ΔΗΜΟΤΙΙ<Ι--1 Β113Λ!ΟΘ!·ΙΚi-f
Ι!Ο Arnold Hauser γεννήθηκε στην Ούγγαρlα. Σπού δασε λογοτεχνlα και φιλοσοφlα της τέχνης στα πανεπιστή μια της Βοvδαπέστης, της Βιέννης, τοϋ Βερολlνοv και τοϋ 11 , σαν ' ' 1r1α ' , ,,,., ι: τον τον κ. αρισ�οv με δασκα'λους .,. Ν τpορακ, Ζlμμ�λ, τον f!Ερρ. Μπέργκσον και τον Γκ. Λανσ6ν. Μετα τον Α' Παγκόσμιο Π6λεμο πέρασε δυο χρόνια στην 'Ιτα λ{α κάνοντας έρευνες στην κλασσικη και στην ίταλικη τέ χνη. Στα 1921, ό δρ . Hauser γ1',ρισε στο Βερολίνο για 11 ,.'ι σπουδάσει κοινωνιολογlα κι οίκονομικα κοντά στον Β. Σό μπαρτ και στον Ε. Τραίλτς. 'Απο το 1924 ίσαμε το 1938 έζησε στη Βιέννη, οποv άρχισε να έργάζεται σέ μια. περι εκτικη μελέτη πάνω στη δραματοvργ{α και στr)ν κοινω νιολογlα τού κινηματογράφου. 'Απο το 1938 ζεί στο Λον δlνο, οποv συνέχισε τη δοvλεια πά1·ω στό βιβλίο του γιά τον κινηματογράφο και δημοσlεvσε δοκlμια για την κοινω νιολογlα τών κινούμενων είκόνων στα περιοδικα Life and Letters και Sight and Sound. f!H «Κοινωνικ17 f!Ιστορία της Τέχνης» ήταν αποτέλεσμα έρεvνιις σχεδόν Μκα χρό νων.
π
- '
r
ΊΙ κοινωνικη ίστορlα της τέχνης έκδίδεται στη γλώσ σα μας σέ τέσσερις τόμους. Κάθε τόμος l!χει τα έξης κε φάλαια : Α' τόμος : Προί'στορικοι χc6νοι, 'Αστικοι πολι τισμοι της άρχαίας 'Ανατολής, Έλλάδα και ρώμη, Με σαlωνας. Β' τόμος : 'Αναγέννηση, Μανιερισμός, Μπαρ6κ. Γ' τ6μος: Ροκοκ6, κλασσικισμος και Ρομαντισμ6ς. Δ' τό μος : Νατοvραλισμος κι ίμπρεσσιονισμός, 17 έποχη τού κι νηματογράφου. f!Η lκδοση θα δλοκληρωθεί μέσα σέ τέσσε ρις μ17νες.
ARNCILD
HAUSER
ΚDΙΝΠΝΙΚΗ IΣTCJPIA ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΑΚΗ ΚCΙΝΔVΛΗ TCIMCIΣ
Α"
0
Το βιβλίο τουτο κυκλαρόρηδε για πρώτη φορα δτη Γερ μανικη γλώοοα. Ή μετάψpαδη δm γλώ66α μας: εγινε άπο την 'ΑμερικαVΙΚη εκδοοη. Ό δυγγραφέας 6Uνερ γά6τηκε ό Ϊδιος για ffi pετάψpαδΠ του βιβλίου του 6τα 'Αγγλικά.
0
'Εξώφυλλο: Παρά6ταδΠ άπο Κρητικο 'Α γγεϊο.
0
Το κείμενο εΙναι πλfίρες: και χωρiς: 6υντομεύδεΙς. Στην εκδοοη περ1έχοντ01 24 εiκόνεc;; έκτος: κειμένου.
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΩΤΟΥ ΤΟΜΟΥ
Ι. ΚΕΦΆΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΠΡΟ·Ι·ΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟ ΝΟΙ 1. Παλαιολιθικη έποχή: μαγεία καl νατουραλιδpοc;; ... ... . . . . . . .. . . . . ... ... . . . . 16 2. Νεολ 1θικη έηοχή: άνιμι6pοc;; καl γεωμετριδpόc;; ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. : 25 3. ·ο καλλιτέχνης δα μάγος καl iεpέαc;;. Ή τέχνη δαν έπάγγελμα καl οiκιακο έπηήδευμα 36 ΙΙ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ: ΑΣΤΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙ ΣΜΟΙ 'ΠΙΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ
Εκοοσεις
,rχαλδος,,
ΑΝΑΞΑΓΟΡΑ1, ΑθΗΝΑ Τηλ.: 5246141
1. Στατικα καl δυναμικα 6τοιχεϊα 6TI\V τέχνη τfίc;; άρχαίαc;; Άνατολfίc;; ... ... ... . .. ... 2. ·Η κατά5τα6η του καλλιτέχνη κι ή όργάνωδη τfίς: καλλιτεχνικfίς: παραγωγfίc;; ... ... ... .. 2. ·Η δτερεοτυπία της: τέχνης: 610 Μέοο ΒΩ6ίλειο 4. ·ο νατουραλ 16μοc;; την έηοχiι του 'Ακενατον 5. Με6οποταμία ... ... ... ... ... ... ... . 6. Κρήτη . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
44 48 55 63 70 'ί2
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΗ
ΙΙΙ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΡΩΜΗ 1. Ή ήρωϊκι\ καl όμηρικι\ έποχή ... .. . ... ... 2. ΊΙ άρχαϊκι\ τεχνοτροπία καl τέχνη 6τic;; αύλεc;; των τυράννων ... ... ... ... ... ... 3. Κ.λα66ικι\ τέχνη και δημοκρατία ... . .. .. . 4. Έποχι\ του διαφωτι6μου 5τι\ν Έλλάδα . . . . 5. Ή έλληνιδτικι\ έποχή ... ... . .. .. . . . . β. Ή αύτοκρατορία και το τέλοc;; του άρχαίου κοομου ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7. Ποιητεc;; και καλλιτέχνεc;; δτον άρχαiο κοομο
80 95 111 122 135 142 150
IV. ΚΕΦΆΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ
·π πνευματικότητα τfίc;; πρώιμηc;; χρι6τιανικfίc;; τέχνηc;; ... ... ... ... ... ... ... .. : ... 2. Ή τεχνοτροπία του βυζαντινού Κα16αροπαπι6pου ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3. Αiτίεc;; καl 6υνέπειεc;; τfic;; εiκονομαχίαc;; ... .. 4. ·π τέχνη άπο την έποχ:ι\ των μετανα6τεύ6εων {5αμε την καρολίγγεια άναγέννη6η ... 5. Oi έπικοι ποιητεc;; και το κοινό τουc;; ... ... .. β. ·π όργάνωδη τfίc;; καλλιτεχνικfίc;; παραγωγiίc;; 6τα μονα6τήρια ... ... ... ... ... ... ... 7. ·ο φεουδαλ16μοc;; και ή ρομανηκ:ι\ τεχνοτροπία ,... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 8. ·ο ρομανη6pοc;; τfίc;; αύλικfίc;; im106ύνnc;; ... 9. ·π διαρχίά τfίc;; γοτθηκfίc;; τέχνηc;; ... ... ... 10. Σύλλογοι και 6υντεχνίεc;; ... ... ... ... .. 11. •Η τέχνη τfic;; μεοοίαc;; τάξηc;; 6mν 5ψιμη γοτθικ:ι\ περίοδο ... ... ... ... ... ... ... .. 1.
160 169
179
185 200 216
Κοινωνική ίστορία της τέχνης δέν είναι βέβαια ή άνάμιfη η ή παράλληλη εκθεση κοινωνικών καί καλλιτεχνικών φαινομένων (δν ι<αί πολλές παρόμοιες nροσπάθε::ς κοινωνιολογικης προσέγ γισης της τέχνης άπ' αύτό άκριβωc: nί.:Jχουν), άλλά είναι ή όρθά μεθοδευμένη άναγωγή των κύριων γνωρισμάτων της τεχνοτρο πίας μιας έποχης στά κύρια κοινωνικά τηc: γνωρίσματα. Καί πάλι, ή άναγωγή αύτή δέν ε�αι ή χάραfη νοητών γραμμών πού ένώ νουν σημεία της οίκονομίας λ.χ. μέ σημεία της τέχνης, άλλά ή παρακολούθηση των διαδικασιών, πού τελικά παίρνουν μορφή στό εργο τέχνης, μέσα σ· δλουc: τούς χώρους πού αύτές διατρέχουν, καί προπαντός στό χιϊJρο της κοινωνικης ψυχολογίας καί της ίδε ολογίας. Έ!Ξυπακούεται έπομένως δη, άπό τόν όρισμό της τόν ίδιο, μιά κοινωνική ίστορία τηc: τέχνης συνεπής μέ τόν έαυτό τηc: περιέχει καί προίίποθέτει τήν άντίληψη δτι ή τέχνη είναι φαινό μενο κοινωνικό, δηλ., δτι βρίσκεται σέ μιά πολύ πλατιά κι άμφί δρομη αίτιοκρατική σχέση μέ τό κοινωνικό περίγυρο, πράγμα άλ λωστε πού κανείc: σοβαρός μελετητήc: δέν άρνιέται σήμερα, δσεc: συιητήσειc: κι δν γίνονται γιά τό ποιά είναι, αέ τελευταία άνάλυ ση, τά καθοριστικά στοιχεία τοϋ περfγυρου αύτοϋ ώc: πρός τήν τέχνη. Κάτω άπ' αύτό τό πρίσμα έπιχειρεϊ ό Arnold Hauser τήν ίστορική καi κοινωνιολογική διευκρίνιση θεμελιωδών φαινομένων της ίστορίας τηc: τέχνης άπό τίς άπαρχέc: της 'ίσαμε σήμερα. Αύ
225 245 291 3<ΥΊ
χνης, έπομένωc: δτι έδω δέν πρόκειται νά βρεί άναλύσΕ;ιc: τηc:
317
συστοιχία των γενικών του γνωρισμάτων (πού μπορεί νά άπαντοϋν
τή άκριβωc: ή διευκρίνιση είναι ό άντικειμενικόc: σκοπός τοϋ βι βλίου του κι ό άναγνώστηc: πρέπει πάντα νδχει στό νοϋ του δτι διαβάιει μιά κοινωνιολογική κι δχι μιά «αίσθητική» ίστορία τηc: τέ «μαγείας» τοϋ εργου τέχνης στά συστατικά τηc: μέρη, άλλά τή καί σέ άλλα εργα τέχνηc:, κατώτερης αίσθητικης ποιότηταc:) μέ τούc: γενικούς δρους της έποχηc: του. Τό βιβλίο αύτό uίοθετεί ά πέναντι στήν τέχνη. κι άπαιτεί κι άπό τόν άναγνώστη τόν 'ίδιο, μιά στάση ρωμαλέα καί κριτική, πολύ διαφορετική άπό τήν άφωνη έκσταση,
πού
σuνιστα
ό
Παν.
Κανελλόποuλοc:
σ·
όποιον
βρίσκεται μπροστά σ· ενα εργο τέχνης (βλέπε τήν 'Ιστορία τοϋ Εύρωπαϊκοϋ Πνεύματος, 1, Άθηναι 1966, σ. 343). Κι άκόμα, έδω
δέ γiνεται προσπάθεια νά έf ιχνιαστοϋν οί ζυμώσεις πού γίνονται οτήν ψυχή τοϋ καλλιτέχνη, (1ύτε καλύπτεται ή έλλειψη πραγματι γίες· είκοτολο ικές αίσθηματ μέ κης γνώσης των ζυμώσεων cιύτων ή γένεση τοϋ έργου τέχνης παρακολουθείται κατά τρόπο πολύ πιό πλατύ, μέσα σ· όλόκληρη τήν έκταση της κοινωνικης δραστηριό τητας, πού τελική της άπόρροια είναι τό έργο τέχνης. "Ετσι ό συγγραφέας πατάει ώς τό τίλος γερό πάνω στό εδαφος της έ-
11ιστήμης. Άνηκείμενο ίδιαίτερης rιροσοχης είναι ή θέση τοϋ καλλιτέ χνη μέσα στήν κοινωνία, καθως έπίσης κι ή κοινωνική σύσταση καί περιωπή τοϋ κοινοϋ του η των όφεντάδων του. · Αλλό τό ίδιο r1ροσεχτικά καί βαθειό διαπραγματεύεται ό συγγραφέας καί φαινό μενα πού όνήκουν αύστηρά στήν τεχνική καί στήν τεχνοτροπία, στήν καλλιτεχνική παράδοση. ΟΙ όλλαγές άπό έποχή σέ έποχή δί νονται όπό τήν δποψη των οίκονομικων μεταβολών καί της συνα κόλουθης κοινωνικης όναδιάρθρωσης, καί τονίζονται τό στοιχεία έκείνα των άλλαγων πού μετασχηματιζόμενα σέ ίδεολογικές μορ φές έπιδροϋν έντονότερα στή μεταμόρφωση των καλλιτεχνικών εί δων. νΟμως ή τέχνη δέν άκολουθεί μηχανικό τίς κοινωνικές όλ λαγές· ως ένα βαθμό ή πορεία της μοιάζει αύτόνομη, έπειδή κα θορίζεται κι άπό τήν παράδοση, (πού πολλές φορές παρέχει τή μορφή στό καινούργιο περιεχόμενο η, όντίθετα, τό χαλιναγωγεί) κι έπειδή δέν όναπτύσσεται μέ ίσομέρεια, όλλά έκφράζει μέ τόν κάθε κλάδο της δλλην άλλοτε Ιστορική καί κοινωνική συνάφεια. Ό Hauseι παρακολουθεί καί τή συνέπεια πρός τό γενικό ρεϋμα καί τήν παρέκκλιση άπ' αύτό, φροντίζοντας νά τήν αίτιολογεί κάθε φορά. Τά Ιστορικά καί πραγματικά στοιχεία της άνάλυσης δέν πα ρατίθενται μέ τό σχολαστικό τρόπο όρισμένων άκαδημαίκων δα σκάλων, πού φροντίζοντας νά δεiξουν δλη τους τήν ένημερότητα σέ δλα τό πράγματα ίσοπεδώνουν τό κύριο καί τό δευτερεϋον, καi μάλιστα άφιερώνουν στό τελευταίο αύτό πολύ περισσότερο χώρο καl προσπάθεια, δν τυχόν προκαλεί συζητήσεις στούς κύκλους των όμοίων τους· έδω παρακολοuθοϋνται, βιβλιογραφικό, κυρίως βασι κό βοηθήματα (έλάχιστα ol πηγές - αύτό είναι όδύνατο γιά τόσο πλατύ τομέα) καί τά θεμελιώδη πόλι σημεία της ίστορίας ι<αl της τέχνης τονίζονται μέ τρόπο κριτικό καl παραγωγικό, ώσπου ν' ά·
ναφανεί όλόκληρη ή κλίμακα των ά11οχρώσεων καί των συνεπειών τους. Εύστοχες γενικεύσεις καί παραλληλισμοί φαινομένων δια φορετικης ύφης κι tποχης, πού διατυπώνονται σέ διάφορα σημεία τοϋ εργοu, τοϋ δίνουν κι ενα χαρακτήρα γενικης κοινωνιολογικης αiσθητικης καί φιλοσοφίας της τέχνης. Έπιφυλά!Ξεις μόνο προκαλεί ή τάση τοϋ συγγραφέα νά πα ρομοιάζει μέ κάποια εύκολία .:ιπερβολική κοινωνικές καταστάσεις μέ όλότελα διαφορετική παραγωγική κι ίδεολογική δομή, όπως ό ταν παρουσιάζει, μαζl μέ πολλοίις άλλους, τήν όμηρική κοινωνία σό σύστοιχη της φεουδαλικης ιϊ δταν χρησιμοποιεί γενικά οίκονομι κο�ς όρους πού μονάχα άπό τήν έποχή της μεγάλης βιομηχανίας όποχτησαν τό ούσιαστικό τους περιεχόμενο (λ.χ. μεταφέρει πα ρακινδυνευμένα τήν κατηγορία «κεφάλαιο• στήν οίκονομία της άρ χαίας ·Αθήνας). Δέ λέω δτι τέτοιοι 11αραλληλισμοί δέ βοηθοϋν κά ποτε τήν κατανόηση· είναι δμως πολύ συζητήσιμο τό ποϋ άρχίζουν καί ποϋ τελειώνουν τά όριό τους. Κι άκόμα μιά έπιφύλαξη: σύμφωνα μέ τήν παιδεία τοϋ συγ γραφέα, τό ββλίο αύτό εΤναι εύρωποκεντρικό· άγνοεί τόν άπέραν τ� κόσμο της τέχνης της • Ανατολης, των 'Ινδιών καί της Κίνας, της προκολομβιανης • Αμερικης καί της · Αφρικης, ενα κόσμο πού ή fρευνό του προχωρεί συνεχώς καl ποίι πιάνει δλο καί μεγαλύτερο χώρο στό ένδιαφέρον μας. 'Ακόμα πιό σοβαρά άπ' ό,τι σάν πηγή γνώσεων, τό έργο τοϋ Hauser θά έπρεπε νά μελετηθεί σάν έπίτευγμα έπεξεργασίας κι έφαρμογης μιας έρμηνευτικης μεθοδολογίας. Στόν τόπο αίιτό των όφ�λοσόφητ�ν έπιστημόνων μιά μελέτη όπό τήν άποψη αύτή θά πρ�σφε�ε n αρα πο�ά στοίις κοινωνιολόγους, στούς φιλολόγους . και στους αισθητικους έκείνους πού θά ηθελαν ν· όσχοληθοϋν σο βα_ρά μέ τ�ν έκτίμηση καί τήν έρμηνεία της έθνικης μας κληρονο _ �ια.ς. Γιατι_ έ�εινος λ.χ., πού διαβάζει τή λαμπρή κοινωνιολογική α;αλ�ση τη� ιπποτικης λογοτεχνίας στό βιβλίο αύτό (κεφ. 4 8), με λυπη σκεφτεται πόσοι άξιοι 'Έλληνες έρευνητές σπατάλησαν . _ χρονια ολόκληρα καί μόχθο πολύ γιά νά βρουν τά πρότυπα των βυΖ:αντινων μυθιστοριών καί τοϋ κρητικοϋ θεάτρου, χωρίς ούτε κόν νά τούς π�ράσει όπό τό νοϋ ή ύπαρξη προβλημάτων, δπως ή . κοινωνικη προελευση καi «θεώρηση» των συγγραφέων των έρ1
γων αύτων ii ή κοινωνική σύσταση τοϋ κοινοϋ τουc:: - προβλή ματα πού ή ερευνά τουc: δέν άποτελεί θητεία σ· δλλη έπιστήμη, άλλά σχετίΖ:εται δμεσα μέ τήν κατανόηση τοϋ ύλικοϋ τηc: δικηc: τουc:. Στήν καλύτερη περίπτωση, άντί γιά τέτοιεc: άναλύσειc:, συγκεκριμένες καί χειροπιαστέc:, στόν τόπο μαc: δέν εχουμε πα ρά γενικέc: άναφορέc: σέ «σχέσειc: μέ τόπο καί χρόνο» η συσχε τισμούς «πνευματικων ρευμάτων» κι ετσι νομίΖ:ουμε δτι πληρώ σαμε τό φόρο στό «κοινωνιολογικό πνεϋμα τηc: έποχηc:» καί Εο φλήσαμε. 'Όμωc: κι άκόμα άπό μιάν δποψη θδπρεπε νά σημειω θεί ή μεθοδολογία τοϋ βιβλίου τούτου: άπό κείνη πού διαλύει τό μύθο τηc: λεγόμενης «λαίκηc: τέχνης» πού έδω σέ μδc: τελευ ταία, θαλεγεc: σάν πνευματικό άντίστοιχο τηc: τουριστικηc: άΕιο rιοίησηc: των στοιχείων τοϋ Νέου Έλληνισμοϋ, εχει δκριτα δια δοθεί. Δυστυχωc:, στό εργο αύτό, τόν πλοϋτο των ίδεων καί τή μεθοδολογική ό!Ξύνοια δέν τή συνοδεύει στιλπνότητα καί κομψό τητα τοϋ ϋφουc:. Ουγγροc: πού γράφει στά γερμανικά, ό Hauser θυμίζει τούc: δυό δλλουc: σπουδαίουc: συμπατριωτεc: του, τόν Lukacs καί τόν Mannheim: ϋφοc: μακρόσυρτο καί βαρύ, με γάλες περίοδοι, συχνότατες έπαναλήψειc: λέ!Ξεων δμοιων, ταυ τόσημων η συνώνυμων, κοινοί τόποι πού έπανέρχονται κάθε λίγο καί λιγάκι («δχι μόνο... άλλά καί... » κ.τ.λ.). 'Έτσι ή δουλειά τοϋ μεταφραστη στή μία τηc: πλευρά γίνεται δχσρη καϊ κουραστική· ό ώραίοc: άγώναc: τηc: άπόδοσηc: ένόc: ρωμαλέου ϋφουc:, έδω κα ταντάει άπεγνωσμένη προσπάθεια ν' άποφευχθοϋν ή έπανάληψη κι ή στρυφνότητα, καί τελικά μόνη παρηγοριά είναι ή άκριβήc: ά πόδοση τών ίδεων τοϋ συγγραφέα, χωρίς ν· άδικηθεί ή πλοκή κι ό συσχετισμός τουc:, δπωc: έκφράΖ:εται στήν ύποτακτική σύνδεση των προτάσεων. 'Όμωc: ό νεοελληνικός λόγοc: είναι άναλυτικόc: κι άποστρέφεται τή μεγάλη περίοδο· δποu λοιπόν δέν ηταν δυνα τό οί μεγάλες περίοδοι νά γίνουν μικρότερες, έπειδή δέν τό έ πέτρεπε τό πληθοc: κι ή πλοκή των δευτερευουσων προτάσεων, εγινε προσπάθεια νά παρουσιαστεί ή σύντα!Ξη άνάγλυφη, μέ ί σχυρά τονισμένα τά σημεία σύνδεσης κι άντιδιαστοληc:, ώστε ό προσεκτικό<: άναγνώστηc: (κι έκείνοc: άκόμα πού θυμδται, τί διά βασε δυό όράδεc: παραπάνω) νά μπορεί νά παρακολουθεί τό εε-
τύλιγμα τών νοημάτων. Ηταν τό περισσότερο πού μnοροϋσε νά γίνει χωρίc: νά χαθεί άπό τό κείμενο τό δέαιμο τών έννοιων, πού αύτό, κι όχι τό ϋφοc:, είναι καί τοϋ συγγραφέα τό πρωταρχικό μέλημα. 'Όποιοc: άναλαμβάνει τήν έ!Ξελλήνιση κειμένων πού περιέ χουν φιλοσοφική καί κοινωνιολογική όρολογία άμέσωc: προσκρού ει στήν άνυnαρΕία η στή λειψή άπόδοσή τηc: οτή γλώσσα τή δι _ κη μ�c:. Ή όρολογία δουλεύεται κι άφομοιώνεται σέ μ:ά γλώσ . σα, �ταν δου�ευ:εί κι άφομοιωθεί στήν πνευματική Ζ:ωή· ή με ταγλωττιση τηc: ορολογίας δέ γίνεται οϋτε όπό ί1πομονωμένουc: έρευνητέc:, οϋτε άπό nληρωμένουc μεταφραστέc:, παρά είναι ά πόρροια εντασηc: καί 2:ωηc: nνευματικηc:, πού ατόν όρο άnοκρυ σταλλώνεται· είναι άποτέλεσμα συΖ:ητήσεων στά πανεπιστημιακά φροντιστήρια, στά φιλοσοφικά κι έπιοτημονικά ::ντυπο, όποτέλε σμα τοϋ άντιχτυπήματοc: των ίδεων. Ποϋ έδω αύτό τά πράγματα; '�δώ δέν ε'ίδαμε άληθινή πνευματική Ζ:ωή - μονάχα r:νευματική κινηση, πού τή χωροϋσε μιά χαρά κι ή έφημερίδα. Κι ϊσωc: γιά πολύ καιρό άκόμα έκείνοc πού μεταφράΖ:ει ενα βιβλίο θά συνο δ:ύει τή δουλειά του μέ τήν έλπίδα, ότι αύτή πρόκειται νά συμ . βαλει στη δημιουnγία τηc: πνευματικηc: έκείνηc: Ζ:ωηc: πού χρειά Ζ:εται ή χώρ ·υυτη καί πού τηc: όΕίΖ:ει. Τ
«Το πλάτος: τiί<; παιδείας του 6υγγραφέα εlναι άξιο ύαύραδτο. Παρόλn τ:ι\ν άνάγκn για 6Upπίε6η που του έπι βάλλει ή τρομακτ1κi\ fκτα6n του ύλικου του, πολλε<; φο ρε<; πετυχαίνει έκπλnκτικε<; 6υλλήψε1ς 6Ό.ς πεμιγραφες φαινομένων 6' δλn του<; τ:ι\ν πολυπλοκότητα και τi\ν έδω τερικiι 6ύγκρου6n. Ή λαμπρή του μελέτη για τον Σαίξ πηρ κι ή προοωπογραφία του Τολδτόι, λ.χ., άνήκουν 6Ώ<; καλύτερες &λίδες που b:ω δ1αβά6ει ποτε γύρω άπο τi\ν rτερίπλοκn ψύδη τiίς μεγαλοφυiας ... ».
ΤΟΜΑΣ ΜΑΝΝ
Κεφάλαιο πρώτο
ΠΡΟΨΣΤΟΡΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ
1.
Παλαιολιθική έποχή : μαγεία καi Νατουραλισμός
·ο
θρύλος της Χρυσης έποχης εlναι πολύ παλιός. Δέν ξέρουμε ακριβώς το κοινωνιολογικό αίτ�& για την εύλά.6εια &πένα.ντι στο παρελθόν. 'Ίσως αύτή να εχει τίς ρίζες της στήν άλληλεγγύη της φυλης κα.ί της οίκογέ•,ιειας ·η στήν προ σπάθεια των προνομιούχων τάξεων να. στηρίξουν τα προνόμιά τους στήν κληρονομικότητα. <Όπως καί νp.ναι, το αίσθημα , 2. ό τ ,' τ τ �κ ειναι Χαι, κα.).,,uτερο να.ναι παλιο, πpεπει πως ο,τι ειναι μα. τόσο ισχυρό, που οί ίστορικοί της τέχv-ης κα.ί οί άρχα.ιο λόγοι δεν πισωδρομουνε ουτ� μπpοστα, στήν πα.pα.πο(ηση της ίστορία.ς, οτα.ν δοκψ,άζουν v' ά..ποδείξουν οτι ή τεχνοτροπία που το�ς τpα.6άει περισσότερο είναι κα.ί ή. παλιότερη. Μερικοί άπ' α.ύτους δια.κηρύσσουν δτι ή τέχνη 6α.σίζετα.ι σε α.ύστηρα. τυπικές &.pχές, στο στυλιζάpισμα. καί τήν έξι-δα νίκευση της ζωης, κι άλλοι δτι στηρίχτηκε στήv άνα πrι.pα.γωγή και διατήρηση της φυσικής ζωης των πρα γμάτων,· πράγμα. που εlvαι ή πρωιμότερη εκδήλωση της κα.λλιτεχνικης δραστηριότητας, άvάλογα μέ το σ.ν 6λέπουν σ.:ήν τέχνη tvα. μέσον να. κυριαρχήσουν κα.ί να καθuποτάξοuν τrιν πραγματικότητα. η σ.ν τήν 6ιώνοuν σαν ενα. οργανο αύ τοεγκατάλειψης στή φύση. Μ' άλλα. λόγια, σύμφωνα μέ τίς δικές τους α.ύταρχικές κα.l συντηρψικές η φιλελεύθερες καί προοδευτικές άπόψεις, ύπολήπτοντα.ι σαν παλιότερες είτε τίς γεωμετρικά δια.κοσμημένες καλλιτεχνικές μορφές ε'ίτε τlς μοpφες εκ,ψρο:σης που μιμουντα.ι κα.τα τρόπο να.τοup�λιστι , που δια.κό 1 • Πάντως,· τα. μνημεία. τ·ης πρωτόγονης τεχνης ' ' κα.θα.ρα.' και' με' δλοενα. ' , μεγσ..λ'υα.ρκετσ. τηρουντα.ι ο ειχνουν τερη δύναμη, οσο ή ερεuνα. προχωpεί, δτι το δικαίωμα. προ τεραιότητας το εχει δ νατουραλισμός, ετσι που γίνεται δλο κα.l δυσκολότερο το να. ύποστηρίξεt κα.νεlς τή θεωρία μιας τέχνης άπομα.κρuσμέvης άπο τή ζωη κα.l τή φύση2 . "Ομως το πιο &ξιοσ·ημείωτο γιc.1t τον προϊστορικο νατου ραλισμ6 δέν είναι το οτι είναι πα.λιότ·ερος α.πb -:η γεωμετpι·χ:η
τεχνοτροπία., 1, δποία τόσο πολυ μα.ς δίνει μια. εντύπωση πιο πρωτόγονη, άλλα. το δτι άποκαλύπτει κιόλας δλες τις τυπικές φάσεις της ανάπτυξης, μέσα. άπο τίς δποίες ή τέχνη εφτα.σε στους σύγχρονους καιρούς, και με καμιcχ. εννοια δεν είναι το άπλώς ενστικτώδες, στατικό, μη--ιστορικο φαινόμενο που οι μελετές, οι κατακυριευμένοι &.πο τη γεωμετρικη και α.ύστηρα ψορμα.λιστικη τέχνη, δια.κήρυσσαν δτι είναι. -'Εδώ εχου με μια. τέχνη που προχωρεί άπο μια γραμικη πιστό τητα. στη φύση, στην δποία. οί μορφές των &τόμων δια. πλάσσονται &.κόμα κάπως άκαμπτα και έπίμονα., σέ μια πιο ευκίνητη και σπινθηρο6όλα, σχεδον ίμπρεσσιονιστικη τεχνι Χί!J Είναι ενα προτσές που οείχνει δλο κα.ί μεγαλύ τερη κατα νόηση του πG>ς να δώσεις στην τελικη δπτικη έντύπωση μισ. δλοένα εικαστικότερη, στιγμιαία. και φανερα α.ύθόρμητη μοp ψή. Ή ακρί6εια. του σχεδίου φτάνει σ' ενα. έπίπεδο δεξιοτε χνίας: ή δποίσ. άποτολμα. να ύποτάξει καλλιτεχνικα. δλοένα δυσκολότερες στάσεις και απόψεις, δλοένα πιο ψευγαλέες κινή σεις και χειρονομίες, όλοένα τολμηρότερες σμικρύνσεις κα.ί δια.σταυρώσεις. Ό να.τουραλισμος αύτός δέν είναι διόλου μισ. σταθερή, στάσιμrJ ψόρμουλα, παρα. μια κινητη καt ζωντα.νη μορψή, που επιχειρεί την άπόδοση της πραγματικότητας με τα πιο ποικίλα. μέσα �κφpασης κα.l κάνει τη δουλειά. του άλ λοτε μέ: λιγότερη κι άλλοτε μέ περισότερη έπιδεξιότητα.. Ή &.δια.φόριστη, ενστικτώδης φυσικη κατάσταση εχει μείνει πο λυ πίσω, ομως άκόμα εχουμε μακρυ δρόμο ίσαμε το στάδιο έκείνο του πολιτισμου, στο δποίο δημιουργουνται άκαμπτες κα.λλιτεχνικες φόρμουλες. Το γεγονος αυτό, που ίσως είναι το παραδοξότερο φαι νόμενο σ' δλη την ιστορία. της τέχνης, μας 6άζει περισσότε ρο σέ: άμηχαvία, έπειδη δέ:ν ύπάρχουν δποιοιδήποτε παράλ ληλοι άνάμεσα. σε τούτη έδω τήν προ'ίστορικη τέχνη και στην τέχνη των παιδιών η την τέχνη των περισσότερων άπο τις πιο πρόσψατες πρωτόγονες φυλές. Τα. παιδικα. σχέδια. κα.t ή καλλιτεχνικη παραγωγη των σύγχρονων πρωτόγονων φυλών εlνα.ι όρθολογικα κι οχι κατ' αίσθηση: δείχνουν έκείνο που ξέ-
2
17
ρει το παιδι και δ πρωτόγονος καλλιτέχνης, οχι έκείνο που πράγματι βλέπουν· δινουν μιά θεωρητικά συνθετικη κι δχι μιά δπτικα. δργανικη εικόνα τοϋ ά.ντικειμένου. Συνδυάζουν τήν πρό σθια οφη η την οφη έκ τών άνω, δεν &.ψήνουν τιποτα ά.π' δ,τι θεωροϋν πως πρέπει να ξέρουν γιά το ά.ντικειμενο, διευρό νουv την εκταση τοϋ 6ιολογικά και πρακτικά σημαντικοϋ, άλλά παραμελοϋν δ,τιδήποτε, δσο έντυπωσιακο κι α'i είνσ.�· καθαυτό, πού δεν παίζει άμεσο ρόλο στις συνάφειες τοϋ άν τικειμένου. Το ιδιάζον στά. νατουραλιστικά σχέδια της πα λαιολιθικής έποχης, ά.πο την άλλη μεριά, είναι δτι δίνουν την δπτικη έντύπωση με τόσο άμεσο, ά.μιγη τρόπο, έλεύθερο ά.πο κάθε διανοητικο στολίδι η περιορισμό, ώστε πρέ,πει νά περιμένουμε ίσαμε τον σύγχρονο ίμπpεσσιονισμδ γιά. νά βροϋ με παραλληλότητες στήν μεταγενέστερη τέχνη. •Ανα.καλύ πτουμε σπουδές κίνησης, οί δποίες μας θυμίζουν κιόλας τις σύγχρονες στιγμιαίες φωτογραφίες και πού το δμοιό τους δέv ξαναβρίσκουμε, ώσπου νά. φτάσουμε στούς πίνακες ένος Ντεγκά η έvός Τουλούζ-Λωτpέκ, ετσι "Πού, στο μάτι το ά.διαπαιδαγώγητο ά.πο τον ίμπpεσσιονισμό, πρέπει να φαίνε ται πως κάτι κακοσχεδιασμένο καί ά.κατανόητο ύπάρχει , σ' αυτες τις είκόνες. Οί ζωγράφοι της παλαιολιθικής εποχής είχαν &κόμη την ίκανότητα νά. βλέπουν λεπτές σκιές με: jμ μνο μάτι, πού δ σύγχρονος άνθρωπος μπορεί ν'ά.νακαλy.ψει μόνο με τή βοήθεια πολύπλοκων έπ�στημονικών δργάνων� Ή τέτοια ίκανότητα είχε κιόλας έκλείφει τον καιpο της νεολι θικης έποχης, δταν ή &.μεσότητα τών αισθήσεων είχε ώς ενα 6αθμό άντικΧτασταθεί άπο την ά.καμφία και σταθερότητα της εννοιοκρατίας. 'Όμως δ παλαιολιθικος καλλιτέχνης ζω γραφίζει άκόμα δ,τι πράγματι 6λέπει και τίποτα πεpισσ!)τε ρο ά.πο ο,τι μπορεί να κλείσει σε μια δρισμένη στιγμή και σε μια δρισμένη οφη του ά.ντικειμένc J. Άκόμα δεν γνωρίζει τι ποτα για. την δπτική έτερογένεια τών διαφόρων στοιχείων της είκόνας και τις δρθολογικες μεθόδους σύνθεσης -- τε χνοτροπικα.2α γνωρίσματα με τα δποία είμαστε τόσο έ ξοικειωμένοι άπό τα σχέδια τών παιδιών και την τέχνη τών πρωτόγονων φυλών--οϋτε καί γνωρίζει, προ παντός, γιά.
18
-:)iv τεχνική της σύνθεσr1ς ένος προσώπου με τήν κατατομη σε profile και τά. μάτια σε en face. ΆΗ παλαιολtθικη τέ �νη Jανερ� ά.δpάχνει �ωρtς ;προσπάθεια την έ�ότητα της δ ι�τικης &.ντιληφης, που ή συγχρονη τέχνη την κατόρθωσε μόνο ϋστερα α.πο πάλη που κράτησε αίώνες· 6ελτιώνει 6έr. 6αια τις μεθόδους της, άλλα δεν τις ά.λλάζει, και δ δυϊσμος τοϋ δρατοϋ και του ά.όpατου, έκείvου που βλέπεται και κείνου που είναι ά.πλώς γνωστό, μένει ά.πόλυτα ξένος σ' αυτήν. Ποια. λογική καί ποιος σκοπος βρισκόταν πίσω άπ' αύ τη τ+ιν τέχνη; ΤΗταν ή εκφραση μιας ζωικής χαρα.ς που & πέ�ενε να καταγραφτεί και να έπαναληφτεί; 'Ή ή ίκανο ποιrιση του_ ένστικτου τοϋ παιχvιδιοϋ και ή χα.ρα. -::οϋ έξω ραϊσμοϋ-της δρμης νά. καλυφτοϋν άδειες επιφάνειες μ½ γραμμες και μορφές, διακοσμητικα. σχέδια και στολίδια; ΤΗ ταν δ καρπος σχόλης η είχε ενα δρισμένο πρακτικό σκοπό; Πρέπει να. δουμε σ' αύτ+ιν εvα παιχνίδι η εvα εργαλείο, εvα ��ρ�ωτικό καί 1;:,ι� πολυτέλεια η ενα ?πλο στον �γώνα για .. ο οιοπορισμό; ..:::.ερουμε δτι ήταν ή τεχνη πρωτογοvων κυ v�γωv που ζοϋ�αν σε μη παραγωγικό, παρασιτικο οίκονομι , ΧΟ επιπεδο, ΠΟυ πιο ΠΟλυ επpεπε να. μαζέψουν "f/ να πιάσουν την τροφή τους παpα. να. την παράγουν μοναχοί τους· ανθρω τ.οι που κατα. τα. φαινόμενα ζοϋσαν α.κόμα στο στάδιο τοΟ πρωτόγονου ά.τομικισμοϋ, σε ά.σταθη, σχεδόν τελείως άνοργά νωτα κοινωνικα. πλαίσια, σε μικρες ά.πομοvωμένες δρδες και που δεν πίστευαν σε θεούς, σε κόσμο καl ζωη μεταθανάτια.. Στην έποχ+ι αύτ+ι της καθαρα. πpακτικης ζωης το κάθε τι άκόμα περιστρεφόταν φανερα. γύρω άπο την άπλη έξεύρεση 6ιοπορισμοϋ και τίποτα δεν ύπάpχει που να. μα.ς δικαιολογεί ν&. ύποθέσουμε δτι ή τέχνη χρησίμευε σε αλλο σκοπό 1 έκτός άπο μέ �ο για. προμήθεια τροφής. "Όλες οί ενδείξεις συγκλί νουν μαλλον στο γεγονός, δτι ήταν το οργανο μια.ς μαγικης τεχνικής, και σα.ν τέτοια είχε πέρα για. πέρα πραγματιστικη λειτουργία, προσανατολισμένη άποκλειστικα. σε άμεσους οι κ�νομικους ά.ντι�ειμενικούς σκοπούς. eH μαγεία αύτη προφα _ vως δεν είχε τιποτα κοινο με κείνο που έμείς νοοϋμε σαν θρησκεία· δε γνώριζε προσευχές, δε σεβόταν ίερες δυνάμεις
19
καί δε συνδεόταν με κανενος είοους πιστη προς όπερκόσμια πνευματικα. οντα. ·Επομένως οέν κατάψερνε να εκπληρώσει &κείνα πού sχουν περtγραψτεί σαν Ηάχtστες προυποθέσει; 7 μιας αύθεντtκης θρησκείας3. Ηταν τεχνtκη χωρις μυστήριο, χειpοπtαστη διαδικασία, &.ντtκειμενικη !ψαρμογη μεθόδων πού ε!χαν να κάνουν τόσο λίγο μέ τον μυστικισμο καί τον έσωτερισμό, δσο και το στήσιμο ποντικοπαγlδων, ή λίπανση της γης η το να. πάρουμε ενα ψάρμακο. Οί ειΥ�όνες 11σαν τμη μα του τεχνικου μηχανισμοϋ της μαγείας αύτης· ήσαν ή «πα γίδα» στην δποία επρεπε να μπεί το θήρα.μα, η μαλλον ήσαν ·ή παγίδα μέ το πιασμένο κιόλας ζωQ-"-έπειοη ή εικόνα ή ταν συνάμα και ή άναπαράσταση και τα πράγματα πού &.να παpιστάνονταν, και ή εύχη και ή έκπλήρωση της εύχης. eo παλαιολιθικδς κυνηγος καί ζωγράψος νόμιζε δτι κατείχε το ίδιο το πράγμα της εικόνας, νόμιζε πώς είχε αποκτήσει δύ ναμη πάνω στο άντικεlμενο με την άπεικόνιση τοϋ &.ντικει μένου. Πίστευε δτι το πραγματικο ζώο στ� &.λήθεια σκοτω νόταν δπως και το ζώο πού &.πεικονιζόταν στη ζωγρα.ψιά. Στο νου του, ή εικαστικη &.να.παράσταση δεν ήτα.ν παρα ή πρό6λεψη του έπιθυμητου &.ποτελέσματος· το πραγμα.τικο περι στατικό επρεπε &.να.πόψευκτα. να !πακολουθήσει τή μαγική 8οκιμαστικη πράξη, η μα.λλον να &μπεpιέχετσ.ι κιόλας μέσα της, καθώς τα δυο αύτα χωρlζονταν &.να.μεταξύ τους μονάχα μέ το ύποθετικα μη πpαγματικο διάμεσο τοϋ χώρου και τοϋ χρόνου. Δεν ήταν λοιπον ζήτημα συμ6ολικών ύποκατάστατων λειτουργιών, άλλα. !νέργειας πpαγματικα. σκόπιμης. Δεν ή ταν ή σκέψη !κείνη πού σκότωνε, ουτε ή πlστη ήταν εκείνη που κατόρθωνε το θαυμα· τή μαγεία τήν πpαγματοποιουσε ή χειpοπιαστη πράξη, ή εικαστικη &.να.παράσταση κι ή &ξα κόντιση ένος πράγματος πάνω στήν εικόνα. Οταν δ παλαιολιθικός καλλιτέχνης ζωγράψιζε ενα ζώο πάνω στο 6ράχο, εψτιαχνε !να ζώο πραγματικό. Γι' αύτον δ κόσμος των πλασμάτων και των εικόνων, ή σψαlρα της τέ χνης και ή άπλη μίμηση, δέν ήταν άκόμα ιδιαίτερη πεpιο χr1 δική του, 8ιαψοpετικη και χωριστή &.πο τήν εμπειρtκη πραγματικότητα· ακόμα δεν άντίκpυζε δυο δtαψσρετικες σψαί0
20
ρες, π�ρα l6λεπ� στη μια τη� άμεση, άδιαψοpοποίητη συνέ χιση της α�λης. Απέναντι στην τέχνγJ θα. είχε τήν ίδια στά �η με τον Ερυθρόδερμο Σιοϋ του Levy Bruhl που εΙπε γιί:ι. έναν ½ρευνητή, τον δποϊο είδε να σχεδιάζει: «Ξέρω Βτι δ άν θρωπ2ς. αύτος ε6αλε πολλούς &πό τούς 6ίσωvές μας στο 6ι6λt r:ι του. Ημουν !κεϊ, δταν το εκα..νε, κι &.π6 τότε δεν είχα•.ιε πιά. 6ίσωvες»4 . Ή σύλληψη της σψαίρας της τέχνης σαν ιιεσης �υνέχισης της συνηθισμένης πραγματικότητας ποτέ ϊs. ν & ζαψα.νίζετσ.ι τελείως, παρόλη τή μετα.γενέστε·ρη !πικpάτηση μιας σύ�ληψης τ�ς τέχνης σαν κάποιου πράγματος πού &;,1_ τι1:αρα.τιθετα.ι στην πρσ.γματικότητα.. Ό μύθος τοϋ Πυγμαλ( ωνα, π�υ έΕωτεύεται το άγαλμα πού δημιούργησε, προέρχε τ7ι άπο τουτ� τον τρόπο σκέψης. 'Έχουμε τη μαρτυρία. πα �ομοια.ς πpοσεγγισης, δτα.ν δ Κινέζος η δ Γιαπω·ιέζσς καλ λιτέχνης ζωγραφίζει ενα. κλα.δι η ενα λουλούδι καί ή εικόνα α.ότη δεν προορίζεται να γίνει σύνοψη καί εξιδανίκευση, περιο ρισμός η διόρθωση της ζωης, σαν τα εpγα. της 8υτικης τέχνης, ' ω στο δ ..'Ι τp ' α. ._8 να κλαο...ι, �, 1 ενας πα.ρα.;., μ.οναχ " :;,. θ'ος παραπα:,ι έ � v.Y της πραγματικότητας. Τα. κινέζικα άνέκδοτα κα.ί παραμύθια ύ ω πο η σχέση των καλλιτεχνών μέ τά. γα τους κ τη Ύ f &εικόνας τ και πραγματικότητας, εμψάνισης εp και είναι,σ.lπλα σχεση σι:α.τ:κοϋ κ,:-ί ζωης, μεταδίνουν την ίδια. ίδέα--παραμύθια 1:0•:ι μlj:; αψηγουντσ.ι λ.χ. πώς οί μορψές μιας εικόνας βγαίνουν απο , � t: , r, μια.ν ε<.:,ωπο ρτ� σ ενα πραγματικό τοπείο, στ·ην πρα"".ιατικ·ι· ζω.ή. Σ' δλα α.υ�ά. τα. παραδείγματα., τα σύνορα. μεταξυ\έχνη� χαι πρα.η�ατικcτητας θαμπώ,,ιουν· μόνο σ-cην τέχνη -:ων ιστο ρικών χρονων ή συνέχεια. των ουο τούτων τομέων είναι μιά. πλασματικη &.πινόηση μέσα. στον πλασματικό κόσμο της τέ (ιης: ενώ στή ζωγραψική της πα.λαιολιθικης εποχiJς είναι ενα. απλο γεγονος και μιά. σ..πόδειξη δτι ή τέγψnι είναι ακόιιc,:, .. r ' οκ"l ειστι ' στ� ν υπηρεσια • , της ζωης. c•.1: " κα, , 1 Όποιαδήποτε άλλη έρμηνεία της παλαισλ�θικ·ίjς ;;έχνης, , σσ�·ι δια.κοσμητικής η έκψpαστικης μορψης λ.z., ε!ναι άστή ptΥ.τη. Μια. σειρ& δλ6κληρη &νδείξεων μιλ&ει ενα.',ιτίον μι�; τέτοιας έρμψεία.ς--πάνω άπ' δλα, το γεγονός δτι συχνα οί ί,ωγpαψιες ειvα.t τελ e:ιως κρυμμένες σε &πρόσιτες, άr:6λυτα ά:J
,...
'
Τ
ι
21
φι�.:ιστε; γωνιές τών σπηλαίων, δπου θά ήταν έντελως άπίθα νο νά ιιποϋν σάν διακόσμηση. Ή τοποθέτφη της μιας πάνω στην αλλη, δπως σε παλίμψηστο, καταστpέψοντας κάθε δια κοσμητικη iντύπωση εύθυς έξαpχης, έπίσης συνηγορεί έναντίον τέτοιων έpμηνειών. Έπι τέλους οί ζωγpάψοι δεν ήσαν άναγκα σμένοι νά ζωγpαψίζουν τlς εικόνες τους τη μιά πάνω στην άλλη. Είχαν αpκετο χώρο. Ή ίδια αύτη τοποθέτη ση της μιας εικόνας πάνω στην αλλγι μaς δείχνει δτι οί εικόνες δε φτιά χτη καν μέ �αμιά πρόθεση νά δώσουν στο μάτι αισθητικi1 &.πό λαυ ση , παρά υπήρχαν γιά την έκπλήρωση ένος σκοποϋ, στον δϊ.οίο το σπου�αιότερο στοιχείο fιταν δτι οί εικόνες επρεπε νά 6ολευτοϋν σέ δpισμένα σπήλαια και σέ δρισμένα μέρη των r;πηλαίων-πpοψανώς σε δpισμένα μέρη θεωρούμενα ιδιαίτε ρα κατάλληλα γιά μαγεία. Δε μποροϋσε νά ύπάρξει θέμα δια κοσμητικης πρόθεση ς η δpμης γιά εκψpαση η &.νακοίνωση αί σθητικης συγκίνησης, έψόσον οί είκόνες ήσαν πιό πολ,') άπο κpυμμένες παρά έκτεθειμένες. Στην πραγματικότητα ύπάp χουν, δπως εχει ση μειωθεί, δυο διαφορετικά κίνητρα &.πο τά δποία παράγονται εpγα τέχνης: μερικά παράγονται μόνο και μόνο γιά νά ύπάpξουν, άλλα γιά νά ιδωθοϋν5. cH θpησκευτικη τέχνη που δημιουργήθηκε καθαρά προς τιμή τοϋ θεοϋ και δλα λίγο - πολυ τά εργα τέχνης, που σχεδιάστηκαν γιά ν� ά.λαcppώ σουν το ψοpτίο που 6αpαίνει τήν καρδιά τοϋ καλλιτέχνη, έχουν κοινο μέ τη μαγική τέχνη της πα.λαιολιθικης έποχης το δτι &.σκουν τή λειτουργία τους στά κpυcpά.. Ό παλαιολιθι κος καλλιτέχνης, που το νοϋ του τον ετχε μοναχα. στη δραστι κότητα της μαγείας, θά αντλοϋσε δμως καl κάποια αίσθητικη ίκανοποίηση &.πο τό εpγο του, &.κόμη κι αν θεωροϋσε τήν αί σθητιΚΎJ ποιότη τα ά.πλως σά μέσο γιά ενα πρακτικό σκοπό. Ή κατάσταση καθρεφτίζεται καθαρότατα στή σχέση μεταξυ μί μου και μαγείας στους θρησκευτικους χυρους των πρωτόγονων λαG)Υ. 'Όπως &.κpι6ως σ' αυτους τους χοpους ή ευχαρίστηση της ύπόκpιση ς και της μίμησης συγχέεται μέ την πράξη πού εχει θpγισκευτικά κίνητρα, ετσι κι δ πpο"ίστοpικος ζωγpά.cρος: θά ζωγpά.ψισε τά ζώα στlς χαρακτηριστικές τους στάσεις με cριλοκαλίσ. και ευχαρίστηση, παpόλη τiιν αφιέρωσή του στο 22
μαγικο σκοπό της ζωγpαcpικης. Ή καλύτερη άπόδειξη δτι ή τέχνη έκείνη γνοιαζόταν για. μα.γικο και οχι γιά αισθγ1τικό ά.ποτέλεσμα, τουλάχιστο κ�τα. τ,ο �νειδητό σκοπό της, εγκειτα.ι στο γεγονος δτι τά ζωα στις εικόνες &.να.παριστάνονταν συχνα. διάτρητα &.πο κον τάρια καί 6έλη η 6άλλοντα.ν στήν πραγματικότητα με τέτοια δπλα. μετα. τήν συμπλήρωση τοϋ εpγου. Άναμcpί6ολα αυτο ή ταν φόνος πάνω σέ δμοίωμα. 'Ότι ή πα.λα.ιολιθικη τέχνη συν δεόταν μέ μαγικές πράξεις &.ποδείχνετ�ι τελικα. &.πο &.ναπα ρ,αστάσεις , &νθ,ρώπινων μοpcpών μεταμφιεσμένων σε ζώα ) που τ:χ πεpισσοτερα. τους ά.σχολοϋνται δλοψάνεpα με την εκτέλεση μαγικών - μιμικών χορών. Στις εικόνες αυτές-δπως λ.χ. στο '�ρουά Φρέp-ορίσκουμε συνδυασμένες μάσκες ζώων που θά rισαν_ ε�τελίi>ς ακατανόητες χωρlς πρόθεση μαγική6/Η σύνδε ση της παλα.ιολιθικης ζωγραψικης μέ τη μαγεία μας 6οηθάει επίσης κατα. τόν καλύτερο τρόπο να. εξηγήσουμε το νατου ραλισμό της τέχνης αυτης. Μια. ά.ναπαράσταση που σκοπός της i)ταv να. δημιουργήσει ενα. διπλα.σιασμο τοϋ προτύπου δηλα.δη οχι άπλα. να. δείξει, να. μιμηθεί, να. ύποκριθεί. άλ λα, κυριολεκ,τικα. να._ αντ�κα.τα.στήσει, να. πάρει τη θέση έ κεινου - δε μποpουσε να ετνα.ι τίποτε άλλο παpα. να.τουpα λ�στική� Το ζώο που με τα. ξόρκια. θα. φανερωνόταν στη ζ�ή, �ιχαν _ σκοπο νά τό παρουσιάσουν σάν το &.ντίστοιχο :ου ζωου της ζωγpαcpιας-δμως έκείνο μποpοϋσε νά ύπάp ζ:,ι μ.°νάχα α.ν το ά.ντίγp�ψο ήταν πιστο καl γνήσιο. Άκpι6�ς ο μαγικός σκοπος αυτης της τέχνης την ά.νάγκαζε να ει_ναι ν�τουp�λιστική. Ή εlκόνα που δεν ετχε δμοιότη τα. μι=: α.,ντικεψενό της δεν ήταν μόνο λαθεμένη, &.λλά και χωρις νοημα. κα.t σκοπό. οθέτουν δτι & ο 1ν μα.γικη έποχή, την πρώτη στην δ � � τ,,1 ποια. εχουμε μα.pτυpιες εργων τεχνης, πpοηγήθγ1κε μια. πpομα. γική ψάση7 . Ή έποχη της πλήρως ά.να.πτυγμένης μαγείας, με τό μόνιμο τελετουργικο τυπικο και την τεχνικη νά προκαλεί θα.ύμ�τα κρυσ;αλλω�ένη κιόλας σε φόρμουλες, πρέπει νά πpο ετοιμα.στηκε από μια έποχη ά.κανόνιστης πρακτικής δραστη ριότητας και &πλου πειρα.ματισμοϋ. Οί μα.γικες φόρμουλες ε-
�ο
?
1
23
πρεπε ν' ά.ποδειχτουν ά.ποτελεσματικες προτου μπορέσουν να σχηματοποιηθουν. Δε μπορεί να ύπηρξαν, ά.ποτέλεσμα θε ωρητικής μελέτης μονάχα· θ� πρέπ�ι να 6ρέθ?Jκαν χ� ρtς συνειδητο φάξιμο και ν ά.ναπτυχθηκαν 6ημα - 6η μα. Ό προμαγικος άνθρωπος πιθανο ν' ά.νακάλυφε τυχαία τον δεσμο ά.νάμεσα στο πρωτότυπο και το ά.ντίγραψο, δμως ή &νακά.λυφη αυτη πρέπει να είχε συντριπτικη έπίδραση πά νω του. "Ισως ή δλη περιοχη της μαγείας, μέ τό &.ξιωμά. της για την ά.μοι6αία έξάρτηση δμοιων πραγμάτων, να πρω; το6γηκε ά.πό την έμπειρία αυτή. Οί δυο 6ασικες ίδέες, �ο� δπως τονίστηκε, είναι οί προϋποθέσεις της τ_έχνης, μπορει ν_ &ναπτύχθηκαν την έποχη του προ-μαγικου πειραματισμο� και των ά.να.κα.λόφεων: δηλαδη ή ίδέα της δμοιότητας και της μίμισης καί ή ίδέα. να παραγάγεις κά.τι ά.πο τό τίποτα- πράγμα. που στην πραγματικότητα είν,αι ή ίδι� ή δυ�ατότ�τα. δημιουργικής τέχνης8. Οί σκιαγραψιες χεριων, που 6ρεθη καν σε πολλα μέρη κοντα στις ζωγραψι�ς των σπηλαί�ν και που προψα.ν6'>ς προήλθαν άπο τήν ά.ποτυπωση άληθιν�ν Χ:, ριων, πιθανο να εδωσαν πρώτες στον άνθρωπο την ίδεα της δημιουργίας - τ ο υ π ο ι ε ί �-και να τ�υ εκαν':ν γν�στη τη δυνατότητα, δτι τό νεκρό κα; τε�νητο, θα μπορουσε να εί ναι τέλεια δμοιο με το ζωντανο και γνησιο πρωτότυπο. Τό &πλό α.υτο παιγνίδισμα. στην ά.ρχή r;έοαια δεν είχε να κά νει καθόλου με την τέχνη η την μαγεία· επρεπε πρωτα. να γίνει οργα.νο μαγείας και μόνο , τότε μπορο σε να γίνει μο � τις ά.ποτυπω r ψη τέχνης. Για.τι το χάσμα ά.ναμεσα σε τουτες σεις χεριων και στις &.να.παραστάσεις ζώων της παλαιολιθι κής έποχης, εστω και τίς πιο �ρωτόγονες, είν,αι τό�ο τε ράστιο, και είναι τόσο πλ·ήρης ή ελλειψη τεκμηριων μιας πι θανής μετά6ασης ά.νάμεσα στlς δυο αυτές, ώστε δόσκολα μπο ρουμιε να ύποθέσουμε μια άμεση και συνεχη &.νάπτ�ξη �α.λ λ ιτεχνικίί>Υ μορψων απο καθαρές μορψες πα ιγνιδ ιου, πρεπε� δμως να συμπεράνουμε τήν ϋπαρξη ένος συνεκτικοϋ δεσμου που ερχεται &.πό τα εξω-καί κατα πασα πιθανότητα αότ-bς θα ήταν ή μαγική λειτουργία του α.ντιγpάψου. 'Ακόμα δμω: καl οί παιγνιδιάρικες έκείνες προμαγικες μορψες είχαν μια
24
νατουραλιστική τάση μιμούμενες την πραγματικότητα, δσο μηχα.νικα. κι αν τοκαναν, και με κανένα τρόπο δε μποροσν vά. θεωρηθουν ή εκφpαση μιας άντινα.τουραλιστικης, διακο σμητικης &.ρχης. 2. Νεολιθική έποχή : άνιμισμός καί γεωμετρισμός
Ή νατουραλιστικη τεχνοτροπία επικράτησε ίσαμε τό τέλος της παλαιολιθικης έποχης--δηλαδη για μια περίοδο τ.:ολλων χιλιάδων έτων· καμια &.λλσ.γη δεν εγινε ίσαμε τή μετάβαση &.πο την παλαιολιθικη στη νεολιθικη έποχή: τού τη �ταν ή πρώτη άλλαγη τεχνοτροπίας σ' δλόκληρη την ί στορία της τέχνης. Μονάχα τότε ή νατουραλιστικη στάση, πρόσψορη νrι. δεχτεί δλη την εκταση της πείρας, εκαμε τό πο σε ενα στενα. γεωμετpικο στυλιζάpισμα, στο δποίο δ καλ λιτέχνης μάλλον ετεινε να κλείσει τον έαυτό του εξω από τον πλουτο της εμπειρικης πραγματικότητας. Άντί γι' &.να. παραστάσεις πιστές στη φύσrJ, με στοpγικrι κα.ί ύπομονετικη φροντίδα &.φιερωμέvη στίς λεπτομέpεις του αντικειμένου, ά πό διΊ> κι εμπρός βρίσκουμε παντου σχηματικα καί συμ6α τικο:. σημεία, που πιο πολυ ύποδηλώνουv παpα αναπαράγουν τό αντικείμενο, σcι.ν τcι. ίερογλυψικά. Άντί γιά. τό συγκεκρι μένο χαρακτήρα. της πραγματικης ζωντανης πείρας, ή τέ χνη τώρα προσπαθεί y' &.δpάξει την ιδέα., τήν εννοια., την ε σωτερική ουσία των πpαγμά.των-�να δημιουργήσει σύμ6ο λα πιο πολό, πα.pα εξομοιώσεις του ά.ντικειμένου. Τα νεο λιθικα. σχεδιάσματα άπλως υποδηλώνουν την &.νθpώπινη μοp ψη με δυο - τρία γεωμετρικα σχέδια, δπως λ.χ. με μια κα. τα.κόpuφη ευθεία γpα.μμη για το σ6)μα κα.ι με δυό ήμικύκλια., πcυ το ενα. τους κοιτάζει κατα r.άνω καί το άλλο κατχ κά τω, για τα χέρια και τα πόδια. Τα Μενχίp, στα όποία μερι κοl μελετητe:ς ίσχυρίστηκα.ν οτι είδα.ν έπιορα.χυμένες πpο σωπογρα.ψίες τϊi)Υ νεκpων9, δείχνουν μιά. έξίσου πpοχωpημέ vη α.ψαίpεση στο σχεδίασμά τους. Στην s:πίπεδη πέτρινη έ πιψάνεια. των «τάφων» α.υτίί>ν, το κεψάλι, που δε μοιάζει με
25
τη cρuσικiι μοpψη ουτε ως το σημείο νά είναι στρογγυλό, χω ρίζεται ά.πο το σώμα. -- δηλαδη ά.πο το μακpοuλο μέρος της πέτρας της ίδιας - μόνο με μιά χαραγματιά· τα μάτια ύπο δηλώνοντα.ι με δύο στίγμα.τα.· ή μύτη συνδυάζεται, είτε με το στόμα είτε με τα φρύδια, σέ μια άπλη γεωμετρικη μορφή. Ό ανδρα.ς χα.ρα.κτηρίζεται με την προσθήκη δπλων, ή γυναίκα με δυο ήμισcρ α.ίρια. για στήθια.. Ή άλλα.γη τεχνοτροπίας που δδηγεί σε τουτες τlς έν τελως αφηρημένες μορφές τέχνης προσδιορίζεται απο μιά γενικη στροcρη στον πνεuμα.τικο κα.ι ύλικο πολιτισμο9α. που ίσως αντιπροσωπεύει τη 6α.θύτερη τομη στην ίστορlα. �ης &.ν θρώπινης cρuλης. Το ύλικο περίγυρο κα.l ή πνεuμα.τικη συγ κρότηση του προϊστορικοϋ ανθρώπου ύπόκειντα.ι τούτrι την εποχη σέ τόσο 6α.θειά αλλαγή, ώστε κάθε τί που είναι πριν &.π' αύτή, ευκολα μπορεί να cρα.νεί ζωώδες κι' ένστικτώδικο μονάχα., ένω το κάθε τι που γίνεται μετά, σα συνεχής, σκό πιμη έξέλιξη. Το αποcρ ασιστικο κι έπα.να.στατικο 6ημα. σuνl στα.τα.ι στο δτι δ άνθρωπος δέν ζεί πιά παρα.σιτικα με τα δώρα. της φύσης, δε μαζεύει πια και δεν πιάνει την τροφή του, αλλα τr1ν παράγει για τον έα.uτό του. Μέ την εξημέρω ση ζώων κα.l ψuτων, μέ τiJY κτηνοτροφία. κα.l τη γεωργία., αρχίζει το θρία.μ6ό του πάνω στη ψύση κα.ι την κατάκτησή της, καl γίνεται ως ενα. 6α.θμο ανεξάρτητος απο τα κα.μώ μα.τα. της μοίρας κα.l της τύχης. Έδω αρχίζει ή έποχη της όpγα.νωμένης κάλΙJψης τωv ύλικων αναγκών της ζωης· δ άνθρωπος αρχίζει να έpγάζετα.ι κα.ι να κά.νει νοικοκuρι6. Προνοεί για μελλοντικες ανάγκες κα.l καλλιεργεί τlς 6ασι κές μοpcρες κεψα.λα.ίοu. Δεν ύπάpχει αμcρι6ολία οτι με τα στοιχειώδη α.ότα - κατοχη καλλιεργήσιμr,ς γης, εξημερω μένα. ζωα., προμήθεια. έργα.λείων κα.ι τpοcρης -- ά.ρχίζει κα.l ή δια.ψσpοποίηση της κοινωνίας σέ στρώμα.τα. κα.l τάξεις, σε προνομιούχους, έκμετα.λλεuτές καl έκμετα.λλεuόμενοuς. eH οργάνωση της έpγα.σία.ς, δ χωρισμος των λειτουργημάτων �� ή επαγγελμα.τικη δια.cρ οpοποίηση &.ρχίζοuν: μεγάλωμα ζω ων καl καλλιέργεια. της γης, πρωτογενης πα.ραγωγη κα.ι χει pc-::εχνία., ειδαεuμένα. έπιτηδεύμα.τα. κα.l οικιακές, τέχνες, έp26
γα.σία ά.ρσενικων κα.l θηλυκών, γεωργία κα.l ύπερά.σπιση της γης, δλα αύτα. 6αθμιαία. ξεχωρίζουν τονα. &.πό ταλλο. Μ' α.ότη τη μετά6αση &.πο το στάδιο της συλλογής της τροψης κα.l τσϋ κuνηγιου σε κείνο της κτηνοτροφίας και τη; φύτευσης, &.λλάζει οχι μόνο το περιεχόμενο, αλλα κα.ι δλος δ ρυθμός της ζωης. Οί νομαδικές δρδες μετα.μορψώνοντα.ι σ' εγκατεστημένες κοινότητες· οί κοινωνικα. &.διά.ρθρωτες κα.l ά. ποσυνθεμένες δμά.δες κάνουν τόπο σε οργανωμένα., κα.τα τό πους συγχωνευμένα κοινωνικα. σώμα.τα.. Ό Gordon Childe ! χει εντελώς δίκιο που μας έψιστα την προσοχη στο να. 6λέπου με την αλλα.γη α.ύτη προς την έγκατα.στημένη σ' ενα. τόπο κοι νοτικη ζωή, σαν μια. στροψη α.κpι6έστα.τα. δροθετημένη· φρο νεί, από τη μια. μεριά., δτι ά.κόμα. κα.l δ πα.λαιολιθικος κuνη γος μερικές φορές κατοικουσε, έπl γενεές ίσως, στην ίδια. σπηλιά, κι &.πο την άλλη, δτι ή πρωτόγονη γεωργικη οίκο νσμία. κα.l κτη νοτροφία., στα πρώτα. στάδια., συνδεόταν με μια. περιοδικη ά.λλαγη κατοικίας, έcρ' δσο τα χωράφια. καl τα λι6ά δια έξα.ντλουντα.ν δστερα. απο δρισμένο χρόνο 1 Ο."Ομως δεν πρέ τ.ει να. ξεχνα κανεlς πριί)το, δτι ή εξάντληση του εδάφους γι νόταν δλο κα.l σπανιότερη μέ τη 6ελτίωσr1 της γεωργικης τε χνικης κα.l δεύτερο, δτι δ γεωργος και δ κτψοτρόcρος, δσο λίγος η πολυς κι σ.ν fιτα.ν δ καιρος που καθόταν σ' ενα. μέρος, θα.πρεπε να.χει μέ το σπιτικό του, μέ το κομμάτι γης ποϋνιωθε δεμένο τον έαuτό του, μια. σχέση εντελώς δια.ψοpετικη &.πό τη σχέση του νομα.δικου κuνt1γου, οσο τα.χτικα κι αν γύριζε τοϋ τος στη σπηλιά. του. Μέ την προσκόλλησrι α.ύτη στο σπιτικο αναπτύχθηκε ενας ρuθμος ζωης τελείως διαψορετικος απο την ανήσυχη, ά.στα.θή, πειρα.τικη δπα.ρξη του πα.λα.ιολιθικου &.ν θpώποu. eπ νέα. μοpψη της οίκονομία.ς εφεpε ξοπίσω της, σαν α.ντ!θετη προς την ανα.ρχικiι ά.τα.ξία. της συλλογής τpοψης καl του κuνηγιου, μια. κάποια σταθερότη τα.. Στη θέση μιας άρπα κτικης οlκονομία.ς χωplς σχέδιο, έκεί που μόλις κα.l τα. κα.τιχ ψερνες να ζήσεις απο -:cη μια μέρα. στην άλλη, χωplς κα.μια πρόνοια., τώρα έμψα.νίζετα.ι μια σχεδιασμένη οlκονομία, ρυθμι σμένη πpοκα.τα.6ολικα για μακριές περιόδους κα.l προετοιμα σμένη για ποικίλες περιστάσεις. eπ εξέλιξη κινείται από το 27
στάδιο της κοινωνικής αποσύνθεσης καί αναρχίας προς έ;,.ετ νο της συνεργασίας, απο το «στά.διο που καθένας χωριστά. έ ψαχνε για. τpοψη»11 προς έκείνο μιας σuλλογικης - a:ι και οχι άναγκαία κοινοκτημονικης - σuνεργατικης δ μαδικης οί κονομίας, προς μια. κοινωνία με κοινά. σuμcρέροντα, κοινά. κα θ·ήκοντα, κοινα εγχειρήματα. επl μέρους δμά.δες εξελίσσον ται άπό την κατάσταση των άτακτων σχέσεων που τις ρύθμιζε ή ισχύ, σέ λίγο - πολύ συγκεντρωτικές, λίγο - πολυ δμοιόμοp cρ α κυ6ερνώ με νες κοινότητες, απο μια ϋπαpξη δίχως κέντρο, χωρlς μόνιμους θεσμους καμιάς μορcρης, προς μια ζωή πού πεpιστρέ cρεται γύρω ά.πο τήν έστία καί τά. κτήματα, τό χωρά φι και το λιβάδι, τήν κατοικία καί το ιερό. θpησκευτικες τελετές και πράξεις λατρείας πηραν τώρα τή θέση της μαγείας καί της μαγγανείας. 'Ή πάλαιολιθική ε ποχη ά.ν-:ιπpοσώπευε μια. φάση που τήν χαρακτήριζε ή ά.πό λuτη άπουσία λατρευτικών τελετών' δ άνθρωπος ήταν γεμάτος άπο το cρ ό6ο του θανάτου καt του λιμου, πάσχιζε να. ύπερασπί σει τον έαυτό του άπο τίς πpοσ6ολες των εχθρών καl της ύ λικης χρείαζ, άπο τόy πόνο κι άπο τό θάνατο εξαιτίας της μαγείας που θα. άσκουσαv α.λλοι εναντίον του, άλλα δεν συ σχέτιζε: την καλη καl την κακη μοίpσ, που του τύχαινε με κά ποια δύναμη που στεκόταν πίσω &.πο τα περιστατικά.. Μόνο ταν ά.pχίζει να συντηρεί ψυτα καί ζG>α άpχίζει καl να αlσθά νεται, δτι ή μοίρα του διευθύνεται άπο δυνάμεις προικισμένες με λογικο καt ίκαvές να. καθορίσουν τό ά.vθρώπινο πεπρωμένο. Μαζι με την επίγνωση της εξάρτησης του &.νθρώπσυ &πο τον καλδ καl τόv κακό καιρό, ά.π' τη rS p oχrι καί τόν ηλισ: τη'i ά στρα.πη καί το χαλάζι, το λοιμό και την πε:!να, ά.πό την γο νιμότητα η ά.ψορία. της γης καί την ά.φθονία η την σπά.νη των νεογνών ζώων, προ6ά.λλει καί ή vοητικη σύλληψη κάθε λο γής δαιμόνων καί πνευμάτων -εύεργετικων η κακεντρε χών-- που μοιράζουν εύλογίες και κατάρες, δπως πpο6άλλει κι ή ιδέα. του σ.γνωστου και του μυστηριώδους, των ύπέρτε ρων εξουσιών, των τεράστιων, ύπερκόσμιων κι εξωτικών δυ νάμεων πο1; 6pίσκονται πάνω &.πο τον άνθpώπινο έλεγχο. 'Ό κόσμος διαιρείται σε δυο μισά· δ l!νθρωπος φαίνεται κι δ ίδιος
οι
ο
28
διαιρεμiνος σε δυο μισά. Τούτη είναι ή cρ άση του ά.νιμισμου, της λατρείας των πνευμάτων, της πίστης στην επι6ίωση της ψυχής καί της λατρείας των νεκρών. eΟπωσδήποτε, με την πίστη και τη λατρεία άνακύπτει καl ή ά.νάγκη είδώλωv, cρυ λαχτών, ίεpωv σuμ6όλων, ά.ναθηματικων προσcρορων, επιτά φιων δώρων κι έπιτάcριων μνημείων. eH διάκριση άνάμεσα σε ίερη καl θύραθεν τέχνη, ά.νάμεσα σέ μια τέχνη θρησκευτικών παραστάσεων καί στην τέχνη της κοσμικής διακόσμησης, τώ ρα εμcρανίζεται. Άπδ τη μια. μεριά, 6ρίσκουμε τ' άπομεινά ρια ειδώλων κι έπιτάcρια'Sτέχνης κι άπό την άλλη τ' άπομει νάρια κοσμικής κεραμικής, με διακοσμητικες μορcρές, που στην πραγματικότητα, δπως εδειξε δ Semper, έν μέρει άναπτύχθη καν α.μεσα &.πο το πνευμα της χειροτεχνίας και την τεχνική της. Γι& τον ά.νιμισμδ δ κόσμος διαιρείται σε μια. πραγματικό τητα καl σέ μια ύπερπpαγματικότητα, σ' ε να δρατό, cρ αινο μενικδ κόσμο καί σ' ενα &.όρα-:ο κόσμο πνευμάτων, σ' ενα θνη τδ σώμα καί σε μια άθάνατη φυχή. Τα εθιμα της ταψι"jς και οι τελετουργίες κάνουν εντελώς σαcρες πιά, δτι δ νεολιθικδς άνθρωπος άρχιζε κιόλας v' ά.ντιλαμβάνεται την ψuχη σαν ού ,�}ία, χωρισμένη &.πο τό σώμα. Ή μαγική άποψη του κόσμου εΙναι μονιστική, 6λέπει την πραγματικότητα μέ τη μορcρη μια.ς ά.πλης ύcρης, ένός άδιάκοτ.ου καl σuνεκτικου σuνεχους· δμως δ &.νιμισμος εΙναι δυαρχικός, δισ.μορcρώvει τή γνώση κα.l τίς δοξασίες του σε σύστημα δικσσμικό. Ή μαγεία εΙναι αίσθησιαρχικη καί κρατιέται πpσσΧολλημένη στο συγκεκριμέ νο· δ ά.vιμισμδς είναι πνευματοκρατικδς καl ρέπει στήv &. cραt ρεση. Στη μιά. περίπτωση ή σκέψη συγκεντρώνεται στη ζωη α.ύτου του κόσμου, στήν άλλη, στη σκέψη του κόσμου πού θάρ θ�ί. Αύτός ε!ναι δ κυριότερος λόγος που ή παλαιολιθική τέ χνη άvτιπαραθέτει ενα στυλιζαpισμένο11 α καί εξιδα.'ιικευμένο ύπέρ - κόσμο στή συνηθισμένη εμπειρική πpαγματικότητα.1 2." Άλλά ή &.πα.ρχή του προτσές της δισ.νοητικοποίησης και δρ θολογοποίησης της τέχνης εΙναι τούτη: ή άvτικα.τάσταση συγ κεκριμένων είκόνων και μορφών &.πο σημεία και σύμ6ολα, &. πό αφαιρέσεις και συντομεύσεις, &.πδ γενικους τύπους και σuμ-
29
bα.τικά. σήμα:ι;σ.: ή κα.τα.στολή των &.μέσων ψα.ινομένων κα.l έμ: πειριων ά.πο τrι σκέψη κα.l τήν έρμηνεια., άπό τον τονισμό και τrιν ύπερ6ολή, από τή δια.στρέ6λωση κα.l την ά.πομiκρuνση από τη ψuσικότητα.. Το εργο τέχνης δεν είναι πιά. κα.θα.pά. ή ά.να.πα.ράστα.σrι ένός ύλικου &.ντικειμένοu, παρά. μιας ίδέα.ς, δεν είναι μόνο μιά. ά.νά.μνηση, παρά. κα.ί ενα. δρα.μα· με δυο λ6για. : τά. μrι κα.τ' αίσθηση κα.l τά. εννοιοκρατικά. στοιχεία. της ψα.ντα. σία.ς του καλλιτέχνη έκτοπίζοuν τά. α.ίσθησια.κά. κα.l αλογ� στοιχεία.. Κι ετσι ή εlκόνα. 6α.θμια.ία. ά.λλάζει κα.1. γίνεται μια είκονογρα.ψικη σημα.τογλώσσα., ή ά.ψθονία. τώ�ν είκόνωv περι , ορίζετα.ι σε μια ά.νεικονική, η σχεδον ά.νεικονικη, στενογρα.φία.. Σε τελευταία. ά.νά.λuση ή νεολιθικrι ά.λλα.γή στην τεχνο τροπία. προσδιορίζεται ά.πό δυο παράγοντες: πρώτο &πό τη μe:τά.οα.ση απ' την πα.pα.σιτική, κα.θα.ρα καταναλωτική κοινω: νία. των κυνηγών καl των συλλεκτών τροψης στην πα.pα.γωγικη κα.l έποικοδομητικη οικονομία. των κτηνοτpόψων κα.ί των καλ λιεργητών του έδάφοuς· δεύτερο, ά.πο την ά.ντικα.τά.στα.ση της μονιστικης ά.ντίληψης του κόσμου, στην δποία. δέσποζε ή μα: ' γe:ία. ) με τη δuα.ρχικrι ψιλοσοψία. του ά.νιμισμου - δηλαδη με μια κοσμοθεωpίσ. που κα.θα.uτή εξα.ρτσ,τ�ι απο το ν�ο τύ�ο �ί κοvομία.ς. Ό πα.�αιολιθικος ζωγpάcρος �τα� κuνηγο� κα.� σα.,ν , τέτοιος επρεπε νανα.ι κα.λός παρατηρητης, επpεπε να. είναι ι κανος ν' &.να.γνωρίζει τα ζG)σ, κα.l τα χα.pακτηpιστικά τους, τά. έvδια.ιτήματσ, καl τlς μετα.να.στεύσεις τους, ά.πό τα, έλαψpό τεpα. ίχνη κα.l τlς μυρουδιές, επpεπε ναχει κοψτεpο μά.τι για τlς δμοιότητες καl τlς δια.ψοpές, καλό α.υτl για, σημάοια. καl ήχους· δλες οι α.Ισθήσεις του επpe:πε να κα.τεuθύνονται προς τα' εξω, στή σuγκεκpιμένrι πραγματικότητα.. Ή ίδια στάση ,κι οί ίδιες ι.διότψες είνα.ι σημαντικες κα.l στο νατοupα.λισμό. Ο νεολιθικός χωριά.της δεν χpειά.ζετα.ι πια. τlς οξείες α.ίσθήσεις του κυνηγου· ή ευαισθησία. του κα.l τα πα.pα.τηpητικά. τ�u χr:ι. ρίσμα.τα. ξεπέφτcu')' άλλα. τάλαντα. - προ πα.ντός το χα.ρισμα. της αcpαίpεσης καl της λογιΥ.ης σκέψης - ά.ποχτουν σποu ο :ιιότητα., καl για τlς μεθόδους παραγωγής κα.l για. τη φορ μαλιστική, α.υσ.,,;ηpα, συγκεντρωμένη ')1.(/.ί με pοπη προς το στu30
λιζά.ρισμα. τέχνη του. :Η θεμελιωδέστερη διαψορα, ά.νάμεσα. σ� τούτη τrιν τέχνη κα.l στο vα.τοuραλισμό ε!να.ι δτι τούτη ά.να.πα F ιστά.νει τrιν πpα.γμα.τικότητα. οχι σα. μια, σuνεχη είκόν α. πλή ρους δμοιογέvεια.ς, ά.λλά. σαν - ά. ν τ ι μ ε τ ώ π ι σ η Μο κόσμων.· Μέ τrι ψοpμα.λιστικη δpμή της, ά.ντιτίθετα.ι στην ψυ σιολογικrι εμφάνιση τ(Ϊ)V πρα.γμά.των'+δεν ε!να.ι πια, δ μιμητής, αλλα. δ αντα,γωνιστης της cρύσηςΌ δεν προσθέτει στην πραγμα τικότητα μια πα.pα.πέpα. συνέχιση, αλλά. άντιτίθετα.ι σ' αυτη μ' ενα. δικό της α.ύτόνομο πρότυπο. Ή δuα.ρχία ήρθε στον κό σμο με την ά.νιμιστικη πίστη κι ά.πό τότε 6ρηκε εκψpαση σ' έ.κα.τοντά.δες cpιλοσοφικά. συστήματα: ή δυαρχία που έκψpά. ζετα.ι στήν αντίθεση ίδέα.ς και πραγματικότητας, ψυχης καl σώματος, πνεύμα.τος Χα.ί μοpψης κι ά.πό την δποία. δεν ε!ναι πια. δuνα.το να. ξεχωρίσουμε την &.ντίληψή μα.ς για την τέχνη. 'Όσο κι σ.ν οί ά.ντιτιθέμενοι αυτοl παράγοντες εκτοπίζουν δ ενας τον α.λλ'J &:πο κα.ιρο σε καιρό, ή μεταξύ τους εντα.ση ε!να.ι αισθητή σέ κάθε περίοδο τ·7jς δυτικής τέχνης - το ίδιο στlς τuπικα. α.ι')',τηpές, δσο κα.l στlς να.τουpαλιστικες περιόδους. Ή φορμαλιστική, γεωμετpικα. δια.κοσμητικη τεχνοτρο πία., με τή νεολιθική εποχή μπαίνει σε μιά. μα.κpια, πεpίοδc &.διαμψισοήτητης κυριαρχίας, τέτοιας που ποτέ δεν εχει κα τορθωθεί ςαvα. στους ίστοpικους χρόνους ά.πο καμιά. τάση του ίδιου του cpοpμα.λισμου. Έκτος ά.πο την κpητομuκηνα.ϊκη τέ χνη, ή τεχνοτροπία. α.υτή κυριαρχεί σε δλά.κεpη τrιν περίοδο τοϋ χα.λΧοϋ κα.t τcυ σιδήρου καl στήν εποχή της αpχαία.ς Ά ·ιατολης καl της αρχαίας Έλλά.δα.ς - δηλαδή σε μία. περίο δc της παγκ6σμ�ας ίστορία.ς που cpτά.vει περίπου απο το !)000 στο 500 π.Χ.. Σε σχέση μέ τούτη τη χpονικη περίοδο, δλες οί μεταγεvέστzp�ς τεχνοτροπίες ψαlνοvται 6pαχύοιες κα.l ή ο ψιμη γe:ωμετpικη κα.l κλασσικιστικη τεχνοτροπία. &.πλα επει σόδια. Τι δμως καθόρισε τή διηνεκη ύπεpοχη α.υτης της &.ντί ληψης για. την τέχνη, ά.vτίληψης που τόσο α.ύστηpα. ελέγχον τα.v ά.πο τlς &pχες της ά.cpηpημένης μοpψης ; Πως μπόρεσε να επιοιώσe:ι δ:πο τόσο πολλά. οικονομικά., κοινωνικά κα.l πολιτικ,χ συστήματα. ; Ή δμοιόμοp cpη αντίληψη για την τέχνη στήν περίοδο που κupιαpχείτα.ι ά.πο τή γεωμετρικη τεχνοτροπία.
31
αντιστοιχεί σέ ενα. έξίσού δμοιόμορψο κοινωνιολογικο γνώ ρισμα. που ciσκεί α.ποψα.σιστικη έπιρρο'iι πά.νω σε δλη α.ότη την έποχή, πα.ρα. τlς ciτομικές πα.ρα.λλα.γές - δη λαδή, τήν τάση προς μια. δμογενη οργάνωση της κοι νωνίας, προς μιαν α.ότα.ρχικη μορψή δια.κυ6έρνησ11ς κα.ι προς την έπικράτηση μέσα. στό σύνολο της κοινωνίας μιας ί�ρα.τικης θεώρησης, κυρια.ρχούμενης &.πο τη λατρεία. κα.l τη θρησκεία., (τάση αντιτιθέμε νη κα.l στην ανοργάνωτη άκόμα., τ.ρωτόγονα. α.τομικιστικη νομα.δικη δπα.ρξ11 των κυνηγών, κα.ι. στη δια,ψοροποιημένη, συνειδητα. &.τομικιστικη κοινωνικη ζωη της &.ρχα.ία.ς κα.ι της σύγχρονης ciστικης τά.ξης, πού 6α.σίζετα.ι στην ιδέα. του συνα.γωνισμου) . Ή θεώρηση της πα.ρα.σιτικης κυνηγετικης κοινότητας, πο1', πα.ρά.τεινε μέρα. με την ήμέρα τη ζωή της, ήταν δυνα.μικη κι α.να.ρχικ1J, κα.l αντίστοιχα. ή τέχνη της �ταν α.ψιερωμένη στο &πλωμα, στην έπέκτα.ση κα.ί δια.ψοροποίηση της πείρας. Ή θεώρηση των παραγωγικών χω ρικών, που αγωνίζονταν να &.σφαλίσουν κα.ι να δια.τηρήσουν τά. μέσα. πα.ρα.γωγης, ε!να.ι στατικη και παρα.δοσιοκρα.τική, οί μοpcρες της ζωης τους εlναι απρόσωπες κα.l στάσιμες κα.ι οί καλλιτεχνικές τους μορψές είναι σ..ντ[στοιχα. συμβατικές κcι.,ι α.μετά6λητες. Τίποτα. φυσικότερο α.πο το 81t, μα.ζl μέ τlς θε·· μελια.κα. συλλογικές κα.l πα.ρα.δοσια.κες μεθόδους εργα.σία.ς πού α.πα.ντουν σέ κοινωνίες χωρικών, θα. α.να.π1ύσσοντα.ν κα.t στέρε ες, α.κα.μπ1ες κα.t σταθερές μορψές σέ κάθε τομέα. της πολιτι στικής ζωης. Ό Hoernes ήτα.ν α.πο τούς πρώτους πο,', τόνισαν τον πεισματάρικο συντηρητισμο «που προσιδιάζει κα.l στην ί δια. τrιν τεχνοτροπία., καθώς κα.ι στην οlκονομικη cρύση των μι κρών χωρικών»13 κα.l δ Gordon Cl1ilde α.'ια.ψέρετα.ι, έκεί που δίνει το χα.ρα.κτηρισμο του πνεύμα.τος α.υτοϋ, στο αξιοσημείωτο γεγονος δτι δλα. τα. δοχεία. ένος νεολιθικ.ου χωριού είναι δ μοια.14. Ό α.γροτικος πολιτισμος των χωρικών, που &να.πτύσ σεται μα.κρια &.πο την κυμαινόμενη οlκονομικη ζωη των πό λεων, συνεχίζει να. πα.ρα.μένει πιστός στα. α.υστηρα. ρυθμισμέ να. πρότυπα. ζωης πο11 πα.ρα.δ6θηκα.ν άπσ τη μια. γενια. στην α.λλη · ακόμη κα.l στη χωριάτικη τέχνη της σύγχρονης έποχης πα.ρουσιά.ζει μερικα. γνωρίσματα. που εξα.κολουθουν νσ. συγγε-
32
νεύουy μέ τη·ι πρωτόγονη 1εωμετρικη τεχνοτροπία.. Η ciλλα.γη τεχνοτροπια.ς ciπό τόν παλαιολιθικό να.τουρα. λ�σμό στό νεολιθικό γε�μετρισμό δέν έπιτεύχθηκε έντελώς χω· ρις ΜΜμεσα. στάδια.. Ηδη &.πο την έποχη της ίοια.ς της να. τουρα.λιστικης τεχνοτροπίας, βρίσκουμε, πλάϊ - πλάϊ μέ τη νο τιο,γα.λλικη �αl 6ορειοϊσπανικη τάση , που παλεύουν στην χα. τευθυνση του «lμπρεσσιονισμοϋ», μιά δμά.δα είκόνων της &. νατο�ικης 'Ισπανίας που ε!ναι πιό πολυ έξπρεσσιονιστικου χα. ρα.κτηρα.. οι πα.ρα.γωγοl των εργων α.ύτων ψα.ίνεται νά εχουν δώσει δλη τους την προσοχη στlς ψυσικες κινήσεις κα.t τη δυ ναμική τους καί, για. να. τους δώσουν πιό έντα.τικη κα.l ύπa6�ητικη _εκψρα.ση, έσκεμμένα. δια.στρεβλώνουν τις &.να.λογιες των μελων, σχεδιάζουν γελοία. μικρα. πόδια., &.πίθα.να &.δύνα τ� τό πάνω μέρος _τοϋ σ�μα.τος, στρε6λωμένα. χέρια. καl 6γα.λ μενες άρθρωσεις. Εν τουτοις δ έξπρεσσιονισμός α.ύτός δεν &.ν τι7:ροσωπεύει μια.� &.ρχη &.ντίθετη στο νατουραλισμό πιό πqλυ &.π δ)τι δποιοσδηποτε μεταγενέστερος έξπρεσσιονισμός. 'Η ύπερβολικη εμψα.ση κα.l τα. άπλοποι11μένα. άπό τήν όπερ6ολη χα.ρα.κτηριστικά παρέχουν μιαν &.ψετηρ!α. καταλληλότερη γιά στυλιζάρισμα. κα.ι σχηματοποίηση &.π' δ,τι οι ciπόλυτα σωστές ά.να.λογ/ες �α.ί μορψές. 'Όμως ή 6�θμια.ία ά�λοποίηση κα.l στε ρεοτυπια. των περιγραμμάτων, που δ Henn Breuil ση μειώνει στ�ν τε�ευτα.ία. φάση τη� πα.λα.ιολιθικης έξέλιξης κα.l που την δριζει σαν «σ�μ6α.τικοπο:ηση» των νατουραλιστικών μορφών 15, α.ντιπροσωπ!υει την πρωτη πραγμα.τικη μετά6α.ση στό γεω μετρισμο της νεολιθικής εποχης. 'Ο Breuil περιγράψει τό προτσές, στην πορεία. του δποιου τα. νατουραλιστικά σχέδια. �κτε�οϋντα.ι δλο κα.l, πιό ciπρόσεχτα., με δλοένα. α.ύςα.νόμενη α.φα.ιρεση, τυπικη αυστηρότητα κα.l στυλιζάρισμα, και πάνω στην πα α.τήpηση αύτ βασίζει τη θεωρία. του για. τ ν ciνά ή � 1 πτυξη των ,rεωμετρικων μορψών ciπό το νατουραλισμό, προτσ:ς, που, μο�ονότι προχωρησε ίσως χωρlς έσωτερικές τa f·ές, δεν μπορε! να ήτα.� ciνεξάρτητο άπό έξωτερικές συνθηκες. Η �ημα.τοποιηση παιρνει δυό κατευθύνσεις: &.π' τη μια. έ �ιδιωκει �ην &να.ζήτηση κα.θα.ρων κι εύκολονόητων μοpψών επικοινωνια.ς κι έκδήλωσης &.πό την άλλη, δημιουργεί άπλες 1
I
1
33
και -έλκυστικες μοpψες οιακόσμησης. Και ετσι, στο τέλος της παλαιολιθικης έποχης 6pίσκουμε κιόλας άναπτυγμένες και τις τpείς 6ασικες μοpψες της εικαστιΥ,ης άναπαpάστασης: τή μ ι μ η τ ι κ ή, την π λ η p ο ψ ο p η τ ι κ η και τη δ ι α κ ο σ μ η τ ι κ ή - με &λλα λόγια, τή νατουpαλιστικη δμοιότητα, το είκονογpαψικο σημα και το άψηpημένο στολίδι. Οί μεταοατικες μοpψες άνάμεσα στο νατουpαλισμδ και το γεωμετpισμο ά.ντιστοιχουν στα, ενδιάμεσα στάδια που δδη γουν ά.πο μια. εκμεταλλευτικη σε μια. παpαγωγικη οίκονομία. οι άπαpχες της γεωργίας και της κτηνοτpοψίας πιθανο ν� ά ναπτύχθηκαν, ά.κόμα και σέ μεpικες κυνηγετικες ψυλές, άπο τη διατήpφη των 6ολ6ων και τη ψειδώ των χαϊδεμένων ζώ eH άλλαγή αό ων - ά.pγότεpα ίσως των ζώων - τοτέμ 16. η στήν οί τέχνη στήν ταση επανάσ α αίψvίδι μια. τή δεν είναι κονομια άλλα. θα εγινε 6αθμιαία και στις δυο σψαϊpες. Κατα. σύμπτωση εχουμεμια.ν &ναλογία στην οίκονομικη και κοινω νικη ίστοpία των· σύγχρονων πρωτόγονων ψυλών, που μας πα ρέχει λόγους να συμπεράνουμε δτι ή σχέση αύτή είναι τυπι κή. Οί Βουσμάνοι (που είναι κυνηγοι και νομάδες δπως δ πα λα.ιολιθικδς αvθpωπος, 6pίσκονται στο στάδιο που δνομάσαμε στάδιο της «ά.τομικης &να.ζήτησης τpοψης», δε γνωρίζουν την κοινωνικη συνεργασία., δεν πιστεύουν σέ πνεύματα και δαίμονες και είναι &φοσιωμένοι σέ χοντροκομμένη μαγεία κcι.ι μάγια) παρουσιάζουν μια νατουpα.λιστικη τέχνη που είναι κα ταπληκτικα. δμοια με τήν παλαιολιθικη ζωγpαψική· οί Νέ γροι πάλι της δυτικοαφρικανικης &κτης, που &σκοϋν μια πcι. pαγωγική γεωργία, ζουν σε κοινότητες χωριών και πιστεύουν στον &νιμισμό, είναι α.ύστηροl cροpμαλιστές κι εχουν &ψηρη μέvη, γεωμετρικα σχεδιασμένη τέχνη, δπως κι δ νεολιθικος άνθρωπος 17. Δύσκολα μπορσϋμε να πουμε για τους σίκονομικους και κοινωνικους δρους των τεχνοτροπιιί>ν αύτώv κάτι το πιο συγ κεκριμένο σ.ΠQ το οτι δ νατουpαλισμος συνδέεται με ά.τομικι στικα και ά.να.pχικα κοιvωνικα πρότυπα; μέ μια κάποια ελλει ψη παράδοσης, μέ έλλειψη στερεών συμ6ατικοτήτων και με καθαpα κοσμικη θεώρηση, ένω &πο τήν άλλη μεpια δ γεωμε-
34
ψισμο; συγδiεται με μια τάση προς δμοιομορψία της όργά στα.θερους θε�μους �αl με πολύ περισσότερο θρη vωσης, σκευτικα πpοσανα.τολισμενη θεωpηση της ζωης. Κάθε τί που π�ει πιο ;tέρα απο τήv δ ιατύπωση και μόνη των σχέσεων αό τωv στηριζετα:ι κατα το πλείστο σε &μcριλογίες. Τέτοιες ιδέες έφα.ρμοσ�έvες _με διφορούμεvο τρόπο, στηρίζουν και το συσχε� τισfο που δ "Y'71lhelm Hau�enstein 1πιχειpεί να. άποκαταστήσει τε,χvοτpοπία και την κοιvοκτημο αvαμεσ� στηv ·(εωμετ,�ιzη _ vική θεωpησγ1 των πpωιμωv «αγροτικών δημοκρατιών» 18. Και στα. δυο φαινόμενα. 6pίσκει μιαν ά.πολυτα.ρχική, έξισωτικη κα.ί σχεδιοποι ητική στάση, άλλα. παρα6λέπει το γεγονος δ�ι οί αvτιλήψει� α.υ ες δ�v εχουν :ήν ιοια. σημασία. στους δυο ςέχω :, ρο�ς το�εις ,,:ης τεχvης κ�ι της κοιν,ωνίας κι δτι &πο τή μια μεp ια. ή ιοια τεχνοτροπια. μπορεί να συνδεθεί μέ πολυ οια. ες κοι νωνικές μορψες κι &πο τήv άλλη το ιδιο κοινω q;οpετι , � vικο συστημα μπορεί να. συνοεθεί με τlς πιο ποικίλες τεχνο τροπίες. Έκετvο που νοείται μέ τον δpο «απολυταρχικό», στήν πολιτική έννοια, μπορεί νά. Ξψαρμοστεί σε αόταpχι κες καθώς κα.ί σε, σοσιαλιστικές, σε φεουδο:.ρχικες καθώς καί σε κομμου ν:στικες κοινωνtκές , δια.�ά.ξεις, έ_νG> τα δρια της γεωμετρικής τεχνης είναι πολυ στεvοτερα· οεv ά.γκα.λιάζουν εντελώς ουτε κα.v τ;ν τέχνη τG>ν αύτα.ρχικG>v πολ ι τισμ(i)V, α.ς &.ψήσουμε πια. ,ην τεχvη το? σοσιαλισμου. Ί-Ι ιο�α τ·ης «lσότητας», εχει πα �όι;ο;α., μικροτερη εκτα.ση δταv Ξψαρμ6ζετα.ι στήv κοινωνία α.π ο,τι δταν εφαρμόζεται στήv τέχνη. �Απο κοινωvικοπολι-1:ικη άποψη, &vτιτίθετα.ι σε κάθε είοους αύτα.ρχικες μορφές �λλα. στrι σφαίpα _ της τέχνης, δπου &πλώς εχει την έννοια ·τσό υπερπροσωπικου και του ά.νηατομικου, συμοιοάζεται με τις πιο _ ποικίλες �οινωvικες διατάξεις· εν πάση περιπτώσει, τό πνε�μα. &κρ , �_ς της δημοκρσ,τίας καί του σοσιαλισμοϋ είναι , ιο{ι &κεινο στο οποιο ά.ντιστοιχεί λιγότερο. &π' δλα. Σέ τελευταία &v�λυση, δεν ύπά.pχει α.μεση σχέση &vάμεσα σε κοιvωνικο κα.: κα.λλιτεχvικο «σχεοι ασμ6». eo σχεδιασμος με τήv εννοια τ?υ ά.ποκλε ι σμου του ελεύθερου άρρυθμου συvα.γωνισμοϋ στον οικοvομικο τομέα και δ σχεδιασμος με τήν εννοια. της αύστηpα. πειθα.ρχημέvης εκτέλεσης ξvος κα.λλιτεχν ικοϋ σχεδίου έπε-
F
35
ξεργασμένου ίσαμε την τελευταία λεπτομέρεια, μποροϋν τό πολυ - πολυ νά. ερθουν το ενα μέ το άλλο σέ μιά. μεταcpοpικη σχέση· καθαυτά. εκπροσωποϋν δύο &.πόλυτα οιαcpοpετικές &.p χες και μποpοϋμε θαυμάσια νά. διανοηθοϋμε δτι σέ μιά. σχεδια σμένη οικονομία καl κοινωνία θά. ήταν δυνατο νά. εpθει στο προσκήνιο μιά. τυπικά. &.τομικιστικη τέχνη, οpγιαστικη σέ ποι κιλία καl α.ύτοσχεοια.σμό. Σπάνιο νά. ύπά,pξει μεγαλϋτεpος κίν δυνος γιά. την κοινωνιολογικη έpμηνεία. των πολιτιστικών οο μων &.πο τέτοιες &.μcpιλογίες, κι δμως σέ κανέναν οέν πέφτει ευκολότερα θύμα, γιατl τίποτα εύκοΑότεpο δέν ύπά,pχει &.πδ το να ψτιάχνεις χτυπητους συσχετισμσυς &νά,μεσα στις οιάcpc pες τεχνοτροπίες και στά. κοινωνικά. πρότυπα που επικpα.τοϋν σε κά,θε μια εποχή, (συσχετισμοuς που οε: 6ασίζοντα.ι σε τί ποτα έκτος &.πο μεταφορές) ' καl τίποτα οέν ύπιipχει τόσο δε λεαστικο δσο το νά. κciνεις επίδειξη τέτοιων τολμηρών &.να λογιων. "Ομως α.ύτε:ς είναι τό ϊοιο μοιραίες παγίδες γιά. την &.λήθεια οσο κι οί ψευδαισθήσεις που &.παρίθμησε δ Βάκων, καl θά. μποpοϋσαν θαυμάσια νά. μποϋν στον κατάλογο των ά. ποτpεπτικων του προειδοποιήσεων, μέ το ονομα Idola Ae quivocationis ( =πλάνες που προέρχονται &πο &.μcpιλογίες Σ.τ.Μ.). 3. Ό καλλιτέχνηc: σάν μάγοc: καi Ιερέαc:. Ή Τέχνη σάν έπάγγελμα καί οικιακό έπιτήδευμα.
οι
οημιουpγοι των παλαιολιθικών σχεδίων ζώων κατά. ϊ:ά. cpαινόμενα ήταν κι οί ίσιοι «επαγγελματίες» κυνηγοl εξίσου μπορεί νά. το ύποθέσει κα.νεlς μέ σχεδον &.πόλυτη 6�6α.ιότr1τα λόγω της 6αθιας τους γνι�σης των ζώων -κα.l εί ναι &.πίθανο σά.ν «καλλιτέχνες» η δπως &.λλιως λέγονταν, νά είχαν εξαιρεθεί &.πο τά. καθήκον-::α της προμήθειας τpοψης19, Μερικά. σημάοια. δμως δpισμένως δείχνουν δτι κάποια έπαγ γελματικη διαφοροποίηση - μολονότι ίσως σ' αύτη μονάχα την &.πασχόληση - ε!χε κιόλας πραγματοποιηθεί. "Αν, δπως ύποθέτουμε, ή &.να.παράσταση ζώων ύπηρετοϋσε πpά.γματι τους σκοπους της μαγείας, τότε δύσκολα μποροϋμε ν' &.μcpι6άλλου-
36
με, δτι τά. πρόσωπα που fισαν ίκανά. νά. παρουσιάσουν τέτοια. lpγα ταυτόχρονα θεωpοϋνταν προικισμένα με τη δύναμη της , μαγείας και σαν τέτοια γίνονταν σε6αστά, πράγμα που συνε ερε πάντως δρισμένα προνόμια και μιά. μερικη τουλάχιστον πέcp χειραφέτηση &.πο τά. καθήκοντα της &.ναζήτησης τροψης. Κα τά. σύμπτωση, ή επεξεργασμένη κι εξευγενισμένη τεχνικη των παλαιολιθικών ζωγραφισμάτων μας δείχνει κι αύτη δτι τά. εργα τοϋτα δέν εγιναν απο έρασιτέχ'iες, άλλά. άπο εκπαι δευμένους είδικους που ξόδεψαν ενα άξιόλογο μέρος της ζωης τους μαθαίνοντας και &σκώντας την τέχνη τους και που σχη μάτιζαν μιά. οική τους έπαγελμα.τικη τάξη. Τά. πολλά. « ε σχ διάσματα», «πρόχειρα σχέοια» και τά. διορθωμένα. «σχέοια των μαθητών» που 6ρέθηκαν κοντά. στις άλλες σωζόμενες εί κόνες κάνουν άκόμη νά. φαίνεται πολυ πιθανό δτι ύπηpχε και λειτουργουσε μιά. οργανωμένη εκπαιοευτικη δραστηριότητα με σχολεία, δασκάλους, τοπικές τάσεις κα.l παραδόσεις20. καλλιτέχνης - μάγος λοιπόν ψαίνετσ.ι πως στάθηκε δ πpωταζ εκπρόσωπος της είδίκευσης και τοϋ κατα.μερισμοϋ της εργα σίας. 'Όπως κα.t να.χει, ξεπpο6ά.λει &.πό τήν &.οια οροποίητη cp μάζα, κοντά. rJτόν συνηθισμένο μάγο και τόν κομπογιανίτη, σάν δ πρώτος «επαγγελματίας» και ε!ναι, σάν κάτοχος ιδιαίτερων χαρισμάτων, δ προάγγελος της πραγματικής [ερατικης τάξη�, που &.ργότερα θα οιεκδικήσει δχι μόνο εξαιρετικές ίκανό τες τη και γνώσεις, &.λλά. και ενα ε!οος χάρης, και θά &.πέχει &.πό δ λες τις συνηθισμένες εργασίες., 'Όμως καl ή μερική εξαίρεση . μιας τάξης &πό τό εργο της άμεσης &.ναζήτησης τρο ης μαρ cp τυρεί συνθηκες συγκριτικά. προχωρημένες· σημαίνει δτι ή κοι νωνία αύτη μπορεί κιόλας νά. σηκώσει τήν πολυτέλεια είοι κων. 'Εcpόσο πρόκειται γιά. τις συνθηκες tκείνες, μέσα στις δποίες δ άνθρωπος ε!ναι &.κόμα &.ναγκασμένος νά. κάνει τήν προμήθεια γιιχ την οική του καθημερινή συντήρηση, το οό γμα της καλλιτεχνικηζ παραγωγικότητας τοϋ πλούτου ί ύει σχ δλότελα: σε τοϋτο τό στάοιο &.νάπτυξης ή δπαρξη εpγων τέ χνης ε!ναι πράγματι τό σημάοι μιας κάποιας &. θονίας των cp μέσων συντήρησης και μιας σχετικης ελευθερίας άπό τήν ά μεση ά.νησυχια, δσον &.cpορα τήν τpοψή. ·Όμως τό οό α οεν γμ
�ο
37
μπορεί να εψ7.pμοστεί �ε πιο αναπτυγμένες συνθήκες χωρίς κάποια. τροποποίηση, γιατl ά.κόμα. κι α.ν ε'Cναι όpθό δτι καθαυ το το γεγονός της ϋπα.pξης ζωγράψων κα.ί γλυπτών δειχνει ενα κάποιο 6α.θμό ύλικης αφθονίας (την δποία ή κοινωνία πρέ πει να είναι ετοιμη να. μοιpα.στεί με τούτους τούς «μη πα.pα γωγικούς» ειδικούς) , δμως ή αpχή αύτή διόλου δεν πρέπει να. εφαρμοσθεί -,ύμψωνα με τη μέθοδο της πρωτόγονης εκείνης κοινωνιολογίας, πού κάνει τlς χpυσες εποχε:ς της τέχνης να. συμπίπτουν με τίς έποχε:ς της οίκονομικης εύημερίας. Με το χωρισμό ίεpης και θύραθεν τέχνης, ή καλλιτεχνι κή δραστηριότητα. στη νεολιθικη εποχή πιθανό να. πέρασε στα. χέρια δύο διαφορετικών δμάδων. Τα. 'εpγα της επιτάφιας τέ χνης καl ή γλυπτική ειδιί>λων, καθώς καl ή εκτέλεση θρη σκευτικών χορών, τα. δποία τώρα. - άν μπορεί κανεtς να. ε φαρμόσει τα ά.ποτελέσμα.τα της ανθpωπολογικης εpευνας σέ πpοϊστοptκες σuνθηκες - εγιναν ή κύρια τέχνη της εποχής του ανιμισμοu21 , κατα. πάσα πιθανότητα τα. εμπιστεύθηκαν αποκλειστιΧα. σε άνδρες, πpό παντός σε μάγους και ίεpείς. Ή θύραθεν τέχνη, ά.πο την άλλη μεριά, πού τώρα περιορίστηκε σέ επιτήδευμα κι' ε'Cχε να λύσει μονάχα. δια.κοσμητικα. πpο6λή μα.τα, πιθανο νά. 6pισκόταν αποκλειστικά. στά. χέρια γυναικών Χαl μπο p εί να άποτέλεσε ενα μέ pος της οικιακής δ pα.στη pιό τητας. Ό Hoernes :ruνδέει τον δλο γεωμετρικό χαρακτήρα της νεολιθικής τέχνης με το θηλuκο στοιχείο. «Ή γεωμετρι κη τεχνοτροπία. είναι πpωτα.pχικα. τεχνοτροπία γυναικών» - νομίζει - «είναι γυναικεία στό χαρακτήρα της καί συνάμα εχει πάνω της τα σημάδια της πειθαρχίας καί της τάξης»22, "Ι σως ή παρα.τήpφη να είναι σωστή, ά.λλά. ή εξήγηση στη ρίζεται σε μιαν άμψιλογία. «Το γεωμετρικο στολιδι», λέει σε α.λλο μέρος, «φαίνεται πιο ταιpιαστο στο σπιτικό, σχολαστι κα κcι.θαρο καl συνάμα δεισιδα.ιμονικα. προσεχτικό πνεϋμα της γυναίκας, παpα σε κείνο του άνδρα. Είναι, av τό θεωρήσουμε καθα.pα αισθητικά, μηδαμινός� άψυχος κα.ί παρόλη την πολυ τέλεια καl τό χρώμα, αυστηρα περιοpισμέν.ος τρόπος τέχνης, δμως ύγιης καl δραστικος μέσα στα δριά του, εύχάριστος εξ αιτίας τ·ϊjς φιλοπονίας πού επιδείχνεται καί της εξωτερικης
38
του δια.κοσμητικότητας - ε'Cναι ή εκcρραση τοσ γυναικειοu
πνεύματος στην τέχνη»23. "Αν πρέπει να. εκcρραστοσμε με τό μεταφορικό αυτό τρόπο, το ίδιο καλα. μποροσμε να. συνδέσουμε τη γεωμετρικη τεχνοτροπία με την αύστηpότη τα και τό τυ ραννικό πνευμα του άρσενικοϋ. "Η μερικη ά.ποppόφηση της τέχνης από την οικιακή βι οτεχνία καί τά. οικιακά. γυναικεία έπιτηοεύματα - οηλαοή 1J συγχώνευση της καλλιτεχνικής δραστηριότητας με άλλες δρασ1 ηριότητες - είναι μ ια δπισθοο p όμηση &πο την αποφη του κατα.μερισμοσ της εργασίας καί της επαγγελματικής δια φοροποίησης. Γιατl ενας λειτουpγικος καταμεpισμος απαντα ται τώρα ώς έπl το πλείστο ανάμεσα στα. φύλα, οχι δμως & νά.μεσα σ' επαγγελματικες τάξεις. 'Επομένως, μολονότι οί ιi γροτικοl πολιτισμοι παράγουν γενικά. την ειδικευση, προς το παρόν 6ά.ζουν τέρμα στην επαγγελματική τάξη. των καλλιτε χνών. Καί τούτη ή &λλα.γη είναι περισσότερο πλήρης, επειοη ά.σκοϋνται πεpιθωριακα οχι μόνο οι κλάδοι της καλλιτεχνικης δραστηριότητας πού &.σκοϋσαν οί γυναίκες, &λλά. και κείνοι που κpατουσε δ &νορας. Ε!ναι άλήθεια δτι στό στάδιο αύτό ή δραστηριότητα κάθε τεχνίτη - με 1:ιθανη εξαίρεση τήν τt χνη του δπλοποιου - είναι παρόμοια πεpιθωpιακή24, 3μως δεν πρέπει νά. ξεχναμε δτι ή καλλιτεχνικη παραγωγή, σε &ν τιδιαστολη με κάθε άλλο χειρωνακτικό μόχθο, lχει κιόλας πίσω της μια δική της ά.νεξάρτητη &νάπτυξη και μόνο τώρα γινεται μιά. λίγο - πολυ ερασιτεχνική, &pγόσχολη δουλειά. Ε! ναι δύσκολο να &ποφανθοσμε, σ.ν το τέλος τοϋ &.νεξάρτητου καλλιτέχνη είναι ενας &πο τους λόγους της άπλοποίησης και '1χηματοποίησης των καλλιτεχνικών μορφών 1) σ.ν είναι &πο τέλεσμά της. Βέοαισ. ή γεωμετρικη τεχνοτροπία, με τα άπλα. και συμ6α.τικα μοτί6α της, δεν απαιτεί τίποτα παρόμοιο με την &ντελή &κπαίδεuση πού &πα.ιτοσσε ή νατοuραλιστικη τε χνοτροπία· δμως δ ερασιτεχνισμός, τον δποίο αύτή καθιστά ουνατό, ίσως κατόπιν συμ6άλλει πολυ στην δ:.πλοποίηση των καλλιτεχνικών μοpcρων. eπ γεωpγια και ή κτηνοτροφία φέρνουν &πό κοντά με γάλες περιόοους σχόλης. Ή &γροτική εpγασια. περιοριζεται
39
σέ: δρισμένες έποχές· δ χειμιί>νσ,ς εtναι μακρυς και έπιτρέπει μακρά άνάπα.υση άπό τη οουλειά. Ή νεολιθικη τέχνη !χει πάνω της τά σημάοια. μιας �χωριάτικης τέχνης:ι> δχι μόνο έ πειδη άντιστοιχεί, με τις &.πρόσωπες και παρα.οοσιοκρατικές μορφές της, Οϊ:ό συμ6ατικό και συντηρητικό πνεϋμα των χω ρικών, άλλα. κι έπειοη εfνα.ι προϊόν α.ότης της σχ6λής. ·Όμω; διόλου δεν εfνα.ι συνάμα «λα.ϊκη τέχνη», σαy τη σημερινή χω ριάτικη τέχνη. ·Όπως και να.χει, δέ:ν εfνα.ι λα.ϊκη τέχνη έ φόσο δέν εχει άκόμα. συμπληρωθεί δια.φοροποιηση των κοι \•ωνιων των χωρικών σε τάξεις - για.τι rι «λα.ϊκη τέχνη» ε χει νόημα μόνο, καθώς είπtt>θηκε, σέ άντιδιαστολή με τήν «τέ χνη της άρχουσας τάξης»· ή τέχνη μιας μάζας λαου που ά κόμα. δέν εχει διαιρεθεί σε «κυρίαρχες κα.t ύπηρετικές τά ξεις, σέ: ύψηλές κα.t δύστροπες κα.t σέ χαμηλές και ταπεινές τάξεις» δέ:ν μπορεί να χαρακτηρισθεί σαν «λαϊκή τέχνψ>, γίά το μοναδικό λόγο δτι δεν ύπάρχει διόλου άλλο εfδος τέχνης. Και ή χωριάτικη τέχνη της νεολιθικης έποχης άπό τη στι γμη που εχει συμπληρωθεί αυτή ή οια.φοροποιη ση , δεν εfνα.ι πιά «λαϊκη τέχνη», έπειδή τά εργα. που δημιουργουντα.ι άπδ τίς καλές τέχνες προοριζονται τότε γιά την κατέχουσα άνώ τερη τάξη κα.ί έκτελουνται άπδ την τάξη αδτη - δηλα.δη συ νήθως άπό τίς γυνσ.ίκες της τάξης α.δτης. 'Όταν ή Πηνελό πη κάθεται στον άργα.λειό οιπλα στις θερα.πα.ινιοες της, ώς ενα. 6α.θμό εfναι άκόμα ή πλούσια χωρικη κα.ι ή κληρονόμος της θηλυκης τέχνης της νεολιθικης έποχης. Ό χειρωνα.κτι κος μόχθος που άργότερα 6λέπεται μέ περιφρόνηση, θεωρεί ται &.κόμη έδω σάν τελείως εντιμη δραστηριότητα, τοδλάχι στον έφόσο έκτελείτα.ι ά.πό γυναίκες στο σπίτι. Τα οια.τηρούμενα. εργα. τέχνης της προϊστορικής έποχης εχουν έντελώς προέχουσα. σημασία. για την κοινωνιολογία. της τέχνης - σχι έπειδη ετυχε νανσ.ι σέ μεγσ.λύτερο 6α.θμό έξ σ.ρτημένα. ά.πο τίς κοινωνικές συνθηκες, άλλα έπειδη μας έ πιτρέπουν να δοϋμε τtς σχέσεις άνάμεσα. στά. κοινωνικα πρό τυπα. και στtς καλλιτεχνικές μορφές πιό καθαρά ά.π' δ,τι στήν τέχνη των μεταγενέστερων έποχων. ·Όπως και να.ναι, δεν ύ1-άpχει τίποτα σ' δλόκληpη την ίστοpία. της τέχνης πού νά
r;
40
φωτίζει τόσο κα.θαρα τη σόνδεση ά.νάμεσα. σέ: μια ά.λλαγή τε χνοτροπίας και στην ταυτόχρονη άλλα.γη στις οικονομικε:ς και κοινωνικές συνθηκες, δσο ή μετά6α.ση ά.πό την πρώιμη στή μεταγενέστερη λιθινη έποχή. Οί προϊστορικοι πολιτισμοι δεί χνουν τα σημάδια. της προέλευσής τους ά.πό τις κοινωνικές συν θήκες εδκρινέστερα. ά.π' δσο οί μεταγενέστεροι πολιτισμοί, στους δποίους μορψές που εχουν κιόλας μερικά ά.ποστεωθεί ά.να.σό ροντα.ι ά.πο μια προγενέστερη έποχή και συχνά συγχωνεύον ται ά.ξεδιάκριτα. μέ: τlς νέες κι ά.κόμα. ζωντανές μορφές. σοσο πιο αναπτυγμένο εfvαι το επίπεδο του πολιτισμοϋ, τοϋ δποίου την τέχνη έξετάζουμε, τόσο πιο πολύπλοκο εfvα.ι το δίκτυο των σχέσεων κα.ί πιο σκοτεινο το κοινωνικο ύπόβαθρο μέ: το δποίο σχετίζονται. 'Όσο μεγαλύτερη ε!να.ι ή ήλικία. μια.ς τέ χνης, μια.ς τεχνοτροπίας, ένος ειδους, τόσο μακρύτερες εfναι οί χρονικές περίοδοι, κατά τlς δποίες ή ά.νάπτυξη προχωρεί σό μφωvα με έγγενείς, αυτόνομους δικο1,ς της δρ όμους, ανε πηρέαστη άπο έξωτερικέ:ς δια.ταραχές, κι' δσο πιο πολυ 6α. στοϋν α.ότα. τα. λίγο πολυ αυτόνομα. έπεισόδια., τόσο δυσκολό τερο εfvαι vrι. έρμηvεύσουμε κοινωvιολογικα. τα. έπt μέρους στοιχεία. τοϋ μορψικοϋ συμπλέγματος για. το δποίο γίνεται λόγος. 'Έτσι, 1ι εποχη που άκολουθεί άμέσως τrι νεολιθική, κα.τα. την δποία.. οί χωριάτικοι πολιτισμοί μετα.οάλλοντα.ι σε δυvα.μικότερους &.στικους πολιτισμούς, 6α.σιζόμενους στο έμ πόριο κα.l τη βιομηχανία., &.ποκα.λύπτει μια. τέτοια. σχετικά πολύπλοκη δομή, ωστε κα.μια. ιδιαίτερα. ίκα.vοποιητικη κοιvω νιολογικη έpμηvεία. ορισμένων φαινομένων δέ:ν εfνα.ι δυνατή. Ή παράδοση της γεωμετρικής δια.κοσμητικής τέχνης ε χει κιόλας τόσο έvισχυθεί αυτό τον καιρό, που δύσκολα. μπο ρεί να. ξερριζωθεί κα.ί πα.pα.μέvει πρόδηλα. κυρίαρχη χωρίς κανένα. ιδιαίτερο κοινωvιολογικο λόγο. 'Όπου δμως, καθώς στους πpοϊστορ�κους χρόνους, το κάθε τί είναι ακ6μα. άμεσα. δεμένο μέ την πpα.γμα.τικη ζωή, δπου &κόμη δεν ύπάρχουν α.υτ6νομες μοpψες ΚC1.t δtωpοpες άpχης άνάμεσα. στο νέο κα.t το παλιό, ανάμεσα. στην παράδοση καί στο σόγχροvο, εκεί ή κοιvωνιολογικη εξήγηση των ψα.ιvομένων τοϋ πολιτισμοϋ εί να.ι ακόμα. συγκριτικα. άπλη κα.ί δλοφάvεpα. εψικτή. 41
κεφάλαιο δεύτερο
ΑΣΤΙΚΟΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΙ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ
1.
Στατικά καl δυναμικά στοιχεία στήν τέχνη της όρχαiας Άνατολης.
Το τέλος της νεολιθικ"ής έποχης φανερώνει iναν &.ναπρο σανατολισμο της ζωης σχεοον καθολικό, μιαν έπανάσταση στ�ν οικονομια και τ�-,, κοινωνία τόσο 6αθειά, δσο και ή &.p χη της. Τότε ή ρr�ξη σημαδεύτηκε με τη μετά6αση &.πο την άπλη κατανάλωση στην παραγωγή, &.πο τον πρωτόγονο ά τσμικισμό στη συνεργασία· τώρα σημαδεύεται με την &.παρ χη τοϋ &.νεξάρτητου εμπορίου και της χειροτεχνίας, την εμ φάνιση πόλεων και &.γορών και τη συσσώρευση και διαφορο ποίηση του πληθυσμοϋ. Και στις δυό περιπτώσεις, 6λέπουμε μπροστά μας μιαν εικόνα πλήρους &.λλαγης, μολονότι, πάλι και στις δυό περιπτώσεις, αύτη λα6αίνει χώρα περισσότε ρο σα 6αθμιαια μετα6ολη παρα σαν ξαφνικη &.να.τροπή. Στούς πλείστους θεσμούς και στα εθιμα του &.ρχαίου &.να τολικοϋ κόσμου, στίς αύταρχικές μορφές οιακυ6έρνησης, στη μερικη διατήpησrι της φυσικης οικονομίας, στό δια. πότισμα της καθημερινής ζωης &.πο θρησκευτικές λα τρευτικές τελετές και στην αύστηpα φοpμαλιστικη τάση τfJς τέχνrις, νεολιθικα. εθιμα καί παραδόσεις πpοχωpοϋν πλάι - πλάι με τό νέο &.στικό τρόπο ζωης. Στrιν Αίγυπτο και στη Μεσοποταμία οί χωρικοι συνεχίζουν τη δική τους παpαοοσια κα. καθορισμένη ϋπαpξη, &.νεξάpτητοι &.πο την &.διάκοπη τα ρα.χη των πόλεων, στίς έγκατα.στάσεις τους σε χωpια. και στα πλαίσια της οtκιακης οικονομίας· και μολονότι ή επιρροή τους ξεπέφτει σταθερά, δμως το πνεϋμα των παραδόσεών τους εξακολουθεί να. διακρίνεται &.κόμα καί μέσα. στίς δψιμότεpες καί πιό προχωρrJμένες εκδηλώσεις των ύψηλα. διαφοροποιη μένων &.στικων πολιτισμών των χωρών αύτων. Ή &.ποφασιστικη &.λλαγη στο νέο τρόπο ζωης, εκφρά ζεται, πάνω &.π' 8λα, στό γεγονος 8τι ή πpωτογενης παρα. γωγη οέν είναι πια. ή κύρια, ίστορικα. προοδευτικότερη ά σχολία., άλλα. μπαίνει τώρα στην ύπηpεσία τοϋ εμπορίου και της χειροτεχνίας. Ή α.υξησrJ τοϋ πλούτου κι ή συσσώρευση σέ συγκριτικα λίγα χέρια κσ,λλιεργήσιμης γης και. πpομη-
44
θειών τροφής, πού διατίθενται Ηεύθεpα., δημιουργεί καινούρ γιες, πιο εντατικές και πιο ποικίλες &.νάγκες προϊόντων γιά το εμπόριο και δδηγεί σε επαυξημένο καταμεpισμο της εργα σίας. Ό κατασκεuα.στης εtκόνων πνεuμά.των, θεών καί &.ν θpώπων, δια.κοσμημένων σκευών κα.l κοσμrJμάτων πpο6ά.λλει &.πο το κλειστο πεpι6άλλον τοϋ σπιτικοϋ και γίνεται ειaικός, τοϋ δποίοu το επιτήδευμα. είναι δ 6ιοποpισμός του. Δεν είναι πια. ουτε δ εμπνευσμένος μάγος οϋτε το σ6ελτόχεpο μονάχα μέλος τοϋ νοικοκupιοϋ, πα.pα. δ τεχνίτης, πού χαρά.ζει &.γά.λ μα.τα, ζωγραφίζει εικόνες και. πλάθει άγγεία., δπως άλλοι cρτιά.χνουν πελέκια καl παπούτσια, και σχεδον εκτιμά.τα� .. z, ' ' � ' " i ' 'Η τελειοι.σ:'. Υj'JΎ ρισσοτερο απο τui σιr...ιεpα. η τuν πα.ποuτση. ι πού κάνει δ τεχνίτη ς στη δουλειά. του, δ σιγουρεμένος εi.Ξγ χος του δύσκολου ύλικοϋ, ή &.ψεγάδια.στη cρροντίδα. της εκτέλΞ σης, πού είναι άξιοσημεlωτη tδια.ίτεpα στην Αίγuπτο25, σέ &.ντιδιαστολη με τrιν άνεμελιά, της προγενέστερης τέχνης πού μοιάζει σα. μεγαλοcρuης η πού είναι μόνο εpα.σιτεχνικ·ή, αύτά είναι &.ποτέλεσμα της επαγγελματικής εtδίκεuσης τοϋ καλλιτέχνη, της άστικης ζωης, μέ τόν α.ύξανόμενο σuνα.γωνι σμο τG)Υ δυνάμεων πού άντιπαλαί6οuν, καί της εκπαίδευσης μια.ς εμπειpης καί δuσκολοϊκανοποίητης elite εΕδημόνων στα, τ.:ολιτιστικα. κέντpσ.. της πόλης, στην πεpιοχ·η τοϋ vα.οϋ καί στη οασιλικη αύλή. Ή πόλη, με τη συγκέντρωση τοϋ πληθuσμοϋ καί τούς δια.νοητικούς ερεθισμούς που παράγονταν άπο τη στενη επα φη σ.νάμεσα στα. διάψοpα επίπεδα. της κοινωνίας, την κυμαινό μενη α.γοpά. της καί το άντιπαpαδοσιακρατικο πvεϋμα. της, (που καθορίζεται ά.πο τrιν tδιό μοpcρη cρύση της ά.γοpσ.ς) ' το εξωτερικό της εμπόριο κα.l τη γνωριμία. των εμπόρων της με ξέvες χι7Jpες καί λαούς, τη χρηματική της οικονομία., οσο χον τροκομμένη κι α.ν ήταν στην &ρχή, και τις μετατοπίσεις πλού του που 6οηθήθηκαν α.πο τη cρύση τοϋ χρήμα.τος, είχε &.να πόψεuκτα, έπα.νσ.στατικο ά.ποτέλεσμα. σε κάθε τομέα της πολι τιστικής ζωης κι επέψεpε μ�α. δυναμικότερη κα.ί πιο ά.τομι κιστικη τεχψ)τpοπία στrJ Υ τέχνη, πιο ελεύθερη α.πο την έπιp ρο·η των παραδοσιακών μορφών Υ..αί τύπων ά.π' 8,τι ήταν � γεωμετρισμος της vεολιθικης έποχηι;. Ή γνωστη και συχν(/,
45
1τ.:εροολικα τονιζό με νη παραδοσιοκρατία της ιiρχαίας &νατο λικης τέχνης, ή 6pαδύτητα της συνολικης της ιiνάπτυξης και ή μακρο6ιότητα των lδια.ίτερών της τάσεων, περιόρισαν άπλως την κινητοποιοϋσα. έπιpροη των νέων ιiστικών τρόπων ζωης, &.λλα δεν τη σταμάτησαν. Γιατί σ.ν συγκρίνει κανεtς την πο ρεία της αιγυπτιακης τέχνης με τίς συνθήκες &κείνες, στις δr.οίες «δλα. τα δοχεία. ένός χωpιοϋ �ταν δμοια» κι δπου τα ξέχωρα στάδια της πολιτιστικης &ξέλιξης μποροϋσαν να έκ g:-ρα.στοϋν μόνο με χιλιετηρίδες, τότε κατα.λα6αίνει τεχνοτρο πικα. cpαινό μενα πού οί διαcpοpες τοϋ ένός ιiπό τό άλλο -:1υχνα πα.ρα.βλέποντα.ι μόνο κα.ί μόνο εξαιτίας της πρός έμας &.λλοτpιότητά.ς τοτ.,s:. ή δποία κάνει πιό δύσκολο τό να διαψορο ποιήσουμε τα, ξέχωρα χαρακτηριστικά τους. Άλλα το νά r.pοσπα.θοϋμε να παράγουμε τήν τέχνη αυτή ά.πό μια καί μόνη α.pχή καί νάπα.pοι6λέπουμε το γεγονος δτι κλείνει μέσα. της την πολικότrιτα. τοϋ στα.τικοϋ κα.ί τοϋ δυνα.μικοϋ, τοϋ συντη ρητικοϋ κα.ί τοϋ πpοοδευτικοϋ, των α.υστηpα. τυπικών καί των τυποκα.ταλυτικων τάσεων, είναι σα να παpαποιοϋμε τήν ίδια τήν ουσία της.Για. να το κα.τα.λά6ει κανείς α.υτο σωστά., πpέ r.ει να αισθάνεται πίσω απο τίς α.υστηρες πα.pα.δοσια.κές μ,ορ φές τίς ζωντανές δυνάμεις του πεφαματιζόμεvου ατομιΥ.ισμοϋ 'Y..7.t -:Qϋ lπεκτεtνόμενου vα::ουpα.λισμοσ, δυνάμεις πού απορ ρέουν από 'Γf)Υ α::;τιχη θειοpφη καl καταστρέφουν το στάσι μο πολιτισμό' της νεολιθικης εποχης· δμως δεν πρέπει κανείς για κανένα λόγο να επιτρέπει στο'/ έα.υτό του νά δδηγείταt απο τήν εντύπωση α.υτη στο να ύποτφ& πvεϋμα του συν τηριτισμοϋ πού δρα. στήν ίστοpία. της αρχαία.; Άνατολης. Γιατί έκτος &πό το γεγονος δτι ό σχημα.τικος φορμαλισμος τοϋ νεολιθικοϋ χωριάτικου πολιτισμοϋ οχι μόνο συνεχίζει να &σκεί επιρροή, αλλα. καl παράγει σταθερά νέες παpαλλαγες του πα.λιοϋ πρωτότυπου, στα. πρώϊμα. τουλάχιστο στάδια. της &ποχης της αρχαίας Ά να.τολης, κι οί ήγέτιδες κοινωvικες δuνά.με�ς - προ παντος ό βα.σιλικος οίκος καί το ίερατείο συμβάλλουν δσο είναι δυνα.το στη διατήρηση τοϋ Statu� Quo καί των παραδοσιακών μορφών τέχνης καί λατρείας. καταναγκασμος κάτω απο τον όποίο πρέπει νά ερ-
,ο
�ο
46
γαστεί 6 καλλιτέχνης μέσα σ αυτη τήν κοινωνία είναι τόσc α.μειλικτος, ωστε, σύμψωνα. με τις θεωρίες της σύγχρονης φι λελεύθερης αισθητικής, κάθε γνήσιο πολιτιστικο &πίτευγμα θα.πρεπε έξα.ρχης να είναι θεμελια.κα &δύνατο. Κι δμως μερικα &πο τα. μεγαλειωδέστερα εργα τέχνης γεννήθηκαν &κρι6ως ε διι), στη αρχαία Άνα.τολή, Ύ.άτω απο την πιο φρικτή πίεση πού μπορεί κανείς να. φανταστεί. Αυτα. αποδείχνουν δτι δεν υπάρχει άμεση σχέση ά.νά.μεσα στην προσωπική ελευθερία. τοϋ καλλιτέχνη και την αισθητική ποιότητα των εpγων του. Γιατί γεγονος είναι δτι κάθε πρόθεση τοϋ καλλιτέχνη πρέ πει ν' &vοίξει δρόμο μέσ' ά.πο τα. βρόχια ένος σφιχτοτυ�ιγμέ νου διχ-cυοϋ· κάθε εργο τέχνης παράγεται ά.πο τήν ενταση ανάμεσα. σε μιά. σειρα. σκοπών κα.ι σε μια σειρα ά.ντιστάσεων στην επίτευξή τους - αντιστάσεων πού εκπροσωποϋνται άπό &πα.ρά.δεκτα μοτίβα, κοιvt,)'ΙtΧες προκαταλήψεις καί σφαλε pες κpιτικες δυνάμεις τοϋ χοινοϋ, κα.θως κι ά.πό σκοπους που είτε εχουv κ�όλας αcροιιοιιhσει τlς &.ντιι:1τά.σεις αυτες είτε στέ κονται &νοιχτα κι ασ1Jμφιλίωτα α.ντιμέτωπές τους. "Αν οί &.vτιστά.σε ις προς μια. κα.τε:ύθu·ιση είναι αδύνατο να. ξεπεpα στοϋv, τότε ή εφευρετικότητα και οί εχcρραστικες δυνάμεις του καλλιτέχνη στρέψονται σ' εvα σκοπό, προς τον όποίο δ δρό μος δεν είνα.ι cρρα.γμένος, κα.l είvα.ι πολυ ασυνήθιστο γι' αυτον α.κόμcι. κcιλ τ6 yα, [χει έ:πίγνωση του γεγονότος, δτι το επί τευγμά, του ε!ναι ενr1. υποκα.τά.στατο της ά.ληθινης επιδίωξή; του. Καί στrιv πιο φιλελεύθερη δημοκpατίσ. ό καλλιτέχvrις δέ.ν κινείται με τέλεια. ελευθερία. καί &δεσμευσία· κι εκεί περιορίζεται από αναρίθμητους λόγους ξένους προς τηγ τέχνη του. Ό δια.cροpετικος βαθμος έ:λευθεpία.ς ίσως είναι �ψιστης σπουδαιότητας γι' αυτόν προσωπικά., αλλα. κα.t' &:.p χη δέv υπάρχει - δια.cpορα ανάμεσα στlς υπα.γdρεύσεις ένος δεσπότη καί στlς συμ6ά.σεις καί της πιο φιλελεύ θερης κοινωνικής διάταξης. "Αν ή 6ία καθα.υτη �ταν &ντίθε τη στό πνεϋμα της τέχνης, τέλεια. εpγα. τέχνης θα. πρό6αλ λα.v μονάχα. σε μια. κατάσταση πλήρους ανcφχία.ς. 'Αλλα. στήν πραγματικότητα. οΙ προϋποθέσεις ά.πο τίς δποϊες εξαp τθ.ταt ή α,tσθητικη ποιότητα ένος εpγου βρίσκονται πέρα.
σ.-
47
πό τήν ενα.λλακτικη λύση πού πcφουσιάζουν ή πολιτική ελευ θερία, κι δ καταναγκασμός. CΕπομένως, το αλλο ακρο -- δη λαδή ή δπόθεση δτι οί δεσμοί που περιορίζουν τήν ελευθερία κίνησ·ης τοϋ καλλιτέχνη είναι κα.θα.υτοί επωψελείς καί κα.ρ ποψόροι, δτι συνεπώς ύπεύθυνη γιά. τίς άνεπάρκειες της σύγ χρονης τέχνης είναι ή ελευθερία. τοϋ σύγχρονου καλλιτέχνη κι οτι θά. μποροϋσα.ν κα.ί θα.πρεπε νά. δημιουργηθοϋν τεχνητά. καταναγκασμός καί περιορισμοί, σά.ν οί δηθεν εγγυητες του &ληθινου «καλλιτεχνικου ϋψους» - είναι άκρι6ως τόσο λαθε μένο δσο κα.ί ή αναρχική αποφη. 2. Ή κατάσταση τοϋ καλλιτέχνη καi ή όργάνωση της καλλιτεχνικής παραγωγής. οι πρώτοι, κα.ί για πολυ κα.ιρο οί μόνοι, εργοδότες των καλλιτεχνών "ισαν οί ίερείς καί ήγεμόνες καί τά. σπουδαιό τερα εργαστήριά τους σε ολη την περίοδο του άνατολικου πολιτισμου 6ρίσκοντα.ν σε νοικοκυριά. ναών η άνακτόρων. Στα εργαστήρια των νοικοκυριών αύτων οί καλλιτέχνες εργάζον ταν σά.ν έθελοντες η καταναγκασμένοι όψιστάμενοι, σά.ν lρ γάτες ίκα.νοί νά. κινηθουν ελεύθερα. η σά.ν ισόβιοι δούλοι. Έ δω συντελέστηκε το μέγιστο και πολυτιμότερο τμήμα. της κα.λ λιτεχνικης παρα.γωγης της ·εποχής. cH πρώτη συσσώρευση γης lπεσε στά. χέρια. πολεμιστών και ληστών, κατακτητών και καταπιεστών, δπλα.ρχηγων και ήγεμόνων· ή πρώτη δρθολο γικά. διοικούμενη ιδιοκτησία θαυμάσια. θά. μπορούσαν να ε! ναι οί περιουσίες των να.ων - δηλαδή οί ιδιοκτησίες των θε ών που τίς ϊδρυσα.ν οί ήγεμόνες και τίς διαχειρίζονταν οί ίε ρείς. cΕπομένως είναι πάρα πολυ πιθανο δτι οί ίεpείς ήταν οί πρώτοι τακτικοί εργοδότες καλλιτεχνιί.>ν, οί πρώτοι που τους εδωσαν παραγγελίες· οί 6ασιλιάοες &τ.λώς θ' &κ.ολούθησα·; το παράδειγμά τους. Ή άρχαία άνατολική τέχνη περιορί στηκε σε πρι.ί>τη μοίρα., χώρια άπο τήν οικια.κη 6ιοτεχν[α., στηv διεκπεραίωση των καθηκόντων που τους ε6αζαν αύτα. τ' ά ψεvτικά.. δημιουργίες της άποτελοϋνταν το πιο πολυ (ΧΤ.:') ά.vα.θηματικά. δσ,ρα στους θεού; καί σε 6ασιλικα μνημεία !
οι
48
στά. χρειώδη είτε της λατρείας των θεών είτε τοϋ άρχοντα., σε οpγανα. προπαγάνδας σχεδιασμένα να ύπηρετήσουν είτε τή ψήμη των &.θανάτων είτε τη μεταθανάτια, ψήμη των γήινων εκπροσώπων τους. Κσ.ί το ίερα.τείο κα.ί δ 6ασιλικος οίκος ή σαν μέρη τοϋ ιδιου ίερα.τικου συστήματος και τά. καθήκον τα που εθετα.ν στους καλλιτέχνες, νά. εξασψα.λίσουν τήν πνευ ματική τ�υς σωτηρία. και νά. τους προικίσουν με διαρκή ψήμη, 6ρίσκοντα.ν συνενωμένα. στο θεμέλιο κάθε πρωτόγονης θρη σκείας, δηλ. τrιν λατρεία. των νεκρών. Και οι δυο άπαιτοϋσαν νά. τους προμηθεύσει δ καλλιτέχνης επίση μες, μεγαλοπρεπείς κα.ί αγέρωχες αναπαραστάσεις, κι οί δυό ενθάρρυναν τον καλ λιτέχνη vα. παρ�μείνει στα.τικος στη θεώρησή του και τον ύ πόταζαν στην υπηρεσία τG>ν συντηρητικών δικών τους σκο πών. Και οί δυο εκανα.ν ο,τι μπορούσαν γιά. νά. εμποδίσουν νεωτερισμους στην τέχνη, καθώς και κάθε λογης μεταρρύθμι ση, εψόσο ψο6ουvταν κάθε μετα6ολή στην κρατούσα. τάξη πρα γμάτων καί δια.κήρυτταν, δτι οι παραδοσιακοι κανόνες της τέχνης είναι τόσο ίεροί και άπαpα6ίαστοι, δσο και οι πα.ρα.δο σ�ακες θρησκευτικές πίστεις κα1 μορψες λατρείας. ιερείς επέτρεπαν στους 6α.σιλιάδες νά. θεωροϋνται θεοί, ετσι που να τους τρα6οϋν στη δική τους σψαίρα εξουσίας, κα.ι οί 6ασιλιά δες έπέτρεπα.ν νά. χτίζονται ναοί για τους θεους κα.ί τους ίε pείς, ετσι που vά. μεγαλώνουν τή δική τους ψήμη. co καθένας τους ήθελε νά. κερδίσει άπο το γόητρο τοϋ άλλου κι δ κα.θέ να.ς τους ζ11τοϋσε να επιστρατεύσει τή 6οήθεια τοϋ καλλιτέ χνη στον άγώνα. γιά. τη δια.τήρηση της 6ασιλικης ίερατικης εξουσίας. Κάτω &.πο τέτοιες περιστάσεις δε μποροϋσε νά. τεθεί ζήτημα αΛτόνομης τέχνης, δημιουργημένης άπο καθαρά. αι σθητικά. κίνητρα. και γιά. καθαρά. αισθητικους σκοπούς, πε ρισσότερο &.πο ο,τι μπορουσε να τεθεί στίς περιστάσεις της προϊστορικής εποχης. Τα μεγάλα. εργα τέχνης, εpγα μνη μειακής γλυπτικής και τοιχογραψίας, δε δημιουργοϋντα.ν για χάρη των ίδιων και της ο μο ρψιας τους. Τά. άγάλματα δεν πα.ραγγέλvονταv γιά να στηθοϋν μπροστά. στους να.ους και στην αγορα-δπως στήν κλασσικη αρχαιότητα. η την �Αναγέννηση · τα πιο πολλά. τους 6pίσκονταν στο σκοτεινο έσωτερικο τοϋ ι ερου και στο 6ά.θος του τάψου26.
οι
4
49
Ή ζήτηση είκαστικων ά.ναπαραστάσεων, ίδιαίτερα για ε pγα έπιτά.φια, ήταν στην Αίγυπτο άπό την άpχη-ά.ρχη τόσο μεγάλη που πρέπει χανεlς να ύποθέσει δτι τό έπάγγελμα του καλλιτέχνη άπό ά.ρκετα νωρlς είχε γίνει ξεχωριστό κα.l αύ τοσυντήρητο. "Όμως δ ρόλος της τέχνης σαν παρακατια.νης ύπηρέτριας τονίζονταν τόσο ίσχυρα και ή άπορρόφησή της σε πρακτικα καθήκοντα ήταν τόσο πλήρης, ωστε τό πρόσωπο τοϋ ίδιου του καλλιτέχνη έξα.ψανιζόταν σχεδόν δλοκληρωτικα πίσω ά.πό τό εργο του. Ό ζωγράφος κι δ γλύπτης εμεναν α νώνυμοι τεχνίτες, χωρlς μέ κανένα τρόπο να 6άζουν στη μέση την προσωπικότητά. τους. Γνωρίζουμε μόνο πολυ λίγα όνό ματα καλλιτεχνών άπό την Αίγυπτο, καl καθώς οί μα.στόροι δεν όπόγραφαν27 τα εργα τους είναι άούνα.το να συνδέσουμε κι αυτα τα λίγα όνόματα με κάποιο δρισμένο εργο 28. Είνα.ι &λήθεια δτι κατέχουμε είκόνες έργα.στηpίων των γλυπτών -πpό παντδς &πδ την 'Έλ Άμάρνα-- κι &κόμη, την είκόνα. ένός γλύπτη που έργά.ζεται σέ μια κεφαλη της 6ασίλισσας Τε γέ, κεφαλη της δποίας μπορουμε να διαπιστώσουμε την ταυ τότητα. 29, δμως τό πρόσωπο του καλλιτέχνη καl ή ά.πόδοση σε καλλιτέχνες των σωζόμενων εργων τέχνης είναι άμφί6ολη σε κάθε περίπτωση. "Αν ή δια.κόσμηση του τοίχου ένός τάφου παριστάνει ενα ζωγράφο η γλύπτη και δίνει τό ονομά του, μπορουμε να όποθέσουμε δτι δ καλλιτέχνης είχε την πρόθεση ν' ά.παθανατίσει τόν έαυτό του30, άλλ' αυτό δεν είναι οuτε δλοκληρωτικα 6έ6αιο, ουτε καl μπορουμε ν' άποκομίσουμε πολλα ώφέλη άπό τούτη την πληροφορία, εχοντας όπόφη την σπάνη άλλων λεπτομερειών της ίστορίας της αιγυπτιακής τέ χνης. Είναι ά.ούνατο να σχηματίσουμε ενα καθαρό διάγραμ μα της προσωπικότη τας των καλλιτεχνών αυτών. ΊΌυτες οί αύτοπροσωπογpαφίες δέ δίνουν ουτε καν μια ίκανοποιητικη πληpοφορlα για τό τί σκεφτόταν δ έν λόγφ καλλιτέχνης για τόν έαυτό του και για την ά.ξία της δουλειάς του. Είναι δύσ κολο ν' άποφανθουμε, σ.ν πρέπει να τlς έpμηνεύσουμε άπλως σαν μια προσπάθεια τοϋ καλλιτέχνη να καταγράφει την κα θημερινή του ρουτίνα η αν παρακινημένος, σαν τους 6ασιλιά δες και τους μεγιστάνες του 6ασιλείου, άπό την δρμη να έξα.-
50
σ�α.λiσει για. :όv έα.υ:ό του άθάνατη φήμη στη σκια της φή μη; έκείνων, έπιθυμοϋσε νά στήσει ενα μνημείο που θά του έ;;:έτpε;;:ε να. έπιζήσει για. πάντα στη μνήμη των άνθpώπων. Είναι αλήθεια δτι γνωρίζουμε τα όνόματα των ιipχιχτι στάδων και τιϊ>ν ά.ρχιγλυ;;:,ων στην Αίγυπτο και θα εlχαν &πο νεμηθεϊ ίδιαίτερες κοι',.ιωνικές διακρίσεις σ' αυτους σαν άνtί, τεpου; άξιωματούχους της αυλής, άλλα γενικα δ καλλιτέχνης πα.pαμέvει ενας άσημος τεχν[της, που τό πολυ - πολυ τόν έκτιμοϋν σαν τέτοιον κι οχι κα.θαυτόν σαν προσωπικότητα. Μια. ίδέα πα.ρόμQια μέ την ά.ντίληφη τοϋ Less!ng γιά ε να ((Ραφαήλ χωρίς χέρια.» θα ήταν &ντελως άκα.τα.νόητη . Μόνο στήν περίπτωση τοϋ &.ρχιχτίστη είναι δυνατό να μιλαμε για δια.χωριστική γραμμή ανάμεσα σέ δια.νοητικη καl χειρωνα κτικrι έργα.σία· δ γλύπτης κα.l δ ζωγράφος δέν είναι άλλο πα ρα. χειρώνακτες. Τα εγχειρίδια των λογίων γραφέων δίνουν τήν πιό καλη ιδέα. για την πα.pακατιcr.νη κοινωνικη θέση τοϋ κα.λλιτέχνη στην Αϊγυπτο: μιλοϋν μέ περιφρόνηση για τό 6ά ναυσο έπάγγελμα τοϋ καλλιτέχνη 31. Συγκρινόμενη μέ τη θέση τούτων των γραφέων, ή θέση τοϋ ζωγρά.cρου κα.l τοϋ γλύ πτη δέν φαίνεται πολυ τιμητική, ιδιαίτερα στlς προγενέστερες περιόδους της αιγυπτιακής ίστορίας. Αυτό μαρτυρεί την όπο ,ίμηση έκείνη των τεχνών για χάρη της λογοτεχνίας, που μάς είναι τόσο οικεία ά.πό τlς ά.ναγρα.φες της κλασσικης, αρ χαιότη τας .. Κι έδω, στην άρχαία Άνατολή, ή έξάρτηση της κοινωνικής θέσης &.πό την πρωτόγονη άντίληψη τοϋ γοήτρου, σύμφωνα μέ την όποία ή χειρωνακτική εργασία θεωροϋνταν σαν άνέντιμη 32, θα ήταν &κόμα. πιό στενη παρα στους 'Έλ� ληνες και τούς Ρωμαίους. Έν πάση περιπτώσει, ή εκτίμηση στην δποία είχαν τόν καλλιτέχνη μεγάλωσε, καθώς προχtί> ρησε κι ή γενικη πρόοδος. Στό Νέο Βασίλειο πολλοι καλλιτέ χνες άνήκουν κιόλας στις σ..νι�τερες κοινωνικές τάξεις και σε μερικές οίκογένεις κάμποσες γενιές χωρις διακοπη κpατιουν τα,ι προσκολλημένες στό έπάγγελμα του καλλιτέχνη, πρά γμα ϊ.ΟU μπορεί καθαυτό να θεωρηθεί σαν σημάδι μι&ς συγ κριτικα προχωρημένης ταξικής συνείδησης. Άλλα καl τώρα δ ρόλος τοϋ καλλιτέχνη στη ζωη της κοινωνίας είναι ακόμα
51
με
μαλλον παρακατιανός, συγκρινόμενος τήν λειτουργία πού υποθέτουμε δτι !πιτελοϋσε δ προϊστορικός καλλιτέχνης μάγος. Tcx. έργαστήρια των ναιί>ν και των 6.να.κτόρων ήταν τά μεγαλ1Jτερα και σπουδαιότερα, &.λλα δεν ήταν τcχ. μοναδικά: τέτοια ιδρύματα βρίσκονταν !πίσης στά. μεγάλα lδιωτικcχ. κτή ματα και στις ιiγορες των μεγαλυτέρων πόλεων33. τε λευταίες αυτες συνένωναν μικρcχ. άνεξάρτητα εργαστήρια, τcχ. δποία, σε &.ντιδιαστολη με τη ρουτίνα των νοικοκυριών των ναών, τ<'ί>ν &.νακτόρων και των κπιμά,των, χpησψοποιουσαν άποκλειστικα. ελεύθερη !ργασία. Ό σκοπος μιας τέτοιας συγ χώνευσης ά.πο τη μια μεριά ήταν να διευκολύ'iει τή συνεργα σία. άνάμεσα σε διαφορετικούς τεχνίτες- κι &πο τήν !λλη νά. παραγάγει και να πουλήσει &γα.θα σ· ενα και τον αότο τόπr., για να γίνει &.νεξάρτη τη &πο τόν εμποp�34. Σ-:i1. εpγωπήρια των ναών, των &νακτόρων και στα ιδιωτικά. οι τεχνίτες δού λευαν ακόμα μέσα στα πλαίσtα των αυτοτελών και αυτάρκων νοικοκυριών, που ή μόνη τους διαφορά. ά.πο τcχ. χωριάτικα νόι κοκυρια της νεολιθtΧης έποχης ήταν, δτι αυτά ήταν ασύγ κριτα μεγαλύτερα Χαι βασίζονταν !ντελώς στην ξένη, συ χνά κατα.ναγκαστικη εργασία. Σαν &.ντίθετο και προς τα δύο αοτά, το σύστημα της ά.γοpfί.ς, με το χωρισμό της ρουτίνας του έργαστηpίου &πό τό νοικοκυριό, είναι ενας επαναστατικός νεωτερισμός: περιέχει το σπέρμα της άνεξάρτη της βιοτεχνίας, που συστήματικα παράγει &γα.θα και δεν περιορίζεται πια στις περιστασιακες παραγγελίες, &λλ' άπό τή μια μεριά επι τελείται σαν &ποκλειστική επαγγελματική δραστηριότητα κι� ά.πό τήν άλλη παράγει τα ά:yαθά. της για. την ελεύθερη &γο ρά. Τό σύστημα αυτό οχι μόνο μετατρέπει τον πρωτογενη πα ραγωγό σε χειρώνακτα εργάτη, &λλα. και τόν μετακινεί ά.πό τό κλειστο πλαίσιο του νοκοκυριου. Τό ίδιο ά.ποτέλεσμ.σ. εχει και το πιθανώς εξίσου παλιό σύστημα της άνάθεσης παραγγε λιών κατ' οίκο, τό δποίο &.ψήνει τόν εργάτη στό σπίτι του, &.λ λα. τον χωρίζει πνευματικά. από τό νοικοκυριό του κάνοντάς τον να. δουλει.>εt πιο πολυ για. ενα πελάτη παρά. για τον έαυ τό του. :#Ετσι σπάει ή αρχη της οικονομίας του νοικοκυριου,
οι
52
,:.-:-ην δποία ή παραγωγή περιορίζεται σε άμεσες εσωτεpιΧες &.νάγκες. Στήν πορεία της άνάπτυξης αυτής δ άνδρας βαθμιαία ά.ναλαμ6άνει και τους κλάδους εκείνους της χειρωνακτικης οουλειας και τέχνης που προτύτεpα ήσαν ή ιδιαίτερη περιο χη της γυναίκας,. δπως το φτιάξιμο κεpαμικω� �ροϊόντων κ�ί &.πορια δτι στήν Αι ύφαντων35. ·ο 'Ηρόδοτο; παρατηρεί γυπτο οί άνδρες --σ.ν και αυτοί εκανσ.ν καταναγκαστικα ερ γα- κάθονταν στον άpγαλειό· δμως το φαινόμενο αυτο άπλ6>ς 6οισκόταν σε συμφωνία με τή γενικη τάση άνάπτυξης πο1; τε, τεχνες "1, , , ' δδήγησs στο να γινων λικα οι χειpωνακτικες ., �ποκλειστικη περιοχη του αρσενικου. Αυτο καθόλου δεν sίναι ---δπως στην παpα6ολή του Ήρακλή που κάθεται στην άνέμη της 'Ομφάλης- ή εκφpαση της ύποδούλωσης του iρσενικ_ο�.' άλλα του χωρισμου των χειρωνακτικών I τεχ,ν�ν \ από το νο:κο:_ κυριό κα.ί •του δλοένα δυσΧολότεροvχειp�σμου των εργαλειων. Τα μεγάλα εργαστήρια που ήταν προσκολλημένα στο οασιλtΚΟ &.νάκτοpο Χαί στους ναους ήσαν οί σχολες στις δποίες εκπαιδεύοντα·,ι νέοι καλιτέχνες. Ε!να.ι συνηθισμένο πράγμα , , ε ι<:2. , � , το να θεωρουνται αυτα οικα., τα, ι:.pγαστηpια συνυεμενα. με, τους ναούς, σά.ν τους πιο σπουδαίους μετσ..6ι6αστες της παρά δοσης - ύπόθεση που ή δικαίωσή της δπωσδήποτε δεν ανα γνωρίζεται γενικά, δπως μερικες φορες εκφράστηκαν καί άμ φι6ολίες για. τήν δλη κυριαρχική επιρροή τοϋ ίερατείου στήν άσκηση των τεχνων36. Έv πάση περιπτώσει ή μορφωτικi; σπουδαιότητα του εργαστηρίου ήταν τόσο μεγαλύϊ:ερη, δσο πε ρισσότερο μποpουσε νά κρατήσει ή παράδοσή του, κι &π' αυ τή τήν άποψη μερικα εργαστήρια. ναών πιθανό να .ήταν ανώτε ρα από το ανακτορικό εργαστήρι, μολονότι, από την άλλη με ριά, ή αυλή, σά διανοητικο κέντρο τη; χώρας, ήταν σε θέση νά &.σκήσει ενα ε!δος δικτατορίας σε ζητήματα γούστου. Κα.τα σύμπτωση, καί στων ναG)ν καί στου παλατιοϋ τα. εργαστήρια, ή δλη άσκηση της τέχνης ε!χε τον ίδιο άκαδημαϊκο - σχο λαστικό χαρακτήρα. Το γεγονός δτι απ' τ·,ιν αpχη - σ.pχή ύπηpχαν ένιαίοι δεσμευτικοι κανό·,ιες, ένιαία ισχύοντα πρότυ πα καί &νιαίες μέθοδοι �ργασίας δείχνει σύστημα διευθυν6με-
με
2.
53
νο ά.πό λίγα μόνο κέντρα. Αυτη ή ά.κα.δημαϊκή, κάπως σχολα στική καt σφιχτή παράδοση δδήγησε απο τη μια. μερια. σέ ύ περ6ολη μέτριων προϊόντων, ά.λλ' ά.πό τήν άλλη εξασφάλισε εκείνο τό συγκριτικα. ψηλό μέσο επίπεδο που ετναι τόσο τυπι κό για. τήν αιγυπτιακή τέχνη37, Τό πόσο μεγάλη ήταν ή φροντίδα καl ή παιδαγωγικη επιδεξιότητα. που διέθεταν οί Αιγύπτιοι για. τη μόρφωση της ανερχόμενης γενια.ς των νέω'i καλλιτεχνών, φαίνεται κι απ6 τα. διδα.κτικα. ύλικα. που δια.σώ θηκαν, τα γύψινα εκμαγεία. εκ του ψυσικοϋ, τlς ανατομικές αναπαραστάσεις ξεχωριστών μελών του σώμα.τος που προορί ζονταν για. διδα.κτικους σκοπους καί, προ παντός, ά.πο τα. δεί γμα.τα. εκείνα που εκθέτα.νε στους μαθητές τήν ά.νάπτυξη ένδς εργου τέχνης σε δλες τlς φάσεις -cης παραγωγής του. Ή όpγάνωση της καλλιτεχνικής εργασίας, ή εξεύρεση καl ή ποικίλη ά.πα.σχόληση βοηθών, ή είδίκευση καl δ συν δυασμός των ά.τομικών επιτευγμάτων ήταν τόσο πολυ ά.να. πτυγμένα. στην Αϊγυπτο, που θυμίζουν κατα. ενα τρόπο τlς με06δους των μεσαιωνικών εργαστηρίων των καθεδρικών ναών Υ.α.l α.πο μερικες άπόψεις επισκι«ζουy δλη τη μεταγενέστερη, ατομιστικα οργανωμένη κα.λλιτεχνικη δραστηριότητα. Άπ' την άρχη - ά.ρχή, δλη αυτή ή εξέλιξη προσπα.θοϋσε νά. πε τύχει μια τυποποίηση της παραγωγής κα.l ή τάση τούτη ά.π" τό ξεκίνημά της βρισκόταν σε συμφωνία. με τη ρουτίνα ένός εpγα.στηρίου. Πάνω &.π' δλα., ·ή οα.θμια.ία όρθολογοποίηση των τ.pοτσες στlς οάναυσες τέχνες άσκησε μια ισοπεδωτικη επιρ ροη στίς κα.λλιτεχικες μεθόδους. Με την αυξανόμενη ζήτη ση, δημιουργήθηκε ή συΛ/Jεια να δουλεύουν σ,jμφωνα.· με σχε διάσματα., ύποδείγμα.τα. καl δμοιόμορψα πρότυπα κα.l ά.ναπτύ y_θηκε μια σχεδόν μηχα.νικα. στερεότυπη τεχνικη παραγωγής, ·ίι δποία. άπλώς εδωσε την δυνατότητα να. κατασκευάζονται. διαφορετικα. αντικείμενα. α.πο ανεξάρτητα καl δμοιόμορφα τμήματα 38. Ή έφαρμογr1 τέτοιων όpθολογικών μεθόδων στην χαλλιτεχνικη παραγωγη ήταν 6έ6αια. δυvα.τr1 μονάχα ε r.�ιδr1 ήϊ.αV συνηθtσμJνο Vα δίνουν στους καλλιτέχνες ξα.να. καί ξα.να. την ϊδια δουλειά, παραγγέλνοντας τα. ϊδια. &να.θηματικα. διίψz, '7% ro�7,, zίδωλ�' -:χ ίδ�α. επιτάφια. μνημεία., τον ίδtο τύ-
πο βασιλικών είκόνων και ιδιωτικών προσωπογραφιών. Καί καθώς ή πρωτοτυπια. τοϋ θέμα.τος ποτέ δεν ήταν σε παρα. πολ λη εκτίμηση στην Αίγυπτο - στην πραγματικότητα ετχε γι νει γενικα. τα.μποϋ - ή δλη φιλοδοξία. του καλλιτέχνη συγ κεντρωνόταν στην έντέλεια και την ά.κρίβεια. της έκτέλεσης, ή δποία ετναι τόσο πρόδηλη ά.κόμα καl στα. λιγότερο σπου δαία εργα καl ή δποία ά.ποζημιώνει για. την ελλειψη ενδια φέροντος καl όξύνοιας στην επινόηση. Ή ζήτηση μια.ς κα.θα pης, γυαλιστερής επεξεργασίας έξηγεί επίσης, γιατl ή παρα γωγη των αιγυπτιακών εργαστηρίων ήταν συγκριτικα. μι κρή, παρα. την ορθολογικη δργά.νωσrι που χρησιμοποιοϋνταν εκεί. "Η ά.γάπη των γλυπτών για. εργα. σε πέτρα (στα δποία μονάχα ή χοντρή λάξευση της μορφής, για. να. προβάλει ά.πο τον πέτρινο ογκο, μποpουσε γα, άφεθεί στους βοηθούς, ά.λλα. ή λεπτότερη λεπτομερειακη δουλεια. καl ή τελική συμπλήρωση φυλαγόταν για. τό μάστορη) επέβαλε από τήν ά.ρχη -- ά.ρ χη στενα. δpια στην παραγωγή39. 3. Ή στερεοτυπία της τέχνης στό_ μέσο βασίλειο.
Το γεγονός δτι ή τέχνη των προγενεστέρων περιόδων είναι λιγότερο «α.ρχαϊκη» καί στυλιζα.pισμένη α.πο έκείνrJ των μεταγενεστέρων περιόδων είναι ή σαφέστερη μαρτυρία. του δτι δ ασυνήθιστος συντηρητισμός καt συμβατισμός δεν ανή κουν στο φυλsτικο χαρακτήρα τοϋ αίγυπτιακοϋ λα.ου καί τοϋ δτι το χαρακτηριστικό τουτο ετναι μάλλον εvα ίστοpικα καθο ρισμένο φαινόμενο, τό δποlο αλλάζει καθώς εξελίσσεται και r1 δλη κατάσταση. Στα. ανάγλυφα. της τελευταίας προδuναστι κης καl της πρώτης δυναστικής εποχής επικρα.τεί μιά. ελευ θεp[α. μοpψης κα.l σύνθεσης που α.pγότερα χάνεται καl ξανα χεpδίζετα.ι μονά.χα. με το ξύπνημα μια.ς γενικης πολιτιστικής επα.νάστασης. 'Ακόμα κα.l τα. ά.pιστοuργήματα ά.πο τη μετα γενέστερη περίοδο του πα.λιοϋ Βα.σιλείου, δπως δ «γραφέας» στο Λουορο η δ αποκαλο,jμενος «δήμαρχος τοϋ χωριου» στο Κάϊpο, κάνουν τέτοια δpοσεpη καl ζωντανή &ντύπωση, που δε 6p[σκουμε πάλι τ6 ίσο τους ίσαμε τlς ήμέpες του Άμενχο-
55
τέπ Ir. 'Ίσωι;; δέν ύπηρξε ποτέ τόση έλευθερια και αύθορμη τισμοι;; στήν αιγυπτιακή τέχνη δσο σ' αύτο το πρώιμο στάδιο ά.νάπτυξης.Οί ειδικέι;; συνθηκες ζωης στον καινούργιο ά.στικ� πολιτισμό, οι διαφοροποιημένες κοινωνικές σχέσεις, ή έξειδ( κευση των χειρωνακτικών τεχνών και ή χειραφέτηση τοϋ έμπορ(ου συνέ6α.λαν ά.μεσότερα στο άπλωμα. τοϋ ά.τομικισμοϋ παρ' δσο ά.ργότερα, δταν ή !πιρροή τούτη ά.ναχαιτιστηκε και συχνά έξουδετερώθηχε ά.πο δυνάμεις που πάλευαν γιά τη δια τήρηση της διχης τους έξουσιας. οι αύστηρές συμ6ατικότητες της αύλικης θρησκευτικης τέχνης, που κα.ταπνίγουν κάθε πα ραπέρα !μφάνιση αύθόρμητων μορφών εκφρασης, δέν ά.να πτύσσονται πριν ά.πο την είσ6αση τοϋ Μέσου Βασιλειου 39α, δταν ή φεουδαρχικη ά.ριστοκρατια ερχεται στο προσκήνιο μέ την ισχυρά τονισμένη ταξική τη ς συναισθηση . Ή στερεότυπη τεχνοτροπία. των λατρευτικών &να.παραστάσεων �ταν γνωστη ά.πο τή νεολιθικη έποχή, ά.λλά οί iiκα.μπτα. τυπικές μορφές της αυλικής τέχνης ετνα.ι ά.πόλυτα, καινούργιες και φτάνουν !δω σέ περιωπή, γιά πρώτη φορά στην ίστορία. τοϋ ά.νθρώπι νου πσλιτισμοϋ. Άντανακλοuv τήν κυριαρχία. μιας ύψηλότε ρης, ύπερατομικης κοινωνικης διάταξης, έ.νος κόσμου που ο φείλει τή μεγαλοσύνη κα.l τη λάμψη του στην εϋνοια. τοϋ 6α. σιλια. Εrνα.ι ά.ντια.τομικιστικές, στατικές και συμ6α.τικέ:ς έπει δη εrνα.ι οί μορφές εκφρασης μια.ς θεώρησης της ζωης, γιά την δποία. ή καταγωγή, ή τάξη, ή συμμετοχή σ' ενα. γένος η μία. δμάδα., ά.ντιπροσωπεύει ενα. μεγαλύτερο 6α.θμο πραγμα τικότητας ά.πο το χαpα.κτήρα τοϋ ιδιαίτερου ά.τόμου, και γιά. τr1ν δποία οί ά.ψηρημέvοι κανόvες συμπεριφορα.ς κι δ ήθικός κώδικας είναι πολu πιό �μεσα έμφ α.νείς ά.πό δ,τιδήποτε αισθά νεται, σκέφτεται η θέλει το iiτομο. σΟλα. τά δμορφα. πράγμα τα. καl τά θέλγητρα. της ζωης συνδέονται, για. τά προνομιοu χα. μέλη α.ύτης της κοινωνιας, μέ: τό χωρισμό τους ά.π' τlς iiλ λες τάξεις κι δλα τά παραγγέλματα., τά δποία. ά.κολουθοuν, προσλαμ6άνουν λίγο πολυ το χαρακτήρα. κανόνων ευπρέπει ας και έθιμοτυπια.ς. Τούτη ή ευπρέπεια. κι ή έθιμοτυπία., κι ολη ή αύτοσυμμόρφωση της ά.νώτεpης τάξης σ' ενα. ρυθμό, ά.παιτοuν ά.νάμεσα σ' άλλα, νά. μήν έπιτpέπει κα.νεlς στον έ.αυ-
56
τό του νά. προσωπογρα.φείται δπως εί ναι στήν πρα.γματικότr1τα, παρά σύμφωνα. μέ το πώς πρέπει νά έμφα.νιστεί γιά. να συμμορφώνεται μέ δρισμένες καθαγιασμένες συμ6α.τικότητες, ά.πομακρυσμένες ά.πό τήν πραγματικότη τα και τό παρόν. Ή έθιμοτυπια. εί ναι δ ϋψιστος νόμος δχι μόνο γιά τον κοινό θ·ιη τό, ά.λλά και γιά. το 6ασιλιά χα.l στή φαντασία. της κοινωνίας α.υτης και οί θεοl ά.κόμα. ά.ποδέχοvται τις μορφές τοϋ α.ύλι κοϋ τελετουpγικοϋ τυπικοϋ 40. οι προσωπογραφίες τοϋ 6α.σιλια. γίνονται στό τέλος κα θαρά ά.ντιπροσωπευτικές μορφές· τά. άτομικα. χαρακτηριστικα. της πρώιμης περιόδου έξα.φαvίζοντα.ι ά.π' αυτές χωρlς νά μεί νει ουτε ίχνος. Τελικά. δέν ύπάρχει πιά καμιά διαφορά. ά.νάμε σί/, στις ά.πρόσωπες τροπές της φράσης, που 6ρίσκουμε στις έγκωμια.στικές τους !πιγραφές, καί στο στερεότυπο χαρακτήρα των φυσιογνωμιών τους. Τά αύτοοιογρα.φικα κείμενα που δο ξάζουν τους ίδιους και τά δποlα. οί 6α.σιλιάδες ϊ(αι οι μεγάλοι γαιοκτήμονες έπέγρα.φ α.ν στ' &γάλμα.τά τους, και ή έξεικόνι ση συμ6άντων ά.πό τή ζωή τους ετναι έξα.ρχης απέραντα. μο νότονα.· παρά τήν άφθονία. μiημείων που εχουν δια.σωθεί, μά ταια ψάχνουμε σ' αυτά γιά. ά.τομικά χαρακτηριστικά και εκ φραση προσωπικής ζωης4 1. Τό γεγονός, δτι τά γλυπτά του Πα.λιοϋ Βασιλείου ετvαι πλουσιότερα. σε ατομικά χαρακτηρι στικά από τις 6ιογρα.φικές ά.ναγpα.φές της ίδιας περιόδου, πρέπει νά έξηγηθεί μεταξυ άλλων και ά.πό τό πεpιστατικο δτι τχ γλυπτά εχουν ά.κόμα μια. μαγική λειτουργία, ή δποία. θυ μίζει τήν παλαιολιθική τέχνη και ή δποία. λείπει ά.πό τά. λο γοτεχνικα. εpγα.. Για.τι νόμιζαν δτι τό Κά-δηλαδη τό πνεu μ α. που φύλαγε τους πεθαμένους - στήν προσωπογραφία ε6ρισκε τό σώμα μέσα στό δποίο ετχε ξαναζήσει στη γη μέ: τήν ά.ληθινη και γνήσια. ζωντανή του μορφή. Ό μα.γικο - θρησκευτικός τοϋτος σκοπός είναι έv μέρει ή έξήγηση τοϋ vα. τουρα.λισμσϋ των ά.πεικοvίσεωv. Άλλrι. στό Μέσο Έασίλειο, οπου ή &να.παραστατική λειτουργία. των εργων τέχνης ύπο σκελίζει τη θρησκευτική τους σημασία, ol προσωπογραφίες χάνουν το μαγικό, κι έπομένως και τό vατουρα.λιστικο χαρα κτήρα. τους. Για.τι ά.κρι6ως δπως οί αύτο6ιογρα.φικέ:ς έπιγpα-
57
ψες ciντανακλουγ πρώτα-πρώτα τις παραδοσιακες μορψές, με τις δποίε ς ενας 6ασιλιά.ς έκψράζεται δταν μιλά γιά. τον έcωτό του, ετσι και τά. γλυπτά. προσώπων του Μέσου Βασι λείου κυρίως εκψράζουν την ιδεώδη εμψάνιση που &.νήκει σ' ενα 6ασιλια. σύμψωνα με την αύλικη συμ6ατικότητα. 'Όμως οί όπουργοι κι οί αύλικοι του 6ασιλια. πασχίζουν τώρα νά. κά νουν την ίδια επCσημη, ήρεμη κα.ι μετρημένη εντύπωση που κανε κι δ ίδιος δ 6ασιλιάς. Καί δπως &.κpι6ως ή αύτο6ιογρα ψία ένας πιστου όπηκόου μνημονεύ ει μονά.χα δ,τι &.ναψέρε ται στο βασιλιά., μονάχα το ψως που χύνε ι ή σπλαχνικη εϋ νοια &κείνου, ετσι και στίς είκαστικες &.ναπαραστάσεις κά. θε τί περιστρέψ εται γύρω &.πο το πρόσωπο του 6ασtλια., κα θώς γίνε ται σ' ενα ήλιακο σύστημα. Ό ψορμαλισμος του Μέσου Βασιλείου δύσκολα μπορεί νά. εξηγηθεί σαν ενα ψυσικό στάδιο &.νά.πτυξης που &.κολου θεί κατα συνέχεια τό προκάτοχό του. Τό γεγονος δτι ή τέ χνη γυρίζε ι στον &.ρχαϊσμο των πρωτόγονων μορψων, δ δποί ος εχε ι τήν προέλευσή του στη νεολιθική έποχή, μπορεί νά. αποδοθ εί σέ εξωτ ε ρικους λόγους, οί δποίοι εfναι νοητοι μονά χα κσινωνιολογικα και δεν μπορουν γα εξηγηθουν σε φρασεο λογία που ν' &.νήκε ι καθαρα στην ίστορία της τέχνης 42. 'Έ� χοvτας ύπόψη τα νατουραλιστικα έπιτεύγματα της πρώιμης πε ριόδου κα.ί τό στα.θ,φό ταλέντο των ΑιγυπτCων για άκρι6η παρατήρηση καί πιστ')Ί &.ναπαρα.γωγη της ψύσης, πρέπει να διακρίνουμε ενα. έντ ελiί>ς δρισμένο σκοπό στην παρέκκλιση α.ύτη ά.πό την εμπε ιρικη πραγματικότητα. Σε κα.μμια. άλλη περίοδο δλόκληρης της ίυτορCας της τέχνης ή έκλογη άνά.με σα. στο να.τουραλισμο κα.ί στήν &.ψα.ίpε ση δεν εrναι πε ρισσότε ρο &.πο δσο είναι έδω ζήτημα πρόθε σης, και δχι μονάχα &.δε ξιότητας - πρόθεσης, στην εννοια οτι δ σκοπος του καλλιτέ χνη δεν καθορίζεται μόνο, &.πο αισθητικους λόγους καί δτι οί αισθητικές προθέσεις πρέπε ι γα, συμψωνουν με τις πρακτι κές έπιθυμίες. Τα γνωστα. γύψινα έκμαγεία :-- πιθανο να. εf vαι έλαψρα έπεξε ργασμένα νεκρικ�ς μάσκες -- που &.νακα λύψθηκαv στο έργαστήpι του γλύπτη Τούθμωση στην 'Ελ Ά μά.pνα ά.ποδ είχνουν δτι δ Αίγύπτιος καλλ7τέχνης ήταν &πίσης
58
ίκανος vά. δεί τα πράγματα διαψορε τικα. άπο τον τρόπο που �υνήθ:ζε να._ τ' ciνα.πα.ρι�άνει, κα.,ί μπορουμε να. όποθέσουμ ε οϊ:ι στις πλε ιστ ες περιπτωσε ις παρε κκλινε έπίτηδες, κατα. τον ϊ:pόπο που δείχνουν οί μάσκες α.ύτές, &.πο την ε ικόνα. που ε βλεπ ε 43. 'Αρκεί καvεtς να συγκρίνει το πλάσιμο των διαψόρων με ρών του σώματος για να. δεί κα.θα.pα. δτι εδώ όπηpχ ε μια σύγκρουση σκοπών καί δτι δ καλλιτέχνης κινουντα.ν σε δuό διαψορε τικους κόσμους συγχρόνως - εvα κα.λλιτεχνικο κι ε νrι.v έξωκα.λλιτεχvικό. ' Τu3. πιο' χτυπητο' χαpακτηριστικο' της αιγυπτιακ-ης τέχνης -- καί, πράγματι, οχι μόνο στίς α.υστηρα ψορμα.λιστι κές, &.λλά. επίσης καί σε μικρότερο η με γαλύτερο 6 α.θμό και , στις νατουραλιστικές ψάσεις της ανάπτυξής της - ε fναι δ όpθολογισμος της τεχνικής. Οί Αιγύπτιοι ποτε δεν άπελευθε ρώθηκαv εντε λώς απο την «εννοιοκρατικη ε ικόνα» της νεο λιθικής τέχνης, των πρωτόγονων ε ικαστικών αναπαραστάσε ων καί των πα.ιδικών σχε θίων, κα.l ποτε θέν ξεπέρασαν την έπιppοη της άποκαλούμ ενης «συμπληρωτικής» τεχνικης, στην δποία μιά. ε ικόνα συντίθε ται &.πο κάμποσα στοιχεία που σ�σχετίζοντ�ι οέ6αια μέσα στο VΟυ του καλλιτέχνη, ά.λλα ΠΟ!) είναι οπτικά. ασυνάρτητα κα.ί, συχνά, &.κόμα καί &.μοι6αία &.ντιψα.τικά. Παραλείπουν νrι. δώσουν την ψε υδαίσθηση της ένότητας καί τ·ης μοναδικότητας της οπτικής εντύπωσης· ποφvουνται την προοπτική, τlς σμικρύνσε ις καl τίς δια.σταυ ρώσεις για; το συμψέροv της σαψήνε ιας, κι ή απάρνηση τούτη όδηγεί σ' εvα. αυστηρο ταμπου που αποδείχνε ται ισχυρότ ερο απο κάθε επιθυμία που τυχον εχουv να. συμμοpφωθουv πιστά. με τη ψύση. Πόσο μπορεί να. διαρκέσει ή θpαστικότητα μιaς τέτοιας κα.θα.pα. εξωτ ερικής και &.ψηpημένης &.παγόpευσης καί πόσο ευκολα μπορ εί α.υτη κα.τα. κα.ιpους να συμοι6αστε ί &.κ?μα. κα.ί με ενα λιγότερο &.παγοpε υμέvο αισθητικό σκοπό, φαινε ται απο τη ζωγpαψικη της 'Ανατολικης Άσίας, ή δ π�ία, εfνα.ι αΤ.:ό πολλες απόψε ις παρόμοια με τη δική μας άν τιλ�ψη γιrι. την τέχνη καί στην δποία άκόμα. καί σήμερα. οί σκιες λ.χ. &.παγοpεύονται, γιατί θε ωpοuvτα.ι δτι εχουν μια. πάρα. πολυ τpαχεια. επίπτωση στο θεατή. Οί Αιγύπτιοι θα.πpε-
&
59
πε vαχουν ίσσ,με ενα 6αθμό το αίσθημα, δτι δλες ο[ προσπά: θειες yα, εξαπατήσεις τον παρατηpητη περιέχουν ενα στοι χείο τραχύτητας και χυοαιότψας, και δτι ο[ μέθοδοι της &. φηpημένης, αυστηρά τυπικης , τέχνης εlναι «πιό έκλ�πτυσμέ_ νες» άπο τlς &.πατηλες έντυπωσεις του νατουραλισμου. , 'Απο ολες τlς δpθολογικες τυπικες ιiρχες στην ιiρχαια άνατολικη καί ίδιαιτεpα στην αίγυπτιακη τέχνη, της «μετω πικότη�ας» είναι ή -τ.:ιο περίβλεπτη καl ·ή πιο χα.ρα�τηpιστ ι κή. Λέγοντας «μετωπικότη τ�» εννοοϋμε τό νόμο , που �ιέπε� _ την &.να.παράσταση της &.νθρωπινης μορφης, που &.νακ�λυφθη κε &.πό τους J ulius Lange καl Adolf Erman συμφωνα με το δποίο σε δποιαοήποτε θέση κι αν ιiπεικονιζε; ται το σώμα, δλη ή επιφάνεια τοϋ θώp�κα στρέφεται προς τ? _ θεατή, ετσι που το πάνω μέρος τοϋ σωματ?ς μ�ορει με μια κάθετη γραμμη να. χωριστεί σε δυο ίσα ήμιση. Η προσέγγι ση κατά τέτοιο άξονα, προσφέροντας τήν ευρύτερη �υνατή θέα τοϋ σώματος, φανερά προσπαθεί να. παρο�σιάσει τη� πιο καθαpη καl λιγότερο πολύπλοκη δυνατη έντυπωση, για να. &μποδίσει παρεξήγηση, σύγχ�ση η &.πόκρυψη τ�ν στοιχειων της είκόνα..ς. 'Η &.πόδοση τ11ς μετωπικότητας σε 6ασικη η λειψη τεχνικης έπιδεξιότητσ.; μπορεί vα. δικαιο):ογείται �ς ενα σημεiο, &.λλά ή πεισματάρικ� διατήρη�η της :εχνικης αύτης, &.κόμα κα.ί σε περιόδους, στις δποίε� δε� μπορε ι πια ν� τεθεί ζήτημα τέτοιου &.θέλγιτου περιορισμου του καλλιτεχνικου σκοποϋ, &.παιτεί άλλη έξήγφη. , _ Στή μετωπικη &.να.παράσταση της &.νθρωπινης μορφης, ή στροφη τοϋ πάνω μέρους τοϋ σώματος ίσια εμπρός ε!ναι ή εκφρσ.ση μιάς καθορισμένης , και άμεσης σχέσης με τό θεατή , , 'Η παλα.ιολιθικη τέχνη, στην δποια καμια.. πpοσοχη δε οι : νετα.ι στό κοινό, τίποτε κι αδτή δεν ξέρει για τή μετωπικότη , τα· ή φαντα.σιοκpατία της (illusionism) εlναι μονά�α μια άλλη μοpφη της &.γνόησης τοϋ θεατη άπό μέρους της. ,Η &.ρ χα.ία &να.τολικη τέχνη, &.πο τήν άλλη μεριά, πpοσεγγιζει ά μεσα το δεκτικό ύποκείμενο· είναι μια τέχνη, ή δποι,α και ζη τά καl δείχνει σε6ασμό του κοινου. Ή προσέγγιση της στδ θε ατη είναι μια πpά,ξη εύλά6εια.ς, φιλοφρόνησης και εθιμο-
60
τυπίας. Κάθε αύλικη και εύγενικη τέχνη, που εχει την πρό θεση να. έπιδαψιλεύσει φήμη και εγκώμια, περιέχει ενα στοι χείο της &.ρχης της μετωπικότητας - τό να άτενίζει τ� θε ατή, δηλ. το πρόσωπο που παρά.γγειλε τό εργο, τον άφέντη, που καθηκον του καλλιτέχνη εlναι να τόν τέρπει και να τον ύπηρετεί 44. Το εργο τέχνης αύτόν προσεγγίζει άμεσα, σαν lναν εμπειρογνώμονα που δε θα ξεγελιόταν με τlς περίτεχνες άπάτες της χυδαίας φαντασιοκρατίας. Ή τοποθέτηση τούτη 6ρίσκεt οψιμη άλλα πάρα πολu καθαpη εκφραση στις συμ6α τικότητες του κλασσικοϋ αύλ ικοϋ θεάτρου, στό δποίο δ ηθο ποιός, εντελώς άσχετα προς τις &.παιτήσεις της σκηνικης α πάτης, &.πευθύνεταt άμεσα στο ακροατήριο, στρέφετα ι προς αύτο και με τα σωστά. τ ου το προσφωνεί, με κάθε λογης λέ ξη και χειρονομία κι οχι μόνο &.ποψεύγει «να στρέψει τα. νώ τα του» στο άκροατήpιο, &.λλα και τονίζει με κάθε δυνατο μέ σο δτι ή δλη διαδικασια εlναι κάτι καθαpα πλασματικό, δια σκέδαση π ου διεξάγεται σύμφωνα με προσυμφωνημένους κα νόνες. Τό νατουραλιστικό θέατρο, άποτελεί τη μετά6αση στο απόλυτο άντίθετο αύτης της «μετωπικης» τέχνης - οηλαδη στήν κινηματογραφικη ταινία, που με την κινητοποίηση τοϋ άκροατηρίου, δδηγώντας το στα συμοάντα &.ντι να δοηγήσει και να παρουσιάσει τα συμ6ά.ντα σ' αυτό, καί προσπαθώντας ν" &ναπαραστήσει τη δράση με τέτοιο τρόπο, σα να. ύποοηλώ νει δτι οί ηθοποιοι πιάστηκαν επ' αυτοφώρω, μειώνει τα. πλα σμα.τικα στοιχεία και τις συμ6ατικότη τες τοϋ θεάτρου στο ε λάχιστο. Με την εϋρωστη φαντασιοκpατία της, την ελευθερό στομη και άοιάκpιτη &μεσότητά της και την 6ίαιη έπίθεσή της κατα πάνω στό θεατή, εκψpάζει τόσο καθαρα μια δημο κρατική &ντίληψη της τέχνης, που τήν εχουν οι φιλελεύθερες, iντιαπολυταρχικες κοινωνίες, δσο και το σύνολ ο της αύλικης και &ρtστοκpατικης τέχνης - με τό μονομερή τονισμο της σκηνής, τ� κρυμμένα φώτα τοϋ προσκηνίου, το πλαίσιο και το 6άθρο - είναι ή &λάθευτη lκφραση μιας πολu τεχνητής, εlοικα παpαγγελμένης περίστασης, γεγονός &π" οπου 6γαί νει πpόοηλα δτι δ &φέντης εlναι μυΎJμένος εμπειρογνώμονας που 8έν εχει &νάγκη να έξαπατηθεί.
61
Έκτός απο τή μετωπικότητα, ή αιγυπτιακή τέχνη εχει νά έπιδείξει δλόκληρη σειρά από ισχύουσες ψόρμουλες, οί δ ποίες, αν και είναι λιγώτερο ψα.νερές, έκψράζουy τή συμ6α.τι κότητα. των πλείστων &.πο τις αρχες τεχνοτροπίας πού, το ί διο αυστηρά, διέπουν την τέχνη αυτή, κι ιδιαίτερα. του Μέ σου Βασιλείου. Πρώτιστος &.νάμεσά τους ε!να.ι δ κανόνας δτι τα. πόδια μιάς ψιγούρα.ς πρέπει πάντα νά ζωγρα.ψίζονται σε profile και δτι κ α ι τ α. δ υ ό τους πρέπει να. δεί χνονται απο τά μέσα. - δηλα.δη νά κοιτάνε &.πό τη μερια. του μεγάλου δαχτύλου. ·rπάρχει μετά δ κανονισμός δτι τό κινούμενο πόδι και τό άπλωμένο χέρι πρέπει να. 6ρίσκοντα.ι μακρύτερα. από τό θεα.τη -- πιθανό για. να. έμπο�ισθοϋν προ παντός δυσάρεστες ύπερκαλύψεις (αλλων μερών της φιγού ρας - Σ.τ.Μ.) . Τέλος ύπάρχει ή συμ6α.τικότητα. δτι πρός τό θεατή στρέψετα.ι πάντα ή δεξιά πλευρά των απεικονιζόμε νων μορφών. Τοϋτες οί πα.ρα.οόσεις, οί νόμοι και οί κανονι σμοι τηροϋντα.v με ακρα. αυστηρότητα. &.πό τό ίερα.τείο και την αυλή, τή ψεουδα.λικη αριστοκρατία. και τή γραφειοκρατία. τοϋ Μέσου Βασιλείου. Οί ψεουδαλικοι άρχοντες ήταν δλοι μικροί 6α.σιλιάδες που πάσχιζαν να. ξεπεράσουν σε τυπικότητα, δ που ήταν δυνατό, τον πραγματικό Φα.ρα.ω κα.ί ή νεότερη γρα ψειοκpα.τία., που &.κόμα. κρατιόταν αυστηρά &.πομονωμένη & πο τη μεσαία. τάξη, ήταν 6α.θεια ποτισμένη &.πο τό ίερα.τικο πνευμα και τα. α.ίσθήμα.τά της κινοϋντα.ν σε πέρα. για πέρα. συν τηρητικr1 γραμμή. οι κοινωνικες συνθήκες δεν άλλαξαν ίσα. με τήν ελευση του Νέου Βασιλείου, που πρό6αλε άπό τήν τα pαχη της έπιδρομης των Ύκσώς. Ή έρημωμένη, άποκλεισμέ νη στόν έα.υτό της παραδοσιακή Αίγυπτος εγινε 5χι μόνο ύ λικα. και πολιτιστικά άνθηρή χώρα, &.λλα κατακυριεύτηκε κι άπο ενα πλατύτερο δρα.μα, δημιουργώντας τις άπαρχες ένός αίγυπτιακη τέχνη ο ύπεpεθνικοϋ παγκόσμιου πολιτισμοϋ. χι μόνο τράβηξε δλες τις συνορεύουσες χώρες της Μεσογείου κι δλη την Έγγυς •Ανατολr1 στη σψα.ίρα της έπιρpοης της, άλλα. και υίοθέτησε είσηγήσεις &πό δλα. τα. μέρη κι &να.κάλυ ψε δτι ύπηρχε ενας δλόκληρος κόσμος πέρα. άπό τα. σύνορά
·π
62
της κι εξω άπό τις δικές της παραοόσεις και συμ6ατικότη τες 45. 4. Ό Νατουραλισμός στήν έποχή τοϋ Άκενατόν.
·ο
Άμενχοτεπ IV (η Άκενατόν, 1372 - 1360 π.Χ. Σ.τ.Μ.) , με του δποίου τό ονομα συνδέεται ή μεγάλη πολιτι στικη έπα.vάστα.ση, δεν είναι μόνο δ ίδρυτης μιας θρησκείας, δεν εlναι μόνο έκείνος που άνακάλυψε την ίδέα του μονοθεϊ σμοϋ, καθώς ε!vα.ι γενικά γνωστός, οεν είναι μόνο δ «πρώ τος προψήτης» και δ «πρώτος ατομικιστής» στην παγκόσμια. ίστορία, δπως τόν αποκάλεσαν 46, αλλα έπίσης και δ πρώτος συνειδητός αναΎεωτής στήν τέχνη: δ πρώτος άνθρωπος πού εκανε τό νατουραλισμό πρόγραμμα. και . τόν άντιπαράθεσε στήν αρχαϊκή τεχνοτροπία., σα νεοκατορθωμένο έπίτευγμα. Μπέκ, δ Πρώτος γλύπτης του, στούς τίτλους που ψέρει προσθέτει καί τίς λέξεις: «δ μαθητής της Μεγα.λειότητά.ς Του» 47. 'Εκείνο που του χρωστα ή τέχνη και εμαθα.ν οί καλ λ�τέχνες άπ' αυτόν, προψανως είναι μια. καινούργια. άγάπη της άλήθειας, μια νέα εύαισθησία. κι α.ίσθα.ντικότητα πού δ οηγεί σ· ενα είδος ίμπρεσσιονισμοϋ στήν αιγυπτιακή τέχνη. Τό ξεπέρασμα της δύσκαμπτης άκα.δημα.ϊκης τεχνοτροπίας &.πό τούς καλλιτέχνες του έναρμονίζετα.ι με τή οική του πά λη κα.τα. των σχολαστικών, κενών και χωρίς νόημα παρα.οό σεων στή θρησκεία. Κάτω άπό τήν έπιρροή του, δ ψορμαλι σμός του. Μέσου Βασιλείου υποχωρεί, και στή θρησκεία. και σϊ:ήν τέχνη, σε μια. δυνα.μικ·η καί νατουραλιστική προσέγγι ση, που ένθα.ρpύνει τους ά.νθpώπους να. εύχαριστιοϋνται κά νοντας νέες &.να.καλύψεις. Καινούργια. θέμα.τα έπιλέγοντα.ι, καινούργια. σύμβολα ανα.ζητιουνται, ευνοείται ή άπεικόνιση καινούργιων κι ασυνήθιστων καταστάσεων και γίνεται προσ πάθεια. οχι μόνο να ζωγpα.ψίσουν την ένοόμυχη άτομικη πνευ μα.τικη ζωή, &λλά, πιο πολυ &κόμα. κι ά.π' αυτό, να οόJσουy στίς προσωπογραφίες τοϋτες μια. οια.νοητική εντα.ση, μια ε ξυψωμένη ευαισθησία. και μια. σχεδόν μή φυσιολογική νευ ρώοικη ζωντάνια. Τα 6ασικα. στοιχεία. της προοπτικής στο σχέ-
•ο
63
cιο, προσπάθειες για. πεpισσότεpο συ'ιατική σύνθεση δμά.οω'ι, ζωντα.νότερο ένδια.c:ρέpον για. το τοπείο, άγάπη για. τlς άναπα. ρα.στάσεις κα.ΟημεpινG)Υ σκηνών κα.l συμβάντων κα.ί, σα.ν άπο τέλεσμα. της απόκλισης ά.πό τήν παλιά μν-�μεια.κή τεχνοτρο πία., μια. δλοψάvερη αρέσκεια. γι� τις λεπτές κα.l Μμψε:ς μοp ψές της μικpοτεχνία.ς - δλα. αυτά. άpχίζουν να πα pουσιάζοντα.ι. Το μόνο εκπληκτικό χα.pα.κτηpιστικό είναι τό πόσο ή τέχνη σΔτή πα.pα.μέvει πέρα. για. πέρα. αυλική, τυπι κή κα.l τελετουργική πα.p' δλzς τlς ά.νανεώσεις. Τα. θέμα.τα. εr να.ι ή εκc:ρpα.ση &,ιός κόσμου καινούργιου, στα πρόσωπα. χι:ι, θpεψτίζετα.ι ενα καινούργιο πνεϋμα., μια. καινούργια. ευαισθη σία., κι δμως ή μετωπικότητα., ή «συμπληpωτικη» μέθοδος, οί ά.ναλcγίες πού σχεδιάζονται σύμφωνα. μέ την κοινωνικη τά ξη τοϋ &.πεικονιζομένου πpοσ
64
νιοϋντα.ι πιδ φυσικά, άλλα. &.πό Ηλες &.πόψεις ή τέχνη τούτη φαίνεται να. [χει γινει άκόμα πιο πολύτιμη ά.π' δ,τι ήταν -:τplν &:1r.b τη με-rάλη μεταpp,ίθμιaη. Τα μέσα [κφpαση ς που χρησιμοποιήθηκαν &.πο το να.του pαλισμδ στην περίοδο τοϋ Νέόυ Βα.σιλεί�υ ε!να.ι τόσο πλούσια κα.l λεπτα που πρέπει να. είχαν μακρυ παρελθόν, μακpα. πε ρίοδο πpοπα.pα.σκευης κα.ι τελειοποίr1σης. Ί--\ r.o ποϋ προέρ χονται ; Με ποιά μορφή κρατήθηκα.'� ζωντα.νχ προτοϋ ξε προ6ά.λουν στη 6ασιλεία τοϋ Άκεvατόν ; Τί τα. φύλαξε &.πδ την καταστροφή κατά. τήν α.υστη ρα τυπική περίοδο τοϋ Μέ σου Βασιλείου; Ή άπάντηση εrvα.ι &.πλήί: Ό να. τουρα.λισμος πάντοτε λάνθανε, σαν ύπόγειο ρεϋμα, στήν αίγυπτια.κη τέχνη και &φησε κα.ταφα.νή ση μάδια. της έπιpροης του, μα.ζι με την έπίσημη τεχνοτροπία., στους μή έπίσημους τ.ουλάχιστο κλάδους της τέχνr1ς. Ό α.ίγυ πτιολόγος W. Sριegelberg χωρίζει αότο το pεϋμα &πδ την ύπόλοιπη τέχνη, δημιουργεί γι' α.ϊ,τό ιδιαίτερη κατη γορία καl τδ ά.ποκαλεί α.ίγυπτια.κή «λα.ϊκη τέχνψ. Άτυχως δμως δεν ετνα.ι σαφές αν έννοεί μ' αότο μια τέχνη ά.πό 'YJ για τδ λαό, μια χωριάτικη τέχνη η μια τέχνη τ·ης πόλης σχεδια σμένη για το λαό, κι αν, εν πά.ση περιπτώσει, δτα.ν μιλάει για «λα.ο» έννοεί τις πλατιές λα.ϊκες μάζες των χωρικών κα.ί τε χνιτών η τη μέση τάξη των κατοίκων των πόλεων, τGJV έμ τ.όpων και των &ξιωμα.τούχων. Ό λα.ος που παρέμεινε στην πρωτογενη πα.pα.γωγη κα.l μέσα. στα πλαίσια μια.ς χωpιά.τι κης οικονομίας, μπορεί να θεωρηθεί δημιουργικδ στοιχείο, στίς μετα.γενέστεpες φάσεις της α..ιγυπτια.κης ιστορίας, το πολυ πολυ στόν τομέα των έφαpμοσμένων τεχνών - δηλα.δη σ' έ να κλάδο της τέχνης που ή έπίδpα.σή του στήν εξέλιξη τοϋ κα.λλιτεχνικοϋ ϋφους γίνεται σταθεpα μικρότερη κα.t πιθανό να μην ήταν πολυ σπουδαία ουτε κσ..l στο Παλιό Βασίλεtο. Οι τεχνίτες κα.l οί καλλιτέχνες των νοικοκυριών τοϋ ά.να.κτ6pου κα.ί των ναών, εlναι &λήθεια., πpοέpχοντα.ι ά.πδ τδ λα.ό, &.λλα δπως και οί πσ.pα.γωγοι εpγων τέχνης των ανώτερων τάξεων: ουσιαστικα δέν εχουν τίποτα κοινο με τη θεώρηση της ίδιας τους της κοινωνικης τάξης. Ό κοινδς λαός, πού ετνα.ι ά.π'J5
65
κλεtσμένος ιiπδ τα προνόμια της ιδιοκτησίας καί της εξου σίας, οεν μπορεί να λογαριαστεί άνάμεσα στδ κοινο πού εν οιαψέρεταt για τήν τέχνη καθόλου περισσότερο - καl στη'i πραγματικότητα ακόμα λιγότερο - στον αρχαίο άνατολικο οεσποτισμο &.π' δ,τι στlς μ,εταγενέστερες εποχες της ιστορίας. Ή ζωγραψική κι ή γλυπτική, οντας τόσο δαπανηρές επιδιώ ξεις, ήταν παντοϋ καί πάντα περιοχή κρατημένη &.ποκλειστι κα. για τίς προνομιοϋχες τάξεις κι ίσως κατα τρόπο &.κόμα πιο &.ποκλειστικο στήν Άρχαία Άνατολή πσ.ρα σε μεταγενέ στερους χρόνους. Ό κοινος λαος δεν ε!χε τήν παραμικρότερη ευκαιρία να μπορέσει ν' άπασχολήσει καλλιτέχνες και ν' &.πο κτήσει εργα τέχνης. "Εθα6αν τους νεκρούς τους στην άμμο χωρίς να στήνουν διαρκή μνημεία. 'Ακόμα κι ή πιο εϋπορη μέση τάξη δύσκολα θα μποροϋσε να ειπωθεί δτι ε!χε &.ποψα σιστική σπουδαιότητα, σαν καταναλώτρια και προστάτρια της τέχνης, σε σύγκριση με τους ψεουδάρχες κυρίους καl τήν ύ ψηλή γραψειοκρατία· με καμια εννοια δεν ήταν παράγοντας που θα μποροϋσε να.χει ύπολογήσιμη επίδραση πάνω στα πε πρωμένα της τέχνης, οντας &.ντίθετος στα γοϋστα και τις επι θυμίες της άνώτερης τάξης. Μποροϋμε να ύποθέσοuμε δτι άκόμα καί στό Παλιο Βασί λειο ύπηρχε μιά χειροτεχνική καt εμπορική μεσαία τάξη μα ζί με τους ευγενείς καl τους χωρικούς. Στο Μέσο Βασίλειο ή τάξη αυτή κερδίζει πολύ άξιόλογα σε ισχu48. Ή στα διοδρομία άξιωματούχοu που ά.νοίγεται τώρα στα μέλη της πpοσψέρει καλές, αν καl στήν &.ρχή συγκριτικα μέτριες, προο πτικές ά.νόδοu στήν κοινωνική κλίμακα,. Στό εμπόριο και τη 6ιοτεχνία γίνεται παράδοση για το γuιο να άναλα6αίνει το ε πάγγελμα τοϋ πατέρα. καί αυτο σuμ6άλλει χειροπιαστα στή διαμόρφωση μιας άκρι6έστερα καθορισμένης μεσαίας τά-· ξης49. Εrναι άλήθεια δτι δ Flieinders Petrie &μφι6άλλει για το αν ήπηpχε ευποpΎ) μεσα[α τάξη ηδη άπό τήν ε.ποχη του Μέσου Βασιλείου, αλλά. δέχεται στο Νέο Βασίλειο τήν ϋπαρ ζΎ/ μιας πλούσιας κtόλας κατώτερης γραψειοκρατίας 50. Τό γεγονός ε!ναι οτι στο μεταξυ ή Αίγυπτος εΙχε γίνει οχι μόνο ενα στρατιωτικό καθεστιi)ς που πρόσφερε στά. νέα στοιχεία, πού
66
&νοιγαν τό δρόμο τους ιiπό τα κατώτερα επίπεδα της κοινω νίας, μιά πολύ έλπιοοψόρα στ�διοδρομία στο στρ11,τό, άλλά καί ενα γραψειοκρατικά Ηεγχόμενο κράτος πού γινόταν δλο και αυστηρότερα συγκεντρωτικό και που επρεπε ν· αντικαταστή σει τήν ψεοuδσ.ρχική &ριστοκρατία, που &ψανιζόταν, με άπει ρο &ριθμό &ξιωμσ.τούχων τοϋ στέμματος - δηλαδή νά σχημα τίσει μια μεσαία τάξη &.ξιωματούχων &πό τίς γραμμές των πα λιών έμπορικων και χειροτεχνικών τάξεων. Άπό τούτους τούς παρακατινους στρατιωτικούς και αξιωματούχους, ξεπρό6αλε στδ μεγαλύτερο μέρος, ή νέα μεσαία τάξη των πόλεων, ή δποία τώρα άρχισε κι αυτή να παίζει κάποιο ρόλο &.νάμεσα σ· έκεί νοuς που ε!χαν έ.νεργό ένδιαψέρον για τήν τέχνη. "Όμως ή τά ξη αυτή δύσκολα θα μποροϋσε νά εχει ουσιωδώς διαψορετικα γοϋστα η να ζητα &.πό τήν τέχνη τίποτε οιαψορετικο άπο δ,τι ή ανώτερη τάξη, τήν δποία άνταγωνιζόταν, αν καί κατείχε κιόλας σπίτια και τάψοuς στολισμένους με εργα τέχνης· θα.πρε πε δπωσδήποτε νά μένει ίκανοποιημένη με εργα λιγότερο ψι λόοοξα. Έν πάση περιπτώσει, δεν εχοuμε μνημεία, διατηρού μενα &πο τή δυναστική περίοδο, τά δποία θά μποροϋσαν ίσως να θεωρηθοϋν παραδείγματα μιας άνεξάρτητης λαϊκής τέχνης ξέχωρης &.πό την τέχνη της α1',λης� των να(ΊJν και της άρι στοκρατίας. Ή μεσαία τάξη των πόλεων πιθανό να ε!χε κά ποια έπίδραση στις ίοέες που ετχε ή ανώτερη τάξη γιά τήν τέχνη, παρα τήν κατάσταση της οιανοητικης της έξάρτησης - ίσως μποpοϋμε άκόμα και να συνδέσουμε τον &τομικισμο και νατουραλισμό της έποχης τοϋ •Ακενατόν με τήν επίοpαση αυτή των κατr,)τερων επιπέδων της κοινωνίας - δμως δ κοι νός λαος και ή μεσαια τάξη οuτε παρήγαγαν οδτε άπόλαuσαν τα προϊόντα μισ.ς τέχνης ξέχωρης απο τήν επίσημη τεχνοτρο πία της άνώτεpης τάξης. Με καμια εννοια έπομένως δεν ύπάpχοuν στήν Αίγυπτο δuό διαψοpετικοι τύποι τέχνης· οέν όπάρχει «λαϊκή τέχνη» πλάι στήν τέχνη της αυλης και των ευγενών. Ε!ναι αλήθεια δτι μπορεί να χαραχτεί μια οιαχωριστική γραμμή που να διατρέ χει το σύνολο της αtγυπτιακης τέχνης, δμως αυτή δεν χωρί ζει τα lpγα σέ δuό ξέχωρες δμάδες· μαλλον οιαπερνα τα ίδια.
· 67
τά. εργα. ενα. - ενα.. �ίπλα. στην α.όσ:γJρά. συμ6ατική, άκαμπτα. τε�ετουργικη κι έπισημα.. μνημεια.κη τεχνοτροπία, βρίσκουμε έπιση; πα.ντου_ σημάδια.. μιας προσέγγισης λιγότερο συγκpα. , ης, τημεν πιο αυθόρμητης κα.l ψυσικης. °Ο δυα.δισμος α.υτος , έ�ψρα.ζετα.ι καθαρότερα. έκεί οπου δυό μορφές μέσα. στην ίδια συνθεση άπεικονίζοντα.ι με τις δυό διαψορετικές τεχνοτροπίες. Κα.l τέτοια. εpγα. (δπως λ.χ. το γνωστο &σωτερικό, που δεί δη χνει τ�ν κυρά. με την συμ6α.τικη αυλική τεχνοτροπία.. λαδη_ σε αυστηρά. «μετωπική» θέση - αλλά. ενα δοϋλο σ� στά ση όλότ�λα. άνεπ:τήδευτη, άπο �λα.γία. οψη, μέ τήν μετ�πικη συμμετρια μερικα. έγκα.τα.λειμμενη) φανερώνουν πάρα. πολυ �αθαρά. οτι ή τεχνοτροπία. ποικίλλει σύμφωνα. με τη φύση τοϋ α. μ λ τ άρχουσας τάι::� η,..':, απεικοίδιου του αντικειμένου ' ' , , . Τ έ r,ι i1; νι'ζοντα.ι με την επισημη τεχνοτροπία. της α.υλης, ενώ τά. μέλη τών κατώτερων τά.ξεων συχνά. δείχνονται με τήν πλη6εια.κή να. τ�υρα.λιστικ,11 τε�νοτροπία.. Οί δυό τεχνοτροπίες δια.ψοροποι , ου�τα.ι �χι α.πο τ�ν τα.ξικη συνειδητοτητα. τοϋ καλλιτέχνη, δ ό ποιος σε δποια.δηποτε περίπτωση ήτα.ν ανίκανο; νά. δώσει εκ cp_pα.ση σ;η� τ�ξική το� συνα.ί�θηση, ακόμα. κι a.v εlχε κάποια., ουτε κι α.πο την τα.ξικη συvα.ισθηση τοϋ κοιvοϋ, το δποίο ακό μη ορισκόταv εντελώς κά.τω άπό την έπιpροη κα.l τή γοητεία. �ης α.υλης των ευγενών κα.l του ίερα.τείου, ά.λλά., δπως είπα.με, η χρησιμοποιούμενη τεχνοτροπία. κα.θοpιζότα.v ά.ποκλειστικά. σύμφωνα. μέ τη φύση του ά.ντικειμένου. Οί μικρές σκηνές &p γα.σία.ς, ποϋδειχνα.ν τεχνίτες ύπηρέτες κα.l δούλους στην κα.θη μεριv-η δο1)λειά, και ο[ δποίες αποτελοϋv μέρος των επιτά.�ιων 7:�ρε�_:-;Ιιένωv της αριστοκρατία.;, κρα.τιοϋvτα.ι μέσσ. σ-::: δρια.. των cΛοτελσ. vα:cουpα.λισ-:�χι;J',ι, μη ιινημεια.κG>ν κα.l παιγνιδιά ρικων μορφών, αλλά. τιχ &γάλμσ.τα. -:G>·ι θειi)·ι, δσο λίγες ά.πα.ι τήσεις κι iiv εχουν, εΙvα.ι δουλεμένα. στην τεχ,,ιοτροπία. της έ ίtίσημης αυλικής τέχνης. Στην πορεία. της ίστορία.ς της τέ χνης κα.l της λογοτεχνίας έπαvειλημμέv7.. συvα.ντα.με α.ότή τή δια.φοροποίrιση της τεχνοτροπίας, &.νά.λογα. με το θέμα.. Γιά. πσ. , pα.δειγμα., δ δυαδικος -cpόπος δια.γραψης χα.ρα.κτήρων πού με·· ταχειρ!ζετα.ι δ Σαίξπηρ, σύμφωνα. με τόν δποίο οί ύπηpέ τες κι οί παλιάτσοι του μιλiν στον κα.θημεριvο πεζο λόγο,
68
ένώ οί ηρωες κι οί &ρχόντοι του μιλάνε σ' &πεξεργασμέvο καλλιτεχνικό στίχο, ά.vτα.ποκpίνετα.ι σέ τούτη τήν «αίγυπτια κή», κατά. τό θέμα καθορισμένη &ναλλαγή της τεχνοτpοπ[ας. Γιατl τά. πρόσωπα. τοϋ Σαίξπηρ· δεν μιλάνε τlς διαφορετικές γλώσσες των δια.φόρων τά.ξεωv, δπως α.ότές ύπάρχουv στήν πρα.γμ:χ.τικότητα., (παρόμοια μέ τα πρόσωπα. στο σύγχρονο δρά..μα.. λ.χ., που δλα. τους σχεδιάζονται να.τουρα.λιστικ±, είτε σε ψηλη είτε σε χαμηλη μοίρα 6pίσκονται) , παpα τα. μέλη της α.ρχουσα.ς τά.ξης ά.πεικοvίζοντα.ι μέ στυλιζα.pισμέvο τρόπο κα.ί έκφρά.ζοvται σε γλωσσα. &.νύπα.ρκτη στην κα.θημερινή ζωή, έΥώ οί ά.ντιπρόσωποι τοϋ κοιvοϋ λαοϋ περιγράφονται ρεαλιστικά. κα.l μιλάνε τό ιδίωμα, τοϋ δρόμου, των πα.vδοχείων κα.l των έpγα.στηpίων. ·Ένα.ς άλλος μελτητrις νομίζει δτι ή τήρηση η ή παραβία ση της &.ρχης της μετωπικότητας δεν έξαpτα.τα.ι ιiπο το α.ν τα. ά.πεικονιζόμενα. πρόσωπα. ciνήκουv σε ά.ριστοκρατι�ους κ.ύ κλους η στον κοινο λα.ό, παpά. &.πό το α.ν έμψα.νίζοντα.ι σέ δράση η σε θέση άνάπα.υσηςS 1 • 'Ακόμη κι α.ν α.υτη ή πα.ρα. τήρηση είνα.ι ως ενα. σημείο σωστή, δεν πρέπει να. ξεχνα. κα νείς δτι οί 6α.σιλιά.δες κα.ί οί άρχοντες ψυσιολογικα. πα.ριστά vοντα.ι πράγμα.τι σε στάση &πίση μης ήσυχία.ς κα..l &.νά.πα.υσης &νώ δ κοινός λαός δείχνεται σχεδόν πάντα. κινούμενος στίς καθημερινές του δουλειές. 'Όμως ot έκπρόσωποι τών ά.νώτε pων τάξεων δια.τηpσϋν - κα.1. α.ότο καταρρίπτει τη θεωρία τούτη - τlς μορφές της μετωπικότητας, ά.κόμα. κι δταν έμ ψα.vίζοντα.ι σε δρά.ση, δπως σέ σκηνές κυνηγισϋ rι μάχης. Πολυ πιο στέρεη δικαιολογία. εχουμε να. μιλήσουμε για. ϋ πα.pξη μιας τέχνης επα.ρχια.κης παράλληλα. μέ τήν τέχνη της μόνιμης δια.μονής (&.να.κτόρων, να.ων - Σ.τ.Μ.) , πα.pα. για. την ϋπα.ρξη μιας λαϊκης τέχνης πα.ράλληλα. με τήν τέχνη της α.υλης. Τά. σπουδαία. καλλιτεχνικά. επιτεύγματα., τό ε να. μετα. τό άλλο, κι δλο ά.ποκλειστικότερα. δσο συνεχίζεται ή πρόοδος, προέρχονται από τη 6α.σιλικη αυλή η ά.πό τήv πε ριφέρεια. της α.όλης - πρώτα. στη Μέμψη, ϋστερα. στη θή6α. κα.ί τελικα στήν Έλ Άμάρvα.. υΟ,τι γίνεται στlς επαρ χίες, μακριά. &.πό την πρωτεύουσα καί τους μεγάλους ναούς,
69
είναι συγκριτικά &σήμαντο και 6α8lζει &.pγά κι lπιπονα πί σω &πο τή γενική lξέλιξη52, 'Αντιπροσωπεύει &πλως !να πολιτισμο που επεσε σταλια - σταλιά &πο την &.νώτερη τά ξη· μέ καμιά lννοια 8έν ε!ναt πολιτισμος που πρό6αλε &.πο lπαρχιακή αυτή τέχνη τήν το 6άθος της λαϊκής ζωης. δποία είναι &ούνατο νά θεωρήσουμε σάν τήν συνέχιση' της παλιάς χωριάτικης τέχνης, προορίζεται lπlσης γιά τήν γαιο κτημονική &ριστοκρατία καί δφειλει τήν ί8ια τη ς τήν ϋπαρ ξη στο χωρισμο τώ'i φεουοαρχων ευγενών &.πο τήν αυλή προτσές που έκτυλισσόταν &.πο τήν 6 η ουναστεία. οι καινούρ� γιοι &π�ρχιωτες ευγενείς, με τον καθυστερημένο πολιτισμό τους και τήν παράγωγη &κείνου έπαρχιακή τέχνη, οιαμορ φώθηκαν άπο τά στοιχεία αυτά, που είχαν ξεκόφει &.πο τήν , πρωτευουσα.
·π
5. Μεσοποταμiα.
, Το πραγματικό πρό6λημα στην τέχνη της Μεσοποταμίας συνισταται στο γεγονος δτι, παρόλη τήν ϋπαρξη οικονομίας 6ασιζ�μέ�ης ,κυρίως στο &μπόριο και τή 6ιοτεχνια, το χρή μα και τη,' ϊ1: .σπj, ή τέχνη αυτή εχει χαρακτηρα αυστηρα πει θαρχημένο, λιγότερο μετα6λητο και λιγότερο ουναμικο &.πο τήν τέ�νη της, Αιγύπτου, χ 1l>ρας πολυ περισσότερο ριζωμέ νης στη γεωργια και τη φυσική οικονομία. Ό κώοικας τοϋ Χαμουραμπί) που χρονολογείται &.πο την τρίτη χιλιετηρίοα π.Χ., οείχνει δτι &.κόμα και σ' αυτή τήν εποχή το &μπόριο καί οί χειρωνακτικές τέχνες, ή τηpηση 6ι6λίων κα.ί ή χοpή γησrι πίστωσης ήταν πολύ άναπτυγμένες στή Βα6υλωνία κι οτι διεκπεραιώνονταν συγκριτικά πολύπλοκες τραπεζικές συ ναλλαγές, δπως πληρωμές σε τρίτους καί άμοι6αία οιευθέτη ση λογαpιασμων53. Το lμ'ltόριο καί το χρήμα ήσαν τόσο πολύ πιο &.ναπτυγμένα έσω, &.πο δσο στη'Υ Αίγυπτο 1 ώστε σε άντιδιαστολή μέ τον Αιγύπτιο, ήταν δυνατο για το Βα: ουλώνιο νά &ποκληθεί άπλούστατα «επιχειρηματίας»54, μεγαλύτερη τυπική πειθαρχία της 6α6υλωνιακης τέχνης, πλάι στήν πιο ευκίνητη και πιο αμεσα &.στική οικονομία, 1
·π
70
καταρρίπτει, πάντως, τήν κατά τά άλλα φυσιολογικά ίσχύου σα κοινωνιολογικη θέση, σύμψωνα μέ την δποία ή αυστηρή γεωμετpικη τεχνοτροπία συνδέεται μέ τήv παραδοσιοκρα τικη γεωργία καί δ άσυγκpάτητος νατουραλισμος μέ μιά πιο δυναμική άστική οικονομία. 'Ίσως οί αυστηρότερες μορ ψές δεσποτισμου κ�ι το λιγότερο ά.νεκτικο πνεϋμα της θρη σκείας στή Βαβυλωνία ν' άντιτά.χτηκαν στη χειραψετικη έ πίδpαση της ζωης της πόλης - αν ύποθέσουμε, οηλ. δτt και μόνο το γεγονός, πως εδώ ύπηpχε μια τέχνη της αυλης και των ναών και πως κανείς δέ μποpουσε νά επιδράσει πάνω στήν άσκηση της τέχνης έκτος &πο τον άρχοντα καί τούς ίεpείς, δεν είχε σταματήσει στο ξε6λάστημά. τους δλες τις ά τομικιστικες και νατουραλιστικές προσπάθειες. Ή χωριάτικη τέχνη και οί λαϊκότερες, δευτερεύουσες μορψες τέχνης ε παιζαν ολο καl μικρότερο ρόλο στη χώρα των Δύο Ποταμών, παρά στίς άλλες πολιτισμένες χώρες της άpχαίας 'Ανατο λης55 κι ή καλλιτεχνικη δραστηριότητα ήταν έοω &.κόμα πιο άπpόσωπη άπ' δ,τι λ.χ. στην Αίγυπτο. Δέν ξέρουμε σχε δον κανένα ονομα Βαβυλώνιου καλλιτέχνη και διαιρουμε τήν ίστοpία της 6α6υλωνιακης τέχνης μόνο μέ τις 6ασιλείες5 6. Δέ γινόταν εδώ καμιά διάκριση, είτε δpολογικη είτε πρακτι κή, &.νά.μεσα στην καλrι κα.ί τη Μναυση τέχνη : δ κώδικας τοϋ Χαμουραμπί δνομά.ζει τον ά.pχιχτ!στη και το γλύπτη μα. ζl μέ το σιδεpα. και τον παπουτσή. Ό &.ψηpημένος δpθολογισμος έψαpμόζεται &.κόμα πιο έπί μονα στη 6α6υλωνιακη και ασυpιακη τέχνη παpα. στήν αί γυπτιακή. Ή ανθρώπινη μοpψη δείχνεται οχι μόνο σ½ αό στηprι μετωπικότητα, με το κεφάλι στραμμένο για νά δείξει την α.ποκαλυπτικη πλαγία οφη, αλλα. και τά χαρακτηριστικά μέρη τοϋ προσώπου, ή μύτη και το μάτι, μεγεθύνονται ση μαντικά, &νω τα. λιγότερο ένδιαψέpοντα χαρακτηριστικά., ο πως το μέτωπο καί το σαγόνι, περιορίζονται πολύ57. Ή ά.ντι να.τουpαλιστικη ά.ρχη της μετωπικότrιτας πουθενα δέν είναι πεpιψανέστεpα καθαρή ά.πο δσο στούς ά.ποκα.λούμενους «θυ ρωρούς», τούς φτερωτούς λέοντες και ταύρους της &.συριακής ά.pχιτεκτονικης γλυπτικης. Είναι άμψί6ολο αν ύπάpχει στην 71
α,ιγυ πτια�ή τέχν� κλάδος �που νά έφαρμόστηκε τόσο άσuμ6ι�αστα η προσπελαση έκεινη τοϋ εργου τέχνης, πού άπ αρ νι,εται κάθε rαντ,ασιοκ,ρατία και το στυλιζά.ρει σε ύ π,ερτατο_ 6α.θμ�, �σο εφα�μόσ;ηκε στις μορφες α.ύ τές, ο : δ�ο ι,ες, ά.�ο την π�αyια , οφη εχου ν τέσσερα κινη , �α κω �π� �ην _προσθι,α οψη �υο στάσιμα. πόδια., πέντ ε δλα � );α, κ�ι ο ι οποιες πραγ�ατι αντιπροσωπεύουν το μίyμα δυο �ω_ων., Η χτυ �η,τη παρα6α , ση τοϋ φυσικοϋ ν όμου όφείλεται έδω σε, κ�θα.ρα ορ�ολογικα κινητρα : δ δημιουρyος τοϋ εί δ� υ ς ,α�το,� προφαν�ς εί�ε τη,ν πρόθεση ν' ά.ποκομίσει δ θεα τ�ς, α.πο �λε5 τις πλευ ρες μιαν αυτοτελή και τυπικά πλήρη εικονα. του αντικειμένου. Ή α.σσυ ριακr1 τέχνη περνa &:.πο κάτι δμοιο με νατουρα �ισ._τι κή έ,ξέ�ι�η πολύ -ά.ρyά, δπω�δήποτε οχι πριν ά.πο τον oyooo κ�ι ε6οομο αίωνα π.Χ. Τα άνάyλυφα τοϋ 'Ασσουρ μπα.νιμπαλ, πού δείχνουν μάχες καί κυνήγια, είναι, δσο του λάχιστο άφορα τά ζωα πού ά.ναπαριστά.νονται, σu ναρπαστ ι κ� φυ σικά κα.ί ζωντ�νά., ά�λά ο! άνθρώπινες μορφες ά.πεικο νιζονται ,ά.κ�μα,, το ιδιο αυ στηρα, έξακολουθοϋν νά έμφαν ί ζ�νται μ� τψ ιδι<: α.καμπ;η, διακ�σμημένη, παλιού συρμο ϋ κομη κα.,ι ψ_ερ�υν ενδυμα, οπως και πρίν ά.πο δυο χιλι άδε ς χρόνια. Εδω εχουμε περιπτωση δυ αρχίας στην τεχνοτροπί . α παρ ό μοια με της Αιγύπτου την έποχη τοϋ 'Ακενατον πού πα ρουσιάζει την ίδια διαφορά στη διαπραγμάτευση των &.νθοώ πινων και ζωϊκων μορφών, ή όποία παρατηρήθηκε ηδ &.πο τη πα αιο ιθικη, έποχ καί τ ν δποία έ α.νειλημμέναη μπο � � 1 -jΊ ρου!με να δο�μ: μεσ;Χ' �την πορεια :ης ίστορ�ιας της τέχνης. �α�α.ι�λιθικη εποη απ�ικό;ιζε τα ζ�α πιο νατουραλιστικά α πο τον α.νθρωπο , επειδη σ έκείνο τον κ όσμο κάθε τι περι στρ εφ ό ταν γύρω &.πο το ζωο· οί μεταγενέστερες έποχες συ χνά κάνουν το ίδιο έπειδη δε θεωροϋν το ζωο άξιο yιά στυ λιζαρισμένη διαπραyμά.τευση. 1
·π
6. Κρήτη.
·π κρητικη τέχνη πρ σφέρ ι στον κ ινωνι λ γ ο
72
ε
ο
ο ό ο
το πιο δύ-
σκολο πρόβλημα σ' δλόκληρο τδν τομέα της &.pχαιας &.νατολι κης τέχνης. 'Όχι μόνο κρατά.ει μιά ίδιαίτερη δική της θέση άνά.μεσα στήν αίγυπτιακη καί τη μεσοποταμιακη τέχνη, &.λλcι. είναι καί μιά έξαιρετικη περίπτωση μέσα σ' δλη την έξέλι ξη ά.πο το τέλος της παλσ..tολιθικης έποχης ίσαμε τήν ά.ρχή της κλασσικής έποχης στην Έλλά.δα. Μέσα σ' δλη τούτη την τεράστια περίοδο, στην δποία έπικpατουσε ή ά.φηρημένη yεω μετρικr1 τεχνοτροπία, μέσα σε τουτο τάν ά.μετά.6λητο κό σμο της αυστηρής παpαδοσιοκpατίας και των α.καμπτωy μοpψων, ή Κρήτη μας παρου σιάζει μ�ά είκόνα πολύχρωμης, ά.κpάτη της, πλούσι ας ζωης, μολονότι οί οίκονομικες και κοινωνικες συνθηκες δεν εΙνα.ι έδω διαφοpετικες &.πδ δπουδήποτε άλλου στο γύρω κό crμο. Κι έδω στην έξουσία βρίσκονται δεσπ ότες καl φ εου δάρχες γαιοκτήμονες, κι έδω δλάκερος δ πολιτισμος βρίσκεται κάτω ά.πο την αίγίδα μιας ά.pιστοκpα.τικης κοινω νικης διάταξης, ά.κpι6ως δπως στrιν Αίγυπτο και στη Μεσο ποταμία - καl δμως, τί διαφορά στην δλη ά.ντίληφη της τέ χνης ! Τί έλευθεpία. στην καλλιτεχνικη �ωή, σε ά.ντιδιαστο λη με τδν κατα.πιεστικο σuμβατισμο στον υ πόλοιπο ά.pχαίο ά vατολικο κόσμο ! Πως μπορεί να εξηγηθεί αυτη ή διαφορά; Ύπά.pχου ν κάμποσες δυ νατες έξηγήσεις, δμως δεν υπάρχει χαμια. τέλεια , έξαναγκαστικη έξήγηση, πράγμα πού όψείλε ται, πρώτα άπ' 8λα, στrJ μέχρι τώρα άναποκpυπτογpά.ψητη φύ ση της κρητικής γpαψης. ''Ισως ή δια.ψοpα. να. εγκειται έν μέρει στο συγκριτικά παpακατιανο ρόλο πού επαιξαν στη δη μόσια ζωη της Κρήτης ή θρησκεία και. ή θρησκευτική λα τρεία. Έδω δε βρέθηκαν κτίσματα να.ων ου τε μνημειακά α γάλματα θεών κανενος είδους" τα. ειδώλια και τα. λατρευτικά σύμβολα πού βρέθηκαν ύποδηλώνοuν δτι ή θρησκεία ά.σκουσε πολύ λιγό τερο βαθιά κα ι πεpιεκτικη έπιpροη άπο δπουδήποτε άλλου στην ά.pχα.ία 'Ανατολή. υΟμως ή έλεuθεpία της κpητι κης τέχνης μπορεί επίσης να. εξηγηθεί μερικα. άπο τον έξαι ρετικα. σπου δχίο p6λο , τον όποίο επαιζε ή ζωη της πόλrις κα.ί το έμπό ριο στήν οικονομία του νησιοu. Είναι άλήθεια οτι πα ρόμοια. κυ ρια ρχία. των έμπορικων συμφερόντων βρίσκουμε στη Βcι,βυλωνία χωρις δρα.τη επίδραση στον κόσμο της τέχνης, δ-
73
μως ή ζωή της πόλης πιθα.νο να μην ήταν πουθενα τόσο πολυ αναπτυγμένη δσο στ·ην Κρήτη. Ύπηpχε μεγάλη ποικιλία. ά στικών i:ύπων κοινότητας : δίπλα στην πρωτεύουσα. και την εδpα. της α.υλης, την Κνωσσο και τη Φα.ιστό, ύπηρχα.ν τυπικες 6ιοτεχνικε:ς πόλεις σαν τr1 ΙΌυpνια.57 α. καl μερικές πόλεις με ά.γορα σαν τήν Πpα.ισό58. 'Αλλά. το ιδιαίτερο χαpα.κτηριστι κο της κρητικης τέχνης πρέπει νά. το δουμε πρωτ' άπ' δλα σέ σχέση με το γεγονος δτι στήν Αιγαία περιοχή, σέ αντιδια στολη με άλλες, το εμπόριο -- πpοπαντος το εξωτεpικο εμ πόριο - �ταν συγκεντρωμένο στά. χέpισ, της αρχουσας τάξης. Το ανήσυχο πνευμα του εμπόρου, που του αρέσει να νεωτερί: ζει, μποpουσε y' άνοίξει δρόμο μέσα σε εμπόδια λιγότερα., απ στι στrιν Αϊγυπτο η στην Βα6υλωνία.. Βέ6αια., ακόμα κι αυτή ή τέχνη παραμένει ή τέχνη μιaς α.υλης καl μιaς αριστοκρατίας. Έκψράζει τrιν joie de vivre (χαpα τ·ης ζωης - Σ.τ.Μ.) , των μοναρχών και μιaς μικρής ανώτερης τάξης, τήy ευζωια ΚCι'.[. τ,1ν ίκα.νοποίηση του εα.υτου τους. Τα μνημεία Π01J εχουν ψτάσει ώς εμα.ς μαpτυpουν τούς πολυτελείς τρόπους ζωης, τlς δόξες του 6ασιλικου νοικοκυ pιου, λαμπρές εξοχικές κατοικίες, πλούσιες πόλεις, μεγάλες γαιοκτησίες καl επίση ς τήν αθλιότητα των πλατιών μαζών των ύπόδουλων χωρικών. 'Όπως στήν Αϊγυπτο καl στή Βαβυλωνία, εχει κι εδώ ή τέχνη πέρα γιά. πέρα αυλικο χαρακτήρα, ο μως το στοιχείο του ροκοκό, ή χαpα του πολύπειρου και του διασκεδαστικου, το λεπτο καl το κομψό, ξεπpο6άλλουν πε ρισσότερο. Ό Hoernes εχει δίκιο που τονίζει τά. ίπποτικα χα ρακτηριστικά. του μινωικου πολιτισμου, εφιστώντας την πpο σοχη στο ρόλο πού επα.ιζαν στην κρητική ζωή οί εορταστι κές πομπές καt οί έοpταστικές παιδιές, οί δημόσιοι αγώνες και τα κονταροχτυπήματα, οί γυναίκες και οί ψιλάpεσκοι τρό ποι τους59. Ό α.υλικος ίπποτικος τουτος ρυθμος διευκολύνει τή·ι ά.νάπτυξη λιγότερο αυστrιpων και πιο αυθόpι..ιητων κι ευκαμ πτων μοpψων ζωης, σε αντιδιαστολr1 με το� αλύγιστο τpό�ο ζωης των παλιών γαιοκτημόνων ληστοοαpωνων - πpοτσες πού ξανασυνέ6ηκε στον Μεσαίωνα - καl παράγει, σύμψωνα με τα. καινούργια αυτα. πρότυπα ζωης, μια. πιο ατομικιστική
74
χαί πιο Ηεύθεpη χα.τα την τεχνοτροπία τέχνη, που εκψράζει μιi χαpχ περισσότερο άπροκατάληπτη για τή ψύση . Σύμψωνα δμως μέ μιαν άλλη έρμηνεία, ή κρητική τέχνη σ:ην πραγματικότητα δεν ετναι πιο νατουραλιστική άπο τήν αίγυτ.τιακη λ.χ. τέχνη· άν κάνει μια. εντύπωση πιο ψυσική, r.ιθανιί>; τότε να. μην ευθύνονται τόσο γι' αυτο οί τεχνοτpοπι χέ; μέθοδοι ϊ.cυ χρησιμοποιεί, δσο ή τολμηρη έκλογή του θέματος, ή έγκα.τάλειψη των άντικειμένων πού επίσημα. θεω ;οσν-:αt σο6α.pα. καί ή άρέσκεια γιά. πιο λαϊκα. καl επεισο διακά, κα.θημερινα καl δυναμικα. μοτί6α.60. Ή «τυχαία διευ θέτη σψ τιί>ν στοιχείων της σύνθεσης, ή δποία μνημονεύε ται, σ,ον ίδιο συσχετισμό, σαν ουσιώδες χα.ρακτηpιστικδ της κρητικής τέχνrις, δείχνει πάντως δτι δεν πρόκειται άπλως για. ;ήτημα εκλογής του θέματος. Τούτη ή «τυχαία διευθέ -:ησψ, εΙvα.ι ή πιο έλεύθερη, πιο χαλαρή καl πιο εικαστι χrι ανα.πα.pά.στα.ση ε!να.ι εκψpαση μιας ελευθερίας επινόησης, (ή δποία ίσως μπορεί κάλλιστα να όνομα.στεί «ευρωπαϊκή», σέ αντιδιαστολή με τούς ανατολίτικους περιορισμούς της α.ι γω-:-:ια.κης κα.ί 6α6υλωνα.ικης τέχνης) καl εκψpαση μιaς ±vταηψης ή δποία, σε άντιδιαστολή με τήν αρχή της συγ κεvτpωτικόπιτας καl της καθυπόταξης των δευτερευόντων στοιχείων, ευνοεί συσσώρευση κα.l α. cρ θονία του θεματικου ύ λ�κου61. Ή αρέσκεια της παράθεσης καθαυτής, ψτάνει σε τέτοιο σημε'ίο στήν κρητικrι τέχνη, ώστε οpίσκουμε πα.ντου, α.ντl γιχ διακοσμήσεις γεωμετpικα. διευθετημένες μιά. πολυ τ.:λούσtα ανάπτυξη σκόρπιων μοτίοων, οχι μόνο στlς σκηνι κe:ς συνθέσεις, α.λλα καl στις διακοσμητικe:ς ζωγραψιες σέ αγγεία62 Κ·Χl τούτη ή ελευθερία σ.πο τον τυπικο περιορισμό εΙvαι πολύ περισσότερο σημαντική, εψόσον οί Κpητες πρά γμα.τι εlχαν γνωριστεί πολύ καλά, καθώς ξέρουμε, μέ τα. προ ι6vτα της α.lγυπτια.κης τέχνης· συνεπώς, αν εγκατέλειψαν τήν μvημειακότητv',, την &πισημότητα καl τήν αυστηρότητά της, αότο μαρτυρεί δτι το μεγαλείο της Αιγύπτου δε συμψωνου σε με δικό τους γουστο και τους καλλιτεχνικούς σκοπούς τους. Έν τούτοις, ή κρητική τέχνη εχει κι αυτr1 τις αντινα-
75
τουραλιστικές της συμ6ά.,zις καl &.ψη pημένες ψόρμουλες· ·σχε δον πάντα παραμελεί τήν προοπτική, όπάρχει πλήρης Η λειψη σκιάς, δ χρωμα.τισμδς τό πιό πολύ περιορlζεται σε το πικά χρώματα. και οι τύποι της άνθρώπινης μορψης πάντο τε ετvα.ι περισσότερο συμμορψωμένοι με την τεχνοτροπία. &.πό έκείνους των ζώων. Ή σχέση &.νάμεσα. στα. νατουραλιστικχ και &.ντινα.τουρα.λιστικα. στοιχεία. καθόλου δεν προκα.θοpίζε τα.ι, πάντως, &.πό την &.ρχή, πα.ρα. &.λλάζει μ� τη� ίσ�οpικη έξέλιξη της τέχνης63. Πάντοτε μένοντας κοντα στη ψυση, ή κρητικη τέχνη ξαναγυρίζει &.πο ενα κυρίως γεωμε τpικο ψορ μαλισμό πιθανο &κόμη έπηρεασμένο &.πό νεολιθικες τάσεις, και δια�σου &νος άκρου νατουpαλισμοϋ, σ' ενα. &.ρχαϊστικό κα.t κάπως &.κα.δημαϊκο στυλιζά.ρισμα. Ή Κρήτη δεν &.να, , καλύπτει τrι δική της να.τουpαλιστικη τεχνοτροπια καl δε ψτά.νει στην κορυψη της &.νάπτυξής της στη σψαίρα. της τ� χνης, πplv ά.πο τα. μέσα της δεύτερης χιλιετηρίδας, στ� τε " λος της μεσομινωικης περιόδου 63α.. στ;ρα, στ� δευτερ , ? μισο της χιλιετηρίδας, ή κρητικη τέχνη χα.νει πο�υ &.πο τη φρεσκάδα. καt τη φυσικότητά. της· οί μορφές της γινονται δλο ;.α.ι περισσότερο σχημα.τικες κα.l συμοα.τικές, α.κα.μπτες κα.l &.ψηρημένες. Στούς μελετητες έκείνους που τείνου� προf τrί ψυλετικη έξήγηση των, ίστορι�ω v ψα.ινομένων, &.ρε , , �ει .να , &.ποδίδουν τη γεωμετροποιηση α.υτη στην έπιρροη των ελ:.;..,..,., , ,ς: , , ' "Ελλα't; ληνικων φυλών, που' επεuρα.μα.ν στην ηπειρωτικη &.�ο το Βορρά. - τοϋ ιδιου λαοϋ, �ηλαδή, πο� δημ;ού�γη σε κα.t τη μεταγενέστερη γεωμετρικη τεχνοτροπια. στην Ελ λάδα.64. "Αλλοι &.μψισοητοϋν την &.νά.γκη μιας τέτοιας έθνι _ κης εξήγησης και 6λέπουν τους λόγους τούτους της &λλαγης τεχνοτροπίας στην ίστοpικη εξέλιξη της μορφης6 5. Ετνα.ι κοινη συνήθεια. νά. έφιστοϋν την προσοχη στή «συγ χρονότητα» της κρητικής, τέχνης, σσ.ν τοϋ εtδικοϋ χ�ρακτηpι στικοϋ της, δτα.ν συγκριθεί με την αlγυπ:ιακη καt μεσοπο τα.μια.κrJ τέχνη· αυτο είναι πάντως _ το ,προ6ληματικ�τερο γνώρισμά. της. Το γοϋστο των Κρητων δεν ,fιταν ίδια.ιτερα. , δύσκολο καt σταθερό, πcφόλη την πρωτοτυπια και δεξιοτε χνία τους. Τα. καλλιτεχνικά τους μέσα ήσαν πάρα πολυ συγ-
r
76
κατα.6ατικα. καί πασίδηλα, rΤ,στε ν' &.ψήσουν πίσω τους 6α θεια. καl διαρκη εντύπωση. Οί τοιχογραφίες τους μας θυ μίζουν, με τα. ύδροχρώματα καl το ευθύ τους σχέδιο, δια κοσμήσεις σi σύγχρονα πολυτελή &.τμόπλοια καl λουτρότο πους66 . Ή Κρήτη οχι μc·ιο . εδωσε έρεθισμους στη «μοντερ νίστικη» τέχνη, άλλα. κα.ί τ.ρόοαλε δρισμέvες ά.πόψεις της σύγχρονης 6ιομηχανικης τέχνης. Το «μοντέρνο» στοιχείο των Κρητων πιθα.·ιο να. συνδεόταν με την ά.πό μέρους τους έpγο στα.σιακή ενασχόληση στήν τέχνη καί τη μαζική τους πσ. ραγωγη για. μια. τεράστια έξαγωγικη ά.γορά.. 'Από την άλλη μεριά. ομως οι .,Ελληvες ά.πόφυγα.v τον κίνδυνο της τυποποίη σης παpόλη την εξίσου αναπτυγμένη 6ιομηχα.νοποίησή τους - ά.λλά. αυτο άποδείχνει μονάχα, δτι στην ίστορία της τέ χϊης οί ϊδιες αtτίες καθόλου δεν εχουv πάντοτε τα. ιδια ά.πο τελέσμ.α.τα., η δτι οί αιτίες ισως ετνσ.ι πάρα. πολυ πολυάριθμε; γ�α να. έξαvτληθοϋν τzλείως απο την έπιστημονικη ά.vά.λυση.
κεφάλαιο τρίτο
ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΙ ΡΩΜΗ
1. Ή 'Ηρωική καi ή 'Ομηρική έποχή. Τα. δμηρικα. επη είναι τα. παλιότερα. ποιήματα που σιJJ ζονται στην 'Ελλάδα., δμως 5χι βέβαια και τα. παλιότερα. πού ύπηρξαν. Και δεν είναι μόνο δτι ή δομή τους είναι πολύ πε ρίπλοκη κι δτι μποροϋμε να. ύποδείξοuμε &.ντιφάσεις στό πε ριεχόμενό τους, παpα. κι δ θpύλος για. τόν ίδιο τον 'Όμηpο περιέχει πολλα. χαρα.κτrιpιστικά άσυμβίβαστα με την προσω πογραφία. εκείνη τοϋ ποιητή, που θά κατασκευάζαμε άπο το πολύπειρο, σκεπτικο κι άκόμα κι ελαφρο πνεϋμα. των ποιημά των.'Η παpα.δοσιακη είκόνα. τοϋ τυφλοϋ γέpοu ά..οιδοϋ της Χιου κατά μέγα. μέρος φτιάχτηκε άπο μνημες, οι δποίες γυρίζουν στην εποχη πού ενας ποιητης ήταν vates - ιεpοπρεπης και θεόπνευστος μάντης. Ή τυφλότητά του είναι μόνο το εξω τερικό σημάδι τοϋ εσωτερικοϋ φωτος που γεμίζει το είναι του και τον κά.νει ίκα.νο να. βλέπει πράγμα.τα. που οί α.λλοt δε μποροϋ'ί να. δουν. Τούτη ή σωμσ.τικη άναπηρία. εκφράζει - δπως κι ή χωλότητα. τοϋ θείου σιδερά, τοϋ 'Ήφαιστου μιαν α.λλη ιδέα. πού ήταν τρέχουσα. στους πpοϊστορικους χpό νοuς : οτι ενας κατα.σκεuα.στης ποιημάτων, στολιδιών και άλλων προϊόντων χειροτεχνίας μπορεί να προέρχεται μόνο &πό τtς τάξεις εκείνων που ήσαν &.κατάλληλοι για. πόλεμο κι επιδρομές. Έκτος δμως iπο το χα.ρα.κτηριστικο τουτο, δ θρuλικος « υΟμηpος» είναι ενα. σχεδόν τέλειο πα.ρά.δειγμα. τοϋ μυθικοϋ ποιητή που ακόμα. ήτσ..v κα.τα. το ήμισυ θείος, θα.u μα.τοποιος καt πpοψfιτης. Βρίσκουμε την καθαρότερη ένσάρ κωση της ιδέας αυτής στον Όpψέα., τον πα.μπά.λα.ιο τραγοu διστη που πήρε τη λύρα. του ά.πο τον 'Απόλλωνα. και το δα. σκά.λεμα. στην τέχνη τοϋ τρα.γουδιοϋ ά.πο την ίδια. τη Μού σα.· μέ τη μουσική του μποροϋσε να συγκινήσει οχι μόνο άν Οpώπους κα.ί κτήνη, άλλα κα.ί OfXi.. χc 1J;, ·,.;.α.θιος κα.ί 'liJ. τ.ά.pΞl ξα.vα πίσω την Ευρυδίκη άπο τα. δεσμα. τοϋ θα.νά.τοu. 'Ο (( "0μηρος» δεν καυχιέται πια για τέτοια. μαγικη δύναμη δμως κρατεί &.κόμη τα. χαρα.κτηpιστικα. έvος εμπνευσμένου μά'ίτη καί συνεχίζει να. εχει συναίσθηση μια.ς μuστικης κα.ι ίερ·ϊ1; 1
εσωτερικής σχέσης ι.ιέ τή Μούσα, τήν δποία. μέ τόση εμπι στοσύνη επικαλείται. Μποροϋμε να. είμαστε οέβα.ιοι δτι ή ποίη ση των πρωϊμό τερων Έλλήνωv, οπως και δλων των άλλων λαών σε πρω τόγονο στάδιο, &.ποτελοϋνταν ιiπό μαγικούς τύπους, χρησμι κα. ρητά, προσεuχες κα.ί γητειές, τραγούδια. τοϋ πολέμου χα.ί τ·ης εργασίας. 'Όλοι αυτοι οι τύποι εχουν κάτι χοινο χαι μποpοϋν να. 6νομα.σθουν ίεροτελεστική ποίηση των μαζών. Ποτε δεν πέρα.σε άπο το νοϋ δσων εψτια.χνα.ν γητειες χαι χρησμικους στίχους χι δσων συνθέτα.νε μοιρολόγια. κ.σ.ι πολε μικσ.. α.σματα., να δημιουργήσουν χά.τι άτομικό· ή ποίησή τους ήτα.'ί οόσιαστικα. &.vώνuμη και προορισμένη γιά δλη την κοι νότητα., εκφράζει ιδέες κι αίσθήμα.τα. που ήσαν κοινα σε δ λους. Στίς οπτικές τέχνες, στό επίπεδο που ά.ντιστοιχεί σ' αυ τη την απρόσωπη ίεpοτελεστιχη ποιηση , βρίσκουμε τα. φετίχ, τις πέτρες και τούς κορμους δέντρων, πού οί ·Έλληνες ευλα.βοϋντα.ν μέσα. στούς ναούς τους από τους πιό παλιούς και ρούς, και πού δύσκολα. μποροϋν ν� άποκληθοϋν γλυπτά τόσο &.νεπαίσθητα. είναι πάνω τους ίχνη μορφης &.νθρώπινης. Κι αυτα. επίσης, δπως κι οι πιό πα.λιες γητειες κ.σ.ι δμνοι, είναι πρωτόγονη τέχνη της κοινότητας, τpα.χεια. κι άδέξια εκφραση μιaς κοινωνίας που μόλις κσ..ι γνωριζει διαφοροποί ηση τάξεων. Δεν ξέρουμε τίποτα. για την κοινωνιχή θέση των κατασκευαστών τους, τό ρόλο πού επα.ιζα.ν στη ζωη της δμά. δας η την ύπόληψη που άπόλαuαν άπό τούς συγχρόνους του;· ομως τό πιό πιθαvο εrναι οτι εκτιμοϋνταν λιγότερο άπό τούς καλλιτέχνες - μάγους της πα.λα.ιολιθικης η τούς ίεροπρε πείς &.οιδούς της νεολιθικης εποχης. Μπορεί νσ. παρατηρη θεί δτι και οί γλύπτες είχαν τούς μυθικούς τους προγόνους. Ό Δαίδαλος, μας λένε, μποροϋσε νσ. δώσει ζωη στό · ξύλο και να κάνει τίς πέτρες να βαδισοuγ" τό δτι εκα.με φτερα για. τόν έαuτό του και τό γuιό του για νcι πετάξουν πάνω &.πό τη θάλασσα., δε φαίνεται στον άφηγητη τοϋ μύθου πιο θαυμαστό &πό τη δύναμή του νά. χαράξει μοpψέ:� και νσ. σχε8ιά.ζει λα6uρίνθοuς. Δεν είναι διόλου δ μοναδιχός καλλιτέχνης - μάγος, δμως ίσως ήταν δ τελευταίος σημαντικός, εφόσον δ μύθος β
81
των φτερών τοϋ ·1κάpου καl της πτήσης του στή θάλασσα cpαινεται δτι συμ6ολlζει τόν τερματισμό της !ποχης της μαγειας. Μί την &.ρχή της ήρωϊκης !ποχης, ή κοινωνική λειτουp για της πο!ησης και ή κοινωνική θέση τοϋ καλλιτέχνη άλλα κοσμική και άτομικιστική θεώρηση της πο ξαν δλότελα. λεμόχαρης άνώτερης τάξης δ!νει στην πο!η ση νέο περιεχό μενο κι έκχωρεί νέα καθήκοντα ατόν ποιητή. Τοϋτος έγκα τrι.λε!πει τώρα τήν άνωνυμια του και τό ίερόπρεπο άποτρcί6ηγμcί του, ένω ή πο!η ση χάνει τον ιεροτελεστικό καl συλλο γικό της χαρακτήρα. Οι 6ασιλιάδες κι οί εόγενείς των άχαϊ κών ήγε μονιων του δωδέκατου αίώνα π.Χ., οι «ήρωες» που εδωσαν στην έποχη αύτη το δνομά της, ε!ναι ληστες και πει ρα.τες - περηφανεύονται ν� αότοκαλοϋνται «λεηλατητες πό λεων» («πτολ!πορθοι» - Σ.τ.Μ.) - και τα. τραγούδια τους είναι εγκόσμια και θύραθεν' δ μύθος της Τρο!ας, ή κορων! δα της φήμης τους, δεν ε!να.ι τίποτα περισσότερο &.πο την ποιητικη έξύμνηση της ληστρικής δράση ς και της πειρα τείας. Τό άνομο κι άνευλα6ες πνεϋμα τους ε!ναι άποτέλε σμα της άδιάκοπης κατάσταση ς πολέμου, στήν δποία 6ρ! σκονταν, της σειράς των νικών που ε!χαν πετύχει και των &.πότομων άλλαγών πολιτιστικοϋ έπιπέδου που ε!χαν δοκιμά σει. Νικητες ένος λrι.οϋ πιο πολιτισμένου άπο τους ίδιους κι έκμετα.λλευτες ένος πολιτισμοϋ κα.τα. πολυ πιο προηγμένου άπο το δικό τους, χειραψέτήθηκαν άπό τα. δεσμά της προγο νικης τους θρησκείας, ένω συγχρόνως περιψρονοϋσαν τις θρη κατακτημένου σκευτικες εντολες και άπαγορεύσεις του λαοϋ, άκρι6ώς έπειδη ήταν κατακτημένος67. 'Έτσι ή ζωη των άνήσυχων αύτών πολεμιστών γίνεται μια. ζωη άνυπότα. κτου άτομικισμοϋ που τοποθετείται πάνω άπο κάθε παράδο ση και κάθε νόμο. Το κάθε τι γι� αυτους είναι !πα.θλο για. το δποίο πρέπει να. δοθεί άγώνας, άντικε!μενο για. προσω πικες περιπέτειες, άψοϋ στον κόσμο τους κάθε τι έξαρταται άπο την προσωπικη δύναμη, το θάρρος, την έπιδεξιότητα κι επιτηδειότητα. Άπο κοινωνιολογικη άποψη, ή έποχή χαρακτηρίζεται ά-
·π
82
πο την αποψα.σιστικη στροψη που γίνεται τιί>ρα. άπο την πα νάρχαια. αργάνωση σε γένη προς το κοινωνικο σύστημα μιάς ψεουοα.ρχικης μοναρχίας που 6α.σίζεται στην προσωπικη νο μιμοψροσύ�η των ύποτ�λών στο κύριό το�ς. Τοϋτο το σύστη _ν μα, μα.κρια άπο το yα, εξα.ρτσ.ται άπο τις συγγενικες σχέ σεις στην πρ�γμα.τικότητα τι5 άντιστρατεύθηκε και κα.ταρχη _ , �ατα.πα.τει τα καθήκοντα. του ένος συγγενη προς τον σ.λλο. Η κοινωνικη ηθικη του ψεουδαλισμοϋ άπορρίπτει την άλ , ληλεγγυη τοϋ αίμα.τος καί της φυλης· οί ηθικοί δεσμοί γί νονται άτομικοι και δρθολογικοι68. Ή οα.θμιαία. διάλυση της ένότητα.ς της φυλης δείχνεται χτυπrJτα. στις συγκρούσεις άνά. μεσα. σε συγγενείς, οί δποίες φσ.ίνοντα.ι δλο κα.ί περισσότερο συχνές, δσο προχωρεί ή ήρωικη εποχή. νομιμοωροσύνη ύποτελών προς τον κύριό τους, ύπηκόων προς το 6α.σιλιά τους και πολιτών προς τήν πόλη τους &να.φαίνεται 6α.θμια.ία. καί τελικά γίνεται ι σχυρότερη &.πό τ-iϊ q;ωνη του αίμα.τος. Τοϋτο το προτσες συνεχίζεται κάμποσους αιώνες (α.ν και με μερι κες δια.κοπες που προκα.λοϋντα.ι &.πο αριστοκρατίες, οί δποί ες 6ασίζοντα.ν στήν οίκογενειακη άλληλεγγύη) και περατώ νεται μόνο με τή νίκη της δημοκρατίας. κλασσική τρα γωδία άκόμα. είναι δια.ποτισμένη &.πο τή σύγκρουση άνάμε σα. στο κράτος των γενών και στο λα.ϊκδ κράτος· ή ,Α Υ τ ι γ ό Υ η τοϋ Σοψοκλη περιστρέφεται γύρω &.πο α.υτο το ί διο πρό6λημα. της νομιμοφροσύνης που ήταν κεντρικο και στην Ί λ ι ά δ α. Στήν ήρωικη εποχή το πρό6λημα. του το δε ψτάνει στό επίπεδο τραγικής σύγκρουσης, &φόσο δε συν δέεται με καμιά κρίση στήν τρέχουσα. διάταξη της κοινωνίας· εκείνο που 6λέπουμε είναι μια. επαναξιολόγηση των ηθικών προτύπων καί τελικα. τή νίκη ένος ανελέητου άτομικισμοϋ, για. -::ον δποί9 δ κώδικας τιμής τι:i>ν πειρατών είναι το μόνο πρό τυπο πουχε ίσχύ. Συνεπώς, ή ποίrισrι της ήρωϊκης έποχης δεν ε!να.ι πια. λα.ϊ κη ποίη σrι για. τις μάζες· δε 6ρίσκουμε τραγούδια. η ϋμνους για. δμάδες, παρά άτομικα. τραγούδια. για. τή μοίρα &.τόμων. ·π ποίφη δέν εχει πια. το καθήκον να. ξεσηκώνει τους άν θριJ>πους για. πόλεμο, &λλα. μα.λλσν νσ. ψυχαγωγεί τους fjρωες,
·π
·π
83
αφου τελειώσει ή μά.χη· εχει να ψάλει τά έγκώμιά. τους, νά :ους πs-ϊ με τ', ονομά τους, ν' άπλώσει και να οιαιωνισει τη ο�ξα τους. l}pαγμα�ι, -:ο ήpωϊκο άσμα. χρωστά τήν προέλευ ση του στη οιφα. για. δόξα. των πολεμόχαρων εύγενων : το να ίκανοποιήσει αυτην ήταν ή κύρια δουλειά, του - οί δποιες �λλες ά..pετές τ�υ εί,ναι δευτεp,εύουσα.ς σημ�lας στά μάτια τοΟ α.κpοα.τηpιου. Ως ενα. δρισμενο σημείο πρεπει ν' &να.γνωρι στεί 8τι δλη ή αρχαία τέχνη είνα.ι μιά ά.νταπόκριση στή λα χτάρα. για ψήμη κα.ί στην έπιθυμ!α. νά γίνεις διάσημος στά μά τια. των συγχρόνων καl των μεταγενέστερων69. Ή ίστοpία. του Ήpόστρατου που εβα.λε ψωτιά στο ναο της 'Άρτεμης στην 'Έψεσο για να κάνει ά.θά.να.το τ' ονομά του, δίνει μιαν ίδέα τr�ς ά.μsίωτης δύναμης, ά.κόμα. κα.L σέ ύστερότερους καιρούς, του πάθους α.ότοu, το δποίο πά.ντως ποτε δεν ήταν τόσο δη μιουργικό, δσο στην ήpωϊκη εποχή. Οί ποιητες των ήpωϊκων τραγουδιών επιδαψιλεόουν εγκώμια και ψήμη· αυτη είναι ή 6ά.ση της ϋπαρξής τους κα.ι ή πηγη της εμπνευσής τους. Τ' ά.ντικείμενα της ποίησής τους δεν ε!ναι πιά έλπίδες κι έπι θυμίες, μαγικες τελετές η ά.νιμιστικες ίεpοτελεστίες, άλλα ιστορίες επιτυχών συγκρούσεων κι αίματηροu πολέμου. Με την εξαψά.νιση της ίεροτελεστικης λειτουργίας της, ή ποίη ση χάνε� τ?; λυρικό της χαρακτήρα και γίνεται έπική· άπ' cι.uτή τ·η διάθεση δια.πνεόμενη γεννά κα.ί την παλιότερη εί pωπα.ϊκη ποίηση, για την δποία ξέρουμε δτι είναι κοσμικ-ίι κι α.νεξά.pτητη άπο τη θρησκεία. Στην πραγματικότητα., τα ποιήματα αυτά εχουν την πpοέλευσή τους σ' ένα είδος πο λεμικης άναψοpα.ς, ενα χpoyιy.,o για το πως πήγαινε δ πό λεμος. Στην &.pχη πιθι1.νο να. περιορίστη καν στά «τελευταία. νέα.» των επιτυχών πολεμόχαρων επιχειρήσεων και στις επι κερδείς επιδρcμες της ψυλης. «Ό κόσμος πιότερο δοξάζει άπ' τα τραγούδια. εκείνο πά.ν (τα, που ώς ά.κούγεται, καινούργιο δείχνει να.ναι», λέει δ 'Όμηρος (Όδ. Ι, 351-2) (μτψ. Καζαντζάκη - Κακριδη 84
Σ.τ.Μ.) καί 6ά.ζει το Δημόδοκο κα.ί το Φήμιό του νά ψάλ λουν τα τελευταία συμ6ά.ντα της ήμέρας. "Ομως οί &.οιδοί του δεν ε!ναι πιά άπλοι χρονογpάψοι' γιατί στο μεταξυ ή πο λεμική &.να.ψοpα εχει γίνει ενα. μίγμα. ίστορίας κα.l θρύλου κι ε χει πάρει το ϋcρος της μπα.λλάντα.ς, άνα.μιγνύοντα.ς δpα.μα.τικα και λυρικά στοιχεία. με το επικο μέρος. Χωρίς ά.μφιβολία., αυτο γινόταν Ύ.tQλι1.ς μέ -::\ ήρωικα άσμα.τα., &.π' των δποίων τά κομμάτια ψτιά.χτηκα.ν τα επη, αν κα.ί στην περίπτωση αυ τονων το χαρακτηριστικο στοιχείο ήταν το έπικό. Το ήρωϊκο άσμα. δεν άψηγείτα.ι μόνο τά κατορθώματα &- νος μεμονωμένου προσώπου, &.λλά καί ά.παγγέλνεται άπο ε να μεμονωμένο πρόσωπο, κι δχι άπο μιά δμάδα η ενο-. χσ ρο70. Άρχικα. πιθανο να. το συνθέτανε καt να το άπάγγελ ναν οι ίδιοι οι πολεμιστες κα1 ηρωες" ογιλαδη καt &.κροατή ριο και συγγραψέα.ς άνηκαν στην κάστα των &φεντάδων κι �σ�ν ευγενείς, κά�οτε κι ήγsμόνες, ερασιτέχνες. Ή σκηνή που &.πεικονιζεται στο Β ε ο 6 ο ϋ λ ψ ο (&.γγλοσαξωνικο επος Σ.τ.Μ.) , στrιν δποία δ Δανος 6ασιλιας καλεί εναν &.πο τους ίππότες του να. πεί ενα τραγούδι για τον αγώνα που μόλις είχαν τελειώσει, &.ναμψίβολα σε γενικες γραμμες κρατεί τί; συνθήκες της Ηληνικης ήρωικης εποχης71. Άλλα το ρόλο του ευγενή &ρα.σιτέχνη γρήγορα τον άναλα.βαίνει επαγγελ ματίας - δ α.υλικος ποιητής κα.l τρα.yουδιστης η ά.οιδος δ δποίος, ϋστερ' &.πο μακρά άσκηση, μπορεί να κάνει μια πιο κα.λλιτεχνικη κι ετσι πιδ έντυπωσια.κη άπόδοση τοϋ 11 ρωικοϋ άσματος. 'Όπως δ Δημόδοκος στην αυλη του βασι λιά των Φαιάκων κι δ Φήμιος στο άνάκτορο του Όδuσσέα, ψάλλουν κι αυτοί τ' !σματά τους στ,χ κοινα τραπέζια των 6ασιλιάδων και των δπλαρχηγωv τους. Είναι επαγγελμσ.τfΕς &.οιδοί, άλλα συνάμα υποτελείς κι ακόλουθοι του βασιλισ. καί, μολονότι άπασχολοϋνται με ά.μοι6ή, κpατοϋν τιμητικη θέ ση. 'Ανήκουν στην αυλικη κοινωνία καί οί ηpωες τους ψέ ρονται σάν σε ίσους. Ζουν την κοσμικη ζωη της α.υλης κα.t μολονότι άκόμα. ισχυρίζοντα.ι μερικες ψορες δτι δ .Θεος ε6α λε τα τραγούδια. αυτα στrιν ψυχή τους (Όο. ΧΧΙΙ, 347 - 8) και συντηροϋν τlς μνείες της θείας κατι1.γ<,ηης της τέχνης
85
τους, είvα,ι κι α.υτοί στρα.μμένοι στο τραχ!J Ξϊϊ:άγγελμα. τeι 1 πολέμου το ίδιο μέ τους άκροα.τές τους· στην πρα.γμα.τικ6τη τα., περισσότερα. κοιvα. σημεία. �χουν μ' α.υτv1J; πα.pα. μέ τους ίδιους τους πvευμα.τικούς τους προγόνους, τους μάντεις κα.ί το'Jς μάγου; μιaς προγενέστερης εποχής. Ή εικόνα. τη; κοινωνικής θέσης του ϊϊ:οιητη, την δπ.οίο. ϊϊ:α.ίρνουμε α.πb το•J; δμ:ηρικοιJς ποιητές, δέv εΙvα.ι συνεπής· f., ενα.ς αοιδός &.νήκει στrιv α.κολουθί(Χ του ήγεμ6να., ενώ άλλο; εΙ,ηι κάτι ανάμεσα σε α.υλικό κα.ί σε λαϊ;ι:,ο α.οιδ672. Φα.ί νετα.ι πώς, δτα.ν, τα. ποιήματα. συμτ.ιλήθηκα.ν κα.ί εκδόθηκαν, Ισ�; εyιvε r;,';γχ�ση αvά.με?α, σε Ι,Η7. , προγε:ιέστερη ΕΠ;ΧΥ) κα.ι στΥ(i κα.Uα.υ-:,; «δμηρικη Ξϊ.CιΥ.ΊJ»· Εν πα.ση περιτ.τω'Jεt μποpουμε να. 1JΠΟθέσουμε οτι αΧ6 μα. ;ι:,α.ί στην πρώι μη εr.:ο χή, έκτο; ±πό τους ρα.φωοού; τ·7ι; α.ρι'Jτοκρcι.τι;ι:,ης α.υλικη; Χοιvωνία.ς, ύπηρzα.v κα.ί πλα.vόδιοι α.οιδvι πσυ δια.σκέδα.ζαv τον κ6-Jμο στί; αγορές κα.ι γ1';ρω ±πό τη cρωτtα. στις λ έ σ χ ε ς (έλληvικα. στο κείμενο - Σ.τ.Μ.) μέ τραγούδια. λι yότερο �ρωι,ι.σ·) κcι:ι �φη)�ου / �pι:ι_κτ-/!p,:,: 3. , Δεν, μτ:οpσυlιε vi:ι. Οt7..μορ:;:;ωσουμε γvωμη γι α.υτα., εΧ:'iς α.v υποθεσουμε οτι &. vέκδοτα. κα.θuJς ή μοιχεία. της Άφροδίτης πpοηλθα.ν με τέ -:οιο τp6πο74. Στίς πλα.στικές τέχνες οί Άχα.ιοί συνεχίζουν τrιv κρr1τικη κα.ί μυκηvα.ϊκη πα.ράδοση κα.ί ή κοιvωνικη θέσrι του καλλι τέχνη , δεν μ�οpε! ήτ,α.ν δι:-yοpετικη �πο του καλλιτέχνη - :εχνιτη στην Κρητη. Εν πσ.ση πεpιπτωr:1ει, ε!να.ι άδιιz·ι6η :ο εvα.; καλλιτέχνη; η γλ1';πτης να. είχε ξεπηδ-/ισει α.πό την τάξη τGJ'i ευγεvιiJν η να. α.ν-11 zε στη'ι α,,";λική κuινω'ι!σ.. Σ-:ην πρα.γμα.τικότητα., οί δοκιμές τιϊ)ν ήγψ6'ιωv κα.ί τt7)γ ευγενών στήν ποίηση, κα.θως κα.ί ή οίκει6τητα. των επα.γγελμα.τιG)Υ τ.οιητων με τrιν πpα.κτικη τ-:;υ πολέμου, ήταν προορισμένε; vα. μεγαλώσουν την κοιvωvικη α.π6σταση τ.ο•J χι;ψιζε τον κα.λλιτέχνη, Π0 1J δούλευε με ":'Χ χέ p ι(Χ -:συ, απο τον ποιψΎ'j τ.ου 001'Jλευε. με το μυα.λ6 του. Ή νέα. α.�:'Υ-:η κατά.στα.ση είνα.� iι κυρία. α.lτία. της ψηλότερης κοινωνική; θέσης τοϋ ποιητή στην ήpωικη εποχrι σε σύγκριση με τr1 θέση του γpα.ψέα στην ipy_7.(7. '.\νι:ι.-:ολή. 1
�α.
Ή δωpικη εισ6ολη ψέpvει τό τέλος της εποχής, κατα. την δπr;ία. οί πολεμόχαρες επιχειρήσεις κα.ί περιπέτειες μετα.ψpά" , ;:: και' θpυλ.ο. - ;ι,,1σα.ν ενα.ς '� Ο'ι Δωριεις ζογ.:α.ι α.με'1α. σέ τρα.γουuι τpα.χυς κα.t VΎι yά.λιος λαός χωρικών ΠΟυ δεν εψτιαχ�ε τpα; γσύοια. για τις νίκες του, ενGi δ «ήρωϊκος» λα.ος �ου cι.υτοι ' , ' ' εκτόπισαν δiν εχει πια. τόση δ'ρμη για. τ:εpιπετεια., μετα. την εγκατά.σ'ϊ.t:/.Τ(ι -:ου στην α;χτrι τη; Μικράς Άσία.ς. Οί στpα-:ιωηκες ιιοναpχtες τους γι-ιrηται εφηνικα. ι.ι.γpοτικα., κι εμτ.r.ιρικα. αριστr;,κρα:τικ� κcι.θεστιiJτα., στα. δποία. οί πpωην 6α. σιλιά.δες είνα.ι ά.πλως μεγάλοι γαιοκτήμονες, κα.l ενώ προη γωμένω; ut r1γεμ6vες κσ.ί ο[ άκολουθίες τους μπορουσα.ν vr.ι., χάνουν δα.πα.νηpη ζωrι με εξοδα. της λοιπής κοινότητα.ς, δ ,:λου-:σ; τι6pα. κα.-:(Χνέμετα.ι πλατύτερα. κι ή έπίδειξη των ivι6τερων τάξεων μειώνεται α.ντίστοιχα.7 5. Άρκουvτα.ι σ' �\ να. μετριοφρονέστεpο ρυθμο ζωης κα.ί οί πα.ρα.γγε�ίες π�υ δίνουν σε γ λι.>π-:ες κα.l ζωγράφους στr1 νέα. τους πα.τpιδα. στην άρχrι α.να.μcρLβολα. είνα.ι εντελώς μηδα.μινου ϋψους. Πολυ λα.μ πρότερη ε ναι ή οιητικrι παρα.γωγη της ε;-οχης. Ο! πpόσ τ: ί φυγες πηρα.ν τα. ήρωικά. τ-ους άσμα.τα μα.ζι τους στην Ιωvία. οπου ανάμεσα σε ςενeιυ; Λα.ους,' κα. κι.ι.τω α.πu την επιΌραση ξένων πολιτισμιί)ν, -:ο [πος ξεπρο6ά.λλει μεσ α.πu μια. πορεία. τριωv α.ίώνωv. Κά.τω &.πο την τ:λικη ιωνικη μo�frJ μτ.ορουμε ακ6μα. / α.νιχνεύr:1ουμε -:ο πα.λ.ιότερο α.ίολικο Uλι Χό, μτ:οpουμε να. ξεδια.κρίνουμε τlς ποικίλες πηγές κα..l τον &τ:6τομ.ο τρόπο μερικών α.πο τlς μετα.6ά.σεις (άπο ;μiJμα. σε τμήμα. του επους - Σ.τ.Μ.) , δμως &κ6μα. δεν ξεpουμ: ά κρι6ω; πόση α.r:ό την κα.λλιτεχvική του ποιότητα. χpωστα. το επο; στ6 ήρωικο α.σμα., ο�τε με ποι6 τρόπο οί άpετες του ά σϊJγκpι-:ου α.υτου επιτεύγματος θα. μ.ποpουσα.v νσ.. έπιμεpι σθουv σε α.τομα, σχολες ,.α.l γενιες ποιητών. Πάνω &π' 8�α., δέν ξέρουμε αν το εvα. YJ το α.λλο πρόσωπο πήρε εσκεμμενα. τη συλλογι-ι..η έργα.σία κα.l -:η σφράγισε στrιν τελική της μop cpr1 rι α.ν, άντίθετα., άκρι6ω; ή ένσωμά.τωση στα. ποιήματα. τό '1ο πΌλλωv ξέχωρων troιiνailles (εύρημά.των - Σ.τ.Μ.) καί ·ή σ-:αθερη &vα.κεφα.λα.ίωση κα.ί βελτίωση της πα.pά.δοσης ε!\
,
'
'
r:'
�
,
ι
L
"
'
2.
'
.,
/
'
'
,
"
,
'
l.
,
.,
l.
'
'
87
ναι εκείνη που δίνει σ' c;,.υτ& τόy Lδια.ίτερο μοναδικό, πρά γματι - χαρακτήρα. τους, σα.ν προϊόντων «συλλογικης διοφυία.ς». Ή ποιητικη δημιουργία, ή δποία στην ήpωικη εποχή, δια.μέσου της δα.ψοροποίησης του ποιητή α.τ.ο τόν ίεpέα, εί χ:: ϊt!:pει τφσ,:;ωτ.:ικό:εpο χαρακτήρα κα.ι �ταν εργο χωρι στών κι cι..νεξόψcητων ατόμων, τώρα. ξα.να.δείχνει μια.y α.πο φcι.σιστική τάση πρr:ις το συλλογικό. Το επος δεν είναι πιά. εργο μεμονωμένωy ποι·ητών παρα. δλόκληρων σχολών κι :ι.6μα. Χαt συvτεχνιGη, Οα. μπορούσαμε ν& πουμε. Είναι δημι ούργημα, οχ� 6έ6α.ια λα.ϊκης κcιyότητσ,ς, &.λλα. τουλάχιστο δ1' α.δικ·ης εpyασ[ας - δηλαδη δμάδας κα.λλιτεχνων που ανα γνωρίζουν την πνευματική τους αλληλεγγύη κι ενώνονται ο.πο κοινές παραδόσεις και μεθόδους εργασίας. 'Έτσι αρχίζει εοG) 'iνα. νέο ϊίοος οpγάνωσης που μέχρι τώρα α.πα.ντιότα.v μόνο στίς ειΥ./1..υτικές τέχνες και που �τι:ι.,y τελείως ξένο στην πcϊλι6τερη ποίηση : ·ή κα.ταvομrJ εργασίας μετα.ξυ μαθητωv χα.ι δασκάλων, μαστόρων καλ 6οηθωv, μπαίνει τώρα. στον τομέα. της λογοτεχνίας. Ό άοιδος ελεγε τα. τραγούδια. του στην α.ϊθοuσα τοϋ βα. σιλια, μπροστ& σε α.κpοι:ι.,τήpιο άπο rιγεμόνες κι ευγενείς" δ ρα.ψωδος α.πcιγγέλvει κομμάτια &πο τα. επη στlς εδρες των ευγενών και στα μεγάλα. σπίτια. δπως επίσης κα.l σε γιορτες κcιl σε πανηγύρια., σ' εργαστήρια. καί λέσχες (έλληvικα στδ κείμενο -- Σ.τ.Μ.) . 'Όσο ή ποίηση α.υτη γίvετα.ι πιο δη μοψιλης κι &πεuθύνετcι.ι σε πλατύτερο κοινό, τόσο, δ τρόπος της εκψώνφής της γίνεται δλο καί λιγότερο τuπικος κα.ί πλη σιάζει εκείνον της κα.θημεριvης ομιλίας" τό ραβδί κι ή απαγ γελία. πα.ίρvοuν τη θέση της λύρα.ς κα.l τοϋ τpα.γοuδιοϋ. Τοϋ το τό προτσές της εκλα.tκεuσης συμπληρώνεται μονάχα. δτα.v δ θρύλος, με τη νέα, επική του μοpψή, επιστρέψει στην -1ι πεφωτικη Έλλάδα. κι εκεί &.πλώvετα.ι άπο τους ραψωδούς, εςωpα.tζετcιι άπό τους επιγόνους κα.l στο τέλος μεταπλάθεται . από 'i:OUς τραγικούς. Ή άπα.γγελία. των επών γίνεται τακτι κη συνήθεια., κα.θως φτάνει ή εποχrι των τυράννων καl των &πα.ρχωv της δημοκρατίας. 'Ήδη στον εκτο αιώνα. ενα.ς νό-
ι
α.
88
απαιτούσε την &.παγγελία. δλόκληρων των ποιημάτων τοϋ Όμήροu - &.πο &ψεορείες ρα.ψωδων, ύποθέτοuμ.ε--στηγιοp τη τών Παναθηναίων, που γινόταν κά.θε τετραετlα. Ό άοι οος δια:χήρuττε τη δόξα. των ·6α.σιλιάδων και των ύποτελων τους, δ ραψωδός τη δόξα i:OU παρελθόντος του εθνοuς. Ό άοιοος τρα.γοuδουσε τρέχοντα. συμ6ά.ντα, &νω δ ραψωδος ξu πνοϋσε στη ψαντασία τα. συμ6άvτα. της ίστορίας καί τοϋ θρύ λου. Ή σύνθεση της ποίησης κα.t ή απαγγελία της δεν �ταν άκόμα χωριστά, ειδικευμένα &παγγέλματα., άλλα. δ άπαγγε λέας οεν ήταν κατ' &.νάγκη δ ίδιος δ ποιγιτής, δπως προη γούμ.ε να76, co ραψωδος είναι κά.τι άνάμ.εσα. σ' ενα ποιητη κι εναν ήθοποιό· οί πολλοί διiλογοι που τίθενται στο στόμα. τών προσώπων τοϋ εποuς, καί που ά.νσ.γκα.στικά άπαιτοϋσαν κάποια θεατρικη έπιδεξιότητα τοϋ άπα.γγελέα, σχημα.τίζοuy πι γέψuρα άνάμεσα στην άπαγγελία έvος εποuς καί την πα ράσταση ένος δράματος77. CO 'Όμηρος τοϋ θρύλου βρίσκε ται κάπου μετχξύ τοϋ Δημόδοκου και των δμηριδων, άνάμεσα. στους άοιδους καl στους ραψωδούς. Είναι ταυτόχρονα ίερο πρεπης μάντης καί πλανόδιος τραγουδιστής, γuιός της Μού σας καl ζητιάνος. Ή μορψή του είναι, άκαθόριστη, μη οντας τίποτε ά.λλο, παρσ. ή άνακεψα.λαίωση κα.l προσωποποίηση της &ξέλιξης &.πο το ήpωικο άσμα. των 'Αχαιών ήγεμόνων στο 'ιωνικ.ο επος. Κατα. πiσα πιθανότητα. οΕ ραψωδοί μποpοϋσαν vσ. γρά φουν· γιατί, αν καl σέ πολυ μεταγενέστερη χρονολογία ό πηρχαν άνθρωποι που μποροϋσαν V' άπαγγείλοuv τον 'Όμη ρο ιiπέξω, ή απαγγελία άπο μονάχη της χωρίς κάποια. γpα. πτη 6άσ-r1 θαψερvε 6α.θμια.ία. πλήρη διάλυση των &πων. Πρέ πει μn.λλον vά. ψανταστοϋμε τους ραψωδους σάv έκπα.ιδεu μένοuς κι δλοκληpωμένοuς λογίους που εvδι11,ψέρονταv περισ σότερο να διατηρήσουν την παρα.κα.τα.θήκη της ποίησής τους παρά. να προσθέσουν σ' αύτήν. Το 1:διο το γεγονός, οτι άπο κα.λοϋνται «γυιοί τοϋ Όμήpου» κα.ί προσκολλιοϋνται στο θρύ λο της καταγωγής τους &.πο τό δάσκαλο, δείχνει το συντη ρητικο χαραχτήρα γένους που είχε ή σχολή τους. Πράγμα τι, εχοuν 6ε6αιώσει δτι οί τ[τλοι των σuvτεχvιωv, 8πως λ.χ. �Lσζ
89
Όμηρίδα.ι, Άσκληπιά.δαι, Δαιοα.λίδαι κ.τ.λ., πρέπει να θεω pηθουν ά.πλώς σάν αύθαιρετα σύμ6ολα κι δτι τα μέλη τους ουτε τα. ίδια πίστευαν, οϋτε και περιμεναν νά πιστέψει κανεί; άλλος, την κοινή τους καταγωγη78· άλλοι ίσχυρίστη καν δτι γενικά οί συντεχνίες εχουν την προέλευσή τους στη συγγέ νεια κι δτι τά διάφορα έπαγγέλματα. άρχικα. ήσαν δλα μο νοπώλιο διαφορετικών γενων79. 'Όπως και να.χει, οί ρα ψωδοι σχημά.τιζαν ενα κλειστό έπά.γγελμα., ξεχωριστό άπσ άλλες δμάδες, υψηλά είδικευμένων λογίων, οι δποίοι ήσσ:ι έκπαιοευμένοι σε μια άρχαια παρά.οοση και οεν είχαν καμιά σχέση με πράγματα τέτοια, καθrJ)ς ή «λαϊκη ποιη ση». Τό έλ ληνικό λαϊκδ έπος ε!ναι καθαρή έφεύρεση ρομαντικών φιλολό γων· τα. δμηρικά ποιήματα ε!ναι κά.θε άλλο παρά ((λαϊκά», είτε στο τελικό ε!τε στά προγενέστερα στάοιά τους.Τα τελειωμένα ε πη δεν είναι πια. αύλικη ποίηση, ένώ τό ήρ�ικο άσμα άκρι οώς αύτο ήταν : τα. μοτί6α, ή τεχνοτροπία καί το άκροατή pι6 του, δπως κάθε τι γύρω απ' αύτό, ε!χαν χαρακτήρα αύ λικο η ίπποτικό. 'Εξακολουθεί να. είναι άμφισ6ητήσιμο τό κατα. πόσο το έλληνικό ήρωϊκο α.σμα εγινε ποτε λαϊκη ποίηση δπως το Nibelungenlied το δποίο, μετα. τη γέννηση και την πρώι μη άνάπτυξή του στην αύλή, διαδόθηκε στο λαο άπό τους πλανόδιους τραγουδιστά.δες κι ετσι πέρασε άπο ενα στάδιο λαϊκης ποίγJσης προτου πάρει, στα. τελευταία, την τελικη αύ λική μορφή, στην δποία το γνωρίζουμε80. Άπο την άποψη α.ύτή, τά. δμγJptκά επη ήσαν ή άμεση συνέχιση της ποίησης της ήpωικης έποχης 81 · οί 'Αχαιοί και οί Αίολείς πηραν στις νέες πατρίδες τους οχι μόνο τά ήρωικα. άσματα άλλα. έπίση_ς και αοιδο1Jς, οί δποίοι μετα6ί6α.�αν άμεσα στους ποιητες των ' �' "Ε '� που' είχαν πpογπουμεvσ.. έπών τά τρα.γουuια τραγουuησει. θεσσαλικες τσι ' δ πυpη'να.ς θ' άποτελοϋνταν οχι άπό λαϊκες , , μπαλλάντες, &.λλ' από αύλικους πανηγυρικους, πρόορισμενους οχι για. τίς ιιάζες παρά για. τό πο"λύπειρο αύτί των είδημό νων, ένώ �ο ήρωικό άσμα θα. ε!χε φτάσει , ίσα� μάζα του λαου μονάχα σε πολυ οψιμη χρονολογια, με την μορφη άποτελειωμένου επους - την πρώτη μορφη με την δποία, aν πάρουμε ύπόψη τά παραπάνω, γίνεται γνωστδ
:1J
90
στον &λληνικο λαο γενικά. Άνατρέπει δλες τις ρομαντικες άντιλήψεις γιά τή φύση της τέχνης και του καλλιτέχνη άντιλήψεις που ε!ναι το θεμέλιο τό ίδιο της α.ίσθητικης τοΟ δέκατου ενατου α.ίώνα - τό να. πρέπει νά σκεφτόμαστε τα. δ μηρικα. επη, σ' δλη τους την τελειότητα., σάν προϊόν οχι του&. τόμου ουτε της λαϊκής ποιη ση ς,&.λλά, αντιθετα, σάν άνώνυμο καλλιτεχνικό προϊόν πολλών κομψών α.ύλικών και μορφωμέ νων λογίων κυρίων, μέσα στο δποίο εχουν έξαλειφθεί τά δρια ανάμεσα. στο εργο των δια.φόρων προσωπικοτήτων, σχολών κ α.l γενεών. Ή άποψη αύτη 6ά.ζει 6έ6α.ια τα. ποιήματα σ' ε να νέο φως &.λλα. χωρίς να. μάς οίνει&.κόμα το μυστικό της δ μορφια.ς τους. Το στοιχείο που προκαλεί τήν άπορία. στα. ποι ήματα α.υτα. πpοτύτερα. ήταν έκείνο που οί ρομα.ντικοι δνόμα ζαν «άφελη λα.ϊκη ποl φη »· γιά μα.ς, ε!να.ι ή δημιουργική δύναμη ,που άπο τόσο πα.λλά. άνόμοια. στοιχεία - άπό δρα μα. και παιδεία, ά.πο παράδοση κι εμπνευση' &.πο το πρωτό τυπο και το δάνειο - παράγει την άδιάκοπη τούτη ροή των γλυκων ρυθμών' το στερεο και συμπαγή τοuτο κόσμο των ει κόνων, την πλήρη τούτη ένότητα του είναι καl του νοείν. �Η &.τμόσφαιρα των δμηρικών ποιημάτων ε!ναι &.κόμα δ λότελα αριστοκρατική, αλλά οχι πιά. αύστηpά φεουδαλική· μόνο τά παλιότερα μέρη αντανακλουν την έποχή του φεου δαλισμου. Το ήpωικο άσμα απευθυνόταν άποκλειστικα. σε ή γεμόνες καl ευγενείς καl δ�ν δείχνει ένδιαφέpον παρά. γι' αύτούς, για. τούς τρόπους και τά. Ιδεώδη τους. ''Αν κι δ κό σμος των αποτελειωμένων tπG)V οεν είναι πιά τόσο στενά. πε ριορισμένος, δ συνηθισμένος άνθρωπος του λα.ου &.κόμη οεν κα.τονομά.ζ�ται ποτε κι δ κοινός στρατιώτη ς δε λογαριάζεται. Σ' δλο τον σΟμηpο σεν δπάρχει ουτε μιά περίπτωση &νος μή ευγενοϋς που νά 6γαίνει άπά.νω &.πό τήν τάξη μέσα. στην δ ποία γεννήθγJκε82. Στά. επη δεν υπάρχει πρα.γμα.τικη κριτι κή, είτε των 6ασιλιά.δων είτε της άpιστοκρατίας· δ θερσίτη ς, το μόνο πρόσωπο που μιλα. Μριστικά. έναντίον των 6ασιλιά δων, είναι ή ίδια ή προσωποποίηση του άγροίκου, που του λείπει κάθε καλλιέργεια. τρόπων και δλες οί χάρες της κοι 'ίωvικης συνανα.στpοψης. 'Έτσι, τά έξωτερικα. «αστικά» χα91
ρακτηριστικα. πού εχουν πα.pα.τηρηθεί στίς παρομοιώσει; του °Ομήρου83, στο σύνολό τους δεν ά.ντα.να.κλοϋν κανένα &. στικο πνεϋμα.. Έν τούτοις τα ήρωικα. ιδεώδη τοϋ θρύλου ξε πέφτουν κιόλας στα lπη. 'Ήδη παρουσιάζεται εμψα.νης εντα ση ά.νάμεσα. στη θεώρηση τοϋ α.'ιθpωπιστη ποιητή κα.l στη συμ περιqκψα. τών άξεστων ήρώων του, ενώ τον «μη ήρωικό 'Ό μηρο)) δεν τον συνα.ντα.με μονά.χα στην Ό ο ύ σ σ ε ι σ.. Καt δεν είναι μόνο το οτι δ Όουσσέα.ς ά.νήκει σ' ενα. κόσμο οια. φορετικο ά.πο τοϋ Άχιλλέα. και συγγενέστερο με τοϋ ίδιου τοϋ ποιητή, άλλα. εχουμε κι ενδείξεις δτι δ ευγενικός, &.γσ.θός κα.ί γενναιόδωρος 'Έκτορα.ς εχει παραγκωνίσει τον άγριο ηρωα. τής Ί λ ι ά. ο α. ς στή στοργή τοϋ ποιητη84. 'Όμως δλ' α,,1τα οε[χνουν μόνο δτι ή θε�φηση τG)Υ εuγεvG)V άλλαζε κι χι δτι δ ποιητης τοϋ επους &.ντλοϋσε τά ηθικά. του πρότυπα. α.ΠΟ ενα. καινούρ γιο κοινο ΠΟ'J ΟεΥ α.ποτελοϋντα.ν <λΠΟ ευγε νείς - κι ε'ι πάση περιπτώσει, τα. επη δεν είναι γραμμένα για. πολεμόχαρους κτηματίες ευγενείς, &.λλα για. μια. μη ψι λοπόλεμη αp ιστοκp α.τία., που Χ7.":'ΟtΚΟUσε σε πόλεις. Μονάχα δτα.ν ερθουμε στον Ήσίοδο εχουμε πο[ηση ΠΟ ) κινείται στον κόσμο του χωpικοϋ. Οuτε κι α.υτη είναι πpα.γμα -:�r:η ί.α.ϊ��-η πο[η-:;η - οέv �ίνα.ι ποίηση που πεpν& &.r.o στό μα σε στόμα., ·ίι πού μποροuσε νά συναγωνιστεί τά. πρόστυχα &νέκδοτα. που λέγονταν γύρω από τη φωτιά. Κι δμως τα: θέ μα.τα., τα. πρότυπα καl τα. ιδεώδη της είναι εκείνα τών χωρι κών -- ά.vθρώπων κατσ.πιεζομένων ά.πό τους γαιοκτήμονες ευγενείς. 'Η ίστοpικη σημασία του εργου του 'Ησι6δου όφεί λετ�ι στο δτι είναι ή πpιΙ):η - Πp(J)τη λογοτεχνικη εκφpα.ση τής κοινωνικής εvτα.σης καl τοϋ τα.ξιχοϋ αντα,γωvισμοϋ. Είνα� αλήθεια δτι συνηγορεί για. τ·rι συμψιλ[ωση! ζητεί να ηρεμή σει καl να. παρηγορήσει - δ κα.ιρος του ταξικού πολέμου εί ναι ά.κόμα. μακριά - αλλά είναι ·ή πpι;>τη ψορα. που &.κούγε τα.ι ή φωνη του εργαζόμενου λα.ου στη λογοτεχνία, ή πρώτη φωνη τ.ου ύψώνετα.ι για. κοινω'Ιικη δικαιοσύνη καt εναντίον της αυθαιρεσίας κα.l της βίας. Κοντολογίς, για. πρώτη φοpα. εvας τ.οιητης ανα.λα.βα.ίvει πολιτικη κα.t παιδευτική ά.ποστο λή, &.ντl γισ. τη οουλεια που του είχε εκχωρήσει ή θpησκεί�
ο
Ι
92
Υ.αι ή α.υλικη κοινωνία., και δια.μορφώνεται σε δάσ�αλο, φιλό σοφο, και υπέρμαχο μιας καταπιεζόμεvης τάξης. Δεν ετvα.ι ευκολο ·./ &.ποκα.τα.στήσουμ,ε τήν ιστορική σχέ ση ανάμεσα στήν δμηρική ποιηση κα.ι στή συγκαιρινή της γεωμετρικη τέχνη. Οί έκλεπτυσμέvες κα.ι κομψες συμβάσεις τοϋ έπους ψα.ίνετα.ι να. μην εχουv πρόδηλη δμοιότητα μέ τή νηφάλια σχημα.τικη τεχνοτροπία της γεωμετρικής αυτης τέχνης. Προσπάθειες να. 6ροϋν τις θεωρητικές ά.ρχες της τέ χνης τούτης στον 'Όμηρο85 υπήρξαν ισαμε τώρα έvτελώς ά. νεπιτυχείς. Έκτος ά.πδ το γεγονός δτι ή συμμετρία. καί ή ε πανάληψη, τα. μόνα «γεωμετρικά,» στοιχεία. στην ποίηση, μπο ρουν να. 6ρεθοϋv μονάχα σε δρισμέvα επεισόδια των δμηρι κώv ποιημάτων, τά. στοιχεία αuτα. δεν αντιπροσωπεύουν πα ρά τά. πιο εξωτερικά στρώμα.τα της ποίησης, ενώ στή γεωμε τρικη ζωγρα.ψικη και γλυπτική εlναι δ ίδιος δ πυρήνας της ολrJς σύνθεσης. Ή έξήγηση της ά.σuμφωvίας αότης βρισκε τα.ι στο γεγονος 8τι τα. επη &ναπτύχθηκαν στη Μικρά Άσία, το χωνευτήρι τοϋ Αίγα!ου και του &.vατολικοϋ πολιτισμοϋ και το κέντρο τοϋ παγκόσμιου έμποριου εκείνο τον καιρό. eH πα τρίδα της γεωμετρικής τεχνοτροπίας, &.πο την άλλη μεριά., fιταν στήν ήπειpωτικη Έλλάδα, ανάμεσα στους Δωριείς Βοιωτους χωρικούς. Ή τεχνοτροπία. τώv δμηpικών ποιημά των εχει τη ρίζα τη ς στην δμιλία. έvος ά.στικοϋ και κοσμοπο λίτικου πληθυσμοϋ, ένώ ή γεωμετρικη τέχνη είναι ή εκφρα. ση έvος λαοϋ της υπαίθρου, έvος λα.οϋ γεωργών και βοσκών πού ά.ποκλείστηκα.ν αυστηρά α.πο εξωτερικες επιδρά.σεις. eπ μετέπειτα τέχνη είναι σύνθεση των δυο τούτων τάσεων, ομως α.ότη κατορθώνεται μονάχα με τήν οικονομική ένότη τα δλων των ά.κτιi>ν τοϋ Αίγα.ίου σ· εvα επίπεδο ά.vάπτυξης που δεν ε!χε επιτευχθεί κα.τα. τη γεωμετριχη εποχή. Ή πρώιμη γεωμετρική τεχνοτροπία στό τέλος τοϋ δέκα του αιώνα, ϋστερ' &.πο δυο αίώνες στασιμότητας και βα.p6α ρισμοϋ, εlσάγει μια. νέα γραμμή εξέλιξης στη Δύση . ΙΙpώτα ερίσκουμε πα.ντου τlς ίδιες 6αρειές, ά.δέξιες και &χαρες μορ φές, τον ίδιο περιληπτικο και σχημα.τικο τρόπο εκφρα.σης, ώσ που λίγο - λίγο προ6άλλουv πα.ντου διαφοροποιημένες τοπικές
και
και
93
tεχνοτpοπίες. Ή γνωστότερη άπ' α.ύτές, κα.ί κείνη που εχει περισσότερες καλλιτεχνικές άpετές, είνα.ι ή τεχνοτροπια. του Διπύλου, πού άνθησε στην Άττικη άνάμεσα στό 900 και τό 700 - τεχνοτροπlα. έκλεπτυσμένη κιόλας και σχεδόν έπιτη δευμένη, λεπτη κα.ί ρέουσα., που μaς δείχνει πως, άκόμα. και ή χωριάτικη τέχνη, μπορεί, μέ μακριά. κι άδιάκ�πη άσκηση, 'yά, πετύχει κάτι σαν έκλέπτυνση, καί πώς ενα.ς δpγα.νικος τύ πος κοσμήματος, που 6α.σlζετα.ι πάνω στη δομη τοσ οια:κοσμη τέου άντικειμένου, μπορεί να έκcpυλιστεί σέ «φευδο-τεκτονι κrι διακόσμηση»86, δ άcpηpημένος χαρακτήρας της δποlα.ς, δια.στpέcpοντας αυθαίρετα η παιγνιδιάρικα τη φύση, δεν κα μώνεται πια δτι εχει άποppεύσει άπο τη μopcpη του άντικει μένου. Γιά. παράδειγμα., σ' ενα κομμάτι ένος άγγείου του Δι πύλου, στο Λou6po, μποpοuμε νά. δοuμε μια «σκηνη νεκp� κpέ6ατου» με το πτώμα έκτεθειμένο, γυναίκες δδυpόμενες γυ Fω άπο το νεκpοκpέ6ατο η μα.λλον στην κopcpή του, δπου σχη ματίζουν μια μπορντούρα., καί περίλυπους άνδρες σε κάθε πλευρά. καί κάτω άπό την κύρια είκόνα, ή δποlα. είναι τε τράγωνη καί δεν εχει σχέση μέ. τr1 στpογγυλη μopcpη τσu &.γγείου. 'Όλες αύτες οί cpιγοuρες μποpοuν να έκλrιcpθοuν ο πως θέλετε είτε σα. ν' άνήκουv στrιν είκόνα, είτε σαν άπλό στολίδι. Τελικά, τό σύνολο συμπιέζεται στό δίχτυ ένος σχεδί ου φτιαγμένου σαν πλεκτό. Οί cpιγοupες είναι δλες ομοιες· ο λες κάνουν με τά. χέρια τους την ίδια. χειρονομία., σταυpώνο� τάς τα ώστε να σχηματίσουν ενα τρίγωνο πού τό σημείο της 6άσης του είναι ή μέση τούτων των λεπτόμεσων καί μακρό ποδων μορφών. Δεν ύπάpχει ίχνος ουτε 6άθους ουτε διάταξης στο χώρο τα σώμα.τα. είναι χω ίς ογκ η 6άpο δλα. ε να.ι έ � γpαμμων ς _ που! κρυ · σχέδιο μονάχα. καιp παιχνιδι πιcpανειακό σταλλώνονται σε λουρίδες καί ταινίες, σέ χώρους γιά. ζωγpά cpισμα και σε cιψίζες, σε τετράγωνα καί σε τρίγωνα. Άνα.μcpί6ο λιχ έδω εχο�με τό πιο 6ίαιο κα.ί άσυμ6ί6α.στο στυλιζάρισμα της πpα.γματικότητιχς μετα τους νεολιθικους χρό�ους, στυλι ζά.ρισμιχ πολυ πιο ένια.ίο και συνεπές, άπο δ,τιδηποτε παρό μοιο συναντάμε στην α.tγυπτια.κη τέχνη. 94
2. Ή όρχαϊκή τεχνοτροπία καί τέχνη στίς αύλές των τυράννων.
Ή άκα.μφία. των γεωμετρικών μορcpων δεν άpχίζει να χαλαρώνει πριν ά.πο τό 700 π.Χ., οτα.ν άστικές μορφές ζωης αρχίζουν, ά.κόμα. κα.ί στην ηπειρωτικη Έλλάδα., να ύποσκε λίζουν τίς μορφές ζωης μι5..ς κοινωνίας χωρικών. �Η και νούργια. άpχαϊκη τεχνοτροπία., που διαδέχεται τώρα. τη γεω μετρική, προέρχεται ά.πό μια σύνθεση της τεχνοτροπίας της Άνατολης κα.ι της Δύσης, της άστοποιημένης Ίωνία.ς, άπό τrι μιά. μεριά, και της άκόμα. εντελώς σχεδόν άγpοτικης ηπειρω τικης �Ελλάδας, άπό την άλλη. 'Ανάμεσα. στό τέλος της μυ κηναϊκης καί στην ά.ρχη της ά.pχα.ϊκης περιόδου δεν ά.νεγέp θηκαν στην Έλλάδα ουτε άνάκτοpα και να.οι_, ουτε κι ύπάρ χει κανενός είδους μνημειακη τέχνrJ' δεν κατέχουμε τίποτε από την περίοδο αυτή, έκτος ά.πό τ' &.σήμα.ντα ά.πομεινάρια. μι&ς τέχνης πο1; ήτ ιχν δλοκληρωτικά. περιορισμένη στόν το μέα, της άγγειοπλαστικης. 'Όμως με την άρχαϊκη τεχνοτρο πία, που είναι προϊόν άκμαίου έμπορίου, πλούσιων πόλεων κα.ί πετυχημένου ά.ποικισμοu, ά.ρχίζει μιά. κα.ινούργιιχ περίο δος μνημειακής γλυπτικης καί άρχιτεκτονικης. 'Έχουμε έδω την τέχνrι μι&ς κοινωνίας, της δποίιχς ή elΪte ά.νέβηκε ά.πό το έπίπεδο των χωρικών σε κείνο των μεγιστάνων της πόλης, και μιας ά.ριστοκρατίας που ά.ρχίζει νά. ξοδεύει τά. είσοδήμα. τά. της στίς πόλεις κα.ί να παίρνει μέρος στη βιοτεχνία. καί το έμπόριο. Ή τέχνη αύτη δε δείχνει τίποτε ά.πο τη στενη κα.ί στατικη θεώρηση του χωpικοu. Είνα.ι ά.στική, οχι μονά χα στίς μνημεια.κες εργασίες πού επιχειρεί, άλλα και στην ά.πέχθειά της γιά. τrιν παράδοση, δπως καί στην έπιδεκτικό τητά της σε ξένες έπιδpάσεις. "Ομολογουμένως, ά.κόμα διέπε ται από μερικές τυπικές άρχες ··- προπαντός τίς &ρχες της μετωπικότητας καί της συμμετρίας, της κυ6ικης μοpcpης και των «τεσσάρων θεμελιωδών &πόφεωv» (Ε. Loewy) - ετσι που δύσκολα μποροuμε νά. ποuμε οτι ή γεωμετpικη τεχνοτρο πία εχει ξοφλήσει δλότελα, πpοτοu μποuμε στην κλασσική. Μέσα δμως σ' αύτους τους περιορισμούς οί τάσεις της άρχαϊ-
9&
χης τεχνοτροπίας είναι πολύ ποικίλες καί κάνουν ενα μεγά λο 6ημα προς το νατουραλισμό. Και ή κομψή, lξυπνη, -χ.α.λλι τεχνικΥJ τεχνοτροπία· των ιωνικών Κορών και οί δγκώοεις, δυνατές και δυναμικές μορψες της πρώιμης οωρικης γλυπτι κής, παρόλη του; τη·� &ρχαϊκη &οεξιότητα, σκοπεύουν συ vεχώ; σε μιαν έπέκταση και δια.ψοροποιηση των μέσων !κ ψρασης πού εfναι προσιτα στον καλλιτέχνη. Στην �Ανατολή, το ίωνικο στοιχ;:ίο έπικράτφε· δλ·ΙJ ή έξέλιξη τρα6ά..ει προς τήν κατεύθυνση της εκλέπτυνσης, της δεξιοτεχνιας και τοσ ψορμαλισμοϋ· το ίδεώδες της πραγματοποιείται στην αδλικη τέχνη των τυράννων. Ή γυναικα είναι κι έδώ, δπως στην Κρήτη, το κύριο θέμα· ή τέχνη τG)ν ιωνικών &κτών και νη σιών 6ρισκει τήν πλήρη τη ς εκψραση στα &.ναθηματικα έκεί να άγάλματα κοριτσιών, (που είναι κομφοντυμένα και πλού σια στολισμένα., εχουν κόμη χτεvtσμένη προσεχτικα και χα μογελοϋν μ� εόπρέπεια), &πο τα δποία, κρίνοντας &πό τον πλοϋτο των εύρημάτων, οί να.οι θα.πρεπε να.ναι γεμάτοι. Πρέ πει να σημειωθεί δτι οί άρχαϊκοl καλλιτέχνες, σαν τούς Κρητες προδρόμους τους, ποτέ δεν &.να.παριστάνουν γυναίκες γυ μνές· άναζητοϋν την πλαστική έντόπωση οχι στη γυμνή μορ ψή, άλλα στήν ενδυμασία και στη στενή γειτνιαση μέ το σώ μα, κάτω άπο τον κολλητο χιτώνα. eπ άρ ιστοκρ ατια &ντιπα θοϋσε τις άναπαραστάσεις του γυμνου, το δποίο εfναι «οημο κρατικο σαν και το θάνατο» (Julius Lange) · στην &ρχή άκόμα. και το άνδρικο γυμνο ψαίνεται πώς ήταν &νεκτο μονά. χα σαν προπαγάνδα για τούς &.θλητικούς &γωνες, που καλ λιεργουσαν τή λατρεία του σώματος κα1 το μύθο του εόγενι κοϋ αίματος. ΊΙ 'Ολυμπία, δπου στήνονταν τα &γάλματα αύ ήταν 6έ6αια δ πολυτιμότερος τόπος προπαγάν τα των νέων, δας στην cΕλλάδα, &ψου έδώ σχηματίστηκαν ή κοινή γνώμη δλόκληρης της χώρας και ή εννοια της έθνικης &νότητας, την δποία στήρ ιζε ή άριστοκρ ατια. eH άρχαϊκη τέχνη του εκτου και ε68ομου αίώνα π.Χ. είναι ή τέχνη μιας τάξης εύγενων πού &.κόμη ήταν πολύ πλού σια και ε!χε πλήρη lλεγχο πάνω �ον κυ6ερνητικο μηχανισμό, d.λλα της δποιας ή πολιτική και οικονομική θέση &.πειλουνταν
96
κιόλας. Κατα την διάρκεια. της ά.ρχα.ϊκης περιόδ,ου συνεχίζεται α.διά.κοπα το προτσές εκείνο, κατα το δποίο ή ά.στικη τάξη των πόλεων την εκθρόνισε άπο την οίκοvομική της ήγεσία, έ νθ τα. εισοδήματα. πουπαιpνε σέ είδος ύποτιμήθηκα.ν έξαιτία.ς των τεράστιων κερδών ποuδινε η καινούργια. χρημα.τικη οίκο νομία.. Μονάχα μέσα σέ τούτη την κρίσιμη κατάσταση άποκτα. για. πρώτη cρορα. ή ά.pιστοκρατία έπίγνωση των ουσιωδών χα ρακτηριστικών της87· άρχίζει τώρα να τονίζει τα ίδιαίτε ρα. γνωρίσματα του χαρακτήρα. της, σαν ά.ποζημίωση για τ·ην προφανή της κατωτερότη τα. στον οίκονομικο ά.γώνα. Φυλε τικα. καί τα.ξικα χαρακτηριστικά., για. τα δποία. πρώτα. ελά χιστη εΙχε συναίσθηση, &.πλώς έπειδ·η θεωρουνταν δεδομένα, τώρα διεκδικουνται σαν ίδια.ίτερες άρετες καί ενδείξεις όπε ροχης πού δικα.ιολογουν ίδιαίτερα. προνόμια. Τώρα, την ω ρα του κινδύνου, ή αριστοκρατία παρουσιάζει ενα πρόγραμ μα. ζωης που ποτέ δε θα είχε εκτεθεί τόσο θετικα η και α κολουθηθεί τόσο α.όστηρα. σε καιpους που δ τρόπος αυτος ζωης �ταν ακόμα. ύλικα ασφαλής. Τώpα μπαίνουν τα. θεμέλια της ηθικης της τάξης των εόγεvιi)v: ή αντίληψη της αρετης που 6ασίζετα.ι σε παράδοση, κα.ταγωγη και ψυλή, με κυρίαρχα. χαρα.κτηpιστικα. τη cρυσι·χ·η επάρκεια και τη στρατιωτικη εκ γύμναση· της κ α. λ ο κ α γ α. θ ί α. ς, δηλ. του ιδεώδους μιας όpθης ισορροπίας άvά.μεσα. στις σωματικες και πνευματι κές, ψυσικες κα.ί ηθικες ίδιότητες· της σ ω cρ p ο σ ύ ν η ς, δηλ. τοϋ ιδεώδους της αuτοσυγκpά.τησης, της πειθαρχίας και της μετριοπάθειας. Ένω τα επη ακόμα 6pίσκουν κοιvο που τα. εκτιμά και πρόθυμους μιμητες στην ηπειpωτικη Έλλάδα, δπως και στα νησιά., ή ιθαγεvης χοpικrι καί διδα.κτικη λυρικη ποίηση, με τrιv άμεση σχέση της προς το πpό6λημα της ωρας έκείνης, α.σκουσε ψυσικα. μεγαλύτεpγJ ελξη σε μια τά.ξη ευγενών πού πάλευε για ϊ:ήv δπαρξή της α.πό τον ξεπερασμένο ήρωϊκό θρύλο. Άπό τήν &.ρχή, γvωμικοι ποιητές δπως δ Σόλων, ε λεγειακοί δπως δ Τυρταίος κι δ Θέογνις, συνθέτες χορικών εpγωv 8πως ό Σιμωνίδης κι δ Πίνδαpος, πpόσψεραv στους ευγενείς εvθzρμες ηθικές διδασκαλίες, συμ6ουλες και προει7
97
δοποιήσεις, &.ντl για. διασκεδαστικές ίστοpίες περιπετειών. Ή ποίη σή τους ε!ναι ταυτόχρονα εκψpαση προσωπικών αι σθημάτων, πολιτικής προπαγάνδας καl ηθικής ψιλοσοψίας, και οί ποιητές δεν παρέχουν τέρψη. &.λλα. εrvαι πvευματικοl δ δηγοl καl της τάξης των ευγενών καl τοϋ'Έθvους. Δουλειά. τους ε!vαι να. κρατήσουν τους ευγενείς σε έγρήγορση ώς προς την έπικίvδυvη θέση τους καl να μη τους έπιτρέψουv να ξεχάσουν τό πpοηγούμεvο μεγαλείο τους. CO Θέογνις, δ ενθουσιώδης παvηγυριστrις της ηθικής των ευγενών, ε!vαι ίσως δ ποιητής που έκψράζει τή 6αθύτεpη αηδία. για. την καινούργια πλου τοκρατία, αvτιπαpα6άλλοvτας την πλr16ειακή της ευτέλεια. μ½ τlς ευγενείς αρετές της μεγαλοπρέπειας και της γενναιο φροσύνης δμως ακόμα καl μέσα στο εργο του μποροϋμε να σημειώσουμε την κpίση που αντιμετώπιζε το ιδαvικο της &, ρ ε τ ή ς, έπειδή, άv καί με βαθεια. άπέχθεια, συμβου λεύει τους ακροατές του να πpοσαρμοσθοϋν στlς άπαιτήσεις της καινούργιας εμπορικής κοινωνίας κι ετσι ύποσκάπτει τό δλο οικοδόμημα της &.ριστοκρατικης ηθικής. Ή κρίση που τώρα διαψαίνεται 6pίσκεται στη Όάση της τραγικής θεώρη σης του κόσμου στόν Πίνδαρο. Ε!ναι ή πηγη άπό την δποία δ μέγιστος τοϋτος απο τους ευγενείς ποιητές αντλεί τήν εμ πνεuσή του - στην πραγματικότητα ε!ναι ή πηγή καί της ί διας της ηληνικης τραγωδίας. οι τραγικοί, ειναι &.λήθεισ., μπορουσαv να. πάρουν στήν κατοχή τους το χωpάψι του Πιν δάρου μονάχα άψοϋ το ε!χαν καθσ.pίσει άπο τη σαβούρα του -· δηλ. τη στενη λατρεία των μεγάλων οικογενειών, το μονό πλευρο αθλητικο ίδανικό του, τlς «ψιλοψpοvήσεις του προς γυμναστές κα.l ίπποκόμοuς»88 - κι ε!χαν έλεuθερώσει τήν τραγικη άvτίληψη της ζωης απο τη στενότητα τοϋ ΙΙινδά ροu' ετσι που μπορουσε να τραβήξει το ευρύτερο καί συνθετό τερο κοινό τους. Ό Πίνδαρος γράφει ακόμα για τον &.ποκλειστικο κύκλο των συνεuγενωv του, τούς δποίοuς, μολονότι &.ναμψισοήτητα κερδίζει τα προς το ζην σαν έπαγγελμα.τίας ποιητής, μετσ. χειρίζεται σαν ίσους του. Προσποιούμενος δτι άπλως έκψpά ζει δ,τι εχει στο νου του κι δτι, αν καί επιθυμεί tσως αμοιβή,
98
μπορουσε το ϊδιο να εργασθεί κα.l χωρlς αυτή, δίνει την εν τύπωση πώς είναι ενα.ς έρασιτέχvης πού συνθέτει ποίη ση μό νο καl μόνο προς ευχαρίστηση δική του κι εχοvτας κα.τα νου τrιv ευημερία των συvεuγεvωv τ.οu. Χάρη σε τοuτο τον πλασμα τικο έρασιτεχνισμο μπορεί από πρώτη δψη να ψαvεί δτι ή. τά ση για. επαγγελματισμο στην ποίηση πισωδρομοuσε, ενώ στηv πραγματικότητα ακρι6ως σ' αυτην τήv έποχη γίνεται το &. ποψασιστικο 6ημα πρός τον λογοτεχνικο έπαγγελματισμό. Ό Σιμωνίδης γpά.cρει ποίηση έπl παραγγελία για δρισμένο ποσό καί για. δποιοvδήποτε θα. τον πληρώσει· προσψέρει για. πού λημα. τα. χαρίσματά του, &.κρι6ως δπως κι οί Σοψιστες αργό τερα τα επιχειρήματά τους - πρόδρομός τους στο σημείο α κριβώς για. το δποίο έκείνοι πεpιψροvοuνταv περισσότερο89. Ειvαι &.λήθεια δτι ανάμεσα στους αριστοκράτες ύπηpχαν με ρικοί πραγματικοί έρασιτέχνες πού σύνθεταν ευκαιριακα. κι επαιρναν μέρος στίς χορικές παραστάσεις, γενικα. δμως καl οί ποιητές καί οί έκτελεστες της χορικής λυρικής ποίησης ή σαν επαγγελματίες καλλιτέχνες, κι οί δυο αυτές τάξεις η σαν αυστηρότερα διαψοροποιημένες απο δ,τι σε προηγούμε νους καιρούς. Ένω οί ραφωδοl ήσαν καl ποιητές καl απαγγε ό ποιη λείς, οι λειτουργίες αυτές ε!ναι τώρα χωρισμένες της δεν τραγουδά πια. καl δ τραγοuδιστης δεν είναι πια. δ συγγραφέας. ''Ισω; το έμψα.vέστεpο α.τ.:οτέλεσμα. τούτου τοu καταμερισμοu εργασίας είναι τό να. δείξει δτι ό τραγοuδι στης θεωρείται άπλως σαν ειδικευμένος εργάτης, που δεν εχει την παρα.μικpη σχέση με την ερασιτεχνικη θέση του ποιητή, δ δποΙος ακόμα ιJποτίθεται δτι πιστεύει σε δ,τι γp.ά ψει. Οί τραγουδιστές του χορου &.ποτελοuν έπά.γγελμα πλα τεια άπλωμένο καί καλα. όpγανωμένο, ετσι ωστε οί ποιητές μποροuν να στέλνουν προς έκτΞλεση λuρικη ποίηση, πού τούς παραγγέλθηκε να γράψουν' προϋποθέτοντας δτι αuτο δεν θα συναντήσει ποuθενα. α.vοίκειες τεχνικές δυσκολίες. ΆκριβGJς δπως καί σήμερα, ενας διεuθυντης lλπίζει να 6pεί μιαν ύπο ψερτη όpχήστpα. σέ κάθε μεγάλη πόλrι, ετσι καl κείνα τα. χρόνια στην Έλλάδα, εvας ποιητrις μποpοuσε να λογαριάζει δτt θχ βρεί sκπαιδευμένο χορό, είτε για. δrιμόσιο είτε για. ι-
διωτικο έοpτα.σμό. Οί χοpοι α.uτοι σuvτηρουvτα.v α.πο τις ευ γενείς οικογένειες κα.l ήταν δpγα.νο πού 6ρισκότα.v έντελώς κά.τω α.πο τον ελεγχό τους. Οί μορψες της γλuπτικης και ζωγρcιψικ·ijς των ίδιων χρόνων κα.θορίζοντα.ι εξίσου &πο την ηθικη της τά.ξης των ευ γενών κα.ι το ά.pιστοκpα.τικο ιδανικο της σωμα.τικης κα.l πνεu :J.α.τικης ο μ.οpψι7..ς, εστω κι αν α.υτο δέν είνα.ι τόσο εμφα.vες δσο στην ποίηση. Οί ανδριάντες (πο1J συνήθως άναψέpοvται σχν «' Απ6λλωνες») των νεα.pων ευγενών που είχαν κερδίσει νίκη στούς Όλuμπιακούς Άγωvες, iJ μοpφες καθώς έκείνες των α.ίγινήτικων αετωμάτων, μέ την περηψά.νεια για. τη σω ματική τους ευρωστία. και την ευγενική τους κορμοστασιά, είναι το τέλειο άντίστοιχο τοi) &.pωτοκρα.τικοϋ ήpωικοϋ ϋ cροuς κα.l της &.καταδεξιας τοϋ Πινδάρου, που δμως ήταν πια. ξεπερα.σμένη. 'Γο ϊδιο αpρενωπο ιδανικό, πού βασίζεται στην αντίληψη της ζωης σά.ν αvτcιγωνισμοϋ (&. γ ώ ν α) , το ί διο τυπικο προϊον τ·ijς &.ριστοκpα.τικ·rις ανατροφης και της δ λόπλεupης αθλητικής εκπαίδευσης, αποτελεί παρόμοια το &.ν τικείμενο της γλυπτικης καl της ποίησης. Ή συμμετοχη στους Όλuμπιακούς Άγωνες ήταν προνόμιο των ευγενών" α.υτοι μόvο κατείχαν τ� άπαιτούμεvα. μέσα για. την προπόνr1ση και για. τον κα.θα.υτό άγώνα. Ό πp<'ί>τος κατάλογος νικη τών χpονολογzίτα.ι άπο τό 776 π.Χ., &.λλά. δ πρώτος άνδριάν τας νικητή, σύμψωνα με τον Παυσανία., άφιερώθηκε το 536 π.Χ.' Ανάμεσα. στις χρονολογίες α.ύτες ή άpιστοκpατία ορισκό -r-.αν στο &ποκορύφωμά της. Μποpοϋμε α.pα.γε να συμπεράνου με οτι οί ανδριάντες των νικητών εισά.χθηκαν για νc� κεν τρίσουν τις πιο ά.δύνατε;, λ�γότερο φιλόδοξες και λιγότερο ψυχωμένες γενιές που τους δισ.δέχτηκα.ν; Οί ανδριάντες των α.θλητG)Υ δεν &.ποσκοποϋν να είναι &. τομικα. δμοιώμα.τα· είναι έξιδcι.νικεuμένες προσωπογραφίες που μόνος τους σκοπός, φαίνεται, ήταν νά. δια.τηρήσουν τη :ινήμη -cης συγκεκριμένης νίκης κα.ί να κάνουν προπα.γά.νδα. για -cούς α.γιϊ>νες. Σε πολλες περιπτώσε�ς πιθανο δ καλλιτέ χνης vά. μην είχε δεί ποτε τό νικητη κι επρεπε να οα.σlσει την προσωπογραφία. σε μια επtπόλαια. πφιγpαψη του &.ντt-
1()0
χ.ειμlνου90. Ή ποφατήρηση του Πλίνιου, δτι οί άθλ"Qτες ε[ χσ.ν την άπα.ίτη ση να. τους μοιάζει ή προσωπογρα.φlα μετα. την τρίτη τους νικη, πρέπει να. &να.φέρεται σέ μεταγενέστε ρους χρόνους. Δεν ύπάρχει λόγος να crκεφθοϋμε δτι κάποιος άπο τους ά.νδpιάντες πο1) στήθηκαν κα.τα. την άpχαϊκη &ποχη ύτ.:ηρξε ποτε «δμοίωμα))· δμως άργότερα ετνα.ι δλότελα. δυνα τό ο! 'Έλληνες νσ. εκα.ναv την ϊδια διάκριση που κάνουμε σήμερα, δτα.ν lνα μικρο 6ρα.6είο είναι συνήθως κάτι τελείως απρόσωπο; άλλα. ενα μεγάλο 6ρα.6είο χαράζεται με το ονομα. τοϋ νικητή κα.ί τίς λεπτομέρειες του συvα.γωvισμοϋ. Έν πάση περιπτώσει, ή εννοια. της προσωπογρα.φία.ς, στη σημασία πο�'., της δίνουμε μείς, ήταν τελείως άσυνήθιστη κατα. την &.ρχα.ϊκη περίοδο της ελληνικής τέχνης, πα.ρα. την &.ξιόλογη πρόοδο προς τον άτομικισμο που εγινε στr1ν περίοδο α.ύτή. Με την &.νά.πτuξη τοϋ εμπορίου κα.l της κοινωνίας της πόλης, κα.ι μέ τον θρία.μ6ο της ίδέας της σuνα.γωνιστικης οι κονομίας, δ άτομικισμος έπικρα.τεί σέ δλους τους τομείς της πολιτιστικής ζωης. Είναι αλήθεια. οτι κα.ί ή οίκονομία. της άp χα.ία.ς Άνα.τολης είχε έπίση ς αναπτυχθεί σέ α.στικr1 κατεύθυν ση κα.l οα.σιζότα.ν κι cιΔτή κupίως στό έμπόριο κα.l τη 6ιο τεχνία., δμως είτε ήταν μονοπώλιο των θησαυροφυλακίων των 6ασιλιά.δωv η των ναG>ν, ειτε έλεγχότα.v κατα. τέτοιο τρόπο, ώ στε v' αφήνει λίγο χώρο για. ατομικο συναγωνισμό. Στην Ίω-· νία. κα.ί στην ηπειρωτtκη Έλλάδα., &.πο την άλλη μεριά, ύ πηρχε έλεύθεpος συναγωνισμός, τουλάχιστο άνάμεσα. στους ελεύθερους πολίτες. Ή &.pχή αυτοϋ του οικοvομικοϋ άτομικι σμοϋ δροθετεί το τέρμα. της συμπιληση ς των επών και τη·ι άρχη μιας ύποκειμεvικης τάσης στην ποίηση, με επικράτηση της λupικης. Τούτη ή τάση ψα.ίνετα.ι οχι μόνο στο θέμα, που στη λupικη ποίηση cρuσιολογικα. είναι περισσότερο προσωπι κοϋ χαρακτήρα. &π' δ,τι στο επος, άλλα. κα.ι στη νεοφαvη α ξίωση του ποιητη, να. &.να.γνωρίζεται σά. συγγραφέας των ποιημάτων του. Ή ιδ&α. της πvεuματικης &.τομικης ιδιοκτη σίας εμφανίζεται τώρα επί σκηνης καl ριζώνει. Ή ποί�ση των ραψωδών ήταν συλλογικό επίτευγμα., κοινη κα.1. &.δcαφε τη ίδιοκτησία. της σχολης, της συντεχνίας η της δμάδα.ς. Κα.-
101
νεις ά.π' α.ύτούς οέν είΌε ποτi τά ποι11ματα, που &.πάγγελνε, σσ.v δική του προσωπική ιδιοκτφία,. οι ποιητες της &.ρχαϊ κης εποχής οχι μόνο εκείνοι, σσ.v τόν Άλκαίο Χαι τη Σαπψώ, πού εγραφαv λυρική ποίη ση προσωπικών αισθημάτων 1 &.λλά και οι συγγpα.ψείς διδακτικής και χορικής λυρικής ποίησης - ά.πευθύvοντα,γ στό κοινό -:ους στο πρώτο πρόσωπο. οι κα θιερωμένοι τύποι ποίησης διαλύονται τώρα σ' ενα πλήθος &τc μικών τεχνοτροπιών' σε κάθε εpγο δ ποιητής, ετναι εκείνος Π01J εκφράζει α μεσα, τα, δικά του αισθήματα η απευθύνεται α· μεσα στό κοιvό του. Τόv ίδιο καιρό, περίπου τό 700 π.Χ., 6ρίσ'Υ..Ό'ψ.. ε "':α. πρώτα 1JΠογραμμένα εpγα εικαστικής τέχνης - &.pχίζογτας με το αγ γείο του «'Αpιστοvόθου»90α που εlvαι τό παλαιότερο ύπογpαμ μέvο εpγο που ύπάpχει. Τον εκτο αλώvα �μψανίζεται επι σκηνής Ξ'ιας τύπος ά.νθpώπου πού ως τώρα ήταν στήν πpά.ξη άγνωστος - δ καλλιτέχνης ποϋχει εμφανώς &.τομική πpοσω πικότητα91. Ουτε στήv πpοϊστορικη και στην πρώιμη ά.νατο λtκiι εποχή, ουτε κατσ. τή γεωμετρική περίοδο της έλληvικης τέχνης, ύπηpχε κά.τι παρόμοιο με ά.τομικο ϋφος η με προσω πικσ. ιδανικσ. και φιλοδοξίες - πάντως δεν ύπά.ρχει δποιο δήποτε σημάδι οτι δ καλλιτέχνης είχε μέσα. του τίποτε αισθή ματα τέτοιου είδους. Μονόλογοι τέτοιοι, οπως τσ. ποιήματα. τοϋ Άρχίλοχου η της Σαπφώς, ή ά.πα.ίτηση της διάκρισης &.πό δλους τους άλλους καλλιτέχνες πο,:, πpο6ά.λλεται ά.πό τόv Ά ριστόvοθο, οί προσπάθειες να. πουν κάτι, είπωμένο κιόλας, με δια.ψοpετικό, αν καί οχι ά.vα.γκαία. καλύτερο τρόπο - δλα αuτα. ετvα.ι εντελώς καινούργια καί ψαvεpώvουv μια.ν εξέλιξη που τώρα προχωρεί χωplς πισωδpόμημα (εκτος ά.πο τόν πρώ ιμο Μεσαίωνα) κα.ί ψτάvει ως τα. σήμερα.. Ύπηpχε πάντως ισχυρή αντίθεση για. να. ίiπερπηδηθεί στίς δωpικες περιοχές. Γενικά., ή &ριστοκpα.τία. δεν εύvοεί τον ά.τομικισμό· 6α.σίζει την διεκδίκηση των προνομίων σε &.pε τες που ετναι κοιvες σε δλάκεpη τήv τά.ξη η τουλάχιστο σε δλά.κεpα γένη. Οί Δωριείς ευγενείς της αρχαϊκής περιόδου ά.ποστρέφοvταv ιδιαίτερα τlς παρορμήσεις και. τα. tδαvικα. του ά.τομικισμου σε &..ντιδιαστολή ) προπαντός, με τούς ευγενείς
102
της ήpωικης εποχής η των ιωνικών εμπορικών κέντρων. Ό r,pωας ά.ποζητά.ει φήμη κι δ εμπορος κέρδος· και οί δυό ετναι α.τομ�κιστές· δμως για. τούς Δωριείς γαιοκτήμονες εύγενείς τα. προηγούμενα ήρωικα. ίδαvικσ. εiχαν χάσει την ισχύ τους, ενώ 1; &πιδίωξη χρήματος κα.ί κέρδους τους ενέπνεε μαλλον φό60 παρα. &λπίδα. Κι' ετσι ήταν άπόλυτα. φυσικο γι' α.ύτους' το y' αποτρα6ηχτου'i πίσω ά.πό τίς παραδόσεις της τάξrις τους Χ(l.ί να. ·προσπαθήσουν να συγκρατήσουν την εφόρμηση του ά. τομικισμοϋ. .. Οί τύραννοι, πού στο τέλος του εοδομου αιώνα πα.ντου ειχα.ν πάρει στα. χέρια τους -cόν ελεγχο της κατάστασης, πρώ τα στα. κυριότερα ιωνικα. κράτη κι ϋστερα στην ήπειρωτική Έλλά.δα, σημαίνουν την α.ποφασιστικη νίκη του &.τομικισμοϋ τ.άvω στiι ν ιδεολογία. της συηivειας. Άπο την άποψη αύτή, δ�ως κι ά.πδ άλλες, &.ποτελοϋv τη γέφυρα. προς τη δημοκρα. τια., πολλες α.ΠΟ τις Χα.τα.κτήσεις της δποία.ς προλαοαίνουy, πα.ρόλο τον ά.ντιδημοκρα.τικο χαρακτήρα τους. "Αν και το σύ στημα. της συγκεντρωτικής τους μονα.ρχlας &.να.τρέχει σε προ α.pιστοκpα.τικες ήμέρες, δμωι; καταπιάνονται να. ύποσκά.ψουν το κράτος των γενών. 'Έθεσαν δρια στην εκμετάλλευση του λαου άπο τlς πλούσιες οικογένειες κα.l συμπλήρωσαν τή με τα.μόρψωση της παλιάς οικιακής πα.ρα.γωγης γιά. συντήρηση σε έμπορικη πα.ρα.γωγη για. πούληση -- συμπληρώνοντας ετσι τό θρίαμ6ο του εμπορα πά.νω στό γαιοκτήμονα.. ίδιοι ot τύραννοι ήσαν πλούσιοι και συνήθως απο κα.λη οικογένεια ε μποροι, που έπωφελουvται άπό τlς δλοέvα κα.l συχνότερες συγ κρούσεις ανάμεσα. στίς κατέχουσες κα.ί στίς προλεταριακές τά ξεις, στην όλιγαpχία. κα.ί στούς χωρικούς, για. να. αδράξουν την πολιτικrι έξουσ[α με την &πιδέξια χρήση του πλούτου τους. Είναι εμποροι - ήγεμόνες που διατηρουν α.ύλη τόσο λαμπρή δσο κι εκείvη των πειρατών - ήγεμόνων της ή ρωικης εποχής κι ακόμα. πλουσιότερη σε καλλιτεχνικά. θέλγη τρα. Είναι εμπειρογνώμονες, και. σα.ν τέτοιοι εχουν σωστά. ποκληθεϊ πρόδρομοι των ήγεμόvων της Άναγέννησης καί «πρώτοι Μέδικοι)>92. 'Όπως οί σψετεριστες στην ιτα.λικη Ά ναγέvvηση, ζητουν να. εξομαλύνουν τη μη νομιμότητα. της θέ-
οι
α.
103
σης τους προσφέροντας άπτά. πλεονεκτήματα. κα.ί κάνοντας
οι
ΎΙ
104
πραγματικός τους σκοπος και τό άvτικείμενό τους είναι vά. πετύχουν τήν τέλεια παρουσίαση τοϋ &.vθpώπιvου σώμα.τος, μια &ρμηνεία της ομορφιάς του, μια σύλληψη της vοητης του μορcρης, έλεύθεpη άπο κάθε μαγικη η συμ6ολικη έμπλοκή. eH άvέγεpση των ά.νδριάντων των άθλητων ίσως να.χε κάποιο σύν δεσμο με τίς θρησκευτικες ίεροτελεστίες κι ίσως οί tά.δες κόρες να. χρησίμευαν σά.ν &.vαθημα.τικkς προσφορές, άλλα &.ρκεί κα νείς να τίς κοιτά.ζει για να πεισθεί δτι δεν εχουv καθόλου νά. κά.μουν με θρησκευτικα. α.tσθήμα.τα. κα.ί πολυ λίγο με λατρευ τικες παρα.δ6σεις. Συγκρίνετέ τες με δποιοδήποτε εργο της ά.ρ χαία.ς &νατολικ·ης τέχνης καl θά. κα.ταλά.6ετε την έλευθερία., κι &.κόμη καl τή θεληματικότητα της σύλληψής τους. Στήν αρχαία Άνα.τολή ενα εργο τέχνης, είτε είναι στή μορcρη θεου ε[τε ά.vθρώπου, είναι ενα. χρειώδες των θρησκευτικών ίεροτε λεστιών. Άπεικονίσεις των πιο μηδαμινών καθημερινών σκη νών σχετίζοvτα.ι στενά. με την πίστη στήν &.θα.να.σία. κα.ί τη λα τρεία των νεκρών. Ή σχέση α.uτ·η &vά.μεσα. στήν τέχνη και στη λατρεία., μολονότι ποτε τόσο στενή, 6ρίσκεται για ενα. διά στημα. στrιν έλληνική τέχνη· τα άρχαιότερα. Ηληvικα εργα. ίσως πράγματι ύπηρξαv άπλώς ά.vα.θημα.τικες προσφορές, δπως παρατηρεΙ, κα.τα. τρόπο που έκπλήσσει, δ Πα.υσο:νία.ς για. τα γλυπτα. της Άκρόπολης γενικά.95. 'Όμως στήν οψιμη &ρχαϊ κή περίοδο, ή προηγούμενη στενη σχέση ά.νάμεσα. στήv τέχνη καί στη θpησχε[σ. διαλύεται και ή πα.ραγωγη κοσμικι'i'>ν εργων σταθερά. α.υξά.vεται σε 6ά.ρος των θρησκευτικών. Ή θρησκεία. ζεί κι εχει την &πίδρασή της, ά.κόμα. κι a.v ή τέχνη δεν ετνα.ι πιά. 1Sπηρέτριά. της σ--cηv πραγματικότητα. η εποχή των τυ ράννων είναι ή σκηνη μιaς θρησκευτικής &.να.γέννησης που ά πο ολες τlς πλευρές ξεπετά.ει νέες εκστα.τικες δμολογίες πί σ-.:ης, καινούργιες μυστικες λατρείες καl καινούργιες αίρέ σεις" δμως στήv αρχη ο:.υτες &.να.πτύσσονται υποχθόνια και δε φτάνουν ακόμα ίσαμε το φως της τέχνης. 'Έτσι δέ 6pίσκου με πιά. τέχνη που να. παρα.γγέλvεται καί να. κεντρίζεται ά.πό τΎJ θρησκεία, άλλα. &ντιΘετα. στr1ν περίοδο αυτη βρίσκουμε θpησκευτικδ ζηλο, δ δποίος εμπνέεται ά.πο τη μεγαλύτερη ε πιδεξιότητα του καλλιτέχνη. ΊΌ εθιμο της προσφοράς στους θεους &.να.παραστάσεων ζωντανών οντων σαν &vα.θηματικG)Υ
105
δώρων ιivτλεΙ νέα ζωή άπο την καινούργια. έξουσία του καλ λιτέχνη να τά, Υb..'ίει α,uτα πιο έπι6λητικά, πιο έλκυστικα. κα.ί πιστότεpα στη ψύση κι ετσι και πιο ευχάριστα, στους θεούς96. ΟΕ να.οι άpχίζουν τώρα να γεμίζουν με γλυπτά, άλλα. δ καλ λιτέχνrις δεν έξαpταται πια &.πο τους ίεpείς, δε 6ρίσκεται κάτω α.πο την κηδεμονία τους καί δε δέχεται παpα.γγελίες &.π' αό, .. ' τούς· πpοστα.τες του εινιχι τωpα οι• πο'λεις, οί,� Τ'υpα.ννοι, και,' γιά. λιγό.τεpο δαπανηpες δουλειές, καί πλούσιοι ίδιώτες. Τά. εpγα. πού έκτελεί γι' αuτοuς δεν αναμένεται νά. εχουν μαγικη ·ιι σωστικη δύναμη κι:ι,ί, ά.κόμα κι δταν ύπηpετουν ίεpο σκοπό, δεν προβάλλο1;ν καμιά. άξίωση νά. είναι καί τά. ίδια ίεpά. Έδω συναντάμε μια. έντελως διαψορετικη αντίληψrι της τέχνης: δεν είναι πιά. μέσο προς εyα σκοπό, &.λλά. σκοπος κα θαυτή. Στη'i πρωταpχή τη ς, κάθε μορφη πνευματικής προσπά θειας κα.θοpίζεται όλοκληpωτικα. απο το χρήσιμο σκοπο πού ύ πηpετεί. 'Όμως τέτοιες μοpψες εχουν τη δύναμη καl την τά ση νχ ελευθερώνονται α.πο τον αρχικό σκοπό τους καί να. γf vοvτα.ι ά.νεξάρτητες· γίνονται άσκοπες κι ως ενα σημείο αυ τόνομες. Μόλιc: δ άνθρωπος νιώσει ασψαλής κι ελεύθερος απο την άμεση πίε;η του αγώνα της ζωης, &.pχίζει να παίζει με τlς πνευματικές του κατασκευές, τις δποίες είχε άpχικα. αναπτύ ξει σα.ν δπλα και έργα.λεία για. νά. τον βοηθήσουν στη χρεία του. Άpχίζε� να. εξετάζει τίς αιτίες, να. ψάχνει για έξηγήσεις, να. έρευνα. για. συνάψειες πού καθόλου η λίγο εχουν να κάνουν με τον αγι�να, της ζωης. Ή πpακτικη γνώση κάνει τόπο στήν ελεύθερη αναζήτηση, τά. μέσα. γιά. τήν κυpιαρχlα πάνω στή ψύση γίνονται μέθοδοι για. την &.να.κάλυψη της &.ψηpημένης άλήθεια.ς. Κι ετσι ή τέχνη, ιiρχικα. μια. ά.πλή ύπηpέτρια της μαγείας καl των ιεροτελεστιών, οpγανο προπαγάνδας καl πα νηγυρικών, μέσο προς έπηpεασμο θεών, πνευμάτων κα1 &.ν θρώπων, γίνεται μια. καθαpή, αυτόνομη, «άνιδιοτελης» δpα� ριότητα δ)ς ενα σημείο, ή δποία &.σκείται για. χάρη αuτης της ιδιας και για. τήν δμο pψια. πού άποκαλύπτει. Κατα. τον ίδιο τp6πο, οί έντολες κα.ί οί &.παγοpεύσεις, τα. καθήκοντα και τα τα ιιπου, πού άρχικα �σαν μέσα μόνο για να κάνουν ουνατη την �οινη ζωη μέσα στην κοινωνία, γεννοϋν ενα δόγμα ήθικης που
106
διακηρύσσει δτι πραγματοποιεί και τελειοποιεί .:ην ήθικη προσωπικότητα. Οι σΕλληνες ήσαν δ πρώτος λαός πού συμ πλήρωσε αυτή τη μετά6αση άπό την δργανική στην <ιαδτόνο μη» μοpψη της δραστηριότητας, είτε στην επιστήμη, είτε στην τέχνη είτε στην ήθική. Πριν &.π' αυτούς δεν ύπηρχε έλεύθε· ρη &.να.ζήτηση, οϋτε θεωρητική εpεuνα, οϋτε δpθολογική γνώ ση, ουτε τέχνη καθώς έμείς ιiντιλαμ6ανόμαστε τήν τέχνη σα.ν δραστηριότητα δηλαδη που τις δημιουργίες της μπορεί πά.ντα να. τις θεωρήσουμε καί να. τις άπολαύσοuμε σσ.ν καθα ρες μορψές. Ή εγκατά.λειφη της παλι.ας άποψης, δτι ή τέ χνη είναι πολύτιμη και κατανοητη μόνο σαν 8πλο στόν ά. γώνα. της ζωης, για. χάρη μιας νέας πνεuματικης στάσης, που θεωρεί την τέχνη σαν άπλό παιγνίδι γpαμμης καt χρώ ματος, pυθμο κι ά.pμονια μονάχα, μίμηση ά.πλή η έpμηνεία. της πραγματικότητας - αυτή εrναι ή τρομακτικότερη άλλα γή, που εχει ποτε συμ6εί σ' όλάκεpη τήν ίστορία της τέχνης. Στόν ε6δομο και εκτο αιώνα π.Χ. οί 'Έλληνες της 'Ιω νίας, τόν ίδιο καιρό πού &.νακά.λuπταν τήν ιδέα της επιστή μης σα.ν χα.θα.ρης εpεuνα.ς, δημιοupγουσαν καl τα. πρώτα ερ γα μια.ς καθαpης, άσκοπης τέχνης, τήν πρώτη εισήγηση του l' art pοιιr l' art (ή τέχνη για. την τέχνη - Σ.τ.Μ.) . Μισ. τόσο τρανή άλλαγή, πάντως, δε γίνεται μέσα σε μια. μονάχα γενια. η α.κ6μα, κα.ι σε μια περίοδο που μπορεί γα, έξισωθεί με τη διακυοέpνηση των τυράννων η με την άρχαϊκή τεχνοτρο πία. 'Ίσως ή αλλαγή αuτη να. μη μπορεί να εντοπισθεί σέ κα.μια χpονικη περίοδο, ίσως να είναι ή εκpηξη μιας πανάp χαιας παρώθησης, πού οί πρώτοι ύπαινιγμοί τrις εrναι τόσο πα.λιοι δσο κι ή ίδια ή τέχνη. Στα. ίδια εκείνα εpγα. που εr να.ι προγενέστερα &.π' δλα, παρόλο τό μαγικό, ίεpοτελεστικό η προπαγανδιστικό τους σκοπό, μποροuμε έδω κι εκεί ν' &.νι χνεύσουμε ενα γνώρισμα, κάποιο ιδιαίτερο σχεδίασμα η πα ραλλαγή, που ψαίνεται να.ναι ελεύθερο κι άσκοπο, καθαρό παιγνίδι ένος τεχνίτη που ή προσοχή του ξέψευγε για μισ. στιγμη από την πρακτική δοuλεια. ποϋχε μπροστά. του. Στο κάτω της γpαψης, ποιός μπορεί να.ναι 6έ6α.ιος πόσο μέρος έ νος αϊγuπτιακου άγάλμα.τος ένός θεου η 6α.σιλια εrναι μαγεία,
107
;ψοπα,γάνδα η λατpεlα. κα.l πόσο εrvα.ι κα.θα.pή, α.ότόνομη αίσθη τικη δημιουργία. άποοπασμένη άπο τον άγώνα. της ζωης κα.t το φό6ο τοϋ θα.νάτοu; 'Όμως, δποιαδήποτε κι αν εrναι ή ά.κpι6ής 'έκτα ση α.υτοϋ τοϋ αίσθητικοϋ στοιχείου στην τέχνη των πpοϊ σ.οpικών κα.ί πρώιμων ίστορικών χρόνων, παραμένει άληθι νο το δτι ίσα.με την Ηληνική άρχα.ϊκη περίοδο ή τέχνη ήταν 6ασικά. χρησιμοθηρική. Το ξέγνοιαστο παιγνίδι με τlς μορφές, ή ίκα.vότητα. νά. κα.τα.πιάvεσα.ι μ' εvα. σκευος σαν α.ότοσκοπό, vσ. χρησιμοποιείς την τέχνη γιά. να. επιδείχνεις κι οχι μόΨ) γιά. να ελέγχεις κα.ί να επηρεάζεις την πραγματικότητα. δλα αυτα. είνσ.ι &.να.κάλυψη των Έλλήνωv α.ότης της έποχης. Άκόμα. κι σ.ν έδω lχουμε μια πανάρχαια. παρώθηση πού ά ve:�γει το δρόμο της, το γεγοvο; δτι αυτή τώρα. επι6άλλεται, ε τσι πού δημιοuργοϋντα.ι εργα. τέχνης για χάρη αυτών των ί διων, εrvα.ι τ.ρά.γμα.τι πολύ ένδεικτιΧό, α.ν κάl οί δηθεν α.ό τόvομες μοpφες ΠΟ!J πpοοά.λλουy μ' αότο τόy τρόπο α,yαμψί6ολα, είvα.ι "/::Jιvωνιολογικα καθορισμένες κα.ι μπορεί να ύπη ρετοϋν εvα. κρυφό σκο�ό. ΊΙ α.υτ�ηομία. τώ'J ποικίλων δημιουργικών δυνάμεων του iνθρώπου δεν μπορεί να. επιτευχθεί χωρίς μια. κάποια. τυπι κοποίηση των πνευματικών του λειτουργιών" τούτη άpχίζεr. με μιά. προθυμία. να. έκτιμηθοϋν τα. πνεuμα.τικα. έπιτεύγμα.τα. cχι πια. αποκλειστικά. σύμφωνα με την χρησιμότητά τους στή ζωή, παpα., σύμφωνα. με μια. δική τους εσωτεpικη τελειότητα. "Αν λ.χ. κάποιος θαυμάζει τόv εχθρό του για. τr1ν αποτελε σματικότη τα. η τή γε'Jvα.ιότητά. του, αντί άπλώς να. του &.ρνιέ -τα.ι δποια.δήποτε ιδιότητά. του θα. μπορουσε να.ναι έπιολα.οής στον ιδιο, α.υτο εrνα.ι εvα. βημα. πρός την οόδετεpοποίηση κα.ί τrιν τuπικοποίr1 ση μιας ά.ξία.ς. Ή πιο περίοπτη περίπτωση τούτης της τυπικοποίησης εrνα.ι ή πα.ιδια. (spoi-t) , ή κα.τεξοχη πσ.ιγvιώδης μορφη τοϋ αγώνα. της ζωης. uομως ή τέχνη κι ή επιστήμη επίσης εtναι παι γνιώδεις μορφες κα.ί το ίδιο είναι, ύπο μία. εvνοια., &.ληθινδ ακόμα. καί γιά. την ηθική, στό οα.θμο πού ή ηθικη ενός &vθpώ7:0U γίνεται ενα. καθαρό, α.uτα.ρκες δικό του έπίτευγμα, πού δεν επηρεάζεται ά.πό έξωτεpLκούς ύπολογισμούς. Με το χω-
108
pισμο α.ύτώy των πyευμα.τικωv λειτουργιών, τής μια.ς από την α.λλη κι ά.πο τήv δλότητα. της ζωής, ή ά.ρχικη ένότητα. της πρα.κτικ�ς σοψί�ς του ανθρώπου, ή χοντρική του γνώση, ή στρογγυλεμένη εικόνα. του γι_α. τον κόσμο, συντρίβονται καt διασπG)ντα.ι σέ ηθικοθρησκευτικές, επιστημονικες κα.ί κα.λλι τεχvικες σψαιpες. Τούτη ή αυτονομία. των δια.φόρων σφαιρών �ίvαι πιο χ�υ�ητα. ε μ_cr:α.νης στή� ί�νικη φuσικη φιλοσοψια. του εβδομοu κα.ι εκτου α.ιωνα. π.Χ. Εοω, για. πρώτη ψορα. σuνα.v τα.με μορφές σκέrlης πού λίγο - πολύ εtνα.ι ά.ποσπα.σμέvες άπδ πpα.κ-:ικ:ιύς ύπολογωμούς κα.ι σκοπούς. Οί προελληνικοι πολι τισμ�ι εκα.να.v κι α.υτοι πολλες σωστες επιστημονικες r.α.pα. τηpησεις, συμπερά.σμα.τα. κα.l ύπολογισμούς, δμως δλη τους ή γνώση κt ή επιδεξιότητα. ήταν χωμένη σε μιαν ατμόσφαιρα. μα.γικϊί>ν συvα.ψειώv, μυθικών φα.ντασιών κα.l θpησκευτικου δόγματος·_ ποτε δεν α.ψησαν άπ' τα. μά.τια. τους τόν πρακτικό σκοπό πούχα.v μπροστά τους. Με τούς 'Έλληνες, αντίθετα., ε �οuμε για. πρώτη φορά. μιαν επιστήμη πού δεν είναι μονά.χα. οpθολογικη κι ελεύθερη από τη θpησκεuτικη πίστη κα.l δεισι δαιμονία., άλλα πού επίσης είναι έλεύθερη &πο κάθε σκέψη δ r:οια.σδήποτε πιθα.vης χρησιμότητας. Στην τέχνη το δριο ά. vά.μ�σα σ-τ;;η χρήσιμη κα.ί στην κα.θα.ρη μορψή δεν είναι τόσο ξεκα.θαρα. χα.pα.γμέvο, ουτε κι ή μετα.οολη μπορεί τόσο ξεκάθα ρα. y' αποδοθεί σ' εvα.ν δρισμένο τόπο, δμως κι έδώ μπορουμε yά, δεχτουμε δτι ή μεταμόρφωση ελα.6ε χώρα στον ίωνικο πολιτι στικο χGψο κα.τχ τον ε6δομο α.ίώνα. Γιά. να. ά.κριοολοvουμε 7.ά,γτως, καί τα δμηρικά. zπη ανήκουν στον κόσμο των �ότό vομων μοpψ(J)Υ εψόσο καθόλου δεν εtνα.ι θρησκεία., έπιστήμη καλ ποίηση μαζί, οuτε άπλή συνοθύλευση της γνώσης, της έ πιστήμης κα.t της πείρας της έποχης, παρα. είναι κα.θαρη η σχεδόν jια.θα.pη ποίηση. Πάντως, ή τάση προς την αυτονομία πpωτοεκδηλώνετα.ι, στήν τέχνη κα.l στην επιστήμη, στο τέλος �οο �6δομοu α.ίώνα. ΊΙ απάντηση στο ερώτημα., γιατί ή άλλα.γη ελα.6ε χώ ρα. σ' α.ύτον &κρι6ώς τό κα.ιpο κα.ί τόν 'τόπο, μπορεί yά, 6ρε θεί με σαφήνεια στ' άποτελέσμα.τα. του άποικισμοϋ καί στtς &ντιδpά.σεις πού θα.πρεπε yά, προκαλέσει στούς uΕλληνες ή
109
ζωή ανάμεσα. σε ξένους λα.ους και πολιτισμούς. Οί ξένοι πού τούς τριγύριζαν α.πο δλες τις πλευρες της Μικράς Άσία.ς τους εδωσα.v συvα.ίσθφη της δικης τους έθvικης ιδιοφυtας και ή α.υτοσυνα.ίσθηση τούτrι' μα.ζι με τήv αύτοκα.τά.φα.ση που τή συνόδευε - δηλαδή την &.να.κάλυψη κι έπίτα.ση των ατομι Υ.ώΥ χα.ρα.κτηριστικωv τους - &.vα..πόψευκτα. τους δδήγησε στην ίδέα. της α.ύθορμησία.ς καί της; αυτονομίας. 'Ένα. μάτι ά σκημέvο να. πα.ρα.τηρεί τον πολιτισμο δια.φόρων λα.ων βαθμιαία. ξεχωρίζει τ� ποικίλα. στοιχεία., απο τα. δποία. είvα.ι ψτιαγμέ νη ή κοσμοά.ποψη κάθε λα.οϋ. ,,Οτα.v δ θεος της γονιμότητας, δ θεος του κερα..υvου, η δ θεος του πολέμου ορίσκετα.ι δια.φορε τικα. απεικονισμένος σε καθένα ά.πο τούς λαούς α.ύτούς, δ νους 6α.θμια.ία. φτάνει να. παρατηρήσει τον τρόπο της άvαπαρά.στα. σης· πιθα.vο να. προσπαθήσει αργα. η γρήγορα. να. φτιάξει κάτι κατα. τον ξένο τρόπο, χωρίς δμως yα, εχει τίς θρησκευτικες δοξα.σίzς τοϋ ξένου - στην πραγματικότητα., χωρίς να.χει κα θόλου πίστη . Στο σημείο α.ύτο 6ρισκόμα.στε μονά.χα. ενα 6ημα. ά. π6 τη νοητικη σύλληψη άνεξάρτητων μορφών, αποσπασμένωv &.πο κάθε ένια.ία. κοσμοά.ποφrι. Ή α.ύτοσυvα.ίσθηση - ή γενι κrι κα.τα.νόησrι του δτι ύπά.ρχω ανεξάρτητα. απο τίς περιστά σεις της στιγμης - σημαδεύει τό πρώτο μεγάλο βήμα του άvθρώπου προς τήv άcpα.ίρεσrj' ή άπόσπα.ση των ποικίλων πνευματικών δραστηριοτήτων απο τή λειτουργία. τους μέσα στην δλη ζωή του κα.ί ή έvότητσ, της κοσμοάποψής του είναι μια. δεύτερη άφα.ίρεση. Ή ίκα.νότητα. γι' άφηρημέvη σκέψη, ή δποία. δδηγεί στήν αυτονομία των πνευμα.τικt7)y μορψων, &.να.πτύσσεται δχι μόνο απο την πείρα του άποικισμου, αλλα. έπίσης, σε πολύ μεγάλη εκτα.ση, άπο την άσκηση του εμπορίου με σκοπο τό χρήμα.. Το άcρηρημένο τοϋτο μέσο &.vτα.λλαγης καt ή ύπα.γωγή άπο μέρους του των δια.φόρων άγα.θων σ' εvα. κοιΥΟ πα.ρονο μα.στή, ή διαίρεση της άρχικης άντα.λλα.γης αγαθών σε δυο διαψορετικες πράξεις, της άγορ�ς καί της πούλησης, είναι παράγοντας πού έθίζει τους άνθρώπους σε άcρηρημένη σκέψη και τους έξοικειώνει με τήν ίδέα. μιας κοινης μορφής με ποι κίλο περιεχόμενο και τοϋ κοιvοϋ περιεχομένου με ποικίλες
110
μοpψές. Μια. κα.ί ξεχώρισαν το ενα απο το άλλο ή μορφή κα.ί το περιεχόμενο, δεν είναι μακρια. κι ή αντίληψη δτι ή μορ ψη μπορεί να. ύπά.ρξει άπο μόνη τr1ς σα.ν ανεξάρτητη οντότη τα. Ή παραπέρα. ανάπτυξη της ιοέας αύτης συνοέετα.ι επίσης κα.ί με τη συσσώρευση του πλούτου σε μια. χρημα.τικη οικονο μία. και με την εξειδίκευση της εργασίας που προκύπτει άπ' αυτήν. eH άπελευθέρωση δρισμέvωv στοιχείων της κοινωνίας για. τη δημιουργία. αυτόνομων - δηλα.δη «άχρηστων» κα.ί «μη πα.ρα.γωγικωv» - μορψωv, είνα..ι σημάδι πλούτου κα.1. περισ σέμα.τος ένέργειας καί σχόλης. Ή τέχνη γίνεται α.vεξά.pτητrι απο τή μαγεία κα.ί τή θρησκεία.., το δασκάλεμα. κα.ί την άσκη ση, μονάχα., δτα.v ή κυρίαρχη κάστα μπορεί να. ύποστεί τήν πολυτέλεια. τοϋ να πληρώνει για. να παραχθεί «ασκοπψ τέχνη.
3. Κλασσική Τέχνη καi Δημοκρατία. Ή Ηληνική κλα.σσικη τέχνη μας φέρνει άντιμέτωπους μ' ενα. δύσκολο χοινωνιολογικο πρόολημα.: δ φιλελευθερισμος κι δ άτομικισμος της δημοκρατίας ϊσως φαίνονταν &.συμ6ί6α.στοι μέ τ·ην αυστηρότητα. καί Π/Υ κανονικότη τα. της κλα.σσικης τε χνοτροπίας. 'Γο γεγονος είναι, δπως θα δείξει μια. λεπτομε ρης έρευνα, δτι η κλασσική 'Αθήνα. δεν ητα.ν τόσο &.συμ6ί6α.στα. δημοκρατική, οϋτε κι η κλασσική της τέχνη τόσο α.υ στrJρα. «κλα.σσικ·η» δσο θα. μπορουσε να. ύποτεθεί. Πρώτα. πρώτα. δ πέμπτος α.ίώνα.ς π.Χ., είναι μια άπο τίς έποχες της ίστορίας της τέχνης πού εκα.μαν τlς πιο σπουδαίες κα.ί καρπο φόρες κατακτήσεις στο χωρο του νατουραλισμου. Αύτο δεν άληθεύει μονάχα. για. τήν πρώιμη κλασσική τεχνοτροπία των γλυπτών της Όλυμπία.ς καί της τέχνης του Μύρωνα.· δλ6κλrιρος δ αίώνα.ς δείχνει μια. χαρα. για. τή φύσrι, πού συνεχώς αυξάνεται" με μερικες σύντομες παύσεις. Άκρι6ως το γεγο νός, δτι ή πα.ρώθησή του να. εrναι πιστος στrι φύση είναι σχε δόν τόσο ίσχυpή δσο κι ή λαχτάρα. του για. &.να.λογία καί τά ξη, ετνα.ι α.υτο που ξεχωρίζει τον έλληνικο κλα.σσικισμο άπο τίς μεταγενέστερες κλασσικιστικες τεχνοτροπίες που προηλθαv
111
i.:' αυτό'/. 'Η πα.pουσία. τι:ϊJv δύο α.υτωv α.vτιτιθέμεvων τύπων κα.λλιτεχνικης παρώθησης αντιστοιχεί ακριβώς στή δια.ίρεση που χα.pα.κτήριζε εκείνο τον κα.ιρο τήv κοινωνική κα.l πολιτι κή ζωή, κο-.ί στην ενδόμυχη &.συνέπεια του δημοκρα.τικου ίδε· ώδοuς σε σχέση με το πρόβλημα. του ατομικισμοϋ. Ή δημο κρα.τία. είνα.ι ατομικιστική κα.τα το οτι &ψήνει να κυριαρχή σουν ΞJ.εύθερα. δ συνα,γωνισμος καί οί δισ.cρορετικές δυνάμεις της κοιvωνία.ς, εκτιμά κάθε πρόσωπο με τήν ατομική του ά ξία κα.ί το κεντρίζει να κάνει ύπέρτα.τες προσπάθειες· δμως εί vα.ι α.'ιτια.τομιστικη κατά. το οτι ισοπεδώνει τίς ταξικές δια. φορές καl κα.τα.ργεί τα προνόμια. της κα.τα.γωγης. 'Εγκα.ινιάζει ενα. τύπο πολιτισμου που είνα.ι τόσο δια.cροροποιημένος, ώστε δ &.τομικισμος καί το κοινοτικο πνευμα. δεν μπορουν πια να θε ωρηθουν σαν διαζευκτικές λύσεις, παρα. cρα.ίνεται δτι συνδέον ται ά.ξεδιά.λυτα. Σε τούτη την πολύπλοκη κατά.στα.ση πραγμά των, ή όρθη κοινωνιολογικη εκτίμηση τGJV παραγόντων της τεχνοτροπίας γίνετα.ι δυσκολότερη. Τα ποικίλα. στοιχεία. της κοινωνίας δεν μποροϋν να καθορισθοϋν σχεδον τόσο c;t,πλα, σε σχέση μέ τα. συμφέροντα κα.l τους σκοπούς τους, δσο οι γαιο κτήμονες ευγενείς κα1 οί άκτήμονες χωρικοί στlς πρότερες μεταξύ τους σχέσεις. 'Όχι μόνο διχάζονται οί συμπάθειες της μέση; τάξης, οχι μόνο ύπά.ρχει &ι:1τικ·η τάξη των πόλεων (που r.αίρνει μια θέση &.νά.μεσα στίς &νι.bτερες καl κατώτερες τάξεις κι ενδια.ψέρετα.ι να επέλθει μια δημοκpατικη ισοπέδωση, άλ λα κα.ί να ά.ποκτήσει Χα.πιταλιστικα πλεονεκτήματα. για τον &αυτό της) &.λλα καl οί ευγενείς επίσης γινονται πλουτο κράτες στο πνευμα, χάνουν τήν παλιά. τους ένότητα. καί συ νέπεια. &.ρχων καl &.cρομοιώνονται μέ τήν χωρlς παράδοση όp θολογιστική ά.στικη τάξη. Ουτε οί τύραννοι οϋτε δ λαός πέτυχαν να σπάσουν την ισχ1Ί των ευγενών. Το κρά.τ:; των γεvων καταργήθηκε καl εισάχθηκα.ν οί βα.σικοl δημοκρατικοl θεσμοι, τουλάχιστο κα. τα τον τύπο, &.λλα ή επιρροη των ευγενών εμεινε λίγο μόνο 1•,ειωμέvη. Ί-Ι 'Αθήνα. του πέ:.1.πτου α.lώνα. μπορεί να cpαινεται δημοκpατικη σε σύγκριση με τον άνα.τολι�ό δεσποτισμό, δταν δμως συγκριθεί με τlς σύγχρονες δημοκρατίες cρα.ίνεται σαν 112
iκρόr.�λ'1j της iρ��οκρατίας. Κυ6ερνιόταν στό δνομα τοϋ λα.ου, iλλά ιll τό πνεΟμσ. των εόγενων. Οί θριαμ6οι καί τσ. πολιτικα Χέρδη ":η; δr1μοχρατία; έπtτεύχθηκαν κυρίως &.πό &.νθρώπους :iρισ":οΥ.ρατιχής χαταγωγης. Ό Μιλτιάδης, δ θεμιστοκλης κι δ Ιlερ�κλης προέρχονται δλοι τους &.πό παλιές εόγενείς οικο γέvειε;. Πριν ά.πο τό τελευταίο τέταρτο τοϋ αιώνα. !τομα &.π� :fι μέ-:1r, "::iξη δlν επαιξαν πραγμσ.τικα κύριο ρόλο στlς δημό :ί�ε; ύποθέσεις κ� &.κόμα και τότε ή &.ριστοκρατια διατήρησε την κυριαρχική της θέση. Είναι &.λήθεια δτι επρεπε να κα λύπτουν την κύριαρχία αυτη και να κάνουν συχνές, αν και :rονήθω; τυπικέ; μόνο, παραχωρήσεις στην ά.στικη τάξη. 'Α κόμα κι αυτό μαρτυρουσε ενα κάποιο 6αθμό προόδου ) ά.λλα � r.ολιτική δημοκρατία ποτέ - ά.κόμα και στό τέλος τοϋ αιώ ΨΥ. - οε'ι δδήγφε �ε κανένα. είδος οίκονομικης δημοκρατίας. 'Π μόνη ,<πρόοδο;» συνίστα.τι, στην εκτόπιση της ά.ριστοκρα -::ας τη; χ.αταγωγης iπο μίαν αριστοκρατία. του χρήματος, -:οσ κράτους των γενών &.πο ενα πλουτοκρατικο κράτος είσοδημσ.τιων. Στην περίπτωση της 'Αθήνας ύπηρχε lνας παρά γοντας παραπάνω: ήταν μια ίμπερια.λιστικη δημοκρατία, που ι:iσκοϋσε μια πολιτική, ή δποία εδινε ώφέλη στους_ έλεύθερους πολίτες καί στους καπιταλιστές με ζημια. των δούλων και τG>ν μερίδων εκείνων τοϋ πληθυσμοϋ που δεν είχαν μερίδιο στα πολεμικο. κέρδη. Στην πραγματικότητα, ή πρόοδος πρός τη δημοκρατίσ σήμαινε τό πολυ - πολυ μιαν έπέκταση της τάξης των ε!σοδημ�τιιον. οι ποιηιzς ·καί φιλόσοφοι ετρεcραν λίγη συμπάθεια για. την ά.στικη τάζη, πλούσια. κα.l cρτωχή· ύποστήριζαν τσυς ευ γενείς ά.κόμα. κι δτα.ν οί ίδιοι ήσαν &.στικης καταγωγης. 'Ό λοι οί πνευματικcλ ήγέτες τοϋ πέμπτου και τέταρτου αίώνα, με εξαίρεση τούς Σοφιστές καί τον Ευριπίοη, είναι με την πλευρα. της &.ριστοκρατίας κα.ί της άντίορασης. eo Πίνοαρος, ό Αισχύλος, δ Ήρά.κλειτος, δ Παρμενιοης, δ Έμπεοοκλης, δ Ήρόοοτος καί δ θουκυοίδης είναι οί ίδιοι αριστοκράτες κα.l ol προερχόμενοι ά.πό τη μέ,τη τάξη Σοcpοκλης και Πλάτων ταυτίζουν δλότελα. τόν έαυτό τους μ,ε τούς ευγενείς. �Ακόμα. κι δ Αίσχύλος, δ δποίος ήταν ό εύνοϊκότερα. δια.κείμενος πρ�ς 113
8
τ·ή δημοκρατία., στο τέλος της ζωής του επιτίθεται ε·η.·ι-:!ο·ι των άλλα.γών πού γίνονταν τότε για.τι κατα. τ+ι γνώμη του ή σαν πολύ pιζοσπαστικές97. Άκ6μα κι οί κωμικι:ιι - :Υ:ι και 'fJ κωμωδία., σαν τέτοια, είναι τέχνη δημοκpα.τικrι98 είναι &.vτιδpαστικοι στα. σ.ισθήμσ.τά. τcυς. Κα.t τίποτε δεν είναι πιο ε.νδεικτικο για. τ·ηv κα.τά::ϊταση πραγμάτων στην Άθiινα &.r.δ το δτι εvα.ς &ντίπα.λος της δημοκpα.τία.ς τέτοιος σα.·ι τον 'Αρι στοφάνη οχι μόνο κέρδιζε συvεχG)ς πρωτο 6pα6είο, &.λλα κέρ δισε και μεγάλη δημοτικότητα99. Οί συντηρητικές αυτές τά.σεις επι6pα.δύνουv την κίνηση προς το νατουραλισμό, &.λλ&. δε μποpοϋv να τη σταματήσουν. 'Ότι οί α.νθpωποι της εποχής εκείνης ήσα.ν καλα ενήμεροι του συνδέσμου πού ύπάpχει άνάμεσα στο νατουpα.λισμο και στηv προοδευτικ.η πολιτική, απο τη μια. μεριά, και ανάμεσα στην τυπικη ακαμψία και στον συντηρητισμό, απο την α.λλη, ψα! νεται κα.Η. στην περίπτωση τοϋ Άpιστοψάνη: επικρίνει τ�ν Ευριπίδη χωpις διάκριση κα.ι στον ϊδιο τόνο δτι ύποσκάπτει -cα. παλι·α. &.pι':ίτοκρατικα. ηθικσ, ιδαvικα. και τούς παλιούς «ί δανιστικούρ> κανόνες τ·ijς τέχν-ης. 'Ήδη δ Σοψοκλης ανα.cρέpε ται &.πο τον Άριστοτέλη δτι παρατήρησε πως δ ίδιος άπει κόνιζε τούς άνθpώπους δπως επpεπε να. εΙναι, ενώ δ Ευριπίδης τούς άπεικόνιζε οπως ήσαν (Ποιriτ, 1460 6, 33 - 35). Ή πα pατήpφη αυτη δεν είναι πα.pα. διαψοpετικη διατύπωση τ·ίjς παρατήρησης τοϋ ιδιου τοϋ 'Αριστοτέλη δτι τα. αγάλματα τοϋ Πολυγνιί)του99α. και τα πρόσωπα. του Όμήρου «είναι καλύ τερα άπο εμάς» (Ποιητ. 1448 α, 5 - 15), Ξτσι ώστε αυτο το δηθεν pητο του Σοψοκλη ϊσως και να μην είναι αυθεντικό. 'Ό πως και να.χει, και είτε ή παρατήρηση προήλθε &.πο το Σο cροκλη, είτε &πο τον Άpιστοcράνη η κάποιον άλλο, ή αντίλη ψη της κλασσικής τεχνοτροπίας σαν «!δανιστικης» κα.t της κλασσικής τέχνης σαν απεικόνισης ένος καλύτερου κα.νονιστι κου κόσμου ·ήθικα άνιί)τερων οντων, είναι μια χαρακτηpιστι κη εκψραση της άριστοκρατικ·ης νοοτροπίας πού επικpατουσε την εποχrι αυτή. Τοuτος δ αισθητικος ιδανισμος των καλλι εργημένων ευγενών φαίνεται, προπαντός, στην εκλογη τG>ν αντικειμένων πού πρόκειται ν' &να.πα.pαστα.θουν. Ή &.ριστο114
κpα.τία εδνοοuσε, σχεδόν άποκλειστικά., μοτι6α άπο τους πα λιους Ηληνικους μύθους των θεών και των ήpώωΥ- τα σύγχρο να θέματα ιiπο την καθημερινή ζωή τα αtσθά.νεται κοινα καt μηδαμινά.. Δεν εναντιωνόταν στη νατουραλιστικη τεχνοτρο πία, επειδή ήταν νατουραλιστική, ιiλλα επειδη μ' αδτην προ φανώς ιiναπαριστά.νονταν θέματα συνηθισμένα· δ νατουραλι σμος τους φαινόταν άπεχθης μονάχα δταν έφαρμοζόταν, δπως στον Ευριπίδη, στους μεγάλους ίστορικους θρύλους, κι δχι & ναγκαία δταν χρησιμοποιοuνταν στtς λαϊκότερες μορφες τέ χνης, στα μηδαμινα θέματα των δποίων φαινόταν δτι προσι διαζε. Ή τραγωδία είναι ή χαρακτηριστικη δημιουργία της α θηναϊκής δημοκρατίας· σε καμια μορψη τέχνης δεν μποροuμε να lδοuμε τις εσώτερες συγκρούσεις της κοινωνικής της δο μής τόσο καθαρα καt άμεσα δσο σ' αυτή. Τα εξωτεpικα της παρουσίασής της στις μά.ζες ήταν δημοκρατικά., ιiλλά το πε ριεχόμενό της·, οι ήρωϊκοt θρύλοι με την τραγικοηρωική τους θεώρηση της ζωης, ήταν άpιστοκρατικό. Άπο την αρχή, ά πευθύνεται σ' ενα άκpοατήpιο πολυαριθμότερο και ποικιλό τερο ιiπο κείνες τlς διακεκριμένες συντροφιές, στα τραr.έζια των δποίων άπαγγέλνονταν τά ήpωικα άσματα των επών. Ά πο τήν α.λλη μεριά, άναμφισοήτητα διαδίδει τα πρότυπα του μεγαλόθυμου &τόμου και του άσυνήθιστου, ξεχωριστοu άντρα, της ενσάρκωσης του ιδανικοu της χ α λ ο κ α γ α θ ί α ς. "Οφειλε 1:η γέννησή της στο χωρισμο του κορυφαίου του χο ροu &.π·ό το χορό, ή δποία μετέτρεψε τη συλλογικη εκτέλεση τραγουδιών σε δpαματικο διάλογο - και δ χωρισμος αδτος ά.πο μόνος του σημαδεύει μιά τάση προς τον άτομικισμό· άλλ' ά.πο την άλλη μεpια ή τραγωδία έξαρτάται, στην εντύπωση που θά κάνει, ιiπο την ϋπαpξη στο άκροατήpιο ένος αισθήμα τος κοινότητας και &πο την εκτίμηση που θα της χαρίσουν οΕ μεγάλες μά.ζες που βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο - μπορεί να πετύχει πράγματι μόνο σα μαζικη εμπειρια. 'Όμως &.κό μα καt το άκροατήριο της έλληνικης τραγωδίας είναι μονάχα ώς ενα 6αθμο έκλεκτό· στην καλύτερη περίπτωση αποτελείται ά.πο δλους τους έλεύθερους πολίτες και δεν είναι πολυ περισ-
115
σότεpο δημοκρατικο στή· σύνθεσή του άπο οσο εfναι οί τάξεις που κυ6ερνοuν τήν Πόλη, iνω το πνεϋμα μέ το δποίο διευ θύνεται το επίσημο θέατρο ε!ναι πολυ λιγότερο λαϊκό άκόμα κι d.πο τή σύσ-:αση του κοινοσ του, έπειδή οι μάζες πού άπο τελοϋν το άκροατήριο δέν lχουν άποφσ.σιστική iπιρροή στην έκλογή των lργων η στην κατανομή των 6ρα6είων. Ή πρώτη ψuσικα 6ρίσκεται στά χέρια των πλούσιων πολιτών πού !χουν να πληρώσουν τα lξοδα τG)Υ πσ.ραστάσεων σάν «ειδική εισ φορά»· ή δεύτερη 6ρίσκεται στά χέρια κριτών πού οέν είναι τίποτα περισσότερο &.πό έκτελεστικοι &.ξιωματοϋχοι της Βου λής (των πεντακοσlων - Σ::.Μ.) κα.ι των δποίων ή κρί ση Χαθοpίζεται Πpωταpχικα CΧ.ΠΟ πολιτιΚΟUζ ύπολογισμούς. efl έ λεύθεpη είσοδος και ή πληρωμη iπιχοpηγήσεων για τόν χρό vr:ι πού δα.πανουνταν στο θέατρο (πλεονεκτήματα που συνή θως έγκωμιάζονται σαν ή τελευταία λέξη της δημοκρατίας) είναι οί παράγοντες άκpι6ως που iμ.πόοισαν δλότελα τις μά ζες &.πο το να lχουν δποιαδή·ποτε iπιρpοή πάνω στή μοίρα του θεάτρου. Μονάχα ενα θέατρο, του δποίου ή ίδια ή δπαpξη έ ςαρτσ..ται άπο τις δpαχμες που πληpώ'ίονται για είσοδο, � είναι πpαγματικα «λα"ίκο θέατρο». eH άντίληφη (παρόμοια διαδομένη κι άπδ τους κλασσικ�σ�ες κι άπό τούς ρομα',ιτικους κριτικούς) , δτι τό άττικο θέατρο ήταν το τέλειο παράδειγμα kνος έθνικου θεάτρου κι οτι τό άκροατήριό του πραγματοποι οϋσε το lδανικο &νός δλάκερου λαοϋ &νωμένου στήν &ποστή ριξη της τέχνης, εfναι παραποίηση της ίστορικης άλήθειας100. Τό θέατρο των &ορτων της &.θηναϊκης δημοκρατίας δέν ήταν 6έ6αια «λαϊκό θέατρο» - κι οί Γερμα'ίοι κλασσικοι και ρο μαντικοι θεωρητικοι μπορουσαν να το παραστα!νουν σαν τέ τοιο μονάχα &πειδη &.ντιλαμ6ά.νονταν τό θέατρο σαν έκπαιοεu τικο θεσμό. Τό άληθινό «λαί'κδ θέατρο» των &.ρχαίων χρόνων ·ηταν δ μίμος, που δεν επαιρνε έπιχοpήγηση άπό το κράτος, και κατα συνέπεια δεν επpεπε να πάρει δδηγίες άπό τα πά νω, κι ετσι έπεξεργαζόταν τίς καλλιτεχνικές του &.ρχές &πλως και μόνο &.πδ τη δική του άμεση πείρα με τα ά.κροατήρια. Δεν πρόσφερε στο κοινό του οράματα καλλιτεχνικά φτιαγμέ να με τpαγικοηρωικους τρόπους κι εύγενη η ακόμα και θεΙα
116
πρόσωπα, ιiλλά σύντομες, άτελείς, νατουραλιστικές σκηνες με θέμ,ατα και πρόσωπα παρμένα άπό την πιο μηδαμινή, καθη μερινη ζωή. ΈοG> !πι τέλους lχουμε νά κάνουμε με μια τέ χνη που δημιουργήθηκε οχι μόνο γιά το λαό, άλλα καί, ύπσ μία έννοια, άπό το λαό. Οί μlμοι μπορεί νά 'ijταν έπαγγελ ματίες ήθοποιοι, άλλα παρέμεινα.ν λαϊκοί καί δεν ε!χαν καμιά σχέση με τη μσpψωμένη clite, τουλάχιστο, ώσότου δ μίμος εγινε της μόδας. ΙlρeιJpχονταν άπδ το λαό, συμμερίζονταν το γοϋστο του καt τούς τραβοϋσε ή κοινη λογική του. Δεν ηθε λαν ουτε νά μοpψώσουν, Ουτε να Χαθοδηγήσουν, άλλα Vr/. οιcι. σκεοάσουν το άκροατήpιό τους. Τό μη φιλόδοξο, νατουραλι στικό, λα.ϊκο αυτό θέατρο ήταν το προϊόν μιας μακρότερης καl συνεχέστερης iξέλιξης καί είχε στό !νεpγητικ6 του πολυ πλου σιότερη καl ποικίλη παραγωγη ά.πο το επίσημο κλασσικό θέα τρο· &.τυχως, ή παpαγωγη αυτη χάθηκε γιά μας σχεδδν έν τελως. "Αν είχαν σωθεί τα εργα αυτά, ά.σφαλως θά είχαμε μπροστά μας μιά τελείως διαφορετικη α.ποψη της έλληνικrις λογοτεχνίας, καί πιθανο χι δλόκληpου τοϋ έλλψικοϋ πολιτι σμοϋ, ά.π' αυτη πού εχουμε τώρα. Ό ι.ιίμος δεν είναι μονά.χα τ.ολυ παλιότερος &.πο την τραγωδία· πιθαvο να είναι προϊστο ρικής καταγωγής καί άμεσα. δεμένος με τούς συμ6ολικους μ7,γιχους χορού;, τlς ίεpοτελεστίες της 6λά.στησης, τη μαγεtσ.. γιά να πάει Χαλιχ το κυνήγι 'Y..(J.t τΎJ λατρεία των ναρων. Ί1 τραγωδία. κατάγεται άπό το διθ{φσ.μβο, μία μη οραματικrι μοpψή τέχνης, καl κατα, τά φαινόμενα πηpε τη δραματική της μοpψη - μα.ζt καl τή μετα.μόρψωση τG>ν εκτελεστών σε πλα σματικα. πρόσωπα, καθι\)ς κα.l -:;η μετάθεση -::οϋ έπικου πα ρελθόντος στό παρον - &.πδ το μίμο. Στην τραγωδία., το ορα μα.τικο στοιχείο άσψαλως εμεινί: πάντα ύποταγμέ·ιο σ-::δ λυρι κο -καl διδακτικο στοιχείο· το γεγονός δτι δ Χορδς στάθηκε tΥ.ανος νσ. έπιοιώσει δείχνει δτι ·ή τρχγωδία δε γνοιαζόταν α1:οκλεισ-::ικα. νiJ.. κάνει δpαμα::ικΎJ εντύπωση κι έπομένως δτι είχε την πρόθεση να ύπηpετήσει σΥ.οπους α.λλους κι οχι την &.πλη διασκέδαση. Στ� θέατρο τG)ν έ�ρ�G>ν, ή 1:6λη �ατ��χε το πολυτιμότε: , ρο, της οργα.νο πpοr.α.γα'ιοας κι ασψαλως δ� θα. σκεψτ6ταν ν 117
άφήσεt εναν ΠGtητή να τό κάνεt δ,τι θέλει. Οί τραγικGί στην πραγματtκότητα εlναι ταμιες και πρGμηθευτές τGϋ κράτGυς - τό κράτGς τGύς πληρώνει γtά. τά. Ιργα ΠQU έκτελGΟyται, άλ λα φυσtκα, 8εν ά φήνεt Υα tκτελεσθQQy ΚQμμάt�α ΠΟΟ θα άν ttστρατεύGΥtαν την πr;λιτtκή tQυ ¾) τά. συμφέρGντα των τά ξεων ΠΟU κυ6εpνGuσαν. Οι τραγωδίες εχQUΥ είλtκρινή σκοπι μότητα και οέν ίσχuρ�ζGνται δτι συμ6αίνει άλλtω;. ΧειρίζGν ται ζ11τήματα της τρέχουσας πολιτικής κι !χGυΥ σά.ν έπικεν τρο προ6λήματα πού δλα τους 6ρίσκονται σε αμεσG ¾) !μμεσr.ι σύνδεσμο με τά φλέγοντα ζητ-;;ματα της ήμέρας - την άν τιθεση tQU κρά.τGυς των γενών καί τοϋ λαϊκGϋ κράτους. τιμωρία του Φρυνιχου, πού όψειλόταν τάχα στο δτι διάλεξε rια. θέμα ένό; εργου την πρόσφατη άλωση της Μιλήτου, άναμ ψί6ολα όψειλόταν στό γεγονος δτι δ χειρtσμος τοϋ θέματος &. πό μέρους του δέ συμμορψωνόταν μέ επίσημες ά.πόψεις, οχι στό δτι ά.νάμειξε την πολtτtκη με τη'i τέχνη 1 Ο 1 • Τίποτε δέ θα. μπορουσε vα. είναι λιγότερο εύθυγραμμισμένο με τις άντι λήψεις τοϋ καιροϋ εκείΥQU για την τέχνη άπο το οτι το θέα τρο θαπρεπε νά χωριστεί άπό κάθε σχέση μέ τη ζωή και την Ηληνικη τραγωδια ήταν μέ τήν αύστηρότερη εν πολιτική. νοια «πολιτικό δρα.μα»· το τέλος των Ε ό μ ε Υ ι ο ω Υ με τις διακαείς προσευχές του γιά. τήv εδημερία τοϋ &.θηναϊκοΟ κράτους, προδιδεt τον κύριο σκοπο τοϋ εργGυ. ΤGϋτος δ πο λιτικος ελεγχος του θεάτρου ε6αλε πάλι σέ κυκλοψορία την παλιά άποψη οτι � ποιητης είναι ενας παιδαγωγος που άνε6άζει το λαό του σ' ενσ.. ψηλότερο επιπεδο άνθρωπισμοϋ. Με την έκτέλεση των τραγωδιών στις κρατικές &ορτές και μέ τδ γεγονός οτι ή τραγωδία εψτασε νά θεωρείται σαν αύθεντική έρμr1νεία των έθ'ίtκών μύθων, δ ποιητης άκόμα μιά ψορά ά νε6αίνει σε θέση σχεδόν ίσοούναμη μ' εκείνη τοϋ ίεροπρεποϋς μάντη των προϊστορικών χρόνων. ·π εγκαινίαση της λατρείας τοϋ Διονύσου άπο τον Κλει σθένη της Σικυώνας ήταν άναμψί6ολα μιά κίνηση στο πολιτι κο παιγνίδι τοϋ ήγεμόνα εκείνου κι είχε σκοπο ν' &.χρηστέ φει τη λατρεία του 'Αδρά.στου πού εκαναν οί έκεί ευγενείς οίκογένειες. Τά. Διο')ύσtα, πού είσάχθηκαν άπο τον Πεισίστρα-
·π
·π
118
-co στήν Άθήνα, ήταν μια. θρησκευτικο - πολιτικη γιορτή με τον πολιτικο παράγοντα άσύγκριτα σπουδαιότερο άπό το θρη σκευτικό. 'Όμως οί θρησκευτικοί θεσμοι και οι μεταρρυθμ! σεις των τυράννων άναμψl6ολα 6ασίζονταν σε γνήσια λαϊκές συγκινήσεις και ά.νάγκες κι ή συγκινησιακη τούτη προδιά θεση του λαού ήταν έν μέρει ή αιτία της έπιτυχίας τους. 'Ό πως κι οί Τύραννοι, ή δrJμοκρατία εκαμε κι αύτή μεγάλη χρήση της θρησκείας μέ σκοπο να. προσδέσει τις μάζες στο νέο κράτος. Στο σχηματισμο του συνδέσμου αυτοϋ, ή τραγω δία &.ποδείχτηκε εξαίρετος μεσίτης, παίρνοντας μέση θέση άνά μεσα στή θρησκεία και τήν τέχνrJ, ά.νά.μεσα στο παράλογο και το όρθολογικό, το «διονυσιακο» και το «&.πολλώνειο» στοιχείο. Ό δρθολογικος παράγοντας, ή αιτιώδης σύνδεση της πλοκης, ε'ίναι άπο τrιν άρχrι σχεδον τόσο θεμελιώδης για. την τραγω δία 6σο κα.ι τό παράλογο στοιχείο - το θρησκευτικο δέος. 'Όσο δμως ώρίμαζε ή κλασσικrJ τεχνοτροπία., το όρθολογικο στοιχείο της πλοκης έπικρατουσε δλο καί περισσότερο και τό παράλογο γινόταν δλο κα.t λιγότερο σημαντικό. Κάθε τι που· ·ητα.ν συγκεχυμένο και σκοτεινό, μυστικο κι έκστα.τικό, άνε ξέλεγκτο κι ασυναίσθητο, δδηγείται επιτέλους στο ψως της πείρας· πα.ντοϋ προ6ά.λλε'ϊ:α.ι ή άπαίτηση να. καταδειχτοϋν εν νοιες που ύπόκειντα.ι σε επα.):�θευση, αιτιώδεις συνδέσεις, λο γικά κίνητρα. Το δράμα, το πιο όρθολογικο είδος ποίησrις, κι εχείνο στο δποίο ή έπαρκης και συνεπης ϋπαρξη κινήτρων εχει ϋψιστη σπουδαιότητα, ε!vα.ι ·ή τυπικότερα κλασσιΎ..ή μορ ψrι ποίησης. Αυτο δείχνει καλύτερα το μεγάλο ρόλο πού ε πα.ιζε δ όρθολογισμος κι δ νατουpα.λισμος στήν κλασσικη τέ χνη και κα.τrι,οείχνει δτι οι δυο 'i:OU'i:ες αρχές συμ6ι6ά.ζοντα.� δλότελα ή μια με tΎ'/Υ αλλη. Στήν εικα.στικη τέχνη της κλασσικής εποχ·7jς �ά δυο στοιχεία, δ νατουραλισμος καί το στυλιζάρισμα, είναι άκόμα πιο σ'ϊ:εΥα. δεμένα παρ' δσο στο ορά.μα. Στο τελευταίο αυτό, ή τραγωδία μέ τήν τάση της πρός τυπική ακαμψία είναι μια μορψ') ξέχωρη α.πο το νrι.τουρα.λιστικο μίμο, ενώ δ νατουρα. λισμος της τραγωδίας δέ συμποσοϋται σέ τίποτε περισσότερο, πcφα. σ' ενα α.fτημα. λογικής πιθανότητας της πλοκής και ψυ119
χολογιχης ευλογοψάνειας τών χαρακτήρων. 'Όμως στίς πλα στιχε; και γρα.ψιχες τέχνες της εποχής, το άσχrJμο, το κοιν� χαί το μηδαμινο lγιναν σημαντικα θέματα. Στα αετώματα. :ου να.οϋ του Διος στην 'Ολυμπία., τό κύριο μνημείο τής πρώι μης κλασσικής τέχνης, βρίσκουμε λ.χ. ενα. γέρο με μια χα / ?.pή. κρεμάμενη κοιλια κι ενα Λαπίθη με άσχημα. νεγροειδή χαρακτηριστικά.. "Αpα. ή έκλογή τών θεμάτων καθόλου δεν καθοριζόταν ά.ποκλειστικα. α.τ.ο το ιδανικό της καλοκαγαθιας. Ή σύγχρονη ά.γγειογpαcρία. ασκείται στη χρήση της προοπτι κή; καί της σμίκρυνσης και τώρα. α.πο6ά.λλει τελικά. τά. τελεu :αίσ. 6πολείμματα της α.ρχα.ϊκης όpθογωνικότητας καί μετω ;:ικότη-:ας. 'Ήδη ή προσοχή τοϋ Μύρωνα συγκεντρώνεται στ:> v' ά.πεικονίσει τη ζωντάνια. κα.ί την αυθορμησία.· δλος του δ σκοπος είναι ν' &.να.παραστήσει τήν κίνηση, την ξαφνική ;:ροστ.:±θεια. και τή στάση πούvαι ψοpτισμένη μέ: ενέργεια. ΙΙροσϊ.α.θεί v' ακινητήσει τό παροδικό μέσα στήν κίνηση, την εντύπωση πού εκανε μια. ψεuγαλέα. στιγμή· στο Δισκοβόλο του έπιλέγει ν' &.ναπα.ρα.στήσει τr1ν πιο γρήγορη, έντα.τική καί συγκεντρωμένη στιγμή της ενέργειας τή στιγμη ά.μέ σω; πpίν ά.πο την εξαπόλυση τοϋ δίσκου. Έδώ, γιά. πρώτη cρορα μετά. τίς παλαιολιθιΎ.ές ζωγpα.ψιές, Χατα.νοείται ή α.ξία. -::ης «έγκuμονούσας στιγμής», έδώ ά.ρχίζει ή ίστορία τής εό ρωπα.ϊΎ.ής φαντασιοκρα.τία.ς καί τελειώνει ή ίστοpία της α.ρχα.ϊ κης <,πληροψοpητικής>; κα.ί Ε'Ι'Ιcιοκpα.τικης διευθέτησr1ς που γίνεται σύμφωνα με τίς «θεμελιά.)δεις απόψεις» τοϋ θέμα.τος. Με άλλα λόγια ψτάνοuμε στό στάδιο, στο όποίο καμια. τυπική όμοpψιά, δσο κι αν είναι κα.λοσυνθεμένη κι οσοδήποτε διακ,::ι σμητικά. ένεpγή, δε θεωρείται δτι δικαιώνει μιό:. r.α.pα6ίαση τών νόμων της iμπειρ[α.ς τών αισθήσεων. Οί κατακτf1σεις το�: να.τουρα.λισμοϋ δεν ένσωμα.τ�)νονται πιά. σ' ενα. σύστημα ά.με· τά.6λητων παραδόσεων ο?.,τε γίνονται ά.ποδεκτες μόνο μέσα σ' α.υτά. τα. δpισ: ή ά.να7.α.pά.σταση με κάθε θυσία. πρέπει να. εί ναι όρθή, κι αν ή όpθότητα. της &.να.παράστασης είνα.ι ά.συμ οί6αστη με την παpά.δc ση, ή παράδοση πρέπει να. ύποχωρήσει. Ό τρόπος ζωής πού επικρατεί τώρα στlς έλληνικες δη μοκρατίες εχει γίνει r.ιο δυναμικός, αδέσμευτος κι ελε11θερο;
120
α.πο τις άκαμπτες παραδόσεις και προκαταλήψεις, σε 6σ.θμο έντελώ; Sιχως προηγούμε νο ά.πο τούς παλαιολιθικούς χρό νους. 'Όλοι οί &ξωτερικοι και θεσμικοι περιορισμοι της α.τομι κης !λευθερίας εχοuν καταργηθει. Δεν ύπάρχουν δεσπότες rι ήγεμόνε;, κληρονομικο ίερατείο η αυτόνομη !κκλησία, ίερ� 6ι6λία. η σε6αστα. δόγματα, ψα.νερα. οlκονομικα μονοπώλια. iJ δρια 6ιχ.λμένα στήν &λευθεpία τοϋ συναγω',ιισμοϋ. Το κάθε τι ευνοετ την άνοδο μιας έγκόσμια.ς τέχνης, ποτισμένης ά.πο τη χαρα της ζωής και τοϋ πραγμα.τικοϋ, με ενα οξύ αϊσθημα. για. την &.ξία της ψευγαλέας στιγμής' δμως δίπλα σε τούτη τή δυναμικη και πpοοδευτικη τάση οί παλιότερες δυνάμεις του συντηρητισμοϋ εlναι ά.κόμα. ζωντανές. Οί ευγενείς, προσκολ λημένοι στά. προνόμιά τους καί ά.νησυχοι να. δια.τηρήσουν το απολυταρχικό κράτος τών γενG)ν μέ την παλιά. μονοπωλιστικη οικονομία, έπtχειροϋν έπίση ς να. παρατείνουν τη ζωη τών αυ στηρών, στατικών μορψών της α.ρχα.ϊκής τεχνοτροπίας. 'Έτσι δλόκληpη ή ίστορία της κλασσικής τέχνης καθορίζεται απο τlς &να.λλαγες τ,.i>ν ουό αυτGJΥ ά.ντιτιθέμενων τεχνοτροπιών, καθώς ή μιά τους η ή άλλη �πικρατεί πρόσκαιρα. Μετα τr1 δυναμική ά.παρχη τοϋ αιώνα, με τη δια.μόρψωση της περίψη μης ψόρμουλας τοϋ Πολuκλείτοu πα.ρεμοαίνει μια. στατικη πε ρίοδος τά. γλυπτα. του Παρθενι:)να. παρουσιάζουν μια σύνθεση τών δυο τάσεων, ή δποία κατά. τό τέλος τοϋ α.tώνα ύποχωρεί σε μια έξά.πλωση τοϋ νατουpαλισμοϋ. 'Όμως τό να. σχεδιά σουμε μιαν άπόλυτα κα.θαρη διάκριση ά.νάμεσα. στις δυο τε χνοτροπίες, ά.κόμα και στο:. α.κρα.ία. σημεία -:οϋ προτσές, θά. ήταν ά.θέμιτη άπλοποίηση της ίστοριχης πραγματικότητας τόση είναι ή πολυπλοκότητα καί ή ποικιλία της. Το γεγονος ε!ναι οτι στην Ηληνικη κλα.σσικη τέχνη δ νατουραλισμός και το στuλιζάρισμα ε!ναι ά.ξεχώριστα. δεμένα. σε κάθε εpγο, σ.ν και οχι πό:.ντοτε με τέτοια τέλεια ίσοpροπία. δσο λ.χ. στη «Συ νέλευση των θεών» του Παρθενώνα (άνα.τολικη ζωψόρος - Σ.τ.Μ.) η - για να. μνημονεύσουμε ενα λιγότερο ψιλόδοξο fργο-στην«Πενθούσα Άθηνα» τοϋ μουσείου της Άκρ6πο λης 101 α. 'Έξω &.πο την κλασσικη τέχνη, δύσκολα θα. μποpοϋσε vα. 6ρεί κανείς ενα εργο να το συγκρίνει μ' αότη, δσο &.ψοpα ]21
-:γ,ν πλήρη χαλάρωση πού συνδυάζεται μέ τον πλήρη Ηεγ zr.;, τήν πλήρη εξάλειψη κάθε ιχνους προσπά.θεια.ς, εντασ rι ς η ύπερβολης, τό αίσθημα. της ελευθερία.ς και της ελα.φράδα.ς, της ευστάθsιας κα.t της γαλήνης. Πά.'Ιτως θα. �τα.v δλότελσ. λαθεμένο να. συμπεράνουμε 8τι οΕ κοιvωvικες συνθήκες της σύγχρονης Άθ1ιvας �τα.v &.πα.ραίτητες η ά.κόμ α. κα.t ιδανικές για. τήν πα.ρα.γωγη τέχνης α.�)τοϋ τοϋ τύπου η α.υτης τ·�ς σει ράς. Γιά. τή δημιουργία. ύψηλης κα.λλιτεχvικης α.ξία.ς δε μπο ρεί να. δοθεί μια. ά.πλή κοινωνιολογική συνταγή· το περισσό ϊ:εpο που μπορεί να. κάνει ή κοινωνιολογία. είναι να. ά.νιχνεύ σει ίσα.με την προέλευσή τους μερικα. στοιχεία. τοϋ εργοu τέ χνης, κι α.ότά, τα στοιχεία μπορεί θαυμάσια. να ε!vα.ι τα ίδια σε Έργα πολυ δtαψορετικης ποιότητας. 4. Ή έποχή τοϋ διαφωτισμού στήν 'Ελλάδα. Κα.θ<;)ς πά.ει vά κλείσει ό πέμπτος αιώνας, τά νατουρα λιστικά., ά.τομικιστικα. κα.1. συγκινησιακά. στοιχεί α. της τέχνης "COU μεγαλώνουν σέ Έκταση κα.t σπουδαιότητα. 'Έχουμε μετα τόπιση της Έμφασης ά.πο το τuπtκό στο ειδικό, ά.πο τη συγ κέντρωση στη διαφοροποίηση, ά.πο τον περιορισμο στήν ύπερ αcρθονία.. Στή λογοτεχνία. άρχίζει ή εποχή της βιογρα.cρίας, σ-cήν εtκαστικη τέχνη ή εποχή της προσωπογραφίας. Το ϋφος της ·φαγωδίας πλησιάζει εκείνο της κα.θημερινης συνομιλίας και. παίρνει τον tμπρεσσιοvιστικο χρωμα.τισμο της λupικης ποίησης. ΟΕ χι:ι,ρ α.κτηpες ά.pχίζοuv να cρα.ίvοντα.ι πιό ένδια. q:έpοντες α.πό τ·ηv πλοκή, κι οί πολύπλοκοι κα.ί εκκεντρικοί χα.ρακτηpες πιο έλκuστικοι. ά.πο κείνους ποδναι &πλοί κα.1. cρu σtΎ..ot. Σ-ctς εtκα.στικες τέχνες: i)�',ΙΞ":J..ι εμ:-.ρα.v·ΙJ στον ογκο κα.l στήν προοπτική κα.ί προτιμοϋντα.ι οί άπόφεις κα.τα. τα. τρία. τέ -:α.ρτα., οί σμικρύνσεις κι οί δια.σταυρώσεις. Τα επιτύμβια. α1:εικοvίζοuv οικογενεια.κες σκηνές ποδvα.ι ενδόμυχες ·χ.α.ι γε μάτες αίσθημα., ένω ή αγγειογραφία. διαλέγει για. θέμα. της τό ειδυλλιακό, το λεπtό και το χαριτωμένο. "Η αντίστοιχη άλλα.γη στή φιλοσοφία. είναι το σοcριστι Χο κίνηι.ια 1 μια πνευματική ΕΠιΧVάστα.ση ΠΟυ στό δεύτερο μισό
τοϋ πέμπ1:ου αιώνα. βάζει σε δλότελα. καινούργια. βά δλό ση κληρη την κο�μοθε�ρηση τ�ν "Ελλήνων, ή δποία. ακόμα. στη _ ριζότα.v σ;ις α.ντιληο/εις τοu , ,,αριστcκρα.τικοϋ πολιτισμοϋ. Τ� , κιvημ α. ό, ριζω ενο στις ιδιες συvθηκες ζωης της πόλης, � �; � οι, δποιες εκα.μα.v να. ξεπροβα., λει κι δ νατουραλισμός στην τέ χνη, δημιουργεί τώρα. ενα. καινούργιο εκπα.ιδεuτικο !δα.νικο πο� εl�α.ι δλοκληρωτικα άντίθετο προς τό άριστοκρατικο ιδα. νικο της κα.λσκα.γα.θ[�ς· προβάλλει εvα. σχέδιο έκπαίδευσης i:δ δ�οίο,, αντt να. καλλιεργεί τις ιδιότητες τοϋ σώματος, fχε; σκο�ο να. παραγάγει όρθολογικούς, ίκσ.νους κι ευγλυττοuς πολι-;:ες. Οί καινούργιες άστικες ά.ρετές, που έκτοπίζουv τώ ρα. τα εόγε�ικα, ιδανικά τοϋ ίπποτtΧΟU αγώνα., βασίζονται πά νω στ�, yvωση, τη λο�ικη σ έψη, τη γυμνασμένη νόηση καί � _ δμιλια. , �ην εuχερεια. της ς. Για. πρωτη φορά στήν ίστορία. της ανθρωπότητας σκοπος της εκπαίδευση ς εlvα.ι ή παραγωγή δια. ·;οοuμέ�ων. :Αρκεί μ?ΥΟ να , γυρισει καvεlς στον Πινδα.ρο κα.ί στήv ειρωvεια. του για τους «πολυμαθείς» για. νά κα.τα.λάβει ' τί - Σοφιστωv χάσ�:α. χωρι'r��ι το' ') �ό σμο των απο κείvον των Σπα.ρτια.τ�ν δα.σκα.λωv της ψuσικης αγωγης. Στον κόσμο των Σο φιστc,:ν συvαντα.με γιά πρώτη ψορά τήv ά.ντίληψη μια.ς ιvτελ λιγκεντσια.� που δεν αποτελεί κλειστο επάγγελμα. η κάστα., τέτοιο :α.θως ήταν οι< ίερείς τ�ν προϊστορικών η πρώιμων _, . τ , ρικης εποχης, άλλα. � �fικωv , χρ�νων η ,ο ι ρ�φ�δοι τ�ς δμη ;ο.:.ιτα.ι σαν οεξα.μεvη που εχει πα.ντα. επα.ρκη ίκα.νότητα. να πpομηθεύει κα.τάλλrιλοuς ύποψηcρίους για την πσλι-cική ·ήγε σια. Οί Σοφιστές άρχίζουν θέτοντας σαν άξίωμα. δτι δεν ύ πα, �χο uv δρια., δσο αφοpα εκείνο που μπορεί να επιτελέσει ή γνωση, κα.ί ίσχυρίζοντα.ι, σε &ντιδια.στολη με τήν παλια. μυ στικιστική πίστη στην &να.τροφή, δτι ή «&ρετη» μπορεί να. δι� α.χτεί. Ό οuτικος πολιτισμός, πού βασίζεται στο α.ότοσυ v�ισθημα., στην αυτοπαρατήρηση κα.1. στήν αυτοκριτική, εχει ;ην �α.τα.1ωγή του στη οική ;-cους ιδέα. για τήν εκπαίδευση 102, Εκειvοι αρχισα.ν την ίστορια. τοϋ δuτικου όρθολογισμου, με την κ�ιτική που �σκησα.ν στά δόγματα., στους μύθους, στίς πα.ραδοσεις και στις συμβάσεις. 'Εκείνοι είναι που &να.κά.λu-
ι
123
φαν τiι ν ίστορική σχετικότητα. -· τήν &.να.γνώpιση του 8τι οί έπιστημονικες αλήθειες, τα. i'Jθικα. πρότυπα. και οί θρησκευ τικες πίστεις είναι δλες ίστορικα. καθορισμένες. Είναι οί πρώ τοι πού κα.τα.νοουν δτι δλοι οί κα.νόνες κα.ι τα. πρότυπα., είτε στήν έπιστήμη, εfτε στο νόμο, στ-rιν �1θική, στη μυθολογίο:. η στην τέχνη, είνcι,ι δημιουργήματα. του νου καl των χεριών του ανθρώπου. 'Ανακαλύπτουν τη σχετικότητα. της άλήθεια.ς καί -:-:;ϋ ψέ:ιο:.τος, του σωι:1του και τοϋ λαθεμένου, του κα.λου κα! τοϋ κα.κοϋ. 'Αναγνωρίζουν τα πραγματιστικα. κίνητρα. που 1".J π�κειντα.ι στlς άνθρcl)πινες άξιολογήσεις κα.ί προλειαίνουν [τσι το δρόμο για. κάθε μετέπειτα. προσπάθεια. στο χωρο τοϋ άν θρωπιστικου δια.ψωτισμου. Πρέπει να. σημειωθεί δτι δ δρθο λογισμος κι δ σχετικισμός τους συνδέονται με την 'ίδια τάση της οικονομίας κα.ι την ίδια. γενικη παρώθηση γισ. ελεύθερο συνα.γωνισμο κα.t κέρδος χρήμα.τος, οί δποίες εκα.μα.ν νσ. πpο6ά.λει κα.l η χειpα.ψέτηση της επιστήμης στην Άναγέννηση, δ δια.ψωτισμος του δέκα.του ογδοου αιώνα. και δ ύλισμός του δέκα.του εvvα.του. Ή πείρα. του α.ρχα!ου κα.πιτα.λισμου ξύπνησε σ' α.υτους τίς ϊδιες άντιδρά.σεις ποϊ) ξυπνi κα.l ή πείρα. του σύγχρονου στους διαδόχους -:ους. 'Η τ&χνη -:ι:;ϋ δεύτερου μισοϋ τοϋ πέμπτου α.ίώνα. δεν ε πηρεάζεται ά:r.:λως απο τήν ίδια πε!pσ. που δια.μόρφωσε τις � θέες των .ΣοψιστG)ν' �να πνευματικό κίνημα. σαν κα.ι τό δικό τους, με τον πα.pακινητικο άνθpωπισμό του, επρόκειτο να. ε χει α.μεση έπίδρα.ση πάνω στrJ θεάψηση των ποιητών κ α.l κα.λυο ταν εp θουμε τον ' λιτεχνωv. τετcφτο α.ιωνcι., υεν υπα.pχει πια. σ κλ&.οος της τέχνης στον δr.οίσ να μη μπcpεί v' ανιχνευθεί ή επιρροή τους. Πουθενα. το καινούργιο πνευμα. δεν είναι πιο χτυπητο &.πο δ,τι στο νέο τύπο του &.Θλητη, δ δποίος τώρα., με τον Πραξιτέλη κα.l το Λύσιππο, ύποσκελίζει το σ.ppενωπ� ίδα. νικο τοϋ Πολυκλείτου. 'Ο Έρμης κα.ί δ Άποξυόμενος ε κείνων δεν εχουν πάνω τους τίποτε το ήρωϊκό\ κα.μια. &.pιστο κρα.τικη αυστηρότητα. κα.l πεpιψpονητικότητα: δίνουν την έv τύπωση 8τι είναι μα.λλον χοpευτες πα.pιχ αθλητές. Ή διαvοη τικότητά τους δεν εκφράζεται μόνο στην κεψα.λή τους· δλη 1ι εμφάνιση το'Ιίζει τr1ν &ψήμερη εκείνη ιδιότητα. κάθε άνθρώ,ι
124
f
.,
f
�'
C
t
\
που, πού οι Σοφιστές εrχαν δείξει και ύπογραμμίσει. 'Όλ η τους ή δπαρξη εrναι δυναμικά; φορτισμένη και γεμάτη άπό λανθιχ.νουσα ούναμη και κίνηση . 'Όταν δοκιμάζεις να. τούς κοιτιχ.ξεις 8έ θα σ' &.ψήσουν νά ήσυχάσεις σέ μια. θέση, lπειοή δ γλύπτης εχει παραμερίσει κάθε σκέφη κύριων άπόφεων· άν τ{θετα, τα. εpγα αυτά ύπογpαμμίζουν σέ τέτοιο 6αθμό την & τέλεια. και τή στιγμιαία διάρκεια κάθε lψήμερης αποφης, ώ στε άναγκάζουν τό θεατή να μετα6άλλει τη θέση του συνεχώς, ωσπου νά τριγυρίσει δλη τή μοpψή. "Έτσι γίνεται !νήμερος της σχετικότητας κάθε άποψης χωριστά, άκρι6ως δπως κι οι Σοφιστές εγιναν ενήμεροι τοϋ δτι κάθε άλήθεια, κάθε κανό νας κα.ί κάθε πρότυπο εχει ενα στοιχείο προοπτικής και με ταοάλλετα.ι καθώς μετα6άλλεται και ή σκοπιά μας. eH τέχνη &.πελευθερι�νεται τώρα. άπό τα. τελευταία δεσμα. τοϋ γεωμε τρικου· τώρα lξα.ψανίζονται καl τα. εσχα.τα ίχνη της μετωπι κότη τας. eo 'Αποξυόμενος ε!ναι δλότελα άπορροψημένος στ?Ν &αυτό του, ζεί τη οιχή του ζωή και οέ δίνει προσοχη στό θεα τή. eo άτομικισμος και σχετικισμός των Σοφιστων και ή φαν τασιοκpα.τία και όποκειμενιχότη τα της σύγχρονής τους τέ χνης lκψpάζουν μέ δμοιο τρόπο τό πνεϋμα. τοϋ οίκονομικοϋ ψιλελευθεpισμου και της δημοχρατίας - τήν πνευματική κα τάσταση λαοϋ πού άπορρίπτει τήν παλιά &.ριστοχpατική στιiση &πέναντι στή ζωή, με δλη της τή 6αρύτη τα καί μεγαλοπρέ πεια, έπειδή νομίζει δτι χρωστa τα. πάντα στον &αυτό του και τίποτα. στους προγόνους του χαί πού δίνει διέξοδο σ' δλες του τίς συγκινήσεις και τα πάθη μέ &.πόλυτη ελλειψη περιορισμοϋ, έπειοή ε!να.ι δλόφυχα πεπεισμένος δτι δ δ.νθρωπος είναι τό μέ τρο δλων των πραγμάτων. Τό σοψιστικό σύστημα ιοεων 6ρίσκει τήν πιό περιεκτικη καί ση μαντική του εκφραση στόv Ευριπίδη, τό μόνο πραγμα τιχό ποιητή της tποχης τοΟ οιαφωτισμοϋ. Τα μυθολογικα θέ μα.τα είνσ,ι γι' αότον ενα &πλό πρόσχημα για να συζητήσει τσ. φιλοσοφικά ζητήματα της ήμέρσ.ς και τα. κοινότερα προ6λήματα της μέσης τάξης. Συζητεί τις σχέσεις των φύλων, των δούλων χσl μετατρέ το γάμο, τή θέση των γυναικών πει τό θρύλο της Μήδεια; σέ κάτι παρόμοιο μέ οικιακό δράμα
και
125
-:ης εγγα.μης ζωής 103. Ή 1ιpωίδα. του, στήν έξέγεpσή της ένα.ντίον του ανδpα., βρίσκεται πλησιέστερα σχεδόν πpός τα. γυναι κεία πρόσωπα. του Χέμπελ καt του 'Ίψεν παρά. προς τtς ήpωίδες της παλιότερης τραγωδίας. Τί θά. σκέψτονταν αυτες γιά. μια. γυναίκα που διακηρύσσει δpθα. - κοψτα. δτι ή γέννα των παι δι ών άπαιτεί πεpισσότzpο θάρρος άπο τtς ήpωι κες πρά ξεις του πολέμου! 'Όμως ή επι κείμενη εξάρθρωση της τpα γωδία.ς είναι σαψής, οχι μόνο στr1 μή ήpωι κή κοσμοθεώpηση του Ευριπίδη, άλλα. κα.ί στην σκεπτικιστική του έpμηνείσ. τiΊς μοίρας πού ειναι ακρι βώς το άνάΙJτpοψο της θεοδικίας. Ό Αι σχύλος και δ Σοφοκλής πίστευαν άκόμα. στη «δι και οσύνη πο,:ι εινα.ι έγγενr1ς μέσα. στην πορεία. του κόσμου», άλλα. για. τον Ευριπίδη δ άνθρωπος είναι άπλb παιγνίδι της τύχης 104. 'Αντί νσ. αισθάνεται δέος με τrιν εκπλήρωση της �εία.ς θέληση;, δ θεα.της κα.τα.πλήσσετα.ι ά.πό τtς εξα.ιρετικες ιδιοτροπίες τοϋ &νθpώπινου πεπρωμένου κα.l τρομάζει με τtς άπότομες άλλα. γες της εγκόσμιας τύχης, στην δποία. ύπόκειτα.ι. Άπο τούτη τή θεώρηση, ή δποία. αντιστοιχεί στη σχετι κότητα. των σοφι στικών διδασκαλιών, άποppέει κι εκείνη ή ευχαρίστηση γ ι α το τυχαίο και το εξα.ιρετικο που είναι τόσο χα.pα.κτηpιστικ·,) στον Ευρι πίδη κα.l στους διαδόχους του. Αυτη ή ευχαρίστηση πού βρίσκουν στlς ξα.cρνικες ά.λλα.γες της τύχης εξηγεί και ;;ην προτίμησή τους γι ά. ένcι. ευτυχισμένο τέλος στην τραγω δία.. Οί εύτυχείς καταλήξεις του Αισχύλου είναι υπόλειμμα. του πρωτόγονου εργου - πάθους, στο δποίο ενας θεος πεθαίνει σα. μάρτυpσ.ς κι &.κολουθεί ή ανάστα.σή του 105, κσ.ί σσ.ν τέ τοιες εΙναι ή e.κψραση μιας βα.θει θ.ς θρησκευτικης αισιοδοξίας. Στον Ευρι πίδη, αντίθετα., ή εντύπωση της ευτυχισμένης Κ(!. τάληξης δεν είναι καθόλου εποικοδομητι κή, έπειδη είναι προϊ ον της ίδιας τυcρλης τύχης, που βύθισε τον ηρωα. στή δυστυ χία.. Στον Αίσχύλο ή νότα. της. συμφιλίωσης στο τέλος του εργου άcρήνει την τραγικrι .ποιότητα. των συμβάντων άθικτη· στον Ευρι πίδη ώς ενα. δρισμένο βαθμό α.υτη άδυνα.τίζει κα.ί σκορπίζεται. Ό ψυχολογι κος νατουραλισμός που επικρατεί στα. δράμα.τα. του Ευριπίδη συμπληρώνει την κα.τα.στροcρη της τραγικοηρωϊκης στάσης άπένα.ντι στη ζωή. Το γεγονός καί
126
μ�νο, δτι συζητιέται επα.νειλημμivα. το ζήτημα., α.ν πρέπει κα vε_ις να. κατ1γορήσει η οχι τα. διάcρορα. πρόσωπα, εμποδίζει κα.θε έμπειρια τραγικου δέους. Οί ηρωες του Αίσχύλου είναι ενοχοι μέ την [ννοια., δτι βρίσκονται κάτω από μια. κατά ρα 106 - πράγμα που είναι ά.ντικειμενικο και α.να.μψισ6ήτη το· ή ίδέα., να. ό�οψέρει , δ ά.θωος και να. είναι άδικη ή μοίρα κα.θ�λου δεν τους περναει ά.πο το νου. Μόνο στον Ευριπίδη :ο �ποκειμενικ , ο αυτο ζήτημα. ερχεται προς συζήτηση, δποu ακουγοντα.ι κα.θε λογής κατηγόριες και δικαι ολογίες και στρε δικες δια.μ ισβητήσεις γύρω ά.πο το βαθμό της μομcρης κ l ψ� r α. της ενοχοποιησης. οι χαρακτήρες της τραγωδίας πα.!ονοuν τώρα. εκείνο το παθολογι κό ποιόν που κάνει το οεα.τή iκανο να. τους θεωρεί ταυτόχρονα. ΞΥοχους και μrι ενοχους. Το πα θολογι κ� αυτο ποιον εκπληρώνεt την ά.πα.ίτηση της ίκανοποί η�ης του ι:_ούστ�υ τ,;ς έποχης εκείνης για. το εξαι ρετι κό καί της πcφ�χη� στον ηρωα φυχολογικης δικαίωσης. Στη συζή τψη που κανει γι α. το θέμα. της μομcρης κα.l τιί>ν κινήτρων �ης τραγικής πράξης, το ευρtπίδειο δράμα. αποκαλύπτει άλλο ενα χ�ρακτηριστικο της σοcριστικης νοοτροπίας - την άγά πη γ ια το ρητορικό. Κα.ι τουτο, μα.ζι με τήν τυπικη ευρι πί δεια., &γάπη των cριλοσοψικ(ίlν επιγρο:μμάτων, προδίδει ενα κα.τεβασμα του α.ισθητι κου επιπέδου η μα.λλον ίσως μια όπερ2. οο λικα' vια.στικη • θ' ' υιο t:. ε::ηση υ..χωνευτου κα.λλιτεχνικα ύλικου. " Έπίσης και ή προσωπικότητα. του Ευριπίδη σαν ποιητή, οτ�ν c:υrκρ ι�εί με κείνη των προκα.τ9χων του είναι ε να. πέρα για. περα. συγχρονο cρα.ιv6μενο -- είvα.ι δ κοινωνικός τύπος που χρωστά την ϋπαρξή τl'Jυ στους Σοφιστές. ΕΙνα.ι άνθρωπος των γραμμάτων κα.ί φιλόσοφος, δημοκράτης και ψίλος του λαοϋ, πολιτικος κα.ι μ:τα.ρρυθμιστής ταυτόχρονα. δέν ά.νήκει σc τάξη κι είναι κοινωνι κ(!.. ξερριζωμένος, σαν τους δασκά λους του. ΕΙνα.ι ά.λήθεια 8τι ακόμα. και στην εποχη των τυ ράννων συναντάμε ποι ητές, σάν το Σιμωνίδη, που α.σκουν το επιτήδευμά, τους για. νά ζήσουν, που πουλουν τα. ποιήματά τους σέ κάθε ά.γορα.στrι που προσψέρει, που κάνουν πλανόδια. ζωη χωρίς μόνιμο στέκι, και που οί προστάτες τους τους μετα χει ρίζονται ενα.λλαξ σά φιλοξενούμενους κα.l σά.ν ύπηρέτες. !:'
'
127
Τέτοιοι α.νθpωποι είvσ.ι iπαγγελμα:�[ες λόγιοι, αλλά. 6ρίσκον, cι..Υε1:,αpτητο επ�γ-:αι μα.κpι?.. cι,πο τυ vrι. απα.pτι'ζουν κσ.vενα. γελμα των γραμμάτων. 'Όχι μόνο δεν ύπηpχε καθόλου μέ θοδος δημοσίευσης tGvδύνα.μη με την εκτύπωση, άλλα ακόμα. δεν ύπηpχε ουτε και γενικη ζήτηση λογοτεχνικής ' παρα:yω' 2 , για.' να' υημιουργησει � , γι' α.υε'),ευ'θεpη v..γοpα. γ·ης επαρκης τήν. Ό &.pιθμος έκείνων πσ,; ένδιαψέρονταν για. τη λογοτε χνία ήτ.α.ν τόσο \tιΧpός, δ)στε δεν εμπα.ινε ζήτημα. οίκονομικης &:νεξα.pτησίας των ποιητιί)ν. Οί Σοψιστες ουσιαστικα είνα.ι στην άμεση γpαμμ·η διαδοχής των ποιητών της εποχής τι7)'ί τυράννων" κι α.υτοl επίσης ταξιδεύουν πάντοτε καl κάνουν τακτη κι &.να.σψα.λη ζωή· πά.ν-:ως δεν είνα.ι διόλ'.Jυ παράσιτοι ,.α,l έξα.pτώντα.ι οχι απο ενα α.υστηpα. περιορισμένο &.pιθμό προστατών, &.λλα. μάλλον &.πο μια. σχετrκα μεγάλη δμά.δα πε λατG)Υ, ή δποίσ. είναι &.πρόσωπη κα) ποικίλων άποχρώσεωv κα.ι χα.ρακτήpων. 'Έτσι, δέν ε'ίvαι μονά.χα ξεπεσμένοι άπο τήν τάξη τους, αλλα. καt δεν πpο11δένονται , σέ καμ�α. ίδιαίτεp� τάξη - στην πραγματικότητα σχηματιζουν μια. κοινωνικ� ' " ' �' τ ' ... θεω'pηιΤ'(} ::ρανει- ποτε' πpιν. ειχε -;;ης υεν που' τυ.1.. ομο,.ο -·, δμα�α. ' τους ' cι...!. , r με ί ναι ε τους 'θ , ειες συμπα ο� της είναι δημοκρατικη· π6κληρους καl τους Υ.αταπιεζόμενους, άλλα κερδίζουν ;η ζωή τους σα. δάσκαλοι κα.λοανα.θρεμμένων κα.ι ευπορων νεων, α ωου οί φτωχοί δέ μποpοϋν ουτε να πληρώσουν οϋτε και να ;ά.νουν χρήση της διδασκαλίας τους. 'Έτσι είναι οί πpώτοι άν τιπpόσωποι εκείνης της «&.ποκομμέvης ιντελλιγκέντσια.ς»107, ή δποία. είνα.ι κοινων�κα. άστεγη, δεν τα.ιpιά.ζει 'εντελώς σε καμιά. ιοια.ίτεpη τάξη και δέν είναι ά.ποκλειστικό κτ'?jμα κα θεώρηση τοϋ Ευριπίδη τον σψpαγίζει σά. ιJ-έλος μιανης. της ελεύθερης αυτής κι άνήσυχης ίντελλιγκέντσιας που φτε ρουγίζει &.6έ6αια άνά.μεσα σϊ:lς τάξεις. Αίσχύλος φανταζόταν δτι το &.pιστοκpατικό του tδα νικο της προσωπικότητας συμ6ι6αζόταν με τη δημοκρατία, την δποία πάντως έγκατέλει�ε σε μιά. κ�ίσιμη' ψά.ση της _έ Σοψοκλης άδιστακτα διαλεγει τα ίδα.νικσ. των ξέλιξής της. ευγενών προτιμώντας τα ά.πό έκείνα τοϋ δημοκpα.τικοϋ κpά. -ι:ους. Στον &γώνα άνάμεσα. στους ίδιαίτεpους δεσμους της συγ,
2.
'
.\..
'
'
:2.
'
t:,
1.
σ.
·π
·π
·ο
·ο
128
γένεια.ς και στις απεριόριστες εξισωτικές δυνάμεις τοϋ κρά -;:ους, άσυμ6ί6�στα ύποστηρίζει τά. ίσα.νικά. της συγγένειας. "Ο Αι σχύλος στην Όρέστεια. άπεικονίζει ενα τρομακτικο παρά δειγμα ατομικής αυτο6οήθεια.ςl 08. Ό Σοψοκλης στη,ν Ά ν τ ι γ ό V η ϊ:ΟU ά.γκα.λιάζει τόν αγώνα της ήpωίδας εναντίον τοϋ Ο ΥJ \J.ΟΧpατικοϋ κρά.τους κcι.ι στο φ ι λ ο χ τ ή τ η έκ ψpάζει μιαν &.δι±ψορη &ποστpοψη για την &δίστα.κτη ά.στικη· ,ω.r.:α.τσοσύνη κα.ι τrιν &κc.ψδη αποτελεσματικότητα. τοϋ Όουσ σέα. l 09 "Ο Ευριπίδης τώρα, είναι πεπεισμένος δημοκράτης, αλλα τοϋτο ':JτΎJΥ πράξη σημαίνει μα.λλον δτι επιτίθεται κατ� cης πα.λια.ς ά.ριστοκρα.τία.ς πα.ρα. δτι προασπίζει θετικα. το νέο &στιΥ.ό κρά.τος. Τό ανεξάρτητο πνεϋμα του ψα.ίνεται στή σκε1�cιΥ.ιστικη στά.ση του ά.πέναντι στο κράτος σα.ν τέτοιο11 Ο. Το μοντέρνο στοιχείο σ" αυτον τόν τύπο ποιητή, τοϋ δ r.οίου ό Ευριπίδης εlνα.ι το πρώτο παράδειγμα., φαίνεται &.πο δυο χαρα.κτηpιστικα γνωρίσματα. της ζωης του την ελλει ψη πρα.γμα.τικης έπιτυχίσ.ς κα.ι τ6, τα.ιρια.στο σε μεγα.λοcρυ·tα σ.ποτpά.6ηγμά. του ά.πό τόν κό-:;μο. Σε πενήντα χρόνων διάστη μα. και με παρα.γωγή: �πο τ·�y δποία. εμ�ίς εχο�με τ,,ο πλήρες , , χειμενο δεκαεννια. κα.ι α.ποστ.:α.σματα. πενηντα. πεντε εργων, ά τ.ό σύνολο 'ένενήντα. δύο 1 6 Ευριπίδης κέρδισε μόνο τέσσερα 6ρα.6εία.' δεv ήταν λοιΠΟ'Ι καθόλου επιτυχημένος θεατρικος συγγρα.ψέα.ς - οχι 6έ6α.ια. δ πρώτος η δ μόνος ποητης που δέν εΙχε επιτυχ[α, π±ντως δμως δ πρώτος, για. τον δποίο δια θέτουμε μαρτυρία. ΊΙ εξ1nηση δεν είναι δτι πριν &.π' αυτόν ύ1:ηρzα.v τ.:ολλοι εμπειρογνuη.1ονες, &.λλά. δτι ύπηρχα.ν πολυ λίγοι ποιητές· ή καλη μα.στοpιά. κα.l μόνη στό χεφισμο της τ.:ιη�ικης �εzνικr1ς ήτα.; αp_:ετ� γι� νά. τους έξα.σψαλίσει , " , την Ξπιτυχια.. Τον καιρο του Ευριπιοη η κα.τασταση ήταν δια.ψορετική· ή παραγωγ·ή, εpγων -;;ουλά.χιστο, ήταν, σ.ν οχι τίποτε α.λλο, ύπερ6ολικrJ κα.ί το &.κροα.τήριο δέν άποτελοϋνταν διόλου &πό εμπειρογνώμονες" τό ύποτιθέμενο &λά.θητο γοϋστο tοϋ zλληvιΧοϋ &.κροα.τηp[ου είναι σ..λλη μιά. εξιδανικευτικη φu.·ιτ7.(J[α, -:ων ρομαντικών, α.κρι6ώς δπως κι δ ύποτιθέμενος , " , , < ,ι:, 011 μοκρα.τικος του χα.pα.κτηρα.ς και' η Ε<::,t'J'ωση του ,..1, F δλόκληρο ·)η πληθυ':ϊμό της Πόλης. Οί ήγε:1όνες της Σικελίας κα.t
129
της Μακεδονίας, στος δποίοuς πηγαν δ Εύριπίδης κι ακόμα. κι δ πιο έπιτuχημένος Αίσχύλος, φεύγοντας &.πο τους 'Αθη ναίους τους, που «ήξεραν να έκτιμοϋν» &.ποδείχτηκα.ν καλύ τερο &.κροατήριο &.πο κείνους. Το άλλο χτuπητο μοντέρνο γνώρισμα τοϋ τύπου του ποιητη, πού εlσήγαγε τώρα δ Εύρι π!δης στην ίστορία της λογοτεχνίας, ετναι ή πρόδηλα θελη μα.τικη άρνησή του νά πά.ρει δποιοδήποτε μέρος στη δημόσια. ζωή. Ό Ευριπίδης δέν fιταν στρατιώτης δπως δ Αίσχύλος, ουτε ίερα.τικος λειτοuργος δπως δ Σοcροκλης, &.λλά &.πο την άλλη μεριά εrναι δ πρώτος - πρώτος ποιητης πού &.ναcρέρεται δτι κατείχε 6ι6λιοθήκη κcιί φαίνεται νά ετνσ.ι έπίσης δ πρώ τος ποιητης πού εκανε ζωη λογίου, σέ πλήρη ά.ποχώρηση &.πο τον κόσμο. ""Αν ή προτομή του, μέ τά άτακτα μαλλιά. του, τά κουρασμένα του μά.τια καl τίς γραμμές της πίκρας γύρω ά.πο το στόμα, ε!ναι ά.ληθινη προσωπογραφία κι αν εχοuμε δίκιο νά 6λέποuμε σ' αύτη μιάν &.συμφωνία σώματος καί πνεύ ματος καί τrιν εκψραση μtiς &.νήσuχης κι άνικανοποίητης ζωης, τότε μπορουμε να. πουμε δτι δ Εύριπίδrις �ταν δ πρώ τος δυστυχισμένος ποιητής, δ πρώτος πού ή ποίησή του τον ε -καμε να. όποcρέρει. Ή άντίληψη της μεγαλοcρutας στή σύγ χρονrι εννοια δέν ετναι μονάχα ξένη στον άpχαίο κόσμο, πα ρά καί οί ποιητές καί οί καλλιτέχνες του δέν εχοuν πά.νω τους τίποτε &.πο την μεγαλοφυtα. Τά δρθολογικα καί μαστορικά στοιχεία στην τέχνη ετναι γι' αύτούς πολύ πιο σπουδαία &.πο τά παράλογα καί τά ένορατικά.. Το δόγμα τοϋ Πλά.τωνα για. τον ένθοuσιασμο όπογράμμιζε, πράγματι, δτι οί ποιητές χpω στοϋσαν το εpγο τους στη θεία εμπνεuση κι οχι &πλως στην τεχνική ίκανότητα, δμως αύτη ή ιδέα καθόλου δέν δδηγεί σέ έξύμνηση του ποιητη· σ.ύξάνει μόνο το χάσμα &.νάμεσα σ' α11τον καί στο εpγο του καί τον κάνει &πλο οργανο του θείου σκοποϋ111, Στην ούσία πάντως της σημερινης &.ντίληψης γιά. τη μεγαλοcρutα &.νήκει ή α.ποψη δτι δέν όπάpχει χάσμα &.νά μεσα στον καλλιτέχνη κα.ί στο εργο του, ή, αν δεχτοϋμε ΕΥα τέτοιο χάσμα, ή άποψη δτι ή μεγαλοψutα ετναι πολυ μεγαλύ τερη &.πο δποιοδήποτε εpγο της καί ποτέ δέ μπορεί νά έκcρpα σθεί έπαρκως σ' α.ότό. 'Έτσι, ή μεγαλοcρutα σuνεπά.γετα.ι γtα,
130
μας τρα.γικη μοvα.ξιά κι άνικαvότητα νi γίνει πλ11ρως κατα νοητή. 'Όμως δ &.ρχαίος κόσμος δεν γνωριζει τ!ποτα γιά του τα η για το άλλο τραγικο χαρακτηριστικό του σημεpινοi} καλ λιτέχνη - τήv έλλειψη -ivα.γνώpισής του ιiπο το ;ς συγ,.αι ρινούς του καί τίς ά.πελπισμ&vες έκκλ11'1εις -:ου ΙJτο�:,ς μακρυ vούς έπιγιγνομένοuς. 'Ίχνος iπ' αύτά δέv ύπά.ρχει -- τουλά χιστο πρlν άπο τον Ε{.φιπίδη112. Ή ελλειψη έπιτυχίας τοϋ Ευριπίδη οcρειλόταv κυp[ως στο γεγονός δτι δiv 6r.·ηρχε στούς κλασσικούς χρόνους τίπο πε πού θά μποpοϋσε να ονομαστεί μορφωμένη μεσαία τά.ξη. Ή παλιά άpιστοκρα-τ:ία δεν εβρι'Jκε εύχαρίστηση στα. εργ(/. του, έξαιτίας της διαcροpετικης θεώρησης της ζωης ιiπο μέ ρους της καl το νέο ά.στικο κοινο δεν μπορούσε ουτε κι αύτ� να τ' άπολαύσει, έξαιτίας της ελλειψης παιδείας. Με τδ φιλο σοφικό ριζοσπαστισμό του, δ Εύριπίδης είνα.ι · ενα μοναδικ� ψσ.ινόμενο, ά.κόμα κι ά.vάμεσα στούς ποιητές της έποχης του, επειδή αυτοl γεvικα είναι τ6σο συvτηρητικcl στή θεώρησή τους δσο κι εκείνοι της κλα.σσικης εποχης - παρα. το να. τουραλισμο στην τεχνοτροπία, δ δποίος πpοερχόταv άπο τήν αστική κα.ι εμπορική κοιyωy[α,, μέσα στrιν δποία ζοϋσσ.ν καί πού είχε φτάσει σέ σημείο, δποu πραγματικά δε συμ6ι6αζ6τr:ι..ν πια. με τόν πολιτικο συντηρητισμό. Σαν πολιτικοί κα,ί ο παδοί, οί ποιητές αύτοί προσηλώνονταν στα. συντηpητιχσ. τους δ6γμα.τα., α.λλά. σαν καλλιτέχνες παρασύρονται στο προοδευτι κο ρεϋμα. της εποχης τους. Τούτη ή εσώτερη ά.ντίφαση στό εpγο τους ειναι ενα. εντελGJς χσ.ιvο11pγιο φαινόμενο στήν ΜtΥω νική ίστοpία της τέχνης. Οί άξιοσημείωτα πολύπλοκες πνεuμα.τικε; συνθηκε; τοα -:έταρτοu αίώνα. βρίσκουν την πλήpη τους �κψpα.ση στον Πλσ. τωνα. - στήν προοδευτική φύση της τέχνης του καt στο συv τηρητικο χαρακτήρα. της cριλοr:;οφ!ας του, στο νατουp0',λισμ6 του διαλόγου του, δανεισμένοv δπως είναι άπο τον πληβειακο μίμο, καί στον ιδεαλισμο της διδασκαλίας του, πού εχει τίς ρίζες του στήν άριστοκpατικη ά.ντίληψη της ζωης. Σ' δλό κληprι την έλληνικη λογοτεχνία δύσκολα. ύπάρχει άλλος πού προασπίζει τόσο δλόψuχα τά. πολιτιστικα. ιδzώδη των εύγε'Ι(Ι>'ι. 1
131
Ή καλοκαγα.θια. οέν έγκωμιάζετσ.ι πιό ένθοuσιαστικα &πb τ�v Πίνδαρο, οϋτε ή σωψροσύνη άπό τό Σοψοκλή. �Η πνευματική elite στην δποία. θα &μπιστευόταν τόν ελεγχο τοϋ κράτους, ανήuι στην παλια προνομιούχα. άνώτερη τάξη· δ κοινός λαός, κατα την α.ποφή του, δέν εχει τήν πα.ραμικρη αξίωση να πά ρει μέρος στόν ελεγχο α.ύτό. Ή θεωρία. του για τις 'Ιδέες εί ναι ή κλασσικη ψιλοσοψικη εκψραση τοϋ συντηρητισμοϋ, τδ τ.ρότuπο κάθε μετέπειτα. άντ�δpα.στ.ικοϋ ιοεα.λισμοϋ. Κάθε ι δεαλισμός πού χωρίζει τόν κόσμο των αχpονων Μορψων, 7.ών κα.θα.ρωv κανόνων καί των &πόλuτων α.ξιωv άπό τόν κόσμο της πείρας καί της πράξης, σημαίνει λίγο - πολύ μιαν &.ποχώρη π; &,πό τή ζωή προς την κα.θαρη θεωρία. κα.ί σαν τέτοιος συνε πάγεται την εγκατάλειψη της προσπάθειας να μετα.6άλει την πραγματικότητα.113. Μια τέτοια. στ&, ση τελικα πάντοτε εργσ. ζεται πρός οψελος των κυρίαρχων με"ιονοτήτων, οί δποίες στό ρεαλισμό σωστά βλέπουν μια προσέγγιση της πραγματικότη τας, που θα μποροϋσε να είναι επικίνδυνη γι' α.ύτές, ενώ μιά κυρίαρχη πλειοψηφία. δέν εχει να ψοβηθεί τίποτε &.πό το ρεα λισμό. Ή θεωρία. των ίδεων του Πλάτωνα. εκπληρώνει τήν ί δια. κοινωνικ1ι λειτουργία γιά. την Άθήνα. τοϋ τέταρτου αιώ να., πού εκπλήρωσε κι δ γερμανικός ίδεα.λισμός τοϋ δέκα.του εvατοu α.ίώνα: προμήθευσε στην προνομιούχα μειοψηφία. έπι χειρήμα.τα. εναντίον τοϋ ρεαλισμοϋ και τοϋ σχετικισμοϋ. πολιτικός συντηρητισμός τοϋ Πλάτωνα. είναι κατά μέγα. μέρος ύπεύθυνος για την άρχαϊστική του θεωρια για τ--ην τέχνη (Σ ο ψ ι σ τ ή ς, 234 6), τήν άπόρριψη των νέων ψαντα σιοκρα.τικων τάσεων, τήν προτίμηση της κλασσικής τεχνοτρο πίας της εποχής τοϋ Πε;-;ιϊ.λ·η και το θαυμασμό του για τήν έξα.ιρετικα τυποποιrιμένη τέχνη των Αιγυπτίων, ή δποία. ψαι νότα.ν να διέπεται άπό &,μετα.κίνητητοuς νόμους (Ν ό μ ο ι, ΙΙ, 656 δ ε) . Ένα.ντιώνεται σε κάθε τι καινούργιο στ·ην τ&� χνη, δπως κα.t �την άνανέωση γενικά., επειδή, μέσα. στο νε ωτερισμό διαισθάνεται συμπτώματα. αταξίας καί παρακμής114. Ό Πλάτων αποκλείει τούς ποιητές &,πό την ούτοπία., επειδή εrνα.ι άπορροψημένοι από την εμπειρικη πραγματικότητα, &.πό τα. α.ίσθητα ψα.ινόμενα., πού γι' αυτόν δέν είναι πα.ρα ψεuδαι-
�σ
132
σθήσεις και μισές αλήθειες, κα.ί επ[σηζ επειδη εκτραχύνουν χα.ί διαστρε6λ<ί>νοuν τtς καθαρές πνευματικές κα.ί κα.νονιστικες Μορψές, πpοσπΟ'.θιί)ντα.ς να τις έκψpά.σοuν στή γλώσσα τ6)Υ αι σθήσεων. Το πρ(Ϊ>το τουτ,:; πcφά.δειγμα «εικονομαχίας» στήν ίστοpία. - ή εχθρότητα. προς την τέχνη είναι κάτι τελείως άγνωστο πplν &.πο τον ΙΙλάτωvα. - οί πρώτες α.uτες &.μψιβο λ ίες, δσοy αψορα τα. πιθανά. δυσάρεστα. &.ποτελέσμα.τα, που θά. μποpουσε να εχει ή τέχνη, συμπ[Πϊ:ΟUΥ με τα. πpώτα, σημάδια μισ.ς α.ισθητικίζοuσας θεώρησης της ζωης, στην όποία. ή τέ χνη δχι μόνο εχει τη θέση της, αλλα. καί μεγαλώνει εις βά ρος δλων των α.λλων μορψG)Υ του πολιτισμου κι άπειλεί να τlς πνίξει. Κα.ί τα δuό ψcι.ιvόμzνΟ'. είναι συνδεδεμένα. στενά.. Ή τέχνη δεν είναι επίφοβη, δσο είνα.ι ενα. ψuσικό μέσο προ παγάνδας για ποικίλους σκοπούς ·η μια μοpψη εκψpασης πε ριορισμένη σ' ενα. ιδια.ίϊ:εpο δικό της τομέα· δτα.ν δμως μέ την πρόοδο της α.ίσθητικης κα.λλιέpγεια.ς, ή χα.ρα της μοpψης ψτά νει να συνεπάγεται πλήρη &.δια.ψοpία πρός τό περιεχόμενό της δ άνθρωπος &pχίζει y' αναγνωρίζει στήν τέχνη ενα. κρuψό δηλητήριο κι ενα.ν έχθρό στό στρα.τόπεδό του. Ό τέταρτος α.lώνας ήταν έποχη πολέμου κα.ί συμψοpων, ανθρώπων πο1; κεpοοσκοπουσα.ν κα.τα και μετα τον πόλεμο, έμπορικης ευη μερίας κι &.νόδοu μιας κα.ινούργιας πλούσιας τάξης, που ως ενα. 6α.θμό επένδυε τα κέρδη της σέ εργα. τέχνης κι εψτα.σε να θε ωρεί την κατοχή τους σα ζήτημα. γοήτρου. 'Έτσι ξεπρόβαλε μια τά.ση να ύπερεκτιμουν την τέχνη κα.ί να κρίνουν όλόκληρη τη ζωη κι δλα. της τα προβλήματα μέ α.lσθητικά. πρότυπα.. ΊΙ απόρριψη της τέχνης άπο τόν Πλάτωνα εΙvαι στην πραγμα τικότητα. μια &.πόρριφη τοϋ επικpατοϋντος α.uτοϋ α.ίσθητικι σμου. Ή θειίψητικη &vα.γvιίφιση τοϋ δτι ή τέχνη, &να.γκα.ία. εξα.pτατα.ι από τlς αισθήσεις μας δέν θα τόν δδηγουσε από μόνη της να πάρει μια τέτοια. έχθρικη στάση απέναντί της. Ή διά.οοση της α.ίσθητικης καλλιέργειας σε καινούργιες κοινωνικές τάξεις δδήγησε σε &.νΟ'.πλήρωση των παλιcί)ν κα.λ λιτεχνικων ίδανικων, τα όποία. ε!χα.ν ριζώσει στην παραδοσι ακη έκπα.ίδεuση μιας &να.μψισβήτητα. κυρίαρχης τάξης, &.πο νέα ίσα.νικά., πιο στενα σχετισμένα. με τα νέα. πρότυπα ζωης. Ό \Vilamowitz Moellendorff συνδέει τ·η θεωρία. του 'Αριστο133
τέλη γιά :·ίjν τραγωδία. σά.ν κάθαρση οιά. έλέου κα.ί φόβου, μέ την α.λλα.γη αυτη στην κοινωνικη σι;νθεση τοϋ ακροατηρίου τοϋ θεάτρου. Την έρμηνεύει CJά. σημάδι οτι τώρα. στο δράμα έπικρα.τοϋσε το συγκινησια.κο στοιχείο και ή «φιλισταϊκή» στάση απέναντι τοϋ θεάτρου, σά.ν α.υτο να ήτα.y μια επινόηση 1-ου εδινε τη δυνατότητα. στδν κόσμο «να ξεφύγει για λίγες �ρες απο την αθλιότητα της κα.θημερινης ζωης» και να κλά ψει για τα κα,λά115. 'Γο ψάξιμο για νέο ύλικο κι ή δημοτι κότητα. των καινούργιων τύπων θέμα.τος, που είναι τόσο χα ρακτηριστικά. στήν τέχνη του τέταρτου α.ίώνα., συνδέονται μέ δύο κύρια. γνωρίσματα της καινούργιας εποχης - τον άκρο συναισθηματισμό της, δ δποίος φαίνετα.ι στή γενικη επιθυμία γιά. έντατικους ερεθισμούς, που μόνο ενα. σύμπτωμά της είναι δ συγκινησιακος φιλιστα.ϊσμός, και στήν κατάργηση των τα. μποϋ, τα 5ποια ίσα.με τώρα. είχαν άπα.γορεύσει την &.να.παρά σταση δρισμένων άπο τά. θέμσ.τα. που τώρα έγιναν δημοφιλη. Ή πρώτη κατηγορία των καινούργιων θεμάτων στήν τέχνη περιλα6α.ίνει τήν προσωπογραφία. και τή βιογρα.ψία.· ή δεύ τερη, &.να.παραστάσεις τοϋ θηλυκοϋ γυμνοϋ. 'Ένα. α.λλο απο τέλεσμα. της άλλα.γης τοϋ γούστου, που όφείλετα.ι σε κοινωνι κές μετατοπίσεις, είναι ή δλοένα. αυξανόμενη δημοτικότητα. στήy τέχνη των νεώτερων και περισσότερο αυθόρμητων ολύ μπιων θεών, ίοιαίτερα. της Άφροδίτης και της 'Άρτεμης, εlς βάρος των παλιότερων και πιο άξιοπρεπων 'Ήρας και 'Αθη νας116. Τέλος ή άνοδος μια.ς νέας κα.πιταλιστικης τάξης εί σοδημα.τιών εξηγεί μια &.πο τις πιο άξιοσημείωτες τάσεις του αιώνα. - τη χειραφέτηση της γλυπτικης άπο τήν άρχιτεκτο νική. 'Ίσα.με το τέλος του πέμπτου α.ίώνα το κατά. πολυ μεγα λύτερο μέρος της παραγωγής του γλύπτη είναι για τον άρχι τέκτονα· άκόμα κι οταν δεν είναι δπωσδήποτε μέρος τοϋ κτι ρίου, ενα α.γαλμα πρέπει να ταιριάζει σ' εy α. άρχιτεκτονικο πλαίσιο. Τώρα, στήν &.να.λογία που οί ίδιωτικές παραγγελίες αντικαθιστοϋν τήν κρατικη προστασία, τα εργα της άγαλμα τοποιίας είναι μικρότεροΙJ 11 sγέθο1Jς, πιο άμεσου χαρακτήρα. και πιο ευκίνητου τύπου. Η Άθήνα του τέταρτου αίώνα δεν εχτισε ο•1τε ενα, νέο νr:ι.ό, �-r;lj( ώστε οί γλύπτες δεν επαιρναν 0
134
πια; μεγάλες παραγγελίες ιiπο τrιν αρχιτεκτονική· τα μεγά λα κτίρια της εποχής βρίσκονται στήν Άνατολή, ή δποία συ μνημεια νεπώς είναι και ή σκηνη καινούργιων εξελίξεων κή γλυπτικ'ί1.
στη
5. Ή έλληνιστική έποχή. Στήν έλληνιστική εποχή - δηλα.δη στους τρείς αίώνες που ιiκολουθοϋν μετά. τον Μέγα 'Αλέξανδρο - το κέντι;ο βά ρους της κα.λλιτεχνικης ανάπτυξης μετατοπίζεται φ α.νερά. άπο την Ελλάδα προς τ' άνα.τολικά, δμως οί άμοιβα.ίες επιρροές δρουν συνεχώς, και για πρώτη ψορα στην ίστορία. της ανθρω πότητας εχουμε πράγμα.τι να κάνουμε μ' ενα. πολιτισμο ποδ vα.ι διεθνης διασταύρωση. Αυτή ή ισοπέδωση των εθνικών πο λιτισμών είναι που δίνει στήν έλληνιστικη τέχνη τον χτυπητά. μοντέρνο χαρακτήρα της. Πα.ντου ύπάρχει ενας συμβιβασμ.ος ποικίλων ρευμάτων, οχι μόνο στο χωρο των εθνικών πολι τισμών (κάτι σα θόλωμα των &πότομων δια.χωρισμών), οχι μόνο &.νάμεσα στο άνατολικο και το δυτικό, στο βαρβαpικο και το έλληνικό, στοιχείο, άλλά. και άνάμεσα σε διαφορετικά. κοινωνι,κά. επίπεδα., σ.ν κα.t οχι, ίσως, ανάμεσα σε τάξεις. Πσ. ρα τις αυξανόμενες δια.φορές είσοδήμα.τος, τή συσσώρευση κε φαλαίου που δλοένα μεγάλωνε και τή σταθερή αϋξηση τοϋ προλεταριάτου117, με μιά. λέξη, παρά. τήν αυξανόμενη άντί θεση άνάμεσα στίς τάξεις, ύπάρχει πα.ντου μιά. κάποια κοινω νικη ισοπέδωση που έπι τέλους βάζει δριστικο τέρμα στα προ νόμια της κα.τα.γωγης. Τοϋτο είναι το τελευταίο στάδιο της τάσης προς τήν κατάργφη των κοινωνικών διακρίσεων, ή δ ποία προόδευε συνεχώς απο τις μέρες της κληρονομικης μο ναρχίας και του άπολυτ α.ρχικοϋ ίερατείου. Το άποφασιστικο βημα οφειλόταν στους Σοφιστές, που εφεϋραν την τελείως καινούργια. ορθολογιστική άντίληψη της &. ρ ε τ η ς, &.νε ξάρτητης άπο κα.τα.γωγη κι άνα.τροψή, τήν δποία. κάθε 'Έλ λψας άνεξαίpετα. μποροϋσε να φθάσει. Το έπόμενο βημα. σ' αυτή την ίσοπέδωση το κάνουν οί Στωικοί, που πρώτοι έκφρά σανε πρότυπα άνθρώπινης άξία.ς ποδνα,ι ελεύθερα. άπο κάθε 0
135
χροια. ψυλης κι εθνικότητας. Ή ελευθερία. των Στωικών ά.πδ εθνικες προκαταλήψεις άπλως εξέψρα.ζε μιά. κατάσταση πρα γμάτων πού ετχε κιόλας επιτευχθεί στά. 6α.σίλεια. των διαδό χων του Άλεξάνδρου, ά.κρι6ώς δπως κι δ φιλελευθερισμό; των Σοφιστών είνα.ι άπλως ή ά.ντα.νάκλα.ση των κοινωνικών συνθηκών που όψείλοντα.ν στην α.νοδο της έμπορικης και 6ιο μηχανικης άστικης τάξης των πόλεων. Το rδιο το γεγονος δτι δ κά.θε κάτοικος των 6α.σιλείων αυτών μπορουσε νά. γίνει πολίτης 8πcια.ς πόλης ε6α.ζε μέ τό νου του, ά.λλά.ζοντας μονά.χα. τη διαμονή του, σήμαινε τό τέρ μα του lδεώδους της Πόλης. Τώρα. δ πολίτης ετνα.ι άπλως μέλος μισ.ς οικονομικης κοινωνίας κα.ι λογαριάζει να κερδίσει πιο πολύ εχοντα.ς πλήρη ελευθερία. κίνησης, πα.ρα ά.νήκοντας σε μια. κάποια. παρα.δοσια.κη δμά.δα. cH κοινότητα. σuμψέpον τος δε 6α.σίζεται πια στην ταυτότητα. της ψuλης η της εθνι κ6τη·cας, παpχ στήν ταυτότητα της οικονομικης θέσης των ατόμων. 'Ανοίγει τώρα ή εποχή του κοσμοπολίτικου κα.πιτα λισμοϋ. Το κράτος ευνοεί την επιλογη ά.νάλογα. με την επι χειρηματική ίκα.νότητα., εφόσο 6ρίσκει δτι οί νικητές στον εμ πορικό ά.γώνα. της ζωης είναι κα.t οί πιό χρήσιμοι για τήν ενίσχυση του παγκόσμιου κράτους, ενώ ή πα.λια ά.ριστοκρατία, έξα.ιτία.ς της ά.ποκλειστικότητάς της, της άξίας που ά.ποδίδει στή ψυλετικη καθαρότητα. και στή δια.τήρηση της πολιτικής της κληρονομιάς, ετναι δλότzλα. ά.κα.τάλληλη για την δργά νωση και διοίκηση ένός κρά1:ους τέτοιου είδους. Τό νέο κρά τος &ψήνει την &ριστοκρατία. στή μο[ρα της κι επισπεύδει τη οιαμόρψωση μια.ς ά.στικης ά.νώτερης τάξης, χωρtς προκατά ληψη ψuλης � κάστας, ή δποία. στηρίζεται μονάχα. πάνω στην οικονομική της δύναμη. Με τήν οικονομική της εόκινησία, την ελευθερία. της ά.πό πα.ρα.δόσεις χωρις νόrιμα. κα.ι τήν δp θολογική της δύναμη του α.ότοσχεδια.σμου, ή τάξη α.ότή είναι πολυ δμοια., α,y κι οχι ταυτόσημη, με τγ��· πα.λια μεσαία. τάξη και παρέχει ενα. ψuσικδ στοιχείο συγκόλλησης για την οικο νομική και πολιτική στερέωση των ποικίλων λα.ων του παγκόσμιου κράτους. Ό ορθολογισμός α.ότός, που τό κράτος τώρα. εκτιμά πά-
136
νω ά.π' δλα., έμφανίζεται σ' δλους τους τομείς της πολιτιστικής ζωής - δχι μόνο στην ίσοπέδωση των φυλών και των τάξε ων η στην κατάργηση δλων των παλιών παpα.οόσεων, που θα μπορουσα.ν νά. παρεμποδίσουν τόν ελεύθερο συναγωνισμό, ά.λ λα και στην υπερεθνικη όργάνωση της επιστημονικης και καλ λιτεχνικής πα.ρα.γωγης, στό comrnercium litterarum et artium ( =εμπόριο γραμμάτων και τεχνών - Σ.τ.Μ.), που συνενώνει τους φιλολογουντες και λογίους δλόκληροu του πολιτισμέ νου κόσμου σε σuνεpγατικη πα.ραγωγη μεγάλης κλίμακας κι ετσι, δια.μέσου κεντρικών ινστιτούτων ερευνών, μουσείων και 6ι6λιοθηκων, εκμεταλλεύεται τελείως τήν άρχη τοϋ κα.τα. μερισμου της εργασίας στό διανοητικό τομέα. Ή όρθολογικη θεώρηση δδηγεί πα.ντοϋ στην άντικα.τάστα.ση των παραδοσια κών δμάοων &.πό σuνεργα.τικες επιχειρήσεις προσαρμοσμένες στη συγκεκριμένη δοuλεια ποϋχα.ν μπροστά τους. ·Όπως άκρι6ως τό έλληνιστικό κράτος δια.κινεί τους ά.ξιωματούχοuς του χωρις να κοιτάζει την καταγωγη κα.ι τις παραδόσεις τους118, δπως άκρι6ως τό καπιταλιστικό εμπόριο χειραφετεί τους λά τρες του ά.πό δεσμους τόπου γέννησης και πατρίδας, ετσι κι οί καλλιτέχνες χω λόγιοι ξερριζώνονται κι αότοι και συναγελά ζονται σε μεγάλα διεθνη πολιτιστικα κέντρα. Άκόμα κι οί Σοφιστες του πέμπτου αίώνα., κ.αι πριν ά.π' αύτους οί ποιητές και καλλιτέχνες της εποχης των τυράννων, ετχαν &.νεξα.ρτοποιηθεϊ &πό την πόλη, στην δποία. γεννήθη καν κι &να.τράφη καν, κι &κολούθησαν πλάνητα. τρόπο ζωης. Στην περίπτωσή τους πάντως, αυτό σήμαινε δτι είχαν &.πε λευθερωθεί άπο μιά. σειρά. δεσμούς, &λλά. δεν ετχαν πετύχει νrι. τους &ντικαταστήσοuν με άλλους. 'Όμω ς στην έλληνιστικη εποχή ή παλιά. νομιμοφροσύνη προς τήν Πόλη εκαμε τόπο σε μια. νέα αίσθηση &λληλεγγύης με δλόκληρο τό μορψωμένο κό σμο. Στον τομέα 1:ης επιστημονικής ερεuνας αότό σuνεπέφερε μια. συνεργασία μετα.ξυ "λογίων σε κλίμακα που ίσα.με τότε δεν τήν είχαν κα.ν δνειρεuτεί. Ή &νάθεση εργασιών και ή δλο κλήρωση των ιiποτελεσμά.των - κοντολογης, δ δρθολογισμδς των μεθόδων έργα.σία.ς που ά.πο6λέπει στη μέγιστη πα.ραγωγη - φα.lνεται δτι μιμουνταv άμεσα τις άρχες της δρθολογικα
137
διευθυvόμεvης επιχειρηματικής δραστηριότητας. Ό Julius Kaerst παρατηρεί δτι ή «ύλικοποίηση» της πνευματικής ζω ής, την δποία εμείς, θεωροϋμε χσ.ρακτηριστικο της τεχνικής εποχής μας, fJταv κιόλας γνώρισμα εκείνου τοϋ καιροϋ119. Βρίσκει παραμερισμένο ήδη τον προσωπικο παράγοντα, τις εργασίες τεμαχισμένες και κατσ..νεμημέvες ανάμεσα στους συνεργάτες ασχετα απο προσωπικες ίκαvότητες η κλίσεις. Κα1 εικάζει δτι ολ·η αότrι ή τεχvικη της οργά.vωσης της διαvοητt κης εργασίας (μέσω τοϋ μηχαvικοϋ συvδυασμοϋ της παραγω γής του κα.θεvος προς την παραγωγη των α.λλωv, με την δ ποία έξαρτιόταν αμοιβαία) εγιvε πάνω στα πρότυπα της κρα τικής διοίκησης του κσ,ιροϋ εκείνου, δηλ. της συγκεντρωτικής γραφειοκρατίας καl ίερα.ρχίας αξιωματούχων, που επρεπε να δημιουργηθεί κα.ί να διατηρηθεί από τα. γιγάντια. αότα κράτη 120. Μια τέτοια ειδίκευσ11 καl &.προσωποποίηση της ερευvας ιi vαr:όcpευκτα δδήγησε σε μια. κλ[ση προς την ξερη πολυμάθεια. και σε μια. ελξη προς τον εκλεκτισμό. Στην έλληvιστικη επο χή, προφανώς για. πρώτη cpορα. στην ίστοpία τοϋ δυτικοϋ πο λιτισμοϋ, καί τα. δυο αότα. είναι πσλu cpαvερα. - πιθανό καί να. είναι τα. γνωρίσματα., στα. δποία. ή εποχη εκείνη μοιάζει πιο χτυπητα. με τη δική μας. Ό εκλεκτισμός δίνει τον βασι κο τόνο στην έλληνιστικη καλλιτεχvικη παραγωγή, δπως καί στήv επιστήμ.11, Το έλληνιστικο γοϋστο, διαμορφωμένο απο μιαν ίστοpικrι προσέγγιση της τέχνης, μέ κυρίαρχο το ενδια φέρον για. τlς αρχαιότητες καl βαθεια κατανόηση των διαφό ρων καλλιτεχνικών ιδανικών τοϋ παρελθόντος, κατέληξε σέ μια χωρlς διάκριση αποδοχη των καλλιτεχνικών κινήτρων στάση αυτή ενισχυόταν συνεχώς απο την 'ίδρυ τοϋ καθενός. ση νέων συλλογωv καl μουσείων. 'Ήδη ύπηρχαv συλλ9γές, καί ήγεμόvωv και ιδιωτών, δμως τιί)ρα. τα εpγα τέχνης αρχίζουν να. συλλέγονται συστηματικα. καl σύμφωνα μέ σχέδιο. Ό σκο πός τώρα. είναι να. παρουσιάσουν «πλήρεις» συλλογές, που να εκθέτουν δλάκερη την ανάπτυξη της έλληvικης τέχνης. 'Ό που ελειπαv σημαvτικα εργα, φτιά.χvοvταv αντίγραφα για να. γεμίσουν τα. χάσματα. Με τον επιστημονικό τους σχεδιασμό,
·π
138
οί συλλογές της έλληvιστικης εποχης ε!vαι οί πρόδρομοι των δικών μας μουσείων καλ αιθουσών εκθέσεων. 'Όχι δτι ήταν πά.vτα δμοιόμορcpη ή τεχνοτροπία των προγενέστερων εποχών - μια. αύστηρα. τυπικη τέχνη της ανώτερης τάξης και μια λιγότερο τυπική τέχνη της κατώτερης συχvα. 6ρίσκοvται μαζί, δπως μαζί βρίσκονται καί μια. θρ11σκευτικη τέχνη συvτηρη τικοϋ χαρακτήρα. μέ μια. κοσμική τέχνη χαρακτήρα προοδευ τικοϋ. 'Όμως πρίv απο τους έλληvιστικοuς χρόνους θα. ήταν έλά.χιστα δυvατο να. προβάλουν μαζί, στον ίδιο κοινωνικό πε ρίγυρο, κάμποσες διαcρορετικές τεχνοτροπίες καί συρμοί, καί να. παραχθουv, για. την ίδια κοιvωvικη τάξη η το ίδιο κοινω νικό στρώμα, εργα στίς πιο ποικlλες τεχνοτροπίες. Ή «μπα ρόκ», «ροκοκο» καl κλασσικιστική τεχνοτροπία της έλληvι στικης εποχής αvα.cpαίvοvται διαδοχικά, άλλα. συνεχίζουν vά υπάρχουν ή μια δίπλα στήv άλλη, και ευθuς απο την αρχη το ισχυρο κα.ί το ενδόμυχο, το πομπώδες καί το καθημερινό, το κολοσσιαJο και το μικροσκοπικό, το λεπτο καl το χαριτωμένο, δλα τους μοιράζονται την ευvοια του κοιvοϋ. Ή αυτονομία της τέχνης που ά.'ίσ.καλύcpθηκε από τον εκτο αιώνα, κι εφαρμό στηκε μέ συνέπεια από τον πέμπτο, στον τέταρτο μετατράπη κε σέ αlσθητικισμο και κορυφώνεται τώρα σ' ενα εξαιρετικά επιδέξιο, αλλα ανεύθυνο παιγνίδι μέ μοpcpες και σ' εvαv πειρα μα.τισμο μέ ά.cpηρημέvα μέσα εκψρασ11ς - καλλιτεχvικη δεια, ή δποία, αν καί επιτρέπει ακόμα να γίνει κάμποση εκλε κτη εργασία, καταστρέφει τα. πρότυπα της κλασσικης τέχνης τόσο, που ϊσα.μ' εvα σημείο γίνονται ά.vεcpάρμοστα. Ό σύνδε σμος ανάμεσα στην διάλυση αότη των κλασσικών προτύπων κα.l στlς δομικες &.λλαγες στα. κοιvωνικα. στρώμα.τα, που αγο ράζουν εpγα τέχνης καί καθορίζουν το κοιvο γουστο, είναι ευδιάκριτη. 'Όσο τα στρώμα.τα αότα προοδευτικα. εγιvα.v λι γότερο έvιαία, τόσο πιο ποικίλες είναι καί οί τεχνοτροπίες που ξεπηδουv παράλλ11λα.. Ή πιο σπουοα.ία αλλαγή ε!vαι ή εμφάνιση της πρώην μέσης τά.ξης, που ίσαμε τώρα σχεδοv δεν είχε επιρροή σ' αύτο τον τομέα., σά.v καινούργιας καί ού σιαστικης πελατείας spγων τέχνης. Φυσ�κ� ή τάξη αuτη βλέ πει την τέχνη με διαφορετικό μάτι ά.πο τους ευγενείς, σ.v καί
α.
139
συχvα έκδηλώνει τό μεγαλ{ιτεpο ζηλο για. ν' άποκτήσει τδ γοϋστο τους. Τό δεύτερο γνώp,ισμα. της άγορας εpγων τέχνης, που ετναι ά.ποψα.σιστικης σημασιας για. τδ μέλλον ε!ναι ή δ πα.pξη βασιλιάδων κ�1 της αυλής τους. Οί άπα.ιτήσεις που προβάλλουν α.υτοt στον καλλιτέχνη εΙναι δλότελα. δια.ψορετι κες ά.πο κείνες των ευγενών η της άστικης τάξης, μολονότι και οι ευγενείς και ή ά.στικη τάξη ετναι πολυ πρόθυμοι νcι. υ[οθετήσουν τους τρόπους τους καl να πιθηκισουν το πομπώδες καl θεατρικό τους ϋφος σε κλίμακα. μικρότερη. 'Έτσι ή κλασ σική παράδοση στην τέχνη αναμιγνύεται με τις εικόνες της καθημεριν-�ς ζωης και με το νατουραλισμό, που άρεσε στους ά.στούς, άλλα κα.t με το πολυτελες «μπα.ροκ.» των αυλικών. Τε λικ.ά, ή κ.cιινούpγια καπιταλιστικη οργάνωση της καλλιτεχνι κής παραγωγής συ'Ιέοαλε κι αυτή σ' εvrι. εκλεκτικό πλουτισμο των τεχνοτpοϊ.ιών, πά.νω στr1ν πpοσπά.Θειά. της να. επωψεληθfj α.πό τον αισθητικισμο τώ'Ι χρόνων εκείνων, να. δημιουργήσει μια. ζήτηση εpγων τέχνης καl να παρακινήσει περιοδικες αλ λαγές τοϋ συpμοϋ. Έκτος σ..πό τά. α.γειοπλαστικα. εργαστήρια ! ϊ.ΟU (;)ς ενα 6α.θμο λειτουpγοϋσαν κιόλας σαν έργοστά.σια, γι νόταν κα.l άντιγρα.ψή &pιστουpγημά.των, που αρχίζει τώρα σε τεράστια. κλίμακα. Αυτό clνα.μψίβολα επιτελουνταν στους ίδι ους τόπους κα.l α.πο τα. ιδια πρόσωπα., ·χ,α.θως κι ή παραγωγή πρωτοτύπων" καl οί καλλιτέχνες, που πρέπει να ξοδέψουν πο λυ άπό το χρόνο τους στην &.ντιγραψή, δλοι τους πολυ ευκολrι. μπαίνουν στόν πειρασμο να παpαδοθοϋν σ' ενα σκέτο πα.ιγvιδι μέ ποικίλες τεχνοτροπίες καt μορcρές. Ό εκλεκτισμός της ε ποχής α.υτης συvοδεύετrι.ι άπο ανάμιξη διαφορετικών τεχνών άλλο εvα χαρακτηριστικό cpα.ιvόμεvο Ύ..αι μορφών τέχνης της οψιμης περιόδου, που δμως οί απαρχές του ψτά.νουν πίσω σ-τόν τέτο:ρτο αιώνα. Τοϋτο φαίνεται κα.θαρα. στην εικαστική τεχνοτροπία. της γλυπτικής, με τrιν δποία εργάζονται δ Λύ σι1:πος κι δ Πραξιτέλης, δμως μπορεί επίσης να παρατηρη θεί κα.l σε άλλες κατευθύνσε�ς, ίδιαίτεpα στο δρά.μα, το δποίο από τον Ευριπίδη κrιλ μετα. εΙχε πcφαφοpτωθεϊ με λυρικά. pητοpικα. στοιχεία. Το τέτοιο παραστράτημα εΙνα.ι σημάδι της ιοια.ς εκείνης βούλησης να Κ7.τα.κτηθουν νέοι τομείς) στην δ-
κσ.ι
140
ποία. χρωστουσα.ν τή δημοτικότητά. τους καl ή προσωπογραφία, το τοπεϊο και ή νεκρη ψύση - θέματα. που προηγούμενα ή σαν σχεδόν άγνωστα. Ή επιλογη τG>ν θεμά.τωv αυτών δείχνει μια προσκόλληση σε ύλικα. πράγματα που ήταν φυσικη σε μια εμπορική εποχη συνηθισμένη vrι. σκέφτεται στ·� γλώσσα των ·Jλικώv αγαθών. Ό άνθρωπος, ίσαμε τ
δες, α.λα.ψρόμυα.λους γυιούς, άρπακτικες μα.ιτρέσσες, παράσι τους ά.πα.τεωνες, πολυμήχανους ύπηρέτες, δίδυμους πού μπερ δεύονται καί γονείς πού χάθηκαν καl ξανα6ρισκονται. Το έρω τικό ένδιαψέρον εrνα.ι έντελως ά.παραίτητο. Έδω επίσης δ Εύ ρ�πίδης προλείανε τό δρόμο για. την έλληνιστικη έποχή. Πρίν ά.π' αυτόν δ ερωτο:ς ήταν άγνωστος σα. θέμα δραματικης σύγ ρουσης· αυτος τον ά.νcαάλυψε, ά.λλα. μόνο στην &λληνιστική έποχη εγινε δ ερωτας στήριγμα της πλοκης 124. Το έρωτι Ύ.� μο-:ί6ο, της &σ-:ιΥ.:ϊjς κωμωδια.ς εlναι ίσως το πιό ά.στικό γνώρισμα σ' αυτην, σ.φοϋ οί έραστες ά.γωνίζονται, οχι έναν τίον θεών καί ήμιθέων, ά.λλά. εναντίον του μηχα.νισμοϋ της &.στι κης κοινωνίας - τούς γονείς που μπαίνουν εμπόδιο, τούς πλού σιους ά.ντίπα..λους, τά. προδοτικά. γράμματα, τlς επιδέξια χαλ κευμένες διαθήκες. Βέβαια.., δλόκληρος αυτος δ μηχανισμος της ερωτικής μηχανορραφίας καθρεφτίζει το «ξεμάγεμα» 125 κα..ί την δρθολογοποίηση της ζωης, ή δποία.. συνοδεύει πάντοτε το θρίαμβο της χρηματικής οίκονομία..ς κα.ί του έμπορικοϋ πνεύ ματος. 'Επι τέλους δ ά.στος εχει δtκό του θέατρο, στο δποίο νιώθει σά. στο σπίτι του. Σε κάθε μικρη πόλη ύπάpχει ενα.. μέτριο κτί ριο, ένω στlς μεγάλες πόλεις ύπάρχουν τα. καινούργια εκείνα πέτpι'ιο:. η μαpμάρι,ια.. 1:αλά::ια που &.:χ.όμα.. σι.ί>ζοντα.ι τα. λεί ψανά τους. Σ' αυτά. πάει δ νους μας, δταν μιλαμε για. το έλ ληνικο θέατρο· πάντως αυτα. δε χτίστηκαν για. τον Αισχύλο κα..l το Σοφοκλη, παρά. για. τον περιψρονημέvο Ευριπίδη κα..ί τους μεταγενέστερους ά.ντα..γωνιστές τους - στους δποίους πε ριλαμβάνεται οχι μόνο δ Μένανδρος κι δ Ήρώνδα.ς, αλλά. και κάθε λογής ά.κρο6άτες, α..υλψ:ές, σαλτιμπάγκοι καl παpωδοί, ενα..ς ομιλος τόσο πα..pδαλος οσο �τα.v κι οί &.ντα..γωvιστες τoij Σαίξπηρ, α..ιωνες ά.ργότερα. 6. Ή Αύτοκρατορiα καί τό τέλος τοϋ · Αρχαίου Κόσμου. �Η έποχη της έλληνιστικης τέχνης βαθμιαία. •5ποχωρεί μπροστά. στην επικράτη ση της pωμα.ϊκης τέχνης· με-:&. την i142
παρχη της αυτοκρατορίας δλες οί σrιμα.vτικες εξελίξεις λα6α..(νουv χώρα μέσα. στα. πλαίσια της τελευταίας αυτής κι δχι στην Ηληvική τέχνη. Τό έξογκωμένο «μπαρόκ» καl τ6 λε πτό «ροκοκό» των έλληνιστικων χρόνων εφτασαν σε νεκp6 σrιμεiο κι άπλως συνέχισαν να. υπάρχουν έπα.vαλα6αίνοντας τε τριμμένες φόρμου'Ί ες· ιiλλά. ή Ρώμη τG)\Ι Καισάρων, παρά), ληλα με την δμοιόμορφη διοίκηση της αυτοκρατορίας, πσ.p-fι γαγε καί μια. λιγο - πολύ δμοιόμορφη «αυτοκρατορική τέ χνη» 126, ή δποία &.φου ένσωμάτωσε τlς πιό προοδευτικες τά σεις, εφτασε πάνω στην ώρα για. να. έπιβάλει παντοϋ αυτο το συρμό. Μετά. την έποχή του Αυγούστου, στήv δποία. ή τεχνο τροπία &.κόμα εκλινε &.ποφασιστικά. πρός τήv έλληνιστική, σ.v και μέ μια. άπόχρωση άστικης νηφαλιότητας κι άμβλύτ·ΙJτα.ς, τα. ίδιαίτεpα ρωμαϊκχ χαρακτηριστικά. ήρθαν .δλο και περισ σότερο στό προσκηνιο κατά. τή βασιλεία.. των Φλαβίων κα..l τοG Τρα'ίανοu, ίσα.με πο�'., τελικα. επικράτησαν στη μεταγενέστε ρη αυτοκρατορία. 'Από την άρχη - ά.pχή ή κλίση πρός τήν Ηληνικrι τέχνη περιοριζόταν στlς καλής καταγωγής καί καλ λιεργημένες τάξεις· ή μεσαία τάξη λίγο ενδιαφερόταν γι' αυ τη κα..l οί μάζες, βέβαια, άκόμα.. λιγότερο. Κατα. τούς τελευ ταίους αtιi">νες της δυτικής ρωμαϊκής α..υτοκρατορϊα.ς, οταν ή αριστοκρατία. εφτασε yα, χάσει τrιν κυρίαρχη θέση της κι l φυγε ά.πό τlς πόλεις, δταy στρατηγοί καl Καίσαρες ανέβηκαν &.πό τlς κατώτατες τάξεις του στρατοu κι από τlς μα.κpυνότε ρες γωνιες των έπαρχιων, δτα.ν τό σπουδαιότερο θρησκευτι κό κίνημα της εποχής ήταν κίνημα πού ξεκινοuσε ά.πό τα. κα τακάθια. του λα.ου κα..l βαθμιαία.. είσέβα..λλε στην ά.νώτεpη τσ. ξη, ή τέχνη εβαλε κι αυτrι ενα δλο κα..l πιο πολύ λαϊκό κι ε παρχιώτικο ντύμα κα..l λίγο - λίγο ά.πόδιωξε τα. κλα.σσικα. οανικά της 127. Ή καλλιτεχνικrι εξέλιξη - πρό παντός στον τομέα.. της γλυπτικής προσώπων - συνδέθηκε τώρα με τήν παλιά. ρωμαϊκη παράδοση, πού είχε συνεχίσει χωρίς διακο πή τη ζωή της στις μάσκες των προγόνων πού ήταν στημέ νες στlς αίθουσες 128. θα. πήγαινε πολύ μακριά. τό να τlς πε ριγράψουμε άπλως σά. «λαϊκή τέχνη» στην πιό αύστηρη εν νοια, για.τι &κόμα κι α.ν τό προνόμιο των πατρικίων, δηλ. το
ι
143
να. έπιδείχνουν προσωπογραψίες των προγόνων τους σε νε κρώσιμες πομπες 129, στcχ. τελευταία χρόνια της δημοκρατιας είχε έπεκταθεί και στις πλη6ειακες οικογένειες130, δμως ή λατρεια των προγονικών προσωπογραψιων ούσιαστικα. παρέ μεινε γνώρισμα των άριστοκρατικων κηδειών και δύσκολα μπορεί να. έπεκτάθηκε στην πλατια. μάζα τοϋ λαοϋ. 'Όπως και νάναι, ή άποψασιστικη διαψορα. άνάμεσα στην προσωπογρα. ψία των Ρωμαίων και σε κείνη των eΕλλήνων ε!ναι δτι ή δεύ τερη σχεδιαζόταν αποκλειστικά. γιά. δημόσια μνημεία, ένω ή πρώτη υπηρχε κυρίως για. να. υπηρετεί ίδιωτικες άνάγκες. Προπαντος αύτο το περιστατικο εξηγεί εκείνο το άνεπίσημο και &μεσο νατουραλισμο της ρωμαϊκης προσωπογραψ(ας, πού στο τέλος επικράτησε άκόμα και σε εργα σχεδιασμένα γιά δημόσιους σκοπούς. Πάντως ή άνάπτυξη της ρωμαϊκ'i)ς τέ χνης δε διέτρεξε καθόλου ένιαια πορεία. 'Ίσαμε το τέλος - τέ λος υπάρχουν δύο διαψορετικες τάσεις παράλληλα ή μιά με την &λλη : άπο τη μιά. μεριά, ή τεχνοτροπία. της α.υλικης & ριστοκρα.τίας, μέ την έλληνιστικη ροπή της, την τάση της προς το τυπικό, ίδεα.λιστικη κα.ί. συναισθηματικη κατα. τρόπο θεα τρικό, κι άπο την άλλη ή ίθα.γενής, νηφάλια., να.τουρα.λιστι κη τεχνοτροπία. της πιο ευκίνητης μέσης τάξης. eo θρίαμ6ος τοϋ λα.ϊκοϋ τύπου τέχνης πάνω σέ κείνον της elite δέν sλα.6ε χώρα στον ίδιο χρόνο η στην ίδια. εκταση στους διάcροpους κλάδους της τέχνης, κα.ί. τελικά, ή άpιστοκρα.τικη τέχνη κα -::έψυγε σέ μιά. ιμπρεσσιονιστικη τεχνοτροπία., που θ&πρεπε να.ταν τελείως α.κατα.νόr1τη στίς μάζες, προτοϋ στο τέλος ένδ<Ι) σει στην πλη6ειακη &πλότη τα. καί στήν έκψραστικη &.μεσότη τα. της οψιμης ρωμαϊκής τέχνης. Στην εποχή τοϋ Αυγούστου, κάτω ά.πο την έλληνικη επιρ ροή πού τότε κυριαpχοϋσε, ή γλυπτικη ήταν ή κύρια. τέχνη· Gστερα. δμως ή ζωγρα.ψικη ερχετα.ι δλο και περισσότερο στδ προσκήνιο και στό τέλος ύποσκελίζει σχεδον έντελως τη γλυ πτική. Ψον τρίτο αίωνα. ή άντιγρα.ψη έλληνικων εργων τέ χνης είχε σταματήσει και κατα. τQύς έπόμενους δύο α.ίωνες ή ζωγραψικη κυριαρχεί στο χώρο τfις εσωτερικ·�ς διακόσμη σης131 eπ ζωγραφικη είναι ·ή οφιμη ρωμαϊκη και πpώϊμη
144
zρισ-:αvική τέ χνη κατεξοχη καί παίρνει τή θέση πού κρατοϋσε ή γλυπτική στην κλασσικη έποχή· είναι ή λαϊκή τέ χνη των Ρωμαίων πού μιλάει σε δλους καί στή γλώσσα δλων. Ποτέ πρίv δεν ύπηρχε τέτοια μ_αζικη παραγωγή είκόνων, ποτέ τ.ρίν ή ζωγραψική δε χρησιμοποιήθηκε γιά. σκοπους τόσο μη δαμινοϊ,ς κι εφήμερους 8σο στή Ρώμη132. Καθένας που έπι καλοϋvϊ.αν το κοινό, πληροφορώντας το γιά. σπουδαίες ύποθέ σεις, λαχταρώντας να το κάνει συνήγορο της υπόθεσής του η να. κερδίσει οπαδούς γιά. τα. συμψέροντci του, άκουγε την κα λη συμ6ουλη να.. χρησιμοποιήσει είκόνες γιά. το σκοπό του. Ό νικητ·�ς στρσ.τηγσς είχε αναρτημένες εικόνες που περι φέρονταν στή θριαμ6ική του πομπη για. νά. επιδείξουν τά. πο λφιΧά. ;;ου κατοpθώμr:ι.τα., τις κατακτημένες πόλεις και την -:α.πε!vωση τοϋ εχθροϋ στά. μάτια τοϋ πλήθους που θαύμαζε. Στα. δικα.στήρια, κάl ή &.γωγη και ή όπεράσπιση έξίσου εκα ·ιαv χρήση είκόvωv που εδιναν στους δικαστες και στο κοινο α-:εχνες άλλα. ζωντανές είΧΟVΟγραψήσεις των επίμαχων ση μείων, των περιστα.τικων τοϋ εγκλήματος η τοϋ άλλοθι τοu Υ.α.τηγορσυμένου. eo πιστός πρόσψεpε ά.ναθηματικες εικόνες πού περίγρα.ψαν τον κίνδυνο ποδχε περάσει κι ήσαν γεμάτες ά.πο πλοϋτο καθαρά. προσωπικών λεπτομερειών. Ό Τι6έριος Σεμπρώνιος Γρά.κχος πρόσφερε στη θεά. της ελευθερίας είκαστικες &.να.παραστάσεις πουδειχναν, πως οι νικηφόροι στρατιώτες του είχαν διασκεδάσει κοντα. στην πόλη του Βενε6έντου. Ό Τρα.ϊανος είχε την ίστορία των κατακτήσεών του, κι ενας μέτριος φωμας τη ζωή του μαγα ζιοϋ του, cριλόπονα χαραγμένη στην πέτρα133. Στη Ρώμη ή είκόνα είναι είδησεογρα.φία, κύριο άρθρο, διαφήμιση, τοιχο κόλληση, χρονικό, πολιτική γελοιογραψία, έπίκαιρα και κινη μα,τογραψικό εργο μπλεγμένα σ' ενα πράγμα. Ή αγάπη τους για -�ίς είκόνες ά.ποκαλύπτει, εκτος &.πο τήν ευχαρίστηση στό ά.νεκδοτολογικο στοιχείο κα.ί τό ενδιαφέρον γιά. τήν τεκμηρίω ση και τήν αυτοπτικη εκθεση, ενα είδος πρωτόγονης, παιδιά στικης, ά.κόρεστης επιθυμίας γιά. θέαμα και είκονογράcρηση. 'Όλες αυτές οί εικόνες ε!ναι σελίδες &.πο ενα 6ι6λίο εικόνων για. ένηλίκους - και μερικές ψορές, δπως στην περίπτωση
10
145
των &να,pριχωμένων έλίκων της στήλης του Τpα,'ίανου, ε!νσ.ι ενα «6ι6λίο είκόνων πού ξετυλίγεται» 134 με πρόθεση νά. με ταδώσει την συνέχεια των συμ6άντων και νά. προκαλέσει το ί διο είδος εντυπώσεων, πού σήμερα περιμένουμε νά. πάρουμε άπο την κινηματογραφική ταινία. Ή ιiπαίτηση πού σκόπευαν νά. ίκα,νοποιήσουν οί είκόνες αύτές ήτα,ν ιiναμψί6ολα, χονδpο ειδrις και 6ασικά. μή κα,λλιτεχνική. Το νά. θέλεις νά. 6ιώσεις δ ίδιος το κάθε τι, yά, δείς το κάθε τι με τά. ίδια, σου τά. μά τια, σά. να. ήσουν εκεί, ετνα,ι μάλλον ιiψελές και ετναι μιά. πρω τόγονη θεώρηση, ή δποία, ιiποppίπτει σαν «άπο δεότεpο χέ ρι», το κάθε τι πού είκονίζεται στην καλλιτεχνικά. μεταψεp μένη εκείνη μορψή, ή δποία,, για. μιά. εποχη πιο πολόπειρη, άποτελεί πράγματι την ίδια, την ούσία, της τέχνης. Πάντως δμως, ή επικη τεχνοτροπία,, πού είναι ή τεχνοτρο πία της χpιστιανικης και δυτικης τέχνης, ξεπpό6αλε ιiκpι6ώς άπο ·τοότη δω τήν «κινημα,τογραψική» η «κηpοπλαστικη» τε χνοτροπία, ή δποία, στην άpχη ιiναμψί6ολα, τpα6ουσε μόνο τούς &πα,ίδευτος, πού τούς εύχα,pιστουσαν τά. χειροπιαστά. πpά γμα,τα,, κα,θως κι άπο τοότη τήν επιθυμία νά. πεpιγpάφουν ά ξιομνημόνευτα γεγονότα μέ δσο πιο πολλη ζωντάνια και πλη ρότητα γινόταν. Τά. εpγα της ιipχαία,ς Άνατολης και της Έλλάδας ειναι πλαστικα. και μνημειακά, σχεοον χωptς δpάση, ουτε επικά. ουτε δpαμα.τικά, ενώ εκείνα της pωμαϊκης και δυτικης τέχνης ετναι παpιχ,στατικά, ψα,ντασιώδη, επικά. κα,t δραματικά, και τόσο γεμάτα απο συμ6άντα δσο και μιά. κι νηματογpαψική ταινία. Ή άρχα,ία άνατολικη κι ή έλληνικη τέχνη ιiποτελείται σχεδον μονάχα ιiπο εpγα, τελετουpγικου χα, pακτηpα, έpμηνείες της αχpονης πραγματικότητας, σκέτες ψι γουpες, ενώ ή pωμαϊκη και δυτικη τέχνη άποτελείται κυρίως άπο εξιστοpητική ζωγpαψική, πεpιγpαψη σκηνών, στην δποία παροδικά. κατά 6άση ψαινόμενα συλλαμ6άνονται και μεταψέ pονται στις συνθηκες του χώpου με επιδέξια όπτική τεχνική. Ή έλληνικη κι ή έλληνορωμαϊκη τέχνη ελυσαν αύτο το πρό6λημα, εκεί δπου δέ μπορουσαν το παρακάμψουν, μέ τη μέθοδο πού δ Λέσσινγκ όνόμασε μέθοδο της «εγκυμονοόσας στι γμης», ή δποία συμπίεζε το δλο περιεχόμενο μιας ένέpγειας
�α.
146
σε μια. κσ.ι μόνη κατάσταση ποό, αν κι ίδια ε!ναι δίχως κίνη ση, δμως εγκυμονεί τήν κίνηση. ·ο Λέσσινγκ ύπ9θεσε δτι αύ τή �ταν ή μέθοδος της είκσ;στικης τέχνης σάν τέτοιας, στήν πραγμσ;τικότητα δμως αύτή ετναι μονάχα ή μέθοδος της κλασ σικης έλληνικης τέχνης και της σόγχpονης τέχνης των τε λευταίων αίώνων. Στήν οφιμη pωμαϊκη και μεσαιωνική χpι στιανικη τέχνη χρησιμοποιείται ή τελείως διαψορετική μέθο δος, πού δ Franz Wickhoff ιiποκαλεί «συνεχή», σάν ιiντίθετη προς τήν «ιiπομονωτικη» 135. 'Εννοεί την τεχνοτροπία έ κείνη, ή δποία - προερχόμενη άπο μιά επική, είκονογραψικη καί κινηματογpαψικη παρώθηση στήν τέχνη - άπεικονίζει τά διάψοpα στάδια μιας ενέργειας μέσα στο ίpιο πλαίσιο η το πείο χωpις διακοπή, έπαναλαμ6άνοντα,ς τις κόριες μορφές σε κάθε φάση της ενέργειας, ετσι ώστε οί διάψοpες σκηνές; κάνουν την ίδια εντόπωση, πού κάνουν κι οί γνωστές μας άκο λουθίες σχεδιασμάτων στις χιουμοριστικές έψημεpίδες, και θυμίζου-ι τη συνέχεια της κινηματογpαφικης ταινίας. Είναι άλήθεια δτι τήν κίνηση τήν πpοσποιουνται μόνο, καί οί ξε χωριστές σκψες ετναι άνάλογες μαλλον με καθένα άπο τα τε τραγωνίδια του φιλμ παpά μέ τις συνεχείς είκόνες στήν ό θόνη, δμως ή πρόθεση είναι ή ίδια. ·π οφιμη ρωμαϊκή τέχνη και ή σόγχpονη κινηματογpαψική ταινία, εκπληρώνουν κι οί δυο μιά δημόσια άπαίτηση γιά πληρότητα και &μεσότητα, ιiλλά πάνω ιiπ' δλα εκπληρώνουν τήν ιiπα!τηση γιά είκόνες, άκρι6ως επειδή αύτές είναι πιο σαφείς, πιο εντυπωσιακές κι ιiπαιτουν ιiπο το κοινο λιγότερα ιiπο δσα ιiπαιτεί κά.θε δυνατη πεpιγpαψή με λέξεις. ·π άλλη σημαντική τάση στrιν οφιμrι pωμαϊκη τέχνη ει ναι δ ίμπpεσσιονισμος· τουτος είναι λυpικος μαλλον παpά. ε πικος και προσπαθεί yά, παγιώσει μια. και μοναδική όπτικη έντ1Jπωση σ' δλη τήν ύποκειμενική της στιγμιαία διάρκεια. Ό ,vickhoff θεωρεί τη μέθοδο τοότη πpοκαταpκτική, άλλά. και όpγανικο συμπλήρωμα, της «συνεχους» τεχνο τροπίας 136, δμως δεν μπορουμε ν' ιiποκατα,στήσουμε μια. τόσο άμεση σόνδεση ιiνάμεσα. στις δυο τεχνοτpοπιες, ά ψου αυτές ιiναψαίνοντα.ι σε διαφοpετικο χpόνο .καl σε
147
οια.ψοpετικε:ς περιστάσεις, κα.ι πvευμα.τικε:ς κα.ι έξωτεpι κές" δ Ιμπpεσσιονισμ�ς του πρώτου α.ίώνα. μ.Χ. ε!να.ι ή εσχατη εκλέπτυνση τ-7)� κλασσι�ης τέχvης ένG> ;], <:συνε: � χης» τεχνοτροπία. α.vα.φα.ινετα.ι μοvα.χα. στ�, ν δευτ:pο α;ωvα και ε!ναι το πρώτο, μα.λλοv ά.κατεpγαστο κσ.ι χυδαιο, συμπτωμα. μια.ς καλλιτεχνικής δpμης 6ασικά. ξένης στο κλασσικο γοϋ στο. Οί δυο τεχνοτροπίες κατάγονται απ� οια.9οpετικet. κοιvω vικα. στρώμα.τα. και δύσκολα συvαvτιουvτα.ι μα.ζί στο ϊδιο ερ γο. Ή «συvεχης» μέθοδος &.να.φαίνεται μονά.χα α.φου τελειιi> σει 1J καλύτερη περίοδος του &.pχα.ίου ιμπpεσσιοvισμοϋ. Μεpι κα. εξωτεp�κά, στοιχεία. της ιμπpεσσιοvιστικης τεχνικής διcι.τη pήθψ.αv για. ενα. διάστημα. σα.v μέρος της παράδοσης της μα στοριάς του ζωγράφου, ωσπου κι α.tΥC'α. ζεμαθει;τηκα.v κα.ι ξεχάστηκαν. Ή «συνεχής» μέθοδος κα.ι ή επικη τεχvοτpο, καθως ' , ' ενεργεια \ εχουv, ,, 'λ),ουv την πία, εχοvτα.ς σκοπο, να' πpουα τοϋ ύποχειμένου, δεν συμπληρώνουν, πα.pά. αντίθετα. Χα.τα. πίνουν κι εκμηδενίζουν τήν ιμπpεσσιονιστική τεχνική. Ή «συνεχης» μέθοδος εξέψpαζε μια. 6c1.σικα. αντιvα.τουpα.λισπκ+ι πα.pώθ...ηση κι έπομένως ε!vα.ι δύσκολο να. (>πάpξει οι-χ.ό της r.χvος στ1.ς δυο μεγάλες να.τουpα.λιστικες περιόδους - της Η ληvικης κα.1. της μεταμεσαιωvικης τέχνης. Ή δια.6εοα.ίωση του Wicklιoff δτι ή (<συνεχής» τεχv.οτpοπία δεσπόζει σ' δλ6κληpη τrι δυτικη τέχνη α.πο το δεύτερο ίσαμε τ� �έκα.το z-χ,το α.tώvα είναι εντελώς άνεξήγητη· ακόμα. καί στη μετcι.γενε, στερη γοτθική περίοδο δε:v ε!vα.ι καθόλου συνηθισμένη, εv<ίJ μετά. την απαρχή της Άvα.γένvησης είvα.ι ή εξcι.!pεση. Έv πάση περιπτώσει δεν ύπάpχει εσώτερσς σ{>νδεσμος ανάμεσα. στrJ φα.vτα.σιοκpατία. της «συvεχους» μεθόδου κα1. στήv ΟΠτtΧ"f1 ψα.vτα.σιοκpατία της ίμπpεσσιοvιστικης τεχνοτροπίας. 'Όμως δ ιμπpεσσιοvισμος, αν καί τpα.6ά.ει το δικό του ξε χωpιστο δρόμο, ήτα.v εvα.ς ποψάγοντας που επίσπευσε τή διά λuσrι της αρχαίας τέχνης. Κάνοντας τtς μορφες ελα.qψότεpε; και αμ6λύτεpες, δλο και περισσότερο αέρινες και &.τελείς, τ1.ς κάνει και λιγότερο ύλικες, με μια. όpισμένη �vνοια.. Κι ά.φοϋ γίνουν &πλες φιγοϋpες, που πpοσπαθοϋν να. δημιουργήσουν εντύπωση χρrισιμοποιώvτα.ς τcι. χρώμα.τα. καl το παιγνίδι μέ 1
t!..
148
:i q;α.ινόιιενα. ,η; ά.τμόσφα.φα..;, iφου χάσουν το σωματικό του; �γχο, :η δομική τους στερεότη τα καl τή φυσική τους c;uvoχ�, :εiνει τ.ιi χα.vε�.; να. φαν,α.στεί οτι δ ζωγράψος έπεδιωκε ε nεμμένα. κάποιο r.νευμα.τικο η ύπεp6α."ϊ:ικό ιοα.vικο 137. 'Έτ�ι Ενα.ς να::ουpα.λιστικο; κα.ι ύλιστικος ιμτcρεσσι�vισμος πpολεια.ι νει -:ό δρόμο γιi την αν,!θετή του τεχνοτροπια, τον πvευματι: χ.ό έξ;.:ρεσσ:ι;ν:::J;�6138. -��6') θυμόμαστε τον &ξπpεσσιονισμο -:η.:. r:α.λα.ιολιθικiι; ;ωγραψικης, πο έπίσr;ς δδήγησε στο τε λε(ως ±ντίθετό του (άπο άποψη τεχνοτροπίας), οηλ. στή γεω, ' της - νεολιθικ.ης - τεχvης. ' με:pικη :εχνότpοπια. ι1.c.Κ_ ι ο'ι u,.., � .. ο' -· r-t;:,ώσει; δείχνουν εξίσου πόσο διφοpούμ::.νες ειvαι οί διάψ� �ε. -:εχvοτpοπίε.: πόσο εijχ')).α. κό:.θε ιιια. μ,r:οpεί να χpησψ.ε·}ει σα:ι ς;ορέας έvτελώ; διω:ρορετικώv κοσμοα.πόψ�ων. ' Ο lμτ.:pεσσιονισμος του τέτα.p:ου πομπηϊα.νοϋ ρυθμου, με τή δεξιc·· -:εχvία. "'C(;U στό λεπτο UΠα.tνιγμό, ε!vαι το έκλεπτυσμέvο προ ϊον της αστικής ιvτελλιγκέvτσια.ς της Ρι�μης- ό «ιμπpεσσιον�). τιt>ν χpιστιαvικωv ' ' τη·ι' α.")) - Ύ.α:α.κομυων, r:. -:1μuς r:ι..πο .•η :'·Ψ , c1 ,. r.ια.' , πο•' e,[ μοpφες του ε;ισου ειvα.ι χωpις υαpος η ογΎ.ο, εκ.φρα. _ει ίδιο τυτ.:ικi τό φυγόκοσμο Χρισ:tαν6, �, 6ποΙο; ο:.παp•ιιiτα κα.1:¼ε τί γήινο κα.1. ύλικό. Ή τέχνη της &.να.παράστασης :ης &.νθρ
ι
':,
-;:,'
'
,,-,
•
Τ
'
6!. 1
'!\
,r
'
,.,.
� ':J
ί,
1•
-:ιz.ότητα κα.t το γεωμετpισμο της αρχαϊκής τέχνης, δια μέσου της ελsύθεpης κίνηση; τη; Χλα.σσιΧ ής �έχ•;ης κα.t τ6)·ι συστροψώv του Ηληvιστικοϋ μτ:α.pό��, ςcι.vα., π�σω στη, συι-ψ.::: ,pικη, έπίπεδη, έπίση μη πpόCϊθια οψη τ·ϊjς ο·}�μης ρωμ(;(ί κης τέχνης 139. Ή ποpείσ. της έξέλιξης α.υτης αρχίζει με -:ην ύποταγή της τέχvrις στη θρψ;κευτικ·η λατpε[cι., r:ρozι·>p�; διαμέσου τής 6ασιλείας της αυτο·ιομ[α.ς Χα.ί τοϋ α.ισΘητ�κ� 'J'μι:ϊϊ} καί καταλήγει σε μια. καινούργια. μορφή πνευματικής Ξξάpτη σης· ά.ρχίζοντας σαν εκφpαση μια.ς ά.πολυτα.pχικης κοιvωvι κης διάταξης, περνάει μέσα &πο τlς περιόδους της δημοκpα. -:ίας κα..ί τοϋ ψιλ:λε�Jθεp�σ:ιοσ, γι�: νιχ ξαναγίνει ή εκψραση μια.ς νέας πνευματικής αυθεντίας. ΊΌ ά•ι κανείς θεωρεί την i:: σαν \ τε.)'ικο' σταuιο , � της: - r:ι._.,' ,.. , α:υτ, ' ..},1 φαση , - εςε ',. 'λι�ης -:ελεuταια. της 149
χαίας τέχνης - ciποδεχόμενος τήν άvτίληψη του Dro.ysen δ τι δ ciρχαίος πολιτισμός κατάργησε δ ίδιος καί τόν έαuτό του και τήν ειδωλολατρεία με κάποια δική του έσωτερική παρώ θηση - η σαν πρώτη φάση μιας νέας κοσμοϊστορικής έπο χης, αότό λίγο - πολύ είναι ζήτημα 6ολικότερης ταξινόμηση; και περιοδοτόμησης. 'Αλλrι.. δπως ciκρι6ως στό κολονάτο πρέ πει ν' ciναγνωρ!σοuμε μια. πρώιμ11 μορφή του φεοuδαλισμου 140, ετσι μπορουμε και yrι., παραδεχτοϋμε δτι δεν υπάρχει διακοπή άνάμεσα στήν οψιμη έλληνορωμαϊκή τέχνη και στήν τέχνη τοϋ χριστιανικοϋ Μεσα!ωνα. 7. Ποιητές καί Καλλιτέχνες στόv · Αρχαϊο Κόσμο.
'Υπάρχει ενα πράγμα πού ελάχιστα άλλάζει, αίσθητά. τουλάχιστον, άπό την άρχη ίσαμε το τέλος της έλληνορωμαϊ κης έποχης - και τουτο είναι ή σκοπιrι.. άπό _την δποία κρίνε ται δ πλαστικός η γραφικός καλλιτέχνης και &.ξιολογείται σχετικα μέ τον ποιητή. eo τελευταίος κάποτε απολαύει μιαν εντελώς ιδιαίτερη έκτίμηση σά. μάντης και προφήτης, φημης χορηγός κι έρμηνευτης των μύθων" δ πλαστικός η γραφικ�ς καλλιτέχνης δμως είναι και παραμένει 6άναυσος τεχνίτη ς που με το μισθό του παίρνει δσα δικαιουται να πάρει. Ποικίλοι παράγοντες είναι υπαίτιοι για τη διάκριση αυτή. Πρωτ' &.π' δλα, δ γλύπτης η δ ζωγράφος εργάζονται με άμοιβή καt δεν προσπαθοϋν ν' αποκρύψουν τό γεγονός αυτό, ενώ δ πσιητης θεωρείται σα. φιλοξενούμενος του προστά.τη του, ά.κό μα καί σ' έποχές που εξαρτάται δλότελα. άπ' α.ότόν. Κατόπιν, δ γλύπτης κα.ί δ ζωγράφος πρέπει να. έργαστοϋν με 6ρώμικα. υλικα κα.ι έργα.λεία., ενώ δ ποιητης τριγυρίζει με ροϋχα. και χέρια κα θα.ρα. - πράγμα.τα. που δλα τους λογαριάζονταν περισσότερο άπ' δσο θα. μπορουσε να νομίσει κανείς στα. μάτια μιας μη τε χνικης εποχης. 'Όμως, σπουδαιότερο απ' ολα. είναι τό γεγο νός δτι δ γλύπτης η δ ζωγράφος ε!να.ι υποχρεωμένος να. κά νει χειρωνακτικη δουλειrι.. που συνεπάγεται σωμα.τικη προσ πάθεια. κι έκτέλεση πολλών άνιαρων έργασιων, ένω δ μόχθος τοϋ ποιητη δεν φαίνεται φυσικά μέ τό μάτι. Τούτη ή χαμηλη
150
έκτίμηση των &.νθρώπων που πρέπει να δουλέψουν για να ζήσουν, τούτη ή περιφρόνηση κάθε έργασ!ας που γ!νεται για κέρδος, κι άκόμα καί της παραγωγικής γενικα έργασίας, προ έρχεται άπό το γεγονός δτι τέτοιες δραστηριότητες - σέ &.ν -τ:ιδια.στολη με τις άρχέγονες άριστοκρατικες άπασχολήσεις τοϋ πολέμου, της διακυ6έρνησης και της άθλησης - μυρίζουν υ ποταγη και υπηρεσία 14 1 • Σ' έποχη που ή γεωργία και ή κτηνοτροφία. ήσαν πλήρως δ:.να.πτυγμένες κι έπιτελοσνταν κυ ρίως άπ� γυναίκες, δ πόλεμος ε!χε γίνει ή κύρια άπα.σχόλη ση των άνδρων κα.l τό κυνήγι ή κύρια μορφη άθλησης. eo πόλεμος και το κυνήγι άπαιτοϋν καί τά. δυο άσκηση, θάρρος κι έπιδεςιότητα κι έπομένως ε!ναι σέ μεγάλη έκτ!μηση· άπό --cήν άλλη μεριά, άπασχολήσεις που συνεπάγονται μικρόλογη, 'Jπομονετικη κι άπα.ιτητικη δουλεια είναι κατάλληλες γι' ά δυνάτους κι ετσι δε φέρνουν τιμή. Αυτός δ τρόπος σκέψrJς ώ θείτα.ι στα. άκρα και νωρίς κάθε πα.ραγωγικη δραστηριότη τα., κάθε βιοποριστικη άπα.σχόληση, καταντά.ει να. θεωρείται έ παίσχυντη . Τέτοια. δουλεια. &.να.τίθεται στους δούλους έπειδη περιφρονείται, καί δεν περιφρονείται (δπως υπέθεταν πρίν), επειδη γίνεται άπό δούλους. Ή σύνδεση της χειρωνακτικής δουλειάς με τους δούλους είναι παράγοντας που βοήθησε τα. μέγιστα να. διατηρηθοϋν οί πρωτόγονες άντιλήψεις τοϋ γοή τρου, δμως οί α',Ιτιλήψεις αυτές είναι άσψαλιϊ')ς πολυ παλιό τερες άπό το θεσμό της δουλείας. eo άρχα.ίος κόσμος, αναγκασμένος να γεφυρώσει την iντίφαση άνάμεσα. σ' αυτη τήν περιψρόνηση της χειρωνα.κτι κης δουλειάς κα.ί στήν υψηλη άπό μέρους του έκτίμηση τijς τέχνης, σα. φορέα θρησκείας κα.ί προπαγάνδας, βρίσκει τr1 λύ ση σ' ενα.ν έννοιολογικο διαχωρισμό της κα.λλιτεχνικης δου λειάς άπό την προσωπικότητα. του καλλιτέχνη· σέβετα.ι τη δr1μιουργία, ένω περιφρονεί το δημιουργό 142. Συγκρίνοντας τr1ν άποψη α.υτη με τη σύγχρονη άποψη, που βάζει τον καλλι τέχνη πάνω άπό το εργο του - έγκαταλείποντα.ς ετσι την πλασμα.τικη γνώμη, δτι ή προσωπικότητα τοϋ καλλιτέχνη εκφράζεται έντελως στο εργο του - μποροϋμε νct δοϋμε τη μεγάλη δια.φορα ανάμεσα στον ά.pχα.ίο και στον σύγχρονο κό1!11
σμο &.πό τήν !ποφη της &.πό μέρους τους &.ξιολόγησης της έp γασίας σαν τέτοιας. 'Ακόμα κι αν, δπως δια6ε6αιώνει δ \'eblen Ι 43, ποτε δεν εξαψαν!στηκε δλότελα το πρωτόγονο γόητρο πού συναπτόταν στη μη παpαγωγικη δραστηριότητα, δμως ή δια ψοpα &.νάμεσα στην εποχη εκεlνη καl στή δική μας παραμέ νει τεράστια. Έψόσον οί ψιλοπόλεμοι εύγενείς διατηpϋσαν την κυpιαpχία τους στον Ηληνικό κόσμο, εξακολουθοϋσε να ύπάρχει μια πρωτόγονη, παρασιτική, πειρατική ά.ντίληφη της τιμης, κι δταν σταματάει ή κυριαρχία της τάξης αύτης, �ια.δίδεται μια άλλη, πολυ δμοια με τήν παραπάνω, &.ντίληφη του γοήτρου, ή δποία. εογαινε απο τους ά.θλητικους ά:yωνες. 'Όταν σι:>παινα.ν τα δπλα., τέτοιοι ά.γωνες θεωρουντα.v ή μόνη α.ξια &.πα.σχόλφη για εvα.ν α.νδpα: τουτο το καινούργιο ιοα νικο ζωης συνεπάγεται εξίσου μέ το προηγού μενο την ίδέα. ένος &γι:)να. πού ά.ϊ:οppοψa δλη τήv ένεpγητικότη τα εκείνων που συμμετέχουν και ά.παιτεί αύτοl να κατέχουν ά.νεξάρτη τα. μέσα ϋπαρξης. Για. τήv έλληνικη αpχοΙJσα. τάξη κα.ί τους ψιλοσόψους της, ή πληρότητα της σχόλης είναι πpο,ω.τcφκτικος δpος δλων των καλών και ώρα.ίων - είναι ή ά.vεκτίμητη κτήση που μό· ΥΟ α.ύτή κάνει τη ζωή α.ξια να τη ζείς. Μονάχα. έκείvος πο11 διαθέτει σχόλη μπορεί να πετύχει τη σοψία καl τήν &λεuθεpία. του πνεύματος, μπορεί να έξοσυσιάζει τή ζωη κα.l να τη χα ρεί με πληρότητα.. Ή έ11ώτερη σύνδεση ά.vάμεσα σε τουτο το ιδανικό ζωης κα.ί τrιν κοινωνική θέση της εισοδημα.τικης τάξης είναι πpοψα.νής. Ή κα.λοκα.γα.θία. της, ή δλόπλευpη άσκηση των σωματικιοv καl πνευματικών δυνάμεων, ή πε ριψpόνησή της για κάθε ειδίκευση, που δδηγεί σε στέvεψ�, κα.l για κάθε μονόπλευρη δεξιότη τα., δλα α.ύτα πpοοάλλουv εvα. μή έπα.γγελμα.τιΧΟ ιδανικό. υΟτα.v δ Πλάτων στους Ν ό μ ο υ ς τονίζει τήv αντίθεση άvάμεσα σε μια εκπαίδευση που προάγει δλάκερη τήν προσωπικότητα κα.l σε μιά ά.πλή έξάσκrJση στήv έπα.γγελμα.τικη επιδεξιότη τα, έκψράζει οχι μό νο την ά.γάπη του για τήv παλια ά.ριστοκρα.τικη καλοκαγα θία., άλλα επίσης καl τήν τ.�r.ιψχνή -cου ά.πέχθεια για τη νέα. δημοκρατική ά.στική τάξη που εχει έπιψέpει δια.ψοροπο!ηση 152
στlς απασχολήσεις. Στα. μάτια. του Πλάτωνα:, κάθε ειδίκευση, κάθε σαψως καθορισμένη άπασχόληση, είναι χυδαία. (οά.ναυ σος) και τέτοια 6αναυσότητα είvαι χαρακτηpισ-cικο γνν ά.στικών πάνω στους ά.pιστοκpατικους τρό πους, στην πορεία του τέταρτου α.ω)να καl κα.τα τή διά.pκει?. των έλληνιστικων χρόνων συνεπιψέρει μια. κάποια. έτ.ο-.νεΧτ:. μηση της παλιάς ά.ντίληφης για. κείνο που είνα.ι εv-cφο· δμως &κόμα. δεν τιμάται ή έργα.σία. σαν τέτοια, ουτε ποτε ύπέθεσαν δτι ή εργασία ε!χε παιδευτικη ά.ςlα., οπως ίσχυρίζετα.ι ή σύγ χρονη ά.στική ηθική: είναι μονά.χα κάτι που μπορεί να συγ χωρηθεί κα.ί να παρα.6λεψθεί σ' 'έναν άνθρωπο πούν11.t κι:ι. λος στο να κάνει χρήμα.τα. Ό BurcklιaΓdt σημείωσε κιόλσ.ς δτι στην Έλλάδα. ή &.στικη τάςη περιψpοvουσε την ε py ιχ'1ίι:ι. οχι λιγότερο &.πό την άριστοκρα.τία., ένω στό l\·Ιεσα.ίωνα. ή 1p yα.σία. εκτιμουντα.ν πάντοτε ά.πο τrιν α.στιΚΎJ τάξη, ή δr:οίΟ'., μα.κρια ά.πο το να &.σπάζεται .:ις αντιλήψεις τωy ε1?,γενωv r��', τήν τιμrJ, στό τέλος έπέ6α.λε στους ευγενείς τrJν δική της ά.v τίληψη για. την επαγγελματική τιμή. Ή τιμη πο1', ά.τ.οδίδε� gνας λαος στην έργα.σία, σύμψωνα με το'ι Burcklιardt zαθQp{ ζετα.ι ά.πο τις συvθηκες κάτω άπό τlς δποίες ?. 1Jτός &νά.πτυξ::: το ίδια.ίτε ρο ίδα.Υtί'.ό του yιά τή ζωή. Ί'ό tΟΟ:ΥtΧό του σϊι γzp ο νου δυτtχου πολιτισμοϋ ά.πορρέει ά.πό την &.σηκη τάξη τQυ Μεσα!ωνα., πού στο τέλος ξεπέρασε τους ευγενzίς σ.:&.. π·ιευ117. τικα καθώς κα.ι στα ύλικα. &γο-.θχ. ΈΑι.λσ. οι ά.ξιολογήσεις τGη1 Έλλήνων &.πέρρεαν άπό τήν ήρωικ·ή τους έποχή κι άπό ενι:ι. κόσμο πο11 δέ γνιfφιζε τή χρησιμότητα· ήσα.ν κληρο·,ιομισ. -cη; ψιλοπόλεμη ς έλλ ηνικης ά.ρ ι11τοΎ.p11.τία.ς κα.t ποτε δεν &.ποp ρ! ψθηκα.ν έντελως 145. Μόνο ά.ψου τό ιδα.νικο του σ.θλητικοij σ.'ι ταγωνισμου εχα.σε τΎJΥ ίσχύ του, στήv κpί':Πj ϊ.0 J σuνiπ�ι:,� \'λ τό τέλος της Πόλης, &.ρχίζεt ν' ±να.ψαίνετα.ι μια. pιζοσπαστικη καινούργια. ά.ντίληψη για. τήv έργα.σία., κι έπομένως καί γιcr. τίς πλα.στιχές τέχνες. 'Όμως στον &ρχα.ίtJ κόσμο ή &λλα.γή α.ύτή ποτε δε συμπληρώθηκε δλότελα. Στην κλασσική Άθήνα. ·ή οικονομική και κοινωνικη θέση τιον ζωγράφων και τGιν γλuτ:των εξακολουθουσε να. εΙ'ηι οπω; 1
ήταν και στην ήρωικη και δμηρικη !ποχη χωρις σχεδόν κα.μ μιά. ά)J.αγή, παρα την τεράστια. σημασία. πού lφτα.σαν νά. e χουν τα lργα τέχνης για την επίδειξη της ισχύος της περή ψα.νης και νικηφόρας πόλης τους.·� τέχνη �κόμα θεωροϋνταν σά.ν &.πλη χειροτεχνία. και δ καλλιτεχνης σα. συνηθισμένος τε χνίτης χωρις μερίδα και κλήρο στην πνευματικη &ξία της γνώσης η της παιδείας. 'Ακόμα. κακοπληρωνόταν, ήταν χ� ρις σιγουρη κατοικία. κι lκα.νε πλα.νόδ�α. ζω-�, ;σντα.ς ε:σι ξε .Β. νος και &.λλοοαπός για την πόλη που τόν μισθωνε. κοινωνική η &.μετά6λητ Sch,veitzer !ξηγεί αδτη τη σχετικα θέση του τεχνίτη - καλλιτέχνη με τlς &.πα.pάλλαχτα ουσμενεί� ,ικονομικες συνθήκες μέσα στις δποϊες εργαζόταν δ καλλι τέχνης σ' δλη την εποχή της Ηληνικης &νεξαpτησίας 146 , Στην Έλλάδα. ή πόλη - κράτος ήτα.ν καl παρέμεινε δ μόνος σε μεγάλη κλίμακα πελάτης εργων τέχνης· σαν τέτοια δεν είχε ν' αντιμετωπίσει συναγωνιστές, εφόσο, με τό σχετικά. φη λο κόστος πα.pαγωγης των εpγων τέχνης, δεν ύπηpχε ιδιώτης πού νά. μπορουσε νά. κρατήσει η εστω ν' &ρχίσει συναγωνισμό εναντίον της. 'Ανάμεσα. στους καλλιτέχνες, &πό την α.λλη με ριά, ύπηρχε σψοδpος συναγωνισμός, κι αύτος καθόλου δεν αντισταθμιζόταν με συναγωνισμο ανάμεσα στlς διάφορες πό λεις. Κάθε πα.pαγωγrι γι� την ελεύθερη ά.γορά., πού θ!δινε στον καλλιτέχνη, μια εξασφαλισμένη θέση, ήταν ά.δύνατη, είτε μέσα. σε μια. πόλη, είτε κι ανάμεσα. στις πόλεις παρμένες σα. σύνολο. Ή αλλα.γη της θέσης τοϋ καλλιτέχνη, που είναι τοσο αξιοσημείωτη στη 6α.σιλεία τοϋ Μεγάλου Άλεξά.νδpου, συν δέεται άμεσα. με την προπαγάνδα πού εγινε για. λογαριασμό αύτοϋ τοϋ α.ύτοκpάτ,;pα. Ή προσωπολ(Υ.-:-pε[α πού &.να.πτ{ι χθηκε απο την καινούργια ήpωολατρεία κατέληξε προς οψελος τοϋ καλλιτέχνη και σα. χοpηγου καl σα. δέκτη φήμης. Ή ζή τηση τέχνrις απο μέρους των διαδόχων του Άλεξά.νδpου και δ πλουτος που συσσωρευόταν τώρα. στα. χέρια tδιωτων δδήγη σε σε μεγάλη α.υξrιση τήν κατανάλωση τέχνης, άνεοάζοντας ετσι την οίκονομική της άξία. καl την εκτίμηση του κοινοϋ για. τον καλλιτέχνη. Τελικά. κι ή φιλοσοφική καl λογοτεχνι-
ο
154
κη παιδεία. δλο και περισσότερο εφτα.νε στούς κόκλους των μαστόρων - τεχνιτων· ι!ρχισαν νά. δια.χωρίζουν τόν !αυτό τους &πο τούς συνηθισμένους τεχνίτες και vά. σχημα;τίζουν δ μάδα ξεχωριστη &πο κείνη των άνθρώπων του !πα.γγέλμα τος. Τά. μνημονευόμενα άνέκδοτα. άπο τη ζωή των κα.λλιτε χνων μας δίνουν μια καλή ιδέα της μεγάλης &,)J.α.γης πού εί χε συμ6ε! &.πο τούς κλασσικούς χρόνους καl μετά. Ύπογpά ψοντας τις ζωγpαφιέ; του, δ Φα.pράσιος 1 4 6 α κα.υχιέται για τη δεξιοσύνη του μ, ενα.ν αυτάρεσκο τρόπο που θα. ήταν τελεί ως άδύνα.τος λίγο διάστημα προτύτερα· ή ζωγραφική του Ζεύξη τουδινε περιουσία. μεγαλύτερη άπο δποιουδήποτε ζω γράψου πρlν άπ' α.ύτόν· δ Άπελλης δεν είναι μονάχα. δ α.ύλι κος ζωγράψος, άλλά. κι ενα.ς εμπιστος τοϋ Μεγάλου •Αλεξάν δρου. 'Ιστορίες για. εκκεντρικούς ζωγpάψους 6αθμιαία. γίνον ται της μόδας καl τελικά. 6pίσκουμε συμπτώματα. άπο κάτι παρόμοιο με τή σημερινή κολακεία προς τον καλλιτέχνη 147. Στο κατακόρυφο δλων αύτων, η μaλλον πίσω άπ' δλα αύτά, 6pίσκεται έκείvο πο,', δ Schweitzer όνομά.ζει «&να.κάλυψη της καλλιτεχνικής tδιοφυtας», τήν δποία. ά.ποδίδει στήν έπιpροη της ψιλοσοψίας του Πλωτίνου 14 8. Ό Πλωτίνος, τώρα., 6λέπει -co ώρα.ίο σα.ν εvα ουσιώδες κατηγόρημα. της θείας cρύσης. Σύμ φωνα με τη μετα.cρυσική του, μονά.χα δ καλλιτέχνης μπορου σε vα ξαvαδ{J)σει στον ά.ποσπα.σματικδ κόσμο της αίσθησης έκεί vη τήν πληρότητα πού εχασε με το νά. γίνει ξεχωριστός &.πό το θεο 1 49. Είναι πpόδψο το πόσο πολύ θα. πρέπει να εχει κερδίσει σε γόητρο δ καλλιτέχνης μέ τήν εξάπλωση ένΌς τέτοιου δόγματος· ξα.να.πα.ίpνει το φωτοστέψα.νο του θεϊκα. έμπνευσμένου μά.ντη, πού περί6α.λλε τό πρόσωπό του στούς πρωτόγονους χρόνους. Άκόμα μια. φορά. φαίνεται θεόληπτος, με τrι χά.ρη της γνώσης τG>ν κρυφών πραγμάτων, οπως κα.l πpοτύτερα, στην εποχη της μα.γεία.ς. Ή πpά.ξη της καλλιτε χνικής δημιουργίας γίνεται ενα. είδος unio mystica (μυστικης ενωση ς - Σ.τ.Μ.) και χωρίζεται ολο και περισσότερο &πο τον κόσμο του Λόγου. 'Ήο η &πο τον πρώτο α.lώνα, δ Δίων Χρυσόστομος συγκρίνει τον καλλιτέχνη με το Δημιουργο ( τδv δημιουργό του κ611μου) . Ό νεοπλατωνισμος !πεξεργά-
155
ζεtαt τον παpα.λληλισμο αύtο τονίζοντας δλο κα.l π ι ο πολ!J τό δημιουpγιχ.ο στοιχείο στά. έπιτεύγματα. τοϋ καλλιτέχνη. Ή τροπή α.δτή τών πpα.γμά.των εξηγεί το δι χασμό της nέφης που χαρακτηρίζει τη στά.ση των μεταγενέστερω·,ι περιόδων, ιδ ι αίτερα. της αύτοκpατοp ι κης καl της τελευταίας, ά.πέναντι στον καλλιτέχνη. Κατά τη ρωμαϊκη Δημοκρατία καl την πρώιμη Αuτοκρα.τορια ή τρέχουσα. έκτίμηση της χε ι ρωνα. ��τ ι κης ipγασίας κα.l τοϋ έπαγγέλμα.τος τοσ καλλιτέχνη ήταν ή ίδια δπως καl στήν Έλλάδα της ήpωϊκης, α.p ι στοκρατ� κης καl δημοκρατ ι κής περιόδου. 'Αλλά στη Ρώμη, της δποί ας οι παλι ότερες παραδόσεις α.ντανα.κλοϋσαν τη ζωη ένός γε ωργικοϋ λαοϋ, ή lδεα δτι κά.θε έργα.σία. �ταν περ ι ψpονητέα δέν συνδεόταν άμε σα μέ τlς πρωτόγονες συνθ·ϊjκες της συνε χοϋς ο ι εξαγωγης πολέμου. Γ ι α.τl ή Αίσθηση της ίστοpικης συνέχειας με έκείνη την έποχ·,1 είχε εντελώς κοπεί, έψόσο α κολουθήθηκε &.πο μιά περίοδο κατα. την δποία. &.κόμα κι οί πλουσ ι ότερο ι κα.l πιο οιακεκρ ι μένοι Ρωμαίο ι οούλεuα.ν στη γη τους150. Στον τρίτο καl οεύτεpο αιώνα. π.Χ. α.κόμα, δ ψ ι λο πόλεμος πληθυσμός τών χωp ικιϊ)ν της Ρώμης, πα.pα τ,1v στε, , οεv �, ,. , του με' τ,� χει ρωνακτ ι κη' εργα.σια., ν,�1 γνωριμια ειχε με1 γάλη κλ!ση πρός τήν τέχνη η προς τrιν έκτιμηση τοϋ καλλι τέχνη. Μονάχα μέ τrιν α.λλαγη προς τή χρηματ ι κή οικονο11.ία., μέ τον πολ ι τισμό της πόλης καl με την έλλην ι στ ι κοποίηση τη; Ρώμγις, εχουμε Χάποια. α.νοδο ϊ:ή; θέσης t'JU πο ι ητή πpι7) τα κι ϋστερα 6α.θμιαία. καl τοϋ ζωγρά.ψοu κα.l τοϋ γλύπτη. Κα.ί ή αλλαγη α.uτη γίνετα ι κα.τα.ψα.vης μονά.χα. στrιν έποχη τοϋ Αόγούστοu, μέ την &.ντίληψή της γ ι ά τον ποι ητη σάν «vates» (προψήtΎJ - ·· Σ.τ.Μ.) κα.1. με την α.πό μέρους της προστασία. τών τεχνών σε μεγάλη κλίμακα., ·κα.l clπo την α.υΗJ κα.l &πο ιδιώτες. Άκόμα. και τότε ή κο ι vων ι κrι εκτίμφη τι7)ν πλ7.:1τι κων και γρα.ψικίί>ν τεχνών, σέ σύγχρ ι ση με τήν ποίηση, είναι σχετικα χα.μηλη151. Ή έρα.σιτεχν ι κη ζωγρα.ψ ι κ·η &πο δ ι ακε κριμένα πρόσωπα. γίνεται πράγμα.τ ι ολο κcι..1. σuvηθzσΊεpη -- &.κόμα κ ι άπο τους αότοκpάτορες, δ Νέρων, δ Άδρισ.νός, δ Αύρήλ ι ος, δ Άλέξα.νδρος Σε6ηρος κι δ Βα.λεντιν ι α.νος Ι έπιοί οοντcχ ι ολο ι σ' α.ύτη τη μανία πο'J είνα ι τής μόδας - σ.λΗ. ή
156
γi uπτικη, π:θα.νόγ εξ αιτίας της σωματ ι κης προσπάθε ι ας και ._ , ,�u πιο :πεζεργσ.σμένοu μ.ηχανισμοϋ που ά.παιτεί, συνεχίζει ν� θεωρ� ι τα.ι άπασχόληση ά.κα.τάλληλη γ ι α. ενα. καθώς πρέπει κuρ:ο· Κ ι ζωγρ�ψ ι κη �κό:;α θεωρ�ίται αξιοσέβαστη μονά. �α. ε�όσο δεν ά.σκειτα ι για κερδος. Οί πετυχημένοι ζωγpάψο ι αpνουντα.ι νά πά.ροuν ά.μοιοη για την εργα.σία. τοuς κι δ Πλού τα.�χος ισχυρίζεται δτι δ Πολύγνωτος λ.χ. οεν ήταν άξεστος (βα.ν�uσος) , επε:δη δι�κόσμφε ενα. δημόσιο κτήριο με τοιχο , γpα.ψ;ες χωρις να. ζητησει κα.μια. αμοιβή. , Ο Σενέκας δ ι ατηρεί ά.κόμα την παλιά κλα.σσικη οιάκριση ανάμεσα στον καλλιτέχνη καl στο εργο τοu «προσψέροuμε προσευχές καί θυσίες μπροστα. σϊ ά.γά.λμα.τα. τών θεών α.λλα. περ ι ψρονουμε τους γλύπτες που τα. εψτ ι αξαν» 152 _: κι δ Πλούταρχος λέει κάτι πολυ παρόμοιο - «κανείς γεννσ.ι6ψρον��, νέος, κοιτάζ�ντας το �ια της Όλuμπία.ς η την "'Η pα τοu �ργους, δε, θα. έπιθυμησε ι να. γίνε ι ενας Φειδίας η ε vα� Πολuκλειτος». Αύτο ε!ν�ι άpκετα. σα.ψες σε σχέση μέ , , υς και τους τους ζωγραψο γλuπτες, &.λλα. δ Πλούταρχος προ χωράε ι κα.ί λέει δτι ενα.ς τέτοιος νέος δε θα. έπ ι θυμήσει γα, γίνε ι ουτε ενα.ς 'Ανακρέων, �vα.ς Φιλήμων η ενας 'Αρχίλο χος α,γ και άπολαμοάνουμε τά ερyα. τους, αύτοι οί ϊδιοι οεν είναι, λέε ι , α.να.γκα.ία α.ξιοι έκτίμησης 153. Αύτη ή τοποθέτη ση τοϋ ποιητη στο ίσ ιο έπίπεδο με το γλύπτη είναι πέρα για πέρα. μη �λα.�σικ� οείχνε ι πόσο άσυνεπης είναι ή οψιμη Αό , , τοκρατ�ρια σε τετοια θεματα. Ο ποιητης έδίί> ψα.ίνεται νά μμ ι ρ το� γλύπτη, έπειδη κι αύ� � ζε�α.ι τη ,χα.μηλη έ-κ-::μηση 1.�ς ειvα.ι ενα.ς ειδικος ποu, έργάζετα.ι με κατεστημένους κα νο�ες καί μετα.φiρει μια. θεία εμπνευση σε λέξεις δια. μέσου μ ι �� όρθολ�γοποιημένης τεχνικης. Κα.ί δ ίδιος διχασμός της , σκεψης π�υ οι�τρεχει τό γρα.ψτο τοϋ Πλουτάρχου 6ρίσκετα.ι �αι στό � ν υ π ν ι ο ν του Λουκιανοϋ, δπου ή Γλυπτική α.να.πα.ρι�τα.�εται σα. συνηθισμένη 6ρωμερή γυναίκα, ένώ ή Ρητοpι,ιη σαν λαμπερό αιθέριο ον· δμως δ Λουκιανός σέ &.ντι δ:α.στολ� μ� τ�ν Πλούταρχο, ί σχυpίζετάι δτι στά &γάλματα των θ;ων εμε:ς σε6όμαστε τόν 011μιουργό τους154. Κάθε &.να.γνωριση της προσωπικότητας του καλλιτέχνη, που έμψα-
1
157
νίζεται στις άποψά.νσεις αυτές, προφανώς όψειλετσ.ι στόν σ.l σθητικισμο της Αυτοκρατορίας, κι εμμεσσ. ίσως στο νεοπλσ. τωνισμο η σε παρόμοιες ψιλοσοψικες διδασκαλίες. Άλλα ή ύποτ!μηση τοσ πλσ.στικοϋ και γρσ.ψικοϋ καλλιτέχνη συνεχ!ζε τσ.ι και ποτε δεν έξσ.ψσ.νίζετσ.ι έντελως, δε!χνοντας δτι δ άρ χαίος κόσμος, και στή στερνή του περ!οδο, ήταν άκόμα προσ κολλημένος στην πρωτόγονη άξιολόγηση της «περί6λεπτης ι:Jχόλης» και παρα τήν αίσθητική του καλλιέργεια ήταν άν! κα.νος να δισ.μορψώσει κά.τι σαν την άναγεννησιακη και σύγ χρονη άντιληφη για τήν ίδιοψυtσ.. Για.τι μονιiχσ. δτσ.ν διαοο θεϊ ή άντιληφη αυτή !χουν κιiποια σημασία και ή μοpψή και ή τεχνική διαμέσου των δπο!ων ή ίδιοψυής προσωπικότητα προτιμά να έκψραστεί. Τότε, το μόνο που ένοιαψέρει είναι τδ να έκψραστεί η lστω και να οώσει μιαν lνδειξη μόνο έκείνου που εlν� έντός τQU Κt άpνtέταt να έκψρσ.στεί,
κεφάλαιο τέταρτο
Ο ΜΕΣΑΙΩΝΑΣ 158
1. Ή Πνευματικότητα της Πρώϊμnς Χριστιανικής Τέχνης.
Ή ένότητα. του Μεσαίωνα. σαν ίστορικης περιόδου είvα.ι δλότελα. τεχνητή. Στην πραγματικότητα. συμπίπτει με τρείς εξ δλοκλήρου χωριστές πολιτιστικες περιόδους - τη φυσικη οικονομία. του πρώιμου Μεσαίωνα., την αuλικη ίπποσύνη τοϋ προχωρημένου Μεσαίωνα. κα.ι τόν πολιτισμό της &.στικης τά ξης των πόλεων του οφιμου Μεσαίωνα.. Πάντως ή διά.κpιση ά.νάμεσα στις τρείς α.ύτες εποχες είναι 6αθύτερη &.πό τη διά κριση που σημειώνει ή &.ρχη κα.l τό τέλος του Μεσαίωνα. σά. σύνολο. Κι οχι μόνο συμ6α.ίνει α.ύτό, &.λλά. και τ&. γεγονότι:ι. που δια.χωρίζουν τις περιόδους α.'3τες τή μια ά.πο την άλλη -· ή εμφάνιση ύποτελων ευγενG)ν ίπποτG)ν παράλληλα. μέ την σ.λλαγη ά.πο την φυσική οικονομία στη χpηματικη οικονομία των πόλεων, το ξύπνημα της λυρικής ευαισθησίας κα.l ή ά νοδος του γοτθικου να.τουpαλισμου, ή χειραφέτηση της ά.στι κης τάξης κα.t ή ά.πα.pχη του σύγχρονου καπιταλισμου είναι, δσον α.φορα τη σύγχρογ� μ(ϊ..ς θεώρηση της ζωης, με γαλύτερης σημασίας &.π' δλα τα πνευματικά. επιτεύγματα. της 'Ανα.γέννησης. Πλείστα. γνωρίσματα., που συνήθως θεωρουνται χα.ρα.κτη pιστικα της μεσαιωνικής τέχνης (δπως ή επιθυμία για &πλο ποίφη και για. συμμόρφωση με την τεχνοτροπία., ή απά.ρνη σrι του 6ά.θους στο χώρο κα.ι της προοπτικής, ή α.ύθα.ίρετη μεταχείριση των σωμα.τικων &να.λογιών και λειτουργιών) στην πpα.γμα.τικότη τα χαρακτηρίζουν μόνο τον πρώιμο Μεσαί ωνα.· μόλις επικρατήσει ή χρηματικη οικονομία. των πόλεων και δ τρόπος ζωης της &.στικης τάξης, αύτα. πια δε στέκουν. Τό μόνο σπουδαίο στοιχείο που δεσπόζει στο Μεσα.ίωνα. πριν και μετά. ά.πο την άλλα.γη αύτή, ή δποίσ. δημιουργεί νέα ε ποχή, είναι ή μεταφυσικά. στr1pιγμένη κοσμοθεωρία.. Κα.τα τη μετά6αση ά.πο τον πρώιμο στον προχωρημένο Μεσαίωνα ή τέχνη χειρα.φετείτα.ι ά.πο τους περισσότερους πεpιορισμους που της είχαν έπι6ληθεί, δμως ακόμα δια.τηρεί ενα 6α.θεια θρησκευτικο κα.t πνευματtΚ(.Ι χα.ρακτήpα, οντσ.ς ή εκψραση
160
� Lι�ς �οι�ωνία.ς πού είνα.ι ά.κόμα. πέρα για. πέρα. χριστιανικη στα. α.tσθημ�τα. κα.l ιερατική στην όeγά.νωση. Σε δλάκερη την , τουτη ή πνευματικη έξουσια του κλήρου μένει χω περιοδο ρις ά:ν:.ίπαλο, πα�&. τlς α.lρέσε�ς κ�l τα. σχίσμα.τα., καl το γόη τρο �ου μοvοπωλιου του πάνω στα. μέσα της σωτη ρία�;, δηλ. , πα.ρα.μένει ο1σια.στικα. &.λώ6ητο. την Εκκλησια.,
Ά�λα ή ύπερ6α.τικη κοσμοθεωρία. του Μεσαίωνα. δεν εψτα.σε ζα.ψν�χα στην ακμή της μέ τον ερχομο του Χριστια.νι σ�οσ. Ή τέχν� τιί:Jν r.ρώιμωv χριστιανικών χρόνων δεν είχε τι�οτε, &.πο κεινη τη μετα.ψυσικη διαψά.νεια., πού α.vά.γεται �-:ην ούσία. την, ίδια. τηςρωμανικης κα.ι γοτθικής τεχνοτροπίας. Η �<πνευμα.τ,κοτη τα.,> της τέχνης α.ότης, στην δποία. οί μελε -:ητες προσπά.θησα.ν να 6ρουv δλα τα, 6α.σικα στοιχεία. των με , ταγεvεστερων μεσα.ιωνικων αντιλήψεωv για. την τέχνη 155, στην πp�γμα.τικ6τητα είνα.ι μονά.χα. ή ίδια. εκε[vη αόριστη πνευματικότητα. πού ενέπνευσε κα.ι τους τελευταίους α.Ιωνες της είδωλολατρεία.ς. Ή «πνευματική» τοποθέ-:ηση των αιώνων αυτών δεν εκαμε να προ6ά.λει ενα. πλήρες ύπερψυσιχο σύστη !�τοπίζοντα.ς τη cpυσικη τάξη πραγμάτων· το πολυ - πο λυ εζεφρα.σε μεγαλύτερο ένδιαψέpον καl δεκτικότητα. στα σα λέματα. της ανθρώπινης ψυχής. Οί μορcρες της ά.ρχαίας χρι στ�ανικ�_ ;, κα.J�)ς και της ο�ψης ρωμα.ί:κης τέχνης είναι ψυ χοΑογικ.χ κι οχι μετα.ψυσικα. εκφραστικες· είναι έξπρεσσιοvι �τικές, αλλα· .�Χ,: αποκαλυπτικές. Τα δρθά.νοιχτα. μάτια. των οψιμων ρωμα.ικων προσωπογρα.φι6'.>ν έκφρά.ζουν ψυχικη καί π�ευJ.Lα.τικη ενταση, ζωη lσχυρα. συναισθηματική, πού ομως δεν ε�ει �ετ�cρυσικό ύπό6α.θ_ρο κι ετσι δεν εχει εσώτερη σχέ σ� με τ� Χρι�τια.vισμό. Είναι πράγμα.τι το πpοϊον συνθη κωv που, επικρατησα.ν πολυ, προτου ά.να.cpανεί δ Χριστιανισμός.
r�,,
Ή κρίση, τrιv δποία. ξεκα.θά.pισε τό χριστιανιΧο δόγμα. εΊχε κιόλα.ς αρχίσει να γίνεται α.ίσθητη στην έλληνιστικη ε�οχή· μολονότι δ Χριστιανισμός γρήγορα. εδωκε άπα.ντήσεις στά, • ε ρωτήματα πού ε6α.ζαν σz αμηχανία. τούς χρόνους Ε Χείνους, δ�ως ΧΡ:ι�ζότα.v ή δουλειά. πολλών γενεών προτοu οι άπαν τησεις α.υτες μπορέσουν να. έκψρα.σθουν σε μοpψες τέχνης _
11
161
eιί τελευταίες αυτές καθόλου δέν ήσαν τΙJ.υ't6χpονες μi 't·rι'ι � ξαγγελlα. του ίδιου του δόγματος. , , , � , Ή πρώιμη χριστιανικiι τέχνη -ι.α.τα. τους τ.pωτως Cι'J'j η τρείς αtωνες της ϋπαρξής της ήτ7.ν άπλως μια. εξέί.ιςΥι ·7, και μια. παραλλαγή της οψιμης ρωμο:ϊκης τέχν1J_ς, _ Τ_όσο με , γάλη ε!ναι ή δμοιότητα. άvά�εσα._ στην δΨψ·Ί ει�ω�.οΛ�·ψ z η και στήν πρώιμη χριστιανικη κα.λλιτεzvικr1 οοω.εια.> ωσ-:ε η iποψα.σιστική άλλα.γη τεχνοτροπίας πρέπει vαγινε α.vά.με-Jα. στήν κλασσικη και στη μετα.κλα.σσικη κι 'όχι άvάμει:ϊα. σ-cη·ι ειδωλολατρικη και στη χpιστια.νικη περίοδο. Στα. εργα. τ�ς μεταγενέστερης Αυτοκρατορίας - προ παν;ος i είvα. τη7 ;εποχης του Κωνσταντίνου - πpοκα.τα6ολικα. cρα.ι�ο·ι-:α.ι τ� _ τε 6 α.σικα. γνωρίσματα. της πpι:Ημης χpιστιcι,ναης χ�Ίις: � πα.pόρμησή της πρός πνευμα.τοποίηση κσλ αψα.ίpε-Jη, η τ.pοτ:, , "' 2. ' '"' ' ·_ 'π μησή της για' επιπεοες, v..σωμ α.τες 1 σκιωοεις μ�pcpες, η ?"ι αι. 'tησή της για. μετωπικότητα., επισrιμότητα Υ..α.ι ιεροπpε:=ει7 :; ή &δια.ψοpία. της για. την δργα.νικη ζωη της σάρκας Υ..αι το:; ιχϊμα'tος, ή ελλειψη εvδια.ψέροντος για. τό χα.pα.κτηριστικο, το άτομικό, τό γνώρισμα. τοϋ είδους. Κοντοί.r.;γης, στις ζ�γpα. ψιες των κα.τα.κομ6ώv στα. μωσαϊκά. τG)V pωμαϊΥ.ώΥ εκκΑησ 1. ώΥ και στα. πρώτα χpιστια.νικα. χειρόγραφα. ύπάpχει ή ϊδι"Χ, μη κλασσική, επιθυμία. y' αvα.πcι.pα.στα.θεί το ϊ.:Vευμα.τικο tιiΪ. λοΥ παpα. το αισθητό. Ή εξέλιξη προχωρεί ±πο πεpι(ϊ�α.σια. , κές εικόνες μιας κατάστασης, στούς μετα.γενεστεpους Χλα."Jσι κους χρόνους, πρός μιαν ακpι6η άνα.γpα.cρrι γεγονότων, στου; τελευταίους ει.δωλολα.τpικους χρόνους, κα.ι τελικα. σε σχημα-:; κα. σύμ6ολη,, λ.χ. μια. σψpα.γίδα, στην πρώιμη χpιστια.νικη τε χνη. Κάνοντας αpχiι απο την πρώιμη Αυτοκpα.τοp!α μποpοσ \ , με να. παρακολουθήσουμε 6ημα. μέ βημα. το πpοτσες με το δποίο ή tδέα γίνεται δλο καί σπουδαιότερη από την εςωτεp�Χη μοpψή και οί μορψές βαθμιαία εξελίσσονται σ' εvα. εΙοος ίε pογλυψικης γpα.ψης. ·ο δρόμος που ψέpνει τήν χpιστια.vικη, τέχνη δλο και. μακρύτερα. άπό τό ρεαλισμό της κλcισσικi1ς τέχνης δια.κλαδώνεται σέ δυο δια.ψορετικές κσ.τευθύνσεις. Ή μια. γpα.μμη της εξέλιξης παρήγαγε τό συμβολισμό, δ δποίος δε γνοιάζεται τόσο ν' αναπσ.pαστήσει τά. ίεpα. πρόσωπα., οσο 162
να. μας ψέpει στό νοϋ την πνευματική τους παρουσία, μετα. ::ρέpοντα.ς τήν κάθε λεπτομέρεια. της σκηνής στη συνθηματική γλώσσα. του σωτηpια.κου δόγμα.τος. "Η πνευμα.τικη αξία. που θεωρείται δτι κερδίζει το εpγο τέχνης μέ τούτη τi μετα.ψο ι ρα εξηγεί τα. αλλιώς άκατα.νόητα. χα.pακτηριστικα. της πpώι μrις χριστια.νικης τέχνης - την άπο μέρους της δια.στpοφrι του ψυσικου μεγέθους κα.ί τήν προσαρμογή των &να.λογιών στην πνευματική σημασία, των απεικονιζόμενων άντικειμένων, � , ' , , ' 2 ν v..2. ποκα.λουμε τ,1 Ίη «ανε1:πραμμενη πpοοπτικη», που v..να.π α.pιστάνει τις κύριες μορψές, δταν βρίσκονται μακρύτερα απο τό θεατή, σέ μεγαλύτερη κλίμακα. άπο τις δευτερεύουσες μορφές τοϋ πρώτου πλάνου 156, την επιδεικτtΚ'Υ) πρόσθια. οψη που δί νει στις σημαντικές μοpψές, τον πεpιληπτικο χειρισμό ά.πλων περιστασιακών λεπτομερειιον κ.τ.λ. Η δεύτερη γpα.μμή της εξέλιξης εοωσε μια, επική Ύ) εικονογpα.ψική τεχνοτροπία. Π0 J αποσκοπεί να. ψέpει ζωντα.να στο νου τι.ς διάφορες σκηνές, ε νέργειες κα.ί περιστατικά. Στήν πραγματικότητα., τα. δ:νάγλυ ψα., οί ζωγpαψιες και τα. μωσο:ϊκα της πρώιμης χptστια.ναη; εποχης η είναι αντικείμενα. ευσέβειας η άλλιως ίστοpίες α.πο τrJ Βίβλο καί τους θρύλους των ά.γίων. Σ' αυτά. δλες οί πpο(ϊ πάθειες τοϋ καλλιτέχνr; κατευθύνονται προς μια. κα.θαpη κι ευκpινη απόδοση της ενέργειας της ίδιας' π.χ. στή μικρογpα. cρία. άπο τό Εύα.γγέλιο του Ροσσάνο, πού &.πεικοvίζει τον Ί ούδα. νά δίνει πίσω τα. άpγύpια., ενας από του; μπpοσ-:tνους κ[ ονες, που στηρίζουν μιάν αυλαία, κόοεται κατά. ενα. μέpος γιtΧ να. ψανεί δ αρχιερέας, μολονότι ύποτίθετα.ι δτι κά.θετα.ι πί'J"ω από τον κίονα.. ΙΙpοψα.νιi)ς δ ζωγpάψος πιο πολύ γνοιcι.ζότα.ν να. δείξει καθα.ρα. τ·ην άpνητικη χειpcvομ!α. του &.ρχιεpέα: πα. ρα. να. σχεδιάσει οpθα. λεπτομέρειες που δεν εχουν σχέση με τήν πράξη 157. Μας πα.pουσιάζετα.ι τώρα, τουλάχιστο στα. πpfJ)tμα. σ-:± δια., ενας ά.πλός, λαϊκός τύπος τέχνης πού θυμίζει σέ r:Όλλσ. του γνωρίσματα. την άψήγηση μέ εικόνες αr.:ό τrι στ-l(Λη τοG Τpα.ϊανοϋ. "Αν κι ήταν λα.ϊκη στήν προέλευσή της, ή τεχνο τροπία. α.υτη υίοθετουνταν ολο κα.ι πιο πολυ στrι Ρώμη για. ε πίσημα. lpyα τέχνης, ετσι ι'6στε ή πρfJ)ψ:η χpιστtα.νικη τέz'ηJ, 0
1
163
που &.pχικα. προοριζόταν να. ταιριά.σει μέ τα. γουστα. τG>v κσ. τώτεpωv τά.ξεωv, ξεχώρισε &.πο την τέχνη της κοινωνικής elite, οχι τόσο α.πο 'CYJ 'I -cάση της, δσο α.πό τΊJΥ ποιότητά. της και μόνο. Οί είκόν�ς των κατακομ6ωv, ιδιαίτερα, θ& πρέπει να. είναι σχεδον εξ δλοκλήpου εpγο ά.πλων τεχνιτών, ερασι τεχνών και πασαλειψτάδων που τα. προσόντα. τους &.ποτελουv τα.ν μα.λλοv απο το θρησκευτικό τους ζήλο παpα. &.πο κάποιο θετικο ταλέντο στη δουλειά.· δμως ενας εκψυλισμός, καl γού στου καl τεχvικης, ψα.ίνετα.ι επίσης καl στήν τέχνη των πα λιών καλλιεργημένων τάξεων. Άvτιμετωπίζουμε &δω ένα ρηγμα. στην πορεία. της ίστοpίας παρόμοιο μ' εκείνο που συ vέ6ηκε κα.l στον καιρό μας, οταv δ ιμπρεσσιοvισμος εγκατα λείψθηκε για. χά.pη του έξπρεσσιοvισμου· ή τέχνη της εποχης του Κωνσταντίνου ψα.ίνετα.ι τόσο τραχειά., οταν συγκ.pιθεί με κείνη της πρώιμης Α1}ωκρατορίας, οσο κι ενα.ς πίνακας του Ρουώ, δτα.ν τον συγκρίνουμε μ' 'έναν του Μανέ. Κι οί δυο τοϋ τες ίστοpικες αλλα.γες πpοηλθαv απο μιαν αλλα.γη α.ισθημi -:ων της κοσμοr.ολιτικης κοινωνίας των πόλεων, της όποίας τα. τελευταία ιχνη &.λλη λεγγύης ε χουv ύποσκα.cpθεί α.πο τη'Ι ανάπτυξη του καπιτα.λισμου και ή δποία τώρα., 6ασαvιζόμεvη α.πο το ψό6ο της εξάλειψης, α.ρχίζει γα, εμπιστεύεται στην ύπεpψυσικη 6οήθεια.. Μια. τέτοια κοινωνία., που ζεί σε ά.τμό σψα.ιρα. επικρεμάμενης συμψορα.ς, τείνει να. δείξει περισσότε ρο ενδιαψέpοv για. εvα καινούργιο πvευματικο περιεχόμενο, παρα. για. τlς παλιές εκλεπτύνσεις της μορcρης. ΣτοιJς ?;ψιμους ρωμαϊκους χρόνους ή α.τμόσψαιρα αυτη δεν ήταν λιγότερο κα Οαρα ϊ.p6οηλη στην είδωλολατριχ:,1 από δσο στην χριc-�ιαvι κή τέχνη· ή μόνη διαψ,:ψ� "fJ'C'Y.V οτι τα εργιχ 11:ου cρτιά.χvονταν γιrι. 6πcρους Ρωμαίους καλών οικογενειών ήταν &.κόμα δψ μωυργία αληθιvωv καλλιτεχνών ϊ.Qi; ούσκολα. θα. ήσαν πρόθυ μοι να εργαστοϋv για. τlς δμά.δες των Χριστια.vωv που μαστί ζονταν α.πο τη φτώχεια. Άκόμα κα.l σε -;-:zριπτι�σεις πού προ σω1�ικα δεν &.vτιπαθοϋσαv τlς χpιστιcι.νικες ίδέες κι r;σαv· 'έ τοιμοι vα εργαστοϋv με μόνο αντάλλαγμα. εvι:ι.. μικρο σέ.6ας, -� καl καθόλου, κα.l τότε ακό μα. δε θα επιθυμοϋσαν γcι, δουλέ ψουν για. τους Χριστιανούς, ο! οποίοι α.παιτοϋσαv α.π' αυτο11ς
γα, παρατήσουν εντελώς τrιv &.πεικόνιση είδωλcλrr.τpικωv θεο τήτων, παραχώρηση που δεν ήταν καθόλου πιθαν� να κά.vει καλλιτέχνης με κά.ποια ύπόληψη η θέση. Οί μελετητες εκείνοι, που θέλουν σώνει καl καλα να 6ροϋv τη μεταψυσικη κοσμοθεωρία τοϋ Μεσαίωνα στην πιο πρώιμη χpιστιαvικη τέχνη, ερμηνεύουν δλα τα. ψα.vερα. έλατ τώματα πουχει σε σύγκριση με την κλασσική τέχνη, σcι. να. όψείλοvται άπλως σε συvειδητη κι έσκεμμέvη εκλογή· ή θε ωρία της «κα.λλιτεχvικης πρόθεσης» (Kunstwollen) τοϋ Riegl τους κάνει να. θεωpοϋv κά.θε άποτυχία. της δύναμης για μr, μητικη εκψρα.σrι σαν πvευματικο κέρδος καί σημάδι προόδου. 'Αρχή τους εχουv, δποτε μια. δρισμένη τεχvοτpοπια φαίνεται ά.νίκανη να. λύσει ε,γα, πρόβλημα., να έρευvουv αv ή τεχνοτροπία α.υτη προοριζόταν πράγματινα λύσει το έv λόγω πpό6λημα. Βέ6αια, ή α.ρΥ..η τούτη είναι α.vαμψί6ολα μια &.πο τις πιο καρποψό ρες lδέες τοϋ δόγματος της «κα.λλιτεχvικης πρόθεσης». Πάντως ή ά.ξία. της είναι οση καl μιας γόνιμης υπόθεσης, καl δε θαπpε πε να έπεκτείνεται με το ζ6ρι πέρα &.πο τα όρθά της οpια· είναι καθα.ρα πα.ρά.λογο να την ερμηνεύουμε με τέτοιο τρόπο σα. ν' ά.ρvιόμαστε κά.θε δυνατότητα vα. υπάρχει εvα. χάσμα α.vά. μεσα. στην πρόθεση ένος καλλιτέχνη καl στη δύναμη που δια θέτει για την έκτέλεση της πρόθεσής του 158. Δεν τίθεται ζή τημα, πως τέτοιο χάσμα. ύπηρχε στήν πρώιμη χριστιαvικ-r τέ χνη. "0,τι σ' α.υτηv εχει έγκωμιαστεί σαν εσκεμμένη ά,�λο ποίηση, αριστοτεχνική συγκέντρωση η συvειδητη εξιδανίκευ ση κι έπίτα.ση τοϋ πραγματικοϋ, στην πρα.γμα,τικότητα συ χνα δεν είναι παρα &.vικαvότητα. και ψτώχεια, άδιόρθωτη ά vημπόρια v' ά.ποδοθοϋv σωστα οί μοpψες καl πρωτόγονη άτζα μοσύvη τοϋ σχεδίου. Τούτη ή &.δεξιότητα, κι ελλειψη κομψότητας της πρώιμης χριστιαvικης τέχνης δεν χαλιναγωγείται πα.pα μόνο μετα τ:, διάταγμα της θρησκευτικης ά.vοχης, δταv εγιvε ή επίσημη τέχνη τοϋ κράτους κα.l της αυλη;, των ά.ριστοκpατικών και μορφωμένων κύκλων 158α.. Τότε αποκτα. ξαvα - λ.χ. στο μω σαϊκο της κόγχης τοϋ ίεροϋ της Σά.vτα Πουvτεvτσιάvα -· άκό μα καl κάτι τι &.πό την ίδια εκείνη καλοκαγαθία, την δποι�,
165
από το μίσος της προς τήν κλασσική πιστότητα. στίς αισθήσεις, ε!χε απορρίψει άποψα.σιστικα. λίγο πιο πρίν. Το δόγμα., δτι μο κάθε νάχα ή ψυχή μπορεί να. είναι ομορψη: ένώ το σώμα.) . σαν ' , ,, � θητικο, εκτοπι'ί'.?.ι' α.πω α.σχ·ημ'J -:l το ύλικό, άνα.γκα.ία. είναι ζετα.ι στο περιθώριο, τουλάχιστο για. λίγο χρόνο μετά. τ'iιν ά. να.γνώριση του Χριστια.νισμου. Ή Έκκλησία., πλούσια. κι ισχυ ρή τώρα., άπεικονίζει τον 'Ι ησου καί τους μαθητές του_ σ-χ μεγα.λοπpεπη κι άξιοπρεπη πρόσωπα., άκρι6ώς σα. να. ήσαν οια.κεκpιμένοι Ρωμαίοι, αυτοκρατορικοί κυ6εpνητες η σημαί νοντες συγκλητικοί. Σε σχέση με τους άρχα.ίους χρόνους ή τέχνη a.υτη είνα.ι νεωτερισμος άκόμα λιγότερο ά.πο οσο fιτα.v 11 χpιστιανικη τέχνη των πρώτων τριών αιώνων. Μiλλον θα. επρεπε να θεωρηθεί δτι όροθετεί την πρώτη α.πο τtς ανα γεννήσεις έκείνες που άνα.ψαίνοντα.ν συνεχώς σ' δλο το Με-· σαίωνα. κι εγινα.ν α.πο δω κι επειτα. ενι:ι. λάιτ - μοτlφ στην � στορία της εύρωπαϊκης τέχν11ς. Στους πρώτους αιώνες της χρισ,ιανικ·7)ς εποχή;, ή ζωη :1τη ρωμα.'ί'κη α.ύτοκρα.τορία. συνέχισε v7. κινείται, με μικρες μόνο άλλα.γες, πάνω στίς ίδιες οtκονομικlς κα.ί χοιvωvικες γρα.μμες καί τρεφόταν με τις ί'διες πα.ρσ.δόσεις κα.l τους ϊδιου; θεσμους δπως κα.ι πρίv. 'Ότα.ν οί μορφές ιδιοκτησίας, ·ίι ορ γάνωση της έργασίας, οι πηγες της παιδείας καί οί μέθοδσt τfις διδα.σκα.λίcι.ς παρέμεναν στην πράξη αμετάβλητες, θα. ή ταν περίεργο άν είχε συμβεί κα.μια. ξαcρνικη αλλα.γη στην τρέχουσα. αντίληψη για. τήν τέχνη. Το περισσότερο που μπο ρουμε Υ� πουμε εΙνα.ι στι δ &vα.προσα.νατολισμος της ζωης υ πέσκαψε την αρχικη συνοχή τG)Υ μορψG)ν του αρχαίου πολι τισμου, δμως οί μορcρες α.ύτές ακόμα. πσ:ρέμεtνα.ν δ μόνος δια θέσιμος φορέι:ι..ς εκcρρα.σης, τον δποίο επρε.. ε κανείς γχ χρησt· μοποιήσει, αν ήθελε να. είναι κατανοητός. Ή χptσ-:ια.'ΙtΧ� -:έχνη δεν είχε ουτε α.ύτή τίποτε πρόχειρο, και χpησιμοποίησ� τις μορcρες αδτές, δπως κανείς χρησιμοποιεί μια. γλώσσα., ο χι &πειδη f,θελε να. τις διαφυλάξει, &λΗ ακpι6ώς επειδη «ή σαν πρόχειρες» 159. Τα. παλιά μέσα. εκφpα.σης, δπως συχν-χ συμβαίνει με μοpψες κα.ι θει:η.1.01Jς μα.κpόχpονα. κατεστημένους, επιβίωσαν &.πο το πνεΟμα. που τά είχε γεννήσει. Πολu μετ.χ
ΊG6
&cρου είχε γίνει χριστια.νικb τ6 πνευματικό περtεχόμεvσ -:ης ζωής, οί άνθρωποι έκφράζοντα.ν &κόμα. με τις μορcρες της iρ χα.ίας φιλοσοφίας, ποίησης και τέχνης. 'Έτσt, άπό τrιν &pχrj αρχη vτΟ χριστιιχyιχο ΠΟλtτισμο ύπηpχε ΕΥCΧ ρήγμα., ΠΟΙJ Π(Ι. pάλληλό του δεν είχε δ αρχαίος ά.να.τολικος κι έλληνορωμα.r κος πολιτισμός, έπειδη σ' α.ύτοuς μορφη και περιεχόμε·ιο γε·ι μέ τό ίδιο 6ημσ.. yήθηκα.ν κι ανα.πτύχθηκ�'Ι paή passιι ( ισόμετρα. - Σ.τ.Μ.). Ή χριστια.νικrι κοσμοθεωρία., άπό τη·ι άλλη μεριά, ά.ποτελουντα.ν κα.τα ενα. μέρος άπό μια. κα.ινcΛρ για., ά.δια.φοροποίητη ακόμα., ψυχολογικη στάση κα.ι κατ.χ ε vα. μέρος άπο μοpψες σκέψης ένος εκλεπτυσμένου κι {ιπερώρι μοu, δια.νοητικχ κι α.lσθητικά., πολιτισμου. Το νέο χριστια.νικο lδεG)δες ζωης δεν αλλα.ξε στην σ.pχ'iΊ -:-ίς εξωτερικες μορcρες της τέχνης, δμως αλλα.ξε την κοινω vικη της λειτουργία.. Για. τον αρχαίο κόσμο, ενα. εpγο τέχνη; είχε σημασία. πρωτα.ρχικα. αισθητική, &λλα για. τον Χptστια. νισμο ή σημασία. του ητα.ν δλότελα. διαφορετική. Ή α.�?ιτονομία. των πολιτιστικίί>ν μορφών ήταν το πρώτο στοιχείο της ά.ρχα..ία.ς πνευμα.τικης κληρονομιάς που προοριζόταν να. χα.θεί. Κατ� τη νοοτροπία. του Μεσαίωνα, ή θρησκεία. δεν μπορεί ν' &νε χθεί τήν τέχνη να. 1Jπάρχει α.ύτοδικα.ίως, άνεξάρτητα από π! στη, περισσότερο απ' οσο μπορεί ν' ανεχθεί μιαν αυτόνομη επιστήμη. Σα.v οpγα.vο εκκλησιαστικής έκπα.ίδεuσης, ή τέχνη ητα.ν ή πολυτιμότερη ά.πο τlς δυό, τουλάχιστο οπου σκοπος f;ταv ή μέγιστη διάδοση. 'Ήδη δ Στράβων ελεγε: «Pictura est quaedaπ1 litteratura illiterato» ( =ή ζωγρα.φtκη για. τον εινα.ι ενα ' αγpαμμα.::ο ' ' " " ει"δος λογοτεχνια.ς ' - Σ.τ.Μ . ) Χο:�' το «Pictura et ornaωenta in ecclesia sunt laicorurn lectiones et scripturae» ( =ή ζωγρα.φικη και οί διάκοσμοι t στrJν εκκλη σία. είνα.ι τα ανα.γνώσμα.τα. κα.l οί γρα.φες των λαϊκG)Υ -Σ.τ.Μ.) πα.ρα.μέvει το ρητο του Δουράνδου. Κα.τα τη γνώ μη του πρώιμου Μεσσα.ίωvα, ή τέχνη θα ήταν περιττή, σ..ν δ καθένας ήταν σε θέση να δια.6ά.σει και να πα.ρακολοuθήσεt μια. άφrJpημένη άλυσίδα. συλλογισμών' ή τέχνη ά.ρχικα. θεω ρουντα.ν μονάχα. σαν πα.ρα.χώρηση που γινόταν στις αμαθείς μάζες, οι δποίες τόσο ευκολα έπηpεά.ζοντα.ι άπό έντυπώσεις
=
167
των α.ίσθήσεων. Δεν· της έπέτρεπα.ν 6έ6α.ια να εΙναι «μια ά.πλή εύχα.ριστηση του μα.τιοϋ» καθώς το θέτει δ &γιος Νεί λος. eo διδακτικός της χαρακτήρας εΙνα.ι το πιο τυπικο γνώ ρισμα. της χpιστιανικης τέχνης, σε σύγκριση με την τέχνη των &.ρχαιων· οί ·Έλληνες κι οί Ρωμαίοι τη χρησιμοποιουσα.ν &.ρκετα συχνά σαν δργανο προπαγάνδας, δμως ποτε δέν ή ταν γι' αύτούς lνας &.πλος φορέας δόγματος. 'Απο την α ποφη αότή, οί δρόμοι χωρίστηκαν εύθύς έξ οορχης. Οί ίδιες οί καλλιτεχνικές μορφές δεν δειχνουν ριζική &.λ λαγή ίσαμε τον πέμπτο αιώνα και την κατάλυση της δυτικης αότοκρατορία.ς. eo παλιος ρωμα'ίκος έξπρεσσιονισμος έξελίσ σετα.ι τώρα σε μια τεχνοτροπια. «ύπεροα.τικης lκφρα.σης» 160. eH χειραφέτηση της τέχνης &πο τήν πραγματικότητα. είναι τώρα πλήρης· η δλική &.πόρριφη κάθε πρόθεσης &.να.παραγω γης της πραγματικότητας προχωρά τόσο, ώστε να θυμίζει συ χνα τή γεωμετρικη τέχνη της πρώιμης eΕλλάδα.ς. eH σύνθε ση της εικόνας &.κόμα μια φορα ύποτάσσεται σέ μιαν ά.pχη διακοσμητικής διάταξης, ή δποία πάντως δεν έκφράζει πια ά.πλως μιά. αίσθητική ποιότητα pυθμου, &.λλα_. κάποιο ύ φηλότερο σχέδιο, μιά.ν &.ρμονία. ούράνια. οι καλλιτέχνες δεν μένουν πια εύχαριστημένοι με τη διακοσμητικη και μόνο, μέ την δμαλή τοποθέτηση των μορφών στό χώρο, τη συμμετρικη διευθέτηση των δμά.οων, τη ρυθμική &ξισορρόπηση των χει ρονομιών και την εύχάριστη σύνθεση των χρωμάτων. 'Όλες αότες οί &.ρχες της σύνθεσης παίζουν προκα.ταpκτικο και πα ρακατια.νο ρόλο στο νέο σύστημα, οπως α.ύτο ά.να.φαίνεται στο χυρίως τμημα. του να.ου της Σάντα Μαρία. Μα.τζιόρε. Έδω lχουμε σκηνές πού λα.οα.ίνουν χώρα. σ' ενα. ίδιόμορφο περι γυρο χωρις φως κι &έρα., σ' ενα χώρο δίχως οάθος, προο πτικη κι &.τμόσφα.ιρα. πού οί έπίπεδες κι άμορφες φιγουρες του εΙναι δίχως οάρος και σκιά. Κάθε πp_οσπάθεια να γεννηθεί ή ψευδαίσθηση ένος συνεποϋς τμήμα.τΌς χώρου τώρα &πορ ρίπτετα.ι δλότελα.·. οί μορφές δεν έπιδροϋν με κανένα. τρόπο ή μια πάνω στην αλλη και οι σχέσεις ά.νάμεσά τους είναι καθαρα ιδεατές. Γίνονται πολύ περισσότερο άκαμπτες και διχως ζωη και συνάμα πολύ πιο έπίσημες, πιο ά.πόμα.κρες &.πο τη ζωη
168
κι ά.πο τiι γη τούτη. οι πλείστες επινοήσεις, μέ τις δποίες πετυχαίνεται ή έντύπωση αύτη-προ παντός, ή μείωση του 6άθους στο χώρο, ή έπιπέδωση κι ή μετωπικότητα των μ.ορ φων, ή οικονομία. κι ή άπλ6τητα. του σχεδίου-ήταν γνωστές στην οφιμη ρωμσ..ϊκη και πρώιμη χριστιανικη τέχνη· δμως τώρα συγχωνεύονται δλες και σχηματίζουν τά. στοιχεία. μιι5.ς καινούργιας δικης τους τεχνοτροπίας. Προηγούμενα ορίσκονταν ά.πομονωμένες η τουλάχιστο χρησιμοποιουντα.ν μονά.χα., αν φαινόταν να τις ά.πα.ιτεί μιά. ίδια.ίτερη κατάσταση ( 161) , και ορίσκοντα.ν πάντα. σε ά.νοιχτη κι ά.τέλειωτη σύγκρουση με τις να.τοuρα.λιστικες πα.ρα.ο6σεις και μνημες. 'Όμως εδω ή φuγη &.πο τον κόσμο εχει τελείως συντελεσθεί και τα πάντα. είναι κρύες, άκαμπτες, δίχως ζωη μορφες - αν και μέσα. τους είναι σταλαγμένη μια. πολυ εντα τικη και πολύ ούσια.στικη ζωή, μέ τον θάνατο του σάρκινου Ά δαμ και το ξύπνημα του καινούργιου πνευμα.τικου ά.νθρώπου. ·Όλα α.ύτά τα &.ντα.να.κλουν τα λόγια του Άπόστολου Παύλου : «Ζω, ά.λλά. μέσα μου ζεϊ δ Χριστος κι οχι εγώ» 161 α.. Ό ά.ρχα.ϊος κόσμος και ή χα.ρα. των α.ίσθήσεων εκεt νοϋ �:7.τα.ργείτα.ι' ·ή πα. λια. δόξα. περνά.ει, ή α.ύτοκρα.τορικη Ρώμη ερειπώνετ��- Ί-Ι 'Εκκλησία τώρα γιορτάζει το θpία.μ6ό της οχι κατά το πνευ μα των Ρωμαίων εύγενων, άλλα κατά τις ύποδείξεις μιας δύναμης πού ίσχυρίζετα.ι δτι δέν. είναι του κόσμου τούτου. Μονά.χα. τώρα. που ή 'Εκκλησία. κυριαρχεί ά.π6λυτα., παράγει μια τεχνοτροπία.. που μόλις κι εχει κάποια. σχέση με κείνη του &.ρχα.lου κόσμου. 2. Ή τεχνοτροπία τοϋ Βuϊ:αντινοϋ Καισαροnασnι σμοϋ.
Κατά τη μετανάστευση των λα.ων ή έλληνικη Άνατολή δεν επα.θε πολιτιστικη κατάπτωση οπως εκείνη που επα.θε ή Δύση. Ή χρημα.τικη οίκονομία. των πόλεων, ή δποία. είχε σχεδον τελείως καταρρεύσει στη δυτικη ρωμα.'ίκη α.ύτοκpα τορία., συνέχισε ν' ακμάζει στην Άνατολη κι f]τα.ν πράγμα.τι πιο ρωμαλέα. &.πο κάθε άλλη φορά. πρίν. υ πληθuσμος της
169
Κωνσταντινούπολης ά.νέ6ηκε σε πιό πολύ ά.πό ενα έκατομμύ ριο α.πό τόν πέμτ.το κιόλας αιώ'να κι οί αφηγήσεις των συγχρό νων για. τόν πλουτο καί τό μεγαλείο της ηχοϋν σσ.ν παραμύθι. Για. δλόκλ ηρο τό Μεσαίωνα, τό Βυζάντιο ήταν ή χώρα των θαυμάτων με τους άπειρους θησαυρούς, τα. παλάτια πού α στραφτα.ν στο χρυσάφι και τlς ατέλειωτες γιορτές: σ· δλό κληρο τον κόσμο χρησίμεψε για. παράδειγμα. επίσημης λα μπρότητας. Τα μέσα πού εκαναν δuνατη τη μεγαλοπρέπεια τούτη, προέρχονταν απο τις σuναλλαγες και το εμπόριο. Ή Κωvσταντινούπολη ήταν σε πολύ μεγαλύτερη εκταση μητpό πολη, στη σύ γχρονη !ννοια, α.πό τη Ρώμη: πόλη με πληθu σμο α.νάμικτο από πολσ. εθνη και με κοσμοπολιτικη νοοτρο πία, κέντρο βιοτεχνίας κι έξαγωγων, κόμπος τοϋ ξένου εμπο ρίου και των έπικοινωνιων με μεγάλες αποστάσεις (162) και, παρεμπιπτόντως, μια, γνήσια α.νατολίτικη πόλη σuνάμά, πού οί κάτοικοί της θα. το εβpισκα.ν &.Μνα.το νσ. καταλάβουν, γιατί στή Δύση τό εμπόριο θεωροϋνταν εξευτελιστικό επάγγελμα. Με τον μονοπωλειακό ελεγχο, ακόμα κι ή αύλη αποτελοϋσε μια, μεγάλη βιοτεχνική κι έμπορική έπιχείρηση. Και οί πε ριορισμοί πού εβαζαν τα μονοπώλια αύτσ. στήν οίκονομικη έλεuθερία δδήγησαν στην αληθινη πηγη του ιοιωτικου πλούτου, πού ήταν ή γαιοκτησία κι οχι τό έμπόpιο 163, πα ρόλη την καπιταλιστικη οομη της βuζαντινης οίκονομ(ας. Τα. μεγάλα κέρδη ποϋογαιναν από τό έμπόpιο οέν πήγαι ναν σε ιδιώτες, παpα. στο κράτος και στο αύτοκρατορικό νοικοκυριό. περιορισμοι πού επιβάλλονταν στην ίοιωτι κή επιχείρηση απαρτίζονταν δχι μόνο απο το γεγονός οτt, α.πο τη βασιλεία τοϋ Ίοuστινιανοσ και μετά., ή χειροτε χνία δpισμένων μεταξωτών ύλων και τό εμπόριο των σπου δα.ιοτέρων τροφίμων πεpιοp(ζονταν στό κράτος, αλλα και άπο τον κανονισμό, δ δποίος αφηvε ολη την δργάνωση της πcφαγωγης κα.ι τοϋ εμποp(οu στήv διοίκηση της Πόλης και στις συντεχνίες 164. Πάντως οί αξιώσεις του Θησαυροφυλακίου καθόλου δεν ίκανοποιουνταv απο το κρατικό μονοπώλιο στούς πιό προσοδοφόρους κλάδους της βιοτεχνίας και τοσ !μποριοu·
οι
170
το Θησαυροφυλάκιο αποσπουσε το μεγαλύτερο μέρος των προσόδων του απο τr1v ίδιωτική επιχείρηση, ύπο τή μορ φή φόρων, διατιμήσεων, δασμών, τελών εύρεσιτεχνία.ς κτλ. "Επομένως ήταν α.δύνα.το για. το ευκίνητο ιδιωτικο κεφά λαιο να. γίνει ποτέ ενεργό. Το πολύ - πολύ, ή αυταρχική οικονομικrι πολιτικrι του Στέμμα.τος επέτρεπε στο γαιοκτή μονα. να. παραμείνει ανενόχλητος καl χωρίς ξένες &.να.μί ξεις στο επα.ρχια.κο του κτημα, ενG> στήv πόλη το κάθε τι επιτηpουvταν α.υστηρότα.τα. και ρυθμιζόταν απο την κεν τρική κυβέρνηση 16� Χάρη στο τακτικό του εισόδη μα &πό τη φορολογία. και στις ορθολογικα. διευθυνόμενες κρατικές επιχειρήσεις, το Βυζάντιο είχε απόλυτα ισοσκελι σμένο προϋπολογισμο και διέθετε μια. προμήθεια χρημά των, πού, σέ &ντίθεσr1 με τις δυτικες χιiφες τοϋ πρώιμου και προχωρημένου Μεσαίωνα, τουδινε τή δυνατότητα. να. καταστέλλει κάθε αύτονομιστικη και φιλελεύθερη βλέψη. Ή εξουσία τοϋ αυτοκράτορα βασιζόταν σ' ενα ισχυpο μισθο φορικό στρατό και μια. αποτελεσμα.τικη πολιτικrι ύπηρε σία, πού δέ θα. μποροϋσα.ν να. δια.τηρηθοϋν χωρις το τα. κτικο εισόδημα. τοϋ κράτους. Σ' α.ύτούς το Βυζάντιο χρω στοϋσε τη σταθερότητά του και ό αυτοκράτορας την οικο νομικη ελευθερία δράσης και τηv &νεξοφτησία. του απο τούς μεγάλους γαιοκτήμονες. Οί σuνθηκες αυτές εξηγοϋν, για.τι οί δυναμικές κα.ι &ντιπα ρα.δοσιακές τάσεις πού συνήθως συνδέονταν μέ τό εμπό ριο, τlς επικοινωνίες και μέ τη χρηματική οικονομία. της πόλης, δέ μπόρεσαν να. προκόψουν στο Βυζάντιο. Ή ζωή της πόλης, πού ψυσιολογικα. εχει ισοπεδωτικη και χειpα φετικη επίδραση στον πληθυσμό, εδώ εγινε ·ή πηγη ένος αυστηρ(/, πειθαρχημένου, σuvτηρψικου πολιτισμοϋ. Χάρη στην πολιτικη τοϋ Κωνσταντίνου ύπέp της πόλης, το Βυ ζάντιο απόκτησε αμέσως απο την αρχή διαφορετική κοι νωνική οσμή απο έκείvη των πόλεων της κλασσικής αρ χαιότητας η του προχωρημένου κα.ί τοϋ οψιμου Μεσαίωνα. Προ παvτος δ νόμος, δ δποίος συσχέτιζε την εγγεια ίδιο χτησία σέ δρισμέvα. τμήματα του βασιλείου μέ την κατο-
171
χή έ:vός σπιτιοϋ στήν Κωνσταντινούπολη, κατέληξε στήν ϋπαpξη γαιοκτημόνων που διακινοϋνταν πpός τήν πόλη· και τοϋτο με τή σειpά του δδήγησε στήν &.νάπτuξη μιας ξε χωριστής &.pιστοκpατίας της πόλης, με στάση πιό νομιμ� φpονα. &.πέvαντι στον αυτοκράτορα &.πο κείνη που ετχαν οί ευγενείς στη Δύση 166, Τούτη ή υλικά. ίκα.νοποιημένη συντηρητική τάξη μείωνε και τοϋ υπόλοιπου πληθuσμοϋ τ·�y ευκινησία. και κατέστησε δuvατο νά. πpοοάλει καί νά. δια.τηρηθεί, σε τόσο εγγενώς &.στα.θες κέντρο, οπως ή Κων σταντινούπολη, δ τυπικος πολιτισμος μιας &.πόλuτης μο ναρχίας με τις τυποποιημένες, συμοατικες κα.ί στα.τικες τά σεις του. Ό Κα.ισα.pοπα.πισμος �ταν ή επικpατοϋσα μοpψη δια κυβέρνησης στ11 Βuζαντινη Αυτοκρατορία., δηλα.δη ή συ νένωση της κοσμικής κα.ί πνευματικής εξουσίας στά. χέ ρια. ένος κα.ί μόνου απόλυτου μονάρχη. Ή κupια.pχία τοϋ Αuτοκpάτορα πά.vω στην 'Εκκλησία βασιζόταν στό οόγμα. τοϋ θείου δικαιώματος, που το &.νέπτυξαν οί. Πατέρες της Έκκλησία.ς κα.ί το αvαγόpεuσε σε νόμο δ Ίοuστινια.νος καί το δποίο ά.ντικατέστησε τον παλιό μύθο της θείας κα ταγωγής τοϋ βασιλια, που θεωpουνταν τώρα &.συμβίοαστος με τη χpιστια.vικη πίστη. Για.τι αν δεν επιτρεπόταν πιά. στον Αuτοκpά.τοpα νά. είναι «θείος», δμως θά. μποpουσε να είναι &.ντιπpόσωπος τοϋ Θεου στη γη, η δ «&.ρχιεpέας» του, κα.θcl>ς ήθελε ν' &.ποκα.λείτα.� δ ίδιος δ Ίοuστινιανός. Που θεvα. στη Δυτική Εύpώπη δεν ύπήρξε το κράτος τόσο πολύ θεοκρατικό, ποτε στη σύγχρονη ίστοpία. ή υπηρεσία του πρόσκαιρου κυρίου δεν ύπηpξε τόσο ουσιαστικά. τμημα της ύπηpεσίας τοϋ Θεου, δσο έδω. Στη Δύση οί αότοκράτο pες fjσαν πάντοτε μονάχα κοσμικοί αpχοντες κα.ί στην εκκλησία εοpισκα.ν πάντα εvαν &.ντίπαλο, α.ν οχι εναν &vοιχτο {χθρό. Στην Άvα.τολή, &.πο την α.λλη μεριά, 6pί σκοντα) επικεφαλής και. των τριών ίεpαpχιων - την Έκ κλησία, το στρατό και την κυβέρνηση 167 - και. θεωpουσαν την Έκκλησία. ά.πλως «τμήμα. του κράτους». Ή ')ωσμικοπνευματικ11 απολυταρχία. του α.υτοκράτορο. 172
της ανατολικής Ρώμης, δ δποίος συχνά. είχε τίς πιό παpά. λογες άπα.ιτησεις &.πο τη νομιμοφροσύνη των ύπηκόων του, επpεπε νά. επιδειχτεί δημόσια για νά. παρακινήσει τη λαϊ κη ψαντασία, επρεπε να περιβληθεί επιβλητικες μοpψε; καί να κατα.ψύγει πίσω &.πο ενα μυστικιστικό τελετουργι κό. CH &.να.τολικη έλληvιστικη αόλη με την άπpόσιτη επt σημότητά της καί την α.υστηρη εθιμοτυπία που &.παγόρευε κάθε είδος αότοσχεδιασμου, ήταν άκpιβως το χpειαζού μενο περίγυ ρο για τέτοιες επιδεικτικες εντυπώσεις. 'Άλλα στό Βυζάντιο ή αυλη fjταν το κέντρο κάθε διανοητικής και κοινωνικής ζωης, με άκόμα. περισσότερη αποκλειστικότη τα απο δση είχε ποτε στην έλληνιστικη εποχή. Άπο την αύλη δίνονταν οί μεγαλύτερες, καί στην πpαγμα.τικότητα οί μόνες, παραγγελίες για τα εργα με τίς περισσότερες ιl παιτήσεις, καθως καί οί σπουδαιότερες παραγγελίες για την Έκκλησία. 'Ίσαμε την έποχη των Βερσαλλιών, ή τέ χνη δεν επρόκειτο πάλι νά συγκεντρωθεί τόσο &.ποκλειστι κά. στην αύλή. 'Αλλά. και πουθενά άλλου ή τέχνη δεν ή ταν τόσο άποκλειστικα. οα.σιλικη εγνοια καί τόσο λιγο τέ χνη μιας άριστοκρατίας δσο ήταν έδω, πουθενά. άλλου δεν ξανάγινε ποτε τόσο αύστηρα κι άκαμπτα μια μορψη εκ κλησιαστικής και πολιτικής νομιμοφροσύνης. eH &.ριστοκρα τία πουθενά. δεν εξαρτιόταν τόσο πολυ άπό τό μονάρχη δσο εδώ, ποuθεvα. δεν ήταν τόσο &.πόλυτα μια άριστοκρατια & ξιωματούχωv, μιά. τάξη γραφειοκρατών και. λειτουργών εl δικα δημιουργrJμένη άπο τον α.ύτοκράτορα για να δώσει δοuλεια στούς εύνοουμένοuς του. eΕπομένως καθόλου δεν ήταν μια. άπσκλειστική, άπομονωμένη κάστα, μια. κληρονο μικη άριστοκρατία - στην πραγματικότητα δεν ήταν καθόλου &pιστοκpατορία με την αυστηρή σημασία της λέξης. eπ & τ.ολuταρχία του αότοκράτορα οεv επέτρεπε y' άκμάσουν κληρονομικα. προνόμια. eH άριστοκpατικη τάξη, που ε!χε επιρροή, ήταν πάντοτε ταυτόση μη με την πολιτικη εκείνη ό 'πηpεσία που κατείχε τίς θέσεις· προνόμια άπέλαυε κανείς μό νον εφόσον είχε άσχολία &.ξιωματούχου. Γι' αυτο το λόγο πάντα θα.πρεπε, σχετικα. με το Βυζάντιο, να. μιλαμε για. σημαlνοντε;
173
ανθρώπους μέσα. στήν α.υτοκρατορία αντί για. καθαυτο ευ γενείς. Ή Σύγκλητος, ή πολιτικη έκπροσώπηση τής ανώ τερης τάξης, στρα.τολογοϋνταν στην άρχή μόνο άπο πολι τικούς ύπα.λλήλους κα.ί άργότερα. μονάχα, δταν ή γαιοκτη σία. ε!χε ψτάσει σέ προνομιακη θέση, καt άπο τούς γαιοκτή μονες 168. 'Όμως πα.ρα. τις ειδικές εuνοιες πού απέλαυαν οί γαιοκτήμονες σέ σύγκριση με τη 6ιοτεχνική και έμπορι κη τάξη' δεν μπ(jροϋμε να μιλαμε έδω για άριστοκρα.τία γαιοκτημόνων πιο πολύ άπ' δ,τι για δποιοδήποτε αλλο είδος κληρονομικής αριστοκρατίας 169. Μια έπισημη θέση ήταν δ &πα.ρα.ιτητος δεσμός &.νάμεσα στον πλοστο κα.ί στήν κοινω νικη έπιρροή. Για. ν' άνα.γνωριστοϋν δτι άνηκαν στήν άρι στοκρατία, οί πλούσιοι γαιοκτήμονες-και μονάχα οί γαιο κτήμονες fισαν πραγματικα πλούσιοι-επρεπε ν' αγοράσουν -ενα έπίσημο τίτλο, σ.ν δεν μποροϋσα.y να τον άποκτήσουν με άλλο τρόπο. Οί άξιωματοϋχοι, &πο την πλευρά τους, επρε πε να προσπαθήσουν y' άποκτήσουν ενα κτήμα. στην ϋπαι θρο για να έξα.σψαλιστοϋν οίκονομικά. Με τον τρόπο αό το ελα6ε χώρα μια τόσο πλήρης συγχώνευση των δυο κύ ριων τάξεων; ωστε τελικα δλοι οί γαιοκτήμονες ήσαν άξιω ματουχόι κι δλοι οί άξιωματουχοι γαιοκτήμονες 170. eπ 6υζαντινη αόλικη τέχνη ποτέ δέ μποροϋσε να γί νει ή Ύ..ατεξοχη χριστιανική τέχνη, σ.ν ή ίδια ή 'Εκκλησία δεν είχε γίνει απόλυτη έξουσια και δεν ε!χε αίσθανθεί τ�y έαυτό της κύριο του κόσμου. Με άλλα. λόγια., ή 6υζαντινή τεχνοτροπία μπορουσε να κατακτήσει μια θέση πα.ντου δ που ύπηρχε μονάχα χριστια.νικrι τέχνη, έπειδή και ή Κα θολική 'Εκκλησία της Δύσεως ήθελε να γίνει μια δύναμη τέτοια σαν έκε!νrι πού κιόλας ήταν δ αότοκράτορας στό Βυ ζάντιο. Και των δυονων δ καλλιτεχνικός σκοπός ήταν δ ί διος: ή τέχνη να είναι ή εκψραση άπόλυτης έξουσίας, ύ περάνθρωπου μεγαλείου καί μυστικιστικής απροσιτότητας. Τό έγχείρημα ν' &να.παραστήσουν έντυπωσιακα έπίσημες προσωπικότητες, πού άπαιτουσα.ν τό σε6ασμό και την εόλά6εια τοϋ λαοϋ (τάση πού είχε γίνει δλο και περισσότερο αίσθητη άπό τα μεταγενέστερα χρόνια της Αότοκρατορί174
ας) , ψ-;;άνει στην κορύψωσ·ή του μέ τή 6υζαντιν-r1 τέχνη. 'Η μέθοδος πού χρησιμοποιήθηκε στrιν προσπάθεια να έπι τευχ(:)η δ σκοπός αυτ�ς ή·tαν., πρώτα-πρώτα, ή μετωπικότη τα, δπως και στήν τέχνη τής &ρχαίας Άνατολης. Ό ψυ χολογικός μηχα.νισμός πού 6ά.ζει σέ κίνηση ή μέθοδος αό τ11 ε!ναι διπλός: άπο τη μια. μεριά., ή άκαμπτη στάση της μορψης πού ά.πεικονίζεται μετωπικα προκαλ�ί στο θεατή μια.ν &ντίστοιχrι πνευματική στάση, κι &πο τήν άλλη, δ καλλιτέχνης μέ τόν τρόπο α.υτό εκδψώνει το δικό του σε6α σμό προς τό θεατή, τον δποίον πρώτιστα ψαντάζεται στ-ό πρόσωπο του αυτοκράτορα., του εργοδότη καί πελάτη του. Τουτο το σέοα.ς είναι ή βα.θύτερη εννοια της μετωπικότητας ακόμα κι δτα.ν, καί μάλιστα προπαντος δταν--σαν &ποτέ λεσμσ.. της ταυτόχρονης λειτουργίας των δύο αυτών μηχα νισμων--ή προσωπικότητα πού άπεικονίζεται είναι δ ί διος δ άρχοντας κι δταν, κα.τα. παράδοξο τρόπο, τήν δλο σε6ασμό αυτή στάσrι τrιν παίρνει τό ίδιο τό πρόσωπο πού ή στάση αυτή �χει πράγματι την πρόθεση να. τιμήσει. eH ψυ χολογία τούτης της αυτοαντικειμενοποίησης είναι ή ίδια δπως δταν κι δ 6ασιλιας δ ίδιος ακολουθεί αυστηρότατα τήν έ θιμοτυπία, ή . δποία γύρω ιiπο τό δικό του πρόσωπο περι στρέψεται. Μέσω της μετωπικότητας κάθε &.να.παράσταση μορψης πα.ίρνει ώς ενα 6α.θμό τα. γνωρίσματα μιας τελε τουργίας. Ό ψοpμαλισμός του έκκλησια.στικου και αόλι κοϋ τυπικου, ή έπίσημη σο6αρότητα ένός τρόπου ζωης πού διέπεται ά.πό τον άσκητισμο η το δεσποτισμό, ή προσπά θεια της πνευματικής η κοσμικής ίεραρχίας να δημιουργή σουν σύμ6ολα της εξουσίας τους-δλα α.uτα εχουν τίς ίδιες άπαιτήσεις &πό την τέχνη καλ βρίσκουν εκψραση στίς ί διες μορψες τεχνοτροπίας. eo Χριστός αναπαριστάνεται στ11 6υζα.ντινή τέχνη σα. βασιλια.ς καί ή Μαρία σα βασίλισ σα· ψοροϋν 6ασιλικα κι αυλικα ψορέματα και κάθονται στό θρόνο τους έπιψυλακτικοί, άνέκψραστοι και άπωθητι κοί. eH μακρια σειρα των αποστόλων καί των &.γίων τούς πλησιάζει μέ άργό κι επίση μο ρυθμό άκρι6ως δπως κι ή ά κολουθία του αότοκράτορα και της αυτοκράτειρας στις αυ-
175
λικες τελετουργlες. "Αγγελοι &κολουθοϋν κcχ.ι σχημcχ.τlζουν πομπες με αυστηρή τάξη, ά.κρι6ώς δπως κι οί πνευμα,τικοι &ξιωμcχ.τοϋχοι στις έκκλησιcχ.στικες τελετουργίες· fνσ. &. παpαβlαστο τυπικό &παγορεύει στις ψιγοϋρες νσ. κινοϋνται ελεύθερα, να. ξεμυτίζουν &πο την ένιαld γραμμή η και νσ. κοιτάζουν προς τη μιά. μεριά. Το κάθε τι έδώ έμπνέει 8έος με τή βασιλική του μεγαλοπρέπεια, κα.ι με την κατάπνιξη κάθε άνθpώπινου, ύποκειμενικοϋ κι αυθαίρετου στοιχείου. Το τυπικο αυτό 6pηκε παρα.οειγματική εκψpαση στα. α.ψιεpωτικα. μωσαϊκα. τοϋ Άγίου Βιτα.λίου, τα. δποίσ. άπδ την &ποψη αυτή δέν ξεπεράστηκαν ποτέ σέ μεταγενέστε ρους χρόνους. Κανένα κλασσικο η κλcχ.σσικιστικό κίνημα, κσ. μια. ιδεαλιστική η &ψηρημένη τέχνη δεν πέτυχε ποτέ νσ. έκψpάσει τή μοpψή και το pυθμο τόσ� αμεσα και τόσο καθα ρά.� Κάθε τι πολύπλοκο, κάθε τι λυμένο σε άχνούς τόνους η σέ ήμίψως αποκλείεται έσω· δλα είναι άπλα, κσ.θαpσ. κσ.ι σα.ψη, ολα. περιέχονται σε ξεκάθαρες, αθόλωτες γpα.μμες κι έκψpάζονται χιuptς σκιές καr. τονισμούς. �Η ύπόθεση με τατράπηκε έντελως σε έπιοεικτικη πομπή. Ό 'Ιουστινιανος κι ή θεοοώpα με τις &κολουθlες τους κάνουν &.ναθηματικες πpοσψοpες-θέμα ασυνήθιστο για. ίεpο εκκλησίας. 'Όπως δμως οί ίεpές σκηνες σ' αυτή την καισα.pοπαπική τέχνη πσ.ίpνουy τον χαρακτήρα αυλικών τελετουργιών, ετσι κι οί γιορτές της αυλης ταιριάζουν χωp1.ς δυσκολία στο πλαί σιο τοϋ έκκλησιαστικου τυπικοσ. Στήν αρχιτεκτονική, ιδιαίτερα. στο έσωτεpικο των έκ κλησιων, έκψpά.ζεται το ίδιο μεγαλόπρεπο χα.ι κυpιαpχι κο πνεϋμα οπως και στα. μωσαϊκα. τοϋ τοίχου. 'Από τήν αρχή-αρχή ή χριστιανική εκκλησία. οιέψεpε από τον άρ χαίο ναό κατα. το δτι ήταν πιο πολύ έψημεpιακό κέντρο πα pα. οίκος τοϋ θεοϋ και μετατόπιζε τήν άpχιτεκτονική εμψα ση απο το έξωτεpικο στό έσωτεpικο του κτηρίου. 'Αλλα θά ·ηταν λάθος να. δοϋμε ύποχpεωτικα. σ' αυτο τήν εκψpαση μιας οημοκpατικης ά.pχης και ν' ανακηρύξουμε την έκ κλησ!α λαϊκότερο τύπο κτηρίου &πό τον ά.pχαίο να.ό. Ή με τατόπιση της πpοσοχης &πο το έξωτεpικο στο έσωτεpικο 176
είχε κιόλας λάβει χώρα στή ρωμαϊκή &ρχιτεκτονική κα.ι καθαυτrJ δεν είναι μαρτυρία για. τήν κοινωνική λειτουργία τοϋ κτηρίου. Ή έξωτερικη δψη της 6σ.σιλικης, πού ή πρώιμη χριστιανική τέχνη υίοθετεί &πό το &ντίστοιχο 8η μόσ�ο κτήριο των Ρωμαίων, με τή οιαίρεση τοσ έσωτερικοϋ σε μέρη διαψοpετικης σειράς κι iξίας (κι ί8ιαίτεpσ. τό χω ρισμο τοϋ ίεpοϋ, το δποίο έπιψυλά.σσετα.ι για. τον κληρο, απο τον ύπόλοιπο ναό) , συμψωνεί περισσότερο με μιάν &ριστο κpατική παρά με μιά. δημοκρατική θεώρηση. Άλλά ή 6υ ζαντινή ά.pχιτεκτονική, πού συμπληρώνει τό τυπικό πρό τυπο της πρώιμης χpιστιcχ.νικης 6ασιλικης προσθέτοντας τον τpοϋλλο, δδηγεί σε παραπέρα εντατικοποίηση της ίε ραρχικης σχέσης; στην δποία τά. διάψορα τμήματα τοϋ κτη ρίου χωρίζονται ξεκάθαρα τό ενα ά.πο το άλλο. Ό τpουλλος - &ληθινή κορώνα της δλης δομης - όπογpαμμίζει τό pη γμα ανάμfσα. ΙJ,c<. διά-;:;ορα τμήματα τοϋ έσωτερικοϋ. Συνολικα, παρμένη, ή ζωγpαψική μικpογpαψιών αύ της της περιόδου παρουσιάζει τά χαρακτηpιστικα. της ί διας επίσημης, πομπώδους και άψηpημένης τεχνοτροπίας, οπως και τά μωσαϊκά. Άπο την αλλη μεριά εχει πιο ψυ χωμένη κι αυθόρμητη lκψpαση και πιο ελεύθερα -και ποι κίλα θέματα &πο τις μνημειακές διακοσμήσεις των τοίχων. Παρεμπιπτόντως, μποpοϋν νά διακpιθοϋν δύο διαψοpετικες τάσεις σ' αύτη τή ζωγpαψικrJ μικpογpαψιών: ή τάση των μεγάλων, πλήρων, και πολυτελών μικpογpαψιων πού & κολουθοϋν τήν τεχνοτροπία των κομψών έλληνιστικών χειρο γράψων κι" ή τάση των λιγότερο ψιλόδοξων οι6λίων που προορίζονται για. μοναστική χρήση, ή εlκονογpάψηση των δποίων συχνά. περιορίζεται μόνο σέ σχέδια στο περιθώριο και συμμοpψώνεται, με τόν &.νατολίτικο νατουραλισμό της, πpός το άπλοϊκότεpο . γοϋστο των μοναχών171 • Τά συγ κpιτικα, περιορισμένα μέσα πού &παιτουνταν για την ει κονογpάψηση οι6λίων κάνουν ουνατη την παραγωγή γιά κύκλους λιγότερο ύψηλοuς και περισσότερο ψιλελεύθερους &πό τους πελάτες που παραγγέλνουν τά οαπανηpα μω σαϊκά. �Επιπλέον, ή πιό ευκαμπτη κι &πλη τεχνική επι-
12
1ί7
-:ρέπει ενα. χειρισμό πιο Ηεύθερο, επιδεκτικότεpο στον προσωπικό πειpαματισμ.ό άπό τήν πολύπλοκη και δύσ χρηστη διαδικασία. του μωσα.ικου. Ή δλη τεχνοτροπιχ της ζωγpα.ψικης μικpογραcριων μπορεί επομένως να είναι πιο cρυσικ·11 κι αi)θόρμητη άπό έκείνη των cρι λόδοξων έσωτερικίi)V των εκκλησιών 172. Αυτό έπίσης έ ςηγεί, γιατί ο� αιθουσες των αντιγpα.cρέων εγιναν το κα τα.cρύγιο της ορθόδοξης κα.l λα.ϊκης τέχνης κα.τα. τήν εtκο vοκλα.στική περίοδο 173. Πάντως θα. ήταν παραπλανητική ά.πλοποίηση των γε γονότων το να α.pνηθουμε κά.θε ιχvος vα.τουpαλισμου στή 6υζα.ντιv-ίJ τέχνη, ακόμα καί στα. μωσαϊκά.. Οί προσωπο γραφίες πού αποτελούν μέρος τιοv α.καμπτων συνθέσεών τcυς συχvα. είναι e:κπληκτικα. ζωvτα.νες κα.ί δ ά.ρμονικός τρόπος σ-cον όποίο κατα.λ-Ιιrει τούτη ή σύγκρουση τεχνοτρο τ.ιωv είναι tσως το πιο αξιοσημείωτο γνώρισμα. αυτής της -::έχνης. 0[ προσωπογραφίες του αυτοκρά.τορα, της συζύγου του χαί του αρχιεπισκόπου Μα.ξιμιαvου στα. μωσαϊκα. του 'Αγίου Πιτα.λίου κάνουν τόσο πειστικη έντύπωση κα.ί είναι -:6σ,; ζωντανές κι έλκυσταες δσο κα.ί μεpικες από τlς καλύ τερες προσωπογραφίες των μεταγενέστερων Ρωμαίων αύ τοκρατόρων. Πα.ρόλους τούς τεχvοτpοπικους περιοpισμους προcρανως δεν ήτα.ν δυνο:.το στο Βυζάντιο να. εγ καταλειφθεί ή πιστότητα στη ζωή, τουλάχιστο στlς πpο σωπογρω:ρίες, περισσότερο απο δσο αυτό ήταν το δυνατο στrι Ρώμη. ΟΕ μορφες μπορεί να. πα.ρουσιά.ζονταν σε μετωπικη θέση, διευθετημένες σύμφωνα. με ά.ψηρημέvες αρχε;, κα.l v' α.φήvοντα.ν να. γίνουν iχ.κα.μπτες απο τriY τελετουργικη επιση μότητα., δμως στήν περίπτωση προσωπογραφιών γνωστών τ.ροσωπικοτήτων θεωρουντα.ν δλότελα ά.δύνα.το ν' αγνοήσουν τα. χα.ρα.κτηριστικα. προσωπικά. τους γνωρίσματα.. Με την ευκαιρία. αυτή, εδώ πραγματευόμαστε ενα. στάδιο πού είν�ι κιόλας δψιμο στην έξέλιξη της πρώ ιμης χριστιανικής τέχνης, στάδιο στο όποίο γίνεται προ:1πά.θεια να. βρεθεί δ δρόμος προς μια. νέα. δια.cρ οροποίηση, κα.l μάλιστα. να βρεθεί προς τήν κα.178
τεύθυνση που πρόβαλλε την μικρότερη άντίσταση - δηλα δή στήv προσωπογpα.cρία που ετνα.ι πιστη στη ζωή. 3. Αίτίες καί συνέπειες της εικονομαχίας.
Οί κα.ταστpοψικοl πόλεμοι του εκτου, εβδομου και ογδο
ου αιώνα, πο,; άπαιτουσα.ν τη συνεργασία των γαιοκτημόνων
εύγενων για να κρατηθεί δ στρατός ίσχυρός, στερέω σαν τη δύναμη των γαιοκτημόνων κι δδήγησαν, άκό μα και στην 'Ανατολή, σ' ενα. είδος cρεουδα.ρχίας. Ειναι &λήθεια δτι έδω ελειπε ή άμοιβαία εξάρτηση τοϋ φεου σάρχη κυρίου κα.t τοϋ όποτελοϋς, που χαρα.κτήpιζε τό δυτικό cρεουσαρχικό σύστημα, δμως και έδω δ αυτοκράτορας λ!γο η πολυ έξαρτήθηκε &πό τους ευγενείς &.μέσως μόλις επαφε να.χει στη διάθεσή του τα &πα.pα.ίτητα μέσα. για. τη σημιουργία μι σθοψοpικοϋ στpατοϋ 174. Πάντως τό σύστημα της χορήγησης εγγειας ίδιοκτησία.ς σαν &ποζημίωσης για τη στρατιωτικη υ πηρεσία &ναπτύχθηκε στην &νατολικη ρωμαϊκη αυτοκρατο ρία μονάχα σε μικρη κλίμακα. Σε &.ντιδιαστολη με τη Δύση, έδω δεν πηραν φέουδα οί μεγιστάνες και οί ίππότες, παρα. οί χωρικοι και οί κοινοί στρατιώτες. οι tδιοκτητες γαιοκτη σιών, cρ υσικά, πpοσπαθοϋσαν ν' &.πορροcρήσουν τα. κτήματα πού κατείχαν οί χωρικοι κι οί στρατιώτες (και τα δποία ετχαν προκύψει με τον τρόπο που είπαμε παραπάνω) δπως εκαμαν και στη Δύση με την ίδιοκτησία των έλεύθερων χωρικών' κι έσω έπίσης οί χωρικοί πηγαν να βρουν προστασία &πο το συ χνα &cρόρητο 6άρος της cρορολογίας στούς μεγάλους κυpίους, δπως &ναγκάστηκαν να κάνουν κα.ί στη δυτικη Ευρώπη έξ α.ιτίας της &νασψάλειας της ίδιοκτησίας τους. �Από την πλευρα, τους, τουλάχιστο στα πpώιμα στάοια., οί αυτοκράτορες εκαμαν κάθε δυνα.τη προσπάθεια για. να έμποδίσουν τη συσσώρευση της εγγειας ίδιοκτησίας, - πρό παντός, 6έ6αια, για να μην πέσουν στα ίσχυpα χέpια των ίσιων των μεγάλων γαιοκτη μόνων. 'Όμως ή κύρια προσπάθειά τους κατα τη διάρκεια των μακρών κι άπέλπιδων άγώνων τους έναντίον των Περσών, των Ά6άρων, των Σλά6ων και των Άρά6ων ήταν συγκεντρω-
179
μέvη στή 8ιατήρηση τοσ στρατοσ· κάθε άλλη σκέψη επρεπε vά ύποχωρήσει μπρο� σέ τούτη την πρωταρχική !γνοια. &.παγόρευση της λατρείας των εικόνων ήταν μονάχα εvα ά πο τά μέτρα !πειγουσας &.vάγκης. Ή εικοvομαχια στην πραγματικότητα 8έv ήταν κιvημα !χθρικό προς την τέχνη: 8έν κατε8!ωξε τήν τέχνη σαν τέ χνη, παριl. μονάχα fνα ι8ιαCτερο ε!8ος τέχνης· άγωνίστηκε μό νο !ναντιον εικόνων μέ θρησκευτικο περιεχόμενο και, &.κόμα και στην περ!ο8ο τοϋ πιο λυσσαλέου 8ιωγμοσ, οί 8ιακοσμητι κές ζωγραφιές παρέμεναν &.νεκτές. Ή έκστρατεία ε!χε κυρί ως πολιτικο ύπό6αθρο· ή !πίθεση κατά της τέχνης σάv τέ τοιας ήταν fνα συγκριτικά &.σήμα.ντο κρυψο ρεuμα μέσα στο συvολικο σόμπλεγμα των κινήτρων - ίσως το λιγότερο ση μαντικο &.π' δλα. Στις περιοχές δπου άρχισε ή κινηση, !ν πάση περιπτώσει, επαιξε το μικρότερο 8υνατο ρόλο, &.κόμα κι iiν 8έν πηρε !vτελως μη8αμινο μέρος στη διάδοση της εtκο vομαχικης t8έας. Ή &.ποστροψη γιά. την είκαστικη &.να.παρά σταση τοϋ θείου καθως και ή &.ντιπάθεια γιά. κάθε τι που θύ μιζε την εί8ωλολατρε!α 8ιόλου δεν ε!χε τόσο &.ποψασιστικη έπίδραση πάνω στη θεώρηση των μεταγενέστερων Βυζαντι νών ( που ε6ρισκαν εόχαρίστηση στις είκόvες) , δσο ε!χε στων πρώιμων Χριστιανών. 'Ίσαμε τον καιρο που δ Χριστιανισμός &.ναγvωρίστηκε &.πο το κράτος, ή 'Εκκλησια ε!χε χτυπή σει τη θρησκευτικη χρήση των είκόvων γιά. λόγους &.ρχης και τίς &.vεχόταν μόνο σε κοιμητήρια ύπο δρισμέvες είδικές συνθήκες. "Ομως κι έοω &.κόμα οί προσωπογραφίες άπαγορεύ οvταν, ή γλυπτικη &.ποψευγόταv κι οί ζωγραφιές περιορ(ζον ταv σε συμ6ολικές &.να.παραστάσεις. Στις !κκλησίες ή χρήση εργων καλών τεχνών &.παγορευόταv άπολύτως. �ο Κλήμης δ Άλεξανδρευς ύπογραμμίζει δτι ή δεύτερη 'Εντολη στρέ φεται !ναντιοv είκαστικωv ά.v_α.παρα.στάσεωv κάθε εί8ους, και τοϋτο ε!vαι το κριτήριο και γιά την πρώιμη Έκκλησία και τους Πατέρες. •ομως μετά τη συμφιλίωση της 'Εκκλησιας και του Κράτους 8έv ύπηρχε πιά καvεις ψόοος γιά ξανακύλισμα στην ειοωλολατρεια και οι δπτικές τέ χνες μποροϋσαν νά τεθοσv στην όπηρεσία τοϋ θεοσ, μο-
�π
180
λονότι, καί τώρα ά.κόμη, οχι δλότελα χωρίς δpισμένους πεpιο pισμους κι ά.παγορεύσεις. Τον τρίτο αίωvα, δ Εύσέ6ιος α κόμα περίγραψε την είκαστικη ά.ναποφά.στα.ση τοϋ Χpιστοϋ σά.v είδωλολατpικη καί ά.vτίθετ.η στη Γpαψή. Αυτοτελείς ει κόνες του Χριστοϋ ήσαν συγκριτικά. σπά.vιες ακόμα. καl στον !πόμεvο αίώvα. �Η παpα.γωγη α.ύτοϋ του ι:ύπου είκόνα.ς δεν άρχισε y' &.νθεί σέ κά.ποt:Χ εκταση πριν απο τόν πέμπτο αίώνα. Πάντως τότε ή εικόνα τοϋ Λυτρωτη εγιvε ΊJ κατεξοχη θpη σκευτικη &.να.παράσταση καί ψτάνει στό τέλος v' ά.vτιπροσω πεύει εvα ε!δος μα.γικης προστασίας έναvτίον της επιρροής τοϋ κακοϋ πνεύματος 175. Μι� άλλη ρίζα. της εικοvομαχικης ιδέας, που συνδέεται εμμεσα με τ·ηv ά.ποστpοψrJ α.πό την ειδω λολατρεία, ήταν ή άρνηση τοϋ πρώιμου Χριστια.νισμοϋ v' α ποδεχθεί τόv αίσθησιακό --- α.ισθητικο πολιτισμο της ά.pχαι ότητας. ΊΌ πvευματικο τουτο κίνητρο δια.τυπώθηκε απο το,'.>ς πρώιμους Χριστιαvους με άπειρους τρόπους, ισως χα.pα.κτη ριστικότερσ. απ· δλους &.πό τον Άστέριο Άμα.σίας, που κα. τα8ίκαζε κάθε εlκαστικη αναπαράσταση του Θείου, επειδή, καθως νόμιζε, κα.μια. εικόνα. δεν μποpοϋσε ν' ά.ποψύγει τόν τοvισμο τοϋ ύλικοϋ κι αίσθη�ιακοϋ στοιχείου στο απεικονιζό μενο θέμα.. «Μη φτιάχνετε είκόvα. του Χριστου» πpοειοοποιοϋ σε· «ά.ρκετο γι' Αύτοv �τα.ν νά. ύποψέpει τrιν ταπείνωση τ·ης 'Ενσάρκωσης, στην δποία ύποολήθηκε με την ελεύθερη οού λησή του και γιά. χάρη μας - ας περιψέρουμε Χα.λύτερα μέ σα. στην ψυχή μας τον ασώματο λόγο» 1 7 6. eπ έκστρατεία έvαντίον της ειοωλολατρε!ας, στην δποίι:ι. είχε έςελιχθεί ή λατρεία. των εικόνων στην Ά,,,α,τολή, επα.ι· ξε ρόλο ΠΟλυ μεγαλύτερο ά.π' ολους τους πα.pάγοντες ΠΙ)!J μνη μονεύθηκαν ισαμε τώρα. 'Όμως κι αύτη ακόμα δέν ήταν ή πρα.γμα.τικη αίτία. της εγvοια.ς τοϋ Λέοντα Γ'. Δέv ενδιαψε pότα.v τόσο πολυ για. την καθαρότητα. της θρησκείας ο-:;ο για τά. ά.ποτελέσματα., α.πο α.ποφη διαψωτισμου, τα, όποία. είχε πι· στέφει δτι θαογα.ιναν &.πο την ά.παγόρευση των εικόνων. Κι ά.κόμα σπουδαιότερη μέσα στrJ σκέψη του από τrιv ύπ6θεση τοϋ διαφωτισμοϋ κα.θαυτοϋ, ήταν ή ύπόληψή του γιά. κείνους τους πολιτισμένους κα.ί φωτισμένους Χύκλου; της κοιvωΑας,
lRl
τούς δποίους ελπιζε νά. κερδίσει με τό μέρος του μέ την άπα γόρευση τ'Υlς λατρείας των εικόνων177. Για.τι στους κύκλους α.υτους εlχε &.πλωθεί μιά. «μετα.ρρυθμιστικr1» θεώρ11ση κάτω άπό την έπίδρα.ση των Πα.υλικια.νων, κι εlχα.ν ξεσηκωθεί δια μαρτυρίες ένα.ντίον του δλου συστήματος της μυστα.γωγία.ς, του «είδωλολα.τρικου» τυπικου κα.ι του θεσμικου ίερα.τείου. Τί ποτα δμως δεν τους ψα.ινότα.ν πιο είδωλολατρικό άπό τrιν ει δωλολατρεία που γινόταν με τις είκόνες των &.γίων κα.ι τουλά χιστο σ' α.υτο τό ζήτημα. ή πουριτανικη χωριάτικη δυναστεία των 'Ισαύρων βρισκόταν σε πλήρη συμψωνία με την κα.λλιερ γημένη τάξη 178. 'Ένας άλλος πα.ρά.γοντα.ς που βοήθησε &.πέ ρα.ντα. τό &πλωμα. της εικονομαχίας ήτα.ν οί στρα.τιωτικες ε πιτυχίες των Άρά6ων, που δεν &να.γνώριζαν στη θρησκεία. τους λατρεία. εικόνων. Ή μωαμεθανικη θέση βρηκε ύποστηρικτές, δπως πάν τα βρίσκει μια. πετυχημένη όπόθεση, κι εγινε μόδα. στο Βυ ζάντιο. Πολλοι εβλεπαν ενα δεσμό &.νά.μεσα στις επιτυχίες του εχθρου και στη θρησκεία του και νόμιζαν οτι μπορουσαν yά, μάθουν τό μυστικο του &.πλως παρακολουθώντας κι επιτηρών τας τον στενά.. ".ΑJ...λοι ίσως ηθελαν νά. καταπραuνουν την όρ γη του εχθρου uίοθετώντας τον τρόπο ζωης του. Κι οί πιο πολλοι πιθα.νό νά. νόμιζαν δτι ή εγκατάλειψη της είδωλολα τρείας ετσι κι &.λλιως δε θά. εκα.νε κανένα. κα.κο σε κανένα.. Άλλα. τό σπουδαιότερο και σε τελευταία. &νά.λυση το &πο ψασιστικο κίνητρο πίσω άπό την είκονοκλαστικη δια.μάχη ή ταν ή πάλη που εκ.σ.να.ν οί αυτοκράτορες με τους οπαδούς τους εναντίον της σταθερα. αυξανόμενης δύναμης του μοναχισμου. Στrιν Άνα.τολη οί μονα.χοι διόλου δεν &σκουσαν τόση έπιpροη στη διανοητικη ζωη της &.νώτερης τάξης, δσο στη δυτικη Ευ ρώπη. Ό κοσμικος πολιτισμός στο Βυζάντιο είχε τη δική του παράδοση που ήταν άμεσα δεμένη με την κλασσικ·� &p χαιότητα/ δε χρειαζόταν τη μεσιτεία. των κληρικών. Ή σχέ ση ανάμεσα στους μοναχους καί στόν κοινο λαό, πάντως, ήταv στενότα.τ11, Οί δυο αυτοί, μοναχοι και λαός, σχημάτιζαν κοι νο μέτωπο, τό δποίο σε δρισμένες συνθηκες μπορουσε να. γίνε� τ;;ηγή κινδύνου για. τίς κεντρικες άρχές. Τα. μονα.στ1ιpια ε1 Η2
γιναν χώροι προσκυνήματος, δποu οί άνθρωποι πήγαιναν μέ τα. ερωτήματα, τις εγνοιες και τα. αίτήματά. τους κι δπου επί σης έφερναν τα. δωρα. τους. Το μεγαλύτερο θέλγητρο των μοναστηριών ήταν οί θαuμ_ατουργες είκόνες· το να. κατέχε� μια. φημισμένη εικόνα. άγίου γινόταν ανεξάντλητη πηγη ,;p11μης καt πλούτου γιά. το μοναστήρι. Φuσικα. οί μονα.χοt uίοθε τουσαν με μεγάλη ευχαρίστηση τα, λαϊκα. θρησκεuτικα, sθιμcι., την προσκύνηση των άγίωv, τη λατρεία των λειψάνων και ...:ων εικόνων, για, v' αυξάνουν τrιν επιρροή τους καθώς και τ� εισόδημά; τους. Στα. σχέδιά. του νά. ίδρύσει ενα ίσχuρο στρα.τιωτικο κρά τος, δ Λέων Γ' αίσθάνθηκε να. έμποδίζεται πιο πολυ απο την Έκκλησία και τους μονα.χούς. Οί ήγεμόvες της Έκκλησίας και των μοναστηριών ήσαν ανάμεσα στους μεγαλύτερους γαι οκτήμονες της_ όπα.!θροu κι απέλαuα.ν cρορολογικη ελευθερία. Σα.v άποτέλεσμα της δημοτικότητας του μοναστικου βίου, οί μοvαχοι κατακρα.τουσαν &.πο το στρατό, τtς πολιτικe:ς ύπηρεσί ες και τη γεωργία. πολλους νέους κι &.ποστερουσαν τό θησα.υ ροcρυλά.κιο από ύπολογ ίσιμα. εσοδα, σα,y αποτέλεσμα. των συ νεχών χορηγιών και δωρεών που επα.ιρνα.Υ 1 79. Ό αυτοκράτο ρας, απαγορεύοντας τη λατρεία των εικόνων, τους στερουσε τα. πιο αποτελεσματικά. τους μέσα. προπαγάνδας 180, Τό μέτρc αυτό τους εθιγε σα.ν παραγωγούς, ίδιοκτητες και ψύλα.κες των είκόνωv, άλλά. προ παντός σα. ψύλα.κες της μα.γικης γοη τείας, την δποία. εΙχα.ν εξυψά.νει γύρω τους οι &γιες είκό vες. "Αν δ αυτοκράτορας σκόπευε &ληθιvα. να πετύχει την πραγμάτωση των δλοκληρωτικων ψιλοδοξιων του, ή σπουδαιό τερη δουλειά. του ήταν να. σκορπίσει τη μαγεία. αυτή και την ατμόσψα.ιρα. μέσα. στήν δποία. ευδοκιμουσε. Τό κύριο επιχεί ρημα. που προβάλλουν οί «ιδεα.λιστες» ίστορικοι εναντίον μια.ς τέτοιας έρμηvεία.ς της είκονοκλαστικης δια.μάχης είναι, δτι ή καταδίωξη των μοναχών δεν άρχισε πριν από τρείς 1) τέσ σερες δεκαετίες μετα. την απαγόρευση της λατρείας των ει Χόνωv κι δτι στην βασιλεία του Λέοντα Γ' δεν διεξάχθηκαν άμεσες έχθροπραξίες εναντίον των ίδιων των μοναχών 181 Σα V(I, μην είχαν κιόλας θιγεί οί μοvα.χοι αρκετα. όδuνηρά α-
183
πό την άπα.γόρευση καθαυτή της λατρείας των είκόνων ! Δεν ήταν ουτε άνα.γκαίο ουτε δυνατό να τούς έπιτεθεί άμεσα προ του άντισταθοϋν στην άπαγόρευση· &.μέσως δμως μόλις συνέ βηκε αότό, χωρις καθυστέρηση άρχισε δ άμεσος διωγμός. cH είκονομα.χία έπομένως δέν ήταν διόλου ενα πουριτα. vικ6, πλατωνικό η τολστοϊκ.ό κίνημα εναντίον της τέχνης σαν τέτοιας. Έπίσης δέν δδήγησε σέ &.κινησία, παρα μονάχα σ' ενα νέο προσανατολισμό στην άσκηση της τέχνης κι ή &λ λαγή cραίνεται πως είχε άκόμα και &να.ζωογονητική έπιpροή στήν καλλιτεχνική πα.pαγωγή, πού είχε γίνει ύπερ6ολικα cρ ορ μαλιστική καί μονότονα. έπα.να.ληπτικ:ή. Τα καθαpα διακοσμη τικα καθήκοντα, στα. δποία τώρα. πεpιορίστηκα.ν οί ζωγpάcροι, έπέcρεpα.ν μια έπιστpοcρή στην έλληνιστικη δια.κοσμητικη τε χνοτροπία κα.ί, σαν &.ποτέλεσμα της νέας έλευθεpίας &πό εκ κλησια.στικούς ύπολογισμους, εκα.μα.ν δυνατό ενα. πιό ρωμα λέο χειρισμό cρ υσικων θεμάτων &πό κείνον πού έπιτpεπότα.ν πpοηγούμενα.182. 'Όταν τα θέμα.τα. α.ότα έξελίχθηκα.ν σέ σκη νές κυνηγιοϋ κα.ι κήπου, ή &νθpώπινη μοpcρη περιγpα.cρότα.ν κι α.ότη λιγότερο άκαμπτα., μέ πιό πολλη κίνηση κα.ί μέ λι γότερο επίπεδο κα.ι «μετωπικό» τρόπο. (/Ωστε ή δεύτερη χρυ ση εποχή της 6υζα.ντινης τέχνης στόν [να.το κα.ι δέκα.το αι ώνα., ή δποία. συνέχισε τα. να.τουραλιστικα επιτεύγματα. της κο σμικής τούτrις περιόδου κα.ι τα. εcράpμοσε στην έκκλησια.στικ+, ζωγρα.cρ ική, θα. μποpοϋσε όp_θ� να. θεωρηθεί, άποτέλεσμα :ου εικονοκλαστικοϋ1κινήμα.τος 18�. Η 6υζα.ντινητέχνη, πάντως,συν τομα. ξανάγινε τυπικα. στερεότυπη. Άλλ' α.ότή τη cρ ορα τό συντηρητικό κίνημα. �pχισε οχι στην αόλή, παpα στα μονα. στήpια. - δηλα.δη στόν τόπο πού προηγούμενα. ύπηρξε ή !δια ή έστία. της πιο Ηεύθεpης, πιό &σύμ6α.της καί πιό λα.'ίκης προσέγγισης. Σέ πpογενέστεpους χρόνους ή τέ χνη είχε πα.λαίψει για. στερεά, δμοιόμοpcρ α. κι &.πόλυτα δε σμευτικα πρότυπα: τώρα. ήρθε ή σειpα της μοναστικής τέχνης. cH μοναστικη όρθοδοξία κέρδισε τή νίκη στη μάχη των ει κόνων κα.ί σαν &ποτέλεσμα. της νίκης της εγινε συν�;ηρητική - τόσο συντηρητική, πράγματι, ωστε 6.α.σικα. οί είκόνες των ορθόδοξων έλληνικων μοναστηριών ζωγpα. cρ ιζόνταν κατά. τόν
184
:διο :ρόπο στόν δέκατο ε6δομο, δπως καί στον ένδέκα.το ώνα.183α..
α.ι
4. Ή τέχνη άπό τήν έποχή των μεταναστεύσεων Τ σαμε τήν καρολίγγεια άναγέννπσπ. Ή τέχνrJ που παράχθηκε κα.τα την περίοδο της μετα νάστευσης των λα.ων είναι ά.σϊιγχpονη κα.ί πίσω ά.πό τόν και ρό της, σε σύγκριση μέ :ήν τz:�νη τοϋ πρώιμου ,Χpιστια.νισμ,οσ· ±πό άποψη τεχνοτpοπιας δε'Ι εχε πpοχωpησει πα.pα.πεpα. &:πό την Έποχη τοϋ Σιδήρου. Ποτέ δέν 6pέθηκε σ' ενέργεια μιά. τόσο 6α.θειά σύγκρουση κα.λλιτεχνικης θεώρησης μέσα σέ τόσο μικρή περιοχή, δσο στην έποχη τούτη, δτα.ν ή τυπική μοp cρη εκψpα.σης στο Β�ζάντι�- �τα.� μια. αu�τηpα πειθ�pχη , . μένη, άλλα. τεχνικα. πολυ έπιδεςια. εικονιστικη τεχvη, ενω στη Δυτικη Ευρώπη, πού κα.τεχότα.ν &.πο γερμανικες κα.l κελτι κές ψυλές, ήταν ενας &.ψrJρημέvος γεωμετρισμός συγκεντρω μένος στο κα.θα.pα δια.κοσμητικο στοιχείο. Γιατί οσο πολύπλ� κη κα.l πλούσια σ' επινοήσεις κι άν fιτα.ν ή δια.κοσμητικη του τη τέχνη (μέ: τα. πολύτροπα. μπλεϊμέν�, περίπ�οκα. κι Ηικο ειδη σχέδιά της, με τα. σώμα.τα. των ζωων, πουχουv αλληλο πεpιπλεγμέvα. τα. μέλη τους καί μέ τlς ανθρώπινες μοpψε� ποδνα.ι στολισμένες μέ κοσμήματα.) , &πο εξελικτικη σκοπια. δεν προχωρεί παραπέρα. &.πό την έποχη �� Tene. �ρό πα.ντ�ς την κάνει να. ψα.ίνετα.ι τόσο πρωτόγονη η εξαιpετικη , της Ψ:ω χια σέ σχεδιάσματα. μοpψων - μόνο στlς tpλαvδικες κι α.γ , γλοσα.ξωνικές μικpογpαψίες συναντιέται ή ανθρώπινη μοpψη - και κατόπιν ή έγκα.τά.λειψη της προσπάθειας να δώσει �στω και τήν Ηα.ψρότερη σωμα.τικη ύπάστα.ση στό άπεικο vιζόμενο άντικείμενο. Πα.pα τόν έκρηκτικο και συχνα. πολυ έκψρα.στικό δυναμισμό των μορψων της, εrνα.ι κα.ί πα.ρσ.μένει μια. μηδα.μινη, παιγνιδιά.ρικη, κα.θα.pα. δια.κοσμητικη τέχνη. Ό «μυστικός γοτθικος ρυθμός» ΠJς δέ:v_ εχει, τίποτε κοινο �έ _ τόν πραγματικό γοτ�ικό ρυθμο �κτός ά.πό :ην εv�αση �ιας � ψηpημένης &λληλεπιδρασης δυνα.μεων, κι α.σψα.λως οί ουό αυ τές τεχνοτροπίες επίσης δέ:v εχουv κοινό τίποτα. το έσωτεpι-
185
πο την άπα.γόρευση κα.θαυτη της λατρείας των είκόνων ! Δέv ήταν οϋτε άνα.γκα.ίο οϋτε ουνα.το να τους επιτεθεί άμεσα. προ τοϋ άντιστα.θοϋν στην άπα.γόρευση· άμέσως δμως μόλις συvέ6ηκε α.ότό, χωρις καθυστέρηση αρχισε δ άμεσος διωγμός. CH εικονομαχία. έπομένως οέv ήτα.v διόλου ενα. πουριτα νικ6, πλατωνικό η τολστο'ίκό κίνημα. εναντίον της τέχνης σαν τέτοιας. Έπίσης δέv δδήγησε σέ άκιvησία., πα.ρα μονάχα. σ' ενα. νέο προσα.vα.τολισμο στην άσκηση της τέχνης κι η άλ λα.γη ψα.ίνετα.ι πως ε!χε ακόμα. κα.ι άvα.ζωογοvητικη επιρροη στην κα.λλιτεχvικη παραγωγή, που ε!χε γίνει ύπερ6ολικα ψορ μα.λιστικη και μονότονα. επαναληπτική. Τα κα.θαρα δια.κοσμη τικα καθήκοντα., στα δποία. τώρα περιορίστηκαν οί ζωγράψοι, επέφεραν μια επιστροφη στήν έλληνιστικη δια.κοσμητική τε χvοτροπ!α. καί, σαν άποτέλεσμα. της νέας ελευθερίας άπό εκ κλησια.στικους ύπολογισμους, εκαμα.v δυνατό εvα. πιό ρωμα λέο χειρισμό φυσικών θεμάτων άπό κείνον που επιτρεπόταν προηγούμενα 182. 'Όταν τα θέμα.τα. α.ότα εξελίχθηκαν σε σκη νές κυvηγιοϋ και κήπου, η ά.vθρώπιvη μορφή περιγραφόταν κι α.ότή λιγότερο ακα.μπτα., με πιο πολλη κίνηση και με λι γότερο επίπεδο και «μετωπικο» τρόπο. UΩστε η δεύτερη χρυ ση εποχrι της 6υζα.ντιvης τέχνης στον εvατο και δέκατο α.ί ώvα., η όποία. συνέχισε τα vα.τουρα.λιστικα επιτεύγματα. της κο σμικης τούτης περιόδου και τα εφάρμοσε στήv εκκλησια.στικr; ζωγρα.ψική, θα μποpοϋσε όρθα. να. θεωρηθεί, άποτέλεσμα του είκοvοκλα.στικοϋ1κιvήμα.τος18 -J":H ουζα.vτιvητέχvη, πάvτως,σύv τομα. ξανάγινε τυπικα. στερεότυπη. Άλλ' αυτη τη φορα. το συvτηρητικο κίνημα χpχισε οχι στην αυλή, πα.pα. στα. μονα στήρια. - δηλαδη σ-ι:οv τόπο που προηγούμενα. ύπηρξε ή rδια ή έστία. της πιό έλεύθερης, πιο ά.σύμ6ατης και πιδ λα.'ίκης προσέγγισης. Σε προγενέστερους χρόνους ή τέ χνη ε!χε πα.λα.ίφει για στεpεά, δμοιόμορφα. κι ά.πόλυτα. δε σμευτικα πρότυπα.· τώρα. ήρθε ή σειρά της μοvα.στικης τέχνης. cH μοvαστικη όρθοδοξία. κέρδισε τη νίκη στη μάχη των ει κόνων και σαν ά.ποτέλεσμα. της νίκης της εγινε συν�:ηρητιχή - τοσο συντηρητική, πράγμα.τι, ωστε 6.ασικα. οί εικόνες των ορθόδοξων έλληνικωv μοvα.στηpιων ζωγpα.φιζόντα.ν κατά τον
184
:διο -:ρόπο στον οέχ.α.το ε6δομο, δπως κα.ι στον έvδέκα.το ώνα.183α..
α.ι
4. Ή τέχνη άηό τήν έποχή τών μεταναστεύσεων Τ σαμε τήν καρολίγγεια άναγέννηση.
Ή τέχνη που παράχθηκε κα.τα. την περίοδο της μετα νάστευσης των λαών ε!ναι ά.σι;γχρσvη κα.ι πίσω ά.πδ τδv και ρό της, σε σύγκριση μέ την τέχνη του πρώιμου Χριστια.νισμ,οG· &.πο άποψη τεχνοτροπία.� δε'ι ε�ε �ροχ�ρήσει ,παρ�περα. ±πο την Έποχη τοϋ Σιδηρου. Ποτε δεν 6pεθηκε σ εvεργ�ια μια τόσο 6αθεια σύγκρουση καλλιτεχνικής θεώρησης μεσα σέ τόσο μικρη περιοχή, δσο στην έποχη ,τού;η, δτ�v ή τυπική μορφή εκψρασης �το Β�ζά.ντι�- ήτα.� μια α.υ�τηpα πε;θ�ρχη,μένη ' &λλα τεχvικα. πολυ έπιδεςια εικοvιστικη τεχνη, εvω στη ' ' γερμαvικ...). ς και' κε),τι·· Δυτική Ευρώπη, που κατεχόταν απο κe:ς φυλές, ήταν εvας αφηρημένος γεωμετρισμος συγκεντρω μένος σ-cο καθcφα. διακοσμητικο στοιχείο. Γιατί δσο πολύπλ� κη κα.l πλούσια σ' επινοήσεις κι α.v ήταν ή διακοσμητικη του τη τέχνη (μέ τα πολύτροπα μπλεγμένα, περίπλοκα κι έλικο ειδη σχέδιά. της, μέ τα σώματα. των ζώων, πουχουv &λληλο περιπλεγμέvα. τα. μέλrι τους κcιί μέ τίς ανθρώπινες μορψέ� ποδvα.ι στολισμένες με κοσμήματα) , &.πο έξελικτικη σκοπ:α οέv προχωρεί παραπέρα απο την εποχr1 �� Tene. �ρο παvτ�ς την κάνει να φαίνεται τόσο πρωτόγονη η έςα.ιρετικη της φ:ω· χια σέ σχ-εδιάσματα μορφών � μόνο, στις tpλα.v�ικές κι αχ γλοσαξωvικές μικρογρα.ψί�ς συvαvτ�ετα.ι ή ανθρωπιν� μοfφη - και κατόπιν ή έγκαταλειψη της προσπάθειας να. δωσει εστω και την sλα.cρρότερη σωματικη ύπάσταση στο &.πεικο vιζόμενο &.vτικείμενο. Παρά τον εκρηκτικο και συχνά π?λ,) έκφραστικδ ουνα.μισμδ των μορφών της, είνα.ι και πα.ρα.μεvει μιά. μηδαμιvη, παιγvιδιά.ρικη, καθαρά, διακοσμητικη τέχνη; Ό «μυστικος γοτθικός ρυθμός» της δ�v εχει τίποτε κοιν_ο �ε τον πραγματικο γοτθικο ρυθμο �κτος άΠΟ -:rιν εν:αση rιας � ψηρημέvης άλλψεπίδρα.σης δυvαμεωv, κι ασψαλως οί ουο αυ τές τεχνοτροπίες έπίσης δεν εχουv κοιvο τίποτα το εσωτερι-
185
κ6 κα.ί σΙJγκεκριμένα. πνευμα.τικό. Είτε στη γpα.μμικiι cι.�'.,τ·rι τέ ε!τε,, χνη εκψράζετα.ι μια. ειδικα. γερμα.νικη τεχνeιτpοπ[ΙJ.., , πράγμα. που φα.ίνεται πιθα.ν6 τεpο, μι ε τp ,χ � �'ΙCι r.ιϊ:ι;- σ·ι.υθι·ι.-r! κα.t σα.ρμα.τικη που ot γερμα.νιΥ.ές φυλες α.πλGJς μετε1:fίεp�.',ι 1/..'J.'. μιμήθηκα.Υ 184, εχουμε γα, κάνουμε μ' εγα. ψα.ινόμε,γο ΠΟ'J ι:J'_: γεπά.γετσ.ι την πλήρη κατάλυση της κλασ(ϊικης σ;'ιτιληψης τ-r,ς τέχνης καl που σχηματίζει την «πιο άπ6τομη ά'Ιτίθεση στ11·ι κα.λλιτεχνικη θεώρησΎJ της μεσογεια.κης περιοχης» 185, eH τέχνη α.υτη της περιόδου τGJY μετ α.να.στεύσεων ε!vα.ι λ α.ϊκη τέχνη, δπως ισχυρίζεται δ Dehio; 'Όχι, ήταν τ έ χ Υ η χ ω p ι κ ω V' fιτα.ν ή τέχνη των φυλών των χωρικών πο11 πλημμύρισαν τη Δύση, έvος λα.οϋ άκόμα. προσκολλημένου στ�ν πρωτογενη παραγωγή. "Αν πρόκειται / άποκαλέσωμε δλη την τέχνη των χωρικών «λαϊκη τέχνη» η δ.ν «λα.ϊκ·η τέχνψ > σημαίνει συγκριτικα. άπλες μοpψές εκψρασης που 7:pοοpίζrJ·ι ταν για. ενα πολιτιστικα. δμογενες κοινό, τότε ή τέχ'Π/ α.υτη ή ταν «λα.ϊκη τέχνη». 'Αλλα αν λέγοντας «λα.ϊκη τέχνη» !ν νοϋμε μια. δραστηριότητα που δέν επιτελείται &.πο επα.γγελ μcι.τίες ειδικούς, τότε πράγματι δύσκολα, μπορεί να πεpιγpα.: ψτεί σαν τέτοια.. Τα πλείστα προϊόντ α. της τέχ·ιης cι.υτης που ' ' .... � , ' εχουv ψτά.σει ίσαμ' εμάς προϋποθετουν κα.λλιτεχνικη' επιοεςιοτητα., που ξεπερνά.ει κατα πολυ κάθε είδος ερ α.σιτεχvισμοϋ κι είνα.ι εντελώς &.δια.νότητο οτι θα μπορουσα.v γrι, γίνουν α.πό καλλιτέχνες χωρlς άπόλυτη επαγγελματικη εκπα.ίδε�ση κ�ί μα.κpα &σκηση. Οί Γερμανοί πιθα.vο να. ε!χα.v μοvαχα λ� γους ειδικευμένους μαστόρους, ενώ οί χειρωvακτικες τέχνες &.ναμφίβολα. γίνονταν ακόμα μέσα. στο σπίτι· ομως ή π α.ρα.γω ΎΎ/ Υ..α.λλι7,εχvικώΥ κοσμημάτων σαν αυτών που σώζονται, ού '::ίΧΟλα. μποpουσε ν&Vα.ι άπλο ,;ά.pεργο 186. Οί Γερμα.vοί ήσαν δις επt το πλείστο Ηεύθεροι χωpικοt τ.ου καλλιεργουσα.v τα. δικά. τους χωpά.ψια· εν μέΡ.ει, πάντως, ·ησα.v χιόλας γαιοκτήμονες με δουλοπάροικους που δούλευα.·,ι � , τους λογα.pιασμο., Δ'εν εμπcι. , " τη γη, τους για, uικο ινε πια., r1:,ητημα «κοινοτικης γεωργίας» στην εποχΎJ cι.υτη των μετα ναστεύσεων 187. Οί συvθηκες που επικρα.τουσαν μπορουν να ϊ-εpιγραφ,:/j'ί μόνο σαν ά.νεςέλικτες, στο βα.θμο που κι ολος δ
πολιτισμος βρισκόταν άκόμα, σε κα.θαρα γεωργικο επίπεδο.
Κι εδώ ή γεωμετpικη τεχνοτροπία., δπως παντοϋ ϋστερ' &.πι:ι
το τέλος της νεολιθικής εποχης, βρισκόταν σε συμψωνία με τον τρόπο ζωης τωγ χωρικών, &λλα κα.t έσω διόλου δεν πρου πόθετε περισσότερο &πο δπουδήποτε &λλου τη θεώρηση μιας κοινότητας που μοιραζόταν την ιδιοκτησία. eH τέχνη της πε διόδ()υ α.uτης οέγ εχει ίδια.ίτερα, χα.ρακτηριστικα. σε σύγκριση με τη χωριάτικη τέχνη άλλων έποχων κα.l λα.ων, είναι ομως αξιοσημείωτο οτι ή γεωμετρικη τεχνοτροπια των Γερμανωv χωρικών οχι μόνο συνεχίζεται στη ζωγρα.ψικη μικρογρα.ψιων των Ίρλαvδων μοναχών, άλλα κα.l προάγεται, με την έπέκτα ση της δια.κοσμητικης της &.ρχης στην άνθρώπινη μορψή. Ή ά.πόστα.ση της ζωγραψικ'1ς αυτης ά.πο τη φύση φτάνει, κα.l κάποτε ά.κόμα και ξεπερνά.ει, την άψαίρεση του πρώιμου έλ ληvικοϋ γεωμετρισμου. 'Όχι μόνο ή μη - εικονιστικη δια.κό σμηση, οχι μόνο τα, ψυτα και τα ζώα., άλλα κ α.t οί άvθρώπινες μορψές μετατρέπονται σε καθα.ρη καλλιγραψία κα.ί χάνουν κά θε ίχνος σωμ α.τικης κι δργα.νικης ουσία.ς. Πως ομως πρέπει να εξηγηθεί το γεγονος δτι μια τέχνη, σα.ν α.υτη των λόγιων μονα.χG)Υ που μισθώνοντα.γ άπο λόγιο κοινό, ή δποία. &.σκοϋν τα.ν κι εκλεπτύνονταν σέ τόσο μχκρα. περίοδο, εμεινε στάσιμη στο επίπεδο της τεχνοτροπίας τG>ν μετα.να.στευτικων λα.ων; �Η κύρια α.ιτία πιθα.νο γα, εlνα.ι οτι ή Ίpλα.νδία ποτέ ΟΞΥ ,�πηρ ςε ρωμαϊκή :χποικία. κι έπομένως δεν συμμετείχε άμεσα στις καλες τέχνες της κλασσικής άρχα.ιότητας. Οί πλείστοι 'Ιp λανδοί μοναχοί πιθανο να μην είχα.γ δεί ποτέ ρωμα.ϊκο γλυ πτό, ενώ τα pωμαϊκα ·η βυζα.ντιγα. δια.κοσμημένα. χειpόγρα.ψα. δε θαψτα.vα.ν κα.ι πολυ συχνα στ'ΥJΥ 'Ιρλανδία - εν πάση πε·· ριπτι�σει οχι ά.ρκετα, συχνα για γα σχημα.-:[σου·,ι τη οά.ση μιας καλλιτεχνικης παράδοσης. 'Έτσι δ αψηpημivος φορμα λ ισμος της τέχνης των μεταναστεύσεων εδώ δε συνάντησε ου τε καν την &.ντίστ α.ση που συνάντησε στην ηπειρωτικη Εό ρώπrι μέ τη μοpψη της ρωμαϊκής τέχνης. 'Ένα.ς άλλος πα ράγοντας που εξηγεί το «χωριάτικο» γεωμετρισμο των ιp·· λα·ιοικιί>ν μικρογραφιG>ν συνδέεται μz ·cό·; είδικό χαρακτήρα της ιρλανδικής μοναστικης διοίκησης πο 1 ήτα.ν διαψοpετικr1 1
187
ά.πο του ηπειρωτικου κι ίδια.ίτερα. τοϋ 6uζα.ντινοσ μονα.χισμοϋ. Τα. Ηληνικα. μοναστήρια. ήταν τοποθετημένα. κοντα στίς πό λεις κι επα.ιρνα.ν ένεργο μέρος στη ζωη της πόλης, στο έμπό ριο και στη διεθνη πνεuμα.τικη κίνηση· τα μέλη touς εκα.'/ι:J.'/ μόνο έλα.cpρια. χειρωνακτικ·η δουλεια. καί δεν είχαν τίποτα κοινό με τόν &.γροτικό τρόπο ζωης. Οί Ίρλα.νδοι μοναχοί, &. πο την άλλη μεριά, ήσαν &.κόμη κα.τα το ημισu χωρικοί. Ό !διος δ &γιος Πατρίκιος ήτα.ν γυιος γαιοκτήμονα. με μέση ίδιο κτησία., γυιος ένος rusticus ( =κατοίκου της ύπα.ίθρου Σ.τ.Μ.) κα.ι ά.κολουθοϋσε κα.τα. γράμμα. τον κανόνα των Βενε δικτίνων, δτα.ν ίδρυσε τα. μοναστήρια του. Είναι ομως &ξιοση μείωτο οτι ή πρώιμη 'Ιρλανοικη ποίηση, που 6ρίσκετα.ι στο ίδιο πολιτιστικο έπίπεδο με τή ζωγραcpικη μικρογpα.cpιων των μονα.χων, &.ποκα.λύπτει μια. τόσο δuνα.τη αίσθηση της cpύσης, ώστε σε σχέση μ' αυτη είναι δυνα.το νά. κάνουμε λόγο οχι μόνο για. &.κρι6η νατουραλισμό, ά.λλα. και για ενα. πολυ ευαί σθ-Υιτο, με γρήγορη &.νταπόκpιση στους έρεθισμούς, ίμπρεσσιο νισμό. Ετνα.ι δύσκολο να κατανοήσουμε, πως δύο τέτοια. δια. ψορετικα. cpαινόμενα. μπορεί v' &.νηκαν σ' ενα κα.l τόν α.ότο πολιτισμό: &.πό τη μια. οί μικρογρα.cpίες, στις δποίες κάθε cpυ σικη μορcρη μετατρέπεται ά.μέσω.ς σε ά.πλό στολίδι 1 κι &.πδ την α.λλη μια. περιγραcρη της φύσης δπως ή έξης: Άχος &.χνός, ά.χός &.γα.πημένος, τοϋ παντός τpυcpερη (μουσική, κοϋκος με τrι γλυκεια ψωνή του στην δεντρόκοpcρη· στrιν ήλια.χτίδα μέσα παίζουν ήλιαχτίδες πιο λεπτές, τα. μοσχαράκια. έρωτευτηκα.ν τοϋ 6ουνοϋ τό... 188, Ή μόνη έξήγηση τούτη ς της &.συμφωνίας είναι δτι κι έ δω, οπως τόσο συχνά, ή &.νάπτυξη δεν προχωρεί παράλλη λα σ' δλες τίς διαcρορετικες μορcpες τέχνης κι δτι κι εδω ε χουμε μια &.πο κείνες τις ιστορικές περιόδους, οί καλλιτεχνι188
κές εκδηλώσεις των δποίων δε μποροϋv ,./ ά.ναχθοϋν στόν κοι νό πα.ρα.νομα.στή μιας μονα.δικης τεχνοτροπίας. Ό 6αθμος τοσ να.τουραλισμοϋ στίς διάφορες τέχνες και στα. διricpορα. είδη μιας περιόδου έξαρτατα.ι μόνο &.πό το γενικο πολιτιστικο έπί πεδο της περιόδου, εστω κι &ν &.κόμα. είναι &νια.ία. ή κοινωνιολο γικη δομή της, &.λλα και &.πο τη cpύση , την ήλικία και την διαίτερη παράδοση καθεμιάς τέχνης και είδους χωριστά. Τό yα, περιγράψεις μια. εμπειρία. της φύσης μέ λέξεις και ρυθμους η μέ γραμμές κα.ί χρώματα. διόλου δέν είναι το ίδιο πραγμα.. Μια. έποχη μπορεί να πετύχει στό ενα. καl ν' αποτύχει στο άλλο, μπορεί να. εχει μια. συγκριτικά. αυθόρμητη &.κόμα. κι ά μεση σχέση με τη φύση στον ενα. τύπο τέχνης, οταν ή ίδια αό τη σχέση γίνεται σuμ6α.τικη και στερεότυπη στον άλλο. οι Ίρλανδοί, που &.να.κάλυψαν ποιητικές εικόνες οπως:
ι
άφησε τό πουλάκι μια. νότα σcpυpιχτη να. ηχήσει στην άκρη της γυαλιστερης κίτρινης μύτης του· τό μαυροπούλι &.πό τό cpουvτωτο κιτρινοδέντρι σέρνει cpωvη πο,j ά.πλώνετα.ι πάνω 'Jτσ Λόχ - Λα.tκ 189 και μίλησαν για. πράγμα.τα. καθώς «τό πόδεμα των κύκνων» καl τό «χειμωνιάτικο πανωφόρι των κοpακιωv» 190, οί ίδιοι σχεδία.σαν κα.l ζωγράφισαν πουλιά, για. τα. δποία. είναι δύσκο λο να. ποϋμε, άv ύποτίθεται δτι παριστά.νουν κε.ιτότ.ουλα η ά.ετόπουλα. Ή ά.πόλυτη παραλληλότητα. τεχνοτροπικης προ σέγγισης στlς διάφορες τέχνες καl εtδη προυποθέτει έπίπεδο άvάπτυξης, στο δποίο ή τέχνη δεν εχει πια. να πα λαίψει για. τα. μέσα. εκcpρα.σης, &.λλα. είναι σέ θέση, ίσα.με ενα δρισμέvο 6α.θμό, να. επιλέξει ελεύθερα. &.νάμεσα στις διάφορες δυνατότητες μορcpικης διαπραγμάτευσης. Στην παλαιολι θι-κη εποχη δέv θα. όπηρχε τίποτα. στη σuγκα.ιρινη ποίηση αν ύπηρχε καθόλου ποίηση - για. να συγκριθεί με τον πο λυ έξελιγμέvο νατουραλισμό στη ζωγρα.cpικη της ίδιας πε ριόδου. Κι ά.ντίστροcpα., στην παλια. ίρλαvδική ποίηση ή
189
μετα.cροpικη δύναμη της γλώσσας παρήγαγε εικόνες cρυσικης ζωης, για. τις δποίες ή τέχνη της ζωγpαψικης, που βασιζόταν στrι δια.κοσμητικη τεχνοτροπία. της περιόδου των μετα.να.στεύ σεων, στεpοϋνταν τα. μέσα. εκψpασης. Στήν ποίησή τους οί Ίpλανδοι εξαpτιοϋνταν &.πο τελείως διαψοpετική παράδοση &.πό 8,τι στή ζωγpα.ψική τους. οι ποιητες θα, ήσαν εξοικειω μένοι με τή λατινικη λυpικη ποίη ση της cρύσης η με ποι1ιματα. πού βγηκαν &.πο τη λατινικη ποίη ση , ένω δλο κι δλο που η ξεpα.ν οί ζωγρά.cρ οι, για, να. κάνουν &.pχή, ήταν ή γεωμετpικ+ι τεχνοτροπία των κελτικών και γερμανικών ψυλων των χωρι κών. 'Όμως οί ποιητές κα.ι οί ζωγpάψοι θα. α.νηκα.ν και σε διαφοpετικες κοινωνικές κα.ι πολιτιστικές τάξεις κι ή δια.yοpχ α,uτη θα, πρέπει yα, επηρέασε την προσέγγισή τους προς τr1 ψύση . Άπό τη μια, μεpια, ξέρουμε δτι οί ζωγpάψοι των μικpο γpα.φιϊi'>ν �σα,y ά.πλοι μοναχοι Χι α.ΠΟ τηy α.λλη μποpοϋμε να, ύποθέσουμε δτι οί συγγραφείς κc,.l των επικών και των φυσιο λατρικών ποιημάτων �σα.ν ενεpγοl ε:πα.γγελματίες ποιητές δηλαδη &.νηκαν είτε στην τάξη των ύψηλα. τιμωμένων αυλι κών ποιητών εϊτε στr1ν τάξη των ραψωδών, που πιθα.νο yα, τούς εκτιμοϋσα.ν λιγότερο &.λλα. εν τούτοις τούς &.να.γνώρι ζαν &.κόμα. σ:χ.ν μέλη τi1 ς &νώτερης τάξης εξαιτίας της πολυ μά.θειάς τους191. Ή ύπόθεση 8τι τα. ποιήματα. α.uτά εχουν τrιν ϊδια. προέλευση μέ τη λα.ϊκη ποίη ση 192 πηγάζει α.πο τη pο μα.ντικrι ιδέα δτι το «φυσικο» κα.l το «λαΧκο» είναι εννοιες που ή μιά τους μπορεί y' άντικατα.στα.θεί με την α.λλη, ενώ στrJ Υ πραγματικότητα. είνα.ι πιο πολυ αντίθετες παρά ενα.λ λα.κτικες λύσεις. Ή ίδια. &.μεσότητα. της δpασης που βρίσκου με στην ίpλανδικrι φυσιολατpικrJ ποίη ση είναι επίσης πρόδη λη κα.ί στο πα.pα.κάτω εδάφιο &.πο το 6ίο ένος &γίου - δηλαδή &πο ενα λογοτεχνικο εργο που δεν σχετίζεται ψα.νερα, με τη λcι.."Cκr1 ποίη ση . Το εδάφιο πραγματεύετα.ι ενα επεισόδιο στό δποϊο ενα. παιδί πού παίζει στ' ακροθαλάσσι πέφτει στο νερό, αλλά σώνεται άπο τον &γιο κα.l μετά περιγράψει πως παίζει με τα. κύμα.τα καθώς κά.θετα.ι στη μέση της θάλασσας, πάνω σ' ενα. άνάχωμα. &.πο α.μμο:
190
Γιατί τ,χ κύμα.τα. εφτσ,να.ν ψηΗ, ίσα.μ..' εκείνον Χα.ί γεΊ.ο•; σαv γύρω του, κι εκείνος γελοϋσε με τc.ι κύμα.τα. κι εβι;ι.ζε την παλάμη τοϋ χεpιοϋ του στ+ι χαίτΊι τοϋ &::ρpοϋ κα.ι τον εγλειφε, σα.·; άφρο άπο ψpεσκοα.ρμεγμένο γάλσ. 193 . Μετά τις βα.ρ6αρικες επιδρομές ξεπpό6cιλε στη Δύση μ�� καινούργια. κοινωνία. με κα.ινούpγια αριστοκρατία και κα.ι νούργια. πολιτιστικη elite. Ένόσο δμως α,,Jτη &.να.πτυσσ6τα:ι, δ πολιτισμος ξέπεσε σε σημείο άγνωστο στήν κλα.σσικη ά.ρ χ(Ι..ιότητα κα.ι πcφέμεινε στείρος γιχ αιίi)νες. Ό πα.λιος πολι τισμος δε ψτά.νει σε άπότομο τέλος: ή ρωμα.ϊκη οικονομία., κοινωνία. και τέχνη παρακμάζουν κι έξαψανίζοντα.ι βαθμιαία, κι ή μετάοα.ση στο Μεσαίωνα. γίνετα.ι 6ημα με 6ημα. κcιί σχε δόν άπα.pατήpητη. "Η συνέχεια. της εξέλιξης εκφράζεται πιό καλα στην επιβίωση της οψιμΊJς pωμα.ϊκης οίκονομικης δομης l 94α.: ή γεωργία με τή μεγάλη ιδιοκτφία. και οί cόloni πα pα.μένουν ή βάση της πα.pα.γωγης195. Οί παλιές έγκατα.στά σεις μένουν κατοικημένες, εyίi) οί ερειπωμένες πόλεις, εστω και μεpικα., ξαναχτίζονται. "Η χρήση της λατινικής γλώσ σας, ή ισχυς του pωμα.ϊκου νόμου και προ παντος ή !ξουσία της Καθολικής Έκκλησίας, που γίνεται πρότυπο για την πο λιτικrι διοίκηση - δλα αuτα παραμένουν άθικτα. Άπο την άλλη μεpια, δ pωμαϊκος στpατος και ή πα.λια. διοίκηση πρέ πει να φύγουν &.πο τή μέση. Γίνεται προσπάθεια. να. δια.ψυ λά.ξουν στο νέο κράτος τους ύπάpχοντες θεσμούς, την οικονο μικrι διοίκηση. το νομικο κα.ι &.στυνομικο σύστημα., δμως οί παλιές θέσεις οί σπουδα.ιότεpες, εν πάση περιπτώσει πρέπει να. συμπληpωθουν με καινούργιους ά.ξιωματούχοuς, κα.ί ή νέα άpιστοκpα.τία ά.ναπτύσσεται κατα. πολυ μεγάλο 6α.θμό &πο την καινούργια αuτη πολιτικη ύπηpεσία.. Οί γεpμανικές:κατα.κτήσειgεπέφεpα.νμέσα στο ίδιο;το γερ μανικό λα.ο τη μετάβαση απο το πα.λιο ψυλετικο κράτος στην απόλυτη μοναρχία. Τα. νεοϊδρυμένα. κράτη όοήγησαν σε &λλα γές, που κατέστησαν τους νικηφόρους 6ασιλιάδες ίκανους να γίνουν ά.νεξάρτη-;;οι ά.πο τή λαϊκrι συνέλευση των έλευθέpων
191
Χι &κολσυθώντας τό παράοειγμα των Ρωμαίων αυτοκρατόρων να. ύψωθοϋν πάνω κι άπό τό λαό κι &πό τους ευγενείς. θεω ρσϋσαν τις κατακτημένες περιοχές σαν οική τους άτομικη ιοισ κτη σια και τους άκολσύθσυς τους σα.ν κσινους υπηκόους, πάνω στους δπσιους εlχαν άπόλυτσ προσωπικό ελεγχο. 'ΑJ..λα ή έ ξουσία τους, ευθυς άπό την άρχή, οεν ήταν οιόλου &σι:ραλης. eo καθένας άπό τους παλιους ι:ρυλετικσυς &.ρ χηγους μποροϋσε να. προβάλει σα.ν άντίπαλος και κάθε μέλος της παλιας &.ριστσκρατίας ήταν ουνητικα &πικινουνο. Άπάλ λάχτηκαν &πό τσϋτσ τόν κίνδυνο έξσντώνοντας σε πολυ με γάλο 6αθμό την παλιά &.ριστοκρατία, που θα.πρεπε κιόλας να εχει υποστεί τεράστιες &.πώλειες στους κατα.κτητικους πολέ μους. eπ ύπόθεση δτι &.πολύτως τίποτε δεν εμεινε &.πό τους πα.λιους ευγενείς 196, κι οτι έκτός &.πό τους Μερο6ιγγειους δεν ύπηρχαν άλλες ευγενείς οικογένειες πιθανό να εlναι ύ περ6σλικη 197, δμως σι έπιζώντες ά.σψα.λώς δέν ήσαν πια κινδυνος για τό 6ασιλιά. Έν τούτοις ύπό τους Μεροβιγγείους πρέπει να ύπηρχε κιόλας καινούργια. και μεγάλη άρχουσα τάξη. Πως γεννή θηκε; Κα.l &.πό τι λογης κοινωνικά στοιχεία &ποτελοϋνταν 'Εκτός &.πό τ' &.πομεινάρια των Γερμανών κληρονομικών ευ� γενών, άποτελέστηκε πρό παντός &.πό τα. μέλη της τάξης των Ρωμαίων συγκλητικών που πιθανό να. εlχαν διασωθεί σπο ραδικα και ζοϋσαν στις κατεχόμενες περιοχές. Έν πάση πε ριπτώσει, πσλλοl άπό τους παλισυς Γαλατσρρωμαιους γαιο κτήμονες κράτησαν την ιδισκτησια και τα. προνόμιά τους l στω κι αν οι 6ασιλιάδες εuνοοϋσαν τους καινούργιου.ς &.ξιωμα τούχους και στρατιωτικους ευγενείς. Τούτη ή &ριστοκρατια των άξιωματούχων σχημάτισε οχι μόνο την πιο σημαινουσα, &λλα έπισης και την άριθμητικα σπουδαιότερη μεριοα της ι:ρραγκικης &νώτερης τάξης. Άπό την ίδρυση του νέου κρά τους και μετά, δ μόνος δρόμος για y' &.ποκτήσει κανεις κα.ι νούργιες τιμές περνοϋσε &.πό την ύπηρεσια του 6ασιλια· δ ποιοσδήποτε 6ρισκόταν στην ύπηpεσία του 6ασιλια λογαρια ζόταν περισσότερο &.πό τους άλλους και &.νηκε αυτόματα στην &.ριστοκρατια. 'Όμως ή &.ριστοκρατια αuτη &.κόμα οέν ήταν
192
πρα.γματικσl ευγενείς, επειδη τα προνόμιά της ύπόκειvτσ σε σ τέρηση κα.l δέν ήσαν διόλου κληρονομικά: δε βασίζονταν στrι γέννηση καl την καταγωγή, παρα μονάχα στό &ξίωμα και στην ιδιοκτησία 198. Έπίσης πολυ απείχε &.πό το να. σχη ματίζει μια. εθνικά ένιαία δμάδα· &.ποτελουνταν &.πο γαλατικά, ρωμα.ϊκα. κΟ'.l γερμα.νικα στοιχεία κι αντιπροσώπευε μια τάξη, στrιv δποία. δεν εδιvαν προτεραιότητα στους Φράγκους - τσυ λά.χιστο &πέ.ΥΟ'.ν-::ι στους Ρωμαίους. Ή απροκα.ταληφία των 6χσιλιάδωv εψτα.σε τόσο μακριά, απ' α.uτη την άποψη, ώστε επέτρεψαν κι ϊσως κα.l βοήθησαν κι ύποκίνησαν ανθρώπους χα.μηλότα.της κα.τα.γωγης, ακόμα. καl δραπέτες δούλους, να ψτά.σουν στlς ύπέρτα.τες τιμές 199. Όπωσδήποτε, τέτοιοι άν θρωποι ήσα.ν λιγότερο επικίνδυνοι για. την εξουσία των 6α σιλιά.δων κα.l συχνα. πιό κατάλληλοι για. να. διεκπεραιώσουν τα. καινούργια. καθήκοντα άπό τα μέλη των παλιών οικογε νειιi>ν. Άπό τόν εκτο κιόλας α.ίώνα, μεμονωμένοι λειτουpγοι - πpό πα.vτ6ς οί ανώτατοι διοικητικοl &.ξιωματουχοι, οί «κό μητες» - ανταμείβονταν, εκτός άπό τό μισθό τους, με χορη γίες &πό τα. οα.σιλικα. κτήμα.τα. 'Ασφαλώς στην άpχη ή γη πα.ρα.χωρουντα.ν μονάχα. για. περιορισμένο &.ριθμο ετών, δ στερα. ισόοια κα.l μονά.χα. μετέπειτα. σα.ν κληρσνομικη ίδιοκτη σία. Ό Γρηγόριος (Έπίσκοπος - Σ.τ.Μ.) της Τούρ, ή α.δ ο�ντία. μας στlς κοινωνικές συνθηκες της μεpοβίγγειας περιό δου, δε μνημονεύει παραχωρήσεις γης για. στρατιωτικη υ πηρεσία. - μ..' άλλα. λόγια, χορηγίες ψεουδαρχικης ύι:ρης200. Ή μερο6ίγγεια πα.ροχη γαιών εχει άκόμα ύψη δώρου κι οχι zξα.σφά.λισης. 'Όμως δρισμένα προνόμια κι εξαιρέσεις σύν τομα συνδέθηκαν μέ α.uτες τlς παραχωρήσεις γης. Ι\α.τι στο 6α.θμο που το κράτος αποδειχνόταν ανίκανο να προστατεύσει -cό ϊδιο τ·η ζωη και την ιδιοκτησία των υπηκόων του, οί με γάλοι γα.ισΥ.τήμονες &νάλα.βα.ν τη λειτουργια αυτή, σε άν τά.λλαγμα, διεκδικώντας για τδ.ν έαυτό τους την έξουσία. τοϋ κράτους μέσα. στην περιοχή τους. 'Έτσι οχι μόνο οί βασιλικες γαίες, &λλα. κι ή περιοχη, μέσα στην δπο{α τό κράτος εΙχε τό λόγο στlς ύποθέσεις, μειώνονταν, δσο αυξάνονταν οί δωρεές
13
193
γ�ιων. Στ� τέλος, δ, 6ασιλι�ς-εμειvε αφέντης μονά.χα. στα. δι κα του κτημα.τα, που συχνα ήσαν μικρότερα απο έκείνα των πιο ισΧ;υρωv_ ύπηκ�ωy του. παρεμπιπτόvτως, αυτος δ ανασχη , ματισμος των σχεσεων ίσχυος συμcρωνοϋσε πλη'ρως με τη' ' ' ' ' ':t: ,� t: γενικη ε':)εΑι":,η, που μετέφερε το κεvτρο βάρους της Χοιvωvικης ζωης απο τήv πόλη στ·ηv ϋπαιθpο. , �έ α�τ�θεση μ� την πόλη, 1ι ϋπαιθ�ος είναι &κατάλληλη για την άσκηση τεχvης - προ, παντος για. τtς καλες τέ�Υ�ς �ού εχου� λ;ιτ�υργία περισ�ότερο &πο διακοσμητική. Σ ην υπ�ιθ�ο δεν .υπαρχο , �ν ��υλειες που να. ταιριάζουν στην τε;c,χνη, δεy ε, f�ι Ούτε ΚΟ;ΥΟ Ο'Jτ� κανέν� απο τχ απαραίτητα μ�σα. , Οπωσοηποτε ο, κυριος λογος για τr1 στασιμότητα. της τ:χνης ύπο τους !r'1�ρο6ιγγείους 6ασιλιά.δες είναι ή παρακμή των πόλεων και, η ελλειψη σταθερής 6α.σιλικης διαμονης. Ή μεταμόρφωση τοϋ πολιτισμοϋ της πόλης σε πολιτσμο αγρο τικό, πρ�τσες που είχ; κιό) ας αρχίσει στα. μεταγενέστερα � χρόνια της α�, τοκfατορια.ς, τωρα συμπληρώνεται. Ή χρημα , τικη �ίκονομια των πόλεων της κλασικής αρχαιότητας ξα ναγυ�ιζει στ�ν e οι�ιακ� και φυσική , οικονο�ία των μεγάλων κτηματων, τα οποια γινεται προσπαθεια να καταστοϋν δλο κ�ηρ�τικα. ανεξάρτητα �πο ε,ξω δυνάμεις, πόλεις και &γο Ρ7ς. Ομως ή απόλυ;η επ,ικρατηση των μεγάλων κτημάτων .,. δεν ειναι πρωταρχικα το αποτέλεσμα της παρακμής των πό
λεων· αντίθετα, οί πόλεις με τlς &γορες τους έρειπιόθr'καν, έπε� δή οί κτηJJ.α.τί�ς που ��� μποpοϋσαν να. πουλήσου� τα. . πpοιόντα τους εξαιτιας της ελι,ειψης χρήμα:ί:ος, έτοψ.ά.σπ1καν α παράγουν κα.τα. το δυvατο ο,τι τους χρειαζόταν για. τον � �αυτό τους καl τίποτε παραπάνω. Στο τέλος ή παpακμΎ/ των ερημωμένων πόλεων προχώρησε τόσο, ωστε οί 6ασιλιά.δεc: & να.γκά.στηκαν να μετακινηθοϋν στα. κτημα.τά. τους, κο:Θuκ· δi μποpοϋ�αν να ,6pοϋν (η να πληρώσουν για.) τήν τροφή �πο,1 χpειαζοταν για να, κpατηθοϋν ο[ ϊδιοι κι οί &κόλ()υθοί τους στις πόλε:ς. Οί ;tόλεις έπι6ίωGαV στήν κp[ση αυτrι κατα πολυ μεγ�λο �εpο� σαν έπισκ�πές, δμως εστω Χ� 7.V στά.θψαν μό λις ικανες να. δια.τηpηθουν, χαpα.κτηpηστικσ πάντως είναι 8, τι σ δλόκληpη τή ψpα.γκική εποχr1 οϋτε μια σημαντικη πόλη
194
δε ψά.νηκε στή Δύση, ένω στήν ϊδια περίοδο οί "Αρα.6ες ϊδρυ σαν γιγάντιες πόλεις οπως ή Βαγδάτη κι ή Κορδούη201. 'Α κόμα κι οί τοποθεσίες, δπου &πο κα.ιρο σε κα.ιρο διέμεναν οί βασιλιά.δες, οπως το Παρίσι, ή Όpλεά.νη, ή Σουασον και ή Ρέμς, fJσαν συγκριτικα. μικρες κι αραιοκατοικημένες. Σε καμιά. τους δεν αναπτύχθηκε αυλική ζωή. Πουθενα. δεν πρό βαλε &.νά.γκη για. κτήρια καl μνημεία. Και τα. μοναστήρια το-. ϊδια fJσα.ν ά.κόμα πολυ ψτωχα. για. να εκπληρώσουν τlς λει τουργίες της αυλης και της πόλης. Έπομένως δεν ύπηρχε οϋτε πόλη, οϋτε αυλή, οϋτε μοναστήρι δπου θα. μποροϋσε ν' αναπτυχθεί δμαλή κα.λλιτεχνικη δραστηριότητα. Στον πέμπτο αιώνα ύπηρχε ακόμα παντοϋ μια. καλλιερ γημένη αριστοκρατία &pκετα. εμπειρη σε λογοτεχνικCt. και καλλιτεχνικα ζητήματα, α.λλα τόν εκτο cιλώνα έξcι.ψανίστηκε σχεδον έντελως· οί καινούργιοι Φράγκοι ευγενείς δεν γνοιά ζονταν στο παpαμικpο για ζητήματα μόρφωσης καl πολιτι σμου. Κι οχι μονά.χα ή αριστοκρατία, παpα. καl ή Έκ Χλησία περνά.ει &πο μια. περίοδο παραμέλησης Ικαl μαρασμοϋ. Συχνα. ακόμα κι ανώτεροι αςιωματουχοι της . Έκκλησίας ίσα. που μποροϋσαν να. οια6ά.σουν, κι δ �pηγόpιος της Τούp, που εκθέτει αυτη την κατάσταση, κι δ ιδιος γράψει κάπως άτεχνα Λα.τινικα - σημάδι οτι ή γλώσσα. τ·ης 'ΕΧκλησίας ήταν κιόλας νεκpΎJ στον ε6δομο αι� ώνα202. Τά. σχολεία που διευθύνονται &πο λαϊκους φθίνουν χαι κλείνουν ενα - ενα.. Σε λίγο δεν ύπά.pχουν καθόλου εΧ παιδευτικοι θεσμοl έκτος απο τα καθεδpιχα σχολεία, που οί εr:[σκοποι πρέπει να. διατηρήσουν για. να εξασφαλίζουν συνε χη προμήθεια κληρικών. Με αυτο τον τρόπο ή 'Εκκλησία πpωταπόκτησε το εκπαιδευτικό εκείνο μονοπώλιο, στο δποίο όψείλει τiιν εξαιρετικη τrις έπιppοr1 στήν κοινωνία. της Δυτι κής Ευρώπης203. Το κράτος κληpικοποιείται πρωτα - πpωτα μόνο επειδή ή Έκκλησία προμηθεύει κι εκπαιδεύει κρα.τι κους αξιωματούχους, κι οί μοpψωμένοι λαϊκοι ένστικτώδικα έπειδη τα θεώρηση της ζωης, ά:ποκτουν τ·ην εκΧλησιαστική ' ' ' ., \ f'.' , ) Υ.!:ι. θ εοpικα. χι α.pγοτεpα, τα μοναστικα. σχο ,εία εί'Ιαι τα μόνcι. 1 �):)
εκπαιδευτικά. ίδρύματα., στά. δποία, μπορουν νά. στείλουν τά. παιδιά τους Ή Έκκλησία, άΎ.όμη συνέχιζε νά. δίνει τις σπουδαιότερες παραγγελίες σε καλλιτέχνες. Οί έπίσκοποι άκόμη εκτιζαν εκ κλησίες: &.κόμη μίσθωναν χτίστες, μαραγκούς, έπιπλοποιούς, ύαλουργούς, δ�ακοσμητες καl πιθανο καl γλύπτες καl ζω γράφους. Έξαιτίας της ελλειψης σωζόμενων μνημείων δεν μπορουμε νά. σχηματίσουμε άκρι6η ιδέα για. τούτη την καλλί τεχνικ·rι δραστηριότητα, δμως, α.ν μπορουμε να. Βγάλουμε γε νικά. συμπεpάσμα.τα άπο τα. λίγα διατηρούμενα εικονογραφη μένα χειρ6γρα.ψα, περιοριζόταν σε μια. σαν ά.πο δεύτερο χέ ρι συνέχιση της μεταγενέστερης ρωμαϊκης τέχνης κα.ι στ·�ν επανάληφη της τέχνης της περιόδου των μεταναστεύσεων. Έ κείνο τον καιρο κα.νεtς πια. στη Δύση δεν �ταν σε θέση ν' ά. ναπαρα.στήσει πλαστικά. ενα σώμα,· το κά.θε τl περιορίζεται σε καθσ.ρά. έπιφα.νεια.κο κόσμημα, σε άλληλεπίδρα.ση των γρα.μμων και σε καλλιγραφία.. Τα. μοτίοα. που χρησιμοποιοuν τα.ι στην δια.κοσμητικη τέχνη σε άντιστοιχία. με τ·rιν επικρά --cηση του α.γροτικου τρόπου ζωης, είναι οί μορψες της πα.ρσ. δοσιακης τέχνης των χωρικών: δ κύκλος κι ή σπείρα, ά.λλη λοπλεγμέvες ταινίες κα.l λουριά, ψάρια. κα.l πουλιά., κάποτε ψυλλώματα και άναρριχrιτικά., κι α.ότο εlνα.ι δ μόνος νεωτερι σμος πού ξεπερνά.ει την τέχνη της έποχης των μεταναστεύ σεων. Αότα. επίσης εlναι καl τά. θέμσ.τα. της χρυσοχοιας, στην δποία ά.νήκουν τα. πλείστα παραοείγματcι.. ::ού δια.σώθη καν. Ό σχετικα, μεγάλος τους άριθμος δείχνει, που 6ρίσκον τα.ι τα. ·κο.λλιτεχνικα. ένδιαφέροντα. της πρωτόγονης αύτης έ ποχης. Τέχνη πρώτα. - πρι'ϊ)τα. σήμα.ινε στολισμο καl στολίδια, επιδεικτικα. δια.κοσμημένα έργα.λεία κα.l πολύτιμα. κοσμήμα τα.. Χρησίμευε -οπως συχνα. χρησιμεύει ακόμα, μ' &;ιδα νικευμένη μορφή, σε πολύ περισσότερο &νεπτυγμένους πολι τισμούς- μόvο για, να. επιδείξει την κατοχr1 δύναμης και πλούτου. Με τη στέψη του Καρλομά.γνου ή φύση τ·�ς φpαγκικης μοναρχίας ύψίστα.ται μιά. θεμελια.κη αλλαγή. Ί-Ι κοσμική έ ξουσία, -c
δ Φράγκος βασιλιάς γίνεται δ προστάτης της Χριστια.νοσύ 'iης. Οί Καρολίγγειοι &.ποκαθιστοϋν την άουνα.τισμένη έςου σία των Φράγκων 6α.σιλιάδων, άλλα. εrναι άνίκα.νοι νά συν τρίψουν την ίσχύ της άριστοκρα.τία.ς, !πειοή έν μέρει της χρωστουν τη θέση τους. Οί κόμητες κι οί μεγιστάνες γίνονται ύποτελείς των 6ασιλιάδων άπο τον lνατο α.ίώνα κα.l μετά, εr ναι &.λήθεια, άλλα. τα. συμφέροντά. τους συχνά εrναι τόσο άν τιθετα. μέ τοϋ Στέμματος, ώστε μακροπρόθεσμα. δέν μποροϋν να κρατήσουν τους δρκους τους προς τό 6α.σιλιά. eH ίσχύς κι δ πλουτος τους δεν αυξάνει, άλλά. μειώνεται δσο μεγαλώνει ή έξουσία. του κράτους. eH κεντρική κυ6έρνηση, ά.φήνοντάς τους τη διοίκηση της ύπα.ίθρου,οιεκδικεί τις επίσημες όπηpε σίες μιας τάξης, πού άργά. η γρήγορα. πρέπει να άποκαλυ φθεί δτι εrνα.ι έχθpος τοϋ κράτους και ή δποία, σάν τέτοια, άρχει κα.ί κυοεpνα. με άκόμα περισσότερη έλευθεpία., έφόσο λείπει σχεοόν έντελως μια. ίερα.ρχία άξιωμα.τούχων μέ κατώ τερους και μέσους 6α.θμούς. eo 6ασιλιας δε μπορεί να κάνει πολλά. πράγμα.τα. !να.ντίον των άνυποτάκτων κομήτων και πρό παντός δε μπορεί άπλως νά. τους &.πολύσει, γιατί δέν ε! ναι ά.ξιωμα.τουχοι μέ τή φυσιολογική εννοια., &.λλά. πρόσωπα. μέ τα δποία. οί χωpικοι α.ίσθάνοντα.ι δτι εχουν πολλά. πράγμα. τα κοινά, οί όποίοι έπί γενεές εrνα.ι οί πλουσιότεροι και πιό σεοαστοl άνθρωποι της περιοχης και πού συγκρινόμενοι μ... αύτους οί νέοι άξιωμα.τοϋχοι θά. φαίνονταν παpείσα.κτοι204. Είοικότεpα ό 6α.σιλιας και τό κράτος δεν εrναι σέ θέση νά. έμποδίσουν τούς χωpικοuς νά !κχωpήσουν σέ δλοένα. μεγαλύ τερο 6α.θμο τή γη τους στους μεγιστάνες, γιά νά. τήν ξαναπά ρουν &.π' αύτους σα.ν προστάτες τους. eH γενική τάση 6α(νει πpός το ΙΤ.,(ηματισμό γαιοκτησιών κα.l χωpο8εσποτειων. Καl μολονότι ή έποχή τοϋ Κα.pλομάγνου ορ(σκεται άκόμα πο λu μακριά άπό την τελική άνάπτυξη της τάσης αύτης, ή 6α σιλική έξουσ!α. εrναι κιόλας τόσο &.δύναμη ώστε δ μονάρχης άκόμα μιά φορά πρέπει νά. κάμει έπίθειξη περισσότερης ίσχύ ος άπο έκείνη πού πpαγμα.τικα κατέχει. Πάνω άπ... δλα, πρέ πει να έμφανιστεί στό κοινο σαν ή ύψίστη κεφαλή τοϋ νέου πνευματοκοσμικοϋ κράτους και νά κάμει την α.ύλή του κύ-
197
ριο κέν-φο του συρμου καί τοϋ πt;ιλιτισμοϋ της Α·J-:t;ιΥ.p,:,::ο ρίας. Στο Αίξ - λα - Σαπέλ, οπου μα.ζεύτψΟ:.'Ι 'J i·n τ6πο μια. λογοτεχvικη ά.καδημία, ενα. εργαστ·Ιιρι -ι.uλιτεy:ιω·ι μέ σα στό πα.λά.τι κι οί καλύτεροι λόγιοι της έποz·7ις, 6 Κ11.pλο μά.γνος δημιουργεί, σαν πρωτότυπο της ι..ι.ετέ-;:ει-cα. εϊ,ρωπα.ϊ κης α.υλης, μιά. έστία γιά. τlς Μοϋσες, ή δποί?.., πα.pά. το με γά.λο εvδια,φέpο πού εδειξα.v γιά. τήν τέχ'ΙΥ1 στη ρωμαϊκή κα.ί 6υζα.ντιν-� α.υτοκpατορικη αυλή, ά.ντιπpοσωπεύει ενα νέο ξε κίνημα. Για. πρώτη ψορα. ά.π6 τον Άδρια.νο καt το Μάρκο Αυρήλιο, Ε'Ια.ς άρχοντας στrι Δύι::ϊη οχι μόνο έvδια.φέpετα.ι πpαγματικα. για. τη μά.θηση, τήv τέχνη κα.t τrι λογοτεχνία, α.λλα. κα.l διεκπεραιώνει εvα. διr..6 του πολιτιστικδ πp6γpι;,.μμ?... Ίδpύοvτα.ς λογοτεχvικες &.κα.δημ[ες, πά.vτως, δ αΛτοκpά.τοpας μονά.χα εμμεσα είχε στο νου του τr1v ά.vα.vέωση του δια.·ιοη τικου πολιτισμου· δ πραγματικός του σκοπος ήτα.v ή εκπαίδευ ση πpοσωπικοϋ γιά. τη διοικητικη μrιχα.vή του. Έπομέvως στlς &κα.δημίες α.υτες ή ρωμαϊ:κή λογοτεχνία. πρωταρχικά. θε ωpουvτα.v συλλογη προτύπων κα.λου λα.τιvικοϋ ϋφους κα.t με λετι6τα.v κυρίως με τη ολέψη v' ά.ποκτήσουv ευχέρεια στην επίσημη γλώσσα. 'Όσον άcρ οpά τούς ίδιους τούς θεσμούς, τε λευταία. γεννήθηκε άμcρ ιοολία. για. τό αv ύπηpξε ποτε ενα «ά. vα.κτορικο σχολείο», στο δποίο, κα.θως ένόμιζαν, μοpcρι�νονταv τα. πα.ιδια. των διακεκριμένων οικογενειών: ή υπόθεση δτι πpά.γμα.τι ύπηpχε τέτοιο σχολείο αποδίδεται τώρα σε παρανό scolares, δπως δια ηση των κειμένων στα. δποία. ή λέξη τηρείται τώρα, σημαίνει οχι τούς μαθητες μια.ς scola pa latina ( =ανα.κτορικου σ-χολείου - Σ.τ.Μ.) , παpα. τούς πpο στα.τευομέvους του αυτοκρά.τοpα., νεαρούς α.pιστοκpά.τες πού σα μέλλοντες στρατιώτες κι &ξιωμα.τουχοι, κάνqυν τήv πρα κτική τους α.σκηση στήv αυλη20 5.'Απο την α.λλη μεpια. δε χωρά.ει &μcριοολία δτι στήv α.υλη του Καpλομά.γνου ύπηρ χε μια. cριλολογικrι κοινωνία. ποιητών καl λογίων, με ταχτι κες συναντήσεις καl διαγωνισμούς, πού στήν πραγματικότητα &ποτελου,:;ε μια. άλrιθινή :α:ι.δημία.. Κι ίσως μποpουμε να θε0
198
ωpήσουμε έπίσrις 6έ6αι?, δτι στην �υλή �ταν προσαρτημένο ενα &νακτορικο έργαστηριο, στ� δποιο �α.ραγον:α.ν ει�ονογρ� cρημένα. χειpόγρα.cρα. κι &ντικεφ..ενα. των καλων και οα.να.υσων τεχνών. Ψο δλο πολιτιστικο πρόγραμμα. του Καρλομά.γνου ήταν μέρος ένός ευρύτερου σ-χεδίου ν', ά.ν�οιώσει ;α. !δεώδη τ�ς κλασσικής αρχαιότητας, του δποιου η οα.σικη συλληψη, �ν καl ήταν δεμένη με την πολιτική ιδέα. μια.ς ανανέωσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, δεν ήταν μ�νο, ή πρώτη , περιεκτι: κ·ή, &.λλα. και ή πpώτ� δη�ιο�pγικη ;πe<;να.cρ �, μοιωση το,υ κλασσικου πολιτισμου. Ειναι αστηpικτη η θεση οτι δ Μεσα.ι; ωνα.ς ποτε δεν απόχτησε επίγνωση της απόστασής του απ� την κλασσικr1 αρχαιότητα. κα.ί πάντοτε θεωρουσε τον έαυτο του άμεσο κληρονόμο της20 6. Ή κύρια δια.cρ οpα. ά.νάμεσσ. στήν κα.pολίγγεια. αναγέννηση κα.ί στ� χpιστι�νικη, αρχαιό , �νε τητα. 6pίσκεται &κριοώς στο, γεγοvο, 5 οτι, ή πρ(J)'�η , δεν χίζει &.πλώς, &.λλα. &vα.κα.λυπτεr. παλι τη ρωμα.ικ' παρα.δο γινετ�ι μια, dη. Για. πpι:)τη φοpα. ή κλα.σσικη αρχα.ιότητα. , συ�,α.ισ�ηση ή συνδεεται δποία τrιν με εμπειρία. η πολιτιστικ εχει5 δτι εχεις ξα.να. &να.καλύψει -σ-cήν πpα.yματικότη;α., οτι , ξα.vαποκτήσει- κά.τι πού είχε χαθεί. Η έμπειpια. αυτη, δει ί χνει τη γέννηση του Δυτικου Άνθpώπου20?, �cρ όσο δεν ε να: , κατοχη του ια. Ύ) πpα.γμα.τικη κατοχή, αλλα. δ αγώνας ,r "CηV κλασσικου πολιτισμου, δ δποίος είναι το διακριτικό του ση μείο. 'Η εποχή του Κα.ρλομά.γνο,υ άρκείται ν� πα.ίρν�ι τ�v κληρονομια. της κλασσικής αρ�α.ιοτητας άπο , δευτεpο �;pι. � οψιμη ρωμαϊκή τέχνη του τεταρτου , και πεμπτου_ α.ι�νσ. κ. f; 6υζα.ντινr1 τέχνη των έπόμενων α.ίωνων �π�τε�ουν τψ πα. pα.κα.τα.θήκη των ιδεών κα.t των μ�pcρών, α.π� την δποια. �ν τλεί τα. πρότυπα. και. την εμπνευση της. Και μολονότι, συμ ψωνα. με τr1 ζωντανή της διάθεση της α.να.οίωσης , και. το� ξα να.γεννημου, i:pέcρει ίδια.ίτερη &γά.π� στη� προσ�αθεια. να, μι μr·θεί τίς πεpήcρα.vες κι έπιδεικτιΥ.ες σ;;ασεις των Ρωμα.ιων, μο ο�ως ο p ίσκει το δρόμο προς "CήV κλασσικη α.�χαιότψα , πο υ, τεχνης, κης χριστιανι της διάμεσο τό &πο ς νι!ι..χα. πεpνώνα _ δειείχε πια. ά.ποσυρθεί &.πο το προσκήνιο. Το πιο χτυπητο 0
199
γμα. α.υτου του ρήγμα.τος με τΎ)Υ κλασσική αρχαιότητα. εlνσ.ι τό δτι ή μνημεια.κrι γλυπτική των Ρωμα.ίων, ή δποία. ηδr1 για τούς πρώιμους Χριστια.vούς δεν εlχε καμιά ,εννοια., μένει &πίσης σψρα.γιστό βιβλίο κα.ι για τούς ά.νθρώπους της κα.ρο λίγγεια.ς &να.γέννησης. Για τό λόγο α.υτό δ Del1io ψροvεί δτι ή κα.ρολίγγεια. ά.ψομοίωση του κλα.σσικου πολιτισμου δεν εί vα.ι πρα.γμα.τική &.να.γέννηση, παρά μονά.χα. συνέχιση του σψι μου κλα.σσικου πολιτισμου208...Όμως ή κα.ρολίγγεια. τέχνrι δεν κατορθώνει μιά.v ά.να.vέωση που δημιουργεί νέα. εποχη -δπως δη λώνει. κι δ ίδιος δ Dehiο209-ξεπερνώντα.ς την ε πίπεδη δια.κοσμητικη τεχνοτροπία. της έποχης των μετα.να. στεύσεων κι έπα.vεισά.γοvτα.ς το ά.νθρώπινο σώμα. στην πλήρη τρισδιάστατη πρα.γμα.τικότητά. της. 'Γουτο το χα.ρα.κτηριστικο κα.θα.υτο ύπενθυμίζει περισσότερο την κλα.σσική, πα.ρά. τη χριστια.vικη αρχα.ιότητα.. Στην κα.ρολίγγεια. τέχνη πά.vτως ε χουμε μπροστά. μα.ς, σε &.ντιδια.στολή με τήν κα.θα.ρά. δια.κο σμητικη προσέγγιση της περιόδου των μετα.να.στεύσεων, χι μονάχα. μια εικονιστιΚΎ) τέχνη, άλλα κα.ί, σε ά.ντίθεση μz τούς πρώιμους χριστια.νικούς χρόνους, μιά. μερικά. ψα.vτα.σιο κρα.τικrι αντίληψη της τέχνης. Άvα.βιώvει οχι μόνο τήν α.'ί σθηση του μνημείου κα.ί του α.γά.λμα.τος, αλλά. κα.ί την ιμ πρεσσιονιστικrι ά.ντίληψη της ά.ρχα.ιότητα.ς. Έκτος α.πο τίς ά.ψιερωτικές εικόνες των Ευα.γγελίωv του α.υτοκρά.τορα., μέ την επιβλητική τους σύλληψη κα.l την δα.φιλη εκτέλεση, κα. τέχουμε τά. γοργά. κα.ί παλλόμενα. σχέδια. με γρα.ψίδα. του Ψα.λτηρίου της Ουτρέχτης, τα δποϊα., αν κι εχουv την πηγη της τεχvοτροπία.ς τους σέ χριστια.vο - α.vα.τολικά. πρ6τυπα.2 l Ο, στάθηκα.v α. cρ τα.στα. για. την lμπρεσσιοvιστική τους λεπτότητα. κα.ί την εξπρεσσιοvιστική τους δύνα.μη σ' δλους τούς α.ιωvες α.πο το τέρμα. της Ηληνιστικης εποχής. Το &.ξιοπρόσεκτο είvα.ι οχι οτι ή α.υτοσχεδια.στικη τούτη μέθοδος &.vα.πα.ράστα. σης &σκουvτα.v τα.υτ6χροvα. μέ την ψυχρή, επιβλητικη α.υ λική τεχνοτροπία., αλλά. οτι ποιοτικά. ήτα.y πολύ πιο εvτυ πωσια.κη &.πο την α.υλικη τέχνη μέ την κα.τά. πολύ μεγα.λδ τερη δα..ψίλεια. της τεχνικfις τϊί>Υ μέσων κα.t 'του σχήμα.τος του βιβλίου. Εlνα.ι προcρα.vές δτι ενα. χει-
ο
200
ρόγρα.ψο σά.ν το Ψαλτήριο της Ουτρέχτης, με τα. ά πλα, σκια.γρα.ψικά. κι &.χpωμά.τιστα. σχέδιά. του, δε μπο ρουσε y' ανταποκριθεί στις πολυτελείς &.πα.ιτήσεις της α.υλης κι οτι προοριζόταν για. μετριότατο κύκλο, πού εvδια.cρ ερότα.v περισσότερο για την εικοvογρα.ψικr1 πα.ρά. για. τη δια.κοσμη τικη πλευρά. της τέχνης. <Η δια.cpοροποίηση των χειρογρά.ψων σύμcρωvα. μέ το μέγεθος κα.l τ,1ν τεχvικ11 των μικρογρα.cριωv, ή διάκριση ά.νά.μεσα. σέ «ά.ριστοκρα.τικΙΧ» χειρόγρα.cρ α. με δλο σέλιδες πολύχρωμες εtκογρα.ψήσεις κα.ι σε χειρόγρα.cρ α. «λα.ϊ ΚΙΧ» μέ σχέδια. στα. περιθώρια. κυρίως, διάκριση πού κάνα.με στην ά.νά.λυση της βυζα.ντιvης τέχνης, εδώ εΙvα.ι ακόμα. πιο εvτυπωσια.κη2 l l. Βέ6α.ια. ή δια.cρορετικη κα.λλιτεχνικη ποιό τητα. δεν μπορεί y' ά.ποδοθεί σε κοινωνιολογικούς δρους εδώ' περισσότερο α.πο δπουδήποτε άλλου.υΟμως ή μεγάλη ελευθερία. κίνησης πού &πολα.ύει δ καλλιτέχνης στον κόσμο της ανεπί σημης τέχνης ϊσως βοήθησε y' α.υξηθεί δ α.υθορμητισμος κι ή &.μεσότητα. του εργου. Άκριβως δπως ή επίπονη, λεπτόλογη εκτέλεση των πολυτελών χειρογρά.cρωv δδηγεί σε στα.τικη τε χνοτροπία., ετσι κι ό γρήγορος, σκια.γρα.ψικος τρόπος των «ψτηνότερωv» σχεδια.σμά.τωv της γρα.ψίδα.ς ευνοεί μια δυvα. μική, ιμπρεσσιοvιστικη προσέγγιση. <Η άπλόχωρη ειΧαστικη τεχνοτροπία. των δλοσέλιοων μικρογρα.cpιώv, που είναι δουλεμένες μέ πα.χειc� χρώμα.τα., συvηθιζότα.v να. θεωρείται κα.λλιτεχvικος τρόπος της &.να.κτο ρικης σχολής του Αιξ - λα. - Σα.πέλ, του 'Ίγκελχα.ϊμ η δπου &λλου α.ότrι βρισκ6τα.ν, ενώ δ εόcι.ίσθητος, ευκίνητος ιμπρεσ σιοvισμος του Ψα.λτηρ[ου της Οuτρέχτης θεωρουvτα.v τοπικr1 τεχνοτροπία. της σχολής της Ρένς, που λίγο - πολύ βρισκόταν κά.τω &πο αγγλοσα.ξωvικη επιρροή. Ή γεωγρα.cρικη δροθέτη ση των δια.9όρων τεχνοτροπιών δέν εχα.σε τη σπουδαιότητα., που της απέδιδαν πρώτα., πα.ρά. &.cρου πιστοποιήθηκε δτι α κόμα. zαl μερ�κα. &τ.ο τα πολυτελή χειρόγρα.ψα., πού εlχαν γίνει μέ τ11 μεγα.λύτερη cρροvτίδα., προέρχονταν α.πο τίς αί θουσες των γρα.cρέωv της Ρενς η των περιχώρωv2 l2. Ε! νιχι πρόΌηλο οτι ή πηγη των διαcροpετικώv τεχνοτροπιών πρέπει v' &να.ζητηθεί περισσότερο στrι δια.cρορετικr1 κοινωvικη
201
θέση τιϊ')y πελατών παρά στη δια.cροpετικrι εθνικότητα των ϊδιων των καλλιτεχνών η στlς δια.cροpετικες τοπικες παραδό σεις τών εpγα.στηpιων. Έκτος ά..πο δpισμένες δμοιότητες στήν τεχνοτροπία., σε μιά. και τήν α.ότή α.ϊθουσα. γpαcρης παpα. σκευά.ζοντα.ν χειpόγpα.cρα. των πιο ποικίλων ειδών, μερικά. στήv &.πα.ιτητική, ψευτοκλα.σσική α.όλική τεχνοτροπία. και με ρικά, με τον ά.πλό, σκια.γp α.cρικό, μονα.χικο τρόπο. Το &..να.κτοpικο εργαστήρι ήταν &.ναμcρίοολα. το κύριο κέν τρο της κα.λλιτεχνικης δραστηριότητας" εδώ άρχισε το &.να yεννησιακο κίνημ α. κι &..πο δώ cρ α.ίνετα.ι δτι οργανώθηκαν τα. Scriptoria ( =&.vτιγpαcρεί α. - Σ.τ.Μ.) τώv μοvαστηpιών213, Ί\σφαλως μόνο αργότερα. απόκτησαν τα μοvα.στικα. εργαστή ρια μονοπώλιο σ' αυτον τον τομέα. Στ·�ν έποχη τοϋ Καpλο μάγνου ισάριθμοι πιθανώς μ οvαχοι έpγά.ζοvταν στο α.νακτο pικο εργαστήριο, δπως αργότερ α. λα.ϊκο l έpγά.ζονταν σε μονα στήρια.. Όπωσδήποτε στην κcφ ολίγγεια. περίοδο πρέπει να �σαν σε χρήση πολλες α.ϊθουσες γραφέων, κι α.ότο το ύποδη λώνει οχι μόνο δ σχετικα. μεγά.λος αpιθμος χειρογράφων που δια.τηpοϋvτα.ι, αλλα. κα.l ή ποικίλη κα.λιτεχνική τους ποιότη τα.. Παρεμπιπτόντως, είναι εκπληκτικο γεγονος το πόσο κα λύτερο λ.χ. είναι ενα. μέσο δείγμα. ελεφ α.ντουpγικης α.πο τlς σωζόμενες μικρογpα.cρίες. Ή δυσκολότερη τεχvικη συνεπάγε ται &.vώτεpο επίπεδο παρα.γωγης· προφανώς στους ερασιτέ χνες, που δεν δυσκολεύοvτα.'/ να 6pοϋν &.πα.σχόληση στις α.ι θουσες τώv γραφέων, δεν εμπιστεύονταν τα. πολυτιμότερα. ύ λικά,214. 'Όμως τα. προϊόντα δλων αυϊ:G)ν των έpγα.στηpίω'ι εχουν ενα, κοινο γνώρισμα.: δλα. εί'ιαι συγκριτικά, μικpα. σε μέγεθος. Άπο πρώτη οψη τούτη ή ιδιομ ορφία φαίνεται &.συμ6ί6αστη με τήv τά.ση της αόλικης τέχνης να. &.ντα.γωνισθεί τή μνημειακη τεχνοτροπία. της κλα.σσtκης &..pχ α.ι6τητας, επειδή το τελευταίο α.ότο ε'ίδος τέχνης συνήθως πασχίζει vσ. πετύ χει τόσο το εξωτερικο δσο και το εσωτερικο μεγαλείο. "Ε χουv �υvδέσει τr�ν πpοτ!μηση γ,ικpη5 ;,λ�μα.κα.ς τέχνη�, στην , καpολιγγεια. περιο δο, με την αστα.θη ακ,.ψα, κσ.ι ά.κα.τα.στα.τη ζωη της εποχής, δηλ. με το νομαδικό της χαρακτήρα., κι ε χουv ύπενθυμίσει δτι οί νομαδικοl λα.οι ποτε δεν εχουν μνη202
μεια.κη τέχνη, άλλα. πα.pά.γουν τ?ι. μικp6τερα. ου·η::α. &:ιτικεt μενα για διακόσμηση καl στολισμό, πο•; μτ.ορο'1σα.v ·ιi μετσ. κομιστοϋν εϋκολα.21 5. Ό «vομαδικος» χαpακτήρχς τoij καpr:ιλίγγειου r.'.ί λι�ισ\J:οϋ α.vτιzνακλα.ται στην παρα.κα.τια.yη Οέσrι τG)'i πόλεων και τη συvεχη μετατόπιση της 6α.σιλικης οι?,μ'.ίΥής, κι ο� r. 7,. pά.γο �τες αυτ,αι είναι επαρκείς, a.v οχι 'lrJ. εςηγiισου·ι τελείως, τουλ�χιστο vα κά.vουν πιο κατανοητή τήν προτ!μηση -:ούτr1 yι-i , μικpης κλιμακας καλλιτεχνική έργα.σία..
5. ΟΙ Έnικοi Ποιητές καi τό Κοινό τους. Σύμcρωvα με τον Έγινά.pδο , δ Καρλο μά.γ'ιος υ.ά.ζε1ε καt 1 :α.;tέγ;ραφε τα «π�λια 6α.pοαpικά, τpα.γούδια» για τις �ριοες κα: τις μά ες το υ �αρελθό�τος. Προ φανώς -αότα. ήσαν -:pα ;χ γουδι�, που &.σχολουνταν με ηpωες της περιόδου των μετα. να�ευσεωv, τον Θεοδώριχο, t'OY �Ερμα.vά.pιχο, τον 'Αττιλα και , τ�υς γενv�ιους πολεμιστές τους, και τσ. δποία. είχαν κιόλας ?ε πpογ;vεσ:;εpους χρόνο υς δουλευτεί καl γίνει λίγο - πολύ εκτεταμενα επη. Στις ήμέpες τοϋ Καpλομάγνου το επος δεν ταίριαζε πια. με τό γοϋ?το το� κα.λλιερyημέ�ου κόσμου· τα κλα.σσικα και λόγια. , ποιηματα ηδη ήσαν πιό ο ημοφιλη απο τά επr1. Κι δ οα.crιλια.ς ά.κόμ� δεν θά είχε τίποτε περισσότερο &.πσ ενα κα.θαpα ί στο ρικο ενδιαφέρον γιά ·tά παλιά επικά τραγούδια. και τό γεγοvος οτι τα κατεγpαψε έπι6εοαιώνει μονά.χα οτι αυτά ά.τ.ειλοϋvταv με εξαφάνιση. 'Όμως και τοϋ Καpλομά.γvου ή �λλογη χάθηκε. Στήv έπόμενη γενιά, δ Λουδο οίκος δ Ευσε6ης και οι σύγχρονοί του δεν έvδιαψέpονταν πιά, γι' αυτά τα ποιήματα. Ή επική μορφή επpεπε vα. προσαρμο στεί σε οι ο�ικο uλικσ και vα. έ �cρράζει τ�v θεώρr1ση των κληρικών, για , α.cρανιστει_ εντελώς απο τη λονοτεχνί α.. Πιθανο ή να μη, εξ συλλογη πού παράγγειλε δ Καρλο μά.γνο � να .. έκοόθηκε &.πο κληρικους κι αν κρίνο υμε &πσ τό Β ε ο ο ο ϋ λ ψ O οι κληpικοl και νωρίτερα. ακόμα. είχαν καταπιαστεί με τη� εκ δοση ήρωϊκωv &cρηγήσεων. 'Όμως ή ήpωϊκη ποίηση θα πρέ'
t:I
'
,
.,.
203
r:ει νσ. δια.:r;ρr1θηχε, δίπλα. στη μοναστικη λογοτεχνία., με α.λλη μopff;, 'ϊ'Cιο συγγενική στο πρωτότυπο, προτου &.να.βιώ σει με ,ο χυλικο - ίπποτικο επος. Πάνω ά.π' δλα.J θα. πρέπει να &:πευθυνό,α.ν σε κοινο ευρύτερο &.πο δ,τι ή κα.θα.pα φιλολο γική πο:ηση ,οϋ κλήρου κα.ι ισως σε κοινο ευρύτερο κι ά.πο το &ρχικο ήpωϊκο άσμα. Άπο την α.υλrι και τους ευγενείς τής ύϊ.α.:θρο:., περιοριζόταν' αν έπιοίωσε κάπου, δπως έπιοίω σε, μπορεί να ήταν μόνο ά.νάμεσα στις κατώτερες τάξεις. 'Όπως χαί να.χει δμως, εγινε κοσμοα.γάπητη: μονάχα. στους αιώνες ±νάμεσχ στο τέλος της ήρωϊκης καί στην ά.pχη της tϊ.ϊ.Ο:ικης εποχή;. Κι ακόμα κα.ι τότε δεν εγινε λα.ϊκη ποίη ση με τrιν τ.pα.γμα.τικη εννοια. του δpου· εμεινε στα χέρια ε r.:α.γγελμα.:ιιί>ν τ.οιητών, οί δποίοι, πcφα. τη δημοτικότητά τους, δεν είχα.ν σχεδον τίποτα κοινο μέ: τον άτεχνο κι &.πρό σωπο λα.ϊκό τρόπο. Το «λα.ϊκο επος» της ρομαντικής ίστορία.ς της λογοτε χνίας ά.ρχικά. δε συνδεόταν καθόλου με τον κοινο λαό. Τα 6ρα.6ευμένα τραγούδια και τα ήpωϊκα, άσματα, που είναι ή πηγη τοϋ εϊ.'Jυς, ησα.ν ή ά.μιγέστερη τα.ξικ·rι ποίηση που πα. ρήγα.γε r:οτέ μι& κυρίαρχη τάξη. Ουτε δημιουργήθηκαν, ου τε τραγουδήθηκαν' ουτε &.πλώθηκα.ν ά.πο το «λα.ο» κι οϋτε ήσα.ν προορισμένα. για το λα.ο η συντονισμένα. με το χαρακτή ρα του. -;Ήσα.ν ά.πόλυτα. καλλιτεχνικη ποίηση κι ά.ριστοκpα. τικrι τέχyη. Ένδια.ψεpότα.ν για τα κατορθώματα και τις εμ r:ειρίες μιaς πολεμικής ά.νώτεpης τάξης, κολάκευαν τον πό θο της για ψήμη και δόξα., καθρέφτιζαν τr1ν ήpω'ίκή της amoιιr - proρrc ( =ψιλα.υτία - Σ.τ.Μ.), την τpα.γικοηpω'ί κή της ηθικη θεώρηση κι οχι μόνο ά.πευθύνοντα.ν σ' α.υτη σαν στο μονα.δικο δυνα.το κοινό, άλλα κα.ι δανείζονταν τους ποιητές τους ά.π' αυτή, στην ά.pχη τουλάχιστο. Είνα.ι ά.λή θεια. δτι οί πα.λιοι Τεύτονες, κα.ί πριν κα.ί σύγχρονα. με την &.pιστοκpατικη τούτη ποίηση, είχαν μια κοινοτικη ποίηση, ποίηση ίεροτελεστικών μοpψών, μαγικών επωδών, α.ίνιγμά των, &.ποψθεγμάτων και μικρότερων κοινωνικών λυρικών ποιημάτων -δηλα.δη τραγουδιών του χοpοϋ, της δουλειάς κα.ί χορωδια.κιi.>ν, που εκτελοϋντα.ν σε συμπόσια. κι επικήδειες
204
τελετές. Οί μορφές α.υτες συνιστοϋσα.ν το κοιvο κα.ι κα.τα πο λυ μεγάλο 6α.θμο ά.δια.ψοpοποίητο κτημα. δλου του λ α.ου μο λονότι ή ά.πο κοινου kκτέλεσή τους δεν ήταν ά.πα.pα/τη το χα.pακτΊpιστικο216. Το 6pα6ευμένο τραγούδι κα.ί τό ήpωϊκο άσμα, ,�ε ά.ντιδιαστολ� μέ την κοινοτικη α.υτη ποίηση, ψα.ί νετα.ι οτι πpωτοεψευρεθηκαν στην περίοδο τών μεταναστεύ σεων. Ό ά.ριστοκρα.τικός τους χαρακτήρας πρέπει v' ά.ποδο θεί σ':ις �οινωvικές _&.νασ��τώσεις ,που συ,vδέοντα.ν με τήν ε π:τυχι� της έπιδρομ�ς κι εοαλα.ν τελος στη σχετικη όμοιομορ rια. τω: πολιτιστικων συνθηκών της προηγούμενης έποχης. Ακρι6ως δπως ή δομη της κοινωνίας δια.ψοροποιήθηκε περισσότερο, σαν ά.ποτέλεσμα. τών νέων κατακτήσεων τών επε κτάσεων της ίοιοκτησία.ς κα.ι της ϊδρυσης νέων κρ�τών ετσι και �να.π�χθηκε μια ταξικη ποίηση δίπλα. στίς κοιν�τικές �ορψε� π�ιησης κ�ί πι�α.νο ή πα.ρώθ�ση cγι' α.υτο vl:ι. προηλθε από τα. νεα. στοιχεια. της ά.ριστοκρα.τιας. Η ποίηση τούτη δεν ήταν μονάχα lδια.ίτερο κτημα ένός προνομιούχου, &ποκλειστι κ�υ κ�ι ταξικ� �νειδητο,υ στρώμα.τος �ης �οινωνία.ς, ά.λλα. σ ά.ντιθεση , μ� :ην πα.�ιοτερη κοινοτικη ποιηση, ήτα.ν και -=-, ια λό ια., α.π το σε άτομο δια οροποιημένη τέχνη που Ι; y � �? φ επαγγελμα.τι ασ:ηση,, ένώ ή δημιουργία. �ε? την �ποχτηθη:'ε ων ποιητωv εξυπηρετουσε την άρχουσα. τάξη. Οί πρώτοι ποιητες της μεταναστευτικ·ης κι ήρω'ίκης έ ποχη� που, ξεπpό6αλαν σα.ν ξεχωριστές προσωπικότητες ί σως 'f(Cν δυτικών και νοτίων Τευτόνων- εμψανίζετα.ι εζαρχης σαν ειδικος κι εμπειρογνώμονας. Ό αυλικός scald �ώ: 6ορ:ίων _ Τευ;όνων πάντως, παρέμεινε πολεμ�στής, ενω συναμα. ητα.ν επαγγελματίας ποιητής, χα,ί σ},,1 σύμοου1
205
τα. λος τ·ης εμπι'Ίτοσύνης τοϋ ήγεμό�α κράτησε μερικ� &._πb π� ων τ 1 τ δισ ου ραγ τ ου ρ ε χαρακτηριστικα. του σοφου κι, ένημ ,ς λιων καιρών. Πολυ &.ξιοσημειωτο παρουσιάζεται ;ο γεγοvο τυγμε αναπ πι? v�ι ε φης ί συγyρα ς σωπικη ο πρ ης τ α 8τι ή ίδέ νη ανάμεσα στους 6όρειους Τευτοvες, παρα στι� άλλες, τευ τραγουδα μερικα δι τονικές φυλές, δπου δ α.υ λικος π οιητης να. τονίζει τη δι� χωpις ων λ άλ ρικα. ε μ καl ια. δ κά του τραγού τ�ν φοpα. κα.l χωρlς Υ;αvεlς, να. τον ρωτα. , για., τη� πα.τρ�τητα. οτου Υ:,p ι � ε ση λε κτε ε � κpψεν ε γ� υ σ τραγουδιών. :Μοναχα την : σαν οί ά.κpοατές. Οί Ν ορ6ηγοι, &.πο την, άλλη �ερια, εΥ;α.�r::1 �,α. ο σαφη διάκριση &.νάμεσα στον π�ιητ� �αι στο� απαηελ επαp ην τ � ου νιζ ο ρτ ε υ� Υ:αι χι μόνο εχουν έξ οικει�θ�ί, άλλα τυ πρωτο στην μφαση ε η λ γα ε μ ν ου ν ι δ και ση της συγγραφης δι�τη αφέων συγγρ των α τ μα ό ον α. τ 'Εδώ σης. ε ϋp ε ης πία. τ � pουνται μαζι με τα ϊδια τα εργα, φαινόμε�ο που δε συμ�αινε κα.ι υ κληρικο εα συγγpα.φ του α.λλου ϊσαμε την έμψάνισ1ι της που ϊσως συνδέεται, στο Βορρά, με το γόητpr; που δ ποιη , _ &.πολα.ύει σαν πολεμιστής. ιτ μα ελ έπαγγ είχαν να ι θο ότ γ ο Πιθανο ά.κόμα κι οί 'Οστρ οδώριχος εΙ Θε δ δτι ι ε ύ ε ν ο μνημ δωρος ιό Κασσ 'Ο ε r ποιη τές. τή χ� στείλει στο Φράγκο 6 α.σιλια., Χλωδο6ικο �να :,pαγου,δισ υ ?κο ι �ρ �υ τ η pιγpαφ ε π ην τ κι gνα παίκτη α.ρπα.ς. 'Απο του αυλη στην ν δpουσα. στές ι δ υ ραγο τ ι ιο έτο τ τι γνωρίζουμε δ σαφές, 'Αττίλα. 'Απο τηv εκθεση αυτή, πάντως, δεν γίνεται σαν θέση μη επίση κα. τι α αν α.υτοι κατείχαν κιόλας πpαγμ ο� π�υ κυp ο τ α., ι γ ο � δρισμέ οτε ίπ τ ε μ ου ξέρ t ποιητές. Ου τε κα. ες τ]ς η: &.πέλαυε, δ επαγγελματίας ποιητης, στους Τευτ�ν υv ,οτι Ο; ωνσ α.ι 6 ε 6 μας pια ε pωϊκης έποχης. 'Απο τrιν μια μ νια. κα.r. κοιvω κη λι α.υ στην ν άνηκα στές ι υδ ποιητές χι οί τραγο τον ήγεμόνα, _άλ με, η σχέ� σωπικ� ο πp νή τε σ σε 6p[σκοvτα.ν ε ο 6 ο λ λλη μ ς πενθ μιζουν τι ?τ� λ α. ά.πο την � υς κι �επο ό ονε�υ οντα.ι μ�ε το οvομα α. ε καν&μvημ το φ O λ.χ. ο�τ ιαίτερα. μεγά..λο. ιδ �ταν να ί μπορε δεν υς ο τ ό γόητρ μένως το' αυλικος 'Εκείνο ΠΟΙJ ξέρουμε για. 6έ6α.ιο εΙναι οτι δ 'Άγγλος ι�μέ�η α. έδp p� ε γ .,, ε εί � ετ μ κα.l ποιητής ά.πο τον ογδοο αίώνα. 7οpα θα υιογρηγ η αpγα ς ο υτ ο τ σμος ε θ δ ι κ 8 επίσημη θέση21 ..:
206
θ ετήθηκε iπο δλους τού; Τεύτονες. 'Όμως δεν κράτησε πο λύ, γιατl νωρlς άκουμε για. τον πλανόδιο τραγουδιστή που ταξιδεύει από αυλή σε αυλη κι απο πύργο σε πύργο για. να ψυχαγωγήσει την καλλιεργημένη κοινωνία. Άλλα. ή αλλαγη αυτή δεν δδηγεί σε αποτελέσματα τόσο εκτετcψένα, δσο θα φανταζόταν κανείς: τα. ποιήματα κpα.τουν τον αυλικό τους χαρακτήρα., μολονότι οί ήγεμόvες κι ο[ ηpωες, στους δποίους απευθύνονται, είναι διαφορετικοι σε Χάθε περίπτωση. Έ') πάση περιπτώσει, το έπαγγελμα.τικό στοιχείο τοv[ζ ετα.ι ισχυ ρότερα. &πο τόv πλανόδιο τpα.γουδιστ·η πα.pα. από το μ6,;ιμα. διορισμένο τραγουδιστή, του δποίου ή σχέση με τήv αύ λικΥ; κοιvωνίιχ παραμένει διφορούμενη. υΟμως για κανένα λόγο οέv πρέπει να. συγχέ ουμε τόv πλα.'ιόοιο α.ω.ικο τpα.γουδιστγι μέ τον κοινο πλάνητα και τον άτημέλητο ρα.ψωδο που έμφα. νίζετα.ι στο προσκήνιο σε με-:αγενέστερη εποχή. Ή απόστα ση ά.vάμεσα στους Μ ο αυτους τύπους δέ μικραίνει, ώσότου δ κοσμικος τρα.γουδιστής χάνει τrrι ευνοια της αυλης και πρέ πει να 6ρεί τό κοινό του σε σάλες πανδοχείων καl πανηγύρι,χ. Μετ<Χ τό 6ρα.δυvό συμπόσιο στην ω?.ιλή του Άττt λα., ά. κολούθησαv σύμφωνα μέ τόv Πρίσκο2 l 8α, μετα τα. βραβευμένα. και πολεμικα. τp α.γούδια, κωμικε:ς παραστάσεις &πο τους πα λιάτσους, οί δποίοι πρέπει vά θεωρηθουv απο τη μιά μεριά. σάv κληρονόμοι τωv αρχαίων μίμων κι από την άλλη σαν πρόγονοι τοϋ μεσα.ιωvικου ραψωδου. 'Ίσως στα. πρώτα στάδια. οί περιοχές του σοβα.ρου και του πvευματι.Μους νά μην �σα.ν διόλου τό'ΊΟ αυστη pα. χωpισμέ',ιες οσο στό έξης, οτα.y Ο τpα. γ ουδιστής, σάv αυλικος άξιωμ.ατουχος, ξεχι:ψισε δλοέvα. πιό πολύ ά.πο τό μίμο, για να προσεγγίσει α.υτό τό uφος ξαvα. τα.v εγι 'Jε πλα.vόδιος ραψωδός. Άvάμεσα στους λόγους της κρίση ς, στην δποία. κά μψθη κα,y Ot α.υλικοι τραγουδιστές στον ογδοο χ� ενατο αιώνα, πρέπει να λογα.ριαστεί, έκτος αr:ί; την έχθρικη στάση του κλήρου219 κα.t την π α.pακμη τ ων μι κρών α.υλων220, πρώτα - πp<.ι)τ(Χ, δ συvα.γω',1 ισμ.ός των μί μωv221. Ό καλλιεργημένος αυλικός τραγουδιστης ήpωϊκώv ασμάτων έξα.ψα.vίζ εταt μαζt με τό ήpωϊκο πvευμα. του κοινου του, αλλα. "fj ήpω"ίκη ποίη ση ΕΠιΌι(J)'ίΕ! α.ΠΟ τήy ήρωϊκη ΕΠΟ-
ο
207
χ}1 Χc.:.t είναι μακροβιότερη α.τ.ό τrJY κοινωνία., στην όποία. χρωστά την κα.τα.γωγη της. ΜετGt, την πα.pα.κμη του στpα.τιω ταο αpιστοκpατικου πολιτισμου, μετατρέπεται από αποκλει στικό ταξικό συμcρέpον σε οικουμενικη τέχνη. 'Γό γεγονός δτι εϊ.ιτελέσθηκε τόσο εuκολα α,υτη ή τpοπη κι δτι τό ίδιο είδος ποίησης μποpουσαν να το κατανοήσουν και να το &.πο λα.ύσουν σχεδον ταυτόχρονα ή ανώτερη κι ή κατώτερη τά.ξη, μπορεί νi εξηγηθεί μονάχα. αν ύποθέσουμε δτι ή διαcροpά πο λι τιστικου επιπέδου &pχόντων κα.ί αρχομένων δε μπ�pεί να �ταν τόσο μεγάλη δσο σε μετα.γενέστεpες εποχές. Είναι ά λήθεια δτι από τήv &.pχη - &.pχη οί άρχοντες ζουσαν σε δια ψοpετικη σcρα.ίpα. από το λαό, &.λλα. δμως ακόμα. δέν είχαν τόση συναίσθηση του χάσμα.τος που τους χώριζε &.πό τίς κα τώτερες τά.ξεις222. Ή pομαντικη θεωρία του ήρωϊκου επους σαν τέχνης λαϊ κης δέν ήταν τίποτε άλλο πα.pα μια προσπάθεια. να εξηγή σουν τό ίστοpικό του στοιχείο. Οί ρομαντικοί δεν είχαν ακό μα επίγνωση της πpοπα.γα.νδιστικης λειτουργίας της τέ χνης. 'Γους ήταν τελείως ξένη ή ιδέα δτι ή &.ριστοκpατία της μεγάλης ήρωϊκης έποχης θα μποpουσε να.χει πpακτι�ό έvδια.ψέρον για. την ποίηση. Με την «ιδεαλιστικ1J» τους θεω pηση της ζωης και τιί>ν γραμμάτων ποτέ δέ θα.cρταναν να πα ρα.δεχτοϋν 8τι οί ηρωες αυτοί μέσα. στην ποίησή τους πά.σ�ι ζσ..ν μόνο ν' αυξήσουν τό γόητρο των cρίλων και συγγενωv τους κι δτι το ένδιαψέpον τους για. τr1 μετα.βίβα.ση μεγάλων συμβάντων διόλου δέν ήταν καθοφά πνευματικό. Κι επειδή, από τήν &λλη μεριά., οί ρομαντικοί θεωρητικοί δεν μπορουσαν να ύποθέσουv δτι οί ποιητές της ήpωϊκης μπαλλά.ντας και του επους &.ντλσυσαν το ύλικό τους &.πό χρονικα -- ίδέα ΠΟ'J πpό6α.λε μόνο στον α,ίι,)yα, μας- το μόνο ΠΟυ μποpουσαy vά κάνουν �τα:; να. έξrJγήσουν τα. ίστοpικα. θέμα.τα του επους σα. βασισμένα σε μια. παράδοση που ύποθετικα. &.πόρρεε άμεσα &πο τi ιδια τα. συμοά.ντα. κα.ί πεpνουσε α.πο στόμα σέ στόμα. κι από γενιά. σε γενιά., ωσπου τελικα. εςξλίχΟηκε στην τελει ωμένη α.cρήγηση των επικών ποιημάτων. 'Η επιβίωση των ήρωϊκων &.ψηγήσεων στο στόμα του λοιοϋ ητα.v συνάμα. ή ά-
208
πλούστερη εξήγηση της λανθάνουσας δπαρξη; του !πους ά νάμεσα στις δυο εκδηλώσεις του, της έποχης των μεταναστεύ σεων και της έποχης της ίπποσύνης. Παρεμπιπτόντως, άκό μα κι αυτές ,οί εκδηλώσεις --τιχ τελειωμένα ποιήματα-- γι& ·:ους ρομαντικους ήσαν &πλοt σταθμοί στην πρόοδο μιας πέ ρα. για τιiρα συνεχους καl δμογενοϋς άνάπτυξης. Κατά. τήν α,ποψή τους, εκείνο που ενδιέφερε για μιά. άληθινή κατανόηση του δλου προτσές δέν ήταν οί παύσεις, παρά. ή άδιά.κοπη άνά πτυξη, ή ζωντανή παράδοση, ή ζωη του θρύλου κ�θαυτοϋ. Μέ το λαογραcρικο μυστικισμό του δ Jakob Gnmm 1cρτασε σέ σημείο νcί θεωρήσει &8ιανόητο δτι ενα λαϊκο !� θα μπορουσε ποτέ νcί εχει «συντεθεί�. Το νόμιζε συντεθειμένο &.πο μόνο του και . ψανταζόταν δτι ή εξέλιξή του ύπηρξε 7;,αρό μοια μέ το ξεβλάστημα και το μεγάλωμα ένος cρυτοϋ. Ολο το ρομαντικο κίνημα συμcρωνουσε στη σκέφη. δτι το επος 8ι6λου 8έν εrχε να κάνει μ� ενα ξεχωριστό, στοχαστικο ποιητή, δ δποίος άσκουσε την τέχνη του σαν εμπειρη μαστορtα άπο κτημένη με μάθηση, κι δτι -�τcι,y εργο τοϋ ά.στόχαστου, άσυ ναίσθητου κι αυθόρμητα 8ημιουργικοϋ λα.ου. Άπο τή μιά. μεpια. χαρακτήριζε τη λαϊκη ποίηση σcί συλλογικο αότοσχε8ιασμό κι άπο την άλλη σα.ν ενα &ργό, σταθερό, δργανικό προτσές εντελώς άσυμβίβαστο με τήν εννοια της &συνεχους, εσκεμμένης προόοου, που μπορεί ν' &ποοοθεί στο μεμονωμένο άτομο. Λέγανε δτι το λαϊκό επος «αυγάτιζε» μέ τη μετα6ί6αση του ήρωϊκου θρύλου άπο τη μια γενια. στην άλλη κι δτι επα.υε γ� αυγατίζει μονάχα δταν εμπαινε στο χώρο της κυ ρίως λογοτεχνίας. eo δρος «ήρωϊκος θρόλος» χρησιμοποιεί ται εοώ για. να. περιγράψει τη μορcρή, στην δποία το επος 6ρι σκεται &.κόμα εντελώς στην κατοχη του λα.ου και στην δποια δ επικός ποιητής χρωστά το καλύτερο μέρος της δουλειας του. Το ζήτημα δμως εrvαι, και στις περιπτώσεις &κόμα δ που ή προcρορικη μετα6ί6αση των ίστορικων συμ6άντων μπο ρεί να. θεωρηθη σα 8ε8ομένη, δχι σέ ποιά εκταση δ ποιητής κάνει χρήση του ύλικου της παρά8οσης, άλλα πόσο άπο το ύ λικο αuτο μπορεί άκόμα να χαρακτηρισθεί σαν «θρύλος». Εrνσ..ι εντελώς παράλογη ή ίδέα μιάς παράδοσης, ή δποία εrνα.ι ίκανη
14
209
·ιχ παράγει μιά. μακρά, δμογενή έπική &ψήγηση χωρις τή συνεργα.σία ένος ποιητη συνειδητά. κι έσκεμμένα δημιeιυργι κου καl ή δποία καθιστά τον κι::ι.θένα ίκανο νά. &.να.διηγείται τέτοιους μύθους &ξα.ντλητικά. καl συνεκτικά. Μιά. &.ψήγηση τελειωμένη, στρογγυλεμένη κι δμογεvής, δσο τρα.χεισ. και πρόχειρη κι αν εlναι ή μορψή με τήν δποία παρουσιάζεται, δεν είναι πιά. θρυλος παρά. ποίημα., κα.l κείνος που τό λέει γιά. πρώτη ψορά. εlναι δ δημιουργός τeιυ223. (/ Οπως εδειξε δ Andreas Heusler, εlναι σοοαρό σψά.λμα το νά. πιστεύουμε δτι οί ήρωϊκες &.ψηγήσεις περνα.νε πρώτα &.νώνυμα. &.πό στό μα σε στόμα, σαν &.νεξέλινκτοι θρύλοι, κι ϋστερα παίρνονται &. πο τον επα.γγελματία ποιητή καί δουλεύονται σε ποίημα.. Ό ή ρωϊκος θρύλος αρχίζει σά.ν τραγούδι, σαν ποίημα καl σά.ν τέτοιc τον &.ναδιηγουνται και τον μεγαλώνουy" το επος άπλώς είναι με ταγενέστερη μορψή, που σε δρισμένες περιστα.σεις έκτοπίζει τήν &.ρχικrι ορα.χύτερη παραλλαγή, δμως δεν εlναι θεμελιακά. δια.ψορετική224. Ό πράγμα.τι άτεχνος, μη λογοτεχνικος θρύ λος συνίσταται μονά.χα &.πο σποραδικά., &.σύνδετα μοτίοα., κι &.πο α.lψv[δια, χαλαρά. ενωμένα. μεταξύ τους, ίστορικα. έπεισό δια κα.l σύντομους ανεξέλικτους τοπικους θρύλους. Αυτά. εί ναι τά. 1Jλικά. που μπορεί νά. συνεισψέρει δ κοινος λαός, τά. δποία δμως ουσιαστικά. δεν περιέχουν τίποτε &.πο δ,τι &.ποτε λεϊ ΕΥ;/. ήρωικο ποίημα κι ε,yα, επος. (/Οσο &.ψορα. το γα.λλικο ·ήρωϊκό επος, δ Joseph Be dier οχι μόνο &.ρνιέται τr1ν ϋπαρξη του είδους εκείνου των θρύλων που &.να.φέρονται άμεσα σε ίστορικά. συμοά.ντα., &.λλά καl του είδους των ήρωικών &.σμά.των, κα.ί διακηρύσσει δτι δεν ύπάρχει λόγος νά. ύποθέσουμε δτι ύπηρξε καμιά. πα.ραλ λαγr1 των έπων πρίν &.πο το δέκα.το αιώνα. Τό πρόολημα που τον απασχολεί κι αυτόν, &.ψου ολη ή ερευνα. γιά. τους θρύλους εγινε απο την έποχη του ρομαντικου κινήματος καί μετά, εί να.ι ή κατα.γωγη των ίστοριχών στοιχείων του επους. "Αν, οπως τονίζει, δεν ύπηρξε τίποτε πο.υ νά. είχε ύψη ένος αυθόρ μητα. α.υτοα.να..πτυσσόμενου θρύλου, τότε τί �ταν εκείνο που γεψύρωσε το χάσμα. των αιώνων ανάμεσα. στά. συμοάντα της sποχης του Κα.ρλομάγνου καί των έπων του Καρλομάγνου;
210
ΙΙως εφτασε το ίστορικο θεμα.τικο ύλικο μέσα. στα c:hansons Σ.τ.Μ.) ; de gestc ( =τραγούδια των κατορθωμάτων Ηώς εγινα.ν γνωστα. τα. πρόσωπα κα.ί τα. πράγματα. του δγδοου αιώνα στους τ.ο�ητες τοϋ δέκατου κι ένδέκα.του ; Στα. ερωτή μα.τα αυτά, φρονεί δ Bedier, ποτε ως τώρα. δε δόθηκε ίκα.νο ποιητικη απάντηση, έπειδη ή ύπόθεση, δτι οί θρύλοι είχαν κιόλας αρχίσει να. διαμορφώvοντο:ι &.νάμεσα στοϊ1ς συγχρόνους τού ηρωα, είναι μόνο μια. σπα.σμωδικη κι αυθαίρετη προσπά θεια. να. ξεπεραστεί το δίλημμα. πr;ύ παρουσιάζει το έξης πρό6ληιια.: ΠG)ς εγινε κι οί ποιη-,:ες διάλεξαν για. ηρωες των ερ γιι)') τους ίστορικα. πρόσωπι::ι. πού .:;ίδη κάμποσες έκατοv-cά.δες χρόνιο-. rι σα.ν πεθαμένα225. Ό Gaston Paris είχε κιόλας αρνηθεί τrjν ϋπα.ρξη της πpοψοpιΎ.ης παράδοση;, αλλά μπορουσε να. γεφυρι�σει τ� χά σμα. ανάμεσα στα. ίστορικα. συμ6ά.ντα κα.ι στα. επη, μονά.χα. με το να. δεχω την ϋπο-,pξη τιΪ)y ήρωικων ασμάτων της θεωρίας τών Woif - Lachωann226. Ό Beclicr, δπως κι δ Pio Rajna πρίν απ' αΛτον227, αρνείται δτι ύπηρξα.ν ποτε τέτοt7. r1pωικά ασματα., στη γαλλικη γλιί>σσα, τουλάχιστο, κι αποδίδs:ι το ί στοpικο στοιχείο του ήρωικου επους, στrJ λόγια. συμ6ολη του κλήρου. Προσπαθεί ν' &.ποδείξει δτι τα. cl1ansons dc geste ξεπρό6α.λαv στους δρόμους των προσκυ'Jητών κι οτι οί ραψω δοί που τα. απάγγελ'Jαν στά συναγμένα. πλήθη , ΚΟ'Jτά στις μονα.στηρια.κες εκκλησ[ες, ως ενα σημείο ήσα·ι τά φερέφωνα. των μοναχών. Για. να. δια.ψημίσου·J τα. μοναστήρια, κα.ι τlς έκκλησίες τους ύπο-:ίθετα.ι οτι προστ.ά.θησαν να. δια.διί)σουν τlς ίστορίες των άγ[ων καί των ήρώων πού ·ησα.ν θαμμένοι εκεί, rί που έκεί σ(οζο'ιτα.ν τα. λείψανά τους, κα.l γιά το σκοπο αυ τό χρησιμοποιοϋσα.ν τους ραψωδούς και την τέχνη τους. Τα. μοναστικά χρονικά περιείχαν &.να.γρα.ψες των ίστορικιί>ν αυ τών προσώπων κα.ί σύμφωνα με τον Bt�<:lier &.ποτελοϋ'J'αν τη μοναδική πηγη ά.πο την δποία. θα μποροϋσα.ν y' ά.πορρεύσουν οί ί'J'τορικες οάσεις του επους. 'Έτσι, το Cl1anson de Rolancl, στο δποίο οι μοναχοί κάνουν τον Καpλομάγνο τον πpωτο προσκυνητη της Κομποστέλλας, υποτίθεται οτι αρχικα. εμφα νίστηκε σάν ·cοπικος θρυλος στα. μοναστήρια του δρόμου προς
211
τό Ροvσε6ώ κι &ντλφε το ύλικό του άπο τα. ίστοpικα άpχεία. τώy μοναστηριών α.υτ<'ί>y228. Ή θεωρία. του Bedier εγινε στόχος επιθέσεων για. το λόγο δτι στο Chanson de Roland δε μνημονεύεται οϋτε δ &γιος Ίάκω6ος ουτε δ πεp!ψημος τ6πος προσκυνήματος με τον τάψο του, άνάμεσα. στους πολλους ά.γίους κα.ι τις ίσπα.νι κ.ες πόλεις που άνα.ψέpοντα.ι δνομα.στικά. Που είναι ή δηθεν δια.ψήμιση του πpοσκυνήμα.τος, pώτ·φα.ν οί κριτικοί, αν δ ποιητης πα.pαλείπει να μνημονεύσει το σκοπο του τα.ξιδιου; Ή αντίρρηση αυτη δεν στέκει δλοκληpωτικά, για.τι αυτο που κα τέχουμε είναι δυνατο 'Ια. είναι μονάχα, μια. παpαλλαγη του ποιήματος, το δποίο γρήγορα. ε!χε γίνει καθολικα. κοσμαγά πητο και πλατια. γνωστό, και στο δποίο δεν ύπηpχε πια ίδι αίτερος λόγος να μνημονευθεί όνομαστικα. δ τόπος του προσ κυνήματος, ·ή Κομποστέλλα. 'Όπως δμως και ναχει το ζ·ήτη μα, στα γαλλικα. επη τα ίχνη του χεριου τών κληρικών ε!ναι τόσο πασιφαvη, δσο άδιάψευστοι είναι κι οί τόνοι τG)Υ pα.ψω οι�ν.'ΕδG) 6λέπουμε να δρουν μα.ζι δλες έκείνες οί δυνάμεις, που ?το γεpμανικο κι άγγλοσαξωνικό χώρο είχαν επιψέpει τον ςεπεσμο της ήpωϊκης μπα.λλάντας άπό τα. ϋψη της αυλικής ποί ησης στο χαμηλό επίπεδο μιας λαϊκής τέχνης: το μοναχισμδ και τ"η μιμική τέχνη, τον ποιητη καί τό κοινο από τα κατώ τερα στρώματα. της κοινωνίας, τα συμψέpοντα του κλήρου κα.ι την προτίμηση για τό παθητικό και το πικάντικο, δλα. αυτα που ή επιρροή τους τώρα πpο6άλλει δλο καt περισσότερο. Ό Bedier γνωρίζει πολυ καλα δτι τελικα τα προσκυνήματα δεν εξηγουν τα. πάντα καί τονίζει τό σημείο δτι οί στσ..υpοψοpίες σε ,Ανατολη κα.t Δύση, 'τα ιδεώδη καt τα αισθήματα της ψε ουδα.λικης κοινωνίας και της ίπποΙJύνης, είναι εξίσου &ναγ καίοι παράγοντες για την κατανόηση τών chansons de geste σαν διανοητικου κόσμου τών μοναχών κα.ί συγκινησια.κου κό σμου των προσκυνητών. Είναι &.κατα.νόητα �ξω άπό τό μονα χο καt τον προσκυνητή, αλλα καί εξω άπό τον ίππότη κα.t τον άστό, το χωρικό καί, &.π' δλους περισσότερο, το ραώωδό229. Τώρα., ποιός ήταν καt τί ήταν στην παγματικότητα
α.υ-
212
τος δ ραψωδός; Άπο που προέρχεται; 'Απο ποιές &πόφεις ο�αψέρει ά�ό τους π?οκα�όχους του; Τον εχουν χαράκτηρίσει �α �ιασταυρ�ση το� πp�ιμοu μεσαιωνικου αυλικοϋ τραγου οιστη και του αpχα.ιου μιμου τ6)Υ κλασσιχ('ί)y χpόνωy230. �0 μ�.ιος ποτέ: δέ:ν ε!χε πάψει να ανθεί άπο τίς ήμέpες της κλασσι Χης άρχα.ιότητας· δταν καί τα. τελευταία. ίχνη του κλασσικου πολιτισμου εξαψανίστηκαν, οί &.πόγονοι των παλιών μίμων συ νέχισαν να, πεpιδια6αίνουν &κόμα στην Αυτοκρατορία., ψυχα. γωγώντας τις μάζες με την δίχως αξιώσεις, &πλοϊκή καί μη λογοτεχνική τους τέχνη231. Οί γεpμανικες χώρες κατακλύ :τ·ηκα.ν ,�τ:ό μ!μοuς τ�ν πρώιμο .Μεσαίωνα., δμως ίσα.με τον ενατο αιω'ια οι ποιητες κι οί τρα.γουδιστες στίς α.υλες κρα. �ιοϋvταν Ο':υσ-:ηρα, χώρια. τους. Δέ: βρέθηκαν στην ανάγκη, Δ')ς ε�α δpισι.:ενο οα.θμό, yα, γίνουν μίμοι κι οί ιδιοι γιcι. να μπο ρεσουν ν-:ι. συvο:γωνιστουv τους &ντιπάλοuς τους, πα.ρα, οταv εΥ;:α.σαν το , καλλιεργημένο &.κροατήριό τους, σαν &.ποτέλεσμσ. ;ΎJς κα.ρολιγγειας &να.γέννησης κα.1. τοi) κληpικα.λισμου της επόμενη� γεvιiς, και 6γηκα.v στίς κατώτερες τά.ξεις για, ν' &.ν τιμετω�ισο�ν το, συvαγωvισμο των μίμω'ι232. 'Έτσι, κα.ί οί τpαγοuόισ:ες κα.ι οί κ.ωμωδοι κινοuντα.ι i:ώpα. στους ιδιοuς κύ κλους, άνcr,κο-,τεύονται κι &.λληλοεπηρεά.ζοντα.ι τόσο πολύ, ω σ-cε γρήγορα γίνονται &.ςεχώριστοι δ ε'ιcι.ς α.πο τον α.λλο. Ό ιι�μος και ό scop γίνονται κι οί δυο ρα'�J<•Jσοι. Το πιο χτυπη -:σ χcι.ρα.κ.cηpισ.:ικο του ραψωδοϋ ε!vαι ή ευστροψία του. Ή Οέ-Jη το•j χr,,_λλιεpγημένοu Χα.1. έςαιρετικα, εΙδικεuμέv,:;υ ποιητή -:ijς ήρωικης μτ:cι.λλάντα..ς πιάvετα.ι τώρα. α.πο ενα πολυτεχν!·· τη, δ δποίος δεν είναι πιcι. ποιητης κα.ί τpC'.ν1 οuδι11τη' � \J.ονάχ.α. - λ.α. Ε' Πtσης, Χ�t' μοuσικος κα.ι χορευτής, δpα.μα.τουpγο; και ' �;;.λ'' ·,ιGσποιος, .. ω.ιατσος κι ακροβάτης, σαλτιμπάγκος κι αοχοu6ιά;;-η; - με μια, λέξη δ γελωτοποιος δλονων κι δ Mait�e de - επο, 11ιr) της I)l «,..,1."1· (., r --ι:-r c.ι�L των οισ..σκεοασεων - Σ .-::.111.. zΊJς. Ή ειδ[κευση, οί δια.κρίσεις, κ(!.,l τα, επίσημ:χ. α.ςιώμχτα. ι ' \ " ' ,, ' .,..ι:)-, --· ,..:.. ω'νοl)') -' .ι,) p:Χ . ο αuΛικος τ.οιητης εγινε το μϊ.αιγvιο του Υ..7..θενος Χι ό κοι·ιωνικος ύπο6ι6α.σμός του ε!-,ε πάνω του \J.tα :::πιοpαση 'ϊ:Οσο επα.vα.στχτι'Χ:ή Ύ..cιλ συvτριπτι:-::�, ΙJ}στε ποτέ , � ... , ., , , , Α ? �ε' σuνερχετ'l.ι f"J),οΧληpωτικα. α.πο το χτuπημα. , πο δu) κι '
,
1
;!. ,,,.. '
"Ι
,�
'
'
-
...
... ,
J�
213
έμπpος είvο:ι ενα.ς &πο τους decι-ιsses (=ξεπεσμένους ά. πο την τάξη τους - Σ.τ.Μ.), 6ρίσκετα.ι στην ϊδια. τάξη με τους αλήτες κα.ί τις πόρνες, τους φυγάδες κληpικους κα.ί τους άπόολητους φοιτητές, τους άγύρτες κα.ί τους ζητιάνους. Ό vομάσθηκε «δημοσιογράφος της εποχης»233, στην πρα.γμα.τι κότητα. δμως ξεπαρα.ογα.ίνει σε κάθε λογής ψυχαγωγία.: χο ρευτικο κα.ί σα.τιρικο τρα.γούδ�, παραμύθι κα.ί μίμο, θρύλΌυς άγίων κι ήpωικά. επη. Μέσα. σ' α.ότές τις συνάφειες, πάντως, το επος α.ποκτi εντελώς καινούργια. χα.pα.κτηριστικά: παίρ νει κα.τά, τόπους εyα, χα.ρα.κτήpα. πιο όξ 'ί'.:ΟU τον ακολουθεί μια. νέχ εvτο:ση, πρα.γμα. που ήτι:ι..y απόλυτα.. ξένο στο πvευμο: της πα.λι&.ς ήρωικής μπα..λλάντα..ς. Ό ρα.ψωδος δεν παίζει πια. τον σκυΑρωΤ.:ό, επίσημο, τρ:χ.γικοηρωϊκό σκοπο του Hilde bι·andslied (=τρα..γουδιοG του Χίλντεμπρα..ντ - Σ.τ.Μ.), ' ' ' επειοη α.κομα. κα..ι τον επικο ,1χο θελει vα.. τον κα.μει δ ια.σκεδα..στικό· προσπαθεί yά, κάνει α.ϊσθηση, vα. δημιουργήσει κο ρυφιbσεις της εντύπωσης κα..ί ζωηρά επιγράμμα..τα..234. Σε σύγκριση με τα. μνημεία. της παλιότερης ήρωικής ποίησης, το Chanson de Roland ποτέ δεν πα.ρα.λείπει να. φα.νερώσει α'Jτ� την προτίμηση του λα.ϊκου ρα.ψωδου για. το πικάντικο. Ό Pio Rajna &.να.φέρει κάπου δτι μπόρεσε να. ψτ±σεt στο τέλος σχεδοv των ερευνών του γιά, το γα.λλικο επος χω ρίς cυτε μια. ψορα. να. ορεί απαραίτητη τη χρήση του δρου «ήρωϊκο άσμα.». Ό Karl Laclιmann, άπο την άλλη μερισ., θα.λεγε οτι δiv θα. μποροϋσε yα, δια.τυπιb::1ει "(lf/. το επος ουτε μια. πp,ό-cα.ση με κάποια. σπουδαιότητα. χωρίς νά. χρησιμοποι ·ί;σει τον opo α.ϋτό. Οί ρομαντικοί αvέλυα,v το επος στα. στοι χεία. του θρύλου κα.ί του τρα.γουδιου, επειδη τους στενοχωρου σε ·rι απώλεια., στο επος τώy επα.γγελμα.τιύ)Υ 'ϊ.Οιψωv, τG)V άλrηων δυνάμεων της ιστορίας. ΊΙ εποχή μα;, απ' τήv α.λλη προτιμ&.. yά, εφιστά την προσοχή, καί στο Ει.Ο; οπως κα.ί στην τέχνη γενικά, στη συνειδητη ε:πιδεξι6τητα. κα.ί τίς οα.σικες γνώσεις που έπιδείχvοvτα.ι, επειοη κα.τα.vοεί τό ορθολογικο κσ.λύτερα. &πό τό συγκιvησια.κσ κσ.ί το Ε'ίι:Jτικτώδικο στοιχείο. 'Γα. ποι·ήμα.τα. εχουv το δικό του; θρυλο κσ.ί τη δική τους ήρω ικη ίστο?:α.: Τ& τ;οιητικά. εργα. δεν ζου·; μονάχα. με τη μορ1;
'
214
�
\
'
1
\
\
'
'
�
1
φή που τους δίνουν οί ποιητές, αλλα. κα.ί μ' αότi� που τους δί νουν οί μεταγενέστεροι. Κάθε πολιτιστικη εποχη εχει το δι κό της 'Όμηρο, το δικό της Niebclungenlied κα.ί Chanson de Roland. 'Ανασυνθέτει τα εργα α.ότα. έρμηvεύοvτάς τα. ξα.να. από τη σκοπια. της δικης της α.ποψης για. τή ζωή. Άλλά. ο[ επα.vερμηvείες α.ότές καλύτερα. δρ[ζοyτ(!.ι σα. οα.θμιαίο περικύ κλωμα. παρα. σα.ν άμεση προσέγγιση των εργωv, για. τα. δποί7.. κάνουμε λόγο. Ή μεταγενέστερη έpμηvεία. δέv είvα.ι σ.vα.γκα.ία. ή <<α �φιοέστερη» · δμως κάθε σοοαρη πpοστ.άθεια. να. έρμηvευθεί ε yα, εργο α.πο την άποψη του ζωvτα.vου παρόντος 6α.θα.ίvει καί ,.λατα[vει τη σημα.σία. του. Κάθε θεωρία. που μα.ς δείχνει το επος &.πο μιά. καινούργια. άποψη, που ίστορικα. στέκει, εΙvα.ι χρήσιμη, επειδη εδώ γνοιαζόμαστε δχι τόσο για. την ίστορι ΚΎ) αλήθεια., για. το «τί εγιvε πράγμα.τι», οσο yα, πετύχουμε μια. καινούργια, άμεση προσέγγιση του θέματος. ΊΙ ρομαvτι ί της ή ωικης πο ησης ωικο θρύλου ου �η έρμηvεία. , ,: �� ? 1:� � � sΎ..α.νε σcι.φες οτι οι επικοι ποιητες, οσο πρωτοτυποι κι σ.v � σαν σαν Υ.α.λλιτέχvες, διόλου δε μπορουσα.v να. κάνουν ο,τι τους άρεσε με το ύλικό τους, κι εvιωθα.ν σφιχτότερα. δεμένοι iπο τίς κατεστημένες πα.ρα.δοσιακές μορψές πα.ρ' δσο οί ποιη τές μιiς εποχ·ης μεταγενέστερης. Ή θεωρίσ, των τραγουδιών, πάλι, εδωσε σε μι' άλλη γεvια, επίγνωση της σωρευτικής σύν θεσης τιi.>v επ(JJV κι εκαvε δυvα.τη μια.. κατανόηση της κοινω νιολογικής τους σύστασης κατευθύvοvτα.ς την προσοχή πpός ϊ:ΎJV τ.ηγή τους, το ήρωικο κι α.ριστοκρατικο ορα.οευμέvο κα.ί ϊi:ολεμικο τραγούδι. Τέλος, ή θεωρία. της συμοολης των κλη pιΥ.ών ΧC<ι p7.ψωδG)Υ εχυσε νέο φως κα.ί στα. λα.ϊκα. (χωρίς " . στοι' λησια.στικα.' κα.ι' λ'ογια. τη' ρομαvτιΧη' εvvοια. ) και' στα' εκκ χ�τα. -:'Jυ ειδr;υς. Μονά.χα αψου επιχειρήθηκαν δλες αυτές οί iρμηνείες ΙJτάθηκε δυνα.το v' &να.καλύψουμε μια. προσέγγιση, μi την ()ί;ο[α, μπορουμε yα, δουμε το επος σα.ν είδος <,κληpονο !Lικης ποιήσης»235, που βρίσκεται &.vάμεσα στην τεχvικη ποί Ύjι:Jη, ποiJχει ελευθερίσ, κίνησης, καί στΎ) λα.ϊκη ποίηση, μ½ τους ισχυρούς της πα.ρα.δοσια.κο1Jς δεσμούς. 1
215
6. Ή 'Οργάνωση της στά Μοναστήρια.
Καλλιτεχνικfις Παραγωγιϊς
Μετα. τη βα.σιλεία τοϋ Καρλομάγνου ή αυλή δέν είναι πιά. τό πολιτιστικό κα;ί πνευματικο κέντρο της αυτοκρατορία.ς. Ή λογιοσύνη, ή τέχνη κι ή λογοτεχνία συγκεντρώνονται τι6ρα στα. μοναστήρια· ή σπουδαιότερη διανοητικη εργασία. γί νεται στίς 6ι6λtοθηκες, στίς αίθουσες των γραφέων και στα. έργα.στήριά τους. Ή τέχνη της χρ�στια.νικη; Δύσης χρωστά τη•ι πρώτη χρυσή έποχή της στόν πλουτο καί στή φιλοπονία. τους. .Μέ την αυξηση τοϋ άριθμου των πολιτιστικών κέντρων, την δπο[α επέφερε ή άνάπτυξη των μοναστηριών, λα6αίνει χώρα μια. εμφανέστερη διαφοροποίηση της καλλιτεχνικης δραστηρι ότητα.;. Πάντως, δεν πρέπει να. νομίζουμε τα. μοναστήρια. α:υτά. τελείως άπομονωμένα το ενα άπ' τό άλλο· σαν αποτέ λεσμα της κοινής τους εξάρτησης ατ.:ό τή Ρώμη, της οικουμε νική; έπιρροης των 'Ιρλανδων κι Άγγλοσαξώvωv μονα.χωv, κι αργότερα δια μέσου των φιλομετcφρυθμιστικG>Υ συγκεvτρώ σεων, δλα τους συνδέονται συναμεταξύ τους, αν κι οχι πολυ στενά236. Ό Bedier έπέστησε κιόλας τήν προσοχη στα ση μεία επαψης τους με τό μrι κληρικο κόσμο, τη λειτουργία :ους σχετικα. με τα προσκυνήματα. καί το ρόλο τους σα. χώ ρων συνάντησης προσκυνψων, εμπόρων καί ραψωδών. 'Αλλά παρα. τίς εξωτερικές αυτές σχέσεις τα. μοvαστήριcι. 6ασικα. πα ρα.μένουν αυτάρκεις, συγκεντρωμένες στον .έα.υτό τους μονάδες που προσκολλοϋνταν στίς πα.ρcι.δόσεις τους για περισσότερο καιρό κα.ί πιο αδιάλλακτα α.πο τίς προγενέστερες, πιο αστσ. τες αυλές 'Υ) τη μεταγενέστερη αστιΚ'Υ) Χοινων[α.. Ό κανόνας των Βενεδικτίvων παράγγελνε χειρωνακτικη σσο καί Οιανοητικ-η εργα.σίcι ΧΟ:ί μά,λιστσ. εδιyε περισσότερη σημασία στίς χειρωνακτικές απασχολήσεις. Τα μοναστηρια κα. κτήμα.τα, δπως καί τα τσιψλί:(ια., cpιλοδοξοϋσαν να. γίνουν δσο το δυνατο πιο ανεξάρτητα οικονομικα καί να. παράγουν ολα. τα. χρειώδη της ζωης στη δική τους γη. ΊΙ δραστηριότητα των μοναχών περtλάμ6αvε εργασίσ. στους αγρους και στοϊ,ς κή πους καθώς καί χειροτεχνικές γενικά. δουλειές. Ετvαι άλή216
θεια. δτι &πο την άρχη - άρχη ακόμα την βαρύτερη σωμα.τι κr1 δουλεια. την έκαναν οί ελεύθεροι χωρικοί κι οί δουλοπάροι κοι, που ήσαν προσκολλημένοι στα. μονα.στ·ήρια, Ύ.t &ργότεpα., & κτος απο τους χωρ ικους και μή κληρικοί αδελ φοί (=ι1έλη του rδιου τάγματος --Σ:τ.Μ.) . Εlδικα. δμως στήν πρώιμη πε ρίοδο οί πλε'ιστες χειρωνακτικές έργcι.σίΞς γίνονταν απο το•'.ις ιδιους τους μοvα.χούς, κι άκρι6ώς μέσω της οργάνωσης της χειροτεχνικής δουλειάς δ μοναχισμός είχε τrι οαθύτερη � πιρροη πάνω στrιν &νάπτυξη της τέχνης κα.ί του πολιτισμου ' στο'Μεσα.ιωvα.. 'Αξιοσυνη ' κα.ι' κατοp 'θωμα τcϋ μονα.χικου κινήματος είναι τό δτι ή πα.ραγωγη τέχνης προχώρησε μέσα. στο πλαίσιο τG>ν καλοβαλμένων καί λίγο -:-cολυ ορθολογικά. δργαvωμ.έvων εργα.στηρίωv μέ το σωστο κατα.μερισμο εργα σίας, καθώς Χ.αί το οτι στή δουλεια. αΛτή μπορουσα.ν να επι στρατευθοϋv καί μέλη των ανώτερων τά.ξεων. Είναι γvωστον δτι "Ϊ) πλειοψηφία στα. πρώιμα μεσα.ιωvικα. μοναστήρια. �σαν αριστοκράτες" στην πραγματικότητα. ορισμένα. μονα.στήρι:, κρατιοϋνταν α.ποκλειστικα. γι' αυτούς237. 'Έτσι, α.νθρωποt που άλλιώς μπορεί και ποτε να. μην επιαvαν το χέρι τους ενα. μουτζουροπίνελλο, μιά σμίλη, η εvα. μυστρί, ήρθαν σέ &μεση έπα.φη με τίς καλές καί τίς βάναυσες τέχνες. Είναι αλήθεια δτι ή περιψρόvηση της χειρωvα.κτικης έργασία.ς &κόμη πα ραμένει &πλωμένη στο Μεσαίωνα, κι ή ιδέα της εξουσίας ακό μα συνεχίζει v� συνδέεται μέ τήν ιδέα. μιaς αργόσχολης ϋ παρ ξης, ομως είΥCι'ι άναμφ ίοολα ψανεpο δτ ι τCJψα, σέ αντιδ ια. στολη με την κλασσικη αρχαιότητα, πλάι ι:;τη ζωη του άρχον τα, που συνδέεται μs τήν απεριόριστη σχόλη, ή φιλόπονη , , ,;:: "\, κα.ι' η' κα.ινωργιcι. ζωη' αποκτα. ' - μια' θετικοτερη α�ιοΛογηση τούτη σχέση πρός την εργασία συvδέετα.ι, μεταξυ άλλων, μέ τη δημοτικότητα τ-ης μοναστικης ζωης. 'Ακόμα καί στην & στικη &ξιολόγηση της εργασίας στο μεταγενέστερο Μεσαίω να., οπως λ.χ. εκφράζεται στους χ.α.vονισμους των συvτεχ-,,r. ών, έξακολουθεί να. επιζεί το πνευμα του μοvα.στικου κανό να. Πά.vτως δεν πρέπει να. ξεχvουμε δτι στά. μοναστήρια η εργασία. συvεχίζει νά. θεωρείται εν μέρει σαν κανόνας μετα νοίας και τιμωρ!α.238 κι οτι &κόμα δ 'Άγιος Θωμα.ς εξακο217
λουθεί να κά.vει λόγο για «viles artifices» (=ψα.ύλους τε χνίτες-Σ.τ.Μ.). (Comm. in polit., 3, 1, 4). "Επομένως πpος το πα.pον δε μπορε ί να τεθε ί ζήτημα. μια.ς εpγα.σίας που να ε Ινα.ι ες ευγε νισμος της ζωης. Ή δυτικη Ευρώπη πpωτοέμαθε να εpγά.ζετα.ι με θοδικα απο τους μονα.χούς· ή οιοτεχνία. του .Μεσα.ίωvα. κα...τα πολυ με γά.λο μέρος ε ίνα.ι δημιούργημά τους. Οί χειροτέχνες πού, ) σiv κληρονόμοι τG)V πα.λιωv J ωμα.ίωv τεχνιτών, ησα.v α.κόμα. α.pκετα α.cρθοvοι τις πόλε ις239, εργά.ζονταv μέσα. σε πολυ πε ριορισμένα δρια, ισαμε την αvα.ζωογόvηση της οικονομίας των πόλεων, κα.ι συvέοα.λλαν λίγο στην ά.νά.πτυξη της οιοτεχνικης τεχνικής. Άσcρα.λως ύπηρχα.ν ειδικοt τεχνίτε ς στα οασιλικ(Χ πα.λα.τινά.τα. και στα με γα.λύτε ρα. κτήμα.τα, δπου χρησιμοποι οuvταv κα.τα.ναγκαστική, ά.πλήρωτη δουλε ιά,, δμως θεωροuν vοικοκυριοu κα.ι του οικιακοϋ τα.ν σαν μέpος του ο α.σιλικοu ι ' πpοσωπικοu Χι η εργα.σια. τους ειχε α.κομα. υ cρη Χαθα.ρα.\ οιοί ρα α. π εθιμο το ρο ε ρισσότ ε π ε κια.κης δουλε ιάς που την διείπ πρσ..κτικοt ύπολογισμοί. Ό χωρισμος των χειpωνα.κτικωv τε χνών απο το οικια.κο πλα.ίσιο για πρώτη cρορα λα.6αίνει χώ ρα. στά. μονα.στήρια.. Κι εδώ δ χρόνος οίκονομείτ α.ι προσεκτι κά., ή μέρα χωρίζεται όρθολογικα και το πέρα.σμα. των ώ ρωv μετριέτα.ι κι αvα.κοινώνετα.ι με το χτύπημα. μια.ς κα.μ πάvα.ς240, Ή &.ρχη του κα.τα.μερισμου της εργα.σία.ς γίνετα.ι ή βάση της πα.α.γωγης και ά.σκε ίτα.ι οχι μόνο μέσα. αλλά ώς εvα. σημείο κι ά.vά.μεσα. σε διάcρορα. μοναστήρια.. 'Έξω ά.πο τά μοναστήρια. οί εcρα.ρμοσμέvες τέχνες κα.λ λιε ργοGντα.ν μόνο στις οα.σιλικες γαίες κα.r. στα μεγαλύτε ρα. κτήμα.τα. - κι εκε ί ακόμα. στις άπλούστε ρες μορcρ ές τους: �Α κριοως ου.ως σ' α.υτον τον τομέα. διέπρεψαν τα μονα.στηρια.. "Ή α.ντιγρα.cρη κι εικοvογρά.cρηση χειρογpά.cρων ητα.v ενα.ς ά.πh ϊ τους πιο παλιούς τους τ�τλους cρήμης241. Την δpυση οιολιοθη κων και αιθουσών γρα.φέωv, την δποία. δ Κασσιόδωρος είχε αρχίσει στο Βιοά.ριο, τη μιμήθηκα.v τα. περισσότε ρα. μονα στήρια. των Βεvεδικτίvων. Οί γpα.cρείς κι εικονογρά.cροι 6ι6λίων της Τούρ, του Φλερύ, της Κοpοίας, της Τρέο, της Κσλωvί� ο:;, τη; Ρα.τι':ϊcόνη;, τοu Ραϊχε,ιά.ου, τοu "Αγίου Άλοανου και (!
218
�
Τ
'
Ι
�
\
τοϋ Ουtv-cσεστερ ήσαν κιόλας ονομα.στοt στον πρώιμο Μεσαί ωνα. . Στα. ίδpύμα.τα τ(ον Βε νεδικτίνωv, τα σκpιπτόpια. ησα.ν με γάλες, κοιvlς α.ιθουσες κα.t σε α.λλα. τάγμα.τα. - τους Κιστε p κια.νους και τους Κα.ρθουσια.vους λ.χ. - μικρότερα. δωμά.τια. Η χειροτεχνία. μεγάλης κλίμακας κα.t οί μικpες &.τομικες ε πιχε ιρήσε ις θα 6πηpχαν δίπλα - δίπλα.. 'Επιι:λέοv, ή spγασία των &vτιγραcρέωv καt των διακοσμη-_:ωv πpοφα.vως είχε δπο δια.ιpέσεις, και εκτος α.πο τους ζωγράφους (miniatores) ' διέ Χ�ιvα.v το�ς μα�τόpου� που �σ�ν ειδικευμένοι στην καλλιγpα ψια (ant1quarn), τους 6οηθους (sαiptores) κα.t τους ζω γpά.ψους των α.pχικωv γpαμμά.τωv (rιibricatoi·es) . Κοvτα στους μοναχούς τιχ scriptoria χpησιμοποιουσαv καt μισθω τους γpα.ψεϊς-π.χ. λα.ϊκους που εpγά.ζο'Ιτα.v εν μέρει στα. σπί -;:ια. τους κα.t εν μέρε ι στά. μοναστήρια.. Έκτος &.πο την εlκο ·;ογpά.ψηση οιολίωv, την κατεξοχη μοvαστικ·η τέχνη, οί μονα χοι κατα.πιά.νοvταv με τrιv &pχι::εκτοvική, τη γλυπτικη καt τr1 ζωγρα.ψική, �σαν δpα.στήριοι σάv χρυσοχόοι καt σμαλτουρ γοί, ϋcρα.ιναν μεταξωτά καl τάπητες, οά.λα.νε μπρος χυτήρια. για. κα.μπά.vες καt 6ι6λιοδετε ία., εργοστάσια. ύαλουpγ[ α.ς κα.t εpγα.στήpια. κεpα.με ικ·ης. "Ορισμένα. μονο:στ-Ιιρια εξελίχθηκαν σε πραγμα.τικα κέντρα. οιοτε χνίας. Κι εvιο ·ή Κοpοία. στην α.p χ·η είχε μονάχα. τέσσερα. κύρια. εργαστήρια με εικοσι εvvια. εργάτες, α.πο τον εvα.το κιόλας αιώνα. στον 'Άγιο Ριχά.pιο οpί cη.ουμε σειρες δλόκληpες δρόμους γε μάτους απο 'C(Χ εργαστή ρια. τG>ν δπλοποιων, των σα.γμα.τοποιωv, των οι6λιοδετ(ί)ν τG)v μπα.λωμα-:ήδωv κτλ. Τϊ:ου είvα.ι συνομαδιασμέvα ±νά.λογα με τόν τύπο του έπιτηδε ύμα.τος242. 'Όχι μόνο στη γεωργία-ή δπο!α. &πα.ιτεί ύπέρμετρη cρυ σιΥ.ή δύvα.μη κα.ι με τrιν c,ποία., οί μοναχοί, χα0�)ς δ πλουτος τους αυξα.ιvε, κατα.πιcί.νοvταv ολο κα.ι περισσότε ρο σα. γαιοκτήμονες και διαχειριστες κι δλο λιγότερο GXV εpγά.τες-αλλα και σ-:ούς άλλους Χλά.δους της 1ϊ:t1.pα:γωγης οί μο'ια:χοt εκα.vα.v μο νά.χα εvα. μέρος της χειpωνα.κτικης δουλειάς κι α.φιε ρώvοvταv 11:εpισσότε ρο στην δpγά.vωση της εργωJ!α.ς. Άκόμα Χαl με τrιν &ντιγpα.cpr) χειpογρά.cρων α.σχολοϋvτα.ν πολύ λιγότερο α1: σ οσο ΎΞ'.ΨΥ.Χ •;-;-:0-:ίΟz-:7,ι zα.ί, ?ί:) Χpίvουμε α.πο την αuξηση τοϋ &.0
1
219
ριθμου των 6ι6λιοθηκών, φυσιολογικά. δεν ξοδευόταν περισ σότερο &.πό το ενα. πέμπτο των ώp�ν έpγα.σία.ς �λων τ�ν μο; ναχών γιά. την άντιγραψη χειρογpα.ψων243 . Στους τ�μεις π�υ ά.πα.ιτουσα.v περισσότερη ψυσικη προσπάθεια-προ πα.vτος στο οικοδομικό επάγγελμα.--θά. μισθώνονταν σε μεγα.λύτεp� &.ριθμο μη κληρικοl &.δελψοι και εξωτερικοl έργάτες, άλλα. οχι τόσο κα.l για. τlς ελα.ψpότερες τέχνες. Έν τούτοις, 'έχον τας ύπόψη τη στα.θεpη � ήτηση των έκκλη_σι�v κα.l τω� �ύλώ'! , για. τέτοια. χειροτεχvικα. ;cροϊόντ�, μ.πο�ει να uποτε,θει οτι τιχ , , μοναστήρια. πάντα. ήσαν ετοιμα. να. μισθωσουν ικα.νους έpγά.τες και καλλιτέχνες και σ' α.ύτόν τον τομέα. της δουλειάς τους.. ' και' τους ' ε'λευ'θ εΕους η" u ...; Γιατί, εκτός από τους μονα.χους , , μένους στή γή τους έpγά.τες των τσιψλικιων, υπηpχα.ν, α.πο την &ρχη-ά.ρχη κα.l χειρώνακτες εpγά.τες κσ.l κα.�,λιτεχ�ες που σχημάτιζσ..ν τα. στοιχεία. μιας ελεύθερης, σ..ν και ,ι.ιικpης, &.γορα.ς εργασίας. τπσαν οί περ�οδεύοvτες ειδικευ1-1:εvοι ερ _ γάτες που ε6pισκσ.ν &.πα.σχόλη� α.λλοτ,ε �α, μοvα.στηρια., αλ; _ λοτε στ' &.ρχοvτικα. τG>v έπισκοπων και των τσιψλικιωv, και για τους οποίους ύπά.�χο�ν μαρτυρίες δτι μι�θώvοv�α.ν ταχ,τι κα. άπό τους μονα.χους. Ετσι λ.χ. μνημοvευετα.t οτι ;ό α.6ο σ.είο του 'Αγίου Γάλλου καl τό μοvα.στηρι του άγίου Εμμε pά.νου στ·η Ρα.τισ6όνη έπιστρά.τευσα.ν πολλους τέτ�ιους περιο δεύοντες εογά.τες για να. ψτιά.ξουv λειψα.νοθηκες. , Ηταν γενι κrι συvήθε�α να μισθώ�ουν ιipχιχτ_ιστά.δε�, καθώς κ,σ.l δουλευ τες της πέτρας, του ξυλου και των μετα.λλωv, ά.πο μακpιv�ς καl κοvτιvες περιοχές, ιδιαίτερα. ά.πό τα Βυζάντιο κα.l τη·ι 'Ιταλία, για να. 6οηθουν στο χτίσιμο μεγάλων εκκ)�ησιών 244 . 'Από την άλλη μεριά, αv οασίζοvτα.ν στα γεγονότα. οι πληpο!ο ρίες γιcι. τlς «μυστικες τεχνικες μοθόδους» των μοvαστηpι�ν, που τlς ψύλαγα.v αυστηρά., ή μίσθωση τέτοιων} _ έv�v _εpγατ�� σε μεpικες πεpιπτσεις θα.ορισκε δυσκολίες. Ειτε υπηpχα.v ει τε οχι τέτοια. μυστικά, τα. μοvαστηpια.κα. εργαστήρια. διόλου δεν &.σχολουvταν μόνο με τήv π,α.p�γωγη .&.vτικειμένωv,,, άλλα , πολu συχvα. κα-::απιάvοvτα.ν και με τη ;εχ�ολογιχη εpευνο, -..: οεvεδικτίνος μοναχός Θεόψιλος ήταν σε θεση, στο τελος του ενδέκατου αίώvα., να περιγράψει στο 'έργο του Scl1edιιl;:ι ς:C'
·ο
220
diversarum artium ( =Σχεδιαγρά μματα οιαψόρ ων τεχνών Σ.τ.Μ.) δλόκληpη σειρά. έcpευpέσεωy πού lγιναv μονα.στή ρια., δπως ή παpα.γωγη γυαλιοϋ, το ψήσιμο των όα.λογρ σ. ψιωv γιά. τά. παpάθυρα 1 ή ιiνάμιξη έλα.ιοχρω μάτων κτλ.245 . οι πεpιοδεύόντες έργάτες και καλλιτέχνες .ήσαν κι α.ύτοι έκπα.ιδεuμένοι, ώς έπι το πλείστο, στά. μοvαστηpια.κα έ ργαστή ρια., τα. δποία. ήσαν συνάμα και οί «σχολες καλών τεχνών» της έποχης κα.ι γvοιάζοντσ..ν ειδικά. γιά. την εκπαιδευση τ(ί)y νεαρών κα.λλιτεχvων246. Σε πολλά. μοναστήρια, δπως λ.χ. της Φούλδα.ς και του Χιντελσχάιμ-ίδpύθηκαν χειροτεχνικά. έ ρ γα.στήpια πού πρ ωταρχικά. έξυπηρέτησα.ν έκπαιδευτικούς σκοπους κι έξα.σψάλισαν στά. μοναστήρια. και στούς καθεδρι κούς ναούς, καθώς και στα. τσιcpλίκια. και ,τις αόλές, πού ήσαν κοσμικές, συνεχη προμήθεια νεαρών καλλιτεχνων24 7. Τό μοναστήρι τοϋ Σολιvιάκ, πού ίδpύθηκε άπο τον &γιο Έλίγιο, τον περιψημότερο χρυσοχόο τοϋ έ6δ6μου αιώνα, πέτυχε ίοια! τερα. ψηλο έπίπεοο στην έκπαιδεuτική του δουλειά. "λλλος ήγέτης τηςΈκκλη σίας πού λέγεται δτι πpόσψερ ε μεγάλες ό πηpεσίες στην τέχνη σά. δάσκαλος ήταν δ έπίσκοπος Βερ vοuάροος, δ ύψηλόψpονα.ς προστάτης της ιipχιτεκτονικης καl της δρειχα.λκοχuτικης κα.ι δημιουpγος itώv δρειχάλ κινων θυρών τοϋ καθεδpικοϋ να.οϋ τοϋ Χίλvτεσχάιμ. Πολλες ψορες γνωριζοuμε μονάχα. τα. δvόμα.τα. ιiλλων, λιγότερο πεpι ψα.vωv κληρικών καλλιτεχνών, τιποτα δμως δεν ξέρουμε για το ρόλο που επαιξαν στη μεσαιωνικη τέχνη . Εlναι άλήθεισ. δτι στην περίπτωση τοϋ μονα.χου Τοuοτίλου δσα, ήξεραν γι' α.ότδν έξογκώθηκα.ν κι εγιvαν δλόκληpος θpϋλος, δπως δμως !χει λεχθεί, α.ύτο εlναι μόνο μιά. προσωποποίηση της καλλι τεχνικής οpαστηριότητα.ς του άγίου Γάλλου και εlvαι άπλώς το μεσαιωνικό ιiντίστοιχο του έλληvικοσ θρύλου του Δσ..ιοά λοu 24 8. eH μοναστικη συμ6ολη στην ιiνάπτuξη της έκκλησιαστι κης άρχιτεκτονικης ήταν πολυ σημαντική. "Ισαμε που v& μεγαλώσουν οί πόλεις καl να έμψσ..νιστεί το έ pγαστήρι τοσ κα. θεοpικοϋ vαοϋ, ή έκκλησιαστική άpχιτεκτονική εlναι σχεοόν δλοκληρωτικα. συγκεντρωμένη στά. χέρια τοϋ κλήρου, α.ν καl
σm
221
σα.ιωvικη τέχνη. Στη ζωγρα.ψικη μιχρογpα.cρ ιων δπάρχουv α. μέτρητα. πα.pα.δεCγμα.τα. ύπογρα.μμέvωv εpγων σε κάθε στά διο της εξέλιξής της251. Σχετικα. με τα. α.ρχιτέκτοvικα. μνη μεία. του Μεσαίωνα. στάθηκε δυνατό, παρα. το μεγάλο άpιθμο εpγωv που καταστράψηκα.v κα.ι των εγγρά.cρωy που χάθηκαν, να. πιστοποιήσουμε το δvόματα. είκοσι πέντε χιλιάδων καλλι τεχvωv252. Πά.ντως δεν πρέπει να. ξεχvουμε οτι συχvα. δπου, κα.τα. τον τρόπο του μεσα.ίωvα., σε μια. έπιγραφη πpοστίθετα.ι πλάι στο ονομα. το κατηγόρημα. «fecit» (=εκαμε - Σ.τ.Μ.) , ένvοείτα.ι τό πρόσωπο που πα.ράγγειλετο εpγο κι οχι δ καλλι τέχνης που τό εψτια.ξε· επίσης, δτι οί έπίσ·χοποι, οί ·ήγούμεvοι κι α.λλοι κληρικοι σπουδαίοι κύριοι, στους δποίους μ' α.ότο τον τρόπο άποδίδοvτα.v τα. κτήρια., στις πιο πολλες περιπτιf)σεις ή σαν ά.πλως οί «πρόεδροι της έπιτpοπης για. την οίκοδόμηση» κα.ι δεν ήσα.v ουτε οί πρα.γμα.τικοι άρχιτέκτοvες οϋτε οι επό πτες των οlκοδομικωv εργα.σιωv253. 'Όποιο ρόλο κι ?J.v επα.ιζε δ κλ·ηρος στο χτCσιμο των εκ κλησιωv του κι δσο κι αν ή δουλεια. ήταν κα.τα.μερισμένη ά.νά.μεσα. σε μοvα.χους και λαϊκούς, κά.που θα. πρέπει να. ύ πηρχε εvα. δριο στη δυvα.τότητα. κα.τα.μερισμου των εpγων. Συμβούλια.. κα.θεδpικώv ναών και μοvαστηpια.κες οtκοδομικες έπιτpοπες ίσως ναπαιρvα.v εν σώμα.τι άποψά.σεις για. την τε λικη τύχη των οικοδομικών σχεδίων κα.t τα. κα.λλιτεχνικα. προ eλήμα.τα. rσως λύνοντα.v στο σύνολό τους σε κοιvη σύσκεψη μ' ενα. συλλογικό σώμα., δμως μονά.χα. μεμονωμένοι" καλλιτέχνες, συνειδητό:. επιδιώκοντας δικούς τους σκοπούς, είναι δυνα.τδ να διεκ1�εpα.ίωναv μια. - μια. τtς συγκεκριμένες cρά.σεις του κα.θα.υτο δημιουργικου προτσές. Μια. τόσο περίπλοκη δομη δσο ή μεσα.ιωvικη εκκλησία. δε μπορουσε να φανερωθεί σαν ενα. λαϊκό τραγούδι, του δποίου ή δημιουργία. σε τελευταία ά νά.λυση α.ρχίζει μέσα. στό νου ένος κα.ι μόνου άγνωστου &.τό μου, &λλα. το δποίο, αντίθετα. μ' ενα. κτήριο, μεγαλώνει χωρtς σχέδιο με συνεχείς προσθήκες &.π' τα. εξω. Ρομα.ντικη και έπιστημονικα. αvεπαλήθευτη δεν είvα.ι ή ιδέα. δτι εvα. εργο τέ χνης είναι από κοινου δημιουργία. κάμποσων προσωπικοτήτων για.τι άκόμα. και το εργο ένος και μόνου κα.λιτέχvη άποτελεί-
224
τα.ι α,πο συμοολες κάμποσων εν μέρει αυτόνομων δια.νοητικών λειτουργιών, ή συνένωση των δποίων είναι συχνό:. μια. κα.θυ στερημέvη και κα.θα.pα. εξωτερικη ένέργεια.. Άφελης δμως κα.ι ρομα.ντικη είνα.ι ή ίδέα. δτι ενα. εpγο τέχνης είναι άπόλυτα. κι δλοκληρω-;;ικα. ή δημιουργία. μια.ς δμά.δα.ς κι δτι δε χρειά ζεται έvιαίο κι έσκεμμένο σχέδιο, δσο κι α.ν α.ότο ύπόκειται σε τροποποίησrι. 7. Φεουδαλισμός καί Ρωμανική Τεχνοτροπία. Ή pωμα.vικη τέχνη ήτα.ν τέχνη μοvα.στηpια.κή, άλλα συ νάμα. και τέχνη της άριστοκρα.τία.ς. �ο συvδυα.σμος των ιδιο τήτων α.υτωv δείχνει θαυμάσια. πόσο μεγάλη ήταν ή άλληλεγ γύη α.vά.μεσα στον κληρο και τους κοσμικους ευγενείς. Οί σπουδαιότερες θέσεις στη μεσα.ιωνικη 'Εκκλησία. κρα.τιουv τα.v για. μέλη της άριστοκρα.τία.ς, δπως και το α.ρχιερα.τικο αξίωμα. στrιν αρχα.ία. Ρώμη254. Πάντως οί ήγούμενοι κι οί ε πίσκοποι συvδέοvτα.v με το ψεουδα.ρχικο σύστημα. δχι μόνο με την ευγενική τους καταγωγή, άλλα. και με τα. οlκονομικα. κα.ι πολιτικά. τους συμcρέροvτα. Χρωστοϋσα.ν τrιν Ιδιοκτησία. κα.ι την ισχύ τους στην ίδια. κοινωvικη διά.τα.ξη, στην δποίσ. ήσα.ν ριζωμένα. τα. προνόμια. των κοσμικών ευγενών. Άνάμεσα. στις δυο ά.ριστοκρα.τίες ύπηρχε, αν GX� πάντα. κα.τα.φα.νής, τουλά χιστο αξιόπιστη συμμαχία.. Τα. μονα.χικα τάγμσ.τα. (που οί ή γούμε-ιοί τους είχαν στη διάθεσή τους τεράστιο πλοQτο κα.t λε γεώνες ύποτα.χτικων κι ά.πο τtς τάξεις των δποίων ξεπρό6α.λλα.v οί πιο ισχυροι Πάπες, οι σύμοουλοι μέ τ'f) μεγαλύτερη έπιρροή Χι Οί πιο επικίνδυνοι ά.ντίπα.λοι των α.υτοκpctτ6 ρ ων) κρα. τιουyτα.'Ι το ιΟιΟ ύπερκόσμια. ά.ποτρσ.6ηγμένα. άπο τις μά.ζες δσο κα.ι οί κcσμι-:ι.οι κύριοι. Μια &λλα.γη στην ήγεμονική τους -:;τά.ση απέναντι στον κοινο λσ.ο συμοα.ίνει για. πρώτη φορα �ιε το &:1χητιχό μετα.ρρυθμιστικο κίνημα που άρχισε στο Κλου νϊ,, ±λΗ δΞ μ;:ορεί να. τεθεί ζήτημα. αλλα.γης προς την κα.τεύ θυ'ιση μιiς δημοκρα.τικ6τερης θεώρησης πριν α.πο την ϊδpυση τ 1 i)ν έτ.α.ιτικ(ίι'Ι ταγμάτων. Τοποθετημένα. στη μέση των εύ pύχωρων ιδιοκτη'1tων τους, δεσπόζοντα.ς στις 6ουvοπλα.γιές,
225
μέ θέα. που εψτα.νε πολυ μακριά. στον κάμπο, με άπότομους, όγκώδεις τοίχους, σαν κάστρου, τα μοναστήρια. ήσαν το ι διο &γέpωχη κι άπpοσέγγιστη περιοχή δσο και τα ψpούpια. κα.l τά. κάστρα. τών ήγεμόνων και τών βα.pόνων. Τίποτε πιδ εύνόητο απσ το δτι ή τέχνη που δημιουργήθηκε στα μονα.στή pια α.ύτα συμφωνοϋσε κα.ί με το χα.pα.κτήpα. και τrι θεώρηση της Χ')σμικης αpί,στοκpα.τία.ς. Ή άpιστοκpατία., ή δποία. 6γα.ίνει &πο το ψpα.γκικο στpα. τσ κα.ί τους αξιωματούχους κα.ι ή δποία. φεουδα.pχοποιείτα.ι τελείως κα.τα. το τέλος τοϋ ενα.του α.ίώνα., τώρα. μπαίνει επι κεφαλής της κοινωνίας και γίνεται δ πpα.γμα.τικος κάτοχος της ϋψιστης εξουσίας. Άπο τους προηγούμενους εύγενεϊς, πού στηρίζονταν στή στpα.τιωτικη υπηρεσία., είχαν 6γεί ίσχυpοί, περήφανοι κα,l &.πειθα.pχοι κληρονομικοί εύγενείς, στους δ ποίους απσ πολυ κα.ιpο ετχε ξεθωpιά.σει-κα.ί στr1ν πpα.γμα.τι κότητα. ετχε τελείως &.ψα.νιστεί-ή &.νάμνηση της κα.τα.γωγης τους &.πο μια. επαγγελματική τάξη καl της φαινόταν τώρα. δ τι τα. προνόμιά. της υπηpχα.ν απσ αμνημονεύτων χρόνων. Ή σχέση ανάμεσα. στους βασιλιά.δες κα.l σε τούτη τήν αpιστοκpα. τία. &.ντιστpά.φηκε δλότελα. στήν πορεία. τοϋ χρόνου. 'Αρχικά το στέμμα. ήτrι,ν κληpονομικσ κι δ ήγεμόνα.ς μποpοϋσε να δια λέξει δπως ήθελε τους συμοούλους και τους &.ξιωμα.τούχους του· τώρα. τα. προνόμια. της ά.pιστοκpα.τία.ς ήσα.ν κληpονο μικά, ενώ οί βασιλιά.δες εκλέγοvτα.ν255. 'Γα. γεpμα.νοpωμα vικα. κράτη τοϋ πρώιμου Μεσαίωνα. ά.vτιμετu)πιζα.ν δυσΎ..ολίες που εΙχα.ν γίνει α.ίσθητες απο τ11 μετα.γε'ιέστεpη κιόλας Χλrι.σ σικr1 εποχή, δτα.v ετχε γίνει πpσπάθεια. να. τίς υπερπηδήσουν με θεσμους κα.θως το κολονάτο, τήv είσα.γωγ·rι της φοpολογ[α.ς σέ εΙδος κα.ί τη θέσπιση της 6πευθυvότητα.ς τώv γα.tοκτημόvωv για τα κpα.τικα εσοδα. - δηλα.δή μ' ενα. σύστr1μα. παρόμοιο μέ το μεσα.ιωvικσ φεουδαλισμό. Ή ελλειψη ά.pκετών πόρων για τή συντήρηση επα.pκοϋς διοικητικής υπηρεσίας κα.ί ανάλο γου στρα.τοϋ κι ή δυσκολία. της υπεράσπισης εκτετα.μμένω') περιοχών άπο τον κίνδυνο τG>ν επιδρομών ύπηpχα.ν &.πο την 5ψιμη ρωμαϊκή περίοδο, ενώ καινούργιες δυσκολίες ά.νέκυψα.'ι στο Μεσαίωνα. εξαιτίας της ελλειφης εκπαιδευμένων πολιτι-
226
zών ύπα.λλήλων, τοϋ μεγα.λ11τερου κα.ί πιο ϊ.?.pα.τετrι,μέ·ιrJυ κι 'ι ούνου εχθρικών επιθέσεων κα.ί της &.νάγχης να. είσα.zθεί τε θωρακισμένο ίππικό, προ πα.ντος ενα.ντίοv των Άpά.δω·ι - με τα.ρp11θμιση που άποτελοϋσε αψ6pητο 6ά.ρος για. το κpσ.τος, sςc�to;;lυ.ς τοϋ δα.πα.νηροϋ έξω:λισμοϋ Ύ..α.ί τσΟ σχετιΧά. μ?.ΧpσΟ χρόνου εκπαίδευσης. co φεου�u.λιι:ϊμος ε!'ηt 6 θε:ψ..ος ΞΧΕί'ισ; με τον δποϊο 6 εvα.τος αίu)να.ς δσΧίμα.σε 'Ι¼ ξεπεράσει τlς Ο'J σκολίες οi,τές, ιδιαίτερα. τή δυσr:ολία π,:;•; παρουσίc,,,ζε ·ή δr1μιουργία. zvoς εφιππου καί 6cφειcι:. δπλtι:ϊ!J.:ΞΥ,:,U στpα.τσϋ. Έλ λείψει α.λλω·ι μέσων, ή στpα.τιωτικ·ι1 ύπ:ηρεσία. &.ντα.μει66τα'ι με τή χψ/JΊηuη εγγειας ιδιοΧτψ;[ας, με ΧΤ.αλλα.γές Κ'7.( ήyεμονικχ οικα.ιώμα.τα. κι ίδια.ίτεpα. με είδικr1 φορολογί,z Ύ..7.� Ψ)ίΗΚα. Τφοv6μ..ιu: rιΛτά σχημάτιζαν τη 66:.ση του νέου συστ1ι μο.τος. 0[ χορηγίες-δηλ. περισ·:α.σια.κές οωρεiς εγγεια.ς t οιοκτησία; &.ί:ο τcι:. 6ασιλικcι:. κτψLα.τα. σiJ.') α.')τα:.ιοιο·ι1 γιi προσφερθείσες υπηρεσίες "/) τ.α.pα.χώpηση τη; επιΧαpπ[ας τz. τσtας γ-?1ς σάν πληρωμ·rι τα.Χτικης ύπα.λληλιΎ..ής :;1 στρα.τιωτι χ·ης ύπηpεσίας-ύπ·71ρχ(/.ν α.πο την μερο6[γγεια. κι6λσ.ς εϊ.r:ιzή. <() ;?:Qυοαλιχός χαραχτήρας της χοpηγί'Υ.ς κι ·ή :Jποτiλει?. εκείνων 1:0 ; την επαιpνα.ν, η, μ' άλλα λόγια, οΕ ε".. � σ:ψ6ά.σει σχέσ:zι; z,zl ·ί1 &.φοσιωμέvη συμμαχία, "'C') '1ύστημα. -:G)'i άμοι οα.ίων ύπηpεσιωy κι ύποχρεu)σεωv, ή αρχη τ·ης &μοtοα.!ας πί ι:ϊτης καί ��η; 7.pοσωπικης vομψοc;ψοσ•\,,ψ:, πού τώρα. παίρ νει τη θέση τοϋ πα.λιοϋ συστήματος της εςά.pτφη;-δλα. ο:•;τc.: ε[,ιαι καιvο1;ργια.. Ή cρεουδα.pχ.ικη κα.τuχ·/1, ή 6πο[α. ι:ϊτ·ηv &p χ·η ήτα,y μια. &πλη επικα.pτ.ία. που πα.ρα.χωροϋvτο:v γιχ τ.εpιr;, pιι:ϊμέvο διάστημα., τον εvατο αιώνα. εγιvε κληpονομι,:η255α,. Ή δημιουργία. τοϋ φεουδα.λικοϋ ίππικοϋ, μέ τ·ην κληρr:; 'ιομι:ι.r1 κα.τσχή σ�r. Όά.ση τώv σχέσεων πα.ροχης 117.ηρεσία.ς, εί ναι ενrι.ς &.πό το Jς επανα.στα.τικότερους στρατιωτιχ,:;,ι'Jς νε:ωτεpι σμ��,� στήν [στορία. τ·ης δυτιχης Εύpώπης: μεταμορφώνει ε 'ιG� t:ιpγα,yο τij; ΧΖ'Ιτptκης ΧUΌέ p νησης σε σχεο�ν απεpι6ptστη δύναμη μέσα στο κράτος κα.t δδηγεί στο τέpμ?. της -ι:·ηv &1:6λυ-:η β-:ι..'J'ιλε(r..r, ·cοϋ 1\fεσαίωνα.. Ά1.ο δώ κι εμϊ.pος δ 6,;:Cϊtλια.ς εχει τ6ση μόνο ισχύ, δση τοϋ δίνουν τα. ιδιωηχά. του κτ·ήμα τα. κα.ί τόση εξουσια., δση θα. είχε κι ?J.v κα-:sϊχε τrJ') ιδtr)1
1
227
κτησια του σάν ιiπλο ψέουοο. Στήν άμέσως οιάοοχη έποχη δεν ύπάρχει πtά κράτος με την lννοια που του οινομε μεις, ουτε δμογενής οιοικηση, οδτε πολιτική !νότητα, ουτε και κα θολικες τυπικά νομικες ύποχρεώσεις256. Το ψεουοαλικο κρcχ.τος ε!ναι μιά κοινωνική πυ ραμιοα μ3 ενα άψηρημένο σημείο γιά κορψή της. eo 6ασιλιάς, διεξάγει πολέμους, άλλα οεν &pχει· άρχουν οι μεγάλοι γαιο κτήμονες, δχι πιά σάν άξιωματοϋχοι και μισθοφόροι, εόνοού μενοι και νεόπλουτοι, έπιοοτούμενοι και πpοσοδοϋχοι, παρα σάν άνεξάρτητοι χωροδεσπότες, των δποίων τά. προνόμια 6ασι ζονται οχι σε μιά έπCσημη έξουσlα, που άπορρέει άπο τον ή γεμόνα σάν πηγή νόμου, παρά. 6ασίζοντσ.ι &.πλά και καθαρά στήν πραγματική, άμεση προσωπική τους ισχύ. Αποτελοϋν μία κυρίαρχη τάξη που διεκοικεί γιά. τον !αυτό της δλα τά. προνόμια της έξουσlας, δλη τή οιοικητική μηχανή, δλες τις σπουδαίες θέσεις στο στρατό και δλα τά. &.νώτερα πόστα στην έκκλησιαστικη ιεραρχlα, ή δποια !τσι άποκτα μιά έπιρpοη μέ σα. στο κράτος τέτοια, που πιθανο καμιά. κοινωνικη τάξη yσ, μην κατείχε ποτε πριν. �Ακόμα κι ή Ηληνική &.ριστοκρα.τία στην &.κμή της έξασψάλιζε ατά μέλη της λιγότερη προσωπική &λευθερία άπο δση lπρεπε νά παραχωρήσει στούς ψεουοσ.ρχες κυρίους ή άουνατισμένη 6ασιλεία του πρώιμου Μεσαlωνα.. Οί α.ίώνες κατά. τους δποlους κυριcχ.ρχησε ή άριστοκρατία α.υτη σωστά. δρίστη καν σάν ή &.ριστοκρατική έποχή της ευρωπαϊ κής ίστορίας2 57. Σε καμιά α.λλη ψάση της ουτικοευpωπαϊ κης έξέλιξης οί πολιτιστικές μορψες οεν έξαρτιοϋντα.ν τόσο ά.ποκλειστικά άπο τη ψιλοσοψlα, τά. κοινωνικα. ίοεώδη κσ.ι την οικονομική πολιτικη μιας και μόνης, μαλλον άδύνατης &.pι θμψικά τάξης. Το ψεουοαλικό σύστημα, μέσα στην έποχη τοϋ πρώιμου Μεσαίωνα, ή δποια δέ γνώριζε το χρημα. και τό εμπόριο κα.l στην δποία ή lγγεια ιδιοκτφία είναι ή μόνη πηγη είσοδήμα.τος και ή μόνη μοpψη πλούτου, είναι ή ετοιμη λύση των προ6λημάτων που άναψα.ίνοντα.ι στη οιοίκηση και στην άμυνα της χώρας. Ή άγροτικοποlηση τοϋ πολιτισμοϋ, πού ε!χε κιόλα� &ρχίσει στους οψιμους κλα.σσικους χρόνους, τώρα είναι πλή3
228
ρης: ή οικονομία είναι δλότελα ά.γροτικη κι ·ή ζωη εγιvε χι αυτη ά.πόλυτα ά.γροτική. Οί πόλεις εχα.σαν την έλκτική τους δύναμη, ή ϋπcφξη της συvτριπτικης πλειοψηφίας τοϋ πληθυσμοϋ περιορίζεται σε μικρές, σκόρπιες, άπομονωμένες έγκατα.στάσεις. Ή ικοινωvικrι ζωή, το εμπόριο κι iι επικοινω νία. είχαν σβήσει στtς πόλεις· ή ζωη πηρε ά.πλούστερες, κα τα. περιοχές εντοπισμένες μορφές. Ή οίκονομικη κα1 κοινωνι κη μονάδα., με 6άση τrιν δποία οργανώνονται τ<ί)pα τα. πάν τα., είναι το τσιφλίκι· ο[ άνθρωποι ξέχασαν να κιvουvται σε ευρύτερους τομε'ις και. γα, σκέφτονται με κατηγορίες σκέφης πιο περιεκτικές. Άψοϋ λείπει ώς επt τό πλε'ιστο -:ό χpημα, τα. μέσα συγκοινωνίας, οί πόλεις κι οί &.γοpές, οί άνθρωποι άνα.γκάζοντα.ι να. &.vεξαρτοποιηθουν &.πό τόv εξω κόσμο κα.l να. &γκαταλείψουv κα.l την απόχτηση των προϊόντων των άλλων κα.l την πούληση των δικών τους. 'Έτσι δημιουργείται μια κα τάσταση, στην δποία. σχεδόν δεν υπάρχει κίνητρο για yα, πα ράγει κα.vει.ς &.γα.θα. περισσότερα. ά.πο τtς ά.vάγκες του. °Ο Karl Buecher περίγραψε το σύστημα τοϋτο με το γνωστb ορο «κλειστη οίκια.κη οικονομία.» καl "ί:Ο ά.πεκά.λεσε τέλειο σύ στημα. αυτάρκειας ελεύθερης ά.πο χρημα κι &.νταλλα.γες258 . 'Όπως γνωρίζουμε, τώρα, αύτη ή άκρα.ία άποψή του για. την κατάσταση δε συμφωνεί τελείως με τα. γεγονότα. Ή υπόθεση μια.ς ά.πόλυτα. αυτάρκους οίκιακης οίκονομίας στο Μεσαίωνα εχει ά.ποδειχθεί &.στήρικτη2 59 κι ή είκα.σία, οτι μάλλον θά. επρεπε να. μιλοϋμε για. μια «οικονομία δίχως διεξόδους» πα. ρα. για. μια. «φυσικrJ οικονομία δίχως ά.νταλλα.γές», μας παρέ χει την &παρα.ίτητrJ οιόρθωση260. 'λλλα. δ Buecher ά.πλως μεγαλοποίησε την ιστορία για. την ϋπαρξη της οίκονομίας τοϋ &νεξάpτητου κτήματος στο Μεσαίωνα., κα.ί &.σφα.λώς δεν την έψεϋρε, έψόσο κα.vεtς οε θά ά.ρvrιθεί δτι πράγμα.τι υπάρχει τάση προς την αυτάρκεια στη φεουοαλικη περίοδο. Ό γενι κος κανόνας είναι να κα.ταvα.λώνοντα.ι τα, &.γα.θα στο νοικοκυ ριο οπου παράγονται, παρά. τίς πολλές εξαιρέσεις και παρά τό γεγονος οτι ή &.γορα και ή πούληση ά.γαθών ποτέ δε στα.μα τ&, εντελώς. �Η διάκριση άνάμεσα στην πρώιμη μεσα.ιωνικη παρα.γωγη γιά σπιτική κατανάλωση και στη μεταγενέστερη 229
πα.ρα.γωγη εμπορευμάτων, που προτάθηκε -�ο η άπό τόν Marx, είνα.ι &να.γκα.ία. έy πά.ση περιπτώσει, κα.ί ·ή κατηγορία. της «κλειστης οικια.κης οικοvομία.ς» &.ποδείχνετα.ι σχεδόν άπα. ρα.ίτητη για. τό χα.ρα.κτηρισμό τοϋ ψεουδα.λικοϋ οlκοvομικοϋ συ στήματος, &.pκεί να. την πα.ίρνει κα.νείς σα.v «ιδεώδη τύπο;> μiλ λον πα.ρα. σα. συγκεκριμένη πpα.γμα.τιΧότητα.. 'ΙΌ πιό ιδιόμοpψο χα.pα.κτηpισηκQ τ·ης πρώιμης μεσα.ιωvι κ·ης οικονομίας κα.ί συνάμα. τό γνώρισμα. εκείνο, με το δποίο ασκεί τη Βα.θύτερή της έπιpροη πά.νω στα δια.νοητικό πολιτι σμό της περιόδου, είvα.ι &.ναμψίοολα. δτι λείπει κά.θε κίνη τρο για vα. πα.pά.γουν πεpισσό-:ερα. κι οτι συ')εχίζουv να. χpη σιμοποιοϋvτα.ι οί πα.ραδοσια.κές μέθοδοι κα.ί vα ακολουθείται ό πα.λιός ρυθμός Π(J,pα.γωγ-'ης, χωρίς καμ.ια. εγνοια. για τεχνι κές εψευpέσεις κι οpγα.νωτικές 6ελτιώ'1εις. Κα.θως είπώθη κε2ό 1, είνα.ι μια. κα.θα.pη «οίκοvομία. εξόδων», που παράγει μονάχα. τόσο, δσο κα.τα.vα.λώνει χι άπό την όποία. λείπει κά θε ίοέα. δυvα.τότητα.ς κέρδους, κ.ά.Οε ε'/'ίοια. ύπολογισμοϋ κα.l κερδοσκοπίας, κά.θε αντίληψη σχεδιασμένης κι δpθολογικης χρησιμοποίησης των δια.θέσιμωv δυvά.μεων. Ή άκινησία. των μοpψων της κοινωνίας κι ή ά.κα.μψία. των ψρα.γμων, που χώ ριζαν τις διά.ψορες τά.ξεις, οpίσκετα.ι σε πλήρη συμψωvία με την πα.pα.3οσιοκρα.τία. κα.l τόv ά.vοpθολογισμό της οίκοvομία.ς της. Οί τά.ξεις που ψτιάχvουy την κοινωνία. θεωpοϋvτα.ι οχι μόνο οτι εχουv την συμψυrι σημασία. της ή κά.θε μιά, αλλά καί οτι εχουv δpιστεί ετσι άπο το Θεο -'-- δηλαδή, εΙνα.ι σχε δόν άδύνα.το ν' αvέοεις ά.πο μια τάξη σε μιαν άλλη. Κάθε πpοσπά.θεια. να. πα.pα.6λέψει κα.νεlς τα σύνορα. &νά.μεσά. τους ε! vα.ι ίσοδύνα.μη με εξέγερση εvα.vτίοv της Θείας Βούλησης γιά τόv α.vθpωπο. Σ' ενα. τόσο άκαμπτο, ά.κίvητο κοιvωνικο σύστη μα. ή ίδέα. τοϋ δια.vοητικοϋ συνα.γωvισμοϋ, ή ψιλοδοξία. y' &να. πτύξει κα.vείς κα.l vα έπιοά.λλει τη δική του την ατομικότητα, δε θα μποροϋσε να ογεί στήv επιψάvεια. περισσότερο απο οσο μποροϋσε να. ογεί ή άpχή τοϋ έμπορικοϋ συvα.γωvισμοϋ σε μια οίκοvομία. δίχως άγοpές, δίχως αμοιοή για την πα.ρα.πα. vήσια. πα.ρα.γωγη κα.ι δίχως πpοοπτικη κέρδους. Σε συμψω vία. με το μη δυvα.μικο πvεϋμα. της οικονομίας κα.l τη στα.τι230
κη δομή της κοιvωvία.ς, εvα.ς αλύγιστος, ασάλευτος συντηρη τισμός, με άκα.μψία. vεκροϋ, οα.σιλεύει κα.ί στη λογιοσύνη, την τέχνη κα.ί τη λογοτεχνία. της περιόδου. Ή ίδια. ακα.μψία., που δένει τήν οικονομία. κα.ί την 'ί;δια. την κοινωνία. στην πα.ρά.δο ση' επιορα.δύνει κα.ί την ανάπτυξη της νέα.ς σκέψης στην ε πιστήμη κα.ί τη λογιοσύνη κα.ί παρεμποδίζει καινούργιες με θόδους κα.λλιτεχvικης έμπειρία.ς. Εισάγει μέσα. στην εξέλιξη της ρωμα.vικης τέχνης εκείνη τη στα.θεpοποιηi:ικη κα.ι. σχεδόν άνια.ρη τάση, ή δποία. κοντα δυο α.ιω')ες εμποδίζει κάθε βαθύ τερη &.λλα.γη τεχvοτροπία.ς πού τυχοv r:α.ρουσιάζεται. (/ Οπως α.κριοως λείπουν &.πόλυτα. από την οικοvομικη ζωη το πvεϋ μα. τοϋ οpθολογισμοϋ, ή κα.ταvόηση τώv α.κριοωv μεθόδων πα ραγωγης κι ή ίκα.νότητα. ύπολογισμοϋ σε άpιθμοuς κι δπως &.κpι6ως οί άνθρωποι στο σύνολό τους δεν εχουv την αίσθηση των α.pιθμωv, της α.κpιοοϋς χρονομέτρησης κα.l των ποσοτι κών εκτιμήσεων στην κα.θημεpιvη ζωή, δμοια. λείπουν ά.πο την εποχη α.ότη δλες οί κατηγορίες της σκέψης που οασίζοvτα.ι στlς εvvοιες τοϋ έμποpεύμα.τος, τοϋ χρήμα.τος κα.ί τοϋ κέρ δους. Με μια λέξη, της λείr:ει ό δια.νοητικος δυvα.μισμος που παpωθείτα.ι απο τrιν ίδέα. τοϋ συvα.γωvισμοϋ. Το γεγονός δτι μια πpοα.τομικιστικ·η νοοτροπία. συμψωvεί με μια πpοκα.πιτα. λιστική κα.l πpοορθολογική οικονομία. εξηγείται εόκολ6τεpα., εψόσο δ α.τομικισμος περιέχει κιόλας μέσα. του την α.ρχη του συvα.γωvισμου. Ή ιδέα. της προόδου είναι εvτελως άγνωστη στον πρώιμο Μεσαίωνα., που δεν κα.τα.vοεί την α.ξία. του καινούργιου α.λλά μαλλον πα.σχίζει να. δια.τηρήσει δ,τι είvα.ι πα.λιο κα.l παρα.δο σια.κό. Κα.l δεν είvα.ι μόνο ή ιδέα. της προόδου, 8πως τήν πιστεύει ή σύγχρονη επιστήμη, που είναι ξένη στον τρόπο σκέψης του262: κι οσο ά.ψορα. την κα.ταvόrιση των ηδη γνωστών α.ληθειι'ϊ)v, κατανόηση, που την έγγυα.τα.ι μιά. αυθεντία., ή εποχη α.ότη γvοιά.ζετα.ι πολu λιγό τερο για την πρωτοτυπία της έρμηvεία.ς απ' δτι για την έπι6ε6α.ίωση κα.l την έπίpρωση των αληθειών κα.θα.υτωv. Θεωρεί την έπα.vα.κά.λυψη έκείvου που εχει κιόλας επικυρωθεί, τrιv ά. yα.μόρψωση εκείνου που εχει κιόλα.ς δια.μορψωθεί και την έ231
πανερμηνεία της ιiλήθειας σάν άσκοπες καί χωρίς νόημα. Οί ύπέρτατες &.ξίες είναι εξω &.πο κά.θε συζήτηση και περιέχον ται σε μορψες με αιώνια ισχύ· ή επιθυμία νά τίς &.λλά.ξουμε μόνο γιά χάρη της &λλαγης θά ήταν καθαρη &.ναίδεια. Ό σκο πος της ζωης είναι ή κατοχη των αίώνιων &.ξιων, οχι ή δια νοητικη δραστηριότητα γιά χάρη τους. Είναι μιά ήρεμη, γε ρικ εδραιωμένη εποχή, με δυνατη πίστη, που ποτε δε χάνει την εμπιστοσύνη της, στην εγκυρότητα της δικής της &ντί ληψης γιά την &.λήθεια καί τον ηθικο νόμο, που δεν εχει διανοητικες διχογνωμίες καί συνειδησιακες συγκρούσεις καί που δε νιώθει λαχτάρα γιά το καινούργιο καί βαριεμάρα γιά το παλιο-εν πάση περιπτώσει δε δίνει καμιά ύποστήριξη σε παρόμοιες ίδέες και αίσθήμα.τα. Ή πρώιμη μεσαιωνικη Έκκλησία, που καρπωνόταν την εξουσία. της άρχουσας τάξης σε δλα τα. πνευματικά ζητήματα κι ενεργουσε σάν εντολοδόχος εκείνης, κατέπνιγε στη γένεσή της κάθε &.μψιβολία γιά την &.πόλυτη εγκυρότητα των &ντο λων κα.ί των δογμάτων που ά.πορρέουν &.πο την ίδέα της σύμ ψωνης με τη θεία θέληση ψύσης του κόσμου καί που εγγυών ται τό κυρος της κατεστημένης τάξης. 'Ένας πολιτισμός, μέ σα στον δποίο κάθε τομέας της ζωης βρισκόταν σε άμεση σχέ ση με την πίστη καί τίς &.λήθειες του Ευαγγελίου, συνεπαγό ταν εξάρτηση δλόκληρης της πνευματικής ζωης της κοινω νίας, ολης της τέχνης καί τ·ης επιστήμης της, δλης της σκέ ψης καί της βούλr;σής της, &.πο την αυθεντία της 'Εκκλησίας. eπ μεταψυσικη - θρησκευτικη &.ντίληψη τοϋ κόσμου (σύμψω να με την δποία δλα. τα. επίγεια σχετίζονται με τον μελλον τικο κόσμο κι δλα τα. &.νθρώπινα οντα με το ,θείο ''Ον, ενώ τα. πάντα είναι εκψραση ένος όπεpβατικοϋ σκοποϋ και μιας θείας σκοπιμότητας) χρησιμοποιοϋντα.ν &.πο την 'Εκκλησία προπαντος για. νά δημιουργήσουν μια. &.πόλυτα &.διαψιλοκεί κητη θέση γιά την θεοκρατία, βασισμένη στο μυσταγωγικό ίερατείο. 'Απο τήν προτεραιότητα. τη� πίστης πάνω στη γνώ ση ή Έκκλφία &.ντλοϋσε το δικαίωμα, αυταpχικα. καί δίχως νά μπορεί κανείς νά την προκαλέσει, να. δρίζει τις δδηγητι κες &.ρχες κα.ί τά δρια τοϋ πολιτισμοϋ. Μιά τόσο δμογενης και
232
αυτάρκης θεώρηση της ζω-ης, δπως εκείνη τοϋ πρώιμου Με σαίωνα, μποροϋσε να. &.ναπτυχθεί κα.ί να. επιβληθεί μονά.χα με τη μορψη ένος &.ποκλειστικά «αυταρχικοϋ και καταναγκα στικου πολιτισμου»263 καί μογάχα κά.τω &.πο την πίεση κυ ρώσεων τέτοιων, σα.ν εκείνες που μ� ')ΟUσε να. επιβάλει 'tJ 'Εκ κλησία, ή δποία είχε την α.ποκλει_, ,ικη κατοχη των μέσων σωτηρίας. οι αυστηροί περιορισμοί' τους δποίους με την βοή θεια της Έκκλησίας επέβαλε δ ψεουδαλισμος στη σκέψη καί το αισθημα της εποχής, εξηγοϋν τον &.πολυταρχισμο τοϋ με τα.ψυσικου συστήματος, το δποίο ήταν τόσο &.νελέητο άπέναν τι σε κάθε ίδιοσυγκρα.σία, δσο ήταν και το κοινωνικο σύστη _;' μα άπένα.ντι σε κάθ::: &.τομικη ελευθερία κα.ι το δποίο στον πνευματικο και διανοητικο τομέα ε6αζε στην ϋψιστη θέση τις ίδιες α.pχες αυθεντίας και ίεpαρχίας που ήσαν συμψυείς και στήν κοινωνιολογικη δομη της εποχης. Παρ' δλα ταυτα το &.πολυταρχικό πολιτιστικδ πρόγραμμα της Έκκλησία.ς δεν πραγματώνεται εντελώς παρα. μετα. το τέ λος τοϋ δέκατου αιώνα, δταν, κάτω &.πο την επιρροη τοϋ κι νήματος της μονής τοϋ Κλουνύ, εγινε αίσθητη μια. καινούρ για πνευμα,τικότητα καί μια. καινούργια άδιαλλαξία. Έπιδιώ κοντας τους δλοκληρωτικους του σκοπούς, δ κλήρος παρουσιά ζει τώρα μιάν άποκαλυψιακή διάθεση δια.ψυγης άπο τον κό σμο κα.t μια. λαχτάρα τοϋ θανάτου. Κρατοϋν τα. μυα.λα. των ιlν θρώπων σε στάδιο αδιάκοπης θρησκευτικής εξαpσης, κηρόσ σοντας το τέλος τοϋ κόσμου καί τήν 'Έσχατη Κρίση, όργα νώνοvτα.ς προσκυνήματα. καί σταυροψορίες κι άψορίζοντας αό τοκpά.τορες καί βα.σιλ�ά.δες. Με αυτό το &.πολuταρχικδ και μα χητικο πνεϋμα., ή Έκκλησία πετυχαίνει την τελικη έοραίωση τοϋ μεσα.ιωνικοϋ πολιτισμοϋ, δ δποίος τώρα, στδ γ1Jpισμα της πρώτης χιλιετηρίδας, εμψανίζεται για. πρι�τη ψορα. με την πλήρη ένότη,;α κι &.τομικότητά. του264. Τώρα προ6άλλουν οί πρώτες μεγάλες pωμα.νικες εκκλησίες, οί πρώτες σημαντικες δημιουργίες της μεσαιωνικής τέχνης, με τη στενότερη !ννοια της λέξης. Ό ένοέκατος α.ίώνα.ς είναι μια λαμπpη περίο?ος στην ίστορία της έκκλησια.στικης άpχιτεκτονικης, &.κpι6ως δ πως είναι κι ή χρυση εποχη της σχολαστικης ψιλοσοψίας και,
233
στή Γαλλία., της έκκλησια.στικά έμπνευσμέv-ης ήρωϊκης τ.σίη σης. υΟλη α.υτή ή δια.νοητική άνθηση -- προ πα·ιτος ή a:ιο δος της ά.pχιτεκτονικης στα ϋφιστα. έr.ιτεύγματά της - θα ή ταν αδιανόητη χωptς τr1ν τεράστια. α/;ςηση της έκκλψ1ιασ-:ι κης ιδιοκτησίας, που τώρι'λ. λα.βαίνει χώρα. ΊΙ εποχ·η τίί)ν μο vα.στικων μετα.ppυθμίσεωv εrνα.ι κα.ι εποχή μεγάλων ευεργε σιών κσλ χορηγιών προς τα μονα.στήpια.265. 'Όχι μόνο αόςά νει δ πλουτος των μοναχικών ταγμάτων, αλλα κα.ι δ πλουτος ·:ων έπισκοπων, ιδιαίτερα. στ·η Γερμανία., δπου οί βα.σιλιάδες ζητουν να. κερδίσουν για λόγου τους συμμάχους ένα.ντίον σ. πείθα.pχων ύποτελων ά.νά.μεσα. στους ήγέτες τ·ης Έκκλησία.ς. Χάprι στtς δωρεές τους, πpοβάλλουν τώρα. οί πρώτοι μεγάλοι κα.θεδρικοι να.οι δίπλα. στίς μεγάλες μονα.στηpια.κέ:ς εκκλησίες. Κα.θώς είναι γνωστό, τήν περίοδο α.uτή οί 6α.σιλιάδες δεν ε χουν μόνιμη δια.μονή, αλλα βρίσκουν κατάλυμα., μα.ζt με τήν α/Jλή τους, άλλοτε στο αpχοντικο ένος επισκόπου κι άλλοτε σ' ενα. μονα.στήpι266. Έξα.ιτία.ς της ελλειψης κεφαλαίου κα.ι δια.μονής δεν διεξάγουν οικοδομική δραστηριότητα. για λογα ριασμό τους, πα.pα. αρκουντα.ι να υποστηρίζουν τις έπιχειρή σεις που ά.pχίζουν οί επίσκοποι. Όρθα επομένως οί μεγάλες επισκοπικές sκκλησίες σ.uτης της περιόδου στή Γερμανία. θεω ρουντα.ι κα.ι δpίζοντα.ι σαν «α.uτοκpατοpικοι ναοί». Σύμφωνα. μέ τή σημα.ίνουσα. θέση των κτιτόpων, οί pωμα. νικές α.uτές εκκλrισ[ες εrv α.ι έπιβλητικές εκδηλώσεις απεριό ριστης εξουσίας κι ατέλειωτων πόρων. 'Αποκλήθηκαν «φρού ρια. του Θεου» κα.t πράγμα.τι είναι τόσο ευρύχωρες, στερεές κι ογκώδεις δσο και τα δχυpα κα.ί κάστρα. της εποχης -- πολυ πιο ευρύχωρες σέ σχέση μέ το μέγεθος του εκκλησιάσματος. 'Ό μως ανεγείρονταν οχι μόνο για. να έξυπηpετήσ.ουν τους πι στούς, αλλα κα.ί «πpός μείζονα. δόξαν θεοϋ» κα.ι παρόμοια. μέ τα ίερα κτίρια. της αρχαίας Άνα.τολης, αλλα αντίθετα. απσ Χά.θε μετα.γεvέστεpη αρχιτεκτονιχ·η της ίδιας κλίμακας, χρη σίμευαν σα σύμβολα. ϋψιστης δύναμης κι εξουσίας. Ε!ναι αλή θεια. δτι οί διαστάσεις της Άγία.ς Σοφίας είναι εξίσου τερά στιες, δμως ύπηρχε κάποιος πρακτικός λόγος που �ταν πελώ ρια, εφόσον ήταν ή κύρια. εκκλησία. μιας μητρόπολης, ένω οί 234
ρωμανικές έκκλrισίες στήν καλύτερη περίπτωση χτίζονταν σε ησυχες κι απομονωμένες μικρές πόλεις - αναπόφευκτα. άλ λωστε, επειδή δέν ύπηpχα.ν πια μεγάλες πόλεις στή Δύση. Θα f]τα.ν πολυ φυσικό να. συσχετίσουμε μέ την ισχυρή κοι νωνικrι θέση τιί)Υ κτιτ6ρωy οχι μόνο τις ά.να.λογίες, αλλα. κα.t τίς δυσκίνητες, πλα.τειές κα.ί βα.pειές μορφές της pωμα.νικης ά.pχιτεκτο�ικης και να τις θεωρήσουμε σαν εκφpα.ση μιας α. κα.μπτης αίσθησης τα.ξικης ύπεροχης. 'Όμως α.ότο δέ θα εξη γουσε τίποτα., άπλως θα μπέρδευε το θέμα.. Για να κα.ταλά6ουμε τη: όγ;ώδη κα.ί πιεστική ηρεμίσ. κα.ί σο6αpότr1τα της pωμα.νικης τεχνης, π ρέπει Υα έ τιμήσουμε τοy α αϊσμό » ρχ ϊ:ης, τήν έπιστpοφή της σέ άπλές,Χ στυλιζαρισμένες« γεωμετρ ι κές μορφές, οί δποίες όφείλοντα.ι σέ ευνόητες περιστάσεις. 'Η τέχνη της pωμα.νικης περιόδου είναι πιό &πλή κα.t δμογενής, λιγότερο zκλεκ,;:ικη και διαφοροποιημένη ά.πο τήν τέχνη της βυζα.ντινης η της κα.ρολίγγεια.ς περιόδου, επειδή δέν είναι πια α.όλικη τέχνη κι επειδη οί πόλεις της Δύσης πηγα.ν ακό μα. πιο πίσω μετα τήν εποχη του Κcφλομά.γνου - προ παν τος σαν &ποτέλεσμα. της διείσδυσης των , Αράβων στήν περιο χ·η της Μεσογείου και τη διακοπη των εμπορικών σχέσεων μεταξύ Άνα.τολης καί Δύσης. Μέ α.λλα. λόγια. , ή δημιουργία. τfχvης δέν ύπόκειτα.ι πια στό εκλεπτυσμένο κι άστα.το γουστο της α.όλης η στή δια.νοητικη ανησυχία. των πόλεων. Άπο μερι κές απόψεις είναι τpα.χύτεpη καί πιο πρωτόγονη απο τήν τέ χνη της άμεσα. προηγούμενης περιόδου, δμως φέρνει κοy τά της πολυ λιγότερο αχώνευτο κι αναφομοίωτο ύλικο από τήν βυζαντινή κι ίδια.ίτεpα. τήν κα.pολίγγεια. τέχνη. Δέν μιλά.ει πια τη γλώσσα. ένος λίγο πολυ μιμη-:ικου πολιτισμου, αλ λα τrι γλώσσα. μιας θpησκευτικης ά.να.νέωσης. Για άλλη μια φοpα έχουμε μια θpησκευτικα έμπνευσμένη τέχνη, στήν δποία. τα πνευματικα κα.t κοσμικα στοιχεία. εΙνα.ι λίγο πολυ συγχωνευμένα. σ' ενα. μονα.δικο σύνολο κα.ί στην δ ποία. ή διάκριση ανάμεσα. στους εκκλησια.στικους κα.ί τους κο σμικους σκοπ'Jύς, που κρύβονται πίσω της, δέν εΙνα.ι πάντα. α.ί σθητrJ ακόμα. και σέ κείνους που τη γνωρίζουν απο πρώτο χέ ρι. .,Οπως κα.ι να.ναι, α.υτοι α. ίσθά.νονται το χάσμα. ανάμεσα.
235
στις δυο τοϋτες περιοχές λιγότερο εvτοvα από μάς, μολονότι σ' αύτη την σχετικά, οψιμη περίοδο θέ μπορεί πι� να. τεθεί ζή τημα μιας σύνθεσης της ζωης, της τέχνης καl της θρησκείας τό σο &πόλυτης, δσο εκείνη που δραματίζοvταv οί ρομα.vτικοί.Γιάτι μολονότι δ χριστιαvικδς Μεσαίωνας ήταν πολυ βαθύτερα και εί λικpινέστεpα θpησκευτικδς &πδ την κλασσικη &pχαιότητα, δ σύνδεσμος &νάμεσα στη θpησκευτικη και κοινωνική ζωη ητα.ν στενότερος στους έλληνικους και pωμαϊκους χρόνους παρά στο Μεσαίωνα. Τουλάχιστο ή κλασσική &pχαιότητα ήταν πνευμα τικά πλησιέστερη προς τους πρωτόγονους χρόνους μέχρι ση μείου που το Κράτος, ή ψυλή κι ή οίκογένεια &.κόμα θεωpοϋν ταv οχι μόνο κοινωνικές δμάθες, &λλά θρησκευτικές μονάδες και θρησκευτικές πpαγματικότr1τες. Ά1cο την άλλη μεριά, ot Χριστια.vοι του Μεσαίωνα δια.χώριζαν τις ψυσικές μορψές της κοινωνίας &πό τις ύπερψυσικες σχέσεις267. Ό συνακόλουθος συvθυασμος τώv θύο τούτων συστημάτων μέσα στrιν ίθέα. της civitas dei ( =πολιτείας τοϋ θεου - Σ.τ.Μ.) θέν ήταν πο τέ &.ρκετά πλήρης, ωστε νά πάρουν μέσα. στη σκέψη τοϋ λα.ου θρησκευτικό χαρακτήρα. οί πολιτικές συvομαθώσεις κι οί θε σμοί αϊμα.τος. Έπομέvως ή θρησκευτική ψύσrι της ρωμωyικης τέχνης θεν &.πόpρεε &.πδ το γεγοvος δτι δλες οί έκψράσεtς της ζωης της έποχης καθορίζονταν &.πο τη θρησκεία., έπειθ·η α.ύτδ διόλου οέ συνέβαινε πραγματικά, &.λλά μαλλοv &.πο την κατάσταση, ή δποία είχε θιαμορψωθεί μετά τη διάλυση της. αύλικης κοι νωνίας, της θημοτικης διοίκησης καl της κεντρικής κυ6έρνη σης και στην δποία ή Έκκλησία πρακτικά είχε γίνει ή μόνη πηγη παραγγελιών γιά εpγα. τέχνης. Κοντά σέ τοϋτο, σάν &. ποτέλεσμα της &.πόλυτης κληρικοποίησης του πολιτισμοϋ, ή τέχνη δε θεωροϋνταv πιά σάν &.ντικείμεvο αίσθητικής &.πόλαυ σης, παρά σα.ν «προέκταση της θείας λειτουργίας, σαν &.να.θη μα.τικη προσψορα καl θυτήριο θωρο»268, 'Απδ την άποψη αύ τή, δ Μεσαίωνας 6ρισκόταv εγγύτερα. στlς συνθηκες της πρω τόγονης κοινωνίας &.πδ την κλασσικη άρχαιότητα. 'Όμως α.υ το δεν πάει να πεί δτι ή ρωμανική καλλιτεχνική γλώσσα ή ταν κατα κάποιο τρόπο πιό κατανοητη στις πλατιές μάζες του
236
λαοϋ &πό �σο -i}τ�ν έκ�ίνη της κλασσικής εποχής η του πρι�'J :_11ου Μεσαι,ω'Jα. Αν η τέχνη της κα.pολίγγειας περιόδου ε ζα.ρ;ιόταv α.πο το γοϋστο μια.ς καλλιεργημένης α.όλικης κοι v�vιας καl σάv τέτοια. ήταν ·ξένη για. τον κοινό Αα.ό, τώρα. ή �εχvη είv?'ι �ποκλειστι�ο κτημ� μιας ηιτ κληρικών, ή δποία. εσ::ω κι αν εχει πλα.τυτερη 6α. ση ά.πο την αύλικη κοινωνία του Κα.ρλομάγνου, δεν περιλαμβάνει ουτε κσ..v το σύνολο του κλήρου. "Αν έπομέvως ·ή μεσαιωvικη τέχνη ήταν εvα. μέσο έ�κ�ησι�στικ�ς προπαγάνδας, τό κα.θηκοv της θα. �ταν μόνο '/� οοηγησει τις μά.ζες του λα.ου σ' ενα ίεροπρεπή, άλλα γεvι�α �ά�ως ά.�αψή �ι ιiόpι?το τρόπ� �,κέψης. Ό συχνά έξεζη ,. ημε ;ο-:, συμοολισμος κι η ψτιαχτη εκψρα.ση τω') εpγων τέχνης _που ,περιγράψουν θρησκευτικά, θέματα. πολλές ψοpές & σψαλως δεν κα.ταvοοϋνταv και θέν εκτιμοϋνταv &.πο &.πλους Χριστια.νους πιστούς. Έπειδη οί μορψές της ρωμανικής τε vοτρο�ί�ς :�σαν �κριβέστε�ες και λιγότερο θ ι α.φοpοποιημέ � ;�ς ,&.πο, ε�ειvες της πpογενεστε�ης χριστιανικής τέχνης, γι' α.�το :α.ι δεν ήσαν καθολου πιο συμcρωvες με το ά.πλο καί λαϊ κο γουστο. �έ, τή ρυθμική εvα.�λαγή των τεχνοτροπιών φτάνουμε σε , μ ι α., νε� cράση ά.φηpημενου, α.υστηρου cροpμαλισμοϋ στή pωμα v ι χη τεχvη - μετά το γεωμετρισμο των πρώιμων και τό vα. �ουρα.λισμό :ων ι-�:εταγενέστεpωv κλασσικών χρόνων, μετα την , ?:.ψα.φ:ση της �pωι�ης :Χριστιανικής κα.ι το•; έκλεκτικισμο της Χαpολ,ιη:εια.ς εποχης. Ο ψεουδαλικός πολιτισμός, που είναι α.σικα. ')τ ατ ικ ι στ ι κ , V εί στη τ χνη, π ς και σε � α, : οι� ός ΕΙJ Ο i έ ο ω �λλους ;ομεις, το γεvικο και το δμογεvες κα.ι πα.σχίζει για μια -:ι•ια.παρα.σταση τοϋ κόσμου, στrιν δποία το κάθε τι είvα.ι στε ρεό�πο, ο} cρυσιογvωμίες Χι οί πτυχώσεις τω') φορεμάτων, τά. μεγα.λα. χεpια. που χεφονομοϋv καl τα. μικρα. δέντρα. ποδvα.ι φτω:.γμέvα σα. φοιvικόκλα.δα,, τα, 6ουvα. ποδvα.ι σκληpα. κι ά.πό -:;c�ο:., σά ντενεκέδες. Κα.l ό στερεότυπος τοϋτος ψοpμα.λισμος :-�t η μv�με ι ακότητα. της ρωμανικής τέχνης έκψράζοvτα:ι κα. ι.υτψα με το') τονισμο των κυοtκϊi>V μορφώ'J καl ':Yi') προσαpμο, " ' ' εργα. ' γλυπτικα. γη' ,το�ς στην ' , α.pl,ιτεκτοvικη.' Τα. σ-ctς pωμα'ιικ.:ός εκκλησιες ήσαν πράγμα.τι ά.πλοl κίονες κα.l στύλοι, τμή-
237
ματα του &.ρχιτεκτονικοϋ σχεδίου. 'Όχι μόνο τα ζωα και τα. φυλλώματα, &.λλα. και οί άνθρώπινες μορφες εκπληρώνουν δια. κοσμητική λειτουργία μέσα στο δλο σχέδιο της εκκλφίας· σύμ φωνα με το χώρο που πρέπει yα, γεμίσει, είναι κι αυτες λυ γισμiνες η στρεβλωμένες, μεγσ,λωμένες η σμικρυμένες. ύπη ρετικός ρόλος της λεπτομέρειας τονίζεται τόσο ισχυρά, ωστε τό δριο άνάμεσα στήν ελεύθερη κα.ι στήν εφαρμοσμέ νη τέχνη, ανάμεσα στή γλυπτική καl στήv σ.πλή δια.κόσμη ση, παραμένει τελείως ρευστό269. Κι εδω επίσης ή ιδέα της αντιστοιχίας με τήν απολυταρχική μορφή δια.κυβέρνη σης είναι πο λυ δελεαστική. Ή ά.πλούστερη έξ-Ιιrηση θα. 1] ταv να. συνδέσουμε τή λειτουργικη σχέση των δια.φόρων στοι χείων της pωμα.νικης ο ικοδομικής κα.ι τήv ύποτα.γή τους στήv &.ρχιτεκτοvικr1 ένότητα. του συvόλομ με τόv α.πολυτα.p χισμό της εποχης, κα.t να. τον άποδώσουμε στ;1ν α.ρχη τψ; συγχώνευσης ή δπο ία. δεσπόζει στον τύπο τ·�ς κοινωνίας κι εκφράζεται με συλλογικες δομές, δτ:ως ή ο ί�ωυμεvικη Έκ ς, το φεcυδα.λικό σύστημα. κα.l το κλησία. χι δ μοναχισμό Uo μ:1)ς μια. ' τε;ο�α. , � Ι ο-: θ'α. ήτα.ν εpμ�vει ' «�λ ειστο vοι�ωzυpιο)>. , ρωμανι μια. σε εpγο ο γλuπτ�Χ ο Τ ικη. τ μα.λλοv πα.ρα.πλc�vη ονικό σχέδιο κα. τ αρχιτεκ ό τ α:r.:ο ται» «εξαρτά ία. εκκλησ κή τχ εvτελG>ς δια.φορετικη εvvοια. α.πό έr:ε[νη, -κο:τα. την δποία. εξα.ρτιο υvτα.ι οί χωpικοt κι οί ύποτελεlς α.πο το(); ψε οuδάp, , , , , χε� κυρίους ;ους. Ο αυστηρος φοpμα.λισμος κι ή άπομα.κρυvση α.πο την ι.pα.γματικότητα. α.vα,μφίοολα. ε'ίvα.ι τα. σημα.vτι�(6τερα., διόλου δ μως και τα. μ6να. χα.ρα.κτηpιστικα. τη; ρωμανικής τεχνοτρο πίας. Γιατί άκpιβως δπως ή μuστικισ·�ι-χ:}1 τάση εr.εvεργεί πα ράλληλα. με τη σχολα.στικ·η κατεύθυνση στη φιλο σοφίο-. της εποχής, κα.ι δπως μια. &γρια, αχαλίνωτη, έκστα.τικr1 θpησκ.ευ τικότητα. εκφράζεται μέσα. στο κίνημα. της μοναστικής με ταρρύθμισης τ.α.pάλληλα. μ' εναv αυστηρό δ:ημο-.τισμ6, ετσι κα.l στήv τέχνη οί συγκινησιακες κι εξπpεσσιονιστικες τά σεις γίνονται α..ισθητες δίπλα. στον κυρίαρχο φοpμα.λισμο κα.t τή στερεότυπη αψα.ίpεση. Π�ντως τούτη ή λιγότερο περιο ρισμένη άντίληψη της τέχνης δε γίνεται &.ντιλψ:τή ίσα.με
�ο
f
238
τ� δεύ�ερ� μισο τ'ς pωμ�νικης π�ριόδο� -·- ο η λσ.οή συμπ� ,. με την &.να.6ιωση του έμποριοu κ�.ι τr,ς ά.'Jτικη-,.. ζωr,.. π 1.c:.ι ':, 1':, ' ' νuεκατ_ �' ' ' 270 ·, 'Ο σοδήποτε περιορισμένη κ� i5:ι σ:ον ο ,α,ι,ων� � ειvα.ι κα.θ_α.υτη η α.ρχη τοuτη, &.ντιπροσω.:εύει τi πρGJτα. ση μάδια. μιας , &.λ�α.γης που προλειαίνει το δρόμο για. το'ι &-::ο �ικισμο κ�ι �ο φιλελευθερισμό τη� σύγχρο·ιής μσ.ς επeιχης. Εξωτ�ρ;κα δεν, μ;τα.6ά�λοvται προς �ο πα.ρον πολλα. τ.ρά γμα.τα η 6α.σικη ταση της ρωμα.νικης τεχνης πα.ρα.μέvει &:ιτι να.τοurα.λιστι�η κι ίερατική. Κι ομως, σ..ν πρέπει κάπου νi δια.κ_ ριvο�με ένα, πρώτο , 6ημα. προς την κα.τά.λυ'Jη των δε ��ων ,που _ περι�ρι�ουν τη με?σ.ιωvική, τότε α.υτο 6pίσκετα.ι ε οω, σ; τοuτο το ν εκπληκτικα. γόνιμο &vοiκα.το αιώνα, μέ τlς -χαιv ουργιες του πόλεις κι ά.γορές, μέ τct. καινούργισ. του τά γμα.τα. κ�ι σχο�εία., με t'f)Y πρώτη στα.upοψορία καl τήν ί δ uση των π ωτων νορμσ.νδικων Χpα.τ ν, έ τις πα.ρχές Ε ιΛ ι:1.. ά. t της �vημ:ιακης χρι_ στιανικης γλυπτικής καl τις άρχέγeινε; μ�ρψες της" γοτθικης ά.pχιτεκτο νικης. Δέν μπορεί vά εl να. � συ πτωσ,η, δλη υτη , κα.ιν ύργια. ζωη κα.l κίνηση συμ ,�:ι α.ιpο � Τ.Ου+ι η 1:pωιμη � οα..fΥΕι tO'I ιοιο μεσχ�ωνικrJ αυτοσυντήΧ ρητη ικ vομία. & χί ε ά ει τόπο σε μια. οικονομία. εμ � ,? , , � � : να. � � πορικη, uστερ α.πο (7.�ωνες α.δια.κοπης στα.σιμότητα.ς. �τ�� τέχ�:η, ή άλ�,αγ� λαοα.ίνει' χώρα. με πολυ ά.ργό ρυ θμο . Ει,vαι �Λη�εια, οτι η γ�υ�τιχη μο ρψωv &ντιπpοσωπεύει κα.θα.�τη μια. νεα. τεχνη, που ήταν λησμο·ιημέvη άπό τό τέ λος ;ης κλα.σσ,ικ·ης �ποχης,, ομως ή μορ9ιχή ϊ:ης γλωσσιχ πα pα.μεvει 6α.σι�σ. δεμεv_η στις σuμοα.τικότητες της προγενέστε ρης ρ�μα.νικης σχολης ζωγpο:φιΧής, κι o"Jo γιtΧ την 1ψωτο γοτθικη τεχνοτροπία. των νορμα.vδικωv εχκλrισιων του ένδέ κα.του α.ι6�να., σωστο είναι να. τ·rι θεωροϋμε ακόμα. μορφή του ρ�μα,νικου, ρυ�μου. Πάντως, ή κα.τα,κόρuψη έλά ψ.ρυvσrι των τοιχωv κα.ι δ εςπpεσσιοvισμος των μορφών δείχνουν αλάθευ τα σημάδια μιας τάσης προς θεώρηση πιο δυναμική. Στlς ύ περοολές, με τ 1ς δποτες πετuχα.ίνετα.ι εντύπωση - τόν πα. ρ�γκωνισ�ο ;ων φυσικών &να.λογιών, τlς ύπέρμετpες μεγε θυνσεις των εκψρα.στικων μερών του προσώr.ου κα.ι του σώ μα.τος, ιδιαίτερα των μα.τιων και των χεριών, την εξόγκωση 0
239
·:ώγ χειρονομtων, τίς έπtδεtκτtκα. 6αθειες όποκλισεις, τα χέ ρια ποδναt τιναγμένα πρός τα. πάνω, τα. πόδtα ποδναι σταυ ρωμένα με τρόπο χορευτικό - σ' δλα αυτα. δεν πρόκειται μονάχα για τό φαινόμενο !κείνο, τό δποίο, καθώς όποστη ρlχθηκε, 6ρίσκεται μέσα. σε δλη την πρωτόγονη τέχνη και συν!σταταt &πλως στό δτι «τα. μέρη τοϋ σώματος που ή κlνη σή τους δείχνει καθα.ρότερα 6ούληση και συγκίνηση διαμορ ψώνονται με μεγσ.λύτερο μέγεθος και δύνα.μη271 . Έδω ! χουμε να. κάνουμε με μια συγκεκριμένη τάση προς τόν ές πρεσσιονισμό272. Ή δρμητικότητα., με την δπο!α τώρ!Χι ή τέχνη πpοσαρμόζετα.ι σε τοϋτο τόν τρόπο άναπαράστασης, έμπνέεται &.πό την πνευματικη ζέση και τήν ένεργητικότητα τοϋ κλουνιακοϋ κινήματος. eH δυναμική δρμη του 4<Οφιμου ρωμανtκου μπαρόκ» lχεt τήν ίδια σχέση με τό Κλουνυ και τό κίνημα της μονσ.στικης μεταρρύθμισης που lχεt κσl ή έ πίσημη και παθητικη τεχνοτροπ!α του δέκατου ε68ομου αιω να με τους ΆΙησουtτες και τήν Άντιμεταρρύθμtση. Στή γλυ πτικη δπως και στη ζωγραψική, στα γλυπτα του 'Ωτεν καt του Βεζελαί, του Μουασακ και τοϋ Σουϊγιάκ, δπως και στις μικρογραψίες των Ευαγγελιστών στα. Ευαγγέλια. της Άμιέ νr1ς και τοϋ 'Όθωνα Γ' , έκψράζεται δ ίδιος άσκητισμός και ή rοια άποκαλυψια.κή άτμ6σψαιρα Δευτέρας Παρουσίας. Οί Ισχνές, εύθραυστες μορcpες των προψητων και των άποστό λων, cpα.γωμένες άπό τή cpωτια της πίστης τους, που τριγυρί ζουν το Χριστο στα τύμπανα των έκκλησιων, οι λυτρωμένοι κι ευλογημένοι, οί α.γγελοι κι οι &γιοι ποδναι ζωγραψισμέ νοι στις εικόνες της Δευτέρας Παρουσίας και της Άναλήφε ως είναι δλοι τους πνεuματικοποιημένοι άσκητές, που οί μο ναχοί, οί δποίοι δημιούργησαν την τέχνη αυτή, τους cpαν τάζοντα.ν σαν πρότυπα τελειότητσ.ς. Άκόμα Κt οί &.ψηγημα.τικες και σκηνικές άναπαpα;στά σεις της μεταγενέστερης ρωμανικης τέχνης συχνα είναι προ ϊόντα ένος α.γpιου, φαντασιόπληκτου δpαματισμου, άλλα στις διακοσμητικ.sς συνθέσεις, οπως λ.χ. στο (( trumeau » ( =διά στημα μετα.ξυ θυρών η παραθύρων, διάθυpο) της 6ενεδικτι κης μονης του Σουϊζιάκ, το cpανταστικό στοιχείο cpτάνει στή σύγχυση ένος παραληρήματος. "Άνθρωποι, ζώα, μυθικα πλά-
240
σ ατα. ι τ ατα ολα μαζι ενώνονται σ να ρεϋμα όργιαστι � Κ_?- �p ' ε κης , ζωης, �να.ς χα.οtικ,ος συνωστισμο� &.λληλομπλεγμένων σωματων, που &.πο μερικες άπόψεις θυμιζει τον κυκεώνα των γραμμών στις lρλανδικές μικρογραφίες και δείχνει δτι ή πα ά οση της της αλιa τέ νης εΙναι &.κόμα ζωντανή, άλλα p ? �� :; � χ ε�ι�ης ο�ιχvει κι ο_λες τ:ς &.λλα.γές που εγιναν άπο τή χρυ ση εποχη της, καθως και πώς δ άκαμπτος γεωμετρισμος τοϋ πpώι,ου Μεσαίωνα ρευστοποιήθηκε &.πο το δυναμισμό τοϋ εν δέκατου αιώνα. 'Εκείνο που εννοουμε λέγο'Jτας χριστιανική και, μεσα.ιω�ικrι τέχνη, τ�ρα. πρ�γμα.τώνεται πλήρως για. πρωτη _ cpo�α, κι ά.π�καλυπτεται εντελώς ή όπερ6ατικη εν νοια των εικόνων και των γλυπτών. Φαινόμενα 1 δπως το ύ π ρμετρο άκρος οί σπασμωδικές ειρονομίες των μορcpών, � πια ηνα εξηγηθοϋy με χλογικές αιτίες, άντίθετα f μπορουν δεν με τις _&.Ψ�,σικες ά.ναλογί:ς της πρώι�ης χριστια�ικης τέχνης, ο.ι; δποιες εογα.ιναν μέ καποια λογικη α,πο την ιεραρχία των �ορ�ων που ά.ναπαριστάνοντα.ν. Στη χριστιανική αρχαιότητα, η cpυση πα.pαμορcpωνόταν ά.πο την εμφάνιση ένος ύπερ6ατι κου κόσμου, ά.λλα ή lσχυς των cpυσικών νόμων παρέμεινε 6α σικα. ά.πα.ρα6ία.στη. Έδω ά.ντίθετα οί νόμοι αυτοι εκμηδενί ζ�νται_ δλότελα κ�ί μαζί �, αότους συντρί6εται κι ή κυpιαρ χια των κ�ασ-�ικων συλληψ�ω� της όμορcpιaς. Στην πρώιμη χpιστιανικη τεχνη οί παρεκκλισεις άπό τη cpυσική πραγμα τικότητα κινουνταν ά.κόμα. μέσα στα δρια του 6ιολογικα. δυνα του και τοϋ τυπικα, όρθοϋ : τώρα δμως οί παρεκκλίσεις αύ τές εγιναν εντελώς άσυμcpιλίωτες με τα, κλασσικα. κριτήρια. της ά.λήθειας καί της ομορcpιάς, και τελικα «ξόφλησαν ολες οί σύμcpιτες κι ιδιάζουσες ά.ξίες που είχαν οί γλυπτές μορ ψές σα δείγματα της γλυπτικής τέχνης273. Ή &.ναcpορα στο υπερ6ατικb εΙναι τώρα τόσο πολυ κυρίαρχη, ωστε ή κά θε μορcpη χωριστά δεν εχει πια έγγενη δική της &.ξι σ.· τώρα. εΙvαι σύμοολα μόνο καί σ·ημεϊα. Δεν εκcpράζουv πια τον ύπεροατικο κόσμο με ά.ρνητικους μόνο ορους - δηλ. δεν ύπαι�ί�σο�ται μονά.χ� την πραγματικ� ϋπαρξη τοϋ υπερψυ σι�ου αcpηνοντας �ενα στην ά.λλ λουχια του cpυσικοϋ κα.ί &ρ 11, νουμενοι τον ά.νεξα.ρτrιτο χαρακτηρα της -καθαρα cpυσικης τά-
16
241
ςης, άλλα κα.ί πεpιγpάφουν τώpα. το παpά.λογο κα.ί το ύπεp κόσμιο μέ τpόπο πέpα. για πέpα. θετικο και άμεσο. "Αν συγκρί νει κανείς τlς &.σώμα.τες, εκστατικά. συνταραγμένες μορφές της τέχνης τούτης μέ τlς ρωμαλέες καl ώpαίες μοpφες της κλα.σσικης τέχνης, κατά. τον τρόπο που συγκpιθηκε το ά.νά γλυφο του ·Αγίου Πέτρου στ6 Μοvα.σσά.κ μέ τον Δ ο p υ φ ό Ρ 0274, τότε φα.νερώνεται κα.θα.pα ή πpα.γμα.τικη φύση της μεσα.ιωvικης αντίληψης για την τέχνη. Σέ σόγκpιση μέ την τέχνη της κλα.σσικης ά.pχα.ιότητα.ς, ή δποία. πεpιοpίζετα.ι σέ δ,τι εΙvα.ι φυσικά. ώρα.ίο κι &ποψεύγει γενικά. κά.θε αvαφοpσ, σέ ψυχολογικά. κα.l πνευματικά. χα.pα.κτηριστικά., ή pωμα vικη τεχνοτροπία. φα.vεpώvετα.ι σά.v τέχνη που yνο;ιχ ζετα.ι μονάχα. για την εκφpα.ση του πvευμα.τικου, του οποιου οί νόμοι δέ συμμοpφώνοvτα.ι μέ τη λογικη της πείρας των αί σθήσεωv, άλλα μέ έκείνη της εσωτεpικης δpα.σης. Ό είδι κος χα.pα.κτήpα.ς της οψιμης pωμα.νικης τέχνης πρέπει να. 6pεθεί μέσα. σ' α.uτη την δpα.μα.τιστικη ποιότητά της κι έδω έπίσης πρέπει γα, οpεθεί κα.l η έξήγηση για το σκοτεινό μά κρος, τlς 6εοια.σμένες στάσεις κα.l τlς vευpοσπα.στικές κινήσεις των μοpφωv της. Ή ευχαρίστηση που 6pίσκει ή pωμα.vικη τέχνη στην εί κα.στικη απεικόνιση γίνεται δλο κα.l μεγα.λύτεprj' τελικά. γί νεται τόσο ίσχυpη δσο κα.l τό εvδια.φέpοv της για τό δια.κοσμη τικο στοιχείο. Ή πνευμα.τικη ανησυχία. της μεταγενέστερης ρωμα.vικης τέχνης έκφpάζετα.ι, μαζί μέ άλλα., κα.l στη στα. θεpη διεύρυνση του τομέα. που καλύπτει ή είκα.στικη ά.vαπα. pάστα.ση, διεύρυνση που δδηγεί στην κατάκτηση ολης της εκτασης της Άγία.ς Γρα.φης για. κα.λλιτεχνικους σκοπο,jς. Ψα νέα. θέμα.τα., ίδιαίτεpα. ή Δευτέρα. Παρουσία. κα.l τα Πά.θη, εΙvα.ι τόσο τυπικά. για την έποχrι δσο κι ή τεχνοτροπία. μέ την δ ποία. τα χειρίζονται. Το κύριο θέμα. της οψιμης pωμα.νικης γλυπτικης ε!ναι ή Δευτέρα. Παρουσία., που εΙvα.ι θέμα. προσφιλές για τα τύμπανα. των πυλώνων της Έκκλησία.ς. Προϊόν της ψύ χωσης της Δευτέρας Παρουσίας, εΙvαι συνάμα καl ή πιο δυ vατη εκφpα.ση της έξουσία.ς της Έκκλησίας. Ολάκεpη ή ά.vθpωπότητα δδηγείτα.ι γιά. νά. κριθεί καl καταδικάζεται η 0
242
±θωώνετα.ι &vάλογα. μέ το σ.ν ή 'Εκκλησία. συνηγορεί γιά. τη δίωξη η την ύπεpάσπιση. Ή τέχνη δε θά. μποpουσε νά. επινο ήσει πιο δρα.στικrι μέθοδο ά.πο α.uτη την είκόνα. του ατέλειω -:ου τρόμου και της αιώνιας ευδαιμονίας, για να πτοήσει το νου των &vθρώπων. Ή δημοτικότητα. του α.λλου μεγάλου θέ μα.τος της ρωμα.νικης τέχνης, των Παθών, δφείλετα.ι σε μιά. νέα. συγκινησια.κrι τάση, αν και δ χειρισμός του σέ πλείστες περιπτώσεις εϊνα.ι ακόμα. περιορισμένος στά. δpια. της πα.λ�ας, ασυγκίνητης, επίσημα. τελετουργικης τεχνοτροπίας. ·οπωσ δήποτε, οpίσκετα.ι μεσοστpα.τlς ανάμεσα. στην προηγούμενη α.ποστpοφη γιά. την αvα.πα.ράστα.ση του Θεου, που ύποφέρει κα.l ά.πονεκρώvετα.ι, καl στην κα.τοπινη νοσηpη αγαλλίαση γιά. τcι τραύμα.τα. του Σωτήρα. Γιά. τον πρώιμο Χριστιανό, ΠΟ1J �ταν θρεμμένος με το πvευμα. της κλα.σσικης αρχαιότητας, πά.ντοτε ύπηpχε κάτι που εφερvε αμηχανία. στην ιδέα. του Λυ τpωτη που πέθαινε πάνω στο σταυpο 'tOU εγκληματία.. κα. pολίγγεια. τέχνη αποδέχεται την ανατολίτικη πcφά.στα.ση της σταύρωσης, δμως ακόμα. πα.σχίζει να μη δείξει ενα. βασανι σμένο και ταπεινωμένο Χριστό. Το θείο μεγαλείο κι ή φυσι κrι αγωνία. είναι ά.συμοίοα.στα. μέσα. στο vου της άρχουσας τά ξης. Άκόμα. καl στlς ρωμανικές ά.vα.πcφαστά.σεις του Πά.θους, δ σταυρωμένος Χριστός φυσιολογικά., δεν κρέμεται, α.λλα στέκει στο σταυρο κα.l τόv δείχνουν συνήθως μέ τά. μάτια. α νοιχτά, φορώντας πολυ συχνά. μιά. κορώνα., κα.l vτυμέvο275. "Η &.ριστοκρατικη κοινωνία. της έποχης επρεπε πpώτα. vά. ξε περάσει τrιv ά.πέχθειά της για. τ17v αναπα.pάστα.ση του γυ μvου σώμα.τος (ο:.πέχθεια που επηρεαζόταν απο κοινωvι:,ωυς καθώς καl θρησκευτικους ύπολογισμούς) , πpοτου μπορέσει να. συνηθίσει στη θέα. έvος γυμνου Χριστου. Άλλα. ή μεσαιωvικη τέχνη συνεχίζει v' αποφεύγει νά. δείχνει γυμνα. σώματα., δ που το θέμα δέv το κά.vει απολύτως ά.vα.γκα.ϊο276. Σε αντι στοιχία. με τον ήpωϊκό, οα.σιλικο Χριστό, που πά.vτα. έμφα.vί ζετα.ι σαν νικητης πάνω στά. επίγεια., θνητα. πράγμα.τα. ακό μα. κι δταν κρέμεται ά.πο τον στα.υpό, εχουμε οέοα.ια. κα.l μιά. είκόvα. της Παναγίας που ά.vτl να. την δείχνει μέ δλη την ά.γά.πη κα.l τη λύπη της, δπως συνηθίσαμε νά. την ολέ-
·π
243
π�υ�ε άπδ �ήν γοτθική περίοδο κα.ί μετά, τή δείχνει σαν ουρα.ν;α. 6α.σιλισσα. άνυφωμένη πάνω άπ' δλες τίς άνθρώπινες ψροντιδες.. ευχαρίστηση, με τήν δποία. ή μεταγενέστερη ρωμανι κή τεχνη μπορεί ν' άψοσιωθεί στην εικονογράψηση ένδς έπι _ �ου Jέματος� ψα.ίνετάι πιδ α.μεσα. στον τάπητα. του Μπα.γιέ, εν� εργο που μολονότι σχεδιάστηκε για έκκλησία., έκψpάζει �εωρησ� δια.�ορ,ετικ� άπ� κείνη τ�ς �κκλη�ιαστικης τέχνης. ΑΤηγειτ�ι την ιστορια. �ης νορμα.νοικης κα.τα.κτησης της 'Αγ γλια.ς με υψος άξιοσημειωτα. εϋγλωττο, με πολλά κα.ι ποικίλα. επεισόδια. κα.ι με μια εμψα.νη άγάπη της ρεα.λιστικης λεπτο μέρεια.�. c'Ενας φλύαρος τρόπος παρουσίασης βάζει εδώ τή σφρα.γιδα του, δ δποίος προλα.6α.ίνει τήν κυκλικη σύνθεση της γοτθικης τέχνης άλλα άντιτίθεται κοφτα στις &ρχές της ένότητα.ς που διέπουν γενικα τή ρωμα.νικη άντίληψη. Προφα νώς α.υτο δεν ετνα.ι εργο μονα.στικης τέχνης, άλλα μα.λλον t:) �pοϊον, έν�ς εργα.�τηρ,ιου που ως ενα �α.�μδ �ταν άνεξάpτητο α.πδ την Εκκλησια.. Η παράδοση που α.ποδιδει το κέντημα. στή 6ασίλισσα. Ματθίλδη άναμφισ6ήτητα. 6α.σίζετα.ι σ' ενα θρύλο, επειδη τδ εργο ξεκάθαρα. εγινε άπδ εμπειρους κι επα.γ γε�ματικα έκπαιδευμένους τεχνίτες· δμως δπως και. να.ναι δ , θρυλος δειχνει την κοσμικη προέλευση του εργου. Κανένα. άλλο μνημείο της ρωμανικής τέχνης δε μας δίνει μια τό σο περιεκτικη ιδέα. των μέσων που θ'&πρεπε ναχει στή διάθε σή της ή κοσμικη τέχνη έκείνης της εποχής. Και κάνει δυο ψορες λυπηρη την &πώλεια. παρόμοιων εργων, γιά τή συντή ρηση των δποίων προφανώς φρόντιζαν λιγότερο άπ' δσο για της έκκλησια.στικης τέχνης. Δε γνωρίζουμε πόση εκτα.ση ετ χε ή παραγωγή κοσμικής τέχνης· οϋτε κα.ν δε θα πλησίαζε την πα.ρα.γωγη έκκλφια.στικης τέχνης, ομως στην οψιμη του λάχιστο ρωμα.νικη περίοδο, στην δποία. άνήκει κι δ τάπητας του �πα.γιέ'. &να.μφ}6ολα. ήταν σημαντικότερη &πό οσο θα μaς εκα.νε να. όποθεσουμε δ μικρός &ριθμός των δειγμάτων πο�:ι δια.σώζονται. Τδ πόσο δύσκολο είναι &λήθεια. να συζητήσουμε τήν κοσμικη τέχνη α.υτης της περιόδου με βάση τα δσα. κα.τέχου-
:π
244
με, φα!νετιχ.ι καλύτερα στην προσωπογραφία., ή δποία. κινείται ά.να.ποψάσιστα. πράγματι &.νά.μεσα στή θρησκευτική. και την κοσμική τέχνη. έξα.τομικεύουσα. εικόνα., που τόνιζε τά προσωπικά �α.ρα.κτηριστικά τοϋ προτύπου, &κόμα. δεν ήταν κατα.νοητή. Η ρωμανική προσωπογραφία. δεν ετνα.ι τίποτε πα.pά μιά άλλη μορφή των έπίση μων άνα.μνηστικων: τή συ να.ντήσα.με είτε σε ιiφιερωτικες εικόνες χειρογράφων η σε επιτάφια. μνημεία. σ' εκκλησίες. <Όμως, ή ιiφιερωτική ει κόνα., που .άπεικονίζει συχνά τδ γραφέα. και τό ζωγράφο, κα θώς καί τδ πρόσωπο που παράγγειλε η πρότεινε να γίνει το χειρόγραψο277, παρά την επισημότητά της προλειαίνει τδ δρόμο γιά την αυτοπροσωπογραφία., ενα. είδος πολυ προσωπι κό, μολονότι γιά τήν ωρα τή μεταχειρίζονται άκόμα. χωρlς νά τονίζουν τα. άτομικά χαρακτηριστικά του προσώπου που περιγράφεται. Ή σύγκρουση άνάμεσα. στίς δυδ τεχνοτροπίες είναι ακόμα όξύτερη στίς γλυπτές προσωπογραφίες πάνω σε τάφους. Στην πρώιμη χριστιανικη τέχνη το πρόσωπο τοϋ νε κρου είτε δεν έμφα.νιζότα.ν καθόλου, είτε σε πολυ περιωρισμέ νη μορφή· πάντως στους τάφους της ρωμανικής περιόδου γί νεται το κύριο θέμα. δλάκερrις της παραγωγης278. Ή ψεουδα. λικη κοινωνία., που στοχαζόταν με κατηγορίες ταξικές. άκ6μα. αγωνίζεται ένσ.ντίον τοϋ τονισμοϋ των προσωπικών χαρα. Χtηριστικων, αλλα ευνοεί κιόλας τήν ιοέα. του προσωπικοϋ &.να.μνηστιγ.ου.
�π
8. Ό Ρομαντισμός
της Αύλικnς Ίnποσύνπς.
Ή &μψάvιση της γοτθικης τεχνοτροπίας σημαδεύει την πιό θε�λια.κή άλλα.γη σ' δλη τήν ίστορία. της σύγχρονης τέ χνης. Τα τε,<.νοτpοπικα ίδεώδη που ισχύ·�UV ά:κόμα. και σήμερα. - πιστότητα. στη φύση καί βάθος αισθήματος, αισθησια.κότητα. κι ευα.ισθησία. - ολα. εχουν εδώ τrιv κα.τα. γωγή τους. "Αν εξεταστεί με α.υτα. τα μέτρα. α.ίσθήμα.τος Κt εκφρα.σης, ή τέχνη του πρώιμου Μεσαίωνα. δεν φαί νετα.ι μονάχα. δύσκαμπτη κι αδέξια. - ετσι ψα.ίνοντα.ι κα.ί τα γοτ θικα εργα. σέ σύγκριση με κείνα. της Άνα.γέννφης - &.λλα.
245
καί άδούλευτη και δυσάρεστη. 'Ίσαμε τούς γοτθικούς χρό νους δεν ξανάχουμε εργα στα δποία οι μορφές ν&χουν φυσιο λογικές άναλογίες, φυσικη κlνηση κι δμορφιά. στην καθαυτό εννοια της λέξης. Άλλα άκόμα και στην περίπτωση αύτων των εργων δεν μποροϋμε οϋτε στιγμη yά, λησμονήσουμε δτt άνήκουν σέ περασμένη έποχή. 'Όμως τουλάχιστο μέ μερικά. ά.π' αύτα. άρχίζουμε κιόλας να αlσθανόμαστε άμεση εόχαρί στηση πού δέν δφείλεται μονάχα στην άγωγη η στο θρησκευ τικο συναίσθημα. Ποιά ήταν λοιπον τά. αίτια. της τόσο ριζικής ά.λλαγης τεχνοτροπlα.ς; Πως προηλθε ή καινούργια τούτη αντίληψη για. τήν τέχνη,. πού συγγενεύει τόσο στενσ. μέ τη δική μας; Μέ ποιές ύλικές, οίκονομικές καί κοινωνικές άλ λαγές συνδέεται ή καινούργια τεχνοτροπία.; Δέ θαπρεπε yά, περιμένουμε τήν άπάντηση σ' α.ύτά. τά. έρωτήματα. ν' άποκα. λύψει καμιά. ξα.φνικη έπα.νάσταση, γιατί δσό μεγάλες κι αν είναι, οί διαφορές πού ξεχωρίζουν την γοτθική έπσχή σά. σύ νολο άπο τοy πρώιμο Μεσαίωνα., άρχικα. φαίνεται να. είναι &πλΎJ συνέχιση και συμπλήρωση της μετα.6α.τικης εκείνης πε ριόδου του ένδέκα.του αιώνα., κατά. την διάρκεια. της δποία.ς ά.ρχίζει yά, κλονίζεται το οίκονομικο και κοινωνικο σύστημα του ψεουδα.λισμοΟ κα.ί ή στα.τικη ίσσpροπία. της ρωμανικής τέ χνης καί του πολιτισμοϋ. υπωσδήποτε, οί άπαρχές της χρημα τικής καί της έμπορικης οικονομίας ·καί τα. πρώτα σημάδια. ένος ςανα.γεν'.Ιημου της &στικης τάξης κα.ί των τεχνιτών των πόλεων, ανάγονται δλες τους σ' εκείνη την έποχή. Κοιτάζοντας την άλλα.γη αύτή ψαίνετα.ι σα. να. πρόκει ται vά. &πα.να.ληφθεί ή οικοvομικ11 επανάσταση που στον αρ χαίο κόσμο γέννησε τον πσλιτισμο των έμπορικωv πόλεων της Έλλά.δα.ς' πάντως ή καινούργια. οψη της δυτικής Εύρώπης μοιάζει περισσότερο μ.έ την οικονομία. τώy πόλεωy.της άρχαι ότrιτας παρα. μέ τον πρώιμο μεσα.ιωvικο κόσμο. Άκόμα μιά. φορά. το κέντρο 6άρους της κοινωνικής ζωης μετατοπίζεται ά.πο το ϋπαιθρο στήν πόλη· ακόμα μιά. φορα. ή πόλη είναι ή πrJγή κάθε πcφόρμησης κα.ί ή έστία. δλωv των επικοινωνιών. 'Ώς τdψα. τά. μοναστήρια,-ϊjσαντα. σταθερα. σημεία πάνω στα δ ποία. επρεπε v& στηpιχτοϋv τα. σχέδια. ένος ταξιδιοu· τώρα
246
ακόμα μια. φορα. συνα.ντιοϋνται στις πόλεις οί άνθρωποι κι ερχονται σ' έπαφη μ' ενα κόσμο πλατύτερο. Ή κύρια δια.ψορά. ά.νάμεσα στίς μεσαιωνικές πόλεις και στίς έλληνικές π ό λ ε ι ς είναι δτι οί δεύτερες ήσαν προπάντων διοικητικά. κέντρα, ενώ οί πρώτες ήσαν σχεδον &ποκλειστικά. κέντρα εμ πορικών συναλλαγών. Συνεπώς το σπάσιμο των παλιών, στα τικών μορψων ζωης είναι γρηγορότερο και ριζικότερο ά.πο δσο ήταν στίς αστικές κοινότητες του αρχαίου κόσμου. Δεν μποροϋμε ν' ά.παντήσουμε ευκολα στο έρώτημα γιά. το ποιά ήταν ή άμεση αίτία τούτης της &νάπτυξης των πό λεων - δηλ. τί α.πο τά. δυο προηγήθηκε, ή αυξηση της χει ροτεχνίας, κι ή επέκταση της δραστηριότητας των έμπόρων η ή αυξηση τιί>ν χρηματικών αποθεμάτων που συνεπέψερε μια. κίνηση στίς πόλεις. Το ίδιο πιθανο εΙναι. το νά. επεκτάθηκε ή αγορά. επειδrJ εΙχε ά.νέ6ει ή ά.γοραστικη δύναμη του πλη θuσμοϋ, ενώ τα. μεγαλύτερα. νοίκια &.πο τίς γαίες συντηρουσαν τώρα μεγαλύτερο α.ριθμο τεχνιτών, οσο και το yά, ήσαν τα, με γαλύτερα. νοίκια. συνέπεια. των νέων πόλεων - &γορων κα.ί των αναγκών τσυς279. 'Όμως δποια κι av ήταν ή πραγματικη πορεία της εξέλιξης, &πο πολιτιστιΚΎ/ άποψη ή &.ποψασιστι ΚΎ) &.λλαγη ε!να.ι ή έμψάνιση δυο καινούργιων επαγγελματι κών ομάδων - των τεχνιτών κα.ί των εμπόρων280. Βέοα.ια. ύ πηρχα.ν καί πρίν τεχνίτες κι εμποροι. 'Όχι μόνο ε!χαν τους δικούς τους επιτηδευματίες τ' ά.γροκτήμα.τα. και τα τσιψλίκια., τά. μοναστηριακά. κτήμα.τα. κα.ί τ' ά.ρχοντικα των επισκόπων - με μια λέξη τα διάψορα. νοικοκuρια - άλλα και κάμποσοι κάτοικοι της ύπαίθροu κατασκεύαζαν &ντικείμενα για την ε λεύθερη αγορά., κι α.υτο α.πο πολυ παλιά. Πάντως α.ύτες οί μικροτέχνες των χωρικών δεν εψτα.σα.ν να. γίνουν τα.κτικη πα ραγωγή καί γενικα τίς εκα.να.ν μόνο, δτα.ν ή γη κάποιου δειχνό ταν ά.νεπαρκής νά. συντηρήσει την οικογένειά τοu281. Στο στά διο α.ύτο ή ανταλλαγή ά.γα.θων ήταν σπορα.δικη μόνο· οί α.νθρω τ.οι ά.γόραζαν κα.ί ποuλοϋσα.ν κατα. τήν &νάγκη που παρουσιαζό ταν και δεν ύπηρχαν εμποροι, η ύπηρχαν λίγοι εδώ κι εκεί γιχ εμπόριο μακρινών ά.ποστάσεωy' δπωσδήποτε δεν ύπηρχε μια δμάδα ξεκάθαρα χωρισμένη που θά. μποροϋσε νά. δριστεί σα'i
247
έμπορική τάξη. Φυσιολογικα. οί ίδιοι οί παραγωγοι &ναλά6αιναν τήν πούληση των προϊόντων τους· δμως &πο τήν &ρ χή τοϋ δωδέκατου αιώνα δ!πλα στούς πρωτογενείς παραγω γούς 6ρισκουμε τεχνιτες των πόλεων πού δχι μόνο ήσαν &νε ξάρτητοι, ά.λλα. και συνήθως έργάζονταν σαν τέτοιοι· παρό μοια, 6ρισκουμε ειδικευμένους εμπόρους πού &ποτελοϋν δική τους έπαγγελματική δμάδα. Ή «οίκονομία της πόλης», κατα. τήν εννοια της θεωριας των οικονομικών σταδιων τοϋ Buecher, &ντίθετα μέ τήv προ ηγούμενη παραγωγή για &τομική χρήση, σημαινει παραγωγή για τον πελάτη - δηλ. παρα.γωγη &γα.θων πού δέν κατα ναλώνονται στην οικονομική μονάδα δπου παράγονται. Διακρί νεται &πο το έπόμενο στάδ�ο της «έθνικης οίκονομίας» κατα το δτι έδω ή &νταλλαγή ά.γαθων &κόμη παίρνει την «άμεση» μορcρή δηλ. τα &.γα.θα πανε άμεσα &πο τήν πα.ραγωγο στην καταναλώτρια μονάδα, κα.ί κατα κανόνα ή παραγωγή δέν προορίζεται για &πόθεμα. η για τήν έλεύθερη ά.γορά, &λλα. ά.νταποκρίνεται στην άμεση παραγγελία. δρισμένων πελατών πού γνωρ!ζονται προσωπικα μέ τόν παραγωγό. 'Έτσι βρισκό μαστε στο πρώτο στάδιο τοϋ χωρισμοϋ της παραγωγης &πο την κατανάλωση, &.λλα πολύ μα.κρια &κόμα. ά.πο τήν δλότελα α.cρηρημένη μέθοδο της σύγχρονης παραγωγής, στήν δποία. τ' &γα.θα πρέπει να. περάσουν &πό χίλια χέρια προτοϋ φτάσουν στον καταναλωτή. Τούτη ή δια9ορα άρχης ά.νάμεσα. στή με σα.ιωνίκη «οικονομία της πόλης» κα.ί τή σύγχρονη «εθνικη οικονομία» παραμένει &κόμα., εστω κι α.v ά.πό τον «ιδεώδη τό πο» της οικονομίας της πόλης τοϋ Buecher, περάσουμε στχ πρα.γματικα ίστορικα γεγονότα.. Γιατί μολονότι ποτέ δέν ύ πηρξε καθαυτή &.μιγης παραγωγή επί παραγγελία., δμως ή σχέση ανάμεσα. στόν επιτηδευματία. καί σ":όν παράγωγο ήταν στο Μεσαίωνα. πολύ στενότερη από σήμερα· δ παράγωγός α κόμα. δέν ά.ντιμετώπιζε μιαν α.γορα έντελως άγνωστη κι α καθόριστη, δπως αργότερα.. Τα χα.ρα.κτηριστικα τοϋτα τοϋ τρόπου πα.ρα.γωγης «της πόλης», στη μεσαιωνική τέχνη cρά νηκα.ν απο τη μια μερια στη μεγαλύτερη ά.νεξα.ρτησία τοϋ καλλιτέχνη συγκριτικα μέ τον καλλιτέχνη των ρωμανικών
i48
χρόνων, &.λλ' &.πο τήν άλλη φάνηκαν κα.ί στην πλήρη &που σία. τοϋ σύγχρονου έκείνου cρα.ινομένου, δηλ. να εργάζεται δ καλλιτέχνης άσημος μέσα σ' ενα. δλοκληρωτικο κενο αποξέ νωσης ά.πο το κοινο κι απομάκρυνσης απο την πραγματικό τητα.. Ή διακινδύνευση κεcρα.λα.ίου, πού ε!ναι ιδιαίτερο γνώ ρισμα. κάθε πα.ρα.γωγης για ά.πόθεμα. ά.vτίθετα. μέ τήν παρα. γωγη έπί παραγγελία., βάραινε σχεδον εξ δλοκλήρου τον εμ πορο, δ δποίος έπομένως εςα.ρτιότα.'Ι απο τίς tδιοτροπίες μια.ς ά.στάθμητης &.γορας περισσότερο ά.π' 8,τι δ τεχνίτης. Αυτός εlvα.ι πού αντιπροσωπεύει πιο πιστα. σέ τούτη την πρώιμη πε ρίοδο.το πνεϋμα. της χρημα.τικης οικονομίας καί προδιαγράψει το νέο τύπο κοινωνίας πού ήταν να.ρθεί, 6α.σισμένος στο κέρ δος κα.ί στη δημιουργία χρημα.τικης περιουσίας. Σ' αυτοv ό φείλετα.ι το δτι δίπλα στην εγγεια. ιδιοκτησία. πού ίσα.με τώρα. �ταν ή μόνη ίδιοκτησία. μέ 6α.ρύτητα., ανα.cραίνετα.ι τώρα ενα. νέο ε!δος πλούτου, το κινητο επιχειρηματικό κεφάλαιο. "Ως τώρα. τό απόθεμα πολύτιμων μετάλλων ε[χε σχεδόν αποκλει στικα αποθησαυριστεί μέ τη μορcρη χρήσιμων αντικειμένων, ιδιαίτερα. χρυσGJν κι ασημένιων κυπέλλων καί πιάτων. Ή μι κpη ποσότητα. νομίσματος πού ύπηρχε βρισκόταν τό πιό πο λυ στην κα.τοχη της Έκκλησίας κα.ί δεν κυκλοψοροϋσε· κα νείς δέ σκεφτόταν να το χρησιμοποιήσει μέ κάποια ώφέλεια.. Τα μοναστήρια., πού ήσαν οί πρόδρομοι της όρθολογικης δι εύθυνσης έπιχεφήσεων, δάvειζχν χρήμα.τα. μέ ύπερβολtκό τό κ.0282, άλλα μόνο κα.τα τr1ν περ!στα.ση· τό χρηματικό κεφά λαιο, α,y θα.πρεπε να χρησιμοποιr1θεί καθόλου αυτός δ δρος, 8-:α.v κάνουμε λόγο για τον πρώιμο Μεσαίωνα, δέν ήταν αντι κείμενο εκμετάλλευσης. ΙΥ α.ί.λη μια ψορα τώρα., τό εμπόριο βάζει σέ κίνηση α.υτο το νεκρό, στείρο κεφάλαιο. Κάνει τό χρημα. οχι μόνο κα.θολικο μέσο άvτα.λλα.γων κα.ί πληρωμών, οχt μόνο την πιό επιθυμητη μορcρη ιδιοκτησίας, αλλα κα.ί τό κάνει «να. δουλεύει» κα.1. τό Υ..α.θιστa γι' ακόμα. μιά. ψοριχ πα ραγωγικό χρησιμοποιώντας το καί για -:ην προμήθεια. όλικων -ι..ι έργα.λείων κα.ί γι& τrιν κερδοσκοπιχ.η συσσώρευση ά.ποθε μιiτωv, καθως επίσης κα.ί σα 6άση πιστωτικών κα,ι τρα.πεζικωv 249
συyαλλαγωΥ. ·Όλα αότσ. συνεπιφέρουν τα. πρώτα χαρακτηρι στικα. σημάδια. της καπιταλιστικής θεώρησης της ζωης283. <Η εόκιyφία. της ιδιοκτη σίας τους, ή εόκολία μέ τηΥ δποία αότη μπορεί y' &,yταλλα.γεί, Υα. μετατραπεί και Υα. συσσωρευ θεί, δλο καί περισσότερο &.πελεuθεpώvει τα. άτομα. &.πο το πε pι6άλλοy της καταγωγης τους κι &.πο την κοιyωyικη θέση δπόυ ετχαν γεΥνηθεί. Άνε6α.ίyοuv εόκολότεpα. &.πο τη μια. τά ·ξη στην άλλη και τους εόχα.ριστεί δλο και πιο πολυ τό yα, &.ποτuπώvοuν στους γύρω τους τόv προσωπικό τους τρόπο να. σκέφτονται και να αίσθάνοyται. Το χpημα, ή καταμέτρηση, ή αyτα.λλαγη κι ή δυνατη πια &.φηpημέyη εκφραση τωy ά ξιων κάyει τηΥ ιδιοκτησία. άπρόσωπη κι οόοέτεpη· κάyει τα μέλη των δια.φόρων κοιvωyικωy τάξεων να. έξαpτιουyται &.π� τόν &.ψηpημέ·ιο, απρόσωπο και αδιάκοπα. κυμαινόμενο πα ράγοyτα. της κατοχης του απαιτούμενου ποσου κεφαλαίου. 'Έ τσι καταργεί καταρχη τα αόστηρα. ορια &.vάμεσα στις κάστες της κοινωνίας. 'Αμέσως μόλις το κοιyωvικο γόητρο κάποιου αρχίζει vσ. μεταβάλλεται μα.ζι με την ποσότητα. χρήμα.τος που κατέχει, οί άνθρωποι κατεβαίyουν στο έπίπεδο οικονομικών &.vταγωvιστωv και μόνο. Κι έφόσο αότο το ετδος ίδιοκτησία.ς οφείλεται σε κα.τεξοχrι &.τομικα. χαρίσματα. yοημοσύvης, έπι χειρημα.τικης αίσθησης, επιμονής κα.ί δύναμης συvδυα.σμου, κι οχι σε καταγωγή, τάξη η προνόμια., το άτομο κερδίζει εvα. γόrιτρο που το φτιάχνει μοναχό του, ενώ ή &.ξία. του ν' &.νή κεις σε ίδια.ίτερη κοιyωvικη δμάδα. σοήvει. Με μια λέξη, πη γη του γοήτρου γίνεται ή πvευμα.τικη ποιότητα., &.vτι για. τtς άλογες ιδιότητες της κα.τα.γωγης κα.ί της αvα.τροφης. Ή χρημα.τικη οικονομία. των πόλεων &.πειλεί με έξαφά νιση δλόκληρο το φεουδα.λικο οίκονομικο σύστημα. Καθώς είδα.με, το τσιφλίκι ήτα.v οικονομία. δίχως διέξοδο, που περι cριζότα.ν σε πα.ρα.γωγη για. δική του χρήση, &.φου τσ. προϊόν τα. του δε μτ.οpοuσα.ν να πουληθουν. 'Όμως &.μέσως μόλις ή πα.pα.πα.νίσια πα.ρα.γωγη στάθηκε δυvα.το να χρησιμοποιηθεί με ωψέλεια., φύση ξε νέα. ζωη σε τούτη την πα.ρα.δοσιοκpα.τική οικονομία, την ατελέσφορη κι &.φιλόδοξη. Διερευνήθηκα.y έν τατικότερες ,:ι ορθολογικότερες μέθοδοι πα.ρα.γωγης κι �γιvε 250
το παν για. yα, παράγουν πιο πολυ &.πο δσο χρει<Χ.ζόταν γιά. τή σπιτική παραγωγή. Κι &.φου το μερίδιο του γαιοκτήμονα πάνω στην πα.ρα.γωγη ήταν μσ.λλον α.όστηρα. περιορισμένο ά. πο τήv παράδοση κα.ι το εθιμο, τα. νέα. κέρδη στήν &ρχή πη γα.v στους χωρικούς. Πάντως οί χpημα.τικες &,yάγκες του &ρ χοντα. μεγάλωσαν οχι μονάχα. εξαιτίας της &.νόδου των τιμών, που &.πέρρευσε &.να.γκα.ία. &.πο τήν α.ϋξηση του έμπορίοu, &.λλά κα.ι έξα.ιτία.ς των πειρασμών στους δποίους τον εοα.ζαv τα. πολ λα. κι &.κριοα καινούργια. πράγματα. που ξεπρό6αλλα.ν δλο καl περισσότερο. Μετα. τον ενδέκατο α.ίώvα. είχα.με τεράστια. άνο δο του επιπέδου ζωης κι οί προτιμήσεις των &.νθρώπωy σε ζη τήματα. ενδυμασίας, δπλισμου κα.ι κατοικίας έκλεπτύνθηκα.ν εξαιρετικά. Δεν ίκα.vοποιοuvτα.ν πια με δ,τι ήταν &πλο και χρήσιμο, άλλα ηθελα.v κάθε επιπλο η φόρεμα· να είναι ά.vτι κείμεvο &.ξία.ς. Με τό στάσιμο εισόδημά. τους, οί γαιοκτήμονες εϊ,γεvείς εvιωθα.v να πιέζονται &.πό τέτοιες συνθήκες και ή μόνη διέξοδος Π0 1J εολεπαy προς το παροy ήτα,y ή έποίκιση δποιου κομα.τιοu των κτημάτων τους ήτα.v &.κόμα &.κα.λλιέpγη το. Κι ετσι απέβλεψαν στην εκμίσθωση δλων των διαθέσιμων yα.ιιi)ν, μαζί κι εκείνων που είχαν μείνει ά.γεώργητες έξα.ι τία.ς της ψυγης κάποιου χωρικου, κα.ί στη μετα.τροπη των προ ηγούμενων δοσιμάτων σε είδος σε χpημα.τικες πλrιpωμες καί ε.πειδη πρίv &.πο δλα. χρειάζονταν χρήμα.τα. κα.ι έπειδη σι γα - σιyα κατα.λάοαιvα.v δτι το δούλεμα. της γης τους με δοu λοπα.ροίκους δύσκολα θα συναγωνιζόταν τίς νεότερες μεθόδους μιaς έποχης στην δπσία. άρχιζε ή όpθολογοποίηση της πα.ρα γωγης. "Ολο και πιο πολυ πείθονται 8τι δ ελεύθερος εργά της βγάζει r;' εvα. κλήρο περισσότερη δουλεια &.πο το δουλο πάροικο κι 8τι οί άνθρωποι προτιμοuν μια οαρύτερη, άλλα δ ριστικα καθορισμένη ύποχρέωση, παρα. μιαν άλλη έλαφρότε ρη, άλλα ακα.θόριστη284. Παρεμπιπτόντως εκμετα.λλε1οvται δσο μποροuν την κρίσιμη θέση τους: έλευθερώvοντας τους δου λοπαροίκους οχι μόνο μπάζουv έvοικια.στες που ά.ποφέροuν περισσότερα. &.πό ο,τι οί δουλοπάροικοι, άλλα. και παίρνουν &.ξιόλογα ποσα σε μετρrιτα. για κάθε χορήγηση έλευθερίας. 'Ακόμα. και μ' α.ότο τον τρόπο δμως, συχvα. δεν κα.ταφέpvουv
251
νά τά 6γάλουν πέρα και για. vά παvε σύμφωνα μέ τους και ρ(jυς παιρνουν τό lνα δάνειο μετά τό !λλο, στό τέλος ιiκόμα και ξεπουλώvτας κομμάτια ιiπο τα, κτήματσ. τους στους πλού σιους καl οtφαλέοuς κατοικοuς των πόλεων. 'Αποκτώντας τέτοια εγγεια ιδιοκτησία, δ άστός προπαν τος έλπιζει να ένισχύσει την μαλλον άμφι6ολη άκόμα κόινω νική του θέση. Γι" αυτον ή fγγεια.,Jίδιοκτησία ε!ναι μια. γέ φυρα που του έπιτρέπει νά προσπελάσει τα. άνώτερα έπιπεδα της κοινφνισ.ς, έφόσο στην έποχη αύτη δ ει.ιπορος η δ τεχνίτης που παράτησε τη γη ε!ναι ιiκόμα κάτι το προ6ληματικό: 6ρί σκεται κάπου ιiνάμεσα στους εογενείς και στους χωρικούς, έ.λεύθερος σά.ν εογενής, ιiλλα. μέ καταγωγή τόσο πλη6ειακη δσο κι δ τελευταίος δουλοπάροικος. Άπο μιαν άποψη πράγμα τι, παρόλη τήν έλευθερία του, 6ρίσκεται σέ κατώτερη μοίρα άπό το χωρικό, γιατι κατα. κάποιο τρόπο θεωρείται ξερριζω μένος κι άπό6λητος285. Ζώντας σε μια. έ'Ιtοχή στήν δποια ή προσωπική σχέση με τή γη θεωρουνταν ·ή μόνη πλήρης δι καίωση της ϋπαρξης ένας ανθρώπου, αυτος κατοικεί ενα κομ μάτι γης που δεν του άνήκει, που δεν το καλλιεργεί κι άπ' δπου πρέπει κάθε στιγμη νά. ε!ναι ετοιμος για. να. φύγει. 'Έ χει τη μερίδα του σε προνόμια που ίσαμε τώρα τα. απόλαυαν μοναχοί τους οι ευγενείς, άλλα. πρέπει νά. τά. έξα.γοράσε� μέ χρήμα. Ε!να.ι ανεξάρτητος στά. ύλικά. πράγμα.τα. κα.ι συχνα πλουσιότερος άπό πολλοuς ευγενείς, αλλά. δεν ξέρει πώς νά. χρησιμοποιήσει τον πλουτο του σύμφωνα. με τlς &.παιτήσεις του &.ριστοκρατικου τρόπου ζωης - στrιν πραγματικότητα ε!να.ι ενα.ς νεόπλουτος. Περιφρονημένος κα.ι. μισημένος κι άπο τους ευγενείς κι άπό τούς χωρικούς, πέρα.σε πολύς καιρός ώσπου να καταφέρει να. 6γεί απο τούτη τη δuσά.pεστη κα τάσταση. Πά.ντως στον δέκα.το τρίτο αιώνα ή &.στικrι τάξη των πόλεων, κι αν άκόμα δεν ε!να.ι δλότελα. ευυπόληπτη, δμως δεν είνα.ι διόλου άμελητέα σα.ν κοινωνική δμάδα.. Άπο τήν έποχη αυτη 6ρίσκεται στο προσκήνιο της ίστοpίας σάν tiers etat (--'-τρίτη τά.ξη - Σ.τ.Μ.) , κι &.ψήνει τά. χαρακτη ριστικά. σημάδια. της πάνω στο δυτικο πολιτισμό. ·�νάμ�σα. στήν έδρα.ίωση των άστων σα.ν τάξης και. στο τέλος του anc1en
252
regnnc ( =παλαιου καθεστώτος, του πριν &.πό τη γαλ λικη έπανάσταση - Σ.τ.Μ.) , δεν εχουμε σημαντικές ιiλλα γες δο�ς στη δυτικη κοινωνια286, δμως δλες οι άλλαγες που συμ6αίνουν κατά. την περίοδο αυτη δφείλονται στην άστική τάξη. Τό άμεσο αποτέλεσμα της έμψάνισης μιας έμπορικης οί κονομίας των πόλεων, ήταν, κα.θως είδα.με, μια. κίνηση προς ισοπέδωση των παλιών κοινωνικών δια.φορών. Στην άρχη χρησίμεψε σά. γέφυρα άνάμεσα σέ δμάδες που τlς χώριζε ή καταγωγή· αργότερα γίνεται μέσο κοινωνικής διαφοροποίη σης καl έπιφέρει ταξικές διαιρέσεις μέσα στους κόλπους της α.pχικης ένότητα.ς της άστικης τάξης. Οί ταξικοι άνταγωνι σμοί που διεγείρονται μ' αυτό τόν τρόπο έπικα.λύπτουν, δια τρέχουν η δςύνουν τlς παλιες διαφορές νομικής τάξης286α. "Ολα. έκείνα τα. άτομα που άκολουθοϋν το ίδιο έπάγγελμα η εχουν τον ίδιο τύπο ιδιοκτησίας - δηλ. δλοι οί ίππότες, δ κλήρος, οί χωρικοί, οί εμποροι κι οί τεχνίτες, κι άπό τήν άλλη οί πλουσιότεροι καί φτωχότεροι εμποροι, οί ίδιοκτητες μι κρών κα.l μεγάλων έργα.στηριών, οί άνεξάρτητοι μαστόροι κι οι είδικευμέvοι έpγάτες τους - τώρα άλληλο6λέποvται σά.ν κοινωνικά. ίσοι από καταγωγή, &.λλα. σά.ν ασυμφιλίωτοι άντα γωvιστές. Τέτοιοι ταξικοl άντα.γωνισμοt γίνεται 6α.θμια.ία αί σθητό δτι ε!νσ.ι πιο ίσχυροt άπό τις πρότερες διαφορές νομι κής τάξης. Τελικά. δλόκληpη ή κοινωνία φτάνει σε κατάσταση ά.να6ρα.σμοu· τα. προηγού μενα κοινωνικα. δρια γινονται ρευ στά, ένω τα. νέα δpια ε!ναι άρκετά. σαφη, ά.λλά. μετατοπίζον ται συνεχώς. Μια καινούργια νομικη τάξη είχε &.νοίξει δρό μο ά.νάμεσα στούς ευγενείς καl τους μη έλεύθερους χωρικους κι ε!χε κι ά.πό τους δuό στρατολογήσει καινούργια μέλη. Τό χάσμα ά.νάμεσα σέ έλεύθερο και μη έλεύθερο ήταν μικρότερο &πο πρίν" οί δουλοπάροικοι έν μέρει είχαν μετατραπεί σέ ένοι κιαστές κι έν μέρει ε!χαν καταφύγει στις πόλεις, δποu εγιναν έλεύθεροι μερr;καμα.τιά.ρηδες. ΓιCG πρώτη φορα ε!ναι σε θέση νά. διαθέσουν έλεύθερα τήν έργασία τους και νά. συνάψουν συμ βάσεις μισθων287. Ή εισαγωγη της πληρωμής σε μετρητά. στή θέση της προηγούμενης πληρωμijς σέ ε!δος συνεπιφέρει
253
καινούργιες ελευθερίες, πού ως τότε δεν τlς εlχαν ονειρευτεί. Έκτος άπο το δτι μπορουσε να ξοδέψει το μισθό του δπως τοϋ κατέοαινε (κέρδος πού θα &.νέοαζε την αυτοεκτίμηση) ' δ έρ γάτης μποpουσε να ορεί έλεύθεpο χρόνο για τον εαυτό του ευκολότερα άπο πplν καl να περάσει τη σχόλη του δπως του αρεσε288. Τα. πολιτιστικα άποτελέσματα του γεγονότος αυ του ε!ναι άνυπολόγιστα, αν και ή α.μεση έπίδpαση του νέου άστικου στοιχείου πάνω στον πολιτισμο της έποχης φαίνεται 6αθμιαϊα κι οχι ταυτόχρονα σε δλους τούς τομείς. 'Έξω &πο δρισμένες λογοτεχνικες μορφές, δπως λ.χ. το fabliau ( =μι κρος εμμετρος μύθος -- Σ.τ.Μ.), ή ποίηση απευθυνόταν &. κόμη &.ποκλειστικα. στlς άνώτερες τάξεις. Ύπηρχαν πάμπολ λοι ποιητες ά.στικης καταγωγής στlς διάφορες αυλές, δμως αυτοl γενικα. �σαν φερέφωνα κι έρμηνευτες του άριστοκρατι κου γούστου. Σαν πελάτης εργων των οπτικών τεχνών, δ κά θε άστός χωριστα. ά.κόμα δε λογαριάζεται σχεδόν καθόλου· δμως ή παpαγωγη τέτοιων εργων τώρα ορίσκεται σχεδδν ά ποκλειστικα. στα χέρια. &στων καλλιτεχνών καl τεχνιτών, ένω μέσω των δημοτικών συμοουλίων, δ &.στός, σαν «κοινό», άσκεί κιόλας σημαντικη έπιρροη πάνω στην τέχνη, ίδιαίτεpα στη μορφη των έκκλησιων και των μνημειακών οίκοδομημάτων των πόλεων. Ή τέχνη των γοτθικών καθεδρικών ναών είναι τέχνη της πόλης καl της άστικης τάξης, σε άντιδιαστολη με τη μονα στηριακη κι άpιστοκpατικη ρωμανικη τέχνη: είναι της πό λης καl της &στικης τάξης. με την εννοια δτι οί λαϊκοί επαιp ναν δλο καl μεγαλύτερο μέρος στό χτίσιμο των μεγάλων κα θεδρικών ναών, ένω ή καλλιτεχνικη έπίδpαση του κλήρου μειωνόταν &ντίστοιχα289, κι έπειδη ή &νέγερση των εκκλη σιών αότων ε!ναι &.διανόητη δίχως τον πλουτο των πόλεων, μέ κόστος πολύ μεyαλύτερο &πό τούς πόρους κάθε μεμονωμέ νου ίεράpχη. Κααοe.δείχνειμονάχα ή τέχνη των καθεδρικών ναών ίχνη «στικης θεώρησης· δλόκληρος δ πολιτισμδς της ίπποσύνης ώς ενα σημείο είναι ενας συμοιοασμός &νάμεσα στο παλιο φεουδαλικό, ίεραpχικο αίσθημα και στη νέα φιλελεύ θερη &στικη στάση &πέναντι στη ζωή. Ή έπίδραση των &-
254
στων cρα.ίνετο:� πιό χτυπητα στήν 'Κc:16μικοποίηση του πολιτι σμου. Ή τέχνη δεν είναι πια. ή ίδιαίτερη γλώσσα ένος λε πτου στρώμα.τος μυημένων, πcφ� ενας τρόπος εκφρα.ση ς, πού κατανοείται κα.Θολικα. σχεδό·ι. "Ο 'ϊδιος δ Χpιστιανισμος δεν εlναι πια μια. θρησκεία τοϋ κλήρου, παρα. έξελίσσεται δλο κι &ποφα.σιστικότερα. σε μια. μαζικη θρησκεία. Τονίζεται το η θικό του περιεχόμενο είς οάpος του τυπικοί} κα.l τοϋ δόγμα τος290 · γίνεται άνθρώπινος κι α.ίσθηματικός. 'Η νεοφανης ά νοχη του «ευγενους είδωλολάτρη» - ενα άπο τα λίγα. άναμ φίοολα. &ποτελέσματα των σταυροφοριών - εκφράζει τό και νούργιο θρησκευτικδ συναίσθημα, τό ελεύθερο κι έcrωτερικό τερο πού χαρακτηρίζει την έποχή. <Ο μυστικισμός, τα έπαι τικα. τάγμα.τα κι οΕ α.ίρέσεις του δωδέκατου αίώνα δλα είναι συμπτώματα της ίδιας τάσης. Ή κοσμικοποίηση τοϋ πολιτισμοϋ οφειλετα.ι πpωταρχι κα. στην ϋπα.ρξη της πόλrJς σαν χέντρου έμπορίου. Τα. κέν τρα αυτά, δπου μαζεύονταν άνθρωποι &πδ μακρια. κι άπο κον τά, δπου εμποροι άπο μακρινες έπαρχίες καl συχνα. κι άπο μα. κρινους τόπους &ντάλλαζαν έμπορεύματα - κι &ναμφίοολ� κι ίδέες - θαπρεπε να. ήσαν χώρος πνευματικών &νταλλα γων δλότελα. άγνωστων στόν πρώιμο Μεσαίωνα. Το διεθνές έμπόριο επέφερε έπανάσταση και στο έμπόριο εργων τέ χνης29 1 . ''Ισα.με τώρα τέτοια. εργα, πού άποτελουνταν κυρί ως άπδ ίστοpημένα χειρόγραφα και προϊόντα τεχνιτών, περνουσα.ν σε α.λλα χέρια μονάχα με τη μοpφη σποραδικών δώρων η με την έκτέλεση άμεσων παραγγελιών που δίνον ταν σε όρισμένους τεχνίτες. Ε!ναι άλήθεια δτι μερικες ψορές αντικείμενα τέχνης πήγαιναν &.πο τη μια. χώρα στην άλλη δια.μέσου της κλοπής και μόνο: ετσι λ.χ. δ Καρλομάγνος με τέφερε κίονες Χι άλλα κομμάτια κτηρίων, που σώζονταν, &.πο τη Ρα.σένα. στο Αίξ - λα. - Σαπέλ. 'Αλλα. μετα. το τέλος τοϋ δω δέκατου αιώνα &ποκα.ταστάθηκε άπο 'Ανατολη σέ Δύση κι lπό Βοpρα. σε Νότο ενα. λίγο - πολυ ταχτικο έμπόριο εργων τέχνης - αν καί, προκειμένου για. τη οόρεια Ευρώπη, ή τέ χνη σχεδον &.ποκλειστικα. είσαγόταν. Σε δλους τούς τομείς της ζωης νιώθουμε &vτι για. την πα.λια. κοντοθωριά, μιαν οί-
255
,ιουμενική, οιεθνική καί κοσμοπολίτικη τάση των πραγμά f(ι)ν. Σε άντίθεση με τή σταθερότη τα του πρώιμου Μεσαίωνα, (J.εγάλο μέρος του πληθυσμού 6ρίσκεται συνεχώς στο πόδι· ίπ ιrοτες άναλα6αίνουν σταυροψορίες, τά ευσε6η προσκυνήματα, lμποροι ταξιδεύουν άπο πόλη σε πόλη, χωρικοι παρατουν τΥJ rη τους, καλλιτέχyες καί τεχνίτες περιψέρονται από τή μι&. οικοοομη στην α.λλη, δασκάλοι και λόγιοι από πανεπιστήμιο σε πανεπιστήμιο - κι &.νάμεσα στους πλανόδιους λογίους &. ναψαίνεται κάτι &.πο τον &.λήτικο ρομαντισμό. Έκτος &.πο το γεγονός δτι ή επικοινωνία ανάμεσα σε &.νθρώπους με διαψορετικές παραδόσεις και σuμ6άσεις συνή θως συνεπάγεται άδυνάτισμα των παραδοσιακών οοξασιών καί προκαταλήψεών, δ εμπορος χρειαζόταν τέτοιας λογης μόρψω ση, που &.ναπόψευκτα νά δδηγηθεί στη 6α.θμιαία. χειρα.ψέτη σή του &.πο την εκκλησιαστικη κηδεμονία.. Ή γνώση γραψης, άνάγνωσης κι άριθμητικης, τόσο άπα.ρα.ίτητη για. τήν α.σκγι ση του εμπορίου, πράγμα.τι μεταδόθηκε, στήν άpχη τουλά χιστο, &.πο κληρικούς, δμως δεν ε!χε πραγμα.τικη σχέση μέ τά συνηθισμένα. &.ντικείμενα. της κληρικής εκπα.ίοευσης, δπως τή γραμματική κα.ί τή ρητορική. Κατά τά ψαινόμενα., το εμ πόριο άπα.ιτουσε γνώση ξένων γλωσσών, οχι δμως της λα.τι νικης. Το άποτέλεσμα. ήτα.ν δτι ή χυδαία. γλώσσα πα.ντου μπή κε στα σχολεία για. λαϊκοuς πού, τον δωδέκατο α.ίώνα., ύπηρ χαν κιόλας σέ κάθε πόλη κάπως μεγαλύτερη292. 'Όμως οι θασκαλία. στή μητρική γλώσσ-α. σήμαινε κατάργηση του κλη pικου μονοπωλίου στrιν εκπαίοευση και κοσμικοποίηση του rcολιτισμου· στο δέκα.το τρίτο αίώνα. 6ρίσκουμε κιόλας μορψω μένους λαϊκοuς που δεν ήξεραν Λατινικά293. tH άλλαγή κοινωνικης δομης στο δωδέκατο αίώνα σέ τε λευταία. &.νάλυση όψείλετα.ι σέ σκέπασμα. κα.ι παραμερισμό tών δμα.οώσεων που 6α.σίζοντα.ν στήν κοινή &.σχολία.. οι ίπ πότες άpχικα. ήσαν δμά.οα. μέ κοινή &.σχολία., αν κι αργότερα. iγινα.ν δμάδα. κληρονομική. Άρχικά οέν ήσαν άλλο τίποτε &. ιcο μιά. τάξη επαγγελματιών στρατιωτών, που προέρχονταν & ftO πολu οια.ψορετικα. κοινωνικά. στοιχεία.. Προτύτερα. οί ή yεμόνες κι οί 6α.ρώνοι, οί κόμητες κι οί μεγάλοι γα.ιοκτήμο 256
νες όπηρξα,y πολεμιστές και τα ψέουοά τους τους εlχαν χο ρηγηθεί πρωτα - πρώτα σά.ν ά.μοι6η γι&. πραγματικη πολε μικη ύπηρεσία· δμως οί ύποχρεώσεις που ά.ρχικά σuνοέονταν με αυτές τίς χορηγίες 6αθμιαία εχασαν την ίσχύ τους· δ ά. ριθμος των ά.ρχόντων τη� παλιάς τάξης των εόγενών, πού �σαν πραγματικά εμπειροπόλεμοι, ήταν τώρα, - κι ίσως ή τ!J.Υ πάντ� - πολύ μικρός γιά, να επαρκέσει στις ά.νάγκες τών ατέλειωτων ·πολέμων και έρίοων της έποχη�. 'Όποιος fίθελε yα, κάνει πόλεμο (και ποιός οέν ήθελε!) επρεπε νσ. έψοοια σθεί με στρα.τιωτικη ούναμη πιό πολυάριθμη και πιο &.ξιόπt στη ά.πό δσο ήσαν οί ουνάμεις ποuδινε ή παλια στρατολογία,. Σ' αυτό οψειλόταν ή έμψάνιση της ίπποσύνης293α, και τού� ιππότες τους επαιρναν κυρίως &.πό τίς τάξεις των ύπη ρετικών ακολούθων (retainers} των τσιψλικιών (ministeriales) . Ή ακολουθία κάθε μεγάλου άρχοντα, περιλά6αινε δια.χειριστές -:ών κτημάτων, επιστάτες, οίκια.κοuς ά.ξιωματούχους, τους έπt κεψαλης των διαψόρων εργαστηρίων, μέλη της σωματοψυλα χης κα.ί της ψpουpας (στους τελευταίους &.νηκαν προσωπικοι ακόλουθοι, ίπποκόμοι κι ύπαξιωματικοί) . Πλείστοι δσοι ά.πό .:ους ίππότες προέρχονταν ά.πο την τελευτσ.ία, τούτη κατηγο ρία. των ύπηρετικών ά.κολούθων κι &πομένως κατάγονταν από δούλους. Βέ6αισ., ανάμεσα. στούς ίππότες ύπηpχαν ελεύθερα στοιχεία ποv δέν προέρχονταν &.πό τούς ύπηρετικοuς &.κολού θου; των τσιψλικιών, άλλ' ά.ποτελουνταν &.πό ά.πογόνους της παλιάς στρατιωτικής τάξης, οί δποίοι είτε οέν είχαν πάρει ϊ.οτέ τους ψέουδο, είτε είχαν ξεπέσει ξανά. στό έπίπεοο ά.πλου μισθοψόρου. Πάντως οί ύπηρετικοι ακόλουθοι lοινσ.ν τουλά χιστο τά τρία. τέταρτα του σuνολικου άριθμου29-4 κι οι ύπό λοιποι, που ήσαν ελεύθεροι, οεν οιακρίνονταν καθαρα &.πο κεί 'ΙΟυς, έψόσο'ι, προτου οί ύπηρετικοι &.κόλουθοι &.ναγορευθουν τυπικα. ευγενείς, ελειπε άπο τους πολεμιστές αύτούς;, ελεύ θερους Χαl μή, κάθε «ίπποτικη» δμα.οικη συναίσθηση. Έκεί νο τον καιρό ή μόνη ξεκάθαρη διάκριση γινόταν &.νά.μεσα, σε γαιοκτήμονες κα.l χωρικούς, πλούσιους και
lϊ
257
τήν άποψη αύτή δεν ύπηρχε τώρα οιαψοpά άνάμεσα στούς ε λεύθερους καί μή έλεύθερους στρατιώτες, πού άκολουθοϋσσ..ν στόν πόλεμο κάποιον άπό τούς μεγάλους ευγενείς· πριν άπύ τη σύσταση των 6αθμων της ίπποσύνης ολοι λογαριάζονταν άπλώς σαν υπηρέτες του. Καί οί ήγεμόνες και οί άλλοι μεγάλοι άρχοντες ζητοϋ σαν εψιππους πολεμιστές και πιστούς ύποτελείς κι εψόσο δε•,ι ύπηpχε χpηματικη οικονομία, αυτοί μποpοϋσαν ν' αμειψθοϋν μονά.χα με τη χορήγηση τιμαρίων" καl οί ήγεμόνες καί οί γαιοκτήμονες ήσαν άρκετα πρόθυμοι να μοφαστοϋν δ,τι μπο ροϋσαν να έξοικονομήσουν από τα κ,;ήματά τους, ωστε ν' αυ ξ·ήσουν τον άριθμό των ύποτελων τους. Χορηγήσεις τέτοιων τιμα.ρίων εvαντι ύπηρεσίας άρχισαν στόν. ένδέκαϊ;ο α1ώyα· στό δωcέκα.το, ή ορεξη των ύπηρετικώy άκολούθων γι' α.uτες εχει σχεδόν κορεσθεί. Μέ τή δυνατότητα. να εχει κτημα, δ ύ πηρετικός &κόλουθος κάνει τό πρG)το 6ημα πρός την τάξη των ευγενών. Γενικα. έπανα.λα.μ6ά.νεται τό γνωστό προτσές με τό δποίο σχηματίζονται τάξεις ευγενών. οι πολεμιστές παίρ νουν κτήμα.τα. για ύπηρεσίες πού προσψέρθηκα.ν η πού πρό κειται να προσψερθοϋν" στrιν άpχη 6έ6αια. δε μποροϋv να τα διαθέσουy δπως έπιθυμοϋy296, αργότ�ρα δμως τα τιμάρια. γί νονται κλrJρονομικα κι οί κάτοχοί τους &.νεξάρτητοι από τούς κυρίους τους. 'Όταν τα τιμάρια γίνονται κληρονομικά., τότε μια έπαγγελματικη δμά.οα όπηρετικG)Υ &κολούθων, μεταμοp ψώνεται σε κληρονομικη τάξη ίπποτώv. Ά1λσ. άκόμα κcι:l με τα τήν αναγόρευσή τους σ' ευγενείς είναι ευγενείς δεύτερης κατηγορίας - μικροευγενείς με 6αθεια ριζωμένη δουλοπρέ πεια. ά.πέναvτι στούς μεγάλους ευγενείς. Καθόλου δέ θεω ροϋν τόν έα.υτό τους ά.ντίπα.λο των κυρίι,)'i τους· - δια.ψοpε τικα &πό τα μέλη της πα.λιας ψεουδα.λικης τάξης των ευγε νών, που δλοι τους ήσα.ν δυνητικοί διεκδικητές τοϋ θρόνου καί ά.διά.κοπος κινδυνος για τους ευγενείς. Ώς έπl τό πλείστο, οί ίππότες αλλά.ζουν παράταξη, δταν ψα.ίvεται να προσφέρε ται καλύτερη άμοι6η κι ή ά.στά.θειά. τους εξηγεί την ϋψιστη θέση πού παίρνει ή vομιμοψροσύνη στο ίπποτικο σύστημα ή θικης. 258
Τοϋτο το &νοιγμα των τάξεων των ευγενών κι ή άποδοχη ένός άνθρωπά.κου ύπηρετικοϋ ά.κολούθου, ποδχε [να μικρό κτημα, στόν ίδιο 6αθμό ίπποσύνης με τον πλούσιο και ισχυρό κύριό του, άποτελεί τό μεγάλο νεωτερισμο της έποχης. Ό χτεσινός ύπηρέτης, πού 6ρισκΘταv σε χαμηλότερο σκαλί της Χοιvωνικης κλίμακας άπο τον Ηεύθερο χωρικό, ά.ναγορεύετα.ι τώρα. ευγενής κι ετσι μετακινείται ά.πο την δμά.δα έκείνων, πού δεν εχουv δικαιώματα., στο άλλο ήμισψα.ίριο της κοινω νίας του Μεσαίωνα, που δλοι τό επιθυμοϋσΟ'.Υ πολύ, δηλ. έκεί ΥΟ των προνομιούχων τάξεων. "Αν τη δοϋμε άπ' αυτή την ά ποψη, ή εμφάνιση της ίπποσύνης είναι ά.κρι6ως άλλο ενα πα ράδειγμα. της γενικα αυξημένης κοινωνικης κινητικότητας κα.ί του ίδιου πάθους γιά άνοδο, το δποίο είχε έπίσης μετα. μορψώσει του; χωρικούς σε &στους κα.ί τούς μη έλεύθεpους σέ ελεύθερους έργάτες η άνεξάρτητους ένοικιαστές. "Αν, δπως ψα.ίνετα.ι, ή συντριπτική πλειοψηφία των ίπ ποτών προέρχονταν &.πο τούς ύπηρετικούς ακολούθους, θα πρέπει να περιμένουμε δτι ή θεώρηση της ζωής πού είχαν α.υτσl θα χρωμάτιζε δλόκληρο το χαρακτήρα. καί τον πολιτι σμο των ίπποτωv σαν τάξης297. Στην &ρχη του δέκα.του τρί του αιώνα. οί ίππότες έμψαvίζουv μια τάση να γίνουν κλειστη όμάδα., της δποία.ς δεν εΙvα.ι πια δυνατη ή προσπέλαση. Μο νάχα οί γυιοί των ιπποτών μποpουσαv στο έξης να γίνουν ιπ πότες. Ή ίκανότητα. να δεχτεί ενα. τιμάριο η εvα. ψηλο έπι πεδο ζωης δε ψτά.vει πια για να λογα.ρια.στεί κανείς για ευ γενής· τώρα γίνονται ά.παραίτητοι αυστηροί δροι κι ή επίση·· μη απονομη της ίπποσύvης σύμψωvα με προκαθορισμένο τυ πικό298. "Η προσπέλαση της τάξης των ευγεv�v ά.κόμα μια φορα φράζεται κι αμπαpώνετα.ι κι εΙναι λογικη ή ύπόθεση δτι οί νεοχρισμένοι ίππότες ήσαν οί 6ια.ιότεροι συνήγοροι τού της της αποκλειστικότητας. 'Όπως κα.ί vάχει, ή μεταμόρφω ση των ίπποτών σε κληρονομική κι ά.ποκλειστικrι κάστα σημα δεύει μια πολύ μοιραία στιγμη στην ίστορία της μεσα.ιωvικης τάξης των ευγενών κι ασφαλώς την πιο μοιραία. στην ίστορία. της ίπποσύvης. Άπο δω κι έμπρος οχι μόνο οί νέοι ίππότες καί στην πραγματικότητα τό αποτελουv ά.κέpαιο τμημα. 259
χα.τα. πολύ μεγα.λότερο τμήμα. - των ευγενών, άλλά. άκpι6ώς τώρα δια.μορψώνετα.ι τό ιπποτικό ίδεωδες κα.ι ή ταξικά συνει δη τη ίδεολογία. των ευγενών - άπό τούς ίππότες. Έν πάση περιπτώσει, οι άρχες τοϋ τρόπου ζωης κα.ι της ηθικης των ευ γενών τώρα. παίρνουν τη σα.ψη κι άσυμ6ί6α.στη μορψη πού μaς εΙνα.ι γνωστη από τδ ίπποτικο επος κα.ι τη λυρικη ποί ηση. Συχνα. 6ρίσκουμε τα. νέα. μέλη μιας προνομιούχας δμά δας νχ τηροϋν αυστηρότερη στάση σε ζητ·ήμα.τα. ταξικής εθι μοτυπίας� α.πό τους έΚ γενετής εκπροσ�)ΠΟUς της δμάοσ.ς· ε χουν κα.θαρότερη συνείδηση των ιδεών που συγκρα.τοϋν τ+ι συγκεκριμένη δμάδα. κα.l την ξεχωρίζουν από άλλες όμάδες άπό δσο εχουν &κείνοι πού μεγάλωσαν με τις ιδέες αυτές. Του το είνα.ι γνωστό κα.ι χιλιοειπωμένο γνώρισμα. της κοινωνική; ίστορία.ς· δ novus l1ornmo ( =νέος α.νθρωπος-Σ.τ.Μ.), εχει πάντα. τ+ιν τάση να. ύπερα.να.πληρώνει τό α.ϊσθημα. κατωτερό τητας που εχει, κα.l να. τονίζει τα. ηθικα. προσόντα. που άπσ.ι τοϋντα.ι για. τα. προνόμια. πού άπολα.ύει. Κα.ι σε τού,η την πε ρίπτωση έπίσης, 6ρίσκουμε δτι οί ίππότες που προήλθαν άπο τlς τάξεις των ύπηpετικων άκολούθων εΙνα.ι αυστηρότεροι και πιδ μισαλλόδοξοι σε ζητήματα. τιμής άπο τούς παλιούς εκ γε νετής άpιστοκpάτες. 'Ό,τι ψα.ίνετα.ι στον τελευταίο ψυσικ:S, κάτι που δύσκολα θα. μποpοϋσε να.ναι άλλιώτικο σ.πο δ,τι εί ναι, σε κείνοv που εγινε ευγενης πρlν άπο λίγο c:ρα.ίνεται σα.ν κατόρθωμα. και σα.ν πρό6λημα. Το αίσθημα. δτι ανήκουν στην τάξη ΠΟ'J κυοεpνα, ενα. αίσθημα. το όποίο οί παλιοt ευγενείς ελάχιστα. ενιωθα.v, γι' αυτους ε!να.ι μια. μεγάλη καινούργια. εμ πειρία299. "Οποu δ πα.λιοϋ τόπου αριστοκράτης ενεργεί εν στικτώδικα κα.l δεν προ6άλλει άξιώσεις για την πράξη του, δ ίππότης νομίζει οτι άντιμετωπίζει ενr:ι. είδικο και ού:JΧΟΑΟ εργο, μια.ν ευκαιρία. γιά ήρωικη πράξη, μιάν άνάγκη να ξε περάσει τόν έα.uτό του - να κάνει πράγματι κάτι έξαιρετικσ κι αψύσικο. Σε ζητήματα. δπου ενα.ς εκ γενετής Grand Sci gneur ( =μεγα.λοάρχοντα.ς - Σ.τ.Μ.), δε σκοτίζεται να. δια. κριθεί άπο τόν ύπόλοιπο κόσμο, δ καινούργιος ίππότης &.πα.ι τεί άπb τούς δμοτίμους του να ψαίνοντα.ι με κάθε θυσία δια. ψορεω�σι άπb τούς κοινούς θνητούς. Ό ρομαντικος ίδεα.λισμδς
?βΟ
κι δ α.ότοσυνείδητος «συναισθηματικός» ήρωισμδς της ίππο σύνης ετναι ίδεαλισμος και ήρωισμός δευτερογενής, πού πρω ταρχικά προέρχεται άπό τη ψιλοδοξία. και την περίσκεψη, με την δποία οι καινοόργιοι αυτο� εόγενείς 6άλθηκα.ν ν' άνα πτύξοuν τlς θεωρίες τους γιά τη δική τους ίδιόμορψη τιμή. Ό ζηλος τους εΙναι μονάχα ενα σημάδι ά6ε6αιότητα.ς κι άδυ να.μία.ς, άπό τήν δποία οι πα.λιοι ευγενείς δεν πάσχουν, η του λάχιστο δεν επασχαν, έcpόσον ήσαν άνεπηρέα.στοι άπο τήv καινούργια, &σωτερικά. ιiστα.θή δμάδα. των ίπποτών. Τούτη ή άστάθεια φαίνεται πιό χτυπητά. στη διψορούμενη στάση τους άπένα.ντι στlς συμβα.τικες μορψες της ζωης των ευγενών. Ά πό τή μια. μεριά προσκολιοϋντα.ι στις επιψανειακότητες κι ύ περβάλλοuν τις τυπικότη τες τοϋ ά.ριστοκρα.τικοϋ τρόπου ζωης, ενώ άπο τήν άλλη οάζοuν τήν έσώτερη ευγένεια. της ψuχης πάνω ά.πο τήν εξωτερικη και καθαρά. τυπική εόγένεια της κσ. τα.γωγης καl των τρόπων. 'Έχοντας συναίσθηση της παρακα. τια.νης θέσης τους, ύπερ6άλλουν την άξία. των σκέτων τύπων, ομως συνσ.ισθα.νόμενοι έπίσης δτι κατέχουν ίκα.νότητες ίσες η και μεγαλύτερες ιiπο κείνες της αριστοκρατίας, ταυτόχρονα. ό ποτιμοϋν την αξία. τέτοιων τόπων κα.ι τήν ά.ξία της ευγενικης κατα.γωγης σα.ν τέτοιας. Ή εξα.ρση τοϋ εόγενικου χαρακτήρα. πάνω απο1ιτήν εόγε νικη καταγωγή είναι κι αυτη σημάδι τοϋ πλήρους εκχριστια. νισμοϋ της ψεοuδαλικης κάστας των πολεμιστών - το ά.ποτέ λεσμα μα.κρα.ς εξέλιξης πού δδηγεί &.πο τόν τραχύ επαγγελμα τία πολεμιστη της εποχής των μεταναστεύσεων στον ίππότη τοϋ θεοϋ τοϋ προχωρημένου Μεσαίωνα. Ή 'Εκκλησία ένθάρ ρuνε τό σχηματισμο της κα.ινοόργιας ιπποτικής τάξης ευγενών με δλα τα. μέσα πού διέθετε κα.ι παγίωσε τήν κοινωνική τη; θέση με μια μορψη καθιέρωσης, επιψορτίζοντάς τη με τήν προ στασία των &Μνα.των κα.t κα.ταπιεζόμενων, &.να.γνωρίζοντάς τη σαν Στρατό τοϋ Χριστοϋ κι άνuψώνοντάς την μ' αυτό τόν τρό πο σ' ενα είδος πνευμα.τικου ά.ξιώματος. Άναμψίοολα., πραγμα τικος άντικειμενικός σκοπός της Έκκλησία.ς ήταν το να. βάλει κάτω άπό Ηεγχο τό προτσες της κοσμικοποίησης πού προερ χόταν ιiπο τίς πόλεις κα.t που θά. μποροϋσε δια.c:ρορετικά. νά. ε-
261
χει θα�μάσια έπιτ�χυ� θεί κι άπό τούς ίππότες, οί δποίοι ήσαν Ψ;ωχοι και σχετι�α. διχ�ς παράδοση. Πράγματι οί &γκόσμιες τα.σεις μέσα στην ιπποσυνη ήσαν τόσο ισχυρές, ωστε ή στάση ;ους ά.πένα.ντι στό δόγμα. της Έκκλησίας, παρα τό επαθλο πού επα ιρνε όρθοδο ία τους, ήταν κατα μεγάλο μέρος νας συμ6ι ε 6α�μός: Ολε� οι�, πολιτιστ ικές καινοτομίες της ίπποσύνης -- � ηθικ1 τη�, η vεα της άντlληψη για τόν ερωτα., κι ή ποίηση ο�ου α.υτη, εκ5ψαζότα.ν - πpσδίνουν τον ϊδιο άντα:yωνισμό ά v:χμεσα. στις εγκόσμιες και υπερκόσμιες, τις α.ισ θησια.κες και τις πνευματικες παρορμήσεις. ' :ο�ά.κερο το σύστημα. των ίπποτικιί)y άρετών, δπως κι ή η θικη της έλληvικης &.ριστοκρα.τί α.ς, δια.ποτίζεται &.πό την ί δέα. της καλοκαγα θίας. Καμια ίπποτικη α.ρετη δε μπορεί ,./ &.ποκτηθεί χωρις cρυσικη δύναμη κι έξά.σκηση και 6ασίζετα.ι σε πραγματ:κ\ αρνησ,η κι άπονέκρωση αυτών των έξαιρετικών σωματικων ικα.νοτητων άκόμα λιγότερο &.πό δσο οι άρχικες ΧΡ:στια.νικες άρετές. Στα διάcρορα. μέρη του συστήματος, �ό δ ποι� περιλα6α.ίνει , τις &.ρετες, έκεϊνες πού θα μπορούσα.με να ο νομα.σουμε στωικη, ίπποτικη, ήρωικη κι άριστοκρα.τικη (με τ ν π ι στενη εν οια της λέξης , ή σχετικη άξία. των cρυσ 1 � ) � κ�ν. κα�ι σωμα.τικω, ν ίδιοτήτων είνα ι δια.cρορετική, δμως πουθε �α ο cρυσικός πα.ρα.γοντα.ς δε χάνει δλότελα. τη σημασί α. του. Η �ρώτη δ�ά.δ�, �ρά.γματι � δε,ν περιέχει - καθ ώς παρα τηρηθ;1κε για τό συστημα. σα συνο?,ο3?0 -- τίποτα περισσό τ7ρο η λιγότερο άπό τις γνωστες α.ρχες της άρχα.ίας η θικής σε έκχρ ιστιανισμένη μορcρή. Δύναμη χαρακτήρα., άνθεκτικό τητα., μετριοπά θεια. κι αυτοκυριαρχία. σχημάτιζαν τις 6α.σι κες άντιλήφεις της άριστοτελικης κι άργότερα., με πι ο άσυμ6ι6ασ:η μορcρή, �ης στωι�ης η θικης: οι ίππότες άπλώς την πα.ρελα.6α.ν, κυριως διαμεσου της μεσα.ιωνικης λατινικής λο γο:.εχνία. · Οί ή_pωι zες άρετες κι ιδιαίτερα. ή κα.τα.cρρόνηση J του �ινδuνου, του, κόπο� και τ�u θανάτου, ή άπόλυτη νομιμο cρpοσυ ν�, το ,κυνηγι cρ_ημης και τιμης, έκτιμοuντα.ν έξα.ιρετι � α σ;ο�ς πfωιμου� κιολα.ς cρεουδα.λι�ους χρόνους' ή ίπποτικη ΎJ�ικ�, α.πλ�)ς μα.λα.κ�σε, το ήρωικό ιδεώδες έκείνης της έπο χης οι vov-i::α.ς του μια vεα. συvαισ θrJμα.τική χροιά, άλλα κρα-
1
262
τώντα.ς το κατ' άρχή. Ή νέα. στάση άπένα.ντι στή ζωή έκcρρά ζετα.ι κα θαρότερα. κι άμεσότερα στις ιδιαίτερα. «ίπποτικές:,) κι «άρχοντικες» άρετές: πρώτα στη μεγαλοcρροσύνη προς τούς κατακτημένους, στrιν προστασία. των ά.δυνάτων και στο σε6α. σμό προς τις γυναίκες, στrιν &.οpότητα. και στή γεννα.ιοψροού vη' και ϋστερα. στlς ίδιότητες που ά.κόμα χαρακτηρίζουν τους σύγχρονους κα.θ ώς πρέπει κυρίους, δπως τή γενναιοδωρία. τή σχετικη άδια.cρορία. για ευκαιρίες κέρδους, τήν ευθύτητα. κα.ί την ευπρέπεια. με κάθε θυσία.. Άνα.μψί6ολα. ή ίπποτική ηθική δε θα. εμεινε δλοκληρωτικα. ά.νεπηρέα.στη ά.πό τή θεώρηση των χειραφετημένων &στων, δμως ή καλλιέργεια. των ευγε νικών αυτών άρετών εκ μέρους της, τήν εcρερε σε όξεία. σύγ κρουση με το εμποp ιΧ.ό πνευμα. της άστικης τάξης. οι ίππό τες αισθάνονταν δτι ή δλική τους ϋπαρξη άπειλουντα.ν ά.π� την άστ�κη χρηματικη οικονομία. και δεν ενιω θα.ν τίποτε άλ λο παρα. μίσος κα.l περιcρρόνηση για τον οικονομικό ορ θολογι σμό, τον ύπολογισμο κα.l την κερδοσκοπία., τήν άποτα.μίευση και τlς δοσοληψίες των έμπόpων. Ό δικός τους τρόπος ζωης, δια.ποτισμένος άπο τr1ν άρχη noblesse oblige ( =ή ευγένει α. ύποχρεώνει -- Σ.τ.Μ.) , ή α.σωτεία. τους, ή έπίδειξή τους, ή κα.ταψρόvησrι τους για κάθε χειρωνακτική έργα.σία. και κάθε τα.κτικη επιδίωξη κέρδους, εΙναι πέρα. για πέρα. μή άστικός. 'Έργο δυσκολότερο άπό τήν ίστορικη άνάλυση της ίπποτικης ηθικής είναι το να άνιχνεύσουμε τήν προέλευση των άλλων δυο μεγάλων πολιτιστικών επιτευγμάτων της ίπποσύ vης - το καινούργιο της ιδεώδες γ ια τον ερωτα κα.ι το νέο τύπο λυρικής ποίησης, στον δποίο αυτο έκcρpαζόταν. 'Εξαρ χής εΙναι πρόδrιλο δτι οί πολιτιστικες τουτες μορcρες συνδέον ται στενα με τή ζωη στις α.υλές. �Η αυλή δεν είναι μόνο τ� ύπό6α.θρο, &λλ' αυτο το ίδιο το εδα.cpος άπ' δπου 6γαίνουν. Πάν τως, αυτή τή cρορα έκείνη που εχει το προοάδσμα δεν εΙνα.ι ή α.υλη του 6ασ ιλια., άλλα των ήγεμόνων και των cρεουδαρ χων μεγιστάνων. 'Ιδιαίτερα το μικρό μέγεθος των αυλών αυ τών εξηγεί τον σχετικα. έλεύ θερο κι εξατομικευμένο χαρα.κτή� ρα. του ίπποτικου πολιτισμοu. Έοω το κάθε τι είναι λιγότερο έπίσημο, λιγότερο τελετουργικό, άσύγκριτα. πιο ελεύ θερο και
263
πιό έλαστικό άπ' δ,τι στις 6ασιλικες αυλές, οί δποίες ύπηρ ξιχν κέντρα πολιτισμοϋ σε α.λλη έποχή. 'Όμως ακόμα καί. σ' αύτες τις μικρες αυλες οι συμ6άσεις έςακολοuθοϋσαy yά, είναι άρκετά. αυστηρές. «Αυλικό» σημαίνει σuμ6ατικό κι έσήμαινε πάντα, γιατι άνήκει στην ίδια την ουσία ένός αδλικοϋ πολι τισμοϋ να 6άζει δρια στην έκρηκτική κι ά.νuπόταχτη ατομι κότητα των ανθρώπων καί νά. την κατευθύνει σε χιλιοπατη μένοuς ·δρόμους. Οί έκπρόσωποι τούτου τοϋ σχετικά. έλεύθεροu αόλικοϋ πολιτισμοϋ άκόμη όφείλοuν τήν ιδιαίτερη θέση τους οχι σε τίποτε ιδιότητες που τους ξεχωρίζουν άπό τά. όπόλοι πα μέλη της αδλης, παρά. σε μια συμπεριφορα που εχοuy κοι νή με τους !λλοuς. Σε τοϋτο τόν τuποκρατούμενο κόσμο ή πρωτοτυπία άπαγορεύεται σά.ν άγενής301. Τό να είσαι μέλος τοϋ αυλικοϋ κύκλου είναι καθαυτό τό ϋψιστο 6ρα6είο κι ή ϋ ψιστη τιμή τοϋ ανθρώπου· ή έμμονη κάποιου στη δική του άτομικότητα φαίνεται έδώ σά.ν ενα είδος περιφρόνησης γιά τοϋτο τό προνόμιο. Κι ετσι δλόκληρος δ πολιτισμός της έπο χης ορίσκεται μέσα στα δρια λίγο η πολυ αυστηρών συμοά τρόπος της κοινωνικής έπαψης, 11 εκφραση της σεωy. συγκίνησης (και στην πραγματικότητα κι ή ίδια ή συγκίνη ση), άλλά. και οί μορφες της ποίησης καί της τέχνης, οί πε ριγραφες της φύσης και τα πρόσωπα των λυρικών ποιημά -::ων, ή, γοτθική «καμπύλη» η τό εδγενικό χαμόγελο των ιi γαλμάτων - δλα αύτα είναι στερεότυπα. Ό πολιτισμός της μεσαιωνικής ίπποσύνης είναι ή πρώ τη σύγχρονη μορφη πολιτισμοϋ που οασίζεται στην αύλική δργάνωση, ή πρώτη στην δποία όπάρχει πραγματική πνευμα1:ι κή ένότητα άνάμεσα στους ήγεμόνες, τούς αυλικους και το,jς ποιητές. Οί <:αυλες των Μουσών» δεν είναι μόνο οργανα προ παγάνδας των ήγεμόνωy 1) έπιχορηγούμε νοι έκπαιδεuτικοι θεσμοί, άλλα καί οργανα για. την έκπλήρωση ένός σκοποϋ κοι νvϋ και γιά. κείνους που άνακαλύπτοuν και για κείνους που άσκοuν τlς μορφε:ς ζωής των ευγενών. Τέτοια ένότητα ήταν δuνατη μονάχα άψοϋ ή προσπέλαση των άνώτατων έπιπέδων της κοινωνίας είχε άνοιχτεί σε ποιητες άπό τά. κατώτερα στρώματα, τώρα που είχε δημιουργηθεί μια πληρέστατη δ-
�ο
264
μοιότητα. τρόπων (&διανόητη rσαμε τώρα) ανάμε σα στους ϊ.οιη-:ε:ς κcιί στο ακροατήριό τους, και τώρα που οί λέξεις «εuγενικος>ι κα.ί «άπλοϊκος» είχαν καταντήσει να σrιμαίνοuν δχι μόνο διαφορα κα.ταγωγ·ης, άλλα. καί άγωγης, ετσι ωστε δέν ήταν κανείς άπαραίτητα εύγε·Λκός άπό καταγωγη και τάξη μόνο, παρα επρεπε κα.ί να γίν::ι τέτοιος με τήy άσκηση τοϋ νοϋ και του χαρακτήρα. Είναι άρκετα φανερό δτι ενα τέτοιο έπίπεδο άξιων θα μποροuσε να καθιερωθεί μονά.χα άπό «επαγγελματίες ευγενείς» που άκόμα θuμόντοuσαy πώς εφτα σαν στη δική τους προνομιούχα θέση κι οχι άπό ευγενείς &κ γενετής που είχαν ά.πολαύσει τα προνόμια αυτα. άπό &.μνημο νεύτων χρ6νωv302. Τώρα ή &ξέλιξη αuτη της ίπποτικης κα λοκαγαθίας - δηλαδη ένός νέου πολιτισμοϋ που &.ποδίοει ή θική και κοινωνική &.ξία. στην αισθητικη και διανοητικη όπε ροχή -- α.νοιξε καινούργιο χάσμα &.νάμεσα στή θρησκευτικη καί στην κοσμικη μόρφωση. Το προ6άοισμα, στην ποίηση ιδιαίτερα, τώρα πέρασε &.πο τόν κλήρο, με τή μονόπλευρη πνευματική του θεώρηση, στους ίππότες· ή μοναχική λογοτε χνία χάνει τόν ήγετικό ρόλο που είχε προηγούμενα κι δ μο ναχος δεν είναι πια αντιπρόσωπος της έποχης· τυπική της μορφή είναι δ ίππότης, δπως ά.πεικονίζεται λ.χ. στον «�Ιππό τη της Βαμοέργης», ευγενής, περήφανος κι εξυπνος, άνθος τής πνευματικής και σωματικης άσκησης. Ό αυλικός πολιτισμος τοϋ Μεσαίωνα προ παντος δια κρίνεται ά.πό κάθε προηγούμενο αυλικό πολιτισμο - άκόμα κι ά.πό κείνον των έλληνιστικων αυλών, που κι αδτός έπηρεα ζόταν ισχuρα άπό γυναίκες303 -- με τον έμφανως γυναικείο χαρακτήρα του. Είναι γυναικείος οχι μόνο κα�ά. το δτι οί γu να.ίκες συμμετέχουν στη οιανοητικη ζωή της αύλης κι &πηρε άζουν την κα.τεύθυνση της ποιητικης δημιουργίας, άλλα. και κατά. τό οτι ή σκέψη καt τό αίσθημα των άνδρων άπό πολλες ά.πόψεις είνα.ι γυναικεία. Διαψορετικα. άπο τήν παλια. ήρωική ποίηση κι άπό τα γα.λλικα ά.κόμα chansons dc geste ! που γράψοντα.ν γι' άκροατήpιο &,νδρων, τα προοηγκιανα έpωτοτρά γοuδα κα.ι οί 6ρετονικοι εμμετροι μύθοι του 'Αρθούρου πρω ταρχικα άπευθύνονται σε γυναίκες304 κι ή 'Ελεονώρα της 'Α-
265
κοuϊταvίας, ή Μαρία της Καμπανίας, ή Έpμεvγάρδη της Να.ρ6όvvης κι οί ύπόλοιπες προστάτριες δεν είvα.ι μόνο μεγα λοκuρίες που κρα.τουv «ψιλολογικά. σαλόνια.», δεν είvα.ι μόνο εμπειρογνώμονες που οί είσηγήσεις τους εχοuv ά,ποψασιστικη σ11μασία, ά,λλά. κα.t συχνά. στην πραγματικότητα. μιλουv αυτές με το στόμα. του ποιητή. Οί άνδρες πράγματι χρωστουv την α.ίσθητικη κι ηθική τους μόρψωση στις γυναίκες, ενώ οι γu ν α.ϊκες είναι ή πηγή, το αντικείμενο κα.l το &κροα.τήριο της ποίησης - κ α.t πάλι δεν είναι αυτό δλο κι ολο: οχι μόνο οί ποιητές άπευθύvονται σε γuνα.ίκες, άλλα. κα.ί ολέποuν τον κό σμο με τά. μάτια των γuνα.ικων. Ή γuνα.ίκα. που στους άρ χα.ίοuς χρόνους ήταν μόνο ή δούλα και το κτημα. του άνδρο:, λάψuρο πολέμων κα.ι κα.τα.κτήσεων, που ή μοίρα της άκόμα. και στον πρώιμο Μεσαίωνα. συνέχιζε να εξαρτιέται άπό την αυ θαίρετη θέληση της οίκογένεια.ς κα.t του κύρη, τώρα. ανεβαί νει σε θέση που στrιν άρχr1 ψα.ίνεται όλότελα άκα.τανόητη. 'Έστω κι δ.ν ή βελτιωμένη μόρψωση των γυναικών θα μπο ρουσε v' άποδοθεί στη σuνεχη ενασχόληση των άνδρων τους με τη στρα.τιωτtΥ..'f) ύπηρεσία. καl στην προοδεuτικη κοσμικο ποίηση του πολιτισμου, θα.χα.με άκόμα. να εξηγήσουμε πως ή μόρψωση σκέτη εψτ α.σε να.χει τόσο γόrιτρο, που κα.θιστουσε τη γυναίκα. ίκαvη να άρχει πάνω στην κοινωνία. Μπορεί πά.λι ή νέα. vομολοvία, που σε όρισμέvες περιπτώσεις επέτρεπε στη θυγατέρα να �ληρονομήσει το θρόνο καl στη χήρα v' άνα.λά.6ει ενα. μεγάλο ψεοuδαλικο κτημα., να συνέβαλε κατά. γεvικο τρόπο στο αυξημένο γ6ητρο του θηλuκου ψύλοu305 , δμως τού τη, άπο μόvr1 της ελάχιστα είναι επαρκης εξήγηση. Ή ίπποτι κη άvτίληψη γιά. τον ερωτα. δε μπορεί να ύπαχθεί σε �ξήγη ση εξαιτίας του ίδιου του γεγονότος, δτι δεν είναι αίτια, άλ λα σύμπτωμα της νέας θέσης των γυναικών στην κοινωνία. Ό ερωτας δεν ήταν ανακάλυψη των ίπποτωv - ποιητών της αυλης, άλλα. με το εργο τούτων πηρε εvvοια καινούργια.. Στrιv έλλrινορωμαϊκη λογοτεχνία, είναι άλήθεια, �ο ερωτικ? θέμα ερχεται δλοένα καl περισσότερο στο προσκηνιο, tδιαι τερα μετά. το τέλος της κλασσικής περιόδου, δμως ποτε δεν παίρνει τη σημασία ποϋχει στην αύλικη ποίηση του Μεσαίω-
266
vα 3 06. "Η δράση της Ί λ ι ά, δ α. ς περιστρέψεται γύρω άπο δυο γυναίκες, δμως δεν είναι ερωτικη ίστορία: βάλτε δ ποιο άλλο άvτικείμεvο άvταγωνισμου στη θέση της "Ελένης καl της Βρισηtδας καt το ποίημα δε θ' αλλαςε βασικά.. Στήν Ό δ ύ σ σ ε ι α. το επεισόδιο της Ναuσικας εχει δική του σuναισθημσ,τικrι αξία, δμως είναι μονάχα 'ένα άπλο επεισ) διο κα.t τίποτε άλλο. Οί σχέσεις του ηρωα. με την Πηνελόπη βρίσκονται εντελώς στο ίδιο επίπεδο δπως και κείνες στην Ί λ ι ά δ α : ή γυναίκα είναι κτημα. καl μέρος άπο τά &γα.θα. έvος σπιτιου. "Η έλληνικη λuρικη ποίηση των κλασσι κG)V κιχί πpοκλα.σσικωv χpόvων r.:ραγματεύετα.ι μονάχα τον σε ξοuα.λικο ερωτα. . Τουτος μπορεί να είναι πηγη ύπέρτα.της χα pας η λύπης, &λλα περιορίζεται στη δική του ίδιri.ίτερη σcpαι ρα δίχως να.χει επιρροή πάνω στην προσωπικότητα σrχ. σύνο λο. "Ο Ευριπίδης είναι δ πρώτος ποιητης στον δποίο δ ερωτl'l,ς γίνεται το κύριο θέμα μιας περιπλεγμέvης πλοκής και μιας δραματικής σύγκρουσης. "Η παλιά. κι ή νέα κωμωδία &.π' αύ -cοv πα.pα.λα.6αίvοuν τουτο το θέμα που ύπόσχεται πολλά., κι ετσι αύτο μπχίvει στrιv έλληvιστικη λογοτεχνία, δποu παίρνει μερικα ρομα.vτικα καί σuvαισθηματικα. γνωρίσματα, ιδιαίτερα στα. Ά ρ γ ο v α. υ τ ι κ α. του Άπολλωνίοu. ''Όμως κι εδώ δ gpωτα.ς το πολυ - πολυ εμψ α.νίζετ�ι σα.v τρuψερο αί σθημα η σα. βίαιο πάθος, οχι σα.v κupια.ρχικη άρχή άγωγης, ηθικη δύναμη και άγωγος της βαθύτερης εμπειρίας της ζω ης, καθώς είναι στην ποίηση της ίπποσύνης. Είναι γνωστό πόσα όψείλσuν ή Διδώ κι δ Αίνείας του Βιργιλίοι, στον 'Ιά. σωvα κο:ί τη Μήδεια του Άπολλωνίοu καl πάλι, τί σήμαιναν για. το Μεσαίωνα. (κι ετσι τελικα. κα.l γιά. το σύνολο της σύγ χρονης λογοτεχνίας) ή Μήδεια κι ή Διδώ 1 οι δυο δημοψιλέ στερες ερωτικές ήρωίδες της αρχαιότητας. Οί �λληνιστικοι ανθpωποι ήσαν εκείνοι που &να.κάλυψαν το ίδιαίtερο θέλγη τρο της ερωτtκης ίστορία.ς καί δημιούργησαν τα πρώτα ρο μαντικά. ερωτικα ειδύλλια -- τους μύθους του "Έρωτα. και της Ψuχης, της <Ηρώς καί του Λέανδρου, του Δάψvη καl της Χλόης. Έκτος δμως απο τήν έλληvιστικη εποχή, δ ερωτας σα. θέμα. μuθtστορίας δεν εχει θέση στη λογοτεχνία ίσα.με την
267
{μψάνιση της ίπποσύνης· δ αίσθημα.τικδς χειρισμός της έρω τικης συγκίνησης ) ή οημιουpγια lντασης &.πδ τήν &.βεβαιό τητα του α.ν οί έραστές πρόκειται να βρουν η οχι δ ενας τόν άλλο - αυτα είναι έντυπώσεις πού ή ποίηση δεν έπεδίωξε ουτε στους κλασσικούς χρόνους οϋτε στόν πρώιμο Μεσαίωνα. Στόν &ρχαίο κόσμο προτιμουνταν ίστοpίες i1ρώων και μύθοι, στόν πρώιμο Μεσαιωνα. ίστοpίες ήρώων και &.γίων· κι αν σ� δλα αυτα μπηκε το έpωτικό θέμα, δμως δεν είχε τή γοητείrι. μυθιστορίας, έψόσο κι οί ποιητες που επαιpνα.ν στα σο6αρα. τόν lpωτα συμμερίζονταν τη γνώμη του Ό6ιοίου, οτι είναι &.ρpώστια, πού &.ποστεpεί τον άνθρωπο άπο τή νοημοσύνη του κι υπονομεύει τη βουλητική του δύναμη, κάνοντάς τον κακό μοιρο κι άξιολύπητο307. Χαpακτηριστικο της ίπποτικης, σε άντιοιαστολή με τήν κλασσικη και τήν πρώιμη μεσαιωνικη ποίηση, είναι προπαν τός τό γεγοvος δτι δ ερωτας, αν και πνευματοποιημένος, σε γίνεται ποτε ψιλοσοψική &ρχή, · δπως ήταν στόν Πλάτωνα καί στο νεοπλατωνισμό· &.ντίθετα., διατηρεί τον αισθησιακό κι έpωτιστικό χαρακτήρα. του κι &.κριοως σαν τέτοιος προκαλεί την &να.γέννηση της ηθικης προσωπικότητας. Πρωτόψαντη στην ίπποτική ποίηση είναι ή λατρεία του ερωτα, ή ιδέα δτι πρέπει να τον οιαψυλάξεις καί να τον φροντίσεις· πpωτόψαν τη είναι ή πίστη οτι δ ερωτας είναι πηγη κάθε καλου καί ώρα.ίου κι δτι κάθε &.πεχθης πράξη η &.νάξιο α!σθημα άποτελεί προδοσία του &.γαπημένου· πρωτόψαντη είναι ή τpυψεpότητα κι έσωτερικότητα του αισθήματος, τό ευλα6ικο δέος πού βιώ νει δ έpαστής στην παραμικρότερη σκέψη της κυράς πού ιi γαπfi: πρωτόψαντο είναι τό &κατάπαυστο τό &.χόρταγο, έκεί νο που σε μπορεί να ίκανοποιηθεί έπειοη ή λαχτάρα του έ ραστη είναι &.πέραντη· πρωτόφαντη είναι ή ευτυχία πού είναι άνεξάρτητη &.πό κάθε δλοκλήpωση καί παραμένει δφισ-:η μα καριότητα &.κόμα καί παρα τήν πλήρη !λλειφη έπιτυχίας· καί τελικά, πρωτόψαντη είναι ή &.παλυντικη κι έκθηλυντική έπίοραση του εpωτα πάνω στόν ανοpσ.,. Το γεγονος καθαυτό δτι τό μνηστήρα κάνει δ άνδρας είναι ά.νατpοπη της &.pχικης σχέσης &.νά.μεσα στα ψύλα. Στους άρχαϊκούς καί ήρωϊκούς
268
χρόνους, δπου τό κυνηγητό κι ή άποπλά;νηση δούλων γυναι χων ήtαν καθημερινα συμβά;ντα, ή έρωτικη ίκεσία άπό μέ ρους τοσ !νορα εlναι δ.γνωστη. Το να ίκετεύει τον lρωτα της -Υ,Jναικας lνας δ.νορας ήταν .έξισου άντιθετο με τις συνήθειες τοσ λαοϋ· έοώ ή γυναίκα είναι κείνη που λέει τα έρωτικα τραγούδια κι οχι δ δ.νορας308. �Ακόμα και στα chansons de geste ή γυναίκα. κάνει τα πρώτα 6ήμα,τα, άλλα στους ίπποτι κους κύκλους τέτοια συμπεριψοpα ψα,ίνεται άγενης και άνάp μοστη. Ή εό.γένεια άπαιτεί ή γυναικα να ε'Cναι ψυχρή και δ !νορας να λιώνει. �Η
269
δλωσοtόλου &γνιi του cι!σθήμιιτcι σέ μι& πcιντpεμένη γυνcι!κcι, ή δποια κι ά.πό πιiνω εtναι φυσιολογική σόζuγος τοσ ήγεμόνα κυρίου κι οικοοεσπότη του. Κι ή lσχατη παραξενt& εtναι δτt ά.δέκαροι κι άστεγοι ραφωοοι έκψράζουν τόν lρωτιi τους γι� τις συζύγους των κυρίων και προστατών τους ουτε μι& στcιλι& λιγότερο έλεύθερα κι ειλικρινά. &.π' δ,τι οί εδγενείς κύριοι, ζητιανεύοντας και περιμένοντας την ίδια ευνοια μέ δποιοδή ποτε ήγεμόvα η ίππότη. Στην προσπάθεια νά. έπιλυθεί τό πρόολημα τουτο, τίπο τε οεν είναι προψανέστερο απο το yά, όποθέσουμε δτι αύτες οί απόψεις κι αuτο τό είδος &ρωτικης δουλείας τοϋ άνδρα ή ταν &πλως το αποτέλεσμα των γενικών νομικών αντιλήφεων τοϋ ψεουδαλισμοϋ, δτι ή αόλικοϊπποτικη αντίληψη τοϋ ερωτα ε:ινα.ι &πλή επέκταση της πολιτικής σχέσης της όποτέλει� στο χώρο των σχέσεων ανάμεσα στα. δυο ψόλα. Ή ιδέα αύτi1 - ο·tι ή ερωτική θητεία είναι μlμηση της θητείας τοϋ ύπο τελ.ους -·- προ6λήθηκε πράγματι στον πρώτο καιρο της !ρευ νας για την ποιηση των τpο6α.δούρων309. 'Ή. ιδιαίτερη �κε! νrJ έκδοχή, ή δποια κιiνει τον ίπποτικο ερωτα &πλο ύποπροϊον της ίπποτικης θητείας και θεωρεί την έρωτικη G,:στέλεια σαν ,:ίποτε παραπάνω &.πο μια μετ:α.ψορά, είναι πιο πρόσφατη καί πρωτοδιατυπώθηκε άπό τον �dward Wechssler.:S ι υ. · .tι παλιότερη ιδεαλιστική θεωρία γιά. τήν προέλευση της όποτέλεια.ς πα ράγει τήν κοινωνική από τήν ηtlική σχέση, πιστεύοντας δτι 'ή ιδέα της ψεουδαλικης πlστης απαιτούσε και τήν προσωπική �γκρrση τοϋ όποτελοϋς &.πο τον κύριο και τήν έμπιστοσόνη και προσωπική προσκόλληση τοϋ όποτελσϋς προς τον κύριό του311. 'Αλλά. ή θεωρία τοϋ Wecl1ssler, ίσχυρίζεται δτι δ <,ερωτας» τcϋ όποτελοϋς, είτε προς κύριο είτε προς κυρία, οέν είναι τίποτε άλλο παρα. έ:ξιοανίκευση της παρακατ�α.νης κοινω νικής του θέσης. Σύμψωνα μ' αυτόν, τα. έρωτοτράγουδα οέν είναι τίποτα. περισσότερο απο μιά.ν εκψραση της όποταγης τοϋ όποτελοϋς στον ήγεμόνα του, παραλλαγή τοϋ πολιτικοσ πανηγυρικσϋ λόγου312. Το γεγονος είναι, δτι ή ίπποτική & ρωτικiι ποίφη άπορρέει απο τήν ηθική της φεουδαλικής πί στης, κι οχι μόνο κατά. τις μορφες και τήν εκφραση, τίς ε!-
270
κόνες και τις παρομοιώσεις· δ τρο6α.οο0ρος δχι μόνο α.ύτοα.να κηρύσσεται ά.ψοσιωμένος όπηρέτης και πιστος όποτελής της ά.γαπημένης κυρας, άλλα και ψτάνει στό σημείο yά, της ζrι τήσει τά. δικαιώματά του σά.ν όποτελής και νά. στηρίξει τη διεκδlκησή του γι' αμοιβαιότητα. πίστης κι ευνοιας, προστα σίας κα.ί βοήθειας. οι αξιώσεις αυτές είναι ξεκάθαρα. ψόρμου λες α.ύλικης συμβατικότητας κα.ί μόνο. Μια. τέτοια μεταφορά. των δρκων απο τον κύριο στην κυρά του γίνεται ϊοια.lτερα. ευ λογη, αν λογαριάσουμε τή μακρά. κι επανειλημμένη απουσία των βαρώνων στους πολέμους και το σημα.ντικο γεγονος δτι κατά. την απουσια. του ά.πό την αuλη και τον πύργο οί εξου σίες τοϋ ήγεμόνα - κυρίου ασκοϋvταv α.πο γυναίκες. Τίποτε ψυσικότερο, για. τους ποιητες που θήτευα.ν σε κείνες τις α.ό λές, άπο το να τρα.γουοουν τα, έγκώμια. της κυρας κα.ί yά, τα, εκφράζουν στίς δλοένα. κα.ί &.ορότερες εκείνες μορψές που ε κριναν κατάλληλες για νά. κολακέψι-,υν τη γυναικεία ματαιο δοξία.. Έπομένως δεν πρέπει ν' απορριφθεί μονομιάς ή θεω ρία τοϋ Wechssler, δτι δλrJ α.υτή ή έρωτtΚ'ΥJ θητεια. - δηλα. δη ή εόγεvικη λατρεία. ":Οϋ εpωτα κι οί &βρες μορφες της ίπ ποτικης έρωτικης λυρικης ποίησης - στην πραγματικότη τα. δεν fιτα.ν δημιουργία των ανδρών, άλλα των γυναικών που τους μεταχειρίζονταν γι' α.ότο το σκοπό. Το ισχυρότερο ε πιχείρημα. που πρόGαλα.ν &να.ντίον της θεωρίας α.ύτης, εrναι δτι δ πιο πα.λιος τροβαοουpος σ:π' δλους, δ Γουλιέλμος ΙΧ, κό μης τοϋ Πουατιέ, δ πρώτος που εδωσε στήν εκφρα.ση τοϋ ερω τά του το ντύμα. της όποταγης του όποτελοϋς δεν ήταν υπο τελής, πα.ρα. ισχυρος ήγεμόνα.ς. Πάντως ή ά.ντίρρηση αύτή δέν είναι δλωσοιόλου πειστική, ά.φοϋ ή διακήρυξη της φεου δα.λικης πίστης στήν περίπτωση του κόμη τοϋ Πουατιέ μπορεί yά, ήταν μόνο μια ποιητική επαρ ση που ετυχε Υ� τοϋ κατέ βει στο νοϋ, έΥώ στο στόμα. των μεταγενέστε ρ ων τ ροβαοού ρ ων μπορεί έν τούτοις vά. βασίστηκε στην πραγματική κατάσταση. Κα.ι πρέπει πράγματι να βα.σίστrικε, για.τι ά.λλιως μιά. τέτοιου είδους ποιητική επαρση οε θα.πια.νε τόσο πλα.τειά. κα.ι γερά. "'Εστω κι αν στήν περίπτωση τοϋ εόρετη δεν ά.ντα.ποκρινότα.v
271
στις προσωπικές του περιστάσεις, τουλάχιστο 6ασιζόταν στις γενικες συνθήκες του καιροσ. Είτε σε πραγματική είτε σε π;..ασμ,ατική σχ�ση 6ασCζον ταν, οί έκςpράσεις τοϋ ίπποτικοϋ έρωτικοϋ ποιήματος ςpαCνον ται ευθύς έξαρχης να. είναι καθορισμένες &.πο καθιερωμένη λο"'οτεχνική συμ6ατικότητα. Ή λυρικη ποίηση των τρο6αδού ρων είναι «κοινωνικη ποlηση» στήν δποία ά.κόμα και οι πρα γματικε:ς εμπειρίες πρέπει να ντυθοϋν τους καθορισμένους τύ πους τοϋ συρμοϋ πού έπικρατεί. Στο ενα ποίημα. μετα. το άλ λο, ή άγαπημένη κυρα έκθειάζεται με τις ίδιες έκφράσεις, κοσμείται με τις ίδιες ιδιότητες και παριστάνεται σα να εν σαρκώνει τήν ίδια ά.ρετή κι ομορφιά· δλα τα ποιήματα χρη σιμοποιοϋν τις ίδιες ρητορικές φόρμουλες σέ τέτοιο σημείο, πού θα μποροϋσε κανεις να τις πάρει για εργο ένος και του ίδιου ποιητη313. Τόσο ισχυρος είναι τοϋτος δ λογοτεχνικος συρμός, τόσο ά.ναπόφευκτες οί συμ6ατικότητες της αύλης, ώ στε ά.ποκομίζουμε την εντύπωση, δτι οί ποιητές δεν είχαν κα τα νου τίποτα περισσότερο ά.πο ενα άφηρημένο ίδεωδες, κι οχι μια συγκεκριμένη γυναCκα - δτι τα αίσθήματά τους πηγά ζουν μάλλον ά.πο λογοτεχνικα ύποοειγματα παρα ά.πό πρόσω πο ζωντανό. Πιθανο να ήταν αότη κυριως ή εντύπωση πού ! κανε τόν Wechssler να κηρύξει δλάκερο τον ίπποτικο ερωτα. πλασματικο και ν' &.ρνηθεί δτι ύπηρχε πραγματικη 6ίωση των συγκινήσεων πού περιγράφονταν στα έρωτοτράγουδα αυτά, έκτος ά.πο σπανιότατες έξαιρέσεις. Κατα τη γνώμη του, το εγκώμιο της κυρας ήταν γνήσιο, άλλα κάθε ερωτας &.πο μέ ρους του τραγουδιστή κανονικα ήταν μόνο ενα συμ6ατικο φέ μα, ή συμψωνημένη φόρμουλα του έγ Χωμίου. Qί κυράδες η θελαν να τις τραγουδοϋν και να τίς έγκωμιάζουν για. την ο μορφιά τους· κανεις οέ γνοιαζόταν για την αξιοπιστία του ε ρωτα πού ύποτίθετο δτι έμπνέει ή δμορφια. αυτή. Το συγκινη σιακο στοιχείο στην ερωτική ικεσία ήταν «συνειδητη αυταπά τη», κοινωνικο παιγνίδι στο δποίο εδειχναν κατανόηση, κενη σύμ6αση. Κάθε εκψραση tσχυρου και γνήσιου αίσθήματος, πι στεύει δ Wechssler, δε θα.ταν καθόλου ευχάριστο ου�ε στη-; κυρα ο•;τε στούς αύλικούς, θα ήταν προσβολη της τάξης κα�
της εύπρέπειας314. Δεν μποροϋσε να τεθει ζήτημα άνταπόκρι σης της κυρας στον !ρωτα τοϋ τρο6αρούρου, έςpόσο, ξέχωρα &πό τή διαψορα τάξης, � παραμικρότερη εlκασια μοι.χεCας θcί τιμωροϋνταν 6αρεια &.πο το σύζυγο315. eπ !κφραση τοt) ! ρωτα κατά κανόνα είχε σκοπό να δώσει στον ποιητή πρόσχη μα παραπόνων για την &.πονιά της και τέτοια παράπονα πραγματικά τά. &.ντιλαμ6άνονταν καθαυτά σαν εγκώμιο της ά μωμης &.γνότητας της κυρας316. Για. ν' &.ποδειχτει άστήρικτη ή παραπάνω θεωρία της πλασματικότητας, τονlζεται ή ύφηλη καλλιτεχνική &.ξια των έρωτοτράγουοων και προσάγεται τό παλιο γνώριμο έπιχειρη μα δτι κάθε γνήσια τέχνη πρέπει να. είναι ειλικρινης και να 6ασlζεται σε πρωτογενή έμπειρια. Στην πραγματικότητα, κά θε αίσθητικη ποιότητα, &.κόμα κι ή συγκινησιακή &.ξια ένος εργου τέχνης, 6ρlσκεται πέρα &.πο παρόμοια ζητήματα, δπως σ.ν είναι ειλικρινης η άνειλικρινής, αύθόρμητη η φτιαχτή, πρωτότυπη η ά.καδημαϊκη - γιατι ποτε οε μποροϋμε πράγμα τι να είμαστε 6έ6αιοι για. το τί αισθάνθηκε δ καλλιτέχνης η για το αν τα. αισθήματα πού διεγείρονται &.πο την ενόραση τοϋ lργου ά.νταποκρlνονται πραγματικά σε κεινα πού προκά λεσαν γένεσή του. .,Αμψισ6ητείται το κατα πόσο τα έρω τοτpάγουδα των τpο6αδούρων, αν δεν περιείχαν τιποτε περισ σότερο &.πο πληρωμένη κολακεία, καθώς διατείνεται δ Wechs sler, θα μποροϋσαν ίσως να έπι6ληθοϋν στο ένδιαψέpον τόσο πλατιοϋ κοινοϋ317, δμως δεν πρέπει να. ύποτιμοϋμε τη δόνα. μη τοϋ συpμοϋ σε μιαν αύλικη κοινωνία με συμ6ατική νοο τροπία. Κι οϋτε και το κοινο ήταν πραγματικα. τόσο πλατύ, ! στω κι σ..ν 6ρισκόταν σ' δλες τις χώρες της δυτικης Εόρώπης. Πάντως, μολονότι οϋτε ή καλλιτεχνικη άξια της ίπποτικης ποίησης οϋτε κι ή επιτυχία της μας &μποδίζουν άναγκαστικά να την χαρακτηρίσουμε «πλασματική:<», δμως δε μποροϋμε ν., ά.ποδεχτοϋμε θεωρια τοϋ Wechsslerχ,ωρtς τροποποιήσεις. Ό ίπποτικος ερωτας είναι άσςpαλως μια. παραλλαγή της ύ ποτέλειας και σαν τέτοιος είναι «κί68ηλος», δμως δεν είναι συνειδητο πλάσμα η σκόπιμη προσποίηση. eo ερωτικός του πυρήνας είναι γνήσιος, εστω κι αν είναι μεταμφιεσμένος. Ό
272
18
τη
τη
273
ερωτας των τpο6α8ούpων κι ή έpωτικη ποlηση κράτησαν πάρα πολύ, ώστε να. ε!ναι &πλα. πλάσματα.. Ή έπιτυχης λογοτεχνι κη εκψpαση πλασματικών συγκινήσεων 8έν ε!να.ι, δπως όπο στ ηplχθηκε318, μοναοικη στην ιστοpια., άλλα. άσψαλως θά ήταν κάτι τό μοναοικό ή οια.τήρηση ένός τέτοιου πλάσμα.τος έπι γενεές. Μολονότι ή σχέση της όποτέλειας 8ια.πότιζε δλάκεpη την κοινωνικη 8ομη της έποχης, οέ θα 6pίσκαμε την άκρη για να έξηγήσουμε γιατι επιασαν τουτο τό θέμα ετσι άπότοι.ια, ώσπου πια δλά.κεpο τό συγκινησιακό περιεχόμενο της ποίη σης ντύθηκε τη γλώσσα. της σχέσης αuτης, αν 8έν είχαμε τον πpοβιβασμο των όπηpετικων άκολούθων σε ιππότες και τη νέα κι άνυψωμένη θέση του ποιητη στην αυλή. Κάθε &.ληθινη κα τανόηση της καινούργιας ά1τίληψης για τον εpωτα πρέπει νχ λογαριάσει, οχι λιγότερο άπο τις γενικές νομικές μοpψές του ψεουδαλισμου, τούς νεοσύστατους συχνα άκτήμονες ιππό τες κα.ι τον άναβpασμο πού προερχόταν άπο την έτεpογενή τούτη κοινωνικη δμάδα. Ύπηpχαν πολλοι ίππότες έκ γενετης, μικρότεροι γυιοι για τούς δποίους πια δεν έπαpκουσαν τα πα. τpικα κτήματα, πού τώρα πεpιψέpονταν &.δέκαpοι έδω κι έκεί, πολλές ψοpές για να 6γάλουν το ψωμι τους σαν πλανόοιοι τρα γουδιστές, άλλα και, αν αuτο ήταν κατά κάποιο τρόπο δυνατό, για να στεpιt:>σουν στην όπηpεσία. της αuλης κανενος μεγά.λου αpχοντα319. Μεγάλος άpιθμος τpο6αδούpων κι έpωτωδων ή σαν ταπεινης καταγωγης, έψόσον δμως ενα.ς προικισμένος ρα. ψωδος με μεγαλοευγενη προστάτη μποpουσε εϋκολα. ν' άνέ βει στη θέση ίππότη' οί δια.ψοpές καταγωγης δεν ήταν πια τόσο μεγάλης (rημασίας. Τέτοιοι ίππότες, έξα.θλιωμένοι και ξε ριζωμένοι, ήσαν συχνά, πι:Jλύ cρυσικά, οί πιο προχωρημένοι έp μηνευτές του ιπποτικοϋ πολιτισμου. 'Εξαιτια.ς της ψτώχειας και του κοινωνικου τους παpαμεpισμου, ενιωθαν μιάν έλευθε pία άπο κοινωνικούς δεσμούς κι όποχpεώσεις πού ήταν &.Μ να.τη για τούς παλιούς ψεουδάpχες ευγενείς. Χωptς νά τούς πέcρτει ή θέση, μπορουσα.ν ν' άποτολμήσουν καινοτομίες πού σε άλλους, με πιο στέρεες ρlζες μέσα στην κοινωνία., θα ψαl νοντα.ν γεμάτες &.πο τά 6α.ρύτερα. Ηα.ττώμα.τα.. eH νέα λατρεία.
274
τοΟ lρωτα. κι ή καλλιέργεια της νέας α.tσθηματικης α.όλικης ποlησης ήτcν,y κυρίως εpγο αδτοϋ τοΟ στοιχείου που κυμαινό ταν μέσα σ-.ην κοινωνία.320, 'Έντυναν την όποταγη στην κυρά τους με τη μοpψή έρωτοτράγου.δων που μιλοσσα.ν γλώσσα. αό λική, &.λλά δχι δλότελα «πλασματική»· ήσαν οί πρώτοι πού lκαμαν τόπο στήν όπηpεσlα προς την κυρα, παράλληλα με τήν όπηρεσία προς τον κύριο· αότοι έρμήνευσαν την πίστη προς τον ήγεμόνα σιχν 'ερωτα και τον ερωτα. σαν πίστη προς τον ήγεμόνα. Τώρα., σε τούτη τη μεταψορα μιας οίκονομικης και κοινωνικής κατάστασης σε γλώσσα έpωτική, επα.ιξαν το ρό λο τους και κίνητρα σεξοψυχολογικοϋ χαρακτήρα, κι 'αuτα δ μως ήσαν κοινωνιολογικα καθορισμένα.. Στις αυλές και τους πύργους όπηρχαν πάντοτε άψθονοι α.νδpες και πολυ λίγες γυναίκες. Το περιβάλλον τοϋ άρχοντα. &.ποτελοϋντα.ν &.πο α.νδpες που ήσαν ώς έπι το πλείστον &.νύ πα.ντpοι. οι κόρες των ευγενών οίκογενειων άνα.τpέψοντα.ν σε μοναστήρια. και σπάνια τις εολεπαν. Ή ήγεμόνισσα. η κυρα τοϋ πύργου ήταν το κέντρο γύρω άπο το δποίο πεpιστpέψον ταν δλη ή ζωη τοϋ χώρου έκείνου. elππότες κι α.uλικοι τρα γουδ�στές, δλοι τους εδινα.ν ψόpο τιμης σε τούτη τη μοpψω μένη, πλούσια και ίσχυpη κυρά, πού ά.ναμψίβολα πολλες ψο pες ίσως ήταν έπίσης νέα κι έλκυστική. Ή καθημεpινη έπα.ψή ένος πλήθους νέων κι άνύπαντρων άνδpων και μιας τόσο έπιθυ μητης γυναίκας, ή δποία. βρισκόταν άποκλεισμένη άπο τον ε ξω κόσμο λες και ζοϋσε σε κανένα νησί, τα χαϊδολογήματα. του συζύγου και της συζύγου, στα. δποία. αότοι άνα.πόψευκτα θα βρίσκονταν μπροστά, με τήν άδιάκοπη σκέψη, δτι αuτη ά νηκε δλότελα -,:/ εκείνον και μόνο σ' έκείνον - δλ� τοϋτα θα. πρεπε να. πpοκαλοϋσαν σ' ενα τόσο άπομονωμένdι �όσμο μιά κατάστασrι έpωτικης εντασης. Ή ενταση αότή, έψόσο κατά κανόνα δεν ε!χε άλλα. μέσα ικανοποίησης, 6ρηκε εκψραση στην έξιδανικευμένη μοpψη τοϋ αόλικοϋ εpωτα.. οι &.παpχες τούτου τοϋ άνήσυχου έρωτισμου θα χρονολογοϋνταν &.πο τον καιpο που πολλοt άπο τούς νέους, που τώρα 6plσκοντα.ν στην ακολουθία της κυράς, πpωτοηpθαν στην αυλή, σα.ν παιοια μέσα στο σπιτικό της, και πέρασαν κάτω &.πό τήν έπιρροή
275
της τά. σπουδαιότερα γιά. τήν ά.ν6.πτυξη ένός ά.γοριου χρ6νια321 . c0λ6.κερο τό σύστημα της ιπποτικης &γωγης εόνο οσσε τήν &νά.πτυξη ισχυρών !ρωτικων οεσμων. 'Ίσα.με τά. δε κατέσσερα χρόνια του τό &γόρt ήταν δλοκληρωτικά. κ6.τω d.πό lλεγχο γυναικών, περνώντας τά. παι8ικ6. του χρόνια στή φρον τlοα της μ6.νας του κα.ι τά έπόμενα στή φροντιοα της κυριiς της αύλης, ή δποια έπέ6λεπε τήν &γωγή του. Έφτά. χρόνια εμενε στήν όπηρεσια της κυ�ς, τήν ά.κολουθοϋσε μέσα στό σπιτι, τή συνόοευε σε ταξίοια καt οα.σκαλευόταν &π' αότή σ ., δλη τήν τέχνη της αόλικης συμπεριφοράς, στους αόλικούς τρόπο�ς και προσόντα. c,Ολος δ ένθουσιασμός ένός παι8ιοϋ πά.νω στήν άνά.πτυξή του θά. συγκεντρωνόταν σ' αότή τήν ΧU ρά κι ή φαντασία του θά. σχημάτιζε τό έρωτικό του ίοανικό κατά τήν εικόνα της. Ό !ξωτερικός ίοεαλισμός του αύλικοϊπποτικοϋ ερωτα δε θαπρεπε νά μας τυφλώνει άπέναντι στόv λαθ6.vοvτα αίσθη σιασμό του. Οϋτε κα.ι μποροϋμε να. μήν άναγνωρισουj.ιε δτι προηλθε άπό μιαν έξέγερση έvαντίον της &γνότητcχ.ς που άπσ.ι τουσε ή Έκκλησlα. ('Η έπιτυχία. της Έκκλησίας στήν χατα στολη του σεξουαλικοϋ lρωτα ε!χε π6.ντοτε ύστερήσει σχετιχά. με τό ίοεώδες τη ς322, τώρα δμως που τά δρισ. των κοινωνι κών δμάοων, κι έπομένως χαι τα πρότυπα των ήθικών άξιων, εγιναν πιο ρευστ6., δ κατασταλμένος αίσθησιασμός ξέσπασε με διπλή δύναμη και κατ6.κλυσε τους τρόπους δχι μόνο των αόλικών κόκλων, άλλα και του κλήρου, ως ενα σημείο. Ε!ναι άμψί6ολο α.ν όπάρχει !ποχή της ουτικης ίστορίσ.ς που ή λο γοτεχνία της να έντρυψεί τόσο, δσο ή ίπποτική ποίηση τοϋ αύστηρά. ηθικου Μεσαlωνα, περιγρά.ψοντcχ.ς την δμορψια. του γυμνοϋ σώματος, ντυσίματα και γουσίματα, λουτρίσματα καl πλυσίματα των ήρώων &.πό κοριτσια και γυναίκες, .νύχτες γά μου και συνουσίες, έπισκέφεις και προσκλήσεις στο κρε6ά.τι. 'Ακόμα κι ενα τόσο σο6αρό εργο, και μάλιστα γραμμένο με τόσο φηλό σκοπό, δσο δ Π ά. ρ σ ι ψ α λ τοϋ Βόλψραμ, ε!ναι γεμάτο περιγραψες που ψτά.νουν τά. ορια του αίσχροϋ. 'Όλη ή έποχη ζεί σε κατά.σταση &.διά.κοπης έρωτικης εντασης· άρ κεί μόνο νά. μνημονεύσει κανείς, γιά νά. πάρει μιαν είκόνα αό-
276
του τοϋ έρωτισμου, τό παράξενο εθιμο - που μας ετναι· γνω στό &πό &.φη γήσεις.εψιππων κονταρομαχιών-να φορα δ ήρω ας κατάσαρκα. τό πέπλο η τήν πουκαμίσα της άγαπημένης κυ ράς, με τά. μαγικά άποτελέσματα πού άποδίδονταν σ' αύτό τό ψετιχ. Τίποτα δεν άντανακλα έντονότερα τις έσωτερικες άντι ψάσεις στο συγκινησιακό κόσμο της ίπποσύνης &πότήν διψορού μενή τη ς στάση στον ερωτα, πού συνδύαζε την ύφηλότερη πνευματικότητα μέ τον πιο άκρο αισθησιασμό. 'Όμως, δσο κι ιiν ε!ναι διαψν συγκινήσεων, τά φυχολογικα γεγο νότα είνα.ι. προϊόν των ίστορικών συνθηκών, πού με τή σειρά τους &παιτοϋν tξήγηση και μποροϋν μόνο κοινωνιολογικά να έξηγηθοϋν. ('Ο φυχολογικός μηχανισμός τούτης της προσκόλ λησης στη γυναίκα !vός άλλου κ11.ί τούτης της εντατικοπο[η σης της συγκίνησης μέσω της έλευθερίας, μέ την δποία μπο ροϋσε yά, έκψραστεί, ποτε δε θά μποροϋσε να μπεί σέ κίνηση χωρίς να.χει πρώτα άδυνατίσει ή δύναμη των άρχαίων θρη σκευτικών καί κοινωνικών ταμπου και χωρίς να.χει προετοι μαστεί τό εοαφος γιά τόσο αψθονη &νάπτυξη των ερωτικών αισθημάτων άπό τήν άνοδο μιας νέας χειραφετημένης &vώτε ρης τάξης. Και σ� αυτή τήν περίπτωση !πίσης 1 δπως και τό σο συχνά, ή ψυχολογία ε!vαι μονάχα. ασαφής, μετcφ.φιεσμένη κι άτελώς έπεξεργα.σμένη κοιvωνιολογ!α. Πάντως ή πλεtο φηψία των ίστοpικών πού &ντιμετώπισαν την άλλα.γη τεχνο τροπίας, την δποία έπέψερε σέ δλους τούς τομείς της τέχνης ·ι.αί του πολιτισμοϋ ή άνοοcς της ίπποσόνης, οέ μπορεί VC'. μείνει ευχαριστημένη είτε μέ μια ψυχολογική ε!τε μέ μια κοι-· vωνιολογικη έξήγηση κι α.ίσθάνεται δτι δφείλει vcι. ψάξει για τίποτε
277
σε�ου αλικο �ρ�τα. κι "ή ίοια. περηφά.νεια. στο να. ύποφέρεις Ομως δεν εχοuμε πρ αγμ ατικες μαρτυ ρ ι ε_ς οτ ι τα κοινα. τοuτα. γνωρισματα (που διόλου δε ναποτε λουν δλόκλrJpη την ά.ντίληφη της ίπποτικης έρωτικσυης ποίη �ης) παραληφθησ αν στην ποιηση των τροβαδούρων ά.πό την α.ρ,αβικη ,λογοτεχνί�324. Ά�ο τα. σπουο αιότερα σ μείσ. που η τε ι νουν ν ά.μφισβητησουν τουτη τη γνώμη της άμεσης έπίδρα σης ετναι το γεγονος δτι τά τρ αγούδια των 'Αράβων ποιητών γενικα. ά.πευθύνονται σε σκλάβες και οεν ύπάρχει σ' αύτα r νος ά.ν�μιξης τ�ν �γαπημενης, που έννοιων της ήγεμόνισσας - κυρας και της ετναι δ πυρήνας δ ίδιος της ίπποτικης άν τ!λ,φης325. Κα ί ή θεωρια δμως που ολα τα βγάζει &.πό κλασ σικες λα.τινικες πηγες δεν ε!να.ι πιά βάσιμη. C/Οσο πλούσια κι αν ε!να.ι τα. προβηγκιανά έρωτοτρά.γουδα. σε έπt μέρους θέμ ατα και σε έπt μέρους ίδέες που άνά.γονται στην άρχαία λογοτεχνία - προπαντός στόν Όβίδιο και τον Τίβου λλο τό πνεuμα. των έθνικων έκεινων συγγραφέων τους ε!να λ α ξένο32 6. eH ιπποτικη έρωτικη ποίηση, παρόλο ι δλότε τόν αίσθη σιασ;_ιό της, ε!να ι πέρ α για. πέρ α με�αιωνικη και χριστιανική· πα.pολη τη ρηξικέλευθη τά.� της ν ά.πεικονίζει ά.τομικά αί σθημα�α. (σε �τυπητη &.ντιθεση με τη ρωμανικη ποίηση), παp αμενει πολυ πιό άπομακρυσμένη ά.πο την πρα.γμα.τικότητα &.π δσο ή ρωμαϊκή ελεγεια.κη ποίηση. eH τελευτα ( α. τούτ &.�ολ�ίται, πάντοτε μ� μια. πρα.γματικη έρωτική έμπειρία, έη νω r: α τους τροβα.θουρους, καθώς είδα.με, δ ερωτα.ς ως ενα. σημ ε ιο είναι ποητικη πρόφαση, γενικη ενταση της φυχης σχε δον χωρις δρισμένο άντικείμενο. C/Οσο συμβατικη πάντως κι αν ετναι συγκεκριμένη έκεινη ντ χια., ην δποία δ ποιητής συ u δοκ ι�α ζε,ι τη συνήχηση των χορδών τηςστκαρδιάς του, την & γαλλ ι α.ση του, την εξα.ρση των γυναικών α.πο μέρους του, το πρόσε,rμ� της ο ι κης του φυχ�ς, το πά.θος με το δποίο δια.χωρί ζει τα α.ισθηματά του ά.να.λυοντας τίς έμπερίες της καρδιάς του - δμως δλ α. α.υτα. ε!ναι γνήσια καί πέρα γι& πέρα �ένα πρός την κλασσικη π αράδοση. e� λι_yότεpο πειστικη &.πο ολες τίς θεωρίες για την κα ταγωγη της λυρικ·ίjς ποίησης των τρο6αδούρων ε!ναι κείνη
r;α. �άρη , του εfωτα..
1
278
που παράγει την ποίηση αυτη ά.πό το λαϊκό τραγούοι327. Κατα. τη θεωρία τούτη ή πηγη του αυλικοu έρωτοτρά.γουοου ήταν lνας μαγιά.τικος λαϊκός χορός, το λεγόμε νο «chanson de la mal mariee» ( =τραγούδι της κακοπαντρεμένης -- Σ.τ. Μ.), που θέμα του ήταν πά.ντα. μια νεαρη παντρεμένη, ή δ ποία μια. φορά τό χρόνο, κάθε Μάη, πέταγε τα δεσμά του γά. μου κι επαιρνε για μια. μόνο μέρα ενα. νεαρό έραστή. eH μό νη σχέση δλων αυτών 1-'ε την ποίηση των τροβαδούρων ε!ναι ή σημασία της άνοιξης - το ξεκίνημα. μέ σα σε φυσικό πλαίσιο (Natureingang)328 καί δ μοι χικος χαρακτήρ ας του ερωτα329, δμως κατά τα. φαι νόμενα τα γνωρισματα. τοϋ't!ι προέρχονται &.πο την α.υλικη ποίηση �ι άπ' αυτη περνοuν στη λαϊκη ποίηση. Δεν ύπάρχει ίχνος Natureingang (βλ. πα.ραπ.-Σ.τ.Μ.) πα είσηγητες λιότερο &.πο τη σωζόμενη αύλικη ποιηση330. της θεωρίας των λαϊκών τραγουδιών - πρ01tαντος δ Gaston Paris κι δ Alfred Jeanroy - κατα. σύμπτωση χρησιμοποι οϋν την ίδια μέθοδο με την δπο!α οι ρομα.ντικοι φ α.ντάστηκαν δτι μποροuσαν y' ά.ποδείξουν το αύθόρμητο του «λαϊκοϋ ε πους». Ξ εκινώντας άπδ ύπά.ρχοντα, σχετικά δφιμα π αραδεί γματα, που δρισμένως δεν ε!ναι λαϊκη λογοτεχνια, ύποθέτουν την ϋπαρξη μιας προηγούμενης λαϊκής ποίησης κι ϋστερα π α ράγουν άπ' αύτο το αυθαίρετα lπινοημένο, άναπόδεικτο κι ά. να.μφίβολα &.νύπαρκτο στά.οιο !ξέλιξης, τά ίοια έκείνα ποιή ματα άπο τα δποία ξεκίνησαν33 1. Είναι 6έ6αια &.ρκετα πι θανό, θέματα λαϊκών τρ αγουδιών, σπαράγματα της λαϊκής σο φίας, παροιμCες και γυρίσματα τοϋ λόγου νά μπηκαν στην ίπ ποτικη ποίηση, ή δποία. έπισης &ρπαξε άναμφC6ολα κάμπο ση &.πο την «ποιητικη &.μμοσωρο» της άρχαCας λογοτεχνιας που ήταν παραχωμένη μέσα στην δμιλία της έποχης332· δ μως ή ύπόθεση δτι το αύλικό !ρωτοτράγουδο 6γηκε &.πο τό λαϊκο τραγούδι είναι &.ναπόδεικτη κι &,πίθανο δτι θ' άποδει Γαλλία πριν &.πο την !μφάνιση της χτεί. 'Ίσως ύπηρχε α.υλικης ποCησης κά.ποια &.πλη λαϊκη μορφη έρωτικης λυρικής ποίησης· έν πάση περιπτώσει δμως αύτη χάθηκε τελεCως καί διόλου δε δικ αιολογούμαστε νσ. θεωροuμε τις &κλεπτύνσεις,
οι
1
στη
279
τις σχολαστικές περιπλοκές κσ.ί τη συχνή διανοητική και συγ κινησιακή οεξιοτεχνlα της ιπποτικης έρωτικης ποιη ση ς, σαν έπι6ιώσεις της χαμένης α.ότης κι &να.μψί6ολα πολύ &ψελοuς λαϊκης πο!ηση ς333. Ή ση μαντικότερη έξωτερική έπιρροή ψαίνεται δτι προ ηλθε &πό τη μεσαιωνική λατινική ποί ηση τοϋ κλήρου. Ή ίπ ποτικη &ντιλη φη του ερωτα στο σύνολό της δε διατυπώθηκε 6έ6αια &πό κληρικούς, δμως οί κοσμικοt ποιητές μπορεί ν� πα ράλα6αν &π' αυτούς μερικα. &πό τά σπουδαιότερα γνωρlσμα τα της &ντιληφης τούτης. eH προϊπποτική κληρική παράδο σ η της έρωτικης θητείας, πού θεωpοϋνταν δεδομένη334, & σψαλως οέν ύπηρξε ποτέ. Ε!ναι ά.λήθεια δτι ή ψιλική ciλλη λογραφlα &νάμεσα σέ κληρικούς και μοναχές &ποκαλύπτει & κόμα και στόν ένοέκατο αίώνα κάποιες περίεργες αισθημα τικές σχέσεις, που αίωροϋντα.ι άνάμεσα στή φιλlα καί στόν lρωτα και προδlνουν κιόλας έκείνη τήν &νάμιξη τοΟ πνευμ.α τικοϋ καί του αίσθησιακοϋ που μας ε!ναι γνωστή, στόν [πποτικδ !ρωτα· δμως αύτα είναι &κρι6ως άλλο ενα σύμπτωμα τf)ς γε νικης πνευματικης έπανάσταση ς πού &ρχισε μέ τήν κριση τοσ ψεουδαλισμο ϋ κι lψτασε στήν πληρωσή της μέ τόν αόλtκό' πο λιτισμό της ιπποσύνης. eΕπομένως οί σχέσεις &νάμεσα στήν ίπποτική έρωτικη ποίηση και τή μεσαιωνική λατινική κληρι κή λογοτεχνια είναι μα,λλον σχέσεις παραλληλότητας παρά αίτιας κι &ποτεΗσματος ·fι σκόπιμου δανεισμοϋ335. Οσο & ψορα τήν τεχνική, οΕ ποιητές της ιπποσύνης &σφαλως μάθαι ναν πολλα &πό τόν κληρο· στις πρώτες δοκιμές τους στήν ποί η ση είναι πρόοηλο δτι είχαν κατα νοΟ τις μορφές και τούς ρυ θμούς των δμνων της 'Εκκλησίας. 'Επίση ς ύ:tάρχουν ση μεία έ:παφης &νάμεσα στην ίπποτική έρωτική ποlη ση και στις κληρικές αότο6ιογραφlες της έποχης, οί δπόίες σε σύγκριση μέ κείνες της προηγούμενης έποχης, &ποκαλύπτουν ενα νεω τε ρ :,χο και στην πραγματικότητα σύγχρονο χαρακτήρα. 0μω; αυτα τα ση μεία δμοιότη τας - προπαντός ή αυξημένη εύαισθησ!α κι ή &κρι6έστερη &νάλυση των ψυχικών καταστά σεων - συνοέονται έπlση ς με τή γενική κοινωνική &νατα ραχή καί τή νέα &ξιολόγηση τοϋ &τό μου336, κι είτε 6ρίσκον0
0
280
ται στην έκχλ-ησιαστική εrτε στήν κοσμική λογοτεχνία, ιiνά γονται σέ μια κοινη ρίζα μέσα στήν κοινωνικη ίστορία. Ή τάση τοϋ αύλικοϊπποτικοϋ lρωτα για πνευματοποlηση lχει άναμψί6ολα χριστιανικη προέλευση ) δμως δεν ύπάρχει &νάγκη να ύποθέσουμε δτι οί τρο6αοοϋροι κι οί Έρωτωδοι τήν παρά λα6αν &πό τήν κληρικη ποίη ση - δλάκερη ή συγκινησιακή ζωη της Χριστιανοσύνης ήταν οιαποτισμένη &π' αύτή. Ή λα τρεία των γυναικών μπορεί θαυμάσια νά νοήθηκε κατα. τό πρό τυπο της χριστιανικης λατρείας των άγίωγ337, δμως ή ύποτι θέμεγη προέλευση της έρωτικijς θητε!ας άπό τη θητεία στην Παναγία, χαρακτηρ�στικη έπινόηση των ρομαντικων338, δεν έχει την παραμικρότερη ίστορικη 6άση. Ύπάρχουν λίγες έν δείξεις λατρείας της Παρθένου στό Μεσα.ίωνα καί πάντως οί απαρχές τής ποίησης των τροβαδούρων πα.νε ά.κόμα. πιο πίσω. Ή λατρεία της Παρθένου δεν ένέπνευσε τή νέα άντίλη φη τοϋ ερωτα, άλλα πήρε 6α.θμια.ία. ή ίδια το ποιόν τοϋ αδλι κοϊπποτικοϋ ερωτα. Τέλος, ή δψειλή της ίπποτικης ά.ντίλη φης για τον ερωτα πρός τους μυστικούς, και πρώτα - πρώτα στόν Βερνάρδο τοϋ Κλα.ιροώ και στον Οδγο του Άγίου Βί κτωρσ., διόλου δεν ε!να.ι τόσο ξεκάθα.ρη οσο ύπόθεταν προτύ τερα.339. 'Όποιοι δμως κι αν είναι οί διά.ψοροι παράγοντες που την καθορ!ζουν η την έπηρεάζουν, ή ποίηση των τρο6αδούρων ει ναι ποίηση μη κληρική, πέρα για πέρα ά.νταγωνιστικοίί χα ρακτήρα πρός το &σκητικό, ίερα.τικό πνεuμα της Έκκλη σίας. 'Τελικά, δ κληρικός ερασιτέχνης κά.νει τώρα τόπο στόν κοσμικό ποιητή, βάζοντας ετσι τέρμα. στην περίοδο κοντα τρι ών αlώνων, κατα την δποία τα. μοναστήρια fισα.ν μόνες σχε οόν εστίες της ποίησ ης. ,Ακόμα. κι ενόσω διαρκοϋσε ή διανοη τικη ύπεροχη των μοναχών, οί εύγενείς είχαν εξακολουθήσει ·./ &ποτελοuν μέρος τοϋ λογοτεχνικοϋ κοινοϋ. Άλλα ή έμψά νιση έπί σκηνής του ίππότη (Jtχy ποιητη, σε άντιδιαστολη με τ�ν πρότερο λίγο η πολύ παθητικο ρόλο των λαϊκών, ση μείω νε κάτι τόσο ρηξικέλευθο πού πρέπει να θεωρηθεί δτι ση μαδεύει ενα &πό τά βαθύτερα ρήγματα στην ίστορία της λο γοτεχνίας. Πάντως, δεν πρέπει νά. νομίζουμε την κοινωνικη
281
άλλα.γη, ή δποία. 6ά.ζει τόν ίππότη έπt κεψαλης της πολιτιστι κής ά.vάπτυξης, πιο έvιαια. και πια. κα.θολικη &.π' δ,τι πρα. γμα.τικα. ητα.ν. Πα.pάλληλα. με τον ίππότη - τpο6αδοϋpο ύπηρ χε &.κόμα. δ έπα.γγελμα.τία.ς pα.ψωδός, &.πέναvτι στο έπιπεδο τοϋ δποίοu δ ίππότης, στο 6α.θμο πού πpέπει να. έξαpτηθεί &.πο τi;ν τέχνη έκείνοu, μεpικες ψοpες ύστεpεί, &.λλα. δ δποίος έν τούτοις εκπpοσωπεϊ ξεχωpιστο κοινωνικο στρώμα.. Έκτο� &.πο τον τpοοαδοϋpο κα.ί το pαψωδό, ψuσικά, ύπηpχα.v &.κόμη κλη ρtκοl πο J κα.ταπιάνοντα.v με τήν ποίηση, μολονότι &.πο την & ποψη της ίστοpίας της λογοτεχνίας δέv επαιξα.ν πια. ήγετικb ρόλο. Κα.ι ύπ-ηpχε, τέλος, ή ίστοpικα. κα.ι καλλιτεχνικα. σπου δαιότατη δμά.δα τώv πλα.vόδιων λογίων, των vagantes, πού � κα.ναv ζωή πολύ παρό μοια. με του πλα.vόδιοu pα.ψωδου και σuχνχ συγχέονταν μ' α.ότόv, &λλα. πού παpόλ' αυτά., με την επαpση της μόpψωσής τους, πάντα κόπιαζαν να. κ�τιουνται ξέχωpοι. Οί ποιητες της έποχης &.νηκα.ν σχεδον σε δλα. τα. επίπεδα της κοινωνίας· 6pίσκοuμε &.νά.μεσά. τους 6α.σιλιάδες κι ήγεμόνες (Εppίκος δ 6ος και Γουλιέλμος της 'Ακουϊτα.νί α.ς), έκπpοσιί)ποuς των μεγα.λοεuγενών (Ζωφpε Ροuντελ καί Μπεpτpα.ν ντε Μπόpν), των μικpότεpων ευγενών (Βάλτεp ψον ντεp Φ6γκελ6ά.ιντε), των ύπηpετικών &.κολούθων (Βόλψpα.μ ψδν 'Έσσενμπαχ), &.στούς pαψωδούς (Μα.pκα.μπpου κα.ι Μπεp 'ια.ν ντε Βεντα.ντουp) και κληpικους ολων των 6αθμων. Άπο τα. τετρακόσια. δνόμα.τα. ποιητών που μ5.ς είναι γνωστά, δεκα.ε ψτα. εΙναι γυναίκες. Μα.ζl με τΟ\J ζ πα.λιους �pωϊχο,'.,ς μύθους πού, μετα τήv εμφάνιση τώv ίπποτών, ά.νε6α[vοuv &.κόμα. μια. ψοpα. &.πο τις σ.όλόποpτες των εκκλησιών και τα. πανδοχεία. σε ψηλότερες κοινωνικες σφα.ίpες, τpα6ώντα.ς πα.ντοϋ το ένδια.ψέpον των αυ λικών, ο[ pαψωδοl τιμοϋvτα.ι κι αυτοί για. μιά. φοpα. ά.κόμα. ΈξακολουUοϋν ν&.να.ι τοποθετημένοι σε τάξη πολυ χα.μηΧότε pη α.πο των ίπποτώv κα.t των κληpικG)Υ, οί δποίοι δεν θέλουν νά. συγχέονται με οα.ύτοuς πεpισσότεpο &.π' δσο ήθελαν οί ποι ητες κι οί ηθοποιοι τοϋ θεσ.τpοu τοϋ Διονύσου στήν 'Αθήνα να. συγχέονται με τους μίμους, η οί scop της πεpιόοου των με τα.vα.στεύ'J"εων μz τούς τα.χuοα:χ.τuλοupγούς. Πpοτύτεpα πάντως 1
282
οί ποιητες δια.ψοpετικών κοινωνικών δμά.δων πpα.γμα.τεύονταν διαφοpετικα. θέματα. κα.ι τοϋτο &.πο μόνο του εΙχε &.ποτελέσει κpιτήpιο κοινωνικης διαψοpας. Τώpα δμως που δ τpο6αδοϋ ρος χειριζόταν τι;ι, ίσια θέμα.τα με το ραψωδό, πpέπει νά πα σχίσει να. ξεπεpά.σει τον κοινο τpαγοuδιστη με τη μέθοδο χειpισμου του ύλικοϋ του. Ή «σκοτεινη δμοιοκαταληξίσ.» (trobar clus) που εγινε τώρα σupμός, με τr; σκόπιμη σκο τεινότητα και την &.γάπη τη ς για. το αινιγματικό, με τη σuσ σώpεuση δυσκολιών στην τεχνικη και στο περιεχόμενο, πολ Ης ψοpες δεν είναι παpα. ενα. μέσο ά.ποκλεισμοϋ των κατώτε ρων, ά.μόpψωτων τάξεων &.πο την αίσθητική ά.πόλαuση που χαίρονταν οί &.νώτεpες τάξεις, κι ενα. μέσο δια.χωpισμου ά.πο το μπουλούκι των παλιάτσων και των θεατpίνων. Συνήθως μιc1ι. λίγο - πολύ ξεκάθαρη 6ούληση κοινωνικης διά.κpισης είνα.ι α.ύ τη που έξrπεϊ την ά.pέσκεια. τοϋ καλλιτέχνη για. το δύσκολο καt το περίπλοκο, για. το α.ισθητικο θέλγητρο κpuμμένων έν νοιών, τους τpα.6ηγμένοuς συσχετισμούς, τή δια.σπασμένη κα.ι pα.ψωδικη σύνθεση, τα. σύμ6ολα που ή σημασία τους γιr1. ενα διάστημα δεν κατανοείται κα.ι ύστερα ποτε δεν έξαντλείτα.ι &πόλuτα, γισ. τη μοuσικη πού Μσκολα &.πομνημονεύεται, γιά τlς «μελωδίες δποu κανεις δεν ξέρει στην &.pχή πώς θα. τελειώ σουν» - μ' α.λλα λόγια για. το Η3ια.ίτεpο θέλγητρο ολων των κρυφών ίκανοποιήσεων κα.ί παραδείσων. Ή σπουδαιότητα. α�J ιου τοϋ ποιου διανοητικης &.ριστοκpατικότητας για. τους τρο6αδούροuς και τους μαθητές τους μπορεί νά. ύπολογιστεί, �Υ &.να.λογιστεί κανείς δτι &.π' δλοuς τους πpο6ηγκια.νους_ ποιη τες δ Δάντης θεωpοϋσε μεγαλύτερο τον Άpvω Ντσ.νιελ, τον πιό σΥ.οτεινο και περίπλοκο340. Ό πληοείος ρα.φωδ6ς, πα.pα. την κα.τώτερη τά.ξη του, ά.πησ.uε τεράστια πλεονεκτήματα &.πο τήν έπα.γγελματική τGU σχέση με τσν ίππότη - ποιητή. 'Αλλιώς δεν θα. τοϋ &πέ τpεπαν ποτε να. δώσει δημόσια εκψpα.ση στή δική του &τομι κ6τητα, στα. ιδιαίτερα. υποκειμενικά. του σλσθήμα.τα η, για. να. τό πουμε ά.λλιώς, να. τpα.πεί άπο τrJY επικrJ στή λuρικη ποίηση. Μονά.χα ή νέα κοινωνικη θέση τοϋ ποιητη εκανε δuνατο α.ό το τον ποιητικο ϊ,ποκειμεvισμο, 11.ότη την ποίηση της προσω-
283
πικης έξομολeιγηση ς, αύτη τήν πομπώδη ciνάλυση των ciτο μικων αισθημάτων, και μόνο έπειδή συμμεριζόταν τώρα τό Κ('Jινωνικό γόητρο του ίππότη άρχισε δ ποιητης νά. διεκδικεί &:κόμα. μιά. ψορά. δικαιώματα σuγγραφης και ιδιοκτησιας στό lργο του."Αν τό έπάγγελμα της ποίηση ς δεν τό ciκολουθοΟσχν πρόσωπα ciνώτερης κοινωνικης θέση ς, δ συρμός ν' ciναφέρεται κανεις στον έαυτό του μέσα πά. ποιήματά του δέ θά καθιερω νόταν τόσο εϋκολα. Ό Μαρκαμπροu μιλάει γιά. λόγου του σε εϊκοσι άπό τά. σαράντα. τρία 'tQU ποιήματα κι δ 'Αρνω Ντανιελ ούσιαστικα σe δλα του341. ραφωδοι που τώρα τους συναντάμε και πάλι σε κάθε αύλή (κι ετναι πραγματικα ούσιώδες γνώρισμα και της πιό περιορισμένης α.ύλης) , ήσαν μαστόροι στήν εόγλωττία τρα.γουδοϋσαν κι !καναν ciπαγγελίες. τΗσαν �ργο δικό τους τα ποιήματα πού άπάγγελναν; Άρχικά, σαν και τους προ γόνους τους, τους μίμους, πιθανό ν' αύτοσχεοίαζαν κι ίσαμε τα. μέσα του δωδέκατου αιώνα ποιητης και τραγουδιστης ήταν ciναμψί6ολα το ίδιο πρόσωπο, ciλλα στο έξης φαίνεται δτι &pχισε μια �ξειδίκεuση και τουλάχιστο μεpικοι ciπo τους ραψωδους φαίνεται δτι περιορίστηκαν στην άπόδοση των εργων α.λλων. Άρχικα οί ποιητες τιί>ν ήγεμόνων και των εύγενων προφανώς ήσαν άπλοί μαθητές των ραψωδών, που σαν εμπειροι &παγγελματίες άναμφί6ολα τους 6οηθουσαν στην έπίλuση τεχν�κών οuσκολιιί>ν. Οί μή εύγενείς τραγοuδιστες ή σαν έξαρχης όπηρέτες των άριστοκρατών έρα.σιτεχνων· δίχως ά.μφι6ολία, άργότερα έξαθλιωμένοι ίππότες - ποιητές, 6ρέθη καν κι αότοι σε κάπως παρόμοια ύπηρετικη σχέση πpός τους μεγαλοάpχοντες έκείνοuς που άσχολσϋνταν έρασιτεχνικα με τήν τέχνη. Άκόμα και πετυχημένοι έπα.γγελματίες ποιη τές σποραδικα κατάφεuγαν στις ύπηρεσίες των φτωχό τερων ραψωδών. 'Ιδιαίτερα σι πλούσιοι έρασιτέχνες κι οί πιο φημισμένοι τρα6αδοϋpοι δεν ciπάγγελνα.ν τα δι κά τους ποιήματα, παρά. ε6αζαν πληρωμένους ραψω δοuς νσ. τά. άπαγγέλνουν342. "Ετσι ξεπρόοαλε ενα.ς άξιό λογος καταμερισμός της καλλιτεχνικής έργασίας, δ δποίος τό νιζε δuνατα. την κοινωνική άπόσταση άνάμεσα στόν εύγεν-rι
οι
284
τρο6α.δοϋρο και στόν κοιyδ ραψωδό, στην ciρχη τουλάχιστο. Πάντως, ή ciπόσταση το6τη 6α.θμια.ία μειωνόταν και το προ τσες της ισοπέδωση ς τελικά. παρήγαγε, ιδιαίτερα στη Βόρεια Γαλλία, fνα τύπο ποιητη πολυ παρόμοιο με το συγγραφέα της σύγχρονης έποχης, πού δε σύνθετε πιά ποίηση γι' ciπαγ γελία, παρά εγραφε 6t6λία γιά διά6ασμα. Τα παλιά ήρωϊ κά άσματα τραγοuδιοQνταν, τά. chansons de geste άπαγγέλ νονταν, τά. πρώιμα αύλικά !πη πιθα.νο νά. διαβάζονταν δυνατά, δμως τώρα οί έρωτικες και περιπετειώθεις μυθιστορίες γρά ψονται σαν ανάγνωσμα γιά τις κυρά.θες. �Η &λλαγή με την δποία οί γυναίκες πηραν κυριαρχικη θέση στη σύνθεση τοϋ λογοτεχνικου κοινοϋ δνομάστηκε ή πιο σποuθαία στήν ίστορία της θuτικής λογοτεχνίας343. Π6.ντως έξίσοu ση μαντική για το μέλλον ήταν ή &λλαγή που εκα.νε το διά6ασμα μ,ορφη καλ λιτεχνικής έμπειρίας. Μονάχα 8ταν 8ια6άζεται ή ποίηση μπορεί νά γίνει μονομανία, συνήθειο, καθημερινή άνάγκη. Μονάχα [τσι μπορεί να. γίνει «λογοτεχνία», που ή άπόλαuσ+, της θεν περιορίζεται πια στις έπίση μες στιγμες της ζωης η σε ειοικες γιορτές, ά.λλα πού μπορεί νά προσφερθεί κατ" έπιθuμία &.πλως γιά νά περάσει ή μέρα. Ή ποίηση ετσι χά νει το τελευταίο κατάλοιπο τοϋ μuστηριι.χκοϋ της χαρακτήρα και γίνεται &.πλο «πλάσμα.», άπλη έπινόηση που μπορεί νά θιεγείρει αισθητικό ένθιαφέρον χωρις νά διεκθικεί κανένα. στοιχείο πειθοϋς. Γι' αύτο και δ Κρετιεν ντε Τρουά χαρακτη ρίστηκε σαν ποιητης πού, μακρια άπ' τό να πιστεύει σ' αύτά, δεν εχει πια οϋτε την παραμικρότερη ύπόνοια. για. την πρα γματικη εννοια των μυστηρίων γύρω άπο τα δποία περι στρέφονται οί κελτικοι θρύλοι. Το ταχτικο 8ιά6ασμα μετά τρεψε τον περιθεή άκροατη σε ξέγνοιαστο &να.γνώστη -- &.λλα. ίσως και σέ lμπειρο γνώστη - ένω τελιΥvα. ή έξέλιξη τοϋ τύπου του έμπειρογνώμονα συνενώνει άκροατες και & να.γνώστες σέ μιά δμάοα με κοινο ένθιαφέρον, ή δποία μπο ρεί σωστα. να. δνομαστεί «λογοτεχνικο κοινό». eH ορεξη αύτοσ του κοινου κάνει κατόπιν νά έμφανιστεί, ciνάμεσα σ' dλλα, το φι.χινόμενο της &ντελώς έψ1Jμερης λογοτεχνίας, γραμμένης γιά νά ίκανοποιήσει το συρμό της στιγμής. οι αύλικες έρω285
τικες μυθιστσρ[ες είνα.ι ή πρώτη περίπτωσrι τέτοιας λογοτε χνίας. Το διά.6α.σμα, δμως, άπαιτεί τελείως διαψορετικη τε χνικη έπαψη; άπο κείνη που προσιδιάζει στην άπαγγελία η στο διcΗ5ασμα μέ δυνα.τη cρωνή· &.παιτεί κα.l κάνει δυνατη τ-rιν έπίτευξη ρηξικέλευθων άποτελεσμάτων δλότελα άγνω στου ίσαμε τώρα είδους. 'Ένα εργο που προορίζεται για τρα. γούδημα η απαγγελία συντίθεται κυρίως με βάση την &.ρχη της άπλης παράθεσης· &.ποτελείτα.ι άπο άπλα τραγούδια, έπει σ6οια. η στρσψές που λίγο πολυ είνα.ι κα.θαυτες πλήρεις. Ή &.πα.γγελία. μπορεί να δια.κοπεί σ' δποιοδήποτε σημείο σχεδον κι ή έντύπωση του συνόλου οέν έξα.σθενίζει σο6αρά, σ.ν παρα. λειψθοϋν κάμποσα. μέρη. Ή ένότητα ένος τέτοιου εργου πετυ χαίνεται δχι μέ την τυπικη του σύνθεση, άλλα με μια ένότη τα άτμόσψα.ιρας που διατρέχzι το σύνολο. Τέτοια ε!ναι ή δο μη του Chansons de Roland344. Ό Κρετιεν ντέ Τρουά, άπδ την άλλη μερια, διαμέσου έπι6ραδύνσεων, παρεκ6άσεων κι α.ίψνιδιασμων, πετυχαίνει ιδιαίτερες έντυπώσεις εντασης, που &.πορρέουν οχι άπο το συγκεκριμένο τμημα παρμένο μοναχό --:ου, άλλα άπο τη σχέση των διαψόρων μερών μεταξύ τους, τη συνέχεια και την άντιδιαστολή τους. co ποιητής, τώρα, της α.όλικης έρωτικης και περιπετειώδους μυθιστορίας υίοθετεί τη μέθοδό του αυτη δχι μόνο έπειδη, καθώς παρατηρήθηκε κιόλας345, το κοινό του ε!ναι δυσκολότερο να ίκανοποιηθεί &.πδ δσο τα άκροα.τήρια του Chansons de Roland, άλλα κι &πειδη έπίσης α.υτος συνθέτει για άναγνωστες καί, κα.τα συνέπεια, και μπορεί καl πρέπει να παραγά.γει έντυπώσεις πο_υ είναι ά δύνατες για την προψορική άπαγγελία, ή δποία διαρκεί για. σύντομο χρόνο μονάχα κάθε φορα και ύπόκειται σε αύθα.ίρετη διακοπή. Αυτές οι μυθιστορίες γι' &νάγνωση είσάγουν στη σύγχρονη λογοτεχνία, cχι μόνο έπεtδή ε!να.ι οί πρώτες ρο μαντικές έρωτικες ίστορίες της δυτικής Εύρώπης, τα πρώτα ποιητtκα εpγα. στά δποία. δ εpωτας έκτοπίζει κάθε τί άλλο, δ λυρισμός διαπερνά τα πάντα κι ή εύαισθησία του ποιητή ε! ναι το κύριο κριτήριο για την ποιότητα, άλλα κι &πειδη έπ( σης ε!να.ι - για. να προσαρμόσουμε έδω μια γνωστη εννοια.
286
της κριτικής του δράματος - οί πρώτες recits bien faihl ( =καλοσπιμένες διηγήσεις - Σ.τ.Μ.). Ή πορεία. της άνάπτυξης κα.τα. τήν έποχή του ίππόπJ - τρο6αδούρου καί του λαϊκοΟ ραψωδου δδηγεί άρχικα σε κά ποια έξομοίωση των δυδ τούτων διαψορετικων κοινωνικών τύ πων, άpγότερα δμως, κατα τδ τέλος του δέκατου τρίτου αω) να., σέ κα.ινr;ύργια άνάμεσά τους διc·.ψοροποίηση. Τουτο κατα λήγει άπο τη μια μερια στον έγκατα.στημένο, μισθωτο μ ι ν ι σ τ p έ λ ο η α.ύλικο ποιητη μέ τη στενότερη εννοια., κι άπο τήν άλλη σ' lνα. τύπο τραγουδιστή πού ογηκε στον κόσμο κι εγινε jongleur ( =ταχυδακτυλουργος - Σ.τ.Μ.) χωρίς &.ψεντικά. Άμέσως μόλις άρχισαν οί αύλες να. συντηρουν ποιη τες και. τραγουδιστές μέ τα.κτικη έπίσημη θέση , οί πλανόδιοι ραψωδοί ξεσυvηθίζcυν τίς άνώτερες τάξεις κι άπευθύνονται, δπως καί. πplv άπο την κοινωνική τους άνοδο, που ελα6ε χώρα στην &.ρχη της ίπποτικης περιόδου, σε κατώτερη τάξη κοι νου346. Οί μισθωτοl αύλικοί ποιητές, &.πο την άλλη μεpιιi, σέ σκόπιμη αντίθεση μ' αύτούς, έξελίσσοντα.ι σε πραγματι κους άvθρώπους των γραμμάτων μ' δλες τις μικροματαιοδο ξ!ες κι ολ η τrJ Y επαρση των μεταγενέστερων άνθpωπιστων. Δεν μένουν πια εύχαpιστημένοι άπολαύοντας την εϋνοια έ νος μεγαλοάρχοντα· τώρα ψιλοδοξοϋν να. ε!ναι οι δασκάλοι των πpοστατ(ί>ν τους347. Κι οί ηγεμόνες δέν τούς συντηροϋν πια. για να. διασκεδάζουν μόνο τους ξένους τους, παpα σα συντρόφους, μπιστικους καί συμ6ούλους. Στήν πραγματικότη τα. εχουν θέση ύπουργική, καθώς δείχνει δ τίτλος τους «μ ι (π1inister, μιvίστρος, ύπουργος Σ.τ.Μ.) . ν ι σ τ p έ λ ο ι» Πάντως, τοι'.ις �χουν σέ πολ,) μεγαλύτερη ύπόληψη &.πο δ ποιονδήποτε δπηpετικο &.κόλουθο τοϋ παλιοϋ κα.ιρου· σ� δλα τά ζητήματα κα.λοϋ γούστου, εύγενικων τρόπων. κι ιπποτικής τιμης θεωροϋνται ϋψtστες αύθεντίες348. Ε!ναι οί άληθινοί πρόδρομοι των ποιητών κι &νθρωπιστων της �Αναγέννησης δπως κα.l να.χει, δεν είναι α.υτοl λιγότερο άπ' δ,τι ε!ναι οί άν τα.γωνιστές τους, οί πλανόδιοι λόγιοι (vagantes) , πού μονά χα. αυτους τείνει να πα.pα.δεχ:εί δ Burckhardt349. co Vagans ήταν κληρικος η λόγιος που περιπλανιόταν
-η,
287
τραγουδώντας χι ά.παγγέλνοντας, ενας ψυγάδας κληρικδς η φοιτητης ποδχε παρατήσει τις σπουδές του - δηλαδη ξεπε σμένος ά.πδ την τάξη του 'Και μποέμης. Είναι προϊον της ίδιας c.ίκονομικης &πα.νάστασης ) σύμπτωμα τοϋ 'ίδιου κοινωνικοϋ Χtνήμα.τος ποϋχε παράγει την ιlστικη τάξη των πόλεων και τον !πα.γγελματlα ιππότη, δμως ψανερώ'ίεt κιόλας σοοαρά δείγμσ.":α της κοινωνικής ά.νησυχlσ.ς της σύγχρονης ιντελλιγ χέντσιας· δεν �χει ά-πολύτως κσ.νένσ. σε6ασμό για την 'Εκ κλησία η τtς προνομιοϋχες τάξεις, εlναι ά.ντάρτης κι έλευθε ρόψρονσ.ς, κάτ' άρχη &.ντίθετος σε κά.θε παράδοση και συμ6ατικότητσ.. Κατα 6άση, εrναι θύμα της &.νατροπης τοϋ κοι νωνικοϋ ίσοζυγlου, μετα6ατtκο ψαινόμ.ενο τυπικο για !ποχές όπου μάζες &.νθρώπων !γκα.ταλείπουν τlς κοινωνικες δμάδες, στις δποίες άνηκαν προηγούμενα κι οί δποίες διείπαν δλάκε ρη της ζωή των μελών τους, γιά να. πανε σ' άλλες, χαλαρότε ρες συνομαδώσεις, που πpοσψέρουν περισσότερη !λευθερlα, α.ν και λιγότερη προστασία. Με την &.να6ίωση των πόλεων και τη συγκέντρωσ-rι τοϋ πληθυσμοϋ σ� αυτες και προπαντος με την άνθηση των πανεπιστημίων, &.ναψάνηκε ενα νέο κοινωνι κο ψαινόμενο - τό προλεταριάτο των λογίων350. 'Ένα μέ ρος του κλήρου είχε κι αύτο χάσει την κοινωνικη του σι γουριά. Πpοτύτερα ή 'Εκκλησία είχε &.ναλά6ει την ύπευθυνό τητα γιά. δλους τους μαθητες των &πισκοπικών η μοναστηρια κιί>ν σχολών, τώρα δμως πού, σά. συνέπεια της μεγαλύτερης προσωπικης &λευθερ!ας κα� του γενικοϋ πάθους για. άνοδο στην κοινωνικη κλίμακα, σχολές και πανεπιστήμια γέμιζαν άπό ψτωχοιις νέους, ή Έκκλησία οεν ήταν πια διατεθειμένη να 6ρεί θέσεις για δλοΙJς τους. Τουτοι οί νέοι, &.πο τους δποίους πολλοι σε μποροϋσαν ουτε τις σπουδές τους νά συμπληρώ σουν, συχνα εκαναν πλανόοια ζωη σά. ζητιάνοι και κωμι κοι. Τίποτα ψυσικότερο ά.πο το δτι αυτοι πάντα θα. �σαν ετοιμοι νά πάρουν &κοίκηση γιά λόγου τους με τη χολη και το δηλητήριο της ποίησής τους ά.πο μιά κοινωνία ποϋκαμε τό σ� λίγα γι' αυτούς. Οι vagantes γράψουν στα. Λατινικά: είναι φυχαγωγοι των πνευματικών κι οχι των πρόσκαιρων clρχόντων. 'Αλλά.
άπ' δλες τlς άλλες άπόφεις ή ζωη ένος πλανόδιου λογίου κι ένος πλανόοιου ραφωδοϋ δεν ήσαν πολύ οιαψορετικές. Ουτε κι οί οιαψορα μόpψωσης ά.νάμεσά τους ήταν τόσο μεγάλη δσο συνήθως ύποτίθεται. Στο κάτω της γραψης, τοϋτοι οί οί χως ράσα κληρικοι κι &κψαυλισμένοι ψοιτητες δεν ήσαν τί ποτε παραπάνω ά.πο ήμιμαθείς, σαν τούς μίμους και τούς jongleurs35 l. Έντούτοις τα εργα τους, στη γενική τους τάση τουλάχιστο, είναι λόγια ποίηση μιας ξεχωριστης κοινωνικής τάξης κι άπευθύνονται σ' ενα σχετικα μικρο καl καλομορψω μένο κοινό· καl μολονότι οί νagantes αυτοι συχνα ύποχρεώ νονταν να φυχαγωγήσουν μια παρέα λαϊκών με ποιήματα στη χυδαία γλώσσα, δμως κρατιοϋνταν αυστηρά. σε άπόσταση ά.πό τους συνηθισμένους ραφωοούς352. Ή ποίηση των vagantes δεν εfναι πάντα εuκολο να οια κριθεί με 6ε6αιότητα άπο κείνη των σχολων353. 'Ένα μέ ρος των μεσαιωνικών λατινικών &ρωτικών λυρικών ποιημά των εfναι λόγια ποίηση και μερικα πάλι απ' αότα ήσαν &.πλη σχολικη ποίηση, με την εννοια δτι παράγονταν σα μέρος της συνrιθισμένης διδασκαλίας. Πολλα άπο τα ψλογερότερα ερω τικα τραγούδια ήσαν &.πλώς σχολικές εργασίες κι αύτα. δε μπορεί ναχουν πίσω τους πολλη πείρα άπο πρώτο χέρι. 'Ό μως αυτο δεν άποτελεί δλόκληρη την ίστορία της μεσαιωνικής λατινικής λυρικής ποίησης. Είναι πολυ πιθανο δτι μερικ& τουλάχιστο ά.πο τά τραγούδια τοϋ πιοτοϋ, αν οχι τά &ρωτοτρά γουδα, προήλθαν ά.πό τά μοναστήρια. Και ποιήματα πάλι καθώς το «Concilium in Monte Romarici» ( συμβούλιο στο οουνο τοϋ Ρομαpίκου-Σ.τ.Μ.) η το «De Phyllide et Phlora» ( =για τη Φυλλίδα και τη Φλόρα -·- Σ.τ.Μ.) , &.ποδίοονται κάλλιστα στον ά.νώτερο κληρο. Στήν πραγματικότητα ή κο σμικη λατινικη ποιηση τοϋ Μεσα.ίωνα είναι κάτι, στο δποίο !σως εοαλαν το χέρι τους δλες οί τάξεις τοϋ κλήρου. Τα &ρωτικά. λυρικα. ποιήματα των vagantes διαφέρουν ά.πο κείνα των τρο6αδούρων κυρίως κατά. το δτι μιλοϋν για τlς γυνα.ίκες με περιψρόνηση πιό πολυ παρα. με εϋνοια και πραγματεύονται τον αίσθησιακό ερωτα με σχεδον κτηνώδη ευθύτητα. Αύτο είναι &.πλως ενα άκόμα σημάοι της ελλειφης
288
19
289
σε6ασμοσ μέ την δποια οί vagantes χειριζονταt το κάθε τι που συμ6ατtκα τtμουνταν - πάντως δεν εlναι, δπως εχει όποτεθεί, ενα εlδος έκ8ίκησης για μια &γνότητα που δε φαί νεται δτt αότοι άσκησαν ποτέ. Στα γολιαρδικα λυρικα. ποιή ματα ή 1Jναικα έμψ«νlζεται στό ίδιο τραχυ φως δπως και στους εμμετρους μύθους. Αότη ή δμοιότητα δε μπορεί να.ναι τυχαία και μα.ς δδηγεί να συμπεράνουμε δτι οι vagantes ε6αλαν άμεσα το χέρι τους στη δημιουργια δλόκληρης αότης 0 της &ντιγυναικοκρατικης και &ντιρομαντικης λογοτεχνίας. 0πως και νάχει, τό γεγονος πως οϋτε μία τάξη δε γλυτώνει &.πο την κοροϊδία των εμμετρων μύθwν, - μοναχός η ίππότη ς, &.στός η χωρικος - υποστηρίζει αότό τό συμπέρασμα. co πλανόδιος λόγιος κάπου - κάπου ψυχαγωγεί και τόν &στο και μερικές φορές τόν βλέπει &.κόμα και σα σύμμαχο στον &νταρ τοπόλεμό του έναντίον της άρχουσας τάξης, &λλα έντούτοις και τον περιψρονεί. θα ήταν έντελιί>ς λαθεμένο να θεωρήσου με τούς εμμετρους μύθους, παρα το &.σεβές πνευμα τους, τήν αφροντισια της μορφής καί τόν τραχυ νατουραλισμό τους, σαν πέρα για πέρα λαϊκή λογοτεχνία η να. υποθέσουμε δτι γρά φτηκαν γι' &.ποκλεtστικα &στtκο κοινό. οι συγγραφείς των εμμετρων μύθων &σφαλιί>ς ήσαν ά.στοι κι οχt ίππότες, και τό πνευμα που τούς διατρέχει έπίσης εlναι &.στικο - δρθολο γικό, χωρις αόταπάτες, μή ρομαντικό κι. ειρωνικό. Άλλσ. δπως ά.κρι6ως τό ά.στικο κοινό δεν εβρισκε λιγότερη εόχα ρίστηση στις ρομαντικές μυθιστορ!ες &.π' δση στις πολλές στορίες ά.πό τη ζωή της μεσαίας τάξης, ετσι και στους ευγε νείς δεν άρεσε ν' &κουν τις ά.ναίσχυντες ιστορίες των ραφω οιί>ν λιγότερο &π' δ,τι τις ήρωικές μυθιστορίες τιί>v αύλικιί>ν ποιητών. οι εμμετροt μύθοι οέν εlναt &στική ταξική λογοτε χνία με τήν εννοια δτι το ήρωϊκο άσμα εlναι ταξική λο γοτεχν!α των φιλοπόλεμων ευγενών η δτι οί έρωτικές μυθι στορίες εtναι ταξική λογοτεχνία των αύλικιί>ν - ίπποτιί>ν. 'Ό πως και ναχει, ά.ντιπροσωπεύουν τόν &.στο σε &νεπηρέαστη, αύτοκριτtκή διάθεση κι ή &στική τούτη αύτοκριτική, τήν ·. δ ποία &.πήχησαν, τους κάνει !λκυστικους για τις &.νώτερες τάξεις της κοινωνίας. Το γεγονός δτι οί εόγενείς εβρισκαν
ι
290
απόλαυση στήν lλα.ψρή λογοτεχνία των &.στικών κύκλων, οέν συνεπάγεται 6έ6αια δτι θεωροϋσα.v πως αύτή 6ρ€σκεται στό rοιο έπίπεοο μa τις αύλικές μυθιστοριες της ίπποσύvης: &.πο λαμ6άνουν τις ίστοριες αύτές κα.τα. τον ίδιο τρόπο που &.πο λαμβάνουν και τις προσπάθειες των μίμων, των περιφερόμε νων τραγουοιστων και των &.ρκουδιάρηοων. 'Ελλτ,vορρωμαΊ:κή 11:αραδοστ,
Φρcιτκι.κ\1 ,ιερCοδοι;
Ρωμaνι. ιι\1-Φεοuδcιλι.κtί ,ιερCοδοι; Γοτ&ι.κ�t:ι,ιο,;ι.κ1\ 11ε.ρCοδος
"ο+ι.μοι; ΚεαaCωνa:ς
Στόν δφιμο Μεσαιωνα ή ποιηση γlνεται δλο καί περισ σότερο &στική, το ιδιο κι δ ποιητής, σύμφωνα μέ τήν ποίηση και τό κοινό του. Πάντως, δσον καιρό κράτησε δ Μεσαίωνας, δε φάνηκαν καινούργιοι τύποι - έκτός &.πό τους &.ρχtτραγουοιστάδες, ποδχαν ξεκάθαρα ι!στική νοοτροπία παρα. μόνο παραλλαγές τών παΊ.ιιί>ν. Τό γενεαλογικό δlντρο των ποικ/,λων αύτιί>ν τύπων έμφανlζεται τώρα δπως το οειχνει τό παραπάνω διάγραμμα.
και
9. Ή Δuαρχlα της Γοτθικnc:: Ttxνnc::. eπ πνευματική ευκινησία της γοτθικης έποχης μπορεt γενικα. ν� &.νιχvευθει στα εργα των δπτικιί>ν τεχνών &.κόμα πιο
291
�αθαρά παρ' δ,τι στα. δημιουργήματα του ποιητή. 'Όχι μόνο η άσκηση τώy πρώτων εμεινε στά. χέρια μιας λίγο - πολυ ε νιαίας επαγγελματικης δμάδας, εμψανίζοντας ετσι εδόν συ σχ νεχη εξέλιξη (ενώ ή ποιητικη παραγωγή, ετσι που μετατο πιζόταν ά.πό τό ενα κοινωνικό επίπεδο στό άλλο, άναπτύχθη, κε με μιά. σειρά. άλμά.τωγ η στα,οίων που πολλες ψορες �σαν α.συνεχη) , ά.λλά. καί τό ά.στικό πνευμα, δ προωθητικός παρά γοντας μέσα στην καινούργια κοινωνία ποδχε χάσει τήν ισορ ροπία τη ς, επι6λήθηκε ταχύτερα καί πληρέστερα στις πλαστι κες τέχνες ά.πό δσο στην ποίηση . Στην τελευταία αυτή, μο νάχα λίγοι τύποι, στις παρυψες μιας ογκώδους παραγωγης, εκψράζουν άμεσα την εγκόσμια, ρεαλιστική ά.πόλαυση της ζωης ποδναι χα.ράκτηριστικη γιά. τόν ά.στό τη στιγμή που τό ά.στικό τουτο πνευμα. διαποτίζει τό σύνολο της πλαστικής τέ χνης σε δλaς οόσια.στι� τις μορψές της. Βλέπουμ' εδώ, σε μορψή πιό χτυπητή παρ' δ,τι στην τυπικη ποίηση της εποχης, μιά μεγάλη μετά6α.ση του εύρωπαϊκου πνεύματος ά.πό τό Βα σίλειο του θεοσ στη Φύση, άπο τά πράγμα.τα. τών έ άτων σχ καιρών στόν άμεσο περίγυρο, ά.πο τρομακτικά έσχα.τολογικχ μυστήρια. στά ά.6λα.6έστερα. μυστικά του κόσμου τών πλασμά των του θεοϋ. Στίς δπτικες τέχνες ψαίνεται νωρίτερα δτι το ενδιαψέρον του καλλιτέχνη έτοψ,άζεται ν� μετατοπιστεί ά.πό τά. μεγάλα σύμ6ολα και τις μεταψυσικες ά.λληλουχίες στην ιiπεικόγ,ση του άμεσα 6ιωμένου, του αισθητοί} και του ίδιό μοpψου. Ή δργανικη ζωή, που μετά. το τέλος του άρχαίου χόσμου είχε χάσει κά.θε νόημ.α και ά.ξία, ά.κόμα. μιά. ψορά τι μα.ται, καί τά. ξεχωριστα άνΊ,JΚείμενα. της οιωμένης πραγμα τικότητας άπο δώ κι εμπρος γίνονται άντικείμενα τέχνης χω ρίς ν' ά.παιτουy κάποια. μεταψυσικη δικαίωση σ' ενα.ν άλλο κόσμο. Δεν υπάρχει καλύτερη ά.πεικόνιση της εξέλιξης τούτης &.πο τά. λόγια. του eΑγίου Θωμ&.: «Ό Θεός χαίρεται δλα. τα πράγμα.τα., για.τι καθένα. τους συμψωνεί με την ουσία Του». Τά λόγια. α.ύτά εΙνα.ι πλήρης περίληψη της θεολογικης δικαί ωσης του νατουραλισμου. Κάθε πραγματικό, δσο λεπτο κι ε ψημερο άν εΙν α.ι, εχει άμεση σχέση με τό Θεό· κάθε τι εκ-
292
τη
ψράζει με τόν τρόπο του θεία. ψύση κι lτσι lχει και για την τέχνη δική του &.ξία κα.Ι. νόημα. Και μολονότι πρός το παρόν τα πράγματα &πα.ιτοϋν προσοχη μονάχα. σά.ν εκδη λώσεις του θεοϋ και ταξινομουνται - σύμψωνα με το οαθμό της συμμετοχής τους στο θεό - σε μια ίεραρχία., ή ίδέα δτι κανένα στρώμα τοϋ εΙναι, δσο χαμηλα κι αν 6ρίσκετ α.ι δεν εΙ ναι χωρίς σημασία. κα.ί δίχως μιά. σπίθα άπο το θείο, δροθε τεί μιά. καινούργια εποχή. Και στην τέχνη, συνακόλου6α, ή ά.ντίληψη ενός θεου δλότελα. &νεξάρτητου ά.πό τόν κόσμο κά νει τόπο στην &ντίληψη μιας θείας δύναμης που ενεργεί μέ σα. στά. δημιουργήματα.. eo θεος που «&νάγκα.ζε ά.πο τα. εξω» ά.ντιστοιχουσε στην ά.ριστοκρατικη κοσμ�θεωρία του πρώιμου ψεουδα.λισμου· δ θεος που εΙναι παρών κι ενεργεί μέσα σ' δ λες τίς τακτοποιήσεις της ψύση ς ά.ντιστοιχεί στη στάση ενός κόσμου πιο ψιλελεύθερου, στον δποίο δεν ά.ποκλείετα.ι δλοκλη pωτικά. ή δυνατότητα. &.νόδου. Ή μετα.ψυσικη ίεpαpχία. τών πραγμάτων ά.ντα.νακλα &κόμη μια κοινωνία που άποτέλείτα.ι απο γα.ιοκτήματα., άλλα δ ψιλελευθερισμδς της εποχής άπη χείτα.ι κιόλας στην ά.ντίληψη δτι καί τό χαμηλότερο &.κόμα στάδιο του είναι, εΙνα.ι κα.τα τον τρόπο του &πα.ρα.ίτητο. Προ ηγούμενα. τα γα.ιοκτήμα.τα τα χώριζε &γεψύρωτο χάσμα, τώρα. δμως κpατουν επαψή τονα με τάλλο. Συνακόλουθα, και σαν &ντικείμενο τέχνης δ κόσμος παριστάνεται σε συνεχής: αν και επακρι6ώς διαοαθμισμένη πραγματικότητα. θα' πρέπει να.ναι ψανερδ δτι στον προχωρημένο Μεσαί ωνα. δεν όπηρχε δυνατότητα ύπαρξης του είδους εκείνου του νατουρα.λισμοϋ, που &.νάγει το σύνολο της πραγματικότητας σε άπλο άθροισμα εντυπώσεων τ6>ν αίσθήσεων, καθόλου πε ρισσότερο &.πο τη δυνατότη τα μιας δλικης &.ντικατάσταση ς των ψεουδα.λικών μορcpών κυριαρχίας άπο τον &.στικδ τρόπο ζωης, ουτε πάλι καί ύπηρχε δυνατότη τα καμιας ριζικης κα τάργηση ς της πνευματικής δικτατορίας της Έκκλησίας γιά χάρη ένός έλεύθερου κι άνεμπ6διaτου κοσμικοϋ πολιτισμου. Στην τέχνη, οπως και σε άλλους τομείς του πολιτισμου, 6ρί σκουμε μόνο μια κάποια ίσορροπία. άνάμεσα. στην Ελευθερία και στον περιορισμό. eo γοτθικός νατουρα.λισμος εΙναι άστα-
τη
293
θες ισοζύγιο παρωθήσεων πού καταψά.σκουν η &.ρνιοϋντα.ι τόν κόσμο άκρι6ως δπως και δλη ή ίπποσύνη δια.ποτίζεται &.πό μιαν έσώτερη &.ντίψαση κι &.κρι6ως δπως κι δλη ή θρησκευ τική ζωή της περιόδου α.ύτης κυμαίνεται &.νάμε σα στο δόγμα και στην έσωστρέψεια, &.νά μεσα στήν κληρικη δμολογίσ. πί στης και στην εύσέ6εια των λαϊκών, &.νάμεσα στην δρθο8ο ξία και στον ύποκειμενισμό. Ή ίδια έσωτερική &.ντ!ψα.ση , ή ίδια πνευμα.τικη πόλωση, !κδηλώνεται σ' δλες αύτες τίς κοι νωνικές, θρησκευτικες καί καλλιτεχνικές &.ντιθέσεις. Ή πιό χτυπητή !κδήλωση της δυαρχίας τούτη ς εΙνα.ι τό ίδιόμορψο αίσθημα για τή ψύση, τό δποίο υπάρχει στή γοτθι κή ποίηση και τέχνη. Ή ψύση δεν είναι πια 6ου6ός, α.wυχος κι υλικδς κόσμος, δπως ψαινόταν--και ψαινόταν &.ναγκα�τικα. -στα μάτια τοϋ πρώιμου Μεσαίωνα με την ίουδαιοχριστιανική ίδέα του Θεου σαν &.όρατου, πνευματικοϋ κυρίου και δημιουρ γου. Ή πίστη στήν άπόλυτη ύπερ6ατικότη τα του θεοϋ &.να γκα.ία συνεπαγόταν τότε μιαν υποτίμηση της ψύσης, &.κρι6ως δπως δ πανθεϊσμός που έπικpάτ·ησε έπέψερε τώρα-τήν άποκα τάστασή της. Πριν &.πδ τό κίνημα. των ψρα.γκισκανων μο νάχα δ συνάδελψος μπορεί να λογαριαστεί «&.δελψός», άλλ' &.πο δ·ω κι εμπρός μπορεί δποιοοήποτε πλάσμα.354· κι α.ύτη έπίση ς ή καινούργια. ίδέα. για τήν άγάπη έναρμονίζετα.ι με τη ψιλε λεύθερη τάση τούτης της περιόδου. eo άνθρωπος δεν φάχνει πια στή ψύση γι" άναλογίες προς μιαν υπερψυσική πραγμα τικότη τχ, α.λλα πιό πολυ για ίχνη της δικης του προσωπικό τητας κι &.να.να.κλάσεις των δικών του α.ισθημάτων355. ·Έν" άν�ισμένο λιοάδι, ενα. ρυάκι σκεπασμένο με πάγο, ή άνοιξη και τό ψθιν6πωρο, το πρωι και το 6ράδυ θεωρουντα.ι στα.θμο ι στο προσκύνημα. της φυχης. Κι δμως, παρόλο το αίσθημα του το της άντα.π6κρισης, &.κόμα. λείπει το μάτι έκείνο .πού θ' &. νακα.λύφει μέσα στή ψύση άτομικα χαρακτηριστικά: οί είκό νες που &.ντλουνται άπό τή ψύση είναι ετοιμες κα.ί αύστηρα συμ6α.τικές, πού τους λείπει ή προσωπική ποικιλία κι ή ά μ�σό:ψα356, Στα έρωτοτpάγουδα, συνηθισμένες περιγpαψες των ανοιξιάτικων και χειμωνιάτικων τοπείων άπα.ντοϋν πάλι Κα.L πάλι Υ.αί κατα.ντουν τελικα κενές, συμοα.τικες ψόρμουλες.
294
'Αξιοσημείωτο πά.ντως εlvαι δτι ή φύση γινόταν &.ντικε!μενο !νδιαψέpοντος κι δτι φαινόταν καθαυτή κά.τι που !ξιζε να περιγραφτεί. Γεγονός δμως εlναι δτt πρώτα πρέπει ν' &. νο!ξουν τα μάτια τοϋ άνθρώπου στή φύση προτοΟ μπορέσουν ν' άνα.καλύφουν άτομικα. γvωρ!σματα μέσα τη ς. Πολυ συνεπέστερα και σαφέστερα άπ' δ,τι σ' αότές τις πεpιγpα.ψες τοπείων, δ γοτθικος νατουραλισμος iκδηλώνεται στήν &.να.παράσταση της &.νθρώπινης μορφής. Στον τομέα αό τό συναντα με παντοϋ μια πέρα για πέρα ')f,αινούργια &.ντ!λη φη της τέχνης, που ειναι ριζικα άντιθετη στή στερεότυπη &. φα.!pεση της ρωμανικής. Τό !νδιαψέρον συγκεντρώνεται τώ ρα στό άτομικό και στό χαρακτηριστικό - &.κόμα κσl πριν άπό τον καιρο των &.γαλμά.των των 6ασιλιά8ων στή Ρενς και τις προσωπογραφίες των ίορυτων στό Νάουμπουργκ· ή ψρε σκάδα, ή ζωτικότη τα κι ή &.μεσότη τα τούτων των προσωπο γρα.ψιων ως lνα. σημείο 6pισκεταt κιόλας στις μορφές τοϋ ου τικου πυλώνα. στή Σάρτρ357. Κι αδτές !π(ση ς εlναι με τόση &.κρί6εια ίχνογραψημένες, ώστε νιώθουμε 6έ6α.ιοι δτι θαπρεπε να ειναι σπουδες πpα.γμα.τικών ζωντανών μοντέλων. κα. λό6ολος γέρος με την δψη χωρικοϋ, τα πεταγμένα μηλα, την πλα.τια πλα.κουτσή μύτη και τα κάπως λοξα μάτια θα.πρεπε νάναι προσωπικα γνωστος στον καλλιτέχνη. Τό σπουδαίο ει να.ι δτι οί μοpψες τούτες, μολονότι άκόμα. δε!χνουν την παλια ά.ρχα.ϊκή &.δεξιότη τα. και 6αρύτη τα. κι ίσα.με τώρα. δεν lχουν άκόμα. ίχνος &.πο την κατοπινή ίπποτικη ζωντά.νια, εlναι !κ πληκτικα γεμάτες προσωπικότητα.. Το α.ίσθημα τοϋ &.τομικου προφανώς εlναι &.πο τα πρώτα. συμπτώματα της καινούργιας δυναμικής. Είναι καταπληκτικο τό πόσο &.πότομα μια τέχνη πού λογάριαζε τήν &.νθρώπινη ψυλη στή συνολικότη τα και στήν δμοιομορφ!α τη ς, δια.κρ!vοντας τους &.νθρώπους μονάχα σα σωμένους η καταοικα.σμένους και παρα6λέποντας σάν δλότελα άσχετες ολες τις άλλες &.τομικές διαψορές, τώρα κάνει τόπο σέ μια στάση έντελως διαψορετικη πού τονιζει κα.ι προσπα θεί ν' άδράξει τη μοναδικότητα. κάθε μορφης358, Εlναι κα ταπληκτικό το πόσο ξαψνικα άψυπνιζεται μια αίσθηση για τα συνηθισμένα πράγματα. της καθημερινής ζωης, πόσο γpήγο-
�ο
295
pα. οί άνθρωποι άpχίζουν άκόμα. μιά. φορά. νά. πα.pα.τηpοϋν, νά. 6λέπουν τά. πράγμα.τα. «σωστά», νά. 6pίσκουν άκόμα. μιά. φορά. ευχα.pίσπιση στό συμπτωματικό κα.ι στό μηδαμινό. Ό έκτε ταμένος χαpα.κτήpα.ς της άλλα.γης τεχνοτροπίας ψα.ίνεται στό γεγονός δτι άκόμα. κα.ι στην περίπτωση �νός ίδεα.λιστη καθώς δ Δάντης, πηγη της ϋψιστης ποιητικής ποιότητας ε!να.ι ή μα τιά του πού πιάνει μικρές χα.pα.κτηpιστικες λεπτομέρειες. Τί συνέ6ηκε στην πpαγματικότrιτα.; Η 6α.σικη άλλαγή ε!να.ι δτι ή μονόπλευρη πνευματική τέχνη τοϋ πρώιμου Με σαίωνα., πού απέρριπτε κάθε μίμηση της άμεσα 6ιωμένης πρα γματικότητας και κάθε έπικύpωση πού προερχόταν &πό τις αίσθήσεις, εκα.με τόπο σε μιά. τέχνη πού κάνει τήν δποιαδή ποτε ισχύ μιας πρότασης, εστω και για. τα. πιό ύπεpψυσικά, ί δα.νικά, και θεία. ζητήματα., νά. έξα.pταται &πό τήν έπίτευξη μιας πλα.τιας άντιστοιχία.ς μέ τη ψυσικrι α.ίσθητη πραγματι κότητα.. 'Έτσι αλλάζει δλάκεpη rι σχέση άνάμεσα. στο Πνεϋ μα κα.ί στη Φύση. Η Φύση δε χα.ρα.κτηρίζετα.ι πιά. άπό ά πουσία. τοϋ Πνεύματος, αλλα. μαλλον ά.πό τήν πνευι.ιατική της διαύγεια., τrι δύναμή της νά. έκcρpάζει τό πνευματικό, σ.ν κι ιχι ά.κόμα. με πνευματικότητα. δική της. Μια. τέτοια μετα. μόρψωση μποpουσε να. συμ6εί μονάχα κατ' ά.κολουθία. μιας αλλα.γης στην ά.ντίληψη γιά. την άλήθεια. τήν ίδια., ή όποία. τώρα., άντι για. τήν προηγούμενη μονομέρειά της παίρνει δυα δικrι οψη μ' άλλα λόγια. μποροϋσε να. συμοεί &ψοϋ οί άν θρωποι ε!χα.ν καταλήξει ν' &.να.γνωρίζουν δυο δια.ψορετικούς δρόμους για. τήν ά.λήθεια. η μάλλον ε!χα.ν &να.καλύψει δτι υ πάρχουν δυό δια.ψορετικα. είδη άλήθεια.ς. Η ίδέα. δτι ή &.να. παράσταση μιας κατάστασης πραγμάτων - κα.θα.υτης ά.λη θινης - άν πρόκειται να.ναι καλλιτεχνικά. δρθή, πρέτ.:ει νιχ συμμορψώνετα.ι με τις ίδια.ίτερες συνθήκες πού δίνονται στην εμπειρία. τϊί>ν αισθήσεων, ετσι πού ή καλλιτεχνική κα.t ή ίδα νιστική ά.ξία. μια.ς &.να.παράστασης μπορεί νά. ε!να.ι πολύ άνι σες - ή καινούργια. αυτή ίδέα. για. τη σχέση ά.νάμεσα. στίς αξίες ήταν έντελώς άγνωστη στό Μεσαίωνα. κα.ι σημαίνει μόνο δτι το γνωστό σύγχρονο φιλοσοψικό δόγμα της «δυαδικότη τας της &λήθεια.ς» έψαρμόζετα.ι τώρα στην τέχνη. Τό κόψιμο 0
0
-
0
296
τοϋ νοϋ στά. δυό, πού έπηλθε ά.πό τό pηγμα. με τις παλιες ψε ουδαλικες τ.:α.ραδόσεις κι &.πό τη 6αθμια.ία. χειpαψέτηση τοϋ μυαλοϋ των ά.νθρώπων ά.πό την Έκκλησία, πούθενα. άλλου δεν έκψράζεται πιό ξεκάθαρα. ά.π' δ,τι στό δόγμα αυτό, τό δ ποίο σε κάθε προγενέστερη έποχη θ�χε ψα.νεί τερατώδες. Για τί, τί θά. μποροϋσε να.ναι πιό ά.διανότητο σε μια. έποχη άδιά σειστης πίστης ά.πό τό δτι όπάρχουν δυο διαψορετικα. είδη γνώσης και δυό δια.ψορετικες πηγες της άλήθεια.ς - δτι ή πίστη κι ή γνώσrι, ή αυθεντία. και τό λογικό, ή θεολογία. κι ή ψιλοσοψία. ά ν τ ι ψ ά σ κ ου ν ή μιά. με την άλλη, ένω κάθε μιά τους, κα.τα. τόν τρόπο της, μπορεί νά. έκψράσει ενα. ε!δος ά.λήθεια.ς; Τό δόγμα εδειχνε ενα δρόμο γεμάτο κινδύ νους, πού δμως ήταν ή μόνη διέξοδος γιά. μιά.ν έποχη ά.νικα. νοποίητη κιόλας ά.πό την α.νευ δρων πίστη, α.ν κι οχι ά.κόμα. πολύ 6αθεια. διαποτισμένη με το έπιστημονικο πνεϋμα, μιαν έποχη &.πρόθυμη νά. θυσιάσει τήν πίστη στη γνώση της η τrι γνώση στην πίστη της κι άνίκανη ετσι να. οίκοδομήσει άλλου τον πολιτισμό της, παρά. έπάνω σε κάποια σύνθεση των δυό αυτών. co ίδεαλισμος στη γοτθικη περίοδο ήταν ταυτόχρονα να τουραλισμος πού κοίταζε ν' &.να.παραστήσει πνευματικες κι !δανικές μορψές, ριζωμένες σ' εναν όπεραισθητό κόσμο, κατά τρόπο πού θα. ήταν καί εμπειρικά. δρθός. Σε τοϋτο ή τέχνη ευ θυγραμμιζόταν με τό ψιλοσοψικό ίδεαλισμο της έποχης, που πίστευε δτι οί ίδέες δε 6ρίσκοντα.ν χc,)pια, ά.λλά μέσα. στα. συγ κεκριμένα πράγμα.τα, 6ε.6αιώνοντας ετσι την πραγματικότητα καί τιi>ν ίδειi>ν καί των συγκεκριμένων πραγμάτων. Μεταφερ μένο στrι γλώσσα της ίστορικης αότης διαμάχης, τοϋτο σήμαι νε δτι οί καθολικες εννοιες θεωροϋνταν εγγενείς στα δεδομέ να της αίσθησης κα.l σά. νά. μην εΙχαν όποια.δήποτε ά.ντικει μενικrι ϋπα.ρξη εξω άπ' αυτά. Ή μετριοπαθης τούτη ονομα τοκρατία., οπως δνομάζεται το δόγμα αυτό στην ίστορία. της ψιλοσοψίας, 6σ.σιζόταν σε κοσμοθεωρία. που ήταν ακόμα πέρα για. πέρα ίδεα.λιστικη κι όπερψυσική, ά.λλά. έν τούτοις 6pισκό ταν ά.κόμα. μακρύτερα. ά.πο τον ά.πόλυτο ίδεα.λισμό (δηλ. τό «ρεαλισμό», οπως λεγόταν στη διαμάχη αυτή) , ά.πό δσο 6pι-
297
σκότα.ν άπο τη μεταγενέστερη &κρα. δνομα.τοκρα.τια., που άρ νιότα.ν στις ιδέες κάθε είδος &.ντικειμενικης ϋπα.ρξης και πα ραδεχόταν μονάχα. δτι τα &.τομικά, συγκεκριμένα., &.νεπα.νά ληπτα. σuμ6άντα. της έμπειpία.ς των α.ίσθήσεων εκλεινα.ν μέ σα τους την εσχα.τη πραγματικότη τα.. Τοϋτος δ όπολογισμός 1:οϋ ξεχωpιστοϋ πράγμα.τος στην εpευνα. γιά την άλήθεια. ήταν στην πραγματικότητα. το άποψασιστικο 6ημα.. Για.τι &.κόμα. κι 1J &πλη &.να.γνώριση της ϋ71:α.pξης ξέχωρων πραγμάτων κα.ί το έpώτημα, αν το &.τομικά όπάpχον μπορεί νά εχει οόσ!α., είναι σά νά &.νοίγουν το δρόμο γιά τον άτομικισμό και τό σχε τικισμό και να όποδηλώνουν τουλάχιστο μια μερικη έξάpτη ση της αλήθειας &.πό τα πρόσκαιρα. και μετα.βλητα γεγονό τα τοϋ κόσμου τούτου. ΊΌ πρόβλημα. γύρω άπό τό δποίο πεpιστρεψόταν 1ι δια μάχη γιά. τlς κα.θολικες εννοιες δεν είναι μονάχα τό κεντpικο πρόβλημα της ψιλοσοψ!ας, δεν είναι μ.ονάχα. το κα.τεξοχη ψι λοσοψικό πρόβλημα. - τοϋ δποίου πα.ραλλαγες μόνο είναι οί θεμελια.κες άντιθέσεις στή ψιλοσοψία. ανάμεσα. σ· εμπειρισμό κι ίδεα.λισμό, σχετικισμό κι &.πολυτοκpατία (absolutism), &. τομικισμό κι δλοκpατία (universalism 358α.), ίστοpικισμό κι αντιϊστοpικισμο - παρά. είναι κάτι πολυ περισσότερο &.πό �ιλοσοψικό πpό6λημα μονάχα. Στην πραγματικότητα είναι � σύνοψη των ζωτικών έκείνων θεμάτων που παρουσιάζονται αμέσως μόλις άνα.πτυχθεί δποιουδήποτε είδους πολιτισμός και γιά τα. δποία καλείται y' άποψα.νθεί τό &τομο, άμέσως μόλις πάρει συνείδηση τοϋ έα.υτοϋ του σά.ν πνευματικοϋ δντος. "Η μετριοπαθης ονοματοκρατία., που δεν άρνιέτα.ι την πραγματι κότητα. των ίδεων, αλλά. τlς θεωρεί αξεχώριστες άπό τα. πρά γμα.τα. της εμπειρίας των α.ίσθήσεων, είναι το κλειδι γ�α δλη τη γοτθικη δυαρχία., και γιά. τις αλληλοσυγκρουόμενες παρω θήσεις στην κοινωνικη κι οίκονομικη δομη της έποχης και για τlς έσώτεοες αντιψάσεις άνάμεσα στα ίδεαλιστικα και να. τουpαλιστικα. · στοιχεία. της τέχνης -:ης. Έδω τό δόγμα τη� οvοματοκpα.τ[ας παίζει τόν ίδιο &.κpιβG)ς ρόλο που επα.ιζε και τό σοφιστικό κίνημα. στην ίστορία της αρχαίας τέχνης καl τοϋ πολιτισμου. Τό καθένα. τους είναι τυπικό ψιλοσοψικό δόγμα.
298
μιας &.ντιπα.ραοοσια.κης κσl μέ σχετικcί φιλελεύθερη νοοτρο πια. έποχης. Καί τα δυο είναι ψιλοσοψιες περιόδου 8ιαφωτc. σμοσ, κι οόσ!α τους είναι δτι θεωροσν σα σχετικές &.ξίες, κι έπομένως μετα6λητες και παροδικές, πρότυπα. πού ως τώ� θεωρούνταν αίώνια κα.ι με κα.θολική ίσχύ. ·Αρνιουντα.ι να οε χτουν δποιαδήποτε «Καθαρή» κι άπόλυτη ίσχύ, άνεξάρτητη άπό συγκεκριμένες συνθήκες. μετατόπιση της ψιλοσοψικης 6άσης της μεσα.ιωνικης κοσμοθεωρίας, δια.μέσου της όποκα.τά.στασης μιας δνοματοκρα τικης στη θέση μιας ρεαλιστικής μετα.ψυσικης, μπορεί να έ ξηγηθεί μονά.χα. με άναδρομή στο κοινωνιολογικό όπόοαθpο. ρεαλισμός προσιδίαζε σε μιά 6ασικά. μη δημοκρατική κοι νωνικη διάταξη, σε μια ιερα.ρχία., στην δποία. όπολογlζονταν μόνο οι κορυψές, σε &πολυτα.ρχικούς όpγα.νισμους που παρα γκώνιζαν τό &τομο και περιόριζαν τη ζωή μέσα στα πλαίσια. της Έκκλησίας καί της ψεουδα.ρχία.ς χωρις ν· &.ψήνου.ν κα μιά έλευθεpία κινήσεων. eH ονοματοκρατία, άπό την ιlλλη μεριά., &.ντανα.κλουσε την κατάλυση των α.ύταρχικων μορφών της κοινότη τας και τό θρία.μοο μιας κοινωνικης ζωης, ψτια γμένης άπό α.πειpες &.τομικες δια6α.θμίσεις, πάνω σε μιά ζωή που 6σ.σιζόταν στην δίχως δpους ύποτα.γή τοϋ άτόμου. eo ρε αλισμός είναι η εκψpαση στατικης και σuντηρητικης, ένω ή δνοματοκρατία δυναμικής, ψιλελεύθεpης και πpοοοευτικης θε ώρησης. Ή ονοματοκρατία, που γιά κάθε συγκεκριμένο πρά γμα. διεκδικεί μια θέση μέσα στο είναι, άντιστοιχεί σε μια διάταξη ζωης, στην δποία. &.κόμα κι έκείνοι που 6pίσκονται στό τελευταίο σκαλί εχουν τήν πιθανότητα ν� &νέ6ουν. δυα.ρχία, που κα.θρεψτίζεται στή σχέση της γοτθι κης τέχνης προς τη ψύση, είναι εκοηλη καί στον τρόπο που λύνει τα προ6λήμα.τα της σύνθεση ς. Άπό τη μια μεpια 1ι γοτ θική τέχνη έγκατα.λείπει τή διακοσμητική καί κυρίως έπισω ρευτικη τεχνοτροπία. της ρωμανικης σύνθεσης, &.ντικαθιστών τα.ς τη μέ μορψές συγγενέστερες προς τις κλασσικές, που οα. σίζοντα.ι στην ά.ρχη της συγκέντρωσης. �Από την &λλη, σπά ζει τό σύνολο, που στή ρωμανική τουλάχιστο τέχνη τό δια. περνούσε κάποια. δια.κοσμητική ένότη τα, σέ κάμποσες μερι-
·π
·ο
eπ
299
κές συνθέσεις, που κάθε μιά τους εlναι κατά 6άση φτιαγμέ νη σύμψωνα. με την κλασσικη άρχη της ένότη τας καt της κα θυπόταξης των δευτερυόντων, δμως στο σύνολό τους δίνουν την έντύπωση μιας μάλλον συγκεχυμένης σύμψυρσης θεμά των. Γίνονται προσπάθειες να. ξανοίξουν τlς κατάψορτες ρω μανικές συνθέσεις και να. δώσουν σκηνές πλήρεις σέ χρόνο καί τόπο, ά.vτί γι' ιiπλές συλλογές ίδια.ίτερωv πραγμriτων που συνδέονταν μονriχα με συμ6ολικη ση μασία η μέσω τοϋ διακο σμητικοί} σχεδίου, δμως, κι ετσι ακόμα, ή γοτθικη σύνθεση έξα.κολουθεί να. παραμένει προσθετικη κα.ί κα.τα. τοϋτο πολυ ά.πομα.κρυσμένη άπο την ένότη τα. χώρου κα.ί χρόνου τοϋ κλασ σικοϋ εργου. cH ά.ρχη της «συνεχοϋς» άνα.πα.ρriστασης, ή τά,ση να. ά. να.σκοπηθοϋν, καθώς στη κιvημα.τογρα.ψικη ταινία., δλες οί ι διαίτερες ψάσεις ένος συμ6ά.ντος, ή προθυμία. να έπικα.λυψθεί ή «εγκυμονούσα στιγμη» μέ επικο πλσϋτο λεπτομερειών σημάδια. καλλιτεχνικής προσέγγισης που τrιν πρωτοσυνα.ντα με στο1;ς οψιμους ρωμα,ϊκους χρόνους κα.l που ποτέ δεν έξα.ψα νίστηκε σ' ολο το Μεσα.ίωνα. - τώρα. ξανάρχεται στο προσκή νιο μέ τον κυκλικο τύπο σύνθεσrις. Ή ϊδια. ά.ρχη 6ρίσκει την πιο χοντροκομένη μορψή της στο μεσαιωvικο δρά,μα., το δ ποίο δείχνει τόσο πάθος γι' &λλαγη κα..l ποικιλία, ώστε δνο μάστη κε «δράμα. κίνησης» (Bewegungsdrama), σαν αντίθετο με το κλ,ασσικο δράμα. που ξετυλίγεται «σ' ενα κα.l μόνο τό πο» (Einortsdrarna)359. Τα. εργα. που δείχνουν τα Πάθη τοϋ Χριστοϋ, μέ τlς πολυάριθμες σκηνές τους, που ή μια σκα ρώνεται δίπλα. στην άλλη, με τους έκα.τοντάδες εκτελεστές και τlς παραστάσεις, που πολλες ψορες δια.ρκοϋν κάμποσες μέρες χωρlς διακοπή, 6ιάζονται ν' ά.ναπαραστήσουν κάθε μέ ρος της δράση ς, εντρυψοϋν σε κάθε ξέχωρο επεισόδιο με άκό ρεστη ά.γάπη για το θεαματικο στοιχείο καl δείχνουν πολ1; περισσότερο ενδιαφέρον για τήν κίνηση τιί)y γεγονότων παρά για τις μεμονωμένες δραματικες καταστάσεις. Αυτά. τα. «δρά ματα - κινηματογραψικέ:ς ταινίες» τοϋ Μεσαίωνα. ύπο μιά. εννοια είναι τ?ι. πιο χαρακτηριστικά, εστω κι άν ποσοτικα εί ναι τα πιο &.σήμα.ντα, δημιουργήματα. της γοτθικής τέχνης. cH 300
καινούργια κα.λλιτεχνικη δρμή δδηγοϋσε συχvα ν' &. ψ ήνουν 1Jμιτελεϊς τους καθεSρικους vαους ή, αν ήσαν ά.ποτελειωμέvοι, να μα.ς δίνουν το αίσθημα, που δ Γκαίτε πρωτόνιωσε, δτι εί ναι κάπως σαν ήμιτελεϊς, κι δτι είναι άδύvατο στ' άλήθεια να τελειώσουν, έπειδή 6ρίσκοvτα.ι σε πορεία ά.πέραντη ς κι ά.τέ λειωτης άνάπτυξrις. Τούτη ή παρώθηση προς το άπεpιόριστο, τούτη ή ά.δυvαμία να. με ίνουν ευχαριστημένοι μ' δποιαδήποτε περάτωση, προf5άλλει πιο πολυ στα. εργα. των Παθών, εξαι τίας της άκρας τους &.ψέλειας. Στο «δράμα κίνησης» τοϋ Με σαίωνα. άντιλαμ6αvόμα.στε σα.ψέστερα τη δυναμική του αίσθη ση της ζωης, τους &.vήσυχους, καταλυτικούς, άλλα. καl πα ραδοσιακους τρόπους σκέψης κι αισθήματος, την δνοματοκρα τική στροψή του προς την πολλαπλότητα. των μετα.6αλλόμε vωv καί παροδικών έπί μέρους στοιχείων. eH δυαρχία, την δποία 6λέπουμε στlς ποικίλες κοινωνι κές, οίκονομικές, θρησκευτικές καί ψιλοσοψικές τάσεις της έποχης, στο;ς άντα.γωvισμους &.νάμεσα. στην κατα.vαλωτικη κι έμπορικη κοινωνία., στο ψεουδαλισμο καί στην άστική τά ξη, στην ύπερκοσμικότητα. και στην έvδοκοσμικότητα, στον ρεα.λιdμο καί στην δvοματοκρατία. κι ή δποία. διέπει δλόκληpη τη σχέση της γοτθικής τέχνης προς τη ψύση καί προς την εσώτερη δομη της σύνθεσής της, έκδηλώνεται έπίσης και σέ μια. πόλωση των λογικών καί παράλογων στοιχείων στήv τέ χνη κι ιδιαίτερα. στήν ά.pχιτεκτοvική. eo δέκατος εvα.τος αι ώνας, που πάσχιζε ψυσικα. να. εξηγήσει το χαρακτήρα. της ά.ρχιτεκτονικης α.υτης με τή γλώσσα. της δικής του τεχνολο γικής νοοτροπίας, ύπογράμμισε τα. ορθολογικά. στοιχεία.. eo Gottfried Sernper χαρακτήρισε τη γοτθικη τέχνη «άπλη μετα φορα. της σχολαστικής ψιλοσοψίας στην πέτρα.»360 κι δ Vio let - le - Duc ε6λεπε σ' α.υτην άπλώς την έψαρμογη και τήν έξεικόνιση μαθηματικών νόμων361. Κι οί δυό τους, πράγματι 1 τή θεωροϋσα.ν τέχνη, που τη διείπε ή άψη ρημένη άνα.γκα.ιό τητα, ά.ντίθετσ. με τον πα.ρα.λογισμο των αισθητικών κινήτρων" κι οί δυό τους, και μαζί κι δλόκληρος δ δέκατος ενατος αι ώνας, &ξrιγοϋν α.υτη τήν άρχιτεκτονικη σ?ι.v «ύπολογιστικη τέχνη ένος μηχανικοϋ», που την εμπvευσή του τήν άντλεί ά1
301
πό την πpακτικη χρησιμότητα. κι έκψράζει &.πλως δ,τι εlναt τεχνικα &να.γκαίο και οομικα 8υνατό. Πίστευαν δτι οί &ρχές της γοτθικης &ρχιτεκτονικης - και προπαντος δ χαpωπος κατακοpυψισμός της - μποpοϋσαν να προέλθουν δλες &πο τόν &.φι8ωτο θόλο, σαν μια τεχνική έψεύρεση. Τό μηχανιστικό τοϋτο δόγμα ταίριαζε καλα μέ την δpθολογιστική α.tσθητικη του αίώνα, δταν πίστευαν δτι σ' ενα γνήσιο εργο τέχνης οϋτε μια λεπτομέρεια 8έ θα μποροϋσε ν' &λλαχτεί 8ίχως να ζημι ωθεί το σύνολο, και θεωροϋσαν τη γοτθική τέχνη σαν τό πρό τυπο το ί8ιο ένός κα.λλιτεχνικοϋ συνόλου που θα πρέπει να καταστpαψεί δλότελα μ' δποιαοήποτε προσθαψαίρεση 362. Πα· ράξενο ψαίνεται δτι ενα τέτοιο 8όγμα θα έψαρμοζόταν ποτέ στή γοτθική &ρχιτεκτονική, ή δποία, μέ την παροα.λή ίστορία των οίκο8ομημάτων της, έξεικονίζει έμψανέστατα το γεγονδς δτι ή τελικη μοpψη !:νός εργου τέχνης δψείλεται και στην τύχ·η (η σέ δ,τι ψαίνεται τύχη σέ σχέση μέ το &ρχικο σχέ διο) στόν ί8ιο 6αθμό που δψείλεται και σέ δποια8ήποτε θεμε λιι:)οη ί8έα. Ό Dehio θεωρεί τήν έψεύρεση των σταυροθολίων σαν τό πραγματικα 8ημιουργικο γεγονός στην &παρχή της γοτθικης τέχνης και τίς ί8ιαίτερες μορψές της γοτθικης &ρχιτεκτονι κης σαν άπλες συνέπειες αύτοϋ και μόνο τοϋ τεχνικοϋ έπιτεό γματος. Ό Ernst Gall ήταν δ πρώτος που &νάστρεφε τή σχέ ση α.ύτή, παρουσιάζοντας το καινούργιο μορψικο ί8εωδες της κατακόpυψη; σύνθεσης σαν τον πρωταρχικο παράγοντα και την τεχνική έκτέλεση της ίδέας αύτης σαν παράγωγη, πα ρακατιανή και δευτερεύουσα, τόσο χρονικα δσο κι d.πο τήν ά ποψη της καλλιτεχνικης &νάλυσης363. •Από τότε, άλλοι ύπο στήριξαν δτι ή πρακτική &ξία πλείστων &πο τα «τεχνικα έ πιτεύγματα» της γοτθικης τέχνης οέ μπορεί να τοποθετηθεί πολυ ψηλά, δτι ίδιαίτεpα το &φιδωτο τόξο δέν εχει 80μικη λειτουργία κι δτι &.ρχικα και τα σταυροθόλια και οί &ν τηρίοες είχαν 6ασικα διακοσμητικο σκοπό364. Τό ζήτημα στη διαμάχη αυτη d.νάμεσα στους δρθολογιστές και στους μή δρθολογιστές σέ τελευταία &.νάλυση είναι το ίδιο μέ το ζήτημα που δημιουργήθηκε &νάμεσα στον Semper καί στον Riegl 302
�π
μιά παράταξη γενικα γιά τη γένεση της τεχνοτροπιας365. κοιτάζει νά παpαγαγάγει την καλλιτεχνική μοpψή &.πό το συγκεκριμένο πρακτικό καθηκον που �χει μπροστά της ή τέ χνη, ένω ή άλλη ύπογpαμμίζει τις πολλές έκείνες περιπτώ σεις, δπου ή καλλιτεχνικη ί8έά. πραγματώνεται μονάχα μέ κά ποιο ζόρισμα των διαθέσιμων τεχνικών μέσων, d.ψοϋ ή τε χνική λύση καθαυτη ως ενα 6αθμο είναι άποτέλεσμα της έ πιοίωξης δρισμένης κα.λλιτεχνικης μοpψης. Κι οί ουό παρα τάξεις φτάνουν στ' &ντιθετα άκρα , δμως πέψτουν στην ί8ια πλάνη, για.τι �ν δ τεχνικισμδς τοϋ Violet - le - Duc ταιρια στά έπονομάστηκε «ρομαντικη μηχανικη»366, δ αίσθητικισμδς των Riegl και Gall έξίσου ε!ναι πpοϊδν της pομαντικης ψαν τασιοκρατίσ.ς, δσο &ψορσ. την έλευθερία της πρόθεσης τοϋ καλ λιτέχνη. Σέ καμια ψάση της παραγωγης ένδς εpγου τέχνης οέ μποροϋν πραγματικά να χωριστΌϋν δ καλλιτεχνικός σκο πός και ή τεχνική· πάντα και τα δυο ε!ναι πλευρές ένός προ τσές και δέ μποpοϋν να οιακριθοϋν παρα μόνο στή θεωρία. Τδ να θεωροϋμε ενα &πδ τα 8υό σαν άνεξάpτητη μετα6λητη ει ναι σα να το έκθειάζουμε &θέμιτα και παράλογα περισσότερο &πδ τ' άλλο κι είναι �πίσης <φομαντικός» τρόπος σκέψης. 'Ή &ληθινη σχέση των δυο αυτών κινήτρων μεταξύ τους διόλου Sέ μας ψανεριόνεται &πο την &κολουθία τους μέσα στή συνεί δηση, δπως γίνεται όποκειμενικα αίσθητη κατά τη διάρκεια μιας πράξης δημιουργίας, γιατί ή άκολοuθία αυτή έπηρεάζε ται &πδ τόσο πολλούς &.στά.θμητους παράγοντες, &στε να ε!ναι &πλως «συμπτωματική». Σαν ίστορικό γεγονός, ε!ναι άκpι6ως τόσο πιθανδ δτι δ &φιδωτός θόλος «πρωτοεισάχθηκε για καθα ρά τεχνικους λόγους καί κατόπιν πραγματώθηκαν κι οί καλ λιτεχνικές του 8υνατότητες»367, δσο και τό δτι τό δραμα μι:iς δρισμένης; μορψης προηγήθηκε &πό αδτή την τεχνι.κη έψεύ ρεση κι δτι δ άρχιτέκτονας δδηγοϋνταν &.πδ το δραμά του στους τεχνικούς του όπολογισμούς, lστω κι αν ίσως 8έν ε!χε iπίγνωση του γεγονότος αότοu. Έν τούτοις μποροϋμε και να όποθέσουμε δτι οί &ρχές αδτές σχετιζονται μέ τό μετα6αλλό μενο κοινωνικδ ύπό6αθρο τοϋ 8ημιουργικοϋ καλλιτέχνη και μποροϋμε νά εlκάσουμε, γιά ποιό λόγο ίσως συμψωνοϋν η συγ303
κρούονται ή μια. μέ τήν αλλη. Σέ περιόδους δπως δ πρώιμος Μεσαίωνας, πού γενικα. ήσαν απαλλαγμένες α.πο κοινωνικές συγκρούσεις, κα:,;;α. κανόνα. δέν ύπάρχει ριζικος α.ντα.γωνισμος ανάμεσα. στήν καλλιτεχνική πρόθεση κα.l στήν τεχνική· οί μορψές της τέχνης κι ή τεχνική χρησιμοποιουντα.ι ά.ρμονικα και λένε τό ϊδιο πpά,γμα. μέ δια.ψορετικο τρόπο, χωρlς δ ενας παράγοντας να είναι πιο λογικός η πιο παράλογος α.πο τόy άλλο. Σέ καιρούς ομως οπως ή γοτθική εποχή, δτα.ν δλάκε ρος δ πολιτισμος σπαραζόταν α.πο ανταγωνισμούς, σuχνα. σuμ6α.ί νει τα. πvευμα.τικα. κα.l τα. ύλικα στοιχεία. της τέχνης να. μι λουν δια.ψορετικές γλώσσες κα.ί, δπως κα.l στήν περίπτωσή μας, ή τεχνική ψα.ίνετα.ι όρθολογική, α.λλα οί κα.λλιτεχνικοι σκοποι παράλογοι. Τό έσωτερικο της ρωμα.vικης εκκλησίας είναι αυτάρκης, στάσιμος χώρος, πού &.ψήνει τό μάτι του θεα.τη να. ήσuχάσει καl να. μείνει σέ: απόλυτη παθητικότητα. Μια. γοτθικη εκκλη σία., αντίθετα., ψαcνεται πώς 6ρίσκετα.ι στην πορεία της ά.vά πτυξής της, σά / ανεγειρόταν μπροστά στά μάτια. μας- εκ ψράζει sv7,, προτσές κι οχι εvα αποτέλεσμα.. Ή α.vάλuση δλοu του ογκοu σέ κάμποσες δυνάμεις, ή κατάλυση κάθε άκαμπτου κι ά.κίvητοu διαμέσου μιας διαλεκτικής λειτουργιών κα.l καθυ ποτάξεων, τούτη ή άμπωτη κι ή παλίρροια, ή δια.κίνηση κι ή μεταμόρψωση της ενέργειας, μα.ς δίνει την εντύπωση δρα. μα.τικης σύγκρουσης που ή εκοασή της πλάθεται μπροστα. στά μάτια. μα.ς. Κ11λ είναι τόσο συντριπτική τούτη ή δuνα.μικη εν τύπωση, ωστz πλάι σ' α.υτη δλα τα.λλα μοιάζουν μέ ά.πλο μέ r;ο γιά νά έπιτεuχθεί αυτός δ σκοπός. 'Έτσι συμβαίνει ή έν τύπωση πού κάνει ενα. τέτοιο κτήριο οχι μονά.χα να μή μειώ, ' " ,$. ,ιμ.ιτελ,ες, α• λλ'α. τυ θε'λγητρο κι ή υuτο' α.ψηνοuν νε:το:.ι, οτα.v �' να.μή του πράγμα.τι y' α.υξα.ίνοuν. eH μη περάτωση των μορ ψων, που είvο:ι χαρακτηριστικη γιά κάθε δuνα.μικη τεχνοτρο πία., τονίζει τήν εντύπωση της ά.τέλειωτης, ά.διάκοπης κίνη σης, για την δποία κάθε στα.θερο ισοζύγιο είναι μόνο προσω ρινό. eπ σύγχρονή μα.ς προτίμηση για το ήμιτελές, το σκια. γpαψικο κα.l το α.ποσπασμα.τικο έδω εχει-τrιν προέλευσή της. 'Απο τή γοτθικη έποχή κα.l μετά, κάθε μεγάλη τέχνη, μ' l.
304
tξα.L ρεση λίγων 6ραχύ6ιων κλα.σσικιστικών κινημιiτων, lχει πriνω της χιiτt το ιiποσπα.σμα.τικό, μιά.ν lσωτερtκή i} lξωτε ριχη &.τέλεια., μιαν ιiπροθυμια., είτε σuνειδητη εfτε ιiσuνεlδη τη, να ξεστομίσει την τελευταία. λέξη. Πά.ντα. όπά.ρχει κά.τι που ιiφήνετα.ι για να το σuμπληρώσει δ θεατης i} δ ιiχροα.τής. Ό σημερινός καλλιτέχνης ιiποφεύγει την τελευτα.ια. λέξη, l πειδη α.lσθά.νετα.ι την ιiνεπά.ρκεια. δλων των λέξεων - αίσθη μα που μποροϋμε νά. ποϋμε δτι ποτε δεν τδχε νιώσει δ !ν θρωπος . πριν ιiπό τους γοτθικους χρόνους. 'Ένα. γοτ θικό κτήριο, τώρα, δεν ε!να.t μόνο κα.θα.υτό ενα.ς ογκος που βρίσκεται σε κίνηση· κινητοποιεί και τό θεατη και μιαν ενέργεια ιiπόλα.υσης τη μετατρέπει σέ προτσές με καθορισμέ νη κατεύθυνση καl 6α.θμια.ια. lκπλήρωση. 'Ένα. τέτοιο κτήριο δέν πιά.νετα.ι δλο μα.ζι με τό μ
κα.ι
20
30!)
,tάλι οέ μπορε! νά. πραγματοποιηθε! πλήρως. Κι &πό την ! ποψη αύτή lπισης, ή γοτθική τέχνη 6άζει μπροστά. μιά. κα.)•• λιτεχνική παράδοση πού συνεχίστηκε &διάκοπη ως τις μέ ρες μας και πού ή σημασια της εlναι μεγαλύτερη &πό κάθε κατοπινής παράδοσης. Παρά. την δμοιότ-ητα &νάμεσα στήν έλληνική και στή μεσαιωνική εποχή του διαψωτισμου και τις επιπτώσεις τους στήν τέχνη, ή γοτθική τεχνοτροπία κομίζει κάτι τελείως ρη ξικέλευθο και τελειως μή κλασσικό, δμως οϋτε σταλιά. όπο δεέστερο, για. να. το 6άλει στη θέση της έ.λληνορωμαϊκης πα ράδοσης. Πραγματικά, μονάχα μέ την εμφάνιση του γοτθικοϋ πνεύματος λήγει ή 6ασιλεία των κλασσικών προτύπων. eH ρωμανική τέχνη δεν ήταν λιγότερο ύπερ6ατική &πό τη γοτ θική· άπό πολλές άπόψεις σϊ:' άλήθεια ήταν σέ πολύ ψηλό τερο 6αθμό πνευματοποιημένη άπό κάθε κατοπινή τέχνη, έΥ· τούτοις δμως οί μοpcρές της βρίσκονταν κοντύτερα στήν &ρ χαία τέχνη παpα. στήν πολύ πιό α.ίσθησια.κή και κοσμικη γοτ· θική. Ή γοτθικη τέχνrι διαποτίζεται πράγματι άπό κάτι πού μάταια το άναζητουμ,ε στη ρωμανική, και πού σα.ν &ντιθετο με την έ.λληνορωμαϊκή παράδοση, εlναι τελείως ρηξικέλευ Οο. Ή εύαισθησία της, ή &μεσότητα. της πείρας κι ή έσωτε· ρικότητα τοϋ αίσθημα.τος ήσαν άγνωστα κα.ι στ(η πιό λεπτQ καλλιτέχνη τοϋ αρχαίου κό,:,μου. Τώρα ή εύ.χισθησία αύτή ε!ναι τό lδιόμορcρο άποτέλεσμα μιας αλληλοδιείσδυσης της χριστιανικής πνευματοκρατίας και της άcρυπνιζόμενης αίσθη· σιοκpατ!α.ς της γοτθικής εποχής. Καινούργιος δεν ήταν δ συναισθηματισμος κα.θαυτος της γοτθικής τέχνης, για.τι κι ή cψιμη κλασσικη τέχνη ήταν έ:πίσης συναισθηματική, και μ.ά.· λιστα μελοδραματική, ενώ ή έ.λληνιστικη τέχνη εlχε κι αύτή σκοπο να. διεγείρει καί να. εμπνεύσει, να. αίχμαλωτίσει και νιi κα.τα6άλει τίς αισθήσεις· το ρηξικέλευθο στοιχείο συνίσταται στην αμ�σόϊ:ητα της εκψρα.σης, μέσω της δποίας δ καλλιτέ χνης κάνει κάθε εpγο της γοτθικης η μεταγοτθικης τέχνη� ενα ε!δος δμολογίας της πpσσωπικης του πίστης. Κι έ:δώ συ ναντα.με ακόμα μια. φορά. τον α.νταγωνισμο πού διατρέχει κά· θε μοpψη τοϋ γοτθικοϋ πολιτισμου. eo εξομολογητικος χαpα 306
κτήρας της μοντέρνας τέχνης, &πό τη γοτθική έποχη και με τά, lπρεπε να. διεκδικήσει τα. δικαιώματά του &πέναντι σ' ε να cρόρτο τεχνικης, που τείνει νά γίνει δλο και περισσότερο μέρος μιας &πρόσωπης ρουτίνας. Για.τι ή τέχνη οέν ξεπερνά τά τελευταία κατάλοιπα του πρωτογονισμοσ και δέ cρτάνει σε στάοιο δπου δ &πλός χειρισμός τών μέσων εκcρρασης οε χρειάζεται πια. προσπάθεια, προτοσ άρχίσουν να. γίνονται αί σθητοι οί κίνδυνοι της ύπαρξης μιας έτοιμης τεχνικής δια θέσιμης για. δποιοδήποτε σκοπό. Μέ τη γοτθικη τέχνη, αρχί ζει δ λυρισμός της μοντέρνας τέχνης, και μαζι κι ή λατρεία της για. τη δεξιοτεχνία. 10. Σύλλογοι καi Σuντεχνlεc:.
Οί σύλλογοι τών χτιστάοων (opus, οeιινre, Bauhuette) του δωδέκατου και οέκατου τρίτου αlώνα ήσαν συνεργατικές όργανώσεις καλλιτεχνών και τεχνιτών πού &πασχολοuνταν στο χτίσιμο μιας μεγάλης εκκλησίας η έ.νος καθεδpικοϋ να.ου κάτω &πό την καλλιτεχνικη και διοικητικη διεύθυνση προ σώπων πού ύποδείχνονταν η έγκpίνοντα.ν &πό την δμάδα πού ε!χε παραγγείλει το κτήριο. Τα. λειτουργήματα τοϋ διευθυντή (magister' Qperis) , δ δποίος ήταν επιψορτισμένος με την προμήθεια ύλικών κι εpγατικης δύναμης, κα.t του άpχιχτίστη η αρ χιτέκτονα (magister lapidum) , δ δποίος ε!χε την εύθύνη του καλλιτεχνικοϋ σχεδίου, της άνάθεσης εργασιών καί τοϋ συν τονισμοϋ της εργασίας τών &.τόμων, ίσως συχνα. να. συνδυά,. ζονταν στο ίδιο πρόσωπο, δμως δεν ύπάρχει άμcρι6ολία δτι κα.τα. κανόνα. 6pίσκονταν σε ξεχωριστα. χέρια. επικεψαλης στον καλλιτεχνικό κσ.ί διοικητικο τομέα ε!χαν σε μεγάλο 6α θμο την ίδια σχέση μεταξύ τους που εχουν κι δ σκηνοθέτης με τον παραγωγό μιας ταινίας, της δποίας ή όpγάνωση της πα.pαγωγης παρουσιάζει τη μόνη ακpι6η άναλογ(α πού οια θέτουμε με κείνη τοϋ μεσαιωνικοϋ συλλόγου τών χτιστάδων. Πάντως ύπάpχει μια σημαντικη διαψορα. στό δτι δ σκηνοθέ της κανονικα. εργάζεται μέ διαcροpετικο προσωπικο σε κάθε ταινία, ενώ οί άλλαγές στό προσωπικό του συλλόγου καθόλου
οι
307
δέ συμπιπτανε πάντα μέ τήν περάτωση !νός συγκεκριμένου κτηριου· &.ντιθετα, μερικοι &.πό τούς έργάτες σχημάτιζαν ενα πυρήνα πού παρέμενε μαζι μέ τόν &ρχ�τέκτονα με.τα τήν πε ράτωση &νός lργου, ένω &λλοι lρχονταν κι !ψευγαν, ένόσο & χόμα ή δουλειά προχωροσσε. Γνωριζουμε δτι οί Αιγύπτιοι ε!χαν άναπτύξει μιά. μορcοή κ�λιτεχνικης δμαοικης έργασιας369 κι δτι οί 'Έλληνες 'κι � ο� Ρωμαιοι ε!χαν οικοδομικά. σωματεία πού κινητοποιοσνταν κατα δμάδες γιά τήν πρα.γματοπο(ηση · μεγάλων σχεδίων. 'Ό μ�ς κανεις &.�· δλους �ύτους τούς συνεταφισμούς δέν ε!χε τόν αυτάρχη κι αυτοδιοικουμενο χαρακτήρα τοϋ μεσαιωνικοϋ συλ λόγου· μια αύτόνομη επαγγελματική δμάδα τέτοιου είδους ήταν ξένη προς τtς ιδέες τοϋ &.ρχα(ου κόσμου. Και πάλι, τό �ι,όνο πράγμα στον πρώιμο Μεσαlωνα, που !μοιαζε καθόλου μέ το συλλογο, ήταν ή συνεργασία σ· ενα συγκεκριμένο κτή ριο των διαψόρων εργαστηρlων που &.νηκα.ν στο ίδιο μονα στήρι, δμως αύ�ο ύστεροϋσε σ· ενα. ά.πο τά. ούσιωδέστεpα χα , ρακτηριστικα των μεταγενέστερων συνεταιρισμών - στήν ε.ύ κινησ(α. τους. Ε!ναι άλήθεια. δτι δ σ6λλσγος της γοτθικης πε ριόδου, δτα.ν πολλές ψορές το χτίσιμο έκκλησιων επαιρνε πο �υ χρόνο, συχνα εμενε στον ίδιο τόπο έπι γενεές, αν δμως τό εργο συμπληρωνόταν η δια.κοπτόταν, !ψευγαν κάτω άπό τήν ήγεσία. τοϋ &.ρχιτέκτσνά τους κι &.ναλά6α.ιναν καινούργιες σουλειές370. Αύτή ή εύκινησια, _πού ε!χε τόσο 6ασική σημα σlα γιά. τήν δλη καλλιτεχνική παραγωγή της έποχης φαινό τι, δ;ι τόσο στή μετανά.στευση τοϋ συλλόγου σά.ν ταν, πρά. yμ.α συμπαγους δμάδας, ά.λλά. πιό πολύ στήν πλανόδια ζωή του μ.εμονωμένου καλλιτέχνη - τεχνιτη, στό συνήθειό του ν&ρχε ται και νά. ψεύγει, νά. παρατάει τή μιά συντροcοιά. και νά. πη γαιν�ι μ' &λλη. Ε!να: άλήθεισ. δτι άκόμ� και. στα μονα.στη ριακα έργαστήρια 6ρισκουμε έργάτες που τους εψερναν &.π' &λλοϋ και τοι;ς επαιρναν μονά.χα γιά. περιορισμένη περ(οδο, &.λλά. ή πλειοψηcpία των έργατων σ· αύτά τά έργαστήρια ή σαν μοναχοι τοϋ μοναστηριοϋ, πού πρό6αλαν ίσχυρη &.ντίσταση σέ ξένες κι δχληρές έπιρροές. Πάντως ή σταθερότητα της κα θαρά τοπικής πα.ρα.γωγης, μέ τή συνέχειά. της και τή σχετι308
κη 6ρα.οότητα της καλλιτεχνικής εξέλιξης, τερματ(ζεται ii πότομα, &.μέσως μόλις ή παραγωγή μετατοπ(ζεται &.πο τό μο ναστήρι στήν οίκοδομή και περνάει στά. χέρια λαϊκών. Άπό τή στιγμή αύτή καινούργιες ίδέες &.ρχίζοuν να. γινοντα.ι δε κτές άπ' δλες τις πλευρές και να διασπείρονται πλατιά. Οί κτίτορει;; της ρωμανικής περιόδου !πρεπε &.κόμα να. 6α.σιζονται κυριως στήν έργασια των δουλοπάροικων και των ένοικιαστων τους, &.λλ' &.πό τή στιγμή πού &ρχισε να. μπαίνει σε χρήση τό χρημα, μποροϋσε να χρησιμοποιθεί σέ μεγαλύ τερο 6αθμό έλεύθερη έργασια ψερμένη lξω iiπό τήν περιο χή τους, ετσt πού α.ρχισε ν· &.ναψαινεται κάτι σαν ενοοπεριψε ρειακη &γορα έργασ(ας. Συνακόλουθα ή εκταση κι ή ταχύ τητα τοϋ χτισίματος ποικιλαν &νάλογα μέ τά χρήματα πού μποροϋσαν να διατεθοϋν, κι αν το χτ(σιμο μιας γοτθικi'jι;; έκ κλησίας καμιά ψορα συνεχιζόταν για. αιωνες, αύτο κα.τα. κα νόνα δψειλόταν στήν περιοδικη στενότητα χρήματος. ·Όταν ύπηρχε χρημα., τό χτ(σιμο προχωροϋσε γρήγορα και χωρtς δια.κοπή, αν δμως σωνόταν, τό lργο !πρεπε να. έπι6ραουνθεί η και νά σταματήσει δλότελα για ενα διά.στημα. 'Έτσι, ή δργά vωση της έργασ(ας διέψερε κατα. τά. μέσα του διοργανωτή: είτε ή δουλειά προχωροϋσε σταθερα καί &πασχολοϋνταν συ νεχώς τό ίδιο προσωπικό μέ μ,ικρές μόνο ά.λλαγές, είτε ή πα ραγωγη Μδιζε με διακοπές και μέ &.λλα.γές ρυθμου, ένω α πα.σχολουνταν α.λλοτε περισσότεροι κι α.λλοτε λιγότεροι καλ λιτέχνες και τεχνιτες371. 'Όταν, μέ την &να.γέννηση των πόλεων και μέ τήν ει σα.γωγη της χρηματικής οικονομίας στο οικοδομικό έπάγγελ μα., έπικράτησε τό μή κληρικό στοιχείο, &ρχικά δέν ύπηρχε στή θέση τοϋ μονα.χικοϋ έργαστηριοϋ καμιά δργάνωση ίκανη να δια.τηρήσει την πειθαρχία.. Έν πάση περιπτώσει, τό χτί σιμο ένός γοτθικου κα.θεδρικου να.ου ήταν πολύ πιό μακρα και περίπλοκη α κ διαδ, κασία όπό τό χτίσ ο μιας ρωμ νι ης έργα.των έκκλησιας. 'Απαιτοϋσε πολύ μεγαλύτερη ιμποικιλ!α. και πολύ μ4χρότερο χρόνο γιά να συμπληρωθεί, και έξα.ιτίας της ψύσrJς της δουλειάς, άλλά. και συχνα έπισης έξαιτία.ς των οικονομικών συνθηκών πού μνημονεύσαμε κιόλας. eH κατά.309
σταση σ.ύτή &.παιτοΟσε αΌστηρο κανονισμό της έργσ.σlας, δ δ ποίος μάλιστα θά ξεκινοΟσε &πα τις παραδοσιακες μεθόδους. Ή λuση 6ρέθηκε στους συλλόγους, με τους ciκρι6είς τους κα νόνες γιά τήν πρόσληψη, πληρωμή κι έξcίσκηση των έργα:tών με τήν ίεραρχία των ciρχιτεκτόνων, των πρωτομαστόρων κα.ί των ειοικ ευμένων έργατων, με τους ειδικούς περιορισμους πού l6αζαν στά δικαιώματα. πνευματικης lδιοκτησιας των με λι�:� πάνω στή οσυλειά τους και με τήν δlχως δρους ύποταγή ;ου &τόμου στις καλλιτεχνικες ciπαιτήσεις τοΟ κοινοΟ lργου. Ο σκοπος ήταν νά πετuχουν τήν sιχως προστρι6ες κατανο μή κι εντσ.ξη τοΟ διαθέσιμου έργατικοΟ δυναμικοΟ, με τήν μεγαλύτερη δυνατή έξειοικευση και τήν πιό πλήρη έναρμό νιση των προϊόντων διαφορετικών &τόμων. Ό σκοπος αότός μποροϋσε να. επιτευχθεί μονά.χα, έκεί δπου ciληθινή σύμπνοια. διέπνεε έκεlνους που συμμετείχαν, γιατι μονάχα ή θε λημα τική όποταγή των προσωπικών έπιθυμιων στή '6ούληση του ciρχιτέκτονα, καθώς κι ή συνεχής και στενή έπαψη &νάμε σα στον καλλιτεχνικό διευθυντή και στόν καθένα &.πό τούς �ναδέ�ψους του, μποροϋσαν νά δδηγήσουν στήν έπlτευξη της απαιτουμενης ισοπέδωσης των &τομικών 8ιαψορων χωρις νcχ. χε ιροτερέψει ή καλλιτεχνική ποιιiτητα. των έπι μέρους προϊ όντων. Πως μποροϋσε νά. έπιτευχθετ ποτέ μια. κατανομή έρ γασlας δπως αύτή καl σε τόσο περιπλοκό πνέυμα.τικό προ τσές, καθώς ή καλλιτεχνική δημιουργια; � rπάρχουν δυό τελειως 8tαcpορετικές, ciλλα. έξισου ρο ., μαντικές ιiπόψεις πάνω σ αύτό τό θέμα. μιά τεινει να. l8εί στήν κοινωτική δργάνωση της καλλιτεχνικης παραγωγής τόν , ciπαραιτητο δρο της μέγιστης έπιτυχιας, ένω ή !λλη πρεσβεύει δτι τό κομμά.τια.σμα των έργασιων και δ περιορισμός της &το μικi'jς έλεuθεριας βάζει σε κιν8υνο - για νά ποϋμε τό πιό λιγο - τήν παραγωγή κάθε γνήσιου εργου τέχνης. �ο κό σμος συνήθισε νά υιοθετεί τήν εόνοϊκή γιά τήν κοινοτική πα ραγωγή άποψη, δταν γlνεται λόγος γιά τή μεσαιωνική τέ χνη, και τη δυσμενή, δταν λ.χ. γινεται λόγος γιά τήν κινημα τογραψική ταινια. Κι οι 8υό θέσεις, παρόλο πού δοηγοϋν σε
�π
310
&.ντιφατικά συμπεριiσματα, κα.τά βάση σuμμερlζοντα.ι τήν ι�ια γνώμη γιά την καλλιτεχνική 8ημιουργια· κι οι δυό θεωροΟν τό εργο τέχνης σάν προϊόν !yιά.Cας, ciοιαψοροποlητης και οt ονει θείας πράξη� 8ημιουργιας. οι ρομαντικοt του 19ου αιώνα προσωποποιοϋσαν τό συλλογικό πνεϋμα των συλλόγων σαν !να είδος λαϊκi'jς ij δμα.8ικης ψυχης, προσδίδοντας ciτο μικότητα σέ κείνο που δεν !χε ι ciτομικότητα κι ciποοίδοντας ., τό εργο !νός ciθροισματος προσώπων σ αότή τήν ύποτιθέμε νη !νιαCα και προσωπική δμαδική ψυχή. Οι κριτικοt της κινη ματογραψικης ταινιας, &.πό την άλλη μεριά., δε σψά.λλουν στt συλλογικό χαρακτήρα - οηλαδή 1 ατή σύνθετη όργάνωση της παραγωγης ταινιών. Στήν πραγματικότητα τονCζουν τόν &πρόσωπο 1], δπως τό λένε τό «μηχανικό» της χαρακτήρα, δ μως &.ρνιοϋνται κάθε καλλιτεχνική ποιότη τα στο παραγόμ ενο, &.κρι6ως έπε ιδη είναι οημιουργlα !νός &.πρόσ�που και κατα κερματισμένου προτσές. Ξεχνοϋν δτι ή &.τομική, &.νε ξά.ρτητη μέθοδος έργασίας του καλλιτέχνη διόλου δέν είναι τόσο !νι αlα κι δργανική, δσο ψαντάζονται οι ρομαντικοί. Κάθε πνευ ματικό προτσές που δπωσοήποτ ε είναι περίπλοκο (κι ή καλ λιτεχνική οημιουργία είναι ενα &.πό τα πιο πολύπλοκα) συ ν(στα.ται &.πδ δλόκληρη σ ε ιρα λίγο - πολύ &.νεξάρτητων λε ι τουργιών - συνειδητών και &.συναίσθητων, όρθολογικών κα.ί παράλογων - και τα ποικίλα του προϊόντα πρέπει να κοσκι νιστουν και να. προετοιμαστοϋν έντ ελως &.πό τόν κριτικό νοϋ τοϋ καλλιτέχνη σέ μεγάλο βαθμό κατα τον ίδιο τρόπο πού κι δ διευθυντής του συλλόγου δοκίμαζε, διόρθωνε κι έναρμόνιζε τα προϊόντα των μεμονωμένων έργατων. Το να όποθέσουμε δτι οί ουνά.μεις κι οί λ ειτουργί ες της &.νθρώπινης ψυχη� έ νεργοϋν σαv τέλ εια �νότητα είναι τόσο &.στήρικτη και τόσο ρομαντικη πλασματική έπινόr,ση, οσο και ή οηθεν &.νεξάρτη τη ϋπα.ρξγl της λα.ϊκης και της δμαδικης ψυχης·, που είνσ.ι τάχα ξέχωρη &.πό τήν ψυχή των &.τόμων. ψυχή των &.τό μων μπορεί να νοηθ εί σαν κομμάτι η διαθλασμένη ακτίνα κάποιας συλλογικης ψυχης, δμως ή συλλογικη αότή ψυχη τήν ϋπαρξή της τrιν (χει &.ποκλειστικα μέσα στα συστατικα και
·π
311
στις διαθλά.σεις τη ς. Κατα τόν tοιο τρόπο, ή &.τομική φυχή ψυσιολογικα έκδηλώνεται μονάχα σε έπι μέρους λειτουpγlες· ή ά.ρμονια των ποικίλων της στάσεων - έκτός &.πό καταστά σεις Ικστα.σης, οί δποίες πάντως δεν εχουν σχέση με τήν τέ χνη - ε!ναι κάτι που πετυχαlνεται μονάχα δστερ' &.πό σκλη ρό &.γώνσ., κι οχι tλεύθεpο χάρισμα. της στιγμης. σύλλογος ήταν μια δpγάνωση της έργασία.ς ταιριαστή σε μια έποχη που ή Έκκλησια και τα. σωματεία των πόλεων οόσιαστικα ήσαν οί μόνοι άγοpαστες lpγων τέχνης, οί δποίοι άποτελοϋaαν ενα σχετικα μικρό κύκλο που ή ζήτησή του ή ταν διακεκομμένη μόνο καt γενικα ίκανοποιοϋνταν σύντομα. καλλιτέχνης, σ..ν ήθελε να 6pεί άπασχ6ληση, επpεπε ν' άλλάζει συχνα τόν τόπο της δραστηριότητάς του. 'Όμως δεν ήταν άνάγκη να τρέχη μόνος του, ουτε να καταψεύγει &.πο κλειστικα στούς δικούς του πόρους, δταν εκανε τα ταξίδια του· δ σύλλογος, στόν δποίο μποροϋσε ν' ανήκει, διέθετε την προ σαρμοστικότη τα που άπαιτοϋσαν οί καιροί. Στρωνόταν σ' ενα τόπο κι lμενε έκεί δσο ε!χε δουλειά, μετακινοϋνταν μόλις δεν ε!χε πια τlποτε να κάμει κι έγκαταστα.�νόταν, δπου μποροϋ σε να t,ρεθεί καινούργια &.πασχόληση . Πρόσφερε στο άτομό κάτι που για κείνους τους καιρους ήταν μεγάλος 6αθμος ά σφάλεια.ς· ενας ίκανος έργάτης μποροϋσε yα, μείνει σε μια συντροφιά, δσο ήθελε, κι ήταν έπίση ς έλεύθερος να την παρατήσει για να πάει με μιαν άλλη, η αν είχε ?t�θεση σπι τική, μπορουσε να προσαρτηθεί σέ μια &.πό τις μεγάλες μόνι μες συντροφιες ποuψτιαχναν καθεδρικους ναους στη Σάρτρ, στή Ρένς, στο Παρίσι, στο Στρασοοuργο, στην Κολωνlα i} στη Βιένν1J. Μονάχα δταν ή &.γοραστικη δύναμη των άστων των πόλεων αυξήθηκε σε τέτοιο σημείο που οί ιδιώτες (κι δχι μό νο τα σωματεία) άρχισαν ν' &.ποτελοuν τακτική άγορα ερ γων τέχνης, ήταν πια κι δ καλλιτέχνης σε θέση ν' άψήσει τό σύλλογο και να έγκατα.σταθεί σε πόλη σαν ανεξάρτη τος μά στορης372. Στο σημείο αυτό φτάνουμε κατά τον δέκατο τέ ταρτο αιώνα, στην άρχη δμως μονάχα οί ζωγράψοι κι οί γλύ πτες απελευθερώθηκαν άπο τό σύλλογο κι άνοιξαν δουλειες για δικό τους λογαριασμό. οι τεχνίτες οικοδομών εμειναν
·ο
·ο
312
μέσα στις συντροψιες σχεδόν δυο αίωνες &.κόμα, για.τι πριν ά πό το τέλος του δέκατου πέμπτου αίώνα οί οικοδομικες παρα γγελlες των lδιωτων δεν ήσαν έπαρκης πηγή εισοδήματος;. "'Οταν α•1το συντελέστηκε, οί. έργάτες οίκοδομων ά ψησαν κι αυτοι τους συλλόγους κι ένώθηκαν με τις συντεχνlες, που &.πό καιρό πεpιλάοαιναν γλύπτες και ζωγράφους. 'Ή συγκέντρωση των καλλιτεχνών στις πόλεις κι δ συναγωνισμός που άναπτύ χθηκε συναμεταξύ τους εκαμε άναγκαία έξαρχης μια συλλο γική οίκονομικη δργάνωση. Αυτή ψυσικα θα πραγματοποιοϋν ταν πάνω στις γραμμες της συντεχνίας, τη μορψη έκεlνη της αuτοκυοέρνησης που είχαν έπινοήσει για λόγου τους οί όπό λοιποι επιπιδευματίες αίωνες πρίν. Συντεχνίες σ:tό Μεσαίωνα &.να.φάνηκαν δπουδήποτε μια έπαγγελματικη δμάδα lνιωθε την οίκονομική της ϋπαρξη ν' άπειλείται άπο μιαν εισροη άν ταγωνιστωv άπο τα εξω. Σκοπος της δργάνωσης ήταν ν.. άπο κλείσει η τουλάχιστο να περιορίσει το συναγωνισμό. Ή έξω τερικη έκοήλωση της έσωτεpικης της δημοκρατίας, που στον πρώτο καιpο ήταν άpκετα πραγματική, εξαpχης ήταν ενας ά πόλυτα μισαλλόδοξος προστατευτισμός εναντίον καθενός που ήταν εςω απ' αυτές. Οι κανονισμοt είχαν μοναδικό Κt άπο κλειστικο σκοπο να πpοστατέφουν τους παpαγωγους και κα θόλου τους καταναλωτές, δπως προφασίζονταν κι δπως θα ή θελαν να πιστέψουμε οι έξιδανικευτες pομαντικοι: και μόνη ή παρεμπόδιση του έλεύθεpου συνα.γωνισμοu ήταν καθαυτή άp κετη 6λά6η των συμφερόντων των καταναλωτών. ., Οσο για τους κανονισμους που προκαθόριζαν μια μίνιμουμ ποιότη τα για το προϊόν, αυτοί διόλου δεν είχαν σκοπό άνιδιοτελή κι ήσαν ετσι φτιαγμένοι, &στε να δίνουν δση ευρυχωρlα χρεια ζόταν για να έξασφαλίσουν στα μέλη της συντεχνlας σταθερή άγορα γα τα προϊόντα τους373. Οί ρομαντικοι δχι μόνο έξυ μνοuσαv τις συντεχνίες, σε άντιδιαστολή με τη 6ιομηχανοποι ηση κα.ί τήν έμποροκρατlα της φιλελεύθερης έποχης, κι άρ νιοuνταν δτι οί συντεχνίες ε!χαν άρχικα μονοπωλιακό κι ι διοτελή χαρακτήρα, άλλα κι ε6λεπαν σε τούτη τη συνεργατική οργάνωση της έργασίας, στο ένιαίο έπίπεδο τηc;; ποιότητα; και στις συμφωνίες για δημόσια έπιθε�>ρηση κι ελεγχο, μέσα
313
με τα. δποία. «ή χειροτεχνια. ά.νυφωνότα.ν σ.. έπlπε8ο τέ χνηςχ.374. Άπένα.ντι σ.. α.ότόν τόν ιοεσ.λισμό, δ Sombart !ν τελώς όρθ&; πα.ρα.τηρεί δτι «ή μεγάλη μάζα. των τεχνιτών πο τε 8εν εψτα.σε σε ά.ξιοσέ6αστο έπίπε8ο καλλιτεχνικης ποιό τητας» κι δτι ή καλλιτεχνική παραγωγή ήτα.ν πάντα κιίτt 8ια.φορετικό ά.πό τή συνηθισμένη χειροτεχν!α.375. ..Ακόμα. κι άν οί συντεχνιακοι κα.νονισμοι 6οηθο0σα.ν την 6ελτίωση τi); ποιότητας των χειροτεχνιG>ν - ποιότη τα. που 8έν εlχε κα.μι&; σχέση με καλλιτεχνικές ά.ρετες - για; τόν καλλιτέχνη τέτ�ιοι κα.νονισμοι ήσαν τδ ίσιο συχνα !μπόοιο δσο και κίνητρο. 0μως σε σύγκριση με τους συλλόγους, ή συντεχν!α., ιiν κι ήταν αντιψιλελεύθερη, σημείωσε ενα. αποφασιστικό 6ημα. πρός τα; έμπρος στο θέμα. της έλευθερlα.ς τοΟ καλλιτέχνη. cQ σύλλογος Κt ή συντεχνια. ti>ς προς τις ά.ρχές τους 8tέ ψερα.ν κατα το δτι δ πρώτος ήταν συνεταιρισμός μισθωτών όpγανωμένων ίερα.ρχικά, ένω ή δεύτερη τουλάχιστο ά.ρχtκ& ήταν συνεταφισμος ά.νεξάρτητων έπιχειρηματιών με ίσους δ pους. Ό σύλλογος ήταν μια και μόνη συλλογική όργάνωση, στήν δπο{α κανένας οεν ήταν έλεύθερος, οϋτε καν δ διευθυν τής η δ αρχιτέκτονας, γιατι κι αδτοι επρεπε να έργαστοϋν πάνω σε σχέδιο που τ'6χαν συλλά6ει και συν�άξει οι έκκλη σιαστικες αρχές και δπου μάλιστα έκείνα που ά.παιτοϋσαν ά.π" αότους συνήθως ήσαν προσδιορισμένα ίσαμε τις λεπτομέρειες. 'Άπο τήν άλλη μεριά, στα μεμονωμένα έργαστήρια, ιiπδ τα δποία ιiποτελοϋνταν ή συντεχν!α., οι πρωτομάστοροι ήσαν έ λεύθεροι '6χι μόνο στή χρήση του χρόνου τους, &.λλα και στήν επιλογή των καλλιτεχνικών τους μέσων. Τ&; καταστατικά, ετσι που πολλες ψορες ήσαν στενόμυαλα, κανονικ& περιορίζον ταν σε τεχνικες διασαψήσεις. Διαψορετικιι ά.πδ τους κανο νισμούς με τούς δποίους επρεπε να συμμορφωθοϋν οί καλλι τέχνες τοϋ συλλόγου, ή συντεχνία έλάχιστα εθιγε ζητήματα. κα.θαρα καλλιτεχνικοϋ ένοια.ψέροντος. Περιόριζαν τήν πpωτο6ουλία τοϋ μά.στορα., δμως δεν δριζαν, τί να κά.μει και τι '6χι, ιiρκεί να κρα.τtόταν μέσα. σε μερικα γενικα ιiποοεκτα δρια. Ή προσωπικότητα. τοϋ καλλιτέχνη σαν τέτοιου δεν εlχε &κό μη &.ναγνωpιστεί· τδ έργα.στήρt του έξα.κολουθοuσε να.ναι όp314
γανωμένο κατα τδν ·ί8ιο τρόπο &.κpι6ώς μ" δποιουοήποτε &.λ λου έπιτηοευμα.τία κι οί ζωγρά.ψοι σε θεωροϋσα.ν τη συμμε τοχή τους στην ίδια συντεχνία. μ.. ενα σα.μα.pα διόλου έξευτε λιστική. Έντούτοις, στδν ανεξάρτητο πρωτομάστορα του '6φt μου Μεσαίωνα, που δούλευε με δικό του κίνδυνο κι ήταν πpο σωπικα. όπεύθυνος για τη δουλειά του, πρέπει ν' ιiναγνωp{ σουμε τον πρόδρομο τοϋ σύγχρονου καλλιτέχνη376. Τίποτε σε δείχνει τή γενική τάση της έξέλιξης κατα τδ Μεσαlωνα πιδ ξεκάθαρα απο τον δλοέvα μεγαλύτερο οιαχωρι σμδ τοϋ τόπου έργα.σίας του καλλιτέχνη ιiπδ το χώρο της οί κο8ομης. Στή ρωμ.ανική περίοδο τδ σύνολο της οουλεισ.ς τοϋ καλλιτέχνη έκτελοuνταν πάνω στήν ίσια την οίκοοομή. "Όσο ά.ψοροuσε τδ ζωγράψο, ή διακόσμηση μιaς έκκλησίας σ.ποτε λοuνταν ιiποκλειστικα ιiπο τοιχογραψίες που φυσικα �πρεπε να έκτελεστοϋν έπt τόπου. ..Αλλα κι ή πλαστικη δια.κόσμηση γινόταν πάνω στήν σκαλωσια «apres la pose» ( =μετα την τοποθέτη ση - Σ.τ.Μ.), δηλ. δ γλύπτη ς σμιλευε τήν πέτρα, ιiφοϋ δ χτlστης τήν ε!χε στερεώσει στόν τοίχο. Με τδ θεσμό των συλλόγων στδ οωοέκατο αιώνα, &πό τήν α.ποφη αότή ε λα6ε χώρα μια άλλαγή που σημειώθηκε κιόλας ιiπδ τδν Vio Iet - le - Duc. eo σύλλογος πρόσφερε στδ γλύπτη πιδ 6ολικδ και καλύτερα έξοπλισμένο τόπο έργσ.σίας άπ.. δ,τι ήταν ή σκαλωσιά. Γενικά, τώρα κάνει δλη του τή δουλεια σ� ενα έρ γαστήρι κοντα. στην έκκλησία και τα τελειωμένα γλυπτα έ ναρμόζονται κατόπιν στήν οικοοομή. Ή ιiλλαγή αυτή πιθανό να μην ήταν τόσο αίφνίοια δσο όποθέτει δ Violet - le - Duc377, έν πά.ση περιπτώσει δμως έσω εχουμε μια.ν έξέλιξη που τε λικα. έπρόκειτο να δοηγήσει στ-ην ανεξαρτη σία της δουλειάς του γλύπτη και σ' ενα.ν α.ϋξοντα. οισ.χωρισμδ της γλυπτικής ά.πδ την αρχιτεκτονική. Ή βαθμιαία όποκατάσταση φορητών πινά.κων στη θέση των τοιχογραψιών έξεικονίζει τήν ίοισ. τάσrJ. Τελικα. τδ έpγαστήρι οιαχωρίζετα.ι έντελως ιiπδ την οίκοοομή· γλύπτες και ζωγράψοι παρατοuν το χωρο της για τα έργα.στήριά τους και πολλές ψορές μπορεί κα.ι να μην ε6λεπαν ποτε τήν εκκλησία έκείνη, που τδ τέμπλο της και τά σκηνώματά της τούς ε!χαν παραγγεlλει να φτιάξουν.
315
Πολλά χαρακτηριστικά της τεχνοτροπίας της οψιμης γοτθικής τέχνης συνδέονταν &μεσα μ' αότο το 8ιαχωρισμο τοϋ τόπου έργασίας &.πο τον τόπο δπου πρόκειται να τοποθετηθοϋν τα εργα τέχνης. Μέ τή με τατόπιση της καλλιτεχνικης παρα γωγής &.πο τήν οlκοδομή στο έργα.στήρι τοϋ μάστορα σχετι ζεται πρώτο και καλύτερο έκείνο το πιο χτυπητα μοντέρνο γνώρισμα. της οψιμης μεσαιωνικής τέχνης, δηλ. ή &.στική με τριοψροσύνη και το μή μνημειακό και δίχως ά.ξιώσεις μέγε θος των προϊόντων της. οι ά.στοί' κατά τις δυνάμεις τους σαν ιδιώτες, στην ά.ρχή δέν πα.ράγγελ�αν έκκλησιές η έπαύ),εις, ουτε παρεκκλήσια. η σειρές τοιχογραψιων, παρά μόνο σκευο θηκες και ψορητές εικόνες - πάντως, οι παραγγελίες του για τις τελευταίες αότες lψτα.ναν τlς έκα.τοντάοες η και χι λιάδες. Αότοι οί τύποι τέχνης ταίριαζαν και μέ τήν τσέπη τοϋ άστοϋ και μέ το γοϋστο του, κι έξίσου ταίριαζαν και μέ τη μικρής κλίμακας παραγωγή τοϋ &.νεξάρτητου καλλιτέχνη. Σ�ό στενο χώρο τοϋ έργα.στηριοϋ της πόλης, μέ τους λίγους 6ογιθους που είχε κάθε μάστορας, μποροϋσαν να έπιχειρηθοϋν μονάχα εργα μικροϋ μεγέθους. περιστάσεις εύνοοϋσα.ν έ πίσης τη χρησιμοποίηση σαν ύλικοϋ τοϋ ξύλου, που ήταν έ λαψρύ, ψτηνο κι εύκολοδούλευτο. Είναι δύσκολο να ποϋμε, αν ή έπι.)bγη μετριότερου μεγέθους και λιγότερο ιiπαιτητι κου ύλικου ήταν &.ποτέλεσμα μιας &.λλαγης γούστου η αν ή καινούργια, πιο εϋκαμπτη, πιο λεπτή και πιο έκψραστικη τεχνοτροπία &.πέρρευσε &.πο τή μετα6ολη των ύλικων και των συνθγικων. Έν πάση περπτύ>σει, το μικροϋ μεγέθους και πιό επεξεργάσιμο ύλικό καθαυτό ένθάρρυνε το νεωτερισμο κι & ναπό cρευκτα 6οήθησε τή μετά6αση σέ μια τεχνοτροπία που γύρευε να έπεκταθεί πιο πολυ και γνοιαζόταν να πλουτίσει και να ποικίλει τα &.ντικείμενα που περίγρα cρε378. Ή &.λλαγή &.πό τό μεγάλο, το 6αρυ καί τό έπι6λητικο προς τό μικρό, το έλαcρ ρυ καί το άμεσο, μπορεί πράγματι να παρατηρηθεί οχι μόνο στίς ξύλινες μορcρ ες των τέμπλων, &.λλα καί στήν περισ σότερο μνημειακή λιθογλυπτική της έποχης. 'Όμως αότο διό λου οέν ιiποοείχνει δτι το ύλικο μπορεί ναπαιξε κάποιο ρό λο στον καθορισμο της τεχνοτροπίας - τίποτε δε θαταv cρυσι-
οι
316
κότερο α.πο το νcι μεταφερθεί ή τεχνοτροπία της ξυλογλυπτι χ ης, σέ μιcι έποχή που αότή κυριαρχοϋσε, στην γλυπτική σέ πέτρα. 'Όπως και ναχει, ή καλλιτεχνική τάση που φαίνεται σ' lργα κάθε μεγέθους και ύλικοϋ είναι προς τήν κατεύθυνσγJ της χάρης, της νοστιμιάς και της έκλέπτυνσης. Παραστεκό μαστε στις δλο και με γαλύτερες κατακτήσεις της δεξιοτεχνί ας της έποχης της τεχνικής που &.ποκτιέται πολu εijκολα., των μέσων που προσψέρονται και χειραγωγοϋνται &νετα.. Πάν τως ή δεξιοτεχνία τούτη &.πο μιαν άποψη είναι ενα. μονάχα σύμπτώμα τοϋ προτσές που στην δψιμη γοτθική έποχή δοήγη σε στην πλήρως ιiνα.πτερωμένη χρηματική οικονομία και πα ραγωγή για πούληση, στήν έμπορικοποίηση της ζωγραφικής και της γλυπτικής και στη_ν έμψάνιση ένος γούστου που τις ει κόνες τις θεωροϋσε σαν &πλή διακόσμηση τοϋ τοίχου και τή γλυπτική σαν έπίπλωση. Μπορεί κανεις - κι ή &.λήθεια είναι δτι και πρέπει - να μείνει εόχαριστημένος ιiποκα.θιστώντας μιαν ιiντιστοιχία ανάμε σα στην ιστορία της τεχνοτροπίας και στήν ιστορία της δργάνωσης της έργασίας. Είναι &.vώψελο να έξετάσουμε ποιά απ' τίς δυο είναι ή πρωταρχική καί ποιά ή δευτερεύουσα.. "Ας έπαρκέσει λοιπον το να τονίσcυ:,tε δτι στό τέλος τοϋ Μεσαίω να ψτάνουμε σέ μια κατάσταση δπου άμετακίνητοι καλλιτέ χνες, μικροεργαστήρια, ψτηνα κι εόκολομεταχε,ρ�στα ύλικά συμ6αοίζουν μέ εργα μικρα στο μέγεθος, λεπτα στο σχημα, κι ιδιότροπα. και περίεργα στη μορψή τους. 11. ·Η Ttxvn τηc: Μεσαίαc: Τάξης στήν όψιμη Γοτθι κή Περίοδο.
�ο οψιμος Μεσαίωνας οχι μόνο εχει μια πετυχημένη με σαία. τάξη ιiλλα και είναι πραγματικα περίοδος της μεσαίας τάξης. Το χρήμα των πόλεων κι ή έμπορική οικονομία, που κανονίζουν τήν πορεία δλης της έξέλιξης ιiπο τή λήξη τοϋ προχωρημένου Μεσαίωνα. και μετά, δοηγοϋν σέ πολιτικη &νεξαρτησία κι άργότερα. σε Π'Jευμα.τική έπικράτηση του 317
στοιχείου της μεσαίας τάξης. Γιατί ή τάξη αότη !κπροσωπετ τήν πιό προοδευτική και παραγωγική τάση στήν τέχνη και στόν πολιτισμό, καθώς και στην οικονομική ζωή. c,Ομως οΕ μεσαίες τάξεις τοϋ οφιμου Μεσαίωνα &.ποτελοϋν μιαν
·π
·π
οι
318
·π
α.λλη την παρακμάζόυσα αριστοκρατία. &πόσταση άνάμεσα στ' άνώτερα στρώματα της μεσαίας τάξης και στα κατώτερα, λιγότερο εϋπορα στρώματα της άριστοκρατίας βαθμιαία μει ώνεται, δμως οί διαψορές επιπέδου πλούτου γίνονται δλο και περισσότερο ά.συμ6ί6αστες - το μίσος τοϋ ψτωχοϋ ίππότη για τον πλούσιο &στο γίνεται ά.ξεπέραστος ψραγμος κι ή σύγ κουση άνάμεσα στον έργάτη πού στερήθηκε τα ά.στικιi του δι καιώματα καί στόν προνομιοϋχο μιiστορη γίνεται αδύνατο να. διευθετηθεί. 'Αλλα ή δομη της μεσαιωνικης κοινωνίας δείχνει έπι κίνδυνες ραγισματιές άκόμα και στα πιό φηλιχ έπίπεδα· 'rJ σπονδυλικη στήλη της ίσχυρης παλιάς ψεουδαλικης τάξης �ού κρατοϋσε στάση προκλητικη απέναντι στους ήγεμόνες, εχει σπάσει. Με τη μετιiβαση άπό τη ψυσικη στή χρηματική οίκονομία, οί λίγο - πολυ ανεξάρτητοι ευγενείς γινονται πε λατεία των κυρίαρχων μοναρχών. Οί μεμονωμένοι γαιοκτή μονες μπορεί ν&γιναν -πλουσιότεροι η ψτωχότεροι, σαν απο τέλεσμα της κατάλυcrης της δουλοπαροικίας και της μεταμόρ ψωσης των ψεουδαλικων ίδιοκτησιων σ' ένοικιαζόμενα κτή ματα η σε ά.γροκτήματα πού τα δούλευαν ελεύθεροι έργιiτες, δμως δεν εχουν πια ανθρώπους στη διάθεσή τους για να. τους χρησιμοποιήσουν στη διεξαγωγη πολέμων έναντίον των 6α σιλιάδων. ψεουοαλική αριστοκρατία &.ψανlζεται κι &.ντικα θlσταται &.πο μιαν αυλική άριστοκρατία που αντλεί τα. προνό μιά της άπο τη θέση της στην ύπηρεσία του 6ασιλια. Σέ και ρούς προγενέστερους, τα σπιτικα των ήγεμόνων επίσης απο τελοϋνταν απο ευγενείς, 6έ6αια, δμως αυτοι ήσαν &.νεξιiρτητοι fι μποροϋσαν δποτεδήποτε ν' ανεξαρτοποιηθοϋν από την αυλή. Οί καινούργιοι αυλικοί ευγενείς, πάντως, έξαρτιοϋνται έντε λως από τη χάρη και την εϋνοια του 6ασιλια. Οί ευγενείς γί νονται αυλικοί αξιωματοϋχοι κι οί αυλικοι αξιωματικοι α ναγορεύονται ευγενείς. Οί παλιοί στρατιωτικοι ευγενείς &.να μιγνύονται με τους καινούργιους, αναγορευμένους ευγενείς και στήν καινούργια μικτογενή αυλη καί &.ριστοκρατία &.ξιωμα τούχων, πού δλοι αυτοί σχηματίζουν τώρα, διόλου δέν παί· ζουν το σπουδαιότερο ρόλο τα μέλη της παλιάς τάξης των
·π
319
ευγενών. οι 6ασιλιάοες προτιμουy να έπιλέγουν τους νομικούς τους cruμ6ούλους και τους οικονομικούς τους έμπειρογνώμονες, τους γραμματείς και τους τραπεζlτες τους, άπό τα στοιχετα της μεσαίας τάξης και στην έπιλογή τους καθοδηγουνται μόνο &� πο το 6αθμό των προσωπικών επιτεύξεων του καθενός. Κι έοω έπlση ς οι καθοδηγητικές άρχές της χρηματικης οlκονομlας τείνουν στην καταπάτηση των αλλλωv: ή συναγωνιστική ι κανότητα, 'YJ άδιαψοpία για τα μέσα ΠΟΙJ χρησιμοποtουνται στην έπίτευξη του σκοποϋ, ή μεταμόρφωση των προσωπικών σχέσεων σε απρόσωπες &πιχειρηματικές σχέσεις. Το νέο κρά -:,ος, με την τάση του προς την απολυταρχία, δε 6ασίζεται πια στη νομιμοφροσύνη των ύποτελων, αλλα στην ύλικη &ξάρ τηση απ' αύτό μιας πολιτικης ύπηρεσίας ύπαλλήλων που μπο ροϋν ν' απολυθοϋν, κι ένός μισθοψοpικοϋ μόνιμου στρατου. Πάντως ή μεταμόpψωση αύτη καθίσταται δυνατη μονάχα α ψοϋ οι αpχες της χρηματικης οικονομίας των πόλεων έπεκτά θηκαν σ' δλόκληρο τον προυπολογισμο κι αποκτήθηκαν τα μέσα που ήσαν αναγκαία για να συντηρηθεί ενα τόσο δαπα ν-ηpο σύστημα. Ή δομη της τάξης των εύγενων ά.λλάζει σύμφωνα με κείνη τοϋ κράτους, δμως κρατεί άθικτη τη συνέχειά της με το παρελθόν. eH ιπποσύνη, απο την αλλη μεριά, σαν &.ποκλει στικη τάξη πολεμιστών κι ύποστηρίκτρια τοϋ κοσμικου πολι τισμοϋ, παρακμάζει έντελώς. Τό προτσες αύτό παρατείνεται καl τα ίδεώδη της ίπποσύνης δε χάνουν τη σαγηνευτική τους λαμπρότητα απο τη μια μέρα στην αλλη - και στα μάτια .:ων μεσαίων τάξεων λιγότερο απ' δ,τι στα μάτια των άλλων. 'Όμως στα παρασκήνια εχοuv έτοιμαστεϊ τα πάντα για την πτώση τοϋ Δον Κιχώτη. Ή παpακμη της ίπποσύνης συνδέε ται μέ τlς νέες μεθόδους διεξαγωγής πολέμου που είσάχθηκαν στον οψιμο Μεσαίωνα κι εχει καταδειχτεί δτι το 6αρεια έξο πλισμένο ιππικό πάθαινε τpομερες ήττες δποτε αντιμετώπιζε το πεζικό των καινούργιων μισθοψορικων στρατών η το πε ζικο των σωμάτων μάχης των χωρικων· τράπηκε σε ψυγή άπο τους "Αγγλους τοξότες, τους eΕλ6ετους μισθοφόρους, τον πολωνο - λιθουανικό στρατό - μ' αλλα λόγια από κάθε εί-
δοuς δπλο διαφορετικό από τό δικό τους, άπb κά.θε λογής στρατιωτική δύναμη που δεν άκολουθοσσε τους δικούς τους κανόνες οιεξαγωγης πολέμου. Πάντως για τις ήττες ποϋπαθαν οί ίππότες δεν εlναι δ πραγματικός λόγος οί νέες μέθοδοι: οί τελευταίες αύτες ήσαν μονάχα ενα σύμπτωμα, γιατι ήσαν δ. πλώς ή εκψραση της δρθολογιστικης προσέγγισης τοσ νέου κόσμου των μεσαίων τάξεων, με την δποία οί ίππότες το 6ρη καν αδύνατο να cruμ6ι6αστοϋν. Τα πυpο6όλα δπλα, ή ά.νωνυ μια του πεζικοϋ, ή αύστηρη πειθαρχία των μαζικών στρα τών - δλοι αύτοι οί νεωτερισμοι μηχανοποιουσαν κι δρθολο γοποιουσαν την διεξαγωγή πολέμου, ενώ εκαναν την προσω πικη κι ήρωικη στάση των ίπποτων ξεπερασμένη. Οί μάχες τοϋ Κpεσύ, τοϋ Πουατιέ, τοσ Άζενκούρ, της Νικόπολης, της Βάρνας και τοσ Σέμπαχ δε χάθηκαν για τεχνικους λόγους, παρα έπειδη οί ίππότες αντι ν' άποτελοϋν ενα πραγματικό στρατό, ήσαν μονάχα άcruνάρτητες κι απειθάρχητες δμάοες τυχοδιωκτών, πουοαζαν την προσωπική τους ψήμη πάνω άπό τη νίκη της κοινής υπ6θεση ς379. eH γνωστή θέση, για τή δημοκρατικοποιηση της στρατιωτικής ύπηρεσίας έξαιτίας της έψεύρεσης των πυeο6όλων δπλων και τή χρήση μισθοψορικοσ πεζικοϋ, είναι 6άσιμη μονάχα με περιορισμένη lννοια. Όρθ& προ6λήθηκε έναντίον της θεωρίας αύτης το έπιχείρημα, δτι τα δπλα των ίπποτων διόλου δεν fγιναν άπαρχαιωμένα με την εισαγωγή του μικροϋ πλατύκαννου κανονιοσ και τοσ μου σκέτου, κι ας &.ψήσουμε έντελως κατα μέρος το γεγονός δτι τό πεζικό μαχόταν ώς έπt το πλετστο με &κόντιq, και τόξα κι δχι με πυρο6όλα δπλα.380. eo δψιμος Μεσαίωνας μάλιστα εl οε να κορυψώνεται ή άνάπτυξη τοϋ 6αριοσ δπλισμοσ που φο ροϋσαν οί ίππότες κι ίσαμε τον τριακονταετη πόλεμο τό ίππι κό παρέμεινε παράγοντας cruχνα &ποψασιστικης σημασίας πα ράλληλα μέ το πεζικό. Παρεμπιπτόντως, δεν εlναι σωcπΌ να ποϋμε δτι τό πεζικό αποτελοϋνταν άποκλειστικ& άπό &νθpώ πους της ύπαίθρου· στις τάξεις του 6ρ!σκουμε έπίση ς ανθρώ πους άπό τις μεσαίες τάξεις κα!. τους εύγενείς. eH ίπποσύνη εγινε άναχρο'iισμός δχι έξαιτίας των δπλων της, παρα έπειδή δ «ίοεαλισμός,> κι δ &.νορθολογισμός της εlχαν ξεπεραστεί. eo,
320
21
321
�πότης οέν κατανοοϋσε τις κινητήριες δυνάμεις πlσω &πδ τήν καινούργια οικονομια, τήν καινούργια κοινωνια και το και νούργιο κρά:::,;· iπέμενε &κόμα να θεωρεί σαν &νωμαλlα τή μεσαία τάξη, μέ τό χρήμα της και τή «στενοκέψαλη» έμπορι κή της θεώρηση. άνθρωποι της μεσαίας τάξης ήξεραν πο λυ. καλύτερα σε τι σχέσεις 6ρίσκονταν μέ τους ίππότες. Τους εδχαριστοϋσε να παίρνουν μέρος στή μασκαράτα των ίπποτι κών εψιππων κονταρομαχιών και των «έρωτοτροπιών• ' δ μως θεωρουσαν δλες αύτές τις δραστηριότητες σαν (ίπλή παιδιά· στήν έπιχειρηματική τους δραστηριότητα εμεναν πρα κτικοί κι έλεύθεροι άπδ αόταπάτες μέσα σ' εναν κόσμο πού ήταν δ κατεξοχή άντίθετος του ίπποτικου. cH μεσαία τάξη &ναμιγνύεται πολύ περισσότερο μέ τις παλιές οικογένειες πατρικlων των πόλεων παρα μέ τήν τάξη των ψεουδαρχων εύγενών. Οί «νεόπλουτοι» 6αθμtαία ψτά νουν να θεωρουνται σαν ίσοι &πδ τις παλιές οικογένειες πα τρικίων και τελικα άψομοιώνονται έντελώς μ' έπιγαμίες. Στην άρχή κάθε πλούσιο μέλος της μεσαιας τάξης οέν ε!ναι πατρl κιος, δμως ποτέ οί κοινοι πολlτες δέν άνέ6ηκαν τόσο εϋκολα δσο τώρα στις τάξεις μιας &.ριστοκρατίας έξαιτίας της οίκονο μικης τους θέσης. c,H παλtα τάξη των εύγενων των πόλεων και οί νεοψανείς κεψαλαtοκράτες μοιράζονται ιiναμεταξύ τους τη δημοτική διοίκηση καί σχηματίζουν τη νέα κυ6ερνητικη τάξη, δια.κριτικδ σημείο της δποίας εlναι δτι τα μέλη της ε χουν τα προσόντα. νά. έκλεγοϋν στο δημοτικό συμ6ούλιο. Οί οικογένειες που τά. μέλrJ τους δεν κατέχουν εδρα. σ' α.ύτό, α.λ λα θεωροϋνται, άπο έκεlνους που lχουν τα προσόντα να γl νουν μέλη του, ίσης περιωπης λόγω της οίκονομικης τους κα τάστασης και μποροϋν νά. συνάψουν γάμους σέ οίκογένειες πατρικίων, λογαριάζονται κι αυτοί δτι ιiνήκουν στην ίδια τού τη τάξη. cH 6αθμίδα αύτη των έπισήμων πού άσκεί τή διοί κηση των πόλεων άμεσα η εμεσα σχηματίζει τώρα μιαν αύ στηρα κλειστη τάξη· δ τρόπQς ζωης της εχει πέρα για πέρα &ριστοκρατικο χαρακτήρα κι ή έξουσία της 6ασίζεται σ· ινα μονοπώλιο των κυ6ερνητικών λειτουργημάτων και ιiξιωμά των τόσο ιiποκλειστικό, δσο καl κείνο που κάποτε &.πόλαuε ή
οι
322
φεουδαλική &.ριστοκρατία. 'Αλλά. δ πραγματικός σκοπός πίσω ιiπο την τέτοια ύπεροχή της τάξης αύτ·ης, ε!ναι το να έγγυη θεί στά. μέλη της μονοπώλιο στις οίκονομικες ύποθέσεις. Για τί δποτεδήποτε γίνεται μια μεγάλη έξαγωγική έπιχείρηση, κuριαρχουν στήν ιiγορα μόνο καl μόνο έπειδή αύτοι μόνοι κα τέχουν ιiποθέμα.τα πρώτων ύλων. 'Εξελίσσονται &.πο έπιτηοευ ματίες σ' έμπόρους κι εργοστασιάρχες και τώρα. 6άζουν dλ λους νά. δουλεύουν για λόγου τους. Αυτοί άπλώς παρέχουν τις πρώτες σλες κι ενα καθορισμένο μεροκάματο για τή δουλειά. CH άρχικη ισότητα δλων των τεχνιτών που ήτα.ν δργα.νωμέ νοι σε συντεχνίες κάνει τόπο σε μια δια6αθμισμένη διαψορο ποίφη ά.νάλογα. μέ τήν πολιτική επιρροή και τα οίκονομικα μέσα381. Πρωτ' &.π' δλα, οί ψτωχότεροι μαστόροι έξανα.γκά ζονται να 6γοϋν ιiπό τις μεγαλύτερες συντεχνίες· κατόπιν &. ποκόπτονται κι eκείνοι ιiπό δσους προσπαθοϋν. ν' &.νέ6ουν &.πδ τα κάτω κι εμποδίζουν τούς ψτωχότερους μαθητευομένους να γίνουν μαστόροι. Οί μικρότεροι έπιτηδευματίες 6αθμιοcία χά νουν κάθε έπιρροή στή διοίκηση της πόλης, και προπαντός στον τρόπο που κατανέμο νται τα οίκονομικα 6άρη και προ νόμια, και τελικα ήσυχάζουν στή μοίρα μιας στερημένης μι κροαστικης τάξης. οι είδικευμένοι έργάτες ξεπέψτουν στο έ πίπεδο των ίσό6ιων μεροκα.ματιάρηδων καί, πεταγμένοι άπό τlς συντεχνlες, συγχωνεύονται σε καινούργιους δικούς τους συνεταιρισμούς. Συνεπώς &.πό το δέκατο τέταρτο αίώνα άνα πτύσσεται μια ξεχωριστή έργατική τάξη, πού της εlνα.ι &.πο κλεισμένη ή πιθανότητα ν' ά.νέ6ει ποτέ στήν κοινωνική Υ..λί μακα, κι ή τάξη αυτή ά.ποτελεί τη 6άση των νέων μεθόδων παραγωγης, πού μοιάζουν κιόλα.ς πολύ με κείνες πού χρησι μοποιουνται στή σύγχρονη 6ιομηχανία382. ΊΌ σ..ν είναι έπιτρεπτό να μιλαμε για καπιταλιστικό σύ στημα στο Μεσαίωνα έξαρταται άπό τό πώς δρίζqυμε τον κα πιταλισμό. ''Αν με την καπιταλιστική οίκονομία εννοοϋμε τη χαλάρωση τG>ν σωματειακών δεσμών, τή 6α.θμιαία εξοδο της οί κονομίας &.πό τους περιορισμους καθώς κι &πο τήν άσψάλεια του σωματείου - μ' άλλα λόγια, αν έννοοϋμε άπλως τή δια χείριση καl τrιν έπιχειρηματική δραστηριότητα πού γίνεται
323
για. λογαριασμδ έχ.ε!νου που τήν κάνει κι ή δποlα. !μπνέεται ιiπδ το ά.νταγωνιστικο πνεϋμα και το κlνητρο του κέροους τότε 6έ6αια πρέπει να. περιλά6ουμε τον προχωρημένο Μεσαlω vα στην καπιταλιστικη !ποχή. Αν δμως θεωρήσουμε τον δ ρισμό αυτό &.νεπαρκη και πά.ρουμε για ουσιωδέστερους πα ράγοντες την έκμετάλλευση της &ξωτερικης &ργασίας; και τον ελεγχο της &.γορα.ς έργασlας &.πο κείνους που κατέχουν τα μέσα παραγωγης - μέ μια λέξη, τη μεταμόρφωση της έρ γασίας ·ά.πο μορφη θητείας σέ άπλο έμπόρεuμα - τότε οί & παρχές της έποχης του καπιτα.λισμοϋ πρέπει να χpοvολογη θουν ά.πο το δέκατο τέταρτο καιτο δέκατο πέμπτο αίώνα. �Από την άλλη μεριά, δύσκολα μποpουμε να κάνουμε λόγο για πρα γματικη συσσώρευση κεφαλαίου, μεγάλου πλούτου με τη σύγ χρονη έννοια, &.κόμα και στον δφιμο Μεσαίωνα κι οδτε εlναι περισσότερο ουvατο να. μιλήσουμε για. άπαρέγκλιτα δpθολο γικη οίκονομlα, &.ποκλειστικα. 6ασισμέvη στις ά.ρχες της &.πο δοτικότητας, του μεθοοικοϋ σχεδιασμοϋ και της πλεονεκτικό τητας. 'Όμως ή τάση προς τον καπιταλισμο είναι καταφανής απ� αυτή την περίοδο και μετά. Παvτοϋ κερδίζουν εδαφος το άτομικιστικο πvεϋμα στην οικονομική ζωή, ή 6αθμιαια κα τάρρευση της σωματιακης άpχης κι ή άπροσωποποlηση των άνθpώπιvων σχέσεων- κι δσο ά.συμπλήpωτη κι αν παραμένει ή πλήρης εννοια τοϋ καπιτα.λισμοϋ ή έποχή εχει κιόλας πά.νω της τα. ι;rημάδια της καινούργιας οίκοvομίας και κυριαρχείται &πο τή μεσαία τά.ξη, που έκπροσωπεί την καπιταλιστική μέθο δο παραγωγής. Στον προχωρημένο Μεσαlωνα ή μεσαlα τάξη των πόλεων έξακολουθοϋσε να. μην παίρνει άμεσα μέρος στην πολιτιστική ζωή: σαν καλλιτέχνες, ποιητες και στοχαστές, τα. στοιχείσ. της μεσαίας τά.ξης �σαν άπλοί πpά.κτορες τοϋ κλήρου χαt των ευγενών, άπλοι έκτελεστες και μεσά.ζοντες άρχων που δεν εlχα.ν ρίζες στή δική τους τή φιλοσοφlα. Στόν οφιμο Μεσαί ωνα ή κατάσταση αυτή όπόκειται σε θεμελιακη άλλαγή· δ ίπποτικος τρόπος ζωης, τα γοϋστα της α.υλικης κοινωνlας κι οί εκκλησιαστικες παραδόσεις άπο πολλες άπόφεις παραμέ νουν ακόμα τα. πρότυπα της τέχνης και τοϋ πολιτισμοϋ της 71
324
μεσαίας τά.ξης, δμως ή μεσαία τάξη εχει γlνει τώρα δ πpα γματικος όποστηpικτης τοϋ πολιτισμού. 0ί ΤGλείστες παραγ γελίες έργων τέχνης δίνονται ά.πο άτομα που ά.νήκουν στή μεσαία τάξη κι οχι πια άπο ο<ψιλιάδες και ίεράρχες, δπως στόν πρώιμο Μεσαίωνα, η ά.πο αόλές και δημοτικές άpχές, δπως στή γοτθική περίοδο. Είναι άλήθεια δτι οί εύγενείς και δ κληpος δεν εγκαταλείπουν το ρόλο τους σαν ίδρυτες ναών και κτίτορες ά.ρχοντικων, ά.λλα ή επιρροή τους δεν είναι πιά. δημιοuργικη - ή εμπνεuση για καινούργια εργα τέχνης τώ ρα ώς έπt τό πλείστο προέρχεται άπό τή μεσαία τάξη. Ή άν τlληφη για. τήν τέχνη, την δποία πpέσ6ευε ενας τόσο περίπλο κος και διαιρεμένος κοινωvικος οργανισμός, δε μποpοϋσε να. ναι δμογεvης: δέν πρέπει π.χ. να ύποθέσοuμε δτι ήταν σύμψω vη μέ τό λαϊκο γοϋστο. Για.τι μέ δση δυσκολία κι αν 6γηκαν οί καλλιτεχvικοι σκοποι και τα πρότυπα της μεσαίας τάξης ά.πο κείνα τοϋ κληpου και των ευγενών' δεν ήσαν εντελώ,; & πλa και λαϊκά. - δηλαδή &μέσως καταvοητα χωpις δποιδή ποτε πολιτιστικό ύπό6αθρο. Το γοϋστο ένος έμπόpου της με σαίας τάξης ισως να ήταν πιο «χυδαίο»' πιο ρεαλιστικο και πιο γήινο άπο δ,τι ένος ειδήμονα της γοτθικης περιό δου, δμως γιά. την &πλή, καθημερινη πείρα του κοινοϋ λαοσ έλάχιστα ήταν λιγότερο διαφοροποιημένο και λιγότερο ξέ νο. οι μορφες της δφιμης γοτθικης ζωγpαφικης και γλuπτι κης, που φτιάχτηκαν για να συμψωvήσουν μέ το γοϋστο της μεσαίας τάξης, συχvα. ήσαν άκόμα πιο εκλεπτυσμένες και παι γνιδιάpικες άπο τις &.vτίστοιχες μορφες στην τέχνη της προ χωρημένης γοτθικής &ποχης. Το λαϊκό γουστο !κφράζεται πιο πολυ στή λογοτεχνCα, ή δποία τώρα, δπως πάντα σχεδόν, διεισδύει σε κατώτερα !πι πεδα της κοινωνίας &π� δ,τι ή ζωγραψικη και ή γλυπτική, που τα προϊόντα τους μονάχ:χ. πλοόσιοι μποροϋν νά. οιαθέσουν χpημα γ�α να τ� &.γοpάσουν. Κι έδω tπίση ς, το λαϊκο στοιχείο συνίσταται μονάχα στο γεγονος δτι τά. πλετστα λογοτεχνικά. είδη &ποκαλόπτοην λιγότερη ροπη και λιγότερο σε6ασμο γι?:. τις ήθικές και αισθητικές προκαταλήψεις της κάστιχς των ιπ ποτών, δμως πραγματικη λαϊκη ποίηση δεν ύπάρχει πουθενά
325
σ� αύτή τη λογοτεχνια. Πουθενά ή άψελης ιοέα. πουχει γtά την ,τέχνη � &πλ�ς λαός, άνεξάρτητος άπό τή λογοτ�χνtκή �α.ρα.δοσ η τω� άν�τερων τάξεων, 8εν κα.τακτα κά.τι δικό τη ς. μεσ_α.ιωνικος μ�θος πάντο;ε θεωρουνταν άπό τους ιστορt κους τ�� λογοτεχνιας και τους ειοικούς της λαογραψιας σάν άμεση εκψραση του λαϊκου πνεύματος. Σύμψωνα. μέ τη ρο μαντικη θεωρία, πού καθολικά άναγνώριζαντ1f'lσχύ της ίσαμ" έντελως πρόσ�α;α, οί μύθοι �α�άγονταν άπό την· προψορική παρ�δοση κι �vεβηκαν άπό τα. οάθη του άπλου άγράμματου λα.ου στή σψαιρα της λογοτεχνιας, καταλείποντας μιάν άρ γοπ�ρημένη _ και �v μέρε; άνακρι6η παρακαταθήκη των άρ χικων μορψωv που δημιουργησε δ λαός. Στην πραγματικότη τα. δμως ψαίνεται δτι συνέβηκε τό άνάπο8ο προτσές. Δε γνω ρίζουμε yιά λαϊκούς μύθους παλιότερους άπό τό Roman dc Renard ( =μυθιστορία. της &λεπους - Σ.τ.Μ.) · ή γαλλι �ή, ή ψιλαν8ικη κι ή ούκρανικη ίστορία πού κατέχουμε προ ερχονται 'δλες &πό το λογοτεχνικό μύθο κι οί μεσαιωνικοι εμ 2 μετροι μυθοι πιθανό νά εξα.ρτιουνται επίσης &π αύτη τήν πη γη383. Πα.ρόμοια δμως εlναt κι ή περίπτωση του οφιμου με σαι<:>νικου λαϊκ�υ τρα.γουδ:ου: ε!ναι οφιμος &πόγονος των λυ �ικων στ!χων των τρο6αδουρων καί των πλα.νό8ιων λογιων απλουστευμένη κι εκλαϊκευμένη μορψη του λογοτεχνικου έ ρωτο_τράγ υδου_ . Δια8όθηκε &πό τις κατώτερες τάξεις των ρα φωδων, ο�� δποιοι «lκαναν άρχή στή μουσική γιά τούς χορούς τ γ υδουσα τ ίδ α τρα.γού8ια, πού συνήθως &ποκαλουνται ρ� ? τραγου8ια, � α. ;ου� δέκα.του τέταρτου, 8έκα.του πέμπτου καί λαικα δέκατου fκτου αιωνα., και πού τραγουδιόνταν έπίσης εν χοριi> &πό τούς ί��ους τους �ορευτές:·· Με τη μεσολά6φή τους πέρα σαν στο λαικό τραγουδι πολλα &πό κείνα πού άναπτύσσονταν στη λατινική ποίη ση της έποχης»384. Το γεγονός, δτι τά λεγόμενα «λαϊκά 6ι6λία» του οφιμοu Μεσαίωνα δεν ε!ναι τί π�τε �λλο &πό λ�ϊκες παραλλα.γες σε πεζό λόγο των παλιών α.υλικ�ν ιπποτικων μυθιστοριών, ε!ναι πάρα πολύ γνωστό, ώ στε να χρειάζεται νά τονιστεί έδω. Κι εδω άκόμα δεν ύπάρχει περί�τωση �α ε!ναι τό εργο πρωτότυπη δημιουργία τ�u «λα.ου», παρα. ε!ναι, δπως και να.χει, ή συνέχιση μια.ς γνή-
ο,
326
σια.ς λαϊκης παράδοσης, πο11 μετα6ι6ιiστηκε &πό τόν κα.ιρό της πρώιμης κλασσικής έποχης στο μίμο και μετά συνεχίστη "'� στο θρησκευτικό και κοσμικο δράμα. του Μεσαίωνα.. Ε!να.t άλήθεια. δτι, παράλληλα. μέ τη μιμική παράδοση, πολλά θέ, μα.τα της καλλιτεχνικης ποίησης - προπαντός της ρωμα.ϊ κης κωμωδίας - διείσ8υσαν στο μεσαιωνικό θέατρο, δμως τά πλείστα &πό τα θέμα.τα α.ύτά ήταν τόσο 6σ.θειά ριζωμένα στο λαϊκό εδα.ψος, ώστε δ άπλός λαός κατά τό μεγα.λότερο μέ ρος, άπλως έπαιρνε πίσω τή δική του πολιτιστική ιοιοκτησια. Άπό την α.λλη μεριά, τό θρησκευτικό θέατρο του Μεσαίωνα. είναι δλοκληρωτι�ά λαϊκή τέχνη κι οχι μόνο έξαιτιας του ά κροατη ρίου του, άλλά κι έπειδη οί ηθοποιοι οί ί8ιοι προέρχον ταν &π" δλα τά επίπεδα της κοινωνίας. Τά μέλη των θιάσων είναι κληρικοί, εμποροι, τεχνίτες, και κατά ενα. μέρος και
327
έρασιτεχνισμό, δ δποίος δέν ταιριάζει ά.ληθινα. με τδν στέ ρεο τρόπο ζωης που κάνουν σαν άνθρωποι της δουλειας. Συ νενώνονται, δπως κι οί ήθοποιοι στδ θρησκεuτικδ δράμα, σε όργανώσεις που μοιάζουν με συντεχνίες καί ύποοάλλουν τον έαυτό τους σ' ενα πληθος κανονισμών, δδη')tών κι απαγο ρεύσεων που &.πο πολλές ά.πόψεις θυμίζουν τα καταστατικα των συντεχνιών. Και τοϋτο το πνεϋμα των &.νθρώπων της δουλειάς έκcρpάζεται οχι μόνο στήν ποίηση και στο δράμα των μη επαγγελματιών ψιλότεχνων' &.λλα. και στα εργα των έπαγγελματιων έκείνων ποιητών, πού, οντας δλότελα μέσα στο πνευμα του καλοϋ τεχνίτη, αύτοα.ποκαλοϋνται «μαστόpοι>-• κι «άρχιτραγοuδιπάδες» καί θεωροuν την άψεντιά τους άπει ρα άνώτερη ά.πο τlς κατώτερες τάξεις των pαψωοων. 'Εψευpι σκοuν για τον έα.uτό τους τεχνητές ουσκολίες - προπαντο; μετρικές - για να παραμερίσουν τον οχλο των &.παίδευτων ραψωδών μέ τή δική τους δεξιοτεχνία και μάθηση. Αύτή ή λογοτεχνική ποίηση, που είναι προσκολλημένη στην παρά δοση της &.πηρχαιωμένης κιόλας αύλικοϊπποτικης ποίησης καl στη μοpψη καl στο περιεχόμενο, δεν εΙναι μονά.χα. ή μοpψή ή πιο άπομακρυσμένη άπο τη νατοupαλιστικη τεχνοτροπία της οψιμης γοτθικης περιόδου, κι έπομένως ή λιγότερο λαϊκή κα.λ λιτεχνικη μορψή, άλλα. είναι έπίσΎJς καl το λιγότερο καpπο ψόpο λογοτεχνικο είοος της έποχης. co νατουραλισμος της πpοχωρrιμένης γοτθικης τέχνης άντι στοιχουσε, ως �να σημείο, στο νατοuραλισμο του έλληνικοu κλασσικισμοϋ· ή περιγραψη της πραγματικότη τας κινοϋντα.ν &.κόμα μέσα στα δpια των αύστηρων μοpψων κι άπό cρευγε να. μπεί σέ λεπτομέρειες που θα. μποpοϋσαν να 6άλουν σέ κίνου νο τή συγκεντρωμένη ένότητα της σύνθεσης. Ό νατουραλι σμος της οψιμης γοτθικης περιόδου, τώρα, τινά.ζει στον άέpα. τήν τuπικη αύτη ένότητα, άκpιοως δπως είχε κάνει κι ή τέχνη του τέταρτου αίώνα π.Χ. και της έλληνιστικης έποχης, και συγκεντρώνεται στή μίμηση της πραγματικότητας με μια συ χνά τραχεια κι ά.νηλεη παράβλεψη της τυπικης οομης. Τδ είδικο ποιόν της τέχνης του οψιμου Μεσαίωνα δέ συνίσταται στο νατουραλισμό καθαυτό, άλλα στην &.να.κάλυψη της άνε-
328
ξάpτητης άξιας κσl θέσης του νατουραλισμου α.ύτοϋ, δ δποίος τώρα πέpιέχει συχνά το σκοπο του έντός του καl δεν είναι πια η οέν είναι δλοκληρωτικα. - οοϋλος σε ενα συμοολικδ κι ύπεpψυσικδ νόημα. Ουτε κ.ι έδω λείπουν οί ύπερκόσμιοι δεσμοί, δμως τό lpγo είναι πρώτα - πρώτα άντίγραψο της ψύ σης κι δχι σύμοολο, τό δποίο χρφιμοποιεί ψuσικες μορψες σα. μέσο που ύπηpετεί ενα έξωτερικδ σκοπό. CH ψύση δεν lχει ά.κόμα &.πόλυτη σημασία καθαυτή, δμως ήδη lχει &.ρκετ� ένδιαψέρον για να μελετη θεί καl να πεpιγραψτεί για. χάρη της και μόνο. Στην δψιμη μεσαιωνική λογοτεχνία. της μεσαιας τά ξης, στό μύθο καί στη ψάpσα, στην πεζη μυθιστορία καl στlς σύντομες ίπορίες, έκψράζεται κιόλας ενας &.πόλυτα κοσμικός, πικάντικος και τραχυς νατουραλισμός, που 6ρίσκεται στην πιο δξεία &.ντίθεση, που μποροϋμε να διανοηθοϋμε, με τον ίδεα λισμό των ίπποτικων μυθιστοριών καί τα έξιδανικευμένα αι σθήματα της άpιστοκρατικης έρωτικης λυρικης ποίησης. Έδω για πρώτη ψοpα συνανταμε πραγματικούς, ζωντανους χαρα κτήρες - κι άρχίζει να γίνεται α.ίσθητη στη λογοτεχνία. ή ύ περοχη της ψuχολογικης προσέγγισης. Χωρίς &.μψιοολία ε! ναι δυνατό να 6ρουμε χαρακτηρες, που εχουν παρατηρηθεί μέ &.κρίοεια, &.κόμα καl στήν προγενέστερη μεσαιωνική λο γοτεχνία. - ή θ ε ί α. Κ ω μ ω ο ί α. είναι γεμάτη &π' αύτοuς - άλλα καί στο lργο του Δάντη και. σε κείνο λ.χ..τοϋ Βόλcρραμ ψδν 'Έσενμπαχ, στό προσκήνιο δε 6pίσκΞ ται ή ψυχολογικη άτομικότη τα των χαρακτήρων, παpα πιο πολu ή συμοολική τους σημασία· δεν περιέχουν μέσα τους τό νόημά τους καί την raison d' etre (=λόγο δπαρξης - Σ. τ ..Μ.), παρά άντανακλουν μιαν εννοια που 6pίσκεται πολυ πέρα &πδ τα δρια της άτομικης τους δπαpξης. cH κύρια δια ψοpα άνάμεσα στίς περιγραψες χαρακτήρων της οψιμης λα τινικής λογοτεχνίας καί στη μέθοδο της προγενέστερης έπο χης είναι οτι οί συγγpαψείς δεν εpχονται τυχαία σ' έπαψη με τις tδιομοpψίες των χαρακτήρων τους, παpα ψάχνουν γι' αύτές, τlς συλλέγουν καί τις έξιχνιάζοuν. Ή ψυχολογικη αύ τη �τοιμότητα, πάντως, πιό πολυ άπδ κάθε τι αλλο εrναι προϊόν της ζωης της πόλης και της tμποpοκpατίας. eH συγ-
--
329
κέντρωση πολλών δια,ςpορετικών άνθρώπων σέ μιά πόλη, ή άψθονία κι ή συχνή έναλλαγή των ποικίλων τύπων πού συναντά κανεtς μέρα με την ήμέρα, δξύνει το μά,τι γιά νσ. βρίσκει τις tδιομορψίες τοϋ χαρακτήρα, δμως το πραγματικό κίνητρο της φυχολογικης παρατήρησης προέρχεται άπό τδ γεγονός δτι ή γνώση της άνθρώπινης ψύ�ς ,κι ή δρθή φυ χολογική έκτίι.ιηση του συνεταίρου ε!ναι άπο τα σπουδαιότερα συνθηκες ζωης της πόλης �ού άπαιτουνται στον εμπορο. καί του χρήμα.τος, πού έξαναγκ.ά.ζουν τον άνθρωπο νά βγεί άπο τον στατικό του κόσμο της συνήθεια.� κα.!. της παράδο σης σέ μιά πιο δυναμική πραγματικότητα και σ' ενα κόσμο &διάκοπα μετα6αλλόμενων προσώπων και καταστάσεων, έξη γοϋν κι αύτές έπίσης γιατί δ άνθρωπος τώρα άποκτα και νούργιο ένοιαψέρον γιά τα πρά.γμα.τα τοϋ άμέσου περι6άλ λοντός του. Γιατί το περι6άλλον αύτο ε!ναι τώρα το πραγμα. τικο σκηνικό της ζωης του· μέσα σ' αύτό πρέπει να δείςει τήν &.ξία τω, άλλα για να το κά.νει αυτό πρέπει να γνωρίζει τήν κάθε του λεπτομέρεια. Κι ετσι κ.ά.θε λεπτομέρεια της κα θημερινης ζωης γίνεται άντικείμενο παρατήρησης και περι γραψης· οχι μόνο άνθρώπινα οντα. άλλα και ζώα καί δέν τρα, οχι μόνο ή ζωντανή ψύση , &λλα κι ή έπίπλωση τοϋ σπι τιοϋ, οί ψορεσιές καί τα έργα.λεία., γίνονται καθαυτα. θέ!..w. τα καλλιτεχνικοϋ ένδιαψέροντος. eo άνθρωπος της οφιμης μεσαιωνικής έποχης της μεσαίας τάξης κοιτάζει τον κόσμο με δια.ψορετικο μάτι κι &.πο α.λλη σκοπια. άπ' δ,τι οί προπάτορές του, που τα. ένδιαψέροντά τους περιορίζονταν στον άλλο κόσμο. Στέκει, στ' άλήθεια., στην α.κpη ένος δρόμου πάνω στον δποίο ξετυλίγεται πολύ χρωμη, ανεξάντλητη ζωη πού κυλάει άδυσώπητα κα.τα μπpός, καί βρίσκει το κάθε τι πού συμοαίνει έδω · άκρως &νδιαψέρον, άλλα. κι έπίσης νιώθει τον έαυτό του μπλεγμέ νο σ' δλη αυτή τη ζωή και τη δpαστηpιόπιτα.. Το «ταξιδιω τικο τοπείο»385 ειναι το τυπικότερο εlκαστικο θέμα της έπο χης κι ή πομπή των προσκυνητών τοϋ θυσιαστη ρίου της Γάνδης ως ενα βαθμο είναι ή 6α.σικη μοpψή της κοσμοθεω ρίας της. Έπανειλημμένα ή τέχνη της οφιμης γοτθικής πε-
οι
330
ριόοου περιγράφει τον πλάνητα, τον ταξιδιώτη, τον δδοιπό ρο· πα.ντου προσπαθεί να. διεγείρει την ψευδαίσθηση ένός τα.ξιοιοQ, πα.ντοQ οι χαρα.κτηρες της ώθοϋνται άπο μιαν δρ μη να. 6ρίσκονται πάντα σε .κίνηση, π.zντα σέ δρόμο386. Οί εικόνες περνοϋν μπροστά άπο το θεατη σα. σκηνές μιας άδιά κοπα κινούμενης παρέλασης - κι δ θεα.της κοιτάζει καί συμ μετέχει ταυτόχρονα.. Και ή αποφη αυτή, πού φαίνεται άπδ «τήν πλευpα τοϋ δρόμου» και πού καταργεί το άπότομο ξε χώρισμα. της σκηνης άπο το άκροα.τήpιο, είναι άκpι6ως ή ί διαίτεpη εκψpα.ση-θα. λέγαμε «κινηματογpα.ψικη»-τοϋ δυ ναμισμοϋ της έποχης. eo ίδιος δ θεα.της στέκει πάνω σκηνή. Σκηνη κι άκpοατήpιο, αίσθητική κι έμπειpικη πρα γματικότη τα. ερχοντα.ι σ' άμεση έπαψή και σχηματίζουν ενα. συνεχη κόσμο : ή άρχή της μετωπικότητας καταργήθηκε έντελως, σκοπος της καλλιτεχνικης &..να.παράστασης ε!ναι ή άπόλυτη ψευδαίσθηση . eo θεατης δε στέκει πια. άπένα.ντι στο εpγο τέχνης σα. κάτοικος άλλου κόσμου· εχεt Κt δ ίδιος τραβηχτεί μέσα στή σψα.ίρα. της &.να.παράστασης και τούτη ή ταυτοποίηση τοϋ περίγυ ρου της σκηνης πού &.να.παριστά νεται μέ το περιβάλλον μέσα στο δποίο 6ρίσκετα.ι δ ίδιος δ θεα.της παράγει πρώτη τήν απόλυτη ψευδαίσθηση τοϋ χώ ρου. Τώρα πού το πλαίσιο της εικόνας θεωρείται σα.ν πλσ.ί σιο ένός παραθύρου μέσα άπο τδ δποίο 6λέπουμε στον κό σμο, πράγμα πού παρακινεί τούς θεατές να θεωροϋν το χώ ρο μπροστα. και πίσω άπ' τό «παράθυρο» σαν συνεχές διά μεσο - τώρα για πρώτη ψορα. δ χώρος πού πιάνει ή εtκόνα. ά.ποκτα βάθος και πραγματικότητα. Το γεγονος δτι δ κσJ. λιτέχνης τοϋ οψιμου Μεσαίωνα. ε!νσ.ι σέ θέση ν' &.να.παρα στήσει τον πραγμα.τικο χώρο, δπως τον έννοοϋμε μείς - έ πίτευγμα που βρισκόταν πέρ' άπό τlς δυνάμεις της κλα.σσι κης άρχαιότη τας και τοϋ πpισιμου Μεσαίωνα - δψείλεται στiιν «κινηματογραψικη» άποψη των πραγμάτων που τήν παράγει ή καινούργια δυναμική τοποθέτφη της ίδιας της ζωης. 'Αλλα προπαντος σ' αuτο το νέο αίσθημα. για το χώ ρο ή τέχνη δψείλει το νατουραλιστικό της χαρακτήρα.. Και μολονότι ή οψιμη μεσαιωνική τέχνη έξακολουθεί να δια-
στη
331
μορφώνει την φευοαισθησή της; για τό χωρο με κάποια άνα κριοεια κι &.συνέπεια, σε σύγκριση με την κατοχή της προο πτικής στην Άναγέννηση, δμως τό νέο αίσθημα για τήν πρα γματικότητα που !μπvέει τή μεσαια τάξη εtναι κιόλας εκ·· οη λο σε τοότη την καινοόργια. μέθοδο &.να.παράστασης. Στο μετα.ξυ δ α.όλικοϊπποτικος πολιτισμός δεν fπαφε ν' &σκεί &διάκοπα την έπιρροή του κι δχι μονάχα lμμεσα., αλ λα και με τις οικές του τις μορφές, που γνώρισαν μια δεότε ρη πλούσια άνθηση σ' δρισμένα κέντρα - πρό πα.ντος στή 6ουργουν8ική α.ύλή. Έδω μπορουμε και πρέπει να κάνουμε &:κόμα )Jηο γι' α.όλικο άριστοκρατικό πολιτισμό, σε &.ντιδια στολή με τον πολιτισμο της μεσαιας τάξης. Έδω ή λογοτε χνια !ξακολουθεί να ζεί και να κινείται μέσα στις μορφές του ιπποτικου τρόπου ζωης κι ή τέχνη ύπηρετεί ακόμα τους !πlσημους σκοπους της αόλικης κοινωνlας. Άκόμα κι ή ζω γραφικη του Βαν "Αυκ, που μας χτυπα στο μάτι τόσο πολύ σε ζωγραφική της μεσαιας τάξης, &.vαπτόσσεται στο μέσο της αύλικης ζωης κι ε!vαι προορισμένη γι' αόλικους κόκλους και για την άνώτερη μεσαια τάξη ποϋχε σχέσεις με το1)ς κόκλους αδτοός387. 'Αλλσ. τό &.ξιοσημείωτο ε!vαι δτι και στήν αόλικη άκόμα τέχνη, και μάλιστα στήv πιό πολυτε λή της μορφή, στή μικρογραφ!α, δ νατουραλισμός της μεσαίας τάξης !πικρατεί - και τούτη ε!ναι ή πιο χτυπητή !κφpαση της vlκης του πνεόματος της μεσαίας τάξης πάνω στο πvευμα της ιπποσύνης. Τα Β ι 6 λ ι α τ ω ν eg ρ � v πού φτιάχτηκαν για τους δοϋκες της Βουργουνδίας και το δοΤJ κα τοϋ Μπέρρι, δχι μόνο &.ντιπροσωπεόουv τις &.παρχες της μα.νιεριστικης ζωγραφικής -- δηλαδή του πιο άστικου εί δους ζωγραφικής - &λλσ. και &ποτελουv ως �να 6αθμό τήv πηγή δλόκληρης της ζωγραφικης της μεσαlας τάξης, πο1) lφταvε άπο τήν προσωπογραφία ίσαμε τό τοπείο388. 'Όχι μόνο τό πνεϋμα, &λλα κι οί !ξωτερικες μορψες της παλιάς !κκλησιαστικης κι αόλικης τέχνης 6αθμιαία !ξαφαvίζον ται : ή μνημειακή τοιχογραψία. &ψανίζεται άπό τη ζωγραφι κή μέσα σε πλαίσιο και ή &.ριστοκρατική εικονογράφηση των 6ι6λίων άπό τις καινούργιες γραφικες τέχνες. Τουτο ση332
μαιvει δχι μόνο τή vικη των φτηνότερων και «δημοκρατικό τερων», &.λλα συνάμα και τη vlκη των πιό άμεσων μορψων που πνευμα.τικα άνήκουν &.κόμα. πιό πολυ στή μεσαία τάξη. eH ζωγραφική πρωτογίνεται &.vεξάρτητη άπο τήν άρχιτε κτονικη με τή μορφη της φορητης ζωγραφικής, και μονάχα σαν τέτοια γίνεται τμημα της κινητης !πίπλωσης ένός σπι τιου της μεσαίας τάξης. 'Όμως ή φορητη ζωγραφικη !ξακολουθεί να παρα μένει ή τέχνη του εϋπορου άνθρώπου με τα δύσκολα γοϋ στα· ή τέχνη του λαουτζίκου, των &.νθρωπάκηδωv, lν οχt και των χωρικών και των προλετάριων, εtναι ή έκτόπωση . Ή ξυλογλυπτικη κι ή χαρακτικη είναι τα. πρώτα δημοψι λη καί σχετικα φτηvα προϊόντα των καλών τεχνών. Ή τε χνικη της μηχαvικης άναπαραγωγης κάνει έοω δυνατό !κεί νο πού στη λογοτεχνία !πιτεόχθηκε με τη χρήση μεγάλω·1 &.κροατηρίων και έπαvειλημμένων παραστάσεων. οι γραφι κές τέχνες ε!ναι τό λαϊκό συμπλήρωμα της άpιστοκρατικης τέχνης της είκονογράφησης 6ι6λίωv· οί είκονογραφημένες φυλλάδες και τα 6ι6λ{α, που πουλιουνταv στα πανηγύρια και στlς !ξώθυρες των !κκλησι6>ν σημαlνουν για τούς άνθρώ πους της μεσαιας τάξης τό ίδιο πού για τους ήγεμόνες και τους μεγιστάνες ση μα!vουv τα lστορrJμένα χειρόγραφα. Ή έκλαϊκευτικη τά ση στήν τέχνη ε!ναι τώρα τόσο ίσχυpή, ώστε ή τραχια. και φτηνη ξυλογλυπτική κερδίζει τη μάχη οχι μόνο μέ την τέχνη της εικονογράφηση ς 6ι6λlων, αλλα και με τήv πιό !κλεπτυσμέvη και 8απανηρη χαλκογpαφία389. Δόσκολα μπορουμε να. .ύπολογίσόυμε τήv !πίδραση της έξά πλωση_ς αύτωv των έκτυπώσεων πάνω στην ανάπτυξη της μοντέρνας τέχνης. 'Όμως ενα πράγμα εΙνα.ι 6έ6αιο: αν τό εργο τέχνης χάνει τή μα.γεια του, τό «φωτοστέφανο» εκείνο πού κατείχε άκόμα στον προγενέστερο Μεσαίω'Ισ., και δεί χνει μια τάση &ντίστοιχη με το «ξεμά.γεμα της πρσ.γμσ.τι κότητα.ς», τό δποίο παρήγαγε δ όρθολογισμος της μεσαίας τά.ξης, κι αύτο έπίσης κατα εvα μέρος συνδέεται με την α πώλεια. της μοvαδικης ποιότητας κάθε εργου, πού την προκά λεσε ή μηχανική άναπαpαγωγή του390. "'Αλλο Ενσ. συνα333
κόλουθο της τεχνικης και της έκμετάλλευσης της έκτύπω σης είναι ή προο8ευτική &.προσωποποιηση της σχέσης &.νά μεσα. στο κοινό και στον καλλιτέχνη. Το εικονογραφημένο ψύλλο που &να.παράγεται μηχανικά, κυκλοφορώντας σε πολ λά &.ντιτυπα. και 8ια.8ι8όμενο σχεδον &.ποκλειστικά &.πο το μεσάζοντα., !χει σε πάρα. πολυ μεγάλο 6αθμο τή φύση & πλοϋ έμπορεύματος, αν τό συγκρινουμε με το πρωτότυπο !pγο. Κα.ί μολονότι ή έργαστηριακή ρουτινα. της έποχης η8η τεινει προς την «παραγωγή έμπορευμάτων», με τή δου λειά των μαθητευομένων και τήν &.ντιγρα.φή πρωτοτύπων, δ μως ή έκτύπωση, μέ τά πολλά κι άπαράλλα.χτα. &.ντιγραφα. μιας και μόνης ιiνα.πα.ράστα.σης, είναι το πρώτο τέλειο πα. ρά8ειγμα πα.ρα.γωγης γι' άπόθεμα. σ� ενα. τομέα. δπου προη γούμενα. ή δουλειά γινόταν μόνο &πι παραγγελια.. Στο δέ κα.το πέμπτο α.ίώνα. ξεπρο6άλλουν έργα.στήρια., δπου &.ντι γράψοντα.ι χειρόγραφα. κατά τρόπο έργοστασιακο κι εtκονο γρα.φοϋνται μέ 6ια.στικα σχεδιάσματα. γρα.φιδας κι δπου τα ιiποτελειωμένα. &.ντιγρα.ψα. προσφέρονται γιά πούληση κα θώς σ� ενα. 6ι6λιοπωλείο. �Ακόμα. και ζωγράφοι και γλύπτες ciρχιζουν να δουλεύουν γι� &.πόθεμα. κι lτσι ή &.ρχή της &.πρό σωπης έμπορευμα.τικης πα.ρα.γωγης φτάνει νά κυριαρχεί σ� δλόκληρη την τέχνη. Για το Μεσα.ιωνα., πού, εόθυς έξαρ χης δέν τονιζει την προσωπική tδιοψυtα τοϋ καλλιτέχνη, &.λ λά τή μαστοριά που συνεπάγεται ή καλλιτεχνική δημιουρ γία., ή μηχανοποίηση της πα.ρα.γωγης δεν ήταν τόσο ούσκο λο να συμ6ι6αστεί μέ τη φύση της τέχνης δσο είναι γιά τή σύγχρονη έποχή κι δσο θα ήταν γιά την �Αναγέννησ-rι: αν ·ή μεσαιωνική παράδοση της μαστοριάς στήν τέχνη δεν είχε κρατήσει την &.ντιληφή της για την ί8ιοφυtα μέσα σε συγ κριτικσ. στενά δρια..
ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΠΡΩΤΟΥ TOMOf
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Ή άντίθεση αότή διαμορφώνει καi τό δπόβαθρο της συζήτησης έκείνης πού στάθηκε βασικης σ ημασίας γιά την άρχαιολογία, στην δποία δ Alois Riegl (Stilfragen, 1839) έξετάζει τή διδασκαλία τοϋ Sem per, δτι ή τέχνη βγαίνει άπό τό πνευμα της τεχνικf\ς.Γιά τόνGottfried Semper(Der stil in den technischen und tektonischen Kuensten, 1860) ή τέχνη δέν εΙναι τίποτα περισσότερο άπό όποπροϊόν της μαστοριας καi πεμπτουσία τ&ν διακοσμητικ&ν έκείνων μορφό')ν πού άπορρέουν άπό την Ιδιαίτερη ποιότητα το() όλικοC>, άπό τi.ς μεθόδους μέ τiς όποίες τό χειρίζονται καi άπό τόν πρακτικό σκοπό για τόν όποίο προορίζεται τό όπό παραγωγη άντικείμενο. Σέ άντίθεση μέ τήν άποψη αυτή, ό Riegl τονίζει δτι κάθε τέχνη, άκόμα καi ή διακοσμητική, fχει μία νατουραλιστικη μiμητιχ:η προέλευση ιcι δτι οι γεωμετρικά στυλιζαρισμένες μορφές διόλου δέ βρίσκονται στην άρχή της ιστορίας της τέχνης, άλλα ε{ναι fνα συγκριτικά όψιμο φαινόμενο, δημιουργία ένός καλλιτεχνικοl) αlσθήματος ηδη καλλιεργημένου. Σαν άποτέλεσμα τ&ν έρευν&ν του, στη μηχανι στικη - ϋλιστική θεωρία πού πρόβαλλε ό Semper, καi την όποία άποκαλεί «μεταφορά τοϋ Δαρβινισμοl) σέ τομέα πολιτιστικfjς ζωf\ς», άντιπαραθέτει τή δική του διδασκαλία, βασισμένη στην «τεχνο δημιουργό σκέψη», σύμφωνα μέ τήν όποία οι καλλιτεχνικές μορ φές δέν άκολουθουν διόλου τiς όπαγορεύσεις τf\ς πρώτης ύλης καi το() έργαλείου, άλλα βρίσκονται καi κατορθώνονται «iκριβ&ι; μέσα στόν άγώνα τf\ς σκόπιμης «καλλιτεχνικfjς πρόθεσης»(Κunst wollen) ένάντια σ' αυτές τiς όλικές συνθf\κες. Ή μεθοδολογική Ιδέα, τήν δποίαν δ Riegl εlσάγει έδ&, συζητώντας τήν διαλεκτική το() πνευματικοl) καi το() όλικοΟ, το() περιεχόμενου καi τ&ν μέ σων εκφρασης, της θέλησης καi τοϋ όποστρώματος της θέλησης, καi μέ τήν όποία συμπληρώνει ουσιωδό')ς τήν θεωρία τοϋ Semper, εστω κι αν δέν την άχρηστεύει τελείως, ε{ναι βασικf\ς σημασίας γιά την δλη θεωρία της τέχνης. Ή προσκόλληση στή μία fι στην άλλη άπό τiς δυό Ιδεολογικά χω ρισμένες σχολές σκέψης έκφράζεται παντοϋ στiς άρχαιολογικες θεωρήσεις έπi μέρους μελετητ&ν. Οί Alexander Conze («Zur gesch. der Anfaenge griechischer Kunst» Sitzungsberichte der Wiener Akademie, 1870, 1873 - Sitzungsberichte der Berliner Akademie, 1896�- Ursprung der bildenden Kunst, 1897), Julius, Lange (Dar stellungen des Menschen in der aelteren griech. Kunst, 1900), Em manuel Loewy (Die Naturwieder gabe in der aelteren griech. Kunst, 1900), Wilhelm Wundt (Elemente der Volker psychologie, 1912),
22
337
Karl. Lamprecht (Beήch� ueber den Berliner Kongress fuer Ae . sthetik und allg. Kunstwίss,1913), τείνουν δλοι, σά.ν συντηρητιιcοl ακ:αδημαtιcοi ιcαi πανεπιστημιαιcοi δάσκαλοι, νά. συνδέσουν την φύση ιcαi τίς ά.παρχ� τf\ς τέχνης μέ τlς άρχες τοΟ γεωμετριιcοΟ δια κοσμητισμοΟ ιcαi τf\ς τεχνικf'ις λειτουργικότητας. Κι αν πράγματι παραδέχονται δπως ό Loewy i\ ό Conze στην τελευταία του περίο δο, την προτεραιότητα τοΟ νατουραλισμοΟ, έν τούτοις προσπα θοΟν νά. �ριορiσουν την σημασία :fις παραδοχf'\ς αότfίς δοκιμά ζοντας να άποδεiξουν, άιcόμα καi στα μνημεία τοΟ πρωτόγονου να τουpαλ:ισμοΟ, την αιιαρξη τ&ν mό σπουδαίων τεχνοτροπικ&ν χα ρακτηριστιιcci'Jν τf\ς άποκαλούμενης «άρχαϊιcfίς τέχνης», δπως εΙναι ή �ετο:mικότητα, ή Θ.λειψη προοπτικfίς καl βάθους χώρου, τό προβάδισμα τG,ν όμαδικ&ν σχηματισμcον καi ή ένσωμάτωση τcον ειιcαστιιccον στοιχείων. Oi Ernst Gross (Die Anfaenge der Kunst, 1894), Salomon Reinach (Repertoire de Ι' art quartenaire 1913-(La sculpture en Europe», L' anthropologie ν- vii 1894-6)' Henri Breuil (La Caverne d' Altamira, 1906-«L' age des pein: tures d' Altamira» Revue prehistoήque, 1906, Ι, pp. 237. 49) καi oi όπαδοί �ου G.H. Luquet (Les Oήgines de ι· art figure» Jahrb. fu�� praehιst. u. etΙΊ?ogr. Kunst, 1926, Vσσ. 1 κέ.-L'Art pri mιt.ιt, 1930 «Le Realιsme dans 1' art paleolithique» L' Anthropo logιe 1923, ΧΧΧΙΠ, σσ. 17 -48) Hugo Obermaier (ΕΙ hombre fosil 1916-Urgeschichte der Menscheit, 1931.-Altamira, 1929ϊ H�rbert Kuehn q<.�t und Kultur der Vorzeit Europas J 929 Dιe Kunst der Pήmιtiven, 19ϋ3), M.C. Burkitt (Prehistory 1921 The Old Stone Age,1933), V. Gorfon Childe (Man makes Himself 1936) άναγνωρiζουν, άπό την άλλη μεριά, χωρiς έπιφυλάξεις τά πρωτεία της νατουραλιστικfίς τέχνης καi τονύζουν άκριβcος την «μη άρχαϊιcή» τάση μέσα της, την άπόλτη φυσικότητα καί ζωτικό τη τά της. 2. Ό ,Adama νa,η Schelt�ma (Die Kunst unserer Vorzeit, 1936) tσως βρισιcεται στην πιό δυσιcολη θέση άπό δλους τους άλλους άφοΟ ίδεολογικά εΙναι άπό τους πιό αντιδραστικούς, άλλά σέ' ζητή ματα έm?Τ'Ίμοσύyης άπό τους μίiλ.,λοffν iκανους άρχαιολόγους. 2α Τόν χρησιμο αυτό νεολογισμό άπ οσο ξέρω χρησιμοποίησε μόνο ό Μ. Χατζηδάκης στη μετάφραση τοΟ μικροΟ βιβλίου τοϋ Ρ. Μοϋτερ «Ίστορία τf'\ς ζωγραφικf'\ς» ('Αθfίναι, 1949, σ. (122 (Σ.τ.Μ.). 3. Ε.Β. Tylor: Primitive Culture, 1913, Ι, σ 424. 4. Levy-Bruhl: Les Fonctions mentales dans les societes infeήeures ' 1910, σ.42. 5. Walter Benjamin: .. L'oeuvre d'art a l'epoque de sa reproduc ti?n mecanisee:' Zeitscbrift fuer Sozialforschung, 1936, V, σ. 45. 6. Για την. έρμηνεια της παλαιολιθικf'\ς τέχνης σάν μαγείας βλ. Η. Obermaιer στό Reallexicon der Vorgesch., 1926, VII p. 145 καί
338
Altamira, σσ. 19 -"20-Η. Obermaier-Η. Kuehn: Bushman Art, 1930, σ. 57- Η. Kuehn: Kunst und Kultur der Vorzeit ' p.p. 457 -75-M.C. Burkitt: Prehistory, σ.σ. 309 -13. 7. Alfred Vierkandt: "Die Anfaenge der Kunst, Globus 1907-Κ. Beth: Religion und Magie, 2η έκ:δ. 1927. 8. Ο.Η. Luquet, "Les Oήgines de l'art figure" 1.ΡΕΚ, 1926. 9. Carl Schuchardt, Alteuropa, 1926, σ. 62. 9α. Ό συγγραφέας διαστέλλει τους δρους Kultur καί Zivrlisation, αποδίδοντας στόν πρcοτο την εννοια τοΟ πνευματικοΟ πολιτισμοϋ πού έκφράζεται σε μορφες ίδεολογικες καi έπιστημονικές, καί στόν δεύτερο την εννοια τοΟ ύλικοϋ καi. τεχνικοΟ πολιτισμοΟ. Ή διάκριση αύτη παίζει σπουδαίο ρόλο στη γερμανικη κοινωνιο λογία, που πνευματικά. εθρεψε καi τό συγγραφέα, καί εΙναι ίδιαί τερα φανερη στό εργο τοΟ Α. Weber. Ό έλληνικός δρος «πολι τισμός» έτυμολογικα αποδίδει τό Zivilisation, αλλά γιά λόγους μεταφραστικής οίκονομίας θά. τόν χρησιμοποιοΟμε, μαζi καi τά παράγωγά του, γιά την απόδοση τοΟ Kultur, ·οπου συμβαίνει αλλιcος, θά σημειώνεται. 'Επίσης για λόγους προσαρμογfΊς στην τρέχουσα χρήση γράφω φορμαλισμός, νατουραλισμός, ρεαλι σμός, κι δχι τυποκρατία, μορφοκρατία, φυσιοκρατία, πραγμα τοκρατία, fι αντίστροφα, έννοιοκρατία κι δχι κονσεπτουαλι σμός (Σ.τ.Μ.) 10. Gordon Child, Man Makes Himself, σ. 80. 11. Karl Buecher, Die Entstehnng der Volkswirtschaft, 1, 1919, σ. 27. llα. Τη λέξη αύτη την έξελλήνισε ό Ζ. Παπαντωνίου γράφοντας ((tεχνοτροπημένος» ( =αύστηρός, συμμορφωμένος μέ την τεχνο τροπία) (βλ. •Αγιο 'Όρος, 1934, σ. 99). Γιά νά χρησιμοποιήσουμε την αποδοση αύτη θαπρεπε νά πλάσουμε καi τiς λέξεις τεχνοτρο πcο καi τεχνοτρόπηση, &στε νάχουμε τά. αντίστοιχα τcον στυλt ζάρω-στυλιζάρισμα-στυλιζαρισμένος (Σ.τ.Μ). 12. Ό Herbert Kuehn διαπραγματεύτηκε λεπτομερειακά την ά.ντί θεση τfίς μαγικf'\ς καi ά.νιμιστικης κοσμοαντιληψης σε σχέση μέ την τέχνη στό βιβλίο του Kunst und Kultur der Vorzeit, 1929. 13. Η. Hoernes-Ο. Menghin, Urgeschichte der bildenden Kunst in Europa, 3η εκ:δ. 1925, σ. 90. 14. Gordon Childe, op. cit., σ. 109. 15. Henri Breuil, "stylisation des dessins a l'age du renne". L'An thropologie, 1906, VΙΠ, σσ 125 κε.-Πρβλ. M.C. Burkitt, The Old Stone Age, σσ. 170-3. 16. Heinrich Schurtz, "Die Anfaenge des Landbesitzes", Zeitsch. fuer Sozialwiss., ΠΙ, 1900. 17. Η. Obermaier-Η. Kuehn: Bushman Art.-Η. Kuehn: Die Kunst der Primitiven.-Herbert Read: Art and Society, 1936. - L. Adam, Primitive Art, 1940. 18. Wilhelm Hausenstein: Bild und Gemeinschaft, 1920. Πρωτο-
339
φάνηκε με τόν τίτλο "Versuch einer Soziologie der bildenden Kunst" στό Archiv fuer Sozialwiss. und Sozialpolitik, τ.36, 1903. 19. Πρβλ. Fr. Μ. Heichelheim : Wirtschaftsgeschichte des Alter turns, 1938, 66 23 - 4. 20. Η. Oberrnaier, Urgeschichte der Menschheit, 1931, σ. 209. Μ. C. Burkitt, The Old Stone Age, σσ. 215-16. 21. Hoernes-Menghin, op. cit. 573. 22. lbid., σ. 108. 23. Ibid., σ. 40. 24. Fr. Μ. Heichelheirn, op. cit., σσ. 82-3. 25. Πρβλ. Ludwig Curtius, Die antike Kunst, Ι, 1923, σ. 71. 26. J.H. Breasted, Α History of Egypt, 1909, p. 102. 27. Α. Errnan, Life in ancient Egypt,. 1894, σ. 414. 28. Roeder, 'Άegyptische Kunst" Στό Reallexikon der Vorgeschichte τοΟ Max Ebert, VII, 1926, σ. 168. 29. Ludwig Borchardt, Der Portraetkopf der Koenig Teje, 1911. 30. Α. Erman, loc. cit. 31. Ibid. 32. Πρβλ. Th. Veblen. The Theory of the Leisure Class, 1899, ΙΙΙ: "Conspicuous Leisure". 33. S.R.K. Glanville, Daily life in Ancient Egypt, 1930, σ. 33. 34. Max Weber, Wirtschaftsgeschichte, 1923, σ. 147. 35. Πρβλ. W.M. Flinders Petrie: Social Life ίη Ancient Egypt, 1923, σ. 27. 36. Η. Schaefer, Von aegyptischer Kunst, 1930, 3η εκδ., σ. 59. 37. Ibid., σ. 68. 38. F.M. Heichelheirn, Wirtschaftsgesch. des Alterturns, 1938, σ. 151. 39. L. Curtius, loc. cit. 39α. 'Υπενθυμίζουμε τη χονδρικη διαίρεση της αlγυπτ. 'Ιστορίας: Θινιτικη περίοδος (περ. 3300 - 3000 π.Χ.). Παλιό Βασίλειο (3η 10η δυναστεία περ. 3000- 2.200 π.Χ.). Μέσο Βασίλειο (3η - 10η δυναστεία, περ. 2160 - 1580). Ot κατακτητές Ύξως (17ος-16ος αt. π.Χ.)1 Νέο Βασίλειο (18η δυναστεία κ.έ, 1580 π.Χ. κ.έ.) (Σ.τ.Μ.) 40. Πρβλ. W. Spiegelberg, Gesch. der aegypt. Kunst, 1903, σ. 22. 41. Georg Misch, Gesch. der Autobiographie, Ι, 1931, 2η εκδ, σ. 10. 42. Πρβλ. W. Spiegelberg, op. cit., σ. 5. 43. Πρβλ. Η. Schaefer, op. cit., σ. 57. 44. Ό W. Hausenstein εχει κιόλας δείξει τη σύνδεση ανάμεσα στη μετωπικότητα καi στην κοινωνικη δομη των «φεουδαλικών κ:αl Ιερατικών» πολιτισμών.-Archiv fuer Sozialwiss u. Sozialpolit., 1913, τ. 36, 66 759 - 60. 45. Richard Thurnwald; "Staat und Wirtschaft irn alten Aegypten", Zeitschr. f. Sozialwiss., 1901, τ. 4, σ. 699. 46. J.H. Breasted, op. cit., σσ. 356, 377.
340
47. Ibid, p. 378. 48. Eduard Meyer, Die wirtschaftl. Entwicklung des Alterturns, Κleine Schriften, Ι, 1924, σ. 94. 49. J.H. Breasted, op. cit., σ. 169. 50. Flinders Petrie, op. cit. ,σ. 21. 51. Η. Schaefer, op. cit., σ. 62. 52. Roeder, loc. cit., σ. 168.-Πρβλ. Η. Schaefer, op. cit., σ. 60. 53. Ο. Neurath, Antike Wirtschaftgesch., 1926, 3η εκδ., σσ. 12-13. 54. Walter Otto: Kulturgesch. des Alterturns, 1925, σ. 27. 55. Eckhard Unger: 'Ύorderasiatische Kunst". Στό Reallexikon der Vorgeschichte το(> Max Albert, VIII, 1926, σ. 171. 56. Bruno Meissner, Babylonien und Assyrien, Ι, 1920, σ. 274. 57. lbid., σ. 316. 57α. Γουρνιά: Τό τοπωνύμιο ε{ναι τό σημερινό, έπειδη τό αρχαίο μας ε{ναι άγνωστο (Σ.τ.Μ). 58. G. Glotz, La civilisation egeenne, 1923, σσ. 162-4. 59. Η. Hoernes-Ο. Menghin: Urgeschichte der bildenden Kunst, 1925, σ. 391. 60. G. Rodenwaldt, Die Kunst der Antike, 1927, σσ. 14-15. 61. Ό L.Cuntius στ1iν κρητικη τέχνη βλέπει «την πρώτη αποκάλυψη ένός καινούργιο\� εόρωπαϊκοΟ πνεύματος, τό όποϊο . . . διαφέρει, με την παθιασμέ· •η κινητικότητά του, κατά τόν όξύτερο δυνατό τρόπο από την άνατολικη τέχνη» Die Antike Kunst, ΙΙ, σ. 56. 62. Πρβλ. G. Karo: Die Schachtgraeber νοη Mykenai, 1930, σ. 288 -G.A.S. Snijder Κretische Kunst ,1936, σσ. 47, 119. 63. Πρβλ. D.G. Hoga,·th, The Twilight of History, 1926, σ. 8. 63α. 'Υπενθυμίζουμε ττ1 χρονολογικη διαίρεση: Παλαιομινωική περίοδος (3000 - 210ι1 π.Χ.)1 Μεσομινωϊκη (2000 - 1580)1 Ύστε ρομινωικ:η (1580 κ.έ.) Οί δύο τελευταίες χωρίζονται σε 3 ύποπε ριόδους ή κάθε μια (Σ.τ.Μ). 64. Hoernes-Menghin, op. cit., σσ. 378, 382.-C. Schuchhardt, Alteuropa, 1926, σ. 228. 65. G. Rodenwaldt, "Nordischer Einfluss irn Mykenischen ?" Jahr buch des Deutschen Archaelog. Instit. Beiblatt, XXXV, 1920, σ.13. 66. Για τό αμφισβητήσιμο το(> κρητικοΟ γούστου πρβλ. G. Glotz, op. cit., σ. 354-A.R. Burn, Minoans, Philistines and Greeks, 1930, σ. 24. 67. Η.Μ. Chadwick, The Heroic Age, 1912, σσ. 450 κε.-A.R. Burn, The World of Hesiod, 1936, σσ. 8 κέ. 68. Η.Μ. Chadwick, op. cit., σσ. 347-48, 36S -George Thornson, Aeschylus and Athens, 1941, σ. 62. 69. «'Υπάρχει ενα πράγμα πού ο{ άριστοι προτιμοC>ν από κάθε τι άλλο: την αtώνια φήμη απέναντι στα διαβατικά πράγματα» [αlρεΟνται γαρ εν αντ! ά.πάντων, ot άριστοι, κλέος αέναον θνητό'>ν» -Σ.τ.Μ]
341
-. καθώς λέει ακόμα ό Ήράκλειτος. Άποσπ. αρ. 29 τοϋ Η. Diels ' !)ιe Fragmente der Vorsokratik.er, 1, 1934, 5η εκδ., σ. 157. 70. Ας εiπrοθεί με τήν εόκαιρία αότή, δτι ακόμα καi σε προίστορι κους χρόνους δε φαίνεται δτι παριστάνονταν χορικά δλα τα εiδη 71. Η.Μ. Chadwick, op. cit., σ. 87. 72. W. Schmid-0. Staehlin, Gesch. der griech. Lit. Ι Ι 1929 59: Στοl) Mueler tό Handbuch der Altertumswiss. ' ' ' 73. lbιd., σ. 60. 74. lbid., σ. 664. 75. Πρβλ. Ο. Neurath, Antike Wirtschaftsgesch. 1926 3η εκδ., σ · 24· ' ' 76. Schmid- Staehlin, op. cit., Ι, σ. 157. 77. Πρβλ. Herm� Reich, Der Mimus, 1903, Ι, σ. 547. 78. Ε.Α. Gardner · Early Athens" στήν Cambridge Ancient History ΠΙ, 1929, σ. 585. 79. Ό G. Thomson αναφέρεται στόν V. Groenbeck, Culture of the Teutons, 1931,. έκθέτοντας τή θεωρία αότή (op.cit., σ. 45) 80. Η.Μ. Chadwιck, op. cit., σ. 228. 81. lbid., σ. 234. 82. A.R. Burn, Minoans, Philstines and Greeks, 1930, σ. 200 83. Paul Cauer, Grundfragen der Homerkritik 1909 2η C.n. ις.,.δ ., σσ • ' ' 420-3. 84. Schmid: Staehl_in, op. cit., 1, 1, σσ. 79-81. 85. U. ν. Wιlamowιtz- Moellendorf, Die griech. Lit. des Altertums, 1912, 3η, εκδ., σ. 17. 86. Bernh�rd Schweitzer, .. Untersuchungen zur Chronologie und G�chιchte der geometrischen Stile Griechenland" Athen. Mιtt. XLIII, 1918, σ. 112. 87. Πρβλ. W. Jaeger, Paideia. The ldeals of Greek Culture' 1939'
�1�
88. Willamowitz, Moellendorf, Einleitung in die griech. Tragoedie, 1921, σ. 105. 89. Πρβλ. Edgar Zilsel, Die Entstehung des Geniebegriffs' 1926 ' σ; 19. 90. J. Burckhardt, Griech. Kulturgesch. IV 1902 σ 115 90α. Λάθος fι παραδρομή τοl) συγγραφέα.' Τό' σωστό �!ναι · «'Αρι στονόφου». (Σ. τ. Μ.) 91. ·� Lu�wig Curtius φρονεί �τι από τόν fκτο αlώνα «ή έπιγρα φη, που τοποθετείται στή βαση κάθε σπουδαίου κομματιοl) έλλη νικfις γλυπτικf\ς, μνημόνευε, έκτός από τό δνομα τοl) προστάτη καi τό δνομα ;ol) �εοl), στόν όποίο αφιερωνόταν τό αγαλμα . . . , τό δνομα f\ τα όνοματα των καλλιτεχνών», Die Antike Kunst, 11, 1, 1938, σ. 246 92. W. Jaeger, op. cit., σ. 230- Πρβλ. C.M. Bowra, Sociological Remarks on Greek Poetry, Zeitschr. for Sozialforsch., 1937, νι σ. 393.
342
93. Β. Schweitzer, Der bildende Kuenstler und der Begriff des Kuenstlerischen in der Antike, 1925, σ. 45. 94. ·ο Τ. B.L. Webster. Greek Art and Literature 530 - 400 π.Χ, ι 939 - φρονεί δτι ό αtσθησιασμός εtναι ή Ιδιαίτερη τάση. τf\ς. τεχνοτροπίας τf\ς αόλfις τοl) Πολυκράτη, κι ό διανοητιrrμός της αύλfις τοϊ) Πεισίστρατου. 95. Περιήγησις, V, 21. 96. J.D. Beazley, .. Early Greek Art", Cambridge Ancient Hist., IV, 1926, σ. 589. 97. G. Thomson, op. cit., σ. 353. 98. Gilbert Myrray, Α history of Ancient Greek Lit., 1937, σ. 279. 99. 'Ο Victor Ehrenberg, The people of Aristophanes. Α Sociology of Old Attic Comedy, 1943 - δεν καταφέρνει ούτε κι αότός νά κάνη τόν ποιητή φίλο τής δημοκρατίας 99α. Παραδρομή fι λάθος τοϋ συγγραφέα. Ό Πολύγνωτος δεν ήταν γλύπτης, όJJ..ά ζωγράφος καi ετσι («γραφευς») αναφέρεται καi στό χωρίο τοl) 'Αριστοτέλη, δπου, αμέσως παρακάτω, παρα πέμπει ό συγγραφέας (Σ.τ. Μ). 100. Πρβλ. Adolf Boemer, "Ueber den literarisch- aesthetischen Bildungsstand des attischen Theaterpublikums", Abh. den phi lol- Κlasse der kgl. bayr. Akad. d. Wiss., 1905, τ. 22. 101. Πρβλ. J. Harrison, Ancient Art and Ritual, 1913, σ. *56. 101α. Κράτησα πιστά τη λέξη τοl) συγγραφέα, έπειδή τό «σκε πτομένη» 'Αθηνα, δπrος λέγεται σε μας τό εργο αύτό,μοl)φαίνε νεται αστοχο βλ. Σύντομο Όδηγό Μουσείου •Ακροπόλεως ·Εταιρείας 'Αναστηλώσεως Άρχαιοτήτrον, ·Αfιθναις 1965, σ. 44. 102. W. Jaeger, op. cit., σ. 285. 103. Jbid., .6. 342. 104. Μ. Pohl enz, griech. Tragoedie, 1930, 1, 66. 236, 456. 105. G. Thomson, op. cit. , σ. 347. 106. W. Jaeger, op. cit. σ. 345. 107. Ό δρος προέρχεται ά.πό τόν Alfred Weber, «Die Not der gei stigen Arbeiter». Στα Schriften des Vereins fuer Sozialpolitik, 1920. 108. Wilamowitz- Moellendorff, Griechische Tragoedien, 11, 1907, 5η εκδ., σ. 137. 109. T.B.L. Webster, Introduction to Sophocles, 1930, σ. 41. 110. G. Murray, op. cit ,σ. 353. 111. Ε. Zilsel, op. cit., σσ. 14-15. 112. lbid., σ. 78. 113. Πρβλ. Κ. Mannheim, ..Wissenssoziologie" Στό Handwoerterbuch der Soziologie, 1931, σ. 672. 114. Ρ.- Μ. Schuhl, Platon et l'art de son temps, 1933, σσ. 14, 21.
343
115. Wίlamowitz- Moellendorff. Einleitung in die griech. Tragoedie, 1921, σ. 111. 116. L. Whibley, Α companion to greek studies, 1931, σ. 301 117. K.J. Beloch, Griech. Gesch., 1925, 2η εκδ., IV. 1, σσ. 323-5. -Μ. Rostovtzeff, The Social and Economic History of the Hellenistic World, 1941, 1, σ.σ. 2οσ- 7 Π, σσ. 618, 755. 118. Ο. Neurath, op. cit., σ. 49. 119. Jul. Kaerst, Gesch. des Hellenismus, Π, 2η εκδ. 1926, σσ. 166-7. 120. lbid., σ. 163. 121. Georg Misch, Gesch. der Autobiography, 1, 1931, 2η εκδ. σσ. 96, κέ. 122. lbid., σσ. 105, 113, 179. 123. Wilamowitz- Moellendorff, Die griech. Lit., σσ. 185-7 124. Ε. Bethe, ..Die Griech. Poesie" Στ&ν Gercke -Norden, Einl. in die Altertumswiss, 1, 3, 1924, σ. 38. 125. Ή λέξη με την εννοια που τfjς δίνουμε έδ& προέρχεται άπό τόν Max Weber (Με τό «ξεμάγεμω> (Entzauberung) ό Μ. We ber έννοεί δτι ((καταρχη δεν ύπάρχουν μυστικές άνυπολόγιστες δυνάμεις, που άνακατεύονται έδ& κάτω, δτι άπεναντίw; μποροϋ με - καταρχή- να κυριαρχήσουμε με τό λογισμό πάνω σ' δλα τα πράγματα». Βλ. Μ. Weber, Soziologie κτλ., έκλογη το() Win ckelmann άπό τό εργο του, 4n εκδ., Στουττγάρδη 1968, σ. 317. -Σ.τ.Μ.) 126. Franz Wickhoff, Roemische Kunst, 1912, σ. 23. 127. Arnold Schober, ..Zur Entstehung und Bedeutung der provin zial- roemischen Kunst", Jahresber. des Oesterr. Archaeolog. Inst., 1930, XXVI, σσ. 49-51. -Silvio Ferri, Arte romana sul Reno, 1931, σ. 268. 128. Πρβλ. Guido Kaschnitz- Weinberg, "Stud. zur etrusk. u. frueh. roern. Portra,etkunst", Mitt. des Dtschen Inst. Roem. Abt., τ. XLI, 1926, σσ. 178 κέ. 129. Th. Mommsen, Roemisches Staatsrecht, 1887, 3η εκδ., 1, σ. 442, ΠΙ, σ. 465. 130. Α. Zadoks- Jitta, Ancestral Portraiture in Rome, 1932, σ. 34. 131. Herbert Koch, ..Spaetantike Kunst". Στό Probleme der Spaet antike. Vortraege auf dem 17. Deutschen Historik.ertag, 1930, σσ. 41-2. 132. G. Rodenwaldt, Die Kunst der Antike der, 1927, σ . 67. 133. Th. Birt, Zur Kulturgesch. Roms, 1917, 3η εκδ. σ. 138. 134. lbid. 135. Franz Wickhoff, op. cit., pass., ίδιαίτερα σσ. 14-16. 136. Ibid. 137. Πρβλ. Max Dvorak, "Katakombenmalereien. Anfaenge der christlichen Kunst" Στό Kunstgeschishte als Geistesgeschichte, 1924, σσ. 16-17.
344
138. Για τόν έξπρεσσιονισμό τf\ς δψιμης αρχαιότητας: Rud. Kaut zsch, Die bildende Kunst der Gegenwar und die kunst der sin nenden Antike, 1920. 139. Πρβλ. Η. Koch, op. cit., 49, 53 -G. Rodenwaldt, op. cit., σ. 87. -Μ. Dvorak, op. cit., σ. 21. 140. Max Weber,- ..D ie sozialen Gruende des Untergangs der an tiken Kultur" Στά Ges. Aufsaetze zur sozial -und Wirtschafts gesch., 1924, σσ. 307-8. 141. Th. Veblen, The Theory of the leisure Class, 1899. 142. Ε. Zilsel, op. cit., σ. 35. 143. Veblen, op. cit., σ. 36 144. J. Burckhardt, op. cit., IV, σσ. 125-6. 145. J bid., 66. 123-4. 146. Β. SchweitzeΓ, DeΓ bildende Kuenstler, σ. 47. 146α. Λάθος fι παραδρομη τοϊ> συγγραφέα. Τό σωστό ε{ναι: Παρ ράσιος (Σ.τ.Μ). 147. J.P. Mahaffy, Social life in Greece from Homer to Menander, 1888, σ. 438. 148. Schweitzer, Der bild. Kuenstler, σσ. 60, 124 κέ. 149. Έννεάδες, V, 8, 9. 150. Ο. Neurath, op. cit., σ. 68. 151. Ε. Zilsel, op. cit., σ. 26. 152. Lactantins, Div. Inst., 11, 2, 14. 153. Πλουτάρχου, Περικλής 2,1. 154. L. Friedlaender, Darstellυngen aus der Sittengesch. Roms, ΙΙΙ. 10η εκδ., 1923, σ. 103. -Β. Scl1weitzer, Der bild. Kuenstler, σ. 30. 155. Max Dvorak, "Katakombenmalereien. Die Anfaenge der chri stlichen Kunst". Στό Kunstgescl1ichte, 1924. 156. Oskar Wυlff, 'Ώie υmgekehrte Perspektive and die Nieder sicht, στό Kunstwissenschaftliche Beitraege Α. Schn1arsow ge widn1et, 1907 -- Die Kunst des Κindes 1927. 157. Wilhelm Neuss, Die Kunst der alten Christen, 1926, σσ. 117-8. - Ή είκόνα στων Η. Pierce- R. Tyler, l'Ar-t byzantin, 11, 1934, πίνακας 143. 158. Πρβλ. E.V. Garger, ''Ueber Wertυngsschwierigkeiten bei mit telalterlicher Kunst." Kr-itische Berichte zur Kunstgeschicht Iichen Literatur, 1932-3, σ. 104. 158α. Προφανως έδω ό συγγραφέας έννοεί τό Διάταγμα του Μεδιο λάνου (313 μ.Χ.) ·ομως την όνομασία «διάταγμα της άνοχης» επικράτησε νά φέρει δχι αυτό, άλλα τό διάταγμα τοϋ Γαλερίου (311 μ.Χ.), για τό όποίο ό Ο. Seeck ύποστηριξε τό 1891 ότι εΙναι κ:αί τό μοναδικό που ύπηρξε (Σ.τ.Μ). 159 Μ. Dvor-ak, Idealismus und Naturalismus i.d.got. Skulptur u
345
Malerei. 1918, σ. 32. 'Εδu> σέ σχέση μέ τήν μεταγενέστερη ιcα ρολίγγεια τέχνη. 160. Rudolf Koemstedt, Vormittelalterliche Malerei, , 1929, passim γιά τά παρακάτω σσ. 14-18 καi 29-3. 161. Ibid., σ. 40. 161α. « . . . ζω δέ ούκέτι έγώ, ζ{ι δε έν έμοi Χριστός . . . » Πρός Γα λάτας β', 20 (Σ.τ.Μ). 162. Henri Pirenne: "Le mouvement economique et social" Στήν Histoire du Moyen Age, που εξέδωκε ό G. Glotz, VIII, 1933, σ. 20. 163. Steven Runciman, Byzantine Civilization, 1933, σ. 204. 164. Lujo Brentano, ..Die byzantinische Volkswirtschaft", Schmol ler's Jahrbuch, 1917, 41ος χρόνος, Τόμ. 2, σ. 28. 165. Georg Ostrogorsky, ·Όie wirtsch. u. soz. Entwicklungsgrung lagen des byz. Reiches" ,Vierteljahrsschr. f. Sozial- u. Wirt schaftsgesch., 129, ΧΧΙΙ, σ. 134. 166. Richard Laqueur, "Das Kaisertum und die Gesellschaft des Reiches", Στά Probleme der Spaetantike, 17η Deutscher Hi storikertag, 1930, σ. 10 167. J.B. Bury, History of the Later Roman Empire, 1889, 1, σσ. 186-7. 168. Georg Groupp, Kulturgesch. des Mittelalters, ΠΙ, 1924, σ. 185. 169. Μονάχα από τόν ειcτο αiώνα καt έξf\ς γίνεται αίσθητό fνα «άδυ νάτισμα της κρατικf\ς εξουσίας άπό τις άριστοκρατικές οικο γένειες». - Η. Sieveking, Mittlere Wirtschafts Geesch,1921, σ. 19. 170. G. Ostrogorsky, op. cit., σ. 136 171. Charles Diehl, La peinture byzantine, 1933, σ. 41.-Πρβλ. Emile Male, Art et artistes du moyen age, 1927, σ. 9. 172. Ch. Diehl, Manuel d'Art byzantine, 1925, Ι, σ. 231. 173. Ν. Kondakoff, Hist. de l'art byz. considere principalement dans les miniatures, 1886, 1, σ. 34. 174. L. Brentano, op. cit., σσ. 41-2. 175. Πρβλ. Ε. J. Martin, Α History of lconoclastic Controversy, 1930, σσ. 18-21. 176. 'Αναφέρεται άπό τόν Karl Schwarzlose, Der Bilderstreit, ein Kampt der griech. Kirche u ihre Eigenart und ihre Freiheit, 1890, σ.7. 177. G. Grupp, op. cit., Ι, σ. 352. 178. Carl Brink.mann, Wirtschafts-und Sozialgesch., 1927, s. 24. 179. Ο.Μ. Dalton, Byzantine Art and Archaeology, 1911, σ. 13.Carl Neumann, "Byz. Kultur u. Renaissancekultur", Histori sche Zeitcshrift, 1903, τ. 91, σ. 222. 180. Κ. Schwarzlose, op. cit., σ. 241. 181. L. Brehier, La Querelle des images, 1904, σσ. 41-2.- E.S. Martin, op. cit., σσ. 28, 54.
346
182. Πρβλ. Ο.Μ. Dalton, op. cit., σσ. 14-15. -- Ο. Wulff' Altchristliche u. byz. Kunst, 1918, ΙΙ, σ. 363. 183. Ch. Diehl, La penture byz., σ. 21. 183α. Διαφεύγει τοΟ συγγραφέα 'ή λεγομένη «παλαιολόγεια άναγέν νηση», γιά τήν όποία τiς διάφορες άπόψειςβλ. πρόχειρα στοΟ Βασίλιεφ, Ίστορία τf\ς Βυζ. Αύτοκρατορίας, έλλ. μετ. Σαβράμη, 'Αθήνα 1954, σσ. 891 - 6 (Σ.τ.Μ). 184. C. Schuchardt, Alteuropa, 1926, σσ. 265 κέ. 185. Vitzhum-Volbach, Die Mal. u. Plastik des Mittelalters in Italien 1924, σσ. 15-16. 186. Georg Dehio, Gesch. der deutsclιen Kunst, 1, 4n εκδ., 1930, σ. 15. 187. Alfons Dopsch, Die Wirtschaftsentwicklung der Karolinger zeit, 1912-12. - Wirtsch. u. soz. Grunglagen der europ. Kul turentwicklung, 1918-24. 188. Kuno Meyer, Bruchstuecke der aelteren Lyrik Irlands. Abhan lungen der Preuss. Akad. d. Wiss., 1919, Philos.- Hist. Κlas se, άρ. 7, σ. 65. 189. lbid., 7, σ. 66. 190. lbid., σ. 68. 191. lbid., σ. 4. 192. Eleanor Hull, Α Text Book of lrish Lit., 1, 1906, σσ. 219-20 193. Παρμένο άπό τόν P.W. Joyce, Α social History of Ancient lre land, 1913, ΙΙ, σ. 503. 194. Α. Dopsch. Wirtsch. und soz. Grundl., 1, σσ. 103, 185-7. 195. Ferdinand Lot, La fin du monde antique et le debut du moyen age, 1927, σ. 421. 196. lbid., σ. 411. 197. Α. Dopsch, Wirtsch. u. soz. Grundl., ΙΙ, 6. 89. 198. Henri Pirenne, Α History of Europe from the lnvasions to the XVI Cent., 1939, σ. 69. 199. Samιιel Dill, Roman Society in Gaul in the Merovingian Age' 1926, σ. 215. 200. lbid., σ. 224. 201. F. Lot, "La civilisation merovingienne" Στήν Hist. du Moyen Age, ειcδ. G. Glotz, 1, 1928, σ. 362. 202. lbid., σ. 380. 203. Η. Pirenne, Α Hist. of Europe, σ. 58. 204. lbid., σσ. 111-12. 205. F. Lot, La fin du monde ant., σ. 438. 206. Gaston Paris, Esquisse hist. de la litt. franc;. au moyen age 1907, σ. 75. 207. C.H. Becker, .. Vom Werden und Wesen der islamischen Welt", Islamstudien, Ι, 1924, σ. 34.
347
208. Dehio, op. cit., σ. 62. 209. Ibid., σ. 60. 210. Η. Graeven, "Die Vorlage des Utrechtpsalters", Repertorium fuer Kunst wiss. 1898, ΧΧΙ, σσ. 28 κέ. 211. Roger Hinks, Carolingian Art, 1935, σ. 117. 212. Georg Swarzenski "Die karoling. Mal. u. Plastik in Rheims" Jahrb. d. kgl. Preuss. Kunstsammlungen, ΧΧΙΙΙ, 1902. 213. Louis Reau - Gustave Cohen, L'Art du moyen age et la civiIisation fran9. 1935, σσ. 264-5. - R. Hinks, op. cit., σ. 109. 214. Dehio, op. cit., σ. 63. 215. R. Hinks, op. cit., σσ. 105, 209. 216. Andreas Heusler, Die altgerm. Dicht., 1929, σ. 107.- Πρβλ. τό ίδιο στο{) Joh. Hoops, Reallex. s. german. Altertumskunde, Ι, 1911-13 σ. 459. 217. Hermann Schneιder, Heldensage, Ι, 1928, σσ. 11, 32. 218. Η.Μ. Chadwick, The Heroic Age ,1912, σ. 93. 218α. Ό ένδιαφερόμενος μπορεί νά βρεί τήν άφήγηση το() συμποσίου αύτοΟ στα άποσπάσματα τοΟ Πρίσιcου, εκδ. Bekker-Niebuhr, Βόννη 1829, σ. 203 - 206 Πρβλ. καί σελ. 188 (Σ.τ.Μ.) 219. Kolberstein -Bartsch, Gesch. d. deutschen National- Lit., Ι, 1872, 5η, εκδ. σσ. 17, 41-2. 220. Rudolf Koegel, Gesch. der deutschen Lit., 1, 1, 1894, σ. 146 221. Α. Heusler στό Reallexicon το{) Hoops, 1, σ. 462. 222. W. Ρ. Kcr, Epic and Romance, 2η εκδ., 1908, σ. 7. 223. Η. Schneider, op. cit., σ. 10. 224. Α. Heusler, Die altgerm. Dicht., σ. 153. 225. J. Bedier, Les Ugendes epiques, 1, 1914, σ. 152. 226. Romania, ΧΙΙΙ, σ. 602. 227. Ρίο Rajna, Le origini dell'epopa francese ,1884, σσ. 469-85. 228. J. Bedier, op. cit., ΠΙ, 1921, σσ. 382, 390. 229. lbid., IV, 1921, σ. 432. 230. Wilhelm Hertz, Spielmannsbuch, 1886, σ. IV. 231. Hermann Reich, Der Mimus, 1903, passim. 232. Edmond Faral, Les Jongleurs en France au moyen age, 1910, σ. 5. 233. Wilhelm Scherer, Gesch. d. deutschen Lit., 1902, 9η εkδ. σ. 60. 234. Ibid., σ. 61. 235. Η. Schneider, op. cit., σ. 36. 236. Ch. Η. Haskins, The Renaissance of the 12th Century, 1927, σ. 33. 237. Aloys Schulte, Der Adel und die deutsche Kirche im Mittel alter, 1910. 238. Ernst Troelsch, Die Soziallehren der christl. Kirchen und Gruppen, 1912, σ. 118 - G. Grupp, op. cit., 1, σ. 109. 239. Α. Dopsch, Die wirtsch. u. soz. Grundl. ΙΙ, σ. 427. 240. Lewis Mumford, Technics and Civilization, 1934, σ. 13. - Πρβλ.
348
Werner Sombart, Der moderne Kapitalismus, ΙΙ, 1, 1924, 6η εκδ., σ. 127. -Heinr. Sieveking, Wirtschaftsgesch., 11, 1921, σ. 98. 241. Πρβλ. γιά τά παρακάτω: J.W. Thompson, The Medieval Li-, brary, 1939, 66. 594 - 9, 612. 242. Ρ. Boissonade. Le travail dans l'Europe chret. au moyen age 1921, σ. 129. 243. G.G. Coulton, Medieval Panorama, 1938, σ. 267. 244. Jos. Kulischer, Allg. Wirtschaftsgesch., 1, 1928, σ. 75. 245. lbid., σσ. 70-1. 246. Violet-Ie-Duc, Dictionnaire raisonne, 1, 1865, σ. 128. 247. Κ. Th. v. Inama - Sternegg, Deutsche Wirtschaftsgesch. 1, 1909 2η εκδ. ,σ. 571. 248. Julius v. Schlosser, Quellenbuch zur Kunstgesch. des abend laendischen Mittelalters, 1896, σ. ΧΙΧ. 249. Wilhelm Voege, Die Anfraege des monumentalen Stiles im Mittelalter, 1894, σ. 289. 250. Recueil de textes relatifs a l'histoire a de l'architecture et a Ia condition des architectes en France au moyen age, XII-Xllle siecles, εκδ. ά.πό τούς V. Mortet- Ρ. Dechamps, 1929, σ. ΧΧΧ 251. F. de Mely, Les Primitifs et leurs signatures, 1913. 252. F. de Mely, "Nos vieilles cathedrales et leurs maitres d'oeuvre", Revue Archeologique, 1920, ΧΙ, σ. 291, 1921, ΧΙΙ, σ. 95. 253. Martin S. Briggs, The Architect in History, 1927, σ. 55. 254. Α. Schulte, op. cit., σ. 221. 255. Heinrich v. Eicken, Gesch. u. System der mittelalterl. Welt anscl1., 1887, σ. 224. 255α. Αύτό αναγνωρίζει εμμεσα τό περίφημο διάταγμα τοΟ Quierzusur - Oise (877) το() Καρόλου Β' το{) Φαλακροϋ (Σ.τ.Μ). 256. Ε. Troelsch, Soziallehren, σ. 242. 257. Johannes Buehler, Die Kultur des Mittelalters, 1931, σ. 95. 258. Karl Buecher, Die Entstehung der Volkswirtcshaft, 1,1919, σσ. 92. κέ. 259. Georg v. Below, Probleme der Wirtschaftsgesch., 1920, σσ. 178-9, 194, κέ. - Α. Dopsch. Wirtsch. u. soz. Grundl., ΙΙ, σσ. 405-6. 260. Η. Pirenne, Le mouvement econ., σ. 13. 261. W. Son1bart, Der mod. Kapit., 1, 1916, 2η εκδ. σ. 31. 262. J. Buehler, op. cit., σσ. 261-2. 263. Ε. Troeltsch. op. cit., σ. 223. 264. Πρβλ. Oswald Spengler, Der Untergang des Abendlandes, 1, 1918, σ. 262. 265. Η. Pirenne, Α Hist. of Europe, σ. 171. 266. G. Dehio, op. cit., σ. 73. 267. Ε. Troeltsch, op. cit., σ. 215.
349
268. Ε. Dehio, op. cit., σ. 73. 269. lbid., σ. 144. 270. Α. Fliche, ..La civilisation occidentale aux Xe et Xle siecles". Στην Hist. du Moyen Age, fιcδ. ό G. Glotz, 11, 1930, σσ. 597-609. 271. Anton Springer, Die Psalterillustrationen im fruehen Mittel alter. Abhandlungen der kgl. Saechs. Ges. d. Wiss., Vlll, 1883, σ. 196. 272. Η. Beenken, Romanische Skulptur in Deutschland, 1924, σ. 17. 273. G. ν. Luecken, "Burgundische Skulpturen des 11. u. 12. Jahrh.", Jahrb. der Kunstwiss., 1923, σ. 108. 274. G. Kaschnitz- Weinberg, "Spaetromische Portraets", Die An tike, 11, 1926, σ. 37. 275. G. Dehio, op. cit., σσ. 193-4. 276. Julius Baum, Die Mal. u. Plast. des Mittelalters in Deutsch land, Frankreich und Britannien, 1930, σ. 76. 277. J. Prochno, Das Schreiber- und Dedikationsbild in der deutschen Buchmalerei, 1, 1929, passim. 278. G. Dehio, op. cit., σ. 183. 279. Max Weber, Wirtschaftsgesch., 1923, σ. 124. 280. Κ. Buecher, op. cit., σ. 397. 281. lbid. ,σσ. 138. ιcέ. 282. R. Genestal, Le Rδle des monasteres comme etablissements de credit, 1901. 283. Πρβλ. γιά τά παρακάτω: Georg Simmel, Philosophie des Geldes, 1900, passim ιcαi Ε. Troelsch, Soziallehren, σ. 244. 284. Alfred Rambaud, Hist. de la civ. franς:. 1, 1885, σ. 259. 285. Η. Pirenne, Medieval Cities, 1925, σ. 229. 286. Πρβλ. Charles Seignobos, Essai d'une hist. comparee des peu ple;;; d'Europe, 1838, σ. 152.- Η. Pirenne, Med. Cities, σ. 200. 286α. WΕτσι άποδίδω τόν δρο Stand, etat, estate, σύμφωνα με την fν νοιά του. Ή άπόδοση αύτη εχει έπιιcρατήσει άλλωστε (βλ. τελευταία Η. Freyer, Εlσαγωγη στην κοινωνιολογία, μτφ. Άθ. Κανελλόπουλου- Δ. Τσάκωνα, 'Αθήνα, s.d., σ. 39), έν& δεν εύδοκίμησε ή άπόδοση τοϋ Παναγιώτη Κανελλόπουλου «ιcατασταση» Σύμφωνα με την έ1tεξήγηση τοϋ ίδιου, νομικές τάξεις «ύπάρ χουν έκεί δπου ο{ ίδιοι ο{ νόμοι διαβαθμίζουν τά πολιτικά δι καιώματα των τάξεων, καi δπου, έπομένως, δεν ε{ναι μόνον ού σιαστικά- δηλαδη στην πράξη -- ή δύναμη των πολλων καi φτωχ&ν μικρότερη άπό τη δύναμη των πλουσίων» (βλ. Παν. Κανελλόπουλου, 'Από τόν Μαραθώνα στήν Πύδνα, 'ΑθfΊναι 1963, σ. 826). Ή διάκριση σε νομικές τάξεις αναφέρεται στην προβιομηχανικη έποχη καί περιλαμβάνει τόν ιcληρο, τούς εύγενείς καί τόν λαό με ύποδιαιρέσεις σε κάθε μιά άπ' αύτες τiς κατη γορίες, ένω ή διαίρεση σε οlκονομιιcες τάξεις (klassen) άντα ποιcρίνεται στην έποχη τt;ς μεγάλης βιομηχανίας (βλ. τό λε-
350
ξιιcό Soziologie, ειcδ. R. Koeniug, Frankfurt, 1967, σ. 272 - 3, έπίσης στοϋ Παν. Κανελλόπουλου, 'Ο ανθρωπος ιcαi αt ιcοινω νικαi άντιθέσεις, ΆθfΊναι 1934, σ. 18 κ.έ.). Σαν γνωρίσματα της νομιιcfΊς τάξης ό Τ. Bottomore δίνει τρία: α) δτι ε{ναι νομικά καθο ρισμένα τά δικαιώματα κι οι· ύποχρεώσεις της β) δτι άντιπρο σωπεύουν fνα καταμερισμό έργασίας καi γ) δτι εΙναι πολιτικές δμάδει;; έπομένως θεωρεt δτι ύπfΊρχαν μόνο δυό νομικές τάξεις, οι εόγενεtς κι ό ιcλfίρος (βλ. Sociology, London, 1968, σ. 181). Ό Μ. Weber θεωρεί τό καθεστώς των νομικ&ν τάξεων, μαζi με τό πατριαρχικό, σάν τiς δυό μορφές τfΊς παραδοσιακfΊς κυριαρ χίας (βλ. Μ. Weber, Soziologie κτλ., έκλογη με εκ:δ. τόν Win ckelmann, Στουττγάρδη 1968, σ. 156 - 9) (Σ.τ.Μ). 287. Ρ. Boissonade, op. cit., σ. 311. 288. W. Cunningham, Essay οη Westem Civ. in its Econ. Aspects. Ancient Times, 1911, σ. 74. 289. Albert Hauck, Κirchengesch. Deutschlands, IV, 1913, σσ. 559-70. 290. Giacchino Volpe, "Έretici e moti ereticali dal ΧΙ al XIV sec. nei loro motivi e riferimenti sociali", 11 Rinnovamento, Ι, 1, 1907, σ. 666. 291. Πρβλ. γιά τά παρακάτω, J. Buehler, op. cit., σ. 228. 292. Η. Pirenne, Hist. of Europe, σ . 238. -- Med. Cities, σ. 240, 293. J.W. Thompson, The Literacy of the Laity in the Middle Ages. 1939, σ. 133. 293α. Ύπενθυμίζεται στόν άναγνώστη ή διπλη σημασία τfΊς λέξης Ιπποσύνη: α) τά φυσικά πρόσωπα που άποτελοϋν την τάξη τcόν iπποτων καi. β) ό θεσμός, στόν όποιο θητεύουν τά πρόσωπα αότά, σάν σύστημα συμπεριφορί'iς καi κανόνων ζωης. Στό κεί μενο ή λέξη παίρνει άλλοτε την πρώτη κι αλλοτε τη δεύτερη fννοια, πού διαφωτίζεται άπό τά συμφραζόμενα (Σ.τ.Μ). 294. Hans Naunmann, Deutsche Kultur im Zeitalter des Ritter tums, 1938, σ. 4- Γιά τη διαφορά ανάμεσα στην κατάσταση της Γερμανίας καi της Γαλλίας άπ' αύτή την αποψη : Louis Reyηaud, Les origines de l' intluence trans en Allemagne, 1913, σσ. 167 κ.έδ. 295. Marc Bloch, "La Ministerielite en France et en Allemagne", Revue hist. de droit franς:. et etranger, 1928, σ. 80. 296. Viktor Ernst, Mittelfreie, 1920, σ. 40. 297. Paul Κluckhohn, "Ministerialitaet und Ritterdichtung", Zeit schr. f. Deutsches Altertum, τ. 52, 1910, σ. 137. 298. Marc Bloch, La societe federale ,11, 1940, σ. 49. 299. Alfred ν. Martin, "Kultursoziologie des Mittelalters", Hand woerterbuch d. Soziologie, εκδ. άπό τόν Α. Vierkandt, 1931, σ. 379. -J. Buehler, op. cit., σ. 101. 300. Gustav Ehrismann, "Die Grundlagen des ritterlichen Tugend-
351
systems", Zeitschr. f. Deutsches Altertum, τ. 56, 1919, σσ. 137 κέ. 301. Hans Naumann, ..Ritterliche Standeskultur um 1200". Στό Hoefische Kultur, 1929, σ. 35. 302. Hennig Brinkmann, Die Anfaenge des modemen Dramas 1 . 33, ο. 9, συμ. 8. 303. Erwin Rohde, Der Griechische Roman, 1900, 2η εκδ., σσ. 68 κέ. 304. Η.Ο. Taylor, The medieval mind, 1925, 1, σ. 581. 305. Edward Wechssler, Das Kulturproblem des Minnesangs, 1909, σ. 72. 306. Πρβλ. γιά. τά. παρακάτω: Alfred Koerte, Die hellenistische Dichtung, 1925, 66. 166 - 67. 307. Wilibald Schroeter, Ovid und die Troubadours, 1908, σ. 109. 308. Ε. Κ. Chambers, "Some Aspects of Medieval Lyric". Στό Ear ly English Lyrics, έιcλογή τό'>ν Ε.Κ. Chambers καί F. Sidwick, 1907, σσ. 260-1. 309. Μ. Fauriel, Hist. de la poesie provenς:ale, 1847, 1, σσ. 503 κέ. - Ε. Henrici, zur Gesch. der mittelhochdeutschen Lyric, 1876 310. Ε. Wechssler: ..Frauendienst und Vasallitaet", Zschr. F. franz. Spr. u. Lit., τ. 24, 1902. - Das Kulturproblem des Minnes angs, 1909. 311. Jacques Flach, Les origines de l'ancienne France. 11. Les Origines communales ,la feodalite et la chevalerie, 1893. 312. Ε. Wechssler, Das Kulturproblem, σ. 113. 313. Friedrich Dietz, Die Poesie der Troubadours, 1826, σ. 126. 314. Ε. Wechssler, Das Kultursproblem, σ. 214. 315. lbid., σ. 154. 316. lbid., σ. 182. 317. 1. Feuerlicht, 'Ύοm Ursprung der Minne", Archivum Romanicum, 1939, ΧΧΙΙΙ, σ. 36. 318. Alfred Jean roy, La poesie lyrique des troubadours, 1, 1934, σ. 89. 319. Ρ. Κluckhohn, op. cit., σ. 153. 320. Μ. Fauriel, op. cit., 1, σ. 532. 321. Πρβλ. γιά. τά. παρακάτω: 1. Feuerlicht, op. cit., σσ. 9 - 11. - Ε Henrici, op. cit., σ. 43-Friedrich Neurnann: «Hohe Minne», Zschr. f. Deutsch Kunde, 1925, σ. 85. 322. Η. ν. Eicken, op. cit., σ. 468. 323. Konrad Burdach, Ueber den Urspruung des mittelalterlichen Minnesangs Liebesromans und Frauendienstes, Sitzungsber der Preuss. Akad. d. Wiss, 1918t-Τά βασικά στοιχεία τf'\ς θεωρίας αύτης μποροί>ν κιόλας νά. βρεθοί>ν στοί> Sismondi, De la litt. du Midi del Έurope, 1, 1813, σ. 93. 324. Α. Pillet, "Zur Ursprungsfrage der altprovenzalischen Lyric", Schriften der Koenigsberger Gelehrten Ges., 1928, Geisteswiss. Hefte, άρ. 4, σ. 359.
352
325. Josef Hell, Die arabische Dichtung im Rahmen der Weltlite ratur, Erlanger Rekoratsi-ede, 1927. 326. D. Scheludko, "Beitraege zur Entstehungsgesch. der altprovenz. Lyrik. Κlassisch - Lateinische Theorie", Archivum Romanicum, 1927, ΧΙ, σσ. 309 κέ. 327. Alfred Jeanroy, Les origines de le poesie lyrique en France au moyen age, 3η εκδ., 1925. - Gaston Paris, "Les origines de la poesie lyrique en France au moyen age. ", Journal des Savants, 1892. 328, G. Paris, "Les Origines ", σσ. 424, 685, 688. 329. G. Paris, "Les Origines", σσ. 425-6. 330. Wilhelm Ganzenmueller, Das Naturgefuelιl ίm Mittelalter, 1914, σ. 243. 331. Hennig Brinkniann, Entstehιιngsgeschicl1te des Minnesangs, 1926, σ. 45. 332. Werner Mulertt, "Ueber die Frage nach der Herkunft der Troubadourkunst", Neuphilolog. Mitteilungen, ΧΧΙΙ, 1921, σσ. 22-3. 333. Κ. Burdach, op. cit., σ. 1010. 334. Η. Brinlαnann, Entstehungsgesch. d. Minnesangs, σ. 17. 335. F.R. Schroeter ,"Der Minnesang", German-Roman. Monats schrift, 1933, ΧΧΙ, σ. 186. 336. Fr. v. Bezold, "Ueber die Anfaenge der Selbstbiographie und ihre Entwicklung im Mittalter". Στό Aus Mittelalter u. Renais sance, 1918, σ. 216. 337. Ε. Wechssler, Das KultuΓproblem, σ. 305. 338. A.W. Schlegel, Vor!esιιngen ueber dramatische Kunst, 1, 14. 339. Etienne Gilson, La Theologie mustique de Saint Bernard, 1934, σ. 215. 340. Bedier - Hazard, Hist. de la litt. frany., 1, 1923, σ. 46. 341. Ε. Wechssler, Das Kulturproblem, σ. 93. 342. Edmond Faral, Les Jongleurs en France au moyen age, 1910 σσ. 73-4. 343. Albert Thibaudet, Le Liseιιr des romans, 1925, σ. xi. 344. Karl Vossler, Frankreichs Kultur im Spiegel seiner Sprachentwicklung, 1921, 3η εκδ., σ. 59. 345. lbid. 346. Emile Freymond, Jongleurs et menestrels, 1883, σ. 48. 347. Joseph Bedier, Les Fabliaux, 1925, 4η εκδ., σσ. 418, 421. 348. Ε. Faral, op. cit., σ. 114 349. Holm Suessmilch, Die l\teinische Vagantepoesie des 12 and 13. Jahrhunderts als Kulturerscheinιιng, 1997, 6. 16 - Πρβλ. τη βιβλιοκρισία του Wolfgang Stammater, Gris Matteilungen ans der hist. Lit,, 1920, r. 48 66.85 κ.ε. και Georg. Below, Ueler hist, Periodesierung, 1925 σ. 33.
23
353
350. Carmina Burana, fκδ. τ&ν AltonsHilka καi Otto Schulmann. 11, 1930, σ. 82. 351. J. Bedier, Les Fabliaux, σ. 395. 352. �ennig Brinkmann, ..Werden und Wesen der Vaganten", Preus sιsche Jahrbuecher, 1924, σ. 195. 353. Πρβλ. γιά τά παρακάτω, Hilka - Schumann, Carmina Burana, Π, σσ. 84 - 5. 354. Max Scheler, Wesen und Formen der Sympathie, 1923 σσ.
��00.
355. W. Ganzenmueller. op. cit., σ. 225. 356. Alfred Biese, Die Entwicklung des Naturgefuehls im Mittel alter und in der Neuzeit, 1888, σ. 116. 357. Wilhelm Voege;•Die Bahnbrecher des Naturstudiums um1200" ' Zschr. f. bild. Kunst, N.F. XXV, 1914, σσ. 193 κέ. 358. Henri Focillon, 'Όrigines monumentales du portrait fran�is" Στά Melanges offerts a Μ. Nicolas Jorga, 1933, σ. 271. 358α. Κατά την άπόδοση το() Χρ. 'Ανδρούτσου (βλ. Λεξικόν τfiι; Φιλοσοφίας, Άθf\ναι, 1929, σ. 259), που ειναι άρκετά σχολα στική, άλλά έδ& πετυχαίνει νά δώσει τη ζωηρη άντίθεση πρόι; τόν άτομικισμό. Ό Χ. Θεοδωρίδης παρεμπιπτόντως άπέδmσε τόν δρό μέ τη λέξη «καθολικότητα» (βλ. εlσαγωγη στη Φιλο σοφία, β' εκδ., 'Αθήνα, 1955, σ. 73), ένω κατά τά άλλα χρησιμο ποιετ τό «ούνιβερσαλισμός». Ύπενθυμίζουμε στόν άναγνώστη δτι μάταια θ' άναζητήσει νόημα σ' αύτό τό κεφάλαιο, liv δέν γνωρίζει τά βασικά στοιχεtα τf\ς φιλοσοφικf\ς διαμάχης όνομο τοκρατίας καί ρεαλισμο() (Σ.τ.Μ.) 359. Arnulf Perger, Einortsdrama und Bewegungsdrama, 1929. 360. Gottfried Semper, Der Stil in den technischen und tektonischen Kuensten, Ι, 1860, σ. 19. 361. Viollet-le-Duc, Dictionnaire raisonnee de l'arch. fran�. du Xle au XVle siecle, Ι, 1885, σ. 153. 362. «Dans un bel edifice de commencement du ΧΙΙΙ siecle . . . il n'y a pαs un ornement a enlever» («Σ' ενα ώραtο κτήριο τfiς άρχfiς το() 13 αι δέν όπάρχει ούτε ενα στολίδι που νά μπορεt ν' άφαι ρεθεt» - Σ.τ.Μ). Viollet - le - Duc, op. cit., 1, σ. 146. 363. Ernst Gall, Niederrheinische und normannische Architektur im Zeitalter der Fruehgotik, 1915. - Die got. Baukunst in Frank reich und Deutschland, 1, 1925. 364. Victor Sabouret, ..Les voQtes nervurees", Le Genie civil, 1928. - Pol Abraham, Viollet-le-Duc et le rationalisme medieval, 1934, σσ. 45, 60. - Η. Focillon, L'Art occidental, 1938, σσ. 144, 146. 365. Πρβλ. Dagobert Frey, Gotik und Renaissance 1929, σ. 67 (Ό άναγνώστης μπορεt νά συμβουλευθεt τη σημείωση 1 - Σ.τ.Μ.) 366. Pol Abraham, op. cit., σ. 102.
354
367. Paul Frankl, "Meinungen ueber Herkunft und Wesen der Gotik", στήν Kunstgeschichte und Kunstwissenschaft, fκδ. άπό τόν Walter Timmling, 1923, σ. 21. 368. Πρβλ. Ludwig Coellen, Der Stil in der bildenden Kunst, 1921, σ. 305. 369. Richard Thurnwald, ..Staat und Wirtschaft im alten Aegypten", Zschr. f. Sozialwiss., 1901, IV, σ. 789. 370. Carl Heideloff ,Die Bauhuette des Mittelalters in Deutschland, 1844, σ. 19. 371. G. Knoop -G.P. Jones, The Medieval Mason, 1933, σ. 44-5. 372. Πρβλ. Hans Huth, Kuenstler und Werkstatt der Spaetgotik, 1923, σ. 5. 373. Η. ν. Loesch, Die Koelner Zunturkunden, 1907, 1, σσ. 99 κέ. 374. Otto ν. Gierke, Das deutsche Genossenschaftsrecht, 1, 1868, σσ. 199, 226. 375. W. Sombart, Der mod. Kapit., 1, σ. 85. 376. Wilhelm Pinder, Die deutsche Plastik vom ausgel1enden Mittelalter bis zum Ende der Renaissance, 1914, σσ. l 6-17. 377. W. Voege, Die Anfaenge des monum. Stils, σ. 271. 378. W. Pinder, op. cit., σ. 19. 379. F.J.C. Hearnshaw, "Chivalry and Its Place in History", Στό Chivalry, εκδ. άπό τόν Edgar Prestage, 1928, σ. 26. 380. Max Lenz, Βιβλιοκρισία της Deutsche geschichte τοί) Lamprecht, 5ος τ., στην Historiche Zeitchr., τ. 77, 1896, σσ. 411 - 13. 381. W. Sombart, op. cit., σ. 80 382. Karl Kautsky, Die Vorlaeufer des neuern Sozialismus, Ι, 1895, σσ. 47, 50. 383. Bedier - Hazard, op. cit., σ. 29. 384. W. Scherer, op. cit., σ. 254. 385. W. Pinder, op. cit., σ. 144. 386. Η. Schrade, "Kuenstleι- und Welt ίm deιιtscheri Spaetmittel alter", Deutscl1e Vierteljahrsschrift f uer Litwiss. uΌ Geistes gesch., 1931, ΙΧ, σσ. 16-49. 387. J. Huizinga, The waning of the Middle Ages, 1924, σ. 237. 388. Η. Karlinger, Die Kunst der Gotik, 1926, 2η εκδ., σ. 124. 389. G. Dehio, op. cit., 11, σ. 274. 390. Walter Benjamin, "LΌeuvre d'art a l'epoqιιe de sa reproduc tion mecanisee", Zschr. f. Sozialforsch., 1936, V, 1, σσ. 40-66.
355
8/ΣΩΝΑΣ. Σχέδιο τοϋ Fauconnet σύμφωνα μέ ζωyραφιά σπηλαίου στήv 'Αλταμίρα. - Πα ράδειyμα τοv νατοvραλισμοϋ των παλαιολιθικωv κvvηyων ποv ύποτάζοvv την τέχνη, σάv opyαvo μαyείας, στiς άνάyκες της καθημερινης ζωης.
ΕΛΑΦΙ. Ίχvοyράφημα τοv Henri Brenil σύμφωνα μ• εvα ερyο χαρακηκης σε άσβeστόλ1θο ποv βρέθηκε στό Mπov-vτv-Mόv κόντα στό Λeζ-Έϊζi στή Γαλλία. -Παράδe1yμα τοv κvvηηκοv lμπeσσ1οv1σμοv στόv όποίο έξeλίσσeτα1 ό vατοvραλ1σμός τωv βορe1οϊσπα ν1κωv καi vοηοyαλλ1κωv ζωyραφημάτωv.
Ι<ΥΝΗΓΟΣ: Ζωyραφ1ά σέ βράχο άπό τό 'Ελεύθερο Κράτος της 'Οράγγης (τώρα έπαρχία της Ν. Άφρ1κης--Σ. τ. Μ.) σύμφωv� μέ c-:πίyραφο τοv (; \\. Sto\,ι'.-Τό άvθρωπολογ1κό άvτίστοιχο τοv έξπρεσtcvισμοv της μεταγενέστερης παλα1ολιθ1κης έποχης.
Άπέvαvη: «Ο ΔΗΜΑΡΧΟΣ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ», Μοvσείο Και ροv. Πρωτμη Sη δvvαστεία.-Τό κλασσικό παράδετyμα τοv vατοvραλισμοv τοv Παλιοv Βαστλείοv.
ΚΥΝΗΓΟΣ. Άπό μτά μεσολ1θ1κfj ζωyραφτά στή λεyομέvη άvατο λτκοϊσπαvική τεχνοτροπία, πού μεταμορφώνει τό vατοvραλτσμό της Γαλλοκαλαβρικfjς τάσης σ' έξπρεστοvισμό μέ ροπή προς τό στv λτζάρτσμα:
Άπέvαvη: ΣΕΝΟΥΣΕΡΤ ό Α'. Μοvσεο Καϊροv, 12η δvνα στεία.-'Έρyο τvπικό yιά την έπίσημη άvτίληψη τοϋ Μέ σοv Βασιλείου yιά την τέχνη, τό όποίο άποτελείται μο νάχα άπό στερεότυπα γνωρίσματα.
ΓΡΑΦΕΑΣ. Παρίσt, Λοϋβρο, Sη δvvαστεία.-Κι έδω ό vατοvρα λισμός είναι τό κυρίαρχο στοιχείο, όμως oi τυπικές αρχές είναι κιόλας έμφαvέστερες κι ίσορροποϋv τέλεια μέ τους vατοvραλιση κους παράγοντες.
ΑΜΕΝΧΟΤΕΠ Δ'. Βερολίνο, 'Άλτes Μοv ζέοvμ, 17η δvναστεία. ΟΙ προσωποyρα· φίεs τοv μεyάλοv μεταρα1θμ1στή εΙναι τό: καλvτερα παραδείγματα τf\s νέαs "lμπρεσ1ον1σηκf\s)) τεχνοτροπίαs, ποv σπάζει τήν αψvχη άκαμψία, αν όχι κ1 όλόκληρη τή σvμβαηκότητα, τηs πα λ10:s αύλ1κf\s-θρησκεvηκf\s τέχνηs. 'Απένανη : ΛΕΟΝΤΑΣ. Λονδίνο, Βρε ταννικό Μοvσείο, 9ος α!. π.Χ.-Παρά δειyμα των λεyομένων «Θvρωρων». yνωστων άπό τήν άσσvρ1ακή άρχιτε κτον�κή yλvπηκή-ποv μέ τό: δvό στά σιμα πόδ1α τovs άπό τήν πρόσθ1α όψη καί τό: τέσσερα κ1νοvμενα άπό τήν πλα. yία, δίνοvν τήν π1ό ένταηκή εκφραση στήν άνηνατοvραλ1σηκή άρχή τf\s με τωπικότητας
1
Απέναντι: ΑΡΣΕΝΙΚΗ ΜΟΡΦΗ. 'Αθήνα, Έθν1κό Μοvσεϊο, 6ος αί. π.Χ. -Μιά άπό τ\ς πρωψότερες καλλιτεχνικές άναπαραστάσε15 της iδέαs της κ::;.λοyα θίας πού διαδ1δόταν άπό τη•; έλληνική άρχουσα τάξη διαμέσοv των καλλπεχνων, των ποιητων καί των φιλοσόφων της. ΘΗΛΥΚΗ ΜΟΡΦΗ. 'Αθήνα, Μοvσείο 'Ακρόπολης, 6ος αί. π.Χ.-Ι\'Ιω άπό τίς πολvάριθμες «Κόρες» πού προσφέρνταν σάν άναθημαηκά δωρα μέ τά τvπiκά yνωρίηματα της ίωνικης κομψης τεχνοτροπίας.
...J " >' :::1 ο :J, Q_:j VΊ
ς:
q" � ο Q
g <::δο
a
�� 7-:
τ> >
Vl
..ι:,.. !::! ::::ι ,J:>. -ι �;""' ο ο ....J ::::ι .. -< a ο ·
;::
c:1
?<
....J :::1-ο ::J- ο ε <:: >' τ: C: Q $ι !;!!, $ι o �· Q q ....J q ο τ: ;.: C: Q ::J- Q• 'Ό ς: τ: ....J 'Q τ: Ό g,e -3 ο� .:J- ο q ε g· 3C:1 2:::::ι ::!, ""< m 'Ό Q• :'
Q
� "f;;_�
'Απέναντι: ΡΩΜΑΙΟΙ ΣΥΖΥΓΟΙ (<<Κά των καί Πορκία») Ρώμη, Βατικανό, έπο χή Avyovστov.-Τό ερyο άκόμα εχει πάνω τοv ϊχνη της παλιας yλvπτικης ίερων προσωποyραφιων ι ποv σvνδεόταv μέ την λατρεία των προyόν�ν.
ΚΕΦΑΛΗ ΠΡΟΣΩΠΟΓΡΑΦΙΑ. Λονδίνο, Βρεταννικό Μοvσεϊο, περίποv 250 μ. Χ. -Ρωμαϊκός έξπρεσσιονισμός.
ΖΩΓΡΑΦΙΑ ΣΤΗΝ ΟΡCΦΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑ ΚΟΜΒΗΣ τfjs Άy. Δομιτίλλαs στη Ρώ μη, 2os αί. Ο! ζωyραφ1έs των πρώ1μωv χρ1στιαν1κωv κατακομβών δ1ατηροvv ου σιώδη χαρακτηριστικά τοv όψιμου ρω μαϊκοv ίμπρεσσιον1σμοv, άλλα ταvτό χρνα φανερώνουν τα σημάδ1α έvόs συ χνά άδέξιοv ερασιτεχνισμοv. 'Απέναντι : Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΜΕ ΤΟΥΣ Α ΠΟΣΤΟΛΟΥΣ. Μωσαϊ>ιό στην 'Αψίδα τfjs Άy. Ποvδεντιαvfjs, Ρώμη, τέλοs 4ov αί.-Έδω ό Χριστόs στ• άλήθε1α εμφα νίζεται σά Ρωμαίοs Οπατος στη cυν τροφ1ά επ1φανων σvyκληηκων. Στην ε ποχή, ποv άκολοvθεϊ άμέσως μετά τό διάταyμα της 'Avoχfjς, ή τέχνη προ σεyyίζε1 πάλ1 τό κλασσ1κό iδεωδες της όμορφ1αs.
ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΘΕΩΝ, άπό την άνατολ1κη ζωφόρο τοv Παρθενώνα. Λονδίνο, Βρετταv1κό Μουσείο, 447-432 π.Χ. Τά yλvπτά τοv Παρθενώνα είνα1 τό π1ό άvηπροσωπεvηκό καλλιτεχνικό μνημείο της άθηναϊκηs δr1 μοκρατίας.
Άπέναντι: Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΘΕΟΔΩΡΑ ΜΕ ΑΚΟΛΟΥ ΘΕΣ ΤΗΣ. Μωσαϊκό στόν 'Άy. Βπάλιο, Ραβέννα, 6os αi. Τό ερyο άναπαρ1στάνει καθαρά τελετοvρyικη σκηνή· ή θρη σκεvτικη πράξη εχε1 μετατραπεί σέ αvλ1κη τελετοvρyία.
ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΑΠΟ ΤΟ ΝΤΕΡΡΟΟΥ. Τρίνιτv Κόλλετζ, Δοv βλίνο. - <Η ζωyραφικη μικροyραφιων των Ίρλανδων μονα χων, με την καθαρά διακοσμητική τηs άντίληψη yιά την τέχνη, εΙνα1 τvπικό προϊόν τηs έποχηs των μεταναστεύσεων.
ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗΣ. Άπό τόv Codex Rιtreιts (HRr1ey η88). Λον δίνο, Βρεταννικό Μουσείο, yύρω στό 800.-Παράδειyμα τηs πολv τελοϋs αvλικηs τεχvοτροπίαs μέ τίs όλοσέλιδέs τοv πλούσια χρω ματισμένεs μικραyραφίεs, πού έv μέρει παρ1στάνοvν άφιερωηκέs είκόνεs κι έv μέρει εύαyyελιστέs.
ΚΕΦΑΛΗ μιας μορφf\ς σέ κίονα της Βασιλ1κf\ς Θίιρας τοv καθεδρικοv ναοv της Σάρτρ. Μέσα τοv 12ov αί.-'Ένα άπό τα πρωψότερα παραδείγματα της έξατομικεvτικf\ς άναπα ράστασης της άνθρώπινης μορφf\ς στό Μεσαίωνα.
Ίχvοyράφημα μέ yραφίδα άπό το ΨΑΛΤΗΡΙΟ ΤΗΣ ΟΥΤΡΕΧΤΗΣ, Λονδίνο, Βρεταννικό Μοvσείο, yύρω στό: 1000. -- Τό iχvοyράφημα προέρχετα� άπ' τό παλιότερο άπό τό: τρία σωζόμενα άvτίyραφα τοv πρωτοτύποv, τό όποίο φηάχτηκε στην επισκοπή της Ρενς στις άρχiΞς τοv 9ov αί. Τό ερyο έκπροσωπεί τό καλλιτεχνικό: σποv:. δαιότερο παράδε1yμα των χεφοyFάφωv πού φηάχτηκαv με τή σκ1αyραφ1κή ίμπρεσσ10v1στ�κή τεχνοτροπία, σέ χτυπητή άvτ�δια στολή μέ τό: πομπώδη αvτοκρατορ1κό: εvαyyέλ1α, καί πού προ φαvως προορ1ζόταv y1ό: κο1vό λ1yότφο άπαιτητ�κό.
ΠΑΝ ΒΑΝ Α·Υ·Κ: ΟΙ ΔΙΚΑΙΟΙ ΚΡΙΤΕΣ. Μέρος τοv «Άyίοv Άμvοv>>. Γάvδη,"Αy. Τελείωσε Βάφωv. στα 1432.-αΕvα άπο τά πολvάριθμα «τα ξιδιωηκά τοπεία», ποv είναι τvπικά y1α τη δvvαμικη θεώρη ση τοv όψψοv Με σαίωνα.
ΙΠΠΟΤΗΣ στήv άvατολ1κή πλευρά τοv ίεροv τοv καθεδρ1κοv vαov της Βαμβέρyης, 13ος α ί. -Ό « 'Ιππότης της Βαμβέρyης», περή φανος, εκλεπτvσμέvοs, διαvοηηκά κα ί φvσ1κά εξαιρετικά καλλ1ερ yημέvος εί ναι ή τέλεια ενσάρκωση τοv άριστοκρατικοv ίδεώδοvς τcv Μεσα ίωνα .
