' , κσ..ι, μι�ο 'Όσε οιτι δ Σκpίμπ ήτ σ.ν r.ιό είλικpινής απ., σ..υτους χως ψεύτικη μετριοφροσύνη �σ.l προσποίηση γιά. το χ�ημ.ιχ, τrι στα.διοδpοιιίσ.. κα.l τά Marω.iges de convenance ( =σ.pμο vιΧΟύ; γά.μου� - Σ.τ.Μ.), εκεί πού αυτοί κάνουν λόγο γισ. ι; δεώδη κα.θήκοντα. κι σ.ίι�νιον εpωτα.. Ή μεσα.ία. τάξη, που στίς ή pες τοϋ ΣΧpίμπ ητσ,ν τά.ξη ιiνεpχό�ιεν1, π�ύ έξα.κ� � λουθr;1jσε ν' &.γωνίζετα.ι γιά τη θέση τ·ι,ς, ένω τωpα. εχει φτσ. σει σ' &να.γνωρισμένη τ.εpιωπή κι iΊδη &.πειλείτσ,ι &.,πό τα. κάτω, φα.ν"cσ.ζετα.ι οτι πpέτ.ει να. ντύσει τούς ύλιστικους της σκοπούς μ' ενσ, μανδύσ, tδεαλισμοϋ κι ετσι ψσ,'Ιεpώνει μια. δει λί α., ποϊJ π':Jτέ δέ νιώθουν οί τ:iξεις πού έξαχ.ολουθουν ν' &.• σ . γωνίζοντσ,ι ιrισ. τη θέση τους. Τίποτο δέ, fιτσ,, tόr10 κσ,λοζυγισμενο, ωστε να χp·φιμευσει σά 6:iση γιά. τήν έξιδ:χ.νίκευση τi'Jς μεσσ,ί σ.ς τάξης, δσο δ θεσμ.ός τοϋ γά.μου κσ,ί της οικογένεισ.ς. Με χάθε κσ.λή πι�, ήτσ.ν δυ νσ.το να. την πσ,pουσιά.σουν σα.ν μια. ά.πό κείνες τι ς κοινωνι κές μορ7ες στίς δποίες εκτιμοϋντσ..ι τά. άγνότεpσ., δ.λτpουϊστι κότεpσ, κι εόγενέστεpα σ.tσθήμιχτα., &νσ.μψ(6ολα. δμως -7jτσ.ν 'l(.t
122
6 μόνος θεσμό; πο•J, ιιε-::i τήν κα.τσ.ωση τ(ι)ν πσ.;.ιω·ι ψεουδσ. ),ιχών δεσμών, συνέχιζε νά. tγγυiτι:ι.ι στήν ιοιοκτησία μονψ.6τητσ. κα.ί στσ.θεp6τητ7... "Οτ:ως Κ7.l '/C,,Yα.t, ή ιcέσ. της οίχογέ ';Ξ:α;, σά.ν πpοr:ύpγιου τής iστικης κοινωνία.ς ενσ.ντίον επικίν δυνων πσ,pείσαχτων απ' τά εξω καί κα.τσ.στpοψικών στοιχεί ων &.π' τά. μέσα, γίνεται τό πνευμα.τικό θ εμέλιο τοϋ δpάμσ. :ος. Κι ήταν τόσο πιό πολύ Υ.ατά.λληλη γιά. τη λειτουργία. σ μεση σχέ μ οpο σ, τ ψέ τ ύτη, �y : α σ ση, t:έ � έ�σο ;� ?,; y' yά, 1 το έpωτικο μστωο. Ωστοσο τουτο δε <1'J'Ιε6ηκε, ωσπου η ι δέσ, τcύ εpωτ;σ. tr;σ.νεpμηνεύθηκε Χt απελευθεp ι;>θηκε CΧΠΟ -;σ, ρομαντικά. της γνωρίσματα. Δέ μποροϋσε πιά. ν' &.φεθεί νl ψχι το μεγάλο ιiγpιο πάθος Ύ) νi γίνει δεκτή ·1.ιχt να. έξυμνη ΟεΙ σα.ν τέτοια.. Ό pομ.α.ν,ισμός είχε πάντοτε καταν'JΎJσει κα.l συγχωρήσει τόν cίχσ.λίνωτο, έπσ.να.στα.τημένο κσ,l θριαμβικό ε pωταr-τόν δικα. ίωνε ή εγτσ,σή του· για. ,ό αστικό ορά.μα., άν τ!θετα, τό γόημα. κι ή &.ξία. τοϋ ερωτσ.. συνίστα.τα.ι στη μονι μότητ:ά του, στην άπό μέρους του &.ντσχη στή δοκιμασία τ·ίjς χσ.Βημ.εpι νης lγγσ.μr;ς ζωης. ΆΙΙ μετσ.μόρψωση τούτη της t δέα.ς του εpωτσ. μπορεί νά. πσ.ρσ,κολουθεί 6ημσ. - 6ημσ. &.πο τη Μ α p ι ό ν ν τ έ Λ ό p μ τοϋ ΟυγκιΊJ rσσ.με τήν Κ υ ρ ι α μ έ τ α. ς Κ σ, μ ε λ ί α. ς κα.ί τον Ή μ ι κ ο σ μ ο τοϋ Δουμά.. 'Ήδη στην Κ υ ρ ί σ, μ έ τ α. ς Κ σ. \1 ε λ ί σ, ς δ εpωτσ..ς τοϋ ήρωα για. την πα.pα.στpσ.τημένη κοπέλα εΙναι &.συμ6ί6αστος μέ τίς ηθικές α.pχις μ.ια.ς ά.στικης κοινωνίσ..ς, ομως δ συγγpω:ρέσ..ς ά.κόμα στtκεται, με τό α.ϊσeη μά. του πά.ντως, aν οχι μέ τό νου του, πλάι στό θι'ιμα: σtόν ΊΙ μ ί Χ ο σ μ ο ή στά.ση του &.πέ·ισ.ντι στή γυν α.ίκχ με τήν &.μψ!οολη ύπόληψη ήδη εrνσ,ι δλότελσ, ά.pνητικη-α.ύπ; πρέπει ν' &.πομα.κpυνθεί ά.πό το κοινωνικό σιίηισ, σάν έστ{-χ μόλυνσης. Για.τί dποτελεί γιά. t'fj Y &.στική οtκογέγεια. &κόμσ. μεγσ.λύτεpο κίνδυνο &.π' ο,τι εγσ. ψτωχό, &.λλi εύυπόλυτο κο ρίτσι, πού στό κάτω - κάτω μπορεί νά. γίνει κα.ί καλή μη τέρα., πιστή σύντpοψος κι άξ:όπιστος φύλα.κα.ς της ο!κογε νεια.κης ίδ:οκτησlσ.ς. "Αν κανένα.;, ετχε κιόλας :iπcr.λανήσει ενα. τέτοιο κορίτσι, θα.πρεπε κα.t να. τό πσ.γτρευτεί, /\χι μο νάχα. γιΔ: να. lπα.νορθώσει τό σφά.λμα. που διέπpα.ξε, ά.λλΔ:
123
κα.ί γι&. νά. 6ά.λει τσ. πράγμα.τα. σtYJ σειρά καl-δπως ά.νακε ψα.λαιώνει ό Ζολά. τό ηθικό δίδαγμα των Φ ο υ ρ σ α μ π !!} τοϋ Ώζιέ - γιά. νά. μήν όλοκληρώσει τή χρεωκοπία.. "Αν πά.γτως φέρει κανείς στόν κόσμο εγα. πα.ρά.νομο πα.ιοί (κι ο:'ί -::ε καί τούτο είναι πράγμα. α.ζιέπα.ινο) τότε, δπως ύ1tοστηρί ζει ό Δ,:;υ1ιά.; σ,όν Φ υ σ ι κ ό υ ί ό Χα.ί στόν Κ ύ ρ ι ο Ά λ φ ό ν σ ο, θα.πρεπε νά. -:ό νομιμοποιήσει, προπαντ�; γιά. vά. μήv πληθύνει τά. ξεριζωμ.ένα. στοιχεία. πού εί•ιαι συ νεχής κίvδυν,:;ς γιά. τήν άστική κοινωνία.. ΊΙ μόνη σκοπιά. ± πό τήv δποία. κρίνετα.ι ή μοιχεία. είναι τό αν 6ά.ζει σi κίν δυνο τήγ οικογένεια. σά. θεσμό. Σ' δρισμένες περιστάσεις :i να.ς α.ντρα.ς μπορεί νά. συγχωρηθεί γι' α.ύτή, ενώ μιά. γυναί κα. ποτέ. ΙΙ::φεμ.πιπτόντως, μιά. γυναίκα. πού ά.πό άποψη η θική αξίζει δυό πεvτά.ρες, είναι τελείως αγίκαvη γι&. μοι χεία. (Φ p α v σ ι γ ι ό γ) . Κοντολογίς επιτρέπογτα.ι δλα δσα μ.ποροϋγ γeχ, συμψιλιωθοϋγ μέ τήν ιδέα της ο1κογέ·ιεια.;; κι ά.πα.γορεύοvτα.ι δλα. δσα. συγκρούογτα.ι μα.ζί της. Μέ τού τους τούς κα.γόvες καt τά 1δειοδη ά.σχολοϋ·ιται τά. εργα. -:o ij Δουμά. κσ.ί τοϋ 'Ωζιέ" είνα.ι γρσ.μμ.έvα. γιά. γσ. τούς δώσουν δικα.ίωση κι ή επιτυχία. τους ά.ποδείχνει δ-:ι οί συγγpσ.:ρ:::"(ς διά.6αζα.ν τtς ενδόμυχες σκέψεις τοϋ κοινού. Ή κα.τώτερη ποιό τητα. των εργων-για.τί πpά.γμσ.-:ι zΙ να.ι κα.τώτερη--δέ·ι οφείλεται στο γεγονός δτι έξυπηρετουν όρισμένο σκοπό κα.ί δια.κηρύσσουν μιά. θέση---iiκόμα. κι οί κω μωδίες του Άριστοφά.νη κι οί τpα.γωδίες τοϋ Κορνέιγ τοκα vα.v α.ύτό--αλλά. στό γεγο•ιός δτι ό σκοπός τούς κολλιέται :iπ' τά εξω κα.ί δέ γίvετα.ι σά.pκα. καί οστοc σέ κανέvα.ν από τους χα.ρα.κτηρες. Τίποτα. δεν είναι τυπικότερο γιά. τόν μ:r; οργαγισμό συνδυασμό της θέσης μέ τήν εκψpα.σή της, σέ τοϋ τα. τά. εργα., από τή μόνιμη μορφή τοϋ raisonneur ( =εκείνου πού &.vτιλέγει, πpοκα.λώντα.ς λεπτολόγες συζητήσεις-Σ.τΜ.) . Τό γεγονός κα.ί μ.όγο, δτι εvσ.ς χα.ρσ.κτήρα.ς δεν εχει a.λλη λειτουργία. &.π' τό νσ. εΙνα.ι φερέφωνο το'.) συγγρα.ψέα., δείχνει δτι ή ηθική διδα.σκαλία. r.οτέ δεν προχωρά.ει πα.ρα.πέρα &.πό τό στάδιο τού κα.θα.ρά. σ.ψηρημ.έvου κ.ι δτι ή ιδεολογία., πού ιiποτελεί τό πλαίσιο, δεν σχηματίζει έvότητα. με τό σώμα
124
-:ου εργου. Οί συγγρα.φε'ίς :iσχολοϋ'/'::α.ι μέ, :;ί μiλλο•ι ά.ποδi· χοvτα.ι, τίς απόψεις της ά ρχουσας τά.ξης σχετικά. με τίς κα λές καί ί'.α.κ�ς συν-ί4 θειες της έποχης κι ά.νεξά.ρτητσ., από τού τες τίς ιδέες κατέχουγ ενα. · κάποιο χά.ρισμα. στό · vά. ψυχα γωγουγ, μιά. κά.πcια. ίκα.γότη,α. νά. διεγείρουν τό εγδιαφέροv , κα.ι νά. δημιουργοϋγ εvταση δια.μέσου της σκηνης. Τώρα. συγ ουά.ζουν του-:α. τσ. οεοομ.έγα. ί'.αί χpησψQποιοϋν το θεατρικ.? τους τα.λέγτο γιά. γά, πουλουγ τlς ά.πόφει; κα.ί τί; θεωρίες πο,:, τ:pέπει. ·ιά. διαηρύςcυγ. 'Όμω; το κά.γουν μέ πάρα. τ:ολύ ά μεσο κι ωμό τρόπο κι &κούσια. συ:ι6ά.λουν 1:ολϊι στή δικα.!ω ση της &ρχ·7j; «ή τέ.χ_γη γιά. τήγ τέχγψ, Γιατί -lι προπαγάν δα. στην τέχγη είνα.ι ενοχλητικότατη, δτα.ν δεν διcο:οτίt:ει δ λ�τελα τό εργο χι δταν ή :δέα. πο,'., πρέπει νά. διακηp�χτzί δεν συμπίπτει δλοκληpωτικά. με ,ο δρα.μα Χα.ί -::ου συνγοα.1 • ::ρέ α. . �· αγ,ίθεση με τό ρομα.·ι-:ισ:16, ·ή Δεύτερη Αυτοκρατο ρία είναι έτ:r.χή ορθολογισμοϋ, στοχα.σμοϋ κι άνά.λυσης 11 Ο. l!α.�:ο-:ϊ �τό .1:ροσκήνιο 6ρίσκον:αι τcχ. τεχνικά. πpο6λήματα, σ ω,α α ειδη κυρια.ρχεί το κριτικό πγεϋμα. Στο μυθιστό ρημα., τοϋ-::ο τό πνεϋμσ. της κριτική; τό έκπροσωποϋγ ;, Φλ(•;:ι::zp, δ Ζ�λά. κι ?ί ά.οελ cp οί Γκ,:;νκούρ, στή λυρική ποίή _ 'JΊ) ο Μπωντι..σ.ιρ κι οι πcψιcι.σσια.κοί, στο δράμα ο[ δάσzαλ 'Jι :-:,Q ρi{cc> r)Ϊι·η f:ιite. �:ή σκηνή, προεξά.ρχουν τά. 1ιορφικά. προβλήματα., τά. δποία καί άντισταθμίζουγ ,ή συγκινησιακr Ρ';':1?'.ν-::ιzή ;ά.ση στ6'. .:λεrσ:α. εϊδη. Κα.ί τόν δρα.μα.τουργο l;,l,; ,�Ί πα.ρο-:ρυvου·ι ·ι&. προσέξει τά. r.pο6λήμα.τα της τάξης ·ι.α.1 :ης ·ι.α.λλιτεzΊικη; οίzQγομία.; οί έ;ωτερικέ; μονά.χα. συνθη Ύ.ε:: τη; r.α.pουσία.σης, τσ. στεγά. χρογικά. καί χωρικά. της 8�ια, , 6 μ�ζι;:ό;: y_α.�α.κ1;ήpα; τc,J z,;;ιyοϋ κι ή &.μεσότητα τ·ιjς :ντιδρ�ση; ,τι:.;υ στην εντύπωση πού δέχεται· .;1 ιδιο; ή δι0α.;,τικη κ�ι προπc,.γα.vδισ_:cική πρόθεση ευθύ ;; εςα.ρχής -:αι , ρια.ζει μ �·ιαν μορφικά. ζεκσ.θ�:φισμένο καί σφιχτοδ εμένο, τεχ·ιι·ι)ι. α.πι:.;τελεσμα-:ικό καί σκ6πψ,ο χειρισμό του ύλικου. Σ ραψείς καί κριτικοί α.ποχτοϋν 8λο καί περισσότερη συ 1:(Ύ νειδη ση του γεγονότος δτι τό θέα.τρο ούσια.στικά. δεν εχει ν7. κάνει μέ τή λcγοτεχνία., 8τι ή σκηνή συμ.μοpψι:>νετα.ι στο•'ι ;: 12CJ
δ t ·ι.:ιύς της v6 μο υς κα.ί στή δι κ.ή της λογιΧή κ.ι οτι τb ποιη· τιΧb στοιχείο στb ορά.μα. παλλες ψαρές είνα. ι ε�έ�ς &._:=(στρ� ψο με τήv ιiποτελεσμά.τικότητά. του στή σχηνη. ΕΧε_ιvο που Ξννοεί 6 Σαρσα.ί λέγοv,σ.ς θεατρική προοπτιΧή (optique de tlleatre) κα.ί θεα.τpικb εvστιχτο (genie de theatre) η ά.πλώς ε,χεί νο πού έννοεί λέγοντα.ς «C' est du thea.trel:. ( =σ.ότό είνα.ι θέα.· :ρο!-Σ.τ.Μ) εfvαι -� κα.τα.λληλότητα. γιά. ,τή σ-χ.ηνή ε.�τε· λως ξέχωρα. 7.πό τή λογοτεχνική σ.ποψη, ή ορα.στική ΧΡΨ >;Ί κσ.θα.ρά. θεα.τρικώ'Ι μεθό δ ων, Ύ/ ε'ΙtΟ'Ιη _πpοσπά.� εια. νά. Χεp δ ·.· , ειναι μισ. στάση σεις τό κο,,1i:, μέ κ&.θε θυ σία - κοvτοΜγις πο1J ταυτ ίζει τ'i1 «σκηνή» μl την «zξέδpα.». 'Ήδη 6 Βολ:α.ί �:ις γνϊJ ?ιζz δτι σ:ό θic1.τpo σπουδα.ιότεpο είvα.ι de frapper fι;Γ( qυc dc frappe r juste ( = 'Ιά. χτυπάς δ υνατά,, παρά. vά. χτυ ,::;;; σωστά.-�.:.Μ.) , ομως οί πpαΥ.τικοί κι οί θεωρητικοί τα•1 ,,χ:.ι.ί.οσ:ημέ'ιcυ εpγ οcι, εf•ιαι ,;[ πρώτο ι πο'J κc1.θιέpωσαv τού; Υ.α.; νόνες α.ύτοϋ του wπου ορά.μα.τος, πού ήξερε νά χτυπά σκληpα. Υ.α.ί •11.χεt ξεκά.θη() στόχο. 'Η σπ ουδα.ιότεpη ιiνα.κά.λυψή του; συvίστα.τα.ι στην αvα.γνώpιση του οτι ή σκηναή δp�σ:;ικό�:rι· -:α (καί μά.λιστα. ή δυvατ 6τητι;ι. Υ.α.ί μόνο νά. πα.ιχτει εvα. εp: γο) , έξα.ρτσ.ται σ.πό μιά. σει ρά. συμβάσεις κα.ι, τεχνάσματα. t?'J :-::7.γγέλμα.,σ;, t1·iι:lιerics, οπω; λέει δ Σα.ρσα.ί, κι ο,τι ή σιωπηρή συμψωvία. αvά.με'Jα στά. στοιχεία. π�ύ πα.ρα. γου 'ι χα,\ στά. στοι χεία πο•J δέχονται τήv πα.pα.γωγ·η ε!vα.ι &:χ.6μα. πιο απ()ψ α.σιdtική στο δράμα. απ' 13,τ; στά άλλα. εϊ�η. '� ,:;,.r,υδα.ι6τεpη σύμ6α.,:�η -:ου θεάτρου ειvα.ι Ύ/ προθυμια. το•� κοιvοϋ νά. κα.τα.πλ σ.γεί α.πό τίς τροπές της πλοκης, δηλ. η συ•ιειδ1ι :ή -;()υ σ.·'ι-:σ:τ;ά,τη κι ή δίχως α.vτίσ τα.ση ιiποδοχή tG)·ι ,.α.v6·ιωv τοϋ πα.,γvιδιοϋ. Χωρίς τήν προθυμία. τούτη όχι μ6· 'ΙIΧ'f 'J. δi θά. μπορ ούσcφε '1(.(. δ οϋμε εvα θεα.τρικb εργο νά. έ πε;εργεί δεύτερη ψορά. με καθα.pά. θεατρικά. μέσα, &.λλά. o/j: :ε κ?.ί μιά φορά. δε θά μ.πο ρούσα.με vά. το χα.ροΟμε. Για.;ι , α.ι έκπληκτι-χ.ά., α.ν σ' ενα :zτοιο εργο δλα. πρέπει vά ψα.ινοντ :ι.α.ί δλ α. εί·η.ι πpοολεπτά.. Οί scenes a faire ( =σκηνές ΠΟ1) θά Ϊ5�7,οpαμα.τι'J'":ΟUV - Σ.τ.Μ.) σ' α.ύτό, δεν ετv α.ι πα.ρά. οί &.να. πόψευχ.τες συζητήσεις, γιά. τtς δποτες, καθώς τονίζει δ Σα.ρ σα.ί, το Υ.οι,,ό ξέρει &.κpι6ώς δτι πρέπει ν[ρθουν κα.ί θά.pθουv 126
111, ενι,J Ί denuuem ent είvα.ι ή λύση πο•J τb κοινό τήv περι J μένει καί τή λα.χτα.ρα.112. Συνεπώς το θέα.τρο γίνεται παιγ νίδι συvαναστροψής πού πα.ίζετα.ι σύμφωνα. μέ τις α.όστηpό -:εpε; συμβάσεις καί μέ τή μεγαλύτερη δυνατή ε.πιδεξιότη· τα., αλλά. εντούτοις καί μέ κάτι &.ψελές καl πρωτόγονο πά.· •ιω -:ου. οι δυσκολίες α.πορpέουν οχι από τή δια.ψοροποίηση τοσ ύλιΧοϋ μέ το δποίο άσχολεττα.ι δ συγγρα.ψέα.ς, &.λλσ. ιiπb :ήv περιπλοκή τιίJ,1 κανόνων το υ πα.ιγvιδιοϋ. Αύτοvωv δου λειά εrνα.ι v' α.ποζημιώσουv τά. απαι τικότερα. μέλη τοϋ ιi τη κpοα.τηpiου γιά. τή ψτώχεια. κα.t τήv α.νια.pότ τα των περιε η χομένων του εργου. Ή ακρίβεια., με την δποία. λειτουργεί ό : μηχά,vημα, εχει σκοπό vά. έκτpέψει τήv προσοχή α.πό το γεγονός 15τι α.ύτό πά.ει ά δ ε ιο. Το Χοιvό, ακ6μα χ.α.ί το πιό :ιοpφωμένο, θέλει ελ:χφρι ά. κα.ί ξεκούραστη ψυχαγωγία.· δ i θέλει σκοτειvότητες, άλυτα. προ6λήμα.τα. κι &.μέτρητα. 6ά.θη. 'Από δGJ Χ: ·ή 1σzυρή εμψα.ση πο •J θέτουν τώρα. στην α.κpί6ει?. -:·η; :ι.α.τασ:ι.ευης Χ?.ί σ:ή λογική συνέπεια.. Ή εξέλιξη της :"λοκ�ς πρέπει �&.ναι σσ. μα.θημα.ταή πpά.ξη' το ε.σωτεpικά αναποφευκ:ο πρεπε: vά. το α.vτικα.τet.'Jτήσει το α.vα.π6ψευκτο εξαιτίας έξωτεpικGJV λόγων, 15πως ακριβώς κα.t την έσωτεpι Χ'Υ) ά.λήθεια μιiς θέσης τήv α,ψ;:ικαθιστi ή ταχυδα.κτυλουογ(α. της έπιχειρημα.τολογ(α.ς. Ή denoιιement είναι ή τελική λύση τοϋ πρc;βλ-�μα το ς. " Αν ή εκοαση είναι στpα.οή, τότε κι δλο το έγχείpημα εί ·ιαι στpαοό, λέει ό Δ()υμάς. Έπομέvως, ψροvετ, πρέπει v' αρ χίσουμε τή δουλειά. &.πο τό τέλος, ±πο τή λύ , την τελευ ση τ?.ία. λέξη του εpγοcι. Τίποτσ. δεν ρίχνει διαπερα.σ τικότεοο ψως άπο τούτη τήν ΚΟ'.pκιvοοασίσ. στη δt!Χ'f)Οpά ανάμεσα. στ+ι•ι •'ιπολογι στική νοημοσύνη, μέ τήv δποία. κ α.τασκευά.ζετα.ι ενα. JJΪ�cc IJien faite κα.t στίς πα.ρωθήσεις, α.πό τ!ς δποίες &.ψήνεται ·ιά τ.αpασυpθεί δ &.ληθιvος ποιητής. Γιά. vά. κάνει εvα. οημα. μπροστά., δ θεα.τρικός συγγρα.ψέα.ς πρέπει τα.υτ6χpc;να. vά κά. vει δυό βήματα πίσω· κά.θε ιδ έα, κά.θε καινούργιο μοτίβο κα.ί κάθε κα.ινούργια. κίνηση πρέπει •ιά τά. συγΧpίvει με κείνα πού εrv?.t κιόλας στέρεα κα.θιερωμένα. κ.αl vά. τά. Χά.νει νά. συμ.ψωνοϋv. Ή συγγpα.ψή θεα.τρικών εpγωv σημα.ίvει α. δ ιά127
Υ.οπη πρόνοι α. Υ.α.ί α.να.δρομή, συν εχή δι�υθέ1;ηση Χ;, επα.να.: διευθέτηση, ψηλά.ψημα. κα.τά. μπρος Χαι χτι σ,ιμο,_ οπ�υ η μιά. δοκιμασία. τG1ν [,.α.·ιοτήτ�ν τ�ϋ συγγρα.ψεσ. οια.δ,εχετσ.ι τήν 5.λλη κι δπου 6α.θμια.ί� ε δρα.;,ωνοντcι;ι κι έξα.σ�αλι�οντα.ι τi διά.ψορα. σ τρώμα.τα. τοϋ ερ1ου. Ενα.ς �ρ�ολογισμο� τετοια.ς λογης λίγο - πολύ χα.ρσ.κτηριζει Υ.σ.θε ευχα.ριστο, κσ.ι.λιτεχνι_ κο προϊόν κι ίδιαίτερα ,.ά.θε δρσ..μσ.τικό εργο που μπορεί Ψλ πα.ιχτεί στή σκηνή-τά. εργα. τού Σα.ίξπηρ, πού 6α.σίζονται στ·�ν σκηνι,.η ιδιοψυία το ϊδι ο με τά. ;Ρ!α τοϋ_ 'Ωζιέ ,καί :�υ Δουμά.--ώστόσο ή εντυπωσι�Χότητα ενος, «Χ�Αοστημενου, ερ γου» &.πόκειτα.ι α.ποκλειστικα. στή δια.δοχη των τεχ�ασ� των του κcι.ί τιiJν &.τοϋ του, ε·ιω εκείνη τοϋ σα.ιξπηρικου δρα.μα τος εξαρτά ται &.πο μιά.ν &.πειρία συστ σ.τ ικω•ι στοι!είων �έ ρα απο τη σψα.ίρα. τω·ι καθαρά. μcι.θημα.τ ι κων σχεσεων. Ο ερσον πρ ιμοϋσ ε νά. δια6 ζει τά. θεσ. τρικά. ργα. τοϋ Σα.ί � οτ "Εμ σ. ! πηρ με την &.νά.στροψη σειρiι. των σκηνών κι �πόρριπτε σκ: πιμα. κάθε ενδια.ψέρον γιά. την εντυπωσισ.κοτη�σ. τους σα.·ι σΥ.ψ ικων εργων, γιά. νά. συγκεντρωθεί &.ποΧλειστιΚ-α στο ποιητι κό τως περιεχόμενο.� Αν το δια.Βάζα.με μ.' αυτό τό•ι τρόπο, [νcι. πpα.y:ιcι:::,.ό piecc bil'!l faitc οχι μονά.χα. θb. ητα.ν δυσάρεστο ��).ί.:Ι� Ζ� iΧ �"Cα.ν6r,-.:ο, γ�:χ-:ί οΕ λε�τομεpειες ένbς εργου τέτοιας Ί.ο·(�ς οi:ν lz.r;υ·ι δι κή τους έσώτερη άξία., &.λλά. &.ξί�ουν μο·�ά. zα. σε -:;zέση με το δλο, πού μέρος , του � ποτελο�ν. ft:-νσ.πτυ, σ σοντά.ς τε;, το μά.τι τοϋ συγγρα.ψεα. εινα.ι στυΑωμενο :τη� τελική δισ. τα.ξη, δπως κα.ί σέ μιά. παρτίδα σκα.�ιοϋ· :,(,αι , το π6 'J'J μr.χανικά. μ:r.ορ εί νά. παραχθεί ή διάταξη τουτη -;:ο δειχ νει θα�μά.σια. rι μέθοδος με τη 6οήθεια της όποία.ς ό Σα.ρ ·ιτο·:J υίοθέ-;:ησε τr1 V -;:εz ·ιιΥ.ή "CO'J Σ,.ρίιιπ. Σύμφω•ια. , με τή δι, χή του τη δια.6ε 6α.ίωση, διά6αζε πά.vτοτε τήν πρωτη μονα. Ί,7, πρά.ςr1 -;:ων �ργι•J'Ι τοϋ δα.σ,.άλου καί Υ.ατόπι v προπcι.θοϋ �ε νά. πσ..ρα.γάγ ει την «όρθή» συνέχεια από τίς προϋποθέσεις ΠΟ'J άντλr;ϋσε από τrι·ι πρώτη τ.ρά.ξη. Με τ6 πέρασι1α τοϋ κcι.φοϋ, τού-;:η ή «καθσ.ρά. λογική άσκηση», δπως τήν ό·ιομά. ζει, τον ε.ψερε δλο καί κοντύτερα. στή λύση, πο.:ι επέλεγ ε � Σκρίμπ στή δεύτερη κσ..ί στήν ψίτη πρσ.ξη των εργωv του, ένω συνσ.μα. κα.τέληξε στήν άποψη, πού κι ό Δουμά.ς -:ήν 7.?έ·
σοευε, ,;,τ ι όλόκληpη r1 πλοκή ακολουθεί ώς ενα σημείο ά να.πόψε υκτα, τήν κατσ.σ ταση από τήν δποία. ξεκινήσαμε. 'Ο .λουμά.; fιτα.ν τ·7ι; γνώι ιης δτι δεν ύπά.ρχ ει καθόλου τέχ·ιη στό vά. έψεύρεις μιά. δρα.ματική κα.τά.σταση κα.ί νά. έπινοή-:;εις μιά λύση· ή τέχνη συνίσ ταται μάλλον στήν κατάλληλη προε τοtμασ(α, τijς σκηνης, στήν όποία. κορυψώνεται ή πλοκή, κ!Χί ,:;:ό όμα.λο ςέμπλεγμα. τοσ κόμπου της. 'Έτσι ή πλοκή, πού άπό πρώ τη 15ψη ψαίν ετα.ι πώς είναι το πιο αυθόρμητο, r;ιο ςεχάGα.ρο Υ.α.ί πιο άμε-:;ο δεδομiνο τοϋ δράμα.τος, αποδείχνε ται δτι είνα.ι το πιο τεχνητό συσ τα.τικο του, έκεί•ιο πού &.πο ;ι.τηθηχΞ μέ :ήv περ:σσότερη επεξεργασία.. Διόλου δεν είvα.ι άπλή πρώτη ϋλη η αμιγές προϊόν της ψαvτα.σίας, άλλ' σ. ,.ο-:ελεΙτ::ι.ι &.πrι μιά. σεψΧ ,.ιν-iρεων ποϊ.ι δέν &.ψήνουν κα.θ6λου χώρο γιά. τίς αυθόρμητε; επίvr;ιες καί τήv κυρίαρχη tοϊι ί.φ·rι -:οϋ συγγρα.cpiα. "Αν θzλουμε, μπορουμε νά. θεωρήσουμε τίς σκαλωσιές iνός κα.λοχτισμiνου εργου σΞ,:.ν Χλίμακα πο� όδηγεί στήv πε ριοχή τω·ι θα.υμαστων ψηλωμhτωv η άπλως σά.ν -:ό σχέδιο μι&.; fΧ/..ιτίvα.ς πο·:.ι 6εν εχει κα.μιά. σχέση με τή γνήσια, τέχνη :c;ί -:-i1 ·1 iνθρωτ:ιά:. Μαζί με τον \\lalter Pater μποροϋμε να. ε ;άρουμε την καλλιτεχνική εκείνη νοημοσύνη r;ού «προολέ τ:ε:. τό τέλο; 5.πο τή·ι άρχή, ποτέ δέv το χά.vει από τά. μά τια της, στο κά;θε μέρος εχει έπίγνωση κι δλων των 'J;:6λοιπω·ι Χι ϊσαμ.ε τήν τελευταία ψρά.ση δέν κσ.νει τίποτ · αλ ί.ο πα.ρά. με αμείωτη δύναμη ξετυλίγει καί δικαιολογεί τήν -;:pώτ·rι,. μτ:ορεΙ δμως, σά.v κα.ί τόv Μπέρνα.ρ Σω, vά. ψο66μαστε τό χειρότερο γιά. τον δραματουργό εξαι τίας τiΊς τυραv ·ιίσ.ς της λογικής, γιά. τήv δ.::οία. ό Σω γράψει δτι «εί·ια.ι ,:;χεδόν αούνcr.το οί 6ουλr;ι -:ης νά. γpά.ψου•ι δποψερτες τελευ τα.ίε; πρά.ξεις στά. εργα. τQυς· τόσο τ.eιλ'J συμοατικά. ακολου f}οΟν τά. συμπεράσματα ,ί; προ�ποθέσεις τQυς». Γιά. νά. ;:ι-:;-:έ ·�eιυμε ομως δ-:ι δ Σω περιψρονεί καl κοροϊδεύει πραγματικά. -:ά. τεχ•ιά:σματσ. -χαl τί; 6πεκψυγές τούτης της κα.λλι τεχvι κ η;: εξυτ.νά:δα.ς θά. τ.ρέπει νά. λησμονήσουμε δτι είναι ση ϊF�::;;tσ.ς εργω•ι δπ ω; '() Μ α θ η τ ή ς τ ο ύ Δ ι cι. ο ο λ ο υ κι r1 Κ '"-'· ν .. ν ΙΧ, πού σέ προ-:;εκ-;:ι κ6-;:ε;;η 9
129
:;έτα:Jη ατ:οδείχνονται χανονικσ. picces bicn faites. 'Ωστό Jο 5χι μονά.χα. δ Σω, &.λλά. επίσης κι οί Στρίντμπεργκ. �l "Ι ψεν, χα.ί μα.ζί μ' α.ϊ.ιτούς κι δλόκληpο τό ορά.μα. της συγχρο νης εποχής πουχει θεα.τpικότητα, λίγο η πολύ στό γαλλικό ;ιiccc ί)ίι:η fcιitc 6a.:;ίζ ετα,ι. Τήν τέχνη ν:;�,παpά.γεις επιπλοχέ; ;:α,ί εν:rι.:;·,;, νσ. η/γγεις τόν κ6μτ.ο κα,ί νi επιβραδύνεις τό ξέμ .:λεγμά του, νi rφοετοιμάζεις τίς στpοψες στήν πλοκή κ� εν τούτοις νά. έκπλήσσεις τό &.κpοα.τήpιο μ: α.ύτές, τούς κανόνες -:'i'Ί; όpθ-7J; δια:ιομης καί της χρονικής κα,,τανομης των coups dι' t\1catrc, τήν κα,ζο'Jιστική των μεγά.λων συζητήσεων καί τlς τελικiς ψpά.σεις πpοτου πέσει ή α.ύλα.ί α., την α.1ψνίδια. α.ίσθη ση πού προκαλεί ή πτώση της α.ύλαία.ς κα.l τη λύση της τελευ:σ.ία.ς στιγμη; - 'όλα. α,υτά. τά, πpά.γματα, ταμαθα.ν &.πό τον Σκpίμπ, τον Δουμά, τον Ώζιέ, τό·ι Λα.μπlς καl τον Σαp ·ιτού. Αυτό Χα.θόλου δεν σημαίνει δτι δλόκληpη ή σύγχρονη σκηνική τεχνική ε!νσ.ι &.ποκλειστικό δημιούργημα. τούτων έ ει,) τω·ι συγγραφέων. 'Αντίθετα, μποpι:;υμ ε νά. παpακολουθrι σουμε τη γpα.μμή της εξέλιξης, διαμέ:,ου του μελοδpά.μσ.τος ;ι.αί τ·fι; ,,ιuιlevi!le τη; με-:επα.ναστατιΧης περιόδου, του οί ;ι.ια.χο•j δp±ματο; Χa.ί -:ή; κωμωδία.; του δέκ:1.του ογδοου α.1ώ ·η.., τη;' cοπιπ1ιχ\ia dcll' artc χα,( του 11,:;λιέpου, 'ίσαμε τή pω μc((χή Χωμωδία,, καί τή μεσσ.ωΜΚ"Γj qΛ.pσα. 'Εντούτοις, εΙναι i;cι.φzt(;ι:η ·ί1 συμοολ-rι τG>ν οσ.σκά.λων τοσ piece bien fait σ:,'1 ·1 ;::ι:p&.δοση -;ούτη. Τό πιο πρωτότυπο κι &.r:ό πολλές ιiπόψει; το πιο εκ q; pασ-:ικό κα.λλιτεχνικό προϊόν της Δεύτερης Αυτοκpα.τοp(α; εί·,1.( ή ο.:εpέττα 113. Κι αυτή, 6έ6α.ια, δε:•1 εrνα.ι &.πολύτως ϊ.αινοτ•ψίcι. - -;ι:;στο θσ. ητα·ι α.διανόητο σ' ενα. τόσο προχω ρημένο στά.διο της ίστοpίας του θεά.-;pω - αλλά. μa.λλον zκr;ρ,:;σι,);:εί τή σν·ιέχιση των δυο παλιότερων ε1δών, τfι; ίψcra ί)ηff:ι :ι.cι.ί της vaudeville, κα,,ί μετα.δίδει σε τού τη τήν ά:ιtαpή καl δίχως χιουμορ εποχή κά.τι ιiπο τό ξέγνοι α.στο, χαρούμενο καί μή ρομαντικό πνευμα. του δέκα.του δγδο '.,'J 7,Ιι;)η.. Είναt ή μόνη παιγνιδιά.ρικη, ελαφριά. κι ιiερά.τη \l'ψψ ή ·,ϊ1 ; εποχr1;. Δίπλα. στίς συμμοpφtστικες (conforrnist) τiσεις: τ;r;/ι συμοiδιζα.ν με τό νψρά.λιο &.στικό γοϋστο καί μέ
130
'1
να.τ υραλιστική τέχνη της ντιπολίτευσης, ποτελε ναν &. ? α ί ε Υ.ο σμο Gικό της - ενα, κpά.τος εν κρά.τει. Είνα.ι τ.ολύ πιο θελ το από ;ι,τική σ,Jyχρονό της ορά.μα η &.πο τό λα.ϊκό μυθιστό ρημα, κοινωνιολογιχ:;�, πιο &.ντιπροσωπευτtκή ιiπο το να, τουρ α.λισμό κα.ί, σάν τέτοια., είναι τό μόνο ε[δος στο δποϊr, τ:χρά.y�νtα( δημοφιλή εpyα ποδχουν κα.ί πλατειά. ιiπήχηση κα.ί μια. κά.ποια. καλλιτεχνική αξία.. περιq;α,νέ:,τερο κι ιiπο τή να.τουpα.λιστική σ.ποψη τ-:, πιό ιδιομορψο χαp α.κτηριστικο. της δπερέττα.ς είναι ή ιiπ6λυ τ� 7.r:ι,θαν_6τητά. της, ή μή πρα.yματική κι δλότελα φα.ντασ-:ι κη 6ψη των στρο6ιλιζόμενων σκηνών της. �Εχει γιά. τό δέκα :ο, ενα�ο CΙ.:(;)'Ια tήν ϊδια σημασία πού είχε το Ποιμενικό εργο Υ;α. τους πp�γενέστερους" οί ετοιμες φόρμουλες του περιεχο με νου τη;, η συμ6α.τικότητα των περιπλοκών κα.ί τών λύ σε�ν� ,της, εί�α.ι κα.θα.p,ά 1-;°ΡΨές πού πpοσιδιά.ζουν στό εpγο και οεν σχετιζοντα,ι με την πρα.γμα.τικότητ α.. Κ α.ί ή μαpιο νεττική ψύση τών προσώπων της και ή ψα.ινομενικά. α.υτο:J'ι.έ δια μορφή ,ης παρουσίασής της ά.πλώς επιτείνουν -τήν έν ;Jπωση της πλα.σμα,τικό:ητα.ς. 'Ήδη ό Σα.pσαί σημειώνει τήν ομοιότηα &νάμεσ:,, στ·ήν οτ:εpέτ-;cι. κcι.ί στήν commedia del\' ,n·:c 1 14 κ:1.ί :ονίζει τήν εντύπωση της δνειρικη; φα,ντασίας τ.:;υ :,:,·j κά.ν,:,'Jν τά εργα. του 'Όφφενμπα.χ· μ' α.ύτό, ώστόσ:J, θελει μονά.χα. νά πεί δτι α.υτά. εχουν μιά.ν δλότελα. 1διό μοpψη φα.ντcι.σιιl)δη ύφή. 'Ένας θ:χυμαστής του 'Όφφενμπαχ στήν ε πο�ή μΙΧcς, δ Βιεννέζος συyγpαφέcι.ς Κάρλ Κpά.ους, ήταν δ πp ;uτc;ς τ: ού εδωσε σ:ήν ύφή τούτη ενα. νόημα. πιο καθορι σy,ενο, _τονίζοντας δτt στήν δπερέττα του "Οφφενμπα.χ ή ζωΥί cc'ι!Ζι Ξζίσc;'J ά. πίθανη Χι ανόητη, ε ςίσου πα,ρά.οοξη Κt '&;λλόκο ;Ίi δσο κι ή πραyματιΧότητα ή ιδια,115. Φυσικά., μιά. τέτοια ::ρμηνεία θά ήταν αΤ:όλυτ α. ξένη στον Σ α.ρσαί καί θά. φαινό ταν έντελως α.διανόητη πpοτου ό έξπρεσσιονισμά; κι ό σουρ ρεαλtσμός ,ης σύγχρονης τέχνη; τονίσουν τόν ονειριχό Χαί ψα�τασμα.τικό χα,pακτήρα τη; ζωης. Μονά.χα. τό μάτι έκεϊνο, ΠΟ'J τήν οpασή ,Qυ τήν εχουν οξύνει αυτές Gί κχλλιτεχνικέ; τά_σει ς_, μποροϋσε νά δεϊ δτι -� οπερέττα. δεν ήtα'ι μονiχα :ι::ι. ε :::ό•η τη; Ξλα::pρ6μυcι.λης ·ι.cι.ί κυνικής -κοινωνί α.; τη;
_Τ�
Δεύτερης Αύτοκpατορίας, αλΗ καί ταυτ6χpονα. μιά. μορφή σ.ϊιτοεμπαιγμ.οϋ, δτι εξέφραζε �χι μονά.χα. τήν πραγματικότη τα. αλλά. καl τή μή πραγματικότητα τοϋ κόσμου τούτου κι δτι, κοντολογίς, 6γηκε από τήν όπερεττική φύση της ζωής της ϊδιας 1 16 - στο 6αθμό πού μποpοϋμε νά. κάνουμε λόγο γι?.t «ιiπεpετική φύση» μιας εποχης τόσο σο6αρης, νη9άλια; κα.ί κpιταης δσο σ..ύτή. Οί χωρικοι στ' αλέτρι τους, οί εργά τες στά. εργοστάσια., οί εμποpο: στά. γραφεία. τους, οί ζω γράφοι στήν :Μπαpμπιζόν κι "δ Φλωμπερ στο Κρουcισσέ, δ λοι α.ύτοί ·fισα.ν εκείνο πού ήσαν, δμως ή άρχουσα. τάξη, ή σ..ύ λή στον Κεραμεικό κι δ κόσμ.ος των γλεντζέρων -;ραπεζιτών, των παραλυμένων α.ριστοκρσ.τών, των νεοψτσ.σμένων οημο σιογρά.ψ{!) ν καl των πσ.ρα.χσ.ϊδεμένων καλλονών, σ.ύτοi. ε!χσ.'Ι τ.άνω τους κάτι σ.πίθα.νο, ψ(Χ.ντα.σμσ.τικό κσ.ί μή πραγμσ.τικ6, κάτι τό εψήμερο - ησα.ν μιά. χώρα. όπερεττική, μιά. σκηνή πού οί πλευpέ; της άπειλουσαν κά.θε στιγμή νά. κατcφρε·J σουν. Ίf cπερiττα. ήταν προϊόν τοϋ κόσμο•J του "laissez fairc, laisseΓ - pass�z·, i3Ί/αοή ένός κ6σμου οίκονομικου, κοινωνικοϋ κσ.ί rιθικοϋ φιλελευθερισμοϋ, στον δποίο δ κσ.θένας μποροϋσε νά. κάνει δ,τι τοϋ άρεσε, εφόσο κρσ.τιόταν μακριά. άπ' το νά. θέτει σε άμψισ6rιτηση τό ϊδιο τό σύστημα.. Ό πε ριορισμός τοϋτος ά.πό τή μιά. σήμαινε πολύ πλα.τιά. ·ιιι ιiπό τήν α.λλη ιcολύ στενά. δρια. δράσης. ΊΙ 'ίδια. κυ6έpνηση πο•; εγκαλοϋσε στο δικαστήριο τον Φλωμr.ερ καί τον Μπωντλα.1.p άνεχ6τσ.ν στά. εργα τοϋ �Οψψ ενμπσ.χ τήν πιο προπετή κοι� νωνική σάτιρα., την πιο ιiσέ6cιστη γελοιοπο(ηση του ιiπολυ τα.pχικοϋ κα.θεστώτος, της α.δλης, τοϋ στpσ.τοϋ καί της γριχ φειοκρα.τίσ.ς. "Ομ.ως τ' άστεία. του τ' άνεχότα.ν μονά.χ:ι επει δή δεν ήσαν rι δε φαίνονταν ν?.ι. είναι επικίνδυνα., tπειδη πε ριοριζόταν σ' ενα. κοινό πού ή νομιμοφροσύνη του �τα.ν &. να.μφισ6ήτητη καί πο,j δε χρειαζόταν Ηλη ασφαλιστική δι κλείδα, γιά. νά. ε!νσ..ι όλότελα. εύτuχισμένο, ά.πό τοστον τον φαινομενικά. &.κίνδυνο αστεϊσμό. Τό ά.στείο μονά.χα σε μσ.ς φα.ίνετ-αι 6λα.6ερό· τ-ό τοτινό κοινό δεν επιανε την κακεντ-pε χή χροιά. πού μποροϋμε ν' άψουγκρα.στοϋμε μέσα στον τpε-
132
λο. ρυθ�ό τών γκσ.λόπ κα.ί των κανκά.ν τοϋ 'Όq, ψενμπαχ. Ώ στοσο η ψυχαγωγία. δεν ήτ-α.v καί τόσο ά.6λσ.6ής. 'ΙΙ όπερέτ τον κόσμο, οχι επειδη περίπαιζε κά.θε τι «± :α. άποθά.ρρυνε , ςιοσε6αστο", οχι επειδή δ εμπαιγμός της αρχαιότητας, τri; κλασσική� τραγωδίας κα.ί της ρομαντικής οπερσ..ς από μz ρ�υς της ήταν μονά.χα μιά. μεταμφιεσμένη κριτική της κοινω νισ.ς, ά.λ�ά. �πειδή θρυμμάτιζε την πίστη στήν εξουσία χω , , ρις να. την αρνιέται κα.ταρχή. Ή ά.νηθικότητα. της οπερέτ τα,ς συν!στσ..τα.ι στην &.στόχα.στη ά.νοχή, μέ την δποία. εκα.νε την κριτική τοiί διεψθα.ρμένου κυ6ερνητικοϋ συστήματος κ:ι\ τ� ς �ξαχρειωμέvης _ κοινωνίας της εποχής, και στήν επίψασΊ1 , -:� ς σ..θ�ότr;τα.ς πο:ιδινε στήν επιπολαιό τη τα. των πορνιδίω·ι, τ�ον σπα.τα.λων γενναιόδωρων καί τιiΊν &.ξια.γά.πητων πα.λι(i>ν vινeurs (=κα.λοζωιστών-Σ.τ.Μ.) . Ή χλιαρή και διστακτι κή κριτική της ά.πλώς ενθάρρυνε τή δ;α.ψθορά. 'Ωστόσο δΞ θά μ�ορούσψ; νά περιμένουμε και τίποτ' α.λλο παρά μιά. δι �ορουμενη στα.ση ά.πό καλλιτέχνες πουσα.ν πετυχημένοι, πο,; σ..γα.ποϋ σα.ν την επιτυχία. περισσότερο ά.π' ότιδήποτε α.λλο , καl που ή !πιτuχία. τους ήταν δεμένη με ·τη συνέχιση τού της της νωθρής καί φιλήδονης κοινωνίας . Ό νΟφφενμπα.χ �ταν Γεpμανοε6ρα.ϊος, ενας ανέστιος και πλά.νητα.ς μουσικός, ΞΥα,ς καλλιτέχνης ΠΟύ YJ ϋπαpς� του ά.πειλοϋντα.ν ΙΧΠΟ δυο μεριές' &.να.πόψευκτα ενιωθε ξένος, deracine (=ξεριζωμένος - Σ.τ.Μ.), &.παθής θεατή; (με διπλή καί πολλαπλή εν νοια.) μέσα στή γαλλική πρωτεύουσα., κατα.μεσtς σε τοϋτο τ-ό ?,ιεφθαρμένο κι δμως τόσο δελεαστικό κόσμο. 'Αναπόφευκτα. ενιωθε εντονότερα. &.πό πλείστους επαγγελματίες συναδέλφου:; του την προ6λημα.τική θέση τοϋ καλλιτέχνη μέσα. στη σύγ χρονη κοινωνία., τήν &.vτ!φα.ση &.νά.μεσα στις φιλο8οξ(ες κα.ί � μνησικακία. του, την ψωροπερηψά.νεισ.. του κα.ί την κο \α.κεία. τοϋ κοινοϋ από μέρους τ-ου. Δεν ήταν &.vτά.ρτη ς, κι ουτε κiν γνήσιος δημοκράτης, πα.pά. αντίθετα. καλωσόρισε τ�γ εξουσία. της «στι6α.ρσ.ς χειρός» και χαιρόταν με τή μεγσ. λυτερη ψυχική γαλήνη τά πλεονεκτήματα. πού ά.πορpέα.νε &.πό τ-ό πολιτικό σύστημα. της Δεύτερης Αύτοκρα.τορ(α.ς· ώ στόσο δλη τή δραστηριότη τα. πού θοpυ6οϋσε γύρω τw τήv Ε-
�·
1.,.,,)
6λεπε μέ τό εκπληκτο, ψυχρό Ύ.α.ί δια.περαστικό μά.τι του α μέτοχου κι ά.θέλητα. επίσπευσε την πτώση της κοινωνίας � κείνης, στη'ι δποία. χρωστουσε τήν επιτυχία. του στή ζωή. ΊΙ εμψάνιση της όπεpέττα.ς σημα.δεύει τη διείσδυση της δημοσιογpα.ψία.ς μέσα. στον κόσμο της μουσικής. Μετά, τό μυθιστόρημα., τό δράμu κα.ί τίς γρα,ψικές τέχνες, τώρα. είναι ή σειρά, της μουσική; σκηνής νά. σχολιάσει τά, γεγονότα τη; ήμέρας. ΆλΗ ή δημοσιογpαψία τής όπεpέττας δεν περιορί ζετα.ι στίς επίκαιρες ά.να.ψοpές πού ύπάpχουv μέσα. στά, τρα γc;ύδια. καί στ' ά.στεία τώv κωμικών προσώπων· δλόκληpο αυτό το εΙδc;ς πιό πολύ μοιάζει μέ μιά, στήλη κουτσομ.πολιου τ.c;,jναι ά.ψιερωμένη στά, σmνδαλα της καλης κοινωνίας. 'Ορ θά, δ Χάινε ά.ποκλήθηκε πρόδρομος τοσ "Οψφενμπαχ. Ή 7:pοέλωση, ή ίδιοσυγκpασία Υ.ι YJ κοι'Ιωνική θέση καί τι71y δυονώ·ι τους είναι ίδιες λίγο - πολύ· κι οί δυό τους εΙναι γεν νημένοι δημοσιογpάψοι, κριτικές κα,ί πρακτικές ψύσεις πο:1 δε θέλουν νά. ζήσουν εξω ά.πό την κοινωνία παρά μέσα. σ' αυ τη Χα[ μ' αυτή,(/.\/ Κt οχι με κάθε τρόπο καί πάντα σι\μψωγ;ι με -:ούς σκtιπούς καί με τίς μεθόδους της. Ό Χάινε ουσια.σcικά εΙχε τίς ίδιες πιθανότη τες επιτυχία.ς στό κοσμοπολίτικο· Παρίσι της lουλια.νής μονα.pχία.; κα.ί της Δεύτερης Αυτοκρατορία; πού ε!χα.ν κι δ Μέγιεpμπεp με τον 'Όψψενμπα.χ, μόνο πού δεν είχε στή διάθεσή του τά. διεθνή μέσα. επικοινωνίuς πού χρησιμοποιήσα.νε οί τυχερότεροι συμπατριώτες του. Ή ψή μη του εμ.εινε περιορισμένη σi συγκριτικά. στενό κύκλο, ενώ δ Μέγιεpμπεp κι δ 'Όψψενμπα.χ κα.τα.κτήσα.νε τή γαλλική πρωτεύουσα κι δλόκληpο τον πολιτισμένο κόσμο. Κι δχι μο νάχα δημιούργησαν ουό &πό τά. πιό χαρακτηριστικά. είδη της γαλλικής ,έχνης, ά.λλά, κα.ί πα.ρουσίuσαν τό πα.ρισινό γοϋστο της εποχης πιο πιστά κα.ί πιο περιεκτικά. &πο τούς Γά.λλους σ'Jναδέλψους τους. Ό 'Όψψενμπα.χ μπορεί νά. θεωρηθεί σά,ν ή ίδια ή σύνοψη της εποχής του· τό εpγο του περιέχει τά. πιο χαρακτηριστικά. κα.ί πρωτότυπα γνωρίσματά της. 'Ήδη οί συγκαιρινοί του τον fνιωθα.ν τόσο &ντιπpοσωπευτικό, ωστε τό'Ι ταύτιζαν μέ τό πνευμu τοϋ Πα.pισιου κctί χα.pα.κτήpιζα.ν τή·ι τέχνη του συνέχιση της κλασσικής γαλλικής παpά.δοσης.
134
-;1 μου:ϊική του συνiγωσε τή δυτική Ευρώπη σέ μια. διάθε Δ ο ύ κ ι σ σ α Μ ε γ ά λ η ση ευψοpία.ς 117. Ή τ ο υ Γ κ έ p ο λ σ τ ά ι 'Ι ά.ποδείχτηκε τό μεγαλύτερο κα.ί διαρκέστερο θέλγητρο της Πα.γκόσμιuς 'Έκθεσης του 18G7· οί ήγεμόνες κι οι πρίγκηπες πού επισκiψθηκα.ν τό Πα. ρίσι ενθουσιάστηκα.ν εξίσου γιά. τό εpγο, μέ την σ..κα.τα.μά.χητη "Ορτανσία Σ,ιάt'Ιτεp στον δμώνυμο ρόλο, δσο κι οί ελευθερό ψpονες της γαλλικής πρωτεύουσας κι ο[ μικροαστοί ά.τ.b τ�ς έπαχίες. Τpείς ώρες μετά, τήν αψιξή του στο Παρίσι δ Ρώ σος Τσά.ρο; Υ.αθότα.·ι κιόλα.; σ' ενu θεωρείο στί; Vari{,tes, ε·ιώ δ Βίσμαρκ, μολονότι ψαι'Ιομ.ε'Ιtκά. μπόρεσε νά, κρατήσει περισσότερο την &νυπομονησία του, μαγεύτηκε τό [διο οσο κι οί έστεμ.μένοι. Ό Ροσσίνι ά.ποκά.λεσε τον �Οψψενμπα.χ «Μότσαρτ τών Ίlλυσίων Πεδίων» κι δ Βά.γκνερ επικύpωσ1i, τούτη τrιν κρίση - άν κα.ί μονά.χα. μετά, το θά.να.το του επί ψθοναυ ά.ντιπάλου του. ΊΙ όπεpέττα. ή,αν στήν ανθησή της στήν περίοδο ιiνάμεσα στίς δυο παγκόσμιες εκθέσεις τοϋ 1855 καί του 1857. Μετά. την πολιτική &να.,α.pαχή στο τέλος της δεκαετίας του 1860 της ε λειψε πιά, το σχεδόν ξέγνοιαστο κοινό η ά.κόμα. κι εκείνο r;o,1 ξεγελιόταν μέ τήν ξεγνοια.σιά. και τή σιγουριά.. Μαζί μέ τή Δεύτερη Αυτοκρατορία σώθηκαν κι οί καλύτερες ήμέpες της όπεpέττας· ή ευχαρίστηση πουνιωθα.ν γι' αότήν μεταγενiστι ρες γενιές δέν προερχόταν σ..πό τό εΙδος τουτο, σά. ζωντανή, α.όθόpμητη κι αμ.εση εκψpα.ση του παρόντος, άλλα. &.πο το\/ «παλιό Ύ,;:ι.,λο καιρό», πού τον συσχέτιζαν αμεσότερα. μ' αυτο το εΙοος παρ' δ,τι μ' δποιοδήποτε άλλο. Χάρη σε τουτο το συνειρμό 1δεων ή 6περέττα. επι6ίωσε από τίς &να.στατώσεις του fin de ,i&c:le καί σε μια. πόλη τόσο ά.σταθή πνευματιm, σσο ή Βιέννη, παρέμεινε ίσα.μ.ε το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο το δημοψιλέστεpο μέσο έξιδα.νίκευσης τοϋ παρελθόντος. Ot ειιπειρίες τών δέκα τελευταίων χρόνων (δ συγγρα.ψέα.ς ανα. ψέpετα.ι στή δεκαετία. 1940 - 1950 - Σ.τ.Μ.) ήσαν &πα. pα.ίτητες γιά, νά. έπιψέpουν μιά.ν &να.θεώρηση της lδέα.ς του «πα.λιοσ καλου καιpοσ», πού στο lνα μέρος της Εδρώπης τή συνδέα.νε μέ το Ναπολέοντα. Γ' κα.ί τον 'Όψψενμπα.χ, ενω
135
στο α.λλο με τον Αi'.ι τοΧpά.τοpα. Φραγκίσκο - Ίωσrιψ ·ι.α.ί. .:c,1 Γιόzα.v Στpά.ους. ΊΙ τα.;ιΧή πά.λη, πού πα.ντου κατα.πνίγηz::: &νά.μεσα. στά. 1848 και 1870, ξα.να.ψούντωσε στο τέλος ο:ύτη; τi)ς περιόοου κα.t &πειλησε ξα.νά. τήν Χυpια.pχία. της σ.στιΧη; τάξης, πού τήv ετpεψε ή σ.ντίΌρα.ση. Τώρ α. ή δπερέττα. ψα.ι -,6:χ·ι είz6-η, !ltΊ.; ε•Jτυγ_ισμένης ζωrjς ελεύθερης άπό εγνοtε; καλ κιvΌύνους, ένος ειΌυλλίου, πού ώστόσο ποτέ δεν είχε ύ7:ά r.; ;ει στήν πpα.γ:•.α.τικ6τητα.. Οι Γκονκούρ εΙχα.ν δίκιο οτα.ν προψ1ιτευα.·ι δ-:ι -:ό τσίρ "Ι.ο, 6 θία.σο; ποικιλιών χι ή έπιθει:ψφη θά. εΧτ6πιζα.·ι τό θέ7. τpο. Ή Χινημα.τογpα.ψική τα.ινία., πο•J μπορεί νά. λογα.ρια.στε� χvσ:με:;χ, σε -:ου:ες τις όπτικέ; μορφές έξχ,ιτία.ς του ε(χαστικοσ m:ιιου κα.ι της δυνα.τ6τητάς της νά. επιδείχνει, έπι6ε6α.ιώ·ιεt &τ.6λυτα. τήv πρ66λεψή τους. ΊΙ ό7.:εpέττα. πλησίασε την έπι θε� ρηση, δ;όλ�υ δμω: δ�ν έκπpοσωπο�σε τήν πα.�,ι6τεpη έ , "Ι.?..t'Ιη μr..pφη με την οποια, τό θεα.μα. ειχε θρια.μ6ευσει πά.•ιω στδ δpά.μα. Ή πρα.γμα.τική στροφή συνέβηκε με τήν έμφά.νι -:;η ,ης ,ψεγάλης οπερα.ς>, κα.τά. τήv επQχή της ίουλια.vijς μο ναρχ(ας, εστω κι α.ν τό θέαμα &.ποτελουσε πάντοτε ενα ακέ ριο συστα.τιΧό στQιχείο του θεσ:τpου 'Zt ϊ[χε επα.νειλημμένα Ξ πικρα.τήσει πάνω στά. δpα.ματικά. Χι ά.Χουστικά του στοιχεία.. Αi'.ιτδ πpοπα.vτός συνέ6α.ινε στο μπα.p6Χ θέα.τpο, στό δποίr, πολλές ψοpες δ γιοpτα.στικός χα.pα.Χτήρα.ς τi)ς πα.ράστα.ση ;, οί δια.)ωσμήσεις, τά. κοστούμια. οι χοροί κι οί παρελάσεις J περφα.λάγγιζα.ν δλα. τ' άλλα.. Ό άστικός πολιτισμός της ίου λια.νης μ.Qνα.pχίσ.ς κα.l της Δεύτερης ΑύτοΧpα.τορία.ς, πο•J ή τα.ν πολιτισμός νεοψτασμένων, &vα.ζ ητουσε επί ση ς στό θέα.τρο τό μvημεtΙΧκb κα.ί τό επιβλητικό στοιχείο Χα.t τόσο περισσό τερο έξ6γκωvε τήν έπίφα.ση του μεγαλείου οσQ :τιό πολύ το,"j λει;;ε τQυ ίδιου τό αληθινό πνευματικό μεγαλείο. Στήν πpα.γ· μα.τικότητα., όπά.pχουν δυό δια.ψορετικές πα.pωθήσει; πο•1 σπρώχνουν τήν κοινωνία. πpός τlς τελετουργικές, τίς μεγα λειώδεις κα.t τίς επιδεικτικές μορφές· άπό τή μι&: μπορεί νά. πα.pοτpυνθϊί στήv σ.να.ζήτηση του μεγαλείου έπειδή α.ύτ� ταιριάζει με τό φυσικό τρόπο ζωης της η ή μανία. τοϋ κο λοσσι7.ίο•J :ιποpεί 'Ια. όψείλετα.ι σέ &νάγκη ύπερα.ναπλήpωσης
136
μια.ς άδυvα.μία.ς πού λίγο - πολύ γίvετα.ι α.lσθητή με όΜνΎι. Τό μπ(Χp6κ τQυ Όiκατου ε6δομου α.1ώνα. &.ντισ.:οιχουσε στίς μεγάλες ά.vα.λογίες μέσα. στlς δποίες κινοϋντα.v κι άνά.σα.ιναν 'f'Jσιολογικά. ή α.ύλή κι ή &pιστοκpα.τία. της έποχijς, ένω τό ψευτομπα.ρόκ του δέκα.του ενα.του άντιστοιχουσε στlς φιλο δοξίες, μέ τlς δποίες πpοσπα.θουσε vά. γεμίσει τουτες τlς ά. vα.λογίες ή ψτα.σμένη πιά. άστική τάξη. Ή οπερα. εγιvε τό ά. γα.πημέvο ειοος της αστικης τά.;ης, έπειδή κα.μιά. άλλη τέχνη δέν πρόσφερε τ6σο μεγάλες δυνα.τ6τητες γιά. επίδειξη κα.l σκφογp(Χψίες, γιά. συσσώρευση κα.l 'διέγερση εντυπώσεων. Ό -:�τ:ος οπεpας πού π;-ια.γμά.τωσε 6 Μέγιεpμr.εp συνδύαζε 8λα. τi σκηνιχ:ι. θέλγητρα. κα.l δημιούργησε ενα. ετερογενές μίγμσ. μουσικης, τρα.γουδιοϋ κα.ί χοpου, πού άπα.ιτοϋσε τόσο νά. -::ό δουν δσο κα.ί ν&: τό ακούσουν κα.l πού δλα. του τά. στοιχεία προοpίζοντα.ν νά. έξα.πα.τήσουν καί ν&: συνθλίψουν τό ά.κpοα -;-/ιpιο. ΊΙ οπεpα. τοϋ Μέγιερμπερ ήτα.ν εvα. μεγάλο θέα.μα. ποι κιλιωv, πού τήν ένότητά του τή συνιστούσε πιό πολύ δ ρυθ μός τοϋ θεά.μα.τος πού κινοϋντα.ν πάνω στή σκηνή πα.p&: ή ά π6λυτη Χυpιαpχίσ. της μουσικής μορφης 118. Ή τελευταία. �Δτή zΙχε έπεκτα.θεί, γιά. χάρη ενός κοινου πού ή σχέση του με τή μουσική ήταν έντελως έξωτερική. ΊΙ ί'οέα τοϋ «κα.θολιΧου εpγου τέχvη;,,(Gesamtkunstwerk) ξεπρό6α.λε έσω πολύ πpίν άπό τό Βάγκνερ κι εξέψpα.σε μιi·ι ±νά.γκη προτοϋ κανείς σκεφτεί v&: τήν δια.τυπώσει σ' ενα. κα θορισ μένο πp6γpα.μμα.. Ό Βάγκνερ προσπάθησε νά. δικα.ιώσει -:ΎJ'Ι σύμπλοκη φύση της οπερα.ς δια.μέσου της &να.λογία.; πρός τήν έλληvική τραγωδία., πού πράγμα.τι δεν ήτα.ν τίποτα. περισσότερο &πό 'να. όpα.τ6pιο, ώστόσο ή επιθυμία. γιά. μιά. τέτοια. δικαίωση προηλθε &πό τήν μπα.pόκ έτερογένεια. του είδους αυτοσ, τό δποϊο, &.πό τον Μέγιερμπερ κα.t μετά., ά. πειλοσσε δλο Χα.t περισσότερο νά κα.τα.ντήσει «δίχως ϋψος κα.ί μοpψή». Ή «μεγάλη οπεpα.» χpωστοϋσε το κύρος της (πού εlνα.ι άκόμα &.ντιληπτό στούς Ά p χ ι τ p α. γ ο υ δ ι σ τ ά. δ ε ς κα.ί στην Ά t ν τ α. κα.ί πού ίσως &vτιπρο σώπευε μιά. σύμ6 α.ση α.ύστηρότερη κι ά.πό κε(νη της προγε νέστερης ίτα.λικης /Sπερα.ς 119) στό γεγονός δτι δ πολιτισμος
137
�2,�
-:'lJς γαλλικ. rι; α.στικης τά\ης' χρησ ί�υ ε σά:� 7:ρότυπο σ· Χλγpη τήν r1πειρωτ ικ ή Ευρωπ η κ.α,ι τ;αν,ου α,ντα.ποκpινο -�ι σε �νήσιες ιiνά.γκ.ες πού είχα.ν τίς ρίζες_ τους �ί� �οινωνικες συΛΗJΧες. Τίποτcι. δέν ίκα.νοποιουσ ε τουτε ς τις α.ν�γκες τ� λειό,ερα κα.ί προσφορότερα. ιiπό τό &ρ�ο :,ισμ��ο συ'!ολο , το � -r:�, σ.πό τηΎ οργά.νωση σ ενα, ΟΛΟ τω•ι μεσω Ι .... j'::1 τiΊ' ,'=' οπε ρα,c ' � , ,,. της πο'Jχε στη διά.θεσή της - της γιγα,ντια,ια,� ορχηστρ�,,, πελώρια.; σκηνής κ.αί τ ης τε ρά.στια,ς χο ρωδιας - �ρα.γμα,τ � πού μονcι.δικ6 τους σκαπό εΙχα.ν yά, έντυπωσιά.σου_ν, να. συνθλι yουν κα.ί νά. ύπο-:ά.ξουν τό α.κρο α.τ11ptο. Του τος ήτ�ν πρ� π 7.ν τός δ σκοπός των μεγά.λων φιvά.λε, πού συχ·ιά, �.;ι·ιοουσα.ν� και•ιούργια Υ.αί δυνα,τά, εφψέ, ώστ6σο δέν είχα.ν τιποτα, κοινο με τη 60:θειά, &.νθρωπιά, του Μ ότσα,ρτ _ κα.ί ;'YJ ζωηρ� χά.p,ΎJ ,ων ,ελιΥ.ών σκηνών τ ου Ροσσίvι. Έκ.ειϊο πα.vτως που, συνη θως τ ό ογομά.ζουμε «μελοδρα.μα.τικό)) - ή μvημεια.κη :nη: •ιογpαφί α., οί κ0,jφιε ; έμφά.σεtς, οί θυμωμ.έγοι �1ρωισμοι, οι τεχνητές συγκ.ιvήσεις κι i1 γλώ�_σα. - δι�λου ο εv είv�ι δη μιούργημcι. του Μέγιερμπερ κι ουτε πε ριοριζεται στην ,οπερα. της έποχης. 'Ακ6μ σ. κι ενσ.ς κσ._,,λλιτέχνης με τ6σο_ δυ�ολ � γοσστο, οσο δ Φλωμπέρ, δέν εινα,ι δλ6τελα ιiπα.λΑα.γμεv�� άπό τό θεα.τριvισμό. Τουτος είνα.ι εvα. μέρος της ,ρομα.vτι�ης κληροvομιiς πού δέχτηκ ε ή γενιά, τούτη, κι δ Βικ.;ω? ,? υϊ; , κώ δεν ελ α.6ε λιγότερο μέρος στην ιivά.πτυξη του α,π οσο ο Μέγιε ρμπε ρ. _ , _ 'Απ' ολους τούς ση ιι.α:ιτικούς εκπροσώ..ους της εποχης δ Ρίχcι.pντ Βά.γ κvερ 6ρίσκετα,ι κ.ο vτύτε ρα. στ ο μελο,δρα.μα.τικό ϋψος του Μέγιερμπερ, οχι μονά.χα επειδ ή θέλει να συνδέσει τό εργο το υ με μιά. ζωvτα,νή τ έχνη, ά.λλά, κι επειδή κα.νείς δε λα.χτα.ράει την επιτυ χία. δσ,ο α.ότ6ς. Άποδέχε;α.ι, δ(χως d.ν -:ιρpήσεις την επικ.ρα.τούσα, συμ6α.ση κι δπως ειπωθηκ.ε, μο νά.χα. 6α,θμιαί σ. παλεύει ν' &.ν,ο!ξει το δρ�μο του_ προ� τήν π ρω τ οτυπί α. , σ' α.ντιδια.στο λη μ ε τ ην τυπικ ης μορφ1Jς εξε λιξη, ή δποί σ. &.ρχίζει με μια.ν �το �ικ.η ε�πειρ!σ. κ�ί με μι� προ σωπική ιivα.κά.λυψη κα.ί τε J.ειωνει με τρ όπο λιγο - πολυ στε ρεότυ πο 120. Πά.ντως πολύ πιο &ξιοσημε!ωτητη &πό την ικ Υ.ίνηση του Βάγκνερ με ιiψετηρία τη «μεγά.λη οπερα» είνα.ι
138
'iι συνεχή; ..pο σκ6λλησή του σε μιά, μορφή πού συνδυάζει τήν ε κψρα.ση των πιο εσώτε ρων, πιο ενδ όμυχων κα.ί πιο ε ξυψωμένων α1σθημά.των με τήν έπιδεικ.τικότητα της Δεύτε ρης Αυτοκρατορίας. Για.τί δεν είνα.ι μονάχα. ο ί Γ ι έ ν τ σ ι κι δ Τ α v χ ώ υ ζ ε ρ δλ ότελα. θεα.μα,τικες οπερες, στίς δποίες επικρατεί δ σκηνικός μηχανισμός· οί Ά ρ χ ι τ ρ α γ ο υ δ ι σ τ ά. δ ε ς κι ' π ά ρ σ ι ψ α λ ως ενα, σημείο ε ίναι κι α'Jτά. μου σικά. θεά. μα.τα. πού σκοπεύο υν v' ά. πευθυνθουν σ' δλες τίς α1σθήσεις καί νά, ξεπεράσουν κά.θε προσδοκία.. ΊΙ ά.γά,πη γιά. το μεγαλοπρεπές κα.t το ογκώδες ε!ναι εξίσου 1σχυρη στόν Βάγκνερ, δσο ε!vαι καί στόν Μέ γιερμπερ η στο Ζ ολά,, κι ε!vαι κι αυτός, οχι λιγότερο ιiπό τον Οίιγκώ καί τό Δουμά., γεννημένος γιά, τό θέα.τρο, «θεα τρίνος» καί «μιμομα.vής», δπως τον ιiποκαλουσε δ Νίτσε121. 'Όμως δ θεατρινισμός του δεν ε!vα.ι διόλου τό &.ποτέλεσμα. &πλως του οτι εγραφε οπερες· ιiντίθετα., οί οπερές του εΙναι καθαυτές ή lκψρσ.ση του ά.ψιλολ6γητου θεατρικου του γού στου κα.Ι. της φωνακλάδικης κι επιδεικτ ικης του φύση ς. aΟπως κι δ Μέγιερμπερ, δ Να.πολέωv Γ', δ Λα. Παt6α η δ Ζολά, &.γαπά.ε ι κι α,ύ τ ός το έπι6λητικό, τό ψτια.χτό, κσ.t το φιλή δονο κι είναι ευκολο νά, κ σ.τα.λά6ουμε, τί το κοινό ύπηρχε & vά.μεσα. στtς οπερές του καί σ τά, σαλ όνια, της έποχ·7)ς, πουσα.ν γεμάτ α, μετά.ξι, 6ελουδο, χρυσοκέντητα. ρου χα., ταπετσα.ρισμέ vα. επιπλα καί πα,ραπετά.σματσ., εστω καί χωρίς να. ξέρουμε δτι ήθελε τίς σκηvογρα,ψίες vά, του τtς ζωγραφίσει δ Μακά.p l 22. 'Ωστόσο . ή μανία. του μεγαλείου κα.ί της ύπερ6ολης είχε στον Βάγκνερ ρίζες πιο πο λύπλοκες" τά νήματά τους μχς ψέρνουν πίσω οχι μο νάχα. στον Μακάρ, ά.λλά κα.ί στόν Ντελακρουά.. Οι σχέσεις ιiνάμεσσ. στο θ ά, ν α τ ο τ ο ο Σ α. ρ δ α. v ά π α. λ ο υ και στο Λ υ κ ό ψ ω ς τ ω 'Ι θ ε ώ ν ε!ναι έξίσου στενές δσο είνα.ι κι ιivάμεσα, στην πολυτελη λαμπρότητα. της παρισιvης «μεγάλης οπερα.ς» κα.ι σ τ ους έορτασμούς των φεστι6ά,λ του Μπα.Οpώυτ. αΟμως αυ τό δεν ε!vα.ι δλο· ή αlσθησιοκρα.τία. του Βά,γκνερ δεν είναι μονάχα πιό στοιχειακή &.πό τήν ά.πλη επίδειξη, &.λλά, είναι κα.ί πιό γνήσια κι αυθ όρμητη &.π' δλον τον μυ στικισμό του
139
κα.ιρου του πουνα.ι συνυψα.σμένος με «τό α.[μα., τό θά.να.το κcι.: -:rι λα.γ'ιεία.». 'Όχι χωpις λόγο τό εpγο του σήμαινε την ίδισ, την ούσία. της τέχνης γιά πολλά ά.πό τά πιό εύα.ίσθητα πνεύ μ�:,α της εr:oχ'ij"; του - σήμαινε τό ύπόδειγμα. πού πpωτο απο-κά.λυψε σ' αύτούς τήν εννοια κα.i. τή θεμελιώδη ά.pχ1ι της μου-1ικης. Άσψαλως ητα.ν ή τελευταία κι ίσως ή μεγα λύτερη ά.ποκάλυψη του ρομα.ντι-1μου, ή μόνη μορψή του πο·; ά.κ6μα σήμερα zίναι ζωντανή. Κσ.μιά α.λλη δεν μα.ς επιτρέ πει νά κατανοήσουμε τόσο 6α.θιά, με τί μεθύσι των αισθή σεω'ι ω'.ιτός εντυπωνόταν στQ σύγχρονο κοινό και πόσο τόν lνιωθαν σάν επανάσταση εναντίον δλων των νεκρών συμ6ά. σεων κα.i. σάν ά.νακά.λυψη ενός νέου, εύλογημένου κι ά.πα. γορευμένου κόσμου. ,.Αν κι &.πό πρώτη llψη εκπληκτικό, εν τού-:οις είναι κατανοητό τό δτι δ Μπωντλαίρ, πού δ ίδιο.;: δεν ήταν καθόλου μουσικός, &.λλi.G δ μόνος &.πό τούς συγχpό v,:.,υς του Βά.γκνεp πού ο: τόνι;ι τι;υ μα.ς δημιουργουνε τό 'ί διο αίσθημα. εύτυχία.ς μέ τη μουσική του Τριστάνου, στάθηκz ό τ.ρωτι;ς πι;ύ άναγνώpισε τη σημα-1ία της τέχνης τοϋ Βάγ κνερ. 'Εκτός &.πό τά πα.ρατεντωμένα του νεϋpα καi. το πά θος του γιά τή νά.pκι•>ση και τά ναρκωτικά εψψέ, δ Βάγχνεp συμμεp1ζεται μέ τόν Μπωντλα.ίp τά ίδια οιονει θρησχευτιχi αισθήματα, τή'ι ϊδια ρομαντική λαχτάρα. της λύτρωσης. Κι εκτός &.πό μιάν α.δυνα.μία προς τά λαμπερά χρώμα.τα. και τις πληθωpικiς μοpψές, με τόν Φλωμπέp συγγενεύει εξαιτίας κάποιου εpα.σιτεχνισμοϋ κα.i. μιας σχέσης προς τό εργο του δλότελα αύτοπαθους. �Εχει εξίσου λίγο ψυσικό κι α.ύθόpμη το ταλέντο, 6γάζει τά εργα. ά.πό μέσα του εξίσου 6ίαια κι &. πεγνωσμένα κι εχει εξίσου λίγη γνήσια. πίστη στην τέχνη 15σο κι δ Φλωμπέp. Ό Ν(τσε τονίζει δτι ΚtJ..νένα.ς ά.πό το•j; μεγάλους δασκά.λους δέν ήταν, στά εlκοσιοχτώ του ά.χόμα, τόσο κακός μουσικός δσο δ Βά.γκνεp κι α.ν εξαιρέσουμε τον Φλωμπέp, &.σψαλως κανένας καλλιτέχνης δεν ά.μψέ6α.λε τό σο πολυ για. τις ίδιες του τις ικανότητες. Κι οι δυό τους l νιωθαν δτι ή τέχνη ήταν το 6ά.σανο της ζωης τους, δτι στε κόταν ά.νάμεσα στον εαυτό τους και στην &πόλαυση της 140
ζωi1ς , ;ι.::;.ί θεωpc,Ω-1α·1 κι οι ουο τc,υς &.γεψύρωτο τό χά.-1:ι:ι. ά.νά.μεσα. στην πραγματικότη τα. καί στήν τέχνη, ά.νά.μεσα στ6 ,,;ιωi!'" καί στο «rlίΓC>( (ολ. πα.ραπ. τή ψράση τοϋ Φλωμπέρ - Σ.τ.:Μ.) . Άνηκαν στην ϊδιαν σψιμη ρομαντική γενιά πο·� εκα.νε ά.γι�'ια, τ6-10 &.διά.λειπτο δσο κι ά.νέλπιδο, εναντίr,ν τ
Ρωσία.
"Η οιομηχ7.νική επαyάσταση r.ού αρχισε στήν 'Αγγλία. ϊίχε έκεί τά. πιο καρποφόρα &.ποτελέσματα, ά.λλά κα.ί πpσκά. λεσε τίς r.ιο δυνατές κα.i. r.ιο παθιασμένες διαμαρτυρίες. 'Ο πωσδήποτε, οί κα::ηγόριες πού εξακοντίστηκα', εναντίον της διόλr.υ δέν ειιπ6δισαy τίς άρχουσες τάξει; ν' ά.ντιτα.χθοϋ·ι μt ·3J μεγαλύτερη l;υ-ια.τή ινεργητι"Χ.ότητα. κι επιτυχία στήν κοι ·ιωνική επα.yά::ιτΜη. ΊΙ τοτι'ΙΎJ α.ποτυχ!α. των επανα.::ιτατι:ι.ιi)'; εγχειρημάτων ε!χε σάν ά.ποτέλε-1μα. δτι, ενώ στή Γαλλία μι¼ μερίδα. :ης ι·,τΞλιηκέ'1:-1ιας :ι.αί τη; φιλcλογικης elite άρ χισε vά. υίοθετεί ά.ντιδημοκρατική στiση μετά -:ίς εμπειρίες τή; Έτ.οι.νάστΜΎjς, cί γνωμε; των 'Άγγλων δια.νοουμένω-ι σέ πολύ μεγάλο 6αθμο πσ.pέμεινα.ν, α.ν οχι εr;,χyαστα,ικέ;, �ά.'ιτως ριζ')σπαστικές. 'Αλλc.<. ή πιό χτυπητή διαφορc.<. :iνά.με σα στή διάθεση της πνευματικής e1ite των δυο α.ύτων χω ρι,ιν ήτcι.ν δτι ')t Γά.λλr,ι ·r1σαν καί παρέμειναν σταθεροί όp0') λογιστές, δποια.δ·ήποτε κι α.ν ηταv ή στάση ,ους α.πέναv:ι -1τήν Έπ7.vά::ιταση ·ι.αί στή δr1 μοκpατ!α, ενώ οί 'Άγγλοι γί νανε ά.πεγνωσμένοι &.νορθολογιστές (παρά. τή ριζοσπαστικr; -:ους θεώ?η-1r; κ7.ί :ήv ά.ντίθεση r:ρος τb βιομηχανισμό, και μ άλισα πολλές ψορές ά.κρι6ως εξαιτίας της ά.ντίθεσiις τους πρ6ς τrι 'Ι αρzου-1α, :άξη) καί καταφύγανε στ �ν νεψελώδη ί δεαλι-1ιι.ό του γερμανικοϋ ρομαντισμού. �Ισως ψαίνεται παρά. δοξο, δμως έδG> ::ιτ-η'ι 'Αγγλία, οί καπιταλι-1τέ; κι οί ωφε λιμιστές 6ρίσ·κι,να·ι χcν:ύτερ,: στίς ιδέες τc,υ διαφωτισμr,':ί �r:' δ,τι r,ί &vτίπ7.λοί τους, r.:ού άpvιουνταν τήν &.pχή του έ1,εύθερου '1'Jναγω·ιισμοϋ χαί του κα.τσ.μερισμου της εργασίας.
141
··u ;: ως ,.,rJ.ί ναχει, άπό τή'Ι α.ποψη της ίσ:�;οpίας ,τών ίδε�ν, ά·ιτιδpαστικοί ήσαν οί ίδεαλιστες πού σπά.γανε τις μ�χανες_, ενώ εκr:pόσωr:ο: της r:pοόδου καί τοi.ί όpθολQγισμοϋ ησαν οι καπιτct.λιστές κι οί ύλιστές. 'Η οίκονομιzr1 ελευθερία. ε'ίyε "":ίς ιδιες ίστοpικές ρίζες με τον πολιτικό ψιλευθεpισμό" κί οί δυο ήσαν &.πό τά. εr:ι τεύγματct. του οιct.ψω":ισμου κι ήσαν λογικά. &.δια.χώpιστες. Τή στιγμή πού υίοθετουσε κανείς τήν άποψη της πpοσωπι :ι_r,; ελευUεpίct.; -ι.:ι.ί τcυ &το:ιιΥ.ισ:J.Qυ, επpεr:ε Υ.αί YrJ. δεχτc:"ί τήν ισχύ του ελεύθερου συ'Ιαγω·ιισμοϋ σάν ά.κέpιου συστατι :,.c•j σ-,,;ιyείcυ τ<71·1 7;1θρ<:Jr::•1ω·1 οιΥ.:ι.ιωμάτω'Ι. Ή χειpα::ρέτηση τη; μεσχiας τάςης ήτα•; iναγΥ.αίο 6ημ α στήv κατάλυση τr;i.ί �εQυδ:ι.λισμ'Jυ -χαί r:pουr:όθετε μέ τrJ σειρά. της τήν &πε λεύθεpωση τη; οικονομικής ζωη; από τούς μεσαιω�ικού� _δε ·ψc·';; -ι.χί r:εριοpισμού;. Ίl συμμετοχή τη; μεσα.ια.ς τα. ςη; στην ίσότητχ των δικα.ιωμά.των μπορεί vά εξηγηθεί μονά.χα σά·ι ±ϊ.6ppQι7. μι:z; εξέλιξης, μέσχ στήν δποία. είχα:1 απαp χχιωθεί ot πpοκαr:ιτχλιστικές μοpψές τη; ο!κογομίας. Μονά. 'f.7.. αφου Ύ) οιΥ.Ο'ΙC\Ll"Ι.ή ζωή εφ:χσε σ:ο στάδιο της άπ6λυ-:η; α·J-:ονομίας _ κι ·ή μεσαία. τάξη ,δια.πέρα.σε τά &κα.ι�πτ� δρι,α. �_-,·_:J yει:ι·Jδ'λιι.�zr;·J -:1.ξ�Χι:ι'J σ'J'Jτη:ι?.:c; ή·tσ.ν δυν?.τη η σΧε ψη ,η; zεφαψtτησης ,η; κοινωνίας ά.πό τήν αναρχία. , το_σ :.λεύfJεpr,•J σ,J·ηγω·ιισμοϋ. Κι εr::ίση ς δέ·ι ε[χε νόημα. ή επι , θεση εy 7..yτίο·1 επί μέρους απόψεων τοϋ κα.πιταλισμοϋ χωpις ,,; τεUϊί δr); iι t:pι-:;6ήτηση το σ{ιστημα το ϊδιο. Έψ6σο ή κα r:ιτα.λιστική οίκr:ι·ιομία. παρέμενε αδιαμ::ρισβήτητη δε μ,ποpου -::;c ·;i -:εθεί ζ ήτημ:Χ γιά κά:ι τ.εpισότεpο άτ;ό τό·ι� καθαρά. ψι λα.νθpωπικό μετpιασιιο τών καταχρήσεών της. Κα.ί ή διατή ;-,1,τΊ, της άpχη; τcυ σpθολογισμοϋ κα.ί τοϋ ψιλελευθεpισμ,οi.ί ·ί1 -:1:ι ;, ιι6νr:ι; δρ6μr:ι; 7"ίΟ'J θα.Υ.:z•ιε δυνατή μιά τελειωτική θε r,1.;:εi1. :ιΪ)'Ι κα.,αzprρεων το•Jτωγ' το μόνο πού χρειαζόταν ·,j·:1..·1 •ιά ·ιοr;θεί rι E'/',Ol'Y.. τη; ελευθεp!ας σάν ευρύτερη άr.ό -:cύ; iστ:Υ.ο•'ις της 1:εpιοpισμού;. Ή εγκα.,άλειψη της λογι Χ9ίς Υ.αί της ψιλελεύθεpης ίδέα;, δσο καλή καl τίμια. κι σ..ν -ι1 -:Τι r1 7.py_tY.ή πρ6θεση, δδήγησε &νχr::όφευκτα. σ' ενα·ι α,γε Ξi.ί.εγχ:r:, :·ιοpχτισμό (intιιitionism) Υ.αί σέ σ;πώλεια. της
142
;:vcυιι�-::χΎ1 ; tί> ριμότητα.ς. Στb Καρλάυλ εχουμε πά.ντα έπί γνωση τοϋ κινδύνου α.υτοϋ, δμω; αύτός σ;πειλεί κα.l τον Ι δεαλισμό πλείστων δσων 6ικτωρια.νών στοχσ.στών, ενώ ή παροιμιώδης συμ6ι6α.στικότητα της εποχής, ή μέση δδός πού ΙΧυτ·ή επιδίωκε ανάμεσα. στήv πρόοδο κα1 στην παράδοση, πουθενά δεν εκψpά.ζετα.ι με τόση δύναμη δσο στη ρομαντική λαzτάpχ γιά τό παpελθόγ πουνιωθα.v οί πνευμα:ικοί της )1γέτες Κανf�α.ς σ;πό το�ς &;�τιτ.pοσ<:>πε�τι�ούς 6;κτωp:α.νούς ; δl:ν ει-ιαι δ1-r,:ελα. ά.παλι.α.γμενος σ;πο την εr.:θυμ:α. του συμ6:6ασμου κι ή διψορούμενη στάση , ποϊι σ;ποppέει &π' α.ύτό, ζη1ιιϊινει τr;·ι πολιτι,.ή έπιppοή α,κόμα. κι ένός τόσο γνήσιου pι ζοσπά��η δπως δ �τίκενς. Στ� Γα.�λ(α ή ίντε�λιyκέντσια. ε - α.να.μεσα. στην Επα.να.στα , ·1:ωθε εςΙΧ'Ιχγκσ.σμcνη να., επιλεςει ση καί στήv σ;στική στάση, κι εστω αν ή επιλογή πολλές ψο ρέ:ς σ>Jνοδευό:α.ν iπό ι;,,ίσθrιιιατα. διχασμένα., �vτούτοις ήταν ξεκά.θα.pη καί τελειωτική. Στήv Άγγλlα, άντίθετα, ή μεpί01.. της πνευμχ:ιΥ.ης clite πο-:.ι &ντιμαχότα.ν τόv 6ιομηχα.νι -�μό 6ασιζόταν σέ ιιι� y 1:ο εολογί α. t?,_σΟ συν τηpη:ική .r;σο κι ΊJ , � , , που στην πpαy , ιοεοΛΟγια. ιδια η, Υ.αr:ι:α.ΛιστιΥ.η τα.ζη, μια.γ μα.τιχότητα, ήταν συχνά. αντιδραστικότερη. Οί ι:Jψελιμιστές, πού εκπpοσωποϋσα.y τίς ο1κονομικi; αρχές τοϋ "οιομηχα.νισμοϋ,. ήσαν μαθητές τοϋ Άδ&μ Σμίθ κα.ί δι1..Υ.ήpυσσα.ν τό δόγμα, �τι μιά ο!κονομία. &.ψημένη νά διευ θύνει τον εαυτό της συμψωvουσε εξαιρετικά. δχι μονά.χα. μέ τό πνευμα. του ψιλελευθερισμοϋ, άλλα. κα.ί με το συμ::ρέpοv του πλα.τιου κοινου. 'Ωστόσο έκείvο που πpοκαλοϋσε την ι σχυρ6τεpη ά.ντίθεση τ.pός α.ϊ'ιτοϊις από τήν πλευρά. τών ίδε7.. λιστών δεν ήταν τόσο ή ά6ασιμότητα. τούτης της θέσηι;;, δσο ή μοιρολατρία. με τήν δποία. παρουσίαζαν τά εγωϊστικά. εν στικτα. σάv εσχατη &.pχή της άνθpώπινης δpα.στηpιότητα.ς κι +ι μαθηματική &να.γκι:ι.ιότητα. με τήν δποία. ψα.vτά.ζονταν δτι μπcpουσα.v νά. παραγάγουν τούς νόμους της οίκοvομικης κα.ί κοινωνιχ:ης ζωης ά.πό το γεγονός το:) ά.νθpώπι'Ιου εγωϊσμοσ. 'Η διαμαρτυρία. τών ίδεα.λιστώv εvαγτίον τηι;; &.να.γωγijς του · ά.•,Ο p ι:ιτ:·,·; σ-:όν h01no occonon1icι1s ήταν ή α.1ώνια. δια.μα.pτυ pi7 τ·7ι; pομσ.ντι-χr1ς «φιλοσοψία; :ης ζωη;» - δηλ. της π:14:\
στης δτι ή ζω·η είναι λογικά. ά.νεξ�ντλητη κι_ ά.ούν�το vά ύ ποτcι.χθεί σ:ό σχέ διο του ά.νθρώπο υ -- έναντιον τ ο υ όρθ ολο γισμου καί της σκέψης πουνα.; ά.�ιρετικά. ά.� �νη ά.�ό � . -crv άμεση r;ραγματικότητα.. Η αντιδρα.ση, ενσ.ντ.ο, του- ω ψ�λ ιμισμου ήταν ενας δεύτερος ρομα.ντισμ6ς, στον δποίο ή π:iλη έναντίον της κσινωναης &.δικίας κι ή α.ντίθεση πρός τlς τοτινές θεωρίες της «ζοψερης επισιήμης,, �παιζε ρ6,ι.r;, πολ:ι μικρότερο ά.π' δ,τι ·r1 δρμή της ψυγης ά.πο τό πα.ρο'J, (πού τά. προ6λήμα.τά του οί ά.vτιωψελιμιστες δεν εΙ�α.ν ουτε , τή'ι ίκc�.ν6τψ7.. cΛ-cε τ-ίιν έπιθυμί νά λύσουν) π�bς τον σ.νeιp � ;G θολογισμό του Μποϋpκε, του Κόλερ ιτζ και του γεpμα.νικ�υ pομcι.vτισιιι::/). ΊΙ Υ.pαυγή ύπερ της κpα,ικης παρέμοασης, ι διαίτερα. στήν περίπτωση του Καρλάυλ ή,αν εξίσου σημάδι 7.Ψ:ιφιλε).εύθεpι,)Υ κι σ:πολυ,αpχικGJ'Ι τάσεων οσο Χt εκψpΜη ά.νθρωπιστ ικ.ών κ ι ά.λτρουιστικών α.ισθημάτ �ν, � νώ τb ο η ΥΥjtό του '(tCl τόν κατακερματισμό ,ης κ.οιvωνι�ς η,αν κ,7-,, Ρ,ε�9ρσ.ση μιας iι:ιΟυμία.ς γιά πραγμα.τικ·η Χοι·ιο:ητσ. zαι μι1.; λc:γ_:άρα.ς γι:χ τόv ά.γαπημέ·ιο κσ.5 rο6ερό !Jrέτη. - . Με τό τέλος της α.νθφης του αγγλικου ρομα.ντισμο� γυ r.,ι,) σ-c:ι. 1815 &.ρχίζει ενα ρεuμα ά.ντιρομα.vτικο':ί όρθvΜγι �μοϋ πού κο ρυψιόνεται μέ τήν εκλογική μετα.ρρύθμιση του 1H1J2, 11έ :ό Χα:νcύργιο Κοινοβούλιο κα.ί. μέ το θρίcι.μοο της μεσα.ία.ς τάξης. Ή πετυχημένη ά.σ�ική τά�η '(ίν�τα.� δλο κ�l � 7.ερισσότεοσ ι συντηρητι,..ή, ενG1 &ρχιζει και μιc.ι c1:ιτιορα.ση ε" ! vc.ιν:iον τG>·ι δημοκρατικώ'J 6λ'εψεων, που' εχει Υ.αι' τ.α."Αι Ε,;ασικα' �ομαν:ικό χαρακτήρ:χ. Δίπλα. στήν ορθολογιστικrJ 'Αγγλία. Χ?: ·ιει αισθητή ,ήν παρουσία της κα.ί. μι:χ 'Αγγλία. συη..ωθημ:zτιη. :ι.ι οί ι;ηιοί, δι::ι.υγεϊς κα.ί νηφά.λιοι καπ ιταλιστέ ς ερωτροr:οϋv μέ ιδέες ψ:λα.νθρωπικι'i)ν μεταρρυθμίσεων. 'Επομένως ή θε� pΥjτική αντίδραση ε:ιαντίον τοϋ οίκονομικοϋ ψ_tλελεγθεpι crt;;°υ � &.ποδείχνετα. ι εσωτερικ.ή ύπ6θεση της ά.στικης τα.ςης, εΨι. ' � , ι για.' τ'.)ν ι εα.υτ ' 6 τ ς. 'Υ'ποσ τηΡ ι'ζεείδσς λυτρωσης που' ορισκε Ί , ται ιiπό το ϊδιο στρώμα. π ού στην πράξη εκ.προσωπεί -:ψ αρzή τη; σίκονομικης zλευθερία.; καl ά.πλώς χρησψε:.ίει γιi νά. �&,v-:ισταθμ [σει τ�·ι •Jί.�σ μ ό zαt �Q,ι tγ ωl1jμ6 �o,j ��Χ:ti\1��ι. 'l')j συμοι6α.σμοϋ. 1-Η
Τά. χρόνια. αναμεσα στά. 1832 κ.αί. στά. 1848 εΙνα.ι πε ρίοδος όξύτα.τω'J κοινωνιzιί>ν κρίσεων, γεμάτ η ιiπ ό ά.χα.λίνω τες κι αίμα.τηρές συγκρούσεις ά.νά ε σα. στό κεψάλ αιο καί μ στήν εργασία. Μετά την εκ.λογική μεταρ ρύθμιση, ή ά.γγλική cρyσ.τική τάξη εγινε αντ ικείμενο της ίδια.ς ταχείρ ισης ά.πό :ήν πλευρά. της ιiστικης τάξης δπως κα.ί τ' με &.δέρψια της στη Γαλλία μετσ. τά 1830. �Ετσ ι ή ά.ριστοκρατία κι δ ά.πλός λαός εγ ινα.ν ώς ε·ια. σημείο όμοιοπα.θείς καl ιiπό κοινοϋ θύματα στην, πά.λη εναντίον του κ.οινοϋ εχθροϋ, της κ.απιτα.λιστικr;ς ι ιi σα.ια,ς τάξης. Άσψαλώς ή εψήμερη τούτη σχέ ση δεν μπο ρε� m:τε νά δδηγήσε ι σέ πραγματική κοινότ ητα. συμψερ6ντι,)ν z�ι σε μαχητική συνα.δέλψωση, δμως ά.ρκ.εί για. νά κ.ρύψ�ι την πρα.yματικ.ή κατάστα.ση των πρα.γμά.των &πδ lνα. στο χαστή μέ τόσο συναισθηματική ροπή δπως ό Κα. μετα.τρέψει τήν πάλη το υ εναντίον τοϋ κ.α.π ρλάυλ κσ.1 νά. ιτα.λισμ οϋ σέ ρο μαντικό κι ιiντιδρα.στιΥ.ό ένθου'Jια.σμό γιά την ίστορία. �' ά.ν ;ιοισ.στολή μέ τη Γαλλία., δπου το μίσος γιά την ιiστικ.ή τάξη κ ;'- ψρά�ετα.ι μ' zνα.ν αυστηρό κα.ί νηψάλιο να.το υρα.λισμό, στήν �yyλια, δπου μετά. το οέκα.το εο οομο α.lώνα. δέν εγ ινε επα.να.σ,αση Κι ΟΠΟυ ελειπαy ο[ πολιτικ.ες εμπε ιρίες Χι α.πογογ 1 τε�σ�ις, �μψα.νίστηκε τό δεύτερο εκείν ο ρομα.ντ ικό κίνημα. που α.ναψερα.με παραπάνω. Στη Γαλλ ία δ ρομαντισμός σάν κί νημα ::ίχε ύπερφα.λα.γγιστεί κατά τά μέσα του α.ίώνα κι ό καυγά; γύρω ά.π' αυτόν πα.ίρνει λίγο - πολ• :ι ιδιωτικό χα.ρα �τήρα. Στην Άγγλία ή κα.τάστα.ση εξελίσσετα ι διαψορετικά: Ξδω δ 7.'Jτα,γωvισμ.ό; ανάμεσα στίς ορθολ ογικέ ς κι &.νορθολο γικές τάσεις διόλου δέ ν περιορίζετα ι σ' ενα.ν έσωτεpιzό αγώ να, οπως λ.χ. στόν Φλωμπέρ, &λλά χωρίζει τή χώρα. σέ δ υο �ρατόπεδα πού στήν πρα.γμα.τικ.6τητα εχουν πολύ π ιό έτε γ e� ενή χα.ρακτ·ή�α &πό τ:χ «δυό εθνψ τοϋ Ντισρα.έ λι. Κι s οω ε�ίσης, /5πως κ.α.ί σ' όλ6κληρη τή δυτικ. ή Ευρώπη ή κύ ι σ p � τσ. � :ii; εξ1λιξr; είναι θετικιστική, δηλαδή ενα.ρμ ονί "ζε ,α.ι με τις ιiρχες το υΞ όρθολογισμοϋ καί τοϋ να.τουρα.λισμοϋ. Οχι μονάχα οί πολιτικ.οί κι οικονομικοί ήγέτες, ουτε μ6νσ οί τεχνιχοί Χι οί επιστήμ ονες, παρά Κt ό κοινός Χι δ πρα. Κτικος !νθρωπος, πουχα.ν τη ρίζα. τους στή συνηθ ισμένr; ε10
τ.α.γγελμα.τική ζωή, σκέψτοντα.ι όρθολογικά κι ν πολιτιστικών μορψι\Jν, εντούτοις η,α.ν άνθρωπος με θολό μυcι.λό, πού επί γενεές κα.τόpθωσε •ιi συ-:rκοτίζει Χαί vά. κρύβει τα. γεγσνότα. με τα. νέψη τοϋ Χcι.;;•105 ΧΙΧί του α.ηωa 1':'JU εοy cι.ινα•ι α.π,:ι τ-:ιν ενθουσια.σμ6 -:o•J yιά. ,ό α.π:::ιρο κα.ί ,'Υ)'Ι cι.ίωνι6τη-:;α, α.πό τήν ύπεpανθρω πική ήθική του κι από τή μυστικιστική του ήρωολατρία.. '() Γ:iσzιν εί•ια.ι δ άμεσος κληρονόμο; του Καρλάυλ· ξε σηκώνει τα. επιχειρήμα.τα. εκείνου ένα.ντίον το? βιομηχα.vι -:rμου κα.ί :ου ψιλελευθερισμου, επα.ναλα.ιιβά.νει τις ίερεμιά.δες του yιά. τήν σκληρότη τα. κα1. την αθε·ία. του σύγχρονου πολι τισ:ιο•:ί ,·.7.: συμμερίζεται τον ενθουσια.σμ.ό του γιD'. τό Με σαίωνα. κα.1. τον κοινοτικό πολιτισμό της χpισ,ια.νικης Δύση;. Τή·ι 7.7ΎΊ ?rι�ιέ·,,1 ομω; ·ί1pωολατρίcι. -:οσ δασκ6:λου του ,ή :ιε-
τα.τρέπει σέ συγκεκριμένη ψιλοσαρία της Ο\J.Cpψια.ς ·,r.α.1. -:ον αόριστο κοινωνικό ρομαντισμό του σε α.ίσθητικό ίδεα.λισμ.ό με δρισμένα καθήκοντα καl με σκοπούς πο,:ι μπορουν νά. κα.θο · ρισθουν &.κριβως. Τίποτα. δεν &.ποδείχνει κα.λύτερα την επ: κα.ιρότητα κα1. το ρεα.λισμ.ό των διδα.σκα.λιων του Ράσκιν &:π6 τό γεγονός δτι στάθηκε ίκα.νός νά. γίνει δ ύπερα.σπιστής ένός τόσο σημα.ντικου και ίστορικά. αντιπροσωπευτικοϋ κινήματσ; δπω; δ προρα.ψα.ηλισμός. Οί ίδέες κα.ι τά. ίδεώδη του Ρά.σκιv, προπα.ντός ή απόρριψη της τέχνης της Άναγέννησης, τGJ•ι t.t.ε'(α.λειώδικων, δpμ.ητιχων, αυτάρεσκων κι αυταρχικών μορ ψώ·ι κι ·ή επιστροψή στην προκλασσική, «γοτθική" τέχνη, σ-:όν δειλό χι εμπνευσμένο κα.λλιτεχνικό τρόπο των «πρω τσyόνων» - δλα. α.δτά. 6ρ(σκοvτα.ν στήν &.τμόσψαιρα κι ήσαν συμπτώματα μια.ς γενικης πολιτιστικης κρίσης πού επηρέα ζε δλόκληρη την κοινωνία.. Ή διδα.σκαλία. του Ράσκιν κι ή τizνη τώ•ι προpα. φαηλικων πηγάζουν α.πό την ίδια. πνευμα τική κα.τά.σταση κα.1. βρίσκουν lκψρα.ση στήν rδια. δια.μα.ρτυ ρία ενα.ντίον της συμ6α.τικης θεώρησης της τέχνης κα1. του κόσμου στη 6ικτωριανή 'Αγγλία. Στον &.κα.δημα.ϊσμό της ε ποzης τους οί πpορα.ψαηλικοί αναγνωρίζουν κι &ποκρούου·ι έκείνο πού δ Ρά.σκιν έρμηνεύει σά.ν εκψυλισμό της τέχνης j,;;ό τr(Ι 'Ανα.γέννηση κα.ί μετά.. Ή επίθεσή τους lχει στόχο τόv κλα.σσικισμ6, τόν αίσθητικό κανόνα της σχολης του Ρα. ψcι.r1λ, δηλαδή τον κούψιο ψοpμ.α.λισμ.ό κα.1. τήν α.δια.τά.ρακτη ρουτίνα. μιii.ς τέχ·ιης, με τήν δποία ή αστική τάξη θέλει ν' iτ.οδεί;ει τήv εδϋποληψία. της, την πουριτανική της ήθιzή, � ύψηλά. της ίδεώδη �αι τή� από μέρου� της α.ίσθη� τ1!; , , -.-:';:φη;. Η βιzτωριαvη μεσα.ια τάξη κατεχεται &.πο την , οέα. τής «11ψηλης τέχνης» 123 κα.ί τό κακό γουστο τ.ού δε -;τ.όζει στήv α.ρzιτεκτονική, στή ζωγρα.ψική, στίς καλές καί σ-:ίς βά.·ιαυσες τέχνες τγ1 ς εν μέρει ε!να.ι αποτέλεσμα. των α.•j ταπατ(,JV της - της ψιλοδοξία.ς καί της α.λαζονείας πού συγ καλύτ.τουν τήν α.υθόρμητη εκφρα.ση του χα.ρα.κτήρα. της. Ή βικτωpιcι.νή ζωγpαψιΥ.ή βρίθει από ίστορικά., ποιητι :ι.i ·ι.: α.·,εκοοτσλ';γιΧά. μοτ(οα· είναι χα.τεξοχή «ψιλολογ ική» ζωγpcι.'f)ιzή, μιά. τέχνη μικτογενής, στήv δποία, r.ιiντως,
Ηϊ
Τ.:ερισσ6τερο α.ξιολύπητο είναι -:ό δτι κλείνει τ6σο λίγη είκ?. σ:ική α.ξία. πα.ρά. τό δτι περιέχει τ6_σ ο π�λύ ψιλο ,λογfα.: 'Ε κείνο τ..οο tδω ψρά.ζει τό δρόμο του γνησισυ κα.ι πΛΟυσιου ζωγρα.ψικ.ου ϋψους (πού ετνα.ι τόσο τυπικό γιά. τή γα.λλι::ή α.ντίληψη της τέχνης) είνα.ι, προπα.ντός, δ ψό6ος κά.θε λογης α.ίσθησια.Χότητα.ς κι α.υθορμησία.ς. Ώστόσο ή ψύση, πού τήν -;:(;:α.ξα.ν εξω, χι�νετα.ι πά.λι α.πό τήν πίσω πόρτα.., -- Στ-ί; �λλ,;,γή Τσάvτρεϋ, τοi)το τό μοναδικό μνημείο τοσ 6ιΎ.τωρια. '1ου Χ!ΧΚΟυ γούστου, ύπάpχει ή ειχό•ια Ιtι&.ς νεσ.pής μοναχή\ τ.ού, χαθ(;)ς α. πσ:ρνιέ,αι τόv κόσμο, εχει ξεγυμνωθεί κι &.π r,λα. της :r:ι. Ξγκό-:ψια. s vδύματα. Γονcι,ίζει θεόγυμνη μπροστr:ι. στο θυσια,σ:ήριο έ'Ιός r:σ.ρεκκλησιου, θα.ιιπου μέσα. στό νυχτε ρινό ψως, κα.ί στρέψει τή δελ::σ:στική οψη τοG λεπτοG :-r,ρμιr,} της προς τούς μοναχούς πού στέκr,υν πίσω της. Δύσκολ.α. μπ'J pr,G\tξ νi φα:ιτσ.σθουμε τίποτcι πιο στεvά.χωρο από τήν εικ� να. τούτη , για.τί α.νήκει στο χειρ6τερr,, έπειδη είναι κ?.t :ό ,z ',: :λι,:ρι νέσ:ερr,, είδος .cορνογραψίας. Ή προρcιψα.ηλική ζωγρcιψική είναι zςίσου ψιλολ ογική -ι.: iΞίσ,;,υ "Π'ΛΎιttκή» δσο κt δλ6κληρη ή 6ικτωριcι·ιη τέχνη, ώστ6�ο α.ύτή συνδυά.ζει :ά. ένδ ογενως μη είκσ.στικά. της θέ μα::c1. (οηλ?.δή ,ά. θέμα::α εκείνα πού δέν μπορουy ποτέ '/(/. ,:ιποτcιχτοσν έντελG)ς στη ζωγρcιψικη γλώσσα) με δρισμένες είzαστικές σ.ξίες πι;;ύ συχνά. οχι μόνο εΙνα.ι πολ,:ι θελΧτικές, &.λλά. χ.σ.ί νεοψα.νείς. Κοντά. στήν 6ικτωρια.•ιή της πνευματο zρσ:τία, σ-:ά. ίστορικά., θρησχευ,ιχά. χ,ι,ί ποιητιχά, π.ς θέμα τ,z, ';:(; ·/1 0:κές της σ.ί.ληγοpί:; -ι.α.ί στον ΠΙΧpμένο ά.πο Π!Χpα \l'Jf!ιcι. σ,;μ6ολισμό της, τ.ροσθέτει κι 'ένα.ν ρεcιλισμό πο•'ι 6ρ: σχει εχψρσ.ση σ-:ή χαρi yιά. τή μικρολετ.:ομέρεια., στήν παι "'Ιιδιά.ρικη α,ψ;ι:πα.ρriσταση κriθε ψύλλου της χλόης κα.ί κσ.θΞ ;τυχης του ψουστα.νιου. 'Η λεπτολ ογία. τούτη συμψω·,εϊ οχι μονά.χα. με τή να.τουρcιλιστικη τά.ση τής ευρωπαϊκής τέχνγ, γενικά., &.λλά. τcιυτόχροvα. κ?.ί μέ κείνη :+J'Ι αστική ·11 θική -:·ίι ; Χσ.λης μα.στοpιiς, .Cvύ στήν α.ψ,:;γη τεχνικη Ύ.α.ί στΥ( ( ψpΟ'Ι ησμένη εκτέλεση 6λέπει εν?. κριτήριο α.ισθητικης &.ξίας. Σ•Jμψω'ΙCΧ. ιιέ τό 6ικτωρια•ιό -:ο•jτο ίδεG!δες, οί προραψαηλικοί '1περ6ά.λλανε τά σημriδια τijς τεχνική;; ίκανόπ1 τας, τη; μφΎ,14S
τιι:·ης έπιοεξιό:η:α.; κcιί τ·7ις τελικής έπεξεργα.σία.ς. Οί πίνα� κές τους εχουν πcιρα.χθεί τό ίδιο ταχτικά. �αί ,κα.θ ρά δσ� κcιι ;:ι: κείνοι των ακα.δημα.ϊκων ζωγρriψων και την οποια.δηποτε άvτιθεση άνσ.μεσα. στους προρα.ψα.ηλικούς κα.ί στ�ύς ύπ,όλοι πους 6ικτωpιcινούς ζωγρά.ψου; τη νιώθουμε π�λυ λιγοτερο εντονα. άπ' δσο, λ.χ., τή δια.ψαρά &.νά.μεσα. στους να.τουρα.λι r.ές και στούς άκα.δημα.ϊκούς στή Γαλλία.. Οί προρα.ψσ.ηλικοί ε!νcιι ίδεα.λιστές, ήθικολόγοι κα.ί ντροπαλοί ερωτιά.ρηδες, ο πως κα.ί πλείστοι δσοι 6ικτωρια.νοί. 'Έχουν κι αυτοί τήν : δια. &.ντιψα.τική αντίληψη γιά την τέχνη, προδίνουν τό rδιο σά.στισμα. κα.ι τον ίδιο συγκρα.τημό στο yά, δώσουν κ�λλιτ-, χνική εκψρα.ση στίς εμπειρίες �ους, κι ή πουρι�σ.νικ� τους ντροπή, δτα.ν 6ρίσκοντα.ι μπροστα. σ-:ό μέσο μέ το δποιο εκ ψρά.ζοντα.ι, ψτά.νει σz τέτοιο σημείο, ώστε εχουμε πάντα. τό α.ισθψια. ένός δειλού, σ,.y κι εξαιρετικά. προικισμ.ένου, ερα.σι τεχνι�μ.οσ κάθε ψορά πού μελετάμε τά. εργα. τους. 'Η ά.πό r.ασrι το1Jτη &.νά.μεσα. στο δημ.ιουρyο κα.ί στο εργο του ο� θc:ιίνει &.χiι μα. περισσότερο τήν εντυπωση της δια.κοσμητικη; -:έχνης πο•J μi; δίνει δλόκληρη r1 προρcιψα.ηλικrι ζωγραφική. Γι' α.ότό κι ή ζωγραφική τοότη ψα.ίνετα.ι τόσο ψτιc:ιχτή, -;;6σο κομ·l!ή ι:αί χcιρι,ωμένη κι εχει πriντα. πriνω τη ς κιiτι τι α.πό τό μή πρα.γμα.τικό κcιί δια.κοσμητικ.ό ποιόν των άπλιί)ν τα.πη -;;ουργημά.των. Κι έν μέρει σε -:ουτο το τεχνητό ϋψος εχουν τήν πηγή τους δ εξεζητη μένος, εγκεψσ.λικός κα.ί, πα.ρσ: t!, λυρική του ψύση, ψυχρός τόνος τοϋ σύγχρονου συμ6ολισμ.ου, iJ !Χ'Jστηpή χriρη ·.ιι ή κά.πως ψτια.χτή γωνιακ.6τη τα. (angula !ίty) του νεcρομαvτισμου, ή μελετη μένη αtδημοσύνη κι δ συr: κρατημός, ή μυστικότητα. κι ή κρυψίνοια. της τkχνης κα-;;α τό γύρισμα. του α.ιι!)να, Ό προρcιψσ.ηλισμός ήτα.v ενα. κίνημα. α.ισf!ητικό, μιά _υ περ6ολικη λα.τρείcι τής όμορψιiς κσ.ι ιιιά. άπ�τίμηση τη_ς ζ�ης στηριγμένη στην τέχνη' δεν πρέπει δμως νχ τα.υτιστε� �ε � Ι' art ροω' !' art πιο πολ•J α.π' δ,τι κι Υ/ ψιλοσοψί:χ του ιδιου του Ρά.σκιν. Ή θέση, δτι ή ϋψιστη άξία. της τέχνης συνί σταται στην εκψρα.ση μιaς «&.γα.θijς χσ.ί μεγliλης ψ υχης» 1 �4, συμψωνουσε με τίς π!ποιθή
Ε!vcι.ι ciλrιθεια. οτι α.υτοι ησα.'Ι πcι.ιγ-1,οιάρηδες φοpμαί.ιστiς, 01ιως _ζο?σα.v με τή� πίσ] δτι τό π�ιγviδ� τους ,11� τίς ,t_topψέ; , ειχε α.vωτερο σκοπο κι εςυψω::κο εκπcι.ιοευτικο α.ποτελ.εσμα.. Ύ πάpχει εξίσου μεγάλη civτίφcwη &vάμεσα. στόv σ.ισθητικι σμό Χα.t στον Ύjθικισμό -;:ου; οσο Κι 17.'IΙΧμεσcι. στο pομα.vτικο ιiρχα.ϊσμό τους Χσ.ί στή '/α.τουρα.λιστική δια.πραγμάτευση :ιiJv λετ.:ομεpειών &πό μέρους τους 125. Πρόκειται για. τήν ιδια. 6ιχτωpια.νή &.ντίφα.ση τ.ού πpοκα.λε"ί ενα. χάσμα, κα.ί μέσα στά. γραφτά. τοG Ράσχιν, πού δ έπικοϊιρειος ενθουσιcι.σμός του γιi τήν τέχνη διόλου οε συμ6ι6ά.ζετcι.ι πάντοτε με τό κοινωνικό ευα.γγέλιο τ.ού κηpύ-:�σει. Σύμφωνα, με το ευcι.γγέλιο τούτο, iJ τέλεια, ομοpψιά. είvcι.ι δυvcι.τή μονά.χα μέσcι. σε μια. κοιvότη τcι. στήv δr;oicι. 6cι.-:�ιλεύουv ·iι δικcι.ιοούvη κι .;1 αλληλεγγύη. 'll μεγάλη τέχνη είvα.ι εκψpαση μ,iς ηθικά. ύγιους κοινωνίας σέ μιά.v εποχή ύλισμοϋ κα.ί μηχαvοποίψ;Ύjς θά. πpέr;ει vά. μα ραίνεται τό αίσθημα, της ομορφιά;; κι ή ίκαvότητcι. δ Ύj μιουρ γίας τέχνης ύψηλής ποιό τη τας. 'Ήδη δ Καpλά.υλ είχε ξε στομίσει έvα.vτίοv της σύγχρονης κsΧ.τ.ιταλιστικης κοιvω'Ιία; τή στεpότυπη κα.τηγόpια. δτι μέ τά. «δεσμά. του πcι.ρ&.,, καί με τίς μηχcι.vικές μεθόδους r;αpα.γωγης &.μολύνει καί σκο τώνει :ίς * υχές ��v &vθρώ:ωv· ό Ράσκιν &.πλω� έπαvα)�(Χμο� ·ιε, τι:;.υς 6ιαιους Αογους του προκατόχου του. Ουτε κι οι κλα. ψες γιά. τήv πα.pακμή της τέχνης είναι καινούργιες. 'Από τό θρύλο της Χpυσης Έποχης &,κόμα., τή τέχνη τοϋ 1-::α.pόv τος τήv cι.1σθά.vοvτα.v r.:ά.vτα σά.ν ύποδεέστεpη &πό τlς δημι ουργίες τοϋ παρελθόντος κα.ί πίστευcι.v δτι θά. μποpοϋσαv κα.ί σ' α.υτή v' &vιχvεύσουv τα. σημάδια της ιδιας εκείνης πα.pcι.κ μijς πού ήσα.v πρόδηλα. κα.ί στην ήθική της εποχης. 'Όμως ή κα.λλιτεχvικrι r.:cι.ρα.κμή δέv είχε ποτέ θεωρηθεί σύμr.:τωμα μιάς αρρώστιας πού &γκά.λιαζε δλόκληpο τό κοινωνικό σώ μα κι ουτε ποτέ πplv από τό Ρά.σκιν εΙχε ύπά.pξει τόσο ξε κάθαρη επίγνωση της δpγα.vικης σχέσης ανάμεσα στήν τέχνη καί στή ζωή 1 26. Άvcι.μφί6ολα. cι.υτός ήταν ό πρώτος που ερ μήνευσε τόν ξεπεσμό της τέχνης καί τοϋ γούστου σά. σημά δι μιiς γεvικης πολιτιστικης κρίσης καί. πού εξέφρασε τήν οασική αρχή (πο•) δμως ακόμα. κι ώς τά. σήμερα. δεν fχει 150
iκ:φηUετ αρκετά.), c;,ι r.:pιί>τα πρέπει v· ciλλάξουν οί συνθη: κες κάτω άπό τίς δποίες ζοϋν οί άνθρωποι, άν πρόκειτα.ι ΨΧ διεγερθεί ή αίσθηση της ομορφιάς κι Ύι κατανόηση τη;; ,έ χνης α.πό μέρους τους. Ή σύλληψη cι.υτή άσκησε πάνω στό Γά.σϊ.tν -:6σο ισχυρή ετ.iδpα.ση, ώστε α.ψησε τή μελέ,r; -:1'ι;; :στοpίcι.ς της τέχνης γιά. νά. πιάσει τά οικονομικά. κι ά.πομσ. κρύvθ rι κε α.τ.ό τον ίδεαλισμό τοϋ Κα.pλά.υλ στο 6αθμό πού α.ύτός ε6λεπε δικαιότερα τον ύλισμό της επιστήμης τούπ;ς. Έτ.ίσγ1 ς δ Ράσκιν fι τα·ι δ πρώτος α.vθpωπος στ·ην Άγγλ!α. πω τόνισε τό γεγονός δτι ή τέχνη ε!νcι.ι δημόσιο μέλη� κt ή Υ.αλλιέpγειά, της ενcι. α.πό τά. σημcι.vτικό-:ερα καθrικοντα το') κpά.τους, μ' α.λλcι. λόγια. δτι &κπpοσωπεί μιά κοινωνική &.να. γκαι6τητα κι δ-:ι καvέ:ια εθνος δέν μπορεί νά. τήν παpαμε λήσει χωρίς νά 6ά.λει σ� κίνδυνο τήν πνευματική του ϋπα.p ξη. Τέλος, ήταν δ πρώτο; τ;ο,:, κήρυξε τό ευαγγέλιο δτι ή τ:έχνη δεν είνα.ι προνόμιο των κα.λλιτεχνων, των ειδημόνων χαί των μορφωμένων τάξεων, α.λλά είναι μέρος α.πό τήy κλη ρονομιά κα.ί τήν περιουσία, τοϋ κά.θε &.νθpώπου. Πα.p6λα σ.υ -;ά δμως, δι6λου δέv r1-;αγ σοσιαλισ:r6, κι ο'Jτε κiv δημοκρά. της 127. Έγγύτα.τcι. στο !δανικό του 6pισκότα.ν τό πλcι.τωvικb zpά,:ος τώy φιλοσόφων, στο δποίο 6ασίλευαy ή ομορφιά Κt ή σοφία, ενώ ό «σοσιαλισμός• του περιοριζόταν �ήν πίστη προς τήv άγωγιμό-:ητα των ά.vθρώπωγ κα.ί στο δικαιωμά. -;ους νά. χα.ίpοντα.ι τlς εύλογίες τοϋ πολιτισμου. Σύμψωνα. μ' ο:ύτόν, -:όν πpcι:γμcι.τικό τ;λουτο δέ.·ι τόν αποτελεί ή κσ.τοχή ύλικGΊν &.γαθών, ά.λλά. ή ίκανότητα νά χαίρεσαι τήv ομορφιά. -:η; ζωfις Ύ.αί της τέχνης. Τά δpιcι. του μεταppυθμισμοϋ του, τε λος, τά δια.γρά.φει δ αισθητικός ήσυχα.σμός του κι ή άπά.pνη ση κά.θε 6ίcι.ς 128. Ό Γουtλλια.μ Μόppις, δ τρίτος στή σειρά. των &.ντιπpο σω;:ευτιΧώΥ κοινωνικών κριτtκω'ι της 6ικτωpιαvης έποχη;, σκέψτετσ.t πολύ συνεπέστεpcι. κα.1 προχωρά.ει πολύ μακρύτε ρα, στον πρακτικό τομέα α.π' δ,τι δ Ράσκιν. Πpά.γματι, α.πό μερικές &.πόψεις είνα.ι δ μεγcι.λύτερος 129, δηλαδή δ γενναι ότεpος κι ό πιό α.διά.λλα.κτο;; ά.πό τούς 6ικτωpιανούς, μολο νότι κι αότός άκόμα δεν ε!νσ.ι δλ6τελα &.πα.λλα.γμένος &.πό 151
:ι; ivτι;;ά.σεις καl τούς συμ6ι6α.σμούς τους. �Ο μω ς α.υτος εογα.λε τl:ι εσχα.το συμπέρασμα. ά.πό τη διδα.σκα.λία. τοϋ Ρά. σκι', yιi τό πλέξιμο της μοίρα.ς της τέχνης μέσα. στη μοίρα. :·;;ς χ:;ιvωνi α.ς χαί πείσ:ηχε δτι τα ,,,,7. ψτιά:ξεις σοσιαλιστές» ε[ψχι πιό επείγον κα.θηκοv :iπό τό νά. ψτιά:ςεις κα.λή τέχνη. 'Ακολούθησε ισα.με τό τέλος την 1δέα. τοϋ Ράσκιν δτι ή 'Χ.α. c:ω:ερότητα. της σύγχρονη;; τ{χνης, ό ξεπεσμός τοϋ καλλι τεχνικου πολιτισμοϋ κα.! τ/:ι κακό γουστο τοϋ κοινοϋ εΙναι τά. συμπ:άηια.:α. μονά:χα ΞΥος βαθύτερα. ριζωμένου καί πιο έκτε τα.μένο� �κο� χα.! �τα.ν�ησε δτι δ�ν fχει νόημ:Χ ��ά _ fJεισ. ΨΥ. οελτιωσεις τr;v τεχνη κα.ι. το yουστο κα.ι Υ α.ψησει; α.μετάβλητη την κοινωνία.. Γνώριζε δτι ε!να.ι ά.νώψελο τ/:ι νi �πηρεά:σεις ά με σα. την καλλιτεχνική έξέλιξη κι δτι το μόνο πού μπορείς νά. κάνεις ε!να.ι νά. δημιουργήσεις κοινωνικές c::πθηχε; πο,; θi διευκολύνουν μιά. καλύτερη έκτίμηση της τέχνης. Ε!χε πλήρη επίγνωση της τα.ξικης πάλης,. μέσα. στή,, οποία. λα.βαίνει χώρα. το κοινωνικό προτσές κα.ί, συνεπώς, κι ή εξέλιξη της τέχνης, κα.ί θεωροϋσε σά.ν το σπουδαιότερο 'Χ.α0·7ι:ω', τό vi δισ.π'Jτίσει τό προλετα.ριά-:ο με τή συνείδηση α.'J τοϋ τοϋ γεγονότος 130. Πα.ρόλ η τους τη διαύγεια. στα. θεμε λια.κά. ζητrιμα.τα, εyτούτοι; οί θεωρίες του κα.! τi α.1τήμα.τά. του περιέχουν, 13πως είπαμε, πολυάριθμες ά.ντιψά.σεις. ΙΙοφό λη :ήν υγιή τω ά.vτίλη�η για. την κοινωνική πρα.γμα.τικό τητα και γιά. τη λειτουργία της τέχνης μέσα στή ζωή της κοινωνία.ς, είναι ρομαντικός έραστής τοϋ Μεσαίωνα. καί τ-,ϋ μεσαιωνικοϋ ίδεώδους της ό μορψια.ς. Κηρύσσει την ά.νάγκη μιας τέχνης δημιουργημένης :iπό το λαό Χαί προορισμένης γι' αύτόν, 13μως είνα.ι κα.! παραμένει ενα.ς ήδονιστης ερασιτέχν·ης, '! όποίος δημιουργεί πράγματα τ:ού μόνο οί πλούσιοι μποp-,υν νά. πληρώσουν κα.! μόνο οι μορψωμένοι μπορουν v' ά.πο).α•J σcυ',. Τονίζει δτι ή τέχνη α.να.ψαίνεται iπό την έργα.σία κι &.r:Ι:ι τήν πρακτική μασ:οριά, α.λλά. δέν κα.ταψέρνει ν' &.ναγνω ρίσει τή σημασία του σπουδαιότερου και πρακτικότερου μέ σο� �αραyωγης --;-- της μψα.vης. ΊΙ �ηyή των ά.ντιrά:σεωv, , που υπάρχουν α.ναμεσα. στις διδασκα.λιες του και στη·ι καλ λιτεχνική του δραστηριότητα., πρέπει ν' &:.να.ζητηθεί στη μι-
1
152
χροαστιχή πα.ραδοσιοκρα:::ία. πά.νω στήv 6ποία στηριζότα.v -!ι κρ{ση, πού δια.τυπώθηκε γιά. την τεχνική ετ:οχ-/1, α.πό τούς δα :;κάλους του, τόν Κα.ρλάυλ καί τόν Ρά.σκιν, πού ά.πό τον επαρ χιωτισμό τους ποτέ δέ μπορεί δ Μόρρις ν' άπα.λλαγεί δλότελα. 'Ο Ρά.σκιv 3:;;::διδε τόν ξεπεσμό της τέχνης στό γεγονός δτι τό σύγχ ρονο έργοστάσιο, μέ τον μηχανικό του τρόπο πα ;χ�γωγ·η; καί ::ατcφφισμου τη:; έpγασία.ς, παρεμποδίζει μια γνήσια. σχέση ά.νάμ.εσα στον εργά.τη κα.ί στό εpγο του, δη λαδή δτι συντρί6ει τό π•;ευματικό στοιχείο κι ά.ποξε•;ώνει τόv παραγωγό 3:πό τό προϊόν των χεριGΝ του. Με τόν Ράσκιv, "f) πά.λη έ_γα•ιτίον ":O'J 6ιομηχχyισμ,ου εχΜε -;;ήν αιχμή ΠΟ'J κα.:ευθυνόταν , εναντίο� της πρ �λετα.pιοποίησης -:ων, μα.�GJv , χαι μετec:ιr.:.ρ;:;(•>0Ί1 zε σε ρομχvτικ-, ενfJουσιασμο, για Υ.Χtι α.-,: πίστρεπτο, γιά. τη χειροτεχνία, τή 6ιοτεχνία κα.ί 't't) συντε χνίχ - μέ λίγα. λόyιχ, γιά. τίς μεσα:ωyικές μορφές παρα.γω γης. 'Όμως ή ύπηρεσία. πού πρόσφερε δ Ράσκιν ήταν δτι ε .:έσηρε :+1v πpοσr.,χή στην &.σχήμια των 6ικτωριαγώy καί 6ά.ναυσων τεχνων και θύμιζε στους συγχρόνους του τά. θέλγη τρα. τη; στέρεας κα.ί φροντισμένης μαστορια.ς, σ' ά.ντίθεση μl τά. ψεύτικα. υλικά, τ!ς σ.νόητες μορφές κα.ί την τραχειά. , καl ψτηνή εκτέλεση των 6ικτωρια.vων προ'ίόντωv. ΊΙ επίδρασή του ήταν έξα.ιρετική, σχεδόν πέρα ά.r:ό κάθε περιγρα.ψή. Ή παραγωγή μέσσ. στά. πλαίσια ένός συγκριτικά. μικροϋ έpγJ. στηριοϋ, πού διατη ροϋσε τήν προσωπική σχέση τώγ εργατών συναιιεταξ·J του; καί τ·ί1ν απόλυτη κυριαρχία της χειροτε χνίας, κι οπου συγκεκριμένη δουλειά. πήγαινε στο κάθε ξε χωριστό κι αυτοτελές εργ-, - αυτό εγινε τό ίδεωδε:; στή'Ι παραγωγή σ'Jγχρονη:; κι έψαρμ.οσμ.ένης τέχνης, Ή ά.ποφασι στικότητα κι ή στερ:ότητα. τi)ς σύγχρονης σ.ρχιτεκτονικfις κα.! της 6ιομηχανικης τέχνης είναι κΙΙ.τά. πολύ μεγά.λο μέpο; iπόρρι:;ια. των προ'J;;αθειιίJν κΙΙ.ί διδα'1'κα.λιωv του Ρά:σκιν, μο λονότι ή άμεση έπίδρΜή του συνεπέψερε μιά. μα.λλον ύπερ6cλικ·ή λατρεία τοϋ χειρωνακτικ-:.υ μ.όχθ,:;υ, πού δεν μπόρεσε v' &να.γνωρίσει τα καθήκοντα και τίς δυνατό τητες της μηχανι κης 6ιο,ιηχα.νία.:; κι δδήγησε στό ξύπνημα. μια.ς ελπίδας i πραγμα.-:οποίητης. τΠτα.ν σκέτος ροιιαντισμός ή πίστη δτt θά.
153
μποpουσα.ν ά.πλως νά. μπουν στήν α.κpη τά. τεχvικα. εrcιτε•; γμα.τα., πού εΙχα.ν προκύψει α.πο πpα.η-,ια.τικές οικονομικές &. νάγκες κα.1. πο1J εξα.σψάλιζα.ν ά.πτά. οικονομικά. πλονεκτήμα.τα.· κι ήτα.ν στο επα.κpο πα.:δική ή προσπάθεια. στσ.μ.α.τήμα.τος της προόδου των τzχvικω·ι κι οικc;νομικωv εξελίξεων μέ πολε μικά. ψυλλάδια. κα.ί δια.μα.pτυpίες. Ό Ράσκιν κι οί μ.α.θητές του είχαν δίκιο δσο άψοpi το δτι ό ανθpωπος εχα.σε στ' αλή θεια. τόν 'έλεγχο της μηχα.νης, δτι ή τεχνική εγινε α.ύτόνομη κι ιδιαίτερη στον τομic1,, τijς 6ιομηχσ.vικης τέχνης πα.pήγσ.γε τά. πιο άνούσια. κι άπωθητικά. άντικείμε vα.· δμως ξεχνουσα.ν δτι δέν ύrcηpχε iiλλος τρόπος γιά. νά. ελέγξουν τή μηχανή iπο το νά την άποδεχτουν κσ.1. νά. τήv κα.τακτήσουν πvευμ.α.τικά.. Το λογικό τους λάθος ήταν εvας ύπεp6ολικά. στενός r- pισμος της τεχνικής κι ή άποτυχία τους ν' &.να.γνωρίσουν τόv τεχνικό χαρακτήρα. κάθε λογής ύλιΥ5jς r:αραγωγijς, κάθz χειραγώγησης των πραγμάτων κα1. κάθε επα.ψης μέ τήν αν τικειμενική πρα.γματικότητα.. ΊΙ τέχνη r:ά.ντοτε κάνει χρή ση μια.ς ύλικης, τεχνικής κι εpγσ.λειακijς επινόησης, έvος οργάνου, μιiς «μηχαvης», κα1. το κά.vει τόσο ψανεpά. ώστε τούτη ή εμμεσότητα. κι ό ύλισμος των μέσων εκψpα.σης μπο ρεί κσ.1. vά. χαρακτηριστεί σiv &.r:ό τά 6σ.σικ6τεpσ. χc1,,ρακτη pιστικά. της. Ή τέχνη ίσως ε!vσ.ι πέρα για. πέρα ή πιο αισθη σιακή καί πιό ήδοvικ·η «εκψpσ.ση» του άvθpώπιvου πνεύμα. τος κι οvτας τέτοια εΙvαι ηδη δεμένη με κά.τι συγκεκριμένο εξω άπ' αυτήν, με μια. τεχνική κc1,,ί μ' εvα οpγα,vο, α.σχ ετσ. α.π' το σ..ν τό οpγσ.vο αυτό ε!vαι δ άpγσ.λειδς η ή ύψα,ντική 'μη χα,vή, εvα, πινέλλο η μιά. μηχ7.Ψ!J κιvημα.τογpαψικης λήψης, lvα. οιολί η - γιά vά μvημονέψουμε κάτι στ' &.λήθεια τρο μερό - εvα κιvημσ.τογpσ.ψικό οργα.vο. 'Ακόμα. κι r; άνθpu> r:ινη φωνή - κα.ί μά,λισ-:α δ ψωνητικός μηχανισμός ένός Κσ.pουζο ·- ε!νσ.ι ύλικο οpγα,νο κι οχι πνευματική πραγμα τικότητα,. Μονάχα στή μυστικιστική εκστα.ση, στή, εδτυχίc.ι τοϋ εpωτα καί στήν εύσπλαχνία - κι tσως μονάχα σ' αύτή·ι ή ψυ�ή ρέει άμεσα προς άλλες ψυχές, δίχως μεσQλά6η ση και διχως να.χει οργσ.να - δμως ποτέ δέv ρέει lτσι στήν εμπειρία έvος εργου τέχνης.
154
"Ολόκληp� +ι. ίσccpία. της 6ιομηχα.vικi'1 ς -:έzvης μr.r,ρε: Ψι., r.cφr,υσια.σ-:ει σ'J. συvεχ+Jζ &vαvέωση καί δελτίωση τιίιν τ: χνικών μέσων εκψpσ.σης, πού, δτα.ν εξελίσσεται ψυσιολογικά. κι όμα�.ά:, μποpοϋμε vά. τ+1 v όpίσουμε σά.ν r:λr1 ρη έκμzτ±λλε•J � �ι ελεγχο :cων μέσων τούτων, σά.ν ά.pμονιχ:η προσαρμογή :κανοτη-:σ.ς Χ'J.ι σκσπcϋ, όpγάν<Μ κ'l.ί πεpιεχσμέvου -:r.ς εχ έμπ6δια. �ού παpουσιαστήκα.νε στήν εξέλιξη τσϊι ψρα;111 ς. -:;1 α.πο, τη_ 6:?μΊ1ϊ.;'ΙtΧη έπα.ν6.στασ;r, Χα.ί μετi κι ή σκέ''i'ΥJ οτ·. τ� τεχ�ικα. �πιτε�γματα. κυpιαρχησανε πάνω στά. πνευμα.τ: κα., πρεr.ε•. Ί ?:.;οοοθεί cχι τόσσ στο γεγο•ιός, οτι α.pχισσ.•ι νi ?,(.Ρησιμοποωϋ�τα.ι π�ό περίπλοκες κα.ί πιο ποικίλες μηχανές, τα.ι_vομ�νο οτι ή τεχνική εξελίξη, κεντρισμένη άπό ο�ο -:·:JV :υημε_ρια., εγινε τόσο γρήγορη πού ό ανθρώπινος νους . δ;v ειzε τον κα.ιρο να,, συμπορευ ,εί μα.ζί -:ης. Μ' α.λλ'J. λ6για, τα. �:_οιχεία εκείνα πού θά. μποpουσα.v να.χαν με ταφέρει την _ μ::wτοpιiς στή μηχανικ+; παραγωγή, or/. οί πσ.p':Qοση της &νες�ρ�ητοι. ι�όροι �ι ,?ί μαθητευ6με νοί τους, εξα.λείψθη κ�Ί α.πο τψ:' οιzονομικη ι,ωή προ,c-ϋ τούς δοθεί ή ευκαιpί7. ·η προσσ.pμοσουν τον έα.υτ6 τους κσ.ί τίς παραδόσεις της τέ χνη� τους σ;ίς κα.ινούpγιες μεθόδους πα.pα.γωγης. Έκεί·ιο έ r;-:;�ενως ΠΟ υ ΠfΧ)ΚΙΧλεσε τή δισ..-:αρσ.z"fι της [σοppοπiα.ς σ,ή �εση τεχνικ�ν κα� πνευμα.τιχών έξελίξεωΊ ήταν μιά. κpίσ� _ο:'!ά'!ωσης �α.ι χαθο� ου μιά. 6α.� ική &λλαγ·η σ-:+1 φύση -::ης ,ε (. ι.ης -, ςά.ψνου �ι 6ιομηχα.νιες 6pέθηκα.ν μ± πο)Λ λίγους tμπεφσγνωμσνε; που ·,iiχo·J·ι -:ή ρίζα του; στίς παJ,:έ� μεΑ6δους της μαστοριάς. Μ�οpις συμμεpιζ6τα.•ι τίς 1ψοκατα.λήψεις τοϋ Ρά.σχ.ιν σ-:ο θεμα. της μηχσ.νικ·7)ς πα.ραγωγης καθώς και τον έν0ωσια, ::r�ό του γι� τή χ�ιpοτεχvία., ομως &.ποτιμοϋσε τή λειτουpγί?'. ��Jς μηχανης �πολυ πιο προοδευτικά. κι δpθολογιΥ.ά. &.πο τό οασχσ.λό τ�υ. Εψεγε τήν κοινωνία. της εποχής τι:;υ ο-:ι είχε , κάμει κα.κη χpηση τών τεχνικών εφευρέσεων, ομω; η;εμ κιόλας δτι α.ύτές σέ μερικές περιπτώσεις μπορeιϋν ν' α:ποδει Χ;οϋv ευ,λογία γιά. τήν α.νθρωπ6τητα 131. Ή σοσια.λισ:ική του α.:σιοδοξια περισσότερο του μεγά.λω·ιε ·,ην :zλπίδΥ. τού-:η γ:�: την τεχνική πp6οδο. Τήν τέχνη τήν δρίζει σά.ν "'τήν εκφpα.-
Ία.
στ!
. '?
c;η τη; χα.ρα.ς του ciνθρώπcυ i1:'j -:Υι δουλειά» 132 γι α ύτ.�·ι ή τέχνη δέν είνα.ι μονά.χα πηγή ε·'.,wχία.ς, σ.i.i.σ. προπαvτό� τό ά.ποτέλεσμα ένός αίσθήμα.τος ευτυχίας. Ή πρα.γμ.α:αrι της &.ξία εγκειτα.ι στό δημιουργικό προτσές· μέσα στό εr;ro το � δ καλλιτέχνης χαίρεται τήν πα.ραγωγικ6τητά. του -κι η χ�α. , τοσ εpγr;,υ ά.κpι6ως ε!να.ι κα.λλιτεχvικi παp�yωγική: Η α.•;tο γένεση τη; :έχνη; ε!ναι μiλλο·ι μυστηριω,;,η; και περιεχει ισχυρή δόση ρουσσωισμσσ, 01 1ως δι6λου δέν είναι πιό μυ�ικι σηΧή κα,ί .:ιό ρομα.·ιτική iπό τήν ίδέα. δτι 'YJ μηχανικη τεχ•ιική ση μαίνει τό τέλος της τέχνης. , , Τσ. κοινι,,·ιιΧi :ρα.ιν6μενα., τ.:ού α.παcrχολοϋν τους κα.Αλι τzχνικούς καί κοινωνα01Jς κpιτικο•Jς της 6ικτωpια.νής έποχης, iπο-:ελοϋ·ι καί τό θέμα τοϋ iγγλικοϋ μυθιστορήματος τής έ ποχης. Κι αυτο επί ση ς περιστρέφεται γύρω άπό ΧΞίνο πού δ Κα.pλάυλ όν6μα.ζε τ:ρ,;,6λη:ια. τη; «χα.-:άστα.ση ς της Άγγλ: α.ς, κα.ί περιγρά.ψει τίς χοι·ιωνικες συνθ·ψες πού εμφανiστη Χα.ν μέ -:ή €:ομr,χα.·ι:χή ι.. α.νάσα-:�η. 'Όμως ά.πευθύγεται σi κοινό πιό ά.·ιά.μικτο ά.τ:' δ,τι ή καλλιτεχνική κpιτιΧή τij; έ τ..οχης, κοινό πσδνα.ι πιό έτερογενές καί μιλά.ει γλώσσα πιό χρω ματισ:ή χα.ί λιγ6τεpeι δύσκολη. Πpοσπαθsί νσ. κινήσει το έν οιαφέρσν τίίJ'Ι χc,ινωvικών στpωμά,των μέσα. στσ. δποία ποτέ δ!Ξ οιεισδύσα.νε τσ. εργα του Ράσκιν -zαί τσσ Καρλσ.υλ, κα.! ν,σ. κεp οίσει ά.να.γνι�Jσ:ε; γιi τσ,;ς δτ:!Jί(ιυς οί κσινωνικές μεταρρυθμί σεις δεν ε!να.ι ά.τ:λi προ6λiJιια.τα συνείδησης, ά.λλά. ζητήματα. ζωτικης σημασίας. Άφοϋ δμως οί τέτοιοι ά.ναγνιϊ)στες; έξα χολουΟουν νιiνα.ι μειοφηψία, τό ιιυθιστόρημα συνεχίζει νά. JΤΤίp(ζετα.ι κυρίως σcά. ενδιαφέροντα. των ά.νώτερωy καί μέ σων στρωμάτων τijς ά.στι-χ,ης τιiξης κσ.ί πα.pέχει μισ. διέξοδ,; γιχ ηθικέ.; συγκρούσεις στίς δποίε; εί·ια.ι μπλεγμένοι οί νι κψέ; της τα.!;ικης πά,λης. 'Γό κίνητρο μπορεί ν� προέλθει είτε &πό πα.τρια.pχικούς - φεσυδα.λικούς ει?ισε6είς π6θους, κα θώς στο Ντισρα.έλι, είτε ά.πό ενσ.. χpιστισ.νοσοσια.λιστικό ιδα νικό, καθώς στόν Κίνγκσλεϋ κσ.ί στήν Κα Γκέισκελ, είτε ιi πό τήν εγνοια. γιά τήv έξαθλ!ωσrι της μικpοαστιΧijς τά,ξης, δπως στόν Ντίκενς, τό τελικό ιiποτέλεσμα Ι'Jμως εtνα.ι πά·1τοτε ή θεμελιακή ά.ποοοχή της έπικρατούσας τάξης πραγμά166
-:ω·ι. "Ολοι τους άρχίζc.υν με -;ί; τ..ιό 6ίαιες επιθέσεις έν:ι:, τίον της καπιτα.λιστικης κοινωνίας, στο τέλος 8μως εpχσν -:α.ι •ιά. -;-cι;φα.3εχτcϋν -;ίς πρωπcθέσεις της μέ αίσι6δο!;η η μέ iJσυχαστική διάθεση, σσ. νά. θέλησα·, άπλως νσ. ξεσκεπά,σου·ι κσ.ί ν' άν:ιπα.λαίψcυγ -:ίς κατσ.χpήσεις γιά. νά. ποφεμπcδίσουν Βαθύτερες επανο:στα.τικές σ.να.τα.ρα.χές. Στή'Ι περίπτωση τcCι Κίνγκσλεϋ ή συμ:;ιλιι,,τιΧΥJ τάση βρίσκει εκψραση σέ μ.ιό:'ι 11.λλαγή yοοτρστ.:ία; τ:c,; δμολογcίτα.ι ±νσιχτά, ένίίJ στό Ντί κενς α/ιτή άπλώς α.ποκpύ6ε:αι α.πό τή ριζοσπαστική κι δλr; Υ.α.ί τ:ερισσότερc &pισ:ερίζr;·ηο: στάση. .Μερικοί συγγρα::μί; -:�υμπαf!ουν -;ί; ανώτερε; :ά!;εις, α.λλοι τσύς «κατατρεγμένου; zα:. χτυπημένcυ;», διιως δ:·, '>τ:άρχc,υν επα.ν:zστά:ε; άνάμz,?·. τους. 'Γό πολύ - πολ•J χυμα.ίvοντα.ι σ.νάμεσα. σέ. γ·ιήσιες οη:1,:, ·ι:p7.-:ιΎ..ές τ:α.ρωθ·ψ,ει;, -zα.ί στή σκέψη δτc παρόλα. τσΔ:7. !Ji -:α.ξικές δια.ψορές οικα.ιολσγουνται κι εχουν εvεργετική έπφ ρr;,·/J, 'Όπω; χ7.ί. ·ι7ι.yμ , οί δ,α.φ,:ψές &.νάμε-:�ά -;συ; εχουν δε:.ι -:ερεύουσα. σημα.σία. σέ σϊιγκρι-:�η ιι: τσ. -zοι·ιά. γ·,ι,φίσ:1.ατα. -:'.,J yιλα'Ιθpωτ.ιχ'Jϋ ,:�,Jψ:ηρητισμ'JΟ -:c•Jς 133. 'Γό σύγχρσνο κοινωνικό μυθιστο6pημα άναφα.(νεται στή·ι 'Αγγλία., δr.ως ,ία.ί στή Γc�λλία, στήν τ..εpίσδο γύρω :Jtά. 183Ω, καί γνωρ!ζει την ανθησfι του στά. τα.ραyμένα χρ6νια. σ.·ιά:!:· σα. σ°"i 1840 χαί 18:ΎΟ, δτσ.·ι ή χώρα. 6pίσχεται στό χ;;:ϊλσ; της επανάστασης. Κι εδι71 έπίσης γίνετα.ι ή στ.:συδαι6τεpη λογοτzχνική μσρφή -:16 yενιaς, πού εχει ερθε: •ι' ά.:•-:ρισ6 r; τήσ.:ι τούς. σκοπούς κα.ί τά. πp6τυπα. της ά.στικης κοινωνία..; :ι.α.ί πού θΞ'ί zι ϊ�ι i>1γrρει τή·ι �αφνικ1ι α.νc.δο χαί -:.·}1 ·ι ,;__ πειλοόμενη καταστροφή της. 'Όμως στο ά.γγλικό μυθιστ6pη :tα. το: τ.:ρ'J6λήμα:α. τ::·; 'J'Jζη:ιοϋντσ.ι είναι πολύ πι6 συγχz κpιμένα., γενικότερης σημασίας, ).ιy6:εpο δια.νοουιιενίστιΥ.α. .,.ι z;εςητημiν(Χ ±π' δ,τι στσϊ;; Γάλλου;- ή σκοπιά. :'Jύ συγγρα. ψέα ε:ί·ισ.ι -r:ι6 ά.νθριόπινη, -;:ιό ά.λτpωίσ-;ική, ω,λά. -καί συv6: , :•.α. τ..ιό σcι;ιyιλιω:ική Υ.αί κα.ιροσκοπική. Ό Ντισραέλι, δ Kίv -.·-,Jϊ.c;j, ·ί1 J..;7. Γ-zi,σχελ κι δ Κ,iΧενς είναι c,[ πρώτοι μαθη :ές του Κα.pλάυλ -zι σ.vάμε'Jα. στσύς συγγραφεί; πού ±ποδi , χο'Ιτσ..t τ:ροθυμ6τατα. :ίς ίδέες του 134. Εtναι �νοpθολογιστε;, _ :�εαλιστέ;, τ..αpεμ6α:ι,;τές. περιπαίζουν τόν ωφελιμισμό κcι:ι 16ί
,1,-ν εθνική οίκοvομiα, καταψροvοϋv τόv ψιλελεuθερισμό και
-:•1 βιομηχανισμό καί θέτο"J'Ι τά. μuθιστορήματ � τους σ:πιν {; πηρεσία της πάλης εναντίον της αρχης τοϋ laιssez - faιre καί -:ης οίΧ?ΥΟfΗΧrjς α.ναpχία;, ΠΟ'J τήν ΠΙϊ.pάγοuv α.π' αυτήν ] κριοώς τήν &.ρχή. Πρίν από τά. 1830 το μυθιστόρημα. ήταν α:ι:όλuτα iiγνωσ,ο σi·ι οpγανο τέτc.ιοu ε:οοuς κοιvωνικη<; προ παγάνδας, μολονότι στήν 'Αγγλία το σύγχρονο μuθιστόρη ι·.α ε·1θ!'Jς zξαρχ·7ις ή-::αv «κοινωνικό", δηλαδή από το Ντε ψόοu και τό Φηλντιγκ. ΤΗταν πολύ πι!, άμεσα κα.ί 6α.θια σuν ο εμ {γ; ιιz τi δοχίμι:ι: του "A·ι::'JOV καί τοϋ Στήλ, παρά. μi -::� ποιμενικό κι ερωτικό μυθιστόρημα. τG>ν Σίντνευ καί Λύλu. Χ, οί πpιi>-::οι του δ±σ;ιαλοι την διείσδυσή τι:;υς στην σύγχρο νr1 -::ους κατάσταση, καθι\)ς καί το ήθικό τους αϊσθημα. γιά. τά. κοινωνικά. προ6λήμα.τα. της ήμέρας, τα χρωστοϋσαν στα κί 'Ιψ:ρα ΠQ:J δέχονταν από τή δημοσιογραφία. Είναι αλήθεια. οτι αυτό τό αϊσθημα &.μολύνεται κατά. τό τέλος της πρώτης 11.εγiλη; τ.εριόδου του &γγλικοϋ μυθιστορήματος, δμως κα.θό ί.ο·J δέ χά.vεται. 'Γό :ιυ0:στ6pημα μυστηρίου κα.ί τρόμου, πο,'> στriΥ ε�νοια τοϋ κο:·ιοσ πήρε τ·η θέση των lργων τοϋ Φηλ ν-:ιyκ κα.ί του Ρίτσαρντσον, δέν εΙχε άμεση σχέση μέ τά. δε οσμένα. της κοινωνία; η μέ τήν πραγματικότη τα. γενικά, ενιίΊ στα μυθιστορήματα της Τζέιν 'Ώστεv ή κοινωνική πρα.γμα -:ικότη τα ήταν το zδα.φος μέσα στο δποιο ήσαν ριζωμένοι ο[ χαρακτήρες, διόλου δμως δέν ήταν πρ66λημα. πού δ μυθιστο� ' ' ' • ,:ιη�εu' ρ:'Jγραφος εκανε καποι� ;;:pο,:,πα'θ εια ΨJ..' ),υσει η� ,να' :p , , , σει. Το :ιυθιστορημα δεν ξα:ιαγι•ιεται <:Υ.ι:;ι•ιωvικο» ,;:pιv απο ,ό'ι Γουώλτεp Σ:ι.6τ. :Υ.ν κσ.ί μέ εvvοιχ όλότελα. δια.ψορετική i;;ό χείνη Π'J!J ή,'Υ.Υ στο Ντεφόου, 'Jτό Φ·ηλντιγκ, στο Ρί:σαρ ψ;σι:;v η στόν Σμόλετ. Στον Σκότ, -::ό κ?ινωvιολογικσ πλαίσιο τ?νίζεται πολύ πιό συνειδητά. &.π' 8,τι στους προκα,όχοuς του· 6 Σκότ πάντοτε δείχνει τοϊ.ις χαρακτήρες του σά.ν &.vτιπροσώ πους μιας κοιvωνικης τάξης, ά>στόσο ή εικόνα της κοινωνίας πού ζωγραφίζει εΙvαι πολ•'> r.ιο προγραμματική κι αφηρημέ νη παρ' δ,τι στο μυθιστόρημα. τοϋ δέκατου ογδοου α.ίώνα. Θ εμ:.λιώνει μιά. καινούργια. παράδοση καί μονάχα. πολύ χα λαρα. συνδέεται μέ ,ήν εξελικτική γραμμή πού σχημα:ίζο·η
οί Χτεψόου - Φηλντιγκ. - Σμόλετ. Ό Ντίκενς, δμως, ό εγ γύτερος κληρονόμος τοϋ Γοuώλτερ Σκότ κα.ί προπαντός δ διάδοχός του στή θέση τοϋ καλύτερου άψηγητη και τοϋ δη μοψιλέστερι:;u συγγραφέα. της εποχης του, ανασυνδέεται ίi μεσα με τούτη τή γραμμή, γιατί, εστω κι �ν ε!ναι μα.θητ�ς τοϋ Σκότ - καί ποιός ά.πό τούς μυθιστοριογράφους του πρω τοu μισοϋ το\} αιώνα δεν ε!να.ι; - εντούτοις τό ε!δος πού δη μιουργεί μοιάζει πολύ περισσότερο με τή μορψή ά.ψήγησης περιπετειών καθαρμάτων, των παλιών συγγρα.ψέων, παρά. με τό δραματικό τρόπο γραψίματος τοϋ Σκότ. 'Επίσης δ Ντίκενς συνδέεται στενά. μέ τό δέκατο ογδοο αιώνα εξα.ιτί� �ης η�ι :· ολ,,·;ι·,66 - �tοα.κτι�:Ί]; τά,:,ης της ,έχνης του εκτο; ,ι:-1::ό ,ην τ.αράοοση τ·ί)ς iψ ήγη,:,η; περιr.ετειών καθαρμάτων, τG1ν Φή):ιτιγκ χ.1.ί ΣτέpνΞ, ό Ντίκενς ανα6ιώvει τή φι λανθρωπική ,άση ,ων Ντεψόου καί Γκόλντσμιθ, πω εξί,:,ου είχ::: χ: Ιϊ.'Jτη παραμεληθεί α.τ.ο τόv Σκότl 35; Τή δημοτι:ι.ότη:i του τήν δψ:::ίλει στ·ή'Ι αναζωογόνηση κα( -:ών ουό α.•:ιτωv φιλολογιΥ.ώ•ι r.αρα.i3όσεω•ι κι &.νταμώνει με Ο'?Οpομίς το γοϋστο του καινούργιου αναγνωστικοϋ κοινοϋ, καί ιt: -:ήv λαμπεράδα :ης α.ψήγ·φης ;:εpιπετειών καθαρμάτων κα.ί μέ τον αισθηματικό - ηθικολογικό τόνο των εργωv του. 'Α,ι&.1,εσα σ-::ά. 1816 καί στά. 1850 εμφανίζεται στ·r(Ι 'Αγγλία �'ιέσος ορος έκατό μuθιστορημ/2.,ωv το χρόνο 136, ενG) 1 :ά. 6ι6λία. ΠΟΙJ εϊ.Οίοονται στα. 1853, πού πλείστα &π' αυτά. ε! vαι άψηγηματικrι λογοτεχνία, είναι τριπλάσια από τα. εργα τ.::ι·'ι Ξιχα·ι 6γεί εί-ι.οσιτ.ivτ:. zρ!,·ιι' Χ προτ,jτερα 137. Ή cι.5ξησΊ1 !:, '' τοϋ &ναγνωστικοϋ κοι·ιοϋ στο δ±κατο ογuοο α.,ωνα συν δ ε'θηκ::. με τΎ1 v :Υ.'ιά.π-:υξη τώ·ι δανειστιχών 6ι6λιcθψ.ιί>v· αδτες δμω.; άπλώς παρακίνησαν τούς εκδότες νά. δείξουν ζωντανότερη οpc:σ,ηρ:6τητα καί κ7.θ6λι:;υ δε σuμ6ά.λα·ιε στή μείωσ � :ης τι , li�: ·:,:;ϋ 6ι6λίου. 1Ε τις αδξαvόμεvες ανάγκες τους, μα.λι.ι:i'Ι 60iιΟ·,:σ'Υ.'Ι ·ι:ι. σταθεpc.τ.οιηθουν οί τιμές σέ συγ:ι.pιτικά. ψηλό επί πεδο. 'Π τιμή έvός μυθιστορήματος στη σuνηθισμέν� τρίτ�ι.ιη zκοr;ση z ;: τανε -::ή μιά.μισ•J γκινέα, ποσό πού μοvαχα π�ρα ' , πολύ λίγοι ανθpω;:οι ησαΥ σε θέση yα, πληpωσΟ'JΥ για. ενα :c·;r1:σ:upϊ1 :•.:r:. Γ:ά. :'Jστο κ: ?ί &ναγv
ζογρα.φία.ς περιορίστηκαν κ.υρίως στούς συνδρομητες των δ α. 'ιειστικών 6ι6λι:.θηκών. θεμελιακή &.λλα.γή στή σύνθεση κα.ί στο μέγεθος τοϋ &.να.γνωστικοϋ κοινοϋ δε συνέβηκε πρίν τά. 1ιυθ:στορήματα. αpχίσουν νά, εκδίδοντα.ι σε μηνιαίες συνέχει ες. _Η πληρωμή σε δόσεις, εστω κι α.ν ιιείωνε την τιμή των 6ι6λιων μονά.χα. κσ.τά, τό ενσ.. τρίτο, επέτρεπε σε πολλούς 1:ι θρ�πι::ιυ;, r:ού δεν μποροϋσαν πρίν ν' αγοράζουν 6ι6λία., vά, ;α.φνουν τώρα. τά, εpγα. των αγα.πημtνων τους συγγραφέων. � εκδ�ση μ�θι�ορημά.των σε μηνια.ία. τεύχη έκπροσωποϋσε μια. 6ι6Λιοτ:ι,JΛ'.κη κα.ινοτομ,ία., πού συμφωνοϋσε θεμ,ελια.χά ιιέ τήν ε1σχγ�γ·η �οϋ μυθιστορήμ.α.τος σε συνέχειες κι είχε, �ι 'ιω,,ιολογιΥ.% χα,ι καλλιτεχνικά, παρόμcια. ιiποτελέσμα-:α., πο•:ι μο�ά.χα. ενα.. &.π' • αύτά ήταν ή επιστροφή στο μυθιστόρημα. r:Ο'Jχε μ.•.;pφη ιiφηγησης περιπετειώ'Ι κα.Οα.pμtiτων. Ό Ντίκενς, πού οί επιτυχίες του σημχίνουν κα.ί το θρί7.μ60 της καινούργιας εκδοτικής ιιεθόδr,υ, χαίρεται δλα τ-z πλε,:�εκτήμα;α. . κ ι ύποφέpει άπ' δλα. τά, μειονεκτήμα.τα. πο•j συνοεονται με τη δημοκpατικr,ποίηση της λογοτεχνικής Κ%τα. ν�λωσης. ΊΙ συνεχγις επαφή με πλατειές μάζες του ·κc.ιvο':ί τ,;.•,ι 6cηrι±ει ·ι&. 6pεί Ε·η. ϋ:r:ο: πο•J·ιαι λαϊ,j ,, ; -·ί.·ι χ:ι.) ύτ�r,·n εννοια -:ης λέξης' είναι εν�ς Ίχπο τούς ϊχ; κ�ί �ά.ρα, π;λλ��ύ� "Ι.�.λλι·fχ.._ν�; πο•J �έν είναι ουτε μεγά.λοι κ α ί δημοφιλείς: O'Jtε απΑως μεγα.λοι μ ο λ ο ν ό τ ι εί'!α.ι δr;1 μοφιλεί:, ά�Η -;,;ού_ είναι μ_εγά.λ-:>t ε π ε ι δ ή είναι δημοφιλ είς.' Στ·,ϊι, ::�:::; -:.01: '/':.:':ιου 'τΟ'J :<αl ,:;τ� cι.?σθ ημ ιχ τη; C:11φάλzιας� πο' ) -:ο''J ε:•:νεε,ι η σ;;Ργr, τ.ι,J•ι &.να �νωστών του, δ q; είλει τό ιι� γα. λ ο επικο του υφος. την 6 μα.λοτητα της γλt!Jσσας του, καί :(ε°:'ι'J -:�ν 7.':ιθόρ!ιητο, ΙtίΊ πpο6λημα.τι;:/1 κα.ί σχεδόν δλ6τελα. ±ψελή τp67co δημιουp'1·ία; πc·:ι είνcι.: εν-:ελώς :;ϊωι:ιί: σ.'ιά).,;"c ':ί:ό ,δέ"Ι.ατe, εv,c::o αίι�να.. 'Από τήν α.λλη μεριά., � Όη:ιοτικ6·:ητα. :e,υ 1•.ονα.χ-χ μερικi έρ11ηνεύει τό μεγαλείο -:ου σ7. σ'1γ γpι:ι.�έ'Χ1 γιc�-:: δ ').Α.λέξα.vδ p ος Δουμ&ς κι δ E� y tvιo ; Σ·', �r·,�:� -:ό :'δt() 1ι' c•.•j-:ό·ι δημοφ:λείς, χωρίς καθ6λου νχ είναι με-,6. λοι. Κα.ί το μεγαλείο του εξηγεί &.κόμα λιγότερο τή δημο�: κότητά. του, για.τl δ Μπα.λζά.κ είναι &.σύγκριτα. μεγαλύτερος. το t8ιο λαίΧΟ� κι ώστόσο πολύ λιγότερο πετυχημένος, μολο160
'IQ"C: οημιουργεί -:α εpγα ":O'J 'JΠi; εντελύ>ς παρόμοιες εςι,>:z f')tΎ.�ζ συνΟηκες. Εινα.ι πολ,j ε'Jκολότερο VΙΧ εξηγηθοϋ'Ι τα. με: ονεκτή1ια.τα. της δημοτικ6τητα.ς για το Ντίκενς. Ή πιστότη:cι. τ;p�; :ο•)ς &.ναγνώστες του, "ΪJ πνευμα.τική αλληλεγγύη με -::; μεγάλες μάζες των άπλων οπαδών κι ή επιθυμία. νά. διατη ρήσει τή θέρμη τούτης της σχέσης, τοϋ γενα•ιε ιι:6: -;;;(σ:Ύ1 στήν ±πόλυτη κα.λλιτεχνι;ι.ή &ξία. τGΝ μεθόδων, πού κα.ταπί ·1,;.'J'ι οί 1ιάζες μέ τίς συναισθηματικές τάσεις, κσ..ί συνεπι7>; -zα.ί μι&. πίστη στο άλάθευτο ενστικτο καί στήν ύγεία της με γάλη; καpδιiς :ου κr;ι•ιου, πού χτυπ'7, μz τον ϊδιο πcι.λμό 138. !fοτε δέ θα. παpα.�εχότ�ν δτι ή �αλλι;εχνική ποι�τη-:cι.. &ν�; , :ργου πQλλες φορες 6ρισ:ι.εται σε α·ιτισ:ροφη σχε,:;γ1 ιιε -:c·ι ±ριθμό των άνθρt!Jπων πού νιώθουν συγκινημένοι &.π' α,jτό. Ύ πά:,y: cυν δρισμένα μέσα, τ.ού δλους μας μποpοϋν νά. 1 ιiς �(ά. �Qυν ·ιά. ;-λά.ψουμε.' εστω _:<ι �ν, μετ� ντρεπόμ�στε, για._τl δ�ν cι.·ιτισ::χθη:ι.σ..με στη «"Ι.αθοΛικα. α.νθρωπι•ιψ> &.πηχηση τι,Jν :1: ,:;ων ω?ιτων. 'Όμως δε χύνουμε οά.κpυα για. τή μοίρα. των -l) �ι;ηο'ι -:�υ 'Ομήρου, -:c.G Σοψοκλη, τοϋ Σαίξπηρ, του ΕΌρνi:'(. -:,:,υ Γακίν-χ, του Βcλ:αίpο'J, τοσ Φηλντιγκ, της Τζ{C·ι 'Ώστε·ι κσ..ί τοϋ Στα.ντά.λ ένω δισ.βάζοντα.ς το Ντίκενς νιώθουμε τrι·ι ίδια iστόχαστη καί α•?ιτάρεσ;ι.η συγκίνηση, με τήν δποία. ?ι:ι :t� p �Uιιε καί στις ση:1.εριvές ταιvίε;. ·ο Κ-:ίκε·,; είνα: :ΧΠΟ τού; τ;ιό πετυzημέ·ι,:,υς 8λω'Ι τιίJν έ;:,; zϊi>ν "Ι.ι ϊσως ό τ.ιο δ·ι;μοψιλ·ης μεγάλος σ"J'(γpαφέα; τij; 'J'J'( νη; εποχ ς. ως κα.ί ν χει _ε!να.; ό μ6νος :ΠΡ�γ�ατι , xpc. συγγρα.φεας, � "?� α. , και μετά, χπο τc. pομαν-:ισμο "Ι.ος που το εpγο του δέν ξεπήδησε :χπό αντίθεση προς τήν εποχ ·ή του, ο�-:ε :ΧΠΟ !ll:Z. 6ε6ιασμέ·ιη σχέση προ; τό πεpι6άλλο'Ι '":'-'!J, τ.cι-::/ι. ��έτ.εσε, :χπόλυτα. ,:-ιέ τίς �παι.τ��ει;, του κο.ινο� :ου. Ά_ πc, λα.υε : μ ι7, δημο :ικc.τητα. πο·J το 01ιοιο τ·ι;ς δεν υπαpχει :χ;:ι, -=+ι·ι iτ:οχή του Σχίξπηp κα.ί πού προσεγγίζει εξα.ιpετικά την i�έα. ποGχουμε γι& τ·η δημοτι"Ι.ότητσ.. τιίJ·ι πσ..λιών μίμων "Ι.χί μινιστpέλων. 'Ο Ντίκενς χρωστάει τήν δλικότητα κα.l την &. �εραιό,τη-:� της κοσ1ιοθεω�ία.ς του στο γεγονο� δτι δέ χ �ειά�ε ,α.: να. κανει παpσ..χωρησεις, δτα.ν ιiπευθυνετα: �-:,:, κr,: ·16 ':'J!J, 8τι εχει εξίσου στενό Τ.'Jευματι;ι.ό δρίζοντcl, εξίσr;·J 11
ιr; ι
iξεοιάχριτο γουΤcο κι εξίσου άψελ11, αν κι άσύγκριτα πλου σι6:zρη, :.rχ'ιτασίχ μέ τού; αναγνώστες του. Ό Chesterton παρατηρεί δτι, σ' αντιδιαστολή μέ τό Ντίκενς, οί δημοψιλετς συγγρα,ψεϊς των ήμερων μα; πάντοτε νιύJθουν δ:ι πρέπει νi κσ.τέοουν ίσαμε τό κοιν6 τους 139. 'Ανάμεσα σ' αϊιτο,Jς κ::ι.: στούς &να.γνώστες τ,:;ιυς ύπάρχει εξίσου οδυνηρό (α.ν κι εν τελώς διαψορετικά. δημιουργημένο καί με πολύ λιγότερο 6α Uιά. Uεμέλια) χάσμα, οσο κι ±νάμ.εσα στο•Jς μεγάλου; συγγρσ. ψείς καί σ,ό μέσο κοινό της έποχης τους. Δεν τίθεται ζήτη μα :έ:ot','J χ±::;μα.το; σ::ό Ν-�ίκεν;. Αϊιτός δέν είνα.ι μό,ιο 6 δημιουργός της περιεκτικότερης πινακοθήκης μορψων, πού Οιεισούσαyε ΠΟ'::Ε στη γενική συνείδηση Κ7.ί στο ψαντ1.στικο z:\σμο ,οϋ &.γγλικου α.να.γνωστικοϋ κοι'ιου, α.λΗ κι ή εσώ τερη σχέση του μέ τίς μορψέ; αυτές είνχι ίδια. μέ τοϋ Κ'Λ· νrιϋ. 0[ ε11νοcύμενοι των α.Ψι,γ')(ΙJσ:ι7Jν :ου είναι κι,:ί δικοί το•J. zr,,.ί μιΗ.ει γιά. τό μικρό Νέλ ·ίί τον μικρό Κ:6μπεϋ μέ τi ?οι1. α.ί'J"θ�ί,ιια:� χιzt με :Ον lΟ�ι:ι :6vΙJ δ1:ω; κι 6 πιΟ άκσ.κος μπα.ΧΙJ.1,όγατο; ·rί ή ά.πλοϊκό:ερη γεροντοκόρη. Ίl σεφά. τGJY θριάμ6ων ,.ρχισε γιά. τό Ντίκε'ι; μέ :6 τ.pιυ:ο το•; K pyo καvο'1ικο'1 μήκο'Jς, τό Pick,νick Ρaρσs, άπό τό 67i:οίο, με-:α. -:ό Οέκα:ο τ:έ μ πτο νού μερο, τ:ουλισϋν-:α.ν σαράν:α χιλιάδες άντίτυπα. σέ κάθε :εϋχος. Το•jτη ή έτ.ιτυχία καθόpι π σέ :ί λr,γη; e:6λιψποpία (Jά, εξελισσόταν ή αγγλική τ.εζ'J· γραφiα στο έπόμενο τiiταρτο τΌυ αιώνα. ΊΙ έλκτική Μνιχμη α.•1τΌυ -;;r,') συγγpcι.ψiα., πσ·'ι ξάψ'ΙΙ'.Jυ είχε γίνει διάσημο;, ποτΞ δε μετριά.στηκε δσΌ 6άσ:αξε rι σταδιοδρομία. του. Ό κ6σμ,;; α.��±κσπ� διψο,J:;: γιΧ περισΙJ6:ερ(Ι, κ� έκετνο; δΌύλεJΞ -:6 > διο πυρετιόδικα. κα.ί χωρίς να. πα.ίρνει &νά:1α., δσο κι ό Μπαλ ζάκ, γιi ·ιά. �·1,r,,.τ.οκρtθεί σ-;;rι 'ι τεpάσ::1. ζήτηση. Οί ουό α'J τοί κολοσσοί ύπάγοντα.ι στην ί'διιχ κα.τ'Υjγ,;ρία.· έκφρά.ζου,1 τήν !δια. α.�ξ 'Υj ση τη; λ,;γο:εχνικη; δpα.σ:ηρι6τητα.ς κι εφοδιάζο'J'ι τQ ιδιο 6ι6λι,;φάγο κοινό, πο'J μετά. -;;ί; άναστα-;;ώσεις μιi; l�ι:.χΎ�; "(Ξμά:r1 ; Ε.7=?.'ΙΙJ..'1:ι;ι.::ιz.11 διέγεp,r1 κι &.πογ -�:εύσε�ς, μέσα. στό•ι πλασματικό κόσιιο τοϋ μυΟισ:ορJ1μα.τος α.να.ζ'Υj-;;άει 'iνι:ι. ·Jπι:ιΥ..7.:±σ:ιχ:ι:ι -:ή; τ:pj(γμ7.::χ6-::η:1.;, Ξ\ι'J.. δ p6-,ημο -τ:� χ±ο; :η; �ωη; zα.ί μιά. άϊ.οζΥ1 μί(•)σγ1 γιi τα. χαμένcι. δνεφc·.. 1γη
"Ομω;: 6 λτίκε'ις διεισδύει σ ευρυ-;;ερω; κύκλ':ιυς &τ.ό τό'Ι Μπαλζά.κ. Μέ τή 6οή0εια. τι'j)y ψτψων μηνιά.τικων τευχGJν "Ι.εpοίζει γι:ι, λογα.p:::ωμό της λογ,;τεχνίας μιά.ν δλ6τελα. και νούργια. τά.ςη, ιιιά. τάξη ανθρώπων ΠΟ'J ποτέ πp1:,ι δεγ είχr,,;1 δια.βάσει μυθιστ::ψJ1μιχ-:α., πού δίπλα. σ' α.ύτούς οί &νσ.γνGJστε; τη; παλιότερη:; λογοτεχνία.; τ,;υ μυθιστοpήμα:ο; φαίνονται σ:ι:ι τ.ί:ijf!:;; ά.τ.6 fJι':lllx - ('ψrits ( =καλλιεργημένα πνεύματα Σ.-:,Μ.) . Μιά. καθα.ρίστρια ά.φηγείται δτι εκεί Πι:J'J εμ.ενε οί χvΗρωπ,;ι Ο'J'Ι7.'Ι:ιο'1vτc<ν :ήν πριότη Δευτέρα. κά.Οε μήνα. στ� σπίτι ένό; κα.πνοπ(;Jλη κα.ί επαιρναν τσά.ι πληριόν,;ντα; ε.νc< :ι�Χpb ϊ.eιJ6. μz:Χ τΟ τσ±ι, τΟ i ;:, εvτικό διάβαζε δυv(lτ& τό τελευτχίο τευχο; του Ν τ 6 μ π ε u, έvιίJ δλοι οί ε'ιοικr;: -:ο,) ::;,;ι:ι,;'1 γί'Ι'J'ι";c<'Ι ΟεΧ:-:;ί στο διά6α.σμα χωρίς επι6ά.ρυν• ση 14�. \-:! κε'ι; ή:7.'Ι τ.ρ-:;:η/Jευ-;;ή; ελσ.φρης πεζογραφία; , γιΧ :�; :·-��ε;, 'Ί1J'1Ξ.zι:1:Υι; τ(ι� τ:7.λιο·1 \ί,�'Jγκλοv�'1τικο'J ιiv�ι. γvι�σμιχτος τcυ έvός σελλινιΌυ» κι εφευρέτης του σ,jγχp,;νου �θpίλλερ» 141, κr,ντολογί:; ή:α.'Ι ό συγγραφέας 6ι6λίων τ.ο'J ζ�χωpα. &:-ό τή λι:.ιγο:_εχνική τους ποιότητα ά.ντιστοιχαυσαν σ. _ -;:,; z::ι.ΗΞ "Χ.7.'ί'.;η τ;α ,;,κά μcι.; :ά. ":ιπ�σ: - σέλλερ», Οα. ήτιχ'Ι ομως λά.θα; νά. ύr:οθέσ,;υμε σ::ι εγpαφε τά μυfJιστορrι:tατά 'c';'ι μον±χα γιά :ί:; ά.μ6ρψω:ες r) ήμιμαθείς μάζε; τμ:ϊjμα :r,'1 i·ι θου'Jιώδr;υς: τ,;υ κοινe,υ η:αv zαί μια. μερίδα. -:η; &νύ>τερ'Υj: μ�σ:χίχ; τά:;Ί1 ; Υcι.ί μάλιστα καί ιιιά. μερίδα τi1ς 1ντελλιγκέ'ι τσια;. Ti μυΘισ:r;ρήματά του rρα'ι ·ή π,ό σ,jγχρονη κι ·fι ,.ι;, επίκαιρη λαγατεχ'Ιία. της Ιποχfι;, σπως άκρι6ώς: κι ό Κl'ΙΊ, ματr;γp rkψος είναι ή «σύγχρονη» τέχνη της έπ,;χη; μα.;, z: iκ6μr,,, καί γι' iΛΙρϊJτ.ους τ.,;'J 'έχουν r:λ11 ρη επίγ'ιωση τιi)·ι 11?).λι-:εχν,κων του i:ελει(iJν εχει τ+ι·ι α.·ιεκτίμητη &ςί,;ι. σ,ι Ξί'ισ'.l μti ζ(ι)'i":7.'ΙΎJ μ,;p'fΊΙ, πι:;ύ εγκυμο·ιεί το μέλλr;,,. E•JίJ'Jς εςαpχης δ Ν:ίκεν; fι,11.'1 δ εκπp6σt•)ΠCς τοi) '/.7.l 'ι'Jύp γιfj'J -:'JT:'JU :i}; r:pc.ι'Jε:'J:ιx�;, κσ).λ :εχvι�i κι ί� λ,:,} > , .. :: t, κά., λογr;τεχνίας τ.ροκαλωσε το ενδιχ,;ερr;,, εστι,J Χι :ι·ι Ι'.JΞ ι 7.pz,ε, κι &κ6 μ :χ. zι δτα'ι c� 7_,ιθ? <ιJ7:'J� E6 p t'1ΧX't -:ό Κ')ινω·ι� Χ? του ε1yηγέλ,ο ·ι.±Θε άλλο πα.ρά. ε·'ιχά.ρισ:ι:.ι, δμω; ε:jpισκr,,:ι :c;χχpι-;:α τi μ•;Ηtσ:οpήμα.:ά :,;υ. Έν πάση πεpιτ.:(:Jσε,, ·� -:'J.·ι �'J'Ι7.:6; 6 �·.αχt,);'Χ'1μ6; τη; κ?:λλιτεχνιχή; ?:-::6 :"1/ι �'J-
? __
ί.ι::ΧiJ :ου :ριλοσοφία.. lllέ :;,λογεr,ές λέςεις λυσσομα.νοϋσε i ·ιr.1..ντίον τών άμα.ρτημάτωv :ης κοινωνίας, της σκληρ6τητα.ς ,.c1,ί :ης αλα.ζοvεία.; των πλουσίων, :η; :ρα.χύτητα.ς κα.ί :η; α:.να.ισθησία.ς του νόμου, της ,χγρια.ς μεταχείρισης τών 1.α.ιδιGJ•1 ,.α.ί τG1•,ι αr.άvθρωπων συνθ-ιJκών στίς ψυλα.κές, στα. έργοστά σι� κ�ί στα. σχο) εία - κοντο�ογ�ς ένα.ν�ίον της α.�ια.ψορίσ.ς : � , .. -rια. :ο α:ομο, πο•; περνιz:α.ι για. ίοιο,.:rισια. ολων των θεσ:1: κώv όργα.νισμών. οι κατηγόριες του ηχουσαν σ' δλα -;:' σ/ι -:ιά. Χαί γέμιζc1.ν κάθε κα.ρδι:ι. ιιέ :ό δυ:;άρεστο α.ϊ:σθημα. μι&.; :iδιΧία.ς γιά. τήν δποία ήταν ενοχη δλόκληρη ή κοινωνία.. Ώστόσο ή κραυγή της απόγνωσης κι ή ίκα.νοποίηση, πο) τ.άvτσ. νιώθουμε ϋστερ' &πό μιά γερη κραυγή, δεν δδήγησσ.·ι σέ τίποτα. πι!; χεφr...:ια.στό. Ti κr.ινωνικό μ:ί1νυμ7, τοσ συγ γρα.ψέα. ήτα.ν πολιτικά. ,χκα.ρπο, ένώ ακόμα. κα.ί καλλιτεχνικά. -iι φιλα.vθρωr.ία. :ου ε�ωσε ±vάμικ:ους καρπού;. Βάθυνε :ή συμπαθητική σύλληψη τοϋ χαρακτήρα. τών ήρώων του, συ ·,�;φα. ομως τ:.α.ρiιγ,zγε 'i.:n συvα.ισθημα.τισμό πο•J του θόλωσε :ήν οραση. Ή α.κριτη Χα.λοσύνη του κι ή εμπιστοσύνη του -;:'ljY ίκα.y6:·,j:Χ τη; ίδ:ωηκης ηεr1μοσύ·ηις κα.ί της &γα.θο φυχίcι.; των ιδιοκτηψιων τάξεων νά. έπα.νορθώσει τά. στρα.6ά. :ijς κοινω·ιίσ.ς, :;έ :ελευταία. �!άλυση πήγ�ζα.·� ά.πό �r1 ν α. , zα.θόριστη κοιvωνικη του συ·ιειοηση, α.πό την α.να.ποφα.σιστη θέση :ου, σά.ν μικροα.στοϋ, ανάμεσα. στίς τάξεις. Ποτέ του δεν : ι..:όρεσε νrχ ξεπεράσει τόv κλοvισμό πού είχε ύποστεί εξαιτίας :ου δ:ι είχε πεταχτεί &πό τ·η μεσαία. τάξη στα. νιά,α. "Cου Ύ.ι είχε φτάσει στήν παρυφή ,οϋ τ:.ρολετα.ριάτου· πάντα. εvιωθε ο:ι είχε ξεπέσει στήν κοινωνική κλίμακα. η μα.λλοv δτι κι•ιδ•J•ιευε ·ιά ξεπέσει 142. Ή:cι.v ριζοσπάστης φιλάνθρωπος, :ρίλο; -:oij λ,zοϋ μz 9ιλελε•;θεpη νοοτροπία. κα,ί παθιασμένος ά.ντίπα.λος :ου συvτηρητισμου, δ ι ιως διόλου δέv ήταν σοσιαλιστης κι έ ;:cι:,sισ:iτης - τό τ-ολ.:ι - πολ�:ι ητα.v ενα.ς έξεγερμένος μι zροcι.στός, [να. θύμα. της ταπείνωσης, πού ποτέ δέν ξέχασε τί :οϋ είχα.v κάνει στ& νιάτα. του 143. Κι εμεινε 6 έψ' οpου ζωης μικροαστός πού ψσ.ντα.ζότοιν δτι 6ρισκότα.ν στην ανά.γκη νά ;:pοστα.τέψει τόν έα.υτό του οχι μονά.χα. απέναντι σ' ενα κίνδυ '/0 :iπό τά. πάνω, αλλά, επίσης καί σ' ενα. κίνδυνο α.πό τά. κάΗi4
:ι,,. λίσθ:;ι:16:σ.·1 ,.χί σκεy,6τοι·ι σ ά. μικροαστός, κα.ί τά. ιδει;>· δ·r1 του ήταν τά. 1δεώδη της μικροα.σταης τάξης. θεωρο9σz 6τι ή zpγα.σία., "f/ επι:ιονή, ή οtκονομία., ή απόχτηση της εζ�- σψάλισης, ή ελλειψη ανησυχία,ς κι ή ευυποληψία αποτελο,η :ή·ι &.λΥ/Jιvrι ο"Jσίσ. της ζωηϊ Νόμιζε δτι τήv ευτυχ1α. τή σ·; νιστα. ιιιi κα.τάσ:α.ση μέτριας ευημερία,ς, τό ε1ούλλιο μιa. ; �ωης r:ροστατευμένης από τόν εχθρικό εξωτερικό κόσμο, ο, _ οtκογενεια,χός κύκλος, ή προφυλαγμένη ανεση μιας ζεστης κάμα.ρα.ς, ένό; αvα,πα.υτικου εντευκτηρίου η μια.ς &μα.ξα.; -τ:-:ι·1 ψέρνει τούς έπι6ά.τες της σε σίγουρο προορισμό. Ό Ντίκενς είνοιι αv!κα.νος νά ξεπεράσει τίς εσώτερε; :i·ι:ιψά.σεις της χοινωνικης του 1δεολογία.ς. Άπό τη μια. μ� F ι ά. εξ:ϊ.Χ'J'Ι:ίt, ει στην χοι•;ωνία. τίς πικρότερες κα.τηγr; ρ:ε; χι :i.. ό τΊΊ'I αλλη, δσο νανοιι, 'JΠΟ'tψ-7. την εκτσ.ση τύ)"/ ·ι.οι·ιι,1·ιιχιί>ν δει·ιGJ\/, επειδη αρνιέται να. την πα.ρα.δεχτείl 44. Στήv τ.pc1.γιια.:ικότητα. -τ:α.ρα.μένει τ-ροσ--,ωλλημένο; στην σ.ρ Ί.ή: «δλα. γιά. το λα.ό - :ίτ-οτα μi το λα.ό», επειδή δέ μπο ρεί ν' &.πομακρυvθεί από την προκα.τάληψη δτι δ λαός είνοιι &.νίκανος νά κυ6ερνήσει 1-45. Φο6άτα.ι τόν «�χλο" κα.ί τα.υ,! ζει 'tO «λαό", στην tδανικη εννοια. του δpου, με τή μεσα,[,χ τάξη. Ό Φλωμπέρ, δ Μωπασσά.ν 'Υ.ι οί Γκονκούρ, πσ.ρά τό συντηρητισμό τους, είνοιι σ.κσ.μπτοι &.ντά.ρτες, ενG1 6 Ντίκεv;. πα.ρά. τήv πο λιτική του r:ροοδευτικότητα. κα.ί τήν &.ντίθεσ ·/1 του προ; τίς ύπάρχουσες, συνθηκες, είναι ενα.ς φιλειρψικό; πολίτης, πού &.r:οδέχετα,ι b.νερώτη τα. τίς προυποθέσεις τοϋ κρα.τοϋντος κα.πιτα.λιστικοϋ συστήματος. Γνωρίζει μονάχα. -:ά. οάρη Υ..α.ί τίς λύπες της μικροοιστικης τάξης κα.ί &.γωνίζετ�ι μονάχα εναντίον δεινών πού μποροϋν νά θερα.πευθοϋν χωρι; κλονισμό των θεμελίω·; της σ.στικης κοινωνίας. Γιά την κατά σταση του προλεταριάτο•) Υ.α.ί για. τή ζωή στίς μεγάλες 6ιι:; μηχα.νικες πόλεις δέν ξέρει σχεδόν τίποτα. κι εχει μιά πα,ρ� ξε·ιη :ivτ1ληψη γιά. το έργα.τικό Υ.ίνημα.. ΜΟ"Ιάχα. πού τόν '1. vησυχεί ή τύχη των πρακτικών τεχνών, των μικρών &.νεξάp τητων ιι.αστόρων κι ιπιτηδευμα.τιών, των 6οηθών κα.ί τών μα, θητευομένων. Οί &.παιτήσεις της έργα.τικi), τάξης, της μεγά λης τούτης Κl αδιάκοπα. α.υξα.νόμενης δύνα.μης 'tOU μέλλ'J'Ι-
-:ο;, μονάχα. πο•:ι τόν τρeιμα.�c.υν. Δέν ενδια.φέρετα.ι ίδια.ίτεcχ γιά. τά. τεχνικά. έπι,εύγμα.τα. της ετ:οχης του, κι ό ρομαν�: σμCι; μέ τΟν δr:οίο �;,G:ϊz�λ/.�έ-:7�ι σΞ CJ:r:α.pχ��ι,ηιένου; τρ6πους ζωης είναι πολύ πιό α•:ιU6pμητος κα.ί γνr1σιο; α.τ:ό "cό'ι zνθcυσια.σμό ,οίί Καρλι:iυλ zxl ,,;ιίί l) ι:iσκιν γιά. τό l\Ιεσσ,,ίωη μέ τά. μοναστήρια. κα,ί τί; συντεχνίες ,ου. Σέ σ{ιγκptση μέ τή μεγα.λοcιπολίτικη καί τεχνικιστιzr1 θεί{ψηση ,οίί Μπαλζάκ, !;':έ τή χα.ρά του γιά. τίς εφευρέσεις Χα.ί τΙJ•J; νzωτερισμΊ,ϊ,;, οΑ.α. τοίία ψσ,,ίνοντα.ι νά. σημαίνουν τιποτένω κι α.δρσ,,νή z πα.ρχιωτισμ6. Στά. εργα της μεταγενέστερης "Πεpι6δου, κι ί δια.ίτερα. στά. Δ ύ σ κ ο λ α. Χ ρ 6 ν ι α, μπορεί α.νcψ�ί6ολα. νά. παρα.τηρηθεί μιά. κάποια διεύρυνση της θειΙψησής του: στό χώρο των ιδεών του μτ:,χίνει καί τό πρ66λημα. ,η; 6ιομηχα.νικης π6λης κα.ί συζητάει μ' α.ιιξα.ν6μενο ενδια.ψέ eον τη μοίρα. τοίί 6t0μηχ,χ•ιικοίί τ:ρολετα.ριάτου σά·ι τά.ξ Ύj ς. Ομως πόσο άνεπα.ρκής εrνα.ι rι αντίληψή του γιά. τήν εσιlJ τερη δομή του κα.πιταλισμοίί, τ:6σc πρ,;ικ,χτειλημμένη κα.ί παιδιάστικη ή κρίση του ώς πρός τούς σκοπούς τοϋ εργατι ;ωίί κινήματος, π6σο ψιλισ, α.ϊκή -i1 α.ποψrJ του, οτι YJ σοσιαλι στική &να.ταραχή δεν είνα.ι τίποτ' α.λλο πα.ρά. δημαγωγία. κα.t ;ό σύνθΎj1w. της ά.π,ψγία.ς τίποτ' α.λλο παρά. εκ6ιασμ6ς ! 146 Π συμπάθεια. τοϋ συγγραφέα. 6ρίσκετα.ι με τόν κα.λό Στέψεν Μτ:λάκπουλ, πού δεν πα.ίρνει μέρος στήν απεργία. καί νιώθει ε�α. άκα.τα.νίκητο, α.ν κα.ί lντονα. κρυμμένο, α.ίσθημα. ά.λληλεγ γυr;ς μέ τόν ά.φέντη του, 6ασισμένο σέ μιά.ν ά.τα.οιστική, δου λ6πρεπη νομιμοψροσύνη. Ή «ήθική τcϋ σκύλου» πα.ίζει μεγά λο ρόλο στό Ντίκενς. QΟσο πιό μα.κριά. 6ρίσκεται μιά. στάση ά.πο τήν αψιμη, κριτική κα.ί νοητική προσέγγιση του σο6α. , ,6σο πιο πολλή κα.τα.ν6φη κα.ί συμπάθεια. δεί ρου_ &νθρωπου, χνει γι' α.ύτή. Ό &μ6ρψωτος κι &.πλος λα.ος 6ρίσκετα.ι πάντα. κονt'J�ερα στην καρδι� του ά.πο τούς μορφωμένους, κα.ί τά. πα.ιδια περισσότερο άπ δ,τι οί ενήλικοι. 'Ο Ντίκενς παρανοεί εντελώς τή σημα.σία της σύγκρου σης κεψα.λα.ίου κα.ί έργα.σία.ς· &.πλώς δεν συλλα.μ6άνει δτι εδώ αντιμετωπίζονται δυό ά.συμqχλίωτες δυνάμεις κι δτι ή ρύθμι ση της ψιλονεικία.ς δέν εξα.ρτιέτα.ι άπό την κα.λη θέληση τοϋ
166
iτ6μου. ΊΙ ε•jσ,,γγελική ά.λήθεια. δτι «c,ύκ επ· αpτψ μόνο·ι ζήσετα.ι άνθρωπος» δέ ψα.ίνετα.ι πά.ρα. πολύ πεισ1'κή σ' ενα μυθισ,6pημα. r.ού τ;εριγρά.φει τόν αγώνα. τοϋ πpολετα.ριάtο'J γιά. το Υ.α.θημερινό ψωμί. υΟμως ό Ντίκενς δέ μπορεί ν' άψή σει την πα.ιοιά.στικη πίστη του στή δυνα.τ6τητα. συμφιλίωσης tGJν τάξεων. Έντρυψεί στήν ψευδαίσθηση δτι τά. πα.τριαp χικi - q;ιλcι,vΟρωπικά. αισθήματα, από τή μιά., κα.ί μιά. ύπ,;ι μονετική κι cι.υτα.πα.ρνητικη στά.ση, άπό τήν άλλη, εγγυουν τα.ι τήν κοινω·ιική είρrινη. Κηρύσσει τήν α.πσκήρυξη τ7ις 6ί α.ς, επειδή την εξέγερση κα.ί την έπα.νά.σταση τlς θεωρεί με γαλύτερα. δεινά. από τ·ην κα.ταπίεση καί τr/'f εκμετάλλευση. "Αν δέν ξεστόμισε ποτέ μιά. τόσο σκληρη ψρά.ση δσο τοϋ Γκαιτε το «κα.λύτεpα. &οικία, παρά. α.να.ρχία», α.υτο εγινε μο νά.χα. επειδη δεν ήτα.ν τόσο γεννα.ίος κι ουτε είχε ψτά.σει σέ :ιιά. τ6σο ξεκά.θαpη κα.τα.ν6ηση τοϋ έα.υτc,•) του δσο ό Γκα.Ττε. Μεταμ6pψωσε τον ύγιή κι οχι συνα.ισθημα.τικο εγωισμο τη,; τ:σ,,λι6τερης αστικής τά.ξη; σέ νοθεμένη γλυκα.νά.τ.η «χριστου γεννιάτικη ψιλοσοψία.,,, πού τη συνοψίζει α.pιστα. δ Τα.ίν ώς έξης: «"t\'άστε κα.λοί κα.ί ν' σ,γα.πiτε ό ενα.; τον άλλο" τό α.ι σθημα. τη; κα.pδιiς είναι ή μοναδική πρα.γμα.τική χαρά.... Ά 'fΥJσtε τήν επιστήμη στούς λόγιc,υς, την επα.ρση στους ευγε νείς κα.ί την πολυτέλεια. στους πλούσιους ...» 147. Ό Ντίκενς δεν rιξερε π6σο σκληρό ήταν στήν πραγματικότητα. το κου κούτσι τούτου τοϋ ευαγγελίου της άγάπης κα.1 τί θά στοί χιζε στlς r;ιο ά.δύνα.τες τά.ξεις της κοινωνίας ή είρήνη πού έπα.γ yελόταν. υΟμως τονιωθε, κι οί εσώτερες ά.ντιψά.σεις της ψι Λc,σc,ψία.ς του καΟpεφτίζοντα.ι ξεκάθαρα. στίς σο6α.ρες νευρω τικές δια.τα.pα.χές πc,ύ τόν 6α.σάνιζαν. Ό κόσμος τούτου έδiίJ τοϋ αποστ6λου της είρήνης δι6λου δεν είναι ενας κ6σμος εί pηνικος κι α.κα.κος. ΊΙ α.1σθημα.τικ.ότητά. του πολλές ψοpέ; εί ναι μονά.χα τό r;pοσωπεΤο πού κρύ6ει μια. τρομακτική αγριό τητα., το χιοϋμορ του χα.μογελα ανάμεσα. ΙΧΠΟ δάκρυα., ή κα. λή ,ου διάθεση r;α.λεύει ε·ιαντίον ένος αποπνικτικοϋ φ66ου γιά. τη ζωή, ενα.ς μορψα.σμος κpύοετα.ι πίσω άπο τά χαpα κτr;ρισ,ικi κα.ί τι'iJ•ι r;ιό καλοκά.γα.θων προσώπων του, ή & στιχή του ευπρέπεια. 6ρίσκετα.ι κιόλας στο χείλος της lγκλη-
16ϊ
:ι,.:ιzό,rι:χ;, r1 σχφr,yραψία τοϋ ά.γατ.ημένου τω παλιοϋ κό σμο υ εlναι μιά. ά.λλόκοτη &ποθήκη, ή τεράστια ζωτικότη.:οc ,o'J, ·i1 χcφά. του yιά. τή ζωή, 6ρίσκεται στόv ησκιο τοϋ θα νάτου κι 1/ πιστότΎ)τ� του πρός τή ψύ�η ε!ναι �ιά. πυpετώδι , . ΧΊ/ .;:ι.pχ:σθηση. Ί ουτο; ο ψχινομενικχ τοσο ευπρεπης, σω:;:�; κι α;ιc'Jεοα:,:ο; c.ιιχ,τωρια'tι:ις κα.τανταει α.πεγνωσμεΊο; ,
.., ,.
11''
(''
\
ι
'
1
σουρρεαλιστής ποϊι βασανίζετΙΧι &πό τρομακτικά. δνειρα. Ό Ντίκενς δέ·ι είναι μονά.χα ενας εκπρόσωπος της rι.λ-1, Ηει'Χ; πρό;; τή ζι•JΎ) καί της πιστό.:ητα; πρός τή ψύση μέσα -:;:11 ·1 :έχνr;, δέν εί ναι μονάχα 6 τέλειο; οά.σκαλι;; των «petits .laits vωis,,, σ.λλά είναι κι ό καλλι:έχνης στόν όποίο ή &.γ γλική λογοτεχν(α χρωστάει τα. σημαντικότερα νατουραλιστι κά της έτ.ιτεύγματα. Όλόκληρο τό σύγχρονο ά.γγλικό μυθ: στόρημα &π' αύτόν ά.ντλεί τήν τέχνη του στήν περιγραφή του πεpι6iλλσντος, στή 'διχγραψή των χαρακτήρων καί στή μα στοριά. τοϋ διαλόγου. Στην πραγματικότητα ομως δλα τά. πρό -:;ωπα τού:ου του νατουραλιστη εί•ιαι γελοιογραφίες, ολα τα. γνωρίσματα της πραγματικής ζωης ύπερβά.λλονται, ώθουν ται στά α.κρα. καί παρα:εντι;Jνοντα.ι, τα. πάντα γίνοντχι ψαν τσ.στικό θέα-τ;ρο σκιών καί κουκλοθέατρο, τά. πάyτα μεταμοp ψώνονται στίς στυλιζαρισμένες, ά.πλουστευμένες και στερεότυ πες σχέσεις καί καταστάσεις του μελοδράματος. Οί πιό άξια γάπητες μορψές του είναι περιβόητοι τρελοί, οί πιό άκακοι μκροαστοί του είναι &.πίθανοι ιδιότροποι, μονομαyιακοι κι α.λαψροισΧιωτοι· τά. περίγυρά του, πο•:ι πάντα τά. ζωγραφίζει προσεχτικά, ψαίνονται σά. ρομαντικές σκηνές της οπερας, ε νώ δλόκληρος δ νατΟ'Jραλισμός του πολλές ψορές παράγει μο νάχα τή ζωηράδχ και τό έκθαιι6ωτικό ψω; των όπτ-χσιων ένός ?ηείρου. Οί χειρότερες &.νοησίες του Μπαλζάκ είναι πιο λογικές, παρά. μερικά. &.πό τά. δράματά. του. Οί 6ικτωρια νές &.πωθήσει; και οί συμ6ι6ασμοί του δημιουργουν zνα εν τελι7->ς ανισόρροπο κα.ί «νευρωτικό» ϋψος. 'Όμως οί νευρώ σεις διόλου 'δέν εlναι πάντα περίπλοκες κι εξιδανικευμέyες καί πράγματι τίποτα περ(πλοκο κι εξι'δανικευμένο δέν ύπάρ χει στό Ντίκενς. Δέν ήταν μονάχα ενας iπό τους πιό &.παίδευτους
168
··λ.γγλc.u; συγγρα.:ρεί;, κι ο1τε μονάχα εςισου κακοπληροψο ρημένος κι &.γράμματος, οσο λ.χ. δ Ρ!τσαρντσον κι ή Τζέιν 'Ωσ:εν, ii.λά. καί, σέ &ντιδιαστολή πρc,παντός μέ τήν τελευ τα(α, ήταν πρωτόγονος κι &.πό μερικές &.πόψεις χοντροκέψ-χ λο;, �yι:ι. μεγ:iλο πcιιδί πcύ δέν ενιωθε τά. βαθύτερα προ6λrJ ματ� της ζ�ης; Δέν �Ιχ� πάν� του τίπ�τα 'δι�νοουμε �ίστικο . Χι ουτε r:-:ι:Ξ ειχε :c,u; οιανοουμενους σε μεγαλη ύποληψη. 'Όποτε είχε τήν εύκαιρία. να. περιγράψει ενα καλλιτέχνη ·rι στοχασ:r1, τόν κορόιδεψε. 'Απέναντι στήν τέχνη κρατουσ.:: την έχθρική στάση του πουριτανου καί σ' αύτη πρόσθεσε καί τlς &.·ιτιδιανοουμενικές κι ά.ντικαλλιτεχνικέ:ς πεποιθήσεις της πεζης ά.στικης τάξη;" την τέχνη τή θεωρουσε περιττή κι &. νήθικη. Ή zχθpότητά. του γιά. .:ά. πράγματα του πνεύμσ.τος ήταν περισσότερο από ασ.:ική, ήταν μικροαqτική καί στενο κ:i::ραλη. Άρvήθηκε νclχει δποιαδήποτε επαψή μέ καλλι.:έχνες, ποιητές καί παρόμοιους πολυλογάδες, σά. ν!ί.θελε καί μ' αύτό τόν τρ6πο νά. μαρτυρήσει καί πά.λι τήν α'ίσθηση της &.λλη λεγγύης μέ τό κοινό του 148. Στή 6ικτωριανή &ποχη τό &.να.γνωστικό κοιyό ήταν κιό λας χωρισμένο σέ δυό κύκλους που μπορουσαν να. καθοpισθουν μέ ακρίβεια, καί, παρά. τους οπαδούς του στις ά.νώτερες τά ξεις, δ Ντ!κενς θεωρουνταν δ συγγραψέας του αμόρψωτου κι ανίκανου νά. διακρίνει κοινου. Βέβαια τό σχίσμα τουτο ύπηρ χε κιόλας και στό δέκατο Ι.Ιγοοο αίώνα κι δ Ρ!τσαρντσον μπο ρεί νά. θεωρηθεί οτι έκπροσωπεί τό πιό εξυψωμένο αστικό γουστο, ιδιαίτερα σ' &.ντιδιαστολή μl τούς Ντεψόου και Φηλ ντιγκ· ώστόσο οί &.ναγνωστες των Ρίτσαρντσον, Ντεψόου καί Φηλyτιγχ στό σύyολό τους ήσαν &.κόμη οί ίδιοι άνθρωποι. 'Ω στόσο, από τά, 1830 καί μετά, τ/J χάσμα α.νάμεσα στα, δυο ΠΟ· λιτιστικά στρώματα εγινε πολύ πιό αίσθητό κι ήταν πολ•; ευκολο νά. ξεχωρίσεις τό κοινό του Ντίκενς ά.πό κείνο των θάκεpα(υ και Τρόλλοπ, εστω κι α.ν πολλοί ά.ναγνωστες βρί σκονταν &.κό μα στό σύνορο. ΕΙναι δλοψάνερο οτι ήδη στό δέ κατο ογδοο αίώνα όπηρχαν &νθρωποι πού τΜρισκαν εύκολό τερο να. ταυτιστουν με τούς �pωες και τις ήρωίδες τοϋ Ρί τσαρντσον παρά. μέ κε!νους τοσ Φηλντιγ,ι, τώρα ΙSμως ύπάp-
169
χουν &.να.γνώστες πού ά;πλώς οε μποpοϋνε ν' &.ντέξουν τcι Ντlκενς κι άλλοι πού δύσκολο νά κα.τα.λά.6ουν τον θά.κεραιυ ικό η τή Γεωργία. "Ελιοτ. Το ψα.ιν,όμενο (τόσο χα.ρα.κτηρισ:= για. τή σημερινή κα.τά.στσ,ση) να. ύπά.ρχει, παράλληλα με το μορψωμένο καί κριτικ.ό αναγνωστικό κοινό, κι ενσ,ς κύκλος έξlσου ταχτικών &.να.γνωστών, πού από τή λογοτεχνlα δε �η τοϋν τίποτ' άλλο πα.ρά. την ευκολη κι έψήμερη ψυχα.γωγια..' ήταν άγνωστο πριν από τή 6ικτωριανή έποχή. Τό κοινό που ένδια.ψερόταν μονά.χα γιά λογοτεχννική ψυχαγωγία. ακόμ α. αποτελοϋνταν, κατά πολύ μεγάλο μέρος, ά.πό τυχαίους άναγ νώστες, ένώ τό τα.χτικ.ό &.να.γνωστικό κοινό περιοριζόταν στην καλλιεργημένη τά.ξη. Στίς ήμέρες τοϋ Ντίκενς δμως, δπως κσ.ί στίς δικές μας, ύπά.ρχουν δυο δμά.δες ανθρώπων πού ένδιαψέρον ται γιά. ,η λογοτεχνία. . Ή μόνη δια.ψορά. ανά.μεσα σε κείνη τήν εποχή κα.ί στή δική μα.ς είν α.ι δτι ή τοτινή λα"ίκή ελα. ψpή λογοτεχνία. εξ α.κολουθοϋσε νά περιλα.μ6ά.νει τά εργα. έ νός Ντίκενς κι δτι άκόμ α. ύπηρχα.ν πολλοί πού μποpοϋσα.ν νά χαροϋν κα.ί τά δυό είδη της λογοτεχνίας 149 , ενώ σήμ.εpα ή καλή λογοτεχνία ε!ναι θεμελιακά μή δημοψιλής κι ή λαϊ κή λογοτεχνία. αψόρητη γιά ά.νθρώπους με γο_ϋστο. , 'Η παγκόσμια. εκθεση τοϋ 1851 σημα.δευει μια, στροφή στήν ίστορία. της 'Αγγλίας" σε ά.ντίθεση με τήν πρωιμη 6ι κτωρια.νή εποχή, ή μεσο6ικτωρια.νή ε!ναι έποχή εόημερ(σ.ς κι ειρήνευση ς. Ή 'Αγγλία. γίνεται το «έpγσ.στήρι τοϋ κό σμου» οί τιμές ά.νε6α.1νουν, οί 6ιωτικοί δροι της έpγα.τικijς τά.ξης' 6ελτιώνονται, δ σοσιαλισμός γινεται ά.6λα.6ής κι ή πο λιτική άνοδος της ά.στικης τάξης έδραιώνεται. Ε!να.ι άλή θεια. δτι τά. κοινωνικά. προολήματα δε λύνονται, ώστόσο ή δ ξύτητά. τους παραμερlζετ α.ι. Ή καταστροφή το� 184� γεννii , μιά κούραση και μια. παθητικ.ότητα. στα. προοοευτι� στρω μα.τα. της κοινωνίας κι ετσι το μυθιστόρημα χάνει τον άδιά.λ λακτο κι επιθετικό χα.ρα.κ.τήρα. του. Ό θά.κεραιυ, δ Τρόλλοπ κι ή Γεωργί α. "Ελιοτ δέ γρά.φοuν πια. «κοινωνικά. μυθιστορή ματα.», δπως τα. έννοοϋσα.ν δ Κlνγκσλευ, ή Κα Γκέισκελ κι δ Ντίκενς. Άσψαλως, σχεδιάζουν μεγάλες εικόνες njς κοι· νωνiας, σπάνια. δμως συζητουν τά. κοινωνικά. προολήματα της
170
rJμερα.ς κι α.πα.ρνιω)ψ;αι τήν προτ.αγά.νδιση μιiς κ.οι·ιωνικο πολιτικης θέση ς. Με την Γεωργία. 'Έλιοτ, πού ή κοσμοθεώ ρησή της είνα.ι !δια.ίτερα χαρακτηριστική γιά τήν πνευμα.τ� κή riτμόσφα.φα. τούτης της περιόδου150, ή κοινωνία. δέ 6ρί σκετα.ι πιά στ6 προσκήνιο της &.ψήγησης, αν και είνα.ι, δπως κα.ί στά μυθιστοpήιια.τα. τ1ις Τζέιν �Ωστεν, τ6 ζωτικό στοι χεί?, μέ� στ� δποί� �ινουντ�ι τά πρό�ωπ� κα.ί κα.θορίζΟ'Jν , το ε.να. τη μοφα. του α.λλου. ll Γεωργια. Ελιοτ πά.ντα πε ριγράφει τήν riμοι6α.ία. εξάρτηση ,ων ανθρώπινων πλασμά των, το μαγνητικό πεδίο πού δημιουργουν γ{;ρω τους καί πο!; τήν επίδρασή του τή μεγαλώνουν με κάθε τους πράξη κα!. "λόγο 1 s 1 · δείχνει δτι κανένας μέσα. στή σύγχρονη κοινωνία. 152 δε μπορεί νά κά.νει ιiπομονωμένη κι αύτόνομη ζωή, κα.ί r1' αυτή τήν εννοια τά εργα. της είνα.ι κοινωνικά. μυθιστορή ματα.. 'Ωστόσο δ τόνος εχει μετατοπισθεί: ή κοινωνία. έμψα. νίζετα.ι σά. θετική πρα.γμα.τικότητα. πού ιiγκα.λιάζει τ:;ι. πiν τα, άλλά. καί σ?χ. γεγονός πού πρέπει να. το ύποφέpουμε. ΊΙ μετα.6ολή προς τήν ένδοστροψικότητα. στήν ίσ,ορία τοϋ ιiγγλικου μυθιστορήματος συντελείται με τα. εργα. της Γεωργίας �Ελιοτ. Τά. σπουδαιό,ερ α. συμ6ά.ντα των μυθισ,ορη μά.των της εΙνα.ι ύψης πνευματικής κι r;θικης, ένω ή ψυχrι, -:ό έσωτεpικό μχς φρούριο, κι ή r1θικ.ή συνείδηση ,οϋ α.νθρώ τ.:ου εfναι ή σκ.ηνή τών μεγάλων συγκρούσεων του πεπρωμέ νου. Μέ τήν εννοια. αΛτή, τα. εργα. της ε!να.ι ψυχολογικά. μ·J θιστορήματα.153. 'Αντί γιά εξωτερικά. γεγονότα. κα.ί περιπέ ,ειες, ιiντl γιά κοινωνικά, θέματα. κα.ί συγκρούσεις, σ-:ό έπί κεντρο της πλοκής τών εργων της 6ρίσκοντα.ι ηθικά προ6λή11α.τα. καί κρίσεις. Ot rιρωές της είναι στοχαστικοί άνθρωποι για. τούς δποίους οί πνευματικές κα.ι ηθικές έμπειρ(ες ε!να. •. το ιδιο άμεσες δσο κα.ί τά ψυσικ.ά γεγονότ α. . Τά. iipyα. τη; ΙJ>ς ενα. σημείο εΙνα.ι ψυχολογικό - φιλοσοψικcχ δοκ(μια. πού λίγο πολύ συμμορψώνοντα.ι μέ το ιδεώδες τοϋ μυΟιστορήμα.-: ος ΠΟ'J είχαν κατά νου οε Γερμανοί ρομαντικοί. Πα.ρόλο τοϋτο, ή τέχνη της σημαίνει μιά ρήξη μέ το ρομαντισμό κι έτ.:ιπλέο γ τήν πρώτη πετυχημένη προσπά.θε:ια. &.ντικ α.τά.στα.σης των πνευματικών ιiξιιί>ν, πού δημιούργησαν οί ρομαντικοί, με &,171
ξ{ες διαψοpετικές καί θεμελια.κά μή pομα.ντικές. Μέ τή Γε ωρ�!cι, 'Έλιο:, τό μυθιστόρημα. πcι.ίp�ει κα,ινούργι� 7:1ευμα -:ιzr, - συγzινησιαzό περιεχόμενο - το πνευματικο εκεινο r.ε p:ει.�!-Lενο, πού -� σ'Jγ-ι..ινησιακή του ά.ξία, είχε χα.θeι ά.πό τό'ι καιρό τοσ κλασσι-ι..:σμοσ· στρέφεται οχι γύρω ά.πό συναισθη μα:τικέ; έμπειpίες rί.νοpθολογικη; ύψης, ά.λλά γύρω ά.πό μια στάση πού ή ίδια, ή Γεωργία, 'Έλιοτ σ.ποκαλεϊ «πνευμα,ταό τ.ιχθος» 154. Τό πραγματικό θέιια των μυΘιστορημάτων της ε!ναι ή ά.νάλυση κι ή έρμηνε(α της ζωης, ή γνώσ-η κι ή ε κτίμηση των πνευμα:τικιiJν αξιών. Ή «κα,τα,νόηση» ε!ναι λέξη πού ξανα,γυpίζει αδιάκοπα στα. εργα της 1 55· το α.ίτημα πού έπα.να:λ,ι.μβάνει πάντα. εί·ια.ι τό νά. βρίσκεσαι σ' εγρήγορση , νδ.σα.ι ύπεύθυνος κα.t ν' ά.ντιμετωπίζεις δ{χως συμ6ι6α.σμοϊ,ς τον έα.υτό σου. «Τό να.σαι κλητός κα.t εκλεκτό; πιο πολύ απ· ολα. ε!να.ι να. ζεϊς χωptς οπιο, να ζεϊς δλο τον πόνο μέ συνει δητή καί αψ;ιχτομάτα: ύπομονή», γράψει σ' ενα. γράμμα, τοσ 1860156. Τό 7.επpωμένο των στοχαστικών ανΘpώπων (με τα πpο6λήμα.τα. κα.t τις &ντιψάσεις του, τtς τρα.γωδ{ες κσ.ι τtς ήτ τες του) την &.μεσότητα. και τη δύναμη, πουχει στα. Μ έ σ α τ ο ϋ Μ ά p τ η, θα. μποpουσε να. τtς πετύχει μονάχα. στο εpγο &νός συγγραψέα, πού ·ηταν τόσο 6αθια. ιiνα.μιγμένος στήν πνευμα,τική ζωή του καιpοϋ του δσο ήτα.ν ή Γεωργία. 'Έλιοτ. Άνάμεσα. ατούς ψ!λους της εΙναι οί καλύτεροι κα.ι προοοευ τικότεροι στοχαστές της εποχης, μαζt κι οί Τ. Σ. Μίλλ, Σπέν σερ κα1. Χάξλεο· ή ϊδια μεταψpά.ζει Φόυερμπαχ καt Ντ. Φ. Στράους κα1. βpίσΥ,εται στό έπίκεντρο της δρθολογιστικης καί θετικιστικής κίνησης της εποχής της. Ό σο6αρός κριτικός σκοπός, (&παλλαγμένος άπό κιχθε ελαψpομυαλιά. κι εόπιστ{α) πού εμπνέει την ήθική της θεώρηση, είναι τυπικός για. δλό κληρη τή σκέψη της. Είναι ή πρώτη στό ά.γγλιχ.ό μυθιστό ρημα., πού μπορεί να. περιγράψει με επάρκεια ενσ. δια.νοού μενο. 'Εκτός ιiπ' αότή, κανένα; συγκαιρινός μυθιστοpιογρά ψος δε μπορεί να. μιλήσει για. καλλιτέχνη η για. λόγιο χω ρίς να. τόν γελοιοποιήσει η να. γίνει δ ίδιο, γελοίος. Άκόμα, κι δ Μπαλζάκ τούς θεωρεί ά.λλ6κοτα κι !ξωτιy,ά πλάσμα.τα,
172
πr,ύ τό·ι γεμίζο'JΥ ά.ψελή κα.ταπΛηςrι κcι.ί τό·ι κά.νουν να χα μογελάσει λίγσ - πολύ καλοκάγαθα. Σε σύγκριση με τr1 Γε ωργία 'Έλιοτ, α"Jτό; μοιάζει ήμιμαθής αότοδίδακτος, εστω κ: α.ν (�πως στό Chcf d' ceuνre iηcοηηιι ) ανοίγει πρc;,οπτικές πσύ στο οά.Uος καl το πλάτος τvυς βρίσκονται πολύ πέρα από τlς καλλιτεχνικές δυνάμεις της Γεωργίας �Ελιοτ. Ή δύναμη τοσ :Μπαλζάκ εfναι ή περιγραψή, της Γεωργίας 'Έλιοτ ή ανάλυ ση της πείρας. 'Από τήν πείρα της ξέρει το 6ασανισμο τοϋ :iγώνα μέ πνευμ.α.τικά. προβλήματα, ξέρει (·η εχει κάποια, 1δέα γιά) τ!ς τραγωδίες πο•; σχετίζονται μέ τίς πνευμ.α.τικiς ·rι ττες, αλλιώς ποτέ δέ θά. μποροσσz vά. δημιουργήση ενα χα ρακτήρα. σαν τό δp. Κα.ζώμπον 157. Χάρη στην δια.νοητικό τητά tΊjς κατορΟώvει ενα. καινούργιο ιδεώδες καl μιά. και νούργια. αντίληψη γιά. τή «στείρα ζωή» κα.l προσθέτει ενα. t'J πo καινσύργιο σ:ή σειρά. έκείvη των nιanqucs (=:iποτυχημέ νων-Σ.τ.Μ.) στην δποία ανήκουν, σχεδόν δίχως εξα.(ρεση, :-ί ηpωες τeισ σύγχpονc;,υ μυθιστοp1ιματος. 'Οπωσδήποτε, ή νοησιαρχία της Γεωργίας 'Έλιοτ δέν zιvα.ι ΎJ τ.ραγμα.τική καt τελική α.1τία της ψυχολογr,πι;ίηστ.; τοσ κοινωνικοϋ μυθιστορήματος, παρά. είναι ή tδια ενσ. σύμ πτωμα 1•.σνάχα τη; ύ7.Γ.ιχώρησης τώ·ι κ,:,ινωνικων προς οψε ί.ος των_ ψυχολογικών προβλημάτων. Το ψυχολογικό μυίJ�στ? pr,ιια είvαι το λογο::::.χ·ιικό ε[δος της ιντελλιγκέν:σιας 0:Χ'Ι τοϋ πολιτιστικου στρώματος πού 6ρίσκεται στο προτσές της χειpαψέτησή; του rlΠό τήν αστική τά.ςη, δπως ciκρ:6ως τό _:<οινωνικό μυθιστόρημα ήταν ή λογοτεχνική μορψή του πο Λιτιστικσϋ στρώματος πού Χα.τα. βάση ήταν ακόμα ενα μέ τήν αστική τάξη. Ή 1ντελλιγκέντσια δεν προβάλλει στήν Άγ γλίcι. σiν δμά.δα δίχως δεσμούς, «κvινωνικά. απρόσδετη» 158. «περ' απ' δλες τίς κοινωνικές διακρίσεις» 159 καt «μεσολσ.βή :ρια, α.'ιά.;ιεσα, στ1.ς διάψορε; τάξεις 160, πρ1.ν ά.πο τήν αρ χή της μεσο6ικτωρια.νijς περιόδου. �Ισαμε τήν εποχή αύτή, ;-;οτέ δέν εfχε ύπάρχει εδώ ίψ:ελλιγκέντσια πού νάχει κά ποιο α!σθημα. δτι είναι ανεξάρτητη κοινωνική δμάδα έξεγερ μένη εναντίον της ά.στιΎ.ijς τά.ξης. Το καλλιεργημένο στρG> μα δια:ηpεί το σύνδεσμό του μέ τούς αστούς, δσο ή :ά.ξη αό1ί3
τ'i1 :6 σ. ,; φε ΨΧ τρω:,αει τι:; ο ικό τι;υ δρόμ ,; . ΊΙ � ποςέ·ι,ι,1:'1· 7:o'J ά p ϊ_�'JΖ με τ6 f)'"J:t7.'1-:ιΙJιι6, (1.,yά,με':i?.. στην Ί:Γ,ι'JGιtJΕU"":ι'Ί..ΎJ �,σ γο:εy_νιzή clitι' Κ?.ί τr1 cυνΠ1 Ρ"Υίτική με σ?.:! :α �η rι� τ:.1.1__ ,υ: : θηκε ξανά. μέ τr1 μεταστροφή τGJν pομαντικων προς τψ ιδ:7• το Cι συv:ηpητισμοCι. Οί σ-ηγpω:ρείς της πρώιμης 6ι�,ω�ια,vrι; τ.εριόδου αγωv[ζοvταν γιά. μεταρρυθμίσεις μ�σα στα ,.�1 .ισιΙJ. της αστικης κ,;ινω·ιίας, π,;τέ δμως δε στοχαστηκα•ι vrJ. κ�. , ταστpέψουv τούτη τήv κοινωνία. Ή ά.στική τά,ξη �ι -�υτή δε� -;,;,•;ς θz<;ψ,ρε ,.-,-;i: μi κ1)1έ·,rι. -:pότ.ο τ:pοδότε; η .εστω Υ αι : ξένως· αvτίθε:α παpακολr.;υflο·::ισε μέ συμπάθεια καc καλόο'J λη δ ι±Ο ΞGΥj :ή δpαστηpι6:r(:± :ους στ6 χGφ,;. τiΊ; �ΙJ.ιινι;1vι κης κσλ πολιτισ:ικης κpιτ ικης. Τ6 πολιτιστικο στpωμ� επ: :ελ ,; Cισz μέσα σ:ήv &σ-cική χοι•ιι,>•ιία μια λε ιτr;υpγία π ω γ ια ,ή σημασία της r1 α.pχr.;υσ7. τάςη είχε σε γεvι�έ� ·�Εαμμz � τ..λ-1,pη iτ:ίγ ,ιω:ϊrj. �.:\-;tCι-:ελ':ι'Jσz. ί.Υ(Ι iσφχλι"Jτι-ι3J eιικλειοο: τ:ο·; εμπόδιζε μ ιαν εκpηςη Υ.αί, δίνοντας ΖΧ':!)pαση σ�,� ιJ1JΥε�δ;Lσι'7. χέ; 7JγΧρc )1Jε�; ι.r.ι,J χ�ν�ύν�υαν ,/ 7.πωθ-r/Ισϋν, cοιvε οιΞζ':ι�':ι 'JΞ z·ιτάσεις μέ-:;α στ·rJ 'Ι ιδι'Χ tΎ(Ι ά:;:ική :±�η ; ' Μ ,; νάχα με::ι. τ·rj 'Ι νίΧ·r1 :r1 ; πά.νω -:;:φ Ε.. ανασ:cι.ση κ1.� -:ή·ι ήττα τ'Jϋ Χ7.pτισμου ·rι αστική τάξη ενιωσε πεpιχcφακω •ι:-,-:1 •tz :6:π; :i.σ::;.:χλει1. 7:')'J 6Ξ'Ι ΞVl(•)θε .:ια δισταγμούς ·ι.α� "JΥ'"' γ,c,:1 ,.,. 'J.'Ι�"'"" 'J.y"=' 6-:.'Χ'Ι 0-:t ΟΞ.ν ε1Ί,ε πιΧ άνάvκr, ·-.!.ι, =,_ ι• ·.�� r:υ')�:;; � J ,_"' J η., ι-=' • -� Υ • • ..: , :;-_,ϊ:b χpι-:,�y,:ί1. ():ιr ·fι Τ..Οι.t:ι'J:tΧΎι, ι,_.llt(' Χl tQl?'.tτεp?: ηι: ').Qγc:εχν,κα, παp7.γωγιΥ.Ύ1 της μzρίδα, εχασ,c. ετσι τό cr.ί'σθη;11. , C::, :ίχΞ ,1ά, : Χ..ληρι:J:;ε ι μιά,ν ατ;,;:;τολή μεσr,,. στη·ι χ'Jι'ι ω'ιι α. ''Ε6λετ:z τ6v Ξα'J:ό τη; &.τ.οκ,;μμsvο &.τ.6 -:ή·ι κ,;ι•,ω·ι ικη, -:ά ψ,·1 . ;:,:/J ::Ξ�Ξ y : •)'ι:, :r1 ς Υι τ_-χ•ι ισ� ι•.z :r:ψ'J., �� Ξ'/�(·J�1Ε r-λJ-:ε\'7. απc.μ:ινι,ηιένΊj α·ι:χμεσα 'J:ι; α, μορr:;;ι•!τες τα' .,, �ις χ αι στ'J:.ις α :;-:-�·.:: :. '[ ,; oj-;o -:ό 7}σΟηι11. fι-:7.'Ι εκεΙ·ιο πού εφzpε τ:.pt7Jτo :Υ)'Ι 7. 'l :t�α::x-:;,'7. σ"fj :'Jϋ τ:ρογεvέ στεpου πολι: ι'J:ικ,;υ σ-:pώματ,;ς. τ..r:/) γΞ :·(1 c�ζ:ι ι:r:ι'J μ:i'J?: :;-:'ΥΊ μ:'J��� -:7.ξη, ,i'ί:� ΧΕl'ιV 7:c,•J Ονf'j ιιά.ζο,υμε , ίv:ελλιγκέvτσια,. Στήv πp7.γματ ικ6τητα ομως ·ή ε· ξέ):.. ξη -:'"_/,:·rι 5:τ..ΙJ-:έλε:ϊε μονάχ α :Ο -:ε'λιχό σ:ά3ιο έ·ιCι; τ:ρο-:σi:; χεt;:,7.�i:Y/J-r1; κα:::<. τΟ 6;:e;Ισ σ� iΧτ:p6'1ω;:,:,ι -:οCι ;:·ιz•;;t:ι.:�Χ�'J , τ:ολ·.-:ι-:;\ν.,Cι είz1.ν 6αθμι-χ�α ατ.οn7.σθετ ά.τ.ό τ,;υς tχ.τ:p'Jσω π-,·J; :η; έ;Ο'J',,-[ 7.;. 'Ο &.νθpωπι σμ6; χ: ό δια:,;ι,1:ι-:;μό: είV'7.'. 1
1
1
-1
1 );
0
174
...,
'Jί πpώ,-,: σταθμοί :ούτη; τής εξέλιξη;, πού δλοκληpιί>νουv τή χε ιραφέτηση τoCJ πνευματικού πολιτισμού, ά.π' τή μια α πό τό δόγμα της Έχ.κλησίας κι απ' τήν α.λλη ά.πό τήν αι σθητική δικτατορία της άριστοκpατ!ας. Ή γαλλική Έπανιi σταση σημαδεύει τό τέλος τοϋ πολ ιτιστικού μονοπωλίου πού ίσαμε τότε ά.σκοϋσαν οί δυο άνώτερες νομικές τtiξεις καλ προ λε ια!νει τό οpόμο γ ια τό τ.,;λ ιτιστικ6 μοvοπιί>λιο της αστικr;; τάξης, τ:ού έμφανίζετ1.ι δλότελα εξασφαλισμένη με τ-il ν ε λευση της ί,;υλι7.•ιης μοναρχί ας. Τό κλεί-:;ιμ,;ι -:fις επα.ναστ'7.· τικης έποχης γύρω στi μέσα του αίιί>να σημαδεύει τό τελειω τ:Χ6 6fιμα πpό; τή χειραφέτηση τοσ π,;λιτ ιστ ικου στρώμα τος &.πό τίς άρχουσες τά.;εις και τό πρώτο 6ημ.α. πρός τή δη μιουpγί'7. της «lvτελλιγκέvτσιας" με τη στενότερη εvvοια της λέξης. 'Π ίvτευηχέ·ι:σια. ί;γηκε ά;,ό τrιv άστ ιΚ'ΥJ τάξη κ ι δ πρι:ιziτοχός -cY1 ; 1Jτ7.ν Yj �p(J)τ'J�op{x έκε[,,η τής μεσ�ία; τά ςης .:ού πρ,;λεί7.·ι: -=� Ο ? ό\'·" γιi -:ή γαλλtχ.ή 'Επανάσταση. Τό πολιτιστικό lδειοδες της είναι πεφωτισμένο κα.ί ψιλελεύ θερc, tνι,J τό iνΑpιίJτ:ι•ισ ίοειiJδε; :ης στηρίζεται στή σ,;λλη ψη μιάς ελεύθερης καί πpο'Jδευτικης προσωπικότητας; άδέ 'Jttε•Jτης ir.6 τή ::;,..ί:1f;7.ση Χαί τrιν παρiδοση. "Οταν Ί) iστ: "Ι.Ίj τά;η .::pι:,,p,;·1Ξί :ήν ί·ιτελλιγzέvτ'Jια κι ή ίντελλιγκέντσ ια �γχαταλεί..Ξι -:·:;ι τ±;γ1 ά.π6 :r1ν &π,;ία είχε 6γεί καί σ-:ή•ι δ ποlα ε!ν�ι δει:t�η μ� αvαρίθμη;ους δ �σμούς κ'Jινοϋ � συμψέ, . , p,:,.,,τος. τ-,:ε αυ:ο τ.r;υ γινετα. ι εινcιι στ ά.ληθεια σιαδικασια αφύ-:;ιχη κι iνόητη. 'Η χεψ7.,:pέτη-:;η της ιvτελλ ιγκiντ-:;ι'7.ς μτ:r;pε: νi θεωρηθεί σα ιιια ψi'Jη τοσ καθ,;λ ικου πpο,'Jες ε ξειδίκευσης, δηλαδή σi μέρος του α.ψαιpε:ικοσ εκείγ;υ πp,; τσέ; π,;•j α.:ό τή 6ιr.;μηχ αvική έπα•ιάστασr; κ αί μετi καταp Υ:ί τήν «όpγαvι κ�,, σχέση ά.�ά.\1.εσα σ;α πο:κίλα στp� ματα , , σ ιαφ'ψ7. ετ: αγγελμα:α και Π'J -:ης Κ'Jlvωνιας, 1:ιοψεσ:ι. στα λιτιστικούς τομείς, δμως μπορεί καί να, θεωρηθεί σαv άμεση iν:ίδpα ση ivαντίο·ι το(ι:ης τη; ίσιας της ε;ειδίκευ'Jης, σ:{ν προσπάθεια πραγμά,τωσης του ίδειί>δους του συνολ:κου κ ι & λόπλευpcυ ανθρώπινου οντος, στ6 δποΊο συνδυάζονται σε i κεpcr.ιωι�i·ιο δλο οί άξίες του πολιτισμού. Ή ψαινομενική α.-
'/Εςα.pπ1 ::,ία. , γi � l'Ι:ελλtγΧέγτ::,ια.ς α.πο -;γ/ με::,αία τάξη, Χ7.ί , ::,υνεπώ::; κι α.π ολc.υ; τού; κοιvωπκούς δεσμούς, είναι σιίμ ν τ μ ωνη i 'i1 ψευδ1.ίσθ11c: η, πού τρέφει κα.ί ή αστικr1 τά.ξη κα.ί :p ή ιντελλιγκέντσια., δτι τά. πνευματικά. πρά.γματα ζοϋν σε ί, α.::,ίλεω ;;ι:;ύ 6ρίσκε:α.ι r.έpα. από ταξικέ; διακρίσεις. Οί δι:;ι. νοούμενοι πα.σχίζουν νά. πιστέψουν στην απολυτότητα. της α λ-Ι1 0εια.; z:;ι.ί τr;ς oμopft 5-.;, έ.πειδη αυτό τούς κάνει vά. φα.ί vοvται έ.κπρόσωποι μιας «α.νώτερης)) πρ(Χγμ(Χτικ.ότητας 'ί'.ι . z πειδή (Χυτό ίσοσταθμίζει τήν ελλειψη έπιρροης τους στήv χctνωνία.· ή 5.στιzή τcί.ξη πάλι, επιτρέπει νά. ύφίστα.τα.ι τού τη ή διεκδίκηση της 1r.ελλιγκέντσια.ς γιά. μιά. θέση ιiνά.με σ,z κcι.ί ;-;spα. α.πb τί; τά�εις, επειδή ψα.ν,άζετα.ι δτι σ' α.υτi; μ;;c.pει ,,:Υ. δεί μιά.'Ι iπόδειξη της ϋπα.ρξης καθολικ.ών &.νθρώ .. ιvων i;ιών, κα.θι1); κcι.1. τή'ι cυ'ιατότητα. νά ξεzα.-:Jτcϋv οί ταξικές δια.φορές. υΟπως δμως κ.αί τό «ή τέχνη για -;ήν :έχνψ,, ε-:σt ΚC'.ί τό «·ή επιστήμη για τή'Ι ΞΠιστήμψ, -� τό «Υ/ iλήθεια. για τήν αλήθεια.» είναι άπλώς προ-Cόν της &.ποξένω , -:Jης τη; ίν:ελλ,γκέ,,τσια; &.πό τί; πρα.κ.τικές ύπcθέσεις. Ο τά. &.στική την &.πό ιδεαλισμό; πού περιέχουν αυτα &.πα.ιτεί ;η ,Ί(Ι ύτ.ερνίκηση τοϋ μίσ-:ιυ; τ·r;; για. τi Π'iευμα.:ιzά. πρά.γ μα.τα· ή ί,ιτελλιγκέvτσια., α.πό τήν άλλη μεριά., έ.κφρά.ζε; _i.L' ,z}:σ τi;·., :rό,;ο :·r1 ζ-Ι1λεια. της γιά. τη'Ι ίσχ_υρ-ίι &στική ταςη. Ή μνησικακία. τώv Χα.λλιεργημένωv στρωμάτων γιά. τ' &.φεv :ιΧά. του; cεν εΙνα.ι τίποτα. καινούργιο· ήδη οί ανθρωπιστές είχαν ύποφέρει &.π' α.υτη κι είχαν r;α.ρουσιά.σει δλα. τ:Υ. ·ιευ οι,).,.ικά. συ1ιr.:ι{}1ια.τcι. ::vb� συ11.πλέγματος κατωτερότητας. Πι7Jς 'ιsμ�ς μποροϋσε' μια τάξη, �ού φανταζόταν δτι κατείχε :+iν &.λ-/1 Οει1., vά. !'·Ύi vιι;Jθει ζ-,Ίλεια, c;;Oόvo κα.ί μίσr;; γιά τήv ;± ξη πού κατείχε δλη τήν οίκονcμική κα.ί πολιτική έξουσια; ::=:ο Μz:1αίωνα. r., -ι.Η1ρ,;; είχε στή διάθε:;ή τrγJ κάθε ω'ιθε'ιτι κή έpμηνεία. της «&.λήθειας», δμως εν μέρει είχε επίσης κα.ί τά μέσα. τ'1jς οιΚQVΟμικψ; κα.ί πολιτική; εξουσίας. Χά.pγ/ σε τούτη τή σύμπτωση, �σαν &κόμη άγνωστα. τα παθολογικά φαινόμενα τ.ού &r.Ι)ppεύσα.νε από τήν κατοπινή διάκριση τl)ύ των των τομέων της έξουσια,ς. Σ' &vτιδιΜτολή μz το μεσαιωνικό Υ.ληρο, ή ,:;•jγχp,:,·ιι,
ίντεΑΛιγκέvτσια. σ.:ρατr;λογείται α.r.ό ποικίλες οιχ,σνομικες κι iπαγγελμα.τικέ; τάςεις Υ.ι έκπρωωπεί τά συμφέροντα κα.ί τ�; στρ�μά.των, -:'1jς , &πόψει� ΠΙ)ι,κίλ\οΥ καί, συzvά �ντα.γωνιστικώ'ι κr;ι'1tJ)'ιι1.;. Η ετερcγε'ιεια. τουτη δυνα,μω·ιει τό αι-:Jθημα. τ-r;; 8τι στέΧει πάνω α.πό τ(Χξιzέ"ς διαφορές κι δτι έΧπpοσω.. εί -:ή ζωv:σ.vή συνείδηση της κοινωνίας. Έξα,ιτία,ς της μικτf;ς κα.τ:;ι.γωγης της νιώθει ισχυρότερα τά. δpια πού χωρίζουν -:ίς τ;οικίλες ιδεολογίες κα.ί πολι·ησμούς &.π' 8,τι τά πpοηγού1ιενα. Κ(Χλλιεpγημlvα. στρώματα κα.ί κά.'Ιει οξύτερη τήν κοι ·ιωνική Χpι,ική, πού Ύίδη α.tσθα.νόταν δτι ήτσ.ν Έργο της νά. Y.7.jί,Et σά. -,ύμαχο; της μεσα.ία.ς τάξης. Ευθ:ι; έ;αρzη; το zρέο; τ·r;; ήτα.·ι νi απc,:;σ.ψηνήσει τίς πpοϋ;-;οθέσει; τι,)Υ πο λιτι-:Jτικών αξιιίJ'Ι. διατύπωσε τίς ιδέες πού 6ρίσκο'ιτα.ν στή οά.ση της iστικη; θει,ψησης, έπεξεpγά.-:Jτηκε τό ίδεολογικό περιεχόμενο της σ.στικης στά.σης απέναντι στή ζωή κ.α.ί μέ σσ. σ' Ξ.ΨΥ. Χό-:Jμο r.pαzτικώv {ιποθέσεων έκπλήρωσε τή λει :ουργία της ένατεvιστικης σκέψης, της ενδοστpοφικότητct.ς γ_α.ί ,η; έξιδα.νίΥ.ε'.Jσης-ήτα.v, κοντολογίς, τό φερέφωνο τ'16, ά.στικης ιδεολογία.;. Τι\Jρα δμως πού χα.λα.pώ&ηκα.ν ο[ δε-:Jμι:.ιί ivάμεσα. στη'ι ίντελλιγκέντσια. κα.ί στή μεσα.ία. τά.ξη, ή α.υταz ;τι6ε6λημέ'ιη λογοκρισία της αρχουσα.ς τάξης μετατρέπετ�ι σέ κcι.ταστp-Ύfιχή κριτική κι ·,1 σ.pχή τr1ς δυναμική; κα.ί της &.να.vέωσης μετατρέπεται σε zείνη της αναρχίας. Το πολιτι στικό στρώμα, πού έ;ακολουθr;ϋσε v&ναι z·ια. με τή'ι i:1-:ι κ·ί! τά.;�, στά.Uηκ� r., σκα.;;α·ι�α.� τών ι.ιετ ppυθ lιί-:Jε�ν ή, ίv . , 7 α.στικη :α.:;� yι·ιε :ει.ι.ιγκε·ιτ _σι� �ωzε έyκ�τ?-Αει,yει την � .::;ι.ι σ:,;ιχεια tςεγε[Jση; και ατ;ο,:;υνθεσης. � Ισα.με τα. 1f.4R r.ε pir.e,•;, ·ί1 ίv:ελλιyκi·,::;ια εί'Ιαι iκ6μα Π'ιευμα.τική r.ρωτοπr;ρία :�η; i:i:��(�/j ; :iςγJ ς, :1.ε:i τ� lt,�18, ΤJνειΟητi ·� 7.:1uνείδη:α. �/�νz:7.� 'J1:έρ:�11.χι:ι; :fι; Εpγ7.:�κr;ς τά.ζrJ ;. "Ε;cι.ι:1�:; ,·1ι ς (1,'/7.'Jy±λεια; τrις υπα.pξή; Πjζ, -ιιώΟει �τι ϊ;); εvα. σημειcι 6pίσχεται στο ιδtο eα.πόρι με τό προλε ταριιiτο κα.ί τοϋτο τό αίσθημα. της αλληλεγγύης μεγαλώνει :ήv rφοθυμία. της νά. συνωμοτήσει, δτα.ν δοθεί ή ευκ.α.ιρίsι, tνα.ντίον της αστικη; τάξης καί νά πάρει μέρος στήν πpοε -=-:ιι:ιασίc.ι της άντικατ;ιτα.λιστιΥ.ης έπαvάστα.σης. 12
177
Μέ tf'J'I bohcrnc, τά σημεία έπσ..ψης &.νά.μεσα σtήν ιντελ λιγλέντ:�ια. καί στό Π(ΥJλετcφιά.το πα.νε πr;;λύ παραπέρα από τ�ϋτο τό γεvικ? αίσθημα συμπά.θειας. Στήν r:ρσ.γμ.ατικ6τητα r;;ι μr:οέμηδες είναι κι οί ίδιοι ενσ. τμήμα μο'ιά.χα τοϋ προλε ταριάτου. Άπό μερικές πλευρές έκπροσωποϋν την τελείωση ;1'/ς 1ντελλιγκέvτσια;, συνάμσ. δμω; καί τή γελοιογραφία της. ω,.οκληpώνουν τη χειρα,ψέτη ση της ιντελλιγκέντ:,ιας ιiπό τάξη, &.λλά. συγχρ6νως μεταμορφώνουν την πάλη :YJ μεσσ.ίσ. , ε:η,,ντισ·ι τών &στιΥ.GJν συμ6ά.σεωv σε εμμονη 1δέα χαί πολλέ; φορές σ' εvσ. εΙδος μανίας καταδιά1ςεως. 'Από τή μιά. με ρι� πp7.γματώνουv τό ιδεώδες της &.π6λυτης συγκέ·ιτρωσης σέ πνευματικ'Jύς σ·.ωπσύς, &.λλ' ά.r:ό την Ξί.λλη παοcι.•ιελοϋ·, τις ύπ6λοιπες ά.ςίες της ζωής κι &.ποσ-:εροϋν 'cf'J vοσ, 'τό νι ΚΊι"t'Υ) τη; ζωής, iπό τό, ίδιο τό σκοπό της νίκης τ'Jυ. Ή &.vεξσ.ρτησία. του; α.πό τόν α.:�:ικό κόσμο κα.ταλήγει σz άr:λή έπίφα.ση ελευθερίας, έπειδή την ά.r:οξέvωσή τους &,τ;ό την κοινωνία τη νιώθουν σά 6αρ:'.ι φορτίο ένοχης, εστω κι &.νι, μr;λ6yητης· η α.λαζ'Jνεία τους ά.ποδείχvεται ύπερα·ιαπλήοω. �-� - υτ;ερν. ' �-) ση της ; .ιχ.ης α.ου•ιrψιας κι η παρα,:;ουσκωμέ·ιη α/ιτr;πεποίΟη:,ή -:r;υς α. 1 ιφιοολία. γιά. τίς δημιουργικές τους δυνά. μεις. Στή Γαλλίσ. η εξέλιξη τούτη λαβαίνει χώρα vωρίτψΧ ά.π' δ,τι στήv 'Λyyλία δr:ου, κα:ά. τά. μέσα τοΟ αιάJνσ. μέ το:'.ις Τ. Σ. Ί\Ηλλ, Χά.ξλεσ, Γεωργία "Ελιοτ και "cούς δτ;σ. οού; :r;υ;, ε:ι:ραvίζοvται ,;;[ πρωτ,;;ι έκπρ6σωτ;οι μια.ς «&.δέ :�μευτης zι «i.'ιεξάρ,ητα. σzεr:τ6ιιεvης» ιvτελλιγκέvτσιας, σ:λ Η δπου προς :ό r:αpόv δέv τUJεα.ι ζήτημα ο�τε στρο:ρης r:fό; την προλ�ταpιακή έπαvά.:�ταση ο·'.ίτε διαμ6ρψωσης του --:'Jτ;,;,•J τσ•1 !1ο!ιcη1ι·. '() :�ϊιvδε:,μος μέ τ-r1 μεσαία τά.ξη συνε χίζει iδιi1 ·ιά. είνα.ι τ6σο στεv6;, ώστε η ίvτελλιγκέvτσια. 'ίψ'J τιμi νά ;ατα.q;ύγει σ' 'έ.·η.ν «1pι:�τοκρα-:ιzό ηθικισμο» 161, τ;α Ρ� v� ,:Ψ•φάςει μz -:ίς πλατειές μάζες. Άκ6μα κι η Γεωρ Ί ια._ F,ι.ι'J,-: θει,φεί 6ασικά. ψυχολογικό κι ηθικό πρ66λημα :κειvο 7.ου στήv πραγμσ.τικ6τητα ε!vαι πρδολημσ. κοινωνιο λογικό χ.αί ψάχνει στην ψυχολογίσ. γιά. vά. 6ρεί απάντηση σε !ρωτήμα-:α πο·J μονάχα κοινωνιολογιΥ.ά μποροϋν νά. ciπα.ν τη θουv. ''Ετ'1ι zyκατα.λείπει τό ορ6μο πού &.κολουθε! τώρα.
.
1 ίC,
.
τό ρωσικό μυθιστ6ρημα "Ι.α.ί -Jτόν δποίο r.:ετυχαίνει την τε λείωσή του. Τό σύγχρονο ρωσικό μυθιστ6ρημα εlνσ.ι 6ασικά. δημι ούργ ημα της ρωσικής ίvτελλιγκέvτσιας, δηλσ.δή της πνευμα τικης εκείνης elite πού &παρνιέται την !π( σημη Ρωσ(σ, καl τ.,;,•J έpμηvεύει :η λ'Jγοτεχy(α μέ τη σημασ!σ. προπαντός της κ.οιvωvικης κριτι'Ζijς καί τό μυθιστ6ρημα με τη ση μασία του ,,κοινωvικοϋ» μυθιστορήμα.τος. Στη Ρωσία, ίσαμε τήv &.ρχr1 της δεκαετίας του 1880 είναι &γvωσ-:ο το μυθιστ6ρημα σά.•ι &...λή •}υχ_αγωγία. -;Ί %7,θα.ρή χαρακ-:ηρολογική &νάλυση, δί χως &.παίτη ση κοινωνικής σημασίας και σκοπιμ6τητα.ς. ΤΙ; rο•ιος 6ρίσΧεται σέ τ6σ'J 6ίαιη ζύμωση καί στό &.νσ.γvωστικi; κοινό ιivαπ:ύσσεται τ6σο ισχυρά. ή τ.ολιτική κσ.ί κοινωνική 'j'\J'/είδηση, ωστε είναι δλ6,ελ;Χ. &,ούyατο yά, πpοοά.λει εδώ Χα θ6λου μ.ιά. &.ρχή δπως «η τέχνη γιά. την τέχνη». Στη Ρωσία ·ί1 Ξ'ι'ιr,ια. τγ,; ιyτελλιγ·ι.έντσιας &.να,:;έρεται πάντα. στ�,, Έ,ι: •1,;,:α τοϋ έvεργισμοϋ κι δ σύνδεσμό;; της ιιέ τη οημοκρα.τικrι iν:ιπ,;,λίτευση είναι -πολ:'.ι πι!; &με:,ο; &,7.' δ,τι στη Δύση. Οί _?Uντηρψικοί εθνικιστές μέ καμιάν εvvοια δέ μποροϋν ν:ι. ,.ογαρια.στσϋv σ� -:σύτη τrιν αδιάλλακτη ιvτελλιγκέντ-σια μi: τήv σ.ίρεσιακή -:ης &.ποκλειστιy.6τητα162, έvώ &.κ611α. ·ι.ι οί μεγα.λύτερQι δάσκrι.λ'Jι του ρω-Jικοσ μυθισtοpήμσ.τος, δ Ντο στογ:έ :;; :�,.r. z: δ Τολστ6ι, &νήκου·ι σ' αυ,ή μονάχα. ως �να δ pισμέν,;; σ1ι:ωσ· r:±vτως στ·ί-1v -ι.ριτική τους στ±ση &.-πivα.·1:ι r.·rι -ι "Ι.οι•ιω-ιία έπηρεάζr;r.cι.ι ·ι.α.τά. πολο; μεγάλο μέρος &. r:ό :ό·ι :p6π'J σy.{,�γ1 ; τ-η; ί•ι:ελλιγ"Ι.έ·ιτσιας καί με τήν τέχvr1 τους ΤJμ6άλλουν στο κα-:ασψ'Jψικ6 τ·ης εpγο, σ,,y κι αpνιΟ')'Ι· -:1.: τ;ρQ:�ωτ.ικά. 'ι!Χ εχr;;υ·ι GΠΟl'ΧΟ'ΥjΠΟτε σχέ τη μ' α"Jτή 163, Όλ6κληρη η Τjγχ_ρονη ρωσική λογοτεχvίσ. αvακ•j πτει &r.ό το r:·ιεσμα της α.vτιπ'Jλίτευσης. Την πρώτη χρυση εr:Q χή τη ς τήν δφειλει στή λογοτεχνική δραστηρι6τητα τι!.Ιv r:p:χ,οευ::κώ'Ι κα.ι κοσμ,;;τ;ολιτώy κατωτέρων ευγενών πού α γων(ζονται νά. πετύχουν &.vαγνώριση των ιδεωv τοϋ διαφω :ισ:ιr;σ κα.ι της οημοΧpσ.τ(ας &,πένα.ντι στο δεσποτισμό τών τσάρι,1ν. Τήν έποχη τοϋ Πούσκιν οι φιλελεύθεροι εϊιγεvετς; !lΞ -:-rι 'Ι :iση τr;•J; προ; τl; δυτικέ; ίοέες, ε!vα.ι τό μ6vο καλ1 j\Ι
λιερyημ.ένο στρώμα τfJς κοινωΛα; τής Ρωσίας. Ε[ναι σ.λή Οε:α δτι μέ τήν έμifά.'(tση του έμποpικaϋ καί 6ιομηχανικου κα.πιταλισμοϋ ή τάξη τών πvευματικGJν έpyατών, πο•; πpaη yσύ:ιzνσ. τήν iτ:οτελr,ϋσαν zυρiω;; &.ξιωμιχτοϋχοι κιχί γιατpσi, δέχ:ηκε μιαν αξι6λογη εισροή τεχνικών, δικηγ6pων κσ.ί δη μοσιr,γρά. :ρων 164, ύJστ6σο ή λσγ,:;τεχ'ft,.ή πcφσ.γωγή ει ιz:·ιε στσ. χέρια τών &.pιστοzpα.τών &.ξιωματιzών πού μή 6ρίσκον -:α; ίκαvοποiηση στό έπά.γyελμά. τους, ύπ6σχοντα.ν πεpισσό-:ερα στόν έσ.υ-:6 τους &.πό τόν ελεύθερο &.στικό κόσμο, παρσ. &:::ό τόν ασταθή φεουδαλισμό τrι; εποχής τους 165. Ή &.ντί οpαση, τ;ού εμφανίζεται μέ σ.νανεωμένη δύναμη μετά ":Ύ)'f ήττα ;1Jς έξ�yε�ση� τι7JΥ Δεκεμ6pιστών, π�τυχαί:ει νά �ια , Τωρπισει το'Jς αντα.ρ-:ες, ομως δέν πετυχαινει να φποδισει τή δια.μόρψωση μια;; καινούργιας -.:aλιτικης καί ψιλολογικη; r.ρωτοπ,:;pίας-της ι•ιτελλιγzέvτσιας. Με την εμφάνιση του καλλιεργημένου τούτου στρώμα.το; τερματίζεται ·.<ι ή ύπεpο z·η τGJν εϊηεvG>•ι στή ρωσική λσγr,τεχν1α, ύπεpοχή πού ή,7:ι ϊ.αντοδύ·fσ.μη ϊσαμε τό τέλος τη;; δεκαετηρίδ ας τaϋ 184(). '() Οά.νατος τQϋ Πούσκ:•1 ,:;ημαδεύει τή λήξη μιiς iτ.οχης: r1 πν�υμσ.τική_ ή!ε?ία περ�άει �α χέpια της ίντελλιγκέντσ:α; _ , κ:zι �ιέν.:ι εκει ί-:;7.μz τη μτ.ολσε6ιΥ.η c.πανα.σταση166. Ή καινούργια πολι-:ιστικr1 elite είναι δμά.δα ::-:ημι κτη, πού &.πστελείται iπό &.pιστQκpατικσ. καί τ.λη6ειακel. σ:aιχεία, στρατολογημένα. &.πό declasses, κι &πό τις πά.νω ·ι.ι . &..:� �ίς κάτω τά.ξε ,ις. Τ� ιιέ �η τ �ς εί�α.ι &.πό τ·ή μι� μz� pιχ ο: Αεγ6μεν�ι ,·ε;ηε·ιει; -::ι:ι·J ;°''Jζ τυ�τει ·ή, σ�J;ειοΥί,σr1 -:ι:ιυς", που ή θεωρηση :ου;; παpα.με·ιει ΠQλ•; Υ.οντα. σε Υ.εινr1 τών Δεκεμ.6pιστών, κι &.πό τήν άλλη παιδιά μικpοz,χταστr; ματαpχών, zατώτεpι:ιι δη:ι6:ποι ύπά.λλr/aι, κληρικοί τGJY πό λεων καί χειραφετημένοι δουλο-πά.pοικοι, πο•'> συνήθως χσ. ρακτηpίζοντα.ι «iνθρωποι &.νά.μικτης κα:αγωγ"7ις,, και π-:ι:.ι .:Χείστοι &.π' αΙJτο•'>ς κά.·ιι:ιυν τήν &.6έ6χιη ζωή «έλεύθερων 1/.':Ι.λλιτεχνϊi)ν,,, φΙJιτη-:ιί>ν, l�ι(•):ικϊϋν πσ..ιΟσ.γωγιi)ν κ�ι Ο η :ιι:ι:;ιο-γp6:ψων. "J:;-αμε τ:ί. . · τοϋ α.1ιΙ)να οί πλη6εΙοι τοϋτοι ϊί·ισ.ι μειοψ rιψία σέ σύ γ,,.. .. , 1ιέ. τούς κατώτερους εΙJγενείς, �μως 6αθμισ.ίσ. μεyαλιο·,,_, .:..pιθμητικά. "ιtα.ί τελικά &.πορpο0
0
180
;:ι:ιυ'ι 6λ cι. :· iiλλχ στοιχc:ία τfJς ίvτελλιyκέντσιας. Τό σπου δαιότερο ρόλο στό καινούργιο σχημα τόν πσ.(ζουν τ� παπο:_ οο;:αίοια. τ.?ύ έζ7.t:ία; τοϋ φυσιΥ.οϋ &.ντα.γω•ιισμοϋ πα.τφα κα.t yυιου, δίνουν δξύτερη εκφραση σ:ίς &.vτιθpησκωτικές κι ?ι.: -:ι.::zpα.οaσιι:ικρατι,.έ; π ε ποιθrρ:ι; τη; ίντελλιγκέντσιας. Α•ι τοί εκπληρώνουν τήν rδισ. λειτουργία. με τά. πα.ιδισ. τιί)y πα -π6pων σ:ήv Εύpώπη του ο±κατου οyοοου αιώνα., ο�ου ·-<α τσ. το διαφωτισμό ή κσ.:6::;-τσ.σ-rJ η:χν παρόμοια με κεινη που έπ:κρατοϋσε στήv τ:pο ε-;τα.'ηστc1.τική Γωσία. Συνεπώς δέv -ο. ναι σύμπτωση τό δτι δυο &.πό τού; σημ7.vτικ6-:εpου;, σκ_απ'Χ , ·ιεί; :ου ρωσ:κου οpΟολοyισμQϋ, δ Τσεpvιτσεcpσκι κι σ Ν:ομ πp�λιούμποψ, Εl'Ι!Χι Τ.ΙΧΠαδοπαίδιΙΧ κσ.ί '1ψ)έpχοvτΙΧι α,τ:i, -;i,'ι iστικο πληθυσμό τών μεγά.λων εμποp:κώv πόλεων. . Τό πανεπιστήμιο τη:; Μόσχα.; μέ τίς σπουδΙΧvτικε, ;; οp γc1.'1ι;γ:;ε:ς ,.α.ί τίς πολ:τιστικές &τc1.φείες, είνα.ι τό zέντρο τη; καινούργια; «iτσ.�ικης, ιντελλιγΥ.έvτσιας. ΊΙ σ.ντίθεση α: νάμεσ7. σ-:ήv παλιά, φιλήοονη καί :ιπλσ.ζί: δια.μονή, ι•.έ το•'.ι: Χνώ τεp')υς &ξιι >μα:οι) :,1..�υ; z,:ί. :σ'J; :r:ρ�τηγού;. Χαl cr�ή �,J·γ χpονη ϊ.:α'/�Π� 'Jτ-rι ιιι�κη 1:6λ r, μΖ τ1\ 'iΞΟλσ�ία. τ�;. Π'J'J ιιποp�t ·1:( σ'JVεπαr,θεί iτ.6 S:'JIJO'J:Jl'Χσ(Ι() Υ.7.ί r:ι:ιύ δtφά.ει για YY(JJ'Jη, μ/'.,φ:υpεί τ"ΥJΥ ;:α.ταyωγrJ της r:ολιτιστικη; ΗλΙΧγής ΠΟ"J συ�ι οαίνε� -;:ι:ψα.167. '() ψτωzος yΟιτητf/ζ, ΠΟ'J κpzμ ε ταt ά:ΠG ":�'I Ξαυτ6 του, είv7.t τό iρzέτυπο τr1; καινούpγ•.α; ίντελλιγκέ•ι -:σιας, οπως 6 ευγενή;; άξιωμα.τικός της Φpουpα.ς ήταν δ εzπρόσωπο; τη; πσ.λιi; -;:•ιωμα.τ:κή; elitc. 'Η zαλλιεp'(η μένη κοινωνία. της Μόσχα.ς συνεχίζει πά.ντως νά. διατηpε'ί yισ. ε·ια. διά'Jτημα τή μισοαp:σ-:οκpατική της σψpΙΧγίδα. κι :: σΙΧμε ":% τzλη περίπου της δεΥ.'Χετ(α,ς τοϋ 1840 ot ψιλQσοψι κές συζητήσεις εΙ;σ.κολουίkJυν νά. γίνονται κατά πολύ μεγά λο μέρος στσ.. σ::ιλ6VιΙΧ 168, δμως: α.υτσ.. δεν εχου'Ι r;ισ.. ά:ΠΟ , κλειστιz!J χαpΙΧκτήρσ. ΧΙΧί 6αθμιχία. χάνουν τήv πpοηyου�ιε;ιΥι σημασία τaυς. Σπ1 δεκαετία. τοϋ 1860 ή οημοκpα.τικ�r.Qι:, ση της λογοτεχνίας χι ή διαμ6pψωση -:ης καινούργιας ιντει. λ t γκέντσιας Jχει συμπληpωθεΙ. Μετά. τήν χεφαψέπρη τω:ι χωρικών ή ίντελλιγκέντσισ. οιευρύνε:α.ι σημαντικά. &.r.ό μ� ρου ς τ6Jν μα.ζων πού είσpέουν &.πό τις τά.ξεις τώv έξα.θλιωμε 1
181
'Ιω'ι κα.τώτερων εύγενών, δμω; τά καινούργια. στοιχεί α. δέν σ.λλά.ζοuν �Υ έσ�τερ � δομή της δμά.δ α.ς. Οί κα.τεστραμμi . _ ιοι γ α.ιοκ,ημονες ως ε·ια σηιιείο εΙνα.ι &.ναγκασμένοι vά κά. 'Ιουν πνεu::ατική έ γ�σία. κα.ι νά προσσ.ρμοστουν σ-:�·ι -::p/, _i' πο �ωης της &.στικr4ς ιντελλ:γκέντσια;, γιά νά όρθοποδήσο:η. ρε ει πά.ντ ς νά σημειωθεί &τι οχι μονά.χα. μεγαλώνουν � � � ,ον α.ριθμό των προοδευτικών κα.ι κοσμοπολιτGJν δυτικ6 :p ιλων. �λλά κσ.ί _ στόν ϊδιο, αν C:χι κα.ί σέ μεγαλύτερο, 6αθμο καί ,όν 'ψιθμό ,ων σλα.66:ριλων επίσης, δημιου;ηώ·ιτσ.; ε,σι Ιttά'Ι ίσορροπία. σ.•ιά.μεσα στίς δυο δμά.δες. 'ΙΙ_ πνευμα;ηκή σ.ντίδρα.ση, πο•',, προκαλεί 6 όpθr,λογ: σμός τ�ς δυτικο �ιλη� ίντ�λλιγκέντσια;, &.vτιστοιχεί στον ρο . μα.ντικο ιστορισμο κα.ι στην πα.ρα.δοσιοΧpατία, ιιέ -::�< δποία .;1 δυτική �ύρι{)πη εfχε αντιδράσει στήν 'Επα.νά,-:,�α.τη μισό ιχίι{J να. τ.ροτυτερα.. Οί σλα.οόφιλοι είν α.ι οί εμμεσοι κα� πιό α Ο"'j νειδοι πνευμα.-::ικοί κληρονόμοι τGJY l\fτ.ουρκε, 'ιτε Μπονάλντ. �τε �fα.ίστρ, Χέρν,ερ, Χά μσ.•ι, Μαίζερ κι 'Λοχ:•- :Μύλ Αερ, ο�ως &κριοώς ο! !υτικόφιλοι είναι μαθητές τοϋ Πολτα.ί , ρου, των Εγκυκλοπαιοισ-::ω'ι, τοϋ γερμα.νιΧου ίδεα.λισ,�ου κι 1 &ργότερα, &r.ό τή μιχ με;,ιά των σωια.λι.,-::GJ 'Ι � α.ί·ι - .Σιιιόν Φουριέ κα.ι Κ'O'lt κι α.π" ' � -::φ ' [J.,").λη τGJ'Ι ύλιστών Φόυεp:ιπα.χ, , ρ, Φόγκτ κ α.ί Μολεσότ. Σε αντίθεση πρός τήν κ� Μπυzν ; σμοπολιτικη κι αθεϊστική έλεύθερη σκέψη των δυτικό�ιλω·ι ο[ σλα.6όφιλοι τονίζουν τή-ι αξία τG)ν έθνικΘy κα.ί θρ�σΧε'J: τικώ-ι πα.ρα.δόσεων κα.ί δια.κηρ,Jσσουν τή μυστικιστική �ίστ�, τους στό Ρωσο χωρικό κ α.ί στην όρθόδοξη 'Εκκλησία.. Σε a/ τίθεση π�ός τόν όρθολογισμό κα.ι τό θετικισμό, δια.κηρύσσουν δτι πιστευουν στην ανορθολογική ίδέα. της «όργα.νικηc» [στο ρικης &.νά.πτυξης κ α.ί πα.ρουσιά.ζοtιν τήν παλιά Ρωσία.-, με το «γνήσιο Χριστιανισμό :> της κα.ί την έλευθερία. της &.πό τό δυτικό &.τοι:ικισμό, σαν lδεωδες κ α.ι σωτηρ! α. της Εύριuπης, δπως &.κριοως κι ο[ δυτικόφιλοι, &.πό τήν πλευρά τους, τό t δεωδες και τή σωτηρία. της Ρωσίας τά βλέπουν στ·ην ΕσριΙJ πη · 'Η σλαβοφιλία καθαυτή εfνσ.ι πολ•',, παλιά., καί μάλιστα &.�όμα. π�ιότερη &.πό την &.ντίσταση !ναντίον των μεταρρυθ μισεων τι;;υ Μεγάλου Πέτρου, δμως &.ρχ(ζει νιχ. ύπά.ρχει έπ(182
πά.λη έναντίον του Μπιελίνσκι. Όπως ση μα. μονά.χα μέ την καί να.χει, τό κίνημα. χρωστά.ει τή ζέση του καί το κα.θορι σμένο του πρόγραμμα. στήν &.ντίθεση πρός «τούς &.νθρώπους της δεκ7..ετίας του 1840». Οί ήγέτες τούτη ς της θεωρητικά &.ποσαφηνισμένης καl προγρα.μματικά συνειδητής σλαοοφιλί ας &.ρχικά ε!ναι κυρίως &.ριστοκρά.τες γαιοκτήμονες, πο1',, &. κόμα. ζουν στίς παλιές φεουδαλικές συνθήκες κα.ί πού ντύ νουν τον πολιτικό κα.ί κοινωνικό συντηρητισμό τους με π1ν ιδεολογία της ά.γίας Ρωσlας» καl «το μεσσιανικό εργο των σλαοιΥ.G:,ν λα.ων». Ή λατρεία. των έθνικων πα.ρα8όσεων &.πό μ.έρους τους ώς έπί τό πλείστο δεν ε!ναι τίποτα περισσότε ρο &.πό μέσο κα.ταπολέμηση ς των προοδευτικών ιδεών τGJ ν δυτικόφιλων, ένω δ ρουσσωικός καί ρομαντικός ένθουσια σμ6ς τους γιά το Pii'Jσo χωρικό ήταν μόνο ή ίδεολογική μορ· ψή της προσπά.θειιiς τους νά με ίνουν προσκολλημένοι στις πα.τριαρχο - φεουδαλικές συνθήκες:. 'Ωστόσο τό σλαο6ψιλο κίνημα δεν είναι έντελι,Jς ταυτό σημο μέ τό συντηρητισμό και τήν &.ντ(δραση. Άνά.μεσα στους σλα6όφιλοuς ύπάρχουν πολλοί πραγματικοί φίλοι του λα.οσ, δπως κι &.νά.μεσα στοvς δυτικόφιλους ύπά.ρχουν πολλοί έχ θροί της δημοκρατίας. Ό ίδιος δ Χέρτσεν ε!ναι γνωστό δτ: ε!χε δρισμένες έπιψυλά.ξεις &.πένα.ντι στους δημοκρατικούς θεσμούς της Δύση ς. 'Οπωσδήποτε, οί πρώτοι σλα.οόψιλοι ε! να.ι &.ντίπαλοι της τσαρικής αύταρχία.ς και χτυπουν την κυ6έρνηση του Νικολά.ου Α'. Ε!ναι &.λήθεια. δτι οί μεταγενέ στεροι σλα6όφιλοι uίοθετουν μιά στάση πιό θετική &.πέναν τι στόν τσά.ρο, ή ίδέα του δπο(ου &.ποτελεί &.κέρα.ιο συστατι κό στοιχείο της πολιτικής τους θεωρίας καl φιλοσοφίας της ίστορ(ας, δμως συνεχίζουν ν' &.ριθμουν δημοκράτες &.νά.μεσα στους ύποστηρικτές τους. Τδ σλαοόψrλο κίνημα. στό σύνολ6 του πρέπει νά χωριστεί σε ουό στάδια, δπως &.κρι6ως ύπά.ρ χουν καl δυό διαφορετικές γενιές δυτικόφιλων. Γιατί δπως δ μετα.ρρυθμισμός κι δ όρθολογισμός της δεκαετίας του 1840 έξελίσσεται στδ σοσιαλισμό κα.l στόν ύλισμό της δεκαετία.; του 1860 και του 1870, fτσι κι ή σλα.6οφιλία των ψεουδαλι κων γαιοκτημόνων με τατρέπεται στόν πα.νσλα.6ισμδ και στόν 183
λαϊκισμό (populisni) τών Ντα.νιλέβσκι , Γκρηγόριεψ κα.l Νtο στογιέψσκι. 'Η τωρινή δημοκρατική τάση ά.ντιtίθεται μέ 6ςύτητα στήν προηγού μενη άριστοκρατική τάση 169. Μετά ,ήν άπελευθέρωση των χωρικών, πολλοt ά.πό τούς mιλι6τε pΟ'J; συγγραψείς άπομα.κρύνονται ά.πό τούς δυτικόψιλους δια. ·ιοούμενους Χ7.ί περΥ7.'/Ε στο•Jς εθνικιστές, ετσι ΠΟ'J ελάχιστα. c;υνσ::ό ετναι πιcι νά. ισχυριζόμα.σ-.ξ δτι ,,ή συντηρητική λογο τεχνία. είνα.ι α.ίσθητcι. πιο ά.δ1jyα.μη οcπό τή·1 προοδευτική λογο τεzνία, καl ποσοτικά κσ.ί ποιοτικά.» 170. ΟΙ σλα.βόψιλοι κι ο[ δυ ·.:ικόψιλοι δια.φέρουν τώρα. πε ρισσότερο ώς πρός τίς οcγωνιστιχ.ές μεθόδους πα.ρα ώς πρός :ο!ις σzοπ-:ΛJς: τους. Όλόzληpη ή δια.νοούμενη Ρωσία υιοθε τεί τή «σλα.6ική ιδέΙΖ, δλr:ιι Ι'Jί δια.νοούμενοι ε!να.ι πατριώτες zeι:ί προφ·ijτες της; «ρωσική; ciποστολης». «Γονατίζουν μπρο στά. στή ρωσικ+1 προ6ιά μέ μυστικιστική λατρεία.»171, μελε τοϋ•, τή pω::,ική ψυχή κα.ί κα.λλιεργοϋν τον ενθουσιασμό γισ. -:ήν «έθνογρα.ψική ποίηση». Ή ρήση τοϋ Μεγάλου Πέτρου «Χρεια.ζόμα.στε τήν Ευρώπη γιά. λίγες δεκαετίες, μετά fn είμα.στε σέ θέση ν&: της γυρίσουμε την πλά.τη» έξα.κολουθεϊ νά. συμψωνεί μέ τή yνώι ιη πλείστωv iπό τούς μετα.ρρυθjιι στές. Ή ίδια ή λέξη «ναρόντ", πού σημα.ίνει κα.ί «λαός» κα.ί «ε θνος», κάνει δυνατή τήν &μβλυνση της δια.ψορ:iς ά.νiμ.εσα. σέ δημοκράτες κι έθνικιστές 172. Οί σλαβόφιλες τάσεις των με ταρρυθμιστών πρέπει προπαντός νά. έξηyηθοϋν μέ το γεγονός δτι οί Ρωσοι, δντα.ς ακόμα. στά. πιό πρώιμα στάδια. του κα. πιτα.λισμου, ε!να.ι πολύ πιό δμογενείς σαν εθνος, οηλα.δή πο λύ λιγότερο διαιρεμένοι ά.πό ταξικές δια.φορές, άπ' δ,τι ο� λαοί της Δύ::,ης. 'Ολόκληρη ή δια.νοούμενη elite στη Ρωσί α. ε!να.ι ρουσσωική στή θεώρησή της κα.Ι. λίγο - πολύ �χθρική πρός τήν έξεζητημένη τέχνη κα.Ι. πολιτισμό· α.1σθάνετα.ι δτι οί πολιτιστικές πα.ρα.δόσεις της Δύσης, ή κλασσική ά.ρχα.ιότη τα., ή ρωμαϊκή 'Εκκλησία., δ μεσα.ιωνικός σχολαστικισμό;;, ή Άνα.yέννηση κι ή Μετα.ρρύθμιση, κι έν μέρει ακόμα. κι δ σύγχρονος ατομικισμός, δ επιστημονισμός κι δ α.1σθητικισμός ε!να.ι εμπόδια. στην πρα.γμά.τωση τώy δικών της σκοπών 173. Ό α1σθητικός ώψελιμισμός των Μπιελ!νσκι, Τσερνιτσέψ-
184
σz: κ:χί lfισά.ρεφ ει·ι:Χι έξίσου &ντιπα.ρ:χ,δοσιοκρατικός δσο κι iι έχθρότητ:t. του Τολστόι απέναντι στην τέχνη. Οί ρόλοι οiν ε!να.ι μέ 5:κρίβεια. κατανεμημένοι &.νάμεσα σέ σλα6όψιλους κα.ί δυτικόψιλου;; οΊτε καν στη μεγά.λη δια.μάχη ύποκειμε v, σμοϋ κι αvτικειμενισμου, iτομικισμου καί συλλογικότητας, ε λευθερ(α.ς κι εξουσίας. μ.ολονότι οί δυτικόφιλοι κλίνουν ψυ σικά. περισ,:;ότερο τφό; τό ψιλελε•Jθερο κι οί σλαβόφιλοι πε · ρισσότερο πρός τό απολυταρχικό ιδεώδες. 'Ωστόσο δ Μπιελίν σΥ.ι κι ό Χέρτσεν &γωνίζοντα.ι εξίσου απεγνωσμένα. καί συχνχ τό 'ίδιο σ.νέι.πιδα με το πρόβλημα. της &τομικης ελευθερία; δ σο κι δ Κτοστογιέψσκ: η δ Τολστόι. Όλόκλr; pσ; ό ψιλοσοψι κός στοχα.σμός των Ρώσων στρέψετα.ι γύρω ά.πό τουτο τό τ:pόόλημ α., Υ.ι δ κίνδυνος του ηθικου σχετικισμου, τό ψάσμα. της iναρχία.ς κα.ί τό χάος του έγκλήματος κυριεύουν καί ψο6ίζουν δλους τούς Ρώσους στοχαστές. Οί Ρώσοι βλέπου·1 τό μεγάλο κα.ί κρίσιμο ευρωπαϊκό πρ66λημα. της άποξένωσης του άτόι ιου iπό τήν κοινωνία, τή μοναξιά. καί τήν &.πομόνω ση τού σύγχρονου άνθρι�που, σαν πρόβλημα. έλευθερiας. Που θε,νά τ,ουτο, τό πρόβλημα. , οέ �ι�θηκε πιό βα.�ιά., π�ο εντ� τι κα. και πιο συνταρακτικα απ ο;:ι στή Ρωσια., κα.ι κα.νενα; δkν fyιωσε την ύπευθυ•ιότητα πού συνεπά.γετα.ι ή προσπάθεια. της έπίλυσής του με μεγαλύτερο σ.γχος &.πό τόν Τολστόι κα.ί τό Ντοστι,γιέψσχ.ι. Ό ήρωας τοϋ Ύ π ο y ε ί ο υ, δ Ρα σκόλνικοψ, δ Κιρίλοψ κι δ 'Ι6ά.ν Κα.ραμαζόψ-δλοι τους ά γωνίζονται με τοϋτο τό πρόβλημα, 15λοι τους πα.λεύουν μέ τόν κίνδυνο να τούς κα.τα.πιεί ή σ.βυσσος της ά.περιόριστης έλευ θeρία.ς, της &.τομικης αυθαιρεσίας Χα.ί τού έγωισμου. Ή α πόρριψη του ά.τομικισμοϋ, ή κριτική της 6ρθολογιστικης κι υλιστικής Δύσης κι ή ά.ποθέωση της &.νθρώπινης ά.λληλεγ -y,jης κι αγάπης από μέρους του Ντοστογιέψσκι, δεν fχων iλλο σκοπό άπ' τό νά. εμποδίσουν μιαν εξέλιξη πού ά.ναπδ ψευκτα θά. πρέπει νά. δοηγε! στό μηδενισμό του Φλωμπέρ. Τό δυτικό μυθιστόρημα. τελειώνει μέ τήv περιγρα..q;ή τοϋ ά τόμου πο •�ναι άποξενωμένο ά.πό τή•ι κοινωνία καί καταρρέει κάτω από τό ψορτίο της μονα.ξιας του· τό ρωσικό μυθιστό ρημα. άπό τήν &:ρχή rσα.με τό τέλος περιγράψει την πά.λη
185
Ζ'ηντίον -::ώ'Ι δα.ιμόνωv τ.ού πα.ρc-::pύvουν -::b &τομο 'Ισ. εξεγΞ? θεr έvσ.ντίον τοϋ κόσμου κα.ί της κοιvότητα.ς των συvα.vθpώ πω·ι του. ΊΙ δια.ψοpά. τούτη δεν έξηγε"ί μονάχα. τήv προ6λη μα.τική ύψ+1 χα.pα.Χτήpωv δπως δ Ρα.ncλνίκοψ κι δ Ί6ά.ν Κα.ρ:φαζοψ του Ν-::οστογιέφσκι ·ιί δ Πιέρ Μπεζοϋχοψ Ύ.ι 6 Λέ6ιν του Τολστόι, οϋτε μονά.χα. το · εύα.γγέλιο &γάπη ς κα.ί πίστης τούτων των συγγραφέων, αλλά. έξηγε"ί κα.ί το μεσσια νισμό δλ6κληρης της ρωσικής λογοτεχνία.ς. Τό ρωσικό μ,υθιστ6pημc1, εχει πολύ πιό α.ύστηp'ij σχο.-,;ι μότητα. άτ.' 15,τι το δυτικοευpωπα.ϊκό. Τά. κοινωνικά. προ6λή μα::α οχι μόνο πιά·ιουv r..ολ•'Ί περισσό-::ερο χώρο ,.α,ί 'Κεντρι κότερη θέση, rι.λλά. Χα.ί κρc1.τοϋ'ι τ.:ερισσότερο χρό'ιο -::ήv r:ρο τερα.ιότητά τους Χα.ί μάλιστα. πιό αδια.ψιλονίΥ.ητα. &π' δ,τι στή δυ-::ιΧή λογοτεχνία.. Ό σ�;νδεσμος μέ τά. πολιτικά. κα.ι κοινω ·ιικά. ζητήματα. της 1Jμέρα.ς εύθύς εξαρχής εΙναι εδώ σ-::ενό τερος άπ' 15,τι στά. εpγα. των Γάλλων κι 'Άγγλω·ι συγγρα. ψέων της ίδια.ς επeιχης. Στή Ρωσία. δ δεσποτισμbς δεν πρό σφερε στή δια.νοητική δρα.στηριότη τα. άλλη δυνα.τό,ητα γιά. VcZ. γίvει αισθητή, πα.ρά μόνο δια.μέσου της λογοτεχνίας" 11 λογοκρισία. έξα.να.γκάζει τήν κοινωνική κριτική νά. περιολη θεr λογοτεχνικές μορφές, σά.ν τή μόνη δυνατή διέξοδο 174. Τό :.ιυθιστόρημα., σά.ν κατεξοχή μορφή της κοινωνικής κριτι κής, πα.ίρνει έδιϊι χα.ρσ,χ,ήρα. ένεpγι-,τικό, παιδαγωγικό καί μάλιστα. προφητικό, τέτοιον πού ποτέ δεν εfχε στή Δύση, κι οί ΡGJσοι συγγραφείς εξα.κολουθeιϋν vά. παρ(ψένουν δά σχαλc,ι καί τ.pοφητες του λα.ου τους, Ο,α'Ι στrι δυτική ΕυρtJJ πη οί λόγιοι πέφτουν κιόλας σέ απόλυτη παθητικότητα. κι άπομόνωση. Γιά. τους Ριόσους δ δέκα.τος ενα.τος αιώνας εί ναι ή εποχή τοϋ δια.φωτισμου· κρατουν τον ένθουσια.σμό καί τήν α.ίσιοδοξία. των προεπα.να.στατικών χρόνων ενα.ν α.1ώνα περισσότερο &πό τούς λα.ούς της Δύσης. Ή Ρωσία ί;έν δοκί μασε τήv άπογοήτευση τών προδοτικά. νικημένων κα.ι νοθε• μένων εύρωπα.ϊκών επαναστάσεων· εδιϊι δέν ύπάρχει ίχνος ι.i πο τήν κούραση πού γονάτισε τή Γα.λλία. καί τήν 'Αγγλία. μετά. τό 1848. Στή νεανική άπειρία τcυ εθνους κα.ί στον ά. λώ6ητο Χοινωνικό του ιδεαλισμό δφείλετα.ι τό δτι τό να.του186
ραλισ,ικh μυθιστόρr1 μα παραμέ'ιει δροσερό καί γεμάτο •5πο η_έσεις στη Ρωσία., σε μιά.ν έποχή πού στή Γαλλία. κα.ί στrjv 'Αγγλία. 6 vατουρα.λισμό; ιiρχίζει νά. εξελίσσεται σέ παθrι άπο τιχο ίμπρεσσιοvισμό. Ή ρωσική λογοτεχνlα., πο•'Ί πεονάει 1 , , ' τα. χερια. τΊ1 ς κουρα.σμενης καί κα.κ6τυzης κατώτερης άριστοκρα.τίας στά. χέρια. μιaς &vερχομένης τά.;ης, δταν ή &στι κή καλλιεργημένη clite εΙνα.ι κιόλας εξαντλημένη στή Δ1"1J καί νιώθει νά. τήν &.πειλοϋν δυνάμεις άπό τά κάτω, ύπερ '1tκi οχι μο'ιά.χα. τήv κούραση της ζωης πού άρχιζε νά ;ί vετσ.ι α.ίσθητή σ-:ά. γραφτά. της τάξης τιίιν εύγενών μέ τίς ρο μα_:ιτιΧές Χλίσεις, άλλά. καί τή διάθεση της πα.ραlτησης κα.ί του :κεπτικι_σμ�ϋ πού οεσπ6ζει στή σύγχρονη δυτική λογο τεχ'ι,α.. Παρα. τις σκοτεινότερες ιiποχρώσεις του, τό ρωσικό μυθι:rτόpημα είναι εκφραση μιaς άκατά.6λητr.ς α.ισιοδο1=ία.ς � � l , , μcφτυρια. μια.ς πιστης στο μiλλον της Ρωσίας κα.ί τηc: ά·ι�ρώπινης φυλης· ε!ναι κα.ί πα.ραμένει εμπνευσμένο &.πb ενα. zλr..ιδοφόρο επιθετικό πνευμα, μιάv εύαγγελική λα.χτά.ρα. γιά. ;ή λ��ρωση καί τή 6ε6α.ιότη τά της. Ή αισιοοοξ(α. τούτη διό ωυ tιεν έκφρά.ζεται σέ ά.πλούς εύσεοε"ίς πόθους κα.ί φτηνά ,χά.ππυ lvτ)), παρά. στή 6έ6αιη πίστη δτι τ' ιivθρώπιvα βάσανα. Zt Cιί θυσίες εχουν ε'ια, ν6ημα. Χα.ί ποτέ δεν είναι μάταια.. Τά. εργα. των μεγάλων Ρώσων μυθιστοριογράφων σχεδόν r.:iν τα. τελει_ώνουv με μιά. συμφιλιωτική διάθεση, αν κα.ί πολλές φορές με τρόπο πολύ λυπηρό· ε!να.ι πολύ πιο σο6αpά. &.πό τά. μυθιστορ r1ματα. τών Γάλλων συγγραφέων, δμως ποτέ δεν εί ναι τόσο πικρά, ποτέ τόσο &.νέλπιδα.. Τό θα.ϋμα. του ρωσικοί} μυθιστορήματος σ,η(στα.τα.ι στδ δτι, πα.ρόλη τή νιότη του, οχι μονά.χιχ φτάνει στ� γοvος γ υψη τοϋ γαλλικοί} κα.ί του &.γγλικου μυθιστορ-iJμα.τος, άλλi κα.ί πα.1ρνει τήν πρωτοπορία. &π' αύτά. κι &.ντιπροσωπεύει τήv πιο ::rοοδευτ�κή καί πιο ρωμαλέα. λογοτεχνική μορφή τη; έ ποχης. Σε συγκριση με τά. εργα. του Ντοστογιέφσκι καί τοϋ Τολστόι, δλόκληρη ή δυτική λογοτεχνία. στο δεύτερο μισό τ�υ αlώνα. μοιάζει χουρασμένη καί άδραvής. Ή "Α ν ν α l\ α. p � ν ι v α κι ?ί Ά δ ε λ φ ο ι Κ α. ρ α. μ α ζ ό ψ , κeιρυψωση του εύpωπα.ϊκου να.τουραλισμοσ· σηιια.tιευουν την 187
πρωτοδηιιιουργοϋν τή συνείδηση τοϋ πvευμα.τικοϋ διχΜμου κι ετσι κα.ί τον σύγχρονο προοληματικο χα.ρα.κτήρα.. οι ψυ χολογικές άντιφάσεις στο Σαίξπηρ κα.ι στούς έλισα6ετιανούς εΙνα.ι ώ; επί τό πλείστο σκέτες ανοησίες· αντιπροσωπεύουν ενσ. στάδιο εξέλιξης π ρ ο γ ε ν έ σ τ ε ρ ο σ. π ό τή σ,jv θεση του κλασσικισμοϋ. Μ' α.λλα. λόγια.: οί δρα.μα.τουρyοί δi·ι lμα.θα.v άκόμα. iπό πείρα. πως νά. δια.γράψουν χα.ρα.κτήρε, πού δροϋv διιοιόμορφα. κα.ί μέ συνέπεια., κι επίσης δεν ιiπο• δfδουν ιδια.ίτερη ση μασία. στή•ι δμοιομορφία. τής συνολικi"Jζ εικ6να.;. Οί ασυ•ιεπεΙς χα.ρα.κτηρες της ρομαντικής λογοτεχ·ι: σ.ς, σ..πό την σ..λλη μεριά, είνα.ι ή εκφρα.ση μιάς συνειδητής κα.ί προγρα.μμ.α.τικσ. τονισμένης αντίδρσ.σης ενα.vτίο•ι τοϋ l;p θολοyισμου της κλα.σσικιστικης ψυχολ ογ ίσ.ς. Ειυνοουvται οί αγpιες Υ.α.ί ψα,yτα,στικες μ-:ιpψές, επειδή τα, χα.οτιy_ά α,ισθήμα τα, θεωροϋντα.ι πιο γνήσια. καί πηγα.ίσ. ά.πό τη συνεπή κα.ί μεθοδική λογικrι. ΊΙ π.ιό προφανής, αν κι &κόμα κάr:ω; τρα.χει& εκφρα.σrι τvσ πνεύμσ.τ-:ις, πού 6ρίσκεται σέ διά.στα. �η μ.έ τόν έD.υτ6 του κα.ί δεν είναι πιά. σέ θέση v' άνα.χθεί σ' οποιαδήποτε ορθολογική έvότητσ., είvσ.ι ή εννοια. τοϋ «δίπλευ ρ�υ,, πού δ Ντοστογιέφσκι την πσ.ίρνει από τούς ρομα.ντικούς σα, μόνιμη &πα.ίτηση τής δια.γρσ.ψής χα.ρσ.κτήρωv κα.ί πού τrιv διατ�ρεί ϊσαμ.ε το τέλος. 'Οπωσδήποτε, μονάχα. ή πά.λη ε να·ιτιον τοϋ ρομα.vτισιιοϋ κ.α.ί της ά.διά.κοπης ταλάντευσης ά νά.μεσσ. στή ρομαντική κα.ί στήν ιiντιρομα.ντική στά.ση εί•ιαι κείνη ΠΙ'Jύ συνεπιφέρει την ά,πόλυτη χα.τά.λυση της ένότητα.ς τοϋ χσ.ρσ.κτήρα, δηλα.δή τήv άποσύvθεη πού συνίστα.τσ.ι δχι μονάχα. στην ασυναρτησία. των συστα.τικωv τής άνθριi1πιvης ψυχης, άλλα έπ(σης κσ.ί στήν άδιά.κοπη μετατόπιση, μετα μόρφωση, εr:α.ναξιολόγηση κι ετ.:ανερμηνεία. τους. Στο Στσ.ν τά.λ, ϊ.ο� 1.ιiς είσά.γει στή φάση α.ύτή, 6λέπουμε τά. διά.ψο ρα συστσ.τικά. μέρη τής ψυχής ν' άλλά.ζουν ύψή μπρ<:ιστά. στα. μά.τια μσ.ς. Ό προσωρινός χα.ρακτήρα.ς κάθε περιyρα.ψης μιάς πvευμα.τικης κα.τά.στα. ση ς κα.ί τό μή κα.θορίσιμο ποιόν των πνευματικών στά.σεων γίνονται τώρσ. τα. κριτήρια. κά.θε δυ ν σ.της ψυχολογία.; κα.ί μονά.χα ή !ριδ(ζουσα. κα.ί χα,λειδοσχ.ο τ:.ιχή εικόνα:. της ανθρώπινης ψυχής θεωρείται τώρσ. κα.λλι-
7J'ιvψίζ-,υν zα.ι ςεπεp'ιοϋν τi ψυχολογικά. έπιτεύγμcιτα. τvίί γcιλλικου κ.α.ί του ciγγλικοϋ μυθιστορήματος, χωρις ποτε να. χ}.'ι'Jυν τb α.ισΟημά. τσυς για. τίς μ.εyά.λες ύπερα.τομικές σχi 'Jεt� τής �ωής. "�πω� &.κριο�Jς τό κοιv� νικο , μ. υθ_ ιστόρημσ. . , 7r=:ι'1ει :'ΊJ V :ΞλΞιl'J :ητcι , τ"� :ιε το l\1πσ.λζα._κ, το, Bιlι-1nngsro του περι m;1n με :ι;, Φλωμπzp κ:ιι το μυΟιστόpη ι ια. τ:.ωχει Uφα. τ.:έ:ειες κα.f}zρμά.τι,1•1 με.το Ντίχε•ις, ετ'Jι zα.ί τό ψυχολογιzb μυ οι'Jτ�pημα. ι�πα.ίνει �τή, φ�'ΊΊJ τής πλ·1 ρο·J� ι��ιμ�π(tά; τvυ ιιέ :ο_ �τι;στογιεψ;κι ;r.α.ι το•ι Ί ολστόι. Οι δυl'J α.υτοι μυθιστοριο γρά.ψοι έκπροσωπουv τήv κα.τά.ληξη τrις έξέλιξη; πού αρχί ζει, α.;,:6 τή ιιι& μεριά., μέ το συνα.ισθημα.τικό 1ιυΟιστόpη\\α. τιον Ρουσσώ, Ρίτσezρvτσl'Jν κα.ί Γκα.ίτε Χι σ.πο τήν άλλη μz τό i.vα.λυτιχο μυθιστόρημα. των Μα.ριοώ, Μτ.:ενζαμε·ι ΚΙ')ν στiν κcιί Στα.vτ&.λ. 'Η σύγχρονη ψυχολογία, iρχίζει μέ τr1 •ι τ.:εριyρα.φή του εσωτερικcϋ α.γιbvα. τής ψυχής-ενός διχα. 'Ί\l(,1J τ:οϊJ δz μπορεΙ ά.πλG�ς ν' &.vα.χθεί σέ μιi κα.θορισμέvη εσωτερικ-11 σύyκρl'Jυτη. �Ηδη ή 'Αντιγόνη τα.λα.vτεύετα.ι ciνά με
189
188 1
-:sχνικά. ένδια.ψέρουσα. Στό τελι κ.ό στάδι� της �ξέλιξης τού , :ης 'r-:iΨ,'ψε με ·61 v 7.π6λυτη αστα.θμησια. -κι α.νορθολογικ6τητα. τών χα.ρακ.τήρων του Ντοστογιέψσκι. Ψυχολογ ιΥ.ος :1.α ,!:ιψ1.; γ:νετ7.ι :ύψα Ύ) iπo·j·,1 ,Δέv ϊίσα.ι ·ι.είvο πο? �ιΥΞ σαι», ενιi) το παράδοξο κα.ί το i:ρ{ισι,.ο, -:ο �α.ιμο�ιΧ? ·�:ι τ!:. :'ί.vε;ιχvίαστο στοιχείο σ:ο'ι iί.vOpωr:o θεωρειται α.πο ?ω ι.ι , , έμτφος προΟr.:6θεση της ψυχολογική; το� σημα�ια.ς. Σ� συ:(: κ,ο:ση :ιέ -:ού; zαρα,.:ηρες τοϊί Ν:οστογιεφσκι, �ι ι�� ρψες -:�., ::?'.λιότερης λογο-:.εχνία.; :γι.ί'ΙΟ'ι:αι λίγο - r.'Jλ'J ειουλλιακε; z: :iπρ6θ'Jμε; vi ύποστου'ι οzσμεύσεις. Σήμερα, 6έβαια., κα -:.?'.'ι'Jουμε δ:ι iκό:ια. κα: του �τοσ:ογιέψσΧι ή ψυχολογία � ;::ι.κολΟ'JΟεΙ v&vαι γ:ψά-:η ά.r:ό σ·Jμ6ατικά. γvωρ(σμα.τα. κι ο τι κάνει δαψιλέστατη χp-ίJση τι,>v ύπι:.λειμμά.τωv :ης ρ�μα�τι ,.r,ς άπα.ισι6τητ'l.; �:'l.: τοϋ 6υpω'ιισμου. Βλiπουμε δτι ο Ντο σ:cγιέφσκι οέν εΙvσ.ι μιi ιiρχή, παρά. ε.vα τέρμα κι δτι, ?σ. �.6λη -:.·rι'ι πpωτο,J.:ία. καί τή•ι πα.pαγωγ;κ6τητά. -�υ, εινα.ι 6λό:ελα πpόθυιω; vά. ..:αpα.λiδει :χ tπιτευγματα. :ου δυτικο Ξ'Jpr,>παϊ·..�-]G '-iυχι:ιλr;γι ϊ..ι')ij μυθι,:οpΥ1ματc; Χ?.l 'ιΖ τi &..ναπτϊ, ;r1 με συνέπεια. � , , Ό Ντ,:;στογιέq:;σΥ.ι iνα.Υ.α.λύπτει -:ή στ:οuοα.ι6τερr1 σ.ρχ;ι _ :·ϊ,; 'J'Jγχpovη; ψυχολογίας, τήν riμφιπλεuρικ6τητα των �ι σΗ-ι,μ:i:ι,)'Ι Χσ.ί τή διχcι.σμένη ψύ ση δλω'Ι τώ'Ι Π'Ιεuμα.τι·ι.t,>Ί -:�τά.σει,J'ι r.,;,:ι έκ:ρpάζονται με δπερ6ολικες κα.ι ύπεpεπιδεικτι Χέ; μορφές. 'Όχι μ,;,ιάχσ. ό εpωτα.ς κα.ί τό �:ίσος, �λλ� έπ( -:;-ης ή ε.παρση κι ή ταπεινότητα., ή ιiλαζονεια. κι η α.�τ��-.;εί,1ωση, ·ή &γpι6 τη τα. κι ό μα.ζοχισμό;, ή λαχτάρα. τι:.υ ')Πεpr,z,;υ ;,:ι ΊJ «νοσ:r.ι.λyίσ. της 6ρωμια.ς" iλληλοσυ'ιδέονται μέ 'J7. ·σ,ο·Jς χαpσ.κτηpες του· "όχι μονσ.χα.ς μοpψΞς /\πως ό Ρσ. σΧόλvικοψ κι δ Σ6ιντpιγΧά.ιλοφ, σ.λΗ κι δ ΜίσΥ.ιν με τό Ρα γΧ6ζιν, ό 'Ι6ά.ν Καρα.μαζόφ Υ.ι δ Σμψιτιcι.,.όφ, ύπά.γοντα.ι στή'ι ϊοια. Υ.α.τηyοpία., σάv παραλλαγές μιiς και μ.όνης σ.ρ χης· Υ.:iθε -.;α.ρώθφr1 , κάθε c-.ϊσθημα καt κά.Οε σκέψη πα.�ά. yει τό &:ιτίΟετό :η;, α.μlσω; μόλις ξεμυτ(σει σ.πο τή συνειοη ση τών ivθρώπων αύτών. Οί ηρωες τoij Ντοστογιέψσκι α.v τιμετωπ(ζοuν r.ά.ντοτε διαζευκτικές λύσει; , iνά.μεσσ. στις δ ποίες πρέπει νσ. επιλέξουν, ιiλλά οε μποpοϋν' γι' αυτό κα.ί .:;, 1 � •()
mψη τους, ή αύτοανάλuση κι ή α.ύτοκριτική τους είνα.ι & διάκοπο λυσσομάνημα χαί φούρκισμα έναντ!ον τοσ έα.υτοϋ τους. Ή πα.pσ.6ολή του δα.ιμ.ονισμένοu χο!ροu &να.φέρεται ό χι μονά.χcχ. στούς χαρακτηρες τών Δ α. ι μ ο ν ι σ μ έ ν ω ν, ιiλλά. λίγο - πολύ σ' δλόκληρη τήν α.νθρώπινη συλλογή πού περιγρά.ψει στά εργα. του. Τά. μυθιστορήματά του ξετυλ!γον ται τήν πα.ραμ.ονή της Δευ,έρα.ς Παρουσίας· /\λα. 6ρίσκοvται στή·ι κατά.σταση της τρομακτικότερης εντασης, του- πιο θανά σψQυ ψό6ου καί του ιiγριότεροu χάους· δλα -;;;εριμένοuv τόν εξαγνισμό ταuς, τήν άνα.θά.ρρuνσή τους και τή σωτηρ(α τους με θαυμα--περιμένουν μιά λύση πού βασίζεται οχι στη ού 'ια.μη κσ.ί στήν όξύτητσ. του πνεύμα.τος η στή διαλεκτική της λογικης, παρα στήν ιiποκήρυξη της δύναμης τούτης και στή θυσία -:ης λογικης. Στή v ιδέα. της πνευματικής αυτοκτονίας, για τήν δποία συνηγορεί δ Ντοστογιέψσκι, έκψράζεται δλό κληρη ή α:μ::ρισοητησιμότητα της ψιλοσοψία.ς του, μέσα στήν δ.:οία προσπα.θεί vx λύσει πρcι.γματικ,ά τ.ρο6λήματα κα.ί �ρ θά βα.λ μiνα ερωτήματα μέ άπόλυτ7. φcι:ιτα.στικό κι ιiνοpθο λογιχb τρόπο. Ό Ντοστογιέφσκι οφείλει το 6ά.θος καί τήν εκλέπτυν ση της ψυχολογίας του στην ενταση με την δποία βιώνει την .:pο6λη:•.α,ική ;:ύση του σύγχρο'Ιου δια.vοαύμεvου, ένω ή ά ψέλεια της ηθικriς του φιλοσοφ(α.ς προέρχεται ιiπο τlς τολ μηρές ιiντιορθολογιστικές του περιπέτειες, ιiπό την προδο σία. της λογικής κι ά.πό την &.δυνα.μία. του ν' ιiντιστα.θεί πο•J; πειρα.σμούς του ρομαντισμου -καl του ιiψηρημένου lδεα λισμοϋ. Ό μυστικιστικός εθνικισμός του, ή θρησ-1.εuτική · του όρθοοος!σ. κι ή έvορατική του ηθική άποτελοϋν πνευματική ένότη τα καί δλοφά.νερα. πηγά.ζουν ιiπό τήν ίδια εμπειρία κι άπο τόν ίδιο πνευμα.τιχό κλονισμό. Στά νιάτα. του δ Ντοστο γιέψσκι ά.νηκε στούς ριζοσπά.στες κι ήταν μέλος του (σο -:�ιαλιστικών &.ρχών) κύκλου γύρω &.πο τον Πετρασέψσκι. Κα τα.δικάστηκε σε θά.νατο γιά το ρόλο πού επαιξε εδώ κι ϋ στερ' ιir.' δλες τις προετοιμασίες γιά τήν εκτέλεσή του πή ρε χά.ρη καί στάλθηκε στή Σιβηρ(α. Ή έμπειρία τούτη καί τά χpόvια της ψυλάκισής του φαίνεται πώς τσάκισαν τήν HJl
επα.να.στα::ικ6τψ:ά. του. "Οτα.ν γυρίζει στήν Πετρούπολη, 1στερ' &.πό δεκάχρονη &.πουσία., δεν είνα.ι πιά. σοσια.λιστηι; καl ριζοσπάστης, εστω κι σ.ν &.κ6μα. 6ρίσκετα.ι πολύ μα.κριά. &.πό τον μεταγενέστερο πολιτικό κα.ί θρησκευτικό μυστικισμ6 του. Μονά.χ,-. οί τρομερές στερήσεις της κα.τοπινης περι6δου, ή επι δεινούμενη &.ρρώστια. του κι ή ά.λητεία. του στήν Ευρώπη κα. τάφερα.ν νά. σπάσουν εντελώς τήν ά.ντίστα.σή του. Ό συγ γρα.ψέα.ς τών 'Έ y κ λ η μ α. κ α ί Τ ι μ ω ρ ί α. κα.ί δ Ή λ ί θ ι ο ς &να.ζητεί κι6λα.ς στή θρησκεία. προστσ.σiα. κι εί pή•,η, ιi)στ6σο μονάχα. δ δημιουργός τιίιν Δ α. ι μ ο ν ι σ μ έ ν ω ν κχί ·:ιίιν Ά ο ε λ ψ ώ ν Κ α ρ α. μ α. ζ ό φ γί ·,ετα.ι έ•,θουσιώδης Ιiπολογητης των έκκλησια.στικων κα.ί κο σμικών ά.ρχών κα.ί κ-lJρυκχς τοϋ θετικοϋ δ6γμσ.τος. Μονά.χα στά. μετα.yενέστερα. χρόνια. του δ Ντοστογιέψσκι γίνετα.ι έκεί νος δ 11θικολ6γος, δ μυστικιστής κι δ &.ντιδρα.στικός πού πολ λές ψορές χαρα.κτηρiζετα.ι συνοπτικά. δτι είναι 175. Άλλ' Ιiκ6μα. κα.ί μ' αύτή την έπιψύλα.ξη, δέν ε!να.ι ευκολο νά. τόν κα.τα.τάξουμε πολιτικά. Ή κριτική τοϋ σοσια.λισμοϋ Ιiπό μέ ρους του είνα.ι κα.θα.ρή άνοησία.· ώστ6σο δ κ6σμος πού πε ριγράψει ψωνάζει γιά. τον σοσιαλισμό καί γιά. τήν &.πελευ θέρωση της &.νθρωπ6τητας &.πq τήν &.θλι6τητα. κα.ί τiJν ·τα πείνωση. Κα.ί στή δική του περίπτωση έπίσης θά. πρέπει ·:ά. μιι ήσου:ιε γιά. «θρίαμ6ο τοϋ ρεα.λισμοϋ», γιcι νίκη του δξυ � ο:ρκ�υς και, ρεαλιστικής νοο,pοπία.ς κα.λλιτέχνη πάνω στο συγ , -zυσμεΨJ κ,;,.ι ρομ9:πικό πολιτικ6. Μέ τον Ντοστογιέψσκι δμως ή κα.τάστα.ση είνα.ι πολύ πιο περίπλοκη ά.π' δ;tι μέ τον Μπα.λ ζάΥ•. Στήν τέχνη του ύπά.ρχει 6α.θειά. συμπάθεια. κι &.λληλεγ γύη γιά. το•:ι; «ταπεινωμένους κα.ί κα.τα.ψρονεμένους» πού λεί πει έντελώς &.πό τό Μπα.λζά.κ· μέσα. στl, εργο του ύπά.ρχει κά ,ι πουχει τό χαρα.κτήρc1., μιiς ευγένειας της ψτώχεια.ς, εστω κι σ.ν μέσχ στά. μυθιστορήμα.τά. του όπάρχουν πολλά. γισ.. το,;ς ψτωχούς πού στηρίζονται μονά.χα. στή λογοτεχνική σόμ6α.ση κα.ί στο στερεότυπο ρομαντικό πρότυπο. Τουλάχιστο δ Ντο στογιέφσκι εινα.ι ε·ια.ς ά.πό τούς λίγους γνήσιους' συγyρα.ψε't; 7:0� εγρα.ψα.ν yιά. τή ψτώχεια., έπειδή δέ γρά.ψει μονά.χα. ciπό απλή συμπάθεια. γιά. τούς φτωχούς, δπως ή Γεωργία. Σάνδη
192
η 6 Ε•;γένιος Σύ, 'Ί1 iξαιτίας ±6ριστων α.ν(ψ',rρεων, οπως ,:,
Ν-:ίκενς, -.αρά. γράψει σrι.ν Υ.ά.ποιος πού τήν περισσότερη ζω-Ιι :ου τ-ί1 ν πέρα.σε μέσα. cr-::ήν &.νάγκη καί κατά. κα.ψ;ύς κυpιο ί.ε,.-:ικά. r.είνασε. Γι' α.�,ό -:ό ι.6γο, &.κ6μα. κι δτα.•1 μιλάει γιά. -:ά. θρησΥε. υτιχ,ά. κι rΊθικά. του πpο6λήμ?..τα, ή εντύπωση πού 3ίvεt εί·ια.ι περισσότερο διεyερτιχή κι έπα.vαστα.τική α.π' i5,τι 6ταν μιλοΟ'Ι γ'.ά. t"Yj'I ο(·ι.οψ)!ltϊ.ή απ6γ·,ωσr1 κσ.ί τΥJΥ κοινων: χ i1 άδιχία. -:ης έπσχη; τους ·ή Γεωργία. Σάνδη κι 6 ΝτίΚξνς. λfέ κα.μ.ι,ά. εννοια. δμως δέν ε[ναι &.πολογητής των επα.νσ.στα. ' :tϊ.(ί)'Ι ιιαζιί)Υ. ΙΙαρά. τΊJV εςιδα.νίΥ.ευση ,οϋ «λα.ου)) α.πό μέ ρους του κσ.ί τί; σλα.6όψιλες πεποιθήσεις του, δέ·, εχει Ιiμε,;η z:;:αψή μέ τό 6ιομηχανικό προλεταριάτο Χαί με τούς χωpι ·ι.ο·;; 176. l\lο·ιάχα άr.6 τό πνευματικό προλεταριάτο νιύJθ:::ι ·ιi S:λzετcι.ι πρα.γμα.τικά. Ί\r.οκc1.,λεί τό•ι Ξα.υτό του «;:ρολετά pιο τfι; λοyοτεχνiσ.;" κι «/iλογο ζψένc)), πού δουλεύει πάντα κά.τω :i:r.ό τή·, πίεση ,οϋ συμ6ολα.ίου, πο:.ι ποτέ στή ζω-11 του δέν πούλφε εργc πα.ρ,ά. μ6νο γιά. προκατcι.6ολή κα.ί πο.:ι ϊ.ολ λέ; ψορές δέν [χει ίδέ c1., γιά. τό 'ζέλος τοϋ κεφαλαίου, ενώ i1 άpχή του 6pίσκεται κιόλας στο τυποyρα.ψείΌ. Πα.ρα.πονιέ-:cι.ι 6τι ·ή δουλειά. τόν επvιξz κα.ί τον εψα.γε, οτι δουλεύει ωσr.ου ;:ι,ά. 6 νους τω vερcυλιά.ζει καί τσc1.,κίζετα.ι. 'Ένα. μονά.χα. μυ11:,;-:6;,;rιι ια. (/.'/ :ιπορο:Jσε νά. γράψει, δπως γράψουν τά. εργα. τους ό ΊΌυργκένιεψ κι ό Τολστόι! 'Όμω; ατ.r;κα.λετ πεp1(f,ι:J.· ·ιcι. 1/.αί προκ):r1 τι,.i τόv έcι.•J-;ό του «/ivθpωπο των γpα.μμά.τω·;, κα.ί τόν θεωρεί εκπρόσωπο μιiς κα.ινούργιας γενιiς καί μιiς ;ι.α.ι·ιούpγισ.ς ,.,:,ι,1ωνικ·7ι;; τά;ης, πού ποτέ πρίν δέ·, εΙχα.ν τή•, z�χα.ιpία. ·ιά έκψράσουν στή λογr;τεχνία. τ·η σκέψη -:ους. Κα.ί �αρά. τ·rιv iντίθεσr; του r:pός τίς πολιτικές 6λέψεις της ιντεί. ι.ιγγ.έv:σιας είvσ.ι 6 r.pώτc; εγκυρος εκπρόσωπος της τάξης -:ο•;-:γ1 ; στή ίστcρ:σ. του pω,;ικου μυθιστορήματος. 'Ο Γκόγ χολ, 6 Γκο•,τσάpσφ Χι 6 Τr,υργκi·ιιεφ έξα.κολουθοϋν νά. έκ ;:;p/,:.ζ,:,'J'Ι τή θεώpηση :·7ι;; Υ.α.τώτερης ιiριστcκρα.τία.ς, αν κι ως ενα. σημείο πpοα.σπί�ουν πολύ προοδευτικέ; ιδέες κι αντίθετο: :ιi -:ά. ,σ.;ικχ κσ.θQpισμένα τους συμφέροντα. εί•,σ.ι σκα.r:σ.·ιεΙς τη; :ιετα.μόpφι•>ση; τfι; Ι>ωσία.; σέ α.στικ·η κοινωνί:ι.. Όρθ:'ι. 6 \'τcσ-:οy:έψΤι.ι θεωρεί -:όv Τολστόϊ σ?χ.ν 'έ.να·, άπό -:σύς iκ193
προσώπου; τούτης της «λογοτεχνίας των γαιοκτημόνων» καί τον αποκαλεί «ίσ,ορικc, τη; αριστοκρατίας", δ δποίος σ' &λα τα. μεγάλα του μυθιστορήματα, κα.ί προπαντός στό ΙΙ ό λ ε 11 ο ς κ α ί Ε ί ρ ή ν η, δια.τηρεί τη μορψη τού χρο νικού της Άξα.νο6αης οικογένειας 177. Πλείστοι ηρωες τού Ντοστογιέψσκι, ιδιαίτερα δ Ρα.σκό Λνικοψ, δ Ί6ά.ν Κα.ραμ.α.ζόψ, δ Σάτοψ, δ Κυρίλοψ κι δ Σ:έπαν Βερχο6ένσκι ε!vαι &στοι διαvοοτJμενοι κι ό Ντοστο γιέφσκι 6α.σίζει τήν dνά.λυση της κοινωνίας από μέρους τ'J'J στή δική ,ους τη σκοπιά, εστω κι σ.ν ποτέ δεν ταυτίζε-:αι ρητά. μαζί τους. 'Εκείνο δμως πού καθορίζει την κοσμοθεω ρία. ένός συγγραψέα. δεν είναι τόσο το ποιανού την τ.αρά-:α ξη ύ:_t'Jστηρίζει δσο το μέ ποια.νου τά. μ.ά.τια 6λέπει τον κόc,:ιο. '() Ντοσ-:ηιέψσκι αντιμετωπίζει τά. κοινωνικά. προ6λ-1Jματα. της έποχης του, κα.! πριίlτ' απ' δλα τον κατακερματισμό ,;ης Χvl'Ι(l)'ll'Z; κ:z( το χάσμα. ανάμεσ'Ζ στίς τάξεις, ΠΟύ ολο Υ.αί 6α.θα.ίvει, από τη σκοπιά. της ινJελλιγκέντσι1ι,ς καί -:ή λύση -:ή 6λέτ:ει στην έπανασυνένωση των μορψωμένων με τό'ι ά.πλό και πιστό λαό, από τόν δποϊο ετχαv αποξενωθεί. Ό Τολστόι ετ:ισκοτ.εί τό ίδιο πρόSλημα. ά.πό τη σκοπιά. -;GJ,ι ευγενών καί σ,ηρίζει τίς, ελπί�ε� του για. ,τήν ά.νά.pρωση τη_; κοι,vωνία; σ,Υ(Ι κατα.νο·φη ανcψ.εσ(Χ στου; γαιοκτημονε; και στου; χω r,ι:ι ,:;•J;. Ίf cκέψη του τ.::φαμένει συνδ εμένη μέ πατpιαρχο ψεουciαί.ιzi; �νvοιες, ένι7) ά.κ6μα κι ο[ χαραχτηρες εκείνοι Π'Jύ τ-λησιάζουν περισσότερ'J την πρα.γμ±τωσr; τιίlν ιδεrjJν τ-:.υ, δ Λέόιν Ύ.ι δ Πιέρ Μτ:εζQύχο:p, στήν χαλύτερη τ.ερίτ.τω σ·rι είναι Ε1Jεργέτες του λΜG κι οχι πραγμα-:ικά. δημ.Qκράτε;. , �-;e,γ κ6σ:ιQ το5 Ντοστ'Jγιέψ-:,χι, αντίθετα &πικρατεί μια. τέ λεια., τ:�zυ:,.α,ι�ή ?ημοκρα-:ία. :Ό:,'Jι -:ου Q[ ,χαρακτ,fιρ:;, :,α! οί _τ.Λωσι-:.ι, και r;ι_ ψτω��ι, κ�ι ο; άpιστο�ρατες �αι οι �Αη, 6ειοι, τ.α.λε·Jουν με ":(Χ ιοια ·ηθικα προ6λημα.τα. Ο πλουσιο; ,;;ρίγΥ.ψ:7.; l\Ιίσκιν κι δ ψτωχός ψοιτη-:ή; ΡασΧόλνικοψ ει 'ι7.: χι ,:,( i3υ6 ανiστιοι &λητες, dι\c:Jasscs καl έκτός νό μ,:,•J τ:,:,•'ι δtν εχουν θέση μέσα. στη σύγχpογη ά.στική κοινω νία.. "Όi.οι ,ου οί ήρωες w; ενα τημείο 6ρίσκοντα.ι εξω 7.ΠG -:ή·ι κοινωνία. τούτη κι ά.ποτελουγ ενσ.ν α.τcιξικό κόσμο, στόν
δποίο επικρατούν μονάχσ. πνευματικές σχέσεις. Σ' δλες τους -:ί; δρα.στηριότη ,ες συμμε-:έχουv μ' δλη τους τη ψύτη, μ' δ λη τους την ψυχή Υ.α.l κατcψεσl; στη ρουτίν1ι, του σύγχρονου χό-:,μου α·ιτιπροσωπεύουν μιά. κσ.θα.pά. δια.γοητικη κα.ί πνευ ματική 01Jτοπική .:pα.γματικότη τα. «Δέν εχουμε ταξικά. συμ :;:i?Q'/-:α, ετ:ειciή, κυριολεΥ.τικά. μιλιόντα.ς, δεν εχουμε τάξεις ρωσιχ� ψυχή_ είγc1.ι πλ,α.-:ύτερη ά.π,6 τ}ς τα.ξικ�; ,:l έπε:δή οια::;οpες, τα. τc1.ξιχ(Χ -:,υμφεροντα κα.ι τον τ1ι,ξικ,; νομο», γρα φει δ Ντοστογιiψ-:,κι στο Ή μ ε ρ ο λ ό γ ι ο έ v ό ς -:, υ y y ρ α ψ έ α κc1λ ,ίποτα δεν είνα.ι χα.pακτηριστικότε ΡQ για. τον τρόπ'J της σκέψης του ά.πό την ά.ντίφα.ση α.νάμεσα. σ-:6·1 ί -:,χυρισμό τουτο κ!Χί στή συνείδηση της τ(Χςικά. Κ(Χθορι σιιέvης του απfκλιτης σ:πο -:ούς α.pιστοΧpά.τες σ'JΥΜέλψου; ,ου. 'Ο ϊciι,;; Χτι:..-:,:Qγιέ :ρσκι τ;,;,:, χα.ράζει μιά. τόσQ ε:ι-:.v'Ι"fι δι α.χωριστική ρ μ ούς κ α ά εσα ον αυτό ου και , :' έ ! α. μ:rι ν ι� ,&. � ·,<,α.ι� 6ασιζε\ 7::-)Qσωπ'Jυς της ,),ογ,;,εχγιc1.; τω·ι γαιοκ,ημονω'ι,, -:-iι 1·aison c!' rιη· ":Q'J σ6: -:,•;γγp(Χψiα στόν τ.λη6ειακό του οια γοι;,υμε'Ι:σμό, αρνείται τηγ ϊδια. την ϋπαρξη τϊiJγ τάξεων κα! πιστεύει στην προτεραιότητα. αχοι'ιι•J'Ιικων Π'Ιευματικι7J•ι σχi σεων. Έr:α.νειλημμένα. επιστ-/ρανε τήν .:::,ι:..σοχή στr1,, σμοι6π, t!λ. -:η; κοιvωγικrις θέσης τού Ν:οστογιέψσκι κα.ί τοϋ Ντίκενς. Παpα.τηρήθηκε δτι κι οί δυό -:ους ήσαν παιδιά α.πό πσ.-:ερά� ' ' ' 'Υ ' • " ρι\ες _ γεp�ς οεv ει�α.ν, π�·J• �, v;ς ι�ε-:,α στην κοι�ωνια. κι _ ο-:ι ,.ι οι δυο του; γνωpι1.,α.γ από ":(Χ 'ιιατ7. τους τό α.ισθημα. τη; κοι γωyιχη; ανασφ6.λειας καl τ,:;ϋ ςεριζωμ'JG 178. Ό Ντοστογιέ q: κι ήτα.ν γυιός ένός μισθωτοί) γιατροϋ καί της θυγατέρας έ γός έμr:6pου. Ό τ.α.τέρα.; του εκαμε μια. μικpη περιουσία. κι ε67.λε τά. τ.α.ιδιά του νά. μορφωθουy σ' ενα. σχολείο, δπου πα ρακολο?θου.7α_ν μ,ονάχα �α.ι�ιά. ε"Jγε ών. Ή 11::ιτέρ_α. τι:..υ τ:,ω� � νz ·ιι,ψι;; ενω τ;ν,�πα.-:ερα -:;υ, ΠΟ'JΧ; τ-α.pα.οοθε,ι στο ;-ιQ:e,, , -:ους δποιους λεγεται χωpικοι, οι τQυ ιοιοι οι 7Υ.οτι,)σ(Χyε , -;:!;; δτι μετ(Χχειριζότανε πολ-:ι 5-σχημα. Τώρα. δ Ντοσ,ογιiψσκι ςέr:εσε, α.πο ενα κοινωνικό επίπεδο σχετικά. εύϋπόληπτο, σ,6 έπίπεδο του πνευμ.α.τικοϋ προλεταριάτου, πού ενιωθε έναλλάξ κα.ί Υ?: τόν ελΥ.ει Χαl νά τόν ά.πωθι.ί. Τίποτε δεν ετνσ.ι πι-
1
19:')
Ο::ι:16τεpο i.:6 τό δτι 6.::i1pχε σ,-rrι πρα,γμ,ι.:,ικ6-:r;:α. iiνα.ς σ·J·ι Ε�'jμο; i·ιά,ι_ιεσι:r� �'Υ(ι αντιψατικ η κ�ι πολλΕ:ς ψορες &;�εκα� 1 , 11:ι: .p,σ:η κtΛ'Ιι,ι·ιιχη θεωρη:ιη, Ύ.::ι.ι, -:ου Ντοστογιεφσκt και ,ου �:(χε·ι;, κα.ί σ:,ήν χ:J:ια.ι:16με•1·:1 ;ωινωνι�Ύ/ θέση τι7JV �α.:�?ά ; δων τους, καθω; και σ:η δ,κη του; ,:pωιμη γνωpφια με τ-:ι :ϊσθ·ι;μ'J. τc.υ ςεπεσμc,υ σ-31ν κc.ιvωνικ'iJ κλίμ::ι.κα.. 'Η �έση του Ντοσ-:;γιέψσκι στr1v ίστ�ρία του κοινι:1νι�?σ , μυθ�στορημα.το; σημαδευετα.ι πρr,π�Χvτος ατ;e, το, γεγc.νος c.τι δημιούργημά. του είvcιι f1 τ.ρώ τη vcιτουpαλιστική ά.να.πα.ρά. 'Jτ::ι.ση της σϊιγχpονης μψp6πολη; με το μικροαστικό κα.ί :-rο�ετ�ριακό πληθυ::,ιι6 της, :ους �ικpοκcιταστημα.τ�pχ�;; �ι 'JΠα.Λληλους της, τους φαιτη-:ες κα.ι τις π6ρνες, του; αργc,· σχολου; κcιί -:ο:ις ςο'fλημέvου;. Τό Παρίσι του Μπ::ι.λζάκ έ ξ::ι.Ύ.c,λ,;υθ:/ισε v:i·ι:zι ραμα·ι-:,κή �.γp,α. ερημιά., σκηνή ιiλλ6·ι:,:;-:ων πεpιτ.ε:ειι71v χ.,;ί θ::ωμα.σ-:ών σ-ηα.·ιτfισzω·ι, θε?tτpικ� ::;;6·1τ,:; ζωypη;,σμέ·ιο :;έ φωτc,:;κίαση τιί1ν ιiντιθέσεω·ι, r.:α.pα. μυθένια. χ6ψα δπου θα.1ιπωτικά τ.λούτη καί γραψική ψτώχεtα. �eι:J'::7.ν ϊ:λ±� - 1:λit. '"() �-:�'Ί-:,;γιέφ :,χι, &\ι�[ΙJετ-χ, ζ(·>γr,-2(:;z� :�1v ε�κ6Υα. -:r;; μεγα.λ,:;ύ π�λ�ς μi χρ�ι\α.τα. δλ�-:ελ c1, ζΟ
196
σ;t:ι.:,;ι, :ιί.ι·ι χ,χρχκ:-i1ρι,1ν τ6 γεγο•)6; οτι ά.ν1ικουν στο�;; ε� γενείς, 7c'Yj μεσα.[α, τάξη Ί'ι στόν &.πλό λαό δ�·ί πα.ρα.,ολεπε:u.: , :ι.:ιλ r;s·ι ςεχvιέται ο·:ί-:ε στιγμ-i/. 'Ο Ντοστογιεψ�κι, α·ιτιθε-:�, πολλές ψ,:;pέ; παραμελεί α.υτi; τί; διαψοpές κα.ι, κάποτε. 90:ι π:αι vά τίς παpι:ι.κά.μr.τε: αύθ7..ίpετα. Το γεγονος, δτι ο τ:ι. ξικός χcφακτήpcι;; των μοpφιίιν ,ου γί·ιεται πα.p' δ�α. τ,:;υη αισθητός κι δτι προπα.ντό; νιώθουμε τού;; δι-χνοου:tc:•ιc•J; :o•J σά.ν κοινωνική δμά.δα. κ:ι.θορισμένη ιιέ &.κρί6εια, ει•ιαι μέpο; τoij θριάμ6ω έκείvου του pεαλισμου π,:;•'ι κάνε: -:ό Ν-:οσ:,;,γιέψσκι ύλιστή σε πείσμα. τσυ έαυ�ου -:συ. , 'Ωστόσο 6 «ύλισμός,, τοστο; εί·ηι μονάχ::ι μιά ά.πσ -:ι; &.θέα.τες κα.ί συχνά. ασυνείδητες πpουπ,:;θέσε;; -:η; δια.νοητ,, κ6τητάς του - μι:z; δια.•J,:;η-:ικ6τητα.; r.c,:ι εινα.ι αληθινό :τcι ν' ά.'ιαγά.γει; τή·ι πείρα σ-:i θο�":)' δα.ιιιονικός κα.τανα.VΥ.ασμό; . .. � , .., �σχι:ι.:α νήψι.:7. πο•J τή διαπερ·ιουv, ·ιά διερευνησει; τ-χ αι: σθ�μα.τα ως καί τήν -:ελευτα.ία. πχρώθφη, ·ιά σκε:;:;τε:; �,,-:. Χ7.ί 6c,,.!Ί:1τερα., ·ιά πεφαματισ:ε'ί; ιι' δλε; τί; συνέτ:ειες τr;; Jκ.:>Jιr6 κα.ί ·ιrι. κα.-:έr-ει; ίσα.με -:ίς 60:θύτεpε; δπc.συνείδη-:Ξ; τ:ηyές τr;ς. Οί ηρωε; του Ντr,στογιέψσκι εΙvαι πα.θια.σμ.ένο,. α.ψο6οι κα.ί μι:ι.νια.κοί στοχαστές πού πα.λεύουv μέ τίς ιοέε� κ:χ) �,·J- όοα.μα-:•σ•.1.ού- του- -:ό ίδιο &.τ:εγνωσμένα. δσο κι ο: ηp�ε� �ων' ίππο�ι�ω/ μυ0:σ-:c.pημά.των r:α.λεύα.vε μέ γίγαν τες κα.ί μέ τέpα.-:α. Ύπc.φέpc.υν, οολοψονουv κα.ί πεθα.ίvουν γι� ίδέε;· γι' αυτού; ή ζωη εΙ·ια.ι φιλοσοψικό κα.θηκον κι ή σΥ..Ε· ψη είναι ή μοvα.δική χι αδιάκοπη α.π,χ σχ6ληση της ζωη; τους, το μοναδικό της περιεχόμενο. Άγω·ιίζ... ντα.ι μέ πραγμα τικά. τέρατα. - μέ ιδέες α.γέ·ινητε; &.κ6μα. κι &.κα.θ6ριστε;, πού δέ'Ι μπορεί νά τσύς δc-θεϊ μιά μορψή, μέ πpο6λήματσ. πού δε μποpοϋν νά. λυθουv κι ο•;τε χ:j_y νά. οιατυπωθουv. '() Ντοστογιέφσ"ι.ι δεν είναι μονά.χα. δ πρώτο;; σύγχρονος μ�θι στοριογpάφος πού ξέρε: πώς να. δώσει τό ίδιο συγκεκριμε'ΙΥJ κα.ί πρόδηλη μορφή σε μιά. δια.νοητική έμπειρfα. δσο κ,α.t σέ μιάν έμπειpία. των α.:σθήσεων, &.λλά κα.ί προχωράει σε Π:· ριοχές του νοϋ, δπου κανένα.;; πpίν ά.π' α.υτό\Ι δεν είχε τω, μήσει νά. πατήσει. Άvα.κα.λύπτει 1.1.ιά. καινούργια. διάστα.σ�, [vα. κα.ινούργιο 6ά.θος, μια. καινούργια. εντα.ση της σκέψη;. Rε-
197
6αια, ή άνσ..κάλυψη χρωστά.ει τήν ε'Γ.ύπωση της Χαινοτομίσ.; προπαντός στο γεγονός δτι δ ρομαντισμός μάς συνήθισε νά Ύ.pατiμε μέσα σέ αύστηρά. στεγανά. διαμερίσματα τίς σ-ι..έψει; κα� τά. α1σθήμα:τα, τ!ς 1δέες καί τά. πάθη ')(,(λ! μονάχα τά. αί σθημσ..τα. ')(,(λι τα. πάθη νά. θεωρουμε θέμα.τα mτιiλληλα. γιά. καλλιτεχνική διαπραγμάτευση 179. Ό πρα.γματιΧός vεωτε ρισμός στην δια.νοητική σύσταση του Ντοστογιέφσκι είναι τό γεγονός δτι είναι ενας ρομαντικός μέσα στόν Χόσμο της σκέ ψης Χι δτι ή Χίνηση της σχέψης εχει πάνω του την ιδια κι νητήρια. δύναμη Χα! άσκεί την ίδια συγκινησιακή, γιi •ισ. μrιν πουμε παθολ ογιΧή, ώθηση, δσο καί πάνω στούς ρομαν τικούς ή πλημμύρα Χι ή εντα,:,η τω•ι σ..1σθημά.των. ΊΙ σύνθε ση της νοησιαρχίας mί του pομαντισμου μέσα στήν τέχv-,1 _ του Ντοστογιέφσκι εΙναι δ νεωτερισμός πού δημιουργεί και νούργια. εποχή: προκαλεί τήν έμψά.νιση της πιό προοδευτι κής λογοτεχνικής μοpψης του δεύτερου μισου του περασμέ νου αίι;1να, της μορφή;; πού άνταποκρίθηκε καλύτερα στίς ά '1-γκες .τούτη ς της εποχής, εχοντα.ς άκατά.λυτους δεσμούς μέ το ρομαντισμό κι επιδιώκοντας μέ δρμή τή ·ιοησιαρχία. 'Οπωσδήποτε, δ Ντοστογιέφσκι δέν κινο-:ίνταν μονά.χσ. στά. ψηλά., παρά. Χαί στα. χαμηλά. του ρομαντισμου. Τό εργο του άντιπροσώπευε οχι μονά.χα τη συνέχιση της ρομαντικη; εξομολογητικής λογοτεχνίας, παρά. καί τή συνέχιση του ρο fα�τικου <�θρίλλερ» l 80. Κι ά.π' αύτήν επίσης την αr.σψη ο �τοστογιεφσκι ήταν γνήσιος σύγχρονος του Ντίκενς - συγ γpα.φέσ..ς πού δειχνόταν το ίδιο άδιά. ψορος στήν εΧλσγή τG)•ι μεθόδων του δσο κι οί ύπόλοιποι τρο ψοδότες του μυθιστορή ματος συνεχειών. ''Ισως στ' άλήθεια ν' άτ.όφευyε δρισμένα ολισθήματα γούστου κι άνακρί6ειες, αν μπορουσε νά. εργα στεί δπως δ Τολστόι κι δ Τουργκένιεφ. 'Ωστόσο, τό μελο δραματικό ποιόν του ϋφους του ήταν άξεχώpισ-cα δεμένο μ� τήν ά.ντ!ληψή του γιά. το φυχολογικό μυθιστόρημα, ενώ οί δραστικές μέθοδοι πού χρησιμοποιουσε δέν ήσαν μονάχα Σ να οργανο συγκλονιστιΧής εκθεσης, άλλά κα.ί προορίζονταν νά. συμ6ιiλουν στή δημιουργία της ύπερθερμασμένης εκείνης πνευματικής άτμόσψαιρας, χωρίς τήν δπο1α οι δραματιΧές
198
;:::ι.-.:α.στάσεις τών μυθιστορημά.των του θά. ήσαν δλότεί.α άδια •1 6ητες. � Αν θέλουμε, μπορσυμε νά. θεωρήσουμε τούς Ά ο ε λ φ ο ύ ς Κ σ.. p α μ α ζ ό φ συγχλονιστιΥ,ό άνά.γνω σμα. ,ου ταλλήρου, το 'Έ γ κ λ η μ α Χα. t Τ ι μ ω ρ ία ά.στυνομικό μυθιστόρημα, τούς Δ α ι μ ο ν ι σ μ έ v ο υ ς μυθιστόρημα τρόμου καί φρίκης καί τον Ή λ ί θ ι ο «θρίλ λψ,. Ό φόνος καί το εγκλημα, τά. μυστήρια Χι οί εκπλή ξεις, τό μελόδραμα κι οί φpικσ..λεότητες, ή νοσηρή και μα. κά.δρια διά.θεση παίζουν κυρίαρχο ρόλο σ' αύτά.: δμως θά ήταν σ:,;ά.λμα νά. ύποθέσουμε δτι δλα αύτά. εχουν σΧοπό ν' ά.ποζημιώσουν μονά.χα τον άναγνώστη γιά. τον άψηρημένο χαρακτήρα. του πνευματικοί) περιεχομένου· δ συγγρα.ψέας 11iλλον θέλει νά. διεγείρει τό αισθημα δτι τά. πνευματικά. προτσές, γύρω α.πό τά. δποία. περιστρέφεται ή ίστορία, εtναι εξίσου στοιχειακά. δσο κι οί πιο πρωτόγονες παρωθήσεις. Στό Ντοστογιέψσκι ξανα.6ρίσκουμε δλόκληpη τήν πινακοθήκη των ήρώων του ρομαντικου περιπετειώδους μυθιστορήματος: τον ώρα.ίο, δυνατό, μυστηριώδη κα.ί μοναχικό 6υρωνικό ήρωα (Στα6pόγκιν), τόν α.γριο, ά.χσ..λίνωτο, επικίνδυνο, άλλά. κα λόψυχο α.νθpωπο του ενστίκτου (Ραγκόζιν κα.ί Δημήτρης Καρcψαζόψ), τίς αγγελικές μοpψές του φωτός (Μίσκιν καί Άλιόσα), την εσωτερικά. ά.γνή πόρνη (Σόνια και Να.στά.σια Φιλίππο6να), τό γέρο -παραλυμ.ιίνο (Φεντόp Κα.ραμαζόφ), τό δραπέτη κατάδικο (Φέντκ.α), τον εκλυτο μπεκρή (Λε!.1. πιχντκιν) κτλ. Βρίσκουμε δλα τά. χρειώδη στοιχείσ.. του «θρίλλερ» κσ..ί του περιπετειώδους μυθοστορήματος: τό &.πο πλανημένο κσ..ί πσ..ρα.τημένο κορίτσι, τό μυστικό γάμο, τά. ά. νιόνυμα γράμμα.τα, τό μυστηριώδη φόνο, την τρέλα., τίς λι ποθυμίες, τό εντυπωσιακό χαστούκι καί προπαντός τίς επα νειλημμένες κι εκρηκτικές σκηνές κοινωνικών σκανδάλων 181. οι σκηνές αύτές δείχνουν θα.υμά.σισ.., τί μπορεί νά. φτιάξει δ Ντοστογιέψσκι με τίς μεθόδους του «θpίλλερ». Δέ χρησιμεύουν ά.πλως, δπως θά. μπορουσε νά. νομίσει κανείς, γιά. νά. δώσουν εντυπωσια.κ.ό τέλος κα.! λαμπρά. «coups dc the ;1 trc», d.λλά. στ' ά.λήθεια ύπάρχουν εξαρχής σά.ν άπειλητικbς κίνδυνος mί προκσ..λουν τό αίσθημσ.. δτι τά. μεγιiλσ.. πάθη 'Χ.ι
199
'οpια. ϊ Τ,οιχε::χχές ;:'ιω:ι:χτ κές σχέσεις π:iντα. προσεγγίζουν τά. ι
του συμ6ατ ι κοϋ κα.ί τοϋ κοινωνικά. έπιτpεπτοϋ. Τό Οϊ) το.::χό v ησί τών πνωμα.τι κών όντων, δπου ζουν την ηθική τ?υς ��ωη, �ί ήρωες του Ντοστογιέψσκι, &.ποδείχνεται στενό "';ουοι, '%: �πο:ε διασπάται ή ένυr.αpξί:χ της ζωης τους πpο κυ�τει κι ενα. κοινωνικό σκάνδαλο. Ε!να.ι χαρακ ριστικό , τη "'(νωρ ισμ:χ τουτων τιίJv σκη•ιιίJν σκα.νοάλου δτι συμ6α.ίvου·, μπροστά. στην πιό :χνάμικτη κοινωνία. πού μπορουμε νά δι:χ 'Ιοηθοϋμε, μέ συιψετοχή τώ'ι πιό α.συμ6i6 :χσ:ωv :χπό κοινωνι κή άποJη '?"οιχείων. Και στη μεγάλη σκηνή σκανδάλου στό , πι:: τη; Να.στάσι:χ; Φιλiππο6vα.;, στόν Ή λ ί θ ι ο, και σt κείνη ποϊ, συμβαίνει στό σπίτι της Βα.ρδάρα.ς Πέτpο6νας, στο,); Δ :χ ι μ ο ν ι σ μ έ v a υ ς, είνα.ι συνα.θpοισμένοι δλοι οί μέτο� χ�: τοϋ δράματος, σά. νά. προσπα.θουσε ν' :χποδείξει δ συγγρα Ψ,ε:ς δτι ή κοινωνική δια.ψ{)ροποίηση ελάχιστα. εΙνα.ι ί κα. νή 'ι αvτι_:Πα.θεϊ στην καθολική διάλυση. Καθεμιά &.πό τίς :;κη vές τΟ'Jτε.; μοιάζει σαν τρομακτικό δvειρο στό δποίο συνω., , " � ::ϊτ.r:;�--.α.,, ,...J ""� ενα. :χ;=ιστευ:� σ:εν ό οωμα: , ι ο,' ενα. ..... πληθο; &.ν θpω�ινωv ονcων, ενώ δ εφιαλτικός χα.ρ:χκτήρα.ς πο,) πpο , σιδια.ζει σ αυτές δείχνει, τί παράξενη δύναμη είχε για τό Ντοστογιέφσκι ·ή κοινωνία., μέ τίς διαφορές τάξης και 6:χθ μίδα.ς, μέ τά. τα.μποσ κα.ί τά. 6έτο τη ς. Πλείστοι κριτικοί ,ονίζουy τη δραματική δομή τώv με γάλων μυθι στορημ/4,ων τοϋ Ντοστογιέψσκι" δμως τη μοpψι κή ;Χ-ύ;ή �θιομορψία την έρμηνεύουν συνήθως σαν άπλό μέ σο επιτευ;η; θεατρικών εντυπώσεων και την αντιδιοcστέλ λc:η μ� :ήν πλα.τυκύμ :χντη κι επική pοή τών μuθιστοpημά τω'ι του Τολστόι. Ώστόσο, δ Ν:οστογιέφσκι δέν χpησιμο ποιει_ , δρα.μα::χή ,εχνική άπλώς γιά να δημιουργήσει κορυψωσεις 'ΟΠου συγκλίνουν τα νήμα.τα. της πλοκης κα.ί ξεσπάει ή έ�απειλού�νη σύγκρουση, r:αρά μαλλον τη χρη σιμοτ.:οιει_ για. να γεμισει με δραματική ζωντάνια δλόκλη ρη την πλ_οκή χαι ΥΙΧ έκφρw;ει μια κοσμοθεωρία έvτελώς διαφορετι κη &.πο, την έπική θεώρηση της ζωης. Κατά τό Ντοστογιέφσκι, ή lννοια. της δπαρξης δεν εμπεριέχεται στη χρονικότη τri της, στήν άνοδο και στην πτιbση των σχοπών
rια.
200
της. σ' ά.να.,ιιvήσεις καί ψευδαισθήσεις, ο:;τε καί στα χρ ό •ιι-:(, ,τί; ιιzρες χα•., ::ϊ'�ίς ιi>pες, πού στοι6άζονται ή μιά πά νω :;τή'i αλλη και μάς θάβουν, αλλά. στις ύψηλές εκεϊνε� -;:ιγμέ;, 'J:ί; δ;;:οΙες οί ανθρώπινες ψυχές γυμνώνονται κα ι ψαίνεται σά ν' &.νάγονται σε άπλες κι αναμψίλογες ψόρμου λ�;. μέσα στίς δποίε; cι.ισθάνοvται πώς είναι πρα.γμα.τικά κι αναμφισβήτητα δ έα.υτός τους καί διακηρύσσουν δτι ταυ :iζονται ,ιέ τόν έσ.υ:6 τους κα.ί μέ τi:ι πεπρωμένο τους. Τό iτι ,έ:,;ι�; σ:ιγμz; ύπάpχου"f, εrvα.ι ή 6άση της τραγικής :χίσι',�ι;;:::c; του Κτοστογιέψσχι, της συμψιλίωσης έκείνη; μέ τή μοίρα πού οί υΕλληνες στίς -::ραγωδiες τους την όνο μ:i�:χ·ιε Υ.άθαρσrι. Τ,;,·1τη ετ.:ίσης ϊίν:χι και ή δάση ΠJζ ψιλο σοψίας του κ:χ! της &.ντίθεσής του προς τήν ά.πα.ισιοδοξία. χcι.ί :ο μηδενισμi:ι τaσ Φλωμπέρ. Ό Ντοστογιέφσκι πάντοτε περίγραψε τό αίσθημα της ϋψιστης ευτυχίας και της τε λε:6:ερης &ρμονί α.ς σά:ι εμπειρία. δπου δ χρόνος χάνεται" τέτοια είναι ή περίπτωση προπαντός στην κατάστα.ση -:οϋ Jlίcχιν πp,;του τόν πιάσι:ιυν οί σπασμοί της επιληψία; καί στα. «πέντε δευτερόλεπτα» τοϋ Κυρίλοψ, πού ή εκστασή ,ου; ,.7.θιο; λέει δ ιδιος, θά ήταν ανυπόψορη για μεγα.λύτεpr, διάστημα.. Για να περιγραφτεί ή ϋπαρξη εκείνη πού κορυ ;,ώvετ:χι :;έ :i:οιες στιγμές, επρεπε v' &.λλάςει τόσο θεμε λιακά. ή φλωμτ.:εριcι.vή αντίληψη για. τό μυθιστόρημα, πο•:ι :;τηριζ6τcι:1 6λ,;,κληρωτικα στό αίσθημα τοϋ χρόνου, ίfJστε τό α.ποτέλεσμα. πολλές ψαρές ψαιν6ταν δτι ελάχιστα κοινά :;ημεία εΙχε μέ ,ή συνηθισμένη ιδέα. γιά το μυθιστόρημσ.. Είναι αλήθεια δτι ή λογοτεχνικη μορψή, πού χρησιμοποιεί ό l\'τr:,στογιέφσ-ι.ι, έκπροσωπεί την άμεση συνέχιση, επίσης δμως σημαίνει καί τήν απαρχή μιας καινούργιας έξέλιξης. Έκεί·,ο τ:ού συνήθως χαρακτηρίζεται σά.ν δpα.μα.τική δομή, στή μορφή τούτη , εξαρτιέται &.πό μιά μορψική άρχή δλό τελα. διαφορετική ιiπό την αρχή της ένότητα.ς στό ρομ α.ντι: κό μυθοστ6ρημα, πού παραμ.έρισε τΎJV παλιά μορψη του μυθιστr:,p-fιιια.τος πι:ιύ είχε γιά θέμα. του περιτ.:έτειες κα θαρμάτων. Μάλλον &.ντιπροσωπεύει μιά.ν έπιστροψη στο � λευταίο τούτο, στό βαθμό πού οί δραματικές του σκηνές ει201
·ιαι σκόρπιες κ.ι α.ποτελουν κάμποσα α.νεξάρτητα έστιακά. σηιιεία.. Με τούτη τήν κατάργηση της συνέχειας πρός 15ψε λος μιας σειρας ουσιαστικών κι tκψραστικών, α.λλά. σά. μω σαϊκό συνδυασμένων επεισοδίων, προλα.6α.ίνει τίς μορψικές α.ρχές του σύγχρονου tξπρεσσιονιστικου μυθιστορήματος. Ή &.ψήγηση ύποχωρεί πρός 15ψελος της tξήγησης, της ψυχο λογικης σ..νσ.λυσης κα.ί της ψιλοσοψικης συζήτησης, κα.ί τό μυθιστόρημα. γίνεται μια. σειρά. δια.λογικών σκηνών κι tσω τερικώΥ μονολόγων, στην δποία δ συγγραψέα.ς προσθέτει και μια. συνοδεία α.πb σχόλια καί παρεκ6άσεις. Πολλές ψορές ή μέθοδος τούτη εΙναι τό ϊδιο &.πομα. ·,φυσμένη α.πό τό ϋφος τοϋ νατουραλισμοϋ δσο κι α.πο το μυθιστόρημα. σά.ν tπικό είδος. uΟσο &.ψορiλ τήν δξύτη τα της ψυχολογικης παρατήρησης, ό ΝτοστQγιέφσκι εκπροσωπεί τήν περισσότερο αναπτυγμένη μορψή του νατουραλιστικου μυθιστορήματος, αν δμως λέγοντα.ς «νατουραλισμός» εννοου με τήν αναπαρά.σταση του φυσιολογικου, -:Qϋ μέσου καί του καθημερινοϋ, τότε στην &.γάπη του Ντοστογιέφσκι για. κα ταστάσεις μέ ύφή δνειρικης ύπερ6ολης και για. αφύσικα με γα.λοπQιημέvους χαρα.κτηρες θά. πρέπει νά. δουμε μιά.ν &.ν τίδραση ένα.ντίον του νατουραλισμοϋ. Ό ιδιος ό Ντοστο γιέφσκι καθορίζει με απόλυτη άκρί6εια τή θέση του στήν ιστο ρία της λογοτεχνίας: «Με λένε ψυχολόγο κι αυτό είναι λά θος» μας λέει. «ΕΙμαι μονάχα ρεαλιστής σε tπίπεδο &.νώτε ρο, μ' άλλα. λόγια περιγράψω δλα τά. 6άθη της ανθρώπινης ψυχης". Γι' αυτόν, τά. 6άθη τουτα είναι τό ανορθολογιΥ..ό, τό δαιμονικό, το όνειρικο καί τό ψαντασματικό στοιχείο ατόν iiνθρωr.ο, πού σ..παιτουν ενα νατουραλισμό, πού νά. μήν είναι ή 6:λήθεια της επιφάνειας, καί σκοπεύουν φαινόμενα, στα. δποία τά. στοιχεία της πραγματικης ζωης &.νακατεύον ται, εκτοπίζουν κι ύπερθεματίζουν το ενα τό άλλο με τρό πο άλλόκοτο. «'Αγαπώ ύπερ6ολικα. τό ρεαλισμό στήν τέ χνη» διακηρύσσει, «τόν ρεαλισμό πού άγγίζει τό άλλόκοτο. Τί μπορεί ν&ναι για. μένα πιό άλλόκοτο κι &.προσδόκητο άπό τήν πραγματικότητα; Κι &.λήθεια, τί μπορεί να.ναι πιό άπίθαvο άπό την πραγ μα.τικ.ότητα;» Δε θα. μπορουσε νά. γί202
νει α.κpι6έστερος όρισι_ιός του εξπpεσσιονισμου καί τοϋ σουρ pεαλισμου. 'Εκείνο πού στο Ντίκενς είναι άΧόμα. ά.πλώς τυ χαία καt συνήθως &.συvείδητη επαψή μέ τήν ερημη χώρα. πού 6ρίσκεται άνάμεσα στήν πραγματικότητα κα.ί στ' 15νει ρο, στην εμπειρία καί στ' δρα.μα, εδώ εξελίσσεται σέ διαρ κ.ή οεκ.τικότη τα του πνεύματος πρός τά. «μυστ1ιpια της ζωης". 'ΙΙ ρήξη ιιέ -:ον επιστημονισμό, τόν δποίο εξέφραζε 6 νατουραλισμός του δέκατου ενατου αιώνα, εδώ δλοκληρώ νεται. Μια. ;,.αινούpγια πvευματοκ.ρατία 6ρίσκεται στο προ τσές της εμφάνισής της μέσ' α.πό την άντίδραση εναντίον της επιστημοvικης θεώρησης, α.πό τήν εξέγερση εναντίον του νατουραλισμου, άπό τη δυσπιστία προς την δpθολογι στική κυριά.ρχηση τGJY πpο6λημάτων της ζωής. Ή ιδια ή ζωή νιώθεται σά.v κ.άτι &.νορθολογικό κατά. 6άση, &.π' δλε; τίς μεριές ακούγονται τά.χα μυστηριώδεις ψωνές κι ή τέχνη γίνεται ήχώ των φωνών τούτων. Παρόλο πού ή α.ντίΟεσή τους είναι ή 6αθύτεpη ποϊ.ι μπο pουμε vά. ψαvταστουμε, α.vά.μεσα στο Ντοστογιέφσκι και στόν Τολστόι ύπάρχει Οεμελιώοης ένότητα δσο α.cρ οpiλ τή στάση τους άπέναντι στό πρό6λημα του άτοιιικισμου και της lλευθερίας. Κι οί δυό τους θεωρουν τη χειραψέτηση του i τόμου άπο τήν Χοινωνία, τη μοναξιά. καί τήv απομόνωσή του, σά.ν τό μεγαλύτερο δυνατό κακ6. Κι οί δυό τους επιθυ μουν vά. ψυλαχτουν από το χσ.ος, το δποίο απειλεί νά. κα τακλύσει το α.τοιw πού είναι αποξενωμένο &.πο τήv κοινωνία μέ δλα τά. μέσα πού 6ρίσκοvται στή διά.θεσή τους. Στο Ντο στογιέφσκι προπαντός, τά. πάντα περιστρέφονται γύρω άπό το πpό6λημα. της ελευθερίας καί τά. μεγάλα. του μυθιστορή ματα κατά. 6ά.ση δέv εΙvαι α.λλο τίποτε παρά. &να.λύσεις κα: tρμηνείες τούτης της tδέας. Καθαυτό τό πpό6λημα δεν {1 ταv διόλου καινούργιο· ανέκαθεν α.πασχολουσε τούς ρομα ν τικούς και μετά. τά. 1830 κρατουσε κεντρική θέση στήv πο λιτική και φιλοσοψική σκέψη. Γιά. το ρομαντισμό, ή έλευ θεpία σήμαινε τη νίκη τοίί &.τόμου πάνω στις συμοά.σεις· ή προσωπικότητα θεωpοϋvταv ελεύθερη και δημιουργική μο νά.χα αν εΙχε την πνευματική δύναμη και το θάρρος νά. πσ.203
ρα.6λ,,\;,ε� -;:ι; ΎJ0tκέ; Χ� α..ίσθητικες πpοκα..τα.λήψεις τfjς ΕΠΟ· χ·7,; -;:Ί,;. Ό Στα•ιτάλ δια.τύτ:ωσε τό πρόβλημα. τουτο σά., πpόόλημα. τ:ού iντιμετωπίζει ή μεγα.λοψυtα., κι ιδια.ίτεpα. 'iι μεγα.λοφυία. τοϋ Ναπολέοντα., γιά τον δποίο ή επιτυχία., δ τ.ω; νό1ιιζε, ήταν ζήτημα. &.νελέητου εξα.να.γκα.σμου της θέ λησής του, της μεγάλης προσωπικότητάς του κα.ί το{) δρμη τικου χαραχτήρα. του. 'Η α.υθα.ιpεσία τη; μεγα.λοφυtας, καt -:ά θύμα,α, r.οϊι α.υτ·η άπα.ιτεί, του ψα.ίνονταν σά.ν τδ iντίτι μο r.ού ;;ρέπει νά. πλrι pώσει δ κόσμος γιά νά δεί τούς πνευ ματικούς του ηρωες. Ό Ρα.σκόλνικοψ τοϋ Ντοστογιέψσχι έκ πpοσωπετ τό δεύ,εpο στάδιο στήν εξέλιξη τούτη· προασπί ζει μιάν άψηpημένη, δεξιοτεχνική και στ' ά.λήθεια. παιγνιώ δη μορψή της άτομικης μεγαλοψυtας. Ή προσωπικότητα. δεν απαιτεί πιά. τά. θύμα.τά της προς τό συμψέpοy μιi; &ν111τερης ίδέας, ένδς &ντικειμενικ-:;Ο σκοπου η ένός ύλικά. πολύ τιμου επιτεύγμα.τος, παρά. μοvά.χα γιά. y' αποδείξει δτι ετ ·ιαι ίκανή v&. ενεργήσει ελεύθερα. κα.ί κυρίαρχα.. Ή πράξη καθαυτή γίνεται άσήμα.ντη· τό ζήτημα πού πρέπει νά. τα κ-:ο-;:οιηθεί είναι καθαρά τυπικό: ε[να.ι +.I προσωπική ελευθε ρία. άξία καθαυτή; 'Η &.πάντηση τοϋ Ντοστογιέφσκι διό λου δεν εΙναι τόσο ξεχά.θαpη δσο θά. μποpουσε νά ψα.νεί &.πό πρώτη δψ�. Άσψα.λώς δ ατομικισμός δδηγεί στην ά.να.ρχία και στο χα.ο:, - &.λλά τότε που δδηγεί δ κατα.ναγκ.α.σμός κι ή τάξη; Τό πρό6λημα. παίρνει τήν τελειωτικη και 6α.θύ ;ερη τοr:-:ιθέτησή του στην ίστορία. του Μ ε γ ά λ ο υ Ι ε ρ ο ε ξ ε τ α. σ τ η και ή λύση στην δποία. κα.τα.λ ήγει δ Ντοστογιέφσκι μπορεί νά. θεωρηθεί σάν τό τελικό έ ξα.γόμενο δλόκληρης της ήθικης και θρησκευτικijς του φι λοσοψ(ας. Ή κατάργηση τη; έλευθερ(ας πα.ράγει α.κα.μπτο�; θεσμου; κι ά.ντικα.θιστi τή θρησκεία με την Έκχλησία., τδ ς καί της άτομο με, τδ Κράτος, την ανησυχία. της ερώ τηση
!ρευνα.ς; ιJ.έ τίς δια6ε6α.ιώσεις του δόγμα.τος. Χριστός σημ.α.ί. νει εσωτερική ελευθερία. κι έπομένως άδιά.κοπη πάλη· ή Έκκλησία. ύποδηλώνει εσωτερικό κα.τανα.γκα.σμό ά.λλά επ( σης είρήνη κα.ί άσψάλεια.. Μποροϋμε εδω να. δουμε πόσο δια.λεκτιm στοχάζεται δ Ντοστογιέφσκι κα.ί πόσο δύσκολο
204
εί•η.ι ·η. οω:;,;υμε ;εΥ.iθα.pο 6ρισμ� τιΊΝ ήθικώy κα.ί κc,ι•ιω ·,ι�ο7:_r..λι-;ιχri)ν -;συ �τ:ό:}εων. 'Ο α:ιυπόλΎj πτσς άν-::ιορα.:;τι,.ό; , -:ει.ειωνzι το εpγο τc,υ μ' εν'"J. ζήτημσ. :χ :cα.ι ΟQγμα-;:,τrι; •ιοιχτό. Εί,ιαι α.:λ-ι'10ειΙ"J. δ-;ι τ�, πρό6λημα τf;ς έλΞυθερία; ο�·, πΙ"J.ίζει κα.θ6λ-,υ τόσο σπουδα.ϊο ρόλο στό εργο του Τολσ:6ι �'" σ:ου -Κτ.,σ-:σγιέq; σκι, κα.ί σ· α'Jτ�ν δμως α.ποτελε'ί -:ό χλειδί γιά τή·ι κατ::ινόηση t(i,ν πιό ενδια.ψερόντων ψυχολο γιχi χcιλ .:ιό iποκα.λυ-πτικ(,JΥ rjθικi χα.ρsα.τήρων του. Προ τ;α·ιτό; δ Λέοιν εχει :,υλληφθεί δλοκληρωτικi σiν εκc:>pα Τ::ής '"1.'�-;συ τσ•) τ;pσbι:ή:w.τ,;; κι ή 6ιαι6τητα του έσωτερ;κο') τ:; α. ιό·ι� δ:_ίχνει πόσο σι:,6αρά. πάλευε δ Τολσcόι με την '( ιοε7. τr1; α.ποςένωσΥ,; κα.ί μέ: τδ φάσμα :ου &τόμου τ.ο'5ν7.ι riψη1;ivo_ σcίς δικs; του επi•ισιες. Ό Ντοστογιέφσκι ετχε δi α.. Ρ έ 'Ι ι Υ α. διόλου δεν είναι ενα. κιc :η , Α Υ 'Ι α. 7.. zα.:ι.v e.�1?λ�v. Elvcι.� γ.;.:ιά.το &μφιfιvλίΞς, ενδο�:ι..'Jμο'Jς Y..cι:t φ66r,υς. Κ::ι.ί tO(U rι 6ω1ικrι ιδέα. (κα.ί συvά.μ,χ τό μο;ί6ο 'i"CO'� ,')'ιδiz, -:-ί1, ί'J-: rι/cι. -:·ϊ;; '"Αι,ια; Κα.p:i·ιι·ια.;; μi τήν ίστορiα :ου Λέ6ιν) εί·η.ι τi; πρό6λημ:t :·�; 6:.πόσπασης του ατόμου i.. ό -;ήν -;,ο:νωνiα. κι 6 κi•ιδυνι;; :c,O ςερ:ζωιιοϋ. ΊΙ ϊδι7. μοίρα., πού θύμα. της πέφτει ή "Αννα έξαιτία; της μοιχεiΥ.;; της, :iτ:ειλεΙ ·ι.αλ τό·ι Λέ6:,1 z;αιτία.; του i-;σμικι:;:ιvυ τ,:;·1, -:·�; &σύμbα.τη;; 6ιοθεάψφή; του κα.ί τϊiJν τ:αpi;ενι•)ϊ τ:pcι,.r; μάτ(•>ν χcι.ί &.μφι6ολιίiΊ·1 του. Κι οί δυό του α.πειλου·ιτα.ι μέ -..6,ι Ζ�'ι�'J'Ι':ι 'ι'':ι. 1:ε-:αχ:ού·ι εξu) άπG τ·fj 'Ι κ�ινιu'ιία '":(ΪJ'Ι y:J:ϊ�':.1λογαων κι α.;ιοσέ6α.στων ανθρώπων. Μονάχα π01j ενιϊι ή ·Ί\ ·ι·η ε•;Ο·'ι; έξσ.pχης &.ψήνει σ-:·>1 ν σ.κpη -:ή•; cυγκ?.τ::ί.θεση της κοινω'Ιία;, ό Λέ6ιν κσ:·ιει :6 r.iν yιά. yά, μή χάσει -_6 :pεισμα -;,;-:ι1χε: μc:σ7. σ--::·ί1 'ι Υ.-:ι:•ιων:α. 'Υποφέρει -:ό ζΙJyό :tJ·J γάμου το'J, Οtευ01·ιεt -:'1.. κτ11μα.τά -:vυ, Οπω; κ� ο[ γει :6νοι -;ου, κι ,;ποκύπτει στίς συμ6ά.σεις κα.ί πρcκατα.λήψεις :•:/j ;:ςp�61).).).')ν:6; -:ι:ιυ -- 'Ζ')',J":Ολογt; είνα.ι έ:το�μ,:,; •ιr:J. κ6: νει �ά, πάντ,;ι. μό·ιο κ7.ί μ6νο γιά, νά. μή·ι κατσ.ν�ήσει ενα; .;εpιζωμένος 7.7.p::ί.νι:,μος, iχκεντpικό; χα..ί ι�r.6τpοπος 182_ υΟι.ιως δ σ.ντια.τομικισμδς του Ντοοτογιέψσχι και τοα Τολστό: iποκcι.λύπτει δλ6κλr1 ρη -;-,'1 οια.ψορά. τcΛ τp6τ.r,υ σ-χ.έ-
κ
2ου
φης του;. Οί &.ντιρpησεις του Ντοστογιέψσχι lχου ν χσ.ρσ. κτηpα. .::ό α.νορθολ()γικό και μυστικιστικό· το principium in di\ idωιιonis {=τΊ1 ν α.pχή τη; &.τοιιικότητα.ς - Σ.τ.Μ.) -:ό έpμη·ιε1;ει σiν α.ποστα.σία. από το παγκόσμιο πvευμα, σ.πό -:ό πρωταρχικό αρχέτυπο κι α.πό τή θε(α ιδέσ., πού στόν ά.τ:ί,ό λαό γίνονται γνωστδ:. μέ συγκεκριμένη ίστοpική μop rpή, με τό εθνο; κα.ί τήν κοινότητα. πού αποτελεί την κοινω ·ι{α. Ό Τολσ-:όι, &.ντίθετα., απορρίπτει τόν ατομικισμό γιi αιτίες κα.θα.ρά. όρθολογικές κι ευδαιιιοvιστικές" ή προσωπι κή iπόσπα.ση α.πό τήν κοι·ιωνία. οέν μπορεί να. ψέpει στόϊ α.νθpωπο ευτυχία. κι ίκανοποίηση· μονάχα. στήν α.υτα.πάpνη ση καί στήν σ.::ροσίωση στούς α.λλους μποpουμ.ε 'ix 6pου:ιε παρηγοριά. κι εύχα.ρίστηση. Στ-rι σχέση ανάμεσα. στό•ι Τολστόι κα.ί στό·ι Ντοοτογιέ ::ρσ,.ι επα.να.λα.μ6:ί,vεται ή σημαντικη, πα.ρα.δειγμσ.τική κα.ί Οφελια.κχ τυπική πνευματική σχέση πού ύπηpχε α.νά.ι,ι.εσα r.b Βολ,α�ρο καί στο Ροuσσώ κα.ί πού εχει κάποιαν &να λογίσ. με κείνη τ.οϊ.ι ύπηρχε κι α.·ιriμεσσ. στον Γ,.α.ίτε κα.t στό Σ1λλερ 183. Σ' δλε; αυτε; -:ι;; περιπτι,)σεις 6ρίσΧον-:αι α.•ι-:ι μi-:ω;-;οι 6 όρθολογισμός κι δ ανορθολογισμός, ή α.tσθησια κ�:ητσ. κι Ύ) δια.•ιοη-:ικ6τητσ. η, δπως τό θέτει 6 Σίλλεp, τό α::ρελz; Χσ.ί τό σ�J'Ια.ισθημα.-:ικό. Κα.ί στίς τpείς τ.εpιπτι,) ::;εις rι σ•;γκρ()υση ι:); πpός τήν θεώρηση μr;οpεί ν?.ι ά.να.χθεί στc Χοι·ιω·ιιΧό χά.σψ:,, πού 1'ίπάpχει ανά.μεσα. σ-:ούς πpωτα. γωvιστ.t;;· στήv κά�ε ιιιά, εvσ.; α.pιστοκράτη;; -ίj εvα.ς πατρί κιος &ν:ψετω7.ίζει 'έ·η.·ι πληβείο Χι εvα:ι σ.ντriρτη. Πpοπα.ν τό;; ή iριστοκρα.-:ιΧή ψύση του Τολστόι ευθύνεται για. -:ό γεγ()•ιό; δτι όλ6Χληρη +1 τέχνη Χι ή σκέψη του εχουv τή ρίζα του; στην ίδέα. το'} φυσισλ,ηικου, του όργαvικου καί τοϋ ;:,υσιχο,j. Ί{ πvεuμα-:οκρα.τία τοσ Ν,οστογιέψσχ.ι, ό θεω ρη-:ικ6; του γο'); κι δ δuν1ψικ6;;, διc;ι.λεκτικος τρόπος σκέ '-iΠΊ; του 1ιr:ορεί Ξς:σου ·ι.α.θσριστιΧά. vά. άvαχθεί στήv άστικη του Χα.ταγωγή καί στόv πληοειακ.6 του ξεριζωμό. Ό α.ρι ::;-;-Qκρά.τr;; χρωr.6:ει -:ή Ηέ'JΊι τr;υ σz 116·ιη :ή•ι 5.:α.p;rι -:ου, '7t'fιV κα-:α.γωγη του Κ'J.ί στό γέγσ; ':Ου, ενώ 6 πληοείος την χpωσ-:άε: στο t7.λέvτr; :r;u, στήν προσωπική του ίΧα.ν6τη η:.
206
κα.ί στα. επιτεύγματά του. Ή σχέση σ..νάμ.εσα. στον cρεουδσ. λικό Χύptο κα.ί στο γpαψια. δεy εχει σ..λλάςει κα.ί πολύ μz τό πέpιmμα. των αιώνων - εστω Χι a.v μεpι-χ.οt &.πό τους Χυpίους γίvαν οί ϊδιοι «γραψιά.δε;),. , � �ντ!θεση ,&.vάμ:σσ. στήv δ;άκpιση , τ�υ Τολσ�όι και σ:r1 ·ι :::r:ιοε:;ιομα.vια. του Ντοοτογιε::ρσκι, α.vα.μεσα στο συγ Χp:ι..τηιιό -:οϋ ένός κα.ί στο «vά. χορεύεις γυμνός μπpοστi στό·ι Υ.6σμο» τοϋ αλλσυ - δπως λέει κάποιο; στούς Δ α. ι \ί, ο v ι σ μ έ v ο υ ς - μπορεί v' αποδοθεί στό rδιο κοινωνικό χriσμα. πr;ύ χώριζε τό Βολτα.Ιρο από τό Ρουσσώ. Πιο δύσκο λο εfv,χι τό v' αποδώσουμε σε καθορισμένες κοινωνιολογικές :ι..ιτίες ίδιότητε:; υψσ•;;; κ7.ί γούστου, τέτοιε; δπως ή μετριο πάθεια., ή τάξη κι ·ή πειθαρχία., σ.πό τή μιά, κι ή ά.μορψία, τό χ±ος Χι ή σ.vα.ρχί7., iπό τήv 7.λλη. Σε όρισμέvε:; περι πτι;Jσει; ή ύπεpοολ·η χαρακτηρίζει τήv σ.pιστοκρα.τική δσο Χ!Χl τ·rιy πλη6ει7.ΧΎJ σ-:ά.ση, ενιi) r:ολλz; ψοpές, κα.θ�1ς ζέpου με, ή αστική ::ριλοοοφία της τέχνης δείχνει τάσεις α.καμ ψία.; τό ί'ί3ιο οσο κσλ κα.ί κείνη τ'ης τriςη;; των αυλικϊί)';. υΟ σο α::ρ ορα τή σύνθεση των εpγων του, συχνά. δ Τολστόι εrvαι εξίσου ύπερ6ολικό; κι cι.•JΟα.ίρετος με τc, Ντοστογιέ::ρ σκι, κι απο τΎ)Υ !ποψη α.�τή.είναι κ,ι οι δυό τους , &.νσ.p�ικο(., Μ�vά χχ που r., Το)::πQι ει·η.ι r:ιο σ�Jγκpα.τημεvος, οτα.ν εκΟετz: τα. «6riθψ τη; ±νθρώπιvης ψυχής κα.ί ψιλολογάει περισσό τερο τά. μέσα τ:cί!'.ι χpησιμο7.οιεί για. νi πετύχει σuγκι·ιησια κές εντυπώσεις. Ή τέχνη του εΙvα.ι πολύ πιό κομψη, πολ•'.ι τ. ιό ταχτοποιημένη καί πολύ πιο χ7.pιτωμένη σ..πό τ'.ίϋ Ντr, στογιέφσκι' όpθά. αποκλfιθηκε τέκνο τοα δέκα.του ογδοου αωηα, σ' &.vτιδια.στ'Jλή με τοσ-:οv έοιi) τby τυπικό iκπp6σωπο το1� ΧΥ'Υjσ�Jχου δέκα.�ου εvα.του. Σε σύγκριση με τi;ν � , , . , pο1;α.·1τικο: ,1ιυστιΧιστη ,κα.ι "όι;vυσιαχα.,, εκστα.τ:κο Ντοστο . γιΞ7Ίκι. ό Γολσ-:6ι ::ραινzται πα·ιτο-:ε λιγσ - πσλυ κι.α.σ-:;ικό; ·ίί, για. vi ;φα.τ-iiσουμε τr1 v όρολογία τοα Νίτσε, «Ξι.πσι.λι:J vειο;", -.:λα.�τικό,;, ά,γα._λματικό;;. �· αvτιδια. �ολ.;J � τήv ,, προολημτ,ιχη ψ'Jση το·; Ντοστοyιε7rσΧι, δλόκΑ"fjpο; ο χ'J. pα.κτήpα; του εχει μιά.ν ύψή θετικη, με τήv εvvοια. πού ε διγε 6 Γκαίτε 15-:?:ν �λεyε π�Jς fιθελε y' ιiκο1ει τίς γνι7ψε; 207
αλλων εχψpα.σμ.ένες σέ μοpψή «θετική», επειδη δ tδιος είχε κιόλα:; ipκετά. «πp%λήμα.τα.» δικά του. Αύτό θά. μπο pοϋσε θαυιι±σια. νά. τοχει πεϊ κι δ Τολστόι, άν κι οχι με τα !διcΧ λ6γισ:, γιΟ'::ί στ' &λήθεισ. είτ.ε κό-.πι:ι-:ε κό-;τι πολύ πα.pό μοιο iνσ.ψοpικα με τό Ντοστc.γιέψσκι. Σύγκρινε το Ντοστο γιέ cρ :.;:ι ιι' ενα. α.λογο ίCQ'J &πό ιφώτη οφη κάνει μεγα.λι:,πpε πέστατη εντύπωση κσ.ί φαίνεται ν' αξίζει χίλια. pού6λια., δ μω; ςσ.:ρ'ιιχ& παρα.τηpουμε, δτι κό-;τι εχουν τιi πόδια. το:.ι κ�ί κουτσΟ'..ίνει, καί συμπεpα.ίνουμε μέ λύπη δτι δεν &,ξίζει �εκάp!Χ. Σ-;' iλήθειΟ'.. «κ6';-;ι είχαν» τα πόδια του Ντοστο γιέφσκι κι iν τόν συγκρίνουμε μέ το pωμσ.λέο κι ύγιη Τολ c:1:6ι cρα.ίνε::Η πά.ντα ·ιiχει πάγω του κciτι παθολvγικό, � πως φαίνεται κι δτα.ν συγκρίνουμε τον Ρουσσώ μέ τόν Βολ :0'..Ιpο, ,όν lσοppοπημέ',Ο α·ιθpωπο τη; λσγικ-7ις, ''Οιιω; δι μποροϋμε να χωρίσουμε τίς κα.τηγοp(ες τόσο εντονα., δσο στήv τ.εpίπτωση τοϋ Rι:ιλτα:pου καί του Γvυσσt:1. Κι δ ϊοιο; ό Τολστόι ψιχ•ιερώνει μια σειρά. ρουσσωικα χα.ρα:χ.τηριστικα χι :.ί.τ.ό μεpικi; απόψεις f:pίσκεται κοντύτερα στό pουσσωι σμό &r:, Ο,τ� 6 Ν-:οστογ�έ 'f JΑι. rΠ r=ά.λr; τοu γ�i &τ;:λ6τη-:α, ψυσικ6:r1 τα. κι α.λήfJεια ε !ναι ό:πλή παpαλί.,;;.γή τ·?1 ; δυσ,:;σ pίας του Ι>ουσσώ &πό τόv πολιτι-Jμό, ενϊi) YJ λαχ:άpα :συ για -;·r1; εtδυλλιακή ζωή τvυ πα:pια.pχικσϋ zι,ψιvυ δϊι ε!να.ι τίπ?τα περισσότερο ά.πο τήν ά.να.νέωση του πα.λιου pο μαντικr,:ι iνταγωνισμου προ; τό σύγχpr,νο πι:,λιτισμό. 'Όχι χωρίς λ6γο πα.pαθέτει τήν πα.pα.τήpηση του Λίχτενμπεpγκ, 1:τι ΎJ ά.νθpωπότητα θα.χει ξοφλήσει, δταν δέ θά {ιr;άpχο'J'Ι Ηλοι αγpισι. 'Αλλi κι δ pουσσωι'Jι•ό; α·Jτο; είναι πάλι άπλως ε'Ι. φpσ.ση τοα ψ66ου του Τcλστόι γιά. τη μσναξιά., τό·ι �εpιζω μό χ.αί :ήν ελλειψ·ι1 �στία; μέσα στή·ι χ.οι·ιω·;ία. Κcι.ταοι κάζει τό σύγχpΟ'Ιο πcλtτισμ.ό, έξα.ιτίcι.ς της δια.:ροpοποίηση; χαί τcυ α.ποχωpισμοϋ τ.ού δημ:ουργε.ί, καί τ7jΥ τέχνη το,; �:χ.ίξπrιp, -;σ:ι l\ίπετό6ε'; κα.ί του Πο•Jσκιν, έπειδ-r1 δια σ.τάει -:Gύς iνθpώ;:vυς σέ ξέχωρα. στρώμα.τα α.ντί να τούς συνενώ νε.ι. Ώ,;,τ6σ?, αυτό πού μ.έσα. στίς θεωρίες του Τολστόι θα μπορc.ύσσ.με νά. όνομάσουμε συλλογικότητα καί πά.λη έναν-
τίον των ταξικών διακρίσεων ελά.χιστη σχέση εχει μέ -:+, δημοκpα.-:ία. καί τό σοσιΟ'.λισμ.ό· πιό πολύ είνσ.ι ΎJ νο'Jτσ:λγίΟ'. ένος μονα.χικου διανοουμένου γιά. μιά. κοινότητα., �πο τή� δr:ι:,ίσ. τ;ροσδοκi προπαντός τή δική τω λύτρωση. 0-;αν ι:, Χριστός κάλεσε τό νεα.pό πλούσιο νά. μοιpά.σει δλη του τήν περιουσία 'Jτοϊ.ι; φτωχούς, σύμφωνα μέ τήν έpμψεία -:r,j Hcnι-y Gcorg ·r.θελε γry. 6v r,f)ήσει τό •ιεαpό πλο•J'Jιο κι e,z: :ούς ψτωχr,ύς. Κι ό Τσλσ,6ι επίσης 'Ιόμιζε δτι δ «νεαρά:; πλούσιος» • ήτα.ν εκείνος πο'J χpεια.ζόταν 6οήθεια.. Σκοπός , δικός του είναι ΊJ αυ-:cτελειοπι:ιίηση κι -� ,;νευμ:z:ικη σωτΊ, pία.. Τουτος δ ωφελιμισμός κι δ εγωκεντρισμό;; εξηγεί -:όν f!Χντα.στικό κ: ου-;σπικό χαραχτήρα το,j κοινωνιΧσ'J ,O'J ε•j. α.γγελ(ου κα.ί τίς έσωτερικές άντιφά.σεις της πολιτικής του οιοα.:;;,:7.ί.ίΟ'.ς. Αϊ�τό τό τ;ροσωπικό rΊΟιι:ό ίδεGJδε; καθ�pζ:; ών ήσυχα.σμ6 του, τήν ά.πόppιψη της 6ίαιης αντίστ�σης σ:ό , τις ψυz:ς Χακό ΧΟ'..ί ,Υjζ πpc'JπάfJειάς :ου v' α:ιαμσpψω'Jει α.ντί για τήν κοινωνική πpα.γμα.τικότητα.. «Τίπ�τα. .δε 6λά.� , _ r :.r ψτει πεpισσ6τεpr, τσύς &.•1Upώπους)), γράφει στϊ1 'Ι ακΑ1 1 του «Πpός τήν εpγα.τική τάξη» μετά. τήν έπα.ν�στα.ση τ�? Ι ΠΟ:">, , χ;:ό τήν ιδέ7. οτι οί λ6γοι της σ.πόγνωσης του; οε >.,οί'Jκο·ιτcι.ι :ιέσα τους, παpσ. σz εξωτερικές συνθ1Ίκες,-. ΊJ .τ�.Θητιχ+i στάc:1η τσ'J Τολ'Jτ6ι &τ.έ'ΙΟ':1-:ι c:1:r1 ν �ςωτεpική πpα. γμ.α.τικότητα. συμψωνεί με τον ήσυχα.σμο της κοpεσμέν�ς αp y_ουσας τά,ξης ,:Ο'.ί εκq;pά,ζει (μz -:όν ηθικισ:ι6 της, που τr,(ι πα.ιδεύει τό νου κι σ.διά.κοπα τόν κα.τηγοpεϊ κα.t τον 6ασα νίζει) μιi πpοc:1i'yγιση όλ6-:ελ,χ ξέ·ιη τ.ρός τή 'J'Ι.έφη '1.0'.ί :ό α.ίσθημα. του &.πλου λα.ου. "Οι ιως ό Τσλστ6ι oi:: μπσρεί •ιά ύr:,zχθεϊ εξαναγκασ-:ι κά. σέ μια στενή πολιτική Χατηγοpία. περισσότερο σ.πο τον Ντr,,;:cγιέψσκι. Ε!•ισ:ι ιiδιά :ρθσρος παpο-.τηρητή; -;·71 ; κοιν ω; κ�ι νιχης πpα.γμ.α.τικ6τητας:, εί),ικριγr.ς ψίλος -:ης σ.λήθειας _ �ης οιχαι?σ,jvης κι iμείλικτvς κριτικός -:ου καr:ιται.ισμο•;. μολον6·tι κρίνει τίς ά.νεπάρκειες Χαί τίς ά.μαpτίες της σύγ χρονης κοινωνίας '1.7.θ'Χpα κι ά.π)3. από τή σκι:ιπισ. τG1•; Ϊ (:1:.. ρικων κα.ί γενικά. της γεωργίας. Άτ.ό την αλλη μεριά, οε•ι Υ.,ιτcιφέpνει 'ΙΓ/. οεί τίς r;pαγματικές αtτίες τώ'Ι δει·ιω'Ι Χ7.ί
20R
14
'";(1)'/
209
'/.r,ρύ::ισει :ιια.'1 rιfJική τ:ο•:ι συ·ιsτ;άγετα.ι ,1 ρΓiοη α.πα.ρνησγ1 χάθε πολι,�κης δρα.στηριό,η,ας.184. Ό Τολσtόι οχι μο νάχα. δέν εινα.ι έπα.να.στά.της, σ.λλά ε!να.ι κι σ.ποψα.σισμένος iχθρός κάθε έπανα.σ,α.τικης στάση ς· εκείνο πάντως πού τόν ξεχωρίζει α.πό τούς συνήγορους της '"τάξης» κα.ι του κα.τευ ·,α.�μου σtή Δύση, iπό τούς Μπαλζάκ, τούς Φλωμπέρ Μ.ί τους Γκονκούρ, ε!να.ι τό γεγονός δτι οείχνει α.κ6μα. λιγό τερη κα.τα.νόηση γιά. τή·ι τρομοκρατία της κυοέρνησης πα ρά. γιά την τρομοκρατία. των επα.νασtα.τών. 'Η δολοψονί α. ο•ιω; τοσ Άλ�ςα.νδρου Β. τΟ'Ι α.ψή'Ιει sντελώς ιiσυγκίνητο, ι '4 ., , .... e,ιαιι:;φτ:.ιρεται ενα.ντίe,ν τη; έχτέλzσης τGJY σ e,λοψ6νων 185. Παρχ τίς προκαταλήψεις κα.ί τά. σ::ράλ μα.τά του, δ Τολσtόι iκrφοσωπεί μια τεράστια. έτ.:α,ια.στα.τική δύνα.μη. 'Π π±λη του έ·η-ντίον τGJY ψε!JδιϊJy του αστυνομικου κράτους κα.ί τη; Έ:ι. κλησία.ς, δ ενθουσιασμός του γιά τήν κοινότητα. τών χωρι :ι.ώ-ι καί -:ό τ.α.ράδειγμα. τη; σιχ·7ις του ζωης, δποια. κι αν ήσσ.ν τά. εσωτερικά κίνη,ρσ. της «μεταστροφής» του κα.ί της :ελικης τσυ ψυγfι;, είναι ιiνάμεσα στί; ζυμώσει; τ:σ'J ύπο νόμευσα.v την παλιά κο�νωνίσ. κα.ί προώθησαν οχι μσvάχα. -=+ι ρι,Jσσι,.ή έπα.νά:;ταση, α.λλχ έπίσr1 ς καί τό α.·1τι:ι.:ιτ:ιτ:;,.λ� στι1;ό επα.να.στα.τικό κίνημα. σ' δλόκληρη τήν Ευρώπη. Στ-rιν _ -:e,i) ΤοΛ-:,τόι μr:ορσυμε τ:ρ±γμα.τι νά. μιλήΊ -,0υ,ιz �εριr:τω"Jη 1 ' " ' ' 6 ο τσσ pεαλισμου», ιiλλχ κα.ί γιά. "[ μοναχ:;,. για. ενχ ,, θρι:ιμ Ξ-Ψι. «θpic.ψ6o τe,,j σοσιαλι-:,μου», r.,χι μciνάχα. γιά τr ι 'ι α.πρσ κα.τά.ληπτη περιγραφή της κοινωνίας ά.πό ι.ι.έρους ένός α.ρι �ακράτη, α.λΗ καί γιά. τή'ι ετ:α.να.-:;τα.-:ική επίδραση zνό; α•ι:ιδρα.στικου. 'Ο α.-:,υμf3ί6α-,το; 6ρθ,;,λσγισμ6ς της r:pοψυλάσσει τr.'1 ' ι '·• του 'Γολσtόι α.πό μι?: � τεχνη και' τη' ψι ),Qσαψικη'διοασκα.1.ια. :ι'ίίpα. στείρα Χι cΖ::ελ{σφαρη. ΊΙ μα.τ:ά -:ου, πα� 6λέr:ει μΞ δξύτητα. καί νηψα.λιότη τα. τά φυσιολ'iγικά. και ψυχολ ογικσ, γε _ γ'Jν6τα., zι η &;:α-:,τραψή του γιά τ-ii1ν ι!ιευτιά ' α.πένα.ντι σtόν . ;::
Ό iνθουσια.σμός του Ντοσταγιέψσκυ γιά. τή ρωσική έκΥ.λη σiα. :--:;·1 είναι -:-ό ϊοιο ξένος 1\σο κι ή έκκλησιασtική ροπr1 των -:,λ:;,..66ψιλων γενικά.. Στή'Ι r:ίστη του φτά·ιει από 'έναν 186. ί';ρ6μσ όρθολe,γικ6, πραγματικό κι 6λ6τελα. μή α.υθ6ρμη:-α ορθολο έντελώς προτσές ϊίναι του ή Ή λεγόμενη μετα.-Jτροφ γ:ϊ.ο .. Ο') λ::t.6αίνει χώρα. δίχως κα.ιιιά.ν άμεση θρφκευτική έμπειpία.. 'Εκείνο πο•j τόν ΞΧ,,ψε Χριστιανό ήτα.ν, δπως λέει -Jτή·ι 'Ε ξ ο μ σ λ ό γ η σ ή ταυ, «ενα α.ι-:,θ-ημσ. ψ66ου. ορψά-ιια.ς κα.ί μα'ιαςιi;)). Πιστό τόν κά.νει δχι ή μυσtικ+1 βί ωση του Θεασ καί ταυ ύπερψυσικου, άλλά. ή δυσαρέσκεια. με τό'Ι zα.υτό του, ή πpοσπάθεια. νά 6ρεί σκοπό κα.ί στόχο στή κι α.στά. α.πελπι-;i� α ό τή �ική του μηδα.μιν6τητα. ;ωή, , , -; , θεια. κ:ι.ι .:ρr;πα·ιτο; α α.περιοριστος φό6ος του για τό θάνα.τσ. Γίνεται & .. 6στ'iλος τrις αγάπης, επειδή ταυ ίδιου του λείπε: ή α.γά.πη, εξυμνεί τήν ιiνθρώπινη α.λληλεγγύη γιά •ιά /σr; -:;:α.θμίσει τή δυσπιστία. ταυ καί τήν περιψp6νησή του γιά τό,, ά,,ίJρωπο κα.ί δια.κηρύσσει τήν άθανΜία. της ψυχής tπειδή �± :ι.:σpεΙ ν' αντέξει τή σκέ·�η τοϋ θανάτου. υΟμως ή ψυγή cO'J από τον κ6σμα εχε: περισσότερο χα.pακτήρα. αριστοκρα. :ικijς -:iρχο·ιτιi� πα.y ά. χpιστ :�νικ1ς τ�πειv�τη:α�·� α.πα.ρνιέ: , ,:;,.ι το'/ κόσμο, εr:ειοη αότός οε·ι ει,ια.ι ΟcJΥατσ να ε:;r,'J'Jια.-:,τε:· κτημα μας. έντελως ·ι.:ι.ί ·ιί-ι, γίνει Ή ενψ,ια, της χά.pης ε!να.ι τό μόνα ά.νοpθολογικό στοι χεΙα της θpφκευτικης φιλοσοφία.; του Τολστ6"ί. Στούς «λαϊ κούς μύθους» του δέχεται Υ.ι ενα.ν πα.λιό θρύλο βα.σισι.ι.ένο σε μεσαιωνικές πηγές: Πρίν :ί.πό πσλ�'.η καιρό ζαυσε σ' ενα μrι ναχικό νησί κάποιος ε1Jλα.6ικός ερημίτη;. Μιά. μέρα κοvtά. -:,τό κα.�•Jοι τ;υ απο6ι6�στη:Κ�ν κ�τι Ψ�fά.δε5, κι α.νά.�εσά το�ς _ r.: εη.; γερ,:;; τ6-:,ο α::λοικας στο μυαλο παυ δέ μποpουσε κα.λα. κα.Η. 'Ι!J. zκq;ρ-:ι:σ:εί, κα.ί μάλιστα ουτε κα.ί νά πpο-:,ευχηθεί. Ό ερημίτης τα.ριχχ-:ηκε r:oλ•j μ.ί: α.υτή τήν σ.γνοια. χαί μέ :ιεγά λα. δά.'Jανα. κα.ί κ6τ.:ους τσ:;μα.θε τό Πάτερ ήμών. Ό γέρο; τόν εύz.αρί-:;:ησε εδγενικά. κι εψυγε &πό -cό νη-Jί μέ τούς άλλους ψα. rΛ.�zς. 'Ύστερ' :ί:πό κά.μποση ίΔρα., δτα.ν ·rι 6&.ρκα. είχε κιό λc�.; χα.θεί μα.y.ρ:ά., δ &γιο; άνθρωπος είδε ξα.ψνικά μιάν άν-
·rι,
211
θρώπινη μορψή στον όρίζον,cι. 'ιrι. 6cι.δίζει προ, τb νησί πάνω στ·ή'ι επιφάνεια τοϋ vεροϋ. Γρήγορα ά.ναyνώρ(σε το γέρο, τό μ�θη:ή του, καί �ηyε Π?ος αύτόν, άφωνος κα.ί σαστισμένος, yια ,να τον συνΙΧ'Ιτησει μόλις πσ.τήσει στο νησ!. Τραυλίζοντας, ο γερο:; τουδωκε νά κσ.ταλά.6ει δτι είχε ξεχάσει τήv προσευ χή. «'Εσύ δέ: χρειάζεται νά τ;ροσεύχεσαι» τοϋ απάντησε f, έ pημί�ς κι άψησε το γέρο γά, γυρίσει βιαστικά στην ψσ.ρ6�αρκ� του �εpπατώντας πά.'Ιω στο νερό. Ή εννοια ,ούτης της ιστορια:; 6p,σκεται στήv ιδέα τη-ς 6ε6αιότητα,. τη- - σωτηρία.τ:?'J, δ' ειναι υεμένη μέ ηθικά κριτrιρισ.. Σέ μιά,γ άλλη !στοpιcι. -:ι,)'I :ιατοπινότεpων χρόνων του, τον Π σ. τ έ ρ σ. Σ έ ρ Υ ι ο ο Τολστόι τ:cφουσιά.ζει τό θέμα. από τήν αντίθετη σκοπιά· ή χάρη, πού στόν ενα. δίνετ7.ι χωρίς κόπο, καt φαινο� :LΕ'ΙtΚ'Χ χrιψ[; α•J-;,;ς V'Χ το α.ςίζει, ΙJ.ΠΟστεpεί,σ.ι ατ; ο εγαγ άλ �-0, πα.ρόλες τις ιlγω'Ιίες κcι.ί τi 6ά.σσ:ιά. του, πcι.ρόλες τίς 'Jπεράνθ?ίJ;τ;ε� θυσίες κα.ί τήν πιο ήpωϊκη σ.ότεξουσίασή του. , Του-:η η :r.ντίληψη της χάρης, πι:;ύ τι:;τ;οθετεϊ τήv θεία έκλοvή τ:i;ι·> σ.:;;ό τή'Ι rl;ίσ. κι εξισώνει τό'Ι προορισμό μέ τή δωρ�ά, -z.αι -:η, � :,υ�η, τ:ροφcι.·ιι7>; σχετίζεται 6αθύτεpα μέ τb άpισ-:ο Χ? ΙΧ-:;-z.c, 'J�ο6αθρο τ,:Λ Τολστόι παρά, μέ τb Χpιστιανισμι5 το•J. Η αισιοδοξία τι:;ϋ ύγιcϋ; καί σίyσυpου νια, ·:):ιν εαυ-:6 ί ' I 1 του 7.pισ :οκρατη;, ΠCι'J ιιετατρ.sπει τό Π ό λ ε μ O ς ·κ α t , Ε ι p η ν η σέ: α.πσθέωση μιac: όρvανικη1- πολύ6) αστ�ς 'J , �τ;α, �ημιουρyικη; ζωης, σ' ενα. μεγάλο ειδύλλιο και �:; � ιακ � ΞΥ'Χ «:zq:�Αες ήpι,)"ίΧ� έτ;'J;», πο'J σ"C1J ν ciΠΟΧ')pύ ψω 'Jγ' ��·J, -:;:ως παpατηρεί τόσο νόστιμα f, Μερεικόψσ κι ' ό ιιυθιστ�c.ι • a , των μωρών ' τ;ετσετες ριογρ;ι-' φος υ'ψ'�)νει τις τ'ίjς Νατά.σσ.; «σά, σr11\::ι.:σ. τ:0·1, .ο,:,ηyεί τό ανθρώπινο γέ'Ιος» 187 - τούτη ή πα.'1θεϊστικ·η αισιοδσξία. σκοτεινιά.ζει στ·ην 'Ά v v α Κ α. ρ έ ! ι ν α καί πλησιάζει τήν ά;,αισιόδοξη διάθεση τ'ίjς δυτικήςΙ , συμ6σ.τικισμl; καί ;;.α-πο• το•ι ' ' " ,,- η' σ.πσyοητευση ισ , ομω cι, , ·, yrτεχνίας ην σ.ι:6λύ aια τοϋ σύγχρονου πολιτισμοϋ, ή όπι:;ία εκφρά.ζε y � ,σ.ι tδω, ει'Ισ} δλότελα. δια�ρετική ά.πb του Φλωμ::έp καί του , Μωπα.σσάν. Ο θριαμβο; -;·,;; πραγματικης ζω'ίjς πάνω στο pομαντισμb των συyκινησεων ήταν ήδη άνάμικτος με κάποια , !ιελα.γχολια στο ό λ ε μ ο ς κ α. ι Ε ί ρ ή ν η, ένώ
:'Ι
'ο
�
•
('ο,
π
212
':) ,
�
�
'Ιτ'
•
�
�,
..
'
ό Τολστ6ϊ είχε -z.ιΟΑΟ'.ς οωσε, ·έ:ια ψλωμπεριανό τ6·;ο στ,; προγενέστερο εpyo τaυ, δπως λ.χ. στην Ο ί κ ι:; y ε ν ε : α -z. ή Ε υ τ υ Υ. ί α, περιγράφοντας τcv εκφυλισμό τGJ'I μεγά.λων παθών, κι ίδισ.ίτερα τήν μεταμόρψωση τοσ ερω-:cι. σi ψιλίσ.. '[�στόσa ή διά.στσ.crη ίοεώδσυς κα.ί πραγματικότητα.;, ποίησης κα.ί πεζοϋ λόyσυ, νιότη; καί γηρατειών, ποτέ δέ �χί·ιεται τόσο παγεοή στbν Τσλστόι δσο στούc: Γάλλου:; συ" γpαφείς. 'Η άπογοfιτευσή του πστέ δεν δδηγεϊ σε μηδε;: σμό, τ;ο-:έ δέ·ι 6δηγεί σέ ;ι.ατα.γyελία τ'ίj:; ζωης γενικά. Tc δυτικοευρωπαϊκό μυθιστόρημα. είναι πάντα γεμά.το γκρινιάρι κο α•J-:eιοικτιp;ιc κι αυτοδραματοπσίηση -:οϋ r1pωα τιο·:.ι 6ρί σ-z.εται σi σ'Jγ,φιση μέ τήν πρχγματικότητα· εδG) τ·η :ιομφ·i1 γι,z. τό·ι ±ν-:ι:ι.γωvισμο τουτσ -:+ι σηκώ·ιι:;υν πάντα σι εξωτερι κες συvθηκε;, ή κοινω'Ιία, τ6 κpiτο; Χαί τό 'lοινω·ιικ6 r;ερ:6ά.λλr,ν. Στί,·1 Τr,λστ6,, ±·1-::Οε-;7., ·r1 •;;:r,Χεψε'ιι-z.-11 πρr;σωπι;ι_,',. τητα ε!:ιαι τό _ιδιο άςιόμφ� τη 7,σ,; Χι ·r1 &,,1,;κει1 ιε·:ιΧή πp7 · : ηι7.τι:ι.οτr1 -:α, α.ν yτάσοΤι σε σ-J, γκpσυ,;η 188. Ι ιατι,, '1.'Ι η_ ζωϊ, πού δίνει τή� ±πaγοr :ευση είναι τι�ρ: πολύ άψυχη, δ ά.πr, � , . , γοητευμένο; ΎirΛ•J7.ς εινσ.ι ::οcρχ ::σλυ φψυχο ς, ποιη-::ικ•:,; Χ: ούτοπικός' αν ±π' τήν πρώτη λείπει ή α.νσχη γii τούς δνει ροπ6λι:;υ;, ±πc τc·ι cί.λί.ο λείπει 'f/ σ.!"J{)ηση τη; r;ραγμ-ατικ6τητα ς. Τό yεyeινb; c-:ι 11 μοp7ή -:rjJ·, μυ&ιστοpημά.-:ω'Ι τοϋ Τολ στόι είναι τόσο δια.ψορετική ά.πό τή δυτικοευρωπα.ϊκη οφείλε ται κυρίως σε τούτη -:ήv αντίληψη για. τbv έαυτό κα.ί yιί;. τον κόσμο και στηv απόκλισή της α.πό τή ψλωμπεριαvη άντί ληψη. �τήν πpημα-::Χότητα, YJ απόσταση α.ΠC τό γατουpα λιστικό πρότυπο είναι το rδιο μεγάλη δσο και στό Ντοστι:; γιέψσκι, μονάχα πού f, Τσλστόι είναι ά.πομσ.κpυσμiνος α.π' α.,j τό προς την άντίθετη κατεύθυνση. "Αν τά μυθιστr,pήματα -:οϋ Ν tοστοyιέφσκυ "έχουν ορ::φα-:ική οr,μ·fι, τότε του 'Γολσόι εχου·ι χαpαΥ.τrιpα επικό (επι:;ποιtας) . Κα·ι:tνσ.; πρι:;:;εχτικός άΨ1.yνώ στ·ης δzν μπορεί νi μήν [γιωσε τήv ::λατυκύμα.ντη δμηpικ·η ροή τών μυθιστορημάτων τού-:ων η νά μην εζησε τή·1 r.σ.νGι pαμαη κι cλόπλευρη εικόνα. τοϋ κόσμ,ου πού ξετυλίγουν. Ό ίσιος δ Τολστόι σύγκρινε τά. μυθισwρήματά του με τόν 'Ό-
213
μηρο κι ή σύγκριση τούτη εχε ι γίνε ι μόνιμη ψόρμ.ουλα της τολστοϊκης κ.ριτικης. Πάντα θεωρήθηκε δμηρικός δ μή ρο μαντικός, μή δραματι;ι.ός και μή εμψατικός χαρακτήρας της μορψης, δ τ:αραμ.ερισμός κάθε θεατρικής κορύψωσης κι εν τα.σης. Ή δραματική συγκέντρωση το ϋ μυθιστορήματος, τ:c·; ελα6ε χώρα γιά. πρι{)τη ψορά. μέ τήν με τάσταση άπο :ή μ.ορ ψη τσϋ μυθιστορήματος, πσδχε θέμα του περιπέτε ιες κα.θα p μά.των, στη 6ιογρα.ψική μορφη τοσ προρομα.ντισμοϋ, δεν εΙzε άκόμα υί οθετηθε ί από τόν Τολστόι στό Π ό λ ε μ ο ς κ α ί Ε 1 ρ ή ν η. Τη σύγκρουση τοϋ &.τόμου κα.ί κοιvων"ία; τ+1 Οεωpεί Ι:χι σαν α'ια πόφευκτη τραγωδία, παρά σά. συμq;cpά. πού τήν άποδίδει, άκολουθώντα.ς τήν α,τ;οψη του δέκατου ο γδο,;υ αίώνα, στήγ ελλειψη διόρασης, κατανόησης κι ήθικης σο6αρ6τητα.ς. Ζε ί άκόμα. στήγ έπ,;χή τοl} ρωσσικοϋ δια.ψωτι σμοσ, σέ μια -:-:vευμα.τική α.τμόσφαιρα τ;ίστης στό·ι κόσμ,; Υ.α� στό μέλλο ν. 'Ενό-,� δμως δο•�λεύει -�·, :Α ·, ν α Κ α ρ � , τr 'Ι τ:ι , ει τσυτη την α ισισδc ςια και r.ροπα·ιτος ν ι ν α χα:v ι στη του στήν τέχνη, πού τή διακηρύσσει άπόλυτα άχρηστη, καί μά.λιστα βλαβερή, έκτος ?lν απαρνηθε ί τίς έκλεπ:ύνσεις κα,ί τά. ψιλολογήμα,τα τοϋ σύ γχρονου να.τ?υραλισμοϋ κι 1μπρε,:; σιονισμοϋ καl με τατρέπει ενα ά:ιτικείμενο πολυτέλειας σε κα θολικό κτημα της άνθρωπότητα.ς. Ό Τ ολστό ι είχε επισημά νει εναν πρχγμα.τικό κίνδυνο στην α.ποξένωση της τέχνης άπό τίς πλατιές μάζες κα.ί στον περιορισμό τοϋ κοινοϋ του σέ δλο Χα.ί μικρότερο κύκλο. Δ�ν ύπά.ρχει άμψιβολία δτι ή έπέκτχ ση τοϋ κύκλου τούτου κι ή έπαψή μέ λιγότερο άποκλ ειστικά., από π ολιτιστική άτ;οψη, κοιν ωνικά. στρώματα. θά. μποροϋσε θαυ μάσια να.χει καρποψόρα &.ποτελέσματα γιά. τήν τέχνη. Πως δμως θά. μποροϋσε νά. πραγματοποιηθεί μιά. &.λλαγή σά.ν κι αυτη με θοοικά. καί σχεδιασμέν α, α.ν οί καλλιτέχνε ς, πού εΙ χα.ν &.νατραψεί και ριζώσει μέσα στήν παράδοση της σύγχρο νης τέχνης, δέv εμποδίζονταν νά. δημιουργοϋν εργα τέχνης κι αν δε γινόταν έξ(σου ευ κολο δσο και δυνα τό γιά τούς ερα σιτέχνες, πο'J ήσαν ξένοι πρός τήν παράδοση τούτη, νά. κα ταπιαστοϋν με καλλιτεχνικές δραστηριό τητες - πρός 6λά.βη τω'ι άλλων; Ή απόρριψη της εξαιρετικά. εξελιγμένης κι έκ-
214
λεπτυσμ.έvης σημερινής τέχνης ά,πό μέρου � τοϋ � ολστόι κ� ή • γιά. τίς πρωτόγο·ιες, «καθολικα άνθρωπινε ς» μ"p: ,, -ου · α· -η Ί.γ • " • ψές της καλλιτεχνικfις εκφρασης, ειναι εν_α συμ1;τωμ� το_,υ _ο άπεν�ν - χωρ•. το προβάλλει δποίο τον μ; "ίδιου ρc υ,:;,:;ωισμοϋ στήν πόλη κα1. τα·J� ίζει τ� _κο:vωνικό , ζήτ� με το ζ ;:�: μα των χωρικι7>·ι. Ειναι πο λcι ευκολο να κα ,αλάβουμ.ε, γ _ δ Τ ολστόι c.iέv &νε χ6ταν τόν Σαίξπηρ λ.χ. Π�ς θα 11.�c ρcυσε ενας πουριτανό;, πού μισοϋσε κά.θε πληθωρικοτ�τ?- :ι.σ.ι δεξι:· τεχνί α νά βρίσκει ευχαρίστηση στο μσ.νιε ρισμ: ενο5 ποιητη, εστω y:ι iν ητσ.vδ με γαλύτε ρος δλω� τω·ι ε7;οχων; Ομως ε; ναι ά,δισ.νόητο το δτιδ άνθρωπος που δημιουpγησε ;όσο &.πσ.. ν v,. τητcκά. ά.πό καλλιτεχ•ιικη άποψη εργα, δπ�ς ( Κ σ. ρ έ ν ινα κιδ θά. ν α τ ο ς τ�υ Ι,6 α ν υλά. επιψ ρις ω χ οτε χνια γ ο λ σύγχρονη τή λ ι τ ::: α.π' ολη Ε εις δε;όταν, έκτος ά.πό την Κ α λ ύ β α ; ο ϋ �1 � � ρ μ r; α, Θ ω μ α, μονά.χα ,τού� Λ ,η σ τ ε ς του ΣιλΑε p� τούς 'Α θ λ ί ο υ ς τοϋ Ο υγκω, ,τ� Χ Ρ, ι � τ O � Υ ε ν ν ι ά. τ ι κ α Κ ά. λ α, ,1 τ σ. τ_οϋ Ντικενς, το Υ π ο γ ε ι.,,ο τοϋ Ντσστογιέψσκι καt τον Ά ο ά. !1 :Μ π , η � τ , ":)jζ Γεωργίας "Ελ ιοτ 189. ΊΙ σχέση τοϋ Τ ολστόι με τψ τεz.v_η μπορεί νά κατανοηθεί μον��α _σα σύ�πτωμα 1:ιας �στο� ικη� ά.λλαγης, σσ. σημά.δι μιο/.ς έςελιςης που τεριw,τιι,, ει τ�ν α,ισθη τικ ό πολιτισμό τοϋ δέκατου ενατου αίώνα και ψερνει στ,0 • . τ;pοσκή•ιιο μιό; γενιά πο,'J γι' ά.κόμσ. μισ. ψοpα. κριvει την τε l χνη σά. μεσίτη ίοε(ί')ν 90. _ , 'Εκείνο πού σεβόταν ή γενιά. τούτη στο συγγραψεα του μ ό λ ε μ O ς κ α, 1. Ε ί ρ ή ν η δεν ήταν διόλουδ ; vά.λος μυθιστορ•.σγράψ ος μονάχα, δ δημιουργός τοσ μ�γα�� �ερου μ..υθιστορήματος μέσα σ την παγκό σμια λογοτεχνια, , _λά. προπαντόςδ Υ.Οινωνικός μεταρρυθμιστής κιδ ίορυτης μια f θρησκείας. 'Ο Τολστόϊ απόλαυε τη ψήμη τοϋ Βολταίρου, τη δημοτικότητα τοϋ Ρ ουσσώ, το κύpο� τοϋ Γκαίτε , καί, πιο πολύ &.κόμα κι άπ' αυτό, εγινε μορψ'Υ)_ θρυλική, � ου τ� γ6 η: τρό της θύμιζε το γόητρο των παλιωv προψητων και μαν των Ή Γιασνά.για Πολιά.να εγινε τόπος, δπου πήγα;ναν ν,ά. προ�κυνήσουν άνθρωποι ά,πό κά.θε εθνος, κοινωνική ταξη κσ.ι
1 ,�
π
215
;:·,�.:τισ-:ι.,.6 σ-:p<�ψ7. ,.yλ fιαύμαζαν το·ι γέρο χ6μη, πού φο ρcίΊπ τή 1ιπλούζα τ,;,j χωριάτη, σά. νά ήταν &γιος. Ό Γκ6ρ �ι δε θα ε!ναι δ !;όνος π�ύ �λέπ�ντάς το,� σκέφτηκε «τ:ϋτ?; ο :ι� ;θρ;u�;; ε!ναι ο)λοι,;ς ι�ε τ ? Θεο ! » �-- ές�μολόγηση μ� τ�ν 6ποια c απιστος α•;τ/;ς: τελειω·ιει τ!ς αν�:μνησεις του ά.πο τον Τολστόι 191. 'Λσφαλ<,>; τcολλοί θα ε!χαν τΙ; α'iσθημα, οr.ως 6 Τόμας :Μάν, οτι μετά το θάνατο έκεί•ιου ή Ε,Jριί>πη εμεινε ,χωρίς ά.φέντψ 192_ 'Όμως ολα. α•1τα fι σα·ι Υίσθήμα:α μ,;νά χα καί διαθέσεις, λόγιy, εύγνωμοσ'jνης καί πίστης. 'Αναμφί βολα δ Τολστόι ήταν κάτι πο!Jμοιαζε πολύ μέ ζωντανή συ νε(δηση της Εύρώπης, δ μεγάλος οά.σκα.λος καί παιδαγωγός, r.ού, δσο κσ.νένα.ς άλλος, έξέφραζε τήν ηθική &.νησυχία τi)ς γενιάς του και τή λαχτάρα. της για πνευματική ά.να.νέωση, (;)-:;τ6σσ, με τον ά.ψελή pουσ,:;ωισ1ι6 κα.1. ήσυχασμ6 του, ποτέ δέ θά μποροϋσε να παραμείνει - αν ήταν ποτέ πρα.γματικ,χ - «ά.:pέντης» της Ευρώπης. Γιατί μπορεί θαυμάσια. να είναι &.ρκετό γιά ενα.ν καλλιτέχνη νά θέτει τα. όρθά. έρωτήματα (δ πως νόμιζε δ Τσέχοφ) , ΖΨΥ.ς α.νθρωπος ομως Π'J'J θα κυρια.ρ χοϋσε στον α!ώνα του θα.πρεπε και να διίJσει σ' σ.,}-:7. ,Ύj'Ι όρθή άπάντηση. 4. Ίμπρεσσιονισμόc. Τά. σύνορα νατουραλισμού κι lμπρεσσιονισμ.ου ειναι ρευ στιi" ε!ναι ά.δύνα.το νά κάνουμε ξεκάθαρη ίστοpική η έννοια χ.ή διάκριση &.νάμεσά τους. Ή δμαλότητα μέ τήν δποία γί νεται τούτη ή τεχνοτροπική ά.λλα.γή &.ντιστοιχεί στή συνέχεια. της ταυτόχρονης μ' αυτήν οικονομικης έξέλιξης και στη στα θερότητα των κοινωνικών συνθηκών. Τό 1871 €χει περ�ι κή μονάχα σημασία για. την ίστορία της Γαλλίας. Ή κυρια:p χία της ά.νώτερης μεσα:ία.ς τάξης παραμένει βασικά. ιiμε:ά.6λη τη κα.ί ή συντηpη:ική Δημοκρατία. παίρνει τή θέση της «φι λελεύθερης» Αυτοκρατορίας - τούτη ή «δημοκρατία χωρίς δημοκρατικούς» 193, στήν δπο!α. συγκα.τανεύουν μονάχα έπει δη ψα.ίνεται να. lγγυα.ται τήν δμα.λότερη δυνατή λύση των πο-
216
λιτικων ,ψο6λημάτων. Φιλική δμως σχέση ιiποχα.θίστα.ται itν τc,ιιiων, κ:zp τέλ, τραστ κα.ί συνδικάτων. Κι δr:ως στάθηκε δυνα.:ό ν' σ.πο χλr;θεί τ,;ύτη .;1 τυ-;,;οπr,:ηση κα:ί σ,ηκ:i·,:pωση της οίχονσμι κης ζωης «[νδειξη γηpα.τειri)ν» 196, [τσι κα.ί τά. σ-ημά.δια τfiς fνα.σ-q::ά:λεtας Κt ο[ οιωνοί της διάλυσης μπορουν \lct πα.p::ι::·rι ρηθοϋ·,ι μέσα σ' όλ6κληpη την &στικη Υ,οινωνία.. Είναι αλήθεια. rι:ι ή Κομμ,;,jν(Χ :zpματίζεταt με fι:,::ι: -;:ων έξεγερ:1ένωγ 7.ιό 6λr:,κληpωτική α.π' ο,τι σ' Ι.Ιλε; τί; πρ?ηγούμενες επαναστά σεις, αμω; rJΔτ-iJ ή ·ητ:α είναι ή πρώτη ΠG'J τήν ύ f![στα::α.ι Ξ να διεθνές έpγα.τικό Χίνr.μα. κα.ί ΠΟ'J τrιν α.κολουΑεί μ•.,χ ΥtΚ"Ιί :η; &.στικης τάξη;; πού συνοδεύεται ά.πό εν(Χ α.ισθημα. εντον,;υ κινΜνου 197. Το6 τη ή ψυχικη διάθεση τη; κρίσης δοηγεί σΞ: μ ιiν ανανέωση τι7J·ι ίδεαλισ,ικGJν μυσ:ικιστικ�� τά.σει,:·ι χσ;ί δη:ιισυpγεί ενα. ίσχυρ6 ρεϋμα πi 7-:η ς σi·J α.•ιτιcpα.'1η εν'Χ-ι-:: ον τη; α.πc1.ισιοi3οξ1ας Π?'J έπικρα.:εt. Μι.;νάχα. στf1 ·ι πορεία τούτης της έξέλιξης δ ιμ-τ::pεσσιονισμός χάνει τό σύνδεσμ� του μ έ :ό να.τουpαλισιιό καί μετα.μορφώνεται σε καινούργια. μοp ψή ρομαντισμοϋ, 1θια.1τεpα. στη λογοτεχνία. 1
217
Οί τεράστιες τεχνικές εξελίς�ις πού λα.6�ίνουν χώfα. δέ; 1:ρέπει νά. μσ.ς κάνουν νά. �α,pα.6λεπουμε τ� �ισθη�α. ;ης κ�ι σης πού πλα'ιιότα,ν στην α.τμόσψα,ιρα,. Μα.λλ�ν την ,ιδια. την κρίση θΧ πρέπει να, τή δουμε σά,ν lνα.υσμα για, κα.ινουργια. τε Χ'Ιtκά έπιτεύγμα.τα κα.ί 6ελτιώσεις των μεθόδων πα.ρα.γω γης 198. 'Οpισμέν'Χ σημάδια. της ατμόσψα.ιρcι.ς της κρίσης γίν'Jν τα.ι αισθητά, σ' δλες τίς έκδηλώσεις της τεχνικης δραστηριό τητας. Ιlροπα.ντός παθολογική ψαίνεται �νιασμένη τα χύτητα. της έξέλιξης κι δ τρόπος με τον ο_:τοι? �να.γκά.ζετ�ι νi τρα.6ήξει μπροσ-:ά., ιοια.ίτεpα αν συγκριθει μ� το �υθμ� -;-ης προόδου σε προγενέστερες r;εριόδους της _ίστορια,ς :=r1; τεχνης Υ.α.ί του πολιτισμου. Γιατί ή γρήγορη έζέλιξη της τεχνολο γίας σχι μονάχα. έπιτα.χύνει τήν αλλαγή του συρμου, αλλά Υ.7.ί :+1 μετατόπιση της εμψα.σης από τό ενα. κρι:ήριο �ι σθητικου γούστου στό άλλο" πολλές _ψορέJ �ν�πιφεp�ι μ;α.Ί α,νόητη κι αχα.ρπη μανία. νεωτερισμου, μιαν �νησυ�η �πιδιω: ξη του καινούργιου, γιά. χάρη τη; κα.ινα:ομια.ς κ�ι μ�ν'J. Οι, ανα.γκά.ζcντα.ι νά. έντε(νουν με τεχνητα. μεσα. τη 6ιομήχcι.νοι . , ' � ζr1τηση 6ελτωψένων πρcϊόντ ων και• δ'ε'ι πρε' �ει ν' α.φηνου '/C/, ·,φυώνει το α.'ίσθημα. πως το κα.ινούpγιο εινα.ι πάν-::α κα.ι κα.λύτερο, α.ν θέλουν στ' α,λ11θεια. νά κερδίσουν από τά, επι τεύγματα. της τεχνολογί:1.ς 199. 'Οπωσδήποτε, rJ _ αδιά:κcπη �ι δλοένα γρηγορ6τεpη αντικατάσταση των πα.λιων αντικειμε νω'ι τ·7jς καθημερινής χρrισης από κα-ινούργια. δδηγεί στή μείωση της στοργής γιά, τά, ύλικά, κ,α.ί γρήγορα. κα.1. γιά, τά. χτr1 μα.τσ, κι riνα:;φοσα.pμ6ζει τήν τα.χύτητα., με πνευιι.ατιχi 0 την δποία. συμ6α.ίνουν ο! ψιλοσοφικές κα.1. καλλιτεχνικές έπα να.ξιολογήσεις, σύμφωνα με τήν τα.χύτητα. του μετα6α.λλόμε νου συρμού. "Ετσι ή σύγχρονη τεχνολογία. εισάγει lνα. δίχω� προηγούμενο δυναμισμό σ' δλ6κληρη τη στάση &.πέ'ια.ντι στ� ζωη κα.1. προπαντός τουτο τό καινούργιο αίσθημα. της ταχυ τητας καl της αλλα.γijς είναι πού 6ρίσκει lκφραση στόν tμ πρεσσιονισμό. Τό πιό χτυπητό φαινόμενο πού συνδέεται με την πρόοδο της τεχνολογίας είνα.ι ή έξέλιξη των πολιτιστικω� κέντρων σε μεγάλες πόλεις με τη σύγχρονη lννοια· αυτές αποτελουν
iι
218
:ο εοαφος οr.ου pιί,ωνει ή καινούργια τέχνη. Ό ιμπr,εσσιο·�'- σμός είναι τέχνη τ·ίjς πόλης, κι οχι μονάχα. επειδή iι.:ιακαλ•'; τ..τει ,),ν τοπειακό χαρα.κτήr,α. της πόλης και φέρνει τή ζω γραφική από το ϋπα.ιθρο πίσω στήν π6λη, riλλ:'.G ·ι., επεtί5Υι ολέπε: τον Ύ.6σμο μJ: τά, μά.τια του κα.τοίκου τ·ίjς π6λης κι ±ν τιδρa στίς εξ ωτερικές εντυπώσεις με τα, παρατεντωμένα. νεσ r,χ του σύγχρονου τεχνικ.ου &.νθpιίJπου. Είναι τεχνοτροπία τrJς πόλης, επειδή πεpιγr, άφει τή μετα.6λητ6τη τα, τό νευρικό ρυ f)μ6, τίς ε'ιτονες iλλά, πάντι:.τε εφήμερες εντυτ.ώσεις της ζω ής της π6λης. Κι α.κρι6ως σάν τέτοιος συνεπάγεται μιά, τερά "Jτιc1. �:r::[,:,α."Jη της riντίληψης πού επιτελείται μέσω :GJν αι σθήσεων, μια, καινούργια οξυνση της ευαισθησίας, μια, κα.ι 'Ιούργια εpεθιστιΥ.f,,η,c1., καί (μαζί με τή γοτθική τέχνη κα,ί τό ρομαντικο κίνημα) σημα.δεύει μιάν από τlς σπουδα�6τε pες στροφές στήν ίστοr, ία της δυτικής τέχνης. Στό διαλεκτι κό προτσές πού έκπροσωπεί ή ίστορία, της ζωγpα,φικης, στ+ιν :νχλλα.γή του στατικcυ Υ.αί τcυ δυναμικου, του σχεδ(ου κα.J. το,j zρώ ιιατος, της iφηρημέ'η;ς τάξης κα.l :η; οpγανικfις ζωής, δ ίμ:r;ρεσσιονισμός αποτελεί τ-ήν κορύφωση της εξέλι ξης, κα.τά, την δποία &.να.γνωρίζονται τά δυναμικά. κι όργσ. νικά, στοιχεΤα. της πείρας κι ή δποία κα.ταλύει έντελG>ς τή στατική κοσμοθεωρία του Μεσαίω·ια. Εrνα.ι δυνατό νά, σύρου με από τή γοτθική τέχνη ίσαμε τόν ιμπρεσσιονισμό μιά, εύ Οε(α γραμμή, ή όποία. μπορεί νά. παραβληθεί με τή γρα.μμη πού δδηγεί από τήν οψιμη μεσα.ιωνικη οίκονομ(α ίσαμε τον προχωρημένο κα.πιταλισμ6· τούτης της δίπλευρης, αλλά 6χ σικά ένιχία.ς, εζέλιξης είνα.ι προϊόν ό σ,Jγχρeινος άνθ r, ωπος, πού θεωρεί δλη του τήν ϋπαρξη πά.λη κα.ί συνα.γωνισμό, πού κάνει ολα του το εΙναι κίνηση καί αλλαγή κα.ί γιά τον ;,_ ποίο ή εμπειρία του κ6σμ.ου γίνεται δλοένα καί περισσότερο έμπειpί:1, ,ου χp6νου. Ή κυριαρχίcι της στιγμής πάνω στή διάρκεια και στη συνέχεια, τό α.Ισθημα, δτι κάθε cραιν6μενο εrναι cρευγαλέο Y,t ανεπανάληπτο σύνολο και κύμα πού γλυστρlχ σtό ποτά.μι του χρόνου (στο ποτά:ιι δπcυ «δε μποr,είς νά, μπείς δυό φορές») αύτή είναι ή ά.πλούστερη διατύπωση στην δr.οία μπορεί γά, 21 \)
-:,. ,·ι.χΟε� ;, ίμrφεσσtrJ'Ιισι•..�;. '( )λι'η.λΎ1 Ρ'Ι Ίι μ�Ο,;δος του ίμ ::?ε,, σιονισμου, μ' δλους της τούς κα.λλιτεχνικους τρόπους κσ.� -:χ :.Ξz'1ά.σιιc1.-: σ. , τε ί·ιεt .:pοτ.:σ.ν:ό; 'ΙΖ z-ι.φρά.σει τούτη τ'Υ1'Ι γlρ:ι. κλ;ίτειcι θει;ψψ;Ίι χ:ι.l ',rι. το'ιί,ει o-ct ·lι 'i':.f:-ΎΙ-L� τικότη-:� δέ·ι z�·ι cιι ενα «είνα:,, παρά, ενσ. «γίγ-ιεσθα.ι", οεν ει·ιαι κα.τα.στα ση, ά,λλά, πpο,σές. Κά.θε ίμrφεσσιονισ-cική εικόνα είνα.ι ή �α ::ι.οολ·ί1 τΎ/ μια:; σ,ιη•51 ; μi,σ. ,τσ μι'η1ι·tuιιn1 nιol)ll, · (=αεικίνητο - Σ.τ.Μ.) τη; 1}r:αρ;η;;, ή ά,,17.τ;σ.ράστ:1.ση μι7.ς χ6i.i:i σ.ιΎ6 , -ι.ι ±σ:cιΗr;υ; ίσορρι;.:!α; μέσrL στό τ.ωγνίδι iν:αγ� 'ιι:=ϊ ιt .z'ιωv Ου ι± ι 1.:Ξ(1)'1 . '"li � μ;:;:ι:-Ί'Jt� 11�:;:ιΥ3ι �ρι:ι.,'jη ιι..ε:ι:ι..:ιcp:ρt,} 'ΙΞ; τrι CJJ'JGϊ) -:.i 7:'/Λσiς α·ι:i.:-:υςη; -ι.αί τ;α.pακμης. Κ±Οε -;:: σταθερό' καί σ�Jνεκ�ικό διαλύεται σε �ιετ�ψοpψι�σεις κα� ,:σ.ίρ '1 Ξt το χαr,7.χτήr?α. :c,σ άσ-ψ.:λήpω,ου -ι.αί τr;υ �.: οσ� ασ,μcιτι_ καϋ. 'Π άνατ.αρ:ι.γωγr1 ,'iΊ; -:ιτ.:οκεψενι-ι.·71 ; τ.:ράςης αν:ι γι·,: ,ό ά:ιτικειμενιχό ύr/,σ:ρι,ηι::ι. τ-ί1 ; οp:ι.σrις, !lε τ·rιν δr:οία. σ.pχ; ζzι ή ίστοpία της σύϊΧΡ'J'ιης r:ρωr.τ ικης ζωγρα.ψι-ι.-71;;, φτ± ·ιε: έδιί) σ:ΎjΥ Χ'.ιp'Jfωσ·ίι -:Ί 1 ;. 'l[ ά-ηπ::ι,pά,σταση τοσ 7 1,η6.;. :ο·:. 7.i: ? 'i', :•.:ι.ί -.:rι; 7,-:μόσq.?.φ::ι.;, ή διάλυση -:r,; δμοιόμοp::ρ:ι. Χ?<••μα.τισμένης ε.:tq.ά.vει::ι.; σs χρω:1α.τικi ση:1εl::ι, Χαί r:ασα. i:zί 1' ι1ι:ι.:α., r1 iποσ1νθεση -:ου -:οπικου χpώμσ.τ-:-; σi \ ;ι!cιιι·s ,� - ). δr,λ. ,ε Cl.ξ[z; ό:τ:ι')ψη; Χι:ιί πpcc.,π-:tΧή;, τΟ -πα,ιγνιΙJι τη; r.ι.'ιτσ.� νά.-ι.λ α.ση ς τοϋ φωτός κ::ι.ί των πσ.pα.λλα.γων της σκι5.ς, τ:1, ;:7..λ).όμε·η Υ.αί τpεμ'.ολι:ι.στi σ:ίγμ?.τα Χι r;[ 6ια-:::τικές, α.σύν δετες -ι.ι α.π6τομες πινελλιές, δλόκληpη ή σ.ύτοσχέδια. τούτη ·:η:ιικ+1 :•.έ τή γp·/((ψΙJ Χ7.ί ::ί.οούί.ευ:η ίχν r;γpά.::ρηση, τή φευ: γuέ 'Υ., φαινομενικi σ.πp6σεχτη σύλληψη του άντικειμέ·.ιου κ.α.ι -:ΊϊΙ χτυπητ'i; ';'JΥ.'1.lότϊιτ7.. τη; ε-ι.τέι.εση; · -- δλ:ι. :,.•J-:7, σz tελευτα.ία. ανά.λ1Jση εκψpά.ζου•ι τοϋτο τό σ.ϊσθημα. μιας r:pα. yμα:ι-ι.6:η::.ι; r;ο,:ι σαλεύει zι Eι:i:ι.or;:z μετα.6άλλε-;:αι ουν:ι. μικά, αίσθ-ημα πο::ι άρχισε άπc τcν άν::ι,πpοσα.να.τολισμό της Cι,J'ψΧψικη; ΙΞΞα.ιτία� τΎ'jς χp1y:a1; τr1 ς προοπτικης. · ' "Ενσ.ς κό;μος, ·του δπ�ίου τi ψα.ιν6μενα. 6ρίσκοντα.ι σε κ::ι,:;:ά.σταση αδιάκοπη.; pοης ;υχί μcτά.6rι./Jrις, τ;cφ±γει τήν εν τύπωση ενός συνεχους, μέσα. δποϊο τά. πάντα συγχωνεύ ονται κα.ί σtόν δr;οίο δέν Gπά.pχου·,ι άλλε.; διαψοpες π::ι,pά. μ6νο οί ποικίλες προσεγγίσεις κι· άπόψει; τοϋ θεα.τη. Μιά. τi1
στο
220
χ·ιΊι π,;·1 eιplσΧε:αι ::;i σ'Jμφω·ιία. μ' i·ιαν τέτοιο ,.όσμο δε θ�: -:,; ·,ίζει μονάχα τ-i1 ttγμι ί t; � �- �α.ί με:α.6.�τική ύψή, τω,ν ψα..: , ·1,;με·1ι•\'Ι, •;,-:z μονα.χα. θα οΛεπει ::;τω α.>ιθpωτ;ο το μετpο ο λων των πραγμάτων, α.λΗ θ' αναζητά.ει τό κριτήριο της σ.1.ήθεια; ::;τ6 l1ic t't ηιιηι; ( =εδG) Ύ.α.ί τι;ψα. -Σ.τ.Μ.) τoij &.τόμου. θά, θεωρεί τ+iν τύχη άpχή κάθε εΙ'Ιαι καί τήν σ.ί:i1 Ηε ια. της στιγι1η; �r:ίpρωση κάΟε α.λλης α.λήθεια.ς. Ή προτε pα..ιότητα. της σ-:ιγμης, της άλλαγ·η; κα.ί της :ύχης συνεπ± γε::ι.ι, σ:·ri γλ<:)σσα. τfις :ι.ίσθητική;, κυpι:ι.p;�ία τη; r.CLpoδικijς διάθεσης πάνω στίς μόνιμες ιδιότητες της ζωης, δηλα.δή τήν Χ'Jpιαp;ι_:α. μιiς σχi::116 τ.ρ6; τχ τ.ρ±γματα, πού δ χα.pα.κτή pας της θά.ναι μή δεσμευτικός κι επίσης μετα.6λητό;. Τ'..'.1:ο: 6 τ.Ξpιορισ:10; τr1ς καλλιτεχνι-ι.ης ±·ιαπαprί.στασης σ:-i1 διciθεση της στιγμής είνα.ι τα.υτόχpονα. ή εκψpα.ση μιας θε :ιελιαzά. πα.θητι-ι.·η; 6ιr;θειlψrισης, zνό.; εy·φυχα.σμού στ6 ρόλο τοϋ θεα.τη κα.ί του 6ποδεκτικοσ κι ενα.τε'Ιίζοντο; ύποκειμέ ·ιου, εκψpα.ση μια.ς: ::;κοπιi; ir;οψ:ι.οήγ!'-:ι.τσ;, άνcιμο·ιrις zσ.ί μή ανάμιξης - κο'Ιτολογίς, εκφpαση ,η; αlσθητικης σ-:rί. :η;;, ςεκάθαpα. κι άπλ&... (°() l:ιπpεσσιι:ινισ: 1.Ο; ε!ναι τό 7.. ποκ,; p,jψωμιχ του αίσθητικου τ.ολιτισμοσ πο1χει γιά, έπίκεντpο -::6·1 i?.·1:6 :,;υ Χι &..:ο:ελεΙ τr1ν εσχ:ι.τη συνi;:ει:1. -:η.; ρομα'ΙτtΧi,; &.πάρνησης της πpακτικης κι ενεργής ζωης. Τεχνο:pοτ.ικά., δ ι:ιπpεσσι'J'Ιισμ6ς εΙνα.ι φ:ι.ι·16μενο σ:6 fπακpο πολύπλοκο. 'Από μερικές ά,πόψεις έκπpοσωπεί μονά.χα. ., . , . - '). .ιζη .. -:1:J�- -ι�τ�υpα ) tσ:,.,ου- Ι' :σ� ι. αν :η, 1s, ;γ�zη, ::;::. : .... .,:Ξr,tι-r��ευ-:;�Ί, : : ., το σ ' μ� , v7:�u�z1:t 1;0 :α Ί'Χ �η:t?. t ι�t : ην πp��;') �7Ca το γ:Ί; ΧΟ στο ειι:,ιΥ.ο, α.πr; -:α -:υπικο στ'J, (ί,,;ομικο, α.πο --:.ην iφηρη:•-> νη 1οέα. στη συγκεκριμένη, τοπικά. καί χρονικά. καθορισμένη :::•.;:ειρία, -:6τε ·Jι ίμπρεσσιο·1ι::1τι,.·r1 -iνcιπαpα.γωγ+1 της πpα.γμα. -=�:(6-:γ,:α;, μ½ -:·fJ V έ ! tψα.�ΎJ ;:ού Οίνει στο στιγμιαίο κα.ι -:,τό :ιο'ι:ΧCιlΥ.6, :ϊνα.ι εν7. σημαντικό επίτευγμα. τοσ να.τωρα.λισμ,:,'j_ Οί ΙΧ'ηπ:ι.p?.στά.πι; ,οσ ίμπpεσσιονισμοϋ 6pίσκονται κοντύτε p::ι, G':'Y/V εμ::ειpί::ι. τι,)'.' α.ισθήσειι)'/ &_π/:, κεί'ΙΕς ,O'J νατr,υpα.λι κ� �ντικα.�ιστοσν πληpέστερ::ι. �U με τή στεν�τεpη εννοια, , _ ::ι. πό :ιhθε προγενεσ-:εr:,η τεχνη το α.ν,αεφενr; της θει,ψr1 -:: ς γ σης ν μέ κείνο της α.μεσης οπτικής εμπειρίας. 'Arr.r;κij ώ 1
22 l
σπώντας ομως τά. όπτικά. στοιχεία τής εμπειρίας α.π6 τά. Ζ'Ι γοια.κά. Υ.: επεξεργα.ζόμενο; τήν α.υτογομία. του οπτικοί), δ ιμ .:ρεσσιΟ'/ισμό; ςεκό6ει α.r;ο ολες τίς τέχνες, οπως α.�κουν;:αν ίσα.με τώρα., κι έπομένως κι ά.πό τό νατουραλισμό. Η μεθο οeις του είναι ίδιόμορψη κα.τά. -;;ο οτι, ενG) ή προψπρεσ-;ιονι στικη τέχνη βασίζει τίς &να.πα.ρα.-;τά.σεις της ?ε μια ψ�ινομε 'ιικi δμ,οιόμορψη, άλλά σ-;;ήν πρα.γ α.,ικότητα. ε,ερογε�ω_ς σ,:ν μ θεμένη ο μ θεωρία. &.ποτελεσ ένη α. 6μοια κι ο ' μ Ζ, , • ::ι.� χ ο ο r. f ·,eιι1:ι.,ι,z στοιχεί7. ·ι.ι α.πό σ:eιιχεί7. :ι:ίJν α:ισθ-Ιισεων, ο ιμτ.ρεσ σιονισμός &.ποβλέπει στην δμογένεια. του κα.θα.ρά. &πτι,ωυ. Κά: Θε πpογενtστερη τέχνη είνα.ι α.πόρροια σύνθεσης, δ ίμπρεσσι� νισμός είναι ά.πόρροια. ά.νά.λυσης. Οικοδομεί τό συγχεκριμ:: ·,ο :o•J θ±μα. α:.. ό μ6Ψχ -::.C οεοομ±·η :ων α.ίσΟrισεωγ Χι έπο μένως &.να.τρέχει στον ά.συνείδητο ψυχικό μηχ�νισμό �ι ι�; 'i:,α. ση•ιείο μχς δ(,ιει τήν τ.ρι;J,η ϋλη της εμτ.ειριας, που 6ρι σκε-;;αι · αΧ6μα μα.χpύτεpα. ά.τ.b τή συνηθισμ±νη μα.ς άντίληψΥι γι:ι. -;;-i(, πρα.γμcι.τικ6τητα., πα.ρά. οί λογικά οργανωμένες �ντυ πώσεις των α.ίσθήσεων. Ό Ί.μπρεσσιονισμbς ε'[·ια.ι λιγότερc •.)ευδαισΗησια.στιΑ; απ6 τό ψχ-;;ουρα.λισιι6· άντί γιά. την ψευ δα.ίσ&ηση, δίνει στοιχεία. του ά.ντικειμένοu κι ά.ντl για. την εί ,:ϊ ια. ,ο') δλου οί'ιzι τi κομμά:τια. ά.πc τά δποία. συντίθεται iι zμπειρία. Πρίν α.πό τόν ίμπρεσσιονισιtό ·rι τέχνη α.να.πα.ρήγ� vε τά. άντικείιιενα. :ι: σ η [J. ε ί α., ,ιίψα: τά α.να.πα.ριστα. �ει από τά. σ'Jστα.τιχά, τcυς, άπό μ έ ρη τοϋ ύλικcϋ άπ' τ6 r,;-:c:o ε!να.ι φ:ια.γμi'ια.200. Σέ: σύγΥ.pιση μέ τήν παλιότερη τέχνη δ να.-;;ουρα.λισμό; σήμανε μιαν cι.ϋξηση των στοιχείων της σύνθεσης, μ' άλλα. λ6γι1. ιιιά.ν έπiκ:α.ση τιίJ·ι μοτί6ων zι ενα.ν τ.λουτισμό τGJ'Ι ,εχνικων μέσων. Ή ίμπρεσσιωιστικη μέθοδος, ιiπb την άλ λη ιιερισ., συγεπά:γετα.ι μιά. σεφz άναγωγων Χι ενα. σύστη μα. περιορισμών κα.l άπλοποιήσεωγ201. Τίποτα. οεν ε!να.ι τυ πι:ι.6τερο γιcΧ μιά·ι ίμπρεσσιr;γιστιzή ζωγρα.φια άτ.' τό δτι πρέτ.ει νά. κοιταχτεί άπb κιiποια.ν ιiπ6στα.ση κι ά.π' τό δτι .:ε;:ιιγράφει ,ά. τ.pσ.γμα.τcι, ιιl -:ί; πcι,ρα.λείψεις πο,:.1 είναι α.να. πόψευκτες, δτα.ν τα βλέπουμε α.πό άπ6στα.ση. Ή σειρα. των &,1α.γωγ17ιν, πο-'.ι πpαγματοποιεί, αρχίζει μέ -:όν περιορισμ6 τG.1·,
σ:οιχείων της ιiyα.πα.ράστα.ση; στα καθαρά οπτικά zαί με Πj'Ι i;ά:λειψη δλων δσα. εχο"υν ύψή μή οπτική η δε μποροϋν 'ιz μετα.φεpθοϋν σέ: οπτικη γλώσσα. Ή εγχα.τά.λειψη -:ιiJν λε γόμενων λογοτεχ'ιιΥ.ων στοιχείων -:οϋ θέ1_1.α.τος, της ίστοpία.ς η τοϋ άνεκδότου, ε!να.ι ή πιο χτυπητη εκψρα.ση τούτης «της i·1ά.:ι'1ηση; -:ων δικών -:η; ιδιαίτερων ιιέσων &.πό μέρους τrι; ζωγρα.ψικης�. Ή ά.να.γωγη ολων των μοτίβων στο τοπείο, στ·,ι 'ΙεΥ.pΎJ ψύση Υ.α.ί στην πpcσωπcγpαψία., ΎJ ή διαπρα.γμ,άτευσϊj Ύ.ά.θε λcγης Οiματο; σαν «τοπείου» καί «νε,φr1ς φύσης,,, δέ'ι είγα.ι τiτ.'.J:α. .:εpισσ6:ερ,:, α.πό μιάν ενδει;η τ·η; κυριαρχία.; της εlδικα «ζωγρα.ψικης» ιiρχης μέσα. στή ζωγραψικη τέχνη. ,'Εχεt'ΙΟ 7:0'J ξεχωρίζει τούς 1μπρεσσιονιστες άπό τούς α.λ λc�; ζωγράψου; εΙ,ια.ι ή δια.τ.ρα.γμά:τευση τοϋ θέμα.τος γι:χ. X�f η -:_�i.Jν -:6�ων κι �χι γι\χσ.pη τοϋ ϊδιο� τοϋ �έμα.τος», δ�ως τc_ ν,�ε, z·ια.ς α.:ό τω; πρω-:ους ιστσpικου; και θεωρητικcυ; του 1 άν γωγή τ ι'ι -: ο δετεροποίη η κι :ι. �1 μ7. σ?Ο�� 'Γ� ;:� � � 'J : , ή , α. _ ο? μc-:ι6ου σ-:7. 'JΑι;:::ι. ουσιωοη του σ-:οιχει::ι, κα.ι μcνο, μτ.οpzι ·,1 α. θεωpηθΞ: z η;pcι.ση τfι; α.ντιρcμα.ν:ικ·η; θεώρησης της ,ετ.cχη; κι !ξευτελισμbς και ά.ποβολή κά.θε ήpω"::Υ.Ύj; ·ι.αί μεγαλ6τ:pεπ·r,: ί?:ι6τητα; ά.:ό τό θφ::ι-:ικό ω,ικό τη; τέχνης, δμως μποpc:ί κα.l ν&: θεωρηθεί επίσης σαν άτ.οκοπη άπό τήν πραγιια-.:ιΥ.6τητcι., ε•ιι7) τόν .:ερι,;;ρισμό τ·r,; ζωγpαφι:ι.ης σε θέμw.α. «δικά. τη� μποροϋμε 'ΙΙΧ τον δοϋμε σάν ά.πώλεια., άπό τη να.τοuρα λισ-;ιχή αποψη. Το «χαιι6γελ,;;,: πού &.να.κάλυψαν οί 'Έλλη νες στίς πλαστικές τέχνες κα.ί πού, δπως παρα.τήρησα.ν, εχει χαθεΙ από τή σ,Jγχρονη τέχνγi203, θυσιά.ζεται στήν χαθαρz ε ίκα. ικη λευρ δμ α τ σημαίνει δ ι α.πο ή ζω ρ ι σ_: ά,·. �� υ � � � , -: ! y α.φ κη. ε:;αψα'ιtζε-:σ.ι εγτει.ως κα.θε ψυχολογια. και Χαθz 7.νθρω ισμ ς . π ό Ί-Ι ά•ι-:ικα.-:ά:σ,αση -:GJ'I άτ.:GJν αξιών ά.πό τίς οτ.τικiς, μ' α.λλ1. λόγια. ή ι7Jθηση τοϋ ψυσιΥ.οϋ ογκου κα.ί της πλσ.στικης :ιc�φrι; .:pό; ":Υ(Ι έπιφ:iνεια., ε[γ:;ιι ΕΨΧ 6ήιια. παpσ.τ. έρ::ι (r.,φ.i 'Ι'., ;tΞ -:11 ·1 zσ.ιψ,•;ργιcι. "ζωγρα:pιΥ.ή» τάση) μέσα. στή σειρά -:ι,)·ι 7.'η.γωγωγ, σ:ί; όπc;Ιες ό ίμ.:pεσσιονισμός ύποτά.ζει ,ή'Ι να.τουραλιστικη είκ6να της πρα.γμα.τικότητα.ς. 'Ωστόσο � &.να. yι,)γή το·;τη δΞν ::!,ηι διόλου δ σκοπό; της μεθόδου του, πα.ρα. 0
223
μονά.χ:,. ενα. ύπο.. ροϊ6ν -::ης. Σκοπός είνα.ι 6 -::ονισμός τοG χρι:) μα.τος κι -iJ επιΟυμία. νά. μετατραπεί όλόκληpη ή εικόνα. σέ άpμονίet χρώμα.το; ·.tι έφ ψε τοϋ φ ωτός, ένG) ή &πcppόψηση τ'JG χιlψου κι ·ή διάλυση της στερεή; δομης των σωμά.τι•1v δέν είναι τίποτ:,. πεpισσότερ'J σ.πο έπα.κόλουθο. Ό ιμπpεσσιο ·ιισμο; cχι μονάχ:1- ά.νά.γει την πραγματικότητα. σέ δισδιάστα :"11 i;;;ι(;::ivεια, ά.λλά. καl (μέσα στή δισδιαστα.τικότ·rιτα. ,Qύ�) τΥιΥ ανάγει Χ!Χl σ' εγα σύστηιια 3':μοpψωv στιγμάτων, μ' αλλα λόγια. πα.p,ψεpίζει δχι μονά.χα τήv rcλσ.στικ6τητα. αλλά. καί -:ό σziοιο, cz� :ιcvσ.χα. τή χωρική, αλλά. καl τή γpα.μμική μοp ψή. Είvα.ι πp6δηλο δτι ή ε1κόvα. έκείνο πού χάνει σέ έμψά νεια κα.l σαyήνεια -cό ίσωτα.θμίζει μέ ενέργεια. καl cιίσθησια. zή γοητεία., κα.l τό κέρδος τοGτο ήταν κύριο μέλημα και τG)ν ϊδιων ,ιί)Υ ιμπp�σσιοvιστωv. 'Όμως τό κοινό ενιωθε τό χά. σιμο δυνα.τότεpα. άπο τό κέρδος καl τώρα πού δ ιμπpεσσιο νιστικός τρόπος θέασης των πpαγμά.τωv εχει πια. γίνει ά.πό τα. σημetντικ6τεpσ. συστατικά. σ,οιχεία. τ'iις οπτικής μα.ς έμπει ρία.ς, δεν εϊμαστε σέ θέση ο·';τε κiv vά. ψα.ντα.στουμε μέ πό ση α.π6γvωση α.vτιμετώπιζε τό κοινό τό σύμψυpμα. τουτο των στιγμά.τωv κσ.l τιiJ'Ι κηλίδων. Ό ίμπpεσσιονισμός: α.;ιοτελου σε άπλως τό τελευταίο 6ημα. σ' ενσ. πpοτσές δλο Υ.α.l μεγα λύτερης σκο,ειν6τητα.ς, τό όποιο rcpoχωpoGσε έπl α1ωνες. 'Α πό τό μπα.pόκ καl με:ά, οι είκι:.tστικές α.να.πα.pα.στ�σεις �οα. _, . , ζα.ν το θ.,:::ι.τη μπροστχ σ' Ξ.Ψι. πpόολημσ. όλοενσ. ουσκολοτε ρο· γίνοντα.·1 δλο ,.αl πιο θολές χι ή σχέση τους με τήν πρα γματικότητα. δλο καί τ.ιό πολύπλοκη. 'Όμως δ ιμπρεσσιονι σμός έκπροσωπουσε ενα. &.λμα. τολμηρότερο &.πό κάθε μεμο νωμένη ψάση ,ης τ.pογεvέσ:εpης εξέλιξης κι ό συγκλονισμός πού δημιούργησαν c,[ πρώτες ιμπpεσσιονιστικές εκθέσεις δε μπορεί να. σ1JγκpιθεΙ μέ καμιά. προηγού ι J..Ενη &μπειρία σ' ολό κληρη τήν ίστορία. των κα.λλιτεχνικιiJν κσ.ινοτομιώ·ι. Ό κό :;μος θεώρησε &να.ιδή πρόκληση τή γρήγορη έκ-:έλε'Jϊj καί τήν &.μοpψία. των πινάκων· ν6μισε δτι τον κορόϊδευα.v κα.ί 11 εκδίκηση ΠCU πηpε ·r,ταγ ή α.γpιότεpη 'Γ.Ό'J μπc,p,/ι:;ε V7. : πινο�σει. , Ωστοσο μέ τίς :ι.αινcτομίες α.ύτες διόλου δέν εξα.ψ:λε'ί-
ται ή σειρά. των &.να.γωγων πού χρησιμοποίησε ή !μπρεσσισ νισ-::ικ·iJ μέθ'Jοος. Τα. ιδια. τά. χρώμα.τα. πο�) χρησιμοποιεί δ ίμ πpεσσιονισμός &.λλάζουν κα.ί δια.στρεολώνουν τά. χρώμα.τα. της καθημερινής μα.; .sμτ.ειρία.ς. 'Ένα. κομμάτι «α.σπρο» χαρτί λ.χ. τό νομ.ίζουμε ασπρ'J μέ κάθε ψωτισμό, πα.ρ:χ. τίς χpωμα -::ιστε; ivτα•ιακλ±'Jει; τ.cύ κ±vει στο συνηθισμένο φως της iJ μέpα.;;. Μ' αλλα. λόγια.: τό «χρώμα. πού 6ρίσκετα.ι στή μνήμη 1ι.α.ς», π'Jύ τό συνδέωμε μ' ενα. α.vτικείμενο και πού είνα.ι ά. r:όpροια. μ:,.κpiς έμπειρία.ς κα.ί συνήθεια.ς, εκτοπίζει τήν συγ κεκpιμ.ένη εντύπωση ΠΟύ α.ΠΟΥ.τiμε :7;ΠQ τήν αμεση άντίλΥj φη 204· δ 1μπpεσσισνισμός τώρc1. &.να.τρέχει πίσω &πό τό zr,
224
15
225
έφφέ της εικόνας κσ.ι αποκαλύπτουν εντονότατα. τή•ι συμ6α :ι;ι.6τητα της ίμr�εσσισνιστικης τούτης μεθόδου. Στό δεύτερο μισό τοϋ δέκα.του ενσ.του σ.ιώνσ. ή ζωγρσ.φι ,:i1 γίνε:1.ι rι Χυpία.ρχη τέχνη. Σ' αυτήν δ ίμπpεσσιονισμό; εξελ(σσετσ.ι σέ σ.ύτόνομο ϋφος σέ μιά.ν εποχ� �ού στό ψιλο λc;γικό z6σμο μαίνεται ή σύγκρουση γύρω σ.πα τό να.�ουp� λισμό. Ή πρώτη συλλογική εκθεση των ίμπρεσσιονιστων γι ·,Ξ::zι :;:Χ 187 4, ομως ή [στσpία. τοϋ ιμπρεσιονισμοϋ αρχίζει z±τ.c.,·J εϊzc.,:;ι χρ6νι'Χ προτύτερα. καί τερματίζεται στό: 1886 μέ τήν δγδαη κ�6λα.ς δμα.δική εκθεση. Γύρω σ' αυτή τήν επο χή δ 1μπpεσσιονισμός σάν ένιαίο δμα.δικό κίνημα δισ.σ�ατα.ι , z: iοχίζει μι7, zr,:ινούργια., με:α.ψπρεσσιονιστικη πεpιοδας ;:,;;'; ,.ρατάzι ϊσψε τά 1906 πεpιπου, τη' χρονι�' που' �ε'θ��νε δ ' Σε�άν206. Μετi τήν κυριαρχία. της λογατεχνια.ς στο οεκα.τ � εοδομο και δέκα.το ογδοο αtώνα και τόν πρωτεύο�α. �όλο πο� επα.ι;z ή ιιουσtκή στήν εποχή τοϋ pομα.ντισμου, γυρω στα μέσα τοϋ δέκατου ενα.του αίώνσ. συμοσ.1νει μιά. αλλαγή πρός οψελος της μουσικής. Ό καλλιτεχνικός κριτικός Άσσελινώ τοποθετεί τήν εκθρόνιση της ποίησης ά.πό τή ζωγραφική f.δη :;τz 184()207. ε'ι<7) μιά γενιά αργότερα. οί αδελφοί Γκονκούρ &.ναφωνοϋν κιόλας μέ ενθουσιασμό: «Τι εόλογημένο επάγγελ μα. είναι τοϋ ζωγpά.ψου σέ σύγκριση μέ τοϋ συγγραφέα! »208. 'Η :,,1γp7.ψι,.ή δεσπ6ζει .:άνω σε δλες τίς α.λλες τέχνες δχ; , μσ·ιάχα. σiν ή πιό πρσοδωτική τέχνη της εποχής, αλλα κα.ι οί δημιουργ(ες της ξεπερνουν ποιοτικά. τά. λογοτεχνικά. �αι μουσικ:z. zτ.ιτεύγμα.τα της ϊοι7.ς εποy}J;, ιδιαίτερα. στη Γα.λλια, (j7.')') ·,�t7.'Ι :Ξ'Ι:Ελ(i)ς ορθός () tσχ•ηισμος Ott οί μεγά.λοι ΠΟtη :Ες το•Jτη; τη; περιόδου ·rισαν r,ί ίμ.:pεσσιονιστές ζωγpά. φοι209. Ε!να.ι αλήθεια δτι ή τέχνη τοϋ δέκατου ενατου ο:tυ1ψ1, πα.ρα:ιivει ι:)ς ενα σημείο pομσ.ντικ·rι κι δτι ο[ ποιητές τοϋ α.ίώvχ δια.Χηpύσσουν πίστη στή μοuσικη σαν τό ϋψιστο καλ λιτεχνιΧό ίδει,)οες, δμως εκείνο πού έννοοϋν μ' α.uτό εΙν"°J.t πε. ρισσότεpο ε·ια σύμβολο κυρίαρχης κι αδέσμευτης οημιουργι ας, α·ιzςά.ρτητης από τήν αντικειμενική πp"Χηιατικότητα., πα ρά. τό συγκεκριμένο πα.ρά.δειγμα. της μουσικής. 'Αr�ό την !λ λη μεριf.. ή Ξμr:ρεσσ:α·ιιστική ζωγραφική ανα.κ"Χλύπτει α.ισiJή1
226
•
σεις, τiς δποίες ή ποίηση κι ή μουσική πpοσπα.θοϋν κι_ αϊΊ τές νά. τίς εΧψpά.σι;;υν καί ιί!ς προς τίς δποίες πpοσχρμοζου·ι σέ ζωγραψικ.ές μορφές τά. ιιέσα εκφρσ.σής τους. �ι &.η�ο��αι pικές εντυπώσεις, ίδιαίτερχ ή ε.μπειpία. του φωτος, του α.εp,;.: και τοϋ χρώματος, ειναι αντιλήψεις εμψυτες στη ζωγραφι κή κι δτα.ν γίνε,"Χι προσπάθεια. α.ναπαpα.γωγης τέτοιων δι?., θέσεων σε α.λλες τέχνες, εχουμε πέρα. για πέρα, δικα(ωμσ. να. μιλήσουμε γιά «ζωγραφικό» ϋφος στην ποίηση καί στη μου σική. σομως επί ση ς ζωγρα.ψικό εινσ.ι τό ϋφος στις τέχvες τι.,ϋτε; ο:"Χν εΧψpάζι;;vτα.ι, πσ.ρα.μερίζοvτα.ς τή·ι εύδιά.κριτη , τ.ερίμε:?σ , μ± :+1 Ε;c,ήθεια έφψε τοϋ χρώμα.τος κα.ί της σκιiς, κι δ:χ•ι :iπσδίο'JU'Ι περισσότερη σημασία. στή ζωντάνια. τG1·1 λεπτομερειών παρά. στην δμοιομορψία της συνολικής εντύπω σης. "Οτα.ν δ ΙΙ<;Jλ Μπουpζε τονίζει δτι στο ϋψος της; εποχής του ή έντύπωση πού κά.νει μιά σελίδα εΙνσ.ι πά.ντα ίσχυpότε ρη α.πό τήν &ντύπr,1ση δλόκληpου τοϋ 6ι6λίου, ή εντύπωση μιας φρά.ση;; 6α.Ούτερη από την εντύπωση μιας σελίδας κι ή εντύπωση τώy μεμ?νωμένων λέξεων εντονότερη από τήν Ξ'Ι; τύπω ση της ψρά.σης21 Ο, τότε εκείνο πού περιγράφει ε[ναι η μ:θ'Jοα;:; τοϋ ίμπpzσσιι;;νισμαϋ, - :ό ϋψος μιi;:; κα.τα.Χεpματ: σμέν1Jς καί δυν1.μικά. ψορτισμέ·ιη;; Χοσμοθεωpία.ς. 'Οπωσδήποτε δ ιμπρεσσιο·ιισμός δέ•ι είναι μονά.χα ή τε χνοτροπία. μιας συγκεκριμένης πεpιόδοu, τό δπαΙι;; κυpια.ρχϊ� σ' δλες τις τέχνες, &.λλά. εlναι και ή τελευτσ.(σ. «εύpωπαϊκή, :εχνοτροπία. με %7.θολιχ·� ισχύ - ή τελευταία τά.ση πσύ 6α. σίζετχι στη γεvικ+ι συναίνεση δσο αφορα τό γοϋστο. 'Από την :ια.τά.λυ-:,ή :ου κ:χί ιιετά �χει σταθε'ί &.δύνα.το νά ταξινομηθοϋ·ι τεχνοτροπικα. εί'τε οί διά.φοpες τέχνες είτε τά. διάφορα. εθνη κι οί πολι:ισμοί τους. ··ομως 6 ίμπpεσσιοvισμός ουτε ά:pχίζε: ουτε καί τελει�)νει απότομα.. Ό Ντελακρουά., πού άνα.Χ±λυψε :ό νόμο των συιιτ.ληρωμα.τικι7Jν χpωμά.των καί τον χρωματι σμό της σχ:iς, κι f, Κόνσταμπλ, πο•J απ6δειξε τή•ι σύιιπλοκη 17.Jνθε:rη τιί)·ι χpωματιχώ•ι εντυπιf>σεων μέσα. στή φύση, ηδrι πpολα.6αίνου·ι κατά 1:.ολύ τήν ίμr:pεσσιονιστική μέθοδο. uΟπως 1/.α( νχχει, μ' χυτa.:ις αρχίζει "rj εvzpγοπ )ηση της οpασης, ΠΟ'J ε!ναι ή ούσ(α. τοϋ ίμπρεσσιο•ιισμοϋ. Τά 6ασικά στοιχεία. τοϋ 1
227
1:!t·i11;;ir-i,111 ( =;ωpι::ι.pχίc1.ς ,iι ; ύπα.ίθρου --- Σ.τ.l\1.) ::;τού; �ι,;γp::ι.ψΟ'J; τiJ ; l\lπα.pμπιζό'Ι, εΧ,φοσ ωπΟϋ'Ι εΥ α. :iκ6μα. Οi)μα. σέ :ού:11 ,j·ι_ εςέλ:ξη. ΈκεΙΨ, διιως πού Ο'Jμ6άλλει στrιν εμ , �χ·ιιη ,O'J ψτ.pεσσιονι,:;μι:;.1j ,:;χ συλλογιχr;;υ κινήιια.το: ε!vσ.ι ::ρω:α.·ι-6;;: α.πό -:ή 1�ιά μεριά. 'YJ κα.λλιτε χvιΧή εμπειρία της _ , π6λη;;, που οι :iπσ.pχες τr:ις βρι σκοvτα.ι στόy Μανέ ' κι α.πδ Π!Υ ' .λλ• η η' . 'J'�ΎΧω. vευση τ!iJν νεα.ρι7J•ι κα.λλιτ εχνων, πού την 1ψ,χ , ,.::ι.Λ� ι_ Yj ::ι.ν-;;ιθεση τοϋ Κ(Λ'ΙΟϋ. 'Από πpι:Ηη οψη μπορεί VX 'f::ι.νεί �κπλΊj κtικό τό δτ: ή μητρ6πολη μέ τό συναγελσ.σ•ιό Χσ.ί την άνά.μιξη τι\JΥ κατοί κων, θά πσ.ρήγα.γε ".Ούtη την Ίt μεση τέχνη πr;;,-Jχει τίς ρίζ ε ς της στc, α.l'σθημσ. ,η; α.τομικης μοναο� ικ6τη,α,;; κα.ί της μονα.;ιiς. Είναι δμω; γεγονός γνω :;,ό δtι τiποτ?'. ;;i ψ?'.(νε τσ.ι νcι. φέρνει τ6crη :iποι16νωση δσο γ, στενή γειcΥ ία.ση πάρα πr;;λλιί>·ι :iνθρώπων, κα.ί πουθενά δ ½� 'Ιl(;Jθει Χανείς t6ση μοvα.ςιά, Κι εγκσ.,άλω;JΥ) ΟσΟ tJlσ::ι. σ' E'l:J. μεγά.λο π� ηθος ξένων. Τό: δυό 6sr.σικά α.1.σθr1μ::ι.,; πc:J παp,i γει -� ζωη σέ τiτι::.ιο περιbάλλον, τό 7.ί'σθημ:Χ iτc εΙσ::ι.ι μ6vr;; κα ι �α.γείς ΟΕ σ� προ σέχει, άπό τή μιά, κι 'tj εντύπωση ,O'J , . ;:,;),υο-:ιου σ·ψε - zι - ελα. τrι; ciδι&.κοπης κίνησης καί της μό νιμης ποικιλl�ς, :iπό τήν &.λλη, τρέψου•,ι καί τήv ίμ.πρεσσιο , νισ:ικη 6ι,;Ηει,ψηση, σττι 'i όποία οί λεπ:ότερε; δια.θέσε ις συν Q�άζο vτα.ι ιιέ τή� r.ιό γρήγαρη έvα.λλαγή των ε ντυπώσεων , , τι,1ν ,;ι.ισθησεων. ΙΙ ?.pνητιΧή σ tά.ση του κοινοϋ. σά.ν κίνr. -:y, γιi τt zι�φάvι,:::rη το? ίμπρεσ:::rι ονισμοϋ σά.ν κινήμα.τι::.ς, φαι 'Ιετα.ι το_ ιο ιο εκπληκτικη από πρώτη οψη. Πο-:ε οί ίμπρεσ σιο ν:σ;ές οέ �μπερι ψ εpθή� α.y ε έχ�ρικά. προς τό κο ιν6" εrχα.ν κά. (!., "πιθυμισ. να, πσ.pαμεινουν μεσα. στο πλαίσιο τiΊ; πα.ρσ. δο , �ς κσ.ι πολλές φο ρές εκα.μα.v ιiπεγvωσιιένες προσπάθειες νά. :ι.·,αγνωρισ",Ο'JV σέ θiσεις επίσημε;, κα.ί πρ,;πα.ντος στο Σα. που το θ ε'ωροϋ λ6ν, ' "() � σα.v ψιηιολοv' ικό ορΑ.•� VF προ�"' τrJY &πι�·., χι::ι.. πω; χ::ι.ι ΨΧχει, ,ό 1:vεGμα. τrΊς ciν,ίθεσης κσ.i ή έπιθυ, μlα. να. τρα.6-Ι;ξουv τήν προσοχή :iπο,::;r;ολώνοντ ας το κοινό πα.ί ζουν σ' α.ύτι::.ύς πολύ μι κρότερο ρόλο :iπ' 15,τι σέ πλε ίστω: ρο μα.ντικούς χσ.i σέ πολλο,;ς νσ.τουραλιστές. Π αρόλα α.ύτά:., Ί σω; �ο;έ yά, JL"f)"ιl ύπrιρξε τόσο οα.θειό: ή διά. σ tα.ση άνάμε σα στο•;ς z;:ισr;1ιους κύκλοcι; -ι.7.ί στή νε ότερη γενιά. τι,;y κα.λλ;τ�χ_νι,Jν 0
νά μήν �ταν ί.,,,: ,. .. το α.ισU Ύιιιcι. ;;:ι zιιτ.::ι.ίζε σαι ισω; τ:οτ± • δ'εν �eιιε•�νιστες ο ι σσ ιιιπρε οί , σχυρ6τερο :iπό τι�pα. Άσψα.λω; εχ-;ικά. τους ιοεω ιτ κα.λλ τά ι ε λά6 κα.τα. νά. ο Υ.6σμ τόν ν κ6λυνα. ε να. 6ρ ίσκετα.ι 'iJ δr: - ομ.ως σε τ.6σο κ.::ι.,.,ό δρόμο θ&πρε π ϋ, για. ν' &.φrρε: ο ν ι ο κ ϋ ο τ " . ες, οπω;; ε:τlμηση της τέχνης από μέρους οι τεχν καλλι ούς [ρηνικ ε ι ,., ως ι τίιι ους, τό::;σ μεγά.λ εδόν! σχ v u ι::. σ τονή λιμcκ , ο νά. )1-:ι ·ιέ, Ρεv-:ιυ?.φ ,.,αί ll ι::;σάρ πλη, 'Επίση ς δ ιμπρεσ::;ιονι σμό; δεν ε�χε r.ά.νω του τ ίπι::.τα κό κοινο αστι στο ωση έντυπ νή δυσμε κοcνει 6εια.κ6, ώστε νό: δύσκολο, νευ μiλλον -lι,α.Υ «ϋφος :iριστοκpα.τώv», κομψό καί ι επι κούρειο, οξύ για. χ σιαΧΟ α.ίσθη , ίσθητο c1. .,ύ ρικό πρ ο ς τί; -;;'� c;;- : :α. :ι. ι εςαιρε-:ικά. θ:iμ::ι.-:α, μέ ρ-:ιπή μοvα 7;,:;,γjp7. τ:p,;:;ωπικέ; εμπειρίες, --;:.; zιιπειρί ες της ατα. ύπερεκ μ α.ίσθή τά χαί σμr;;ϋ, ι εγκλε ςιi; κ:ι.ί τ,;Cι α.ι δη i.Ξτ.:,υσμένω·ι αίσθήσει,J·ι Χαί νεύρων. Πάντως εf ν οντα.ι κα.τ?ι. προipχ α μονάχ ι οχ πι::.'> χνGJ·ι ε , ι χ::ι.λJ. :•.ι-:ιύpγημσ. ρ ίδες τη� τ.ci:'.J μεγάλr, μέρος από ,ί; Υ.ατώ-:εpε; καί μέσε :; με οvται για. πvευμα.τικα. γ·ιοιάζ :ι πο, ;:sr.ί :iλλά. , τάξης ς :iσ-:ιχη κσ.λλιτέχ Χι α.ϊσθη::χά. προβλήματα τ.:r,)/ι λιγότερο iπο τούς λικ-:οι κι �ξεςη� ·ιz; προr1γούμενων γενεuJ'Ι· :.l•1c1.i λιγότερο εύ� «τεχvικοι» α π , -:ηιιένοι , κσ.ί πιό αποκλειστικά μαστ6ροι κα.ι ο τ υς ά. εσ :iνάμ �πάρχο�ν και δ,τι οι προκά.τοχοί του;. "Ομ�ς ι :iκόμα. χα,ι της ιΧpιστο κ τοc;ης κης ι &;στ ς �πορη ε τfι; μέλη ε!ναι κρατί ::ι.;. 'Ο Μανέ, δ Μπα.ζίλ,, δ Μοριζο ιιι δ Σεζιχv ικης Υ,α , παιδιά πλουσίων γονιών, δ �τεγχά. ε!•ι αι &.ριστοκρσ.τ ταγωγ'(ις κι δ Τουλούζ .. Λωτρεκ μεγαλοα.ριστ οκpα.τικη�- Tc vοι Χα.ι κα· iκλεπτυσμένο π·; ευμα.τι·ι.ο ϋψο; κι οί Χ::ι.λλιεργημέ κ μψό: λη; civα.τpoψijς τρόποι -:ου Μανέ καί τοϋ Ντεγκά., ή � το α.ι κ Γκύ v α.ντi Κονστ υ ο τ ; χ•ιίsr, ε τητα. κι ή λεπτrι ciριστοτ πλευρα. Τουλc·';� - Λω-:ρεκ δ ε ίχνοu·.ι &..ο τή•ι ελχυστικ6τεpη ύτο της -:ή•ι έξευγε•;ισμένη αστική κοινωνία τi'j; Δεύτερη; Α της λτέ ντειιο τοϋ αt κ υ : κpα.τορία.ς, τον κ6σμο τοϋ κρινολίνο ς της Βουλωνης. &μα.ξσ.ς κα.ί των &λόγων ίππα.σίσ.ς στό Δάσο τει μιάv είκ6ν� πι::. 'Η ιστορία. τη; λογοτεχνίσ.ς ά.ποκαλύπ ψ ιιιης. Σα λ� λύ r.:ιό 1: ερίπλοιιη &.πό τηγ ιστορία της ζωγρ� 6άθος ψ αιvο · χα.τα εfvαι ς ·ιισμό ο εσσι ίμπρ δ γοτεχvικδ ϋφο;;
229
. ;! ι (-� 'ιιC'Ο ι "Χ· -,"' κα.'θ α.ρα. Υ.ο: θορισμέν ο ·, ο.•ί ά. πα.ρχ ές -,ου δυ' σκ οι-α. ' • ηpο τ 1 , πλεγμ α. του , σα. fjr1· '"" ' l'"'"'l • ;:_, -·ι . . ; ., -J'Ι 'ΙΖ μ= , υγ ο συμ σ :•.τ.ι;cο u κι. - γενέστω, ·, μετα ιιr>i) , ι:.�γω- οι ερ εr μ οpφε' ς του εr να.ι δΥΙΧτeιυραλισr"' , συμ6ολισμοCί . ιν6μ ενα. τ_οσ λότελα. συγχωγευμένες μέ τ , : :: α.τηpη θει κα.ποια. ά.συμφωρ Χ ρονολ ογικά ε πίσης μπορεί , ΚΙΧι τη-ς u 1μ πρεσσιονισμ ό τη-ς λ ογο_, εχγια:ς νία. ά.νάμεσα. στ1ν , πιό δημιουpγικη, πεpιο , δος του r"' σ τη' ζωγρα.φικ ή η τ ω γpα.mικη __ ζ ιόλα.ς �εpάσει, δταγ πpωτα.ρχ ίζουv νά ιμπpεσσιονισμου ε χ ει κ-" α ν ί ο κα. α.ρα.κτηριστικά του στή λο ζ ο ντ α. ι τ ά τ ε νο φ εμ � �εpη ψ � Π . θ οια.φοpα ε!να.ι δτι στη ε χνία. γοτ άντως εμε ι α.κ _ , ι σχετι κά γ ηγ , ' οτεχν ' ίχ δ ίμπp"'_ σσι ονισμος χα.νε ' συ λc·, ρα. τη ρ' 'ι �φ εια. μέ τό vcι.τουρα.λισ ιό τό θετικι,:μο ' κα.ι' τόν �υλισμό κα.ί � ; γινετα.ι σχεδόν έξα.ρχ η- ς υπερμ�χος, της 1δεα.λιστικης εκε ίνης ι L ύ ή ζ,ω γpα.ψικη 6pισκει εκ rn τρα,ση μονι.ιχα. μεά.ντCορα.σης πο στ , , , _, υ ο νισμ ό γ ο ς ο ι λ κ υρ ιο . εσσ ,χ, τr. γι ' ς Ό , ιν- κ· α.τα.λυση τ"�υ- ι, μ.πρ ' eΤite πα.ίζ ει πολύ σπουδα.ιότε α υτο ε ίναι δ τ• ή συντ p τ ι η ρ ο ρόλο στή λογοτεχνί� ;,α.p�α. στη, ζωγρ χφική, ή δr.οία , έξα.ιτία.ς των 6α.θυτέpων ζ � ς πα.pα.�όσεις τ-9jς μιιστοrι\ :;η1,�, τ:� α.ση σ τ ς π νευμσ.τοκpα.τι ρ ια.ς, πρQ6άλλ ει μ εγ ύ κές �λ έφει� της έποχης. τ α.ι εν " ο: σύμ πτωμα. Η κpιση του vο:τr,υpα.λισμ ου που, ειν μονάχα. της κρίσης του θετικισ , , οέ ,rινετα.ι προφανής [ Μ!) σ ο:μ ε τά. 188δ περίπου, δ ω ο [ ο ωνοι εrνα.ι. φα.vεροι ήδη . 1 γύρω στά 1870. οι ε θ ο( _ς_ ημ�κρατ:α.ς εινα.ι ώς ε πί τό � :i; σμο υ του ύ λισμου κα.ί τ ου πλ ε ίστο κ ι εχθρ οί το� Ρ6 θ , α. :. " πΥ ονικ �α.τ ουραλισμου· χτυπ νε � πρόοδο κα! προ� ��:� ο οκοϋv οτι ή θρησκ ευτικ; &.να. η θα συνεπι_φέpει κι έ ν�Υ πνευματι κό ξα.ναγεν 6. Συζητο� y για την «χρεωκο ;fό τΠ πι α. της ε πιστήμης» γι&: του να.τουρα.λισμοϋ» ΧΙΧί - ,01 { ο'π ο η το(ί ο ιτ σμ οσ ΙΧΥ δμ ς μ τήν «αφυχη μηχαν νοντΙΧι εν αντίον της πνε�α.τικ η- .,� φτω� χεια.:, ης εποχης ω εν α.ί"' τ� � , νοοσν πάν τοτε τήν 'Επα:νc.ι.σταση τή Δημοκρατια: κα:ι τό ωι• " ' • · , "') , Λ ελευθερισ ι.ιό. Ε·ι"' α.ι υ. , ηθ εια. ο-'ι ο[ συντηρητικοι εχ ουν χά · σει τήν επιρροή του ς ά ή ι:iέρνηση� δ�ως οιατήpησ α:ν ; ::η �ΊJΙ�ό:�α. ζωή., Εςα.κο λουθοϋν νά τή·, ισχυρή θέ ση του κρατο υν τ!ς σπουδα.ιότερ ες θέσ εις στή ο ιοικηση, στη οιπλω230
ίδευ δεσπόζουν στή δημόσια. εκπα μα.τία. κα.l στό στρατό κα.ί ους κλάδου ς τ ης2 Ι Ι . Τά. lycees ση, 1δια.ίτερα. στούς &.νώτερ τό ίδιο ανεπιστήμιο ά.νήκουv (=λύκεια-Σ.τ.Μ.) Χα.ί το Π ο υ μεγάλου κε τ κα.l ου ρ κλή υ το δτ;ως πάντα. στήν περιοχή ώδη, πο1J δια.δίδουν, 'έχουν στή :,:α.λcι.ίσ'J, ενώ τά πολιτισ τικά. ιδε &.πο ποτέ. Συvα.ντα.με συγγρσ. pη τε λύ α. γ λογοτεχνία. πέρα.ση μ ε λύ μ εγαλύτε ωση σ έ αρ ιθμό πο φε ίς με ά.κα.δημσ.ϊκή μόρφ ροή τους ή επιρ κάτω &.πό τήν ρο &.π' δ,τι ί σσ.με τώρα. κα.ί ικό χ αρακτή α.στ ιδρ τ &.ν ά κ ρχι ια πν ευματική ζωή πα.ίρv ει κυρ v συγγpα. κι δ Ζ ολά δεν ή σα. ρα.. 'Ο Φλωμτ;έρ, δ Μω πσ. σσάν π α.ρρες εκπροσω Μ δ κι έ ζ ουρ Μπ δ ψ είς με λ,ηιοσc.JΥΊ), ενώ ς καί του Πα.νεπιστημ (ου· νιώ πουv τό πν ευμα. της 'Α καδημία υς ύ πεύθυv ο γιά. τήν πολι τ όv έα.υτό το θουν ως ενα. σημ ε ίο 6άλλουν σαν &.pμ6του εθνους κα.ί π ρο ά ι ο ν μ ο ληp κ η ικ στ τι 2 Τούτη ή δια.ν οη� 2. Ι νεολαία.ς α διοι r:νευμσ.τικοί ήγέτες της το πιό χτυπητό , κ l ς σω 'ί ι σ. !ν ε ς α ,ικοπο (ηση της λογοτεχνί της της πε ύ ο τ ικό τ ισ τηρ α.κ χχp με τήv κα.θολικό τερη ισχύ, ν ς προοδευτικούς κα.ί στους συ ριόδου κι έκψράζετα.ι κσ.ί στου α.ύτή δεν ύ πά.ρ ψη πο α. ' τήν Από τηρητικούς συγγρα.φεϊς213. μ εσα. στον Άνσ.τόλ Φρανς χει ή παρα.ιιικρότ ερη διrι.φορά &.νά . Καl τές συν α.δέλψους του σ ικι ν θ ε η κσ.l στούς κ ληραα.λιστε; κοντα. ει άpχ π ύ νς Φpά τόλ μολο,,ότι ενα.ς μ6νο 'Ανα. Μπρυν ετιέ ρ, Μπέpξον κ α.ί στσύς l\Ιπουρζέ, Μτ; α.pρές, ιρικό ουν γιά. τό ν 6ολ τα. ρέψ τ Κλωvτέλ, ή εκτίμηση πού είναι ου οιαψωτισμοσ δεν τ α ε υμ πν τό ι τ δ τουτο &.ποδείχνει ιά , επεισόδια 8ρ ε μ η α.λλ την ό π διόλου νεκρό σ τή Γαλλίχ . 'Α ο τ ου Παναμ σ., εί ους κα.l τό σκάνδαλ πως ή ύ πόθ εση Ν τρέυφ ή νάρκη του. τ πό ά. υν ο νήσ π ξυ vχι ανα.γκσ.ίσ. γιά νά τό &.πό τίς σο6α. μια.ν ει ρνά Γύρω στά 1870 ·ή Γα.λλία. πε ρίσεις, δμως τό «πν ευ κ ης τ ς έ ;,. ι ηθ κι pότερες πνευμα.τι;,.ες τιωτι δεν συνδέεται μ ε τή στρα ι κ ή μ ατικό της Σεντάν» διόλου 2 ε υτ ο 4, Ι ές δια.τε(ν ετσ.ι δ Μπα.ρ ρ κή της ήττ σ., δπως εται &.πδ τό ν ό ρχ οέ πρ » ζωή ή τ ό &.π έ. Ό «μοιραία. κούρασή της , δπως φρονεί δ Μπουρζνοι &. λισμό κα.ί τό σχετικισμό της μέ εασ ρ επη ίνσ.ι λιγότερο Μ πουρζε κι δ Μ πα.ρρες δέν ε η &.πό δσο είv α.ι δ .Μπωντω ζ τή πό τούτη τήν κούραση &.π'
231
ί.:ιίp χι 6 Φλωι.ι.πε' , ' p 'Η χου, α.υ-ή ρης τής ρομαντικής· ασθ,!νε pα.ση ', ' ε ίναι μ.ε ρος δλόχλη•" του- αιων ια � α, χι δ να.τουρα.λι, ' -ι.Ο'.J. Ύ)• σ,16·" -o"J Ζ, ο1.α., γενιά του 1885 τόν εχ ' ν . πα� ε ι γι ' α. ποδιο, ο . ' •α Ο'J -::pά. ;: μ ιο σ . . στιχα. ,αvτιπροσωπευει τή y"o ' ΡΥJ ' _ σ.ν μό ν σο6α.η �ι _άν�παρκή, προσπαθεια. ξε π , _ _ε ράσμα.τος του- μηοενι_ σ:ιο:., που είχε κ·Jp":ι.pχ ' . . ησε ι σ,ο νο υ τι,J·ι ανΟρώπ - � _:· . ω ,/. Ά Πό τα.' .• ι r, τΊ,; ΟΞ,:cι.z,{α;:: τοQ 11:,SQ Και' ' ι - ' ' ' α., σ α. yοτ τ Μ εχνιχά πρά.γιια:α C Ξστcόζου• -r ;_•θ' • ε, , �, πή τοϋ να.τουpα.{ι :�;�··σ;�\ " :;::ιο ν του �ολά κι ή ιχποπομ υ �ου κινη�α.τ�ς. Αυτή ετνα.ι ή εντονότερη εντύπωση -r.' Ρ •/ σ-' ν ενpευ/ Ι,.;J 'προχυπτει α.πο τις απαντήσει -" ΠΟύ δ6Α-,, α. κ v:ι .η vα. που όpyάνω Ία ,Υι� της Εc!ιο dc Paris ' , πο, 6 σ- ε δ Ζύλ 'Υρε', συνερα. σ� 6ι6λίο στά / y� κε 1891 μl -:ίτλο EnίJUfte ;ι�: _ . f, ινο ] ιι;ωη 1ttera1re . (= νΕpΞυψχ "l:t. ;,:η ,·r.·ι ζ_ ' ι '-�-.�,ι η τrι" 1.οyοτεχy,α.·� - Σ .τ.1ιι. llf") , ,,. . , ω;-· ε,- )'�'· ··ι" ν απ ��τ:ccJ κι σ.,y, ό τι, - σ · , ο�δ αιο,τερες πηγές της π ,.. υμα. : ; ι Ιsτ:νε -: χης �αί π λιτιστι η-, ιστορια.• , rρε το• " τη,.. �οποΧν�·ις. '() Ύρε. pω: , :ι- ;ι:: η'ντα._ τε,; σερ ις εr.ι ψα.νiστερου; Γάί),ους συyypα."'ε ί· _'>ο υ,Ψ " . �-.κα.ιρου του τί ψpονουσαν , για., ; -:,; νατουραλισμό 7. Υ κα _, τη, yνωμ τους η f;τα.ν εντελώ::: νεκρό"' _ ε -� , - α·ι ' ιιr.' �pουσ α.κο ποια.' ·,Μyοτεχνι κή τάση θατ:α. μα. νά, πε ρισωθ - κι α� ν οχι " , ιρνε τή θεση του. συντpιπτ: χή πλειοψηφία. οσων ωτή θ;, κα. , μέ επικεψα.λης πλε ! τ πρώην ιια.1+, σ ου; � L I ι VΊ;τz·� του Zr� JΛ�, ψρονουσα.ν οτι ή ύποθ' εση τουτουρα.λισ11ου ε ίχε χαθεί Μ να.ονά χα δ πιστ σπευσΞ ν& :η1λ_,� yρ' α.-ός Πωλ Άλε ξίς ε" Ψ ησ' �_,,, - ·'. Νa tιιra] ιsme pas mΟΓt • Lettre SUΪt». ( ΝΤα.τουρ:ι..λισμο• οχι νε •· Σ.τ.Μ.) . σα., να.. � cι.z'νυπ κρό-" . ,,1.Α κ,;λοuθε ί έπιστολή ομονο υ δο σrι μιiς έπικίνδυνης ή σ�.., ν'ά ε,μτ�δ'ισ�ι τή διά:. φ μης Μα. η , ια.συνη , του f; τα.ν &.νώ:ρ ελη. 'Η διαδ θηκε κα.ι τ να. σμό τόν &.ρνήθηκα.νφη[:6 �ουρα.λι � μα. /ι έκεινοι που του χρω στοϋσα.ν δλόκλ τ' κ η ε λαδή πλε ίστοι ��ό :ύ- fλιτ χνική' τους ϋπα.ρξη, δη η έποχης. Γιατί ποιά ήτα./ ή μιουρyικους καλλιτέχνε ς της σ μαντι με τό γύρισμα. τοϋ αιώνα κα.ι' ηποια.. �ότεpη λογοτεχνία. rσα.ε ινα.ι άκόμα. κα.ί σ ' 1/ 21 .. J ι, υ.ν έν 1-"'pε ημερα. r:.ιχι ή να.τοuρα.λιστι η• λ , χνια. , -πού γκρεμίζεt τή μορφή κα.ί τείνει πρό· τ;Ύ επ���:, η του πε pιεχομέ' �
, ,- -
rα.ι,
:1
=
232
νου της έμπειρ( α.ς ; Τί ήταν πάνω Jπησαν με τόση �ξύτη· τσ, σt μιά. έποχ-i1 π,;·; ψ:ι..t·ιότα.ν νσ.χει κερδίσε•. -:ή μάχη. Ί\ ήτα.ν έκείνο π,;ύ δέ μποροϋσε •ιά. v'Jγχωpήσει δ ,:όσμο; στό Υα.τουpα.λισμό ·rι εκα.νε 7.Wς δέ μπορούσε νά. σuγχωρ1ρει; Ό να.τουρα.λισμός, 1σχuρίζοντα.ν, είναι άκομψη, άσεμνη ·ιι.ι ι:ι.1σχρfι -:έχνη, �κ:ρρα.ση μιi; ιiνούσιας κι ύλιστικης ψιλοσ,;ψία.ς, ορ γα.νο &.δέξια.ς., καί χοντροχομμένης δημο�ρα.τικης προπα.yά:.ν δcι,; , συλλογή d.νια.ρών, μηδαμινών κα.ί χυδαίων κοινοτοπιών, ανατ:α.ράστα.ση της τ:ρα.yμα.τικότητα.ς πού &.πεικονίζοντας την κοινωνία περίγραψε μονά.χα. τό σ.yριο, ά.δηφ ά:.yο χι α.πειθά:.p χητο ζώο πού ύπάρχει μέσα. στόν άνθρωπο καί μονάχα. τά. έργα της ιiποούνθεσης, τη διάλυση τιίJν άνθpώπινων σχέσε ων κα.ί, τήν ύπον6μευ;1rι τ�ς ο1κογενε!α.ς, τοϋ εθ� ου_; κα.ί της θρησκεια;-κοντολοyι;, εινα.ι κα.τα.στροψικός, α.ψuσικος κι έχθρικός πρός -:ή ζωή. Ή γε νιά. τοϋ 18ύ0 ά;πλώς ύπ εράσπι ζε τά συιιψέροντα. τών ανώτερων τά;εων ένα.ντίον της εισο,; λ"ί1ς το"J ·η;-:,;υρα.λισμου, ε·ιώ ή γενιά. του 1885 ύπ ε ρα.σπίζει τάχα. τή-ι ιχνθρωπ6τητα., τή δημιουργική ζωή κα.ί τό θ εό τόν ϊδιο. Στό μεταξύ είχαμε rσως μιαν αljξηση της θρησκεί cΧ.ς, ιχλλά. οχι καί της ε ίλικρίνεια.ς. οι άνθρωποι μωρολογοϋν για. τά. μυστήρια. τοϋ ετνα.ι -χα.t τl; β&:.θο; -:ης άνθρώπινης ψυχης· τό όρθολοyικό τό δνομάζουν
233
ρηχό κα. ί θέλουν νά. εξερευνήσουν κ�ί νά. μα.ν_:έψο�'ι τό i\γνω σ το κα.ί τό αδύνα.το νά. γν ωσθεί. Ομολογου �ιστη � σμα.pνητικά, «α.σκητιm ιδεώδη», δμως �α.p �\,ειπο�ν \ ν , � -, σουν, μα.ζ ι ' με ' το' Νι'τσε , τό εpώ τηιια., για.τι α.υτα. τους φ α.ινc ι• τα.ι πpά.γμα.τι σ.να.γκα.ία.. Ό συμ6ολισμός ε;να.ι ή ο, 0 ' ση ' λο οτεχνική τά.ση της έποχης· δ Βεpλα.ιν κι δ � πα.{rα.p, μ ' i 6 Υσκον�α.ι στό επίκεντρο του κ οινου ένδια.ψεpοντοt. Τα. εγα ύτεp α. νόμ α.τ α. τ σ pο α.ντικοσ ιν μα.τος δ , ' ..... � f ος, δ Λα.μ ο α.pτίνο ς,ο δ Βινυ, � δ Μυ,σσε, � ο� Με�:με, 6 ιά.νδ δ ' , , • � κ η Γε ωργί α. Σά, ιδη' δέ μνημ οvευοντ α.ι ·ι.α.θοΑου σ;ι-., α.τιε ; πα.ντησεις που' πΝ""'ι' pνει δ Ύρέ 215 · 'Αντ ίθετα., αvα.κα.λυπτον , , θουσια.σμο-.,' -α.ι ο• "-α.ντ" λ κι δ Μπωντλα.ίp, εκδηλών , ετ α.ι εν •ι•ά, τόν Βιλλιέp ψ; έ λ' "Ιλ - Άντά.μ κα.ι το' pεμπ ω' κα..J κυ: p;α.pχεί δ συρμός του pωσικου μυθιστοpήμ α.τος, τοσ �, γλικο πpοp�mτ...α.•r,• λισμοσ καί της γεpμ α.νι κης ψιλοσοψία.ς_. , ό μ ως � ' ετα.ι απο το πων, 'δp α.ση πpοεpχ 6α.(Jύτεpη κα.ί γοvιμ6τεpη επι Μ -τλα.ι'p , πού θε ωρε ίτ αι σά.ν ό σπουδα.ιότ,εpος πpόδpομος τη., ""' Ι • • 1 ση., τ σ μοολισμοσ κα.,ι δη ιουpγος τη- συ' yχpονης λυπο υ , δδμ:ηγε-ι 't,1.,>, γε.,νιά. του_ lΙ._1πουp,ικr;-ς -ποίο,j ησης γενικά. Α'υτος , , π α. p fέ �οσ Μ pές του Ύϊσμά.·1 Χα.ί το σ Μα.λλα.pμε πισ � στ ; δρόμο του pομιχν�ικου α.ίσθητικισμου κα.ί τη δ ιδά.σκ:ι π ως να. συμοιοά.σ ει τόν κα.ιν οιJpγιο μυστικισμό μέ τήν πα.λια. ψ α.v α.τικη αφο σίωση στην τέχνη. • Τη' ν έποχή τοσ ίμπpεσσιονισμου_ ο α.ισθητικισμός φθά,_ τ χα.pα.κτηpιστικά. του Τά. ης εςε ,ιc, •ις τ�υ., νει στό κορύφωμα. , ,. ') ,;.;, , , !κpιτηpι ή παθητ ική κα.ί κα.θα.pα. ενα.τενιστική σ.-ά.ση α.π,. ' χ αpα.α.Υtι σ� ..1 ζ ωη .,,•ι παροδικότητα. κι ό μη, δεσμ ευτικός • , :τήpα.ς της έμπειp ία.ς, ή ήδονιστικη α.ισθη,σιοκpα.τ� α., ,ϊί 'ω τά. πρότυπ α. μέ τά. δποία. κρίνεται ή τεχνη γ,ε ιικσ.. Τ� p δε θε ωpείτα.,ι μονάχ α. α.υτοσκοπ6ς, μοvα.χα. , πα.ιγ , ι:.;pγ: τέχνης νίδι πού , σ. κείται στον εα.υτ ό του κα.'ι που' τη' γοητεισ. του μποp ει- να. P_r.v • ι κα.τα.στpέψΙ,ει εν α.ς δπ οιοσδήπο τε εξ ωτεpικος , , - α.ι μονά· κι εξ ωα.ισθητιΧός σκοπός κι οϋτε �πισης θ.ε ωpε:τ χ α. τό ώpα.ιότεpο δώρο πού μπορεί να. πpοσφεpει η ζ ωη' καί πού γιά. νά. το απολα.ύσουμε εχουμε, χρέος ν� �pοε:cοι . � μ α.στε με αφοσί ωση· μ έ τήν α.υτονομια. του κα.ι μ ε την �;ισ.
r:��
r;ό
234
ψοp ία. του γιά. κά.θε τι πού 6pίσκετα.ι εξω σ.πό τ� σψα.ίpα του γί νεται πρότυπο ζ ωής, ,ής ζ ωής τοσ έp α.σιτέχνη, ό όπο ίος &ρχίζει τώρα. νά. εκτοπίζει το ύς πνευμα.τικούς ήρωες τοσ παρ ελθόντος στή·ι έκ-::ίμηση των ποιητών κα.ί τώγ συγγ α. q;έων κι εκπροσωπεί τό ίδεω p δες το ,-;ού τόν ξεχωρίζει είvα.ι προπαν ϋ fin de siecle. 'Εκείνο τός το γεγονός δτι πpοσπα. θεί «ν?ι. κάνει τή ζωή του έργ ο τέχνης», μ' άλλα. λόγια. νά. -:ήν κάνει κά.τι σ.κριοό κι άχρ ηστο, κάτι πού ρέει ελ εύθερα. κα.ί πληθωρικά., κάτι σ.φιερ ωμέν ο στήν δμ,ορψι ά., στήν κα. θχpή μορψή, crτήν άpμονία. τώ'Ι τόνων καί των γρα.μμων. 'Η α.'ίσθητική καλλιέργεια συνεπά.γ ετ α.ι ενα τρόπο ζ ωης πού τον χ αpχκτηp ί ζει ή άχρηστία. κι ή πεpιττότητ α., δηλα.δή ή έ'Ισά.p κ ωση της ρομαντικής παραίτ σης ξεπερνά.ει κα.ί τό ρομαντισμό'η οχι κα.ί παθητικότ η τας. "Ομ ως μόνο άπα.ρvιέται τή ζ ωή γιά. χάρη της τέχνης, άλλά. κα.ί ζητά.ει τή δικαί ωση της ζω ής μέσχ στήγ τέχνη τήv ιδι α.. Τόv κόσμο της τέχνης τον θεωρεί σά.ν τη μοναδική πρα. γμα. απογοητε ύσεις της ζ ωης, σά. γνή τική άποζημίωση γιά. τίς σια πραγμάτωση κα.ι τελείω ση μιας ύπαρξης πού είναι ούσι α.στικά. &.τελής κι &. συ νάρτη τη. Ομ ως αύτό δέ σημαίνει μόνο δτι ή ζ ωή ψα.ίνετ α.ι πιο �μορψη κα.ί πιό ψιλική δτα.ν ψο ε � ά. κχί οτι (δπ ως ψρ ονοϋσε ό p ί τό ντύμ α. της τέχνης, αλΠpο ύστ, ό τελευταίος μεγάλος ψπρεσσιονιστής κα ί α.1σθητικ ός ήδονιστής) , μονάχα μέσα. στή μνήμη, στό δρα.μα κα. ί στήν α1σθητική εμπειpi α. γίνε-::χι ή ζωή πραγματικότητα. μέ σημα.σία.. Τίς εμπειρίες μας τίς ζοσμε μ έ τή μηα λύτερη εν τ α.ση στήν πραγματικότητα. τούς ανθ οχι δτα.ν α.ντιμετ ωπίζουμ� ρώπους κα.ι τά. πρά.γματα.-δ «χρόνος» κα.ί τό πα.ρόν των εμπ ειριών αύτώy είνα.ι ΠΙΧ '/ τσ. «χ α. μένα.»-πα.ρi δτα.ν «ξα.να.ορίσκο υμε τό χρόνο», δτα.ν δεν είμα σ-;;ε ο ί ήθοποιοί, ά.λλi οί θεατέ ς της ζ ωής μ α.ς, δταν δημιουρ γουιιε ξργ σ. τέχνης η τά χχι όμα.στε, δ τα ν θυμόμ ασ τε , μ' α.λλα λόγια. Έδω, στον Πpο ύστ,p απ οχτα. ή τέχνη εκείνο πο ύ της άρνήθηκε ό Πλάτων: 1δέες -τήν άληθ tΥ)] άνά.μνηση των θεμελιωδών μορψών του είναι. Τ?ι. θεωρητικά. θεμΩ.ια του σύγχ φιλοσοφίας της απόλυτα. πα.θητικη ρονου αίσθψικισμοϋ, σά ς κι ενα.τενιστικης στά ς ση 0
235
y::-.;γ:;.ψ::ι σ:·ή ζωΊ'ι, μποpουν ν&. ιiνιχνευθου·ι στο Σοπενχάουερ, πού δpίζει τήv τέχνη σσ.v ιiπελευθέpωση ιiπi:ι τή 6ούληση, σσ.v κα,:α,πpαϋν:ικό πού κα,τασιγιiζει :ίς ορέξεις κα.ί τά. r:ιi θη. Ή ψιλοσοψία, του σλσθητικισμου κρίνει κι ιiξιολογεϊ δ λόκί.ηpη :ή ζωη iπό τ-i1 ν iiπoyη τού:η; της τέχνης, r: 1:/ίνα.ι σ..πα,λλα.γμένη iπi:ι τή βούληση καί το πά.θος. Τό ιδεώδες τη; El'l:ϊ.l Ε'/'1. ;ι.οι•ιό iπr,:zλr,ύμενο iπό r:pα,γμα,τικούς Yj δυνητικούς κα,λλιτέχ·ιες, σ..πi:ι καλλιτεχνικές ψύσεις για. τίς δποϊες ή .:ρα,γιν..ι::ικ6π1 :α, ε[,nι ά.πλιϊ); τό ύπόσ:ρωμα, της α,Εσθητικη; εμπ�:pία,ς. '!'όν πολιτισι�έγ� κ6σι:� τ�γ θεωpεϊ στού-ι:ιο ν ,o(j _ , 1•,::γα.ι,ου ΧrJ.ΑΛι:εχ'ΙΊJ κα,ι ,Ο'Ι Κ'Υ.Λι.ιτεχνη τον �ιδιο τον εχει γιά. τόν καλύτερο ειδήμονα, 'Ωστ6σc δ ντ' Άλα,μπεp είχε πε'ί: , Kα,,.GJ - χpr..•ιι,J ν?iχει ·ί1 :έχ•ιϊ1 r.:οϊι ·ή όμοpψιιi της ύ πά.pχει μονάχα. γιά. :ο•'ι; χα,ι),ι:{χ•ιε;». 'Γό γεγονός οτι i: νιr,)θε iν:ιγκα.ι:11ιi'ι'J; 'ια ςz'J-:vιι['jε� τέ�'Λα. 1:ραειΟcιποίηση� α ποδείχνει, r:ιiντως, δ:ι 6 κί·ιδυνος του α.ίσθητικισμου είχε κιό λα.; ύπιipξει στi:ι δέκcι.το δγδr;ο αίώνα,, ένώ στi:ι δέκα,,,; ε6δο ιv.:. :έ:οια ίδέCJ. δi θ?iχε iκ6μα r:ερά.σει ιiπο κα,νενος τό νου. Γιά, τi:ι δέκα,:ο °i.;CJ.-::o α,ί�;)'η, ε α,φε κ�ί πά.:,ι να.χει δποιοδή , , .:ο:ε 'Ιοημ::ι: ο :;;οι.:.ο; :r;υ ν: ;-Αλα.μr:εp. Οι Γκονκουp χ α.pα, κτηpί;ουv τά λόγια. του σάv τ·η μεγα.λύτepη ιiνοησ(α, πο1'ι μπο pουμε νά ψαντασ:οuμε216 κα.ί γιά τίποτα δεν είναι 6α.θύτε pσ. πεr.:εισιιέ·ιοι δσο γιά τi:ι δτι .:pουπ6θεση μιi; επαpκαυς εκ τίμησης της τέχνης εΙναι μιά ζωή σ..ψι:φωμένη στήv τέχνη, μ' rί.λλα. λόγια. -iJ άσκηση της τέχνης. Ή αtσθητικη ψιλοσοψία του ιμπpεσσιονισμοϋ σημαδεύ ει τήν ιiπαpχή ένός πpr,:σές απόλυτο') εγκλεισμοϋ μέσα. στγ;v τέχνη. ΟΕ καλλιτέχνες δημιουpγοσν τα �pγα. τους για καλ λιτέχνες κι ή τέχνη, δηλαδή ή μορφική 6ίωση του κόσμου �1ι,J sραiι' aΓtίs ( =ύτ;i:ι τό rφίσμα, τfις τέχvης-Σ.τ.Μ.), γίνε ται το πpημα,τικi:ι θiμα. τη; τέχνης. Ή ιi.δούλευτη κι ιiδια μόpφωτη φύση, πο,:ι i3sν τήv εχει αγγίξει δ πολιτισμός, χά νει την αισθητική της ελξη κα.ί τό ίδεωδες του ψυσικου πα. pαμεpίζετα.ι ιiπό τό ιδεώδες του τεχ\ιητοϋ. Ή πόλη, μέ τήν καλλιέργεια. κσ.ί μέ τίς δια.crκεδά.σεις της, ή vie factice (=έπι τηδευμένη ζωή-Σ.τ.Μ.) χι οί paradis artificiels ( =τεχvη-
236
:r..ί πι:ι.pά.δεισοι-Σ.τ.Μ.) οχι μr;;νιiχα. φαίνονταν σ,σ1γκpι:σ. πιi:ι έλκυστικά., &.λλά. έπίσης πολύ πιό πνευματικά, κι εμφυχσ. από τά. λεγόμενα. θέλγητρα, της ψύση;. Ή φύση κα.Οαυτη ει ναι α.χα.pη, ciμοpφη κσ.ί κοινότοπη· μονά.χα. ή τέχνη της δί νει τη δυ·ια.τότητα νά. ·tήv ιiπολσ,,;σουμε. Ό :Μπωντλαίp ,1.ι σεί τήν έ;αχή, οί Γ;ι.r,νκούp θεωρουγ τή φύση έχθpi:ι κι' οί ·ι.ατοπινοί έu.:έ-:, ίδια.ίτεp7.. δ Χουtσλεp κι δ Ουάιλντ, μιλοϋν γι' α.ύτη ιι' εvα.ν τόνα πεpιψpονητικης ειρωνείας. Τοϋτο εr ναι τό τέλr..; τοσ ποιμενικοσ εϊδους, του pομα-ιτικου ενθο·J σιασμοο γιά. τό ψυ::�ικό κα.ί της πίστης στην ταυτότη τα. λο γικής και ψ'.>σης, ΊΙ &ντίδραση έ•ισ.ντίοv του Γου'1σι� καί τfις λα:,;pεία; τής ψυσικης κσ..τιiστασης, πού σ.:;τός:; έγκα.ινί α.σε, φτά.νει τι;ψα στην ό?ισ:ιΥ.ή τη; κατά.ληξη. ΚάΒε τι ά.τ.λό ;αί σαφές, ενστικτώδες κα.ί ιiνεπιηΊδε'Jτο, χά.νει τήν &,;:ί "' α. του· -:ι; pα. έ.:ιζ ητείτrJ.ι ή συνειδητότητα, ή νοησι::ι:ρχία κι rι μή ψυ ·;:·.ι.6τητ:ι. -:-r;σ i:::λ�c:qtr,0. Σ,6 πp:,-:-σές της Υ.α.λ),:τεχνικijς δη :ι:ουpγί::ι:.; :r;;vίζr..•1,αι καί τ.ά.λι ή 'Ιοημοσύ•ιη κι οί λειτουργί ες της κριτικης ίκα.ν6τη-::σ.ς. Ή φα.ντα.σία τοσ καλλιτέχνη �δι�κο1-α γεννrJ, καλά., μέτρισ. κcι.ί α σχημσ. πpά.γμα.τα, .λέΞ. : ο Νίτσε· ή κρίση του ε!να.ι κείνη πού &ποppίπτει, επιλέγει κι ��γανώνει τό ύλικό :-;ού θά, χρησιμοποιηθε!217. Τ ούτη ή ί r;;εα., /;πω; Χι δλ6κληpη ή ψιλοσαψ(σ. τ·ης vie factice, 6 α,σικά, :-;ροέpχετι:ι,ι σ.πό τόv Μ.:ωvτλαίp, δ δποΈο; θέλει «νά. μ.ετ::ι: μοpψώσει τήν τέρψη. του σέ γνιί!ση» κα.ί νσ. έπιτpέψει στόν κριτικό, ΠΟ'J ύπι1ρχει :tέσα. σ-::όν τ:αιητή, νά r:εί τό λόγο :ου 2 18 κα.ί στόν δποίο δ ενθουσιασμός γιά κά.θε τί το τεχvη , -;;ο φ-::ά.νει ::ii σημείο τt�οιο , ωστε ιiκ6μ.α καί τή ψύση •ιά τη θεωρεί 'JΠαδεέστεpη σ.πό ήθική άποψη. Δια.τ�ίνετσ.ι οτι -:ό κσ.κό ;,υμε::ιi•ιει δ:χως προσπάθεια, δηλσ.δή ψυσικά., έvG1 ·ή καλοουvη ε[ναι πάντα. προϊόν σχεδ(ου κα.ί σκοπου κι έπο μέ'ιως εt"νσ.ι τεχνητή κα.ί μή ψυσικη219. Ό ένθουσια"!J.ός γισ. τήν τεχνητή ύψή τ?!J πολιτισμοϋ , ::ιπό μεp:κές &.π6ψεις είναι r.ιiλι μιά καινούργια. μονιiχι:ι μοp ψη του pομαντικο!J ιiνο:χωpητισμοu. 'Επιλέγεται ή τεχνητή Υ.:;ιί 'f"::ιαχτη ζωή, επειδή fJ πpαγμ-χτικότητα. ποτέ δέ μr:ο ?Εί 'ιΧ ΖtΥαι tό,;ο /5μοpφη σσ.ν ΠjΥ ψευοα,ίσθηση Κt έΠΞι01J Κά.237
Οε επ:χ:ρ-i; μs τήν πρα:yμα.τικότητcι., δλες οί πρeισπά.θειες πρα.γ :•.:i:ωση; τG,ν όνείρων κα.ι τών επιθυμιών, δδηγουν &.να.γκα. στtκi στή δια.ψθορά του;. Τώρα. ομως οι άνθρωποι ορ:σκουν κα.τα.ψύγιο α.πl:ι τή'ι κοινωνική πρα.γμα.τικότητα. οχι στή φ{ι ση, δϊ.ω; οί ρομα.ντικοί, πα.pΙΧ σ' ενα.ν κόσμο ύψηλότερο, πιό εξιδα.νικευμένο κα.ι τεχνητό. Στον Ά ξ ε λ τοσ Βιλλιέρ ·,:έ λ' νlλ - 'λvτiμ {18ΌΟ, μετα.θα.νάτιο εργο), μιάν &.πό τις κλασσικές &.πεικον!σεις της καινούργια.ς στάσης &.πέ να.ν :ι στή ζω·ή, οί δtα.vοητtκές κα.ί ψα.ντα.στικέ; μορψές τοϋ εί ναι π�ν:οτ: �έκουν , ψηλότερ� α.πό �ις φυσικέ,ς κα.ι πρα.�τι , χ::;, ενω οι :χvεκϊ.Ληpωτοι τ.:οθοι ψα.ινοvτα.ι τ.::χντα. τελειοτε ροι και πιο ικα.νοποιητικοι &.πο τή μετα.ψορά. τους σε κοινό :-:.;:η κα.ί μηδ:ιμtΥΊΊ τφα.γμα.τιχότητα.. Ό ν Αξελ θέλει v' α.ϊι :-:,z:οΛρει :ι:χζί μέ τΊ; Σά.ρα., πο•J τ-ίJΥ α γσ.τ:5.. Αύτή είνα.ι δ λ6:ελχ τ:p6θυιιη '17.. ϊ.εΘ±νει μ:ιζί του, δμως θαθελε, προτοϋ .:zθ::ivο·ι•ι. V:Χ '('Ιωpίσει τ·rιv εc;τυχία μιiς εpω:ικης νύχτα.;. Ώσ:6σ,;, δ "Α;�λ ::i::c�,1-ταt, δΗ με �.::ι: oz �αχε π;i :i:ι θάρ�ο; , ·ο. τ.εθανει χι -:,:ι r, ,ψωτα.ς :-:,'J, c,τ.:ω; ολ.:χ. τα εκτ.ι:r,ρωμ.ενα. �vειρα, δz 01:ιτεχε τ·η δοχιμ:χ-;ίχ του χρ6νr,'J, Προ:ιμ:iει τή•ι τέλεια. ψευδαίσθηση από τήν ά.τελή πρα.γμσ..τικότητα.. Όλ6,:ι.ηpη ή -;χέφη τοσ 'ιεορομαvτισμου λίγο - πολύ εξαρτιέται &.. ό τοϋτο τό α'ίσθημα: πα:ντοσ συνα.ντα.μ.ε Λόενγκριν πού, "Jtσ. οι;1ς λέ:::ι δ Νίτσε, πα.pα::,;(ίγ τήv 'Έλσα. του; στό; κρ{ια. τοϋ λουτροσ τή γα.μi1λια. νύχτα.. «'Π ζωή;», ρωτα. δ "Αξελ. «" Ας '/.-:,,τ6:.;,:,υγ γι' 7.'JτΊ1 ν οί ϊιτ:ηρέτες μας αντί γιi μ:χς,,, Στό 'Α Ι{,;!)οιιr� (='Λvτiσ:p'.)(fσ.--Σ.τ.Μ.) τοϋ Ύϊσμiv (1884), στ-rιν χ•η;:6:εpη μα.pυ:ρία. α:·:ίτοϋ τeιϋ αv::φυσ:χr,;:, κι α.vτιπpα.κ:ικοϋ α.ίσθητικ.ισμοϋ, επιτελείτα.ι ά.κόμα εντελέστερα. τούτη ή ά.ν :ικ:χ:;χστα7�-- τ·7ι� ;-Ρ� κτικ.'ίι; ζ('!iι; από τή ζωή τοϋ πvεύμ� " :-:;ς. Ο \ :ε;,, - },-;σεγ:, ο πεpι:pημος ηρωα.ς του_ μυθιστορrι :ια:c;, :� αpχiτυτ.r, �λωv .:ι,,·ι Ντ6ρια.·ι Γχρέυ, αϊ.οΥ.66εται τόσο έρμητικά ά.πο τον κόσμο, ώστε οΪjτε :α.ξίδι δεν τολμσ. ·ιχ τ.ά.ε:, ετ:ειδή ψ-:,6iτσ.ι μ:fιτ.ω; τ�·ι σ..r:οyοητεύσει ή πpαγ μα.τικ6 τα.. Ό ϊδιο;_ �ύτό; ά.vάπηρος ύπακε , �μ:νισμό�, ftO'J , Π) χ:χ::αστ:,ε ψει τ� ζωη,, �,tψp�ζε:;:α.ι �α.ι στη� ανια:. που πρ� , _ , λεzχι,ετ σ:0·1 έ-;τετ ή y'JΊY1 • ΙΙ :::ποχη "Crj ; φυσης περασε" 238
ε: 6 i\:έ� - Έ-;-;έ•ιτ. «'Η ψύση εξά.ντλησε όριστικά τήv ύπο μονή των εόα:.ίσθητων πνευμά.τωv με την &.ηδιαστική μονοτ� . ·ι:ι:ι.. :(iJ'Ι τ,:,τ.είωv κ:χί τϊίΊv ο·:ιρα.vών,,. Γιά τέτοια πνευματα. ε να.ς μοvά.χα δρόμος ύπά.ρχει: vά γίνουν δλότελα &.νεξοcρτητα ;::Δ ·ιχ α.vτικατσ.στrρου·ι τή ψϊJση μέ το πvευμα, τήν πpα.y μσ.:,χ6τη τ7. ιιi τήv πλα.σματική χα.τα.σκευή. 'Όλα τά ίσια πρέπει ';?:. :χ χυρ:ι;1σο'JΥ κι δλα. τά. ψυσαά. εvστικτα. κα.l τlς ::!:σε:; •ι'/. :χ στρέψουv σ:ο α.vτίθετ6 τους. Ό Ντέζ - Έσσεντ :ετ -:,το στ.:τι ";',') σi σi ιιονα.σ:ήρι, κσ.,νένα. δέν ετ.ισκέτ:τεται �α.ι κανένα δε δέχετα.ι, ουτε στέλνει οϋτε παίρνει γροcμματα., "CΎ1 'Ι ·rιμiρα χι:;ψ5.ται καl τΊ1 vύχτα. δια.6άζει -� εvτpυψε'ί σi ψαvτασίες κα.ί συλλογίζεται' δημιουργεί τούς δικούς του ,:Ξχγη:ο•'ι; ϊ.αp7.οε[σ,;•Jς» "/.l εγκαταλείπει κάθε τι Π'/J τέp πει το,:.�ς "Κr,ιvού; θ·ιητ,;,:.�ς. Έπιvοε'ί συμψωνίες σε χρώμα.τα., 1ωρι,1διέ;, τ.οτά, τεχψη:i α.vθη Χα.ί ,;ποc•ιια. κοσμήμα.τα.-yια: τί :i ορyα.να. τώv πvευματικών του ά.Χρο6ασιών πρέπει να 'ι�ι� :iτ:ά,;ι� Χ:.ιί izριΟά. Στ); λεξιλ6γι6 του είναι συνώνυμες οί λέςει; «φυσικ6», «ψτηvό», «ανούσιο» κα.ί «πλη6ειακό». 'Ί σι•ς δμω; ϊ.-,υθεν::ι: vi μήv εκφράζε:α:ι τόσο εvτονα. δ μυστιχισμός δλης α.ύτης της φιλοσοφίας δσο στο διήγημα τοϋ Βιλλιέρ vτέ λ' 'Ίλ - 'λ ντά.ιι Β έ ρ α. 220. Ή Βέρα. εΙναι ΎJ γυ·n.ίκ'l. :οϋ ·ίjρωα, ,.r,,'ι εχε'ίνος :ή λάτρευε σάv εϊδωλο, 11i τ.r,,'ι τr,'1 πiθαv::: τ.ρ6ωρα· ό ηρω:χ.ς αρνιέται νά. πα.ρα.δεχτεΙ το θάνα.τ6 της έπειδή δε μποροϋσε ν' ά.ντέξει τή συναίσθηση ένό; -:έτΌ�'.)'J γεγοv6t"Jζ. Πετά.ε� τό κλειδt ":VU θολωτού τά φου, δπου μέσα. ορίσκεται εκείνη θαμέvη, μέσα ά.πσ το χιy zλ!σωμi του, γυρίζει στο ,;πίτι του κι ά.ρχίζει μιά καινούρ για, τεχνητή ζωή, δηλα.δή συνεχίζει τήν προηγού:ιε·ιη ζωfι τ-;;'J σ� ·ιΞι μήν ϊίχε συμβεί τίποτα:. Μπαιvοογα.ίvει, συζητ&. ει κι ε-ιεpγεί σ χ. νά ήταν έκείvη ακόμα. ζωντανή δίπλα. του. Ί1 -;•ψτ:ερι:ροp:i :r,·J είναι μιά τόσο συνεπήc, κι &.διάσr.αστr1 ιiλυσίδα στάσεων καί ενεργειών, ώστε τίποτε α�λο δέ Χ,Ρει� ζε,αι, ε-ι.:�; 7.τ.i:ι τ·η :ρυσική παρσυσ!α τη; Βzρα.ς, για. Ψι.. χάνει τό :pέpσιμό -::ου α.π6λυτα. λογικό. Ομως εκείvη ε!vα.ι :�,., 7.τ.��-·Jτα. παp')'.J'J''J. πνευμα.::κχ κι ή ±κ,ινοοολία. τη; r:p-.σωπικ6τη τοcς της ε!vα.ι τόσο άμεση κα.ι τόσο συντριπτι0
23\J
χ-1;, ωστε 11 τ.λα.σμα.τιχ-Ιι ,η; ζω+1 κλείνει πολύ δα.θύτερη, ά. ληθινότερη κα.ί yνησιότεpη πρα.γμα.τικότη τα. &.πό τον πρα.γ1ια.τικ6 π,; θά-ισ.το. Κα.ί δέ,, πεθα.ί·,ει ϊσιψ::: πού, εντελώς ξα.ψνι-ι.ά;, δ.τ;!; τά. χείλη του >Jπνο6ά.τη ξεψεύγουv α.ύτά. έδιί, :i λόγια.: ,,(:)uμiμ.α.ι ... 'Έχεις στ' αλήθεια. πεθάνει!,,. Κα.νέ να.ς άνα.γνώστης μέ νοημοσύνη δέ θά. πα.pα.6λέψει τ·rιν &να.λο γία. &.νiμεσα. σέ τούτη την πεισμα.τά;pικη σ.pνφη πα.pα.δr,χiJ; της σημ σία.ς της pα.γμα. ικότη α.; κ ί σ ή χριστι ιικ �.' rJ, σ.f· ; ;,' � � � � νηση τr.υ χ6σμ,;;u, ομως κσ.ι κσ.·,ενα.ς οε Οα. πcφα.λει•.;ιει ν α. να.γνωρίσει ,ή δ:α.ψοpά. &.νά.μ,εσα. σ-:ήν !σχυρογνωμ.οσjνη μιά.ς ειψο'ιης ίδ{α.; χσ.ί στην &.τα.ρα.ξiσ. μι:1.ς θρφκεuτικης πίσn]ς, Είνα.: άδύ·η:ο νά. ψα.yταστr,υμε τίποτε λιγότερο χpιστια.νικό zα.ί τ;ιc. ςέvr, τ.pός τό πνευμα. του Μεσα.ίωνα. &.πό την ennt1i ( =ά.ηοία., πλήξη, 6α.pιεμάpα.-Σ.τ.Μ.) , τούτη τήν κα.ιvο,jp για ί:ιπρεσσ:r,·,ιστικ'fj μοpψή του pομα.ντικου Weltschmcrz. Τού :-;1 έδϊiJ είνα.ι εκψρα.σ'Υ) ενός α.!σθ-Ιιμα.τος ά.ηδία.ς γιά. τή μ.ο νοτ,;;'Jί,y, τfίς ζωης22 Ι κι έπομένως είνα.ι ά.χρι6ϊiJ; τό αντίθε το της δυσα.pέσκεια.ς έκ.είνΎ)ς πού, δπως τr,νίστηκε, ενιωθ,;ι;v οί προγενέστερες εποχές (στίς eιποίες είvα: &.κόμα. ζω'ιτα.ν+1 ή π(στη στή θεία. τά.ξη) γιά. τίς άσχημες πλευρές τών έγκο σμίων222_. Σέ προηγούμ.ενες εποχ ές &.τ:iνιζα.ν με τρομάρα. την &στα.σία της Τύχης, την &στά.θεια καί τήν ό:6ε6α.ιότητα. της μοίρα.;, ύπήρχε γενική λαχτά.ι:, α. γιά. εiρήνη κα.ί σ:σψiλεια., γιά. τή μονοτονία. κcι.ί τήν &.νία. της είρ-Ι1νης· δ σύγχρονος έ στέτ, ά,.ό -:ήy α.)). η μεριά., πιb &.νυπ6ψορη α.,.' δ).α. 6ρίσκει τήv τα.zτr,ποιημένη σιγουριi τrις &.στικη;; ζωης. '11 προσπά Αεια. των ίμτ.pεσcrιονιστώv ,,' &.δρά.ξουν τή ψευγα.λέα. στιγμ-1) , ή πσ.pά)jQσή τους στήν περαστική διά.θεση, σά.ν στην ύφηλό :εpΎ) κα.ί πι6 &.vα.ντικα.τάστα.τ'Υ) &.ξία, κι ό σχοπός τους ψχ ζή σουν μέσα. σtή στιγμή κα.ί ν' α.πορροψηθοϋν &.π' α.ότή, είναι απόρροια. μονάχ1. τω1τη; της :ιή &.στικη; άποψης γιά τη ζωή, τούτης της εξέγερσης έvα.vτίον της ροuτ(να.ς καί της τ.ειθσ.pχία.; τ·η; &.σ-:ιzΊj; πpα.κτικης. Ό ιμπρεσσιοvισμό; ε!vσ.ι κι α.ϊ'ιτός τέχνη μιας σ.ντιπολ(τευσης, δπως κι δλε; ο{ πρσο δευ-:ικές τάσεις &πό το·'.ι; ροιια.vτ:κούς κα.ί μετά., κι -iJ επσ.να. στα.τικότητα. πού λαvθά.νει μέσα στήν ιμπρεσσιοvισ-:ική προ-
240
,iπωιι -:iι; ζωij; εί·η: ενα.;; α.πό τού; λόγου; πού τό cicr-::
κό κοινό απέρριπτε την καινούpγισ. τέχνη, σ.ν κ,ι ο[ ιμπρεσσι '.ινι,τi:; δεν τb γ'ιώριζαν πά.ν-:α.. �-:ή δεκα.ετία -;ι:;,j 1880 ο[ α.vθρωποι α.ρεσκοντα.v νά χα ;:;ακτηρίζr,υ'Ι τό·, α.ίσθr1 -:ιχό ήδοvtσμό τής εποχής «πα.ρα.·ι_ :ιψ'. '!) Κτέζ - Ί�σέντ, 6 εκλεπτυσμένος επικούρειος, είνσ.ι crυvά.μα. κα.ί τό αρχέτυπο του πα.ρα.χα.ϊδεμένου dccaclent. 'Ω στόσο, ή ενvοια της πα.ρα.κμης περιέχει yνωρίσμα.τσ. πού δεν τ.εριέρχονται σ.να.γκσ.ία. στήν ε'ΝΟια. του α.1σθητικισμ.ου, κσ.ί ,.ρω:α.vτός τό α.ϊσθΎ) μα. της κρίσης, δηλα.δή τή συvα.ίσθηση δτι :ϊ:ια.στε σ-:ό τέλος έvό;; ζωτt-ι.ι:;,j r:ροτσές κα.ί παρευρισκόμα στε στη διάλυση ένος πολιτισμου. Ή συμπάθεια. μέ τούς r;:-: λιο•Jς, �ξα.vτλημέ'ιους κt ύπερεκλετ;τυσμένους πολιτισμούς, μ� -:ο� έλληνι0;ικό, �έ ,τή μετ�γεν�στ�ρη, t�οχή της ρωμα.ϊκης ;\υτοκpα.τορια.ς, μ.ε το pοκr,κο κα.ι με το ωpιμο, «ίμr:ρεσσιοvι -;::χό» δ:yος ,(1)'1 μεγάλων δα.σκά.λω·,, ειvαι κι α.υτή εvα. μέ rχ,ς c'ί.,.ό τήv ουσία. του αίσθ'!'i!ια. τ'Jς της πα.ρα.κμης. 'Π επίγ νωση οτι πα.ρευρίσ-ι.εσα.ι σέ μιά στpοψr/ της ίστοpία.ς του πο ι.ιτ:σμr,υ δέν ήτα.ν τίποτα κα.ινούργιο, ένω δμως σε προηγού μενες έτ:οχέ; ο: α:,θρωποι Ορηνουσα.ν μέ -:ήν ψυχή τους ,Υ1 ;ιι:;ίpα. του;, για.-:ί σ.vήκανε σ' εvα. πολιτισμό πού γερνούσε, ο πως λ.χ. δ Μυσσέ, τώρα. ή !δέα. της πνευμα.τικης εύγένεια.ς :sυ·,i3έετα.ι :ιέ :ΥJ 'Ι ε·ηοtσ. των γηρα-:ειίίJV κα.ί της κούρα.σης, της ύπερκα.λλιέργειας Χα.ί του έκψυλισμοϋ. Οί &νθpωποι ,αιτα λαμοά·,Qv,cι.ι ciπό αληθινή ψρενίτιδα. γιά. την &.λλα.γή καί -=ήv πα.ρα.κμή, &.πο εvα. α!σθημα. πού κι α.ύτο δεν είναι δλότελα Χα.ινούργιο, &.λΗ εΙνα.t πι:;λ•'.ι ισχυρότερο άι.ο ποτέ πρίv. Ε: να.ι προφανείς ο[ &vαλογίες μέ τό ροuσσωισμό, τή 6υρωvική 61.ριεσ,ημiρα. &.πό -:ή ζωή κα.ί τό ρομαντικό πά.θr,ς για τό IΙiνατο. ΊΙ ϊοια αουcrσος θέλγει ·ι.α.ί τόv pομα.ντικό καί τον .:αρα.κμ:sc χι ί'δια. χα.ρά της Υ.α,α.στροψijς κσ,ί της α.υτοκα.τα στροψης τούς μεθά. Γιά. τον πα.pα.κμία δμως «το Χάθε τι εί Ίαι iί.ουσσ,;;;,, δλσ. εt'Ι:Χι, γφά.τα. &πό τό τ66α του Αα.νάτου -.,,. i:;-;ό :Χ'ησ:;;±λεtα.: «Τοω ρlcin dc\,,�ιιe horret1r, ωcnant '' 1Ι ne s;1it οιι, (="Ολα. γιομάτα. &.πό &6ριcrτο ψ66ο, πού δεν ;
241
«ΙΙοιός ξέρει, αν +1 άλήθεια: δεν είνα:ι λυπηρή », γράφει δ Ρενάν-κι α:υτά. είναι λόγισ, πού 6γαίνουν άπό τό 6αθύ -:ερQ σκεπτικισμό κα:ί πού κα:νένας &.πό τούς μεγάλους Ρώ σους δεν θα. τα. πpοσυπόγρα:ψε. Για. κείνους δλα ήταν δυνατό ·1:r, εΙ·1α,ι λυπηρά. εκτός άπό τήν άλήθεια. '.Αλλά. πόσο πιό :ια')ρ("f. εΙν::r.ι τά. λόγια: τοϋ Ρεμπώ: «ce qu' οη ne sait pas, c' cst peut- etι·e terrible» (=ίσως εκείνο πού δεν ξέρουμε νσ. ν::r.: τρομεpό--Σ.τ.Μ.) . l\1ονά.χχ ύπ6νοιες εχουμε γιά. τό τί λογη; &.πέpαντα κι άνεξά.ντλητα αινίγματα ενιωθε νά. τό·1 τριγυρίζουν εστω κι iν άμέσως προσθέτει «Nous �:-ωrons» ( =στό ιιέλλον θά. μά.θουμε-Σ.τ.1\1.) . Ή aβυσσος εzε!.,-rι που γι&. τό Χριστιανό ήταν ή άμαpτία, γιά. -:ό·ι πα:pακμίχ εΙ·ηι τό κά.θε τι γιά. τό δποϊο δεν ε χει εννοιες, λέξεις κα:ί ψ6pμουλες. Γιά. τοϋτο κι δ &.πεγνω σμένος άγώνα.ς του νά. πετύχει τή μοpψή κι ή α.κα.τα:·1ίκητrι &.πέχθειά. του για. κά.θε τι άδια:μόpψωτο, &.νήμεpο κα:ί ψυσι κ6. Γιά. -:οϋτο κι ή άγά.πη του γιά. τίς εποχές ποi.ι εΙχα:ν τίς περισσότερες, σ..ν οχι πά.ντα: τις 6α:θύτεpες, ψ6pμουλες κα:ί πού ε[χα.·1 νcι. ποϋν μια λέξη, 7.'Ι καί συχνi μονά.χα ιιιi λέ ξη &.δύναμη, για. κά.θε τι. ΊΙ :;;p±ση το·1 llεpλσ.ίν «Je suis !' Empire a la fin de la dccadence» ( = είμαι � α:ύτο�pα:οpία σ:ό �έpμ� τ�ς π-χp-χκμης -- Σ.τ.1\1.) γινετα:ι η υπογρα:ψη της εποχης κα:ί μολονότι σ�ν �πολογητή,ς τ�ς περιόδ�υ της p� :ic1.Iκ·7ι; ϊ.:φακμης ο Βερλσ.ιν εχει προορ6μους τον Ζεpά.p v:i Νερ6ά.λ223, τόν Μπωvτλαίp κα.ί τόv Γκω :ιέ224, έ·1:Q·';τοις α:ύ:ός ρίχνει σ:ήν κατά.λληλη στιγμrι -:ό ΙJ'jνθηιια: καί δίνει χαρακτήρα πολιτιστικοϋ προγράμ ματος σε κείνο πού ίσαμε τώρα ήταν εκψραση &πλης διάθε σης. Ύπηpξα:ν πολιτιστικέ; εποχές πού δέν rΊξεpαν η πού δεν ήθελαν νά. ξέρουν τίποτα για. τή Χρυσή Έποχή, πρίν δ μω; α.πό τούς πα.pακμίες του δέκ:χτου ενα:του αίώνα ποτz δέv ε!χε ύπά.ρξει γενιά. πού είχε άποψα:νθεϊ κα:τά. της Χpυσης κα::. ύπέp τf,; Άpγυpης Έποχης. Ή εκλογή τούτη δέν ύποδήλω νε μονά.χα: τή συναίσθηση δτι δεν ήσαν παρά. άπλοι άπόγο vοι μεγiλων πpΙJγόvων κι ο'ίτε μο•ιά.χα: τη μετpιοφpοσύ·ιη τG'�",ι
242
:ipγοπορημένων κληpονόι�ωγ, άλλα έπίση,ς κι εν;1., είδος � νείδησης ένοχης κι αισθηματος κα:τωτ,εpοτητσ.,ς. Οι «πα.pα:Υ.: pτωλΙJι πο� \J.ίες» ήσ:χν r1δονισ-:ές \J.έ Όαpειά. IJ'Jγ.:ιδ�ση, α:μ� ,, δπως οι Εκκλ�σια:ς ς η Κα:θολικ, της α.γκσ.λες στί; ίχνοντΙJ.ν . Μπερντσλεο και Ουά.ϊλντ Βεpλα:ίν Ύϊσιι/2.ν , ρντ, 'Ωρε"ιλλύ , ' ,-· ' υ , , Ί'ι:ιϋτο το α?σθημα: της ένοχης εκφραζόταν αμεσότερα απ δ πουδήποτε άλλοϋ στήν άντίληψή τους, γιά. τό� εp�τα, στήν οί δέσποζε άπόλυτα: ή ψυχολογικ1 εψη6ει� ,των pο�α:ν δϊ. α . Γιά. τό :Μπωντλαίρ, δ εpωτας ειναι ή ουσι;Χ' του α:π� τικών ο χα.·ιοp"υ•ιένου ' - ' ' η' πτώση τοϋ ανθρώπου, 'τό άνεπα:νοpθωτ � . 1a ma1» ( σφο τη; άθω6τητας: «faire !' amour, c est faιre -:ο να. κάνεις εpωτσ, είναι τό να. κάνεις τό κακό---Σ:;.Μ.) , μα} ι.:Ξι. 'Αλλr;. δ ρομΙJ.ν-:ικi:.ις σατανισμό; του μεταμορψωνε� τήν ι οια. τούτη τήν &μαρτωλότητα σε πηγή επιθυμίας:. δ ερωτ�ς δε·ι ε!να.ι μονά.χα: τό ενδόμυχα: κα:κό, άλλα. κι ή υ�ιστη ευ zcι.οίστηση &π' ω;τόν συνίσταται ακριβώς στη συναισθηση δ τ·ι 'κάνεις τό κα.κό225. �Εκψρα.ση της ιδια:ς άπαγορευμένη; κι ενοχης σχέσης πpός τόν εpωτα ε[να:ι κι ή συμπόνι� για. την πόρνη, πού οί πα.ρα:κμίες τή συμμερίζονται με τ�υς pcψ.αν, τικο,:1ς κσ.t για τή·1 δποία: δ ενδιάμεσος ε!να:ι και πάλ; Ο Μπωντλα:ίρ. Βέβαια:, προπαντός είναι εκψρα:ση της έξεγεp σης εναντίον της άστικη; κοινωνίας κα:ί της ·ήθικης π�ύ, βα σιζόταν στήν άστική οικογένεια. Ή πόρνη είναι derac,ιne '>;ι ή παpά.·,ομη, ή σ.ντά.ρτισσα πού ξεσηκ(JJνεται οχι μοναχα: Ξ ναντίον της θεσμικής σ.στικης μοpψης του εpωτα, �λλα. κι Ξ.Ψ;:1τίον της «φυσική;>' πνευματικής του μορψης. �υτ� κα ταστρέψει οχι μονά.χα τήν ήθική και κοινωνική οργανωσ,η :οϋ σ.ισθήματΙJς, άλλα κα:ί τα. θεμέλια τοϋ ιδιου τοϋ α�σθη ματος. Στέκει ψυχρή μέσα σε θύε�λες π�θους,, ε!ναι �αι π� pαμένει άψ' ύψηλοϋ θεατή; της επιθυμια:ς που ξυπνα, νιω� θει μοναχική κι άπαθής δταν οί άλλοι εκστα.σιά.ζο�τα.ι κα.ι μεθiνε-κο'Ιτολογις εΙ'Ιαι τό θηλυκό &.ντίγpαψο του κα:λλ: τέχνη. Άπό τούτη τήν κοινότητα αισθημά.των κα.ι πεπρωμε νου :1.νΙJ.κύπτει ή κ?:ταν6ηση ποi.ι δείχνουν γι' ,αύτή•,ι οί κ,α.λ λιτέχνε; της πα.ρα:κμης. Ξέpου·,ι πώς έκποpνευο";αι κι οι r. οιοι, ΠlΪJς εγκΙJ.τα:λείπουν '::Χ ίεpότεpα. αισθήματα τους και πόσQ φτηνά. πουλουνε τi μυστικά. τους.
243
Τούτη r1 Gι,;ι.z·ί1pυ;Ίι άλλγ,λεγγύΊ(, μέ τή'ι ..6 r,'1η σ'J;ι πληρώνει την άποξένωση των καλλιτεχνών &.πό τήν &.στική κοι'ιωνία.. Ό κα.κός μα. θητής κάθεται «στο :ελευταίο θρα.νίο», δπως λέει δ Τόμας Μά.ν γιά. κά.ποιον ηρωά του, καί νιι.ί)θει -:ήν &να.κοιJψtGΊj πού νιώθει κα.νείς δταν εγκαταλείπει τό προσκήνιο της &.νοιχτης πά.λης κα.ί κά.θετα.ι «στό τελευταϊ:ο θρανίο», πεpιφρονημέ'ιος &λλ& &,ιενόχλητος. θά. fιτα.v περίερ γο σ' ενα. στοχαστή δπως δ Τόμας Μά.ν, ;τού δλη του ή 6ιc Οεώρηση r:εριστρέφετα.ι γ•jρω &.πό ε'ια καί μό'ΙΙJ κεντρικά πρ66λημα, δηλαδή τή θέση τοϋ καλλιτέχνη στον άστικό κό σμο. σ.ν εσ:ω κα.ί τcύ-:η ·ίι φσ.ιvομενικά. &θώα. του πσ.ρα.τηρη ση δεν συνδεόταν κα.τά. ενα. τρόπο μέ τήν &πο μέρους του έρ :ί,Υ,\ΙΕία. τοσ τρότ;ου ζωής τοϋ καλλιτέχνη. Ή ιδιόμορφη ζωrι r:ού κά.νει δ καλλιτέχνης, κα.ί τ;ού στο &στικο πνεϋμα. θά. φαί ·ιεται στερημένη ά:πό κά.θε φιλοδοξία., στήν πρα.γμα.τικότητ1. μοιά.ζει πολύ μέ «τελευταίο θρα.νίο», πού τον ξαλαφρώνει σ.. τ;ό κάθε εϊιθύvη κσλ κcί.θε ά:νά.yκη νά λ ογοδοτr'ρει γιά. τί; πράξεις του. Έν πσ.ση περιπτι.ί)σει ή εμφατικά. «&στική» θεώ ρηση τοσ Τόμας Μά.·ι, δπως εr:ίσης καί ή ,,6ρθ·η» κοινωνική φιλοσοψ(α. τοϋ Χένρυ Τζέιμς λ.χ., μπορεί νά εννοηθεί μονά χα. σάν σ;ψ;-ίδpα.ση ε•;αψ:{r,,; τοϋ τρόπου ζωής τοϋ 't'JΠOU εκεί νου τοϋ κα.λλιτέχνη πού πισ.νει επιδεικτικά τή θέση του στό τελευταίο θρανίο» κα.ί μέ τόν δτ:οίο δ κόσμος άρνιέτα.ι νi z χει δποια.δηποτε σχέ ση. Όπωσδηποτε δ Τόμας Μά.v κι δ Χένpυ Τζl ιμ ς ξέρουν ;-;r,λ,:ι κα.λά. δτι δ κα.λλιτέχνης είναι α να.γκα.σμένος νά κάνει εξωανθρώπινη κι &.πά.νθpωπη ζωή, δτι οί δρόμο ι της ψ'Jσιολογικης ζωης είναι γι' α.ϊιτόv Χλει,:�τοί κι δτι τά. α,jθόρμητα. κα.ί θερμά. &.νθρώπινα. α.1σθήμα.τα., πο,:, -:ό·ι κάvω·ι ·ιά. λη,:�μr,·ιεί τόν έα.υτό του, δέν εχουv σχέση μέ τό σκοπό του. Το πα.ρά.δοξο της μοίρας του είναι δτι γιά. lp yr; :ου εzει τήν περιγρα.φή της ζωης ά:πό τήν δποία. δ :_ διος είναι ά:ποκλεισμένος. Τούτη ή κα.τά.στα.ση εχει σά. συ νέπεια σο6αρές κα.ί πολλές yοpές αξεδιάλυτες περιπλοκέ;. Ό Πωλ 'Ό6ερτ, δ νεαρότερο: 1',πο ,ούς δ'Jό συγγραφείς ;;ο•:ι ±·ιτψετωπίζοντα.ι στά εργο τc. :(έ·ιρυ Τζέ ιμ ς Τ ο μ ά θ Υι μ α. τ ο ϋ Δ α. σ κ ά λ ο υ, τοϋ κά.κου &ξεγείpετα.ι εvσ.ν:?44
τίον της Ξί yp ια.; μονσ.στικης πειθα.ρχία.; στήν δποία. ύπό χ.ε.: , τα.ι μιά. ζωή ά.φιερωμένη στήν τέχνη, κι &.γωνί�εται �νωφε λσ. εναντίον τοϋ τ.αpαμερισμοϋ κά.θε πpοσωπικης κι ιδιωτ, κης εϊιτυχία.ς, τον δποίο &.πα.ιτεί �π' α.ύτόv δ Χέvρ� Σ. \ζώρ , και πικρια. ε τζ, δ δάσκαλος. Είvχι γφάτος α.νυπομονη,:�ιχ vα.vτίον της αλύπητης τυρα.ννίας πού &.σκε! έπά.νω του ή ού νc.φ.η στήν δποία. πουλήθηκε. «Κα.θόλου δέ 6σ.ζεις μέ τό Ψ)'J σου δτι τήν τέχνη ύπερα.σπίζω ;» τοϋ &.πα.ντα. δ δά.σκοcλος. .Καλότυχε; είvχι οί κοινωνίες δπου ;τοτέ της οέv &μψα.νίστη κε». Τό iοιο α.ύστηρός κι ά:λύπητος είναι κα.ί το{} Τόμοcς Μά·; δ ψόγος προς τήv τέχνη. Γιατί δταv κα.τα.δείχνει δτι κά.�ε προ6λημα.τική, &.μφίλογη κι &.νυπόληπτη ζωή, κά.θε τυχοδιω κτης, iπατzιlJνας κι έγκλημσ.τία.ς, κά.θε ά:δύvα.τος, νοσηρός Κ; εκψυλος κα.ί, τέλος, κι δ Χίτλερ &.κόμα, ε!να.ι πvευματικοι ,:ηyεvετς τοσ καλλιτzχvη226-13ια.τυπώνει τήv τρομερότερη κα.τηγορία πού προσά.ψθηκε ποτέ στην τέχνη., Ή εποχrι τοϋ !μπpεσσιονισμοϋ δημιουργεί δύο ά:κρσ.ί ους τύπους τοϋ σύγχρο·ιου καλλιτέχνη , πο,jvα.ι &.ποξεvωμέvο; &.πό τήν κοιvω·ιία.: το•;ς και'ιο1ρyιους μποέμηδες και κείνου; πού 6ρίσκουv κατα.ψύγιο ά.πό τό δυτικό πολιτισμ,ό σε μα.κρυ νές, εξωτικές χιi)οες. Κι οί δυό είνα.ι προϊόντα τοϋ ίοι'Jυ α.i σθήματος, της rδ�α.ς «δυσαρέσκειας με τον πολιτισμό», και ή μόνη δια.φορά είvσ.ι δτι οί πρGJτοι διαλέγουν τrιv «εσωτερι κή μετανιίστευσ-rJ», ενώ ο ί δεύτερr;ι τήv πρα.yμα.τική ψυγr'1. Κα.ί οί δυό δμω; κά.vουν την ϊδια ά.ψηpημέvη ζωή, ποϋνα.ι ά ποκομμένη από την &μεση πρα.γματικότητα κα.ί τήν πρα.κτι κη δραστηριότητα· κα.ί οί δυο εκφράζονται με μόρφές Π'J'.ι &.ναπόψευκτιχ πρέπει νά ψα.(vονται δλο καί πιο άκα.τα.νόητες καί &.λλόκοτε; στήv πλειοψηφία. τr;ϋ κοιvοϋ. Τό τα.ξίδι σέ απόμακρες χώρες, σά. φυγή &πο τό σύγχρονο πολιτισμό, εί ναι εξίσου πα.λιο δ,:�ο κι ή μποέμ.ικη δραστηριότητα. ένα.ντίον το,:; ά:στικοϋ τρόπου ζωης. Κι οί ουό '€.χουν τή·; πηγή τους στή ρομα.ντιy,ή φαντασίωση καί στον &τομικισμό, δμως στο με ταξύ μεταμορψώθηκα.v κι ή μορφή \J.ε τήv δποία. μπα.ίvου•ι τώρα. μέσα. στην εμπειρία τοϋ καλλιτέχνη μπορεί γι' &κόμr.ι. μιά. φορά vά dπο8οθε! προπαντός στόν Μπωντλα!ρ. Οι ρο-
245
μο:ντιχ οί ακ6ιιη αvαζητουv τό «γα.λ!iζιο λουλούδι», τ-iJ χώpχ :ιi>ν ονείρων κσ.ί των ίδεωδιί>ν, «ιnais Ics νrais voyagcυιs ·sont (L'� X -_ ]a SC !IS qtιi ρar(ent ροι�r ρartir» ( =αλλά αληθινοί � ταςιδιωτες είναι μονά.χα έκείvοι πι:/.ι ψεύγοuv γιά χά.ρη της � υ'('iι;-Σ;τ.Μ.) λέει δ Μτ.ωv:pα.ίρ. Αύτr1 είναι ή πραγμα. -:ικη φυ γη, -:ό ταξίδι στο άγνωστο, πο.:ι το έτ. ιχειρουμε οχι Ξτ.ειδή μ1.ς γvrι-:-εύει, πuρά επειδή μα.ς α.r1 διάζει κά:ι. I
Ο Mort, vieux capitaine. il est temps! lcvon,, l' ancn:-: Cepays nous ennuie, ο Μοrτ ! AppareiUons! Si le ciel et la mer sont noirs coin,ne Ι' encre Nos coeurs que tu conn,ιis sont remplis de :ayons: (θά.vα.τε, γερο - καπετά.vιε, καιρ6ς! 'Γήν αγκυρ' ας σηκιj) (vουμε! ' Η χώρσ. τούτη μάς 6uρα.1vει, θά.vα.,ε! "Ας κάνουμε πα.vιά.! Κι αν δ ούρα.vός κι ή θά.λα.σσα, σάv τό μελά.νι είv' μα,υρα., Οί καρδιές μα.ς, πού τί; ξέρεις, εΙvα.ι γιομ,6.τες α.χτίδε; -
Σ.τ.Μ.).
Ό Ρφ.:ώ ετ;ιτείvει τό·, π6νο τη; α.vα.χώρηση;-«la vie ι·,,t abscntc, Ι,οιιs nc s01nn1cs ρas an ιnonde» ( ζωή λείπει eιέ·ι εrμα.στz σ τον κόσμv-Σ.τ.l\1.)-έλά.χιστα. δμως έπι:είνει τ+;·, 6μορ:ριά. τG)y αποχα,ιρετισ:·ήριων λέξεων τr,υ Μπωvτλαίρ τ.σύ εί-,αι οίχως τό δμο ιό του ς μέσα. σ' δλ6κληρη τή σ,jγχροv;, r;οiηση. Έν τού,οις, αι},ός είvα.ι δ μοναδικός πρα.γματικ6; κληρονόμος του l\Ιπωvτλαίρ, i:, μόνος τ;r,) κατα,vσεί τά ψα.v τα.σ,ικά. ,αξίδι α. του δuσκά.λου κα.ι κά.vει τρόπο ζωrjς έκεΙνο r.o) r;pίv α.π' αυτόν ήτα.v εϊ.ίθυμες μοvά.χες π,οριπέτειες στο·; κ6σμο του μποεμισμου. Στ-iι ΙΊ χλλία. ή bol1[ωe δεν ε[vα,ι ένιuίο κα.ί ξεκά.Οαρο ψαινόμε·,ο. Δεν ύπά.ρχει χρεία ιδιαίτερων μαρτυριών 1ιά ν' άτcοδειχτεί δτι ο[ ελαφρόμυαλοι κα,ί α.ξια.γά.πητοι νεαροί της οπερuς του Πουτσίνι δεν εχουv τίποτα. κοινό με τον Ρευ.πώ 1 1' και' τφ �ςουσίuσή του από τό τ.vε:;μα. του κα.κου ·η με τό Βερλr:ι.ίν καί τήv τα.λά.ντευσή του α.νάμεσα. στήν έγκληματι κότητα κr:ι.ί στο μυστικισμό. 'Όμως ή γεvεα.λογί α. του Ρεμ-
=rι
24β
πω κα.ί τοϋ Βεpλα.i.v εχει πολλές διακλα.δώσεις κα.ί 1ιά νά. ,) νr1,' κ�' γr:u11' , α.ρα.ιτητο ., -- διά:χριση τ·�v τ.εpιypα, ψ1 ουμε ε•ινα.ι r:ι.τc _ _ ζω ης μορ ς ι α. κ ις έ ά.σ ορετικε α. φ δι τρείς σε ά:μεσσ. ! : v __ε :ς � _ς ου να, της μαvτικης, ο ρ ης τ τrί>ν κ,;)J.ιτεχνG1v: στφ bol1eωe ; pαλιστικης κr:ι.i. της 1ιιπρεσσιοvιστ ικη; έποχης227. 'Π �o�eωe αρχικά. δεν ήταγ τίποτα 7:εpισσ6,εpο από οια,μr:ι.pτυptr:ι. ΕΨJ.'ι νεα.ροί κα� τίο� του α.στικοϋ τρόπου ζωης. 'Γήv αποτελουσα.ν , γο·ιοι ε ; ήσα,y πλείστο τό επί ώς ·J ο π φοιτητές, κr:ι.i. τέχνες λι τήv προς &.ντίθεση ή δπο(οuς πορωv οίκογεvειωγ κα,i. στους κpσ.τούσα, κοιvωνίσ.. r1ταν συνr,θως προϊόν ά.r;λης ·ιεα.vικfi; πληθωρικ6τητας και &.ντιστράτευσης. Ό θε6ψιλος Γκωτιέ, δ Ζεr..ά.p vτέ Νερ6ά.λ, δ Άpσένιο;; Ούσσα.ί, δ Νέστωρ Ροκε πλά:; κι οί ύπ6λοιποι, &,ποχωρουσαv από τήν &.στική �οιν� vία οχι επειδή ε�α,vα.γκά.ζοvταv, αλλά. έπειδή -�Οελαv ν_α ζη σουv δια.ψοpετικά. από τούς α.στούς πα.τερά.δες τους. · Ησ:ν γvrριοι ρομαντικοί, πο'J �Οελαν νά εΙvα.ι πρωτότυποι κι � πεp6αλικοί. Έπιχε1ρησα,v τήv εξοδ6 τους α:ον, κόσμο_ των πcφά.νι;,μωv κr:ι.i. τGJ'Ι &.π66λητων, δπως κανεις επιχειpει κι ε.να. τuξίδι σε μια. χώρα έξωτική· δε γνώριζαν τίποτα από τήν ο:θλιό,η τα τ1Ίς κατοπινή:; boheωe κι fισαv ελεύθεροι νά έπι σ,ρέψ οuν δr;οτεδήποτε σ,ήν αστική κοιvωνίσ.. Ή boheωe τηΞ έπ6μεvr1ς γενιάς, ή γενιά τοϋ στρατευμένου γα,τουpα,λιcηωυ Πουχε το επιτελείο του στήγ τα,οέρνα., ή '(εγιά, στήν �πο(α. α.vηκαv δ Σαμψλερύ, δ Κουρμπέ, δ Νσ..ντά.p κι δ Μuρζε, fι τσ,y αντίθετα πραγμα,τική boheωe, δηλαδή καλλιτεχνικό προ λετα.ριά.το, πού το α.ποτελο5σαγ άνθρωποι πού ή ζωή τους ήτα,v δλ6τελα α.νασψα.λής, άνθρωποι πο) βρίσκονταν [ξω &. πο τα. σύνορα, της &.στικης κοt'Ιω'ιίας καi. πσ) δ &.γώνα.ς του ς έναvτίον της &.στικης τάξης δεν ήταν τολμηρό _παιγνίδ"τ αλ λά. ε•ι,ονη &.vά.γκη. Ό &.ντια,στικός τρόπος ζωης τους r(τ σ} ή μορψή πο) ταίριαζε καλύτερα στήv &.μψί6ολη �ωή �ου � κ χvα,ν κα,ί δεν ήτα.ν πιά καθόλου σκέτη μα.σκr:ι.pατα,. Αλλχ δπως &.κρι6ως δ Μπωντλαίρ, πού χρονολογικά. άνήκει σ� τού τη τή γενιά., πνευμχτ αά, σημαδεύει μιά.v έτcιστροφή στη ρο μαντική bohcrnc, α.πό τή μιά., καί μια. πρόοδο προς τήv ίμ πρεσσιοvιστική boheωe, &.πό τήv άλλη, fτσι κι δ Μυρζε έκ-
247
πpο?ωπει, α.v .κ�ί. _μέ μια., ε�vοια ,δια.φορε;ική; εv/1.. ψαιvόμε ψ; οιαφοpε:ι,ω. Γωpα που η bο!1ι·ω� παυει να. ειvαι ρομαv:: κj, ή α.;1τική, τ�σ� &:_Ρ χίζε.ι vά. ;ΥΊΥ �ομαvτο�οιεί .καί ν� �v ε:;ιοχvι:ι.zυει. 2..-,r1 οι7.αικ7.σιc,: :ου:η ο Μυpζε παιζει :ο pο λο -:,:;•'j ηι:ιiυ ,. clι· μl:,isiι- κι ±•ιτιr:pοσωπεύει τό Καρτιέ Λσ..τέv .:;η11εpωμέ·10 κα.ί. 7.7:,;κα.Οα.ρμέvο. Γιi/, -:ήv ϊιπηρεσίσ, ,cυ α•1τή προάγετσ..ι, /Sπως το &.ξίζει, στις .:άξεις των συγγραφέων ιλι α ος θεωρε τ ι ο ± να.γ ρίζ ι ή μ σα ία. τ , ϊ. !.1 , ·,� συvολο � . :η; ε σr.ι.Υ , rι?ι; '() :;: Τον �-c ίθελγει r.ιο!ιι:ωι· :;το υποκοσμ,;,. κα,ι� τοv '?,ϊ.(•)ίJΖΙ. 'Ε ::, ω:οψοπεί μέ τrι'Ι ελευθερία κσλ τήΥ ανευθυνό τητα πού κυpια.pχοϋν σ' αυτήν, &.λλά. μ.α,ζεύεται μπροστά. στΥJΥ -zταξία κα.l στην α·ια.ρχία. τ;ο!.1 συνει:άγετα.ι ή πρα,yμά · υpζ εξιδ νί ευση το τ ση ούτης της λευθ�pί _ ? � :, � � �. �Ή ,έ ω ; , προοpιί,ετα.ι 'Ι:Χ καμει το·ι κιvουνο, που α.πειλει τ·ψ αστικη κοιy�yία, ΙΧ�ο �ο�τη � μερι�, Υ� rσ..νεί Π:Ο �6λ�ής &.π: οσο ειvα,ι zαι ψι, επιτρεφει στον αvυποπτο αστο vσ.. συvεχισει να. χαίρεται μέ τούς διφορούμενους εύσε6είς πόθους του. Τά. πρόσωπα. του ?1Ιυpζέ είναι συνr1θως χαρούμενοι, κάπως ηχ ψpόμυαλοι, &λλά. πέρα για. πέρα. καλόψυχοι νεαροί, πού θά. θυμcϊί'.Ι"::αι τήv μποέμικη ζωή τους οταy γεράσουν, οπως ,.•. δ &στός &να.γνώστης &να.θυμάται τά. ταρα.χώδικα ψοιτητικά. τΟ'J χρόνια.. Στά. ι..ι.ά.τια. του &.σ-:r;υ τούτη ή εντύπωση τr;>J προ σωριvοσ 6,f7.ipεσε &.πό τήv !Jol1cme και το τελευτα'ία. της &. γκά.θι. Κι δ Μυρζε οέν ήταν διόλου δ μόνος μέ τίς άπ6ψει.; αύτές. '() Μπαλζ:zκ χαρακτήρισε κι αύτός μ.ετα6α.τικό στά διο τή μ.ποέμικη ζωή των νεα.pων καλλιτεχΥ(ί>Υ. «'Η bohc1nt� &ποτελε!ται &πό νεα.ροuς πού είναι &κόμα. άγνωστοι, &.λλά. r.ού θά. γίνουν γνωστοί κα.ί ξακουστοί μια. μέρα.» γpά.φει στο ι.; η Princc clc la Bohcπ1e ( = QΕ•ιας Πρίγκηπας της J\fποε μ!ας - Σ.τ.Μ.) . 'Ωστόσο στην εποχη του νατουραλιqιου οχι μονά.χα. ή σ.ντίληψη τοσ Μυpζέ αλλά. κι ή πραγματική ζωή τιί>ν μποέ μηδων ε!να.ι &κόμα. ε1δύλλιο σε σύγκριση με τη ζωη τG>ν ποιητών κα.ί. των καλλιτεχνών της έπό μεvης γενιάς πο�:ι �πο κό6οντα.ι &.πο την &στικη κοινων(α.-τών Ρεμπώ, Βερλα!ν, Τριστάν :Κορμπιεp καί Λωτpεα.μόν. Ή boheme κατάντησε
248
πα.pέα. α.λητωv καί παρανόμων, τα.ςη στήν δποiα zνί3ημεr ·,; tξα.χρείωσ η, ·ή αvσ..ρχί"/, κι ή &θλιότητα., δμά.ί3α. έγκλημα:ι κων. τύ�ω�, πο•:ι ξε�ό�ου:ι ?Χι. μονά.�α. �από , την αστική κ�ι ·1ι,1·1:α,. α�Λχ, κ:, _cι.�r; ολο.κ�1pο :�- ουτικο ,πολιτισμό. �) },/,.ι,)ν,χ:χφ, ο l)zpA7.� ·ι κι ο Ι ουλι:;υι,, - Λωτρ1οκ είναι μεθυ-:;τ,χκες, ό Ρεμπώ, δ Γκωγκε·ι κι ό Bxv Γκογκ αλήτες Κ7.ί α�έστιοι κ°:μογυpισ:άδ�ς,, δ Βερλαίν, Υ.ι δ, Fειιπ�> π θαί.:_ιο::η 7 ί,ου·ι -:;z ψ)σι:;κομειο, δ Βχν Ι κογκ κι δ Ί ουλου1:, - Λωτpεκ κάμποσο καιρό σε φρενοκομείο κα.ί πλείστοι α.π' αυτούς πεp ν'J:ιε tΊJ ζωή τι:ιυ; σi καφενεία, μουσικέ; αίθουσες, πορyε'ία, νοσοκομεία. η καl στο δρόμο. Κσ..ταστρέφουv στον έ"/,υτό τους zά.θε :ι πο·:ι θ:;ι. μποpr;ϊίσε v±ναι χρrρψο στήv κοινωνία, μαί νοντσ..ι γιά. το κάθε τι πού δίνει στη ζωή μονιμότητα. και συ ·ιέzεια. κ7,ί μαίνονται κι έvα.vτίοv τοϋ έα.υτοϋ τους, σ:χ νά. ΥJ θελα.ν vx έ:ξολοΟρέψουv κά.θε τι στο χαρακτήρα. τους πού το zα.v κοινό μz τούς &λλ,;υς. «Σκοτώνω τον έαυτό μου, επειδή είμαι άχρηστος γιά. τούς α.λλους κα.ί επικίνδυνος γιχ μένα τόν ιοι,;», γρά:ρει δ Μπωvτλα.lp σ' εvα. γράμμα. τοσ 1845. 'Όμως δεν τόν γεμίζει μονάχα. ή συναίσθηση της δυστυχi ::χ.ς του, αλλά. κα.ί το αίσθημα. οτι ή ευτυχία, των .Ηλων εί ναι κά.τι κοινότοr:ο και χυδαίο. «Είσα.ι εύτυχισμένος», γρά ψει σ' εyα. κα.τι:;πινό γράμμα.. «Σέ συλλυποσμα.ι, κύριε, πο•', τόσο εijκολα. είσαι ευτυχισμένος. Γιά. να θεωρήσει κανείς τον έαυτ6 του εϊιτυχισμένο, πρέπει v:x ξεπέσει χα.μ.ηλά.»228. Τή·ι ίδια. περιφρόνηση για το φτηνό αίσθημα. της εύτυχίας τrι 6ρίσκουμε στο διήγημα. τι:;ϋ Ί'σέχοψ 'Γ ά. Β χ τ ό μ ο υ Ρ α. Κι α.δτο δεν ε[ναι τυχα'ίο στην περίπτωση ένος συγ γραφέα. π'.ιύ νιώθει τόση συμπάθεια. για. το μποεμισμό. «Πέ:; μου γιατί κάνεις τόσο μονότονη ζωή;» ρωτά.ει τον οικοδεσπό τη του δ ηρωα.ς έvος άπb τά. δι·�γήματά. του πουχουν γιi θi · μα. τους τού;; καλλιτέχνες. «Ή ζωή μcυ είvα.ι ανιαpή, πληκτι κη κα.ί μονότονη, επειδη εΙμα.ι ζωγpά.φο;;, ενα. ζώο &λλόκοτο, και �, δλη μου τή ζωή με 6ασά.νιζε δ ψθόνος, ή δυσαρέσκεια. κι η δυσπιστία. για. το εργο μου: εΙμα.ι 1tάvτα. ψτωχος κι εΙμα.ι &λήτ ης;, ομως έσύ εΙσα.ι πλούσιος κ� φυσιολογιχhς δ.νθρω πος, γαιοχτήμονχς και κχθώς πρέπει κύριος--γιατί ζείς τό·
249
cJo ηρεμα. κcιί πcιίρνεις τ6σο λίγα. από τ·iJ ζωή ;»229. Ή ζωr, της τ.cιλι6τεpης γεvιiς των μπι;έμηδων ητα.ν το·Jλά.χιστο γε μάτη χpG)μα.· εοα.ζα.ν κα.τά. μέρος τήν &.θλιότητά. τους yισ. νσ. ζήσc,υν μέ ποικ;λία κι ενδιαφέρον. 'Όμως οί τωρινοί μπ,;i μr1 δες ζcϋ'Ι χuτω από τήν πίεση μιi; οcιpε-:ης, μουχλιασμένης κι αΤ.C7.'llΧτικης ανίας Ύ) τέχνη δε μεθχ πιά., μονά.χσ. γα,pχι.ίJ γει. "Ομως ι;'.Jτε δ Μπω·ιτλαίρ, ο,:;τε δ Τσέχοψ ,.ι οί αλλc,ι ε!χα.·1 tδέα. γιά τό σε τί χόλαση μποpc,Dσε νσ. κα.τα.ντήσει ή ζω+1 γιi 'έvα.ν α.vθpωτ.ο σi'Ι τ6·1 Ρεμπιb. 'Έ;:pεπε νi ψτά.σει στό στά.διο της τωρινής του κρίσης δ δυτιχός πολιτισμος yισ. �:χ.. μτ;,-,p::σουμε κα.l vr;,, δια.·1οηθr,:Ί 11ε μονάχα μιi τέτοιcr. ζωr'J. �ψχ,ς vευρ�σθενικός, αρρωστιάρης, τεμπέλης, ενα.ς πέρα. για τ.sρα κα;ι.σηθη; κι επιχίνδυνος α.vθpωπος πού τ.λ:ινιέτα.ι σ. πο χώpα. σε χώpα. Χα.ί Χατα.ψέpνει VrJ. ογάζει /iγα, κομμά.τι ·�ωμί σά. δάσ;ι.:ιλr;; ξέ·1ω·1 γλωσσών, πλα.ν6διι;ς πωλητής, 1> π�λληλος ,τσ(pκου, λ ιμ ενεργάτης, μεpοχα.μα.τιάpης στσ. χω p�φι�,� •,αυτης, tθελο·ιτης στόν δλλανδιχό στρα.τ6, μηχ!Χν: Χ'Jς, εςεpωνητής, εμποpος ΙΧΠΟικιαΚWV Κι ενας θεόc ξέρει τt α.λλο, τ:ιάνει μιά. μόλυνση κάτ:συ σ:·rιν 'Αφρική κ�ί του ± ω ηpιάζ υν τ ενα π, δι σ ενα. νοσοκομείο της ασσα. Μ ' 6 �f τ _ � � εθσ.·ιει σιγα σιγ σέ J ,ικία τριάντα ι χpο έψ:;?: Ί� � 1 !Χτην τ:τρομερότερη ;_?;, με νων &.γωνια· μια. μεγαλοcρυtα. πού γρά φει &Ο±να.τα. Τ:οιήματα στi δε;ι. σ.εcρ:ά. του, πού πα.pατ±ει τό yr±yψ.o εντελ�ς στ?: δεκ::ι.εννιά κσ.l πού στά γρ&.ι ιμα.τά του οέν ύτ:άpχει 01.Jτε μνεία. της λογοτεχνίας σ' δλό,.ληpη τήv ύπόλοιπη ζωή του· ενας εγ;ι.λημα.τία.ς &.πένα.ντι στον έα.υτ6 του ,.::ι.ί στο,:ις άλλους, τ:01; παραπετά.ει τό πολυτιμότερο 6ιός του κα.l πού λησμονάει δλότελα, &.pνιέται δλότελα δτι κά ποτε τό είχε δικό του· εης ά:r:6 τούς σκα.πα.'Ιείς,. κι δτ:ως λέ p νη ποίησης πού ταν ν π λλοί δ θεμελιωτής της , σύn ο ς δ , : , � ? τ� ,vεα., για. τ1 Ιf,ημη του q::τάνο'J'Ι στήν Άφpική άpνιέ.τα.ι vά. τ 7.χr;υ-:;ει κσ.ι τα. ξcι,ποστέλνει μ' ενα. «merde pοιιr la poesie» ( =cΧ ... στήν ποίηση-Σ.τ.l\f.) : μποροϋμε να. q::α.ντα.σθοϋμε τί τ.οτα τ?ο:ια.ι.τικ6τερο, τίποτα. πιο αντίθετο πpός την 1δέα tνος ,.r;ιητη; Δέ·ι εΙ·ιαι οπως τό λέ.ει δ Τpιστά.ν Κορμπιέρ, ετι τά
:σ.
250
,τα. ποιήματά. του ήσαν κάποιου άλλου· ε;ι.εϊνος δέν ταχε δια6άσει»; Δέv είναι δ φο6ερ6τεpος μηδενισμό; πού μποpr;ϋιι:: να. διανοηθοϋμε, τό επακρο της α.υτοάρνησης; Τοϋτος είν'α.ι δ πpα.γμα.τι·ι..c,ς κ-:φ.:ός τοϋ σπόρου ΠCι'J εσπεφε ό εϊJijπ6λη πτος, εύπρεπής καί δυnολοϊκα.νοποίητος άστο; Φλωμπέρ κα.ί οί επιτr/Jε�μέ.νοι, καλλιεργημένοι ψίλοι τr;υ πού τή·ι ψ1Jχ·iJ τους τή·ι εtχαν δοσμένη στήν τέχνη. Μετ,χ -::,: ιsυο rι λέξη «παρακμή» χiνει τr1v ύποσηλι,ηι κή χροιά τr.ς κι δ κόσμος άpχίζει V?: μιλθ. γιά. το «συΙJ.6ολι1 ' ccr' .:ι ':Υ(Ι ' κ•;pιαpχη ' λ ογοτεχvική τάση. Τόν δρο είcJά.γε: σμο» δ Μορεάς καί τόv καθορίζει σάν τήν πpοσπά.Οεια v' &.ντικα τc,:,;-:c,:ίJει σ:)�'Ι 7:'./ηση ή .:pcιγμα.τικότητα άπό τr1 v «ίδέα »230. 'll νέσ. δpc,λογία. ορίσχετα.ι σε συμφωνία με τή v!κη τοϋ Μαλ λα+μέ τ:ivω στο Βερλσ.ίν χα.ί τή μετα.τ6πι-:1η τr1ς εμφαση.; σ.πο τον α1σθησιοκρατικο 1μπpεσσιο·ιισμό στην πνευματο;ι.pα τί'Υ.. ΙΙr;ϊ,λές φορές εΙ,ια.ι πc,λύ δύσκω.ο νά. ςεχωpίσου:ιε το συμ6ολισμο ά:πό τον 1μπρεσσtονισμ6· οί συό α.i:ιτές ε·ηc,ιε: ε'Ι μέ��ι εt'l'l.'. }ν:ιίJ::-:ικέ; χι έν μtpει 'J'.J'lt;J'l'ψε;. Ύτ:ά.pχει ·μ,ά. :=ο�,υ ε.'Ι�ο·ιη , δι:i.κpιcJη ανάμεσσ. στιν ίμπρεσσιοvισμό τοϋ Βερ Λcι.ι·ι κο-.ι στο συμβολισμό τοϋ Μσ.λλα.pμέ, δμως κα06λc,υ δεν είναι τόσο ά.πλό το νά. 6ροϋμε τή σωστή τεχνοτροπική κα τηγορία. γιά. εν::ι. σηγpα.:pέα σ?,'Ι τόν Μα.ίτερλιγΧ. '() ωμ6r, λισμος με τά δπτικά κι &.κc,υcτικά. έψψέ του, καθώς έπίση; :ι.αί με τ·ην &νά 1 ιι;η χcιί τό·ι σ'Jνδυα.σμό ,ϊί1·1 δια:;;οpετικGJν i<:. δομέν�ν τώ�, αισθήσε�ν Υ�αί με την &μοι6α.ία. δράσ-rJ rλvάμε σα. στις ποtκιΛες μοpψες της τέχνης (προπ!Χvτός με κείνο πο•'.ι &�νοουσε δ Μα.λλαpμέ λέγοντας «επανάκτηση της περιουσίας :�1; ποίηση; &τ:ό τ·rι μc,υσιχ·η») είναι «1μπρεσσιονιστικό ;». Μέ την ά.νορθολογική κcr.ί πvωμα.τοκpα.τικr1 προσέγγισfι του δ μως, ύποδηλώνει καί μιά.ν εντονη αντίδρα.cJη έ·1α·1τίον ,οϋ •';. :,ιστικου χα.ί νατουρα.λιστικ'JD ίμπpεσσιονισμου. Γιά τόν τε Λευ,α.ίο, ή έ ι ι.:ειpία τω'Ι α.ίσΟJρεων είνα.: κάτι τελειωτικό πού δέν επιδέχεται πσ.p::χ.πέρα. αναγωγή, ενιiJ "t· 1 i τό συ,�6ο1 1 , ' CιλΟΧ ,, ' ληpη rι 1:.μτ:ειpι:ι.·iJ πpα.γμα.τικότητα είν::χ.ι μr;·,άχ::ι. Λισ:ιο ή είκόνα. tνος κόσμου 1δείίJν. 'Από τrιν μιά μεριά. δ συμGολισμδ; έκτ:ροσωπε1: το τz251
λιzό :iποτέλεσμ.cι. τη; εξέλιξης πού αρχισε μέ τό ρομσ.ντισμ6, οη�.αδη μέ :·ην �vακάλυψη τής μεταφορ'χς σά.ν σπέρμα.τος τr1; r.οιηση;, 'Ζαι που δδήyησε στον τ:λουτο των ίμπρεσσιονιστικων εικόνων, δμως οχι μονάχ!Χ ά.παρνιέται τον 1μπρεσσιονισμο έ ξαιτία.ς τής ύλιστικης του κοσμ.οθεωρία.ς κα.ί τον παρνασσι σμό εξαιτίας τοϋ φοpμαλισ!ιου καί του δρθολογισμου του, :iλλc'/4 επίσης :iποκηρύσσει καl το ρομαντισμό εξαιτίας της συγκινησιοκρατίας καί της συμοα.τικότητας της μεταφορικη; του yλώσσα.ς. 'Από δρισμένες :iπόψεις δ συμοολισμος μπορ�: ·ιχ θεωρηθε'ί ά.·ιτίοραση εναντίον δλόκληρης τής προγ::νέστε ρης ποίησης231 · :iνακαλύπτει κάτι πού ειτε δ έν τό γ νώpι ζ'.1..'Ι r:pοτ�;τεpα ειτε ποτέ δέν το εΙχαν τονίσει: την poesie ιηιre232 (=καθαρ·η ποίηση-Σ.τ.Μ.) --τήν ποίηση πού πη γάζει :iπό το :iνορθολογικο καl μή εννοιακό πνευμα τής γλώσσας καl τ.σύ αντιτίθεται σέ κάθε λογική έρμηνεία. Για. το συμοολισμό -� ποίηση δέν ε!να.ι παρά. ή εκφραση των σχέ σεων κα.l των αντιστσιχιων εκείνων πού ή γλώσσα, :χ.ψη μέ νη στόv εαυτό της, δημιουργεί α.νάμεσα στο υυγκεκpιμένο κα.l στό α.ψηρημένο, σtό ύλικό καl στό ιδεrj')δες, κα.θιίJς κι ά. νά.μεσα στίς διαφορετικές σφαίρες των αισθήσεων. Ό Μαλ λα.ρμέ φρονεί δτι ή ποίηση είναι τό ψα.νέρωμ.σ. τιίιν α1ωρού μενων κι ά.διάκσr:α. εξατμιζ6μενων είκ6νων· ίσχυρίζετα.ι δτι κ α. τ α. ν ο ιι ά. ζ ο ν τ α. ς ενα. α.yτικείμενο κατα.στρέψεις τά. τρία τέτc.ιρτα της ευχαρίστησης πού συνίστα.τα.ι στό 6:ι:θ μια.ίο μάντεμ α. της α.ληθινης του φύσης233. Όπωσ δήποτε, τb σύμ6ολσ ύποδηλώνει οχι μονά.χα. την εσκεμμένη &r.οψυγή τ�ς άμεσης κατονομι:ωίας, α.λλχ κα.ί τήv εμμεση εκψραση μια_; εννοια.ς πού εΙναι ά.δύνα.το νά. περιγραφεί άμεσα καί 1t0'J εί ναι 6ασικά. άκα.θόριστη κι ανεξ άντλητη. ο ι 'Η γενιά τcυ Μα.λλα.ρμέ διόλου δεν εφευρε τό συμ6 λ � σιιό σά. μέσο εΥ.ψpα.σης· συμβολική τέχνη εΙχε ύπάρξει, κ?.ι σ� προηγούμενες εποχές. 'Απλώς άνακάλυψε τη δια.φορα ά. vάμεσα. στό σύμβολο κα.ί στην άλληγορία. κι εκαμε το συμ· οολισμό, σάν ποιητικό ϋφος, συνειδητό σκοπό των πρ��; θειών της. ΥΕστω κι α•ι δέ στάθηκε πάντα ίκανή ν?ι. δω;;� ορ!α � εκψρα.ση στη σύλληψή της, &.να.γνώρισε 5τι ή α.λληγ
252
, c ψ;.ι ::;τ?τε αλί.σ πcφό: Yj μεταψ?pα, μιας άψηpημέ'ιης ιΟΞΥ.; ;ή μορψή μιας συγκεκριμένης ε1κόνας (πράγμα. μέ τό f,. ποίο ή ίδέα. εξακολουθεί ως ενα σημείο νά ϊίναι άνεξά.ρτrι:η άπό τη μετα.q;ορική της εκφpα.ση και θά. μπορουσε νά. εκφρα στεί κ?.ί με άλλη μορψrJ) , ενώ τό σύμβολο δένει σέ ά.κα.τά. λυτη έν6τητσ. την ίδέα κα.l την εικόνα., ετσι πού ή μετα.μόρ -·ωση τη; είκ6vα; συ'ιεπά.γεται κα.l τή μετα.μ6ρψωση της : δέας. Κοντολογίς, τό περιεχ όμενο ένός συμ6όλου δέ μποpε'ί 'f¼ :ιεταψερΟεί σ' 6ποιαδήτ.οτε: iλλη μο ρφή, δμως τό σύ;•.6ολο μπορεί, ά.ντiθετα., vά ερμηνευθεί μέ ποικίλους τρ6τ.συς, :ι.?'.ί -cούτη ,ΥΙ ,ο/ιατ6;ητα π:, ικιλία.ς σ-cή·ι έρfψεία., -ccύτ1ι ·i1 cραινομενικη αuυνατοτητα ε ξ ά. vτλησης τijς εννοιας τ?υ συιι ΟόλCιυ, ε!v7-.� r.c;�ί τΟ (ι�':Η1λ.σ:[Χ6τερc.ι zαρο:Λ-:ηριl'j:ιz6 -:ι:ι'J. � z σ ύγκριση μέ το σύμ6ολο, ή αλληγορία. φαίνεται πάν:ο: δ.πλή, ξεκάθαρη κι ω; ενο: σημείσ περιττη' ιιετ:;ι·1,ρσ::�·r �ιι&.; ίο έυ.:• Ι ι , ' :ι.εpοι'-aει �,,.. tι..:ο:α ;:r;/, δ;Ί, μεταq;ερ6μενη άπό τή μι(;'. σψα.ίpcι: Τ:ψ αλι,η. ΊΙ ά.λληγορία. είναι ε'ια. είδος :ιίνίγμο:tος, του 6ποίου, ή_ λύση είναι πρόδηλη, ενώ τό σύμβολο μπορεί μονά. χα Ψ7. ερμη,vωθεί, δέ μπ-:-ρεϊ_ νά, λυθεί. 'Η αλληγορία. είνσ.ι ΕΥ.ψpα.ση ενος στα.τικου προτσές σΥ..έwης, τ ο σύμβολο ενοc δυ :;:.ι:κο(ϊ ή πpώ-:η 6άζει οριο καί σύνορ ο στό συνειρμό· τuJ'ι · εωγ, το δευτερο 6ά.ζει ιδέες σέ κίνηση και τlc κρατεί σέ: , , , :ι.ι, π= 'Η �,εχ ' νη �-ο·υ- -,.pσχωpημενσυ •.εκq::ρσ.( ' -0 ετα: μεσαιωνα . . (-Ί' ε, %υpιω· i' σύ ιι6�' α, η' ι:.,χ1;ιιμη μεσαιω·ιικη' τέχ'ιη με α.λληγσ.,ι, , : _ "; · , :; ε , r;_ �zp�πετειε; τσϋ Δόν Κιχώτη είναι συμ6ολικές, ε•μjJ � , _ ι: εpιπε-ειε,- ιπποτικωv - ..ηρωω,, ...,ων Π Α ' · " μυθιστοριών. πού των : -, ·-::ι..pνε ι γι� ρ6 τυπο, ου , θ τ. μωά.λληγορικές. "0είναι ερ6άντες, ο -c σχεδο' σ κάθε εποχή ή άλληγορικη :έv� η ν _ ε: Ύ.ι ή συμ6ολικ·h • . euρίσκσυ11ε ι:i·ιά.11ικτε::: στ:ι.' •• ·pχο υν και' συχ·ιά. -;ι; ερt.γ·,.,, ,v'J, 'Ι:.J-::ι. . • ο , "' ι:;γ - κ ι' μόνου κα.λλιτεχνη. Ό πύρινος τροχός ου υ,σ εr, : συ -� « » τ ,. ' ' - νυχτας» . εpια• -:ης του- pωμα.ιου ει, τα.: "Υ. V::ι.ι• &.λ·λια.. . , ιt.6ολο η 0 -- -� • _ �Υ Ρ;α. �μως δ έπόμενο;; κι6λα.ς στίχος στο Ρωμαίο 1 ;ι:::ι.:,ωτ.:η •ι•pα. ' θα.μπες' euου�- δ'αχτ,Jλ α στις ' cι..κρο ' -','ε κει στ c"---� 1 · ' ,-,\ιοκορ ψέ χει ξ 'Ο · , � σ.να πά.νω της μια. χροιά συμ6ολική. • ., !/ ' όθεση uτι σ:ψαα) . ·ισ•ι, ό-,, σ τηρι·r_ε-::Χt στ,.;,1ν υπ ΠJ( εργο • Τ:ctησ..-,ει ' !::• ' .l. --ι,, να.ι νά. εκ·mτΡ ά. σει Κίkτι πω uε μτ.οpεί vα χυ θεϊ σs; 0
χαθοpι:ψivη μοpψή, ο:)τε καί μr:οpετ •ιά. προσεγγιστεί κ�τευ, θείαv. Έψόσο ε!vαι &.ούvατο vά. πουμε χάτι θε:,tκό για.,� τα. ;:px''tt7:::;,, χοησιμοτ.c.ιι�vτα; τα. σ:;ι.:ρη διάμεσα. της συvειοη σης,1 °τή στιγμή πού ή ποίηση ά.ποκσ.λύπτει, α�τόμσ.τα. θαλε -η,- �;- •ιυσ-•·,�- σze!σει"' πού ύπάρzουv ά.vαμεσά τους, � pέ vά. άμ ι τό ο στή πpωτο ουλίσ. τω λέ ���;�; � ��;�:, -� � ? _ � r: � ξεων>', οπως είσηγείται δ Μαλλαpμέ' πρέπει v ά.ψεθει να. τό� παρασύρει τό pευμα της γλώσσας κι ή αυθόpf"η;η διαδ,οχη τιί)ν ε1κ6·ιωv καί τίί>ν δp,φάτω·ι--πpάγμα 1:ου υποδηλωvει δτι ή γλιlJσσα δεν εΙvαι μονάχα πιό Τ:Οιητική, 'ά.λλά., και Π_tό -,,ιλΙJσΙJψική α_7c!; τ-r; λογιΧή. Πpα.γμ-zτικες τ.ηγες το�τη5 -;η; ιιυστικιστικης ποιηταη; Αει,φί::ι.; ε[vαι ·ή pr,υσσωικη εv·ιc.ι'J. -:�f,; Υ'J'J�κΥ,ς Χ7.::i'J: 1χ jγ,;, �i, 6r:'J[ιz c.!'17�� τriz'J. Χ7�λ,j--:εpη '1.τ:� τόv τ.ολιησμό, Χι ή 1δέα τοϋ Μr:οϋpκε γι� μιά:1 1ψ('J.'ιι:ι.Υι :στοpιΧΊj εξέλιξη, ή e,;:r,[α παράγει ,άχ,z r:r,ι.υτιμ6-:ε�'Ι.. r:p7."(· ματα. ά.πό τό μεταppυΟμισμό· οί πηγές αότε 7:αpαμεψ;•�v ε/ ;: διά.Χpιτες Χαί στ+1 v τολσ,οϊκή καί νιτσεϊκή αvτιλ�φη το;1 σω, •ι7.το:; r:ού εΙv,;,.ι σοφότερο &.πό τό πvευμα, καθως και στη ίι7cεp�οvικη θεωρία της ενόρασης πού είναι βαθύτερη ιiπό ,τή v6ηση. 'Όμως 6 καινο'Jpγιος τaυτος μυστικισμός της γλωσ σ�;;, το•_\-;)', ·ή ;i]clιcπιic dιι νerbe ( =ά.λχημεία. τοϋ λόyου - Σ.τ.Μ.), r:pοέpχεται αμεσα. &.πό τό Ρεμπώ, οπως κι ολ-r1 ή παραισθησιακή έpμψεία. της r:οίησης. Έχ�ί�ος εκ,ψ.ε τ� δ·l;λωση ;: ιγ'ι άσκησε ά.ποφ,χσιστική επιρροή σ ολόκληρη ,τr; σύγχρονη λογοτεχνία., δηλαδή δτι δ r:οιητής πρέπει νά γιvε: ( ε p Ο μ ά, ν τ η ς κι οτ: zpγo ,O'J είvα.ι '17. 7:;Υ,ε-;οψασ-;εl v:' α·'ιτό ά.ποκ66οντα.ς συσ-;ημα.-::κά τίς :;ι,1σθήσει; του ά.πό τ!; 1 , � , "J :::·υσιολογικέ; του; λειτουpγιες, αποφυσικοποιωvτα.ς κι α.πα.vrΊpω7.οποιών-:α; τε;. Ή 1:pα.κτική πού συνιστουσε δ Ρ εμπι;� δέ: συμq::ω•;ο]σε μονάχα. με τό 1οεiί\δες τοϋ τεχνητ�υ, ϊ.Ού Ο�_οι οί ;:α.οα.κ•tίες τ6 εΙχα.ν κατ,z ψJϋ σάv εσχατο 1δειίJcες τους, α.Α 1 λά. χ,α.ί �εpΊεϊχε ήδη ε•ια. καινούργιο στοιχείο, δηλαδή τό σ-:οιχεϊr, τη.: δυσμορφίας καί του μοpψασμοϋ σά.ν μέσων εκ � p:;ι.σr;;, 7.piγμ7. ;:r;/J τ6σο σπουδαίο θά γινόταν γιά -cή σύγ, ypονη ϊ;πpεσσιοvιστική -:έχvη. Βασικά αυτό σ-:ηpιζ6τα.ν στι, ;,rσeημα. δτι οί ψυσιολογικέ:; κα.ί αύθόpμητες πvευμσ.τικές
στάσεις είναι καλλιτεχνικά. στείρες κι δτι δ ποιητής πρέπει ιιέ σα του vά. ύπεpvικήσει τό φυσιολογικό &vθρωπο, γιά. v' ιi ,;χκα.λύyει τίς κρυμμένες εvvοιες των πραγμάτων. Ό Μαλλα.pμε ήταν πλα.τωνιστής, πού θεωpοϋσε τή συ νηθισμένη εμπειpικrι πραγματικότητα. σά. διεψθαpμένη μοpψ+ι έvός ιδεώδους, αχpοvου κι &.πόλυτου είναι, &.λλά πού rιθελε γά, πpα.γμ,zτώσει, μερικά τουλάχιστο, τόv κόσμο των ιδεών στή ζωή τούτου τοϋ κόσμου. Ζουσε μέσα. στό χεvό της νοησι ::ι,pχίας του, εντελώς &.ποχομμέvος &.πό τή συνηθισμένη πpα. κτιχή ζωή καί δεν είχε σχεδόν κα.μιά. σχέση με τον κό σμο εξω α.:ό τ·ή λογοτεχνία.. Κατάστρεψε κάθε αυθορμησία. μέσα. του χι εγινε στ' &.λήθεια. δ ά.νώνυιwς συγγραφέας του εργου -:ου.Κανέν:z.: πο-:έ: ΙΗν άzολούΟησε πιστ6τερα -:ό παpά aειγμα. ,ου Φλωμπέ:ρ.«Τοut aιι monde existe pour aboιιtir Λ ( "λ ' ' t ' \ \ "ι. ,.,,,. ' _?Ω ].1ν;�:> =ο, α στον χο�μο ��.αpχο�ν Ύ;α να κατα,στ�Λα;ουν � ε•ια ο:'Jι.:ο--�.τ.l\Τ.) -ο•J-;ε ο ιδιος ο δα.σκαλος δε θα. μπορου σε να. το πεϊ μέ: -:pόπο r:ιό q::λωμπεpια.vό. «Σ' ενα. βιβλίο», λέει δ Μαλλαpμέ" δμως στήv πραγματικότητα. ουτε εvα. βι6λίο δέ: 6γα.ίνει καλά. - καλά. Περνάει δλη του τή ζω·ή γpά φοv-:ιχς, ςα.vα.γpά.φοvτα.; κα.! διορθώνοντας μιά. δωδεκάδα σο 'Ιzττα., δυ6 δωοεzάδες μικρότερα. κι εξη περίπου μεγαλύτερα ποιήματα., μιά δραματική σκηνή κα.ί μεpιχά. θεωρητικά. ιiπο σrcά:σμα.τα. 2 34. �Ηξερε δτι ή τέχνη του ήταν &.διέξοδος ΠΟ'J δέv δδηγοϋσε πουθενά,235, κα.ί γι' αυτό κα.ί τό θέμα τη; στει p6τητ:ι.ς ;:ιάνει τ6σο χώρο στήν πο1ησή τοu236. Ή ζωή του έκλεπ:υσμένου, καλλιεργηιιέvου κι εξυπνου Μα.λλαpμέ τέλε.ιω σ;;: σέ φιάσκο ε:ίσου τpομα.κτιχό μέ τήν ά.λήτιχη ζωή τοϋ Ρεμπώ. Κι οί οι δυό τους &.πελπ1στηχαv α.πό τό νόημα. ,·7ι; τizν-rις, -;'),j πολιτισ:ιοϋ κα.ί της ανθρώπινης κοινωνία.; κι εΙνα.ι δύσκολο νά ποϋμε ποιό; &.πό τούς δυό τους επpα.ξε συ νετ.έστερ:ι.237. Ό l\Ιπα.λζάκ ά.ποδείχτηκε καλός προφήτης στ!; ,.Clιef ιl' ce,ιvrC' inconnιι»: ά.ποξενώvοvτα.;; τόv έαυτό του 7.Τ;� τrι �ω-/;, δ καλλιτiχνη; γίνετα.: κα.τα.στpοφέας τ'J-:ί εpγ�·J :()'.).
ρίς θέμα., πού θά. ήταν καθαρή μορψή, καθαρό ϋφος, σκέτο σ-;:ολίδι, καί σ' αυτό·ι πρωτοχάραξε ·ή tδέα της poesie purc. νlσως ό Μαλλαρμε νά. μήν ύπόγραψε κατά. λέξη τή ρήση οτι «ενας ομορψος στίχος δίχως νόημα ειναι πολυτιμότερος s(ΠΟ ενα λιγότερο ομορψο με νόημα,, δέν πίστευε πράγματι στήν απάρνηση κάθε πvευματικοϋ περιεχομένου στήν ποίη ση, α.παιτοϋσε δμως ν' απαρνιέται ό ποιητής τή διέγερση των συγκινήcrεων καί των πα.θων καί τή χρήcrη εξωα.ισθητικG)ν, πρακ-;;ικω·ι κι ορθολογικών μοτί6ων. Ή ά.ντίληψη της «κα fι::ψης 7.c!ησης,, μπορεί, τό λιγότερο, νά. θεωρηθεί ή καλύτερη συνόψιση των απόψεών του σχετικά με τή ψύση της τέχνης κι ή έvσάρκωση τοϋ ιδειί>δου;; ποϋχε στό νοϋ του σά.ν ποιη τής. Ό Μαλλα.ρμέ άρχιζε νά. γράψει [να ποίημα χωρις νά. ξέρει :iκρι6ι,Jς ποϋ θά. τόν όδηγουσε δ πρώτος στίχος· τό ποίη μα ξεπρόβαλλε σά.ν κρυστάλλωση λέξεων και στίχων πού συνδυάζονταν σχεδόν σ.πό μόνες του;:;238. Τό δόγμα της poesic μure μετατr.;.:ίζει -;:ή θεωρητική άρχή :·ίjς δημιουργικης αύτr1ς μεθόδου σε μιά. θεωρία γύρω α.πό τήν πράξη της ύτ.:ο δοχης καί μας λέει δτι γιά. νά. λά.6ει χώρα μιά. ποιητικη εμ πειρία δεν είναι άπόλυτα αναγκαίο yά:, γνωρίζουμε δλόκλη ρο τό ποίημα., δσο μικρό κι αν ε!ναι· πολλες ψορές &.ρκοϋν ενας r1 δύο στίχοι (κάποτε καί μονάχα. λίγα λεκτικά. σπαρά γματα.) γιά. νά. μας γεννήσουν τή διάθεση πού ά.ντιστοιχεί στό ποίημα. Μ' άλλα λόγια: γιά. vά. χαροϋμε ενα ποίημα δέν εΙναι άνcι.γκαίο, η πάντως δεν εΙναι αρκετό, v' :iδράξουμε τό λογικό του νόημα. καί μάλιc;τα, δπως δείχνει ή λαϊκή ποί ηση, δέν είναι καθόλου αναγκαίο να.χει τό ίδιο τό ποίημα α. κρι6η «εννοια»239. Ή δμοιότητα του τρόπου ύποδοχης τοϋ ποιήματος, ό δποίος περιγράψεται εδώ, μέ τήν ενατένιση έ νός tμπρεσσιονιστικοϋ πίνακα. από κάποια ά.πόσταση, είναι τ.ρ6δηλη, ώcr-:όσο ή αντίληψη της «καθαρής ποίησης, περιέ χει γνωρίσμ ατα πού δέν περιέχονται σ.ναγκαία σέ κείνη τοϋ ίμπρεσσιονισμου. ΊΙ πρ(i>τη εκπροσωπεί -;ήv καθαρό-;ερη καί τ.ιό αδιάλλακτη μορψ'iJ αίσθητικισμοϋ κι έκψράζει :ή 6αcrική ιδέα (i,ι εΙνα: όλ6τελα δ'J'ιατi:ι; ενσ.ς ποιητικός κόσμο; εν:ελως
256
6::ιεi:άp:ητος από τή συνηθισμένη, τ.ρακτική κι ορθολογική r;ρα�ιια.ηκ6τητα, ενας αύτόνομος κι αύτάρκης αίσ{!ητικός μ.ι κρ6κοσμος, r.ού στρέψεται γύρω σ.πό τό δικό του α.ξονα. CH αριστοκρατική ύπεροψία, πού εκψράζεται σε τούτη την πρακαί ....},ν &,πο;:ένωση _'" , η, 'ο "1 α.πομόνωση τοϋ ποιητή2 α.πό , ' � γιιατικότητσ., επιτεί�εται α.κόμα �ερ,ισσότερο tι.Πu την λια δυσ "Χ;° μένη αοριστία της ε,κψρασης και τη σκόπιμη �� " _ τ.οιητικης σκέψης. Ο �Ιαλλcι.�ιιε εΙναι ,δ κληρ�νο,!-1-°ς ,ης "σκοτεινής δμοιοκατα.ληξιας» των τρο6α.δουρων και της λογιο σύνης των &.νθρωπιστων ποιη�ω�. Άναςητεϊ, τό �κα.θόριι:το, -::ό αtνιγματικό καί τό σκοτεινο οχι μοναχα επειδη γνωριζει δτι ή fκφραση φαίνεται τόσο π�ου�, ιότερ� ύπα.ινι�τική δσ,ο πιό &.όρισ:η εΙναι, ά.λλα. κι επειδη ενα ποιημα. πρεπει κατα , τή γνώμη του «νά. είναι κά.τι μυστηριώδικο, δπου δ &.ναγνω Ό 40 ,, Κ -:;της όφείλει νά. ψάξει γιά. τό κλειδί 2 . _ ά.τ�υλλος Μαντες αναφέρεται ρητά. στόν &.ριστοκρατισμό τουτο της ποι ητικ·i); πρακτικής τοϋ Μολλαρμέ καί των όπαδων του. Στην 'Υρέ, αν ψέγει τούς συμ6ολιστές tξαιτίας ερώτηση τοϋ της σκοτεινότητάς τους, &.πα.ντα: «Καθόλου. ·� καθαρή τέ χνη γίvετα: δλο κcι.ί περισσότερο κτήμα μιας el1te στήν επ� χ·ί-1 τc,ύτη της δηιιοκρατία.ς, κτημα. μιας ά.λλ�κοτης, ,vοσηρης και θελκτικής αριστοκρα.τία.ς. Σωστό εΙναι να κρατιεται ψη λά. το επίπεδό της και νά. περι6&.λλεται ά.πό κάποιο μυστι κό»24 1 • 'Από την ανακάλυψη δτι ή όρθολογικη κα.τανόηση οέv είνQ'.t ή χαρακτηριστική πνευματική προσέγγιση της πο!ησης, δ Μαλλαρμε ά.ντλεί τό συμπέρασμα δτι τό 6ασικό γνώρισμα κάθε μεγάλης ποίησης, είναι τό &.κατανόητο καl -:ο 7,χα:αμέτρητο. Τά. κα.λλιτεχνικά πλεονεκτή μα.τcι. του ελλειπ:ικοϋ τρόπου εκψρασης πού εχει κα.τά. νοϋ, ε!να.ι πpοψανη· μέ τήν παράλειψη δρισμένων κρίκων στήν άλυσίδα. του συνειρμου κατορθώ•,εται μιά. ταχύτητα. καί μια. z·,τcι.ση, πού χάνονται δταν οί έντυr.ώσει; ξετυλίγονται αρ yά.242. Ό Μαλλ α.ρμέ χρησιμοποιεί πλήρως α.ύτά. τά. πλεο'Ιε κτήμα.τα. κι ή ποίησή του χρωστά.ει τό θέλγητpό �ς προπαν τός στη συμπίεση των 1δεων καί στά. &λμα.τα, �α. πηδήμα. τα τιi)ν εικόνων. 'Ωστόσο οί λόγοι πού είναι δυσνοητος διόλου
�σκε�:
zω.
17
257
οέ·, είναι πάντα σύμψυτοι στήν καλλιτεχνική ιδέα καθαυ τή, αλλά. πολλές ψορες συνδέονται με όλότελα αυθαίρετους καί παιγνιδιάρικου;; γλωσσικι;,ύς χειρισμούς243. Κι ή ψιλο Βο;:α το1.ίτη,vά είσαι δύσκαλος γιά. χά.ρη της δυσκολίας,απο καλύτ:τει τήν [δια τήν πρόθεση του r.οιητη ν' απομονωθεί α. πο τlς μάζες και νά. περιοριστεί σ' δσο τό δυνατό μικρ6τεp'.ί κύzλο. Παρ& τrι ψαινομενική τους αδιαφορία γιά. τις πολι τικέ; υποθέσεις, οί συμ6ολιστές κατά. 6ά.ση ε!χαν ιiντιδραστι κrι vοοτροτ.:ία· δπως παρατηρεί ό Μπαρρέ;, ήσ:ι.ν cί μπου λανζιστές της λογοτεχνία.;244 . Ή σημερινή ποίηση, έν μt ρει γιά. τον ιδιο λόyο καΘιος κι ·ή ποίηση τr;υ Μαλλι:ι.ρμέ, φαί νεται έσωτεριστική καί ιιή δτ. μ,οκρατική, σάν στ' αλ1Jθεια v: α.τ:οκοτ.:τότ::χ.ν επίτηδες από το ευρύτερο κοινό, δσο κι IΧΥ ειναι διαψορετικές ο[ πολιτικές τ.:εποιθήσεις των έπι μέρου; ,;'Jιη:ϊiJ'Ι Χι δσ-:ι κι ?J.·ι ξέpωμε δτι Υ/ δυσκολ:α 7r;ύτη ε[ψ:ι.ι α ::ο:iλ.:σ:ιΧ μιa; εξέλιξης παύ πραετοιμα.ζόταν πολύ καιρό κσλ ;:-:,·� :ϊ·ηι &δύνατο '17. έ;c1υδετερώσει ό σύγχρονο; πολιτισμός. Από τήν Παλινόρθωση κ:ι.ι μετά, ή 'Αγγλία ποτέ δέν • ειχε 6ρεθεί κάτω ±.cό τόσο εντr;νη γα.λλιχή επιρροή 00') στο :-ελωταίο τέταρτο του δέκα.του ενι:ι.του α.1ώνα. αyστερ' ά.πό μ:ι:,φά. τ.:ερίοο'; ευημερία.;, ή ορεταννική α.ΙJτr;κρα.τορία περ νά.ει. τώρα. μιά.ν ο1κονομική κρίση ποϊ, έξελίσσεται σέ κρίση , το? ιδιου του 6ικτωριανοσ πνεύμα.τας. Ή "μεγάλη οlκονομι Κ:J κατάπτω ση " αρχίζει γύρω στά. μέσα. της δε;ι.αετία.ς του 1t370 καί είν,:ι.ι ζήτημα αν διαρκεί περισσότερο απο δέκα. χρόνια., στο διάστημα δμω; α.,jτό ή ά.γγλική μεσαία τάξη χά.νει τήν προηγούμενη αυτοπεποίθησή της. 'Αρχίζει νά. α.ί σθά.νεται τον ο1κονομικό συναγωνισμό ξένων κι ι'ίJς έπί τό πλε-:στο •ιεότερων εθνών, δπως οί Γερμανοί κι οί '.Αμερικανοί, κα.ί 6ρίσκετα.ι μπλεγμένη σέ μιά.ν άγρια. δια.μάχη γισ. τή·ι κχ:'Jχή :ιίJν αποικιών. 'Η άμεση επίπτωση της καιν'Jύργιας κατάστασης είναι ή οπισθοδρόμηση του οίκονομικου ψιλελευ θερισμου, πού π a.ρόλες τίς κριτικές ή αγγλική μεσαία. τά:ξγ1 ισα.με τι;ψα. τον ε6λεπε μέσα στό ψως του αδιά:φευστου οό γμχτο;245 ΊΙ πτώση των εξαγωγών μειώνει τήν πα.ρα.yω γrJ καί ρίχνει τό 6:οτικό επίτ.:εδο της εργα.τικης τάξης.
·π
i:ιzργία α.ύςάνει, οί απεργίε; πολλα.πλα.σιάζοντα.ι κ.αί τό σο σιαλιστικό κίνημα, πού είχε ψτάσει σε &.κινησία μετα τά έ Π:/4'ια.στσ.τικά. χpόvια. τιίJν μέσων του α.ίώνα, τώρ α. οχι μονά χσ. παίρνει κσ.ινούργια. δύ·ια.μη, ά.λλά. κα.ί, γιά. πρώτη ψορα στην 'Αγγλίσ., αποχτχ συνείδηση των πραγματικών του σκο πων κα.ί της δύναμής του. Ή &λλα.γή τούτη lχει εκτεταμέ νες συ·ιέτ.:ειες για τήν πνευματική εξέλιξη της χώρας. ΊΙ συ·ιεί3ηση δτι αντιμετωπίζουν ξένες χώρες, πού μπορουν νά τr,·1; συν,:ι.γωvιστcυv στήν πχγκόσμια αγορά, ψέρνει τό τέλος τ'..υ 6 ;:, zταν·ιικου α:πομονωτισμου κα.ί προετοιμάζει το lδαψος γιi τί; ξένε; π•ιωιια.τικές επιδράσεις. 'ΑΛ,ι•.εσα. σ' αύ:ές πρωταρχικής σημασία.; είναι ή ετ.:,e,pα.σr; τrις γχλλικη; λοyο,εχνία;, ενώ ή ετ.[δρα.ση :e,� Ρ}?σικου μυΘιστο p'iJΙιατο�, του Βά:γκνερ,, του 'Ίψεν κα.,ι , που lρχοντα.ι ά.πο , τι:,υ }ο; :τσε, συμπληρω•ιει τους έρεθισμως τή Γαλλία.. Πολ;; ση μα•,ιτικότερο ά.πό τίς ξένες επιδράσει;, καl μά.λιστα πρ-:ιυπόθεσ·� τους πραγματική, ε!ναι το γεγονός δτι, με τόν κλονισμό της άστικης α.ύτσπεποίθησης κα.ί της τ.:ίστr.ς στή θείσ, αποστολή της 'Αγγλία.; μέσα. σ,όν κόσμο, αλΗ προτ.αν:ός με τό καινούργιο σοσιαλιστικό κίνημα. της δεκαετία.; του 1880, άpχίζει ανανεωμένος ό αγιbνα.ς για τήν ατομική έ)..ευθ�ρία. κα.ί δίνει σ' όλόκληρη την πνευματική ε ξέλιξη, στήν προ'Jδευτικrι ),ογοτεχvία κα.ί στον τρόπο ζωης της νεότερης γενιάς τή σφρα.γίδχ ένός ά.γώνα. γιά χάρη της zλε•JθΞpία;. 'ΙΙ πνευμ::ι,τική διά.θεση α.υτης της περιόδω είvα.ι άμφί6ολο σ.ν δεiχνει εστω κι ε:ια. γνιίψισμα. πού ν�ν:χ.ι &.νε ξάρτητο από τούτη τrιν πάλη έvα.ντίον της παράδοσης καί τής σιίμ6α.ση;, του ΠΟcJpιτα.νισμου και του ψιλιστα.i:σμου, του γυμν-:ιυ ιlι:μλιμισμοϋ κα.ί του συνα.ισθημα.τικου ρομ.α.ντισμου. Π, νεολαία. &.ντιμά.χετα.ι τήv παλιότερη γενιά. για τήν κσ.τοχrι Χ::ι.ι τήν &.πόλα•Jση τη; ζωής. 'Ο μοντερνισμός γίνεται α.ίσθη τικό και 11 θικό σύνθΥιμα. τής νε'Jλα.ίας πού «χτυπa τήν πόρ τχ, κ χί &τ.:α.ιτϊί vά. της ά.vοίξουν. Σκοπός κα.ί περιεχόμενο tfις ζωης γίνετα: τό ίδεωδες της αυτοπραγμάτωσης του "Ι -�-ε·ι, i1 θiλφη ν:χ. δώσεις eκφpχση στήν προσωπικότητά: σου χαί νχ τ.:ετύχεις τήν &να.γνώρισή της. Κι εστω κι αν πΥ.pαμ:t-
25Ό
·,ει άοιευzρίνιστο έzε[y(., .tού έ·ινοουν με τούτη τήν «αυτοπρα. γμάτωση)), ομως ·iι rιθική &σcρά.λεια τοϋ παλιοϋ &.στικοϋ κό σμου καταρρέει κά.τω από τ·ην επίθεση της νέας γενιάς. "Ι :1α.με :ά 187[) π:::ρίπ,:;υ ή vεολα.ία. α•,τψετωπίζει μιά σταθερή γενικά. zr,ινωνία, ποϋχει πεποίθηση στίς παραδόσεις καί στίς συμ6ά.σεις της καί πού τήν ύπολήπτονται &.κ6μα κι οί &.ντί .:αλοί της. 'Όχι μονά.χα στή Τζέιν "Ώστεν, αλλά καί στή Γεωργία 'Έλιοτ, νιώθουμε δτι &.ντιμετωπίζουν μιά κοινωνική οιά.ταξη πι:;ύ, αν καί δέν είναι &.κρι6ώς ίδεώδης η δεκτή δ[ χως /\ρους, πάντως δέν είναι διόλου αμελητέα η ά.πλώς &:, τικα.ταστσ..τή, ένώ τώρα ξαcρνικά παύουν νά θεωρούνται ισχύ οντες δλοι οί καν6νες της κοινωνικής ζωης· τα. πά.ντ<ι μο!.4ζουν νά ταλαντεύονται, νά γίνονται προ6ληματικά και νά επι δέχονται συζήτηση. ΊΙ cριλελεύθερη τάση στήν αγγλική λογοτεχνία καί τέ χνη της δεκαετίας τοϋ 1880 έκπρcσωπεί ενα μή πολιτικό &. τομικισμ6, εστω κι rJ.ν 'Jπάρχει στενός σύνδεσμο; ά.νάμεσα στήν άναζήτηση της αυτοπραγμά.τωσης &.πό μέρους της νέας γενιάς καί τήν πάλη της έναντίον των παλι(ίJν δπερατομικG)Υ μορφών, α.πό τή μιά., καί στην καινούργια. πολιτική κα:ί κοι νωνιιι'i7 κατάσ,α.ση, άπό τήν αλλη247. Ή νεότερη τούτη γε νιά ε!ναι &.π6λυτα ξένη πρός τήν α.στική τάξη, γενικά δμως δεν είναι διόλου δημοκρατική η καί σοσιαλιστική. 'Η αισθη σιοκρατία κι ό ηδονισμ6; της, ό σκοπός y' α.πολαύσει τή ζωή και νά. έκστασ,ασθεί &.π' αυτήν, νά κάνει κάθε της ώρα &.λη σμ6νητη κι αναντικατάστατη εμπειρία, συχνά παίρνει α.ντι zοινωνικό καί &. - ηθικό χαρακτήρα. Τό αντιψιλισταϊκό κ(νη μα δεν κα.τευθύνετα:ι ένα.ντίον της κα.πιτα:λιστικijς, παρά ε ναντίον της αχα:ρης &στικης τάξης πού περιψρονοϋσε τήν τέ χνη. Στην 'Αγγλία όλ6κληρο τό κίνημα τοϋ μοντερνισμι:;ϋ κυριαρχείται α.πό τοϋτο τό μίσος γιά τό ψιλισταίο, τό δποίο, �cφεμπιπτ6ντως, γίνεται μιά κα.ινcύργια μηχανική σύμ6αση. Απ' αυτό κα:θορ(ζονται καί πλείστες ά.πό τίς &.λλαγές πού δ �Jίσ:::χ.ται σέ τούτη τή χώρα δ ίμπρεσσιονισμ6ς. Στή Γαλλία, ή ίμπρ�σσιονιστική τέχνη και λογοτεχνία δεν είχε ρητά &.ν -:ιαστικο χαρακτήρα· οί Γάλλοι είχαν κι6λα.ς ξεμπερδέψει μέ 260
οί συμβολιστές μά.λι τήν πάλη εναντίον τοϋ ψιλισταϊσμοϋ, κι :�α.στιχr, χ7.pα·c;ήρα:· οι Γάλλοι εΙχαν κιόλας ξεμπερδέψει μΞ στήν Άγ σαία τάξη. 'Αντίθετα, η λογοτεχνία της παρακμής γί.ία εχ�ι •ιά ιιαταπιαστεί μέ τό εργο της δπονόμευσης, πού κούς στή Γαλλία είχε επιτελεστεί εν μέρει &.πό τούς ρομαντι γνώρι χτυπητό πιό Τό λιστές. νατουρα τούς κι .�·1 μέρει από σμ,ι:ι της α.γγλικης λογοτεχνίας τούτης της περι6δου, σέ &.ντι διαστολή μέ τη γαλλική, είναι η ροπη πρός τό παράδοξο, .:οό; ενα:ν ΕΧπληκτικό, αλλόκοτο κι εσκεμμένα εντυπωσιακό τρόπο εκφρασης, πρός μιά. π•ιευματικη σπιρτάδα, πού η ψιλά ρεσκη αυταρέσκειά της κι ή α.πόλυτη &.νεμελιά της γιά τήν :iλήθεια q;;αίνεται σήμερα τόσο κακόγουστη. ΕΙναι πρόδηλο δτι τούτη η α.γάπη γιά τό παράοοξο οέν είναι τίποτε α.λλο παρά τό πνεϋμα της ά.ντίθεσης και τήν πραγματική της πη 'ΓfJ τήν εχει στήν έπιθυμία νά «epater le boui-geois» ( =κα: ταr:λήξει τόν &.στό - Σ.τ.Μ.) . 'Όλες ο[ ίοιομορcρίες κι οι μανιερισμοί στη γλώσσα, στή σκέψη, στό ντύσιμο καt στόν τρόπο ζωης των εξεγερμένων τούτων πρέπει νά θεωρηθοϋν σά οιαμαρτυρία εναντίον τη; θεώρησης τοϋ χοντροκέψαλου, οίχως ψαντασία., ψεύτη Υ.ι ύ ποκριτη ψιλισταίου. Ή δπερ6ολική τους κομψομανία είναι ·μιά. οια.μcφτυρία. κι αύτή, εξίσου μέ τήν πολύχρωμη γλώσσα:, στήν όποία παρελαύνουν δλοι ο[ θησαυροί τοϋ ιμπρεσσιονιστι Ύ.αϋ ϋφους. Τό &.γγλικό παρακμ,ιαχ.ό κίνημα ορθά. χαρακτη ρί στηκε συγχώνευση τοϋ καλοϋ κα.ί τοϋ άξεστου κόσμου. Στην 'Αγγλία. δε ορίσκουμε ο'Jτε μποεμισμό τόσο α.πόλυτο δσο τόν γαλλικό, ι:;/jτε ζωη τ6σο άοιάλλακτη κι άπρόσιτη μέσα στ/;ν έλεψά.ντινο πύργο της, δπως του Μαλλα.ρμ.έ. Ή &.γγλική με σαία. τάξη εχει α.κόμα. α.ρκετη ευρωστία. γιά νά. άπορροψήσει η ';z :;-:1:οzόψει :έτοισ. ψα.ινόμενα. Ό 'Όσκαρ Ουά.ϊλντ ε!να.ι πε τυχημένος α.στός συγγρα:ψtας έψόσο cρα.ίνεται ανεκτός στην α.ρχουσα τά.ςη, αμέσως δμως μόλις &.ρχίζει νά. την &.ηοιά.ζει, «τσακίζεται» &.λύπητα.. Στην Άγγλία ως ενα σημείο δ κομ f.ευόμενος παίρνει τή θέση τοϋ μποέμη, δπως άκρι6ως ήτ�ν ηοη καί στην Γαλλία τό &.ντίστοιχό του. Αυτός είναι δ α.στος διανοούμενος ποϊ.ι α.πό τήν ίσια του τήν τά.ξη &νε6αίνει σi
261
μ::χ·ι :χλλrι, πιό ψηλά, ενιϊι ό μποέμης ε:να.ι ό κι:iλλι:iχνr6 ;:ο:; ξέπεσε στο προλετc.φιάτο. ΊΙ ίδιότροπη κομψότητα. κι )) •;τ:εp6ολή το,) δα.νδη εκπληριονει τήν ϊδια. λειτουργί α. με τήν i:;αχρείωση κα.ί τήν εκλυη του μποέμη. 'Κισα.ρκώνουν τή•ι ιδια. δια.μα.ρτυρία. ενα.·ιτίον της ρουτίνα.ς κα.ι της μηδα.μινότη :α.; τη; :iστικη; ζωης, κι ή μόνη δι α.φορά είνα.ι δτι cλ �Αγ γλο: ύτ:ο:1"::,σον:αι ευκολότερα. ατό 11λιοτρόπιο, ποϊι μτ:αίνει :,:6 τ.:έτο, τ:σ.r-,i ::,τάv i·ιοιχ:ό για.κά.. Είνα.ι γνωστό δτι -:ά. σ.ρ χiτυτ.: α. τιϊιy Μυσσi, Γκωτιέ, Μπωντλαίρ κ α.ί l\Ιπα.ρμπ,:ι,ί vτ' 'Qρε6ίγυ fισαν κιόλας 'Άγγλοι" από τήν α.λλη μεριά, ό Χουϊ, σλερ, δ 0-cιάϊλντ κι δ Μπέρντσλεϋ πα.ρα.λα6α.ίνουν τη φιλοσο fία της κομψομα.νί α.ς από τούς Γάλλους. Γιά τόν Μπωντλαίρ, ό κομψευόμενος είνα.ι iJ ζωντα.νή κα.τηγόρια. μια.ς δημοκρα τία.; πσ,:.ι τυπσποιεί. Συνενώνει μέσ α. του δλες τίς αρετές τσυ κα.θώς πρiπει κυρίου πού είνα.ι ακόμα δυv α.τές στόv κα.ιρό του· μτ:,;pεΙ ν' σ:ιτιμετωπίσει, ολες τίς χα.τα.στάσεις κα.ί ποτέ δέ·ι zκτ.λr1σσετα.ι μέ τίποτα.: ποτέ δε γίvετα.ι χυδ α.ίος κ α.ί πάντοτε οια.τηpεί τό ψυχρό χα.μ6γελο του στωικοϋ. ΊΙ κομψομα.νί?. ε!vα.ι τό τελευτα.ίο φα.νέρωμα. ήρωισμου σε μιά εποχή πα.ρα.κ μη;, ενα. 6:ι.σίλεμα., μια. τελευτα.ία φωτεινή αχτίδα. &.vθρώπι νης περηφάνεια.ς248. Ίl κομψότητα. του ρούχου, ή εκζήτηση τGι·, τρόπων Υ.ι ή πvευμα.τική α.ϊιστηρ6τητα. είvα.ι ·η εξωτερική μr,vά.χα. πειθα.pχία. πού επιοά.λλουy στόv έ α.υτό τους τά μέλη τούτης της ανώτερης τάξης μέσα. στον τετριμμένο σύγχρονα τους κόσμο· εκείνο πού εχει πρα.γμα.τική σημα.σία. ε!vαι 11 � σωτερικ-!-1 ανωτερότητα. κι ά.vεξα.ρτησία., ή ελλειψη πρα.κτιΥ.ης σκοπιμότητας κι ιδιοτέλειας στή ζωή κα.ί στίς πράξεις τους :'.49. 'Ο l\lπω•ιτλαίρ τοποθετεί τόv κομψευόμεvο πάνω από τον καλλιτέχvη2SΟ· γιατί δ τελευταίος μπορεί &.κόμα. vά νιώ σει ενθουσιασμό, &.κόμα. αγωvίζετα.ι κι ακόμα εργάζεται είvα.ι ακόμα. 6ά.να.υσος μέ τήv αρχα.ία. εvvοια. της λέξης. Έδω ξεπερνιέται ή ωμότητα τοϋ δράμα.τος τοϋ Μπαλζάκ: δ καλ λιτέχνης οχι μονάχα. χα.τα.στρέφει τό εργο του, ιiλλα. κατα.� στρέψει κα.l την απ α.ί:ησή του γιά φr1μη κα.ί τιμή. 'Ότα.v ι., 'Όσκαρ Ουάιλντ τοποθετεί τό εργο τέχνης πού σκοπεύει να φτιάξει από τη ζωή του, την τέχνη με τήv δποία. πλά.θει τίς
262
συζητ·'σ ιι ει -,,, -;•. ,, σχ�σει" � κα.ί τί,· συvήθειέ;· -:ου, πάνω άπό τά, όμεvο το·J · · του εργσ., �χει ατό νοϋ του τον κομψευ ι, cγοτεχν•κά. Μπωvτλα.ίρ - τό lδεωδες μιiiς άπόλυτ α. άχρηστης, Μκοπης χα,ί δίχως κίνητρα ζωijς. , _ , Τό πόσο δμως εfvα.ι α.uτά.ρεσκος κα.ι ψι�σ.ρεσκος, τουτ°' ό πα.ρα.μερισμός της τιμης κα.ί, της φήμης του κσ.λλ:τεχ�η τ� δείχνει ό πσ.ράδο�ος συv�υ α.σ�ς τοϋ tρασιτε , �vι�μου κσ.ι το� α.:σθΥ/:ικισμοQ, που συνεvωvει σε κοινό τυπο το�ς Αγγλους π� ρακμίες. Στήν πρσ.γμα.τικότητα. ποτέ δεν ειχα.v, πάρει την τέχνηj τόσο στα. σο6α.ρά δσο τώρα· ποτέ δε γvοιαστηκαv τόσο • α.ψογ0 πεζό λό vx γρά.ψουν επιδέξια, σμιλευμε' νου; στιχους, : γο κα.ί τέλεια, άρθρωμένες κι 1σορροπημέvες προτάσεις. Ποτε σ-r:·ι τέχνη δεν επα.ιξα.ν μεγα.λύτερο ρόλο ή «ομορψιά», το δ;dκοσμητικό στοιχείο, τό χομψό, τό εκλεκ;ό �.,α.ί το ά�ριΜ· ποτέ ή τέχνη δεν εΙχε ασκηθεί με τόση εκζητηση και δε ξιοτεχνία.. Αν στή Γα.λλία πρότυπο της ποίη�ης ήτα.ν � ζωγραψική, στην 'Αγγλία. ητα.v ή χρυσοχοtα. Δεν είναι δ·. χως λόγο πού ό Ουάιλντ μιλάει με τόσο ενθουσιασμό για,_ τδ «δι-χμαvτcστ6λιστο δφος» ,ου Ύϊσμά.ν. Ή προσωπική το � συμ6ολη στην κληρονομιά. των Γάλλων εΙvαι χρω, rα.τα. κ α.�ως «τδ πράσινο τcϋ νεφρίτη, τ;,ο:"';χουv οί σωροί των Αα.χαvικωv» •τ>.ι Κ66εv Γκά.ρντεν. Κάπου δ Chesterton πα.ρα.τηρεί δτι τδ :έχνα.σ•. σ-:ό δτι 6 • ' ια τr, j'o πσ.ρα.δοξολογία.ς ,οϋ ΣG) συvίστα.τα.ι 2 συγγρα.ψέα.:; λέει «πρασιvούτσικα. στα.φυ').ια.» υ.vτι' να., πε-ι « � σπρα. στα.ψύλια». Ό Ουά.ιλvτ πού πα.ρόλες τίς διαφορές εχει τόσα. κοιvά μέ τον ΣG), 6α.σίζει κι αυτός τίς μετα.ψο�ές του . σ:lς τ.ιό προφα.vείς κα.ί μηδα.μινές λεπτομερειες, κι αυτός ά κρι6ως δ συνδυασμός του μηδα.μιvου με τό εκλεκτό χαf α.κτη ρίζει τόσο πολύ τό σ :ρ ος του. Ε!vα.ι σά vά προστ;,α.θουσε να., Πεί οτι ομοpψια. ύπά.pχει ακ6μα. κα.ί σ:ήν πιο κοιν6τοπη πpα. γμα.τικ6:ητα., οπως ϊίχε μάθει από τον \Valter Pater. «�κο πό- εΙvα.ι cχι ό κα.ρπός της tμπειρί α.ς, πα.ρά ή έμπειρια. ή ιδι; ... επιτυχία. στη ζωή εΙvα.ι vά κρα.τήσεις �ούτη τήν εκστα. σψ,, οπως οια6ά.ζουμε στον 'Επίλογο τ ης . Α � � γ έ v ν η σ η ς, κι ot προτάσεις α.υτές περικλειουv ολοκληρο τό rφόγραμμα το,) α.1σθητικου κι·ιήματος. Ό W. Pater δλοκληΥ
Υ '
Υ
Υ
263
pι:J'ιε ι τήν τάση που α.ρχιι,, ει μέ τόν Ρά σκιν κα.ί συνεχίζεται μέ, τόν, Γουtλλια.μ Μόρρις, δμως α.ύτός δέν ένδια.ψέρεται πισ. για τω; κvινωνικούς σκοπούς των πρ,;κα.τόχων του· δ μό Υ?ς του σκοπός είνα.ι δ ήδονισμός: ή εξα.ρ χισθητικης έμ ..ειρία.ς. Σ' αύτόν δ 1μπρ ση της εντασης τη; εσσιονι σμός δέν είναι ;ί�οτα. παρά_νω από μιά μορψή έπικ ουρισμοϋ. 'Εψόσοy «δλσ. cρ ι σκοvται σ.z ροή», μέ τήν ήρα.κλε ίτ εια. εννοια., κι ή ζωή 6ρυ �ιέ;rα.ι ξε,περνώντα.ς μας μέ &πια.στη τα.χuτητα, μονάχα. μιά α.λη? εια. �πάρχει γιά. μa; - ή αλήθ εια της στιγμης - κα. ί μονχχα. -:,;ση χχρά κι ευχαρίστηση , δσ σc,υμε α.πό τή στιγμή. Τό μόνο r.ο η μποροϋμε ν' &πο σπά ύ μτ.οροϋμε νά κάνουμε ε!να.ι , νά μήν &ψήνουμε ο!.ίτε μιά στιγμή νά. περνά.ει χωρις νά. χα.ιρομαστε τήν ίδιχίτzρη γοητε ία. της, τήν εσώτερη δυνα.μr· κι _ δμορψι� της. - !(ατα.λα.6α.ίνουμ ε θαυμά σια ως ποιό σrι� μειο τό �ισθητικό κινημα. στήν 'Αγγλία ξεκ!νησ ε από τό γ�λλικό ιμ�ρεσσιονισμό, α.y &να.λ ο ισ σχy τόν l\Ι..ερvτσλεϋ. Είναι αδυνα. ο γ τοϋμε ενα ψαινόμενο τ νά. ψα.ντα.στοϋμε πιό «λο γο�εχνική» τέχνη από τή δική το υ, η μιά. τέχνη δπου ;ιά. παιζο�ν μεyα.�uτεp? ρόλο ή ψυχολογία, τό πνευματικό μοτί60 και. τό &νεκδοτο. Τό 6ασικότ ερο στοιχείο τοσ υψου ς του ε!να. ι "iJ δια.κο σ μητική καί μόνο καλλιyραψία πού τόσο έπί πονα προσπάθησαν ν' &ποψυ ουν οί Γάλλοι δάσκαλοι. Κι ή y κα.�λιyραψ�α. τοu,τη είναι ή &φετ ηρία. δλόκληρης της έξέλιξης π�υ δδηyει �ου ς ε1�ονογράψους κα.ί στους σκηνογράφους της μόδας, πr;υ τόσο αγαπά ει ή ήμιμα.θής καί καλο6ολεμένη &στική τάξη. , 'Η ,νvησια.ρχία, πού, στή, γαλλ ική λογοτεχνία. &ποτελ εί την κυρια.�χη τάση ,, πα.pα. τό ισχυ ρό ένορατιστικό ρεϋμα., άν τιπροσωπ;υει και ':ο κυρ_ιο �α.ρα.κτη ριστικό της κα.ινοuρyια.ς λογοτεχ,νι� στήν Αyyλια. q Ουά χετα.ι την α.ποψη τοϋ Μάθιου Αρν ϊλντ οχι μονάχα αποοέ ολντ, δτι δ κριτικός καθο ρίζε ι τό �νευμ�τικ? κλίμα. ένός α.1ών συγκατα.νευει στη δηλωση του Μπω α25 Ι κι δχι μονάχα. καλλιτέχν�ς πρέπει να.ναι κα.ί κριτ ντλαίρ, δτι κάθε γνήσιος ικός, αλλά και τοποθ ετεί μά�ιστα. ;ον κριτικό ,πάνω άπό τόν καλλιτέχνη και τείνει νά 6λεπε ι το·ι κόσμο με τά. μάτια. τοϋ Χpιτικου. Τουτο έξηγεϊ
264
:eι γεγον6; οτι ri τέχνη του, οπω; κι ή τέχν� �ων συ,rκα.ιρι νων του, συνήθως ψα.ίνετα.ι τόσο έρασιτε χν ικη. Ολα. , οσα δη •.::χφyουν φαίνογ;::zι σάν δε ξιοτεχ•ιικό πα.ίξ ιμο ανθρ�πωv πc �_,:,. r.pοικισ:ιένω'Ι, 7:C'J ι,>στόσο δεν είναι επαγγελματι ε � κα�, λιτ:iz:1ες:. "Ομως :zύ-;:·η άκριοώς ητα·ι, '3.ν μπορουμε, να -;;0;1; πιστέψουμε , ή έντυπωση πού ήθελαν νά δ�μιουρτrισουν." u Μέρεν-cιθ κι δ Χέvpυ Τζέιμς κtνουντα.� τ.αν_ω, στα. _θψεΑ�ια. της ίδιας νοησιαρχία.ς, αν καί σε πολυ ψηΑοτερο επιπεο�. ".\_,1 στό :i.γyλιz); μυθιστόρηιι..α. ύπά.ρχει μια. πα.ρά.δοση ΠΟ'J συνδέει τή Γε ωργία 'Έλιοτ μέ τόν Χένρ_υ Τζέιμς2�2,, τότ: σ.υτή χωρίς ±μq;ι6ολία εγκειται σε τούτη τη νοησια�χια. Απv κοινωνιολογική άποψη, στήν ί στορία τ�ς ιiγγλ�κrι,ς λογοτ:ο χνία.; άρχισ ε μιά κα.ινοuργια ψάση μέ τη Γεωργια Ελιοτ --� ή έμψάνιση ένός νέου καί πιό ιiπαιτητικου ιivαγνωστικου κοι·ιου. l\Ιολοvότι δμως ·iι Γεωργία 'Έλιοτ εκπρο σωπουσε_ εν� διαvοοuμενο στρGψ,α πού στ εκόταν πολύ ψηλότ ερα, &�ο το Χοιγό τοϋ Κτίz:ονς, ηταν ακόμα δυνα.τό νά τήν απολαυσουν συγκριτικά. πλατειες μερίδε ς τ ου κοινου, ενω δ Μέp:ντιθ �ι δ Τζέιμς δια6ά.ζ�·ιται μονάχα &πό ενα ελάχιστο στρωμα ;ης 1ντελλιγκέ ντσιας πού τ μέλη τ ου δεν περιμέν υν πι π � α. ? τό μυθιστόρημα. ,νά. τούςα.δώσει μια. συναρπαστ:_κη� π�οκη ΚΙΧ� πολύχρωμους χαρακτηρες, οπως τό, κοινό τουυ Ντικε�ς κα: τΊj; Γεωργία; 'Έλιοτ, αλλά προπαντος άψογο υψος και ωρι μες, διορατικές κρίσεις γιά. τ-� ζωή. υΟ,τι συνήθως εΙναι κα θσ.ρός μανιερισμός στόv Μέρεντιθ, στόν Τζέιμς είναι πραγμα τική πν ευματική μανία, κι οί δυό τους δμως εΙν α.ι ε πρ6σωποι ;κ μιiς τέχνη; πού οι σχέσεις της μέ τήν πραyματ:κοτητ� πολ λές ψοpές ε!ναι μάλλον α.ψηpημέ νες κα.ί πού οι μορψες ,ης ψα.ίvονται πώς κινουνται μέσα σ' ενα κ ενό, σε συγκριση μ� τόν κόσμο τώv Σταντάλ, Μπαλζάκ, Φλωμ.πέp, Τολ στόι κα: Ντοστcγιέφ σκι. , , Κατά. τό τέλο; τοϋ αιώνα δ ιμπρεσ σιονισμός γινεται � ό λόκληρη τήν Εύρώπη τό κυρίαρχc υψος. Άπό δω κι ε μπρός συναντάμε παντου μιά. ποίηση διαθέσεων κι �τ\J:°σψαι pικων εντυπώσεων, μιά ποίη ση γυρω άπό τίς στερνες εποχές τοϋ χρόνου κα.ί τίς ψευγαλέες ώρες της ήμέρας. Ό κόσμος 0
265
' ΟΝ ' , .,--. 1',.,, ω"pN..,. τe,υ σ-:οχω-οο•,1ε·1ος .-;α:ιω σε' λupικα. 7:ΞpΊα.ε , ' _. ποιγ', ι:,.,.,._• : τα. που εκψpά.ζουy παροδικές κι έλά.χι�σ. α.πτες α.ισ_Οησεις, i6pιστσ. κσ.t απpοσ�ιόpιστcι, �ισθη,σισ.κά. �ινητp�, λεπτα. �p �_ , μσ.τα. κσ.ί κουpσ.σμενες ψωνες. Κυpιο θεμα. της ποίη�,,, -(:· ύπόσταση τέχνη των δια.θέσεων ·ι.σ.ι τψ; χω,.. � ':Ι νει,.,οπιcτ.στη' Λ. ί , , .. σ.ι σ-;α., κα.νε-:σ.ι τό ακα.θόpιστο, τό αόριστο, εκε"ίν; που_ κινει , : τώτα.-:α, οpισ. τη;; αντίληψης των α.ισθησε�ν ωστοσο οι ποιη τέ-"=' γνοιά.ζCiντα.ι γιά. τήv &.ντικεφενι,.η πpα.γμα.τικότητ!Χ, , , , , � , -τ.:!Χpσ. για. τα. α.!aθήματα. τους σχετικα. με τη οικη τους ε'υα:, · , , _ σUrσί ι c-. χα.ί ίκα.νότητσ. νσ. 6ιώσουν τrιΥ έμπεψα.. Τωτη rι δι< Ί,Ι•J; z:φοπιαστή ύπόστσ.ση τ_χνη των • "- οισ. � θ εσ , � ων �σ.ι, �η· 1ϊτμ6σςι;:cιpα.;; κυpιαpχεΈ τuψσ. σ' ολε;; τί;; μσpφες ,Ύj;; λογο τεχvίd-· ,, ολε-" τους μετα.μοpφώνοντσ.ι σέ λυρισμό, σi: είκό'Ιες χα,ί μουσική, σε χροιές κι αποχρώσεις. 'Ο μυ'θ ος πεpιοpι'ζε: τα.ι σε άπλε- κσ.τα.στά.σεις, ή πλοκή σέ; λυρικές σκηνες, η δια.γραφή τd;ν χσ.pα.κτήpων στήν πεpιγpα.φ!ι Π'iευμσ.;ικGJ� , δια.θέσεων κα.ί τά.σεωv. Τα. πά.ντα. γινοvτσ.ι επεισοδια.κα. Κ!Χt πεpιφε.pεισ.Υ.<Χ σε μια. ζωή δίχως ε.πί,.εντpο. Στή λογοτεχνία. εξω από τή Γα.λλίσ., τά ίμπpεσσιο� ιστικ , � . γνωpίσμσ.τα. της εκθεσης εΙνα.ι εντονότεp'Χ. τονισμενα. σ.τ.ο τ� συμ6ολιστικά.. 'Έχοντας μονά.χα. τ� γα.λλ κή λογο�εχνία στο ι_ νοϋ ,ια.ς, εϋκολα. πα.pα.συpόμα.στε να. τα.υτισουμε τον ίμ;ρεσ σιονι1σμό μ.έ τό συμ6ολισμο253. 'Έτσι, �κόμα. κι ό ΒιΧτ:•Ψ Ουγχω ά.r;σΥ.rzλοϋσε τό νεα.pό Μ:α.λλα.pμε «mon c.h er poete . inψrι·ssionistc ( =ό α.γα.πητός μου ίμπpεσσιονιστης ποι1-:ης - Σ.τ.Μ.) . Σε επιμελέστερη δμως έξέτα.�η, οί δ ια.ψοpε;; , είναι φανερές" ό ιμτ.pεσσιονισμός εΙνα.ι ύλιστικος κι α.ισθησιο κpα.τικός, δσο λεπτ!χ. κι αν είναι τά. μοτί6α. του, ένω δ συμ6ολισμο- είνα.ι ίδεα.λιστικός κα.ί πνευμα.τοκpα.τικός, α.ν κι δ κ6σμος �ων ιδεών του είναι μονά.χα ενα.ς εξιδα.νικεc.Jμένος κό σμος των α.ίσθήσεων. 'Π θεμελια.κότερη δ�ως δ:α.ψορ� ε!νσ.ι , δτι ενώ δ γαλλικός συμ6ολισμός, στον οποιο πpεπει να. πpο στ:θεί πpοτ.α.ντός ό 6ελγικός, μαζί με τά πα.pακλά.δια. του (δηλ α.δή τή ζωτικοκpα.τία, (vitalism) τοϋ :Μπέpξον, �πό τ·hι μιά, κα.t τον καθολικισμό κα.ί τή 6α.σιλοψpοσύνη της Actωn πniι franςaise, από την ,.;.�λ'Αη) , εκπpοσωπει cι. ' , - μια.' τα.ση '
ει
266
εί·ια.ι πά.ν-:α. zτοιμη νά. γυρίσει σε ενεpγισμό ό ιμπpεσσιο ·ιισμός των Βιεννέζων, των Γερμανών, των 'Ιταλών και τGJν Ρώσσων (μέ :ους Σνίτσλερ,- Χ6ψμα.νστσ.λ, Ρίλκε, Ντ' Άν ·ιούντσιο κα.ί Τσέχοψ γιά κύριες προσωπικότη τες) εκφpά.ζει μια. φιλοσοψία. πα.θητικότητα.ς, απόλυτης εγκατάλειψης στο iμεσο τ:εpίγυpο κι σ.κα.,α.'ιίχητΊjς απορρ6ψησης μέσσ. στήν τ.α. ροδική στιγμή. Τό πόσο δμως εινα.ι 6α.θειές οί σχέσεις &.νά. ιιεσσ. στον ιμπpεσσιονισμό κα.ί στο συμ6ολισμό κα.ί τό πόσο ευκολα. έπικpα.-:εί κσ.ί στους δυο ό ανορθολογικός πα.pά.γοντα.ς κι ή πσ.θητικότητα. με-:α.τpέπετα.ι σέ ενεpγισμό, τό δείχνει ΊJ εξέλιξη ποιητών καθώς ό Στέφαν Γκεόργκε κι δ Ντ' Άν ·ιού·ιτσιο. Θ!χ. ειμα.στε δλότελα. �τοιμοι νά συνδέσουμε τά ό λισθήμα.τα. τοϋ τελευταίου προς τό κσ.κό γοϋστο, τό χp6νιο μεθύσι του από τη ζωή κα.ί τί; πλούσιες λεκτικές πτυχώσεις του με τίς ψα.σιστικές του τά.σεις, α.ν στον Μπα.ρpες κα.ί στο Στέψα.ν Γκεόργ,.ε ή 'ίδια. πολιτική τά.ση δέ συνδεόταν μέ γού στο κα.ι λογο-:εχνικούς τρόπους τόσο ανώτερης ποιότητας. Ό οιεννέζικος ιμπpεσσιονισμός εκπροσωπεί τήν καθαρό τερη μορψή τοϋ ιμτφεσσιονισμοϋ πού &.ψήνει κάθε &.ντίσ,α.ση τφός τό pεϋμα. της εμπειρίας. ''Ισω; εκείνο πού δίνει στο 6ιεννέζικο ίμπρεσσιονισμό τον ίδια.ίτεpα. λεπτό κα.ί παθητικό -:ου χαρακτήρα. νά εΙνσ.ι ό παλιός κα.ι κουρασμένος πολι-:ισμός τούτης της πόλης, ή έλλειψη κά.θε ενεργής εθνικής πολιτι χ:i)ς κα.ί δ μεγα.λύτφ,; ρόλος πού επα.ιζα.ν στη λογοτεχνική ζωή οί ξένοι Y.t ίδ,ii-:ερσ. ο[ Έ6ρα.ϊοι. Εfνα.ι ή τέχνη γόνων πλούσιων &.στων, εκφpσ.ση τοϋ μελσ.γχολικοϋ ήδονισμοϋ εκεί νης της «δεύτερης γενιάς", πού ζεί &.πό τούς καρπούς της δουλεια.ς των πατεράδων τη ς. ΕΙνα.ι νευρικοί κα.ί μελαγχολι κοί, κουρασμένοι κα.ι δίχως σκοπ6, σκεπτικοί κι είρωνικοί πpός τον &αυτό τους οί ποιητές τοϋτοι των λεπτών οια.θέσεω·ι πού εξσ.νεμ(ζοντα.ι στο αψε - οούσε κα.ί δiν &.ψήνουν τίποτα. πα.p!χ. τό αίσθημα. της παροδικότητας, τοϋ χα.μοϋ κάθε ευ καιρίας πού σοϋ παρουσιά.στηκε και τή συναίσθηση δτι εfσα.ι &.κα.τά.λληλος γιά τή ζωή. 'Εδώ 6σ.σική εμπειρία. γίνεται τό λα.νθά.νον περιεχόμενο κά.θε λογής ίμπρεσσιονισμοϋ, ή σύμπτω ση τοϋ μσ.κpινοϋ κα.ί τοϋ κοντινου, ή &.ποξένωση κα.ί των έγ-
267
γύτερων, των πιό καθημερινών πραγμάτων, τό αίσθημα. δτι &ποχωρίζεσαι για πά.ντα. άπό τόν κόq.1.0. Wie kann das sein, dass diese nahen Tage.n fort sind, fuer imme1 fort und ganz vergangen : (�ώ; γίνεται κι οί χτεσινές άκ6μα τουτες μέρες ψυγαν, για πάντα ψύγαν καί σ6ήσα.νε όλότελα ;) e�τά.ει ό ,Χόψμανσταλ, κα.ί τοϋτο -;ό ερώτημα περιέχει σχΞ· ο�ν δλα τ άλλα: τόν τρόμο για τό «εδG) καί τό τώρα., δηλe,,. δη συνά , για τό εκείθεν», την άπορία για τό δτι «τα. πρά ι:α, γματα �υτα εί�αι διαφορετικά. καί διαψορετικές πάλι εΙνα.ι κι �ί �εξεις �ου χρησιμοτ;οιοϋμε», τήν κατάπληξη για τό γε γο';ος δτι «καθε άνθρωπος τρα.6άει τό δρόμο του» καί τέλος τσ τελευταίο μ.εγά.λο ερώτημα.: «�Οταν πεθάνει ενας 'α.νθρω: πσς, κοντά. του παίρνει κι ενα μυστικό: πώς -�ταν δυνατό ύτόν: 1-;;ονά.χα ,,rι' σ._,ϋτό,ν - να ζήσει μέ τήν πνευματική ( "� του σpσυ,,. Αν :χναΛΟγιστουμε τό «Νοιιs mourons in�ν Ι:.,.α co?nus» (=Πεθαίνουμε αγνωσπ,ι-Σ.τ.Μ.) τοϋ Μπαλζάκ, 6λεr:ουμε μέ πόση συνέπεια εξελίχτη κε α.πό τα. 1830 καί μετά ή εύρωπαϊκή 6ιοθεώρηση. Ή θεώρηση τούτη lχει ενα σταθερό πά. τστε κυρία. χο κι δλο ί 6 θύτερα ριζωμ νο χα , � τη, συνειδηση � r ρ�κτηριστικο: της � αποξενωσης κα.ί τηςέ μονα �ιας. Μπορεί �α ξεπέσει_ ίσαμε τό συναίσθημα της απόλυτης α�ά.ρνησ-r,ις του θεου κα.ι του κόσμου η στήν ωρα της εόψο ρι που πο έ ς ορ ς ε ναι ωρα ς μεγαλ τερης απελ ,j �ιας)( μπορει � και! να.έ ύφωθεί ί πισ_ ως την � ιδέα τοϋ όπερανθρώπι νου δ όπερά.νθρωπος νιώθει τό ίδιο μονάχος κα.ί δυστυχισμέ νος στόν αραιό ά.γέρα των 6ουνοκορφων του οσο κι δ εστέτ στόν ελεφάντινο πύργο του. Τό πιό περίεργο φα.ινόμ.ενο της ίστορίας του tμπρεσσιο νισμου στήν Ευρώπη εΙναι ή υιοθέτησή του από τή Ρωσσία κι ή εμψά.νιση ένός συγγραφέα σα.ν τόν Τσέχοφ, δ δποίος μπορεί νά χαρακτη ριστεί σάν δ καθαρότερος εκπρόσωπος δ-
1
268
λ6κληρου τοϋ χινήματος. Τί-ποτε δ½ν είναι r;ιο zκτ;;.ηκ-;:, � ,;ί.τ;' το O':l :;i"J'IC(V':7.!LZ μιeι:. τέτσια τ;ροσωπικότητα σε μιά χ1;ψΧ π ο•J δχι πολ,j πρίν εζησε τήν πνευματική J δέ μπορουσαν πιά. νά. τήν παραμερίσουν. «Ξέρεις,: zά.,�εις; του γρά. :ρ ει στα 1900. «Σκοτώνεις -::ό ρεαλισμό... Με τά. &πό κά.θε δικό σου διήγημα., δσο κι &.σήμα.ντο, δλα ψαί νονται χοντροκομμένα, σά. γραμμένα οχι με πέννα παρά μ½ p6r.α.λο))255. Σαν &πολογητής της μα.ταιότητα.ς καί της ά.ποτυχίας εΙ να.ι αλήθεια. δ-:ι δ Τσέχοψ εχει τούς προδρόμους του στό•,ι Ντοστογιέφσκι καί στόν Τουργκένιεψ, δμως εκείνοι δεν θεω �ουσα.ν ά.κόμα τήν ελλειφη επιτυχίας καί τ·η μοναξιά σα'ι α,_ναπόδρα.στη μοίρα των ά.ρίστων. Ή φιλοσοφία. του Τσέχοψ ειναι rι πρώτη πού περιστρέψεται γύρω &.πό τήν εμπειρία. της &προσέγγιστης απομόνωσης τών ανθρώπων, την &νικανό '1τά. �_συ; '17. γεψυpύ1σουy τό τελευταίο χάσμα πού τούς χω ριζει η, ετ�ω 'l.l !Χ'Ι αυτό ,Ο πετύχουν καμιά φορά., νά εμμεί Υου•; σε μιά.ν α.μεση εγγύτητα δ εγας με τόy άλλο, - πpά.γ μ� πού εΙναι τόσο τυπικό για δλόκληpο τον ιμπρεσσιονισμό. (): χαρα.κτηpες -:οϋ Τσέχc,ψ είναι γεμάτοι από τό α.ίσθr4 ι.1.ι:ι. της ά.π6λυτης αδυναμίας κι ά.πόγνωσης, της αγιάτρευτη ς &. ·η.πηρία.ς της 6ουλητιχης δύναμης, ά.πό τή μιά., καί της μσ. �α.ιόt'ΥJτας κά.θε προσπάθειας, από τήν α.λλη. Τούτη ή 9ι ι.οσοψια. της παθητικ.ότητας καί της νωθρότητας, τοϋτο τό 269
να τέpμ� �α.ί � αίσθημα 8τι τίπ ο-;α στη ζω·r, δε φτάνει �, εσυνε,πειες οδηγ�.:.ι ες ικ ο γ ολ . ϊη σ;: οπ6, "iχει σηψ:.ι.v,ικες ιιοpψ ύφης και �ης ά.σ�μα� Ρ(Ι ύπογpά.μ.μιση της επεισοδιακή; ωΥ, επιψεp ει μιαν :ι. ο) ων "'G)'/ , ; ωτεpι·..ιων συμόά.ντ -1-:-η-Ψ J ης καί ντp γ ε άθ κ ν ωσης, � � ωσ � ipν�;η ;ά.θε ;ι(ψψι� :ης οργά ι ι μ ε μια.ν �ξωκεντp α ε -; p� εκφ i ν τ ιμi :;·ι:zpαίω-:ιης, καί πpο 6ι� p π κ.α.ι τ ι α. ί α.μελ πα � ο δ ία, � : � � κr, μορφή σύνθε σης, σ την �, ι κp,β ω ; δ Ν τεγ�α. κιν σ. ; Οπω -:6;. ε ελ σκ ; νο μέ ο δ ε c�-:c1.ι δ δ να.παpα.στ�σ ης α τ-�ς μέρη ικi τ ν σημα α κ ;-; ήv α.1ψ)ί του ,.ίψι., λύπτει , ετσι κι δ_ Τσεχο;; κσλ κά.νει το πλαίσιο να. τά. ύπεpκα ι. ά. θεατρικά. του, έργα. , 1: ε τ ί κ: του ά τ Ιηι:ι. διηγτελ ε ιr;)νε ι τά. λέ σε ι τή·ι z'Ι:uτ., ω σΊι :Ί,; ΠΟ?Υ.α •ιά. ,!. ΠΟ σΥ.Ο -�·ι:. -χ -:,υση ' �ιι ,ι,;,·1 ι ι ..r" # ..,p ι .. -J-., τc.ου τυχαί ου κι αυθαιp ετου τ μου, το απ6 του κα.ί &.τέλειας ' ' p η' πο'υ 2CJ,,πο, κά.ί.ο·J; -;GJ'I εpγι•J'Ι . ' ..c�υι?Λ• ΟυΑ ε-ι μι:ι.' μοp�ικη α. χ. ,ι σi:ΎJV οπο1•.σ. τα.» Χα. τη ικ ο τωπ θε άποψη α.ντιτίθετα.ι στή «μ ε η: σ.κτ .p 'J χ ο τ -:�η πσ. :,ά. στα ι:;;,σ. εχο'J'Ι σκ οπό vi Ο(J)σου·ι στr1·1 αv α ΠΟ'J η, τύ ό α μ.ε σ :ι.Ύ.ού κpυψ � το 1: πού ': , pα Υ.ά.π ι:ι ιου r.pσ.γμα.τος υνέοψ.ε ά.nο τυχη. ,·.5.: 7.νακοινώθ11 :•.ε από -;ύχη καί πο·:ι σ αντότητα.ς καί τη; , � ' &,ψ,η' σία.ς, της- &.σημ .. τ-νΙ� · · 'ΓrcJ αίσθr,μ ,�� j α συμ6ά,yeων, στο οp α.μ,α. ,ir:σσr:7.σι.1ατα6 τr,-; 11.ς τω·ι εξω:εpικω·ι , .. · το ελα, .ια.�τη "ϊjς σ ε'Ι� απαr &�r,γsτ σ�Cι 'Ι r:εptι:ιp�σμύ τής τ.;λοκ χσ.p'1. τ6σο fι1'αν πού εqχρε :ίjJν μό σ yισ:ι:ι ,.αί στr,·; π:φσ.μεpι νισy.η κb α σι :υπω ν � Tb l)it'n faitt�. ι" -� jJiιxr .,;....-γίr'".;�. r,�-,.,;, _ , r.h γ ,.,,._ �.J ου στίς αpχες τη; τ 'Jχία. τ Εϊ.t τή'Ι Χ 6ασtΧ ' ' ωσ-;:i. zc., Ο ΙΟ ΙJ.ΙL'./. yr, • 1 .,π).οκή f,τ ν ενι �ι ::.ι, κλατ;ιΥ.f;: μι:ιρφr1ς: σ τb γε γονός οτι ή με καλές :-ν�ογιες η ν ιημέ ;: � κτc.,πο α : ·rι-:.α.ν κι α.ν δλ,1κληp ω:1 6τ συμSολικ_b ορ:.μα. του Τά ποιη:ικό δpσ.μα., δηλαδή Υ.αί το δράμα. του Τσεχο!, � λ1cι,ί·: εpλι';·ι. κ,χί :b tμr:pε:σσ,ι:ινιστικό Πpος οφ zλος, ΠJ,ζ /ί,ο ν ι ήιJεtζ επ σ.υτ�ς ;:.αpγιέτσ:ι τις 00\ltΚές μοpφη τ οϋ Γσ �χοφ κή ι ματ α δρ ς ).ψ,α 11,ε-:;η , ης ε,.q:ψα.σης. 'Η , ' σ , ο, ),�' κληpη �' • ,,.η'ί ισt" σα ε κ μ η ι Gεα.-:ρ ο vότεp λι -5-. ='ίν:ι.ι ίσ ω :::. 'j 1 � ).' ' ' ' • ιστο pό';.ο c.Λαχ α ι:ιτ.οι -;ην σ ή μορφ p! 1. το·j δp&.μ:ι.-;ι:ι; -�- μι6'. ε :ης εκ �λη ;-::ϊζσυ·ι τά. ωιφs ι\ι' tl1f,";t1T, τi c:,.·φι,.ά. εψς; συμοαινο υν ου νi δτ; χ., δpiψ χει ,:.-πάp Δs·ι :. τα.σΊ'L t"I, 1 , } ;.� .,,�- ·;•7.:• τr· ί'=' ε '/ Χ ι η Χ σ.τιΥ μ α .r οp η �: : ��Ι °;ι λιγ6τεpσ,, �δπο υ νi ύπ�pχει λιγ6:z� ω ν. γ α. 0<.,, ε p p:Χκτη λιγ6τεpη οpα.μσ:-:ιΥ.'Υj συγκ? ουση. Οι χσ. 0
2ί0
ζοντα.ι, δέν ύπεpασπίζο υv τον έα.υτό τους, δέ νικιοϋντ αι - ά πλι,Jς 6'Jυλιiζ ουν , Χα.ταpρέουν σιγά. - σιγά., Χαταπίνονται &.π?; τή ρ ου τίγα της δίχως γ ε γονότα και δίχως ελπίδα ζωης τους. 'λ·.ιτi.χουν τ ή μοίρα. -;ους με ύπ ομονή, μιά. μοίρα πού τελειώ νεται οχι μέ τή μορψή «καταστροψωv», &.λλα. ά.πογοητεύσεω'ί. Άπό -;6-; ε κιόλας πσύ παp ουσιά. σ:ηκε τοϋ το τό είδος θεα τρικι:;ϋ έργου χωρις δριχση και χωpις κινήσεις !κψρΜτηΧα.Υ ά. 1 ιφ•.6σλ:z; ώς πρσ; τή·ι raison d' etre του κ'ι έγzpθηκε τό tρώτημα αν ε!να.ι καθόλο υ πραγματικό δράμα. και πραγμ α τικό θέα.·φ ο , δηλrΔ-/1, αν θά. αποδ ειχτεί ίκανό να. επι6ιώσει στή σκηνή. Τσ piι\·t· ίιίcη fiiitt� εξα;: ολουθουσε να.ναι ορά.μα με την παλιά. [ννοια, πο.:, αν κα.i πριχγματι ε!χε ά.ψομοιώσει δρισμένα στr;ιzεί7. -;o·j νsι::ο·ηαλισμοG, γε',ιΧi δtα.τηpουσ z ακόμα τις τεχν:κές συμ6 σ. σεις κα ί τό ήpω'ίΧΟ (δε(i)δες κα.t τοϋ Χλαcrσι Υ.Ο) Υ.:Χί ,,,σ pσμα.vτικου δράματος. Ό νατουραλισμό; δέν κα. τα.κτi τη σκηνή πριν &.πο τη δεκαε τία τοϋ 1880, σέ μιαν έ r.οχή ο r/α.οή τ;ο•; ό νατουpα.λισμό; στο μ υθισ τόρημα 6pίσκε , ;α.ι �ιολα.� στό� ξ ε�εσμό του. Τ ά. Κ ο ρ ά κ ι α τοϋ · Α ιρυ Μπεκ, -;ο πρω:'J νατ ουραλι στ ικό ορά.μα, γράψετ:ι.ι το ετος 1881, ενGι τό «'Ελ εύθερο θέατρο» του 'Αντο·Jάν το �ρώ το νσ. τ ουpα.λισ τι,)J θέατρο, ίδρύεται στά. 1887. 'Αρ;ικά. η στ�ση τ ου &.στικοϋ κοινοϋ είναι ά.πόλυτα. ά.pνητικ·ή, μ ολο , ν-:;τι ο 'Ανρ:Ί Μπέκ ;ι.ι οί άμεσοι οι&.δ οχοί του ά.πλG)ς χpη σι μr,;-:οιοϋ•ι .:ρό; οφsλσ; τ·η; σ-;ι.ηvης δ,τι ό Μπα.λζi κ κι δ Φλ ω μr:έρ ά.πό καιρό πριν τό είχχν κά.με ι κοι·ιή λ ογοτεχνική !διο , κ:r1 σια.. Το να.-; ουpαλιστικο δρά.:ια μέ τrί στεγ6τ εpη εvνοια. �c:'ιν:έται εξω ά.τ.:ό τr1ν Γαλλία., στ ίς σκα.νδι ·ια.6 ιχές χώp;;;ς, στή Ι εpμα.'!ίχ καί στη Ρω :1σίι:ι.. Βαθμηδόν :ό κοι νό αποδέχε ται τί;; συμβάσε ι; του κι δσ ο αφ οpz τα. 11.ογα τοJ ΥΙψε'i τοσ :Μπριέ ', ' , •, � ' λ ω-- -, οια.μαρ ,,_ω, απ ; 'ι _,..,.JJ ... τυ' p ε-;α.ι εvα.ν,ιον τ<ί)·,ι υπεpμε,pω·ι κα, ι ε λικi σε �π Οέ ιίJ'Ι του; κα.τ:χ. τη; αστική; r1 θικης. Τ r:ά. ντω; 'ΧΧ6μα. κα.: το :Χ'Ιtια.(Jτ ι κό οpάμα. καταχ:i το αστικό κοινό, � YGJ iκ6μα κα.ί τό σσσιαλιστικο ορά.μα του Γ κέρχαρτ Χά.ο υπ τ \LΧΥ γvωp:ζ ει τούς r.:pώτους καί μεγαλύτερ ου.; θpιά.μ6 ους του στή·ι καλύτερη αστικ ή σ υνοικία. τι:ι·J Βερολίνου. Τσ ·ι ατι:ιυpα.271
}:::::::;ι.ό Οiα.:ί.,::, ε[,ηι μο'ιά.χα ο οpομος τ.ού δδηγεί στό άμε σο κι eιίzείο θέατρο, στήν ψυχολογική δια.ψοροποίηση της δραματικής σύγκρουσης κα.ί σε μιάν riμεσ6τερη επα.ψή σκ:η 'ιης καί κοιvου. Είναι αλήθεια. δτι τά πάρα πολύ ψα.νερά τε z:ιάσμα:;;α. της σκηνικής τέχνης, ή περιπλεγμένη μηχα.νορ pα:;;ία. κι -i1 τεχνητ·� εvταση, οί καθυστερήσεις κι οί έκπλή Ξει�, ο[ ιιεγrί.λες σκηνές των συγ,φούσεων κα.ί τά 6ίαισ. πε ;ίμ�τ,;,: τ·η; α.'Jλαίας, εκτιμουvται περισσότερο καιρό riπ' δ;τι τά &.ντίστοιχσ. τεχνάσματα στό μυθι�τόρη�α, ξαφνικά δμ�ς iρχίζ,Νι νrι. φ1.ί,ιοντα.ι γελοί:1,, Χαί πρεπει v &.vτικ:1,,τ:1,,στα.θουv , η νά α:ποκρυ6ου·ι μέ λεπτότερα εψφέ. Χωρίς τη•ι κατα.κτησ �• :�υγκριτιΧrι. μεγάλων ιιερίδων του κοινου, τό να.τ �υρα.λ;στικ� δράμα. ποτέ δε θά. γινόταν πρα.γμα.τικότητα. στήν ι�το�ια το� ° θ:::ά.τρο:J -;ια:ί �νrι.; τ6μο; λυρικης ποίησης μπορει να 6γει :�έ λίγες έκα.-;;οντάδες &.ντίτυπα. κι ενα μυθιστόρημα σε μι-:ι δ·λ χιλιάδες, δμt•)ζ ε•ιrι. θε:1,,τρικό εργο πρέπει νά το δουν δε κάδες χιλιάδες άνθρωποι πο,; θά. πληρώσουν. Άπό τήv απο ·'.!r1 αcy:·/1 , τr, να:-:Jυρσ.λιστικό δράμα είχε &.τ.i.ι πολύ ·,ιαιρό i �οδειχτεί ίκα.vό ν:z επιβιώσει, σ' εποχή πού οί κριτικοί κι οί cι.ίσθητικοί θεωρ1ιτικοί στί6α:ιε τό μυα.λό τοcις γι:z νά 6ροσv αν εΙνσ.ι παραδεκτό. Τούς ήταν &δύνα.το νά χεφαψετηθουν iπό -::+ι 'ι Χλα.σ:�ιΧιστική &ν-;;ίλψ}η του δράμα.τος, ενύ) riκόμrι. κα.ί κείνοι ανάμεσά. τους πο,:ι ήσα.ν ι:.ιί πιό λι:.ιγικοί κι είχα.v κα λύτερο καλλιτεχνικό γουστο θεωρουσα.v το νατουραλιστικό Ι)έ::,,_-;;ρ,::, +ιτίy::.::�η ες όρισμου> 256. Ίδιrι. ίτερcι ,ούς ήτα.v � ουvα.το ψχ. παραβλέψουν το γεγονός δτι πα.ρα.μελουvτα.ν ή οι χσνομίrι, τcσ κλα.σσικοϋ δράμα.τος, δτι πάνω σ-;;ή σκηνή γι νότα.v &οέσμευτη κι σ.vετη κουβέντα., σ,;ζητιουν,α.ν προ6λή μα.τ::<, περιγράφοντα.v εμπειρίες κι ο•;τε εΙχα.ν τέλος τά. θέ μα.τα. που έξοvυχ(ζοvταν' λες κι δ χρόνος της πα.ρά.στα.σης ή ταν α,περιόρισ-;;ος κα.ί τό εργι:.ι ΟΕ'Ι επρεπε ·ι:ι. ψτάσει στο τέ� μα. του. Έπικρίνα.vε το να.τουρα.λιστικc. δράμα. επειδή δέν εί zε τ.ρ,::,χύ�ει ,,&.;;ό τό σ, οχα.σμό του πεπρωμένου, τιον χαρα κτήρων καλ της δρά.σης, &λλά. &πό τή λεπτομερειακή &.να.πα. pα.γωγ-rJ της πρα.γμα.-::ικ6τητcι;,:257. Στην πρα.γμα.τιΥ.6τη-::α, δ μι,1; δέ•ι ε:zε γίνει τί;;,::,-;;7. πάρα. πάνω, εκτός μόνο riτ.c. -::ό δτι -::ήν
ϊοια: τήν πραγματικότητα., με τούς συγκεκριμένους περιορι σμούς της, τήv ενιωθα.v πα.ρα.ψορτωμέvη &πό τό πεπρωμένο Υ.ι δτι οι «χα.ρα.κτηρες» δεν έρμηνεύοντα.v πιά σάν μονοκόμ ματα. &.vδρε(Χελλα. επί σκηvης, πα.ρά σαν πολύπλευροι, πολύ πλοκοι, &.συνεπείς κα.ί, με ;;ήν πα.λιά σημασία. του δρου, «δί χως αρχές, α.νθρωπο:, οι δποίοι, κα.θώς εξηγουσε δ Στρίντ μπεργκ στόv πρόλογο τσυ Δ ε σ π ο ι ν ί ς Ί ο υ λ ί α. σ-;;ά. 1888, ήσα.v προϊόν ιδιαίτερων κα.τα.στάσεωv, της κλη ρονομικότητας, του περι6ά.λλοντος, της εκπαίδευσης, της ψυ σικης διά.θεσης, των επιδράσεων του τόπου, της εποχης κα.ί -::ης -::όχης, Υ.αί τιiJy δποίωv οί αποψά.'Jεις κα.θορίζοντα.ν οχι ιiπό ενα. μονά.χα. κ(νητρο, πα.ρά &πό μιά σειρά κινήτρων. Ή κυριαρχία. της εσωτερικ6τητα.ς, της διά.θεσης, της α,-;; μόσψα.ιρα.ς καλ του λυρισμου πά.νω στην πλοκή είνα.ι, παρεμ πιπτόντως, αποτέλεσμα. τη; ϊδια.ς προοδευτικής εξάλειψης τοD &ψηγηματικου στοιχείου, δπως κα.ί στην ί μπρεσσιονιστική ζω γρσ.ψική. Όλόκληρη ή τέχνη τούτης της περιόδου δε(χνε: μια τά. ση προς το φυχολογι,.ό κα.ί το λυρικό, ενώ ή riπομά. κρυνση α.πό τήv &ψήγηση του μύθου, ή riντικα.τά.στα.ση τη� z σωτερικης &πό την εξωτερική κ(νηση κα.ί της πλοκ.ης άπό μιά. ψιλοσοφία. κα.t ερμηνεία. της ζωης, μπορεί να χα.ρα.κτη ριστετ σάν το ,;ρα.γμα.τικά. 6α.σικό χα.ρα.κτηριστικό της και νούργια.; τάσης στήν τέχνη, πού πα.ντου προ6ά.λλει στο πρ::ι σχ:ήvιο. 'Αλλά έvω ή &νεκδοτική ζωγρα.ψική ελάχιστους συ vήγορους είχε 6ρεϊ α.νά.μεσα. στούς καλλιτεχνικούς κριτικούς, οι ορα.μα.τικοί κριτικοί δια.μα.ρτυρήθηκα.ν εντονότατα. εναντίον τής πα.ρα.μέλησης της πλοκης στο δράμα.. Κάνουν λόγο, κι ίοι cιίτερα. στη Γερμανία., γιά. μοιραίο δια.χωρισμό του δρά.μα τος α.πό τό θέατρο, γιά τον ιiποψασιστικό ρόλο πού παίζει στη θεατρική εμπειρια. ή καταλληλότητα. για τη σκηνή, γιά. τό μαζικό χα.ρα.κτήρα. αυτης της εμπειρ(α.ς καλ γιά. τη 6α.ίkιά μωρία. τοϋ Ιiμεσου κ.ι οίκε(ου θεά.τρου. Τά. κ(vητρα. πού ε:ι .;.νέα,·ιε τήν αντίθεση προς το νατουραλιστικό δράμα. ήσcι·ι 1tολλων λογιωv· ή ιiντιδρα.στική πολιτική τά.ση δέν επα.ιξε .;.riντr;τε -;;όv Υ..ύpιο ρόλο κα.ί συχνά εκψρά.στηκε μέ πλά.γιο μο νά.χα τρόπο· ιiποφα.σιστικότερης σημ,α.σίας στά.θηκε ή ερωτο-
272
18
273
-:p,:.,;;;ία ιιέ τή'ι ιδέα του ,,μvημειακου θεάτρου» πού &ντιπαρα τέθηκε επιδεικτικά. (καl πάλι στή Γερμανία. προπαντός) ένα.ν τίον του άμεσου κι οικείου θεάτρου, δηλαδή εναντίον της πρα γματικά. έπίκα.ιρης μορψης θ εάτρου, καθώς επίση ς κι ή ψιλο �')ξία. τη; δημιουργία.; γιά τί; μάζες, ο[ δποίες ύπηρχα.ν ιi σψα.λώς, ιiλλά δ ε ν ιiποτελουσα.ν θ εατρικό κοινό. Τυπικό για δλην α.ύ:·ή τ·η σύγχυση ιδεών ήταν τό δ-:ι δια.-:είvοντα.ν πώς δ κλασσικισμ ός της παλιάς &ριστοκρατί α.ς και της αστικής τά ξη; ή:α.ν :ό κατάλληλο ϋφο; yιά. το μελλ,:,;ντικό λα.ϊκό θέα τρο, κι οχι δ νατουραλι σμός, πού είχε τίς ρίζες του στη δημο κpα.::κή 6ιοθεώpηση. Ή σοβαρότερη μομψή ιiπευθυν6τα.ν εναντίον του και 'ι')ύ ρyιου δράμα.το; εξα.ιτία.; της α.ί::r,κpα.τία.; κα.ί του σχετι κισμού, πού είνα.ι ιiξεχι;ψισ:α. ιiπό τήν να.τουρα.λισ-:ική θεώ ρηση. Τό·ιιζα.ν δ-:ι δτ.:ου δέν ύπάpχει εσωτ:φική κι εςωτερι κή ελευθερία., ιiπό�υτε ς ιiξίες κι &�τικε ι με�ικοί, χα.��λικ� & , . _ ιστ,:,;ρικc;ι νc;μοι, vε'Ι εινα.ι ·ηγ'ιιιψισμενοι ·ι.ι 7.'ηι•.c;;ισ6η-:η-:οι δυνατό ου-:ε πραγματικό, δηλαδή τραγι κό δράμα.. Ή αίτιο κρα.τία τι7Jy ,ΊθικG1ν κανόνων _κι ή εκτίμηση ιiντίθ ετων ·J.θικ{iΊν ιiπόψεων κάνουν εύθύς εξαρχής ιiδύνα.τη τήν πρα.γμα.τική δρα.1ια.:ικr1 σ1γκρουση - ετσι ε λεγα.ν. 'Όταν μπορουμε νά. κατα νοήσουμε κα.ί νά. συγχωρήσουμε τά. πάντα, τότε δ ήρωας που &γων{ζετα.ι μέ κί,ιδυνο της ζωής του πρέ,;ει τελικά νά. 9αί νετα.ι πεισματάρης τρελός, ή σύγκρουση πρέπει νά. χάνει τον χα.ρα� τήρ:- τ')υ α.να.τ.:6φευχ.;ου κα.ί το οpά.μα. �.r.ι. πα.ίρν�ι , χα ρα.χ.τηρ::r. ιΛ, αpο:pαyικό κα.ι παθολογικ ο258. Ολη α.υτη Ύ. ι σειρά. :ιj1·1 σχέψεων 6ρίθει 5.πό σ,!;yχυση ίδειίJ'Ι, α.πό ψευδοπρο βλήμα.τα. κα.ι σοφίσματα. Πρώτα - πρώτα, εδώ ταυτίζ εται τό τr:;cι.γικό δρ&.μ::r. μέ τό δράμα. καθαυτό η εν πάση περιπτώσει παρουσιάζεται σά.ν ή ιδεώδης μορψή του - προκατάληψη τ.-:.·; κα.fJ7:J:ή είναι ,.,r.,)Λ σχετική, &πειοή ε'ίΨΧt ίστορικά. καl κοινωνιολογι κά. καθορισμένη. Στήν πραη1ατικότητα οχι μο νά.χ'J. το μή τραγικό δράμα, ιiλλά καί τό δράμα πο,; δέν ίt χει ξεκάθαρη σύγΧρουση είναι νόμιμη μορψή θεά.τρου, τό δ ,;r;Ι? έπομένως μπορεί ιiπόλυτα. νά. συμ6ι6αστεί μέ μια. σχετι κιστική βιοθεώρηση . Άλλα. lστω κι av θεωρήσουμε τή σύγ274
� · ολο ν,,α.' ·ι. ουση ά:.:7..pαίτητο στοιχzίο του οράματος, ειναι ουσκ ες &.ξίες , θα τ α.πόλ ε ύονται διαΧυ6 ν μ νά.χα δτα � ι ο , /υμε γ ατί ·ι:ι. ).αC,αίν-:,υ,1 χώρα συντριr:τιΥ.ες συγκρουσεις. Τό ,ιδι; , 'ς ι γ ν π ��ριπτική δ εν είν�ι � ή πάλη τ�ν �νθρ� � _ � � � cι α.ν κι ,ω εσ Κι αρχες; τους κέ ι ηθ ε ς σμεν δεολογικά. καθορ: � , ή' !.λαρ0, ς, μηπως αγιχό ιλαροτρ α ιiναγχαί να.ι ε υς ο τ ς Ι γώvα. ιi τραγω�(α δεν είναι fνα &.πό τΙΧο δυνατότερα �;ραy-ατι� έψψ; n· ορθολοyισμου καί σχετικισμου Αλλα. κι η ,;;. ... •μ., �··οχ· δή η' r:p"!.ίπ6θε7η δλ η; α.ύτη; της ε-πιχειρηματοΑογιας, δηλα. ετιΧισμός σχ ηθιΧός δ Χι ρίας έλεuθε η ελλειψ �ν�ίλ�ψη δτι ή κά.νουν τήν τραγωδία. &δύνατη, έπιδέχεται συζήτ�ση. Δ;6λ�u δέν είν,:χι γεγονός διαr;ιστωμέv ο τό οτι μονάχα ιiπολu;α. ελευ ί θεροι χαί χο ινωνικά. &.νεξά.ρτητοι άνθρωποι, 6ασιλια.δες κ� στρατηγοί λ.χ., ε!να.ι ο[ ;;ιό κατάλληλοι ηρωες ;ης τpα.γωδι: ας. Δεν ε!ναι τραγι κή ή μοίρα του Μα.στρο - �ντωνη του Χέμ.:ελ, του Γκρέyκερ Βέρλ του 'Ίψ εν κα.1. του � οuρμα; Χέν. σελ του Χάουπτμαν; ('Έστω κι σ..ν δeχτο�με ανεπιψuλα.Χτ�. οτι δεν εΙναι το ϊδιο πράγμα τ9 τρα.γιΧο και το λυπηρό) . θα ήταν τουλάχιστο «μή δημοκρατιΧό» νά. ίσχυρισθουμε μαζί μ ε :;, Σίλλερ οτι τίποτα. τραγικό δεν μπορεί ναχει ή Χ�ο7:ή ,,ά. σημοΧούταλων. Τό σ..ν μιΙΧο κατά.σταση ε!ναι τρα.γιΧη η οχι εξαρτάται αποκλειστικά. ιiτ.:ό τό μέ π�ση δυ, :αμ� ύπα., �χουv μέσα σε μιά.ν ιiνθρώπινη ψυχή �συμψιλιωτες ηθα!ς �uνα.μει;. Γι?.ι. 'ΙΧ προκληθεί τρ7.,γική εvτυπωση δεν εΙ;αι κα.ν α.να.γΧα.ο ',:.: f;λέ-πει 'i:ια χ.οιv ό νά. ιiμψισ6ητουντα.ι οι ιiπόλυτες αξ(,ες, -:;τί ς: ότ.:οίες πιστεύει, κι σ,κόμα. λιγότερο ε!ναι &.να,γκαίο ενα κοι νό που εχει χά.σει την πίστη του σε τέτο� ες &.ξι ες. 'Η :ι..ε'Ι:pική μορψή στήν ίστορία. του συγχροvου δράμα. τος είναι δ "Ιφεν, 5χι μονά.χα. έπειδή είναι το μεγα.λύτ ερ? θεα.-:pιΥ.Ο ταλέντο του αίώνα, α.λλΙΧ Χl zπειδΥ) δίνει τήν Π:Ο lντονη δpαματt.ΧΥj εΧψpαση στα. ήθικ� Πpο�λήματα της _ε Ποχης του. Ή α.πο μέρους του τα.κτοποιηση των λογα.ρια.σμωv του, μέ τον αισθητιΧισμό, το κρίσιμο πρόβλημα της γενια.ς ιi 7Τ)μαδεύει τήν ιiρχή κcι..1. το τέλος τής κα.λλιτ εχνιΧής το�Α 'Ιά1t-:υξϊjς. �Ηδη ιiπό τχ 1865 γράψει στeιν Μπγιόρνσον: '' ν &.πο �ταν το•;τη τη στιγμή νά. πω, ποιό στά.θηΧε το κυρι ότερο
-� .'Π/
'j'o
•
-
'
275
τέλεσμα. της πα.ρα.μονης μου στο έξωτερικό, θα.λεγα. πω� στά θηκε τό δτι πέτσ.ξα. από μέσα. μου τόν α.ίσθητικισμό, που ε!χ:! μεγάλη δύναμη πάνω μου - 'έναν αποκομμένο αίσθητικισμό πού &.πα.ιτοϋσε νά. ύπάρχει &.νεςάρτητος. uΕνα.ς τέτοιος α.ίσθη τικισμός μοϋ ψα.ίνετα.ι τώρα. τόσο μεγάλη κα.τάρα. γιά. την . ποίη ση, δσο είναι κι ή θεολογία. γιά. τή θρησκεια.»2 59. Κα τά. τά. cpα.ινόμενα., δ ''Ιφεv πετυχα.ίνει νά. κυρια.ρχήσει σε τοϋτ� τό πρό6λημα. κάτω &.π' την έπ!δρα.ση τοϋ Κίρκεγκα.ρντ, που μπορεί να.πα.ιξε πολύ σπουδαίο ρόλΙJ στην έξέλιξή του, εστω κι αν, δπως δ ίδιος παρα.δέχετα.ι, δεν κα.τα.λά6α.ινε καί πολλά. iπό τή διδασΥ.α.λία. τΙJϋ ψιλόσοcpου260. Με τό κα.τηγορικό του «ειτε - είτε» δ Κίρκεγκα.ρντ θαδωσε την αποψα.σιστική πα.ρώ θηση στην ανάπτυξη της ήθικης α.υστηρότητα.ς τοϋ "Ι ψεν 261. Τό ήθικό πάθος του 'Ίψεν, ή συνα.ίσθηση δτι όψ;ί λεις νά. επιλέξεις κα.ί ν' αποφασίσεις γιά. τόν έα.υτό σου, ή αν τίληψή του γιά. την τέχνη σάν «ετυμηγορίας σχετικά με τ6ν έα.υτό μα.ς» - δλα. α.υτά εχουv τίς ρίζες τους στίς ίδέες τοϋ ΚίρΥ.εγκαρντ. ΠΙJλλες ψορές παρα.τη ρήθηκε δτι το «δλα. η τί τ.:οτα» του Μπράντ ανταποκρίνεται στό «είτε - είτε» τοϋ Κίρ κεγ:�α.pντ, δμως δ 'Ίψεν χρωστάει περισσότερα. άπ' α.υτό στην α.δια.λλα.ξία. τΙJυ δασκάλου του - τοϋ χρωστά.ει δλόκληρη τη μή ρομαντική κι δλοκληρωτικά μή α.ίσθητική τΙJυ αντίληψη ώς προς την ήθική στάση. Την κοντοθωριά τGJν ρομαντικών την άπΙJτελοϋσε προπαντός το γεγονός δτι δλα. τά. πράγμα.τα. τοϋ πνεύματος τα.ολεπαν με τό πρίσμα. της α.ίσθητικης κι δτ: στά. μάτια. τους δλες οί &.ξίες είχα.ν λίγο - πολύ χαρα.κτήρα μεγα.λοψυtα.ς. Ό Κίρκεγκcφντ ήτα.ν δ πρώτος πού τόνισε, &.ν τίθετα. με τό ρομα.ντισμό, δτι ή ήθική κα.ί θρησκευτική εμπει ρία. οέν εχει κα.μιά σχ_έση μέ τήν όμορψιά. κα.ι τή μεγα.λοψυία. κι δτι 'ένας θρησκευτικός μάρτυρα.ς ε!να.ι εντελώς οια.cpορετι κός α.πό ενα.ν ΠΙJιητη 'Υ) ενα. ψιλόσοψο. 'Εκτός απ' αυτόν, .οέν ύπηρχε κανένας στη μετα.ρομα\iτική Δύση πού ναχε κα.τα.νοή σει τούς περιΙJρισμούς τοϋ α.ίσθητικοϋ κα.ί πού θά μποροϋσε νά. επηρεάσει τόν 'Ίψεν προς α.υτη τήν κατεύθυνση . Είνα.ι Μ σκολΙJ νά πουμε ι�ς ποιό σημε"ίο έπηρεά.στηκε κα.τά. τά. α.λλα. δ ''Ιψεν άπό τόν Κίρκεγκα.ρντ στην κριτική τοϋ ρομα.ντισμου 276
ά.πό μέρους του. Ή έξωπρα.γμα.τικότητα. τοϋ ρομα.ντ:σμοϋ &.ντι προσώπευε γενικό πρό6λημα. της έποχης κι άσψα.λως δέ χρει: α.ζότα.ν ίοια.ίτερΙJ κίνητρο πού νά. τον 6άλει νά κα.τα.πια.στει • α.ότόν. Όλόκληρος δ γα.λλικός να.τουρα.λισμός πeριστρεψό �α.ν γύρω από τήν σύγκρουση ίοεώοους κα.ι πρα.γμα.τικότητα.ς, ποίησης κα.ί αλήθεια.ς, ποίση ς κα.ί πρόζα.ς, κι δλοι οι σπου_ δα.ίοι στοχαστές τοϋ α.ίώνα. άναγνώρισα.ν δτι ή χα.τάρα. του σύγχρονου πολ τισμοϋ ήτ�ν ή ελλ�ιφη τi),ς α.ίσθ'ση� της πρα. ι, γμα.τικότητας. Από την α.ποψη α.υτή δ Ιφεν α.πλω �s. συνέχι σε την πάλη τώv προκατόχων του κα.ί σ;, άθηκε στό τέρμ.α μιας μα.κρισ.ς σειράς πού την &.πο�ελοϋ?α.ν ολοι �α.ζί οι �ντι πα.λοι του ρομα.ντισμοϋ. Τό μοιρα.ιο χτυπημα. που α.υτ?ς εοω: σε στον έχθρό ήτα.ν ή &.ποκάλυψη της ίλαροτρα.γωοια.ς του ρομα.ντιΥ.οϋ ίδεα.λισμοϋ. Είνα.ι αλήθεια. δτι μετά., τό� Δ ο ν Κ ι χ ι:J τ η δεν ύπηρχε τίποτα. κα.ινούργιο σ α.υτό, δμως δ Θερ6άντες εςακολουθΙJυσε νά μεταχειρίζετα.ι τον ήρωά του . μi τ.:ολ).ή συμπάθεια. κα.ί μακροθυμία., ένώ δ " 1 φεν κα.τα.στρε φει δλότελα. τον Μπρά:ιτ, τον Πέερ Γκύντ καί τον Γκρέγκερς Βέρλ. Οί «ίδεώοεις απαιτήσεις» των ρομα.ντικων του ξεσκε ;.ά.ζονται σάν Χσ.θα.ρός εγωϊσμός, πού ή σκληρότη τά του ε λά.χιr.α. :1ετριάζετα.ι άπό τήν α.ψέλεια των ίδιων των εγωι στών. Ό Δον Κιχώτης ύπεράσπιζε τά ίδεώδη το� προπαντός εναντίον τωv δικών του των συμφερόντων, ενώ οι ίδεαλιστές τcυ �Ιφεν ξεχωρίζουν ά.πλώς α.πο τήν αδια.λλα.ξ1α. τους προς ,ους άλλους. Τήν πανευρωπα.ϊκή φήμη του 6 'Ίψεν τή χρωστουσε στο κοινωνικό μήνυμα. των εργων του, πού σ� τελευτα.ία ανάλυσ:, μπορουσε y' &.να.χθεί σέ μιά. κα.ί μόνη ιδέα., δηλ. τό κα.θη κον τοi} ατόμου προς τόν έαυτό του, τό χρέος της α.υτοπρ� . γμάτωση ς, την έπιστράτευση της ψυσης μα.ς εναντίον τ�ν στενοκέψα.λων ηλίθιων καί ξεπερασμένων συμ6άσεων της α. στικης Χοινων'ία.�. Τή 6α.8'Jτερη εντύπωσ η στή νεώτερη γενι,χ τήν εκα.με τό εόα.γγέλιο του ατομικισμοϋ, ή εξύμνηση της κυρία.ρχης πpοσωπικότητα.ς κι ή άποθ:ωση της δημι�υργικης ζωης άπό μέρους του, δηλ. κα.ί πάλι ενα. λ(γο - πολ� pομα.ν� τικό ίοεώδες, πού συγγένευε οχι μονάχα. με τό tδεωδες του 277
·'ι;:::;.;::χ:,θρι;ι;:ου του �ίτσε, κα.ί τή ζωτι;:Qκ;.;α.τία. τι:/) Μτ:.iρξοv, παρά 6ρ ηκε &.πήχηση κα.ι στην ιδέα. τη;; «δ,jv α.μη;; τ·ίjς ζωη;, του ΣιίJ. Βα.σικά. δ ΥΙφε·, ή,αν ε•,ας &.να.ρχικο; α::ομικιστη;, πού, ύπέρ;-α.τη, :iξία ,της ζωης θ_εωρο?�ε την προσωπικrJ" έλευ, Οεριcι. και σ:Ύ1 pιζε ολ6κληρη τη σκεψη του στην ιδέα οτι το ελεύθερο άτομο, ανεξάρτητο από κάθε εξωτερικό δεσμ6, μπο• ρεί νά. κάνει πάρα πολλά. γιά. τον έαυτό του, ενώ ή κοινω νία. μπορεί πολύ λίγα. νά. κά.μει γι' α.ότ6ν. 'Π ίΒέα της α.υτο πρcι.γμά.τω,:,η; είχε Χα.Οαυτή πολύ πλα.τειά. κcινωνική σημα. σία, ομως το «κοινωνικό πρ66λημα» σά.ν τέτοιο έλά.χιστα τον αr::α.σχολουσε καθόλο:.ι. «Ποτ.i μου δε•, ενιωΟα. Ο'JVατά. τή·, άλ λ ιι λεγγύψ, γρά.ς;; ε:ι στόν Μπρα.ντzς στe<. 18ί1262. Ό στοχα σμό; του περιστρεφόταν σε άτομικά. r1 θικ:χ. πpο6λήμα.τσ: YJ � σ,η ου κ κ . ι α ν μ vά.χ κοινω·,ί ήτ ν cι. ου ? � .Γ: ?:ό ; _ � Ε ;-ΨΡ? : ο� ι .lε:ν εολεr:ε μ�σα σ α.•J:η τιποτε Ι"J.λΜ εκ:ος σ,τ:.ο :ηv Υ.υpι,φ χία. της ήλιθιότητας, ,η; πρeικατάληψη; καί της βία.ς. Τελ: κά, εφτασε σε κείνη την αριστοκρατικά. συντηρητική -r1θική τοϋ αφέντη, στήν δποία εδωσε τήy πιο κα.θα.pή εκφpΜη στον Ρ ό σ μ ε ρ σ χ ο λ μ. Έξαιτία.ς τc,υ μοντερνισμeιυ, του &.ντιφιλιστα.ϊσμοσ κα.ί τοσ εντονου αγιί)να του εναντίον δλων τG>ν σ-ψ6ά.σεων, στr1ν ΕC!ρ(l!πη θεωροϋντα•, πνευμα πέρα γι:χ. πέρα προοδευτικό, στη χώρα του δμως, δπου τίς πολιτικές του &.π6ψεις τtς zβλεπαν μέσα σε r:ιό συγκεκριμένες συνά.φειες:, θεωροϋνταν σάν δ μεγάλος συντηρητικός σuγγρα.ψέα.ς, &.ντ1θετα αr:ό τό Μπγιόρ·ισον, το pιζοσπά.στη. Ώστόσο ακρι6έσ,ερα. έκτιμήθηκ.ε εξω από τή Νορ6ηγίσ, ή ίστcρική του σημασία. 'Έξω αr:' α•}:ήν, θεωpΥJθηκε μιά. από τις λίγες αντιτ.ροσωπευ τικες προσωπικότητες της εποχης - σ..ν �χι ή μόνη πού μπο· pουσε νά. συγκριθεί με τcv Τολστόι. Κι αυτός έπίση;, δπως κ: δ Τολστόι, χpωστουσε τη ψήμη του καl τήν επιρροή του δχι -:όσο στο λ1ηοτεχνικ6 του εpγο, δσο στή δpαστηpιότητά. του σά δάσκαλου καl σά.ν πρόξενου ζυμώσεων. Προπαντός τιμήθη κε σά.ν δ μεγάλος κήρυκας της ΎJθιχ:ης, δ παθ:ασμivο; κατ1j γορος κι δ !φο6ος προα.σr:ιστής της αλήθειας, γιά. τον δποίο ή σκηνή ήταν ά.πλώς το μέσο γιά. εναν ανώτερο σκοπό. Σα.ν πολιτικός δμως δ ''Ιψεν δεν ε!χε νά πεί τ(ποτα. θετικό στούς
278
συγ;,?.φινeιύ; τr.,υ. "'Uί:ι1 τΟ'J ΎJ C:ιοθ:::ώρηση διχα.ζ6ταν άπό μ:1, 6α.θειά. &ντίψαση: &.γωνιζότα.ν εναντίον της σuμβ�τικης ηθι της κpατr.,υσ:χ.; κοινω.. 1.r-,ι�· τι�J V άστικ(ίJν πpοκα.τα.λήφ ' ' , εων 'καί' νία.ς γιά. λογαριασμό μιας ιδέας για. την ι.lλευθ_εΡ..ι?"• που7 στην ητά. της δέν πίστευε ουτε κι ,ο ιοως. llτσ.ν -r,,•rιι7.-:ωσιμ6τ •·r'·,, ). , σταυροφόρος δίχως πίστη, επαναστσ,της χωpις κο:νωνικu ιμeιιϊ:;;;ώδες, μετc.φpυθμισ,ής r:ού τελικά. 6γηκε μελαγχολικός pολά.τpης. , _ � , _ , Τελικα σταμά.τησε ακρι6ως στο σημειο οπου είχαν στα:ιατ1ρει 6 Ψpε·ιχ6:ρ εp τ-:;') Μπαλζc.tκ η δ Ρεμπώ κι ό Μαλλαp δ -iίpωα.ς το') τελευταίου του εpγου, YJ καιιι έ. 'Ο ΓciJιι;:α, ι α' ' τόν καλ) τεχνη Ηα.p6,ερr1 ενσά.pκωση της ιδέας ' του l γιά. ' ' ,ι λυ' , κα' πο λ ιγο που ι.κείνο νιωθει καί του εργο τό .. αρνιέται μετά., καί κίνημα. fJε καλλιτέχνης εvιωθε από τό ρομαντικό 5τι ζώντας μονάχα. γιά. την τέχνη είχε χά.σει τη ζωή την iδι7.. ,,l\fιά. •ιύχτσ. κα.λοΧ7.ιpινή στόν Βί·ιτα! Μέ σένα! Μέ σένα! Υ Α, Είρήνη, νά. τί θά. μποροϋσε να.τα.ν ή ζωή μας!>' "fI σ,y σ.ψιJ)•,ηση τούτη zμτ.:εpιέχει μια. κpίση για. δλόκληpΎ/ τή σ,;γχpονη τέχνη: από την αποθέωση των «κα.λοκα.ιρινC:ίJν ν'Jχτ.(i)ψ, της ζωης, &.ναφά.·ιηκε σιγά. - σιγά. εvα. ύποκατά.στα.τ_α πού δέ δίνει ίκσ,νοπο(ηση, ενα. δπιο πού &.μολύνει τίς α.ίσθη σ�ι; .κc1.,ί κσ:ιει τούς α:ιθρύJπους ανίκα,νους νά. χαpοϋ·ι τή ζωή την ιδια.. 'Ο ΣG) είναι δ μόνος πρα,γματικός μαθητ·�ς καί διά.δο χος τοϋ Υlψεν - δ μόνος πού συνέχισε αποτελεσματικά την πiλη εναντίον τοϋ peιμcχ.ντισμοϋ καί πού εδωσε 6ά.θeις στή με γάλη εόρωπα.ϊκή συζήτηση του α.ιώνα.. 'Π αφαίρεση τοϋ προ ,:;ωr::είου από το ρομc1.,ντικό ηpωα. κι rι συντpι6ή της πίστης στη μεγάλη, θεατρική και τραγική χειρονομία., δδηγοϋντα.ι iπ' 1.υτόν στην τελείωσ1J τους. Κά.θε τι καθαρά διακοσμητι κό, μεγα.λόπpεπα ήρωικό, ύπέpοχο κι ιδεαλιστικό γ(νεται δ r:οπτο· κά.Cε συναισθηματισμός κι αpνηση άντιμετώπισης της r:pαγματικότητα.ς αποκσ,λύπτεται δτι εΙναι αγυρτεία. κι &πά. -:η. Πηγή της τέχνης του είναι ή ψυχολογία, της αυταπάτης και δεν ε!να.ι μονάχα. ενα.ς από το•Jς γεννcιιότεpους κcιl πιο αδιάλλακτους, &.λλά. κι ενας από τούς πιο ευθυμους κι ευχά.-
279
ριστους ξεγυμνωτές τών α.uτα.πα.τώμενων. Μέ κα.νένα. τpόπ? δέ μπορεί ν' αρνηθεί δτι κα.τάγετα.ι ά.πό τον δια.φωτισμό (πη γή δλόκληρης της σκέψης του, πού &γα.πα νά καταστρέφει τούς θρύλους καί νά. &.ποκα.λύπτει τις πλα.σμα.τικsς κα.τα σκευές) , δια.μέσου δμως της ψιλοσοφία.ς του γύρω &πό τήν ίστ?pία., πcΛχει τίς ρίζες της στον ίστοpικό ύλισμό, εΙναι συ νι:ίμα. δ προοδευτικότερος κι δ πιο σύγχρονος συγγpα.φέα.ς της γενι5.ς του. Δείχνει δτι ή γωνιά. &.πό ,ήν δποία. 6λέπουν οί α.νθρωποι τον κόσμο κα.ι τον έα.υτό τους, τά ψέμα.τα. πού τά άνα.κηpύσ-:;ουν αλήθειες η πού τα ά:ρήνουν νά. κυpια.pχc,υν σά.v &λήθειες κα.ι πού γι' α.ότά ε!να.ι ικσ.νοι νά κάνουν τό παν σ' όρισμέvες περιστάσεις, εΙνα.ι lδzολογικά. κα.θορισμέvα., δηλ. &πο οικονομικά συμφέροντα και κοινωνικές 6λέψεις. Το χει ρότερο δεν εΙνα.ι δτι σκέφτοντα.ι ά.vοpθολογικά. - πολλές φο ρές σκέπτοντα.ι πά.ρσ. πολύ όρθολογικά - &λλά δτι δεν ε χουv αίσθησr; της rφα.γματικότη τα.ς, δτι &pνιουντα.ι νά. πα pα.δεχτουv τά. γεγονότα σά. γεγονότα. Γιά. τουτο κι άντικειμε νικος σκοπός του άγώvα. του Σώ εΙναι δ ρεα.λισμος κι οχι δ 6pθολοyισμός, ενώ faculte maitresse ( =κυρία.ρχη λειτουρ γία. - Σ.τ.Μ.) στούς ηρωές του είναι ή 6ούλη ση κι Ι:ίχι f1 λογιχή263. Αυτό εξ ηγεί έπίσης κα.τά ενα. μέρος, για.τι εγινε δpαματο'Jpγός καί για.τι 6pηκε τό κα.λύτερο διι:ίμεσο γιά. τίς lδέες του στο δυνα.μικότερο λογοτεχνικο είδος. Ό Σω δε θά ήτα.ν δ τέλειος εκπρόσωπος της εποχής του, αν δε συμμεριζόταν τη νοησια.pχία της. Πα.pά. τη συν ταρακτική δpαμα.τική ζωή πού πι:ίλλετα.ι στά εpγα. του, πα ρά. τή δραστικότητά. τους πάνω στή σκηνή, πού συχνά μας θυμίζει τό piece bien faite, καί τούς κάπως χοντροκομμέ νους μελοδpα.μα.τισμούς τους, εχουν 6α.σικά. νοησια.pχικο χα ρακτήρα· εΙvα.ι εpγα. ιδεών σέ 6α.θμό &κόμα. μεγα.λύτεpο κι & πό τά εpγα. του 'Ίψεν. Ή περισυλλογή του ηρωα κι οι πνευ μα.τικοι καυγά.δες &νάμεσα στά πρόσωπα. τοϋ δράμα. τος δεν προσιδιάζουν στο σύγχρονο δρά μα.· αν ή δρα.μα.τική σύγκρου ση πρόκειτα.ι νά πετύχει τήν κα.τάλληλη εντα.ση Χα.ί σημα.σία, &πα.ιτεί μάλλον &πο μέρους των προσώπων, πού περιπλέχον ται στον αγώνα., πλήρη συνείδηση γιά δ,τι τούς συμ6α.ίνει.
280
Κα μιά. οpαματικ-/1, κα.ί r.:ροπαντός κ α.μιά. τραγικrι, εντύπωση δέν εlνα.ι δυνατή χωρίς τούτη τή δια.νοητικότητα. των χα.ρα. χτr1pωv. Οί πιό άδολοι και αυθόρμητοι ηρωες του Σα.ίξπηp γίνοντα.ι μεγαλοφυιες την ώρα. πού πρόκειται ν' α.ποφασιστεΙ ή μσίpα. τους. ο� ,<οpα.μα.τικες συζητήσεις», δπως ά.ποκλήθη "/.(/.'/ -::ά. Iρyq. τοσ ΣιίJ, φαίνονταν αχώνευτες μόνο κα.ί μόνο γιατί είχε rφeιηγηθεί ά.π' α.uτές ή ίσχνή πνευματική δίαιτα των πετυχημένων εργω-,. φυχα.γωγία.ς της έποχης, ετσι πού επρε πε πρώτα νά. συνηθίσουν στο καινούργιο ψα.t οί κριταοι καί τό κοινό. Ό Σι,> κρατήθηκε στήν δια.νοητική ύψή του δραμα τικοί} δια.λόγου αυστηρότερα. απο τούς προκατόχους του, α. "1φαλώς δμως και κανένα κοινό δέν ήταν πιο κατάλληλο γιά. vά. ευχα.pιστη θεί μέ τέτοια. πpο"1ψοpά. ά.r.:9 τούς θεα.τρόψιλους "1τό y•.'ιpι-:;μα. τοϋ α1ώvα. Κα.ι πράγμα.τι, α.υτοι χα.ίρονταν δί χως τόν πα.ρα.μικpότερο συγκρα.τημό &κόμα. κα.ί τούς τολμη ρότερους δια.vοψ:ικο.:ις ciκpο6α.τισμοϊ.ις πού τούς πα.ρουσία.ζαv, &μέσως μόλις πείστηκαν δτι οί επιθέσεις του Σώ ένα.·;τίον της ά.στικης κοινωνίας δέν ήταν διόλου τόσο επικίνδυνες δσο ψσ.ί·,c,ψ;r;.ν καί προπαντός δτι δ Σώ δέν ηθελε νχ τούς πι:ίρει τά. λεφτά τους. Τελικά. ά.ποδείχτηκε δτι κα.τα. 6άση δ Σω ενιωθε ενα. μέ τήv ά.στική τάξη κι δτι ήταν ά.πλώς τό ψερέψωvο της α.•}πκpιτικης εκείνης, πού πάντα. ητα.ν μέρος της πνευμα.τι Χr;ς σύστασης τούτης της τάξης. ΊΙ ψυχολογία. πού καθορίζει τήν κατεύθυνση της θεώρη σης της ζωης στο γύρισμα. του α.lώνα. εΙναι μιά. «&ποκα.λυπτι κή ψυχολογία.». Καί δ Νίτσε και δ Φρ6οντ ξεκινουν &πο τήν ύπόθε ση δτι ή ψα.νεpή ζωή τοϋ πνεύμα.τος, δηλαδή εκείνο πού ξέρουν, η κάνουν δτι ξέρουν, οι α.νθpωποι σχετικα. μέ τά. κίνη τρα της συμπεριφοράς τους, πολλές φορές είνα.ι μονά.χα απόκρυψη καί διαστρέβλωση των πpα.γμα.τικωv κινήτρων τώv α.1σθημάτων και τών ενεργειών τους. Ό Νίτσε &ποδίδει το γε γονός τούτης της πα.ρα.ποίησης στην παρακμή, πού μπορουμε νά διακρίνουμε &πο τήν ελευση του Χριστια.νισμοϋ κα.Ι. μετά, κα.θ ώς καl στην προσπάθεια. νά. πα.ρουσια.στοϋν ή &δυνα.μία. κι ·., :ινφιχcr.χία. -:1Ίς εκφυλισμένης ά.vθρωπότητα.ς σαν ηθικές αξίε ς, σ-χ'Ι &λτpουιστικα. κι &σκητικά. ιδεώδη. Το φαινόμενο
281
της α.υτα.πά.τη ς πού 6 Νίτσε αποκαλύπτει με τή 6οήθεια. τrι; ίσ:r;pιχ,ης κpιτι�r1ς του -r.ολιτισμου α.-r.ό μέρους το�, 6 Φpόϋντ το έpμηνεύει δια.μέσου της α.τομικης ψυχολογικης &.νά.λυ�ης :.xt. πι:.τοποtεΙ δϊ:ι τό &'jlj\ιεtδητο σ:έκει πίσω tlπό -:�v α:ι θpώπινη συνείδηση σ�ν πpα.γμα.τική κινητήρια. δύ�α.μ� τιίηι iνθρι:);::νων στά.σεων κι iνεpγε�ων κι δτι κάθε συ'ιε:οητη σκέ 'JΎJ εΙνc1.ι ό λίγο r\ πολύ οισ.φαν-ίJς. μανού�\ πού �p.ύ6ει �α εν στιzτ,z, .-:ού αποτελου·ι τό περιεχομενο του σ.συνε:οrιταυ. Ο,τι rϊ' -r�0 -cύJO" ?}_,; .:;·t-:,;:εp?.Υ κι αν σκέrr,τοψi:(l.'1 6 Κί:π κι 6 Φρ6• ,J ί'".J_,._, '" 1 """' Τ , , , 'jι-, γ:ά -:�·; Μά.ρξ, σταν ά.•ηπτύσσανε τις θεωριες τους, στις ά.ποκα.λύψεις τους α.κολουflσυσα.ν τήν ιδι� ':χνική ,τr15 αν� λυσης πcύ είχε πpωτσχρησψvτ:ο:r1 θεί στv·ι ιστορι;:..° υλι�μc. '() 1Ίlάρ; τονίζει κι 1;,.:'ιτός δτι ΊJ α.νθρώπινη συνειr,;ιση οια. στpεολώνετα.ι Κ?.ί οια.φΟείρετα.ι κι C:τι βλέπει τον 'Υ.οσμο από zσ:cα.λμένη γωιία.. 'JI εννοι?. τ·7ι; ,•όpΘολογοποίηση;)) στ·rJΥ ψυ χα.�άλυση αντιστοιχεί α.κpι6G1ς σε κείνο r:ού �::νοr,υν, 6 Μά.p� χι ,:; � Ενγκελς λέγον:'J,ς «δια.μόρφωση τiJ; ιΟε'Jλ'Jγιs1.ς» κα., <"_;;ευΞrι; σ,J'Ιείδησψ. 'Ο �Ενγκελς264 Χt ό Jonts2 65 6ρίζι:;υγ τϊς GυΟ α.'Jτε; Ev·ιv 1 μΞ τ6·ι ϊδ�α τ p6�ο. Οί &νΑ pω-r:οι δε δ pοϋν μονά.χα., tiλλά. έπίσης αποcϊίδουν κiνητpσ. στlς -r.pά.ξεις τους κα.ί τίς δικαιώνουν σύμφωνst. με τήν ιδιαίτερη, κσινωνιολι:;γικά. ·, ιl.υΧΌΛΟ'(tz&., Χ'J,θοr:,ισ1ιέ·1η τ.pοσέγγισr1 τους. Ό Μάpξ είνα.ι 6 τ�r"'l!-1-:e-; 7:,_:,·J τ6·;1�Jε Οτ� -:;;�pωγμέvο� οι άνθp <σ1:οι α:;:ο t'Χ ταξικά. τους συμφέροντα. οχι μόνο δια.τ.pά.ττουν μεμσνωμένα. λά η, pα.π ι σεις κΙΧί μυ τι ποι σει , λ ά. κι τι 6 ληp· � �α. ι:; � � τσυ; ,.ι:; εινα.ι 1 ςστρεολη α. � ._ κ,χι � ψευι:;ης )1;- κα.;1 η σκεψη χι η κοσ:ιοΟεωptσ. δέ μποpουν να δουν και να κρίνουν πα.pά. μόνι:; σύμφωνα. με τις ποοϋποθέσεις πι:;:'.ι περιέχονται , στά. γεγσν6τc1. , τ<ίJ'; οικωο• , μικιίJν κο-.l ϊ.οινωνικών του; r.εpιστΙΧσε•,)'Ι. Τ1r..ι .,. οογμα. 1:α.νω στο, δποίο στηρίζει δλόκληprj τrί φιλοσοφία. τr,υ γιά. τήν Ιστορία. εΙ,ια.ι οτι σέ μια κανωνiα. διαψcpισμένr1 κα.ί δια.στ. ασμένrι από τα.ξικέ:ς δια.κρίσεις, ευθύς έξα.ρχης ε!να.ι αδύ·ια.τη ή όpθή σκέ ½'η266. ΊΙ :χνα.γ·ιώpιση, δ:ι Ύ.α.τά. κύ ριο λόγο γιά. αυτα.πά.τες πρόκειτΙΧι κι δτι τ� ξέχωρα α.τομα διόλου δέν εχουν πάντο τε έτ.ίγνωση των κινiJtpων πού καθορίζουν τίς πp±ξεις τους, �1
��;
ι
ι
'"
�
282
"Ι
'
'
fιτσ:ν 6cισικης σημ.α.σία.ς γιά. Πj Υ πι:ι.ρα.πέpα. ε;έλιξη της ψ•J, , χολοϊία.;. , . , , Ομως σ :στοpικος, υλισμ_ο; κι η._-�.f,ιικη το_1!, γιχ_ τ-r(ν &,ποκά.λυψη τG1ν φσλνο:ιενω•ι ήταν ,κι ο ίόιο;, π�οιο! :�_"' σ., στι·,ωκΙΧπιτα.λιστικ·7ι; εκείνης 6ωθεωpηση; που τό υπι:;οα.Ορ,:ι της -r;οελε ν' ιiποκα.λύψει δ Μά.pξ. Πpοτοϋ ή ο!κονομία_ &.�ο χτr1 σει τήν τ:ρωταρχαότψά. της σ:ή ζωή τι:;υ δυτι,.ου αν θρώπου, μιά. τέτοια. θεωρία. θά. ήταν �δια.νόητη. ΊΙ, &. οφα .,:= σισ:ιΧή εμπcφία. της μετα.p,:ψα.ντικης επσzη; . ήτα•; η οια.λz -ι..τιχ·η τσ:1 κάθε πpσ.γματος, ΠQ:J εpχετα.ι γιά. νά. πεpfσει, 'Υ) cί:,τιθετικ·i1 ·j�ή εί·,αι καl συ·ιείδφης, -rι &.μψιπλευρικ6τη τα των α.v;θημ,ά,τι�·ι �ί των πνευ�τικων <:Χέ� >ν. 'Η, 6st.σικ1 σ.pχή : 1 οτι π. τ·71 :; ·ι.�:ινι:;υpγια.ς &να.λυτικης :εχνικης η�� ,,χν ή υπι:;ψ.α. σω &πό δλ6κληpο τό φα.νερό κ6ι:,μο ε!να.ι κρυμμένος lνα,ς "Χ6:.:μ,::,ζ τ.ο:.ι λα.,Αά.νs,, ;::σιυ δ.πο Ύ.±Οz σ,ηείδ·φη ενα ±συνείδητο ·χ:χ.: ·•• Cσω iπ:, κ±θε ψαινοιιενική δμr,ιομοpφ(α μιά. σιίγκpου ση . 'Έχοντας ύπ61;ιη τήν κοιν6τητs1. της πpοc:;έγ'(ισης τούτη ς, δέν ήτα.ν διόλου &παρα.ίτη το νχ εχουν δλαι οί στοχαστές κι οι λό γιοι συναίσ&ηση της εςάpτησ·ής τους από τή μέθοδο τοϋ ίστο pι zeιυ ύλισμι;,1· Ί) Εδέα της ά.ποκαλυ-r.τικης τεχνικης της σκέ ·�η:; κΙΧί ή ά.r:ι;κσ.λυτ.τική ψυχολ ογ ία ήσΙΧν ενα μέρος της περιουσία.;; του ()',((�'/α κι δ Νίτσε δέν εξα.ρτι6ταν ΚΙΧί τ6σ'J αr:ό τό Μά.pξ, ο/jτε Χt δ Φp6υντ τόσ'J από τό Νίτσε, οσο δλοι τους έςα.pτιοϋντΙΧν από τή γενικ·η ατμ6σψα.ιpα της κρίση ς πού χ'J. pακτήr.;:ζε δλ6κληpη τήν επr,χr1• Κα.Οέ-ια; με τον τp6πο του, ανα.κά.λυπταν δτι δ α.ότοκαθοpισμcς της σκέψης ήταν πλα σματική κα.τrmκευή κι δτι είμαστε δ'Jυλοι μιδ:ς δύναμης r:ο·:ι λειτουργεί ιιέσα •ιας κ.αί συχνά t r • εναντίον μα.ς. Ή διδα.σκαλ(α του ίστορικου ύλισμι:;υ, δπω; αpγ6τερα. Υ.ι ή �r..ιιο,� :χσκα.λ 'ισ. τr_1 ; ψυχανάλυσης, αν κα.l με κατάληξη πιο αισιόδοξη, fιτα.ν ε� tQprι.ση μι&:; διάθ:σης, δπου δ δυτικός κ6σμ'Jς είχε χάσει τγ1 'ι ξέχειλη r:ίστη στον έα.υτ6 του. ΆΧ6μα. κι ο[ πιο οpθι:;λeιγιστές κι α.ότοσ•ηείδητοι στοχα.· στές διόλου δέν παίpν'Jυν πά.ντοτε τlς εσχα.τες φιλcσοφικέ,; προϋποθέσεις τ'Jϋ στοχα.σμου τι:;υς σά.ν αφετηρία. στ11ν ανά πτυξη των θεωριών τους. Πολλές φορές αποκτουν &pγότεp:;:
283
�π[γyωση γι' α.υτές ΧCΙ.� μεpικες ψοpε; δεν α.ποκτοί}y ποτέ Κα.ί καθόλου. Κι δ Φρόϋντ επίση ς δέν &.ναλογίστηy.ε τήν !μπει ρία., στην δποία. είχα.ν τή ρίζα. τους τά προολήμα.τα. της ψυ χα.νά.λυσής του, ίσα.με πο?jψτασε σέ συγκριτικά προχωρημένα. στά.διο της εξέλιξής του. Ή εμπειρία. τούτη , πού ήτα.ν ή πη γή κά.θε εύστοχης πνευματικης και �α.λλιτεχνι�ης !�δήλω σης στό 1Jρισμα τr,σ α1ώνα., χαρα.κτηριστηκε &.πο τον ιδιο το, Φρόυ ντ «α.ϊσθφη δυσα.ρέσκεια.ς α:τ;ο τον πολιτισμό,, (das Un l1ehagcn in clcr Kultur) . Τοϋτο εξέφραζε τό ίδιο αϊσθημα. &.ποξένωσης καl μονα.ξια.ς 13σο κι δ ρομαντισμός κι δ α.lσθη τικισμός της εποχής, τήν ιδια. &.νησυχία., τό ίδιο χά.σιμο τη; εμπιστοσύνης στο νόημα τοϋ πολιτισμου, την rδια. ταραχή για τί σε πεpιοά.λλουν άγνωστοι, &.κα.τα.νόητοι κι &.καθόριστοι κίν δυνοι. Τούτη τήν &.νησυχία καί τοατο τό αίσθημα της &.στα , θους κι επισψαλου; ίσορροπία.ς δ Φρόϋντ τά &.νήγαγε στο τρα.υμα. πού ε!χε προκληθεί στή ζ�ή των ενστίκτω�, κι �δια. ί , , -:εpα. των εpωτικιi)y πα.pωθησεων, αψήνοντα.ς ετσι εντελως α ΠΟ'J επαιζε ή ο1κονομική &.νασψά.λεια, ή lλλει πέΕω τό ρόλο ψη- Κ'.ίι 'ιωνικής επιτυχία.; καί r;ολιτικης !πιρpοης. Δεν ύπάp χει &.μψι6ολία δτι οί νευρώσεις ε!ναt ενα μέρος το!} &.ντιτί μου πού .:ρέπει νά πληρώσουμε για. τον πολιτισμό μας, 13μως Εl'ια.ι εΥα μσ'ΙΙΧχα. μέpr.ς κα.ί πολλές ψοpες μια δευτερεύουσα. μονά.χα μορφή τοϋ ψόρου ύποτελείας μας προς την κοινωνία.. Έξαιτία.ς της α.ύστηρά επιστημονικης του θεώρησης, δ Φρ 6ΙJντ είναι α.'ιίκανος νά εκτιμήσει το'Jς κοινωνιολογικούς πα ράγοντες στήν πνευματική ζωή του &.νθρώποu και μολονότι στό ύπ�ρ - εγώ διακρίνει τό δικαστικό &.ντιπρ6σωπο της κοι νωνίας, δ:ιως αρνιέται δτι εξελ(ξεις κοινωνικές μπορεί να συ νεπιψέροuν 6ασικές αλλαγές στή 6ιολογική κι ένστικτική μας σύσταση. Κατά τη γνώμη του, οί πολιτιστικές μορψες δεν ε! ναι ίστορικά καί κοινωνιολογικά προϊόντα, παρά. οι μηχανικέ;, λίγο - πολύ, εκδηλώσεις των ενστίκτων. Στην &.στικοκαπιτα. λιστική κοινωνία έκψρά.ζονται πρωκτοερωτικά ενστικτα, οι πόλεμοι ε!ναι εργο του ενστίκτου του θα.νά.τοu, ή στενοχώρια. της ζωης μέσα σέ πολιτισμένη κοινωνία πρέπει ν' &.ποδοθε'ί στην καταπίεση της λίμπιντο. Άκ6μα κι ή θεωρία. της έξιοα284
νίκευσης, πού είναι ενσ. &τ.ό :ά. μεγαλύτερα επιτεύγματα. -.:'iΊ; , άπ�οποίηση και εκ ψυχσ.νάλυ�ς, �δηγεί σέ _μιά.ν επικίνδuνη _ τράχυνση της εννοιας του πολιτισμου, 13ταν το σεξουαλικό εν στικτο γίνεται ή μόνη η εστω κι ή μοναδική πηγή δημιουργι κής τ.'ιευματικης εργcι.σία.ς. 0[ μαρξιστές εχοuν δίκιο δταν ψέγουν την ψυχανάλυση δτι μέ τήν &.νιστορική καί μη κοι νωνιολογική της μέθοδο κινείται μέσα. σ' ενα κενό κι δτι στην ίδέα της γιά. μια σταθερή &.νθρώπινη, ψύση διατηρετ ενα κατά.λοιπο του συντηρητικοϋ ίδεσ.λισμου. Από την α.λλ η με ριά., ή &.ντ(ρρησή τους, δτι ή ψυχανάλυση εΙναι δημιούργη μα. της πα.ρακμα.σμένης αστικής τάξης καί μαζί μ' α.ύτην πρέ πει και Υ� χαθεί, ετναι πά.ρα πολύ δογματική. 'Όποιες ζων :α.νές πνευματικές &.ξίες κα.τέχουμε -- μαζί κσ.ί τόν ίστορι ,.;_; ύλισ:ιό - οiν είναι δημιουργία. α.ύτης της «πσ.ρακμασμέ 'Ιης,, κοινωνίας; "Αν ή ψυχανάλυση εΙναι παρσ.κμια.κο ψα.ι νόμενο, τότε κι δλο τό νσ.τουρα.λιστιΥ.ό μυθιστόρημα κι δλόκλη pη ή ίμπρεσσιονιστική τέχνη κι αύτά. είναι τό ϊδιο - τότ� δ,τι εχει πά.νω του τά. σημάδια. του διχα.σμου του δέκα.του ε νσ.του αιώνα. είναι κι α.ύτό πα.ρα.κμα.σμένο. Ό Τόμας l\fάv τονίζει δτι ό Φρόϋντ εχει εμπλακεί 6α ί1ι.ά. στόν α.νορθολογισμό της αρχής τοϋ αιώνα μας &ξσ.ιτίας της ύφfις του ύλικοϋ τ·�ς ερευ'Ιά.ς του, τοϋ &.συνείδητου, των 7:(ϊ.θ(ίJΥ , τώ'Ι ενστίκτων zο:ί τών ονείρωy267. 'Όμως δ Φpόυ'ι τ συνδέεται πραγματικά. οχι μονά.χα με τουτο τό νεορομαντικό κίνημα., στό δποίο κεντρικό σημείο του ενδιαψέpοντος είναι οί κρυμμένες περιοχές της ζωης το!} πνεύματος, άλλα. συνά.μα. κα.ί μέ τήν &.πα.ρχή καί τίς πηγές δλόκληρης έκε(νης της πλευρα.ς της ρομαντικης σκέψης πού &.να.τρέχει στό προ - �ο λιτισμένο καί στο προ - ορθολογικό. 'Εξακολουθεί νά ύπάρ χει μεγοcλη μερίδα. ροuσσωισμου στην εύχσ.ρίστη ση μέ την δ ποία περιγρά.ψει την έλευθερ(α του &.πολίτιστου &.νθρώπου των ένστίκτων. Κι εστω κι σ.ν δεν 1σχuρίζετα.ι οτι δ κατά. φύση άνθρωπος λ.χ., πού σκότωσε τόv πατέρα. του κι &.πδλαυ σε τη συμ6ίωση με τ� θηλυκά μέλη της οικογένειά.ς του μπο pει ν' &.ποκληθεί «καλός» μέ τή ροuσσωική �ννοια τοϋ δρου, οπως και να.χει δμως &.μψι6ά.λλει γιά. το σ.ν δ άνθρωπος εγι285
';Ξ ϊ.Οι.'J χα.λύτεpο;; η εστω χι ευτυχέστερο;; στο ξετύλιγμα. τοϋ προτσές τοϋ πολιτισμοϋ. 'Q;; προ;; τήν ψυ�σ.νά..λυση_: δ πρ:7- γιια.τιχc.;; κίνδυνο ;; τοϋ α.νορθολογισμοϋ συνιστα.τα.ι οχι , στην επιλο γή τοϋ ύλικο ϋ &.πο μέρους τ�ς κα.l στη συμ_:τ:�θει,σ. ,ης ·;·:;(. τ:η τ,pωτ6γονο α.ν\Jρωπο, πού είνσ.ι ά.μόλυντος α.τ,ο τον 7;0λιτισμό, ά.λλά. στή θεμελίωση tfjς θεωρίσ.ς της 1tάνω , στ� εν σ·:ικτr; μr;yά,χ:Χ κα.l στη ψύση. "l)λε; οί μr1 δισ.λεκτικες σ.ντ: λήψεις για. τον ανθρωπο, πο ύ στηρίζοντσ.ι στήν ύπόθε,ση δτι ,"'J :ί:,θρώπινη φύση είνα.ι ίστορικά. Ιiμ.ετάο�ητη στα.θερη, :ε�ιε χο υν κι ενα. στ οιχείο Ιiνορθο λογισμο ϋ κσ.ι συντηρητισμου. 0τ.cιος δέν πιστεύει στrJν [κα.VCι,Ύjt?:. εξέλιξης του ά,νθρ(ίJΠΟ'J συ·,ήθως δi θέλει ν' ά.λλ±ξει ό α.νθρωπος, κσ.ί μα.ζί μ' α.υτο.ν χ: ΎJ ;ωινωνία.. Ή α.πα.ισιr;δc.;ία. Υ.ι ό συντη�ητισμός κα.θc.ρι. ζοντ:ιι εδώ α.μ οι6 α.ία.. 'Όμως ό Φρό'.ί•ιτ οέν εινα.ι πρα.γμα.τι:ι.α. .ί.;::,ωι6δr;ςc;, T-to πc.λ!l α.π' δτι είνα.ι συντηρητικός η εστω κι α.νορθολο γιστής. ΙΙα.ρόλες τtς &.μψισ6ητήσιμες πλευρές του, ,'.ι :i�γο τcυ "i.χει τ,άνω τc.υ ςεκάθαp?:. τά. ίχνη μιας α.ϊ,θ6ρμητη; ο δευ σκ ψης στο ργ ς το θρώπ νο γέν ς α. μ � � � �α\ έ _ 1:Ρ � � η ?ά. , ιi� : τικη;. Δεν ειyα.ι α.παρσ.ιτητο να. το αποοει"'ουμε αυτο, οιι(Jj.,, δεν ύπάρχει κι ελλειψη αποδείξεων. Άσψα.λώς ό Φρόυντ εχει ι ς προ; τ δύναμη της λογικ ς πάν στα. στ ή � )J !� ; α.μ φ 6r:ιλίες ιί> κτσ., δμως το νίζει δτι άλλα. μέσα. για. νά. τά. ελέγζουμε οεν ε χουμε 7-σ.ρi μ6νο τ·i, ·,r;ημcσύ·rη μα.;. Κι σ.ϊ,τή δέν ετνα.ι δή: λωση πο ύ της λείπει εντελώς ή ελπίδα.. «'Η ψωνή τοϋ νου είνα.ι μα.λα.κή,, λέει, <.δμως δέ•ι πσ.'Jzι προτοϋ α.κr;υστεί... Του το ε!να.ι ενα &.πό τά. λίγα. σημεία. στα. δποίσ. μπορο υμε νά. ει ιια.στε σ.ίσιόδοξοι για. το μέλλον του α.•ιθ;;,ώπινου γένους, αλλά. Υ.: iπο μό·,ο του οέ σημαίνει λίγα. Κα. ί μπορο ϋμ,ε νσ. το κάναυμε α.ψετηρία. για. ελτ,ίδε; κι α.λλες άκ6μα. Ή προτερ?:.ι6τητα του νοϋ ά.σψ?:.λώς 6ρίσκετ α.ι σέ πολύ - π ολύ μσ.κρινή, δμως δχ: ϊσ<•); �τ.ειpη ατ,όστα.σψ,263. Ό Φρόυντ &.ντιμάχετα.ι τά. δεινά. τη; έποχης του, σ.γωνί ζε,αι έ•ιαντίον τω·, σ;ω:εινων ανορΟολογικών δυνά.μεων στίς δτ.r;ίες α.ύτη πούλησε τήν ψυχή της, 811ως εrνα.ι Ύ.σ.ί πα.ραμέ� vει μi:: :iμέτρη:α νf1μσ.τc1. δφένο; καt στα. έπι:εύγμσ.τσ. και στους πεpι ο ρισμ.ο ύς της. Κι ϊδισ. ή θεωρητική ιiρχή της &.-
286
,.-,;.::ι),'Jϊ.,ι χ·ης :,υ ,�υχr;λογία.;, στ·ηv 6ποί?:. οι α.τομικές δια φορές παίζουν ρόλο τόσο μεγαλύτερο ά.π' δ,τι στο Μάρξ, συv οέεαι στΞ·ι6τατα. μέ τήν ίμπρεσσιωιστική 6ιοθεώρηση καί τή σχετικιστικη ψιλοσ οφία. της έποχης. Ή [ννοια της εξαπάτη σ:1 ; (.:�'J, zχει , τή ρίζα τη � �τ·η·ι. εμπειρία. δ;ι, τά. α.ισθήμσ. ,,,, :ι.ι οι ε·ι:υτ:ωσεις μας, οι οιαθεσεις :ι.ι οι ιδεες μας συνε χώ; αλλάζουν, 8τι ή πραγμc1.τικ6τητα μi; γίνεται γνωστή με μοp,φές π,ού δ�ο έν� 7:α.ρα.λλά.ζο�ν κσ.l πού ποτ� δ,εν, εrν�ι σ::ι.ίJ:[ίΞς κι c:ι :αθε εν:υπωση, που δεχόμα.στε ά.π α.υτην, ει να.ι συνάμα καί γνώση κα.ι ψευδα.ίσθηση) είνα.ι ιδέα ίμπρεσ σιc.νισ,ιχή κι ή ά.ντίσ,οιχη ψρουδι:ι.ή ε•η ο ια., δτι c.ί 5:ιΟρωποι πεpνοϋν τη ζωή τους ά.ποκρυμμένοι κι ά.πό τον έαυτό τους Χt ±τ,ό τού; άλλους, θά. ήταν ά.διαν6ητη τ.pίν ά.πο την ελευ ση το σ ίμπρεσσιονισμοϋ. Ό ίμπρεσσι ο νισμός ε!ναι το ϋψος στο δr.r;I? έκψρά.ζονται κα.l δ στοχα.σμό; καί ή τέχνη της έ ποχης. Άπ' α.ύτόν έξα.ρτιέτσ.ι δλη ή ψιλοσο ψία. των τελευ τα.ίων δεκrι.ετηρίδω·, τοϋ αίώνα. '() σχετικισμός, δ ύποκεψε νισμός, δ ψυχολογισμός, δ ίστο ρισμός, δ &.ντισυστηματισμός, ή αρχή τοϋ κα.-:α.κεpματισμοϋ το υ κόσμου τοϋ νοϋ κα.ι ή διδα σκαλία. της προοπτικής όψης της ά.λήθεια.ς ε!να.ι στοιχετσ. κοι νά. σ,ή θεωρία τc.ϋ Νίτσε, ,οϋ Μπέρξ ο ν, των πραγματιστών κι δλων των ψιλr;σοψικG)ν τάσεων πού ήσα.ν ιiνεξάρτητες &.πό :ο γερμα.vικο ά.κ:ιδημαϊκο 1δεα.λισμ6. Ό Νίτσε λέει: «Ποτέ ως ,ώρα. ή αλήθεια. δεν κρεμάστη :ι.ε ±τ.ο το μτ,ρά:σο ένος &.πολύ:ου». Γι' α1τον κ:ιί για. τού; �γκα.ιρινούς του, ή επιστήμη σά.ν α.ύτοσκοπός, fι &.λήθεια. χω �ις ϊ.pο'.ίτ,οθiσεις, -� ά.νιδιοτελής ομορφιά. κι ή ά.λτρουϊστική ηθική εΙναι πλα.σμα.τικές κσ.τα.σκευές. 'Εκείνο πού ονομάζου ιιz ,±λ1/Jzιες», λέει, στ·ην πραγμα,ικότητσ. δέν είναι τίποτα ��pαπά.νω ά.πό ψεύδη, πού προάγουν τη ζωή κι εντείνουν τη Ο'J'ια.:ιη, -ι.ι α.ΠΟ IΧΠ'Χ,Ες ΠΟΙJ εrναι &.'/αγκαίες για. νά. συνεχι J::;.τ ·iι ζr,ι·/1269. � τ:ί. 6ασικi, δ πρα.γματισμος υίοθετε'ί τούτη τ ήν zνεpyιστική :ι.ι ι;>ψελφιστική εν·,οια της iλήθειας. 'Αlή θ;ια ε!να.ι 15,τι ε!ναι δρσ.στικό, χρήσψο κι έπωψελές, 15,τι &. ν :εχει στ-ί1 δοκψ.ασία τοϋ χρόνου κα.ί «&.μεί6ει)), δπως λέει 6 Γουtλλιαμ. Τζέϊμς. Ε!ναι ιiδύνα.το νά. ψαντσ.στοσμε μιά. θεω-
287
ρίσ. της Ύ'Ι(�σrι; πιο Ε'ΙΙΧpμ.ονισμέ'Ιη μέ τον ιμπρεσσιονισμό. Κά.θε &.λήθεια. lχει κάποια. πpαγμ.ιχ.τικότητα.· lσχύει μονάχα. σέ εντελώς κα.θορισμένες κατα.στάσεις. �Ενα.ς tσχυpισμός 11πο pεί να. ε!να.ι &.ληθινός κα.θα.υτός κι iliστόσο &.πόλυτα &.νόητος μέσα. σέ δρισμένες περιστάσεις, επειδή δεν εχει σχέση με τί ποτε δ.λλο. "Αν στην ερώτηση «Πόσων χρονών είσα.ι ;» κά ποιος απαντήσει: «'Η γη γυρίζει γύρω ά.πό τον ηλιο)), τότε τα. λόγια α.ύτά, πα.pόλη την πιθα.νη ά.λήθεια. τούτης της πpό τα.σης, ά.ντιπροσωπεύου'Ι ενα:ι ισχυρισμό εντελως άσχετο Χι &.νόψο, στη. δεδομέ� κα.τ �σταση. ' Η πpα."(μα.τικό;ητ� είνα.ι , . , , επιοεχεται μι α.σzεση υποκειμενου - αντικειμενου r:ου δεν Ιiνάλυση καί πού τα. συστα.τικά της στοιχεία είναι δλότελα \LY) εξακpιοώσψα Κ(Χl αδιανόητα, αν τά, πάρουμε οcνεξάpτητα το 'i.να. ατ.ό τ' άλλο. 'Αλλάζουμε εμείς κι ό κόσμος τών αντικειμένων αλλάζει μαζί μας. Προτάσεις γύρω &.πό ψυσικα. κσ.ί ίστορικά. συμβάντα, πού μπορεί να. ήσαν &.ληθινες έκατό χρόνια. πp(ν, σήμερα δεν ε!ναι πια. αληθινές, γιατί ή πpαγιιατικότητα, δπως κι έμείς, είνα.ι περιπλεγμένη μέσα σ' ενα προτσές ιiδιάκοπης κίνησης, εξέλιξης κι α.λλαγης, είνα.ι το σ1J'Ιολο ολο καί και νού ργιων, ιiπpοσδόκητων κα.ί τυχα.ίων ψαινομένων και ποτε δέ μπορεί νά. θεωρηθεί τελειωμένη. 'Ολόκληρη ή πρα.γματι �ικr1 σχολή σκέψης πηγάζει από τήν ιμπρεσσιονιστική οίωση της πραγματικότη τας από μέρους του καλλιτέχνη· γιατί εδώ στ·ή σφαίρα της τέχνης, 11 σχέση προς τήν αλήθεια είναι πράγμα τι &.κριοώς εκείνη πού ύποθέτει ή ψιλοσοψ(α τούτη γιά. δλό κληpη τήν εμπειρία. Ό Σα.ίξπηρ του Δρα. Τζόνσον, τοσ Κό λεριτζ, του Χάζλιτ καί του Μπpάντλεϋ δεν ύπάρχει πιά· τσ. εργα τcυ μεγάλου δpαματουpγοϋ οέν ε!ναι πια. τό lδιο πού ήσαν. Οί λέξεις μπορεί να.ναι ακόμα. οί ϊδιες' ι;)σtόσο τά. λο γοτεχνικά. fργα δεν ά.ποτελουνται μον6χα ιiπό λέξεις, &.λλά κι σ.πό τήν Ξννοισ. των λέξεων, κι YJ ενψJια. τούτη ά.λλάζει α.πό τη μιά γενιά. στήν άλλη. Ή 1μπpεσσιονιστικη σκέψη ορίσκει τήν καθαρότερη εκ ψpασή της στή ψιλοσοψία. τοϋ Μπέpξον, Υ.αί πpοπcι.·ιτός στή μπεpξονική έpμηνε(α. του χρόνου-του διά μεσου πού ιiποτελεί τό ζωτικό στοιχείο του lμπρεσσιονισμοσ. Ή μοναδικότη τα
τ.ρίν δε'Ι ύπηρχε καί πού τ.οτε δε θά, 7-0:J -γΙ 'J:ιν:ιfις, 1 Ι Τ.Οτε .;. δ! ' , ' ς,' � υ ενατο εμπειρια του- uεκατου , uασικη ·,αι ε .παναληψθει, ;c.Ι 4 1 1 ,ς, ' ιυιαιτερημα, ιστ μυ λ � θ ό ιστικu νατουρα το δλόΧληρο ίώ κι α να pα του Φλωμπέp, fιταν περιγραψη .κι ανάλυση τούτης της έιtπειρ!α ;. 'Όμως ή κύρια διαψοpά. της ψιλοσοψίας τοϋ Φλωμ .:iφ iτ:ό τοσ Μτ.έpξ-,v ήταν δτι δ πρώτος εξα.κολουθουσε να. ολέ .. ε� τ6 χρόνο σά. στοιχείο αποσύνθεσης, πού καταστρέψει την lδα. ,ική ούσί?: της ζωης. 'Η σ.λλαγή της ιiντίληψής μας γιά. τό χpό ,10, κι έr:ομένως χαί γιά. δλόκληρη την πείρα μας &.πό την r;ραγματιΥ.ότητα, εγινε οijμα. - οijμα, πρGΊτα με την ίμπpεσ 'Jιο 'Ιιστική ζωγραψική, κατόπιν με τη ψιλοσοψία τοϋ Μπέρ Εον καί τελικσ., πιο εκδηλα. καί πιο σημαντικά. &.πό παντοϋ, \� τό �ργο τοα Προύστ. Ό χρόνος δεν είναι πια. ιipχή &.ποσύ·, θετης καl κα.ταστpοφijς, δεν είναι πιά το στοιχείο, στό δποίο οί tδέες κα.ί τά. tδεώδη χάνουν τήν &.ξ!α τους, ενώ ή ζωή ,ιι δ νους χ�νο�ν τή� ούσία του�, ιiλλά. r:;ό πολύ είναι ή μοpψ1 :ιc, -::r, ;ν οποια παιρνουμε στην κατοχη μας την π·ιευματικη 11ας ζω'iJ κι ιiποχτα11ε επίγνωση γι' αύτή, είναι ή ζωντανή μ� ψύση, πο•J εΙναι ή αντίθεση της νεΧpης ϋλης καί της ά Χαμπτης μηχανικης. Γινόμαστε δ,τι είμ.ιχ.στε οχι μονά.χα. στο χρ6·10, αλλά. καί διαμέσου τr,υ χρόνου. Δεν εί μ.ιχ.στε ά.πλως το α.θροισμ.ιχ. τών tπί μέρους στιγμών της ζωijς μ.ιχ.ς, ιiλλά ή σ.1:6ρpοια της δλοένα ιιεταοαλλομένης άποψης πού αυτές κερ δίζουν με τήν κάθε στιγι1η πού περνάει. Ό χρόνος πουχει τ:εράσει δε μας κάνει φτωχότερους· δ ίδιος αυτός χρόνος γεμίζει περιεχόμενο τή ζωή μας. Ή δικσ.ίωση της μπεpξονι κ�ς ψιλοσοψίας ε!ναι τό μ•Jθιστόρημα του Πpούστ· σ' αύτό γί ;εται γιά. πρώτη ψοpά. δημιουργικη ή σ.ντίληφη τοσ Μπέρ ςr,ν γιά. τό χρόνο. Ή ϋπαpξη &.πr,χτ:iει πραγματική ζωή, κί νηση, χρώμα, tδανική δια.ψάνε:α Χαl πνευματικό περιεχόμz Ίr,, tδωμένη ά.τ:ό τήν προοπτική ένός παρόντος πού ε!ναι &. r. όppοια του παρελθόντος μας. Δεν ύπά.pχzι άλλη ε-:ιτυχ!α από -::ή,ι ά.νά.μνηση και την ιiναοίωση, τήν άναζωογόνητη καί τήν :-�τάχτηση του χρόνου πού πέρασε καί χάθηκε· γιατί, καθώς �εει ,:, Προύστ, &.ληθινοί παράδεισοι είναι οί χαμένοι παρά οεισσι. 'Από τό ρομ.ιχ.ντισμο και μετά., φόpτωνιχν στήΎ τέχνη
288
19
"'
289
τήν εύθύνη για τό χάσιμο της ζωης, ενώ το «dire» και τ� «aνoir» τοϋ Φλωμπέρ θεωρουνταν μια τραγική δισ.ζευκτιχή λοοη· δ Προύστ ε!ναι δ πρώτΟζ πού ε!δε στην &.νά.μνηση, στην ενατένιση κσ.t στην τέχνη δχι μονά.χα. μια δυνατή μορφή, πσ. ρά τή μό·ιη δυνατή, με τήν δπο!σ. μποροϋμε νά εχουμε στην κατοχή μας τη ζωή. Ε!να.ι &.λήθεια. δτι ή Χσ.ινούργισ. d.ντ( ληψη γιά τό χρόνο δεν &λλά.ζει τόν α.lσθητικισμό της έποχης· ά.πλώς του δίνει εμφάνιση πιό συμφιλιωτική - τίποτα. πε ρισσότερο &.πό τήν επίφαση της συμφιλίωσης· για.τι ή ψιλο σοψίσ. τοοJ Προύστ είναι μονά.χα. ή α•3τοπαρηγόρισ. Χι ή αύ τα.πά.τη zνός &.νθρώπου &ρρωστου, &.νθρώπου ποδνσ.ι κιόλας θα.μένος ζωντανός.
Κεφάλαιο όγδοο
Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ 290
"εικr;σ,ό; αιωνα;· σ.ρχίζει μετά ,όν πρώτο παγκόσ:ιιο πόλεμο, δηλαi3ή σ-::ή δεκαετ:7. -::ου 19�0, α χr;i� ι6ώ �· δπω-� , , ,.., , � Χt Ο :r;εκατος σ.ιωνα;» οέγ α,pχtσε ,;αpά γιJpω στά 1830, υQ. μ�; ο πόλεμr; � ��μα.δε�ει μ;ά στpοψή στήv έξέλιξη μονά.χα. , σ ,ό 6αθμο που οινει ευκα.ιρια. έκλογ�ς &.νά.μεσα. σ-::lς ύπά.ρ κύρ:ες τά.σει-� τf:χουσες δυνατότητες. Κα.ί ο[ τοείς ι':Ι l� τέχνη'" Γ ,ου κα.ινουργι�υ α.ιω;ια. εχΟ'Jν τις προκ�τοχές τους στήν προ, ηγουμενη περιοδο: ο Κ'Jβισμός στό Σεζ;ι.ν καί στούς νεοκλ α.σ σικούς, δ έξπρεσσιονισμός στο Βάν Γκογκ καί στο Στρίντ , μπεργκ, ο σουρρεα.λισμός στο Ρ εμΠ(tl κα.l στο Λω-::ρεαμόγ , Ή J'υνέχεια. της κα.λλιτεχνικης έξέλιξης ά.ντιστοιχεί σε μιά κά. τ.�ια στα.θερότη�α. της οικονομικής κα.ί κοινωνικής ίστορία.ς -:-τι; ιδια.ς περιόοr;υ. 'Ο Soπ1!)art ϊ.εpιορ!ζει :r1ν ήλικία τοϋ , ϊ.pοzωρημενου κα.πιταλισμο!j σ' έκα:όν τ..εψ/;ψ,α. χρόνια καί ,ου δρiζει τό τέλος μέ riΊν εκρηξη τοϋ πολέ°μοcι. Τό rδιο -:b 'Jύσ,r,μα ":ΙJJ'Ι Χαρτέλ κσ.ί τGη τραστ των ετGJΥ 18!1:J - 1\Jl4 • θ" σi φαινόμενο της r:α.λι3:; :r,οχης καί �Αει ,v ά. τQ ' έ_ρμηvευσει σα.� οιω�ό �ης έτ:ικρzμάμzνrις κρίσης. 'Ό:ιως στήν τ..ερ(οΖο r:pιν ά.r:ο _ τσ 1914 μονάχα οί σcσια.λιστές μιλi·ιε για. κατά.p p�υση }ου Ύ.α.r..ιτα.λισ:ικvϋ συστήματος· σταϊι; &.σ:-ικc,ύς κύ ΚΜυς εχαυν ά.'J:pαλώ; έπίγνωση -:οϋ σοσιαλιστtκοσ κινδύνου αι ,α οεν r:ισ:ευο•Jν ο·;τε σ:ι; ,,εσωτερικές &.ντιφά.σεις" ττς κα.πιτ':λι°:ικης ο1κο-;ομίας ουτε στήν &.δυνατότητα νά ξεπ� ?;·σ:,;;υν οι r:εριοδικές του κρίσεις. Στούς κύκλους α.ύτούς δέ γ;νεται σ�έψη γιά κρίση στο ϊδιο τό σ,jστη μα. Ή διά.θεση της 'Χ.υτοr:εr:οιθησης (γενικ::ι. μιλών:α;;) συνεχίζεται καί 'J::x. r..pGJ :α &:χ.61� χρόνια μετά. τή λήζη του π ολέμου κι α..ν έξαιρέ σ�!Jμε τψ Υ.ατώτερη μεσσ.ίσ. τάξη, r:ού εχει ν' i:ι-,ιπαλ α.ί�ει μ.ο τρομερά. έμr:όδια, 'iJ� ά.τμ6σ1αιρα μέσα. στη'ν σ:στι·ι..η' τσ.'"'ι: r,' ' '),τ;ι1,η. • •χ ανz � 6).ου i':" έν εινα.ι , Ί,Ι πρημσ.τική οικονομική κρίση ά.ρχίζει στά. 1929 μέ σ-:ήν Άμερι;.ιή, πού 6άζει τέρμα στfιν πολεμικr1 Υ.αί τ,;; «κpα.χ» μzταπολεμική άνθηση κι ά.ποκαλυπτει ξεκά.θαρα τlς συνέπει ες τη;; ελλειψης διεθνοϋς σχ εδιασμου της π α.pαγωγης ,..:J. -::'i ς ,.αταν _ �ιιη �. Τώ_ρα δ κόσμος &.ρχίζει ξαψvικα. νά μιλάει πα.� -;,;;υ για την κpιση του κα.πιτα.λισ11οσ, την αποτυχία τfις ελε•)'()
1
""':'
"Ι
1.
1
V
J
'')'
:?\J2
�,
'
V
'
θερης οικονομίας και :-ης ψιλελεύθερη;; κοινωνίας, για. μιάv s:πικείιιενη ;.ιατα.στροφή καί γιχ &.πειλή έπα.νά.στσ.σης. ']Ι ί σ-:ο;Αα τη; δεκαετίας τοϋ 1930 είναι ίστορία. μιας περιόδου κr;ινωνικης κριτικής, ρεα.λισμου κι ενεργισμοϋ, ριζοσπα.στι-ι.6ποίησης των πολιτικών στάσεων κα.ί δλοένα ευρύτερης πεποί θησης δτι μ,;;νά.χα. μιά. ριζική λύση μτ..ορεί κάτι νά. προσφέ ρει - δτι μ' άλλα. λόγια., τά, μετριοπαθή κόμμα.τα. ξόψλησαν. Πο!Jθενά. δμ,ως δέν ύπάρz.ει μεγαλύτερη έπίγνωση της χρίση ς πού περνα δ άστικός τρόπος ζωης ιiπ' ο,τι μέσα. στήν tδια. την &.στιχ·η τάξη, καl πουθενά. δz γίνετσ.ι τόση συζήτηση γισ. τi; τέρμα. της ά.στικης έποχης. Ό ψα.σισμός κι δ μπολσεβικισμό;; ΤJμψωνοϋν ι;Jς πρός τό οτι θεωpοϋν τόν &.στο ζωντανό π-:ώμα κα.ί ώς πρός τό δτι στρέψονται μέ τήν ϊδια. ιiδια.λλα.ξία. ένα.ν τίο'ι της άρχης τοϋ φιλελευθερισμοϋ κσ.ί τοϋ κοινο6ουλευτι σμοσ. Στο σύνολό της, ή 1ντελλιγκέντσια παίρνει θέση στ6 πλωp6 τώ•ι απολυταρχικών μοpψών δια.κυβέρνησης, ζητi τά ξη, πειθαρχία. κα.ί δικτατορία. κι εχει ένθουσιώδεις έμπνεύ σεις για. 11ιά. κ?.ινούργια. Έκκλησί?., εναν Υ.α.ινούργιο σχολ:J. στικισμό κι εναν κa:ινούργιο βυζαντινισμό. Τό θέλγητρο τι:;,} φασισμοσ γισ. τό :iϊ.οχαυνωμένο στρώμα των ά.νθρώπων τώ'Ι γραμμάτων, τό συγχυσμένο ά.πό τή ζωτικοκρα.τία. του Νίτσε :ι.σ.ί τ,;;υ Μτ..έρξον, συνίσ:σ.ται στην ψευδαίσθησή τι:;υ γιά α.r:6λυτες, στ:ίρεες κι ά.να.μψισ6ήτψες αξίε;; κα.ί στήν έλπ(δα. -:η; :ir:αλλαγ·ίjς από τήν ευθύνη πού συνδέετα.: με κά.θε ορθολογι σμό κι ατομικισμό. Άπό τη μεριά. τοσ κομμουνισμοϋ ή ίντελ λ:γκέντσια ύπόσχεται στον έαυτό της &μεση έπα.φή μέ τί; πι.:ι.:-ειiς μ±ζ:ς του λαοϋ κα.ί λύτρωση ά.πό την άπομόνωσή της μέσα. στήν κοι'ιωνία.. Μέσα στήν α.6έ6αιη τούτη κατάσταση οί απολογητές της :ριλελ εύθερης ά.στικης τάξης δέν μπορούν νά σκεψτοϋν τ! ποτα καλύτερο ά.π' τό να. τονίσουν τά, κοινά. χαρακτηριστικά του μπολσε6ικισμοϋ κα.ί του ψασισμου καί νά. ουσψημήσουν τόν ενα. με τόν άλλο. Τονίζουν τ6ν ανενδοίαστο ρεαλισμό πού προσιδιάζει κα.ί στούς δυο καί στην άνελέητη τεχνοκρατία. ορ(σκουγ τον κοινό π α.ρονομα.στη οπου μπορουν ν' &.να.χθοϋν 01 μορ:ρε; οργάνωσης καί οια::ι.υ6έρνησής τους270, Ήθελημέ-
293
να. πα.pα.μελοϋν τίς ιδεολογικές δια.φορές &.νιiμεσα. στίς ποικ[ λες &.πολυτcχ.ρχικές μορψές οιcχ.κυ6έpνησης κα.ί τίς πα.pοuσιά. ζοuν σαν ciπλές «τεχνικές», δηλσ.οή σα χωpο του κομμα.τικοu εμπειρογνώμονα., τοϋ πολιτικοϋ οιοικητη 'Χαί του μηχcχ.νικοσ τής κοινωνικης μηχα.νης, μέ μια λέξη των «διεuθυντω� (ma nageΓs) . Άναμψί6ολα. ύπάpχει μια κάποια. &.να.λογία. &.νιi μεσα. στίς διιiψοpες μοpψες ρύθμισης της κοινωνίσ.ς, κι αν ξε κινήσουμε &.πό μόνο το γεγονός του τεχνικισμου κα.ι της τυ ποποίησης μποpουμε κα.ί να δια.κρίνουμε μιαν δμοιότητα. &.νά μεσα. στή Ρωσία. καί στην Άμεpική271. Κα.νένα.ς κρατικός μηχανισμός σήμερα. δέ μπορεί να κάνει δλότελσ. δ(χως τούς «διευθυντές». Αυτοί ασκοuν τήν πολιτική tξουσισ. για λογα. pισ.σμό των λίγο τι πολύ πλσ.τειών μσ.ζων, δπως ά.κpι6ώς κι οί τεχνικοί διευθύνουν τα έpγοστάσιά τους κι οί καλλιτέχνες ζωγpσ.ψίζουν κα.ί γράψουν γι' σ.υτές. Τό ζήτημα. ε!να.ι πάν τοτε μονάχα. για ποια.νου τό συμψέpον ασκείται ή tξουσlσ.. Κσ.νένα.ς κυ6εpνήτης του κόσμου δέν τολμά.ει σήμεpσ. να πσ. pα.δεχτεί δτι δεν εχει στο νου του &.ποκλειστικά τά συμψέρον τσ. τοϋ λσ.ου. Άπό την άποψη σ.υτή ζουμε πράγμα.τι σε μισ. κοινωνία. κσ.ί δημοκρατία. των μσ.ζων. �οπως και ναχει, ο.ί πλατειές μάζες συμμετέχουν στην πολιτική ζωή στο 6αθμό πού ή έκάστοτε πολιτική εξουσία. &.νσ.γκάζετα.ι να. κοπιάζει για νσ. τίς πσ.pσ.πλσ.νήσει. Τίποτα. δεν ε!να.ι τυπικότερο για την έπικρατοϋσα. ψιλο σοφlα. του πολιτισμοϋ τούτης τής περιόδου &.πό τήν προσπά θεια να καταστεί σ.υτή ή «επανάσταση των μα.ζων»272 ύπεύ θυνη για τήν &.λλοτρ(ωση κα.ί τον ξεπεσμό του σύγχρονου πο λιτισμου, καθώς κι &.πό την επίθεση πού γίνετσ.ι εναντίον του στο ΙΙνομα. του νου κσ.ι του πνεύμα.τος. Πλείστοι &.πό τούς ό παοούς των άκρων δμολογουy πίστη στην κάπως συγχυσμέ νη, συνήθως, κριτική του πολιτισμου πού ύπόκειτα.ι σέ τούτη τή ψιλοσοψίσ.. Ε!να.ι &.λήθεισ. δτι οί ουό παρατάξεις την εκ λα.μ6άνουν δτι σημα.ίνει εντελώς δια.ψοpετικά πράγμα.τα. κ.σ.ί διεξάγουν τον &.γώνα. του; · χντίον τής «άψυχης» επιστημο νικής κοσμοθεώρησης fχov,;; κατά νου ή μια πλευρά τό θε τικισμό κι ή άλλη τον κσ.πιταλισμό. �ομως δ τρόπος πού χω294
πολύ &νι ρίζετα.ι σε δυο στρσ.τόπεοα. ή ίντελλιγκέντσια. ε!να.ι σος ϊσα.με τήν δεκαετία. του 1930. Ή πλειοψηφία. ε!να.ι συνει δητά. &.ντιδρα.στικοί κι έτοιμά.ζοuν τό δρόμο για τό ψσ.σισμό κιiτω από τή γοητείσ. των lδεων των Μπέρξον, Μπα.ρpές, Σαρλ Μωριiς, 'Ορτέγκα. ύ Γκσ.σσέ, Τσέστερσον, Σπένγκλερ, Κέυζερλιγκ, ΚλάγΧες κ.τ.λ. Ό «νέος Μεσσ.ίωνα.ς», ή «νέα. Χριστιανοσύνη» κι ή "-Υέα. Ευρώπη» ε!να.ι δλα. τους ή παλιά ρομα.ντική χώρα. τής &.ντεπα.νά.στα.σης, ενώ ή «έπιστημονιχή επσ.νάστα.ση» χι ή κινητοποίηση τοϋ πνεύμα.τος ενσ.ντίον του μηχα.νικισμου κα.ί τής α.ίτιοκρατία.ς των φυσικών επιστημών δέν είνσ.ι τίποτε άλλο παρά «ή ά.πα.ρχή τής μεγάλης παγκό σμιας &.ντίδρα.σης ενσ.ντίον του δημοκpατικου κα.l κοινωνικοϋ δια.φωτισμου»273. Στην περίοδο τούτη τf1ς «δημοκρα.τία.ς των μα.ζων» γίνε ται ή προσπάθεια. να προ6ληθουν ά.ξιώσεις κι σ.lτήμα.τα στο ονομσ. δλο κα.ί μεγα.λύτεpων δμάδων, ετσι πού στο τέλος δ Χί τλερ μετέρχεται τό τέχνασμα. ν' ά.νσ.γοpεύσει ευγενείς τή συντριπτική πλειοψηψία. του λα.ου του. Το χσ.ινούργιο «δη μcκpα.τικό» προτσές τής ά.pιστοκpα.τικοποίησης &.pχίζει με την &.ντιπα.ρα.6ολή τής Δύσης προς την Άνα.τολή, προς τήν Άσία. κα.ί τή Ρωσία.. Ή Δύση κι ή Άνσ.τολή αντιδιαστέλλονται.� νά. εκπροσωπουν τήν τάξη, ή πρώτη, κα.ί τό χάος, ή δεύτερη, κι &.ντίστοιχα. τήν εξουσία. κα.ί τήν &.να.ρχίσ., τή στα.θερότη τα. κσ.ί τήν επα.νάστα.ση, τον πειθσ.ρχημένο όpθολογισμό καί τον &.χσ.λίνωτο όpθολογισμο274 και προειδοποιειτα.ι tμφσ.τι κά ή μετσ.πολεμική Ευρώπη δτι με τή λα.τpείσ. του Ντοστο γιέφσκι κα! του κοφα.μσ.ζοψισμου του ά.πό μέρους της τpα6άει τό δρόμο προς τό χά.ος275. Τήν εποχή του Βογκέ, ή Ρωσία. Χι ή ρωσική λογοτεχνία. δεν ήσσ.ν διόλου «&.σισ.τικές,., αντίθετα. ήσαν οί εκπρόσωποι του γνήσιου Χριστια.νισμου πού εΙχε πpο6ληθεί σάν πρότυπο για τήν παγανιστική Δύση. Βέ6αια, εκείνη τήν εποχή ή Ρωσία. ε!χε Τσάρο. "Ας ειπωθεί δτι οί νέοι στσ.υροφόροι διόλου δεν πιστεύουν δτι ή Δύση μπορεί νά. σωθεί κα.ί ντύνουν τήν ά.πελπισία τής πολιτικής τους θεώρησης μέσα. σ' ενα. σά6σ.νο γενικής &.πα.ισιοδοξίας. Μαζά. μέ τίς πολιτικές τους ελπίδες (ΧΠΟψάσισα.ν να θάψουν
295
κι δλ6κληρο τό δυτικό πολιτισμό κα.ί σά γνήσιοι κληροvόμcι της πα.ρακμης αποδέχοvτα.ι τόv «ξεπεσμό της Δύσης». Τό μεγάλο αν-,ιορα.στικό κίνημα. πρα.yμα.τοποιείτα.ι κ::.ι.ί μέσα. στην περιοχή της τέχνης σαν απ6ρριψη του ιμπρεσσιοvι σμοϋ - rι.λλ α.yή πού από μερικές απόψεις αποτελεί 6α.θύτερη τομή στήv ίστορ1α. της τέχνης απ' δ,τι δλες οί αλλαγές ϋψου; &.πό τήy Άyα.yέvvηση κα.ί μετά., rι.ψήvοvτα.ς 6ασικά rι.vεπηρέ α. στη τήv κα.λλιτεχvική πα.ρά.δοση τοϋ vα.τουρα.λισμου. Ε[vα.ι rι. λήθεια. δτι πάΥτοτε ύτ:ηρχε μιά ταλάντευση ά:vάμεσ α. στό ψορ μ α.λισμό καl στόv α.vτιφορμαλισμό, δμως ή λειτούρyία. μια.; τέχνης πιστης στή ζωή κα.ί στή ψύση ποτέ δέv είχε α.μψισ6η τηθεί ώς πρός τίς ά.ρχές της από τό Μεσαίωνα. κα.ί μετά.. 'Απ6 τήv ιχτ;rγ;;η αυτή ό ιμπρεσσιοvισμός ήτα.v ή κορύψωση και τό τέρμα μια.ς εξέλιξης πού κράτησε πάνω από τετρακόσια. χρό νια.. 'Π με:α.ϊμπρεσσιοvιστική τέχνη είναι ή πρώτη πού &.π α.ρ v:έτ �ι από τίς ά.ρχές της τίς ϊδιες κάθε ψευδα.ίσθηση σχετικά με την r:ρα.yμα.τιχότητα. κα.ί πο·:ι έκψρ:χ.ζει τή 6ιοθεώpησή τη; μέ τήv εσκεμμένη πα.ρα.μόρψωση των ψυσικωv ά.vτικειμέvωv. Ό κυ6ισμ6ς, δ κοvστρουκτι6ισμός, ό ψουτουρισμός, δ εξπρεσ σιοvισμός, δ vτα.vταϊσμός κι ό_ σουρρεα.λισμός ξεκόβουν μ:έ rσγ α.ποψα.σισ:ικ6τητα. α.π6 τόy ιμπρεσσιοvισμό, πο,:ι είvα.ι δεμένο� μέ τή ψύση κα.ί κα.τα.ψάσκει τήv πρα.yμα.τικότητα.. "Ομω; -:ό εδstψος γιά τούτη τήv εξέλιξη τό έτοιμάζει δ ϊδιος δ ιμτ.pεσ σιοvισμός στό 6αθμό πού δέv ά.πο6λέπει σέ μιιiv έvοποιητική περιγρα.ψή της πρα.yμα.,ικ6τητα.ς και σέ μιάv &.v-:ιμετώπιση τ�υ ύποκειμέvου μέ τόv ά.vτικειμεvικό κόσμο σά σ,5vολο, ά.λλά !ιχλλοv σημαδεύει τή·ι &.πα.ρχή του προτσές έκείvου πού ονο μάστηκε «προσάρτηση » της πρα.γμα.τικό τη τα.ς από μέρους τη; τέχvης 276 . ,'Π μετα.ϊμ,πρεσσιοvιστική τέχνη μέ κα.vέvα. τρ6π,; δέ 1ιπορεί v ά.ποκληθεί πιά αναπαραγωγή της ψύσης· ή σχέ ση τ η ς μέ τή φύση είναι σχέ ση παρα.6ίασης. Τό πολύ - π� λύ μπορουμε vά κάνουμε λόγο γιιi εvα είδος μα.γικου vα.του ρα.λισμου, γιά τήv παρα.γωγή αντικειμένων πού ύπά.ρχουv πα ράλληλα. μέ τήv πραγματικότητα. δμως δέ θέλουν να πάρουν κ α.l τή θέση της. 'Έχοντας μπροστά. μας τά εργα. των Μπράκ, Σαγκ:χ.λ, Ρο'Jώ, Πικασσό, Άvρύ Ρουσσώ κα.l Σα.λ6 α.vτόρ Ντα.-
296
λί πά.v-;οτε νιώθουμε οτι, πα.ρόλες τους τίς διαφορές, βρισκό μαστε σ' εvαv α.λλο �όσμο , εvαv ύπε� - κόσμο, �πού 8σα. ,rvωρ� cηια.-;χ της συvηθισμεvr,ς πραγματικοτητα.ς κι αν συvεχιζει να Ξ;:ιοείχvει, δμως &·ι,ιπροσωπεύει μιά μορψή ϋπα.ρξης πού ξεπερ •ιiει ,ούτη τήν πραηια.τικ6τητα. χαί πσύ ε!vα.ι α.συμ6ί6αστΎ1 _ μ.' α.ύτήv. , Ώστό::;α, ή μαν,έρvα. τέχνη είναι α.v-:ι'(μπρεσσιαvιστικγ1 τέχv �, «άσχημη,, θεμελιακά κι &.πό μιάv α.λλη άποψη: είvα.ι , ,.σύ ±ψήνει στήv α.κρη τή χά.ρη, τί; γαη:ευτικές μορψες, του; τόνους καί τχ χρώματα. του ιμr;ρεσσιοvισμου. Στή ζωγρα.ψικrι κατα.στpi7ει -;ίς είΥ.α.στικέ; &.ξίες, στήv ποίηση τίς εικόvε; πc.:'ί·ιαι έκ-:ελεσμένες με ψροvτίδα. κα.ί συνέπεια., στή μουσική τή μελωδία κα.ί τήv ,ανικότητα. Δείχνει μιάv α.vήσυχη φυ γή ά.πό κάθε τι εύχά.ριστο κα.t τερπνό, κάθε τι καθαρά δια. κοσ:ιη:ιΥ.ό χι ε"Jπpοσήγορο. ΥΠδη δ Ντεμπυσσϊ.ι στή συvα.ι σθηματικότητα του γερμα.vικου ρομαvτισμου &.vτιπα.ρα.6άλλει :ιιά φυχpότη-;α. τ6vαυ κα.ί μιά κα.θα.ρά ά.ρμοvική οομ1ι, κι 6 :ivτιρομαvτισμός τουτος επιτείνεται στούς Στρα.6ίvσκυ, Σατv μπερyκ καί Χίντεμιτ σ' εvα. αvτι - espressivo πού απαρνιέ ται κάθε δεσμό μέ τή μουσική του εύα.ίσθητου δέκα.του εvα.του !Χίιj)vα. Πρόθεση τώρα. είναι τό vά. συγγρά.ψουv, να. ζωγρα.ψί σουv κα.ί vά συνθέσουν μέ τή νό ησ η κι οχι μέ τtς συγκιvήσει; χλλες ψορες τονίζεται ή καθ α. pότητα. της δομης κι άλλες -iι zκστα.σ η έvός μεταψυσικου δράματος, δμως ύπάρχει ή έπιθυ μί(Χ. ,ης δια.φυγης με κά.θε θυσία. &.πό τον αυτάρεσκο σ,ισθη σιχκό α.1σθη:ικισμό της ιμπρεσσιοvιστικης εποχ1'jζ. Κι δ ίδιος ό ιμπρεσσιοvισμός ε[χε α.vα.μψίβολα. πλήρη επίγνωση της κρί σιμης κα.τάστα.σης στήv όποία. βρίσκεται δ σύγχρονος αισθη : ι,.!.;; πολιτισμός, δμως ή μετα.ϊμπρεσσιοvιστική τέχνη είναι ·ή πρώ τη πού τονίζει τήν παραξενιά κα.ί τήv ψευ,ιά ταύτου του πολιτισμου. Άπό δω προέρχεται ή πάλη ε:vα.vτίοv κάθε φιλήδονου κι ήδοvιστικου α.1σθήμα.τος, από δω κι ή μελαγχο λ1α., ή κατάθλιψη κι δ 6α.σα.vισμός στα εργα. των Πικασσό, Κά.ψκα καί Τζόος. Ή α.ποστροψή ά.πό τήv α.ισθησια.ρχ1α. της παλιότερης τέχνης κι ή λαχτάρα. να κα.τα.στρα.ψουv οί ψευδαι σθήσεις της ψτά.vει σέ σημείο πού οί καλλιτέχνες ά.pvιουvτα.ι
297
pσ.σης εκείνης. να. χρη -:ώpσ.. α:κ.ομσ.. κα.ί τά. μέσα εχψ pγήσ ουν μια. τεχνητή δημιοο VΙΧ. σιμοποιήσουν -κσ..ι πpοτιμουν Σ ώ. 'Ο σ..ί νμπεpγχ έψευp:σ-.«:ι δική τους γλώσσσ., &πως δ Ρεμπ δpθα. εt νώ γιΙΧ. τον Πικσ..σσο ε α, τημ σύσ τό δωδεκ σ..τονικό του σ.�ουσε πpοσπ ά. ν ε σά. ι φίζ ω γpα. α τόν ζ παν δ τι κά.θε του πί να.κ ης. ικ ψ ω γ_ρσ.. ζ της η τήν τέχν v' &.νακαλύψει &.πό την &.pχή τ � ν �μ6σ..τι σης χρή ;ης ν ίο ντ σ.. ν ε ι 'Η συστηματικ.ή πά.λ της -καλ -κσ..ι ή συνεπουμενη &.νσ.κοπη κών μέσων ε κφpασης ίsει στσ. -&.pχ να. του ενατο� σ..ιώ λιτεχνικ.ης παpά.δοσης του δέκα του πολέ χης ο επ της νο ε όμ ν φα,ι 1916 με τό ντανταϊσμό, ενσ.. ή πολιτισμου ποδχε δδηγ •ιου μlά. δ ια•w.pτυpία ενσ..ν τίον του φή ήττοπά.θειας2 �7 • Τό μορ μια ς νω �ει Ότ όν πόλ� μο κι ε πομέ � ς τόν &.ποτελεί � &.ντ�στ σκοπό δλο αύτου του κινήματο μοpφών καί των _οολιΚω�, μων πpος τούς δελεσ.,σμούς των ετοι ωσσι,κων κλισε , ε tναι τετριμμένα) γλ δή ει (επ ν ω ηστ άχρ α &.λλ ι νσ.. �εpιγ�σ.. ει α τ κ &.ντικείμενο πού �pό πού πα pαποιουν το κφpα σης. Ο ντσ..ν l ια σ οpμη θ σ.,ύ θ ε ά. κ φεί κ.σ..ί κ α.τσ..στpέψουν σ..ύτή τήν άποψη υppεαλισμός, πού &.π' ταϊσμό� δπως κι δ σο αι ενας &.γ� νας εt� , ,τ�υ ί μαζ ία. ν φω συμ η βpίσκε��ι σέ πλήρ ,ημα β':σικα ρο κιν ε α. ·� ε ν t δή α για &.μεσότητα ε κφpασης, δηλ τ ης της πα.� α. τ�υ ο τ ί ν ται ε�αν : μαντικό. 'Η πά.λη �ατευθύν � ων , - παpαποιη φ μοp , των υ σ ο ε μ δισ.. ς ποίησης της εμπειpια δ σθηση κι ή αί τε εtχε πληpη συναι σ ης γι α τήν δποία ό Γκ ή πίσω &. πό τ ή ρομαντικ ηση θ ρώ α π κή ι στ ι φσ..σ ποία ήταν ή &.πο τ� ν , εξέλι ,δλη ά., ετ μ σ..ί κ σ ι μό ντ επανά.στσ.,ση. 'Από τό . pομσ.. τις �πα. ελ ουσε μια. δια �αχη μ; ξη στή λογοτεχνία τήν &.ποτ σ τε της "(�ωσ σ�ς, .�τσι ω ές, μορφ κές ατι ραδοσιακ ες καt συμβ α 6 �.θ μ� ν ε , ς ω α ν ω ι α , υ ο . ν ε μ ή λογοτεχν ική ί στο pία του π εpσ..σ γλωσ σας τ ης ι�ιας. Ενω της ε!ναι ή ίστοpία. μι α.ς &.να.νέωσης cι &.ναζητεί π ά.ντοτε μιαν ί�οpp δμως δ δέκατος ενατος αlώνας πα ις τ σ εσα. μ &νά. ιο, καινούργ πία &.νά.μεσα στό παλιό καί στό pμησία του &.τόμου , δ νταν ραδοσιακές μορφές καί στήν α ύθο τα α στροφή τω ν �νηθισμ,έν�ν ταϊσμός ζητά.ει τήν δλοσχε pή κ λα αυθο;, ασης. Ζητά. ει δλοτ ε κι εξαντλημένων μέσων εκφp του γισ. τήν τ�χν1 τ� στη ωpίσ.. θε μητη εκφpαση κι ετσι τή γινουμε π ώς εt νσ..ι δυνατο να p[ζει σέ μιαν &.ντ[φαση. Γιατί
298
κα.τσ..νοητm - πράγμα πού δ σουppεα.λισμός σκοπεύει νά. τό κ άνει, δπως καλ να.χει - καλ συνάμα ν' &.ρνιόμσ.στ ε κσ.t να. �τα.στρέψουμε δλα. τά. μέσα επικοινων !α.ς; Ό Γά.λλος 'Κρι τικός Jean Paulhan δια φοpίζει ciνά.με σα σέ δ υό ξέχωρες κσ..�γορ!ες συγγpα.ψέων, &.νά.λογα με τή σχέση τους πpός τη γλωσσα. 27�. Το�ς κα.τσ..στpοφείς της γλώσσας, δηλαδή τούς p�μσ.ντικ�υς _ του� συμβολιστές κα.t τούς σουρpεα.λιστές, πού ,' θελουν να. εςο:λε ιψουν ε ντε λώς &.πό τή γλώσσα 'tίς κοινότο πες, σ υμ6α τι κές μορψες και τα ετοιμσ. κλισέ και πού 6ρί σκουv καταψυγή άπό τούς κινδύνους της γλώσσσ.,ς στη ν κ σ.. θαρή, παρ θενική και πηγαία εμπνε υση - δλο υς σ.ύτούς τούς όνομά.ζει «τ�οι-ιc:κρά.τες». Αύτοι &.γ ωνίζ ονται εναντ[ον κά.θε έδpαίωσης κ«ι , συμπηξης τη� ζωνταvης� άμεσης καt ρευστης ζωης του πνευματος, εναντιον κά. θε έζωτερι κοπο ίησης καί θεσμοπο! η�ης, μ' �λλα λόγια ένα ντίον «κά.θε πολ ιτισμου». Ό Paulhan τους συ,νδεει μέ τον Μπέpξον και σ τη ν προ σπάθειά. του ς να δι�υλαξουν ,τή ν &.με σότητα. καί την πρωτ οτυπία. της πνευμα τι ης έμπ,ειpι� πι;-tοποι�ί την &π ίδpσ..ση του ενοp ατισμου κα.ι � τη,. Οεωριο:ς της elan vιtal ( =ζωτικης όpμης - Σ.τ.Μ.) . Τ,ό α.λλ,ο στρατόπεδο, δ�λαδη οι, συγγραφείς πού ξέρουν πο �υ κα.λ� δτι οι κοινοτοπιες κα.t τσ.. κλισέ ε!νσ..ι τό ciντίτιμο της α.�οιβα.ιας κα;ανόησης κι δτι ή λογοτεχνία είναι έπικοιν ω νι,α,, δη �. γλωσσα, παpά.οοση, «τετριμμέν η» καί, α.κpιβώς γι' ο, πρ λημα.τικη κι ά μεσα κατανοητή μορψή - α.ύτ ο ς ο6 cι.υ: -:) τους α.τ.οκα.λεί «ρήτορες», ρητορι κούς καλλιτέχνες. Τή στά.ση τους, τή θεωρεί σαν τη μόνη δυνατή, &φόσο ή συνεπής εφα.ρ μο,γη του «;pόμου» στη λογοτεχνία θα σήμαινε άπόλ υτη σιω πη, ,δηλαοη πνευματική α ύτ οκτονία., :χπό τή ν δποία οί σουρpεα ' :στες μπ,ορου� νά. διασ ωθουν μονά.χα με τήν &.διά.κοπη α ύτα.πά. τη. Γι�τι στην,πρα γμα.τικότητα οέν υπάρχε ι πιό α ύ στηpή κα ί στε νοκεψα λη συμβα.ση &.πό τό δόγμα του σουppε α.λισμου, ο!) τε 7-ιό &.ν ού σια καί μονότονη τέχνη &.πό τήν τέχνη των δρ κισ μένων σουρpεαλιστών. Ή «α.ύτ όμα τη μέ θοδος γραψίμα τος» είνα ι πολύ λιγότερο έλα.στικη &.πό τό ϋφος πού έλέγχε τ�ι δρθολογιm κι αίσθητικα κι δ &.συνε!δητος νους-η του λαχισ τον δσος &.π' α ύτόν ερχεται στό φώς-ε ίναι πολύ φτω-
rη
299
νοϋ. 'Ωστόσο ή ί zό-: εpος κι &.πλοϊκότε pος άπο το συνειδητό ου ppεα.λισμου_ ο�� του κα. � σ-:cpική σημασία τcϋ ντα.ντα.ϊσμοG � ων τους, πα.pα. συνίστσ.τσ.ι στά. εpγα. των επίσημων εκπpοσωπ άδιέξοδο, στ,iJ στο οχή προσ τήν ε _ -;-;:'.Ι γ εγονός δ-:ι έr:ιστήσα.v λιστικcυ κινη � τ.οίc 6pέθηκε ΎJ λογοτεχνία στο τέλος τοϋ συμ6ο σ α ς σύμβ ς ;ού :ια.-:ο;, ,.,7). σ-;:·� στειρότητα. μ.ι'i.; λογοτ ε χνική τικη η η2 9 _ πpαγ ,ζ� , ην μσ. δεν ε!χε πιά. κανένα. σύνδεσμο με τ αθε ιδε α. πο/ κ δτι αν νόμιζ ες ολιστ συμ6 cί κι pμέ 'Ο :λiα.λι. α. της εσώτατης ψυ τούς πεpνουσε άπο το νου ήταν εκψpαση μιά. μυστικι ήταν έ; σ-rι; -:':i:.J;· έκεί•ιο 7.0'J τού; zκ,χv ε ποιη-: ντ�ν:α.ϊστ�ς οί α Τώ ης,,� λέ της ε ία γ � � «μα. στικη πίστη στη να εκφpα σ θέ ε σ είναι V 7. η ϊ.t ο[ σουppεαλιστες αμψι6άλλουν, ε ψ,ενικό, εξωτε pι άντικ είν::ι.ι ο,τι ωτ.ο α.νθp τfJν ου λ σεt καθό δμ,ω; αμψιβάλλου: ,.,6. μοpψικό κι όpθcλσγικά. οργανωμένο, Ειναι πpαγματ;κσ. ,.,αι γιi -:ήν α.ξί::ι. μιa.ς -:έ-:οια.:; εκψpσ.ση ς. α.νθpω δ ει αφήν �ος. ίχνη πισι,� ν-·ι' ψ,νσϋ .&.r::φά.δεκτ0,,-:f τ ο μηδε νισμ� α. α.θιστ άντικ του280. 'Επομένως δ ντανταϊσμός ούργιο μηδ ενισμό, που καιν εναν μ' ισμου r.ολιτ ικου -:οϋ α.tσθη-: άλλα. κι_ δλ6κλη� οχι μόνο άμψισ6ητεί την άξίσ. της τέχ�η� δηλων:τσ.ι σ οπως α.τι, ρης τη;; ά.νθpώr:ινης Υ..σ.τά.στα.σης. Γ, ι , της α.tωμέτρο το με νη τpημε ε ψ , υ το έστα. ενα ά.πο -;:α. μανιφ ,, 281 ά. ταιη ί μ ε ναι η α· ·ιιό-:ητα.ς, Υ.άθε ιθpώπινη πράξ δεν τε pματιζετα.ι. Μσ. ή παράδοση του λiα.λλα.pμέ διόλου 'Έλιοτ �ι � Τ.Σ. pύ, Βα.λε Πωλ ΟΕ «pήτοp ε ;» 'Αντpz Ζ:ν-:, τ�ση παpα. τη κή ιστ ο συμ6 τή ν υ ο � : νεχίζ υ σ ε Ρίλκ οψιμος Ειναι οι εκπρόσωποι συγγένειά. -:ους με το σουppεαλισμο. πιστεύουν στή _«μα.γε�α ς, μια.ς δύσκολης κα.ί οισ.λεχτης τέχνη πν: υμα της εται στο ίζ στηρ ς υ το σή ποίη ή της λέξης" κι Ο δ_ υ,, σ Ό ς. οσ δ παρά τη;; καί η , γλώσσας, της λογοτεχνίας το υ � α. p ω Χ η σ έ α ς του Τζόυς κι ή "Ε p η μ ν τ � υς η�ου &. καί , 1922 στα. , α. � χρον Χιο-: εμqnνίζο·ι,αι ταυτό ενσ. το χνια.ς ε γοτ ο λ ς α ι δυο 6cχσ ικούς -:όνου;; της καινούργ εσσιονιστική και �ουppεα εξπρ σ ν υ ύθ κσ.τε σε η zργο κινείται η Κοιν . τικη α.λισ ψορμ κσ.l ικη λιστική, το α.λλο σε συμ6ολιστ ιση, ομως ή τέ'y_ν� καl στα. δυο είναι ή νοησιαpχικη προσέγγ π ολιτισμQu», ένω του ειρία «εμπ τήν από του "Ελιοτ πηγάζ ε ι
:οϋ Τζόυς ά.πό τήν -<εμπειρία τής ;:α.θαρης, πρωτογενούς 'J ...::ι.p;γ6,, 6..ι,:; την κα.Οορίζει δ Φριδε ρίκος fχουντολφ, r.r.ιύ εισά.γε ι τις έννοιες αυτές στόν πρ6λογο του 6ι6λίου του για. :6ν Γκσ.ϊτ ε, έκψράζοντα.ς ετσι �να. τυπικό σχήμα. σκέψ·r- έ κ�iνη.ς της r:ερι6δc υ282; Στή μιά περίπτωση α.μεση �;ΎΥJ :η; εμr.·ιευη;; ε:•ια: δ ιστορικός πολιτισμcς, ή π·ιευματική παράδο ση κι f; κληρον ομιά τι:ί>·ι ίδεGΊν καί των μορmων Τ > ένιϊΊ ν ' .}, (Χ� λ),η ε:·η.: γ εγονότα της ζωrις Χσ.ί τα. ,:p,;,-:α., :χμεσα. στ,ι'I 6).ήμα.τα, :η; α.νθρι�π•.νης ϋπαρξης. Στον Τ. Σ. "Ελιοτ κα.ί :ιτόν ll(�λ Βα.λψ'ι :ό πρωταρχικό Ο εμ έλιο είναι πά:ιτα μ:i ιδέα, μια. σχέψη, ενα. r:p66λημα, στον Τζό'.Jc: τ..σ.ί στον Κ± "' μιά. α.νοpθολ�ικη �μπε ιρ(α,, ενα δραμα, -μιά. μετσ.ψυσιχ·ή YJ μυθολογική εαόνα. Η εννοιακή διά.κpισrι του ΓκοG\Ι:ολ :::;: , z.:·ιαι κ?'τα.γpα.φή μιiς διχο,6μησης r.ού πεp'Ι±ει r1π' α.κprι σ' iκ�η δΑ6κληpο το χι:ϊψ ο της σύηρcνης τέχνης. 'Ο κυβισμός ·:: Ο zο·1σ:pο•ιz:••,ι-:η 1.6ς, σ.Π'J ,ή μιά, Χt ό ε;πpεσσιογισιιος μt ,·:, σrιτ,pρεα.λ::ι:ι6, &πb η1ν !Ω.).η. έγ::7.(Υ.ιί>vουν ά.ντίστοιχα μl'Jο :::;:ικi:ς κ,;ιί κα-:α.στροψικές της μ:ψψη� τάσεις, τάσ ε ις π�ύ τώ ρ ,z πρω-:οεμφαν!ζοντα.ι τ.λά.ι - r.λ±: σε &.ντίθεση τόσο α.r.6τl'J· r:ιυι r.σ 1,,υ !οι6μορφη, • - '� ,,., � i5σο οΕ δ J ο , ·'ι· 'Π κα,α..,ταση τcσι; ε ιΊσ.ι iντιτιθέμ.εν ες τεχνοτροπίες επιδε!χνουν τίς πιο α.ξι6λογ ε ς •ιι1 ν ' � l κα.ι' 'J'JΥΟ'Jα.σμους, ετσι τ.οU συχνά αr:οκοκτ�γ - ._, ε νε ϊ�,, μορψ�ς �ι,ί�;-υrιε �: εντύπωση μ:5.; διχcισ:ιένη; συν ε ίδ ψ1ης πcιρ ά τr;ν � ι ;'.Jπωση ουο &ν,αγωνιζομένων :άσεων. Ό ΙΙικασσό, πού τι: ),�ιως ά.πότομα με τα.τοr:ίζε τσ.ι σ.πb τή μιά. τε χνοτροπική τάση , σz μtα.ν α.λλη, μέσα. σέ τ6σ ε ; διcιψορετικέ ς;, είναι ταυτόχpσ �:ί'. κι δ πιο α.ντιπpcσω;τευτικός κα.λλιτiχνης τη� σηιιερι� i: ::: :cπ�χης. ··ο:ιω; δε λέι!.ξ τά π&.ντα. γι' αυτόν δ,;ν τον δ:r:�� :Ζ:<-ι.eισμε :ϊ.i.εχ τικiJ κα.ί «ο::f.σ·,ω. λο -:ου α.·ιακ.ατέμcι-: ος»283, δτα.ν tσχυριζόμα.στε δ:ι το μ6νο τ.cύ θέλ ει νά. δείξει είνα.ι ω c. πιό :JΎ)ι�ίο κα.τι::χ ε ι τοϊις κχνόν ε ; της τέχ'Ιης έναντίο·ι της δποί α ς ι:πα 7.στατεί28 4, fι cτα·ι τό•ι συγκρίνουμ ε με ,ό·ι Σ-:ρα6: ν � crκι Υ..αι &.να.λογιζόμαστε πως κι ω;τός ά.λλά.ζει τά. rφότ-Jr.:ά. �'-U Χ7.: '_ΧΡφψι.;τ.οιεί, τό·ι J\Ιπά.χ μzτά. τόv Περγκcλέζι κι :>στε ρα πχλι τό·ι Τσα.'ίκόrσκι γιά -:r;,'ις σκοπr.ιύς τη; σ5γχp? Ίrις ιιο·ηικη; 28 5. '() εκλεκτικισμός του Πικα.σσό σ1ιμ1.ίνει
:;σ.
301
τ:i;'Ι εσ-ι.φμiνη Ύ.α.ταστροψή της ένότητcχ.ς της προσωπικό :γ4·τα.ς· οί μιμήσεις του είνcχ.ι δια.μcχ.ρτυρίες έναντίοv της λα. τρε(α.ς της πρωτοτυπ[α.ς· ή &.πό μέρους του παρα.μόρq,ωση της πραγματικότητας, πού πά.ντα ντύvετcχ.ι μέ καινούργιες μοp ψlς, γιά νά. δειχτεί έvτονότερα ή αύθαφεσία τους, προπα.ν -:ος εχει σκοπό νά. επικυρώσει τή θέση δτι «ή ψύση κι ή τέχ νη ε!να.ι ουό ψα.ινόμενα εντελώς ανόμοια.». Ό Πικασσό γί ·,:::τα.ι τα.χυδα.·,�τυλουργός, θα.υμα.τr;ποιός, παρωδιογρά.ψος, &.πό ά.vτίθεση πρός τόv ρομαντικό μέ την «εσωτερική φωνή» του, τό «ολα η τίποτα.•>, την αύτοεκτίμηση καί τ·η•ι α.ύτολατρί:χ του. Κι απα.ρνιέτα.ι οχι μονά.χα. τό ρομα.ντισμό, σ.λλά. και την Άνcχ.γέννηση , πού μ.έ: την αντίληψή της για. τή μεγα.λοψυtα Ύ.α.l την tδέα. της γιά. τήν έvότη τα fpγου κα.ί. ϋψους, ώς ενα. σημείο προλα.6α.ίνει τό ρομα.ντισμό. Ό ΙΙικασσο έκπροσωπεί μιά.ν &.πόλυτη ρήξη με τόν &.τομικισμό και τόν ύποκειμενι σμό, την &.πόλυτη αpνφη της τέχνης σά.ν εκψρα.σης μιiς καθορισμένης προσωπικότητας. Τά. εργα. του είναι σημειώ �ει; κα.ί σχόλια γιά. τήν πραγματικότη τα δέν fχουν &.ξίωση vά. θιωpηθοϋv σά.ν εικόνα. τοϋ κόσμ.ου και σαv δλότητα, σά. σύνθεση καί σύνοψη της ϋπα.pξης. Ό Ιlικασσό εξευτελίζει τά κα.λλιτεχνικά. μέσcχ, εκψpασης, χρησιμοποιώντα.ς ά.ξεοιά Υ..pιτα. τίς διάφορες τεχνοτροπίες, τό ίδιο απόλυτα. καί σκ6r:ψα. δσο τi έξευτελίζουν κι οί σουppεα.λιστές, &.ποκηρύσσον τα; τις πα.ρα.8οσια.κές μορφές. Ό καινούργιος αλώvα.ς είναι γεμά.τος &.πό τόσο 6αθιο•:ι; &:ιτα.γωνισμούς κι ή ένότητα της 6ιοθεώpησής του &.πειλείται τόσο συθέμελα, ώστε κύριο θέμα. της τέχνης του, σ.ν οχι και μόνο θέμα., γίνεται δ σuνδυσ.σμός των πιο &.ντίθετων α.κρ ων χι ή ένοποίηση των μεγαλύτερων &.ντιq,άσεων. Ό σουρρεα λισμός πο,j, δπως παρατηρεί ό 'Αντρέ Μπρετόν, &.pχικά πε ψιστρεψόταν δλοχληρωτικά. γύρω &.πό τό πρό6λημα. της γλώσσας, δηλ. της ποιητικής εκψpασης, κα.ί πού (δπως θά. λέγαμε μαζί με τόν Paulhan) ζητοϋσε να. γίνει y.σ.τα.νοητός χωρίς τά. μέσα της κατανόησης, εξελίχθηκε σε τέχνη πού l y..α.μ.ε 6ά.ση της θεώρησής της τrιν παραδοξότητα κά.θε μοp ψijς � την &.νοησία κάθε ανθρώπινης ϋπαpξης. Άπό ά.πελ-
πισία γιi -::ήν ά.νεπtiρκεια. των πολιτιστικών μορψωv,δ ντανταϊ σμός έξα�ολούθησε να. συνηγορε! ύπέρ της καταστροq,ης της τέχvης και της έπιστροφης στό χάος,,δηλα.δή ύπέρ τοϋ ρομαντι ί'.G'J ρουσ::;ωισμου με τήν πιό άκρα.ία ση μασία του δρου.Ό σουρ ρεσ,λισμός, πού συμπληρώνει τή μέθοδο τού ντα.vτα.ϊσμοϋ με τήν «αύτόμα.τη μέθοδο γραψίμα.τος»2 86, ήδη μ' cχ.ύτό έκψρά ζει την πί::;τη του οτι ά.πό τό χάος, ά.πό τό ά.συνείδητο και τό ά.νορθολογικό, ά.πό τά ονειρα κσ,ι τίς ανεξέλεγκτες περιοχές του νοϋ, θ:χ. προκύψει μια. κσ,ινούργια γνώση , μιά καινούρ για άλήθεια. καί μιά καινούργια τέχνη. Τή σωτηpίcχ. της τέχνης (πού σάv τέ-::οια την ά.πα.pνιοϋνται τό ίδιο δσο κι οί ντανταϊστές, μονάχα. πούνα.ι ετοιμοι vά. τη δεχτοϋν σά. φορέα ά.νορθολογικης γνώσης) οί σουρρεαλιστές τήv περιμένουν &. πύ τό 6,jθι::;μα στ6 ά.συνείδητο, στό προ - ορθολογικό καί στό χαοτικό, Υ.7.ι παραλα6α.ίνουν την ψυχαναλυτική μέθοδο τοϋ ελεύθερου συνειρμοϋ (δηλαδή της α.ύτόμα.της &.νάπτuξης ί �εών καί της ά.ναπα.pα.γωγης της χωρίς καμμιά. δρθολ ογική, ηθική κι αισθητική λογοκρισία.287) , έπειοή ψσ.ντάζονται δ τι &.να.κά.λυψαν σ' αύτήv μια συνταγή για. τήν ά.ποκατά.στα ση τοϋ παλιοϋ καλοϋ ρομαντικοϋ τύπου εμπνευση ς. "Ετσι τε λικά έξα.κολουθοϋν νά καταφεύγουν στην δρθολογοποίηση τοϋ ά.νορθολογικοϋ κα.ί. στη μεθοδική &.ναπσ.ρcχ.γωγή τοϋ cχ.ύ θόρμητου, κι ή μόνη διαφορά. είναι δτι ή μέθοδός τους είναι &.σύγκριτα πιό σχολαστική, δογματική κι ακα.μπτη &.πό τόν τρόπο δημιουργίας, στόν δποίΌ τό &.νορθολογικό καί το έ vορατικό ελέγχονται ά.πό την αισθητική κρίση , τό γοϋσcο καί την κριτική κι δ δποίος δδηγητική του &.ρχή κάνει τό στο χασμό κι δχι την αξεδιακρισίσ,. Πόσο πιό καρποφόρα &.πό τή συνταγή των σουρρεαλι στών ήταv ή δια.δικσ,σία του Πρού στ, πού πσ,ρόμοια κι σ.ύτός ύποοαλλότανε σ· ενα ε!δος ύπνο6α.τικης κσ.τά.στα.σης κι &.ψηνόταν στό ρεϋμα των ά.ναμνήσε ων καί των συνειρμών με τηv παθητικότητα ύπνωτισμένου \1l ν:ι ουμ288 , ο μως συνά.μα. πcφέμενε πειθαρχημένος στοχσ. �ής καί στόν ϋφιστο 6αθμό συνειδητά δημιουργικός καλλι ,εχvης 289 ! Ό ϊδιος δ Φρόυvτ φαίνεται πώς διέκρινε τό τl Χ'fασμα πο,j διέπραξε δ σουρρεαλισμός. Λέγεται δτι παραπ1303
ΡΊ(•Ξ σ-:όν 2:σ.λvcι.ντόp Νταλί πσύ τον επισκέψτηκε ;ΠΟ Λο� δίνο λίγο πpστοϋ r.εθά:νει: «'Εκε�ψJ πού μ' ένοιcι.φερει στην -:i χ·ιη σσ.; δεν ετη.ι τό :iσυ·ιείδητο, iλλά τό συνειδητό» 290. Κσ\ Οir. pεπε νi έννοοϋσε μ.' αυτό: «Δεν ένοισ.::ρέρομα.ι γιά :ή·ι r.p?σποιγ,ή σας r.r.ψzνι:.,:α, παρά γιά τή μέθοδο της πpο σπσίησής σσ.ς». ΊΙ 6 cι.σική εμr.εφίσ.. των σουρpεαλιστων συνίσ-:α-:ο:ι σ-:ήν α.να.κάλυψr1 μ:�; ,,δεύτερης πpσ..γμσ.τικό-:ητσ..ς» πού μο λονότι είναι ά.ςεοισ:λυ-:σ.. σ•ηχιι)'/Ε1J\J,έ'1η με τγ/ συνηθισμένη χι εμπειρική r.pσ.γμσ.τιΥ.ότητσ., έντω;τοις ε!νcι.ι τόσο διαφο pε.τ�Χ'fί &.πό τr;ύτη, ι�)στε μc·,ά.χα &.p·ιητικέ; &.ποφά.'ισεις μ;:� cοϋιιΡ •rι' α•Jτγj κσ.,ί σ7. \J,,Cψτυp(σ., για, την νσ. O t α":U-.(;)σO'J'LE 1 • ,' ' ε'λ'J.ει-. Υ.σ..ι' τις ';;: cι.pςr1 τrις νχ φέpσ·ψε μον6:χσ.. τά χσ..σμσ..τσ.. ψεις της έμ;:ειpίσ.ς μας. Πωθενά δέν έ1tqψάζεται έντ�vότε: pη ή δυ,χpχί c1. τούτ·rι ci.π' (/Χι σ-:ά εργα. τοϋ Τζ6υς κσ.ι -:ου Κάφκσ., πού μολονότι �εν 'z.χουν καμιά σχzση με τό σουppε σ.λισ•ιό σi δόγμα., ϊίνα.ι ,γ,υppεαλισ-:ες με -:-iι ν είιpύτεpη ε-ι νοια.: δπως κ7.ί πλεϊv.eιι σ.πό τούς προοδευτικούς κα)).ιτέχνες τσ:1 α.ίών7.. 'Επίσης τούτη ή εμπειρία τ'i;ς διπλευpικότητα.; τij.;; ϋr. σ.pξη;, r:οvχει την έστία. της σε ουό διαφοpετα�:;; σ::ρσ.ιpες 'Jυνά.μcι., είνα.ι κείνη πού δίνει στού; σουρpεσ.λιστ�ς επίγνωση της ιδιομορψία.ς των δνείpων κα.t τούς 1i'ιθεϊ ν' σ. νσ..γνωpίσουν τό ύφολογικ6 τους ίδει'ίJδες στ·rιν iν&.μικτη πpα.γ μrlτικότητα. τών δνείpων. Τό �νειpο γίν�τα; ύ 6δ�ιγμα. δλό 7: -ι.ληpης :ής κοσμοειΥ.6να.ς τvυς, μέσα στην οπcια. η πpαγμα.-::χ6τη-:σ. κι·ί1 μή πpαγματικ6τη:α, r1 λογικ17 κι ή 9α·1τασία., rι z·;ο :ι. :ότη-;σ. κι rι εξιδανίκευση της ϋπα.pξης ά.ποτελοϋ•ι ά.κα.τά λυτη -ι.ι &.νεξήγη-;η &ν6τητσ.. Ό λεπτολόγος ν:ι.τουp:iλισ:ιος τι7) 'Ι λεπτομεpειtο'ι κι δ α�θαίρετος συνδυασμός τG)ν σχέσεών -:-;·Jς, r;οϊ.ι δ σουppεσ.λισμi;; &vτιγpά.φει ά:r:ό το ονεφο, Ί:ιχι μο 'ιcι. χσ. εκφpf�?'J'Ι τό αίσ{3ημα. οτι ζοϋμε σε δυο διαψοpετικα. ε ;:(πεi3α, αλλά. επίσης χι δτι οι δυο α.υτέ:ς nεpιοχέ:;; τοϋ είνω οιεισούουv τ6σο απόλυτα ή μια. μέσα στήν άλλη, ώστε ή μια. οέ μτ.ομί y,χ ύr.οτα.χ,ετ στην αλλη291 οϋ:ε καί νά τ'ij ; iντιπσ. pα:�θεί σάν &.vτtθεσrι της 292. ΊΙ δυαρχία. τοϋ εΙναι &.σψα.λώς δέν ε!να.ι κσ.ινούpγια &.ν-
τίληψη κι ή tδέα της coincidentia oppositorum ( =σύμπτωσης :ων
και
2()
30[>
πραγματική μα.νία. για. τή συνολικ.ότητα.293. Φα.ίνετα.ι δυνα. -::ι νσ. φέρουν το κάθε τι σέ σχέση μέ κάθε τι άλλο, το κάθε τι φα.ίνετα.ι πως έντός τους περικλείνει τό νόμο του δλου. 'Ο δια.συρμός του α.'ιθpώr.ου, ή λεγόμενη «&.πα.νθpωποποίηση» της τέχνης, προπαντός μέ ιcουτο το αΧσθημα. συνδέεται. Σ' 'iνα.ν κόσμο δπου κάθε τι είναι σημαν-::ικό η ίσης σημασίας, δ α.νθpωπος χάνει τήν ύπεpοχή του κι ή φυχολογία. τό κύ pο; της. Ή κρίση του ψυχολογικου μυθιστορήματος είνα.ι tσως τc, πιο εντυπωσιακό ψα.ιvόμενο στήν καινούργια. λογοτεχνία.. Τσ. εpγα του Κάφκα κα.ί του Τζόυς δεν είνα.ι πια. φυχολογι κσ. μυθιστοpήμσ.::α μέ την fiνvοια. ποϊι ήσαν τσ. μεγάλα. μυ θιστορήματα. του δέκα.του ενα.του α.1ώνα. Στον Κάφκα. την ψυχολογία. την &.ντικαθιστ& ενα. είδος μυθολογίας, ενώ στον Τζόυς, μολονότι ε!ναι &.πόλυτα. &.χρι6είς οι φυχολογικές &. να.λύσεις (οτ;ως αr:όλυτα. πιστές προς τη φύ ση είνα.ι κι σι λε πτομέρειες μιliς σουppεα.λιστικης είκόνας) , οχι μ.ονά.χα. δεν :1πάpχουν ηpωες, μέ τήν εννοια. ενός έπικέντpου ψυχολογικου, &.λλά. ουτε κι ίδια.ίτεpη ψυχολογικη σφαίρα μέσα. στο σύνο λο του είνα.ι. Ή &.ποψυχολογοποίηση του μυθιστορήματος &.p χίζει κιόλα.ς με τον Πpούστ294, πού σά.ν δ μέγιστος δάσκα λος της &.νά.λυσης α.1σ6ημάτων κα.ί σκέψεων, σημαδεύει τrιν κορύφωση του ψυχολογικου μυθιστορήματος, &.λλά. κι έκπpο σωπεί τήν πρώτη εκτόπιση της ψυχης α.πό το ισοζύγιο της πραγματικότητας. Γιατί εφόσο δλόκληpη ή δπαpξη εχει γί νει τό r.εpιεχόμενο της συνείδησης μονά.χα., ενώ τά. πράγμα τα. &.ποκτανε τήν σημασία τους καθα.pά. κι άπλα σ.πό τό πνωμα.τικό διάμεσο, με τό δποίο 6ιώνοντα.ι, δε μπορεί πι:χ. νσ. τεθεί εδώ ζήτημα ψυχολογίας, δπως τήν έννοοϋν οί Σταν τά.λ, Μπα.λζά.κ, Φλωμπέp, Γεωργία 'Έλιοτ, Τολστόι κα.ί Ντο στογιέφσκι. Στο μυθιστόρημα τοϋ δέκα.του ενα.του αίώνα ή ψυχή κι δ χα.pακτήpα.ς τοϋ &.νθpώπου 6λέποντα.ι σά.v δ &.ντί θετος πόλος τοϋ κόσμου της φυσική; πpα.γματικότητα.ς, ένG> τήν ψυzολογία. τή 6λiπουν σά.ν τή σ,Jγκpουση α.ντικειμένο·J Ύ.αί ύr:,:,%εψένου, έαυτοϋ κα.t μή - έαυτου, &.νθpώπινου πνεύ μαtQς κι έξωτεpικοσ κόσμου. Ή ψυχολογία. τού-::η παύει νά.
ε! να.ι κυρίαρχη στον Πpούστ. Αύτός δέ γνοιά.ζεται τόσο πο λύ γιά. τήν διαγpαψή του χα.pα.κτήpα. της &.τομικης προσω πικότητας (μολονότι είναι ενθεpμος προσωr;ογρά.ψος κα.ί γε λοιογpά.ψος) δσο γιά. την ανάλυση τοϋ πνευματικου μηχα.νι σμου σά.v όντολογικου ψα.ινομένου. Τό εpγο του είναι μιi Summa (=Σύνοψη-Σ.τ.Μ.) οχι μονά.χα. μέ τή γνώριμη εννοια. δτι περικλείνει μια. συνολική είκόνα της σύγχρονης κοινω 'ιία.ς, αλλά. κι έπειδή περιγράψει δλόκληpο τόν πνευμα.τικ•:ι μηχανισμό του σύyχpονου &.νθpώπου μέ δλες του τlς κλίσει;, -:::.ι. ενστικτα, -::ά. ταλέντα, τούς αυτοματισμούς, τούς ορθολογι σμούς κα.ί τούς &.νοpθολογισμούς. 'Επομένως δ Ό δ υ σ σ έ α. ς τοϋ Τζόυς είνα.ι άμεση συνtχιση τοϋ προυστικου μυ ° θιστορήματοζ έδω στήν κυριολεξία εχουμε μπροστά. μας μι�ν εγκυκλοπαίδεια. τοϋ σύγχpονω πολιτισμοϋ, δπως κα.θρεψτί ζε-:αι στο δίχτυ των μ.οτί6ων πού αποτελοϋν τό περιεχόμενο μιiς ήμέpας στή ζωή μι,χς μ.Ξγα.λούπολης. Πρωταγωνιστής τοϋ μυθιστορήματος είναι -:ούτη ή ήμ.έρα.. Την &.πομάκρυ'ι ση &.πό τfιν πλοκή την ακολουθεί ή &.πομά.κρυνση &.πό τον iίpιιη. 'Αντί γιά. μιά. πλημμύρα. συμ6ά.ντων, δ Τζ6υς περιγρά ψει μια. r.λημμύρα ιδεών κα.ί συνειρμών, α.ντί γιά. εναν ατο μικό ηρωα. ενα. χείμαρρο συνείδησης κι ενα.ν &.τέλειωτο, &.διά _Χοπο εσωτερικό μονόλογο. 'ΙΙ εμψα.ση παvτου εγκειτα.ι στήν ιiο:ά.κ�πη ροή της κίνησης, στό «ετερογενές συνεχές», στήν Χ::ι.λει,γ;σκοτ..ικη εικόνα. ένός ά.ποσυνθεμένου Χόσμου.'ll μπερξο �t�ή εννοια. ·,οϋ χρ6·;,:,υ δϊ.όκειτα.ι σέ. καινούργια. ερμηνεία. , σ' �;ο;ιτα.ση κσλ σ' εκτρ::ιπή.Τώpα δ τόνος μπαίνει στη σύγχρονι κότητα των περιεχομένων της συνείδηση ς, στήν ένυπαρξία. τ:i} ::cα.pελθόντος μέσα στό παρόν, στη συνεχή συμπόρευση τ��ν οιαψορzτικών χρονικώ'Ι περιόi3ων,στήν α.μ.ορψη ρευστότητα. -=rι� Εσω:ερικ.ής έ�ιπειρίας,στήν απερα.ντοσύνη τοϋ ρεύμα.τος τοϋ Χr; ο,ου, &.πό τό δποίο ψέpεται ή ψυχή, στη σχετικότητα. του_ χώρου κ.α.t του χρόνου-δηλαδή στην &.δυνα.μία. νά. δια.ψο ριαθοϋν κα.t νά. δpισθουν τά. μέσα. μέ. τά. δποϊα κινείται δ νοϋς. Στήν καινούργια αυτή &.ντίληψη τοϋ χρόνου συγκλίνουν σχz00ν δλα τά. νήματα. πού &.ποτeλοϋy το ύψαντό της μοντέρνα; τέχνης: -� έγκατάλειφη της πλοκή;, ή �πάλειψη τοϋ �ρωα., 307
δ παραμερισμός της ψυχολογίας, ή «αυτόματη μέθοδος γρα ψίματος» κσ.ί ;,;ροτ.α.ντος ή τεχνική μοντά.ζ κι ή ά.νάμιξη χρο νικών κα.ί χωρικών μορψων της κινημα.τογρα.ψικής τσ.ινία.ς. Ή καινούργια. &.ντ!ληψη για. τό χρόνο, πού 6ασικό της στοι χείο ε!να.ι ή συγχρονικότητα. κα.ί που ή ύψή της συνίσταται στή χωpικοποίηση τοϋ στοιχείου του χρόνου, σέ κανένα. α.λλο είδος δέν εΥ.ψpάζετα.ι τόσο εντυπωσιακά. οσο σε τούτη τή νεσ. ρ6τερη α.π' δλες τίς τέχνες, που χρονολογείται &.πο τήν ίδια. περίο8ο με τή ψιλοσοψία. του χρόνου του Μπέρξον. Ή συμ yωνία. α.νά.μεσα. στίς τεχνικές μεθόδους της κιvημα.τογρα.ψι κi'jς ταινίας κα.ί στα. χαρακτηριστικά. της καινούργιας d.ντ! ληψης είναι τόσο πλήρης, ωστε εχουμε το αίσθημα. πώς ο: χρονικές κατηγορίες δλόκληρης της μοντέρνας τέχνης θα. πρέ πει vαχουν ΠFΟΥ.ύψει από τό πνευμα. της κινημα.τογρα.ψικης μορψfjς, κα.ί τείνουμε να θεωρήσουμε τήν ταινία. τήν rδια -:;ά.ν τό τεχvοτροπικά. πιο &.ντιπροσωπευτικό, αν καί ποιοτι Κ7. ί'σως i:χι τό πιο γόνψ.ο ε.ίδος της συγκα.ιρινfjς μας τέχνης. Το θέατρο είναι &.πό πολλές &.πόψεις το καλλιτεχνικό μέσο πού ε!να.ι το πιό ομοιο μέ τήν τα.ινία.· ιδιαίτερα. &.πο τήν i'iποψη του συνδυα.σμοσ των χωρικών κα.l χρονικών μ.ορ φών, &.πό μέρους του, έκπροσωπεί τή μοναδική πραγματική &.να.λογία. προς τήν ταινία. uΟμως δ,τι συμ6α.ίνει πά.νω στή σκηνή είνα.ι έν μέρει χωρικό κι έν μέρει χρονικό· κα.τά. κσ. νόνα. είναι χωριΥ.ό κα.ί χρονικό, ποτέ ομως μίγμα. των δυο α.ύτων, δπως τα. συιι6άντα. μιας ταινίας. Ή θεμελια.κότερη δια.ψορά. σ.νά.μεσα. στήν τα.ινία. κα.1. στίς α.λλες τέχνες ε!νσ.; δτι μέσα. στήν κοσμοεικόνα. της ε!να.ι ρευστα. τα. δρια. τοσ χι(ψου κα.ί του χρόνου--δ χωρο; εχει οίονεί χρονικό κι ό zρόνος ως ενα. σημείο χωρικό χα.ρα.κτήρα..Στίς πλαστικές τέ χνες, οπως κα.ίστή σκηνή, δ χώρος πα.ραμ.ένει στα.τικός,&.κίνη τος, &.μετά.ολrιτο;, χωρίς σκοπό κα.ί χωρίς κα.τεύθυνση·περιψερό μαστε όλότελ::ι. έλεύθερα μέσα. του επειδή σΊ 3λα. του τα. μέρη εί νχ: όμογενής κι επειδή κανένα. &.πό τα. μέρη του δεν προuπο θέτει χρονικά. τό άλλο. ψά.σεις της κ!νησης εεv εtνα.ι στάδια., ουτε βήματα. μιας βα.θj_ιια.ί α.ς έξέλιξης· ή &.κολουθία τους �εν ύπ6κειτα.ι σε περιορισμό. 'Αντίθετα., στη λογο-=εχνίσ.
οι
:�ns
--1.αί προπα.ντό; στό δρά.μα. �δ χρόνος εχει μια. δρισμέ·οι κατεύθυνση, μιά. τάση έξέλιξης κι ενσ.ν &.ντικειμενικό σχο πό ανεξάρτητο α.πό τή 6ίωση του χpόνσυ &.πό μέρους το•'j θεα.τη· δεν είναι άπλή δεξαμενή, πα.pά. διαδοχή βαλμένη μέ όpισμένη διάταξη. Οί δρα.μα.τουpγικες αυτές κατηγορίες, τώ ρα., &.λλάζουν εντελώς τό χαρακτήρα. κα.ί τ1.ς λειτουργίες :ους μέσα. στήv κινημ::ι.τογp:;ι�ική ταινία.. Ό χώρος χάνει τό στα.τικό -=ου ποιόν, τή γαλήνια. παθητικότητά. του κα.1. γίνε --;αι τι;ψα. δυ·ιαμικός· γεννιέται μπροστά, στα. μάτια. μσ..;, θά λέγαμε. Ε!να.ι ρευστός, δίχως ορια. κα.l δίχως τέρμα., στοι χείο ποδχει τή δική του ίστοpία, τή δική του κοψια. κα.ί τό δικό του προτσές έξέλιξης. Ό δμογενής ψυσικός χώρος 'r:α.ίρ νε ι εδιί) τχ χαρακτηριστικά του έτερογεvως συνθεμένου ί στορικσσ χρόνου. Μέσα. στο πλα.ίσιο τουτο τά. επί μέpου;; πά.δια. δέv εΙνσ.ι πια. δμοειδij, ο�τε κα.1. τά. επί μέρσυς τμ rJ ματα. ταυ χώρου δzy εχ'Jυν τήν 'ίδια.ν σ.ξία.· εοω περιέχονται θέσεις μέ ειδικά. προσόντα. κάθε μιά, κάμποσες πουχουν μια. κά.r:οια. προτεραιότητα. στήν εξέλιξη κι σ.λλες πού σημαίνουν τήv κοpύψωση της έμπειpίσ.ς του χιίψ ου. Ή χρήση τfJ; λήψη; !ΧΤ.ό ΚQ'/:7.. (l:losc - ιψ) λ.χ. οχι μόνο ύπόκειτα.ι σε Κpι τrιρια. χώρου, ά.λλα κι εκπροσωπεί μια. ψά.ση πού πρέπει νά. ψταστεί η νά. ξεπεpα.στεί μέσα. στή χρονική εξέλιξη της τσ.ι νία.ς. Σε μια. καλή τα.ινία. οί λι'Jψεις &.πό κοντσ. δεν ε!ναι κσ. :α.•1εμ Ύ1μένες α. υθα.ίρετα. χι :δι ότροπα.. Δέν εχουν πα.ρεμολη θεί σ.νεξάpτητα. ά.πό τήν έσωτεpική εξέ:λιξη μιας σκηνής, ου τε δποτεδήτ.οτε κι δπουδήτ.οτε, παρά μονάχα. οτ.ου θά. μπο ρούσε κα.1. θα.πρεπε νά. γίνει α1σθητή ή δυνητική τους ένέρ γεια.. Για.τι. μια λήψη ά.πό κοντά. δεν είναι &.ποκομμένη ε1κό νσ.. μ' ενα. πλαίσιο· πάντοτε είνα.ι μέρος μονά.χα. μιας εικό νας, δπως λ.χ. οί μr,pψέ; (rcpoιιssoir) (6λ. Β' τόμ., σ. 2Η) Σ. τ.Μ.) σ' εν:,, πίνα.κα μπαρόκ, οί δποίες εισάγουν στήν είκ.ό ν� ενα. τ.οιόν δυ-ι:χμικό, πα.pόμοιο με κείνο πού δημιουpγου·ι οι λήψεις ά.πό κοντά στή χωρική δομή μιας τα.ινία.ς. , Σά. ν' &.λληλοσχετίζοντα.ν, ομως, δ χώρος κι δ χρόνο; μεσα. στήv τα.ιν(α., 15ντα.ς δυνατό να. ένα.λλα.χθοϋνε, οί χρονι κέ� σχέσεις παίρνουν σχεδόν χωρικό χαρακτήρα., δπως κ.ι � 309
χωpος &.ποχτά.ει ενδιαφέρον επικαιρικό καί παίρνει χ'.Ι.pr;,. κτη pιστικ,χ χρονικσ.-μ' σ.λλα λόγια, στr1 διαδοχή τιiιν στιγ μών τους είσά.γεται ενα κάποιο στοιχείο έλευθεpίας. Μέσα στό χρονικό πλαίσιο μιας ταινίας κινούμα.στε μέ τρόπο πού κατά. τά. α.λλα. προσιδιάζει στό χώρο, δλότελα έλεύθεpοι νά. διαλέξουμε την κατεύθυνσή μας και τ.pοχωpώντας ά.πό τό ε να στά.13ιο στό αλλο, δπως παμε κι &.πό τονα. δωμάτιο στ· tlλ λο, ά.ποσυvοέοντας τά. επί μέρους στάδια μέσα στήν εξέλι ξη των γεγονότων καί συνομαδιά.ζοντά.ς τα. (γενικά. μιλών τας) σύμφωνα με τίς αρχές της χι,ψικης διά.τα.ξης. Κοντο λογίς, εδώ δ χρόνος χάνει ά.πό τη μιά. 't'fι'Ι ά.διά.κοπη συνέ χειά. του κι ά.πό την άλλη τήν ά.μετά.κλητη κατεύθυνσή του. Μπορουμε νά. τον φέρουμε σε &.κινησία.: στις λήψεις ά.πο κον τά.· νσ. το'ι 7.tσωστρέψουμε: στίς άναδpομές στο παρελθόν ( flaslι - backs) · νά τον έπα.ναλi6ουμε: στίς ά.ναμνήσεις· καί νά. . το� πrοχωρήσουμε: στά. δράματα του μέλλοντος. Σύνδρομα. κα.ι συγχpονα. γεγονότα μποροσν να δειχτουν διαδοχικά., ένω γεγονότα πού χρονικά. διακρίνονται μπορουν νά. δειχτουν σύγ χρονα-μέσω της διπλης ά.φήγησης και της ενα.λλσ.γης" το προγενέστερο μπορεί νά. φανεί μεταγενέστερο και το μετα γενέστερο πpίν της ώρας του. Τούτη ή κινηματογραφική ά.ν τίληψη γιά. τό χρόνο εχει χαρακτήρα. δλότελα. ύποκειμενι κό καί φαινομενικά. &.κα.νόνιστο, σ..ν συγκριθεί με την εμπει ρική κα.ί τη δραματικrι αντίληψή του. Ό χρόνος της έμπει pικης πραγματικότητας ε!να.ι μιά. δμοιόμοpφα πpοοδεύουσα, ά.δ:ά.κ�πα. συνεχής κι &.πόλυτα ά.μετά.κλητη διάταξη, μέσα , στην οποια τά. γεγονότα ά.κολουθουν τονα ταλλο δπως σ' εναν περιστρεφόμενο ιμάντα μετα.φορας &.ντικειμένων. Ε!να.ι ά.λή θ�ια δτι δ δ�ιχμα.τικός χρόνος δεν ε!ναι διόλου ταυτόσημος με , τον εμπεφικο χρόνο - κι ή ά.πορία., πού προκαλεί ενα ρολόι 6αλμένο πάνω σε μι� σκηνή νά. δείχνει τόν όpθό χρόνο, &.πό , , το�τη την �συμφωνια προέρχεται-ενώ ή ένότητα. χρόνο:.> που παpαγγελλει ή κλασσικιστική δραματουργία, μπορεί νά. έpμηνευθεί ά.κόμα. καί σάν εξάλειψη του συνηθισμένου χρό νου, κι ώστόσο οι χρονικές σχέσεις στό δράμα εχοuν περισ σότερα. σημεία !πσ.ψης με τή χρονολογική τάξη της συνη310
θισμένης εμπειρίας παρά. μέ τη διάταξη του χρόνου σέ μιά. ταινία. wΕτσι, στό δράμα, rι τουλάχιστο σε μιά. καl μόνη σκηνη ένός δράματος, διατηρείται ά.κέρα.ιη ή χρονική συνέ χεια της εμπειρικής πραγματικότητας. Κι εδώ, δπω; καl στην πραγματική ζωή, τά. γεγονότα. ά.κολοuθουν τονα. ταλλο σύμψωνα. με τό νόμο μιi; προόδου πού δεν επιτρέπει ουτε διακοπές κι &.λματα, ο'.ίτε επσ,ναλήψει; κι α:ντιστροφες, καl πού συμμορφώνεται μ' ενα πρότυπο χρόνου πουναι &.πόλuτα. σταθερό, δηλαδή δέν ύπόκειται σ' επιτάχυνση , επιβράδυνση η πmσεις δποια.δήποτε μοpφης στο εσωτερικό των διwρό pων τμημάτων της (πράξεων η σκηνων) . Στην τα.ινία., &.ν τίθετα., οχι μονά.χα. ή ταχύτη τα των διαδοχικών γεγονότων, ά.λλά. κα.ί τό ιδιο τό χρονομετρικό πρότυπο πr;λλές φορές ει ναι διαφορετικό α:πό πλάνο σέ πλάνο, &.,ιά.λογα. μέ το αν χpη σψ,οποιείτα.ι άργή η γρήγορη κίνηση, πλάνα μεγάλου ή μι κpοϋ μψ;ους κα.ί πολλές η λίγες λήψεις ά.πό κοντά.. Στο δpα.μα.τοuργο ά.παγορεύετα.ι ά.πο τή λογικη τη; σ;:ηνιΧής διευθέτησης ή επανάληψη στιγμών καί ψά.σεων τοϋ χρόνου-τέχνασμα. πού πολλές ψοpές εινα.ι ή πηγή των πιό εντατικών αισθητικών εφφέ της κινηματογραφικής ταινία.;. Ε!ναι αλήθεια. δτι ενα μέρος του μύθου συχνα. το διαπραγ ματεύονται ιiναδρομικά. στο δράμα κι οτι τά. προηγούμενα. πσ.. ρακολοuθοϋνται με ά.ναδpομή στο χρόνο, δμως συνήθως &. ναπαpίστανται zμμεσα-ειτε στη μοpψή μιας συνεκτικής i ψήγησης είτε σε μοpψή πού περιορίζεται σε σκόρπιες νύξεις. Ή τεχνική τοϋ δράμα.τος δεν επιτρέπει στο θεατρικο συγ γp'Χψέα νά. ιiνατpέξει σέ περασμένες σκηνές, μέσα στην πο ρεία μιας πλοκης πού εξελίσσεται προοδευτικά., καί να τις εν τά.ξει α. μ ε σ σ. μέσα στήν ά.κολοuθία. των γεγονότων, μέ σα στο δραματικό παρόν-δηλαδή, πρόσφατα. μονά.χα α.pχι σε yά, τό έπιτρέπει, ίσως κά.τ' ά.πο την α.μεση επίδραση της ταινίας η κά.τ' ά.πό την επίδραση της καινούργιας ά.ντίλη ψης για. τό χρόνο, γνώριμης κι ά.πό το σύγχρονο μυθιστόρη μα. Ή τεχνική δυνατότη τα. της διακοπης κάθε πλάνου χω ρίς άλλη φα.σοφία, εύθύς εξαρχής ύπο6Ιiλλει τη δυνατότη τα. μιας ασυνεχους διαπραγμάτευσης του χρόνου και παρέχει 311
στήν τα.ινία. τά μέσα. ν' άνυψώσει τήy εντα.ση μιας σκψη; εr: τε με τήν πα.ρεμοολή ετερογενών επεισοο(ωy ε"ίτε με t'Y)'I εκ χώρηση των επι μέρους ψάσεων της σκηνής σε οια.ψορετικά. τμήματα. του ερyου. Μ' αυτό τόν τρόπο ή ταινία. συχνά. δη μιουργεί t'Y)'I εντύπωση κάτ.οιω ΠΟ'J πα.Ιζει σε μιά σειρά πλήκτρων και χτυπά.ει :ά πλψ.τρα. ad libitum (=δπως τοϋ άρέσει-Σ. τ.Μ.) , πάνω καί κάτω, δεξιά κι άριστερά. Σi μι.χ τα.ινία. πολλές ψορές βλέπουμε πpω:cι. τ6ν ηρωα. στην ±ρ χή της σταδιοδρομίας του, σά. νέο, κι ϋστερα., γυρίζογτα.ς ατό παρελθόν, σάν παιδί. κατόπιν, στό παραπέρα ξεt'jλιyμα τη; πλοκής, τόγ 6λέπουμε ιfψιμο άνδρα. κι άψοϋ γιά ενα διάστη μα. πα.ρα.κολουθήσουμε την στα.διοδρομiα. του τελικά μπορεί νά τόν δοϋμε να. ζεί άκόμα., μετά τό θ±να.τό του, στή μν11μη κάποιου άπό τούς συγγενείς του η τούς ψlλους του. Έξα.ιτlα.; της &.συνέχειας του χρόνου, ή &να.δρομική εξέλιξη της πλο κijς συνδυάζεται μέ τό ά.πόλυτα ελεύθερο προχώρημα. κα.ί με τ+ιν ελλειψη κάθε χρονολοyικου δεσμοϋ, εν6) ή κι•ιητικότη τα, πού εrνα.ι ή ουσία. ·ή ίδια. της κινηματοyρα.ψικης εμπειρί ας, ώθείτα.ι &ς τα. εσχα.τα. δριά της διαμέσου των επανειλημ μένων συστροψων κα.ί τροπών του χρονικοϋ συνεχους. 'Ωστό σο ή πραγματική χωρικοποlηση του χρόνου, στην κινηματο γραφική τα.ινία, δέ συμ6α.ίνει προτου ν' ά.πεικονιστεϊ ή συy χρονικότη-;;α. παράλληλων πλοκών. Ή έμπειρία. της συyχρσ νικότητα.ς διαφορετικών κα.ί χωρικά ξεχωριστών συμ6άντων εlναι αύτή πού ψέρνει τούς θεατέ; στην κατάσταση εκείνη της εκκρεμότη τας, ή δποία. κινείται ανάμεσα στό χωρο κα.ί στό χρόνο και διεκδικεί για. τόν έαυτό της τις κατηγορlε ς και των δυό τούτων διατάξεων. Ή ταυτόχρονη έγrjτητα κι ά.πομάκρυνση των πραγμάτων-ή εyyύτητα·του ένός πρός τό άλλο μέσα. στό χρόνο κι ή άπόσταση του ένός &.π' τό άλλο μέσα ατό χGψο - συνιστα. τό χωροχρονικό εκείνο στοιχείο, τή δισδιασ:ατικότητα. εκείνου του χρόνου, πού εlναι το πρα γματικό πλαίσιο της ταινία; κι ή βασική κατηγcρία της κο σμοεικόνας της. Σε συγκριτικ� πρώιμο στάδιο της ίστορίας του χινη ματογρά.φου άνακαλύψθηκε δτι ή ά.ναπαράσταση δυό ταυτό312
zρι:.,·ιω·ι iκολουθιιΤJν γεyονό,ων ανήκει στό πρG1tο - πρώτο � πόθεμα κινηματογραφικών μορφών. Πρώτη ή συγχρονικο -cητ7- τc:/>τη κα.τα.yρα.φότα.ν ά.πλώς κα.l γνωστοποιουντα.ν ατού; θ εα.τέ; μέ ρολόγια, ;-;ο,:ι εδειχνα:ν τήν ιδια. ωρα., η μέ παρό μοιες άμεσες ένοείςεις, ενώ ή καλλιτεχνική τεχνική της δια λείπουσα.; δια.πραyιιά.:ευσης ιιια.ς διπλής πλοκη;· και ή εναλ λασ6μενη συρραφή των μεμονωμ±νων ψάσεων μιας τέτοια.; τ.:λοΧr)ς μΟ'Ισ:χα. βfιιι7. - 6ημα. άνα.πτύχθηκαν. 'Αργότερα. δ μως συνα.ντα.με κάθε τόσο πα.ρα.οείyματα. της τεχνικής. α,j τfις. Κι εϊτε εχι:.,υμε Yi κά..νουμε με δυό &.ντίμαχες πcιρα.τά ξεις, με δυό άντα.γωνιστές η με ουό σωσίες, ή δομή της τα.ι νία; κυρια.ρχείτcι.ι εν πciση περιπ:ώσει από τή διασ:ω.Jρωσr1 κα.! τή δια.τομή των ουό αυτών διαφορετικών γραμμών δηλ. ιiπό τό δίπλευρσ χα.ρακτrιρσ. της εξέλιξης κι &.πό τή συyχ ρο νικ6τη τα. των άντιπα.ρα.τιθέμ.ενων πράξεων. Τό περίφημο τέ λος :ων πρώ ιμων καί fιδη κλασσικών ταινιών του Γκρίφφtθ (δπου r1 εκοαση μιας συνα.ρπα.στικης πλοκijς ψτια.χν6ταν ε τσι, ωστε νά εξχρτιέτα.ι άπό τό iν πριίJτο φτά.νει τό σκcπ6 του ενα τραίνο η εvα. αυτοκίνητο, δ μηχανορράφος ή «δ ε φιππος ά.yγελι�η:ιόρος ,ου οα.σιλι&.», δ δολοφ_6νο; rι ό σωτήρας, κι δπου χρησιμο,πσιοίίνταν ή τ6τε επα.να.στα.τική τεχνική των συνεχιίJ; μετα.οα.λλ6μενων ε1κ6νων, πού λάμπανε κ:χί χiνοv :α•ι σχν &.σψαπές) εyινε το πρ6τυπο γιά τή λύση του εργου, πρ6τυ;;ο πο•:ι &.πό τότε κι ϋστερα. πλείστες κινημα.τοypαφικ�; ταινίες τό άκολουθήσα.νε σέ πα.ρ6μοιες περιστάσεις. Ή εμπειρία. του χρ6νου στή σημερινή εποχή συνίστα ται προπαντός σ:ήν επίγνωση της στιγμής στην δποία. 6ρι σκ6μα.στε: στήv έπίyνωση του παρόντος. Κάθε τι επίκα.φο, συγκαιρινό καί δεμένο μέ την τωρινή στιγμή εινα.ι 1διαίτε ρης σημασίας κι &.ξίας γιά. τό σημερινό άνθρωπο κι ετσι πο·'ι α. υτός ε!να.ι κυριευμένος άπό τούτη την ίοέα., καl μόνο τό γε γονός της συγχρονικότητας παίρνει στά. μάτια. του καινούρ γιο νόημ,α.. Ό πνευματικ6ς του κόσμος είναι δια.ποτισμένος &.πό την &.τμόσφα.ιρα. του άμεσου πα.ρ6ντος, δπως κι εκείνος τοϋ Μεσαίωνα. χα.ρακτη ριζ6τα.ν ά.πό άτμόσψα.ιρα. &.λλοκοσμι Χή fι δπ ω; του οιαφωτισμου δ πνευματικός κ6σμος χα.ρα.κτη
313
ριζότtΧΥ απο μια. διά.θεση προσδοκίας με τή ματιά στηλωrέ Υη στό μέλλον. ·ο ση�pινός άνθρωπος sετ τη �γσ.λ��η των πόλεών του. τά θα.υμα.τα. της τεχνικης του, τον πλου.:, των ιδεών του κα.ί τά κρυμμένα. 6ά.θη της φυχολογtα.ς του μέσα. στη γειτνίαση, στlς ιiλληλοσυνδέσεις καl στα. συvτα.ιpι� σμα.τα. των πρα:γμά.των κα:ί των δια.δικα.σι�ν. γ�ητεια. τη� «συγχρονικότητrχς», ή άνα:κά.λυφη δτι ιiπο τη μια, μεριά. ο ίδιος α.νθpωπος 6,ιώνει σε �ιά κα:l μόν� στι1μη}ια.ψ�ρετικά., α.σχετtΧ κι ά.συμ6ι6αστα. πρα.γμα.τα. κ: από την α.Αλη οτι δι� , ψορετικοl α.vθρωποι, σε δισ.ψοpετικους τόπους, πολλες �ορες 6ιιί>νουν τά. ιδια. πράγματcι;, δτι τi 'ίδια πράγμα.τα. συμ6α.ινου � στον ϊδιο χρόνο σε τόπους εντελώς &.πομονωμένους με�α.ξ•J τους-δ ο(κουμε·ιισμός αυτός, γιά. τον δποίο εδωσε συνειδη ση στο σημερινό άνθρωπο iι �γχρονη ; εχνική, ε!να.ι tσως ή r:pα.γμα.τικη πηγη της κα.ινουpγι� ς &.ντιληφης για. τ� ηόνο, κc-.θιος ·ι.ι δλόκληpου σ.υτου του απότομου τpό�ου με τον � πο"ίο 'Περιγράψει τή ζωή ή μοντέρνα. τέχνη. Ο pαφωδικ'Jς χα.pακη'ιpα.ς, πού ξεχωρίζει έντονότα.τα το σύp. pονο μυθιστό , ρrφ.α από τό παλιότερο, είναι συνά.μα και το χαpακτηp:στι κδ έκείνο πού έξα.ιτίας του δημιουργουντα.ι τά. κινημα.τογpα ψικότατα έψ::ρέ του. 'Π &.συνέχεια. της πλοκής καί της έξ�λι ξης των σκηνών, ή ξαψvική &.νά.δυση σκέψεων και διαθεσ; ων, ή σχετικότητα κι ή ά.συvέτ.:εια των χρονικών μέτρων ει ναι τά στοιχεία. έκείνσ. πού μέσα. στά. lpγα. του Προύστ, τοϋ Τζόυς, του Ντός Πάσσος κα.ί της Βιpτζίνισ.ς ΙΌύλφ μας θυ I μίζουν τη δισ.κοπη ιiπό πλά.νο σε πλά.νο, τ� &.χνά., σ6υσ.μα. τα. κσ.ί τlς πσ.pεμ6ολες της κινημσ.τογpαψικης τα.ινισ.ς, κι δ τσ.ν δ Προύστ &.pαοιά.ζει δυο γεγονότα., πού μπορεί ν' &.πέχουν μεταξύ τους τριάντα. χρόνι α., τό ϊδιο κcντά. σά. ν' &.πείχα.νε δυο ώρες μονά.χα., αυτό δεν ε!να.ι τίποτε άλλο παρά. ή μα γεία. της κινηματογpσ.ψικης ταινίας. Ό τρόπος με τό! δ�ο!ο, , στον Προύστ, σ,Jμ6σ.δίζουν μέσα στα διαστήματα. του χωρου καl του χρόνου τό παρόν και τό παρελθόν, τά ονειpα. κι ο[ στοχσ.σμο(, δ τρόπος πού περιπλανιέται μέσα στο χώρο κσ.ί στο χρόνο ή ευαισθησία., �ναζητών:σ.ς_ &.διά.κοπα καινούργιους , δρόμους, κι δ τρόπος που μέσα. σ αυτό τό &.τελειωτο ,ιι &.-
:π
314
πεpιόριστο pευμα τιiiν αλληλοσχετισμων χάνονται τά. σύνοpχ τοσ χώρου 'Χαl του χpόνου--δλα τοϋτα. &.ντιστοιχοσν ιiκpι6ώς στήν &.νάμιξη έκείνη του χώρου κα.ι του χρόνου, μέσσ, στήv δποία. κινείται ή κινημα.τογpα.ψική τα.ινία. Ό Προύστ ποτέ οέ μνημονεύει ήμεpομηνίες κσ.ί ήλικίες· ποτέ δε γνωρίζου με ιiκρι6ώς πόσων χρονών είναι δ ηρωα.ς του μυθιστορήμα τός του, ένιί) ακόμα. κι ο! χρονολογικές σχέσεις ,ιί)ν γεγονό των πα.pcφένουν μάλλον &.σαφείς. οι έμπειpίες κα.ί τά συμ6ά.ντα. δεν συ,έχονται εξαιτίας της χpονικης τους γειτνίσ.σης zι ή προσπάθεια. νά. δια.κριθουν κα.ί νά. διευθετηθουν χρονο λογικά θά ήτ:ι:.ν τόσο r:ερισσότεpο άν6ητη ά.r:ό τήν α.ποψη α.υ τη Ι\σο, κατά τή γνώμη του, δ κάθε α.νθρωπος lχει τις δι κές του τυπικzς εμπειρίες πού επανέρχονται περιοδικά., Το &.γι;>pι, δ νέος χι δ α.νδpα.ς τ.:ά.ντοτε βιώνουν κατά 6άση τά. ιδια πρ±γμα.τα.· το νόημα ένός γεγονότος πολλές ψοpές δέν του ψα.νεpώνεται πα.ρά μονάχα &.φου πεpά.σουν χρόνια. &.πδ τότε πr;;ύ το εζησε ΚCΙ.ί τό ()πόμεινε: δύσκολα, ομως μπορεί ΠΟ· ,Ξ 'ια. ξεχωp!πι τό σωρό τ(:ί>ν χρόνων r:o� πέρα.σαν άπό την z:i-;:zιpία. τή; τωpινfjς ωpα.ς. Σε Υ.ά.θε στιγμ11 της ζωης του οέν είvα.ι κα.yείς τό ί'διο πσ.ιοί η δ ίδιος α.πόμα.χος η δ ίδιος μοναχικός ξένος, μέ τά. ϊδια. ξυπνητά, ευαίσθητα. κι ά.κα.τεύ να.στα. vευρσ.; Σε κά.θε στιγμη της ζωης του δέν είναι ,ια νείς το πρόσωπο r:cύ μπορεί νά βιώσει -:ουτο κα.ί κείνο κα.ί πού με τήν έπάνοδο των γνωρισμάτων της εμπειρίας του κα τέχει τή μοyσ.δική προστασία. α.πό τό r:έpασμα του χρόνου; Μήπως στ' &.λήθεισ. οί έμπειpίες μας τόν ίδιο χρόνο δέ συμ βαίνουν; Καί τούτη ή συγχρονικότη τσ. δέν είναι πράγμα.τι )J α.pνηση του χρόνου; Κα.ι τούτη ή δ.ρνηση δέν είναι lνας &. γ ώyας γιά. τήν έπα.νά.κτηση της έσωτεpικότητας έκείνης, τηΊ δπο!α. μας άποστερεί δ ψυσικός χώρος και χρόνος; Ό Τζόυς αγωνίζεται για. τήν 'ίδια. εσωτερικότητα. κα.ί τήν ίδια &.μεσότητα. της έμπειρία.ς,· δταν κι α.ύτός, δπως δ Πpούστ, θρυμματίζει κα.ί συγχωνεύει τον καλοα.p!Jpωμένο καί χρονολογικά δpγα.νωμένο χρόνο. Κα.ι στο οικό του εpγο έπ{ σης ή δυνατότητα. &.μοι6αίας ένα.λλα.γης των περιεχομένων της έμπειpίσ.ς θριαμβεύει πάνω στή χpονολογικη διευθέτηση 315
τι"ίJν εμπειριών, κα.ι γι' α.ύτον επίσης δ χρόνος εrν' ενα.ς δpό μc; δίχως κατεύθυνση, πάνω στον δποίο δ άνθρωπος κινείται πέ ρα. - δώθε. αΟμως α.ύτός ωθεί τή χωpικοποίηση τοϋ χρόνου &.κό1•.ο: πιό μα.κρι:ι. &.πό τόν Προυστ και δείχνει τά. εσωτερικά. συμ6άvτα. τέμvοντάς τα. οχι μονάχα. παράλληλα. &.λλά. κα.t εγκάρ σια.. Οί είκόνες, οΕ ίδtες, οί νοητικές κυμάνσεις κι σ:.να.μνή :;εις στέκουν δίπλα. - δίπλα, διαχωρισμένες δλότελα. α.ίψνίδια. κα.ί απότομα· ελάχιστη προσοχή &.ποδίδετα.ι στήν κα.ταγω γ11 -:ους, δλη ή εμφα.ση μπα.ίvει στή συνάψεια. και στη συγ χpονικ6τη-:ά του;. ΊΙ χωpικοποίψ;η -:ου χρόνου ψτά.νει τό σQ μακριά. στον Τζόυς, ι';Jστε τό διά.6α.σμσ, του Ό δ υ σ σ i α. μποpου:ιε '17. ,' αρχίσουμε απ' δr;ου θέλουμε, εχο•ι :α.ς μονά.χα. χοντρική γνώση του .:εριεχομένου - οχι &.πα. pα.ίτητα. μονάχα. μετά. α.πό ε·ια. πρώτο διά6α.σμα., δπως ειπι:) θΊ(ϊ.ε-κα.t crχεΜν α.π' όr:οια.δήπeιτε ένότητα. τυχόν επιλέξου με. Το περίγυρο, μέσα. στό δποίο 6pίσκετα.ι δ &.ναγνώ�ς, σ-::ήν r:pα.γμα.-::ικό-::ηα είνα.ι zξ δλοκλήpου χωρικό, επειδή τό μυθιστόρημα. περιγράψει δχι μονά.χα. την είκό·,α. μια.ς με γαλούπολης, αλλά. κι ώς [να. σημείο uίοθετεί τη δομή της, ,ό δίκτυο των δρόμων κα.ί τώv πλα.τειG>ν της, πού μ.iσα. σ' cϊι-:ό πεpιφέροντα.ι οί αvθpωπQι, μr:σ.ιvο6γα.ίνοντα.ς κ.σ.ι στα. μα.τιbντα.ς δποτε κι οπου θέλουν. ΕΙνα.ι εξαιρετικά. χα.ρα.κτη pιστικό γιά. τό κινημα.τογpα.φικο ποιον της τεχνικής τού-::ης τό δτι δ Τζόυς εγρα.ψε το μυθιστόρημά του δχι με την τελι κή σειρά. τώ•ι κεφα.λα.ίων, &λλά.--δπως συνηθίζεται κα.ί στή δημιουργία. των τα.ινιων�νεξα.pτοπσιήθηu &.πό τήν &.κο λοuθία. της πλοκής κι έργα.ζότα.ν σε κάμποσα. κεψάλα.ια τα.:; τόχρονα.. Τη μπεpξονική &.ντίληψη για. το χρόνο, δπως χρησιμο πeιιείτα.ι στο μυθιστόρημα. κα.ι. στον κινημα.τογpά�,ν κι οχι πάντα. τόσο ξεκάθα.pα.-τη συνα.νταμε σ' δλα. τά. είδη κα.ί τ:; τάσεις :ης σ,Jγχpονης τέχνη;. Ή simultaneite des etats (1' ίΊrηcs (=-συγχρονικότη-::α. των ψυχικών καταστάσεων Σ.τ.Μ.) ε!να.ι πpοπα.ντος ή 6α.σικη έμπϊ:ιpίσ. πού συνδέει τις ποικίλες τάσεις της σύγχρονης ζωγραψικης, το ψουτουρι σμο των Ί ταλων με τον εξπpεσσιονισμο του Σα.γκά.λ χα.ι τον 316
κυ6ισμο του Πικασσό μέ τό σοuρρεα.λισμο του Τζιόρτζιο ν,ί Ε'ίρικο η του Σα.λα6ντόρ Νταλί. Ό Μπέρξον &.νακσ.λυ yΞ τήν αντίστιξη τών πνευματικών προτσές και τη μου σική cσ;ι·ή :G)'Ι &.λληλοcrχετισμων τους. υΟπως &.κpι6ώς δτα.ν &κουμε ενα μουσικό κeιμμά.τι, σ-::' αύτιά μας εχουμε τόν &.μοι6α.!ο σύνδεσμο κάθε καινούργιας νότας με δλες έκεϊνες πού ιiκούστηκα.ν κιόλας, ετσι καί μέσα. στις 6αθύτερες κα.ί ζωτικότερες lμπειρίες μα.ς κατέχουμε πάντοτε δλα. δσα. ζή σαμε ποτέ καt κάναμε δικά. μα.ς στη ζωή. "Αν κα.ταλα6α.ί νουμε τον έα.υτ6 μας, δια6άζουμε τίς ψυχές μα.ς σά. μουσικά. σημεία, διευχριvίζουμε το χάος των μπλεγμένωv ήχων χαί τούς μετα.μορψώνουμε σε πολυφωνία οιαψορετικων μερών. Κάθε -::iχνη εΙνα.ι παιγνίδι με τό χάος καί πάλη εναντίον του· &.διά.κοπα. προχωρά.ει δλο καί πιο επικίνδυνα. προς to χάος κσ.l λυτρώνει δλο καl πιο εκτεταμένες περιοχές του πνεύμα.τος &.πό τήν άρπά.γη του. "Αν ύπάρχει κάποια. πρόο δο; στή•ι ίσ-:ορία. της τέχνrις, τότε αύτη συνίσταται στη στα θερή α.υξηση των περιοχών αύτων πού &.ποσπωντα.ι &.πο το z±ος. lE ,-ί-ιν α.νά.λυση του χρόνου, πού κάνει, ή κινηματο γpαφικ-!) ταινία 6ρίσκεται στήν ευθεία. γραμμή της εξέλιξης τούτης: εκα.νε δυνατο ν' &να.πcφασταθουν οπτικά. έμπειpίε; �ού προηγούμενα. εκψρά.ζονταν μονάχα. μέ μουσικές μορφές. Ωστόσο, δ κα.λλιτέχνης πο� είναι ίκανος νά. γεμίσει με πρα.γμα.τική ζωή την καινούργια. τούτη δυνατότητα, τούτη τήν κε ·ιή &κόμη μσρφή, δέv r:α.ρουσιά.στηκε Ίσα.με τώρα. Ή Χρίση του κινημα.τογράψου, πού ψα!νεται νά. έςελίσ σεται σε χρόνια &.ρρώστεια., δφείλετα.ι προπα.ντος στό γεγο ·ιος δτι 'YJ τα.ινία δέ: βρίσκει τούς συγγραψείς της η, γισ. v;ι το ποσμε &.κρι6έστερσ., οί συγγρα.ψείς δέ-; 6ρίσκουν το δρόμο ,ους πρός την ταινία. Συνηθισμένοι νσ. Υ.άνουν δ,τι θέλουν �έσ� στους τέσσερις τοίχους τους, &.ντιμετωπίζουν τώρα τήv α πσ.ιτηση νά. παίρνουν 'Jπόψη r;αpαγωγούς, σκηνοθέτες, σενα pιογράψους, χειριστές των μηχανών λήψης, καλλιτεχνικούς οιευθυν,ές καί τεχνικούς κά.θε λογής, μολονότι δεν &.ναγνω ρίζουν το κυρος αύτοϋ τοϋ πνεύματος τijς συνεργασίας η 'Κ.α.1. γενικά την 1δέα τfις καλλιτεχνική; συνεργασίας. Τά ::ι1σθή31 ϊ
μ.α.τιi τους έξεγείρονται εναντίον τής ιδέα.ς της παρ"γωγης Ξpγων τέχ,π1ς πο,:, &.ψήνονται σ' gγα. συλλογικό σώμα, σ' : ·,χ "χο·,σέρν", Υ.σ.ί νιώθουν δτι είνσ.ι διασυρμός της τέχνης τό �-:; gνα έςωτεpιΧό πρόσταγμα, η τό πολύ - πολύ μιά. πλειο ψηφία, εχουν τήν τελευταία λέξη σχετικά με ά.ποφάσεις, τά. κίνητρα των δποίων πολλές ψοpές δεν είνα.ι κι οί ίδιοι σε θέση νά. έξηγήσουν. 'Από την άποψη τοϋ δέκα.του lνα.του 7.ίι�να, ή κατάσ,σ.ση, μέ ,ή·ι δποία ζητοϋν ά.πό τό συγγρα ψέα να συμ6ι6αστεί, είναι έντελώς ά.συνήθιστη κι ιχψύσικη. Τά. κα.τακεpματισμένα κι ά.νεξέλεγκτα. καλλιτεχνικά. εγχει ρήματιχ. τοϋ παρόντος για πρώτη ψορα. τώρα συνα.ντοϋν μιά.·1 ipχή πού ά.vτιτίθετσ..ι στην άvα.ρχία τους. Γιατί και μόνο τό γεγονός ενός καλλιτεχνικοϋ εγχειρήματος πού 6σ.σίζεται στη συ·�εpγα�ία. είναι �αpτυpία. 11ι�ς ένοπ .�ιψικης τ�σης, της � , ..:οια.ς-σ.v r:αpσ.6λεφο'J:ι::: το θεσ.τpο, οr:ου εν πα. ση πεpιπτω σει πρόκειται r:ιό πολύ γιά. ,ήν &·ια.πα.pαγωγ+1 παρά. _γιά. τήν παραγωγή εργων τέχνης-δεν είχα.με πραγματικά. τέλειο πα. piοειγμα. iπό τό Ί\Ιεσα.ίωvα. καί με,ά, κι ιδιαίτερα ά.πό τήν i..:cχή τc•j σ'Jλλ6γο'J των χτιστά.δωv. Ώστόσο, τό πόσο ά.πο μ:αρυσμiν7ι παραμένει i1 παραγωγή τα.ινιω•, άπό τή γενι κcχ. ά.ποδεκτή ά.pχή της Χαλλιτεχνικης συνεpγαταης δμάδας -:� δείχνει r.,χι μονά.χα. ή ά.νικα.vότητα πλείστων συγγpα.ψέων ·,cι δημιουργήσουν ενα. οεσι1ό με τ-ήv τα.ινία, ά.λλά. κι εν α. ψαι νόμενο σ&v κα.ί τόv Τσάπλιν, πού πιστεύει δτι στίς ταινίες του πρέπει vά. κάνει δσο πιο πολλά. μπορεί ά.πό μόνος του: τό παίξιμο τοϋ κυρίου ρόλου, ,ή σκηνοθεσία, τό σενάριο Χαί τή μουσική. 'Έστω δμως κι α.ν είναι ή ά.παpχή μονάχα μιας ΚG'.tΨJύpγιας μεθ6οου οργανωμένης παραγωγής τέχνης, ,Ο κενό, προς τό παρόν, πλαίσιο μιας κ�νούpγια.ς ένοποίηση ς, lν-:ούτοις κι έδιίJ, δπως καί σ' δλόκληρη τήν οικονομική, κοι νωνική καί πολιτική ζω'iJ τής σημερινής έποχης, ή έπιδίωξη ε!·,:cι 6 τ.εpιεzτικός σχεδιασμός, χωρίς τό δποίο ά.πειλοϋνται ·ι:ι. zομματιασ-;;οϋν καί δ πολιτιστιχός καί δ ύλικός μας Χό 'ψcς. Κι tδG) εχουμε μπροστά. μας τήν ίδια διάσταση πού δρίσκr.;'J\J.Ζ καί σ' δλ6κληpη τήν κοινωνική μσ.ς ζωή: τή δη μ::.κpα.τία. -ι.σ..ί τή δικτατορία., τήν έξειδίκευση κα.t την δλο-
κλήρωση, τόν 6ρθι:ιλογισμό καl τόν ά.νορθολογισμό νά. συγ κpούοντα.ι μεταξύ τους. "Αν δμως κα.ί στον τομέα. της οικο 'Ιομίας καί της πολι-:ικης δ σχεδιασμός δε μπορεί πάντα νά. πpα.γμ.α.τοποιηθεί με τήν έπι6ολή κα.νόνων συμπεpιψοpας, &. κόμα λιγότερο είναι αύτό δυνατό ·στην τέχνη, δπου κά.θε 6ια σμός της αύθοpμησ(α.ς, κάθε έξα.να.γΧσ.στική ισοπέδωση τοϋ γούσ:ου καί κάθε θεσμική ρύθμιση της προσωπικής πρωτο6ουλίας συνεπάγονται μεγάλους, α.ν κι ά.σψα.λως οχι τόσο θανάσιμους κινδύνους δσο πολλές cρορές ψανταζόμαστε. Πως δμωι;, μέσα σε μιcχ.ν έποχή της πιό άκρας εξειδί ·ι.wσης κα.ί τοϋ πιο έξεζ η,ημένου ά.τομικισμοϋ, μπορεί νά. έπιτευχθεί ή &.pμονία κι ή ένοποίηση των ά.τομικων έγχει pημiτων; Ιlιί>ς, γιά. νά. μιλήσουμε σέ έπίπεδο πpακτιΥ.ό, θ::ι μπεί τέρμα. σε μιά. κατάσταση στην δποία. οι πιό ψτωχες λο γοτεχνικές ±π(νοιες μερικές ψορές α.ποτελοϋν τή 6άση δπου στηρίζονται οι πιό πετυχημένες, ά.πό τεχνική α.ποψη, ταινί ες; ΈδG} δέν εΙvα.ι ζήτημα ίκα'ιωv σκηνοθετών ά.πέναντι σz &νίκα.νους συγγραφείς, &.λλά. ζήτημα. δυο φαινομένων πού ά. 'Ιήκουν σt διαψορετικές χρονικές περιόδους-του μοναχικοϋ κι ά.πομονωμένου συγγpαcρέα, πού εξαρτιέται ά.πο τίς δικές του δυνάμεις, κα.ί των τ.ρο6λημάτων της ταινίας, πού μόνο συλλογικά. μποροϋν νά. έπιλυθουν. Ή συνεργατική μονά.δ α., ΠΟ'J παράγει μιά. τα.ινία, είναι πρόδρομος μιaς κοινωνικής τεχνικής, στήν δποία έμείς δε μποpοϋμε &.κόμα. ν' &νταποκρι θοϋμε, δπως ά.κρι6ω; κι ή μηχανή κινηματογpαψικης λή ψης , τότε ποδχε πpωτοεψευpεθε!, ήταν πρόδρομος μιας Χαλ λιτεχνικης τεχνικής πού εκείνη την έποχή κανένα.ι; δεν ηξε μ .τήν ε_κταση κα.ί τή δύναμή της. Ή έπα.νένωση των ξεχωpι '11:·ενων Λειτουργιών, κα.ί πρωτ' ά.π' δλα ή lνωση τοϋ σκηνι:ι θετη καt τοϋ συγγpα.cρέα. σ' ενα. πρόσωπο, πού πpοτά&ηΧε σά.ν τρόπο; ύπέp6αση; τη; κρίση ς, θά. ήταν περισσότερο ύπεκψυ yή του πpο6λήματο; παρά. έπ!λυσή του, γιατι θα εμπόδιζε, αλλά. δέ θά. καταργοϋσε την εξειδίκευση πού πρέπει νά ξε περαστεί κα.ί δε θά. πετύχαιν ε τίποτ' α.λλa � ν' &ποcρύ γει τήν ά.,α.γz.α.ιότητα. του &.πα.ιτούμενου σχεδια.σμοϋ. Πα.ρεμ r.ιτ;:6,ιτως, ή μονιστική - ατομική ά.pχή στην εκπλήρωση
319
:ν δια.φόρων λειτουpγιG)ν, ά.ντ1. για. ενα. συλλογικσ. όpγα.νω μένο κα.τα.μεpισμο της εργασίας, δχι μονάχα. ά.ντιστοιχεί ε ξωτερικά. κα.1. τεχνικσ. προς μιά.ν έpα.σιτεχνική μέθοδο έpγα. σια.ς, tiλλά. κα.1. συνεπάγετα.ι μιά.ν ελλειψη έσωτεpικης εντα. Τ(Jς, πού θυμίζει τ-rιν ά.πλοϊκ6τητα. της έpα.σιτεχνι κης τα.ιvί, α.ς. 'Ή μήπως δλη 'iJ προσπάθεια. νά. επιτευχθεί παpαγωγη :έχvης, 6 ασισμέvη στο σχεδιασμό, ήταν ίσως παροδική δια. τα.pα.χή, ά.πλο επεισόδιο, ΠΟ1J τώpα σαpώνετα.ι ξα.να. ά.πο τόν χαιvcύpγιο χείμαρρο του ατομικισμου; Μπορεί ή κινrιμα.το γpα.ψικrJ τα.ινία. νά. μην ε!να.ι ή απαρχή μιας καινουpγια.:; κα.λλιτεχvιΧης επcχης, ά.λλά. ά.πλως ή κάπως διστα.κτικ-r1 συ νέχιση του πcιλιου &τομι�ιστικου �ολι:ισ�--:ου,, π�ύ εξακο�ου� θεί νά.vσ.ι γεμάτος ζωτικοτητα και που σ αυτον χpωσταμ;a δλόκληpη τή μεταμεσαιωνική τέχνη ;-Μονάχα α.ν ήταν ε :σι θα. μπορούσαμε νά. επιλύσcυμε τήν κρίση τοϋ Χινημα.το γpάψου μέ τή συνένωση δpισμένων λειτουργιών σ' ενα πpό ::ιωπο, δηλαδ·iJ έγκα-;;α.λείποvτα.; μερικά. τήν αpχr1 της rJ'Jλλογικης έpγα.σίας. �, 'Οπωσδήποτε, r1 Χpίση τcυ κινημα.τογpάψου σ'Jνοεετα.ι έκα : κα.1. μl μιά. κpιίση ιιέσα. στο ίδιο το κοινό. Τα. έκα.τομμύpια. τοιψ.1pια. πού γφίζουν τ1.ς πολλές χιλιάδες κινημα.τογpάψωv σ Ε..λ6κληpο τον Χόσμο, από το Χόλλυγουντ στη Σαγκάη κι &.πο τη �τοκχόλμη1 στό Κέιπ Τάουν, κάθε μέρα. κα1. κάθε ωpα, 6 μονα.δι χος τ�Gτ0ζ παγχόσμιος συνασπισμός τιi>ν ανθρώπων, εχει κοι vωνικη δομη πολύ συγκεχυμένη. 'Ο μόνος δεσμ.ός, πού ύ πάρχει μέσα. σε τοστο τόν κόσμο, είναι δτι δλοι συρρέουν -:Jτούς κι νηματογράψους κα.1. πάλι ξεχύνονται &.π' ω;τούς το ϊδιο α.μοpψα. δπως κι δτα.v μπα.ίνουν αγεληοόν· παραμένουν έτεpογενής, αδιάρθρωτη κι αμοpψη μάζα. με μόνο κοινό γνώρισμα. τό δτι δεν ανήκουν σε χαμιά.ν έvια.ία. τάξη η πο λιτισμό. Ή μάζα. τούτη των &.νθpώπωv πού πα.νε κινηι.ια.το; γράφο δύσκολα. μπορεί ν' αποκληθεί κυρίως «κοινό», για.τι σΞ:ν τέτοιο μπορεί να. χαρακτηριστεί μιά. λίγο - πολύ μόνι μ.η δμάδα. προστατών, πού μπορεί ώς fνα. 6 α.θμό νά. εγγυηθεί τη συνέχεια. της παραγωγής σ' ενα.ν δρισμένο τομέα τέχνη;. οι συναθροίσεις ένός κοινου 6α.σίζοντα.ι στην ά.μοι6α.ία χατσ.-
320
6-φη· ά.κόμc: κι ;;_y διχάζονται οί γνώμες, ά.ποκλίνουν πάνω στο rδιο επίπεδο. θά. ήτα.ν δμως α.γονο ν' &.να.ζητήσουμε μιά. :έτοια. 6άση αμοιβαίας κα.τα.νόησης στ1.ς μάζες πού κάθοv :α.ι μαζί ατούς κινημσ.τογράψους κα.ι πού δεν περάσανε προη γούμενα. ά.πό κανενός ε[δους κοινή τ.:vευμα.τική δισ.μόρψωση. "λv δs•ι -::c•1; α.ρέc:;ει μιc.t -;;αινία., ύπάρχει τόσο μικpη πιθσ.νό :-r1 -:α συμψωvίας ά.vάμεσά τους, ώς προς τούς λόγους πού ,l;; κάνουν ν' απορρίπτουν τούτη την τα.ινία., ώστε πρέπει νά. ό ;;οθέσουμε δτι ακόμα κι ή γενικη επιδοκιμασία. βασίζεται σε παρανόηση. 0[ δμογε•ιείς και μόνιμες μονάδες του ΧΟινοί} πού σά, δια.μεσολαβητές &.vάμεσα. στους παραγωγούς τέχνης Χαl ατά χοινωvικά. σ-φώμα.τα. πού δεν ε!χαv πpαγμα.τικό ένδιαψέpc.v τήν τέχνη, εκπλ ήρωvαν πάντα μιά. λειτουργία. πού Χα.τα. 6ά. τη ήταν λειτουργία σ,Jντήρησης, δια.λύθηκαν, δπως γνωρί ζουμε, δσο προχωρουσε ή δημοκpατικοποίηση της σ.πόλαυση :η; τέχνης. Τό &.στικο κοινό των συ•ιδpομητων των κρα.τικων και δημοτικών θεά.τρων τοϋ περασμένου αιώνα. &.ποτελοσσε ?:Χ6μ·(ι ΕΨJ. λίγο - πολ•J ένιαίο Υ.ι οργανικά. ανα.πτυγμcyο σώ μα.· με τό -:έλος δμως τοϋ θεάτρου, πουχε Χα.θορισμένο ρεπεp :6pιο, δια.σκορπίστηκα.·ι ακόμα και τά. τελευταία. ά.πομειvά. ?tΙΧ σ:;-;;ο•j τc.Ο κcινου κι ά.πο τότε κοινό έvοποιημένο �μψα •ιίσ-::η,.ε μr:ινά.χα σε ε'ίδικες περιστάσεις, α.ν κα.1. σε μερικές πε pιπτώσ�ις το μέγ,εθο\ �vος , τέτοιου κ?ινου ήτα.� μεγσ.�ύτε , , pο πα.ρα ποτε πpι·ι. Στο συνολό του η-:αν τα.υτοσημο με το τυχαίο κοινό του κινηματογpάψου πού κάθε ψορά. πρέπει νά. προσελκυστεί από Υ.ά.πcιο καινούργιο θέλγητρο. Το θέατρο μέ τό καθορισμένο ρεπερτόριο, το θέατρο των δια.δοχιΧων πα.ραστά.σεων κι δ κιvημα.τογράψος σημαδεύουν τά. διαδοχι κά. στάδια. στή δημοκρα.τικοπο!ηση της τέχνης κα.ι το 6α.θ :ι:Q;ίο χά.σιμο τοΟ γιοpτα.σ:ικου χαρακτήρα πού προτύτεpα λί γ,;, - ;;:ο)Λ ήτcι•ι στοιχείο κάθε μοpφ·7ι; θεά.τρου. Ό κιvημα.-::ο y ρά. :ρο; κάνει τό τελικό βημα. πά·ιω σε τουτο το δρόμο της 6ε6-i1 λωσης, γιατί ακόμα. κι ή παρακολούθηση στο σύγχρονο l!ixτpo μιας μεγαλούπολης, πο� παίζει το εvα. η το α.λλο δη· ,ι οφιλέ; εpγο, �ςσ.Χολουθεί v' α.πα.ιτεί μιά κ±ποια. &σωτερική -1
21
321
κι ε;ωτερική προετοιμα.σία--σέ πΛειστες περιπτώσεις οί θέ σει� πρέπει νά. κλειστουν προκαταβολικά. κα.ί πρέπει κανείς νά. ε!ναι στην ώρα του καί νά. είναι ετοιμος γιά. μιά.ν ά.πα σχόληση πού θά. του γεμίσει δλόκληρη βρα.διά.-ενώ τόν κι νηματογράψο τον παρα.κολουθουσε en passant ( =στά. πεταχτά. -Σ.τ.Μ.) , μέ τά. καθημερινά μας ρουχα κι δποιαδήποτε ω ρα, δσο κρατου·ι οί συνεχείς προβολές. Τούτη ή καθημερινό τητα της ταινίας συμψωνεί ά.πόλυτα μέ την προχειρότητα καί τήν ελλειψη επίδειξης πού χα.ρακτηρίζουν τή μετάβαση στον κινημα.τογράψο. Ή κινημα.τογρα.ψικ-ΙJ τα.ινία. σημειώνει, μετά. τήν εναp ξη τοσ σύγχρονου ιiτομικιστικου μας πολιτισμου, τήν πρώτη -iπ6πειρα. δημιουργίας τέχνης για. μαζικό κοινό. Καθώς εί ναι γνωστό, οι ά.λλαγές στη δομή του θεα.τρικυϋ καί του &. η.γνωστικου κοινου, πού συνδέονται μέ τr1ν εμψάνιση τοϋ &εατρικοϋ εργου τοϋ 6ουλε6άρτου καί του μυθιστορήματος σ' ε .:ιφ·jλλίδε;, στίς αρχές του περασμένου αιώνα, ά.ποτελέσανε :i1 ·ι πραγματική απαρχή της δημοκρα.τικοποίησης της τέχνης, πού φτάνει στήν κορύψωσή της με τή μα.ζικr1 παρακολού θηση στους κινημα.τογράψους. Ή μετάβαση ά.πό τό ιδιωτικό θέατρο των ήγεμονικών αυλών στό &.στικό κρατικό κα.ί δη μοτικό θέατρο καί κατόπιν στά. θεατρικά. τράστ, η &.πό την '5.:εpα. στr1ν όπερέττα. κα.ί μετά. στlς επιθεωρήσεις, σημ.ά.δε ψε τις ξέχωρες ψάσεις μια.ς εξέλιξης πού χαρακτηρίζεται ά. .:ό τ·iJv πpοσπάθεια νά. α.ιχμα.λωτιστουν 15λο καl πλα.τύτεροι κύ κλοι κα.τα.vα.λωτων για. νά. καλυψθουν τά. εξοδα. των δλο κα.ί ιι;;γαλύτzpω·ι επενδύσεων. Τά. ά.πα.ιτούμενα γιά. τό ά.νέ6α.σμα. μια.ς όπερέττας μπορουσε ά.κόμα νά. τά. δια.θέτει ενα. θέατρο μέσου μεγέθους, ενώ τ' ά.πα.ιτούμ.ενα για μιά.ν επιθεώρηση η γιά. ενα. μεγάλο μπα.λέττο ήδη επρεπε νά. ταξιδεύουν &.πό τη μια. μεγάλη πόλη στήν άλλη· για ·/ α.ποσ6εστεί τό επενδυ μένο κεφάλαιο, δσοι πα.νε κινηματογράψο σ' δλο τόν κόσμο πρέπει νά. συμβάλουν στη χρημσ..τοδ6τηση μι!χς μεγά.λης ται νίας. 'Όμως τό γaγονός α.ότό καθορίζει την επιρροή των μα ζι,Jν πάνω στήν παραγωγή τέχνης. Με την άπλή του πα ρουσία. στίς θεατρικές παpα.στάσεις της &.ρχαία.ς 'Αθήνας καί
του Μεσαίωνα., τό κοινό ποτέ δεν ήταν σέ θέση νά. επηρεά σει !μεσα την πορεία της τέχνης· μονάχα &.φότου 6γηκε στό τ;οσσΥ.ήνιο με τή μορψή καταναλωτών, κσ..l πληριbνει τό πλ� ρ�ς αντίτιμο της α.r.ό�αυσής ·του, εγιναν κι οι �ροι, μ: το� �ποίους δίνει τά. λεψτα του, ά.πeιψασιστικός πα,ραγοντα,, στη�ι ί,;-:ορία της τέχνης. , , Πάντοτε '5π·7ιρχε ενα. στοιχείο διάστσ..σης &.νσ..μεσα στη� ποιότητα. καί στη δημοτικότητα τ,Ίς τέχνης, πράγμα. ποcι χ:;ι,θόλου δέ σημα.iνzι δτι οι πλα,τειε; μάζες του λαοϋ πήραν ποτέ θέση εναντίον της ποιοτικά. καλijς :έχνης κα.� προς � Φυσικα ή εκτι 't''""ελο,.." τiις ύποδεέστερης, ά.-::ό λόγους α.pχη;. 12 ' r ' {.Ισ.. �' � ' λοκης τέχνης τις μηση μισ.ς πιό πολυπ .,, ει μπρ οσ .σ.. σc. με ·11:)Λτzι:.;ες δυσκολίε; 5:π' δ,τι ή ά.πλούστερη καί λιγότερο ε ξελιγμlνη, δμως ή sλλειψη επα.ρκους �α,τα.�όησης , δ�ν τtς έιιτ-οδίζει &.πα.ρα.ίτητα y' &.ποδεχτουv την τεχνη σ..υτη--?-ν �ι οχι α.κρι6ώς εξα.ιτία.ς της α.lσθητικijς της ποι�τητας. � ετ.ιτυχίσ: σ' α.ϊιτέ; είναι εντελώς ξέχωρη ά.πό τα. ποιοτικα. κριτήρια.. Δεν ά.ντιδρουν σ' δτι ε!να,ι καλλιτεχνικά. καλό η χα.κ6, 5:λλi σ' έντυπώσεις πού τίς κάνουν να νιώθουν σιγου ρεμ.ένες η α.να.στατωμένες μέσα, στη δική τους �αίρα. ?παρ ξης. λίσθά.νωται ενδιχφέpον γιά. τό κα,λλιτεχvικα. πολυτψ,ο, ά.ρκεί νά. τούς παρουσιάζεται ετσι r.ού νά. τα,ιριάζει μέ τη δια Ψ;ητικ6τητά τους, δηλαδή, ά.ρκεί τό θέμα νά. ε!ναι �λκυστ.: κό. 'Από την α.ποψη αυτή, οί πιθανότητες επιτυχια.ς �:,ιας χα.λiι; τα,ινία; εΙνα.ι ευθύς έξαρχης μεγα,λύτ:ρες ά.πό κεινε; ένός κσ..λου πίνσ..κα. η ποιήματος. Γισ..τί, αν εξα,ιρέσουμε τ�v τ:ι.ινία, -� πρι:.;οδευτικη τέχνη είναι σήμερα, σχεδόν 6ι6λιο σψρσ..γιστό για τόν άμύητο· είναι ένδογενως μή δη1�οψιλ�ς έr:ειδή τά. μέσα. έ πικοινωνίας, πού διαθέτει, στήν πορεια, ιιια.ς μα.κpiς κι σ..υτοτελους εξέλιξης μετα,μορψωθήκανε σε lνα ε! δο; μυσ,ικου Υ.ίJJΟιΚα., ΕΥ{ί) ά.κ6μα. κσ..ί για το ΠιΟ πpωτόγο ΥΟ κινηματογραψικό κοινό ήταν παιγνίδι το νά. μσ.θει την r::,ι·.η::cι.τsι. α.νcι.τ.:•ησόμ�νη ιδιάζουσσ.. γλώσσα του κινημσ..τ� ΥFiψου. 'Από τήν εύτυχή α,υτή σ,Jμπτωση θά. τείνα,με να ογ±λουμε εκτεταμένα. κι α.!σιόδοξα, συμπεράσματα γιά. τό μέλ λον του κινημα.τογpάψου, αν δzν ξέρα,με 5τι μιά πνευματικη
323
σύμπνοια. τέτοιας λογης δεν είναι τίποτα. περισσότερο &πό τ�ν κατάnτα.ση μιας παραδείσιας παιδικότη τας, κι ίσως χαί να έπ�ναλαμ�ά.νετα.ι κάθε ψορά που &.ναψα.ίνοντα.ι καινούρ γιες :εχ·,ες. Ισως δλα. τά κινημα.τογρα.ψικά μέσα. εκψpα. σης ν::ι. ιιήν είναι r;ιά κα.τα.νοητά ούτε κα.ί στήν έπ6μενη γενιά. κι &σψα.λως ά.ργά. η γρήγορα. θά ψα.νεpωθεί κα.ί σ' αυ τον �κόμα. τόν τομέα. τό χάσμα. που χωpiζει τον &μύ η το &.πό τόν ειδήμονα. :Μονά.χα. μιά. νεαρή τέχνη μπορεί νά είναι δη μοψιλής, γ:ατί, �μέσως μόλις μεγαλώσει, γιά. νά τήν κσ.τσ. νοήσουμε εινα.ι άνα.γκα.ίο νά εξοικειωθουμε με τά προγενέ στερα. στάδια. της εξέλιξής της. Τό νά. κα.τα.νοείς μιά. τέχνη σημαίνει νά κα.τα.λα.6α.ίνεtς τόν &.να.γκα.ίο σύνδεσμο &.νά.μεσα. στά. μοpψικά. κι υλικά. της στοιχεία." εψόσο μιά. τέχνη ε!ναι νεαρή, υπ�ρχει ιιιά. φυσική καί μή προ6ληματική σχέση ιi �ά.μ.εσ� �το περιεχόμενο κα.ί στά. μέσα. της εκ:ρρασής τη;, δη Λαδή υr::α.ρχει δρόμος ΠΟυ δδηγεί α.μεσα α,πό το θεματικc, υλι' , ,...την πορεια., τοϋ χρόνvυ οί μορφiς αύτέ; κ� στις μvpψες τ·rις..... γι•1οντα.ι ιiνεξάρτητες &.r::ό τό θεματικό ύλικό, γίνονται α.ύτ6νομες, πενιχρότερες σε νόημα. κσ.ί πιό δυσκολοερμήνευτες, ϊόσ r:ο� νά. γίνουν προσιτές μονά.χα σ' ενα πολυ μικρό στρώμα. του κοινου. Στόν κινημα:ογράψο τό προτσές α.ύτό μόλις σ.ρ χισε καί r::ά.ρα πολυ &.r::ό κείνους που πα.νε κινημα.τογρά.ψο &.νήκουν &.κόμα. στή γενιά που είδε τή γένεση του κινημα.το ϊFάψου κα.ί είδε με τά. μά.τια της τήν πλήρη σημασία. των ιιο"r' ψων του. μως το πρc.τσες της &.ποξένωσης γίνεται ήδ η α:σθητό στην &.πό μέρους του σημερινου σκηνοθέτη παράλει ψη πλείστων &.πο τά λεγόμενα. «κινημα.τογραψικά.» μέσα. εκ φρα.σης. Τά τόσο δημοψιλη α.λλοτε εψψέ (που τά. δημιουργου σαν οί διtιψορετικές γων{ες λήψης κι οί έλιγμοί, οι μετα.6αλ λόμενες &.ποστά.σεις κα.1 ταχύτητες, τά. τεχνάσματα του μον τάζ κα.ι της εκτύπωσης, οί λήψεις &.πο κοντά καί τά. πα.νc. ρά.μσ.τα., c.ί &.π6τομες δια.Μπες (cut - ins) κι οί &.να.δρομές στο παρελθόν, ή εμ.ψά.νιση ένός πλάνου &.ψου σβήσει τό πpαη γούμενο η ενόσω σ6ύνει), φαίνονται σήμερα. προσποιητά χι �fύσικα, ε�ειοή οι σκηνοθέτες κι οι χειριστές των μηχα.νGΊν ι.Ίι'�ης, κατ &.πο την πiεση μιας δεύτερης γενιllς, πού -lj\
-
324
\
uo
'
'
χει λιγότερο κινημσ.. ογρα.ψ κή νο τρο σ.., συγκεντρ οη ε (;>, .« ; » � �ί � 'Ι',υ'ι -:-η·ι ,φcσοηι :ου; στη σ(].ψη, δμα.λη και συνσ..pπα.στικη &.ψήγη ση μιας ίστοpίσ..ς και πιστεύουν δτι περισσότερα. μπο pοϋν νά μάθων άτ;ό τους δσ..σκά.λαυς του picce bien faite παρά άπό τους δσ..σκά.λους του 6ου6ου κινημσ..τογpά.ψου. Ε!ναι αδιανόητο τό δτι μιά. τέχνη θά. μποpουσε ν' άpχί σει &.πο τήν &.pχή στό σημερινό στά.διο πολιτιστικής εξέλι ξη;, zσ:ω κι αν εχει έντελG1ς κσ..ινούpγισ.. μέσσ.. στή διάθεσή της, δπως δ κινηματογρά,ψος. Άκόμσ.. κι ή ά.πλeιύστεpη πλο κή εχει ΙΗά.ν ίστοpίσ.. καί ψέpνει εντός της δpιdμένες επικέ; καί δpαμσ..τικές φόρμουλες των παλιότερων περιόδων της λο ·;ο-:.εχνί'Χς. Ό κινημα-:.ογpά.ψος, που το κοινό του 6pίσκεται :;:� μέσο εr;ίr;εδο του μικpοαστου, δ(].νείζετσ..ι τίς ψόpμουλες αϊ1τz.; iπό τήν ελαφpή πεζογpσ..ψία της άνώτερης μεσαίας τάξης κσ..ι ψυχσ..γωγεί τους κινηματογpαψόψιλους του σήμε ρα με τά. δpσ.ματικά. έψφε του χτές. Ή δημιουpγίσ.. ταινιω·ι χpωστα. τίς μεγαλύτερες επιτυχίες της στήν κατσ..νόηση του γεγονότος δτ: τό πνευμα του μικpοα.στου είνσ..ι δ ψυχολογι κός χώρος συνάντησης των μα.ζων. Όπωσδήποτε ή ψυχολο γικ-iJ κα:;:ηγοpίσ.. α.•Jτοϋ του &.vθpώπιvου τύπου εχει fκτσ..σ, 1 εύpύτεpη άπ' 15,τι ή κοινωνιολογική κατηγορία. της πpα.γμιχ τικ ης μεσαίας τά.ξης· πεpιλαμ6ά.νει κομμάτισ.. κι ιiπό τις &.νι:) τεpες κι &.πό τίς κατώτερες τάξεις, δηλαδή, &.πο &.κpι6G1ς εκείνα τά. σημαντικά. στeιιχεία., που 15τσ..ν δεν ε!νσ..ι μπλεγμέ να σε α11εσον &.γωνσ.. ϋπα.pξης, συνενώνονται &.νεπιψύλα.κτσ.. μi τl ς μεσαtες τιiξεις, προπαντός στό ζήτ η μσ.. της ψυχσ..γωγίας. Τό μα.ζικο κοινο του κινημσ..τογpά,ψου είνσ..ι πpοϊοv α.ύτου -::οϋ έξισωτικου προτσές κι σ.ν δ κινημα.τογpάψος πρόκειται να ναι επικερδής, πpέπεt νά στηρίζεται στην τά.ξη εκείνη ά.πό τήν δποίσ.. εκπορεύεται ή πνευμσ..τική ισοπέδωση. Ή μεσα.ίιχ τάξη (ιδισ..ίτεpσ.. άπό τότε που γεννήθηκε ή «κσ..ινούpγια με σα.ίσ.. τά.ξη», με τό στpσ..το των «μισθωτων», των κατώτερων δημοσίων και των ίδιωτικων υπσ..λλήλων, των εμπορικών ά.ν τιπpοσώπωv καί των υπαλλήλων των κα.ταστημά,των), μετεω pίζετσ..ι «&.νάμεσα στις τά,ξεις» και πάντοτε χpησιμοποιήθηκz γιά. νά. γεψυρώ,ιει τά. χάσματα &.νάμεσά, τους295. Πιiντα �0
325
νι ωθε v' &.πειλείτα.ι κι &.πό τά. πάν ω κι &.πό τά. κάτω, δμως προτίμησε πιο πολύ νά. εγκαταλείψει τά. r;pα.γμα,τικ ά της συμφέροντα. παρά. τίς ελπίδες της κα.ί τίς ύποτιθέ ενες προο μ πτικές της. θελησε vά. λογα.pια.στεί σά.ν τμήμα. τi'jς &.στικης ανώτερης τάξης, μολονότι στήν πραγματικότητα. συμμεp� ζότα.v τή μοίρα. των κ α.τώτεp ων τάξε ων. Ομ ως χ ωρίς ξεκιi θα.pη κι &.ποσα.φηνισμέ νη κοιν ωνική θέση δεν εί ναι δυνατή καμιά. συνείδηση με συνοχή κα.ί κα.μιά. συνεπής 6ιοθε ώpηση κι δ πα.pα.γωγός τα.ιvιών στάθηκε δλότελα. ίκα.νός νά. 6α.σιστε ί &.σφα.λέστα.τα. στον α.ποπpοσα.vατολισμό α.υτώv των δίχως ρί ζες σ τοιχείων της κοινωνίας. Ή μικροαστική στάση &.πένα.ν τι στή ζ ωή χαpακτηpίζ ετα.ι &.πό μιά.ν &.στόχα. στ η, άκριτη α.[ σιοδοξία. Πιστεύει δτι τελικά. οί κοιν ωνικές δια.φορές ετνα. ι α.σήμαντες κι επομέν ως θ έλει νά. δεί ταινίες στίς δποίες οί άνθρ ωποι ά.πλώς πα.νε &.πό τό fνα κοινωνικό στρώμα, στό α.λλο. Γ ιά. τή μεσα ί α. τούτη τιiξη δ κινημα.τογpάφος πα.pέχεt τήν εκπλήpωσrι του κοινωνικοi} εκείνου pομα,ντισμου, πού ή ζ ωή πο τέ δεν πpα.γμα.τώνει καί πού οί δα.νειστικές 6ι6λιο θηκες ποτέ δεν πpα.γμα.τώνουν τόσο &.πα.τηλά. δσο ή ταινία. με τον ψευοα.ισθησιασμό της. «Κα.θένα.ς εΙνα.ι &.pχιτέκτονα.ς της μοίρας του» - αυτή ε!ναι ή ύπέρτα.τη πίστη της, ενώ r1 κοινωνική άνοδος είvα.ι τό 6cισικό μοτί6ο των ευσε6ών πό θ ων πού τήν προσελκύουν στον κινηματογράφο. Ό Γουtλ Χέ ις, κάποτε «6ασιλιά.ς τοϋ κονημα.τογpιiφου», ε!χε πλήρη ε πίγν ωση αυτοϋ τοϋ πράγματος, δτα.ν μέσα. στίς δδηγίες του πpός τή ν άμεpικα.νική κινημ α.τογpα.φική 6ιομηχα.vία. πεpι λιiμ6α.νε τη συμ6ουλή «νά. δείχνεται ή ζ ωή των &.νώτεpων τάξε ων,,. ΊΙ εξέλιξη της κινούμενης φωτογpα.φία.ς σε κινημ α. το γρά.ψο, σrι:ι τ έχνη, έξα.pτήθηκε &.πό δύο έπιτεύγμα.τα.: τήν ε φεύρεση της λήψης &.πο κοντά - πού &.ποδίδετα.ι στον Άμε ρ ικα.vc, σκφοθ έτη Ν τ. Γκpίφψιθ - κα.ί μιά.ν καινούργ ια. μέ θοδο παpεμ6ολης πού ά.νακά.λυψα.ν οί Ρωσοι, το λεγό μενο σ,;ντομο πλά νο. Όπωσδ·ί,. :Sέ ν &.να.κάλυψαν οι Ρωσοι τη συχνή δια.κοπή της συ·ι · μιας σκηνης· οι Άμερικα.νοι άπο κα.ιpό ε!χα.ν στή δι: 1 ;ους τα. μέσ α. αυτά., για. να. δη 0
326
μιουpγήσουν συνα.pπσ.στι κή ά,τ�σφα.ιpα, η δpα.μα.τικές έπιτ� χύνσεις· το καινούργιο δμως στη ρ ωσική μέ�οδο ήταν δ πc.� ριοpισμος των ά.να.δpομών στο παpελθοv σέ ληψεις &πο κον:α. τικων _ με ταυτόχρονη παpά, λειψη πα.pεμ6ολης πληpοφοpη _ μεγάλων πλάν ων - κα.θως, κ_,ι ή έ�ι6pά.�υνση : ων έπt μ έπου ισα - ισα. να ύποπιπτουν στην ρους πλάν ων ' σέ rrnμείο -Ί , e - για' τ,,.), ν πε ιiντ(ληψή μα.ς. 'Έτσι οί Ρώσοι πέτυχαν να. {)ρουν ριγραψή δpισμένωv άνα. ταpα.γμέν ων ψυχικών δια.θέσεων , ν ευ ρικών ρυθμών κα.t μεγάλων τα.χυ.:ήτ ων ενα. έξπpεσσιονιστι_κο κιν ημα.τογραψικό ϋψος, πού εκα.νε δυνατά. δλ�τελα. καινουp για, έψψέ, ιiκα.τόpθ ωτα. σ' όποιαδήποτε α.λλ_:ιι τεχ_νη. Τ�ν έπα ναστατικο χα.ρcι.κτήpα. τούτης της τεχνικης του μονταζ τον συνιστοϋσε, πάντως, λιγότερο ή βραχύτητ α. του πλ�νου, ή τα. χύτητα κι ό pυθμος άλλα.γης : ων πλιi� ωv κι η επέκταση τ ιί)ν δpίωv τοϋ κι vημ α.τογpα.φικα. έφικ;ου - κ α.t εpισσ 6τε � ι πι,�α. τα., φ ι pο το γεγο·ιος δτι ετσι εpχοvταν άντψε τωπα. οχ � ν6μενα. ενός δμογενοϋς κόσμου ά.ντι� ειμένωv , &.λλ� έ vτελ ως � , έτ εpογενη στοιχεί α. της πpα.γμα.τικοτητα.ς. Ετσι ο Αιζεv , στά.ιν παρουσία.σε στο θ ω p η κ τ ο Π ο τ ,ε μ κ ι Υ , , τ·rιν έξης &.κολουθία. (seqιιcncc) : α.vθp ωπους π_�υ έpγ ά.ζον: ται &.πεγνωσμένα. - μηχανοστάσιο τοϋ θ ωpηκτου χέρια. �ου δουλεύουν - ρόδε ς πού γυρίζουν· πρόσωπα. παpαμοpψ�μ:vα. άπ,:ι τ ήν προσπάθεια - ϋψιστη πίεση τοϋ μανόμ ετρου εvα: ιvο κορμί μουσκεμένο στον ίδpώτα. - εvα. 6�ασ , τήp α. πυp�κόκκ εvα μπράτσο - μιά. p6δα: μιά. ρόδα. κι εvα. μπράτσο μηχανή - άνθρ ωπος, μηχανή - άνθρ ωπος, μηχανή -:- α.νθp ωπος. Δυο δλ 6 τελα. δι!Χφοpετικες πpα.γμα.τικότητες, μια. πvευμ�τικη κα.l μιά. ύλική, συνενώνονταν εδώ, κι οχι μο νά.χα συv εvωνοv τα.ν, πα.pα. τα.υτίζοvταν, κα.t μάλιστα. ή μια. ε6 α.ιvε ά.�ό την "( α.λλη. uΟμ ως μιά. τόσο συνειδητή κι έσκεμμεν η ύπεp�α.ση πpουπόθετε μια. φιλοσοφί α. πού ά.pνιέτα.ι την α. ύτονομία. των έ τ.ί μέρους σψα.ιpώv της ζ ωης, οπ ως κάνει δ σουpρ εα.λ ισμ6 ς, κι οπ ως εκα.vε ευθύς έξα.pχης δ ίσ-:οp ικος ύλ ισμός. "Οτι tδώ δε ν πρόκειται ά.πλώς για. ά.να.λογίες παρά. για. tξισώσεις κι 3τι ή ά.vτιπα.pάτα.ξ� των � ια.ψοpετι�ώv σφαι ρών δεν ε!να.ι μόνο μετ α.ψοpικη,, αυτό ψα.ιvετα.ι ά.κομα. κα.θα. -
327
ρότερα., δτα.ν τό μοντάζ δέ δείχνει πιά δυό ψα.ινόμενα., πού συ'ιοέοντα.ι μετα.ξtJ τους, πα.ρά. ενα. μονά.χα., κι οχι κείνο πού περιμένουμε μέ 6ά.ση τά δσα. ειδα.με κιόλα.ς, παρά ενα. άλλο, ·j;,;οκατά.::rτατό του. 'Έτσι στό Τ έ λ ο ς τ η ς Π ε τ ρ ο ύ π ο λ η ς δ Πουντό6κιy δείχνει ενα. τρεμουλιαστό κρυστά.λλινο πολυέλαιο στή θέση της συντριμμένης δύναμης της άστικης τά.ξης· μιάν ορθια. κι ά.τέλειωτη σκά.λα. πού πά. vω της σκα.ρφα.λώνει επίπονα. μιά μικp·η ανθρώπινη μορφή, στή θέση της επίσημης ίεpα.ρχ1α.ς, των χιλιά.δων ενδιά.μεσων στα.δίω'ι καί της &πρόσιτης κοpυψης της. Στόν Ό κ τ ώ 6 ρ η του Άιζενστά.ιν, τό λυκόφως των τσάρων τό παρι στά.νουν σκοτεινοί άνδριά.ντες κα.6α.λλά.ρηδων πά.νω σέ 6ά. θρα. πού γέρνουν, τρεμουλιαστά. &.γά.λμα.τα. του Βούδδα., ά.πό .είνα πο•J χpησιμοποιουντα.ι γιά στολ1δια., κα.ί σπασμένα. νέ γρικα. ειδωλα.. Στην Ά π ε ρ γ ί α. τίς έκτελέσεις τ!ς ά.ντικα θιστουν σκηνές σφαγείου. Πα.,ιτοσ τή θέ ση των 1δεων την rcα.ίρ·ιουν πράγμα.τα., πρά.γμα.τα. πού άποκα.λύπτουν τόν «1δεο λογικό» χα.pα.κτήρα. των ιδεών. Καμιά κοινωνικοϊστορική κα τάσταση δέ 6ρηκε ποτέ ά.μεσ6τερη εκφρα.ση στήν τέχνη ά.π' 15,τι ή κρίση τοσ καπιτα.λισμου κι ή ιια.ρξιστικη φιλοσοφ1α τη; ίστορίας μέσα. σέ τούτη τήν τεχνική του μοντάζ. 'Ένα. &.μπέ χωνο σκεπασμένο με παράσημα, αλλά δ1χως κεφάλι, σημαί νει σ' αυτές τίς ρωσικές ταινίες τόν αυτοματισμό της πολε μικής μηχα.νης, ένω οί καινούργιε; καί γερές στρατιωτικές μπότες σημαίνουν τήν τυψλη κτφωδία. της στρατιωτικης l σχύος. 'Έτσι, στό Π ο τ έ μ κ ι y έπα.νειλημμένα. 6λέπουμε μονάχα. αυτές τ!ς 6αpειές, &.πρόσ6λητες κι ανελέητες μπότες, αντί yιά τούς Κοζά.κους πού προελαύνουν σταθερά. Ο! καλές μ_:tότες είναι ή προυπόθεση της στρατιωτικης 1σχύος, α.ύτή είναι ή εννοια α.υτου του μοντάζ - pars pro toto ( =πού πα ρουσιάζει τό μέρος αντί yιά τό δλο - Σ.τ.Μ.) , δπως ά.κρι6ως κι ή εννοια του προγενέστερου πα.ραδε1γματος από τό Π ο τ έ μ κ ι ν ήταν δτι οί νικηψόρες μάζες δέν ε!να.ι τίποτ' άλλο από προσωποπο1ηση της θρια.μ6εύτρια.ς μηχα.νης. Ό άνθρωπος, μέ τ!ς 1δέε;;, την π1στη καί την &λπ1δα του, ε! ναι &πλή λειτουργία τοQ ύλικου κόσμου, μέσα. στόν δποίο ζε!" :1
328
ή διδασκα.λία του ίστορικου ύλισμου γίνεται μορψική άρχή τfι; τέχνης τc,υ ρι,1σικου κινηματογpάψου. 'Ωστόσο δέν πρέ πει νά ξεχνουμε, ως ποιο σημείο δλόκληρη ή μέθοδος πα οcυσίασης πού ακολουθεί δ κινηματογράφος (tδια.ίτερα ή τε χνική της λήψης από κοντά., πού ευθύς εξαρχης ευνοεί τήν περιγραφή των ύλικων χρειωδών πραγμάτων καί πού προο ρίζεται νά. τούς δώσει σημαντικό παρα.κινητήριο ρόλο) fρχε τα.ι &.κρι6ως κα.ί συναντάει μεσοδpομίς τcυτο τόν ύλισμό. Άπi, -:·i1 ν άλλη μs�ιά., δε μπορεί νά τ.:α.pα.ιιεριστεί άνεξέτα.στα. τό τ;ρό6λημα, μήπως δλόκληρη α.δτή ή τεχνική, στήν δποία τά σκηνικά μπαίνουν μπροστά. - μπροστά., δέν ε!ναι 'Ϊ'jδη κι ή ?δια. τ.:ροϊόν του ύλισμου. Γιατί τό γεγονός, δτι δ κινημα.το γpά. ,:: ος είναι δημιούpγγ1μα. της ίστορικης έποχης, πού είδε μέ τά μάτια. της τήν αποκάλυψη της ίδεολογικη; 6άσης της άνθρώπινης σκέψης, δέν είναι κα.θα.ρή σύμπτωση πιό πο)}ι σ.πό τό γεγονός δτι cί Ρωσοι ύπήρξα.νε οί πρώτοι κλασσικοί οιεpμηνευτέ;; τούτης της τέχνης. Σ' δλόκληρο τόν κόσμο κι ανεξάρτητα. άπο εθνικές κι • οεολογικές δια.φορές, οί σκηνοθέτες υίοθετήσα.νε τίς μόνιμες μcpφέ; του ρωσικού κινημα.τογρά.ψου, έπι6ε6αιώνοντα.ς ετσ� τό /\τι &.ι1έσως μόλις τό περιεχόμενο μεταφραστεί σέ μορφή, ή μοpψή μr.ορεί νά παραληφθεί καί νά χρησιμοποιηθεί σάν καθαρα τεχνικό μέσο, χωρίς το ίοεολογικό πλαίσιο ά.πό τό δποίο ξεπρ66-χλε. Σ' αυτή τή ουνα.τ6τητα. της μορφής, νά γί νει αυτόνομη, εχει τή ρίζα της κα.ι ή πα.ρα.δοξότητα νά εχει ή τέχνη ίστορικότητα κα.ί συνάμα. να ε!ναι κι άχρονη, πα.ρα. δοξότητα. στην δποία. &.να.φέρεται δ Μά.ρξ στην Ε ί σ α γω γ ή σ τ η ν Κ ρ ι τ ι κ ή τ η ς Π ο λ ι τ ι κ ή;: Ο ι κ ο ν ο μ ί ας: «Μπορουμε νά διανοηθουμε τόν ' ι.ιλ λέα σ' εποχή μπαpουτιου κα.ί μολυοιου ;,, ρωτά.ει. «Γιατί ,,� μας ενδιαφέρει καθόλου ή 'Ι λ ι ά δ α στήν εποχή αυ-:ή τοu τυπογραφείου καί των ανθρώπων του; Δε χάνουν &.ναγ· κα!α τή ση μα,σ!α. τους στην έποχή του τύπου το τραγούδι, δ θρύλος κι ή μούσα.; Ή δυσκολ1α ίlμως δεν ε!ναι /\τι ή έλλη νικη τέχνη και τό επος συνδέονται μέ δρισμένες μορψές της κοινωνικής εξέλιξης, παρά. μαλλον δτι άκόμα καί σήμερα
329
μ5.ς δίνουν σλσθητική ίκσ.νοποίηση, δτι ύπο μιά. εννοισ. ένερ γουν σά.ν κσ.νόνας, σά.ν α..ψταστο ύπόδειγμα». Τά. εργα του 'Αϊζενστάιν Χα1. του Πουντ66κιν άπο μερικές άπόψεις εlναι τά. ήpωικά. επη του κινηματογρά.φου· το γ εγονος δτι θεωρουνται σr:ι:ι πρότυπα, άνεξάpτητσ. απο τlς κοινωνικές συνθηκες πού εκαμαν δυνατή τήν πpαγμά.τωσή τους, δεν είνσ.ι περισσότερο έκπλψ.τικο σ.πο τό γεγονό ς δτι δ uΟμηρος εξακολουθεί νά. μiς δείνει ύπέρτατη αισθητική ίκανοποίηση. 'Ο κινηματογρά.ψος εΙναι ή μόνη τέχνη στήν δποία ή Σ ο6ιετική Ρωσία εχει σημαντικές έπιτυχίες στο ενεργητικό της. Είνσ.ι πpόοηλη ή συγγένεισ. άνά.μεσα στό ν εαρό κομμου νιστικό κpά.τος κα.1. στήν καινούργια. μορφή εκψpασης. Κα1. τά. δυο είναι ετ.ανσ.στατικά. ψσ.ιν6μενα πού τpσ.65.νε κσ.ινούpγιους δρόμους, χωρίς ίστορικό παρελθόν, χωplς δεσμευτικές καl πα- ραλυτικες παραδόσεις, χωplς κανενό ς είδους πpουποθέσεις πο λιτιστικης η ρουτινιέρικης ύφης. 'Η ταινία είνσ.ι έλαστική, στο επακpο ευπpοσά.pμ.οστη κι σ.νεξά.ντλητη μορφή, πού οέν προοά.λλει εσωτερική &.ντί στσ;ση στήν εκφpσ.ση των καιν ούργιων ιδεων. Είναι άνεπιτή δευτο καl λαϊκο μέσο επικοινωνίας, πού ά.πευθύνεται Ιlμεσα. στlς πλατειες μάζες, ί::ίεωοες cργανο προπσ.γάνδσ.ς πού ή &. ξ(σ. του &.ναγνωpίστηκε &.μέσως &.πό τον Λένιν. Το θέλγη τρό της σάν α..μεμπτης, δηλαοή ίστορικά. &.διά.λλακτης, ψυχα γωγίας ήταν ευθύς έξαpχης τόσο μεγά.λο &.πό τήν άποψη της κομμ ουνιστικής πολιτιστικης πολιτικης, τό σά.ν 6ι6λίου εικό νων ϋφος της τόσο ευκονονόητο κι ή δυνσ.τότητα χρησιμοποίη σής της γιά. τή διάδοση ίδεων στους άμόρφωτους τόσο άπλή, ώστε φαινόταν ειδιΥ.ά. δημιουργημένη γιά. τούς σκοπούς μι5.ς έr.ανσ.στατικης τέχνης. 'Επιπλέον, i κινηματογράφος εΙνσ.ι τέχνη πού άναπτύχθηκε άπό τcι, πνευμσ.τικά. θεμέλια της τε χνικής, Υ.ι έπομένως είναι τόσο 7':tό πολύ σύμφωνη μ ε τά. προβλήματα. πού της έπιψυλάσσονται. Ή μηχσ.νή είνσ.ι ή πη γή, τό μέσο κσ.l τό κσ.τσ.λληλ6τεpο θέμα της. Οί ταινίες «κα τασκευάζονται» καl 7tσ.pσ.μένουν δεμένες σ' ενσ. μηχσ.νισμό καl σε μιά. μηχσ.νή με εννοια στενότερη &.π' δ, τι τά. προϊόντα των α.λλων τεχνών. 'Η μηχανή έοω 6pίσκετσ.ι &.νάμεσσ. στον 330
δημιουργικό ύποκεί με·ιο καί στο εργο του, σ.λλά κι σ.νά.μεσα σtδ tJΠΟ')tεlμενο, πού ύποδέχεται �ν "1 ταινία. ' κσ.ί στ,;, Ί ν &.πόλσ.υ�η τη - 5 τc.χνης J άπο μέρους του. Τό 6ασικό ψσ.ινόμενο της , τα:ινισ.� εινσ.ι το κινητηρ ιο, μηχανικό κι σ.υτόμσ.τα κι•ιούμεψ:J :::.,ι:ιιχει:. �ό κσ.;εξοχή κινηματογραφικο θέμα εΙναι ή ύπέp6αση τω·ι εμποδιων τι:ι υ χώρου, τό τρέξιμο κι δ &.γώνα� δρό μου, τ� τσ.�ίδισ. καl ο ί πτήσεις. Ποτέ ή τα.ινία δε νιώθει τό σο πολυ στο στοιχείο ,ης δσο δτσ.·; εχει νά περιγράψει κίνη , ση, τσ.χυτη τσ. καί 6ά.i5ισμσ.. Άπο τά. παλιότερα καί πιό έντυ πωσισ.κά του θέμα,σ. είνσ.ι τά. θσ.ύμσ.τσ. κσ.l τά. πο'ιηpά. -:.εχνά. σμσ.τσ. με οργσ.νσ., α,,jτ6μσ.τσ. κι δχήμσ.τσ.. οι παλιές κινημα: τογρσ.φικε, ς κωμωδίες ε-κφράζσ.νε γιά τήν τεχνική κάπο,ε ά ψε�� θαυμ�μό κσ.l κά.ποτε άλσ.ζονική π εριφρόνηση, τ1.ς πιό . ποαες φσρες δμως ήσσ.ν ό σ.υτοεμπσ.ιγμ ό ς του σ.·,θρώπου πού , , �τσ.ν πι,σ.σμένος στα. γρσ.νσ.ζισ. του μηχανοποιημένου κόσμου. Η -=;�νι7.. είναι �ρ�πσ.ντό ς «φω,ογ�αφίσ.» κσ.ί σάν τέτοια. εί να; r,υη τ�χνη υψης τεχνικής, ποuχει μηχανικ+ rφοέλευση 1 και σκο..:ευει στή μηχσ.νικη' έπανάληψr, 296 , ,,' α..λλ" ) ι γισ., 1 ,-w ,cι • , , _ χαρη στ1 ψτηνzισ. της άνσ.πcφαγωγης της, είνσ.ι λσ.ϊκή κσ.ί θεμελια.κσ. «δημοΥ.pατική» τέχνη. ΕΙναι δλότελα κατανοr.τό τl, δτι 6όλε�.:ε τόν μπ�λσε6ικισμό, πού τον χαρακτήριζε δ �ο μαντισtό ς ,της μηχσ.νη;, δ φετιχισμός της τεχνικής κι δ θαυ μασμό .., για. τήν άποτελεσματικ6τητσ.. uΟπως είναι έπίσης κα -:α.νοητό τό δτι ο[ Γωσοι Χι ο[ Άμερικα.νοί ' οί δυο λσ.οί π" "!ν πιο' τεχνικη' νοοτροπία., ήσαν συνεταίροι κι άν,ουχουν � --:ι..:α.λοι σ--:ην σ.νά.πτυ;η της τέχνης τού,ης. Ώστόσο ή κινη μα;οy;αφι�ή ':σ.ινί� ο�ι μο�ά.χσ. μφωνουσε με τον τεχνικι °;1 _ σ�ο .cιυς, σ.λΑσ. -zα.ι με τό ενδισ.φερον τους γιά τό μαρτυρη �::ο, ,:ό χε:ρ� πιαστό �αl τό αυθεντικό. uΟλα τά. σημα.ντικ6'ψσ. εpγσ. :ου ρωσικου κινηματογράφου είναι ώς ενα. σημείο :ε�μη�ιωι;-ενες �( docιιmentary) ταινίες, [στορικές μαρτυρίες α.�ο την ανοικοο,6μηση της καινούργιας Ρωσίας, ένω τά. κα: " λυτερσ. εργσ. που χρωστά με στον άμερικανικό κινηματογpά. ψο εrνα� κι αυτά. τε�μηριω�ένη άπόοοση της άμερικανικης ζ<:>ης, :ης καθημε�ινης ροuτινας της άμερικα.νικης οικονομι κης κσ.ι διοικητικης μηχσ.νης, των πόλεων με τούς ουρανο-
331
του Μίντλ Γουέστ, του κόσμου ξύσ�ς κα.ί τών ά.γpοκτημά.των ι πι�� πολ'υ . pς. Ι'ιατι, τοσο γΧ6'.ηκστε της ά.στυ•ιομίας ;:α.ί τώ•ι κινημα.τογpαψική ε!να.ι μια. τ α.ινία., 15σο �εpισσότεpο συμμ7τέχου•ι -:ά έξωανθpώπινα. χι ύλικ.ά γε γονοτα στ�ν &πο με pους της πεpιγpαψή της πpαγμα.τικότητα,ς - μ α.�λα �ό1Ψ.χ, δ::�ο ε ίvα.ι :;τε•ιό-: εpο;, μέσσ. σε τούτη τήν πεpιγpα;Ρη, δ συν �εσμος ά.νά.μεσα. στον α.νθpωπο καί στον κόσμο, ?την πpοσω ,;;ικ6τη-:α. καί στό .. εpι6ά.λλον, στό σκοπό κα.t στα. μέσα. 'Η τάση τούτη πpος το χειpοπια.στο κα.� το α�θεντι�ο .:pός τό «τ ε κμήpιο» - μα.pτυpεί οχι μονα.χα. τ�ν έπιταση της πείνας για. πpα.γμ α.τικότητα., πού χα.pα.κτηpιζει τή ση με pινή έποχή, �(αί τήν έπtθ•Jμίσ. της νά είναι κα.λοπληp�ψοpη μένη για. τον Χόσμο, εχοvτα.ς ένε pγιστικό α.πώτα.το κ:νητp_ο, &λλά επίσης μα.pτυpεί κι zχείνη τήν α.pνηση &ποδοχης τω·ι καλλιτεχνικών σκοπών του πεpα.σμένου αιώνα, ή δποία. έκ φpάζετα.ι στήν α.πομάκpυνση α.πό τό μύθο κι, &.πο τον �το μικο κα.t φυχολογικα. δια.ψ�pοποιημ_ένο ήp�α.. Η τ&.στι το�τη, πά.λι, τ;ο.:.ι στήν τεκμηpιωμενη τ α.ινια. συνδεετα.ι με μιαν α.πο ψυγή του έπα.γγελμα.τία. ήθοποιου, σημαίνει οχι μ?νάχ� τήν επιθυμί α. (πού κάθε τ6σο έτ.:ανέpχετα.ι, �την ίστο�ια της τ� χνης) νά δ ε ιχτεί ή πpα.γμα.τικότητα. ξεκα.θα.pη, ή αλήθεια _οι z.ω; γυcι.λίσιια.τα. καί τcr, γεγονότα. &.νόθευτα., δηλαδή νά δε,ι χτεί ή ζωή «δπως είναι πpσ.γμα.τι» - άλλα. πο�ες ψοpες σημαίνει κα.ί δλοσχεpή α.πάpνηση της τέχνης. Σ,την έποχή μας το α.ίσθητικο στοιχείο ύπονομεύετα.ι με πολλους τpόπο�ς. 'Π ,εκμηpιωμένη τα.ινία., ή ψωτογpαψία., τα. pα.πόpτα. τωv έψημεpίδων κα.t τό μυθιστόpημ α. σε μοpψή, pεπορτάζ 8ι6λο� δεν ε!να.ι πια. τέχνη, με τήν παλιά εννοια.. Επιπλέον, οί πιο νοήμονε · �α.t πpοικισμένοι έΥ.πpόσωποι τών είδών α.ότών με κανένα τpόπο δεν επιμένουν να. χα.pα.κτηpιστουν τα. 8ημιουρ γήμα.τ6. του ς «�pγα. τέχνης»· μάλλον &.σπάζονται τήν !ποtη 15τι ή τέχνη ύπηpξε πάντοτε ύποπροϊδν κι έμψα.νίστηκε στην ύπηpε σία. &νος σκοπου ιδ�ολογικα. κα.θορισ�:ένου. Στή Σο6ιετική Ρωσια. ή τέχνη θεωρειτα.ι δλοκληρωτικα. σα. μέσο για. ενα. σκοπό. Βέ6α.ια. , δ ώψελιμισι:ος τοστο� 'Ιtpο πσ.ντδς καθορίζεται &.πδ τήν &νάγκη να. τεθουν δλσ. τα. δια.-
332
θέσιμα. μέσα στήν ύπηρεσία. της κομμουνιστικης &.νοικοδόμη σης κα.ί να. έξολοθρευτεί δ σ.ίσθητικισμδς του &.στικου πολιτι σμού, ποο μl. το Γ art pοιιr 1' art κα.ί με τήν ένα.τενιστική κι ήσυχαστική του στά.ση &.πένα.ντι στή ζωή, συνεπά.γετα, για. τήν κοινωνικ.ή έπα.νάστα.ση τό μεγαλύτερο δυνα.τδ κ(νδυ νο. Ή επίγνωση α.υτου του κινδύνου είναι πού κά.ν ει ά.δύν'J. το για. τούς cipχιτέκτονες της κομμουνιστικής πολιτιστικής πολιτικής νά δουν δίκαια. τίς καλλιτεχνικές έξελίξεις τών � κα.τό τελευταίων χp6νων, έ·ιώ ή άρνηση της εξέλιξης τούτr;ς εΙναι κε(νη πο,:, Χάνε ι τίς &.πόψεις τους γίΙΧ τήν τέχνη νχ ψα.ίνονται τόσο ξεπερασμένες. Θα. r.ροτιμοϋσαν νά πισωγυρί σουν τ·η•ι 1στορική θέση της τέχνης στό επίπεδο -;ης tουλια. ·ιης μο�α.ρzίσ.; �α.t δέν .εχουν κ.α.τi �οϋ τ� ρε�λισμό των μέ περ::;,ιενου. α.t�ύνα. 11,ο·ηχα. _ως :,:ρο� το ιιυθισ:6ρημ�, -:;ι,J-ι, .. '�Fα. ε νθ�pι:.υνr,•;, ';i'; ',�ι� τ1.:;"} Y.c:., στις 3-Λλες ,:έχνες, !δια.� -:::;:,α. σ..._rι 1:,ωγpσ.yικη. 1 <-να συστr1 μχ κα.θολικου σχεδια.σ:ιω κα.t κα.τα.μεσίς σ' ενα.ν άγώνα. ϋπα.ρξης καl μόνο, ή τέχνη δέ μτ.ορεί ν' :χyεθεΙ yιά νά 6p εί μονάχη τή σωτηpία τ·fις, αΟ μω� ή� ,οργ�νωση . της τέχν�ς σε , πειθαρχημένους, σ-.,:ημα.τι σμους οεν ει ναι διχως κινδυνους ακόμα. κι από . ,ην απο1}·r1 του α.μεσου σκοποσ· στή διαδικασία α.υτr1 α•ια.γκα.ία. θά χάσε•. ;:ολλήν &.πό τήν &.ξία. ,ης σ&ν δργα.νο προπαγάνδας. Άσψα.λιj)ς, ορθό εΙναι δτι ή τέχνη εχει δώσει πολλές ατ.6 τίς μεγαλύτερες δημιουργίες της κά,ω άπ6 τον εξα.να.γ κασιι6 κα.l τήν ύπα.γόρευση κι δτι δψειλε να συμμορψωθεϊ στήν αpχα.ία. 'Ανατολή με τίς επιθυμίες ένός ανελέητου δε σποτισμοϋ καt στο Μεσαίωνα. με τις ά.παιτ ήσεις &νδς α.ύστη ρά &.τ:ολυ,σ.ρzιχοϋ τ:ολιτισμοϋ. αΟμως α.κ6μα κι δ εξα.ναγκα. σμος κι ή λογοκρισί α. εχου •ι διαψοpετικό νόημα. κι &ποτΩ.ε σιια. στίς διά. qJορε ς -;τ ε ρι6δου; :ης ίστορίας. Ή κύρια. δια.ψοpά :χνά. ι ιεσα. στη σημερινή κα.τά.σταση και στην κατάσταση προ γενέστερων έτ.οχG1ν εΙναι δ:ι ε:ιεί; ζοϋμ ε σ' ενα. χρονικό -::ημείο πoiJ 6ρίσκεται μετά τή γαλλική 'Επανάσταση κα.t -=ό φιλελευθερισμό τοϋ δέκα.τΟ:J ε·ια.του σ.t
-�'J
333
νά. πpο6ά.λει θαυμάσια. τό επιχείρημα. δτι κι δ Χριστιανισμό; zί'χε κι ω},ός νά. καταστρέψει ενα πολύ προχωρημένο κσ.ί σχετικά. ψιλελεύθεpο πολιτισμό κι δτι ή μεσαιωνική τέχνη πήγα.σε άπό άπα.pχές πολύ μετpι6ψpονες. 'Ωστ6σο δεν πρέ πει νά. ξεχνdμε δτι ή πρώιμη χριστιανική τέχνη στήν 'Ιtpα. γματικ6τητα. εκο:νε ενα ξεκίνημα. σχεδόν δλ6τελα. καινούργιο, ένιί> ή τέχνη τηςΣοβιετικής Ρωσίας ξεκινά.ει άπό μια. τεχνο τpcτ.ία πού ίστοpικά. ήταν κι6λας έξα.ιpετικά. εξελιγμένη, μο λcνότι σήμερα βρίσκεται πολύ τ.ίσω άπό τόν κ.α.ιp6 μας. 'Α κόμα δμως κι άν είχαμε τή διάθεση νά. ύποθέσουμε δτι οι &1:αιτούμενες θυσίες είνσ.ι ,ό σ:ντίτψ.ο μιας Υ.αινούpγια; γοτ θι,.ης τέχνης, δέν ύπάpχει καμιά. εγγύηση δτι ·ή γοτθική αυ τη τέχνη δέ·ι θά. ξαναγινόταν, δπως καl στό Μεσαίων:�., άπο Υ..ΑεΊστικό κτ ήμα μια.;; συγκριτικά. καλλιεργημένης elite. Τό πρόβλημα δέν είναι νά. πεpιοpίσr:ιυμε τ·rιν τέχνη στb σηιιεpινό δpίζοντα των πλατειών μαζων, αλλά. νά. έπεκτεί νουμε τον δpίζοντα των μαζών �σο τό δυνατό περισσότερο. Ό ο ;:,όμος πpό;; μια. γνήσια έκτίμηση της τέχνης πεpνσ.ει μέσα &.τ.ό τήν iΞ:-ι.πα.ίδευση. 'Όχι ή βίαιη ά.πλοποίγ1ση τr;ς τέχνΥJς, παp!ι. fι α.σκηc;η -:fι; ίκανότητας γιά. αίσθητική κp{ση ε!να.ι τό μέσο μέ τό όποίο μπορεί νά. έ1ιποδιστεί ή συνεχής μονο πώληση της τέχνης άπό μέρους μιας μικpης μειοψηψία.ς. Κι εδώ έτ.ίσης, δπως καί σ' δλόκληpο τον τομέσ. της πολιτιστ: κr,ς πολιτικής, ή μεγάλη δυσκολία. είναι δτι κά.θε α.ύθαίpετη δια.κοπr1 της εξέλιξης ύπεκψεύγει ά.πό τό πραγματικό πpό6λ�μα, δηλ �δή δ�μιουpγε ί μιά κα�ά.στα;1ΥΙ στήν δποία. �ό , ,, , 1:pοβλημα ουτε Κ7.V ά.νακυπτει, κι επομενως αναοά.λλει :Χ πλιi>ς τό εpγο τη; εξεύρεσης μια.; λύσης.Εrνα.ι άιιφί6ολο σ:ι ύπά.pχει σήμερα έψικτός τp6πος πο.:ι νά. δδηγεί πpός μιά.ν πρωτόγονη κι ώστ6σο ά.ξιόλογη τέχνη. Γνήσια, πpοοδευτιΥ.ή ·ι.α1 δημιουργική τέχνη σήμερα μπορεί νά. σημαίνει μονά.χα. τέχνη πολύπλοκη. Ποτέ δέ θά. εrναι δυνατό νσ. τήν άπολα.ύ σουν κσ.ί νσ. τήν έκτιμήσουν δλοι στό ιδιο μέτρο, δμως ή συμ μετοχή των πλατειών μαζών σ' αύτή μπορετ νά. μεγαλώσει καί ν)ι. ι.;.:χ,θ,jvει. Οί πpουποθέσεις της χαλάρωσης του πολιτιR34
στικοϋ μονοr.ωλίr:ιυ είναι προπαντός οικονομικές κα.ί κοινωνι ,1;. Κι lί.λλο δέ μποpοϋμε νά. κά.νουμε, πα.pα ν' άγωνιζ6μα. στε γιά. τή δημιουργία. τούτων των πpουποθέσεων.
ΤΕΛΟΣ
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ··, Τiς μιά - 6υί, φορές πού συναντήθηκε στον Β' καi στό Γ ,:όμο ό όρος activisω τόν άπέδωσα παρεμπιπτόντως «ένεργητικό,:ητωJ. Στό έξης χρησιμοποι& τό «ένεργισμόςη, «ένεργιστικόςΗ ,.τ.λ. ιίκολουθώντας τήν άπόδοση του άνώνυμου μεταφραστη ·,u ι'ί.ρθρου τοϋ G. Calogero, «Τό θεμελι&δες πρόβλημα της συγχρύ νου ίταλικης φιλοσοφίαςη, στό 'Αρχείον Φιλοσοφίας καi Θεω ρίας των Έπιστημων, Α' (1929), σ.159 - 82. Δέ θεωρω τiiv από δοση αύτή έντελ&ς δόκιμη, ή συχνή δμως αναφορά στόν όρο αυτό, στό κείμενο τοϋ Δ' τόμου, κάνει ό:ναγκαία τή συμβατ�κή του, εστω, υ{οθέτηση (Σ.Τ.Μ.). 1. Henri Gι1illen1in, Le Jocelyn de Laωartine (1936), σ. 59. 2. Πρβλ. για τά παρακάτω Jean-Paul Sartre, "Qu'est-ce que la ίit terature ?". Les Teιnps Modernes, 1947, ΙΙ, σσ. 971 κέ. 'Επίσης στiς Sitιiations, 11, 1948. 3. lbid., σ. 976. 4. Ibid., σ. 981. 5. S. C11arlety, "La Monarchie de Juillct". Στοϋ Ε. l.avisse, Hist. de France conteωporainc, V, 1921, σσ. 178-9. 6. Wcrner Soωbart, Dcr ιnoderne Κapitalismus, 111/1, σσ. 35-8, 82, 657-61. 7. \\!erner Son1bart, Der Bourgeois, 1913, σ. 220. 8. Πρβλ. Lοιιίs Blanc, Histoire de dix ans, llI, 1843, σσ. 90-2.- Wer ner Soωbart, Ι)ίe deutsche Volkswirtschaft des 19. Jahrl1ιιn dcrts, 7η εκδ., 1927, σσ. 399 κέ. 9. Εωίl Ledcrer, "Zun1 sozi,ιlpsycl1. Habitus ιJer Gegenwart'. Ar chiv fίir Sozialwiss ιιnd Sυzialpolit. 1918, τ. 46, σσ. 122 κέ. 10. Paul Louis ,Hist. du socialisωe en 1-·rance de la Revolution iι nos jours, 1936, 3η εκδ., σσ. 64, 67. - J. Lιιcas-Dubreton. La Restauration et la Monarchie de Juillct, 1937, σσ. 160-1. 11. I>aul Louis, op. cit., σσ. 106-107. 12. Fr. Engcls, Die Entwicklung des Sozialisιηus ,·οη der Utoρie zur Wissenschaft, 4η εκδ., 1891, σ. 24. 13. Robert Micl1els, "Psycl1ologie der antikapitalistiscl1en Massen bewegιιngen", Grυndriss der Sozialδkon., ΙΧ/1, 1926, σσ. 244-6, 270. 14. W. Sombart, Die deutsche Volkswirtscl1., σ. 471. 15. Saintc-Bcιιve, "De la litteratυre industrielle''. Reνιιe des Deιιχ Mondes, 1893, 'Επίσης στά Portraits Conten1poraines, 1847. 16. Jιιles Cl1an1pfJeυry, Souvenirs et portraits. 1872, σ. 77. 17. Eιιgene Gilbert, Le Roωan en France pendant le l9e siecle, 1909, σ. 209. 18. Nυra Λtkinson, Eιιgene Sιιc ct lc ron1an fcuilleton, 1929, σ.211.-
336
Alfred Netten1ent, Etudes critiqιιes sur le feιιilleton-ron1an, 1845, 1, σ. 16. 19. Πρβλ. Maιιrice Bardeche. Stendhal ron1ancier, 1947. 20. Andre Breton, Le Ron1an franι;ais dιι 19e siecle, 1, 1901, σσ. 6, 7, 73. - Maurice Bardeche, Balzac ron1ancier, 1947, σσ. 2-8, 12-13. 21. Ch.-M. des Granges, La presse litteraire soυs la Restoration, 1907, σ. 22. 22. H.J. Ηυηt, Le Socialisme et le ro1nantisn1e en France, 1935, σσ. 195, 340. 23. Ibid., σσ. 203-4. - Albert Cassagne, La Theorie de J'art pοιιr l'art en France, 1906, σσ. 61-71. 24. Πρβλ. Edιnond Esteve, Byron et le roιηantisιηe fΓanι;., 1907, σ. 228. 25. Πρβλ. Pierre Μο1·eaιι, Le Classicisιηe des IΌmantiqυes, 1932, σσ. 242. κέ. 26. Charles Rcmιιsat, iίρθr,ο τοϋ Μαρτίου 1825. - Τό παr,u.θtτει ό Α. Cassagne. op. cit., σ. 37. 27. Α. Cassagnc, ibid. 28. Jose Ortega y Gasset, La Dcsl1ιιωaniz::ιcion del Arte, 1925, σ. 19. 29. H.J. Ηιιηt, op. cit., σσ. 157-8 30. lbid., σ. 174. 31. Gcorg Lιιkacs, Gδthe ιιηd seine Zeit, 1947, σσ, 39-40. 32. Μ. Bardcche, B,ιlzac 1Όn1::ιncier, σσ. 3,7. 33. Τό παραθέτει δ Jιιles Marsan, Stendl1al (1932), σ. 141. 34. Μ. B::ιrdecl1e, Stendhal romancier, σ. 424. 35. Albcrt Thibaιιdct, Stendhal, 1931. - Henri MaΓtincaιι, LΌeιινre de Steπdhal, 1945. σ. 198. 36. Πρβλ. Jenn Melin, "Stendl1al et Taine", La ηοιινe!Ιe Η.eνιιe, 1910, σ. 392. 37. Pierre MaΓtincaιι, op. cit., σ. 470. 38. Henri Martineaιι, op. cit., σ. 470. 39. Eπ1ile Fagιιet, Politiqιιes et moralistes, 111, 1900, σ.8. 40. Μ. Bnrdcche, Stcndhal roιηancier, σ. 47. 41. Sainte-Bcιιve. l'υrt-Royal, 1888, 6η εκδ. VI, σσ. 266-7. 42. En1ile Zola, Lcς romancieΓs natιιralistes, 1881, 2η εκδ., σ. 124. 43. Πρβλ. Ρaιιl Bourget, Essais de psychologie contcιr.p. 1885, σ. 282. 44. Andre de Bretoπ, Balzac, 1905, σσ. 70-3. 45. Μ. Bardeche, Balz::ιc IΌmancicr, σ. 285. 46. Bernard Gιι)'ΟΠ, l.a pensec pυlitiqιιe et socialc ιie Balzac, 1947, σ. 432. 47. V. Grib, Balzac. Critics Groιιp Series, 5, 1937, ·σ. 76. 48. Marie Bor, Balzac cυntre Balzac, 1933, σ. 33. 49. Ε. Bιιttke, Balzac als Dicl1ter des ιηoclernen Kapit,1Ιisn1ιιs, 1932, σ. 28. 50. Balzac, Correspondance, 1876, Ι, σ. 433. 51. Ernest Seilliere, Balzac et la 111orale ron1antiq11e, 1922, σ. 61.
:?2
337
52. Andre Bellessort, Balzac et son oeuvre, 1924, σ. 175. 53. Karl Marx καί Frederick Enge\s, Literature and Art, 1947, σσ. 42-3. - 'Επίσης στην International Literature, 'Ιούλιος 1933, άρ. 3, σ. 114. 54. Marcel Proust, La Prisonniere, 1. 55. Ε. Preston, Recherches sur \a technique de Balzac. 1926, σσ. 5, 222. 56. Thomas Mann, Die Forderung des Tages, 1930, σσ. 273 κέ. 57. Hugo von Hofmannstal, Unterhaltungen ίiber \iterarische Gegen stande (1904), σ. 40. 58. Α. C.erfbeπ -J. Christophe, Repertoire de la Comedie humaine, 1887. 59. Taine, Nouveaux essais de critique et d'histoire, 1865, σσ. 104-13. 60. Πρβλ. την όμιλiα το\ί Τοκεβιλ στην 'Εθνοσυνέλευση, που την παραθέτει ό Ρ. Louis, op. cit., 11, σ. 191. 61. lbid., σσ. 200-1 62. lbid., σ. 197. 63. Pierre Martino,Le Roman realiste sous le second Empire, 1913, σ. 85. 64. Albert Thibaudet, Hist. de la litt. franς. de 1789 a nos jours, 1936, σ. 361. 65. Emile Bouvier, La Bataille realiste, 1913, σ. 237. 66. Jules Coulin, Die sozia\istische Weltanschauung i.d: franz. MaJ. (1909), σ. 61. 67. Emile Zola, La Republique et la litt., 1879. 68. Oliver Larkin, "Courbet and his Contemporaries". Science and Society, 1939, ΙΙΙ/1, σ. 44. 69. Ε. Bouvier, op. cit., σ. 248. 70. Πρβλ. Leon Rosenthal, La peinture romant. (1903), σσ. 267-8. -Henri Focillon, La Peinture aux XIXe et XXe siecles, 1928, σσ. 74-101. 71. H.J. Hunt ,op. cit., 342-4. 72. Πρβλ.λ.χ. τό γράμμα της 15ης Ίοuλιοu 1853 πρός τόν Ούγκώ : Flaubert, Correspondance, εκδ. άπό τόν Conrad, 1910, lli, σ. 6. 73. lbid., 11, σσ. 116-17, 366. 74. Ibid., ΙΙΙ, σσ. 120, 390. 75. Ε. καi J. de Goncourt, Journal. Καταχώρηση τf\ς 29ης Ίανουα ριου 1863. Έκδ. Flammarion- Fasquelle, ΙΙ, σ. 67. 76. Flaubert, Corresp, 111, σσ. 485, 490, 508. - Education sentimentale, 11/3. - Ernest Seilliere, . Le Romantisme des rea\istes : Gustave Flaubert, 1914, σ. 257. - Eugen Haas, Flaubert und die Politik, 1931, σ. 30. 77. Γράμμα στην Δ/δα Leroyer de Chanterie τf\ς 18ης Μαίου 1857. Corresp., 111, σ. 119 . 78. Ε. Gilbert, op. cit., σ. 157. 79. Corresp., 111, σσ. 157, 448, κτλ. 80. Le Moniteur, 4η Μαίου 1857. - Causeries de Lundi, ΧΙΙΙ.
338
81. Emile Zola, Les Romanciers naturalistes, 1881, 2η εκδ. ,σσ. 126-9. 82. Corresp., 11, σ. 182, ω, σ. 113. 83. lbid., 11, σ.112. 84. Α. Thibaudet, Gustave Flaubert, 1922, σ. 12. 85. Corresp., 11, σ. 155. 86. Georg Lukacs : "Theodor Storm oder die Bίirgerlichkeit und \' art pour \'art". Die Seele und die Formen, 1911. -Thomas Mann, Betrachtungen eines Unpo\itischen, 1918, σσ. 69-70. 87. Georg. Keferstein, Bίirgerturn und Bίirgerlichkeit bei Goethe, 1933, σσ. 126-223. 88. Corresp., 1, σ. 238, Σε πτέμβριος 1851. 89. Ibid., VI, σ. 244, Δεκέμ. 1875. 90. Ibid., ΠΙ, σ. 119. 91. Επύle Faguet, Flaubert, 1913, σ. 145. 92. Coπesp., 11, σ. 137. 93. Ibid., 111, σ. 190. 94. lbid., ΠΙ, σ. 446. 95. Ibid., ΙΙ, σ. 70. 96. Ibid., ΙΙ, σ. 137. 97. lbid., ΙΙΙ, σ. 440. 98. Ibid., 11, σσ. 133, 140-1, 336. 99. Jules de Gaultier, Le Bovarysme, 1902. 100. Edouard Maynial, Flaubert (1943), σσ. 111-12. 101. Paul Bourget, Essais de psych. contempt., 1885, σ. 144 . 102. Corresp., 1, σ. 289. 103. Georg Lukacs, Die Theorie des Romans, 1920, σ. 131. 104. Emile Zola, Le Roman experimental, 1880, 2η Ι:κδ., σσ. 24, 28. 105. Char\es-Brun, Le Roman social en France du 19e siecle, 1910, σ. 158. 106. Andre Bellesort: "La societe franςaise sous \e second Empire". Revue hebdomadaire, 1932, άρ. 12., σσ. 290, 292. 107. Francisque Sarcey, Quarante ans de theatre, 1, 1900, σσ. 120, 122. 108. lbid., σσ. 209-12. 109. J.J. -Weiss, Le Theatre et \es moeurs, 1889, σσ. 121-2. -Πρβλ. Renan, Πρόλογο στά Drames philosophiques, 1888. 110. Α. Thibaudet, op. cit., σσ. 295 κέ. 111. Sarcey, op. cit., V, σ. 94. 112. Ibid., σ. 286. 113. Πρβλ. Jules Lemaitre, lmpressions de theatre, 1, 1888, σ. 217. 114. Sarcey, op. cit., VI, 1901, σ. 180. 115. S. Κracauer, Jacques Offenbach und das Paris seiner Zeit, 1937, σ. 349. 116. lbid., σ. 270. 117. Πρβλ. Fleury-Sonolet, La Societe du second Empire, UI, 1913, σ. 387. 118. Paul Bekker, Wandlungen der Oper., ·1934, σ. 86.
339
119. Lio�el_ de Lauι-ence, Le GοίΊt ιnυsical en Fι-ance, 1905, σ. 292. - W1ll1a� L. _Crosten: �rencl1 Grand Opera, 1948, 120. Al�red _ E1nst_eω, Mυs1c 1n the Romantic Era, 1947,σ.σ.106. 231. 121. Fπedπch N1etzsche, Der Fall Wagner, 1888. _ NietzscJ1e contra Wagner, 1888. 122. Πρβλ. Thomas Mann, Betrachtungen eines Unpolitischen 1918 σ. 75. - Le1de� �nd �ι-osse der Meister, 1935, σσ. 145.' κέ. 123. Α: Paul Oppe, Art '. Στό Early Victorian England, εκδ. από' τον C.M. Υουπg, 1934, ΙΙ, σ. 154. 124. Rυskin, _Stones of Venice, ΙΙΙ. - Works, 1904, ΧΙ, σ. 201. 1;5. Η. W. Sιnger, Der Praraffaelis_mus ίπ England, 1912, σ. 51. 1-6. Πρβλ. Α. Clutton-Brock, WI!l1am Morris. His Work and Ιnf lυcnce, 1914, σ. 9. 127. D.C. S0n1erwell, Englisl1 Tl1ought in the 19th Century, 1947, 5η εκδ. σ. 153. 128. Chι-istian Ecl1ert, "John Rιιskίπ" Schn1ollers Jalπbuch., 1902, ' XXVI, σ. 362. 129. Ε. Batho - Β. Dobree, The Victorians and AfteΓ, 1938, σ. 112. 130. Α. Clιιtton - Brock, op. cit., σ. 150. 131. lbid., σ. 228. 132. Will_iam Morris, Art under Plutocracy, 1883. 133. Louιs Cazam1an, Le Rοιηaπ sociGI en Angletcπe (1830- Ι 850), 11, 1935, σσ. 250-1. 134. lbid., r, 1934, σσ. 11-12, 163. 135. W. L. Gross, Tlx, Development of tl1e Englisl1 Novel ' Ι 899' σ· Ι 8?-. 136. L. Cazamian, op. cit., Ι, σ. 8. 137. Α.Η. Tl1orndike, _Literature in a Changing Age, 1920, σσ. 24-5. 138. Πρβλ. Q.D. Leav1s. Fiction and the Reading Public, 1939,σ. 156. l 39. G.K. C11esteΓton, _C11arles Dickens, 1917, J Ι η εκδ. ,σ. 79,84. 140. Amy Crι1�e, The V1ctoπans and tl1eir Books, 1936, 2η εκδ. σ. 158. 141. Osbert S1twell, Dickens, 1935, σ. 15. 142. Πρβλ. L. Cazamian, op. cit., Ι, σσ. 209 κέ. 143. T.S. Jackson, ChaΓles Dickens, 1937, σσ. 32-3. 144. Humphrey House, The Dickens World 1941 σ. 219. 145. Πρβλ. την ό ιλία πού εκανε ό Ντίκενς 'στό Μπίρμιγκχαμ, σ τις !-1 27 Σεπτεμβριοu 1869. 146. Π�βλ. Humphrey House, op. cit., σ. 209. 147. Τaιη�, Hιst. de la litt. angl, 1864, VI, σ. 66. 148. Ο. Sιtwell, op. cit., σ. 16. 149. Q.D. Leavis� op. cit., σσ. 33-4, 42-3, 158-9, 168-9. 150. M.L. Cazamιan, Le Ron1,1η et les idees en Angleteιτe Ι 1923 σ. 138. - Elisabeth S. ' · .e, George Eliot and H;r Times' ' 1927, σ. 292. 151. Ρ. Bourl'honne, Georg, · ·:Ωt, 1933, σσ. 128, 135. 152. EιΏest Α. BakeΓ' Histor·• ,,f the English Novel, VIII, 1937, σσ. 240, 254.
340
153 . Ε. Batho - Β. Dobree, op. cit., σσ. 78-9, 91-2. J 54. Middlcmarcl1, XV. J 55. M.L. Cazamian, op. cit., σ. 108. 156. J. \V. Cωss, George Eliot's LiΓe as Rclatcd ίη He1 Lettcrs and Journals, 1885, σ. 230. 157. F.R. Lcavis, The Great Tradition, 1948, σ. 62. "Όίc Not der gcistigen Arbciter". Sclπiftcn dcs Ι 58. Α. Weber, ϊ Vcrcins f ir Sozialpolitik, 1920. Ι 5LΙ. GeOΓg Luk,ίcs, "Moses Hcss ιιnd die Probleωc dcr idealisti schen Dialektik". Arcliiv. f. d. Gesch. d. S0zialismι1s u. ι1ίc Aι·bcitcrbe\\Cgung. 1926, ΧΙΙ, σ. 123. ί 60. Ka,l Manniιcim, ldcology and Utopia, 1936, σσ. 136 !s:έ. - Man and Soc. in an Age of Reconstruction, 1940, σσ. 79 κέ. 161. Πρβλ. Hans Speier, "Ζιιr Soziologie der bίirgcrl. Intellίgenz in Dcutςcl1land.". Die Gescllscha!'t, 1929, ΙΙ, σ. 71. 162. η. S. Mirsky, c:ontenηJoΓary R.ussian Lit., 1926, σσ. 42-3. 163. D.S. Mirsi:y, Α Hist. of Rιιssian Lit., 1927, σσ. 321, 322. 164. Μ.Ν. PokΙΌνsky. Bricf Hist. of Rιιssia, Ι, 1933, σ. 144. 165. D.S. Mirsky, Russia, Α Sυcial History, 1931, σ. 199. 166. Janko Lavrin, Ριιstιkίη and Russian Lit., 1947, σ. 198. 167. D.S. MiΓsky, Λ Hist. of Russian Ut., σσ. 203-4. 168. llJίd., σ. 204. 169. Ibid., σ. 282. 170. Th. G. Masa:Ύk, T11e Spirit of Russia, 1919, 1, σ. 148. 171. Ό Τουργκένιεφ σ' εvα γράμμα πρός τόν Χέρτσεν της 8ης Νοεμβρίου 1862. Ι 72. Ε. Η. C(ίrr, Dσstoevsky, σ. 268. 173. Nicola� EcΓdiaeff, LΈsprit de Dostoicvsky, 1946, σ. 18.ς 174. IJ.S. Mirsky, Α Hist. of Rυssian Lίt., σ. 219. 175. Ε.Η. Carr, op. cit., σσ. 281 κέ. 176. Ibid., σσ. 267-8. 177. Dostocvsky, 'Ημερολόγιο ένός συγγραφέα, Φεβροuίφιος 1877. 178. Edrnιιnd Wilson, The Wound and the Βο\ν,1941, σ. 50. - Rex \:Varncr, Tl1e Cult of Powcr, 1946, σ. 41. 179. Dιηitri Merejko\vsl;i, Tolstoi as Man and Artist, 1902,σ. 251. 180. Vladimir Pozπcr, "Dostoievski et le roman d'avcnture". Europe, XXVII, 1931. 181. lbid., σσ. 135-6. 182. Πρβλ. Leo Schestow, Dostojewski und Nietzsche, 1924, σσ. 90-1. 183. Thomas Mann, Goctl1e und Tostoi." Στίς Beωϋhungen, 1925, σ. 33. 184. Ν. Lenin, "L.N. Tolstoi" (1910). Στό Ν. Lenin - G. Plechanov: L.N. Tolstoi im Spiegel des Marxismιιs, 1928, σσ. 42-4. 185. IJ.S. Mirsky, Contemp. Russian Lit., σ. 8. 186. lbid., σ. 9. - Janko Laνrin, Tolstoy, 1944, σ. 94. 187. D.S. Mcrezhkovsky, op. cit., σ. 213.
341
188. Lυkacs Gyδrgy, Nagy orosz rcalistak, Budapt;st, 1946, σ. . 92 189. Τολστόι, Ti εΙναι τέχνη; XVI. 190. Πρβλ. Thomas Mann, Die Forderung des Tages,1930, σ. 283. 191. Maxim Gorky, Literatuιe and l.ife, 1946, σ. 74. 192. Thomas Mann, Die Forderung des Tages, σ. 278. 193. Andre Be!Iesort, Les Intellectuels et l'avenement de Ja troisieme Republique, 1931, σ. 24. 194. Paul Louis, Hist. dn socialisme en France, σσ. 236-7. 195. Α. Bellesort, op. cit., σ. 39. 196. W. Sombart, Der n1od. Kapit., ΙΙΙ/1, σσ. ΧΠ-ΧΙΠ. 197. Paul Louis ,op. cit., σσ. 242, 216-17. 198. Πρβλ. Henry Ford, My Life and my Work, 1922, σ. 155. 199. W. Sombart, Der Mod. Kapit., ΙΙΙ/2, σσ. 603-7 - Die deutsche Volkswirtschaft, σσ. 397-8. 200. Πρβλ. Pierre Francastel, L'inipressionis1ηe, 1937, σσ. 25-6, 201. G. Marzynski, ..Die impressionistische Methode" Zeitschr.80. f. Aesth. u. allg. Kunstwissenschaft, XIV, 1920. 202. �. �iviere, "LΈxposition des Impressionistes". Στό L'Impres sιonιste. Journal d'art. 6η Άπrιλίου 1877. 'Ανατυπωμένο στο(} L. Venturi, Les Archives de l'Inιpressionisme, 1939, σ. 309. 203. Α. Malraux, "The Psychology of Art". Horizon 1943JJ,άρ. 103 ' · ' ' σ. 55. 204. G. Marzynski, loc. cit., σ. 90. 205. Ibid., σ. 91. 206. John Rewald, The History of Impressionism, 1946, σσ. 6-7. 207. Albert Cassagne, La Theorie de l'art pour l'art en France ' 1906' σ. 351. 208. Ε. καί J. de Goncourt, 'Ημερολογιο, Ιη Μαίου 1869, ΠΙ, σ. 221. 209. Η. Focillon, La Peinture aux 19e et 20e siecles, 1928, σ. 200. 210. Ρ. Bourget, op. cit., σ. 25. 211. Ch. Seignobos, "LΈvolution de la troisieme Republique". Ε. Lavisse, Hist. de la France contemp., VIII, 1921, σσ. ΣτοCί 54-5. 212. Henry Berenger, LΆristocratie intellectuelle, 1895, σ. 3. 213. Α. Thibaudet, Hist. de la litt. franι;., σ. 430. 214. E.R. Curtius, Maurice Barres, 1921, σ. 98. 215. J. Huret. Enquete sur l'evolution litt., 1891, σ. XVI-XV II. 216. Ε. καί J. de Goncourt, ldees et sensations, 1888. 217. Nietzsche, Menschliches AJlzumenschliches σ 155 218. Baudelaire, Richard Wagner et Tannhaeu;er a P;ris 1861. 219. Baudelaire ,Le peintre de la vie moderne, 1863. 'Ανα;υπ στό Baudelaire, LΆrt moderne, fκδ. άπό τόν Ε. Raynaud,ώθηκε 1931, σ. 79. 220. Vill!ers de l'Isle - Adam, Contes cruels, 1883, σσ. 13 κέ. 221. Emιle Tardieu, LΈnnui, σσ. 81 κέ. 222. Ε. νοη Sydow, Die Kultur der Dekadenz, 1921, σ. 34. 0
342
223. Peter Quennell, Baudelaire and the symbolists, 1929, σ. 82. 224. Max Nordau, Entartun�, !896, �η Ι;k� .•. 11, σ. 102. 225. Baudelaire, Journeaux ιntιmes, εκδ. ατο τόν Ad. νοη Bever, 1920, σ. 8. 226. Thomas Mann, "Kollege Hitler". Das Tagebuch, Ι;κδ. άπό τόν . Leopold Sch\\'aΓzschild, 1939. . 227. Πρβλ. Rene Dumesnil, L'Epoque realιste et natur�l1ste, 1945, σσ. 31 κέ. - Ernest Raynaud ,Baudelaire et la rel1gιon du dan• dysme, 1918, σσ. 13-14. 228. Baudelaire, Oeuvres Posthumes, εκδ. άπό τόν J. Crepet, 1, σσ. 223 κέ. . . , 229. Chekhov, The House with the Me�nιn.e. Α Painter s Story, μτφ το\J S.S. Koteliansky, Everyman s Lιbrary. 230. Le Figaro, 18 Σεπτεμβρίου 1886. 231. Α. Thibaudet, Hist. de la !itt. franι;. σ. 485. 232. lbid . , σ . 489. 233. J. Huret, op. cit., σ. 60... 234. Πρβλ. Ε. Raynaud, La Melee. symbolιste, 1920, ΙΙ, σ. 163. 235. John Charpentier, Le Symbolιsme, 192,7, σ. 62. 236. Charles Mauron, Εισαγωγή στή μεταφραση των ποιημάτων του Μαλλαρμέ άπό τόν Roger Fry, 1936, σ. 14. 237. Georges Duhamel, Les Poetes et ma poesie, 1914, σ�. 145-6. 238. Πρβλ. R. Fry, Απ early Introduction to Mallarme s Poems, 1936, σσ. 296, 302, 304-6. 239. Henri Bremond, La poesie pure, 1926, σσ. 16-20. 240. Ε. καί J. de Goncourt, 'Ημερολόγιο, 23η Φεβρουαριου 1893, ΧΙ, σ. 87. 241. J. Huret, op. cit., σ. 297. 242. Πρβλ. C.M. Bσwra, The Heritage of Symbolιsm, 1943, σ. 10. 243. G.M. Turnell, "Mallarme". Scrutiny, 1937, V, σ. 432. 244. J. Huret σ. 23. . . . 245. Η.Μ. Lynd, England in the Eιghteen-Eιght1es, 1945, σ. 17. 246. lbid., σ. 8. . , 247. Bernhard Fehr, Die engl. Lit. des 19. υ. 20. Jahrhunderts, 1931 σ. 322. . 248. Baudelaire, Le Peintre de la vie moderne, loc. c1t., σσ. 73-4 249. J.P. Sartre, Baudelaire, 1947, σσ. 166-7. 250. Baudelaire, Le Peintre de la vie mo�.•. σ. 50. 251. M.L. Cazamian, Le Roman et les ιdees en Angleteπe (1880. . . 1900), 1935, σ. 167. 252. F.R. Leavis, The Great Tradιtιon, 1948, passιm. 253. Η. Hatzfeld, Der franzδsische Symbolιsι:nus, 1923, σ. 140. 254. Πρβλ. D.S. Mirsky, Modern Russian Lιt., 1925, σσ. 84-5. 255. Janko Lavrin, Απ lntroduction to the Russian Novel, 1942, σ. 134. 256. Thomas Mann, "Versuch ϋber das Theater". Στό Rede und Antwort, 1916, σ. 55.
343
257. l'aul Ernst, Είη Crclio, 1912, 1, σ. 227. 258. l'aιιl Ernst, Dcr Wcg zur Forn1, 1928, 3η i:κδ., σσ. 42 κέ.
259. Ibsen, Correspondcnce, έκδ. άπό τ11 Mary Morison, 1905, σ. il6. 260. Η. Kol1t, The UΓe of Ibsen, 1931. σ. 63. 2fil. M.C. Braπdbrook, Ibsen, 1946, σσ. 34-5. 262. Ibsen, Corτcsp. σ. 218. 263. Holbrook Jackson, Thc EigJιteen-Nineties, 1939 ( 1913), σ. 177. .264. Γράμμα στον Mehrίng τfiι;; 14ης 'Ιουλίου 1893. Marx-Engcls, Coπespondeoce, 1934, σσ. 511-12. 265. Ernest Joncs, "Rationalis111 in Everyliay Lifc". 'Εκφωνήθηκε στό Α' διεθνές ψυχαναλυτικό συνέδριο, 1908. Στά Paρers οη Psyc/10-Analysis, 1913. 2(,6. Karl Mannl1ci1n, Jdeology an,J Utopia, 1936. σσ. 61-2. 267. Thon1as Mann, "Die Stc!Iung Freuds in der n1odcrncn Geistes gcschichte". Στό Die FoΓdeι-ung dcs Tagc.,, 1930. σσ. 201 κέ. 2fi8. S. Fι-eud, The Fιιtιιre of an 11Ιιιsίοn, μτφ. τοί> W.D. Robsoπ Scott, 1928, σ . 93. 269. Nictzsche, Werke, 1895 κέ. XVI, σ. 19. 270. Herιηann Kcyser-Iing, Dic ncuenstel1ende \Velt, 1 916. - .l ames Burnhan1, The Managerial H.cvolution, 1941. 271. M.J. Bonn, T11c An1crican Experirr1ent, 1933, σ. 285. 272. .Tose Ortega y Gasset, T11c Revo]t of the Masses, 1932. 273. Ernst Troeltsch, 'Ί)ίe Revolution in der Wissenschaft". Gesam111elω Sclπiftcn, IV, 1925, σ. 676. 274. Henri Massis, La Dcfense de !Όccidcnt, 1927. 275. Her111ann Hesse, Blick ins Chaos. 1923. 276. Andre Malraux, Psychologie de l'art, 1947. 277. Andre Breton, What is Surrealisn1? 1936, σσ. 45 κt. 278. Jean Paιιlhan, J..,es Fleurs de Tarbes, 1941. 279. Jacqucs Riviere: "Reconnaissance iι Dada"'. Nouvelle Rc::vuc Franς:aise, 1920, XV, σσ. 231 κέ. - Marccl Rayιηond, De Bau delaire au surrealisme, Ι 933, σ. 390. 280. Andre Breton, Les pas pcrdus, 1924. 281. Tristan Tzara, Sept manifestes dada, 1920. 282. Friedrich Gundol f , Goethe, 1916. 283. Michael Aryton, 'Ά Master of Pastiche'Ό New Writing and Daylight, 1946, σσ. 108 κέ. 284. Rene Huyghe-Germain Bazin, Hist. de l'art contenφ., 1935, σ. 223. 285. Con Lan1bert, Music ho!, 1934. 286. Edn1und Wilson, Axel's Castle, 1931, σ. 256. 287. Andre Breton, (Premier) Manifeste du surrealisn1e, 1924. 288. Louis Reynaud, La Crise de notre litterature, 1929, σσ. 196-7. 289. Πρβλ. Charles du Bos, Approxin1ations, 1922, - Benjamin Cre mieux, XXe siecle, 1924. -Jacques Riviere, Marcel Proust, 1924. 290. J. Th. Soby, Salvador Dali, 1946, σ. 24. 291. Andre Breton, What is Surrealisn1 ?, σ. 67.
344
sιηe, 1930. - Μ. ιϊeste du Surrcali σ. 176. 292. Andre Breton, Secoηd �a fι�ωe,_ 1945 4 2η εκδ., 8. ea surr du Nadeau, Histoire a_ntι e, 19 5 σ. 4 293. Julien Benda, La France by_zsιsc �er Gci;t ini neueιη ΕuΓΟρa, nzo 294. Πρβλ. E.R. Cυrtiυs, Fra 1925, σσ. 75-6. elstand". Grundk, "Der ncuc Mitt 295. Emil Ledercι:-Jacob Marscl1a [ 1 , 1926 σσ. 121 κέ, . .1 riss der Sozιa!oekonon11k, 1 a t , l'Jpoque de sa reproductιon . 45 σ. , V(l 296. Waltcr Bcnjan1in,"L'Oeuvr_ e Sozιa 6, 193 : l�rschιιng ' n,ccanise,�". Zc1tscl1rift f ιιr
34.5
1
t,
..
....
',
•• , . ()..¾ι. ..'Ί...... (�
�·,}-
.
'
.
, .. !1� r�...... ,...� ί • � V'
ι.
...i
1
•. r,. t;, ··�
μJ
-θ
e
1-1
<.
-<
:,ι C:
"
ι: {:' -ο ,<
χ ·<='
�"' σ).8 5-
e ο .....
'>--ό ·n n
<
Σ·c..
1--1
/,
ι-
ta.c:;;. :t�
.,;<
Ζ · <( �
�. 1 ΕΦΦΕ Με το ΦΩΣ ΤΗΣ Ή'ν11::ΡΛΣ
11.10ΝΕ κοθ,δρ1κ� νςιbς τf'\ς Ρο�έν, �ο·ηεν�ν-rας τό με-,ημtp,. Πορ1σ1, Λοϋβρο, 1894.
_,, :""
tt
., •1
... v�
:r: fw ,.., .... e,
ο
ι-ω .... w ,.:,;< I.IJ ο.. 91.J.1
e,�
ω::τ:
ts .!:
·-"'�
(' .,.w''
:,.
13
,..
,.ο.ι"' a.ro _,,_ �g δ il
-
• --0
ο t::
CL <( <(.
ΙΝ •
1::!,3
ι:: ,<
ΡΕΝΟΥΑΡ, xo�::is 0 Μοvλέν ν� λά στ �αλέτ (λεπτομερει α ) . Πα..,ίσ Γ ι, Λcσβrο, Γl876.
f
\ \ ,
.,
··, ...
\· ..
ΗΛΙΟΦΩΣ ΚΑΙ ΣΚΙΑ
rENOYAP, ·rό θrωpείο. Λονδίeο, Πινακοvήκη Τέι·r. !874.
ΗΛΙΟΦΩΣ Κ Α I ΣΚΙΑ ΡΕΝΟΥΑΡ, Ή Μαντάμ Μο·οέ. Σvλ· λοy1) Γκ1οvλμ11εκιάν.
ΙΜΠΡΕΣΣΙΟ!':ΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ
ΙΜΠΡΕΣΣΙΟΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΙ ΝΗΣΗΣ
ΝΤΕΓΚΑ, Ιν1πrοστά στ1s rξίδpεs. Παρ'σ,, Λοίψpο. 1 vρω στά 1871,
ΤΟΥΛΟΥΖ ΛΩΤΡΕΚ, Ό ά•ιαβάτηs. 1899.
-.
.......
,,,.
ΙΜΠΡΕΣΣΙΟΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΙ1'\ΗΣΗΣ
ΝΤΕΓΚΑ, Χορruτρ1α v.ov ε..:ιχαρ,στεί τό κο1ν6 της. Παpίοι, Λοi:iβ?ο. 1877.
'Απέvοντι: ΤΟΥΛΟΥΖ ΛΩΤΡΕΚ, Ή Ζόv 'Αβρ,λ χορεvει. Πορl::η, Λοvβ;:,ο. !892.
" .. �i)j�-�-�-�'!'r, ··,�ι1 1 ί�-�.,. ·"\ -.�-JJ
.,:< 7 ..'., "?••• • .. !- �rι-:!'.,l-.• (":1J':J·� �' -� "('�>� -S-:-it '1�:r·-�· ..:.'1 •"...,&.·� •........ i"" ..�-i' ""�',ιc. : ... -,t/r.��. · . sf ...J( ·� �-# �$, .-,.{(_'-":' ,·'!· J'i-i'•.. · '1ί �..f' b , r\JJ .ι � } � " � -1.ι - ...,.� .. :..- {! ( ..,;;.ι-.,-=_Λ Ο 1 f · �,-... t-., τ: ,... .. ( ,.. ...•,ιa"..�.-����""I' .. " ,1.,t .•� ,�� )�� jj � ι:..�'/f� .,,.;��r.: � � • .. 1 " � �,:. )�"""\, � Ί .. ,� ;,, 'i§: � � ,.. . ,; . ,· .,• \ '· 1,.Τ,� .\. � , .. ""'i,_,,."$-:V '1'f'W-��� "°' �- J':!ιi:� :;� � � 'J -... ·' ' :" . .. . . �· : 1
-v.
.. _"_
r,
.
_-
Ο ΠΕΡfΣΤΑΣΙΑΚ
'1
"
1
ΝΤΕΓΚΑ, Πλατεία Όμονοία�. G ε ρολiνο, Σvλλοyή Γκέστενμπερy. Γvpω στα 1873.
•,
ι
¾.:"\,�· : .. r���
- "i-t.�\.�
.•.:t
�-·· · ;',,,. ·-- . �·:'f.i! .
..
1'
,.:
-"'
,. . . .r'• . ' 'r"' ' ;, ,' ; ι- 7 � .......,,.,. � ' -""':a � i rt. .. ,,,_' ,-,(' �) -;?-. - �- . . f '{�,F-,. ,."'-" ,.- -'� - i;..:,. :,.J:· (" � .;,;1 : - �('�·ιi μ] ic·,; .· ·: .; -,.� _}).,,.;}' _ �δ . . }f>> ,.: '. }/1 · · . λ .. � . ' . J! . { . .,, } . ·, ., ,, . � .. . f ,,,"' ·'!''" .. " ..,.7�•.t , .\ "°' F· Ι:_ �,_ {�: ��,ψ��_;.·•,-f:":/ �.Ι''Δ , ..,•_: ;_:"i' ·;;;;;._ _, . j;. ', ,ϊ ··_·. ;f, 1 ...·. �· ·" . .. ι:,. . -- ...;\ ,�-, 1 1$""ζ_ ..· • 1 ' : \ t . __ _ -
�.;;"
· · · ".f"',·i?�!,' IΆ·"ι; .
ι i
.
··-·= ., - - · .. ··--. - ··-· jJ'�;j
'Ι'ζ,,1 �. �
•
+
·ν�
ϊ,t . ..· /f,
�ι{;-;,,
t':f.:,J • "> ..
" -- [.
.,.
"•..
�"
-�ιf�-··
,.ι�
�":i.t
ι�:' .···-.�,1
f r-.:.,} , ,. 1 ; /�"�
i
. .
\
<'· •. _ .,· � .· . μ-t1.1 � " ""�.... ., ... . �--·· .,,
� � - •. ...," -=-- ..-.-� · · ... .,,.. •. ,,,, �ti,½.f4,tiiiii"!t;:?i��i� ._., �·Ύι.,,/-;Ή_,, � .-· i::-·� ;ι.• ::',*1':.,.,,.--.....,.,_.-,� ,.• _
;O�f-'ΊI � � [t �: =? � t ,� \' :. ;g�,i�� vt_ir -
f
f
.. �{ . . . •.• ·� .- • . . �ν ;J• ._ ��. '!' 1,\·1._ -. li_.. .· . , . . f���·l':,..,i&...�;-.l'.[ 'ft:t,t..� . \" °'""(� ,;'\. .. ::ι,, , .,,&.;:"7' �....ι-� ;,,..;,�, , ..., � ... .,.., �. ;.;_..� ..,,,'f)ι• [••-·�.y......,. .,,. j ..ιι, ,..,... >• ...,,·,___ ,,,.,.; - •........... "°""-· , ,"" � --··"!.. �"{. . .· ' · .- ·- · - �,-..... . " _" -� > , · .. »· • . '. ι•' -. - .t "A• .., .� , "' ,,, ,.-, ..., Ι' • . , _1 _ ιf'ι!_ . ... ·�· _ 1 , . .. , . • . •� .:1-,......,_ �...:�� � .. "!' . . �\ , . �� .-....;•-:/�.ι�\ .. � \ ·.. · ;,. �ri/ .� $:�·:.'(:"' _ _ �\� ·i . �-�� , �-� ..� � =-·�--..� ·�.. ,. rι, . ' __.-.ι:,·-:.��_...,,.. · f f:'tG· • •. i" .. · � - �""·· ,.· Ι"' "6"... , ""->, """f -? .. -�,-�-nς<" .J .. • ;.# , ,?,· · . ._..-, � > '¼i :,ς,""' ,,,.:.,s, i,J:: •1) • .. · f • ι ! 1. ...,......-:; .. f; • � · � , � •,. ,-:€ \ .• • f • - .. . Ι Α , .,ι..}.:·_l [,-·1 � /- _ι . .-μ �. , >,' . :·-11:ί,,•�_.,..,, \ � .,,. .. .. , ) : ....,.::,_ . ) -· ί."_. 'i .'� ,.r \ . �5 \�"'1' ' -' ...: .. ..,....-;;,r:.;. ...,,,;.,r,. � .,.• ·V"'�
Γ·�;:�.,·,.:�_:-,_fιi.:·....,. _ � ""
�-- ·:·' -�
::::13:
�Μ\"i>-;:ΙΟ
�. �sf Nv
j�z -Ι ..... rτ ....., ,...--'-' t1 :Ι: '"Ο >M-J-ι,t� -J � > !::1 :r:: - t-1 > t1 Μ-' Μ :::J )> �;,:: ,>�0 ζ::Ι ;::; Μ .. )> -σ ιτι χ ::j -σ r-1> ->
�ο QZ Q..,,
n m
.Ά
"ο
;jΙ,· ο... Ο·
.:,-Jc3> �:::J
;-·� ι
I
:r; J
1
,.
.... 'ζ
}:t\: · ,-
-1� '
. �
' �� ,.,. --� 7 : ··""·:�..""•}..�·�;;' :.
. � --1 ....... � . �-, '"' . ') · , �: .. \-:.; /� i:.;,i-:
ι r.�:-�?t��� ,..;f ));;f--}Ί,r,;,5-�t �: Ίt_t;;?•.·i:'t��
,
'"
. :: ..
r:
.ϊ,
χ,�_ . {�.',-�; ι
ί, .;,'.
}.ι ��ji:}.!f{;/ft:;;,�
�a ,..
· }��;ι., ��ϊ; ::.
Ι I ΣΥΝΘΕΣΙ I ΤΟΥ ΣΙ:ΖΑ Ν ΣΑ. ΜΕΤΑΒΑΣΙΙ ΛΠΟ ΤΟΝ ΙΜ ΠΡΕΣΣΙΟΝ!ΣΜΟ ΣΤΟΝ Κ ΥΟΙ ΣΜΟ ΣΕΖΑΝ, Γυuστάβος Ζεφr-οuό. Πορί σι . Σvλλοyή Λικι',· ,τ - Πeλλερίν . 1895,
Η ΣY'\J(·)El:H ΊΟΥ Σ�.�ΛΝ ΣΑ ΜΕΊΆRΛΣΗ ΑΠΟ ΙΟΝ J�} Ι ΙΡΕΣΣΙΟΝΙΣΜΟ ΣΤΩΝ ΚΥ
ΣΜΟ
ΣΕΖΑΝ, Ή λiμν� ντ' ι'.Αννcσu· . Λονδίνο. Σu?v\oyή Κοuρτω. )ΗΗ.
,_,.,;.,.,:.;..·-..,.--� ! 1
j
Ji
.,
δ( -..(
...
\, �
.
> ,.
\ ',.; '1 ,;,1
.. ι
.
'
.
.
,
1...J
tt
!
,,.,..
J
�� \
t-
..
'.
� �
1•
1�
>·
Η ΣΥ:S:(-)ΓΣΗ ΤΟΥ ΣΓ.ΖΑΝ ΣΛ ΜΕΤΛΒΑ�ΙΙ ΑΠΟ ΤΟΝ 11\1ΠΙ'Ι:.ηιο:-..ιl. \10 l.ΤΟ� Κ ΥΒΙ ΣΜΟ
11 l. ΥΝΘΕΣΗ ΤΟΥ ΣΕΖΑΝ ΣΑ \1ΙΠΑΒΑΣΙi ΑΠΟ ΤΩΝ 1Μ ΠΡΕΣΣΙ0ΝΙΣΜΟ ΣΤΟΝ ΚΥ111ΣΜΟ
5"Ε7 ΑΝ, Γρ,ά y1,�ο.ίκα. Λονδίνο. Έ•)νική Πιvcικοθήκη.
1887.
9ΑΝ ΓΚΟΓΚ, Μπό,,μπα • Ταyκύ,
,[
....
ΤΟΥ ΓΚΩΓΚΕΝ ΚΑΙ ΤΟΥ IJΛN ΓΚUΓΚ ΣΑ ΜΕΤΑDΑΣΙΙ λΠΟ ΤΟΝ ΙΜΠΡΕΣΣΙΟΝf ΣΜΟ ΣΤΟ;,.J ΕΞΠΡΕΣΣΙΟ ΝΙΣΜΟ ΒΛΝ ΓΚΟΓΚ, Ή yέφuρα τ,:,ϋ τραl νοv στήν"Αρλ. Πόρτο Ρόνκο. Σvλ λοyή Ε. Μ. Ρεμάρκ. 1888.
, -:]�. ι .:. ,ι
�'" -}:. t __,, .. .,.� :
f ;�
. . =�-,::,5'
,·
ι..,
""'
• . =; :.·· ·ϊ , ;· ... ι 1. -iY::· _! \ ,•
';,;./'
. �. ·ίt,.·...... ",.3·,".,' .·- ...: Ί. \.
,. . ί''°'''β, J ··�, ! � �··_,...,,....:·i:·.! \
,•'
� \(�... "'�--,J-1<,.ιi>"! .,
,, .
�·
.;,..
�;
'Απέναντι: ΝΤΕΓΚΑ, Τό λοvτρό. Παρίσ1. Λοvβpο. Γvpω στά 1895.
·. ,"; •
ι�··�
Ι
'· ι·
,Ι
·
\
f ι�,
..
-,.',
(
-. ;
1ο�
f.. "
f
�:.
, . ...
,·,
;';1-.,�������;.::-� . •i;_,;�-�ι.���: iΑΠΝ
τ "'!
'
,
. , :1!' · .!. . _ ..
�,.,...,
J'
•
�-',�"_�d<':':-���';., ��;;;_-,;,:.�.,....:;��--�� � . _ φ' _. � . ' .....,��;� ;'' \ο,·,. f; "' � .. -�. , '. i '= , "'"$ .. j�"� t .
·,,::--t,,ι,,
'
('(�·�' ' .�
>�. -....'-':�''"":, .. ..
..
το ΣΤΥΛΙΖΑΡΙΣΜΑ
' �J"
. - ----· _.,,...,,,-·- . ... ..,,,., . .,..,.,-�� ,.-----.� "!� � � ' _,. /. . . . ,...,;.:�s ,•·\: .· . •"'-;:;e.,i.:J.1 . •·� -.":--!-,.., � T .·,\<1t" "'..,..�-,_�,:; � · -� / , -�·� ,-::;>:.ιrf/ � . \';, . .t \ -;.,\, ;;;....:::. . .. . .
i)' i'
Άττtνανη : ΓΚΩΓΚΕΝ, Όταχi.
ΤΟ ΣΤΥΛΙΖΑΡILΜΑ ΤΟΥ ΓΚΩΓΚΕΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΑΝ ΓΚΟΓΚ ΣΑ ΜΕΤΛΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΜΠΡΕΣΣΙΟΝΙ ΣΜΟ ΣΤΟΝ ΕΞΠΡΕΣΣΙΟ ΝΙΣΜΟ
ΓΚΩΓΚΕΝ, Σvζr1τηση σ,-ήv Ταϊτή. 1899.
--...
το ΣΤΥΛΙΖΑΡΙΣΜΑ ΤΟΥ ΓΚΩΓΚΕ:-.1 ΚΑΙ ΤΟΥ ΗΑΝ rκοrκ ΣΑ ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟ)! ΙΜΠΡΕΣΣΙΟJ\Ι ΣΜΟ ΣΤΟΊ\: ΕΞnρεΣΙΟ ΝΙΣΜΟ
Ζ. ΜΠΡΑΚ, Νcκρl • Φύση, Παρί σι. Έe·;ικό �/\cuσείο μοντέρνας τέχνηs.
το ΣΤΥΛΙΖΑΡ!Σ\.1Λ ΤΟΥ ΓΚΩΓΚΕ)Ι ΚΛ I ΤΟΥ ΒΑΝ ΓΚΟΓΚ ΣΛ ΜΕΤΛΒΑΣΗ .\ΠΟ ΤΟΝ ΙΜΠΙ'ΕΠ:ΤΟΝI Σ ΜΟ ΣΤΟΝ ΕΞΠΙ>ΕΣΤΟ !'JΤΣΜΟ Π'ΚΑΣΣΟ, 'Αι;χαία κεφcλή. Παρίσι. 'Εθνικό fv1ou::>sϊo τiΊs μυvτέρνα� τέχνης. ] ',25.
ι i 1
�� �
ι
t-
το
l:ΤΥΛΙΖΛΙ>η.:ΜΑ ΤΟΥ ΓΚΩΓΚΕΝ ΚΑΤ ΤΟΥ ΒΑΝ ΓΚΟΓΚ ΣΛ ΜΕΤΛΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΙΜΠΡΕΣΣΙΟΝΙ ΣΜΟ ΣΤΟΝ ΕΞΠΡΙ::ΣΣΙΟ ΝJΣν!Ο ΠΙΚΑΣΣΟ, Σερε,cτα. Παρi:rι. 'ϊ:c> • ,:ικό Jοuο�ίυ μcι.,τiρ·. 1αs τι'χνης. 1942.
'�/�Α.,· --;-� /',r;r �Jιj { ·-· _.L. . �, ,. � ,·�. .: ,..-.;.;, '-'::!'i/.�"-·-�1r� -� . � � �:;, . � . Γι- \ \ . .--.__....-.....__ '{.[f; � ·t;: \. �__..,,,' \ \)-- "�. - \ ' J'· "
�
\
·
)
.Α ·-
(
Γ'· . \ \;· �
---..:,.__
ι
,,..,
.\··..·,:., ...,,· ..' ,/})\
�-/�Χ ·Ί,�) /,....__-· χ-ι(\ ) . __ ./ ,..,,,../' �, / ) __,,_'--/
=·s ο
ο
�
;> [,)
e
..,...
ι,-!
''ά
�
φ
�
3�'"'" ���
>' "-i1i . ::;, -
