ΔΕ_ΞΕΡΩ_ΤΙ_ΘΕΛΩ

Γ ιώργος Π ιντερης, P h .D.

Λ εν Ξ έρ ω Τι Θ έλ ω !

ΤΤΨίί^ογία ίωνΑναγκώνμας ■rf·

Λ. ^

··

■

I

a '; Κ λ ε ί ν ο ν τ α ς it fv π ό ρ τα σ τ ι ς ο υ να ιο όι\ ι/ατικ ,ές ( ί α ς α ν ά γ κ ι ς , α ν ο ίγ ο ν μ

τι\ν π ό ρ τα ΰ τ /fv κατά6λιψ>\.

θ ν μ α ρ ι

4ϋ(Α- ΑΥιιΧΛΛ'ί ΑΤΟΜΙΚΗΦνΧ0Α0Γ[» - 26

Ανβράτηνϊς σχίοιις · AyarYt) Xutincpiq>opo I Y ytia

Δεν Ξέρω Τι Θέλω Η Ψυχολογία των Αναγκών μας

Τ α άλλα έργα του συγγραφέα (από τις εκδόσεις θυμάρι): • Αντιμετωπίζοντας το Χωρισμό - 1η έκδοση, 1982 - 15η έκδοση, 2008. • Εσύ, το δικαιώματα σου και οι Άλλοι - 1η έκδοση, 1983 - 17η, 2010. • Συντροφικότητα και Αυτονομία - 1η έκδοση, 1983 - 16η, 200S. • Συντροφικότητα α λα Ελληνικά - 1η έκδοση, 1984 - 10η, 2003. • Προσωπικότητα και Υγεία - Βιβλίο Ιο - 1η έκδοση, 1984 - 8η, 2003. • Προσωπικότητα και Υγεία - Βιβλίο 2ο - 1η έκδοση, 1988 - 6η, 2008. • Οι Μανούβρες - 1η έκδοση, 1986 - 11η 2008. • Ένας Ψυχολόγος Κριτικάρει την Αστρολογία - 1η έκδοση, 1989 - 4η, 2002. • Μια Μικρή Αλλοιγή Φέρνει μια Μεγάλη - 1η έκδοση, 1989 - 9η, 2008. • Αΰσε Μόνος σου τα Προβλήμεπά σου - 1η έκδοση, 1991 - 9η, 2008. • Έρωτας, Αγάπη και Εξάρτηση - 1η έκδοση, 1993 - 10η, 2010. • Ανάποδο σιο Χρόνο (Ψυχολογικά ποιήματα) - 1η έκδοση, 1993. • Διαλέγοντας Σύνιροφο - 1η έκδοση, 1995 - 6η, 2008. • Όταν μια Σχέση Γίνεται Έμμονη Ιδέα - 1η έκδοση, 1996 - 7η, 2007. • Μα, Γιατί Νιώθω Έ τσι; - 1η έκδοση, 1997 - 7η, 2006. • Ο Εθνικός μας Χαρακτήρας & η Ευρωπαϊκή Ένωση - 1η έκδοση, 1999 2η, 2007. • Όλο Χωρίζω κι Όλο Γυρίζω - 1η έκδοση, 2002 - 6η, 2008. • Τι Έμαθες; - 1η έκδοση, 2006. 2η έκδοση, 2007. • Πόσο Καλά Διαβάζεις τους Άλλους - 1η έκδοση, 2007. Από τις εκδόσεις Καστανιώτη: • Η Ψυχολογία μας με το Χρήμα - Το Χρήμα κι Εμείς - 1η έκδοση, 2000. 2η, 2001.

Δρ. Γιώργος Πιντέρης ΨYXOΛOroΣ

Δεν Ξέρω Τι θέλω! Η Ψυχολογία των Αναγκών μας

ΛΕΚΑΤΗ ΕΚΤΗ ΕΚΔΟΣΗ Φεβρουάριος 2011

§

Εκδόσεις νί/ Θυμάρι Ανθρώπινες σχάσεις ♦ Αγωγή ♦ Σομηεριψορά ♦ Υγεία

ΑΘΗΝΑ

Ιστορικό κυκλοφορίας του έργου: 1η έκδοση; ΔεκέμΒριος 2001, 2η έκδοση: Ιανουάριος 2002, 3η έκδοση: Μάρτιος 2002, 4η έκδοση: Απρίλιος 2002, 5η έκδοση: Μάιος 2002, 6η έκδοση: Μάιος 2002, 7η έκδοση: Ιούλιος 2002, 8η έκδοση: Σεπτέμβριος 2002, 9η έκδοση: Οκτώβριος 2002, 10η έκδοση: Φεβρουάριος 2003, 11η έκδοση: Νοέμβριος 2003, 12η έκδοση: Ιούλιος 2004, 13η έκδοση: Ιούνιος 2005, 14η έκδοση: Ιούλιος 2006, 15η έκδοση: Ιούνιος 2008, 16η έκδοση: Φεβρουάριος 2011.

ΘΥΜΑΡΙ - 155 ΑΥΓΟΓΝΩΣΧίι - ΑΥΓΟΒΕΛπΩΣΗ Α τ ο μ ικ ή Ψ υ χ ο λ ο γ ία - 26

Copyright © Σεπτέμβριος· 2001, Γιοόργος Πιντέρης, Ψυχολόγος Ph.D., Κίου 9, Γλυφάδα, » 210-965.2336 Copyright © 2001, Νοέμβριος, Εκδόσεις «θυμάρι», για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο. ISBN 978-960-349-064-7 Επιμέλεια κειμένου & έκδοσης: θά νος Γραμμένος Ηλεκτρονική Σελιδοποίηση - Φιλμς - Μοντάζ: Ντίμης Καρράς Σπ. Τρικούπη 15, » 210-38.21.733 Ψηφιακή Εκτυηοχιη - Βιβλιοδεσία: Ντίμης Καρράς « 210-38.47.324 Εκδότης: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΘΥΜΑΡΙ Α.Ε. (0ANOS rPAMMENOS) Χαριλ. Τρικούπη 24 - 106 79 ΑΘΗΝΑ Τηλ. 210-36.34.901 & 210-36.43.015 - Fax: 210-36.36.591 www.thymari.gr e-mail: [email protected]

Αφιερωμένο Σιο ψίΆο μου Νίκο ΠαΑαιοΑόγου

Εηίοΐΐς ένα μεγάλο «ευχαριστώ» στους A nunnj, Λοράν και ΜιχάΆτι ΓιανησόησυΆο, καθώς και σε όΆΐΐ τ ψ οικογένεια τους, για τΐΐ ζεστασιά με τ ψ οποία με ηεριβάλΆουν όηοτε ηΐίγαίνω να συγκεντρωθώ συγγραφικά στο υηέροχο θέρετρό τους με το οποίο στοΜζσυν την Τήνο

Ποριεχόμενα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ — 13 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Α νάγκες και " θ έ λ ω " 1. Ανάγκες Συναισθηματικής Ασφάλειας — 23 lij. Σνηροψ ικόιψ α — 23 2ψ Φιλία — 25 ir}. Ανθρώηιντι Εηαφή — 27 4ij. Ενθάρρυνση — 28 5η. Προσφορά: — 31 βη. Μοίρασμα — 32 2. Ανάγκες Λυναμης — 34 1η. ΑποτεΛεσματικόιψα — 34 2η. AumpKcm — 36 δη. Επιρροή — 37 3. Ανάκες Ελευθερίας — 40 1η. Αυτοδιάθεση — 40 2η. Διαθέσιμος Χρόνος — 41 3η. Αυθεντικότητα — 42

10

Δ εν Ξ έρω Τι θ ε ϋ ω

4. Ανάγκεξ Αυτοηραγμάτωσηξ — 43 1η. Δημιουργικότψα — 44 lij. Αυιογνωσία — 45 3tj. Ανανέωση — 46

4η. Νόημα — 47 5η. Έκφραση — 48 6η. Εκτόνωση — 49 5. Ανάγκες Ψυχαγωγίας — 51 1η. Επαφή με το ΆΛΑο Φυ/Ιο — 52 2η. Παρέα — 57 3η. Διασκέδαση — 58 4η. Παιχνίδι — 60 5η. Ανάπαυση — 61 6. Πόσο Ικανοποιούνται 01 Συναισθηματικές σου Ανάγκες; — 63 7. Οι Προτεραιότητες των Αναγκών σου — 70 α. Εννέα Διαφορετικές Περιπτώσεις — 74 8. Ένα Σημαντικό Ερώτημα — 76 α. Δύο Ποιότητες Ζωής — 78

9. Το Αυγό και ο Κρόκος — 82 α. Ο Εαυτός — 84 β. Το Κέντρο της Αυτοεκτίμησης — 89 10. Ανάγκες και Προσδοκίες — 91 α. Οι Ανάγκες — 92

β. Οι Προσδοκίες — 95 γ. Οργανισμός και Θετική θεώ ρηση — 96 δ. Οι Ό ροι Αξίας — 97 11. Η Γέφυρα — 98

Περιεχόμενα

Μέρος Δ εύτερο Ανιχνεύονταξ τις Συναισθηματικές Α νάγκες μας ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ

ΑκΜυηιες Ανάγκες και... το "Πηγάδι" — 105 12. Επαφή με Αισθήσεις — 107 α. Χαριτωμένη Παρένθεση — 111 β. Τι θ έλ ω να Φάω — 113

13. Επαφή με τη Σωματική Αίσθηση σιο Στέρνο — 115 14. Επαφή με τα Συναισθήματα — 119 15. Τα Όνειρα και σι Φαντασιώσεις — 124 α. Οι Φαντασιώσεις — 130

16. Η Αποστασιοποίηση — 136 17. Τα Συμπτώματα — 141 α. Τα ψυχοσωματικά — 142

β. Οι Φοβίες — 147 18. Άλλες Πηγές για να Βρίσκουμε Τι θέλουμε — 152 α." Τι Δείχνει ο Χρόνος — 153 β. Τι Δείχνει το Χρήμα — 156 γ. Τι ΔέΡε για τις Ανάγκες μας Εκείνοι που μας Ξέρουν — 159 δ. Μερικές Ασκήσεις — 159 Επίλογος Γράμ}ω στον αναγνώστ?] ηου με διαβάζει χρόνια — 162 Προσθήκη — 166 Βιβλιογραφία — 167

11

ΕισαγωρΙ

τα χρόνια που ασκώ το επάγγελμα του φυχολόγου, αν με ρω­ τήσεις ποιά είναι η φράση που έχω ακούσει να λένε πιο συχνά οι άνθρωποι που μ' επισκέπτονται, θα σου απαλΓτήσω χωρίς πολλή σκέψη: «Λεν ξέρω τι θέλω». Ό,τι και να τους απασχολεί, όποιο και να είναι το πρόβλημά τους, κάποια στιγμή 0' ακουσω κι αυτή τη φράση.

Σ

Υπάρχουν εποχές που ξέρουμε ακριβώς τι θέλουμε. Ξυπνάμε το πρωί και έχουμε μια αίσθηση πως υπάρχει στη ζωή μας κάποιος προορισμός. Η μέρα μας έχει μια ροή και η ζωή κυλά αβίαστα. Εί­ ναι πάλι κάτι εποχές, που όσον αφορά στις ανάγκες μας, δεν ξέ­ ρουμε τι μας γίνεται. "Στο καλάθι δε χωράμε και στο κοφίνι περισ­ σεύουμε", όπως έλεγε η γιαγιά μου. Νομίζω πως το να μην ξέρει κανείς τι θέλει είναι πανανθρώπι­ νο φαινόμενο. Συμβαίνει κατά περιόδους σε όλους μας. «Μα πώς εί13

14

_____

Δ εν Ξ έρω Τι Θέ/Ιω

ναι δυνατόν ένας άνθρωπος να μην καταλαβαίνει τις ανάγκες του;», με ρωτάς. Κρίνε αη' τον εαυτό σου. Αν ανήκεις στην ανθρώ­ πινη ράτσα, όποιος και να είσαι, όσο ευχαριστημένος από τη ζωή σου κι αν είσαι, περνάς και εποχές που δεν ξέρεις τι θέλεις. Δηλα­ δή δυσκολεύεσαι να καταλάβεις τις ανάγκες του οργανισμού σου. Μια ανάγκη για να ικανοποιηθεί χρειάζεται να γίνει συνειδητή. Όσο παραμένει ασυνείδητη, μένει ανικανοποίητη. Για παράδειγμα, παρακολουθείς μια πολυ ενδιαφέρουσα διάλε­ ξη. Κάηοια στιγμή νιώθεις μια μικρή δυσφορία. Σε λίγο συνειδητο­ ποιείς ότι θέλεις να πας στην τουαλέτα. Από τη στιγμή που η ανά­ γκη του οργανισμού σου έγινε αντιληπτή από το σχη^ειδητό, έχει μετατραπεί σ' ένα «θέλω». Από κει και πέρα μπορείς ν' αποφασίσεις αν θέλεις να χάσεις ένα μέρος απ' τη διάλεξη ώστε να ικανοποιή­ σεις την ανάγκη σου, ή αν θα κρατηθείς μέχρι το τέλος. Αν είσαι από εκείνους που ντρέπονται να σηκωθούνε μπροστά σε πολυ κό­ σμο, ούτε θ* ανακουφιστείς ούτε τη διάλεξη θα μπορέσεις να παρα­ κολουθήσεις. Στο νου σου θα υπάρχει... μια λεκάνη τουαλέτας.Ό,τι και να λέει εκείνος ο δόλιος που κάνει τη διάλεξη, όλα στη λεκάνη θα καταλήγουνε. Το προηγούμενο παράδειγμα ήταν εύκολο. Είχε να κάνει με κάποια βιολογική ανάγκη. Αυτές, κάποια στιγμή, θέλουμε δε θέ­ λουμε, τις αντιλαμβανόμαστε. Πόση ώρα μπορείς να μείνεις νηστι­ κός χωρίς να νιώσεις πείνα; Πόσες ώρες μπορείς να μείνεις ξύπνιος χωρίς να νιώσεις νύστα; Είναι όμοΰς και κάτι άλλες ανάγκες, οι συ­ ναισθηματικές, οι οποίες δεν γίνονται τόσο εύκολα αντιληπτές. Σ' αυτές τις περιπτώσεις μπορεί να μην ξέρουμε ποιά είναι η ανάγκη αλλά, αν συμβαίνει να είναι ακάλυπτη νιώθουμε ανικανοποίητοι και είμαστε ανήσυχοι. Αλλά ποιές είναι αυτές οι συναισθηματικές ανάγκες; Είναι εκείνες που όταν δεν ικανοποιούνται, είναι δύσκολο να διατηρείς τη συναισθηματική σου ισορροπία, και αυξάνονται οι πιθανότητες να σε πιάσει κατάθλιιρη.

_____________________________ Εισαγωγή_____________________

15

Κάποιοι φυχολόγοι ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με το θέμα των συ­ ναισθηματικών αναγκών του ανθρώπου. Ανάμεσα τους είναι ο Abraham Maslow, ο Rollo May, ο William Glasser και ο Henry Murray. Ένας άλλος ψυχολόγος, ο Albert Ellis, ισχυρίζεται πως αυτές δεν είναι σοχπό να τις ονομάζουμε «ανάγκες» αλλά «προτιμήσεις». Κατά τη γνώμη του οι ανάγκες έχουν να κάνουν μόνο με την επι­ βίωση. Μ' άλλα λόγια, αν εξαιρέσουμε τις βιολογικές μας ανάγκες, τίποτ' άλλο δεν είναι πραγματική ανάγκη. Δηλαδή, κατά τον Ellis, οι συναισθηματικές ανάγκες είναι στην ουσία «προτιμήσεις». Άλλο όμως «επιβιώνω» και άλλο «ζω». «Ζω» δεν σημαίνει απλά ότι «επιβιώνω», αλλά ότι η επιΒίοκτή μου έχει ποιότητα και νόημα. Μπορεί οι συναισθηματικές ανάγκες να μην είναι απαραί­ τητες για την επιβίωση, είναι όμως απαραίτητες για τη ζωή. Στο βαθμό λοιπόν που δεν μπορούμε να ζήσουμε καλά χωρίς αυτές, δεν είναι καθόλου λάθος να τις ονομάζουμε «ανάγκες». Οι πιο συνηθισμένες απ' αυτές τις ανάγκες είναι 23. θ α τις δούμε αναλυτικά αργότερα. Προς το παρόν, αρκεί να πούμε ότι ένας σωματικά υγιής άνθρωπος ηου έχει και κάηοια σχετική οικο­ νομική άνεση, είναι πολύ διίσκολο να νιώθει ικανοποιημένος από τη ζωή του αν οι συναισθηματικές ανάγκες, που είναι σημαντικές για εκείνον, παραμένουν ακάλυπτες. Ο Νώντας είναι κοντά στα πενήντα. Σαν επιχειρηματίας είναι πετυχημένος. Με τη γυναίκα του τα πάνε μια χαρά. Τα παιδιά του cfvai και τα δύο στο Πανεπιστήμιο. Καλούς φίλους έχει. Ενδιαφέ­ ροντα έχει. Όμ&)ς, η γυναίκα του και οι φίλοι του, τον τελευταίο καιρό τον βλέπουν μελαγχολικό. Έτσι, τον πιέζουν να πάει σ' ένα φυχολόγο. Ανάμεσά μας γίνεται ο παρακάτω διάλογος: -Έ χ ε ις καμιά ιδέα γιατί είσαι τώρα τελευταία μελαγχολικός, Νώντα;

16

Α εν Ξ έρω Tt Θέ/Ιω

- Ανάθεμα κι άν ξέρω. Όμοΰς πράγματι είμαι κακόκεφος. Το νιώθω. Αλλά δεν ξέρω γιατί το νιώθω. - Πόσον καιρό θα έλεγες ότι είσαι στα «κάτω» σου; - Κανα τρίμηνο. -Έ γ ιν ε καμιά σημαντική αλλαγή στη ζωή σου πριν από τρεις μήνες; * - Ναι. Έφυγε η κόρη μου για σπουδές στην Αγγλία. (Βουρκώ­ νει). - Σου λείπει η κόρη σου, ε; - (Λακρύζει) Είναι η μόνη που μπορώ να της ανοίξω την καρ­ διά μου. Και με τη γυναίκα μου μιλάω, αλλά όχι όπως με την κόρη μου. Η γυναίκα μου τα παίρνει όλα πιο ελαφρά. Η κόρη μου με συ­ ναισθάνεται. Κι έχει και το χιούμορ που μ' αρέσει. - Να, λοιπόν, Νώντα, που υπάρχει λόγος για τη μελαγχολία σου. Σου λείπει η κόρη σου. Είναι ο άνθρωπος με τον οποίο μοιρά­ ζεσαι τα συναισθήματά σου. - Όχι ακριβώς. Και με τη γυναίκα μου τα μοιράζομαι, και με τους φίλους μου, αλλά -πώς να το πω;- με την κόρη μου είναι αλλιώς. Τις συναισθηματικές ανάγκες είναι πιο δύσκολο να τις κατα­ λάβουμε απ' ό,τι τις βιολογικές. Ας πάρουμε το Νώντα για παρά­ δειγμα: Η κόρη του καλύπτει, μ' ένα μοναδικό και ανεπανάληπτο τρόπο, μια συναισθηματική ανάγκη του, η οποία για το Νώντα εί­ ναι σημαντική. Είναι η ανάγκη να υπάρχοιη^ στη ζωή μας κάποιοι άνθρωποι με τους οποίους να μπορούμε να μοιραστούμε τις σκέψεις μας, τα συναισθήματά μας, τα ενδιαφέροντά μας, τα όνειρά μας, ακόμα και τις... αταξίες μας. Βέβαια, την ανάγκη αυτή δεν την έχουμε όλοι οι άνθρωποι στον ίδιο βαθμό. Μερικοί, την ανάγκη αυ­ τή την έχουν σε μικρό βαθμό. Κάποιοι άλλοι, ενώ για αρκετά χρό­ νια μπορεί να είχαν σε μεγάλο βαθμό την ανάγκη να μοιράζονται, τώρα να την έχουν σε πολύ μικρότερο. Εδώ, ο γενικός κανόνας εί­ ναι: Αν κάηοια σημαντική συναισθηματική ανάγκη σου παρα­

Εισαγωγή___________________________^

μείνει για ένα μεγάλο διάατημα ακάλυπτη, έχεις μεγάλες πιθανό­ τητες να ηάθεις κατάθλιψη. Εδώ και τρεις μήνες για το Νώντα η ανάγκη αυτή έχει μείνει ακάλυπτη. Η στέρηοη αυτής της ανάγκης τού χάλασε το κέφι. Τον έκανε μελαγχολικό. Την ανάγκη αυτή θα μπορούσαμε να την ονο­ μάσουμε «μοίρασμα». Βέβαια, με το Νώντα τα πράγματα είναι πιο πολύπλοκα: - Η κόρη μου, σίγουρα μου λείπει. Και το ξέρω πως αυτός είναι ένας παράγοντας που με στενοχωρεί. Όμως δεν δικαιολογεί την κατάστασή μου. Κάτι μου λέει πως είναι υπερβολικό να είναι μόνο αυτή η αιτία που είμαι κακόκεφος. - Είναι και κάποιο άλλα πράγματα που σου λείπουν, λοιπόν. - Σίγουρα... Αλλά ποιά είναι ανιτά; Εδώ είναι τα διίσκολα. Κα­ ταλαβαίνω πως κάτι μου λείπει, αλλά δεν μπορώ να το βρω! - Πώς καταλαβαίνεις ότι σου λείπει κάτι; - Το νιώθω.(Παίρνει μια βαθιά ανάσα κα συνεχίζει). Έχω μια πολΰ πετυχημένη επιχείρηση, μια γυναίκα που την αγαπάω, δυο υπέροχα παιδιά που σπουδάζουν σε καλά Πανεπιστήμια, φίλους που με αγαπάνε, ενδιαφέροντα, υγεία..., αλλά εδώ (ακουμπά το στέρνο του) έχω μια τρύπα. - Και πώς θα μπορούσε να κλείσει αυτή η τρύπα; -Έ χ ω έρθει με την ελπίδα αυτή την ερώτηση να μου την απα­ ντήσεις εσύ. Είναι φανερό πως, εκτός από την απουσία της κόρης του, υπάρ­ χει και κάποια άλλη συναισθηματική ανάγκη του Νώντα που είναι ακάλυπτη. Το κακό για το Νώντα είναι ότι η ανάγκη του αυτή είναι σημαντική για τη συναισθηματική του ισορροπία. Το χειρότερο για ΤΟ Νώντα είναι ότι δεν μπορεί να την εντοπίσει. Δεν ξέρει τι θέλει. Κι όσο δεν καταφέρνει να βρει τι θέλει, τόσο καταθλίβεται.

18__________ ________ Δ εν Ξ έρω Τι θέ/\ω

Μετά από δυο τρεις ςτυναντήσεις μας, ο Νώντας κατάφερε να εντοπίσει τι του συνέβαινε: Όλα αυτά τα χρόνια ήξερε έναν και μό­ νο τρόπο για να δίνει νόημα στη ζωή του. Ο τρόπος αυτός ήταν να αγωνίζεται για να εξελιχθεί. Τώρα είχε πετύχει τους στόχους του. Είχε όμως και μια απώλεια. Έχασε την προσπάθεια. Τον αγώνα. Ο Νώντας, εδώ κι ένα διάστημα δεν νιώθει να εξελίσσεται. Κι αυτό συμβαίνει γιατί ο μόνος τρόπος που ξέρει να εξελίσσεται είναι μέσα από την επαγγελματική προσπάθεια. Προκειμένου λοιπόν να συ­ νελθεί, χρειάζεται να βρει κάποιους νέους τρόπους να ικανοποιήσει τη συναισθηματική του ανάγκη για εξέλιξη. Ο οργανισμός μας έχει την ιδιότητα, όταν δεν εξελισσόμαστε, να το αντιλαμβάνεται. Και τότε είναι που μας «ζώνουν τα φίδια». Αρχίζουμε να ψαχνόμαστε. Αν δεν αντιδράσουμε αυξάνονται οι πιθανότητες να μας δημιουργηθουν ψυχολογικά προβλήματα. Οπότε παύει πια να μας ενδιαφέ­ ρει αν εξελισσόμαστε ή όχι. Ο σκοπός αυτού του βιβλίου είναι τριπλός: • Πρώτον, να σε βοηθήσει ν' αντιληφθείς ποιες από τις συναι­ σθηματικές ανάγκες σου είναι σημαντικές για σένα. • Δεύτερον, να εξετάσει κατά πόσον αυτές οι ανάγκες σου ικα­ νοποιούνται (καλύπτονται). • Τρίτον, να σου υποδείξει μερικούς τρόπους να τις αντιλαμβά­ νεσαι με ακρίβεια. Τα «θέλω» των ανθρώπων δεν έχουν τελειωμό. Μόλις ικανο­ ποιηθεί ένα από αυτά, αυτόματα ξεπετιέται κάποιο άλλο. Άσε που, τις περισσότερες φορές, όσο περισσότερα έχουμε τόσο πιο πολλά θέ­ λουμε. θ α ήταν λοιπόν ουτοπία να προσπαθήσουμε να καταγρά­ ψουμε όλα τα ανθρώπινα «θέλω». Αν συνθέσουμε όσα λένε οι ψυχολόγοι -που αναφέραμε πιο πάνω- για τις συναισθηματικές ανάγκες που έχουμε οι περισσότε­ ροι άνθρωποι, θα μπορούσαμε να τις ομαδοποιήσουμε σε πέντε γε­ νικές κατηγορίες;

Εισαγύύγή

19

1. Ασφάλεια 2. Δύναμη 3. Ελευθερία 4. Αιποπραγμάτωση 5. Ψυχαγωγία Όπως θα δούμε αργότερα, αιπή η ομαδοποίηση δεν έχει ιδιαί­ τερη σημασία. Στην πλειοψηφία τους, οι επί μέρους ανάγκες που συνθέτουν την κάθε ομάδα είναι αρκετά ανεξάρτητες η μία από την άλλη. Όπως είπαμε, λοιπόν, οι ανάγκες από τις οποίες προκύπτουν αυτές ο πέντε γενικές κατηγορίες, είναι 23. Δεν θα ήταν μάλιστα υπερβολή αν ισχυριστούμε ότι οι ανάγκες αυτές συνθέτουν τη «συ­ νταγή» της ικανοποίησης από τη ζωή. Καλό θα ήταν, λοιπόν, να τις εξετάσουμε αναλιπικά. Μ' αυτό ακριβώς το θέμα ασχολούμαστε στα επόμενα κεφάλαια.

Μ έρο ς Π ρώ το

Ανάμες και "QcL·"

1. Ανάγκες Σοναιαθηραικΐΐς ΑσφάΜας

ατυναισθηματικη ασφάλεια έχει να κάνει με την αίσθηση του «ανήκω». Είναι ο βαθμός στον οποίο νιώθουμε ότι υπάρχουν στη ζωή μας άνθρωποι που τους αισθανόμαστε συναισθημα­ τικά «δικούς» μας. Στη γενική κατηγορία της συναισθηματικής ασφάλειας έχω συμπεριλάΒει 6 ανάγκες.

Η

Ilf. Συντροφικότΐΐτα επιθυμία να υπάρχει στη ζωή μας ένας σύντροφος με τον οποίο έχουμε συναισθηματική και σωματική επαφή και με τον οποίο πορευόμαστε μαζί στη ζωή. Υπάρχει ένα φαινόμενο που το έχω συναντήσει συχνά σε ζευ­ γάρια που είναι πολλά χρόνια παντρεμένα; Όταν φτάσουν κοντά

Η

23

24____________________ Δ εν Ξέρω Τι θέΛ ω

στα σαράντα με σαρανταηέντε, ο ένας από τους δι3ο ερωτεύεται κά­ ποιον άλλο. Στην αρχή κρύβεται. Από ένα σημείο και πέρα, το δη­ λώνει ευθαρσώς στον (ή στη) συζυγο και αφοσιώνεται στον και­ νούργιο έρωτά του. Ο άλλος που μένει πίσω είναι «να τον κλαιν οι ρέγκες». Τρέχει στα μέντιουμ, στους μάγους, τους αστρολόγους στους φυχολόγους (τώρα τελεχπαία όλο και πιο πολύ), ακόμα και στους ψυχιάτρους, και γενικά, «^έχει και δε σώνει». Κάποια στιγμή, το παίρνει από­ φαση, μαζεύει τα κομμάτια του και, σιγά-σιγά, παίρνει την... απάνω βόλτα. Αρχίζει δίαιτα. Πηγαίνει σ' ένα γυμναστήριο. Διαβάζει βι­ βλία που τον βοηθάνε να γνωρίσει τον εαυτό του καλύτερα. Φρο­ ντίζει την εμφάνισή του. Αναζητάει καινούργια ενδιαφέροντα, και­ νούργιους φίλους κι αρχίζει να φαίνεται ανανεωμένος και... δέκα χρόνια νεώτερος. Το βλέπει αυτό ο σύζυγος (ο μέχρι τώρα «φευγάτος») και συ­ νειδητοποιεί ότι ο άλλος δεν πρόκειται να είναι «εκεί», και να τον περιμένει για πάντα. Κινδυνεύει να χάσει τη σιγουριά του. Έτσι, βρίσκεται με το κεφάλι κάτω και τα πόδια πάνω. Κι ο έρωτας που ένιωθε μέχρι τώρα, του φεύγει απ' τα μπατζάκια. Αρχίζει να νιώ­ θει πως του φεύγει το χαλί κάτω απ' τα πόδια. Μόλις το νιώσει αυ­ τό, τον πιάνει πανικός. Κι ο πανικός, ως δια μαγείας, μετατρέπεται σ' έναν «ξανα-έρωτα» για τον τέως. Από κει και πέρα τα σενάρια ποικίλουν. Όμως το σημαντικό δεν είναι τόσο πώς εξελίσσεται το σενάριο, όσο τα συμπεράσματα που βγαίνουν απ' αυτό το φαινό­ μενο: Η συντροφικότητα αποτελείται από δύο σκέλη: Τη συναισθη­ ματική επαφή και τη σιη^αισθηματική ασφάλεια. Φαίνεται πως αυ­ τές οι δΐίο πτυχές της συντροφικότητας είναι τόσο διαφορετικές με­ ταξύ τους όσο οι... καρέκλες με τα πορτοκάλια. Η συναισθηματική επαφή εξαρτάται από την ποιότητα της επικοινωνίας που υπάρχει ανάμεσα στο ζευγάρι. Παραδόξως, η συναισθηματική ασφάλεια δεν επηρεάζεται από την ποιότητα της επικοινωνίας. Είναι καθαρά

1 - Ανάγκες Συναισθψαηκής Ασφάλειας

25

αποτέλεσμα του χρόνου που διαρκεί η σχέση, θ α καταλάβεις καλύ­ τερα τη συναισθηματική ασφάλεια αν σκεφτείς ένα δέντρο. Όσο πε­ ρισσότερα χρόνια ζει τόσο μεγαλύτερο γίνεται. Συνήθως, με τον άνθρωπο που έχουμε συναισθηματική επαφή, καθώς περνάν τα χρόνια, αναπττχτσουμε και συναισθήματα ασφά­ λειας. Έτσι, έχουμε μάθει να ταυτίζουμε τη συναισθηματική επαφή με τη συναισθηματική ασφάλεια. Αν όμως δούμε τις μακροχρόνιες σχέσεις που υπάρχουν γύρω μας, θα διαπιστώσουμε πως σε πολλές από αυτές, δύο άνθρωποι μπορεί να είναι συναισθηματικά εντελώς αποξενωμένοι μεταξύ τους, αλλά ταυτόχρονα, την αίσθηση της συ­ ναισθηματικής ασφάλειας και της σιγουριάς να την αντλούν ο ένας απ' τον άλλο. Αυτή η αίσθηση τους Βοηθά να διατηρούν τη συναι­ σθηματική τους ισορροπία που τους επιτρέπει ν' ανταπεξέρχονται στις καθημερινές τους υποχρεώσεις. Η ίδια συναισθηματική ασφά­ λεια είναι εκείνη που τους επιτρέπει και να... γκομενίζουν. Μόλις, λοιπόν, αυτή η συναισθηματική ασφάλεια κινδυνεύει να χαθεί, χά­ νουν «τ' αυγά και τα πασχάλια». Όσο «ερωτει^ιένοι» κι αν αισθά­ νονται με κάποια καινούργια γνωριμία, όταν αισθανθούν ότι κιν­ δυνεύει η συναισθηματική τους ασφάλεια αμέσως ξε-ερωτεύονται. Πρώτα απ' όλα η ασφάλεια. Μ' άλλα λόγιά, οι άνθρωποι αυτοί, αν αποφάσιζαν να μιλήσουν ανοιχτά στο σύντροφό τους θα του έλε­ γαν: «Ακόμα και για να μπορώ να ερωτοτροπώ, έχω ανάγκη τη συ­ ναισθηματική ασφάλεια που μου παρέχεις». Όταν μιλάμε λοιπόν για Συντροφικότητα εννοούμε συναισθη­ ματική επαφή και συναισθηματική ασφάλεια.

2ί/. ΦιΜα ίναι η ανάγκη να έχουμε ανθρώπους που νοιάζονται για μας, τους εμπιστευόμαστε, μας δένει μια κοινή ιστορία, μοιραζόμαστε μαζί τους τις επιτυχίες μας και μπορούμε να Βασιστούμε πάνω τους

Ε

26

Δ εν Ξ έρω Τι θ έ λ ω

μια διίσκολη στιγμή. Προσωπικά, τους φίλους μου τους αισθάνομαι σαν αδέρφια μου. Διαπιστώνω όμως ότι, καθώς περνάν τα χρόνια, όλο και λιγότεροι άνθρωποι έχουν τέτοιες φιλίες. Η διάρθροχιη της κοινωνίας μας έχει γίνει έτσι που οδηγούμαστε όλο και περισσότερο στην κοι­ νωνική απομόνούση. Όχι πούς ο σκοπός του κοινωνικού συστήματος είναι η αηομόνούση. Φαίνεται όμούς πως αιπή είναι η φυσική συνέ­ πεια προκειμέ^ου το κοινωνικό και το οικονομικό σύστημα να λει­ τουργεί με καλά αποτελέσματα. Το ανησυχητικό είναι μήπως η κοινωνική αποξένωση αποτελεί την αηαραίιψϊΐ σσνθήκτι ώστε ya λειτουργεί καλά το σύστημα. Και πώς μετριέται αυτό το «καλά»; Όσο^μεταβαίνουμε από την παραδο­ σιακή κοινωνία (στην οποία ανήκαμε για χιλιάδες χρόνια) στην τεχνοκρατική -την οποία αφήνουμε και εισβάλει όλο και περισσότε­ ρο στη ζωή μας- τόσο περισσότερο το «καλά» το μετράμε με την «παραγωγικότητα» που είναι η νέα... θεά. Μια θεά που γεννήθηκε με τη Βιομηχανική Επανάσταση και έχει ηλικία 250-300 ετών. Αυτή έχει γίνει ο ρυθμιστής της ζωής μας. Ό λο και λιγότεροι από μας μετράμε το «καλά» με την ποιότητα ζωής, το «ευ ζην» του Αριστοτέλη. Αυτό το κριτήριο προέρχεται μέ­ σα από τις εποχές που ο άνθρωπος πάλευε ακόμα για την επιβίωση, και το «καλά» το μετρούσε με κριτήρια τη σωματική και την ψυχι­ κή υγεία. Έχει ηλικία τουλάχιστον 3.500 ετών. Υποθέτω πως το κρι­ τήριο αυτό είναι σοφότερο από την παραγωγικότητα. Αν είσαι οπα­ δός της παραγωγικότητας, οι πιθανότητες να έχεις φίλους λιγοστεύ­ ουν, διότι τον περισσότερο χρόνο σου τον ξοδεύεις στην «παραγω­ γικότητά σου». Αν είσαι οπαδός του «ευ ζην» είναι πιο πιθανό να διαθέτεις χρόνο και για τους φίλους σου. Κι ο άνθρωπος που δεν έχει φίλους, έχει μικρότερες πιθανότητες να νιώθει πληρότητα από τον άνθρωπο που έχει φίλους. Εξαιροΐίνται οι μοναχικοί από τη φύ­ ση τους.

_________________ 1 - Ανάγκες Συναίσθτιμαηκής ΑσψάΆειας______________ ^

3ri. Ανθρώηιηι Επαφή /Α λλο είναι η φιλία και άλλο η ανθρώπινη επαφή. Η ανθρώπινη χ 1 επαφή είναι η ανάγκη να υπάρχουν στη ζωή σου μερικοί άν­ θρωποι με τους οποίους να μπορείς να πεις μια κουβέντα. Δεν είναι απαραίτητο με τους ανθρώπους αυτους να σε δένει καμιά ιδιαίτερη φιλία, ούτε τους θέλεις για να τους πεις τα «εσώψυχα» σου. Ακόμα και για τον καιρό ή τις ειδήσεις να μιλάς μαζί τους, σου καλύπτουν την ανάγκη να επικοινωνήσεις μ' έναν άνθρωπο. Οι περισσότεροι από εκείνους που απομονώνονται και περνάνε μέρες χωρίς να μιλήσουν με άνθρωπο, μαραζώνουν και παθαίνοιτν κατάθλιψη. Είναι πολύ σημαντικό για την ψτ^χική μας ισορροπία να υπάρχουν μερικοί άνθρωποι στη ζωή μας που μαζί τους μπορούμε να πούμε μια κουβέντα, ιδιαίτερα όταν οι φίλοι μας δεν είναι δια­ θέσιμοι όποτε τους θέλουμε. Συνήθως τους βρίσκουμε ανάμεσα σε συναδέλφους, γείτονες, αυτούς που έχουν τα μαγαζάκια της γειτο­ νιάς. Και, τά»ρα τελευταία, τους βρίσκεις και στο internet, το οποίο στον τομέα αυτό μοιάζει να έχει βοηθήσει πολύ στην επικοινωνία και τη δικτύ&κτη των ανθρώπων μεταξύ τους. Υπάρχουν μερικοί άνθρωποι που, ενώ είναι κοινωνικοί, ταυτό­ χρονα είναι και συνεσταλμένοι. Έχουν δηλαδή την επιθυμία της ανφώπινης επαφής, αλλά δεν διαθέτουν τις ικανότητες που απαιτούνται για να δημιουργήσουν αυτή την επαφή. Αχποί οι άνθρωποι απομονώνονται παρά τη θέλησή τους. Καταλήγουν στη μοναξιά και παγαίνουν κατάθλιψη. Είναι όμως και άνθρωποι που δεν έχουν πρόβλημα συστολής αλλά είναι από τη φύση τους μοναχικοί. Αηλαδή σου ξανοίγονται, μιλάνε, είναι εκφραστικοί, αλλά δεν θέλουν πολλά «πάρε-δ(όσε» με τους ανθρώπους. Προτιμάνε τη συντροφιά που κάνουν με τον εαυ­ τό τους. Αυτοί δεν έχουν πρόβλημα μοναξιάς. Η απομόνοκτη είναι μια ενεργητική επιλογή τους. Τις πιο πολλές φορές όμ(ος, ακόμα κι

28

Δ εν Ξ έρω Τι θέΆ ω

αυτοί, έχουν έναν περίπτερά που του λένε «καλημέρα». Βέβαια, υπάρχουν κι άλλα είδη, όποος ο κοινωνικός και εξ&κττρεφής ο οποί­ ος «πνίγεται» στον κόσμο, κι απ' την άλλη ο μοναχικός και εσωστρεφής που ζει στον... κόσμο του.

4ί/. Ενθάρρυνσΐΐ ίναι η ανάγκη να υπάρχουν στη ζωή μας κάποιοι άνθρωποι που μας ενθαρρύνουν και μας συμπαραστέκονται, θ α μπορούσαν να είναι φίλοι μας, αλλά αυτή τη μορφή υαοστήριξης μπορούμε, να την παίρνουμε από τους γονείς μας, τ' αδέλφια και τους συγγενείς μας γενικότερα. Μπορεί όμως, ν' αντλούμε ενθάρρυνση κι από άλ­

Ε

λους ανθρώπους, όπως, για παράδειγμα, από έναν προπονητή, έναν καθηγητή μας ή, ακόμα, κι από έναν καλοπροαίρετο προϊστάμενο. Μάλιστα, ο Άντλερ έλεγε Π6)ς οι περισσότεροι άνθρωποι που έχουν ψυχολογικά προβλήματα, στην πραγματικότητα είναι αποθαρρυμέ­ νοι από τις αποτυχίες τους και κυρίως από την αρνητική κριτική που τους γίνεται. Για αρκετά χρόνια ήμουν δάσκαλος του Καράτε, θυμάμαι κάποια φορά, κατά τη διάρκεια ενός πρωταθλήματος, ήρθε ένας μαθη­ τής μου και μου εκμυστηρεύτηκε: «Δάσκαλε, φοβάμαι». Είχε κλη­ ρωθεί να παίξει με κάποιον με τον οποίο είχε ξαναπαίξει σε κάποι­ ους προηγούμενους αγώνες και είχε χάσει μέσα σε τριάντα δευτε­ ρόλεπτα. - Και τι φοβάσαι; τον ρώτησα. - θ α εξευτελιστώ. Στις κερκίδες κάθονται οι φίλοι μου, η κοπέ­ λα μου, οι γονείς μου και ο νονός μου. - Και ποιός είναι ο στόχος σου; - Φυσικά να τον κερδίσω. - Αυτός είναι επικίνδυνος στόχος, του είπα. Αν είναι πολύ κα­ λύτερός σου θα σε κερδίσει.

1 - Ανάγκες ΣΐΆΌταθημαυκής ΑοφάΜας

29

- Και τι στόχο να Βάλω; Να χάσω; διαμαρτυρήθηκε. - Να βάλεις στόχο να κερδίσεις τον εατπό σου. - Τι θα πει αιπό; - Σε πόση ώρα σε κέρδισε την προηγούμενη φορά που τον αντιμετώπισες; - Σε λιγότερο από τριάντα δειπερόλεπτα, μου είπε με σκυμμένο κεφάλι. - Ωραία, θ α νικήσεις τον εαυτό σου αν, αυτή τη φορά. Βάλεις στόχο να αντέξεις πάνω από τριάντα δευτερόλεπτα. - Μα στόχος είναι αυτός, δάσκαλε; - Είναι ο μόνος που περνάει από το χέρι σου, του απάντησα αποφασιστικά, ακουμπώντας τον ενθαρρυντικά στον ώμο. Τελικά, στην κανονική διάρκεια του αγώνα (που την εποχή εκείνη ήταν δίίο λεπτά) κατάφερε να έρθει ισόπαλος. Έχασε στην παράταση, και μάλιστα οι φίλαθλοι ήταν με το μέρος του. Χειροκροτήθηκε περισσότερο από το νικητή. Είναι σημαντικό, όταν ενθαρρύνουμε κάποιον να τον ενθαρ­ ρύνουμε σε πράγματα που είναι στα μέτρα των δυνατοτήτων του. Είναι επίσης σημαντικό η ενθάρρυνσή μας να είναι αυθεντική. Ληλαδή, όταν ενθαρρύνουμε κάποιον, πραγματικά να πιστεύουμε στις δυνατότητες του. Είναι φορές που αμφισΒητώ τον εαυτό μου. Εκείνες τις φορές έχω ανάγκη κάποιος άνθρωπος να πιστεύει σε μένα. Αλλά αιπό να efvai αυθεντικό. Αν δίνεις ενθάρρυνση σ' έναν άνθρωπο χωρίς πραγματικά να πιστεύεις σ' αυτόν, στην πραγματικότητα τον εν­ θαρρύνεις να «σπάσει τα μοιίτρα του». Υπάρχουν φορές που η ενθάρρυνση κάνει θαύματα. Η παρακά­ τω ιστορία θα μου μείνει αξέχαστη; Η Μάρθα ήταν σύζυγος συναδέλφου. Την πρώτη φορά που με επισκέφθηκε, μπήκε μέσα, χώθηκε στο πίσω μέρος της πολτιθρόνας χωρίς να Βγάλει το παλτό της, τράβηξε τα γόνατά της στο στήθος της (που σημαίνει ότι πάτησε τα πόδια της πάνω στην πολυθρόνα)

30____________________ Αεν Ξ έρω Τι θέΑ ω

και με κοίταξε κατ' ετιθείαν στα μάτια σα να είμαστε σε μονομαχία του Φαρ Ουέστ. Η πρώτη κουβέντα που είπε ήταν: - Σας ξέρω τι κοτ»μάσια είσαστε όλοι εσείς οι φυχολόγοι. Είμαι παντρεμένη με έναν από το είδος σας». - Και ηοιό είναι το είδος μας; τη ρώτησα. - Όταν οχτναντάτε έναν άνθρωπο για μια ώρα την εβδομάδα, είσαστε όλο κατανόηση και γλυκά. Αν, όμως, ζήσει κανείς μαζί σας αντιλα^*βάνεται ότι η κατανόηση, η ευαισθησία και η γλύκα σας είναι μόνον εργαλεία του επαγγέλματός σας. Με τη YwaiKa σας δεν έχετε καμία απ' αυτές τις ιδιότητες. Η Μάρθα είχε έρθει για το γάμο της. (Ο κύριος συνάδελφος, σαν σύζυγος, τα είχε κάνει «μούσκεμα»). Ερχόταν έναν ολόκληρο χειμώνα μια φορά την εβδομάδα, την ίδια πάντα ώρα, καθόταν στην πολυθρόνα με τα πόδια μαζεμένα πάνω (όπως όταν πρωτοήρθε), και αρχίζαμε το «ματς». Πολύ ενδιαφέρουσες συζητήσεις, αλλά συνέχεια σε υπερένταση. Η Μάρθα στο πρόσωπό μου ανταγωνιζό­ ταν τον άντρα της, τον πατέρα της που την καταπίεζε, τον αδελφό της που την εκμεταλλευόταν και γενικά όλους τους άντρες, διότι, κατά τη γνώμη της, «είναι όλοι καθίκια και ικανοί μόνο για ανα­ παραγωγή». Κάποια μέρα, μπαίνει μέσα και είναι εντελώς διαφορετική: Κά­ θεται στην πολυθρόνα με τους αγκώνες ν' ακουμπάνε στα γόνατά της, και χωρίς να μιλήσει αρχίζει να κλαίει. Και το κλάμα κράτησε αρκετά. Κάποια στιγμή σήκωσε το βλέμμα, με κοίταξε και είπε: «Φοβάμαι». Κι αμέσως το 'ριξε πάλι στο κλάμα. Την άφησα μέχρι να ξεθυμάνει για τα καλά. Είχε πάει στο γυναικολόγο κι εκείνος εί­ χε ψηλαφίσει έναν όγκο στο αριστερό της στήθος. Την έστειλε για μαστογραφία. Επρόκειτο να κάνει τη μαστογραφία την επομένη, κι είχε τρομοκρατηθεί στην ιδέα ότι μπορεί να έχει καρκίνο. Την εποχή εκείνη έκανα το διδακτορικό μου. Η ειδικότητά μου ήταν η σχέση προσωπικότητας και καρκίνου. Η προσωπικότητα της Μάρθας δεν είχε στοιχεία που να δικαιολογούν μια τέτοια πιθανό-

1 - Ανάγκες Σσναισθτιμαηκής ΑσφάΆειας

31

τψα. Είχα μια βαθιά πεποίθηση σ' αυτό. Την ώρα που έφτασε στην πόρτα, πήγα δίπλα της, την αγκάλιασα με το δεξί μου χέρι, την κράτησα σταθερά και της είπα ακόμα σταθερότερα: «Ακόμα και καρκίνος να είναι, εμείς θα του αλλάξουμε τα φώτα». Μπορεί να με θεωρείς τρελό, αλλά, εκείνη τη στιγμή, το είπα αυτό με όλα μου τα κύτταρα. Την επομένη η Μάρθα μού τηλεφώνησε αμέσως μετά τη μα­ στογραφία. Πάλι έκλαιγε, αλλά αυτή τη φορά από χαρά. Ο όγκος, μέχρι την επομένη το πρωί, είχε εξαφανιστεί. Η μαστογραφία δεν έδειξε απολύτως τίποτα. Παρόλο που έχουν περάσει τόσα χρόνια, εξακολουθώ να πιστεύω πως τη στιγμή που της μίλησα έγινε κάτι «μαγικό». Η ενθάρρυνσή μου φαίνεται πως ήταν τόσο πειστική που ενεργοποιήθηκε αμέσως η αισιοδοξία της. Και η αισιοδοξία, με τη σειρά της, ενεργοποίησε το ανοσοποιητικό της σύστημα - κι ο όγκος εξαφανίστηκε.

5//. Προσφορά ι άνθρωποι δεν έχουμε μόνο την ανάγκη να παίρνουμε. Τουλά­ χιστον μερικοί, θέλουν και να προσφέρουν ενθάρρυνση, συ­ μπαράσταση και προστασία στους άλλους - όταν δεν μποροιίν να

Ο

το κάνουν αιπό, αισθάνονται δυστυχείς. Ατπή η ανάγκη είναι ιδιαίτερα ανεητιτγμένη από τους γονείς προς τα παιδιά τους. Βέβαια τη συναντάμε και σε άλλες κοντινές σχέσεις, όπως ανάμεσα σε αδέρφια, στη συντροφικότητα, στη φιλία ή από ορισμένα παιδιά προς τους γονείς τους καθώς αυτοί γερνάνε και χρειάζονται περισσότερη βοήθεια. Κατά καιρούς, όλοι μας έχουμε γνωρίσει ανθρώπους οι οποίοι, στη σχέση τους με τους άλλους, αρέσκονται να παίζουν το ρόλο του... «σωτήρα». Νομίζω πως το φαινόμενο αυτό, από μόνο του, δείχνει ότι η προσφορά σε ορισμένους ανθρώπους αποτελεί σημα­

32

Α εν Ξ έρω Τι θέΛ ω

ντική συναισθηματική ανάγκη. Βέβαια, όταν η ανάγκη αυτή εκδη­ λώνεται με το ρόλο του «σωτήρα» δεν οδηγεί σε πολυ υγιείς κατα­ στάσεις.

6//. Μοίρασμα

Π

αρόλο ρου κι αυτή η ανάγκη είναι δυνατόν να καλύπτεται από το σύντροφο και τους φίλους μας, υπάρχουν φορές που τα εν-

διαφέροντά μας είναι τόσο εξειδικευμένα και ιδιόρρυθμα που, όσο και να μας αγαπάνε οι δικοί μας, δεν μπορούν να τα μοιραστούν μαζί μας. Όμως είναι σημαντικό να μπορούμε να μοιραστούμε και αυτά με κάποιον. Για παράδειγμα, αν σου αρέσει η αναρρίχηση στα βουνά, το ψαροντοιίφεκο ή το σκι, είναι λίγο δύσκολο να ζητάς να τα μοιραστείς μέ το σύντροφό σου ή τους φίλους σου αν δεν έχουν κι εκείνοι το ίδιο «ψώνιο». Ένα τέτοιου είδους μοναδικό μοίρασμα, είναι αυτό που βιώνω όταν παίζουμε μουσική με το φίλο (και κουμπάρο) μου τον Αντώνη: Γν&>ριζόμαστε περίπου είκοσι χρόνια. Μια φορά στο τόσο, συνα­ ντιόμαστε στο σπίτι μου μόνοι μας, ανάβουμε κεριά, ανοίγουμε ένα κρασί, κι αρχίζει η μυσταγωγία: Πιάνω εγώ την κιθάρα, πιάνει ο Αντώνης τη φυσαρμόνικα, κι αρχίζουμε τις μουσικές περιπλανή­ σεις. Λεν υπάρχει άλλος άνθρωπος πάνω στη γη με τον οποίο να μπορώ να μοιραστώ αυτές τις στιγμές. Ως εδώ, καλύψαμε την πρώτη κατηγορία συναισθηματικών ανα­ γκών που έχουν να κάνοι/ν με την ασφάλεια και το «ανήκω». Από τις 6 αυτές ανάγκες, εκείνες που στατιστικά έχουν αρκετή σχέση με­ ταξύ τους είναι η Ενθάρρυνση και το Μοίρασμα. Αυτό σημαίνει πως είναι μικρές οι πιθανότητες ένας άνθρωπος να αισθάνεται τη μια από τις δύο αυτές ανάγκες καλυμμένη και την άλλη ακάλυπτη. Φαίνεται πως όταν υπάρχουν άνθρούποι που μαζί τους μπορούμε να

_________________ 1 - Ανάγκες Συναίσθ^ιμαιικής Ασφάλειας______________ ^

μοιραζόμαστε αυτά που είναι σημαντικά για μας·, αυτό το μοίρασμα λειτουργεί ενθαρρυντικά. Για παράδειγμα, όηοτε σκέφτομαι να γράψω ένα καινούργιο βιβλίο, μου αρέσει να κουβεντιάζω το θέμα για το οποίο θέλω να γράψω, με όσο το δυνατόν περισσότερους αν­ θρώπους. Όταν από τις αντιδράσεις τους διακρίνω ότι βρίσκουν το θέμα ενδιαφέρον, ενθαρρύνομαι και γράφω με περισσότφο κέφι. Προχωράμε τώρα στη δειπερη γενική κατηγορία συναισθημα­ τικών αναγκών που είναι η Δύναμη.

2. Ανάμες Avvaptig

να από τα πιο δυσΒάστακια (τυναισθήματα για τον άνθρωπο U είναι η αδι»ναμια. Π' αιπό και οι περισσότεροι από μας τρέJ L J μοι^με την αρρώστια και την αναπηρία - γιατί μας καθιστούν αδύναμους. Στη γενική κατηγορία της Δύναμης έχω σι^μπεριλάβει 3 επί μέρους ανάγκες.

Iti. ΑηοτεΜσμαηκότψα ίναι η ανάγκη να πετίίχαίνοιημε τα αποτελέσματα που θέλουμε. Η Αποτελεσματικότητα προϋποθέτει ένα συνδυασμό αρκετών ιδιοτήτων και ικανοτήτων. Χωρίς αυτές δεν μπορούμε να πραγμα­ τοποιούμε τα σχέδιά μας. Μερικές απ' αυτές είναι η οργάνωση, ο

Ε

34

2 - Ανάγκες Δύναμης________________________^ σχεδιασμός, η αυτοπειθαρχία, η πρωτοβουλία, η προθυμία να ρι­ σκάρουμε, η συνέπεια κι ένα σωρό άλλες. Ο συνδυασμός ιδιοτήτων και ικανοτήτων που οδηγούν στην αποτελεσματικότητα δεν είναι ο ίδιος σε όλους τους ανθρώπους. Κάθε αποτελεσματικός άνθρωπος έχει το δικό του σίίνδυασμό ικανοτήτων. Βέβαια, οι ικανότητες από μόνες τους δεν αρκούν. Χρειάζεται να έχουμε και ρεαλιστικές προσδοκίες. Αν αυτά που θέλεις να πετύχεις είναι εξωπραγματικά, δεν θα φτάσεις οτο επιθυμητό αποτέλε­ σμα. Αυτό δεν έχει να κάνει με έλλειψη ικανοτήτων. Μπορεί να εί­ σαι ικανότατος αλλά να βάζεις στόχους που κανένας δεν θα μπο­ ρούσε να τους πετυχει. Υπάρχουν, επίσης, και κάποιες φορές που, ενώ ο στόχος μας είναι ρεαλιστικός, το χρονοδιάγραμμά μας είναι εξωπραγματικό. Σε μια τέτοια περίπτοχτη πάλι είμαστε αναποτελε­ σματικοί. Η παρακάτω ιστορία είναι χαρακτηριστική: Κάποτε με επισκέφθηκαν δυο φίλες οι οποίες είχαν ξεκινήσει να κάνουν δίαιτα και θέλανε, σ' αιττή τους την προσπάθεια, να έχουν και κάποια ψυχολογική υποστήριξη. Ας τις ονομάσουμε Αννα και Βάσω. Η Αννα ήθελε να χάσει περισσότερα κιλά από τη Βάσω. Έβαλε λοιπόν σαν στόχο της, μέχρι την επόμενη σνινάντησή μας -<τε μια εβδομάδα- να έχει χάσει δυο κιλά. Η Βάσω έβαλε για στόχο ένα κιλό. Σε μια εβδομάδα είχαν χάσει και οι δυο τους από ενάμισι κιλό, Η Βάσω, που είχε βάλει στόχο το ένα κιλό είχε πετύχει το στόχο της κατά 150%. Η Αννα όμως, που είχε βάλει στόχο δυο κιλά, είχε πετϋχει το 75% του στόχου της. Τα κιλά που έχασαν ήταν τα ίδια. Οι διαqκ)pετικές προσδοκίες που είχαν, όμο^ς, έκαναν τη μια να νιώθει αποτελεσματική και την άλλη αναποτελεσματική. Ίσως μάλιστα, αυ­ τός να ήταν κι ένας λόγος που η Αννα είχε παραπάνω κιλά από τη Βάσω. Βάζοντας μη ρεαλιστικούς στόχους δεν τους πετύχαινε. Έτσι την έπιανε απογοήτευση και εγκατέλειπε τη δίαιτα.

36____________________ Α εν Ξ έρω Tt θέΛ ω

2ΐ[. Αυτάρκεια

Ά

λλο να }4πορείς να πετυχαίνεις τους στόχους σου και άλλο να μπορείς ν' αντιμετωπίζεις τις απρόβλεπτες αναποδιές και τις δυ­

σκολίες της ζωής χωρίς να είναι απαραίτητο να ζητήσεις βοήθεια από τους άλλους. Η ανάγκη να νιώθουμε αυτάρκεις έχει να κάνει με τις ικανότητες που μας επιτρέποίΛΤ να μπορούμε να τα βγάζουμε πέρα, ακόμ^κι όταν δεν έχουμε βοήθεια από πονΰενά. Βέβαια, αυτό το «πουθενά» είναι λίγο υπερβολικό. Σπάνια εί­ μαστε τόσο αβοήθητοι. Εκτός κι αν είμαστε μόνοι στον κόσμο. Αλλά, ακόμα κι εκεί, πάντα υπάρχει και μια υποτυπώδης φιλανθρω­ πία. Η Αποτελεσματικότητα είναι «τα καταφέρνω». Η Αιπάρκεια εί­ ναι «τα καταφέρνω μόνος μου» ή «με ελάχιστη εξωτερική βοήθεια». Ας δούμε ένα παράδειγμα: Η Σοφία είναι τριάντα πέντε ετών, χωρισμένη. Ζει μαζί με το γιο της σε κάποιο προάστιο. Είναι μια εξαιρετικά ικανή δικηγόρος. Έχει κάνει πολύ καλές μεταπτυχιακές σπουδές στο εξωτερικό και τα τελεχ»ταία πέντε χρόνια εργάζεται σ' ένα αρκετά μεγάλο δικηγορικό γρα­ φείο. Αιοθάνεται περήφανη για το γραφείο στο οποίο ανήκει και νιώθει ιδιαίτερα ικανοποιημένη με τις συνθήκες της δουλειάς της. Η ΣχΜρία έχει πέντε χρόνια δεσμό με το Γιάννη ο οποίος είναι ο δικηγόρος που διευθύνει αιπό το γραφείο. Συνδέθηκαν από την πρώτη στιγμή που η Σοφία μπήκε στο γραφείο. Τον τελευταίο χρό­ νο η Σοφία δεν είναι καθόλου ικανοποιημένη από τη σχέση και θέ­ λει να χα>ρίσει. Όμοος, θεωρεί πως είναι αδιίνατο να διακόψει με τον Γιάννη και παράλληλα να συνεχίσει να συνεργάζεται με το γρα­ φείο του. Άλλοκττε κι εκείνος της έχει δηλώσει ρητά πως κάτι τέτοιο δεν θα το άντεχε. Η σκέψη να φύγει από το γραφείο τής κόβει τα πόδια. Φοβάται ότι δεν θα τα καταφφει μόνη της. Έτσι, ενώ η Σο­ φία αισθάνεται αποτελεσματική και γνωρίζει ότι τα καταφέρνει πο-

2 - Ανάρ:ες Δύναμης

___________ ^

λϋ καλά στη δουλειά της, εν τούτοις δεν αισθάνεται αυτάρκης. Δεν πιστεύει ότι μπορεί να τα καταφέρει από μόνη της.

3ti. Entppoif αντάσου ότι έχεις πάει μια βολτούλα στην όχθη μιας λίμνης. Κά­ ποιο στιγμή πιάνεις ένα Βότσαλο και το πετάς στο νερό. Ακους το «μηλουμ» και βλέπεις τα δαχτυλίδια που κάνει το νερό. Το «μπλουμ» και τα δαχτυλίδια είναι ο αντίχτυπος που έχει η πράξη σου, δηλαδή το βότσαλο που πέταξες. Ο Descartes (Καρτέσιος) έλεγε; «Σκέφτομαι, άρα υπάρχω». Για μένα, δεν είναι έτσι. Αν δηλαδή σου μιλάω ή σε ακουμπάω, κι εσύ δεν γι/ρίζεις ούτε καν να με κοιτάξεις, αρχίζω ν' αναρωτιέμαι αν υπάρχω ή αν είμαι απλά και μόνο ένα φά­ ντασμα. Η δική μου άποψη είναι: «Εχω αντίχτυπο, άρα υπάρχω»’ . Όλοι οι άνθρωποι, σε κάποιο βαθμό θέλουμε να νιώθουμε π<ΰς έχουμε κάποιον, έστω στοιχειώδη, αντίχτυπο σ' εκείνους που μας ενδιαφέρουν. Επίσης, είναι σημαντικό να μπορούμε να πείθουμε τους άλλους όταν πρόκειται για θέματα που επηρεάζουν σημαντικά τη ζωή μας. Ένας από τους λόγους που αποφάσισα να μη ζήσω στην Αμε­ ρική, ήταν ότι δεν ένιωθα να έχω αντίχτυπο. Στην πατρίδα μου, μέ­ θα από τις ψυχολογικές εκπομπές που έκανα στο ραδιόφωνο, επη­ ρέαζα πολύ κόσμο. Στην Αμερική ένιωθα σαν να ρίχνω πετραδάκια οτη λίμνη κάι ούτε μπλουμ άκουγα ούτε κυματάκια έβλεπα. Η πα­ ρακάτω ιστορία θα μου μείνει αξέχαστη; Ανακοινώνω στους Έλληνες συμφοιτητές μου ότι για το διδα­ κτορικό μου θα κάνω έρευνα με θέμα κατά πόσον ο καρκίνος μπο-

Φ

Ι.Ίσω ς κάποιος να βρίσκει αυτή την άποψη «απλοϊκή» μια και δεν έχουμε ορίσει την έννοια «υπάρχω». Για μένα δεν νοείται μια ιίπαρξη που δεν γίνεται αντιληπτή από το περιβάλλον. Αν θεωρήσω τη σκέψη σαν κριτήριο ύπαρξης, τότε, με αυτό το σκεπτικό, και τα φαντάσματα «υπάρχουν»...

38

A tv Ξέρω Τι θέΆ ω

ρεί να έχει και κάηοια ψυχοσωματική διάσταση. Μ' έχουν τρελάνει στα «αλλά» και στις αντιρρήσεις. Φεύγοντας σκέφτομαι: «Τι περι­ μένεις; Οι Έλληνες είμαστε στενοκέφαλοι. Εγώ φταίω που έκατσα και μίλησα μαζί τους». Κι όμως. Όλοι οι Έλληνες φίλοι μου που συμμετείχαν σ' εκείνη τη συζήτηση, μιλούσαν μετά στους άλλους για μια πρωτότυπη έρευ­ να που πρόκειται να κάνει ο φίλος τους ο Γιώργος. Και μια και μι­ λάμε για επ^ροή, ιδού η αντίθεση: Μιλάω για το ίδιο θέμα με τους Αμερικανούς συμφοιτητές μου και όλο μου χαμογελάνε και μου λένε «ωραία» ή «πολύ ενδιαφέ­ ρον», κι εγώ σκέφτομαι: «Να άνθρωποι να συζητήσεις. Όχι σαν τους δικούς μας, τους γρουσούζηδες»! Ανάμεσα μας είναι και μια Εβραιοπούλα με μια χαρακτηριστική ένρινη προφορά της Νέας Υόρκης. Ό λο μου μιλά και όλο με ρωτά. Μου λέει κι ότι είχε έρθει και στην Ελλάδα και είχε φαει «πώς το λένε;», και της θυμίζω ότι το λένε «σουβλάκι», λέμε και για την έρευνα με τον καρκίνο και μ' έχει γεμίσει στα «Oh! How interesting» (που θα πει «Ω! Τι ενδιαφέ­ ρον που είναι!»). Μετά λέμε «καληνύχτα». Σε δύο μέρες έρχεται κατά πάνω μου μια Ελληνίδα συμφοιτήτριά μου, η Τζένη, και με ρωτά: «Τι έπαθε η θεία σου»; Να τι είχε συμβεί: Η Εβραιοπούλα γνωρίστηκε την επόμενη βραδιά τυχαία με τη Τζένη και της έλεγε πως την προηγούμενη είχε γνωρίσει έναν ακό­ μη Έλληνα. Αν η Τζένη μού τα διηγήθηκε επακριβώς, η Εβραιοπούλα της είπε: «Γνωρίστηκα μ' έναν τύπο από την πατρίδα σου. Πολύ καλό παιδί. Τον λέγανε..., να δεις πώς τον λέγανε..., α, «σουβλάκι» τον λέγανε. Κάποιο πρόβλημα είχε με τον καρκίνο. Νομίζω μια θεία του έπαθε καρκίνο...». Γι' αυτό η Τζένη με ρώτη­ σε τι έπαθε η θεία μου. Το φαινόμενο αιπό είναι αρκετά συνηθισμένο στην Αμερική: Γνωρίζεις έναν άνθρωπο σε μια κοινωνική συγκέντροχτη, μιλάς μα­ ζί του μερικές ώρες και σε λίγες μέρες μπορεί να μη σε θυμάται καν. Πόσο μάλλον να θυμάται και τι του έλεγες. Μου φαίνεται πως

2 - Ανάγκες Δύναμης

39

την αιτία μπορούμε να την αναζητήσουμε στην υπερηληροφόρηση στην οποία είναι καθημερινά εκτεθειμένος· αυτός ο λαός. Δέχονται τόσα πολλά και ποικίλα ερεθίσματα που η μόνη «άμντνά» τους είναι η αδιαφορία. Οι τρεις ανάγκες που αναφέραμε σ' αιπό το κεφάλαιο είναι αρ­ κετά συνδεμένες μεταξύ τους. Στατιστικά συμπίπτουν κατά 50% η μία με την άλλη. Αυτό σημαίνει πως, αν κάποια απ' αυτές τις τρεις την έχεις καλυμμένη, έχεις πιθανότητες 50% να είναι αντίστοιχα καλυμμένες και οι άλλες δύο.

3. Ανάγκες ΕΜνθφίας

Σ

την τρίτη γενική κατηγορία ουναισθηματικών αναγκών, την Ελευθερία, έχω συμηεριλάβει 3 επί μέρους ανάγκες.

lij. Αντοδίάθεστι η ανάγκη να διαθέτει ένας άνθρωπος τον εαυτό του όπως Ε ίναι θέλει ο ίδιος και όχι όπως του επιβάλλουν οι άλλοι. Ένας ωραί­ ος τρόπος V αξιολογήσεις την αιποδιάθεσή σου είναι να φέρεις στο νου σου το ωρολόγιο πρόγραμμα της εβδομάδας σου. Τι ποσοστό απ' αυτό το πρόγραμμα το σχεδιάζεις εσυ και τι ποσοστό το σχεδιά­ ζουν οι άλλοι; 40

3 - Ανάγκες ΕΜυθερίας

41

Αιπό βέβαια, προϋποθέτει ότι έχεις καλιίψει την ανάγκη της αυτάρκειας που αναφέραμε πιο πάνω. Αν δεν είσαι αυτάρκης, μοι­ ραία δίνεις αναφορά σ' εκείνους απ' τους οποίους εξαρτάσαι. Αυτό είναι κάτι που προσπαθώ να εξηγήσω σε όσους επανα­ στατούν προς εκείνους από τους οποίους στηρίζονται οικονομικά. Λεν είναι εύκολο να διεκδικείς την ελευθερία σου όταν εξαρτιέσαι οικονομικά και πρακτικά από κάποιον. Για παράδειγμα, η έφηβη που γνωρίζει ότι εξαρτιέται οικονομικά από τους γονείς της, καλό είναι να γνωρίζει κι ότι οι δυνατότητές της να επαναστατήσει στην εξουσία τους είναι περιορισμένες. Δεν είναι δυνατόν από τη μια να διεκδικεί το δικαίωμα να επιστρέφει στο σπίτι το βράδυ ό,τι ώρα θέ­ λει, και, ταυτόχρονα, να τους ζητάει χρήματα για να βγει έξω. Το ίδιο ισχύει και για τη γυναίκα που θέλει να χωρίσει από τον άντρα της ενώ οικονομικά εξαρτάται απόλυτα από εκείνον. Σαν ψυ­ χολόγος συμβαίνει να σι/ναντώ συχνά γυναίκες που μ' επισκέπτο­ νται προκειμένου να συζητήσουν μαζί μου μια τέτοια απόφαση. Το πρώτο που τις ρωτώ είναι αν είναι οικονομικά σε θέση να υλοποιή­ σουν μια τέτοια απόφαση. Αν δεν είναι, τους λεω πρώτα να φρο­ ντίσουν τα πρακτικά ζητήματα -οικονομικά και άλλα- που θα προκύψουν απ' το χωρισμό, και μετά V ασχοληθούν με τους ψυχολογι­ κούς προβληματισμούς του θέματος. Το παράδειγμα που τους ανα­ φέρω συχνά είναι το εξής: «Σου λέω ότι προβληματίζομαι αν θ' αγοράσω ένα κότερο, και αφού κουβεντιάζουμε αρκετή ώρα, σου αποκαλύπτω ότι δεν έχω τα λεφτά για να κάνω μια τέτοια αγορά. Από κει καί πέρα θα συνεχίσεις να με παίρνεις στα σοβαρά;».

2//. Αιαθέσιμος Χρόνος

Ε

ίναι η ανάγκη να έχουμε χρόνο για τον εαυτό μας ώστε να μπο­ ρούμε ν' ασχοληθούμε με τους ανθρώπους και τα πράγματα που

μας ενδιαφέρουν. Αν εργάζεσαι τόσο πολύ ώστε να σου μένει ελά­

42

Α εν Ξέρω Τι Θέ/Ιω

χιστος διαθέσιμος χρόνος, κινδυνεύεις από εξάντληση. Η εξάντλη­ ση δεν είναι απαραίτητο να εκδηλωθεί με κούραση. Μπορεί να εκ­ δηλωθεί και με συμπτώματα αδιαφορίας ή κατάθλιψης. Πιστεύω ότι μια ώρα με τον εαυτό μας την ημέρα είναι ένας πολύ αποτελεσματικός τρόπος για να ερχόμαστε σε επαφή με τις ανάγκες μας. Είναι λυπηρό: Υπάρχουν άνθρωποι που διαρκώς αγο­ ράζουν ακριβά πράγματα και δεν τα ευχαριστιούνται γιατί δεν έχουν χρόνοΙ^ Ηλίας είναι διευθυντής μιας εταιρίας. Κάποια μέρα αγόρασε ένα πανάκριβο στερεοφωνικό. Για δύο βδομάδες δεν είχε βρει χρόνο να το βγάλει από τα κουτιά του. Κάποια στιγμή κατάφερε να το συνδέσει. Αφού το άκουσε για λίγο, το πρώτο που σκέφτηκε ήταν να καλέσει τους φίλους του για να το ακούσουν. Μια και οι φίλοι του ήταν κι εκείνοι πολυάσχολοι, μέχρι να καταφέρει να τους μαζέψει όλους πέρασε ένας μήνας! Και όπως είναι φυσικό, αναρωτιέμαι; Τελικά, ζούμε στην ίδια πόλη;

3//. Αυθεντικότψα ίναι η ανάγκη μας να εκφράζουμε αυτά που πραγματικά νιώθου­ με. Εδώ, όμοος, υπάρχει ένα εμπόδιο, θέλουμε, ταυτόχρονα, οι άλ­ λοι να έχουν καλή γνώμη για μας. Υπάρχουν άνθρωποι που συμπε­ ριφέρονται, σχεδόν απ' το πρωί ως το βράδυ, σύμφωνα με κάποια «πρέπει» χ&)ρίς να λαμβάνουν καθόλου υπόψη τα συναισθήματά τους και τις ανάγκες τους. Μάλιστα, μερικοί αιπό το θεωρούν εντε­ λώς φυσιολογικό - λες και η ζωή είναι μόνο μια ατέλειωτη σειρά από καθήκοντα και υποχρεώσεις, χωρίς κάποιες προσωπικές απολα­ βές, εκτός από εκείνες που έχουν να κάνουν με την επίτευξη στόχων.

Ε

4. Ανάγκες Αντοηραγμάτωσίΐς

ι ερχόμαστε τώρα στην τέταρτη μεγάλη κατηγορία συναισθη­ ματικών αναγκών. Ο Rogers την ονομάζει «τάση πραγμάτω­ σης του οργανισμού». Ο Abraham Maslow την ονομάζει «ανάγκη αυτοπραγμάτωσης». Στην ουσία και οι δύο εννοούν το ίδιο πράγμα. Όπως λεει ο Rogers, «είναι η έμφυτη τάση κάθε οργα­ νισμού να αναπτύξει όλες τις ικανότητες του προκειμένου να διατη­ ρηθεί και να εξελιχθεί κι άλλο». Αν φέρουμε στο νου μας το «άνω θρώσκω» που αποτελεί τη ρίζα της λέξης «άνθρωπος», βλέπουμε αμέσοος την ομοιότητα που έχει με τον ορισμό του Rogers. Στην Αυτοπραγμάτωση έχω συμηεριλάβει 6 χωριστές διαστάσεις

Κ

τις οποίες θα δούμε αμέσως παρακάτω. Νιώθω όμως και πάλι την ανάγκη να υπενθυμίσω ότι αυτή η ομαδοποίηση είναι δικη μου. Ληλαδή αυθαίρετη. Μπορεί κάποιος άλλος, ορισμένες από τις παρακάτω 43

44____________________ A tv Ξ έρω Τι θέΛ ω

ανάγκες να μην τις ουμπεριλάβει στην Αυτοπραγμάτ&χιη. Αλλά, για τοι»ς σκοπούς αυτού του Βιβλίου δεν έχει τόση σημασία πώς ομαδο­ ποιούμε τις επί μέροίΐς ανάγκες. Εκείνα που έχουν σημασία είναι: α. Σε ποιά σειρά προτεραιότητας τοποθετεί καθένας από μας τις επί μέρους ανάγκες του. β. Πόσο αισθάνεται ότι καλύπτεται κάθε μία απ' αυτές. Με τα θέματα αυτά θ' ασχοληθούμε σε παρακάτω κεφάλαια. Προς το παβίον, αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να περιγράψουμε κάθε συναισθηματική ανάγκη χωριστά και όσο πιο στ»γκεκριμένα μπορούμε.

Iti. Λΐίμιουργίκότψα νωρίζεις ότι η ψυχολογία, ενώ διαθέτει χιΜάδες «τεστ» που με­ τράνε σχεδόν οτιδήποτε φανταστείς, δεν διαθέτει ούτε ένα έγκυ­ ρο «τεστ» δημιουργικότητας; Αμα το σκεφτείς, ο λόγος είναι απλός:

Γ

Ποιός είναι τόσο δημιουργικός που να μπορεί να σχεδιάσει ένα «τεστ» που να προβλέπει όλες τις μορφές με τις οποίες μπορεί να εκ­ δηλωθεί η δημιουργικότητα των άλλων ανθρώπων; 'Οπως καταλα­ βαίνεις, κάτι τέτοιο είναι αδιίνατον. Είναι επίσης πολύ δύσκολο να δώσουμε έναν ακριβή ορισμό αιπής καθ' αυτής της δημιουργικότητας. Έτσι, στο σημείο αυτό, θα περιοριστώ στο να πω ότι: «Δημιουργικότητα» είναι εκείνο που εσό ο ίδιος αντιλαμβάνεσαι ως «δημιουργικότητα». Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουμε την ανάγκη να δημιουρ­ γούμε. Αλλά εδώ υπάρχει μια παρανόηση: Πολλοί άνθρωποι όταν ακούν «δημιουργικότητα» ο νους τους πηγαίνει αμέσως στην τέχνη. Σίγουρα, τις περισσότερες φορές τα προϊόντα της τέχνης είναι απο­ τελέσματα της ανθρώπινης δημιουργικότητας. Όμως η δημιουργι­ κότητα δεν περιορίζεται μόνο στην τέχνη. Παντού υπάρχουν περι­ θώρια για δημιουργικές λύσεις. Πολλοί άνθρωποι -γυναίκες και

4 - Ανάγκες Αυιοηραγμάιωστις

45

άντρες^ είναι ιδιαίτερα δημιουργικοί όταν μαγειρευοι^ν. Αναρίθμη­ τοι άνθρωποι βρίσκουν δημιουργικούς τρόπους να γλπώσοιτν χρό­ νο, κόπο και χρήμα. Άσε τους μηχανικούς που, όποτε βρεθούν σε μηχανικά αδιέξοδα, σκαρφίζονται «πατέντες». Κάποτε, ένας άνθρωπος χάζευε μια ομάδα παιδιών που έπαιζαν βόλους στο χώμα. Παρατήρησε ότι οι βόλοι, καθώς κυλούσαν άφη­ ναν πάνω στο έδαφος αχνάρια. Έτσι δημιουργήθηκε το στυλό με τη μπίλια, δηλαδή το «στυλό διαρκείας».

2/ / . A v T o y v iv a ta

Α

λήθεια, έχεις ποτέ σκεφτεί τι είναι Αυτογνωσία;Όλοι λένε πως

η Αυτογνωσία είναι «καλό πράγμα». Όμως, τι είναι Αυτογνοΰσία; Αν αρχίσεις να ρωτάς, Θ' ακούσεις και την... ευφυή απάντηση, «να γνωρίζει κανείς τον εαυτό του». Και τι σημαίνει αυτό; Τι να γνωρίζεις από τον εαυτό σου; Να γνωρίζεις τι νούμερο παπούτσια φοράς; Αυτό είναι Αχπογνωσία; Μπορεί... Αυτογνωσία είναι η ικανότητα να προβλέπουμε τις αντιδράσεις μας με ακρίβεια. Κι έτσι, τα σχέδια που κάνουμε να είναι βιώσιμα. Για παράδειγμα, να λες το πρωί «απόψε το βράδυ έχω όρεξη να βγω με τους φίλους μου», και όταν έρθει η ώρα να τους συναντήσεις, να πηγαίνεις με χαρά. Αν, όμως το βράδυ έχεις ήδη μετανιώσει που κανόνισες να συναντηθείτε, αυτό σημαίνει ότι δεν κατάφερες να προβλέψεις με ακρίβεια τις αντοχές ή τις διαθέσεις σου. Ένα δεύτερο παράδειγμα; Αν ξέρω ποιές είναι οι πραγματικές αντοχές μου όταν αποφασίσω να κάνω δίαιτα, θα σχεδιάσω μια δια­ τροφή που είναι στα μέτρα μου και οι πιθανότητες να την τηρήσω θα είναι αυξημένες. Αν όμως έχω υπερτιμήσει τις αντοχές μου, τότε θα έχω σχεδιάσει μια δίαιτα πέρα από τις πραγματικές μου δυνά­ μεις. Στην περίπτωση αυτή, θα την ακολουθήσω δυο-τρεις μέρες και μετά θα την παρατήσω.

46____________________ Δ εν Ξέρω Τι θ£^α;

Όταν δεν έχουμε Αυτογνωσία, αυξάνονται οι πιθανότητες να υπερτιμήσουμε ή να υποτιμήσουμε τις δυνάμεις μας και τις αντοχές

μας· Η Γιουλα είναι μαζί με το Διονυση τέσσερα χρόνια. Έχουν κά­ πως τελματωθεί. Η Γιουλα είναι εικοσιεννιά και θέλει παιδί. Ο Διο­ νιίσης είναι τριάντα ένα και δεν θέλει ακόμα να κάνει παιδί. Η Γι­ ουλα αποφασίζει να χωρίσει με το Διονϋση και μάλιστα το έχει σχεδιάσει ωί^'εξής: θ α του ανακοινώσει κάποια μέρα του καλοκαι­ ριού ότι θέλει να χωρίσουν και ταυτόχρονα θ' αναχωρήσει για δια­ κοπές σ' ένα νησί του Αιγαίου. Εκεί θα μείνει δεκαπέντε μέρες όπου προγραμματίζει «να βρει τον εαυτό της», και πιθανό να γνω­ ρίσει και κάποιον άλλο μέσω του οποίου να ξεπεράσει το Λιονυση. Μόνο που η Γιουλα προγραμμάτισε με Βάση τις προσδοκίες που έχει από τον εαυτό της. Έχει παραΒλέψει τις πραγματικές της δυνάμεις και αντοχές. Η Γιουλα δεν είχε μείνει ποτέ βράδυ μόνη της. Μηορεί γυρω να ι^πάρχουν τα (ρώτα του νησιού, ο κόσμος που κυκλοφορεί στα δρομάκια, αλλά αυτά δεν μπορούν από μόνα τους να διώξουν τη μοναξιά της. Ύστερα, είχε παραβλέψει κι ότι είναι ντροπαλή. Πώς να πάει ένας ντροπαλός άνθρωπος διακοπές μόνος του και ταυτόχρονα να ελπίζει ότι θα γνωρίσει κόσμο; Έτσι, την πρώτη κιόλας βραδιά μελαγχόλησε. Τριγύριζε άσκοπα στους δρόμοι;ς, και το μόνο που κατάφερε ήταν να βλέπει τα ζευγάρια και να ... μεγαλώνει η μοναξιά της. Μόλις ξημέρωσε, βγήκε στο λιμάνι, πήρε το πρώτο καράβι και γύρισε πίσω. Η επόμενη κίνηση, μόλις έφτασε στο σπίτι της, ήταν να τηλεφωνήσει στο Λιονυση...

3//. Ανανέωστι ταν ένα ερέθισμα είναι επαναλαμβανόμενο, παύει να είναι ερέv y θισμα. Για παράδειγμα, αν μια λάμπα αναβοσβήνει, είναι δυνατόν να τραβήξει την προσοχή μας. Μια λάμπα που είναι συνέ­

4 - Ανάγκες ΑοϊοπραγμάιωοΊΐς

47

χεια αναμμένη, δεν μας ηροκαλεί το ενδιαφέρον να την κοιτάξου­ με. Οι άνθρωποι, όταν δεν ανανεωνόμαστε, όταν καθημερινά επα­ ναλαμβανόμαστε, ρουτινιάζουμε. Και η ρουτίνα είναι μια... καλή πόρτα για να μπει κανείς στην κατάθλιψη. Ένα καλό παράδειγμα είναι ο επαγγελματικός μαρασμός. Εμφανίζεται όταν η δουλειά σου δεν παρουσιάζει καμία πρόκληση. Υπάρχουν πολλοί και διαφορετικοί τρόποι ν' ανανεωθούμε. Μερικοί μπορεί να είναι πολύ επιφανειακοί. Για παράδειγμα, αν αλλάζεις κάπου-κάπου τη διάταξη των επίπλων στο χώρο που ζεις, σου δημιουργείται μια αίσθηση ανανέοκτης. Κάποιες γυναίκες όταν νιώθουν την ανάγκη ανανέωσης αλλάζουν χρώμα μαλλιών ή χτέ­ νισμα. Κάποιοι άλλοι τρόποι ανανέούσης είναι τα καινούργια ενδια­ φέροντα ή τα χόμπι. Ίσοος, ένας από τους πιο αποτελεσματικούς τρόπους ανανέωσης να είναι το διάβασμα. Αρκεί να μην περιορίζεται μόνο στις εφημε­ ρίδες και τα περιοδικά. Ένα Βιβλίο μπορεί να σε κάνει να δεις τον εαυτό σου και τον κόσμο με άλλα μάτια. Μπορεί να σ' εμπνει)σει και να γίνει για σένα κίνητρο ν' ασχοληθείς με πράγματα που ποτέ πριν δεν είχες σκεφτεί.

4//. Νόΐίμα /Γ \ λοι οι άνθρωποι, προκειμένου ν' ανταηεξέλθουμε στις καθημε\ J ρινές απαιτήσεις της ζωής, έχουμε την ανάγκη να υπάρχει κάτι το οποίο να δίνει νόημα σε όλα όσα κάνουμε. Δεν έχει σημασία αν το νόημα αυτό είναι να μεγαλώσουμε τα παιδιά μας, να χτίσουμε ένα σπίτι ή να σώσουμε την ψυχή μας. Οτίτε χρειάζεται το νόημα αυτό να είναι κάτι σταθερό και αναλλοίωτο. Σημασία έχει να υπάρ­ χει κάτι για το οποίο αισθανόμαστε ότι αξίζει να ζουμε και να μη μπούμε στην κατάθλιψη από μια πόρτα που πάνω γράφει «μάταια ματαιοτήτων, τα πάντα ματαιότης».

48

K tv Ξέρω Τι Θέ/Ιω

Ο Αυστριακός ψυχίατρος Victor Frankl υπήρξε, κατά τη διάρ­ κεια του Λειίτερου Παγκοσμίου πολέμου, κρατούμενος στο στρατό­ πεδο συγκέντροχιης του Άουσβιτς. Σ' ένα βιβλίο του προσπαθεί να εξηγήσει ποιά ήταν η διαφορά ανάμεσα σ' εκείνους που άντεξαν μέχρι που τους απελευθέρωσαν οι συμμαχικές δυνάμεις, και τους άλλους που εγκατέλειψαν και κατέληξαν στους φούρνους. Η βασι­ κή διαφορά, λεει ο Frankl, ήταν ότι αυτοί που επέζησαν, καθ' όλη τη διάρκεια Tbu μαρτυρίου που πέρασαν, είχαν κάτι να περιμένουν το οποίο τους έδινε ελπίδα και νόημα. Το νόημα αυτό τους έδ&κτε τη δύναμη ν" αντέξουν. Σύμφωνα με τον Frankl, δεν είχε τόση ση­ μασία το περιεχόμενο αυτού προς το οποίο καθένας προσέβλεψε. Ο ένας κρατιόταν από την ελπίδα ότι θα ξανασμίξει με τους ανθρώ­ πους που αγαπούσε, ο άλλος ότι θα έτρωγε ένα πολύ πλούσιο γεύ­ μα ή ότι θα έκανε ένα ζεστό αφρόλουτρο. Σημασία είχε αυτή καθ' αυτή η ύπαρξη ενός τέτοιου σκοπού. Ο Άντλερ έλεγε πως το νόημα της ζωής είναι εκείνο που εμείς οι ίδιοι διαλέγουμε για νόημα. Συνήθως, νόημα βρίσκουμε είτε σ' εκείνα τα πράγματα που μας δίνουν μια αίσθηση προορισμού στη ζωή μας, είτε σε κάτι που περιμένουμε. Πολλές φορές μπορεί αυτές οι δύο διαστάσεις (προορισμός και προσμονή) να συμπίπτουν. Βέ­ βαια, ανάλογα με τις εποχές, τα πράγματα που μας δίνουν νόημα αλλάζουν. Υπάρχουν μάλιστα εποχές που μπορεί ν' αντλούμε νόη­ μα από πολύ απλά πράγματα, όπως για παράδειγμα οι διακοπές που περιμένουμε.

Stf. Έκφρασ^ι

Μ

ια ακόμα συναισθηματική μας ανάγκη είναι να εκφραζόμαστε. Και εκφραζόμαστε συναισθηματικά, πνευματικά και καλλιτε­

χνικά. «Εκφράζομαι» σημαίνει «περιγράφω αυτά που υπάρχουν μέ­ σα μου». Δεν έχει τόσο σημασία ποιό είναι το περιεχόμενο αυτής

_______________ 4 - Ανάγκες Αυιοηραγμάιωσης___________________ ^

της έκφρασης, αρκεί να νιώθουμε ότι εκ<ρραζόμαστε. Να μπορούμε να πούμε σε κάποιον τις σκέψεις μας, τα συναισθήματα μας, τα σχέ­ διά μας και τα όνειρά μας. Η συναισθηματική ανάγκη έκφρασης συμπίπτει αρκετά με το «Μοίρασμα» που αναφέραμε στο Ιο κεφά­ λαιο. Υπάρχουν όμως και φορές που έχουμε την ανάγκη να εκφρα­ στούμε χωρίς την έκφραση αυτή να τη μοιραστούμε με κάποιον. Για παράδειγμα, αν κρατάς ημερολόγιο εκφράζεσαι αλλά δεν μοιράζε­ σαι. Όπως και με τη δημιουργικότητα, μερικοί, όταν ακούνε «έκ­ φραση», ο νους τους πηγαίνει στην τέχνη. Σίγουρα η τέχνη είναι μια από τις πολλές μορφές έκφρασης που υπάρχουν. Ο ένας μπορεί να εκφράζεται τραγουδώντας, ο άλλος χορεύοντας, κι ένας τρίτος ζωγραφίζοντας ή γράφοντας ένα ποίημα. Όμως οι τρόποι με τους οποίους μπορεί να εκφραστεί ένας άνθρωπος είναι απεριόριστοι, θ α έλεγα ότι η Έ κ 9ρραση είναι παρόμοια με τη δημιουργικότητα. Λεν είναι τυχαίο που στατιστικά η έκφραση και η δημιουργικότητα συ­ μπίπτουν σε ποσοστό σχεδόν 60%.

6ri. Εκτόνωσίΐ εκτόν&κιη θα μπορούσε να θεωρηθεί μια μορφή έκφρασης. Γι' αυτό άλλοχπε οι δι)ο αυτές ανάγκες στατιστικά συμπίπτοιη^ σε ποσοστό 56%. Υπάρχει όμως ανάμεσά τους μια βασική διαφορά; Την εκτόνωση την ακολουθεί η ανακούφιση. Ο οργανισμός διαθέτει κάποιους μηχανισμούς εκτόνωσης των βασικών συναισθημάτων. Ο θυμός εκτονώνεται με τη φωνή ή με το να σπάσεις κάτι, ο φόβος με τη στριγκλιά ή να το Βάλεις στα πόδια,

Η

η χαρά με το γέλιο και η λύπη με το κλάμα. Το βασικό χαρακτηρι­ στικό της εκτόνωσης είναι ότι την ακολουθεί κάποια ανακούφιση. Δηλαδή, όταν εκτονώνεσαι αισθάνεσαι όποος μετά από έναν οργα­ σμό ή μετά από ένα καλό... φτέρνισμα.

50____________________ Δ εν Ξ έρω Tt θέΛ ω

Η (τυναισθηματικη υπερένταση όμως, μπορεί να εκτονωθεί και με σωματικούς τρόπους. Σωματική εκτόνακιη είναι η έντονη γυμνα­ στική (αυτή που λέμε αεροβική), το τρέξιμο, ο χορός και το σεξ. Μάλιστα ο σεξουαλικός οργασμός είναι η ταχύτερη και αποτελε­ σματικότερη μορφή χαλάρωσης που διαθέτει ο ανθρώπινος οργανι­ σμός.

5. Ανάγκες Ψνχαγωγίας

^•ηξ σως να σε ξενίζει που η ψυχαγωγία συμηεριλαμβάνεται στις βαI σικές συναισθηματικές ανάγκες. Πολλοί από μας έχουμε μάθει X να θεωρούμε την ψυχαγωγία μια πολυτέλεια την οποία προσφέ­ ρουμε στον εαυτό μας όηοτε -και αν- μας περισσεύει χρόνος και χρήμα. Όμως, δεν είναι καθόλου έτσι τα πράγματα. Ακόμα κι αν όλες οι άλλες συναισθηματικές σου ανάγκες είναι καλυμμένες, όσο η ανάγκη ψυχαγωγίας παραμένει ακάλυπτη υπάρχει μια πιθανότη­ τα να πάθεις «ενεργειακή χρεοκοπία». Τι εννοώ; Ο οργανισμός, προκειμένου ν' ανταπεξέλθει στις υποχρεώσεις του, ξοδεύει ενέργεια. Μοιραία λοιπόν, αιπή την ενέργεια, από κά­ που πρέπει να τη βρει. Αλλιώς, αν έχεις ενεργειακά «έξοδα» και δεν έχεις «έσοδα», κάποια στιγμή θα μείνεις «από βενζίνη». Κι αν συμβεί κάτι τέτοιο, η κακοκεφιά σε περιμένει πίσω από την πόρτα. Η 51

52____________________ Αζν Ξ έρω Τι θέΆ ω

ψυχαγωγία, είναι ένας από τους αποτελεσματικότερους τρόπους να γεμίζουμε τις μπαταρίες μας. Στην κατηγορία της ψυχαγωγίας έχω συμηεριλάβει 5 ανάγκες.

Iti. Εηαφή με το ΆΜο OuJio

Μ

ερικοί ά^ρωηοι, όταν ακουν ότι η επαφή με το άλλο φύλο

μπορεί να είναι μια μορφή «ψυχαγωγίας», τσινάνε. «Μα πώς είναι δυνατό, η σχέση με το άλλο φύλο να είναι κάτι τόσο ρηχό; Πού βαδίζουμε τέλος πάντων;». Κι όμως: Για ένα σημαντικό ποσο­ στό του πληθυσμού, η σχέση με το άλλο φύλο είναι ο μόνος τρόπος ψυχαγωγίας που πραγματικά τους τροφοδοτεί με ενέργεια. Αρχικά, θα περίμενε κανείς ότι η επαφή με το άλλο φύλο αποτελεί έναν τρόπο ψυχαγωγίας μόνο για εκείνους που δεν έχουν κάποια συντροφική σχέση. Όμως, μια πανελλήνια έρευνα που έκανε πριν από λίγα χρόνια η εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» (1994), αποκα­ λύπτει ότι η επαφή με το άλλο φύλο αποτελεί δημοφιλή τρόπο ψυ­ χαγωγίας, ακόμα και για εκείνους που έχουν συντροφική σχέση. Συγκεκριμένα, στην ερώτηση «έχετε σποραδικές εξωσυντροφι­ κές επαφές;», το 49.5% των αντρών και το 24.8% των γυναικών απά­ ντησε «ναι». Μάλιστα, αυτή η συνήθεια, αυξάνεται με την ηλικία. Το ποσοστό των ανθρώπων που παραδέχονται ότι έχουν σποραδικές εξωσυντροφικές σχέσεις στην ηλικία των εικοσιπέντε είναι 29%, ενώ στην ηλικία των πενήντα το ποσοστό αυτό φτάνει στα 44%. Γιατί όμως να συμβαίνει αυτό; Γιατί δηλαδή ένα σημαντικό πο­ σοστό των ανθρώπων που έχουν κάποια σταθερή συντροφική σχέ­ ση, δημιουργούν και κάποιες σποραδικές σχέσεις με το άλλο φύλο; Η πρώτη εξήγηση που έρχεται στο νου είναι πως η συγκεκριμένη σχέση που έχουν τους αφήνει συναισθηματικά ή σεξουαλικά ακά­ λυπτους. Έτσι προσπαθούν ν' αναπληρώσουν το κενό μέσα από μια άλλη σχέση. Για ένα μέρος των εξωσυντροφικών σχέσεων, πράγμα­

5 - Ανάγκες Ψυχαγωγίας

53

τι, αυτός είναι ένας λόγος που δημιουργουνται. Δεν είναι όμως ο μόνος λόγος. Υπάρχουν δηλαδή άνθρωποι που δημιουργοιίν σπο­ ραδικές εξοκτυντροφικές σχέσεις παρόλο που δεν αισθάνονται ακά­ λυπτοι από το σύντροφό τους. Είναι κι αυτό μέρος της ανθρώπινης ποικιλίας. Πώς μερικοί είναι περισσότερο γλυκατζήδες; Κάπως έτσι έχουν τα πράγματα. Την παρακάτω ιστορία, σαν ψυχολόγος, την έχω ακούσει εκατοντάδες φορές: Η Μαρία είναι το κλασσικό ελληνικό «καλό κορίτσι» που έκα­ νε όλα όσα της υπαγόρευαν σαν «σωστά» οι γονείς της, η εκκλησία και η κοινωνία γενικότερα. Τελείωσε το σχολείο στα δεκαοκτώ. Στα είκοσι διορίστηκε στην τράπεζα. Στα είκοσι τρία παντρεύτηκε, από έρωτα, ένα εξίσου «καλό παιδί», το Γιάννη. Και τώρα, στα τριά­ ντα της, είναι μητέρα δυο παιδιών. Η Μαρία, όσον αφορά στο εν­ διαφέρον της για το άλλο φύλο είναι λιγάκι «γλυκατζου».Όμως, το ήθος και οι αρχές της, μέχρι τώρα, δεν της επέτρεψαν ούτε να διανοηθεί να δημιουργήσει την παραμικρή εξωσυζυγική περιπέτεια. Μέρα με τη μέρα όμως, η ζωή της Μαρίας άρχισε να εξελίσσε­ ται σε μια επαναλαμβανόμενη ρουτίνα: Να ετοιμάσει πρωινό για τα παιδιά, να τα πάει στο σχολικό λεωφορείο, μετά να πάει στην τρά­ πεζα, να παραλάβει τα παιδιά όταν σχολάσει, να μαγειρέψει..., μη σε κουράζω άλλο. Τα υπόλοιπα τα μαντεύεις. Το θέμα είναι ότι, κάποια μέρα, η Μαρία άρχισε να έχει τα πρώτα συμπτώματα της κα­ τάθλιψης. Σηκωνόταν το πρωί, και για να βουρτσίσει τα δόντια της, έπρεπε να το προσπαθήσει. Το πρωινό των παιδιών ήταν άλλη μια δοκιμασία. Στη δουλειά, το οχτάωρο της φαινόταν δωδεκάωρο. Επέ­ στρεφε ο Γιάννης στο σπίτι γύρω στις οχτώ και του 'βαζε να φάει εντελώς μηχανικά. Τις πιο πολλές φορές δεν είχε κουράγιο οιπε να του μιλήσει, παρόλο που δεν είχε κανένα σοβαρό παράπονο από εκείνον. Έτσι κυλούσε η ζωή της Μαρίας μέχρι που, κάποιο πρωί, εμφα­ νίστηκε στην τράπεζα ο Σπύρος, ένα παλιό της «αμόρε» απ' το γυ­ μνάσιο. Ήταν κι αυτός παντρεμένος και είχε κι αυτός δυο παιδιά.

54

Δ εν Ξέρω Τι OcJico

Κάτι οι παλιές αναμνήσεις, κάτι η αναζωπύρωση της έλξης που υπήρχε κάποτε, γρήγορα αναπτύχθηκε ανάμεσά τους το ειδύλλιο. Από εκείνη την ημέρα η Μαρία έγινε άλλος άνθρωπος. Ξυπνούσε το πρωί με κέφι, φρόντιζε την εμφάνισή της, άρχισε να φέρεται πο­ λύ καλύτερα στα παιδιά και στο Γιάννη της και η απόδοσή της στη δουλειά ανέβηκε κατακόρνκρα. Είναι ένα ποσοστό παντρεμένων ανθρώπων που είναι πράγμα­ τι «καλά παιδιά*^ κάνουν τα πάντα «όπως πρέπει» και κάποια μέρα βρίσκονται με άδειες μπαταρίες. Προκειμένου να μην τους πιάσει κατάθλιψη, ασυνείδητα καταφεύγουν στον εξής μηχανισμό: Εροοτεύονται ένα άτομο του άλλου φύλου, και την ενέργεια που αντλούν από κει, την ξοδεύουν στα άτομα που αγαπούν, δηλαδή στην οικογένειά τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Μαρία αναφέρει έκπληκτη στον φυχολόγο της (στον οποίο, σημειωτέον, έχει πάει για τις ενοχές της) πως από την ημέρα που μπήκε στη ζωή της ο Σπύρος, οι σεξουαλικές σχέσεις με τον άντρα της έγιναν συχνότε­ ρες και καλύτερες. Το πράγμα είναι φως φανάρι: Η εξοοσυζυγική σχέση σ' αυτές τις περιπτώσεις είναι ένας ασυνείδητος μηχανισμός αποφυγής της κατάθλιψης. Βέβαια, κάποιος που ανήκει στην «πα­ ραδοσιακή» σχολή ίσως αναρωτηθεί: «Καλά. Δεν μπορεί αυτή η κοπέλα να βρει κάποιον τρόπο να γεμίσει τις μπαταρίες της; Μόνο αιπός ο τρόπος υπάρχει»; Σίγουρα όχι. Όπως θα δούμε παρακάτω, υπάρχουν πολλοί τρόποι να πάρουμε ενέργεια. 'Ομως η Μαρία μ' αυτόν τον τρόπο "ξεγλίστρησε", ασυνείδητα, απ' την κατάθλιψη. Τι να την κάνουμε; Να την κρεμάσουμε; Βέβαια, το θέμα δεν είναι τόσο απλό. Για να καταλάβουμε πό­ σο πολύπλοκο είναι, θ' αναφερθώ σε μια έρευνα που έγινε ταυτό­ χρονα σε έξι χώρες (1996). Ο σκοπός της έρευνας ήταν ν' ανακαλύψουν ποιά είναι τα στοιχεία που δημιουργούν έναν πετυχημένο γά­ μο. Λιάλεξαν λοιπόν ζευγάρια που ήταν παντρεμένα τουλάχιστον 25 χρόνια, και τους έβαλαν να βαθμολογήσουν το γάμο τους σε μια κλίμακα ικανοποίησης. Στη συνέχεια επέλεξαν μόνο τα ζευγάρια

_________________________5 - AvayKcg Ψυχαγαψίας______________________ ^

που είχαν Βαθμολογήσει το γάμο τους με «άριστα», και τους ζήτη­ σαν να βάλουν σε σειρά προτεραιότητας εκείνα τα στοιχεία που πί­ στευαν ότι συνέτειναν στην επιτυχία του γάμου τους. Στοιχεία όπως η «αγάπη» ή το «σεξ» κατέλαβαν διαφορετική σειρά προτεραιότητας από χώρα σε χώρα. Όμως και στις έξι χώρες την πρώτη θέση κατέλαβε η «εμπιστοσύνη». Φαίνεται λοιπόν πως η εμπιστοσύνη αποτελεί το θεμέλιο μιας πετυχημένης συντροφικής σχέσης. Όταν λοιπόν κάποιος αποφασίζει να «ανανεωθεί» μέσα από μια παροδική εξοοσυντροφική σχέση, παίρνει ένα μεγάλο ρίσκο: Να κλονίσει την εμπιστοσύνη του συντρόφου του στην περίπτωση που η σχέση του αποκαλυφθεί. Για να λειτουργήσει μια σποραδική σχέ­ ση ανανεωτικά χρειάζεται ο «άτακτος» να είναι ιδιαίτερα προσεκτι­ κός και διακριτικός. Αν δεν είναι, τότε υπάρχει ο κίνδυνος της απο­ κάλυψης. Σε μια τέτοια περίπτωση, το κέρδος της ανανέωσης έχει ένα πολυ μεγαλύτερο κόστος - κι αυτό είναι ο κλονισμός της εμπι­ στοσύνης του συντρόφου σου. Αν όμως η ιστορία της Μαρίας είναι μια από τις εκατοντάδες του είδους, η παρακάτω ιστορία είναι, ίσως, μοναδική: Κάποια μέρα μ' επισκέπτεται στο γραφείο μου ένας δημόσιος υπάλληλος γυρω στα σαράντα, παντρεμένος δεκαπέντε χρόνια, με δύο παιδιά. Αλλά..., ας τον αφήσουμε να μας τα πει ο ίδιος: «Απέναντι απ' το σπίτι μας υπάρχει ένα μαγαζί που πουλάει αυγά και κοτόπουλα. Το έχει μια οικογένεια με δυο γιους. Ο μεγά­ λος είναι γυρω στα τριάντα πέντε και ο μικρός γυρω στα τριάντα. Κάποιο μεσημέρι, λαμβάνω ένα ανώνυμο τηλεφώνημα στη δουλειά και πληροφορούμαι πως, αν πάω τώρα έξω από το «τάδε» ξενοδο­ χείο, θα δω τη γυναίκα μου να βγαίνει με κάποιον. Έφυγα αμέσως σαν τρελός και την έστησα έξω από το ξενοδοχείο. Πράγματι, σε λί­ γο είδα τη γυναίκα μου να βγαίνει με κάποιον. Ήταν ο μικρότερος από τους δύο γιους που είχαν το κοτοπουλάδικο.

Λ εν Ξ έρω Τι Θε/Ιω

56

Η YwaiKQ μου, μόλις είδε το αιποκίνητο, τον έδιωξε ηρος την αντίθετη κατεύθυνση και ήρθε ηρος το μέρος μου. Χωρίς να πει κουβέντα, μπήκε στο αυτοκίνητο. Μέχρι να φτάσουμε στο σπίτι ήμασταν και σι δυο αμίλητοι. Μόλις μπήκαμε μέσα ξέσπασα. Τη στόλισα με όλα τα επίθετα που ήταν κατάλληλα για την περίσταση, της έδωσα και δυο χαστούκια, αλλά πού να ησυχάσω; Αποφάσισα λοιπόν, να πάω να βρω τον άλλο. Ήταν απόγΐύμα και στο κοτοπουλάδικο υπήρχαν καμιά δεκα­ ριά άνθρωποι. Στέκομαι στην πόρτα και του φωνάζω δυνατά; "Σα δε ντρέπεσαι ρε! Να είμαι τόσα χρόνια πελάτης σας κι εσύ να πη­ δάς τη γυναίκα μου"! Κι εκεί που περίμενα να ντροπιαστεί, γυρίζει μπροστά σ' όλο τον κόσμο ατάραχος και μου λεει: "Βρε, δε φτάνει που χάρη σ' εμένα κρατιέται ο γάμος σου, μου ζητάς και ρέστα; Ευκαιρία να στα πω ένα χεράκι, γιατί από καιρό θέλω να στα πω: Κάνεις μπάνιο μια φορά την εβδομάδα. Ξυρίζεσαι όποτε το θυμη­ θείς. Τα χνώτα σου μυρίζουν συνέχεια σκόρδο. Πέφτεις για ύπνο και τα πόδια σου βρωμάνε ποδαρίλα. Πλησιάζεις τη γυναίκα σου μια q)op0 στις δεκαπέντε και το κάνεις σαν να πας για "κατούρη­ μα". Θέλεις μετά απ' όλα αυτά να σου είναι και πιστή; Και τι τα βάζεις με μένα, ε; Εμένα κανονικά πρέπει να μου κάνεις άγαλμα. Αν δεν ήμουν εγώ, η γυναίκα σου θα είχε πάρει προ πολλού το "καπελάκι της"». Τον άφησα να πάρει μια βαθιά ανάσα... Μετά του είπα: - «Μάλιστα. Λεν έχω όμως ακόμα καταλάβει τι είναι εκείνο που θέλεις από μένα;». Και μου εξήγησε: - «Ηρθα να μάθω γιατί, όταν μου τα 'πε όλα αυτά, εγώ κατά­ πια τη γλώσσα μου. Έμεινα εκεί να τον κοιτάζω σα χαζός για μερι­ κά δευτερόλεπτα... και μετά έκανα μεταβολή κι έφυγα. Ακόμα δεν μπορώ να καταλάβω πώς βραχυκύκλωσα έτσι!».

5 - Ανάγκες Ψυχαγωγίας

57

Λοιπόν, για να εηανέλθουμε: Βριακόμαστε στην ανάγκη ψυχα­ γωγίας και έχουμε ξεκινήσει από την επαφή με το άλλο φύλο. Προχωράμε τώρα στην ανάγκη για παρέα.

2ί/. Παρέα ια να καταλάβεις πώς ακριβώς εννοούμε την «παρέα» θα χρειαστεί .. να τη διαφοροποιήσουμε από τη «φιλία» και την «ανθρώπινη επα­ φή» που αναφέραμε πιο πριν. Βέβαια, μέσα σε μια παρέα μπορεί να υπάρχει και φιλία, όποος σίγουρα θα υπάρχει και η επαφή. Δεν είναι όμως απαραίτητο μ' ένα φίλο μας ν' ανήκουμε σε κάποια παρέα. Και το γεγονός ότι υπάρχουν μερικοί άνθρωποι με τους οποίους έχουμε επαφή, δεν σημαίνει ότι αποτελοϋμε οπ&χιδήποτε κάποια παρέα. Η παρέα είναι μια ομάδα ανθρώπων με τους οποίους συναντιό­ μαστε κάπου-κάπου και κάνουμε μαζί πράγματα: Για παράδειγμα, κάνουμε συντροφιά, κουτσομπολεύουμε καλοπροαίρετα «θάβο­ ντας» τους απόντες, παίζουμε κανένα χαρτάκι ή κάποιο άλλο παι­ χνίδι, βλέπουμε κάποιον αγώνα στην τηλεόραση (κυρίως οι άντρες) βγαίνουμε έξω, πηγαίνουμε καμιά εκδρομή και γενικά περνάμε κάποιες ώρες μαζί. Δεν είναι απαραίτητο ο αριθμός των ατόμων που αποτελούν την παρέα να είναι σταθερός ουτε είναι εφικτό να έχου­ με πάντα "απαρτία". Η παρέα σου καλύπτει την ανάγκη να ανήκεις σε μια ομάδα ανθρώπων η οποία λειτουργεί και σαν «ομάδα αναφοράς», με την έννοια ότι εκεί αναφέρεις τα σημαντικά γεγονότα στην εξέλιξη της ζωής σου. Ψυχολογικά λειτουργεί μέσα μας σαν προέκταση της οι­ κογένειας. Η παρέα είναι οι «δικοί μας». Ιδίως οι παρέες που κρατάνε πολλά χρόνια.

58

Δ εν Ξ έρω Τι θεJlω

3if. Αιασκέδασΐΐ

Ο

καθένας τη διασκέδαση την εννοεί με το δικό του τρόπο. Ένας

θεωρεί διασκέδαση το σινεμά και το θέατρο, ο άλλος να τρώει σε ταβερνάκια ή σε πολιττελη εστιατόρια, κι άλλος να πηγαίνει σε νυχτερινά κέντρα. Φυσικά υπάρχουν πολλοί περισσότεροι τρόποι διασκέδασης από τα παραδείγματα που ανάφερα. Βέβαια, ότα^ κάποια δραστηριότητά μας την ονομάζουμε «δια­ σκέδαση», καλό θα ήταν - την ώρα που ασχολούμαστε με αυτήννα αντλούμε κάποια ευχαρίστηση. Το λέω αυτό γιατί έχω παρατη­ ρήσει το εξής φαινόμενο που αξίζει να το παρατηρήσεις κι εσύ: Την ερχόμενη φορά που θα βρεθείς σε κάποιο κέντρο διασκέδα­ σης ή σε κάποιο κλαμπ, κοίταξε προσεκτικά τις εκφράσεις που έχουν τα πρόσωπα γυρω σου. Πόσοι από αυτούς πραγματικά διασκεδάζονιν; Οι περισσότεροι «υποτίθεται» ότι διασκεδάζουν. Τα πρόσωπά τους όμ&)ς, κάθε άλλο παρά κάτι τέτοιο δείχνουν. Βέβαια, όσο περνάνε οι ώρες, όλο και περισσότεροι δείχνουν να διασκεδάζουν. Όμως αυτό, είναι αποτέλεσμα του αλκοόλ που έχουν καταναλώσει μέχρι εκείνη την ώρα. Ακόμα και σ' ένα μπουντρούμι να είμαστε, αν πιούμε πολύ, κάποια στιγμή θα έρθουμε στο «τσακίρ κέφι». Όποιος ονομάζει τη μέ­ θη «διασκέδαση», σίγουρα σ' αυτά τα κέντρα «διασκεδάζει». Ένα καλοκαίρι βρέθηκα στο πιο δημοφιλές (για εκείνη την εποχή) κλαμπ της Σκιάθου. Ήταν ένα χωριάτικο ψηλοτάβανο κτίσμα με χοντρούς πέτρινους τοίχους. Παλιά πρέπει να ήταν ελαιο­ τριβείο. Ήταν, λοιπόν, κατάμεστο. Όλα τα τραπέζια πιασμένα και ο υπόλοιπος χώρος γεμάτος με όρθιους που κρατούσαν από ένα ποτό κι ένα τσιγάρο στο χέρι, και γενικώς... διασκέδαζαν. Οι πόρτες και τα λιγοστά παράθυρα του κτίοματος ήταν όλα ανοιχτά. Όμως η ζέ­ στη ήταν αφόρητη. Λεν υπήρχε κλιματισμός. Ήταν Αύγουστος. Η παρέα μας είχε κλείσει τραπέζι. Το μαγαζί μάλιστα, είχε φροντίσει εκ των προτέρων να έχουν τοποθετηθεί πάνω στο τραπέζι και δύο μπουκάλια ακριβό ουίσκι. Μου φάνηκε απίστευτο ότι επρό-

______________________ 5 - Ανάγκες Ψυχαγωγίας____________________^

κειτο να ηεράσουμε κάηοιες ώρες οτριμωγμένοι σ' αυτή τη ζέστη. Κι όμως, καθίσαμε! Κάθε λίγο και λιγάκι κοίταζα το ρολόι μου. Άσε που η μουσι­ κή ήταν σε τέτοια ένταση που ο ήχος ήταν παραμορφωμένος. Η ένταση ήταν για... πάρτι κουφών. Πού να πεις κουβέντα με το δι­ πλανό σου... Κοιτοιίσαμε λοιπόν ο ένας τον άλλο και χαμογελού­ σαμε χαζά μεταξύ μας. Το ίδιο περίπου γινόταν και στο υπόλοιπο μαγαζί. Κοίταξα τα πρόσωπα γύρω. Ανάθεμα κι αν διασκέδαζε κα­ νένας. Αφού όλοι πνιγόντουσαν από τη ζέστη και τον καπνό. Μό­ νο κάτι εφαψίές έδειχναν να περνάνε καλά. Η πρώτη κίνηση που έκανα για ν' αντιμετωπίσω την κατάστα­ ση ήταν εντελώς λαθεμένη: Ήπια ένα ουίσκι στα γρήγορα (μπας και φτιαχτώ κι αντέξω το χώρο). Κι έβαλα κι ένα δεύτερο. Μισή ώρα αργότερα το αλκοόλ με άναψε κυριολεκτικά! Είχα γίνει «παπί» στον ιδρώτα. Αν όμως αναλύαμε τον ιδρώτα μου εκείνη τη στιγμή θα βρίσκαμε-το εξής αποτέλεσμα: Στη ζέστη και στο ουίσκι οφειλόταν το 50% του ιδρώτα μου. Το άλλο 50% το δημιουργούσε η σκέψη ότι πρόκειται να περάσω το υπόλοιπο βράδυ εκεί μέσα! Κάποια στιγμή δεν άντεξα. Είπα στην παρέα ότι ζεσταίνομαι και πάω για μια βόλτα στο λιμάνι. Στο χάλι που με είδανε, κανένας δεν προσπάθησε να με μεταπείσει. Μόλις βγήκα στον καθαρό αέρα ένιοοσα σα να βγήκα στον Παράδεισο. Υπήρχε ένα υπέροχο Αυγουστιάτι­ κο δροσερό αεράκι που σε χάιδευε χωρίς να σ' ενοχλεί. Περπάτησα μέχρι το λιμάνι. Ήταν δύο το πρωί κι όλα ήταν έρημα. Βασίλευε μια μαγική ησυχία. Το μόνο που άκουγες ήταν λίγο το κυματάκι και τα τριζόνια. Περπάτησα κατά μήκος του λιμανιού και χάζευα τις βάρ­ κες. Σε λίγο άρχισα να τις κατατάσσω σε κατηγορίες με βάση τα ονό­ ματα που είχαν στα σκαριά τους. Πρώτη κατηγορία ήταν οι «Εαυτούληδες», με ονόματα όποος «ο Γιωργάρας», «ο Μήτσος», κ.λπ. Η δεύτε­ ρη κατηγορία ήταν με ονόματα γυναικών όπως «Χριστίνα», «Βαρβά­ ρα», κ.λπ. Αυτές πρέπει κατά πάσα πιθανότητα να ήταν μητέρες, σύ­ ζυγοι ή κόρες του βαρκάρη. Η τρίτη κατηγορία ήταν τα θρησκευτικά

60

Δ εν Ξέρω Τι θέΛ ω

ονόματα: «Παναγιά Γρηγορουσα», «Άγιος Νικόλαος», «Αγία Τριά­ δα» και πάει λέγοντας. Η τέταρτη κατηγορία ήταν τα οικογενειακά ονόματα: «Τα τρία αδέλφια», «Αφοί Σηανακόηουλοι», κ.λπ. Μετά ήταν οι τοπωνυμίες όπως «Ααλάρια», «Βόλος», «Κουκουναριές», κ.ά. Από την ώρα που βγήκα από κείνο το καταραμένο κλαμπ, διασκέ­ δασα πραγματικά με την ψυχή μου. Ακόμα τη θυμάμαι εκείνη τη βόλτα.

4η. Παιχνίδι ν παρατηρήσουμε τα παιδιά την ώρα που παίζουν θα καταλάβου­ με αμέσοος πόσο σημαντική πηγή χαράς είναι το παιχνίδι. Όπαις δείχνουν οι ψυχοσωματικές έρευνες των τελευταίων ετών, η χαρά κά­

Α

νει τον εγκέφαλό μας να παίρνει περισσότερο οξυγόνο και αυξάνει την αμυντική (ανοσοποιητική) δραστηριότητα του οργανισμού μας δηλαδή δεν αρρωσταίνουμε ειίκολα. Όταν είσαι στις μαύρες σου, μια γρίπη μπορεί να σε ρίξει στο κρεβάτι. Αν σου συμβεί να πάθεις γρίπη ενώ είσαι στις αρχές ενός σφοδρού έρωτα, την περνάς στο πόδι. Η χαρά επίσης διευκολύνει τη διαδικασία ανανέωσης των κυτ­ τάρων με αποτέλεσμα να επιβραδύνει το γήρας. Αν προσέξεις, οι περισσότεροι αυθεντικά εύθυμοι και αισιόδοξοι άνθρωποι φαίνονται νεότεροι από την πραγματική τους ηλικία. Gi περισσότεροι ενήλικες θεωρούν ότι το παιχνίδι είναι απο­ κλειστικό προνόμιο των παιδιών. Υπάρχουν μάλιστα μερικοί που, όταν βλέπουν έναν ενήλικα να παίζει σαν παιδί τον θεωρούν «ανώριμο». Κι όμως: Όλοι οι άνθρωποι έχουμε ένα παιδί μέσα μας που κάπου-κάπου έχει την ανάγκη να παίξει. Ικανοποίησέ του αιπή την ανάγκη και το παιδί θα σε ανταμείψει τροφοδοτώντας σε με ενεργητικότητα, αισιοδοξία και δημιουργικότητα. Μην παίζεις κα­ θόλου και να είσαι σίγουρος ότι θα γεράσεις πριν την ώρα σου. Ειδικά για τους γονείς, το παιχνίδι είναι ένας από τους καλύτε­ ρους τρόπους να διατηρούν ζωντανή την επαφή με τα παιδιά τους.

5 - Ανάγκες Ψυχαγωγίας

61

Αρκεί να παίζουν ειλικρινά κι όχι ότι κάνουν το «καθήκον» τους σαν γονείς. Τα παιχνίδια είναι πάρα πολλά: Τα ομαδικά, όπ<ΰς είναι το Βόλεϊ, το μπάσκετ, το ποδόσφαιρο, το τένις, το πινγκ-πονγκ, το μπόουλινγκ και το μπιλιάρδο. Τα επιτραπέζια. Τα ηλεκτρονικά που κάκιστα τα «σνομπάρουν» μερικοί. Ορισμένα από αιπά είναι πράγματι έργα τέ­ χνης. Άλλο είδος παιχνιδιών είναι τα παζλς και οι κατασκευές. Στα παιδικά σου χρόνια κάποια από αυτά τα παιχνίδια μπορεί να σου άρεσαν, αλλά δεν είχες λεφτά για να ασχοληθείς μαζί τους όσο θα 'θελες. Τώρα που έχεις δικά σου λεφτά πήγαινε μια φορά μια βόλτα σ' ένα μεγάλο παιχνιδάδικο και να δεις για πότε θα ξυ­ πνήσουν οι παλιές αναμνήσεις. Προσωπικά, δεν υπάρχει περίπτοκτη να μην κάνω αυτή τη βόλτα τουλάχιστον μια φορά στο εξάμηνο. Η ανανέωση που μου προσφέρει δεν αναπληρώνεται με τίποτ' άλλο. Βέβαια, για μερικούς ενήλικες «παιχνίδι» μπορεί να είναι ν' ασχοληθούν με τη φωτογραφία, τα στερεοφωνικά ή να κάνουν κα­ τασκευές επίπλων. Άλλοι πάλι θεα>ρστ)ν παιχνίδι V ασχολούνται με κάποιο μουσικό όργανο. Λεν υπάρχει ένας σαφής και ξεκάθαρος ορι­ σμός τι είναι παιχνίδι. Ίσως «παιχνίδι» να είναι οτιδήποτε το αισθά­ νεσαι ο ίδιος σαν παιχνίδι. Αρκεί βέβαια να μην είσαι κάποιος εργα­ σιομανής που αρέσκεται να ονομάζει τη δουλειά του «παιχνίδι». Επί­ σης, ένα πράγμα είναι σίγουρο: Καμία μα καμία απολύτως μορφή τζόγου δεν είναι παιχνίδι, με τον τρόπο που τον εννοούμε εδώ.

5ί/. Ανάπαυση Ernest Rossi στο βιβλίο του «Το 20-Λεητο ΔιάΛειμμα» (1991)*, μας αποκαλύπτει, με ατράνταχτα τεκμήρια, ποιό είναι το κό­ στος στη σωματική και την ψυχική μας υγεία όταν στη δουλειά

Ο

Εκδόσεις θυμάρι, 1998.

62

Δ εν Ξ έρω Τι Θέ/Ιω

μας, δεν κάνουμε ένα διάλειμμα κάθε μιάμιση με δύο ώρες περί­ που. Σύμφωνα με τον Rossi, ένα σημαντικό μέρος κάποιων διατα­ ραχών, όπως είναι η κατάχρηση ουσιών, η βουλιμία αλλά ακόμα και προβλήματα στο γάμο, μπορεί να προέρχονται από το γεγονός ότι δεν σεβόμαστε αυτή την ανάγκη του οργανισμού μας. Φαντάσου λοιπόν, τι παθαίνουν μερικοί που σαν ανάπαυση έχουν μόνο τον ύπνο. Ακόμα και τα καλύτερα μηχανήματα κάποια στιγμή χρειάζονται (Λτντήρηση. Αν οδηγείς το αυτοκίνητό σου συνέχεια και δεν το πας για σέρβις, κάποια στιγμή, θα σε αφήσει. Το ίδιο συμβαίνει και με το σώμα μας. Υπάρχουν άνθρωποι που έχουν χρόνια να πάνε διακοπές. Όταν τους εμφανίζονται ψυχολογικά προβλήματα, αν ρωτήσεις πού οφείλονται μπορεί να σου αναφέρουν οποιαδήποτε εξήγηση εκτός από το ότι δεν κάνουν ποτέ διακοπές. Κι όμως, όταν δεν πηγαίνουμε διακοπές τουλάχιστον δύο εβδομάδες το χρόνο, κουραζόμαστε ευ­ κολότερα, γινόμαστε πιο απαισιόδοξοι, πιο οξύθυμοι, και πιο επιθε­ τικοί. Έχουμε επίσης πολύ μεγαλύτερες πιθανόΐητες να πάθουμε επαγγελματικό μαρασμό, δηλαδή να βαρεθούμε τη δουλειά μας τό­ σο, που από ένα σημείο και πέρα η απόδοσή μας να είναι εντελώς μηχανική, και να περιέλθουμε σε τέλμα. Ασε που ο επαγγελματικός μαρασμός είναι κι αυτός μια πόρτα από την οποία μπορείς να μπεις στην κατάθλιψη. Εδώ τελειώνει η περιγραφή των βασικών συναισθηματικών ανα­ γκών μας. Αν τις μετρήσεις, είναι 23. Η πρώτη μας δουλειά από εδώ και πέρα είναι να αξιολογήσουμε πόσο ικανοποιούνται αυτές οι ανάγκες.

6. Πόσο iKavonotovnat ot Σνναισθιιμαηκες σοο Ανάγκες

τα προηγούμενα κεφάλαια, περιγράψαμε αναλυτικά τις πιο βασικές από τις συναισθηματικές ανάγκες. Τώρα καλείσαι να βαθμολογήσεις σε ηοιό βαθμό ικανοποιείται κάθε μια απ' αυ­ τές τις ανάγκες σου αυτή την εποχή Αυτό το ερωτηματολόγιο διαφέρει απ' όλα τα ερωτηματολόγια που έχεις συναντήσει μέχρι τώρα, στο εξής σημείο: Όλα τα ερωτη­ ματολόγια πρώτα σε ρωτάνε κάποια πράγματα και, αφού τα σσμπΑψ ρώσεις, μετά σου εξηγούν ποιό ήταν το νόημα της κάθε ερώτησης. Εδώ συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: Αν διάβασες τα προηγούμενα κεφάλαια, πριν απαντήσεις στην κάθε ερώτηση, θα γνωρίζεις τι ακριβοός σε ρωτάει.. Βαθμολόγησε χρησιμοποιώντας την ακόλουθη κλίμακα:

Σ

63

Δ εν Ξ έρω Τι θέΆ ω

64

0. Δεν έχω τέτοια επιθυμία 1. Δεν ικανοποιείται καθόλου 2. Ικανοποιείται ελάχιστα 3. Ικανοποιείται λίγο 4. Ικανοποιείται μέτρια 5. Ικανοποιείται αρκετά 6. Ικανοποιείται πολύ Πριν ξεκινήσεις, λάβε υπόψη σου ότι το ερωτηματολόγιο αυτό αναγνωρίζει την πιθανότητα να μην έχεις αυτή την εποχή κάποια από αυτές τις ανάγκες. Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, χρειάζεται να Βά­ ζεις «μηδέν». Η διαφορά ανάμεσα στο «μηδέν» και στο «ένα» είναι τεράστια; Αν βαθμολογήσεις με «μηδέν», θα πει ότι δεν έχεις τη συ­ γκεκριμένη επιθυμία. Αν όμως βαθμολογήσεις με «ένα», αυτό ση­ μαίνει ότι έχεις μεν την επιθυμία, αλλά δεν ικανοποιείται καθόλου. Πρόσεξε λοιπόν, πότε βάζεις Ο και πότε 1.

ΠΡΟΣΕΧΕ; ΒΑΘΜΟΛΟΓΕΙΣ ΠΟΣΟ ΙΚΑΝΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΟΙ ΑΝΑΓΚΕΣ ΣΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ. ΟΧΙ ΠΟΣΟ ΘΑ ΣΟΥ ΑΡΕΣΕ ΝΑ ΙΚΑΝΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ. 1. Συντροφικότητα: - Πόσο ικανοηοιειιαι r\ επιθυμία σου να έχεις ένα σύντροφο; 2. Φιλία: - Πόσο ικανοηοιειιαι η επιθυμία σου να έχεις τουΜχισιον ένα καλό φιΆο ή μία καΛή φίΛψ, 3. Ανθρώπινη επαφή: - Πόσο υπάρχουν oiij ζωή σου άνθρωποι με ιους οποίους κάπου-κάπου «τα Μ ιε» μεταξύ σας;

-

________ 6 - Πόσο Ικανοηοίοόηαι οι Συναισθΐΐμαιικές σου Ανάγκες______ ^ 4. Ενθάρρυνση:

- Πόσο υηάρχουν στ?/ ζωτίί σου άνθρωποι που σ' ενθαρρύνουν και σου συμπαραστέκονται; 5. Προσφορά;

- Πόσο υπάρχουν στη ζωή σου άνθρωποι που τους προσφέρεις συναισθηματικά; 6. Μοίρασμα:

- Πόσο υπάρχουν στη ζωή σου άνθρωποι με τους οποίους μοιράζεσαι όσα σ' ενδιαφέρουν; 7. Αποτελεσματικότητα:

- Πόσο πετυχαίνεις τους στόχους που βάζεις; 8. Αυτάρκεια:

- Πόσο έχεις τψ ικανότψα ν' ανταπεξέρχεσαι στις δυσκοΆίες της ζωής; 9. Επιρροή:

- Πόσο μηορείς να επηρεάζεις και να πείθεις τους άΜους; 10. Αυτοδιάθεση:

- Πόσο ικανοποιείται η επιθυμία σου να διαθέτεις τσν εαυτό σου όπως θέΆεις; 11. Διαθέσιμος χρόνος:

- Κατά πόσο έχεις για τον εαυτό σου όσο χρόνο επιθυμείς; 12. Αυθεντικότητα:

- Πόσο είναι η συμπεριφορά σου αυθεντική χωρίς να χρειάζεται να προσποιείσαι; 13. Δημιουργικότητα:

Πόσο δημιουργικός είσαι;

------

66

Αεν Ξ έρω Τι θέΛ ω

14. Αυτογνωσία: - Πόσο ϊκανοηοιειιαι η επιθυμία σου να γνωρίζεις και / ανακαΛύηιεις νέες ηιυχές του εαυτού σου;

15. Ανανέωση: - Πόσο ανανεώνεις τις γνώσεις, τις ικανότψες, τα ενδιαφέροντα σου και τη ζωή σου γενικά; 16. Noiyia: - Κατά πόσο αισθάνεσαι πως η ζωή σου έχει νόημα; 17. Έκφραση:

- Πόσο εκφράζεσαι, τουΜχιστον μ' έναν απ' τους παραπάνω τρόπους: Συναισθηματικά, πνευματικά ή καΆλιτεχνικά; 18. Εκτόνωση: - Πόσο εκτονώνεσαι σωματικά ή συναισθηματικά; 19. Επαφή με το άλλο φύλο: - Κατά πόσο έχεις επαφή με το ά/Ι/Ιο φύΆσ όπως και όσο θέΛεις; 20. Παρέα:

- Πόσο ικανοποιείται η επιθυμία σου να έχεις μια παρέα φίΛωγ. με την οποία διασκεδάζετε, σαχλαμαρίζετε, πηγαίνετε εκδρομές, παίζετε, κ,Άπ.; 21. Διασκέδαση: - Πόσο διασκεδάζεις ( ή ψυχαγωγείσαι); 22. Παιχνίδι: - Πόσο παίζεις (ομαδικά, επιτραπέζια, ηλεκτρονικά παιχνίδια, κ.λπ.); 23. Ανάπαυση: - Πόσο ξεκουράζεσαι ή κάνεις διακοπές;

________ 6 - Πόσο Ικανοηοιοόηαι οι Συναισθϊΐμαηκές σου Ανάγκες______ ^

Τώρα έχει^ την ευκαιρία να συγκρίνεις πόσο ικανοποιούνται οι ανάγκες σου, σε σύγκριση με δύο μεγάλες ομάδες ανθρώπων: Η πρώτη ομάδα αποτελείται από ένα τυχαίο δείγμα ανθρώπων, ενώ η δεύτερη ομάδα αποτελείται από ανθρώπους που επισκέπτονται ψ^^ χολόγους. Αν ενδιαφέρεσαι για τα δημογραφικά στοιχεία κάθε ομάδας, θα τα Βρεις στην Προσθήκη η οποία υπάρχει στο τέλος του βιβλίου. Αν μεταφέρεις τους Βαθμούς σου στη στήλη «Η ΔΙΚΗ ΣΟΥ ΒΑΘΜΟΛΟΓΙΑ» θα διευκολυνθείς στη σύγκριση.

ΣΥΝΑΕΘΗΜΑΉΚΗ ΑΝΑΓΚΗ

Η ΔΙΚΗ ΣΟΥ

ΤΥΧΑΙΟ

ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ

ΒΑΘΜΟΛΟΓΙΑ

ΔΕΙΓΜΑ

ΨΥΧΟΛΟΓΩΝ

Συντροφικότητα

Μέτρια

(4,1)

Λίγο

Φιλία

Αρκετά

(5,1)

Μέτρια (4,1)

Επαφή

Μέτρια

(4,8)

Μέτρια (4,2)

Ενθάρρυνση

Μέτρια

(4,8)

Λίγο

Προσφορά

Αρκετά (5,07)

Μέτρια (4,4)

Μοίρασμα

Μέτρια (4,03)

Λίγο

(3.2)

Μέτρια

(4,3)

Λίγο

(3,7)

Αυτάρκεια

Μέτρια

(4,8)

Λίγο

(3,7)

Επιρροή

Μέτρια

(4,8)

Λίγο

(3,9)

Αυτοδιάθεση

Μέτρια

(4,4)

Λίγο

(3,7)

Διαθέσιμος Χρόνος

Μέτρια

(4,1)

Μέτρια (4,2)

Αυθεντικότητα

Αρκετά

(5,1)

Μέτρια (4,2)

Δημιουργικότητα

Μέτρια

(4,7)

Λίγο

Αποτελεσματικότητα

_____

(3,07)

(3,9)

(3,8)

68

Acv Ξέρω Tt θό/\ω

Αυτογνοχτία

Μέτρια (4,9)

Μέτρια

(4,1)

Ανανέ&κτη

Μέτρια (4,4)

Λίγο

(3,3)

Νόημα

Μέτρια (4,9)

Λίγο

(3,9)

Έκφραση

Μέτρια (4,6)

Μέτρια (4,08)

Εκτόνοκτη

Μέτρια (4,6)

Λίγο

(3,6)

Άλλο Φυλο

Μέτρια (4,2)

Λίγο

(3,3)

Παρέα

Μέτρια (4,3)

Λίγο

(3,3)

Διασκέδαση

Μέτρια (4,4)

Λίγο

(3,5)

Παιχνίδι

Λίγο

Ελάχιστα (2,9)

Ανάπαυση

Μέτρια (4,2)

(3,4)

Μέτρια

(4)

Αν προσέξεις τους μέσους όρους των δυο ομάδων με τις οποίες συγκρίνεσαι, θα διαπιστώσεις ότι οι επισκέπτες των ψυχολόγων έχουν και στις 23 συναισθηματικές ανάγκες χαμηλότερους βαθμούς από το τυχαίο δείγμα. Αυτό σημαίνει πως οι συναισθηματικές τους ανάγκες ικανοποιούνται λιγότερο. Ένας άλλος τρόπος να το διατυπώσουμε αυτό είναι: Οι άνθρω­ ποι που οι συναισθηματικές τους ανάγκες ικανοποιούνται λιγότερο έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να ζητήσουν ψυχολογική βοήθεια. Εκείνο που έχει σημασία για σένα είναι να δεις με ποιά από τις δύο ομάδες μοιάζουν περισσότερο οι Βαθμοί που έβαλες εσύ. Αν οι βαθμοί σου είναι πιο κοντά στο τυχαίο δείγμα, αιπό θα πει ότι -σε γενικές γραμμές- οι συναισθηματικές σου ανάγκες ικανοποιούνται όσο στο μέσο άνθρωπο. Αν είναι πιο κοντά στους επισκέπτες ψυχο­ λόγων, καιρός είναι V αρχίσεις να προβληματίζεσαι. Περιττό βέ­ βαια να πούμε πως αν οι βαθμοί σου είναι αρκετά πιο πάνω από το

6 - Πόσο Imvonoiomat οι Συναισθψαηκες σου Ανάγκες

69

τυχαίο δείγμα, έχεις πολλές πιθανότητες -αυτή την εποχή- να είσαι ένας άνθρωπος ιδιαίτερα ικανοποιημένος από τη ζωή σου. Τα παραπάνω συμπεράσματα είναι γενικά. Υπάρχει όμως ένας ακόμα παράγοντας που χρειάζεται να πάρουμε υπόφη μας. Τον εξε­ τάζουμε στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο.

7. Οι Προτΰραιότψες TWVΑναγκών σον

πως έχουμε ήδη πει, οι 23 αυτές ανάγκες δεν έχουν σε όλους I μας την ίδια βαρύτητα. Μπορεί, για παράδειγμα, για μένα, αυτή την εποχή, η ανάγκη Συντροφικότητας να έρχεται πρώ­ τη σε προτεραιότητα, αλλά για σένα να έρχεται πρώτη η ανάγκη I

της Αυτάρκειας. Προκειμένου, λοιπόν, η αξιολόγηση της ικανοποίησης των συ­ ναισθηματικών μας αναγκών να γίνει πιο ακριβής, καλό θα ήταν κά­ θε μία από τις ανάγκες που βαθμολογήσαμε να τη βάζαμε σε κάποια σειρά προτεραιότητας. Για να μη μπλέξουμε, προτείνω να δημιουργή­ σουμε τρεις σειρές προτεραιότητας ακολουθώντας το εξής σκεπτικό: ΣΜναίοθΐΐμαΐΐκές ανάγκες ηρώτης ηροτεραιότψας: Ανάγκες που, αν τις στερείσαι για ένα παρατεταμένο χρονικό διάστημα, μπορεί να σου δημιουργήσει κατάθλιψη ή κάποια άλλα ψυχολογικά προβλήματα. 70

7 - Οι Προιεραιόιψες ιων Αναγκών σου

71

Σίτναισθΐΐμαηκές ανάγκες δεύιερτις ηροτεραιότψας: Ανάγκες που, αν τις στερείσαι, μηορείς μεν να λειτουργείς, αλλά δεν αισθάνεσαι ικανοποιημένος από τη ζωή σου. Συναισθηματικές ανάγκες τρίτης ηροτεραιότψας: Ανάγκες που, ακό­ μα κι αν τις στερείσαι, δεν αισθάνεσαι στέρηση σε βαθμό που να επηρεάζεται σημαντικά η διάθεση σου. Ας βάλουμε τώρα τις 23 αυτές ανάγκες σε μια σειρά προτεραι­ ότητας. Για να σε διευκολύνω, θα σημειώσω τις δικές μου προτφαιότητες όπως αυτές διαμορφώνονται αυτή την εποχή. Δίπλα κάνε κι εσύ το ίδιο. Λεν υπάρχει κανένας περιορισμός στο πόσες ανάγκες θα βάλεις σε κάθε προτεραιότητα. Μπορείς, αν νΐ(ί»θεις έτσι, να τις βάλεις όλες σε πρώτη προτεραιότητα, ή όλες σε δεύτερη, ή όλες σε τρίτη. Το θέμα αυτό θα το σχολιάσουμε αφού συμπληρώσουμε τον παρακάτω κατάλογο.

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΉΚΗ

Η ΔΙΚΗ ΜΟΥ ΣΕΙΡΑ

Η ΔΙΚΗ ΣΟΥ ΣΕΙΡΑ

ΑΝΑΓΚΗ

ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ

ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑΣ

Συντροφικότητα

1

Φιλία

2

Επαφή

2

Ενθάρρυνση

3

Προσφορά

2

Μοίρασμα

1

Αποτελεσματικότητα

1

Αυτάρκεια

2

72____________________ Δ εν Ξέρω Tt Θέ/Ιω

Επιρροή

2

Αχποδιάθεοη

2

Διαθέσιμος χρόνος

2

Αυθεντικότητα

1

Δημιουργικότητα

2

Αυτογνοχτία

2

Ανανέωση

1

Νόημα

3

Έκφραση

2

Εκτόνωση

1

Άλλο φυλο

3

Παρέα

3

Διασκέδαση

2

Παιχνίδι

1

Ανάπαυση

2

Όπως βλέπεις, έχω βάλει σε πρώτη προτεραιότητα 7 συναισθη­ ματικές ανάγκες: Συντροφικότητα Μοίρασμα Αποτελεσματικότητα Αυθεντικότητα Ανανέωση

_______________ 7 - 0 ; Προιεραιότψες lojv Αναγκών σου_____________^

Εκτόνωση Παιχνίδι Σε δεύτερη προτεραιότητα έχω βάλει 12 συναισθηματικές ανά­ γκες: Φιλία Επαφή Προσφορά Αυτάρκεια Επιρροή Αυτοδιάθεση Διαθέσιμος χρόνος Λημιουργικότητα Αυτογνωσία Έκφραση Διασκέδαση Ανάπαυση Σε τρίτη προτεραιότητα έχω βάλει 4 συναισθηματικές ανάγκες: Ενθάρρυνση Νόημα .Άλλο φύλο Παρέα θ α μπορούσαμε, στο σημείο αυτό, να ξεκινήσουμε μια μεγάλη συζήτηση για τα κριτήρια με τα οποία αποφασίζουμε ποιές είναι οι προτεραιότητες των συναισθηματικών μας αναγκών. Δηλαδή, με ποιά κριτήρια βάζω -αυτή την εποχή- τη Συντροφικότητα σε πρώ­ τη προτεραιότητα, τη Φιλία σε δεύτερη και την Ενθάρρυνση σε τρί­ τη; Πιστεύω πως τα κριτήρια αυτά ποικίλουν από άνθρωπο σε άν­ θρωπο και είναι σχεδόν αδύνατο να τα προσδιορίσουμε. Περιορίζομαι λοιπόν στην εξής παρατήρηση: Ακόμα κι αν Βά­ λει κάποιος όλες αυτές τις ανάγκες σε πρώτη προτεραιότητα, η ίδια

Δ εν Ξέρω Tt θε'Λω

74

η ζωή μάς υποχρεώνει να αναμορφώνουμε τη σειρά προτεραιότη­ τας. Κάθε απόφαση που παίρνουμε, ακόμα και μέσα στην ίδια μέρα, αντικατοπτρίζει τις προτεραιότητές μας. Για παράδειγμα, ας υποθέ­ σουμε ότι έχεις βάλει την ανάγκη για Δημιουργικότητα σε πρώτη προτεραιότητα, ενώ την ανάγκη της Φιλίας την έχεις βάλει σε δεύ­ τερη. Προγραμματίζεις λοιπόν, απόψε το βράδυ να μείνεις στο σπί­ τι σου ώστε ν* ασχοληθείς με κάποια δημιουργική δραστηριότητα με την οποία οίΡΙασχολείσαι αυτό τον καιρό. Την ώρα που ασχολείσαι με τη δραστηριότητα αυτή, σου τηλεφωνάνε δυο φίλοι σου και σου προτείνουν να πάτε σ' ένα ταβερνάκι. Αν αφήσεις τη δραστηριότητά σου στην άκρη για να βγεις με τους φίλους σου, τότε στη συγκεκριμένη απόφασή σου έχεις βάλει τη συναισθηματική ανάγκη της Φιλίας πάνω από την ανάγκη της Δημιουργικότητας. Κι εδώ δημιουργείται ένα σημαντικό ερώτημα: Πώς μπορούμε να γνωρίζουμε τις προτεραιότητες των αναγκών μας; Μέσα από το πώς αισθανόμαστε ή μέσα από το πώς λειτουργούμε στην πράξη; Ανεξάρτητα, λοιπόν, από το ποιό είναι το κριτήριο του καθενός μας, η κατάταξη των αναγκών μας σε σειρά προτεραιότητας είναι ιδιαίτερα χρήσιμη προκειμένου να βγάλουμε κάποια συμπεράσματα αναφορικά με το ερωτηματολόγιο που απαντήσαμε στο προηγούμε­ νο κεφάλαιο.

Λ. Εννέα Αιαφορεηκες Περιπτώσεις / / ^ πως είδαμε, κάθε ανάγκη μας, με βάση το πόσο βαθμολογήσα­ ν ε με ότι ικανοποιείται, μπορεί να βρίσκεται κοντά, πάνω ή κάτω από το μέσο όρο (Μ.Ο.). Επίσης, κάθε ανάγκη, για τον καθένα μας, μπορεί να είναι πρώτη, δεύτερη ή τρίτη σε σειρά προτεραιότητας. Έτσι δημιουργούνται εννιά χωριστές περιπτώσεις:

7 - Οι Προιεραιόιψες ιων Αναγκών σου

75

ΒΑΘΜΟΛΟΓΙΑ ΑΝΑΓΚΗΣ ΣΕΙΡΑ ΠΡΟΤΕΡΑΙ-

Κάτω από Μ.Ο.

Στο Μ.Ο.Πάνω από Μ.Ο.

ΟΤΗΤΑΣ

Πρώτη

Περίπτωση 1

Περίπτακτη 2

Περίπτωση 3

Λεύτερη

Περίπτοοση 4

Περίπτοκτη 5

Περίπτοκτη 6

Τρίτη

Περίπτωση 7

Περίπτωση 8

Περίπτωση 9

Με βάση τις βαθμολογίες που βάλαμε στις ανάγκες μας στο προη­ γούμενο κεφάλαιο, καθώς και με τη σειρά προτεραιότητας στην οποία τις κατατάξαμε λίγο πιο πάνω, κάθε μία από τις 23 αυτές ανάγκες μπο­ ρούμε να την εντάξουμε σε κάποια από αυτές τις εννέα πφίπτώσεις. Οι συναισθηματικές ανάγκες που γίνονται ιδιαίτερα σημαντικές είναι εκείνες που ανήκουν στην περίπτοκτη 1. Αν δηλαδή κάποια ανάγκη σου τη θεοορείς σημαντική στις προτεραιότητες σου και ταυ­ τόχρονα ο ίδιος κρίνεις ότι δεν ικανοποιείται (διότι είναι κάτω από το μέσο όρο), υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες η στέρηση αυτής της ανά­ γκης να επηρεάζει σημαντικά τη συναισθηματική σου διάθεση. Για παράδειγμα, αν έχεις βάλει την ανάγκη της Συντροφικότη­ τας σε πρώτη προτεραιότητα και ταιπόχρονα ο βαθμός ικανοποίη­ σης που έχεις βάλει είναι κάτω από το μέσο όρο, τότε η στέρηση αυ­ τής της ανάγκης έχει μεγάλες πιθανότητες να σου δημιουργεί κά­ ποιο ψυχολογικό πρόβλημα, όπως κατάθλιψη, φοβίες, έμμονες ιδέ­ ες, ψυχοσωματικές διαταραχές και βάλε. Αν όμα)ς την ίδια ανάγκη την έχεις βάλει σε τρίτη προτεραιότητα, κατά πάσαν πιθανότητα, η στέρησή της δεν σ' επηρεάζει ιδιαίτερα. Όλα αυτά βέβαια προϋποθέτουν ότι έχεις την ικανότητα να βά­ ζεις τις ανάγκες σου σε σειρά προτεραιτότητας. Όμως, το επόμενο κεφάλαιο μάς λέει πως αυτό δεν είναι πάντα εύκολο.

8. Ένα Σ ψ αηικό Ερώιψα

ώρα που αξιολογήσαμε πόσο ικανοποιείται η κάθε συναισθη­ ματική μας ανάγκη, καιρός είναι να έρθουμε στο ερώτημα που αηοτελεί ένα από τα κεντρικά θέματα αυτού του βιβλίου: Γιατί μερικοί από μας καταλαβαίνουν σχετικά εύκολα τι θέ­ λουν, ενώ μερικοί άλλοι δυσκολεύονται; Κι ακόμα, γιατί εμείς οι ίδιοι, κάποιες περιόδους έχουμε καλή επαφή με τα «θέλω» μας, ενώ κάηοιες άλλες, μας είναι πολύ δύσκολο να τα συνειδητσποιήσρυμε; Ένας πιθανός λόγος που συμβαίνει αυτό είναι ότι μερικές φορές είμαστε τόσο απορροφημένοι, προκειμένου να καλύψουμε τις υλικές και πρακτικές ανάγκες μας, ώστε δεν έχουμε τα περιθώρια ν' ασχο­ ληθούμε με τις συναισθηματικές. Όσο λυπηρό και να είναι αυτό, αποτελεί μέρος της πραγματικότητας. Αν έχεις το παιδί σου άρρακπο στο νοσοκομείο ή αν τρέχεις να μαζέψεις τα λεφτά για το γραμμά-

Τ

76

____________________ 8 - Ένα Σ ψ α η ικ ό Ερώι^μα__________________ Ί Ί

τιο που έχεις να πληρώσεις, έχεις λίγα περιθώρια να σκεφτείς ανά­ γκες όποΰς η Δημιουργικότητα, η Εξέλιξη ή ακόμα και η Ανάπαχχτη. Όμως, υπάρχουν άνθρωποι οι οποίοι δεν αντιμετωπίζουν τέτοι­ ου είδους προβλήματα αλλά και πάλι δεν είναι σε θέση να προσ­ διορίσουν τις συναισθηματικές ανάγκες τους. Νομίζω πως ένας λό­ γος για τον οποίο αναρωτιόμαστε συχνά «τι θέλω», είναι διότι η ερώτηση αυτή είναι πολλαπλή. Ληλαδή, στην ουσία δεν είναι μία είναι αρκετές ερωτήσεις. Μπορεί να ξέρουμε ν' απαντήσουμε σε με­ ρικές, αλλά σε μερικές άλλες να μην ξέρουμε. Ας δοιίμε μερικές από αυτές τις ερωτήσεις κλιμακωτά. Τι θέλω τώρα; Τι θέλω αυτή τη στιγμή; θέλω να φάω; θέλω να ξεκουραστώ; θέλω να παίξω; Και ας υποθέσουμε ότι βρήκες τι θέλεις. Μετά, περνάμε σε μια άλλη κατηγορία ερωτήσεων που είναι όλες παράγωγα του «τι θέλω». Αν πεις «αυτή τη στιγμή θέλω να φάω», αμέσως δημιουργείται η επόμενη ερώτηση: Τι θέλω να φάω; Αν απαντήσεις «αυτή τη στιγμή θέλω να ξεκουραστώ», η επό­ μενη ερώτηση είναι «τι θέλω για να ξεκουραστώ»; θέλεις να ξαηλο&σεις, να κάνεις ένα μπάνιο, να κάνεις μια βόλτα να ξελαμπικάρεις, ή είσαι από εκείνους που ξεκουράζονται μαστορεύοντας; Κι αν πεις «αυτή τη στιγμή θέλω να παίξω»; Πάλι ξεφυτρώνουν ένα σωρό ερωτήσεις: Τι να παίξεις, και πώς να παίξεις; θέλεις μόνος σου ή με άλλους. Κι αν θέλεις μόνος σου, τι θέλεις να παίξεις; Εγώ, όταν θέλω να παίξω μόνος μου, παίζω μ' ένα ηλεκτρονικό αρμόνιο που πήρα. Δηλαδή, και να 'θελα παρέα, δεν υπάρχει περίπτωση να οντέξει άνθρωπος έτσι όπως παίζω... Αφου ακόμα κι εγώ θέλω να qnίγω, αλλά συνεχίζω γιατί μου αρέσει να πατάω τα αμέτρητα κου­ μπάκια που έχει το μηχάνημα. Βέβαια, βάζω και λίγη τέχνη, αλλά εκεί ακριβώς είναι το πρόβλημα: Η τέχνη είναι λίγη. Κι αν πάλι θέλεις να βρεθείς με παρέα, με ποιους ακριβώς θέ­ λεις να είσαι παρέα; Ή μήπως αυτό δεν έχει για σένα σημασία, αρ­ κεί να βρίσκεσαι με ανθρώπους;

78

A tv Ξ έρω Tt θέΛ ω

Ως εδώ είδαμε ότι πράγματι, ακόμα και η ερώτηση «τι θέλω αυ­ τή τη στιγμή», είναι πολλαπλή. Έλα όμως που, εκτός από αιπη την ερώτηση, υπάρχουν κι άλ­ λες, πιο μακροπρόθεσμες. Για παράδειγμα, η ερώτηση «τι θέλω από τη ζωή μου αιπή την εποχή». Εδώ τώρα τα πράγματα δχκτκολεύουν, διότι, προκειμένου ν' απαντήσεις, χρειάζεται να έχεις μια ικανότη­ τα που δεν την έχουμε όλοι οι άνθρωποι. Είναι η ικανότητα να μπορείς να φανταστείς με ακρίβεια τι θα θέλεις μετά από ένα σχετικά μεγάλο χρονικό διάστημα. Υπάρχουν άνθρωποι, που όταν βάζουν κάποιο στόχο "βρίσκο­ νται, ήδη, με το στόχο πετυχημένο" και φαντάζονται πώς θα νιώ­ θουν. Έχουν κάποιους σωματικούς σηματοδότες που τους βοηθάνε να ξφοτιν από τώρα τι θα θέλοΐΛ^ σε έξι μήνες ή κι ακόμα παραπέ­ ρα. Όμως οι άνθροίποι αιποί είναι ένας στους πέντε (όπως λένε οι έρευνες). Οι περισσότεροι από μας δεν έχουμε αυτή την ικανότητα. Γι' αυτό, πολλές φορές δεν μπορούμε να υποτάξουμε αιπό που θέ­ λουμε σήμερα σ' εκείνο που θα θέλαμε πιο ηολυ αύριο. Επειδή δεν ξέρουμε τι πραγματικά θα θέλαμε «αύριο». Υπάρχει όμως ένας ακόμα παράγοντας που επηρεάζει την ικα­ νότητά μας να συνειδητοποιούμε τις συναισθηματικές μας ανάγκες.

α. Αυο Ποίότψες Ζωής

Κ

άνει πολύ ζέστη.Έχεις στο σπίτι σου κλιματισμό. Τον Ϊ3άζεις μπρος, σε λίγο δροσίζεσαι. Εκείνη την ώρα που δροσίζεσαι

έχεις το ευχάριστο συναίσθημα της ανακοιίφισης από τη ζέστη. Ένα συναίσθημα που σου είναι γνώριμο απ' την ημέρα που γεννήθηκες. Απ' την ημέρα που γεννιόμαστε οι τρεις παλαιότεροι συναισθηματι­ κοί μας γνώριμοι είναι ο Φόβος, ο Πόνος, και η Ανακοάριση. Οτιδή­ ποτε μας απαλλάσει από το φόβο και τον πόνο μάς προκαλεί ανα­ κούφιση. Όταν ζεσταινόμαστε πολύ, νιώθουμε δυσφορία, δηλαδή

8 - Ένα Σψαντικό Ερώτψα

79

μια μορφή ήπιου «πόνου». Μόλις δροσιστουμε νιώθουμε ανακούφι­ ση από τον πόνο. Έτσι, ένα από τα σημαντικότερα κριτήρια, για το τι αποτελεί ποιότητα ζωής, είναι αυτό που μας προσφέρει ανακοΐίφιση. Κατά προέκταση, και το συναίσθημα της άνεσης είναι παράγωγο του πρωταρχικού συναισθήματος της ανακούφισης. Οδηγείς ένα άνετο και ασφαλές αυτοκίνητο. Αυτό σου δημι­ ουργεί ευχάριστα συναισθήματα που έχουν σχέση με την άνεση, πι­ θανόν και με την ευχαρίστηση που συνεπιφέρει στον οδηγό η οδή­ γηση ενός ασφαλούς αυτοκινήτου. Χρειάζεσαι γιατρό. Έχεις τη δυνατότητα να πας σ' έναν καλό γιατρό ο οποίος φέρνεται στους ασθενείς του με ζεστασιά και αν%Χΰπιά. Κι αν χρειαστείς κλινική, να βρεθείς σε ανθρώπινες συνθή­ κες - κι όχι στην αθλιότητα των ράντζων και των διαδρόμων. Ό λα αυτά τα παραδείγματα προσφέρουν συναισθήματα που εί­ ναι παράγωγα της ανακούφισης. Συνεπώς προσφέρουν κάποια ικα­ νοποιητική ποιότητα ζωής. Αυτό είναι ένα είδος ποιότητας ζωής που έχει να κάνει με τις πρακτικές και τις υλικές μας ανάγκες: Να μην κρυώνουμε, να έχου­ με ένα ασφαλές αιποκίνητο, να έχουμε καλή ιατρική περίθαλψη, να πηγαίνουμε διακοπές σε όμορφα μέρη, και βάλε... Όμως, εκτός από την πρακτική και υλική ποιότητα ζωής, υπάρ­ χει και μία ακόμα: Η συναισθτιμαηκή ηοιότψα ζωής. Κι αυτή έχει να κάνει με τις συναισθηματικές μας ανάγκες. Για να μην παρεξηγούμαστε: Η ικανοποίηση των πρακτικών και υλικών μας αναγκών δημιουργεί ειΛίάριστα συναισθήματα. Δη­ λαδή, όταν είσαι καθισμένος απέναντι από ένα αναμένο τζάκι και ακούς την αγαπημένη σου μουσική κοιτάζοντας τις φλόγες, αυτά που αισθάνεσαι εκείνη τη στιγμή είναι συναισθήματα. Όμως, για να νιώσεις αυτά τα συναισθήματα, χρειάζεται να έχεις ΧΡΟΝΟ για να κάτσεις στο τζάκι. Και η ανάγκη να βρεις αυτό το χρόνο δεν εί­ ναι οιίτε πρακτική ούτε υλική. Είναι συναισθηματική.

80____________________ Α εν Ξ έρω Τι θέΛ ω

Και ιδού η παγίδα; Προκειμένου να ικανοποιήσοι^με τις πρα­ κτικές και υλικές ανάγκες μας, μπορεί να παρασυρθουμε και να δη­ μιουργήσουμε ένα στυλ ζωής που να αφήνει ακάλυπτες τις caivaσθηματικές μας ανάγκες. Ο Νώντας μεγάλωσε σε μια προσφυγική γειτονιά της μεγαλού­ πολης. Εδώ και αρκετά χρόνια, κάθε Τετάρτη βράδυ μαζεύονται με τους φίλους του στο καφενείο του Αράπη και παρακολουθούν πο­ δόσφαιρο OTij^ τηλεόραση πίνοντας τις μπύρες τους. Αυτή ήταν ανέκαθεν μια από τις ευχάριστες βραδιές στις χειμωνιάτικες εβδο­ μάδες του Νώντα. Τα τελευταία χρόνια τα έχει καταφέρει πολύ καλά οικονομικά και ζει σε προάστειο. Στην αρχή ο Νώντας διατήρησε τη συνήθεια να πηγαίνει στο καφενείο να «δει μπάλα». Σιγά, σιγά αραίοκτε. Οι πρα­ κτικές και υλικές ανάγκες του όλο και πολλαπλασιάζονταν. Για να τις ικανοποιήσει έπρεπε να δουλέψει περισσότερο. Οπότε, που να βρει χρόνο να πάει απ' την παλιά γειτονιά να δει ποδόσφαιρο, κι ύστερα να επιστρέφει στο προάστειο που βρίσκονταν σε αντίθετη κατεύθυνση; Ο Νώντας βλέπει ποδόσφαιρο στο σπίτι του σε μια τεράστια οθόνη με πολύ εντυπωσιακό ήχο. Η τηλεόραση του καφενείου δεν πιάνει μπάζα μπροστά σ' αυτό το τεχνολογικό θαύμα. Αες και βρί­ σκεται μέσα στο γήπεδο. Όμως... είναι μόνος του. Του λείπουν οι φίλοι. Φαντάζεται πόσο όμορφα θα ήταν να τους είχε γύρω του και ν' απολάμβαναν όλοι μαζί αυτό το υπέροχο θέαμα. Λυστυχώς, φίλοι δεν έρχονται διότι - προκειμένου να επιτιίχει αυτή την πρακτική και υλική ποιότητα ζωής - ο Νώντας, σταδιακά, απομακρύνθηκε από τους φίλους του. Έτσι, οι συναισθηματικές ανάγκες της Επαφής, της Παρέας, του Μοιράσματος και κάποιες άλλες, παραμένουν ακάλυ­ πτες. Και τώρα... ο Νώντας δεν πίνει μπύρα. Πίνει ουίσκι. Και πίνει μόνος του, διότι τη γυναίκα του δεν την ενδιαφέρει το ποδόσφαιρο, και οι γείτονές του στο προάστιο, δεν ασχολούνται μ' αυτό το «λαϊ­ κό άθλημα». Και ερωτώ: Αν κρίνουμε αυτή την ποιότητα ζωής από συναισθηματική άποψη, μπορούμε να τη θεωρήσουμε «καλή»;

____________________ 8 - Ένα Σψαντικό Ε ρώ ιψ α__________________ Μ

Πολλές φορές, προκειμένου να βελτιώσουμε την υλική ποιότη­ τα της ζωής μας, πέφτουμε σε μια παγίδα: Διαμορφώνουμε ένα τέ­ τοιο πρόγραμμα, ώστε αρκετές από τις συναισθηματικές μας ανά­ γκες μένουν ακάλυπτες. Έτσι, ενώ η υλική ποιότητα ζωής καλυτε­ ρεύει, η συναισθηματική ποιότητα της ζωής μας χειροτερεύει. Είναι κι αυτός ένας ακόμα λόγος που δυσκολευόμαστε να βρούμε τι θέ­ λουμε. Δίνουμε τόση έμφαση στην ικανοποίηση των υλικο-πρακτικών μας αναγκών, ώστε χάνουμε την επαφή με τις συναισθηματικές μας ανάγκες. Ένας ακόμα τρόπος να εξηγήσουμε γιατί μερικοί ξέρουν, ενώ άλ­ λοι δυσκολεύονται να βρουν τι θέλουν, είναι και η θεωρία του Carl Rogers (1902-1987). Προσωπικά, τη θεωρώ απλή και συνάμα πολύ χρήσιμη. Την περιγράφω με δικό μου τρόπο, στο κεφάλαιο που ακολονθεί. Μερικές λέξεις-κλειδιά αυτής της θεωρίας, τις βάζω σε εισαγωγικά ώστε να γνωρίζουμε ότι είναι όροι που χρησιμοποιεί ο ίδιος ο Rogers.

9. To Ανγό και ο Κρόκος (Η θεωρία του Carl Rogers)

ι άνθρωποι, όταν γεννιόμαστε, είμαστε ένας «οργανισμός» ο οποίος έχει διίο έμφυτες τάσεις: Η πρώτη είναι να διατηρεί, όσο μπορεί, την ύπαρξή του, δηλαδή να επιβιώνει. Η δεύτερη τάση του οργανισμού είναι να εξελίσσεται μέχρι που να πραγματώ­ σει ολόκληρο το δυναμικό του. Αυτή την ιδιότητα του οργανισμού ο Carl Rogers την ονομάζει «τάση αυτοπραγμάτωσης». Μέσα στον «οργανισμό», σιγά-σιγά, αρχίζει ι^αι αναπτύσσεται ένας «εαιπός». Ο εαυτός είναι το κομμάτι του οργανισμού που έχει γίνει συνειδητό. Για να καταλάβεις καλιίτερα τη σχέση οργανισμού και εαυτού, σκέψου ένα αυγό. Ο οργανισμός είναι ολόκληρο το αυ­ γό. Ο εαυτός είναι ο κρόκος του αυγού.

Ο

82

9 - To Αυγό και ο Κρόκος

Εαυτός ,

83

Οργανισμός

Ανεκμετάλλευτο Δυναμικό

Σχήμα 1

Το ασπράδι του αυγού είναι ιδιότητες και ικανότητες του ορ­ γανισμού, οι οποίες, όσο βρίσκονται έξω από τον εαυτό, δεν είναι συνειδητοποιημένες. Και όσο παραμένουν ασυνείδητες αποτελοιίν ένα ανεκμετάλλευτο ή «μη πραγματωμένο» δυναμικό. Για παράδειγμα, ας υποθέσουμε ότι πιστεύεις πως αντέχεις να κολυμπήσεις πενήντα μέτρα. Αυτό είναι το συνειδψοηοιιιμενο δυναμικό Ο Ο υ στο κολύμπι. Κάποια μέρα, ενώ είσαι σε μια βάρκα που απέχει ε κ α τ ό μέτρα από την ακτή, η βάρκα βουλιάζει. Υποχρεώνεσαι λοι­

πόν να κολυμπήσεις διπλάσια απόσταση από εκείνη που μέχρι τότε νόμιζες ότι μπορούσες. Αν τελικά τα καταφέρεις, θα πει ότι το ηραγραηκό σου δυναμικό στο κολύμπι ήταν μεγαλύτερο απ' όσο νόμιζες. Όμως, όσο εσύ δεν γνωρίζεις ότι διαθέτεις αυτό το δυναμικό, δεν μηορείς και να το αξιοποιήσεις. Έτσι, παραμένει ανεκμετάλλευτο. Ο οργανισμός, εκτός από το να υπακούει στην τάση του για «αυτοπραγμάτωση», έχει και μια ακόμα ιδιότητα: Μπορεί και αντι­ λαμβάνεται πότε εξελίσσεται και πότε παραμένει στάσιμος. Αυτή η ιδιότητα είναι ιδιαίτερα σημαντική διότι, τις φορές που ο οργανι<^ιός αντιλαμβάνεται ότι παραμένει στάσιμος, βρίσκει τρόπους και διαμαρτύρεται, θ α μου πεις: «Αφού η τάση του οργανισμού για εξέ­

84________

Δ εν Ξ έρω Τι θέΛ ω

λιξη και αιποπραγμάτοκτη είναι έμφυτη, πώς είναι δυνατόν να πα­ ραμένει στάσιμος»; Εδώ, είναι που μπαίνει στο παιχνίδι ο «εαυτός».

Λ. Ο Εαυτός ο εαυτός έχει άλλες προτεραιότητες. Ο εαυτός, από τη στιγμή που αποκτά συνείδηση, υπακούει σε μια έμφυτη ανάγκη που την έχουμε όλοι οι άνθρωποι και που διαρκει σε όλη μας τη ζωή: Την ανάγκη μας για «θετική θεώρηση». Ληλαδή, την ανάγκη να έχουν οι άλλοι καλη γνώμη για μας. Την ανάγκη αυτή ο Rogers τη χαρακτηρίζει «παγκόσμια, διαχρονική και επίμονη». Την έχουμε όλοι οι ά ν θρ ο ποι -σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της Γης- από την ημέρα που γεν­ νιόμαστε μέχρι και την ημέρα που πεθαίνουμε. Αρχικά, έχουμε ανάγκη θετικής θεώρησης από τους άλλους. Αλλά, καθώς μεγαλώ­ νουμε, θέλουμε κι εμείς να έχουμε καλή γνώμη για τον εαυτό μας. Ο εαυτός αποζητά τη «θετική θεώρηση». Ο οργανισμός θέλει «αυτοπραγμάτωση». Κάποια στιγμή, ανάμεοά τους μπορεί να δημιουργηθεί μια σύγκροιχτη: Για παράδειγμα, ένα κοριτσάκι είναι γεν­ νημένο με το ταλέντο να γίνει χορεύτρια. Όμως ο μπαμπάς της δεν θέλει η κόρη του να γίνει χορεχίτρια. Προκειμένου λοιπόν να δια­ τηρήσει τη θετική θεώρηση του μπαμπά, το κοριτσάκι σιγά-σιγά κα­ ταγράφει μέσα του το χορό σαν αρνητική εμπειρία. Κι αυτό, γιατί η τάση του «οργανισμού» του για χορό προκαλεί στον «εαιπό» τον κίνδυνο να χάσει τη «θετική θεώρηση» του μπαμπά της. Μ' άλλα λόγια, ο εαυτός υπακούει στην ανάγκη του για «θετική θεώρηση». Την τάση του οργανισμού για «πραγμάτωση», ο «εαυτός» τη βάζει σε δεύτερη μοίρα - ιδιαίτερα όταν η τάση αυτή βάζει σε κίνδυνο την ανάγκη του «εαυτού» για «θετική θεώρηση». Είπαμε όμως πιο πάνω, ότι ο οργανισμός όταν εξελίσσεται, το αντιλαμβάνεται - κι όταν δεν εξελίσσεται, πάλι το αντιλαμβάνεται. Έτσι, όταν η συμπεριφορά μας δεν συμβαδίζει με τη φύση μας, τότε

9 - To Αογό και ο Κρόκος

85

ο οργανισμός αρχίζει να διαμαρτύρεται. Και η διαμαρτυρία του ορ­ γανισμού προς τον εαιπό είναι το ονομαζόμενο «άγχος». Τάση Αιποπραγμάτοοσης Οργανισμού

Άγχος Συμπεριφορά Εαυτού

Σχήμα 2

Το άγχος εκδηλώνεται με διάφορα ψυχικά και σωματικά συ­ μπτώματα; Αρχικά, τα συμπτώματα αυτά μπορεί να είναι μια ανεξή­ γητη κούραση και αδράνεια ή κάηοιες ακαθόριστες μελαγχολίες. Αν μετά τις πρώτες αυτές διαμαρτυρίες του οργανισμού, ο εαυτός δεν συμμορφωθεί, αρχίζουν τα δύσκολα. Είναι απαραίτητο να πούμε ότι ο «εαιπός» δεν μπορεί να τα «βάλει» με τον οργανισμό. Ο οργανισμός έχει στη διάθεση του οΜKhripo το δυναμικό, δηλαδή όλο το αυγό. Ο εαυτός διαθέτει μόνο τον κρόκο. Έτσι, αν μετά από τις πρώτες προειδοποιήσεις εκ μέρους του οργανισμού, ο εαυτός και η ανάγκη του για «θετική θεώρηση» €ξακολουθούν να βαδίζουν δρόμους που είναι ενάντια στη φύση του ατόμου, τότε πλέον ο οργανισμός δημιουργεί μια ψυχική ή σω­ ματική αντίδραση. Ο σκοπός αυτής της αντίδρασης είναι να φρενά­ ρει τον εαυτό παραλύοντάς τον. Έτσι έχουμε τις φοβίες, τους ψυχανογκασμούς, τις έμμονες ιδέες, την κατάθλιψη, τις ψυχοσωματικές διαταραχές και τα υπόλοιπα ψυχολογικά προβλήματα.

86

Δ εν Ξ έρω Τι θέΛ ω

Μια και μιλάμε για αυγό και κρόκο, χρειάζεται να κάνουμε μια παρατήρηση: Όλα τα αυγά δεν έχουν το ίδιο μέγεθος κρόκου. Υπάρχουν άνθρωποι, που ο εαυτός τους εκφράζει σχεδόν το 90% του οργανισμού τους, και άλλοι, που είναι ζήτημα αν ο εαυτός τους αντιπροσωπεύει έστω κι ένα 10% του οργανισμού τους. Όταν είμαστε μικρά παιδιά, η συμπεριφορά μας είναι αυθόρμη­ τη. Είμαστε δηλαδή μια αβίαστη έκφραση του οργανισμού μας. Ανάλογα με Τί^πόσο είναι αποδεκτή η συμπεριφορά μας από τους γονείς και τους άλλους μεγάλους γύρω μας, συνεχίζουμε να είμα­ στε αυθόρμητοι ή όχι. Στην περίπτακτη που οι αυθόρμητες εκφρά­ σεις του οργανισμού μας αντιμετωπίζονται με απόρριψη και τιμω­ ρία, ο εαυτός, καθώς διαμορφώνεται, αρχίζει να απορρίπτει τα κομ­ μάτια του οργανισμού που δεν είναι αποδεκτά από το περιβάλλον και δεν του εξασφαλίζουν την περίφημη «θετική θεώρηση». Έτσι, ένας άνθρωπος μπορεί να αισθάνεται αποδεκτός από το περιβάλλον του, όχι όμως σαν αυτός που είναι ανβεντικά.

Λτομο που, σαν οργανισμός, αισθάνεται αποδεκτό από το περιβάλλον του.

Άτομο που, σαν οργανισμός, δεν αισθάνεται αποδεκτό από το περιΒάλλον του.

Σχήμα 3

Όπως δείχνει το Σχήμα 3, για να εκφράζει ο εαυτός ένα μεγά­ λο κομμάτι του οργανισμού, χρειάζεται το άτομο να νιώθει αποδε­

___________________ 9 - To Αυγό και ο Κρόκος_________________ ^ κτό γι' αυτό που ηράγμαη είναι - και όχι για κάτι που παριστάνει. Όσο μεγαλύτερο κομμάτι του οργανισμού μας είναι αποδεκτό από εμάς και το περιβάλλον μας, τόσο μεγαλύτερες πιθανότητες υπάρχουν να πραγματώνουμε και το δίΑ^αμικό μας. Ας δούμε ένα παράδειγμα σε επίπεδο χωρών: Μια χώρα, σαν την Ελβετία, περιτριγυρίζεται από φιλικές χώ­

ρες. Δεν έχει λοιπόν λόγους να επενδύσει το παραγωγικό της δυ­ ναμικό στη διαφύλαξη των συνόρων της. Έτσι, θα το επενδύσει στο να φτιάξει δρόμους, σχολεία, νοσοκομεία, πανεπιστήμια, κοινοοφελή έργα και ό,τι γενικά χρειάζεται σαν χώρα προκειμένου να εξε­ λιχθεί, δηλαδή να πραγματώσει το δυναμικό της. Όταν όμως μια χώρα είναι περικυκλωμένη από εχθρικές χώρες, είναι φυσικό να δώσει προτεραιότητα στην άμυνά της. Μοιραία,

τον κύριο όγκο από το παραγωγικό δυναμικό της θα το επενδύσει στη διαφύλαξη των συνόρων. Ό,τι περισσέψει, μόλις που αρκεί για Κάποια στοιχειώδη κοινωφελή έργα. Κάτω από τέτοιες συνθήκες,

πώς να εξελιχτεί μια χώρα και να πραγματώσει το δυναμικό της; Το ίδιο γίνεται και μ' εμάς, τους ανθρώπους. Όταν έχουμε τη

θετική θεώρηση των άλλων γι' αυτό που πράγματι είμαστε, τότε τολ­ μάμε να εξελιχθούμε κι άλλο. Όσο δηλαδή ο οργανισμός αισθάνε­ ται αποδεκτός, τόσο διαθέτει νέα κομμάτια στον εαυτό, ώστε να Πραγματωθούν. Όταν όμως διαρκώς μας κάνουν αρνητική κριτική ή φοβόμαστε μη μας απορρίψουν, τότε, προκειμένου να προστατέ­

ψουμε την αυτοθεώρησή μας, το δυναμικό μας το ξοδεύουμε στην άμυνα. Οπότε η συμπεριφορά μας, αντί να είναι δημιουργική και παραγωγική, γίνεται αμυντική - άρα δεν εξελισσόμαστε. Ένας καθοριστικός παράγοντας για να βρίσκουμε τα «θέλω» μας, είναι να γνωρίζουμε σε τι ποσοστό ο εαυτός μας -με τη συ­ μπεριφορά του- εκφράζει τον οργανισμό μας. Πόσο μεγάλος είναι Ο κρόκος του αυγού μας; Πόσο αυθεντικοί είμαστε; Όσο μεγαλύτε­ ρο κομμάτι του οργανισμού ανήκει και στον εαιπό, τόσο κι ο εαυ­

τός αποδέχεται τις τάσεις του οργανισμού έτσι όπως είναι. Και όσο

88

Δ εν Ξ έρω Τι Θέ/Ιω

δέχεται τον οργανισμό, τόσο ο οργανισμός παρέχει στον εαυτό νέο δυναμικό για αυτοπραγμάτοοση. θυμίζω πάλι τις βασικές ανάγκες μας: Από τη μια έχουμε τις ανάγκες του οργανισμού να διατηρεί την ύπαρξή του και να εξε­ λίσσεται. Από την άλλη έχουμε την ανάγκη του εαντου για θετική θεώρηση. Όταν ο εαυτός καταφέρνει να κρατάει μια ισορροπία ανάμεσα στι^ δυο αυτέ^^δυνάμεις, εξελίσσεται προς μια κατεύθυνση που είναι εναρμονισμένη με τον οργανισμό. Δηλαδή, ζούμε σύμφωνα με τη φύση μας.

Τάση Αυτοπραγμάτωσης του Οργανισμού Συμπεριφορά του Εαυτού

Η συμπεριφορά του «εαυτού» είναι εναρμονισμένη με τη φύση του οργανισμού. Η μικρή απόκλιση είναι αναπόφευκτη. Κανείς δεν μπορεί να έχει συνεχώς μια συμηεριορορά που να είναι 100% ταυτισμένη με τον οργανισμό του.

Σχήμα 4

Αν όμούς, ο εαυτός υπακούει αποκλειστικά και μόνο στην ανά­ γκη του για «θετική θεώρηση» από τους άλλους, τότε μοιραία ο κρόκος του αυγού θα είναι πολύ μικρός και η εξέλιξη ανάλογη.

9 - To Αυγό και ο Κρόκος

89

Τάση Αυτοηραγμάτ&χιης του Οργανισμού

Συμπεριφορά του Εαυτού Η συμπεριφορά του «εαυτού» υπακούει μόνο στην ανάγκη για «θετική θεώρηση». Έτσι, η συμπεριφορά του ατόμου είναι εντελώς διαφορετική από τη φύση του.

Σχήμα 5

β. Το Κέντρο ΐΐΐς Αυτοεκτίμιισιις ταν είμαστε παιδιά, έχουμε θετική γνώμη για τον εαυτό μας V / -δηλαδή «αυτοεκτίμηση»- εφόσον έχουν θετική γνώμη για μας οι άνθροΰποι που τους θεωρούμε σημαντικούς; Οι γονείς, οι δάσκα­ λοι και γενικά οι «μεγάλοι». Στην εφηβεία, μας ενδιαφέρει και η γνώμη των συνομηλίκων μας. Μάλιστα, για τα χρόνια της εφηβείας, μπορεί να μας ενδιαφέρει μόνο ανιτή η γνώμη. Όταν ενηλικιωνόμα­ στε, για μερικούς από μας η θετική θεώρηση από τους άλλους δεν μας αρκεί. Για να εκτιμάμε τον εαυτό μας σαν ενήλικες, θέλουμε να έχουμε κι εμείς θετική γνώμη για μας. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα: Συκοφαντείς ένα συνάδελφό σου στο διευθυντή και τον διώ­ χνουν από την εταιρία. Παράλληλα, εσυ παίρνεις προαγωγή και αύξηση. Ο διευθυντής είναι ευχαριστημένος μαζί σου, η γυναίκα σου έχει χαρεί, η μαμά σου νιώθει περήφανη για σένα, και οι φίλοι

90

Δ εν Ξ έρω Tt θ έ λ ω

σου σφίγγουν δυνατά το χέρι και σου δίνοντν σι;γχαρητήρια για την προαγωγή σου. (Εννοείται πως κανένας -εκτός από το διευθυ­ ντή- δεν ξέρει τίποτα για το «κάρφωμα» του συναδέλφου σου). Από «θετική θεώρηση» εκ μέρους των άλλων είσαι, λοιπόν, χορτάτος. Αυτό σημαίνει απαραίτητα ότι έχεις κι εσύ «θετική θεώρηση» για τον εαυτό σου; θ α μου πεις «εξαρτάται από το είδος της συνείδησης που έχω». Ναι, από αυτό εξαρτάται... ' Υπάρχουν^λσιπόν κάποιοι άνθρωποι που, πρσκειμένου να εκτι­ μούν τον εαυτό τους, δεν αρκουνται στη «θετική θεώρηση» από τους άλλους. Χρειάζεται να έχουν και οι ίδιοι καλή γνώμη για τον εαυτό τους. Οι άνθρωποι αυτοί, έχουν εσωτερικό κέντρο αυτοεκτί­ μησης. Δηλαδή, δεν αρκουνται σε εξωτερικά κριτήρια (όπως σ' αυ­ τό το παράδειγμα), για να έχουν αυτοεκτίμηση. Ο «εαυτός» τους παίρνει μεν υπόψη του τη γνώμη των άλλων, αλλά ταυτόχρονα εί­ ναι εναρμονισμένος και με τον οργανισμό τους (6λ. Σχήμα 4). Υπάρχουν όμως και κάποιοι άλλοι, που για να εκτιμούν τον εαυτό τους αρκουνται στα «εύγε» και τα «μπράβο» των γυρω τους. Αυτοί έχουν εξωτερικό κέντρο αυτοεκτίμησης, διότι τα εξωτερικά κριτήρια τους αρκούν. Ο «εαυτός» τους είναι συνεχώς στραμμένος στη γνώμη των άλλων, αγνοώντας τις ανάγκες του οργανισμού τους (Βλ. Σχήμα 5).

10. Ανάμες και Προσδοκίες

Μότσαρτ, όπως απέδειξε περίτρανα η ιστορία, ήταν γεννημέ­ νος μουσικός. Αυτή ήταν η «τάση πραγμάτωσης» του οργα­ νισμού του. θ α μπορούσε όμως, να είχε έναν πατέρα που ήθελε ζόρι-στανιό να κάνει το γιο του στρατιωτικό, μια και την εποχή εκείνη αυτό ήταν ένα επάγγελμα που εξασφάλιζε κοινωνική υπόληψη, θ α μπορούσε μάλιστα, και ο ίδιος ο νεαρός Μότσαρτ να βίχε ενστερνιστεί τις επιθυμίες του πατέρα του και να είχε ακολου­ θήσει αυτόν τον κλάδο. Σε μια τέτοια περίπτοχτη, τα «θέλω» του Μότσαρτ δεν θα υπάκουαν στις ανάγκες του οργανισμού του, αλλά στις προσδοκίες του εαυτού του και των γύρω του. Ένα «θέλω» είναι μια συνειδητοποιημένη πρόθεση. Σκόπιμα δεν λέω «ανάγκη», διότι τα «θέλω» μας δεν πηγάζοι/ν μόνο από ανάγκες αλλά και από προσδοκίες. Τις δικές μας και των άλλων.

Ο

91

92

Δ εν Ξ έρω Τι θέΆ ω

Εννοείται ότι υπάρχουν και μερικά «θέλω» που αποτελούνται από ένα ow 5uaap0 αναγκών και προσδοκιών. Αυτό θα το δούμε μ' ένα παράδειγμα, λίγο πιο κάτω. Για να μηορονίμε να καταλαβαίνουμε τα «θέλω» μας, είναι ση­ μαντικό να μπορούμε να ξεχοορίσουμε ποιά από αυτά είναι ανάγκες και ποιά προσδοκίες. Λημιουργείται λοιπόν ένα ερώτημα: Από που πηγάζουν τα «θέλω» μας; Σε ποιό Βαθμό, αυτά που λέμε ότι θέλουμε, προέρχονται #πό τις ανάγκες μας και σε ποιο βαθμό από τις προσδο­ κίες μας; Ποιά είναι η διαφορά ανάμεσα σε ανάγκες και προσδοκίες; Η απάντηση είναι απλή: Όποιο «θέλω» προέρχεται από τον ορ­ γανισμό, είναι ανάγκη. Όταν όμως ένα «θέλω» προέρχεται από τον εαυτό, υπάρχουν δύο περιπτώσεις: α. Το «θέλω» του εαυτού εκφράζει κάποια συνειδητοποιημένη ανάγκη του οργανισμού. β. Το «θέλω» του εαυτού δεν προέρχεται από κάποια ανάγκη του οργανισμού, αλλά από την ανάγκη του εαυτού για «θετική θε­ ώρηση». Στην περίπτωση αυτή, το «θέλω» μας προέρχεται από κάηοια προσδοκία. Βέβαια, είναι πολύ δύσκολο να μπορούμε να ξεχωρίσουμε πότε ένα «θέλω» μας έχει σχέση με τις ανάγκες του οργανισμού και πό­ τε όχι. Γι' αυτό το λόγο, αξίζει να μελετήσουμε τις ανάγκες και τις προσδοκίες πιο αναλυτικά.

β. Οί ανάγκες

Ε

ίναι απογευματάκι. Είμαι καθισμένος στο μπαλκόνι του σπιτιού μου και πίνω το καφεδάκι μου. Πάνω στο τραπέζι περπατάει αμέ­

ριμνα ένα μυρμηγκάκι, από κείνα τα πολύ μικρά. Απλώνω μηχανι­ κά το χέρι μου να το σΐΛ^θλίψω. Την ώρα που μόλις το αγγίζω με το δάχτυλό μου, σκέφτομαι ότι δεν μου φταίει σε τίποτα να το σκοτώ­ σω. Έτσι, την τελευταία στιγμή σταματάω. Όμως, το έχω ήδη αγγίξει,

_____________ 10 - Ανάγκες και Προσδοκίες________________ ^ Dn0TC αυτό έχει αντιληφθεί τον κίνδυνο. Όσο ήταν αμέριμνο, ηηγαινε με το πάσο του. Από τη οτιγμη που ένιωσε ότι κινδυνεύει, πάτησε μια τρεχάλα και όπου φύγει-φύγει. Καθώς το κοιτούσα να τρέχει, ηςέφτηκα; «Ενα τόσο δα μικρό πλασματάκι και κοίτα πώς τρέχει για να σώσει τη ζοαούλα του». Εκείνη την ώρα, το μυρμηγκάκι υπάκουε (Πη βασική εντολή που υπακούουν όλα τα ζωντανά: «Λιατήρησε την ύπαρξή σου». Αυτή η εντολή δημιουργεί την πρωταρχική ανά­ γκη κάθε ζωντανού οργανισμού. Την επιβίακτη. Οι ανάγκες, λοιπόν, προέρχονται από τον οργανισμό. Οι ανά­ γκες έχουν βιολογική προέλευση. Οι βασικές ανάγκες του οργανι­ σμού είναι δύο: Η πρώτη είναι διπλή (την αναφέραμε στο παρά­ δειγμα με το μυρμήγκι): Είναι η ανάγκη εηιβίωστις και διαιήρΐίσης

του οργανισμού. Η δεύτερη, έχει να κάνει με την τάση αιποηραγμάτωσης του ορ­ γανισμού, δηλαδή την εξέΛιξή του. Η τάση του οργανισμού να εξελίσtjcrai έχει κι αυτή βιολογική βάση: Ο Restak (1979) σ' ένα βιβλίο του για τον εγκέφαλο, αμφισβητεί την άποψη ότι το αποκλειστικό κίνητρο στα ζώα είναι η αναζήτηση τροφής - και αναφέρει το εξής πείραμα: Παίρνουμε έναν πεινασμένο ποντικό και τον βάζουμε μπροστά από έναν λαβύρινθο (βλ. σ. 94). Στην είσοδο του λαβύρινθου βά­ ζουμε μπόλικο τυρί. Ο ποντικός τρώει τυρί μέχρι να χορτάσει. Μετά, παρόλο που δεν πεινάει πια, εξερευνά ολόκληρο το λαβύρινθο. Σί­ γουρα, η εξερεύνηση αχπή δεν έχει σκοπό την αναζήτηση τροφής. Στη συνέχεια καυτηριάζουμε ένα όργανο που υπάρχει στον συ­ ναισθηματικό εγκέφαλο του ποντικού, τον ιηηόκαμηο^. Ξαναβάζου­ με τώρα τον ποντικό -πάλι πεινασμένο- μπροστά από ένα λαβύριν­ θο όπου του έχουμε και πάλι μπόλικο τυρί στην είσοδο. Αυτή τη φο­ ρά, ο ποντικός τρώει το τυρί, αλλά δεν ενδιαφέρεται να εξερευνήσει το λαβύρινθο. 2. Ο συναισθηματικός εγκέφαλος ονομάζεται «λιμβικό σύστημα». Η λέξη προίρχεται από το λατινικό Limbus που σημαίνει «κύκλος». Πράγματι ο συναισθτιματικός εγκέφαλος μοιάζει με κύκλο.

>

Δεν Ξέρω Τι θέΆω

94

m

h_z

ο ποντικός τρώει το τυρί και μετά εξερείΛ^ά όλο το λαβύρινθο

Σχήμα 6

Φαίνεται ότι ο ιππόκαμηος είναι ένα όργανο που μας ωθεί ηρος την εξερεύνηση και την αναζήτηση του καινούργιου^. Βλέπουμε λοιπόν, ότι δεν είναι μόνον οι ανάγκες διατήρησης του οργανισμού που έχουν βιολογική βάση. Το ίδιο συμβαίνει και με τις ανάγκες εξέλιξης. Μ' άλλα λόγια, όσο στιμανηκό είναι για τον οργανισμό μας να επιβιώνουμε, άλλο τόσο ωιμαηικό είναι και να εξελισσόμαστε. Είμαστε λοιπόν ένας οργανισμός με πρωταρχικές ανάγκες να επιβιώνουμε, να διατηρούμε την ύπαρξή μας και να εξελισσόμαστε. Όμως, εκτός από οργανισμός είμαστε και εαυτός. Έτσι, μαζί με τις ανάγκες, έχουμε και τις προσδοκίες μας. 3. θ α μπορούσαμε, χαριτολογώντας, να πούμε ότι ορισμένοι άνθρωποι είναι πιο «ιπποκαμπικοί» από τους άλλους.

10 - Ανάγκες και Προσδοκίες

95

β. Οι Προσδοκίες

Ο

ι προσδοκίες προέρχονται από τον εαυτό. Πηγάζουν, όπως λέει

ο Rogers, από την ανάγκη του εαυτού να έχουν οι άλλοι για μας «θετική θεώρηση». Επίσης, πηγάζουν και από την επιθυμία μας

να έχουμε κι εμείς καλη γνώμη για τον εαυτό μας. Αυτή η ανάγκη θετικής θεώρησης διαμορφώνει τις προσδοκίες του εαυτου. Όπως αναφέραμε πιο πάνω, υπάρχουν φορές, που οι προσδο­

κίες του εαυτου συμπίπτουν με τις ανάγκες του οργανισμού. Για πα­ ράδειγμα, έχεις από μικρός μια έμφυτη κλίση προς τον αθλητισμό. Παράλληλα, ο πατέρας σου, που είναι ο ίδιος παλιός αθλητής, θέλει ya σε καμαρώσει αθληταρά. Εδώ, η ανάγκη του εαυτού σου για θεtική θεώρηση από τον πατέρα σου, σε οδηγεί να δημιουργήσεις προσδοκίες οι οποίες συμβαδίζουν με τις ανάγκες αυτοπραγμάτω­

σης που έχει ο οργανισμός σου. Και ο οργανισμός σου και ο πατέ­ ρας σου αθλητή σε θέλουν. Είναι όμως και περιπτώσεις στις οποίες οι προσδοκίες του εαυ­

τού μας είναι εντελώς διαφορετικές από τις ανάγκες του οργανι­ σμού μας. Για να γυρίσουμε στο προηγούμενο παράδειγμα, σκέψου την περίπτ&κτη όπου, ενώ ο οργανισμός σου θέλει τον αθλητισμό, οι γονείς σου, για να έχουν θετική θεώρηση για σένα, θέλουν να γί­

νεις επιστήμων. Σε αποτρέπουν λοιπόν από οτιδήποτε θα μπορούσε να σε αποσπάσει από αυτή τους την επιθυμία. Έτσι, προκειμένου να έχει ο εαυτός σου την καλή γνώμη των γονιών, δημιουργεί προσ­ δοκίες που δεν συμβαδίζουν με τις ανάγκες του οργανισμού σου. Ή , για να αντιστρέφουμε το παράδειγμα, ενώ εσύ είσαι πολύ λεπτε­ πίλεπτος και αδύναμος, ο πατέρας σου θέλει να σε κάνει οπωσδή­ ποτε αθλητή. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις ανάμεσα στον οργανι­ σμό και τον εαυτό δημιουργείται μια σύγκρουση.

Acv Ξ έρω Tt θέΛ ω

96

Οργανισμός και θετική Oewptiati

Σ

το σημείο αυτό χρειάζεται να κάνουμε μια διευκρίνηοη: Με Βά­ ση τα όσα είπαμε μέχρι τώρα, μηορεί να έχει δημιουργηθεί η

εντύπωση ότι η ανάγκη της θετικής θεώρησης είναι ανάγκη μόνο του εαυτού και όχι του οργανισμού. Μια τέτοια εντύποοση είναι λά­ θος. Ο εαιπός είναι μέρος του οργανισμού. Μηορεί να υπάρχουν κομμάτια του οργανισμού που δεν ανήκουν στον εαυτό, αλλά δεν υπάρχει κομμάτι του εαυτού που να μην ανήκει στον οργανισμό. Ας θυμηθούμε το παράδειγμα με το αυγό, που αναφέραμε στο προηγούμενο κεςράλαιο; Ο κρόκος (εαυτός) είναι μέρος του αυγού (οργανισμός). Έτσι, η ανάγκη της θετικής θεώρησης είναι κι αυτή (μαζί με τις ανάγκες επιβίωσης και εξέλιξης) βασική ανάγκη του οργανισμού. Όμως, μερικές φορές, ο οργανισμός κι ο εαιπός αντιλαμβάνο­ νται την ικανοποίηση αυτής της ανάγκης με διαφορετικό τρόπο: Ο οργανισμός θέλει θετική θεώρηση γι' αυτό που ηράγμαη είναι. Ληλαδή, το παιδί που έχει τάση στον αθλητισμό, θέλει τη θετική θεώ­ ρηση των γονιών του, αλλά τη θέλει ως αθΛψής, γιατί πρσς τα εκεί τον κατευθιίνει η φυσική ανάγκη της εξέλιξής του. Δεν θέλει τη θε­ τική θεώρηση σαν γιατρός ή σαν μαθηματικός. Ο εαυτός θέλει οπωσδήποτε τη θετική θε&ίρηση - με οποιοδήποτε κόστος. Όταν αντιλαμβάνπαι ότι κινδνινεύει να χάσει τη θετική θεώ­ ρηση, δεν εξετάζει τι επιθυμεί ο οργανισμός. Μ' άλλα λόγια, το παιδί, όταν διαπιστώσει ότι αν συνεχίσει τον αθλητισμό, θα χάσει τη θετική θεώρηση των γονιών του, μπορεί να εγκαταλείψει την τάση του ορ­ γανισμού προς τον αθλητισμό και V ακολουθήσει τις επιθυμίες τους. Βέβαια, αυτό δεν είναι νομοτελειακό. Υπάρχουν και παιδιά που προτιμούν να κάνουν αυτά που τους υπαγορεύει ο οργανισμός τους και ας μην έχουν τη θετική θεώρηση των γονιών τους. Όμως αυτές οι περιπτώσεις είναι η εξαίρεση. Τις πιο πολλές φορές, ειδικά στα

__________________ 10 - Ανάγκες mt Προσδοκίες________________ ^ παιδιά, η ανάγκη της θετικής θεώρησης από τους γονείς είναι πιο ίντονη και επιβάλλεται στην τάση του οργανισμού για εξέλιξη.

6. Ο ι Όροι Αξίας Rogers χρησιμοποιεί μια έννοια-κλειδί: Στα αγγλικά η έννοια αυτή είναι conditions of worth, που θα πει «συνθήκες αξίας» ή «όροι αξίας». Οι όροι αξίας καθορίζουν εκείνο που πιστεύει ο εαυ­ τός ότι πρέπει να είναι, προκειμένου να έχει τη θετική θεώρηση των

Ο

άλλων. Είναι σα να λέμε «αξίζω υπό τον όρο ότι... ». Αυτό που πραγματικά εννοούμε είναι: «Αξίζω μόνο όταν έχω τη θετική θεώ­ ρηση των ανθρώπων που θεωρώ σημαντικούς - και για να την έχω, πρέπει να είμαι...». Από κει και πέρα ο καθένας συμπληρώνει αυτή τη φράση όπως θέλει. Οι προσδοκίες του εαυτού πηγάζουν από αυ­ τούς τους «όρους αξίας». Όπως είπαμε, είναι δυνατόν οι ανάγκες του οργανισμού για εξέλιξη να είναι εντελώς διαφορετικές ή ακόμα και να συγκρούο­ νται με τους όρους αξίας. Όμως, τις περισσότερες φορές, ο εαυτός υπακούει στους όρους αξίας. Γιατί να συμβαίνει αιπό; Σύμφωνα με τον Rogers, αυτό συμβαίνει διότι ο εαιπός έχει μια ψευδαίσθηση: Πιστεύει ότι αν ακολουθήσει το δρόμο που επιβάλλουν οι «όροι αξίας» θα καταλήξει στην «αυτοπραγμάτωση». Δηλαδή, το παιδί που αναφέραμε πιο πριν, πιστεύει πως αν γίνει γιατρός θα πραγμα­ τώσει το δυναμικό του. Αυτό είναι ψευδαίσθηση, μια και το πραγ­ ματικό δυναμικό του οργανισμού του δεν θα πραγματωθεί ως για­ τρός αλλά ως αθλητής. Αιπός είναι ένας από τους βασικούς λόγους για τους οποίους κάποια «θέλω» μας δεν προέρχονται τόσο από τις ανάγκες, όσο από τις προσδοκίες μας. Και τώρα το κρίσιμο ερώτημα: Σε πιο βαθμό ο εαυτός μας βρί­ σκεται σ' επαφή με τον οργανισμό μας; Η απάντηση στο επόμενο κεφάλαιο.

11. Η Γέψνρα

ι ανάγκες μας δεν έχοχ/ν χέρια και πόδια. 0\πε ixo w στόμα να μιλήσουν. Προκειμένου να ικανοποιηθούν, Βασίζονται στη συμπεριφορά μας. Η συμπεριφορά, κάτω από κανονικές συνθήκες, δηλαδή όταν δεν απειλούμαστε, υπακούει στη συνειδη­ τή μας θέληση. Ο διευθυντής της συνειδητής θέλησης είναι ο εαυ­ τός. Ο εαυτός είναι εκείνος που ελέγχει τη συμπεριφορά, δηλαδή αυτά που κάνουμε και λέμε. Αυτό σημαίνει ότι προκειμένου να ικανοποιηθεί μια ανάγκη του οργανισμού, χρειάζεται πρώτα να γί­ νει αντιληπτή από τον εαυτό. Μόλις γίνει αντιληπτή, έχει μετατραπεί σε «θέλω», δηλαδή έχει γίνει μια συνειδητοποιημένη πρόθεση. Από κει και πέρα εναπόκειται στον εαυτό ν' αποφασίσει αν θα ικα­ νοποιήσει αυτό το «θέλω» ή όχι.

Ο

98

11 - Η Γέφυρα

99

Φαίνεται λοιπόν ότι ανάμεσα στον οργανισμό και τον εαυτό υπάρχει ένας δίαυλος επικοινωνίας, κάτι σαν «γέφυρα», που μετα­ φέρει τις ανάγκες του οργανισμού στο χώρο του συνειδητού. Αν εξετάσουμε όμως τον εαιπό μας και τους γύρω μας, θα διαπιστώ­ σουμε ότι αυτός ο δίαυλος επικοινωνίας δεν λειτουργεί το ίδιο απο­ τελεσματικά σε όλους τους ανθρώπους. Υπάρχουν άνθρωποι που καταλαβαίνουν εύκολα τις ανάγκες τους, και άλλοι που συχνά πα­ ραπονιούνται ότι «δεν ξέρουν τι θέλουν». Όμως, ακόμα κι ανάμεσα σ' εκείνους που συνήθως ξέρουν τι θέλουν, υπάρχουν εποχές που ούτε κι αυτοί ξέρουν τι θέλουν. Σαν να έχει πάψει να λειτουργεί αυτός ο δίαυλος της επικοινωνίας με­ ταξύ του οργανισμού και του εαυτού. Σαν να «κόπηκε» η γέφυρα. Γιατί, άραγε, να συμβαίνει αυτό; Μία πιθανότητα είναι, ο εαυτός να έχει στραμμένη την προσο­ χή του αποκλειστικά στις προσδοκίες του και να μη δίνει σημασία στα μηνύματα του οργανισμού. Για παράδειγμα, η 17χρονη κοπέλα που είναι αποφασισμένη να μπει στο Πανεπιστήμιο, παραβλέπει συ­ στηματικά τις επιθυμίες της να βγει, να διασκεδάσει, να φλερτάρει και γενικά να ζήσει σύμφωνα με τις ανάγκες που έχει ο οργανι­ σμός της σ' αιπή την ηλικία. Βέβαια, για να μην παίρνεις χαμπάρι ή να αρνείσαι τις ανά­ γκες του οργανισμού σου, θα πει ότι δεν δίνεις ιδιαίτερη προσοχή στα συναισθήματα που σου δημιουργούνται από τις ανικανοποίητες ανάγκες σου. Ένας άνθρωπος που έχει επαφή με τα .συναισθήματα του, κάποια στιγμή μοιραία θ' αναγνωρίσει τα «θέλω» και τα «δεν θέλω» του. Φαίνεται λοιπόν, ποος ένα τέτοιο άτομο (όπως η 17χρονη κοπέλα) ή δεν έχει επαφή με τα συναισθήματα του, ή έχει επαφή μόνο με τα συναισθήματα που έχουν σχέση με τις προσδοκίες του. Μ' αυτή την τακτική, κλείνει από μόνο του τη γέφυρα που το συν­ δέει με τις ανάγκες του. Στο παράδειγμα που μόλις αναφέραμε, η 17χρονη κοπέλα δεν καταλαβαίνει τα συναισθήματα της στέρησης που δημιουργούνται

100___________________ Δ εν Ξ έρω Τι θέΛα>

στον οργανισμό της. Είναι αποκλειστικά στραμμένη στο συναίσθη­ μα της ικανοποίησης που παίρνει από τα «μπράβο» των καθηγητών και των γονιών της. Μπορεί πάλι να καταλαβαίνει τη στέρηση, αλ­ λά V αρνείται να τη λάβει υπόψη της. Αυτός είναι ένας ακόμα πι­ θανός λόγος για να «κοπεί» η γέφυρα; Κάποια ανάγκη του οργανισμού κάνει τον εαυτό να αισθάνε­ ται ότι απειλείται. Οπότε, ναι μεν ο εαυτός αντιλαμβάνεται τι θέλει, αλλά αυτό που θέλει αρνείται να το δεχθεί. Συνεπώς απωθεί όποιο συναίσθη^ έχει σχέση με αυτό το «θέλω» του. Ένα πολύ συνηθι­ σμένο παράδειγμα αυτού του φαινομένου είναι ο τρόπος με τον οποίο χειρίζονται μερικοί άνθρωποι το θυμό τους. Οι άνθρωποι αυ­ τοί έχουν μεγαλώσει με τη νοοτροπία ότι «τα καλά παιδιά δεν θυ­ μώνουν» - κι ότι ο θυμός είναι «κακό» συναίσθημα. Όταν λοιπόν θυμώσουν, τους πιάνει άγχος. Το άγχος είναι το αποτέλεσμα της ανησυχίας τους, ότι θα τους απορρίψουν οι άλλοι αν αντιληφθουν πως θύμωσαν. Δηλαδή, ο εαυτός τους φοβάται ότι, αν θυμώσει, μπο­ ρεί να χάσει τη θετική θεώρηση των άλλων. Βέβαια, όλα όσα λέμε εδώ προϋποθέτουν ότι η ανάγκη μας για θετική θεώρηση ικανοποιείται μόνο όταν έχουμε την καλή γνώμη των άλλων. Όπως αναφέραμε όμως, μερικοί έχουν εσωτερικό κέ­ ντρο αυτοεκτίμησης. Δηλαδή, προκειμένου να έχουν θετική ατποεκτίμηση δεν αρκούνται στη θετική θεώρηση εκ μέρους των άλλων - θέλουν να έχουν και οι ίδιοι καλή γνώμη για τον εαυτό τους. Όμως, ακόμα κι αυτοί οι άνθρωποι είναι δυνατόν να χάσουν την επαφή με τις ανάγκες τους, αλλά για έναν άλλο λόγο: Εστιά­ ζουν σε κάποιους υλικούς στόχους που βάζουν, και μέχρι να τους πετύχουν, έχουν παρωπίδες. Δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο το πα­ ρακάτω φαινόμενο: Ένα ζευγάρι βάζει στόχο ν' αποκτήσει ένα σπί­ τι. Μέχρι να το αποκτήσει ακολουθεί ένα τέτοιο στυλ ζωής, το οποίο προϋποθέτει ότι η σχέση είναι κάτι σαν μια «αυτοποτιζόμενη γλάστρα», για την οποία δεν χρειάζεται να επενδύσουν ούτε χρόνο ούτε ενέργεια. Έτσι, όλο τους το δυναμικό το αφιερώνουν στην επί­

11 - t f Γέφυρα______________________ 101 τευξη του στόχου που έβαλαν. Και δίχως καλά-καλά να το καταλά­ βουν παύουν να έχουν μια σχέση συναισθηματικής επαφής. Στα­ διακά μετατρέηονται σε μια «σχέση στόχων» με αποτέλεσμα στα­ διακά ν' αποξενο>θούν ο ένας απ' τον άλλο. Όταν πλέον αποκτή­ σουν το σπίτι, ανακαλύπτουν πως η σχέση τους δεν έχει πια νόημα - και συχνά καταλήγουν στο διαζύγιο. Όταν αφοσιωθείς υπερβολικά στην επίτευξη ενός στόχου, είναι δυνατόν να χάσεις την επαφή με τα συναισθήματά σου, και κατ' βηέκταση με τα «θέλω» σου. Η ετπυχία δεν βρίσκεται σε μια ζωή ηου υπάρχουν μόνο προκλήσεις για επιτυχία. Το ζητούμενο, αν έχει κοπεί ή αν έφραξε η «γέφυρα», είναι να δούμε πώς μπορούμε να την αποκαταστήσουμε. Το Δεύτερο μέρος ίου βιβλίου ασχολείται με αυτό ακριβός το θέμα.

Μ έρο ς Δ εύ τερο

Αηχνωοηας ιις Ώηίαΐΰθΐΐμαηκές Ανάμες μας

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ

Ακά/Ινητες Ανάγκες και... το Πτιγάδι

Π

ριν προσπαθήσουμε V αποκαταστήσουμε την επαφή με τις συναισθηματικές μας ανάγκες, θα χρειαστεί να συνειδητο­ ποιήσουμε έναν κανόνα που διέπει το ανθρώπινο είδος. Η

πιο σημαντική ανάγκη για τον άνθρωπο, είναι η εκάστοτε ακάλυ­ πτη. Διψάς; Μέχρι να ξεδιψάσεις, το μυαλό σου όλο στο νεράκι θα τρέχει. Κάποια στιγμή ξεδιψάς. Σε λίγο σε πιάνει άλλη ανάγκη. Μπορεί να πεινάς ή να θέλεις να πας στην τουαλέτα. Ικανοποιείται κι αυτή η ανάγκη; - σε λίγο εμφανίζεται άλλη. Βέβαια, όλες αυτές είναι Βιολογικές ανάγκες. Κάτι ανάλογο γί­ νεται και με τις συναισθηματικές μας ανάγκες. Αισθάνεσαι μοναξιά; Αναζητάς μια παρέα. Είσαι συνέχεια με ανθρώπους; Κάποια στιγμή αποζητάς την απομόνοκτή σου. Πέτυχες στον οικονομικό τομέα; Μπορεί να σου ξεφυτρώσει μια μισο-τελειωμένη εφηβική υπόθεση να γίνεις ζωγράφος. Πέτυχες σαν γντναίκα, κυρίως επειδή είχες εντυπωσιακή εμφάνιση; Κάποια στιγμή μοιραία θ' αποζητήσεις κάτι περισσότερο απ' το να είσαι απλά και μόνο μια «ωραία γυναίκα». 105

106

Λ εν Ξέρω Τι θέΛ ω

Όηοΰς βλέπεις, το πηγάδι των αναγκών είναι απύθμενο. Από κει βγαίνει και η λέξη «άνθρωπος». Από το «άνω θρώσκω», που στην κυριολεξία σημαίνει «κοιτάζω προς τα πάνω», αλλά στην ουσία σημαίνει «θέλω όλο και καλύτερα - όλο και ψηλότερα». Έτσι, η τέ­ χνη να μηορείς ν' αναγνωρίζεις τι θέλεις δεν έχει ως σκοπό να βρεις ποιες συγκεκριμένες ανάγκες έχεις αυτή την εποχή. Το σημα­ ντικό είναι να καταφέρνεις -τον περισσότερο καιρό- να βρίσκεσαι σ' επαφή τη ροή των αναγκών σου. Κι ερχόμαστε τώρα στο «ψητό»; Πώς μπορούμε, κάθε φορά, να καταλαβαίνουμε τι θέλουμε; Κατά τη γνώμη μου, υπάρχουν πολλοί τρόποι. Ίσοος μερικοί απ' αυτούς να ταιριάζουν περισσότερο σε κά­ ποιους από μας, και μερικοί σε κάποιους άλλους. Ας τους εξετάσου­ με έναν ένα χωριστά.

12. Εηαψή μ ης Αισθήσεις

Ε

ρχόμαστε σ' επαφή με το περιβάλλον μέσα από τις αισθήσεις μας. Μηορεί η πολύπλοκη προσωπικότητά μας σνιχνά να μην έχει ξεκάθαρες απόψεις και προτιμήσεις, αλλά οι αισθήσεις |ΐας στο θέμα αυτό είναι κατηγορηματικές: Μια γεύση ή σου αρέσει δεν σου αρέσει. Οι αισθήσεις μάς γνωστοποιούν αμέσως τι τους αρέσει και τι δεν τους αρέσει. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι τους δί­ νουμε πάντα σημασία. Η παρακάτω ιστορία είναι χαρακτηριστική: Ο Βασίλης -ένας απλός υπάλληλος μιας εταιρίας- πάντοτε θαύ­ μαζε την Ελπίδα, τη γραμματέα του γενικού διευθυντή. Η Ελπίδα τα είχε όλα. Και μόρφοικτη και τρόπους και οικονομική άνεση και εμφάνιση - γενικά τίποτα δεν της έλλειπε. Για τον Βασίλη, που εί­ χε σενάριο και στυλ «κακομοίρη», και Θεωρούσε τον εαυτό του έναν «υπαλληλάκο», η Ελπίδα ενσάρκωνε ένα απλησίαστο όνειρο. 107

108

Δ εν Ξερού Τι θε'Λω

Όμως ο Βασιλάκης ήταν «παίδαρος», και απ' όλους τους άντρες στην εταιρία η Ελπίδα αυτόν ερωτεύτηκε. Κάηοια φορά δημιουργήθηκε ένα θέμα για το οποίο έπρεπε ο Βασίλης και η Ελπίδα να μείνουν οτο γραφείο μετά το κλείσιμο και να συνεργαστούν. Εκείνο το απόγευμα, ενώ όλοι οι άλλοι είχαν φύγει, οι δυο τους έμειναν μέχρι αργά. Όταν τελείωσαν τη συνερ­ γασία τους, η Ελπίδα του πρότεινε να πάνε για φαγητό. Βρέθη^ λοιπόν ο Βασίλης, χωρίς καλά-καλά να το καταλάβει, σ' ένα τρυφερό τετ-α-τετ με τη γυναίκα των ονείρων του, το οποίο και κατέληξε στο διαμέρισμά του. Όμως του συνέβη κάτι πρωτό­ γνωρο και εντελώς ανεξήγητο: Παρόλο που ήταν μέσα στην έκστα­ ση και την ευφορία, σεξονιαλικά δεν μπόρεσε να λειτουργήσει! «Κόμπλεξ κατωτερότητας» θα σκέφτεσαι. «Την ένιωθε πολύ ανώτερή του και γι' αυτό δεν μπόρεσε να λειτουργήσει». Όχι. Το σεξουαλικό ιστορικό του Βασίλη δεν δικαιολογούσε μια τέτοια αντίδραση. Όποτε του δινόταν η ευκαιρία να έχει μια όμορφη γυ­ ναίκα στην αγκαλιά του, τα πήγαινε μια χαρά. Το πρόβλημα είχε άλλη αιτία: Ο Βασίλης ήταν άνθρωπος των αισθήσεων. Μία λοιπόν από αυτές τις αισθήσεις, είχε αντίρρηση για τη δεσποινίδα Ελπίδα. Και, δυστυχώς για το Βασίλη, του έτυχε η αίσθηση αυτή να είναι και η μόνη ασυμβίβαστη: Η όσφρηση. Σκέψου το από μόνος σου: Μπορείς να βρεθείς ερωτικά με κά­ ποιον χωρίς να τον μυρίζεις; Η όσφρηση είναι άμεσα συνδεμένη με την αναπνοή. Πώς να μη μυρίζεις τον άλλο; Μπορείς να σταματή­ σεις να εισπνέεις; Γι' αυτό λέμε πως η όσφρηση είναι η ασυμβίβα­ στη αίσθηση. Όμως, παρόλο που τα χνώτα της Ελπίδας δεν άρεσαν στην όσφρηση του Βασίλη, ο ίδιος δεν έδοκτε σημασία στα όσα του έλε­ γε η όσφρησή του. Ναι μεν τον ενοχλούσαν, αλλά ο εαιπός του δεν ήθελε να συνειδητοποιήσει κάτι τέτοιο. Εδώ του είχε πέσει ο «πρώ­ τος λαχνός»! - τέτοια θα κοίταζε τώρα; Μ' άλλα λόγια, ο Βασίλης

12 - Εηαφή με ιις Αισθήσεις

109

είχε αποκόψει την εηαφή με μια από τις αισθήσεις του. Έλα όμως που το κέντρο επεξεργασίας του εγκεφάλου του* δεν δεσμεύεται από τις όποιες φιλοδοξίες του Βασίλη; Κι έλα που μια τέτοια μυροοδιά δεν μπορούσε να του προκαλέσει διέγερση; Οπότε πώς να λει­ τουργήσει σεξουαλικά; Αν ο Βασίλης είχε καλύτερη επαφή με τις αισθήσεις του, θα ξεχώριζε ένα «δεν θέλω» του, από την αρχή. θ α έλεγε δηλαδή: «Ενώ τη θέλω σεξουαλικά, δεν μπορώ να λειτουργή­ σω μαζί της διότι μ' ενοχλούν τα χνώτα της». θ α μου πεις «καλά, και είναι λόγος αυτός να χωρίσει ένα ζευ­ γάρι»; Υπάρχουν δύο περιπτώσεις: Η πρώτη είναι μια δυσοσμία που μπορεί να προέρχεται από ένα χαλασμένο δόντι, ένα χαλασμένο στομάχι ή κάτι ωτορινολαρυγγολογικό, και η οποία με τη σημερινή ιατρική αντιμετωπίζεται απόλυτα. Κι έτσι, θα μπορούσε ο Βασιλάκης να έχει και την Ελπίδα του και τη σεξουαλική του απόλαυση μαζί της. Όταν όμως δεν ταιριάζουν τα χνώτα ενός ζευγαριού χωρίς να φταίει κάτι παθολογικό, τα πράγματα είναι πολύ ζόρικα. Πάνω στο θέμα αυτό, έχω κάνει εδώ και καιρό μια σκέψη την οποία έχω ανα­ φέρει σε κάποιες διαλέξεις μου, αλλά είναι η πρώτη φορά που τη γράφω: Οι άνθρωποι, προκειμένου να διαλέξουμε ταίρι, έχουμε μια διαδικασία που την ονομάζουμε «φλερτ». Στα ζώα, η διαδικασία αυτή γίνεται με την όσφρηση. Πηγαίνει ο σκύλος μυρίζει τη σκύλα, τον μυρίζει κι εκείνη και αν ταιριάζουν τα χνώτα τους, πάνε και για τα περαιτέρω. Αν δεν ταιριάζουν, τότε λένε από ένα αμοιβαίο «ορεβουάρ, χάρηκα που σας γνώρισα», και συνεχίζουν ο καθένας το δρόμο του. Οιπε ατέλειωτες συζητήσεις, ούτε ρομαντικά περι­ βάλλοντα. Μια μυρωδιά τα κρίνει όλα.

* Βλ. το βιβλίο μου "Μα, Γιατί Νιώθω Έτσι;" - Τα Συναιοθήραια: Πώς Δημιουργού-

nat. Πώς ΕΛέγχοηαι. Εκδόσεις θυμάρι. (Σ.τ.σ.).

110_________________ Αεν Ξέρω Τι θέΛω Η όσφρηση είναι συνυφασμένη με την αναπνοή. Παράλληλα, στα ζώα αποτελεί το καθοριστικό κριτήριο προκειμένου να εηιλέξουν το ταίρι με το οποίο θα ζευγαρώσουν. Δημιουργείται λοιπόν ένα πολύ σημαντικό ερώτημα: Μήπως η όσφρηση είναι η διαδι­ κασία με την οποία ανιχνεύουμε αν είμαστε βιολογικά συμβατοί ή μη συμβατοί μεταξύ μας; Μήπως δηλαδή, το ότι δεν ταιριάζουν τα χνώτα δυο σκύλων, αυτό σημαίνει ότι βιολογικά δεν ταιριάζουν να κάνουν^αιδί; Μήπως οι γενετικοί τους κώδικες δεν συνηγορούν για αναπαραγωγή - κι αυτό γίνεται αντιληπτό με την όσφρηση; Γνωρίζουμε πόσο σημαντικό ρόλο παίζει η όσφρηση στα ζώα και στον άνθρωπο. Βοηθά στην ανίχνειχτη της τροφής και παράλ­ ληλα προστατεύει από κινδύνους. Για παράδειγμα, ένα κλούβιο αβγό είναι αδύνατο να το φας διότι η μυρωδιά του σε απωθεί. Επί­ σης, όταν πιάσει φωτιά, η πρώτη αίσθηση που την ανιχνεύει είναι η όσφρηση. Ίσοίς η φύση, για να προστατεύεται από τερατογενέσεις και άλ­ λα τέτοια, να έχει δώσει στην όσφρηση και μια ακόμα ιδιότητα; Να μας βοηθά προκειμένου να διαλέξουμε το βιολογικά κατάλληλο ταίρι για τεκνοποίηση. Όλοι γνωρίζουμε ότι υπάρχουν άνθρωποι που γεννιούνται αδικημένοι «από χέρι»: Διάφορα γενετικά σύνδρο­ μα, όποος οι ερμαφρόδιτοι και οι άνθρωποι που γεννιούνται με σω­ ματικές ή διανοητικές αναπηρίες. Πιθανόν τα χνώτα των γονιών αυτών των ανθρώπων να μην ταίριαζαν, αλλά κάποιοι λόγοι σκο­ πιμότητας (προίκες, οικονομικά σχιμφέροντα κ.λπ.) να τους έκαναν να παντρευτούν και να κάνουν και παιδιά. Το γεγονός ότι δεν ταιριάζουν τα χνώτα μας μ' έναν άνθρωπο πιθανόν να είναι μια πληροφορία που μας δίνει ο οργανισμός μας ότι αυτός ο άνθρωπος δεν είναι βιολογικά κατάλληλος να κάνουμε παιδί μαζί του. Κι αν παρόλα αυτά αποφασίσουμε να κάνουμε παι­ δί μ' αυτόν τον άνθρωπο μήπως προκτίψει ένα παιδί με γεννετικές ατέλειες; Βέβαια το θέμα αυτό για ν' απαντηθεί σίγουρα χρειάζεται έρευνα ή, μάλλον, έρευνες.

__________________ 12 - Εηαφή με ιις Αισθήσεις_____________

111

Λ. Χαριτωμέντι Παρενθεση

Σ

το σημείο αυτό, αξίζει ν' αναφέρουμε ότι ακόμα και η εκκλησία αναγνωρίζει την δυσοομία των χνώτων σαν λόγο διαζυγίου. Η

παρακάτω ιστορία προέρχεται από την εργασία του Δ. Καηαδόχου (1980) με τίτλο "Το διαζύγιο και οι /Ιόγοι διαζυγίου στην Κέρκυρα την Ενετική ηερίοδο (1386-1797)". Την εποχή εκείνη τις υποθέσεις των διαζυ­ γίων ανάμεσα στους Ορθόδοξους τις χειριζότανε η εκκλησία και την απόφαση την εξέδιδε ο Μέγας Πρωτόπαπας. Οι λόγοι διαζυγί­ ου, όπως τους αναφέρει ο συγγραφέας, ήταν: Η μοιχεία, η απομάκρυνση ή αφάνεια συζύγου για επτά συνε­ χή χρόνια, η διγαμία, η επιβουλή της ζωής του ενός από τον άλλο, η ανικανότητα του συζυγου για συνουσία, η απόπειρα εκδόσεως της γυναίκας σε πορνεία, η «παρά φύσιν ασέλγεια», τα αφροδίσια νοσήματα, οι ανίατες αρρώστιες, η επιληψία, η ηθική και υλική πα­ ραμέληση της γυναίκας από τον άνδρα, η καταδίκη του άντρα σε ισό6ια δεσμά, όταν ο ένας από τους δύο γινόταν μοναχός, η τρέλα, η αλλαγή θρησκείας και η κακοσμία του στόματος. Ας δούμε τώρα μια τέτοια περίπτοχτη, όπως την καταγράφει ο Καπαδόχου μέσα από το «Ιστορικό Αρχείο Κέρκυρας, Μ. Πρωτοπαπάδες, τόμος 35». Την αναφέρω αυτούσια διότι η γλώσσα είναι πραγματικά απολαυστική. Το κείμενο του Καπαδόχου το αναφέρω με όρθια γράμματα. Τα πρακτικά της δίκης είναι με ηΜγια γράμματα. Η ορθογραφία των πρακτικών διατηρείται αυτουσια με μοναδική εξαίρεση το πολυτονικό σύστημα. «Στις 16 Αυγουστου του 1742 η Μαρία, θυγατέρα του Τομάχου Κουρτη, ζητάει να χωρίσει με τον άντρα της Μουρίκη. Τους λόγους μάς τους εξηγεί η ίδια: "Η αιτία είναι επειδή και εγώ ποτέ μου δεν ήθεΜ να υηανδρεφθώ. Μα έστωντας και να με εκουνάρισε ως θυγατέρα θετή η Χριστίνα ΚαΆογερά, γυ­ ναίκα του Δημητρίου ΔαμίΑο, και δια την αγάηην ότιου μου είχε με εηαρακί-

112

Δ εν Ξέρω Τι θέΛ ω

να ας το διάστημα χρόνατν έξη να υηανδρεψΘώ. Εγώ πάηα ιης έλεγα ηως δεν ψαν τ\ γνώμη μου να Μβω άνδρα. Αυτή όμως υηοητεύοντας, ηως εγώ να έχω ά/Ιλους κακούς λογισμούς και καθημερινώς με έλεγε, διαή δεν θέλω να υπανδρεφθώ με ιον άνωθεν Μουρίκη. Μει' έηεηα επτά ή οκτώ ημέραις μου εσυνέβη, αφού εσυγκληθήκαμε, δεν ημηορώ να παραστήσω της εκκλησίας άλλο, παρά όηου δεν ημηόρουνα να δεχθώ τα χνότα του, όηου αηό το στόμα του εύγεναν ως δυσοδία βορβόρου, όηου δια τό^αυτό αίτιον εκατήντησα εις μεγάλην ανάγκην κοιτόμενη εις την κλίνην δια ηολλήν καιρό και εκινδόνευσε η ζωή μου. Δια την τοιαύτην αι­ τίαν ετραβίστηκα αηό την συντροφιά του. Δια τούτο ηαρακαλώ την εκκλησίαν να μας χωρίσει, δια να λάβωμεν αμφότεροι την ελευθερίαν μας". Κατά την εξέταση των μαρτύρων υποστηρίχθηκε ότι «του αυτού Στεφάνή να εβρομούσαν τα χνώτα του και η αυτή Μαρία μην ημηορώντας να τα δεχθεί εχωρίσθη αηό αυτόν. Μάλιστα δια την αυτήν αιτίαν αρρώστησε και έκαμε εις το κρεββάτι δύο μήνες». Άλλος πάλι είπε ότι «βιαζόμενη δια να ευχαριστήαη τη μητέρα της είηε το ναι, να υηανδρεψθή». Ή ρθε η σειρά του Στεφάνή ο οποίος είπε: “Όσα η αυτή Μαρία εηρόσφερε εις τούτο το ιερόν κριτήριον, όλα είναι αληθινά και δια ταις αιτίαις όηου εηρόσφερε ετραβίσθη αηό την συντροφιά μου. Και γνωρίζοντας και εγώ ηως αυτή δεν είναι βολετό ηλέον να συνευρίσκεται με εμένα, εηειδή με βίαν της να ήθελε συγκλήνη με εμέ και με κακήν της ευχαρίστησιν να με εηήρε δια άνδρα και να με εκακόβλεηε. Δια τούτο αναζητώ και εγώ την ελευ­ θερίαν μου". Μετά απ' αυιά ο Μέγας Πρωτόπαπας, επειδή δεν μπορούσε να στηρίξει απόφαση για την κακοσμία του στόματος, εφάρμοσε την διάταξη "Ου γίνεται γάμος, ει μη συνεννέσουσιν οι συναητόμενοι". Ο Παναιδεσιμώτατος... αποφάσισε «την λύσιν του δυναστικού γε­ γονότος γάμου αναμεταξύ του Στεφάνου Μουρίκη και Μαρίας Κούρτη, ημηο­ ρώντας αμφότεροι να αηεράσουν εις άλλον ελεύθερον γάμον». Βέβαια η όσφρηση μπορεί να είναι η ασυμβίβαστη αίσθηση, αλλά σίγουρα δεν είναι η μόνη που μας βοηθά να καταλαβαίνουμε Ή θέ­

__________________ 12 - Εηαψή με ης Αισθήσεις_________________ 113 λουμε και ΤΙ ΔΕΝ θέλουμε. Όλες οι αισθήσεις είναι σημαντικές κι αν αγνοούμε συστηματικά τις προτιμήσεις τους, είναι δύσκολο να εντοπίζουμε τα «θέλω» μας.

β. Ύι θ έ Μ να Φάω ποθέτω πως για να βρει κανείς τι θέλει να φάει χρειάζεται να συμβουλευτεί τις αισθήσεις του. Δεν είναι όμως απαραίτητο όλοι να διαλέγουμε το φαγητό που επιθυμούμε με τις ίδιες αισθή­ σεις. Σίγουρα οι κυρίαρχες αισθήσεις στην επιλογή φαγητού είναι πρώτα η όσφρηση και μετά η γεύση. ( Όταν είμαστε κρυωμένοι και δεν έχουμε όσφρηση, χάνουμε κι ένα μεγάλο μέρος της γεύσης μας). Υπάρχουν όμως άνθρωποι που αποφασίζουν τι θα φάνε με βά­

Υ

ση την όραση. Η εμφάνιση ενός φαγητού τους προδιαθέτει και τους ανοίγει την όρεξη. Αλλοι πάλι δημιουργούν όρεξη με την ακοή! Μπορεί η ονομασία ενός φαγητού να τους κάνει να ξερογλύφονται. θυμάμαι κάποια φορά που ένας φίλος μου έλεγε; «θέλω κάτι τρα­ γανιστό». Σ' αιπό τον άνθρωπο η όρεξή του επηρεαζόταν από τον ήχο που κάνει το φαγητό καθώς το μασάει. Αλήθεια, πώς τα πας μ' αυτό; Καταλαβαίνεις τι θέλεις να φας ή τρο)ς από κεκτημένη ταχύτητα; θ α μου πεις: <0,τι βρίσκω τρώω. Πού χρόνος για τέτοιες πολυτέλειες». Όμ&)ς, ακόμα κι έτσι να είναι τα πράγ­ ματα, πάλι καλείσαι ν' αναρωτηθείς πώς βρίσκεις τι θέλεις να φας. Μ' εμένα τα πράγματα είναι ακραία. Υπάρχουν φορές που πριν καλά-καλά ξυπνήσω, ξέρω ότι θέλω μια πορτοκαλάδα. Κάποιες φο­ ρές λέω ξεκάθαρα: «θέλω ψάρι» ή «θέλω γλυκό». Και είμαι κάθε­ τος. Ξέρω τι θέλω. Είναι όμως και φορές που καταλαβαίνω ότι κάτι θέλω να φάω, αλλά δεν μπορώ να καταλάβω η θέλω να φάω. Αλλες πάλι φορές δεν ρωτάω την όρεξή μου διότι θέλω να χάσω βάρος και κυρίως λίπος. Μερικές άλλες μπορεί να επικρατήσει η πε­ ριέργεια και να παραγγείλω κάποιο άγνωστο για μένα πιάτο.

114___________________ Δ εν Ξ έρω Tt θίΑ ω

Αν είσαι άνθρωπος που σου αρέσει να ψάχνεσαι, αν παρατη­ ρήσεις με ποιόν τρόπο διαλέγεις τι τρως, ίσως ανακαλύψεις μερικά πολύ ενδιαφέροντα πράγματα για τον τρόπο που λειτουργείς γενι­ κότερα. Το φαγητό είναι απαραίτητο για την επιβίωση. Ο τρόπος που χειρίζεσαι αυτό το απαραίτητο δεν φανερώνει και κάτι για το πο3ς λειτουργείς; ΒέΒαια, μέσο στην καθημερινότητα, οι περισσότεροι δεν έχου­ με την ι^λυτέλεια ν' αναρωτηθούμε τι πραγματικά τραβάει η όρεξη μας.Έτσι, το θέμα του φαγητού το λύνουμε κάπα>ς «αυτόματα». Πει­ νάμε; Τρώμε. Υπάρχουν όμως και φορές που έχουμε τα περιθώρια V αναροοτηθούμε τι πραγματικά τραβάει η όρεξή μας. Σ' αυτές τις περιπτώ­ σεις δεν είμαστε πάντα σε θέση να βρούμε τι θέλουμε. Μ' άλλα λό­ για, ακόμα και σε κάτι τόσο απλό δεν είναι πάντα εύκολο να γνο>ρίζουμε τι θέλουμε. .

13, Έηαψή^ μ τι\ Σωματική Αίσθτιωι στο Στέρνο

ι αισθήσεις δίνουν συνεχώς στον οργανισμό πληροφορίες. Ο εαυτός μας δεν προλαβαίνει να συνειδητοποιήσει παρά ένα ελάχιστο ποσοστό των πληροφοριών που δέχεται. Παρόλ' αυ­ τά ο οργανισμός αντιδρά σ' αυτά τα ερεθίσματα, ανεξάρτητα από το αν έχουν γίνει αντιληπτά απο τον εαυτό. Αυτή την ασυνείδητη αντίδραση του οργανισμού μας μπορούμε να την αντιληφθούμε αν στρέφουμε την προσοχή μας στη σωματική αίσθτιστι που δημιουργείται στην περιοχή γύρω από το στέρνο, Η αίσθηση αιπή αηοτελεί μια σύνθεση της αντίδρασης του οργανισμού προς το σύνολο των πληροφοριών που φέρνουν οι αισθήσεις. Η σωματική αίσθηση στο στέρνο συνοψίζει όλα όσα αντιλαμβανόμαστε ασυνείδητα. 'Οταν ο οργανισμός μας αντιδρά θετικά στην κατάσταση που βιώνουμε μια δεδομένη στιγμή, το στέρνο χαλαρώνει. Σαν ν'

Ο

115

116

Δ εν Ξ έρω Τι θ έ λ ω

«ανοίγει». Αισθάνεσαι ότι εισπνέοντας παίρνεις περισσότερο οξυγό­ νο. Όταν δεν είμαστε όπως επιθυμούμε ,αισθανόμαστε στο στέρνο κάτι σαν «σφίξιμο». Μπορεί εξωτερικά τίποτα να μη συνηγορεί στο να αισθανόμαστε έτσι. 'Ομοος, αν αισθανόμαστε «σφίξιμο», αυτό κά­ τι σημαίνει. Υπάρχουν πάλι φορές που αισθανόμαστε στο στέρνο ένα κενό, σαν να έχουμε μια «τρύπα». Νιοόθουμε πως κάτι μας λεί­ πει, ακόμα κι αν δεν είμαστε σε θέση να το προσδιορίσουμε. Αυτή ||^αίσθηση στο στέρνο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως «η γλώσσα του ασυνείδητου». Συχνά, μου αρέσει να λέω ποος το ασυ­ νείδητο είναι ο «μεγαλοφυής μουγκός». Αντιλαμβάνεται πολυ πε­ ρισσότερα απ' όσα καταλαβαίνουμε εμείς συνειδητά, αλλά δεν μπο­ ρεί να μας πει με λόγια τι ακριβώς αντιλαμβάνεται.Έτσι, προσπαθεί να επικοινωνήσει μαζί μας με διάφορους άλλους τρόπους.Ένας από αυτους είναι η αίσθηση στο στέρνο. Μερικοί άλλοι τρόποι με τους οποίους προσπαθεί το ασυνείδητο να επικοινωνήσει με το συνειδη­ τό μας είναι τα όνειρα, οι φαντασιώσεις, καθώς και τα ψυχολογικά ή σωματικά συμπτώματα. Με αυτά θ' ασχοληθούμε σε κάποια κε­ φάλαια που ακολουθούν. Για παράδειγμα, γνωρίζεις έναν άνθρωπο ο οποίος φαίνεται «καθ' όλα εντάξει», αλλά εσένα κάτι δεν σου πάει καλά μαζί του. Λεν μπορείς να προσδιορίσεις τι είναι αυτό που σ' ενοχλεί, αλλά όποτε τον συναντάς ή τον σκέφτεσαι έχεις μια δυσάρεστη αίσθηση στο στέρνο*. Μετά από δύο μήνες αποκαλύπτεται ότι ο άνθρωπος αυτός ήταν απατεώνας. Το ασυνείδητό σου είχε αντιληφθεί ότι έχεις να κάνεις μ' έναν άνθρωπο που δεν είναι άξιος εμπιστοσύνης, αλλά ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορούσε να σου μεταδώσει το μήνυ­ μα ήταν μ' αυτή την παράξενη αίσθηση στο στέρνο. Κάτι ανάλογο γίνεται και με τις παντρεμένες γυναίκες οι οποί­ ες αδυνατούν να συλλάβουν, χωρίς όμως να υπάρχει κάποια συ-

' Βλ. υηοσημ. σελ. 109. (Σ.τ.επ.)

_______ 13 - Επαφή με τη ΣωμαηκιΙ Αίσθΐΐστι στο Σιέρνο________ 117 γκεκριμένη βιολογική αιτία που δικαιολογεί αυτή τη δχκτκολία. Οι περισσότερες έχουν κάποιο σημαντικό λόγο για τον οποίο δεν θέ­ λουν στη συγκεκριμένη φάση της ζωής τους να κάνουν παιδί, χω­ ρίς όμως απαραίτητα να μπορούν να τον συνειδητοποιήσουν. Οι λόγοι μπορεί να είναι πολλοί και διάφοροι. Ο πιο συνηθισμένος εί­ ναι ότι δεν αισθάνονται ικανοποιημένες απ' το γάμο τους. Α ν μι­ λήσεις μ' έναν γυναικολόγο θα σου πει ότι το φαινόμερνο αυτό δεν του είναι καθόλου άγνωστο. Μια φορά, βρέθηκα σ' ένα πάρτι που γινόταν σ' ένα υπέροχο περιβάλλον. Ενώ όλα συνηγορούσαν για να περάσω «υπέροχα», εγώ, απ' την αρχή ακόμα της βραδιάς, είχα ένα σφίξιμο στο στέρνο, που δεν μ' άφηνε καθόλου να διασκεδάσω. Μάλιστα, υπήρχαν και στιγμές που τα 'βαζα με τον εαυτό μου που είχε αιπό το σφίξιμο. Άρχισα να με αποκαλώ από μέσα μου «κομπλεξικό». Όπως είναι φυσικό, κάποια στιγμή βαρέθηκα, καληνυχτισα και έφυγα. Όταν απομακρύνθηκα και μπήκα στο αυτοκίνητό μου, το στέρνο μου χα­ λάρωσε αμέσως. Μετά από λίγη ώρα, που αποστασιοποιήθηκα από το γεγονός, συνειδητοποίησα τι προσπαθούσε να μου πει ο οργανισμός μου: Όλοι και όλα αυτά τα «υπέροχα» ήταν εντελώς ψεύτικα. Δηλαδή, δεν βρέθηκα σε μια αυθεντικά καλή ανθρώπινη συντροφιά, αλλά σε μια εκδήλωση δημοσίων σχέσεων. Έτσι, το ασυνείδητό μου αντέδρασε δημιουργώντας μου αυτό το σφίξιμο στο στέρνο. Μ' άλ­ λα λόγια, ενώ ο συνειδητός εαυτός μου (με τις όποιες επιδιώξεις και φιλοδοξίες του) έλεγε «πρέπει να νιώσεις καλά εδώ που είσαι», ο ασυνείδητος εαυτός μου έλεγε «πάμε να φύγουμε». Βέβαια, δεν έχω την εντύπωση ότι μόνο εγώ αντιδρώ έτσι όταν βρεθώ σ' ένα περιβάλλον που χαρακτηρίζεται από μια ψεύτικη και προσποιητή συμπεριφορά των ανθρώπων γύρω. Πιστεύω πως οι πε­ ρισσότεροι άνθρωποι βιώνουμε εκείνη την ώρα ένα ανάλογο σφίξι­ μο στο στέρνο. Εν τοιίτοις, δεν του δίνουμε σημασία και μπορούμε και λειτουργούμε. Κι αν πάλι αισθανόμαστε να μας ενοχλεί επίμο­

118___________________ Α εν Ξέρω Τι θ έ λ ω

να, ας είναι καλά το αλκοόλ. Πίνονιμε δύο ποτηράκια και μετά, ού­ τε σφίξιμο νιώθουμε ούτε τίποτα. Πριν κλείσω αυτό τα κεφάλαιο, αισθάνομαι την ανάγκη να κάνω μια διευκρίνηση: Για να βασιστείς στη σωματική σου αίσθη­ ση χρειάζεται να είναι ή επαναλαμβανόμενη ή έντονη. Για παρά­ δειγμα, αν μ' έναν άνθροχιο αισθανθείς κάποΐα φορά ένα φευγαλέο σφίξιμο στο στέρνο αλλά τις περισσότερες φορές που συναντιέσαι μαζί του διρ' έχεις αυτή την αίσθηση, δεν αξίζει τον κόπο να κάθε­ σαι ν' αναρωτιέσαι τι δεν σου πάει καλά. Ούτε έχει νόημα, κάθε φορά που έχεις ένα ελαφρύ σφίξιμο στο στέρνο, να ψάχνεις για μη­ νύματα του ασυνείδητου. Καμιά φορά ένα τέτοιο σφίξιμο μπορεί να είναι και... βαρυστομαχιά.

14. Έηαφι μ τα ΣνναιοθίΙματα

ι πληροφορίες που παίρνουμε από τις αισθήσεις μας γενικά, και από την αίσθηση στο στέρνο ειδικά, είναι αντιδράσεις του οργανισμού. Όπο)ς είδαμε όμως, κάθε οργανισμός έχει κι έναν εαυτό. Ο εαυτός είναι το συνειδητό μας κομμάτι το οποίο έχει κι αυτό τις δικές του αντιδράσεις. Οι αντιδράσεις αυτές αποτελοιίνται κυρίους από σκέψεις και συναισθήματα. Κάθε φορά που δεχόμαοττε ένα ερέθισμα, σκεφτόμαστε και νιώθουμε ταιπόχρονα. Όμως, αυτά που νιώθουμε προέρχονται από τρεις διαφορετικές πηγές; Η μία είναι από τις συναισθηματικές αντιδράσεις που προκαλούν οι σκέψεις που κάνουμε εκείνη τη στιγμή. Για παράδειγμα. Βλέπεις έναν ωραίο άντρα και λες «Αμάν! Τι παίδαρος είναι αυ­ τός»! Όπως είναι φυσικό, αυτή η σκέψη θα σου δημιουργήσει και τα ανάλογα συναισθήματα, θ α νιώσεις θαυμασμό που είναι τόσο

Ο

119

120___________________ Α εν Ξ έρω Tt θέΆ ω

εντυηοοσιακός, πιθανόν επιθυμία να τον γνωρίσεις, άγχος μήπως δεν ανταποκριθεί και ποιος ξέρει τι άλλα μπορεί να νιώσεις. Ταυτόχρονα όμως βιώνεις και μια δεύτερη ομάδα συναισθημά­ των. Αυτή δεν έχει καμιά σχέση με τις σκέψεις που κάνεις. Προέρ­ χεται κατευθείαν από το ασυνείδητό σου. Δηλαδή από ουναισθηματικές μνήμες που έχεις, και τις οποίες δεν αντιλαμβάνεσαι συ­ νειδητά, αλλά τα συναισθήματα που σου δημιουργούν τα αισθάνε­ σαι. Παράλληλα υπάρχει και μια τρίτη πηγή συναισθημάτων τα οποία προέρχονται από τις αντιδράσεις της ασυνείδητης αντίλη­ ψής σου: Αντιλαμβάνεσαι, δεν συνειδητοποιείς τι αντιλαμβάνεσαι, αλλά, παρ' όλα αυτά, βιώνεις κάποια ανάμικτα συναισθήματα. Έτσι, με κάθε ερέθισμα που δέχεσαι έχεις ταυτόχρονα τρεις διαφορηικές ομάδες συναισθημάτων. Η μία προέρχεται από το συνει­ δητό και οι άλλες δύο άπό το ασυνείδητο. Καλά τα έλεγε ο Άντλερ: «Για οτιδήποτε μας συμβαίνει έχουμε ένα σόμπΆεγμα από συναισθή­ ματα». Για παράδειγμα, αποφασίζεις ένα βράδυ να το «ρίξεις έξω». Να ξενυχτήσεις «εκτός ωραρίου», να ξοδέψεις «εκτός προϋπολογι­ σμού» και να πιεις «εκτός... συναγωνισμού». Καθώς έχεις βάλει τα καλά σου και ξεκινάς μπορεί να αισθάνεσαι ταυτόχρονα: Ενθου­ σιασμό που θα περάσεις μια όμορφη βραδιά, ενοχές που πρόκειται να κάνεις μια «αταξία», φόβο μη σε δούνε μάτια που «δεν πρέπει», ανησυχία μήπως δεν έχεις κάνει σωστές επιλογές και, τελικά, δεν περάσεις τόσο καλά όσο φαντάζεσαι... και πάει λέγοντας. Για να καταλάβεις καλύτερα αυτές τις τρεις ομάδες συναισθη­ μάτων, ας μείνουμε για λίγο στο παράδειγμα με τον εντυποκτιακό άντρα που είδες. Η ομάδα των συναισθημάτων που πηγάζει από τό συνειδητό, όπως ήδη αναφέραμε, είναι θαυμασμός, επιθυμία και άγ­ χος. Αυτά είναι το αποτέλεσμα της σκέψης που έκανες: «Αμάν! Τι παίδαρος είναι αυτός». Την ίδια στιγμή όμως, οι ασυνείδητες συναισθηματικές μνήμες σού λένε πως το πρόσωπό του μοιάζει με τον πρώτο σου ξάδελφο, ο

14 - Εηαψή με ta Συναισθήματα

121

οποίος τότε που ήσασταν παιδιά σε «βασάνιζε». Τώρα ζει σε κάηοια άλλη πόλη κι έχεις να τον δεις πολύ καιρό. Εσύ, εκείνη τη στιγμή δεν αντιλαμβάνεσαι τίποτα απ' όλα αυτά. Είναι ασυνείδητες συναι­ σθηματικές μνήμες. Όμως οι μνήμες αυτές σου προκαλουν συναι­ σθήματα: Ανησυχία μήπως κι αυτός εδώ σε «Βασανίσει», ετεροχρονισμένο θυμό προς τον ξάδελορο που σε «Βασάνιζε», και ίσως νο­ σταλγία που έχεις να τον δεις τόσον καιρό. Παράλληλα, η ασυνείδητή σου αντίληψη έχει καταγράψει ότι μόλις συναντήθηκαν τα Βλέμματά σας ο «παίδαρος» κοίταξε αλλού, άναψε τσιγάρο και έγινε λίγο υπερκινητικός. Συνειδητά δεν έχεις προσέξει τίποτα απ' όλα αυτά. Αλλά και πάλι έχεις συναισθήματα που προέρχονται από αυτή σου την αντίληψη, και τα οποία είναι: Ενθάρρυνση, που είχες κάποιο αντίχτυπο πάνω του, σιγουριά, που έδειξε σημεία «αδυναμίας», και ίσως ανυπομονησία να τον γνωρί­ σεις. Είδες λοιπόν έναν άντρα που σου άρεσε (δηλαδή είχες ένα ερέθισμα) και σου δημιουργήθηκαν ταυτόχρονα, από τρεις διαφο­ ρετικές πηγές, τα εξής συναισθήματα: θαυμασμός, επιθυμία, άγχος, φόβος, θυμός, νοσταλγία, ενθάρρυνση, σιγουριά, και ανυπομονη­ σία. Άντε τώρα να βγάλεις συμπέρασμα! Κι όμως, όσο περισσότερη σημασία δώσεις στα συναισθήματά σου εκείνη τη στιγμή, τόσο πε­ ρισσότερα θ' αντιληφθείς κι ας μη γνωρίζεις από πού προέρχονται. Η καλή επαφή με τα συναισθήματα Βοηθά να καταλαβαίνουμε ευκολότερα τι θέλουμε. Ιδιαίτερα εκείνες τις φορές που οι σκέψεις μας είναι αντιφατικές και μπερδεμένες. Το παρακάτω παράδειγμα είναι χαρακτηριστικό; Ένα ζευγάρι -ας τους ονομάσουμε Φώτη και Αιμιλία- ήταν πα­ ντρεμένοι εφτά χρόνια. Τους τελευταίους έξι μήνες είχαν πολλές συγκρούσεις μεταξύ τους. Η κατάσταση στο σπίτι είχε γίνει αφόρη­ τη. Τσακονώντουσαν μπροστά στα παιδιά τους, που ήταν μικρά, και με τους καυγάδες των γονιών τους τρόμαζαν και υπόφεραν. Απο­ φάσισαν λοιπόν να πάνε σ' έναν ψυχολόγο. Εγώ τότε βρισκόμουν

122

Δ εν Ξέρω Τι θέΛ ω

στα πρώτα βήματα της επαγγελματικής μου καριέρας και δεν είχα ακόμα πολύ πείρα από ζευγάρια. Αφού ουναντηθήκαμε δυο-τρεις φορές αιοθάνθηκα την ανά­ γκη να τους δω από μια φορά χωριστά. Πρώτα ήρθε ο Φώτης. Ήταν πολύ θυμωμένος με τη γυναίκα του διότι εδώ κι ένα χρόνο περίπου του στερούσε το σεξ. Τη μια ήταν κουρασμένη, την άλλη πονούσε το κεφάλι της - όλο κάποια δικαιολογία εύρισκε να τον αποφύγει. Μετά ίτυναντήθηκα με την Αιμιλία. Έλεγε ότι απέφευγε το σεξ διότι ο Φώτης ήταν επιθετικός μαζί της; «Αε μπορει από τη μια να με βρίζει κι από την άλλη να θέλει αγκαλιές». Πέντε λεπτά πριν τε­ λειώσει η συνάντησή μας, η Αιμιλία μου αποκάλυψε πως εδώ κι ένα χρόνο έχει εραστή. Την ώρα που μου το είπε αυτό, ένιωσα να θυμώνω απότομα. Δεν έδειξα τίποτα, αλλά το συναίσθημα ήταν έντονο. Έτσι, μόλις τελεί&κτε το ραντεβού μας, προσπάθησα να κα­ ταλάβω από πού ήταν αυτός ο θυμός. Να θύμωσα επειδή αηατούσε τον άντρα της; Γιατί; Σάματι εμέ­ να απατούσε; Στο κάτ&)-κάτω, τέτοια φαινόμενα είναι συνηθισμένα για έναν φυχολόγο. Να θύμωσα επειδή είχε βάλει το Φώτη κι εμέ­ να ν' αcncoλoύμαστε με τη συμπεριφορά του, ενώ ο λόγος που απέ­ φευγε το σεξ ήταν άλλος; Και πάλι, αυτό δεν εξηγούσε το θυμό μου. Καταλάβαινα ότι είμαι προσωπικά θυμωμένος μαζί της. Σαν κάτι να μου είχε κάνει. Τις επόμενες μέρες έπιανα τον εαυτό μου να σκέφτεται την επερχόμενη κοινή συνάντηση που είχα μαζί τους και να νιώθω αμήχανα. Ό σο για το θυμό απέναντι στην Αιμιλία, εξακολοιΛούσα να τον έχω. Ξαφνικά, συνειδητοποίησα τι είχε γίνει ή -για να το πούμε καλύτερα- τι μου είχε κάνει: Αποκαλύπτοντάς μου ότι έχει εραστή, με είχε κάνει, άθελά μου, συνωμότη της. Όσο δεν γνώριζα τίποτα, δεν έπαιρνα χαμπάρι ότι η Αιμιλία κορόιδευε τον άντρα της. Τώρα όμως που το γνώριζα, θα ήταν σαν η Αιμιλία κι εγώ να κοροϊδεύουμε το Φώτη από κοινού. Αυτός ήταν ο λόγος που, εν όψει της επόμενης συνάντησης, ένιωθα τόσο αμήχανα. Η Αιμιλία

_________________ 14 - Επαφή με ια Συναισθήμαια______________ με είχε βάλει σε μια θέση που δεν την ήθελα καθόλου. Γι' αυτό άλλακπε, όταν μου έκανε την αποκάλι^φη ένιωσα να είμαι προσωπικά θυμωμένος μαζί της. θ α ήταν επαγγελματικά ανήθικο απέναντι στο Φώτη, να γνωρίζω ότι υπάρχει μια εξωσυζυγική σχέση πίσω από την πλάτη του, κι εγώ να παριστάνω τον ανίδεο. Μόλις το συνειδη­ τοποίησα της τηλεφώνησα και της είπα ποος η επόμενη συνάντηση αναβάλλεται μέχρις ότου αποκαλύψει στον άντρα της την αλήθεια. Δεν τους ξαναείδα ποτέ. Διαπιστώνοίίμε δηλαδή ότι ένα μέρος από τα συναισθήματα που έχουμε μια δεδομένη στιγμή είναι μηνύματα του ασυνείδητου στο συνειδητό. Γι' αιπό και, όσο περισσότερη επαφή έχουμε με τα συναιθήματά μας, τόσο ευκολότερα καταλαβαίνουμε τις ανάγκες του οργανισμού μας και, κατ' επέκταση, τα «θέλω» και τα «δεν θέ­ λω» μας. Παράλληλα, εστιάζοντας στις συναισθηματικές μας αντι­ δράσεις διευκολυνόμαστε να αποκωδικοποιουμε καλύτερα και τη σοηίαηκή αίσθηστι που αναφέραμε στο κεφάλαιο 13.

15. Τα Όνειρα και 01 Φαηασιώσας

Φρόιντ έλεγε πως τα όνειρα είναι ο «βασιλικός δρόμος» για να γνωρίσουμε το ασυνείδητο. Όμως οι γνώσεις που έχουμε σήμερα για τον εγκέφαλο, δείχνουν ότι ο Φρόιντ είχε μια διαφορετική αντίληψη για τη φύση και το ρόλο του ασυνείδητου. Σύμφωνα με το Φρόιντ, το ασυνείδητο είναι κάτι σαν «σκουπιδοτε­ νεκές». Εκεί ρίχνουμε (δηλαδή αποοθουμε) όλα εκείνα που δεν θέ­ λουμε να γνωρίζουμε για τον εαυτό μας - όλα εκείνα που, αν τα αντιλαμβανόμασταν, τότε το «εγώ» μας (δηλαδή ο συνειδητός μας εαυτός) θα ένιωθε να απειλείται. Σήμερα, οι γνώσεις που έχουμε για τον εγκέφαλό μας δείχνουν ότι το ασυνείδητο είναι πολυ περισσό­ τερα πράγματα από απλά και μόνο ένα «δοχείο απούθημένων». Ο εγκέφαλος απστελείται από δυο ημισφαίρια τα οποία εξωτε­ ρικά μοιάζουν αλλά στην πραγματικότητα διαφέρουν πολύ μεταξύ

Ο

124

_________________ 15 - Τα Όνειρα και οι Φαντασιώσεις______________ 125

τους. Το αριστερό ημισφαίριο είναι σαν ένας ηλεκτρονικός υπολο­ γιστής. Είμαι σίγουρος πως κάποια μέρα θα μπορέσουμε να κατα­ σκευάσουμε ηλεκτρονικούς υπολογιστές που θα μοιάζουν πολύ με το αριστερό ημισφαίριο. Το αριστερό ημισφαίριο (στους δεξιόχειρες) είναι εκείνο που διαθέτει τις υπολογιστικές ικανότητες και τη γλώσσα. Γι' αυτό όταν πάθεις εγκεφαλικό στο αριστερό ημισφαίριο δεν μπορείς να μιλήσεις. Το δεξί ημισφαίριο θα μπορούσαμε να το περιγράφουμε σαν το ημισφαίριο της μουσικής, της φαντασίας και των συναισθημάτων. Μου φαίνεται πως είναι αδύνατο να καταφέρουμε ποτέ να κατα­ σκευάσουμε ηλεκτρονικούς υπολογιστές που θα μπορέσουν να μιμηθούν το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου. Το δεξί ημισφαίριο αντιλαμβάνεται τα πράγματα στην ολότητά τους, αυτό που λέμε «σφαιρικά»*. Όπως αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, το ασυνείδητο έχει σχέση με το λιμβικό σύστημα, που είναι ο συναισθηματικός μας εγκέφαλος, καθώς και με το δεξί ημισφαίριο. Όμως το ημισφαί­ ριο αυτό έχει ένα «ελάττωμα»: Ενώ -ουγκριτικά με το αριστερό- εί­ ναι μεγαλοφυές, είναι, ταυτόχρονα... μουγκό. Δεν διαθέτει τη γλώσσα των λέξεων. Η γλώσσα του είναι με εικόνες. Ληλαδή, εκεί που το αριστερό σου ημισφαίριο κάποια στιγμή σου λέει «πήγαινε σ' ένα γυμναστήριο», το δεξί, επειδή δεν μπορεί να στο πει αυτό με λέξεις, σου το λεει με μια εικόνα. Σε βάζει, ας πούμε, να δεις ένα όνειρο στο οποίο γυμνάζεσαι. Πολλοί πιστεύουν ότι τα όνειρα είναι αποκλειστικά και μόνο προϊόντα του ασυνείδητου, δηλαδή του δεξιού ημισφαιρίου. Όμως, η άποψη αυτή προσκρούει στο γεγονός ότι τις περισσότερες φορές στα όνειρά μας έχουμε διάλογο. Πώς μπορεί να συμβαίνει αυτό; Το

* Βλ. το βιβλίο της ειδικής παιδαγωγού Μπάρμπαρα Βιτάλ "Οι Μονόκεροι Υπάρ­ χουν" - Το Δεξί Ημισφαίριο ιου ΕγκεφάΛου και η ΣυμβοΆιΙ ιον στη Μάθηοη. Εκδόσεις θ υ ­ μάρι. (Σ.τ.επ.).

126

Δ εν Ξ έρω Τι θ έ λ ω

δεξί ημισφαίριο δεν διαθέτει την ικανότητα της γλοδσσας. Νομίζω, ηο>ς οι σημερινές γνώσεις δεν μας επιτρέπουν ακόμα ν' απαντήσου­ με με βεβαιότητα. Το πιο πιθανό είναι, κατά τη διάρκεια του ονεί­ ρου να συμμετέχει και το αριστερό ημισφαίριο. Αλλιώς, στα όνειρα δεν θα υπήρχαν διάλογοι. Κατά πάσα πιθανότητα λοιπόν, τα όνειρα είναι αηοΐέΆεσμα r//f συνεργασίας και των δύο ημισφαιρίων. Δηλαδή μι­ λάνε δύο γλώσσες ταυτόχρονα. Η μια γλώσσα είναι με λόγια και προέρχεταΛπό το αριστερό ημισφαίριο. Η άλλη είναι η γλώσσα του δεξιού ημισφαιρίου και είναι με εικόνες. Μ' άλλα λόγια, δεν είναι απαραίτητο το περιεχόμενο των ονεί­ ρων να αποτελείται μόνο από πράγματα που δεν τα αντιλαμβανό­ μαστε συνειδητά. Ας υποθέσουμε ότι έχεις ένα συνάδελφο ο οποί­ ος, ενώ φανερά είναι φιλικός μαζί σου, πίσω σου σε υπονομεύει. Αν αυτό το έχεις ήδη αντιληφθεί, μπορεί να δεις ένα όνειρο στο οποίο εμφανίζεται ένας φίλος σου και σου λεει «φυλάξου από τον Τάδε». Ένα τέτοιο όνειρο δεν περιέχει καμιά σπουδαία αποκάλυψη που κά­ νει το ασυνείδητο στο συνειδητό. Αποτελεί μια επιβεβαίωση κάποιας επισήμανσης που την έχεις κάνει συνειδητά. Είναι όμως φορές που το όνειρο σου υποδεικνύει πράγματα που δεν τα έχεις αντιληφθεί συνειδητά. Τις περισσότερες <ρορές, τα μηνίίματα αυτά, επειδή προέρχονται από το ασυνείδητο, δεν είναι με λέξεις αλλά με εικόνες. Αν, δηλαδή, δεν έχεις συνειδητοποιήσει ότι ο συνάδελφός σου σε υπονομεύει, το ασυνείδητο θα επιδιώξει να σε ειδοποιήσει μ' ένα όνειρο το οποίο θα βασίζεται σε κάποιες εικόνες. Πιθανόν να έβλεπες το συνάδελφό σου να σε μαχαιρώνει πισώπλατα.Ή να φοράει μια μάσκα. Ο Emest Rossi που έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με τα όνειρα και μάλιστα από εντελώς επιστημονική σκοπιά, διατείνεται π&)ς τα όνει­ ρα βρίσκονται συνήθως δι)ο μήνες μπροστά από τη συνειδητή μας αντίληψη. Δηλαδή, κάτι που έχει αντιληφθεί το ασυνείδητό σου και προσπαθεί να σου το επισημάνει μ' ένα όνειρο, υπάρχει πιθανότητα να το αντιληφθείς συνειδητά μέχρι και μετά από ένα δίμηνο.

_______________ 15 - Τα Όνειρα και οι Φαντασιώσεις_____________ Τα όνειρα λοιπόν, μερικές φορές αηοτελούν κάποιες επιοημάνσεις που κάνει το ασυνείδητο στο συνειδητό. Επειδή το συνειδητό είναι ψηφιακό, δηλαδή λειτουργεί με τη λογική, τις περισσότερες φορές δεν καταφέρνει να αποκωδικοποιήσει αυτές τις επισημάνσεις. Χρειάζεται να γνωρίζεις πώς ν' αποκωδικοποιείς τους συμβολι­ σμούς των εικόνων ενός ονείρου. Φιχτικά δεν υπάρχει κάποιος συ­ γκεκριμένος κώδικας όπου το ψάρι σΐ|μαίνει «λαχτάρα», τα λεφτά σημαίνουν «λόγια» κι άλλες τέτοιες σαχλαμάρες. Χρειάζεται κάθε φορά ν' ανακαλύπτεις τον κώδικα του συγκεκριμένου ονείρου. Πώς θα το κάνεις αυτό; Κατ' αρχήν, πριν ερμηνειίσεις ένα όνειρο χρειάζεται να πάρεις υπόψη σου ποιά είναι τα θέματα που σε απασχολούν αυτή την επο­ χή. Τι σου συμβαίνει; Υποψιάζεσαι ότι ο άντρας σου σε απατάει; Έχεις κάνει πολλά χρέη και δεν ξέρεις πώς να τα πληρώσεις; Έχεις αγωνία αν θα περάσει ο γιος σου τις εξετάσεις για το Πανεπιστή­ μιο; Γενικά, τι σε απασχολεί; Μερικές φορές, μπορεί να σε βοηθήσει αν καταφέρεις να θυ­ μηθείς τι σκεφτόσουν λίγη ώρα πριν κοιμηθείς; Κατά πάσα πιθανό­ τητα κάτι που σε απασχολεί ή σ' ενδιαφέρει θα σκεφτόσουν. Μπο­ ρεί, για παράδειγμα, να σε απασχολεί η οικονομική εξέλιξη των πε­ τρελαιοπηγών σου, ή η αεροπορική εταιρία που μόλις αγόρασες. Δεν αποκλείεται, λοιπόν, να δεις ένα όνειρο το οποίο να σου θυμί­ σει μια πηγή χρημάτων την οποία δεν είχες σκεφτεί. Βέβαια, υπάρχουν περιπτώσεις όπου άλλα είναι αυτά που μας απασχολοχίν κι άλλα εκείνα που πραγματικά μας ενδιαφέρουν. Έτσι, μπορεί μεν να σε απασχολεί κάποια επιταγή, αλλά μόλις ξα­ πλώσεις, χωθείς κάτω από τα σκεπάσματά σου και σβήσεις το φοΰς, η προσοχή σου αρχίζει να πηγαίνει σ' εκείνα που πραγματικά θέ­ λεις. Σου έρχεται λοιπόν στο νου η κυρία του διπλανού διαμερί­ σματος που την είδες V απλώνει ρούχα στο μπαλκόνι της σχεδόν ημίγυμνη και παίρνει μπρος η μηχανή των φαντασιώσεων.

128

Δ εν Ξ έρω Τχ θ έ λ ω

Δεν είναι όμως και πάλι απαραίτητο να δεις στον ύπνο σου την κυρία. Μπορεί να δεις κάτι σχετικό με την επιταγή. Μπορεί να τα δεις και τα δυο. Αλλωστε, βλέπουμε ένα όνειρο κάθε μιάμιση ώρα περίπου, οπότε σ' έναν οχτάωρο ύπνο βλέπουμε περίπου πέντε όνειρα. Αν τα περισσότερα δεν τα θυμόμαστε, αυτή είναι άλλη ιστορία. Υπάρχουν μάλιστα άνθρωποι που πιστεύουν ότι δεν ονει­ ρεύονται ποτέ. Φυσικά και ονειρεύονται. Απλά δεν μπορούν να θυμηθοι3ν κα^να τους όνειρο. Πολλοί ψυχολόγοι πιστεύουν ποΰς αυτό είναι ανησυχητικό ση­ μάδι. Πιστεύουν, δηλαδή, ότι η αδυναμία να θυμόμαστε τα όνειρά μας αποτελεί ένδειξη ότι υπάρχει πολύ μεγάλη διάσταση ανάμεσα σ' αυϊά που είμαστε πρόθυμοι ν' αντιληφθούμε συνειδητά, και σ' εκείνα που αντιλαμβανόμαστε ασυνείδητα. Αυτό σημαίνει πως στη συνειδητή μας ζωή αρνούμαστε ν' αντιληφθούμε πράγματα που εί­ ναι σημαντικά για τον οργανισμό μας. Αποοθούμε δηλαδή σκέψεις και συναισθήματα τα οποία η συνειδητή μας αντίληψη δεν είναι πρόθυμη (ή έτοιμη) ν' αποδεχθεί. Αν αυτό συνεχιστεί για αρκετό χρονικό διάστημα, αυξάνονται οι πιθανότητες να μας δημιουργηθούν ψυχολογικά προβλήματα. Κάποιες από τις επισημάνσεις που μας κάνουν τα όνειρα, έχουν σχέση με τα «θέλω» μας. Μπορούμε λοιπόν, μέσα από ένα όνειρο, να καταλάβουμε κάποια ανάγκη μας που συνειδητά δεν την έχουμε αντιληφθεί. Κι ερχόμαστε τώρα στην αποκωδικοποίηση του συμβολισμού των ονείρων. Η Νάσια περιγράφει στον ψυχολόγο της ένα όνειρο που είδε μερικές μέρες πριν, και της έκανε εντύπωση: «Βρίσκομαι σ' ένα χώρο ηου υηάρχει κόσμος. Δε μπορώ να προσδιορί­ σω η ακριβώς είναι. Κάτι σαν αεροδρόμιο, σαν ηολοκατάσντιμα... Περ­ πατώ ανάμεσα στους ανθρώπους και τους χαϊδεύω. Χαϊδεύω άντρες και γυναίκες. Τους χαϊδεύω στην πΜτη. Εκείνοι συνεχίζουν τις κανονικές τους δραστψιόιψες χωρίς να δείχνουν ότι αντιλαμβάνονται τα χάδια

15 - Τα Όνειρα και οι Φαντασιώσεις

129

μου. Παραξενεύομαι και σχεδόν θυμώνω που δε μου δίνουν σημασία. Κάηοια στιγμή βγάζω τα ρούχα μου. Ξαφνικά, όΛοι αυτοί οι άνθρωποι έχουν κάνει έναν μεγάΆο κόκΆο γύρω μου. Με κοροϊδεύουν και γελάνε. Μάλιστα, κάηοιοι an' αυτούς, καθώς γελάνε με δείχνουν και με το δά­ χτυλο, λέγοντας «πώς είσαι έτσι»; Νιώθω καταντροπιασμέντι, προσπα­ θώ με τα χέρια μου να σκεπάσω το σώμα μου και μου έρχεται να λιγο­ θυμήσω. Στο ωιμείο αυτό, ξυπνάω». Ας δούμε τώρα το όνειρο σαν ένα μήνυμα που στέλνει το ασυ­ νείδητο της Νάσιας στο συνειδητό της: Περπατά ανάμεσα στον κό­ σμο και τους χαϊδεύει στην πλάτη. Με την εικόνα αυτή, το ασυνεί­ δητο τής λέει: «Θέλεις να κάνεις επαφή με τους ανθρώπους». Όμως τους χαϊδεύει στην πλάτη. Μ' άλλα λόγια δεν τους αντικρίζει. Κι ενώ τους χαϊδεύει εκείνοι την αγνοούν. Εδώ έχουμε μια ακόμα επι­ σήμανση: «Οι άλλοι δεν αντιλαμβάνονται ότι θέλεις να κάνεις επα­ φή μαζί τους. Λεν έχεις αντίχτυπο πάνω τους». Στη συνέχεια, κάνει κάτι πιο δραστικό για να την αντιληφθούν; Γδύνεται. Εδώ το ασυ­ νείδητο τής υποδεικνύει ότι για να έχει αντίχτυπο στους άλλους χρειάζεται να μάθει να ξανοίγεται. Να βγάλει τα ρούχα - δηλαδή τις άμυνες. Η επόμενη εικόνα είναι η γελοιοποίηση που αποτελεί μια μορφή απόρριψης. Μ' αυτό τον τρόπο, το ασυνείδητο τής λεει ότι εκείνο που την εμποδίζει να ξανοιχτεί στους άλλους είναι ότι φοβάται πως αν το κάνει θα την απορρίψουν. Λεν αποκλείεται μά­ λιστα εκείνο το «πώς είσαι έτσι», που της λένε κάποιοι, να είναι μια επισήμανση του συνειδητού της. Η Νάσια είναι υπέρβαρη και ντρέ­ πεται για το σώμα της. Οπότε, εδώ γίνονται δύο πράγματα ταυτό­ χρονα. Από τη μια το γδύσιμο είναι η συμβολική γλώσσα του ασυ­ νείδητου προκειμένου να της πει «μάθε να ξανοίγεσαι». Από την άλλη το «πώς είσαι έτσι;», είναι μια συνειδητή σκέψη που κάνει σχετικά με το σώμα της. Αν συνοψίσουμε, το μήνυμα όλου του ονείρου είναι κάπως έτσι: «Εχεις ανάγκη επαφής με τους ανθρώπους αλλά το κάνεις με

130___________________ Δ εν Ξέρω Γι θέλω

τόσο υποτονικό τρόπο που δεν έχεις αντίχτυπο. Χρειάζεται να ξα­ νοιχτείς αλλά το αποφεύγεις γιατί φοβάσαι τη γελοιοποίηση. Και κάνε και λίγη δίαιτα». Ο Θανάσης βλέπει στον ύπνο του ότι σημαδεύει ένα στόχο μ' ένα τόξο και ότι τα βέλη φεύγουν εντελώς από το πεδίο βολής και πηγαίνουν αλλού. Το ασυνείδητο τού επισημαίνει ότι δεν πετυχαί­ νει τους στόχοι^ς του. Κάηοιε^ φορές, οι εικόνες του ασυνείδητου είναι συμβολικές. Άλλες πάλι φορές είναι εντελώς κυριολεκτικές. Για παράδειγμα, η Ελένη βλέπει στον ύπνο της ότι ζυμώνει μικρά ψωμάκια και τα βά­ ζει στο φούρνο. Αυτός είναι ο τρόπος που διαλέγει το ασν»νείδητό της να της πει «κάνεις ψωμάκια». Πράγματι η Ελένη έχει σταματή­ σει εδώ και μερικούς μήνες να πηγαίνει στο γυμναστήριο κι έχει αρχίσει να κάνει ψωμάκια! Ο άνθρωπος που ξέρει να αποκωδικοποιεί τα όνειρά του έχει πολλές πιθανότητες να εντοπίζει τα «θέλω» του*.

Λ. Ot Φαντασιώσεις /■ρ χουμε μάθει να θεωρούμε τις φαντασιώσεις μας δείγματα «φαIj ντασιοπληξίας».Έτσι, τις θεωρούμε ανοησίες και συχνά ντρεπό­ μαστε γι' αυτές. Έχουν γίνει όμως αρκετές έρευνες στις οποίες με­ γάλες ομάδες ανθρώπων έγραψαν ανώνυμα κάποιες φαντασιώσεις τους (μάλιστα εκείνες τις φαντασιώσεις που τις θεωρούσαν «άγριες» ή «αρροκπημένες»), οι οποίες μετά διαβάστηκαν σε όλη την ομάδα (πάντοτε ανώνυμα). Εκείνο που διαπιστώθηκε ήταν το πόσο συνηθι­ σμένες είναι αυτές οι φαντασιώσεις. Οι φαντασιώσεις πηγάζουν από ανεκπλήρωτες επιθυμίες. Αν μά*

Βλ. το βιβλίο του ψχοίίατρου Δρ. Τζέιμς Χάντφιλντ "Ονειρο και Εφιάλτες - Η

Σιψ.βοΛή του Ονείρου στη Λύση Προρλημάιων και σ ιψ Ωρίμανση ιης Προσωηΐκόιψας". Εκδόσεις θυμάρι. (Σ.τ.επ.)

15 - Τα Όνειρα και ot Φαντασιώσεις

131

θεις να παρακολουθείς τις φαντασιώσεις σου και να τις ερμηνεύεις, μπορεις να έρθεις σ' επαφή με αυτές σου τις επιθυμίες. Όπως ο Φρόιντ θεούρουσε τα όνειρα το «βασιλικό δρόμο» για να έρθουμε σε επα­ φή με το ασυνείδητο, ο Φριτς Περλς έλεγε πως «οι φαντασιώσεις εί­ ναι ο βασιλικός δρόμος για να καταλαβαίνουμε τις ανάγκες μας». Όμως κι εδώ υπάρχουν δύο δυσκολίες: Η πρώτη είναι ότι πολ­ λές φορές κάνουμε φαντασιώσεις χωρίς να το καταλαβαίνουμε. Έτσι, λέμε «ήμουν αφηρημένος». «Αφηρημένος» θα πει ότι κάτι σκεφτόμασταν αλλά δεν θυμόμαστε τι ήταν. Τις περισσότερες φο­ ρές αυτό που σκεφτόμασταν έχει να κάνει με κάηοια ανάγκη μας. Όταν έχουμε κάποια ανάγκη, την οποία δεν μπορούμε να ικανο­ ποιήσουμε στην πραγματικότητα, προσπαθοιίμε να την ικανοποιή­ σουμε με τη φαντασία. Γι' αυτό, αν για ένα διάστημα μάθεις να παρακολοι/θείς οτχττηματικά το περιεχόμενο των φαντασιώσεων σου μπορεί να εντοπίσεις κάποια σημαντική ανάγκη σου. Ο δεύτερος λόγος που δυσκολεύεσαι προκειμένου να εντοπί­ σεις τις ανάγκες σου μέσα από τις φαντασιώσεις σου, είναι ότι τις αξιολογείς σαν «καλές-κακές», «υγιείς-αρροκττημένες», κ.λπ. Δηλα­ δή, αντί να τις αποκωδικοποιήσεις ώστε να καταλάβεις ποιές ανά­ γκες σου μπορεί να κρύβονται πίσω τους, παρασύρεσαι κάνοντας κριτική στο περιεχόμενο των φαντασιώσεων - και καταλήγεις σε ενοχές. Για παράδειγμα, έχει ηΈλενα τη γριά μητέρα της στο νο­ σοκομείο. Έχει κουραστεί από τα πολλά «πήγαινε-έλα», κι έχει ξε­ παραδιαστεί πληρώνοντας καθημερινά αποκλειστικές νοσοκόμες και αλλεπάλληλες εγχειρήσεις. Κάποια στιγμή, κατά τη διάρκεια μιας ακόμα εγχείρησης της μάνας της, εκεί που κάθεται στην πολυ­ θρόνα, φαντάζεται να βγαίνει ο γιατρός και να της λεει ότι η μητέ­ ρα της πέθανε στην εγχείρηση. Η σκέψη αυτή, αρχικά της q)έpvει ανακούφιση. Αμέσως μετά, αντί να αναρωτηθεί τι σημαίνει μια τέ­ τοια φαλ^τασίωση, την πιάνουν ενοχές. «Μα τι πράγματα είναι αυτά που σκέφτομαι; Αν είναι δυνατόν! Πόσο βρώμικο είναι το μυαλό μου. Κανείς δεν έχει τόσο νοσηρή φαντασία όπως εγώ». Κι όμως:

132 _________________ Acv Ξέρω Τι θέΛω

Το γεγονός ότι φαντάζεται κάτι τέτοιο, δεν αημαίνει απαραίτητα ότι η επιθυμία της είναι να ηεθάνει η μάνα της. Όπ&ις και τα όνει­ ρα, έτσι και τις φαντασιώσεις χρειάζεται να μάθεις να τις αποκωδικοποιείς.Έτσι, η φαντασίοχτη αυτή δείχνει στηνΈλενα ότι έχει κου­ ραστεί κι ότι έχει ανάγκη ξεκούρασης. Πράγματι, η κατάσταση εί­ ναι κουραστική, αλλά και ηΈλενα το έχει παρακάνει. Υπάρχουν φορές που ακόμα και οι ίδιες οι νοσοκόμες τής λένε ότι δεν είναι απαραίτητη η#υνεχής παρουσία της, αλλά εκείνη, στην ιδέα ότι θα μείνει στο σπίτι να ξεκουραστεί, αισθάνεται ένοχη. Ο Μανόλης κάνει, τις τελευταίες μέρες, μια φαντασίωση: Φα­ ντάζεται ότι έχει σεξουαλικές σχέσεις με τη γυναίκα του μικρότερου αδελφού του. Η φαντασίωση αυτή τον παραξενεύει ιδιαίτερα, διότι σΐΛ^ειδητά δεν αισθάνεται καμιά απολύτως έλξη προς αυτή τη γνιναίκα. Παράλληλα, είναι γεμάτος ενοχές που κάνει τέτοιες σκέψεις. Πηγαίνει λοιπόν σ' έναν ψυχολόγο γιατί αυτή η φαντασίωση έρχε­ ται και ξανάρχεται κάθε τόσο. Η συζήτηση που κάνουν οι δυο τους είναι διαφωτιστική για το ρόλο που παίζουν οι φαντασιώσεις: - Λες να είμαι ερωτευμένος μαζί της και δεν το έχω καταλάβει; - Ας ξεκινήσουμε από τα πολύ απλά. Σου αρέσει σαν γυναίκα; - Καθόλου. Είναι σαν ξεπλυμένη. - Σαν άνθρωπος; - Μάλλον συμπαθής μου είναι..., αλλά τη βλέπω σαν..., δεν τη βλέπω σαν γυναίκα. - Ληλαδή, αν ήσασταν οι δυο σας ναυαγοί σ' ένα νησί, δεν θα την πλησίαζες σαν YwaiKa; - θ α περνούσε πολύς καιρός πριν μου περάσει κάτι τέτοιο από το νου. (Παύση). Όμως άκουσες τι είπα; Δηλαδή, κάποια στιγμή θα την πλησίαζα! Άρα κατά βάθος, μπορεί και να τη γοιχττάρω. - Φαίνεται να σε ανησυχεί αυτή η σκέψη. - Απλά με ανησυχεί; Πανικόβλητος αισθάνομαι. Και μόνο στη σκέψη ότι θα μπορούσα ποτέ... -Ό μω ς δεν είσαστε ναυαγοί.

15 - Τα Όνειρα και οι Φανιασιώσεις_____________ 133

- Καλά λες. Δεν είμαστε. - Εκείνο που μετράει είναι τι αισθάνεσαι αηέναντί της κάτω από κανονικές συνθήκες - και όχι σε εξαιρετικές περιπτώσεις, όπως είναι ένα ναυάγιο. Κάτω από κανονικές συνθήκες, έχεις ποτέ νιώ­ σει έλξη προς εκείνη; -Ό σ ο και για τον περίπτερά της γειτονιάς. - Αισθάνεσαι έλξη για τον περίπτερά; - (Γελάει) Για όνομα του θεού. θέλω να πω ότι ποτέ μου, μα ποτέ μου δεν την επιθύμησα. - Την ώρα που κάνεις αυτή τη φαντασί&κτη νιώθεις κάποια μορφή διέγερσης; - Εννοείς αν παθαίνω στικτή; - Γενικά, αν αισθάνεσαι κάπως ερωτικά. - Ουτε κατά διάνοια. Το μόνο που αισθάνομαι είναι μεγάλη ενόχληση που κάνω τέτοιες σκέψεις. Όμως, όσο και να προσπαθώ να τις αποφύγω, μου έρχονται ξανά και ξανά. Γι' αυτό ήρθα σε σέ­ να. Για να δω γιατί κάνω αυτές τις σκέψεις άθελά μου. - Πόσον καιρό είναι που κάνεις αυτές τις σκέψεις; - Είναι κάπου τρεις εΒδομάδες.

■

- θυμάσαι να έγινε τίποτα σημαντικό πριν τρεις εβδομάδες; - Εννοείς ανάμεσα σε μένα και σε κείνη; Τίποτα απολύτους. - Γενικά, αν έγινε κάτι που να ήταν σημαντικό για σένα; - Ναι. Τσακώθηκα με τον πατέρα μου. - Ο λόγος; - Κληρονομικά. - Δηλαδή; - Να, ο πατέρας μου έχει δύο διαμερίσματα. Το ένα είναι αυτό στο οποίο μένουμε, εγώ με τη γιη^αίκα μου, κι ο πατέρας μου. - Ο πατέρας σου ζει μαζί σας; - Ναι. Από τότε που πέθανε η μάνα μου, εδώ και τρία χρόνια. - Λοιπόν;

134

Δ εν Ξ έρω Τι θέΛ ω

- Το διαμέρισμα που μένουμε είναι μεγάλο. Παράλληλα, έχει κι ένα άλλο διαμέρισμα στον κάτω όροφο που είναι σχεδόν το μι­ σό. Τώρα το έχει νοικιασμένο. Πριν τρεις εβδομάδες μου ανακοίνοοσε ότι έγραψε το μεγάλο διαμέρισμα στο μικρό μου αδελφό και το μικρό διαμέρισμα σ' εμένα. Εμείς τον έχουμε κάθε μέρα μαζί μας. Ο μικρός ζει στην άλλη άκρη της πόλης. Έρχονται και τον βλέπουν μαζί με τη νύφη μου (αυτή για την οποία κάνω τις σκέ­ ψεις) κάθε Κυριακή. Μάλιστα, κάθε Κυριακή η γυναίκα μου έχει να μαγειρέψει για πέντε άτομα. Όσο για τη νυφη μου; Ούτε ένα πιάτο δε σηκώνει. Όταν λοιπόν μου ανακοίνοκτε ότι έγραψε το μεγάλο διαμέρισμα σ' εκείνον μου ανέβηκε το αίμα στο κεφάλι. - Δεν σου εξήγησε γιατί; - Επειδή, λέει, εγώ τα καταφέρνω καλύτερα απ' το μικρό κι έχω λιγότερη ανάγκη βοήθειας. - Στέκει αυτό; - Είναι αλήθεια ότι ο μικρός είναι λίγο ακαμάτης. Όμούς εγώ τι φταίω; - Τσαντίστηκες λοιπόν. -Έ γιν α έξαλλος. Του είπα πως αυτό είναι εντελώς άδικο, κι ότι δε qxra^ εγώ αν ο μικρός δεν έχει κάνει τίποτα σπουδαίο στη ζωή του μέχρι τώρα. - Κι ο αδελφός σου τι λέει για όλ' αυτά; - Τίποτα. Κάνει την πάπια. - θέλεις να πεις ότι δεν έγινε από τότε ανάμεσα σας καμία κουβέντα; - Καμιά απολύτως. - Που σημαίνει πως ούτε εσύ έκανες κουβέντα στον αδερφό σου για το θέμα. - Τι να του πω; «Γιατί, ρε Μπάμπη, δέχθηκες να πάρεις το με­ γάλο διαμέρισμα»; Αν είχε φιλότιμο, κανονικά θα έπρεπε να με ηιάσει και να μου πει «Μανόλη, αυτό που έκανε ο πατέρας δεν εί­ ναι δίκαιο γιατί εσύ τον έχεις φορτωθεί τρία χρόνια τώρα, ενώ εγώ

15 - Τα Όνειρα και οι Φαντασιώσεις

135

δεν του έχω προσφέρει σχεδόν τίποτα». Ή να πει «από δω και πέρα θα μείνει μαζί μας ο πατέρας». Δεν είπε όμως λέξη. Εκμεταλλεύτη­ κε την κατάσταση και κάνει το κορόιδο. Μια ζωή έτσι ήτανε. - Είσαι λοιπόν πολυ θυμωμένος μαζί του. - θυμωμένος; Έτσι μου 'ρχεται να το βουτήξω το κωλόπαιδο και να το γα ... -Ό μω ς δεν του έχεις εκφράσει τίποτα απ' όλα αυτά. - Και τι θα βγει; Απλά θα χαλάσει η σχέση μας. - Ε, όσο δεν του δείχνεις το θυμό σου, θα τον εκδικείσαι με τη φαντασία σου. - Πώς; - θ α του... "πηδάς" τη γυναίκα του. Είναι φανερό πως το περιεχόμενο της φαντασίοκτης του Μανό­ λη δεν έχει σεξουαλικό χαρακτήρα. Είναι μια προσπάθεια που κά­ νει ο οργανισμός του να ικανοποιήσει μια ανάγκη την οποία ο Μα­ νόλης καταπιέζει. Ο Μανόλης είναι πολύ θυμωμένος με το μικρό του αδερφό. Συνεπώς, έχει την ανάγκη να εκφράσει αυτό το θυμό. Αφού δεν τολμά να το κάνει στην πράξη, προσπαθεί να ικανοποιή­ σει αυτή του την ανάγκη με μια φαντασίούσή. Φαντάζεται ότι έχει σεξουαλικές σχέσεις με τη νύφη του, και με τον τρόπο αυτό εκδι­ κείται τον αδερφό του.

16. Η Anoaiamonottiati

σκηνή, λόγω επαγγέλματος, μου είναι αρκετά συνηθισμένη: Έρχεται, για παράδειγμα, ο Μιχάλης που εδώ κι ένα εξάμη­ νο βρίσκεται σε διάσταση με τη γυναίκα του. Η πρωτοβου­ λία του χωρισμού ήταν δική της. Οι λόγοι είναι λίγο έως πολυ γνοοστοί στον καθένα. Δεν την πρόσεχε, δεν συμμετείχε στις ευθύ­ νες απέναντι στα παιδιά τους, δεν ξόδευε χρόνο μαζί της, σεξουαλι­ κά τη θυμόταν μόνο όποτε είχε αυτός ανάγκη, και γενικά την είχε παραμελήσει. Μ' άλλα λόγια η γυναίκα του δεν έφτασε στο χωρι­ σμό διότι βρήκε κάποιον άλλον αλλά γιατί δεν άντεχε τον άντρα που είχε. Από τότε που χώρισαν ο Μιχάλης έχει χάσει τη σιγουριά του και έχει αποδιοργανοοθεί συναισθηματικά. Όπως γίνεται συνήθως σ' αυτές τις περιπτώσεις, τον έχει πιάσει πανικός. Έτσι, κάθε λίγο και

Η

136

16 - Η Αηοσιασιοηοίψτι

137

λιγάκι βρίσκει κάποια αφορμή να συναντηθούν με τη YwafKa του, όπου προσπαθεί με κάθε τρόπο να επανασυνδεθούν: Τη μια ορκίζε­ ται ότι έχει γίνει άλλος άνθρωπος, την άλλη κλαίει και την εκλιπα­ ρεί να ξανασμίξουν - και όταν δεν πιάνουν όλα αυτά, την απειλεί. Αφού συζητήσαμε με το Μιχάλη μερικές φορές, του ζήτησα στην επόμενη συνάντηση να φέρει και τη γυναίκα του. Εκείνη αρ­ χικά δεν ήθελε να έρθει, αλλά της είπε ο Μιχάλης «για το καλό των παιδιών», και τελικά ήρθε μαζί του. Σκόπιμα απέφυγα να συζητή­ σουμε την απόφασή της να χωρίσει και κράτησα τη συζήτηση απο­ κλειστικά στα θέματα των παιδιών. Εκείνο που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση στη συμπεριφορά του Μιχάλη ήταν η υπερβολική ευγέ­ νεια με την οποία φερόταν απέναντι στη γυναίκα του. Μια ευγέ­ νεια που άγγιζε τα όρια της δουλικότητας. Μέχρι να τελειώσει η συνάντηση, είχε αρχίσει να μου γίνεται φανερό ότι η γυναίκα του Μιχάλη δεν ήταν τόσο αποφασισμένη να χωρίσει, οπότε πρότεινα να κάνουμε άλλη μία κοινή συνάντηση. Αυτή τη φορά δέχθηκε πρόθυμα. Τους ρώτησα μάλιστα αν θα είχαν αντίρρηση να βιντεοσκοπήσουμε τη συνάντηση, και στη συνέχεια να δει ο καθένας την κασέτα μόνος του. Λεν είχαν αντίρρηση - κι έτσι η δεύτερη συνάντηση βιντεοσκοηήθηκε. Αρχικά έδωσα την βιντεοκασέτα στο Μιχάλη. Σε δύο μέρες εί­ χαμε προγραμματισμένη μια συνάντηση οι δυο μας. Του είπα να φέρει και την κασέτα. Τον ρώτησα λοιπόν: - Τι αποκόμισες από την κασέτα Μιχάλη; -Ό τ ι η γυναίκα μου δεν με θέλει. Μερικές στιγμές είχε κάτι εκ­ φράσεις που, όταν τις συνειδητοποίησα, μου κόπηκαν τα ήπατα. - Παρόλο που δεν συμμερίζομαι αυτή την εντύπωση, ας πάμε πα­ ρακάτω. Τι άλλο αποκόμισες; - Καπνίζω πολύ. - Μάλιστα. Ας δούμε τώρα μαζί το βίντεο. Πράγματι, έβαλα μπροστά το βίντεο και του είπα:

138___________________ A tv Ξέρω Tt Q iL ·

- Πρόσεξε, θέλω να παρατηρήσεις κ α λ ά Τβν caU T0 σου. Πώς μιλάς, πώς συμπεριφέρεσαι, πώς κάθεσαι, γίνικά ΐκ5ς είσαι. Βλέπε και άκου εσένα και μόνο εσένα, χωρίς ν α λίς κ ο υ β έ ν τ α . Αφού ηέρασαν πέντε λεπτά κ α ι τ ο ν c(Bo ό τ ι ε ίχ ε αρχίσει να ξε­ ροκαταπίνει, σταμάτησα το Βίντεο κ α ι τ ο ν ρ ώ τη σ α ; - Δε μου λες, ρε Μιχάλη: Αν ή σ ο υ ν γ υ ν α ίκ α , κ α ι ένας άντρας προσπαθοΐίσε να σε πλησιάσει με τον τρόπ ο ΠΟυ ε ίδ ε ς να πλησιάζεις τη γυναίκα σου σ«) βίντεο, πώς θα έν κ ύ θ ες; - Οίκτο/Ισως και λίγη αηδία απ' τα πολλά σορόπια. - Μάλιστα. Αυτά είναι τα συναισθήματα που θέλεις να έχει η γυ­ ναίκα σου όταν είσαστε μαζί; - Και βέβαια όχι. Εγώ θέλω να αισθάνεται ερωτικά απέναντι μου. - Και θα το ηετύχεις με τον τρόπο που είδαμε στο βίντεο; Το μάτι του Μιχάλη άστραψε. Καλά λένε οι Κινέζοι: «Μια ει­ κόνα αξίζει όσο χίλιες λέξεις». Ο Μιχάλης είδε την εικόνα του εαυ­ τού του σ' ένα βίντεο και σίΛΈίδητοποίησε πώς τον αντιλαμβάνεται η γυναίκα του. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται «αποστασιοποίηση». Βγαίνεις νοητικά έξω από την εικόνα μέσα στην οποία βρίσκεσαι, και την κοιτάζεις από την οπτική γωνία μιας βιντεοκάμερας. Αμέσως θα κάνεις χρήσιμες διαπιστώσεις για τον εαυτό σου και για τα διαδρα­ ματιζόμενα. Στην επόμενη συνάντηση που είχαμε οι τρεις μας, ο Μιχάλης και η γυναίκα του μπήκαν κρατημένοι χεράκι. Η αποστασιοποίηση είναι ένας πολυ χρήσιμος μηχανισμός ώστε να εντοπίζεις τις ανάγκες σου. Δυστυχώς όμως, είναι μια δια­ νοητική ικανότητα που δεν την έχουν αναπτυγμένη όλοι οι άνθροΰποι. Μερικοί την κάνουν αυθόρμητα. Άλλοι χρειάζεται να εκπαι­ δεύσουν τον εαυτό τους. Κάποιοι άλλοι δεν μπορούν να την κά­ νουν καθόλου. Yn0pxow δηλαδή μερικοί, που ο μόνος τρόπος να δουν τον εαιπό τους είναι μέσα από ένα πραγματικό βίντεο. Δε μπορούν να πετύχουν το ίδιο αποτέλεσμα μόνο με τις νοητικές τους ικανότητες. Αν μηορείς ν' αηοστασιοποιηθείς από τον εαχπό σου

__________________

16 - Η Αηοσιασιοηοίψϊΐ___________________ 139

και να δεις τα πράγματα όποος τα Βλέπεις στο σινεμά ίσως καταφέ­ ρεις να ξεχωρίσεις κάποια συναισθηματική σου ανάγκη. Όμοΰς η αποστασιοποίηση μπορεί να γίνει και με άλλους τρό­ πους: Ένας απ' αυτούς είναι και οι αναμνήσεις. Φέρε στο νου σου τον εαυτό σου τρία ή πέντε χρόνια πριν. Κλείσε για λίγο τα μάτια και φέρε στο νου σου τον άνθρωπο που ήσουν τότε. Κοίταξε αυτόν τον άνθρωπο πώς ενεργούσε; Ποιές δείχνει να ήταν, τότε, οι συναι­ σθηματικές του ανάγκες; Όταν απαντήσεις σ' αυτές τις ερωτήσεις, ξαναφέρε στο νου σου τον ίδιο άνθρωπο και θυμήσου: Ποιές έΆεγε, τότε, πως ήταν οι συ­ ναισθηματικές ανάγκες του; Αν οι ανάγκες αχπές συμπίπτουν ση­ μαίνει ένα πράγμα - κι αν δεν συμπίπτουν σημαίνει άλλο πράγμα. Για παράδειγμα, ας υποθέσουμε πο>ς στην ερώτηση «Ποιές ήταν οι συναισθηματικές σου ανάγκες τρία χρόνια πριν», εσυ απα­ ντάς «Συντροφικότητα, Εξέλιξη και Παρέα». Τώρα έχει σημασία πώς θ' απαντήσεις στην επόμενη ερώτηση; «Ποιές έλεγες ή νόμιζες πως ήταν οι συναισθηματικές σου ανάγκες, τότε»; Αν απαντήσεις «Συντροφικότητα, Εξέλιξη και Παρέα», αιπό σημαίνει ποος είσαι ένας άνθρωπος που αντιλαμβάνεται τις ανάγκες του με ακρίβεια. Αν όμως εσυ, την εποχή εκείνη, νόμιζες πώς οι συναισθηματι­ κές σου ανάγκες ήταν κάποιες άλλες, ( π.χ. Προσφορά, Αυτάρκεια και Επιρροή) αυτό σημαίνει ότι δεν καταφέρνεις να συνειδητοποιείς τις ανάγκες σου με ακρίβεια. Πιθανόν να είσαι περισσότερο σ' επα­ φή με τις προσδοκίες σου, που σου δημιουργούν ψευτοανάγκες, ή . με ανάγκες που είναι λιγότερο σημαντικές για σένα από κάποιες άλλες, που, όμως, δεν τις αντιλαμβάνεσαι. Σε μια τέτοια περίπτωση, καλά θα κάνεις να μην το πάρεις πο­ λύ στα σοβαρά το ερωτηματολόγιο που συμπλήρωσες, καθώς και τη σειρά προτεραιότητας στην οποία έβαλες τις ανάγκες σου. Υπάρχει η πιθανότητα να εξακολουθείς να είσαι ο άνθρωπος που μπερδεύει αυτά που θέλει με εκείνα που νομίζει ότι θέλει.

140___________________ Δ εν Ξ έρω Τι θέΛ ω

Πάντως, για να σε παρηγορήσω, τέτοια μπερδέματα τα παθαί­ νω κι εγώ κάπου κάπου, και καμιά φορά μου κοστίζουν ακριβά. Τις πιο πολλές φορές εντοπίζω με ακρίβεια τις ανάγκες μου. Είναι όμως και κάτι άλλες... θυμάμαι τον εαυτό μου πέντε χρόνια πριν. Είχα σκαλώσει σε μια ερωτική σχέση και είχα σχεδόν τρελαθεί. Μου εί­ χε γίνει έμμονη ιδέα. Μέχρι και βιβλίο έγραψα*. Αν με ρωτούσες την εποχή εκείνη ποιά ήταν η πρωταρχική μου συναισθηματική* ανάγκη θα σου έλεγα το δίχως άλλο «η Συντροφι­ κότητα». Τώρα που κοιτάζω τα πράγματα από απόσταση και βλέπω πώς συμπεριφέρθηκε ο εαυτός μου εκείνη την εποχή, διαπιστώνω ότι οι πραγματικά πρώτες συναισθηματικές μου ανάγκες ήταν η Αποτελεσματικότητα (να καταφέρω να την κάνω να γυρίσει) και η Επιρροή (να την επηρεάσω ώστε να επιστρέψει σε μένα). Μ' άλλα λόγια εγώ ήμουν μπλεγμένος σ' ένα παιχνίδι Λιίναμης, και νόμιζα πως αυτό που θέλω είναι η Συντροφικότητα. Τρομάρα μου.

'Όταν μια Σχέση Γίνεται Έμμονη Ιδέα". Εκδόσεις θυμάρι. (Σ.τ.επ.).

17. Τα Συμπτώματα

λέποντας τον τίτλο αυτού του κεφαλαίου, είναι πολυ πιθανόν ν' αναρωτήθηκες: «Μα είναι ποτέ δυνατόν τα συμπτώματα να αποτελούν δρόμο για ν' ανακαλύπτουμε τις ανάγκες μας»; Κατ' αρχάς, όταν λέμε «ουμπτώματα» τι εννοούμε; Είναι κάποιες (πρόσκαιρες) ασυνήθιστες ψυχικές ή σωματικές αντιδράσεις του οργανισμού μας. Εμφανίζονται όταν δεχόμαστε πολλές εσωτε­ ρικές ή εξωτερικές πιέσεις προς τις οποίες καλούμαστε να προσαρ­ μοστούμε. Για να χαρακτηρίσω κάτι ως «σύμπτωμα», χρειάζεται ν' αποτελεί κάτι ασυνήθιστο για μένα, ώστε να τραβήξει την προσοχή μου. Αν ένα σύμπτωμα το έχεις χρόνια, δεν είναι σύμπτωμα. Για παράδειγμα, αν φοΒάσαι τις γάτες από εφτά χρονών και εξακολου­ θείς ακόμα να τις q>o60oai στα τριάντα εφτά σου, αυτό δεν είναι σύμπτωμα. Είναι χρόνια κατάσταση. (Πρόσεξε: Σκόπιμα δεν λεω

Β

141

142___________________ Acv Ξ έρω Τι

«πρόβλημα». Μια κατάσταση μηορεί να undpxci χρόνια αλλά να μην αηοτελεί απαραίτητα πρόβλημα). Όηοΰς είδαμε σε προηγούμενα Μφάλαΐα, ένα σύμπτωμα είναι ένας τρόπος διαμαρτυρίας του οργανισμού. Πώς έχουμε κάτι λα­ μπάκια στο ταμπλό του αιποκινήτου/ που αν ανάψει ένα από αυτά σημαίνει πα>ς κάτι δεν πάει καλά; Κάποιους ανάλογους μηχανι­ σμούς διαθέτουμε και οι άνδροϊποί! Όταν παραζοριστούμε, «ανά­ βουν τα λαμπίϊίίΐα μας». Πίνεις πολύ κάθε μέρα; Κάποια στιγμή θα σε πονέσει το συκώ­ τι σου. Βέβαια, εκείνη τη στιγμή αυτό το λαμπάκι εμφανίζεται με τη μορφή ενός σωματικού πόνου. Και ο σωματικός πόνος στους περισ­ σότερους ανθρώπους είναι οδυνηρός. Δεν θέλουμε να τον νιώθου­ με. Γι' αυτό, όποτε μας πιάσει κάποιος σωματικός πόνος σηενίδουμε αμέσως να τον... ξορκίσουμε με κάποιο παυσίπονο.Όμως, ο πόνος αυτός μεταφέρει ένα μήνυμα από τον οργανισμό μας. Ο σκοπός εί­ ναι πρώτα ν' αποκωδικοποιήσουμε το μήνυμα αυτού του πόνου και μετά να επιδιώξουμε ν' απαλλαγούμε απ' αυτόν. «Το συκώτι μου, μου λεει ότι έχω πιει πολύ τον τελευταίο καιρό». «Τα πόδια μου, μου λένε ότι έχω πολύ καιρό να γυμναστώ». Κάτι αντίστοιχο γίνεται και στο ψυχικό επίπεδο. Όπίος υπάρχουν σωματικά, υπάρχουν και ψυχικά συμπτώματα: Έχεις συχνούς εφιάλ­ τες, σε πιάνει βουλιμία, σου κολλάνε ιδέες και δεν μηορείς ν' απαλ­ λαγείς, σου βγαίνουν φοβίες εκεί που δεν το περιμένεις. Όλα αυτά τα συμπτώματα περιέχουν μηνύματα ανάλογα με αυτό του συκωτιού, που αναφέραμε πιο πάνω. Όμο)ς και πάλι, η πιο συνηθισμένη μας αντίδραση είναι να επιδιώξουμε ν' απαλλαγούμε από το σύμπτωμα.

Λ. Τα Ψυχοσωματικά

Υ

πάρχουν φορές που ένα ψυχικό πρόβλημα εμφανίζεται με σω­ ματικά συμπτώματα. Αυτά είναι τα ονομαζόμενα «φυχοσωματι-

17 - Τα Συμηιώμαια

143

κά». Το πιο απλό παράδειγμα είναι η υπερκόποκτη. Όταν έχεις ξο­ δέψει πολύ ενέργεια χοορίς να έχεις πηγές απ' τις οποίες να ξαναγε­ μίσεις τις μπαταρίες σου, και χωρίς να αναπαύεσαι όσο χρειάζεται ο οργανισμός σου, παθαίνεις υπερκόπωση. Η υπερκόποκτη, κι όλα τα υπόλοιπα ψυχοσωματικά συμπτώματα αποτελουν μηνύματα. Ο ορ­ γανισμός σου φωνάζει: «Φτάνει. Το παράκανες!». Ένα σύμπτωμα, λοιπόν, είναι κάποιο μήνυμα που στέλνει ο ορ­ γανισμός στον εαυτό. Τις περισσότερες φορές, ο εαιπός προσπαθεί ν' απαλλαγεί από το σι3μητωμα. Η τακτική αυτή φέρνει βραχυπρό­ θεσμα αποτελέσματα. Είναι σαν να σου έχει ανάψει στο αυτοκίνη­ το το λαμπάκι που δείχνει ότι έχει πέσει η στάθμη του λαδιού, κι εσύ να ψάχνεις να βρεις κάποιον τρόπο να σβήσεις το λαμπάκι ώστε να μη νιώθεις άγχος όταν το βλέπεις αναμμένο. Αν ακολου­ θήσεις μια τέτοια τακτική, σε λίγο το αυτοκίνητο 0' αρχίσει να βγά­ ζει... καπνούς. Αιπό είναι ένα ακόμα χαρακτΐ|ριοτικό των συμπτωμάτων: Αν τα εξαλείψουμε με πρόχειρες λύσεις, δηλαδή «παυσίπονα», σε λίγο καιρό επανέρχονται με δριμύτερες μορφές. Αν, για παράδειγμα, έναν επαναλαμβανόμενο πονόδοντο τον αντιμετωπίσεις μόνο με παυσίπονα, κάηοια στιγμή θα πας για απονεύρωση. Αν δεν πάς ούτε για απονεύρωση και συνεχίσεις τα παυσίπονα, το δόντι θα το χάσεις. Ο καλύτερος τρόπος V αντιμετ&χτίσουμε ένα ψυχολογικό ή ένα ψυχοσωματικό σύμπτωμα είναι με το να προσπαθήσουμε να ερμη­ νεύσουμε το μήνυμά του. Αφού το μήνυμα αιπό προέρχεται από τον οργανισμό, σίγουρα έχει σχέση με κάποια ανάγκη μας. Ο οργανι­ σμός δεν διαμαρτύρεται αν όλες οι βασικές του ανάγκες είναι κα­ λυμμένες. Ο οργανισμός δεν είναι γκρινιάρης. Λεν γκρινιάζει χο> ρίς λόγο. Αυτό το κάνει μόνο ο εαυτός. Ο εαυτός είναι δυνατόν να έχει τις περισσότερες ανάγκες του ικανοποιημένες, και παρόλα αυ­ τά να διαμαρτύρεται. Πηγαίνεις, για παράδειγμα, διακοπές σ' ένα πολύ ωραίο μέρος κι εσύ γκρινιάζεις που το δωμάτιο δεν έχει κλι­ ματισμό ή που δεν έχει όλες τις ανέσεις που θέλεις. Όλα αυτά είναι

144___________________ Λ εν Ξέρω Τι θ έ λ ω

προϊόντα του εαυτού. Μόνον ο εαυτός έχει προσδοκίες. Ο οργανι­ σμός δεν έχει προσδοκίες. Ο οργανισμός λειτουργεί απλά. Όσο κα­ λύπτονται οι ανάγκες του, ούτε συμπτώματα οι3τε τίποτα. Ο εαυτός όμως μπορεί να διαμαρτύρηαι ακόμα κι όταν όλες οι ανάγκες του είναι καλυμμένες. Κι αυτό γιατί -όπως είπαμε- ο εαυτός, εκτός από τις ανάγκες έχει και τις προσδοκίες. Πώς μπορούμε όμως να ερμηνεύσουμε ένα ψυχικό ή ψυχοσω­ ματικό σύμπτύϊΐια; Η μέθοδος είναι παρόμοια μ' εκείνη που περι­ γράφαμε για τα όνειρα και τις φαντασιώσεις: Προσπαθείς ν' απο­ κωδικοποιήσεις το συμβολισμό του συμπτώματος. Και πώς θα ξέρεις αν η αποκωδικοποίησή σου είναι σωστή ή όχι; Είναι απλό: Αν έχεις λάβει το πραγματικό μήνυμα του συμπτώματος και αρχίσεις κάτι να κάνεις, το σύμπτωμα S' αρχίσει να υποχωρεί. Αν το σύμπτωμα εξα­ κολουθεί να παραμένει, τότε ή έκανες λάθος αποκωδικοποίηση, ή το σύμπτωμα έχει κάποια βιολογική αιτία. Αιπό είναι και το κριτή­ ριό μου μ' εκείνους που αναλαμβάνω σαν ψυχολόγος: Τι γίνεται με το σύμπτωμα. Αυτό με καθοδηγεί. Όσο εξακολουθεί να υπάρχει, ξέ­ ρω ότι εκείνος που ζητά τη βοήθειά μου, αλλά κι εγώ, είμαστε σε λάθος δρόμο. Λένε πως ο Γιούνγκ είχε ένα μοναδικό τρόπο να προσεγγίζει τις ψυχοσωματικές διαταραχές. Ας πούμε ότι πήγαινες στο Γιούνγκ και του εξέθετες το πρόβλημά σου: - ΕΣΥ: Εδώ κι ένα διάστημα έχω πολλές φαγούρες. Ο δερματο­ λόγος μού είπε πως είναι ψυχολογικό. - ΠΟΥΝΓΚ: Τι σε τρώει; Ή , αν του έλεγες: - ΕΣΥ:Έχω πολλούς πόνους στο στομάχι. - ΠΟΥΝΓΚ: Τι σου 'χει κάτσει στο στομάχι; Όταν τελείωσα το διδακτορικό μου, με κάλεσε μια επιτροπή. Είχε συγκροτηθεί απ' όλους τους καθηγητές που ήταν επόπτες μου τα τελευταία τέσσερα χρόνια. Ο σκοπός αυτής της συνάντησης ήταν να μου δώσουν μερικές τελευταίες εξατομικευμένες συμβου-

17 - Τα Συμπτώματα

145

λες. Ανάμεσα σ' αυτές που μου έδοοσαν ήταν και για την επαγγελ­ ματική μου αντοχή. Μου είπαν λοιπόν πως -α ν θέλω να διαφυλάξω τη συναισθηματική μου ισορροπία- καλό θα ήταν να μην ξεπερνάω τις πέντε ατομικές συναντήσεις την ημέρα. Το έδεσα κόμπο αυτό, κι όταν γύρισα στην Ελλάδα και άνοιξα το γραφείο μου φρόντισα να διαθέτω δύο ατομικά ραντεβού το πρωί και τρία το απόγευμα. Το Σαββατοκύριακο απολύτως τίποτα. Έλα όμως που είχα μια εβδομαδιαία ραδιοφωνική εκπομπή”^ με μεγάλη ακροαματικότητα, και η ζήτηση για ραντεβού όλο και ανέ­ βαινε. Έτσι, στα τρία απογευματινά πρόσθεσα κι ένα τέταρτο. Aq)oύ πέρασαν μερικές μέρες και είδα ότι καταφέρνω και ανταπεξέρχο­ μαι, σκέφτηκα. «Βλακείες μου λέγανε για πέντε ραντεβού και τέ­ τοια. Εγώ αντέχω πολύ περισσότερο». Σε λίγες μέρες είχα προσθέ­ σει κι ένα ακόμα πρωινό ραντεβού. Συνεπώς το ημερήσιο πρόγραμ­ μά μου άλλαξε. Από εκεί που είχε πέντε, τώρα είχε εφτά ραντεβού την ημέρα. Η παρακάτω ιστορία είναι η πρώτη προσωπική μου εμπειρία με κάποια ψυχοσωματική αντίδραση του οργανισμού μου: Με τους επισκέπτες μου δεν μου αρέσει ποτέ να καθόμαστε απέναντι. Μου αρέσει να καθόμαστε σε ορθή γωνία. Λεν θέλω ο άλλος να αισθάνεται υποχρεωμένος να με κοιτάζει όλη την ώρα. Ήταν το έβδομο ραντεβού της ημέρας. Ήταν ένας καθηγητής φυσι­ κής. Καθόταν δεξιά μου. Καθώς μιλούσαμε, ένιοοσα ένα τικ στο δεξί μου βλέφαρο. Μια και τον είχα δεξιά μου, ήταν αδύνατο να το κρύψω. Το τικ ερχόταν κατ’ εξακολούθηση. Αρχισα ν' ανησυχώ. Βρήκα όμως τη δύναμη και το αγνόησα. Συγκεντρώθηκα στα όσα λέγαμε, άρχισα να μιλάω και λίγο περισσότερο, και κάποια στιγμή η συνάντηση έφτασε στο τέλος της. Μόλις τέλειωσε η συνάντηση το τικ σταμάτησε. Σε λίγη ώρα το είχα ξεχάσει. * 1982-1983: Πρώτο Πρόγραμμα ΕΡΤ, "Ταξιδεύοντας Ανάμεσα στους Ανθ^χϋπους", επί διεύθυνσης Ιάκ. Καμπανέλη.

146

Δ εν Ξ έρω Τι Θέ1\ω

Την επόμενη μέρα, την ίδια ακριβώς ώρα (στο έβδομο ραντε­ βού) νάτο πάλι. Μιλούσα με μια γιαγιά που είχε κατάθλιψη. Την εί­ χα πάλι δεξιά μου. Πάλι το δεξί φρύδι άρχισε τον... Καλαματιανό. Αυτή τη φορά δεν ανησύχησα τόσο. Σκέφτηκα «γριά είναι, δεν θα βλέπει καλά». Έλα όμως που την ώρα που έφευγε μου είπε «αγόρι μου, το δεξί σου μάτι πετάει. Κάτι θα δεις». Τι ήθελε και το 'πε; Μ' έπιασε πανικός: «Νάτα. Αυτά που κοροΐδευα στους ψυχιάτρους, όπως τους εμφανίζουν στις κωμωδίες, κινδυνεύω να τα πάθω κι εγώ. Δηλαδή, τι κινδυνεύω. Τα έχω πάθει, ήδη». Τη μεθεπομένη, μπαίνοντας στο έβδομο ραντεβού είχα μια φα­ εινή ιδέα: θ α βάλω τον επισκέπτη μου να καθίσει αριστερά μου. Οπότε το δεξί μάτι θα μπορώ κάηοις να το κρύβω. Έτσι κι έκανα. Λεν πέρασαν δέκα λεπτά από την ώρα που αρχίσαμε να μιλάμε..., και τώρα άρχισε τα τικ το αριστερό μου βλέφαρο! Όταν τέλειοοσε η συνάντηση είπα από μέσα μου: «Είναι ξεκά­ θαρο ότι αυτό το τικ είναι διαμαρτυρία του ασυνειδήτου μου (εννο­ ούσα του «οργανισμού μου»). Όμως υπάρχει μεγάλη ζήτηση - κι αν δεν δουλέψω σκληρά τώρα που είμαι νέος, πότε θα δουλέψω; Στα πενήντα μου; Έτσι, αγνόησα το μήνυμα που περιείχε το σύμπτωμα. Πίστευα πως αφού κατάλαβα το μήνι^ιά του, αυτό ήταν αρκετό. Την τέταρτη μέρα το τικ άρχισε από το πρώτο πρωινό ραντε­ βού. Τους κάθιζα δεξιά, το δεξί βλέφαρο πετάριζε. Τους έβαζα αρι­ στερά, το αριστερό πετάριζε. Βγήκα από το τρίτο πρωινό ραντεβού κάθιδρος. Είχα δουλέψει τρεις ώρες και ήταν σαν να είχα δουλέψει δεκατρείς. Μόλις έφυγε ο επισκέπτης, λέω στη γραμματέα μου: «Ακύρωσέ μου όλα τα τελειπαία ραντεβού της εβδομάδας». Εκείνη τα 'χασε. Με τη ζήτηση που υπήρχε χρειαζόμασταν ακόμα πέντε ώρες την εβδομάδα κι εγώ τις μείωνα κατά πέντε; Της φάνηκε τρελό. Της εί­ πα λοιπόν: «Τρελό ξε-τρελό, δε μ' ενδιαφέρει. Αυτό που μ' ενδιαφέ­ ρει είναι να μη τρελαθώ εγώ». Από εκεί και πέρα, όλα αυτά τα χρό­ νια, δεν είχα ποτέ ξανά αυτό το σύμπτωμα. Η ιστορία ακούγεται λί­

17 - Τα Συμηιώμαια

147

γο μαγική. Όμως, μέσα από το επάγγελμά μου έχω ν' αναφέρω εκατοντάδες τέτοιες ιστορίες. Όσο αγνοείς το σύμπτωμα τόσο δυναμώνει. Σκέψου το απλά. Είσαι ο καλιίτερός μου φίλος. Μαθαίνεις ότι πρόκειται να έρθει η εφορία στο γραφείο μου για έλεγχο. Μου τηλεφωνάς. Εγώ, εκείνη την ώρα βρίσκομαι σε περιπτύξεις. Συνεπώς το κουδοιίνισμα του τη­ λεφώνου που περιέχει ένα μήνυμα, για μένα είναι ένα διχτάρεοτο ερέθισμα και το αγνοώ. Λεν σηκώνω το τηλέφωνο. Πολυ πιθανόν να το αποσυνδέσω κι όλας για να μη με ξαναενοχλήσουν. Εσυ, που γνωρίζεις ότι δεν έλαβα το μήνυμα, έρχεσαι και μου χτυπάς την πόρτα. Για μένα αυτό είναι ακόμα πιο ενοχλητικό ερέθισμα από το προηγοΐίμενο (το τηλεφώνημα). Βέβαια, εσυ, στο βαθμό που γνωρί­ ζεις ότι είμαι μέσα, θα κάνεις ό,τι περνά από το χέρι σου μέχρι να λάβω το μήνυμα. Ε, το ίδιο ακριβώς κάνει και το σύμπτωμα. Μέχρι να πάρεις το μήνυμα επιμένει όλο και με πιο έντονους τρόπους.

β. Οί Φοβίες ηνύματα όμως δεν μεταφέρουν μόνο οι ψυχοσωματικές διατα­ ραχές. Και οι ψυχικές διαταραχές, όποος είναι οι φοβίες, πάλι μηννίματα μεταφέρουν. Την παρακάτω ιστορία μου την είπαν, σε κάποια φιλική συγκέντρωση, οι δνίο άνθρωποι που τη βίοοσαν. Ο Σπύρος και ο Χρήστος είναι χρόνια φίλοι. Έχουν φτάσει και οι δυο στα σαράντα και επαγγελματικά είναι και οι δυο πετυχημέ­ νοι. Ο Σπυρος έχει μια μεγάλη βιοτεχνία. Ο Χρήστος είναι διευθυ­ ντής σε κάποια εταιρία. Ο Σπυρος είναι δεκατέσσερα χρόνια πα­

Μ

ντρεμένος και έχει δυο παιδιά, δέκα και εφτά χρονών. Τον τελευ­ ταίο χρόνο τσιλιμπουρδίζει με κάποια και σκέφτεται: «Ε, ρε, και να 'μουν ελεΐίθερος. θ α περνούσα ζωή και κότα». Το δούλευε από δω, το δούλευε από κει, κάποια στιγμή το 'κανε και πράξη. Ανακοίνω­ σε στη γυναίκα του ότι θέλει να ζήσει για ένα διάστημα μόνος του.

148___________________ Δ εν Ξέρω Τι θέΛ ω

Νοίκιασε ένα ωραίο διαμέρισμα, το επίπλωσε και ήρθε η πρώτη βραδιά που επρόκειτο να κοιμηθεί εκεί. Μια και είχε έρθει και η «συμπαίχτριά» του και είχαν ανοίξει και μια σαμπάνια, θεώρησαν και οι δυο καλό να κοιμηθούν αγκαλίτσα. Η σκηνή επαναλήφθηκε και το επόμενο βράδυ. Στο τρίτο βράδυ η κοπελίτσα είχε μεταφέρει τα καλλυντικά της στο μπάνιο του. Μέσα σε μια εβδομάδα είχαν έρθει και κάποια εσώρουχα. Σε δεκαπέντε μέρες είχαν έρθει ώς και τα... μπικουτί. Βρέθηκε λοιπόν ο Σπύρος, από εκεί που ονειρευότανε ελευθε­ ρίες και τρέλες, να συζεί με κάποια για την οποία δεν είχε και ιδι­ αίτερα συναισθήματα. Και εν πάση περιπτώσει, αν χώρισε δεν το 'κανε γι' αυτήν. Το έκανε γιατί ήθελε να ζήσει τη ζωούλα του. Νε­ ότερος δεν είχε ζήσει και πολλά πράγματα. (Κι αλίμονο αν είσαι σε μια ηλικία και χρωστάς στον εαυτό σου πράγματα από μια προη­ γούμενη ηλικία σου). Έλα όμως που δεν άντεχε να κοιμάται τα βράδια μόνος του... Άρχισε λοιπόν να αισθάνεται παγιδευμένος. Το συναίσθημα αυτό το είχε απ' το πρωί που ξυπνούσε. Έτσι, δεν ήταν πια απλό συναίσθημα. Ήταν μια κατάσταση παγίδευσης. Για ν' αποπαγιδειπεί, εκείνο που χρειαζόταν ήταν να πει στην κοπέλα πως οι προθέσεις του δεν ήταν να συζήσει τόσο γρήγορα μετά το χωρισμό του. "Οτι δεν ήταν έτοιμος για κάτι τέτοιο και ότι θα επιθυμούσε η σχέση να συνεχιστεί χωρίς τη συμβίωση. Αυτό όμως τον υποχρέωνε ν' αντιμετωπίσει το φόβο του να κοιμάται μό­ νος του τα βράδια. Έτσι, όποτε σκεφτόταν να της μιλήσει τον έπια­ νε άγχος. Ο Σπύρος από ψυχολογική σκοπιά είχε δύο χαρακτηρι­ στικά: Ένιοοθε παγιδευμένος, και παράλληλα απρόθυμος ν' αντιμε­ τωπίσει αυτά που τον παγιδεύουν. Πάμε τώρα στο Χρήστο. Αυτός με το γάμο του τα πάει καλά. Είναι έντεκα χρόνια παντρεμένος και έχει ένα παιδί οχτώ χρονών. Έχει κάνει όμοος μια μεγάλη «αταξία»: Έχει βάλει όλες τις οικονο­ μίες τους στο χρηματιστήριο και δεν έχει ενημερώσει τη γυναίκα του. Οι πληροφορίες που είχε ήταν πως αν αγόραζε κάποιες συγκε­

17 - Τα Συμπτώματα

149

κριμένες μετοχές και τις ηουλοιίσε σε δύο μήνες θα διπλασίαζε σχε­ δόν το αρχικό του κεφάλαιο. Ο πρώτος μήνας έχει περάσει και οι μετοχές του έχουν χάσει το 10% της αξίας τους. Ο Χρηστός είναι σε αναμμένα κάρβουνα. Λεν ξέρει τι να κάνει. Να ρευστοποιήσει και να συμβιβαστεί με την μέ­ χρι τώρα ζημιά ή να περιμένει το δίμηνο ελπίζοντας να τα διπλα­ σιάσει; Και πόσο σίγουρο είναι αυτό; Κι αν χάσουν περισσότερο ακόμα την αξία τους; Βρίσκεται σε κατάσταση συναγερμού. Δεν κοιμάται εύκολα τα βράδια και πολλές φορές πετιέται στον ύπνο του. Ζει με μια διαρκή αίσθηση κάποιας επικείμενης καταστροφής. Για να πάψει να αισθά­ νεται έτσι ίσως χρειάζεται ν' αποσύρει τα χρήματά του. Όμως οι σκέψεις αυτές του δημιουργούν άγχος και αποφεύγει να τις κάνει. Κάποια μέρα ο Σπύρος φιλοξενούσε ένα Βέλγο έμπορο, ο οποί­ ος του ζήτησε να τον πάει να δει την Ακρόπολη. Μια και τα Αγγλι­ κά του Χρήστου ήταν πολύ καλύτερα, ο Σπύρος πήρε μαζί του και το Χρήστο. Πήγαν με το αυτοκίνητο του Σπύρου. Όταν έφτασαν στον Ιερό Βράχο, ο Βέλγος έδωσε μια φωτογραφική μηχανή στο Χρήστο και του ζήτησε να τον φωτογραφίσει μαζί με το Σπύρο με φόντο την Ακρόπολη. Για να το κάνει αυτό ο Χρήστος έπρεπε να πάει λίγο πιο πίσω και να σταθεί πέντε περίπου μέτρα από την άκρη του βράχου. Μόλις βρέθηκε σ' εκείνο το σημείο άρχισε να αισθά­ νεται παράξενα. Τον έπιασε κρύος ιδρώτας κι άρχισε να τρέμει σε σημείο που του ήταν αδύνατο να κρατήσει τη φωτογραφική μηχα­ νή σταθερά. Ο Χρήστος πάγωσε. Λεν μπορούσε να καταλάβει τι του συνέβαινε. Τόσα χρόνια είχε βρεθεί αρκετές φορές σε μέρη που ήταν ψηλά αλλά ποτέ του δεν είχε ξανανιώσει τέτοιο φόβο. Λεν μπορούσε να κάνει βήμα. «Ελα να με πάρεις», είπε του Σπύρου. Η αντίδραση αυτή ονομάζεται «ακροφοβία». Είναι μια φοβία που εμφανίζεται όταν βρεθούμε σε κάποιο ψηλό σημείο, όπως ένα μπαλκόνι ή ένας γκρεμός.

150___________________ Δ εν Ξέρω Τι θ έ λ ω

Τέλος πάντων, ο Σπφος και ο Βέλγος βοήθησαν το Χρηστό να συνέλθει. Εηέστρεψαν στο αμάξι του Σπύρου. Κάθισαν ο Σπυρος στη θέση του οδηγού, ο Βέλγος δίπλα του και ο Χρηστός στο πίσω κάθισμα. Βρισκόντουσαν στη μεσαία λωρίδα μιας μεγάλης λεωφό­ ρου. Ήταν μεσημέρι. Κάποια στιγμή έγινε ένα μποτιλιάρισμα το οποίο κράτησε αρκετή ώρα. Ο Σπύρος άρχισε να νιώθει κάποια δυ­ σφορία. Παρόλο που έξω είχε πολύ ζέστη άνοιξε το παράθυρο του αυτοκινήτου γ ι^ ί αισθανόταν ότι δεν παίρνει αέρα. Σε λίγο άρχισε να ιδρώνει και να τρέμει μέχρι που κάποια στιγμή είπε στο Χρήστο «κάτσε στο τιμόνι», άνοιξε την πόρτα και έφυγε παρατώντας το Χρήστο και το Βέλγο σύξυλους. Ο Βέλγος, ο άνθρωπος, τα είχε χα­ μένα. Πιο πριν η αντίδραση του Χρήστου στην Ακρόπολη, τώρα ο πανικός του Σπύρου, δεν ήξερε τι να υποθέσει. Σίγουρα θα σκέφτηκε «οι Έλληνες είναι τρελοί». Η αντίδραση του Σπύρου ονομάζεται «κλειστοφοβία». Εμφανίζε­ ται σε άτομα όταν βρεθοιίν σε κλειστούς χώρους χωρίς να υπάρχει τρόπος άμεσης φυγής. Μερικούς τους πιάνει αν μπουν σε ασανσέρ, άλλοι το naOaivow αν βρεθούν σε μια ουρά σαν αυτές που δημιουργούνται την ώρα που αδειάζει ένα θέατρο ή ένα γήπεδο, και άλλοι μπορεί να το πάθουν σ' ένα μποτιλιάρισμα όποος το έπαθε ο Σπιίρος. Όποος αναφέραμε πιο πάνω, οι ψυχολογικές διαταραχές μετα­ φέρουν μηνύματα. Ας δούμε τώρα το συμβολικό χαρακτήρα που έχουν οι φοβίες των διίο φίλων, ώστε να μπορέσουμε να καταλά­ βουμε ποιά είναι τα μηνύματα που μεταφέρουν. Ξεκινάμε με το Χρήστο: Έχει παίξει ένα σημαντικό ποσό χρη­ μάτων στο χρηματιστήριο και διακατέχεται από μια διαρκή ανησυ­ χία μη χάσει τα χρήματα που αποτελούν την οικονομική ασφάλεια της οικογένειάς του. Κάποια στιγμή βρίσκεται στην άκρη ενός βρά­ χου και κάτω υπάρχει γκρεμός. Οι περισσότεροι από μας, αν στα­ θούμε σ' ένα τέτοιο σημείο θα νιώσουμε κάποιο δέος. Μόνο που ο Χρήστος, με το οικονομικό άνοιγμα που έχει κάνει, αισθάνεται έτσι όλη μέρα. Μ' άλλα λόγια ο Χρήστος βρέθηκε σε μια θέση η οποία

17 - Τα Συμπτώματα

151

του δημιούργησε μια αίσθηση πολυ παρόμοια με αυτή που τον δια­ κατέχει εδώ κι ένα μήνα: Τον κίνδυνο να «γκρεμιστεί». Δηλαδή, το συναίσθημα που ένιοχτε στο βράχο ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Είναι σαν να του «λέει» το σύμπτωμα «κινδυνεύεις να γκρεμιστείς». Ο οργανισμός του, του επισημαίνει ότι έχει ανάγκη μεγαλύτερης οικονομικής σιγουριάς. Ο Σπύρος έφυγε μεν από τη σύζυγό του, αλλά έχει ήδη βρεθεί να συζεί με μια άλλη γυναίκα χωρίς πραγματικά να το θέλει. Στο κάτού-κάτω, αν ήθελε να ζει έτσι, θα προτιμούσε να συνέχιζε να ζει με τη γυναίκα του ώστε να μπορεί να είναι και κοντά στα παιδιά του. Λιακατέχεται, λοιπόν, από μια αίσθηση παγίδευσης. Συνειδητά την αίσθηση αυτή την απωθεί διότι του δημιουργεί άγχος: Τον υπο­ χρεώνει V αντιμετωπίσει ένα φόβο που τον έχει από χρόνια. Δεν μπορεί να κοιμηθεί μόνος του. Μόλις βρέθηκε λοιπόν στο μποτιλιά­ ρισμα αισθάνθηκε κάτι ανάλογο με την αίσθηση της παγίδευσης που τον διακατέχει τόσον καιρό: Μπροστά αυτοκίνητα, πίσω αυτο­ κίνητα, δεξιά και αριστερά αυτοκίνητα και σημείο διαφυγής από πουθενά. Μ' άλλα λόγια, το σύμπτωμα τού λεει «νιο5θεις παγιδευμένος, έχεις ανάγκη αυτοδιάθεσης».

18. M kg Πτιγες για να Βρίσκονμε Τί θβονμε

ο να μην ξέρεις τι θέλεις είναι πρόβλημα. Καταλήγεις να ξο­ δεύεις χρόνο και ενέργεια για πράγματα που δεν τα έχεις πραγματικά ανάγκη. Υπάρχει όμως και μια χειρότερη κατά­ σταση; Να μην ξέρεις ότι δεν ξέρεις τι θέλεις. Έτσι, νομίζεις ότι ξέ­ ρεις. Αν συμβαίνει αυτό μπορεί να κάνεις πράγματα τα οποία, ενώ δεν έχουν σχέση με τις ανάγκες σου, είναι τόσο στενά συνδεμένα με τις προσδοκίες σου, ώστε νομίζεις ότι πράγματι τα θέλεις. Ενδέ­ χεται, δηλαδή, μερικοί να έχουν αποξενωθεί τόσο πολύ από τον ορ­ γανισμό τους που να νομίζουν ότι γνωρίζουν τι θέλουν, ενώ στην πραγματικότητα «δεν ξέρουν πού τους πάνε τα τέσσερα». Παρακάτω θ' ασχοληθούμε με τρόπους που μπορούν να μας βοηθήσουν να συνειδητοποιήσουμε ένα τέτοιο ενδεχόμενο.

Τ

152

18 - ΆΆλος Πηγές για να Βρίσκουμε Tt θέλουμε

153

Λ. Tt Actxvct ο Χρόνος

Έ

νας τρόπος ν' ανακαλι3ψουμε κάποια στοιχεία για τις προτεραιό­ τητες μας, είναι να εξετάσουμε πώς ξοδειίουμε το χρόνο μας. Πά­

ρε ένα χαρτί κι ένα μολιίβι και κάνε μια αναλυτική καταγραφή του χρόνου σου. Σημείωσε πώς κατανέμονται οι ώρες σου μέσα σε μια τυπική εβδομάδα της ζωής σου. Τι ποσοστό του συνολικού χρόνου της εβδομάδας ξοδειίεις στη δουλειά; Τι ποσοστό με το σύντροφό σου και τα παιδιά σου; Τι ποσοστό με τους φίλους σου; θ α έλεγα, γράψε πρώτα τις γενικές κατηγορίες και Βάλε δίπλα ένα ποσοστό. θ α μου πεις: «Κι αν είμαι ένας βιοπαλαιστής που αγωνίζεται καθημερινά για την επιβίωση»; Ακόμα κι όταν ξοδειίουμε την ενέρ­ γεια και το χρόνο μας στην κάλτηρη υλικών και πρακτικών ανα­ γκών, ταυτόχρονα προσπαθοιίμε να καλύψουμε και κάποιες συναι­ σθηματικές μας ανάγκες. Για παράδειγμα, αν εργάζεσαι σκληρά ώστε να μπσρείς να προσφέρεις στα παιδιά σου εκείνα που έχουν λείψει από σένα, έχεις έντονη την ανάγκη της Προσφοράς, την οποία έχουμε κατατάξει στη γενική κατηγορία της Συναισθηματικής Ασφάλειας. Αν, από την άλλη, εργάζεσαι σκληρά για να ξοφλήσεις κάποια χρέη, η συ­ ναισθηματική σου ανάγκη είναι η Αυτάρκεια, που υπάγεται στη γε­ νική κατηγορία που ονομάσαμε Λυναμη. Κάποιος άλλος μπορεί να φγάζεται πολύ για να δημιουργήσει μια δική του δουλειά και να ηάφει να είναι υπάλληλος, θ α μπορούσαμε να πούμε ότι έχει μια έντονη ανάγκη Αυτοδιάθεσης, που ανήκει στη γενική κατηγορία που ονομάσαμε Ελευθερία, θ α μπορούσε όμως ταυτόχρονα το κί­ νητρό του να είναι και η Αυτοβελτίοχτη η οποία ανήκει στη γενική κατηγορία της Εξέλιξης. Όπως αναφέραμε στα αρχικά κεφάλαια, κάθε συναισθηματική ανάγκη έχει κι ένα ποσοστό σύμπτοχτης με κάποιες άλλες. Έτσι, δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά αν το κίνητρο μιας προσπάθειας

Δ εν Ξέρω Τι Θέ/Ιω

154

που κάνουμε είναι μια σιτγχεκριμένη συναιο6ΐ|ματικη ανάγκη (η.χ. Αυτοδιάθεση) ή κάηοια άλλη (π.χ. Ανανέωση). Ο μόνος που θα μπο­ ρούσε να το γνωρίζει αυτό, είμαστε εμείς οι ίδιοι (κι αυτό όχι πά­ ντα). Αιπά που καταγράφουμε παρακάτω δεν απαντιοιίνται μόνο με το μυαλό αλλά και με την καρδιά. Η καρδιά σου τι λέει; Πώς κατα­ νέμεις την ενέργειά σου και το χρόνο σου μέσα σε μια βδομάδα; Ξεκινάω με τα δικά μου. Στην αριοτφή στήλη γράφω το ποσο­ στό του χρόνο#"ίου ξοδεύω αυτή την εποχή για κάθε γενική κατηγοριά συναισθηματικών αναγκών. Η δεξιά στήλη υπάρχει για να καταγράψεις -α ν θέλεις- τα δικά σου. ΤΑ ΑΙΚΑ ΜΟΥ Σ Υ Ν Α ΙΣ Θ Η Μ Α Τ ΙΚ Η Α Σ Φ Α Λ Ε ΙΑ 20%

ΤΑ ΑΙΚΑ ΣΟΥ Σ Υ Ν Α ΙΣ Θ Η Μ Α Τ ΙΚ Η Α Σ Φ Α Λ Ε ΙΑ

Δ Υ Ν Α Μ Η 35%

ΔΥΝΑΜ Η

ΕΛ ΕΥ Θ Ε Ρ ΙΑ 10%

ΕΛ ΕΥ Θ Ε Ρ ΙΑ

Α Υ Τ Ο Π Ρ Α Γ Μ Α Τ Ω Σ Η 25%

ΑΥΤΟ Π ΡΑΓΜ ΑΤΩ ΣΗ

Ψ Υ Χ Α Γ Ω Π Α 10%

Ψ ΥΧΑΓΩΠΑ

Και τώρα που το κάναμε αυτό, ας πάμε ξανά στις προτεραιότη­ τες των αναγκών που καταγράψαμε στο κεφάλαιο 7. Εκεί είχα βά­ λει σε πρώτη προτεραιότητα τις εξής ανάγκες (Στην παρένθεση ανα­ φέρω τη γενική κατηγορία στην οποία ανήκουν): 01 ΔΙΚΕΣ ΜΟΥ

Συντροφικότητα (ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΉΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ) Μοίρασμα (ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ) Αποτελεσματικότητα (ΔΥΝΑΜΗ) Αυθεντικότητα (ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ) Ανανέοοση (ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ) Εκτόνωση (ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ) Παιχνίδι (ΨΥΧΑΓΩΠΑ)

01 ΔΙΚΕΣ ΣΟΥ

18 - AJi/icg Πΐΐγές για να Βρίσκουμε Τι θέΛουμε

155

Εδώ τώρα διαπιστώνουμε το εξής: Στις εφτά ανάγκες που έχω δηλώσει ότι βρίσκονται σε πρώτη προτεραιότητα, τρεις ανήκουν στην Ελευθερία, δύο στη Συναισθΐ|ματική Ασφάλεια, και από μια στη Διίναμη και την Ψι^αγωγία. Τώρα μπορούμε να κάνουμε μια σύγκριση ανάμεσα σ' εκείνα που δήλοοσα στο έβδομο κεφάλαιο και σ' εκείνα που κάνω στην πράξη. ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΔΗΛΩΣΕΙΣ ΜΟΥ

ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

Δ ΥΝ ΑΜ Η 35%

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ

ΑΥΤΟΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ 25%

ΔΥΝ ΑΜ Η

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΉΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ 20%

ΨΥΧΑΓΩΠΑ

ΨΥΧΑΓΩΓΙΑ 10%

ΑΥΤΟΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 10%

Ή δη εμφανίζονται κάποιες αντιφάσεις: Όταν καλούμαι να βά­ λω προτεραιότητες, βάζω πρώτες τις ανάγκες Ελευθερίας. Στην πρά­ ξη όμως, ο τρόπος που ξοδειίω την ενέργειά μου και το χρόνο μου δείχνει πως οι ανάγκες μου για Δύναμη έρχονται πρώτες. Εξίσου ενδιαφέρουσα είναι και η θέση που κατέχουν οι ανάγκες Αυτο­ πραγμάτωσης. Στην αριστερή στήλη είναι σε τελευταία προτεραιό­ τητα, ενώ στη δεξιά σε δεύτερη! Γιατί να συμβαίνει αυτό; Μια πρώτη πιθανότητα είναι να συ­ γκαταλέγομαι κι εγώ ανάμεσα σ' εκείνους που δεν έχουν επίγνωση ότι δεν γνωρίζουν τις πραγματικές τους ανάγκες. Υπάρχει όμως και μια άλλη εξήγηση: Πολλές φορές, οι πιο σημαντικές για μας ανάγκες είναι οι εκάστοτε ακάλυπτες. Αν λοιπόν στον τρόπο που ξοδειίω καθημφινά το χρόνο μου ασχολούμαι με πράγματα τα οποία έχουν σχέση κυρίως με τη Λύναμη και την Αυτοπραγμάτοχτη, είναι πολύ πιθανόν κάποιες άλ­ λες ανάγκες (όπούς, για παράδειγμα, η Ελευθερία) να παραμένουν ακάλυπτες. Ίσως γι' αυτό, όταν καλούμαι να δηλώσω τις ανάγκες μου.

156

Δ εν Ξ έρω Tt θ έ^ ω

τοποθετώ την ΕλενΛερία σε πρώτη προτεραιότητα. Επειδή στην πράξη την έχω αφήσει τελευταία. Πιθανόν για τον ίδιο λόγο να βάζω την Αιποπραγμάτωση σε τελειπαία προτεραιότητα. Επειδή στην καθημε­ ρινή μου ζωή έρχεται δεύτερη, οπότε δεν είναι ακάλυπτη. Ο τρόπος που ξοδεύουμε το χρόνο μας μπορεί ν' αποτελεί μια καλή ένδειξη των προτεραιοτήτων μας, όμως δεν είναι απαραίτητο τα συμπεράσματα που προκύπτουν από μια τέτοια καταγραφή να εί­ ναι πάντα ακρι&ή. Γι' αυτό καλό θα ήταν ν' αναζητήσουμε κι άλλες πηγές.

β. Τί Δείχνει το Χρήμα’ ώρα θα κάνουμε το ίδιο που κάναμε πιο πάνω, αλλά, αντί για την ενέργεια και το χρόνο μας, θα εξετάσουμε πού ξοδεύουμε τα χρήματά μας. Εδώ ως χρονική μονάδα δεν θα χρησιμοποιήσουμε την εβδομάδα αλλά το μήνα. Πώς κατανέμονται τα έξοδά σου μέσα

Τ

σ' ένα μήνα; θ α μου πεις: «Μα, τα περισσότερα πάνε στο ενοίκιο (ή στο δά­ νειο), στα κοινόχρηστα, στους λογαριασμούς, στα σχολεία των παι­ διών, στη βενζίνη, κ.λπ. Τι σχέση έχουν όλα αυτά με αυτές τις πέ­ ντε κατηγορίες;». Αν δεν έχουν καμιά σχέση, βάλε πώς κατανέμεις αυτά που πε­ ρισσεύουν. «Κι αν δεν περισσεύουν;» (Πάλι σε βιοπαλαιστή έπε­ σα!). Λοιπόν, με το χέρι στην καρδιά: Πώς ξοδεύεις τα χρήματά σου σε σχέση μ' αυτές τις πέντε κατηγορίες; Για να μη μπλέξουμε με άχαρα και κουραστικά λογιστικά, ας κάνουμε μια χονδρική καταγραφή της κατανομής των χρημάτων μας μέσα σ' ένα μέσο μήνα του χρόνου. Σε γενικές γραμμές (αν

* Βλ. το βιΒλίο του "Η Ψυχολογία μας με το Χρήμα - Το Χρήμα κι Εμείς". Εκδόσεις Καστανιώτη. (Σ.τ.εη.)

18 - ΆΜες Πηγές για να Βρίσκουμε Τι θεΛουμε

157

εξαιρέσουμε ειδικούς μήνες, όπως είναι ο Δεκέμβριος κι ο Αύγου­ στος), η κατανομή των εξόδων μου σε σχέση με τις γενικές συναι­ σθηματικές κατηγορίες είναι κάηοος έτσι: ΤΑ Α1ΚΑ ΜΟΥ

ΤΑ ΑΙΚΑ ΣΟΥ

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΉΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ 50%

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ

ΔΥΝ ΑΜ Η 15%

ΔΥΝ Α Μ Η

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ 5%

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

ΑΥΤΟΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ 15%

ΑΥΤΟΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ

ΨΥΧΑΓΩΠΑ 15%

ΨΥΧΑΓΩΠΑ

Αρχικά, η διαπίστοοση ότι η Συναισθηματική Ασφάλεια μου «κοστίζει» τόσα πολλά χρήματα με παραξένεψε. Όμως, μια από τις επιμέρους συναισθηματικές ανάγκες που περιέχονται σ' αυτή τη γε­ νική κατηγορία, είναι και η Προσφορά. Στο βαθμό που μπορώ, βοη­ θάω τα μέλη της οικογένενας μου. Υηάρχεν ένα μέλος που οικονομι­ κά βασίζεται σχεδόν ολοκληρωτικά πάνω μου. Υπάρχουν άλλα δύο μέλη που κατά περιόδους χρειάζονται οικονομική στήριξη. Έτσι εξηγείται αυτό το 50%. Αν μπορούσα να κάνω ό,τι θέλω, το 50% θα το έριχνα στην ψυχαγωγία. Όσο για τη Συναισθηματική ασφάλεια, ανάλογα με τις εποχές... Κάνω πάλι μια σύγκριση ανάμεσα στις προτεραιότητες που δή­ λωσα, και σ' εκείνες που προκύπτουν από το πώς ξοδεύω το χρόνο και το χρήμα μου: ΧΡΟΝΙΚΕΣ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ·

π ΑΗΛΩΣΑ

ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ

ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΕΣ

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

ΔΥΝ ΑΜ Η

ΣΥΝΑΙΣΘ. ΑΣΦΑΛΕΙΑ

ΣΥΝΑΙΣΘ. ΑΣΦΑΛΕΙΑ

ΑΥΤΟΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ

ΔΥΝ ΑΜ Η

ΔΥΝ ΑΜ Η

ΣΥΝΑΙΣΘ. ΑΣΦΑΛΕΙΑ

ΨΥΧΑΓΩΠΑ

ΨΥΧΑΓΩΠΑ

ΨΥΧΑΓΩΠΑ

ΑΥΤΟΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ

ΑΥΤΟΠΡΑΓΜΑΤΩΣΗ

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ

158

Α εν Ξέρω Τι θέΛ ω

Το πρώτο που παρατηρούμε είναι η μεγάλη διαφορά στις θέ­ σεις που κατέχουν οι ανάγκες Ελευθερίας. Παρατηρούμε επίσης ότι οι ανάγκες ΣΐΛ^αισθηματικης Ασφάλειας και Δύναμης σε καμιά στήλη δεν πέφτουν κάτω από την τρίτη θέση. Ένα ακόμα στοιχείο είναι ότι οι ανάγκες Ψυχαγωγίας είναι εκείνες που παρουσιάζουν τις λιγότερες διακυμάνσεις. Μια και η δειίτερη και η τρίτη στήλη δείχνουν τι κάνω στην πράξη, με 6ά#η αυτές τις δύο στήλες φαίνεται πο)ς στις προτεραιό­ τητες των αναγκών μου πρώτη έρχεται η Δύναμη και δεύτερη η Συ­ ναισθηματική Ασφάλεια. Υπενθυμίζω ότι στο Έβδομο Κεφάλαιο είχα βάλει σε πρώτη προτεραιότητα τις εξής επί μέρους συναισθηματικές ανάγκες; Συντροφικότητα (ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΑΣΦΑΛΕΙΑ) Μοίρασμα (ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΉΚΗ ΑΣΦΑΑΕΙΑ) Αποτελεσματικότητα (ΔΥΝΑΜΗ) Αυθεντικότητα (ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ) Ανανέοχτη (ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ) Εκτόν&κτη (ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ) Παιχνίδι (ΨΥΧΑΓΩΠΑ) Βλέπουμε δηλαδή ότι από τις εφτά αυτές ανάγκες, τρεις (Συ­ ντροφικότητα, Μοίρασμα και Αποτελεσματικότητα) συμβαδίζουν με τον τρόπο που ξοδεύω το χρόνο και το χρήμα μου. Από τις υπό­ λοιπες, η Αυθεντικότητα και η Εκτόνωση δεν απαιτούν απαραίτητα ειδικό χρόνο ή χρήμα για να ικανοποιηθούν. Δεν θα ήταν λοιπόν υπερβολή αν έλεγα ότι, σε γενικές γραμμές, μάλλον γνωρίζω τις συναισθηματικές μου ανάγκες.

____________ 18 -

Πηγές p a να Βρίσκουμε Τι θέΆουμε________

1^. Tt Λένε για ης Ανάγκες μας Εκείνοι ηου μας Ξεροον

Έ

νας ακόμα τρόπος V ανακαλτίφεις τις ανάγκες σου είναι να ρωτήσεις κάποιον που πιστεύεις ότι σε γνωρίζει καλά. Κάποιες φο­

ρές νιώθουμε μπφδεμένοι και δεν μποροιίμε να ξεκαθαρίσουμε τι θέλουμε. 'Ομως, την ίδια στιγμή, κάποιος κοντινός μας άνθρωπος μπορεί να βλέπει ξεκάθαρα τι είναι αιπό που πραγματικά θέλουμε. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει ότι αν μας το πει θα συμφωνήσουμε πά­ ντα μαζί του. Υπάρχει Βλέπεις κι αιπός ο περίφημος αμίΛτπκός μη­ χανισμός που λέγεται «άρνηση». Είναι μια εκλεκτική τύφλωση της αντίληψής μας. Δεν θέλουμε να παραδεχτούμε πράγματα τα οποία μας είναι δυσάρεστα. Ένα σΐΛ^θισμένο παράδειγμα άρνησης είναι ο αλκοολικός που δεν παραδέχεται ότι είναι αλκοολικός. Γι' αυτό και όσοι ασχολούνται με τη θεραπεία του αλκοολισμού λένε πως το πρώτο βήμα για την επιτυχή αντιμετώπιση αιπού του προβλήματος είναι να παραδεχθείς ότι είσαι αλκοολικός. θυμάσαι το ερωτηματολόγιο που συμπλήρακτες στοΈκτο κεφά­ λαιο; Δώσ' το σε κάποιον που πιστεύεις ότι σε γνωρίζει καλά και ζήτησέ του να το συμπληρώσει εκ μέρους σου. Κάνε μετά μια σύ­ γκριση ανάμεσα στο πώς βλέπει εκείνος τις συναισθηματικές σου ανάγκες και πώς τις έχεις βαθμολογήσει εσύ. Είναι πολύ πιθανό να σε περιμένουν εκπλήξεις. Αν σκέφτεσαι να κάνεις αυτό το «παιχνί­ δι» με το σύντροφό σου, σκέψου το καλά πριν το αποφασίσεις. Υπάρχει πιθανότητα να... σκοτο)θείτε.

ό. Μερικές ΑσκίΙσεις

Α

ν θέλεις, μπορείς να κάνεις μόνος σου μερικές ασκήσεις που θα οξιίνουν πφίσσότφο την ικανότητά σου να βρίσκεις τι θέλεις.

Δ εν Ξ έρω Τι θ έ λ ω

160

Για παράδειγμα, απάντησε σ' αυτές τις ερωτήσεις. Αν θέλεις, γρά­ φεις τις απαντήσεις σου, αν δεν θέλεις, σκέψου τες: Πώς θέλεις να είναι το ιδανικό σου σπίτι; Που; Κοντά σε θά­ λασσα, στην πόλη, σε Βουνό; Και πώς ακριβώς θέλεις να είναι δια­ μορφωμένοι οι χώροι; Και τα χρώματα; Κι γυρω απ' το σπίτι τι να υπάρχει; Οι απαντήσεις -σ ε όλες αυτές τις ερωτήσεις- κρύβουν μέσα τους σΐΛ/^αισβίΙματικές ανάγκες. Μια άλλη άσκηση είναι να φανταστείς τον εαυτό σου ζάπλουτο και να περιγράφεις, όσο πιο συγκεκριμένα μπορείς, ποιές θα είναι κατά σειρά οι ενέργειες που θα κάνεις. Παρακάτω αναφέρω δυο πα­ ραδείγματα από δΰο διαφορετικούς ανθρώπους. Αμέσως φαίνεται η διαφορά των συναισθηματικών αναγκών που έχει ο καθένας τους: Άτομο Α:

1. θ ' αγόραζα μια μεγάλη φάρμα κοντά στη θάλασσα. 2. θ α έχτιζα μέσα εκεί ανεξάρτητα ευρύχωρα σπίτια για όλους τους φίλους μου. 3. θ α δημιουργούσα, μέσα στη φάρμα, ένα ιδιωτικό πανεπι­ στήμιο με έμφαση στη Φιλοσοφία και την Τέχνη. 4. θ α έβαζα στη φάρμα άλογα, λυκόσκυλα, σκίουρους κι όλα τα ζώα και τα φυτά που αγαπώ. 5. θ α προσκαλούσα εκ περιτροπής όλους τοι.»ς κορυφαίους επι­ στήμονες και καλλιτέχνες για να διδάξουν. Άτομο Β:

1. θ α πήγαινα σ' έναν κορυφαίο πλαστικό χειρούργο να μου κάνει την εμφάνισή μου όπούς την ονειρεύομαι. 2. θ ' αγόραζα σπίτια σε διάφορες πόλεις της Γης και θα ζοι3σα συνέχεια στα μέρη που θα είναι άνοιξη και καλοκαίρι. 3. θ ' αγόραζα ένα ιδιωτικό τζετ και 0α πήγαινα σε όλες τις θε­ ατρικές παραστάσεις και τα ενδιαφέροντα καλλιτεχνικά γεγονότα σ' όλη τη γη.

18 - Μ /Ιες Πηγές για να Βρίσκουμε Τι θέλουμε

161

4. θ α γινόμουν ένας από τους πιο καλοντυμένους ανθρώπους οτον κόσμο. 5. θ α έφτιαχνα μια ιδιωτική πινακοθήκη με κορυφαίους πίνα­ κες ζωγραφικής. Αφού κάνεις κι εσύ αυτή την άσκηση, μετά μπορείς να ανα­ τρέξεις στον κατάλογο με τις 23 συναισθηματικές ανάγκες (Κεφ. 7) και να εξετάσεις: Αυτά που έγραψες ποιές συναισθηματικές σου ανάγκες καλύπτουν; Πάντως, αν η ανάγκη της προσφοράς δεν ανέ­ βηκε καθόλου, έχεις μεγάλες πιθανότητες να είσαι απογοητευμένος από τους ανθρώπους. Στο παράδειγμα που είδαμε πιο πάνω, μια βασική διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στα άτομα A και Β είναι η κοινωνική προσφορά. Το άτομο Α, στην προσπάθεια να πραγματοποιήσει τα όνειρά του, προσφέρει και στους άλλους ανθρώπους. Το άτομο Β προσφέρει μό­ νο στον εαυτό του. Μάλιστα, κατά τον Άντλερ η απουσία της κοι­ νωνικής προσφοράς αποτελεί την ειδοποιό διαφορά ανάμεσα στα αισθήματα κατωτερότητας και στο «κόμπλεξ» κατωτερότητας. Αι­ σθήματα κατωτερότητας έχουμε όλοι οι άνθρωποι. Αν στην προ­ σπάθεια να τα ξεπεράσουμε προσφέρουμε κοινωνικά δεν τίθεται θέ­ μα συμπλέγματος κατωτερότητας. Αν όμως κρθε τι που κάνουμε γί­ νεται αποκλειστικά για τη δική μας απόλαυση και το προσωπικό μας μεγαλείο, τότε οι πιθανότηες να υποφέρουμε από σύμπλεγμα κατωτερότητας αυξάνονται πολύ.

Εηβογος Γράμμα στον αναγνώστη που με διαβάζει χρόνια

υτό είναι το 18ο βιβλίο που έγραψα. Το αγαπημένο μου είναι το «Μια Μικρή ΑΜαγή Φέρνει μια Μεγά/Ιη» (γνωστό και με τον πρώτο τίτλο του «Ψάρια στον Αφρό»). Εκείνο όμως που διασκέδασα όταν το έγραφα περισσότερο από κάθε άλλο, είναι το «Συντροφικότητα αλα Ελληνικά». Το βιβλίο αυτό διαφέρει απ' όλα τ' άλλα σ' ένα πράγμα: Είναι το μόνο χωρίς αυστηρή δομη. Πάρε οποιοδήποτε άλλο βιβλίο μου (εκτός από τα ποιήματα) και κοίταξε τον Πίνακα Περιεχομένων, θ α διαπιστώσεις την εξής δομή: Μέρος Α, Κεφάλαιο 1, α, β, γ, κ.λπ. Σε μερικά βιβλία μου μάλιστα, θα βρεις κι άλλες υποδιαιρέσεις όπως α1, α2 και πάει λέγοντας. Στη μέχρι τώρα σι;γγραφική μου πορεία η πρόθεσή μου ήταν πάντοτε να εξηγήσω όσο πιο απλά μπορώ, εκείνο που θεωρώ χρήσι­ μο απ' όσα έχω μάθει στο πολύπλοκο επάγγελμα με το οποίο ασχο­ λούμαι. Και μ' αυτό το κριτήριο επιλέγω τα θέματά μου: Τη χρησιμότητά τους.

Α

162

Εηί/ίογος

163

Από την αρχή της καριέρας μου υπολογίζω ότι έχω γνωρίσει επαγγελματικά περίπου οχτώ χιλιάδες άτομα. Τα θέματα των βιβλίων μου τα επιλέγω μέσα από τις συζητήσεις που κάνω μ' αυτούς τους αν­ θρώπους. Διαπιστώνω, ας πονίμε, ποις οι άνθρωποι που χοορίζουν θα υπέφεραν λιγότερο αν γνώριζαν μερικά πράγματα; Γράφω το «Αντι­ μετωπίζοντας το Χωρισμό». Βλέπω π<ος πολλοί άνθρωποι υποφέρουν από υποχούρητικότητα διότι δεν ξέρουν πώς να υποστηρίξουν τα δικαιώματά τους; Γράφω το «Εσύ, τα Δικαιώματα σου και σι ΆΜοι ». Λεν θέλω να σε κουράσω με άλλους τίτλους. Εκείνο που θέλω να πω είναι ποος κάθε καινούργιο βιβλίο που ξεκινοιχτα να γράψω, το ένιοοθα σαν «χρέος». Δε λέω, απολάμβανα το γράψιμό του, αλλά πά­ ντα κάτω απ' την πίεση κάποιας «δομής». Πριν καν ξεκινήσω να γράφω, είχα ήδη καταγράψει έναν ξεκάθαρο σκελετό που προέβλεπε τις ενότητες, τα κεφάλαια, τη βιβλιογραφία κι ένα σοορό άλλες λε­ πτομέρειες. Από τη φύση μου είμαι άνθρωπος που του αρέσει να ορ­ γανώνει - κι έτσι, κάθε φορά που έγραφα ένα βιβλίο κατέληγα να αισθάνομαι σαν το φοιτητή που έχει να ετοιμάσει κάποια επιστημονι­ κή εργασία. Σ' αυτό σιγοντάριζε κι ο εκδότης μου, ο οποίος μου κά­ νει την τιμή να επιμελείται τα κείμενά μου. Δυστυχώς, τα επιμελείται επιμελέστατα, σε βαθμό... "καταπίεσης". Μας κατατρέχει και τους δύο από μία ανάγκη: Η δική μου για τη δομή, του εκδότη μου για το "χτένισμα". Έτσι, τα δοκίμια του κάθε βιβλίου, καθώς πηγαινοέρχο­ νται ανάμεσά μας, γίνονται όλο και πιο "βαριά", γιατί κουβαλάνε, στα λευκά περιθώριά τους, τις αυξανόμενες και σχεδόν δύσπεπτες αλληλο-"φιλοφρονήσεις" μας. Ούτε το βιβλίο που μόλις διάβασες ξέφυγε απ' αυτό τον κανόνα. Γι' ανιτό λέω πως το «Συντροψΐκότψα α/\α ΕΜψικά» είναι το βιβλίο που απόλαυσα πιο πολύ απ' όλα γράφοντάς το. Διότι αποτελείται από μια σειρά αυτοτελή κεφάλαια που ασχο­ λούνται με τα κοινότοπα και τραγελαφικά που χαρακτηρίζουν τη συ­ ντροφική σχέση στην Ελλάδα (πιθανώς και στην Ευρωπαϊκή Μεσό­ γειο). Σημειωτέον, την εποχή εκείνη, ο εκδότης μου με κατσάδιαζε που του πήγαινα κάθε τόσο κι άλλο καινούργιο βιβλίο. Αλλά τι να

164

Α εν Ξ έρω Τι Θέλω

'κανα όμούς κι εγώ, αφου με πίεζε η "από μέσα μου ανάγκη να εκ­ φραστώ", όπως συμβουλεύει και ο Ρίλκε στο βιβλίο του "Γράμματα σ' ένα νέο ηοιψή". Τον τελευταίο καιρό όλο και περισσότεροι άνθρωποι μου λένε πως τα καλύτερα κομμάτια μου (σαν συγγραφέας) είναι εκείνα που έχω γράψει «από καρδιάς». Συμφωνώ. Δεν θα συμφωνήσω όμως, πως αυτά τα κομμάτια είναι και τα πιο χρήσιμα. Υπάρχουν κομμά­ τια που δεν ε ί ^ καθόλου από καρδιάς αλλά είναι πολυ χρήσιμα. Εν πάση περιπτώσει, μετά από 18 βιβλία, αισθάνομαι ότι το συγγραφικό μου «χρέος» ως φυχολόγος το έκανα. Κάλυψα ένα συγγραφικό κενό που υπήρχε σε αρκετά θέματα που είναι χρήσιμα στο μέσο άνθρωπο. Από δω και μπρος θέλω να γράφω μόνο από καρδιάς. Σαν συγγραφέας νιώθω την ανάγκη να γράψω πιο ελεύ­ θερα. Να πάω παραπέρα. Να φύγω από τα στενά πλαίσια του «ψυχολόγου-δάσκαλου» που βάλθηκε να εξηγήσει την επιστήμη του στον Έλληνα. Σαν συγγραφέας, από δω και πέρα δεν ξέρω που πη­ γαίνω. Έχω τη διαίσθηση ότι είμαι σε καλό δρόμο. Υπάρχει όμως κάτι για το οποίο είμαι προκαταβολικά βέβαιος; Για να ξεκινήσω να γράψω οτιδήποτε, θα πει ότι το θεωρώ χρήσιμο. Απλά δεν αντέχω άλλο τη δομή και κυρίως το...δασκαλίκι Ας έρθουμε τώρα και στο θέμα του βιβλίου. Ξεκίνησα να το γράφω τον Ιοιίνιο του 2000 στην Τήνο. Έμενα σ' ένα εξαιρετικό διαμέρισμα-σπιτάκι. Από το μπαλκόνι έβλεπα τη θάλασσα. Κάθισα λοιπόν στο μπαλκόνι, έβαλα κάτω τον φορητό υπολογιστή και σε δύο μέρες ο σκελετός ήταν έτοιμος. Ξεκίνησα το γράψιμο γνωρίζο­ ντας μεν πού πάω, αλλά μη γνωρίζοντας πώς θα πάω! Είχα βρει ποιά είναι τα βήματα για να προσεγγίσω το θέμα της ανίχνευσης των αναγκών, αλλά δεν ήξερα πώς γίνονται αυτά τα βήματα. Έτσι, για ένα διάστημα το γράψιμό μου ήταν περισσότερο ένα «ψάξιμο» παρά «γράψιμο». Το βιβλίο προχώρησε. Σε δέκα μήνες, δηλαδή φέτος τον Απρίλιο, είχε φτάσει στις 80 δακτυλογραφημένες σελίδες. Μέσα σ' αυτούς τους μήνες όμως μου συνέβησαν δυο

__________________________

Εηι'Λογος__________________________ 165

πράγματα: Πρώτον, είχα ξεκινήσει την έρείΛ^α για την ικανοποίηση των συναισθηματικών αναγκών. Την ιδέα αυτής της έρευνας μου την έδοκιε το ίδιο το βιβλίο. Κάποια στιγμή είπα «ας ελέγξω αν επα­ ληθεύονται οι θεωρητικές μου υποθέσεις». Τα αποτελέσματα επηρέ­ ασαν το πώς έβλεπα το όλο θέμα. Δεύτερον, στο χρονικό διάστημα της έρευνας παρατήρησα κάτι: Οι άνθρωποι που έλεγαν πως το κυριότερο πρόβλημά τους είναι ότι δεν ξέρουν τι θέλουν, συμπλήροαναν το ερωτηματολόγιο με τέτοιον τρόπο που έδειχνε πως όλες οι συναισθηματικές τους ανάγκες ήταν ακάλυπτες. Όλες, μα όλες και οι 23! Οπότε, αυτοί, όταν λένε «δεν ξέρω τι θέλω» εννοούν «δεν ξέρω τι πρωτοθέλω»! Από την άλλη, στο διάστημα αυτό όξυνα πολύ περισσότερο τις παρατηρήσεις μου. Δεν έχανα ευκαιρία, όηοτε βρισκόμουν με κάποι­ ον που δεν ήξερε τι ήθελε, να τον παρατηρώ με το... μικροσκόπιο. Τον Απρίλη κόλλησα. Οι απόψεις μου είχαν αλλάξει τόσο πο­ λύ, σε σχέση με αυτά που είχα γράψει, ώστε περιήλθα σε αδιέξοδο. Στο τέλος του Μάη, ξυπνάω ένα πρωί, παίρνω τις 80 σελίδες, ανοί­ γω τον γνωστό "κάλαθο" και τις αποχαιρετάω! Άρχισα να ξανα­ γράφω το βιβλίο από την αρχή. Πόσο διαφορετική αίσθηση! Τώρα πραγματικά ήξερα τι έγραφα. Έτσι, ο αρχικός σκελετός πήγε περί­ πατο. Τι να το κάνεις όμως, πάλι η «δομή» επικράτησε. Δοιπόν: Μ' αυτό το βιβλίο αποχαιρετάω τη δομή. (Οσο για το "χτένισμα"..., καλύτερα ας αποφύγω, τώρα, να θίξω το θέμα). Θα τα ξαναπούμε σε άλλα μήκη κύματος. Γιώργος Πιντέρης Γλυφάδα, Οκτώβριος 2001

166

Δεν Ξέρω Τι θέΛω

Προσθήκίΐ Παρακάτω είναι τα στοιχεία των ανθρώπων που απάντησαν στο ερωτηματολόγιο που υπάρχει στο κεφάλαιο 6. Οι αριθμοί είναι στρογγυλεμένοι. ΤΥΧΑΙΟ ΔΕΙΓΜΑ Σιίνολο Ατόμων Άνδρες Γυναίκες Μέση ηλικία Μέση μόρφωση Ανύπαντροι Παντρεμένοι Διαζευγμένοι Λημ. Υπάλληλοι Ιδιωτ. Υπάλληλοι Ελεύθεροι επαγγελματίες Σπουδαστές Άνεργοι Οικιακά Έχουν παιδιά Χωρίς παιδιά

90 43% 57% 33 15 χρόνια 56% 23% 20% 3% 53% 26% 10% 6% 1% 30% 70%

ΕΠΙΣΚΕΠΤΕΣ ΨΥΧΟΛΟΓΩΝ 153 39% 61% 36 15 χρόνια 41% 41% 18% 19% 23% 37%' 2% 10% 8% 33% 67%

Τα στοιχεία αυτά σε βοηθάνε να γνωρίζεις πόσο μοιάζεις και πόσο διαφέρεις με τα άτομα που αηοτελουν τις δι3ο ομάδες με τις οποίες πρόκειται να συγκριθείς.

ΒιβΜογραψία

Adler, A. The science of living. New York: Doubleday Anchor Books, 1969. Corsini, R. J. & Wedding, D. Current Psychotherapies (5‘^ edition). Ithaka, Illinois: F. E. Peacock Publishers Inc., 1995. Dreikurs, R., & Mosak, H. H. The tasks of life. 1. Adler's three tasks. Individual Psychologist, 4, 18-22, 1966. Ellis, A. Reason and emotion in psychotherapy. Secaucus, NJ: Citadel. Rev. ed.,1994. New York: Carol Publishing, 1962. Ellis, A. Brief therapy: The rational-emotive method. In S. H. Budman, M. F. Hoyt, & S. Friedman, The first session in brief therapy (pp. 36-58). New York: Guilford, 1992. 167

__________ Δ εν Ξ έρω Τι Θέ/Ιω

168

Fehr, Β. Friendship Processes. Thousand Oaks, California: SAGE Publications, 1996. Frankl, V. E., Man's search for meaning. New York: Washington Square Press, 1963. Glasser, W. Reality Therapy. New York, NY: HarperCollins, 1965. Glasser, W. Control theory. New York, NY; HarperCollins, 1985. Καπάδοχος, Δ . ___To διαζύγιο και ot Λόγοι διαζυγίου oitfv Κέρκυρα ιην Ενειική ηε^δο (1386-1797). Περιέχεται στη Λιδακτορική Δια­ τριβή για την Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών με τίτλο Η απονομή της δικαιοσΰντις στην Κέρκυρα από τους Μεγάλους Πρωτοηαηηάδες στην Ενετική Περίοδο 1604-1798, Αθήνα, Ιδιωτική έκδοση, 1990. Maslow, A. Η. Toward a psychology of being (2"^ ed.). Princeton, NJ; Van Nostrand. 1968. May, R. Man's search for himself. New York; Norton, 1953. May, R. Freedom and destiny. New York: Norton, 1981. May, R. The problem of evil: An open letter to Carl Rogers. Journal of Humanistic Psychology, 3, 16, 1982. Murray, H. A. (and collaborators). Explorations in personality. New York; Oxford, 1938. Peris, F. Gestalt therapy verbatim. Moab, UT: Real People Press, 1961. Restak, M. R. The brain: The last frontier. New York: Warner Books, 1979. Ridley, M. Genome. The autobiography of a species in 23 chapters. New York; HarperCollins, 1999. Rogers, C. R. On becoming a person. Boston; Houghton Mifflin, 1961. Rogers, C. R. Carl Rogers on personal power. New York: Delacorte Press, 1977. Rogers, C. R. A way of being. Boston: Houghton Mifflin, 1980. Rossi, E. L. Dreams and thw growth of personality. New York: Pergamon Press, 1972.

ΒιβΆιογραφία

169

Rossi, E. L. The 20 minute break. Los Angeles: Jeremy P. Tarcher, Inc., 1991. Ελληνική έκδοση: To 20-Άεηιο Διάλειμμα - Η Νέα Επιστήμη των Λίωρων Βιολογικών Ρυθμών, και ο Ρόλος τους στην Ψυχοσωματική μας Υγεία. Εκδόσεις θυμάρι, 1998. Rossi, Ε. L. The symptom path to enlightenment: The new dynamics of self-organization in hypnotherapy: an advanced manual for beginners. Pacific Palisades, California: Palisades Gateway Publishing, 1996. Wubbolding, R. Reality therapy in group counseling (videotape). Cincinnati, OH: Center for Reality Therapy, 1991.

Αισθάνεσαι Kcvo;

Δεν Ξτρεις Τι θέλεις; Υπάρχουν μεγάλες ηιθανότηιες να έχεις χάσει την επαφή με το Βαθ^ερο κομμάτι του εαιπου σου. Μηορείς, λοιπόν, ν' αποκαταστήσας αυτή την επικοινωνία. ^

Αλλά πώς;

Το θ«θλίο αυτό σου δα'χνει μονοπάτια που μπορούν να σε οδηγήσουν σε μια βαθύτερη επαφή με τις πραγματικές συναισβημαιικές σου ανάγκες.

Οι συναισθηματικές ανάγκες σου α'ναι 23/ Τουλάχιστον οι Βασικές είναι ικανοποιημένες; Μάθε ποιές είναι αυτές οι ανάγκες, μέσα από αληθινές ιστορίες γραμμένες με χιούμορ και αμεσότητα. Γνωρίζεις ποιά είναι η διαφορά ανάμεσα Στον Οργανισμό και τον Εαυτό; Σέθααι ο εαυτός σου τον οργανισμό σου Ή συχνά καταλήγεις να παραπονιέσαι, λέγοντας:

Δεν Ξέρω Τι θέλω...»

lifm

1 W 0 -3 *« 1

Εκβόσεκ; V!/“θυμάρι’’ Xc^. Τρικούπη 24 · 106 79 Αθήνα Τηλ.: 210-38 34 901 & 210-36 43 015 «Fax: 210-36 36 591

w*m. itiymarLgr / «-ntal; lhyfT)ari@ttvnaiLgr

Qk.-.

.

^^

^

.

'"