ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ ΤΟΜΟΣ Γ'.pdf

ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

ΔΙΕΥΘΥΝΤΕΣ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ:

GEORGES LIVET ROLAND MOUSNIER

ΤΟΜΟΣ Γ'

Η Ευρώπη από το 1300 μέχρι το 1660 Jean Bérenger Philippe Contamine Francis Rapp

Μετάφραση: Π. ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ

ΑΘΗΝΑ

Digitized by 10uk1s

Το βιβλίο αυτό φωτοστοιχειοθετήθηκε στη ΒΙΒΛΙΟΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΗ ΣυνΠΕ Φειδίου 18, Αθήνα, τηλ.: 3644332 τυπώθηκε στη Χ. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ-Δ. ΣΙΤΑΡΑΣ-Γ. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ O.E. Ύδρας-Κύπρου 9, Μοσχάτο, 4817381 για τις ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ ΑΕΒΕ Νικηταρά 2, Αθήνα, τηλ.: 3622496-3609150 και κυκλοφόρησε το Σεπτέμβριο του 1990 © Presses Universitaires de France, 1980 108, Bd Saint-Germain, 75006 Paris © Εκδόσεις Παπαζήση ΑΕΒΕ Νικηταρά 2, Αθήνα

Digitized by 10uk1s

ΒΙΒΛΙΟ ΠΡΩΤΟ Η δοκιμασία 1328-1453

Digitized by 10uk1s

Εισαγωγή Η Ευρώπη στο 1328 1328: όσον αφορά την Ευρώπη, αυτή η ημερομηνία δεν αντιπροσωπεύει τίποτα σημαντικό — μόλις μια αλλαγή βασιλείας και δυναστείας στη Γαλλία, με το θάνατο του τελευταίου άμεσου απόγονου των Καπέτων, του Καρόλου Δ' του Ωραίου (1322-1328) και την άνοδο στο θρόνο του πρωτεξαδέλφου του Φιλίππου ΣΤ', πρώτου βασιλιά της δυναστείας των Βαλουά (1328-1350), αλλά και την αυτοκρατορική στέψη, στη Ρώμη, του Λουδοβίκου της Βαυαρίας και την καθαίρεση του Πάπα Ιωάννη KB' απ' αυτόν το βασιλιά. Εκτός απ' αυτά, στην προηγούμενη χρονιά είχαμε την άνοδο στο θρόνο της Αγγλίας ενός σημαντικού βασιλιά, του Εδουάρδου Γ' του Πλανταγενέτου. Αν επιβάλλεται μια συγκεκριμένη τομή, θα μπορούσαμε να διαλέξουμε την περίοδο 1315-1317 όταν ένα μεγάλο μέρος της βορειο-δυτικής Ευρώπης πέρασε μια δραματική κρίση επιβίωσης· είτε την περίοδο 1337-1338, που σημάδεψαν η αρχή του Εκατονταετούς πολέμου και οι πρώτες απειλές των Οθωμανών Τούρκων, που έχουν πια εγκατασταθεί στις όχθες του Βοσπόρου, απέναντι στην Κωνσταντινούπολη· ή μάλλον, την περίοδο 1347-1350, τότε που η πρώτη επιδημία πανούκλας που γνώρισε η Ευρώπη εδώ και αιώνες θέρισε μονομιάς, ίσως το ένα τέταρτο του πληθυσμού. Πέρα από μερικές διαφορές στις λεπτομέρειες και τις χρονολογικές αβεβαιότητες, δεν χωρά συζήτηση πως, γύρω στο 1300, η μεσαιωνική Ευρώπη γνώρισε στιγμές εξαιρετικής ανόδου: πληθυσμός σε άνοδο όσο ποτέ, σχετική πολιτική σταθερότητα που χαρακτηρίζεται από την υπεροχή μερικών μεγάλων μοναρχιών, γόητρο ακόμα άθικτο της παποσύνης, μια χριστιανική σκέψη ισχυρά δομημένη, μεγάλοι θρησκευτικοί ή κοσμικοί συγγραφείς, μια ισορροπημένη σκέψη, μια βούληση για επέκταση που εκδηλώνεται στον οικονομικό όσο και στο θρησκευτικό τομέα. Στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα, θ' αρχίσουν να συσσωρεύονται οι δυσκολίες να πληθαίνουν οι εντάσεις και να συνοδεύονται από κρίσεις, αναταραχές, αναστατώσεις, απειλές. Τότε είναι που η Ευρώπη μπαίνει σε μια εκατόχρονη φάση δημογραφικής υποχώρησης, οικονομικής ύφεσης και υλικής εξαθλίωσης, εμφύλιων ή εξωτερικών πολέμων, πολιτικής αστάθειας, θρησκευτικής και πνευματικής κρίσης. Μέσα στο 15ο αιώνα λίγο πιο νωρίς ή πιο αργά, ανάλογα με τις περιοχές και το είδος των προβλημάτων, η Ευρώπη θα βγει, κάπως πιο εξασθενημένη, αλλά και πιο ρωμαλέα, απ' αυτή τη μεγάλη περίοδο συστολής και περιορισμών, με διαλείμματα από βίαιες κρίσεις. Πρέπει λοιπόν να δώσουμε έναν απολογισμό για τις απώλειες αλλά και τα οφέλη που είχε η Ευρώπη, σ' όλη αυτή τη μακρόχρονη και μοναχική πορεία της.

Ευρώπη, Δύση, λατινική χριστιανοσύνη Δεν αποτελεί εξαίρεση ο όρος «Ευρώπη», με τη γεωγραφική της έννοια, μέσα στα γραπτά του 14ου αιώνα. Το Χρονικό (Briocense) που έγραψε ένας κληρικός από την περιοχή του Σαιν Μπριέκ, μεταξύ του 1389 και 1416, μας θυμίζει π.χ. πως «οι πιο σπουδαίοι από τους παλιούς σοφούς μας, χώρισαν τον κόσμο σε μια μέρα και τα είπαν: Ασία, Αφρική και Ευρώπη». Μιλώντας στο Όνειρο του Γέρου Προσκυνητή για την εξουσία των παλιών Γερμανών αυτοκρατόρων, ο Φίλιππος ντε Μεζιέρ δηλώνει πως σ' αυτήν ανήκουν εκτός από άλλες, «οι περιοχές και τα βασίλεια και όλα τα τμήματα της Ευρώπης και της Δύσης», διατύπωση που προσβάλλει την ισοτιμία των δύο όρων, ενώ στο 15ο αιώνα ο καρδινάλιος Βησσαρίων όπως και ο Αινείας Σύλβιος Πικκολομίνι (Πάπας Πίος Β') θεωρούν γενικά ταυτόσημους τους όρους «Ευρώπη» και «Χριστιανοσύνη». Γύρω στο 1300 ωστόσο, αυτή η τελευταία λέξη παραμένει η πιο συχνή και η πιο ζωντανή. Παρόλο που συνήθιζαν να ξεχωρίζουν τη σχισματική ή ελληνική χριστιανοσύνη και τη λατινοκαθολική χριστιανοσύνη, και μάλιστα, στους Digitized by 10uk1s

κόλπους αυτής, τη χριστιανοσύνη της Ανατολής και τη χριστιανοσύνη της Δύσης. Εδώ λοιπόν θα γίνει λόγος για τη λατινική χριστιανοσύνη της Δύσης, αποκλειστικά, οπότε και δεν θα μελετήσουμε το ρώσικο κόσμο, τα κατοπινά μολδοβλάχικα πριγκηπάτα, τη Βοσνία, τη Σερβία, τη Βουλγαρία, το βασίλειο της Κύπρου, και τέλος, τις επικράτειες της σημερινής Ευρώπης που κατείχαν ακόμα ειδωλολάτρες ή μουσουλμάνοι, δηλαδή οι λαοί που οι Δυτικοί αποκαλούσαν ομαδικά Σαρακηνούς.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Η εξαθλίωση και οι υλικές αδυναμίες «Όποιος μελετήσει καλά τους μεγάλους πολέμους, δημόσιους και αφανείς, τις διχόνοιες που μέρα με τη μέρα πληθαίνουν ανάμεσα στους χριστιανούς, θα έπρεπε αλήθεια να εύχεται να κοπιάσει η Κυρά Ευφροσύνη, Ειρήνη, όπως τη λένε και την ποθούν οι φρόνιμοι. Κι ακόμα όποιος μελετήσει βαθιά, με συμπόνια όλο αγάπη, τη μεγάλη φτώχεια του Βαφτισμένου λαού και τα άχρηστα μεγάλα πλούτη και τους θησαυρούς των αλχημιστών της γριάς Φιλαργυρίας, θα έπρεπε λογικά να εύχεται να κοπιάσει η Κυρά Ελεημοσύνη, που λέγεται Αγαπημένη. Και τέλος, όποιος μελετήσει καλά την καταπίεση των φτωχών που τους κλέβουν και γδύνουν και δέρνουν, και ανάμεσα στους χριστιανούς δεν τους κουρεύουν αλλά τους γδέρνουν, θα έπρεπε να εύχεται να κοπιάσει η Δικαιοσύνη, που τη λένε Καλότυχη και η άγια οπλίτισσα με το δίκοπο σπαθί για να μπορεί ο φτωχός, αφού πληρώσει τον άρχοντά του και τις υποχρεώσεις του, να πει ανοιχτά για ό,τι δικό του: «είναι δικό μου» και να ζήσει ελεύθερος όπως παλιά, δοξολογώντας το Θεό και το φυσικό του άρχοντα». Ανεξάρτητα από το προσωπικό του ύφος, γεμάτο σύμβολα περίεργα καμιά φορά και συγκρίσεις συχνά περίπλοκες, ο Φίλιππος ντε Μεζιέρ, σ' αυτό το απόσπασμα από το Όνειρο του Γέρου Προσκυνητή (1389), εκφράζει καλά τον τρόπο που οι περισσότεροι σύγχρονοί του ζούσαν, ένιωθαν, έκριναν την εποχή τους: χρόνια όλο πολέμους, διχόνοιες, φρικτή δυστυχία για τους φτωχούς που δεν θα έβρισκαν τέλος παρά με την επιστροφή της Δικαιοσύνης, της Ελεημοσύνης και της Ειρήνης, δηλαδή με την αποκατάσταση της ισορροπίας και της ευημερίας που φαντάζονταν ότι ανήκε, και πάρα πολύ εύκολα, σ' ένα παρελθόν που εύκολα εξιδανίκευαν. Λογοτεχνική μαρτυρία, θα μπορούσαμε να πούμε. Αλλά ας δούμε, ανάμεσα σ' εκατοντάδες ανάλογα κείμενα, τον πρόλογο από ένα ενοικιαστήριο κτήματος, σ' ένα χωριό της επαρχίας Κερσί το 1476· αυτό το χωριό περιγράφεται σαν «ρημαγμένο, εξαθλιωμένο, έρημο, διαλυμένο, σχεδόν χωρίς χωρικούς και υπομισθωτούς ακατοίκητο από καιρό εξαιτίας των πολέμων, των θανάτων, των συμφορών και των αντιξοοτήτων». Σπάνια οι άνθρωποι, στα δημόσια και ιδιωτικά γραφτά τους, στις κουβέντες τους, στα καλλιτεχνικά τους δημιουργήματα, άφησαν τόσο πολύ να ξεσπάσει η απαισιοδοξία τους και η ακεφιά τους, όσο στην περίοδο μεταξύ 1350 και 1450. Βέβαια, ακόμα και στην πιο μεγάλη ανεμοζάλη, τυχαίνει να μιλάνε, να τραγουδάνε ή να απεικονίζουν μια κάποια χαρούμενη όψη της ζωής, τα νιάτα, το κρασί και τα τριαντάφυλλα, τα περιβόλια και τους συρτούς χορούς τους, τη γλύκα του έρωτα, την ομορφιά της φύσης που ξυπνά: αλλά αυτά τα θέματα είναι παρακατιανά, συχνά συμβατικά, επανάληψη και προέκταση παραδοσιακών κοινοτυπιών. Για τον ιστορικό, φαίνεται πως πολλές γενιές ανθρώπων έζησαν τότε και είχαν συνειδητοποιήσει πως ζούσαν σε μια εποχή περιορισμένη, στενεμένη, με μεταστάσεις, ψυχικές καταπτώσεις, κρίσεις και αναστατώσεις. Χρόνια δύσκολα, χρόνια ταραχών, που πρέπει πρώτα να εκτιμήσουμε πριν δοκιμάσουμε να εντοπίσουμε τα αίτια και τις αφορμές τους.

Η ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Για να συλλάβουμε, με κάθε βεβαιότητα, τις διαστάσεις και την ένταση της κρίσης, θα έπρεπε να είχαμε στη διάθεσή μας μια σειρά από στατιστικές, σχετικά με την παραγωγή, την παραγωγικότητα, τη δημογραφία, την αγοραστική δύναμη, την κατανάλωση σε τρόφιμα των πληθυσμών που μελετούμε· ένα σωρό δεδομένα που οι πηγές εκείνης της εποχής (όση φροντίδα κι αν δείχνουμε για να τ' ανακαλύψουμε και να τα συγκεντρώσουμε, όποια ικανότητα κι αν έχουμε για να τα αξιοποιήσουμε) δεν προσφέρουν, στην καλύτερη περίπτωση, παρά αποσπασματικά. Βρισκόμαστε Digitized by 10uk1s

λοιπόν στην ανάγκη να ερμηνεύσουμε ορισμένα σημεία, να συγκρίνουμε σκόρπιες ενδείξεις, συχνά αντιφατικές και με βάση όλα αυτά, να αποδώσουμε, μέσα από σπασμωδικές πολλές φορές παρεκβολές, μια συνολική άποψη. Δημογραφία Τα λιγότερο αβέβαια, είναι τα δημογραφικά στοιχεία. Οι περισσότερες πόλεις γνωρίζουν μια εντυπωσιακή ή αξιοσημείωτη πτώση του πληθυσμού τους. Γύρω στο 1300, η πόλη Ρενς είχε φτάσει τις 20.000 ψυχές, που έπεσαν στις 9.000 περίπου στο 1422. Το 1343 το Αλμπί είχε 2.669 οικογενειάρχες (σε 10.000 κατοίκους περίπου), το 1356, 1200 μόνο (5.000 κάτοικοι). Στην πόλη Καστρ, οι οικογενειάρχες από 2.339 στην περίοδο 1340-1347 έγιναν 1006 το 1373 και 1.068 το 1380. Οι δημογραφικές πηγές του Millau, σχεδόν πλήρεις αναφέρουν 1676 οικογένειες το 1286, 1835 το 1309 (ένα ανώτατο όριο που αντιστοιχεί σε 7.340 ψυχές περίπου), ύστερα έχουμε μια πτώση αρκετά αισθητή και κανονική στις επόμενες δεκαετίες: στο 1346, 1541 οικογένειες· η πτώση επιταχύνεται μετά: 918 οικογένειες στο 1353, 833 στο 1363. Η πόλη Ταρμπ, στο 1300 περίπου, είχε 800 τζάκια, στο 1429, 476· η Μπανιέρ ντε Μπιγκόρ περνά τον ίδιο καιρό από 800 σε 295 τζάκια. Στο 15ο αιώνα ακόμα, το Καρπαντρά, γνωρίζει μια σοβαρή οπισθοδρόμηση: 936 χριστιανικά τζάκια το 1380, 520 το 1473. Για τη Γερμανία o Wilhelm Abel εκτιμά κατά μέσο όρο σε 15-20% το δημογραφικό έλλειμμα των πόλεων με 2.000 κατοίκους και πάνω, ανάμεσα στο 1370 και 1470. Στο δουκάτο της Βραβάντης ανάμεσα στο 1437 και 1496, αν τα τζάκια των τεσσάρων πιο μεγάλων πόλεων (Βρυξέλλες, Αμβέρσα, Λουβαίνη και Μπουά λε Ντυκ) επωφελούνται από μια άνοδο κατά 15%, αντίθετα, σε 19 μικρότερα αστικά κέντρα, έχουμε μια πτώση κατά 61%. Ο παρακάτω πίνακας δείχνει, σε διαφορετικές χρονολογίες, τον πληθυσμό μερικών πόλεων της Δύσης, ως τα μέσα του 15ου αιώνα: Τουλούζη 1300 περίπου

35.000

1340 περίπου 1400 - 1420 1450 περίπου

30.000 19.000 8.000

Μονπελιέ Βαρκελώνη Σαν Τζεμινιάνο

Πράτο 19.600

40.000 15.000 11.400

42.000 36.000 31.500

8.400 1.250

10.500 3.500

Φαίνεται μάλιστα πως η ύπαιθρος δεν ταλαιπωρήθηκε λιγότερο, όπως δείχνει η εξέλιξη των ιταλικών μικρών πόλεων:

Πιστόια 1224 1290 1339 1344 1350 1372 1404 1427 1429

Μικρές πόλεις Πράτο Σαν Τζεμινιάνο

31.220 5.346 7.679 23.964 1.872 5.832 8.989 11.772

1.875 4.715

Τριάντα ένα χωριά του Αρτουά με 2.067 τζάκια το 1299 δεν είχαν πια παρά 1.149, το 1469· ο αγροτικός πληθυσμός στην επαρχία Αινώ έφτανε τα 30.747 τζάκια το 1365 και τα 27.281, σε Digitized by 10uk1s

αντίθεση μεταξύ 1440-1444. Σε πολλά μέρη της υπαίθρου δεν έχουμε καμιά δημογραφική αύξηση στο 15ο αιώνα: όπως στη Βραβάντη, όπου έχουμε 49.327 αγροτικά τζάκια το 1437, και 45.880 το 1496, ύστερα από μια σαφή ανόρθωση το 1464 με 62.578 τζάκια. Ας περάσουμε τώρα στην περιφέρεια, πόλεις και χωριά μαζί. Η ανατολική Πρωσσία φαίνεται πως είχε πέσει κατά 730.000 ψυχές το 1410 περίπου, λιγότερο από τις μισές το 1466, και η οπισθοδρόμηση συνεχίστηκε μετά. Η κομητεία της Προβηγκίας, στις αρχές του 14ου αιώνα, είχε κάπου 80.000 τζάκια που έγιναν 34.000 το 1471. Υπολόγισαν, για την κομητεία του Φορέζ, 18.000-20.000 τζάκια το 1280 περίπου, 12.000 το 1455. Για την ανατολική Νορμανδία, με βάση το δείκτη 100 για τη χρονιά 1314, το 1347 είναι 97, το 1380, 45 το 1413, 65, το 1450, 25. Στην κλίμακα των μεγάλων γεωγραφικών συνόλων, η κατάσταση ήταν, όπως παρακάτω, το 1450, δηλαδή σε μια εποχή όπου, λίγο πολύ παντού, η παρακμή είχε σταματήσει χωρίς να διαφαίνεται καθαρά η ανάκαμψη. Παράλληλα με τη δημογραφική κρίση που δεν μπορούμε παρά να τονίσουμε την εξαιρετική της σοβαρότητα και την καταπληκτική της διάρκεια, οι άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τον έλεγχο και την παρουσία τους σ' ένα τμήμα του χώρου, όπου είχαν εγκατασταθεί παλαιότερα. Πολλές αστικές περιοχές, που είχαν σχεδιαστεί με μια αισιόδοξη προοπτική, παρέμειναν πολύ μεγάλες, σε σχέση μ' ένα πληθυσμό στάσιμο ή ελαττωμένο: Αριθμοί σε εκατομμύρια

% οπισθοδρόμηση σε σχέση με τις αρχές του 14ου αιώνα

Γαλλία και Κάτω Χώρες

13

38

Βρετανικά Νησιά Ιταλία Ιβηρική Χερσόνησος Γερμανία και Σκανδιναβία Πολωνία, Λιθουανία και Ουγγαρία

3,5 8 7 7,6

33 27 26 25

3,5

3

Σύνολο

42,6

31

Χώρες

όπως στη Γάνδη ή τη Βαρκελώνη, όπου τα όρια του 1359 ήταν σχεδόν διπλάσια από την επιφάνεια· και μόνο πεντακόσια χρόνια αργότερα η δημογραφική άνοδος μπόρεσε να τα ξεπεράσει. Το ίδιο, έγινε και για τα νέα όρια των Βρυξελλών και της Λουβαίν, που είχαν κτίσει στο τρίτο τέταρτο του 14ου αιώνα. Παντού σχεδόν, άδειασαν οι εξωτερικές συνοικίες, οι δουλειές στα γιαπιά χαλάρωσαν ή σταμάτησαν ολότελα, αλάνες εμφανίστηκαν εντός των τειχών, σπίτια εγκαταλείφθηκαν γιατί οι ιδιοκτήτες τους δεν ήταν σε θέση να τα νοικιάσουν ή να τα συντηρήσουν. Οι πολιορκίες, οι εξεγέρσεις συνέβαλαν κι αυτές, με τις καταστροφές και τις πυρκαγιές που προκάλεσαν. Η φυγή από την ύπαιθρο Η κατάσταση είναι ακόμα πιο δραματική, στην ύπαιθρο όπου πολλαπλασιάζονται οι διαρροές μερικές ή πλήρεις, προσωρινές ή οριστικές, από τόπους και περιοχές, ακόμα και αν ήταν ενορίες. Ο 14ος και 15ος αιώνας ήταν η περίοδος των χαμένων χωριών (lost villages), των εγκαταλειμμένων τοποθεσιών. Αν στην Τοσκάνη, εξαφανίζονται το πολύ 10% των τότε χωριών, ο αριθμός τους φτάνει το 25% στην επαρχία της Ρώμης, το 50% στη Σαρδηνία, με ποσοστά μείωσης του πληθυσμού, ειδικά σημαντικά στα βόρεια και νότια άκρα του νησιού. Digitized by 10uk1s

Στη Γαλλία, οι αριθμοί ποικίλλουν αρκετά, ανάλογα με τις περιοχές, οπότε και η διάγνωση του φαινομένου είναι διαφορετική. Λένε για 90 χωριά που χάθηκαν στην περιοχή του Άνω - Ρήνου ανάμεσα στο 1340 και το τέλος του 15ου αιώνα, αντί 9 μόνο πριν το 1340 και 42 από το 1500 ως το 1800. Οι επιδημίες, οι πόλεμοι, οι αποδημίες, εξαφάνισαν στη Μπιγκόρ οριστικά ή προσωρινά 32 από τις 243 ενορίες που είχαν απογραφεί το 1342. Για άλλες επαρχίες και περιοχές οι αριθμοί είναι: Πριν το 1340 1340- τέλος 15ου αι. 1500 - 1800 Κάτω Αλσατία

4

47

5

Κομητεία του Montbéliard Pas-de-Calais

2 28

13 29

3 73

Champagne

33

61

89

Ζώνες ιδιαίτερα εκτεθειμένες άδειασαν σχεδόν από τους κατοίκους τους· όπως στην περιοχή του Τουρνεχέμ, κοντά στο Καλαί, όπου ο βάιλος, το 1370, δηλώνει πως τα χωριά της δικαιοδοσίας του «είναι και συνεχίζουν να είναι μεγάλα, αλλά πέρασε ο πόλεμος από εκεί και κανένας δεν τολμά να επιδιορθώσει ο,τιδήποτε είτε να κατοικήσει». Στην Προβηγκία από τις 625 βεβαιωμένες κοινότητες το 1315, οι 177 ήταν ακατοίκητες το 1471. Ήδη πριν από τη μαύρη Πανούκλα (1348-1350), στην Αγγλία άρχισαν να μαραζώνουν πολλές μέτριες ανθρώπινες συστάδες που είχαν εμφανιστεί σε περιθωριακές ζώνες. Ύστερα ήρθαν οι πόλεμοι, οι επιδημίες και εξαφάνισαν μερικές τοποθεσίες ενώ άλλες τις περιόρισαν σχεδόν στο ελάχιστο. Όπως η ενορία του Saecourt, στο Berkshire· ο εφημέριός της εκθέτει, το 1439 στον Πάπα Ευγένιο Δ': «Η εκκλησία γκρεμίστηκε, τα σπίτια και οι κατοικίες της ενορίας ρημάχτηκαν και ερημώθηκαν εκτός από δύο μόνο, μακριά από την εκκλησία, και μακριά το ένα από το άλλο· χώρια αυτά, δεν υπάρχει πια κανένας ενορίτης». Στα εκατό χρόνια μετά τη μαύρη Πανούκλα, κάπου 450 κεφαλοχώρια χάθηκαν ολότελα, εκτός από πολλά χωριουδάκια κι άλλα απομονωμένα. Ωστόσο, το φαινόμενο των χαμένων χωριών (lost villages) γνώρισε τη μεγαλύτερη ανάπτυξή του μετά το 1450, κάτω από οικονομικές και κοινωνικές περιστάσεις που ευνοούσαν τις περιφράξεις, την εντατική και ειδικευμένη κτηνοτροφία, σε βάρος της καλλιέργειας των δημητριακών. Στο Leicestershire, για παράδειγμα, τέσσερα χωριά εξαφανίστηκαν πριν το 1449 και τριάντα μεταξύ 1450 και 1548. Das gut liegt wrïst (To καλό μένει χέρσο), αυτή την έκφραση και άλλες ανάλογες, συναντάμε συχνά στις πηγές της γερμανικής αγροτικής ιστορίας, στα τέλη του Μεσαίωνα. Χρωστάμε στον Wilhelm Abel την απόδειξη πως το φαινόμενο των εγκαταλειμμένων ή χέρσων χωραφιών που συνολικά θεωρείται διαχρονικό, δεν οφείλεται τόσο στον Τριακονταετή πόλεμο (του οποίου ωστόσο τις καταστροφές δεν θα έπρεπε να υποτιμούμε), στις πιέσεις από την εκβιομηχάνιση, την αστικοποίηση και τη συμπύκνωση των οικισμών στο 19ο και 20ό αιώνα, όσο στη μεγάλη ύφεση της περιόδου 1300-1500. Στην περιοχή της Βυρτεμβέργης όπου η φυγή, διαδοχικά μέσα στους αιώνες, προκάλεσε την εξαφάνιση του ενός πέμπτου περίπου των ανθρώπινων συστάδων, έχουμε την παρακάτω κατανομή: Αριθμός εγκαταλειμμένων χωριών % ως τον 9ο αιώνα

53

5

10ος-11ος αιώνας 12ος-13ος αιώνας 14ος-15ος αιώνας 16ος-17ος αιώνας

31 202 520 121

2 20 50 12 Digitized by 10uk1s

18ος-20ός αιώνας

111

10

Ούτε η νέα Γερμανία στα ανατολικά του Έλβα ποταμού δεν γλίτωσε από την εγκατάλειψη. Το 1419 από τα 31.525 αγροτόσπιτα (Hufen) που ανήκαν στο τευτονικό Τάγμα τα 6.561 (21%) ήταν ακατοίκητα· είκοσι χρόνια αργότερα, στην Πομερελία, 42% από τα αγροτόσπιτα του ίδιου Τάγματος ήταν άδεια και στη διοίκηση του Σβερτς, το 80%. Πτώση των εισοδημάτων... Ένα άλλο σύμπτωμα της ύφεσης παρουσιάζεται με την ελάττωση, και μάλιστα την πτώση των δεσποτικών εισοδημάτων που μαρτυρούν τόσο οι ατέλειωτες θρηνολογίες των δικαιούχων όσο και οι αριθμοί που βρίσκονται σ' ό,τι απομένει από τα λογιστικά τους κατάστιχα. Στην Πιστόια, η δεσποτική πρόσοδος, με βάση το σιτάρι, ελαττώνεται, κατά 40% στην περίοδο 1351-1425 σε σχέση με την περίοδο 1275-1350. Έχουμε την περίπτωση εδώ δώδεκα βαϊλάτων του τευτονικού Τάγματος, όπου μπορούμε να δούμε παράλληλα την πτώση των εισοδημάτων (23.370 φλορίνια το 1361, 19.649 το 1450) και την άνοδο των χρεών (79.081 φλορίνια το 1361, 105.914 το 1450). Στο βαϊλάτο του Θουριγγίας, π.χ. η ύπαρξη χρεών αναφέρεται για πρώτη φορά το 1342· από το 1360 ήδη, πουλιούνται κτήματα· το 1385, έρχεται η σειρά του κτήματος στη Βάργκουλα που απαλλοτριώνουν για να καθησυχάσουν Ιουδαίους και Χριστιανούς δανειστές· το 1429, πολλά σπίτια υποθηκεύονται σαν αντάλλαγμα ενός δανείου 2.000 φλορινιών που έδωσε ο Πρωτομάγιστρος του Τάγματος· το 1431, μια έρευνα της κεντρικής διοίκησης δείχνει πως υπάρχουν χρέη για 35.000 φλορίνια. Στο 1437, η καθεδρική σύνοδος του Σλέσβιγκ καταπιάνεται να συγκρίνει τα εισοδήματά της με όσα είχε πριν από το 1352· η πτώση, με βάση τα δημητριακά, είναι κατά 68%. Αλλά και οι Γάλλοι άρχοντες θίγονται κι αυτοί. Ανάμεσα στο 1342 και 1374 οι εισπράξεις του αββαείου του Σαιν-Ντενί πέφτουν στις μισές και μάλιστα στα δύο τρίτα. Το εισόδημα από την προικοδότηση της βασίλισσας Ιωάννας της Ναβάρας στην Καμπανία και Μπρι, που ήταν ακόμα 23.000 λίρες στα 1335-1336, μόλις ξεπερνά τις 10.000 το 1363-1364, και αν υπολογιστεί σε βάρος από ασήμι, αντίστοιχα 89.825 γρ. και 22.523. Στην ανατολική Νορμανδία, αν πάρουμε το δείκτη 100 για έγγεια εισοδήματα το 1310, η χρονιά 1410 αντιστοιχεί στο δείκτη 60-65, η χρονιά 1450 στο δείκτη 30-35. Ένας κοινός μύλος έφερνε κατά μέσο όρο στον κύριό του 100 λ.τ. στο 1300 περίπου, και μόνο 25 λ.τ. ενάμιση αιώνα αργότερα· κι ας ήταν σ' αυτή τη χρονολογία, δύο μύλοι προς τρεις ολότελα χαλασμένοι. Όλα αυτά εξηγούν γιατί οι γαίες είχαν χάσει από την αξία τους: στη Βαρωνία του Νεμπούρ, στη Νορμανδία, η τιμή που πουλούσαν το στρέμμα ήταν 15 λ.τ. γύρω στο 1400 και μόνο 8 λ.τ. γύρω στο 1445. Εικόνα 1 — Η Ευρώπη σε κρίση: 1340-1365

...και της παραγωγής Ανάμεσα στους δείκτες που επιτρέπουν να συλλάβουμε το γενικό επίπεδο της αγροτικής παραγωγής, οι ιστορικοί σε πρόσφατες διερευνήσεις τους μελέτησαν το ύψος της δεκάτης και τις μεταβολές της. Στην περιοχή του Φορέζ η επιδίκαση των κομητειακών δεκατών δείχνει ένα πολύ χαμηλό επίπεδο παραγωγής γύρω στα 1390-1420, τόσο στην πεδιάδα όσο και στα βουνά, τέσσερις ως πέντε φορές κατώτερο από το επίπεδο στο τέλος του 14ου αιώνα. Στο Καμπρεζί, ο Hugues Neveux χρησιμοποίησε με επιτυχία και τόλμη το προϊόν της δεκάτης και της χωροδεσποτικής φορολογίας για να διακρίνει τις μακρόχρονες κινήσεις της παραγωγής δημητριακών. Για το σιτάρι ποιότητας, την καθίζηση που συνεχιζόταν, παρ' όλες τις κλιμακώσεις, από την αρχή του 14ου αιώνα ως τα μέσα του 15ου, ακολούθησε μια αρκετά ισχυρή ανόρθωση που κορυφώθηκε γύρω στο 1520: 1320 περίπου

Δείκτης 140-150 Digitized by 10uk1s

1370-1375 περίπου 1450 περίπου 1520 περίπου

Δείκτης 100 Δείκτης 75-80 Δείκτης 90-95

Φαίνεται πως πριν το 1750 ξαναβρήκε η περιοχή του Καμπρεζί το επίπεδο παραγωγής που είχε γνωρίσει τα πρώτα χρόνια του 14ου αιώνα. Διάφορες μη αγροτικές παραγωγές γνώρισαν κι αυτές μια αισθητή ελάττωση: τα ορυχεία του κασσίτερου στο Ντέβον και την Κορνουάλη, τα ορυχεία αργύρου σ' όλη την Ευρώπη, οι βιομηχανίες υφασμάτων στα περισσότερα φλαμανδικά κέντρα. Στο πρώτο τέταρτο του 14ου αιώνα, η Φλωρεντία προμήθευε από 100.000 ως 70.000 μάλλινα υφάσματα κάθε χρόνο· το 1378 όταν η οικογένεια Τσιόμπι ζήτησε 24.000 κομμάτια, ήταν κάτι πολύ φιλόδοξο σαν ποσότητα σε σχέση με την πραγματικότητα. Φθίνουσες εμπορικές συναλλαγές Τα ποσοτικά δεδομένα, που μαρτυρούν την κρίση του διεθνούς εμπορίου, είναι πιο πολλά. Ανάμεσα στα 1300 και 1360 έτυχε, μερικές χρονιές, να εξάγει η Αγγλία στην Ευρώπη 40.000 μάλλινους σάκους και μάλιστα κάτι παραπάνω, όταν 25.000 σάκοι ήταν σχεδόν η κανονική ετήσια εξαγωγή. Από το 1360-1365, η πτώση είναι αισθητή· μετά το 1382, οι εξαγωγές πέφτουν σαφέστατα κάτω από τους 20.000 σάκους. Ας δούμε τις εξαγωγές κρασιών από την περιοχή του Μπορντώ, προς τα Βρετανικά νησιά και τη Φλάνδρα· από το 1305 ως το 1336 κυμαίνονται από 51.000 ως 102.000 βαρέλια, μ' ετήσιο μέσο όρο 82.000· από το 1337 ως το 1356, ο μέσος όρος πέφτει στα 14.000 βαρέλια· ξανανεβαίνει στα 30.000 από το 1356 ως το 1369, στα καλά χρόνια του πριγκηπάτου της Ακουιτανίας· ύστερα πέφτει στα 11.000 βαρέλια από το 1369 ως το 1440. Στην περίοδο 1270-1500, η καλύτερη εποχή του μαρσεγιέζικου εμπορίου τοποθετείται στο 1340-1341, για τη Γένοβα στο 1293 (δείκτης 100)· στο 1400, οι δείκτες δεν ήταν πια αντίστοιχα, παρά 35 και 65. Μεγάλα εμπορικά κέντρα γνώρισαν μια πραγματική έκλειψη· οι φόροι από το ναυτικό εμπόριο, στο Πέρα, προάστιο της Κωνσταντινούπολης που ελέγχανε οι Γενοβέζοι, γνωρίζουν την παρακάτω ελάττωση: 1334 1391 1423

1.648.638 γενοβέζικες λίβρες 1.199.046 234.000

Ας σημειώσουμε επίσης το μαρασμό των παραδοσιακών κέντρων υφαντουργίας (Φλάνδρα, Κάτω Λαγκεντόκ) την αλλαγή νοοτροπίας στον κόσμο των εμπόρων ύστερα από τους τυχοδιώκτες, τους κερδοσκόπους, τους κατακτητές που διψούσαν για δράση και κέρδη, έρχονται οι διστακτικοί, οι φρόνιμοι που δεν πολυταξιδεύουν κι εκμεταλλεύονται μια γνωστή και, όσο γίνεται, προστατευμένη αγορά. Στη Γένοβα, οι παλιές οικογένειες που συνδύαζαν έναν αρχοντικό τρόπο ζωής με το εμπόριο (οι Φιέσκι, οι Μαλασπίνα, οι Φρεγκόζι, οι Γκριμάλντι) εγκαταλείπουν μέσα στο 14ο αιώνα τις εμπορικές ασχολίες τους και περιορίζουν τις φιλοδοξίες τους στον πολιτικό και στρατιωτικό τομέα, είτε αποσύρονται στα κτήματα και τους πύργους τους. Οι έμποροι της Σιένας χάνουν διαρκώς έδαφος. Στη Φλωρεντία, σημαντικές εμπορικές εταιρείες δεν μπορούν να αποφύγουν τη χρεωκοπία, παρόλο που είχαν εξαπλωθεί και, κάτι πιο σοβαρό, εξαιτίας μάλιστα της παρουσίας τους σε διεθνές επίπεδο. Ανάμεσα στο 1342 και 1346, καμιά δεκαριά μεγάλες εταιρείες χρεωκοπούν, κι απ' αυτές οι δύο πιο σημαντικές «κολοσσοί με χωματένια πόδια» (Yves Renouard), οι Περούτσι (1343) και οι Μπάρντι (1346), θύματα απρόσεκτων δανείων που έδωσαν σε μερικούς μονάρχες της Δύσης, όπως Digitized by 10uk1s

ο Εδουάρδος της Αγγλίας που τους χρωστούσε, συνολικά, 1.500.000 φλορίνια. Στα 1370-1371, ήρθε η σειρά των Γκουάρντι να καταρρεύσουν. Όσο για τις εμποροπανηγύρεις στην Καμπανία και Μπρι, που άλλοτε ήταν φημισμένοι χώροι για εμπορικές ανταλλαγές και οικονομικές συναλλαγές, δεν παίζουν πια παρά ένα ασήμαντο ρόλο μετά το 1340-1350. Η οικονομική συγκυρία: τιμές και μισθοί Η διάγνωση για την οικονομική ύφεση πρέπει επίσης να λάβει υπόψη της την εξέλιξη των τιμών και των μισθών. Ας σημειώσουμε ωστόσο πως η ερμηνεία κάθε καμπύλης δεν είναι κάτι αυτονόητο: οι χαμηλές τιμές σημαίνουν άραγε αναγκαστικά αυξανόμενες οικονομικές δυσκολίες; Μεγάλοι μισθοί εκφράζουν οπωσδήποτε τις οικονομικές δυσχέρειες κάθε επιχειρηματία; Επιπλέον, φτάνουμε σε αποτελέσματα αρκετά διαφορετικά αν λάβουμε υπόψη, για τις καμπύλες μας, το λογιστικό νόμισμα είτε το πραγματικό νόμισμα. Τέλος, για πολλές περιοχές, οι σειρές των τιμών και των μισθών δεν αρχίζουν παρά μετά το 1350, και μάλιστα μετά το 1400, κι αυτό σημαίνει πως δεν επιτρέπουν να δούμε ποια ήταν η κατάσταση πριν αρχίσει η κρίση. Η Αγγλία είναι, σ' αυτό τον τομέα, πιο ευνοημένη γιατί υπάρχει ένα πλούσιο υλικό. Σε λογιστικό νόμισμα, οι τιμές του σιτάλευρου παραμένουν χονδρικά σ' ένα υψηλό επίπεδο ως το 1380 περίπου· τότε αρχίζει μια αισθητή πτώση που συνεχίζεται πάνω από έναν αιώνα. Όσο για τους μισθούς, είναι αισθητά παράλληλοι με την τιμή των δημητριακών ως το 1380, με μια μικρή άνοδο ωστόσο λίγο πριν από το 1400- μετά το 1380, οι καμπύλες των δημητριακών και των μισθών αποκλίνουν: η πρώτη πέφτει, ενώ η δεύτερη συνεχίζει την άνοδο της, έτσι ώστε η αγοραστική δύναμη των μισθών, με βάση τα δημητριακά, γνωρίζει το απόγειό της μέσα στα τρία πρώτα τέταρτα του 15ου αιώνα. Τα βιομηχανικά προϊόντα, από την πλευρά τους, γνώρισαν μια σημαντική άνοδο: για το κατεργασμένο σίδερο, περνάμε από το δείκτη 100 στα 1300-1350 στο δείκτη 159 στα 1351-1360, στο δείκτη 352 στα 1389-1400. Αν αντιπαραθέσουμε αυτές τις καμπύλες και τους δείκτες, βλέπουμε ανάγλυφα τις αυξανόμενες δυσκολίες των γαιοκτημόνων μετά το 1380: πουλώντας σε μικρότερες τιμές τ' αγροτικά τους προϊόντα (κυρίως τα δημητριακά), αγοράζοντας πιο ακριβά τα παρασκευασμένα προϊόντα τους, απαραίτητα για τα κτήματά τους και τον τρόπο ζωής τους, δεν μπορούσαν να τα βγάλουν πέρα με τους μισθωτούς τους σε πλήρη ή μερική απασχόληση και που έπρεπε να πληρώνουν κάπως πιο ικανοποιητικά. Στην ανατολική Νορμανδία, ανάμεσα στο 1330 και 1370-1380, η ονομαστική τιμή του σιταριού γνώρισε σίγουρα μια μέτρια άνοδο, 20% περίπου· αλλά παράλληλα τα βιομηχανικά προϊόντα, όπως ο γύψος και τα κεραμίδια, διπλασιάστηκαν. Ύστερα, μετά το 1370-1380 ως τα 1460-1475, οι αγροτικές τιμές υποχωρούν κατά 25% περίπου, ενώ οι βιομηχανικές τιμές διατηρούνται ή γνωρίζουν μια μικρή πτώση. Οι μόνοι μισθοί που μπορούμε να ξεχωρίσουμε στη μεγάλη αυτή περίοδο είναι οι μισθοί των οικοδόμων στα αστικά κέντρα: μένουν σταθεροί από το 1320 ως το 1340 (1 s.t. τη μέρα για τον ανειδίκευτο, τα διπλά για τον εξειδικευμένο εργάτη)· πολύ σημαντική άνοδος από το 1340 ως το 1375 παράλληλα με την άνοδο των βιομηχανικών τιμών, αλλά που ξεπερνά κατά πολύ τις τιμές των αγροτικών προϊόντων (2 s 6 d.t. για τον ανειδίκευτο, 4 s.t. για τον εξειδικευμένο)· αρχίζει τότε μια μεγάλη περίοδος σταθερότητας, που χαρακτηρίζεται μόνο από μια αύξηση κατά 25% στα κέρδη του εξειδικευμένου εργάτη (5 s.t. τη μέρα αντί 4): αυτή η σταθερότητα ωφελεί τους μισθωτούς όσο συνεχίζεται η πτώση των αγροτικών τιμών, αλλά μετά δεν τους συμφέρει· αν ο πραγματικός μισθός είναι στο δείκτη 100 το 1446, δεν είναι πια το 1547 παρά στο δείκτη 35. Στη Φλάνδρα, μπορούμε να προτείνουμε την παρακάτω εξέλιξη στις τιμές των δημητριακών. Αρκετά χαμηλές στο τέλος του 13ου αιώνα, γνωρίζουν μια αισθητή άνοδο στις αρχές του 14ου, και φτάνουν στο ανώτερο σημείο στα 1315-1317. Ύστερα, για είκοσι χρόνια από το 1318 ως το 1337, οι τιμές ξαναπέφτουν στο επίπεδο που είχαν στο τέλος του 13ου αιώνα με εξαίρεση δυο ακριβές χρονιές: 1323 και 1329. Τότε διαφαίνεται μια συνεχής άνοδος, για μια ολόκληρη γενιά, από το 1338 ως το Digitized by 10uk1s

1370, που διέκοψε μια κάμψη από το 1344 ως το 1350. Μετά το 1370 έχουμε μια τάση για πτώση των τιμών, που διατηρήθηκε στα τρία πρώτα τέταρτα του 15ου αιώνα, εκτός στις χρονιές 1380-1390, 1415-1417 και 1437-1439. Η οικονομική συγκυρία, παρουσιάζεται αισθητά διαφορετική στη Ναβάρα, όπου οι ονομαστικές τιμές παραμένουν χαμηλές και σταθερές από το 1280 ως το 1344 με ακραίους δείκτες 22,7 και 27,6· τότε αρχίζει μια πολύ σαφής άνοδος, ως τις χρονιές 1421-1430 τουλάχιστο, με δείκτη πια το 100· με άλλα λόγια, πριν κλείσει ένας αιώνας, οι ονομαστικές τιμές πολλαπλασιάστηκαν επί τέσσερα. Όσο για τους μισθούς, αυτοί παραμένουν χαμηλοί ως το 1350, με μια μικρή ανοδική τάση (1284, δείκτης 15,7- 1346-1350, δείκτης 17,5), ύστερα ανεβαίνουν αρκετά μετά το 1350 ως το 1400, αλλά κλιμακωτά· γύρω στο 1400, φτάνουν το δείκτη 82, δηλαδή στο ίδιο ύψος με τις τιμές, αλλά χωρίς να δείχνουν οι εργοδότες πως βγαίνουν χαμένοι πράγματι. Στη Φλωρεντία, οι τιμές των σιτηρών, υπολογισμένες σε λογιστικό νόμισμα, ξεκινάν αρκετά χαμηλά στην περίοδο 1360-1369, ανεβαίνουν ξανά πολύ αισθητά μεταξύ 1370 και 1399 και ξαναγίνονται μέτριες σ' όλο το 15ο αιώνα. Αν εκφράσουμε αυτές τις τιμές σε χρυσά φλορίνια, η άνοδος στις τρεις τελευταίες δεκαετίες του 14ου αιώνα εξαφανίζεται, η πτώση δείχνει να συνεχίζεται ως το 1429, με μια σταθεροποίηση σ' ένα χαμηλό επίπεδο ως το 1499 τουλάχιστο. Τα σιτάρια της Αλσατίας παραμένουν ακριβά ως το 1375, ύστερα η πτώση είναι αισθητή μεταξύ 1376 και 1450· είναι αλήθεια πως, σ' αυτή την περιοχή όπως και σ' άλλες, τα κτηνοτροφικά προϊόντα αντιστέκονται καλύτερα. Στην Κρακοβία, οι μισθοί και οι αμοιβές σε βάρος αργύρου, βρίσκονται στο δείκτη 100 στις χρονιές 1361-1400, ανεβαίνουν στο δείκτη 128 ως το 1450, ξανακατεβαίνουν στο 100 μεταξύ 1450 και 1500· ωστόσο η άνοδός τους είναι αισθητή πάνω στην τιμή των δημητριακών για ψωμί που οι δείκτες τους, για κάθε μισό αιώνα μεταξύ 1350 και 1500, είναι αντίστοιχα 100, 84 και 59. Στο 15ο αιώνα, πέρα από την αντίθεση των κύκλων κάθε τριάντα χρόνια, τα δημητριακά δεν γνωρίζουν καμιά ανοδική τάση, ούτε στην Καινιξβέργη, ούτε στη Ρουάν, ούτε στο Παρίσι, αλλά ούτε στο Ντουαί, στο Καμπραί, στη Βαλανσιέν, στην Αμβέρσα, στην Ουτρέχτη και το Ναμύρ. Ας πάρουμε για παράδειγμα την περίπτωση της Βραβάντης: τιμές και μισθοί στη βιομηχανία και αγροτικές τιμές δείχνουν μιαν ανοδική τάση ως τα 1435-1440· οι τιμές προσανατολίζονται ύστερα στην πτώση ως το 1465 περίπου, ύστερα έρχονται οι πολιτικές, στρατιωτικές και νομισματικές περιπέτειες, που καταλήγουν σε μια νέα άνοδο. Απ' αυτή την ανασκόπηση, αναγκαστικά ελλειπή, συμπεραίνουμε πως υπάρχουν διαφορές, ανάλογα με τις περιοχές και πως το σύνολο της Ευρώπης κάθε άλλο παρά προχωρεί στον ίδιο ρυθμό προς την ίδια κατεύθυνση· παρ' όλα αυτά, παραμένει η εντύπωση πως, αργά ή γρήγορα, ο αγροτικός τομέας είδε τη θέση του να χειροτερεύει. Δυσκολίες στη διατροφή Το τελευταίο χαρακτηριστικό που έχουμε σχετικά με τις υλικές δυσκολίες στα τελευταία χρόνια του Μεσαίωνα είναι η σχετική συχνότητα από λιμούς και σιτοδείες. Μεταξύ 1300 και 1460, στην Πιστόια, έχουμε δέκα χρόνια λιμού και εφτά σιτοδείες, δηλαδή, κατά μέσο όρο, μια σοβαρή και μάλιστα τραγική κρίση επιβίωσης, κάθε δέκα χρόνια· ο ίδιος ρυθμός και στην περιοχή του Ναμύρ όπου, μεταξύ 1350 και 1500, τα χρόνια σιτοδείας φτάνουν τα δεκάξη, με αισθητό επίκεντρο μεταξύ 1450 και 1500. Για τη Φλάνδρα μεταξύ 1300 και 1500, έχουμε εννιά χρόνια με λιμούς και μόνο, που διαρκούν τρία χρόνια: 1315-1317, 1369-1371 και 1437-1439· σ' αυτά έρχονται να προστεθούν δεκάξη χρόνια σιτοδείας: 1338, 1343-1344, 1350-1351, 1359-1360, 1415-1417, 1481-1483 και 1488-1490· συνολικά είκοσι πέντε χρόνια, δηλαδή ένας χρόνος κάθε οκτώ χρόνια, από τα οποία τα Digitized by 10uk1s

έξι μεταξύ 1300 και 1350, εφτά μεταξύ 1350 και 1400, έξι μεταξύ 1400 και 1450 κι άλλα έξι μεταξύ 1450 και 1500. Στο Φορέζ, στην Προβηγκία, οι κακές σοδειές ήταν ακόμα πιο συχνές: μια χρονιά στις δυο, ή στις τρεις. Μεταξύ 1415 και 1440, το Παρίσι και η Τουρ έζησαν με το άγχος της πείνας. Μια πρόσφατη μελέτη για τις σιτοδείες στην ύπαιθρο στο βασίλειο της Ναβάρας καθορίζει το χρονολόγιο της πείνας στο 14ο αιώνα: χρόνιες δυσκολίες μεταξύ 1300 και 1320, ύστερα, μετά από μια μικρή ανάπαυλα, μεταξύ 1328 και 1350 (το 1347 ήταν η χειρότερη χρονιά του αιώνα). Μετά το 1360 και παρά τη μείωση του πληθυσμού, η Ναβάρα περνά μια μεγάλη περίοδο χαρακτηριστικού υποσιτισμού, με τρεις οδυνηρές κρίσεις: 1362-1363, 1368 και 1373-1377. Ας μη ξεχνάμε, ωστόσο, πως ο 14ος και 15ος αιώνας δεν έχουν το μονοπώλιο από σιτοδείες: ο 13ος δεν είχε γλιτώσει κι αυτός όπως κι ο 16ος και 17ος αιώνας. Επιπλέον, μεγάλες περιοχές γνώρισαν στο τέλος του Μεσαίωνα στον τομέα της διατροφής μια κατάσταση σχετικά ευνοϊκή· όπως ο χανσεατικός κόσμος και η ενδοχώρα του, ή ακόμα η Αγγλία, που δεν είχε, στο 14ο αιώνα, παρά μόνο εφτά χρόνια σιτοδείας ή πραγματικού λιμού, και πολύ λιγότερο ακόμα στο 15ο αιώνα.

ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΩΝ ΔΕΙΝΩΝ Όταν οι άνθρωποι εκείνης της εποχής αναρωτήθηκαν για τα αίτια των δεινών που τους μάστιζαν διατυπώσανε μια διάγνωση που όσο επιπόλαιη και ατελής αν μας φαίνεται σήμερα πρέπει ωστόσο να την προσέξουμε, μια και εκφράζει καθεαυτή, μια ορισμένη νοοτροπία· έβαζαν στην πρώτη σειρά τους πολέμους και τις κάθε λογής αναταραχές που τους συνόδευαν ύστερα τις πανούκλες και θνησιμότητες, τέλος τις κλιματικές συμφορές που επέφερε ο Θεός για να προειδοποιήσει ή να τιμωρήσει τους ανθρώπους· πέρα απ' αυτά μάλιστα, πίστευαν πως τις αναστατώσεις τις εξηγούσαν οι αδυναμίες των ανθρώπων και των κοινωνικών ομάδων, η άρνησή τους να εκτελέσουν το λειτούργημα που τους είχε ανατεθεί, με άλλα λόγια, το πατριωτικό τους καθήκον έτσι ώστε, κατά κάποιο τρόπο, η ίδια η ανθρωπότητα ήταν υπεύθυνη, με τη συμπεριφορά της, για τα πολλά και αυξανόμενα δεινά που την ταλαιπωρούσαν. Οι ιστορικοί, στα τελευταία χρόνια του Μεσαίωνα, από την πλευρά τους, εξερεύνησαν πολλά μονοπάτια, πρότειναν διάφορα ερμηνευτικά σχήματα, που το καθένα τους μπορεί να έχει την αξία του, αλλά που πρέπει να ιεραρχήσουμε. Κλίμα Φυσικές θεομηνίες; Εκείνη η εποχή γνώρισε όπως και τόσες άλλες, και σεισμούς και παλίρροιες και πλημμύρες, εκρήξεις ηφαιστείων, αλλά με μια συχνότητα που δεν φαίνεται να είναι κάτι εξαιρετικό. Σεισμοί παρατηρούνται, π.χ. στην Καταλονία, στις χρονιές 1373, 1410, 1427, 1428 και 1448. Αλλά μπόρεσαν να πιστέψουν και σε μια κάποια χειροτέρευση του κλίματος. Για να μιλήσουμε σχετικά, δεν θα έπρεπε να υπολογίσουμε τα εξαιρετικά φαινόμενα, όσο εντυπωσιακά κι αν είναι· οι πηγές βεβαιώνουν π.χ. πως στην Αβινιόν, από τις 30 Νοεμβρίου 1364 ως το τέλος Φεβρουαρίου 1365, το κρύο, το χιόνι και η βροχή την έπληξαν χωρίς διακοπή· στα 1407-1408, στο Παρίσι, ο πρακτικογράφος του Κοινοβουλίου, Νικόλαος ντε Μπαι, αναφέρει εξήντα έξι μέρες αδιάκοπης παγωνιάς, από τη γιορτή του Αγίου Μαρτίνου, μέσα στο χειμώνα ως τις 30 Ιανουαρίου. Ποτάμια, λίμνες, πορθμοί πάγωσαν πολλές φορές. Αλλά τι αξίζουν αυτά τα δεδομένα για να καθορίσουμε μια τέτοια τάση, μέσα σ' ένα μεγάλο χρονικό διάστημα; Πιο πολύ μας διαφωτίζουν η συγκέντρωση και η αξιοποίηση κάθε μαρτυρίας από αφηγήσεις που επιτρέπουν να εκτιμήσουμε όπως θα δούμε αμέσως, την εξέλιξη κάθε χειμώνα στη Δυτική Ευρώπη: • •

μεταξύ 1302 και 1364, έχουμε μια σειρά από χειμώνες που έζησαν και περιγράψανε σαν ειδικά σκληρούς· μεταξύ 1365 και 1369, χειμώνες πολύ γλυκούς· Digitized by 10uk1s

• •

μεταξύ 1369 και 1470, κυριαρχούσαν οι δριμείς χειμώνες· μεταξύ 1470 και 1490, οι δύσκολοι χειμώνες ελαττώνονται.

Η ανάλυση της ασφαλτώδους γης στο Φερνάου (Βόρεια Γερμανία) αφήνει να φανεί πως παρατηρήθηκε μια σημαντική περίοδος παγετώνων μεταξύ 1200 και 1300, κυρίως το 1350, που υποχώρησε κάπως στο 1500 περίπου. Με τη μέθοδο των καρότων, όπως λένε, βυθομέτρησαν τον απολιθωμένο πάγο της Γροιλανδίας, για μια περίοδο πάνω από χίλιους αιώνες. Αν υποθέσουμε πως η χημική σύνθεση του πάγου ποικίλλει ανάλογα με την εξωτερική θερμοκρασία τη στιγμή που διαμορφώνεται, μπορούμε περίπου να βρούμε αυτή τη θερμοκρασία για αρκετά μεγάλες περιόδους: έτσι μπορεί να φανεί πως ο 14ος και 15ος αιώνας βρίσκονται στο εσωτερικό μιας «μικρής εποχής παγετώνων» ανάμεσα στο 13ο και 19ο αιώνα. Κι αυτό πάλι το επεισόδιο των εξακοσίων-επτακοσίων ετών χαρακτηρίζεται από τρεις ψυχρές εκρήξεις, μεταξύ 1160 και 1300, στον 17ο αιώνα και στην περίοδο 1820-1850· είχαν όμως παρεμβληθεί και φάσεις ύφεσης μεταξύ του 1310 και 1480 και του 1730 και του 1800. Αλλά αυτές οι χρονολογίες καλύπτουν αρκετά καλά όσες μας προτείνει η εξέλιξη των παγετώνων στις Άλπεις. Δηλαδή, τίποτα δεν μαρτυρά για χειμώνες ιδιαίτερα ψυχρούς στα τελευταία χρόνια του Μεσαίωνα. Η εποχή του Αγίου Λουδοβίκου, εκείνη του Βασιλιά Ήλιου στάθηκαν λιγότερο ευνοημένες. Η δενδροχρονολόγηση, που τ' αποτελέσματά της, για να πούμε την αλήθεια είναι πιο σίγουρα για τη Βόρεια Αμερική παρά για την Ευρώπη, δείχνει μάλλον μια τάση για υγρασία που φανερώνει μια κάποια προώθηση του ωκεανικού κλίματος σε βάρος του ηπειρωτικού κλίματος. Αν δεχτούμε την υπόθεση πιο έντονων βροχοπτώσεων, οι επιπτώσεις τους δεν έλειψαν, τουλάχιστο στη Βόρεια Ευρώπη, όπου οι καλλιέργειες φοβόνταν λιγότερο το κρύο, ακόμα και το πιο δυνατό, στην άσχημη εποχή, τις ζέστες, την ξηρασία και τις καλοκαιρινές μπόρες απ' ό,τι τις άφθονες βροχοπτώσεις την εποχή της φθινοπωρινής και ανοιξιάτικης σποράς και όταν ωρίμαζαν οι σπόροι πριν από το θερισμό. Επιπλέον, η γενική υγρασία μπόρεσε να ευνοήσει την ανάπτυξη ορισμένων βακτηριδίων ή ορισμένων βακίλλων που οδηγούσαν στη διάδοση των επιδημιών. Παραμένει το γεγονός πως η εξήγηση της κρίσης με τις κλιματικές μεταλλαγές είναι κάτι προβληματικό· όσο λείπουν πιο συγκεκριμένα δεδομένα, καλά θα κάνουμε να στραφούμε σε άλλους τύπους αιτιών. Αγροτική αποδοτικότητα Διάφοροι συγγραφείς αναφέρθηκαν σε μια πιθανή εξάντληση των φυσικών πόρων και ειδικά των χωραφιών που για πολλά χρόνια δεν έπαψαν να καλλιεργούνται συνεχώς και οι προσπάθειες για βελτίωσή τους στάθηκαν ανεπαρκείς παρ' όλα τα κάθε λογής λιπάσματα. Μελετώντας τα αρχεία της επισκοπής του Ουίντσεστερ, ο J. Ζ. Titow διέκρινε μια αρκετά σαφή πτώση στην αποδοτικότητα κατά στρέμμα, στο τέλος του 13ου και στην αρχή του 14ου αιώνα, και που αφορούσε χωράφια που περνούσαν για εύφορα. Γι' αυτό και βλέπουμε μέσα στα βιβλία των λογαριασμών και των εισοδημάτων να επαναλαμβάνονται, όλο και πιο συχνά, εκφράσεις όπως terra debilis, frisca quia debily. Καθόλου απίθανο να συνεχίστηκε αυτή η υποβάθμιση και στο 14ο και 15ο αιώνα. Στην περιοχή του Καμπρεζί, ο Η. Neveux μιλά για κατάρρευση της αποδοτικότητας μεταξύ 1300 και 1350, που περνά από τα 22 στα 14 καντάρια, για κάθε εκτάριο. Είναι αλήθεια πως άλλοι ιστορικοί μπόρεσαν, αντίθετα μάλιστα, να ξεχωρίσουν μια κάποια βελτίωση. Αυτό είναι το συμπέρασμα του Β. Η. Slicher Van Bath που μελέτησε κι αυτός τους λογαριασμούς της επισκοπής του Ουίντσεστερ.

Digitized by 10uk1s

Σπορές και συγκομιδές σε εκατόλιτρα για κάθε εκτάριο

Χρονιές

Βρώμη Σπορά Συγκομιδή Συντελεστής Σπορά Συγκομιδή Συντελεστής

1200-1249

1,87

7,33

3,9

3,51

10,06

2,8

1250-1299 1300-1349 1350-1399 1400-1449

2,16 2,01 1,94 1,87

8,19 8,49 8,40 8,33

3,8 4,2 4,3 4,4

4,03 3,59 3,44 3,37

9,41 8,70 9 9,81 12,21

2,3 2,4 2,8 3,6

Τα δεδομένα για τη Φλάνδρα, το Αρτουά και τη Βραβάντη δείχνουν να μην υπάρχει καμιά πτώση στην αποδοτικότητα και ίσως μάλιστα να υπάρχει μια μικρή βελτίωση μεταξύ του 1300 και 1500. Αλλά άλλοι συγγραφείς μιλάνε για σταθεροποιημένη αποδοτικότητα ανάμεσα στο 13ο και 17ο και μάλιστα το 18ο αιώνα, που φτάνει τα 6 ή 8 εκατόλιτρα παραγωγής για 1 σπαρμένο εκατόλιτρο, στα εύφορα ή πολύ εύφορα χωράφια του Βορρά, και 4 ή 5 εκ.λ. παραγωγής για ένα σπαρμένο στους καλούς αγρούς του Νότου. Τα στοιχεία που διαθέτουμε είναι πάρα πολύ αποσπασματικά ή πάρα πολύ διακεκομμένα, παραμελούν πάρα πολλούς γεωγραφικούς τομείς για να μπορέσουμε να περιοριστούμε στην υπόθεση της κόπωσης των χωραφιών σε μια ευρωπαϊκή κλίμακα, παρόλο που είναι πιθανό πως ορισμένες εκτάσεις πυκνοκατοικημένες και που είχαν εκμεταλλευτεί υπερβολικά, άφησαν να φανούν κάποιες ενδείξεις μιας φθίνουσας γονιμότητας, σε μια ορισμένη περίοδο τουλάχιστον του 14ου αιώνα. Ο χρυσός και ο άργυρος Σκέφτηκαν επίσης να δώσουν, για όλα αυτά, μια νομισματική ερμηνεία: η ατονία της αγοράς, των συναλλαγών ίσως να είχε προκύψει από την προοδευτική αραίωση του χρυσού και του αργύρου, από μια ανεπάρκεια χάλκινων νομισμάτων. Στο κατώφλι του 14ου αιώνα, σίγουρα, το απόθεμα πολύτιμου μετάλλου που διέθετε η Δύση ήταν σημαντικό. Αλλά έπαψε πια να τροφοδοτείται όσο έπρεπε, επειδή είχαν εξαντληθεί τα σχετικά κοιτάσματα, και αυτό συνεχίστηκε ως τη στιγμή που νέες τεχνικές μέθοδοι, που εμφανίστηκαν στα μέσα του 15ου αιώνα, οδήγησαν στην εκμετάλλευση απρόσιτων ως τότε κοιτασμάτων. Επιπλέον οι πόλεμοι, οι πολιτικές και κοινωνικές ταραχές ίσως να προκάλεσαν μια κίνηση για θησαυροποίηση, που είχε σαν συνέπεια ν' αποσυρθεί από την κυκλοφορία ένα μέρος από τη νομισματική μάζα. Αλλά και ποιες ήταν οι συνέπειες από τον πληθωρισμό των στρατιωτικών δαπανών, τη νέα φορολογία σε πολλές χώρες της Δύσης για την ταχύτητα της νομισματικής κυκλοφορίας, για την κατεύθυνση των κυκλωμάτων που διάλεγαν τα κίτρινα, τα λευκά και τα μαύρα νομίσματα; Μήπως διέφυγαν πολύτιμα μέταλλα έξω από τον ευρωπαϊκό χώρο εξαιτίας της ανισότητας των συναλλαγών; Παρ' όλες τις πολυάριθμες απαγορεύσεις, οι Γερμανοί έμποροι, στο Νοβγκορόντ, έδιναν συχνά, κυρίως στο 15ο αιώνα, πλάκες από άργυρο για να αγοράσουν ρωσικά προϊόντα, και γούνες πιο ειδικά. Στην Ανατολή, εκτιμούσαν τον άργυρο πιο πολύ από το χρυσό, σε σχέση με τη Δύση, έτσι ώστε συνέφερε στους Ιταλούς και άλλους εμπόρους να δίνουν άργυρο και να παίρνουν χρυσό· ο Jacques Coeur, κυρίως, είχε επιδοθεί σ' αυτή τη συναλλαγή. Στις αρχές του 14ου αιώνα, αγόραζαν κινέζικο μετάξι δίνοντας υφάσματα αλλά και νομίσματα. Στο 1400 περίπου, η νηοπομπή (muda) από τρεις ως πέντε βενετσιάνικες γαλέρες που πήγαινε κάθε χρόνο στη Συρία για να πληρώσει το πιπέρι, την πιπερόριζα, το μοσχοκάρφι, την κανέλα, τα ελαφρά και πολύτιμα υφάσματα, έδινε μάλλινα υφάσματα, λινά, κασσίτερο, γυαλικά, αλλά ήταν αναγκασμένη να πληρώνει με χρυσό. Η διάδοση των συναλλαγματικών στο πιο εξελιγμένο τμήμα της Δύσης εξηγείται ίσως από μια κάποια ανεπάρκεια σε πολύτιμο μέταλλο. Οι ναυτικοί, οι έμποροι, τα Κράτη που επιχείρησαν, στο 15ο αιώνα, τις πρώτες Digitized by 10uk1s

μεγάλες ανακαλύψεις είχαν κυρίως σαν κίνητρο την αναζήτηση του χρυσού. Μπορούμε επίσης να συσχετίσουμε αυτή τη σχετική εξαφάνιση του χρυσού και του αργύρου με την αποδυνάμωση λογιστικών νομισμάτων που, για πολλά χρόνια και ανεξάρτητα από τις δραματικές «αναστατώσεις» των απότομων και βίαιων υποτιμήσεων και ανατιμήσεων που προκάλεσαν, σ' ορισμένα Κράτη οι πολιτικές και στρατιωτικές κρίσεις, ξαναβρίσκουμε σχεδόν από τη μιαν άκρη της Ευρώπης στην άλλη. Στην Αγγλία, η πένα στοίχιζε 22,5 δράμια αργύρου ως το 1275· από το 1412, μόνο 15 δράμια· από το 1464, 12. Στη Γαλλία, η παλιά δεκάρα, το 1330, στοίχιζε όσο και 3,907 γρ. αργύρου και 0,281 γρ. χρυσού· το 1400, είχε πέσει σε 1,736 γρ. αργύρου και 0,175 χρυσού· στο 1450 οι αριθμοί ήταν, για τον άργυρο, 1,465 γρ. και για το χρυσό, 0,121 γρ. Το γρόσι της Φλάνδρας αντιστοιχούσε το 1318 σε 4,22 γρ. αργύρου, το 1400 σε 1,02 γρ. αργύρου και 0,1062 γρ. χρυσού· το 1500, σε 0,495 γρ. αργύρου και 0,0444 γρ. χρυσού· το γρόσι της Βραβάντης γνώρισε στο 15ο αιώνα μια ακόμα πιο αισθητή πτώση: το 1400, η αντιστοιχία του σε χρυσό και άργυρο ήταν ίδια με το γρόσι της Φλάνδρας· το 1500, στοίχιζε 0,33 γρ. αργύρου και 0,0296 γρ. χρυσού. Τι σημαίνει όλη αυτή η εξέλιξη; Αν οι τιμές σε λογιστικό νόμισμα είχαν αυξηθεί παράλληλα με την υποτίμηση αυτού του νομίσματος, αυτό σήμαινε πως τα ίδια πραγματικά νομίσματα αντιπροσώπευαν την ίδια ποσότητα αγαθών με άλλα λόγια π.χ. με 20 γρ. αργύρου μπορούσες ν' αγοράσεις ένα σεξτάρι σιτάλευρο, είτε στοίχιζαν αυτά τα 20 γρ. 40 s.t. ή μόνο 25. Αλλά βλέπουμε στην πράξη πως, ακόμα κι αν τις εκφράσουμε σε λογιστικά νομίσματα, οι αγροτικές τιμές, τουλάχιστον από το 1380 και μετά, έμειναν σταθερές ή και έπεσαν· φαίνεται λοιπόν πια πως η αγοραστική δύναμη του πολύτιμου μετάλλου δεν έπαψε ν' ανεβαίνει, κι αυτό μπορεί να εξηγηθεί βέβαια από την πτώση των τιμών των αγροτικών προϊόντων αλλά και από την προοδευτική εξαφάνιση του χρυσού και του αργύρου· με δύο λόγια, από τη σχετική έλλειψη νομισμάτων που έβλαψε, κατά κάποιο τρόπο, τον οικονομικό δυναμισμό. Η λειψανδρία και οι οικονομικές της συνέπειες Αλλά είναι πιθανό και κάτι άλλο: η πτώση των αγροτικών τιμών, η αύξηση των μισθών και των βιομηχανικών προϊόντων, οι πολυδάπανες πολυτέλειες, η διασπάθιση των κεφαλαίων στον πόλεμο, οι γιορτές, τα επιδεικτικά οικοδομήματα, τα έργα τέχνης, η εξασθένιση των λογιστικών νομισμάτων, που εστήριζαν τα εισοδήματα των αρχόντων, όλα αυτά ίσως ν' αποδιοργάνωσαν και να έβλαψαν την ισορροπία του παλιού συστήματος παραγωγής, όπου δέσποζε το επιχειρηματικό πνεύμα του άρχοντα. Έτσι εξηγείται η μείωση των αρχοντικών αποθεμάτων, η μερική ή ολική τους εκμίσθωση, ίσως επίσης και μια κάποια ελάττωση των επενδύσεων: όχι μόνο οι άρχοντες δεν συνέχισαν πια να ξεχερσώνουν, ν' αποξηραίνουν και να εξυγιαίνουν κάποιο έλος, ν' αγοράζουν κι άλλα ζώα, να κτίζουν κάποιο νέο αχυρώνα, είτε κανένα μύλο, αλλά σ' ορισμένα μέρη μάλιστα, ήταν ανίκανοι να διατηρήσουν σε καλή κατάσταση όσα κληρονόμησαν. Κι αυτή η κρίση στο χωροδεσποτικό καθεστώς δεν έθιγε την ύπαιθρο μόνο, αλλά και τις πόλεις, τη βιομηχανική δραστηριότητα, όταν μάλιστα πολλοί από τους κατοίκους των πόλεων που είχαν κτηματική περιουσία δεν αποκόμιζαν παρά μέτρια ή προβληματικά κέρδη, οπότε κι ελαττώθηκε η αγοραστική τους δύναμη και περιορίστηκαν οι αγορές για τα βιομηχανικά τους προϊόντα. Είναι λοιπόν αυτός ο ίδιος ο μοχλός της ανάπτυξης που μειώνει την απόδοση· αυτός ο μοχλός δεν ήταν φυσικά οι τεχνολογικοί μετασχηματισμοί, ούτε μάλιστα οι επενδύσεις, ακόμα λιγότερο κάποιο εξωτερικό κίνητρο, όπως έγινε στο 16ο αιώνα με τους πόρους και τις αγορές του Νέου Κόσμου αλλά η ανάπτυξη της αγοράς σαν συνέπεια της αύξησης του πληθυσμού, άρα και της κατανάλωσης. Φαίνεται λοιπόν πως ο δημογραφικός παράγοντας βρίσκεται στη ρίζα της οικονομικής κρίσης στα τέλη του Μεσαίωνα: όχι μόνο η ελάττωση του αριθμού των κατοίκων περιόρισε τη ζήτηση υλικών αγαθών, αλλά ενίσχυσε τους μισθωτούς απέναντι στους εργοδότες, όταν μάλιστα οι μετασχηματισμοί στις οικονομικές και κοινωνικές δομές (όπως η υποχώρηση της άμισθης καταναγκαστικής εργασίας, σ' ένα τμήμα του φεουδαρχικού χώρου, η άνθιση αγροτικών Digitized by 10uk1s

βιομηχανιών σ' ορισμένες περιοχές, ο διαρκής κι όχι πια μεταβατικός χαρακτήρας του συντεχνιακού συστήματος) οδηγούσαν σε μεγαλύτερη ζήτηση μισθωτών. Σχεδόν παντού, οι δυνατοί και τ' αφεντικά παραπονούνταν για τους πολλούς εύρωστους ζητιάνους και προσπαθούν με διάφορα μέτρα να τους βάλουν να δουλέψουν· κλαίγονται επίσης που τους λείπουν εργατικά χέρια και για τις απαιτήσεις του εργατικού δυναμικού· έτσι εξηγείται μια ολόκληρη νομοθεσία, όχι και τόσο αποτελεσματική, που αποσκοπούσε να καθορίσει ένα ανώτατο όριο μισθών, στην πόλη όσο και στην ύπαιθρο (Αγγλία, Γαλλία, Τυρόλο, Καστίλη, κλπ.). Προσπαθήσαμε πιο πάνω να υπολογίσουμε με αριθμούς την πληθυσμιακή πτώση που έπληξε τότε την Ευρώπη. Απομένει να εξετάσουμε τα αίτια. Πράγματι δεν διαπιστώνουμε καμιά μετανάστευση έξω από τον λατινικό κόσμο. Από άποψη δημογραφική δεν θα δώσουμε μεγάλη σημασία, στα λίγα ιταλικά εμπορεία στην ανατολική Μεσόγειο, αλλά ούτε και στους Χριστιανούς που αιχμαλώτιζαν και πουλούσαν οι Μαυριτανοί πειρατές. Όταν μάλιστα οι Χριστιανοί, ολόγυρα στη Μεσόγειο, είχαν στη διάθεσή τους, αντίστροφα, έναν εξίσου σημαντικό αριθμό σκλάβων από τη νότια Ρωσία, την Αφρική και αλλού. Στο εσωτερικό της Ευρώπης οι μετακινήσεις του πληθυσμού σε μεγάλες αποστάσεις δεν έχουν να δώσουν πια σημαντικούς αριθμούς· η δημογραφική κρίση στην Ιταλία δεν μπορεί να εξηγηθεί από την παρουσία στη Γαλλία ή την Αγγλία μερικών εμπόρων ναυτικών, στρατιωτών, επιχειρηματιών που έφταναν από τη Γένοβα, τη Λομβαρδία και την Τοσκάνη για να βρουν την τύχη τους, μακριά από την Ιταλία. Αν η παλιά Γερμανία αδειάζει, δεν είναι η νέα Γερμανία, ανατολικά του Έλβα ποταμού, που επωφελείται. Δεν μπορούμε όμως ν' αποκλείσουμε την υπόθεση μιας κάποιας μείωσης του ποσοστού των γεννήσεων· τίποτα δεν δείχνει, βέβαια, πως η έκτρωση, η προσφυγή σε αντισυλληπτικά στοιχειώδη μέσα ήταν πιο συχνές στο 14ο απ' ό,τι στο 13ο αιώνα· αντίθετα μάλιστα, είναι πολύ πιθανό, η εξαθλίωση και οι αναταραχές να οδήγησαν σε μια μείωση του ποσοστού των γάμων (που αντισταθμίστηκε, είναι αλήθεια, από μια αύξηση των εξώγαμων παιδιών, που συναντάμε κάθε τόσο σε διάφορα κείμενα στα τέλη του Μεσαίωνα)· οι αμηνόρροιες από την πείνα έπαιξαν κι αυτές το ρόλο τους· τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα χώριζαν πιο συχνά τα ζευγάρια· μερικές ενδείξεις και μάλιστα επίμονες, μας αφήνουν να υποθέσουμε πως στο 14ο και 15ο αιώνα, σ' ορισμένες περιοχές και σ' ορισμένους κύκλους πρωτοεμφανίστηκε το μεγάλο φαινόμενο των γάμων σε καθυστερημένη ηλικία, που θα έφτανε στο ανώτερο σημείο του, σ' ένα τμήμα της Δύσης, στο 18ο αιώνα. Αλλά βασικά είναι η αύξηση της θνησιμότητας που εξηγεί τη δημογραφική κρίση. Ενδεικτικά μπορούμε ν' αναφέρουμε εδώ τα στοιχεία που προτείνει ο Wilhelm Abel: Περίοδοι

Γεννήσεις Θάνατοι Ετήσιο ποσοστό μεταβολής

11ος-13ος αι.

42‰

36‰

+6‰

14ος αι. 15ος αι. 16ος - 17ος αι.

39‰ 39‰ 42‰

44‰ 41‰ 36‰

–5‰ –2‰ +6‰

Φαίνεται λοιπόν καλά πως η δημογραφική κρίση, πιο αισθητή στο 14ο αιώνα, είχε κυρίως για αφορμή την αύξηση της θνησιμότητας· κι αυτή μπορεί να εξηγηθεί από τη σιτοδεία, τους πολέμους, παρόλο που δεν μπορούμε να πιστέψουμε κατά γράμμα την εκτίμηση που δίνει ένα σύγγραμμα κατά των δικαιωμάτων των Άγγλων στο γαλλικό βασίλειο, στις αρχές του 15ου αιώνα: με το «επάρατο εγχείρημα» των εισβολέων «απέθαναν... πάνω από δύο εκατομμύρια ψυχές στο βασίλειο της Γαλλίας»· αλλά ο κυριότερος υπεύθυνος είναι σίγουρα η πανδημία που προκάλεσαν η απότομη εμφάνιση της πανούκλας στη Δύση, στα μέσα του 14ου αιώνα και οι παλινδρομικές επενέργειές της σ' όλη την περίοδο που ακολούθησε. Δεν είναι λίγες οι πηγές ώστε να μπορέσουμε να καθορίσουμε ένα συγκεκριμένο χρονολόγιο της μάστιγας αυτής και της εξέλιξής της, όταν πρωτοεμφανίστηκε. Η πανούκλα εκδηλώθηκε το 1338 Digitized by 10uk1s

περίπου, όταν ήταν βασιλιάς ο Χάνος της Μογγολίας Τζένκσι στην περιοχή της λίμνης Μπαλκάς, του Ιλί και του Ισσίκ-Κουλ. Από κει έφτασε στη Μαύρη Θάλασσα, προσπερνώντας τη θάλασσα του Αράλ και την Κασπία. Από το εμπορείο της Κάφφα οι γενοβέζικες γαλέρες την μεταφέρανε προς τα δυτικά· στα μέσα του 1347 λυμαίνεται το Πέρα και την Κωνσταντινούπολη, στα τέλη Σεπτεμβρίου τη Μεσσίνα, από την Πρώτη Νοεμβρίου, τη Μασσαλία. Ενώ απλωνόταν στο μουσουλμανικό κόσμο (Συρία, Αίγυπτος, Βορειοδυτική Αφρική), η πανούκλα έφτασε το 1348, στην Ιταλία, τη Γαλλία, την Αραγωνία. Στα μέσα αυτής της χρονιάς εντοπίζεται στο Μπορντώ, στο Παρίσι, στα λιμάνια της Αγγλίας, της Νορμανδίας και της Ιρλανδίας. Το 1349, έπληξε όλα τα Βρετανικά νησιά, τη Δανία, τη Νορβηγία, την επαρχία της Φρίζας στην Ολλανδία· την επόμενη χρονιά, ήρθε η σειρά της Σκανίας, της Γιουτλάνδης και όλης της βόρειας Γερμανίας. Η βόρεια Πολωνία, η Λιθουανία, η Κουρλάνδη γνώρισαν την πανούκλα στα 1350-1351, η Ρωσία το 1352. Μέσα σε πέντε χρόνια λοιπόν, η πανούκλα, έκανε το γύρο της Ευρώπης, με μικρές αναστολές μέσα στο χειμώνα, συνεχίζοντας την πορεία της, όταν καλυτέρευε ο καιρός. Όλες οι περιοχές, όλες οι κοινωνικές τάξεις, όλα τα επαγγέλματα δεν έπεσαν θύματα εξίσου αυτής της πανδημίας, αλλά, ακόμα κι αν λογαριάσουμε τις σπάνιες ζώνες που πράγματι έμειναν άθικτες δεν είναι απίθανο να σκεφτούμε πως οι απώλειες στην Ευρώπη και μόνο έφτασαν ένα 20%. Το πιο σοβαρό ήταν που ακολούθησαν νέα κρούσματα. Τουλάχιστον για τα πιο ανθρωποκτόνα, το χρονολόγιο για τη Δύση, φαίνεται πως ήταν αυτό: 1347-1352, 1360-1363, 1369 , 1374-1375, 1382-1383, 1389-1390, 1400, 1412, 1420, 1426-1427, 1438-1439, 1450-1452, 1456-1457, 1464, 1472, 1478, 1482, 1494. Μια παλινδρόμηση της επιδημίας κάθε οκτώ χρόνια! Έρευνες ειδικά προσεγμένες δείχνουν μια πανωλική θνησιμότητα 216‰ στην Αγγλία, στα 1348-1350, 177‰, στα 1360-1361, 96‰ το 1369 και 118‰ το 1375. Από το 1359 ως το 1448, πέθαναν 139 μοναχοί του ηγουμενείου της καθεδρικής της Καντερβουρίας: απ' αυτούς 13 τουλάχιστο (9,4%) ήταν θύματα της πανούκλας. Υπολογίστηκε, πως, μεταξύ 1350 και 1400, στη Βαρκελώνη, 28.000 κάτοικοι πέθαναν από την πανούκλα σε πέντε μεγάλες επιδημίες, μεταξύ 1400 και 1450, 11.500, σε πέντε επιδημίες επίσης, και 13.000 σε έξι εφορμήσεις της επιδημίας μεταξύ 1450 και 1500· σ' αυτό το λιμάνι της Μεσογείου, όπου οι συνθήκες βέβαια ήταν αρκετά ιδιαίτερες, ο μαύρος θάνατος δεν είχε αφοπλιστεί ακόμα ως τα τελευταία χρόνια του Μεσαίωνα. Καθώς φαίνεται ο θάνατος αυτός ήταν πιο σπάνιος στην ύπαιθρο, επειδή οι πόλεις, κλεισμένες μέσα στα τείχη τους, πληρώνουν ειδικά ένα βαρύ τίμημα, ανάλογα με την έλλειψη υγιεινών συνθηκών, την επισώρευση του πληθυσμού τους και την ανεπάρκεια σχεδόν μέτρων προστασίας, εκτός από την απλή φυγή, που άλλωστε συνέβαλε στη διάδοση του βακίλλου της πανούκλας. Χωρίς να υπολογίσουμε μάλιστα τις ψυχολογικές επιπτώσεις, που οι σπουδαιότερες ήταν οι λιτανείες των αυτομαστιγούμενων και η σφαγή των Εβραίων, η μάστιγα αυτή οδήγησε σε μια αισθητή μείωση του μέσου όρου ζωής. Σύμφωνα με μια συγκρατημένη εκτίμηση, η εξέλιξη ήταν η εξής: Μέσος όρος ζωή Στα 15 χρόνια Στα 35 χρόνια 1250 - 1348

30,3 χρ.

24,5 χρ.

1348 - 1400

24,3 χρ.

20,9 χρ.

1401 - 1500

27,2 χρ.

24,6 χρ.

Δεν μπορούμε τέλος ν' αποκλείσουμε το ρόλο του πολέμου, αν όχι στην εκδήλωση της κρίσης, τουλάχιστον στην προέκτασή της, την επέκτασή της και το ρίζωμά της. Βέβαια, δεν υπάρχει καμιά σύγκριση με τη ριζική αναστάτωση που προκάλεσαν οι μεγάλες επιδρομές του 5ου και 6ου αιώνα ή Digitized by 10uk1s

που θα γνώριζε ο Νέος Κόσμος με την εισβολή των Λευκών. Πρόκειται, όσο να 'ναι, στη Δύση, στα τέλη του Μεσαίωνα, για τοπικούς πολέμους, εμφύλιες διαμάχες, μεταξύ χριστιανών, όπου η βούληση για νίκη κατά του αντιπάλου στην ανάγκη και με συστηματικές καταστροφές, αντισταθμίζεται από την ηθική υποχρέωση (που πιο πολύ διαλαλούσαν παρά φρόντιζαν να σέβονται) να μη σκοτώνουν τους αμάχους (τη μεγάλη πλειονότητα) και να μη θίγουν τις περιουσίες τους. Ας μη ξεχνάμε και κάτι άλλο: πόλεμοι υπήρχαν και πριν το 1328 και μετά το 1450, χωρίς να παραβλάψουν σοβαρά την οικονομική ανάπτυξη ή ανάκαμψη. Οπωσδήποτε, στην Ευρώπη του 14ου και 15ου αιώνα, το δυναμικό που κατάφερναν να κινητοποιήσουν, να στρατολογήσουν και να χρηματοδοτήσουν τα κράτη ήταν περιορισμένο ή μέτριο: ένας στρατός 10.000 ως 15.000 μαχητών για την Αγγλία, 20.000 ως 30.000 για τη Γαλλία, αντιπροσώπευε μια σημαντική προσπάθεια, σχεδόν έναν άθλο. Πολλές συγκρούσεις συνεχίζονταν απεριόριστα, αλλά με μεγάλες ανάπαυλες, όσο για να ξανασάνουν οι λαοί. Ωστόσο, εκείνη την εποχή, δεν έλειψαν οι πολύ σκληροί και μακροχρόνιοι πόλεμοι· ο Εκατονταετής πόλεμος που μπορούμε να συσχετίσουμε, και όχι τόσο αυθαίρετα, με τη σύγκρουση μεταξύ Αγγλίας και Σκωτίας, και τους πολέμους διαδοχής στη Βρετάνη, Καστίλη και Πορτογαλία, με την αντιζηλία του Τευτονικού Τάγματος και των Σλάβων γειτόνων του, τις Ουσίτικες σταυροφορίες· οι θαλασσινοί πόλεμοι ανάμεσα στη Βενετία και τη Γένοβα, ανάμεσα στη Δανία και τη γερμανική Χάνσα· χωρίς να αναφέρουμε τις μάχες σε μακρινές περιοχές κατά των Μαυριτανών της Γρενάδας, των πειρατών της Μπαρμπαριάς, κατά των Οθωμανών Τούρκων και των ειδωλολατρών της Κουρλάνδης και της Λιβονίας. Αλλά ήταν και η εποχή των Μεγάλων Εταιρειών, των Ληστών, των τυχοδιωκτικών Εταιρειών. Με μέσα πολύ πρόχειρα στρατοί, έστω και μικροί, ήταν ικανοί να προκαλέσουν εκτεταμένες καταστροφές. Για να προστατευθούν από τόσους και τόσους κινδύνους, οι κοινότητες, κυρίως των πόλεων, επιδόθηκαν σ' εντατικές επενδύσεις. Όλα αυτά εξηγούν γιατί οι περιοχές που θέρισε ο πόλεμος για πολλά και μάλιστα για πολλές δεκάδες χρόνια συνέχεια, απογυμνώθηκαν κυριολεκτικά και χρειάστηκε να περάσει μια γενιά και πάνω για να ξαναβρούν μια κάποια ισορροπία και ευημερία. Αυτή ήταν η περίπτωση στη Γαλλία, ενός μεγάλου τμήματος από το παρισινό Λεκανοπέδιο. Τα κείμενα εκείνης της εποχής μιλάνε για το «αφανισμένο και τσακισμένο βασίλειο της Γαλλίας». Κι ακριβολογούν μάλιστα: «Εκκλησιές καταστραμμένες, παραβιασμένες και ρημαγμένες πόλεις, πύργοι και κάστρα γκρεμισμένα, καταστραμμένα και ρημάδια καταγής. Τα χωριά κι οι κάμποι χωρίς ψυχή, ακαλλιέργητα, παντού ερημιά και χερσοτόπια». Λένε επίσης πως οι Άγγλοι «κατέστρεψαν και χάλασαν όλο το βασίλειο και τόσες ζημιές προκάλεσαν στα χρόνια τα παλιά και σήμερα που αν όλη η χώρα της Αγγλίας πουλιόταν και ξεπληρωνόταν δεν θα μπορούσαμε να πιάσουμε μήτε εκατό φορές τις ζημιές που προκάλεσαν στο λεγόμενο βασίλειο της Γαλλίας». Ρητορικό σχήμα, βέβαια, αλλά ακόμα αν αρκετοί τομείς γλίτωσαν σχεδόν ή δεν ταλαιπωρήθηκαν τόσο, είναι σίγουρο πως η καταστροφή ορισμένων περιοχών απηχούσε στο σύνολο και σημάδεψε τραγικά, καταστροφικά ένα ευρωπαϊκό τοπίο αναιμικό, στενεμένο και θεόφτωχο.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Η Εκκλησία, η πνευματική και ηθική ζωή

Η ΕΥΡΩΠΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΑΝΕΜΟΖΑΛΗ Ο ψυχικός κλονισμός Η έμμονη ιδέα του θανάτου Η μαύρη πανούκλα συγκλόνισε τη Δύση συθέμελα· χυμούσε με μανία πάνω σ' όσους είχαν γλιτώσει με την πρώτη· τρεις φορές ξανά, μ' επιμονή, ξαναχτύπησε και αν οι ρωγμές όσο πήγαινε και στένευαν, γιατί η στρατιά των θυμάτων αραίωνε, τα διαστήματα όπου ξαναγυρνούσε ήταν και πιο συχνά· έξι μόνο χρόνια κύλισαν ανάμεσα στην επιδημία του 1369 και την τελευταία. Τα αποτελέσματα αυτής της μάστιγας έγιναν αισθητά μεταξύ 1350 και 1400. Το θέαμα που η Μεγάλη Πανούκλα είχε επιβάλει, τέσσερις φορές συνέχεια, ήταν τρομερά φρικτό για να μπορέσει η μνήμη να το εξαφανίσει γρήγορα. «Δεν μπορείς πια να θάβεις όταν ο θάνατος κτυπά πάνω από έναν στους εκατό, κάθε μέρα... Όσοι επιζήσανε μεταξύ 1348 και 1375 είδαν αναγκαστικά με τα μάτια τους να σαπίζουν οι άνθρωποι παντού και μέχρι κορεσμού» (P. Chaunu). Απ' αυτό το απαίσιο όραμα, δεν μπόρεσαν ποτέ πια να γλιτώσουν οι Ευρωπαίοι. Ο στοχασμός γύρω από τον ύστατο προορισμό του ανθρώπου δεν ήταν ένα πρωτόγνωρο θέμα για τους ιεροκήρυκες, αλλά μετά το 1348 απόκτησε μια ιδιαίτερη σημασία και η επίμονη αναφορά σ' αυτό το θέμα δημιουργούσε μια ψύχωση του θανάτου. Είναι χαρακτηριστικό πως Βιεννέζοι και Παριζιάνοι πανεπιστημιακοί σκέφτηκαν να συντάξουν κείμενα για το μεγάλο κοινό, για να το μυήσουν στην «τέχνη του θνήσκειν καλώς». Η Ars moriendi του Ζερσόν και το ανάλογο κείμενο μέσα από το περιβάλλον του Nicolas de Dinkelsbühl γνώρισαν και τα δύο, μια καταπληκτική επιτυχία. Ότι «τίποτα δεν είναι πιο βέβαιο από το θάνατο και τίποτα πιο αβέβαιο από την ώρα του» οι χριστιανοί γύρω από το 1400 το ήξεραν με το παραπάνω, γιατί είδαν με τα μάτια τους την τρομερή απόδειξη που επέβαλε η πανούκλα. Μια και η έκβαση της τελευταίας μάχης καθόριζε την αιώνια μοίρα του ετοιμοθάνατου, πολλοί ήταν όσοι θέλησαν να ετοιμαστούν για την επιθανάτια αγωνία. Τα εγχειρίδια μάθαιναν σε χιλιάδες αναγνώστες και ακροατές πώς θα έπρεπε να τα βγάλουν πέρα κάποτε, την επομένη ίσως, για να αντικρούσουν τους δόλους του Πονηρού και να του αντιτάξουν τα στίφη της ουράνιας στρατιάς. Οι πιθανότητες για τον Παράδεισο ήταν τόσο ισχνές, οι κίνδυνοι για μετάβαση στην Κόλαση τόσο μεγάλοι, ώστε το Καθαρτήρι (για το οποίο δεν ανέφερε τίποτα το κλασικό σχήμα των quatum novissiun) δεν έδειχνε να είναι σαν ένα ευτυχές τέλος αφού οι πύλες του δεν οδηγούσαν παρά στη μακαριότητα του παράδεισου. Όμως, αυτός ο «τρίτος χώρος» παρέμεινε ως το 14ο αιώνα, καθώς φαίνεται, κάπως ασαφής αν οι πιστοί και οι μορφωμένοι κληρικοί άφηναν με τη συμπεριφορά τους να φανεί, από πολύ καιρό, σαν να υπήρχε αλήθεια, ανάμεσα στη σωτηρία της ψυχής και την κόλαση, μια μέση οδός (via media), δεν ανέφεραν καθόλου αυτό το χώρο, ούτε ακόμα λιγότερο, έδιναν αναπαραστάσεις του. Μετά το 1400, στις σκηνές που περιγράφουν τη Δευτέρα Παρουσία, το Καθαρτήρι βρήκε τη θέση του, στην αρχή κάπως δειλά, ύστερα, πιο τολμηρά, κυρίως όταν το 1439 η Σύνοδος της Φλωρεντίας το έταξε ανάμεσα στα άρθρα πίστεως που έπρεπε ν' αποδεχτούν οι Έλληνες. Αυτή η απόφαση του ανωτάτου αυτού Σώματος επισημοποίησε αυτόν τον «τρίτο χώρο», που από τότε ανήκε στην κατηγορία των δογμάτων. «Ύστερα από τα φοβερά χρόνια του ομαδικού θανάτου (1348-1375), η όχι και τόσο προσφιλής θεολογία του Καθαρτήριου (χάριζε) μια ύφεση σε μια ανυπόφορη ψυχολογική ένταση» (P. Chaunu). Το θέαμα του θανάτου, να θερίζει τα παιδιά και τις νιόκοπες μάνες, να διαλύει τα όνειρα και να τσακίζει τα σπιτικά, προκαλούσε την οργή των πιο ευαίσθητων, σαν τον Ackermann von Böhmen. Αλλοι πάλι δοκίμαζαν τον πειρασμό ν' αφήνονται σε μια κάποια θλιβερή απόλαυση, όταν έβλεπαν το Χάρο να ποδοπατά τα προνόμια και χωρίς να λογαριάζει την ιεραρχία, να σέρνει στον τάφο τους Digitized by 10uk1s

παντοδύναμους και τους κουρελήδες. Γι' αυτό ίσως, το θέμα του Μακάβριου Χορού έγινε τόσο αγαπητό ακριβώς επειδή ετόνιζε αυτή την τελική εξομοίωση. Ο Ε. Mâle πίστευε πως αυτό το εικονογραφικό θέμα είχε πρωτοεμφανιστεί στη Γαλλία· πρόσφατα, Γερμανοί ειδικοί το διεκδίκησαν για τη χώρα τους. Όποια κι αν ήταν, πράγματι, η πατρίδα του, αυτόν τον ολέθριο συρτό χορό του δέχτηκαν οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες εκτός από την Ιταλία. Αν και δεν γλίτωσε η Βορεινή. Άλλωστε στο μακάβριο αυτό τομέα, η ιταλική τέχνη είχε πλάσει τη σκηνή των Τριών νεκρών και των τριών ζωντανών, όπου παλικάρια μια χαρά ανακαλύπτουν ξαφνικά τον άλλο τους εαυτό σαν σάπιο κουφάρι. «Ό,τι είμαστε, θα γίνετε κι εσείς!». Αυτή την προειδοποίηση, η περίφημη τοιχογραφία του Campo Santo της Πίζας δεν ήταν η μόνη που την έστελνε στους πάμπολλους επισκέπτες του κοιμητηρίου. Αυτό το μήνυμα το επανέλαβαν τόσοι εικονογράφοι που συνέβαλε, έστω και μέτρια, να ενισχύσει την παρουσία του θανάτου, στη Δύση, στα τέλη του 14ου αιώνα. Πάνω στις ταφόπλακες, οι «κοιμώμενοι», άλλοτε γαλήνιοι και σαν μεταμορφωμένοι πια, τώρα είχαν κάτι το άκαμπτο, από τις συσπάσεις της επιθανάτιας αγωνίας· πάνω σ' ορισμένα πρόσωπα αχνοφέγγαν τα σημάδια της σήψης· οι πίνακες έδειχναν, καμιά φορά, να μυρμηγκιάζουν τα σκουλήκια μέσα στ' ανοιχτά σωθικά! Αν συγκριθούν μ' αυτά τα εφιαλτικά οράματα, οι σκελετοί, που θα προτιμήσει η τέχνη της Αναγέννησης για να απεικονίσει τον Θρίαμβο του Θανάτου, θα έχουν τη σχεδόν καθησυχαστική διαύγεια ενός γεωμετρικού σχεδίου. Η σκέψη του αναπόφευκτου θανάτου όταν εκφραζόταν μ' αυτό τον τρόπο, δεν ήταν μόνο πια φορτισμένη από εκείνη τη μελαγχολία που αντηχεί ακόμα μέσα στις Μπαλλάντες του Villon: «Μα πού είναι τα χιόνια τα παλιά;». Η θέαση του θανάτου εντοπίζεται πάνω σ' ό,τι το τέλος της ζωής του ανθρώπου, έχει πιο φρικτό και εξολοθρεφτικό. Σαν κάτι το νοσηρό να εμπόδιζε, θα λέγαμε, αυτούς τους Χριστιανούς να στοχαστούν την ανάσταση των σωμάτων. Ο θάνατος εδέσποζε πάνω σ' όλη την κοινωνία. Παρ' όλη την εχθρότητα που η Εκκλησία των θεολόγων και των επισκόπων είχε πάντα δείξει για το χιλιασμό, αυτό το ρεύμα ιδεών και έντονων παθών δεν είχε ποτέ χαθεί ολότελα από τη Δύση. Σύμφωνα με τους οπαδούς αυτής της θεωρίας, ο κόσμος ήταν μια καταδικασμένη πραγματικότητα, όχι μακριά από την πτώση της· η βασιλεία του Πνεύματος πάνω στους ανθρώπους, επιτέλους αδελφωμένους, δεν ήταν πολύ μακριά. Χιλιάδες υπόγεια ρεύματα μεταφέρανε αυτές τις προφητείες σ' όλη την Ευρώπη. Πολλές φορές, αναδύθηκαν και προκάλεσαν εκρήξεις: έτσι, πάνω στ' αχνάρια των Αποστολικών που είχε οδηγήσει ο Σεγκαρέλι (+1300), ο Φρα Ντολτσίνο μπήκε επικεφαλής μιας στρατιάς που, με τα όπλα στο χέρι, προσδοκούσε να καταναγκάσει τη μοίρα και να προκαλέσει την έλευση μιας νέας εποχής. Τους αποδεκάτισαν στις Πεδεμόντιες Άλπεις το 1307. Μια νέα αναλαμπή αποκαλυπτικών τρόμων συνόδεψε τη νέα εφόρμηση της μαύρης Πανούκλας. Οι αυτομαστιγούμενοι, που είχαν πρωτοεμφανιστεί στο προσκήνιο της Ιστορίας το 1260, ξανασχημάτισαν τις πομπές τους· η κεντρική Ευρώπη και οι Κάτω-Χώρες είχαν τους πιο πολλούς, αυτή τη φορά, ενώ στο 13ο αιώνα είχαν κυρίως εκδηλωθεί στην Ιταλία. Σχημάτιζαν και διαλύανε τις συγκεντρώσεις τους κάθε στιγμή, γιατί η διάρκεια της μετάνοιας που επέβαλαν στον εαυτό τους, τα μέλη αυτών των ομίλων, ήταν τριάντα τρεις μέρες, όσα χρόνια έζησε ο Χριστός. Για να καθησυχάσουν την οργή του Θεού, αυτοί οι άνδρες και γυναίκες επιβάλανε την πειθαρχία στον εαυτό τους. Μέσα στην έξαψη που άναβε στα πλήθη η επιδημία, το θέαμα τέτοιων λειτανειών αποδέσμευε τα πιο βίαια πάθη. Ο αντισημιτισμός πήρε κι έδωσε· σε πολλές πόλεις της Ρηνανίας, έσφαζαν τους Εβραίους, κατηγορώντας τους πως δηλητηρίαζαν τα πηγάδια. Η προσχώρηση του Ισραήλ στο Χριστιανισμό έπρεπε να γίνει λίγο πριν από τη συντέλεια των αιώνων, όπως πίστευαν. Αφού αυτός ο πεισματάρης λαός αρνιόταν ν' αναγνωρίσει την αλήθεια, μερικοί θεοφώτιστοι θεώρησαν καθήκον τους να τον τιμωρήσουν. Ανάμεσα στους αυτομαστιγούμενους, βρέθηκαν μερικοί που πίστευαν πως είναι προικισμένοι με θαυματουργικές ιδιότητες και πως καμιά υποχρέωση δεν τους έδενε πια με την εκκλησιαστική ιεραρχία. Μήπως δεν είχε φτάσει στη γη, από τον Ουρανό, ένα γράμμα που καθόριζε με το πιο επίσημο τρόπο την αποστολή των μετανοούντων, «ερυθρών ιπποτών του Χριστού;» Η Αγία Έδρα καταδίκασε ρητά αυτό το κίνημα. Αυτή η καταδίκη δεν εμπόδισε τους πιο ενθουσιώδεις να συναθροιστούν γύρω από τον Κόνραντ Σμιτ, ένα λαϊκό από τη Θουριγγία, που ισχυριζόταν πως είναι ο Φρειδερίκος Β', ο αυτοκράτορας που οι προφητείες προμηνούσαν τον ερχομό του, στην αυγή της νέας εποχής, όταν Digitized by 10uk1s

πάνω στα ερείπια του έκπτωτου πια κόσμου θα θεμελιωνόταν η χιλιόχρονη τάξη ειρήνης και δικαιοσύνης. Η Ιερά Εξέταση κυνηγούσε ακόμα το 1416 τους τελευταίους οπαδούς του Σμιτ. Ο ερχομός ενός νέου αιώνα, το 1399, είχε ξαναζωντανέψει τα ανάμικτα από φόβο και ελπίδα αισθήματα που είχε εμπνεύσει η συντέλεια των αιώνων· όμιλοι από αυτομαστιγούμενους είχαν ανασυνταχτεί αλλά η Εκκλησία τους είχε διατηρήσει μέσα στους κόλπους της και η άφεση αμαρτιών που δόθηκε με το Ιωβηλαίο είχε ικανοποιήσει με το παραπάνω τη δίψα τους για συγχώρεση. Αυτοί οι battutti, οι «λευκοί» όπως τους έλεγαν γιατί φορούσαν πεντακάθαρα ρούχα, σχημάτισαν μόνιμα αδελφάτα με δραστηριότητες κάτω από τον έλεγχο της ιεραρχίας. Η μορφή του Αντίχριστου, του τρομερού σαγηνευτή του οποίου οι πονηριές - όπως προμηνούσαν οι Γραφές - θα εξαπατούσαν και τους πιο καλοπροαίρετους χριστιανούς, βασάνιζε τα πνεύματα. Στη Βοημία, οι πιο διάσημοι εκπρόσωποι της θρησκευτικής ανανέωσης έβλεπαν «επί τω έργω» τον «ψευδόμενο», του οποίου η ύπουλη και η βλαβερή δράση αναγγέλλει πως ο «νέος αιώνας» δεν είναι μακριά. Πότε περνούσε για Αντίχριστος ο Πάπας της Αβινιόν και πότε πάλι ο Αυτοκράτορας. Ο Ιωάννης Ούσιος δεν απόρριψε αυτό το τμήμα που κληρονόμησε από την τσέχικη θρησκευτική μεταρρύθμιση. Οι αθλιότητες του Σχίσματος ενίσχυσαν ακόμα περισσότερο τις καχυποψίες που δημιουργούσε ο φόβος της δεύτερης παρουσίας. Ο Βενσάν Φεριέ κήρυττε με σθένος πως ο Αντίχριστος δεν θ' αργούσε να φανεί και πως, ίσως, είχε κιόλας αρχίσει το διαβολικό υπονομευτικό του έργο. Δομινικανός σαν τον Φεριέ, ο Μάνφρεντ ντε Βερσέιγ δεν μιλούσε διαφορετικά και ο κορδελιέρος μοναχός που ακολουθούσε τα στρατεύματα του Καρόλου Ζ', ο περίεργος αδελφός Ριχάρδος, ισχυριζόταν πως στους Αγίους Τόπους του είχαν μιλήσει κάποιοι Εβραίοι για τη γέννηση του μεσσία τους, δηλαδή του Αντίχριστου. Μερικοί υποκύψανε στον πειρασμό να κατηγορήσουν τους αντιπάλους τους ή τους αντίζηλούς τους πως υπακούουν στον «Ψευδόμενο». Μήπως δεν ακούστηκαν και ιεροκήρυκες που άφηναν να εννοηθεί πως το περίφημο μονόγραμμα που είχε σχεδιάσει ο Φραγκισκανός μοναχός, Βερνανδίνος της Σιένας, για να τονώσει τη θεοσέβεια στο όνομα του Ιησού ήταν το σημάδι του αντίχριστου; Όσο για την Ιωάννα της Λωραίνης, οι δικαστές της την ανακρίνανε, δίχως άλλο με μια παρόμοια οπισθοβουλία. Στην άλλη άκρη της χριστιανοσύνης, ο Δαίμονας βασίλευε στη χώρα των Ουσσιτών. Αυτοί οι αιρετικοί δεν ήταν μόνο επίφοβοι εξαιτίας των στρατιωτικών τους επιτυχιών. Ο κύριός τους, ο Σατανάς, τάραξε και το μυαλό τους με τα γνωστά του όπλα, τ' απατηλά θαύματα και τη φαινομενική αρετή· οι συνεργοί του, που αναπτύσσανε στα μετόπισθεν του στρατού τις κακοποιές ενέργειές τους, έπρεπε να καταδιωχτούν χωρίς κανέναν οίκτο και η Παρθένα της Ορλεάνης μήπως δεν ήταν ένας από τους πράκτορές του; Στο άλλο στρατόπεδο οι Θαβωρίτες ήταν πεπεισμένοι πως η Εκκλησία της Ρώμης είχε ταυτιστεί με τη μεγάλη πόρνη της Βαβυλώνας. Οι στρατιώτες που ακολούθησαν τον Ζέτζκα ήταν βέβαιοι πως πολεμούσαν για μια δίκαιη υπόθεση. Είχαν ν' αντιμετωπίσουν τις στρατιές του Αντίχριστου που η τελική του ήττα θα επέτρεπε στη νέα πολιτεία, που περίμεναν, να ορθωθεί πάνω στα ερείπια της παλιάς τάξης. Μόνος, ή σχεδόν μόνος ο καγκελάριος του Πανεπιστημίου του Παρισιού, ο Ζερσόν, αρνήθηκε να προσεταιριστεί αυτή την ερμηνεία των γεγονότων. Επιστούσε την προσοχή των συγχρόνων του κατά των μύθων και των παραισθήσεων μετά το 1450, το εσχατολογικό άγχος χαλάρωσε τον αρνητικό κλοιό του. Δεν είχε εξαφανιστεί ωστόσο· φώλιαζε πάντα μέσα στην ευρωπαϊκή συνείδηση, παραφυλάγοντας την ευκαιρία για ένα νέο θρίαμβο. Η αμφισβήτηση της κοινωνικής τάξης Αυτή η εποχή ήταν επικριτική και ο ζήλος της ασκήθηκε σε βάρος της ιεραρχημένης Εκκλησίας. Οι δομές ήταν περίπλοκες και ο κυβερνητικός μηχανισμός πλήγωνε συχνά αυτούς που ισχυριζόταν πως θα οδηγήσει στην Σωτηρία της ψυχής τους. Στους οπαδούς του Πάπα που δεν δέχονταν ν' αναθεωρήσουν τον ρωμαϊκό συγκεντρωτισμό, οι ατυχίες του Μεγάλου Σχίσματος τους έδωσαν ένα ταπεινωτικό μάθημα σε μια αντίστροφη απόδειξη. Αλλά πολύ πριν εκδηλωθούν οι αδυναμίες αυτής της οργάνωσης, διαλυτικές επικρίσεις έπληξαν τη ρίζα της. Οι Φραγκισκανοί που απορρίπτανε όποιο μετριασμό του κανονισμού τους κι ευχή τους ήταν να γίνει το πρότυπο κάθε ζωής πράγματι χριστιανικής, δεν αντιμάχονταν μόνο όσους θεωρούσαν σαν κακούς Πάπες ή φθονερούς ιεράρχες. Αποδοκιμάζουν στο σύνολό της όλη την ιεραρχημένη Εκκλησία που χαρακτήριζαν σαν «σαρκική» Digitized by 10uk1s

και την καταδικάζουν σε μια επονείδιστη εξαφάνιση. Περίμεναν την άνοδο της Ecclesia spiritualis (πνευματικής Εκκλησίας), όπου θα βασίλευε αδιαίρετα το Πνεύμα της αυταπάρνησης και της φιλανθρωπίας. Αυτή η ολική καταδίκη του πραγματικού και αυτή η προβολή της κοινωνικής ζωής μέσα σ' ένα ουτοπικό αύριο δεν είχαν την έγκριση όλων των πιο μικρών Μοναχών που πίστευαν σε μια ριζική πενία, αλλά όλοι τους λίγο-πολύ ήταν ευαίσθητοι μπροστά σ' ένα τόσο γοητευτικό όραμα. Η αναστάτωση που προκάλεσε μέσα στη χριστιανοσύνη η διχογνωμία των Φραγκισκανών δεν είχε ακόμα καταλαγιάσει και παρουσιάστηκε μια άλλη δοξασία, στο πιο φημισμένο αγγλικό πανεπιστήμιο. Ο Ουίκλιφ, ένας θεολόγος διάσημος για τις τολμηρές του προτάσεις και επίφοβος για τον τραχύ του χαρακτήρα, ξεχώριζε στα κείμενά του την ορατή Εκκλησία, για την οποία δεν είχε πολλά καλά να πει, από την Εκκλησία που τα μέλη της ήταν τα μόνα εκλεκτά και για την οποία, γι' αυτόν τον επαρκή ακριβώς λόγο, κανένας, εκτός από το Θεό, δεν διέκρινε τα όριά της. Ανάμεσα σ' αυτές τις δυο κοινότητες, η μια πάναγνη φύση και ασύλληπτη, και η άλλη, ω! πόσο απτή αλλά παραμορφωμένη, η αντίθεση ήταν εντυπωσιακή. Στην Αγγλία, η θεωρία του Ουίκλιφ καταπολεμήθηκε με σκληρό τρόπο, αποκόπηκε από τους κύκλους των διανοουμένων που την είχαν δει ν' αναπτύσσεται, κι έτσι δεν άργησε να σβήσει· η λαϊκή της εκδοχή, ο λολλαρδισμός, ασχολήθηκε πολύ λίγο με τις εκκλησιολογικές αντιλήψεις. Στην Πράγα, η σκέψη του οξφορδιανού Δάσκαλου μπόρεσε ν' αναπτυχθεί πιο ελεύθερα απ' ό,τι στην Αγγλία. Ο Ιωάννης Ούσιος υπερασπίστηκε με πάθος τη διάκριση της ορατής Εκκλησίας και της αόρατης κοινότητας των εκλεκτών. Ότι με όλα αυτά το κύρος της ιεραρχίας μειώθηκε δεν χωρά καμιά αμφιβολία. Κάτω από ένα τέτοιο φωτισμό, οι δομές θύμιζαν σκαλωσιά που δεν εξασφάλιζε τη μετάδοση της υπερφυσικής ζωής· το πολύ-πολύ που την προστάτευε. Συχνά μάλιστα την παρεμπόδιζε σαν βρόγχος. Τα κινήματα που σχηματίστηκαν και αναπτύχθηκαν ύστερα από τις επιτυχίες της θεωρίας του Ούσιου έπλητταν όλα τους, με διαφορετικό βαθμό, την οργάνωση της χριστιανικής κοινωνίας. Η «Ενότητα των Αδελφών» το ρεύμα που κράτησε περισσότερο, δεν διατηρούσε παρά στοιχειώδεις και πολύ λίγους θεσμούς. Δεν έχει αποδειχτεί αν αυτές οι δοξασίες πέρασαν βαθιά μέσα στις μάζες. Είναι χαρακτηριστικό ωστόσο πως είδαν το φως ακριβώς αυτή την εποχή της οικουμενικής αμφισβήτησης. Η «επίγεια Πολιτεία» δεν προστατευόταν από τις επιπλήξεις κατά της Εκκλησίας. Οι επαναστάσεις συγκλόνισαν, από την Αγγλία ως την Ιταλία, περνώντας από τη Φλάνδρα και την περιοχή του Παρισιού, την πολιτική και κοινωνική τάξη, στις πόλεις και την ύπαιθρο. Διακρίνουμε την επίμονη επενέργεια, σε βάθος, ενός ρεύματος για ισότητα. Τα προνόμια του αίματος και του πλούτου τα καταγγέλλανε με σθένος παντού. Κατάκριναν τους ευγενείς ακόμα και σε χώρες όπου οι στρατιωτικές ήττες δεν είχαν προκαλέσει αμφιβολίες για την αξία τους στα πεδία της μάχης. Στη Γαλλία, μετά την πανωλεθρία στο Πουατιέ, ήταν φυσικό να πέσει όλο το βάρος, από την ταπείνωση αυτή, πάνω σ' εκείνη την κοινωνική κατηγορία που τα όπλα δικαίωναν την ύπαρξή της. Ο Φρουασάρ μας μαθαίνει πως «μισούσαν και έψεγαν τους ιππότες». Γράφανε τραγούδια για τους νικημένους: «Καυχησιά, ματαιοδοξία, ατιμασμένη στολή, ζώνες χρυσές, φτερό στην κεφαλή, τραγογένηδες, ζώο βρωμερό. Τα έχουνε χαμένα σαν από κεραυνό και θύελλα. Για κοίτα πόση αλαζονεία και υπεροψία. Και το ύφος τους το ψηλομύτικο τους εξυψώνει!». Κι αυτή η εχθρική στάση δεν καταλάγιασε όσο απομακρυνόταν η ανάμνηση της αποτυχίας. Οι ληστές που, μετά το 1380, σκορπούσαν την αναταραχή στη νότια Γαλλία έπεφταν με μανία πάνω στους αιχμαλώτους τους «που είχαν χέρια λεπτά ή απλούστατα όχι ροζιασμένα... σ' αυτούς που οι κινήσεις τους, οι τρόποι τους, η ομιλία τους είχαν κάτι το εξευγενισμένο...». Αλλά και η διάθεση των νικητών του Πουατιέ δεν ήταν πιο ευνοϊκή για την αριστοκρατία απ' ό,τι των νικημένων. Είναι γνωστοί οι στίχοι που έβαζε να πουν οι αντάρτες του 1381, ο επαναστάτης παπάς Τζων Μπωλ: «Όταν ο Αδάμ έσκαβε κι έκλωθε η Εύα, πού βρισκόταν ο άρχοντας;». Ο Μπωλ ήταν ένας δημαγωγός και ο Φρουασάρ μπόρεσε να μας μεταδώσει πολύ καλά τα κηρύγματά του, αλλά ήξερε να εκφράζει με ταλέντο όσα οι απλοί άνθρωποι ένιωθαν λίγο-πολύ συγκεχυμένα. Οι αστοί δεν προκαλούσαν λιγότερη αντιπάθεια από τους ευγενείς. Δεν βλέπαν με καλύτερο μάτι τα πλούτη απ' ό,τι την Εξουσία. Αυτό που κατακρίνουν στους πατρίκιους, οι τεχνίτες ήταν η τεμπελιά τους. Οι χειρώνακτες καμαρώνανε για τα μπλαβισμένα νύχια τους και τους κάλους στη φούχτα τους. «Σκοτώστε τους πλούσιους» φωνάζανε τον Οκτώβριο του 1379 οι Digitized by 10uk1s

άνθρωποι του λαού στο Λαγκεντόκ. Συνέχιζαν την κραυγή των φλωρεντινών Τσιόμπι, της προηγούμενης χρονιάς: «Θ' αναστατώσουμε την πολιτεία, θα σκοτώσουμε και θα γδύσουμε τον πλούσιο που μας καταφρόνεσε». Όλες αυτές οι εκρήξεις βίας, καταπνίγηκαν αμέσως και πολύ σκληρά. Μόνο οι Θαβωρίτες πρόλαβαν να δείξουν πώς εννοούσαν ν' αναδιοργανώσουν την κοινωνία. Οι ιερείς τους είχαν σκιαγραφήσει τη νέα τάξη: «Από δω και μπρος, δεν θα πληρώνετε πια φόρους στους άρχοντές σας και δεν θα είστε υποτακτικοί τους, αλλά θα κατέχετε ελεύθερα τα χωριά τους, τις βαλτολίμνες τους, τα λιβάδια τους, τα δάση τους κι όλα τους τα χτήματα». Φυσικά αυτός ο πρωτογενής κομμουνισμός δεν μπόρεσε να διατηρηθεί άθικτος ως τη στιγμή που το 1434 οι μετριοπαθείς της Πράγας τσάκισαν τους φανατικούς της διανομής, αλλά το ιδανικό της ισονομίας είχε δοκιμαστεί στην πράξη· δεν ήταν πια κάτι που ανήκε στο χώρο της ουτοπίας. Μια φορά τουλάχιστον, ο λαός (populo minuti) είχε ασκήσει την κυριαρχία του. Δυνατός ή μάρτυρας, είχε κατά κάποιο τρόπο αγιοποιηθεί : populo di Dio, έλεγαν για τον εαυτό τους οι ταπεινοί της Φλωρεντίας το 1378 και το αγγλικό μυθιστόρημα του Λάγκλαντ Πηρς ο Αγρότης παρουσίαζε το φτωχό εργάτη της γης σαν μια δεύτερη ενσάρκωση του Χριστού. Το θρησκευτικό στίγμα που έφερνε πάνω του το ισονομιστικό κίνημα του 14ου αιώνα είχε σαν αφορμή, σίγουρα ως ένα βαθμό τουλάχιστον, τη δράση των ζητιάνων ιερωμένων που στα κηρύγματά τους στιγμάτιζαν τις διακρίσεις που έφερναν τα χρήματα ή η καταγωγή. Οι «Αδελφοί» δεν καλούσαν το λαό να επαναστατήσει αλλά τα άτομα να στραφούν στη θρησκεία. Αν σχεδόν όλη η Ευρώπη κλονίστηκε από τους συνεχείς σπασμούς της ισονομιστικής εξέγερσης, ήταν γιατί οι φτωχοί κάτοικοι των πόλεων και χωρικοί, είχαν μετατρέψει τις παροτρύνσεις για μετάνοια σε συνθήματα ικανά να ηλεκτρίσουν τα πλήθη. Ανάμεσα στους ταπεινούς, τους καταφρονεμένους, σ' όλες τις επαρχίες, κι όλα τα βασίλεια, άρχισε ν' αχνοφαίνεται μια κάποια αλληλεγγύη. Ο Φρουασάρ έπιασε το διεθνή χαρακτήρα αυτών των κινημάτων που, μεταξύ του 1379 και 1382, συντάραξαν τόσο τη Γάνδη και τη Φλωρεντία, όσο και το Λονδίνο και το Παρίσι. Αργότερα, οι οπαδοί του Ούσιου οργάνωσαν μια δραστήρια προπαγάνδα έξω από τη Βοημία· τα απολογητικά τους μηνύματα έφταναν ως τη Φλάνδρα. Το 1382, οι κάτοικοι της Αμιένης ξεσηκώθηκαν, φωνάζοντας: «Ζήτω η Γάνδη, ζήτω το Παρίσι, η μάνα μας». Λίγο νωρίτερα, οι κάτοικοι του Λαγκεντόκ θέλησαν να σφάξουν τους πλούσιους «όπως στο Μονπελιέ και το Κλερμόν». Έχουμε ίσως το δικαίωμα ν' αναρωτηθούμε αν οι ταραχές του 14ου αιώνα δεν είχαν σαν κύριο αποτέλεσμα να προκαλέσουν ή να επιταχύνουν μια συνειδητοποίηση. Θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε «πως οι αναστατώσεις του Μεσαίωνα που έσβηνε, ενδιαφέρουν περισσότερο σχεδόν την εξέλιξη των πνευμάτων παρά την κοινωνική εξέλιξη». Αυτοί που απειλούσε ο λαός άρχισαν να συσπειρώνονται. Στο μίσος, απαντούσαν με το μίσος. Το Κερελσλίντ είναι ένα τραγούδι της καταφρόνιας και στο Έμμετρο Χρονικό των ταραχών της Φλάνδρας, τα κακόηχα επίθετα πέφτουν απανωτά πάνω στους επαναστάτες που τους κατατρώγει με πάθος η πλεονεξία. Οι προνομιούχοι γύρευαν δικαιολογίες. Ένθερμες, διθυραμβικές μάλιστα συνηγορίες εξυμνούσαν το ρόλο των ευγενών. Ο Σατελαίν, ο χρονικογράφος των Δουκών της Βουργουνδίας, εξυμνούσε τις αρετές της αριστοκρατίας που, αν τον πιστέψουμε, κυρίως στη Γαλλία, ξεχώριζε με τον ηρωισμό της, την απέχθεια για το ψέμα και τη γενναιοδωρία της. Οι άρχοντες έβρισκαν μέσα στο ιπποτικό ιδανικό το καλύτερο επιχείρημα για να υπερασπίσουν τον εαυτό τους. Γι' αυτό και τα ιπποτικά Τάγματα πολλαπλασιάστηκαν μέσα στο 14ο και 15ο αιώνα. Αυτά τα σώματα δεν είχαν πια καμιά στρατιωτική σημασία. Ο Huizinga πιστεύει πως «εμφανίζεται ξανά μ' αυτά η αντίληψη της λέσχης, της ψυχαγωγίας, μιας αριστοκρατικής ομοσπονδίας». Έδιναν ιδιαίτερη φροντίδα στην οργάνωση της ζωής τους. Στο ντύσιμο και τις κινήσεις των μελών τους, προσπαθούσαν να δώσουν έναν επίσημο τόνο. Αναζητούσαν τη λαμπρότητα σαν μια ορατή εκδήλωση της υπόληψης. Οι γιορτές τους είχαν κάτι το λειτουργικό κι έπρεπε να δείξουν στους χυδαίους την ανωτερότητα των «καθώς πρέπει» ανθρώπων. Αυτή την εποχή πρωτοεμφανίστηκε το πρωτόκολλο, μέσα στους κύκλους της αυλής και ο σεβασμός της ιεραρχικής τάξης πέρασε μέσα και στις παραμικρές πράξεις της καθημερινής ζωής. Η τυπολατρεία άγγιζε και τις μεσαίες τάξεις. Οι αστοί συναγωνίζονταν σε επίδειξη καλών τρόπων. Στην εκκλησία, τα πρόσφορα, π.χ. έδιναν την ευκαιρία στους πιστούς να επιδείξουν ατέλειωτες φιλοφροσύνες: κανένας δεν ήθελε να είναι ο Digitized by 10uk1s

πρώτος που θα άφηνε το πρόσφορό του στην άγια Τράπεζα. Τα ποιήματα του Ντεσάν περιγράφουν αυτές τις συνήθειες περιγελώντας τις κάπως: «Να έχεις στα δεξιά σου έναν ανώτερο, να του δίνεις το προβάδισμα, αν έπρεπε να περάσεις κανένα γεφυράκι ή από κάποιο στενό δρομάκι· κι όταν έφτανες σπίτι, καλούσες όλη τη συντροφιά να μπει και να πιει, κι αν δεν δεχόταν... να τη συνοδεύεις για λίγο παρ' όλες τις διαμαρτυρίες της...» (Huizinga). H παραμικρή παράβαση αυτών των κανόνων προκαλούσε σκάνδαλο και ήταν σοβαρή όσο μια προσβολή! Με τον Huizinga δεν μπορούμε παρά να σημειώσουμε την αντίθεση ανάμεσα στο πάθος και τη βία εκείνης της εποχής και τον αυστηρό σεβασμό των τύπων. Όλα γίνονται σαν να ήταν απαραίτητο ένα αυστηρό πλαίσιο συμβάσεων, για να συγκρατηθούν οι συγκινήσεις μιας ακαταμάχητης δύναμης και να διατηρηθεί με κάθε δυνατό τρόπο η κοινωνική τάξη. Η αποσύνθεση των πεποιθήσεων Σχεδόν μισό αιώνα, από το 1277 ως το 1325, οι θεωρίες του Θωμά του Ακινάτη παρέμεναν σαν περιτυλιγμένες από τη δυσπιστία που είχαν προκαλέσει οι κεραυνοβόλες επικρίσεις του επισκόπου του Παρισιού Ετιέν Ταμπιέ. Αφού σκόρπισε αυτό το σύννεφο, για τη θεωρία του Ακινάτη, ήταν πάρα πολύ αργά. Οι νέες γενιές δεν νοιάζονταν να προσέξουν τέτοιες επιτομές. Μετά το θάνατο του Θωμά, δυο βιρτουόζοι της κριτικής σκέψης είχαν δείξει όλες τους τις δυνατότητες, ο Ντουνς Σκώτος (πέθανε το 1305) και ο Γουλιέλμος Όκκαμ που θα πέθαινε το 1349 και του οποίου οι φιλονικίες με το Βατικανό δεν είχαν επηρεάσει το κύρος του, το αντίθετο μάλιστα. Αυτοί οι δύο άνθρωποι είχαν για κοινό στοιχείο, εκτός από την καταγωγή τους - ήταν κι οι δυο τους Βρετανοί - και τη θρησκευτική τους εξάρτηση - ήταν κι οι δυο Φραγκισκανοί - μια πολύ απαιτητική στάση σε θέματα πεποιθήσεων. Αυτό που ο Θωμάς ο Ακινάτης παραδεχόταν σαν κάτι πειστικό, το θεωρούσαν εκείνοι σαν απαράδεκτο ή συζητήσιμο. Το καταστρεπτικό όργανο που επινόησαν οι δύο Κορδελιέροι, οι πανεπιστημιακοί του 14ου αιώνα το χρησιμοποίησαν με κάθε άνεση. Αντικαταστήσανε τις Επιτομές με συλλογές και λεξικά. Το απάνθισμα είχε πάρει τη θέση του οργανωμένου έργου. Η απέχθεια για τα συνολικά έργα απλωνόταν και στη λογοτεχνία. Ο πιο μεγάλος κίνδυνος, για το πνεύμα από την υπερτροφική σκέψη δεν ήταν η υπεροχή της ανάλυσης πάνω στη σύνθεση. Η αποθάρρυνση παραμόνευε το στοχαστή που εξαρτούσε τη θεωρία του, πάρα πολύ συστηματικά, από την αμφισβήτηση. Σε μερικούς θεολόγους στα τέλη του 14ου αιώνα μια απόχρωση αδιαφορισμού αφήνεται να γίνει αντιληπτή. Δεν είναι σίγουρα τυχαίο που ο Βοκκάκιος αφέθηκε σ' ένα από τα βιβλία του, ν' αφηγηθεί την ιστορία των «Τριών δαχτυλιδιών». Σαν τα κοσμήματα που, αφήνει για κληρονομιά ένας πατέρας στους γιους του, χωρίς να τους πει ποιο δεν είναι ψεύτικο, έτσι κι ο Θεός, μόνο αυτός ξέρει ποια από τις μονοθεϊστικές θρησκείες είναι αληθινή· Εβραίοι, Χριστιανοί και Μουσουλμάνοι πιστεύουν πως κατέχουν εξίσου τη μοναδική αλήθεια, αλλά είναι ανίκανοι να το αποδείξουν. Η ανάγκη για επιβεβαίωση που η θεωρητική σκέψη δεν μπορούσε να ικανοποιήσει πια, έσπρωχνε τους ανθρώπους του 14ου αιώνα στον πειραματισμό. Στα πλαίσια της γνώσης, βρέθηκαν πολύ γρήγορα μπροστά σ' ένα τοίχο: επειδή έλειπε ο μαθηματικός εξοπλισμός, η εμπειρική επιστήμη δεν μπορούσε ν' αναπτυχθεί. Ίσως μερικοί να θαμπώθηκαν από τη μαγεία κι αναζήτησαν να συλλάβουν τις απόκρυφες δυνάμεις, όποια κι αν ήταν η διαβολική ή θεϊκή τους προέλευση. Οι απότομες επεμβάσεις του ανορθολογικού, όπως τις επιχειρούσαν διάφοροι οραματιστές και εκστασιακοί, αν και δεν ήταν πιο συχνά από παλιά, τουλάχιστον τις παρακολουθούσε περισσότερος κόσμος και τις ακολουθούσε με περισσότερο ενδιαφέρον, και μάλιστα ευπείθεια. Η ιστορία του 14ου αιώνα και στα πρώτα πενήντα χρόνια του 15ου είναι γεμάτη από τέτοια πρόσωπα. Η κόρη ενός Βαφέα από τη Σιένα, η Αικατερίνη Μπενινκάζα, νουθετεί τη γενική Σύνοδο των Αδελφών Ιεροκηρύκων και τον Πάπα· στην Κολέτ ντε Κορμπί, μια φτωχιά κοπέλα, αναθέτουν από τη μια μέρα στην άλλη, να μεταρρυθμίσει το τάγμα των Κλαρισσών· η Ιωάννα της Λωραίνης αναστατώνει τα σχέδια των παλιών καπεταναίων και οδηγεί στην καθεδρική εκκλησία της Ρενς το βασιλιά, από τη Μπουρζ όπου τον είχε βρει λίγους μήνες νωρίτερα σ' απελπιστική σχεδόν κατάσταση. Όλοι οι μυστικιστές εκείνης της εποχής - ο Μάιστερ Έκαρτ, ο Τάουλερ και ο Σούζο, όπως Digitized by 10uk1s

και οι Άγγλοι, Ρίτσαρντ Ρολ και Ουώλτερ Χίλτον - είδαν στη μεταφυσική, όχι το χώρο που προσπαθούσε να διαφωτίσει ο ορθολογισμός, αλλά μια πραγματικότητα όπου όλο τους το είναι και όλη τους η ζωή τους επέτρεπαν να διεισδύσουν. Ακόμα κι όταν μερικοί από αυτούς, όπως οι Δομινικανοί της Ρηνανίας, έγραφαν, συγγράμματα ή έκαναν κηρύγματα για τη μυστική ένωση, ενεργούσαν κάπως σαν τους φυσιοκράτες· προσπαθούσαν να ταξινομήσουν και να εξηγήσουν όσα παρατηρούσαν. Πάντα προτιμούσαν τον πειραματισμό από τη θεωρητική σκέψη. Η σημασία που αποκτούσε η πρακτική οδηγούσε τους θεολόγους να ενδιαφερθούν για τα ποιμαντορικά, τους πανεπιστημιακούς να ριχτούν με πάθος στην αναδιοργάνωση των σπουδών. Όλες αυτές οι έγνοιες και όλες αυτές οι λαχτάρες βρίσκονταν στα έργα και τη ζωή του Ιωάννη Σαρλιέ ντε Ζερσόν (πέθανε το 1429), καγκελάριου του Πανεπιστημίου του Παρισιού, και αργότερα αξιοπρόσεκτο ομιλητή στη Σύνοδο της Κωνσταντίας. Ο ανήσυχος στοχασμός καταπιανόταν με άλλη τόση φροντίδα με τη μελέτη του ιδιόρρυθμου. Περισσότερο κι από τον Ντουνς Σκώτο, ο Γουλιέλμος Όκκαμ είχε τονίσει τους κινδύνους που έκλεινε η κατάχρηση των εννοιών· η θεωρία του καλούσε σε μια θετική μελέτη των φαινομένων. Ειπώθηκε μάλιστα πως η σύγχρονη επιστήμη έχει ρίζες και μέσα στη σκέψη του Όκκαμ. Πράγματι, ο Αλβέρτος της Σαξονίας (πέθανε το 1390) και ο Νικόλαος Ορέσμιος (π. 1382) υιοθετούσαν τις θεωρίες της σχολής που είχε ιδρύσει ο Άγγλος Φραγκισκανός, που επάξια ονομάσανε venerabilis inceptor (μυσταγωγός). Χάρη σ' αυτούς τους ανθρώπους, προόδευσε καταπληκτικά η φυσική και η γεωμετρία. Ο Ορέσμιος δεν περιφρόνησε προβλήματα πάρα πολύ πεζά σαν τη νομισματική κυκλοφορία. Με τον Λαυρέντιο Βάλλα (π. 1457), ο συνδυασμός ενός σκληρού κριτικού μυαλού και μιας ακούραστης περιέργειας βοήθησε να δημιουργηθεί μια πραγματική φιλολογική επιστήμη. Πρώτος, αυτός ο υποδειγματικός επιστήμονας απέρριψε το «συναρμονισμό» που ήθελε να συμφιλιώσει τον παγανισμό με το χριστιανισμό. Απόδειξε πως πριν από κάθε τι άλλο η τέλεια κατοχή των γλωσσών ήταν απαραίτητη σ' όποιον ήθελε να ριψοκινδυνεύσει φιλολογικές σπουδές. Αλλά ο Βάλλα αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την απόπειρά του για μια σύνθεση των γνώσεών του. Η τόλμη που απαιτούσε η δόμηση τεράστιων συνόλων μόνο με το θάνατό του ξαναφάνηκε, μέσα στον πλατωνικό κύκλο της Φλωρεντίας, με τον Μαρσίλιο Φιτσίνο (π. 1499) κυρίως. Η θρησκευτική ζωή έδωσε μια θέση προνομιούχο και στα άτομα. Οι μυστικιστές, βέβαια, δεν ξεχνούσαν πως αποτελούσαν τμήμα του εκκλησιαστικού οργανισμού και δεν αδιαφορούσαν καθόλου για την ευεξία του· αλλά ωστόσο η πρωτοτυπία της ζωής τους βρισκόταν στην προσωπική τους συνάντηση, στην ένωσή τους, με το Θεό. Όσα ξέρουμε για την εμπειρία τους, από τα γραφτά τους, εξομολογήσεις ή κηρύγματα, μας αποκαλύπτουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα κάθε εμπειρίας χωριστά. Οι αναλογίες έχουν λιγότερη σημασία από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους. Αυτό που τους ξεχωρίζει είναι κάτι το απαράμιλλο που έχουν. Η εσωτερικοποίηση της ευλάβειας που απασχόλησε τους δημιουργούς της «μοντέρνας θεοσέβειας» τους μαθητές του Ολλανδού Gert Groote και τον Florent Radewijns, ετόνιζε αναγκαστικά ό,τι προσωπικό έκλεινε μέσα της η πρακτική του χριστιανισμού. Η διάδοση του μεθοδικού εκκλησιαστικού λόγου μεγάλωσε τον αριθμό των πιστών, λαϊκών και κληρικών, για τους οποίους η επιτέλεση των ομαδικών τελετών δεν αντιπροσώπευε όλη τη θρησκεία. Μπήκε το ερώτημα μάλιστα, αν το κομπολόι της προσευχής που φαινομενικά είναι τόσο τυπικό για τον καθολικισμό δεν είχε προετοιμάσει την έλευση του προτεσταντισμού, αφού η περισυλλογή, που στήριζε την επανάληψη τυποποιημένων φράσεων, έδινε ένα προσωπικό τόνο στην ευλάβεια. Σ' αυτή την προοπτική, η Εκκλησία εμφανιζόταν λιγότερο σαν ένα οικοδόμημα, όπου κάθε Βαφτισμένος ήταν σαν μια πέτρα σ' ένα καλά διαρθρωμένο σύνολο, και πιο πολύ σαν ένα πλήθος που αντιπαρέθετε τους πιστούς, χωρίς να είναι οργανωμένη η μάζα τους. Υπήρχε μια βαθιά ομοφωνία ανάμεσα στη σκέψη του Όκκαμ, που έβλεπε την Εκκλησία σαν κάτι το αφηρημένο, χωρίς πραγματική σύσταση, και την ευσέβεια που έτεινε να περιορίσει το ρόλο των ομαδικών λειτουργιών στις εκκλησίες προς όφελος της ατομικής προσευχής.

Digitized by 10uk1s

Στις πιο σημαντικές εκκλησίες, πολλαπλασιάστηκαν τα εσωτερικά παρεκκλήσια. Στο σχέδιο των κτιρίων, παρουσιάστηκαν προεξοχές που δυσκόλεψαν τη χάραξη των βασικών γραμμών. Όπως πολλαπλασιάστηκαν τα δευτερότερα ιερά, έτσι κι αυτή η πληθώρα από προσευκτήρια μαρτυρούσε την υπεροχή της ιδιωτικής λατρείας, είτε προερχόταν από κάποιο μοναχικό τάγμα ή μια αρχοντική οικογένεια ή κάποιο πρίγκηπα. Αισθητικά, αυτή η εξέλιξη έδινε την εντύπωση πως η Εκκλησία σκορπούσε εδώ κι εκεί. Δευτερεύοντα τμήματα γέμιζαν τους θόλους· οι αντηρίδες όταν δεν κατέληγαν σε δύσκαμπτα αντερείσματα, λύγιζαν σε αντικαμπύλες. Οι δομές έχαναν τη σημασία τους. Αποκτούσαν διακοσμητική αξία. Ο διάκοσμος ακριβώς κατέκλυζε τις επιφάνειες και το κάλυμμα, κι οι επιδέξιοι σμιλευτές μεταμόρφωναν τα πάντα σ' ένα ανάβρυσμα μορφών ολοένα και πιο περίπλοκων· «η οπτική αυταπάτη συνδυαζόταν με μια φαντασία αποχαλινωμένη πια. Κι έτσι η λεπτομέρεια τραβά το μάτι· τα σύνολα χάνονται πίσω από τη συσσώρευση των ιδιαιτεροτήτων. Η ζωγραφική πιο εύκολα δικαιολογούσε αυτό το διασκορπισμό απ' ό,τι η αρχιτεκτονική, όπου οι νόμοι της ισορροπίας έχουν αναγκαστικά τον τελευταίο λόγο. Περισσότερο από την Ιταλία, η Φλάνδρα είδε τους εικονογράφους της να καταπιάνονται με μεράκι με τις παραμικρές λεπτομέρειες. Ο Van Eyck οδηγεί ως την πιο λεπτή υπερβολή το αναλυτικό όραμα του Όκκαμ, που προσηλώνεται στην ιδιαιτερότητα κάθε αντικειμένου» (Giduby). Ένας καλλιτέχνης μπορούσε άραγε να παρατηρήσει και ν' αναπαραστήσει κάτι πιο γοητευτικό από το ανθρώπινο πρόσωπο, μοναδικό σε κάθε του γραμμή όσο και στη γενική εντύπωση που προκαλούσε; Αρχισε πάλι μια στροφή προς το πορτραίτο. Οι «κοιμώμενοι» έχασαν την εξωπραγματική μάσκα που τους είχαν επιβάλει οι γλύπτες των τάφων στο 13ο αιώνα. Τα χαρακτηριστικά, που όσο ζούσαν τους ξεχώριζαν σαν άτομα, άρχισαν να τονίζονται. Ο Bertrand du Gueschin στην εκκλησία του Saint - Deniz, είχε θρομβώδη μάτια σ' ένα άχαρο πρόσωπο. Αναπαραστάσεις επίγειων πριγκήπων κατέκλυσαν τις γωνιές που προόριζαν για ουράνια πρόσωπα. Εκεί όπου βασίλευε άλλοτε κάτι το οικουμενικό εικονίζονταν διάφορα άτομα που κάθε γραμμή του προσώπου τους σημαδεύτηκε από μια ξεχωριστή ιστορία. Η νοσταλγία του συνόλου παραμένει. Στον πλαστικό τομέα, πολύ περισσότερο απ' ό,τι στην επιστήμη, όπου μια επιπόλαιη ταξινόμηση μπορεί προσωρινά να περάσει σαν κάτι οργανωμένο, είναι απαραίτητη η τάξη. Ανάμεσα στις αντίθετες απαιτήσεις της ανάλυσης και της σύνθεσης, η ένταση, αντί να μειωθεί μέσα στο 14ο αιώνα, έγινε ακόμα πιο έντονη. Στις χώρες όπου οι παραδόσεις ήταν γερά ριζωμένες γιατί τις προστάτευε ίσως το τοπικό πνεύμα, ιδιαίτερα στη Γαλλία, η νίκη του μπαρόκ πάνω στο κλασικό ύφος εκδηλώθηκε κάπως συγκρατημένα. Ήταν όμως θριαμβευτική αυτή η νίκη στη Γερμανία όπου ταίριαζε τέλεια η εθνική ιδιοσυγκρασία με τη γενική εξέλιξη κάθε τεχνοτροπίας. Στην Ιβηρική Χερσόνησο, όπου η λιτότητα των δυτικών κατασκευαστών έσμιξε με την πληθωρικότητα και την περίπλοκη ματιά των αρχιτεκτόνων που έκτιζαν για τους τελευταίους Άραβες εμίρηδες, γεννήθηκε η μουνδεζαρική τέχνη «στην οποία συνταιριάζονται δυο μεγαλόπρεπες παρακμές». Την ίδια εποχή, στην Πορτογαλία, η τάση για υπερβολή ενός έθνους που είχε μεθύσει από την έκταση των ανακαλύψεών του και τα πλούτη που του χάριζαν, αποτυπώθηκε σ' ένα «παραμυθένιο αίσθημα ζωής» που χαρακτηρίζει τα μανουηλικά κτίρια. Παντού στη Δύση, σιγά-σιγά, δίνουν την εντύπωση ν' αναπηδάνε από κάπου ξαφνικά, σαν μια χαρούμενη απελευθέρωση ζωτικότητας «για χρόνια σκλάβα της πέτρας και υποταγμένη στους νόμους της» (Η. Focillon). Στον τομέα της σκέψης, την επεξεργασία συνεκτικών συνόλων δυσκόλευε, κατά περίεργο τρόπο η διασπορά και η πολλαπλότητα στοιχείων που δεν μπόρεσαν να συνδυαστούν μεταξύ τους. Θεολόγοι και πνευματικοί στο 14ο αιώνα οδηγούσαν ως τις τελευταίες τους συνέπειες τα αξιώματα που είχαν μάθει καλά. Τίποτα δεν τους φόβιζε, μήτε το παράδοξο, μήτε η ουτοπία, γιατί ταιριάζανε όλα αυτά με την κλίση που είχαν για μια ριζική λύση των προβλημάτων. Και το πνεύμα ακόμα ήταν μπαρόκ! Αν ακολουθήσουμε τον ορισμό που δίνει ο Η. Focillon - το μπαρόκ «καθορίζεται» από ένα πολυχρονικό ρυθμό· τείνει να σπάσει την ισορροπία για να την αποκαταστήσει αμέσως μετά - στη Digitized by 10uk1s

μουσική του 14ου αιώνα βλέπουμε να επιβάλλεται πιο χτυπητά η Βασιλεία αυτού του ρυθμού. Αυτή τη νέα Τέχνη (ars nova) όπως τη βάφτισε ένας από τους καλύτερους θεωρητικούς της, ο Φίλιππος του Βιτρύ (π. 1361), την ξεψάχνισε χωρίς επιείκεια ο Πάπας Ιωάννης KB', ο οποίος στην απαντητική του επιστολή Docta sanctorum (1322), καταδίκασε αυστηρά «τις μελωδίες όλο σπασμωδικές διφωνίες». Αυτό το κείμενο δεν παρεμπόδισε τους συνθέτες αυτού του είδους, τον Γουλιέλμο του Μασώ ιδιαίτερα (π. 1377). Η νέα μουσική τέχνη κατάκτησε όλη τη Δύση και χρησιμοποίησε τη μουσική γραφή που είχε τελειοποιήσει ο 13ος αιώνας για ν' απελευθερώσει τη μονωδία και να εξαρθρώσει τους ρυθμούς. «Η απρόσκοπτη μετατόνιση» της ψαλμωδίας υποχώρησε μπροστά σε μελωδικές γραμμές πιο περίπλοκες και με πιο συχνές διακοπές.

Η ΕΚΚΛΗΣΙΑ ΣΕ ΔΥΣΚΟΛΗ ΘΕΣΗ Το Σχίσμα και η συνοδική κρίση Οι Πάπες της Αβινιόν Για εβομήντα περίπου χρόνια, η έδρα της εκκλησιαστικής διοίκησης δεν ήταν στη Ρώμη, αλλά στην Αβινιόν. Ο Κλήμης Ε' που είχε μπλέξει σε δραματικές έριδες σχετικά με τη μεταθανάτια καταδίκη του Βονιφάτιου Η' και τη μοίρα του τάγματος των Ναϊτών, δεν θέλησε ν' απομακρυνθεί από τη Γαλλία, που ο μονάρχης της σ' αυτά τα λεπτά θέματα, ήταν διαδοχικά αντίπαλος και συνεργός του Πάπα. Είχε μετακινηθεί πολύ, από το Μπορντώ ως τη Μπουρζ, και από το Πουατιέ ως το Cluny, προτού διαλέξει το μοναστήρι των δομινικανών της Αβινιόν για να κατασταλάξει. Όταν πέθανε, το 1314, τα προβλήματα που τον απομάκρυναν από την Αιώνια Πόλη είχαν λυθεί, αλλά, παρ' όλα αυτά, οι διάδοχοί του δεν ξαναγύρισαν εκεί. Φυσικά, όλοι τους ήταν Γάλλοι· στο περιβάλλον τους, όπως και στα διάφορα κλιμάκια της παπικής ιεραρχίας οι συμπατριώτες τους είχαν πληθύνει. Η Ιταλία δεν τους τραβούσε καθόλου. Η κοιλάδα του Ροδανού σχημάτιζε, κατά κάποιο τρόπο, ένα φυσικό διάδρομο με πολλές εξόδους. Οι επικοινωνίες ήταν πιο εύκολες κι επειδή η Αβινιόν ήταν σε πιο κεντρικό σημείο στην Ευρώπη απ' ό,τι η Ρώμη, οι αποστάσεις που χώριζαν την παπική Αυλή από τις διάφορες πρωτεύουσες δεν ήταν μεγάλες. Αυτά τα πλεονεκτήματα, ωστόσο, δεν κρίθηκαν σαν αρκετά ικανοποιητικά για να θεωρηθεί οριστική η απομάκρυνση της παπωσύνης από την έδρα της. Το 1314, οι λόγοι της παραμονής στις πύλες της Γαλλίας δεν έπειθαν πια. Αντίθετα όμως, ήταν προτιμότερο να μη γυρίσει ο Πάπας στην Ιταλία. Η διαμάχη ανάμεσα στους Γουέλφους και τους Γιβελίνους συνεχιζόταν. Ο Ερρίκος Ζ' στην αρχή και ύστερα ο Λουδοβίκος της Βαυαρίας είχαν ξαναζωντανέψει τα πάθη των οπαδών τους και των εχθρών τους. Αυτές οι φιλονικίες υπονόμευαν τα παπικά Κράτη. Ο Ιωάννης KB' αποφάσισε να μην εγκατασταθεί στη Ρώμη, όσο θα κινδύνευε από κάποια εξέγερση ή καμιά παράτολμη πράξη. Οι διάδοχοί του διάλεξαν την ίδια στάση. Χρειάστηκε πολύς καιρός για να ξαναγυρίσει η ειρήνη. Ο Bertrand du Pouget και αργότερα ο Gilles Albornoz διακρίθηκαν σ' αυτή τη λεπτή αποστολή. Το 1365, όταν ο Ουρβανός Ε' θεώρησε καθήκον του να πάει στη Ρώμη, η ειρήνη ήταν ακόμα εύθραυστη και η Φλωρεντία, που ανησυχούσε από την αποκατάσταση της δύναμης του Πάπα, κόντεψε να τη διαλύσει. Δώδεκα χρόνια αργότερα, η τάξη είχε αποκατασταθεί για καλά. Η εξορία στην Αβινιόν δεν είχε πια λόγους να συνεχίζεται. Ο Γρηγόριος ΙΑ' αποφάσισε να γυρίσει στη Ρώμη. Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις είχαν στοιχίσει αφάνταστα. Οι Κοντοτιέροι δεν πολεμούσαν για τη δόξα· οι οικονομικές τους απαιτήσεις ήταν υπέρογκες. Ο Ιωάννης KB' ξόδεψε 400.000 φλορίνια για τις μάχες των στρατευμάτων του στη Λομβαρδία. Η παπική αυλή δεν μπορούσε να παραμένει Digitized by 10uk1s

συνέχεια σε χώρους ακατάλληλους για τις ανάγκες της. Έπρεπε να χτιστεί ένα ανάκτορο που σαν σύνολο και στις λεπτομέρειες του διακόσμου θα ήταν πολυτελέστατο γιατί, μ' αυτό τον τρόπο, ελπίζανε οι Πάπες ν' αντισταθμίσουν το ιστορικό και θρησκευτικό γόητρο της Ρώμης. Τα άφθονα μέσα που είχαν στη διάθεσή τους οι καλλιτέχνες και οι λόγιοι καθώς και οι ελεημοσύνες στους αναγκεμένους, συμπλήρωναν αυτή την πολιτική της χλιδής. Η προσφυγή στο φόρο της δεκάτης γινόταν όλο και πιο δύσκολη, γιατί οι μονάρχες των χωρών όπου οι κληρικοί ήταν υποχρεωμένοι να την καταβάλουν, δεν επέτρεπαν αυτή τη φορολογία, αν δεν παρακρατούσαν ένα μέρος. Οι δωρεές, που ήταν άλλοτε προαιρετικές, οι χαρισματικοί πόροι έγιναν όλα υποχρεωτικά και καθορίστηκε το ύψος τους. Αλλά το συγκεντρωτικό σύστημα ήταν η κυριότερη πηγή των νέων εσόδων. Κάθε φορά που ο Πάπας διόριζε κάποιον αξιωματούχο, απαιτούσε την καταβολή φόρου. Τα πιο ψηλά αξιώματα τα ανώτατα, έπαιρναν οι επίσκοποι που τους διάλεγαν σε σύνοδο των καρδιναλίων, και βαρυνόταν με «εκδουλεύσεις», από τις οποίες οι καρδινάλιοι κρατούσαν τα μισά· τα άλλα, τα κατώτερα, πλήρωναν το «εμβατίκιο». Εκτός απ' αυτά, η παπωσύνη οικειοποιόταν τα κληρονομικά δικαιώματα των εκκλησιαστικών τους οποίους είχε πλουτίσει και έπαιρνε τα εισοδήματα των λειτουργημάτων τους, μετά το θάνατό τους και ωσότου διορισθούν οι διάδοχοί τους. Αν εξαιρέσουμε τον Βενέδικτο IB', οι Πάπες της Αβινιόν φρόντισαν με το παραπάνω να επεκτείνουν την εφαρμογή αυτής της αρχής —όπως διατυπώθηκε από το 1265— και που αναγνώριζε στον ποντίφηκα, οικουμενικό επίσκοπο, το δικαίωμα για όλες τις θέσεις σ' όλες τις επισκοπές. Ο Ιωάννης KB', το 1316 και 1317, στην αρχή, ο Ουρβανός Ε' ύστερα, στο 1363, αναπτύξανε ακόμα περισσότερο τις προνομίες της Αγίας Έδρας. Πιο αισθητό στη Γαλλία το συγκεντρωτικό σύστημα ήταν πιο μετριασμένο σ' άλλες χώρες όπως στην Αγγλία π.χ. παντού, ωστόσο, είχε σαν αποτέλεσμα ν' ανησυχήσει τους εκλέκτορες και τους χορηγούς αξιωμάτων γιατί ο υποψήφιος που είχαν επιλέξει μπορούσε να παραμεριστεί από έναν αντίπαλο που θα παρουσίαζε μια αποστολική εγγύηση. Οι υπηρεσίες και τα εμβατίκια αντιπροσώπευαν σχεδόν τα μισά έσοδα· όταν ήταν Πάπας ο Γρηγόριος ΙΑ'. Παρ' όλα αυτά το σύνολο των πόρων που επέτρεπε στην παπωσύνη να είναι η τέταρτη δύναμη στη Δύση δεν τη γλίτωνε από ένα σωρό δυσκολίες. Δεν ήταν μόνο για να εξασφαλίσει τη μεταβίβαση των κεφαλαίων της που διατηρούσε στενές σχέσεις με τους Ιταλούς χρηματοδότες· η προσφυγή στις πιστώσεις ήταν απαραίτητη. Οι διοικητικές υπηρεσίες, η Καγκελαρία, για τα οικονομικά, το αποστολικό Σώμα και η Ρότα (το δικαστήριο) για τα νομικά θέματα αποκτήσανε τεράστια σημασία. Τα έξοδα λειτουργίας ήταν υπέρογκα. Ήταν αναγκαίες ισχυρές επεμβάσεις για να προχωρήσουν οι εκκρεμείς υποθέσεις και οι φτωχοί, που η παπική Αυλή ισχυριζόταν πως υπεράσπιζε τα συμφέροντά τους, τα είχαν χαμένα. Οι αφορισμοί που έπεφταν βροχή πάνω στους αμελείς και τους ανυπότακτους δίναν την εντύπωση σε όλους πως ήταν ένα παιχνιδάκι στα χέρια μιας ανελέητης γραφειοκρατίας. Άπειρες μνησικακίες είχαν συσσωρευτεί. Ως τη στιγμή που το 1378 ένα επεισόδιο ήρθε να προκαλέσει την ανακοπή του μηχανισμού που είχε τελειοποιηθεί στην Αβινιόν στα πλαίσια της εκκλησιαστικής κοινωνίας, η κάθε είδους αντίσταση στο συγκεντρωτικό σύστημα, ήταν κάτι σπάνιο και δεν κρατούσε πολύ. Η απόπειρα των καρδιναλίων, το 1352, να επιβάλουν στον Πάπα το σεβασμό ενός εκλογικού συμβιβασμού δεν είχε αποτέλεσμα και δεν δόθηκε συνέχεια. Οι Πάπες είχαν διαβλέψει τους κινδύνους που έκρυβε η σύγκληση όποιας Συνόδου, για την άσκηση της εξουσίας τους, από τότε που ο Φίλιππος Δ' είχε τολμήσει να υποβάλει στην κρίση αυτής της συνέλευσης τη μνήμη του Βονιφάτιου Η'. Κανένας από τους ως τότε θεσμούς δεν ήταν σε θέση να αντισταθμίσει την εξουσία του Πάπα. Την υπεροχή της εξυμνούσαν ορισμένοι συγγραφείς που δεν δίσταζαν να λένε πως η Εκκλησία δεν είχε καμιά διαφορά από τον αρχηγό της, papa potest dici ecclesia. Digitized by 10uk1s

Βρέθηκαν ωστόσο στοχαστές που φαντάστηκαν μια πολύ διαφορετική κατανομή των δυνάμεων στα πλαίσια του εκκλησιαστικού οργανισμού. Ο πιο τολμηρός απ' αυτούς, ο Μαρσίλε της Πάντοβας, με τη βοήθεια του Jean de Jandun, κοινοποίησε τις ιδέες του στο έργο Defensor pacis (1324). Ανέθετε στο Κράτος τη διαφύλαξη και της υλικής ευημερίας και της πνευματικής σωτηρίας. Για να εξασφαλιστεί η σωτηρία αυτή, η πολιτική εξουσία στηριζόταν στους ιερωμένους. Σε περίπτωση ασυμφωνίας ανάμεσα στις κυβερνήσεις και τον κλήρο, τη διαιτησία είχε ο κυρίαρχος λαός έχοντας για όργανο μια σύνοδο που συγκαλούσε η κοσμική αρχή, δηλαδή ο Αυτοκράτορας. Ο Γουλιέλμος Όκκαμ περιστασιακά μόνο προβληματίστηκε για την κοινωνική τάξη, αλλά εκλόνισε τις θεωρίες που θεμελίωσαν οι θεωρητικοί της παπικής υπεροχής. Γι' αυτόν, κανένας θεσμός δεν ήταν αιώνιος, κανένα πρόσωπο αλάθητο. Ανάλογα με τις περιστάσεις, το λειτούργημα του Πάπα ή της Συνόδου ήταν χρήσιμο ή επιβλαβές. Οι ιδέες του Όκκαμ μπόρεσαν να επηρεάσουν πιο πολύ καιρό απ' ό,τι οι ιδέες του Μαρσίλε, που από το 1327 καταδικάστηκαν αυστηρά. Αλλά καμιά τους δεν μπόρεσε, πριν το 1378, να εμπνεύσει κάποια ενέργεια που θα έβλαπτε την εξουσία του Πάπα. Η ιδέα της Αυτοκρατορίας παρέμενε ζωντανή μέσα στη λαϊκή φαντασία όπου ο μεσσιανισμός και ο χιλιασμός της χάριζαν τη γοητεία που εξασκούν με δύναμη τα μεγάλα όνειρα. Οι σοφοί, ουμανιστές και νομομαθείς, σεβόντανε όλη την κληρονομιά της Αρχαιότητας, χωρίς να αποκλείουν το έργο των Καισάρων. Η μεγαλοφυία του Δάντη, τέλος, είχε υπηρετήσει την υπόθεση της μοναδικής αληθινής Μοναρχίας, όπως την έβλεπε ο ποιητής. Σ' αυτή την πηγή, δυο άνθρωποι, αντλήσανε την ενεργητικότητα που έπρεπε για ν' αντιταχτούν στον Πάπα. Ο Λουδοβίκος της Βαυαρίας, νικητής του αντιπάλου του, Φρειδερίκου της Αυστρίας, αρνήθηκε να υπακούσει στον Ιωάννη KB' που τον είχε καλέσει επιτακτικά να περιμένει την έγκριση της Αγίας Έδρας πριν αρχίσει να κυβερνά. Μετά τον αφορισμό του, ο Λουδοβίκος ανταπάντησε: η έκκληση του Ζακσεχάουζεν (1324), όπου διαφαίνονται το παράδειγμα του Φιλίππου Δ' και οι ιδέες του Defensor pacis χαρακτήρισε τον Πάπα σαν εχθρό του Χριστού. Έχοντας στη συνοδεία του Κορδελιέρους ανυπότακτους μοναχούς και τον Μαρσίλε της Πάντοβας, ο Λουδοβίκος της Βαυαρίας πήγε στη Ρώμη το 1328 όπου, σύμφωνα μ' ένα νέο τελετουργικό, έγινε η στέψη του αυτοκράτορα και η εκλογή ενός αντίπαπα, του Νικολάου Ε'. Πολύ γρήγορα, ο ηγεμόνας αναγκάστηκε να αναδιπλωθεί στις γερμανικές χώρες όπου ως το 1347 συνέχισε έναν εξαντλητικό αγώνα. Ο ανταγωνιστής του Κάρολος Δ' που οι Εκλέκτορες κατάφεραν να ορθώσουν μπροστά του, τερμάτισε τη διαμάχη ανάμεσα στο Ιερατείο και την Αυτοκρατορία: το 1356 ένα χρυσόβουλο όρισε πως η νομιμότητα της εξουσίας θα εξαρτάται αποτελεσματικά από την ψήφο των επτά Εκλεκτόρων. Μ' αυτή την απόφαση η Αυτοκρατορία αποκτούσε, κατά κάποιο τρόπο ένα χαρακτήρα κοσμικό. Στη Ρώμη, το αυτοκρατορικό όνειρο ξανάζησε το 1347. Ένας συμβολαιογράφος που τα διαβάσματα και οι σκέψεις τον είχαν γεμίσει με τρελές ελπίδες, ο Κόλα ντι Ριέντσο, πίστεψε για λίγους μήνες πως έφτανε στο σκοπό του. Η Αιώνια πόλη, που είχε απαυδήσει από τις ατέλειωτες διαμάχες ανάμεσα στις αριστοκρατικές φατρίες, είχε δεχτεί να αυτοανακηρυχτεί ο Κόλα δήμαρχος. Αποκατάστησε την τάξη, αλλά συνδυάζοντας θέματα δανεισμένα από τον ουμανισμό και τις ελπίδες των χιλιαστών, θέλησε ν' αντιστρέψει την πορεία της μοίρας και ν' ανακτήσει τη ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Πολύ γρήγορα, οι περίεργες λειτουργίες που του άρεσε να οργανώνει κούρασαν τους οπαδούς του. Αναγκάστηκε να φύγει όταν άρχισαν ταραχές. Ο Πάπας είχε την εξυπνάδα να του επιτρέψει να γυρίσει στη Ρώμη και ο δήμαρχος την απρονοησία να πάει εκεί· ο λαός, που οι δημηγορίες του είχαν απογοητεύσει, τον έσφαξε (1354). Αν και λιγότερο θεαματική από την αντίσταση των Αυτοκρατόρων, η αντίσταση των βασιλιάδων στην παπική εξουσία δεν ήταν λιγότερο αποτελεσματική. Στη Γαλλία, συνεχίστηκε, με την ίδια πάντα φροντίδα, η παράδοση που είχαν εγκαινιάσει οι νομομαθείς του Φίλιππου του Ωραίου. Το Όνειρο του Βερζιέ που είχαν γράψει για τον Κάρολο Ε', έγινε αργότερα η βίβλος των Γαλλικιανών. Αν ο συγκεντρωτισμός και το φορολογικό σύστημα της Αβινιόν δεν αμφισβητήθηκαν, είναι επειδή η Αγία Έδρα μοιραζόταν τα κέρδη τους μαζί με τη γαλλική μοναρχία. Αντίθετα όμως, στα δικαστικά θέματα οι διαμάχες δεν έπαψαν. Η συνέλευση που κάλεσε ο Φίλιππος ΣΤ' στη Βενσέν (1329) αποκάλυψε Digitized by 10uk1s

την έκταση των διαφορών. Σ' αυτό το πεδίο, οι αξιωματούχοι του βασιλιά πάλεψαν για να υπερασπίσουν τις μοναρχικές προνομίες. Οι βασιλιάδες της Αγγλίας δεν δυσφορούσαν να συνεργάζονται με την παπική Αυλή, γιατί οι προμήθειές της ανταμείβανε τους υπηρέτες του Στέμματος και οι άδειες διευκόλυναν την είσπραξη των φόρων από τους Άγγλους κληρικούς. Αλλά η Αγία Έδρα δεν ήταν πάντα ένας βολικός συνεργάτης. Για να την εξευμενίσει, ο Εδουάρδος Γ' κατάρτισε ένα σύνολο διατάξεων, τον Κανονισμό των Προμηθευτών (1351) και τον Κανονισμό των Προφυλάξεων (1353), που σχεδόν αδρανοποιούσαν την παπική εξουσία μέσα στο βασίλειο. Αυτή η νομοθεσία ικανοποιούσε τη Βουλή των Κοινοτήτων γιατί τον καιρό που ο πόλεμος κατά της δυναστείας των Βαλουά απαιτούσε να ενεργοποιηθεί όλο το έθνος, οι Πάπες της Αβινιόν, Γάλλοι στη καταγωγή και την ψυχή, δεν ήταν καθόλου αγαπητοί. Οι μονάρχες δεν είχαν την πρόθεση να εφαρμόσουν αυτά τα κείμενα, αλλά να τα χρησιμοποιήσουν για να φοβίζουν τον Πάπα. Όπως κι έγινε. Ένας τρόπος συμβίωσης φάνηκε στο τέλος του 14ου αιώνα. Ο Πάπας έδινε βούλες (σιρίλλια) προμηθειών σ' αυτούς που όριζε ο βασιλιάς. Τα κέρδη του Στέμματος ήταν λοιπόν ουσιαστικά. Φαινομενικά, η παπική εξουσία έδειχνε άθικτη. Όταν ο Γρηγόριος ΙΑ' ξαναγύρισε στη Ρώμη, μπορούσες ν' αναρωτηθείς αν το γόητρο της παπωσύνης δεν θα μεγάλωνε ακόμα περισσότερο! Το άραφο ράσο σκίζεται Ο Γρηγόριος ΙΑ' πέθανε λίγους μήνες αφού μπήκε στην πρωτεύουσά του, στις 27 Μαρτίου 1378. Η εκλογή του διαδόχου του δημιούργησε τη χειρότερη κρίση που γνώρισε ως τότε η λατινική Δύση. Η Σύνοδος των καρδιναλίων ήταν χωρισμένη. Ο λαός της Ρώμης θεωρούσε πάντα τη διαμονή του Πάπα στην Αβινιόν, σαν κάτι κακό· δεν είχε ξεχάσει πως το 1365 ο Ουρβανός Ε' είχε ξαναγυρίσει στη Γαλλία και φοβόταν μήπως απογοητευτεί και πάλι όπως τότε. Για να μην ξαναρχίσει η «αιχμαλωσία της Βαβυλώνας», ο λαός απαιτούσε να εκλεγεί κάποιος δικός του, ή τουλάχιστον ένας Ιταλός. Η έξαψη ήταν στο απόγειό της, όταν οι πόρτες του Βατικανού ξανακλείσανε, στις 7 Απριλίου, πίσω από τους Εκλέκτορες. Τις διαβουλεύσεις των καρδιναλίων συνόδευε ο θόρυβος από τις φωνές που έφταναν από το δρόμο. Η Σύνοδος των καρδιναλίων όρισε για Πάπα κάτω από αμφισβητούμενες συνθήκες, τον Βαρθολομαίο Πρινιάνο που δεν ήταν καρδινάλιος, αλλά αρχιεπίσκοπος του Μπάρι· διάλεξε το όνομα Ουρβανός ΣΤ' και ενθρονίστηκε Πάπας την Κυριακή του Πάσχα. Ευσυνείδητος διαχειριστής, με άμεμπτα ήθη, ο Ουρβανός ΣΤ' θα έπρεπε να γίνει υποδειγματικός Πάπας. Αυτοί που τον υποδείξανε δεν ήξεραν πως οι τιμές θα του παίρναν τα μυαλά. Έχασε κάθε έννοια του μέτρου. Σαστισμένοι, οι καρδινάλιοι, έχοντας σαν πρόσχημα τις καλοκαιρινές ζέστες, άφησαν τη Ρώμη και ξανάσμιξαν στο Φόντι. Από κει γνωστοποίησαν στον Πάπα πως η εκλογή του έγινε με τέτοιες συνθήκες που της αφαιρούσαν κάθε αξία. Ο Ουρβανός ΣΤ' ούτε έλαβε υπόψη του την επιτακτική πρόσκληση για να παραιτηθεί. Στις 20 Σεπτεμβρίου, οι καρδινάλιοι διάλεξαν, αυτή τη φορά, έναν ανάμεσά τους, τον Ροβέρτο της Γενεύης που ονομάστηκε Κλήμης Ζ'. Αφού προσπάθησε μάταια να καταλάβει το Βατικανό, ο Κλήμης Ζ' αναδιπλώθηκε στην Αβινιόν όπου η πόλη ήταν έτοιμη να τον δεχτεί. Οι δυο αντίπαλοι που φιλονικούσαν για την ανώτατη εξουσία, φρόντισαν να καλυφθούν τυπικά, με ό,τι έπρεπε, για να μπορέσουν να διοικήσουν. Όλοι οι καρδινάλιοι είχαν περάσει στο στρατόπεδο του Κλήμη Ζ'. Ο Ουρβανός ΣΤ' χειροτόνησε αρκετούς καρδινάλιους για ν' αντικαταστήσει όσους τον εγκατέλειψαν. Ο Πάπας της Αβινιόν συντηρούσε τα εισοδήματά του από τους φόρους, ο πάπας της Ρώμης ζούσε κυρίως από τις προσόδους της παπικής επικράτειας, αλλά και προσπάθησε να εξαργυρώσει το γόητρο της Αιώνιας Πόλης με διάφορα ιωβηλαία και συγχωροχάρτια. Ο Κλήμης Ζ' όπως και ο Ουρθανός ΣΤ', μοίρασε άφθονες αποστολικές χάρες, με την ελπίδα να κερδίσει περισσότερους οπαδούς. Οι επιλογές των ηγεμόνων ήταν αποφασιστικές. Ο Κάρολος Ε', όχι χωρίς μικροενδοιασμούς, πήρε το μέρος του ξαδέλφου του Digitized by 10uk1s

Κλήμη Ζ'. Η Αγγλία, για ν' αντιταχθεί στη Γαλλία, ακόμα και στο εκκλησιαστικό πεδίο, πήγε με τον Ουρβανό ΣΤ'. Οι δυο αντίπαλες δυνάμεις παρέσυραν και τους φίλους τους· η Σκοτία και η Καστίλη ακολούθησαν τη Γαλλία. Οι Φλαμανδοί, μιμήθηκαν τους Άγγλους και ακολούθησαν οι Ούγγροι, οι Πολωνοί και οι Σκανδιναβοί. Μερικά Κράτη άλλαξαν στάση, ανάλογα με τις περιστάσεις, όπως η Πορτογαλία και η Νεάπολη π.χ. Η Αυτοκρατορία χωρίστηκε: ο αρχηγός ήταν με τον Ουρβανό, αλλά δεν είχε τα μέσα να επιβληθεί σ' όλους τους άλλους πρίγκηπες. Στην Ιταλία, οι πιο απίθανες συμμαχίες συνδυάζονταν διαδοχικά, χωρίς να μπορέσει να σταθεροποιηθεί κανένα σύστημα. Συνολικά, και οι δυο παρατάξεις εξισορροπούσαν μεταξύ τους και ως το 1409 καμιά τους δεν κατάφερε να περιορίσει αισθητά την επιρροή της άλλης. Αυτή η ανεπανάληπτη κατάσταση ήταν τόσο συγκεχυμένη που οι ίδιοι οι Άγιοι έδειχναν να σαστίζουν· ο Βενσάν Φεριέ και ο Πέτρος του Λουξεμβούργου ήταν αποφασιστικά με τον Κλήμη· η Αικατερίνη της Σιένας και η Αικατερίνη της Σουηδίας ήταν άλλο τόσο με τον Ουρβανό. Και οι δυο παρατάξεις δεν αποφύγανε να προσφύγουν στα όπλα. Ο Κλήμης Ζ' έφερε τον πόλεμο έξω από τη Ρώμη· ο Λουδοβίκος της Ανδεγαβίας πίστευε πως θα εξυπηρετούσε τα συμφέροντά του όσο και τον Πάπα· έδωσε μάχες, πότε στα νότια και πότε στα βορεινά της Αιώνιας Πόλης, χωρίς επιτυχία και πέθανε άδοξα στην περιοχή της Πούλιας (1384). Ο Ουρβανός ΣΤ' δεν στάθηκε πιο τυχερός από τον αντίπαλό του· δεν μπόρεσε μάλιστα να διατηρήσει τη συμμαχία του με το βασιλιά της Νεάπολης, Κάρολο του Δυρραχίου, που οι ανδεγαβικές απειλές είχαν ρίξει πρώτα στην αγκαλιά της Ρώμης· δυο σταυροφορίες που είχαν ξεσηκώσει οι οπαδοί του Ουρβανού, στη Φλάνδρα κατά της Καστίλης, δεν άλλαξαν το συσχετισμό των δυνάμεων. Ο Βονιφάτιος Θ' που είχαν εκλέξει οι καρδινάλιοι της Ρώμης, το 1389, μετά το θάνατο του Ουρβανού ΣΤ' δυσκολεύτηκε να διατηρήσει στο στρατόπεδό του τους κυριότερους συμμάχους του, τον Αυτοκράτορα και τον βασιλιά της Αγγλίας. Κι αν μάλιστα σώθηκε, είναι επειδή η δυναστεία των Βαλουά είχε τα δικά της δράματα: η τρέλα του Κάρολου ΣΤ' εμπόδισε τον αδελφό του, Δούκα της Ορλεάνης, που έπρεπε να μένει κοντά στο βασιλιά, να πάει να πολεμήσει πέρα από τις Άλπεις. Η Γαλλία, αξίζει να το πούμε, αναγνώρισε πρώτη πως οι στρατιωτικές επιχειρήσεις που σεμνότυφα αποκαλούσαν via facti (βιαιοπραγίες), δεν θα έδιναν τη λύση. Το Πανεπιστήμιο του Παρισιού συμβουλεύτηκε όλα τα μέλη του και διαπίστωσε πως τα περισσότερα συνιστούσαν ένα νέο δρόμο για την ενότητα, τη via cessionis (μέθοδο των παραχωρήσεων) (1394). Γινόταν η σύσταση και στους δυο αντιπάλους να παραιτηθούν από τις αξιώσεις τους. Το Στέμμα υιοθέτησε αυτή την ιδέα. Ο θάνατος του Κλήμη Ζ' του έδωσε την ευκαιρία να την εφαρμόσει. Από τον Βενέδικτο ΙΓ', δεύτερο Πάπα της Αβινιόν, ζητήθηκε επιτακτικά να αποποιηθεί την εξουσία του. Η Γαλλία αποφάσισε, ύστερα από μακροχρόνιες συζητήσεις να μην υπακούει πια στην εξουσία του (1398). Αλλά το γαλλικό παράδειγμα δεν το μιμήθηκαν πολλοί· μέσα στο βασίλειο, οι κληρικοί ένιωσαν πολύ σκληρά τα μειονεκτήματα από το ανεπιφύλακτο κύρος της μοναρχικής εξουσίας. Ο Βενέδικτος ΙΓ', τέλος, έδειχνε μια ασυνήθιστη επιμονή. Πολιορκημένος μέσα στο ανάκτορό του από τα γαλλικά στρατεύματα, πέντε ολόκληρα χρόνια, ξέφυγε και συνέχισε τον αγώνα στην Προβηγκία. Όπως η via facti, έτσι και η via cessionis οδηγούσε σε αδιέξοδο. Η αποκατάσταση της υπακοής αποφασίστηκε από τη γαλλική Αυλή την άνοιξη του 1403. Ο Βενέδικτος ΙΓ' δήλωσε πως είναι έτοιμος να συναντήσει τον αντίπαλό του. Άρχισε να σχεδιάζεται ένας τρίτος τρόπος για να λυθεί η κρίση, η via convensionis (η μέθοδος των συμβάσεων). Στην πραγματικότητα, ούτε ο Πάπας της Αβινιόν, ούτε ο Βονιφάτιος Θ', που διαδέχτηκε το 1404 ο Ιννοκέντιος Ζ', δεν ήταν αποφασισμένοι σοβαρά να θυσιάσουν την εξουσία τους για το χατήρι της ένωσης. Τελικά, κλείστηκε μια συνάντηση για τις 21 Σεπτεμβρίου 1407, στη Σαβόνα. Ο Βενέδικτος ΙΓ' που ήταν πολύ ευαίσθητος στο θέμα της υπακοής, που συνεχώς ξανάφερνε η Γαλλία, πήγε στη Λιγουριανή ακτή. Ο Γρηγόριος IB', αντίθετα, που ανησυχούσε από τη στάση του βασιλιά Λαδίσλαου της Νεάπολης, που ήταν ως τότε πιστός του σύμμαχος, φοβόταν μην πέσει σε καμιά παγίδα και δεν Digitized by 10uk1s

πήγε πιο πέρα από τη Λούκα, το 1408. Αποκαμωμένοι απ' όλες αυτές τις αναβολές και τις πονηριές και εμψυχωμένοι από τη Γαλλία, μερικοί καρδινάλιοι από τις δύο παρατάξεις αποφάσισαν να θέσουν τέρμα στο Σχίσμα που οι αντίστοιχοι αρχηγοί τους δεν μπορούσαν ή δεν θέλανε να κλείσουν. Με δική τους ευθύνη καλέσανε μια Σύνοδο. Στις 25 Μαρτίου 1409, πολλοί επίσκοποι συγκεντρώθηκαν στην Πίζα. Ούτε ο Βενέδικτος ΙΓ', ούτε ο αντίπαλός του Ιννοκέντιος Ζ' δεν υπακούσανε στην κλήτευση που τους στείλανε. Η συνέλευση των Πατέρων ταύτισε το πείσμα τους με αιρετικό έγκλημα. Πάντα, θεωρητικά τουλάχιστο, οι κανονομαθείς αναγνώριζαν στη Σύνοδο το δικαίωμα να καθαιρεί τον Πάπα, αν αυτός απομακρυνόταν από την αληθινή πίστη. Έτσι κι έγινε. Αμέσως μετά, οι καρδινάλιοι προχώρησαν στην εκλογή του προσώπου από το οποίο ελπίζανε την πλήρη αποκατάσταση της ενότητας. Επιλέξανε ένα κρητικό Κορδελιέρο, τον Πέτρο Φίλαργο, έναν ικανό και διαλλακτικό άνθρωπο. Αλίμονο όμως! Ο Αλέξανδρος Ε' δεν ήταν παρά ο πρώτος Πάπας της τρίτης παράταξης, της Πιζανικής, γιατί ούτε όλοι οι Ουρβανικοί, ούτε όλοι οι Κλημηντικοί δεν θέλησαν να συνθηκολογήσουν. Απέναντι στον Πάπα της Πίζας ορθώνονταν, περιτριγυρισμένοι από αμετάπειστους οπαδούς, ο Ιννοκέντιος Ζ' και ο Βενέδικτος ΙΓ'. Η Εκκλησία ήταν πια τρικέφαλη! Η συνοδική ιδέα είχε εξελιχθεί πάρα πολύ μετά το 1378 ώστε έφτασε η πρώτη της εφαρμογή για να χάσει το κύρος της. Το θέμα που είχαν μελετήσει πρώτα και από το 1379, δυο Παρισινοί Δάσκαλοι γερμανικής καταγωγής, ο Κόνραντ Γκελνχάουζεν και ο Ερρίκος της Έσσης, ξαναρχόταν συνεχώς στην επικαιρότητα και πάμπολλες παραλλαγές το είχαν πλουτίσει. Ο συνοδισμός οδηγούσε λοιπόν σε πολλαπλές ερμηνείες· αυτές που πλησίαζαν τις αντιλήψεις που είχε υπερασπίσει άλλοτε ο Μαρσίλε, έδιναν στη συνέλευση την πρώτη θέση στον εκκλησιαστικό οργανισμό και της αναγνώριζαν την επικυριαρχία· άλλες πάλι, πιο συντηρητικές, συνδυάζανε όσο πιο αρμονικά γινόταν, τη Σύνοδο, το Ιερό Κολλέγιο και την παπωσύνη. Αλλά όλοι οι πρόμαχοι της Συνόδου ήταν σύμφωνοι για ορισμένα σημεία: η κατάσταση της Εκκλησίας ήταν πάρα πολύ σοβαρή ώστε το ενδιαφέρον για το κοινό καλό να μην οδηγήσει τα μέλη της ν' ανακαλύψουν τους τρόπους που θα έδιναν τέλος στην κρίση· αν οι Πάπες εμπόδιζαν τη λύση έπρεπε να δικαστούν· μόνο μια Σύνοδος μπορούσε να προχωρήσει στη δίκη τους κι αφού ο κατηγορούμενος δεν είχε τη διάθεση να συγκαλέσει το δικαστήριο, τότε έπρεπε να ενδιαφερθούν είτε οι καρδινάλιοι, είτε ο Αυτοκράτορας. Η πρωτοβουλία των πρώτων δεν έδωσε τ' αναμενόμενα αποτελέσματα. Ο δεύτερος, ο Σιγισμούνδος, που μόλις είχε εκλεγεί, έκρινε πως σήμανε η ώρα του. Απαίτησε τη σύγκληση μιας νέας Συνόδου, όρισε για τόπο την Κωνσταντία και για εναρκτήρια ημερομηνία, την 1η Νοεμβρίου 1414. Όσοι πήραν μέρος, πολλοί από τον Ιανουάριο 1415, συμφώνησαν πάνω στο πρόγραμμα των ενεργειών της. Ο Ιωάννης ΚΓ', διάδοχος του Αλέξανδρου Ε' από το 1410, περίμενε από τη Σύνοδο την επίσημη επιβεβαίωση της εξουσίας του. Οι περισσότεροι εκεί Ιταλοί συμφωνούσαν μαζί τους. Οι άλλοι ιεράρχες, αντίθετα, πίστευαν μαζί με τον Αυτοκράτορα πως έπρεπε πρώτα να παραιτηθούν και οι τρεις Πάπες. Όταν η συνέλευση αποφάσισε να γίνει η ψηφοφορία κατά έθνη και όχι κατά κεφαλή, ο Ιωάννης ΚΓ' και οι οπαδοί του κατάλαβαν πως η υπόθεσή τους ήταν χαμένη· δεν θα είχαν παρά μια ψήφο στις τέσσερις την ιταλική, και από την άλλη την αγγλική, τη γαλλική και τη γερμανική. Ο Πάπας τράπηκε σε φυγή, στις 20 Μαρτίου. Οι Πατέρες εγκρίνανε, στις 6 Απριλίου, το διάταγμα Haec sancta. H συνέλευσή τους αντιπροσώπευε την οικουμενική Εκκλησία· είχε το κύρος της απευθείας από το Χριστό· ακόμα κι ο Πάπας όφειλε να υπακούσει. Ο φυγάδας Πάπας ομολόγησε την ήττα του. Καθαιρέθηκε στις 29 Μαίου· ο Γρηγόριος IB' που συνέχισε την παράδοση του Ουρβανού, παραιτήθηκε στις 4 Ιουλίου· ο Βενέδικτος ΙΓ' καθαιρέθηκε κι αυτός δύο χρόνια αργότερα. Πριν εκλέξει, στις 11 Νοεμβρίου 1417, τον Οντόνε Κολόννα, που πήρε το όνομα Μαρτίνος Ε', η σύνοδος είχε τροποποιήσει με το διάταγμα Frequens την κατανομή των εξουσιών της Εκκλησίας. Η σύγκληση της οικουμενικής συνόδου ήταν πια υποχρεωτική. Είχαν προβλέψει μια συνεδρίαση, από πριν, για Digitized by 10uk1s

το 1423, μια άλλη θα γινόταν εφτά χρόνια αργότερα· ύστερα από αυτή τη χρονολογία, μεταξύ δύο συνεδριάσεων, δεν θα περνούσαν δέκα χρόνια. Την άνοιξη του 1418, οι Πατέρες έφυγαν από την Κωνσταντία. Το Μεγάλο Σχίσμα είχε τελειώσει. Αλλά η αίρεση μεγάλωνε στη Βοημία· η μεταρρύθμιση μόλις που είχε αρχίσει. Η Σύνοδος του 1423 που η πανούκλα ανάγκασε να μεταφερθεί από τη Παβία στη Σιένα αποκάλυψε τις δυσκολίες που θα συναντούσε κάθε αντιπροσωπευτική συνέλευση στην άσκηση των καθηκόντων της: οι αποχές, οι εσωτερικές διαμάχες ανάμεσα στις αντιπροσωπίες, τέλος μια τάση για υπερβολή που δύσκολα ελέγχανε οι πιο αξιοπρόσεκτοι ρήτορες. Οι Πατέρες, όχι και πολλοί, φιλονικούσαν αρκετά, παρουσίαζαν τολμηρές θεωρίες και στο τέλος χωρίσανε χωρίς να έχουν κάνει και πολλά. Στη Βασιλεία, όπου η Σύνοδος ξανάρχισε τις εργασίες της στην καθορισμένη ημερομηνία, οι Ιεράρχες αφέθηκαν κυριολεκτικά να κατακλυστούν από τους θεολόγους που κανένας ριζοσπαστισμός δεν τρόμαζε. Οι πιο προχωρημένες απόψεις, γύρω από το ρόλο των Συνόδων, υποστηρίχτηκαν με τη μεγαλύτερη επιτυχία. Ο Ευγένιος Δ' διάδοχος του φρόνιμου Μαρτίνου Ε' από το 1431, δεν ήταν διατεθειμένος, για ό,τι τον αφορούσε, ν' αφήσει να καταστρέψουν ό,τι απόμενε από την παπική εξουσία. Έκανε το σφάλμα ν' αποκαλύψει τις προθέσεις του, αρκετά νωρίς· λίγο μετά την εκλογή του διέλυσε τη συνέλευση· αλλά αυτή είχε πολλούς οπαδούς και ο Πάπας αναγκάστηκε ν' αναγνωρίσει το λάθος του το 1432. Τονωμένη απ' αυτή την επιτυχία η «οσιωτάτη Σύνοδος» άρχισε να πελεκά με κάθε άνεση τους θεσμούς της συγκεντρωτικής διακυβέρνησης· η Αγία Έδρα έχασε τον έλεγχο των σπουδαιότερων προσοδοφόρων αξιωμάτων. Οι προμήθειες χάθηκαν, όπως και τα εμβατίκια και οι υπηρεσίες. Τα μέλη του Ιερού Κολλεγίου περιορίστηκαν αισθητά, είχε μάλιστα προβλεφθεί να ορκίζεται ο Πάπας, στο μέλλον, τη μέρα της εκλογής του, πως θα σεβόταν τις συνοδικές αποφάσεις. Ο Ευγένιος Δ' μετέφερε τη συνέλευση από τη Βασιλεία στη Φερράρα (1437). Οι περισσότεροι συνοδικοί αρνήθηκαν να υπακούσουν και επωμίστηκαν την ευθύνη ενός νέου σχίσματος. Ο Δούκας της Σαβοΐας, Αμεδαίος Η', δέχτηκε την παπική Τιάρα που οι Πατέρες του έδωσαν και κυβέρνησε με το όνομα Φήλιξ Ε' (1439). Η εξουσία του, από κάθε άποψη, ήταν πολύ περιορισμένη. Η Σύνοδος της Φερράρας, που μεταφέρθηκε έξι μήνες μετά την έναρξή της στη Φλωρεντία, χάρισε στον Ευγένιο Δ' τη νίκη που χρειαζόταν για να ξεχαστεί η επιτυχία των «Βασιλειακών» με τους οποίους οι επαναστατημένοι Τσέχοι είχαν υπογράψει τις «compactas» το 1433: η Ανατολική Εκκλησία και η Δυτική Εκκλησία συμφιλιώθηκαν με κάθε επισημότητα, στις 6 Ιουλίου, με παρόντες τον Πάπα της Ρώμης και τον Βυζαντινό αυτοκράτορα. Η επιδέξια και υπομονετική δραστηριότητα των παπικών διπλωματών, του Αινείου Σύλβου Πικκολομίνι, από τη μια, και του Νικόλαου Κουζάνου, από την άλλη, κατάφερε να μειώσει αισθητά το κύρος των βασιλειανών οπαδών. Το 1449, συνθηκολόγησε και ο Φήλιξ Ε'. Η σύνοδος, που είχε καταφύγει κοντά του, διαλύθηκε. Οι συνήγοροι των ιδεών που είχαν ακουστεί εκεί μέσα δεν μπορούσαν πια να δράσουν άμεσα πάνω στη ζωή της Εκκλησίας· δεν είχαν πια την ευκαιρία να περάσουν τις θεωρητικές απόψεις τους μέσα στους νόμους. Δεν τους απόμεινε παρά η θεωρία. Η απομόνωση και η ανησυχία. Οι δύσκολες σχέσεις με την Ανατολή Το Ισλάμ στάθηκε παλαιότερα ο ιερόσυλος κατακτητής μιας γης που οι χριστιανοί θεωρούσαν σαν κτήμα του Χριστού και συνεπώς σαν μια κοινή κληρονομιά. Για ν' απελευθερώσουν αυτή τη χώρα είχαν φορέσει ομαδικά το σταυρό και πέθαναν στα χώματα της Παλαιστίνης. Το 14ο αιώνα, η κατάσταση αντιστράφηκε. Η Δύση δεν ήταν πια σε θέση να εισβάλει στο χώρο που κρατούσαν οι Μουσουλμάνοι. Γι' αυτούς είχε σημάνει η ώρα της αντεπίθεσης. Το 1291, ο Ιωάννης της Άκρας, το τελευταίο προπύργιο που κατείχαν οι Λατίνοι στην ανατολική Digitized by 10uk1s

όχθη της Μεσογείου, είχε καταρρεύσει. Δίχως άλλο, η Ρόδος που οι Οσπιτάλιοι (Ιωαννίτες) είχαν καταλάβει για να τη μετατρέψουν σ' ένα ισχυρό φρούριο το 1304, όπως και η Κύπρος, που οι βασιλιάδες της προσπαθούσαν ν' αναπτύξουν τη στρατιωτική της σημασία, έδειχναν να απειλούν τη Συρία που κυβερνούσε πια η Ημισέληνος. Αλλά μόνο κάτι επιδρομές οργανώθηκαν από αυτές τις βάσεις. Η άλωση της Αλεξάνδρειας από το στρατό του Πέτρου Α', της Κύπρου, το 1365, έμεινε μια επιτυχία χωρίς συνέχεια. Αν οι μουσουλμανικές θέσεις, στη Δύση, είχαν περιοριστεί στο βασίλειο της Γρανάδας, στην Ανατολή, αντίθετα, ο κίνδυνος που στο τέλος του 13ου αιώνα κανένας ακόμα δεν πρόβλεπε, δεν έπαψε να μεγαλώνει. Το Ισλάμ το εξυπηρετούσαν υπερβολικά οι οθωμανικές φιλοδοξίες και ενέργειες. Οι Τούρκοι πάτησαν στην Ευρώπη το 1354, στην Καλλίπολη. Πέντε χρόνια μετά, υποτάξανε ολότελα τη Θράκη. Ύστερα από την ήττα τους στη Μαρίτζα (1371), οι Βούλγαροι θ' αναγκαστούν, με τη σειρά τους κι αυτοί, να δεχτούν την κυριαρχία της Ημισελήνου. Το 1389, η καταστροφή του Κοσσυφοπεδίου σήμανε το τέλος της ανεξαρτησίας για τους Σέρβους. Οι Χριστιανοί δεν μπόρεσαν να επωφεληθούν από την ανάπαυλα που τους χάρισε ο Ταμερλάνος, νικητής των Οθωμανών το 1402, για να αυξήσουν και να αναδιοργανώσουν τις δυνάμεις τους. Πριν προχωρήσουν περισσότερο στα ευρωπαϊκά χώματα, οι Τούρκοι φρόντισαν να καλύψουν τα νώτα τους. Καταπιάστηκαν να κατακτήσουν την Ελλάδα το 1422. Τριανταένα χρόνια αργότερα, είχαν καταλάβει την Κωνσταντινούπολη (1453). Δυο πολέμαρχοι, που είχαν τόσο πείσμα όσο και ταλέντο, ο Σκεντέρμπεης στην Αλβανία, ο Ουνυάδης στην Ουγγαρία, κατάφεραν, ύστερα από απίστευτες προσπάθειες, να καθυστερήσουν την ορμή των οθωμανικών στρατευμάτων, που αναγκάστηκαν ν' ακινητοποιηθούν στο κατώφλι της πεδιάδας του Δούναβη. Η βούληση για αντίσταση ήταν φανερή μόνο στις περιοχές που απειλούσε άμεσα ο Τούρκος εισβολέας. Οι επικλήσεις για σταυροφορία είχαν μικρή απήχηση. Η τρομερή ήττα στη Νικόπολη (1396) αποθάρρυνε τους ιππότες της λατινικής Δύσης. Ακόμα κι όταν έπεσε η Κωνσταντινούπολη, δεν μπόρεσαν ν' αποτινάξουν τη νάρκη τους. Ο Φίλιππος ο Αγαθός μολονότι οργάνωνε θεαματικές επιδείξεις, όπως το συμπόσιο του Φασιανού (1454), δεν κατάφερε να δημιουργήσει το ρεύμα ενθουσιασμού που θα χρειαζόταν για να προστρέξουν ισχυρά στρατεύματα και ν' απελευθερώσουν την Ελλάδα. Ο Πίος Β' πάσχισε μάταια να οργανώσει μια συμμαχία που τα μέλη της θα καταπολεμούσαν τους Τούρκους. Οι ηγεμόνες, απασχολημένοι με τα σχέδιά τους και τις σκοτούρες τους, αποποιήθηκαν τις προτάσεις του. Όλο και πιο ξεκάθαρα ο αγώνας κατά του Ισλάμ γινόταν ένα όνειρο που υποθάλπανε οι εραστές κάθε ουτοπίας. Ήδη, λογικά μυαλά βρίσκανε επιχειρήματα για να υπερασπίσουν ένα βασιλιά που σε μια δίκαιη διαμάχη, αναζητούσε τη διπλωματική και στρατιωτική υποστήριξη των Απίστων. Πιο πολύ κι από τη Σταυροφορία, το μέλλον ανήκε στις ιεραποστολές που η Εκκλησία ανακάλυψε τη μεγάλη τους σημασία, στο τέλος του Μεσαίωνα. Ο ρόλος των επαιτών μοναχών στάθηκε αποφασιστικός, σ' αυτόν τον τομέα, όπως και σε πολλούς άλλους. Ήταν οι πρώτοι που είπαν και με σθένος πως ταίριαζε ν' αρχίσει ένας διάλογος με τους Μουσουλμάνους. Οι ανταλλαγές επιχειρημάτων μπορούσαν να καταλήξουν σε αποτελέσματα αισθητά όσο και οι μάχες. Ο Φραγκίσκος της Ασσίζης, στη Δαμιέτη, προσπάθησε να διαπραγματευθεί μια συμφωνία ανάμεσα στους Σταυροφόρους και το Σουλτάνο. Τρεις δομινικανοί, ο δεύτερος γενικός μάγιστρος ο Ιορδάνης της Σαξονίας, όπως και οι διάδοχοί του Ραϋμόνδος ντε Πεναφόρ και ο Ουβέρτος ντε Ρομάν ασχολήθηκαν να καταρτίσουν καλούς ιεραπόστολους. Σύμφωνα με τις ιδέες που υποστήριζαν, ανοίχτηκαν σχολές ανατολικών γλωσσών και η Σύνοδος της Βιέννης αποφάσισε να διδάσκονται τα συριακά, τ' αραβικά και τα εβραϊκά στα πανεπιστήμια του Παρισιού, της Οξφόρδης, της Μπολώνιας και της Σαλαμάνκας. Αυτό το μέτρο υλοποιούσε την ευχή ενός περίεργου ανθρώπου, του Ραϋμόνδου Λουλ (+1316), ευγενή από τη Μαγιόρκα, που είχε για μοναδική του απασχόληση, όταν έγινε μοναχός, να εκχριστιανίσει τους Σαρακηνούς. Τριτοταξικός Φραγκισκανός, δεν αρκέστηκε ν' απευθύνεται παντού και να ζητά ν' ανοίξουν σχολεία και να σταλούν ιεροκήρυκες· για να τους Digitized by 10uk1s

οπλίσει στη λογομαχία, τελειοποίησε μια αποδεικτική τεχνική, τη Μεγάλη Τέχνη, που θεωρούσε αλάθητη. Το πάθος του τον οδήγησε, παρά τη μεγάλη του ηλικία, να πάρει ο ίδιος μέρος στο αποστολικό έργο, σε μουσουλμανικές χώρες. Καμιά αξιοσημείωτη επιτυχία δεν έστεψε τις προσπάθειες αυτές ανάμεσα στους Μουσουλμάνους. Δεν έγινε το ίδιο για τις ιεραποστολές των Δομινικανών και Φραγκισκανών που έφτασαν ως την Άπω Ανατολή. Μόλις ξεπεράστηκε ο φόβος που είχαν προκαλέσει οι «ωμότητες των Ταρτάρων», διάφοροι ιερωμένοι κατάλαβαν πως η τεράστια αυτοκρατορία που είχε θεμελιώσει ο Τζέντζκι Χαν, δεν εμπόδιζε να επεκταθεί η χριστιανική επιρροή, αρκετά πιο πέρα από τα όρια που είχε φτάσει στο τέλος του 12ου αιώνα. Ακολουθώντας τα ίχνη των πρώτων πρεσβευτών, επαίτες μοναχοί, που προστάτευε αρκετά η pax mongolica, προχώρησαν ως το Σαράι, στον Κάτω Βόλγα· εγκαταστάθηκαν στον Καύκασο· τέλος, έφτασαν στο Πεκίνο (Χανμπαλίκ) και το Χανγκ Τσέου. Δημιουργήθηκαν χριστιανικές κοινότητες, που τα μέλη τους προσηλυτίζονταν μέσα από διαφορετικές σχετικά κοινωνικές τάξεις. Αλλά πολύ λίγοι ήταν οι ηγεμόνες που για πολύ καιρό, έμειναν πιστοί καθολικοί. Οι επισκοπές και αρχιεπισκοπές που δημιούργησε η Αγία Έδρα ήταν πάρα πολύ μακριά από τη μητέρα Εκκλησία για να μπορεί αυτή να τις βοηθά αποτελεσματικά να ξεπεράσουν τις δυσκολίες τους. Μια εθνική αντίδραση άρχισε να φαίνεται από το τέλος του 14ου αιώνα στην Κίνα· ό,τι ερχόταν από το εξωτερικό ζημιώθηκε· κάτι πιο σοβαρό: στο δρόμο από την Ευρώπη ως την Άπω Ανατολή, σχηματίσθηκαν κράτη μουσουλμανικά και οι επικοινωνίες ανάμεσα στις χώρες των ιεραποστόλων και τη λατινική χριστιανοσύνη έγιναν ακόμα πιο δύσκολες. Μετά το 1404, η αρχιεπισκοπή του Πεκίνου δεν έδωσε πια σημεία ζωής· τα ίχνη των Χριστιανών καλμούχων χάνονται τον ίδιο καιρό. Η χριστιανική ενότητα που είχε διαλυθεί από τα μέσα του 11ου αιώνα, δεν αποκαταστάθηκε. Ανάμεσα στη Δύση και την Ανατολή, παρέμεινε ένα μεγάλο χάσμα. Μέσα στο 14ο αιώνα, αποκαταστάθηκαν σχέσεις που έδωσαν την ευκαιρία στους Έλληνες να εξοικειωθούν με τη σκέψη των Δυτικών και αντίστροφα. Βυζαντινοί λόγιοι μυήθηκαν στις μεθόδους του σχολαστικισμού. Ένας απ' αυτούς μετάφρασε στα Ελληνικά τον Άγιο Αυγουστίνο και τον Άγιο Θωμά. Ένας άλλος, ο Καλαβρέζος καλόγερος Βαρλαάμ, χρησιμοποίησε τη δυτική διαλεκτική στην αντιμαχία του με τον εκπρόσωπο της αθωνίτικης παράδοσης, τον Γρηγόριο Παλαμά. Είναι άλλωστε ο Βαρλαάμ που έγινε, αφού γύρισε στη Δύση, ο δάσκαλος του Πετράρχη. Οι Έλληνες Πατέρες ήταν ένα από τα πιο αγαπημένα θέματα μελέτης μέσα στους κύκλους των μορφωμένων της Ιταλίας. Είναι αλήθεια πως αυτή η προσέγγιση των δυο πολιτισμών γινόταν μέσα στο στενό κύκλο των διαλεκτών διανοουμένων. Ωστόσο διευκόλυνε τις διαβουλεύσεις και τις συμφωνίες που είχαν ξεκινήσει οι διπλωμάτες από το 1337 και που τελικά καταλήξανε στη Σύνοδο της Φλωρεντίας, ένα αιώνα αργότερα. Ο Ιωάννης Η' όπως και οι προκάτοχοί του, Ιωάννης Ε' το 1369 και Μανουήλ Β' το 1399, βρισκόταν σε τόσο δύσκολη θέση που ένιωσε αναγκασμένος ν' αναζητήσει τη συμμαχία των Λατίνων. Οι συνομιλητές του, ο Μαρτίνος Ε' πρώτα κι ύστερα ο Ευγένιος Δ', έδειξαν κάποια ελαστικότητα. Ο Αυτοκράτορας και μερικές δεκάδες Ιεράρχες πήγαν στη Σύνοδο. Βρέθηκε ένα πεδίο συμφωνίας: οι Ανατολικοί αναγνώρισαν πως το Filioque που είχαν προσθέσει οι Λατίνοι στο «πιστεύω» δεν αντίβαινε στην παράδοση, όπως την είχαν επιβεβαιώσει οι Άγιοι της Ανατολής και της Δύσης. Επίπονες και ασαφείς διατυπώσεις διακανόνισαν άλλα αμφισβητούμενα θέματα: τα πρωτεία του πάπα, τη χρήση των άζυμων άρτων, κλπ. Στις 6 Ιουλίου 1439, το διάταγμα της Ένωσης διαβάστηκε σ' επίσημη τελετή μπροστά στον Αυτοκράτορα του Βυζαντίου και τον Πάπα. Παρέμεινε νεκρό γράμμα. Η εφαρμογή του συνάντησε τη λυσσαλέα αντίδραση των περισσότερων Ελλήνων κληρικών, των καλόγερων και του λαού. Κάλλιο το σαρίκι παρά η τιάρα, έλεγαν στο Βυζάντιο. Digitized by 10uk1s

Η βίαιη επιστροφή των αιρέσεων Στο 14ο αιώνα, οι κίνδυνοι, που το μεγάλο κύμα των πρώτων αιρέσεων είχε φέρει ως μέσα στη χριστιανοσύνη, έδειξαν στην αρχή ν' απομακρύνονται. Ο «καθαρισμός», που η δύναμή του είχε τόσο ανησυχήσει τον πιο δραστήριο από τους Πάπες, τον Ιννοκέντιο Γ', δεν ήταν πια εκατό χρόνια μετά τη σταυροφορία των Αλβιγηνών, παρά μια σκιά. Η οργάνωσή του στο Λαγκεντόκ είχε εξαρθρωθεί. Για πολύ λίγο, ο Πέτρος Ωτιέ, ένας Τέλειος με ακαταπόνητη δραστηριότητα κατάφερε να ξανασυνδέσει κάπως τις αιρετικές κοινότητες, αλλά η Ιερά Εξέταση, πάντοτε σε κατάσταση συναγερμού, συνέλαβε τον Ωτιέ και τον έκαψε το 1311. Λίγο καιρό μετά το θάνατό του, η Φλόγα που είχε ξαναζωντανέψει έσβησε. Έλαμψε, για λίγο ακόμα, στα Απέννινα και τα βουνά της Λομβαρδίας. Μετά το 1400 δεν υπάρχει πουθενά ούτε φλογίτσα. Οι Αδελφοί και οι Αδελφές του «Ελεύθερου Πνεύματος» σχημάτιζαν μικρές ομάδες που τα μέλη τους αναζητούσαν πριν απ' όλα την ένωση με το Θεό, το Ον έξω από το οποίο τίποτα δεν υπάρχει. Η ζωή δεν μπορούσε να έχει σημασία όσο δεν είχε γίνει αυτή η ταύτιση. Όσοι την είχαν πετύχει τους χάριζε μια υπέρτατη ανεξαρτησία. Ούτε οι Ιεροτελεστίες, ούτε οι νόμοι δεν χρησίμευαν πια σε τίποτα. Αυτός ο μυστικιστικός πανθεϊσμός δεν μπορούσε να ξεσηκώσει τα πλήθη· ταίριαζε θαυμάσια στη ζεστή ατμόσαιρα των κλειστών κύκλων. Οι ομάδες των αχειροτόνητων μοναχών έδειχναν έτοιμες να τον ασπαστούν. Επειδή ακριβώς ήταν σίγουροι γι' αυτό, οι συνοδικοί Πατέρες, στη Βιέννη, καταργήσανε μεμιάς αυτές τις οργανωμένες ομάδες που ο κανονισμός τους, κάτι ανάμεσα από την εξωτερική ζωή και το μοναστήρι, δεν ήταν και τόσο σαφής (1311). Το «Ελεύθερο Πνεύμα» ήταν ασύλληπτο και η Ιερά Εξέταση πάλευε να το κυκλώσει. Τσάκωσε τους περισσότερους οπαδούς του, άντρες και γυναίκες, ανάμεσα στη Σαξονία και το Ρήνο, αλλά χρειάστηκε να τους καταδιώξει στη Γαλλία, όπου όμως της δημιούργησαν προβλήματα, το 1376, όπως και στις Βρυξέλλες, όπου είχαν εκδηλωθεί, το 1410 περίπου, οι «Άνδρες της Διάνοιας». Στα μέσα του 15ου αιώνα, αυτή η αίρεση υπήρχε ακόμα. Επηρεασμένοι βαθιά από το «Ελεύθερο Πνεύμα» στη βόρειο Ευρώπη, οι αχειροτόνητοι (μοναχές και μοναχοί) είχαν επηρεαστεί στο νότο από το κίνημα διαμαρτυρίας κατά των συμβιβασμών σε σχέση με το πρωταρχικό ιδανικό, μέσα στους κόλπους του Τάγματος των Φραγκισκανών. Η πιο δογματική μερίδα αυτής της θρησκευτικής οικογένειας συνταίριαξε τους δικούς της στόχους με τις ιδέες που είχε αναπτύξει άλλοτε ο Ιωακείμ ντε Φλορ. Αυτοί οι «πνευματικοί» έλεγαν ότι είναι οι αντίπαλοι μιας ιεραρχίας που παθιαζόταν μόνο για τα επίγεια συμφέροντά της· ήθελαν να επισπεύσουν τον ερχομό μιας Ecclesia spiritualis (πνευματικής Εκκλησίας), αγνής και αδελφωμένης. Απ' αυτή τη στάση ως το επαναστατικό μεσσιανισμό, η απόσταση ήταν ασήμαντη σχεδόν. Οι Αποστολικοί του Σεγκαρέλι (πεθ. 1300) και οι οπαδοί του Φρα Ντολτσίνο προχώρησαν ως εκεί. Αυτούς τους σφάξανε στα ορεινά τους καταφύγια, το 1307. Οι πνευματικοί ενισχύθηκαν το 1328 από πάρα πολλούς Φραγκισκανούς μοναχούς: ο Ιωάννης KB' είχε καταδικάσει τη θεωρία, που ήταν πολύ διαδεδομένη ανάμεσα στους μαθητές του Poverello (Φτωχούλη), πως δηλαδή ο Χριστός ήταν ολότελα φτωχός. Ο αρχηγός των Κορδελιέρων μοναχών προσχώρησε κι αυτός στους σχισματικούς και ταύτισε τη μοίρα του με τον Αυτοκράτορα Λουδοβίκο της Βαυαρίας. Ανάμεσα στους στασιαστές ήταν και ο Όκκαμ, που η σκέψη του θ' ασκούσε τεράστια επιρροή πάνω στην κατοπινή εξέλιξη του σχολαστικισμού. Αυτή η εξέγερση, ωστόσο, δεν κράτησε πολύ. Μόνο μερικές μικρές ομάδες ανυπόστατοι, οι Αδελφοποιτοί, ζούσαν σαν σκληροί ερημίτες στη μοναξιά των Απέννινων, προσηλωμένοι με πείσμα στο μεγάλο όνειρο μιας πάναγνης και άπορης Εκκλησίας. Μ' αυτή τους την αμετάπειστη διαμαρτυρία κατά του πλούτου και της δύναμης της Εκκλησίας θύμιζαν τον αξερίζωτο βαλντεϊσμό που στις τελευταίες δεκαετίες του 12ου αιώνα και μετά, πίστευε πως είναι ο θεματοφύλακας μιας αποστολικής εντολής, που προδόθηκε συνάμα από τον Κωνσταντίνο και τον πάπα Σίλβεστρο. Τα φυτώρια των Βαλδινικών κοινοτήτων απλώνονταν από την Digitized by 10uk1s

Καλαβρία ως τη Βοημία και από την περιοχή της Λυών ως την Πολωνία. Ενώ ως τις αρχές του 1410 αυτή η αίρεση ήταν σχεδόν αφανής, ξαφνικά ζωντάνεψε με ορμή και μανία. Ουίκλιφ Για να ξυπνήσει αυτός ο οργασμός, ήταν απαραίτητο να δραστηριοποιηθεί ένα νέο ρεύμα ιδεών κι ενεργειών. Αυτό το κύμα ξεκίνησε από την Αγγλία όπου ο Τζων Ουίκλιφ (1330-1384), διδάκτωρ της Αγίας Γραφής, πίστευε πως το Ευαγγέλιο είχε προδοθεί. Η ευφυΐα του Ουίκλιφ ήταν εξαιρετική· μήπως γι' αυτό δεν τον έλεγαν «άνθος της Οξφόρδης»; Αλλά ο διανοητικός κομφορμισμός τον αηδίαζε. Ενώ θριάμβευε ο νομιναλισμός, ο Ουίκλιφ αγκάλιασε με πάθος το ρεαλισμό. Ο αγώνας του για τις φιλοσοφικές του απόψεις όξυνε τον τραχύ χαρακτήρα του που γινόταν όλο και πιο αδιάλλακτος, όσο περνούσαν τα χρόνια. Η μοναρχική εξουσία, είναι αλήθεια, είχε με τον Ουίκλιφ έναν υπηρέτη της, εκτιμώντας τα ταλέντα του όσο και το ζήλο του. Ιδιαίτερος κληρικός του βασιλιά, αυτός ο πανεπιστημιακός Δάσκαλος ήταν μέλος μιας αντιπροσωπίας που ανέλαβε να διαπραγματευθεί με τους απεσταλμένους του Πάπα ένα modus vivendi στη Μπρυζ (1374). Έπαιξε το ρόλο του ταραχοποιού στην υπόθεση που έφερε αντιμέτωπο τον αρχηγό της κυβέρνησης, επίσκοπο Wykeham με τον ηγεμόνα. Αυτή η αφοσίωση ανταμείφθηκε. Ως το θάνατό του, ο Ουίκλιφ είχε ειδική προστασία, τόσο απαραίτητη για τις τολμηρές ιδέες του. Από το 1380, ακόμα και η βασιλική εύνοια δεν τον προστάτεψε από τις κάθε είδους απαγορεύσεις που τον απομάκρυναν από την Οξφόρδη πρώτα, το 1381 και ύστερα, την άλλη χρονιά, από τη Σύνοδο των Blackfriars όπου επανειλημμένα κατέκριναν τη θεωρία του. Αποσύρθηκε στην ενορία του στο Lutterworth, αλλά δεν έπαψε να πολλαπλασιάζει τα γραπτά του που η τόλμη τους δεν είχε καθόλου μετριαστεί. Ο Ουίκλιφ ξεχωρίζει την ορατή Εκκλησία που καθένας βλέπει τις αδυναμίες της, από την αφανή συνάθροιση των εκλεκτών που ο Θεός από αμνημόνευτα χρόνια αποφάσισε να σώσει. Ο ρόλος της πρώτης δεν είναι απαραίτητος για να σχηματιστεί η δεύτερη· αλλά δεν είναι και περιττός ωστόσο. Στους Χριστιανούς, οι παπάδες μπορούν να μεταδώσουν την Αγία Γραφή και τα άχραντα μυστήρια. Μόνο οι εκλεκτοί θα επωφεληθούν απ' αυτή την υπηρεσία. Εκφαυλισμένη, από τότε που ο Κωνσταντίνος και ο Συλβέστρος την εβύθισαν στα εγκόσμια, η ιεραρχημένη Εκκλησία κρύβει τη Βίβλο πίσω από το διπλό θώρακα των λατινικών και των σχολίων. Κι έτσι, αυτός ο χρήσιμος οργανισμός κατάντησε βλαβερός· η Νυμφία του Χριστού έγινε το όργανο του Αντίχριστου. Στο Κράτος, που κάποτε ένας εκπρόσωπός του διέφθειρε την Εκκλησία, απομένει να την επανορθώσει, να την απαλλάξει από τα αγαθά που σφετερίστηκε και να την ξαναφέρει στο σωστό δρόμο. Η εκρηκτική δύναμη που έκρυβε η σκέψη του Ουίκλιφ φάνηκε πολύ νωρίς, έτσι που μπόρεσε η δραστικότητά της να εκδηλωθεί ξεκάθαρα. Η εξέγερση των εργαζομένων, το 1381, ξύπνησε μέσα στους ιεράρχες και την Αυλή ένα αίσθημα φόβου που έβλαψε τον ουικλιφισμό. Όσοι τον πρεσβεύανε διώχτηκαν αμείλικτα. Μέσα στην παρανομία, οι ιδέες που διαδίδανε οι ιεραπόστολοι του ουικλιφισμού, οι poor priests, άλλαξαν. Έχασαν κάτι από τη θεολογική τους αυστηρότητα και αναπτύχθηκαν στον τομέα της ηθικής. Δικαιολογημένα λοιπόν δόθηκε ένα παρατσούκλι στους οπαδούς του Wyclif· τους είπανε «λαλλάρδους» γιατί θύμιζε αυτό το όνομα την πουριτανική λιτότητα και δεν είχανε παρά πρακτικές διεκδικήσεις· είχαν ξεχάσει ό,τι ήταν θεωρία. Το πνεύμα του ουικλιφισμού πέρασε τα σύνορα της Αγγλίας. Έφτασε στη Βοημία. Από τα μέσα του 14ου αιώνα, τους θρησκευτικούς πρόκριτους αυτής της χώρας είχε συνεπάρει μια φλογερή επιθυμία για μεταρρύθμιση. Οι αδυναμίες του κλήρου τους φαίνονταν τόσο σοβαρές που αναρωτιόντανε αν ο Αντίχριστος δεν πήρε τη θέση της Εκκλησίας. Μιλούσαν με εμπιστοσύνη για την αφανή αλλά πραγματική κοινωνία των Αγίων. Δεν είχαν πιο μεγάλη έγνοια παρά πώς να επεκτείνουν και να δυναμώσουν αυτό το μυστικό σώμα· η ευλάβεια της θείας ευχαριστίας και η Digitized by 10uk1s

μελέτη της Αγίας Γραφής ήταν γι' αυτούς τα πιο σίγουρα μέσα για να φτάσουν σ' αυτό το σκοπό. Δυο απ' αυτούς έχτισαν το 1391 στην Πράγα το παρεκκλήσι της Βηθλεέμ, όπου κάνανε κηρύγματα για το λαό στην τσέχικη γλώσσα. Ιωάννης Ούσιος Από το 1402, ο Ιωάννης Ούσιος άρχισε ν' αποκτά στο περεκκλήσι «Βηθλεέμ» μια δικαιολογημένη φήμη μεγάλου ρήτορα. Το μίσος για το κακό και το πάθος για το καλό εμπνέανε το κήρυγμά του. Τα κείμενα του Ουίκλιφ του προμήθευαν πολλά επιχειρήματα. Κι έτσι ο Ούσιος έγινε ο αποφασιστικός συνήγορος του ουικλιφισμού, όταν ο Πάπας το 1408 καταδίκασε τις βασικές προτάσεις του. Ο εφημέριος της Βηθλεέμ χρησιμοποίησε τρομερές εκφράσεις, τώρα μάλιστα που είχε πάψει να τον υποστηρίζει ο Ζμπύνεκ, αρχιεπίσκοπος της Πράγας, και ήταν εχθρός πια των Γερμανών καθηγητών. Ο βασιλιάς της Βοημίας είχε πάει με το μέρος του Πάπα της Πίζας που δεν αναγνώριζε ούτε τον αρχιεπίσκοπο, ούτε το γερμανικό έθνος, στο Πανεπιστήμιο της Πράγας. Έχοντας σύμφωνο τον Ούσιο, ο Βενσέσλαος άλλαξε τους πανεπιστημιακούς κανονισμούς, έτσι ώστε να εγκρίνει το Πανεπιστήμιο την απόφασή του. Χολωμένοι, οι Γερμανοί έφυγαν. Όσο για τον Ζμπύνεκ, απαγόρεψε στον Ούσιο να κηρύττει, αλλ' αυτός περιφρόνησε τη διαταγή της ανωτάτης του αρχής και ούτε λογάριασε τις απαγορεύσεις με τις οποίες τον κεραυνοβόλησαν. Ξέσπασαν ταραχές και θεωρήθηκε υπεύθυνος ο Ούσιος για τα έκτροπα που ακολούθησαν. Ύστερα από μια πρόσκαιρη γαλήνη, το 1412, έγιναν νέα επεισόδια. Τη συχώρεση που υποσχέθηκε ο Ιωάννης ΚΓ' σ' όσους θα υποστήριζαν την υπόθεσή του και θα χρηματοδοτούσαν το στρατό του, την κατάγγειλε ο Ούσιος γιατί τη θεωρούσε σαν μια αφόρητη κατάχρηση. Ο Βενσέσλαος έβαλε ν' αποκεφαλίσουν τρεις νέους που τόλμησαν να γιουχάρουν τον ιεροκήρυκα της Σταυροφορίας. Ο Ούσιος τους εξύμνησε δημόσια. Μετά τον αφορισμό του, έφυγε από την Πράγα, αλλά διέδωσε ευρύτατα τις ιδέες του σ' όλη τη Βοημία. Οι αντίπαλοί του ξεσήκωναν εναντίον του τους Πατέρες που είχαν συγκεντρωθεί στην Κωνσταντία. Έχοντας ειδική άδεια από τον Αυτοκράτορα, ο Ούσιος πήγε στη Σύνοδο (1414). Εκεί αμέσως τον συλλάβανε. Του ζήτησαν επιτακτικά ν' αποκηρύξει πενήντα εννιά προτάσεις. Αρνήθηκε, γιατί φάνηκε πως άδικα του είχαν καταλογίσει μερικές απ' αυτές κι επειδή υποστήριζε τις άλλες όσο δεν είχε αποδειχτεί πως ήταν λαθεμένες. Πλήρωσε με τη ζωή του αυτή την ακλόνητη προσήλωση στις πεποιθήσεις του (6 Ιουλίου 1415). Πληγωμένοι στην αξιοπρέπειά τους, οι Τσέχοι δήλωσαν πως δεν θα υπάκουαν πια στον Πάπα όσο καιρό θα καταπατούσε το νόμο του Θεού. Αναγνώρισαν την επικυριαρχία του Πανεπιστημίου τους στα θρησκευτικά θέματα. Οι δυο τρόποι μετάληψης που από τη φυλακή του είχε εγκρίνει ο Ούσιος έγιναν το κοινό τους σύνθημα, που αμέσως αποδοκίμασε η Σύνοδος. Όταν το 1419 ο Βενσέσλαος θέλησε ν' αποκαταστήσει τον καθολικισμό, το πλήθος πέταξε από το παράθυρο τους αντιπροσώπους του. Όταν, μετά το θάνατο του βασιλιά, ο αδελφός του, ο αυτοκράτορας Σιγισμούνδος, θέλησε να τον διαδεχτεί, συνάντησε τη μανιασμένη αντίθεση όλων σχεδόν των Τσέχων. Το 1420, τα τέσσερα σημεία της Πράγας: ελεύθερο κύρυγμα, μετάληψη από το δισκοπότηρο, λιτότητα των κληρικών, και τιμωρία των δημοσίων αμαρτημάτων από το Κράτος, αποτέλεσαν τον καταστατικό χάρτη της αντίστασης. Το ουσίτικο κίνημα αγκάλιασε κάθε λογής τάσεις· οι αιρέσεις που έδειχναν να σβήνουν ξαναζωντάνεψαν έντονα από τους Βαλδίνους ως τους Αδελφούς του Ελεύθερου Πνεύματος. Μέσα σε μια ατμόσφαιρα όλο αγωνία κι ελπίδα που δημιούργησε ο πόλεμος κατά του Αυτοκράτορα, ο λανθάνων χιλιασμός αναδύθηκε. Ώθησε χιλιάδες Ουσίτες να συγκεντρώνονται στα βουνά. Αναμένοντας την επικείμενη έλευση μιας αγνής και δίκαιης κοινωνίας οργάνωσαν κοινότητες από τις οποίες η πιο φημισμένη ήταν η κοινότητα του Θαβώρ. Πολύ γρήγορα, πίστεψαν πως είναι τα όργανα του εξαγνιστικού ξολοθρεμού που θα ετοίμαζε την εγκαθίδρυση μιας αδελφωμένης κοινωνίας. Τα στρατεύματα του Σιγισμούνδου δεν συνάντησαν Digitized by 10uk1s

χειρότερο εχθρό απ' αυτούς τους φανατικούς στρατιώτες ενός Θεού τιμωρού. Οι Φαβορίτες κατατρόμαξαν επίσης τους συντηρητικούς Ουσίτες που απεχθάνονταν κάθε είδους ριζοσπαστισμό και περιόριζαν στο θρησκευτικό τομέα τη βούλησή τους για αλλαγή. Αυτοί οι καλιξτινοί που ο Ζίγκα, ο αρχηγός του Θαβώρ, είχε ξαναφέρει με σκληρό τρόπο στο στρατόπεδο των επαναστατών το 1424, δημιούργησαν σχέσεις, οκτώ χρόνια αργότερα, με τη Σύνοδο της Βασιλείας που κατάφερε, μ' έξυπνο τρόπο, να εκμεταλλευτεί αυτή την κατάσταση. Με λίγες υποχωρήσεις, πιο πολύ τυπικές παρά ουσιαστικές, πέτυχε το 1436 να συνάψει μια συμφωνία με τους συντηρητικούς Ουσίτες που είχαν αναλάβει οι ίδιοι να συντρίψουν τους Θαβωρίτες στο Λίπανι. Έτσι τσακίστηκε η θρησκευτική επανάσταση της Βοημίας. Οι δισταγμοί της θεωρητικής κίνησης Μετά το 1300, τα Πανεπιστήμια πολλαπλασιάστηκαν αισθητά. Ενώ τα πιο παλιά είχαν ανοίξει στα δυτικά των παλιών ρωμαϊκών συνόρων πολλά τώρα ιδρύματα φάνηκαν στην κεντρική και βόρεια Ευρώπη. Οι υλικές συνθήκες των φοιτητών ήταν πιο εξασφαλισμένες απ' ό,τι στα ηρωικά χρόνια της πανεπιστημιακής κίνησης. Πάνω από ογδόντα κολλέγια άνοιξαν τις πόρτες τους μεταξύ 1300 και 1400· στην ίδια περίοδο, μερικές εκατοντάδες υποτροφίες είχαν δοθεί. Βέβαια, όλοι οι φοιτητές δεν ζούσαν εσωτερικοί· το επικριτικό πνεύμα των γολιάρδων (άπληστων) δεν είχε σβήσει. Η γενική τάση ωστόσο ευνοούσε την ενίσχυση της πειθαρχίας και της ασφάλειας. Η κατάσταση των δασκάλων βελτιώθηκε πιο πολύ απ' ό,τι των μαθητών. Τα εξέταστρα, οι αμοιβές ή οι παροχές τούς γλίτωναν από κάθε ανάγκη κι έτσι μπόρεσαν μερικοί απ' αυτούς να πλουτίσουν. Για όλους τους πτυχιούχους, είχαν εξασφαλιστεί διευκολύνσεις από τα γραφεία της παπικής Αυλής, στην αρχή, από τις καταστάσεις με τα ονόματα των πανεπιστημιακών που συνιστούσαν τα Πανεπιστήμια στην ευμένεια του Πάπα, και ύστερα με τα συνοδικά διατάγματα της Κωνσταντίας και της Βασιλείας, που απονέμανε διάφορα αξιώματα στους κατόχους τίτλων. Στη χριστιανοσύνη, το σώμα των διδακτόρων αντιπροσώπευε πια μια δύναμη που έπρεπε να υπολογίζουν οι πρωθιερείς και οι βασιλιάδες: το σχίσμα και οι συζητήσεις των Συνόδων είχαν δώσει στους πανεπιστημιακούς, ρόλους πρωταρχικής σημασίας· η αίρεση της Βοημίας είχε στηριχτεί στους Δασκάλους της Πράγας για να ξεκινήσει. Οι άνθρωποι που αποστολή τους ήταν να εξυπηρετούν την επιστήμη δεν προσφέρανε στους συγχρόνους τους στο 14ο και 15ο αιώνα, το παράδειγμα της ομοφωνίας, κάθε άλλο μάλιστα. Οι διαφωνίες τους, πολλές και σοβαρές, ήταν πολύ γνωστές στο κοινό· οι καθηγητές, με την υποστήριξη του λόχου των φοιτητών τους, χειρίζονταν την κακολογία όσο και το επιχείρημα, με την ίδια σχεδόν πάντα άνεση· προσωπικές διαμάχες και αντιζηλίες ανάμεσα στα θρησκευτικά τάγματα καλλιεργούσαν διαρκώς μια εχθροπάθεια απ' όπου δεν έλειπε η άδολη πνευματική διαμάχη. Αυτές οι διαφωνίες προκαλούσαν σκάνδαλα, μεγάλα μάλιστα αφού δεν είχε ολότελα ξεχαστεί η πνευματική κληρονομιά του 13ου αιώνα. Ένα από τα χαρακτηριστικά της στοιχεία, η ελπίδα για μια οικουμενική επιστήμη, από τη φυσική ως τη θεολογία, χωρίς καμιά διακοπή, δεν είχε χαθεί ολότελα· τη συντηρούσαν τα εγκυκλοπαιδικά έργα του Αριστοτέλη και μια εμπιστοσύνη στον ανθρώπινο Λόγο που σοβαρές κι επανειλημμένες αποτυχίες δεν είχαν πνίξει καθόλου. Ο Θωμάς ο Ακινάτης (πεθ. 1274), στον καιρό του, είχε στήσει την Επιτομή του που έφερνε τουλάχιστον αυτό το όνειρο κοντά στην πραγματικότητα. Αλλά την επιτυχία του δεν την χαιρέτισαν όλοι οι σοφοί. Είχε μάλιστα αποδοκιμαστεί από μερικούς πρωθιερείς, έναν Παρισινό επίσκοπο, τον Ταμπιέ και δυο αρχιεπισκόπους της Καντερβουρίας τους Kilwardby και Peckham, που είχαν λογοκρίνει στα 1277 και 1284, πολλές προτάσεις. Πίστευαν πως ο «αγγελικός διδάκτωρ» είχε προσβάλει υπερβολικά την αριστοτελική θεωρία. Η Θωμιστική σύνθεση, που είχαν βλάψει αυτές οι επικρίσεις, δεν ήταν πια ικανή να πλαισιώσει τη θεολογική και φιλοσοφική σκέψη της Δύσης. Το αξίωμα όπου βασίζονταν τα έργα αυτά, που ενσωμάτωναν μέσα σ' ένα ενιαίο σύνολο όλους τους κλάδους του πνεύματος, υποστήριζε πως οι τομείς του λόγου και της πίστης μπορούσαν να προσεγγίσουν και να συνδεθούν. Αλλά, μετά το 1300, οι επικριτές άρχισαν να καταδικάζουν αυτή τη Digitized by 10uk1s

βάση. Δυο απ' αυτούς ξεχώρισαν ειδικά, ο Ντουνς Σκώτος και ο Γουλιέλμος Όκκαμ, κι οι δυο τους Φραγκισκανοί· είχαν κι οι δυο τους γεννηθεί στα βρετανικά νησιά. Ο Σκώτος καθόρισε πολύ στενά όρια στη γνώση· δεν αναγνώριζε καμιά καταναγκαστική δύναμη στα αποτελέσματα των συλλογισμών που δεν βασίζονταν σε μια αισθητή πραγματικότητα· οπότε και η ανθρώπινη διάνοια δεν ήταν πια πράγματι κάτι που ανήκε στο θεολογικό τομέα, αφού δεν έβρισκε εκεί παρά κάτι το άυλο. Εκτός απ' αυτά, ο Σκώτος ήθελε πολύ να τονίσει την κυρίαρχη ανεξαρτησία του Θεού, για τον οποίο η Λογική δεν θα μπορούσε να ξεχωρίσει τις ιδιότητες ούτε να προβλέψει τις πράξεις του, αν ο ίδιος ο Κύριος δεν είχε καθορίσει όρια στην παντοδυναμία του. Μόνο η Πίστη, για τον Σκώτο, προσφέρει βεβαιότητες στο χώρο του μη ορατού. Επεξεργάστηκε μια ολόκληρη μεταφυσική η οποία, στην ουσία της, τοποθετούσε το αντικείμενο και που αφορούσε μ' αυτή την ιδιότητα τον ίδιο το Θεό. Οι συλλογισμοί που καταπιάστηκε να υφάνει - σωστός ιστός αράχνης - του χάρισαν την επωνυμία του «διεισδυτικού Δασκάλου» που ήταν ασυζήτητα για την εποχή κολακευτικός. Η γέφυρα που θέλησε να ρίξει ανάμεσα στο πεδίο που μελετούσαν σε βάθος οι θεολόγοι και το χώρο που εξερευνούσαν οι φιλόσοφοι ήταν υπερβολικά εύθραστη. Ο Γουλιέλμος Όκκαμ δεν την πέρασε. Ολοκλήρωσε την τομή που ο προκάτοχός του με τους δισταγμούς του, δεν είχε ξεπεράσει· οι ιδέες, που για τον Σκώτο είχαν τη δική τους πραγματικότητα, για τον Όκκαμ δεν είχαν καμιά. Δεν υπήρχαν παρά μόνο μέσα στο μυαλό εκείνου που τις επινοεί· αναπλήρωναν μέσα στο συλλογισμό τα αντικείμενα που αντιπροσώπευαν όπως γίνεται με τις λέξεις μέσα στη γλώσσα. Το όλο δεν ήταν παρά μια αφηρημένη έννοια, παράγωγο της διάνοιας· το μόνο πραγματικό ήταν το μοναδικό· μόνο η επιστήμη του μοναδικού μπορούσε να καταλήξει σε βεβαιότητες. Ο θεός των φιλοσόφων δεν ήταν παρά το πιο όλο από αυτά τα όλα και ο Όκκαμ ακολουθώντας τη γραμμή που χάραξε ο Αβελάρδος και ο νομιναλισμός καταδίκαζε τον πλαστό χαρακτήρα του. Τι το αποδεκτό μπορούσε να μας μάθει για τον Κύριο ένας συλλογισμός που περιοριζόταν να συναρμόζει κούφιες έννοιες, τη μια μέσα στην άλλη; Ο θεολόγος δεν είχε άλλη πηγή γνώσης εκτός από τις Γραφές όπου βρισκόταν η Θεία Αποκάλυψη. Ο λόγος και η πίστη δεν είχαν πια κανένα σημείο επαφής. Παρ' όλη την αναπόφευκτη δυσπιστία της Άγιας Έδρας για τον Κορδελιέρο που πήγε με το μέρος του Λουδοβίκου της Βαυαρίας και πέθανε στο Μόναχο το 1349, ίσως χωρίς να έχει πάρει συχώρεση, η θεωρία του γνώρισε πολύ μεγάλη επιτυχία. Κατάφερε να ριζώσει στους παρισινούς κύκλους, πριν ακόμα από το 1350. Επειδή οι πρώτες ομάδες διδασκάλων είχαν διαπαιδαγωγηθεί στο Παρίσι πριν πάνε να διδάξουν στα Πανεπιστήμια της Αγίας Αυτοκρατορίας, το ιδεολογικό ρεύμα που προκάλεσε ο Όκκαμ επιβλήθηκε σημαντικά στη Γερμανία, εκτός από την Κολωνία. Αυτό το ιδεολογικό ρεύμα που κατεύθυνε τις προσπάθειες των λογίων προς τη συγκεκριμένη πραγματικότητα συνάντησε εμπόδια που δεν μπόρεσε να ξεπεράσει. Οι νομιναλιστές, είναι αλήθεια, βοήθησαν να προχωρήσει σημαντικά η γνώση του αισθητού κόσμου· οι νόμοι της κίνησης απασχόλησαν τον Μπουριντάν· ο Ορέσμιος μπορεί να θεωρηθεί, πολύ δικαιολογημένα, σαν πρόδρομος του Κοπέρνικου· ο Πέτρος d' Aslly έγραψε l' Imago mundi (Εικόνα του κόσμου) που μελέτησε με πάθος ο Χριστόφορος Κολόμβος. Αλλά χωρίς το κατάλληλο μαθηματικό όργανο, πώς είναι δυνατό να προχωρήσει κανείς αρκετά βαθιά μέσα σ' ένα πεδίο ερευνών που ένα από τα κλειδιά του είναι η σωστή καταμέτρηση του χρόνου και του χώρου; Οι προοπτικές που άνοιξε ο Όκκαμ πολύ γρήγορα έκλεισαν. Από την πλευρά τους, οι Οκκαμιστές θεολόγοι βρέθηκαν κι αυτοί μπροστά σ' ένα αδιέξοδο. Η θεία Αποκάλυψη που βρίσκεται μέσα στις Γραφές, ήταν ο τομέας που προτιμούσαν. Έδρεψαν πολλούς καρπούς βέβαια και φρόντισαν να τους αποθηκέψουν μέσα σε collectoria (συλλογές), όπου με ορισμένους δείκτες κατέγραφαν σχολαστικά τα πάντα. Αυτά τα έργα θύμιζαν πιο πολύ λεξικά παρά «Επιτομές». Το σύνολο των γνώσεων ήταν ταξινομημένο αλλά καθόλου οργανωμένο. Εκτός απ' αυτά, η μελέτη των ιερών κειμένων εμποδιζόταν από την ανεπάρκεια του απαραίτητου βοηθήματος, τη φιλολογία· τα ελληνικά και τα εβραϊκά, δεν τα χρησιμοποιούσαν οι βιβλιστές, όσο βάραινε πάνω στην προσπάθειά τους η παράδοση της αλληγορικής ερμηνείας.

Digitized by 10uk1s

Αποτελμάτωση ή φαντασιοκοιτίες όλα αυτά; αυτοί οι κίνδυνοι για τους θεολόγους και τους φιλόσοφους που διάλεξαν το «καινούριο δρόμο» που χάραξε ο Όκκαμ ήταν πάρα πολύ σοβαροί και πολύ φανεροί, για να μπορέσει να τους ακολουθήσει η στρατιά των πανεπιστημιακών. Ο «παλιός δρόμος» έδειχνε να είναι πιο σίγουρος για πολλούς απ' αυτούς, που συνέχισαν να πιστεύουν πως οι ιδέες δεν ήταν απλά αφηρημένα σχήματα και πως η διάρθρωσή τους δεν ήταν ένα μάταιο και άγονο παιχνίδι του νου. Αυτοί οι «ρεαλιστές» ωστόσο, δεν αποτελούσαν κοινό μέτωπο για ν' αντιμετωπίσουν τους αντιπάλους τους, τους «νομιναλιστές». Είχαν χωριστεί σε Θωμιστές, Αλβερτιστές και Σκωτιστές· και δεν αναφέρουμε παρά τις κυριότερες υποδιαιρέσεις. Υπήρχαν ακόμα απόλυτοι οπαδοί του Αριστοτέλη και ανάμεσα σ' αυτούς, Αβεροϊστές που δεν αναγνώριζαν σαν οδηγό παρά μόνο τον ανθρώπινο Λόγο και δεν δέχονταν την αθανασία της ψυχής. Είναι αλήθεια όμως πως η κόπωση ήταν αισθητή μέσα σ' όλες αυτές τις σχολές. Εκδηλωνόταν με τον εκλεκτισμό πολλών διδασκάλων. Μια υπόνοια σκεπτικισμού φαινόταν μάλιστα μέσα στα λόγια μερικών διδακτόρων που σαν τον Πέτρο τον Φίλαργο (από τη Κρήτη) τον κατοπινό πάπα της Πίζας, Αλέξανδρο Ε', ομολογούσαν χωρίς προσχήματα: «Αν υποστηρίζω εδώ το αντίθετο (απ' ό,τι είπα αλλού) δεν είναι επειδή αυτό είναι πιο αληθινό από τ' άλλα, αλλά για να εξηγήσω πολλούς τρόπους στην εξήγηση του προβλήματος και για να είναι ευχαριστημένοι όσοι θέλουν να τρώνε πότε ψωμί, πότε τυρί». Ζερσόν Ο σχολαστικισμός άρχισε ν' αποχαυνώνεται. Φωτεινά μυαλά μάντεψαν το κακό από το τέλος του 14ου αιώνα και προσπάθησαν να το σταματήσουν. Ένα από τα πιο καθαρά και πιο δραστήρια ήταν ο Ιωάννης Σαρλιέ ντε Ζερσόν (1363-1429). Αυτό το χωριατόπαιδο από την Καμπανία δεν μπορούσε να έχει κανένα παράπονο για την alma mater (σεβαστή μητέρα) γιατί τον είχε φροντίσει με το παραπάνω· σαν Καγκελάριος του Πανεπιστημίου του Παρισιού, ο Ζερσόν ήταν ένα από τα ξεχωριστά πρόσωπα της χριστιανοσύνης. Στη Σύνοδο, περίμεναν και παρακολουθούσαν μ' ενδιαφέρον τις επεμβάσεις του. Πολλές φορές του ζητούσαν συμβουλές. Ούτε η σταδιοδρομία του, ούτε η φήμη του δεν του πήραν τα μυαλά. Δεν ξέχασε ποτέ του την ταπεινή του καταγωγή και δεν έπαψε να νοιάζεται ζωηρά για τους «απλούς ανθρώπους». Δόθηκε ανεμπόδιστα σ' αυτή την προσπάθεια· έκανε κηρύγματα, στις παρισινές ενορίες που είχε αναλάβει· φρόντισε να μορφωθούν τα παπαδοπαίδια που του είχαν αναθέσει στην Παναγιά του Παρισιού και τέλος έγραψε βιβλία στα γαλλικά για να μπορέσει, ένα κοινό όχι και τόσο μορφωμένο, να πλησιάσει τις αρχές μιας χριστιανικής ζωής, διάπυρης και φρόνιμης συνάμα. Αλλά μεγάλη ήταν η συμβολή του Ζερσόν στην κατάρτιση του κοσμικού κλήρου που ήταν και η μεγαλύτερη ευθύνη της αποστολής του. Για ν' ανεβάσει το πνευματικό όσο και ηθικό επίπεδο των παπάδων ο καγκελάριος προώθησε διάφορες μεθόδους, πιο ειδικά φρόντισε να πληθύνουν τα σχολειά όπου θα μάθαιναν, όχι μια θεωρία λεπτόλογη και περίπλοκη, αλλά ένα σύνολο από βασικές αλήθειες. Χαϊδεμένο παιδί του Πανεπιστημίου, ο Ζερσόν δεν στάθηκε αχάριστος. Αλλά μπόρεσε να ταιριάξει την ευγνωμοσύνη και τη σαφήνεια. Η άμετρη προτίμηση για τη θεωρητική σκέψη ήταν γι' αυτόν ένα ελάττωμα που μπορούσε να έχει θανάσιμες συνέπειες. Η αλαζονεία και η απονιά χαρακτήριζαν τους δόκτορες που δεν ξεχώριζαν τη γνώση τους από τη Σοφία, και δεν ήθελαν να θυμούνται την υποσχεμένη στους φτωχούς μακαριότητα. Χωρίς να παραστρατήσει σ' ένα αντιδιανοουμενισμό, ο Ζερσόν ήθελε το στοχασμό και τη συζήτηση για τα θεωρητικά, να εξισορροπούνται, κατά κάποιο τρόπο, από εξίσου απαραίτητους κλάδους, την ποιμαντική θεολογία και τη «μυστική» θεολογία. Το πρώτο από τα δυο αυτά αντίβαρα θα οδηγούσε ξανά τον πανεπιστημιακό δάσκαλο σε μια αντίληψη της δουλειάς του που θα έδινε μεγαλύτερη σημασία στην αποστολή του και θα τον απομάκρυνε από τη μάταιη τέρψη της επιστήμης του. Η theologia mystica πάλι, θα συμπλήρωνε την κατάρτιση του διανοητή στρέφοντάς τον προς τον πνευματικό κόσμο· θα μάθαινε να γνωρίζει την πορεία της θείας χάρης, τις τροχοπέδες και τις προτροπές που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την κίνησή της, καθώς και τις μεθόδους που διευκολύνουν την ανάπτυξη της εσωτερικότητας. Οι παγίδες που έκρυβε ένα τέτοιο έδαφος δεν ήταν ασήμαντες· το απατηλό γειτόνευε με το αληθινό· ο Σατανάς Digitized by 10uk1s

φορούσε συχνά μια μάσκα αγγελική· ένα από τα χαρίσματα που έκαναν φημισμένο τον Ζερσόν ήταν η οξυδέρκεια. Ανάμεσα στις περιπτώσεις που έφτασε να κρίνει σαν ειδικός, έχουμε την περίπτωση της Βριγίδης της Σουηδίας και της Ιωάννας της Λωραίνης. Η επιρροή του στάθηκε πάρα πολύ περιορισμένη για να μπορέσει η γενική ατμόσφαιρα της μεσαιωνικής σκέψης ν' αλλάξει, σημαντικά, πορεία παρ' όλη του τη δράση.

Η ΕΣΩΤΕΡΗ ΖΩΗ ΤΟΥ ΕΚΚΛΗΣΙΑΚΟΥ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥ Η ανάπτυξη της θρησκευτικής παιδείας Οι προηγούμενες σελίδες ίσως να έδωσαν την εντύπωση στον αναγνώστη πως, ανάμεσα στα 1300 και 1450, η ιστορία της Εκκλησίας ήταν γεμάτη αποκλειστικά με κακοτυχίες. Σίγουρα, η διακυβέρνησή της λειτουργούσε άσχημα, όταν δεν παραμορφωνόταν ολότελα· μερικά από τα δόγματά της τα κατακρίνανε κι αυτοί ακόμα που θα έπρεπε κανονικά να την υπερασπίζουν· η σύγχυση είχε περάσει ύπουλα ως και στις θρησκευτικές οικογένειες όπου θα έπρεπε να βρίσκονται ξεχωριστά άτομα· τέλος, οι δόκτορες που είχαν αναλάβει να εμβαθύνουν τη θεωρία και να εναρμονίσουν τα στοιχεία της, δεν αντιστέκονταν στα δαιμόνια της υπέρμετρης κριτικής και του άσκοπου θεωρισμού! Αλλά αυτά τα δεινά, όσο σοβαρά κι αν ήταν, δεν επηρεάζανε όλη την υφή του εκκλησιακού οργανισμού. Κάτω από τα τεράστια κύματα που ξεσήκωναν οι θύελλες, τα βαθιά νερά παραμένανε ήρεμα. Ο ιστορικός, είναι αλήθεια, δύσκολα φτάνει σ' αυτά τα στρώματα· κι είναι σαν να του ξεφεύγει πάντα αυτό το υλικό. Τα στοιχεία που διαθέτει δεν του δίνουν ό,τι γυρεύει. Έχει καμιά φορά τη δυσάρεστη αίσθηση πως κάτι τον σταματά στο κατώφλι της πραγματικής του μελέτης: τη θέση του χριστιανισμού μέσα στην καθημερινή ζωή των «κοινών ανθρώπων». Το καθήκον του ωστόσο του ορίζει να παρουσιάσει όσο πιο καθαρά γίνεται, ό,τι ανάσυρε μέσα από τα βάθη, σχετικά μ' αυτή την πραγματικότητα. Οι δυο βασικές αποστολές του κλήρου ήταν να φροντίζει για τα άγια μυστήρια και να κηρύττει το Ευαγγέλιο. Και τα έβγαλε πέρα μέσα σε συνθήκες που συχνά ήταν καλύτερες απ' ό,τι παλαιότερα. Το πλαισίωμα των πιστών γινόταν στις ενορίες όπου ήταν δύσκολο να προσαρμοστεί η κατανομή τους στη δημογραφική πραγματικότητα γιατί τα συμφέροντα των χορηγών αξιωμάτων, των εισπρακτόρων της δεκάτης και των ευεργετούμενων ήταν αντίθετα σε κάθε αλλαγή που θ' αποσκοπούσε να ελαττώσει τα εισοδήματά τους. Παρ' όλα αυτά, έγιναν τροποποιήσεις· στην επισκοπή της Γενεύης, π.χ. πολύ μεγάλες ενοριακές περιφέρειες χωρίστηκαν σε μικρότερες και σχηματίστηκαν πρεσβυτέρια αυτόνομα. Πιο πολύ στην πόλη παρά στην ύπαιθρο, οι παπάδες είχαν να φροντίσουν προσεκτικά πάμπολλες ψυχές. Αλλά στις πολιτείες, αν κι έδειχναν ν' ανταγωνίζονται τους κοσμικούς, οι μοναχοί, οι επαίτες κυρίως, τους βοηθούσαν επίσης. Τα μοναστήρια τους, από το 13ο αιώνα κιόλας, είχαν εγκατασταθεί στην καρδιά των πιο πολυάνθρωπων πόλεων, στις περιοχές όπου η οικονομική ζωή ήταν πιο ζωηρή. Μετά το 1300, η επιρροή των «Αδελφών» απλώθηκε στις λιγότερο δραστήριες επαρχίες και το δίκτυο των ιδρυμάτων τους αγκάλιασε και ταπεινές κωμοπόλεις. Αλλά και οι άνθρωποι των πόλεων επωφελήθηκαν, με το παραπάνω, από τις υπηρεσίες που προσφέρανε τα αδελφάτα στα μέλη τους. Αυτές οι «εταιρείες» δεν ήταν φυσικά άγνωστες πριν το 14ο αιώνα, αλλά τώρα πληθύνανε πολύ γρήγορα. Δεν είχαν καμιά φορά παρά τη θρησκευτική μορφή επαγγελματικών σωματείων. Συστήθηκαν, ωστόσο, αρκετά που είχαν πιο πνευματικούς στόχους· αλλά ήταν για τους μεταμελούμενους που θέλαν να βασανίσουν τον εαυτό τους κι άλλα φρόντιζαν να γράφουν και να παρουσιάζουν ποιήματα και «μυστήρια» (θεάματα με θρησκευτικό περιεχόμενο). Ανάμεσα στο μορρωτικό επίπεδο των Αδελφών που ήταν λίγοι και το ανάλογο επίπεδο των κοσμικών ιερέων που αποτελούσαν τη συντριπτική πλειοψηφία των εφημέριων, το χάσμα ήταν τεράστιο. Μόνο οι πρώτοι είχαν προετοιμαστεί συστηματικά για το λειτούργημά τους. Παρ' όλα Digitized by 10uk1s

αυτά, οι κληρικοί των επισκοπών που είχαν παρακολουθήσει πανεπιστημιακά μαθήματα λιγόστευαν σιγά-σιγά. Όσοι δεν είχαν περάσει από το Πανεπιστήμιο δεν ήταν όμως και τόσο αγράμματοι. Υπήρχαν βιβλία για τους παπάδες της υπαίθρου (pauperes)· μέσα σ' αυτά τα εγχειρίδια έβρισκαν στοιχειώδεις γνώσεις της ποιμαντικής επιστήμης. Ας αναφέρουμε, δυο απ' αυτά: το Manipulus curatorum του Γκυ ντε Μονροσέ και το Pupilla oculi του Πάγκουλα. Χάρη σ' αυτές τις περιλήψεις μπορούσαν ν' αποφύγουν τα πιο χοντρά λάθη στη διαδικασία της τελετουργίας. Μερικά απ' αυτά τα βιβλία έδιναν επίσης πολύτιμες συμβουλές για τον τρόπο που θα επιτελούσαν το άγιο μυστήριο της μετάνοιας. Ας μην ξεχνάμε πως οι πιστοί ήταν υποχρεωμένοι, κάθε χρόνο, να εξομολογούνται στον παπά τους, όποια κι αν ήταν τα χαρίσματά του για μια πνευματική καθοδήγηση. Αλλά εκεί που υστερούσαν περισσότερο οι πιο πολλοί κοσμικοί ιερείς ήταν στο κήρυγμα, δίχως άλλο, παρόλο που, απ' αυτή κιόλας την εποχή, υπήρχαν απανθίσματα με κατηχητικές ομιλίες, ακριβώς για ν' αναπληρώνουν τις ελλείψεις στις γνώσεις και το ταλέντο τους. Απομονωμένες μαρτυρίες δείχνουν πως παπάδες που δεν ξεχώριζαν ούτε, με την επιστήμη τους ούτε με την ευγλωττία τους έκαναν ικανοποιητικά κηρύγματα, τουλάχιστον στις πόλεις. Στην ύπαιθρο, οι καλοφτιαγμένοι και πειστικοί λόγοι αποτελούσαν εξαίρεση. Η φήμη των καλών ομιλητών ήταν γι' αυτό και πιο μεγάλη και τα πλήθη πιο έτοιμα να γοητευτούν από το κήρυγμά τους. Από τον Βεντουρέν του Μπερκάμυ ως τον Βενσάν Φεριέ, είναι πολλά τα ονόματα των ρητόρων· ιερωμένοι οι περισσότεροι απ' αυτούς και σχεδόν πάντα από τη νότια Ευρώπη, ήξεραν να μαγεύουν το ακροατήριό τους, ώρες συνέχεια, να προκαλούν δάκρυα στοργής και μετάνοιας, αλλά και να ξεσηκώνουν την οργή του πιο πολύ κατά των αμαρτωλών παρά κατά της αμαρτίας. Το τάγμα των Φραγκισκανών χρωστά ίσως ένα μεγάλο μέρος από το γόητρο που είχε σε τέσσερις ανθρώπους που τους είπανε «στυλοβάτες», τον Μπερναρντίνο της Σιένας, τον Ιάκωβο ντε λα Μαρς, τον Αλμπέρτο του Σαρτράνο και τον Ιωάννη ντε Καπιστράν· γιατί αυτοί οι Κορδελιέροι δεν ήταν μόνο οι φλογεροί συνήγοροι της αυστηρής πειθαρχίας μέσα στο τάγμα τους αλλά και οι φλογεροί κήρυκες της μετάνοιας, παντού όπου οδηγούσε, αυτούς τους ιεραπόστολους, μια ζωή γεμάτη ταξίδια. Το θρησκευτικό αίσθημα πλουτίζεται Αλλά ποιο ήταν το αποτέλεσμα των προσπαθειών του κλήρου για να διαπλάσει το ποίμνιό του και να τονώσει την ευσέβειά του; Ας το αναγνωρίσουμε χωρίς περιστροφές. Μια ξεκάθαρη απάντηση σ' αυτό το ερώτημα θα έπρεπε να στηρίζεται σε στοιχεία μιας ακρίβειας πολύ μεγαλύτερης απ' αυτήν που διαπιστώνουμε στις σκόρπιες ενδείξεις αρχείων με πάρα πολλές ελλείψεις. Αναγκαστικά λοιπόν πρέπει να αρκεστούμε, αφού μας λείπουν τα σίγουρα στοιχεία, σε προσεγγίσεις και εντυπώσεις. Περισσότερα κι από την πρακτική των αγίων μυστηρίων που οι πηγές τους δεν φτάνουν να μας δείξουν πράγματι ούτε την ένταση, ούτε τη συστηματική τους παρουσία, είναι οι υπερβολικές επιδείξεις που προκαλούσε η ευλάβεια που μας δίνουν κάποια ιδέα για τη πνευματική ζωή του χριστεπώνυμου πλήθους. Ότι αυτές οι εκδηλώσεις, διακριτικές ή θεαματικές, ειλικρινείς ή προσποιητές του θρησκευτικού αισθήματος ήταν πάμπολλες, φτάνουν να μας πείσουν τα αρχεία των εκκλησιών και οι λογαριασμοί τους ή τα ευρετήρια· ως και στα πιο ταπεινά χωριά, οι χώροι λατρείας και ο εξοπλισμός τους χρονολογούνται από τότε. Το αντικείμενο μιας τέτοιας αφοσίωσης δεν βρισκόταν αναγκαστικά στο περιθώριο κάθε μεγάλης χριστιανικής αλήθειας, κάθε άλλο μάλιστα. Ας αναλογιστούμε όλες τις εικόνες που φέρνανε στο νου τα διαδοχικά στάδια της Ενσάρκωσης και κυρίως τη Θυσία του Γολγοθά. Μαζί με τις ηχητικές προτροπές από τις κωδωνοκρουσίες, κάθε Παρασκευή, αυτές οι αναπαραστάσεις δεν επιτρέπανε στους πιστούς να ξεφύγουν από την επίμονη παρότρυνση που μπορεί να είναι η συνήθεια! Η διάδοση ανάμεσα στο λαό των «Ωρολογίων των παθών», όπου κάθε ώρα μ' έξυπνο τρόπο συνδεόταν με κάποια φάση της οδυνηρής Λύτρωσης, μας κάνει να πιστεύουμε πως πολλοί πιστοί δεν ανέχονταν παθητικά τη διδαχή που τους γινόταν στις εκκλησιές, αλλά φρόντιζαν για τη μετάνοια της ψυχής τους και στις προσωπικές στιγμές της καθημερινής τους ζωής.

Digitized by 10uk1s

Η Θεία μετάληψη, που σε επικρίσεις των «Καθαρών» είχαν δείξει την αποφασιστική σημασία που είχε για το ορθόδοξο δόγμα, προκαλούσε ένα σεβασμό που οι μορφές του αφού πρωτοφανερώθηκαν στο 13ο αιώνα αναπτύχθηκαν σημαντικά και διαδόθηκαν σ' όλη την Ευρώπη. Αν γενικά δεν κοινωνούσαν πολύ συχνά οι πιστοί, αιτία αυτής της συστολής ήταν ένας φόβος γεμάτος σεβασμό μήπως βεβηλωθεί το μυστήριο, το ίδιο όπως και η απροθυμία. Η επιθυμία να ατενίσουν το δισκοπότηρο μετέτρεψε την ύψωσή του σε μια ιεροτελεστία που σε καμιά περίπτωση δεν ήθελαν να χάσουν οι Χριστιανοί. Οι τελετές που τους έδιναν την ευκαιρία να χαιρετίσουν την όστια μέσα σ' έναν αρτοφόριο πολλαπλασιάστηκαν. Η λιτάνευση της Αγίας Δωρεάς που πρωτοφάνηκε κάτω από την επίδραση μιας καλής χριστιανής στην περιοχή της Λιέγης κατάκτησε πέρα ως πέρα τη Χριστιανοσύνη, από την αρχή του 14ου αιώνα. Οι αναρίθμητες επιμνημόσυνες λειτουργίες και εφημερίες μαρτυρούσαν την πίστη των δωρητών στην πνευματική αποτελεσματικότητα της ευχαριστικής θυσίας. Οι τιμητικές εκδηλώσεις στη θεότητα δεν ήταν οι μοναδικές εκφράσεις του θρησκευτικού αισθήματος. Οι Χριστιανοί ξέρανε πως ήταν αναγκασμένοι να ζούνε σύμφωνα με το Ευαγγέλιο. Η φροντίδα για τον άλλον ήταν μια από τις απαιτήσεις του. Οι διαθήκες δείχνουν πως τον είχαν στο νου του, τουλάχιστο όταν πλησίαζε ο θάνατος. Οι ελεημοσύνες δεν πήγαιναν μόνο στους απομονωμένους ζητιάνους. Τεράστια ποσά δόθηκαν για να ανοίξουν και ν' αναπτυχτούν διάφορα ιδρύματα όπου έπρεπε ν' ανακουφίζονται κάθε είδους ανθρώπινη δυστυχία, αρρώστιες, ανέχεια, ηθική αποξένωση. Πριν ακόμα, στην εποχή των Συνόδων, ν' αρχίσουν να ενδιαφέρονται οι σκαπανείς της μεταρρύθμισης για να εμψυχώσουν τη θρησκευτική αφύπνιση που ήταν τ' όνειρό τους, ο προβληματισμός γύρω από τον έσχατο προορισμό του ανθρώπου απασχολούσε αρκετά τη λαϊκή νοοτροπία. Το Memento mori (Μη ξεχνάς το Θάνατο) που τα βιβλία και οι τοιχογραφίες επαναλάμβαναν επίμονα τη φοβερή επωδό του έγινε κάτι σαν ψύχωση. Βέβαιοι ότι σήμερα ή αύριο θα τους έσερνε πίσω του ο Μακάβριος Χορός, οι πιστοί θέλανε να μυηθούν από πριν στη Τέχνη του καλώς θνήσκειν, βρίσκοντας τους κανόνες της σε πολλά εγχειρίδια. Πήγαινε ο νους τους με αγωνία στη μοίρα τους στον άλλο κόσμο. Ανάμεσα στον Παράδεισο που δεν ταίριαζε να περιμένουν και την Κόλαση που θέλανε να πιστεύουν πως θα γλίτωναν, το Καθαρτήριο τους χάριζε μια μέση οδό που δεν είναι και αδύνατο να μειώσει κανείς τις δύσκολες πλευρές του, πριν την ώρα του. Η καταπληκτική επιτυχία των Ιωβηλαίων που φωνή λαού (vox populi) το 1300, είχε επιβάλει την πρώτη τους τέλεση, εξηγείται από την υπόσχεση για πλήρη συχώρεση που του έδιναν. Τα μερικά συχωροχάρτια ήταν παρ' όλα αυτά περιζήτητα και κάθε τι που βοηθούσε για ν' αποκτηθούν είχε κάποιες πιθανότητες να γίνεται δεκτό. Οι Χριστιανοί υπολόγιζαν ακόμα και στη βοήθεια των Τρισμακάριων Αγίων για να εισέλθουν τελικά μέσα στη Βασιλεία των Ουρανών όπου ήταν κιόλας αυτοί οι προστάτες και πρέσβεις Άγιοι. Η λατρεία της Θεοτόκου δεν έχασε τίποτα από την επίμονη αγάπη του λαού, στους δύο τελευταίους αιώνες του Μεσαίωνα. Η Παναγιά δεν ήταν μόνο ένα πλάσμα πέρα από κάθετι κοινό και που οι θεολόγοι χαιρετούσαν την αγνότητά της στις θέσεις τους για την Άσπιλη Σύλληψη· η τεράστια πλειοψηφία των πιστών την έβλεπε σαν μια αρωγό μητέρα που στην ίδια της την επίγεια ζωή δοκιμάστηκε φριχτά από τη δυστυχία: Οι Παρθένες του Ελέους, πάμπολλες στο 14ο αιώνα, τονώνανε τους ικέτες να αφεθούν στη φροντίδα αυτής της mater dolorosa (πονεμένης Μάνας) για όλες τις στενοχώριες και τις ελπίδες. Η άνθιση μικρών προσκυνημάτων αφιερωμένων στη Θεοτόκο δείχνει επίσης την οικουμενική διάδοση αυτής της εμπιστοσύνης. Γύρω από την Παρθένο, το πλήθος των Εκλεκτών ήταν έτοιμο να συντρέξει, χωρίς να είναι δυνατό να ξεχωρίσουμε ανάμεσά τους όσους είχαν πιο μεγάλη φήμη. Μόνο ο Άγιος Μιχαήλ ίσως λατρευόταν σ' όλες τις χώρες και απ' όλες τις τάξεις. Αυτή την εύνοια δεν είναι δύσκολο να την καταλάβουμε αφού σ' όλη τη σκηνοθεσία της Δευτέρας Παρουσίας έπαιζε ένα βασικό ρόλο. Ακρότητες, παρεκτροπές και μάλιστα διαστροφές επηρέαζαν τη λαϊκή λατρεία. Αυτά τα παραστρατήματα δεν πρέπει να μας κάνουν να ξεχνάμε πως σ' αναρίθμητα σπιτικά η Θεοσέβεια Digitized by 10uk1s

ήταν ζωηρή και η πίστη ειλικρινής. Ας θυμηθούμε τις ταπεινές χωριάτικες οικογένειες που βοήθησαν να φανερωθούν μορφές με πνευματικά χαρίσματα, τόσο πλούσιες, όπως ένας Ζερσόν και μια Ιωάννα της Λωραίνης. Η ανανέωση των επιλέκτων Ο χριστιανισμός μας καλεί να ξεπεράσουμε τον εαυτό μας αλλά στο δρόμο της υπερβατικότητας όλοι οι Χριστιανοί δεν προχωρούν με τον ίδιο ρυθμό. Οι πιο βιαστικοί συσπειρώνονταν για μια αμοιβαία υποστήριξη στην προσπάθεια αυτή. Τα θρησκευτικά τάγματα είχαν συγκεντρώσει μέσα σ' όλο το Μεσαίωνα, αν όχι το σύνολο, τουλάχιστο τη συντριπτική πλειοψηφία της πνευματικής αυτής επίλεκτης τάξης. Μετά το 1300, δεν έδειχναν πια να μπορούσαν να παίζουν ολότελα αυτό το ρόλο. Δίχως άλλο η πολυειδία αυτών των θρησκευτικών εταιρειών, πολυειδία που διαρκώς μεγάλωνε ως το τέλος του 13ου αιώνα, είχε να προτείνει πολύ περισσότερους δρόμους προς την τελειότητα· σ' αυτούς που τους ακολουθούσαν, μια θεωρία του status perfectionis (κατάσταση τελειότητας) που είχαν επεξεργαστεί οι πιο φημισμένοι σχολαστικοί δόκτορες, έταξε πως θα εισχωρούσαν σ' ένα χώρο όπου οι προσκυνητές του απόλυτου δεν κινδύνευαν και τόσο να χαθούν. Ωστόσο, μια σοβαρή κρίση επηρέασε διαδοχικά τις περισσότερες κοινότητες. Τα πρώτα θύματα ήταν οι καλόγεροι και οι ηγούμενοι· οι καινούριες ακόμα δυνάμεις των Αδελφών ζητιάνων αντιστάθηκαν για πιο πολύ καιρό στο κακό αυτό, αλλά δεν μπόρεσαν να τους σώσουν από την παρακμή, που οι μορφές της στο χώρο τους κατακρίθηκαν με πάθος αφού μάλιστα ζούσαν στις πόλεις και τους έβλεπαν οι πιστοί που σκανδαλίζονταν με την ίδια ευκολία που άλλοτε υπάκουαν στις ευλαβικές διδαχές τους. Περισσότερο ακόμα κι από τις ακολασίες και μάλιστα τα εγκλήματα που οι χρονικογράφοι αναφέρουν με ιδιαίτερο ζήλο και που ήταν θλιβερές εξαιρέσεις και όχι ο κανόνας, η χαλάρωση των ηθών που, στην αρχή, θόλωνε το μυαλό και τελικά έσβηνε το ίδιο το γράμμα, έτρωγε σαν κρυφή πληγή από μέσα, τη μια θρησκευτική οικογένεια μετά την άλλη. Την υπακοή και τη λιτότητα δεν τις εξευτέλιζαν πιο σπάνια και λιγότερο σοβαρά απ' ό,τι τη σωματική εγκράτεια. Γεγονότα που είχαν την προέλευσή τους στην οικονομική εξέλιξη και την κοινωνική οργάνωση διευκόλυναν τη διαβρωτική επενέργεια μιας πάρα πολύ ανθρώπινης μετριότητας. Οι μοναστηριακές περιουσίες που η βάση τους ήταν κυρίως κτηματική υποφέρανε από τα δεινά που γνώριζαν κι οι αριστοκρατικές· όταν αραίωναν τα εισοδήματα, οι ηγούμενοι περιόριζαν τα στόματα που είχαν να θρέψουν· οι κενές θέσεις πήγαιναν στα παιδιά, δευτερότοκα ή ελαττωματικά των πιο δυνατών τάξεων· τα αββαεία της Αυτοκρατορίας χρησίμευαν για άσυλα των παλιών ευγενών. Οι επαίτες μοναχοί αραίωσαν επικίνδυνα από τη μαύρη Πανούκλα και η δημογραφική κάμψη, αισθητή σ' όλη τη Δύση, πολύ δύσκολα άφησε ν' ανασυνταχτούν αλλά και χρειάστηκε, για να καλυφθούν οι ρωγμές κουτσά στραβά, περισσότερη χαλαρότητα στη διαδικασία επιλογής. Είτε για να διασκεδάσουν, είτε για να δικαιολογήσουν μια ανελέητη καταδίκη, τα παραστρατήματα που μόλις αναφέραμε τα περιγράφανε, χωρίς να ξεχνιέται η παραμικρή λεπτομέρεια, λαϊκοί και κληρικοί εκείνου του καιρού. Πάνω σ' όλους ανεξαίρετα τους μοναχούς και τις μοναχές βάραινε μια δυσπιστία. Ένας κιστερκιανός, ο Πάπας Βενέδικτος IB' προσπάθησε να ξαναφέρει την τάξη στα αββαεία και τις διαμονές των κανονικών· ο αντίκτυπος αυτών των αποφάσεων ήταν πολύ περιορισμένος. Στο τέλος του 14ου αιώνα σχηματίστηκαν οι πρώτες ομάδες από Δομινικανούς και Φραγκισκανούς που επιδόθηκαν ν' αποκαταστήσουν την αυστηρή τήρηση των κανόνων. Τα εμπόδια που συνάντησαν ήταν τόσο πολλά και η κακή θέληση των συναδέλφων τους τόσο φοβερή που αναγκάστηκαν να προστατευθούν από τις αντεπιθέσεις, με μια αναδίπλωση μέσα στις μεταρρυθμιστικές όπως τις είπαν, εταιρείες. Η δημιουργία των αυτόνομων αυτών οργανισμών έβλαπτε την ενότητα των ταγμάτων. Ανάμεσα σ' αυτές τις αντίπαλες μερίδες ήταν τόσο μικρές οι κατακρίσεις ώστε οι πιστοί, που τους θέλανε για μάρτυρες οι αντίθετες μερίδες, παρακολουθούσαν, αποσβολωμένοι τις αξιοθρήνητες επιδείξεις όποιας ασχημοσύνης! Το γόητρο της θρησκευτικής τάξης είχε πληγωθεί σοβαρά. Είναι αξιοσημείωτο πως οι πρώτοι Αδελφοί κοινοβίων που η δραστηριότητά τους αργότερα θα ήταν εξαιρετικά γόνιμη, δεν διάλεξαν ανοιχτά να σχηματίσουν ένα τάγμα· πριν απ' αυτούς, οι Ιησουίτες του Κολομπίνι είχαν διστάσει το ίδιο ανάμεσα στους ελαστικούς κανονισμούς μιας απλής συναδελφικής ένωσης και τον κανόνα του Αγίου Αυγουστίνου που διάλεξαν στο τέλος. Digitized by 10uk1s

Στην Αγγλία, μυαλά που συνέπαιρνε μια πολύ ζωντανή πνευματική ορμή, όπως ο Ριχάρδος Ρολ π.χ. αποφεύγανε τη ζωή σε κοινόβια και επιστρέφανε αποφασιστικά στον παλιό αναχωρητισμό. Σχηματίστηκαν όμιλοι χωρίς να έχουν δημιουργηθεί προνομιούχες σχέσεις με κάποιο θρησκευτικό σωματείο. Τα μέλη αυτών των κοινοτήτων δεν περιφρονούσαν το μοναστικό επάγγελμα αλλά δεν έδιναν πρωταρχική σημασία σ' αυτή τη δέσμευση. Στη περιοχή του Ρήνου και της Σουαβίας, λαϊκοί, κοσμικοί, ιερείς, καλόγριες και Αδελφοί διαφόρων σχημάτων, Δομινικανοί, Φραγκισκανοί, Αυγουστιανοί, Τευτονικοί ή Ιωαννίτες αντάμωναν μεταξύ τους ή αλληλογραφούσαν για ν' ανταλλάξουν τις ιδέες τους και τις εμπειρίες τους. Αυτοί οι «Φίλοι του Θεού» είχαν άραγε θεσπίσει κανόνες γι' αυτούς τους ίδιους; Μήπως έπαιζαν ένα ρόλο ανάλογο μ' εκείνον που σφετερίστηκε αργότερα η Εταιρεία της Θείας Ευχαριστίας; Δεν είναι τόσο σίγουρο· είναι σχεδόν βέβαιο πως οι Φίλοι του Θεού (gottes freund) του Όμπερλαντ δεν ήταν τίποτ' άλλο παρά μια λογοτεχνική επινόηση. Αυτός ο όμιλος δεν είχε ανάγκη από αρχηγό και διατάξεις για να επιζήσει· τη συνοχή καθόριζε ο ζήλος και η επιθυμία για τελειότητα που ένιωθαν τα μέλη του και τους ένωνε μεταξύ τους, παρ' όλες τις κοινωνικές διαφορές και τις αποστάσεις που τους χώριζαν. Αυτή η απομάκρυνση από τις παραδοσιακές μορφές της θρησκευτικής ζωής δεν μείωσε καθόλου τα πνευματικά ρεύματα που ήταν εξίσου ισχυρά και ποικίλα όσο και πριν. Τους χρωστάμε μερικά από τα πιο ωραία μηνύματα της «μυστικής» παράδοσης. Η επαφή θεολόγων, έμπειρων στις απαιτήσεις του σχολαστικισμού, με καλόγριες ή αχειροτόνητες μοναχές, διψασμένες για υπερφυσική αγάπη, γέννησε μια θεωρητική κίνηση γύρω από τις συνθήκες και τα όρια μιας ένωσης ανάμεσα στο πλάσμα και τον Πλάστη. Η δράση των παπάδων, Δομινικανών κυρίως, ήταν κατεπείγουσα και πολύ λεπτή γιατί υπήρχε κίνδυνος για τις γυναίκες, που τις φρόντιζαν σαν πνευματικοί πατέρες να παρασυρθούν σε πανθεϊστικές αντιλήψεις για την οικουμένη και το Θεό. Οι Αδελφοί και οι Αδελφές του Ελεύθερου Πνεύματος δεν ήταν πολλοί, αλλά οι ιδέες τους ήταν ελκυστικές και επικίνδυνες. Τρεις ιεροκήρυκες, ο Δάσκαλος Έκαρτ (1260-1327), ο Ιωάννης Τάουλερ (1300-1361) και ο Ερρίκος Σούζο (1295-1366), προσπάθησαν να βρουν, μέσα από πολλούς σκοπέλους, μια διάβαση, που θα μπορούσε ν' ακολουθήσει η «μυστική» εμπειρία χωρίς να πέσει πάνω στην αίρεση. Ο πιο τολμηρός από τους τρεις αυτούς εξερευνητές ήταν ο πρώτος· και με το παραπάνω μάλιστα, γιατί ο Πάπας της Αβινιόν καταδίκασε πολλές προτάσεις του. Ο δεύτερος απέφυγε τις πολύ παράτολμες διατυπώσεις και περιορίστηκε κυρίως να κατευθύνει το ποίμνιό του στην καθημερινή πρακτική που χωρίς αυτήν οι αφηρημένες σκέψεις είναι μάταιες. Όσο για τον Σούζο, αυτός ήταν ο ποιητής που οι Γερμανοί ρομαντικοί θα ξαναβρίσκανε μ' ενθουσιασμό τα έργα του. Και οι τρεις τους είχαν ασκήσει την επιρροή τους κυρίως στις πόλεις του Ρήνου και του Δούναβη. Ο Ιωάννης Ruysbroek, ο Εξαίσιος (1293-1382), φεύγει από την Αγία Γουδούλη (Βρυξέλλες) το 1343 και αποσύρεται στο δάσος του Soignes στην Groenendael, όπου το ερημητήριό του έγινε μια μικρή κοινότητα από κανονικούς ηγούμενους. Ο Ruysbroek, όπως ο Έκαρτ, ο Τάουλερ και ο Σούζο, προβληματίστηκε για τη φύση της unio mystica (μυστικής ένωσης). Αλλά περισσότερο κι απ' αυτούς, στοχάστηκε γύρω από το τριαδικό δόγμα και το δυναμισμό που εισάγει στην καρδιά της χριστιανικής πίστης. Εικόνα του ίδιου του Θεού, το ανθρώπινο πνεύμα κατέχεται από την ίδια άμπωτη και παλίρροια, όπως και η κίνηση που ξεχωρίζει και ενώνει τα Πρόσωπα της Τριάδας. Η ψυχή μπορεί να επιστρέψει στο θείο χώρο απ' όπου ξεκίνησε. Δεν ταυτίζεται όμως με το Θεό, όπως και το καυτό σίδερο που γίνεται φωτιά, κι όμως δεν παύει να είναι μέταλλο. Οι δοξασίες του θεωρησιακού μυστικισμού ήταν τόσο υψιπετείς που δεν είχαν άμεσα παρά μια περιορισμένη ακτινοβολία. Η τόλμη του προκάλεσε ενδοιασμούς, αν όχι τους κεραυνούς της ανώτατης αρχής. Τόσο στην Αγγλία όσο και στη Γαλλία, πνευματικοί Δάσκαλοι αποστράφηκαν αποφασιστικά από την Wesensmystik (το μυστικισμό της ουσίας) για να επιδοθούν στην ευσέβεια που ήθελαν να γίνει το ελατήριο μιας ενάρετης ζωής, σύμφωνα με το Ευαγγέλιο. Στην Αγγλία, ο Ριχάρδος Ρολ (+1349), ο Ουώλτερ Χίλτον (+1396) και ο ανώνυμος συγγραφέας του Νέφους της αγνωσίας δικαιολογούσαν την εμπειρικιστική φήμη που είχε η πατρίδα τους και δεν δέχονταν να θεμελιώνουν μια θεωρία πάνω στη «μυστική» τους εμπειρία. Η γαλλική σχολή, όπου ξεχώριζαν ο Πέτρος Νταγύ, ο Ζερσόν και ο Ροβέρτος Σιμπούλ (+1458) ήταν στραμμένη στο ποίμνιό της: για να μορφωθεί ο λαός, έπρεπε ν' αναπτυχθούν ιδέες απλές, προσιτές για όλους τους πιστούς καλής θελήσεως. Στις Κάτω Χώρες, προς το τέλος του 14ου αιώνα, είδαμε να Digitized by 10uk1s

παρουσιάζεται ένα πνευματικό ρεύμα που η ταπεινή του προσέλευση δεν άφηνε να προβλέψουμε την τεράστια επιρροή που θα γνώριζε αργότερα. Ο Γκερντ Γκρόοτε από το Ντέβεντερ (πέθ. 1384), και ο φίλος του Φλορέντ Radewijns (+1400) ίδρυσαν ένα αδελφάτο που συγκέντρωνε χωρίς καμιά διάκριση κληρικούς και λαϊκούς. Αυτοί οι Αδελφοί του Κοινού Βίου αναζητούσαν τον προσωπικό τους καθαγιασμό με τη προσευχή, την περισυλλογή και την πνευματική άσκηση αλλά στόχευαν επίσης να διδάξουν με το παράδειγμά τους τους συγχρόνους τους. Οι παπάδες νουθετούσαν με κηρύγματα και ομιλίες· όσοι δεν είχαν χειροτονηθεί αντιγράφανε και διαδίδανε καλά βιβλία· όλοι τους φρόντιζαν προσεκτικά τους μαθητές και πολύ γρήγορα η φήμη τους για τις παιδαγωγικές τους ικανότητες μεγάλωνε. Τους αναθέσανε να κατευθύνουν πολλά εκπαιδευτήρια. Λίγο πριν ξεψυχήσει, ο Γκρόοτε παρακάλεσε τους συντρόφους του να ιδρύσουν ένα μοναστήρι κανονικών ηγουμένων. Όπως κι έγινε. Το ηγουμενείο του Windesheim γνώρισε μια τέτοια επιτυχία ώστε βρέθηκε γρήγορα επικεφαλής μιας σημαντικής εταιρείας. Τα μέλη του ανήκαν στην ίδια πνευματική ενότητα με τους Αδελφούς. Αυτή η «μοντέρνα θεοσέβεια» ήταν πριν απ' όλα στοργή και πράξη· έδωσε ένα αριστούργημα, την Μίμηση του Ιησού Χριστού που μάλλον έγραψε ένας ηγούμενος από το Zwolle, ο Θωμάς α Κέμπις. Τόνιζε κυρίως τη λατρεία της εσωτερικότητας. Ο Χριστιανός έχει την υποχρέωση να συντηρεί τη φλόγα της χριστιανικής ζωής που λάμπει στα κατάβαθά του. Ας επιδοθεί διαδοχικά στις διάφορες ασκήσεις που του προτείνουν τα ανθολόγια των πρεσβυτέρων του· αν καταπιαστεί ν' ακολουθήσει κατά βήμα αυτή τη μέθοδο θα οδεύσει σίγουρα στα ίχνη του Κυρίου του. Αυτή η έκκληση που δεν έπαψαν να επαναλαμβάνουν οι Αδελφοί του Κοινού Βίου, οι ηγούμενοι του Windesheim και πολλοί ιερωμένοι από διάφορα τάγματα που είχαν γοητευθεί απ' αυτή τη θεωρία, έφτασε σε περιοχές πολύ πιο πέρα από τις Κάτω Χώρες· ωστόσο η «μοντέρνα θεοσέβεια» γνώρισε την πιο μεγάλη επιτυχία στις πιο κοντινές περιοχές. Ένα άλλο πνευματικό κίνημα φανερώθηκε, κυρίως, αλλά όχι αποκλειστικά, στη νότια Ευρώπη. Εκεί οι φλογερές ψυχές φαίνεται να ένιωσαν πιο ζωηρά από τις δυσκολίες της θρησκευτικής τους ζωής, τα δράματα που βασάνιζαν όλη τη χριστιανοσύνη. Δεν τους απασχολούσε τόσο η συγχώνευσή τους μέσα στη θεότητα, όσο η ανάπτυξη του Corpus mysticum (Μυστικού Σώματος). Η Εκκλησία — η πάσχουσα Εκκλησία της Αικατερίνης της Γένοβας (+1460) και της Φρανσουάζ Ρομαίν (+1440) που προσηλώθηκαν στο Καθαρτήριο και την Κόλαση μάλιστα, η μαχόμενη Εκκλησία της Αικατερίνης της Σιένας — είχε πιο πολλή σημασία για τον ιταλικό μυστικισμό απ' ό,τι η ατομική μοίρα των Χριστιανών. Η Αικατερίνη Μπενινκάλα (+1380), κόρη ενός βαφέα από τη Σιένα, για να μη δυσαρεστήσει τους γονείς της, δεν έγινε καλόγρια· δομινικανή τριτοταξική είχε για κελλί της «τη γνώση του εαυτού της»· η επίδρασή της πάνω στην ομάδα των πιστών της, της έδωσε την ευκαιρία να δείξει την αυστηρή εξουσία της, όπως θα το έκανε αν ήταν ηγουμένη σε μοναστήρι. Ξέρουμε πως έκανε ό,τι μπορούσε για ν' απομακρύνει την παπωσύνη από την Αβινιόν και να την ξαναδώσει στην Ιταλία· ονειρεύτηκε να ενώσει τους Χριστιανούς σε μια σταυροφορία με αρχηγό της τον Πάπα. Η επιστροφή στη Ρώμη έγινε, χωρίς να έχει και πολύ επηρεάσει η Αικατερίνη την απόφαση του Γρηγόριου Θ' και το Σχίσμα είχε πια χωρίσει την Εκκλησία ένα χρόνο πριν πεθάνει. Η εμπειρία της στον πολιτικό χώρο ήταν γεμάτη απογοητεύσεις. Στον πνευματικό χώρο, ο καρπός των σκέψεών της προκαλεί ακόμα και σήμερα ένα δικαιολογημένο θαυμασμό. Περιλαμβάνει μια θεολογία του μυστικού Σώματος που εντυπωσιάζει με τη δύναμή της. Έχει για αφετηρία τον ορισμό του Θεού, όπως τον έδωσε ο Ιωάννης: «Δεν είσαι τίποτ' άλλο παρά μια πύρινη αγάπη». Τα Πάθη του Χριστού δεν ήταν η ικανοποίηση που πρόσφερε ο Υιός για να επανορθώσει τη προσβολή που δοκίμασε ο Πατέρας του, αλλά ένα μεγαλόκαρδο κι απεριόριστο παράδειγμα που μόνο μια καρδιά όλο αγάπη είναι ικανή να προσφέρει. Ο Χριστός δεν σταυρώθηκε με καρφιά αλλά με αγάπη. Σ' αυτό το δώρημα, ας ανταποκριθούν και οι άνθρωποι δίνοντας τον εαυτό τους! Αυτό είναι το μήνυμα που η Εκκλησία πρέπει να διαδώσει από γενιά σε γενιά. Οι ιερείς είναι ταγμένοι στη φύλαξη του Αίματος που χύθηκε στο Γολγοθά και που θα λυτρώσει τις ψυχές των ανθρώπων. Πρέπει να το μεταδώσουν σ' όσους το ζητούν για να αποκαταστήσουν έτσι το μυστικό Σώμα του Σωτήρα. Μέσα σ' αυτή την προοπτική η κακή διαγωγή του κλήρου αποτελεί τρομερό σκάνδαλο που καθυστερεί την πρόοδο της θείας παιδαγωγίας. Οι πιστοί σκανδαλισμένοι θα αποστραφούν από το Ευαγγέλιο και η αναμονή του Λυτρωτή θα χάσει τη δύναμή της. Γι' αυτό και η μεταρρύθμιση βασάνιζε την Αικατερίνη που τη Digitized by 10uk1s

ζητούσε με τόση δύναμη: «Α! πλύνετε τουλάχιστο την κοιλιά της Εκκλησίας!» φωνάζει μια στιγμή. Χάρη στη θρησκευτική της ιδιοφυΐα, αυτή η ταπεινή κοπέλα κατάφερε να υψωθεί πάνω από τις θεοσέβειες και τις θεωρίες που είχαν σωρευτεί χωρίς καμιά τάξη· μπόρεσε να φέρει στο φως μέσα απ' όλα αυτά, μερικές αλήθειες ζωτικής σημασίας και να τις μεταδώσει στους συγχρόνους της αλλά και στους κατοπινούς, με μια γλώσσα που η άγρια ομορφιά της μας γεμίζει, ακόμα και σήμερα, με κατάπληξη και σεβασμό.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III Οικονομικές και κοινωνικές μεταλλαγές Δημογραφική ύφεση, πτώση της αγροτικής δραστηριότητας και της βιοτεχνικής παραγωγής, ελάττωση των συναλλαγών, για μερικά τουλάχιστον προϊόντα και μερικά εμπορικά κέντρα, κρίσεις στα μέσα διαβίωσης, μεταλλαγές και ανωμαλίες στο νομισματικό σύστημα, έλλειψη ισορροπίας σε πολλές επιχειρήσεις, κυρίως αγροτικές, επειδή αυξήθηκαν τα βάρη και οι δαπάνες και έπεσαν οι εισπράξεις: το τέλος του Μεσαίωνα δεν χαρακτηρίζεται μόνο απ' αυτά τ' αρνητικά φαινόμενα. Στα δύσκολα ακριβώς αυτά χρόνια, άτομα, κοινωνικές ομάδες, θεσμοί έδρασαν ή αντέδρασαν, ανακαλύπτοντας και διαδίδοντας νέες τεχνολογίες, ανασχηματίζοντας τον οικονομικό χάρτη της Ευρώπης, πότε για μια μικρή περίοδο και σε μικρή κλίμακα, άλλοτε πάλι για μεγαλύτερη διάρκεια και σε βάθος, τροποποιώντας τέλος το συσχετισμό δυνάμεων, τα νομικά πλαίσια, τα είδη και τα επίπεδα ζωής στο εσωτερικό της κοινωνίας.

ΣΤΗΝ ΥΠΑΙΘΡΟ Στα ερημωμένα χωράφια ξαναγύρισε με ορμή η άγρια φύση: Σε πολλές περιοχές χειροτέρευε η αποξήρανση, τα έλη απλώθηκαν, οι ακαλλιέργητες εκτάσεις, τα θαμνοτόπια, τα δασάκια ξαναφάνηκαν. Η κτηνοτροφία, η ποιμενική οικονομία γνώρισαν παράλληλα μια σίγουρη άνοδο, κι αυτό το μαρτυρούν η ανάπτυξη των κρεοπωλείων σε πολλές πόλεις, μια διατροφή όπου το κρέας, τα γαλακτερά, τα τυριά συνηθίζονται πιο πολύ, η ανάπτυξη της περιοδικής μετανάστευσης σε βοσκοτόπια προς το μεσογειακό νότο (Μέστα της Καστίλλης, Βεϊντάνα της Αραγωνίας, βοσκοί και κτηνοτρόφοι της άνω Προβηγκίας και στα Απένινα), τα τεράστια κοπάδια από βόδια στην ουγγρική πεδιάδα. Στη Μπιγκόρ, η κτηνοτροφία των βοδιών και των αγελάδων πιάνει πιο πολύ τόπο το 1450 απ' ό,τι το 1300. Δεν αποκλείεται μάλιστα να πρωτοφάνηκαν τα διαχωριστικά δασάκια στο 15ο αιώνα, στις δυτικές περιοχές, έστω κάπως δειλά. Στη βορεινή Ευρώπη, τα λίγα αμπέλια που διατηρούσαν με το ζόρι και με πολλά έξοδα, εγκαταλείφτηκαν. Το βορεινό όριο στην καλλιέργεια της σίκαλης υποχώρησε. Αντίθετα όμως, διαδόθηκαν άλλες καλλιέργειες: ο λυκίσκος που η χρήση του άλλαξε τη γεύση και εξυγίανε την παλιά μπύρα από κριθάρι, το λινάρι και το καννάβι (Πικαρδία, Κάτω Χώρες, Σουαβία και Βεστφαλία), το μυκονόλαδο, η αγριοκάμβη, η αγριοαγκινάρα, η κιτρομηλιά (Νορμανδία, Μπερύ, Χώρα των Βάσκων), η ίσατη (στην περιοχή της Τουλούζης, της Ερφούρτης και του Σπιρ), το ριζάρι (Ερφούρτη και Σπιρ), η σαφράδα (Λομβαρδία). Οι καλλιέργειες λαχανικών και φρούτων έπιασαν πιο πολύ τόπο και ζητούσαν πιο πολύ φροντίδα μέσα κι έξω από τις πόλεις. Στην Ιταλία, αναφέρονται πιο συχνά τα σπανάκια, τα μαρούλια, οι αγκινάρες, τα σπαράγγια, το σέλινο και τα πεπόνια. Η τεχνική των κηπευτικών, το μπόλιασμα, η επιλογή των σπόρων γινόταν πιο προσεκτικά και πιο έμπειρα. Τότε επίσης διαδόθηκε στην Τοσκάνη η colptura promiscua ενώ οι κάμποι της πεδιάδας του Πάδου άρχισαν να αρδεύονται και να δίνουν μερικές σοδειές ρύζι. Αποτελμάτωση της τεχνολογίας Σ' όλα αυτά, καμιά βασική αλλαγή, αλλά μικροδιορθώματα και μέτριες βελτιώσεις. Αποτελούν εξαίρεση οι περιοχές όπου αλλάζουν οι τρόποι καλλιέργειας: σ' ορισμένες κοινότητες των Κάτω Χωρών, η αγρανάπαυση υποχωρεί μπροστά στα όσπρια· αλλού, το σίδερο μπαίνει πιο εύκολα στα σύνεργα των χωρικών, ακόμα και των φτωχών. Αλλά γενικά υπερισχύει μια αποτελμάτωση: στις περισσότερες περιπτώσεις, ο αγροτικός κόσμος μένει προσηλωμένος σε μια τροφοδοτική πολυ-καλλιέργεια με βάση τα δημητριακά. Είναι αξιοσημείωτο πως οι ιστορικοί της αγροτικής ζωής, στο τέλος του Μεσαίωνα, κρίνουν πως έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιήσουν, μέσα στο περιφερειακό πλαίσιο που διαλέξανε, πληροφορίες πολύ παράταιρες χρονολογικά για να Digitized by 10uk1s

καταρτίσουν τον πίνακα των τοπίων και της τεχνολογίας - πίνακα που θεωρούν σχεδόν αμετακίνητο στη διάρκεια των δυο ή τριών αιώνων που μελετούν. Την άποψη του Guy Fourquin σχετικά με τα περίχωρα του Παρισιού και για τον οποίο «η περίοδος τελειοποίησης της αγροτικής τεχνολογίας που παρουσιάστηκε με τον Κάτω Μεσαίωνα, κλείνει πριν τον Εκατονταετή πόλεμο», έτσι που «ένας άνθρωπος του 1300 έχει πίσω του κάθε είδους τεχνική πρόοδο», επαναλαμβάνει η εκτίμηση του Guy Boij για την ανατολική Νορμανδία: «Ούτε στην επιλογή των καλλιεργειών, ούτε στα σύνεργα, ούτε στους τρόπους καλλιέργειας, δεν διακρίνουμε σημαντικές αλλαγές μεταξύ του 13ου και 16ου αιώνα. Από την πλευρά της, η Marie-Thérèse Lorcin μελετώντας την περιοχή γύρω από τη Λυών μιλά για την «παλαιότητα», για «τον σχεδόν αμετακίνητο χαρακτήρα της καλλιέργειας των δημητριακών». Αγροτικές δομές Αλλά μήπως οι μεταλλαγές επηρέασαν περισσότερο τον τομέα των αγροτικών δομών και της νομικής και οικονομικής κατάστασης των χωρικών; Σ' αυτό το σημείο είναι απαραίτητη μια γρήγορη ανασκόπηση για την Ευρώπη. Στην Αγγλία, στο 14ο αιώνα, οι λαϊκοί και εκκλησιαστικοί άρχοντες εγκαταλείψανε την πρακτική της άμεσης εκμετάλλευσης. Πότε εκμισθώνανε τα κτήματά τους σε αγροκτηματίες, διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης, αυθεντικούς χωρικούς αλλά και εμπόρους ή gentlemen· αυτοί οι firmarii, όπως τους αποκαλούν τα κείμενα στα λατινικά, βρέθηκαν λοιπόν, για μια θεωρητική διάρκεια, μερικών ετών, αλλά στην πραγματικότητα, τις πιο πολλές φορές, εξαιτίας της ανανέωσης των συμβολαίων, για πολλές δεκαετίες, επικεφαλής μεγάλων κτημάτων (μια τριανταριά εκτάρια καλλιεργήσιμης γης), που διαχειρίστηκαν με πολλή φροντίδα κι αποτελεσματικότητα. Οι landlords μπόρεσαν επίσης να νοικιάσουν για μια μεγάλη περίοδο κομμάτια από τα παλιά τους κτήματα ή από τις παλιές υποτέλειες που ανήκαν στη χωροδεσποτεία τους. Κι έτσι εμφανίζεται ένα στρώμα από εκμισθωτούς, μισθωτές με συμβόλαια, γαιοκτήμονες που ανήκουν στο μέσο ή πιο βολεμένο χωριατολόι των μικροκτηματιών, των γεωργών και που χρωστάνε στους ιδιοκτήτες τους κάποιο νοίκι σε χρήματα. Οι υπομισθωτές που μπορούσαν να χάσουν οποιαδήποτε στιγμή το μισθωμένο κτήμα ήταν φυσικά σε μια θέση πολύ πιο αβέβαιη. Μεταξύ 1400 και 1450, οι πόροι της αρχιεπισκοπής της Καντερβουρίας ήταν κατά 40% από μισθώματα γης και κατά 60% από εισοδήματα, νοίκια των εκμισθώσεων και πωλήσεις δασών. Μετά το 1450, δεν γίνεται πια πράγματι λόγος για τις υπομισθώσεις, τις καταναγκαστικές εργασίες, τις «εθιμικές υπηρεσίες» που είχαν τόσο βαρύνει πάνω στους χωρικούς στο 13ο κι ένα μέρος του 14ου αιώνα. Για λόγους κυρίως οικονομικούς, δίχως άλλο, οι δούλοι πέρα από τη Μάγχη είχαν πετύχει, στην πράξη αν όχι τυπικά, τη χειραφέτησή τους. Θα μπορούσαμε λοιπόν να καταλήξουμε σε μια αισθητή βελτίωση της κατάστασης, που χαρακτηρίζεται από την οικονομική άνοδο των πλούσιων χωρικών, κατόχων 24 εκταρίων ή και περισσότερων και από μια σοβαρή υποχώρηση των φτωχών χωρικών, αν δεν υπήρχαν δυο αντισταθμίσματα: η πιο συχνή παρουσία χωρικών χωρίς ένα κομμάτι γης και αναγκασμένων να δουλεύουν σαν γεωργοί και η απαρχή του φαινομένου των περιφράξεων που η επέκτασή τους δεν μπορούσε παρά να απειλεί τους μικροκτηματίες. Στη Γερμανία έχουμε μια εξέλιξη με αρκετές αντιθέσεις. Ανάμεσα στο Ρήνο και τον Έλβα δεσπόζουν τα ωραία και μεγάλα αγροκτήματα που νοικιάζουν οι άρχοντες ή οι πράκτορές τους στα πλαίσια της έγγειας χωροδεσποτείας (grundherrschaft) και που εκμεταλλεύονται αγροκτηματίες με συμβόλαια τριών, έξι ή εννέα ετών, καταβάλλοντος το τρίτο της σοδειάς ή μια καθορισμένη ποσότητα δημητριακά. Σ' ένα μεγάλο μέρος της Γερμανίας του Ρήνου και στα νοτιοδυτικά, αποκομίζουμε την εντύπωση μιας απαρχαιωμένης ή «απολιθωμένης» κατάστασης, όπως λένε. Υπάρχει ακόμα μια μορφή εδαφικής δουλείας ή μάλλον βρίσκεται σε εξέλιξη, όπως την εκφράζει το ρητό Landluft macht eigen. Digitized by 10uk1s

Κάθε στιγμή, οι πηγές της αγροτικής ιστορίας μιλάνε για υπομισθωτούς όχι ελεύθερους: άνδρες κατάλληλοι υποδουλωμένοι σε αγγαρείες, στο χαράτσι, στον ασύγγνωστο γάμο, στην αναπαλλοτρίωτη περιουσία· όλα αυτά πρέπει να τα εξαγοράσουν πληρώνοντας, σε κάθε διαδοχή, το Besthaupt Bestvieh ή Besthleid. Εκτός απ' αυτά, ο πολιτικός κατακερματισμός οδηγεί στον πολλαπλασιασμό των ετήσιων φόρων και των υποχρεώσεων που έχουν ένα δημόσιο χαρακτήρα. Είναι πιθανό πως η δημογραφική κρίση οδήγησε, εκεί όπως κι αλλού, στην επέκταση των αγροτικών εκμεταλλεύσεων χωρίς να λείπουν μερικοί αγρότες και επίμορτοι εκμισθωτές αγροκηπίων. Για πολύ καιρό, η νέα Γερμανία, ανατολικά του Έλβα, που δημιουργήθηκε από την αποικιοποίηση του 12ου και 13ου αιώνα, ήταν σχετικά μια προνομιούχα περιοχή όπου συνυπήρχανε αρκετά μεγάλα χωριάτικα πλέθρα, αξιοποιημένα από αποίκους νομικά ελεύθερους και αρχοντικά κτήματα που δεν ήταν δυο ή τρεις φορές πιο μεγάλα απ' αυτά τα πλέθρα. Το 1375, το Land Buch (κτηματολόγιο) της ακριτικής περιοχής του Βρανδεμβούργου επισημαίνει 15.930 πλέθρα· απ' αυτά, τα 1579 ανήκουν στην τάξη των ιπποτών, 1026 στον κλήρο και στους χωρικούς απομένουν 13.325 πλέθρα (83,6%). Από τα 384 χωριά μόνο τα 129 έχουν αρχοντικά κτήματα. Στο γειτονικό Ούκερμαρκ, τα 1.052 πλέθρα των ιπποτών και τα 433 της Εκκλησίας μειοψηφούν μπροστά στα 5.492 πλέθρα των χωρικών. Μόνο το Τευτονικό Τάγμα είχε στην κατοχή του σημαντικές και πολλές περιοχές που απλώνονταν καμιά φορά σ' εκατοντάδες εκτάρια. Όποιες κι αν ήταν οι διαστάσεις τους, οι αρχοντικές περιοχές (Gutshufen, Rittergüten) είχαν ανάγκη από μόνιμο υπηρετικό προσωπικό και χρησιμοποιούσαν επίσης, συμπληρωματικά, στην περίοδο των μεγάλων αγροτικών έργων, την καταναγκαστική εργασία που χρωστούσαν τα χωριά, με γερμανικό ή σλαβικό πληθυσμό: συχνά τρεις μέρες όργωμα και μια μέρα αλώνισμα από κάθε άνθρωπο ή κάθε πλέθρο. Το κτήμα του άρχοντα εξασφάλιζε τη φοροδοσία του άρχοντα και του σπιτιού του· άφηνε επίσης κι ένα πλεόνασμα που μαζί με τις εισφορές των υπομισθωτών πήγαινε στις εξαγωγές δημητριακών προς τη Νορβηγία, τη Σκωτία, τις φλαμανδικές πόλεις· για τη μεταφορά τους φρόντιζαν τα πλοία του Χανσεατικού συνδέσμου. Ο πιο μεγάλος εξαγωγέας ήταν το Τευτονικό τάγμα που έριχνε στην αγορά, έχοντας για βάση το Τορν και το Ντάντσιχ, τα δημητριακά των δικών του κτημάτων, όσα του έδιναν, οι χωρικοί, κι επίσης αυτά που αγόραζε από τους αποίκους. Ωστόσο, εκτός από τις ατομικές εισφορές προς τους κτηματίες άρχοντες είχαμε και τα δημόσια βάρη: φόροι, αγγαρείες για τη μεταφορά με κάρα, για τη μεταφορά ξυλείας, για το κτίσιμο και τη συντήρηση των πύργων, των γεφυριών και των δρόμων. Όλα αυτά αποτελούσαν αυτό που έλεγαν στην Σιλεσία τα «πριγκιπικά και ανώτερα δικαιώματα» (Oberste und fürstlicke Recht). Θεωρητικά, μόνο οι γαιοκτήμονες πρίγκιπες, οι πολιτικοί κύριοι της γης, μπορούσαν να επωφεληθούν απ' αυτούς τους δασμούς. Αλλά η κρίση στο 14ο και 15ο αιώνα τους σκόρπισε, τους αλλοτρίωσε, τους «ιδιωτικοποίησε». Στο 15ο αιώνα, κάθε πόλεμος του τευτονικού τάγματος είχε σαν συνέπεια ή συνοδευόταν από την παραχώρηση ολόκληρων χωριών σε κτηματίες άρχοντες, ευγενείς και εκκλησιαστικούς. Αυτοί ενίσχυσαν αμέσως την εξουσία τους, μεταβλήθηκαν σε ανώτατους κριτές, σε κυρίους της Patrimonialgerichts barkeit (Πατρογονική δικαιοδοσία). Επειδή έλειπαν καθορισμένες συνήθειες, όπως στη Δυτική Γερμανία, μπόρεσαν να μετατρέψουν τους υπομισθωτούς τους σε υπηκόους, σε υπόδικους, φόρου υποτελείς. Επειδή, παράλληλα, η αποδοτικότητα των κτημάτων μειωνόταν εξαιτίας της αγροτικής κρίσης, αυτοί οι ίδιοι άρχοντες αναζήτησαν να τα αυξήσουν, να περιορίσουν τον αριθμό των χωρικών στις καλλιέργειές τους και να τους επιβάλουν ακόμα πιο βαριές αγγαρείες. Έτσι λοιπόν πολιτικοί, δημογραφικοί και οικονομικοί λόγοι καταλήξανε, στα πλαίσια, αν όχι της gutsherrschaft, τουλάχιστον της gurtswirtschaft στην εμφάνιση μιας δεύτερης δουλείας που προοδευτικά θα απλωνόταν σ' όλη την Ανατολική Ευρώπη. Στο 14ο αιώνα, στη Βοημία, πάνω στο πρότυπο του ρωμαϊκού δικαίου, οι χωρικοί κατάντησαν να είναι glebae adscripti. Γύρω στο 1430, στην Ουγγαρία, οι δούλοι έπρεπε να καταβάλλουν για τα υπομισθωμένα χωράφια τους το φόρο της δεκάτης στην Εκκλησία, το ένατο της σοδειάς τους στους Βαρόνους, τουλάχιστο 1 χρυσό φλορίνι κάθε χρόνο στο βασιλιά· εκτός απ' αυτά οι υπομισθωτοί Digitized by 10uk1s

έπρεπε να σχηματίζουν ομάδες τριαντατριών προσώπων και κάθε ομάδα να δίνει και να συντηρεί έναν ιππότη· έτσι άρχισε να σχηματίζεται ένας τακτικός στρατός, η militia portalig. Μια ανάλογη χειροτέρευση έπληξε τις λιγότερο εξελιγμένες ζώνες της Ιταλίας και της Ιβηρικής χερσονήσου. Στη νότια Ευρώπη, στην Καστίλη δημιουργήθηκαν latifundia (μεγάλα κτήματα) προς όφελος των μεγάλων ευγενών, κι αυτό είχε σαν συνέπεια την απέλαση των χωρικών. Στην Καταλωνία, η απόφαση της Reconquista (επανάκτηση) στάθηκε ολέθρια για τους χωρικούς. Τότε εγκαταστάθηκαν οι malos usos (καταχραστές) που προκάλεσαν ένα νέο σύστημα δουλοπαροικίας, από το οποίο δεν μπορούσαν ν' αποδεσμευτούν οι χωρικοί, αν δεν πλήρωναν ένα φόρο εξαγοράς· έτσι εξηγείται η έκφραση payese de remensa (εξαγορασμένος χωρικός) που αφορούσε τους υποταγμένους αυτούς πληθυσμούς. Αλλά, αντίθετα, στις αναπτυγμένες περιοχές, το φεουδαρχικό καθεστώς έχασε κάθε συνοχή· στην Τοσκάνη π.χ. είναι οι αγροικίες, τα αγροκήπια που είχαν συνήθως αστοί και πρόκριτοι των πόλεων, που αποτελούν τους πιο γερούς οργανισμούς και που εκμεταλλεύονταν οι μεσιακάριοι (massarii, partiarii). Στη Γαλλία, αντίθετα, το χωροδεσποτικό καθεστώς αποτελεί το κανονικό πλαίσιο, κι ας κλονίζεται από πολιτικές και στρατιωτικές αναστατώσεις. Κι όμως εκδηλώνονται μερικές νέες τάσεις: υποχωρεί η άμεση εκμετάλλευση, εμφανίζεται ή αναπτύσσεται η εκμίσθωση γης και η επιμορτία. Ο αγροκτηματίας, που τον λένε φορατζή στο Καμπρεζί, γίνεται ένα σημαντικό πρόσωπο του αγροτικού κόσμου. Χάρη στην κρίση του εργατικού δυναμικού, οι εισφορές στους άρχοντες ελαττώνονται, οι υπομισθωτοί πετυχαίνουν πιο ευνοϊκές συνθήκες. Τα δικαιώματα των ελεύθερων χωρικών σταθεροποιούνται. Ακόμα και το σύστημα της δουλοπαροικίας υποχωρεί κάπως, στις περιοχές όπου υπήρχε στην αρχή του 14ου αιώνα. Δηλαδή, μια κάποια χειραφέτηση αρχίζει να διαφαίνεται, πρακτικά και νομότυπα. Από την άλλη, μερικά σπάνια παραδείγματα αφήνουν να εννοηθεί, αν όχι μια συνολική αύξηση της ιδιοκτησίας των χωρικών, τουλάχιστον ο πολλαπλασιασμός των μεσαίων εκμεταλλεύσεων. Σας δίνουμε, για την ενορία του Αγίου Νικολάου του Αλιερμόν, στην περιοχή του Κω, τις κτήσεις των φορολογουμένων που βρίσκονταν στη δικαιοδοσία του αρχιεπισκόπου της Rouen: Φορολογούμενοι Φορολογούμενοι Φορολογούμενοι με λιγότερα από 6 εκτ. με 6-15 εκτάρια με πάνω από 15 εκτ. 1397-1424

48%

37%

15%

1477

41%

44%

15%

Στο τέλος του 15ου αιώνα, στην ενορία της Σαπέλ-Μπλανς (Λιμουζέν), 6% από τους υπομισθωτούς είχαν 20 ή παραπάνω εκτάρια, 35% από 5 ως 15 εκτ., 59% λιγότερα από 5 εκτάρια. Ας αναφέρουμε τέλος, για ορισμένες ορεινές περιοχές (Ελβετία, Τυρόλο), μερικές σταθερές κοινότητες χωρικών, σχετικά ελεύθερες και που είχαν μάλιστα μια πραγματική πολιτική δομή. Έτσι λοιπόν, οι μεταλλαγές στο τέλος του Μεσαίωνα είχαν διάφορα αποτελέσματα, για ό,τι αφορά την κατάσταση των χωρικών, και ανάλογα με τις περιοχές· πότε η εξουσία του άρχοντα είχε διατηρηθεί ή είχε γίνει πιο καταπιεστική, ώσπου εμφανίστηκε μια νέα μορφή δουλοπαροικίας· άλλοτε πάλι η πίεση του άρχοντα είχε ελαττωθεί, οι καταναγκασμοί είχαν εξαρθρωθεί, διαλυθεί. Digitized by 10uk1s

Αλλά οπωσδήποτε, ό,τι έχασαν οι άρχοντες δεν το κέρδισαν αναγκαστικά οι χωρικοί. Η ανάπτυξη της εκμίσθωσης σε είδος και της εκμίσθωσης αγροκτήματος του «χωροδεσποτικού κτήματος», όπως λένε σε μερικές περιοχές της Νορμανδίας, έγινε σε βάρος του καταναγκαστικού αλλά και προστατευτικού χαρακτήρα που είχαν «το έθιμο της αγροικίας», οι «νομικές σχέσεις», «οι εθιμικές καταγραφές»: τώρα οι χωρικοί ήταν πιο εκτεθειμένοι στο νόμο της αγοράς που φυσικά, κάθε άλλο παρά τους ευνοούσε πάντα.

Η ΒΙΟΤΕΧΝΙΑ Η βιοτεχνία δεν ταυτίζεται με την κοινωνία των πόλεων, ούτε η κοινωνία των πόλεων με τη βιοτεχνία. Πράγματι, οι πόλεις τότε περιλαμβάνουν σε σημαντικό, αν όχι μάλιστα αυξανόμενο αριθμό, κληρικούς, μοναχούς, μοναχές, κι αυτό εξηγείται συνάμα από τον τεράστιο αριθμό ενοριών που εξυπηρετεί ένα προσωπικό συχνά πληθωρικό, από το γεγονός ότι πολλές πόλεις είναι έδρα επισκόπου ή αρχιεπισκόπου, που σημαίνει παρουσία επισκόπου με το περιβάλλον του και τους ιερείς της μητρόπολης, από τα πολλά μοναστήρια, τις μονές γυναικών, τα νοσοκομεία και λεπροκομεία, καμιά φορά από κάποιο Πανεπιστήμιο ή κανένα απλό σπουδαστήριο όπου οι δάσκαλοι όπως και οι σπουδαστές είναι, στην πλειοψηφία τους ή και αποκλειστικά καμιά φορά, κληρικοί. Πριν από τη μαύρη Πανούκλα, το 3% του πληθυσμού στη Φλωρεντία ήταν κληρικοί, με την πλατύτερη έννοια. Στο 15ο αιώνα, στη Νυρεμβέργη και το Στρασβούργο, 2%, στη Φραγκφούρτη επί του Μάιν, 2,5%, στο Μπρεσλάου (Βροκλάου), 3,3%, το Κολμάρ, γύρω στο 1450, αριθμούσε 250 κληρικούς σε σύνολο πληθυσμού από 6.000 ως 7.000 ψυχές. Στην Τουλούζη, στη Ρενς, στο Πουατιέ, και φυσικά στη Ρώμη και την Αβινιόν, το ποσοστό ήταν ακόμα πιο μεγάλο. Επιπλέον, σ' ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, αυθεντικοί ευγενείς, από καταγωγή και τρόπο ζωής, διάλεγαν την πόλη για βασική τους διαμονή· όπως στην Ιταλία, την Ισπανία και τη νότια Γαλλία. Στα αστικά κέντρα μέναν ακόμα και άνθρωποι του νόμου, με την πλατύτερη έννοια —συμβολαιογράφοι, επίτροποι, δικογράφοι, δικαστές— και διοικητικοί, είχαν δεν είχαν κάποιο λειτούργημα. Πριγκιπικές ή βασιλικές πρωτεύουσες στεγάζανε προσωρινά ή μόνιμα το φασαριόζικο κόσμο των αυλικών. Υπήρχαν ακόμα, λίγοι αλλά δυνατοί από τα πλούτη τους, τις δραστηριότητές τους, την πελατεία τους, έμποροι, επιχειρηματίες, οι πατρίκιοι, όπως τους έλεγαν συνήθως. Μειονότητες Εβραίων, με πολυποίκιλη επαγγελματική δομή, υπήρχαν κυρίως στην Ιβηρική χερσόνησο, στις πόλεις της Ρηνανίας, στην Προβηγκία. Τέλος, οι πόλεις στο τέλος του Μεσαίωνα αγκάλιαζαν ένα κυμαινόμενο πληθυσμό, που όλο και μεγάλωνε, από ζητιάνους, πόρνες, αλιτήριους, αγύρτες, ακόλαστους, φουκαράδες από διαφορετικές κοινωνικές και επαγγελματικές τάξεις, αλλά που είχαν ξεκόψει, λίγο-πολύ, ριζικά από το κόσμο της δουλειάς - ένας κόσμος σχεδόν άγνωστός μας ακόμα που μπορούμε, για περισσότερη ευκολία, να τον πούμε περιθωριακό. Υπήρχε, από την άλλη, ένας κόσμος από τεχνίτες της υπαίθρου —σιδεράδες, υφαντές, κεραμιστές, ασβεστάδες, κλπ.— που, με το δημογραφικό και μόνο βάρος τους στην ύπαιθρο, ήταν πολύ σημαντικός, έστω κι αν οι δραστηριότητές του και οι δυσκολίες του δεν άφησαν και πολλά ίχνη στα αρχεία. Ένα έχει σημασία: σ' όλες τις πόλεις, οι άνθρωποι της δουλειάς (οι «μηχανικοί άνθρωποι» όπως τους λένε επίσης) οι οικογένειές τους, οι υπηρέτες τους, αποτελούσαν την πιο πολυάριθμη και πιο χαρακτηριστική ομάδα. Τα επαγγέλματα Ο αριθμός των επαγγελμάτων ήταν σχετικά μεγάλος, με μια τάση σίγουρα για κατακερματισμό και εξειδίκευση. Στο Παρίσι, γύρω στο 1300, επισημαίνουμε 300 βιοτεχνικά επαγγέλματα· στη Φραγκφούρτη επί του Μάιν, 200· στο Αμβούργο, 100· στην Τουρ, στα μέσα του 15ου αιώνα, 83. Digitized by 10uk1s

Νέες συνήθειες και τεχνολογίες, η επιθυμία να περιοριστεί ο ανταγωνισμός, επιβάλλοντας στον καθένα το δικό του τομέα, όλα αυτά δημιουργούσαν τις ειδικότητες. Από την άλλη πάλι, ο ίδιος ο βιοτέχνης δεν έχανε την ευκαιρία, κάθε φορά που ο έλεγχος δεν ήταν πολύ αυστηρός, να κατασκευάσει είδη που υποτίθεται ανήκαν σ' άλλο επαγγελματικό τομέα. Οι περισσότερες πόλεις ζούσαν μ' ένα ισόρροπο αριθμό βιοτεχνών που εκάλυπταν μια περιφερειακή κυρίως αγορά. Αυτό δείχνει κι ο παρακάτω πίνακας, που αφορά αστικά κέντρα καλών διαστάσεων (σε %): Επαγγέλματα

Ρενς Τουρ Τουλούζη

Υφαντά και ρουχισμός Διατροφή Πετσιά και δέρματα Ξυλεία, μέταλλα, οικοδομές Διάφορα

31,1 19,2 17,4 17,8 14,5

25,8 10,9 20,3 28,5 14,5

22 15 12 16 35

Το 1387, στη Φραγκφούρτη επί του Μάιν, πόλη με 10.000 κατοίκους περίπου, σε 1.544 επιχειρήσεις, συγκεντρωμένες σε είκοσι σωματεία, η κατανομή των επαγγελμάτων ήταν αυτή:

—Πρωτογενής τομέας (κηπευτικά, αμπελουργία, αλιεία κλπ.) —Δευτερογενής τομέας: Υφαντουργία και ενδυμασίες Διατροφή Οικοδομές και κατασκευές Επεξεργασία μετάλλων Επεξεργασία ξυλείας Επεξεργασία δερμάτων και πετσιών Θέρμανση και φωτισμός —Τριτογενής τομέας: Ξενοδοχεία, ταβέρνες, εμπόριο, μεταφορές Υπηρέτες, διάφορα

Επιχειρήσεις 107

% 6,1

606 179 141 123 118 66 13

39,4 11,7 9,3 8 7,7 4,4 0,9

156 35

10,1 2,2

Σ' άλλες περιπτώσεις, ξεχώριζε ένας ορισμένος τύπος δραστηριότητας κι αυτό φυσικά ανάγκαζε να βρεθούν ακόμα πιο μακρινές αγορές. Στην Υπρ, η εριουργία απασχολούσε το 56% των βιοτεχνών· στη Γάνδη, στο 1350 περίπου υπήρχαν 4.000 υφαντουργοί και 1.500 λιναράδες. Υπήρχαν στη Βοημία ολόκληρες πόλεις για τα ορυχεία, όπως η Κοτέμπεργκ και η Ντώυτς - Μπροντ. Σχεδόν παντού, η μονάδα εργασίας ήταν το ατελιέ· του έδινε ζωή και το κατεύθυνε ένας αρχιμάστορας, που χρησιμοποιούσε για εργατικό δυναμικό μέλη της οικογένειάς του, μερικούς συντεχνίτες, υπηρέτες και παραγιούς τέλος, δυο-τρεις μαθητευόμενους. Ένα ατελιέ με πάνω από δέκα πρόσωπα ήταν κάτι πέρα από το κανονικό. Καμιά τάση για αύξηση αυτού του αριθμού δεν παρατηρείται άλλωστε μέσα στην περίοδο που μελετάμε. Η παραγωγή αλατιού από τις αλυκές του Λυνεμπούργκ - κάπου 60.000 τ. το 1350 - βασιζόταν στη δραστηριότητα άπειρων μικρών ομάδων, μ' έναν αρχιμάστορα, ένα βοηθό κι ένα θερμαστή. Ακόμα και η εξόρυξη από ορυχεία γινόταν από μικρές ομάδες, ανεξάρτητες μεταξύ τους. Αυτή ήταν ακόμα η περίπτωση στην πιο μεγάλη βιομηχανική επιχείρηση της μεσαιωνικής Δύσης, του Ταρσανά της Βενετίας που κάτω από το διοικητικό και οικονομικό έλεγχο της κυβέρνησης της Γαληνοτάτης, γνώρισε μια εντυπωσιακή ανάπτυξη στο τέλος του Μεσαίωνα (κατασκευή της Casa del Canevo, ή σχοινοπλοκείο, το 14ο αιώνα) έτσι που στη καλύτερη περίοδό του μπόρεσε ν' απασχολεί κάπου 15.000 arsenalotti Digitized by 10uk1s

(ταρσανατζήδες). Ωστόσο συχνά γινόταν μια κάθετη ανασύνταξη, κυρίως στην υφαντουργία. Τις διαδοχικές φάσεις, τις απαραίτητες για την κατασκευή ενός μάλλινου υφάσματος τις αναθέτανε σε ειδικευμένα ατελιέ, ανεξάρτητα, φαινομενικά, μεταξύ τους: κλωστήρια, υφαντήρια, ξαντήρια, βαφεία, για ξεμάδιασμα κλπ. Στην πραγματικότητα, όλη τη διαδικασία την επέβλεπε ένας επιχειρηματίας (γενικά ένας υφασματέμπορος) που έδινε το ύφασμα σε κάποιο βιοτέχνη, ύστερα το έπαιρνε για να το δώσει σ' έναν άλλο που κι αυτός με τη σειρά του προωθούσε τη διαδικασία κατασκευής. Αυτός ο αρχιεπιστάτης δεν οργάνωνε μόνο το κύκλωμα από την τεχνική, αλλά και από την οικονομική του πλευρά· έτσι ώστε οι υφαντουργοί, οι ξαντήδες, οι βαφείς, που από τα χέρια τους περνούσε το προϊόν, στα διάφορα στάδια επεξεργασίας, μπορούνε να θεωρηθούνε, κατά κάποιο τρόπο, σαν μισθωτοί, έστω κι αν ήταν ιδιοκτήτες ή ενοικιαστές του ατελιέ τους, έστω κι αν ήταν δικά τους τα σύνεργα κατεργασίας και χρησιμοποιούσαν οι ίδιοι συντεχνίτες και μαθητευόμενους. Τα σωματεία Αν η οργάνωση της εργασίας στον τομέα της βιοτεχνίας δεν γνώρισε αισθητή αλλαγή μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα, αντίθετα η κανονιστική ρύθμιση των επαγγελμάτων δεν έπαψε να προοδεύει, κατακτώντας, με άνισο ρυθμό, νέες περιοχές και νέα επαγγέλματα. Ο 14ος και 15ος αιώνας είναι η εποχή των σωματείων και των επαγγελμάτων. Η διάδοση επαγγελματικών καταστατικών εξηγείται κάπως από την επιθυμία των δημοσίων αρχών να επεμβαίνουν, είτε ήταν βασιλικές, πριγκιπικές ή δημοτικές αρχές. Ήθελαν πράγματι να προστατέψουν τους καταναλωτές, τους πελάτες από τις αυθαιρεσίες, τις απάτες, τις κακοτεχνίες, και συχνά για λόγους υγιεινής και ασφάλειας· ήθελαν επίσης να ελέγχουν τους επαγγελματίες που μπορούσαν ν' αποτελούν ένα κοινωνικό ή πολιτικό κίνδυνο. Στο Μονμπελιάρ, π.χ., κάτω από την εποπτεία και την πρωτοβουλία του κόμητα οργανώνονται τα 21 επαγγέλματα στην αρχή του 14ου αιώνα. Αλλά και οι ίδιοι οι βιοτέχνες μπορούσαν να επωφεληθούν, αφού πολλά από τα άρθρα των καταστατικών τους αποσκοπούσαν να περιορίσουν ή να εξαλείψουν τον ανταγωνισμό και να εξασφαλίσουν σε κάθε μάστορα μια θέση μέσα στον παραγωγικό μηχανισμό· τα ωράρια, οι μέρες αργίας καθορίζονταν πολύ αυστηρά, όπως και οι τεχνικές μέθοδοι και ο ανώτατος αριθμός εργατών ή μαθητευόμενων που επιτρεπόταν. Επιπλέον, τα επαγγελματικά καταστατικά και πιο πολύ μάλιστα τα καταστατικά των αδελφάτων, που γνώρισαν τότε μια μεγάλη ανάπτυξη, είχαν διάφορες διατάξεις, θρησκευτικού ή φιλανθρωπικού χαρακτήρα, που στόχευαν να παρασταθούν στους γέρους κι άρρωστους μάστορες, στις χήρες και τα ορφανά τους. Σε μερικές πόλεις, τα περισσότερα επαγγέλματα είχαν καταστατικά, έτσι ώστε οι πιο πολλοί βιοτέχνες ήταν ενσωματωμένοι στην οργάνωσή τους. Στην Τουλούζη, π.χ., στις πρώτες δεκαετίες του 15ου αιώνα, 65 επαγγέλματα έχουν καταστατικά, ενώ μόνο 25 δεν έχουν. Πολλές ιταλικές και γερμανικές πόλεις είναι σε παρόμοια θέση. Αλλού, αντίθετα, τα καταστατικά ήταν κάτι σπάνιο, εξαιρετικό: Η Τουρ δεν τα ξέρει ως τα μέσα του 15ου αιώνα, εκτός από τους κουρείς (1408) και τους χρυσοχόους (1413). Στα μικρά αστικά κέντρα του Φορέζ, τα περισσότερα επαγγέλματα «ήταν υποχρεωμένα να καταβάλλουν φορολογικά τέλη αποκλειστικά και να εφαρμόζουν τους τοπικούς κανονισμούς που όριζε η διοίκηση της κομητείας ή της δεσποτείας» (Etienne Fournial). Επιπλέον, ακόμα κι όταν ένα επάγγελμα είχε τη δική του οργάνωση, πολλοί εργαζόμενοι ξέφευγαν ή δεν μπορούσαν να προσχωρήσουν. Οπότε οι συντεχνίες φαίνονται να είναι προνομιούχοι θεσμοί, παραμερίζοντας συχνά «όποιον-όποιον» από τους βιοτέχνες. Ας μην ξεχνάμε πως τα επαγγέλματα είχαν συχνά τις ειδικές στολές τους, τα λάβαρά τους, την έδρα τους, τον πολιούχο τους και πως μια αρκετά αυστηρή ιεραρχία μπορούσε να υπάρχει μεταξύ τους, που έπρεπε να είναι σεβαστή στις επίσημες τελετές και λιτανεύσεις. Αυτή η ιεραρχία δεν ήταν μάλιστα καθόλου αυθαίρετη. Δεν προερχόταν μόνο από τις ιστορικές παραδόσεις αλλά αντανακλούσε την ιεραρχία των οικονομικών δραστηριοτήτων. Στη Βασιλεία, π.χ., πόλη περισσότερο εμπορική παρά βιομηχανική, οι τέσσερις Herrenzunfte (μεγαλέμποροι, νομισματοκόποι, ψιλικατζήδες και έμποροι κρασιών), έρχονταν πριν από τους εριουργούς και τους αμπελουργούς, ενώ οι υφαντουργοί μάλλινων, οι ιχθυοπώλες, οι Digitized by 10uk1s

βαρκάρηδες, οι υφαντουργοί λινών έκλειναν τη σειρά. Στο Ουλμ αντίθετα πόλη εμπορική και υφαντουργική, οι εριουργοί συμβαδίζουν με τους μεγαλεμπόρους. Ενώ καθόριζαν, σε κάθε λεπτομέρεια, τις πιο πολλές φορές, την ιδιαίτερη οργάνωσή τους, τα επαγγέλματα που είχαν γίνει επίσημοι οργανισμοί, μέσα στις πόλεις, πολύ λίγο φρόντισαν να είναι δομές υποδοχής για τους υπηρέτες που προσλάμβαναν κάπου για πολύ καιρό, για μια βδομάδα, για μια μέρα, ή όπως λένε τα κείμενα της εποχής «ανάλογα με τη δουλειά», «για ορισμένη δουλειά και μόνο». Για πολλούς απ' αυτούς τους υπηρέτες ή συντεχνίτες, η ζωή δεν ήταν ίσως πάντα τρομερά δύσκολη, ούτε μάλιστα αβέβαιη, αλλά δεν πρόσφερε καθόλου πιθανότητες προαγωγής. Πράγματι, αντιμετωπίζοντας μια συγκυρία ύφεσης, οι μάστορες προσπάθησαν να δυσκολέψουν την πρόσβαση στην τέχνη τους, απαιτώντας π.χ. απ' αυτούς ένα αρκετά βαρύ δικαίωμα εισόδου για να εγγραφούν σ' ένα επάγγελμα, και μάλιστα μια εγγύηση, ή την προσφορά μιας συνεστίασης για όλη τη συντεχνία, και επιβάλλοντας κυρίως το «αριστούργημα», που για να γίνει χρειαζόταν, όχι μόνο μια αναμφισβήτητη τεχνική ικανότητα, αλλά και χρόνο, χώρια η αγορά πολυδάπανων, πολλές φορές, πρώτων υλών. Υπάρχει για το «αριστούργημα» π.χ. μια μαρτυρία στο Παρίσι το 1349 για τους στιλβωτές σπαθιών, το 1370 για τους σαμαράδες, το 1380 για τους μαραγκούς. Αντίθετα, τα παιδιά των μαστόρων γίνονταν πιο εύκολα δεκτά. Έφτασε μάλιστα (όπως για τους κρεοπώλες του Παρισιού και άλλων πόλεων) η διαδοχή στην τέχνη να μετατραπεί σε απόλυτο κανόνα. Σαν αντίδραση, οι συντεχνίτες, που το μέλλον τους γινόταν όλο και πιο αβέβαιο, έδειχναν περισσότερη πρωτοβουλία. Ταξιδεύαν πιο άνετα από τη μια πόλη στην άλλη, διαλύανε πιο εύκολα την εργασιακή τους σχέση με τον αρχιμάστορά τους. Περισσότερο από μια αύξηση του μισθού τους, προσπαθούσαν να πετύχουν καλύτερες συνθήκες εργασίας, λιγότερες ώρες. Για να υποστηρίζουν τις διεκδικήσεις τους τύχαινε να σχηματίσουν μια «συμμαχία», μια «συνεννόηση» που περνούσε για παράνομη και χαρακτηριζόταν από τις δημόσιες αρχές σαν «μονοπώλιο», «στάση» και «συνωμοσία». Στη Φλάνδρα, μια τέτοια σύμβαση, ή συμφωνία μεταξύ των εργατών λεγόταν takehaw που σημαίνει κάτι σαν συμφωνημένη διακοπή εργασίας, μ' άλλα λόγια απεργία. Η δράση των συντεχνιτών ήταν ιδιαίτερα έντονη στον γερμανικό κόσμο, το 15ο αιώνα, γιατί υπήρχαν εργάτες από το ίδιο επάγγελμα και από διαφορετικές πόλεις. Ζητούσαν καμιά φορά από τις δημοτικές αρχές να λύσουν τις διαφορές ανάμεσα στους συντεχνίτες και τους μάστορες: γενικά αυτοί δεν έκαναν παρά μικρές παραχωρήσεις που δεν έθιγαν την οργάνωση των επαγγελμάτων. Ενώ η κανονιστική ρύθμιση της εργασίας και της βιοτεχνίας γινόταν πιο αυστηρή μέσα στις πόλεις, στην ύπαιθρο άρχισε να εκδηλώνεται μια βιομηχανική ανάπτυξη· ένα ήταν το καλό από τεχνολογική άποψη: οι πηγές ενέργειας (νερόμυλοι) ήταν άφθονες, οι πρώτες ύλες δεν ήταν μακριά· αλλά υπήρχε και οικονομικό όφελος, επειδή οι μάστορες έβρισκαν στην ύπαιθρο εργατικό δυναμικό, ίσως λιγότερο έμπειρο, αλλά επίσης λιγότερο απαιτητικό και που κανένα ειδικό νομικό καθεστώς δεν πλαισίωνε. Η ύπαιθρος στη Βραβάντη, τη Φλάνδρα, τη Λομβαρδία αναζωογονήθηκε με τα σκόρπια ατελιέ, που προκαλούσαν τις διαμαρτυρίες των γειτονικών πόλεων και στην ανάγκη τον κατατρεγμό. Στην Τρουά, το 1357, οι υφαντουργοί απέκτησαν το δικαίωμα ν' ασκούν το επάγγελμά τους σ' όλη την περιφέρεια. Γύρω από τη Φλωρεντία τα λιοτριβεία ήταν μοιρασμένα στις όχθες των ποταμών που κατέβαιναν από τα Απέννινα, αλλά αυτή τη φορά ήταν για το συμφέρον της πόλης, επειδή τα κεφάλαια τα είχαν προμηθεύσει είτε οι εριουργοί για λογαριασμό τους, είτε η Artedella Lana (βιοτεχνία μαλλιού). Στην Αγγλία, οι περιοχές οι πιο υγρές, οι πιο φτωχές και οι πιο ψηλές, στα δυτικά, είδαν να ξεφυτρώνουν πολλές υφαντουργικές βιομηχανίες· οι μικροχωρικοί δούλευαν με μερικό ωράριο σαν υφαντουργοί και ξαντήδες ενώ οι γυναίκες τους, με ασήμαντη σχεδόν αμοιβή, έπρεπε να γνέθουν, να λαναρίζουν και να κτενίζουν το μαλλί.

Digitized by 10uk1s

Τεχνολογική πρόοδος Χωρίς να έχει γίνει καμιά πραγματική βιομηχανική επανάσταση, οι εφευρέσεις και οι τεχνολογικές βελτιώσεις δεν ήταν κάτι άγνωστο στο τέλος του Μεσαίωνα. Ας σκεφτούμε το μπαρούτι, την εμφάνιση και τη διάδοση του νέου πυροβολικού, τη διαρρύθμιση της μονοκόμματης πανοπλίας που αντικαθιστούσε ή συμπλήρωνε την πλεχτή πανοπλία, τις τελειοποιήσεις της βαλλιστρίδας. Ένα κείμενο εκείνης της εποχής λέει: «Bombarda est pater omnium instrumentorum ac machinarum». Στο τέλος του 13ου αιώνα εμφανίζονται τα πρώτα μηχανικά ρολόγια. Το χύσιμο των μετάλλων βελτιώνεται αισθητά. Ένα καταλάνικο σιδηρουργείο όπως χρησιμοποιείται για τα μεταλλεύματα των Πυρηναίων, μπορεί να δώσει 15 τ. το χρόνο· στην κεντρική Ευρώπη ένα Stückofen παράγει 50 τ. Τότε επίσης εμφανίζονται στην ίδια περιοχή, οι πρώτες υψικάμινοι που ξαπλώνονται προοδευτικά προς τα δυτικά· στην αρχή του 15ου αιώνα, τις βρίσκουμε στην περιοχή της Λιέγης, αργότερα στη Νορμανδία, στην Καμπανία, στο Νιβερναί. Χωρίς ν' αλλάξει συστατικά, η τεχνική της υαλοκατασκευής γίνεται πιο γνωστή. Το βλέπουμε με τα γυαλιά (ο καρδινάλιος Ουγκόνε φορά γυαλιά σε μια τοιχογραφία της εκκλησίας του Τρεβίζο, 1352), αλλά και με τους καθρέφτες, που συναντάμε αρκετά συχνά στη Φλαμανδική ζωγραφική στο 15ο αιώνα. Το γυαλί το συναντάμε στα τζάμια (για παράθυρα) που, όπως λέει ο Αινείας Σύλβιος Πικκολομίνι, είχαν τα μισά σπίτια της Βιέννης το 1448, στα θερμοκήπια, που για πρώτη φορά σίγουρα φάνηκαν στις Κάτω Χώρες, αλλά και στα οικιακά σκεύη. Η υφαντουργία προοδεύει κι αυτή κάπως: το ροδάνι που πρωτοφάνηκε στο 13ο αιώνα τελειοποιείται και υποκαθιστά σχεδόν παντού το αδράχτι· στη θέση του κάθετου αργαλειού έχουμε τώρα τον οριζόντιο, με αντίβαρο, που βοηθά να διπλασιαστεί και μάλιστα να τριπλασιαστεί η παραγωγικότητα. Οι βιοτέχνες μπορούν τώρα να υφάνουν υφάσματα με πιο πολύπλοκα σχέδια. Στο τέλος του 13ου αιώνα εμφανίζεται στη Βόρεια Ιταλία ο μηχανικός μύλος που ξεκουλουριάζει το μετάξι. Στο δεύτερο τέταρτο του 15ου αιώνα, οι εφευρέσεις δείχνουν να πολλαπλασιάζονται: τότε παρατηρούμε για πρώτη φορά, το ανερχόμενο κανόνι, τις μηχανές που καθαρίζουν τα κανόνια, που λειαίνουν τους πολύτιμους λίθους, που διατρυπούνε τους ξύλινους σωλήνες, το σύστημα μπιέλα-μανιβέλα. Πριν ακόμα το 1450 τελειοποιείται, από το χρυσοχόο του Μάιντζ, Ιωάννη Γουτεμβέργιο, η τεχνική της τυπογραφίας. Ανισότητα πλούτου Όσο σημαντικές κι αν ήταν αυτές οι εφευρέσεις δεν μπόρεσαν ν' αναστατώσουν τους τύπους παραγωγής. Με ασήμαντες διαφορές, στο 1400 περίπου, οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τα ίδια κατασκευασμένα αντικείμενα όπως και το 1250 περίπου. Ας αναφέρουμε ωστόσο την ανάπτυξη της κατασκευής και της κατανάλωσης για το γυαλί, το χαρτί, τα ασπρόρουχα, τα μεταξωτά υφάσματα, τις γούνες (κυρίως εξωτικές), τα χνουδωτά υφάσματα, τα σάγινα, τα διάφορα συστατικά που κατασκεύαζαν οι ψιλικατζήδες και οι φαρμακοποιοί, και τα δερμάτινα είδη σίγουρα. Δεν είναι καθόλου δυνατό να δώσουμε μια συνολική διάγνωση για την υλική και ηθική κατάσταση της βιοτεχνίας στο τέλος του Μεσαίωνα. Μεταβαλλόταν σίγουρα, ανάλογα με τα επαγγέλματα, τις τοπικές συνθήκες, τις ιδιαίτερες συγκυρίες. Κι όμως μερικά στοιχεία είναι σχεδόν παντού τα ίδια: κανονικά, ο βιοτέχνης που εμπορικοποιεί την παραγωγή ξεπερνά σε γόητρο και πλούτη το βιοτέχνη που έχει για βασική απασχόληση την κατασκευή αντικειμένων για ό,τι φορά τα πλούτη, τα κέρδη, το βιοτικό επίπεδο, υπάρχουν μεγάλες αντιθέσεις, όχι μόνο ανάμεσα στους βιοτέχνες του ίδιου επαγγέλματος, αλλά συνολικά και ανάμεσα στα διάφορα επαγγέλματα. Στη Βασιλεία, το 1429, ο μέσος όρος στα πλούτη των μελών των τεσσάρων Herrewzünfte είναι από 1450 φλορίνια (μεγαλέμποροι) ως 371 (για τους εμπόρους κρασιών). Για τ' άλλα επαγγέλματα, η κλίμακα είναι αυτή:

Digitized by 10uk1s

Φλορίνια 1. Αρτοποιοί 2. Κρεοπώλες 3. Σιδεράδες 4. Βυρσοδέψες, τσαγκάρηδες 5. Σαμαράδες 6. Κηπουροί 7. Κτίστες 8. Ψαράδες βαρκάρηδες 9. Δερματοποιοί 10. Υφαντουργοί 11. Αμπελουργοί

365 324 305 269 246 230 200 144 120 110 50

Σ' αυτή την ανισότητα των πόρων, ανάλογα με τα επαγγέλματα, αντιστοιχούσε, στην ίδια πάντα πόλη, μια μεγάλη ανισότητα στις ατομικές περιουσίες, όπως δείχνει ο παρακάτω πίνακας για το 1446. Αντίθετα όμως, επειδή τα δεδομένα είναι αντιφατικά και υπάρχουν ελλείψεις στα στοιχεία που διαθέτουμε, φαίνεται πως είναι αδύνατο να καθορίσουμε αν οι διαφορές στις περιουσίες ανάλογα με τα επαγγέλματα, μεγάλωσαν στο σύνολό τους ή αν αντίθετα περιορίστηκαν, ανάμεσα στο 1320 και το 1450. Πάντως, συνολικά, η θέση της βιοτεχνίας μέσα στις αστικές κοινωνίες δεν πρέπει να βελτιώθηκε, επειδή τα κατώτερα στρώματα αρχίζουν κάπως να έχουν πόρους και υπάρχει πάνω σ' αυτά ένας ηγετικός κύκλος που τα πλούτη του τείνουν αναλογικά να μεγαλώνουν.

Φλορίνια Κάτω από 100 100 - 500 500 - 1000 1000 - 1500 1500 - 2000 2000 - 2500 2500 - 3000 3000 - 3500 3500 - 4000 4000 - 4500 4500 - 5000 5000 - 10000 10000 - 20000 Πάνω από 20000

Άτομα 1.926 622 128 46 22 25 9 12 3 12 3 23 9 1 2.841

% 67,8 21,3 4,7 1,7 0,9 0,9

2,6

100

Ωστόσο, το παράδειγμα της Ζυρίχης, μια μέση πόλη, με λιγότερο από 10.000 κατοίκους και όπου δεσπόζανε, στο τέλος του Μεσαίωνα, όχι πια οι ιππότες και οι ευγενείς, που τα πλούτη τους μειώνονται, αλλά μια νέα τάξη πατρικίων (έμποροι λινών, υφασμάτων μεταξιού και αλατιού, σαράφηδες, νομισματικοί υπάλληλοι, ψιλικατζήδες και μπακάληδες), δείχνει πως μεταξύ του 1350 και 1450 η ανισότητα των περιουσιών, αρκετά χαρακτηριστική, είναι αλήθεια στο ξεκίνημα, δεν μεγάλωσε, παρόλο το γενικό πλουτισμό. Το 1467, πάνω από τα δυο τρίτα των κατοίκων της Ζυρίχης που είχαν το πολύ 100 φλορίνια ζούσαν Digitized by 10uk1s

από τη δουλειά τους και μόνο ένα 20 ως 25% είχαν 100 ως 1.000 φλορίνια· το 5% από τους πολίτες, με πέρα από 1.000 φλορίνια, συγκέντρωναν στα χέρια τους τα δύο τρίτα του πλούτου.

Πλουσίων με πάνω από 5000 φλορίνια

Ευκατάστατων από 1000 ως 5000 φλ. (αρχιμάστορες, έμποροι, ταβερνιάρηδες, πανδοχείς)

Προσώπων με λιγότερο από 1000 φλορίνια (υπηρέτες, εργάτες, συντεχνίτες, μικροβιοτέχνες, μαγαζάτορες)

ποσοστό

1357 1417

95 94

5 5

0 1

1444

91

7

2

ΛΑΪΚΕΣ ΕΞΕΓΕΡΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΤΑΣΕΙΣ Η οικονομική ύφεση που έπληξε την Ευρώπη στις πρώτες δεκαετίες του 14ου αιώνα δεν είχε σαν μόνες επιπτώσεις την εξαθλίωση ενός μεγάλου αριθμού κατοίκων, τη λανθάνουσα αντίθεση των πλούσιων και των φτωχών, των δυνατών και των ανίσχυρων, τις εντάσεις ή τα συνεχή μικροεπεισόδια ανάμεσα στους πρωτομάστορες και τους συντεχνίτες, ανάμεσα στους άρχοντες και τους χωρικούς, τους ευγενείς και τους μη ευγενείς· αλλά συνοδεύτηκε από μερικές θεαματικές εξεγέρσεις που δεν είχε γνωρίσει συγκριτικά η προηγούμενη εποχή και που, με την έκταση που πήραν, την απήχηση, αν όχι τις συνέπειες που είχαν, βρίσκονται στη καρδιά της κοινωνικής ιστορίας των ευρωπαϊκών λαών στο τέλος του Μεσαίωνα. Επιφανειακά, μεγάλες διαφορές χωρίζουν αυτές τις φοβερές στιγμές, αυτές τις ταραχές, αυτές τις στάσεις. Κι έχουμε πρώτα την επανάσταση των «επαγγελμάτων» που εκδηλώθηκε σε μερικές πόλεις της Δύσης από το τέλος του 13ου αιώνα: βιοτέχνες, «μηχανικοί άνθρωποι» που ανήκαν τις περισσότερες φορές στις λιγότερο ευνοημένες τάξεις και στα πιο πολυάριθμα επαγγέλματα (υφαντουργοί και ξαντήδες στις φλαμανδικές πόλεις) εννοούν, με τη βία ή τη διαπραγμάτευση, να πετύχουν τα πάντα ή ένα μέρος από τη διακυβέρνηση της πόλης τους, σε βάρος των πατρικίων, δηλαδή μιας αφρόκρεμας του πλούτου, με κληρονομικό γενικά χαρακτήρα και που ζει από το εμπόριο, τη νομισματική διακίνηση, τις επιχειρήσεις, τα κτηματικά εισοδήματα από τις πόλεις και την ύπαιθρο, που κατέχει άνετα τις επίσημες θέσεις κι έχει συνείδηση ότι αποτελεί μια πραγματική αριστοκρατία, δίπλα στους πραγματικούς ευγενείς, με τους οποίους μοιράζεται μερικά τους προνόμια, συνήθειες και ιδανικά. Ανάμεσα στις άλλες πόλεις, οι γερμανικές κυρίως, στο 14ο αιώνα, γνώρισαν, ανάμεσα στις δύο αυτές ομάδες, διενέξεις που οι πηγές αναφέρουν με τις εκφράσεις Criege, Ufloufe, Stozze, Misschellunge, Zweiungen. Ο σκοπός αυτής της πολιτικής επανάστασης ήταν να πετύχει μια καλύτερη κατανομή της φορολογίας, δίνοντας, ιδιαίτερα, προτίμηση στην άμεση κι όχι την έμμεση, μια δικαιοσύνη λιγότερο αυθαίρετη, μια οικονομική ζωή που να ευνοεί την ισότητα, την προστασία, τις κανονιστικές ρυθμίσεις, σε βάρος της ελευθερίας και της πρωτοβουλίας.

Digitized by 10uk1s

Αγροτικές εξεγέρσεις Πολύ διαφορετικές παρουσιάζονται οι εξεγέρσεις αποκλειστικά των χωρικών σαν κι αυτές που είχαν συγκλονίσει την περιοχή του Παρισιού από το Μπωβαί ως το Μω, από την Ποντουάζ ως το Κορπέιγ, από τα τέλη Μαΐου ως τα τέλη Ιουνίου 1358 και που ονόμασαν, από εκείνη ήδη την εποχή, Ζάκερι· εξέγερση κυρίως κατά των ευγενών, η Ζάκερι έγινε σε μια στιγμή που ήταν φανερό σε όλους πως οι ευγενείς είχαν αποτύχει στην αποστολή τους να υπερασπίζονται την κοινωνία μπροστά στον ξένο εχθρό (και ειδικά τους Άγγλους) και δεν είχαν διστάσει να πολλαπλασιάσουν, για όφελός τους, τις καταχρήσεις εξουσίας και τις καταπιέσεις. Από την πλευρά τους λοιπόν, κατά κάποιο τρόπο, είχαν αθετήσει το κοινωνικό τους συμβόλαιο. Αλλά επειδή από την άλλη, έδειξαν φανερά στο πεδίο της μάχης, πόσο ανίκανοι ήταν, δεν είναι περίεργο που απλές κοινότητες μπόρεσαν να επιβληθούν και να εξοστρακίσουν τους άχρηστους και βλαβερούς πια ευγενείς, έχοντας στη διάθεσή τους ένα στοιχειώδη οπλισμό, σιδεροραβδιά, μαχαίρια· οργανωμένες στρατιωτικά, με ικανούς αρχηγούς σαν τον Γουλιέλμο Καλ, κι έχοντας επιπλέον ή ελπίζοντας να έχουν την υποστήριξη μερικών πόλεων σαν το Παρίσι. Με την εξέγερση των χωρικών του Μπωβαιζί, σιωπηλά ή φανερά ξαναζεί η θεωρία των τριών τάξεων. Στην Καταλωνία, αντί ένα βραχύ, βίαιο και δυνατό κίνημα στα τέλη του 14ου και στις αρχές του 15ου αιώνα, έχουμε αδιάκοπες ενέργειες των δούλων χωρικών, (remensas) που πολεμούν τους malos usos (καταχραστές). Αλλά το διάγραμμα είναι εδώ πιο περίπλοκο: από τη μια, πράγματι, οι χωριάτες τα βάζουν με τους Εβραίους του βασιλείου της Αραγωνίας, παίρνοντας μέρος π.χ. στα πογκρόμ του 1391· από την άλλη οι βασιλιάδες Ιωάννης Α' και Μαρτίνος ο Ουμανιστής είναι αντίθετοι σ' αυτή τη νέα δουλεία και προσπαθούν να ευνοήσουν τη χειραφέτηση των remensas, έστω κι επειδή ήθελαν να εμποδίσουν τη «φεουδαρχία» των ευγενών, των αστών και των κληρικών που είχαν συνενωθεί στο Σώμα των Κόρτες. Νομομαθείς στην υπηρεσία της Αυλής, όπως ο Θωμάς Μιέρες είναι από τους πρώτους που υποστηρίζουν πως η «δουλεία είναι αντίθετη στο θείο όσο και στο ανθρώπινο δίκαιο», και πως «όλοι οι άνθρωποι επιθυμούν την ελευθερία, που παραχωρείται στον καθένα από το φυσικό δίκαιο». Το κίνημα των «Ληστών των δασών», που πρωτοφάνηκε το 1360 περίπου στην περιοχή του Σαιν-Φλουρ, αναπτύχθηκε, στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Καρόλου Ε', μεσουράνησε μεταξύ 1382 και 1384 ως τη στιγμή που τα στρατιωτικά μέσα του Δούκα του Μπερύ το αποτέλειωσαν· αυτό το κίνημα συγκέντρωνε φτωχούς από τις πόλεις και την ύπαιθρο, ξεσπιτωμένους, περιθωριακούς, που η πείνα και η εξαθλίωση έφερνε κοντά σε αρχηγούς ευγενείς καμιά φορά ή αστούς, για να μπορέσουν να «επιζήσουν σε βάρος του κατεστημένου». Οι πηγές τους παρουσιάζουν σαν όμιλους από «ληστές και διαγουμιστές» λίγο-πολύ συνένοχους των Άγγλων. Φυσικά, κάθε νέος φόρος, κάθε κακή σοδειά πλήθαινε τις γραμμές τους, αλλά και για μερικούς, το ύποπτο γόητρο της παρανομίας. Ο Μοναχός του Αγίου Διονυσίου που, βέβαια, δεν δείχνει καμιά φυσική συμπάθεια γι' αυτό το «λεφούσι των αχρείων»· που «ξεφυτρώνουν ξαφνικά σαν σκουλήκια που παραδέρνουν στην επιφάνεια της γης» τους αναγνωρίζει, πως έχουν για πρόγραμμα «να μην υποταχτούν σε καμιά υποχρέωση και ν' αγωνιστούν για την παλιά ελευθερία της χώρας τους». Ο γερμανικός κόσμος γνωρίζει κι αυτός ξεσηκωμούς των χωρικών, σαν τοπικά επεισόδια που εκδηλώνονται και χάνονται εξίσου γρήγορα: πότε για ν' αρνηθούν την καταβολή κάποιου χρέους, πότε κάποια αγγαρεία· συσπειρώνονται γρήγορα, καίνε τα σύμβολα της κυριαρχίας του άρχοντα ή κακομεταχειρίζονται τα όργανά του. Τέτοια επεισόδια παρατηρήθηκαν στο Μπρέγκεντς το 1407, στο Άιχστετ το 1431, στο Ροτβάιλ το 1420. Πίσω απ' αυτά τα συμπτώματα διαγράφονται οι διεκδικήσεις των χωρικών για το «παλιό δίκαιο» που οι άρχοντες δεν σέβονται πια. Το 1439, κυκλοφορεί στην Αυτοκρατορία ένας ανώνυμος λίβελλος που προστατεύει ο αυτοκράτορας Σιγισμούνδος, η Reformatio Sigismundi (Μεταρρύθμιση του Σιγισμούνδου). Εκεί μπορούμε να διαβάσουμε το προφητικό και έξαλλο πρόγραμμα των αμφισβητιών, διαποτισμένο από ένα Digitized by 10uk1s

χριστιανικό ιδανικό για την ελευθερία των ανθρώπων και την κοινοκτημοσύνη ορισμένων αγαθών: «Είναι κάτι ανήκουστο να διαπιστώνεις μέσα στην άγια Χριστιανοσύνη αυτή την υπέρτατη αδικία, ν' αποτολμά ένας άνθρωπος ενώπιον του Θεού να λέει σ' έναν άλλο: «Μου ανήκεις ολότελα». Και να συλλογιέσαι πως ο Θεός, με το θάνατό του, τις πληγές του και το μαρτύριό του, μας λύτρωσε και μας γλίτωσε, με τη θέλησή του, από κάθε δεσμό, έτσι ώστε κανένας να μην είναι πιο ψηλά από τον άλλο και να μοιραζόμαστε όλοι την ίδια μοίρα μέσα στην ελευθερία και την ανεξαρτησία, ευγενείς και μη ευγενείς, πλούσιοι και φτωχοί, μικροί και μεγάλοι! Όποιος βαφτίστηκε λογιάζεται σαν μέλος του Ιησού Χριστού. Γι' αυτό όποιος μιλά για έναν άλλο Χριστιανό σαν να του ανήκει δεν είναι Χριστιανός: είναι κατά του Χριστού, και οι εντολές του Θεού τού είναι ξένες». Το ίδιο κείμενο βεβαιώνει πως το σκάνδαλο είναι πιο μεγάλο ακόμα όταν πρόκειται για μοναστήρια που δεν διστάζουν να πλήξουν τις χήρες και τα ορφανά και ν' απογυμνώσουν τους νόμιμους κληρονόμους. Συστήνει ν' «απελευθερωθούν τα λιβάδια, τα δάση, οι κάμποι και τα νερά, να καταργηθούν οι καταναγκασμοί της εκτόπισης και τα διόδια». Η περίφημη Εξέγερση των εργαζομένων που συγκλόνισε το καλοκαίρι του 1381, δυο κομητείες της Αγγλίας, το Έσσεξ και το Κεντ κι έφτασε στο Λονδίνο, εξηγείται πρώτα από τις πολιτικές συνθήκες: ένας δεκαπεντάχρονος βασιλιάς χωρίς πραγματική εξουσία, μια απειλή γαλλικής εισβολής, η επιβολή το 1380 ενός κεφαλικού φόρου αρκετά ασφυκτικού. Εκτός απ' αυτά, το νομικό καθεστώς των γεωργών, που επιβλήθηκε μετά τη μεγάλη θνησιμότητα και που συνεχιζόταν να εφαρμόζεται πολλές φορές και μετά, ήθελε να καθορίσει ανώτατα όρια αμοιβών και γι' αυτό δεν το καλοβλέπανε. Οι δουλοπάροικοι θέλανε, από την άλλη, να είναι ελεύθεροι, να μην κάνουν τις αγγαρείες που τους επιβάλλανε. Αλλά το κίνημα δεν συγκέντρωσε μόνο τους χωρικούς αυτών των χωριών. Ακόμα και οι έμποροι και οι βιοτέχνες από την ύπαιθρο πήραν μέρος σ' αυτή την εξέγερση, καθώς και κάτοικοι των γειτονικών πόλεων με ένα μέρος από τις λαϊκές τάξεις του Λονδίνου. Φαίνεται όμως πως οι λίγοι μικροευγενείς που έπαιζαν κάποιο ρόλο στην Εξέγερση των εργαζομένων είχαν προσωπικούς λόγους, άσχετους με τις δυσκολίες και τις φιλοδοξίες που απασχολούσαν το σύνολο των ευγενών (gentry). Ξεσηκωμός κοινωνικά ανάμικτος και πολύμορφες διεκδικήσεις: το ζήτημα ήταν να καταργηθεί ένας ορισμένος τύπος φορολογίας, ύστερα να καταργηθεί ο θεσμός του δουλοπάροικου (villeinage), με μια γενική απελευθέρωση, και τέλος να προωθηθεί, στο όνομα του χριστιανισμού, η οικονομική ισότητα ανάμεσα στους ανθρώπους· το πρόγραμμα που παρουσίασε ο Σμίθφηλντ στον Ριχάρδο Β' στις 15 Ιουνίου πρότεινε, από τη μια, την επιστροφή στο νομικό καθεστώς του Ουίντσεστερ (1285), που εμπιστευόταν ειδικά στον ίδιο το λαό τη διατήρηση της κοινής ειρήνης, και από την άλλη την απαγόρευση κάθε νομικής αποκήρυξης την κατάργηση της δουλείας, την κατανομή από τους άρχοντες στους υπομισθωτούς των δικαιωμάτων δασηχρησίας, τη δήμευση της εκκλησιαστικής περιουσίας που θα μοιραζόταν στους ενορίτες, τη διατήρηση μιας και μόνης επισκοπής για όλο το βασίλειο. Κοντολογής, ένα πρόγραμμα βέβαια ριζοσπαστικό, ουτοπικό, αλλά ομοιογενές, που κρύβει τη σφραγίδα πραγματικών πολιτικών στοχαστών, με πιο γνωστό τον παπά Τζων Μπωλ. Οι τσέχικες εξεγέρσεις Ο ουσίτικος ξεσηκωμός που συγκλόνισε τη Βοημία από το 1419, είχε μια άλλη διάρκεια και έκταση, αλλά σε πολλά σημεία μπορεί να συγκριθεί με τις άλλες εξεγέρσεις. Μετά το θάνατο του Βενσέσλαου Δ' που είχε φιλονικήσει με την Εκκλησία, την αστική τάξη, τους ευγενείς και τους Τσέχους Πανεπιστημιακούς που είχαν επηρεαστεί από τη θεωρία του Ιωάννη Ούσιου και του Ιερώνυμου της Πράγας και υποστήριζαν μια θρησκευτική μεταρρύθμιση σε βάθος, ο μικρότερος αδελφός του και διάδοχος, Σιγισμούνδος, βασιλιάς των Ρωμαίων και της Ουγγαρίας, όταν θέλησε να στεφθεί βασιλιάς, συνάντησε μια εθνική αντιγερμανική αντίσταση· ένας από τους αρχηγούς της ήταν ένας Τσέχος ευγενής, ο Ιωάννης Ζίζκα. Από το 1420 ως το 1436, η Βοημία έμεινε χωρίς βασιλιά· Digitized by 10uk1s

την εξουσία ασκούσαν τα Κράτη όπου κυριαρχούσαν οι μικροί και μεγάλοι ευγενείς και μερικά στοιχεία από τις πόλεις. Πολλές φορές, οργανώθηκαν σταυροφορίες κατά των αιρετικών αυτών που σήκωσαν κεφάλι στον πραγματικό βασιλιά τους· αλλά χάρη στην αποφασιστικότητά τους και τη στρατιωτική τους οργάνωση, οι Τσέχοι νίκησαν σε πολλές αιματηρές μάχες (Ζάτεντ, 1421· Κούτνα Χόρα, 1422· Ούστι, 1425). Οι σταυροφόροι προτιμούσαν τη φυγή παρά να πολεμήσουν αυτούς που έβλεπαν σαν τους πραγματικούς «στρατιώτες του Θεού» και που όταν πέρασαν στην επίθεση, οργάνωσαν καταστρεπτικές επιδρομές ως τη Σιλεσία, τη Θουρίγγη, τη Βαυαρία και την Πολωνία. Ωστόσο, ανάμεσα σε δυο νίκες ή δυο εκστρατείες, οι Ουσίτες παρατούσαν τη μονάδα τους· αξεπέραστες αντιζηλίες χώριζαν πράγματι τους χωρικούς, τους μικροαστούς, αυτούς που έλεγαν Θαβωρίτες και τους ευγενείς, τους κάτοικους της Πράγας, τους πανεπιστημιακούς δασκάλους, οπαδούς κάποιου συμβιβασμού (τους έλεγαν Καλιξτινούς). Αυτοί οι τελευταίοι είχαν σαν πρόγραμμα τα Τέσσερα Άρθρα (Compactata) που είχε διακηρύξει η γενική Συνέλευση της 3ης Απριλίου 1420· κανένα από τα άρθρα δεν είχε μια όποια κοινωνικο-οικονομική επίπτωση, εκτός από το τρίτο, που πρόβλεπε τη λαϊκοποίηση της εκκλησιαστικής περιουσίας. Αντίθετα όμως, οι Θαβωρίτες αποσκοπούσαν σε μια πλήρη αναστάτωση της κοινωνικής τάξης. Όπως λέει ο Αινείας Σύλβιος Πικκολομίνι «θέλανε να ζούνε μέσα στη μίμηση της πρώτης Εκκλησίας και τα πάντα ήταν κοινά γι' αυτούς· αποκαλούσε ο καθένας τους αδελφό τον άλλο και του έδιναν ό,τι του έλειπε». Το σύνθημά τους ήταν: «Τα πάντα κοινά για όλους· κανένας δεν πρέπει να έχει κάτι δικό του, γιατί έτσι αμαρτάνει θανάσιμα». Εκτός απ' αυτά, στους κόλπους τους παρουσιάστηκε ένα χιλιαστικό κίνημα, με την προτροπή του παπά Μαρτίνου Χούσκα, που δίχως άλλο είχε επηρεαστεί ο ίδιος από τις ιδέες του Ιωακείμ ντε Φλορ και των Αδελφών του Ελεύθερου Πνεύματος που του μεταδώσανε οι «Πικαρδοί» ή «Μπεγκάρ» όταν ήρθαν να πάρουν μέρος στην τσέχικη επανάσταση. Γι' αυτούς τους χιλιαστές, ο Χριστός είχε ήδη ξαναγυρίσει ανάμεσα στους ανθρώπους, αλλά κρυφά· για να βοηθήσουν και να επισπεύσουν την εμφάνισή του «εν πλήρει δόξη», έπρεπε να εξαγνιστεί αυτός ο κόσμος ξεριζώνοντας ανελέητα το κακό. Έτσι θ' αρχίσει ένας Χρυσός Αιώνας χιλιόχρονος, όπου η ανθρωπότητα, λυτρωμένη από κάθε είδους δουλεία, και οφειλή, από την πείνα, τη δίψα, τον πόλεμο, θα μπορέσει να γνωρίσει μια πλήρη επίγεια ευτυχία. Η διαμάχη ανάμεσα στους Θαβωρίτες και τους Καλιξτινούς τέλειωσε με τη νίκη των τελευταίων στο Λιπάνι το 1434. Αμέσως μετά, οι Ουσίτες μπόρεσαν να συνεχίσουν τις διαπραγματεύσεις τους με τη Σύνοδο της Βασιλείας και το βασιλιά Σιγισμούνδο. Το 1436 αυτός αφού δέχτηκε τα Τέσσερα Άρθρα του 1420, μπόρεσε ν' ανακτήσει τη κληρονομιά του σε μια Βοημία εξουθενωμένη αλλά υποταγμένη. Η κρίση στην περίοδο 1378-1382 Στην περίοδο 1378-1382 περίπου, πολλές πόλεις γνώρισαν πολύ σημαντικά κοινωνικά κινήματα. Στη Φλωρεντία, ήταν η εξέγερση των ζητιάνων, των κουρελήδων (Ciompi), των sottoposh (υποτελών) υφαντουργών: δέκα χιλιάδες περίπου μισθωτοί απασχολούμενοι σε 279 επιχειρήσεις της πόλης και που η αμοιβή τους ήταν ασήμαντη για δεκάξι και δεκαοκτώ ώρες εργασίας· κινδύνευαν επίσης από υποαπασχόληση ή ήταν θύματα των 122 ημερών αργίας κάθε χρόνο. Ο λήθαργος της οικονομίας, μια βαριά φορολογία, σαν συνέπεια του πολέμου των Οκτώ Αγίων, διάφορα μέτρα για να αναχαιτιστούν μεγαλύτερες αμοιβές πολλές φυλακίσεις για χρέη, η εξουσία στα χέρια πια των επιχειρηματιών του κόμματος των Γουέλφων σε βάρος του κόμματος των Γιβελίνων και των πιο ασήμαντων βιοτεχνών: όλα αυτά τα στοιχεία έδειχναν πως αυτή η πολύ ζωηρή δυσαρέσκεια ήταν πολύ δικαιολογημένη. Ύστερα από τις ταραχές της 21ης Ιουλίου 1378 που υποκίνησε ένας αρχιμάστορας λαναράς, ο Μιχαήλ ντε Λάντο, οι Τσιόμπι καταλάβανε το παλάτι του Διοικητή . Πέτυχαν την άδεια για τρία νέα τεχνικά επαγγέλματα: βαφείς (σ' αυτή την κατηγορία έμπαιναν και οι λαναράδες, όσοι πλέναν το μαλλί, μερικοί υφαντουργοί)· οι τεχνίτες προστηθίων, μαζί με τους ράφτες, τους υφασματοψιλωτές, τους πιλοποιούς· κι ο λαουτζίκος, με τους κλώστες, τους Digitized by 10uk1s

χαμάληδες και τους χειρώνακτες. Από δω και μπρος, οι minuti (ο λαουτζίκος), οι popolani (λαϊκοί άνθρωποι), ο λιτοδίαιτος λαός (σε αντίθεση με το λιπόσαρκο λαό) είχαν τη δική τους κοινωνικοπολιτική οργάνωση, μπορούσαν να επιδείξουν νόμιμα τη δύναμή τους μέσα στην πόλη και στην ανάγκη να επιβάλουν το νόμο. Ο Μιχαήλ ντε Λάντο έγινε δικαστικός άρχοντας. Φυσικά, αυτή η επανάσταση επιδείνωσε την κρίση. Συνέπειά της, ήταν μια νέα αναταραχή στις 27 Αυγούστου. Αυτή τη φορά, ο λαουτζίκος μπόρεσε να επιβάλει τη δική του διοίκηση. Αλλά οι άλλοι τεχνίτες, σπουδαίοι και ασήμαντοι, δεν άργησαν ν' αντιδράσουν: σε μια πρώτη φάση, τα επαγγέλματα του λαουτζίκου καταργήθηκαν, οι υποκινητές του Ιουλίου εκτελέστηκαν· ύστερα ήρθε η ώρα να διαλυθούν οι βαφείς και οι τεχνίτες προστηθίων. Τον Ιανουάριο 1382, αντικαταστάθηκε το παλιό σύνταγμα και το κόμμα των Γουέλφων ανακτούσε πάλι την εξουσία. Στη Γαλλία, τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Καρόλου ΣΤ' σημαδεύτηκαν από μια σειρά εξεγέρσεις μέσα στις πόλεις όπως και σε πολλές στη νότια Γαλλία, στο Παρίσι (εξέγερση των σφυροποιών), στην Αμιένη, τη Ρουέν και σε πολλά πιο ασήμαντα κέντρα της Νορμανδίας. Στην αρχή, ήταν μια διαμαρτυρία κατά των βασιλικών φόρων κι ένας τρόπος για να εμποδίσουν την επιβολή τους ξανά. Αλλά οι άνθρωποι των μικρών τάξεων (homines vilis status, infimi = ασήμαντοι), οι φουκαράδες, οι υπηρέτες (famuli) (ανάμεσα σ' αυτούς επιστρατεύονταν οι στασιαστές) θέλανε, στην πραγματικότητα, με τη λεηλασία και τη βία, ν' αποτινάξουν τη σκληρή κηδεμονία των αστικών ολιγαρχιών που, κατατρομαγμένες, δεν άργησαν να προχωρήσουν σε μια πολιτική συνδιαλλαγής και μάλιστα ταπεινής υποταγής, απέναντι στη μοναρχική εξουσία. Όσο για την εξέγερση της Γάνδης την εποχή του Φιλίππου Βαν Αρτεβέλντε (1379-1382) έχει κι αυτή ένα λαϊκό χαρακτήρα, έστω κι αν η αποτυχία της εξηγείται, κατά μεγάλο μέρος, από την αδιαφορία της πεδινής υπαίθρου, μαζί με τους ενδοιασμούς και την αντίθεση πολλών φλαμανδικών πόλεων, μ' επικεφαλής τους τη μεγάλη αντίπαλο που ήταν η Μπρυζ. Αυτή η γρήγορη αναδρομή στις κοινωνικές ταραχές που αναστάτωσαν τη Δύση από τα μέσα του 14ου ως τα μέσα του 15ου μας οδηγεί σ' ορισμένες διαπιστώσεις. Φυσικά, αυτές οι στάσεις ή ανταρσίες δεν γενικεύτηκαν ούτε μέσα στο χρόνο, ούτε μέσα στο χώρο. Το μεγαλύτερο μέρος του ευρωπαϊκού χώρου τις αγνόησε. Η Ζάκερι του 1358, η Ανταρσία των εργαζομένων στην Αγγλία το 1381 δεν κράτησαν παρά λίγες βδομάδες. Αλλά και οι διάφορες εξεγέρσεις μέσα στις πόλεις, αν και καλύτερα οργανωμένες, αποκάναν κι έσβησαν αρκετά γρήγορα. Αν η τσέχικη εξέγερση κράτησε πιο πολύ, αυτό εξηγείται από το θρησκευτικό και εθνικό συνάμα χαρακτήρα της. Χωρίς την εξωτερική απειλή, το Θαβώρ θα είχε συντριβεί πολύ πιο γρήγορα. Παρ' όλα αυτά θα πέφταμε έξω αν μειώναμε τη σημασία αυτών των κινημάτων. Γιατί εξαιτίας της δεσπόζουσας νοοτροπίας ήταν δύσκολο να πραγματοποιηθεί μια κοινωνική εξέγερση. Όσοι την υποκινούσαν έπρεπε να έχουν κάποια δόση τρέλας ή τόλμης. Όταν εκδηλώνεται, κάθε εξέγερση, έχει μεγάλη σημασία, γιατί φέρνει στο φως συγκρούσεις, μνησικακίες, μίση αλλά και όνειρα, μια εσχατολογική ελπίδα, που όσο κι αν παρέμεναν στην αφάνεια για πολύ καιρό, ήταν αρκετά διαδεδομένα και αναβλύζαν μέσα από τα κατάβαθα των συνειδήσεων. Οι μεταδοτικές συνέπειες γίνονται αισθητές πολλές φορές και κυρίως στην περίοδο 1378-1382, όπου ούτε τα πολιτικά σύνορα ούτε τα γεωγραφικά εμπόδια δεν ήταν αρκετά για να σταματήσουν αυτό τον επαναστατικό άνεμο που φύσηξε τότε πάνω σ' ένα μεγάλο μέρος της Δύσης. Είναι αξιοσημείωτο πως τα συνθήματα των χωρικών του Έσσεξ και του Κεντ συγγενεύουν κάπως με την ιδεολογία που διάλεξε ένα μέρος των Τσέχων, μια γενιά αργότερα. Ένας φλωρεντινός έμπορος που ζει την εξέγερση των σφυροποιών στο Παρίσι, βλέπει πως δεν απέχει πολύ από την εξέγερση των Τσιόμπι. Η ιδέα ότι όλοι οι άνθρωποι, παιδιά του Αδάμ που λύτρωσε το αίμα του Ιησού Χριστού, κοινωνούσαν στην ίδια ελευθερία και μπορούσαν να διεκδικήσουν, πέρα από τις «τάξεις» και «την κοινωνική κατάκτηση», μια θεμελιακή ισότητα, ήταν φαίνεται, αρκετά διαδεδομένη μέσα Digitized by 10uk1s

στο σύνολο της χριστιανοσύνης. Ας σημειώσουμε ακόμα ότι οι λαϊκές αναστατώσεις έγιναν συχνά σε περιοχές οικονομικά και ίσως επίσης πνευματικά, αναπτυγμένες, μέσα ή κοντά στις μεγάλες πόλεις. Φυσικά, οι οικονομικές δυσκολίες και αστάθειες ήταν η βασική αιτία των εξεγέρσεων, που φέρναν αντιμέτωπους τους φτωχούς, τους ταπεινούς, τους ασήμαντους όχι μόνο με την τάξη των αρχόντων (ευγενείς και ανώτατους κληρικούς συνάμα) αλλά και με το σύνολο των πλούσιων, των «καθώς πρέπει», των προκρίτων αλλά πολλές φορές, οι φουκαράδες οι περιθωριακοί, οι άνθρωποι του λαού, οι κοινοί άνθρωποι υποστηρίχτηκαν και πλαισιώθηκαν από μέλη ενδιάμεσων στρωμάτων και μάλιστα πατρικίων ή ευγενών που τους ξεσήκωνε η φιλοδοξία ή η δημαγωγία. Έχουμε λοιπόν να κάνουμε μ' ένα συνασπισμό πολύπλοκο και εύθραυστο από παράλληλα ή αποκλίνοντα συμφέροντα, που επωφελούνταν από τη γενική κατάσταση για να υλοποιήσουν τις διεκδικήσεις τους. Δεν θα μπορούσαμε να πούμε πως κανένα απ' αυτά τα κινήματα δεν κατέληξε κάπου. Είχε φορές που το αποτέλεσμα ήταν αντίθετο· η Ζάκερι και η εξέγερση του Παρισιού που συμβολίζεται από το όνομα του Ετιέν Μαρσέλ κατέληξαν να σταθεροποιήσουν την επιρροή των ευγενών και να ενισχύσουν τους δεσμούς τους με τη δυναστεία των Βαλουά, τον καιρό του Κάρολου Ε'. Οι πολλές αντιφορολογικές εξεγέρσεις που έγιναν στις γαλλικές πόλεις από την εποχή του Φιλίππου ΣΤ' ως του Λουδοβίκου ΙΑ' δεν εμπόδισαν να συσταθεί ένα ιδιαίτερα αποτελεσματικό και απαιτητικό σύστημα φορολογίας. Είναι πιθανό να χειροτέρεψε η θέση των Τσέχων χωρικών μετά την ήττα των πιο φανατικών δυνάμεων του Ουσίτικου κινήματος. Όσο για την απελευθέρωση των Άγγλων bondmen (δούλων) δεν ήταν σίγουρα αποτέλεσμα της Ανταρσίας των εργαζομένων, αλλά επακόλουθο μιας πλήρους αλλαγής στις οικονομικές συνθήκες γενικά. Δεν είναι βέβαιο ωστόσο, πως οι άρχοντες και τα Κράτη αδιαφόρησαν τελείως μπροστά στη λανθάνουσα αντίθεση των υπηκόων τους και των υποτακτικών τους· θέλανε δεν θέλανε, έπρεπε να την υπολογίσουν για να μπορέσουν να προλάβουν μια νέα ανοιχτή εξέγερση που κινδύνευε να προκληθεί από μια στάση ολότελα αδιάλλακτη.

ΕΜΠΟΡΟΙ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΕΥΜΑΤΑ Ενώ η αγροτική παραγωγή δοκιμαζόταν σχεδόν παντού από σοβαρές δυσκολίες και η βιομηχανική δραστηριότητα κυμαινόταν ανάλογα με τις περιοχές, αλλά χωρίς να συναντά, πουθενά μια αναμφισβήτητη ορμή, το μεγάλο εμπόριο πέτυχε να προσαρμοστεί καλύτερα στη γενική συστολή της οικονομίας οπότε κι έγινε το κινητήριο στοιχείο μέσα σε μια υποτονική Ευρώπη. Εμπορικές τεχνικές Τεχνικές τροποποιήσεις εξηγούν τη σχετική αυτή ευημερία. Λίγες βελτιώσεις σίγουρα, στις χερσαίες μεταφορές. Είναι μάλιστα πιθανό να είχαν χειροτερέψει πολλοί εξοχικοί δρόμοι. Γεφύρια παραμελήθηκαν, έσπασαν, αχρηστεύθηκαν. Πολλές φορές, με τους πολέμους και τις ταραχές οι επικοινωνίες έγιναν ιδιαίτερα επικίνδυνες. Ωστόσο, υπήρχαν ειδικευμένοι μεταφορείς, όπως οι αγωγιάτες του Μπεάρν, της Αραγωνίας και του κάτω Λαγκεντόκ που χρησιμοποιούσαν οι έμποροι της Τουλούζης. Το άλογο φαίνεται να έπαιζε ένα αυξανόμενο ρόλο στις άμαξες με δύο ή τέσσερις ρόδες. Στα τέλη του 14ου αιώνα, εμφανίζεται ο κινητός ρυμός, ενώ διαρρυθμίζονται τα πρώτα «κινούμενα αμαξάκια» για την ψυχαγωγία και την άνεση των Μεγάλων. Τα μεγάλα και τα μικρά ποτάμια συνέχιζαν πάντα να εξυπηρετούν, και ήταν πολλά τα πλοιάρια στο Ροδανό, το Λίγηρα και το Σηκουάνα. Έμποροι και μεταφορείς συνεταιρίζονταν για να υπερασπίσουν Digitized by 10uk1s

καλύτερα τα συμφέροντά τους. Οι Κάτω Χώρες χρησιμοποιούσαν τα κανάλια και η στάθμη του νερού κανονιζόταν μ' ένα σύστημα από αυλάκια και υδροφράκτες. Οι έμποροι της γερμανικής Χάνσας είχαν στη διάθεσή τους, για να κατεβαίνουν και ν' ανεβαίνουν τα ποτάμια της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης, κάθε λογής πλεούμενα, από την απλή βάρκα ως το πλοίο με κατάστρωμα. Στην υπηρεσία του Τευτονικού τάγματος, η επιτροπή των oldesten συντηρούσε την κοίτη των ποταμών και φρόντιζε για την ασφάλεια των μεταφορών. Στα τέλη του 14ου αιώνα, ανοίχτηκε ένα κανάλι μεταξύ Πρέγκελ και Κουρίσες Χαφ κι έτσι συνδέθηκε εσωτερικά το Ντάντζιχ με το Κόβνο· την ίδια εποχή, το κανάλι του Στεκνίτζ ακολουθώντας το δρόμο, ένωσε τη Βρέμη με το Αμβούργο. Διαρρυθμίστηκαν και ποταμίσια λιμάνια για να διευκολύνουν τα φορτώματα από πλοίο σε πλοίο. Τις ίδιες βελτιώσεις ξαναβρίσκουμε σ' ορισμένα θαλασσινά λιμάνια. Αποβάθρες, πλωτές γέφυρες, κυματοθραύστες, φωτιές, φανάρια, φάροι, γερανοί, λιμανάκια για επισκευή των πλοίων, όλα αυτά, δεν είναι το 1450 τόσο σπάνια όσο το 1300. Οι θαλασσινοί χάρτες διαδόθηκαν σιγά-σιγά ξεκινώντας από τη Μεσόγειο. Εφευρέσεις από τους προηγούμενους αιώνες όπως η πυξίδα, το πρυμναίο πηδάλιο, γνώρισαν μια μεγάλη διάδοση. Αλλά κυρίως, κατασκεύασαν πιο μεγάλα, πιο θαλασσινά και πιο ευκολοκίνητα καράβια. Στον χανσεατικό κόσμο, η Κόγγα που πρωτοφάνηκε στα τέλη του 12ου αιώνα, και που μπορούσε να έχει 30 μ. μήκος, 7 πλάτος και 3 πάνω από τη θάλασσα, με χωρητικότητα 100 λαστ (200 τόνοι), αντικαταστάθηκε από ένα ρηχό πλεούμενο με πολλά κατάρτια, έναν πιο σημαντικό εξοπλισμό και που έφτανε τους 300 τόνους. Στο 15ο αιώνα, διασχίζουν τον Ατλαντικό, πολύ συχνά, με δικάταρτα καράβια. Το μεγάλο κατάρτι μ' ένα μεγάλο τετράγωνο πανί και παπαφίγκους κάτω από την κόφα, και από πάνω, ένα άλλο τετράγωνο πανί, πολύ μικρό· το μικρό κατάρτι, προς τα πίσω, έχει ένα λατινικό ή τετράγωνο πανί. Στη Μεσόγειο η ελαφριά γαλέρα, είναι κυρίως ένα πολεμικό πλοίο που κινείται χάρη σ' ένα μεγάλο πανί δεμένο στο μπροστινό κατάρτι, αλλά και χάρη στους 160 κωπηλάτες περίπου· ξεχώριζε από την εμπορική γαλέρα, αργή αλλά σίγουρη, χωρητικότητας μέχρι 300 τόνους. Αν η γαλέρα κυριαρχούσε στη Βενετία, την Πίζα, τη Μασσαλία και τη Βαρκελώνη, η nau, ή nave ή cocca, ή καφάκα, παραλλαγή κάποιου ατλαντικού πρότυπου, υπερτερούσε στη Γένοβα· με τα τρία του κατάρτια, το γενοβέζικο αυτό καράβι που μπορούσε να φτάσει τους 1.000 τόνους, ήταν ειδικά φτιαγμένο για να μεταφέρει βαριά προϊόντα, σπόρους, αλάτι, λάδι και κυρίως στύψη. Βελτιώνεται επίσης η εμπορική και οικονομική τεχνική, κυρίως ως τα μέσα του 14ου αιώνα και ύστερα έχουμε ένα άλλο στάδιο που συνεχίζεται σχεδόν ως λίγο πριν το 16ο αιώνα. Τα πρώτα αναμφισβήτητα παραδείγματα θαλασσινών ασφαλειών διαπιστώνονται στο Παλέρμο, στο 1350 περίπου, πότε για τα εμπορεύματα, πότε για τα ίδια τα πλοία. Για τη Φλωρεντία, πρέπει να περιμένουμε το 1379. Στο 15ο αιώνα, η ασφάλεια φλωρεντινού τύπου εκάλυπτε τόσο ένα καράβι, για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα, όποιες κι αν ήταν οι μετακινήσεις αυτού του πλοίου, όσο κι ένα ορισμένο ταξίδι, που το δρομολόγιό του και τις συνθήκες του καθόριζε σχολαστικά το συμβόλαιο. Τότε κυρίως για μια γαλέρα, το ασφάλιστρο ήταν μικρό: 6% π.χ. για ένα ταξίδι από τη Γένοβα στην Αγγλία. Ο ανταγωνισμός μεταξύ των ασφαλιστών ευνοούσε από την άλλη, τους εμπόρους, που, για πολύ καιρό, επωφελήθηκαν από πολύ φτηνά ναύλα, επειδή ο εμπορικός στόλος είχε σχετική σημασία. Ειδικές ασφάλειες προστάτευαν ακόμα από τις φουρτούνες, τους πειρατές ή τους κουρσάρους. Αρκετές ήδη το 12ο και 13ο αιώνα, οι εμπορικές εταιρείες ήταν πια κάτι συνηθισμένο στο τέλος του Μεσαίωνα. Σε πολλές περιπτώσεις, οι συνέταιροι ήταν λίγοι, για περιορισμένο διάστημα και τα κεφάλαια όχι τόσο σημαντικά. Η κατανομή των κερδών κυμαινόταν, ανάλογα με το κεφάλαιο του συνεταίρου και τη συμμετοχή του στην όλη επιχείρηση. Φυσικά κάθε έμπορος μπορούσε να πάρει μέρος σ' ένα μεγάλο αριθμό εταιρειών, ανεξάρτητων μεταξύ τους. Αλλά υπήρχαν επίσης και μόνιμες εταιρείες. Μπορούμε, κατά κάποιο τρόπο, να δούμε το Τευτονικό Digitized by 10uk1s

Τάγμα σαν μια εμπορική εταιρεία, με το κεφάλαιό της, τα «μεγάλα οικονομεία» της στο Μάριεμπουργ και την Καινιξβέργη, το δίκτυο των μισθοδοτούμενων ταχυδρόμων της, τους μεσίτες και υπαλλήλους της. Στην Τοσκάνη, στις μεγάλες εταιρείες που περιοδικά τις ανανέωναν (Μπάρντι, Περούτσι, Γκουάρντι, Στρότζι, Μέδικοι), ξεχώριζαν το κοινωνικό κεφάλαιο (ή corpo = σώμα) που έφερναν οι συνέταιροι που διευθύνανε την επιχείρηση και μοιράζονταν τα κέρδη, από το κεφάλαιο που σχημάτιζαν οι καταθέσεις τρίτων, και που εξοφλούσαν «άμα τη εμφανίσει» και ανταμείβανε με καθορισμένους τόκους (sopracorpo, fuori del corpo)· αυτές οι εταιρείες που μπορούσαν να χειριστούν τεράστια ποσά και να συντηρούν πολλούς μισθωτούς, προσπαθούσαν να έχουν κάθε είδους δραστηριότητες βιομηχανικού, τραπεζιτικού ή εμπορικού τύπου και να κινούνται σε όσο γινόταν πιο μεγάλη διεθνή κλίμακα. Η προσφυγή στο γραπτό έγινε πιο συστηματική: από τα τέλη κιόλας του 13ου αιώνα, η λογιστική με αντίγραφο που, σαν αρχή, επιτρέπει ένα πραγματικό οικονομικό απολογισμό, εμφανίζεται στη Γένοβα, στη Λομβαρδία και στην Τοσκάνη, σχεδόν ταυτόχρονα. Τότε είναι που η επιχείρηση, ανεξαρτοποιείται από τον ή τους ιδιοκτήτες της, γίνεται νομικό πρόσωπο, έχει τη δική της επωνυμία. Στα μέσα του 15ου αιώνα, ένας Ιταλός έμπορος από τη Ραγούμα, ο Μπενεντέτο Κοτρούλι, τονίζει στο βιβλίο του Περί εμπορίου και του τελείου εμπόρου, την ανάγκη για κάθε έμπορο όχι μόνο να είναι «ικανός στη γραφή», αλλά και να διατηρεί τα κατάστιχά του μεθοδικά: γι' αυτό το σκοπό, ο Κοτρούλι προβλέπει να κρατά πάνω του ο έμπορος ένα μικρό σημειωματάριο όπου θα γράφει, όχι μόνο μέρα με τη μέρα, αλλά και ώρα με την ώρα, κάθε λεπτομέρεια από τις συναλλαγές του. Χάρη σ' αυτό το καρνεδάκι, ο έμπορος θα σημειώνει, κάθε βράδυ ή κάθε πρωί, σ' ένα μνημόνιο όλες τις εμπορικές πράξεις της μέρας ή της προηγούμενης: πωλήσεις, αγορές, πληρωμές, αποδείξεις πληρωμής, επιστροφές οφειλών, συναλλαγές, υποσχέσεις, κλπ. Αυτά όλα θα τα περάσει ύστερα σ' ένα βιβλίο-ημερολόγιο. Τέλος διάφορα τεφτέρια θα τον βοηθήσουν για τους ισολογισμούς του, θα υπάρχει μια λογιστική ταμείου, μια άλλη για τα αποθηκευμένα εμπορεύματα, μια άλλη για την ακίνητη περιουσία, και μια άλλη ακόμα για τις πιστώσεις και τις χρεώσεις που αφορούν τρίτους. Ο έμπορος θα έχει επίσης δύο βιβλία: στο ένα θα καταγράφει τις εκθέσεις που του στέλνουν οι πράκτορές του, ταχυδρόμοι και αντιπρόσωποι, στο άλλο την αλληλογραφία του, δηλαδή τα γράμματα που στέλνει ο ίδιος. «Επιπλέον, οφείλετε να έχετε σε τάξη το γραφείο σας και να γράφετε σ' όλα τα γράμματα που λαβαίνετε την προέλευσή τους και το έτος και τη μέρα που τα λάβατε. Κι έπειτα, κάθε μήνα, πρέπει να κάνετε πακέτο αυτά τα γράμματα και να βάζετε κάθε πακέτο στο συρτάρι που πρέπει, καθώς και όλα τα άλλα έγγραφα: συμβόλαια, όργανα, χειρόγραφα, συναλλαγματικές, αναφορές, ασφάλειες κλπ.». Συμβουλές αρκετά φιλόδοξες βέβαια, που δύσκολα τηρούσαν οι μεγάλοι έμποροι στο 14ο και 15ο αιώνα: παρ' όλα αυτά σώθηκαν, γι' αυτή την εποχή, πάρα πολλά εμπορικά αρχεία, σχετικά με την Ιταλία (Μπαντοέρ, Μέδικοι, Ντατίνι), τη Γερμανία (εταιρεία του Ράβενσμπουργκ, οι Χανσεάτες Βίκο ντε Γκέλντερσεν και Χίλντεμπραντ Φεκινχούζεν), την Αγγλία (Σελίς), τη Γαλλία (αδελφοί Μπονί, από το Μοντωμπάν, ο Ζακέ ντυ Μπουάλ, από την Ανζέ, ο Ζαν Λαπεΐρ, από τη Τουλούζη). Τέλος, οι συναλλαγματικές, που επέτρεπαν όχι μόνο ν' αποφεύγεται η μεταφορά των ίδιων των νομισμάτων αλλά και να κερδοσκοπούν πάνω στα συναλλαγματικά επιτόκια από τη μια χρηματαγορά στην άλλη και να εφαρμόζουν τη μικροπρόθεσμη πίστωση, είχαν διαδοθεί σχεδόν παντού. Φαίνεται μάλιστα ότι τότε πρωτοπαρουσιάστηκαν (Πίζα, 1374) πραγματικές επιταγές. Χώροι τραπεζικών συναλλαγών, με νομισματική διατίμηση, σύμφωνα με τους κανόνες των πιθανοτήτων, υπήρχαν στο Λονδίνο, τη Μπρυζ, το Παρίσι, τη Βαρκελώνη, την Αβινιόν, στην Πάλμα της Μαγιόρκας, σίγουρα στη Σεβίλη, στην Κωνσταντινούπολη (ως το 1453), στην Μπολώνια, τη Φλωρεντία, τη Γένοβα, τη Λούκα, το Μιλάνο, τη Νάπολη, το Παλέρμο, την Πίζα, τη Ρώμη (μεταβατικός χώρος, ανάλογα με τις μετακινήσεις των Παπών και της Αυλής τους), στη Σιένα και τη Βενετία· μετά το 1418, το Παρίσι χάνεται κι έχουμε στη θέση του τη Γενεύη και τη Λυών όσο διαρκούσαν οι οικουμενικές Σύνοδοι, τέτοιοι χώροι ήταν η Κωνσταντία και η Βασιλεία· είναι Digitized by 10uk1s

χαρακτηριστικό πως ο χανσεατικός κόσμος που κατέφευγε και με πολύ αποτελεσματικό τρόπο, σ' εμπορικές μεθόδους όχι και τόσο εξελιγμένες, δεν είχε χρηματαγορά· μια απόπειρα των Μεδίκων ν' ανοίξουν μια τέτοια αγορά στη Λύμπεκ απέτυχε, εξαιτίας της δυσπιστίας των Γερμανών μπροστά σ' αυτή τη διείσδυση των Ιταλών επιχειρηματιών στο δικό τους χώρο. Θα χρειαζόταν μια εκτεταμένη έρευνα, αν θέλαμε να εκτιμήσουμε, σ' όλες του τις διαστάσεις το διεθνές εμπόριο, θα έπρεπε ν' αναφέρουμε διαδοχικά τη συμπληρωματική ή ανταγωνιστική δράση της Βαρκελώνης, της Γένοβας, της Μασσαλίας, του Μονπελιέ και της Ναρμπόν, την άνοδο της Αβινιόν, το σκληρό ανταγωνισμό της Φλωρεντίας, της Πίζας και της Σιένας, το ρόλο της Μπρυζ δίχως άλλο το πιο σημαντικό από τα κέντρα ανακατανομής των εμπορευμάτων, την ακτινοβολία κι ύστερα την έκλειψη του Παρισιού, τη διείσδυση των εμπόρων της Λούκα και της Λομβαρδίας στο γαλλικό χώρο τους Βρετόνους ναυτικούς, αυτούς τους αγωγιάτες του Ατλαντικού (που επωφελήθηκαν, μετά τα 1380 από την ουδετερότητα του δουκάτου τους), τους στόλους μεταφοράς κρασιού ανάμεσα στο Μπορντώ, τη Φλάνδρα και την Αγγλία, το εμπόριο του αγγλικού μαλλιού, μονοπώλιο των Staplers. Επειδή κάτι τέτοιο είναι δύσκολο, θα περιοριστούμε ν' αναφέρουμε σύντομα, ένα μικρό αριθμό διεθνών κέντρων και οργανισμών που μεταξύ του 1350 και 1450 μπόρεσαν, με κάποιο τρόπο να επιβληθούν. Βενετία Σ' αυτή την πόλη, οι έμποροι αποτελούν ίσως, με τις οικογένειές τους, το 6% του πληθυσμού. Στο 14ο αιώνα προσφεύγουν ακόμα στο σύστημα της προμήθειας: το εμπόρευμα στέλνεται σ' ένα παραγγελιοδόχο, που βρίσκεται μόνιμα στο χώρο του προορισμού και που εισπράττει μια προμήθεια 2% από το εμπόρευμα που θα πουλήσει και 1% από τα προϊόντα που πρέπει ν' αγοράσει για τα ναύλα επιστροφής. Η τυπική σταδιοδρομία ενός Βενετού ευγενούς που ασχολείται με το εμπόριο είναι αυτή: ύστερα από τις σπουδές του, με ιδιαίτερη έμφαση στη γραμματική και την αριθμητική, ο νεαρός πατρίκιος μπαίνει στην υπηρεσία της Δημοκρατίας, π.χ. σε μια από τις γαλέρες που ναυλώνει η πόλη του. Αφού εξοικειωθεί με τη θάλασσα, πηγαίνει σε διάφορα εμπορεία της Ανατολής, αλλάζοντας συνεχώς τόπο διαμονής. Στα σαράντα του πια, αρχίζει η δεύτερη περίοδος της ενεργού ζωής του: με έδρα του την Κρήτη, την Κωνσταντινούπολη ή τη Βενετία, διευθύνει την οικογενειακή επιχείρηση, συμμετέχει στα κοινά, εξασκεί δημοτικά αξιώματα ή κυβερνά μια κρατική γαλέρα. Ο 15ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την αυξανόμενη σημασία της δημόσιας εξουσίας που διοχετεύει, πλαισιώνει, τονώνει όλη την οικονομική ζωή από τον ολοένα πιο έντονο ρόλο των τραπεζικών καταθέσεων (οι τραπεζίτες δανείζουν με τόκο) και τέλος από τη συνένωση των εμπόρων σε οικογενειακά σωματεία (fraterne): όπως του Φραντσέσκο Μπάλντι και των αδελφών του, ή της οικογένειας Βεντραμίν που στα χρόνια της ακμής τους έστελναν κάθε χρόνο, με δυο γαλέρες, εμπορεύματα 40.000 δουκάτων. Για τη σταδιοδρομία του Αντρέα Μπαρμπαρίγκο υπάρχει μια πλήρης μελέτη. Ο πατέρας του είχε χρεωκοπήσει και μια από τις αιτίες ήταν το βαρύ πρόστιμο που έπρεπε να πληρώσει επειδή είχε παραβεί τους κανόνες ναυσιπλοΐας που είχε επιβάλει το κράτος· ο Αντρέα αρχίζει τις επιχειρήσεις του, στα 1418, με 200 δουκάτα μόνο. Τον βρίσκουμε τοξότη στο κατάστρωμα μιας γαλέρας, ύστερα δικηγόρο στο εμπορικό δικαστήριο. Το 1431, το εμπορικό του κεφάλαιο φτάνει ήδη τα 1.600 δουκάτα. Το 1439, ο γάμος του με την Κριστίνα Καπέλο του φέρνει για προίκα 4.000 δουκάτα που αμέσως τα επενδύει. Έχει παραγγελιοδόχους στη Συρία και την Παλαιστίνη, στην Ισπανία, στην Μπρυζ και στο Λονδίνο. Αγοράζει μάλλινα υφάσματα στη Φλάνδρα και τα διοχετεύει στις αγορές της Ανατολής, προμηθεύεται μπαχαρικά στην Αλεξάνδρεια, μπαμπάκι στη Συρία, χρυσές κλωστές στην Κωνσταντινούπολη, σκλάβους και γούνες σε διάφορα εμπορεία της Μαύρης Θάλασσας. Ένα μέρος από τα πλούτη του τα ξαναστέλνει στη Μπρυζ αφού πέρασαν από τη Βενετία. Τα κεφάλαια Digitized by 10uk1s

απ' αυτές τις πωλήσεις μεταβιβάζονται με συναλλαγματικές από τη Μπρυζ στο Λονδίνο, όπου αγοράζει μαλλί, υφάσματα και κασσίτερο. Έτσι κλείνει το κύκλωμα. Πεθαίνει το 1449, αφήνοντας μια περιουσία συγκριτικά μέτρια, από 15.000 δουκάτα. Σ' όλη αυτή την περίοδο, οι Βενετοί μένουν πιστοί στον παραδοσιακό τους ορίζοντα: την Ανατολή από τη μια και τη βορειοδυτική Ευρώπη από την άλλη. Αφήνουν τους Γερμανούς εμπόρους που έχουν εγκατασταθεί στη Βενετία να εμπορεύονται με την κεντρική Ευρώπη. Επίσης, δεν τους βλέπουμε να συχνάζουν στις εμποροπανηγύρεις της Γενεύης και της Λυών, όπου κινούνται οι Μιλανέζοι. Αντίθετα, οι Βενετοί έμποροι δεν παραμελούν τη Δυτική Μεσόγειο· εμπορεύονται με τη Σικελία, τη Νεάπολη, τη Γένοβα, τη Βαλέντσια, τη Βαρκελώνη και τη Μαγιόρκα· από το 1412, η επαφή με την Aigues-Mortes (στη νότια Γαλλία) είναι τακτική. Στη διαδρομή τους για τη Φλάνδρα και την Αγγλία, οι γαλέρες του Αγίου Μάρκου πλευρίζουν στα λιμάνια της Καρθαγένης, του Κάντις και της Λισαβώνας, όπου προμηθεύονται τόνο, ζάχαρη, κρασί και σπόρους. Η γερμανική Χάνσα Όπως και η Βενετία, ο χανσεατικός συνασπισμός γνώρισε το απόγειο της δραστηριότητάς του, την εποχή που το σύνολο της Ευρώπης υπέφερε από την οικονομική κρίση. Για πολύ καιρό, η τευτονική Χάνσα ήταν ένα απλό σωματείο εμπόρων. Ύστερα στα μέσα του 14ου αιώνα, οι ίδιες οι πόλεις σχημάτισαν ένα συνασπισμό. Στο 1358, εμφανίζεται η έκφραση Stede van der dudeschen Heuse. Αυτός ο οργανισμός άρχισε να καταπολεμά τη Duvia, που δεν περιοριζόταν να ελέγχει το θαλασσινό πέρασμα μεταξύ της Βόρειας Θάλασσας και της Βαλτικής, αλλά με τις βλέψεις της πάνω στο Χολστάιν, μπορούσε να απειλήσει και τη δίοδο πάνω στη στεριά. Το Νοέμβριο του 1367, στην Κολωνία, συστήθηκε, με πρωτοβουλία της Λύμπεκ, μια συμμαχία πολλών πόλεων, από τη Λιβονία ως τον κάτω Ρήνο, όπου προσχώρησαν η Σουηδία, το Μεκλεμβούργο και το Χολστάιν. Την άλλη χρονιά, έπεσε η Κοπεγχάγη και ο βασιλιάς της Δανίας Βαλντεμάρ Δ' αναγκάστηκε να διαπραγματευθεί το 1370 (συνθήκη της Στράλσουντ): έτσι επισημοποιήθηκε η ελεύθερη διακίνηση σ' αυτά τα στενά. Ο Συνασπισμός είχε τακτικές συνελεύσεις, κάθε δεκαοκτώ μήνες, κατά μέσο όρο, στις τελευταίες δεκαετίες του 14ου αιώνα. Φυσικά, δεν είχε στη διάθεσή της κανένα κοινό ταμείο, καμιά τακτική φορολογική πρόσοδο, ούτε καν σφραγίδα, αλλά από το φόβο μήπως αποκλειστούν, πόλεις και έμποροι σέβονταν γενικά τις αποφάσεις των συνελεύσεων που αποσκοπούσαν στον πιο ελάχιστο συντονισμό. Κι έτσι οι έμποροι μπόρεσαν να προστατεύονται για πολύ καιρό από τους ενδεχόμενους ανταγωνιστές και με τη σιγουριά που τους έδιναν τα τέσσερα κυριότερα εμπορεία του Νοβγκορόντ, του Μπέργκεν, του Λονδίνου και της Μπρυζ, να γίνουν σχεδόν αποκλειστικοί κύριοι του εμπορίου στη Βόρεια θάλασσα και τη Βαλτική. Η μόνιμη εγκατάσταση των εμπόρων, η συγκέντρωση της εμπορικής δραστηριότητας στα κυριότερα αστικά κέντρα, δεν εμπόδισαν μερικές εμποροπανηγύρεις να παραμείνουν πολύ δραστήριες ακόμα και στο 14ο αιώνα. Αν δεν παίζουν κανένα ρόλο στην οικονομική ζωή της Αγγλίας, ούτε της Ιταλίας, αν εξαφανίζονται μετά το 1330 στην Καμπανία και τη Μπρι, αν μάλιστα ο κύκλος των φλαμανδικών εμποροπανηγύρεων (Υπρ, Μπρυζ, Τορχούτ, Λίλλη, Μεσίν) δεν είχε πια στο 14ο αιώνα τη ζωτικότητα του 13ου. Τέλος αν η μεγάλη εποχή των εμποροπανηγύρεων στο Λαντί, ανάμεσα στο Παρίσι και το Σαιν-Ντενί, πέρασε πια, αντίθετα, ως τις αρχές του 15ου αιώνα, οι εμποροπανηγύρεις στο Chalon-sur-Saône παίρνουν τη σκυτάλη από τις ανάλογες συγκεντρώσεις της Καμπανίας και του Μπρι, ενώ οι εμποροπανηγύρεις της Βραβάντης σταθεροποιούνταν από την περίοδο 1410-1430 με κέντρα στην Μαλίν, Μπεργκ-οπ-Ζουμ και κυρίως την Αμβέρσα. Ας τονίσουμε επίσης την ανάπτυξη που γνώρισαν οι εμποροπανηγύρεις στην πόλη της Γενεύης που περνά από 2.250 κατοίκους το 1356 σε πάνω από 10.000 ένα αιώνα αργότερα. Στο 15ο αιώνα, τέσσερις μεγάλες εμποροπανηγύρεις (Θεοφάνεια, Πάσχα, Αύγουστος, Νοέμβριος) διαρκούσαν η καθεμιά τους δεκαπέντε μέρες. Από τις γειτονικές περιοχές φέρνανε το μαλλί (Φριμπούργκ), τα Digitized by 10uk1s

κανναβόπανα (Μπρες), τα υφάσματα (Βουργουνδία), τα πετσιά (Σαβοΐα). Αλλά κι οι πιο μακρινές ζώνες δεν έμεναν αδιάφορες: υφάσματα της Νορμανδίας, της Φλάνδρας και της Βραβάντης, μπαχάρια της Ανατολής αφού περνούσαν από την Ιταλία, μετάξια της Λούκα, βελούδα της Γένοβας, χνουδωτά και όπλα από το Μιλάνο, λινά από την περιοχή της λίμνης της Κωνσταντίας, μεταλλικά αντικείμενα από τη Νυρεμβέργη, τζαφέρια από την Αραγωνία. Επίσης, οι εμποροπανηγύριες της Φραγκφούρτης επί του Μάιν, σε καίριο σημείο ανάμεσα στη Γαλλία, το χανσεατικό κόσμο, τις σλαβικές χώρες, τη νότια Γερμανία και την Ιταλία, περνάνε μια περίοδο ευημερίας μεταξύ του 1330 και 1400: στις δυο εμποροπανηγύρεις της Σαρακοστής και του φθινοπώρου καταφτάνουν τα υφάσματα από την κεντρική Γερμανία, τη Βραβάντη και την Αγγλία, τα χνουδωτά από το Ουλμ και την Κωνσταντία, τα όπλα από τη Νυρεμβέργη, οι ρέγγες από τη Λύμπεκ και το σκανδιναβικό κόσμο, τα προϊόντα βαφής από τη Σιλεσία, οι ρώσικες γούνες, τα μετάξια και τα γυαλικά της Ιταλίας, τα κρασιά της Αλσατίας και του Ρήνου, τα άλογα της Ουγγαρίας. Οι πηγές μάς μαθαίνουν πως από το 1383 ως το 1407 οι Ρώυτινγκερ, έμποροι της Ράτισμπον πουλούσαν στη Φραγκφούρτη προϊόντα που αγόραζαν στη Βιέννη, τη Μπολώνια και τη Λούκα και αγόραζαν υφάσματα της Βραβάντης που προόριζαν να στείλουν στη Βιέννη και την Ιταλία. Σίγουρα, όλοι οι μεγαλέμποροι της Δύσης έχουν μια κοινή ηθική αντίληψη και νοοτροπία. Το δόλωμα του κέρδους πρώτα-πρώτα, το ωμό και συστηματικό όφελος «Νάχεις κακό μπαμπάκι λέει ο Αντρέα Μπαρμπαρίγκο, είναι σαν τιμωρία στην κόλαση· πηδάς από το τηγάνι στη φωτιά». Θέλουν να συμπεριφέρονται λογικά, μετρημένα και με υπολογισμό· για τους Ιταλούς πρέπει οι δουλειές να γίνονται per ragione (με το μυαλό) κι όχι per oppenione (με το έτσι νομίζω). Σημασία έχει, όσο είναι δυνατό, να προβλέπεις για να κινηθείς, ξέροντας γιατί. Αυτό δεν αποκλείει να ξέρεις να διακινδυνεύεις: κάθε εμπορική πράξη είναι σαν μια «περιπέτεια» από την οποία μπορείς να φυλαχτείς αν ασφαλιστείς ή πάλι μοιράζοντας τις επενδύσεις σου. Τέλος υπάρχει και μια θρησκευτική στάση αρκετά κονφορμίστικη, γιατί για έναν έμπορο, ο Θεός είναι κάπως σαν μια ασφάλεια ή ο υπέρτατος προστάτης, οπότε καλό είναι να τον πάρεις συνέταιρο στα κέρδη σου. Είναι πολύ χαρακτηριστικό αυτό το απόσπασμα από ένα γράμμα που έγραψε ένας έμπορος στην Πίζα σ' έναν αντιπρόσωπό του, σχετικά με μερικά σεντούκια γούνες: «Σας αποστέλλω, εν ονόματι του Θεού, ένα σεντούκι που περιέχει, εν ονόματι του Θεού, 1.000 γούνες από το Σμολένσκ. Επιπλέον σας αποστέλλω ακόμα ένα σεντούκι, εν ονόματι του Ιησού... Ελπίζω επίσης, προς τιμήν του Θεού, να έχετε ήδη λάβει από καιρό δύο άλλα σεντούκια με πολύ ωραίες γούνες... Ο εν τοις ουρανοίς Θεός ξέρει καλά πόσο στοίχισαν αυτές οι γούνες από το Σμολένσκ». Αν πράγματι, για πολύ καιρό η Εκκλησία δεν έβλεπε με καλό μάτι την εμπορική δραστηριότητα, δεν μπορούμε να πούμε πως στα τέλη του Μεσαίωνα δεν είχε αναγνωρίσει ολότελα τη χρησιμότητά της· όσο για την απαγόρευση του δανεισμού με τόκο που παραμένει στο επίπεδο των αρχών, η ηθικοσοφιστική των κανονομαθών και των θεολόγων και το εύστροφο μυαλό των εμπόρων ταιριάζανε για να της αφαιρέσουν ένα μεγάλο μέρος από τη σημασία της. Όπως η καταδίκη κάθε πολέμου που δεν θα ήταν δίκαιος δεν εμπόδισε ένα σωρό συγκρούσεις και μόλις που δυσκόλευε τη θέση των αρχηγών και των στρατιωτικών έναντι της Εκκλησίας, έτσι και η καταδίκη κάθε τιμής που δεν θα ήταν δίκαιη, η απαγόρευση της τοκογλυφίας δεν παρεμπόδισαν (ή πολύ πολύ λίγο) τη δράση των εμπόρων και δεν τους αποκλείσανε, με κανένα τρόπο, από την κοινότητα των πιστών.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Κράτη, έθνη, εξουσίες Σε μια πρώτη ματιά, θα ήταν ματαιοπονία να κλείσουμε σ' ένα ομοιόμορφο, κοινό σχήμα την πολιτική εξέλιξη όλων των ευρωπαϊκών κρατών στα τέλη του Μεσαίωνα. Σ' αυτή την περίπτωση, η ποικιλομορφία, οι αντιθέσεις φαίνεται να υπερτερούν. Μόνο αφού δώσουμε τις μεγάλες γραμμές των ιστορικών γεγονότων, θα είναι δυνατό να ξεχωρίσουμε μερικά ταυτόσημα χαρακτηριστικά, για ό,τι αφορά τις φιλοδοξίες, τις αντιστάσεις, τα μέσα διακυβέρνησης και τέλος τα πρόσωπα που υπηρετήσανε κάθε είδους εξουσία.

ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΓΝΩΡΙΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ Η Γαλλία και η Αγγλία Και πρώτα-πρώτα η Γαλλία - Αγγλία, ένα ζευγάρι σχεδόν αδιαχώριστο, εξαιτίας ακριβώς του μακρόχρονου και οδυνηρού πολέμου που τις φέρνει αντιμέτωπες. Για πολύ καιρό περιθωριακό, το βασίλειο της Αγγλίας έρχεται τώρα στο προσκήνιο των ευρωπαϊκών δυνάμεων· μεγάλες εδαφικές και δυναστικές φιλοδοξίες εμψυχώνουν τους βασιλιάδες της και το λαό της. Μικρή χώρα, βέβαια, αλλά με καλή διοίκηση, σύμφωνα με τα κριτήρια της εποχής και τυχερή, επιπλέον με τον Εδουάρδο Γ' (1327-1377) και τον Ερρίκο Ε' (1413-1422) είχε δυο ηγεμόνες κατά πολύ ανώτερους από το μέσο όρο των Ευρωπαίων ομοτίτλων τους. Παίρνοντας κουράγιο από τις πρώτες τους επιτυχίες, οι Άγγλοι (και όχι μόνο η αριστοκρατία τους) είδανε στον πόλεμο ένα φάρμακο για τις οικονομικές δυσκολίες, τις πολιτικές οξύτητες, μια πηγή ευημερίας, σχεδόν κάτι που δικαιολογούσε τη ζωή τους. Από το Κρεσύ (1346) ως την πολιορκία της Ορλεάνης (1429), πείστηκαν πως είχαν, σε σχέση με τους γείτονες κι εχθρούς τους, μια αναμφισβήτητη στρατιωτική και ναυτική υπεροχή. Πίστευαν επίσης πως ο πόλεμος θα ευνοούσε την ανάπτυξη του εμπορίου τους, την εξαγωγή των πρώτων υλών τους και των κατασκευασμένων προϊόντων τους. Σ' αυτή την περίοδο, οι βασιλιάδες τους δεν φρόντισαν μόνο να εξασφαλίσουν συμμαχίες στην ηπειρωτική Ευρώπη (Πορτογαλία, Καστίλη), να διατηρήσουν την κυριαρχία σε μια Ουαλία που δεν είχε ακόμα ολότελα συνενωθεί μαζί τους, να ελέγχουν ένα μέρος τουλάχιστο της Ιρλανδίας, αλλά και να καθυποτάξουν το βασίλειο της Σκωτίας, να σταθεροποιήσουν τις κτήσεις πέρα από τη Μάγχη, να τις διευρύνουν και μάλιστα να ενωθούν δυναστικά με το βασίλειο της Γαλλίας, για όφελός τους πάντα. Τεράστιο, μεγαλεπήβολο πρόγραμμα που πραγματοποιήθηκε με επιδεξιότητα και ψυχραιμία, αλλά και που απέτυχε στα περισσότερα σημεία του για τους εξής λόγους: αν το θέμα της Ουαλίας τακτοποιήθηκε κατά τρόπο ευνοϊκό για την Αγγλία, αντίθετα η μισή σχεδόν Ιρλανδία ξέφευγε ακόμα από τον έλεγχό της στα μέσα του 15ου αιώνα, η κατάκτηση από τον Κάρολο Ζ' της Νορμανδίας και της Γουιένης περιόρισε την αγγλική παρουσία, στο βασίλειο της Γαλλίας, στο λιμάνι του Καλαί και μόνο· όσο για τη Σκωτία, έπρεπε, θέλοντας και μη, να αναγνωριστεί η ανεξαρτησία της. Μπροστά στην αγγλική απειλή, και εξασθενημένο από τα δεινά του πολέμου και τις επιδημίες, το βασίλειο της Γαλλίας, με τη νέα και για πολύ καιρό αβέβαιη δυναστεία των Βαλουά ήταν σχεδόν αναγκασμένο ν' αμύνεται διαρκώς. Με χίλια δυο βάσανα και χάρη σε καταπληκτικές αντιστροφές των περιστάσεων, κατάφερε, στα μέσα του 15ου αιώνα, να διατηρήσει την εθνική της δυναστεία και να διαφυλάξει την ενότητά της. Βέβαια, τα κράτη, τον ίδιο αυτό καιρό, τουλάχιστο το δουκάτο της Βρετάνης και της Βουργουνδίας αποτελούσαν, μέσα στα θεωρητικά της σύνορα, πριγκηπάτα σχεδόν ανεξάρτητα, αλλά ακόμα και στην εποχή της «μεγάλης μοναρχίας» του Φιλίππου του Ωραίου και των παιδιών του, ένα ολόκληρο μέρος της Γαλλίας ξέφυγε κατά πολύ από το βασιλικό έλεγχο που δεν μπορούσε απευθείας ούτε φόρους να εισπράξει, ούτε να επιστρατεύσει τους κατοίκους· από την άλλη, το δελφινάτο του Βιειουά είχε συνδεθεί πια με το γαλλικό πολιτικό σύστημα, χωρίς να λογαριάζομε άλλα αποκτήματα, όχι τόσο σημαντικά, όπως ήταν το Μονπελιέ. Digitized by 10uk1s

Θα έλεγε κανείς πως η τρομερή αναστάτωση που έφερε ο Εκατονταετής Πόλεμος θα αποδυνάμωνε τη μοναρχία, με το διπλό έλεγχο της υψηλής κοσμικής αριστοκρατίας και γενικών και επαρχιακών συνελεύσεων. Αν δεν έγινε κάτι τέτοιο είναι επειδή, κατά πρώτο λόγο, για διάφορους συγκυριακούς λόγους, τα πριγκηπάτα και οι πιο επικίνδυνοι πρίγκηπες πετυχαίνοντας την αυτονομία τους, αποκόπηκαν, κατά κάποιο τρόπο, από το κυρίως γαλλικό πολιτικό παιχνίδι· και ύστερα είναι άλλοι λόγοι: η αναμφισβήτητη στρατιωτική νίκη που σημάδεψε τις τελευταίες γαλλο-αγγλικές συγκρούσεις· οι πολιτικά περιορισμένες φιλοδοξίες των «καλών πόλεων» του βασιλείου που, στις περισσότερες περιπτώσεις, δεν θέλαν τίποτ' άλλο παρά να συνεχίσουν αδιατάρακτα τις εσωτερικές τους υποθέσεις κάτω από τη σταθερή και καλοπροαίρετη κηδεμονία μιας μοναρχίας που ήταν γι' αυτές η καλύτερη εγγύηση για την ειρήνη, την τάξη και την ευημερία· είναι επίσης η μυστική συνεννόηση που ένωνε πια το βασιλιά και τους ευγενείς του που δεν ζητούσαν απ' τον ηγεμόνα παρά θέσεις, παροχές, οφφίκια, προνόμια (όπως φορολογικές απαλλαγές) για να του είναι, αν όχι πιστοί, τουλάχιστον πιο αβλαβείς στον πολιτικό τομέα· και τελευταίος λόγος είναι η υπερβολική κόπωση της κοινής γνώμης που θεωρούσε την αμφισβήτηση της βασιλικής εξουσίας σαν μια μορφή τυραννίας, ιδιαίτερα επιζήμια. Η Ιβηρική χερσόνησος Την Ιβηρική χερσόνησο δεν την ένωναν ούτε η οικονομία της, ούτε η πολιτική της οργάνωση ούτε οι πληθυσμοί της. Από τη μια, η μεσογειακή πλευρά και από την άλλη η ατλαντική, σαν μια αντίθεση, χώρια, στο εσωτερικό, οι τεράστιες εκτάσεις της Μεζέτα, ποιμενικής και πολεμόχαρης. Στο Νότο, οι επαφές, εμπόλεμες ή όχι, ήταν υποχρεωτικές με το μουσουλμανικό κόσμο. Λίγο παντού, μεγάλες μειονότητες Μαυριτανών, Εβραίων και νεοφώτιστων (οι Μαρράνες) διατηρούσαν τις συνήθειές τους, τη συνοχή τους. Πέντε γλώσσες ή διαλέκτους μιλούσαν στη χερσόνησο: αραβικά, καστιλιάνικα, καταλάνικα, λουζιτανο-γαλικιανά και βάσκικα. Το βασίλειο της Αραγωνίας - που δεν ήταν παρά μια συνένωση των βασιλείων της Αραγωνίας της Βαλένσιας και της Καταλονίας κάτω από τον ίδιο ηγεμόνα - καταπιάστηκε στο 14ο αιώνα με μια μεγάλη μεσογειακή πολιτική. Όταν η Σικελία πέρασε στην εξουσία ενός δευτερότοκου κλάδου της αραγωνέζικης δυναστείας, το 1302, ενσωματώθηκε στο στέμμα της Αραγωνίας το 1409. Έτσι ώστε ο Αλφόνσος Ε' (1416-1458) μπόρεσε να τη χρησιμοποιήσει σαν ορμητήριο για να κατακτήσει το βασίλειο της Νάπολης. Σαν να μην της έφτανε που προσάρτισε το βασίλειο της Μαγιόρκας, η δυναστεία της Αραγωνίας κατέλαβε και τη Σαρδηνία και ολοκλήρωσε την υποταγή της στις αρχές του 15ου αιώνα. Αποκαλέσανε θαλασσοκρατία την καταλάνικη κυριαρχία στα τέλη του Μεσαίωνα. Αυτό δεν σημαίνει πως οι βασιλιάδες ήταν απόλυτοι κύριοι στις κτήσεις τους: έπρεπε να λογαριάζουν ιδιαίτερα τη γνώμη των Κόρτες όπου εδέσποζαν οι μεγιστάνες και οι πατρίκιοι-έμποροι της Βαρκελώνης. Η ιστορία της Καστίλης σημαδεύτηκε, το 14ο αιώνα, από τη νίκη του Ρίο Σαλάντο κατά των Μαυριτανών της Γρανάδας (1340), από την άλωση της Αλγεθίρας ύστερα από μια πραγματική ευρωπαϊκή σταυροφορία (1344), και τέλος από τον τραχύ δυναστικό αγώνα ανάμεσα στον Πέτρο τον Σκληρό και τον Ερρίκο του Τρασταμάρε που στο τέλος υπερίσχυσε, στο Μοντιέλ (1369). Κι εκεί ακόμα, ευγενείς με μεγάλη επιρροή περιόριζαν τη βασιλική προνομία που έπρεπε, επιπλέον, να καλοπιάνει τα στρατιωτικά τάγματα (Καλατράβα, Αλκαντάρα, Αγίου Ιακώβου) και να διαπραγματεύεται με τα Κόρτες που εκπροσωπούσαν τους ευγενείς, τον κλήρο και τις πόλεις: αυτές μάλιστα ήταν άλλο τόσο ισχυρές γιατί μπορούσαν να συνενωθούν σε αδελφότητες (Lermandades) κι επειδή οι περισσότεροι φόροι βάρυναν τους κατοίκους τους. Όσο για το βασίλειο της Πορτογαλίας, με τ' αμετάβλητα σχεδόν σύνορά του από το 13ο αιώνα, κινδύνεψε στα τέλη του 14ου αιώνα να προσαρτηθεί στην Καστίλη. Αντίθετοι σε μια τέτοια προοπτική, οι ευγενείς συμμάχησαν με τον Ιωάννη ντ' Αβίζ που νίκησε στο Αλχουμπαρότα με τη Digitized by 10uk1s

βοήθεια των Άγγλων (1385). Με τον Ερρίκο το Θαλασσοπόρο (1394-1460) άρχισε η ναυτική επέκταση. Ένας χρονικογράφος της εποχής εξηγεί τους λόγους που την προκάλεσαν: έπρεπε ο βασιλιάς να εκπληρώσει «τη μοίρα που του έταξε το ωροσκόπιό του», να γνωρίσει τα όρια της ηγεμονίας των Μαυριτανών, να προσηλυτίσει τους ειδωλολάτρες, να έρθει σε επαφή με το μυθικό βασίλειο του ιερέα Ιωάννη, ν' ανακαλύψει χρυσάφι και τέλος να εκμεταλλευτεί νέους εμπορικούς δρόμους. Αυτό το μίγμα από θετικές βλέψεις, όνειρα και ιδανικά αποδείχτηκε αποτελεσματικό: Τα Κανάρια νησιά και οι Αζόρες που είχαν ανακαλύψει Ιταλοί ναυτικοί στα πρώτα πενήντα χρόνια του 14ου αιώνα υποτάχτηκαν το 1431, η Μαδέρα το 1419, τα νησιά του Πράσινου Ακρωτήριου μεταξύ 1456 και 1458· αφού πέρασαν οι Πορτογάλοι το ακρωτήρι του Μποχαντόρ το 1434, η ανακάλυψη των δυτικών ακτών της Αφρικής συνεχίστηκε μ' ένα ρυθμό σχετικά συστηματικό: από το 1460 κιόλας, είχαν φτάσει ως τη Σιέρα Λεόνε. Η Ιταλία Περισσότερο από ποτέ, η Ιταλία του 14ου αιώνα ήταν μια απλή γεωγραφική έκφραση. Αφού πέρασε η εποχή του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, οι Γερμανοί αυτοκράτορες παραιτήθηκαν σχεδόν ολότελα από κάθε σκέψη ηγεμονίας πάνω στη χερσόνησο. Μόλις που μπορούμε να επισημάνουμε μια δειλή απόπειρα του Σιγισμούνδου, στις αρχές του 15ου αιώνα. Όσο για την παπωσύνη αυτή εγκατέλειψε τη Ρώμη, κατά τη διάρκεια της εξορίας στην Αβινιόν και ύστερα έτυχε να την έχει αποδυναμώσει το Σχίσμα και η συνοδική κρίση. Η απουσία μιας διαιτησίας ή μιας υπέρτατης εξουσίας, οι πολιτικές διενέξεις που δεν έπαψαν να ορθώνουν ένα σωρό Κράτη το ένα κατά του άλλου, όλα αυτά επέτρεψαν σε τυχοδιωκτικές εταιρείες, είτε από τη Γερμανία ή την Αγγλία ή τη Βρετάνη ή τη Γασκώνη να διαγουμίζουν τον Τύπο για πολλά χρόνια. Το βασίλειο της Νεάπολης (il Regno, όπως το έλεγαν) αποτελούσε ένα σύνολο αρκετά περίλαμπρο, με καταπληκτικούς θεσμούς· αλλά οι δυναστικές διαμάχες δεν μπόρεσαν παρά να επιταχύνουν την εμπορική οπισθοδρόμηση και να ευνοήσουν την επέκταση των μεγάλων κτημάτων (latifundia). Ό,τι απόμενε από την εμπορική δραστηριότητα το ελέγχανε οι Ιταλοί του Βορρά ειδικά οι Φλωρεντινοί. Τότε πρωτοφάνηκε το πρόβλημα του Mezzogiorno (Νότου). Στα κράτη της Εκκλησίας, οι συνδυασμένες ενέργειες των αρχόντων, των πόλεων και των condotierri περιόρισαν αρκετά τις εξουσίες του Πάπα. Παρ' όλη του την ενεργητικότητα, ο καρδινάλιος Τζιλ Αλμπορνόζ, με τους θεμελιώδεις νόμους του το 1357, αναγκάστηκε ν' αναγνωρίσει την εκ των πραγμάτων ανεξαρτησία των πόλεων και των τοπικών δυναστών. Το Ρίμινι είχε τους Μαλατέστα, η Μπολώνια τους Μπεντιβόλιο, η Φεράρα τους Έστε, το Ούρμπινο τους Μοντεφέλτρε. Ακόμα και στη Ρώμη, που δεν είχε εμπορική δραστηριότητα και ανθούσα αστική τάξη, ο ρόλος των μεγάλων αρχοντικών οικογενειών (Κολόνα, Ορσίνι) ήταν καθοριστικός. Πρέπει να περιμένουμε τον Πάπα Νικόλαο Ε' (1447-1455) για να φανεί μια αλλαγή και να γίνει, ή να ξαναγίνει η πόλη των Παπών, μια πραγματική πρωτεύουσα. Σε αντίθεση μ' άλλες περιοχές της Ιταλίας, η Τοσκάνη, πυκνοκατοικημένη, δραστήρια, πλούσια που συνδύαζε την οικονομική δραστηριότητα με την πνευματική και καλλιτεχνική ακτινοβολία, δεν γνώρισε το καθεστώς της χωροδεσποτείας, των πριγκηπάτων, αλλά διατηρούσε την παλιά κοινοτική της οργάνωση, όπως στην Πίζα, στη Λούκα, τη Σιένα και τη Φλωρεντία. Πράγματι, μόνο τυπικά ήταν «δημοκρατίες»: λίγο πολύ παντού κυριαρχούσε η δυναμική και φωτισμένη ολιγαρχία των επιχειρηματιών. Συνάμα, καθεμιά απ' αυτές τις πόλεις-κράτη προσπαθούσε να επεκτείνει τη δική της επικράτεια. Στη Βόρεια Ιταλία δεσπόζανε μερικά μεγάλα πολιτικά σύνολα. Και πρώτα απ' όλα, χωροδεσποτείες και πριγκηπάτα «φεουδαρχικού» τύπου, όπως γινόταν και πέρα από τις Άλπεις. Σ' αυτήν την κατηγορία έχουμε το μαρκησιάτο του Μονφερά και την κομητεία της Σαβοΐας - αυτή τη Ναβάρα των Άλπεων - που έγινε δουκάτο, χάρη στον αυτοκράτορα Σιγισμούνδο, στο 1416. Μια τέτοια άνοδος έλαχε και στη χωροδεσποτεία του Μιλάνου στο 1395, αφού πήρε 100.000 φλορίνια ο Βενσέσλαος του Λουξεμβούργου: κάτω από το ζυγό των Βισκόντι, δεν ήταν παρά μια «τυραννία», αυταρχική και Digitized by 10uk1s

συγκεντρωτική, αλλά παρ' όλη της την εξάπλωση, ήταν ακόμα αρκετά ασταθής στα μέσα του 15ου αιώνα, όταν, τυχερός Κοντοτιέρος, ο Φραγκίσκος Σφόρτσα, έγινε Δούκας της (1450-1466). Αν και είχε Δόγη, όπως στη Βενετία, η Γένοβα διατηρεί την κοινοτική της διακυβέρνηση, πηγή πολιτικής αστάθειας, που πολλές φορές την έκανε ξένο προτεκτοράτο, είτε των Βισκόντι, είτε του Κάρολου ΣΤ' είτε του Θεόδωρου του Μονφερά. Η μεγάλη της υπόθεση ήταν ο πόλεμος κατά της Βενετίας, που τέλειωσε το 1381 με τη νίκη της τελευταίας. Ωστόσο ακόμα στις αρχές του 15ου αιώνα, η Γένοβα δεν είχε μόνο την ακτή της Λιγουρίας καθώς και μια κυριαρχία, άλλωστε αρκετά ασαφή, πάνω στην Κορσική: η δύναμή της προερχόταν άλλο τόσο, από τα εμπορεία που διατηρούσε στην ανατολική Μεσόγειο (Χίος, Σάμος, Λέσβος, Γιάφα). Επωφελούμενη από ένα αμετακίνητο σύνταγμα, από τα πρώτα χρόνια του 15ου αιώνα, εξίσου πολύπλοκο και εξισορροπημένο, η Βενετία ξεχώριζε με τη σχεδόν απόλυτη σταθερότητα του πολιτικού της καθεστώτος που μόλις ετάραζαν ασήμαντες περιπέτειες· ο μόνιμος κυβερνητικός της μηχανισμός, οι «Δέκα», ενεργούσε για λογαριασμό της κυρίαρχης τάξης, ένα σώμα Ευγενών στραμμένο στο εμπόριο. Η δύναμή της βρισκόταν στο πολεμικό της ναυτικό και στην αποικιακή αυτοκρατορία της: Δαλματικές ακτές, Κέρκυρα, Μεθώνη, Εύβοια, Μονεμβασία, Κρήτη, χωρίς να ξεχνάμε και τα εμπορεία της Μέσης Ανατολής. Από το 1450 ήδη, η ενδοχώρα της, αποτέλεσμα πρόσφατων προσαρτήσεων απλωνόταν σε μεγάλες εκτάσεις στην κάτω πεδιάδα του Πάδου, με την Μπέργκαμο, την Μπρέστια, τη Βερόνα, τη Βιτσέντσα, τη Φέλτρα και το Τρεβίζο. Η Αυτοκρατορία Στην κεντρική Ευρώπη, η σπουδαιότερη πολιτική δομή ήταν η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία (Sacrum romanum Imperium) που ονομάστηκε Γερμανική από τα μέσα του 15ου αιώνα. Νικητής στη διαμάχη του με την παπωσύνη, ο Λουδοβίκος Βιττελσχάβος, Δούκας της Άνω Βαυαρίας, πέθανε το 1347. Τον διαδέχτηκε τότε ο Κάρολος Δ' του Λουξεμβούργου, στην αρχή σαν βασιλιάς των Ρωμαίων, και ύστερα, μετά τη στέψη του, το 1355, σαν Αυτοκράτορας. Την άλλη χρονιά, βγήκε το περίφημο Χρυσόβουλο που καθόρισε, για αιώνες, τον τρόπο εκλογής του βασιλιά των Ρωμαίων· αυτή η πράξη απαριθμεί τους επτά Εκλέκτορες (Churfürsten), ίσους μεταξύ τους, στην πράξη όμως ηγεμόνες στις αντίστοιχες περιφέρειές τους (Churland), εφεξής αδιαίρετες: οι αρχιεπίσκοποι της Μαγεντίας, της Κολωνίας και της Τρέβης, ο βασιλιάς της Βοημίας, ο Μαργράβος του Βρανδεμβούργου, ο Δούκας της Σαξονίας και ο κόμης του παλατινάτου του Ρήνου. Παρόλο που το αυτοκρατορικό λειτούργημα διατηρούσε μια κάποια αίγλη, κυρίως στην κοιλάδα του Ρήνου, δεν έφερνε παρά ασήμαντα εισοδήματα και η εξουσία του, αν και όχι αναμφισβήτητη πάντα, ήταν τουλάχιστον ασταθής και περιοδική. Nulla ejus potentia est (Ουδεμία δύναμη έχει αυτός) γράφει μάλιστα, στα 1450 περίπου, ο Αινείας Σύλβιος Πικκολομίνι. Έτσι που οι Αυτοκράτορες της δυναστείας του Λουξεμβούργου, που βασίλεψαν σχεδόν χωρίς διακοπή από το 1347 ως το 1437, δεν θα ήταν παρά τιποτένιοι αν δεν είχαν τεράστια κτηματική περιουσία. Στα τέλη του 14ου αιώνα, τα τρία παιδιά του Καρόλου Δ' είχαν μοιραστεί τα βασίλεια της Βοημίας και της Ουγγαρίας, τα δουκάτα της Βραβάντης, του Λουξεμβούργου και της Σιλεσίας και τα μαρκησιάτα της Μοραβίας και της Λάουζιτς. Αυτό τον ίδιο καιρό οι ενδεχόμενοι αντίπαλοί τους (Βιττελσχάβοι, Αψβούργοι) ήταν πολύ πίσω ακόμα. Αν ήθελε να ενεργήσει με την ιδιότητα του Ρωμαίου αυτοκράτορα, παρόλο που είχε θεωρητικά την plenitudo potestatis imperialis 1 , έπρεπε να προσεταιριστεί μερικούς τουλάχιστον από τους Εκλέκτορες και να έχει την έγκριση της κοινής αυτοκρατορικής Δίαιτας (Reiches gemeiner Tag), ή επίσημης αυτοκρατορικής Αυλής (solemnis curia imperialis), που είχε το δικαίωμα να συγκαλέσει. Αυτή συγκέντρωνε τρεις τάξεις: τους πρίγκηπες (Reichsfürstenstand), τους άρχοντες (Herrenstand), τέλος τους εκπροσώπους των μεγάλων πόλεων και των πόλεων της Αυτοκρατορίας. Ένας Αυτοκράτορας σαν τον Σιγισμούνδο (1410-1437) προσπάθησε π.χ. ν' ανακηρύξει τη δημόσια ειρήνη 1

Πληρότητα της αυτοκρατορικής ισχύος.

Digitized by 10uk1s

στα πλαίσια της Αυτοκρατορίας, να ελέγξει την οικονομική ζωή (σχεδιάζοντας να καθιερώσει ένα κοινό νόμισμα), να υπερασπίσει την Αυτοκρατορία από τις εσωτερικές απειλές (ουσιτισμός) ή εξωτερικές (τούρκικη προέλαση), να δημιουργήσει μια ανώτατη δικαστική αρχή. Για ένα καιρό μάλιστα θέλησε να περνά για επιδιαιτητής της χριστιανοσύνης, αναζητώντας να δώσει τέλος στο Σχίσμα (Σύνοδος της Κωνσταντίας) και να ρυθμίσει τη διαφορά ανάμεσα στις δυναστείες των Βαλουά και των Λάνκαστερ. Αυτή η μεγάλη πολιτική δεν γνώρισε μόνο επιτυχίες, και οι σύγχρονοί του είχαν πιο πολύ εντυπωσιαστεί από την αποσύνθεση αυτού του σεβάσμιου λείψανου που κατάντησε η Αγία Αυτοκρατορία. Δεν έλειψαν αυτή την εποχή σχέδια για μεταρρυθμίσεις: από τη Σύνοδο της Κωνσταντίας, το κείμενο Avisamentum pro refermatone sacri imperii (Ανακοίνωση για τη μεταρρύθμιση της Αγίας Αυτοκρατορίας) πρότεινε να συμπαραστέκεται στον Αυτοκράτορα ένα μόνιμο συμβούλιο (Reichsrat) όπου οι χωροδεσπότες θα είχαν επικρατέστερη θέση· το 1433, με το De Concordantia catholica (περί καθολικής συμφωνίας) ο Νικόλαος Κουζάνος πρότεινε μια παράλληλη μεταρρύθμιση της Εκκλησίας και της Αυτοκρατορίας. Στο εσωτερικό του βασιλείου της Γερμανίας, οι πόλεις (ειδικά αυτές που έλεγαν «ελεύθερες πόλεις» -επτά- ή «αυτοκρατορικές πόλεις» -καμιά εκατοστή περίπου- που καμιά τους δεν αναγνώριζε παρά μόνο τη μακρινή αυτοκρατορική κυριαρχία) αντιπροσώπευαν μια αξιόλογη πολιτική δύναμη. Μερικές είχαν προσαρτήσει, όχι χωρίς σκληρές μάχες και βαριές οικονομικές θυσίες, διάφορα εδάφη: Νυρεμβέργη, Ρότενμπουργκ, Χάιλμπρον, Στρασβούργο. Αλλά κυρίως, μπροστά στις απειλές των ευγενών και των πριγκήπων, εμφανίστηκαν και συνασπισμοί πόλεων: όπως, γύρω από την πόλη Ουλμ, ο Συνασπισμός των πόλεων της Σουαβίας, που σχηματίστηκε στο 1376 και καμιά δωδεκαριά χρόνια αργότερα, είχε 40 μέλη· ο Συνασπισμός των πόλεων της Αλσατίας, που εμφανίστηκε το 1378 σαν αντίπραξη στην πολιτική παραχωρήσεων του βασιλιά Βενσέσλαου· ο Συνασπισμός των πόλεων της Ρηνανίας, που σχηματίστηκε για τον ίδιο σκοπό το 1381 γύρω από το Στρασβούργο, τη Σπιρ, το Βορμς και τη Φραγκφούρτη· την άλλη χρονιά, έχουμε το Συνασπισμό των πόλεων της Σαξονίας. Όσο πλούσιοι κι αν ήταν πολλοί άρχοντες, απαιτούσαν να είναι σχεδόν ανεξάρτητοι, κι αυτό κυρίως σήμαινε γι' αυτούς να έχουν το δικαίωμα να κάνουν πόλεμο (faide), να ζητάνε λύτρα, να λεηλατούν, να σκοτώνουν. Όπως έγραφε ένας καθηγητής της Χαϊδελβέργης το 1408: «Κάθε ευγενής, όσο ταπεινό κι αν είναι το αξίωμά του, είναι βασιλιάς στην επικράτειά του» κι επίσης ότι «κάθε πόλη ασκεί τη βασιλική εξουσία εντός των τειχών της». Για να εξασφαλίσουν καλύτερα τη δύναμή τους, να υπερασπίσουν τις ελευθερίες και τα προνόμιά τους, ν' αποφύγουν την ανάπτυξη των εδαφικών πριγκηπάτων, οι ιππότες ευγενείς ή άρχοντες, σχημάτιζαν κι αυτοί συχνά συνασπισμούς: όπως του βούκινου (von Horne) στην Έσση ή οι εταιρείες του Αγίου Γεωργίου, του Αγίου Γουλιέλμου και του Λέοντα στη νότια Γερμανία. Όσο για τους εδαφικούς πρίγκηπες, πέρασαν σχεδόν παντού, στο 14ο αιώνα, μια κρίση εξουσίας, ιδιαίτερα ύστερα από την επέμβαση των Κρατών. Από την αρχή αυτής της περιόδου, στο Μεκλεμβούργο, στο Βρανδεμβούργο, στη Βαυαρία, στην αρχιεπισκοπή του Μαγδεμβούργου, τα Κράτη ήταν αρκετά δυνατά για να εμποδίσουν τους αντίστοιχους πρίγκηπές τους να φορολογούσαν αυθαίρετα. Στη Βαυαρία, πέτυχαν το 1363, το δικαίωμα να συμμετέχουν στην επιλογή των δουκικών συμβούλων, να συμπράττουν στη διοίκηση, ν' αντιστέκονται με τα όπλα σε κάθε υπερβασία. Το 1406, τα Κράτη της Αυστρίας, που συνένωναν 22 πρωθιερείς, 83 ευγενείς και τους αντιπροσώπους 20 πόλεων, διάλεξαν τον πρίγκηπά τους, ανακηρύσσοντας τον Δούκα Αλβέρτο Ε' νόμιμο διάδοχο. Μόνο πια στο 15ο αιώνα, οι εδαφικοί άρχοντες με τη βοήθεια, για το κοινό καλό, ομάδων από επαγγελματίες νομομαθείς καταρτισμένους καλά στο ρωμαϊκό δίκαιο, μπόρεσαν προοδευτικά ν' απελευθερωθούν απ' αυτή την κηδεμονία και να εδραιώσουν τις εξουσίες τους πάνω σε αναμορφωμένες βάσεις.

Digitized by 10uk1s

Ακραία σημεία του Βορρά και της Ανατολής Μέσα στα σκανδιναβικά βασίλεια, το γερμανικό στοιχείο έπαιζε ένα πολύ μεγάλο ρόλο. Το Όσλο, το Μπέργκεν, η Κοπεγχάγη, η Στοκχόλμη ήταν πόλεις αν όχι γερμανικές, τουλάχιστον κάτω από τη κυριαρχία των γερμανικών οικονομικών συμφερόντων. Η ύπαιθρος, αντίθετα, ήταν κάτω από τον έλεγχο μιας δυναμικής τοπικής αριστοκρατίας, που καρπωνόταν τα εισοδήματα, τους πύργους, τα εκκλησιαστικά προσοδοφόρα αξιώματα, αρκετά ισχυρή όσο νάναι για να περιορίζει τις βασιλικές προνομίες, μέσα από εθνικές συνελεύσεις (δίαιτες): το Ντάνεχοφ στη Δανία, το Ρικσντάγκ στη Σουηδία. Έχοντας μετρημένους πόρους, οι ηγεμόνες είχαν περάσει στην άμυνα: γι' αυτό προσπάθησαν να επιζήσουν συμμαχώντας μεταξύ τους και γυρεύοντας την υποστήριξη των Γερμανών πριγκήπων· με τον Μέγα Έρικσον (1319-1366) η Νορβηγία και η Σουηδία ενώθηκαν κατά της Δανίας· αυτή ανταπάντησε με την κατάληψη του νησιού της Γοτλάνδης, ένα από τα κλειδιά του εμπορίου με τη Ρωσία· άτυχη πρωτοβουλία, αφού έφερε το Χολστάιν, το Μεκλεμβούργο και τη Χάνσα στο πλευρό του Μέγα Έρικσον. Ο βασιλιάς της Δανίας, Βαλντεμάρ Δ', αναγκάστηκε να ζητήσει ειρήνη, το 1370, που επικύρωσε τη γερμανική δύναμη: η Χάνσα ακριβώς διάλεξε τη Μαργαρίτα, βασίλισσα ήδη της Σουηδίας και της Νορβηγίας, να βασιλέψει και στη Δανία· κι έτσι έγινε η ένωση των τριών βασιλείων που εκήρυξαν σαν αδιάπαυστη οι ευγενείς που συγκεντρώθηκαν στο Καλμάρ στα 1397. Εδώ, συνεπώς, η συνηθισμένη αντίθεση ανάμεσα στους ισχυρούς άρχοντες και τους βασιλιάδες γίνεται πιο περίπλοκη επειδή υπάρχει μια αλλογενής εθνική ομάδα και ο ρόλος των οικονομικών παραγόντων είναι καθοριστικός. Στο 14ο αιώνα, χάρη σε μεγάλους βασιλιάδες, η Πολωνία, η Ουγγαρία και η Βοημία μπόρεσαν να γίνουν καλά οργανωμένες μοναρχίες. Στην Πολωνία, ο Καλίμιρος ο Μέγας (1333-1370) εξασφαλίζει τα δυτικά σύνορα, καταστέλλει την αναρχία, αναθέτει την τοπική διοίκηση σε δικούς του υπαλλήλους και εκδίδει ένα σύνολο από νομοθετικά κείμενα (τα περίφημα Καταστατικά κείμενα του Καλίμιρου του Μεγάλου), ιδρύει, πάνω στο πρότυπο της Μπολώνιας, το Πανεπιστήμιο της Κρακοβίας (1364) και διαλέγει αυτή την πόλη για πρωτεύουσα του βασιλείου του. Η επέκταση συνεχίστηκε με το διάδοχό του Λουδοβίκο το Μεγάλο που ήταν και βασιλιάς της Ουγγαρίας. Όταν πέθανε, το 1382, οι Πολωνοί διάλεξαν για βασίλισσα την Εδβίγη που παντρεύτηκε τον Γιαγκελόν της Λιθουανίας· αυτός είχε δεσμευτεί «να συνενώσει στους αιώνες των αιώνων τα εδάφη του της Λιθουανίας και της Ρωσίας». Απ' αυτή την ένωση άρχισε ο εκχριστιανισμός των Λιθουανών. Αυτός ο ίδιος ο Γιαγκελόν έσωσε την Πολωνία από την απειλή των τευτονικών ιπποτών (πόλεμοι του 1409-1411 και 1414-1422). Το 1430 περίπου, το πολωνο-λιθουανικό κράτος που είχε προσαρτήσει, με το Σμολένσκ, ορθοδόξους πληθυσμούς, αποτελούσε ένα τεράστιο εδαφικό σύμπλεγμα που εγκάλιαζε την Κρακοβία, το Κίεβο, τη Βίλνα, το Μινσκ, ακόμα και τη Μολδαβία, αλλά που δεν είχε άμεση πρόσβαση προς τη θάλασσα. Αυτό το συνονθύλευμα, αραιοκατοικημένο, δεν μπορούσε να συγκριθεί με τη δομή που είχε και το χαλαρό εξοπλισμό του, με τα Κράτη της Δύσης· αλλά και την εξουσία του βασιλιά περιόριζαν, αρκετά, τα τεράστια προνόμια που αναγκάστηκε να παραχωρήσει στους ευγενείς και την Εκκλησία. Ο αυτοκράτορας Κάρολος Δ' ταυτίστηκε με το βασίλειο της Βοημίας. Διάλεξε την Πράγα για Πρωτεύουσά του, πέτυχε να γίνει αρχιεπισκοπή και ίδρυσε ένα περίλαμπρο πανεπιστήμιο. Άλλη εντυπωσιακή μοναρχία: η Ουγγαρία του Λουδοβίκου του Μεγάλου (1342-1382), όπου η Βούδα έγινε η έδρα μιας αυλής στραμμένης στις πολιτιστικές επιδράσεις της Γαλλίας και της Ιταλίας. Η εξουσία του βασιλιά απλωνόταν «από τις λίμνες της Μαζουρίας ως το Ντουμπρόβνικ και από το Πρεσβούργο ως το Ντνιέστρ»· είχε υποτάξει ακόμα και τη Βοσνία. Αλλά κι εκεί οι ευγενείς περιόριζαν τη μοναρχική εξουσία: εκτός από τη βασιλική banderia, κάτι σαν ιδιωτικός στρατός του ηγεμόνα, υπήρχε και ο «δημόσιος» στρατός των κομιτάτων, που αποτελούσαν οι ιππότες (ordo equestris) ανάμεσα από τους μικρούς ευγενείς (nobiles taxati, nobiles unius possessionis φορολογούμενοι ευγενείς, ευγενείς με μια μόνο κτήση), αλλά υπήρχε και ο στρατός των μεγιστάνων Digitized by 10uk1s

που αποτελούσαν οι familiares (δικοί τους άνθρωποι), οι jobagiones exercituantes οι nobiles praediates. Όσο για το βασιλιά Σιγισμούνδο, η δραστηριότητά του σαν βασιλιά της Ουγγαρίας δεν ήταν επιτυχής· αφού νικήθηκε από τους Αψβούργους και από τους Τούρκους, αναγκάστηκε να παραχωρήσει στα κράτη του ένα πιο μεγάλο ρόλο· βγήκαν τότε νόμοι που έδιναν στους ευγενείς μεγάλες εξουσίες στον τομέα της δικαιοδοσίας και της διοίκησης.

ΣΧΕΔΙΑ, ΕΜΠΟΔΙΑ, ΜΕΣΑ Απ' αυτή την ανασκόπηση στον ευρωπαϊκό χώρο προκύπτει πως πέρα από την πληθωρική περιπλοκότητα των πολιτικών περιπετειών, ο χάρτης της Δύσης δεν άλλαξε αισθητά μέσα σ' ενάμιση αιώνα. Το πολύ-πολύ μπορούμε ν' αναφέρουμε την επέκταση της Αραγωνίας προς τη Μεσόγειο, την άνοδο της Σαβοΐας, της επικράτειας του Μιλάνου, των Κρατών της Φλωρεντίας και της Βενετίας, την εμφάνιση στην περιφέρεια του βασίλειου της Γαλλίας, του Κράτους της Βουργουνδίας, χωρίς άλλωστε ο ηγεμόνας του Φίλιππος ο Αγαθός, να μπορέσει να στεφθεί βασιλιάς, το σχηματισμό της ελβετικής συνομοσπονδίας, γύρω από τη Ζυρίχη, τη Βέρνη και τη Λουκέρνη, ύστερα από τις νίκες κατά της Αυστρίας, στο Μοργκάρτεν (1315) και Σέμπαχ (1386), την άνοδο των Αψβούργων οι οποίοι με τον Αλβέρτο Β' (1438-1439) και Φρειδερίκο Γ' (1440-1493) γίνονται Αυτοκράτορες, την παράλληλη ανάπτυξη της Ουγγαρίας και της Βοημίας, την υπέρμετρη επέκταση του βασίλειου της Πολωνίας. Αν έγιναν εδώ κι εκεί διάφορες ανασυγκροτήσεις, προς όφελος, π.χ. της δυναστείας της Βουργουνδίας και των Βαλουά, της δυναστείας της Σαβοΐας, του Μιλάνου, της Βενετίας και της Φλωρεντίας, αν σταθεροποιήθηκαν ορισμένες ενώσεις (όπως ανάμεσα στα τρία σκανδιναβικά βασίλεια ή ανάμεσα στις πόλεις του χανσεατικού συνασπισμού), αντίθετα, διάφορες δυνάμεις επιβεβαίωσαν ή απόκτησαν την αυτονομία τους: Η δυναστεία του Φουά και του Μπεάρν, η Βρετάνη, η Σκωτία. Στο 1450 περίπου, το βασίλειο της Γερμανίας δεν ήταν παρά ένα μωσαϊκό από 350 επικράτειες, από τις οποίες οι 90 ήταν εκκλησιαστικά πριγκηπάτα και οι 60 κοσμικά πριγκηπάτα με άμεση εξάρτηση από το βασιλιά των Ρωμαίων. Την ίδια εποχή, δεν επιτρέπεται καμιά απόπειρα για ενοποίηση. Ο Πίος Β' (1458-1464) προσπαθεί, χωρίς αποτέλεσμα, να ξεσηκώσει τα χριστιανικά κράτη σε μια νέα σταυροφορία: δεν βρίσκει απήχηση και συμπαράσταση παρά μόνο από τη δυναστεία της Βουργουνδίας. Μετά τη φιλόδοξη και μάταιη πολιτική του Σιγισμούνδου του Λουξεμβούργου, το αυτοκρατορικό αξίωμα, με τον Φρειδερίκο Γ' ξεπέφτει και κακομοιριάζει, όσο ποτέ άλλοτε. Η Γαλλία μόλις που ξεπροβάλλει μετά από μια αιματηρή σύγκρουση. Όσο για την Αγγλία, οι μάχες του Φορμινί (1450) και του Καστιγιόν (1453) αποτελούν το τέλος των μεγάλων ονείρων της για δυναστική ένωση με τη Γαλλία. Απ' όλα αυτά προκύπτει μια ισορροπία ανάμεσα στις ευρωπαϊκές δυνάμεις, ισορροπία στην οποία προσηλώνονται από δω και μπρος οι διάφοροι ηγεμόνες, συνειδητά ή χωρίς να το διαισθάνονται. Είναι πιθανό να έπαιξε αυτή η έννοια κάποιο ρόλο στη συμφιλίωση της Γαλλίας και της Βουργουνδίας, με τη συνθήκη του Αρράς (1435), που χαρακτηρίστηκε σαν το πρώτο από τα μεγάλα ευρωπαϊκά συνέδρια Ειρήνης. Το ίδιο έγινε σίγουρα και με τη σύναψη της ειρήνης του Λόντι (1454)· όλα τα μέρη - όλα τα ιταλικά Κράτη, μαζί κι ο Πάπας Νικόλαος Ε' και κάπως καθυστερημένα ο Αλφόνσος της Αραγωνίας - δίνανε λόγο να συνάψουν μια αμυντική συμμαχία για είκοσι πέντε χρόνια και να μην προσφύγουν σε πόλεμο· όποιος ήθελε να επιτεθεί, αποκλειόταν αυτόματα απ' αυτόν το Συνασπισμό. Αυτή η σταθερότητα του πολιτικού χάρτη δεν πρέπει να μας ξεγελά: δεν εμπόδισε (και ήταν κατά ένα μέρος το αποτέλεσμα) ένα σωρό συγκρούσεις από τις οποίες δεν γλίτωσε σχεδόν καμιά Δύναμη. Μεταξύ 1300 και 1450 έγιναν μερικές από τις πιο φημισμένες και τις πιο αιματηρές μάχες της ευρωπαϊκής ιστορίας, μερικές από τις πιο μακρόχρονες πολιορκίες, πολλές από τις πιο Digitized by 10uk1s

καταστροφικές εκστρατείες. Οι Δημόσιες δαπάνες σε άνοδο Αναπόφευκτα, ο συναγωνισμός των εξοπλισμών, ο στρατιωτικός ανταγωνισμός μετατρέπανε τον πόλεμο σε κάτι ασήκωτο για τα Κράτη όπως και για τους λαούς. Δεν γινόταν πια λόγος να χρησιμοποιούνται μόνο οι παραδοσιακές υπηρεσίες των υποτελών και των παρα-υποτελών που ανταμείβονταν χάρη στα φέουδά τους, αλλά ούτε και τα κοινοτικά αγήματα που προμήθευαν οι πόλεις και η ύπαιθρος. Κάθε Κράτος αναγκάστηκε να στρατολογεί με συμβόλαιο (ανάλογα με τις περιοχές το είπαν: γραμμάτιο παρακράτησης, condotta, πολεμική καταχρέωση) πολεμιστές που όποια κι αν ήταν η κοινωνική ή γεωγραφική τους προέλευση, η πολιτική τους κατάσταση, τα κίνητρά τους υπηρετούσαν με αντάλλαγμα διάφορα οφέλη στα οποία υπολογίζανε και βάζανε σαν όρους του συμβολαίου, με τη μεγαλύτερη δυνατή φροντίδα. Σχεδόν παντού στη Δύση, οι μισθοί αυτοί ήταν στο ίδιο επίπεδο. Επιπλέον, αν ο αριθμός των στρατιωτών δεν ήταν αισθητά πιο μεγάλος μεταξύ 1350 και 1450 απ' ό,τι τον προηγούμενο αιώνα, ας μην ξεχνάμε πως η Ευρώπη ήταν τώρα πιο εξασθενημένη, δημογραφικά και οικονομικά. Έτυχε μάλιστα, όσο κρατούσε ο Εκατονταετής πόλεμος να μη διαλύονται οι στρατοί, για πολλά χρόνια συνέχεια, όπως γινόταν παλιά, ύστερα από λίγους μήνες ενεργού εκστρατείας. Οι πρόοδοι στο πυροβολικό, η ανάγκη να εξασφαλιστεί μια καλύτερη ατομική προστασία, η υπερίσχυση του ιππικού όλα αυτά βάρυναν ειδικά τις δαπάνες οπλισμού και εξοπλισμού. Ακόμα πιο σημαντικά ήταν τα ποσά που δαπανούσαν για την κατασκευή και τη συντήρηση των πύργων, των φρουρίων και ακροπόλεων και των τειχών γύρω από τις πόλεις. Όλα αυτά εξηγούν γιατί όχι μόνο οι πολεμικές δαπάνες ήταν πολύ μεγάλες αλλά και που μέσα στις δημόσιες δαπάνες, οι στρατιωτικές δαπάνες ήταν γενικά το πιο μεγάλο κονδύλι, τόσο για ένα Κράτος όσο και για μια πόλη. Παράλληλα, οι σχετικές με τη διπλωματία δαπάνες, με την πλατύτερη έννοια, τείνανε να αυξάνουν: διαβουλεύσεις και πρεσβείες απαιτούσαν μεγαλύτερο προσωπικό, ήταν κι η κατασκοπεία, οι εκθέσεις, τα έξοδα που απαιτούσε η σύναψη μιας ειρήνης, μιας εκεχειρίας ή μιας συμμαχίας. Δειλά-δειλά μέσα στο 14ο αιώνα, αρχίζουν να εμφανίζονται στην Ιταλία οι πρώτοι μόνιμοι πρέσβεις. Το 1311, η Βενετία στέλνει μια ακολουθία από 50 άλογα στη στέψη του αυτοκράτορα Ερρίκου Ζ', στη Ρώμη. Το 1447, στη στέψη του Πάπα Νικολάου Ε', πολλές ευρωπαϊκές δυνάμεις έστειλαν πρεσβείες από 100 πρόσωπα και πάνω· μίλησαν για 5.000 πρόσωπα για το σύνολο των αντιπροσωπιών που πήγαν στο Συνέδριο του Αρράς, το 1435. Ηγεμόνες και βασιλιάδες ήταν επίσης αναγκασμένοι έστω και για να εξυψώσουν τη φήμη τους, ν' αυξήσουν τις δαπάνες για λόγους γοήτρου. Πολλοί απ' αυτούς είχαν τότε πραγματικές πρωτεύουσες, με διοικητικά κτίρια, πύργους, ανάκτορα και μέγαρα: όπως το Παρίσι (με το Ανάκτορο της Σιτέ, το Λούβρο, το μέγαρο Σαιν-Πολ), η Αβινιόν, η Πράγα, η Κρακοβία, η Βούδα, αλλά και η Λίλλη, οι Βρυξέλλες, η Ντιζόν, η Μουλέν, η Ανζέ, η Νάντη, η Αιξ της Προβηγκίας. Στο Ουεστμίνστερ, ήταν πλάι-πλάι, εκτός από το αββαείο και τα παραρτήματά του, τα διοικητικά κτίρια του θησαυροφυλακίου, της αστερόεσσας αίθουσας (έδρα του Συμβουλίου), του Big Hall (έδρα, διαδοχικά των Δικαστηρίων κοινών υποθέσεων, της έδρας του βασιλιά και της Καγκελαρίας), το ανάκτορο του βασιλιά (με το Ουάιτ Χωλλ και τη ζωγραφιστή Αίθουσα) και το ανάκτορο της βασίλισσας. Μερικές βασιλικές αυλές έγιναν τεράστιοι οργανισμοί, πραγματικές καταβόθρες του προϋπολογισμού: όπως με την Αυλή της Βουργουνδίας στο 1450 περίπου, της Γαλλίας, γύρω στο 1400, της Αβινιόν γύρω στο 1350. Κοντά στους αυλάρχες, τους αρχιμάγειρους, τους κρεοκόπτες, τους σταυλάρχες, τους αγγελιοφόρους, τους αρχιφύλακες, τους κλητήρες, τους μαγείρους, τους εφημέριους και άλλους υπηρέτες των βασιλικών μεγάρων, εμφανίστηκαν οι ευπατρίδες, κυρίες και παιδιά επί των τιμών και επίσης οι σωματοφρουροί που έγιναν στο τέλος άλλος ένας μικρός στρατός, υποτίθεται απαραίτητος για την ασφάλεια του ηγεμόνα: ο Ριχάρδος Β' είχε γύρω του π.χ. 2.000 τοξότες από το Τσεσάιρ, ο Κάρολος Ζ' είχε τη σκωτσέζικη φρουρά του, τους Γάλλους τοξότες Digitized by 10uk1s

του, τους Γερμανούς κρανοφόρους του, τους ευπατρίδες του. Έπρεπε ακόμα κάθε ηγεμόνας να έχει κοντά του και να συντηρεί ένα πλήθος, όσο γινόταν πιο μεγάλο, μοιράζοντας αξιώματα και οφφίκια, επεμβαίνοντας για να πετύχει εκκλησιαστικά αξιώματα για τους κληρικούς προστατευομένους του, σκορπώντας σπάταλα παροχές ισόβιους πόρους, τα έκτακτα δώρα με την ευκαιρία γάμων ή τελετών για ανακήρυξη νέων ιπποτών. «Δεν υπάρχει σήμερα άνθρωπος που να μη θέλει παροχές, είτε είναι σταυλάρχης, στρατάρχης, αρχιεπιστάτης, βάιλος, αξιωματικός, χώρια οι αμοιβές του» ελεεινολογεί ένας σύγχρονος του Κάρολου Ζ', ο Ιωάννης Ζουβενέλ, αρχιεπίσκοπος της Ρενς. Όσο για τη διοίκηση και τη δικαιοσύνη, παρόλο που δεν γνώρισαν, συνολικά μεγάλη πρόοδο, μεταξύ του 1350 και 1450, απασχολούσαν ένα ολόκληρο προσωπικό που έπρεπε να αμείβεται. Λένε, π.χ. για 12.000 δημόσιους υπάλληλους στη Γαλλία, στις αρχές του 16ου αιώνα. Στη Φλωρεντία, στο 15ο αιώνα, τα διοικητικά καθήκοντα, με την ευρύτερη έννοια, απασχολούσαν 25 νομομαθείς και 400 συμβολαιογράφους. Όταν ήταν βασιλιάς στην Αγγλία ο Εδουάρδος Α' (1271-1307) κάπου 1.500 «βασιλικοί κληρικοί» είχαν κανονική απασχόληση στο Λονδίνο και το Ουενστμίνστερ. Παλιά και νέα εισοδήματα Για να καλύψουν δαπάνες που αναγκαστικά αύξαναν, για να δραστηριοποιήσουν σωστά την πολιτική τους, για να εξυψώσουν το γόητρό τους, για να εξασφαλίσουν την προπαγάνδα τους και να ικανοποιήσουν μια πελατεία απαιτητική και πολυάριθμη, οι ηγεμόνες μπορούσαν φυσικά να βασίζονται στους κανονικούς, παραδοσιακούς, κτηματικούς τους πόρους που κανείς δεν αμφισβητούσε, γιατί αποτελούσαν ένα προηγούμενο που το βάραιναν οι συνήθειες: κτήματα, μύλοι, δάση, λιμνούλες, ψαροτόπια, ορυχεία, εισφορές των υπομισθωτών, βοηθήματα και εισφορές που έπρεπε να καταβάλλουν οι υποτελείς, διόδια, δασμούς και εργασίες που από αμνημόνευτους χρόνους είχαν στεριώσει, δικαιώματα για εκτύπωση νομισμάτων. Με λίγα λόγια, ένα περίπλοκο σύνολο από εισοδήματα, για τα οποία φρόντιζε μια ειδική διοίκηση. Θα ήταν σφάλμα να νομίσουμε πως το βασιλικό κτήμα ήταν αμελητέα ποσότητα. «Η δύναμη του ηγεμόνα, στο τέλος του Μεσαίωνα, εξαρτάται ακόμα, περισσότερο απ' ό,τι πιστεύουμε συχνά, από τη σπουδαιότητα του κτήματός του» (Bernard Guenée). Κάθε καινούρια βασιλεία, κάθε αλλαγή δυναστείας συνοδευόταν από μια απογραφή των κτηματικών πόρων και από μέτρα που αποσκοπούσαν ν' ανακτήσουν τους σφετερισμούς και τις εκχωρήσεις. Στην αρχή του 15ου αιώνα φαίνεται πως τα βασιλικά κτήματα στη Γαλλία είχαν αποφέρει 600.000 λίρες βασιλικές, πριν κάθε καθορισμένη δαπάνη. Την ίδια εποχή, στο βασίλειο της Νεάπολης, τα κτήματα του ηγεμόνα έδιναν το ένα δέκατο απ' όλα τα εισοδήματα. Το μεγαλύτερο - και άμεσο - ενδιαφέρον που είχαν οι νομισματικές μεταλλαγές, ήταν που απέφεραν τεράστια ποσά στον ηγεμόνα που τις αποφάσιζε, με το δικαίωμά του σαν χωροδεσπότης: η χωροδεσποτεία, στο 1349 και 1419 απέφερε στους Βαλουά αντίστοιχα 70 και 80% από τους πόρους του θησαυροφυλακίου. Ο Αλφόνσος της Αραγωνίας, το 1443, απαίτησε να του καταβάλουν 8 δουκάτα για 100 προβατοειδή και 6 δουκάτα για 25 βοοειδή που βόσκανε στα κτήματά του της Πούλια (Ιταλία). Ο κόμητας του Τυρόλου, οι βασιλιάδες της Βοημίας και της Ουγγαρίας εισπράξανε σημαντικά εισοδήματα από τα ορυχεία χαλκού και αργύρου που ήταν στην επικράτειά τους, γιατί ήταν κανόνας όλα τα προϊόντα του υπεδάφους να είναι ιδιοκτησία των ηγεμόνων. Επίσης, τα ορυχεία στύψης της Τόλφα, του Ανιάνο, της νήσου Ίσκια της Βολτέρα και του Πιομπίνο ήταν πολύτιμα για τα οικονομικά του Βατικανού, της Νεάπολης και της Τοσκάνης. Ωστόσο, οι κτηματικοί πόροι, όσο κρατούσε η μεγάλη οικονομική κρίση, γνώρισαν μια πτώση ανάλογη με το σύνολο των χωροδεσποτικών εισοδημάτων. Επιπλέον, αυτός ο τύπος εσόδων εκμισθωνόταν τις περισσότερες φορές κι αυτό είχε σαν αποτέλεσμα, παρ' όλους τους πλειστηριασμούς, μια πολύ χαμηλή απόδοση, γιατί οι κτηματίες συμφωνούσαν μεταξύ τους, να μεγαλώσουν τα κέρδη τους. Οι δυναστικοί διαμερισμοί, οι εκχωρήσεις που ήταν αναγκασμένοι Digitized by 10uk1s

σχεδόν να κάνουν οι ηγεμόνες, για ν' ανταμείψουν κάποιο υπήκοό τους, για να εξαγοράσουν κάποιον αντίπαλο, περιόριζαν σ' επικίνδυνο βαθμό πολλές φορές, την έκταση των κτημάτων τους. Τέλος, αυτά επιβαρύνονταν από τοπικές υποχρεώσεις και χρεώσεις, έτσι ώστε, το πλεόνασμα που ήταν πράγματι διαθέσιμο γενικά ήταν σχεδόν ασήμαντο: για το βασίλειο της Γαλλίας, ίσως 50.000 ως 100.000 λίρες βασιλικές, στο τέλος της βασιλείας του Καρόλου Ζ'. Μπροστά στη βραδύτητα με την οποία γινόταν η είσπραξη των φόρων, τη χρόνια έλλειψη χρημάτων των περισσότερων ηγεμόνων στο 14ο και 15ο αιώνα, καθώς ήταν ανίκανοι, παρ' όλες τις συμβουλές που τους έδιναν, να συγκροτήσουν ουσιαστική περιουσία, ο πιο γρήγορος τρόπος για να βρουν αμέσως χρήματα όταν το απαιτούσαν οι περιστάσεις, ήταν να προσφύγουν στο δανεισμό. Όπως έκανε ο Φίλιππος ο Ωραίος που ζήτησε δάνειο από τους Ιταλούς Μπις και Μους, ο Κάρολος Ζ' από τον Ζακ Κερ, οι Πάπες από τους φλωρεντινούς τραπεζίτες, ο Εδουάρδος Γ' από τους Μπάρντι και τους Περούτσι, ο Φίλιππος ο Τολμηρός και ο Ιωάννης ο Άφοβος από τον Ντίνο Ραπόντι της Λούκα, ο Κάρολος ο Ατρόμητος από τον Τομμάσο Πορτινάρι, εκπρόσωπο, από τη Μπρυζ, της εταιρείας των Μεδίκων. Αλλά αυτά όλα ήταν μια μικροπρόθεσμη πολιτική. Οι πιστωτές απαιτούσαν σαν αντάλλαγμα την παραχώρηση υπέρογκων οικονομικών δικαιωμάτων· έπρεπε, καμιά φορά, ν' αφήσουν οι ηγεμόνες για ενέχυρο το στέμμα τους και τα κοσμήματά τους· ή πάλι εγκατέλειπαν τις εισπράξεις των έμμεσων φόρων, για μια μεταβλητή διάρκεια· τα επιτόκια κυμαίνονταν ανάλογα με τους κινδύνους και τις υπηρεσίες· οι προθεσμίες για την εξόφληση πρόβλεπαν να είναι πάρα πολύ μικρές. Πολλά κράτη που χρωστούσαν δεν μπόρεσαν να πληρώσουν τις οφειλές τους, οπότε χρεωκοπούσαν οι δανειστές τους. Αντίθετα όμως, διάφορες πόλεις, κυρίως στην Ιταλία και τη Γερμανία, οργάνωσαν μια σχεδιασμένη πολιτική δανεισμού, μακροπρόθεσμη, δημιουργώντας πόρους, είτε ισόβιους, είτε διαρκείς, αλλά εξαγοραστέους, που αντιπροσώπευαν τους τόκους των καταβαλλομένων κεφαλαίων. Έτσι γινόταν στη Νυρεμβέργη, που ξέρουμε καλά τα οικονομικά της, επειδή διατηρήθηκαν τα δημοτικά κατάστιχα από το 1377 και μετά: εκείνη τη χρονιά, τα συνολικά έσοδα, κυρίως από άμεσους φόρους και ισόβιους πόρους, έφταναν τα 17.241 φλορίνια, οι συνολικές δαπάνες τα 16.382 φλ., από τα οποία 4.745 (28.19%) για την πληρωμή τόκων στους εισοδηματίες. Στο 1440 περίπου, οι τόκοι έφταναν τα 25.000 φλορίνια: είναι αλήθεια πως αυτή τη χρονιά ο προϋπολογισμός της πόλης είχε αισθητά ογκωθεί. Το Αμβούργο, μια από τις κυριότερες πόλεις (μαζί με τη Λύμπεκ) του χανσεατικού κόσμου ήταν πολύ αξιόχρεη· και δικαιολογημένα, γιατί οι τόκοι από ορισμένα ποσά που δανείστηκε από τους κατοίκους, στο τέλος του Μεσαίωνα, συνέχισαν να πληρώνονται ως τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο. Το Αμβούργο άρχισε να δανείζεται από τους δικούς του πολίτες, από θρησκευτικά ιδρύματα, και μετά από το 1426 βρήκε πίστωση στην πόλη Λύμπεκ. Το χρέος δεν έπαψε ν' ανεβαίνει· 6.000 μάρκα το 1350, 12.000 το 1400, 57.753 το 1500, δηλαδή μ' ένα επιτόκιο μεταξύ 3,5 και 5%, οι ετήσιοι τόκοι έφταναν τα 3.580 μάρκα· αυτοί οι τόκοι μεταξύ 1450 και 1500 δεν αντιπροσώπευαν ωστόσο ποτέ πάνω από το 16% των εσόδων. Φυσικά, σ' αυτό τον τομέα όπως και σε άλλους, οι ιταλικές πόλεις μπορούσαν θαυμάσια να συγκριθούν με τις γερμανικές πόλεις· στη Βενετία, το 1382, μετά τον πόλεμο της Κιότζια, η πληρωμή των ετήσιων τόκων από το δημόσιο χρέος (4.400.000 λιρέτες) αντιπροσώπευε 220.000 δουκάτα, δηλαδή το τέταρτο των συνολικών δαπανών. Το 1423, σύμφωνα με το Δόγη Μοτσενίζο, το χρέος είχε φτάσει τα 6 εκατομμύρια λιρέτες. Το 1464, οι ετήσιοι τόκοι ήταν 250.000 δουκάτα. Στις αρχές του 15ου αιώνα, όταν διοικούσε ο στρατάρχης Μπουσικώ, αντιπρόσωπος του Καρόλου ΣΤ', έγινε στη Γένοβα μια μεγάλη προσπάθεια για να σταθεροποιηθεί το δημόσιο χρέος και ανέλαβε να το διαχειριστεί η περίφημη τράπεζα του Αγίου Γεωργίου, μ' ένα ετήσιο τόκο 7%. Αλλά τα κράτη αναγκάστηκαν κυρίως να οργανώσουν ένα νέο φορολογικό σύστημα, τις περισσότερες φορές χωρίς έτοιμο σχέδιο, αλλά με σπασμωδικό τρόπο και τροπολογίες. Εμμέσου τύπου, στην αρχή, πάνω στις εξαγωγές και εισαγωγές. Στη Γένοβα, το comerchium που καθιερώθηκε Digitized by 10uk1s

από το 1274, παρακρατήθηκε με επιτόκιο 2,5% για 6 δηνάρια στη λίρα. Η Αγγλία είχε τους περίφημους Δασμούς της πάνω στο μαλλί σε μπάλες ή κομμένο. Στο εσωτερικό μάλιστα των συνόρων φορολογούσαν προϊόντα μεγάλης κατανάλωσης: το κρασί, τα σιτηρά, το λάδι, το αλάτι για το οποίο καθιερώθηκε μάλιστα ένας ειδικός φόρος, που εμάστιζε το βασίλειο της Νεάπολης, την Καστίλη, τη Γαλλία (από τα βασίλεια του Φιλίππου ΣΤ', ύστερα, τελικά, μετά το 1383), την Προβηγκία, τη Γένοβα, τα κράτη του Πάπα. Εύκολοι να εισπραχθούν, πιο ανώδυνοι από τους άλλους, οι έμμεσοι φόροι ήταν συχνά ο κυριότερος φορολογικός πόρος των πόλεων όπου κυβερνούσαν οι πλούσιοι ή οι πρόκριτοι. Αντίθετα, όταν το «δημοκρατικό» κόμμα ήταν στην εξουσία, υπερτερούσε η άμεση φορολογία. Στο 15ο αιώνα ακόμα, οι δασμοί από το μαλλί αποτελούσαν τους μισούς περίπου πόρους της αγγλικής μοναρχίας. Τα εισοδήματα από τα διόδια στους ποταμούς, για μερικά πριγκηπάτα του Ρήνου, προμήθευαν το 60% των εσόδων τους. Στη Φλωρεντία, το 15ο αιώνα, οι έμμεσοι φόροι έδιναν, πάνω-κάτω, 250.000 ως 300.000 φλορίνια, σχεδόν όσα και οι άμεσοι φόροι, είτε κανονικοί, είτε έκτακτοι. Κρατικοί υπάλληλοι γενικά, και όχι κτηματίες, εισπράττανε τους άμεσους φόρους, είτε ποσοστιαίους, είτε κατανεμητούς· γνώρισαν κι αυτοί μια μεγάλη ανάπτυξη στο τέλος του Μεσαίωνα. Εβάρυναν πότε τα εισοδήματα, πότε το κεφάλαιο, άλλοτε πάλι τα σπιτικά (εστία) και μάλιστα τα άτομα. Όπως οι σπιτικοί φόροι και οι φόροι επί της εργασίας στη Γαλλία, ο κεφαλικός φόρος στην Αγγλία. Ωστόσο, εκεί, από το 1332 και μετά, προτίμησαν να φορολογούν το 1/15 της κινητής περιουσίας των αγροτών και το 1/10 της κινητής περιουσίας των αστών. Ο άμεσος φόρος που βασιζόταν συχνά σε έγγεια εισοδήματα, απαιτούσε, σ' αυτή την περίπτωση, να καταρτίζονται, με διαφορετικά ονόματα κτηματολόγια, που όσα σώθηκαν, αποτελούν για τους ιστορικούς μια πρώτης γραμμής πηγή πληροφοριών για τα επίπεδα πλούτου και την κατανομή των περιουσιών. Φυσικά, οι φτωχοί, οι nihil halentes (άποροι), οι ζητιάνοι («ζήτουλες του ψωμιού») που δεν είχαν μήτε τζάκι μήτε τόπο διαμονής γλίτωναν τους άμεσους φόρους, αλλά επίσης, τουλάχιστον σε μερικές χώρες, διάφορες κατηγορίες προνομιούχων, και κυρίως οι ευγενείς. Στα μέσα του 15ου αιώνα, το Κράτος με τους πιο σημαντικούς πόρους από τη φορολογία ήταν το βασίλειο της Γαλλίας, με 1.800.000 λίρες βασιλικές (δηλαδή 4,345 τ. από καθαρό χρυσάφι). Στην Ιταλία, το βασίλειο της Νάπολης, το Μιλάνο και η Βενετία διαθέτανε περίπου 800.000 δουκάτα (δηλαδή κάπου 3 τ. καθαρό χρυσάφι). Η Αγγλία δεν ξεπερνούσε, κατά μέσον όρο, τις 80.000 λίρες στερλίνες (μόλις το ένα τρίτο των γαλλικών πόρων). Όσο για τη Φλωρεντία, το Παπικό κράτος, το δουκάτο της Βρετάνης, το Κράτος της Βουργουνδίας, είχαν περίπου το ένα τρίτο ή το ένα τέταρτο από τα εισοδήματα του Μιλάνου ή της Βενετίας. Οι επικράτειες της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης ήταν γενικά, με ίση αναλογία έκτασης και πληθυσμού, λιγότερο τυχερές· λίγο μετά την εκλογή του σαν βασιλιάς των Ρωμαίων, ο Σιγισμούνδος υπολόγιζε σε 13.000 φλορίνια μόνο τα εισοδήματα απ' αυτό τον τίτλο. Μιλάνε ωστόσο για ένα εκατομμύριο φλορίνια, σαν έσοδα του βασιλείου της Ουγγαρίας μεταξύ 1450 και 1500. Επεμβαίνοντας πιο συχνά στην ιδιωτική ζωή των υπηκόων τους, απαιτώντας απ' αυτούς πιο καταπιεστικές και συχνές στρατιωτικές και φορολογικές υπηρεσίες, καταγράφοντας κάθε κεφαλή, απαριθμώντας τα αγαθά, τα κράτη ήταν φυσικό να προκαλέσουν δυσαρέσκειες και αντιδράσεις, που καταλήγανε σε στάσεις, σε δυναστικές ταραχές, σε «διαιρέσεις». Δεν έλειψαν επίσης οι πιέσεις και οι ατομικές παρεμβάσεις για μείωση φορολογική ή απαλλαγή. Αλλά η πιο ενδιαφέρουσα και η πιο αποτελεσματική, από πολιτική άποψη, μορφή αυτών των διαμαρτυριών που καταλήγανε, καμιά φορά, σε μια πραγματική κηδεμόνευση της ανωτάτης αρχής ήταν οι Συνελεύσεις των Τάξεων ή οι Τάξεις. «Θα παρανοούσαμε σοβαρά την πολιτική ιστορία στο 14ο και 15ο αιώνα, αν δεν τους βλέπαμε γι' αυτό που ήταν ίσως πριν απ' όλα: η εποχή ενός διαλόγου ανάμεσα στον ηγεμόνα και τη χώρα του, μέσα από αντιπροσωπευτικές συνελεύσεις» (Bernard Guenée). Φαίνεται μάλιστα πως χρωστάμε αυτές τις συνελεύσεις στις παλιές παραδόσεις, στις ριζωμένες συνήθειες, από τον καιρό Digitized by 10uk1s

τουλάχιστο της φεουδαρχίας: τότε, οι βασιλιάδες και οι άρχοντες υποτίθεται πως δεν μπορούσαν να κυβερνούν χωρίς να συμβουλεύονται τακτικά τους κυριότερους υπηκόους, από την κοσμική ή εκκλησιαστική τάξη. Στην αυλή του βασιλιά, παρεμβαίνανε ή έπρεπε να παρεμβαίνουν, οι πιο ισχυροί υποτελείς, μερικοί επίσκοποι και ηγούμενοι του βασιλείου του, μαζί με το διοικητικό προσωπικό που παρακολουθούσε την κατάσταση με μόνιμο και εξειδικευμένο τρόπο. Επιπλέον, με την πρόοδο της οικονομίας μέσα στις πόλεις, μερικοί ηγεμόνες αντιληφθήκανε πόσο τους συνέφερε να συμβουλεύονται επίσης τους αντιπροσώπους των «καλών» τους πόλεων. Οι αντιπροσωπευτικές συνελεύσεις Η καινοτομία στο 14ο και 15ο αιώνα ήταν που αυτές οι αυλές, τα συμβούλια, οι συσκέψεις ή Κοινοβούλια αποκτήσανε, σε πολλές περιπτώσεις, μια όψη θεσμική και αντιπροσωπευτική συνάμα. Άρχισε πάλι να ισχύει η παλιά αρχή του ρωμαϊκού δικαίου, που διακήρυττε η Εκκλησία στο 12ο ήδη αιώνα: Quod omnes fangit ab omnibus approbetur (ό,τι ενδιαφέρει όλους γίνεται απ' όλους αποδεκτό). Αλλά όπως ήταν αδύνατο να συμβουλευτούν πράγματι όλους όσους αφορούσε μια απόφαση, ένα σχέδιο, μια οποιαδήποτε πολιτική πράξη, καταλήξανε στην ιδέα της αντιπροσώπευσης. Βέβαια, οι πιο ισχυροί, άλλωστε όχι πολλοί, δεν ήταν αναγκασμένοι να υποδείξουν ένα κοινό εκπρόσωπο: στην Αγγλία, συγκαλούσαν τους οικονομικούς και πνευματικούς λόρδους (δούκες, κόμητες, βαρώνους, αρχιεπίσκοπους, ηγούμενους) με ατομικές προσκλήσεις στα διάφορα κοινοβούλια· αλλά όταν επρόκειτο για Σώματα, για Τάξεις, για κοινωνικές ομάδες από χιλιάδες ή δεκάδες χιλιάδες άτομα, μια πρώτη επιλογή ήταν απαραίτητη: για να συνεχίσουμε με το αγγλικό παράδειγμα, οι ευπατρίδες κάθε κομητείας έπρεπε να υποδείξουν δυο ιππότες, οι κάτοικοι των πόλεων και των κωμοπόλεων δυο αστούς (και μάλιστα τέσσερις για την πόλη του Λονδίνου) και αυτοί οι εκπρόσωποι αποτελούσαν τη Βουλή των κοινοτήτων, σε αντίθεση με τη Βουλή των λόρδων. Η οργάνωση, η αρμοδιότητα, η περιοδικότητα, το κύρος αυτών των Κρατικών Συνελεύσεων διαφέρανε αρκετά, ανάλογα με τις περιοχές. Η σύγκριση ανάμεσα στις γενικές συνελεύσεις των τάξεων στη Γαλλία, το αγγλικό Κοινοβούλιο, τα Κόρτες της Καταλωνίας, τα Landtäge (τοπική βουλή) και τη Reichstäge (κρατική βουλή) της γερμανικής Ευρώπης θα έδειχνε την ποικιλομορφία των καταστάσεων, τη διαφορά στη μοίρα κάθε λαού. Ας σημειώσουμε μόνο πως η καθολική Εκκλησία, με το διάλογο ανάμεσα στον Πάπα του οποίου η παντοδυναμία ενισχύθηκε εξαιρετικά στο 14ο αιώνα, με το κολλέγιο των καρδιναλίων, τις οικουμενικές Συνόδους, τις εθνικές Εκκλησίες, γνώρισε αυτό τον ίδιο καιρό μια πολιτική κατάσταση αρκετά ανάλογη με την κατάσταση των κοσμικών δυνάμεων. Δεν θα μπορούσαμε να πούμε πως παντού οι Κρατικές Συνελεύσεις αντικατοπτρίζανε τη γενική οργάνωση της κοινωνίας: βέβαια, στη Γαλλία, οι Γενικές συνελεύσεις συγκέντρωναν τον κλήρο, τους ευγενείς και τον κοινό λαό που από τη δεκαετία του 1450, άρχισαν ν' αποκαλούν «τρίτη τάξη» ή «τρίτη, κοινή και κάτω τάξη». Αλλά το αγγλικό κοινοβούλιο, με τη διμερή δομή του και τη διάσπαση της κοσμικής αριστοκρατίας του σε δυο ομάδες, τους λόρδους και τους ιππότες, δεν καθρεφτίζει το συνηθισμένο τριμερές σχήμα. Το ίδιο συμβαίνει και με το γερμανικό Reichstag, όπου πρίγκηπες και άρχοντες διαφέρουν μεταξύ τους. Έτσι έτυχε και το σώμα των χωρικών να πάρει μέρος σε μερικά Landtäge: στην ανατολική Φρίζα, οι ελεύθεροι χωρικοί αποτελούσαν την τρίτη τάξη της συνέλευσης, μετά τους ιππότες και τις πόλεις· στο Τυρόλο, σχημάτιζαν μια τέταρτη ομάδα, κοντά στους πρωθιερείς, τους ιππότες και τους αστούς. Συγκαλούσαν επίσης και συμβουλεύονταν τους χωρικούς στην Ελβετία, στην κομητεία της Βάδης, ακόμα και στο μικροσκοπικό Franc-Alleu, ανάμεσα στην Ωβέρνη και το Λιμουζέν. Τέλος ο οργανικός περιορισμός των ηγεμονικών εξουσιών δεν ήταν αποτέλεσμα μόνο του ρόλου που έπαιζαν οι αντιπροσωπευτικές Συνελεύσεις, που σε αντάλλαγμα της αποδοχής των φόρων, γύρευαν να ικανοποιηθούν σε πάμπολλους τομείς: τις περισσότερες φορές, οι ηγεμόνες, όταν άρχιζαν να κυβερνούν, έπρεπε, δίνοντας όρκο, να επωμιστούν συγκεκριμένες δεσμεύσεις, όπως έγινε στα 1356 με την Ιωάννα της Βραβάντης και το σύζυγό της Βενσέσλαο: έτσι γεννήθηκε με το Digitized by 10uk1s

όνομα «Χαρούμενη Είσοδος» ένα πραγματικό σύνταγμα.

Digitized by 10uk1s

ΒΙΒΛΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ Η Αναγέννηση 1453 - 1492

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Η οικονομία της Αναγέννησης Παρόλο που κάθε χώρα, κάθε περιοχή, σχεδόν κάθε πόλη είχε τη δική της εξέλιξη, κι αυτό κάνει προβληματική κάθε γενίκευση σ' ευρωπαϊκή κλίμακα, μπορούμε να δεχτούμε πως μεταξύ του 1450 και 1480 η οικονομία βγήκε από μια μακρόχρονη φάση συστολής και λήθαργου για να προχωρήσει δειλά, άνισα, προς μια περίοδο ανάπτυξης που όλο και θα επιταχύνεται, θα επιβεβαιώνεται, μέσα «στον αναβρασμό, όλο ζωή, των πρώτων δεκαετιών του 16ου αιώνα» (Pierre Chaunu). Δεν είναι περιττό να τονίσουμε τα όρια αυτής της ανάπτυξης. Σχεδόν παντού σ' όλη την Ευρώπη, στην Κρακοβία, στη Φλωρεντία, στο Παρίσι, στη Βαλανσιέν, οι τιμές των δημητριακών, σε λογιστικό νόμισμα και κυρίως σε βάρος χρυσού ή αργύρου, συνεχίζουν, εκτός σ' εξαιρετικές περιστάσεις, να βρίσκονται σ' ένα μέτριο επίπεδο. Στην Αγγλία, αν η άνοδος των βιομηχανικών τιμών είναι αισθητή από το 1500, εκείνη των αγροτικών τιμών δεν εκδηλώνεται παρά από το 1520. Στην ανατολική Νορμανδία, είναι οι αγροτικές τιμές που ανεβαίνουν αργά μετά το 1460· όσο για τις βιομηχανικές τιμές (σίδερο, μόλυβδος), τείνουν ν' αποτελματωθούν ή να υποχωρούν. Επειδή όμως οι μισθοί παραμένουν μεγάλοι, τουλάχιστον ως την περίοδο 1490-1500, καταλαβαίνουμε πως τα κέρδη των αγροτικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων δεν αυξάνουν, έτσι ώστε να δώσουν μια πραγματική ώθηση στις επενδύσεις. Απλούστατα, σε μερικές χώρες, ο πόλεμος επισωρεύει λιγότερα δεινά, τα Κράτη ελέγχουν καλύτερα τους στρατούς τους. Οι νομισματικές διακυμάνσεις είναι πιο σπάνιες. Συνάμα, η αύξηση και μόνο του πληθυσμού οδηγεί σε μια ανάπτυξη της αγοράς. Δεν είναι βέβαιο, ωστόσο, πως το 1510 η οικονομική δραστηριότητα, σε σχέση με τον αριθμό των Ευρωπαίων, είναι πιο μεγάλη απ' ότι μια γενιά νωρίτερα και είναι μάλλον πιθανό, να μην έχουν ξαναβρεί σε πολλούς τομείς, οι απόλυτοι αριθμοί παραγωγής, το επίπεδο που είχαν πριν από τη Μαύρη Πανούκλα.

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΚΑΜΨΗ ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΝΑΔΟΜΗΣΗ Πληθυσμός Η δημογραφική ανάπτυξη ύστερα από την πτώση της περιόδου 1350 -1450, δεν ήταν γενική: ο πληθυσμός της Ολλανδίας, του Αινώ έμεινε στάσιμος σ' όλο το 15ο αιώνα· επίσης και στη Βραβάντη, στην ύπαιθρο και τις πόλεις. Διάφορες πόλεις είδαν να μειώνεται ο πληθυσμός τους ακόμα περισσότερο: το Μονπελιέ έπεσε από 10.800 κατοίκους στα 1446-1447 στους 6.000 το 1508· η Βαρκελώνη από 36.000 το 1420 στους 25.000 το 1490· το Αμβούργο από 22.000 το 1419 στους 12.000 το 1526. Ο αριθμός των σκλάβων στη Λισαβώνα (10% του πληθυσμού στα τέλη του 15ου αιώνα) δείχνει πως υπήρχε έλλειψη αυτόχθονου εργατικού δυναμικού. Ο πολλαπλασιασμός των ερημωμένων χωριών στην Αγγλία μετά το 1450 και κυρίως μετά το 1480 δεν θα ήταν κάτι δυνατό να γίνει σε μια ύπαιθρο πυκνοκατοικημένη, όπου η λύση της καλλιέργειας των δημητριακών φαίνεται πως είχε επιβληθεί. Επίσης, αν στα Παπικά κράτη και το βασίλειο της Νεάπολης οι κυβερνήσεις δεν κατάφεραν να δώσουν στην καλλιέργεια τα latifundia, και τις ελώδεις εκτάσεις, αυτό εξηγείται κάπως από μια ανεπαρκή δημογραφική πίεση. Μερικοί δείκτες ξεγελούν: είναι αλήθεια πως μεταξύ 1450 και 1500 είχαμε ένα φαινόμενο αστυφιλίας και συχνά οι ορεινοί μετανάστευαν προς τις πεδιάδες· αλλά τέτοια φαινόμενα παρουσιάστηκαν στην εποχή της μεγάλης λειψανδρίας μετά τη μαύρη Πανούκλα. Αλλά άλλοι αριθμοί, πιο πολλοί μάλιστα, μιλούν για μια δημογραφική ανάκαμψη. Στο 1500 περίπου, η Νεάπολη είχε 150.000 κατοίκους· τον ίδιο καιρό, το Παρίσι ξεπέρασε ξανά το όριο των Digitized by 10uk1s

200.000. Μεταξύ του 1440 και 1490, η Τουρ, είναι αλήθεια, χάρη στην προσωρινή της ιδιότητα σαν πρωτεύουσας, περνά από 10.000 σε 16.000 κατοίκους. Η Αμβέρσα, που είχε 5.500 κατοικημένα σπίτια το 1480, έχει 8.500 το 1526. Η Σιένα είχε 30.000 κατοίκους το 1460, 50.000 το 1520, η Βενετία περνά από 80.000 το 1422 σε 100.000 το 1509. Ιδιαίτερα γνωστή, και μάλιστα καλά, είναι η περίπτωση της Βερόνας: 1409

1425

1456

1502

Εστίες

4.020

3.866

4.078

7.142

Πρόσωπα σε κάθε εστία Πληθυσμός (εκτίμηση) Ετήσια παραλλαγή

3,68 14.800

3,68 5,20 5,89 14.225 20.800 42.000 –0,24% +1,49% +2,28%

Οι φλαμανδικές πυργοδεσποτείες της Λίλλης, του Ντουαί και της Ορσί είχαν 9.447 εστίες το 1469, 11.570 το 1485· 22,4% αύξηση μέσα σε δεκάξι χρόνια. Μεταξύ 1471 και 1540, στην Προβηγκία, σχεδόν παντού, οι εστίες είχαν τριπλασιαστεί και μάλιστα τετραπλασιαστεί. Στην ανατολική Νορμανδία, σε σχέση με το δείκτη 100 του 1314, κατέβηκαν στις 25-30 το 1450· το 1500 βρίσκεται στο δείκτη 50· ύστερα, ως το 1530, μια ανάπαυλα εμφανίζεται, που προκάλεσαν οι σιταλευρικές δυσκολίες και διάφορες επιδημίες. Η χωροδεσποτεία του Βωσαί και Μονζάν, στο Πουατού, είχε 33 υπομισθωτούς το 1402· το 1476, έχει 101 και κάτι παραπάνω ακόμα το 1500 -1503. Ο πληθυσμός της Πολωνίας αυξάνει γρήγορα μετά το 1400. Όσο για την Αγγλία, που αργεί να ξεκινήσει, ξαναβρίσκει 3.000.000 κατοίκους στα πρώτα χρόνια του 16ου αιώνα. Κι ωστόσο, ακόμα στο 1520, ο συνολικός πληθυσμός της Ευρώπης ήταν αισθητά κατώτερος απ' ό,τι δυο αιώνες νωρίτερα. Είναι επειδή μεταξύ του 1450 και 1500 ήταν πολλές οι ταραχές, οι σιτοδείες, οι πανούκλες. Η περιοχή του Ναμύρ γνωρίζει σοβαρές κλιματικές καταστροφές στα 1457-1458, 1478, 1481 και 1495-1496· η εξέγερση του 1488, μέσα στην πόλη του Ναμύρ, δεν έμεινε χωρίς συνέπειες, ούτε και η πείνα του 1482 και οι επιδημίες στα 1455-1457 και 1489. Από τα αρχεία του Κοινοβουλίου φαίνεται πως η Τουλούζη υποφέρει από επιδημία κάθε χρόνο μεταξύ 1481 και 1516: μόνο μετά απ' αυτή την ημερομηνία, η μάστιγα αρχίζει ν' αραιώνει. Στη Γερμανία, μια γενική επιδημία θερίζει τον κοσμάκη μεταξύ 1449 και 1451, κυρίως στη Φραγκφούρτη επί του Μάιν, τη Βρουνσβίκη, την Κολωνία, τη Νυρεμβέργη, τη Χαλ και το Μαγδεμβούργο· νέα αναζωπύρωση στα 1460-1463· ύστερα το 1479-1483· τέλος το 1495, αλλά αυτή τη φορά με μικρότερη ένταση. Πρέπει να παραδεχτούμε τουλάχιστον, πως η υποχώρηση της θνησιμότητας (κυρίως στην ύπαιθρο) ήταν η βασική αιτία της δημογραφικής ανάκαμψης, αφού καμιά σοβαρή ένδειξη δεν μαρτυρά μια αύξηση των γεννήσεων. Στην ύπαιθρο Διάφορες περιοχές επηρεάζονται από μικροβελτιώσεις, από αλλαγές προσανατολισμού στην καλλιέργεια και σπάνια από μια ολότελα νέα αξιοποίηση. Έτσι τ' αμπέλια της Πορτογαλίας γνωρίζουν μια αυξανόμενη επιτυχία στην αγγλική αγορά. Οι ελαιώνες πολλαπλασιάζονται στις μεσογειακές χώρες. Η ριζοκαλλιέργεια επεκτείνεται στη βόρεια Ιταλία: την επισημαίνουμε γύρω από την Πίζα το 1468, στη Λομβαρδία το 1475. Η ίσατη είναι μια από τις μεγάλες πηγές πλούτου της Digitized by 10uk1s

περιοχής της Τουλούζης. Το καλαμπόκι εμφανίζεται στη Βρετάνη. Η ανατολική Γερμανία, η ενδοχώρα του χανσεατικού κόσμου σταθεροποιούν τη θέση τους σαν σικαλοβολώνες της βορειοδυτικής Ευρώπης. Τότε επίσης επιβάλλεται ο ποιμενικός προορισμός της περιοχής των Άλπεων. Στα 1500 περίπου η εναλλακτική καλλιέργεια, κάθε τρία χρόνια, αρχίζει στην Αλσατία. Οι γόνιμες πεδιάδες της Ισπανίας δίνουν περισσότερη ζάχαρη. Το ρακί καταναλώνεται άνετα, τουλάχιστον στις ταβέρνες της κεντρικής Ευρώπης. Οι ασήμαντες διαφορές δεν μπορούν να καλύψουν τη ρουτίνα των αγροτικών συνηθειών, περιμένοντας το μεγάλο κλονισμό που θα προκαλέσει η εισαγωγή των φυτών του Νέου Κόσμου: αραποσίτι, ντομάτα, φασόλι, βολβογογγύλη, πατάτα. Η μεγάλη υπόθεση για τις ερημωμένες, καταστραμμένες, εγκαταλειμμένες περιοχές είναι να αξιοποιηθούν ξανά· κάτι που, στις περισσότερες περιπτώσεις, είναι μια απλή, αλλά απαραίτητη ανάκτηση. Το φαινόμενο είναι ειδικά εξώφθαλμο σε πολλές γαλλικές περιοχές που ταλαιπωρήθηκαν τόσο, από τον πόλεμο όσο και από τη μακρόχρονη οικονομική κρίση. Ο Κλωντ ντε Σεϋσέλ, σύγχρονος του Λουδοβίκου IB', κρίνει πως μεταξύ του 1480 και 1510 το τρίτο του βασιλείου άρχισε να καλλιεργείται πάλι. Και προσθέτει: «Το εισόδημα από τα χωράφια και τις χωροδεσποτείες μεγάλωσε πολύ, γενικά παντού. Και υπάρχουν πολλοί που έχουν σήμερα πιο μεγάλο εισόδημα κάθε χρόνο απ' ό,τι τον καιρό του βασιλιά Λουδοβίκου ΙΑ' σε μια και μόνη φορά». Στην ανατολική Νορμανδία, η περίοδος 1465-1495 είδε ίσως μια αύξηση της παραγωγής κατά 45%. Είναι αλήθεια πως, στο Καμπρεζί, οι πρόοδοι στο σιτάρι-σιτάλευρο και τη βρώμη είναι λιγότερο θεαματικές, έστω κι εξαιτίας των κρίσεων, όπως στο 1476-1493. Στην Ωβέρνη, μια έρευνα έδειξε πως γύρω στο 1500 η παραγωγή δεν ήταν κατώτερη από ό,τι το 1789.

ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ: Ο ΒΟΡΡΑΣ Ήδη σ' ευνοϊκή θέση μεταξύ του 1400 και 1450, η εμπορική δραστηριότητα στις ακτές της Βρετάνης, γνωρίζει μια «ακατανίκητη ώθηση» (Henri Touchard), για μια ολόκληρη γενιά μετά το 1450. Εκτός τη μεταφορά του κρασιού έχουμε τώρα το αλάτι και τα λινά. Ο στόλος του δουκάτου, στα τέλη του 15ου αιώνα αποτελείται από 2.000 περίπου σκάφη κάθε είδους που μπορούν να μεταφέρουν 20.000 τόνους. Δεν περιορίζεται στις παράκτιες μεταφορές αλλά φτάνει ως τη Νορμανδία, τη Φλάνδρα, τη Ζελάνδη, την Αγγλία, τη Λα Ροσέλ και το Μπορ> ντώ, τον ιβηρικό κόσμο και ως τη Μαδέρα. Αλλά εξαιτίας μιας κάποιας εμπορικής ατολμίας, ενός πληθωρικού ναύλου, πολιτικών συνθηκών, της φτώχειας στην ενδοχώρα, παρατηρούμε εδώ μια κάποια κόπωση, μετά το 1490, παρόλο που η Νάντη, με τη μεγάλη ισπανική της κοινότητα, είναι ένας σημαντικός συνδετικός κρίκος. Ύφεση λοιπόν στη Βρετάνη που γίνεται πιο αισθητή μάλιστα γιατί τον ίδιο καιρό η γειτονική Νορμανδία, που φυτοζωούσε για πολλά χρόνια, τώρα ξαναζωντανεύει. Ο χάρτης των δραστηριοτήτων των ναυτικών και των εμπόρων της Διέππης, του Αρφλέρ και της Ρουέν συγχέεται με το χάρτη του τότε γνωστού κόσμου. Ακόμα και οι νέες περιοχές δεν τους είναι άγνωστες. Δυο στοιχεία επηρέασαν θετικά τη νορμανδική ευημερία: η οικονομική αφύπνιση του Παρισιού και της ολόγυρα περιοχής που οδηγεί σε μια ισχυρή διακίνηση στον Σηκουάνα, με την ώθηση και για όφελος των μελών των «γαλλικών εταιρειών», καθώς και η ανάπτυξη της υφασματοβιομηχανίας στις περιοχές του Σαιν-Λο, Αρζαντάν, Λουβιέ, Ελμπέρ, Μπερναί, Μοντιβιλιέ.

Digitized by 10uk1s

Η Αγγλία Επειδή πια ένα μεγάλο μέρος του μαλλιού έμενε επιτόπου, η Αγγλία αναγκαστικά εξάγει πολύ λιγότερο: μόλις 8.000 σάκους στα τέλη του 15ου αιώνα αντί τα διπλά, εκατό χρόνια νωρίτερα. Για αντιστάθμισμα, οι έμποροι στο διακομιστικό σταθμό του Καλαί κρατούν το μεγαλύτερο μέρος αυτής της εξαγωγής: 88% στο 1480 περίπου· το υπόλοιπο το αναλαμβάνουν οι Γενουάτες, οι Φλωρεντινοί και οι Βενετοί των οποίων οι γαλέρες και τα καράβια συχνάζουν, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, το Σαουθάμπτον και τις εκβολές του Τάμεση. Στην πτώση των εξαγωγών του ακατέργαστου μαλλιού ανταποκρίνεται η άνοδος στις πωλήσεις υφασμάτων, ποικίλης ποιότητας, που δεν μεταφέρονται μόνο στις Κάτω Χώρες αλλά διοχετεύονται σ' όλες τις πιθανές αγορές: στα τέλη του 14ου αιώνα, 40.000 υφάσματα έφευγαν κάθε χρόνο από το βασίλειο, στα 1440-1450 περίπου, 55.000, επί Ερρίκου Ζ' και Ερρίκου Η' Τυδώρ 84.000 κατά μέσον όρο. Ακόμα και η Βαλτική που για πολύ καιρό ανήκε στη δικαιοδοσία της Χάνσας δεν προστατεύεται πια από το επιχειρηματικό πνεύμα των Άγγλων από το 1380, τα καράβια τους εντοπίζονται στο Στράλζουντ και το Ντάντζιχ, όπου υπάρχει ένα μόνιμο εμπορείο από τα 1420-1425. Η Χάνσα προσπάθησε ν' αντιδράσει, έστω και με πόλεμο στη θάλασσα· στην αρχή νικήθηκε, αλλά όταν νίκησε πια είχε εξασθενήσει από την εξάχρονη σύγκρουση με την Αγγλία, μεταξύ 1468 και 1474. Σε βάρος των ξένων, οι Τυχοδιώκτες Έμποροι είχαν καταφέρει, προς το τέλος της βασιλείας του Εδουάρδου Δ', να εξασφαλίσουν το 38% των εξαγωγών και το 66% των αγγλικών εισαγωγών. Εκτός την Χαλ και την Υόρκη, τα πιο δραστήρια κέντρα είναι φυσικά το Λονδίνο, αλλά και το Μπρίστολ, στραμμένο προς την Ιρλανδία, η Βρετάνη, η Γασκώνη, η Πορτογαλία, η Σεβίλη, ακόμα και ο μεσογειακός χώρος. Η Χάνσα Αφού ταλαιπωρήθηκε από τον αγγλικό και ολλανδικό ανταγωνισμό, αφού έχασε, προς το τέλος του αιώνα τις επικερδείς επαφές της με το Νοβγκορόντ και είχε υποστεί τον αντίκτυπο του παραμερισμού της Μπρυζ, η Χάνσα έχανε, από το 1450 και μετά, την υπεροχή της, σχεδόν την ηγεμονία που είχε τόσα χρόνια. Δεν θα έπρεπε όμως να τη θάψουμε τόσο γρήγορα. Στα τέλη του 15ου αιώνα, τα καράβια της αντιπροσώπευαν ένα στόλο 60.000 τόνων. Οι γενικές γραμμές από τη ζωή κάποιου εμπόρου της αρκούν για να μας δείξουν το χανσεατικό πεδίο δράσης. Ο Χίντριχ Κάστορπ γεννήθηκε στο Ντόρτμουντ, σε μια ταπεινή οικογένεια, μεταξύ του 1410 και 1420. Ύστερα από μια στοιχειώδη εκπαίδευση (αν και ήξερε λίγα λατινικά) δοκιμάζει την τύχη του στη Λιβονία (1441) και στη Φλάνδρα: το 1447, είναι Altermann (Πρόκριτος) των Γερμανών εμπόρων στη Μπρυζ, σαν αντιπρόσωπος της Λύμπεκ που τον αναγνώρισε σαν κάτοικό της· ένα από τ' αδέλφια του, ο Χανς συνεταίρος του από τα 1442, έγινε κάτοικος του Ρεβάλ και Altermann των εμπόρων της Χάνσας που πήγαιναν στο Νοβγκορόντ. Με πολύ κλασικό τρόπο, οι εμπορικές δραστηριότητες του Χίνριχ Κάστορπ που είχε παντρευτεί την κόρη του μεγαλέμπορου Ένγκελμπρεχτ Φεκινχούζεν είχαν δυο κέντρα, τη Μπρυζ, σημείο συγκέντρωσης των εδώδιμων από την Αγγλία, την Ιταλία, την Ανατολή, τη Γαλλία και τον κόσμο της Βαλτικής, και τη Λύμπεκ, όπου συγκεντρώνονταν τα εδώδιμα της δυτικής και νότιας Γερμανίας πριν περάσουν στη Σκανδιναβία, τη Λιβονία, τη Ρωσία, την Πρωσσία και την Πολωνία. Στο 1460 περίπου, ένα πλοίο φορτωμένο αλάτι περνάει έλεγχο ύστερα από διαταγή του βασιλιά της Δανίας· ανάμεσα στους κατόχους του φορτίου, που προέρχεται από τον όρμο του Μπουρνιέφ και κατευθύνεται στη Λιβονία, είναι και οι Χανς και Χίνριχ Κάστορπ. Στην Ανατολή, οι Κάστορπ είχαν συναλλαγές με την Πίζα, το Ντόρπατ, το Ντάντσιχ, αλλά κυρίως το Ρεβάλ, όπου πουλούσαν μέλι, ρέγγες και λάδι. Ήταν επίσης σε επαφή με την Κολωνία, την Ερφούρτη - σημαντικός ενδιάμεσος σταθμός προς τη Νυρεμβέργη - τη Βρουσβίκη, το Στάνταλ, τη Φραγκφούρτη επί του Όντερ και πιο μακριά με την Digitized by 10uk1s

Κρακοβία, όπου πουλούσαν, κυρίως υφάσματα. Αφού έγινε δήμαρχος της Λύμπεκ και ανέλαβε διπλωματικές αποστολές, ο Χίντριχ είδε να μεγαλώνει η περιουσία του: όταν πέθανε, το 1488, είχε 716 μάρκα εισόδημα από την πόλη και ένα κεφάλαιο 25.000 μάρκα. Ένα από τα παιδιά του έγινε ηγούμενος της Λύμπεκ, ένας άλλος συνέχισε να εμπορεύεται, αναγνωρίστηκε σαν αυθεντικός πατρίκιος, δηλαδή Γιούνκερ, έγινε δήμαρχος το 1512, μέλος του αριστοκρατικού Zirkelgesellsihaft. Όσο για έναν ανεψιό του, τον Χανς, αυτός βρισκόταν στο Νοβγκορόντ όταν λεηλάτησαν οι Ρώσοι τη χανσεατική αποθήκη, την αυλή Αγίου Πέτρου, το 1494· τον πήρανε αιχμάλωτο στη Μόσχα και απελευθερώθηκε τρία χρόνια αργότερα, το 1497. Ανάμεσα στα λιμάνια της Βαλτικής, το πιο δραστήριο, στα τέλη του 15ου αιώνα, είναι δίχως άλλο το Ντάντσιχ, όπου πήγαιναν κάθε χρόνο πάνω από πεντακόσια καράβια. Αμβέρσα Η οικονομική θέση των Κάτω Χωρών, τέλος, είναι γεμάτη αντιθέσεις: από τη μια, η φλαμανδική εριουργία είχε χάσει τα πρωτεία της· το παραδοσιακό σημείο επαφής του εμπορίου από το Βορρά και το Νότο, η Μπρυζ, αρχίζει να χάνει για καλά έδαφος μετά το 1480-1490 εξαιτίας της αμμοχωσιάς των βοηθητικών λιμανιών, της πάρα πολύ μεγάλης παθητικότητας των αστών της, των προστατευτικών μέτρων που μάταια είχε πάρει και των πολιτικών περιστάσεων. Παρ' όλα αυτά, αρχίζουν να λειτουργούν υφαντουργικά κέντρα στη Φλάνδρα, τη Βραβάντη και την Ολλανδία, στο 15ο αιώνα· το 1469, ένα καράβι της Λύμπεκ που πηγαίνει στο Ρεβάλ μεταφέρει 2.400 τόπια ύφασμα: τα 360 ήταν από το Ποπερίνγκε, 300 από την Αλόστ, 200 από τη Κομίν, 100 από το Τουρκουέν, 300 από το Νάαρντεν, 100 από το Λέυντεν και 200 από την Αγγλία. Τα λινά του Κουρτραί, η εριουργία-σαγιουργία του Χοντσούτε έχουν ξεχωριστή θέση στην αγορά. Τα ολλανδικά καράβια ανταγωνίζονται τους στόλους της Χάνσας και της Αγγλίας. Το Άμστερνταμ αρχίζει να κινείται. Και κυρίως η παρακμή της Μπρυζ αντισταθμίζεται από την ανάπτυξη της φιλελεύθερης, της καταδεκτικής Αμβέρσας, όπου ανταμώνουν έμποροι απ' όλα τα έθνη. Από το 1460, η Αμβέρσα έχει «το πρώτο διεθνές εμπορικό χρηματιστήριο που είδε η Ευρώπη» (Henri Pirenne). Όπως έγραφε το 1560, ο Φλωρεντινός Λουντοβίκ Γκισαρντέν: «Η πιο αξιοσημείωτη ανάπτυξη, που έκανε αυτή την πόλη τόσο πλούσια και φημισμένη, άρχισε περίπου το χίλια πεντακόσια τρία και τέσσερα, όταν οι Πορτογάλοι, αφού λίγο νωρίτερα με θαυμαστά και λαμπρά καράβια είχαν καταλάβει την Καλκούτα και συμφώνησαν με το βασιλιά της χώρας, άρχισαν να μεταφέρουν μπαχάρια και δρόγες από τις Ινδίες στην Πορτογαλία και από κει στις εμποροπανηγύρεις αυτής της πόλης· αυτά τα μπαχάρια και οι δρόγες περνούσαν από την Ερυθρά Θάλασσα για τη Βυρηττό και την Αλεξάνδρεια και από κει τα μεταφέρανε οι Βενετοί στη Βενετία για να περάσουν μέσα από την Ιταλία, τη Γαλλία, τη Γερμανία και άλλες χριστιανικές πόλεις. Πράγματι, το 1499 έρχεται να μείνει στην Αμβέρσα ο «ταχυδρόμος» του βασιλιά της Πορτογαλίας, διπλωμάτης και εμπορικός πράκτορας συνάμα, εκπροσωπώντας επιτόπου τα πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα του κυρίου του. Το 1506, ο Πριούλι κλαίγεται στο Ημερολόγιό του για «τα δεινά που έπεσαν πάνω στην πόλη της Βενετίας από τότε που έχασε το εμπόριο με τους Γερμανούς, που πράγματι έλειψε τον τελευταίο καιρό» και λέει: «Όλα αυτά ξεκινάν από τους Πορτογάλους». Στην Αμβέρσα έχουν πράκτορες οι Φούγγερ, οι Βέλζερ, οι Ρέχλινγκερ, οι Ίμχοφ, οι Φέολιν, οι Χόχστεττερ. Τα χρήματα των Άνω Γερμανιών, εξηγά σ' ένα υπόμνημά του (1504) ο ουμανιστής επιχειρηματίας Πόυτενγκερ, από το Άουγκσμπουργκ, ανταλλάσσονται στην Αμβέρσα με μπαχαρικά, και άλλα εμπορεύματα των Ινδιών, αφού περάσουν από τη Λισαβώνα.

ΕΜΠΟΡΙΟ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ Η ΔΙΑΜΕΣΗ ΕΥΡΩΠΗ Η διάμεση Ευρώπη, σε πρώτη ματιά δεν βρισκόταν σε πλεονεκτική θέση: της έλειπαν οι μεγάλες Digitized by 10uk1s

εύφορες πεδιάδες, δεν την ευνοούσε η ανώμαλη φυσική της φυσιογνωμία, το υδρογραφικό της δίκτυο ήταν άσχημα σχεδιασμένο, υπήρχαν εθνικά, γλωσσικά, πολιτικά στεγανά. Ήταν μια τεράστια λουρίδα γης, από τα ανατολικά προς τα δυτικά, αρχίζοντας από την Κρακοβία, τη Βούδα, τη Λειψία και τελειώνοντας στη Γενεύη και τη Λυών. Παρ' όλα τα μειονεκτήματά της, αποτελούσε, από τα μέσα του 15ου αιώνα, έναν από τους βασικούς άξονες της οικονομικής δραστηριότητας. Τα ορυχεία Και πρώτα-πρώτα, χάρη στα άφθονα ορυχεία και μεταλλεύματα, πολύτιμα ή όχι. Υπολογίζουν πως μεταξύ του 1460 και 1530 η παραγωγή αργύρου στην κεντρική Ευρώπη πενταπλασιάστηκε, φτάνοντας, στο τέλος αυτής της περιόδου, τους 90 τ. κάθε χρόνο. Όσο για το χαλκό, η ετήσια παραγωγή του ήταν, την ίδια εποχή, πολλές εκατοντάδες τόνοι. Οι τεχνικές εξόρυξης και κατεργασίας του μεταλλεύματος βελτιώθηκαν, όπως φαίνεται από το De re metallica του Αγρικόλα. Καινούριες πόλεις αναπήδησαν στα μεταλλοφόρα Όρη, τη Σαξονία, το Τυρόλο. Η δομή των επιχειρήσεων άλλαξε μορφή· το κεφάλαιο ανήκε, σε μετόχους που τις περισσότερες φορές έμεναν αλλού, κι έτσι την πραγματική διεύθυνση είχε ένας εργολάβος που έβρισκε εργάτες, τους έβαζε να δουλέψουν και τους πλήρωνε· σε κάθε ορυχείο δούλευαν γενικά από 16 ως 32 εργάτες. Αν και ήταν μισθωτοί, δεν είχαν τα παραδοσιακά προνόμια των ανθρακωρύχων, που ωφελούσαν πια κυρίως τους μετόχους· αυτοί οι εργάτες προσπάθησαν να σχηματίσουν σωματεία και καμιά φορά απεργούσαν. Από την καταπληκτική άνοδο των ορυχείων ωφελήθηκαν φυσικά οι ηγεμόνες κάτοχοι των κοιτασμάτων: οι Αψβούργοι, ο Ματθίας Κορβίνος βασιλιάς της Ουγγαρίας. Ευνοήθηκαν επίσης και μεγάλες εμπορικές δυναστείες. Όπως οι Φούγγερ, ταπεινοί κλωστοϋφαντουργοί στο Άουγκσμπουργκ στην αρχή και ύστερα έμποροι μπαχαρικών, υφασμάτων, χαλκού προς τη Βενετία: έχοντας δανείσει, στα 1487-1488, σημαντικά ποσά στον αρχιδούκα Σιγισμούνδο του Τυρόλου, πέτυχαν σε καλή τιμή το προϊόν των ορυχείων του Σβαρ, ωσότου εξοφληθεί το χρέος· ακολούθησαν την ίδια τακτική και με τον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό. Στο 1490 περίπου, συνεταιρίστηκαν με τους Τούρτσο, μια οικογένεια από την Κρακοβία που χάρη σε νέες χημικές μεθόδους, είχε δώσει, νέα ώθηση στην εκμετάλλευση των ορυχείων χαλκού στην Ουγγαρία. Μεταξύ 1494 και 1526, η φίρμα Τούγγερ Τούρτσο παρήγαγε 818.580 καντάρια καθαρού χαλκού που πουλήθηκε κυρίως στη Βενετία και την Πολωνία. Η εταιρεία του Ράβενσμπουργκ Άλλη μεγάλη πηγή πλούτου του υπεδάφους: το αλάτι (Σάλεν, Σαλτσβούργο). Κοντά στις μεταλλευτικές βιομηχανίες (Βυρεμβέργη, Άουγκσμπουργκ), τα λινά υφάσματα και τα χνουδωτά τα υφαίνανε στην Κωνσταντία, το Ουλμ και το Άουγκσμπουργκ. Εμπορικές εταιρείες αναπτύχθηκαν, όπως εκείνη του Ράβενσμπουργκ, από το όνομα μιας μικρής πόλης της Σουαβίας, κοντά στα στενά των Άλπεων, στην κοιλάδα του Ροδανού, την Ιταλία και στον άξονα του Ρήνου· ιδρύθηκε από τη συνένωση τριών οικογενειών, τους Χούμπις, του Μοττέλι και τους Μούντπρατ, και έφτανε σε πλήρη ωριμότητα μεταξύ 1470 και 1480. Αποκαλείται πια «η Μεγάλη Εταιρεία των εμπόρων της Άνω Γερμανίας». Ανανεωνόταν περιοδικά, κάθε πέντε, έξι ή δέκα χρόνια, είχε το εμπορικό της σήμα (ένα δέντρο χωρίς φύλλα, πολύ τυποποιημένο, με τρία κλαδιά), τους τρεις διοικητές της (Regierer), τους μετόχους της, ένα ολόκληρο προσωπικό από μαθητευόμενους, υπαλλήλους, ταχυδρόμους, σχεδόν πάντα γερμανικής καταγωγής. Χρησιμοποιούσε τρεις εμπορικούς άξονες: από το Ράβενσμπουργκ στη βορεινή θάλασσα και το Λονδίνο, περνώντας από τη Φραγκφούρτη επί του Μάιν, τη Μαγεντία, την Κολωνία, το Μάεστριχτ, την Αμβέρσα και τη Μπρυζ· εκεί πουλούσαν προϊόντα από την Ιβηρία, μετάξι από τη νότια Ιταλία, μεταλλικά αντικείμενα, χαλκό και αγοράζανε λινό ύφασμα, στη Φλάνδρα και το Αινώ. Ύστερα από το Ράβενσμπουργκ στην Ιταλία όπου οι συνδέσεις γίνονταν κυρίως με τη Γένοβα (όπου υπήρχε ένα γερμανικό εμπορείο) και το Μιλάνο, και βοηθητικά με τη Λούκα, τη Digitized by 10uk1s

Φλωρεντία, την Πίζα και τη Ρώμη, όπου η ενδοχώρα της προμήθευε κυρίως ζαφράνι· αντίθετα, η Βενετία δεν έπαιζε σχεδόν κανένα ρόλο· μερικά από τα προϊόντα, ήταν: από τη μια τα λινά και τα χνουδωτά υφάσματα, από την άλλη τα μεταξωτά, τα μπαχαρικά, τ' ανατολικά φρούτα, οι πολύτιμες πέτρες και τα μαργαριτάρια. Τρίτος άξονας τέλος: από το Ράβενσμπουργκ στην Ισπανία, με μοναδική διαδρομή από Γενεύη και Λυών και ύστερα, ένα βορεινό δρόμο (Τουλούζη, Σαραγόσα), και ένα νότιο δρόμο (Αβινιόν, Μασσαλία, Αρλ, Αιγκ Μορτ, Βαλένσια και Βαρκελώνη)· πάντα οι ίδιες εξαγωγές: μεταλλικά αντικείμενα, λινά υφάσματα, χνουδωτά· όσο για την Ιβηρική χερσόνητο, αυτή προμήθευε ζάχαρη, μετάξι, ρύζι, χουρμάδες και σύκα, σταφίδα, ζαφράνι, γλυκάνισο, κίμινο. Αν και είχε αυξηθεί γρήγορα στα τελευταία χρόνια του 15ου αιώνα, το κεφάλαιο της «Μεγάλης Εταιρείας του Ράβενσμπουργκ» δεν ξεπερνούσε τα 130.000 φλορίνια το 1510. Ήταν πιο μεγάλο από το κεφάλαιο των Βελλέρ της Νυρεμβέργης (66.000 φλορίνια), αλλά κατά πολύ λιγότερο από τους Φούγγερ που έφταναν, το 1511, τα 213.000 φλορίνια, πριν φτάσουν τα 2 εκατομμύρια το 1527. Παρ' όλες τις διαφορές μεταξύ τους, ο χάρτης των δραστηριοτήτων αυτών των τριών εταιρειών εφάπτεται σχεδόν· είναι αξιοσημείωτο μάλιστα πως η κυρίως Γαλλία τους ξέφευγε σχεδόν ολότελα, όπως και η Αγγλία, πέρα από το Λονδίνο και η Ιταλία, στα νότια της Ρώμης· όσο για την ανατολική Γερμανία και Ευρώπη, αν οι εταιρείες του Ράβενσμπουργκ και των Βελζέρ δεν έχουν συμφέροντα εκεί, οι Φούγγερ αντίθετα ενδιαφέρονται ιδιαίτερα, όπως και μια μεγάλη εταιρεία εκείνης της εποχής, οι Στρόμερ της Νυρεμβέργης. Η σύνδεση της ανατολικής Ευρώπης με τη δυτική οικονομία εκδηλώνεται ακόμα με την άνοδο των εμποροπανηγύρεων της Λειψίας. Λυών Στην άλλη άκρη αυτής της διάμεσης Ευρώπης, οι εμποροπανηγύρεις της Γενεύης επισκιάστηκαν τελικά από τη Λυών. Τις εμποροπανηγύρεις της Λυών δημιούργησε το 1420 ο κατοπινός Κάρολος Ζ'· φυτοζωούσαν ως τα μέσα του 15ου αιώνα, αλλά γνώρισαν μια πρώτη μεταλλαγή από το 1463, τότε που ο Λουδοβίκος ΙΑ' διάταξε τους εμπόρους του βασιλείου του να μποϋκοτάρουν τις εμποροπανηγύρεις της Γενεύης. Ύστερα από μερικά χρόνια ανοιχτής διαμάχης, έκλεισε μια συμφωνία το 1467 ανάμεσα στα κυριότερα ενδιαφερόμενα μέρη (Βέρνη, Γενεύη, Λυών και το δουκάτο της Σαβοΐας), που καθιέρωνε την ελεύθερη διακίνηση των εμπόρων και των εμπορευμάτων. Στα τέλη της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΑ', στις τέσσερις εμποροπανηγύρεις της Λυών (Αύγουστος, Θεοφάνεια, Νοέμβριος και Πάσχα) διοχετεύονταν μάλλινα, λινά, πετσιά, ζαφράνι, από διάφορες γαλλικές περιοχές, ενώ οι έμποροι του βασιλείου προμηθεύονταν εκεί λινά, ασήμι, χαλκό και είδη κιγκαλερίας από τη νότια Γερμανία και την κεντρική Ευρώπη, μπαχαρικά, μεταξωτά, όπλα, ατσάλι που έφερναν οι Ιταλοί έμποροι. Καταπληκτική ανάπτυξη που διακόπηκε για λίγο, όταν ήταν ακόμα ανήλικος ο Κάρολος Η', ύστερα από τις διαμαρτυρίες του Μονπελιέ, της Τρουά, της Μπουρζ και του Παρισιού. Αλλά το 1494 η Λυών ξαναβρήκε όλα της τα πρωτεία, τις ατέλειές της, αφού μάλιστα οι Φλωρεντινοί έμποροι και τραπεζίτες είχαν διαλέξει για καλά αυτή την πόλη, που επιπλέον ήταν πολύ καλά τοποθετημένη, μετά την κήρυξη των πολέμων της Ιταλίας. Πολύ γρήγορα θα εμφανιζόταν εκεί μια διεθνής οικονομική αγορά (χρηματιστήριο, στα 1508), και οι βασιλιάδες της Γαλλίας αναγνώρισαν, σε πολλές περιπτώσεις, τη σημαντική της δύναμη. Η Λυών έγινε επίσης κέντρο χειροτεχνίας· εκτός από τη μεταξουργία, αναπτύχθηκε γρήγορα η τυπογραφία: υπήρχαν 55 ατελιέ στα τέλη του 15ου αιώνα, και πάνω από εκατό το 1515.

ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ ΣΤΟΝ ΑΤΛΑΝΤΙΚΟ Θα ήταν άδικο να τοποθετήσουμε πολύ νωρίς την οικονομική υποχώρηση της Ιταλίας. Ακόμα γύρω στα 1480-1490, η χερσόνησος είχε μερικές βιομηχανίες ιδιαίτερα εύπορες. Όπως: η Societas aliminium, που προέκυψε από μια συμφωνία ανάμεσα στον Πάπα και το βασιλιά της Νεάπολης για Digitized by 10uk1s

τη μονοπωλιακή εκμετάλλευση των ορυχείων στύψης, για να εμποδιστεί ο εξευτελισμός της τιμής, εξαιτίας του «ανταγωνισμού και της αφθονίας». Η Τόλφα, μεταξύ 1501 και 1513, παρήγαγε και εξήγαγε κάθε χρόνο 26.000 καντάρια στύψη για την εριουργία και τη βαφή· τα χνουδωτά λινά της Λομβαρδίας και της γενοβέζικης ενδοχώρας· τα μεταξωτά της Λούκα, του Κόμο, της Γένοβας, της Βενετίας, της Μπολώνιας και της Φλωρεντίας· τα μάλλινα υφάσματα της Τοσκάνης, της Μάντουας, της Πλακεντίας και της Κρεμόνας· η οπλοβιομηχανία του Μιλάνου, της Μπρέσκια και του Μπέργκαμο. Το 1460 περίπου, ιδρύεται στο Μιλάνο η «Τέχνη των μεταξουργών» και το 1461 η «Τέχνη των μεταξεμπόρων». Στη Βενετία, υφαίνανε επίσης το μαλλί και το μπαμπάκι· τα ναυπηγεία ήταν δραστήρια, όπως και στη Γένοβα και την Πίζα. Απ' ό,τι λέει ο Μπενεντέτο Ντέι, υπήρχαν, το 1474, στη Φλωρεντία, 83 μαγαζιά μεταξωτών που έστελναν μεταξωτά υφάσματα και μπροκάρ στη νότια Γαλλία, την Ισπανία, την Αμβέρσα, στα Βαλκάνια και φυσικά σ' όλη την Ιταλία. Μεταξύ 1450 και 1500, είκοσι μεγάλες γαλέρες, κατά μέσον όρο, ξεκινούσαν από τη Βενετία, κάθε χρόνο, για τη Δύση (Φλάνδρα και Αγγλία), την Ανατολή, αλλά και για τα μέρη της Μπαρμπαριάς. Αφού προσαρτήθηκε η Πίζα, η Φλωρεντία μιμήθηκε αυτό το σύστημα που έφτασε στο απόγειό της στο 1460 περίπου με δέκα γαλέρες που φεύγανε κάθε χρόνο από το Πόρτο Πιζάνο για την Αλεξάνδρεια, τη Βαρκελώνη, τη Βαλένσια, τη Μπρυζ και το Σαουθάμπτον. Χωρίς την τεχνική βοήθεια των Λομβαρδών, ο Λουδοβίκος ΙΑ' δεν θα είχε μπορέσει ν' αναπτύξει στην Τουρ τις βιομηχανίες όπλων, ούτε να προωθήσει, δειλά-δειλά στην αρχή, τη μεταξοβιομηχανία. Ακόμα, το 1500, και παρ' όλη την οθωμανική προέλαση, η Βενετία ήταν καλά ριζωμένη στην ανατολική Μεσόγειο: αν προς τα τέλη του αιώνα, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Άργος, τη Λήμνο, την Εύβοια, κέρδισε από την άλλη την Κύπρο (1485) και κατείχε πάντα την Κρήτη. Στο 1495 περίπου, το πιπέρι που πουλούσε η Γαληνοτάτη έφτανε ακόμα τις 1.150.000 λίβρες. Οι Μέδικοι Το 1464, όταν πέθανε ο Κοσμάς ο Πρεσβύτερος, η φλωρεντινή εταιρεία των Μεδίκων που είχε ιδρύσει ο Ιωάννης ντ' Αβεράρντο, του κλάδου των Μεδίκων, είχε ένα κεφάλαιο 72.000 φλορίνια στα τέλη του 14ου αιώνα. «Η πιο μεγάλη εμπορική εταιρεία που πιστεύω πως υπήρξε ποτέ στον κόσμο» θα γράψει αργότερα ο Φίλιππος ντε Κομμίν. Ο Κοσμάς ήταν τότε μέτοχος σε δέκα επιχειρήσεις: δύο ατελιέ εριουργίας και ένα ατελιέ για μετάξι, στη Φλωρεντία, αποτελούσαν το βιομηχανικό τομέα το 10% συνολικά του κεφαλαίου· όσο για τον εμπορικό και τραπεζικό τομέα, περιλάμβανε, εκτός από την τράπεζα της Φλωρεντίας, τον όμιλο της Ρώμης, που έπαιζε το ρόλο τραπεζίτη για τους Πάπες και που γρήγορα θ' ασχολιόταν με την εκμετάλλευση των ορυχείων στύψης· τον όμιλο της Βενετίας που προμηθευόταν επιτόπου, από τους Γερμανούς, γούνες, κεχριμπάρι, λινάρι, μέταλλα και από τους Βενετούς τα μπαχαρικά και το μπαμπάκι της Ανατολής· τον όμιλο του Μιλάνου που είχε την έδρα του στο εξαίσιο ανάκτορο του Μικελότσο και που προμήθευε είδη πολυτελείας και χρήματα στο δούκα Φραγκίσκο Σφόρτσα και την αυλή του· τον όμιλο της Αβινιόν, προμηθευτή της αυλής του βασιλιά Ρενέ· τον όμιλο της Γενεύης, που μεταφέρθηκε στη Λυών από το 1470· τον όμιλο του Λονδίνου και τέλος της Μπρυζ που ήταν στενά δεμένος με τη δυναστεία της Βουργουνδίας. «Διοικητής» ήταν τότε ο Τομάζο Πορτινάρι που είχε στις διαταγές του πέντε «ταχυδρόμους» και δύο τζόβενα (νεαρούς) όλους Ιταλούς. Ο Πορτινάρι που είχε τοποθετήσει τα κεφάλαιά του στην επιχείρηση, ήταν συνέταιρος και στα κέρδη. Ένας από τους «ταχυδρόμους» του τον αντικαθιστούσε όταν έλειπε, ένας άλλος ειδικευόταν ν' αγοράζει υφάσματα και μαλλί, ένας τρίτος πουλούσε τα μεταξωτά στην αυλή της Βουργουνδίας, ένας τέταρτος ήταν λογιστής, κι ο τελευταίος φρόντιζε πιο ειδικά για το ταμείο και τη γραμματεία. Μετά το 1470, ίσως εξαιτίας της πάρα πολύ μεγάλης ανεξαρτησίας των θυγατρικών που θέλοντας και μη άρχισαν να δανείζουν στους πρίγκηπες και τους ηγεμόνες (40.000 φλορίνια στον Εδουάρδο Δ', 60.000 δουκάτα στον Κάρολο τον Ατρόμητο, 179.000 δουκάτα στο δούκα του Μιλάνου), αλλά κι επειδή οι απόγονοι του Κοσμά αποδείχτηκαν αμελείς ή ήταν απασχολημένοι με τις τέχνες και την πολιτική, η φίρμα παράκμασε γρήγορα, πριν χρεωκοπήσει το 1494. Digitized by 10uk1s

Πρώτα οφέλη των μεγάλων ανακαλύψεων Τις ναυτικές επιχειρήσεις και τις μεγάλες ανακαλύψεις είχαν αναλάβει, για λογαριασμό των βασιλείων της Πορτογαλίας και της Καστίλης, θαλασσοπόροι που αξιοποίησαν όλες τις ναυτικές γνώσεις της Δύσης, και άλλαξαν ριζικά τη μοίρα της Ιταλίας. Ο Ιωάννης Β' της Πορτογαλίας (1481-1495), συνεχίζει το έργο του Ερρίκου του Θαλασσοπόρου και στέλνει καράβια όσο γίνεται πιο μακριά, κατά μήκος των αφρικανικών ακτών. Το 1487, ο Βαρθολομαίος Ντιάζ περνά το ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας. Δέκα χρόνια αργότερα, ο Βάσκο ντα Γκάμα πηγαίνει ως τις Ινδίες, υπερπηδώντας την οθωμανική αμπάρα, όπως λέγανε τότε. Αλλά ήδη, ο Γενοβέζος Χριστόφορος Κολόμβος εκπροσωπώντας τους καθολικούς βασιλιάδες Ισαβέλα της Καστίλης και Φερδινάνδο της Αραγωνίας, είχε ανακαλύψει το Νέο Κόσμο (τέσσερα ταξίδια: 1492-1493, 1496, 1498, 1502-1504). Αν και δεν πρέπει να δίνουμε υπερβολική σημασία στην ταχύτητα και την έκταση της «αποικιακής» συνεισφοράς, είναι βέβαιο πως από τα 1510-1520 οι συνέπειες άρχισαν να είναι αισθητές σ' όλη την Ευρώπη: χρυσάφι από τη Σιέρα Λεόνε (410 κιλά το χρόνο, μεταξύ 1500 και 1521), μπαχαρικά από τη Γουινέα και το Μπενέν, μπαχαρικά από τις ανατολικές Ινδίες (τον Αύγουστο 1503, 20.000 κοντάρια πιπέρι από την ακτή του Μαλαμπάρ φορτώνονται σε πορτογαλικά καράβια), ξυλεία από τη Βραζιλία, χρυσάφι, άργυρος και μπαχαρικά από την Αμερική. Από το 1503 ως το 1520, υπολογίζεται πως 192 τόνοι αμερικάνικος άργυρος μπήκαν στην Ισπανία. Τα κράτη ελέγχανε από πολύ κοντά αυτή την αξιοποίηση. Ο βασιλιάς της Πορτογαλίας ίδρυσε στη Λισαβώνα την Casa da guiné é Mina που έγινε αργότερα Casa da India é da Guiné· στις αποθήκες αυτής της Εταιρείας συγκεντρωνόταν όλο το εμπόριο των Ινδιών. Στο 1514, αποφασίστηκε πως το πορτογαλικό αποικιακό εμπόριο θα ήταν βασιλικό μονοπώλιο· δυο χρόνια αργότερα, εμφανίστηκαν οι Vedores da Vazenda, που φρόντιζαν να πουλάνε τα εξωτικά προϊόντα και να βρίσκουν στρατιώτες και τους απαραίτητους διοικητικούς για τα εμπορεία: Γκόα, Ορμούζ, Μακάο, Μάλακα. Κι έτσι αμέσως «ο αρχηγός του οίκου της Αβίζ» έγινε «ο μεγαλέμπορος μπαχαρικών της Ευρώπης» (Henri Hauser). Με κάποια καθυστέρηση, οι καθολικοί βασιλιάδες (της Ισπανίας) ακολούθησαν αυτό το παράδειγμα: το 1503, ίδρυσαν στη Σεβίλη τη Casa de Contratacion που θα επωμιζόταν με την ευθύνη ενός ταμία, ενός ελεγκτή, ενός εντεταλμένου κι ενός πλοηγού, το σύνολο του υπερπόντιου εμπορίου. Ο ταμίας έπαιρνε τις πολύτιμες πέτρες και τα μέταλλα αξίας που ανήκαν στο στέμμα, σαν δικαίωμα επί του πέμπτου των εσόδων· ο ελεγκτής επιτηρούσε τη διακίνηση των εμπορευμάτων· όσο για τον εντεταλμένο, προμήθευε, όπλιζε, εξόπλιζε τα καράβια και καταμετρούσε τις εισαγωγές από τις Ινδίες. Αυτά ήταν τα πρώτα αποτελέσματα, στον οικονομικό και μόνο τομέα, του επιχειρηματικού και κατακτητικού πνεύματος της φιλοδοξίας και της πλεονεξίας μιας φούχτας ανθρώπων - αυτοί οι 10.000 ως 12.000 πράκτορες της πλανητικής έκρηξης, όπως λέει ο Pierre Chaunu - αλλά που χρησιμοποιούσαν, με μια σπάνια αποφασιστικότητα, τα επιστημονικά, τεχνολογικά και πολιτιστικά κεκτημένα που η λατινική χριστιανοσύνη είχε καταφέρει να σταθεροποιήσει και να αυξήσει ακόμα και στην περίοδο της μεγάλης οικονομικής κρίσης του 14ου και 15ου αιώνα. Με μια φράση του ακριβώς περίφημη, ο Σερ Φράνσις Βάκων υποστήριξε πως η τυπογραφία, το μπαρούτι και η μαγνητική πυξίδα «άλλαξαν την όψη και την κατάσταση των πραγμάτων σ' όλο τον κόσμο». Είναι αξιοσημείωτο πως οι δυο πρώτες εφευρέσεις εμφανίστηκαν στη Δύση στα τέλη του Μεσαίωνα και πως, ακόμα και η τρίτη, πιο παλιά, δεν διαδόθηκε πλατιά παρά μετά το 1400. Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Ο ουμανισμός και η Αναγέννηση

Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ Η ΙΤΑΛΙΑ, ΠΑΤΡΙΔΑ ΤΟΥ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΥ Στην απαρχή μιας κίνησης που ξεκινώντας από την Ιταλία, απλώθηκε σ' όλη την Ευρώπη και άλλαξε παντού τις συνθήκες και το ύφος της διανοητικής εργασίας βρίσκεται ένας άνθρωπος που τίποτα, απ' ό,τι έδειχνε, δεν προόριζε γι' αυτόν τον εξαιρετικό ρόλο. Πετράρχης Γιος ενός φλωρεντινού συμβολαιογράφου, ο Φραντσέσκο Πετράρκο (1302-1374) συνόδεψε τους γονείς του στη γαλλική πόλη Καρπαντρά, που ανήκε στην παπική επικράτεια. Η χειροτόνησή του και μερικά εκκλησιαστικά αξιώματα του έδωσαν τα μέσα να ζει όπως και πολλοί Ιταλοί, που είχαν φτάσει στις όχθες του Ροδανού, εξαιτίας της παρατεταμένης εξορίας της Αγίας Έδρας. Αλλά ο Πετράρχης δεν κατανάλωσε τις δυνάμεις του στην υπηρεσία της παπωσύνης, σε κάποιο γραφείο της μέσα. Γνώρισε τη δόξα και τον πλούτο. Ο Πάπας, ο αυτοκράτορας ως και τύραννοι ακόμα σαν τους Βισκόντι δεν έπαψαν να φροντίζουν και να φέρνονται ευγενικά σ' αυτόν τον πρώτο άνθρωπο των Γραμμάτων που η Δύση αγκάλιασε μ' αυτό τον τρόπο. Το 1341, τον έστεψαν με δάφνινο στεφάνι στο Καπιτώλιο. Δεν αποξενώθηκε ωστόσο από τα πολιτικά προβλήματα: υποστήριζε την αποκατάσταση της Ρωμαϊκής δημοκρατίας από τον Κόλα ντι Ριέντζο, την επιστροφή του Πάπα στη φυσική του πρωτεύουσα και τη συμφιλίωση της Αυτοκρατορίας με την παπωσύνη. Οι δηλώσεις του, αν και άκαιρες καμιά φορά, δεν παρεμπόδισαν τη σταδιοδρομία του. Πέθανε στην πόλη του Άρκουα, μέσα στη γενική λατρεία. Ο Πετράρχης χρωστούσε σίγουρα, και κατά πολύ, τις επιτυχίες του στη μαγεία του ύφους του. Η ευφράδειά του ήταν καταπληκτική, τα ποιητικά του χαρίσματα εξαιρετικά. Τα Άσματά του (canzoni) έχουν ακόμα και σήμερα όλη την αξία που τους αναγνώριζαν οι Ιταλοί του 14ου αιώνα. Ο υμνητής της Λάουρας και του ανεκπλήρωτου έρωτα συνταίριαζε την κλασική μορφή με τη ρομαντική έμπνευση. Ήξερε να εκφράζει τις ψυχικές καταστάσεις που ένιωθαν πολλοί σύγχρονοί του. Τα βάσανα της ανικανοποίητης πάντα καρδιάς του έκαναν βαθιά εντύπωση σ' όσους τον διάβαζαν. Αλλά μπόρεσε επίσης να τους κάνει να συμμεριστούν μαζί του το πάθος του για τον αρχαίο πολιτισμό. Ο Πετράρχης, πράγματι, από πολύ νέος είχε αγαπήσει τα λατινικά γράμματα που κάποιος δάσκαλός του μπόρεσε να του αποκαλύψει τον πλούτο τους. Δεν εξυμνούσε μόνο την τελειότητα της μορφής τους, αλλά και επαινούσε τις ηθικές αρετές τους. Πίστευε πως η κατάρρευση της ρωμαϊκής τάξης άφησε τους ανθρώπους πιο φτωχούς και μειωμένους. Οι δρόμοι του μεγαλείου θα έμεναν αποκλεισμένοι γι' αυτούς όσο καιρό δεν θα φρόντιζαν να αναστήσουν εκείνο το παρελθόν. Αν πάλι, ανακάλυπταν ξανά όλη του τη λαμπρότητα και αν κατανοούσαν το μήνυμά του, αυτή η εξαίρετη κληρονομιά θα τους χάριζε ξανά την ευτυχία. Ο χρυσός Αιώνας θα ξαναγύριζε. Οι Ιταλοί μάλιστα ήταν έτοιμοι ν' αποδεχτούν αυτό το όραμα γιατί πίστευαν πως ήταν δική τους μια τέτοια αποστολή. Ο ενθουσιασμός που συνέπαιρνε τον Πετράρχη όταν αναπολούσε τη δόξα της Ρώμης, εξομοιωνόταν με την προσήλωσή του στη γη των πατέρων του. Δεν έλειψαν από το χαρακτήρα του Πετράρχη, ούτε από το έργο του, οι αδυναμίες. Ο άνθρωπος ήταν γεμάτος αντιφάσεις. Αν και φορτωμένος με τιμές, επαινούσε την απόσταση από τα εγκόσμια· αν και σύχναζε στα παλάτια, έλεγε πως λατρεύει τη μοναχική ζωή. Ο ουμανιστής είχε τις ατέλειές του: δεν κατάφερε να αφομοιώσει τη γλώσσα του Ομήρου· δεν ήξερε να διαλέγει τους Δασκάλους που πρότεινε στους δικούς του μαθητές και ο Κικέρων σ' αυτόν χρωστά που κατέχει, στο κέντρο της λογοτεχνικής Αναγέννησης, μια τιμητική θέση που έπρεπε κανονικά να κατέχουν άλλοι. Από τους Digitized by 10uk1s

σχολαστικούς συγγραφείς που τους καταδίκαζε αμετάκλητα για το στεγνό τους ύφος, θα μπορούσε ο Πετράρχης να πάρει μαθήματα λιτότητας γιατί εκείνος ικανοποιόταν πολύ εύκολα με προχειρότητες. Αυτά τα ελαττώματα σημάδεψαν τον ουμανισμό που δύσκολα μπόρεσε να τ' αποβάλει. Όποιες κι αν ήταν οι ανεπάρκειές του, ο Πετράρχης αξιώθηκε να μεταδώσει στους συγχρόνους του τον πυρετό που τον εμψύχωνε. Το έργο, με το οποίο καταπιάστηκε, συνεχίστηκε. Δεν έπαψαν ούτε μια στιγμή να εξερευνούν, ύστερα απ' αυτόν, τον αχανή χώρο της κλασικής Αρχαιότητας και να έχουν για πρότυπο τ' αριστουργήματά της. Παρακινημένοι από την επιθυμία να σώσουν από τη λησμονιά αυτό το κομμάτι της λογοτεχνικής κληρονομιάς, οι ουμανιστές άρχισαν, από τα τελευταία κιόλας χρόνια του 14ου αιώνα, να ψάχνουν μέσα στις βιβλιοθήκες, ελπίζοντας να βρούνε παλιά χειρόγραφα. Έτσι ο Κολούτσιο Σαλουτάτι, καγκελάριος της φλωρεντινής χωροδεσποτείας μπόρεσε ν' ανακαλύψει τα Epistolae ad familiares (Επιστολές στους οικείους) του Κικέρωνα. Αλλά είναι κυρίως ο Λότζιο Μπρατσιολίνι που είχε, σ' αυτό τον τομέα, τα καλύτερα αποτελέσματα. Μαθητής του Σαλουτάτι, αυτός ο Τοσκάνος είχε προσληφθεί στα γραφεία της παπικής αυλής· υπηρεσιακοί λόγοι τον οδήγησαν στην Κωνσταντία, το 1414. Επωφελήθηκε από τον ελεύθερο χρόνο του για να εξερευνήσει τα μοναστήρια των περιχώρων. Στο Σαιν-Γκαλ βρήκε θησαυρούς: έφερε από κει τη Ρητορική Θεσμοθέτηση του Κουιντιλιανού, μερικά βιβλία από τα Αργοναυτικά του Βαλέριου Φλάκκου, οκτώ λόγους του Κικέρωνα, για να περιοριστούμε στα πιο ωραία ευρήματά του. Εκεί επίσης ανέσυρε την Αγρονομία του Κολουμέλα, τα Δάση του Στασίνου, την Περί πραγμάτων φύση του Λουκρήτιου και πολλά άλλα έργα μικρότερης σημασίας. Ύστερα συνέχισε τις έρευνές του στη Γαλλία όπου βρήκε στο Λανγκρ και το Cluny δέκα λόγους του Κικέρωνα. Για ν' αποκαταστήσει τα ακρωτηριασμένα κείμενα ή να διορθώσει αυτά που, όπως φαίνεται, είχαν αντιγραφεί με λάθη, δεν επαρκούσε μια γνώση κάπως ενστικτώδης της λατινικής γλώσσας. Έπρεπε να καθοριστούν οι κανόνες της και στην παραμικρή τους λεπτομέρεια· αλλά οι μελέτες της γραμματικής δεν ενδιαφέρανε και τόσο ανθρώπους που αγαπούσαν πιο πολύ το κομψό ύφος από την ακρίβεια. Ο πρώτος που αναγνώρισε πως μια αυστηρή μέθοδος ήταν απαραίτητη σ' αυτό τον τομέα ήταν ο Λαυρέντιος Βάλλα (1405-1457). Αυτός μελέτησε σχολαστικά τα έργα των πιο σίγουρων συγγραφέων, όπως ο Κουιντιλιανός και ο Κικέρων και δημιούργησε, μπορούμε να πούμε, τη λατινική φιλολογία. Το έργο του Elegantiae lignuae latinae (κομψοτεχνήματα της λατινικής γλώσσας) που τέλειωσε το 1444 θ' αποτελούσε για πολύ καιρό ένα βασικό σύγγραμμα. Στο 14ο αιώνα, λίγο πολύ, κάθε μορφωμένος άνθρωπος ήξερε να εκφράζεται στη γλώσσα των Ρωμαίων, αλλά ο Πετράρχης θρηνούσε ακόμα που δεν άκουγε τα ελληνικά της Ιλιάδας. Αυτή η κατάσταση δεν άλλαξε παρά όταν άρχισαν να καταφτάνουν οι Βυζαντινοί, όλο και περισσότεροι, για να βρουν μια στέγη μακριά απ' την απειλούμενη πατρίδα τους. Οι Σύνοδοι επέτειναν αυτή την κίνηση. Ο Χρυσολωράς, που είχε διδάξει από το 1400 στη Φλωρεντία, πέθανε στην Κωνσταντία. Ένας από τους ορθόδοξους πρωθιερείς που διαπραγματεύθηκε την «ένωση» το 1439, ο Μάρκος Βησσαρίων, έγινε καρδινάλιος κι εγκαταστάθηκε στην Ιταλία. Ένας Σπαρτιάτης, ο Γεώργιος Γεμιστός ή Πλήθων, διάλεξε να μείνει στην πρωτεύουσα της Τοσκάνης. Η Βενετία και η Παβία, με τη σειρά τους, είχαν κι αυτές τον καθηγητή τους του ελληνικού πολιτισμού, τον Γεώργιο τον Τραπεζούντιο και το Θεόδωρο Γαζή. Ένας από τους πιο προικισμένους μαθητές του Χρυσολωρά, ο Λεονάρδος Μπρούνι (1370-1444) καταπιάστηκε να μεταφράσει τα έργα των Ελλήνων συγγραφέων. Οι μεταφράσεις του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη που έκανε ήταν αρκετά ελεύθερες· παρουσίαζαν ωστόσο το τεράστιο πλεονέκτημα να γνωρίσουν στο πλατύτερο κοινό αυτούς τους φιλόσοφους, που ως τότε μπορούσε κανείς να μαντέψει τη σκέψη τους μόνο από παραπομπές Λατίνων συγγραφέων. Οι ουμανιστές εννοούσαν ν' αναζωογονήσουν όλο το διανοητικό κίνημα της εποχής τους χάρη στη συνεισφορά της αρχαίας σοφίας. Ο Αριστοτέλης είχε κατακτήσει τη Δύση στο 13ο αιώνα και βοηθήσει τον Αλβέρτο τον Μέγα και τον Θωμά τον Ακινάτη να «οικοδομήσουν» τα μεγάλα τους έργα. Μετά το 1400, ο Πλάτωνας έπαιξε έναν ανάλογο ρόλο. Digitized by 10uk1s

Μαρσίλιο Φιτσίνο Ο Μαρσίλιο Φιτσίνο (1433-1499) αφιέρωσε τις πιο ουσιαστικές του δυνάμεις στην επεξεργασία μιας σύνθεσης του πλατωνισμού και του χριστιανισμού. Είχε καταπιαστεί μ' αυτό το έργο, ύστερα από εντολή του Λαυρέντιου του Μεγαλοπρεπούς. Από το 1456 κιόλας, ήταν σε θέση να συνοψίσει στο έργο Institutiones Platonicae (πλατωνικοί θεσμοί) τις βασικές ιδέες της πλατωνικής σκέψης· μέσα σε δεκατέσσερα χρόνια, μετάφρασε διαδοχικά όλους τους διαλόγους. Δεν είχε ακόμα τελειώσει αυτή την εργασία, όταν άρχισε το 1474 να γράφει το De vera religione (περί της αληθούς θρησκείας). Στο μεταξύ, είχε γίνει παπάς και ηγούμενος. Δύσκολες συζητήσεις με τους παδοβάνους αβερροϊστές είχαν στρέψει την προσοχή του στο πρόβλημα της αθανασίας της ψυχής. Στις αρνήσεις των αντιπάλων του, ο Φιτσίνο παρουσίαζε επιχειρήματα που είχε αντλήσει πιο πολύ από την ελληνική φιλοσοφία, παρά από τη χριστιανική θεολογία. Η γενική γραμμή της σκέψης του ακολούθησε το δρόμο που χάραζε ο Πλάτωνας. Το έργο που προτιμούσε περισσότερο ήταν το Συμπόσιο. Εκεί έβρισκε διδάγματα για μια κορυφαία σοφία που συμβούλευε τους ανθρώπους ν' απαλλαχτούν, απ' αυτή κιόλας τη ζωή, από τις υλικές δεσμεύσεις και ν' ανυψωθούν, παρασυρμένοι από την αγάπη, ως την ακτινοβολία των ιδεών και του Θεού. Ακόμη κι όταν αναφερόταν στο μυστικισμό, ο προστατευόμενος του Λαυρέντιου των Μεδίκων μιλούσε σαν τον Πλωτίνο ή τον Πρόκλο. Το λεξιλόγιο που χρησιμοποιούσε ήταν χριστιανοποιημένο αλλά η σκέψη του ήταν αποξενωμένη από το Ευαγγέλιο. Ούτε το προπατορικό αμάρτημα, ούτε η Λύτρωση, πρώτιστες αλήθειες του χριστιανισμού δεν έχουν, στη θεωρία του Φιτσίνο, τη θέση που θα έπρεπε να τους δώσει αυτός ο ιερωμένος. Ο Ιωάννης Πίκο ντέλλα Μιράντολα (1463-1494) θέλησε να διευρύνει ακόμα περισσότερο τους ορίζοντες που ο Φιτσίνο είχε ήδη αρκετά διευρύνει. Η ικανότητά του να κατανοεί άγγιζε το θαύμα. Δεν υπήρχε τομέας που να μη τον είχε εξερευνήσει. Ούτε οι δυσκολίες του έργου του, ούτε ο σεβασμός των δογμάτων, ούτε ο φόβος της Ιεράς Εξέτασης δεν τον αποθάρρυναν. Οι ενιακόσιες προτάσεις που ετοιμάστηκε να υποστηρίξει στη Ρώμη ήταν αφορμή για να καταδικαστεί. Φυλακισμένος στο φρούριο της Βενσέν, επωφελήθηκε από την επιείκεια που του έδειξαν οι Παρισινοί Θεολόγοι, που δεν καλοβλέπανε τους Ρωμαίους δομινικανούς. Όταν τον άγγιξε η Θεία Χάρη, ρίχτηκε με τα μούτρα στη θρησκεία, με το ίδιο πάθος που είχε στήσει θεωρίες. Ο Σαβοναρόλας τον είχε εντυπωσιάσει ζωηρά. Ίσως μάλιστα να προχωρούσε στο τάγμα των Αδελφών Ιεροκηρύκων, αν είχε ζήσει περισσότερο. Αλλά είχε καταναλώσει τις δυνάμεις του πολύ γρήγορα. Πέθανε στα τριάντα ένα του. Οι ευγενικές προθέσεις του και το κοφτερό του μυαλό δεν μπόρεσαν να ταιριάξουν, σ' ένα αρμονικό σύνολο, στοιχεία απερίσταλτα. Ο Πίκο, πράγματι, είχε ξεπεράσει τον Φιτσίνο στο θέμα της γνωριμίας με τις ανατολικές φιλοσοφίες. Έμαθε τέλεια τα εβραϊκά για να μπορέσει να μυηθεί στον ιουδαϊκό θεωρισμό, όπως και μελέτησε τα αραβικά για να διαβάσει το Κοράνι στο πρωτότυπο. Μόνο ένας χριστιανισμός, απογυμνωμένος από τα δόγματά του και αρκετά πνευματιστικός, θα ήταν αρκετά ελαστικός για να συνδυαστεί με συνεισφορές τόσο διαφορετικές από τον ίδιο όπως η Καβάλα και οι γνωστικές θεωρίες· περισσότερο ακόμα κι από τη σκέψη του Μαρσίλε Φιτσίνο, εκείνη του Πίκο είχε θυσιάσει την ακριβόλογη σαφήνεια στην αναζήτηση της ενότητας. Η υπομονετική μελέτη της φύσης απασχόλησε ορισμένα μυαλά πιο πολύ από τη μεταφυσική περιπέτεια. Στη Φλωρεντία, ο Παύλος Τοσκανέλλι αντιπροσώπευσε αυτή την τάση για μια σχολαστική ακρίβεια στην παρατήρηση, όπως είναι η αστρονομία. Ο Νικόλαος Κουζάνος τον είχε τιμήσει με τη φιλία του. Αλλά αυτό που πέτυχε ο Τοσκανέλλι να πραγματοποιήσει σ' ένα μόνο τομέα της επιστήμης, μ' έναν ακάματο μόχθο, ο Λεονάρδος ντα Βίντσι με τη δύναμη της μεγαλοφυίας του, το επιτέλεσε σε τομείς τόσο διαφορετικούς, όπως η ανατομία, η φυσική, η βοτανική και η γεωλογία. Στην απαιτητική μέθοδο που συνιστούσε ο Λαυρέντιος Βάλλα, ο Λεονάρδος μπόρεσε να προσθέσει το χάρισμα να περνά από το μοναδικό στο οικουμενικό.

Digitized by 10uk1s

Σαν επιστήμονας, ο Λεονάρδος αποδέσμευε ό,τι είναι αληθινό μέσα από την άγνοια και την αμφιβολία. Σαν καλλιτέχνης δημιουργούσε ομορφιά. Ήταν ολότελα αυτό που ο μεγαλύτερός του, ο Λέων Μπατίστα Αλμπέρτι, είχε πασχίσει να γίνει, ο άνθρωπος που όλες του οι ικανότητες, στην ολοκλήρωσή τους, εξυπηρετούσαν τη φήμη κι ανανέωναν κάθε μέρα τη χαρά. Αυτό το ιδανικό, δεν περίμεναν οι ουμανιστές να το δουν να ενσαρκώνεται μπροστά τους, στο πρόσωπο του Λεονάρδου, για ν' αναζητήσουν τους τρόπους που θα το μεταφυτεύανε στους νέους. Η παιδεία δεν θεωρήθηκε ποτέ σαν μια περιφρονημένη προσπάθεια από μυαλά τόσο ξεχωριστά σαν τον Γκασπαρίνο ντα Μπαρτσίτσα, που έδινε μαθήματα ευγλωττίας στην Πάδοβα αλλά και που διεύθυνε, σ' αυτή την πόλη, ένα πρότυπο σχολείο. Αλλά είναι κυρίως ο Βιττορίνο ντα Φέλτρε που ανανέωσε τις παιδαγωγικές μεθόδους. Εφάρμοσε στην πράξη ό,τι είχαν μελετήσει συγγραφείς σαν τον Βερτζέριο και τον Μαφφέο ντε Λόντι αργότερα. Ο ακέραιος άνθρωπος που κολακευόταν πως ετοίμαζε πλάθοντας την ευφυΐα και το χαρακτήρα του παιδιού, θα γινόταν αργότερα το πρότυπο για τους δασκάλους των κολλεγίων και των γυμνασίων, που τα αντίπαλα θρησκευτικά τάγματα θα φρόντιζαν να δημιουργήσουν, μέσα στο 16ο αιώνα. Πριν από το 1450, αυτοί οι προβληματισμοί γύρω από την τέχνη της αρμονικής διαμόρφωσης όλων των ικανοτήτων του ανθρώπου ωφελούσαν τα πριγκηπόπουλα και μόνο. Ο Ιωάννης Φραγκίσκος Γκονζάγκα της Μάντουας εμπιστεύτηκε τους γιους του στον Βιττορίνο ντα Φέλτρε το 1423. Τους παλιούς θεσμούς δεν τους ανταγωνίζονταν ανοιχτά, αλλά μάλλον τους συμπλήρωναν οι νέες σχολές. Τα Πανεπιστήμια φύλαγαν, ό,τι καλύτερο είχαν, για τους προχωρημένους σπουδαστές. Ήταν σκληρά για τους έφηβους που ξεκινούσαν τις σπουδές τους και ήταν πάμπολλες οι αποτυχίες. Αυτό που αργότερα θα γινόταν Μέση εκπαίδευση έλειπε ακόμα. Ανάμεσα στις άλλες τους φροντίδες, οι ουμανιστές ασχολήθηκαν να καλύψουν αυτό το κενό, ευνοώντας τη δημιουργία σχολείων μ' ένα ρόλο, κατά κάποιο τρόπο, προπαιδευτικό. Τα Πανεπιστήμια, που δεν περιφρονούσαν οι ουμανιστές και που επιδίωκαν, καμιά φορά, να τιμηθούν απ' αυτά, δεν ήταν, ωστόσο, το πλαίσιο μέσα στο οποίο έδιναν τον καλύτερο εαυτό τους. Δεν ένιωθαν άνετα μέσα στις πολυάριθμες και ταραχώδεις συντεχνίες που αποτελούσαν τα σωματεία των Δασκάλων και των σπουδαστών. Προτιμούσαν τους κύκλους που συνένωναν λίγους φίλους. Τα μέλη της φλωρεντινής Ακαδημίας λάτρευαν με πάθος τον Πλάτωνα που προσπαθούσαν να συμφιλιώσουν με το Χριστό. Οι Ακαδημίες της Ρώμης ακολούθησαν απερίσκεπτα τον Πλατίνα και τον Λομπόνιο Λέτο, που έπαιζαν κάπως πάρα πολύ επικίνδυνα τους ειδωλολάτρες ιερείς· αυτοί οι νεόφυτοι του Παγανισμού δε γλίτωσαν στο τέλος τη φυλακή και τα βασανιστήρια. Η Αγία Έδρα δεν έδειχνε καμιά ιδιαίτερη εχθρότητα για τον ουμανισμό, που μερικοί από τους επιφανείς εκπροσώπους του, όπως ο Πότζιο Μπρατσιολίνι και ο Λαυρέντιος Βάλλα, για να περιοριστούμε σ' αυτούς, ήταν στην υπηρεσία της. Αλλά ο Παύλος Β' δεν ήταν τόσο καλοπροαίρετος όσο ο Νικόλαος Ε' και ο Πίος Β', που ήταν και αυτοί ουμανιστές. Έκρινε ότι οι ακαδημαϊκοί είχαν ξεπεράσει τα πιο ανεκτά όρια. Και τους κυνήγησε. Αλλά η κακοτυχία τους έμεινε σαν εξαίρεση. Κατά γενικό κανόνα, οι ουμανιστές δεν αγαπούσαν τίποτ' άλλο τόσο όσο τη ζωηρή αλλά πάντα φιλική συζήτηση, στον κήπο κάποιας έπαυλης, όπως του Καρέτζι που προτιμούσε ιδιαίτερα ο Φιτσίνο. Μεγάλοι βιβλιόφιλοι, αναζητούσαν τις πλούσιες βιβλιοθήκες, που στην εποχή τους είχαν πολλαπλασιαστεί. Αυτά τα πλεονεκτήματα πιο εύκολα τα συγκέντρωνε ένας ηγεμόνας. Η κάθε ιταλική πόλη είχε γίνει και μια Αυλή. Οι ουμανιστές δεν περιφρονούσαν την εύνοια αυτών των τυράννων και δέχονταν να τους υπηρετούν, φτάνει να μπορούσαν μ' όλη τους την άνεση να μελετούν κάτω από τη στέγη τους. Ήταν άνθρωποι της μελέτης και η μοναχική δουλειά ήταν η βασική τους απασχόληση. Θα μπορούσαν, και δικαιολογημένα μάλίστα, να έχουν για προστάτη τον Άγιο Ιερώνυμο, που οι ζωγράφοι της Αναγέννησης αναπαριστούσαν μέσα στο μελετητήριό του, μ' ένα λιοντάρι στα πόδια του, αλλά και με μια ωραία σειρά βιβλία δίπλα του. Ο ουμανισμός έδινε ώθηση σε ανθρώπους που σφύζανε από δυναμισμό. Μερικοί τον σπαταλούσαν με μια άγρια ελευθερία, απολαμβάνοντας όλους τους καρπούς, επιδεικνύοντας τις διαστροφές τους Digitized by 10uk1s

με αλαζονεία, όπως εκείνος ο Φραγκίσκος Φιλέλφε που συνόδευαν σκλάβοι και των δύο φύλων. Άλλοι πάλι με την ισχυρή τους ιδιοσυγκρασία ικανοποιούσαν αποκλειστικά τις λογοτεχνικές ή επιστημονικές τους φιλοδοξίες. Αλλά η δόξα ήταν για τους περισσότερους το πιο δυνατό κίνητρο για δράση. Εκεί βρισκόταν το μυστικό της συνεννόησής τους με τους τύραννους, που διψούσαν να γίνουν ηγεμόνες. Είχαν όλοι τους ανάγκη απ' αυτή τη μεγαλοπρέπεια που ο ουμανιστής Θωμάς Παρεντουτσέλλι, Πάπας αργότερα με τ' όνομα Νικόλαος Ε', θεωρούσε απαραίτητη για την Εκκλησία. Οι γιορτές που τόσο αγαπούσαν και που ήξεραν να οργανώνουν οι ίδιοι, θύμιζαν τις θριαμβευτικές τελετές των Αρχαίων. Έτσι ένιωθαν πως έφτασαν στο κατώφλι του Χρυσού Αιώνα που είχε προφητέψει ο Πετράρχης και πως άνοιξαν το μονοπάτι που οδηγούσε ξανά σ' αυτή την καινούρια άνοιξη της ανθρώπινης ιστορίας.

Ο ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΤΑΚΤΑ ΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ Νικόλαος Κουζάνος Ο Νικόλαος Κουζάνος (1400-1461) γιος απλών βαρκάρηδων από το Μοζέλα, έγινε καρδινάλιος του Αγίου Πέτρου των Δεσμών. Η σταδιοδρομία του και το έργο του είναι κάτι καταπληκτικό. Ο Κουζάνος δεν ένιωθε άνετα μόνο με την πολυμάθεια και το στοχασμό. Σ' όλη του τη ζωή, η δράση έπαιζε μεγάλο ρόλο, και αν δεν έζησε εξαιρετικά ευτυχισμένος, δεν γνώρισε μόνο αποτυχίες σ' αυτό τον τομέα. Σαν διπλωμάτης, έπαιξε στις διαπραγματεύσεις της δεύτερης συνοδικής κρίσης, μεταξύ του 1435 και 1449, έναν αρκετά σημαντικό ρόλο· ο ζήλος του και η ικανότητά του ανταμείφθηκαν με τον τίτλο του καρδινάλιου. Υπέρμαχος της Ένωσης, ο Νικόλαος Κουζάνος συνηγόρησε για τη συμφωνία των καθολικών· συνάντησε τους Έλληνες γιατί δεν είχε χάσει ποτέ του την ελπίδα να συμφιλιώσει τις δυο Εκκλησίες. Η κατανόηση που έδειχνε δεν έβλαπτε τη σταθερή γραμμή του. Σαν απεσταλμένος του Νικόλαου Ε' στην Αυτοκρατορία, έδωσε όλες του τις δυνάμεις για να πετύχει η μεταρρύθμιση· η αδιαλλαξία του, όταν ήταν επίσκοπος του Μαρίχεν, προκάλεσε τόσες αντιπάθειες που αναγκάστηκε να φύγει από το Τυρόλο. Χάρη στην καταπληκτική του ικανότητα για μάθηση και για αφομοίωση των γνώσεων αναγκαστικά ξεχώρισε. Μαθητής των Αδελφών του Κοινοβίου, ύστερα φοιτητής στη Χαϊδελβέργη, δεν πήρε στην Πάδοβα μόνο το τίτλο του διδάκτορα κανονικού δικαίου αλλά έμαθε και τα ελληνικά· και σίγουρα, χάρη στη φιλία του Τοσκανέλλι, ρίχτηκε με πάθος στα μαθηματικά. Έσωσε από τη λήθη τις κωμωδίες του Πλαύτου. Από τα έργα του Πλάτωνα ως τα ερμητικά κείμενα, διάβασε ό,τι ήταν γνωστό από την ελληνική κληρονομιά. Η Καβάλα κίνησε την περιέργειά του. Προσπάθησε να μυηθεί στην ισλαμική σοφία και απόκτησε στοιχειώδεις γνώσεις στα αραβικά. Τέλος, θέλησε να εξοικειωθεί με την παράδοση του χριστιανικού μυστικισμού και δεν παραμέλησε ούτε τον Ραϋμόνδο Λουλ, ούτε τον Μάιστερ (Δάσκαλο) Έκχαρτ. Η λαχτάρα του να ενοποιήσει τα πάντα τον υποχρέωνε να βάλει σε τάξη τις γνώσεις του. Τις κατάταξε σε τρία επίπεδα. Στο πρώτο, κυριαρχούσε ο λόγος, με το συλλογισμό σαν συνηθισμένο όργανο. Στο δεύτερο ήταν η νόηση, που χρησιμοποιεί κυρίως σύμβολα. Για να φτάσουμε στο τρίτο, ήταν απαραίτητη η «σοφή άγνοια»· συνδύαζε κατά παράδοξο τρόπο, δυο χαρακτηριστικά της ανθρώπινης μοίρας, το έξοχο και την τελείωση. Μέσα σε μια έκλαμψη, και όχι ύστερα από ένα λογικό συλλογισμό, το πνεύμα διαβλέπει το χώρο του Θεού, όπου συμπίπτουν οι αντιφάσεις. Ο Κουζάνος, σαν καλός παρατηρητής της φύσης, δεν συνέλαβε κάποιο στατικό σύστημα. Προσεκτικός αναγνώστης του Πλάτωνα, διάκρινε κι αυτός, στο σύμπαν, μια διαρκή κίνηση· η θεία αρχή, με διαδοχικές αποσαφηνίσεις καταλήγει να μεταδοθεί στην ίδια την ύλη. Περνά από τον άνθρωπο που μπορεί να πάρει αντίστροφα το δρόμο και να φτάσει ως την πηγή του, τον Κύριο.

Digitized by 10uk1s

Ο Νικόλαος Κουζάνος αναγκάστηκε να προχωρήσει γρήγορα και δεν πολυσκοτίστηκε να εξηγήσει διεξοδικά τη σκέψη του. Οι αναμφίλεκτες αποδείξεις του ήταν συνοπτικές, η γλώσσα του δύσκολη. Τον διέκρινε μια τραχύτητα και μια λιτότητα που απομάκρυνε τους μαθητές. Αυτός ο Γερμανός, ταπεινής καταγωγής, αυτός ο ευλαβής και αυστηρός ανώτατος κληρικός ήταν ένα πρόσωπο της Αναγέννησης στον ίδιο βαθμό με τους ουμανιστές ή τους Ιταλούς καλλιτέχνες. Δεν του έλειπε το θάρρος να καταπιάνεται με ό,τι η μοίρα φαίνεται ν' απαγορεύει και που οι Ιταλοί αποκαλούν virtu (ηρωική αρετή) αλλά επιπλέον, σαν τον Φάουστ, ικανοποιούσε μια αχόρταγη όρεξη για γνώση και κατανόηση των προβλημάτων. Όσο και το έργο του Κουζάνου, έτσι και η ζωή του ήταν μια σύνθεση. Πολύ πριν εμφανιστεί ο ουμανισμός, η γνώση και η εμπειρία των Ιταλών διανοουμένων ασκούσαν, πάνω στις χώρες της κεντρικής Ευρώπης μια ισχυρή γοητεία. Πολλοί ήταν οι σπουδαστές που, από την Αγία Αυτοκρατορία, την Πολωνία, ή την Ουγγαρία, έρχονταν να εγγραφούν είτε στη Μπολώνια, είτε στην Πάδοβα. Γύριζαν στην πατρίδα τους, με πανεπιστημιακούς τίτλους, με το φωτοστέφανο του γοήτρου και γεμάτοι νέες ιδέες. Σημαντικές θέσεις τους περίμεναν στις διοικητικές υπηρεσίες των Κρατών και των μητροπόλεων. Τα Πανεπιστήμια, που το δίχτυό τους δεν έπαυε να σφίγγει τον κλοιό του, πρόσφεραν στους επιστήμονες πολύ ωραίες σταδιοδρομίες και καθώς αυτές οι Σχολές ήταν ακόμα αρκετά νέες, δεν δίσταζαν, όπως άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα, να δεχτούν τις καινοτομίες, όταν μάλιστα αυτές προέρχονταν από την Ιταλία. Οι πόλεις και οι πριγκηπικές αυλές, ήταν κέντρα όπου η τοπική αφρόκρεμα θεωρούσε καθήκον της να τιμά τα Γράμματα και την επιστήμη. Μορφωτικοί όμιλοι, πάνω στο πρότυπο των ιταλικών ακαδημιών σχηματίστηκαν σε πολλές πόλεις της Ρηνανίας. Οι αστοί, μεριμνώντας για τη μόρφωση που θα ετοίμαζε τα παιδιά τους για τη ζωή, ενθαρρύνανε τη δημιουργία σχολών που διευθύνανε, στις Κάτω Χώρες, την κοιλάδα του Ρήνου και τη βόρεια Γερμανία, οι Αδελφοί του Κοινοβίου. Τέλος, η βούληση να ευνοηθεί η μεταρρύθμιση της Χριστιανοσύνης δεν ήταν ξένη από την ευνοϊκή γενικά υποδοχή που γνώρισαν, στην καρδιά της Ευρώπης, οι μέθοδοι και οι θεωρίες του ουμανισμού. Οι πρωτεργάτες της θρησκευτικής ανανέωσης σ' αυτές τις χώρες είχαν επιδοθεί να διαμορφώσουν, με μια νέα γενιά Χριστιανών, φροντίζοντας κάθε άτομο χωριστά. Από τον Αλέξανδρο Hegius (1435-1498) που ίδρυσε το Σχολείο Άγιος Λεμπβίνος στο Ντέβεντερ, ένα φυτώριο λογίων, ως τον Ιάκωβο Ουιμπφέλινγκ του Σελεντάτ (1450-1528) που αξιώθηκε τον τίτλο του praeceptor germaniae (δάσκαλος των Γερμανών) πολλοί ήταν οι ουμανιστές που καμάρωναν για την εκπαιδευτική τους αποστολή. Τις θετικές επιστήμες λάμπρυνε, μετά τον Φόυερμπαχ που είχε διδάξει μαθηματικά στη Βιέννη, ο μαθητής του Ρετζιομοντάνος που ήταν και μαθητής του Βησσαρίωνα. Γεννήθηκε στη Φρανκονία και αφού έζησε πολλά χρόνια στην Ιταλία, έκανε τη Νυρεμβέργη ευρωπαϊκό κέντρο των αστρονομικών και χαρτογραφικών μελετών, όπου η θεωρία αποσκοπούσε να λύσει τα πρακτικά προβλήματα. Σ' αυτή τη Σχολή, επιστήμονες, τόσο διαφορετικοί μεταξύ τους, όπως ο Μαρτίνος Μπεχάιμ, του οποίου τη σφαίρα θα χρησιμοποιούσε αργότερα ο Βάσκο ντα Γκάμα, ο Αλβέρτος Ντύρερ και ο Βίλλιμπαλντ Πιρκχάιμερ, χρωστάνε ένα μεγάλο μέρος της αυστηρής κατάρτισής τους. Η ανάγκη να κυκλώσουν το σύνολο των γνώσεων ήταν ιδιαίτερα ζωηρή στους κύκλους των ουμανιστών της Αυτοκρατορίας. Αυτή η ανάγκη είχε ήδη οδηγήσει τον Ροδόλφο Αγρικόλα, από το Γκρόνιγκεν, να ορίσει ένα εγκυκλοπαιδικό πρόγραμμα, στο οποίο δεν αρκέστηκε ο Ιωάννης Τρίτεμ, ηγούμενος του Σπονχάιμ, που τόλμησε να προχωρήσει ως τον αποκρυφισμό. Ο Αγρίπας του Νεττεσχάιμ, νεότερός του, μαγεύτηκε ακόμα περισσότερο από το αλόγιστο και είδε τη μαγεία σαν μια προέκταση της επιστήμης. Τον Ιωάννη Ρώυχλιν (1455-1522) είχε ελκύσει, κι αυτόν, το παράδοξο. Αλλά για να φτάσει στο μυστικό που πίστευε πως θ' ανακάλυπτε μέσα στην Καβάλα, κατέληξε με τις προσπάθειές του σε κάτι πιο γόνιμο: θαυμάσιος γνώστης των ελληνικών, έμαθε τα εβραίικα τόσο καλά και τόσο μεθοδικά που μπόρεσε να συντάξει την πρώτη επιστημονική ή γραμματική αυτής της γλώσσας και να διευκολύνει έτσι, σε πολύ μεγάλο βαθμό, τη διάδοσή της. Η αγάπη του γι' αυτή τη γλώσσα ήταν τόσο δυνατή που τόλμησε να προκαλέσει την Ιερά Εξέταση, όταν αντιμετωπίστηκε για Digitized by 10uk1s

μια στιγμή η καταστροφή του Ταλμούδ. Ήταν τόσο μεγάλο το ηθικό του κύρος που οι ουμανιστές συνενώθηκαν γύρω του· για να τον υπερασπίσουν, οι πιο δηκτικοί απ' αυτούς έγραψαν τις Επιστολές των άσημων ανθρώπων, κάτι σαν τις «Επαρχιώτικες» επιστολές του Πασκάλ. Αυτός ο λίβελλος δεν κατέκρινε μόνο τους επίμονους οπαδούς του σχολαστικισμού, αλλά σάρκαζε και τους περισσότερους εκκλησιαστικούς θεσμούς. Έναν από τους συντάκτες του, τον Ούλριχ ντε Χούλτεν (1488-1523) είχε συνεπάρει κυριολεκτικά κάτι σαν πατριωτικός πυρετός που το έργο του Τάκιτου, Γερμανία είχε γεννήσει μέσα του, σαν φλόγα εκδικητική. Κατά παράδοξο τρόπο, αυτός ο ουμανιστής κατηγόρησε την Αγία Έδρα με οργή γιατί την έβλεπε σαν κληρονόμο της Ρώμης. Οι άνθρωποι της Εκκλησίας ήταν γι' αυτόν τα όργανα των «Ξένων», πατροπαράδοτων εχθρών των Τευτόνων. Η ξενοφοβία συνδυαζόταν με τον αντικληρικαλισμό και πίσω από τη μεταρρύθμιση, σιγόβραζε ήδη μια θρησκευτική επανάσταση. Στην ανατολική και κεντρική Ευρώπη, οι Αυλές του Καζίμιρου Δ', στην Πολωνία και του Ματθία Κορβίνου, στην Ουγγαρία, ήταν σε επαφή με τους κύκλους των διανοουμένων της Ιταλίας. Το Πανεπιστήμιο της Κρακοβίας, του οποίου η ακτινοβολία ήταν πολύ μεγάλη, έπαιζε ένα σημαντικότατο ρόλο στη διάδοση των νέων ιδεών. Στη Γαλλία, από τα τέλη κιόλας του 14ου αιώνα, χάρη στην παρουσία της παπικής αυλής και των λογίων που είχε γύρω της, στην Αβινιόν, οι Ιταλοί ουμανιστές είχαν επηρεάσει μερικούς πολύ αξιόλογους συγγραφείς. Δυο αδέλφια, ο Πέτρος και ο Γκωτιέ Κολ, ο Νικόλαος ντε Κλαμάνζ και ο Ιωάννης ντε Μοντρέιγ ενθουσιάστηκαν για τον Κικέρωνα και τονωμένοι κι αυτοί από εθνική περηφάνεια, προσπάθησαν ν' αποδείξουν πως «ποιητές και ρήτορες αντάμωναν επίσης έξω από την Ιταλία». Οι κακοτυχίες του πολέμου έβλαψαν πολύ αυτή την πρώτη γενιά των Γάλλων ουμανιστών, μερικοί από τους οποίους έπεσαν θύματα των επαφών που είχαν με τους Αρμανιάκ. Η αποκατάσταση της ειρήνης βοήθησε να κυκλοφορήσουν πάλι, ακόμα πιο έντονα, οι λογοτεχνικές ιδέες. Διαδοχικά, ο Γουλιέλμος Φισέ και ο Ροβέρτος Γκαγκέν ευνόησαν την εισαγωγή νέων ιδεών στο Παρίσι. Περισσότερο κι από τον πετραρχισμό, ήταν ο φλωρεντινός νεο-πλατωνισμός που προκάλεσε το πιο ζωηρό ενδιαφέρον μέσα στους κύκλους των πανεπιστημιακών που είχαν εξασκηθεί στις θεωρητικές παρατηρήσεις. Είναι αλήθεια πως ο Λεφέβρ ντ' Ετάπλ, αν και είχε κάνει το «προσκύνημά» του στη Φλωρεντία και, γνωρίστηκε με τη σκέψη του Πίκο και του Μαρσίλε, έμεινε πιστός στον αριστοτελισμό, του οποίου ανανέωσε βαθιά τη γνώση. Ωστόσο, από το ταξίδι του στην Ιταλία, αυτός ο άνθρωπος που θα γινόταν μια μέρα, ο μέντορας του Μπρισοννέ και θα ξεχώριζε μέσα στον όμιλο του Μω, γύρισε με την πεποίθηση πως η ελληνική φιλοσοφία ήταν ικανή να αναζωογονήσει τον χριστιανισμό, οδηγώντας τον πάλι σ' ό,τι είναι ουσιαστικό. Ανάλογες αντιλήψεις είχαν αναπτύξει οι Άγγλοι ουμανιστές και ιδιαίτερα ο Τζων Κόλετ (1466-1519). Το πάθος για τον κλασικό πολιτισμό είχε οδηγήσει αυτό το πλουσιόπαιδο του Λονδίνου στην Ιταλία· γύρισε από κει με την πεποίθηση πως η χριστιανική θρησκεία είχε επείγουσα ανάγκη απο εξαγνισμό και απλοποίηση. Η τόλμη του θα γοητέψει τον Έρασμο. Η τυπογραφία Η τυπογραφία που γεννήθηκε και τελειοποιήθηκε στην κοιλάδα του Ρήνου, απλώθηκε κι αυτή, με τον ίδιο επιταχυνόμενο ρυθμό, σ' όλη την Ευρώπη. Στο 1455 περίπου, η Μαγεντία στέγαζε μερικούς τυπογράφους μόνο· πενήντα χρόνια αργότερα, υπήρχαν τυπογραφεία σε 236 τοποθεσίες. Ορισμένα κέντρα είχαν ειδικευτεί στις εκδόσεις· ας μην αναφέρουμε παρά τη Νυρεμβέργη, το Άουγκσμπουργκ, τη Λυών, το Παρίσι και τη Βενετία. Η νέα αυτή τεχνική μέθοδος είχε αλλάξει βασικά τις συνθήκες της πνευματικής εργασίας... «τουλάχιστο 15 ως 20 εκατομμύρια αντίτυπα είχαν κυκλοφορήσει» στα τέλη του 15ου αιώνα, υπολογίζουν οι L. Febvre και Η. Martin. Μια βέβαιη ενοποίηση του πνευματικού κόσμου είχε αρχίσει να ολοκληρώνεται. Ο θρίαμβος των ρωμαϊκών χαρακτήρων αποτελεί σχετικά ένα σύμβολο. Ο τυπογράφος Άμερμπαχ της Βασιλείας έχει αντιπροσώπους σ' όλη την Ευρώπη. Η τυπογραφία εξασφάλιζε την προβολή και την καθιέρωση των ηγεμόνων.

Digitized by 10uk1s

Η ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΥ Ζωγραφική Η ανακάλυψη πάλι της κλασικής Αρχαιότητας επηρέασε εξίσου βαθιά και τον κόσμο των μορφών. Το πάθος με το οποίο αναζητούσαν εκείνο τον καιρό όσα είχε συσσωρεύσει ο ελληνο-λατινικός πολιτισμός επιτάχυνε σίγουρα μια μεταμόρφωση που τα πρώτα της συμπτώματα εμφανίζονται στο 13ο αιώνα, στην ιστορία της ζωγραφικής. Από εκείνη την εποχή και μετά, οι εικόνες έχασαν την ιερατική ακαμψία που θύμιζε Βυζαντινά εικονίσματα, ίσως γιατί οι μοναχοί Αδελφοί επαίτες και ιδιαίτερα οι Φραγκισκανοί, που θέλανε πιο πολύ να συγκινήσουν τους πιστούς παρά να τους τρομάξουν, κατάφεραν να μεταδώσουν στους καλλιτέχνες τις αντιλήψεις τους. Ο Τζιόττο (1266-1337) πέτυχε τη δύσκολη σύνθεση της τάξης και της ζωής· τέλος, κατάφερε, χάρη στην πλαστικότητα των σωμάτων, που δεν μέναν αποτυπωμένα πάνω σ' ένα χρυσαφί εξωπραγματικό φόντο αλλά έδιναν την εντύπωση να κινούνται μέσα στο τοπίο, να δώσει την ψευδαίσθηση του βάθους και του όγκου. Ο Μαλάτσιο (1401-1428) έφτασε μονομιάς να δώσει μεγαλοφυείς δημιουργίες. Εκτός από τα πλαστικά τους χαρίσματα, οι τοιχογραφίες του έχουν μια εκφραστική ένταση. Ο Πάολο Ουτσέλο (1397-1475) είχε το χρόνο να προωθήσει αρκετά τις αναζητήσεις του, θεωρητικές και πρακτικές συνάμα, σχετικά με την προοπτική. Τα σχέδιά του που έχουν κάτι το γεωμετρικό αξίζουν να τα προσέξουμε με τον ίδιο σεβασμό που δείχνουμε για τις καταπληκτικές του απεικονίσεις μαχών. Ο Πιέρο ντε λα Φραντσέσκα (1410-1492) χειρίστηκε, σαν να έπαιζε, όλα τα στοιχεία μιας ήδη αρκετά πολυσύνθετης κληρονομιάς· την πλούτισε με την πιο πολύτιμη συμβολή: το φως, διαδοχικά εκθαμβωτικό και απαλό, διευρύνει κατά πολύ την κλίμακα των μέσων που διαθέτει πια ο καλλιτέχνης. Με τον Μαντένια (1431-1506) που φροντίζει το λιτό και αυστηρό ύφος και ζωγραφίζει το διάκοσμο και το ντύσιμο με λεπτολογία ιστορικού μια κάποια σχολαστικότητα διακρίνει τις συνθέσεις του για τις οποίες ένας ειδικός σε θέματα τεχνικότητας δεν θα είχε να πει τίποτα. Μια ομάδα, που εντυπωσιάζει με τον αριθμό και το ταλέντο των μελών της, πήρε ένα κάπως διαφορετικό δρόμο. Αυτοί οι καλλιτέχνες έδιναν μεγαλύτερη σημασία στην πιστότητα της περιγραφής παρά στην αυστηρή και λιτή σύνθεση. Τους άρεσε το γραφικό και πιο πολύ από την καθαρή ομορφιά, αναζητούσαν να γοητέψουν. Στην Τοσκάνη, ο Φίλιππο Λίππι (1409-1466) που οι Μαντόνες του έχουν μιαν αλησμόνητη μελαγχολική χάρη, ο Μπενέτζο Γκοτσόλι (1420-1497) που εμπνεύστηκε την περίλαμπρη Ιππηλασία των μάγων βασιλιάδων από την πομπή των ηγεμόνων και των ανωτάτων κληρικών που ήρθαν στη Φλωρεντία για τη Σύνοδο, τέλος ο Γκιρλαντάζιο (1449-1494) που ζωγράφισε γαλήνιες και ισορροπημένες σκηνές, ανήκαν ίσως σ' αυτή την τάση που καλλιέργησαν στη Βενετία, ο Μπελλίνι (1429-1507), ευαίσθητος κυρίως στην επίδραση της φλαμανδικής σχολής και ο Καρπάτσιο (1455-1525) που τα έργα του αποτελούν ένα θαυμάσιο χρονικό σε εικόνες και όπου το φανταστικό στοιχείο έχει την ακρίβεια της πραγματικότητας. Σίγουρα μπορούμε να εντάξουμε σ' αυτό το ρεύμα και τον Περουτζίνο (1445-1523) του οποίου η δεξιοτεχνία δεν επιτρέπει καμιά κριτική αλλά και που η «αρκετά μετρημένη τέχνη του» αγγίζει καμιά φορά τον ακαδημαϊσμό. Μια ξεχωριστή θέση έχουν δυο ζωγράφοι που μόνο κοινό σημείο τους είναι εκτός από τη σχετική τους απομόνωση η πολύ βαθιά ευαισθησία τους μπροστά στο υπερφυσικό. Ο Φρα Αντζέλικο (1387-1455) χωρίς ποτέ να πέσει στην προσποιητή γλυκύτητα μπόρεσε να δώσει στα έργα του τη γοητεία μιας ευλάβειας, τρυφερής και δυνατής συνάμα. Δομινικανός μοναχός στον Άγιο Μάρκο της Φλωρεντίας, διακόσμησε το μοναστήρι του με τοιχογραφίες διαφορετικές αλλά βαθιά ενοποιημένες. Ο Μποτιτσέλλι (1440-1510), βέβαια, τοποθετούσε τα έργα του σ' ένα αρκετά διαφορετικό επίπεδο: ούτε η Άνοιξη, ούτε η Γέννηση της Αφροδίτης δεν εξυμνούν τη δόξα του Χριστού. Αλλά ο ζωγράφος είχε μιαν ανήσυχη ιδιοσυγκρασία· τον απασχολούσε πάντα ο Digitized by 10uk1s

εσωτερισμός· ακολούθησε τους προβληματισμούς των Φλωρεντινών συγχρόνων του σχετικά με το πλατωνικό μήνυμα· η θύελλα που ξεσήκωσε ο Σαβοναρόλας τον αναστάτωσε τόσο βαθιά και απότομα που έκαψε τα κοσμικά έργα που φύλαγε. Η θλίψη των προσώπων του είναι συγκλονιστική. Η γραμμή τον ενδιέφερε πιο πολύ από τον όγκο. Ήταν κοντά και στο μεσαιωνικό γραμμισμό και στο μανιερισμό του μπαρόκ. Γλυπτική Η γλυπτική, πιο νωρίς κι από τη ζωγραφική, σημαδεύτηκε από τη φλογερή λατρεία των καλλιτεχνών για την Αρχαιότητα. Ο Τζάκομο ντέλλα Κουέρτσια (1367-1438) πρώτος ξέκοψε από την εικονογραφική παράδοση του Μεσαίωνα και διακόσμησε το βάθρο ενός τάφου με μικρούς έρωτες (putti) που κρατάν γιρλάντες. Ο Γκιμπέρτι (1378-1455), του οποίου τα Σχόλια δείχνουν το θαυμασμό που έχει για την ελληνο-λατινική τέχνη, δεν δανείστηκε ωστόσο από τα πρότυπά του παρά διακοσμητικά στοιχεία και μόνο, όπου η μεσαιωνική κληρονομιά ήταν αρκετά φανερή. Οι δύο μπρούτζινες πόρτες στο βαπτιστήριο της Φλωρεντίας παραμένουν το αριστούργημά του. Η σύνθεση σε κάθε στρογγυλό ανάγλυφο (μενταγιόν) είναι άμεμπτη· καμιά σύγκρουση ανάμεσα στην τάξη και τη ζωή. Ο Ντονατέλλο (1386-1466) έδωσε αρκετά απλόχωρες διαστάσεις στα έργα του. Συνέχισε, κατά κάποιο τρόπο, παράλληλα, το ιδανικό της ομορφιάς, για το οποίο οι γραμμές του Δαβίδ μας χαρίζουν μια εξαίσια προσέγγιση και την πιστή έκφραση της πραγματικότητας που δεν αποκλείει την ασκήμια: ας θυμηθούμε την τρυφερή ισχνότητα της Μαρίας Μαγδαληνής. Όσο για τον Γκάτταμελάτα, τον κοντοτιέρο, που η Βενετία δέχτηκε να τιμήσει, μπροστά στη βασιλική της Πάδοβας, ήταν η λαμπρή απόδειξη της αποφασιστικής επιστροφής στο αρχαίο πρότυπο: ο Ντονατέλλο είχε εμπνευστεί από τους έφιππους ανδριάντες που έστηναν οι Ρωμαίοι για να δοξάσουν τους Αυτοκράτορές τους. Ο Βερρόκιο (1435-1488) θέλησε να πάει πιο μακριά ακόμα από τον πρεσβύτερό του: του χρωστάμε ένα Δαβίδ, λυγερό και λείο, κορμί ωραίου έφηβου, όσο και τον Κολλεόνε, ένα πολεμιστή μ' έναν άγριο μορφασμό. Τα κεραμικά του ντέλλα Ρόμπια μας θυμίζουν πως η Αναγέννηση προτιμούσε όταν χρειαζόταν, κάτι το νόστιμο αντί την ομορφιά. Αρχιτεκτονική Μονομιάς, ο Μπρουνελέσκι (1377-1446) έφτασε στα ύψη των κλασικών αριστουργημάτων της αρχιτεκτονικής. Ο τρούλος της Αγίας Μαρίας των Λουλουδιών στη Φλωρεντία είναι πριν απ' όλα ένας άθλος στον τομέα της τεχνικής αφού κτίστηκε χωρίς σκαλωσιά. Είναι επίσης κάτι τέλειο αισθητικά: οι γραμμές του και οι διαστάσεις του έχουν μιαν αρμονία χωρίς καμιά παραφωνία. Μέσα στο κτίριο, έτσι όπως παίζει το φως, το αποτέλεσμα είναι αισθητό. Ο Λ. Μ. Αλμπέρτι βάσισε τα έργα του σε θεωρητικούς προβληματισμούς, ύστερα από μια προσεκτική ανάγνωση του Βιτρούβιου. Διακρίθηκε κυρίως στη σύνθεση των προσόψεων, όπως στην εκκλησία του Αγίου Φραγκίσκου που έκτισε στο Ρίμινι· της έδωσε το σχήμα μιας θριαμβευτικής αψίδας που ίσως να ώθησε τον Μαλατέστα, τον τύραννο της πόλης, να μετατρέψει αυτό τον ιερό χώρο σε ναό που θα δόξαζε τη μνήμη της φιλενάδας του, Τζόττα. Η οικουμενικότητα της Αναγέννησης Διατρέχοντας τους διάφορους τομείς της τέχνης, διαδοχικά, κομματιάσαμε αυτό που με πάθος η Αναγέννηση ήθελε ενοποιημένο. Κανένας από τους πρωτεργάτες της δεν ήθελε να περιορίσει τη δραστηριότητά του σε ένα και μόνο τομέα: ο Μπρουνελέσκι, από σμιλευτής έγινε αρχιτέκτονας· ο Βερρόκιο δεν αρκέστηκε στη γλυπτική· ζωγράφισε και μάλιστα σκηνοθέτησε γιορτές. Οι περισσότεροι απ' αυτούς τους δημιουργούς μελέτησαν σοβαρά τα θεωρητικά δεδομένα των έργων τους. Τίποτα δεν σταματούσε τους προβληματισμούς τους. Στόχος τους ήταν να ενσωματώσουν τις ανακαλύψεις τους μέσα σ' ένα αρμονικό σύνολο. Η τέχνη ήταν ένα μέσο για ν' αναπαραστήσουν ή τουλάχιστον ν' αποκαλύψουν τη μυστική τάξη του κόσμου. Άπλωναν φυσικά τις φιλοδοξίες τους Digitized by 10uk1s

πάνω σ' ό,τι αποτελούσε το πλαίσιο της ανθρώπινης ζωής και ίσως να ξανάβρισκαν τους νόμους της πολεοδομίας μόνοι τους, αν η μελέτη των αρχαίων πόλεων δεν τους είχε δείξει το δρόμο. Σε μια φράση του έργου του για την οικογένεια, ο Αλμπέρτι καθόρισε τον προορισμό του ανθρώπου που πρέπει, όπως λέει, και να προβληματίζεται για τα πράγματα, αλλά και να τα υποτάξει στις ενέργειές του. Μόνο ο καλλιτέχνης ανταποκρίνεται σ' αυτό τον ορισμό. Ο ουμανισμός και η καλλιτεχνική αναγέννηση είχαν ταυτιστεί! Γοητεύονται από αντιφατικές εικόνες, όσοι θέλουν να βλέπουν τη βόρεια Ευρώπη να χώνεται μέσα στο σύθαμπο ενός φθινοπωρινού δειλινού και την ιταλική χερσόνησο να λούζεται μέσα στο καινούριο φως της άνοιξης. Για να δικαιολογηθεί μια τέτοια αντίθεση, θα έπρεπε να ξεχάσουμε κάπως τη φλαμανδική ζωγραφική και να παραμελήσουμε τους αδελφούς Βαν Έυκ ή τον Ροζέ Βαν ντερ Βέυντεν. Είναι να ξεχνάμε πως στη Γερμανία η τέχνη του σχεδίου και της χρωματογραφίας έκανε τεράστια άλματα σε λιγότερο από μισό αιώνα και τα ονόματα των Κόνραντ Βιτς, Μάρτιν Λονγκάουερ και Ματίας Γκρούνεβαλντ αποτελούν τους μεγάλους σταθμούς. Πώς να ξεχάσουμε ότι οι Ιταλοί καλλιτέχνες χρωστούσαν στους «Φλαμανδούς» τόσες πετυχημένες καινοτομίες στην τεχνική της ζωγραφικής; Όσο για τις γιορτές στις Αυλές των ηγεμόνων, δεν θα έχαναν κάτι σημαντικό από τη γοητεία τους, αν έλειπε η μουσική που άνθισε με τη γαλλο-φλαμανδική σχολή; Ανάμεσα στο Βορρά και το Νότο υπήρχαν «σχέσεις πολικότητας, και όχι αποκλεισμού» (Chastel). Ήδη ο Ιωάννης Φουκέ (1420-1480 περίπου) «αντί ν' αποφύγει την αντίθεση ανάμεσα στη ζωγραφική του Βορρά κι εκείνη του Νότου την αντιμετωπίζει και δίνει λύσεις, συνδυάζοντας τα χαρίσματά τους μέσα σε μια λεπτή ισορροπία» (Α. Châtelet). Ο Αλβέρτος Ντύρερ (1471-1528) που ήταν κάπως ο Λεονάρδος της Γερμανίας, πήγε ν' αναζητήσει στην Ιταλία τα άνθη της Αναγέννησης για να τα μεταφυτέψει στα γερμανικά χώματα.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III Από τον Μωάμεθ τον Πορθητή στον Χριστόφορο Κολόμβο

Η ΑΝΤΕΠΙΘΕΣΗ ΤΟΥ ΙΣΛΑΜ ΚΑΙ ΤΟ ΝΑΥΑΓΙΟ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΡΩΜΗΣ Απέναντι στους Χριστιανούς, οι Μουσουλμάνοι δεν έδειχναν να είναι σε θέση να εκμεταλλευτούν τα πλεονεκτήματα που τους πρόσφερε η αδυναμία των αντιπάλων τους. Οι Μαμελούκοι σκορπούσαν τις δυνάμεις τους σε παλατιανές επαναστάσεις· δεν ασκούσαν πια παρά μια πολύ χαλαρή εξουσία πάνω στους εμίρηδες της Συρίας. Όσο για το σουλτανάτο της Μικρασίας, είχε θρυμματιστεί· καμιά δεκαριά ανεξάρτητα σουλτανάτα είχαν μοιραστεί το ρούμ (παλιά ρωμαϊκή επικράτεια). Αλλά στα παρασκήνια, οι Οθωμανοί Τούρκοι ετοιμάζονταν να πάρουν τη σκυτάλη από τους Σελτζουκίδες. Η προέλευση αυτής της φυλής δεν είναι αρκετά γνωστή. Είχε φτάσει από τη Χορασμία, σίγουρα, και για να πολεμήσουν τους Μογγόλους, αυτοί οι πολεμιστές πέρασαν στην υπηρεσία των Σουλτάνων, αβέβαιων κυρίων της Ανατολίας, στην αρχή του 13ου αιώνα. Η αποσύνθεση του Κράτους, που δεν μπόρεσαν να σώσουν από την καταστροφή τούς επέτρεψε να προωθήσουν τα συμφέροντά τους όπως αυτοί έκριναν σωστά. Η τουρκική κατάκτηση Ο Οσμάν, ο πρώτος αρχηγός τους που θυμάται η ιστορία, μπόρεσε το 1326, λίγο πριν πεθάνει να ορίσει, σαν πρώτη του πρωτεύουσα, την Προύσα που μόλις είχε καταλάβει. Ο γιος του επέκτεινε τα εδάφη που κληρονόμησε, από τη μια, προς τα δυτικά, σε βάρος των Σελτζουκίδων Εμίρηδων, και, από την άλλη, προς το Βορρά, πλήττοντας ό,τι απόμενε από το Βυζαντινό στρατό στην ασιατική όχθη του Βοσπόρου. Επικίνδυνοι σύμμαχοι του Ιωάννη Καντακουζηνού κατά των Σέρβων, οι Οθωμανοί Τούρκοι εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στα ευρωπαϊκά πεδία μάχης το 1347. Το 1354, πέρασαν τα Στενά με δική τους πρωτοβουλία· με βάση την Καλλίπολη, τα στρατεύματά τους προχώρησαν, στην αρχή προσεκτικά, ύστερα, με την παρόρμηση του Μουράτ Α' που μόλις είχε ανέβει στο θρόνο, εξόρμησαν προς τον Έβρο και κατέλαβαν την Αδριανούπολη (1360) όπου ήρθε να στρατοπεδεύσει ο αρχηγός τους. Η νέα τουρκική δύναμη ετοιμαζόταν να κυκλώσει την Κωνσταντινούπολη. Ανήμπορος να σπάσει αυτό τον κλοιό, ο Βασιλεύς, το 1374, δέχτηκε να γίνει υποτελής του Μουράτ, που οι επιτυχίες του παρόξυναν ακόμα περισσότερο τις φιλοδοξίες του. Διαδοχικά, νίκησε τους δυο ηγεμόνες που είχαν μοιραστεί το βουλγαρικό βασίλειο (1370 και 1371). Αφού συγκέντρωσε τις δυνάμεις του, τις έστειλε πρώτα προς τα δυτικά, όπου, μετά τις Σέρρες, το Μοναστήρι, στα πρόθυρα της Αλβανίας, έπεσε στην κατοχή του (1380) κι ύστερα προς τον Βορρά, όπου έφτασαν τα στρατεύματά του ως τη Σόφια, στις πλαγιές των Βαλκανίων (1385) και τη Νίσσα, στην κοιλάδα του Μοράβα (1386). Η άλωση της Θεσσαλονίκης, το 1387, ολοκλήρωσε τον έλεγχο του Βαρδάρη από τους Οθωμανούς. Τώρα αυτοί, ετοιμάζονταν να εισχωρήσουν στη Βοσνία, όπου συνάντησαν την αντίσταση των Χριστιανών ηγεμόνων, που επιτέλους συνασπίσθηκαν για να αντικρούσουν την εισβολή. Βούλγαροι, Βοσνιάτες, Αλβανοί και Σέρβοι, με αρχηγό τον Λάζαρο, βασιλιά της Σερβίας, πέρασαν στην αντεπίθεση με μια ορμή που εξυμνήθηκε από τις επικές αφηγήσεις. Αλλά αυτό το θάρρος πήγε χαμένο. Στο Κοσσυφοπέδιο, στις 15 Ιουνίου 1389, οι Τούρκοι, ύστερα από μια μανιασμένη μάχη, νίκησαν. Ο Μουράτ κι ο φοβερός αντίπαλός του ο Λάζαρος έχασαν κι οι δυο τη ζωή τους, αλλά το μέλλον της τουρκικής δύναμης στη βαλκανική χερσόνησο έδειχνε να είναι εξασφαλισμένο για πολύ καιρό. Αυτή η βάναυση εισβολή στη σκηνή της ιστορίας έφερε τους Οθωμανούς στην πρώτη γραμμή των εχθρών που η χριστιανοσύνη έπρεπε από δω και μπρος να φοβάται για τις επιθέσεις τους. Οι Έλληνες δεν είχαν τη δύναμη ν' αντιταχθούν αποτελεσματικά στη δράση των νέων κατακτητών. Τα σύνορα του βυζαντινού κράτους δεν έζωναν πια παρά τα μεγάλα προάστια της Κωνσταντινούπολης. Ορθόδοξοι επίσης, οι Βούλγαροι και οι Σέρβοι είχαν νικηθεί, οι πρώτοι εύκολα, οι άλλοι ύστερα από Digitized by 10uk1s

έναν ηρωικό αγώνα και οι δυο λαοί είχαν πέσει κάτω από την κηδεμονία των εισβολέων. Απόμενε η λατινική δύση. Ο πνευματικός της ηγέτης, ο Πάπας, κατάλαβε το 1362 πως οι στόχοι της σταυροφορίας είχαν αλλάξει. Ο Ουρβανός Ε' αναγνώγνώρισε πως η πραγματική απειλή ήταν οι Οθωμανοί. Η επιχείρηση, που οργανώθηκε ύστερα από δική του έκκληση, κατέληξε σε διπλή αποτυχία. Ο βασιλιάς της Ουγγαρίας, Λουδοβίκος της Ανδεγαβίας που ήταν και ο πιο εκτεθειμένος, ρίχτηκε πρώτος στον πόλεμο. Με τους Σέρβους, Βλάχους και Βοσνιάτες συμμάχους του νικήθηκε στον ποταμό Έβρο (1363). Ο Δούκας της Σαβοΐας, Αμεδαίος δεν μπόρεσε να συγκεντρώσει παρά έναν ετερόκλητο και μικρό στρατό. Αναγκάστηκε ν' αφιερώσει τα λίγα μέσα που είχε για να γλιτώσει τον Βασιλέα, που έπεσε, κατά κακή σύμπτωση στα χέρια των Βουλγάρων, και δεν μπόρεσε να διαφυλάξει τα φρούρια που πήρε από τους Τούρκους στα Στενά (1366-1367). Μετά την πανωλεθρία στο Κοσσυφοπέδιο, που έπληξε άμεσα τους Ορθόδοξους, όλη η χριστιανοσύνη ένιωσε να θίγεται. Κι αυτή ακόμα τη φορά, ο βασιλιάς της Ουγγαρίας σήμανε συναγερμό. Τους Ανδεγαβούς είχε διαδεχτεί, από το 1387, ένας Λουξεμβουργιανός, ο Σιγισμούνδος, αυτός που το 1420, θα στεφόταν αυτοκράτορας. Ο Βονιφάτιος Θ' συναίνεσε στην έκκλησή του και κάλεσε σε σταυροφορία. Οι παροτρύνσεις του δεν έμειναν χωρίς απήχηση. Τα παλιά όνειρα με τους άθλους και η μεγαλοψυχία δεν είχαν ολότελα σβήσει. Οι πιο πλούσιοι κι οι τιτλούχοι ευγενείς έδειχναν να καλλιεργούν αυτό το ιδανικό μ' ένα καινούριο ζήλο. Τα ελαττώματα του ιπποτικού ενθουσιασμού έβλαψαν πολύ περισσότερο την υπόθεση των σταυροφόρων απ' ό,τι καλό έφερε η έξαρση των μικροευγενών που προσχωρούσαν μαζικά στις σταυροφορίες. Κάπου 8.000 άνδρες ξεκίνησαν για την Ανατολή· ο κατοπινός Ιωάννης ο Άφοβος, ο κόμης του Νεβέρ ήταν μαζί τους, καθώς και δυο εξάδελφοι του Καρόλου ΣΤ', ο στρατάρχης Μπουσικώ και ο ναύαρχος Ιωάννης της Βιέννης. Γερμανικά και αγγλικά τμήματα πήραν επίσης μέρος στην εκστρατεία, η οποία, αντί να καταλάβει μια σίγουρη θέση και να φθείρει τον Βαγιαζήτ και τους πολεμιστές του, πήγε και σκόρπισε στην κάτω κοιλάδα του Δούναβη και με τις λεηλασίες στις οποίες επιδόθηκε ξεσήκωσε το μίσος των πληθυσμών που ισχυριζόταν πως θ' απελευθέρωνε. Ο αποκλεισμός της Νικόπολης που δεν μπόρεσε να καταλάβει αυτός ο στρατός, επειδή του έλειπαν πολιορκητικές μηχανές, έσπειρε για καλά την απειθαρχία ανάμεσα στους σταυροφόρους. Με την προσέγγιση του Βαγιαζήτ, άρχισε μια επίδειξη άμιλλας. Στις 25 Σεπτεμβρίου 1396, οι Γάλλοι που είχαν απαιτήσει να έχουν την πρώτη θέση στη μάχη, όρμησαν κατά του εχθρού που κρατούσε για εφεδρεία τους καλύτερους πολεμιστές του. Η πανωλεθρία ήταν τόσο πλήρης όσο τολμηρή στάθηκε η επίθεση. Ο Σιγισμούνδος μπόρεσε να γλιτώσει αλλά ο κόμης του Νεβέρ έπεσε αιχμάλωτος. Όσοι δεν ήταν αρκετά πλούσιοι για να πληρώσουν λύτρα σφάχτηκαν ανελέητα. Η οθωμανική κυριαρχία κλονίστηκε σοβαρά από έναν εχθρό, που ερχόταν από την Κεντρική Ασία, τον Ταμερλάνο. Ο Τιμούρ Λενκ, ο Χωλός, αφού κατάκτησε το Ιράν και τη Μεσοποταμία, βρισκόταν λοιπόν στα πρόθυρα της Ανατολίας, από το 1387 ήδη. Αλλά αντί να εισβάλει εκεί, έκανε μισή στροφή και ρίχτηκε πάνω στην Ινδία. Ο Βαγιαζήτ επωφελήθηκε απ' αυτή την ανάπαυλα για να ενισχύσει τις θέσεις του και να δώσει ένα μάθημα σε μερικούς Σελτζουκίδες εμίρηδες. Το 1399, ο Ταμερλάνος στράφηκε πάλι δυτικά. Στις 20 Ιουλίου 1402, η σύγκρουση με τον Βαγιαζήτ έγινε κοντά στην Άγκυρα. Οι Οθωμανοί νικήθηκαν κι ο αρχηγός τους αιχμαλωτίστηκε. Για μια στιγμή, οι χίμαιρες για μια χριστιανική συμμαχία μ' αυτόν τον νέο Τσιγκισχάνο αναπήδησαν. Πολύ γρήγορα φάνηκε πως αν και είχε προσβάλει από πίσω και τσακίσει τους Οθωμανούς, ο Ταμερλάνος δεν έκλινε να συνεργαστεί με τους Χριστιανούς. Άλλωστε το κράτος που είχε δημιουργήσει αν και τεράστιο ήταν εύθραυστο. Μετά το θάνατο του θεμελιωτή του δεν επέζησε. Η κατάρρευσή του έλυσε ξανά τα χέρια των Τούρκων. Έπρεπε όμως πρώτα να επανορθώσουν τις μεγάλες καταστροφές που προκάλεσε η ήττα του 1402. Για είκοσι χρόνια περίπου οι διαμάχες ανάμεσα στους μνηστήρες της εξουσίας, είχαν παραλύσει τη διακυβέρνηση της χώρας. Οι Σέρβοι και οι Βυζαντινοί επωφελήθηκαν για ν' ανασυνταχτούν. Οι Βενετοί πίστεψαν πως ήρθε η στιγμή να χτυπήσουν δυνατά έναν αντίπαλο που έδειχνε να είχε χάσει τη μαχητικότητά του.

Digitized by 10uk1s

Η νίκη τους στη ναυμαχία της Καλλίπολης το 1416 επιβεβαίωσε αυτή την εντύπωση. Ωστόσο, ήταν απατηλή. Αμέσως μετά την άνοδό του στο θρόνο, ο Μουράτ Β', πέρασε στην αντεπίθεση (1421). Σταθεροποίησε τη κυριαρχία του στη Μικρασία, ύστερα διάλεξε για πρωτεύουσα την Αδριανούπολη και επιβλήθηκε καλά στη Θράκη και τη Σερβία. Μπήκε ξανά στη Θεσσαλονίκη· τα Γιάννινα, στην καρδιά της Ηπείρου, πέσαν ύστερα από έφοδο και επιτέθηκε για πρώτη φορά στο Βελιγράδι. Το 1439, τα οθωμανικά στρατεύματα κατείχαν το κέντρο της βαλκανικής χερσονήσου· απ' αυτές τους τις θέσεις, μπορούσαν, όπως έκριναν καλύτερα, να χωθούν σε μια από τις μεγάλες κοιλάδες που ξεκινούσαν απ' αυτό το ενδιάμεσο υδραγωγείο και να χτυπήσουν είτε την Ουγγαρία, είτε τη Βλαχία, είτε την Αλβανία. Είχαν επίσης τη δυνατότητα να δώσουν τη χαριστική βολή στην Κωνσταντινούπολη. Ακριβώς επειδή φοβόταν αυτή την ύστατη επίθεση, ο βυζαντινός αυτοκράτορας υπόκυψε στους όρους που έβαλαν οι Λατίνοι για την Ένωση των Εκκλησιών. Για να εξασφαλίσει επικουρίες προτίμησε να διακινδυνεύσει τις σχέσεις του με τον ελληνικό κλήρο που είχε εξοργιστεί και ν' αποδυναμώσει τη θέληση για αντίσταση κατά των Απίστων. Γύρω από τον Ιωάννη Ουνυάδη, βοεβόδα της Τρανσυλβανίας, σχηματίστηκε ένας συνασπισμός, από Βλάχους και Σέρβους που βρήκαν το κουράγιο να εγκαταλείψουν το στρατόπεδο των νικητών τους. Αυτός ο στρατός χρησίμεψε για εμπροσθοφυλακή στους σταυροφόρους, οι οποίοι, ύστερα από έκκληση του Πάπα, είχαν φτάσει από την Πολωνία, την Ουγγαρία και τη Γερμανία για να μπουν στις διαταγές του Λαδίσλαου, βασιλιά της Ουγγαρίας και της Πολωνίας. Ένας επιδέξιος διπλωμάτης ειδικός εντολοδόχος του Πάπα ο Τσεζαρίνι, φρόντισε να ενισχύσει τη συνοχή αυτής της συμμαχίας. Οι στόλοι της Γένοβας και της Βενετίας, για μια φορά ενωμένοι, έπρεπε να εμποδίσουν τις οθωμανικές ενισχύσεις να διασχίσουν τα Στενά. Έγιναν και επαφές με τον παλιό εχθρό των Οθωμανών, τον εμίρη της Καραμανίας. Τα χριστιανικά στρατεύματα αφού νίκησαν στη Νίσσα, στις 3 Νοεμβρίου 1443, είχαν και μια δεύτερη επιτυχία, παραμονή Χριστούγεννα, και προχώρησαν ως τη Σόφια. Αποθαρρυμένος, ο Μουράτ παραιτήθηκε από το θρόνο· μια δεκαετής εκεχειρία υπογράφηκε στις 15 Ιουλίου 1444, στο Στσέγκεντιν. Η απερισκεψία των σταυροφόρων τους έκανε να χάσουν μονομιάς αυτή την ευκαιρία που ήταν για όφελός τους. Έσκισαν τη συνθήκη που μόλις είχαν συνάψει και αποφάσισαν να προχωρήσουν ως την Κωνσταντινούπολη. Τα ιταλικά καράβια έπρεπε να τους μεταφέρουν εκεί, από την Βάρνα, στις εκβολές του Δούναβη. Μόνο που δεν έφτασαν στην ώρα τους και ο Μουράτ που είχε ανασυνταχθεί ήρθε ν' ανταμώσει τους Χριστιανούς και τους κατατρόπωσε, στις 10 Νοεμβρίου. Οι Τούρκοι είχαν επικρατήσει παντού. Σαν να μη τους έφτανε που είχαν ξανακαταλάβει την περιοχή της Σερβίας κι απωθήσει στο Κοσσυφοπέδιο την αντεπίθεση των Ούγγρων (1448), κατακλύσανε τώρα την Ελλάδα, φτάνοντας ως την Πελοπόννησο. Η μοίρα της Κωνσταντινούπολης είχε κριθεί. Ο Μωάμεθ Β', που ανέβηκε ξανά στο θρόνο για καλά μετά το θάνατο του πατέρα του (1451) έκανε λεπτομερείς ετοιμασίες, προίκισε το στρατό μ' ένα καταπληκτικό πυροβολικό κι άρχισε να πολιορκεί το Βυζάντιο, τον Μάρτιο του 1453. Στις 29 Μαΐου, ύστερα από μια τελευταία έφοδο έπεσε η Πόλη. Ο Αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ' που μόνο μια χούφτα δυτικοί, κυρίως Ιταλοί ήρθαν να βοηθήσουν, βρέθηκε ανάμεσα στους νεκρούς. Το θάρρος που μπόρεσε να μεταδώσει στους υπηκόους του χρησίμεψε για ν' αποκρουστούν οι πρώτες επιθέσεις. Το Βυζάντιο έγινε Ισταμπούλ, διαμονή του Σουλτάνου, κι η μεγάλη εκκλησία του, η Αγία Σοφία, το πιο ωραίο τζαμί. Ο Μωάμεθ επιδόθηκε στην αρχή σε μια διπλή προσπάθεια: να συμπληρώσει και να σταθεροποιήσει τις κατακτήσεις του. Η κυριαρχία στις θάλασσες, έξω από τα Στενά, ήταν ατελής. Κατέλαβε σχεδόν όλη την Ελλάδα, μεταξύ 1456 και 1479, αφήνοντας στη Βενετία μόνο κάτι φρούρια, όπως στη Μεθώνη, στην άκρη της Πελοποννήσου· στην ίδια περίοδο, σχεδόν όλο το αρχιπέλαγος έπεσε στα χέρια των Οθωμανών, αλλά η Κρήτη και η Ρόδος φρουρούσαν την είσοδο του Αιγαίου. Η οθωμανική προέλαση στις όχθες της Μαύρης Θάλασσας ήταν εξίσου γρήγορη τόσο στο Νότο όσο και στο Βορρά. Το ελληνικό κράτος της Τραπεζούντας είχε εξαφανιστεί από το 1461. Η Κριμαία δεν έπεσε παρά μετά το 1475 κάτω από τον έλεγχο των Τούρκων αλλά ο δρόμος από την ξηρά, για να φτάσουν εκεί, δεν ήταν σχεδόν καθόλου εύκολο να εκκαθαριστεί. Βλάχοι και Μολδαβοί Digitized by 10uk1s

δεν είχαν απωθηθεί, χωρίς αντίσταση, από τις ακτές. Στα Βαλκάνια αντί να επαναλαμβάνουν τις επιθέσεις στα πρόθυρα του ουγγρικού βασιλείου, για να φτάσουν στην πεδιάδα του Δούναβη, οι Οθωμανοί γατζώνονταν στα βουνά και προχωρούσαν προς το Βορρά κατά μήκος των οροσειρών. Είχαν συντρίψει τη Βοσνία από το 1463 ήδη, και μπήκαν τρία χρόνια αργότερα στην Ερζεγοβίνη. Στα νότια της Ραγούζας υποτάξανε σχεδόν όλη την παράκτια πρόσοψη. Από το 1480, κατείχαν θέσεις απ' όπου τα στρατεύματά τους μπορούσαν να παρενοχλούν τη χριστιανική Δύση και να σκορπούν συχνά τον τρόμο. Το 1480, για λίγες βδομάδες καταλάβανε το Οτράντο. Αρπακτικές επιδρομές αιματοκύλισαν την Κορινθία το 1492· το 1497, Τούρκοι ανιχνευτές ανησύχησαν τη Βιτσέντσα. Από το 10ο αιώνα και μετά τις επιδρομές των Σαρακηνών που περιστρέφονταν μέσα στο διάδρομο του Ροδανού, το Ισλάμ δεν είχε απειλήσει τόσο σοβαρά την Ευρώπη. Το τουρκικό κράτος και η κοινωνία Επικεφαλής του τουρκικού κράτους, ο Σουλτάνος συγκέντρωνε στα χέρια του όλες τις εξουσίες· ήταν στρατιωτικός αρχηγός και πνευματικός ηγέτης. Μια ιεραρχία αυστηρά καθορισμένη φρόντιζε να εκτελούνται οι διαταγές του. Σ' αυτό το σώμα μετρούσε πριν απ' όλα η αξία, ο ζήλος και η ευπείθεια. Στην ανάπτυξη της φεουδαρχίας υπήρχαν δυο τροχοπέδες: η κτήση των τιμαρίων ήταν ισόβια και οι τιμαριούχοι δεν ήταν άρχοντες, αλλά έγγειοι εισοδηματίες. Για να συμπληρώνουν τους πόρους τους, έμπαιναν στο στρατό: από τις μάχες κέρδιζαν τη δόξα κι από τις νίκες λάφυρα. Στην αρχή του 14ου αιώνα τις έφιππες επιδρομές αυτών των «νταήδων» που χυμούσαν σαν την αστραπή, τις έτρεμαν οι περιοχές, οι εκτεθειμένες στις ενέργειες αυτών των «κομμάντος». Όταν ήταν βασιλιάς ο Μουράτ Α', εμφανίστηκαν δίχως άλλο, οι μονάδες των Γενίτσαρων στα πεδία της μάχης. Αυτό που εντυπωσίαζε κυρίως τους Λατίνους ήταν η σιδερένια πειθαρχία αυτών των στρατιωτών, που τους είχαν αρπάξει, παιδιά ακόμα, από τη χριστιανική τους οικογένεια, τους είχαν αναθρέψει μέσα στη μουσουλμανική πίστη και συνηθίσει στις πιο σκληρές ασκήσεις. Μακριά από το γάμο, σπίτι τους ήταν το στρατόπεδο και πατρίδα τους είχαν το οθωμανικό κράτος. Η διοικητική και διπλωματική σταδιοδρομία δεν απαγορευόταν σχεδόν καθόλου στους Χριστιανούς, αλλά μόνο αν αποστατούσαν κι έδειχναν αφοσίωση και ταλέντο στην υπηρεσία του Σουλτάνου. Η εξασθένηση της ιδέας για σταυροφορία Στην Ανατολή και σε διάφορες περιοχές των Βαλκανίων, ο ζήλος για αντίσταση υπονομευόταν από μέσα. Οι Ορθόδοξοι, όπως είναι γνωστό, δεν μισούσαν λιγότερο την «τιάρα» από το «σαρίκι». Το χωροδεσποτικό καθεστώς έλυωνε τους χωρικούς και δεν τους ενθάρρυνε να διακινδυνέψουν τη ζωή τους για να υπερασπίσουν περιοχές, χωρίς μεγάλο όφελος γι' αυτούς. Γι' αυτό και οι Τούρκοι δεν συνάντησαν αντίσταση παρά μόνο στις χώρες όπου ηγέτες μ' εξαιρετικό δυναμισμό ετόνωναν τον πληθυσμό. Στην Αλβανία, από το 1455 ως το 1468, ο Γεώργιος Καστριώτης που οι Τούρκοι έλεγαν Σκεντέρμπεη, ήταν ένας τέτοιος ηγέτης. Μόλις πέθανε, το πρόχωμα που είχε στήσει κατά της εισβολής, υποχώρησε. Ο Ιωάννης Ουνυάδης, πρώτα κι ύστερα ο γιος του Ματθίας Κορβίνος κατάφεραν, όχι μόνο να διαφυλάξουν την καρδιά του ουγγρικού βασιλείου από τις τουρκικές επιδρομές, αλλά μπόρεσαν μάλιστα να αποσπάσουν από τον αντίπαλό τους ένα μέρος της Βοσνίας. Ανάμεσα στο τόξο των Καρπαθίων και τον κάτω Δούναβη, οι Βλάχοι ηγεμόνες, που τα παρατσούκλια τους και μόνο δείχνουν την αγριεμένη αποφασιστικότητά τους, Βλαντ ο Διάβολος και Βλαντ ο Ανασκολοπιστής αντιστάθηκαν μπροστά στις επίμονες εφόδους των Οθωμανών. Αλλ' αυτές οι νησίδες κατακλύστηκαν κι αυτές τελικά. Στο τέλος ακριβώς του 15ου αιώνα, δυο επικράτειες πολύ πιο μεγάλες είχαν σχηματιστεί, κάτω από την εξουσία δυο οικογενειών που και οι δυο προέρχονταν από τους Γιαγκελόν. Στα ανατολικά, ο βασιλιάς της Πολωνίας, κύριος της Λιθουανίας, από τη μια, και προστάτης, από την άλλη, της Μολδαβίας, εδέσποζε από τη Μαύρη Θάλασσα ως τη Digitized by 10uk1s

Βαλτική· δυτικά, ο ίδιος ηγεμόνας κυβερνούσε τη Βοημία και την Ουγγαρία. Ωστόσο, αυτές οι πολύ εκτεταμένες επικράτειες δεν είχαν μια επαρκή συνοχή. Η συγκέντρωση του πλούτου στα χέρια των μεγιστάνων είχε οξύνει τις κοινωνικές αντιθέσεις. Το 1526, θα φαινόταν πια πόσο εύθραυστο ήταν το ουγγρικό κράτος. Όσο για τη Δύση, σαν σύνολο πια, αν μάντευε το κακό που την απειλούσε και που οι αφηγήσεις των ταξιδιωτών ή των φυγάδων σκλάβων αποκάλυπταν την οξύτητά του, δεν ήταν σε θέση να ξεπεράσει μια κάποια απάθεια. Μετά τη Νικόπολη και τη Βάρνα, η ιδέα για μια σταυροφορία άρχισε να ξεφτίζει. Πολλές φορές οι Πάπες Νικόλαος Ε' κυρίως και Σίξτος Δ' κάλεσαν τους ηγεμόνες και τους πιστούς να πάρουν τα όπλα κατά των Τούρκων. Οι εκκλήσεις τους δεν βρήκαν απήχηση. Μόνο ο Ιωάννης του Καπιστράν, χάρη στην ευφράδεια του ασκητή που ήταν, μπόρεσε να αναθερμάνει, κάτω από τα τείχη του Βελιγραδίου, τον ενθουσιασμό των στρατιωτών (1456). Ο ιερός πόλεμος του παλιού καιρού είχε γίνει για μερικούς κάτι σαν παιχνίδι. Ας θυμηθούμε τη γιορτή που ο Δούκας της Βουργουνδίας έδωσε στην Αυλή του, τον Φεβρουάριο 1454· οι καλεσμένοι στο συμπόσιο ορκίστηκαν πάνω σ' ένα φασιανό ν' απελευθερώσουν την Κωνσταντινούπολη. Αυτό ήταν όλο. Οι επικές ραψωδίες καταντούσαν όπερες! Συγχέοντας τις φιλοδοξίες με τα όνειρα, ο Κάρολος Η' σκεφτόταν να κατακτήσει ξανά τη Νάπολη πρώτα, και την Ιερουσαλήμ μετά, προς όφελος της δυναστείας του. Για να τον εκτοπίσουν από την Ιταλία, οι εχθροί του επινόησαν το 1495 τον Ιερό Συνασπισμό, που είχε για επίσημο σκοπό τον αγώνα κατά των Τούρκων. Η σταυροφορία δεν ήταν πια, σ' αυτή την περίπτωση, παρά ένα στοιχείο ωραίου διπλωματικού συνδυασμού. Και όμως για να σωθεί η Ευρώπη από την εισβολή, τα όπλα και η θέληση για πόλεμο αποτελούσαν τη μοναδική λύση. Οι Πάπες είχαν αναζητήσει κι άλλες διεξόδους. Είχαν προσπαθήσει να προσηλυτίσουν το Σουλτάνο, με τον Πίο Β'· υποστηρίζανε τους αντιπάλους του· ο Τζεμ φιλοξενήθηκε στο Βατικανό, ως τη μέρα που ο Αλέξανδρος ΣΤ' έβαλε να δηλητηριάσουν αυτόν τον ενοχλητικό πρόσφυγα· ο Σίξτος Δ' είχε προσπαθήσει ν' αναστήσει το Βυζάντιο στη Μόσχα, αλλά για να μπορέσει, αυτός ο σύμμαχος, να κτυπήσει από πίσω την Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα των Απίστων! Αυτές οι χιμαιρικές και δυσανάλογες ως προς το στόχο τους απόπειρες δεν έδωσαν κανένα αποτέλεσμα. Στα πρόθυρα του 16ου αιώνα, η Ευρώπη χρωστούσε την ελλιπή και προσωρινή της ησυχία, στ' ανατολικά της σύνορα, στην καλή διάθεση του Σουλτάνου που εποφθαλμιούσε εκείνο τον καιρό την Αίγυπτο και μόνο.

Η ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΗ ΤΟΥ ΑΤΛΑΝΤΙΚΟΥ Ενώ η ανατολική πρόσοψη της χριστιανοσύνης κάτω από τα κύματα των Τούρκων κινδύνευε να καταρρεύσει, στα δυτικά, αντίθετα, η Ευρώπη έδειχνε μια κατακτητική ζωτικότητα. Πριν να τελειώσει ο 15ος αιώνας, ναυτικοί και έμποροι θα διασχίζανε τον Ατλαντικό και θα έκαναν το γύρο της Αφρικής. Ήταν η εποχή των μεγάλων ανακαλύψεων που άρχιζε, η καταπληκτική περιπέτεια που οι σημερινοί Ευρωπαίοι αναπολούν ακόμα με κάποια περηφάνεια. Τα αίτια Οι αιτίες αυτού του τεράστιου και περίπλοκου εγχειρήματος δεν είναι ούτε μικρόψυχες, ούτε απλές. Η ορμή που δίνει ο θρησκευτικός ενθουσιασμός δεν είχε ολότελα εξαντληθεί. Η ιδέα για σταυροφορία που δεν συνέπαιρνε πια πολλούς κατά των Οθωμανών, παρέμεινε ωστόσο ζωντανή, στην Ισπανία όσο και στην Πορτογαλία. Το 1480, ένα μουσουλμανικό βασίλειο κυριαρχούσε ακόμα στη νοτιοανατολική Ισπανία· για να το περιορίσουν και να το καταστρέψουν, οι καθολικοί βασιλιάδες αναγκάστηκαν να πολεμήσουν δέκα χρόνια περίπου· δεν είχαν περάσει δέκα μήνες από την πτώση της Γρανάδας, όταν ο Χριστόφορος Κολόμβος ξεκινούσε από το Πάλος. Όσο για το πορτογαλικό κράτος, που είχε ανακτήσει όλα του τα εδάφη πιο νωρίς, πάνω στην ορμή της νίκης, συνέχισε να πολεμά τους Απίστους, πέρα από τις θάλασσές του. Ο Μαρτίνος Ε', και οι διάδοχοί του στο θρόνο του Αγίου Πέτρου έδωσαν σ' αυτές τις εκστρατείες το καθεστωτικό πλαίσιο που το Digitized by 10uk1s

κανονικό δίκαιο αναγνώριζε στις σταυροφορίες. Οι πολεμιστές είχαν πλήρη άφεση αμαρτιών· οι επίσκοποι έπρεπε να ενθαρρύνουν τους πιστούς τους να στρατολογούνται· τέλος, τα εδάφη που αποσπούσαν από τους εχθρούς πήγαιναν στο πορτογαλικό στέμμα. Στο 1415 ήδη, ο Ιωάννης Α' είχε καταλάβει τη Θέτουτα. Ακολούθησαν άλλες εκστρατείες που οδήγησαν τα πλοία και τους στρατιώτες της Πορτογαλίας ακόμα πιο μακριά, προς τα νότια. Όλες τους δεν ήταν πετυχημένες: στην Ταγγέρη, ο Ινφάντης (διάδοχος) Φερδινάνδος έπεσε αιχμάλωτος (1436). Η πρόθεση της Πορτογαλίας ήταν ξεκάθαρη και οι αποτυχίες της δεν την λύγιζαν. Ο ιερέας Ιωάννης, που οι Λατίνοι στο 14ο αιώνα, πίστευαν πως βρήκαν στην Ασία, μήπως δεν ήταν μάλλον στην Αφρική; Με τη συμπαράστασή του ή όχι, έπρεπε οι Χριστιανοί να κυκλώσουν το Ισλάμ. Επειδή δεν μπορούσαν να το κτυπήσουν στην Ανατολή, έπρεπε να το περικυκλώσουν από τα νοτιοδυτικά. Η παρουσία ειδωλολατρικών φυλών στα εδάφη που ανακάλυπταν τα στρατεύματά τους, υποχρέωνε τους Πορτογάλους να συνοδεύονται από ιεραπόστολους. Μ' αυτό τον τρόπο ο ιερός πόλεμος και ο εκχριστιανισμός συνδυάζονταν για τον ίδιο σκοπό. Οι ελπίδες που γέννησε η προσπάθεια του προσηλυτισμού είχαν, καμιά φορά, μια απόχρωση εσχατολογικού μεσσιανισμού. Μήπως αυτές οι βαπτίσεις δεν προχωρούσαν τη συντέλεια των αιώνων, τη λύτρωση της Ιερουσαλήμ και τον ερχομό του τέλειου βασιλείου; Οι μοναχοί και ιδιαίτερα οι Φραγκισκανοί, που αναμίχθηκαν, τόσο στην Πορτογαλία όσο και στην Ισπανία, σ' αυτές τις επιχειρήσεις, μπόρεσαν να μεταδώσουν το πάθος τους στο περιβάλλον τους. Η σφοδρή επιθυμία για επίγεια αγαθά έριξε τους ανθρώπους στην περιπέτεια, τουλάχιστον όσο και η βούληση να υπηρετήσουν το Σταυρό. Μετά το 1400, η εξασθένηση, που τα πρώτα της ίχνη είχαν εμφανιστεί από τις αρχές του 14ου αιώνα, δεν είχε ακόμα ξεπεραστεί. Ο πληθυσμός που είχε θερίσει η μαύρη πανούκλα και οι επιπτώσεις της, ήταν εξαντλημένος και οι περιοχές που είχε εγκαταλείψει δεν είχαν ανακτηθεί, κάθε άλλο μάλιστα. Στην Πορτογαλία, αυτή η κάμψη δυσκόλευε ιδιαίτερα την αξιοποίηση των εδαφών που αποσπάστηκαν από τη μουσουλμανική κυριαρχία· αλλά οι αφρικανικές εκστρατείες εξασφάλισαν από τη δεκαετία του 1440 και μετά, την εισαγωγή μαύρων σκλάβων που προόριζαν κυρίως για τα κτήματα της Αλγκάρβε. Από την άλλη, η φάση Β' που διακρίνουν οι ιστορικοί στην οικονομική εξέλιξη της Ευρώπης από το 1350 ως το 1500 δεν χαρακτηριζόταν από μια γενική πτώχευση. Ο πλούτος, πιο συγκεντρωμένος από πριν, ήταν πιο φανερός. Η πολυτέλεια στο ντύσιμο ήταν πιο λαμπρή· υπήρχε μεγαλύτερη ποικιλία στα φαγητά. Το κρέας και το κρασί, ακόμα και στα ταπεινά νοικοκυριά, αυξήθηκαν αισθητά. Η κατανάλωση μπαχαρικών απλώθηκε κι έγινε εντονότερη· η εξάρτηση από τους Άραβες προμηθευτές έγινε αντικειμενικά και υποκειμενικά, πιο πιεστική αλλά και ενίσχυσε την επιθυμία για μια αποδέσμευση. Πριν φτάσουν οι ίδιοι στις χώρες παραγωγής γνήσιου πιπεριού, οι Πορτογάλοι προμηθεύονταν μια νοθευμένη παραλλαγή, τη μαλαγκέτα, από τις αφρικανικές ακτές. Η ζάχαρη που ήταν πιο περιζήτητη, δεν μπήκε μόνο στα νότια της Ιβηρικής χερσονήσου, αλλά έφτασε και στα νησιά του Ατλαντικού όπου το έδαφος ήταν γόνιμο και εύκολο το εργατικό δυναμικό· η έγνοια των θαλασσοπόρων ήταν λοιπόν ν' ανακαλύπτουν επίσης εδάφη κατάλληλα γι' αυτή την αποδοτική καλλιέργεια. Το εμπορικό ισοζύγιο της Ευρώπης ήταν ελλειμματικό. Οι εισαγωγές της που πληρώνονταν, κατά ένα μέρος, με πολύτιμο μέταλλο, επιδείνωσαν την ανεπάρκεια της παραγωγής από τα ορυχεία της. Ο χρυσός κυρίως σπάνιζε και πολλές χώρες αναγκάστηκαν να μην κόβουν πια χρυσά νομίσματα, στα πρώτα πενήντα χρόνια του 15ου αιώνα. Η Αφρική περνούσε για πολύ πλούσια σε χρυσό. Ο χρυσός του Σουδάν, από το έτος 1.000 και μετά, είχε διαρρεύσει από τη μαύρη ήπειρο με κατεύθυνση το Βορρά και την Ανατολή, διασχίζοντας τις ερήμους. Για να βρουν χρυσοφόρα ρυάκια, στο 15ο αιώνα, πολλοί Χριστιανοί έμποροι πήγαν στη δυτική βόρεια Αφρική. Ο Γενοβέζος Μαλφάντε έφτασε ως το Τουάζ. Στο μυαλό πολλών Ευρωπαίων η φαντασία θρεμμένη από τις αφηγήσεις και τους θρύλους - το βιβλίο του Μάρκο Πόλο, ο βίος του Αγίου Μπραντάν - ξυπνούσε το γραφικό και αδιόρατο όραμα χωρών με αμύθητα πλούτη και καλόβολους πληθυσμούς. Αυτό το κράμα από μύθους και γεγονότα, Digitized by 10uk1s

τις περισσότερες φορές, εντοπιζόταν, απ' όσους το αναπολούσαν, στ' ανατολικά της Ευρώπης. Αλλά σ' εκείνη την περιοχή, από τότε που είχε υποκύψει η μογγολική Αυτοκρατορία, οι εξερευνήσεις δεν ήταν πια εύκολες. Αλλά ούτε και ήταν πια δυνατό ν' αναζητήσουν προς τα βορειοδυτικά το δρόμο που οδηγούσε σε περιοχές που οι τυχοδιώκτες ονειρεύονταν ν' ανακαλύψουν. Οι Σκανδιναβοί ναυτικοί είχαν εισχωρήσει αρκετά μακριά μέσα στο άγνωστο που απλωνόταν στ' ανοιχτά των ακτών τους. Ο χάρτης του Γαίηλ το δείχνει: στο 1117 ή στο 1121, ο επίσκοπος της Γροιλανδίας και εντεταλμένος του Πάπα, Ερίκ, είχε επισκεφτεί το Βίνλανδ, τη σημερινή Νέα Αγγλία. Αλλά το ψύχος που έπεσε εκεί στο 13ο αιώνα εμπόδισε τους Βίκινγκς να σταθεροποιήσουν και να διατηρήσουν αυτή την τεράστια θαλασσοκρατορία. Οι εξερευνήσεις του Κάμποτ, των Ιταλών στην υπηρεσία των Άγγλων, Τζων το 1497 και Σεμπάστιαν το 1509, δείχνουν πως η ανάμνηση αυτών των ανακαλύψεων δεν είχε ολότελα σβήσει. Αλλά αυτά τα ταξίδια αποτύχανε. Η διέξοδος του κλειστού κόσμου που δεν δεχόταν η Ευρώπη να είναι, έπρεπε ν' αναζητηθεί είτε προς το Νότο, είτε προς τα νοτιοδυτικά. Η καλύτερη αφετηρία βρισκόταν στην Ιβηρική χερσόνησο. Γιατί η Προτογαλία και το ισπανικό κράτος που εκείνο τον καιρό προχωρούσαν στην ενοποίησή τους, αποτελούσαν ένα είδος «ακρωτήριου» για την ευρωπαϊκή ήπειρο. Η ορμή από τους πολέμους με τους Μουσουλμάνους δεν είχε εξαντληθεί. Τονωτικό για τις επιχειρήσεις των σκαπανέων! Τέλος, αυτό το τμήμα της ατλαντικής πρόσοψης ήταν το πιο μεσογειακό· έτσι όπως στηριζόταν στις παράκτιες περιοχές της εσωτερικής θάλασσας, ήταν σε τέτοια ευνοϊκή θέση ώστε να επωφελείται απ' όλες τις προόδους που η Ιταλία, πρώτα και κυρίως, ύστερα η Προβηγκία και η Αραγωνία είχαν επιτελέσει στον τομέα του εμπορίου, της οικονομίας και της βιομηχανίας. Τα μέσα Οι Πορτογάλοι και οι Ισπανοί φρόντισαν δραστήρια να επεξεργαστούν τα απαραίτητα για τις ανακαλύψεις όργανα. Η ιστορία της καραβέλας, αυτό συμβολίζει ακριβώς. Αυτό το «σύνεργο» ήταν κατ' εξοχή ένα «Ιβηρικό διαμάντι» (P. Chaunu). Συνταίριαζε τις μεθόδους που τελειοποιήθηκαν στη Μεσόγειο - το σχετικά μακρουλό σχήμα ο καλά σκαρωμένος εσωτερικός σκελετός, το τριγωνικό πανί τέλος που επιτρέπει επιδέξιες μανούβρες - με τις μεθόδους που η Ευρώπη χρωστούσε στους βορεινούς ναυτικούς, ιδιαίτερα το τετράγωνο πανί για τον ούριο άνεμο· αυτός ο συνδυασμός πέτυχε δίχως άλλο στο 1420 περίπου. Μαρτυρούσε μια πολύ ξεκάθαρη βούληση να κρατούν περισσότερο τα ταξίδια, έστω και με βαριές θυσίες· πράγματι, η καραβέλα ήταν γρήγορη και εύχρηστη, αλλά δεν μπορούσε να μεταφέρει και πολλά περισσότερα από το πλήρωμά της και τον ανεφοδιασμό της. Η τέχνη της ναυσιπλοΐας ήταν απαραίτητη. Ο Πιέρ ντ' Αγί, επιστήμονας αλλά και εκκλησιαστής έλαβε υπόψη του για να συντάξει τα Cosmographie hactatus duo (Κοσμογραφίας συγγράματα δύο) την επανέκδοση της Γεωγραφίας του Πτολεμαίου, του οποίου η Imago mundi (εικόνα του κόσμου) έμενε ακόμα ανεκμετάλλευτη. Αλλά τα γραπτά Γάλλων πρωθιερέων είχαν μια δικαιολογημένη φήμη. Ο πολύ σοφός γιατρός Τοσκανέλι αλληλογραφούσε με τον Πορτογάλο ηγούμενο Μαρτίνς και ο Χριστόφορος Κολόμβος είχε διαβάσει τουλάχιστον ένα γράμμα του πρώτου στον δεύτερο. Από τη Νυρεμβέργη, ο Μάρτιν Μπεχάιμ ήρθε να μείνει στη Λισαβώνα, το 1480 περίπου· ήταν έμπορος και «κοσμογράφος»· η συμβολή του στην επεξεργασία επιστημονικών δεδομένων, από τα οποία επωφελήθηκαν οι Πορτογάλοι θαλασσοπόροι είναι συζητήσιμη· αλλά δεν μπορεί ν' αμφισβητηθεί αυτή η ίδια η αρχή της συνεργασίας του. Η μεταβολή από τη ναυσιπλοΐα όπου κυριαρχούσε ο εμπειρισμός στη ναυσιπλοΐα που βασιζόταν στην αστρονομία, φαίνεται πως έγινε μάλλον γύρω στο 1480. Καπετάνιοι και πιλότοι άρχισαν να χρησιμοποιούν από τότε πιο έξυπνα την πυξίδα, γιατί ήξεραν να υπολογίζουν το γεωγραφικό πλάτος. Χρησιμοποιούσαν, γι' αυτό, τον αστρολάβο και την τετράδα (τεταρτοκύκλιο) ή το «μπαστούνι του Ιάκωβου». Σιγά-σιγά οι Πορτολάνοι (τα λιμενολόγια) τελειοποιήθηκαν χάρη στις όλο πιο πολλές και πιο ακριβείς καταγραφές, που οι Πορτογάλοι σημείωναν προσεκτικά το αποτέλεσμά τους. Χάρη στην τυπογραφία έγιναν και διαδόθηκαν πίνακες αποκλίσεων. Είναι αλήθεια πως επειδή έλειπε το χρονόμετρο, τα περιθώρια λάθους για τον εντοπισμό του γεωγραφικού μήκους ήταν μεγάλα. Το δρομόμετρο (log) δεν υπήρχε και η Digitized by 10uk1s

παρατήρηση αντικειμένου που έπλεε γινόταν με πολύ στοιχειώδεις προσεγγίσεις. Οι ναυτικοί στις ανοιχτές θάλασσες έπρεπε πάντα να βασίζονται στην πείρα και το ένστικτό τους. Έπρεπε να παρατηρούν με προσοχή τους ανέμους και τα ρεύματα. Οι ετήσιοι άνεμοι, ιδιαίτερα, χρησιμοποιήθηκαν, συστηματικά, από τους θαλασσοπόρους που η κατεύθυνσή τους όταν ξεκινούσαν ήταν, κατά γενικό κανόνα, τα νοτιοδυτικά. Για να τους φέρουν πίσω οι άνεμοι που, εννιά μήνες το χρόνο, φυσάνε στην ακτή από τα δυτικά στ' ανατολικά, τα πλοία έκαναν, όταν άρχιζαν να επιστρέφουν, τη Βόλτα που τα έφερνε στη σωστή θέση. Ο Ινφάντης Ερρίκος που η θέση του μέσα στην οικογένεια τον κρατούσε μακριά από την εξουσία, είχε χρόνο στη διάθεσή του, χωρίς να του λείπουν ούτε οι πόροι ούτε το κύρος. Τρίτος γιος του Ιωάννη Α', έριξε μέσα στην προσπάθεια των ανακαλύψεων όχι μόνο όσα είχε από την κτηματική του περιουσία, αλλά ακόμα και τα πλούτη της Στρατιάς του Χριστού, ένα στρατιωτικό τάγμα που τον είχε αρχηγό. Αν ο ρόλος του ήταν αποφασιστικός, δεν στάθηκε επαρκής. Οι ηγεμόνες δεν τον ενόχλησαν καθόλου και δεν παραμέλησαν την κληρονομιά του, όταν πέθανε. Η αξία τους δεν ήταν ασήμαντη γιατί στη χώρα όπου βασίλευαν υπήρχαν σχεδόν ένα εκατομμύριο υπήκοοι. Αντί να ξοδεύουν σε γιορτές και σε πύργους ένα μεγάλο μέρος από τα εισοδήματα που τους έφερναν οι φόροι, το αφιέρωσαν στη «γεωγραφική επινόηση» (P. Chaunu). Ως το 1492, οι δυνάμεις της Ισπανίας καταναλώθηκαν, σε πολύ μεγάλο μέρος, από τον πόλεμο κατά της Γρανάδας. Οι καθολικοί βασιλιάδες, χωρίς καμιά ανάπαυλα, συνέχισαν, εξερευνώντας και αξιοποιώντας τον Νέο Κόσμο, την προσπάθεια που είχαν αρχίσει για ν' ανακτήσουν το βασίλειό τους από τους Μουσουλμάνους. Το μήνυμα της περιπέτειας απλώθηκε σ' όλη την Ιβηρική χερσόνησο. Έφτασε σε περιοχές ακόμα πιο μακρινές. Πάρα πολλοί Ιταλοί, Νορμανδοί -ας θυμηθούμε τον Ιωάννη ντε Μπεντακούρ- Γερμανοί -σαν τον Μπεχάιμ- γοητεύτηκαν κι αυτοί. Η πορεία των ανακαλύψεων Ερρίκος ο θαλασσοπόρος και οι Πορτογάλοι Από τα πρώτα χρόνια του 13ου αιώνα, δυο Γενοβέζοι, οι αδελφοί Βιβάλντι, είχαν εξορμήσει να κατακτήσουν τον Ατλαντικό. Πλήρωσαν με τη ζωή τους αυτή τους την τόλμη. Οι γαλέρες που είχαν διαλέξει για την απόπειρά τους δεν ταίριαζαν με το είδος της ναυσιπλοΐας που απαιτεί ο Ωκεανός. Καλύτερα εξοπλισμένος ο Μαγιορκανός Φερρέρ, αφού πέρασε τις Στήλες του Ηρακλή, άφησε πίσω του το ακρωτήρι Μποχαντόρ και συνέχισε σίγουρα, ως τη Σενεγάλη το 1346. Την ίδια εποχή, άρχισε, με την παρόρμηση των Ιβηρικών κρατών και τη συμμετοχή Ιταλών αλλά και Νορμανδών ναυτικών, η ανακάλυψη των αρχιπελάγων με τις Καναρίους νήσους, τη Μαδέρα, τις Αζόρες. Αυτά τα νησιά προσφέρανε πρώτα-πρώτα ενδιάμεσους σταθμούς που οι αποστολές μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν· ύστερα, ανάγκαζαν τους πλοηγούς να συνηθίσουν στις συνθήκες μιας ναυσιπλοΐας γεμάτης περιπέτειες· τέλος, από τις αρχές του 15ου αιώνα κυρίως, άρχισε η αποικιοποίηση που απαιτούσαν οι καλλιέργειες για τροφοδοσία των πλοίων που ελλιμενίζονταν εκεί και οι φυτείες από ζαχαροκάλαμο που δημιουργήθηκαν για να γλιτώσουν από το μονοπώλιο των προμηθευτών που ήταν σε οθωμανικές περιοχές. Ο Ερρίκος ο θαλασσοπόρος, για λογαριασμό της Πορτογαλίας, κατάφερε έξυπνα ν' αξιοποιήσει αυτά τα κεκτημένα. Όσο ζούσε, οι Πορτογάλοι άρχισαν τη δύσκολη εξερεύνηση των αφρικανικών ακτών. Μετά τις διστακτικές απόπειρες που έγιναν πριν ξεπεραστεί το ακρωτήρι του Μποχαντόρ, το 1434, άρχισε μια βραχύβια αλλά πλούσια σε επιτυχίες φάση· τότε είναι που οι άνδρες του πρίγκηπα Ερρίκου έφτασαν στις όχθες του ποταμού Σενεγάλη, το 1443 και που ξεμπάρκαρε το πρώτο φορτίο από σκλάβους, το 1444, στο Λόγκος. Εκτός από τ' αφρικανικά χέρια, αυτές οι εκστρατείες έφεραν, σε όλο και πιο μεγάλη ποσότητα, το χρυσό του Σουδάν, που χωρίς να λύσει ολότελα την κρίση του κίτρινου μετάλλου, προμήθευσε αρκετό απ' αυτό ώστε η Πορτογαλία να προικιστεί με το Κρουσάδο, Digitized by 10uk1s

το 1457. Κάπου δέκα χρόνια, η εξερεύνηση έμεινε στάσιμη. Όλες τις ενέργειες της Πορτογαλίας είχε αποροφήσει η εκμετάλλευση των κεκτημένων επιτυχιών. Είναι χαρακτηριστικό πως το κέντρο αυτής της προσπάθειας μετατοπίστηκε από το Λόγκος στη Λισαβώνα, που είχε μεγαλύτερες δυνατότητες. Πέρα από το Πράσινο Ακρωτήρι, νέες τεχνικές δυσκολίες πρόβαλαν το 1470, όλα ήταν έτοιμα για ένα νέο ξεκίνημα. Στις 21 Δεκεμβρίου 1471, διαβήκανε τον Ισημερινό. Ύστερα, όταν ο Ιωάννης Β' αντάξιος διάδοχος του Ινφάντη Ερρίκου, πήρε στα χέρια του τις υποθέσεις του βασιλείου και των ανακαλύψεων, μετά το 1481, ο ρυθμός των επιτευγμάτων έγινε πιο έντονος. Οι γλυπτοί σηματοδείκτες (padrôes) που έμπαιναν στη θέση των ξύλινων σταυρών έδειχναν το δρόμο που προέκτεινε κάθε ταξίδι. Το 1488, ο Βαρθολομαίος Ντιάζ άφησε πίσω του το ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας, και, αμέσως μετά τόλμησε τη διπλή βόλτα που η συμμετρία των ανέμων στο νότιο και βόρειο ημισφαίριο τον είχε μάθει ν' ακολουθεί. Τον Ιούλιο 1497, ο Βάσκο ντα Γκάμα ξεκίνησε από τη Λισαβώνα· ξαναγύρισε τέλη Αυγούστου 1499· είχε χάσει στο μεταξύ τα μισά καράβια του και πάνω από το μισό του πλήρωμα. Είχε περάσει τρεις μήνες στη Καλκούτα. Η άμεση σύνδεση της Ευρώπης με την Ινδία και χώρες παραγωγής μπαχαρικών είχε αρχίσει. Χριστόφορος Κολόμβος Η προσπάθεια που αυτό το εγχείρημα είχε απαιτήσει από μια χώρα με περιορισμένους πόρους ήταν τόσο καταπληκτική που υποχρεώθηκε ν' αφήσει στην Ισπανία το όφελος και τη δόξα του ταξιδιού που επιχείρησε ο Κολόμβος. Πράγματι, αυτός ο Γενοβέζος είχε πρωτοδοκιμάσει τις δυνάμεις του στην Πορτογαλία. Με το γάμο του συνδέθηκε με την οικογένεια των Παστρέλο, μεγάλων αρχόντων της Μαδέρας· εκεί σίγουρα βρήκε πολύτιμες πληροφορίες που επιβεβαίωσαν το σχέδιό του να φτάσει στην Ασία, όχι πλέοντας, κατά μήκος της Αφρικής αλλά τραβώντας ίσια προς τα δυτικά. Επιστημονικές πληροφορίες με αρκετά λάθη - που αποδείχτηκαν σωτήρια γιατί περιόριζαν τις αποστάσεις και τα εμπόδια - συνδυάστηκαν με τις μυστικιστικές του πεποιθήσεις και τόνωσαν στην καρδιά του Κολόμβου το αίσθημα που είχε για την εξαιρετική του αποστολή. Οι Κορδελιέροι της Ράμπινταν γοητεύτηκαν από τις μεσσιανικές του ιδέες και ύστερα από την αρνητική στάση της Πορτογαλίας, τον σύστησαν στο περιβάλλον των βασιλιάδων της Ισπανίας με την επέμβαση του Δούκα Μεντίνα Τσέλι. Η Ισαβέλα κατάλαβε πιο γρήγορα από τον Φερδινάνδο την ευκαιρία που ο Γενουάτης πρόσφερε στην Ισπανία. Κατάφερε να συμμεριστεί τις απόψεις της, ο άντρας της που στην αρχή δεν είχε συμφωνήσει με τον Κολόμβο. Ενώ είχε πάρει το δρόμο για την εξορία, τώρα ξαναγύρισε στο Σάντα Φε. Υπόγραψε τις διομολογήσεις που του πρότεινε το ηγεμονικό ζεύγος (Απρίλιος 1492). Ο Ντον Κριστομπάλ Κολόμβος, γενικός διοικητής και αντιβασιλιάς των εδαφών που θα ανακάλυπτε ξεκίνησε στις 3 Αυγούστου 1492. Στη νύχτα μεταξύ 11 και 12 Οκτωβρίου, ακούστηκε από τη σκοπιά η περίφημη κραυγή. Στην ιστορία της Ευρώπης είχε γυρίσει μια σελίδα. Ο Ατλαντικός θα γινόταν, αργά αλλά αμετάκλητα, η εσωτερική θάλασσα του ευρωπαϊκού πολιτισμού.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Τα Κράτη της Αναγέννησης

ΚΑΛΟΤΥΧΕΣ ΚΑΙ ΚΑΚΕΣ ΣΤΙΓΜΕΣ ΤΩΝ ΔΥΝΑΣΤΙΚΩΝ ΗΓΕΜΟΝΙΩΝ Χωρίς να έχει γίνει καμιά ριζική ή απότομη αλλαγή στον τρόπο ή τους σκοπούς της πολιτικής τους δράσης, οι ηγεμόνες και οι βασιλιάδες της Ευρώπης, μεταξύ του 1450 και 1500, προσπάθησαν με μεγαλύτερη πάντα αποφασιστικότητα, να επιβάλουν πιο πιεστικά, στους υπηκόους τους και στην επικράτειά τους, την εξουσία τους, ενώ παράλληλα δεν έχαναν ευκαιρία για να επεκτείνουν τη δική τους κυριαρχία ή εκείνη της δυναστείας τους. Φυσικά, τα μέσα και οι στόχοι, σε γενικές γραμμές δεν διαφέρουν απ' ό,τι ήταν πριν. Αλλά αυτή η πολιτική γίνεται μ' έναν τρόπο πιο επεξεργασμένο, πιο λεπτό και κυρίως πιο ρεαλιστικό, πιο κυνικό. Το αποτέλεσμα μετρά πριν απ' όλα, και οι νομικές, ηθικές ή θρησκευτικές θεωρήσεις όταν προβάλλονταν, δεν είναι παρά μια πρόσοψη. Ανεπαίσθητα, το ιδανικό, όπως το διατύπωναν οι «Καθρέπτες των ηγεμόνων» στο Μεσαίωνα, είναι πια αναχρονιστικό. Ζητάνε τώρα από τον ηγεμόνα λιγότερη σοφία και περισσότερη φρόνηση, λιγότερη δικαιοσύνη και περισσότερη πείρα, επιφυλακτικότητα, οξύνοια, λιγότερη αρετή και περισσότερο γόητρο. Όσο και να διαφέρουν μεταξύ τους οι πολιτικές τους θεωρίες, η ιστορική τους εμπειρία, ο σερ Τζων Φόρτεσκιου, ο Φίλιππος ντε Κομμύν και ο Νίκολα Μακιαβέλι έχουν κάτι κοινό: κρίνουν τους ηγεμόνες από το αποτέλεσμα, από την επιτυχία και τους προτείνουν κανόνες, σχεδόν συνταγές για να διατηρηθούν στην εξουσία, παρόλες τις αναποδιές της τύχης. Περισσότερο από πριν, τα Κράτη είναι απασχολημένα με τα οικονομικά προβλήματα. Θέλουν πια να πλαισιώνουν να κατευθύνουν να τονώνουν τη γεωργική, βιομηχανική και κυρίως εμπορική δραστηριότητα των υπηκόων τους, έστω και επειδή αποβλέπουν σ' ένα άμεσο όφελος. Για όλα αυτά μαρτυρούν: η σημασία που δίνουν οι ηγεμόνες της Ιβηρίας στην αξιοποίηση των αποικιών τους· η οικονομική πολιτική του Λουδοβίκου ΙΑ', παρ' όλες τις αντιφάσεις τους δισταγμούς και τις μεταστροφές της· η προσοχή με την οποία οι Αψβούργοι επιτηρούν την παραγωγή στα ορυχεία της επικράτειάς τους· όπως και η σύναψη της εμπορικής και ναυτικής συμφωνίας, το 1496, ανάμεσα στον Ερρίκο Ζ' Τυδώρ και τον Φίλιππο τον Ωραίο κυρίαρχο των Κάτω Χωρών, καθώς, και οι ενθαρρύνσεις του ίδιου Άγγλου βασιλιά προς τον έμπορο του Μπρίστολ Ιωάννη Κάμποτ (ένας Γενοβέζος που έγινε Βενετός και είχε ζήσει στην Λισαβώνα), ονομάζοντάς τον μάλιστα αρχιναύαρχο και χρηματοδοτώντας τα ταξίδια του στις ακτές του Λαμπραντόρ και της Νέας Σκωτίας (1497-1498). Δύο πρότυπα κυρίως μπορούσαν να εμπνεύσουν τους ηγεμόνες, έστω κι αν οι υπήκοοί τους ή οι θεωρητικοί τα έβλεπαν με δυσπιστία ή απέχθεια: το πρότυπο του Ιταλού τύραννου (π.χ. ο Φραγκίσκος Σφόρτσα) αλλά εξιδανικευμένο από τις αναμνήσεις της Αρχαιότητας· το πρότυπο του Γάλλου βασιλιά, με την έννοια ότι είχε τη φήμη αυτός, και όχι αδκαιολόγητα, να κυβερνά με τη μεγαλύτερη ελευθερία δράσης: οι αντίπαλοι του Λουδοβίκου ΙΑ', όπως ο Κάρολος ο Ατρόμητος ή ο Φραγκίσκος Β', Δούκας της Βρετάνης, στις επικράτειές τους, ακολουθούσαν, αναίσχυντα, τους γαλλικούς θεσμούς, σε θέματα στρατιωτικά, οικονομικά, νομικά· όσο για τον Ερρίκο Ζ' Τυδώρ ένας Ισπανός αυτόπτης μάρτυρας, ο Πέντρο ντε Αγιάλα, γράφει γι' αυτόν. «Θα ήθελε πολύ να κυβερνά την Αγγλία με το γαλλικό τρόπο, αλλά δεν μπορεί». Οι απολυταρχικές τάσεις ενισχύονται: στο επίπεδο των φιλοδοξιών, κανείς δεν το αρνείται. Αυτό όμως δεν σημαίνει πως αυτές οι φιλοδοξίες υλοποιήθηκαν παντού. Έτσι λοιπόν μπορούμε ν' αντιπαρατάξουμε σε μια Ευρώπη που χαρακτηρίζεται από έναν πολιτικό ή εδαφικό Digitized by 10uk1s

συγκεντρωτισμό, μια Ευρώπη όπου οι συγκεντρωτικές ή ενωτικές προσπάθειες των ηγεμόνων απέτυχαν, ενώ αλλού υπήρχε ένας πολιτικός κατακερματισμός σύμφωνα με τη φεουδαρχική παράδοση.

Η ΕΥΡΩΠΗ ΣΤΟ ΒΟΡΡΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΤΟΛΗ ΟΙ ΜΟΝΑΡΧΙΕΣ ΑΠΟΤΥΧΑΙΝΟΥΝ Η δυναστεία των Γιαγκελόν Απ' όλα τα καθολικά Κράτη αυτό που απειλήθηκε πιο άμεσα από την τουρκική προέλαση, ήταν το βασίλειο της Ουγγαρίας· μεταξύ του 1457 και 1490, είχε έναν εξωτερικό ηγεμόνα, τον Ματθία Κορβίνο (δηλαδή γεράκι που εικονίζεται και στο θυρεό του). Γιος του Ιωάννου Ουνυάδη, ήρωα του πολέμου κατά των Τούρκων, ο Ματθίας επιχείρησε μια μεταρρύθμιση του φορολογικού συστήματος και του στρατού: όλοι οι βαρόνοι έπρεπε να του στέλνουν ιππότες, έναν για κάθε είκοσι δουλοπάροικους. Έτσι σχηματίστηκε η περίφημη μαύρη Ταξιαρχία που μπόρεσε ν' αναχαιτίσει την τουρκική προέλαση και να νικήσει την Αυστρία· η πρωτεύουσά της, η Βιέννη, προσαρτήθηκε μάλιστα στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του. Επιτυχία χωρίς επαύριο: για ν' αντιδράσουν στον αυταρχισμό του Ματθία Κορβίνου, οι Ούγγροι ευγενείς, διάλεξαν, όταν πέθανε, ένα γελοίο βασιλιά, τον Λαδίσλαο Γιαγκελόν, πρωτότοκο γιο του βασιλιά της Πολωνίας, που ήταν ήδη βασιλιάς της Βοημίας (1490-1516). Η βασιλεία του ήταν μια σειρά από υποχωρήσεις: υπέγραψε αμέσως μια συνθήκη ειρήνης με την Αυστρία, επιστρέφοντας στον Μαξιμιλιανό των Αψβούργων τις πρόσφατα κατακτημένες επαρχίες και παραιτήθηκε επίσημα από κάθε νέα φορολογία των υπηκόων του. Χωρίς πόρους πια, αναγκάστηκε να διαλύσει τη μαύρη Ταξιαρχία. Στις αρχές του 16ου αιώνα, ο νομομαθής Verböczi έγραψε το περίφημο Tripartitum κάτι σαν ανεπίσημη κωδικοποίηση των ουγγρικών εθίμων. Δυο στοιχεία είχαν σημασία: από τη μια ο βασιλιάς που εκλέγουν οι ευγενείς και που του επιβάλλουν την κηδεμονία τους, και από την άλλη οι ευγενείς που είχαν τα προνόμιά τους από το βασιλιά και περνούσαν σαν ο πραγματικός ουγγρικός λαός, σε αντίθεση προς τον misera contribuens plebs (τον εξαθλιωμένο φορολογούμενο λαό) του οποίου το νομικό καθεστώς τουλάχιστο στην ύπαιθρο, δεν έπαυε να χειροτερεύει. Η γειτονική Βοημία γνωρίζει μια ανάλογη εξέλιξη. Από το 1439 ως το 1453, έμεινε σχεδόν χωρίς βασιλιά· η εξουσία μοιραζόταν ανάμεσα στους ευγενείς και τις πόλεις. Έτσι εξηγείται ο κατακερματισμός της χώρας σε μια δωδεκαριά αυτόνομες διοικήσεις. Για μια στιγμή, ένας από τους διοικητές, ο Γεώργιος Πόντιεμπραντ, φρόντισε να εκλεγεί βασιλιάς, προσπάθησε να καταπολεμήσει την αναρχία (1457-1471), αλλά χωρίς να μπορέσει να ιδρύσει μια δυναστεία. Με το διάδοχό του, Λαδίσλαο της Ουγγαρίας, ο θρίαμβος των ευγενών έγινε ακόμα πιο έντονος: δέσποζαν μέσα στη Δίαιτα, οργανωμένη όπως και το Αγγλικό Κοινοβούλιο: μια Άνω Βουλή που αποτελούσαν οι μεγάλοι βαρόνοι και μια Κάτω Βουλή για τους εκπροσώπους των ιπποτών και της αστικής τάξης. Φαινομενικά, στις αρχές του 16ου αιώνα, το μεγάλο όνειρο της δυναστείας Γιαγκελόν είχε πραγματοποιηθεί, αφού το 1501, ύστερα από μια περίοδο διαχωρισμού, η Πολωνία και η Λιθουανία ενώθηκαν πάλι κάτω από τον Αλέξανδρο Α', αδελφό του Λαδίσλαου. Μετά την ειρήνη του Τορν (1466), το τευτονικό Τάγμα είχε δεχθεί να γίνει υποτελής της Πολωνίας για την ανατολική Πρωσσία, και αν ο Μοσχοβίτης ηγεμόνας Ιβάν Γ' (1462-1505) καθώς και οι φυλές των Ταρτάρων απειλούσαν τα σύνορα της απέραντης Λιθουανίας, ήδη ο Αλέξανδρος Α' είχε στο νου του να χρησιμοποιήσει τους περιθωριακούς πληθυσμούς του κάτω Δνείπερου (οι αυριανοί Κοζάκοι) για να υπερασπίσει τα εδάφη του. Αυτό δείχνει πως οι Γιαγκελόν, Αλέξανδρος Α' και ακόμα περισσότερο ο αδελφός του Σιγισμούνδος Α' (1506-1548) έχουν μια αρκετά σαφή και αρκετά μεγάλη ιδέα της αποστολής τους. Αλλά τους έλειπαν τα μέσα: δεν μπορούν να βασίζονται στις πόλεις, όπου εδέσποζαν οι Γερμανοί, κύριοι του εξωτερικού εμπορίου και οι Εβραίοι κύριοι του εσωτερικού Digitized by 10uk1s

εμπορίου. Οι χωρικοί ήταν δεμένοι με τη γη τους και δέσμιοι του καθεστώτος της χωροδεσποτικής αγγαρείας. Μια τάξη κυριαρχεί: οι ευγενείς που συγκεντρωμένοι στη Δίαιτα, αρνούνται συστηματικά όλα τα μέτρα που θα μπορούσαν να ενισχύσουν τη μοναρχική εξουσία. Το σύνταγμα του Ραντόμ (1505) επισημοποιεί την υπεροχή των ευγενών: «Κανένας νέος νόμος δεν θα μπορέσει να ισχύσει χωρίς την συγκατάθεση της Γερμανίας και της Βουλής». Ο βασιλιάς της Πολωνίας δεν είναι, ας πούμε, παρά ο πρώτος ανάμεσα στους ευγενείς. Η Ευρώπη του Βορρά Στο σκανδιναβικό κόσμο δέσποζε η δανική δύναμη. Ο Χριστιανός Β' (1481-1559), «ο τύραννος του Βορρά» ήθελε να κυβερνά σαν Ιταλός ηγεμόνας. Αλλά το έργο του ήταν εύθραυστο· παρέμεινε ένας βασιλιάς εκλεγμένος από τους ευγενείς· η Δίαιτα περιόριζε τις πρωτοβουλίες του· δεν μπόρεσε να εμποδίσει την υποδούλωση των χωρικών ούτε την εξέγερση του Γουσταύου Έρικσον Βάζα που με τη βοήθεια των χωρικών και των εργατών στα ορυχεία της Δαλεκαρλίας, φρόντισε να εκλεγεί βασιλιάς της Σουηδίας (1523)· έτσι τέλειωσε η Ένωση του Κάλμορ. Μίλησαν για «νέα θριαμβευτική μοναρχία», για «Χρυσό αιώνα», σχετικά με τη βασιλεία του Ιάκωβου Δ' της Σκωτίας (1488-1513). Είναι αλήθεια πως δεν λείπουν οι ενδείξεις οικονομικής ευημερίας, πολιτιστικής και καλλιτεχνικής ζωτικότητας, ενίσχυσης των δημόσιων θεσμών. Σ' ένα του ταξίδι στη Σκωτία, το 1497, ο Πέντρο ντε Αγιάλα διαπιστώνει: «Η διαφορά ανάμεσα στην αλλοτινή Σκωτία και τη σημερινή είναι τόσο μεγάλη, όσο ανάμεσα στο κακό και το καλό». Η φιλοδοξία του βασιλιά βρίσκει σίγουρα την πιο ωραία της έκφραση στην κατασκευή, το 1511, του Μεγάλου Μιχαήλ: ένα θαλασσινό τέρας, 80 μέτρα μήκος, οπλισμένο με 20 κανόνια, μ' ένα πλήρωμα από 300 ναύτες, 120 πολεμίστρες και 1.000 στρατιώτες· λένε πως στοίχισε 30.000 στερλίνες. Κι ωστόσο, η δύναμη της σκωτσέζικης μοναρχίας δεν είναι παρά μια πρόσοψη. Οι εσωτερικές διαμάχες παραμένουν, οι ευγενείς διατηρούν το πνεύμα ανεξαρτησίας τους, η τομή ανάμεσα στους πεδινούς και τους ορεινούς επιφανειακά μόνο καλύπτεται. Η ήττα και ο θάνατος του Ιάκωβου Δ' στη μάχη του Φλόντεν Χιλλ (1513) δεν είναι απλά γεγονότα στην όλη διαδρομή, αλλά έχουν μια συμβολική σημασία.

ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΟΝΑΡΧΙΕΣ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ Ας αφήσουμε την περιφερειακή Ευρώπη, που γενικά είναι αραιοκατοικημένη, με μια κυρίως αγροτική, ηπειρωτική, χωροδεσποτική οικονομία, όπου η δυναστική εξουσία αμφισβητείται συστηματικά και όπου οι υποταγμένοι χωρικοί, τα αστικά στενόχωρα κέντρα δεν βαραίνουν καθόλου ή σχεδόν καθόλου στην πολιτική ζωή σε σχέση με τους πάμπολλους, ζωηρούς, αρκετά εύπορους και συχνά αγράμματους ευγενείς και έναν ανώτατο κλήρο με μεγάλη περιουσία. Η Δύση αντίθετα δεσπόζεται από ισχυρούς πολιτικούς οργανισμούς των οποίων η αποτελεσματικότητα επιζεί παρ' όλες τις περιπέτειες. Αμέσως μετά τον Εκατονταετή πόλεμο, το βασίλειο της Αγγλίας γνώρισε ωστόσο μια μεγάλη περίοδο δυναστικής αστάθειας. Ούτε το τέλος του πολέμου των Ρόδων και η άνοδος στο θρόνο του Ερρίκου Ζ' Τυδώρ (1485-1509) που συνένωσε στο πρόσωπό του τα δικαιώματα του Ερυθρού Ρόδου του Λανκάστερ και του Λευκού Ρόδου της Υόρκης δεν τερμάτισε τη διαμάχη. Ως το τέλος του 15ου αιώνα, οι συνωμοσίες συνεχίζονται με την παρότρυνση της ασυμβίβαστης Μαργαρίτας της Υόρκης, αδελφής του Εδουάρδου Δ' και χήρας του Καρόλου του Ατρόμητου. Ωστόσο, οι δυναστικές διαμάχες άφησαν ανέπαφο το διοικητικό μηχανισμό, εξαφάνισαν μερικές μεγάλες οικογένειες, μόλις που αναστάτωσαν την οικονομική ζωή. Όπως το διαπιστώνει ο Digitized by 10uk1s

χρονικογράφος Κομμίν, «τέτοια είναι η χάρη για το βασίλειο της Αγγλίας, πάνω απ' όλα τ' άλλα βασίλεια, που ούτε η χώρα, ούτε ο λαός δεν αφανίζονται καθόλου, μήτε καίνε, μήτε γκρεμίζουν τα κτίρια και η τύχη αγγίζει τους πολεμιστές και ειδικά τους ευγενείς». Ο Ερρίκος Ζ' εκμεταλλεύεται τις ανταρσίες για να πλουτίσει το θησαυροφυλάκιό του, αυξάνει αρκετά τα εισοδήματα του στέμματος, παραχωρεί στην αστερόεσσα Βουλή έναν αυξανόμενο ρόλο στο διακανονισμό των υπερβολικών δικαστικών υποθέσεων κοινού δικαίου. Ακόμα και το εξαιρετικά υπάκουο Κοινοβούλιο γίνεται στα χέρια του ένα όργανο διακυβέρνησης. Ο Κομμίν δεν πέφτει έξω όταν το χαρακτηρίζει σαν «κάτι πολύ δίκαιο και πολύ ιερό και οι βασιλιάδες είναι έτσι πιο δυνατοί και εξυπηρετούνται καλύτερα, όταν κινούνται ανάλογα, σε παρόμοιες υποθέσεις. Όταν συνέρχονταν οι γενικές συνελεύσεις των τάξεων, εκφράζει τις προθέσεις του και ζητά βοήθεια από τους υπηκόους του, γιατί δεν επιβάλλεται κανένας φόρος στην Αγγλία, παρά μόνο για μετάβαση στη Γαλλία ή ταξίδι στη Σκωτία, ή κάτι αρκετά παρόμοιο· και ευχαρίστως και ελεύθερα του παραχωρούν όλα αυτά, ειδικά για τη μετάβαση στη Γαλλία». Οι «καθολικοί βασιλιάδες» Μέσα στο 15ο αιώνα, πιο πολύ κι από την Αραγωνία που είχε πληγεί από την προοδευτική παρακμή της μεσογειακής οικονομίας, είναι η Καστίλη που αποκτά διαστάσεις μεγάλης Δύναμης κι αυτό ανεξάρτητα από τους βασιλιάδες της, τον μέτριο Ιωάννη Β' (1406-1454) και τον άσεμνο Ερρίκο Δ' (1454-1474). Έχει τώρα πια δυο μέτωπα πάνω στον Ατλαντικό: τη Σεβίλη και το Κάδιθ στο Νότο, το Σανταντέρ και το Μπιλμπάο στο Βορρά. Το μαλλί από τα «μερινός» (ισπανικά πρόβατα) εξάγεται πάρα πολύ. Ο λαός νιώθει την ανάγκη ν' απορρίψει τα διεφθαρμένα ήθη της Αυλής, τις καταχρήσεις της μεγάλης αριστοκρατίας, τις αραβικές και εβραίικες επιδράσεις. Βρίσκει μια βασίλισσα που μιλά στην καρδιά του, την Ισαβέλα (1474-1504) σύμβολο της «μοναρχικής τάξης κατά των ταραχών των ευγενών, της ηθικότητας κατά των ανήθικων, της φυλής που αγωνίζεται ν' ανακτήσει ό,τι είχαν καταλάβει οι Εβραίοι και οι Μαυριτανοί» (Pierre Vilar). Συνάμα και ύστερα από το γάμο της με τον Φερδινάνδο της Αραγωνίας (1479-1516), τα δυο βασίλεια ενώνονται, χωρίς να πάψουν να διατηρούν, το καθένα τους, τους νόμους του και τις συνήθειές του. Το 1496, ο Αλέξανδρος ΣΤ' ο Βοργίας παραχωρεί στους δυο ηγεμόνες το δικαίωμα να λέγονται «καθολικοί βασιλιάδες». Ωστόσο, μόνο μια σειρά από ευνοϊκές περιστάσεις βοήθησε να επιζήσει η ένωση των δύο βασιλείων μετά το θάνατο της Ισαβέλας, κι έτσι το 1516 ο κατοπινός αυτοκράτορας Κάρολος Ε' (Κουίντος), αρχηγός της δυναστείας των Αψβούργων, εγγονός της Ισαβέλας και του Φερδινάνδου από τη μια, και του Μαξιμιλιανού και της Μαρίας της Βουργουνδίας από την άλλη, γίνεται γενικός κληρονόμος. Αλλά ήδη η συγκεντρωτική γραφειοκρατία αρχίζει να επιβάλλεται στα Ιβηρικά βασίλεια: αν το Κοινοβούλιο της Αραγωνίας έχει μια κάποια πρωτοβουλία, τα Κόρτες της Καστίλης, όταν συνέρχονται, δεν κάνουν τίποτ' άλλο παρά να παραχωρούν όσα ποσά τους ζητούν και ν' αναγνωρίζουν τους νέους διαδόχους. Η Mesta ελέγχεται απευθείας από το στέμμα. Ένας τακτικός στρατός πληροφορείται συγκροτείται με την παρότρυνση του Γκουζάγκ της Κοτδούης και του Γκονζάλο της Αγιάλα· αμέσως παρουσιάζονται πολλοί ευπατρίδες για να σταδιοδρομήσουν. Η κατάκτηση της Γρανάδας το 1492, η ανακάλυψη του Νέου Κόσμου ενισχύουν εξαιρετικά το γόητρο και τους πόρους της καστιλιάνικης μοναρχίας. Συνάμα, η ανάπτυξη της Ιεράς Εξέτασης, ο καταναγκαστικός προσηλυτισμός ή η αναχώρηση των Εβραίων και των Μαυριτανών (1492, 1502) στοχεύουν να μεταφέρουν την ομαδική ψυχή της Ισπανίας, να θεμελιώσουν ένα νέο πατριωτισμό πάνω στο θρησκευτικό φανατισμό και την υποτιθέμενη αγνότητα της φυλής (Sangre limpio). Η «Μεγάλη Μοναρχία της Γαλλίας» (Κλωντ ντε Σεϋσέλ) Ακόμα κι αν δεν μπορεί να περηφανεύεται για θεαματικές επιτυχίες, ακόμα κι αν πολλές από τις εξωτερικές της πρωτοβουλίες δεν καταλήγουν σε τίποτα το μόνιμο και το σταθερό, ακόμα κι αν η Digitized by 10uk1s

εδαφική της ακεραιότητα δεν έχει εξασφαλιστεί από κάθε απειλή η γαλλική μοναρχία δείχνει να είναι στις αρχές του 16ου αιώνα, η πιο σταθερή, ή καλύτερα δομημένη, ένα ευρωπαϊκό Κράτος που διαθέτει τον πιο μεγάλο τακτικό στρατό και τους πιο σημαντικούς και κανονικούς οικονομικούς πόρους. Από τα μέσα του 15ου αιώνα, το βασίλειο ανάκτησε τις πόλεις στην περιοχή του ποταμού Σομ και το Δουκάτο της Βουργουνδίας, σαν κληρονομιά του Καρόλου του Ατρόμητου· μια δυναστική ένωση επέτρεψε να προσαρτηθεί το δουκάτο της Βρετάνης· η Προθηγκία τέλος, ενώθηκε μαζί της σαν κληρονομιά της Δυναστείας της Ανδεγαβίας. Οι μεγάλοι συνασπισμοί μεταξύ πριγκήπων (ο πόλεμος του Δημόσιου Αγαθού, ο τρελός Πόλεμος) δεν ήταν παρά επεισόδια χωρίς συνέχεια. Η γενική Συνέλευση των τάξεων το 1484 μόλις που εκλόνισε τη βασιλική ισχύ. Η περίοδος του ανήλικου Κάρολου Η' που ακολούθησε ωστόσο την υπερβολικά αυταρχική βασιλεία του Λουδοβίκου ΙΑ', οι δυναστικές αλλαγές που σημάδεψαν την άνοδο στο θρόνο του Λουδοβίκου IB' και του Φραγκίσκου Α', συνοδεύτηκαν από πολύ λίγες ταραχές και αμφισβητήσεις. Αν οι βλέψεις πάνω στο βασίλειο της Νεάπολης δεν κατέληξαν σε τίποτα, αντίθετα, το 1520, οι Γάλλοι κατέχουν πάντα, την περιοχή του Μιλάνου, ζωτική περιοχή του ιταλικού χώρου. Μια μαρτυρία αυτής της υπεροχής, ανάμεσα σε πολλές άλλες, είναι η Έκθεση περί των γαλλικών πραγμάτων που έγραψε ο Μακιαβέλι το 1510: «Στέμμα και βασιλείς της Γαλλίας, λέει, είναι πιο εύρωστοι, πιο πλούσιοι και πιο ισχυροί από ποτέ άλλοτε». Επαινεί τη δύναμη του δυναστικού θεσμού, την έκταση της βασιλικής χωροδεσποτείας, την υπακοή των βαρόνων αλλά και την ευπείθεια των υπηκόων. «Η τέλεια υποταγή του λαού της επιτρέπει στο βασιλιά να δαπανά πολύ λίγα για τα κάστρα του: δεν έχει να φυλάγεται από τους υπηκόους του... Οι πληθυσμοί της Γαλλίας είναι ταπεινοί και αρκετά υποταγμένοι, αισθάνονται μεγάλο σεβασμό για το βασιλιά τους». Του κάνει εντύπωση η σχεδόν ανεπιτήδευτη άνεση με την οποία ο Μονάρχης βρίσκει χρήματα: «Εισπράττει τα τεράστια εισοδήματά του από τους φόρους, πότε μεγάλους και πότε μικρούς, σύμφωνα με το κέφι του». Τέλος, απαριθμεί τα διάφορα κυβερνητικά όργανα, από το Λογιστήριο του Κράτους ως το Παλάτι, περνώντας από τα δικαστικά ανώτατα σώματα, τονίζοντας πολλές φορές την ωφέλεια που αποκομίζει απ' αυτά ο βασιλιάς και δίνει λεπτομέρειες για τις στρατιωτικές δυνάμεις που διαθέτει.

Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ, ΟΙ ΑΨΒΟΥΡΓΟΙ Αν και περίπλοκη, η πολιτική εξέλιξη της Αυτοκρατορίας θυμίζει περισσότερο, συνολικά, την ανάλογη εξέλιξη στη Δύση παρά στην ανατολική Ευρώπη. Κι εκεί επίσης, με διαφορετικές μορφές παρατηρείται μια κάποια συγκέντρωση των εξουσιών, των εδαφικών συνενώσεων, προς όφελος των ηγεμόνων. Αυτοί, πράγματι, έχουν στο 15ο αιώνα, ανεξάρτητα από τις αρετές τους, ή τα προσωπικά τους ελαττώματα, μια κάποια ιδέα των δικαιωμάτων τους και των υποχρεώσεών τους. Ενδιαφέρονται να εξασφαλίσουν το αδιαίρετο των Κρατών τους, όπως φαίνεται από τη Disposito Achillea (Αχίλλειο διάταξη) που εξέδωσε το 1473 ο Μαργράβος του Βρανδεμβούργου Αλβέρτος-Αχιλλέας που κατάληξε στην πράξη αν όχι επίσημα, να παρεμποδίσει το διαμερισμό στις ακριτικές επαρχίες του Βρανδεμβούργου. Εκδίδουν διατάγματα σχετικά με την οικονομική ζωή των Κρατών τους, προσπαθούν να κωδικοποιήσουν τα έθιμα, με μεταρρυθμίσεις που θα τα προσεγγίζουν στο ρωμαϊκό δίκαιο. Έτσι σχηματίζονται τα Landesordnungen, τα Landrechte Στηρίζονται στους ευγενείς τους, γιατί, όπως λέει ο Ούλριχ φον Χούτεν, «οι ηγεμόνες χρειάζονται τους ευγενείς για να διαφυλάξουν την ισχύ τους, μπορούμε μάλιστα να πούμε πως πάνω σ' αυτούς στηρίζεται όλη τους η δύναμη» αλλά συνάμα προσπαθούν να κερδίσουν την αφοσίωσή τους, προσφέροντάς τους θέσεις μέσα στο στρατό και τη διοίκηση. Βέβαια, οι τοπικές Δίαιτες παραμένουν, και κάπως θυμίζουν το Κοινοβούλιο της Αγγλίας των Τυδώρ, δηλαδή είναι ένα μέσο της πολιτικής του ηγεμόνα, όταν όμως υποτίθεται πως δεν αντιπροσωπεύουν τα ιδιωτικά συμφέροντα κάθε τάξης της κοινωνίας αλλά Digitized by 10uk1s

συνενώνουν και εκφράζουν το κοινό αγαθό της επικράτειας. Ακόμα και η Εκκλησία δεν γλιτώνει από τους ηγεμόνες που αποκτούν και ιδιοποιούνται σε βάρος της le jus reformandi et visitandi. Μια ξεχωριστή θέση πρέπει να δοθεί στα ελβετικά καντόνια ή «παλιούς συνασπισμούς των Άνω Γερμανιών», ένα πρωτότυπο πολιτικό σχηματισμό στην Ευρώπη της Αναγέννησης. Οι θεαματικές νίκες των Ελβετών κατά του Καρόλου του Ατρόμητου στο Γκρανσόν, Μορά και Ναβσύ (1476-1477) τους χάρισαν μια ασύγκριτη φήμη. Συνάμα, τα καντόνια πλήθαιναν: μεταξύ του 1481 και 1513, εκτός τις Σβυζ, Ουρί, Ουντερβάλντεν, Λουκέρνη, Ζυρίχη, Γκλάρις, Τσουγκ και Βέρνη, έχουμε και τις Φριβούργη, Σολέρ, Σαφχούζε, βασιλεία και Απεντζέλ. Αυτά τα καντόνια είχαν επίσης συμμάχους και υπηκόους στις περιοχές του Σαιν Γκαλ, του Βαλαί, του Νεφσατέλ, του Λοκάρνο, της Θυργκοβίας. Οι φιλοδοξίες τους δεν περιορίζονταν να ελέγχουν πολλά μεγάλα στενά των Άλπεων (Σεμπλόν, Σαιν Γκοτάρ)· η Φρανς-Κοντέ το Τυρόλο αλλά και η περιοχή του Μιλάνου ήταν αντικείμενο, αν όχι της βουλιμίας τους, αλλά τουλάχιστον της άγρυπνης προσοχής τους. Ύστερα από τον πόλεμο της Σουαβίας κατά του Μαξιμιλιανού (1499) αποχωρίζονται πράγματι από την Αγία Αυτοκρατορία. Κι ωστόσο, ο συνομοσπονδιακός δεσμός δεν προβλέπει παρά νομικές συμφωνίες καθώς και την κοινή δράση κατά των εξωτερικών εχθρών. Στη Δίαιτα όπου συζητούνται οι κοινές υποθέσεις, κάθε καντόνι έχει τους δικούς του εκπροσώπους, δεσμευμένους με ακριβείς οδηγίες που δεν τους επιτρέπεται να παραβούν. Επιπλέον, υπάρχουν τεταμένες σχέσεις ανάμεσα στα παλιά ορεινά καντόνια (τα Waldstätten) και τα πιο πρόσφατα, πιο πλούσια και με μεγαλύτερο πληθυσμό, όπως και ανάμεσα στις πόλεις και την ύπαιθρο, όπου οι νέοι, μην έχοντας τα μέσα να ζήσουν, πάνε και κατατάσσονται τακτικά σαν μισθοφόροι, για το Reislauf στην υπηρεσία ξένων Δυνάμεων. Γι' αυτό και οι ουμανιστές έχουν μια κακή ιδέα για τους Ελβετούς τους οποίους καταγγέλλουν εύκολα για την αγριάδα τους, την απληστία τους και την ωμότητά τους. Η μεγάλη υπόθεση παραμένει ωστόσο η άνοδος της Δυναστείας των Αψβούργων, με αρχηγό τον Μαξιμιλιανό, περίεργη και λαμπρή φυσιογνωμία, ιπποτική και φιλόδοξη, οραματική και ασταθή, καλλιεργημένη και καλοκάγαθη. Γιος του Φρειδερίκου Γ' των Αψβούργων, παντρεύεται το 1477 τη μοναδική κόρη και κληρονόμο του Καρόλου του Ατρόμητου, τη Μαρία της Βουργουνδίας· εκλέγεται βασιλιάς των Ρωμαίων, όσο ζούσε ακόμα ο πατέρας του, το 1486· τον διαδέχεται σαν αρχιδούκας το 1493, παίρνει τον αυτοκρατορικό τίτλο το 1508 με τη συγκατάθεση του Πάπα Ιουλίου Β'. Για έναν καιρό είχε την ελπίδα να ξεσηκώσει τη Χριστιανοσύνη για μια μεγάλη σταυροφορία κατά των Τούρκων. Φαίνεται πως το 1510 σκέφτηκε μάλιστα να γίνει Πάπας. Ωστόσο η βασική του δράση στρέφεται αλλού. Πρώτα-πρώτα, ενοποίησε τα Κράτη που κληρονόμησε και που είναι η βάση της δύναμής του: Αυστρία, Στυρία, Καρνιόλη, Κορινθία, Τυρόλο, ένα σύνολο στο οποίο μπορούμε να προσθέσουμε τις κτήσεις του στη νότια Αλσατία. Ύστερα κατάφερε ν' αποτύχουν οι απόπειρες για ενοποίηση της Αυτοκρατορίας μέσα σ' ένα «συνταγματικό», «ομοσπονδιακό» σχήμα, όπως είχαν προτείνει, με την παρότρυνση του αρχιεπίσκοπου της Μαγεντίας, Μπερτόλντ ντε Χέννεμπεργκ, οι Δίαιτες της Φραγκφούρτης (1486), του Βορμς (1495) και του Άουγκσμπουργκ (1500). Για να ασκήσει την εξουσία του σαν αυτοκράτορας, προτιμά να χρησιμοποιεί όργανα στα οποία έχει επιβληθεί, έστω κι αν είναι περιορισμένη η αποτελεσματικότητά τους: το Ανακτοσυμβούλιο (Hofrat), δικαστήριο και συμβούλιο Επικρατίας συνάμα και που τον ακολουθεί στις μετακινήσεις του, την ανακτορική Βουλή (Hofkammer), με έδρα της το Ίννσμπουργκ, με τους τέσσερις θησαυροφύλακές της (δυο για την Αυστρία, ένας για τη Βουργουνδία, και ένας για την Αυτοκρατορία), τέλος την Καγκελαρία (Hofkanzlei), με τους τρεις γραμματείς της: για την Αυτοκρατορία, την Άνω και την Κάτω Αυστρία. Τρίτη πτυχή της δύναμής του: οι Κάτω Χώρες, (Ολλανδία, Ζηλανδία, Βραβάντη, Λουξεμβούργο, Αινώ, Φλάνδρα και Αρτουά, μαζί με την κομητεία της Βουργουνδίας αργότερα), με λίγα λόγια, το μεγαλύτερο μέρος της κληρονομιάς του Καρόλου του Ατρόμητου, που, ύστερα από μια περίοδο αστάθειας εξεγέρσεων και εντάσεων, σταθεροποιείται από το 1492 και μετά και που μπορεί να εμπιστευθεί άφοβα πια στο γιο του Φίλιππο τον Ωραίο. Το παράδειγμα της επιτυχίας των Αψβούργων, που ήταν αποτέλεσμα μιας καλότυχης πολιτικής συνοικεσίων και όχι τόσο πολέμων, θα έδειχνε πως ήταν ακόμα οπωσδήποτε δυνατό για τους ηγεμόνες να κυβερνήσουν ξένους λαούς, φτάνει να είχαν, από τη μια, μιαν αναμφισβήτητη Digitized by 10uk1s

νομιμότητα και από την άλλη, να σέβονται τις συνήθειες, ατέλειες, προνόμια και τοπικά συντάγματα που είχαν αποκτήσει ή είχαν αυτές οι χώρες. Ωστόσο, στα τέλη του 15ου αιώνα, ούτε οι Γάλλοι ούτε οι Άγγλοι δεν θα δέχονταν εύκολα να περάσουν κάτω από την κατοχή μιας ξένης δυναστείας. Ένας από τους λόγους της αποτυχίας του Καρόλου του Ατρόμητου, από την πλευρά της γερμανικής Αυτοκρατορίας εξηγείται από τη φήμη που είχε σαν πρίγκηπας «βάρβαρος». Αν και ήταν γαλλόφωνος, οι αστοί του Μονμπελιάρ έδειξαν να χαίρονται ύστερα από τις ήττες του Δούκα της Βουργουνδίας στο Γκρανσόν και Μορά: «Δεν ήθελαν ν' αφήσουν την πόλη να πέσει σε βάρβαρα χέρια ή να υποταχτεί σ' αυτά, αλλά προτιμούσαν να πεθάνουν και να χαθούν για να παραμείνουν μέσα στο γερμανικό έθνος». Όσο για τους Ιταλούς, ξέρουμε με πόση πίκρα, τι μνησικακία, ανέχονταν το ζυγό των «βαρβάρων». Οι ευγενείς Οι κακοτυχίες των μοναρχιών στην περιφερειακή Ευρώπη θα μας οδηγούσαν άλλωστε στη σκέψη πως το βασικό πρόβλημα, ήταν η αντίστοιχη δύναμη του βασιλιά (ή του ηγεμόνα) και των ευγενών. Και τότε θα λέγαμε πως η μοναρχία ήταν ισχυρή και σεβαστή εκεί όπου μπορούσε να στηρίζεται σε νομομαθείς, σε εμπόρους, στους κατοίκους των πόλεων που καταπατούσαν την περιουσία, τις θέσεις και τα προνόμια των ευγενών. Η πραγματικότητα είναι αρκετά διαφορετική: οι ευγενείς διατηρούν, πράγματι, τώρα που τελειώνει ο 15ος αιώνας, μια επίλεκτη θέση μέσα στις περισσότερες ευρωπαϊκές κοινωνίες. Επιβάλλονται σαν ένα πρότυπο στις διάφορες κοινωνικές ομάδες οι οποίες, κάθε φορά που το μπορούν, δοκιμάζουν να το φτάσουν. Ακόμα και οι έμποροι θεωρούν σαν μεταβατική την κατάστασή τους. «Το ιδανικό του εμπορευόμενου είναι να γίνει, μόλις το μπορέσει, αρχοντοκτηματίας να ζει σαν ευγενής, αργόσχολος και στην εξοχή» (Georges Duby), να συμμετέχει στην Adeliges Landleben (αγροτική ζωή ευπατρίδη) (Otto Brunner). O Jos Humpis, ένα από τα βασικά μέλη της «Μεγάλης Εταιρείας του Ράβενσμπουργκ», φροντίζει να τον λένε Φον Ρατζενρήντ, στις αρχές του 16ου αιώνα· αλλάζει τα οικόσημά του και γίνεται τελικά δεκτός στο αδελφάτο των ευγενών «θυρεός του Αγίου Γεωργίου». Ο Γερμανός αυτοκράτορας έδινε τίτλους ευγενείας, έκανε ιππότες με τη φεουδαρχική τελετή, αστούς από τις πόλεις της Αυτοκρατορίας: όπως έγινε μ' έναν Μπριζάχερ που ονομάστηκε ιππότης στη γέφυρα του Τίβερη, από τον Σιγισμούνδο, το 1433. Με την ευκαιρία της στέψης του, ο Εδουάρδος Δ' της Αγγλίας παραχώρησε τον τίτλο του ιππότη σε έξι aldermen (πρόκριτους) του Λονδίνου. Η διαφορά σε σχέση με την ανατολική Ευρώπη είναι ότι στις μεγάλες μοναρχίες και ηγεμονίες της Δύσης, οι ευγενείς δέχτηκαν, σίγουρα εξαιτίας της οικονομικής κρίσης, να συμμαχήσουν με την εξουσία του ηγεμόνα, αλλά που ήταν μια συμμαχία αποδοτική, με οφφίκια και προσόδους. Γι' αυτό ακριβώς και οι ευγενείς θέλουν να είναι ο ηγεμόνας τους επιφανής, να ξεχωρίζει με τα πλούτη και το γόητρό του, γιατί πιστεύουν πως στο κάτω-κάτω αυτοί κυρίως επωφελούνται απ' όλα αυτά. Όσο για την «τέταρτη τάξη» τους αξιωματούχους, τους ανθρώπους του νόμου, έχουν κι αυτοί την τάση να οργανώνονται πάνω στο αριστοκρατικό πρότυπο και να μετατρέπονται σε ευγενείς με τήβεννο (δικαστικοί). Επιπλέον, ακόμα στο 1500, φαίνεται πως σχεδόν παντού η εξουσία του ηγεμόνα πρέπει να λογαριάζει τις «αντι-εξουσίες» που δεν κατάφερε να εξουδετερώσει. Ακόμα και στην παρακμή τους, οι Συνελεύσεις των διαφόρων Τάξεων δεν είναι αμελητέα πολιτική πραγματικότητα, κάθε άλλο μάλιστα. Αν εξαιρέσουμε μερικές ιταλικές τυραννίες, το πιο συνηθισμένο πολιτικό καθεστώς είναι πιο κοντά στο dominium politicum et regale (βασιλική πολιτική κτήση), όπως καθορίζει ο Σερ Τζων Φόρτεσκιου την αγγλική διακυβέρνηση, παρά στο δεσποτισμό, ή το απλό και μόνο dominium regale (βασιλική κτήση). Ακόμα κι η Γαλλία, που για τον Φόρτεσκιου είναι ένα ολοκληρωμένο και μισητό παράδειγμα του dominium regale, διαθέτει τα δικά της μέσα για να παρεμποδίσει την παντοδυναμία και την αυθαιρεσία του βασιλιά. Για τον Κλωντ ντε Σεϋσέλ, αυτές οι τροχοπέδες είναι τρεις: η θρησκεία, η «αστυνομία» εννοώντας τα διατάγματα που έβγαιναν για τη διατήρηση του βασιλείου, τέλος η «δικαιοσύνη», δηλαδή οι δικαστικές συνελεύσεις «που θεσμοθετήθηκαν κυρίως γι' αυτό το λόγο και με σκοπό να παρεμποδίσουν την απόλυτη ισχύ που θα θέλανε να αξιοποιήσουν οι βασιλείς». Digitized by 10uk1s

Η χριστιανοσύνη: ένα απομεινάρι Σε διεθνή κλίμακα, τέλος, αυτό που εντυπωσίαζε κυρίως τους ανθρώπους εκείνης της εποχής, ήταν η ανεξαρτησία των διαφόρων Κρατών, που τις επεκτατικές τους βλέψεις περιόριζε ένας κάποιος αμοιβαίος έλεγχος. Αυτή είναι, π.χ. η άποψη του Κομμίν: «Στο βασίλειο της Γαλλίας (ο Θεός) έδωσε για αντιπάλους τους Άγγλους· στους Άγγλους έδωσε τους Σκωτσέζους· στο βασίλειο της Ισπανίας, την Πορτογαλία (...) Στους ηγεμόνες της Ιταλίας (...) οι οποίοι δεσπόζουν αρκετά ωμά και με τη βία πάνω στους λαούς για οικονομικούς λόγους, ο Θεός τους έδωσε για αντίπαλο τις οργανωμένες πόλεις όπως τη Βενετία, τη Φλωρεντία, τη Γένοβα, καμιά φορά τη Μπολώνια, τη Σιένα, την Πίζα, τη Λούκα και άλλες, οι οποίες, σε πολλές περιπτώσεις, είναι αντίπαλες των αρχόντων, όπως και οι άρχοντες μεταξύ τους, κι ο καθένας κοιτάζει μήπως ανέβει ο σύντροφός του». Οπότε, η ιδέα μιας πολιτικής κοινότητας στα πλαίσια της χριστιανοσύνης δεν εκδηλώνεται σχεδόν πια, παρά σαν τύψη, σαν ανάμνηση, σαν ένα απρόσιτο ιδανικό. Ο Έρασμος αναφέρεται σ' αυτά μ' όλη του την καρδιά όταν διαλαλεί, μάταια όμως, τον φιλειρηνισμό. Είτε ο σύγχρονός του Γιόσε Κλίχτοβε στο έργο του Περί πολέμου και Ειρήνης (1523): «Δεν αναγνωρίζω παρά τον τίτλο του χριστιανού». Ακόμα και οι ηγεμόνες προσποιούνται πως τα λογαριάζουν όλα αυτά όπως ο Ερρίκος Η' όταν απευθύνεται το 1516 σ' έναν Βενετό πρέσβη: «Είστε φρόνιμος και η σύνεσή σας, σας επιτρέπει να καταλάβετε πως καμιά γενική εκστρατεία κατά των Τούρκων δεν θα μπορέσει να γίνει όσο προέχει αυτή η επιβουλή ανάμεσα στις χριστιανικές Δυνάμεις, δηλαδή η μοναδική τους σκέψη να καταστρέψει η μια την άλλη». Οι διπλωματικές πράξεις μιλάνε κι αυτές σχετικά: «Είναι το πρώτο καθήκον των Χριστιανικών Δυνάμεων να διαδίδουν τη χριστιανική πίστη και να εξοντώνουν τους εχθρούς της χριστιανοσύνης», διαβάζουμε στη συνθήκη του Λονδίνου (1518) μεταξύ του Φραγκίσκου Α' και του Ερρίκου Η'. Αλλά όλα αυτά είναι όνειρα και τίποτ' άλλο. Η πραγματικότητα, είναι η πρόταση του βασιλιά της Βοημίας, Γεωργίου Ποντιεμπράντ το 1464 (που δεν βρήκε σχεδόν καμιά απήχηση) να συσταθεί γύρω από τη Γαλλία μια ομοσπονδία όπου τα χριστιανικά βασίλεια θα είχαν το καθένα μια ψήφο, για να μπορέσουν να μονιάσουν μεταξύ τους και να συνενώσουν τις προσπάθειές τους κατά των Τούρκων.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V Από τη Μεταρρύθμιση στην Αναμόρφωση

Η ΑΝΟΡΘΩΣΗ ΤΗΣ ΠΑΠΩΣΥΝΗΣ Η αναδόμηση του Παπικού κράτους Μετά το σχίσμα και την κρίση που ακολούθησε η δύναμη του Πάπα μειώθηκε σημαντικά· στην Κωνσταντία, ο ρωμαϊκός συγκεντρωτισμός ήταν σαν ένας αποδιοπομπαίος τράγος για τους Πατέρες που αναζητούσαν να εξηγήσουν και να θεραπεύσουν τις κακοτυχίες της Εκκλησίας. Οι συστάσεις τους ήταν πικρές για την παπωσύνη που τα διατάγματα Frequen και Haec jancta παρεμπόδιζαν τις εξουσίες της. Αλλά, μπροστά στις νέες επιθέσεις που προκάλεσε η Σύνοδος της Βασιλείας, ο Ευγένιος Δ' επαναστάτησε. Η επιμονή του στην άρνηση, του χάρισε τη νίκη πάνω σ' ένα σώμα που οι φωνές και φλυαρίες είχαν βλάψει. Στο 1449, με τη σύμβαση του Φήλιξ Ε', έπαιρνε τέλος η δεύτερη πράξη της διαμάχης ανάμεσα στους οπαδούς της Συνόδου και τους Παπικούς. Αλλά αυτή η δεύτερη αψιμαχία ήταν άραγε η τελευταία; Άραγε οι Πάπες θα κατάφερναν να μετατρέψουν την επιτυχία τους σε τελειωτική νίκη; Επωφελήθηκαν, χωρίς καμιά αμφιβολία, από την ανακούφιση που είχε προκαλέσει το τέλος της διάσπασης. Οι Χριστιανοί είχαν βαρεθεί τις συζητήσεις και τις διενέξεις που υπονόμευαν την ενότητά τους. Γι' αυτό και η τεράστια απήχηση του Ιωβηλαίου το 1450 ήταν ό,τι χρειαζόταν για να τονωθεί ο Πάπας. Τα τεράστια πλήθη που συγκεντρώθηκαν τότε στις όχθες του Τίβερη έδειχναν, με την παρουσία τους και μόνο, πως οι διάδοχοι του Πέτρου μπορούσαν να βασίζονται στην αφοσίωση των πιστών. Ο Νικόλαος Ε' στην αρχή κι ύστερα ο Πίος Β' φρόντισαν ιδιαίτερα ν' αυξήσουν και να στεριώσουν το ηθικό κύρος της Αγίας Έδρας. Ο πρώτος ενστερνίστηκε την υπόθεση της μεταρρύθμισης κι έστειλε σε πολλές περιοχές, της χριστιανοσύνης ειδικούς απεσταλμένους που είχαν σαν αποστολή να καταπολεμήσουν τις αδυναμίες και το χάος· ο Νικόλαος Κουζάνος ήταν ένας από τους πιο δραστήριους απεσταλμένους. Όσο για τον αξιαγάπητο ουμανιστή Αινεία Σύλβιο Πικκολομίνι, μόλις έγινε Πάπας, έδειξε μια σοβαρότητα που η παλιά του ανεμελιά δεν άφηνε να μαντέψουμε. Και οι δυο τους έκριναν πως η ομόνοια που ήταν τιμή τους να επιδιώκουν δεν έπρεπε να περιορίζεται στον εκκλησιαστικό τομέα. Ο Νικόλαος Ε', το 1455, εγγυήθηκε τις συμφωνίες που είχαν υπογράψει, στο Λόντι, τα ιταλικά Κράτη για να θέσουν τέρμα στους αναμεταξύ τους πολέμους, τρόμο και μάστιγα της κοινής τους πατρίδας. Πέντε χρόνια αργότερα, ο Πίος Β' θέλησε να κάνει ένα ακόμα βήμα για ν' αποκατασταθεί η ειρήνη· σαν πρόεδρος του Συνεδρίου της Μάντουας, είχε την ελπίδα να γίνει αυτό μια μέρα η συντακτική Συνέλευση μιας πολιτικής ομοσπονδίας· γιατί είχε στο νου του να οδηγήσει ενωμένη τη Δύση σ' ένα πόλεμο κατά των Τούρκων, που είχαν γίνει ακόμα πιο απειλητικοί μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Μ' αυτό τον τρόπο, οι δυνάμεις της παλιάς Ρώμης θα μπορούσαν ν' αναζωογονηθούν με την απελευθέρωση της νέας. Αυτό το φιλόδοξο σχέδιο δεν υλοποιήθηκε. Αλλά το κύρος της Αγίας Έδρας είχε αρκετά ενισχυθεί κι έτσι μπόρεσε ο Πίος Β' να εκδώσει ένα κείμενο, του οποίου η κυριότερη διάταξη θα περνούσε σαν μια αφόρητη πρόκληση, δεκαπέντε χρόνια νωρίτερα. Αυτή η βούλα Execrabilis (επικατάρατος) ήταν, όπως και πολλά κείμενα που η ιστορία, δεν αναγνωρίζει αμέσως τη γενική τους αξία, ένα περιστασιακό μέτρο. Απαγόρευε να εφεσιβάλλεται στη Σύνοδο μια απόφαση του Πάπα. Αφοσιωμένος, με όλες του τις δυνάμεις, στα σχέδιά του για μια σταυροφορία, ο Πάπας φρόντιζε να βρει χρήματα· σκεφτόταν πως ο κλήρος δεν θα παρέλειπε να διαμαρτυρηθεί, αν επιβαρυνόταν έπρεπε, από πριν, να τον αποστρέψει από τον πειρασμό να αναζωπυρώσει τις παλιές διαμάχες και να καταδικάσει τις συνοδικές αντιλήψεις στις οποίες θα κατέφευγαν οι φορολογούμενοι ζητώντας να τους προστατέψει από τη φορολογία. Καταρτίζοντας ένα σχέδιο που ποτέ του δεν θα εφαρμοζόταν, έκρινε καλό ο Πάπας να διατηρήσει σαν επιπλέον προφυλακτικό μέτρο το ανάθεμα κατά του συνοδισμού· αυτό δείχνει την αποδυνάμωση αυτής της θεωρίας που άλλοτε τρομοκρατούσε και Digitized by 10uk1s

εξόργιζε τους Ποντίφηκες. Χωρίς καμιά αμφιβολία, αυτές οι ιδέες για την Εκκλησία και τη διακυβέρνησή της είχαν εξασθενήσει, και το πλήγμα που τους κατάφερε ένας Πάπας, ο οποίος στα νιάτα του τις είχε διακηρύξει, περιόρισε ακόμα περισσότερο τη δύναμη που τους είχε απομείνει. Ωστόσο, δεν χάθηκαν καθόλου. Πολλά Πανεπιστήμια έμειναν πιστά σ' αυτές, στην Αυτοκρατορία ιδιαίτερα, όπου ο συνοδισμός ήταν πολύ διαδεδομένος ανάμεσα στους μορφωμένους κληρικούς. Επιζούσε επίσης στην Ιταλία ένας νομομαθής της Μπολώνιας, ο Γκοτσαντίνι, δεν τον εγκατέλειψε, όταν η σταδιοδρομία του τον έφερε ως την κορυφή της γραφειοκρατίας του Βατικανού, στην καγκελαρία, στις αρχές του 16ου αιώνα. Την αρχή που άλλοτε είχαν χρησιμοποιήσει οι Πατέρες σαν ένα μοχλό για να διασπάσουν το ρωμαϊκό συγκεντρωτισμό, άλλοι θέλησαν να την υιοθετήσουν για να εμποδίσουν την ανόρθωση της παπικής εξουσίας. Ένας συμφοιτητής του Σίξτου Δ' ο δομινικανός Ζαμομέτικ, που ο Πάπας είχε χρίσει αρχιεπίσκοπο και αργότερα φυλάκισε για να τιμωρήσει την ελευθεροστομία του, πίστευε πως στη Βασιλεία η ανάμνηση της «οσιωτάτης Συνόδου» ήταν ακόμα αρκετά ζωηρή ώστε να μπορεί να ξεσηκώνει τα πλήθη. Μάταια όμως, το 1482, διακήρυξε την επανέναρξη της Συνόδου. Δεν βρέθηκε ούτε ένας να τον ακούσει. Αναγκάστηκε να γυρίσει στο μπουντρούμι του και ν' αυτοκτονήσει. Ο υπέρμαχος της θρησκευτικής αυτονομίας που απόμενε στη Βοημία, ο Πόντιεμπραντ, χρησιμοποίησε, με μεγαλύτερη επιτυχία από τον δύστυχο Ζαμομέτικ, το φόβητρο που ήταν για την παπική Αυλή, ο συνοδισμός. Ο Λουδοβίκος IB', τέλος, στο μανιασμένο αγώνα του κατά του Ιουλίου Β', δεν περιορίστηκε σε απειλές. Οι Πάπες μπόρεσαν τελικά να ολοκληρώσουν αυτό που είχαν επιχειρήσει οι προκάτοχοί τους στην Αβινιόν, την ειρήνευση και την αναδιοργάνωση των Κρατών τους. Το έργο του καρδινάλιου Αλμπορνόζ είχε κακοπάθει από τις πολιτικές αναταραχές που το συνεχιζόμενο Σχίσμα είχε προκαλέσει. Ο Μαρτίνος Ε' δε κατάφερε να ξεκαθαρίσει την κατάσταση που δυσκόλεψε αρκετές φορές τον λιγότερο συνετό απ' αυτόν και ορμητικό Ευγένιο Δ'. Διάφοροι τύραννοι εδέσποζαν τώρα πάνω στις κτήσεις του Βατικανού· η Αγία Έδρα δεν είχε τα μέσα να τους διώξει· για να διατηρήσει τα προσχήματα, χρειάστηκε να καλύψει με τους κούφιους τίτλους του πρωτοεφημέριου και του εφημέριου την πραγματική ανεξαρτησία αυτών των τυράννων. Οι οικονομικές υποχρεώσεις βάραιναν όλο και πιο πολύ. Πράγματι, εκείνο τον καιρό, παρέσυρε τους Πάπες, όσο και να μην το ήθελαν, ο φθοροποιός κυκεώνας της ιταλικής πολιτικής. Δεν μπορούσαν πάντα να διατηρηθούν πάνω από τις αντιζηλίες και τις ένοπλες συγκρούσεις των γειτόνων τους: του Μιλάνου, της Βενετίας, της Φλωρεντίας και της Νεάπολης. Η διπλωματία, πρώτα-πρώτα, ο στρατός και ο εξοπλισμός του ύστερα καταβρόχθιζαν τεράστια ποσά. Αλλά δεν ήταν μόνο τη φήμη από τις μάχες που αναζητούσε ένας ηγεμόνας για να χρυσώσει και να στεριώσει το θρόνο του, τον ίδιο καιρό που η Αναγέννηση οργάνωνε τις πιο λαμπρές γιορτές της! Οι Πάπες ήταν κι αυτοί αναγκασμένοι να φαίνονται γενναιόδωροι κι ας μη μπορούσαν να στηριχθούν σαν τους κληρονομικούς βασιλιάδες σ' ένα μόνιμο δίκτυο αφοσιωμένων υπηκόων. Ο κάθε Πάπας, αμέσως μετά την εκλογή του, ήταν αναγκασμένος να αποκτήσει μια πελατεία, να την μεγαλώσει κι αν ήταν δυνατό να περιλάβει μέσα σ' αυτήν ό,τι απόμενε από την πελατεία των προκατόχων του ή των αντιπάλων του. Η οικογένεια του νέου Πάπα φυσικά, προμήθευε τα πιο σίγουρα ερείσματά της· περισσότερο κι από τις καταχρήσεις που καταδίκαζε η ηθική, ο νεποτισμός (ανεψιοκρατία) ήταν ένα μέσο διακυβέρνησης που δύσκολα μπορούσαν να αποφύγουν και οι πιο αδιάφθοροι ποντίφηκες. Τα γενναία δώρα συμπλήρωναν ό,τι είχαν αρχίσει οι τιμές. Οι καρδινάλιοι ξεχείλιζαν από ευεργετήματα· αλλά δεν ήταν πάντα υπάκουοι όλοι τους· δεν κατάφεραν ποτέ τους να αντιτάξουν μια οργανωμένη ομάδα που θα τσάκιζε τη θέληση του Πάπα· οι συμφωνίες που αναλάβαιναν την Digitized by 10uk1s

υποχρέωση να σέβονται πριν εκλέξει το κογκλάβιο τον Πάπα δεν ήταν πια παρά κουρελόχαρτα αμέσως μετά τη στέψη του. Αυτές οι σπατάλες απαιτούσαν ένα διάκοσμο αντάξιο αυτών των υπέρμετρων δαπανών. Η Ρώμη εδώ και τρεις αιώνες, ήταν μια πόλη που δεν είχε άλλη χάρη παρά τις ερειπωμένες αρχαιότητές της που κανένας ακόμα, εκείνη την εποχή, δεν μπορούσε ν' απολαύσει τη μελαγχολία τους. Οι Πάπες, μετά το 1420, επιδόθηκαν να μετατρέψουν το διάσπαρτο σωρό από ακροπύργια, πύργους, εκκλησίες και χαμόσπιτα που εκάλυπταν ένα μικρό μέρος της παλιάς πόλης σε μια πραγματική πρωτεύουσα. Απομακρύνθηκαν από τον καθεδρικό ναό του Αγίου Ιωάννου του Λατερανού και διάλεξαν σαν τόπο επίσημης διαμονής τη δεξιά όχθη του Τίβερη, ανάμεσα σε δυο προστάτες: τον έναν αρκετά χειροπιαστό, το Καστέλο του Σαν Άντζελο, και τον άλλο υπερφυσικό, τον Άγιο Πέτρο του οποίου η ρημαγμένη βασιλική του Κωνσταντίνου εκάλυπτε το εξομολογητήρι. Άρχισαν με την ανακαίνιση του φρουρίου κι ύστερα καλλωπίσανε τη διαμονή τους, το ανάκτορο του Βατικανού· από τον Φρα Αντζέλικο ως τον Ραφαήλ, σχεδόν όλοι οι φημισμένοι καλλιτέχνες άφησαν εκεί τ' όνομά τους. Ακολουθώντας το παράδειγμα του κυρίου τους, και ως ένα σημείο με τα χρήματα που τους έδινε, οι καρδινάλιοι και τα πιο εύπορα μέλη της παπικής Αυλής έχτιζαν τα δικά τους παλάτια. Η Αιώνια Πόλη ξανάνιωνε· στον πληθυσμό που μεγάλωνε, οι Πάπες φρόντισαν να εξασφαλίσουν ένα καλύτερο ομαδικό εξοπλισμό· διόρθωσαν τα γεφύρια και τις αποχετεύσεις. Για να κολακέψουν και να χαλιναγωγήσουν τον απλό λαό χρησιμοποίησαν τις μεθόδους των Καισάρων αν δεν επαναφέρανε τη ρωμαϊκή γιορτή της σιτοπομπείας (προσφορών στο λαό), ξαναζωντάνεψαν τα θεάματα: η φαντασία και η πληθωρική ζωηρότητα των κατοίκων της Ρώμης ξεσπούσαν με τους «θριάμβους» και τις λιτανείες. Στα πιο εκλεπτυσμένα μυαλά, η βιβλιοθήκη του Βατικανού, που πλούτιζε συνεχώς με πολύτιμα χειρόγραφα, χάριζε τους ασύγκριτους θησαυρούς των βιβλίων της και μέσα στους κήπους του Μπελβεντέρε άρχισε να βλέπει το φως ένα από τα πρώτα μουσεία της Δύσης. Τεράστια ποσά είχαν εξανεμιστεί με τις σπατάλες που όλο και μεγάλωναν με μια πολιτική που είχε αναγάγει τις αλόγιστες δαπάνες σε αρχή. Αλλά από πού προέρχονταν αυτά τα χρήματα; Η συνοδική κρίση είχε αφανίσει ολότελα το πολύπλοκο και βαρύ οικοδόμημα που είχαν στήσει οι παπικοί αξιωματούχοι της Αβινιόν. Οι δυσκολίες δεν εμπόδισαν την παπική Αυλή να συγκεντρώσει τα σκόρπια κομμάτια του παλιού συστήματος φορολογίας και να διαπραγματευθεί με τα Κράτη συμβιβαστικές λύσεις. Με φρόνηση, χωρίς άλλο κανόνα παρά την αποτελεσματικότητα, η παπωσύνη κατάφερε να ξαναβρεί ένα μέρος από τους πόρους που οι φόροι επί των αξιωμάτων τής είχαν εξασφαλίσει στο 14ο αιώνα. Με επιδέξιο τρόπο, οι οικονομικές υπηρεσίες της Αγίας Έδρας φρόντισαν με μανία να διαφυλάξουν κυρίως τις «υπηρεσίες» που κατέβαλλαν οι επίσκοποι και οι ηγούμενοι γιατί αυτά ακριβώς τα δικαιώματα έφερναν τα περισσότερα χρήματα σε κάθε είσπραξη. Αλλά η φορολογία δεν μπορούσε πια να καλύψει τις περισσότερες δαπάνες. Έπρεπε να βρεθούν χρήματα από παντού. Έστελναν λοιπόν την πλήρη άφεση αμαρτιών σ' όσους δεν μπορούσαν να έλθουν να τη ζητήσουν. Δόθηκε το δικαίωμα στα θρησκευτικά ιδρύματα που το επιθυμούσαν να προτείνουν στους χριστιανούς αυτό το πνευματικό προνόμιο, με τον όρο να μοιράζονται με την Αγία Έδρα ό,τι είχε αποδώσει αυτή η παρότρυνση. Επιπλέον, η πλήρης εξουσία του, επέτρεπε στον Πάπα να παραχωρεί μαζικά συγχωροχάρτια και ειδικά προνόμια· ο εντεταλμένος αξιωματούχος καθόριζε την τιμή των «συμβιβαστικών παραχωρήσεων». Τα έσοδα που απαριθμίσαμε πιο πάνω αποτελούσαν τη συμβολή που οι διάφορες χώρες της χριστιανοσύνης προμήθευαν για τη χρηματοδότηση της παπικής αποκατάστασης. Η παπωσύνη φρόντιζε επίσης να μη χάνει τους πόρους που της έφερναν τα ίδια της τα Κράτη. Όσο στέριωνε η τάξη και ξαναγύριζε η ευημερία, πλούτιζε κι ο φορολογικός μηχανισμός. Τα τέλη, οι δασμοί, οι φόροι πάνω στις αγορές και τα κοπάδια παρακρατούσαν το μερίδιό τους. Ο ίδιος ο ουρανός έδειχνε να ευλογεί την προσπάθεια των Παπών: το 1462, στην επικράτειά τους της Τόλφα, βρέθηκαν πλούσια κοιτάσματα στύψης· αυτό το απαραίτητο για τα βαφεία προϊόν έβγαινε κυρίως, ως τότε, Digitized by 10uk1s

στη Φώκαια, που είχαν κατακτήσει οι Τούρκοι! Οι Πάπες φρόντισαν να πείσουν τους Χριστιανούς πως δεν έπρεπε να εμπορεύονται με τους Άπιστους, αλλά με τον εκπρόσωπο του Χριστού. Τα βασίλεια δεν υποκύψανε στο νόμο του μονοπωλίου ωστόσο η Τόλφα απέφερε αρκετά. Ένα τελευταίο τμήμα του προϋπολογισμού τροφοδοτούσαν οι πωλήσεις αξιωμάτων. Αυτή η επιχείρηση είχε άμεσα πλεονεκτήματα αλλά παρουσίαζε και τα μειονεκτήματα που περιλαμβάνει η υπέρμετρη χρήση της πίστωσης. Έφερνε στα ταμεία της Αγίας Έδρας άφθονο χρήμα, αλλά τα ποσά, που καταβάλανε στον Πάπα όσοι αποκτούσαν αυτά τ' αξιώματα, σχημάτιζαν ένα κεφάλαιο. Έπρεπε να τους πληρώνονταν οι τόκοι που αντιπροσώπευαν αυτές οι εγγυημένες καταθέσεις. Αν οι Πάπες δεν ήταν παρά κοσμικοί ηγεμόνες, η επιτυχία του έργου τους μεταξύ του 1450 και 1500 θα άξιζε ανεπιφύλακτους επαίνους. Είχαν αποκαταστήσει τη δύναμη της ρωμαϊκής Έδρας και την είχαν στολίσει με όλη την ανοιξιάτικη λάμψη που χάριζε ο πολιτισμός της Αναγέννησης. Αλλά οι διάδοχοι του Πέτρου, σήκωναν το βάρος όλης της Εκκλησίας· τα δεινά που η συνοδική κρίση είχε αποκαλύψει τον αριθμό τους και την έκταση συνέχιζαν να λυμαίνονται αυτόν τον τεράστιο οργανισμό. Η μεταρρύθμιση που ο Νικόλαος Ε' είχε καταλάβει πόσο επείγουσα είναι, δεν απασχόλησε και τόσο πολύ τους διαδόχους του. Η πολιτική που δεν μπορούσαν να παραμελήσουν καθόλου πια -γιατί κινδύνευαν αλλιώς να ναυαγήσουν- κρατούσε όλη τους την προσοχή. Τους επέβαλε αποφάσεις ή τρόπους συμπεριφοράς που συχνά αντιστρατεύονταν το πνευματικό αγαθό της χριστιανοσύνης. Παγιδευμένη μέσα σ' αυτή την αντίφαση, η παπωσύνη ναρκοθετούσε το ίδιο της το μέλλον. Έδινε αφορμή για πικρόχολες επικρίσεις που οι βασιλιάδες δεν παρέλειπαν να προβάλουν. Το αντίτιμο της επιτυχίας: οι παραχωρήσεις στις κοσμικές εξουσίες Τις διάφορες εξουσίες, έπρεπε να τις μοιράζεται η παπωούνη με τα Κράτη. Μεγάλοι μονάρχες ή μικροπρίγκηπες είχαν κερδίσει την εμπιστοσύνη των κληρικών που ζούσαν στην επικράτειά τους, υπερασπίζοντάς τους από τη ρωμαϊκή Αυλή. Ένωναν τη φωνή τους με τους οπαδούς της μεταρρύθμισης, μη διστάζοντας να φορτώσουν τον παπικό συγκεντρωτισμό μ' όλες τις αμαρτίες του Ισραήλ. Ωστόσο οι Σύνοδοι και ο συνοδισμός δεν μπόρεσαν να βασίζονται στη μόνιμη υποστήριξη των βασιλιάδων. Θα ήταν καλύτερο για την παπωσύνη να διαπραγματεύεται μ' έναν μόνο συνομιλητή, ικανό να επιβάλει το σεβασμό των αποφάσεών του παρά με μια συνέλευση ευμετάβολη και που το κύρος της περνούσε από αντιφατικές εκλείψεις. Για να συντρίψει τον πιο ενοχλητικό της αντίπαλο, η παπωσύνη περιόρισε κάπως την προβολή των αρχών της και αρκέστηκε στην πραγματικότητα, περιορισμένη βέβαια αλλά σταθερή, που της εγγυόταν η διαπραγμάτευση με τα Κράτη. Διάλεξε λοιπόν ξανά το δρόμο που είχαν ανοίξει, από το 1418, τα κονκορδάτα (συνθήκες ανάμεσα στον Πάπα κι ένα Κράτος), που είχαν υπογραφεί λίγο πριν κλείσει η Σύνοδος της Κωνσταντίας. Φυσικά αυτές οι συμφωνίες δεν είχαν συναφθεί με τα βασίλεια αλλά με τα έθνη όπου είχαν διασκορπιστεί οι Πάπες τότε. Αλλά ο θεμελιακός κανόνας που μια πρώτη του εφαρμογή ήταν αυτές οι συμβάσεις, θα πρυτάνευε στη διπλωματική δραστηριότητα της Αγίας Έδρας μέσα σ' όλο το 15ο αιώνα: το κανονικό δίκαιο δεν μπορούσε να είναι απόλυτα ομοιόμορφο, μετά το 1440 κυρίως, είναι οι κοσμικοί ηγεμόνες και όχι πια οι εκπρόσωποι των «εθνικών» Εκκλησιών που ήταν οι συνομιλητές της παπωσύνης στις διαβουλεύσεις που αποσκοπούσαν να καθορίσουν τις ιδιαιτερότητες του χώρου τους, σχετικά με τη θρησκεία. Δεν ήταν απαραίτητο να υπάρχει μια τοπικά άψογη σύμβαση για να μπορούν να συνυπάρξουν ένα βασίλειο και η Αγία Έδρα. Το δείχνει η περίπτωση της Αγγλίας. Οι ηγεμόνες της είχαν πετύχει τεράστια οφέλη, στο τέλος του 14ου αιώνα, στη διάρκεια του οποίου Digitized by 10uk1s

είχαν έρθει συχνά σε αντίθεση με την Αυλή της Ρώμης. Ο Πάπας έδινε τις αγγλικές επισκοπές στους υποψήφιους που υπεδείκνυε ο βασιλιάς. Τα γράμματα αποστολικών διορισμών προορίζονταν μόνο για τους πανεπιστημιακούς, αλλά κι αυτοί τα είχαν ζητήσει μόνο ύστερα από τη ρητή άδεια του στέμματος. Το Λονδίνο αρκέστηκε σ' αυτή την κατάσταση και δεν θεώρησε απαραίτητο να μετατρέψει την πρακτική σε δίκαιο - από φόβο ίσως μήπως η νομική μορφή είχε λιγότερο, τελικά, ενδιαφέρον από την κατάσταση που υπήρχε. Η Ρώμη αναγνώρισε πολύ γρήγορα πως δεν έπρεπε να θίξει τα αγγλικά πράγματα. Το στέμμα αντιδρούσε έντονα και ζωηρά, μόλις η παπική Αυλή δοκίμαζε κάπως να ξανακερδίσει κάτι από το χαμένο της έδαφος. Διαδοχικά, ο Τσεζαρίνι το 1425 και ο Πέτρος ντα Μόντε το 1438 είχαν σχετικά μια δυσάρεστη εμπειρία. Γι' αυτό το λόγο δεν γύρεψε πια η παπωσύνη να μεταβάλει μια ισορροπία που δεν ωφελούσε μόνο το βασιλιά της Αγγλίας. Αν και έκριναν, στο κάτω-κάτω, ο Πάπας και ο Άγγλος ηγεμόνας πως το κονκορδάτο ήταν άχρηστο, αυτό δεν αποδείχτηκε πιο αποτελεσματικό μέσα στην Αυτοκρατορία όπου οι όροι του επικρίθηκαν έντονα. Οι Γερμανοί δύσκολα ανέχονταν την εξουσία της Ρώμης· ζήλευαν τους Γάλλους γείτονές τους. Αλλά μπροστά στην παπική Αυλή, αυτοί οι ηγεμόνες κρατιδίων, αυτοί οι δύστυχοι αρχοντοχωριάτες και οι αστοί με τους αδέξιους τρόπους δεν έπιαναν τόπο. Ο Αυτοκράτορας, έστω και χωρίς δύναμη, είχε γόητρο. Το κονκορδάτο του οποίου επικύρωσε τις διατάξεις, το 1448, στη Βιέννη, άφηνε ένα μικρό όφελος στη χορηγία του Πάπα που είχε το δικαίωμα επίσης να επικυρώνει τις εκλογές επισκόπων που έκαναν οι σύνοδοι των ιερέων· τα οικονομικά προβλήματα δεν είχαν ξεκαθαρίσει. Αυτές οι αντεγκλήσεις επιβάρυναν, χωρίς πολλούς ενδοιασμούς, την παπική Αυλή και τους αυλικούς της με ό,τι δεν πήγαινε καλά στην Εκκλησία της Γερμανίας. Οι συμφωνίες δεν καταλήγανε αναγκαστικά σε μια κακή συνεννόηση. Ο Νικόλαος Ε' έκανε παραχωρήσεις στο Μιλάνο, τη Γένοβα και τη Βενετία που ικανοποίησαν τις αρχές αυτών των πόλεων. Το Πεδεμόντιο και η Σαβοΐα, με τον ίδιο Πάπα, η Αραγωνία, η Καστίλη, η Δανία και η Ουγγαρία, μετά το 1450, πέτυχαν προνόμια επικαρπίας που οι ηγεμόνες αυτών των χωρών έκριναν να τους ταιριάζουν. Με το βασιλιά της Γαλλίας, η Αγία Έδρα είχε δύσκολες σχέσεις. Ο Εκατονταετής πόλεμος, δεν είχε επιτρέψει στο περιβάλλον του Καρόλου ΣΤ' πρώτα, και ύστερα στο γιο του να επιβάλει στην παπωσύνη το σεβασμό της γαλλικανικής θεωρίας· τα κονκορδάτα της βασιλείας και του Τζενατσάνο (1426) είχαν ευνοήσει αρκετά τη ρωμαϊκή εξουσία. Αλλά, όσο δυνάμωνε στη Γαλλία η μοναρχική εξουσία, ο Κάρολος Ζ' έδειχνε όλο και πιο σθεναρά τη βούλησή του να χαλαρώσει τον κλοιό του παπικού συγκεντρωτισμού. Το 1438, με τον «Κανονισμό περί Εκκλησιαστικών πραγμάτων» ενσωμάτωσε μέσα στους νόμους του βασιλείου τα διατάγματα που έβγαλε η Σύνοδος της Βασιλείας· η γαλλικανική Εκκλησία ήταν λοιπόν προικισμένη μ' ένα νομικό καθεστώς κομμένο πάνω στο πρότυπο που είχαν σχεδιάσει οι πιο θερμοί οπαδοί του συνοδισμού. Γι' αυτό το λόγο, αυτό το κείμενο ήταν πάντα για τον Πάπα κάτι σαν πρόκληση. Ο Κάρολος Ζ' και ο γιος του αποφύγανε μάλιστα να το χρησιμοποιήσουν σαν καταστατικό χάρτη της εκκλησιαστικής τους πολιτικής. Όταν είχαν ανάγκη την παπωσύνη αυτοί οι δυο μονάρχες δεν δίσταζαν να ζητούν την επέμβασή της, κι όχι μια φορά, επανέφεραν στην τάξη ανώτατους κληρικούς ή ανυπότακτους κληρικούς, ύστερα από οργισμένα σιγίλλια της Ρώμης. Αλλά μόλις η παπική Αυλή παρεμπόδιζε, κατά κάποιο τρόπο, τις βλέψεις των Γάλλων ηγεμόνων αυτοί ξέθαβαν τον «Κανονισμό» για να μάθει έτσι η παπική Αυλή πως ο εκπρόσωπος του Χριστού δεν θα τους ανάγκαζε να υποχωρήσουν εύκολα. Δυο φορές, ο Λουδοβίκος ΙΑ' διάλεξε αυτή την τακτική, το 1463 και το 1478. Μέσα στο 15ο αιώνα, σε πολλά Κράτη, οι μονάρχες είχαν λοιπόν χαλαρώσει τους δεσμούς που έδεναν τις τοπικές Εκκλησίες με την Αγία Έδρα. Αλλά αν είχαν ευνοήσει τα κινήματα που έτειναν στην αυτονομία, οι κοσμικοί ηγεμόνες δεν είχαν ωστόσο εγγυηθεί πράγματι στον κλήρο τους την ελευθερία. Είναι αλήθεια πως δεν είχαν επιχειρήσει, σε μεγάλο βαθμό, παρά μια μεταβίβαση εξουσίας· η πολιτική εξουσία ανακτούσε για λογαριασμό της ό,τι είχε αναγκαστεί να παραχωρήσει η παπική. Οι ηγεμόνες μόλις που έκρυβαν τη φιλοδοξία τους. Ο Ζουβενέλ των Ουρσινών αποκαλούσε τον Κάρολο Ζ' «πρώτο εκκλησιαστικό πρόσωπο του βασιλείου». Όσο για το Δούκα της Κλέβης, Digitized by 10uk1s

εξέφραζε ανενδοίαστα τις αξιώσεις του με τον τίτλο που είχε απονείμει περήφανα στον εαυτό του: Dux Cliviae, papa in terris suis! (Ο Δούκας της Κλέβης είναι Πάπας στο δικό του έδαφος). Ο Γάλλος βασιλιάς προχώρησε αργά και με αιφνιδιασμούς προς την κατεύθυνση που είχε διαλέξει. Ο γαλλικανισμός δεν τον υποστήριζε ομοιόμορφα στην πορεία του. Αυτό το ιδεολογικό ρεύμα είχε διαμορφωθεί στη περίοδο της κρίσης που προκάλεσε το Σχίσμα· θεωρείται γενικά σαν πρώτη του εκδήλωση το Διάταγμα του 1407 που διακήρυξε «τις ελευθερίες της γαλλικανικής Εκκλησίας». Ο βασιλιάς της Γαλλίας και ο κλήρος του βασιλείου του θα συμφωνήσουν ώστε να παραμείνουν σεβαστά τα κεκτημένα από παλιά δικαιώματά τους και να συγκρατήσουν την παρέμβαση της Αγίας Έδρας. Όταν η μοναρχική εξουσία, μετά το 1438 κυρίως, έδωσε στην εκκλησιαστική της πολιτική τον τολμηρό κι επίμονο χαρακτήρα που είχε παλιά, η αμφιλεγόμενη σημασία που κάλυπτε η λέξη «γαλλικανισμός» δεν άργησε να αποκαλυφθεί. Πολλές ποικιλίες γαλλικανών θέλησαν να εισακουστούν. Αν ο βασιλιάς συμφωνούσε με την Αγία Έδρα, ήταν σίγουρο πως θα δυσαρεστούσε τους εκπροσώπους του γαλλικανισμού στα ανώτατα δικαστικά σώματα, νομομαθείς που τρόμαζε πάνω απ' όλα η παπική Αυλή. Οι Γαλλικανοί θεολόγοι ήταν πιο ειλικρινά προσηλωμένοι στις ελευθερίες της Εκκλησίας τους· τους ενοχλούσε όταν έβλεπαν να τις προσβάλλει ο βασιλιάς που θεωρούσαν σαν προστάτη αυτών των ελευθεριών. Η εξουσία των Άγγλων ηγεμόνων πάνω στην Εκκλησία τους ασκήθηκε πιο τέλεια απ' ό,τι έγινε με τους Γάλλους μονάρχες. Στην Αγγλία, σύμφωνα με τη φήμη για εμπειρισμό που έχει αυτή η χώρα, δεν υπήρχε καμιά θεωρία, που οι αρχές της άλλωστε δύσκολα θα μπορούσαν να προσαρμοστούν στην πραγματικότητα. Αλλά αν δεν υπήρχε αγγλικανισμός στο 15ο αιώνα, αντίθετα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της αγγλικανικής Εκκλησίας φάνηκαν τώρα πολύ πιο ανάγλυφα. Οι ανώτεροι κληρικοί υπηρετούσαν ταυτόχρονα ή διαδοχικά το ένα ή το άλλο σώμα· οι επίσκοποι ήταν συχνά στην υπηρεσία του στέμματος και ο ζήλος των καλύτερων απ' αυτούς είχε σαν ανταμοιβή την αρχιερωσύνη. Επιπλέον, οι Σύνοδοι, οι συνελεύσεις του κλήρου, ύστερα, αν παρουσιαζόταν η ανάγκη, οι «συγκλήσεις» που γίνονταν για να ψηφιστεί η χρηματική συμβολή που απαιτούσε ο μονάρχης, όλα αυτά μπορούσαν να εξυγιάνουν τα ελαττώματα του κλήρου· κανένα ακίνητο δεν μεταβιβαζόταν από έναν λαϊκό στην περιουσία ενός θρησκευτικού ιδρύματος χωρίς την άδεια του στέμματος. Τέλος, ένας από τους πιο επιτακτικούς κανονικούς κανόνες δεν εφαρμοζόταν σχεδόν καθόλου στην Αγγλία. Οι δωρητές και οι δικαιούχοι τους ήταν αρμόδιοι να ελέγχουν τη διαχείριση των ιδιοκτησιών που είχαν παραχωρήσει στους κληρικούς για μια καθορισμένη υπηρεσία. Πίσω από τα Πυρηναία, οι βασιλιάδες της Καστίλης, της Αραγωνίας και της Πορτογαλίας είχαν κι αυτοί προσπαθήσει να ελέγχουν το προσωπικό και τους υλικούς πόρους της Εκκλησίας. Είχαν γίνει κύριοι των διορισμών και μπορούσαν να κρατούν τις θέσεις του εκκλησιαστικού μηχανισμού για τους υπηκόους τους. Από τον 11ο αιώνα και μετά, τους δικαιούχους των αξιωμάτων που μπόρεσαν να γλιτώσουν από τους Απίστους μετά την Ανακατάκτηση των εδαφών ή που δημιουργήθηκαν σε περιοχές παλαιότερα υπόδουλες, όριζε η πολιτική εξουσία, χωρίς να μπορεί να επέμβει η εκκλησιαστική εξουσία, έστω και για μια διατύπωση. Την «πατρωνεία» όπως λεγόταν αυτό το νομικό καθεστώς, την εφάρμοσε η Αγία Έδρα σε όλες τις περιοχές που ανακάλυψαν και κατάκτησαν οι βασιλιάδες της Ιβηρικής χερσονήσου. Το αντίτιμο αυτής της υπέρμετρης εύνοιας ήταν η υποχρέωση των ηγεμόνων να φροντίζουν για τη διάδοση του χριστιανισμού στις επισκοπές, έχοντας το δικαίωμα να διαλέξουν οι ίδιοι τους πρωθιερείς. Στην Ισπανία όπως και στην Πορτογαλία, η Εκκλησία έτεινε ν' αποτελέσει τμήμα του πολιτικού μηχανισμού. Αλλά παράλληλα με την εκκλησιαστική οργάνωση που ενσωματωνόταν στο Κράτος, η χριστιανική πίστη βοηθούσε να συγκεραστούν σ' ένα ομοιογενές σύνολο τα διάσπαρτα στοιχεία του πληθυσμού. Η reconquista (Ανακατάκτηση) δεν είχε εξαφανίσει τους Μουσουλμάνους και τους Εβραίους που ζούσαν στις πόλεις και στην ύπαιθρο. Στο 15ο αιώνα, η συνύπαρξη των κοινοτήτων συνάντησε όλο και πιο μεγάλες δυσκολίες. Η έλλειψη κατανόησης και η δυσπιστία αναπτύχθηκαν και έφεραν στο φως το μίσος. Οι Εβραίοι ήταν τα πρώτα θύματα. Προσπάθησαν να γλιτώσουν τις διώξεις διαλέγοντας να Digitized by 10uk1s

γίνουν Χριστιανοί. Αλλά ήρθε η σειρά των Μουσουλμάνων να ταλαιπωρηθούν. Η μισαλλοδοξία ήταν λαϊκή στην αρχή, ύστερα οι αρχές έπαψαν να προστατεύουν υπηκόους που με τη δουλειά τους και τις συνεισφορές τους αποτελούσαν ωστόσο πολύτιμα εχέγγυα ευημερίας για τη χώρα και πηγή πόρων για το κρατικό ταμείο. Το 1492, οι Εβραίοι που αρνήθηκαν να βαπτιστούν Χριστιανοί, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν την Ισπανία· δέκα χρόνια αργότερα, μια παρόμοια μοίρα περίμενε τους Μουσουλμάνους. Όσοι Εβραίοι ή Μουσουλμάνοι έγιναν Χριστιανοί, προκαλούσαν τη δυσπιστία. Για να απομακρύνουν όσους απ' αυτούς τους «νέους Χριστιανούς» διατηρούσαν κρυφά την πίστη των προγόνων τους και προσπαθούσαν να εκπληρώνουν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα, οι βασιλιάδες αποσπάσανε από την Αγία Έδρα την άδεια να μετατρέψουν την Ιερά Εξέταση σ' ένα δικαστήριο, που τους δικαστές του όριζε η πολιτική εξουσία. Η θρησκευτική πίστη χρησίμευε για να εξασφαλίσει την πολιτική εξουσία. Στην Ισπανία και, σε μικρότερο βαθμό, στην Πορτογαλία, η Εκκλησία δεν είχε γίνει μόνο ένας κατ' εξοχήν Κρατικός θεσμός, αλλά κι ο χριστιανισμός έπαιζε το ρόλο μιας εθνικής θρησκείας. Είχε αρχίσει να ταυτίζεται με τον πατριωτισμό. Ο ρόλος της καθολικής ορθοδοξίας στη μοίρα των Ιβηρικών λαών, θυμίζει την ουσιτική αίρεση στη Βοημία, στις αρχές του 15ου αιώνα. Οι περιπτώσεις των Ιβηρικών βασιλείων και των Τσέχων δείχνουν πως η θρησκευτική εμπειρία μπορούσε να χρησιμέψει για χωνευτήρι όπου εξαγνιζόταν και δυνάμωνε η εθνική συνείδηση. Πιθανό είναι όμως πως κι ο Χριστιανισμός σφραγίστηκε από την ιδιαίτερη ιδιοσυγκρασία των εθνοτήτων που τον ακολουθούσαν. Στα τέλη του Μεσαίωνα, ήδη, η ευλάβεια των Γερμανών ήταν μεθοδική και σοβαρή· των Ισπανών αγριωπή και με πολύ πάθος· οι Ιταλοί πληθωρικοί όπως ήταν θέλανε να εντυπωσιάζουν· οι Γάλλοι έδειχναν περισσότερη ανεμελιά απ' ό,τι ένιωθαν πράγματι. Δεν ήταν αυτές οι παραλλαγές, όσο διακριτικές κι αν ήταν ακόμα, γύρω από τα βασικά θέματα του χριστιανισμού που θα μπορούσαν να ταράξουν την αρμονία του. Αντίθετα, οι πιο μεγάλες απειλές για τη συνοχή της χριστιανοσύνης, προέρχονταν από τις Κρατικές Εκκλησίες που επαναλάμβαναν, οξύνοντάς τες, τις πολιτικές διαιρέσεις της Δύσης.

ΦΛΟΓΕΡΟΙ ΑΛΛΑ ΑΝΗΣΥΧΟΙ ΠΙΣΤΟΙ Θείο κήρυγμα και θεοσέβεια Μεταξύ του 1450 και 1500, η Εκκλησία γνώρισε μια κάποια ήρεμη περίοδο σε μεγάλη αντίθεση με τις θύελλες του Σχίσματος και της συνοδικής κρίσης. Για να χαρακτηρίσουν το πνευματικό κλίμα αυτής της εποχής, μπόρεσαν να μιλήσουν για Kirchlichkeit· αυτή η λέξη δύσκολα μεταφράζεται· σημαίνει πιο πολύ προσήλωση παρά υποταγή στην Εκκλησία, σα μητέρα. Οι αιρέσεις που είχαν τόσο ανατατώσει την Εκκλησία τον καιρό του Ουίκλιφ και του Ουσίου σαν να είχαν πέσει σε λήθαργο. Στη Βοημία, αφού ανακόπηκε η απόπειρα για εξομοίωση που επιχείρησε η Ρώμη με τον Πάπα Πίο Β', ο θρησκευτικός ζήλος δεν έτρεφε πια πραγματικές επιθετικές διαθέσεις για το ρωμαϊκό καθολικισμό· ο αμφικοινωνισμός που αναγνωρίστηκε πια, ικανοποιούσε την ανάγκη για ανεξαρτησία που είχε προκαλέσει η μεγάλη ουσιτική περιπέτεια· όσο για τις πιο απαιτητικές ψυχές, είχαν γοητευτεί από το ευαγγελιακό μήνυμα του Πέτρου Σελτσίσκυ. Αυτός ο ένθερμος θαυμαστής του Ουσίου με το βιβλίο του η Γαλήνη της αληθινής πίστης είχε επηρεάσει χιλιάδες Αδελφούς· η Ένωσή τους, ωστόσο, δεν απαιτούσε τίποτε άλλο παρά να καταπολεμά ο καθένας τα ίδια του τα ελαττώματα· η διαμαρτυρία του ήταν σιωπηλή. Στη χώρα του Ουίκλιφ, οι Λολλάρδοι δεν είχαν εξαφανιστεί, βέβαια, αλλά οι Βαλδίνοι, βετεράνοι της αντίστασης κατά της επίσημης Εκκλησίας, συνέχιζαν την επικίνδυνη, ασκητική και σιωπηλή ζωή τους· οι κοινότητές τους που είχαν καταφύγει στα βουνά, από την Ωβέρνη ως τα Αβρούζια όρη, ήταν πιο πολλές στις κοιλάδες της περιοχής του Μπριανσόν και του Πεδεμόντιου απ' ό,τι αλλού· στα 1487 και 1488 άρχισε μια σκληρή καταδίωξη χωρίς μεγάλη επιτυχία. Δεν ήταν λοιπόν δυνατό να ξεριζωθεί η αίρεση. Αλλά τα κινήματα θρησκευτικής αμφισβήτησης δεν κατάφερναν, άλλο τόσο, να ξαναβρούν την ορμή τους. Οι Digitized by 10uk1s

εκκλήσεις που έστελναν, από δω κι από κει διάφοροι δόκτορες, σαν τον Ιωάννη ντε Βέζελ (+1481) από την Ερφούρτη, που είχαν απομακρυνθεί από την ορθοδοξία, δεν έβρισκαν μεγάλη απήχηση. Γι' αυτό και η κόπωση ήταν αισθητή σε μερικούς αιρετικούς. Ο Φρειδερίκος Ράιζερ, στο τέλος μιας μακρόχρονης ζωής που αφιέρωσε πρώτα στη Βαλδινή του πίστη και ύστερα στον Ουσιτισμό, πριν αντιμετωπίσει το μαρτύριο της πυράς, αναστέναξε και είπε: «Η υπόθεσή μας είναι σαν μια φωτιά που σβήνει» ( 1458). Η εκπαιδευτική προσπάθεια, που η πρόκληση των μεγάλων αιρέσεων του 12ου και 15ου αιώνα είχε, αν όχι υποκινήσει, αλλά τουλάχιστον τονώσει ζωηρά, δεν είχε μειωθεί με τη συνοδική κρίση. Αντί να χαλαρώσει στην εποχή που μελετάμε τώρα, έγινε ακόμα πιο έντονη με τη βοήθεια νέων μέσων. Η αποτελεσματικότητα αυτής της εργασίας καθοριζόταν, σε μεγάλο βαθμό, από τη μόρφωση που διαθέτανε οι κληρικοί που είχαν αναλάβει να διδάξουν τους πιστούς. Αυτό το σώμα μπορούσε ακόμα να εμπιστεύεται τις πιο δύσκολες αποστολές του σε διαλεκτά στελέχη. Οι Επαίτες ήταν, όπως και στα χρόνια της πιο μεγάλης δόξας τους, οι μόνοι που κατείχαν μια συστηματική και πλήρη διανοητική εξάσκηση κι αυτή η διαπίστωση ισχύει τόσο για τους αδελφούς μοναχούς όσο και για τους κοινοβιακούς, τους αντιπάλους τους στον αγώνα για την επιστροφή στην πρωταρχική λιτότητα των θρησκευτικών αδελφοτήτων. Οι πρώτοι επέκριναν, με αρκετή δόση υπερβολής, τους δεύτερους για λαξισμό (χαλάρωση των απαγορεύσεων)· αλλά δεν μπορούσαν να τους κατηγορήσουν για άγνοια. Τα Πανεπιστήμια, όπου η θέση των ιερωμένων ήταν πάντα ιδιάζουσα, φρόντιζαν σχεδόν μόνα τους να δώσουν μια ανώτερη μόρφωση στον κοσμικό κλήρο. Ο αριθμός τους αυξανόταν συνεχώς ως τις αρχές του 16ου αιώνα και αν το δίκτυό τους δεν είχε παντού, στην Ευρώπη, την ίδια πυκνότητα πουθενά η alma mater δεν ήταν πράγματι απρόσιτη. Σ' ορισμένες περιοχές, η έλξη που εξασκούσε η πανεπιστημιακή κατάρτιση ήταν τόσο ισχυρή που ήταν αισθητή ως τα πιο ταπεινά χωριά. Στις παραμονές της Μεταρρύθμισης ο κλήρος της επισκοπής της Κωνσταντίας αριθμούσε ένα τρίτο παλιών σπουδαστών και η κατάσταση αυτή δεν ήταν κάτι το ξεχωριστό. Κανείς φυσικά δεν θ' αρνηθεί πως οι σπουδές, όπως τις καθόριζαν τα προγράμματα εκείνης της εποχής, δεν ετοίμαζαν άμεσα τους «μαθητές» στην ιερατική τους αποστολή. Εσπάνιζαν οι ιερείς που αποκτούσαν μια θεολογική κατάρτιση· σχεδόν όλοι είχαν αρκεστεί σε ό,τι τους εδίδασκαν στις Σχολές των Τεχνών. Στο τελευταίο τέταρτο του 15ου αιώνα, άρχισαν να γίνονται αισθητές οι συνέπειες από την εφεύρεση που άλλαξε ριζικά τις συνθήκες της πνευματικής ζωής στη Δύση. Οι πρώτοι που επωφελήθηκαν από την τυπογραφία ήταν οι κληρικοί. Η τιμή των βιβλίων έπεσε αναλογικά πάρα πολύ. Αυτό που δεν ήταν λογικό να συστήνεις πριν από τον Γουτεμβέργιο, μια προσωπική βιβλιοθήκη δηλαδή, έπαψε να είναι ένα απρόσιτο ιδανικό. Παρόλο που όλοι οι ιερείς της υπαίθρου δεν είχαν αποκτήσει μερικά βιβλία, πολλοί απ' αυτούς είχαν προμηθευτεί τα βιβλία που τους ήταν αναγκαία. Ξεφυλλίζοντας τους καταλόγους των πρώτων τυπωμένων βιβλίων, ανακαλύπτουμε πόσο άφθονη και ποικίλη «Γραφή» είχαν να προτείνουν τα τυπογραφεία στην πελατεία τους που αποτελούσαν στην πλειοψηφία της οι κληρικοί. Εκεί βλέπαμε τις επιτομές των εξομολογητών εκθέσεις για τα άγια μυστήρια και τη λειτουργία τέλος, και κυρίως, τις συλλογές των διδαχών από τον άμβωνα. «Να κοιμάσαι ήσυχος» λεγόταν ένα απ' αυτά τα ομιλητάρια που οι εκδότες τους συμβούλευαν όποιον τα διάβαζε να τα μελετήσουν καλά πριν ανέβουν στον άμβωνα. Αυτά τα βοηθητικά κείμενα δεν τα χρησιμοποιούσε οποιοσδήποτε· το γεγονός και μόνο ότι έβγαιναν εκατοντάδες τέτοια βιβλία και φτηνά μάλιστα, αποτελεί ωστόσο, σε σχέση με την παλιά κατάσταση, μια πρόοδο που δεν πρέπει να υποτιμάμε τη σημασία της. Έχοντας για στήριγμα πιο πλατιές και στέρεες γνώσεις, τα μέλη του κοσμικού κλήρου μπορούσαν να κάνουν το κήρυγμά τους πιο εύκολο απ' ό,τι τα παλιά τα χρόνια. Για πολλές επισκοπές της Γερμανίας, το κυριακάτικο κήρυγμα ήταν κάτι πολύ διαδεδομένο, ακόμα και στις πιο μικρές ενορίες: αυτό είναι κάτι σίγουρο. Ακόμα κι όταν ο παπάς τους καταπιανόταν να τους απευθύνει οδηγίες, νομοθεσίες ή επιπλήξεις, κάθε βδομάδα, οι πιστοί δεν χόρταιναν ν' απολαμβάνουν τις ωραίες ομιλίες που είχαν ετοιμαστεί προσεκτικά και παρουσιάζονταν με τέχνη. Οι ειδικοί στις ομιλίες ήταν περιζήτητοι. Μεταξύ του 1450 και 1500, φάνηκαν ρήτορες, οι οποίοι σαν τον Βενσάν Φερριέ ή τον Μπερναντίνο της Σιένας, μάγεψαν τα πλήθη και τα οδηγούσαν, όπως ήθελαν εκείνοι, στον Digitized by 10uk1s

ενθουσιασμό ή τη θλίψη. Ένας απ' αυτούς ήταν ο Ιερώνυμος Σαβοναρόλας. Δομινικανός μοναχός, γοήτευε τους Φλωρεντινούς που είχαν συνηθίσει στα ακροβατικά σχήματα των ρητόρων όπως κι είχαν καλομάθει με τους γλύπτες και τους ζωγράφους, ακριβώς γιατί δεν νοιαζόταν να τους είναι αρεστός. Ενώ θύμιζε προφήτη με την έννοια που δίνει η Παλαιά Διαθήκη σ' αυτόν τον όρο, η εισβολή του Καρόλου Η' στην Ιταλία τον μετέτρεψε σε μάντη που βλέπει να υλοποιούνται τα κηρύγματά του. Δεν είχε προμηνύσει τη συντέλεια του κόσμου; Η «γαλλική αντάρα» δεν ήταν τόσο καταστρεπτική όσο θα ήταν κι οι ιππότες της Αποκάλυψης; Ο Σαβοναρόλας είχε πιστέψει, κι αυτός, πως σήμανε η ώρα των αποφασιστικών αναστατώσεων. Η Φλωρεντία πήρε την όψη μιας δημοκρατίας, έχοντας για έμβλημά της τη μεταμέλεια. Οι ραδιουργίες και οι απειλές του Πάπα Αλέξανδρου ΣΤ', εναντίον ενός ιερωμένου που όχι μόνο καταδίκαζε τις ασωτείες του Πάπα και της Αυλής του αλλά έμενε πιστός στον βασιλιά της Γαλλίας, βοήθησαν τους γλεντζέδες που είχαν εξαγριωθεί από την πουριτανική θεοκρατία να υπονομεύσουν το κύρος του δομινικανού. Πανικόβλητες από τον αφορισμό που απειλούσε να ξεσπάσει πάνω στην πόλη των Λουλουδιών, οι μάζες άλλαξαν στρατόπεδο. Ο Σαβοναρόλας και δύο σύντροφοί του κάηκαν μπροστά στο Παλιό Ανάκτορο (1498). Άλλοι Επαίτες, Κορδελιέροι κυρίως, όπως ο Ολίβιε Μαγιάρ ή ο Μισέλ Μενό συναρπάζανε το ακροατήριό τους που ξεσπούσε σε λυγμούς στοργής, μεταμέλειας ή φόβου. Οι μοναχικοί, γενικά, διαδίδανε το λόγο τους παντού όπου τους έστελναν οι ανώτεροί τους· δεν έμεναν σ' ένα μέρος, σαν τους Wanderprediger (περιπλανώμενους ιεροκήρυκες) στο 12ο αιώνα. Αντίθετα όμως, οι πιο ταλαντούχοι ρήτορες από τον κοσμικό κλήρο είχαν ορισμένη έδρα, κι ένα χώρο για κήρυγμα που τους έδιναν οι δημαρχίες ή οι συντεχνίες, στις πόλεις της Ελβετίας ή της Σουηδίας και Ρηνανίας. Αυτές οι θέσεις-αξιώματα, με την κατάλληλη επιχορήγηση, πήγαιναν σε ιερείς με ειδική κατάρτιση, με πανεπιστημιακούς τίτλους και που έπρεπε να κάνουν τακτικά και συχνά κηρύγματα αξιώσεων. Στο Στρασβούργο, ένας παλιός καθηγητής του Φροβούργου στο Μπρισγκάου ο Ιωάννης Γκάιλερ από την Κάιτερμπεργκ, κράτησε αυτό το ρόλο για τριάντα δύο χρόνια (1478-1520). Η συνέχεια των μαθημάτων του από Κυριακή σε Κυριακή, από γιορτή σε γιορτή, αποτελούσε μια διδαχή συστηματική αλλά και έτοιμη, ωστόσο, να προσαρμοστεί στις μεταβαλλόμενες περιστάσεις της ζωής. Τη δράση των ιεροκηρύκων συμπλήρωνε, όπως και στην προηγούμενη περίοδο, η σιωπηλή παρότρυνση των εικόνων. Σε όλες τις μνημειακές απεικονίσεις, τοιχογραφίες και γλυπτά, τα τυπογραφεία ήρθαν να προσθέσουν όλο και πιο πολλές φιγούρες, σε μικρό σχήμα. Ό,τι η μινιατούρα είχε προσφέρει μόνο στους πλούσιους ως τότε, τώρα μπορούσαν να το αποκτήσουν και οι πιο ταπεινοί και να κρεμάσουν στον τοίχο του φτωχικού τους ένα απ' αυτά τα φύλλα, με το εκφραστικό σχέδιο και τα ζωηρά χρώματα. Αλλά κι η μουσική φαίνεται πως κι αυτή φρόντιζε συχνά να παροτρύνει τους πιστούς στην προσευχή, στις θρησκευτικές τελετές. Ανάμεσα στα βιβλία, που ήταν γραμμένα σε κατανοητή γλώσσα και που διάβαζαν κυρίως οι κοσμικοί, πολλά ήταν αυτά που μιλούσαν για θρησκεία: πλήρη συγγράμματα ή ανθολόγια, κηρύγματα, ηθικοπλαστικά έργα, δείγματα ελέγχου της συνείδησης, συνόψεις. Δεν χωρά αμφιβολία πως αυτά τα κείμενα βοηθούσαν τη νοερή προσευχή. Σίγουρα, θα ήταν λάθος να πιστέψουμε πως η ανάγνωση ήταν πολύ διαδεδομένη. Στη Γερμανία, όπου, όπως φαίνεται, η τυπογραφία την είχε αναπτύξει αρκετά νωρίς, δεν κυκλοφορούσαν περισσότερα από 6.600 αντίτυπα της Αγίας Γραφής στα γερμανικά. Αλλ' αυτός ο μικρός αριθμός δεν πρέπει να μας κάνει να ξεχνάμε πως υπήρχε μια διαλεχτή τάξη ανθρώπων που ήταν ικανή να στηρίξει τους προβληματισμούς της πάνω στα θεόπνευστα βιβλία. Ας θυμηθούμε τη θρήσκα εκείνη γυναίκα της πόλης Ουλμ που σημείωνε μέσα στην προσωπική της Βίβλο πως την είχε διαβάσει μονορούφι μέσα στη Σαρακοστή (1476). Θα θέλαμε να ξέραμε ως ποιο βαθμό οι οπαδοί της devotio moderna (σύγχρονης Θεοσέβειας) μεταφέρανε έξω από τα μοναστήρια, τα παραγγέλματα της μεθοδικής προσευχής. Δεν κάνει παραδοξολογία αν πούμε πως το «ροζάριο» (κομπολόι προσευχής) που γνώριζε όλο και μεγαλύτερη επιτυχία στις τρεις δεκαετίες πριν από τη Μεταρρύθμιση, ήταν το πιο χρήσιμο μέσο για να συνηθίσουν οι πιστοί στην προσωπική και στοχαστική προσευχή. Όπως και για την προηγούμενη περίοδο, δεν είναι εύκολο και για την περίοδο ανάμεσα στο 1450 Digitized by 10uk1s

και την έκρηξη της Μεταρρύθμισης να υπολογίσουμε πόσο αποτελεσματικές ήταν οι προσπάθειες που έκανε ο κλήρος για να τονώσει τη θρησκευτική ζωή του λαού. Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούν οι κοινωνιολόγοι δεν βρίσκουν ένα πράγματι στέρεο έδαφος για να μας δώσουν κάτι σίγουρο σχετικά. Στο μεταξύ, οι μονογραφίες που θα μας βοηθούσαν να ξεπεράσουμε και να επανορθώσουμε τις γενικές εντυπώσεις είναι ακόμα σπάνιες και σκόρπιες. Η ανάγνωση των προσιτών ντοκουμέντων και των μελετών που τα αξιοποιούν μας επιτρέπει να πούμε πως όσο πλησίαζαν οι μοντέρνοι Καιροί η Θεοσέβεια που είχαν διαπλάσει ολόκληροι αιώνες μεσαιωνικού χριστιανισμού διατηρούσε ακόμα όλη της τη δύναμη. Ας δούμε τα κτίρια: συνεχώς αναπηδούν καινούρια, τα παλιά επιδιορθώνονται και αλλάζουν μορφή. Ας ανοίξουμε τα αρχεία και τα λογιστικά βιβλία των εκκλησιών. Οι δωρεές αποτελούνται πάντα από τεράστιες ποσότητες αγαθών. Αυτές οι ενδείξεις, αν δεν μας πληροφορούν σχετικά, όπως γίνεται με τη ζήτηση της υποχρεωτικής άσκησης των θρησκευτικών καθηκόντων ή με την προσέλευση στα άγια μυστήρια και στις λειτουργίες, μας μαθαίνουν ωστόσο πως η θρησκεία ελκύει αρκετά τους Χριστιανούς, όποια κι αν είναι η κοινωνική τους σειρά, ώστε να θυσιάζουν, εκτός απ' όσα ορίζει ο ιερός νόμος, ένα μέρος από τα εισοδήματά τους και της περιουσίας τους. Αλλαγές στη μορφή αυτής της γενναιοδωρίας είναι αισθητές· οι ενορίες και οι φιλανθρωπικοί οργανισμοί συγκεντρώνουν περισσότερα κληροδοτήματα και αφιερώματα απ' ό,τι τα μοναστήρια· ωστόσο τα μοναστήρια των Επαιτών μοναχών που έχασαν κάπως τις παλιές τους συμπάθειες, είναι πιο αγαπητά απ' ό,τι τα αββαεία των Βενεδικτίνων μοναχών τους οποίους απομονώνει η αδιαφορία ή η δυσπιστία. Από την άλλη, τα κληροδοτήματα γίνονται όλο και πιο σπάνια γιατί η πείρα έδειξε πόσο σαθροί ήταν οι υπολογισμοί όλων αυτών των συμβολαίων· καθένας μπορεί να διαπιστώσει πως οι πρόσοδοι φθίνουν εύκολα. Αν δοκιμάσουμε να ξαναβρούμε το χαρακτήρα της λαϊκής θεοσέβειας, συναντούμε, πιο ανάγλυφη απ' ό,τι στην προηγούμενη περίοδο, την αναζήτηση της συγκίνησης. Περισσότερο από ποτέ, η θρησκευτική ζωή στα τέλη πια του Μεσαίωνα έχει για ιδιαίτερο γνώρισμά της την καρδιά. Η ενατένιση της οδύνης που είχε επωμιστεί ο Ιησούς για ν' απολυτρώσει το ανθρώπινο γένος ήταν στο κέντρο της λατρείας. Οι ιεροκήρυκες, οι πνευματικοί συγγραφείς και οι καλλιτέχνες που αναλαμβάνουν να απεικονίσουν το γραπτό λόγο, όλοι τους επινοούσαν ό,τι ήταν δυνατό για να περιγράψουν με τρομερές λεπτομέρειες τα σωματικά και ψυχικά βάσανα του Χριστού. Ο Ματθίας Γκρούνεβαλντ δικαιολογημένα θεωρείται σαν ο οικουμενικός κληροδόχος αυτής της μεσαιωνικής κληρονομιάς· ξεπλήρωσε την αποστολή του με την αγριεμένη δύναμη που χαρίζει η ιδιοφυία. Η τέχνη και το συναίσθημα συμβαδίζουν και εμπνέονται αμοιβαία για να τιμήσουν τη γαλήνια χαρά του παιδιού και της μητέρας του. Μέσα στην ίδια εκκλησία, οι προσκυνητές διαδοχικά επικαλούνταν την Παναγιά που χαϊδεύει πάνω στα γόνατά της το γελαστό βρέφος, και την πιο παλιά γενικά εικόνα της φιλεύσπλαχνης Παρθένου. Οι αντιθέσεις δεν είναι λιγότερο εντυπωσιακές αν στραφούμε προς το πλήθος των αγίων. Η συμπεριφορά απέναντι στο «προσκύνημα της ανθρώπινης ζωής» δεν είναι διαφορετική· οι καθημερινές ενασχολήσεις αντιμετωπίζονται σαν ενέργειες που σε πλησιάζουν στο Θεό· μια επαγγελματική ηθική αρχίζει να εμφανίζεται πριν από τη Μεταρρύθμιση που κατά παράδοξο τρόπο, θα εκθειάσει Berufswertung. Ωστόσο, ο στοχασμός του θανάτου συνεχίστηκε, όπως και στις αρχές του 15ου αιώνα. Είναι τα ίδια τα βιβλία ευλάβειας που τονίζουν πολύ καθαρά τη δωρεά της σωτηρίας της ψυχής και που συνιστούν να πολλαπλασιάζονται οι αγαθοεργίες, εξυμνώντας την αξία τους. Μια καταπληκτική ένταση δείχνει να παρασύρει προς τις πιο ακραίες μορφές της τις εκδηλώσεις του θρησκευτικού συναισθήματος. Οι συγγένειες αυτής της εποχής με την περίοδο του μπαρόκ είναι πάμπολλες και ιδιαίτερα αισθητές στις γερμανικές χώρες. Η ισορροπία που καθορίζεται από την επενέργεια ισοδύναμων αλλά ανάδρομων δυνάμεων μπορεί να σπάσει. Έτσι καθώς ταλαντεύονται ανάμεσα στην υπέρμετρη ελπίδα του χιλιασμού και τον τρόμο που εμπνέει η αποχαλίνωση της Αποκάλυψης, μέσα στις μάζες, πολλοί ήταν, τότε, αυτοί που οραματίζονταν τη συντέλεια του κόσμου και καραδοκούσαν τα σημεία που την προμηνούσαν: τερατώδεις γεννήσεις, πτώσεις ουρανίων σωμάτων ή βροχές από αίμα. Από την άλλη πάλι, ο σατανισμός ξεσήκωνε όλο και πλατύτερες ομάδες. Οι Ιεροεξεταστές ήταν πεπεισμένοι πως το πνεύμα του Κακού είχε διαλέξει τη μαγεία για να συνεχίσει κατά της Εκκλησίας τον αγώνα που είχαν Digitized by 10uk1s

χάσει οι αιρέσεις. Το σιγίλλιο του Ιννοκεντίου Η', Summis desiderantes (Οι τα ύψιστα επιθυμούντες) επισημοποιούσε το ρόλο τους και η περίφημη Σφύρα των μαγισσών συγκέντρωνε σ' ένα χοντρό βιβλίο τις συνταγές που θα ξετρύπωναν το νέο θήραμα, τις πονηριές του οποίου δεν τις ξέρανε ακόμα καλά. Επικρίσεις και μεταρρυθμίσεις Μια υπόκωφη ανησυχία βασάνιζε τους πιο προσηλωμένους στην Εκκλησία Χριστιανούς. Το Σχίσμα και η συνοδική κρίση είχαν αποκαλύψει το μέγεθος και το βάθος των δεινών από τα οποία έπασχε αυτός ο τεράστιος οργανισμός. Η Σύνοδος της Κωνσταντίας είχε ορίσει ορισμένα θεραπευτικά μέσα. Το πιο τολμηρό απ' αυτά τα φάρμακα, η τροποποίηση του μηχανισμού διακυβέρνησης της Εκκλησίας, δεν έδωσε τ' αποτελέσματα που περίμεναν, και η Σύνοδος της Βασιλείας, με τις υπερβολές της και τις αντιφάσεις της, είχε ετοιμάσει το έδαφος για την αποτακάσταση των Παπών. Οι προσπάθειες για μεταρρύθμιση, επειδή ακριβώς δεν συντονίστηκαν από τους απορροφημένους σ' άλλα καθήμοντα Πάπες, έγιναν πια, μετά το 1450, χωρίς σύστημα. Στον κόσμο των μοναχών, η επιστροφή στην πιστή τήρηση των κανόνων έγινε πιο άνετα. Πολλά και ισχυρά μοναχικά τάγματα συγκέντρωναν τους Βενεδικτίνους μοναχούς που ήταν αποφασισμένοι να πάρουν στα σοβαρά τον κανόνα και τις συνήθειες· στην Ιταλία, η Αγία Ιουστίνη της Πάδοβας, το Σεζάλ-Βενέδικτος, στη Γαλλία· στην Αυτοκρατορία, το Μπούρσφελν κυρίως και το Μελκ μετά, το Βαλλαντολίντ, στην Ισπανία ήταν τα αββαεία απ' όπου δινόταν η παρόρμηση για την υπόθεση της αυστηρής τήρησης των κανόνων. Στους «κανονικούς» ηγούμενους, το παράδειγμα που δίνει το Βιντεσχάιμ, ίδρυμα που ζήτησε ο Γκερτ Γκρόστε λίγο πριν πεθάνει, βρήκε πολλούς μιμητές. Μέσα σ' όλα τα τάγματα των Επαιτών είχαν συσταθεί ομάδες πιστών στους κανόνες, που σε μερικές επαρχίες αποτελούσαν την πλειοψηφία μέσα στα μοναστήρια. Η πνευματική ποιότητα των κοινοτήτων είχε επίσης βελτιωθεί. Η «μοντέρνα Θεοσέβεια» που δημιούργησαν οι Αδελφοί των κοινοβίων πρόσφερε, σε όσους θέλαν να καλλιεργήσουν την «εσωτερικότητα», αρχές και μεθόδους που πλουτίζουν συνεχώς, ως τη στιγμή που ήρθε η θρησκευτική διάσπαση. Σ' αυτό το θησαυρό κατέφυγαν όλοι οι πιστοί στους κανόνες λειτουργοί: μοναχοί, ηγούμενοι και επαίτες. Ωστόσο, αυτή η Σχολή δεν στάθηκε η μόνη που έδειξε πως ήταν πάντα ζωντανή η μεσαιωνική πνευματικότητα. Πρόσφατες μελέτες φωτίζουν το ρόλο που έπαιξαν, σ' αυτό τον τομέα, οι Βενεδικτίνοι της νότιας Γερμανίας. Ο απολογισμός αυτών των προσπαθειών δεν ήταν ωστόσο ολότελα θετικός. Πουθενά, η πιστή τήρηση των κανόνων δεν είχε ολότελα απομακρύνει τις μοναστηριακές φατρίες των θρησκευτικών οικογενειών. Ανάμεσα στους μοναχούς που κατηγορούσαν για συμβιβαστικές τάσεις, χωρίς καμιά επιφύλαξη και μάλιστα περιφρονώντας και τους πιο απλούς κανόνες δικαιοσύνης, και τους πιστούς στους κανόνες, οι σχέσεις ήταν κακές· κάθε στρατόπεδο προσπαθούσε να μειώσει το κύρος του άλλου· ήταν τόσο βαριές οι εξυβρίσεις που κατασπίλωναν και τις δυο πλευρές. Καλόγεροι, ηγούμενοι και επαίτες δεν αντιπροσώπευαν παρά ένα ασήμαντο μέρος του κλήρου. Οι κοσμικοί ήταν εκατοντάδες σε κάθε ενορία όπου οι «κανονικοί» δεν ήταν παρά μερικές δεκάδες. Αυτή η πελώρια στρατιά είχε ανάγκη από μεταρρύθμιση όσο και η στρατιά των μοναχών. Η άγνοια, η κακή διαγωγή και η αμέλεια των κληρικών σε κάθε ενορία ήταν ακόμα πιο αξιοθρήνητες γιατί τις περισσότερες φορές ήταν οι μόνοι ιερείς που συναντούσαν οι πιστοί. Είναι δύσκολο να σχηματίσουμε μια σωστή ιδέα για τη σοβαρότητα αυτών των «καταχρήσεων». Τα πύρινα κατηγορητήρια των μεταρρυθμιστών προσκρούουν δίχως άλλο σε μια υπερβολική απαισιοδοξία, αλλά ως ποιο βαθμό πρέπει να μειώσουμε τις επικρίσεις τους; Τα αντικειμενικά στοιχεία είναι Digitized by 10uk1s

σπάνια και σχεδόν άγνωστα. Όποια κι αν είναι η δύναμη της συνηγορίας, ο φάκελος του κοσμικού κλήρου είναι βαρύς. Το σύστημα των αξιωμάτων πρόσφερε ακόμα αρκετές θέσεις για τους τυχάρπαστους και τους πιο κακότυχους συγγενείς των δοκίμων· είχε αρκετά φθαρεί από τη διάβρωση των προσόδων και την κακή διαχείριση έτσι ώστε παρουσίαζε χτυπητές ανισότητες ανάμεσα στα εισοδήματα που έφερναν αυτά τα αξιώματα. Πάρα πολλές φορές, η πολυθεσία ήταν πράγματι αναπόφευκτη. Κυοφορούσε ένα άλλο κακό, την προσφυγή σε αναπληρωτές αμειβόμενους μόλις όσο έπρεπε. Δεν χωρά αμφιβολία πως υπήρχε, στις διάφορες ενορίες, ένα είδος εκκλησιαστικού προλεταριάτου. Η ανακατανομή των πόρων που πήγαιναν στα λειτουργήματα του κοσμικού κλήρου δεν γινόταν· έθιγε πάρα πολλά συμφέροντα και το κανονικό δίκαιο πρόσφερε σ' όσους ήθελαν να διατηρήσουν τα προνόμιά τους πάρα πολλά μέσα ώστε η αναπροσαρμογή του «δελτίου των χορηγήσεων» να μην είναι παρά ένα όνειρο. Η κοινωνία των κληρικών, στις παραμονές της Μεταρρύθμισης, υπέφερε από κάτι που δεν ήταν ικανή να θεραπεύσει. Αλλά ούτε ήταν δυνατό ν' αποκτήσουν, τα περισσότερα μέλη της, την απαραίτητη κατάρτιση. Τα Πανεπιστήμια, όπου η φοίτηση, ήταν προαιρετική, δεν έδιναν στους σπουδαστές τους παρά μια μόρφωση που η εφαρμογή της στην πράξη συναντούσε πολλές δυσκολίες. Όσο για την αγωγή του χαρακτήρα που απαιτούσε ο σεβασμός της εγκράτειας και της ηθικής λιτότητας, τίποτα δεν υπήρχε που να βοηθήσει τους περισσότερους να την υποστούν· η χρησιμότητα των εκκλησιαστικών Σχολών ήταν σχεδόν ένα όραμα. Οι ενορίες που ήταν έτοιμες να χρεωκοπήσουν δεν ήταν λίγες. Οι άλλες αφιέρωναν τους πόρους τους σε άλλους τομείς από την επιμόρφωση των ιερέων, για τους οποίους οι επίσκοποι δεν μπορούσαν να εγγυηθούν το διορισμό τους αφού τους ξέφευγε η χορήγηση των περισσότερων αξιωμάτων. Οι πιο πρόθυμοι ανώτεροι κληρικοί δεν μπορούσαν να κάνουν τίποτ' άλλο παρά να παρακινούν τους κληρικούς της δικαιοδοσίας τους να βελτιωθούν· χρησιμοποιώντας εναλλακτικά επιπλήξεις με μορφή ποινών ή ενθαρρύνσεων, κατάφερναν καμιά φορά ν' αλλάξουν το κλίμα που βασίλευε στην επισκοπή τους· το παράδειγμά τους, ωστόσο, έσβηνε μαζί τους· οι θεσμοί που θα αναχαίτιζαν τους μέτριους να ξαναπέσουν στις αδυναμίες τους δεν υπήρχαν· οι εξάρσεις θρησκευτικού ζήλου και οι αποφάσεις για μεταμέλεια ήταν προσωρινές. Οι επιτυχίες της μεταρρύθμισης, επειδή ήταν ανολοκλήρωτες και προσωρινές, δεν παρεμπόδιζαν πράγματι να εντείνεται μια κάποια κόπωση που προκαλούσαν οι μαζικές και συνεχείς αποτυχίες της.

Digitized by 10uk1s

ΒΙΒΛΙΟ III Η Ευρώπη από το 1492 μέχρι το 1661

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ι Η οικονομική ανάπτυξη στο δέκατο έκτο αιώνα Έστω και αν οι σταθμοί της παραδοσιακής χρονολόγησης είναι καμιά φορά αδικαιολόγητοι, πρέπει να ομολογήσουμε πως το έτος 1492 βάρυνε πάνω στη μοίρα της Ευρώπης. Τον Ιανουάριο, η βασίλισσα Ισαβέλα της Καστίλης δέχεται έναν Γενοβέζο, όλο χίμαιρες, τον Χριστόφορο Κολόμβο, που ισχυρίζεται πως μπορεί να φτάσει στις Ινδίες, πηγαίνοντας δυτικά, αντί να κάνει το γύρο της Αφρικής, όπως συνέχιζαν να το επιχειρούν οι Πορτογάλοι. Η βασίλισσα δέχεται τις προτάσεις του Κολόμβου, τον ονομάζει ναύαρχο του εξερευνητικού στολίσκου, γιατί βλέπει σ' όλα αυτά ένα σημάδι της Θείας Βούλησης. Ο Κολόμβος και η Ισαβέλα θα προικίσουν την Καστίλη με την πρώτη μεγάλη σύγχρονη αποικιακή αυτοκρατορία και θα σημαδέψουν μ' έναν ανεξάλειπτο τρόπο τη μοίρα της νοτιοαμερικάνικης Ηπείρου. Λίγες μέρες αργότερα, η πρωτεύουσα του τελευταίου, μουσουλμανικού βασίλειου της Ισπανίας, η Γρανάδα, έπεφτε στην εξουσία των Καθολικών βασιλιάδων, της Ισαβέλας της Καστίλης και του συζύγου της Φερδινάνδου της Αραγωνίας, που έδιναν έτσι τέλος για πάντα στη μακρόχρονη «Επανάκτηση» της Ιβηρικής χερσονήσου. Η ισπανική μοναρχία θα έχει πια ελεύθερα τα χέρια και θα μπορέσει ν' αφιερώσει τις προσπάθειές της σ' άλλα προβλήματα: την αποικιακή περιπέτεια, την επέκταση στη βόρεια Αφρική, τη μεγάλη ευρωπαϊκή πολιτική, αφού μάλιστα, ο Χριστόφορος Κολόμβος έφτανε στην Ισπανιόλα, μια από τις μικρές Αντίλες, τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς, ύστερα από ένα ταξίδι έξη εβδομάδων, υλοποιώντας το όνειρο που είχε υιοθετήσει και η βασίλισσα Ισαβέλα. Και οι δυο τους είχαν ανταμειφθεί με το παραπάνω για την τόλμη τους, και το κέντρο βάρους της Ευρώπης θα μετατοπιστεί προοδευτικά. Από τη μια μεριά, η Ιβηρική χερσόνησος, περιθωριακή ως τότε, βρίσκεται έτσι απότομα ενσωματωμένη μέσα στον ευρωπαϊκό κόσμο. Από την άλλη, η ατλαντική πρόσοψη της Ευρώπης θ' αποκτήσει όλη της τη σημασία, σε βάρος των μεσογειακών ακτών. Όχι πως έχασε η Μεσόγειος την οικονομική και γεωπολιτική της σημασία, όπως πίστευαν άλλοτε, επειδή η παρακμή της Βενετίας είχε κρατήσει δυο αιώνες, αλλά το εξω-ευρωπαϊκό εμπόριο, η αξιοποίηση των νέων περιοχών του κόσμου θα δώσουν όλη τους τη σημασία στα ατλαντικά έθνη, με κέντρα επαφών τις Κάτω Χώρες, την Αμβέρσα πρώτα, το Άμστερνταμ ύστερα, στην καρδιά αυτής της Βορειοδυτικής Ευρώπης, πλούσιας ήδη και πυκνοκατοικημένης και που θα κλέψει σιγά-σιγά την υπεροχή από την Ιταλία και την Ισπανία. Αλλά οι μεγάλες ανακαλύψεις συνοδεύουν μια επεκτατική διακίνηση του πληθυσμού, που πρέπει να τοποθετήσουμε ανάμεσα στο 1480 και 1560 για τη Γαλλία και την Ιταλία, ανάμεσα στο 1480 και 1600 για τις πιο ευνοημένες περιοχές, χωρίς να υιοθετούμε ωστόσο τον όρο «οικονομική επανάσταση» για το 16ο αιώνα· παρά την ευνοϊκή συγκυρία, σ' αυτή την περίοδο δεν έχουμε καμιά βαθιά αλλαγή στην τεχνολογία της παραγωγής, και μάλιστα στις εμπορικές μεθόδους που είχαν τελειοποιηθεί στο τέλος του Μεσαίωνα. Οι πρώτες αποικιακές αυτοκρατορίες Είναι αποτέλεσμα ουσιαστικών αναγκών και μιας αργής προετοιμασίας, έστω κι αν οι προσπάθειες των ναυτικών της Ιβηρικής στέφθηκαν, πρώτες αυτές, μ' επιτυχία και απέληξαν στο 1494, με τη συμφωνία της Τορντεσίλας, σε μια πρώτη (και μόλις ικανοποιητική) ανακατανομή του κόσμου. Ύστερα από μια πολύ μικρή περίοδο δοκιμών, η πορτογαλική Αυτοκρατορία διαμορφώθηκε μέσα σε μια δεκαετία περίπου· μεταξύ 1515-1520 ήδη, οι Πορτογάλοι κατοχύρωσαν τα κυριότερα ερείσματά τους (1503: άλωση της Ζανζιβάρης· 1507: άλωση της Μάλακα, εγκατάσταση στα νησιά Μουλούκ, και στην Αμπουάν 1517: άφιξη στο Μανάο). Αυτή η εμπορική αυτοκρατορία μοιράζεται το εμπόριο των μπαχαρικών με τους Άραβες. Οι Πορτογάλοι εγκατέλειψαν τότε την καραβέλα και διάλεξαν τη βαριά καρακα (1500 ως 2000 τόνων), γερά οπλισμένη και θεωρητικά άτρωτη. Ως το τέλος του 16ου αιώνα, οι Πορτογάλοι θα διατηρήσουν το μονοπώλιο της διακίνησης στον Ινδικό ωκεανό, Digitized by 10uk1s

κυνηγώντας αλύπητα τους άλλους Ευρωπαίους παρείσακτους. Αλλά επειδή διπλασιάστηκε η παραγωγή μπαχαρικών (από 10.000 τόνους το χρόνο φαίνεται πως έφτασε τους 20.000 τ.), ο κλασικός δρόμος ανεφοδιασμού από την Αλεξάνδρεια και τη Βενετία δεν αποκόπηκε. Κι αν το πιπέρι που φέρνουν οι Πορτογάλοι πουλιέται στην Αμβέρσα από τον εκπρόσωπο του βασιλιά της Πορτογαλίας, η Βενετία ωστόσο δεν καταστρέφεται οιοκονομικά και συνεχίζει ν' ανεφοδιάζει την κεντρική Ευρώπη με πιπέρι, κανέλα, πιπερόριζα. Σ' αυτό τον τομέα δεν γίνεται καμιά επαναστατική αλλαγή στο 16ο αιώνα, και η παρακμή της Μεσογείου γενικά και πιο ειδικά της Βενετίας αρχίζει πολύ μετά την επιστροφή του Βάσκο ντα Γκάμα. Η Πορτογαλία δεν εγκατέστησε αποίκους, αλλά απλά εμπορεία. Σ' αυτά βασίζεται η αυτοκρατορία της και ο στόλος της, όπως έγινε και με την Αυτοκρατορία της Βενετίας. Η ανακάλυψη της Αμερικής από τον Κολόμβο θα έχει πολύ διαφορετικές επιπτώσεις για την Ισπανία, ή πιο σωστά για την Καστίλη, επειδή η δημογραφική αδυναμία είχε αποκλείσει την Αραγωνία από την αμερικάνικη περιπέτεια, όπως παρατηρεί ο Pierre Vilar. H επικράτηση των Καστιλιάνων πάνω στο Νέο Κόσμο, γίνεται σε τρεις διαδοχικές φάσεις, τέλεια δεμένες μεταξύ τους. Στην αρχή εκμεταλλεύονται τις Αντίλες, τη θάλασσα της Καραϊβικής, τον Άγιο Δομίνικο, το Πόρτο-Ρίκο, την Τζαμάικα, την Κούβα. Η εξερεύνηση πολύ γρήγορα μετατρέπεται σε εποικισμό, οι πρώτοι άποικοι που ακολουθούν τους εξερευνητές σαγηνεύονται από το χρυσάφι, το ασήμι και τα μαργαριτάρια. Χωρίς κανένα ενδοιασμό, αναγκάζουν τους τοπικούς πληθυσμούς να δουλεύουν γι' αυτούς. Κι αυτό είναι η καταστροφή, μια πραγματική γενοκτονία. Από το 1510 ήδη, ο τοπικός πληθυσμός υποσιτιζόμενος, ρημάζεται από τις αρρώστιες που φέρνουν οι άποικοι, αφανίζεται, και οι Μεγάλες Αντίλες εξαντλούνται. Πρέπει να ξαναρχίσει η εκμετάλλευση πάνω σε νέες βάσεις, δηλαδή τη χρησιμοποίηση μαύρων σκλάβων, αυτούς που αγόραζαν ήδη οι Πορτογάλοι στη Σενεγάλη και χρησιμοποιούσαν στις φυτείες ζαχαροκάλαμου στ' Ατλαντικά νησιά. Αλλά η δυναμική της αποικιακής εκμετάλλευσης, η αναζήτηση του «Ελντοράδο» σπρώχνουν τους Ισπανούς να βρουν στη στεριά ό,τι δεν έχουν να τους δώσουν πια τα νησιά. Και οι Αντίλες θα γίνουν αφετηρία για την κατάκτηση της αμερικανικής ηπείρου. Εκεί συγκεντρώνονται τα καράβια, οι άνθρωποι, το υλικό για νέες εξερευνήσεις. Το σύστημα ναυσιπλοΐας Ευρώπη / θάλασσα της Καραϊβικής που βρήκε ο Κολόμβος λειτουργεί τέλεια. Είναι πιο εύκολο να πας από τη Σεβίλη στην Αβάνα παρά από την Κούβα στη Βέρα Κρουζ. Σ' ένα δεύτερο στάδιο, οι Ισπανοί φτάνουν στον Παναμά και ο Μπαλμπόα διασχίζει τον ισθμό για να φτάσει στον Ειρηνικό, αλλά κυρίως υποδουλώνουν την Αυτοκρατορία των Αζτέκων μέσα σε δυο χρόνια. Ο Ντιέγκο Βελάσκουεθ, κυβερνήτης της Κούβας, διστάζει αλλά είχε ετοιμάσει προσεκτικά το έδαφος. Ο Κορτές παίρνει στα χέρια του την υπόθεση και με 600 περίπου άντρες, κατακτά το Μεξικό. Αυτή η αυτοκρατορία, που μόλις είχε ενοποιηθεί, ήταν εύθραυστη· οι νικημένοι λαοί επωφελούνται απ' αυτή την ευκαιρία για να αποτινάξουν τη σκληρή τυραννία των Αζτέκων. Ο Κορτές αποβιβάστηκε εκεί τον Απρίλιο του 1519 μπαίνει το Νοέμβριο στην πόλη του Μεξικού, αιχμαλωτίζει τον αυτοκράτορα Μοντεζούμα και οργανώνει μεθοδικά την εξουσία σ' αυτή τη χώρα. Τον Ιούνιο του 1520, ο πληθυσμός ξεσηκώνεται, διώχνει τους Ισπανούς που θα ξαναγυρίσουν την επόμενη χρονιά, θα πολιορκήσουν την πρωτεύουσα και θα την καταλάβουν για καλά. Ξεκινώντας από τα μεξικάνικα οροπέδια οι Ισπανοί κατάκτησαν τη χώρα των Μάγια στα νότια και ριψοκινδύνεψαν προς τα βορινά, με κατεύθυνση την Καλιφόρνια και τη Φλόριδα, αλλά δεν θα εγκατασταθούν στις μεγάλες βορειοαμερικανικές εκτάσεις, που αφήνουν στους Ινδιάνους νομάδες. Αρκούνται προς το παρόν, να λεηλατούν τα πολύτιμα μέταλλα που είχαν αποθησαυρίσει οι Αζτέκοι κι ύστερα αρχίζουν να εκμεταλλεύονται τα αργυρορυχεία του Ζακατάκα. Οι Κατακτητές (κονκισταδόρες) Το όργανο της κατάκτησης είναι ο Κονκισταδόρος, που προέρχεται από τις φτωχές περιοχές της Digitized by 10uk1s

Ισπανίας (Εστρεμαδούρα, Καστίλη) αλλά και από τις περιοχές που σημάδεψε το ιδανικό της σταυροφορίας για την Ανακατάκτηση (Ανδαλουσία). Στρατολογούνταν ανάμεσα στους δευτερότοκους της τάξης των μικρών ευγενών, αλλά και από τις λαϊκές τάξεις· πολλές φορές ήταν στην υπηρεσία του βασιλιά στην Αφρική ή την Ιταλία. Όλοι τους έχουν την ιδιοσυγκρασία του τυχοδιώκτη και είναι πάντα έτοιμοι για αναχώρηση: με την ανακάλυψη του Περού, λίγο έλειψε ν' αδειάσει το Μεξικό. Δεν είναι τόσο η δίψα για χρυσάφι που τους παρακινεί, όσο η φιλοδοξία να φτάσουν να ζουν σαν αριστοκράτες: να ζουν σαν ευγενείς, σαν «άρχοντες» ινδιάνων υποτελών, αφού τιμήθηκαν με το σπαθί τους και πήραν από το βασιλιά οικόσημα που θυμίζουν τα κατορθώματά τους. Έχουν άλλωστε συνείδηση πως συμμετέχουν σε μια καταπληκτική επιχείρηση, που ξεπερνά τους άθλους των ηρώων της Αρχαιότητας ή των ιπποτών της Επανάκτησης. Αντίθετα πάλι, είναι αμφίβολο, αν το θρησκευτικό ιδανικό εμψύχωσε ποτέ του πράγματι αυτούς τους κατακτητές· αν είναι οι ίδιοι καλοί καθολικοί άφησαν σ' άλλους (τον κλήρο, τη βασιλική διοίκηση) τις ευθύνες της πνευματικής κατάκτησης της Αμερικής. Η δράση τους δεν ακολουθούσε άλλωστε κανένα στόχο του Κράτους, που αρκέστηκε να οργανώσει τον εποικισμό πολύ αργότερα. Η κατάκτηση ήταν πράγματι έργο ιδιωτικών επιχειρήσεων που βρήκαν την ανταμοιβή τους στη λεηλασία των αμερικάνικων θησαυρών και αν ο αξιωματικός παίρνει μια βασιλική εκχώρηση, πρέπει ο ίδιος να χρηματοδοτήσει την αποστολή με τη βοήθεια ενός πλούσιου συνέταιρου που μένει στη μητρόπολη. Αλλά μετά τα κατορθώματά τους, μετατρέπονται σε άποικους και η αμερικανική γη θα γίνει ο μόνος τους πλούτος. Έτσι εξηγείται άλλωστε γιατί άλλοι Ισπανοί επιχειρούν την κατάκτηση του Περού, αφού ολοκληρώθηκε η κατάκτηση του Μεξικού. Στο 1530 περίπου οι Πιζάρρο, Αλμάγκρο και Λούκε ρίχνονται στην περιπέτεια. Στο 1532 είναι στη Καγιαμάρκα, αιχμαλωτίζουν τον Ίνκα και τον εκτελούν αφού τον έβαλαν να πληρώσει ένα τεράστιο ποσό για λύτρα και τον βαφτίσανε Χριστιανό. Το 1533, ο Πιζάρρο μπαίνει στο Κούζκο και το 1535 οι Ισπανοί θεμελιώνουν μια νέα πρωτεύουσα, τη Λίμα, κοντά στην ακτή. Η σχετικά εύκολη επιτυχία των κατακτητών εξηγείται από το γεγονός πως αντικατέστησαν το προτεκτοράτο των Ίνκας με το δικό τους και αφού τους εξουθένωσαν επωφελήθηκαν από τις πρωτότυπες δομές του Κράτους των Ίνκας. Κι έτσι θα υιοθετήσουν, για δικό τους πια όφελος, το σύστημα καταναγκαστικής εργασίας που είχαν οργανώσει οι Ίνκας. Η παθητικότητα των Ινδιάνων θα συμπληρώσει το έργο τους. Είναι αλήθεια πως αυτοί θα εξεγερθούν, αλλά από το 1540 ήδη, οι Ισπανοί του Πιζάρρο έχουν επιβληθεί τελειωτικά. Άλλες εκστρατείες θα τους οδηγήσουν στο Κουίτο, τη Μπογκότα και μέχρι τον Ατλαντικό. Στο 1536 θεμελιώνουν το Μπουένος Άιρες που για πολύ καιρό θα φτάνουν εκεί με μια τεράστια παράκαμψη από το Περού γι' αυτό και η Ισπανική κυριαρχία θα είναι για πολλά χρόνια εύθραυστη. Οι Δυτικές Ινδίες Ωστόσο, από το 1550, ήδη, η Ισπανική Αυτοκρατορία στην Αμερική αποκτά τη τελική της φυσιογνωμία και περιλαμβάνει: - Την περιοχή της Καραϊβικής θάλασσας. Τον ντόπιο πληθυσμό αντικατέστησαν σιγά-σιγά μαύροι, μιγάδες, πλαισιωμένοι από λευκούς άποικους. Έχασε ένα μεγάλο μέρος της σημασίας της μετά το 1520. Ο Άγιος Δομίνικος είναι ένα διοικητικό σύνολο, η Αβάνα ένας απαραίτητος σταθμός. - Το Μεξικό γίνεται, το 1535, το βασίλειο της Νέας Ισπανίας. 30.000 Ισπανοί φτάνουν για να πλαισιώσουν 3,5 εκατομμύρια Ινδιάνους. - Το Περού έγινε το 1544 η δεύτερη αντιβασιλεία των Ινδιών. Περισσότερο κι από το Μεξικό, το Περού ήταν ο μεγάλος προμηθευτής αργύρου, κυρίως μετά που άρχισαν να εκμεταλλεύονται το ορυχείο του Ποτόζι (1547) σε 4.000 μέτρα ύψος. Χάρη σ' ένα αμάλγαμα με τον αμερικάνικο (Ουανκαβέλικα) ή ευρωπαϊκό υδράργυρο (Αλμαντέν, Ίντρια), τα ορυχεία του Ποτόζι, τα εκμεταλλεύτηκαν εντατικά, επειδή το ινδιάνικο εργατικό δυναμικό το αποτελούσαν ακριβώς οι σκλάβοι Ίνκας που πέθαιναν σαν μύγες. Digitized by 10uk1s

- Δυο άλλες περιοχές: ο ισθμός του Παναμά και η ακτή της Βενεζουέλας που προστατεύει η Καρθαγένη, εξασφαλίζουν την ασφάλεια των επικοινωνιών καθώς και το βασίλειο της Νέας Γρανάδας, γύρω από την Μπογκότα αλλά δεν ευημερούν όσο το Μεξικό ή το Περού, αυτές οι περιοχές. Οι πρόοδοι της ναυσιπλοΐας Γιατί αυτές οι τελευταίες περιοχές είναι βασικές για την ιστορία της Ευρώπης. Οι Ινδίες φαντάζουν γρήγορα σαν ένα Ελντοράδο, αντικείμενο κάθε είδους πλεονεξίας και ένα από τα κίνητρα για εξερευνήσεις και ανακαλύψεις. Στο 16ο αιώνα, η Πορτογαλία θεμελιώνει την αυτοκρατορία της πάνω στο εμπόριο του πιπεριού, η Καστίλη πάνω στο εμπόριο του αργύρου. Αλλά η σχετική σημασία των μεταφορών μπαχαρικών και πολύτιμου μετάλλου γίνεται πολύ γρήγορα ένα φαινόμενο ευρωπαϊκών διαστάσεων. Το εμπόριο με τις Δυτικές Ινδίες ανήκει από το 1503 σε μια ισπανική εταιρεία (Casa de la Contratacion) που ενδιαφερόταν για ό,τι αφορούσε τον Νέο Κόσμο· μετανάστευση, διακίνηση των πλοίων, εμπορική δραστηριότητα, φορολογικός έλεγχος. Εδρεύει στη Σεβίλη, οπότε όλα τα πλοία ξεκινούν από τη Σεβίλη και γυρίζουν στη Σεβίλη, που γνωρίζει τότε μια καταπληκτική ανάπτυξη. Η ναυσιπλοία γίνεται με νηοπομπές για λόγους ασφαλείας: όχι τόσο για ν' αποφύγουν τους κινδύνους από τους πειρατές - περιορισμένοι πριν από το 1570 - όσο για αμοιβαία βοήθεια σε περίπτωση θύελλας ή ναυάγιου. Μετά το 1540, το πιο συνηθισμένο πλοίο είναι το γαλιόνι, 500 ως 600 τόνων, που προσπαθεί να συνδυάσει τα πλεονεκτήματα της μεσογειακής γαλέρας και του ατλαντικού πλοίου. Πολύ πιο λεπτό από το παραδοσιακό πλοίο, το γαλιόνι είναι ωστόσο ένα πραγματικά μεγάλο πλοίο, οπλισμένο με κανόνια· στην πλώρη κυρίως ορθώνονται ψηλοί πύργοι. Είναι ένα πλοίο που προστατεύεται εύκολα, αν και οι ισπανικές κανονιοθυρίδες είναι πολύ στενές και δεν επιτρέπουν μια μεγάλη γωνία βολής. Είναι εφοδιασμένο με κουπιά για ώρα ανάγκης, αλλά διαφέρει από τη γαλέρα γιατί κινείται σχεδόν αποκλειστικά από τον άνεμο. Και η αρματωσιά του προόδευσε κι αυτή μέσα σε μισό αιώνα. Τα τρία κατάρτια έχουν πολλά πανιά, το πίσω κατάρτι συνοδεύεται γενικά από ένα βοηθητικό με λατινικό πανί· αυτά τα δυο κατάρτια μαζί βοηθάνε την πορεία, όσο γίνεται, αφού μάλιστα στηρίζονταν στη γάμπια που βρίσκεται στο μπομπρέσο (μπαστονόφλοκος). Παρ' όλα αυτά τα πανιά, το γαλιόνι δεν ξεπερνά ούτε τους 5 κόμβους (δηλαδή 10 χλμ. την ώρα). Παρ' όλα αυτά ο γαλιόνι είναι το «υπερωκεάνειο» του 16ου αιώνα και αποτελεί ένα ωραίο επίτευγμα της ευρωπαϊκής ναυτικής τεχνολογίας. Αποτέλεσμα: η ασφάλεια των καρρέρας συγκριτικά, είναι μεγαλύτερη, απ' ό,τι στη Μεσόγειο, αφού οι απώλειες δεν ξεπερνούν το 15% της χωρητικότητας. Αυτά τα μεγάλα καράβια αργούν φυσικά να φορτωθούν κι έτσι η ανάγκη της νηοπομπής, που ξεκινά σχεδόν μια ορισμένη ημερομηνία, γίνεται πιο επιτακτική. Αλλά τα ταξίδια είναι πολύ μεγάλα και οι ημερομηνίες επιστροφής τελείως αβέβαιες. Μεταξύ 1550 και 1600, όλη η ζωή, στα οικονομικά κέντρα και τις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, θα ρυθμίζεται από την επιστροφή του στόλου των Ινδιών, με τους θησαυρούς του και τις δυνατότητες που προσφέρουν, χωρίς καθυστέρηση, στη μοναρχία της Ισπανίας. Η πολιτική του Φίλιππου Β', οι δισταγμοί του, οι υπαναχωρήσεις του είχαν τις περισσότερες φορές άμεση σχέση με την άστατη άφιξη των πλοίων που κουβαλούσαν άργυρο. Ο πηγαιμός και η επιστροφή πιάνουν τουλάχιστον δεκαπέντε μήνες ανάμεσα στη Σεβίλη και τη Βέρα Κρουζ είσοδο της Ηπείρου. Γίνεται σε τρία στάδια: από τη Σεβίλη στα νησιά των Καναρίων (δυο εβδομάδες), από τα νησιά αυτά ως την είσοδο στην Καραϊβική θάλασσα (έξι εβδομάδες)· αλλά η διαδρομή είναι πολύ πιο μεγάλη για την Καρθαγένη παρά για τη Βέρα Κρουζ. Και το καλοκαίρι οι ετήσιοι άνεμοι είναι πολύ ασταθείς στην Καραϊβική και προκαλούν ανεμοστρόβιλους και κυκλώνες. Αυτή η αμερικάνικη Μεσόγειος είναι επίφοβη: χρειάζεται χοντρικά ο ίδιος χρόνος για να πάνε από τη Βέρα Κρούζ στην Αβάνα και για να διασχίσουν τον Ατλαντικό (δηλαδή πάνω από δυο μήνες). Κι αυτή τη μεγάλη διαδρομή καθυστερούν οι ατέλειωτοι σταθμοί στα λιμάνια. Μετά το 1550 για το γαλιόνι της Μανίλας που συνδέει τις Φιλιπίνες με την ακτή του Μεξικού πάνω στον Ειρηνικό χρειάζονταν πάνω από δυο χρόνια για να συνδέσει τη Μανίλα με τη Σεβίλη. Digitized by 10uk1s

Η συρροή των πολύτιμων μετάλλων Σ' όλη αυτή την περίοδο, τα πολύτιμα μέταλλα είχαν μια συντριπτική θέση μέσα στην οικονομική ζωή του Νέου Κόσμου και στις σχέσεις του με τον Παλιό. Ο Χάμιλτον καταμέτρησε τις αφίξεις του πολύτιμου μετάλλου στη Σεβίλη: πάνω από 180 τόνοι χρυσού και σχεδόν 17.000 τόνοι αργύρου μέσα σε εκατό πενήντα χρόνια και ο Pierre Chaunu προτείνει να μεγαλώσουμε αυτούς τους αριθμούς σε 300 τ. χρυσού και 25.000 τ. αργύρου, αν λάβουμε υπόψη μας την υπεξαίρεση και το λαθρεμπόριο. Τα πολύτιμα μέταλλα που εισάγονται από τις Ινδίες έπρεπε να καταβάλλουν ένα δασμό 20% στο βασιλικό ταμείο, το πεμπτημόριο, έτσι ώστε το Κράτος της Καστίλης και οι Αψβούργοι είχαν, κατ' αρχήν, στη διάθεσή τους το ένα πέμπτο των αμερικάνικων θησαυρών. Αυτό το μερίδιο είχε καθοριστεί από πριν στις περιοχές που εκχωρούσαν στους κατακτητές. Και απαγορεύεται, καταρχήν, να εξάγονται τα πολύτιμα μέταλλα στο εξωτερικό. Εκτός απ' αυτά, ένα μέρος της παραγωγής του μετάλλου μένει στις Δυτικές Ινδίες που έχουν μια νομισματική οικονομία. Παρ' όλα τα έξοδα μεταφοράς, ο αμερικάνικος άργυρος είναι πιο φτηνός απ' ό,τι στην Κεντρική Ευρώπη, χάρη στην αφθονία των κοιτασμάτων και την υποχρεωτική εργασία των Ινδιάνων. Σε πανευρωπαϊκή κλίμακα, αυτό που μετρά πια είναι ο αμερικάνικος άργυρος, αλλά μόνο μετά το 1540, ενώ τα ορυχεία της Κεντρικής Ευρώπης παίζουν ακόμα ένα ρόλο σε περιφερειακή κλίμακα. Στη Βοημία, ύστερα από μια ανελέητη εκμετάλλευση, ο Φερδινάνδος Α' αναγκάζεται να κλείσει τα ορυχεία της Κούτνα Χόρα και η πόλη πέφτει σε λήθαργο σιγά-σιγά. Αλλά το ορυχείο του Ζασύμοφ προσφέρει την πρώτη ύλη του αργυρού ταλίρου, που θα γνώριζε μια θαυμάσια σταδιοδρομία στο Ράιχ - ως το 19ο αιώνα ήταν το πραγματικό νόμισμα αναφοράς που άντεξε όλες τις υποτιμήσεις. Με το νομισματικό διάταγμα του 1559, το ρισδάλιο (Reichsthaler) στοίχιζε 1 φλορίνι του Ρήνου· θα στοιχίζει 2 ως τα τέλη του 17ου αιώνα. Και το τάλιρο της Κεντρικής Ευρώπης θα δώσει το αμερικάνικο δολάριο. Όσο για τους Φούγγερ, εγκαταλείπουν τα ορυχεία της Άνω Ουγγαρίας το 1545, γιατί δεν τα θεωρούν πια αρκετά αποδοτικά, αλλά αυτά θα συνεχίσουν να δίνουν άργυρο, χαλκό και λίγο χρυσό ως το 18ο αιώνα. Εικόνα 2 — Η εξέλιξη της τιμής του σιταριού Μυθικοί θησαυροί διασχίζουν τον Ατλαντικό από την αρχή του αιώνα και αντιπροσωπεύουν 90% του διαμετακομιστικού εμπορίου που προορίζεται για την Ευρώπη. Αλλά οι Δυτικές Ινδίες παράγουν επίσης πολύτιμα ξύλα, προϊόντα βαφής, δέρματα (γιατί η κτηνοτροφία είχε αναπτυχθεί στις περιοχές που ερημώθηκαν σχεδόν από τους ντόπιους) και κυρίως ζάχαρη, παρόλο που οι μεγάλες φυτείες αναπτύχθηκαν στο 17ο αιώνα. Η ζάχαρη και τα πολύτιμα ξύλα θα είναι επίσης με βάσεις για την οικονομία της πορτογαλικής Αμερικής, της Βραζιλίας δηλαδή, που ανακάλυψε ο Καμπράλ και στις ακτές της οποίας θ' αναπτυχθούν κέντρα εποικισμού. Η άνοδος των τιμών στην Ευρώπη Τροπικά προϊόντα, πολύτιμα μέταλλα, αυτά είναι οι βάσεις για την οικονομία της Λατινικής Αμερικής. Αλλά η αποικιακή συνθήκη που υλοποιήθηκε τον ίδιο αυτό καιρό απαγορεύει καταρχήν στους αποίκους να παράγουν κατεργασμένα είδη. Η παραγωγή τους αποτελεί μονοπώλιο των μητροπόλεων που παράγουν υφάσματα, όπλα, είδη κιγκαλερίας. Από την άλλη πάλι, οι άποικοι δεν αλλάζουν τις συνήθειες διατροφής τους και ζητούν από τη μητρόπολη σιτάρι για το ψωμί τους, κρασί, λάδι, λαρδί (που επιμένουν να καταναλώνουν στα τροπικά κλίματα). Η ισπανική οικονομία πολύ γρήγορα δεν θα είναι σε θέση ν' ανταποκριθεί στη ζήτηση και θ' αναγκαστεί να εισάγει, από τη Γαλλία ή τις Κάτω Χώρες, το σιτάρι, τα λινά υφάσματα που δεν παρήγαγε η ίδια. Γι' αυτό ακριβώς το λιμάνι της Σεβίλης είχε γίνει ο υποχρεωτικός σταθμός για όλο το ατλαντικό εμπόριο. Για τον ανεφοδιασμό της, η Ισπανία, παρόλο τον έλεγχο της Casa de la Contratacion και μια αυστηρή νομοθεσία, θα πρέπει να πληρώνει ό,τι αγοράζει, κυρίως με αργυρά ή άλλα νομίσματα. Τα ισπανικά νομίσματα θα κατακλύσουν την Ευρώπη και θα πλουτίσουν τα Νομισματοκοπεία της Δυτικής Digitized by 10uk1s

Ευρώπης. Δεν χωρά αμφιβολία πως αυτή η μαζική άφιξη πολύτιμου μετάλλου ευνόησε τον πληθωρισμό, στην Ανδαλουσία πρώτα στην Καστίλλη μετά, για να φτάσει προοδευτικά σ' όλη την Ευρώπη. Η Γαλλία δεν γλίτωσε, αλλά εκεί έφτασε με κάποια καθυστέρηση και η άνοδος των τιμών ήταν μικρότερη. Από το 1560 ήδη, άρχισαν να προβληματίζονται γι' αυτό το φαινόμενο, και ο Ιωάννης Μποντέν στην Απάντηση στο παράδοξο του κυρίου Μαλεστρουά, περιγράφει έτσι αυτό το φαινόμενο: «Αλλά, είναι βέβαιο πως το σιτάρι εκεί που πάει να δώσει σπόρο, το παίρνει κιόλας ο Ισπανός, αφού η Ισπανία, εκτός από την Αραγωνία και τη Γρανάδα είναι πολύ άγονη, χώρια η φυσική τεμπελιά του λαού, όπως είπα: έτσι ώστε στην Πορτογαλία, οι σιτέμποροι έχουν όλα τα προνόμια που είναι δυνατό, και ανάμεσα στ' άλλα απαγορεύεται να ρίξεις στη φυλακή αυτόν που θέλει να πουλήσει στάρι, αλλιώς ο λαός θα τα έβαζε με τον κλητήρα, εκτός αν αυτός που έχει πάνω του στάρι φωνάζει: κουβαλάω στάρι: Αυτό εξηγά γιατί ο Ισπανός παίρνει μεγάλη ποσότητα σταριού. Από την άλλη πάλι η περιοχή του Λαγκεντόκ και Προβηγκίας προμηθεύει με στάρι ως και την Τοσκάνη και τη Μπαρμπαριά. Αυτό προκαλεί αφθονία χρήματος και την ακρίβεια του σταριού: γιατί δεν παίρνουμε από την Ισπανία σχεδόν άλλα εμπορεύματα εκτός από λάδια και καρυκεύματα. Και μάλιστα οι καλύτερες δρόγες μας έρχονται από την Μπαρμπαριά και το Λεβάντε. Από την Ιταλία έχουμε όλες τις στύψες και μερικά χοντρομέταξα και μεταξωτά: έτσι που η κάτω περιοχή του Λαγκεντόκ και της Προβηγκίας έχει πιο πολύ λάδι απ' ό,τι χρειάζεται για τις προμήθειές μας. Και όσο για τα χοντρομέταξα και τα μεταξωτά, γίνονται εξίσου καλά σ' αυτό το βασίλειο όσο και στη Φλωρεντία και τη Γένοβα, απ' ό,τι λένε οι αυθεντίες, και οι έμποροι ξέρουν να επωφελούνται, δίνοντάς τους ό,τι ονόματα τους κάνει κέφι». Επειδή η μαζική συρροή πολύτιμου μετάλλου φτάνει στο απόγειό της στη δεκαετία του 1580, οι τιμές έφτασαν στο ψηλότερο σημείο το 1595. Από την άλλη πάλι, η άνοδος δεν θίγει μόνο την ατλαντική πρόσοψη, είναι ένα φαινόμενο γενικό για την Ευρώπη, έστω και αν η άνοδος είναι κάπως μικρή σε σχέση με την Ανδαλουσία ή την Παλιά Καστίλη. Ας πάρουμε το παράδειγμα της Κάτω Αυστρίας, ένα από τα στολίδια της κληρονομιάς της Δυναστείας των Αψβούργων. Διασχίζεται από το Δούναβη, είναι παραδοσιακός δρόμος επικοινωνίας ανάμεσα στην Κεντρική Ευρώπη και τα Βαλκάνια· η Κάτω Αυστρία περιλαμβάνει «καλές περιοχές», την πεδιάδα του Μάρχφενλτ και το λεκανοπέδιο της Βιέννης, καθώς και περιοχές με δάση και βουνά, το βιεννέζικο δάσος, στα νότια του Δούναβη, την περιφέρεια των Δρυμών στο Βορρά. Η Βιέννη με πάνω από 50.000 κατοίκους παίζει το ρόλο μιας περιφερειακής πρωτεύουσας και μιας μεγάλης αγοράς. Ο Φερδινάνδος Α' θα τη μετατρέψει στην πιο αγαπημένη του διαμονή μαζί με την Πράγα. Αλλά, η Κάτω Αυστρία που οι σπόροι της είναι αρκετά διαφορετικοί, γνωρίζει κι αυτή, μαζί με την υπόλοιπη Ευρώπη, μιαν αργή και συνεχή άνοδο τιμών, κυρίως αισθητή μεταξύ του 1550 και 1600. Ας πάρουμε π.χ. την τιμή της σίκαλης στην αγορά του Βελς, μια μικρή πόλη στα όρια της Άνω και της Κάτω Αυστρίας. Η άνοδος είναι μικρότερη στην αγορά της Βιέννης, αλλά είναι εξίσου σαφής: οι μέσες τιμές τριπλασιάστηκαν από την αρχή του αιώνα. Αλλά η σίκαλη είναι το βασικό προϊόν του Βαλντφίρτελ, επειδή το σιτάρι ή το σμιγάδι δεν φυτρώνουν καθόλου σ' αυτά τα κρύα εδάφη· η κτηνοτροφία, αντίθετα, ευημερεί και στη μεγάλη αγορά ζώων της Ευρώπης του Δούναβη, τη Βιέννη, το βόδι γνωρίζει μιαν ανάλογη εξέλιξη· η απότομη άνοδος των τιμών έγινε αισθητή τον καιρό του Δεκαπενταετούς Πολέμου, που αποδιοργανώνει την ουγγρική αγορά. Παρ' όλα αυτά, μέσα σε εβδομήντα πέντε χρόνια, η τιμή του βοδινού 300 λιβρών τριπλασιάστηκε. Οι αγροτοπαραγωγοί λοιπόν δεν θίγονται από την οικονομική συγκυρία που θα ευνοούσε τους χωρικούς αν είχαμε μια οικονομία πραγματικής αγοράς όπως στη Δυτική Ευρώπη.

Digitized by 10uk1s

Σίκαλη στο Βέλς σε κρόυτσερ 1510-1520 1520-1530 1530-1540 1540-1550 1550-1560 1560-1570 1570-1580 1580-1590 1590-1600 1600-1610

6,32 6,78 8,76 8,14 8,18 11,17 17,91 15,40 20,96 17,91

Βοδινό στη Βιέννη σε κρόυτσερ ανά ζώο 300 λιβρών 355 461 483 550 680 769 743 955 926

Στη Φραγκφούρτη, το Λβοφ, τη Βιέννη, τη Σεβίλη, η έκταση του φαινομένου της ανόδου των τιμών είναι αναμφισβήτητη και είναι κάτι που εντυπωσίασε τους συγχρόνους που επέκριναν την ακρίβεια των τροφίμων κι άρχισαν να νοσταλγούν τα παλιά καλά χρόνια του βασιλιά Λουδοβίκου IB'. Η πτώση των εισοδημάτων Δυο κοινωνικές τάξεις δοκιμάστηκαν σκληρά, οι εργάτες από τη μια και οι φεουδάρχες από την άλλη. Πράγματι, οι πραγματικοί μισθοί μειώθηκαν έστω και αν οι ονομαστικοί μισθοί των συντεχνιτών ανέβαιναν μετρημένα και με καθυστέρηση. Στην Αγγλία παρατηρούμε μάλιστα μια μείωση του ονομαστικού μισθού και στις Κάτω Χώρες οι βιοτέχνες ένιωσαν να μειώνεται κάπως η αγοραστική τους δύναμη (κι αυτό εξηγεί γιατί οι πόλεις της Φλάνδρας ήταν τόσο ατίθασες) από το 1540 και μετά και γιατί ο λαός των πόλεων επηρεαζόταν από τους Αναβαπτιστές ιεροκήρυκες. Γι' αυτό το λόγο οι κεφαλαιοκράτες επιχειρηματίες συσσώρευσαν τα κέρδη σ' όλους τους τομείς, επωφελούμενοι από την άνοδο των βιομηχανικών τιμών και τη μείωση των μισθών. Άλλωστε στο 16ο αιώνα βλέπουμε ν' αναπτύσσεται η αγροτική βιομηχανία· οι βιοτέχνες ζούνε στην ύπαιθρο, όπου διατηρούν ένα καλλιεργημένο χωραφάκι. Δουλεύουν για κάποιον έμπορο στην πόλη που τους προμηθεύει την πρώτη ύλη και τους πληρώνει την κατεργασία της, κάτι που ισοδυναμεί μ' ένα μισθό. Έτσι ο έμπορος ξεφεύγει από τους αυστηρούς κανονισμούς των συντεχνιών και διαθέτει φτηνό εργατικό δυναμικό. Είναι το Verlagsystem (σύστημα της παραγγελίας) των Γερμανών οικονομολόγων, που πλούτισε το Ουλμ, το Άουγκσμπουργκ, αλλά που διαδίδεται και στις Κάτω Χώρες (η σαγιουργία του Χοντσιότε π.χ.) και φτάνει στη βόρεια Γαλλία: οι έμποροι της Αμιένης, του Μπωβαί πλούτισαν από τους πουκαμισάδες της πεδιάδας που μην έχοντας αρκετή γη, χαρά τους ήταν να συμπληρώνουν το εισόδημά τους δουλεύοντας στον αργαλειό μέσα στο χειμώνα. Για δυο αιώνες, η ευρωπαϊκή βιομηχανία θα είναι αγροτική, κι αυτό θα οδηγήσει στη σχετική παρακμή των μεσαίων πόλεων στα βορεινά των Άλπεων. Τα άλλα θύματα της αύξησης των τιμών είναι οι άρχοντες που βλέπουν τη φεουδαρχική πρόσοδο να παραμένει σταθερή σε απόλυτη αξία και να μειώνεται σοβαρά σε σχετική αξία. Μόνο η δεκάτη που εκμισθώνεται στους δεκατιστές αυξάνεται κανονικά, παρ' όλη την εχθρότητα μερικών αγροτικών κύκλων. Οι ευγενείς θ' αναζητήσουν τρόπους για να διατηρήσουν την οικονομική τους δύναμη, κι αυτό θα προκαλέσει βίαιες αντιδράσεις. Η γερμανική οικονομική ανάπτυξη Μπορούμε ωστόσο να αναρωτηθούμε αν η παρουσία των πολύτιμων μετάλλων είναι η μόνη αιτία της οικονομικής ανάπτυξης στο 16ο αιώνα, και μάλιστα της οικονομικής (και στρατιωτικής) δύναμης των Αψβούργων. Στην πραγματικότητα, οι αμερικάνικοι θησαυροί έπαιζαν ένα ρόλο που επιτάχυνε Digitized by 10uk1s

τη διαδικασία, αλλά πρέπει να έχουμε υπόψη μας δυο άλλα φαινόμενα μακροπρόθεσμα: από τη μια, την ανάπτυξη του εμπορικού καπιταλισμού, στη νότια Γερμανία ιδιαίτερα, όπου εισβάλλει θεαματικά στα τέλη του 15ου αιώνα, αλλά και στην Ιταλία, στη Φλωρεντία πάντα, στη Βενετία και τη Γένοβα. Χωρίς τις ιταλικές αποικίες της Ιβηρικής χερσονήσου, η ανακάλυψη και η αξιοποίηση των Δυτικών Ινδιών θα ήταν κάτι δύσκολο. Ας δούμε π.χ. την ανάπτυξη της καπιταλιστικής Γερμανίας πριν την ανακάλυψη των αμερικάνικων θησαυρών των οποίων τα κέρδη επενδύονται ξανά στις Κάτω Χώρες, στην Αμβέρσα, στις παράτολμες επιχειρήσεις του Καρόλου Ε'. Χαρακτηριστικό είναι μια λαμπρή εξόρμηση, πρόωρη βέβαια, αρκετή όμως ώστε να προκαλέσει την οργή του Μαρτίνου Λούθηρου και την είσοδο των τραπεζιτών στο ανώτερο στρώμα των ηγεμόνων της Αυτοκρατορίας, με τις έγγειες προσόδους τους. Μια από τις ευτυχείς συγκυρίες της Γερμανίας, στα τέλη του Μεσαίωνα, ήταν το πλούσιο υπέδαφος που παράγει συνάμα μέταλλα μετατρέψιμα σε νόμισμα (αργυρορυχεία), σίδερο, πρώτη ύλη μιας μεταλλουργίας ποιότητας, η παρουσία άφθονων δασών που ευνοούν τη σιδηρουργία παλιού τύπου. Τα αργυρορυχεία θα πλουτίσουν τον Εκλέκτορα της Σαξονίας, κοντά στα ορυχεία του Χαρτς που τα εκμεταλλεύονται από το Μεσαίωνα ήδη· η εκμετάλλευση τώρα του Σνέεμπεργκ, μετά το 1480, θα μετατρέψει τη δυναστεία της Σαξονίας σε μια δυναστεία πλούσια και δυνατή. Επίσης τα ορυχεία του Σβαρτς, στο Τυρόλο, θα σώσουν τα οικονομικά του άπορου Μαξιμιλιανού της Αυστρίας και θα ολοκληρώσουν τον πλούτο των Φούγγερ που παίρνουν με μίσθωμα την εκμετάλλευσή τους στο 1500· αυτά τα ορυχεία παράγουν 12 τόνους αργύρου και 22.000 καντάρια χαλκό. Αν προσθέσουμε πως οι Φούγγερ κατάφεραν να γίνουν μέτοχοι στα ορυχεία της Άνω Ουγγαρίας, καταλαβαίνουμε γιατί μπόρεσαν να χρηματοδοτήσουν πλουσιοπάροχα τις επιχειρήσεις των Αψβούργων. Αλλά η πρωταρχική συσσώρευση του κεφαλαίου έγινε με τα είδη κιγκαλερίας και τα υφαντά. Τα λινά υφάσματα θα είναι, για τέσσερις αιώνες, η ειδικότητα της Σαξονίας και της Σιλεσίας, τα μάλλινα η ειδικότητα της Φραγκφούρτης, τα λινοβαμβακερά, η παραγωγή των μικρών πόλεων της Σουαβίας (Κωνσταντία, Ράβενσμπουργκ, Ουλμ και κυρίως Άουγκσμπουργκ). Τα λινοβαμβακερά χρησιμοποιούσαν το μαλλί και το μπαμπάκι που έπρεπε να εισαχθεί από τη Μέση Ανατολή, περνώντας από τη Βενετία. Γι' αυτό και η βιοτεχνία πολύ νωρίς άρχισε να εξαρτάται στενά από τον έμπορο-επιχειρηματία για να καταλήξουμε στη δημιουργία μιας διαδικασίας υφαντουργία - ορυχεία - τράπεζα. Στο Ράβενσμπουργκ, η μεγάλη Εταιρεία μονοπώλησε το εμπόριο του λινοβάμβακα, άνοιξε εμπορεία στη Γένοβα, το Μιλάνο, τη Βαλένσια (Ισπανία), ύστερα συνεταιρίστηκε με τους Βελζέρ για την εκμετάλλευση των χρυσορυχείων της Σιλεσίας. Άουγκσμπουργκ Πόλη πολύ αντιπροσωπευτική, το Άουγκσμπουργκ, που ο μελλοντικός Πάπας Πίος Β' θεωρούσε ήδη, από το 1458, σαν την πιο πλούσια πόλη του κόσμου, είναι με τους 20.000 κατοίκους της μια από τις μεγάλες γερμανικές πόλεις και επισκιάζει τις χανσεατικές πόλεις. Στη βάση του πλούτου της είναι οι 3.500 υφαντουργοί που παράγουν, στο 1500, 70.000 τόπια λινό ύφασμα και 35.000 τόπια λινοβαμβακερά, και που είναι στενά εξαρτημένοι από τους μεγάλους εμπόρους που εισάγουν την πρώτη ύλη και εξάγουν το κατασκευασμένο προϊόν· μέλη των συντεχνιών, αυτοί οι υφαντουργοί κατεργάζονται την πρώτη ύλη και είναι συνήθως μισθωτοί αρχιτεχνίτες. Οι έμποροι δίνουν κεφάλαια στους ηγεμόνες για την εκμετάλλευση των ορυχείων και σ' αυτήν ακόμα την περίπτωση οι μικροί επιχειρηματίες σαν τον Χανς Λούθηρο (πατέρα του Μαρτίνου) είναι σε στενή οικονομική εξάρτηση από τους κεφαλαιούχους. Είχαν τη φρόνιμη σκέψη να διδαχτούν από τους Ιταλούς εμπόρους, που τους έμαθαν λογιστική, τη χρήση της συναλλαγματικής και την εμπορική αλληλογραφία. Γι' αυτό ακριβώς επισκίασαν τους Χανσεάτες ανταγωνιστές τους. Στο 1500 περίπου, το Άουγκσμπουργκ έχει πολλές φίρμες: τους Χέρβαρτ, Μάνλιχ, Χάουγκ, Μπαουμγκάρντνερ, Χέχστετερ, Βέλζερ και κυρίως τους Φούγγερ. Στα 1533, οι Χάουγκ είχαν ένα ενεργητικό 410.000 Digitized by 10uk1s

φλορίνια και τα κέρδη τους έφταναν τα 47% κάθε χρόνο. Κατασκεύαζαν λινοβαμβακερά στο Ουλμ και το Άουγκσμπουργκ που πουλούσαν στην Αμβέρσα· είχαν εμπορεία στο Άουγκσμπουργκ, τη Βενετία, την Αμβέρσα και την Κολωνία· εμπορεύονταν το μετάξι και τα μπαχαρικά που αγόραζαν στη Βενετία· τέλος, είχαν ριχτεί στην επικίνδυνη διαδικασία των κρατικών δανείων (92.500 φλορίνια δάνεισαν στον Φερδινάνδο Α' των Αψβούργων). Για τους Βέλζερ η συμμετοχή σ' επιχειρήσεις ορυχείων ήταν το θεμέλιο της εμπορικής τους δύναμης: είχαν τα βασικά τους συμφέροντα στα αργυρορυχεία της Βοημίας, αλλά διατηρούσαν και θυγατρικές εταιρείες σ' όλα τα μεγάλα εμπορικά κέντρα της Ευρώπης. Ωστόσο, το διεθνές τους εμπόριο, είχε για κεντρικό του άξονα την Πορτογαλία κυρίως. Ήταν πράγματι στενά δεμένοι με τις θαλασσινές πορτογαλικές εξερευνήσεις στα τέλη του 15ου αιώνα. Και η μεγάλη εξερευνητική αποστολή του 1505 προς τις Πορτογαλικές Ινδίες είχε βασικά χρηματοδοτηθεί από τους Γερμανούς με τους Βέλζερ στην πρώτη γραμμή. Αλλά την πιο σημαντική φίρμα του Άουγκσμπουργκ είχαν οι Φούγγερ. Στο 1450 περίπου, η οικογένεια είναι ήδη αρκετά πλούσια και καθιερωμένη με τίτλο ευγενείας (ο παππούς Ούρλιχ ήταν υφαντουργός). Ο κλάδος των Φούγγερ φον Ρεχ, θα καταστραφεί το 1494 ύστερα από μια σειρά άστοχα δάνεια. Αντίθετα όμως, ο Ιάκωβος Β' Φούγγερ περνά από το εμπόριο των μπαχαρικών και του μεταξιού, που είχε μάθει στη Βενετία, στο «εμπορείο των Γερμανών», στην εκμετάλλευση ορυχείων. Το 1487, δανείζει 25.000 φλορίνια στον αρχιδούκα Σιγισμούνδο του Τυρόλου και ζήτησε σαν εγγύηση τις προσόδους από τ' αργυρορυχεία του Τυρόλου. Το 1495, μαζί με την ουγγαροπολωνική οικογένεια των Τούρτσο παίρνει την εκμετάλλευση των ορυχείων χαλκού της Σλοβακίας, έτσι ώστε το 1498 μπορεί να συγκροτήσει μ' άλλους εμπόρους του Άουγκσμπουργκ, ένα είδος τραστ που θα ελέγχει, στη Βενετία, τη μεσογειακή αγορά του χαλκού, την εποχή που η διάδοση του πυροβολικού κάνει αυτό το μέταλλο απαραίτητο για την κατασκευή κανονιών από μπρούντζο. Η εκλογή του Καρόλου Ε', το 1519, συνδέει πιο στενά ακόμα τους Φούγγερ με τους Αψβούργους: τα 540.000 φλορίνια που δάνεισε ο Ιάκωβος Β' επέτρεψαν το θρίαμβο του νεαρού βασιλιά της Ισπανίας πάνω στον αντίπαλό του Φραγκίσκο Α'. Η υποστήριξη του Αυτοκράτορα είναι αποφασιστική για τον αγώνα των Φούγγερ στη Γερμανία και την Ουγγαρία κατά των επιθέσεων που απειλούν το μονοπώλιό τους. Το 1525, ο ανεψιός του Αντωνίνος παίρνει τη διεύθυνση της επιχείρησης και συντονίζει τη δράση των αντιπροσώπων τους στη Ρώμη, Αμβέρσα, Κολωνία, Βιέννη, Λειψία, Μπρεσλάου, Φραγκφούρτη. Στηρίζεται περισσότερο από ποτέ άλλοτε στους Αψβούργους για να υπερασπιστεί τα μονοπώλιά του αλλά πρέπει να κάνει περισσότερες επενδύσεις σε κρατικά χρεώγραφα. Μετά το 1555 η σημαντική αύξηση της πίστωσης στην Αμβέρσα, οι πολύ στενές σχέσεις με τις πολιτικές υποθέσεις και η παραίτητη του Καρόλου Ε' ευαισθητοποιούν τους Φούγγερ μπροστά στην οικονομική κρίση του 1557. Μετά το 1560, ο Μαξ Φούγγερ, διάδοχος του Αντώνιου, κατευθύνει την αναδίπλωση της φίρμας σε κτηματικές επενδύσεις, ενώ η επιχείρηση επηρεάζεται από τον αντίκτυπο των ισπανικών χρεοκοπιών. Σιγά-σιγά οι απόγονοι των τολμηρών κεφαλαιοκρατών γίνονται μίζεροι διαχειριστές της περιουσίας τους και ενσωματώνονται στο καθεστώς των ευγενών. Αν έσωσαν ένα μέρος από τα πλούτη τους, δεν είναι πια οι τραπεζίτες των αυτοκρατόρων και των βασιλιάδων, και το Άουγκσμπουργκ αποκοιμιέται σιγά-σιγά. Η Νυρεμβέργη Η Νυρεμβέργη τέλος, αν δεν έφτασε σε μια τέτοια αίγλη, μπόρεσε να διατηρήσει καλύτερα την ευημερία της, ακόμα και στο 17ο αιώνα. Η θέση της στη Φραγκονία, πάνω σ' ένα σταυροδρόμι (ο άξονας Ρήνος - Δούναβης μέσα από την κοιλάδα του Μάιν από τη μια, ο δρόμος της Πράγας, μέσα από το Χεμπ, από την άλλη), σε μια περιοχή μέτρια προικισμένη από άποψη γεωργίας, επέτρεψε στη Νυρεμβέργη να προσανατολίσει την ανάπτυξή της προς τη μεταλλουργία. Οι έμποροι προμηθεύονται το μέταλλο στο Άνω Παλατινάτο στην αρχή, κι ύστερα σχεδόν παντού, και εξάγουν μακριά τα προϊόντα τους, στη Βενετία όσο και στην Πορτογαλία· αρχικά τα εργαστήρια της Νυρεμβέργης κατασκεύαζαν μαχαίρια, ύστερα όπλα, πανοπλίες, πυροβολικό, μηχανές ακριβείας (αστρονομικά όργανα). Η προώθηση της τεράστιας αυτής παραγωγής εξηγείται φυσικά από τις εκτεταμένες εμπορικές σχέσεις της. Ακολουθώντας το παράδειγμα της φίρμας Ίμχοφ, όλοι αυτοί οι έμποροι φρόντισαν να μείνουν μακριά από τις τραπεζικές υποθέσεις και άφησαν στους εμπορικούς Digitized by 10uk1s

οίκους του Άουγκσμπουργκ τις οικονομικές ενέργειες· από την άλλη όμως, διατήρησαν τον έλεγχο πάνω στη διακυβέρνηση της πόλης τους, που έγινε ένα ξεχωριστό κέντρο της Γερμανικής Αναγέννησης. Η Νυρεμβέργη είναι η πατρίδα του Αλβέρτου Ντύρερ· εκεί μυήθηκε στην τέχνη του. Αλλ' αυτή η φρόνιμη στάση βοήθησε τους εμπόρους της Νυρεμβέργης να διατηρήσουν σταθερές θέσεις και να είναι ακόμα στο 17ο αιώνα οι καλύτεροι μεσάζοντες ανάμεσα στους τεχνίτες της Βοημίας και τους εμπόρους του Αμβούργου, ενώ οι τραπεζίτες του Άουγκσμπουργκ αναγκάστηκαν να μεταβιβάσουν και να παραχωρήσουν τις μεγάλες συναλλαγές με το βασιλιά της Ισπανίας στους τραπεζίτες της Γένοβας. Η αγροτική παραγωγή Η συγκρατημένη άνοδος των τιμών στο 16ο αιώνα εξηγείται επίσης από μια συγκρατημένη, αλλά πραγματική ανάπτυξη της αγροτικής παραγωγής, η μόνη που πράγματι μετρά ακόμα σ' αυτό τον αιώνα. Ας πάρουμε το παράδειγμα της ουγγρικής οικονομίας: οι τελωνειακοί λογαριασμοί, ιδιαίτερα στη Μπρατισλάβα δείχνουν πως οι εξαγωγές ζώων φτάνουν το 93%, πρόκειται για 27.500 βοοειδή (85% του συνόλου των εξαγωγών) και για άλογα, τα υπόλοιπα. Στην καρδιά του τουρκικού πολέμου, η ικανότητα παραγωγής δεν μειώθηκε σε σχέση με τον προηγούμενο αιώνα και η αξία των βοδιών φτάνει τα 275.000 φλορίνια, κάτι που υπερβαίνει αρκετά την αξία των εισαγωγών από κατεργασμένα υφαντά και είδη κιγκαλερίας της Νυρεμβέργης. Το εμπορικό ισοζύγιο είναι πλεονασματικό, χάρη στα ζώα που εξάγονται είτε προς τις πόλεις της Άνω Γερμανίας, είτε προς τη Βενετία, από Βιέννη και Γκρατς. Αυτό ανταποκρίνεται σε μια γενική τάση της Δυτικής Ευρώπης, που αφιερώνει όλο και περισσότερα εδάφη στην καλλιέργεια δημητριακών και περιορίζει την κτηνοτροφία· το ψωμί, τροφή του φτωχού, έχει το προβάδισμα μπροστά στο κρέας, τροφή του πλούσιου. Στην πραγματικότητα, οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, η Πολωνία, η Ουγγαρία, επωφελούνται από τη γενική κατάσταση του ωραίου 16ου αιώνα, 1480-1560, και που τον χαρακτηρίζει η λέξη «αποκατάσταση» ενός παλιού μεγαλείου, πριν από το 1320. Ο συνολικός πληθυσμός στο βασίλειο της Γαλλίας βρίσκεται, στο 1560, στο επίπεδο των αρχών του 14ου αιώνα, πριν από τη μαύρη πανούκλα· καθώς είχε πέσει στα μισά μεταξύ 1330 και 1450 διπλασιάστηκε μέσα σ' έναν αιώνα. Ο Κλωντ ντε Σεϋσέλ στο έργο του Μεγάλη Μοναρχία της Γαλλίας εκφράζει την έκπληξη των ανθρώπων εκείνης της εποχής μπροστά σ' αυτό το τρομερό δημογραφικό ρεύμα, που γνωρίζει παραλλαγές ανάλογα με τις περιοχές: οι Κάτω-Χώρες ξεπερνούν το παρισινό λεκανοπέδιο, η δημογραφική ανάπτυξη αργεί να φανεί στο Λαγκεντόκ ή στην Προβηγκία και αγγίζει πιο πολύ τις πεδιάδες παρά τις ορεινές περιοχές, αλλά ξαναβρίσκει πολύ δύσκολα τους παλιούς αριθμούς. Πράγματι, η ανακατοίκηση της υπαίθρου συνοδεύτηκε, ως το 1500, από σημαντικές αποδημίες πληθυσμών. Οι πιο πλούσιες και πιο αφανισμένες χώρες τράβηξαν τους ανθρώπους των αποκληρωμένων επαρχιών. Και δεν είναι οι απλοί εργάτες που εγκαταλείπουν τα χωριά τους, αλλά αγρότες με κάποιο κομπόδεμα που τους επέτρεπε να χτίσουν ένα σπίτι, ν' αγοράσουν σπόρους και σύνεργα καλλιέργειας, να περιμένουν την πρώτη συγκομιδή. Γενικά, είναι ο άρχοντας του τόπου που οργανώνει την ανακατοίκηση και φέρνει κοντά του, με διάφορες εκχωρήσεις, τους πιο εργατικούς χωρικούς, στα εύφορα οροπέδια και τους μεγάλους αμπελώνες (περιοχή του Μπορντώ, Νορμανδία, Ιλ ντε Φρανς). Πλαισιώνοντας την αναβίωση της υπαίθρου, τα αρχοντικά κτήματα ξαναβρίσκουν την παλιά τους ευρωστία. Από το 1500 και μετά η αποδημία ελαττώνεται, το χωριό κλείνεται πάλι στον εαυτό του και η δημογραφική ανάπτυξη μιας κοινότητας εξηγείται πριν απ' όλα, από το τοπικό πλεόνασμα των γεννήσεων σε σχέση με τους θανάτους· κι αυτό εξηγεί την προσωρινή ανάπαυλα μεταξύ 1510 και 1530, σ' αυτή την αιωνόβια κίνηση (περιοχές του Κω, Νάντης, Αινώ). Ανακατοίκηση και αγροτική αναγέννηση είναι οι δύο όψεις μιας και μόνης αναδημιουργίας.

Digitized by 10uk1s

«Από τους αγρούς επίσης γνωρίζουμε φυσικά τον αριθμό των κατοίκων γιατί πολλοί τόποι και μεγάλες περιοχές που έμεναν χωρίς καλλιέργεια ή ήταν χερσωμένες ή με δάση, τώρα όλα είναι με καλλιέργειες, με χωριά και σπίτια παντού» λέει ο Κλωντ ντε Σεϋσέλ. Η αποτελμάτωση της αγροτικής τεχνολογίας αφήνει στο χωρικό μια μόνο δυνατότητα: μετά την επανακαλλιέργεια των εγκαταλειμμένων τιμαρίων, το ξεχέρσωμα των πιο άγονων χωραφιών, που δεν τα φρόντιζαν καλά ή που τα έπνιξαν οι θάμνοι· το ξεχέρσωμα γίνεται επίσης σε βάρος του βοσκότοπου, και ιδιαίτερα των προβάτων. Και αν η βόρεια Γαλλία ολοκλήρωσε την αποκατάστασή της στο 1500 περίπου, η έκρηξη δεν παρατηρείται στο μεσογειακό Νότο παρά μόνο στο πρώτο τέταρτο του 16ου αιώνα. Η δημογραφική ανάπτυξη Εξηγείται από την ελάττωση της θνησιμότητας και ιδιαίτερα από την αραίωση των επιδημιών. Αν η λέπρα εξαφανίζεται στην Ευρώπη στο 16ο αιώνα, μια νέα αρρώστια, η σύφιλη, που ήρθε από την Αμερική, θερίζει κυριολεκτικά. Φορτώνουν την προέλευσή της στο γείτονα: στη Γαλλία μιλούν για «ναπολιτάνικη αρρώστια», στη Γερμανία του Ρήνου για «αρρώστια των Γάλλων». Και οι επιδημίες δεν εξαφανίστηκαν ολότελα. Απ' ό,τι λέει ο Α. Croix, στην περιοχή της Νάντης, υπολογίζουν τουλάχιστο, μεταξύ 1465 και 1564, πενηνταένα χρόνια επιδημιών, δηλαδή κατά μέσον όρο, μια χρονιά στις δυο, αλλά που φτάνουν σαν κύματα: έτσι από το 1504 ως το 1515 δεν συμβαίνει τίποτα και μεταξύ 1500 και 1559 δεν απαριθμούν παρά τρεις αναλαμπές θνησιμότητας (στα 1500-1501, 1528-1533, 1544-1546). Αρχίζουν να ξεχνάνε τις καταστροφές στα τέλη του Μεσαίωνα και οι πάρα πολλές γεννήσεις επιτρέπουν μια γρήγορη φυσική ανάπτυξη. Αυτή η πρόοδος εξηγείται ίσως από μια μερική ανοσία, αλλά και από μια καλύτερη διατροφή και από μερικά προφυλακτικά μέτρα που παίρνουν οι πόλεις που απειλεί η πανούκλα, μετά το 1520. Εξηγείται επίσης στη Γαλλία όπως και στην Ευρώπη από μια σχετική ειρήνη. Το βασίλειο της Γαλλίας δεν γνώρισε πολέμους, από το τέλος του Εκατονταετούς πολέμου ως την έναρξη των θρησκευτικών πολέμων. Μοναδικό θέατρο επιχειρήσεων στην Ευρώπη: η ιταλική χερσόνησος, όπου Γερμανοί καβαλάρηδες, Ελβετοί μισθοφόροι, Ισπανοί και Βαλόνοι πεζικάριοι, συμμορίες και οπλισμένοι Γάλλοι αλωνίζουν τον τόπο ασύστολα, καθώς και η ουγγρική πεδιάδα που από το 1526 γίνεται πεδίο ασκήσεων για τους Οθωμανούς σπαχήδες και τους κάθε λογής ευρωπαίους μισθοφόρους. Ωστόσο μια πρόσφατη μελέτη του I. Hunyadi έδειξε πως οι απώλειες ανάμεσα στον πληθυσμό, στις αγροτικές περιοχές, αντιστοιχούσαν στις εποχές των μεγάλων συγκρούσεων (δεκαετίες του 1530 και 1550) και πως η ειρήνη της Αδριανούπολης, μετά το 1570, επέτρεψε μια γρήγορη ανάκτηση των απωλειών ακόμα και στην περίπτωση προσωρινής μείωσης του πληθυσμού, πρόκειται για αλλαγή τόπου διαμονής όσο και για θανάτους. Γενικά πρέπει να είμαστε ελαστικοί για το ρόλο των απωλειών που προκάλεσε ο πόλεμος. Η λεηλασία της Ρώμης το 1527, η λεηλασία της Αμβέρσας το 1585, οι επιδρομές των Ταρτάρων στη Ρωσία και των Τούρκων στην Ουγγαρία, και μάλιστα οι σφαγές των θρησκευτικών πολέμων στη Γαλλία, όπου, κατά τη γνώμη του Μολς, πιο κακό έκαναν οι κραυγές πανικού παρά οι σφαγές. Έτσι, η λεηλασία της Μπινς, στις Κάτω Χώρες το 1554, προκάλεσε την απώλεια του 45% του πληθυσμού, γιατί οι κάτοικοι εγκατέλειψαν μια καταστραμμένη πόλη. Μετά το 1560, η Γαλλία και οι Κάτω Χώρες θα γίνουν ένα μόνιμο πεδίο μάχης, ενώ η Ιταλία θα γνωρίσει την ισπανική «τάξη» και πρέπει να παραδεχτούμε μια αντίστροφη τάση. Αυτό που έχει σημασία στο 16ο αιώνα είναι η άνοδος στις καμπύλες των βαπτίσεων, παρ' όλες τις απομονωμένες έρευνες που παρεμποδίζει ο αποσπασματικός χαρακτήρας των ενοριακών καταλόγων. Η μεγάλη κίνηση στις καμπύλες βαπτίσεων δείχνει μια εξαιρετική αρμονία τόσο για τη Δυτική Γαλλία, όσο και για την Καστίλη και την Ιταλία. Τις πάρα πολλές γεννήσεις εξηγεί η πρόωρη ηλικία γάμου (στα 21, το 1550 στη Νορμανδία). Προκύπτει απ' αυτά μια πιο μεγάλη γονιμότητα, παρόλο που η διαγενεσιακή απόσταση παραμένει η ίδια δηλαδή ένα παιδί κάθε εικοσιπέντε μήνες. Digitized by 10uk1s

Απ' όλα αυτά μπορούμε να συμπεράνουμε, με τα στοιχεία που διαθέτουμε, πως μια σημαντική αύξηση είναι βέβαιη και δεν θα μπορούσαμε να την αμφισβητήσουμε όταν βλέπουμε πως ό,τι είναι αλήθεια για τη Γαλλία είναι αλήθεια και για την κεντρική Ρωσία όπου τα βρέφη διπλασιάζονται στα πρώτα πενήντα χρόνια του αιώνα. Από την άλλη πάλι, οι σιτοδείες αραιώνουν, οι κρίσεις στη διαβίωση γίνονται όλο και πιο σπάνιες, τουλάχιστον έως το 1520. Στην περιοχή του Καμπρεζί που είχε πληγεί, είναι αλήθεια, από τον πόλεμο, συναντάμε τουλάχιστον οκτώ κακές χρονιές μεταξύ 1520 και 1560, δηλαδή μια στις πέντε περίπου. Το παρισινό λεκανοπέδιο και το Λαγκεντόκ υποφέρουν επίσης απ' αυτή την υποτροπή. Η περιοχή της Νάντης, μεταξύ 1465 και 1527, δεν καταγράφει παρά μια μόνο ελλειμματική συγκομιδή (στο 1472)· αλλά γνωρίζει κάθε είδους δυσκολίες μετά το 1528: μεταξύ 1528 και 1532 στην αρχή, ύστερα στο 1538· μεταξύ 1543 και 1545, τέλος στο 1552. Οι δυο πιο μεγάλες περιπτώσεις συνοδεύονται από μια γενική έξαρση της θνησιμότητας στα 1531-1532 και στα 1544-1546 (Α. Croix). Αναστροφή της συγκυρίας Για να πούμε την αλήθεια δύσκολα εξηγείται η επανεμφάνιση των κρίσεων. Η χειροτέρευση του κλίματος δεν είναι καθόλου εντυπωσιακή· η χαρακτηριστική ψύχρανση της μικρής περιόδου παγετώνων θα αρχίσει αργότερα, μεταξύ 1550 και 1600. Μήπως πρέπει λοιπόν να στραφούμε προς τους οικονομικούς παράγοντες, να μιλήσουμε για μια υπερεκμετάλλευση της γης; Είναι μια εύλογη υπόθεση, αλλά χωρίς αποδείξεις. Απομένει πως τα καλά χρόνια υποχωρούν μετά το 1520, χωρίς να υπερτιμούμε τη σημασία αυτού του φαινομένου. Παρ' όλη την υποτροπή των σιτοδειών η αποκατάσταση βρίσκεται σε καλό δρόμο. Ολοκληρώνεται στη βόρεια Γαλλία, συνεχίζεται στο μεσογειακό νότο. Ο πληθυσμός των χωρικών συνεχίζει ν' αυξάνει χάρη στη μείωση των επιδημιών και η επιστροφή στην ύπαιθρο είναι σημάδι ζωτικότητας: οι άνθρωποι πολλαπλασιάζονται σαν «ποντίκια μέσα σ' αχυρώνα». Αποτέλεσμα: η δημογραφική αύξηση στην περίοδο 1450-1560 είναι ένα πασίγνωστο γεγονός, που πρόσφατοι αριθμοί έρχονται να επιβεβαιώσουν. Στην περιοχή γύρω από το Παρίσι (Ιλ ντε Φρανς) το δημογραφικό επίπεδο ξαναγύρισε σ' ό,τι ήταν πριν από τη μαύρη πανούκλα (1330-1340)· αλλά κυρίως ο πληθυσμός της υπαίθρου γύρω από το Παρίσι στα 1550-1560 περίπου, είναι μεγαλύτερες απ' ό,τι σ' όποια άλλη περίοδο του 17ου αιώνα· το ίδιο και για την περιοχή του Λίγηρα. Έτσι λοιπόν στα μέσα του 16ου αιώνα, η Γαλλία γνωρίζει μια υπερπληθυσμιακή κατάσταση· στη Νορμανδία επίσης, υπάρχει ένα ανώτατο όριο μετά την αύξηση του πληθυσμού, στα 1570-1580 περίπου. Ο πληθυσμός στην περιοχή της Τουλούζης ήταν μεγαλύτερος το 1536 απ' ό,τι είναι σε όποια άλλη εποχή του 17ου αιώνα. Μόνο η ακραία βόρεια Γαλλία (Καμπρεζί, Αινώ) γνωρίζει μια μικρότερη αύξηση, απλούστατα γιατί γλίτωσε από τον Εκατονταετή πόλεμο. Γενικά, έχουμε σίγουρα μια αποκατάσταση του «οικοσυστήματος» που υπήρχε πριν από το 1340. Μέσα στα σύνορα του 1700, ο πληθυσμός έφτανε μάλλον τα 17 εκατομμύρια (85% τουλάχιστο στην ύπαιθρο), στο 1328. Στο 1570 περίπου, ένας στατιστικολόγος κάπως παράδοξος, ο Φρομαντώ, υπολόγισε τα τζάκια και μπορούμε να πούμε πως η Γαλλία είχε σχεδόν 20 εκατομμύρια κατοίκους. Μεταξύ 1560 και 1730, ο γαλλικός πληθυσμός θα φτάσει λοιπόν στο σημείο μηδέν της δημογραφικής ανάπτυξης, κάτι που είναι ιδιαίτερα αληθινό για τους χωρικούς. Αυτή είναι η πιο εντυπωσιακή όψη της οικονομικής ανόδου στο 16ο αιώνα. Και μπροστά σ' αυτόν τον πληθυσμό της υπαίθρου που αυξάνει, ποια είναι η τάση της παραγωγής, του εισοδήματος, της κατανάλωσης; Ας βασιστούμε, στην αρχή, στο γαλλικό παράδειγμα (με τη γενικότερη έννοια). Η δημογραφική αποκατάσταση εκφράζεται με μια γρήγορη αύξηση της αγροτικής παραγωγής που θέλει ν' ανταποκριθεί στην αυξανόμενη ζήτηση. Digitized by 10uk1s

Αποτελμάτωση της αγροτικής παραγωγής Μπορούμε να πούμε πως το 80% των σιτηρών κατανάλωναν οι ίδιοι οι άνθρωποι της υπαίθρου. Από την άλλη πάλι, εξαγωγές σε περίοδο ευημερίας και εισαγωγές σε δύσκολους καιρούς, αντισταθμίζονται· σε εθνική κλίμακα, παραγωγή και κατανάλωση στα χωριά ταυτίζονται λοιπόν. Η γαλλική παραγωγή δημητριακών έμεινε η ίδια από το 16ο ως το 18ο αιώνα, και μάλιστα μέχρι το 1840. Το βασικό χαρακτηριστικό είναι λοιπόν το πάγωμα της παραγωγικότητας σιτηρών. Για ό,τι αφορά την παραγωγή των σιτηρών υπάρχει ένα κατώτατο όριο στην παραγωγή δημητριακών στο 1430 περίπου, που προκάλεσε μεγάλες πείνες που δεν θα γνωρίσει ο 17ος αιώνας. Αυτή την περίοδο ακολουθεί μια εποχή ανάπτυξης και επανάκτησης της παραγωγής των δημητριακών, όταν οι άνθρωποι ξαναγυρνάνε στις ερημωμένες περιοχές, γεμάτες θάμνους τις πιο πολλές φορές, αλλά χωρίς δέντρα. Η επανάκτηση έγινε γρήγορα αλλά και ανέξοδα σχεδόν. Μεταξύ 1440 και 1520 η παραγωγή των σιτηρών ανέβηκε μ' ένα ρυθμό πιο γρήγορο από εκείνον που χαρακτήριζε τη δημογραφική ανάπτυξη. Αποτέλεσμα: καμιά σημαντική σιτοδεία μεταξύ 1445 και 1505 και η καμπύλη των τιμών των δημητριακών είναι υπερβολικά ήρεμη. Μετά το 1520 η παραγωγή αυξάνει πάντα, αλλά μ' ένα ρυθμό πολύ πιο αργό, σε μια στιγμή που η συνολική ζήτηση δημητριακών ανεβαίνει πιο γρήγορα από την προσφορά της υπαίθρου, κι αυτό εξηγεί ορισμένες πλευρές της επανάστασης στις τιμές. Οι τιμές των δημητριακών, αρκετά τονωτικές, ευνοούν την ανάπτυξη της καλλιέργειας δημητριακών και παρεμποδίζουν κάθε αγροτική επανάσταση· πράγματι, η κτηνοτροφία έχει την τάση να υποχωρεί, στο Λαγκεντόκ π.χ., προς όφελος της παραγωγής των σιτηρών, που είναι πιο άμεσα αποδοτική· αλλά κάθε βελτίωση στην παραγωγή βασίζεται στην κοπριά, άρα... στην κτηνοτροφία. Ο αυξανόμενος υπερπληθυσμός υποχρέωνε τους παραγωγούς να περιορίζονται στην επεκτατική γεωργία και παρεμπόδιζε κάθε ελπίδα για μια αγροτική επανάσταση. Στο 16ο αιώνα η επανάσταση θα γινόταν σ' έναν πολύ διαφορετικό τομέα: θα ήταν πνευματική.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Η μεταρρύθμιση των Διαμαρτυρομένων Στις 31 Οκτωβρίου 1517, παραμονή των Αγίων Πάντων, ο καθηγητής θεολογίας Μαρτίνος Λούθηρος θυροκολλούσε τις 95 θέσεις του πάνω στην πόρτα της εκκλησίας του πύργου της Βιττεμβέργης. Αυτό το γεγονός που δεν ήταν κάτι ασυνήθιστο για τους θεολόγους εκείνης της εποχής, έγινε σε μια μικρή πόλη της βόρειας Γερμανίας, στη μεθόριο της Σαξονίας και του Βρανδεμβούργου, σ' ένα μικρό πανεπιστήμιο που είχε ιδρύσει άλλοτε ο Εκλέκτορας της Σαξονίας. Κανονικά δεν θα έπρεπε να απασχολήσει παρά το στενό κύκλο των ειδικών κι όμως θα αναστάτωνε την Ευρώπη διαχωρίζοντας τελειωτικά τη λατινική χριστιανοσύνη. Μαρτίνος Λούθηρος Οι 95 θέσας ήταν η κατάληξη μιας μακρόχρονης πνευματικής διαδρομής. Κατακρίνουν ακριβώς τα συγχωροχάρτια που πουλούσε η Εκκλησία και αμφισβητούσαν την πρόσφατη επέκταση της παπικής εξουσίας πάνω στο Καθαρτήριο. Ωστόσο θα προκαλέσουν μια βίαιη αντίδραση της καθολικής ιεραρχίας και θα διεγείρουν το ζωηρό ενθουσιασμό των Γερμανών χριστιανών και λίγο αργότερα όλης της Ευρώπης. Όλα θα κριθούν μέσα σε δέκα χρόνια και μετά το 1525 το κίνημα αυτό είναι πια ανεπίστρεπτο εκτός για τους καλοθελητές σαν τον Κάρολο Ε' και τον αδελφό του Φερδινάνδο, που ελπίζανε να καταπραΰνουν τα πνεύματα συγκαλώντας μια Σύνοδο. Η θεωρία του Αρχικά ο Λούθηρος δεν είχε καθόλου την πρόθεση να αποχωριστεί από τη Ρώμη, έστω κι αν δεν κατανοούσε σωστά το μεγαλείο της Εκκλησίας στην εποχή των Μεδίκων. Αλλά η παπική Αυλή τον ανάγκασε να διαλέξει. Οι Δομινικανοί που είχαν αναλάβει να πουλάνε τα συγχωροχάρτια και ήταν υπεύθυνοι για την Ιερά Εξέταση καταγγέλλουν τον Λούθηρο· του επιτίθεται επίσης και ένας θεολόγος του Ινγκολστάτ, ο Ιωάννης Εκκ, κατηγορώντας τον πως διαδίδει ουσίτικες θεωρίες. Όταν η Συνέλευση του Τάγματος των Αυγουστίνων, στους οποίους ανήκε, του ζητά επιτακτικά το 1518, να ανακαλέσει τις θέσεις του, ο Λούθηρος αρνήθηκε· όπως κι όταν τον κάλεσαν να εμφανιστεί μπροστά στη Ρωμαϊκή Αυλή, αλλά αυτή τη φορά είχε την υποστήριξη του Εκλέκτορα της Σαξονίας· τελικά πήγε στο Άουγκσμπουργκ για να εκθέσει τις απόψεις του στον εκπρόσωπο του Πάπα τον καρδινάλιο Καγιετάν (Οκτώβριος 1518). Η συζήτηση κράτησε τέσσερις μέρες αλλά ο Λούθηρος σκλήρυνε τις θέσεις του, τονίζοντας πως το κύρος των Γραφών ήταν ανώτερο από εκείνο του Πάπα. Φεύγει κρυφά από το Άουγκσμπουργκ, αφού φρόντισε να συντάξει μια Έκκληση στον Πάπα, πιο καλά πληροφορημένο. Την επόμενη χρονιά, συνάντησε ξανά τον Ιωάννη Εκκ στη Λειψία και δήλωσε πως ακόμα κι αν δεν τον δικαίωνε η Σύνοδος, εκείνος δεν θα ανακαλούσε τις θέσεις του, γιατί έπρεπε να υποκύψει στο ανώτερο κύρος των Γραφών. Μπροστά σε μια τέτοια επιμονή, ο Πάπας Λέων Ι' τον αφόρισε και κατήγγειλε σαράντα μία λουθηριανές προτάσεις με το σιγίλλιο του Exsurge Domine (Ανάστα Κύριε). Ενώ στις Βρυξέλλες και στην Κολωνία έκαιγαν τα έργα του, ο Λούθηρος απαντούσε στις 11 Δεκεμβρίου 1520 καίγοντας με επίσημο τρόπο το σιγίλλιο. Στο μεταξύ, διευκρίνισε τη θεωρία του σε δύο βασικά κείμενα: Περί της ελευθερίας του Χριστιανού και κυρίως στην έκκλησή του. Στη χριστιανική τάξη ευγενών του γερμανικού έθνους που τυπώθηκε σε 4.000 αντίτυπα και πουλήθηκε μέσα σε έξι μέρες (Απρίλιος 1520). Μπροστά στα τρία τείχη που είχε ορθώσει η παπωσύνη (διάκριση ανάμεσα στους λαϊκούς και τους ανθρώπους της εκκλησίας, μονοπώλιο του ιερατείου σχετικά με την ερμηνεία των Γραφών, παπικό προνόμιο για τη σύγκληση της Συνόδου), εκείνος αντέταξε τρεις αρχές που θεωρούσε ως ευαγγελικές (οικουμενικός κλήρος, κατανόηση των Γραφών από κάθε πιστό, υπευθυνότητα όλων των πιστών στη διακυβέρνηση της Εκκλησίας). Ύστερα δημοσίευσε τον Πρόλογο για την αιχμαλωσία της Βαβυλώνας, στα λατινικά για να δείξει στους θεολόγους πώς τα επτά Άγια μυστήρια έγιναν μέσο πίεσης για την εξουσία του κλήρου· απ' αυτά θα κρατήσει δύο μόνο: το βάπτισμα των παιδιών και το Μυστικό Δείπνο, σχετικά Digitized by 10uk1s

με τον οποίο προχώρησε σε τολμηρές ερμηνείες, επικρίνοντας τη θεωρία της πραγματικής Παρουσίας και αρχίζοντας έτσι μια σοβαρή διαμάχη που θα χωρίσει βαθιά το χριστιανικό κόσμο. Ήδη διαγραφόταν αυτό που θα μπορούσε να είναι η ευαγγελική Εκκλησία: η πνευματική κοινωνία όσων πιστεύουν στο Χριστό, βασικά ίσων μεταξύ τους, ενώ τα οργανωτικά θέματα ήταν πια δευτερεύοντα. Η διακοπή των σχέσεων Τον Απρίλιο του 1521, οι εχθροί του τον κλητεύουν μπροστά στη Δίαιτα της Αυτοκρατορίας που κάλεσε ο Κάρολος Ε' στο Βορμς. Ο Λούθηρος πηγαίνει, εφοδιασμένος με ειδική άδεια, αλλά σίγουρος πως θα υποστεί τη μοίρα του Ιωάννη Ούσιου στην Κωνσταντία. Του ζητούν επιτακτικά ν' ανακαλέσει τις θέσεις του· εκείνος αρνείται, επικαλούμενος τις Άγιες Γραφές. Έφυγε από το Βορμς χωρίς να τον ενοχλήσει κανείς, αλλά στις 26 Μαΐου 1521, του αφαιρούν τα δικαιώματά του και τον εξορίζουν από την Αυτοκρατορία: οποιοσδήποτε πια έχει το δικαίωμα να τον σκοτώσει. Ο Εκλέκτορας της Σαξονίας φροντίζει να τον απαγάγουν και να τον κλείσουν στον πύργο του Βάρτμπουργκ. Η παραμονή του εκεί έχει μεγάλη σημασία για τη ζωή του Λούθηρου, γιατί η απουσία του επιτρέπει στους μαθητές του της Βιττεμβέργης να πάρουν σοβαρές πρωτοβουλίες, κυρίως να λειτουργήσουν με το γερμανικό τρόπο, δηλαδή στην πραγματικότητα να καταργήσουν τη λειτουργία που, από τα Χριστούγεννα του 1521, αποτελείται πια από ένα κήρυγμα και ένα αμφικοινωνικό Μυστικό Δείπνο. Ο Λούθηρος καταπιάνεται με τη μετάφραση της Βίβλου στα γερμανικά, συμβάλλοντας έτσι στη διαμόρφωση μιας λογοτεχνικής γερμανικής γλώσσας, κοινής για όλο το γερμανικό κόσμο. Θωμάς Μούντζερ Το 1522 επιστρέφει στη Βιττεμβέργη όπου πρέπει από δω και μπρος να παλέψει σε δυο μέτωπα: με το καθολικό κόμμα και τη ριζοσπαστική μεταρρύθμιση (που μερικοί αποκαλούν αναβαπτιστικό κίνημα). Αρχηγός αυτού του κινήματος είναι ο Θωμάς Μούντζερ (1487-1525) που αντέκρουσε με βιαιότητα τον Λούθηρο, στον πόλεμο των Χωρικών. Αφού σπούδασε στη Λειψία, ο Μούντζερ χειροτονήθηκε παπάς και ιερουργούσε σε διάφορα μέρη πριν γνωρίσει τον Λούθηρο, ο οποίος τον στέλνει στο Ζβικάου, στη Σαξονία. Στα κηρύγματά του έδειχνε όλο του το μίσος κατά των αρχόντων και των παπάδων κι έναν μεσσιανικό μυστικισμό· ύστερα εγκαταστάθηκε στο Άλστεντ το 1523. Αποχωρίστηκε από τον Λούθηρο και κάλεσε τους ηγεμόνες να καταστρέψουν την κοινωνική τάξη έχοντας για θεμέλιο το βράχο των Εκλεκτών. Στη πραγματικότητα πήρε μέσα από τη Βίβλο μια επαναστατική θεωρία. Διωγμένος από το Μυλχάουζεν, ύστερα από τη Νυρεμβέργη, γύρισε το 1524 τη Νότια Γερμανία, υποδαυλίζοντας τη φωτιά της εξέγερσης μέσα στον κόσμο των χωρικών, καταγγέλλοντας συνάμα τον Λούθηρο για τις υπεκφυγές του. Ο Ζβίγγλιος και οι αντιμυσταγωγικοί Λιγότερο ριζοσπαστική από την αντίθεση του Μούντζερ, εκείνη του Ελβετού Ζβίγγλιου δεν ήταν παροδική, γιατί ανταποκρινόταν σ' ένα βαθύτερο ιδεολογικό ρεύμα. Ο Ούλριχ Ζβίγγλιος (1484-1535) ήταν κι αυτός παπάς· αφού σπούδασε στη Βιέννη και τη Βασιλεία, έγινε παπάς των Ελβετών μισθοφόρων στο Μαρινιάν. Θαυμάζει τον Έρασμο και δεν αντιστρατεύεται τον Θωμά Μούντζερ· δεν αναγνώριζε παρά μόνο το κύρος των Γραφών, αλλά εγνώριζε καλά τους Έλληνες κλασικούς. Ο Πλάτων είναι πίσω από το σύστημά του και τρέφει τον κριτικό του ορθολογισμό. Μελέτησε με το όπλο της λογικής τα ιερά μυστήρια και μόνο δυο μπόρεσε να δικαιολογήσει. Περισσότερο κι από τον Λούθηρο επιδόθηκε σε μια «ουμανιστική ανάγνωση των Γραφών». Έγινε ο αρχηγός των αντιμυσταγωγικών που θεωρούσαν το μυστήριο της θείας κοινωνίας σαν μια μνημόνευση του τελευταίου Δείπνου του Χριστού, αρνούμενος έντονα οποιαδήποτε πραγματική παρουσία, αντίθετα από τον Λούθηρο. Ο Ζβίγγλιος στηρίχτηκε στους ευπατρίδες της Ζυρίχης, μια Digitized by 10uk1s

μικρή πόλη 7.000 κατοίκων το 1521· η δυνατή προσωπικότητά του δεν άργησε να επιβληθεί κι έτσι έγινε ο διαιτητής των θεολογικών προβλημάτων. Το Πάσχα του 1525, κατάργησε την καθολική λειτουργία, έκλεισε τα μοναστήρια κι απέκλεισε από τη θρησκευτική ακολουθία τη μουσική καθώς και τις εικόνες. Συντηρητικός στον κοινωνικό τομέα, ευνοώντας τον καισαροπαπισμό πιο πολύ ακόμα κι από τον Λούθηρο, ήταν κυρίως επαναστάτης στο θεωρητικό τομέα. Οι λουθηριανές εκκλησίες Ο πόλεμος των Χωρικών ανάγκασε τον Λούθηρο να σκληρύνει τη στάση του· μπροστά στην αναταραχή, προτίμησε μια εξουσία που θα ασκούσαν οι χριστιανικές αρχές κι ανάθεσε στους ηγεμόνες εξουσίες ελέγχου. Έτσι χάρισε ένα εξαίσιο δώρο στους δυνατούς της Αγίας Αυτοκρατορίας που θα μπορούν πια να επιτηρούν τις εκκλησίες τους και θα γίνουν ένα είδος επισκόπων, επισφραγίζοντας έτσι τη συμμαχία των «εγχώριων ηγεμόνων» και της νέας θεωρίας. Με τους επιμελητές που διορίζουν οι ίδιοι θα επιτηρούν στενά έναν κλήρο που έχασε την υλική ανεξαρτησία και το γόητρο του παλιού καθολικού κλήρου. Οι πάστορες θα είναι πια πειναλέοι κληρικοί φορτωμένοι παιδιά, που διόριζε και ανακαλεί ο ηγεμόνας κατά το κέφι του. Η πρώτη τάξη μετατρέπεται σ' ένα σώμα φοβισμένων υπαλλήλων. Αυτή η αντίληψη για τις σχέσεις της Εκκλησίας και του ηγεμόνα και μια μεγάλη επιείκεια για την «εκλαΐκευση» της κτηματικής περιουσίας της ρωμαϊκής Εκκλησίας, ελκύουν ηγεμόνες, που περισσότερο και από τους Αψβούργους, ήταν οι πραγματικοί κύριοι της Γερμανίας. Οι Εκλέκτορες της Σαξονίας, του Βρανδεμβούργου, και του Παλατινάτου, ο Λανδγράβος Φίλιππος της Έσσης (αυτός που έβαλε να σκοτώσουν τον Θωμά Μούντζερ) προσχωρούν στο νέο δόγμα· είχαν προηγηθεί οι ευπατρίδες πολλών αυτοκρατορικών πόλεων, ιδιαίτερα στο Ουλμ και το Στρασβούργο· σ' αυτή την πόλη, το 1525, όλες οι ενοριακές εκκλησίες είχαν υιοθετήσει τη γερμανική λειτουργία, έκλεισαν τα μοναστήρια και οι καθολικοί πέρασαν σε στάση άμυνας. Σύμφωνα με μια διαδικασία που θα γενικευθεί, ο λαός ακολούθησε τις πολιτικές αρχές και οι παπάδες διάλεξαν τη Μεταρρύθμιση· ο καθεδρικός ναός γίνεται λουθηριανή εκκλησία (... θα ξαναγίνει καθολικός στο 1681, με την είσοδο των Γάλλων). Στη Δίαιτα της Σπιρ του 1526, οι ηγεμόνες επωφελήθηκαν από τις δυσκολίες του Καρόλου Ε' στην Ιταλία για να πετύχουν, προσωρινά, τη θρησκευτική τους αυτονομία. Όταν η Δίαιτα του 1529 θέλησε να αναθεωρήσει αυτή τη σημαντική παραχώρηση, έξι ηγεμόνες και δεκατέσσερις ελεύθερες πόλεις διαμαρτυρήθηκαν μ' επίσημο τρόπο κι έτσι εξηγείται το όνομα «διαμαρτυρόμενοι» που δόθηκε στους οπαδούς του Λούθηρου ενώ ο Μελάγχθων έγραφε την Ομολογία του Άουγκσμπουργκ. Δεν διατηρούσε παρά δύο μόνο ιερά μυστήρια, τη βάπτιση και τη θεία ευχαριστία. Απέρριπτε την πρεσβεία της Θεοτόκου και των Αγίων κι αρνιόταν την ύπαρξη καθαρτήριου. Τη λειτουργία αντικαθιστούσε μια ιερή ακολουθία στα γερμανικά, με προσευχές, άσματα και κήρυγμα· καμιά φορά συνόδευε όλα αυτά μια ακολουθία θείας μετάληψης. Η αγαμία των κληρικών εγκαταλείφτηκε, η μοναχική δέσμευση καταργήθηκε και η επισκοπική ιεραρχία διατηρήθηκε. Η διάδοση του λουθηρανισμού Έγινε πολύ γρήγορα στα περίχωρα της Βαλτικής για πολιτικούς λόγους. Ο Μέγας Μάγιστρος του τευτονικού τάγματος Αλβέρτος του Βρανδεμβούργου, λαϊκοποίησε το τάγμα του και πήρε τον τίτλο του δούκα της Πρωσσίας. Στη Σουηδία και τη Φινλανδία η Μεταρρύθμιση θριάμβευσε με την εκλογή του Γουσταύου Βάζα (1523) που διατήρησε το επισκοπικό σύστημα και δημιούργησε μιαν εθνική Εκκλησία. Επίσης, η Μεταρρύθμιση διαδόθηκε πολύ γρήγορα στη Δανία και τη Νορβηγία, όπου ο ηγεμόνας Χριστιανός Β' (1513-1523) είχε καλέσει τον Κάρλσταντ στην Αυλή του. Το 1538, ο Χριστιανός Γ' (1534-1559) φρόντισε να εγκρίνει η Δίαιτα της Κεπεγχάγης το καταστατικό μιας Κρατικής Εκκλησίας. Έτσι, πολύ γρήγορα, η Βαλτική έγινε μια λουθηριανή λίμνη.

Digitized by 10uk1s

Η Ευρώπη του Δούναβη προσχώρησε κι αυτή στις νέες ιδέες, μια και η Βοημία ήταν, από τον καιρό του Ιωάννη Ούσιου, ένα οχυρό αιρετικών. Από το 1525, λίγο μετά την άφιξη του Φερδινάνδου στην Αυστρία, ήταν φανερό πως οι κληρονομικές χώρες δεν θα γλίτωναν από το μεγάλο κίνημα που αναστάτωνε την Αυτοκρατορία. Αν οι εξεγέρσεις των χωρικών έβλαψαν τη θέση της Εκκλησίας στην Αυστρία, ο τούρκικος κίνδυνος συνέβαλε κι αυτός επίσης αφού μάλιστα με την άδεια της Αγίας Έδρας, ο ηγεμόνας φορολόγησε την περιουσία της Εκκλησίας, για τα έξοδα του πολέμου (ένα τέταρτο, ύστερα ένα τρίτο του κτηματικού κεφαλαίου πουλήθηκε) κι αυτό ωφέλησε κυρίως τους ευγενείς. Αντίθετα πάλι, αυτοί χρησιμοποίησαν την τουρκική απειλή για ν' απαιτήσουν, παραχωρώντας πόρους, τη θρησκευτική ανοχή και την επιβεβαίωση των προνομίων τους. Η πρώτη τάξη (οι ανώτατοι κληρικοί) βρέθηκε γρήγορα σε δύσκολη θέση. Διάφοροι ηγούμενοι θεωρούσαν την περιουσία της μονής τους σαν δική τους ιδιοκτησία. Γι' αυτό το λόγο, η κατάσταση του ενοριακού κλήρου κατάντησε αβάσταχτη· οι παπάδες εγκατέλειψαν τους πιστούς τους που έχασαν κάθε επαφή με τις βασικές εντολές της θρησκείας. Σε πολλές περιπτώσεις δεν επρόκειτο για μια προσχώρηση στο λουθηρανισμό, αλλά για μια επιστροφή στην ειδωλολατρεία. Στη Βοημία η κατάσταση του καθολικισμού δεν ήταν καθόλου πιο λαμπρή. Η αρχιεπισκοπική Έδρα της Πράγας ήταν κενή, οι αμφικοινωνικοί ήταν χωρισμένοι σε δυο τάσεις: αν η μια, πιο μετριοπαθής, ήταν κοντά στη ρωμαϊκή Εκκλησία με τον όρο να διατηρηθεί η θεία μετάληψη και με τα δύο συστατικά της, η άλλη ήταν πιο κοντά στις θεωρίες του Ιωάννη Ούσιου, ενώ οι «Αδελφοί» της περιοχής του Γκρατς, θεωρούσαν το Κράτος σαν έναν εχθρικό θεσμό. Γι' αυτό και το Κράτος τους έβλεπε, όπως και τους Αναβαπτιστές, σαν μια φοβερή δύναμη αμφισβήτησης. Οι λουθηριανές ιδέες έφτασαν πολύ γρήγορα στην Ουγγαρία και η Δίαιτα του 1525 πήρε μέτρα κατά των αιρετικών, άναψαν μάλιστα και μερικές πυρές και ύστερα από την ήττα στο Μόχατς άνοιξε πια ο δρόμος της Μεταρρύθμισης στην Ουγγαρία. Οι δυο αντίπαλοι βασιλιάδες κάθε άλλο παρά είχαν στο νου τους να υπερασπιστούν τον καθολικισμό, ενώ μοίραζαν την περιουσία της Εκκλησίας στους πιστούς τους για να διευρύνουν την παράταξή τους. Οι μισθοφόροι του Φερδινάνδου ήταν Λουθηριανοί, οι Τούρκοι, αδιάφοροι κατ' αρχήν μάλλον ευνοούσαν τους προτεστάντες, οι πόλεις με τους Γερμανούς κατοίκους τους είχαν προσχωρήσει στη Μεταρρύθμιση και οι πιο μεγάλοι ευγενείς είχαν σχεδόν όλοι τους προσχωρήσει. Κι αυτά όλα γιατί το κύρος της Ρωμαϊκής Εκκλησίας είχε κλονιστεί σοβαρά. Οι ανώτερες τάξεις, επιρρεπείς από πολύ νωρίς στην επιρροή της Μεταρρύθμισης, είχαν δεχτεί τις ιδέες του Έρασμου, ενώ οι λαϊκές μάζες είχαν επηρεαστεί από τον ουσιτισμό. Όσο για την εθνική παράταξη, εγκατέλειψε τον ευνοϊκό για τη Ρώμη προσανατολισμό της, όταν είδε τον Πάπα Κλήμη Ζ', ωστόσο σύμμαχο του Φραγκίσκου Α' και του σουλτάνου, να διατηρεί τον αφορισμό του κατά του Ιωάννη Ζαπόλυα. Τέλος, οι μεγάλοι ευγενείς υπολόγιζαν να σφετεριστούν την περιουσία της Εκκλησίας, ενώ ο λαός της υπαίθρου, έβλεπε στο θρίαμβο της Μεταρρύθμισης το τέλος της φεουδαρχικής καταπίεσης και την αυγή ενός καινούριου κόσμου. Στο 1550 περίπου, η καθολική Εκκλησία είχε σχεδόν πάψει να υπάρχει σαν θεσμός· οι περισσότεροι κατώτεροι κληρικοί είχαν τελικά ασπασθεί την Ομολογία του Άουγκσμπουργκ· τα εισοδήματα από την εκκλησιαστική περιουσία τα αποταμίευαν, τις περισσότερες φορές, οι μεγάλοι ευγενείς· στην ανατολική Ουγγαρία, το Κράτος είχε καταλάβει τα κτήματα των επισκόπων της Οραντέα και της Άλμπα Τζούλια, ενώ στη Μεγάλη Πεδιάδα η περιουσία της Εκκλησίας μοιράστηκε στους Τούρκους τιμαριούχους. Παρ' όλα αυτά οι ανώτεροι κληρικοί συνέχιζαν να διατηρούνται όπως-όπως, αλλά είχαν καταφύγει στο βασιλιά των Αψβούργων, στη Βιέννη, και ζούσαν από τα βοηθήματα του μονάρχη.

Digitized by 10uk1s

Οι λόγοι της επιτυχίας της Μεταρρύθμισης Πώς να εξηγήσουμε το μέγεθος και τη γρήγορη εξάπλωση ενός κινήματος που ξεκίνησε σαν καθαρά πνευματικό; Γιατί ο Μεσαίωνας ήταν μια ασταμάτητη σχεδόν διαδοχή αιρέσεων. Ο αριθμός των λίγο-πολύ ετεροδόξων θεολόγων ήταν τεράστιος. Η ρωμαϊκή Εκκλησία τους αντιμετώπισε με διαφόρους τρόπους, αλλά μόνο ο Ιωάννης Ούσιος, που κάηκε ζωντανός με τις ευλογίες της Σορβόνης, είχε βλάψει μετά το θάνατό του τη θέση της καθολικής Εκκλησίας στη Βοημία. Κατά τη γνώμη μας τέσσερις μεταλλαγές συνέβαλαν ώστε να δημιουργηθεί ένα κοινό-δέκτης του λουθηριανού μηνύματος· εννοείται φυσικά πως η εφεύρεση της τυπογραφίας βοήθησε τη μαζική και γρήγορη διάδοση των λουθηριανών κειμένων. Οι πνευματικές ανάγκες των πιστών Πρώτα-πρώτα, αυτό που μπορούμε να ονομάσουμε μοντέρνα θεοσέβεια (devotio moderna): η απαίτηση δηλαδή των πιστών, στα τέλη του Μεσαίωνα, για μια θρησκεία πιο προσωπική, λιγότερο τυπική, λιγότερο τελετουργική. Αυτή η τάση φαίνεται μάλιστα πως είχε τις ρίζες της στην Ιταλία, ανάμεσα στους αστούς των μεγάλων εμπορικών πόλεων και πως γρήγορα αναπτύχθηκε στις Κάτω Χώρες. Οι Αδελφές του Κοινού βίου σίγουρα επηρέασαν τον Λούθηρο στην Ερφούρτη. Πάντως ξανάπλασαν τη θρησκευτική ευαισθησία των καλύτερων, στις αρχές του 16ου αιώνα. Και το άγχος μπροστά στο θάνατο και το υπερπέραν που εκφράζουν οι άπειρες αναπαραστάσεις της Παναγίας με το νεκρό Χριστό στα γόνατά της και οι μακάβριοι χοροί δεν αρκεί για να δικαιολογηθούν τα συγχωροχάρτια που πουλούσε η καθολική Εκκλησία. Η δικαίωση μέσα από την πίστη Στην πραγματικότητα η δημοσίευση των 95 θέσεων εξέφραζε μια πολύ πιο βαθιά αγωνία του Σάξονα μοναχού, αλλά η αποφασιστικότητά του μπροστά στον Καγιετάν και τον Κάρολο Ε' είχε τις ρίζες της σε μια ακλόνητη σιγουριά του λουθηριανού μηνύματος: η δικαίωση μέσα από την πίστη. Όλη η λουθηριανή θεολογία στρέφεται γύρω από την Επιστολή προς τους Ρωμαίους, την οποία εμβαθύνει στην περίοδο 1515-1516 και που έδωσε μιαν απάντηση στη μεταφυσική του αγωνία· μετά το θάνατο μπορούσε ο άνθρωπος να σωθεί από την αιώνια καταδίκη; Ο Απόστολος Παύλος τη δίνει αυτή την απάντηση: «Αφού δικαιωθήκαμε λοιπόν μέσα από την πίστη, αποκαταστήσαμε την ειρήνη με το Θεό με τη βοήθεια του Κυρίου μας Ιησού Χριστού» (Επιστολή προς Ρωμαίους Ε'), και αυτή η ρήση θ' αντηχήσει σ' όλη την Ευρώπη το 1520 με το Πόνημα της χριστιανικής ελευθερίας, sola fiolp (πίστη και μόνο). Από δω και μπρος είναι απαραίτητη και επαρκής η πίστη για να σωθεί ο άνθρωπος, να γλιτώσει από την αιώνια καταδίκη· τα έργα περιττεύουν. Γι' αυτό το λόγο ακριβώς αντέκρουσε ο Λούθηρος τα συχωροχάρτια και δεν δέχτηκε ν' απαρνηθεί αυτό που πίστευε πως είναι η λύτρωση του ανθρώπινου γένους, θεωρώντας καλό να το διακηρύξει ανοικτά. Αλλά μια θεολογία θεμελιωμένη στη δικαίωση μέσα από την πίστη ανταποκρινόταν στις ανάγκες εκατομμυρίων ανήσυχων ψυχών. Θα ερχόταν σε αντίθεση μ' ένα χριστιανισμό που βασιζόταν στην τελετουργία και την πρακτική. Ωστόσο η «μοντέρνα θεοσέβεια» είχε αγγίξει τις διαλεκτές ψυχές και πορεύτηκε στο εσωτερικό της Ρωμαϊκής Εκκλησίας χωρίς να προκαλέσει καμιά θεαματική τομή. Ο ουμανισμός Όπως πολλά ευρωπαϊκά κινήματα, πρέπει ν' αναζητήσουμε την προέλευση του ουμανισμού στην Ιταλία, όπου αναπτύσσεται μέσα στο 15ο αιώνα. Πέτυχε να διασχίσει τις Άλπεις και την Αδριατική μετά το 1450. Ενώ ο βασιλιάς Ματθίας Κορβίνος τον βοήθησε ν' αναπτυχθεί στην Ουγγαρία μεταξύ του 1470 και 1490, ο ουμανισμός κατακτά τα νέα Πανεπιστήμια της κεντρικής Ευρώπης, αλλά Digitized by 10uk1s

προσκρούει, στο Παρίσι, πάνω στη λυσσαλέα αντίθεση των θεολόγων της Σορβόνης. Στη βάση του ουμανισμού βρίσκεται η ανάσταση των κλασικών κειμένων, λατινικών και κυρίως ελληνικών. Οι ουμανιστές είναι πριν απ' όλα φιλόλογοι που έχουν για βασική τους φροντίδα να μεταφράσουν από τα ελληνικά στα λατινικά, να εκδώσουν με άμεμπτο τρόπο και να σχολιάσουν τα έργα της Αρχαιότητας. Έχουν τη λατρεία του κειμένου, που διευκολύνει η ανακάλυψη της τυπογραφίας, ικανής πια να δίνει το ίδιο κείμενο χωρίς να πολλαπλασιάζει τα λάθη των αντιγραφέων. Ενδιαφέρονται να καταρτίσουν πριν απ' όλα καλούς ρήτορες και παραμελούν τις επιστήμες προς όφελος της γραμματικής και της στυλιστικής. Έμμονο πάθος τους είναι το κείμενο και η Αρχαιότητα· ειπώθηκε μάλιστα πως οι μεγάλες ανακαλύψεις ή οι επιστημονικές εφευρέσεις εκείνης της εποχής έγιναν κατά του πνεύματος που ήταν στραμμένο στο παρελθόν, γιατί αυτές ήταν στραμμένες στο παρόν ή το μέλλον και ήταν υποχρεωμένες ν' αποχωριστούν από την παράδοση που ξεκινούσε από τις αρχαίες πηγές, όπου τα θετικά στοιχεία ήταν ανάμικτα με μυθικές πεποιθήσεις. Στην πραγματικότητα όμως, ούτε η ανακάλυψη του Νέου Κόσμου, ούτε οι πρόοδοι στην άλγεβρα, ούτε οι ανατομικές εργασίες του Βεζάλ, ούτε οι ορυκτολογικές έρευνες του Γεωργίου Αγρικόλα, ούτε η νέα αστρονομία του Κοπέρνικου δεν φαίνεται να ταράξανε τη σκέψη των κυριότερων εκπροσώπων του ουμανισμού. Αυτοί κινήθηκαν στην αρχή μέσα από τα κολλέγια και θέλανε ουσιαστικά να είναι παιδαγωγοί. Από το 1480 ως το 1550, θα καταφέρουν ν' ανοίξουν μοντέρνα σχολεία που θα συναγωνιστούν τα «μπουντρούμια μιας σκλαβωμένης νεολαίας», όπου τα παιδιά είχαν αποκτηνωθεί από το ξύλο και τις κουτές διατυπώσεις. Πολύ νωρίς, θ' ακτινοβολήσουν μέσα από το κολλέγιο που υποστηρίζουν οι «Αδελφοί» του Κοινού Βίου στο Ντέβαντερ πρώτα, ύστερα στο Σελεστάτ της Αλσατίας, στην Οξφόρδη (Corpus Christi College), στο Στρασβούργο με το γυμνάσιο του Ιωάννη Στουρμ και στο Παρίσι το κολλέγιο των βασιλικών Αναγνωστών, που ίδρυσε ο Φραγκίσκος Α' σαν αντιπερισπασμό στη Σορβόνη που ήταν πάντα το οχυρό του σχολαστικισμού, και που αναθέσανε στον Γουλιέλμο Μποντέ, επειδή δεν δέχτηκε να έρθει στο Παρίσι ο Έρασμος. Έρασμος Ο Έρασμος, από το Ρόττερνταμ, είναι σίγουρα ο πιο επιφανής από τους ουμανιστές και ο πιο αντιπροσωπευτικός από τους «χριστιανούς ουμανιστές», αφού ο ιταλικός ουμανισμός είχε συχνά στραφεί προς την έξαρση του παγανισμού και σ' έναν έμμονο ανθρωποκεντρισμό. Άλλοι Ιταλοί ουμανιστές, σαν τον Πίκο ντέλα Μιράντολα, είχαν αδιαφορήσει για το δόγμα, κι αυτός είχε εκθέσει τη φιλοσοφία του σ' ένα κατάλογο με 900 προτάσεις: Περί της αξιοπρεπείας του ανθρώπου (1496), όπου οραματιζόταν μια Εκκλησία απλουστευμένη, ανεκτική, αλλά και όπου έδειχνε μια προσήλωση στην παραδοσιακή Εκκλησία. Δεν τον φόβιζε η ελεύθερη ερμηνεία του δόγματος και εκδήλωνε μια υπερβολική προτίμηση για τη βιβλική ερμηνευτική. Ο Έρασμος θα υιοθετήσει αυτό το πρόγραμμα στο έργο του Enchiridion militis Christiani (1504) όπου προβάλλει μια θεολογία βασισμένη αποκλειστικά στις Γραφές. Ο Έρασμος είναι αναμφισβήτητα ένα μεγάλο μυαλό· γεννήθηκε το 1469 στο Ντέβεντερ και ήταν μαθητής του Ζεράρ ντε Γκρόοτε· χειροτονήθηκε παπάς το 1492, δίδαξε στο Παρίσι στο Κολλέγιο Μονταιγκύ και ύστερα, από το 1498, στην Οξφόρδη. Το 1511 διδάσκει ελληνικά στο Καίημπριτζ, ύστερα πάει να μείνει στη Λουβαίν και τέλος καταφεύγει στη Βασιλεία· μόνιμα περιπλανώμενος, ασταθής στο χαρακτήρα, φοβάται τις συνέπειες των διακριτικών επικρίσεών του (Το Εγκώμιο της Τρέλας, 1511). Ωστόσο ήταν μεγάλη η συμβολή του, εκδίδοντας τον Άγιο Ιερώνυμο και την Καινή Διαθήκη. Ο Έρασμος αντιτίθεται στους θεολόγους. Προσπαθεί να ερμηνεύσει το Ευαγγέλιο πίσω από το πρίσμα της αρχαίας σοφίας (Ρητά, 1508) και στη θεωρία της ελεύθερης βούλησης, που θύμισε κάπως Πελάγιο, ακραγγίζει την αίρεση. Ο ίδιος ο Λούθηρος δεν γελάστηκε, γι' αυτό και τον έβλεπε σαν τον χειρότερο αντίπαλό του. Αξία του σχολαστικισμού Επιχειρώντας μια προσεκτική ανάγνωση των βιβλικών κειμένων, οι ουμανιστές έρχονταν σε αντίθεση, στην πραγματικότητα, με τους θεολόγους που κατείχαν τις πιο μεγάλες θέσεις στα παραδοσιακά Πανεπιστήμια. Προτιμούσαν να περιορίζονται στις λιγότερο σπουδαίες έδρες της Digitized by 10uk1s

Σχολής των Τεχνών και κατάφερναν να καταλάβουν μεγάλα αξιώματα. Στη Βιέννη, μετά το 1499, όσοι απορρίπτανε το κλασικό trivium και την πρακτική της διαλεκτικής και της disputatio έβλεπαν να τους αποκλείουν από τις φιλοσοφικές σπουδές. Οι νομιναλιστές διαλεκτικοί που χλεύαζαν ο Έρασμος και ο Ραμπελαί δεν ήταν ούτε ανόητοι ούτε κουτοί. Σήκωναν όλο το βάρος της παράδοσης. Αλλά οι ουμανιστές αρχίζουν να διαβάζουν τις Γραφές μ' έναν αφελή τρόπο, προσηλωμένοι στο κείμενο, χρησιμοποιώντας στην καλύτερη περίπτωση, τα φώτα των Πατέρων της Εκκλησίας, Αγίου Ιερώνυμου και Αγίου Αυγουστίνου. Είναι αλήθεια πως το κείμενο του Ευαγγελίου είναι καταπληκτικά διακριτικό, για να μην πούμε πως σωπαίνει τελείως, σχετικά με μερικά σημεία της χριστιανικής θεωρίας, όπως η Αγία Τριάδα και τα επτά Ιερά μυστήρια. Χρειάζεται αρκετή καλή θέληση, μια περισπούδαστη ανάγνωση και μια ανάγνωση κατατοπιστική μέσα από την Παράδοση, για να μπορέσουμε να διακρίνουμε, όπως θα επιχειρήσει η σύνοδος της Τριδέντης, τον παραδοσιακό επτάριθμο. Οι τοπικές γλώσσες Στην προσπάθειά τους να τιμήσουν τις αρχαίες γλώσσες, οι ουμανιστές έδωσαν μια νέα διάσταση στις τοπικές γλώσσες. Την πρωτοβουλία την είχαν, στο 15ο αιώνα, δυο μεγάλα πανεπιστήμια σε σλαβικές χώρες, στην Πράγα και την Κρακοβία. Ο Ιωάννης Ούσιος, από το 1412 ήδη, είχε ρίξει τις βάσεις μιας γραπτής τσέχικης γλώσσας στο έργο του Βοημική Ορθογραφία όπου μιλούσε για τη χρήση διακριτικών σημείων που θα συμπλήρωναν το λατινικό αλφάβητο. Στο 1519, ένας φιλόλογος της Κρακοβίας, ο Ζαμπορόφσκι, δημοσίευσε την πρώτη λατινο-πολωνική γραμματική, που ήταν η συνέχεια μιας Ορθογραφίας (1512) και πρότεινε να γράφονται τα πολωνικά με 23 λατινικούς χαρακτήρες. Θα πρέπει ωστόσο να περιμένουμε το 1568 για να δούμε την πρώτη πολωνική γραμματική, έργο ενός Λουξεμβουργιανού που ζούσε στην Κρακοβία, του Στατόριου. Αλλά στο μεταξύ όλη αυτή η συζήτηση είχε καταλήξει στον καθορισμό μιας γραπτής ουγγρικής γλώσσας, με τη σημαντική συμβολή δυο Ούγγρων φιλολόγων της Κρακοβίας, του Ματθία Ντεβάι Μπιρό και του Ιωάννη Σύλβεστερ. Ο Ντεβάι που είχε σπουδάσει επίσης και στην Βιττεμβέργη, δημοσίευσε το 1539 μια Ουγγρική Ορθογραφία γραμμένη στα ουγγαρέζικα και που βασιζόταν καθαρά στην Ορθογραφία του Ζαμπορόφσκι. Αλλά το σημαντικότερο έργο ήταν η Στοιχειώδης Γραμματική της ουγγρικής γλώσσας που δημοσίευσε στην Κρακοβία, το 1527, ο Ιωάννης Σύλβεστερ. Η καταγωγή του ήταν από την επισκοπική επαρχία του Έγκερ, στη βόρεια Ουγγαρία· ο Σύλβεστερ έφτασε στην Κρακοβία το 1526 όπου καταχωρήθηκε στα μητρώα του ουγγρικού έθνους· την άλλη χρονιά είχε προβιβαστεί σε senior. Ο Σύλβεστερ είχε εμπνευστεί από τις εργασίες του Σάξονα φιλόλογου Χέγκεντορφ, που είχε σπουδάσει στη Λειψία και δημοσίευσε μια μικρή γραμματική πάνω στο πρότυπο της Arj Minor του Δονάτου. Αυτό που έχει σημασία στο έργο του Σύλβεστερ είναι οι εξηγήσεις στα γερμανικά, πολωνικά και ουγγαρέζικα. Η γραμματική τέλειωνε με μια ουγγρική μετάφραση του Πάτερ Ημών και του Χαίρε Μαρία και ήταν αφιερωμένη στον Φερδινάνδο Α' των Αψβούργων, νέο βασιλιά της Βοημίας και της Ουγγαρίας. Ο Σύλβεστερ έδωσε μια ουγγρική μετάφραση της Καινής Διαθήκης, που τύπωσε στο τυπογραφείο του στο Σαρβάρ, σε μια εποχή που οι πιο οξυδερκείς λόγιοι έκριναν απαραίτητο να παίξουν κάποιο ρόλο οι εθνικές γλώσσες. Αυτή η κίνηση ήταν πολύ πιο ξεκάθαρη στην Ανατολική Ευρώπη απ' ό,τι στη Δυτική Ευρώπη. Μέσα σε λίγα χρόνια, τα ουγγαρέζικα, τα σλοβάκικα και τα πολωνικά καταστάλαξαν, χάρη στις προσπάθειες των φιλολόγων του Πανεπιστημίου της Κρακοβίας, που μιμήθηκαν έτσι τους Τσέχους, αφού αυτοί είχαν ήδη, από τον προηγούμενο αιώνα, διαμορφώσει την εθνική τους γλώσσα σε λογοτεχνική γλώσσα. Στη Γερμανία ο ουμανισμός συνδυάσθηκε επίσης στενά με τον εθνικισμό στο πρόσωπο του Ούλριχ φον Χούτεν, του ενοχλητικού αυτού σύμμαχου του Λούθηρου, το 1521. Digitized by 10uk1s

Ο εθνικισμός Αυτή η όψη του ουμανισμού εξηγείται από την άνοδο του εθνικισμού, πολύ πιο πριν από το 19ο αιώνα, παρ' όλα όσα λένε οι μαρξιστές και φιλελεύθεροι ιστορικοί που βεβαιώνουν, για διαφορετικούς λόγους πως το πρόβλημα των εθνικοτήτων είναι ένα ψευδοπρόβλημα πριν από το 19ο αιώνα. Ας περιοριστούμε ν' αναφέρουμε τον Αυστροαμερικάνο ιστορικό Robert Α. Kann, ειδικό στα πολιτιστικά προβλήματα, που γράφει σχετικά με την παλιά Αυστρία: Αν υπήρχε ή όχι ένα εθνικό πρόβλημα στα Κράτη των Αψβούργων πριν από τα τέλη του δέκατου όγδοου αιώνα είναι ένα θέμα πάρα πολύ περίπλοκo. Είναι βέβαιο πως η έννοια του εθνισμού δεν είχε διατυπωθεί ενσυνείδητα εκείνη την εποχή· βέβαια, πολιτικές απαιτήσεις τέτοιου είδους δεν υπήρχαν τότε· ο πανγερμανισμός, ο πανσλαβισμός, το γιουγκοσλάβικο ζήτημα, ο ιταλικός αλυτρωτισμός ήταν ιδέες ξένες για την εποχή του μπαρόκ. Μια ρουμάνικη εθνική οντότητα (ή όπως λέγεται στην Τρανσυλβανία, η βλάχικη οντότητα) δεν αναδυόταν παρά σιγά-σιγά και δεν αποτελούσε ακόμα ένα σημαντικό πολιτικό πρόβλημα. Η ουγγρική εθνική συνείδηση ήταν σίγουρα φανερή, αν και ήταν ουσιαστικά πιο πολύ πολιτική παρά εθνική. Ωστόσο το θρησκευτικό πρόβλημα, ως ένα σημείο το γλωσσικό πρόβλημα και τέλος το πρόβλημα των ιστορικο-πολιτικών οντοτήτων υπήρχαν ήδη στην εποχή του μπαρόκ. Αν αυτοί οι παράγοντες μπορούν ν' αποκληθούν ή όχι «εθνικά προβλήματα» είναι ένα σημαντικό κοινωνιολογικό και ψυχολογικό ζήτημα· πολιτικά δεν είναι κάτι τέτοιο. Πρέπει να προσθέσουμε στην έννοια της εθνογλωσσικής ομάδας που είναι συχνά κοινωνιολογικά ατελής και στερείται πολιτικών προνομίων, την έννοια του ιστορικού έθνους που έχει ένα Κρατικό δίκαιο και συνδέεται μ' ένα συμβόλαιο με τη δυναστεία. Η έννοια του Κρατικού δικαίου είναι άλλωστε αξεχώριστη από την κοινωνία των τάξεων. Είναι οι προνομιούχες τάξεις, οργανωμένες σε πολιτικά σώματα, που διαπραγματεύθηκαν με τη δυναστεία. Οι μάζες των χωρικών, όποια κι αν είναι η εθνο-γλωσσική τους εξάρτηση, αποκλείονται από τις τάξεις. Οι Τσέχοι, Ούγγροι ή Γερμανοί χωρικοί δεν συμμετέχουν στην πολιτική ζωή, όπως άλλωστε και οι Σλοβάκοι ή Ρουθηνοί χωρικοί. Και η διακυβέρνηση του βασιλείου της Βοημίας θέτει το πρόβλημα των γερμανοτσεχικών σχέσεων, που ήταν δύσκολες μετά τους ουσίτικους πολέμους του 15ου αιώνα. Στην πραγματικότητα το Κράτος είναι δίγλωσσο, με πρώτη γλώσσα τα τσέχικα, που διδάσκονται στο Πανεπιστήμιο Κάρολος Δ' και έγιναν υποχρεωτικά για τις συζητήσεις στη Δίαιτα. Η καγκελαρία διαθέτει δυο υπηρεσίες διεκπεραιώσεων, μια στα τσεχικά και την άλλη στα γερμανικά. Στο βασίλειο της Ουγγαρίας, επίσημη γλώσσα είναι πάντα τα λατινικά, ακόμα κι από τότε που τα ουγγαρέζικα έπαψαν να είναι μια χυδαία γλώσσα. Αυτή η πάρα πολύ δύσκολη γλώσσα εμπόδιζε τις σχέσεις με τη κεντρική κυβέρνηση της Βιέννης, όπως και με τις Κροατικές αρχές. Τα λατινικά έμειναν η κατεξοχήν ουδέτερη γλώσσα, που χρησίμευε άλλωστε σαν μια επαφή με την πολιτιστική παιδεία της Δυτικής Ευρώπης. Μ' αυτό τον τρόπο, τα ιστορικά έθνη υπερασπίζουν με σθένος τον εαυτό τους μπροστά στον κίνδυνο να γερμανοποιηθούν, έτσι ώστε από το 16ο αιώνα, η Αυστριακή Μοναρχία είχε πέντε επίσημες γλώσσες (λατινικά, γερμανικά, τσέχικα, ουγγαρέζικα, κροατικά). Βρισκόμαστε λοιπόν σ' ένα κλίμα διαφορετικό απ' ό,τι στη Δυτική Ευρώπη, όπου το Κράτος-Έθνος επιβάλλει, χωρίς πάρα πολλές δυσκολίες, μια δεσπόζουσα πολιτιστική παιδεία, γιατί ήταν παράδοση στην Ανατολική Ευρώπη, ο σεβασμός του γλωσσικού πλουραλισμού. Ο κλήρος, καθολικός ή διαμαρτυρόμενος, λέει το κήρυγμα στη γλώσσα των πιστών και τα μικρά σχολεία διδάσκουν τη γλώσσα του τόπου. Οι Εκκλησίες φρόντισαν πολύ για τη διατήρηση των εθνικών γλωσσών. Και η αριστοκρατία φαίνεται να μιλά πολλές γλώσσες, χωρίς υπερβολική προσπάθεια, ίσως σε βάρος μιας πιο βαθιάς γνώσης μιας ή δυο γλωσσών. Η ίδια η δυναστεία δεν ζητά να γερμανοποιήσει κανένα, γιατί απλούστατα μιλά η ίδια τα λατινικά και προσποιείται πως περιφρονεί τα γερμανικά.

Digitized by 10uk1s

Εθνικισμός και προτεσταντισμός Αλλά αν ο ουμανισμός άνοιξε το δρόμο στους εθνικούς πολιτισμούς, ακολουθώντας το παράδειγμα της ουσίτικης παράδοσης του 15ου αιώνα, απελευθέρωσε επίσης όλες τις μνησικακίες που είχε συσσωρεύσει ο Μεσαίωνας κατά του παπικού συγκεντρωτισμού και της ρωμαϊκής φορολογίας. Ένας από τους πιο σοβαρούς λόγους που είχαν ο Λούθηρος και οι Γερμανοί για να κατακρίνουν την παπωσύνη ήταν η μεταφορά σημαντικών ποσών στην Αιώνια Πόλη που ξοδεύτηκαν για τον καλωπισμό της πρωτεύουσας του χριστιανικού κόσμου και τη συντήρηση χιλιάδων αργόσχολων. Αυτό το αντανακλαστικό ήταν τουλάχιστον εξίσου ξεκάθαρο στην Αγγλία και τη Σκανδιναβία. Τα έθνη που άρχισαν να δημιουργούνται δεν ανέχονταν την ξένη εξουσία, ούτε στον πνευματικό τομέα ούτε στον πολιτικό. Και πολλές φορές τονίστηκε πως το Κονκορδάτο της Μπολώνιας το 1516 μόλις που πρόλαβε τη γαλλική Μοναρχία και τη γαλλικανική Εκκλησία να μη διακόψουν τις σχέσεις τους με τη Ρώμη. Όσο μπορούσε να διορίζει τους επισκόπους και να διαθέτει τα εκκλησιαστικά ευεργετήματα, ο Φραγκίσκος Α' μπορούσε και ν' αποφύγει ένα σχίσμα ή τη μετάβαση στο Λουθηρανισμό. Θα μπορούσαμε να πολλαπλασιάσουμε τις περιπτώσεις πολιτιστικών ανταγωνισμών σε θρησκευτική και εθνική βάση. Στη Δυτική Ευρώπη, η αγγλοϊρλανδική σύγκρουση δεν θα πάψει να χειροτερεύει γιατί μεταξύ 1550 και 1600 η βασίλισσα Ελισάβετ ακολουθεί μια πολιτική αποικιοποίησης με τη βοήθεια του στρατού. Και η εξέγερση στις Κάτω Χώρες εκφράζει τη συνειδητοποίηση του ολλανδικού λαού μπροστά στην υπεροχή της Καστίλης, όπως άλλοτε η εξέγερση των Καστιλιάνων κομουνέρος ήταν η έκφραση μιας ουσιαστικής εχθρότητας κατά των Φλαμανδών συμβούλων του Κάρολου Ε'. Ακόμα και οι Ιταλοί δεν έπαψαν να ζητάνε την έξωση των βαρβάρων, δηλαδή των Γάλλων και των Ισπανών, είτε ήταν ο Ιούλιος Β' είτε ο Μακιαβέλι. Αλλά η μοίρα της Γερμανίας του Τάκιτου ξεπερνά κατά πολύ τον ενθουσιασμό των αρχαιομανών: στάθηκε το πρόσχημα για να εξαρθεί ο γερμανικός σωβινισμός πέρα από την καλή προαίρεση ενός Ρωμαίου πατρίκιου που είχε πέσει θύμα του μύθου του «καλού άγριου», δηλαδή του Γερμανού Βάρβαρου μ' ένα σωρό αρετές, σε αντίθεση με τον Ρωμαίο που τον βάραιναν όλες οι ασωτείες. Η εξέγερση του Λούθηρου χρησίμεψε λοιπόν για καταλύτης των αφανών ηθικών δυνάμεων και ξύπνησε στη Γερμανία όλες τις ξενόφοβες και αντιρωμαϊκές παλιές φαντασιώσεις. Το τμήμα που είχε επηρεαστεί λιγότερο ουσιαστικά από τη λατινική πολιτιστική παιδεία, η Γερμανία στα βόρεια του ποταμού Μάιν, θ' ακολουθήσει τον μεταρρυθμιστή ενώ οι παλιές ρωμαϊκές επαρχίες, που κηδεμόνευαν τις περισσότερες φορές πρίγκηπες-επίσκοποι, θα είναι πιο συγκρατημένες στις αντιδράσεις τους. Ο Κάρολος Ε' και οι Γερμανοί διαμαρτυρόμενοι Σ' όλη αυτή την υπόθεση, το πιο καταπληκτικό είναι ακόμα η εξαιρετική μετριοπάθεια του Κάρολου Ε' που αγγίζει τα όρια της παθητικότητας. Η Μεταρρύθμιση αφορούσε πρώτα τη Γερμανία και από το 1521 ως το 1530, ο Κάρολος Ε' που βρισκόταν στην Ισπανία για ν' αποκαταστήσει την τάξη, αφοσιώθηκε στις υποθέσεις της Ιταλίας και στον αγώνα με τη δυναστεία των Βαλουά. Ο Κάρολος Ε', σαν καλός ερασμιακός, σκέφτεται να ξεκαθαρίσει την υπόθεση συγκαλώντας μια γενική Σύνοδο, αλλά για κάτι τέτοιο πρέπει να είναι σύμφωνος και ο Πάπας που θέλει να την αποφύγει, γιατί μια Σύνοδος θα περιόριζε την εξουσία του. Ο Κάρολος Ε', μεταφέροντας το θρησκευτικό πρόβλημα στο πολιτικό πεδίο, βρέθηκε μπροστά σε μια οργανωμένη παράταξη. Οι διαμαρτυρόμενοι ηγεμόνες, επιθυμώντας να διατηρήσουν τις γερμανικές ελευθερίες, οργανώθηκαν στο Συνασπισμό της Σμαλκάνδης, τον Μάρτιο του 1531, αφού πέτυχαν την προστασία του Γάλλου βασιλιά. Φαινόμενο κεφαλαιώδες στην ευρωπαϊκή ιστορία: Οι Γερμανοί πρίγκηπες συμμαχούν με ξένους ηγεμόνες για ν' αντικρούσουν τους Αψβούργους και ο Digitized by 10uk1s

Γάλλος βασιλιάς βρήκε μέσα στην Αυτοκρατορία φυσικούς συμμάχους κατά της δυναστείας της Αυστρίας· ο πολιτικός ρεαλισμός ούτε που θα λάβει υπόψη του τις θρησκευτικές διαφορές και ο πολύ χριστιανός βασιλιάς, πρωτότοκος γιος της Εκκλησίας, θα συμμαχήσει ανενδοίαστα με τους αιρετικούς (όπως θα συμμαχήσει και με το Σουλτάνο «εχθρό της χριστιανοσύνης» και φόβητρο αυτών των ιδίων των Γερμανών πριγκήπων). Το 1546 ο Κάρολος Ε' αποφάσισε να προσφύγει στα όπλα. Ο αυτοκράτορας συνενώθηκε με τον Μαυρίκιο της Σαξονίας και κατέληξε στις όχθες του Έλβα, στις 26 Απριλίου 1547, στη μεγάλη νίκη του Μύλμπεργκ. Αιχμαλώτισε τον Εκλέκτορα της Σαξονίας και ύστερα από λίγες μέρες παραδόθηκε ο λανδγράβος της Έσσης. Ο συνασπισμός της Σμαλκάνδης έδειχνε να έχει συντριβεί, ενώ ο Φερδινάνδος Α' νικούσε τους Τσέχους ευγενείς που είχαν ξεσηκωθεί. Αλλά ήταν μια νίκη πιο πολύ θεαματική παρά πραγματική. Από τη μια, ο Αυτοκράτορας δεν μπορούσε να συμφωνήσει με τον Πάπα Παύλο Γ' που μετέφερε τη Σύνοδο στη Μπολώνια. Από την άλλη, πίστεψε πως είναι αρκετά δυνατός για να ρυθμίσει το θρησκευτικό πρόβλημα με μια επίδειξη εξουσίας, αφού είχε δείξει τόση υπομονή. Μια Δίαιτα που συγκλήθηκε στο Άουγκσμπουργκ, το 1548, υιοθέτησε το Interim (προσωρινό) που αποκαθιστούσε παντού τον καθολικισμό παραχωρώντας όμως στους Λουθηριανούς τη θεία μετάληψη με άρτο και οίνο και το γάμο των παπάδων· ήταν ένα μέτρο προσωρινό αναμένοντας να τελειώσουν οι εργασίες της Συνόδου. Πολλοί Διαμαρτυρόμενοι πρίγκηπες δέχτηκαν αυτή τη λύση και για μερικά χρόνια ο Κάρολος Ε' έδειχνε να είναι ο κύριος της Γερμανίας. Αλλά φαίνεται πως δεν γνώριζε καλά τους Γερμανούς πρίγκηπες που δεν ξεχνούσαν την αυτονομία τους, και ιδιαίτερα το νέο Εκλέκτορα της Σαξονίας, τον Μαυρίκιο, που πρόδωσε τον Αυτοκράτορα το 1552, μπήκε επικεφαλής στρατού και βάδισε για το Ίννσμπρουκ όπου έμενε ο Κάρολος Ε'. Αυτός, χωρίς χρήματα και στρατό, ξέφυγε στην Αυστρία και άφησε τον Φερδινάνδο να διαπραγματευτεί με τους διαμαρτυρομένους, ενώ ο ίδιος συγκέντρωνε στρατό για να ανακαταλάβει το Μετς. Γιατί όλη αυτή η υπόθεση ήταν μια σκευωρία ανάμεσα στον Ερρίκο Β' και τους Διαμαρτυρόμενους πρίγκηπες και που είχε ετοιμαστεί στο Σαμπόρ. Οι πρίγκηπες επέτρεψαν στο Γάλλο βασιλιά να καταλάβει τις επισκοπικές πόλεις Μετς, Τουλ, και Βερντέν, με αντίτιμο μια οικονομική βοήθεια. Ο Ερρίκος Β' κατέλαβε αυτά τα «ενέχυρα» από την άνοιξη του 1552. Το φθινόπωρο, το Μετς που υπεράσπισε καλά ο δούκας ντε Γκιζ αντιστάθηκε νικηφόρα στους Αυτοκρατορικούς και ο Κάρολος Ε' αναγκάστηκε να λύσει την πολιορκία. Φαίνεται πως αυτή η αποτυχία έπαιξε καθοριστικό ρόλο και πως τότε αποφάσισε να παραιτηθεί και να μοιραστούν τις ευθύνες ο γιος του Φίλιππος και ο αδελφός του Φερδινάνδος. Η ειρήνη του Άουγκσμπουργκ Ο Φερδινάνδος διαπραγματεύθηκε και υπόγραψε τη συμβιβαστική συμφωνία του Άουγκσμπουργκ το 1555, που επικύρωνε την αποτυχία της θρησκευτικής πολιτικής του Κάρολου Ε' και έδειχνε το θρίαμβο του λουθηρανισμού. Πράγματι, οι εκκλησίες της Ομολογίας του Άουγκσμπουργκ αναγνωρίζονται επίσημα, με την εξαίρεση όποιας άλλης διαμαρτυρόμενης ονομασίας (μεταρρυθμιστικής και ακόμα περισσότερο αναβαπτιστικής ή ενωτικής). Σε κάθε Κράτος ο ηγεμόνας διαλέγει το θρήσκευμά του, κι αυτό νομιμοποιεί μια ισχύουσα κατάσταση, και ο λαός του τον ακολουθεί υποχρεωτικά· οι οπαδοί άλλου θρησκεύματος έχουν το δικαίωμα να μεταναστεύσουν. Αναγνωρίζονται επίσης οι δημοσιοποιήσεις της εκκλησιαστικής περιουσίας που έγιναν πριν από το 1552. Αυτή η ειρήνη καθορίζει την τελειωτική κατανομή ανάμεσα στα δύο θρησκεύματα: η Ρηνανία και η Βαυαρία παραμένουν καθολικές (με την εξαίρεση του Παλατινάτου), ο Βορράς είναι διαμαρτυρόμενος, με την εξαίρεση της επισκοπής του Μύνστερ, και στη Φραγκονία οι επισκοπές του Βούρτσμπουργκ και της Βαμβέργης μένουν πιστές στη ρωμαϊκή Εκκλησία· γενικά, η ρωμαϊκή limes (μεθόριος) ορίζει τα σύνορα, και οι άλλοτε ρωμαϊκές περιοχές μένουν πιστές στον καθολικισμό. Όσο για τις κληρονομικές χώρες παραμένουν στη πλειοψηφία τους διαμαρτυρόμενες, Digitized by 10uk1s

παρόλο που ο ηγεμόνας τους ήταν καθολικός. Η εξέγερση του Καλβίνου Η εξέγερση του Λούθηρου είχε ανοίξει πολύ νωρίς το δρόμο σ' άλλα ετερόδοξα κινήματα, αλλά το πιο σημαντικό ήταν αυτό που φάνηκε στους κόλπους του Πανεπιστημίου του Παρισιού και αναπτύχθηκε στους γαλλόφωνους κύκλους του βασιλείου της Ελβετίας και των Κάτω Χωρών: ο μεταρρυθμισμένος προτεσταντισμός του Καλβίνου. Όπως κι ο Μαρτίνος Λούθηρος, ο Καλβίνος προοριζόταν να υπηρετήσει την Εκκλησία. Γεννήθηκε στο Νουαγιόν της Πικαρδίας το 1509, γιος ενός διαχειριστή του καθεδρικού ναού· στα είκοσί του είχε αναλάβει ο ίδιος δυο εκκλησιαστικά προσοδοφόρα αξιώματα. Στο 1523, πήγε στο Κολλέγιο Μονταιγκύ του Παρισιού ύστερα σπούδασε νομικά στην Ορλεάνη και την Μπουρζ. Συνάντησε τον Γερμανό λουθηριανό Βολμάρ, που του έμαθε ελληνικά και εβραϊκά. Όταν ξαναγύρισε στο Παρίσι το 1531, επηρεάστηκε από τις ιδέες της Μεταρρύθμισης και εγκατέλειψε τα αξιώματά του. Δημοσίευσε το έργο του Σενέκα De Clementia (Περί επιεικείας) αλλά επειδή είχε πολύ στενές σχέσεις με τους λουθηριανούς κύκλους του Παρισιού, προτίμησε να αυτοεξοριστεί όταν εκδηλώθηκε η υπόθεση των «Τοιχοκολλήσεων», τον Οκτώβριο του 1534 (ένας υβριστικός λίβελλος) θυροκολλήθηκε στο δωμάτιο του βασιλιά και αυτή η πρόκληση κατέληξε στην αντίδραση του ηγεμόνα που ως τότε έβλεπε με καλό μάτι τις νέες ιδέες). Ο Καλβίνος κατέφυγε στη Βασιλεία όπου δημοσίευσε τη λατινική έκδοση της Χριστιανικής Διδασκαλίας· ύστερα επειδή του το ζήτησε ο Γουλιέλμος Φαρέλ, εγκαταστάθηκε στη Γενεύη, σαν καθηγητής Θεολογίας. Εκεί δημοσίευσε τη Μικρή κατήχηση, αλλά αναγκάστηκε κυρίως να αγωνιστεί κατά των τοπικών αρχών της μικρής αυτής εμπορικής δημοκρατίας. Για να καταπολεμήσει τα πάρα πολύ ελεύθερα ήθη των κατοίκων της Γενεύης, έγραψε μια Ομολογία Πίστεως, ένα δυνατό έργο περί πειθαρχίας που του στοίχισε την εχθρότητα των προκρίτων και μια νέα εξορία, τον καιρό μάλιστα που δημοσίευσε μια γαλλική μορφή της Χριστιανικής Διδασκαλίας (1538). Ύστερα από μια τριετή παραμονή στο Στρασβούργο, όπου φρόντιζε την κοινότητα των Γάλλων προσφύγων και έριξε τις βάσεις της μεταρρυθμιστικής λειτουργίας, του ζήτησαν να γυρίσει στη Γενεύη όπου θα έμενε για πάντα. Είκοσι τρία ολόκληρα χρόνια (1541-1564) αγωνίστηκε, με την υποστήριξη του Συνεδρίου των διαμαρτυρομένων, να ελέγχει την πόλη και να τη μετατρέψει σε οχυρό της Μεταρρύθμισης. Δεν ήταν εύκολο να κερδίσει τη μάχη αυτή, γιατί είχε να παλέψει με την αντίθεση του λαού και των πατρικίων και μάλιστα με το αντιτριαδικό ρεύμα. Επέδειξε μεγάλη αδιαλλαξία και ξέρουμε πως έβαλε να κάψουν τον Μισέλ Σερβέ, ύστερα από μια παρωδία δίκης, αντάξια της Ιερής Εξέτασης. Ωστόσο η Γενεύη, μεγάλο εμπορικό κέντρο, σ' επαφή με τη Λυών και την Ιταλία, έγινε σιγά-σιγά ένα καταφύγιο για τους Γάλλους διαμαρτυρόμενους και μια πνευματική μητρόπολη μ' ευρωπαϊκή ακτινοβολία, κάτι ανάλογο με τη Βιττεμβέργη για τη προηγούμενη γενιά. Το 1559, ο μάγιστρος ίδρυσε μια Ακαδημία που είχε για αποστολή να καταρτίζει πάστορες και νομομαθείς. Η θεωρία του Καλβίνου Πηγάζει από την Αγία Γραφή. Ο Καλβίνος δεν λέει τίποτα που να μη βασίζεται σ' ένα κείμενο της Βίβλου, γιατί είναι η μόνη αρχή που παραδέχεται. Είναι βασικά μια θεοκεντρική θεωρία, αλλά πολύ απαισιόδοξη: το προπατορικό αμάρτημα χώρισε τον άνθρωπο από το Θεό και ο άνθρωπος δεν έχει πια τη θέληση να κάνει το καλό. Γι' αυτό το λόγο, ο ίδιος ο Θεός έρχεται να λυτρώσει τον άνθρωπο από τη δουλεία του. Σ' αυτό το σημείο ο Καλβίνος τοποθετείται μέσα στην παράδοση του Απόστολου Παύλου και του Αγίου Αυγουστίνου. Επιμένει στη Θεία χάρη και σαν τον Λούθηρο αρνείται στα έργα όποια αποτελεσματικότητα. Αλλά η ίδια η πίστη είναι δώρο του Θεού και αυτή η βεβαιότητα για τη θεία πρωτοβουλία οδηγεί στον προορισμό των εκλεκτών που πήρε στη σκέψη του Καλβίνου μια θέση, όλο και πιο μεγάλη, διαφορετικά από τον Λούθηρο που πιστεύει στην ελεύθερη βούληση και στη θέληση του ανθρώπου να σώσει την ψυχή του. Για τον Καλβίνο, είναι ο Digitized by 10uk1s

Θεός που αποφασίζει για πάντα, αν θα δώσει ή θα αρνηθεί τη χάρη Του. Ενώ δεν υπάρχει στην κατήχηση του 1542 και μόλις αναφέρεται στη πρώτη έκδοση της Χριστιανικής Διδασκαλίας η θεωρία του προορισμού πιάνει τέσσερα κεφάλαια στην τελευταία έκδοση. Σ' αυτό το στάδιο, ο Καλβίνος τοποθετεί την άφεση των αμαρτιών, τη συμφιλίωση, τη δικαίωση και την καθαγίαση μέσα σε μια υπέρτατη απόφαση του Θεού. Αυτή η βεβαιότητα δίνει στον πιστό μια μεγάλη δύναμη και οδηγεί στην καλβινιστική αισιοδοξία: το μόνο πρόβλημα είναι να είσαι βέβαιος πως προορίζεσαι να λυτρωθείς. Η θεωρία του για τη Θεία Μετάληψη είναι πρωτότυπη. Τοποθετείται ακριβώς ανάμεσα στους αντιμυσταγωγικούς και τη λουθηριανή ορθοδοξία. Ο Καλβίνος τονίζει την παρουσία του Χριστού μέσα στη θεία Μετάληψη, τη μέθεξη στο σώμα και το αίμα του Κυρίου που εξυμνεί η ενέργεια του Αγίου Πνεύματος. Είναι μια πνευματική παρουσία, ενώ ο Λούθηρος παραδέχεται ακόμα την πραγματική παρουσία. Η εκκλησιολογία του Καλβίνου είναι επίσης πρωτότυπη: είναι μια πρεσβυτεριανή οργάνωση και στην αρχή της, δημοκρατική. Την εκκλησία διευθύνουν πράγματι συμβούλια από πάστορες και λαϊκούς, ανάμεσα στην ενορία και το εθνικό επίπεδο. Οι ανώτεροι λειτουργοί διάλεγαν ανάμεσά τους ή όριζαν τους συμβούλους. Ίσως αυτό να ήταν η πιο επαναστατική όψη του καλβινισμού, που μ' αυτό τον τρόπο αφαιρούσε τη διακυβέρνηση της Εκκλησίας από τους ηγεμόνες για να τη δώσει στο λαό· γι' αυτό και προκάλεσε π.χ. τη δυσπιστία της αγγλικής μοναρχίας απέναντί του. Οι Εκκλησίες της Μεταρρύθμισης Ωστόσο, μετά το θάνατο του Καλβίνου (1564), η διάδοση του καλβινισμού ήταν τρομερά γρήγορη. Έφτασε στη Γαλλία, στις βόρειες Κάτω Χώρες, την Σκωτία, την Ουγγαρία, την Τρανσυλβανία, και πέρα από την Αγγλία μεταφυτεύτηκε στη Βόρεια Αμερική. Ο Καλβίνος είχε διαμορφώσει έναν προτεσταντισμό στα μέτρα της μη γερμανικής Ευρώπης. Στη Γαλλία, η μεταρρυθμιστική θεωρία έπιασε κυρίως στις πόλεις, ανάμεσα στους αστούς, τους βιοτέχνες, τους ιερωμένους, τους λογίους. Αλλά τίποτα δεν θα ήταν δυνατό χωρίς τον προσηλυτισμό πολλών μικρών ευγενών που βοήθησαν τον προτεσταντισμό να γίνει μια πολιτική δύναμη το 1560 περίπου, θέτοντας έτσι το πρόβλημα της ενότητας του βασιλείου. Από το 1550 ήδη, η Μεταρρύθμιση είχε διαδοθεί σ' όλο το βασίλειο και το 1561 υπάρχουν πάνω από 670 δικές της εκκλησίες. Η πρώτη εθνική Σύνοδος έγινε στο Παρίσι το 1559 και υιοθέτησε την Ομολογία Πίστεως της Rochelle. Η καταστολή που οργάνωσε ο Ερρίκος Β' δεν μπόρεσε να παρεμποδίσει την επέκταση του καλβινισμού και οδήγησε το βασίλειο στους θρησκευτικούς πολέμους. Στη Γερμανία ο καλβινισμός άρχισε σιγά-σιγά ν' ανταγωνίζεται το λουθηρανισμό και χωρίς νομική κατοχύρωση απλώθηκε σε μερικά πριγκηπάτα του Ρήνου (Παλατινάτο) προκαλώντας την αντίδραση της λουθηριανής ορθοδοξίας. Στη Σκωτία ο καλβινισμός έγινε από το 1560 και μετά, η έκφραση του πατριωτισμού. Ο Τζων Νοξ, πρώην παπάς που τον έστειλαν στις γαλέρες στη Γαλλία και κατέφυγε στη Γενεύη, ξαναγύρισε στην πατρίδα του για να κηρύξει τον αντιμοναρχικό πρεσβυτεριανισμό που υιοθέτησε το Κοινοβούλιο της Σκωτίας το 1560. Από το 1550 ήδη είχαν συμφωνήσει όλοι οι Σκωτσεζοι μεταρρυθμιστές να υπερασπίσουν τη θρησκεία τους και την εθνική τους ανεξαρτησία. Ο Νοξ άσκησε μια απόλυτη ηθική εξουσία ως το θάνατό του και καταπολέμησε την αντιβασίλισσα Μαρία ντε Γκιζ και αργότερα τη βασίλισσα Μαρία Στιούαρτ και το γιο της Ιάκωβο ΣΤ', κατοπινό βασιλιά της Αγγλίας. Στην Ουγγαρία, η ηγεμονία της λουθηριανής Μεταρρύθμισης κλονίστηκε στην αρχή από μερικούς μαθητές του Ζβίγκλιου, αργότερα (από τη δεκαετία του 1540) από την καλβινιστική Μεταρρύθμιση, Digitized by 10uk1s

που έγινε, μέσα σε είκοσι χρόνια, η θρησκεία όλων σχεδόν των Ούγγρων. Ο καλβινισμός, πιο ριζοσπαστικός από τον λουθηρανισμό, τόσο στο θεωρητικό τομέα όσο και στον κοινωνικό, κέρδισε πρώτα τους πλούσιους χωρικούς των μικρών πόλεων που αντιστέκονταν στους μεγάλους γαιοκτήμονες. Ο πρεσβυτεριανικός προσανατολισμός του καλβινισμού επέτρεπε, ιδιαίτερα, ν' αποδεσμεύεται η διοίκηση της Εκκλησίας από την απόλυτη εξουσία των αρχόντων αν και τους αμφισβητούσε, ο καλβινισμός δεν ήταν ωστόσο επαναστατικός αφού δεν αποσκοπούσε να ανατρέψει το χωροδεσποτικό καθεστώς. Κι επειδή οι ιεροκήρυκες δίδασκαν πως οι μεγάλοι άπληστοι άρχοντες, όπως και οι ηγεμόνες, αν έδειχναν μεταμέλεια κι αποστρέφονταν την αμαρτία, θα μπορούσαν να συχωρεθούν από το Θεό, οι ευγενείς υιοθέτησαν τις καλβινιστικές θεωρίες. Από το 1560 και μετά, η μετριοπαθής τάση, που αντιπροσώπευε ο νεαρός επίσκοπος του Ντεμπρεσέν, Πέτρος Juhasz, άρχισε να επιβάλλεται στη ριζοσπαστική τάση που αντιπροσώπευαν οι ιεροκήρυκες των μικρών πόλεων. Ο Juhasz έφτασε στο σημείο να υπερασπίζεται ανοικτά το κοινωνικό κατεστημένο και δίδασκε την υπακοή στους ηγεμόνες, συστήνοντας να καταβάλλεται ο φόρος και η δεκάτη (το δέκατο της συγκομιδής). Η Σύνοδος του 1567, στο Ντέμπρεσεν, υιοθέτησε τη δεύτερη Ελβετική Ομολογία, σημείο αφετηρίας μιας ενωμένης μεταρρυθμιστικής Εκκλησίας στην Ουγγαρία. Όλες οι τάσεις συμμάχησαν κατά του κοινού εχθρού, οι αντιτριαδικοί ή σοσιανιστές που ζούσαν στην Τρανσυλβανία και είχαν πάρει με το μέρος τους τον ηγεμόνα, μερικές μεγάλες οικογένειες και οι πρόκριτοι των πόλεων. Με τον Δαβίδ, εφημέριο του ηγεμόνα Ιωάννη-Σιγισμούνδου δεν παραδέχονταν τη θεότητα του Χριστού, την αθανασία της ψυχής, απορρίπτοντας γιορτές και ιερά μυστήρια. Καταδιωγμένοι από το νέο ηγεμόνα της Τρανσυλβανίας, τον καθολικό Στέφανο Μπατόρι, οι περισσότεροι ενωτικοί προσχωρούσαν στη μεταρρυθμιστική Εκκλησία ενώ μερικοί μετανάστευαν στην Πολωνία. Το 1580 περίπου η κατάσταση είχε κατασταλάξει: 50% των Ούγγρων ήταν μεταρρυθμιστές, 25% ανήκαν στην Ομολογία του Άουγκσμπουργκ (Γερμανοί της Τρανσυλβανίας και Άνω Ουγγαρίας και Σλοβάκοι) και 25% ήταν ενωτικοί, καθολικοί και ορθόδοξοι. Οι βαθύτεροι λόγοι της επιτυχίας του καλβινισμού εδώ δεν είναι πάντα ξεκάθαροι, όταν μάλιστα πρόκειται για μια μορφή πολύ μετριασμένη της θεωρίας του Καλβίνου όπως προσαρμόστηκε στις πολιτικές και κοινωνικές συνθήκες της Ουγγαρίας. Μήπως πρόκειται για μια βαθύτερη αρμονία ανάμεσα στην ουγγρική θρησκευτικότητα και την καλβινίστικη λιτότητα; Μήπως πρόκειται για μια εθνική αντίδραση, αντι-γερμανική και κατά των Αψβούργων συνάμα; Η συζήτηση δεν έχει κλείσει. Πάντως η μεταρρυθμιστική Εκκλησία που ελέγχουν οι πάστορές της και οι ευγενείς, αποτελούσε μια εξέχουσα δύναμη μέσα στην ουγγρική πολιτική ζωή: οι καλβινιστές στάθηκαν πράγματι οι φανατικοί υπερασπιστές της γλώσσας, της παιδείας και της εθνικής ανεξαρτησίας. Οι Αναβαπτιστές Η ανατολική Ευρώπη ήταν το καταφύγιο των «Αναβαπτιστών» και γενικά των οπαδών μιας ριζοσπαστικής μεταρρύθμισης που απεχθάνονταν εξίσου οι ρωμαιοκαθολικοί, οι λουθηριανοί και οι μεταρρυθμιστές. Το 1535 οι Αναβαπτιστές που κατέφυγαν στο Μύνστερ πολιορκήθηκαν και αποδεκατίστηκαν από τα στρατεύματα του καθολικού επίσκοπου. Όσοι επέζησαν σκόρπισαν και κατέφυγαν στην Ουγγαρία και την Τρανσυλβανία. Για μερικά χρόνια ο σοσιανισμός κέρδισε την ουγγρική αριστοκρατία και αναγνωρίστηκε μάλιστα σαν μια από τις επίσημες θρησκείες της Τρανσυλβανίας. Είναι αλήθεια πως ο ενωτισμός δεν είχε πια καμιά σχέση με το Χριστιανισμό και θύμιζε αρκετά έναν ορθολογισμό με θεϊστική τάση. Όταν πέθανε ο ηγεμόνας Ιωάννης-Σιγισμούνδος Ζαπόλυα, ο ενωτισμός έχασε τον προστάτη του και πολλοί πάστορες κατέφυγαν στην Πολωνία, όπου τους δέχτηκαν καλά οι μεγάλοι Πολωνοί άρχοντες, έτσι ώστε στα τέλη του 16ου αιώνα, η ανατολική Ευρώπη ήταν η μόνη που γνώρισε την ανοχή στον τομέα των θρησκευμάτων. Μερικοί πήγαν στη Δυτική Ευρώπη, εγκαταστάθηκαν στην Ολλανδία, όπου δημιούργησαν τη μενονίτικη αίρεση. Αυτοί οι Αναβαπτιστές είχαν εγκαταλείψει το χιλιαστικό ριζοσπαστισμό που ήταν η πρωτοτυπία του Θωμά Μούντζερ και των άμεσων μαθητών του. Πολύ φιλήσυχοι, οι μενονίτες δεν ζητούσαν τίποτ' άλλο παρά να ζουν ειρηνικά κι ο πιο διάσημος απ' αυτούς δεν είναι άλλος παρά ο ζωγράφος Ρέμπραντ. Digitized by 10uk1s

Η αγγλικανική μεταρρύθμιση Πολύ πιο περίπλοκη, έγινε σε δυο στάδια: ένα σχισματικό κίνημα στενά ελεγχόμενο από τον Ερρίκο Η', και ύστερα η μετάβαση στον καλβινισμό όσο βασίλευε ο Εδουάρδος ΣΤ, σταθεροποιήθηκε από το 1560 και μετά, με τη βασίλισσα Ελισάβετ. Από το Μεσαίωνα ήδη είχε τεθεί το πρόβλημα μιας σχετικής αυτονομίας της Αγγλικής Εκκλησίας, σε σχέση με τη Ρώμη. Στον 14ο αιώνα, ο Τζων Ουίκλιφ, ένας από τους Δασκάλους του Ιωάννη Ούσιου, είχε ζητήσει να μεταφραστεί η Βίβλος στ' αγγλικά. Ένας κάποιος αντικληρικαλισμός είχε αναπτυχθεί με στόχο του τα υπερβολικά πλούτη των μοναχών και την παπική φορολογία. Τον Έρασμο και το Θωμά Μώρο τους είχαν δεχτεί καλά· με δυο λόγια η φωτισμένη κοινή γνώμη ποθούσε μεταρρυθμίσεις. Αλλά είναι το πρόβλημα του βασιλικού διαζύγιου που θ' ανάψει τη φωτιά. Ο Ερρίκος Η' είχε παντρευτεί την Αικατερίνη της Αραγωνίας που δεν του έδωσε παρά μια κόρη, τη Μαρία, την κατοπινή βασίλισσα Μαρία Τυδώρ· αλλά ο Ερρίκος Η' ήθελε, για λόγους δυναστικής συνέχειας, έναν ή περισσότερους αρσενικούς διαδόχους. Η Αικατερίνη αρνήθηκε να χωρίσει, κι' αυτό έφερε σε διάσταση τον Ερρίκο Η' με τον ανεψιό του Κάρολο Ε'. Αλλά ο Πάπας Κλήμης Ζ', αν και διαλλακτικός πότε-πότε, αρνήθηκε το διαζύγιο το 1529. Ο Ερρίκος Η' δίστασε αρκετά, ύστερα αποφάσισε να διακόψει τις σχέσεις το 1531, έχοντας την υποστήριξη των αγγλικών Πανεπιστημίων και του Κοινοβουλίου. Σαν απάντηση στον αφορισμό του Πάπα, ο βασιλιάς έβαλε να ψηφίσουν, τον Νοέμβριο του 1534, την Πράξη των Πρωτείων: ο Ερρίκος γινόταν ανώτατος αρχηγός της Εκκλησίας στην Αγγλία και ιδιοποιήθηκε κάθε εξουσία σε θέματα πειθαρχίας. Έτσι ο βασιλιάς γινόταν με το παραπάνω σχισματικός. Αν επέτρεψε να μεταφραστεί η Βίβλος στα αγγλικά, παρέμενε πιστός στο καθολικό δόγμα, αυτός που είχε γράψει παλαιότερα μια αναίρεση του Λούθηρου και αποκτήσει από τον Πάπα τον τίτλο του Προστάτη της Πίστεως (Defenson fidei) που φέρουν ως σήμερα οι απόγονοί του. Παρ' όλα αυτά δημοσιοποίησε την περιουσία των μοναστηριών, ενώ έστελνε τους λουθηριανούς στο ικρίωμα. Η Πράξη των έξι άρθρων του 1539 διατηρεί τα επτά μυστήρια, τη λειτουργία, την αγαμία του κλήρου, και το King's Book που δημοσιεύτηκε το 1543 επαναλαμβάνει με πιο πολλές ακόμα λεπτομέρειες την ουσία της καθολικής θεωρίας. Ο Ερρίκος Η' υλοποίησε με την ευκαιρία του διαζυγίου του, ό,τι προσπάθησαν και οι Γάλλοι βασιλιάδες να κάνουν. Ο αγγλικανισμός δεν είναι λοιπόν παρά ένας ριζοσπαστικός γαλλικανισμός δηλαδή ένας αντιρωμαιοκαθολικισμός, θεμελιωμένος στην εθνική ανεξαρτησία, κάτω από τη μοναδική εξουσία του Κράτους. Στο μεταξύ αρχίζουν να εκδηλώνονται μερικές ριζοσπαστικές τάσεις. Ο αρχιεπίσκοπος της Καντερβουρίας, Θωμάς Κράνμερ γοητεύεται από τις λουθηριανές ιδέες. Επηρεάζει μάλιστα πάρα πολύ τον νεαρό Εδουάρδο ΣΤ' (1547-1553). Φέρνει στην Αγγλία από το Στρασβούργο τον μεταρρυθμιστή Μαρτίνο Βούκερα που διδάσκει στο Καίημπριτζ. Αρχίζει ν' αλληλογραφεί με τον Καλβίνο και θα γίνει ο πρωτεργάτης της προτεσταντικής μεταρρύθμισης στην Αγγλία. Με πρωτοβουλία του Κράνμερ, τα έξι άρθρα του 1539 καταργούνταν και στη θέση τους έχουμε μια νέα ομολογία πίστης. Τα σαράντα δύο άρθρα του 1553, που εμπνέονται από τον προτεσταντισμό. Δεν διατηρεί παρά τα δύο μυστήρια, τη βάπτιση και τη Θεία Μετάληψη και αποκλείει τη μετουσίωση. Απαγορεύεται η λατρεία των εικόνων, καταργείται η Αγία Τράπεζα, επιτρέπεται ο γάμος των κληρικών. Δυο πράξεις ομοιομορφίας επιβάλλουν το Common Prayer Book (Κοινό βιβλίο προσευχής) που είναι ουσιαστικά έργο του Κράνμερ, η μεσαιωνική έννοια της θείας ευχαριστίας εξαφανίζεται, η θεία μετάληψη περιλαμβάνει άρτο και οίνο. Το έργο του Κράνμερ γενικά το δέχτηκαν καλά στην Αγγλία, εκτός από λίγους επισκόπους. Η βασιλεία της Μαρίας Τυδώρ, συζύγου του Φιλίπου Β' της Ισπανίας, ήταν για πέντε χρόνια (1553-1558) μια βάναυση επιστροφή στον καθολικισμό. Οι συνήθειες και τα παλαιά δόγματα αποκαταστάθηκαν ξανά, πολλοί επίσκοποι και πάρα πολλοί παπάδες ανακλήθηκαν. Σε λίγο καιρό οι πρωτεργάτες της Μεταρρύθμισης και ο ίδιος ο Κράνμερ οδηγήθηκαν στο ικρίωμα. Η βασιλεία της Digitized by 10uk1s

«Ματοβαμμένης Μαρίας» είχε 300 περίπου θύματα που καταδικάστηκαν σαν αιρετικοί. Αλλ' αυτό το βίαιο διάλειμμα δεν κράτησε πολύ, γιατί η άνοδος στο θρόνο της Ελισάβετ, κόρης της Άννας Μπόλεϋν και του Ερρίκου Η', έφερε πάλι στο θρόνο μια βασίλισσα που ευνόησε τον προτεσταντισμό. Η Επίσημη Εκκλησία Η θέση της Ελισάβετ ήταν πολύ λεπτή. Εκτός που της αμφισβητούσαν τη νομιμότητά της οι καθολικές δυνάμεις, είχε ν' αντιμετωπίσει μια χώρα που μάλλον ευνοούσε τη Μεταρρύθμιση κι έβλεπε εχθρικά τη Ρώμη, αλλά που είχε τραυματιστεί από τις βάναυσες αλλαγές. Εκτός απ' αυτά, οι επίσκοποι, που διορίστηκαν από το 1533 και μετά, ήταν καθολικοί, όπως και η αριστοκρατία στα βορεινά της Αγγλίας. Και το προτεστάντικο στοιχείο έβγαινε ενισχυμένο από την πάλη αυτή, αφού μάλιστα ο καλβινισμός μόλις είχε επιβληθεί στη Σκωτία. Αλλά απεχθανόταν εξίσου τον πρεσβυτεριανό προτεσταντισμό, όσο και την υποταγή στη Ρώμη· έπρεπε να βρεθεί ένας συμβιβασμός, παρόμοιος μ' εκείνον που είχε επιβάλει ο πατέρας της. Γι' αυτό και η via media (μέση οδός) τόσο πρωτότυπη για τον αγγλικανισμό, οφείλει πολλά στην Ελισάβετ, μαθήτρια του Κράνμερ. Από την αρχή ήδη της βασιλείας της, έριξε τις βάσεις της Επίσημης Εκκλησίας για να μπορέσει καλύτερα ν' αντισταθεί στα δύο αντιφατικά ρεύματα της θρησκευτικής και πολιτικής ζωής στη νεότερη Αγγλία, τον καθολικισμό και τον καλβινισμό (που σε λίγο θα λέγεται πουριτανισμός). Τον Απρίλιο του 1559 φρόντισε να ψηφίσει το Κοινοβούλιο μια νέα Πράξη των Πρωτείων που την χαρακτήριζε σαν ανώτατο Κυβερνήτη (governor και όχι πια head / κεφαλή) της Εκκλησίας. Την ίδια χρονιά μια νέα Πράξη ομοιομορφίας αποκαθιστούσε το Prayer Book του 1552. Ύστερα διόρισε διαμαρτυρόμενους επισκόπους, επειδή οι καθολικοί δεν δέχονταν να υποταχτούν στην πνευματική της εξουσία. Απέφυγε ωστόσο να καταδιώξει τους καθολικούς και υποχρέωσε μόνο τους υπηκόους της να εκκλησιάζονται στην ενορία τους κάθε Κυριακή. Τέλος, μια επισκοπική Σύνοδος που έγινε στο Λονδίνο, το 1563, υιοθέτησε τη Διακήρυξη των Τριάντα εννέα άρθρων που επαναλαμβάνει την Ομολογία Πίστεως του 1553. Αυτό το κείμενο έγινε ο καταστατικός θεωρητικός χάρτης της Εκκλησίας της Αγγλίας. Η Αγία Γραφή ανακηρύχτηκε σαν μοναδική αρχή σε θέματα πίστης· διατηρεί δυο μόνο ιερά μυστήρια: τη βάπτιση και τη Θεία Μετάληψη· η αγαμία του κλήρου καταργείται και η λατρεία πρέπει να τελείται στ' αγγλικά. Τα δυο βασικά βιβλία είναι η Βίβλος στη μορφή όπως λέγεται των επισκόπων του 1568, και το Prayer Book, με χαρακτήρα πιο λειτουργικό παρά θεωρητικό. Η αγγλικανική θεωρία Η πρωτοτυπία της αγγλικανικής Εκκλησίας βρίσκεται πράγματι λιγότερο στη δογματική (ένας μετριοπαθής καλβινισμός) απ' ό,τι στην πειθαρχία και το τελετουργικό. Ας ξαναδούμε τη διακήρυξη των 39 άρθρων. Σε θέματα αρχής, αν απορρίπτει την παράδοση, στρέφεται προς τους Πατέρες της Εκκλησίας για να φωτίσει την Αγία Γραφή. Αρνείται τον πελαγιανισμό, αναγνωρίζει το προπατορικό αμάρτημα, αλλά και την ελεύθερη βούληση. Σ' αυτό το θέμα οι Άγγλοι επίσκοποι του 1563 είναι πιο κοντά στους Πατέρες της Συνόδου της Τριδέντης απ' ό,τι οι θεολόγοι της Γενεύης. Αλλά είναι επίσης κοντά στον Λούθηρο, αφού παραδέχονταν τη δικαίωση μέσα από την πίστη και όχι τη δικαίωση μέσα από τα έργα. Αυτά δεν μπορούν να εξαλείψουν την αμαρτία και δεν είναι παρά μια ένδειξη της ζωντανής πίστης· το άρθρο 17 καταδικάζει χωρίς ενδοιασμούς, τη θεωρία του Προορισμού γιατί «ο διάβολος οδηγεί στην πιο επικίνδυνη απελπισία». Εξαίσια σύνεση των Αγγλικανών που προβλέπανε τις καταχρήσεις όπου θα οδηγούσε η θεωρία του Καλβίνου για τον προορισμό, αφού δεν θα την κατανοούσαν σωστά αρκετοί από τους πιστούς. Η ορατή Εκκλησία κηρύττει την πίστη και διανέμει τα άγια μυστήρια· η Εκκλησία της Ρώμης, όπως άλλοτε οι Εκκλησίες των Ιεροσολύμων, της Αλεξάνδρειας και της Αντιόχειας, είχε σφάλλει. Η Εκκλησία, ακολουθώντας την Αγία Γραφή, αποφασίζει σε θέματα τελετουργίας και πίστεως. Όσο για τις Συνόδους, δεν μπορούν να συνέρχονται παρά με τη συναίνεση των ηγεμόνων που μπορεί και να είχαν εξαπατηθεί. Το άρθρο 22 παίρνει θέση πάνω στο λεπτό θέμα του Καθαρτήριου: οι ρωμαϊκές θεωρίες σχετικά με το Digitized by 10uk1s

Καθαρτήριο, η συχώρεση, η λατρεία των εικόνων και των λειψάνων, η επίκληση των Αγίων είναι μάταια πράγματα, που επινοήθηκαν από θνητούς και δεν βασίζονταν πάνω στις αρχές της Γραφής και είναι μάλλον αντίθετα στο Λόγο του Θεού. Αποφασιστικά ακαθολική είναι η αντίληψη για τα ιερά μυστήρια. Στο άρθρο 25, οι πέντε άλλες τελετές (εκτός από τη βάπτιση και τη Θεία Μετάληψη) δεν μπορούν να λέγονται μυστήρια. Το άρθρο 28 είναι ιδιαίτερα σημαντικό, γιατί οι επίσκοποι παίρνουν θέση πάνω στο λεπτό θέμα της Θείας Μετάληψης. Καταδικάζουν τη μετουσίωση, αρνούνται την πραγματική παρουσία, εκτός παρά «μ' ένα τρόπο ουράνιο και πνευματικό». Είναι η αντίληψη του Βούκερα που θριαμβεύει τελικά, αλλά είναι και η άρνηση της απλής μνημόνευσης, όπως και για όσους απέκρουαν το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας και μερικούς καλβινιστές. Φυσικά, η κατεστημένη Εκκλησία καταδικάζει τη λατρεία της Θείας Κοινωνίας στην οποία η Σύνοδος της Τριδέντης δίνει την ίδια αυτή χρονιά, μια ιδιαίτερη αίγλη. Και αναγνωρίζει την Αγία Μετάληψη με άρτο και οίνο «που δεν επιτρέπεται ν' αρνούνται στους λαϊκούς». Η λειτουργία κάνει σημαντικές παραχωρήσεις στην παράδοση, χρησιμοποιώντας την εθνική γλώσσα. Πράγματι, το λειτουργικό άσμα ψαλμολογείται· είναι επίσης χαρακτηριστικό πως το κατεξοχήν αγγλικανικό κείμενο το Common Prayer Book έχει λειτουργικό και όχι θεωρητικό χαρακτήρα γιατί η θεωρία εκφράζεται εκεί μέσα ουσιαστικά μέσα από τη λειτουργία: lex orandi lex credendi... Ακολουθώντας τα λατινικά λειτουργικά κείμενα, τα περιόρισε, τα απλοποίησε, τα συνδύασε με στοιχεία από άλλες πηγές, ελληνικές ή προτεσταντικές της Ευρώπης, τα πλούτισε με πρωτότυπες προσθήκες και, μεταφράζοντάς τα στην κοινή γλώσσα, τα έφερε πιο κοντά στους πιστούς. Πρέπει να το δούμε αυτό το Βιβλίο, και μάλιστα να το δούμε να ζωντανεύει σε μια ακολουθία με ψαλμούς, σε κάποια μεσαιωνική καθεδρική εκκλησία ή στο παρεκκλήσι κάποιου κολλέγιου της Οξφόρδης, για να συλλάβουμε καλύτερα την ουσία αυτής της Εκκλησίας που κατάφερε να μεταρρυθμιστεί χωρίς ν' απομακρυνθεί από την παράδοση. Ο ιερουργός φορούσε πάντα το φαιλόνι, η Αγία Τράπεζα διατηρήθηκε, αλλά ήταν λίγο-πολύ στολισμένη και είχε τουλάχιστον ένα σταυρό και δύο λυχνοστάτες. Διατηρούσαν επίσης το εκκλησιαστικό όργανο και απαγορευόταν κάθε εικονοκλασία στις εκκλησίες, έτσι ώστε οι πουριτανοί (ή καλβινιστές) είχαν την αίσθηση πως βρίσκονται μέσα σε μια καθολική εκκλησία. Ο επισκοπαλισμός Αλλά η βασική διαφορά με τον καλβινισμό ήταν η διατήρηση του επισκοπάτου και του δικαιώματος της πατρωνείας. Η καθολική ιεραρχία είχε πράγματι διατηρηθεί. Τους επισκόπους διόριζε ο βασιλιάς, και μετά το σύνολο των ιερέων της μητρόπολης προχωρούσε σε μια τοπική εκλογή του βασιλικού υποψήφιου. Αυτόν τον διάλεγαν ανάμεσα στους μορφωμένους θεολόγους που είχε γενικά ένα πτυχίο της Οξφόρδης. Ο επίσκοπος έχει κυρίως μια εξουσία πειθαρχίας πάνω στους πάστορες και τους πιστούς - τα θεοκλητικά προβλήματα τ' αφήνουν μάλλον στους καθηγητές της Οξφόρδης. Οι επίσκοποι χειροτονούσαν τους αγγλικανούς παπάδες και τους διάκους. Δεν υπήρχε διαχωρισμός ανάμεσα στην κατεστημένη Εκκλησία και το Κράτος, αλλά το επισκοπάτο ήταν πάντα κάτω από την εξουσία της βασιλικής διακυβέρνησης και πιο ειδικά της Ανώτατης Επιτροπής, που αποτελούσε τμήμα του ιδιωτικού Συμβουλίου που επιτηρούσε την εκκλησιαστική ζωή. Αντίθετα πάλι, ο κατώτερος κλήρος δεν διορίζεται από τους επισκόπους που τον ελέγχουν απλούστατα με ποιμενικές επισκέψεις· το δικαίωμα της πατρωνείας διατηρήθηκε και ανήκει γενικά στον άρχοντα του χωριού που διορίζει τις περισσότερες φορές σαν πάστορα έναν από τους συγγενείς του, πτυχιούχο θεολογίας. Γι' αυτό το λόγο, το κοινωνικό γόητρο του κατώτερου κλήρου είναι περιορισμένο και οι πάστορες είναι κοινωνικά κατώτεροι από τους καθολικούς παπάδες. Τα εκκλησιαστικά δικαστήρια ελέγχουν την πειθαρχία και τιμωρούν τους λαϊκούς για ανήθικες ή ασεβείς πράξεις ή επειδή δεν πληρώνουν τη δεκάτη. Τέλος η επίσημη Εκκλησία ελέγχει τα Πανεπιστήμια και την πνευματική ζωή με τη λογοκρισία. Digitized by 10uk1s

Οι αντιστάσεις στην Επίσημη Εκκλησία Ωστόσο, το γεγονός πως η κατεστημένη Εκκλησία αντιπροσωπεύει μια μέση οδό δεν ικανοποιεί δυο πνευματικές δυνάμεις μέσα στη χώρα, την καθολική μειοψηφία και καλβινιστική μειονότητα (τους πουριτανούς) που όσο περνά ο καιρός αποκτούν μεγαλύτερη σημασία. Οι ρωμαιοκαθολικοί παραμένουν μια μειοψηφία σε στάση άμυνας που μετά το 1571 θα θεωρηθεί ύποπτη συμμαχίας με την Ισπανία και την «επονείδιστη» παπωσύνη. Οι μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες στη βορεινή Αγγλία παραμένουν πιστές στη ρωμαϊκή Εκκλησία, καθώς και οι Ιρλανδοί, ευγενείς και χωρικοί. Είναι οι απρόσδεκτοι. Οι καθολικοί ευγενείς ομότιμοι (20 λόρδοι στους 66 το 1580, ένας λόρδος στους 5 το 1641) ήταν τις περισσότερες φορές πρόσφατοι αριστοκράτες. Έπαιζαν έναν ουσιαστικό ρόλο στη διατήρηση του αγγλικού καθολικισμού στέλνοντας τα παιδιά τους να σπουδάσουν στη Λουβαίν στη Γαλλία ή στην Ιταλία, και κυρίως προστατεύοντας τους παράνομους καθολικούς ιεραπόστολους. Στους πύργους των λόρδων, οι Ιησουίτες ένιωθαν σχεδόν ασφαλείς· π.χ. ο λόρδος Streswbury τους δάνεισε ένα σπίτι για να εγκαταστήσουν μια σχολή δόκιμων μοναχών, η κόμησα Arundel είχε ένα κρυφό τυπογραφείο. Χρειαζόταν άλλωστε ένα κάποιο θάρρος για ν' αψηφήσουν την ξενόφοβη κοινή γνώμη, που έβλεπε τους παπικούς σαν κατασκόπους πληρωμένους από τον εχθρό, την Ισπανία. Και ο γάμος του Καρόλου Α' με την Ερριέτα της Γαλλίας, κόρη του Ερρίκου Δ' συνέβαλε να εξοργίσει την κοινή γνώμη κατά της Αυλής όπου, με συμβόλαιο, η βασίλισσα είχε το δικαίωμα να συντηρεί καθολικούς εφημέριους και να ασκεί τα θρησκευτικά της καθήκοντα. Οι πουριτανοί κυρίως θα κατηγορήσουν τον Laud και το βασιλιά πως θέλανε ν' αποκαταστήσουν τον καθολικισμό. Στην πραγματικότητα, κατηγορούσαν για τις προθέσεις τους και μόνο ευπειθείς υπηκόους και οι πουριτανοί ήταν πολύ πιο επικίνδυνοι για τη δυναστεία. Οι Πουριτανοί Αντιπροσώπευαν τη ριζοσπαστική τάση του αγγλικού προτεσταντισμού. Πολύ κοντά στον καλβινισμό, ήθελαν μια πρεσβυτεριανή δομή της Εκκλησίας, πίστευαν στην καλβινιστική θεωρία του Προορισμού, απαιτούσαν μια διοικητική μεταρρύθμιση της επίσημης Εκκλησίας, δηλαδή την κατάργηση των επισκόπων των εκκλησιαστικών συνελεύσεων, των εκκλησιαστικών δικαστηρίων και της Ανωτάτης Επιτροπής, οπότε θα έπαυε και η εξάρτηση από το Στέμμα. Υπήρχε ένα πρεσβυτεριανό ρεύμα στην Αγγλία γύρω στο 1590 που κατέπνιξε σκληρά η βασίλισσα Ελισάβετ. Παρ' όλα αυτά, το Καίημπριτζ παρέμεινε ένα οχυρό του πουριτανισμού και συνέχισε να καταρτίζει ιεροκήρυκες. Στρατολογούσαν επίσης τους πουριτανούς ανάμεσα στους σπουδαστές των νομικών Σχολών. Οι πουριτανοί κατέκριναν τη μαλθακότητα των αρχών στον αγώνα τους κατά του καθολικισμού. Αμέσως ήρθαν σε σύγκρουση με τον Ιάκωβο Α' ο οποίος, σαν βασιλιάς της Σκωτίας, αναγκάστηκε ν' ανέχεται τις εκδηλώσεις ανεξαρτησίας των πρεσβυτεριανών. Από το 1604 ήδη στη Διάσκεψη του Χάμπτον Κερτ, τους δήλωσε: «Αν είχαν διώξει τους επισκόπους και αν βρισκόσαστε στη θέση τους, ξέρω καλά τι θα γινότανε η προνομία μου». Τους έδωσε μόνο την άδεια να μελετήσουν ξανά την αγγλική μετάφραση της Βίβλου κι αυτό έδωσε το 1608, την επίσημη μορφή της Βίβλου, εξαιρετικό μνημείο της κλασικής λογοτεχνικής γλώσσας και ως σήμερα ακόμα αξεπέραστη αγγλική απόδοση της Αγίας Γραφής. Αλλά ο Ιάκωβος Η' αρνήθηκε οποιαδήποτε μεταρρύθμιση στη λειτουργία και διατήρηση της εξουσίας των επισκόπων. Ο αγώνας τοποθετήθηκε πάνω στο σεβασμό της κυριακάτικης ανάπαυσης· οι πουριτανοί θέλαν ν' απαγορεύσουν τη συνήθεια των σπορ κάθε Κυριακή για ν' αναγκάζουν τους πιστούς ν' ακούνε ατέλειωτα κηρύγματα το απόγευμα της Κυριακής, θεμέλιο της θεωρητικής μύησής τους. Ο Ιάκωβος Α' ήθελε να πηγαίνουν μόνο την Κυριακή το πρωί στη λειτουργία (Morning prayer, ανάλογη με τη λουθηριανή ή μεταρρυθμιστική ακολουθία) και να ξεκουράζονται τ' απόγεμα. Οι πουριτανοί προέρχονταν από την αστική τάξη, τους κατοίκους των πόλεων, στη Νότια Αγγλία, αλλά και από τον κύκλο των λόρδων (οι Digitized by 10uk1s

Ράσελ, οι Μπαίηκον, συνολικά 10 πουριτανοί λόρδοι στο 1580, μια εικοσαριά στα 1641), και από τους κατώτερους ευγενείς. Αυτοί συνέβαλαν να παροξύνουν τις σχέσεις ανάμεσα στην επαρχία και την Αυλή, και στο τέλος δηλητηρίασαν την αγγλική πολιτική ζωή. Όπως ο Κάρολος Α' εταύτισε την ενίσχυση της προνομίας του και την πρωτοκαθεδρία της επίσημης Εκκλησίας, έτσι και οι πρεσβυτεριανοί εταύτισαν τη μοίρα τους με την ενίσχυση του κοινοβουλευτικού ελέγχου. Περισσότερο από μια πάλη των τάξεων, πρόκειται για δυο πολιτικές και εκκλησιαστικές αντιλήψεις που βρέθηκαν αντιμέτωπες από το 1640 και μετά, με τις περισσότερες επαρχίες να υπερασπίζονται το Κοινοβούλιο και την αριστοκρατία της Αυλής να συμπαραστέκεται στο Μονάρχη. Έτσι η επανάσταση στην Αγγλία παρουσιάζεται από πολλές πλευρές σαν μια σκληρή πάλη ανάμεσα σε δυο αντιλήψεις του προτεσταντισμού: την καλβινιστική μορφή του και την αγγλικανική μορφή του. Είναι αλήθεια πως μια άλλη Εκκλησία στην πλειοψηφία προτεσταντική, η μεταρρυθμιστική Εκκλησία των Κάτω Χωρών, είχε την πολυτέλεια να γνωρίσει μια σοβαρή πάλη τάσεων στις αρχές του 17ου αιώνα: οι Αρμινιανοί, οπαδοί μιας ελεύθερης και ειρηνικής τάσης του καλβινισμού, ταλαιπωρήθηκαν στη Σύνοδο της Ντόρντρεχτ από τη σκληρή τάση, που ευνοούσε τη θεωρία του Προορισμού και τον αδυσώπητο αγώνα κατά της Ισπανίας, τους Γκομαριστές. Αυτοί, αφού επιβλήθηκαν φρόντισαν να καταδικαστεί σε θάνατο ο Μέγας Παιδαγωγός Όλντεν Μπάρνεβελντ, ύστερα από μια συνοπτική δίκη, σαν εκείνη που έστειλε τον αρχιεπίσκοπο Laud στο ικρίωμα. Οι πουριτανοί, βέβαιοι για τον εαυτό τους, ήταν άνθρωποι σκληροί και αλαζόνες. Φέρνοντας μπροστά στην κοινή γνώμη, ουσιαστικές θεολογικές συζητήσεις, ο Μαρτίνος Λούθηρος άνοιξε το κουτί της Πανδώρας κι έδωσε σ' ένα πλήθος δυσαρεστημένων την ευκαιρία να εκδηλώσουν την εχθρότητά τους για τη κατεστημένη εξουσία. Βοήθησε, ιδιαίτερα, να πολλαπλασιαστούν εθνικές εκκλησίες, να ενισχυθεί η εξουσία των μικρών Γερμανών ηγεμόνων και να τσακίσει τελειωτικά η πνευματική, ηθική και πολιτική ενότητα της δυτικής χριστιανοσύνης. Μόνο η ανατολική χριστιανοσύνη γλίτωσε, για λίγο καιρό ακόμα, τους πειρασμούς μιας μαζικής αίρεσης. Θα πρέπει να περιμένουμε τον επόμενο αιώνα ώστε, με την αναθεώρηση των χειρογράφων, να αναστατωθεί η Ρωσική Εκκλησία και να προκληθεί με τον αρχιερέα Αββακούμ, το σχίσμα των Παλαιών Πιστών, που θ' αρνηθούν οποιαδήποτε καινοτομία, έστω και αν την επιβάλλει η επίσημη Εκκλησία.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III Αντίδραση των ευγενών και λαϊκές εξεγέρσεις Η ανάπτυξη του μεγάλου εμπορίου Το Σεπτέμβριο του 1591, ο Ισπανός έμπορος Β. Σουαρέζ συνοψίζει έτσι την κατάσταση: «Έχουμε μια δύσκολη χρονιά, γιατί λείπει το σιτάρι: την καλύτερη και την πιο σίγουρη βοήθεια την περιμένουμε από το Αμβούργο και το Ντάντσιχ». Έτσι λοιπόν άρχισαν τα ταξίδια των πλοίων με το σιτάρι του Βορρά και οι περιφερειακές περιοχές, αραιοκατοικημένες, μπόρεσαν ν' αναπτύξουν την εμπορική παραγωγή ωφελώντας τις εξαγωγές προς την Ιταλία και την Ισπανία. Αυτή η χώρα αναγκάστηκε, πράγματι, να καταφύγει αρκετά νωρίς σε εισαγωγές σιτηρών, γιατί τριών ειδών εμπόδια είχαν αναστείλει την παραγωγικότητά της: ο νόμος των μειωτικών αποδόσεων (όπως στη Γαλλία), ο ανταγωνισμός της Μέστα που προστατεύει την επεκτατική κτηνοτροφία των προβάτων, η αστάθεια της αγοράς· αν η συγκομιδή είναι καλή οι τιμές καταρρέουν αν η συγκομιδή είναι κακή η φορολογία, που αποκαταστάθηκε τελειωτικά το 1539, εμποδίζει τους χωρικούς να πουλήσουν το σιτάρι τους πολύ ακριβά. Γι' αυτό το λόγο η παραγωγή των δημητριακών δεν ακολουθεί τη δημογραφική πρόοδο και η Ισπανία πρέπει σε αυξανόμενες αναλογίες, να καταφύγει σε εισαγωγές για να θρέψει τον πληθυσμό της. Εισάγει πρώτα από τη Γαλλία, ύστερα με τη βοήθεια των Ολλανδών, από τις ακτές της Βαλτικής. Και οι Γαλλο-ισπανικοί πόλεμοι, όπως και η εξέγερση στις Κάτω Χώρες, δεν άλλαξαν τίποτα σ' αυτό το ρεύμα των συναλλαγών· ειδικές άδειες, λαθρεμπόριο και σημαίες ευκαιρίας έφεραν τα σιτηρά στη Σεβίλη, παίρνοντας για αντάλλαγμα το μαλλί της Μέστα και λίγο μετά τον άργυρο της Αμερικής. Ωστόσο οι ανάγκες της Νότιας Ευρώπης παρακινούν τον αγροτικό κόσμο να στραφεί προς την εμπορική παραγωγή κι αυτό που πρωτοφάνηκε στην Ανατολική Ευρώπη το 15ο αιώνα συνεχίζει ν' αναπτύσσεται. Εδώ έχουν τη ρίζα τους οι πιο μεγάλες κοινωνικές μεταλλαγές και το φαινόμενο που αποκάλεσε ο Φρ. Ένγκελς «δεύτερη δουλοπαροικία». Διαπιστώνουμε πράγματι, σ' όλη την Ευρώπη, από το 1450 και μετά μια βαθιά μετατροπή της οικονομικής ισορροπίας, που θα μπορούσαμε να ταυτίσουμε με μια αντίδραση των ευγενών: η ευνοϊκή οικονομική συγκυρία ενός «ωραίου 16ου αιώνα» δεν ευνόησε καθόλου τους χωρικούς, αλλά ωφέλησε τον ευγενή ιδιοκτήτη και καμιά φορά, στη Δυτική Ευρώπη, μερικούς πρόκριτους της υπαίθρου. Αντίθετα πάλι παρατηρούμε να χάνει ο μέσος καλλιεργητής την οικονομική του ανεξαρτησία, στη Δύση, με την εξαφάνιση της κληρονομικής περιουσίας, τον πολλαπλασιασμό των τιμαρίων, κάτω από 5 εκτάρια (όπως στο παρισινό λεκανοπέδιο), την αποπομπή, χωρίς προσχήματα των τιμαριούχων (περίπτωση της Αγγλίας) και με την εμφάνιση μιας καταπιεστικής νομοθεσίας στην Κεντρική Ευρώπη. Η καπιταλιστική γεωργία Στη Γαλλία υποχώρησε σημαντικά η χωροδεσποτεία, έστω κι αν παραμένει ακόμη εξαιτίας της συμμετοχής της στην αποκατάσταση της αγροτικής οικονομίας. Αναγκάστηκε να προβεί σε παραχωρήσεις για ό,τι αφορά τη δουλοπαροικία, τις εισφορές και την ιδιοκτησία των κοινοτικών κτημάτων. Αναγκάστηκε ν' αναγνωρίσει την ύπαρξη της κοινότητας του χωριού. Τα χωροδεσποτικά δικαστήρια χάνουν έδαφος, γιατί πολλαπλασιάζονται οι προσφυγές στη Βασιλική δικαιοσύνη, ενώ ο βασιλικός φόρος οδηγεί στην εξαφάνιση της χωροδεσποτικής φορολογίας. Σχεδόν παντού παρατηρείται μια αναδίπλωση των αρχόντων. Την επιδεινώνει ο περιορισμός των υποχρεώσεων των τιμαριούχων, που καταχωρίζονταν γραπτά. Αλλά έχουμε κι ένα φαινόμενο συγκέντρωσης των αγροκτημάτων, γιατί διάφοροι αστοί, έμποροι, ευγενείς, εκκλησίες αγόραζαν και συνένωναν τις εκτάσεις. To 1550 περίπου το μέσο τιμάριο, στα νότια του Παρισιού, Digitized by 10uk1s

δεν ξεπερνά το 1,30 εκτάριο, κάτω δηλαδή από το ελάχιστο όριο ανεξαρτησίας. Από την άλλη, 60% των κτημάτων δεν ανήκουν στο χωρικό, 30% πηγαίνουν στον άρχοντα και 30% είναι παλιά τιμάρια των χωρικών που αγόρασαν κάτοικοι των πόλεων· τα 60% κατανέμονται ως εξής: – – –

ένα τρίτο, δηλαδή 20% της γης στους ευγενείς και τον κλήρο· ένα τρίτο, άλλα 20% στους αξιωματούχους· ένα τρίτο τέλος, δηλαδή 20% επίσης στους εμπόρους και άλλους αστούς.

Σ' αυτή τη συγκεκριμένη περίπτωση ο χωρικός υποφέρει περισσότερο από τον εκμοντερνισμό και την καπιταλιστική ανάπτυξη παρά από την παραδοσιακή αλλοτρίωση. Η εκμίσθωση κτημάτων Πράγματι, τα μεγάλα αγροκτήματα εμφανίζονται στο παρισινό λεκανοπέδιο και στις Κάτω-Χώρες. Μεγάλες εκμεταλλεύσεις, από 30 ως 100 εκτάρια που ήταν κτήματα χωροδεσποτών, εκκλησιαστικών ή ευγενών, νοικιάζονταν ομαδικά. Τα μισθώματα είναι πολύ βαριά: ο μισθωτής πρέπει να καταβάλει τον ετήσιο φόρο, τις δεκάτες, να εξασφαλίζει τη μεταφορά, να εξοφλεί και τις πιο ασήμαντες οφειλές και ένα δικαίωμα εισόδου. Πρέπει κυρίως να καταβάλει ένα μίσθωμα σε είδος ή σε χρήμα. Στην περιοχή του Καμπρεζί, το μίσθωμα φτάνει τα 4-6 εκτόλιτρα σιτάλευρο για κάθε εκτάρι, ενώ είναι περίπου 2,5 εκτόλιτρα στο εκτάριο, στην περιοχή του Hurepoix. Το ύψος αυτών των μισθωμάτων, η ανάγκη κατοχής ζώων, μεταφορικών μέσων, κεφαλαίων διακίνησης απομακρύνουν τους περισσότερους καλλιεργητές απ' αυτή τη μορφή εκμετάλλευσης· μόνο οι προνομιούχοι χωρικοί μπορούν να επωφεληθούν. Βρίσκουν δουλειά οι μεροκαματιάρηδες στις μεγάλες εποχιακές εργασίες. Στο Πουατού, το Λαγκεντόκ, τα ονόματα αλλάζουν, αλλά η αρχή παραμένει η ίδια: ο άρχοντας εμπιστεύεται το κτήμα του σ' ένα καλλιεργητή και τα πάμπολλα τιμάρια εξαφανίζονται. Στην Αγγλία, διαπιστώνουμε μια ανάλογη εξέλιξη, που τείνει στην εξαφάνιση των μικρών τιμαριούχων προς όφελος των κτηματιών, στους οποίους εμπιστεύεται ο ιδιοκτήτης μεγάλες εκμεταλλύσεις. Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα κτήμα του Suffolk, το Meltingham College, που ανήκε στη μεγάλη οικογένεια Bacon· συνολικά περιελάμβανε 1.370 πλέθρα (71.240 στρέμματα) το 1530, κυρίως περιφραγμένες βοσκές. Το 1530 έφερνε 66 λίρες το χρόνο και 78 λίρες φεουδαρχικά τέλη. Το 1562 το εισόδημα ήταν 108 λίρες και άρχισε το σύστημα των μισθώσεων· μια εκμετάλλευση 268 πλέθρων (23 πλέθρα λιβάδια, 37 πλέθρα καλλιεργήσιμης γης) εκμισθώνεται στον Ρόμπερτ Στρόγκερ για 13 λίρες και 8 σελίνια, δηλαδή 1 σελίνι κάθε πλέθρο, δηλαδή το μισό της αξία τους σύμφωνα με τον ιδιοκτήτη· το 1581, ο André Hawes, μικροκτηματίας, θα εκμισθώσει το κτήμα του για 60 λίρες το χρόνο· και για 66 λίρες το 1602. Το 1625, το μίσθωμα ήταν 152 λίρες ενώ το 1540 ήταν 10 λίρες. Η γεωργία καπιταλιστικού τύπου ήταν πράγματι αποδοτική. Ετήσια εισοδήματα σε στερλίνες για το σύνολο του κτήματος:

1530-1540 1542-1550 1578-1579 1580-1589 1590-1599 1600-1609

Εκμισθώσεις Ετήσιος φόρος Δικαιοσύνη Ξυλεία Σύνολο 29 40 3 3 75 76 40 3 4 143 112 40 11 3 249 327 40 6 40 499 351 39 8 22 477 416 38 20 42 543

Ενώ τα εισοδήματα φεουδαρχικού τύπου (φόρος και δικαστικά τέλη) έμεναν σχεδόν σταθερά μόνο το σύστημα εκμισθώσεων επέτρεπε να δεκαπλασιαστεί το εισόδημα γης μέσα σε μισό αιώνα.

Digitized by 10uk1s

Η δεύτερη δουλοπαροικία Στην Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη, η λύση που υιοθετήθηκε ήταν ριζικά διαφορετική: ο άρχοντας χρησιμοποιεί το κτήμα του έτσι ώστε γίνεται ο ίδιος καλλιεργητής του και έμπορος. Η γενική αύξηση των τιμών της αγοράς παρότρυνε τους μεγάλους ευγενείς γαιοκτήμονες να στραφούν προς την εμπορευματική παραγωγή και να γίνουν πραγματικοί καπιταλιστές επιχειρηματίες. Το μεσαιωνικό σύστημα όπου ο άρχοντας ήταν βασικά ένας εισοδηματίας γης (Greundherr) έδωσε τη θέση του σε μια νέα μορφή αξιοποίησης, όπου ο γαιοκτήμονας γίνεται καλλιεργητής (gutsherr) και διευθύνει ο ίδιος την εκμετάλλευσή του ή την εμπιστεύεται σ' έναν επιστάτη. Στο παλιό σύστημα οι εισφορές ήταν ασήμαντες, γιατί δεν υπήρχαν σημαντικές αγορές, εκτός για τα ζώα. Ο χωρικός πλήρωνε μια εισφορά σε χρήμα αρκετά περιορισμένη και που δεν ξεπερνούσε το ένα φλορίνι για ένα τιμάριο 30 ως 50 εκταρίων· επισπρόσθετα υπήρχαν και παροχές σε είδος, ιδιαίτερα η δεκάτη που γενικά πλήρωναν στον άρχοντα, κι αυτό ισοδυναμούσε σε λιγότερο από το 10% της συγκομιδής. Όσο για την αγγαρεία, είχε σχεδόν εκλείψει στην Αυστρία ή την Ουγγαρία και δεν ξεπερνούσε τις τρεις ως πέντε μέρες εργασίας το χρόνο. Τέλος, ας αναφέρουμε, για την ιστορία, τα δώρα (μέλι, πουλερικά) που ο χωρικός έπρεπε να προσφέρει στις μεγάλες γιορτές για να τροφοδοτήσει το τραπέζι του άρχοντα. Το φαινόμενο της «δεύτερης δουλοπαροικίας» θα μεταφέρει ριζικά αυτή την κατάσταση. Βέβαια η παρακράτηση σε χρήμα θα μείνει περιορισμένη, όσο καιρό ο φόρος του Κράτους δεν θα επιβαρύνει τον προϋπολογισμό του χωρικού, αλλά τα πάντα θα διακυβευτούν γύρω από τη δραγματολογία και την αγγαρεία. Ο γαιοκτήμονας αναπτύσσει το σύστημα της δραγματολογίας (εισφορά σε είδος) στο σημείο ν' αποτελεί το ένατο της συγκομιδής. Μαζί με τη δεκάτη, αυτό ισοδυναμούσε σε μια παρακράτηση του 20% της συγκομιδής, δηλαδή ένα δεμάτι στα πέντε. Αυτή η επέκταση των παρακρατήσεων σε είδος προσφέρει λοιπόν στο μεγάλο ιδιοκτήτη ένα διαπραγματεύσιμο πλεόνασμα. Αλλά κυρίως αυτός θα χρησιμοποιήσει την αγγαρεία για ν' αναπτύξει τη δική του παραγωγή. Είναι μια εργασία χωρίς αμοιβή που προσφέρει ο χωρικός και διακρίνουμε τη ζευγμένη αγγαρεία, που οφείλει ο καλλιεργητής, από την αγγαρεία των χεριών που αφορά τον μεροκαματιάρη· μ' αυτό τον τρόπο ο άρχοντας έχει στη διάθεσή του, όχι μόνο φτηνά εργατικά χέρια, αλλά και ζεύγματα (βόδια ή άλογα) για τις μεταφορές και τις καλλιέργειες. Στην Αυστρία, το εργατικό δυναμικό που έπρεπε να δουλέψει χωρίς αμοιβή είχε την τροφή του (και αρκετά καλή) στο 16ο αιώνα· είχε στη μερίδα του, δυο λίβρες ψωμί, κρέας κι ένα κανατάκι μπύρα· τα άλογα είχαν επίσης δυόμισι λίτρα βρώμη· σ' ορισμένες περιπτώσεις οι αγγαρεμένοι έπαιρναν μάλιστα μια μικρή αποζημίωση, αλλά και σε άλλες δεν είχαν ούτε τροφή, ούτε αποζημίωση. Πολλοί ιδιοκτήτες δεν είχαν ανάγκη αυτό το εργατικό δυναμικό που πολύ σπάνια εξυπηρετούσε πράγματι, αλλά επειδή θέλανε να επωφεληθούν από τις νέες νομοθεσίες, μετατρέπανε την παροχή εργασίας σε φόρο κι έτσι εξαγόραζαν την αγγαρεία. Στην πραγματικότητα, η επέκταση της αγγαρείας σχετιζόταν με την ανάκτηση των κλήρων που παρατούσαν οι χωρικοί. Η γη χωριζόταν πράγματι σε δυο αρκετά ξέχωρα μεταξύ τους τμήματα: την έκταση που άφηναν στους χωρικούς ή χωριατότοπο· αυτόν έπλητταν όλες αυτές οι εισφορές και ο κρατικός φόρος· δίπλα υπήρχε το κτήμα του άρχοντα ή αρχοντότοπος, γεμάτος λιβάδια, δάση, βάλτους, αλλά και καλλιεργήσιμες γαίες. Τέλος για τους αμπελώνες υπήρχε ένα ειδικό δίκαιο (το bergrecht) που είχε επεκταθεί στη Βοημία και την Ουγγαρία. Ο χωρικός γλίτωνε την αγγαρεία και δεν είχε παρά να πληρώσει μια εισφορά σε είδος, μεταξύ 10 και 20% από τη συγκομιδή. Οι μεγάλες εξεγέρσεις των χωρικών στις αρχές του 16ου αιώνα, εξαιτίας κυρίως της επιδείνωσης της ζωής του χωρικού, θα έχουν σαν αποτέλεσμα να επιταχύνουν την εξέλιξη. Η εξέγερση του 1514 στην Ουγγαρία, ο πόλεμος των Χωρικών στις κληρονομικές χώρες το 1525, επέσυραν πάνω στις αγροτικές μάζες την εκδίκηση του νομοθέτη. Η περίπτωση είναι πολύ σαφής στην Ουγγαρία: η Εθνοσυνέλευση Digitized by 10uk1s

ψήφισε το νόμο του 1514 που έδενε το χωρικό στο χωράφι και του επέβαλε μια μέρα αγγαρείας κάθε βδομάδα, δηλαδή πενήντα δύο μέρες το χρόνο. Την άποψη των ευγενών παρουσίασε ο Werböczi στο Opus tripartitum που δημοσίευσε το 1516, αλλά που δεν είχε νομική ισχύ: ο κλήρος δεν ανήκει πια στο χωρικό, σαν κληρονομικό δικαίωμα. Στις τσέχικες περιοχές, η κατάσταση του χωρικού επιδεινώθηκε πολύ αργότερα, και η νομοθεσία που έδενε το χωρικό στο χωράφι χρονολογείται από την εποχή του Φερδινάνδου Β'. Κι' αυτό επειδή ως το 1630 περίπου η μεγάλη τσέχικη εκμετάλλευση χρησιμοποιούσε μισθωτούς εργάτες, τόσο για τις εξειδικευμένες εργασίες (ζυθοποιία, ιχθυοτροφία) όσο και για τις εποχιακές εργασίες. Τον ίδιο καιρό, η αγγαρεία είχε αντικατασταθεί από πληρωμές σε χρήμα· σ' ορισμένα μέρη μάλιστα οι παροχές σε είδος είχαν μετατραπεί σε εισοδήματα και από το 16ο αιώνα παρατηρούμε να εξαγοράζονται οι αγγαρείες. Σύμφωνα με τον Τσέχο ιστορικό Α. Κλιμά, δεν μπορούμε να μιλάμε για μια δεύτερη δουλοπαροικία στη Βοημία πριν από το 17ο αιώνα. Με τον ίδιο τρόπο, θα πρέπει να περιμένουμε στην Αυστρία τη δημοσίευση του κώδικα που επεξεργάστηκαν οι τάξεις και επισημοποίησε ο Λεοπόλδος Α' (1678), για να δούμε τη διάρκεια της αγγαρείας να καθορίζεται στις πενήντα δύο μέρες το χρόνο. Και ποτέ στην Αυστρία ο χωρικός δεν θα δεθεί με το χωράφι. Βλέπουμε λοιπόν πως η δεύτερη δουλοπαροικία έπληξε άνισα την Ευρώπη του Δούναβη: στο 16ο αιώνα, μόνο τις περιοχές της Ουγγαρίας που δεν είχαν καταλάβει οι Τούρκοι, δηλαδή η Σλοβακία, η Κροατία και η Τρανσυλβανία, ενώ η Αυστρία και η Βοημία ξέφυγαν απ' αυτό το θεσμό· στον επόμενο αιώνα οι κληρονομικές χώρες δεν τον γνωρίζουν, ενώ μετά το 1650 οι τσέχικες περιοχές υποκύπτουν στη δεύτερη δουλοπαροικία. Τέλος, η ουγγρική Πεδιάδα θα τη γνωρίσει μόνο μέσα στο 18ο αιώνα. Μεταβολές στο χώρο των ευγενών Στην πραγματικότητα, οι πρόοδοι της δεύτερης δουλοπαροικίας συνδέονταν με την ενσωμάτωση της μεγάλης εκμετάλλευσης μέσα στην εμπορευματική οικονομία. Έπρεπε να έβρισκε ο άρχοντας αγορές για τα προϊόντα του, για να στραφεί στην περιπέτεια της εκμετάλλευσης των χωρικών. Στις πολύ άγονες περιοχές, ή που ήταν απλούστατα στο περιθώριο των μεγάλων οδικών αρτηριών σαν καταναλωτικές αγορές, ο άρχοντας ήθελε πριν απ' όλα να παραμείνει ένας εισοδηματίας της γης. Αυτή ήταν η περίπτωση για πολλούς μικροευγενείς που εφτώχυναν και εξαφανίστηκαν σιγά-σιγά από την πολιτική σκακιέρα, εκτός από την Ουγγαρία. Η περίπτωση της Βοημίας είναι χαρακτηριστική: το τάγμα των Ιπποτών βλέπει να διαρρέει η έγγεια περιουσία του μέσα στο 16ο αιώνα και να χάνονται οι οικογένειες των Ιποτών. Ενώ είχαμε στη Βοημία 1445 οικογένειες ιπποτών το 1557, δεν απομένουν παρά 1120 το 1596 και 1040 το 1615, ενώ στην ίδια περίοδο ο αριθμός των αρχόντων περνούσε από 182 στους 278. Υπάρχει λοιπόν μια μείωση στην τάξη των ιπποτών ενώ ενισχύεται η τάξη των αρχόντων· η κτήση του ιππότη περιλάμβανε κατά μέσον όρο 30 ως 40 υποτέλειες, ενώ του άρχοντα συγκέντρωνε 200-300 οικογένειες χωρικών. Ο Τσέχος ιστοριογράφος εξηγεί αυτή την εξέλιξη με τις δυσβάστακτες υποχρεώσεις που δημιουργούσε ο κρατικός φόρος για τους μικρούς ευγενείς στο 16ο αιώνα: ο φόρος που επέβαλε ο Φερδινάνδος Α' για να μπορέσει να πολεμήσει τους Τούρκους φαίνεται πως τους κατάστρεψε οικονομικά. Είναι μια ελκυστική υπόθεση, αλλά επειδή ο ευγενής ιδιοκτήτης έριχνε πάνω στο χωρικό τα φορολογικά βάρη, είναι πιο πιθανό πως αυτή η εξέλιξη προκύπτει από την αδυναμία προσαρμογής των απλών μικροευγενών στην οικονομία της αγοράς, φαινόμενο που παρατηρούμε στην Αυστρία. Ο μεγαλοκτηματίας έπρεπε πράγματι να βρει αποδοτικές απασχολήσεις. Στην Ουγγαρία π.χ. μπορούσαν να πουλούν τα σιτηρά στους στρατιώτες που συντηρούσε ο άρχοντας ή στους Αυτοκρατορικούς που πολεμούσαν τους Τούρκους. Από το 1550 οι φρουρές στα σύνορα ήταν μια διέξοδος, για τα εμπορεύσιμα πλεονάσματα. Στη Βοημία ο άρχοντας επιδόθηκε στη ζυθοποιία και την ιχθυοτροφία. Όλα τα πλεονάσματα των δημητριακών χρησίμευαν στη ζυθοποιία, ενώ ευγενείς είχαν ένα πραγματικό μονοπώλιο στην πώληση.

Digitized by 10uk1s

Η επέκταση της κτηνοτροφίας Όσο για την Ουγγαρία, αυτή γίνεται, στο 16ο αιώνα, μια πραγματική αποθήκη κρέατος, για όλη την ηπειρωτική Ευρώπη. Η επεκτατική κτηνοτροφία του βοδιού που γινόταν σε μεγάλη κλίμακα στη Μεγάλη Πεδιάδα, τροφοδοτούσε την εξαγωγή προς την Αυστρία, τη Γερμανία και τη Βόρεια Ιταλία. Μεταξύ 1549 και 1551, περίπου 190.000 βόδια πουλήθηκαν στη βιεννέζικη αγορά· για τη δεκαετία 1548-1558, σ' ένα μέσο όρο 55.000 ζώων που εξάγονταν κάθε χρόνο, 46.000 αγοράστηκαν από τους κρεοπώλες της Βιέννης και τα υπόλοιπα τα έστειλαν στο Άουγκσμπουργκ, τη Νυρεμβέργη και τις μεγάλες πόλεις της Νότιας Γερμανίας. Τον καιρό που η πυκνοκατοικημένη (τουλάχιστο φαινομενικά) Δυτική Ευρώπη επιδινόταν σχεδόν αποκλειστικά στην καλλιέργεια των δημητριακών, η Ανατολική Ευρώπη της προμηθεύει κρέας σε μεγάλες ποσότητες, γιατί η πυκνότητα του πληθυσμού, μικρή ακόμα, επέτρεπε στους κατοίκους ν' ασχοληθούν με την κτηνοτροφία. Όπως λέει ο Ούγγρος ιστορικός Ζ.Π. Πακ. προμηθεύει κατά μέσο όρο 40.000 ζώα το χρόνο, ως τον Τριακονταετή πόλεμο, ενώ η Δανία δεν εξάγει πάνω από 55 ως 60.000 προς το Αμβούργο και το Άμστερνταμ. Η πώληση ζώων ήταν πολύ αποδοτική μεταξύ 1550 και 1600, γιατί επωφελήθηκε από την «επανάσταση των τιμών» και πολλοί αριστοκράτες ρίχτηκαν σ' αυτή την κερδοφόρα δραστηριότητα που στάθηκε αφορμή να σχηματιστούν μεγάλες περιουσίες· στο 1542, απ' ό,τι δείχνουν τα τελωνειακά βιβλία, οι κυριότεροι εξαγωγείς ήταν οι μεγιστάνες Balassa, Thököly, Révay και Nyary· λίγα χρόνια αργότερα, τρεις άλλοι μεγιστάνες (Zay, Boenemisza και Dobo) ίδρυσαν μια εταιρεία για την εμπορία ζώων, ενώ οι Zrinyi άρχισαν να εξάγουν βόδια προς τη Βενετία. Κι εδώ παρατηρούμε πια το πιο πρωτότυπο χαρακτηριστικό της κοινωνίας της Ευρώπης του Δούναβη: ο ευγενής δεν είναι μόνο ένας εισοδηματίας της γης, και μάλιστα ένας αγροκαλλιεργητής, αλλά και ένας έμπορος, και πολλές φορές ένας βιομήχανος. Στην Ουγγαρία, χρησιμοποιούσε τα μονοπώλια που του επέτρεπε η κοινωνική του θέση, για να εξαφανίσει τους ανταγωνιστές του, εύπορους χωρικούς ή αστούς των πόλεων. Κι όπως είχε και την πολιτική εξουσία, χρησιμοποιούσε τη δύναμη που είχε μέσα στη Δίαιτα για να νομοθετεί προς όφελός του. Οι Ούγγροι ευγενείς φρόντισαν ν' απαλλαγούν από τους τελωνειακούς δασμούς, επεκτείνοντας καταχρηστικά μια ανοχή που τους είχε απαλλάξει παλαιότερα από την καταβολή των τελών του τριακοστού πάνω στην αξία των προσωπικών αντικειμένων. Από δω και μπρος, αρκεί ν' ανήκει, σ' έναν μεγιστάνα, ένα κοπάδι βόδια για να μην πληρώνει διόδια στο Πρέσμπουργκ. Είναι ένα σημαντικότατο πλεονέκτημα που οι ανώτερες τάξεις θα υπερασπίσουν με πάθος, τόσο σαν αρχή, όσο και στην κάθε είδους εφαρμογή του, ως τα τέλη του 17ου αιώνα. Πολύ πιο σοβαρή ήταν η κατάχρηση των μονοπωλίων από τον καιρό της φεουδαρχίας που συνδέονταν με την άσκηση της πολιτικής εξουσίας. Ο άρχοντας χρησιμοποιούσε το δικαίωμα προαγοράς για ν' αγοράσει τη συγκομιδή, τα ζώα σε χαμηλή τιμή και να εξασφαλίσει τον ανεφοδιασμό του φτηνά. Χρησιμοποιούσε επίσης το μονοπώλιο από την πώληση των κρασιών και των οινοπνευματωδών για να διαθέσει τα πλεονάσματά του, έστω κι αν ο χωρικός δεν χρειαζόταν κρασί, και μάλιστα για να ξεφορτωθεί χαλασμένα σιτηρά ή ζώα σε κακή κατάσταση. Έτσι έπρεπε ο χωρικός να ξαναγοράσει σε καλή τιμή προϊόντα που είχε παραδώσει δωρεάν σαν παροχές σε είδος. Το παιχνίδι του ελεύθερου ανταγωνισμού αλλοιωνόταν λοιπόν και μακροπρόθεσμα οι χωρικοί θα βρεθούν έξω από την εμπορευματική παραγωγή και τις βασικές πηγές κέρδους, έστω κι αν στο 16ο αιώνα πολλοί μη ευγενείς στην ανατολική Ουγγαρία καταφέρνουν ακόμα να πλουτίσουν. Η κοινωνία των χωρικών Γιατί όποια κι αν είναι η απόσταση ανάμεσα στο μεγιστάνα και τον υπήκοό του, δεν πρέπει να βλέπουμε τις μάζες των χωρικών σαν έναν άμορφο κι εξαθλιωμένο συρφετό. Το χωριό της Ευρώπης του Δούναβη έχει τις ιεραρχίες του, τους πρόκριτους, και τους δυστυχισμένους του, όπως σ' ένα δυτικό χωριό, πρέπει να διακρίνουμε τρία ή τέσσερα στρώματα: Digitized by 10uk1s

-στην κορυφή είναι οι πρόκριτοι, με μόνιμο στοιχείο το δήμαρχο ή τον δικαστή που αντιπροσωπεύει τον άρχοντα, μέσα στην κοινότητα των χωρικών, και έχει αναλάβει τα στοιχειώδη καθήκοντα δικαιοσύνης και αστυνόμευσης. -αμέσως πιο κάτω είναι οι γεωργοί, αυτοί που έχουν σαν κλήρο τουλάχιστον μισό φορολογούμενο τιμάριο, ένα ή περισσότερα ζεύγματα, ζώα (κυρίως αγελάδες και γουρούνια), ένα σπίτι ακόμα αρκετά απλοϊκό. Έχουν καμιά εικοσαριά εκτάρια και μπορούν να θρέψουν μια μεγάλη οικογένεια, χάρη στο σύστημα της εναλλακτικής καλλιέργειας, κάθε τρία χρόνια με αγρανάπαυση· -οι μικροί ανεξάρτητοι καλλιεργητές που έχουν γενικά ένα τέταρτο φορολογούμενου τιμάριου, ένα ζευγάρι βόδια και λιγότερα ζώα από τους γεωργούς· καλλιεργώντας καμιά δεκαριά εκτάρια μπορούν να ζήσουν όσο νάναι· -οι δουλευτάδες είναι οι πιο άτυχοι μέσα στον αγροτικό κόσμο. Έχουν ένα σπίτι απλοϊκό, μερικά πλέθρα, ένα κοτέτσι, στην ανάγκη καμιά αγελάδα. Στο 16ο αιώνα δεν αποτελούν παρά ένα σχετικά ασήμαντο τμήμα του αγροτικού κόσμου, το 20% ίσως. Οφείλουν την αγγαρεία, δουλεύοντας με τα χέρια, και το νομικό τους καθεστώς διαφέρει από το καθεστώς του γεωργού. Αλλά διαπιστώνουμε πως αυτή η κατηγορία (inquilini) αναπτύσσεται, γιατί χρησιμεύει για καταφύγιο για όποιον φοροφυγάδα γεωργό. Τώρα που έγινε δουλευτής, γλυτώνει την αγγαρεία και τον κρατικό φόρο· -οι αμπελουργοί έχουν επίσης ένα ιδιαίτερο καθεστώς. Επειδή πληρώνουν το φόρο της δεκάτης απαλλάσσονται από άλλες επιβαρύνσεις και η αμπελουργία θα αναπτυχθεί καταπληκτικά στην Ευρώπη του Δούναβη γιατί επιτρέπει συνάμα στους χωρικούς και τους άρχοντες να πλουτίσουν, αν φυσικά είναι δυνατή η εξαγωγή των κρασιών. Στη Γαλλία, καταλήγουμε σε μια κοινωνική δημογραφία, όχι τόσο διαφορετική, έστω κι αν οι νομικές κατηγορίες είναι λιγότερο ξεκάθαρες. Πράγματι, με κλασικό τρόπο, βλέπουμε πως στη βόρεια Γαλλία ο πληθυσμός των χωριών αποτελείται από μια σημαντική ομάδα, αν και ολιγάριθμη, από εύπορους γεωργούς και μια πλειοψηφία από χειρώνακτες ή εργαζόμενους που δεν έχουν κάρα, άλογα ή βόδια. Ο Ζακάρ παραλλάζει κάπως αυτή την εικόνα, χωρίς όμως και να την αλλοιώνει: μια ελίτ (3-5%) από πλούσιους αγροκτηματίες και εισπράκτορες χωροδεσποτών και μια μάζα γεωργών, συχνά πολύ μικρών χωρικών· τέλος μια ολιγάριθμη ομάδα, περιθωριακή, από εργάτες γης. Η μάζα των γεωργών υποφέρει από τη φτώχεια που απλώνεται στο 16ο αιώνα, δεν επηρεάζεται όμως ακόμα από την πάλη των τάξεων μέσα στο χωριό που διατηρεί μια σχετική ενότητα. Αν αντιδρούν, αυτό οφείλεται σε απαιτήσεις που προέρχονταν από αλλού, όταν οι χρηματοδότες απειλούν την οικονομική ασφάλεια της ομάδας (εξέγερση για το φόρο στο αλάτι στην περιοχή του Αγκουμουά, το 1548). Η «κάθετη» διανομή του εισοδήματος (έγγειος πρόοδος, κέρδος, μισθός) δείχνει πως τα χωροδεσποτικά δικαιώματα δεν είναι πια μια επιβάρυνση για το χωρικό, εξαιτίας του πληθωρισμού. Η χωροδεσποτεία αργοπεθαίνει, εκτός από μερικές καθυστερημένες επαρχίες όπως η Βρετάνη ή η Βουργουνδία. Ωστόσο, η έγγειος πρόσοδος αυξάνει και φτάνει να ισοδυναμεί με το σπόρο, αλλά μόνο στον επόμενο αιώνα θα φτάσει σε πολύ υψηλά επίπεδα. Όσο για το φόρο, το 1550 περίπου, παραμένει σε πάρα πολύ λογικά όρια. Γενικά, μπορούμε να πούμε πως το γενικό μέρος του εισοδήματος που παρακρατούν οι ανώτερες τάξεις από τους χωρικούς δεν είναι ακόμα υπερβολικό στο 16ο αιώνα, είναι δηλαδή μεταξύ ενός έκτου κι ενός τρίτου του προϊόντος μιας γης. Αντίθετα πάλι, η εμφάνιση της δεύτερης δουλοπαροικίας προκάλεσε ζωηρότατες αντιδράσεις στην Κεντρική Ευρώπη. Digitized by 10uk1s

Οι λαϊκές εξεγέρσεις Η επιδείνωση της κατάστασης των χωρικών είχε σαν άμεση συνέπεια τεράστιες λαϊκές εξεγέρσεις, από τις οποίες οι πιο σημαντικές τοποθετούνται στην αρχή και στο τέλος του αιώνα. Πρόκειται για πραγματικές σκληρές εξεγέρσεις χωρικών προικισμένες μ' ένα πρόγραμμα κατά των αρχόντων, που δεν τολμά ποτέ όμως ν' απαιτήσει την κατάργηση της φεουδαρχίας, αλλά μόνο βελτιώσεις, στην πραγματικότητα την κατάλυση όλων των καινοτομιών που επέβαλε η δεύτερη δουλοπαροικία και, κάτι χαρακτηριστικό που συνδέεται με την εμφάνιση της Μεταρρύθμισης, την κατάργηση ή τη διευθέτηση του φόρου της δεκάτης. Στην Ισπανία Στην αρχή του αιώνα αν η «ευτυχισμένη» Γαλλία του βασιλιά Λουδοβίκου IB' (παραμένει τουλάχιστον η ανάμνηση ενός Χρυσού αιώνα μέσα στη συλλογική σκέψη), είναι ήρεμη, η Κεντρική Ευρώπη, από τα Βόσγια ως τα Καρπάθια, γνωρίζει μια καταπληκτική αναταραχή, ενώ η Ιβηρική χερσόνησος συγκλονίζεται από τις εξεγέρσεις μέσα στις πόλεις communidades στην Καστίλη, germanias μέσα στο βασίλειο της Βαλένσιας. Υπόκωφη από την αρχή του αιώνα, η κρίση εκτραχύνεται το 1519. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία για τα άμεσα αίτια της κρίσης στη Βαλενσια: μια βαθιά δυσφορία φέρνει σε αντίθεση τον κοσμάκη της πρωτεύουσας με τους πλούσιους και ευγενείς. Στην Καστίλη, το κίνημα των Κομουνέρος έχει βαθιά αίτια: η δυναστική, πολιτική, κοινωνική κρίση που συνεχίζεται εδώ και μια δεκαπενταριά χρόνια. Είναι ένα κίνημα που ξεκίνησε από τις πόλεις και γυρεύει να συνενώσει όλα τα στρώματα του πληθυσμού κατά των αυθαιρεσιών. Καταπολεμά την ανωτάτη διοίκηση που την θεωρεί υπεύθυνη γιατί ανέχθηκε τις καταχρήσεις, αλλά και τους δημοτικούς πρόκριτους που βλέπει σαν συνένοχους της Αυλής και της φλαμανδικής παράταξης. Αλλά, οι διοικητές (regidores) ανήκουν στην τάξη των μικροευγενών. Τους αφαιρούν τ' αξιώματά τους, τους καταγγέλουν και τους προγράφουν: οι μικροί ευγενείς (caballeros) απειλούνται λοιπόν από τη νίκη των κομουνέρος. Την 1η Σεπτεμβρίου 1520, οι υπήκοοι του κόμητα ντε Μπουέντια, στη Ντουένιες, ξεσηκώνονται κατά του κυρίου τους: ισχυρίζονταν πως θέλουν ν' απελευθερωθούν από το χωροδεσποτικό καθεστώς και να ξαναγίνουν υπήκοοι του βασιλιά. Λίγες μέρες αργότερα, είναι οι υπήκοοι του στρατάρχη της Καστίλης που εκφράζουν ανάλογους ισχυρισμούς, ύστερα ακολουθούν οι υπήκοοι του κόμητα ντε Μπεναβέντε, κλπ. Ένα μεγάλο κίνημα κατά των αρχόντων διαφαίνεται στην Παλαιά Καστίλη. Αυτή η αναταραχή φέρνει σε δύσκολη θέση τους κομουνέρος, όπως τέσσερα χρόνια αργότερα η εξέγερση των Γερμανών χωρικών θα φέρει σε δύσκολη θέση τον Λούθηρο. Αρχοντες και χωρικοί στέλνουν εκπροσώπους στην Ιερή Χούντα. Οι άρχοντες που απειλούνταν στρατολογούν κατοίκους για να μπορέσουν ν' αμυνθούν. Οι ευγενείς περνούν στο πλευρό της βασιλικής εξουσίας και οι κομουνέρος έχουν ν' αντιμετωπίσουν το σύνολο των ευγενών· ύστερα από μια αβέβαιη σύγκρουση, οι αντάρτες κατατροπώνονται στις 21 Απριλίου 1521, στο Βιλαλάρ. Στην Ουγγαρία Η μεγάλη εξέγερση των χωρικών το 1514 είναι ακόμα πιο κλασική. Οι συνέπειές της παρ' όλα αυτά στάθηκαν αποφασιστικές για το μέλλον της χώρας. Ξεκίνησε από την επιδείνωση της κατάστασης των χωρικών: οι άρχοντες απαιτούσαν από τους υπομισθωτούς τους συνεισφορές σε χρήμα, με τον καιρό όλο και πιο σημαντικές και ανάγκαζαν τους χωρικούς που προσπαθούσαν να ξεφύγουν να ξαναγυρίσουν στα κτήματά τους. Οι ευγενείς που από το 1490 είχαν την πραγματική πολιτική εξουσία, ήταν έτοιμοι να καταλύσουν την ελεύθερη διακίνηση των χωρικών. Φτωχοί των πόλεων, βιοτέχνες, σπουδαστές, παπάδες των χωρικών και καταστραμμένοι οικονομικά ευγενείς, συμμάχησαν μαζικά με τους χωρικούς. Αυτοί πάλι είχαν υποβληθεί σε μια πραγματική ψυχολογική πίεση από τους Φραγκισκανούς μοναχούς που εκήρυτταν ένα πρόγραμμα ισότητας για μια Digitized by 10uk1s

μοναρχία αταξική και την ίση διανομή των αγαθών. Οι στασιαστές ζητούσαν την κατάργηση της αγγαρείας, την προσωπική ελευθερία, τη δήμευση της περιουσίας του κλήρου και την κατάλυση των προνομίων των ευγενών. Αυτό το πρόγραμμα ήταν μια αναθεώρηση του φεουδαρχικού καθεστώτος, χωρίς όμως να υιοθετεί τον ευαγγελιακό κομμουνισμό μερικών Φραγκισκανών. Η πολύ σκληρή καταστολή ήταν αποκλειστική υπόθεση των ευγενών που ενίκησαν στα πεδία της μάχης. Χιλιάδες χωρικοί κρεμάστηκαν και ο Γεώργιος Dozsa, ο αρχηγός τους, κάηκε ζωντανός. Η Εθνοσυνέλευση συνήλθε στην Πέστη τον Οκτώβριο και επισημοποίησε την εκδίκηση της άρχουσας τάξης. Επικύρωσε τη θανατική ποινή που είχε επιβληθεί στους αρχηγούς της εξέγερσης, αλλά κυρίως τιμώρησε το σύνολο της τάξης των χωρικών δεσμεύοντάς τους για πάντα στο χωράφι τους και στερώντας τους το δικαίωμα για ιδιοκτησία. Οι χωρικοί θα νιώθουν σαν ξένοι, μέσα στην ίδια τους την πατρίδα και δώδεκα χρόνια αργότερα θ' αφήσουν το βασιλιά και την άρχουσα τάξη να πολεμήσουν μόνοι κατά των Τούρκων. Η ήττα στο Μόχακς εξηγείται κάπως από την εξέγερση του 1514. Στη Γερμανία: ο πόλεμος των Χωρικών Στις παραμονές αυτής ακριβώς της μάχης στο Μόχακς, η κοινωνική κρίση στην Αγία Αυτοκρατορία είχε φτάσει στο πιο κρίσιμο σημείο της, ώστε να προκαλέσει τον περίφημο πόλεμο των Χωρικών, του οποίου οι συνέπειες θα είχαν τόσο σοβαρό αντίκτυπο πάνω στη μοίρα της Γερμανίας και της λουθηρανής Μεταρρύθμισης. Αλλά αντίθετα από τον προσανατολισμό που έδωσε ο Λεοπόλδος φον Ράνκε και η γερμανική φιλελεύθερη ιστοριογραφία, ο πόλεμος των Χωρικών δεν είναι ένα φαινόμενο επαναστρεπτικό της Μεταρρύθμισης, αντίθετα μάλιστα εγγράφεται μέσα σε μια σειρά κινημάτων των χωρικών που αναστάτωσαν τη Γερμανία από τα τέλη του 15ου αιώνα και μετά, και που έφταναν ακριβώς στο πιο κρίσιμο σημείο τους το 1525 με τη σχεδόν γενική εξέγερση της Άνω Γερμανίας. Το κίνημα ξεκίνησε στο νότιο μέρος της σημερινής Βάδης, σε μια περιοχή που ανήκε αποκλειστικά στον Βασιλικό Οίκο της Αυστρίας, γύρω από το Βάλντσουτ, στα βόρεια του Σαφχούζε. Στις 13 Ιουνίου 1524, διάφοροι χωρικοί αρνήθηκαν μια καταχρηστική αγγαρεία στον άρχοντά τους που ήθελε να τους στείλει να μαζέψουν σαλιγκάρια τη στιγμή που εκείνοι θέλανε να μαζέψουν τα σανά τους. Ο αρχηγός τους, Χανς Μύλλερ, πήγε να ζητήσει επικουρία στην πόλη που την είχε τότε καθυποτάξει ο παπάς της, ο Βαλτάσαρ Χουμπμάγερ. Είχε σπουδάσει στο Βριβούργο και το Ίνγκοσταντ, και τον κάλεσαν να πάει στο Βάλντσουτ, στα σαράντα του, το 1521, όπου και είχε μεταστραφεί στη θεωρία του Λούθηρου, το 1522. Κατάργησε τη νηστεία εισήγαγε τη γερμανική λειτουργία, παντρεύτηκε και έγινε τελικά οπαδός του μεταρρυθμιστή Ζβίγγλιου από τη Ζυρίχη. Τον Ιούλιο 1524, η πόλη που είχε πάρει το μέρος του πάστορά της, ήξερε πως την απειλούσε η αυστριακή διοίκηση (η αντιβασιλεία του Einsisheim). Υπήρξε λοιπόν μια συμμαχία ανάμεσα στους χωρικούς που πάλευαν για τη μεταρρύθμιση και τον πάστορά τους, κι αυτό κατέληξε σε μια συνθήκη αμοιβαίας βοήθειας στις 15 Αυγούστου 1524. Ο κόμης Ροδόλφος του Σουλτζ συγκέντρωσε τους ευγενείς στο Ράντολφτσελ, αποφάσισε να σχηματίσει ένα μικρό στρατό, αλλά χωρίς κανένα αποτέλεσμα, επειδή έλειπαν τα οικονομικά μέσα, ενώ στο μεταξύ μια μεσολάβηση ανάμεσα στον άρχοντα και τους χωρικούς του είχε αποτύχει. Μέσα στο χειμώνα 1524-1525, η εξέγερση είχε απλωθεί σ' όλη τη Σουαβία. Την 1η Μαρτίου 1525, ένας αρχιμάστορας σκοινιών ο Σεβαστιανός Λότσερ από το Μέμινγκεν είχε συντάξει το περίφημο πρόγραμμα με 12 άρθρα, και με βάση αυτό το πρόγραμμα σχηματίστηκε, στις 7 Μαΐου 1525, μια χριστιανική Ένωση από ομάδες χωρικών, από τις όχθες της λίμνης της Κωνσταντίας, του σουαβικού Ιούρα και Allgäu. Σχημάτισαν ένα στρατό από 12.000 άνδρες, αλλά οι χωρικοί που είχαν δώσει όρκο στην Ένωση αποτελούσαν τεράστιες εφεδρείες. Ο στρατός των χωρικών νικήθηκε στο Λαϊπχάιμ κοντά στο Ουλμ, από ένα στρατό 6.000 πεζών και 300 καβαλάρηδων που διοικούσε ο αξιωματούχος Γεώργιος φον Βάλντμπουργκ· μπροστά στο πυροβολικό και το πεζικό, οι χωρικοί, που δεν είχαν καμιά στρατιωτική πείρα, σκόρπισαν. Αν ο Digitized by 10uk1s

μεταρρυθμιστής Βέχε και πέντε πρωταίτιοι εκτελέστηκαν, ο Βάλντμπουργκ επέτρεψε στους χωρικούς να γυρίσουν στα σπίτια τους και η Σουαβία ξαναβρήκε τη γαλήνη της. Αυτό που είναι ενδιαφέρον σ' αυτή την υπόθεση, είναι το πρόγραμμα με τα 12 άρθρα, αλλά και το γεγονός πως ο επαναστάτης ιεροκήρυκας Θωμάς Μούντζερ που έζησε για λίγο καιρό τότε σ' αυτή την περιοχή δεν επηρέασε καθόλου αυτό το κίνημα. Η εξέγερση απλώθηκε στην Φραγκονία. Ο ιεροκήρυκας Κάρλσταντ εγκαταστάθηκε στο Ρότενμπουργκ / Τάουμπερ και κήρυττε τη συμμαχία των χωρικών και των πόλεων. Το πρόγραμμά του είχε ένα χαρακτήρα καθαρά πολιτικό: ήθελε να αναδιοργανώσει το Ράιχ (Κράτος) με τη βοήθεια ενός κοινοβουλίου χωρικών. Ο Λουθηριανός μάγιστρος της πόλης τον έδιωξε, αλλά εκείνος ξαναγύρισε με το ζόρι στα τέλη Ιανουαρίου 1525 και επέβαλε μια πραγματική δικτατορία, ενώ άρχισε να σχηματίζεται ένας πειθαρχημένος στρατός μ' επικεφαλής, τρεις έμπειρους στρατιώτες: τους Φλοριάν Γκέγιερ, Βέντελ Χίπλερ και τον περίφημο ιππότη Γκετς φον Μπέρλιχινγκεν. Στις 10 Μαΐου 1525, το Ρότενμπουρκ ενωνόταν με τη Χάιλμπρον και άλλες πόλεις της Φραγκονίας μέσα σε μια τυπική συμμαχία με τους χωρικούς. Ο γαμπρός του Κάρλσταντ, ο Βέστεμπουργκ, έπαιζε στο μεταξύ το ρόλο του στη Φραγκφούρτη όπου υιοθετήθηκε ένα πρόγραμμα από 42 άρθρα, πάνω στο πρότυπο των 12 άρθρων του Μέμινγκεν. Η εξέγερση έφτασε στο εκλεκτοράτο της Μαγεντίας και οι χωρικοί απαίτησαν να καταργηθούν τα μοναστήρια, και οι φόροι της δεκάτης, αν το προϊόν τους δεν πήγαινε στη συντήρηση του κλήρου ή των φτωχών. Ζητούσαν επίσης την αναθεώρηση των πρόσφατων αρχειοφυλακίων. Η άφιξη του στρατού με τον Βάλντμουργκ διέλυσε τους στασιαστές της Φραγκονίας· σ' αυτή την περιοχή όπου οι εκκλησιαστικοί πρίγκηπες ευνοούσαν ορισμένες παραχωρήσεις και όπου η συμπεριφορά των χωρικών ήταν μάλλον μετριοπαθής, η καταστολή δεν ήταν τόσο σκληρή όπως στην Θουριγγία ή την Αλσατία. Στη Θουριγγία η εξέγερση επηρεάστηκε από τον Θωμά Μούντζερ που γύρισε στο Μυλχάουζεν στις 16 Μαρτίου 1525 κι εγκατέστησε ένα θεοκρατικό καθεστώς με λαϊκό χαρακτήρα. Η μικρή πόλη έγινε το κέντρο του κινήματος των χωρικών της Θουριγγίας και τον Απρίλιο ο Μούντζερ έβγαλε μια «έκκληση προς τους κατοίκους του Άλλστατ» για να τους αναγγείλει την έλευση της βασιλείας του Θεού επί της γης. Ήταν η πνευματική του διαθήκη, γιατί ο λανδγράβος Φίλιππος της Έσσης, ένας Λουθηριανός, πλησίαζε επικεφαλής στρατού. Η συνάντηση έγινε στις 14 Μαΐου 1525 στο Φρανκενχάουζεν. Ο λανδγράβος άρχισε διαπραγματεύσεις, περιμένοντας να φτάσει το πυροβολικό του· πρότεινε αμνηστεία στους χωρικούς με τον όρο να του παραδώσουν τον Μούντζερ και τον Πφάιφερ· επειδή δίσταζαν να παραδώσουν τους αρχηγούς τους, έχασαν πολύτιμο χρόνο και την άλλη μέρα, ο Φίλιππος της Έσσης, έχοντας πια το πυροβολικό του, δεν δυσκολεύτηκε να καταδιώξει τους στασιαστές και να τους σφάξει. Οι Πφάιφερ και Μούντζερ πιάστηκαν, δικάστηκαν και βασανίστηκαν στις 27 Μαΐου 1525. Στο μεταξύ, οι ομάδες του δούκα της Λοραίνης είχαν κατατροπώσει τους Αλσατούς χωρικούς στη μάχη της Σαβέρν. Μια τρομερή καταστολή έπεσε πάνω στον αγροτικό κόσμο και οι ευγενείς εκδικήθηκαν, για τις αυθαιρεσίες και τις αγωνίες που δοκίμασαν σ' ορισμένες περιοχές, σφάζοντας και καίγοντας. Τα χρονικά μιλούν για 100.000 θύματα ανάμεσα στους χωρικούς, τόσο στα πεδία της μάχης όσο και στις κρεμάλες. Έτσι τέλειωσε η πιο μεγάλη επαναστατική απόπειρα της σύγχρονης ιστορίας της Γερμανίας. Τα δώδεκα άρθρα του Μέμινγκεν Στην πραγματικότητα έχουμε να κάνουμε με την τελευταία από τις μεγάλες μεσαιωνικές εξεγέρσεις των χωρικών. Η χιλιαστική ιδεολογία ενός Θωμά Μούντζερ ήταν πάρα πολύ αφηρημένη για ν' αγγίξει τους χωρικούς, γι' αυτό και το πραγματικό πρόγραμμα είναι τα 12 άρθρα του Μέμινγκεν που ανταποκρίνονται σε συγκεκριμένες διεκδικήσεις των χωρικών του σουαβικού Ιούρα και, ας μην το ξεχνάμε, επαναλαμβάνουν πολλές διεκδικήσεις των προγενέστερων κινημάτων. Digitized by 10uk1s

Το πρόγραμμα με τα 12 άρθρα είναι πριν απ' όλα μια καταδίκη του συστήματος των προσοδοφόρων αξιωμάτων: οι χωρικοί θέλουν πράγματι να εκλέγουν οι ίδιοι τον παπά τους, για να μην εξουσιάζονται απ' όσους διόριζε, τις περισσότερες φορές, το Βατικανό και που αδιαφορούσαν ολότελα για το ποίμνιό τους (αν καταδέχονταν να πάνε στην έδρα τους και δεν έστελναν στη θέση τους έναν όχι και τόσο αρμόδιο εφημέριο). Στο ίδιο αυτό το πρώτο άρθρο υπάρχει φυσικά μια «προτεστάντικη» προσθήκη όπου μπορούμε μάλιστα ν' αναγνωρίσουμε την έμπνευση του Θωμά Μούντζερ: ο παπάς πρέπει να κηρύττει το ιερό Ευαγγέλιο χωρίς καμιά ανθρώπινη συμπαράσταση, δηλαδή απορρίπτουν την παράδοση της χριστιανικής Εκκλησίας, ουσιαστική βάση του ρωμαϊκού καθολικισμού. Οι χωρικοί δεν αρνούνταν καθόλου να πληρώνουν το φόρο της δεκάτης, αρκεί να πηγαίνει στη συντήρηση του παπά και των φτωχών, αλλά απορρίπτουν τη φεουδαρχική αντίληψη της δεκάτης που είναι γενικά ένας φόρος που πληρώνεται στον άρχοντα και που έρχεται να προστεθεί στη δραγματολογία και άλλες εισφορές σε είδος. Ζητούν επιπλέον ν' απαλλάσσονται οι φτωχοί από τον ετήσιο φόρο. Αρνούνταν επίσης την έννοια της δουλοπαροικίας και στηρίζονταν στο Ευαγγέλιο για να δηλώσουν πως είναι ελεύθεροι άνθρωποι. Η απαγόρευση να μεταβιβάζουν τ' αγαθά τους ήταν πράγματι ιδιαίτερα εξευτελιστική στα εκκλησιαστικά κτήματα. Πρόκειται για ένα νομικό όρο, και οι χωρικοί τον αντιμετωπίζουν σαν θέμα ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Διευκρινίζουν άλλωστε πως δέχονταν να υπακούουν στις επίσημες αρχές. Στο άρθρο 4 προβάλλουν μια παλιά διεκδίκηση του κόσμου των χωρικών: θέλουν ν' αποκτήσουν το δικαίωμα να ψαρεύουν και να κυνηγούν, που ήταν αποκλειστικό προνόμιο των ευγενών· κρίνουν πως αυτό το σύστημα είναι αντίθετο στην ισότητα που ήθελε ο θεός. Είναι η μόνη καινοτομία που ζητούν, γιατί για τα υπόλοιπα διεκδικούν την αποκατάσταση του παλιού συστήματος: απόδοση των αγρών στις κοινότητες (αρθρ. 10), χρήση των δασών που οι ευγενείς πρέπει να επιστρέψουν στις κοινότητες (άρθρ. 5) μείωση των αγγαρειών σε ανεκτά όρια, αλλιώς θέλουν να πληρώνονται για την εργασία που προσφέρουν στον άρχοντα (άρθρ. 6). Με όλα αυτά λοιπόν στοχεύουν τη «δεύτερη δουλοπαροικία» όπως είχε αρχίσει να εφαρμόζεται. Τέλος, οι χωρικοί κατακρίνουν την εισαγωγή του Ρωμαϊκού δικαίου, αφού ζητούν την επιστροφή στις παλιές συνήθειες της δικαιοσύνης. Θεμελιώνουν όλες τους τις διεκδικήσεις πάνω στην παράδοση, αν τους είναι ευνοϊκή, και πάνω στις Γραφές· δέχονται άλλωστε να συζητήσουν, αν τους αποδείξουν πως τα αιτήματά τους δεν συμφωνούν με τις Γραφές. Η παρουσία παπάδων και ιεροκηρύκων με επαναστατικές τάσεις είναι αναμφισβήτητη, καθώς και η επιρροή της λουθηριανής Μεταρρύθμισης, αλλά αυτό το πρόγραμμα, αν και ζητά σοβαρές μεταρρυθμίσεις, δεν αναθεωρεί τα θεμέλια του φεουδαρχικού συστήματος, ή τουλάχιστο τα θεμέλια της μη εκκλησιαστικής χωροδεσποτείας. Αυτό που στοχεύει κυρίως, είναι το σύστημα της εξουσίας του αφεντικού, τους φόρους της δεκάτης που παρεκτρέπονται από την αρχική τους χρήση και τη μετάβαση από την έγγεια πρόσοδο (grundherrschaft) στην άμεση αξιοποίηση (gutsherrschaft). Συνέπειες του πολέμου των Χωρικών Παρ' όλη την παραδειγματική καταστολή ένα μέρος από τις διεκδικήσεις εισακούστηκε. Η Δίαιτα του Σπιρ, το 1526, κάτω από την έμπνευση ορισμένων προτεσταντών πριγκήπων, πήρε μέτρα που θύμιζαν αυτό το πρόγραμμα και αποσκοπούσαν να βελτιώσουν τη θέση των χωρικών και να εξαλείψουν τις καταχρήσεις στο θρησκευτικό τομέα. Μερικά διατάγματα καταδικάζουν την πληρωμή των εμβατικίων, την σιμωνία (την πληρωμή ενός ποσού για τα ιερά μυστήρια) και, χωρίς να παραχωρήσει την εκλογή των παπάδων από τους χωρικούς, η Δίαιτα παραχωρούσε στους Γερμανούς πρίγκηπες το διορισμό στα προσοδοφόρα αξιώματα που ως τότε γινόταν από το Βατικανό. Ο πόλεμος των Χωρικών έδωσε παρ' όλα αυτά μια νέα διάσταση στους πρίγκηπες και τις τοπικές κυβερνήσεις. Ο Κάρολος Ε' ήταν στην Ισπανία τότε και ήταν απασχολημένος κυρίως στον αγώνα του κατά του Φραγκίσκου Α'· η αιχμαλωσία του Γάλλου βασιλιά, στις 20 Φεβρουαρίου στην Παβία, δεν τον απέστρεψε από την Ιταλία και τις Κάτω Χώρες. Και ο Φερδινάνδος Α' άφησε ελεύθερο τον Βάλντμπουργκ να χειριστεί την υπόθεση, οπότε και ο Κάρολος Ε' του έστειλε ένα αυτόγραφο συγχαρητήριο γράμμα. Τη χαριστική βολή έδωσε ο λανδγράβος της Έσσης. Ο πόλεμος των χωρικών Digitized by 10uk1s

ήταν μια τομή στην ιστορία της λουθηρανής Μεταρρύθμισης: αυτή δεν δεχόταν να καλύψει την κοινωνική επανάσταση. Κι έτσι ο αναβαπτισμός είχε ανοιχτό το δρόμο μπροστά του για καλύτερες μέρες, γιατί όλοι οι δυσαρεστημένοι τον έβλεπαν σαν ένα καταφύγιο. Οι εξεγέρσεις στα τέλη του αιώνα Στα τέλη του αιώνα, έχουμε μια νέα τεταμένη περίοδο που εξηγείται από τις ανομίες της δεύτερης δουλοπαροικίας αλλά και την ένταση που προκαλεί ο πόλεμος και η αύξηση του Κρατικού φόρου. Στη Γαλλία που μόλις είχε ξαναβρεί την ειρήνη εμφανίζονται οι πειναλέοι· στην Ουγγαρία, ο Στέφανος Bocskay παρασύρει τους χαϊδούκους που θέλουν να γλιτώσουν από τη δουλοπαροικία, και στην Αυστρία οι ήρεμοι χωρικοί της περιφέρειας των Δρυμών ξεσηκώνονται κατά των αρχόντων και της αυτοκρατορικής εξουσίας. Η εξέγερση της Κάτω-Αυστρίας (1596-1597). - Τα φαινόμενα που είχαν προκαλέσει τις εξεγέρσεις του 1525 είχαν επιδεινωθεί και οι χωρικοί υποφέρουν από τον περιφρονητικό τρόπο που τους μεταχειρίζονταν αλλά και από την επιδείνωση του χωροδεσποτικού καθεστώτος. Τα συγκεκριμένα παράπονα είναι πολλά. Αφορούν το χωροδεσποτικό καθεστώς αλλά και την Κρατική εξουσία. Όπως το 1525 οι χωρικοί απορρίπτουν, χωρίς καμιά εξαίρεση, όλες τις καινοτομίες και οι διεκδικήσεις τους συνοψίζονταν αρκετά καλά στην κατάθεση ενός αξιωματούχου: Ο σκοπός του συνδέσμου των ήταν η κατάργηση των νέων φόρων (ιδιαίτερα για τη στέγη) και η διατήρηση των παλιών δικαιωμάτων τους και ελευθεριών, που έπρεπε να επανέλθουν στην κατάσταση που ήταν πενήντα χρόνια νωρίτερα. Ωστόσο τα παράπονά τους στοχεύουν πολύ περισσότερο το χωροδεσποτικό σύστημα παρά τις στιγμιαίες υπερβασίες της μοναρχικής εξουσίας, ενώ αυτές ακριβώς οι υπερβασίες, έκτακτοι φόροι και επιστράτευση, πυροδότησαν και προκάλεσαν την εξέγερση. Οι χωρικοί απορρίπτουν, όπως εβδομήντα πέντε χρόνια νωρίτερα τις καινοτομίες του Ρωμαϊκού δικαίου - που καταργήσανε τους ενόρκους π.χ. - και έδωσαν στον άρχοντα μια σχεδόν απόλυτη εξουσία πάνω στους υπηκόους του της υπαίθρου. Απορρίπτουν επίσης όλες τις υπερβασίες που πάνε να περάσουν μέσα στο θεσμικό πλαίσιο της δεύτερης δουλοπαροικίας, δηλαδή: – – –

την αγγαρεία που συνεχίζει ν' αναπτύσσεται μέσα σ' αυτό τον αιώνα· τη χωροδεσποτική φορολογία (δικαίωμα μεταβίβασης, κρατήσεις στις κληρονομιές) που όλο και μεγαλώνει· το δικαίωμα προαγοράς.

Η οργάνωση, βασισμένη στον καταναγκασμό των μετριοπαθών και την ορκωμοσία με θρησκευτικό χαρακτήρα, δεν ήταν και τόσο αποτελεσματική, όπως και τον καιρό του πολέμου των χωρικών. Η βάση όλου του συστήματος, ήταν η παλιά συνωμοσία που συνένωνε κοινότητες χωρικών πάνω στο ελβετικό πρότυπο. Από το Νοέμβριο 1596 ως τον Ιανουάριο 1597, οι στασιαστές επεκτείνουν την κυριαρχία τους σ' όλη την περιφέρεια των Δρυμών. Διόρισαν υπεύθυνους σε κάθε χωριό και οι χωρικοί, είναι έτοιμοι για μια γενική κινητοποίηση. Οι αντάρτες έχουν μια πραγματική στρατιωτική οργάνωση και πέτυχαν, από το Φεβρουάριο 1597, να έχουν τη βοήθεια έμπειρων στρατιωτών που είχαν λιποτακτήσει από τον ουγγρικό στρατό. Όπως συνήθως, ο χωριάτικος στρατός που είχε κάπου δέκα χιλιάδες άντρες και μάλιστα ένα πυροβολικό, δεν φαίνεται πως μπόρεσε ν' αντικρούσει τον τακτικό στρατό. Και οι δειλές απόπειρες για αντάρτικο στην κοιλάδα του Δούναβη δεν είχαν κανένα σοβαρό αποτέλεσμα. Μεγάλα τάγματα χωρικών με δυσκολία καταλαμβάνουν πύργους και οχυρωμένες πόλεις, και σκορπάνε μπροστά σε τακτικούς στρατιώτες - πιο ειδικά ένα σύνταγμα θωρακοφόρων που έφταναν από την Ουγγαρία τον Μάρτιο 1597. Αυτή η εξέγερση, λιγότερο γνωστή από πολλές άλλες, ενδιαφέρει για δυο λόγους: Digitized by 10uk1s

–

–

Πριν απ' όλα, προμηνά τις πάμπολλες εξεγέρσεις μέσα στο 17ο αιώνα. Οι χωρικοί παραπονιούνται για το χωροδεσποτικό καθεστώς, αλλά είναι η προσθήκη επιβαρύνσεων που επιβάλλει ο ηγεμόνας, που προκαλεί την πρωταρχική στάση και οδηγεί στην εξέγερση. Δεν ξεσηκώνονταν κατά του φόρου στο αλάτι ή για το χαρτόσημο, αλλά κατά της επιστράτευσης του πέμπτου άντρα και κατά της επιπλέον φορολόγησης που συνεπάγεται. Αν δεν γινόταν απότομη αύξηση του κρατικού φόρου, δεν θα υπήρχε εξέγερση κατά του άρχοντα. Κι αυτή την επιπλέον επιβάρυνση προκαλεί ο αυστροτουρκικός πόλεμος και πιο ειδικά οι ήττες των Αυτοκρατορικών. Η Γαλλία του Ρισελιέ θα γνωρίσει τις ίδιες δυσκολίες για τους ίδιους λόγους· ύστερα, το κίνημα έχει ένα χαρακτήρα αντιδεσποτικό και αντιφεουδαρχικό πολύ ξεκάθαρο. Σ' όλες τις περιπτώσεις οι κινηματίες, εύποροι χωρικοί, φροντίζουν να τονίσουν πως δεν θα κάνουν τίποτα κατά του Αυτοκράτορα. Ο Αρχιδούκας Ματθίας ευνοεί μερικές διεκδικήσεις των χωρικών, είναι όμως ανίκανος να δώσει μια συνέχεια στις καλές του προθέσεις γιατί οι ριζοσπαστικοί κινηματίες οδήγησαν τα στρατεύματά τους ως ένα ανεπανόρθωτο σημείο, την κατάληψη πύργων και μικρών πόλεων, ύστερα από οργανωμένη έφοδο. Ο Αρχιδούκας που πρέπει ν' αντιμετωπίσει την τουρκική απειλή και είναι υπεύθυνος για την τάξη, δεν μπορεί φυσικά ν' ανεχθεί παρόμοιες ενέργειες. Και η προσπάθεια του Ματθία υπέρ των χωρικών απέτυχε επίσης γιατί οι Αψβούργοι δεν εξουσίαζαν αρκετά τις ανώτερες κοινωνικές τάξεις, η διοίκηση ήταν στα χέρια των ευγενών και ο Αρχιδούκας της Αυστρίας δεν μπορούσε να ενεργήσει παρά μόνο με τη συνεργασία αυτών των τάξεων.

Εξεγέρσεις χωρικών, εξεγέρσεις μέσα στις πόλεις, στις Κάτω Χώρες: αν ενδιαφέρουν για τη μελέτη των εντάσεων και των νοοτροπιών, δεν παύουν ν' αποκαλύπτουν πόσο καταπληκτικά αδύναμοι είναι οι χωρικοί μπροστά στις ηγετικές τάξεις. Η ανάπτυξη του εμπορευματικού καπιταλισμού, η πιο προωθημένη ενσωμάτωση του αγροτικού κόσμου και των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης μέσα σε μια οικονομία της αγοράς, έγιναν σε βάρος των μαζών της υπαίθρου. Αλλά δεν πρέπει ν' αμαυρώνουμε αυτό τον πίνακα: παρατηρούμε στο 16ο αιώνα, τόσο σε μια περιοχή της Γαλλίας έξω από το Παρίσι, όσο και στην άλλη άκρη της Ευρώπης, μέσα στην καταστραμμένη από τους Τούρκους Ουγγαρία, καταπληκτικές επιτυχίες, ακόμα κι ανάμεσα στους χωρικούς. Μέσα σ' έναν κόσμο που πλουτίζει, η κοινωνία εξελίσεται, έστω κι αν οι συγκρούσεις είναι σκληρές και οι θρησκευτικές διαμάχες ανελέητες.

Digitized by 10uk1s

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Η οικουμενική μοναρχία του Καρόλου Ε' (Κουίντου) Η εποχή που βλέπουμε να προωθούνται πολύ ξεκάθαρα οι διάφοροι εθνικισμοί γνωρίζει κατά παράδοξο τρόπο και μια ύστατη προσπάθεια για να συνενωθεί η χριστιανοσύνη. Είναι η ιστορία της πολιτικής που δοκίμασε να εφαρμόσει ο Κάρολος Ε' και που κατέληξε σε μια φανερή αποτυχία, όπως επισημοποιήθηκε από τον ίδιο τον Κάρολο Ε' όταν παραιτήθηκε από κάθε εξουσία, για ν' αποσυρθεί στο μοναστήρι του Γιούστε, στην Καστίλη. Με όσα κληρονόμησε και με το αυτοκρατορικό του αξίωμα, ένιωθε αρκετά δυνατός και πίστεψε μια κάποια στιγμή πως μπροστά στον τουρκικό κίνδυνο η χριστιανοσύνη θα σχημάτιζε ένα μέτωπο και θ' αναγνώριζε την ονομαστική του εξουσία. Αλλά ήταν σαν να παραγνώριζε το πνεύμα της εποχής και το συσχετισμό δυνάμεων στην Ευρώπη. Η προσωπικότητα του Αυτοκράτορα Ο Κάρολος της Γάνδης (1500-1558) προσωπικά δεν έχει ρίζες μέσα σε κανένα έθνος. Είναι πριν απ' όλα, από τη διαπαιδαγώγησή του, ένας Βουργουνδός πρίγκηπας με μητρική του γλώσσα τα γαλλικά και αργότερα τα ισπανικά. Πολύ λιγότερο από τους νεαρούς πρίγκηπες του καιρού του, δεν επηρεάστηκε από τους γονείς του, αφού ο πατέρας του Φίλιππος ο Ωραίος πέθανε όταν ήταν έξι χρονών και η μητέρα του, Ιωάννα η Τρελή, είχε αποσυρθεί στην Καστίλη στον πύργο του Τορντεσίλας· τον μεγάλωσε η θεία του, Μαργαρίτα της Αυστρίας, χήρα του δούκα της Σαβοΐας που τον πότισε με το αριστοκρατικό ιδανικό της αυλής της Βουργουνδίας: αγάπη για τη μεγαλοπρέπεια, το κυνήγι, τους ιπποτικούς αγώνες, παρόλο που ήταν και άνθρωπος του γραφείου και ευχαριστιόταν κυρίως να κυβερνά και να χειρίζεται τις πολιτικές υποθέσεις. Σ' όλη του τη ζωή δεν θα πάψει να μετακινείται· οι ανάγκες του πολέμου τον οδήγησαν στη Γερμανία, την Ιταλία, έστω κι αν προτιμούσε να ζει στις Κάτω Χώρες και την Ισπανία. Δεν είχε ποτέ του πρωτεύουσα και του έφτανε να κατευθύνει τις υποθέσεις με μια μικρή ομάδα υπουργών και γραμματέων, αφήνοντας την πιο μεγάλη αυτονομία στις χώρες που ηγεμόνευε, χρησιμοποιώντας αρκετά τις υπηρεσίες των συγγενών του, της θείας του Μαργαρίτας της Αυστρίας, της αδελφής του Μαρίας της Ουγγαρίας, του μικρότερου αδελφού του Φερδινάνδου, της συζύγου του Ελεονώρας της Πορτογαλίας και αργότερα μάλιστα του γιου του Δον Φιλίππου. Οι κτήσεις των Αψβούργων Ο Κάρολος Ε' είχε μια αριστοκρατική (και μεσαιωνική) αντίληψη των οικογενειακών κτήσεων. Είναι αλήθεια πως μια έξυπνη πολιτική συνοικεσίων είχε θεμελιώσει τη δύναμή του. Στην αρχή έχουμε τη χιμαιρική πολιτική, που αποδείχτηκε αποτελεσματική του Γερμανού προγόνου του, Φρειδερίκου Γ' των Αψβούργων, που είχε εκλεγεί αυτοκράτορας το 1438, αμφισβητήθηκε από τους Αυστριακούς υποτελείς του και τους Ούγγρους γείτονές του και που ωστόσο θα πετύχει για το γιο του Μαξιμιλιανό ένα γάμο γεμάτο υποσχέσεις: το 1477, αυτός παντρεύεται τη Μαρία της Βουργουνδίας, μοναδική κόρη του Καρόλου του Ατρόμητου και απειλούμενη ηγεμόνισσα των Κάτω Χωρών. Ο Μαξιμιλιανός θα πρέπει να υπερασπίσει την κληρονομιά της γυναίκας του, με τα όπλα στο χέρι, από τις βλέψεις του Λουδοβίκου ΙΑ' της Γαλλίας. Αλλά η αγγλική συμπαράσταση και η νίκη του Guinegate του επιτρέπουν να διαπραγματευθεί από θέση ισχύος και ν' αποδώσει μόνο τη δουκική Βουργουνδία. Πρώτη συμβιβαστική ειρήνη ανάμεσα στους Βαλουά και τους Αψβούργους, η ειρήνη του Αρράς (1482) δεν θα είναι και η τελευταία αυτού του τύπου. Και ο ξαφνικός θάνατος της Μαρίας, που σκοτώθηκε πάνω σ' ένα κυνήγι, αφήνει τον Μαξιμιλιανό φυσικό κύριο των Κάτω Χωρών, έστω κι αν κυβερνά σαν Αντιβασιλιάς. Αλλά αφού τον δέχτηκαν οι Βουργουνδοί ευγενείς στους οποίους αφήνει την πραγματική διακυβέρνηση, ο Μαξιμιαλινός εμπλέκεται στη μεγάλη πολιτική της Δυτικής Ευρώπης. Όταν διαδέχεται τον πατέρα του, το 1493, οι Κάτω Χώρες και οι κληρονομικές χώρες του προσφέρουν μια εδαφική βάση και μια οικονομική δύναμη που σπάνια Digitized by 10uk1s

γνώρισε, εδώ και αιώνες, ένας αρχηγός της Αγίας Αυτοκρατορίας. Ωστόσο ο Μαξιμιλιανός, θα πετύχει δυο εξαιρετικούς άθλους, τους ισπανικούς και ουγγρικούς γάμους που δεν μπορούσε κανείς να εγγυηθεί από πριν την ευνοϊκή τους εξέλιξη. Το 1498, ο Μαξιμιλιανός πραγματοποιεί ένα διπλό γάμο με τα παιδιά των καθολικών ηγεμόνων. Ο Φίλιππος ο Ωραίος παντρεύεται τη Χουανίτα, την κόρη της Ισαβέλας και του Φερδινάνδου, ενώ η Μαργαρίτα παντρεύεται τον Δον Χουάν, μοναδικό γιο τους. Η Μαργαρίτα είχε τα πάντα για να γίνει βασίλισσα της Ισπανίας, αν δεν είχε πεθάνει ο νεαρός σύζυγός της ένα χρόνο αργότερα. Και η Χουανίτα γινόταν η μοναδική κληρονόμος της Καστίλης, της Αραγωνίας και της αμερικανικής Αυτοκρατορίας. Επειδή η αρρώστια της την εμπόδιζε να κυβερνήσει, η Ιωάννα η Τρελή παραχώρησε τα δικαιώματά της στους γιους της· μια καλά μελετημένη σκευωρία έφερε στο θρόνο της Καστίλης τον νεαρό Κάρολο το 1516, περιφρονώντας έτσι τα δικαιώματα της μητέρας του. Και το 1515, ο Μαξιμιλιανός πραγματοποίησε με τα εγγόνια του, μια παρόμοια επιχείρηση στην Ανατολική Ευρώπη· επειδή οι Αψβούργοι είχαν βλέψεις λίγο-πολύ δικαιολογημένες πάνω στους θρόνους της Βοημίας και της Ουγγαρίας, ο Μαξιμιλιανός υπόγραψε ένα συμβιβασμό με τον Λαδίσλαο Γιαγκελόν, εκλεγμένο βασιλιά των δύο αυτών χωρών. Ο γιος του θα παντρευόταν τη Μαρία των Αψβούργων, αδελφή του Καρόλου Ε' και η κόρη του Άννα το Φερδινάνδο των Αψβούργων, αδελφό του Κάρολου Ε'. Ο πρώτος βασιλικός οίκος που θα έσβηνε χωρίς διάδοχο θα παραχωρούσε τα δικαιώματά του στον άλλο. Ο τραγικός θάνατος του νεαρού βασιλιά Λουδοβίκου Β' Γιαγκελόν στη μάχη του Μόχακς, το 1526, επέτρεψε στη συνθήκη της Βιέννης να εφαρμοστεί πολύ πιο νωρίς απ' ό,τι το είχαν σκεφτεί. Η δυναστεία της Αυστρίας επωφελήθηκε και άπλωσε την επιρροή της στην Ευρώπη του Δούναβη, δημιουργώντας έτσι αυτή την αυστριακή Μοναρχία που τόσο θα βάραινε πάνω στη μοίρα της ηπειρωτικής Ευρώπης ως το 1918. Έτσι λοιπόν, όταν πέθανε ο αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός το 1519, ο Κάρολος Ε' βρισκόταν επικεφαλής μιας διαδοχής που ήταν μάλιστα σημαντική γιατί ο θάνατος του Φερδινάνδου της Αραγωνίας είχε αφήσει στον Κάρολο τα μεσογειακά εδάφη του παππού του από τη μητέρα του. Είχε στην κατοχή του ένα συνονθύλευμα από Κράτη κι επαρχίες, χωρίς άλλο δεσμό από την πίστη των υπηκόων του στο νόμιμο άρχοντά τους. Για να κυβερνήσει ήταν αναγκασμένος να εξαρτάται από την καλή θέληση των τοπικών ευγενών. Δεν ήταν ούτε Ισπανός, ούτε Ιταλός, ούτε Γερμανός, ούτε Γάλλος, το πολύ-πολύ «Βουργουνδός» και γαλλόφωνος. Μπορούσε ήδη να καυχιέται πως ο ήλιος δεν έδυε ποτέ του πάνω στα Κράτη του, αφού αυτά απλώνονταν στην Ευρώπη από τα Καρπάθια ως το Γιβραλτάρ και από τον ποταμό Μόσα ως την Καλαβρία αφού είχε, σαν βασιλιάς της Ισπανίας, στηρίγματα στη βόρεια Αφρική, και στην Αμερική τις Αντίλες, ενώ οι υπήκοοί του της Καστίλης εξορμούν να κατακτήσουν τα ψηλά οροπέδια του Μεξικού. Το γενεαλογικό δέντρο του Κάρολου Ε' (Κουίντου)

Η εκλογή του αυτοκράτορα Όλες αυτές οι κληρονομικές κτήσεις δεν αρκούν στο νεαρό βασιλιά της Ισπανίας, του χρειάζεται και το αυτοκρατορικό στέμμα για να ξεπεράσει σε αξιώματα τους άλλους Ευρωπαίους ηγεμόνες. Αλλά το αυτοκρατορικό στέμμα δίνεται ύστερα από εκλογή και ο Μαξιμιλιανός δεν μπόρεσε όσο ζούσε ν' αφήσει πίσω του έναν εκλεγμένο διάδοχο. Γι' αυτό και ο θάνατός του οδήγησε σε μια πολιτική και διπλωματική κρίση ευρωπαϊκών διαστάσεων, αφού πρόκειται για μια ανοιχτή εκλογή και είναι υποψήφιοι ο βασιλιάς της Ισπανίας Κάρολος Α' και ο βασιλιάς της Γαλλίας Φραγκίσκος Α'. Κατά κάποιο τρόπο, η εκλογή του 1519 είναι υποδειγματική, όταν μάλιστα η θρησκευτική κρίση που εκδηλώθηκε δυο χρόνια νωρίτερα διαφαίνεται στο βάθος του ορίζοντα. Ο στόχος έχει μεγάλη σημασία και αποτελεί το πρώτο επεισόδιο της σύγκρουσης μεταξύ του Φραγκίσκου Α' και του Καρόλου Ε'. Αν οι Γερμανοί επιλέξουν το Γάλλο υποψήφιο, κινδυνεύουν πολύ να χάσουν έτσι τις γερμανικές ελευθερίες τους και να δουν να πραγματοποιείται η Digitized by 10uk1s

μεταρρύθμιση της διακυβέρνησης της Αγίας Αυτοκρατορίας που δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει ο Μαξιμιλιανός. Με τον Κάρολο των Αψβούργων, διακινδυνεύουν αντίθετα να δουν να επιτελείται η οικουμενική μοναρχία, που ήταν πάντα η κλίση της Αγίας Αυτοκρατορίας, ενώ ο νεαρός πρίγκηπας, καλός καθολικός, διακινδυνεύει το πολύ-πολύ ν' αποκαταστήσει με κάπως βίαιο τρόπο τη θρησκευτική ενότητα του γερμανικού κόσμου. Αλλά είναι και πολύ πιθανό πως θα διατηρήσει τη διακυβέρνηση της Αγίας Αυτοκρατορίας στην κατάσταση ανικανότητας όπου βρίσκεται. Άλλωστε ούτε ο Κάρολος, ούτε ο Φραγκίσκος δεν ξέρουν γερμανικά, αλλά ο Αψβούργος υπερτερεί γιατί είναι ο εγγονός του νεκρού και ανήκει σε μια γερμανική δυναστεία, που έγινε, είναι αλήθεια, αρκετά κοσμοπολίτικη. Στην πράξη, η εκλογή του 1519 πήρε τις διαστάσεις μιας φτηνής υπόθεσης διαφθοράς, όπου η αδυναμία των θεσμών φάνηκε ανοιχτά. Οι επτά εκλέκτορες μπορούν να εξαγοραστούν και οι δυο υποψήφιοι ήταν αποφασισμένοι να πληρώσουν. Ο τραπεζίτης Γιάκομπ Φούγγερ θα γράψει άλλωστε στον Κάρολο Ε', το 1523: «Είναι πασίγνωστο και φανερό πως η αυτοκρατορική Μεγαλειότητά σας δεν θα μπορούσε, χωρίς εμένα, ν' αποκτήσει το ρωμαϊκό στέμμα». Πράγματι, οι Εκλέκτορες δεν είχαν εμπιστοσύνη παρά στον Οίκο Φούγγερ, όποιος κι αν ήταν ο εντολοδόχος του. Η επιχείρηση στοίχισε στον Κάρολο Ε' σχεδόν ένα εκατομμύριο φλορίνια, ποσό τεράστιο για κείνη την εποχή (αντιπροσώπευε τότε τον ετήσιο προϋπολογισμό της Αυστρίας σε περίοδο πολέμου ή έξι χρόνια εισοδήματα από τα ορυχεία του Τυρόλου). Πέτυχε μια πρώτη οικονομική συνδρομή στην Αμβέρσα, χάρη στη συμπαράσταση της θείας του· αλλά οι τραπεζίτες του Άουγκσμπουργκ (Βελτέρ και Φούγγερ) χρηματοδότησαν την επιχείρηση κατά 80%, η Γένοβα κατά 15%, η Φλωρεντία κατά 5%. Έπρεπε να δαπανηθούν μισό εκατομύρια φλορίνια για να εξαγοραστούν οι ψήφοι των επτά Εκλεκτόρων, όπως φαίνεται από τους λογαριασμούς που έγιναν το 1520· μόνο ο Εκλέκτορας του Βρανδεμβούργου που είχε διαπραγματευθεί με τη Γαλλία δεν πήρε τίποτα και οι δυο πιο πολυέξοδοι ψήφοι ήταν ο αρχιεπίσκοπος της Μαγεντίας, Αλβέρτος του Βρανδεμβούργου που στοίχισε 113.000 φλορίνια, και κυρίως ο Εκλέκτορας του Παλατινάτου που πήρε 184.000 φλορίνια. Όχι μόνο έπρεπε να πληρωθούν οι πρίγκηπες, αλλά και οι σύμβουλοί τους. Εκτός απ' αυτά, ο συνασπισμός της Σουαβίας φρόντισε να του καταβληθούν 171.000 φλορίνια για να εγκαταλείψει τον Δούκα Ούλριχ της Βυρτεμβέργης και να αναγνωρίσει την επιδεσποτεία του Αψβούργου. Η στέψη του αυτοκράτορα θα γίνει δέκα χρόνια αργότερα, στη Μπολώνια, και θα είναι η τελευταία στην ιστορία που τελείται από τον ίδιο τον Πάπα. Θα δώσει στον Κάρολο Ε' το φωτοστέφανο ενός πραγματικού Ρωμαίου αυτοκράτορα και τις φιλοδοξίες ενός αρχηγού της χριστιανοσύνης. Σχέδιο αρ. 5: Κτήσεις Κάρολου Ε' στην Ευρώπη και Αφρική

Το ιδανικό της χριστιανοσύνης Η ιδέα που έχει τότε ο αυτοκράτορας για τη χριστιανοσύνη είναι περίεργα αναχρονιστική. Την έχει εκθέσει σε δυο χαρακτηριστικά κείμενα: το 1519 σ' ένα γράμμα του στους Εκλέκτορες και το 1521 σ' ένα μνημόνιο που έστειλε στους πρίγκηπες που συγκεντρώθηκαν στη Δίαιτα του Βορμς. Το 1519 τονίζει κυρίως τον αγώνα του κατά των Απίστων: «Γιατί πραγματική μας πρόθεση και βούληση είναι να συντηρήσουμε τη Χριστιανοσύνη και να της χαρίσουμε την ειρήνη και να ορθώσουμε ολότελα τη δύναμη και το κύρος μας για την υπεράσπιση, τη συντήρηση και την επαύξηση της πίστης μας». Το 1521 αντίθετα τονίζει τον αγώνα του κατά των αιρέσεων: «Ξέρετε πως είμαι απόγονος αυτοκρατόρων πολύ Χριστιανών που βασίλεψαν στο ευγενικό γερμανικό έθνος, καθολικών βασιλιάδων της Ισπανίας, αρχιδουκών της Αυστρίας, δουκών της Βουργουνδίας, που όλοι τους ως το Digitized by 10uk1s

θάνατό τους, στάθηκαν πιστά τέκνα της ρωμαϊκής Εκκλησίας, οι υπερασπιστές της καθολικής πίστης, των ιερών εθίμων και συνηθειών της θείας διακονίας που μου κληρονόμησαν όλα αυτά και που ακολούθησα ως τώρα το παράδειγμά τους. Είμαι λοιπόν αποφασισμένος να παραμείνω πιστός σ' ό,τι καθορίστηκε από τη Σύνοδο της Κωνσταντίας. Είναι φανερό πως ένας απομονωμένος αδελφός σφάλλει όταν αντιλέγει στη γνώμη όλης της χριστιανοσύνης, αλλιώς η χριστιανοσύνη θα είχε εξαπατηθεί εδώ και χίλια και πάνω χρόνια. Γι' αυτό είμαι αποφασισμένος να δεσμεύσω τα βασίλειά μου, τις κτήσεις μου, τους φίλους μου, το σώμα μου και το αίμα μου, τη ζωή και την ψυχή μου. Γιατί θα ήταν όνειδος για σας και για μας, μέλη του ευγενούς γερμανικού έθνους, αν στην εποχή μας και από δική μας αμέλεια, η φαινομενική και μόνο παρουσία της αίρεσης, και μιας ζημίας κατά της χριστιανικής θρησκείας εισχωρούσε μέσα στην καρδιά των ανθρώπων». Για να πετύχει όλα αυτά, ο Κάρολος Ε' θέλει να είναι αρχηγός της χριστιανοσύνης. Βάσιζε το κύρος του πάνω στον υπερεθνικό χαρακτήρα της αυτοκρατορικής εξουσίας αλλά και στις οικογενειακές του κτήσεις που κάλυπταν ένα μεγάλο μέρος της Ευρώπης. Γι' αυτόν, κυβερνητικές υποθέσεις και οικογενειακές υποθέσεις συνδέονται στενά μεταξύ τους. Αυτός είναι, π.χ. που φρόντισε να υλοποιηθεί η συνθήκη της Βιέννης του 1515 και κανόνισε το διπλό γάμο Αψβούργων-Γιαγκελόν το 1521. Υπήρχε μια περίεργη αναλογία ανάμεσα στο πρότυπο της Βουργουνδίας και το σύνολο των κτήσεων του Καρόλου Ε'. Το Κράτος της Βουργουνδίας στηριζόταν ακόμη πάνω στο φεουδαρχικό σύστημα υποτέλειας, την πίστη των ευγενών στο φυσικό χωροδεσπότη και τη συμμαχία των ευγενών μεταξύ τους. Ο Κάρολος Ε' χρησιμοποίησε αυτό το σύστημα, χωρίς να φροντίσει να δημιουργήσει άλλους δεσμούς πίστης σ' αυτόν. Όταν οργάνωσε τη διακυβέρνηση των κτήσεών του, στηρίχτηκε μόνο στους Βουργουνδούς. Αυτοί δεν ήταν οπαδοί ενός ολικού μετασχηματισμού της διακυβέρνησης. Πολιτικά ήταν μαθητής ενός μεγάλου άρχοντα του Γουλιέλμου ντε Κρουά, χωροδεσπότη του Chièvres, αλλά τις μεγάλες αρχές που τον δίδαξε αυτός, δεν τις εφάρμοσε καλά ο Αυτοκράτορας. Τα κίνητρα των υποτελών έγιναν τσιγγουνιά, η προάσπιση της ειρήνης μια άμετρη αγάπη για δικαιοσύνη, που τον οδήγησε σε ατέλειωτες συγκρούσεις. Όσο για την αποφασιστικότητά του, παρεμποδίστηκε από μια βούληση να γνωρίζει τα πάντα, που παρέλυε όμως από το ανήσυχο, αναποφάσιστο μυαλό του, τυπικό χαρακτηριστικό των Αψβούργων. Δεν ήταν αρκετά ρεαλιστής και σαν τον παππού του τον Μαξιμιλιανό, ανακάτωνε την τιμή των Αψβούργων, το συμφέρον της Αγίας Αυτοκρατορίας, τα καθήκοντα της σταυροφορίας κατά των Απίστων. «Τη στιγμή που το γερμανικό έθνος ήθελε ένα βασιλιά που να ενσαρκώνει τα όνειρά του, είχε να κάνει μ' ένα νεαρό ηγεμόνα που τίποτα δεν έδενε στενά με το λαό, αλλά που ήταν μάλλον έτοιμος ν' αντισταθεί στους εθνικισμούς, αφού πίστευε βαθιά σε μια οικουμενική κληρονομική Αυτοκρατορία. Ας προσθέσουμε πως εκτός από τους δυο αξιέπαινους σκοπούς του, τον αγώνα κατά του Άπιστου και του αγώνα κατά των αιρέσεων, προσπάθησε να υπερασπίσει τις οικογενειακές του κτήσεις, χωρίς πράγματι να κυλίσει σ' έναν ιμπεριαλισμό, με τη σημερινή έννοια του όρου. Μήπως ένιωσε τον πειρασμό για μια οικουμενική μοναρχία, όπως του το πρότεινε ο καγκελάριός του Γκατινάρα (από το Πεδεμόντιο), στις 12 Ιουλίου 1519; Μεγαλειότατε, αφού ο Θεός σας απένειμε την τεράστια χάρη να υψωθείτε πάνω απ' όλους τους βασιλιάδες και τις αρχές της χριστιανοσύνης ως μια εξουσία που ως τώρα δεν είχε παρά ο προκάτοχός σας Καρολομάγνος, βρίσκεστε στο δρόμο για μια οικουμενική μοναρχία, και θα συνενώσετε τη χριστιανοσύνη κάτω από τη ποιμενική σας ράβδο. Οι πόροι της Ισπανίας Αυτά όλα ήταν μια αυταπάτη, και τίποτ' άλλο, στον αιώνα των έντονων εθνικισμών. Το πνεύμα των καιρών δεν το απασχολούσε πια η ένωση της Χριστιανοσύνης, έστω στη Δύση, κάτω από την εξουσία του αυτοκράτορα και του Πάπα, και η πείρα θα δείξει πως ο τουρκικός κίνδυνος δεν κατάφερε ούτε καν να συνενώσει όλα τα έθνη σε μια αμυντική ενέργεια. Η Γαλλία θα μπει Digitized by 10uk1s

επικεφαλής της αντίστασης στις απόπειρες του Καρόλου Ε', αλλά θα βρει συμμάχους στη Γερμανία, στην Ιταλία, και καμιά φορά στην Αγγλική Αυλή. Και η σύγκρουση ανάμεσα στη δυναστεία των Αψβούργων και τη δυναστεία των Βαλουά θα συνεχιστεί μετά την παραίτηση του Καρόλου Ε'. Άλλωστε η ανάλυση του Γκατινάρα ήταν αντικειμενικά ανακριβής, γιατί το 1520 ο συσχετισμός δυνάμεων ευνοούσε πιο πολύ τον Φραγκίσκο Α' παρά τον Κάρολο Ε'. Πράγματι, αν οι πόροι του Καρόλου Ε' συνολικά ξεπερνούν τους πόρους του Φραγκίσκου Α' η δαπάνη των αποστάσεων εξισορροπεί τα δυο συστήματα: η Γαλλία και η Μοναρχία των Αψβούργων αποτελούν δυο ισότιμες δυνάμεις· μια διαλεκτική διαδικασία δημιούργησε τις δυο αντίπαλες δυνάμεις: η διαμόρφωση μεταξύ 1450 και 1500 ενός ισχυρού Κράτους στο κέντρο του βασιλείου της Γαλλίας ήταν στη βάση μιας διαδικασίας για μια συγκέντρωση κρατών που θα καταλήξουν στη συνομοσπονδία που κυβερνά ο Κάρολος Ε' και επιδιώκει να παρεμποδίσει τη γαλλική δύναμη. Το κανονικό εισόδημα της Καστίλης αντιπροσωπεύει 3 τ. αργύρου και το συνολικό εισόδημα φτάνει τους 5 τ. περίπου - αυτός πρέπει να ήταν ο φόρος της Καστίλης των καθολικών βασιλιάδων. Συγκριτικά, ο όγκος του προϊόντος από το φόρο στη Γαλλία που είναι 92 τ. αργύρου το 1523, ανέρχεται σε 115 τ. το 1547. Ο μέσος ετήσιος όρος του βασιλικού φόρου επί Ερρίκου Β', μεταξύ 1547 και 1559, θα ξεπεράσει κάπως τους 200 τ. αργύρου το χρόνο. Και είναι οι θησαυροί της Αμερικής που θα επιτρέψουν στους Αψβούργους να χρηματοδοτήσουν τον πόλεμο. Η Αμερική απέφερε, στα τελευταία είκοσι χρόνια της βασιλείας του, στο Κράτος της Καστίλης, 300 τ. ανάλογου αργύρου, δηλαδή κάθε χρόνο 15 τ. που υλοποιούνται με 7 τ. λευκού μετάλου και 800 κιλά χρυσό περίπου· στα είκοσι πρώτα χρόνια, η Αμερική δεν απέφερε παρά 90 τ. ανάλογου αργύρου, δηλαδή μια εισφορά 4,8 τ. από νεόφερτο άργυρο κάθε χρόνο. Ο Ισπανός ιστορικός Ρ. Καράντε δημοσίευσε το 1949 τους λογαριασμούς διατροφής στην Καστίλη και κάνει εντύπωση η μικρή αύξηση μετά το 1504, και το μικρό τελικό εισόδημα που αντί να μεγαλώνει μόλις που ακολουθεί την αύξηση των τιμών. Στην Καστίλη, όπως και στη Γαλλία, η άνοδος των τιμών απορροφά τη φαινομενική άνοδο του εισοδήματος και η καταπληκτική διαφορά ανάμεσα στη Γαλλία και την Καστίλη δεν τείνει να εκλείψει. Ο Κάρολος Ε' θα χρηματοδοτήσει τον πόλεμο, ως ένα βαθμό, χάρη στις πιστώσεις και τους Γερμανούς χρηματοδότες που βρίσκει στην Αμβέρσα. Δεν είναι τόσο οι θησαυροί του αμερικάνικου Ελντοράντο, όσο τα χειροπιαστά πλούτη των Κάτω Χωρών που του επιτρέπουν να πολεμά και σε περιορισμένα όρια μάλιστα. Ο στρατός στο 16ο αιώνα Στην πραγματικότητα για τον Φραγκίσκο Α' όπως και για τον Κάρολο Ε' μια εκστρατεία τους επιτρέπει να παρατάξουν 10.000 μισθωτούς στρατιώτες, με μια αντίστοιχη εφεδρεία. Ένα αξιοσημείωτο γεγονός στο 16ο αιώνα: οι στρατοί θα διπλασιαστούν μεταξύ 1550 και 1560. Το 1552, ο γαλλικός στρατός, στη χρονιά της πολιορκίας του Μετς, έχει 35.000 άντρες περίπου και πέντε χρόνια αργότερα, ο στρατός του Φιλίππου Β', που νίκησε στο Σαιν Κεντέν, φτάνει τους 50.000 άντρες, του Ερρίκου Β', τους 40.000. Αλλά αυτή η προσπάθεια θα προκαλέσει από τη μια τη χρεωκοπία και από την άλλη ούτε που θα επιτρέψει την εκμετάλλευση της νίκης, την πορεία προς το Παρίσι. Σίγουρα σ' αυτή την αποτυχία, που αναίρεσε την επιτυχία, πρέπει να λάβουμε υπόψη μας τη συμβατική τακτική που ήθελε να μη γίνεται βαθιά προέλαση στη χώρα του εχθρού αν δεν είχαν εξασφαλιστεί οχυρές θέσεις πάνω στην πορεία. Ο βασιλιάς της Ισπανίας έχασε πολύτιμο χρόνο πριν καταλάβει το Σαιν-Κεντέν, το Κατελέ, το Χαμ, το Σωνύ. Αλλά ο βαθύτερος λόγος της τελικής αποτυχίας ήταν η πάρα πολύ μεγάλη αριθμητική υπεροχή του στρατού του. Πριν ακόμα αρχίσει η πολιορκία, δεν ήξερε πως να τον σιτίσει. Κι όταν νίκησε δεν μπορούσε να τον πληρώσει... Η διαμάχη Αψβούργων και Βαλουά Η συνθήκη του Κατώ-Καμπρεζί, τον Απρίλιο του 1559, θα οδηγήσει τις δυο μοναρχίες σ' ένα modus vivendi ένα χρόνο μετά το θάνατο του Αυτοκράτορα, δυο χρόνια μετά τη νίκη του Αψβούργου και Digitized by 10uk1s

σαράντα χρόνια μετά την εκλογή του Καρόλου Ε'. Κι όμως θα μας φαινόταν αδέξιο ν' αποσιωπήσουμε ολότελα αυτά τα σαράντα χρόνια ευρωπαϊκού πολέμου, φαινομενικά άχρηστα, και που διέλυσαν τις τελευταίες αυταπάτες για μια πιθανή ενότητα. Οι πόλεμοι της Ιταλίας Το κυριότερο κέντρο επιχειρήσεων ήταν η Ιταλία, αντικείμενο της γαλλικής απληστίας από το 1494. Η γαλλική ιστοριογραφία έκρινε αυστηρά την ιταλική πολιτική της δυναστείας των Βαλουά, όταν μάλιστα το καρτεσιανό πνεύμα τα χάνει μπροστά στο διπλωματικό κυκεώνα της Ιταλίας στην Αναγέννηση. Κι όμως οι γαλλικές βλέψεις εξηγούνται εύκολα, πέρα από τα απλά δυναστικά προσχήματα. Η Ιταλία ήταν τότε η χώρα η πιο πλούσια, η πιο κατοικημένη και η πιο εξέχουσα στον πνευματικό τομέα. Και δεν είναι μια γενιά που ανακάλυπτε ξανά τη γοητεία της Αρχαιότητας που θα εγκατέλειπε αυτή τη μητέρα των γραμμάτων και των τεχνών. Η διαδοχή της Ανδεγαβινής δυναστείας, που είχε σφετεριστεί ο Αλφόνσος της Αραγωνίας, μήπως δεν ανήκε στον Κάρολο Η', γενικό κληρονόμο αυτού του δευτερότοκου κλάδου των Καπετιανών; Ύστερα από μια σοβαρή διπλωματική προετοιμασία, όπου επέδειξε περισσότερη αφέλεια παρά πολιτικό αισθητήριο, ο Κάρολος Η', με τη συμπαράσταση της Γένοβας και της Φλωρεντίας οδήγησε τα στρατεύματά του πέρα από τις Άλπεις. Δεν ήταν παρά η πρώτη εξόρμηση του βασιλικού στρατού, αλλά οι Γάλλοι ευγενείς θα ξαναπάρουν χωρίς ενδοιασμούς το δρόμο για την Ιταλία. Η απόπειρα του Κάρολου Η' κατέληξε σε πλήρη αποτυχία, αλλά είχε προσφέρει ένα πρότυπο για τις κατοπινές προσπάθειες. Ο διάδοχός του, Λουδοβίκος IB', σίγουρος για τα συζητήσιμα δικαιώματά του πάνω στο Μιλάνο, ανακήρυξε τον εαυτό του μονομιάς βασιλιά της Νεάπολης και δούκα του Μιλάνου. Το 1512, ο Λουδοβίκος IB' χάνει όλες τις κατακτήσεις του: και κάτι πιο σοβαρό ο Φερδινάνδος της Αραγωνίας κατακτούσε τη Ναβάρα. Ωστόσο, αν ο θάνατος δεν τον είχε εμποδίσει, ο Λουδοβίκος IB' σκεφτόταν να ξανακατέβει στην Ιταλία την άνοιξη του 1515. Και ο διάδοχός του, Φραγκίσκος Α', πραγματοποίησε χωρίς καθυστέρηση αυτό το σχέδιο για ν' ανακτήσει το Μιλάνο· μετά τη μάχη του Μαρινιάν, οι Γάλλοι, ακόμα μια φορά, είναι αρκετά ισχυροί στην Ιταλία. Αλλά το Μιλάνο είναι μια ζωτική πόλη για τη Μοναρχία των Αψβούργων. Γι' αυτό και η σύγκρουση είναι αναπόφευκτη ανάμεσα στον Φραγκίσκο Α' και τον Κάρολο Ε' γι' αυτόν τον καίριο στόχο της οικογενειακής τους κληρονομιάς. Τρεις γαλλικές εκστρατείες δεν καταλήγουν παρά στην πανωλεθρία της Παβίας· ο Φραγκίσκος έπεσε αιχμάλωτος, αλλά ήταν τυχερός γιατί ο Κάρολος Ε' δεν μπόρεσε να εκμεταλλευτεί τη νίκη του κι επωφελήθηκε για να επιβάλει μια σκληρή συνθήκη, τη συνθήκη της Μαδρίτης, που φρόντισε να μην εφαρμόσει ποτέ του, ο Φραγκίσκος Α'. Δυο αντιλήψεις για την εξουσία βρίσκονταν αντιμέτωπες: ο Κάρολος Ε' επωφελήθηκε για ν' ανακτήσει όλη του την κληρονομιά ιδιαίτερα το δουκάτο της Βουργουνδίας που θεωρούσε σαν λίκνο οικογενειακό. Θέλησε να αποσπάσει τις επαρχίες του Αρτουά και της Φλάνδρας από τη γαλλική επικυριαρχία. Αλλά ο Φραγκίσκος Α' στηρίχτηκε στα αισθήματα των Βουργουνδών και τον αναπολλοτρίωτο χαρακτήρα του χώρου αυτού για ν' αρνηθεί την εφαρμογή της συνθήκης. Η Βουργουνδία δεν αποδόθηκε ποτέ στον Κάρολο που θεώρησε τον αντίπαλό του σαν επίορκο που δεν σεβόταν τους στοιχειώδεις κανόνες της τιμής. Η παρεξήγηση ήταν πλήρης κι ο πόλεμος ξανάρχισε από το 1526. Τίποτα πιο σοφό από την ειρήνη του Καμπραί (1529) τουλάχιστον με τη χρονική απόσταση και την οξεία συνείδηση που έχουμε για τους εθνικισμούς. Ωστόσο, αν τακτοποιήθηκε τελειωτικά το πρόβλημα της κληρονομιάς για τη Βουργουνδία (το Αρτουά, η Φλάνδρα και η Φρανς Κοντέ έμειναν στην κατοχή των Αψβούργων ως την εποχή που θ' ανακτήσει αυτές τις επαρχίες ο Λουδοβίκος ΙΔ'), η υπόθεση του Μιλάνου παραμένει μια μόνιμη αφορμή διαμάχης. Η γαλλο-τουρκική συμμαχία Καινούριο γεγονός: ο βασιλιάς της Γαλλίας δεν διστάζει να συνάψει μια τυπική συμμαχία με τον Digitized by 10uk1s

Σουλεϊμάν τον Μεγαλοπρεπή και να συνδέσει τις δυνάμεις του μ' εκείνες του Μεγάλου Τούρκου· το εθνικό συμφέρον έρχεται πια πριν από την υπεράσπιση της χριστιανοσύνης. Όταν πέθανε ο Δούκας Φραγκίσκος Β' Σφόρτσα, ο Φραγκίσκος Α' διεκδικεί την περιοχή του Μιλάνου για το διάδοχό του· από το 1536 ξαναρχίζει ο πόλεμος. Οι Γάλλοι καταλαμβάνουν τη Σαβοΐα, το βόρειο Πεδεμόντιο, ενώ ο Κάρολος Ε', με τη βοήθεια του γενοβέζικου στόλου εισβάλει στην Προβηγκία και τη ρημάζει. Η πολιτική της καμένης γης, γρήγορα έφερε σε δύσκολη θέση τους Αυτοκρατορικούς, αλλά η κατοχή των εδαφών του Δούκα της Σαβοΐας αντιπροσωπεύει ένα σοβαρό εχέγγυο για το μέλλον. Η μεσολάβηση του νέου Πάπα Παύλου Γ' Φαρνέζε συμφιλιώνει για δέκα χρόνια, τους δυο αντιπάλους. Αυτός ο πόλεμος φανέρωσε καταπληκτικές συμπαιγνίες, που δεν θα φανταζόταν κανείς έναν αιώνα νωρίτερα: οι Τούρκοι στρατοπεδεύουν όλο το χειμώνα στην Προβηγκία, διαμένουν στη πόλη Τουλόν που άδειασαν οι κάτοικοί της, ενώ οι τούρκικες και γαλλικές γαλέρες διέσχιζαν μαζί τη Μεσόγειο, καταδιώκοντας τα ισπανικά και ιταλικά πλοία. Μ' αυτές τις συνθήκες πώς μπορούμε πράγματι να μιλάμε πια για χριστιανοσύνη; Και σ' αυτή την υπόθεση, η τακτική του Φρακίσκου Α' είναι ανοιχτά σύγχρονη, ενώ ο Κάρολος Ε' επιμένει να κυνηγά χίμαιρες, που αντιμετωπίζει η Γαλλία σαν μια επικίνδυνη κυκλωτική πολιτική. Πράγματι, το 1540, ο Κάρολος Ε' επισημοποιεί το γιο του Δον Φίλιππο σαν χωροδεσπότη της περιοχής του Μιλάνου· ακόμα κι αν τα νομικά επιχειρήματα του αυτοκράτοτα ήταν έγκυρα, αυτή την πράξη την είδε η Γαλλία σαν εχθρική. Θα επωφεληθεί από τις δυσκολίες του Αυτοκράτορα στην Γερμανία και από την αποτυχία του μπροστά στο Αλγέρι το 1541 για να ξαναρχίσει τις εχθροπραξίες το 1542 και να συνάψει την ειρήνη του Crépy-en-Valois (1544) που αφήνει τη Σαβοΐα στη Γαλλία και την περιοχή του Μιλάνου στον Αυτοκράτορα. Η κατοχή του Μετς Το 1551 ο Ερρίκος Β' επαναλαμβάνει την πολιτική του πατέρα του: επεμβαίνει στρατιωτικά στην Πάρμα κατά του Πάπα Ιουλίου Γ', ύστερα υποστηρίζει τους κάτοικους της Σιένας που ξεσηκώθηκαν κατά των Αυτοκρατορικών, και την Κορσική που ξεσηκώθηκε κατά της Γένοβας. Κατά παράδοξο τρόπο γνωρίζει τις πιο μεγάλες επιτυχίες σ' ένα πεδίο επιχειρήσεων που περνούσε για δευτερεύον, στη Λωραίνη, όπου καταλαμβάνει τις επισκοπές του Μετς, Τουλ, Βερντέν, που του είχαν αναθέσει να προστατεύει οι Γερμανοί προτεστάντες. Η αποτυχία του Κάρολου Ε' μπροστά στο Μετς, το 1552, σφράγισε τη μοίρα αυτών των περιοχών: πέρασαν μέσα στο γαλλικό κύκλωμα πριν από την Αλσατία ή την υπόλοιπη Λωραίνη. Η ειρήνη του Κατώ-Καμπρεζί Μετά το 1555, ο Ερρίκος Β' ρίχτηκε μάλιστα σε μια μεγάλη ιταλική πολιτική, συμμαχώντας με τον Πάπα Παύλο Δ', άσπονδο εχθρό των Ισπανών. Στέλνει ένα μεγάλο στρατό, με τον Φραγκίσκο ντε Γκιζ, για να καταλάβει το βασίλειο της Νεάπολης· αυτό όμως εξασθενεί τα στρατιωτικά του μέσα στο μέτωπο της Πικαρδίας και ευνοεί την ισπανική νίκη στο Σαιν-Κεντέν, τον Αύγουστο 1557. Και μπορούμε ν' αναρωτηθούμε αν η συνθήκη του Κατώ-Καμπρεζί δεν ήταν παρά μια ανάπαυλα ακόμα, να υποθέσουμε πως δεν θα ξεσπούσαν οι θρησκευτικοί πόλεμοι στη Γαλλία. Αλλ' αυτή η τελική νίκη του Φίλιππου Β' ωφέλησε την ισπανική μοναρχία που από τη φύση της δεν έχει πια καμιά σχέση με μια χριστιανική υπερεθνική δημοκρατία. Γιατί μπροστά στην αποτυχία της γενικής του πολιτικής, ο Κάρολος Ε', ταπεινωμένος από την ήττα του Μετς, τις προδοσίες των Γερμανών πριγκήπων, τις οικογενειακές έριδες με τον αδελφό του Φερδινάνδο, αποφάσισε να μοιράσει την κληρονομιά των Αψβούργων ανάμεσα στον μοναδικό του γιο Δον Φίλιππο και το μικρότερο αδελφό του Φερδινάνδο.

Digitized by 10uk1s

Οι δυο κλάδοι της αυστριακής δυναστείας Ο διαχωρισμός του 1556 είναι τουλάχιστον εξίσου σημαντικός για την ιστορία της Ευρώπης, αφού η αυστριακή δυναστεία χωρίστηκε πια, και για ενάμιση αιώνα, ανάμεσα σ' ένα πρεσβύτερο κλάδο, την ισπανική Μοναρχία με ενεργό κέντρο την Καστίλη που στηριζόταν στην αμερικάνικη αυτοκρατορία της και ένα νεότερο κλάδο την αυστριακή Μοναρχία, που κληρονόμησε το αυτοκρατορικό αξίωμα, τις κληρονομικές χώρες και κτήσεις της Κεντρικής Ευρώπης. Ο πρεσβύτερος κλάδος έχει τον υλικό πλούτο, τη δύναμη, αλλά στην πραγματικότητα είναι κάτι που αφορά το ισπανικό Κράτος-έθνος, σαν συνέπεια της μετάστασης που γνωρίζει ο Κάρολος Ε' μετά το 1540. Ορατό σημάδι αυτής της υπεροχής, είναι το τάγμα του Χρυσόμαλλου δέρατος που ίδρυσε ο Φίλιππος ο Αγαθός και που παραμένει κτήμα του πρεσβύτερου κλάδου· διατηρεί μάλιστα στη Μαδρίτη μια καγκελαρία γαλλόφωνη, γιατί πρόκειται για βουργουνδική κληρονομιά. Αυτή η μετάσταση είναι χαρακτηριστική, γιατί από δω και μπρος οι Αψβούργοι εγκαταλείπουν την ιδέα της οικουμενικής μοναρχίας και μοιράζουν την κληρονομιά τους σε δυο «μοναρχίες» που δεν είναι ακόμα εθνικά Κράτη, αλλά γεωπολιτικά συμφύρματα, με καστιλιανή υπεροχή το ένα και γερμανική το άλλο· αλλά θα δούμε πως η ισορροπία της αυστριακής μοναρχίας είναι πολύ πιο λεπτή και πως οι Γερμανοί της Αυστρίας είναι ανίκανοι να επιβληθούν στην αυστριακή μοναρχία, όπως θα επιβληθούν οι Καστιλιάνοι στην ισπανική μοναρχία. Αυτή η διανομή έγινε οδυνηρά, γιατί ούτε ο Κάρολος Ε', ούτε ο Δον Φίλιππος δεν εγκατέλειψαν και πολύ ευχάριστα την ιδέα του αυτοκρατορικού στέμματος. Αλλά οι πρίγκηπες της Αυτοκρατορίας θα είχαν άραγε εκλέξει έναν Καστιλιάνο σαν τον Δον Φίλιππο, ενώ είχαν τελικά παραμερίσει τον Γάλλο υποψήφιο μια γενιά νωρίτερα; Ο Φερδινάνδος, τουλάχιστον, είχε εγκλιματιστεί από το 1522 και οι προτεστάντες ξέρανε καλά πως δεν ήταν καθόλου φανατικός στα θρησκευτικά ζητήματα. Αυτή η διανομή επιβεβαιώνει τις αποφάσεις της δεκαετίας του 1520 και θεμελιώνει για δεύτερη φορά την αυριανή αυστριακή αυτοκρατορία. Ο Αψβούργος της Βιέννης θα επιφορτιστεί τις υποθέσεις της Κεντρικής Ευρώπης, και θα συνεχίσει να πολεμά τους Τούρκους στα Βαλκάνια, ενώ ο Φίλιππος Β' θα βασιλεύει στις Κάτω Χώρες και την Ιταλία, στις δυο πιο ωραίες περιοχές της Ευρώπης εκείνα τα χρόνια. Αλλά θεμελιώνοντας μάλλον μιαν ισπανική μοναρχία παρά μιαν υπερεθνική μοναρχία, θα παραβλάψει μακροπρόθεσμα την επιβίωση της κληρονομιάς του. Αυτός πια θα υποχρεωθεί να συνεχίσει τον αγώνα κατά της Γαλλίας, που δεν θα μπορέσουν να κατευνάσουν διαδοχικοί γάμοι. Η γέννηση της Αυστρίας Μια από τις ουσιώδεις επιτυχίες του Κάρολου Ε' ήταν η μετριοπαθής αλλά διαρκής επιτυχία του νεότερου αδελφού του Φερδινάνδου στην Κεντρική Ευρώπη, γι' αυτό και είναι ο πραγματικός δημιουργός της Αυστριακής Μοναρχίας. Σχεδόν ορφανός (ο πατέρας του Φίλιππος ο Ωραίος πέθανε όταν ήταν τριών χρονών και η μητέρα του Ιωάννα η Τρελή δεν ήταν σε θέση να φροντίσει τη διαπαιδαγώγησή του) ανατράφηκε στην Ισπανία από τον παππού του Φερδινάνδο της Αραγωνίας, που είχε τις πιο μεγάλες ελπίδες γι' αυτόν και ήθελε να τον δει βασιλιά της Ισπανίας. Ξέρουμε πως ο Αυτοκράτορας Μαξιμιλιανός και ο κατοπινός Κάρολος Ε' είχαν αποφασίσει διαφορετικά κι ο τελευταίος μάλιστα είχε καταλάβει το βασίλειο της Καστίλης από το 1517. Αν και η μητέρα του, Ιωάννα η Τρελή, που είχε αποσυρθεί στον πύργο του Τορντεσίλα, ήταν ανίκανη ν' ασκήσει την εξουσία, ο Κάρολος, που ανακηρύχτηκε βασιλιάς δίπλα στη μητέρα του, ασκούσε μόνο αυτός την εξουσία αλλά για πολλούς Καστιλιάνους ο Κάρολος δεν ήταν παρά ένας ξένος και μια φατρία σχηματίστηκε γύρω από τον Ινφάντε Φερδινάνδο. Γι' αυτό ακριβώς, μόλις έφτασε ο Κάρολος στην Ιβηρική χερσόνησο έστειλε αμέσως τον νεότερο αδελφό του στη Φλάνδρα, αλλά τον αποζημίωσε όταν έγινε Αυτοκράτορας. Από την άλλη πάλι, οι τάξεις των ευγενών που είχαν συγκεντρωθεί στο Ίνσμπρουκ το 1518, είχαν εκφράσει την ευχή να έχουν τον Φερδινάνδο σαν ηγεμόνα στις κληρονομικές χώρες· η έκταση των κτήσεων της αυστριακής δυναστείας και οι δυσκολίες επικοινωνίας ανάμεσα στη Βιέννη, τις Κάτω Χώρες, το Βαλλαντολίντ ή τη Σεβίλη δικαιολογούσαν οπωσδήποτε την κατανομή των ευθυνών, που ήταν άλλωστε μια ιδιαίτερη παράδοση για την Digitized by 10uk1s

αυστριακή δυναστεία. Γι' αυτό και ο Κάρολος έδειχνε έτοιμος να παραχωρήσει τις κληρονομικές χώρες, έστω και για να τον απομακρύνει από το βασίλειο της Νεάπολης, όπου ο Φερδινάνδος είχε δικαιώματα, σύμφωνα με τη διαθήκη του Φερδινάνδου της Αραγωνίας. Τον Φεβρουάριο 1522, με τη συνθήκη των Βρυξελλών, ο Κάρολος Ε' του άφηνε τη διακυβέρνηση όλης της γερμανικής κληρονομιάς των Αψβούργων, μαζί με το Τυρόλο, την παλιά Αυστρία (άνω Αλσατία, Μπρισγκάου) και τη Βυρτεμβέργη. Μ' αυτό τον τρόπο, οι κτήσεις του Φερδινάνδου απλώνονταν ανάμεσα στα Βόσγια και τα Καρπάθια. Τα προνόμια των αυστριακών χωρών στο εσωτερικό του Ράιχ είχαν επιβεβαιωθεί, γιατί σε περίπτωση απουσίας του Καρόλου Ε', θ' αναλάμβανε εκείνος τη διακυβέρνηση των γερμανικών υποθέσεων. Αυτή η διανομή στάθηκε αποφασιστική για το μέλλον της Ευρώπης του Δούναβη. Ευνοούσε μια προώθηση της αυστριακής δυναστείας προς την Ουγγαρία και έδενε τον Βιεννέζο ηγεμόνα με την Αυτοκρατορία, αλλά η συνθήκη των Βρυξελλών οδηγούσε πολύ πιο μακριά από μια απλή αποζημίωση ενός νεότερου αδελφού· θεμελίωνε ουσιαστικά δυο κλάδους της Αυστριακής δυναστείας, που όπως είδαμε, ήταν συνηθισμένη στις δευτεροτοκίες. Αν και ο Λουδοβίκος Γιαγκελόν, ο σύζυγος της Μαρίας των Αψβούργων, δεν ήταν ένας εξαιρετικός ηγεμόνας, τίποτα δεν επέτρεπε να προβλέψουμε πως ο Φερδινάνδος θ' αποκτούσε, πριν πέντε χρόνια, όλους τους καρπούς της συνθήκης του 1515. Η κληρονομιά των Γιαγκελόν Μόχακς, 29 Αυγούστου 1526. - Λίγες μάχες έχουν μια τόσο μεγάλη σημασία στην ιστορία της Ουγγαρίας ιδιαίτερα, και των παραδουνάβιων χωρών γενικότερα. Ξέρουμε τα γεγονότα: ο φεουδαρχικός στρατός του βασιλιά της Ουγγαρίας συνάντησε τον τουρκικό στρατό στη γυμνή πεδιάδα στα νότια της χώρας, και οι Γενίτσαροι πολύ εύκολα επιβλήθηκαν στο δυσκίνητο ουγγρικό ιππικό, που μπερδεύτηκε στην επέλασή του. Ο βασιλιάς προσπάθησε να ξεφύγει, αλλά τον έπιασαν και τον σκότωσαν. Η Ουγγαρία δεν είχε πια βασιλιά, ούτε στρατό. Οι Ούγγροι είχαν χάσει μια μάχη, οι τάξεις των ευγενών θ' αποτέλειωναν το έργο. Αυτή η καταστροφή βοήθησε τον Φερδινάνδο να τακτοποιήσει τη διπλή κληρονομιά του Λουδοβίκου Γιαγκελόν και να αποκτήσει το στέμμα της Βοημίας και της Ουγγαρίας. Το πρόβλημα της διαδοχής των Γιαγκελόν είχε τεθεί, αλλά αυτό που ο Μαξιμιλιανός είχε φανταστεί, όχι χωρίς αφέλεια, σαν κάτι εύκολο (την ένωση της Βοημίας και της Ουγγαρίας με την Αυστρία), φάνηκε να είναι ένα επίπονο έργο, που ο Φερδινάδος, με την επιμονή του και το δεσποτικό του μυαλό, θα ολοκλήρωνε και σε δραματικές μάλιστα συνθήκες, αφού τίποτα δεν εμπόδιζε τους Τούρκους να πολιορκήσουν τη Βιέννη. Ο Φερδινάνδος, βασιλιάς της Βοημίας Αυτός τακτοποίησε πρώτα το Τσέχικο πρόβλημα. Οι τρεις τάξεις του βασιλείου της Βοημίας (άρχοντες, ιππότες και πόλεις) ζητούσαν επιτακτικά το σεβασμό του εκλογικού τους δικαιώματος, φέρνοντας μαζί τους ολόκληρα κιβώτια με διπλώματα. Ο Φερδινάνδος κατάλαβε αμέσως πως το δίκαιο του Κράτους δεν ήταν ένας μύθος και πως γι' αυτές τις τάξεις η συνθήκη του 1515 δεν είχε καμιά αξία. Οι υποψήφιοι δεν έλειψαν: οι Δούκες Γουλιέλμος και Λουδοβίκος της Βαυαρίας, ο βασιλιάς της Γαλλίας· ο Αρχιδούκας Φερδινάνδος είχε μαζί του ικανότατους πρέσβεις, τους Puechheim, Starhemberg και Σιγισμούνδο του Dietrichstein, που κατάφεραν να προωθήσουν ένα αμάλγαμα από παραχωρήσεις και διεκδικήσεις· είχε επίσης το πλεονέκτημα να είναι γυναικάδελφος και γαμπρός των τελευταίων βασιλιάδων, κι έτσι οι τάξεις είχαν την εντύπωση πως ευνοώντας την υποψηφιότητά του, παρέμεναν πιστοί στη δυναστεία. Στις 23 Οκτωβρίου 1526, ο Φερδινάνδος εκλεγόταν ομόφωνα βασιλιάς, στο παρεκκλήσι Βενσέσλαος του πύργου Χραντσάνι και η στέψη του έγινε τον Φεβρουάριο του 1527. Έτσι θριάμβευσε η ιδέα της συνένωσης των δυνάμεων της χριστιανοσύνης κατά του Ισλάμ και ο τούρκικος κίνδυνος συνέβαλε αρκετά στη διαμόρφωση της αυστριακής Μοναρχίας· το βασίλειο της Βοημίας είχε επιλέξει ελεύθερα έναν Αψβούργο βασιλιά Digitized by 10uk1s

και την ένωση με τις κληρονομικές χώρες. Δυο βασιλιάδες στο θρόνο της Ουγγαρίας Η ουγγρική διαδοχή στάθηκε πολύ πιο δύσκολη. Η βασίλισσα Μαρία, που έμεινε χήρα πολύ νέα, δεν αφέθηκε να την καταβάλει το δράμα της και επέδειξε αμέσως τη μεγαλύτερη δραστηριότητα για να εξυπηρετήσει τον αδελφό της. Φανέρωσε θαυμάσια την πολιτική ιδιοφυία της οικογένειάς της, όπως θα την έδειχνε, αργότερα, στις Κάτω Χώρες εξυπηρετώντας τον Κάρολο Ε'. Ο Ιωάννης Ζαπόλυα είδε να σημαίνει η ώρα του. Καθώς είχε φτάσει στο Μόχακς, μετά τη μάχη, το τρανσυλβανικό σώμα που διοικούσε δεν είχε καταστραφεί· αλλά ήταν πάντα ο αρχηγός της «εθνικής» παράταξης που δεν δεχόταν κανένα ξένο ηγεμόνα και ειδικά μάλιστα έναν Αψβούργο βασιλιά. Με την υποστήριξη του λαϊκού ενθουσιασμού, εκλέγεται και στέφεται βασιλιάς στις 10 Νοεμβρίου 1527 στο Szekesfehérvar· όλα έδειχναν πως η Ουγγαρία ήταν χαμένη για τον Φερδινάνδο που ήταν πράγματι σε δύσκολη θέση: μπροστά σ' ένα τέτοιο τετελεσμένο γεγονός, ήταν υποχρεωμένος ν' αρνηθεί στις ανώτερες τάξεις το δικαίωμα να εκλέξουν το βασιλιά τους, σε μια χώρα όπου το στέμμα δεν ήταν κληρονομικό, αλλά δινόταν ύστερα από εκλογή. Τα δικαιώματά του τα στήριζε πάνω στη συνθήκη του 1515 και έτσι αναγκάστηκε να καταγγείλει τον Ζαπόλυα για σφετεριστή, αφού είχε εκλεγεί εναντίον του· ωστόσο ο Φερδινάνδος δέχτηκε ν' ανακηρυχτεί βασιλιάς από μια συνέλευση προκρίτων που η βασίλισσα είχε συγκεντρώσει στο Πρεσβούργο στις 17 Δεκεμβρίου 1526, ενώ παράλληλα επιβεβαιώνει τα προνόμια των τάξεων που περιείχε το Χρυσόβουλο του Ανδρέα Β'. Μπόρεσε από την άλλη να πάρει με το μέρος του τους Κροάτες ευγενείς· αυτοί ήταν πάρα πολύ ευτυχισμένοι να διαδηλώσουν την αυτονομία τους και να εδραιώσουν το δίκαιο του Κράτους εκλέγοντάς τον στο Τσέτιν τη 1η Ιανουαρίου 1527, βασιλιά της Κροατίας-Σλαβονίας. Αυτό ήταν κάτι παραπάνω από ένα επεισόδιο στη διαμόρφωση της μοναρχίας, ήταν στην πραγματικότητα η αφετηρία μιας συμμαχίας που θα διαρκούσε τέσσερις αιώνες ανάμεσα στο έθνος της Κροατίας και τον Αψβούργο βασιλιά, καθώς συνενώθηκαν κι οι δυο πλευρές κατά των Ούγγρων ευγενών. Οι Κροάτες, που φοβόνταν την επιρροή των Ούγγρων Μεγιστάνων της Σλαβονίας, αναζητούσαν να διαδηλώσουν την ιδιάζουσα θέση τους στο εσωτερικό του Ουγγρικού Κράτους. Γι' αυτό ακριβώς το λόγο στηρίχτηκαν στη βασιλική εξουσία, προσφέροντας στους Αψβούργους, πιστούς υπηκόους, και εξαίρετους στρατιώτες και, για τους ίδιους λόγους, οι Κροάτες παρέμειναν καλοί καθολικοί. Ωστόσο οι πιθανότητες του Φερδινάνδου στην Ουγγαρία ήταν περιορισμένες, γιατί ο Ζαπόλυα δεν ήταν μόνο ο αρχηγός της εθνικής παράταξης που ήταν αντίθετη στην πολιτική των Αψβούργων αλλά, και ο σύμμαχος του Φραγκίσκου Α' και του Σουλεϊμάν. Απ' αυτή την εποχή αρχίζει η Ουγγαρία να είναι το παιχνίδι της διεθνούς πολιτικής και ο Φερδινάνδος Α' θα εμπλακεί άμεσα στη μεγάλη σύγκρουση Ισλάμ / χριστιανοσύνης, για την οποία ο αδελφός του είχε αρχίσει κάπως ν' αδιαφορεί, αφού ο αγώνας γινόταν στην Κεντρική Ευρώπη ή στην Ανατολική Μεσόγειο. Υπάρχει στον Κάρολο Ε' μια ελαττωματική αντίληψη της στρατηγικής, γιατί ό,τι δεν αφορούσε την Ισπανία, τη Βόρεια Αφρική και τη Δυτική Μεσόγειο έδειχε να τον αφήνει κάπως αδιάφορο. Κι εδώ αγγίζουμε μια από τις μεγάλες αποτυχίες του Καρόλου Ε': στάθηκε ανίκανος να παρεμποδίσει τον Σουλεϊμάν. Μια μόνο φορά, το 1532, πήγε στη Βιέννη, επικεφαλής στρατού που συγκέντρωσε δαπανώντας μεγάλα ποσά, για να πολεμήσει τον Οθωμανό σουλτάνο και... απέφυγε τη μάχη. Η Σταυροφορία, όπως και η Σύνοδος, αναβαλλόταν κάθε φορά για αργότερα, αφού θα επιβαλλόταν στους εσωτερικούς εχθρούς - δηλαδή τους χριστιανούς ηγεμόνες που δεν θέλαν να υποταχτούν στην απόλυτη εξουσία του νέου Καίσαρα. Κι όμως η οθωμανική Αυτοκρατορία είναι στο 16ο αιώνα, μια δύναμη που άξιζε μεγαλύτερη προσοχή. Ισλάμ και χριστιανοσύνη Η αιώνια σύγκρουση ανάμεσα στο μουσουλμανικό κόσμο και τη χριστιανοσύνη πήρε μια νέα Digitized by 10uk1s

διάσταση στο 16ο αιώνα με την άνοδο της οθωμανικής δύναμης που θα στεριώσει γερά στην Ευρώπη, θα καταλάβει τη Μέση Ανατολή και θα επεκτείνει το προτεκτοράτο της ως τη Βόρεια Αφρική. Για ένα ορισμένο διάστημα, οι Μουσουλμάνοι θα κυριαρχούν στη Μεσόγειο, που θα δει να συγκρούονται πειρατές και τακτικοί στόλοι, ως την αποφασιστική καμπή του Λεπάντε (Ναύπακτος), το 1571. Είναι επειδή η Αυτοκρατορία ήταν ένας φοβερός αντίπαλος. Καλά εδραιωμένος στην Ευρώπη από το 14ο αιώνα, κύριος της Κωνσταντινούπολης από το 1453, ο Σουλτάνος ήταν ο διάδοχος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στην Ανατολή, του τούρκικου σουλτανάτου της Ανατολίας και από το 1517 του Χαλιφάτου των Ομμεϋαδών. Μ' αυτή την ιδιότητα ο Σουλτάνος ασκούσε μια ηθική εξουσία πάνω σ' όλο το μουσουλμανικό κόσμο, το Ντάραλ Ισλάμ, αφού ο Χαλίφης είναι ο Αρχηγός των Πιστών. Μπορεί, μάλιστα, να κηρύξει τον ιερό πόλεμο, τον ντζιχάντ κατά των απίστων, χριστιανών της Ευρώπης ή Σιιτών αιρετικών της Περσίας. Αλλά σαν Οθωμανός σουλτάνος είναι επίσης ο πολέμαρχος ενός λαού, νομάδων παλαιότερα, για τον οποίο ο ιμπεριαλισμός είναι κάτι φυσικό: πρέπει να συγκεντρώνει κάθε χρόνο τους πολεμιστές του, την άνοιξη, και να τους οδηγεί στην κατάκτηση νέων εδαφών, κι' αυτό είναι κάτι που θ' αποφέρει λάφυρα και σκλάβους στους στρατιώτες και νέα εδάφη στο Κράτος. Αυτή η τουρκική θεωρία της μόνιμης κατάκτησης ταιριάζει τέλεια με τη δυναμική του Ισλάμ: να επεκτείνει το χώρο της αληθινής πίστης, να στήνει νέα τζαμιά, να προσηλυτίζει τους άπιστους. Κι αυτή την εποχή διαδόθηκε ο θρύλος πως ο σουλτάνος έπρεπε να οδηγήσει τους Τούρκους στη «χώρα της χρυσής μηλιάς». Η δύναμη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είναι να διατηρεί τη δομή ενός στρατού στρατοπεδευμένου στην κατακτημένη χώρα. Στα Βαλκάνια, π.χ. οι φεουδάρχες έχαναν τα εδάφη τους, εκτός αν με πολύ έξυπνο τρόπο γίνονταν Μουσουλμάνοι, όπως στη Βοσνία ή την Αλβανία. Οργάνωση της οθωμανικής Αυτοκρατορίας Όλα αυτά τα εδάφη είχαν κατασχεθεί, μερικά απ' αυτά μάλιστα αποτελούσαν προσωπική ιδιοκτησία του Σουλτάνου (τα κτήματα χας)· τα άλλα τα έπαιρναν, με το σύστημα της επικαρπίας, Τούρκοι καβαλάρηδες, (οι σπαχήδες) που παίρνουν με επιχορήγηση από 1.000, 2.000 ή 5.000 άσπρα γι' αυτή ή την άλλη γη. Δεν είναι όμως δική τους, και η τουρκική διαχείριση των φόρων μπορεί να τους μετακινήσει. Η τάση ωστόσο ήταν να τους αφήνουν εκεί, όσο γινόταν περισσότερο, και μάλιστα για όλη τους τη ζωή. Κι επειδή αυτοί οι τιμαριούχοι δεν ένιωθαν σαν ιδιοκτήτες, ξεζούμιζαν τους κατοίκους, όσο πιο πολύ μπορούσαν, και το σύστημα οδήγησε στην οικονομική αποτελμάτωση αυτών των περιοχών, με μόνη εξαίρεση τα προσωπικά κτήματα του Σουλτάνου, όπου οι χωρικοί δεν κινδύνευαν από τις αυθαιρεσίες των τιμαριούχων. Αυτοί αποτελούσαν το ιππικό που ήταν, στο 16ο αιώνα, το βασικό στοιχείο του τακτικού οθωμανικού στρατού. Συνάμα διατετραγώνιζαν τη χώρα κι επιτηρούσαν τις μάζες των χωρικών, που ήταν στη πλειοψηφία τους Χριστιανοί ορθόδοξοι (Έλληνες, Σέρβοι, Βούλγαροι, Μακεδόνες) που είχαν ένα ιδιαίτερο νομικό καθεστώς, σαν προστατευόμενοι ξένοι, και πλήρωναν γι' αυτό έναν ειδικό φόρο, τον κεφαλικό ή χαράτσι. Υπήρχαν 40.000 τιμαριούχοι, στη Ρούμελη, δηλαδή στην Ευρωπαϊκή Τουρκία και 30.000 άλλοι στην Ανατολία. Οι αρχηγοί του στρατού ήταν συνάμα αρχηγοί περιφερειών, αρχηγοί μικρότερων διαμερισμάτων (σούμπασι) διοικητές επαρχίας (σαντζάκμπεης), γενικοί διοικητές (μπεηλέρμπεης), τρεις όλοι κι όλοι (Ρούμελη, Βοσνία, Ανατολία). Κάθε χρόνο, από το Φεβρουάριο, ο Σουλτάνος κινητοποιούσε αυτές τις μάζες του ιππικού και η επιχείρηση κρατούσε πολλούς μήνες· η συγκέντρωση γινόταν στη Σερβία για μια εκστρατεία στην Ευρώπη, στην ανατολική Ανατολία για μια εκστρατεία στην Περσία. Τον Σεπτέμβριο, ο Σουλτάνος αποστράτευε τους τιμαριούχους κι αυτοί γύριζαν σπίτια τους. Η λογική του συστήματος ήθελε να διευρύνεται κάθε χρόνο η Αυτοκρατορία με κατακτήσεις. Από την άλλη πάλι, η επιδείνωση του φεουδαρχικού καθεστώτος στην Ανατολική Ευρώπη ανάγκαζε τις μάζες των Digitized by 10uk1s

χωρικών να μην έχουν καμιά θέληση για αντίσταση και το βουλγάρικο ή σερβικό φαινόμενο επαναλήφθηκε το 16ο αιώνα στην Ουγγαρία. Οι συμμαχίες Την οθωμανική Αυτοκρατορία ευεργετούσαν συνένοχοί της στο χριστιανικό στρατόπεδο: η Βενετία που έκλινε σε μια καλοπροαίρετη πολιτική ουδετερότητας, απέναντί της για να σώσει τη θαλασσινή αυτοκρατορία της και κυρίως η Γαλλία των Βαλουά, πανευτυχής που έβρισκε έναν ισχυρό αντίπαλο των Αψβούργων. Και αν η τυπική συμμαχία χρονολογείται από την υπογραφή των διομολογήσεων το 1535 (οι πρώτες επαφές άρχισαν νωρίτερα) - η γαλλοτουρκική συμμαχία άρχισε κυρίως να υλοποιείται μετά την ήττα της Παβίας, επειδή η διπλωματία της αντιβασίλισσας Λουίζας της Σαβοΐας είχε ευνοήσει έναν αντιπερισπασμό στην Ουγγαρία κατά του Λουδοβίκου Β' Γιαγκελόν που είχε παντρευτεί την αδελφή του Καρόλου Ε' και του Φερδινάνδου Α'. Η άνοδος στο θρόνο του Σελήμ Α' το 1512 δίνει μια νέα ώθηση στον οθωμανικό ιμπεριαλισμό. Διευρύνει κυρίως το ασιατικό τμήμα της Αυτοκρατορίας με την προσάρτηση του Κουρδιστάν και των Αραβικών χωρών που θα μείνουν κάτω από τον τούρκικο έλεγχο ως το 1918. Κατέλαβε τη Μέκκα, την Αίγυπτο, τη Συρία. Πήρε τον τίτλο του Χαλίφη και συνέτριψε τη δύναμη των Μαμελούκων (ο τελευταίος μαμελούκος Σουλτάνος της Αιγύπτου Τουμάν μπέης νικήθηκε, αιχμαλωτίστηκε κι εκτελέστηκε τον Απρίλιο 1517). Επεκτείνει λοιπόν ο Σελήμ Α' την εξουσία του στην Ανατολική Μεσόγειο και αποτελεί τώρα έναν επικίνδυνο γείτονα για τη Ρόδο, την Κύπρο, την Κρήτη. Και μάλιστα, η τύχη τον έκανε ονομαστικό επικυρίαρχο της Αλγερίας, ενώ θα περιμέναμε στο 1510 περίπου, μέσα στη δυναμική της Ανακατάκτησης να καταλάβουν οι Ισπανοί προοδευτικά τη Βόρεια Αφρική· από το 1505 ως το 1510, είχαν πράγματι κατακτήσει το Μέρσελ Κεμπέρ, το Ομάν, το Μπουζί και την Τρίπολη μετά. Αλλά το 1515, ο Εμίρης του Αλγερίου ζητά τη βοήθεια του Βαρβαρόσα που τον σκοτώνει, γίνεται ο ίδιος Εμίρης, και το 1516 καταλαμβάνει το Τλέμσεν, του οποίου ο Εμίρης πλήρωνε φόρο υποτελείας στους Ισπανούς· το 1519 ο Βαρβαρόσας σκοτώνεται έξω από το Τζέμσεν, αλλά ο αδελφός του Χάιρ ελ Ντιν τον διαδέχεται και εδραιώνει τη θέση των Τούρκων στη Βόρεια Αφρική. Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής Ο Σουλεϊμάν, που οι Τούρκοι αποκαλούν «Ο Νομοθέτης», θα οδηγήσει την οθωμανική Αυτοκρατορία στο απόγειο της δύναμής της και θα είναι ο αδυσώπητος εχθρός του Καρόλου Ε', όσο κι ο Φραγκίσκος Α'. Αμέσως μετά την άνοδό του στο θρόνο, ο Σουλεϊμάν επιτίθεται στην Ουγγαρία και καταλαμβάνει το Βελιγράδι, κλειδί της ουγγρικής πεδιάδας· διώχνει από κει τον σέρβικο πληθυσμό κι εγκαθιστά μια φουρά από 3.000 Γενίτσαρους. Η Ουγγαρία του αδύναμου Λουδοβίκου Β' είναι πια στο έλεός του. Κατά περίεργο τρόπο, αυτός είναι ανίκανος να προκαλέσει μια κίνηση αλληλεγγύης στην Ευρώπη: ο Παλατινός Στέφανος Μπατορύ πολλαπλασιάζει, του κάκου, τις εκκλήσεις προς τη Δίαιτα της Αυτοκρατορίας, για να πετύχει στρατιωτική βοήθεια. Στο μεταξύ ο Σουλεϊμάν είχε επιβληθεί στη θάλασσα. Ετοίμασε ένα στόλο από 300 πλοία που αποβίβασαν 10.000 άνδρες στη Ρόδο στα τέλη Ιουνίου 1522. Η πολιορκία κράτησε ως τα Χριστούγεννα και ο Μέγας Μάγιστρος, Villiers de l' Isle-Adam, διαπραγματεύθηκε την παράδοση των επιζώντων. Έτσι μια άλλη δίοδος της χριστιανοσύνης έπεσε κι αυτή, με τη συνενοχή της Βενετίας. Μόχακς (1526) Στρατιωτικά, η συντριβή της ουγγρικής δύναμης ήταν ακόμα πιο εύκολη. Ο Σουλεϊμάν έφυγε από την Κωνσταντινούπολη στις 25 Απριλίου 1526 μ' ένα στρατό 100.000 ανδρών και 300 κανόνια, με Digitized by 10uk1s

στόχο του τη Βούδα. Ενώ ο μεγάλος βεζύρης Ιμπραήμ έμπαινε στο Peterwardein, στη Σλαβονία, ο Σουλεϊμάν διάσχιζε τον Σάβα στο Εσσέκ και ανάγκαζε το βασιλιά Λουδοβίκο Β' να δώσει μάχη στις 29 Αυγούστου 1526. Οι Ούγγροι δεν ξεπερνούσαν τις 26.000, ήταν κυρίως ο φεουδαρχικός στρατός της Τρανσδουναβίας, γιατί ο στρατός της Τρανσυλβανίας, με αρχηγό τον Ιωάννη Ζαπόλυα, αργούσε να φτάσει εκεί. Η μάχη περιορίστηκε βασικά σε μια ηρωική επίθεση του δυσκίνητου ιππικού των Ούγγρων, που υπέκυψε κάτω από τα πυρά των τουρκικών κανονιών και το τουφεκίδι των Γενίτσαρων. Δεν χρειάστηκαν δυο ώρες για να σφραγιστεί η μοίρα της Ουγγαρίας για τέσσερις αιώνες. Οι Ούγγροι διαλύθηκαν, ενώ τους καταδίωκαν οι σπαχήδες· ο βασιλιάς πνίγηκε μέσα σ' ένα ρυάκι, και μαζί του έπεσαν τα καλύτερα στελέχη του στρατού, των ευγενών και της αριστοκρατίας. Ήταν μια καταστροφή που μπορεί να συγκριθεί με το Αζενκούρτ, για τους Γάλλους ιππότες. Και κυρίως έβλεπε τώρα η Ουγγαρία να μπαίνει με οξύτητα το πρόβλημα της διαδοχής. Η μάχη του Μόχακς αποτέλειωσε το ανεξάρτητο εθνικό Κράτος της Ουγγαρίας· προς το παρόν, ο Σουλεϊμάν αρκέστηκε να λεηλατήσει τη Μεγάλη Πεδιάδα, αλλά οι Ούγγροι θ' αποδειχτούν ανίκανοι να διαλέξουν μια λογική λύση· άλλοι θ' ακολουθήσουν την εθνική παράταξη - κυρίως οι μικροί ευγενείς - και θα εκλέξουν τον Ιωάννη Ζαπόλυα σαν διάδοχο του Λουδοβίκου Β' Γιαγκελόν. Άλλοι πάλι θα εκλέξουν τον Φερδινάνδο των Αψβούργων, για να επωφεληθούν από την υποστήριξη της Αυτοκρατορίας και του Καρόλου Ε' στον αγώνα τους κατά των Τούρκων. Στην πραγματικότητα, ο αγώνας κατά του Οθωμανού εισβολέα θα συνοδευτεί από έναν εμφύλιο πόλεμο, ή μάλλον από έναν φεουδαρχικό πόλεμο. Έτσι, μέσα σε πέντε χρόνια, ο Σουλεϊμάν είχε νικήσει δυο φοβερές στρατιωτικές δυνάμεις της εποχής εκείνης, την Ουγγαρία και τους ιππότες της Ρόδου. Είχε γίνει κύριος της Μεγάλης Πεδιάδας και της Ανατολικής Μεσογείου. Γιατί λοιπόν να μην επιτεθεί κατά της Ισπανίας και των κληρονομικών χωρών; Η πολιορκία της Βιέννης Το 1529, ο Σουλεϊμάν που δείχνει να θέλει να μετατρέψει την Ουγγαρία σ' ένα βασίλειο που θα πλήρωνε φόρο υποτέλειας, έσπευσε να βοηθήσει τον υποτελή του Ιωάννη Ζαπόλυα και να στραφεί κατά της Βιέννης, πρωτεύουσας του Φερδινάνδου. Στο διάβα του παίρνει τη Βούδα, ύστερα καθυστερεί μπροστά στο μέτριο φρούριο του Köszeg, στην Τρανσδουναβία, γιατί συναντά μια ηρωική άμυνα. Ο τούρκικος στρατός αρχίζει να πολιορκεί τη Βιέννη στα τέλη Σεπτεμβρίου, αλλά οι βροχές του Οκτωβρίου, παγερές και άφθονες, δεν άργησαν να φέρουν σε δύκολη θέση τους Τούρκους, που ήταν πιο συνηθισμένοι να πολεμούν σε καφτερές ερήμους παρά να θάβονται μέσα σε λασπερά χαρακώματα. Η δυσεντερία και η κακή διάθεση των Γενίτσαρων ανάγκασαν τον Σουλτάνο να λύσει την πολιορκία στις 14 Οκτωβρίου 1529· ανάθεσε στους διπλωμάτες του να μετατρέψουν αυτή την αποτυχία σε νίκη. Η άμυνα της Βιέννης ήταν πολύ κακή και δεν θα ήταν σε θέση ν' αντισταθεί σε μια παρατεταμένη πολιορκία· αλλά οπωσδήποτε πέρασε δύσκολες στιγμές και η βοήθεια του Κάρολου Ε', που είχε στραμμένα τα όνειρά του στην Ιταλία, σχεδόν ανύπαρκτη. Ακόμα λίγο και η Αυστρία θα είχε, εκείνη τη χρονιά, την ίδια μοίρα με την Ουγγαρία και ένας μεγάλος τρόμος απλώθηκε μέσα στη γερμανική κοινή γνώμη. Γι' αυτό ακριβώς το λόγο, το 1532, όταν ο Σουλεϊμάν επιχειρεί μια τέταρτη εκστρατεία στην Κεντρική Ευρώπη, ο Κάρολος Ε' αναγκάστηκε επιτέλους να συγκεντρώσει ο ίδιος ένα στρατό στη Βιέννη, αλλά ο Σουλεϊμάν καθυστέρησε μπροστά στη μικρή πόλη Köszeg, στα αυστρο-ουγγρικά σύνορα και δεν έγινε τίποτα. Επειδή ο Αντρέα Ντόρια, Γενοβέζος ναύαρχος στην υπηρεσία του Καρόλου Ε', είχε καταλάβει την Πάτρα και τη Ναύπακτο (Λεπάντε), οι δυο Αυτοκράτορες συνάψανε μια ανακωχή το 1533, κι αυτό επέτρεψε στον Σουλεϊμάν να στραφεί κατά των Περσών (κατάληψη της Βαγδάτης και του Ατζερμπαϊτζάν).

Digitized by 10uk1s

Η πτώση της Βούδας Το 1541, με την κατάληψη της Βούδας, αρχίζει η προσάρτηση της Ουγγαρίας στους Τούρκους και ο διαμελισμός της χώρας σε τρεις ζώνες, διαμελισμός που θα κρατούσε ως τα τέλη του 17ου αιώνα. 1. Μια βασιλική Ουγγαρία, στα βόρεια και στα δυτικά, με τις σημερινές Σλοβακία και Κροατία, καθώς και μια πολύ στενή λωρίδα της Μεγάλης Πεδιάδας. 2. Μια τουρκική Ουγγαρία, απλή ακριτική επαρχία της οθωμανικής αυτοκρατορίας, στη δικαιοδοσία του πασά της Βούδας και που περιλάμβανε τη Μεγάλη Πεδιάδα. Αποτελεί μια σφήνα ανάμεσα στη βασιλική Ουγγαρία και την Τρανσυλβανία. 3. το Πριγκηπάτο της Τρανσυλβανίας, που θ' ανεξαρτητοποιηθεί σιγά-σιγά και θα παίξει ένα σημαντικό ρόλο στην πολιτική της Νοτιο-ανατολικής Ευρώπης όπως και στην εξέλιξη του ουγγρικού έθνους. Με την πτώση της Βούδας όμως άρχισαν πάλι οι εχθροπραξίες, σε μεγάλη κλίμακα. Τελικά ο Φερδινάνδος υπόγραψε μια εκεχειρία με τον Σουλεϊμάν το 1547, σύμφωνα με την οποία έπρεπε να καταβάλλει ένα φόρο από 30.000 χρυσά φλορίνια, κάθε χρόνο. Το 1566, ο Σουλεϊμάν επιχειρούσε ο ίδιος την τελευταία του εκστρατεία στην Ουγγαρία· πολιόρκησε το Szigetvar, που υπεράσπιζε ο Νικόλαος Zrinyi γενικός διοικητής των συνόρων της Τρανσυλβανίας, των Κροατών και των Ούγγρων· αντιστάθηκαν ηρωικά ως τον Σεπτέμβριο και όταν χάθηκε κάθε ελπίδα, δοκίμασαν μιαν έξοδο και σκοτώθηκαν όλοι τους με τα όπλα στο χέρι. Αυτός είναι ο τόπος της ένδοξης ήττας. Η υπεράσπιση του Szigetvar έγινε σύμβολο για τους Ούγγρους και τους Κροάτες, θέμα για αναρίθμητα ποιήματα κι ένα έπος μπαρόκ στα ουγγαρέζικα (Szigeti Veszedelem), που έγραψε ο εγγονός του ήρωα, ο Βάνος της Κροατίας Νικόλαος Zrinyi, το 1647. Ο Σουλεϊμάν πέθανε στη διάρκεια της πολιορκίας και οι Τούρκοι, αποθαρρυμένοι, άρχισαν να υποχωρούν. Ο νέος Σουλτάνος, Σελήμ Β', ήταν ένας φιλειρηνικός ηγεμόνας και υπόγραψε το 1568 την ειρήνη της Αδριανούπολης με το γιο του Φερδινάνδου, Μαξιμιλιανό Β'. Αυτός, συνέχισε να πληρώνει 30.000 φλορίνια κάθε χρόνο, αναγνώριζε την ανεξαρτησία της Τρανσυλβανίας και δεχόταν να υπάρχει μια ακριτική ζώνη όπου οι χωρικοί πλήρωναν φόρο και στους Τούρκους και στις βασιλικές αρχές. Πηγή αρπακτικών επιδρομών και κατοπινών συγκρούσεων, αυτή η ζώνη που πλήρωνε φόρο υποτελείας έδωσε τελικά έναν πρωτότυπο χαρακτήρα στα στρατιωτικά σύνορα της Ουγγαρίας και της Τουρκίας. Τα στρατιωτικά σύνορα Σ' αυτά υπήρχε ένα δίκτυο από φρούρια που απλώνονταν από τις ακτές της Δαλματίας ως τα σύνορα της Τρανσυλβανίας, σε μια έκταση 1.000 χλμ. περίπου. Από την τουρκική πλευρά, πρόκειται για πολύ λίγα φρούρια, με σημαντική φρουρά. Από την ουγγρική πλευρά, υπάρχουν πάρα πολλά μικρότερα φρούρια καμωμένα από πηλό και ξύλο, χάρη στη βασιλική αγγαρεία και τους τοπικούς πόρους. Μερικά ωστόσο ήταν από πέτρα, κατασκευασμένα, στο ιταλικό πρότυπο, από στρατιωτικούς μηχανικούς. Το πιο ισχυρό φρούριο είναι το Györ, που προστατεύεται από βάλτους στη συμβολή του Δούναβη με τον Ράμπα. Αυτά τα φρούρια στεγάζουν το ιππικό, τους περίφημους Ουσσάρους, που κάνουν συχνές επιδρομές στην τουρκική ζώνη κατοχής. Όταν κάποιο μικρό οχυρό πέφτει στα χέρια των Τούρκων, ύστερα από μια μακρόχρονη πολιορκία, αμέσως στήνεται ένα άλλο. Το 1556 οι ακριτικές φρουρές είχαν συνολικά 16.000 άντρες, που πλήρωνε ο βασιλιάς, είτε ήταν Γερμανοί, είτε Ούγγροι. Τα χρήματα προέρχονταν κυρίως από εισφορές που ψήφιζαν τα κράτη της Στυρίας, της Κάτω-Αυστρίας, της Μοραβίας, της Βοημίας, που έβλεπαν τα στρατιωτικά σύνορα σαν τον καλύτερο προμαχώνα κατά του τουρκικού κινδύνου. Εκεί αναπτύχθηκε μια κοινωνία στο περιθώριο των παραδοσιακών δομών, τόσο στην πλευρά των Τούρκων όσο και στην πλευρά των Χριστιανών. Πολλές φορές ήταν καταφύγιο για τους χωρικούς που θέλαν ν' αποφύγουν τη δουλοπαροικία, και τα σύνορα γέμισαν από άποικους στρατιωτικούς, απαλλαγμένους από την αγγαρεία, που υπάκουαν μόνο στους αξιωματικούς τους και επιδίδονταν σε αρπακτικές επιδρομές Digitized by 10uk1s

στο στρατόπεδο του αντιπάλου. Αυτό ήταν η καλύτερη άμυνα κατά της οθωμανικής επέκτασης αλλά και των υπερβασιών του χωροδεσποτικού συστήματος. Η Τρανσυλβανία Η θέση του Κράτους της Τρανσυλβανίας δεν ήταν λιγότερο πρωτότυπη. Ο ηγεμόνας της που είχε τον τίτλο του πρίγκηπα διοριζόταν ύστερα από εκλογή της τοπικής Δίαιτας, επιβεβαίωνε την εκλογή του ο Σουλτάνος και η επίσημη στέψη του γινόταν στην Alba Julia, με παρόντα έναν «τσαούση», έκτακτο απεσταλμένο του Σουλτάνου. Αυτός έπαιρνε ένα φόρο υποτελείας 10.000 φλορίνια, κάθε χρόνο και σε περίοδο πολέμου περιορισμένες ποσότητες από σιτηρά και κτηνοτροφές. Αν ο πρίγκηπας συντηρούσε έναν μόνιμο αντιπρόσωπο στην Κωνσταντινούπολη, οι Τούρκοι του έστελναν, σε περίπτωση ανάγκης, μια έκτακτη αποστολή και τίποτ' άλλο. Ο πρίγκηπας της Τρανσυλβανίας είχε όλες τις προνομίες του ηγεμόνα, με την εξαίρεση της εξωτερικής πολιτικής: οι βασικές της πρωτοβουλίες (κήρυξη πολέμου, σύναψη συμμαχίας) έπρεπε να κοινοποιηθούν στην Υψηλή Πύλη και να εγκριθούν απ' αυτή. Τον πρίγκηπα επικουρούσε ένα Συμβούλιο δωδεκαμελές με επικεφαλής τον καγκελάριο. Το 17ο αιώνα, θα παρατηρήσουμε τις απολυταρχικές τάσεις πριγκήπων σαν τον Γαβριήλ Μπετλέν ή Γεώργιο Α' Ράκοζι που θα προσπαθήσουν, όπως και οι Αψβούργοι, να υποδεικνύουν οι ίδιοι το διάδοχό τους και θα προσκρούσουν πάνω στη Δίαιτα που δεν θέλει να χάσει τις σχετικές προνομίες της. Η τουρκική Ουγγαρία Τελευταίο πρωτότυπο στοιχείο στην Ουγγαρία του 16ου αιώνα: η τούρκικη Ουγγαρία. Η στρατιωτική κατοχή και η προσάρτηση για ενάμιση σχεδόν αιώνα άλλαξαν βαθιά το ανθρώπινο τοπίο. Νόμιμα, ο Σουλτάνος, σαν αρχηγός του πολέμου, είχε δική του όλη τη γη, αλλά επέκτεινε το σύστημα του Τιμαρίου στην Μεγάλη Πεδιάδα, και στις προσωπικές κτήσεις του σουλτάνου κατέφυγαν οι φυγάδες χωρικοί. Έτσι ξεκίνησαν οι τεράστιοι οικισμοί της Μεγάλης Πεδιάδας, όπως το Kecskémet. H ύπαιθρος άδειασε και οι χωρικοί συνενώθηκαν κι ασχολήθηκαν με την επεκτατική κτηνοτροφία των αλόγων και των βοοειδών που πουλούσαν στην Κεντρική Ευρώπη. Η φορολογία, αντίθετα πάλι, δεν ήταν πολύ βαριά. Ο Χριστιανός πλήρωνε για κεφαλικό φόρο (χαράτσι) ένα φλορίνι για την προστασία του στα εδάφη του Ισλάμ· έπρεπε όμως να καταβάλει και τη δεκάτη, όπως και στο παρελθόν και μερικούς έκτακτους φόρους που έπαιρναν οι γαιοκτήμονες. Η αγγαρεία δεν υπήρχε· αντίθετα όμως, η αρπαγή των πιο όμορφων παιδιών ήταν κάτι οδυνηρό. Οι Τούρκοι δεν εγκαταστάθηκαν καθόλου σ' αυτή την περιοχή γιατί τους ενοχλούσε το κλίμα· είχαν κάτι φρουρές σε μερικά φρούρια που ήταν σαν διοικητικές πρωτεύουσες γι' αυτούς. Τη Βούδα είχε καταλάβει μια τουρκική φρουρά, οι βιοτέχνες ήταν Βοσνιάτες, Σέρβοι ή Ελληνες. Οι Ούγγροι εκτός από λίγες περιπτώσεις, δεν είχαν ασπαστεί τον ισλαμισμό και οι Τούρκοι είχαν πράγματι την εντύπωση πως στρατοπέδευαν σε μια ξένη χώρα, όπου παρ' όλες τις εκεχειρίες και τις συνθήκες ειρήνης, η εμπόλεμη κατάσταση ήταν κάτι μόνιμο. Έτσι χάρη σ' αυτό το κάπως άδοξο, αλλά αποτελεσματικό σύστημα των στρατιωτικών συνόρων, οι Ούγγροι και η αυστριακή διοίκηση είχαν συντρίψει την επιθετική ορμή των Τούρκων. Το 1556, ο Φερδινάνδος Α' δημιουργούσε το Πολεμικό Συμβούλιο, για να θέσει τέρμα στην ακαταστασία που επικρατούσε στη διαχείριση των στρατιωτικών υποθέσεων. Η εξουσία του κάλυπτε όλη τη Μοναρχία, ήταν υπεύθυνος για τη στρατολόγηση, για τον οπλισμό και τον ανεφοδιασμό του στρατού, καθώς και για την καλή λειτουργία του υλικού. Έχει οικονομική αυτονομία και βασική του αποστολή είναι να φροντίζει για τα σύνορα. Ο πόλεμος στη θάλασσα Το παράδοξο είναι πως ο Τούρκος, που αλώνιζε τις στέππες με τ' άλογά του, αποδείχτηκε στο 16ο Digitized by 10uk1s

αιώνα σαν ένας φοβερός ναυτικός κι αναμετρήθηκε νικηφόρα με το ναυτικό της Βενετίας, κι ύστερα του Φίλιππου Β'. Μετά τη νίκη στην Πρέβεζα (1539), πέτυχε να ουδετεροποιήσει τη Βενετία και να επιβάλει την ηγεμονία του στην Ανατολική Μεσόγειο. Όταν πολιορκούσε τη Μάλτα το 1565, όλοι πίστεψαν για μια στιγμή πως θα επαναλάμβανε τον άθλο του 1522, διώχνοντας ξανά τους Ιππότες του Αγίου Ιωάννη των Ιεροσολύμων και απειλώντας άμεσα τις επικοινωνίες της Ισπανικής αυτοκρατορίας στη Δυτική Μεσόγειο, διαφορετικά απ' ό,τι έγινε με τους κουρσάρους της Μπαρμπαριάς ή με τη σύντομη επέμβασή του για χάρη του Γάλλου συμμάχου του. Το όργανο της δύναμής του στη Μεσόγειο ήταν η γαλέρα, αντίγραφο του χριστιανικού πρότυπου, που ήταν κι αυτό μια προσαρμογή του πολεμικού πλοίου των Αρχαίων. Ο βάιλος Τρεβιζέμο (Βενετός που ζούσε στο περιβάλλον του Σουλτάνου) μας την περιγράφει το 1554: Σε κάθε γαλέρα υπάρχουν 180 ως 200 άντρες, αν δεν βάζουν ένα μεγαλύτερο αριθμό από Γενίτσαρους, 150 κωπηλάτες, 30-40 «ελεύθερα χέρια» και 20 βομβαρδιστές που πληρώνονται πάντα από το αφεντικό της γαλέρας (Ράις). Πάνω στη γαλέρα υπάρχει ένα κανόνι πενήντα λιβρών στην πλώρη και τέσσερα κανονάκια ή μουσκέτα. Το μεγάλο κανόνι έχει 50 μπάλες, τα τέσσερα άλλα κομμάτια, 20 μπάλες το καθένα, ανάλογα με τη χρήση τους. Οι γαλέρες συνοδεύονται από άλλα πλοία με πολεμοφόδια, μπαρούτι, τόξα, βέλη κι άλλα όπλα. Όσο για τους κωπηλάτες (τσούρμο), δυο-τρεις μήνες πριν ξεκινήσει ο στόλος, στέλνουν στα «σαντζάκια» (διοικήσεις) και στους άλλους διοικητές, των επαρχιών, τσαούσηδες και κάθε περιφέρεια είναι αναγκασμένη να στείλει έναν αριθμό ανδρών ανάλογα με το φόρο που καταβάλει ή να δώσει 1.000 άσπρα για κάθε άνδρα που λείπει, αλλά πολύ δύσκολα βρίσκονται ικανοί. Πολλοί είναι αυτοί που πάνε στο στρατό των αλυσοδεμένων σκλάβων και οι τυχοδιώκτες επίσης· οι περισσότεροι προέρχονται από τα ελληνικά νησιά και το Χάνδακα (Ηράκλειο) και προσλαμβάνονται στα πλοία και τις γαλέρες. Οι «Ράις» είναι συνήθως τριακόσιοι, σε περίπτωση θανάτου συμπληρώνεται ο αριθμός τους, ποτέ όμως δεν λείπουν, αλλά μου φαίνεται πως αυτό τον καιρό για να ελαττωθούν τα έξοδα, δεν θέλουν να συμπληρώσουν τα κενά. Έχουν περίπου εκατόν πενήντα. Η τεχνική είναι ιταλική: η γαλέρα ήταν το καμάρι της μεσαιωνικής Βενετίας και στα τέλη του 15ου αιώνα είχαν προσαρμόσει πάνω της ένα στοιχειώδες πυροβολικό, ένα μεγάλο κανόνι μπροστά, κάτω από το παραπέτο, πάνω στον άξονα του πλοίου, με μικρά κανόνια δεξιά κι αριστερά κι άλλα βοηθητικά μουσκέτα (που είχαν αντικαταστήσει σιγά-σιγά τις βαλιστρίδες). Το προσωπικό στην πλειοψηφία του τουλάχιστον ήταν ελληνικό. Εξωμότες από δω κι από κει· ελπίζοντας ν' ανέβουν κοινωνικά, διάφοροι αποφασισμένοι και ικανοί τυχοδιώκτες ασπάζονταν τον ισλαμισμό. Σ' αυτό τον τομέα, η οθωμανική αυτοκρατορία προσαρτίζει, προσαρμόζει, για να αναπτύξει τη φοβερή πολεμική της μηχανή. Ναύπακτος (Λεπάντε) Η μεγάλη σύγκρουση έγινε στη ναυμαχία του Λεπάντε (7 Οκτωβρίου 1571), μια γιγάντια σύγκρουση με γαλέρες που θυμίζει αρκετά τη ναυμαχία του Άκτιου. Κι έτσι τυχαία (κι όχι όπως στο Μόχακς π.χ.) γιατί οι αντίπαλοι δεν ήθελαν να ρίξουν στη μάχη όλες τους τις δυνάμεις. Αφετηρία ήταν η τουρκική επίθεση κατά της Κύπρου το 1568, τον καιρό ακριβώς που η ειρήνη της Αδριανούπολης εγκαινίαζε μια πολύχρονη εκεχειρία στο μέτωπο της Ουγγαρίας. Η Κύπρος ήταν μαζί με την Κρήτη, ένα από τα πιο όμορφα στολίδια της βενετσιάνικης Αυτοκρατορίας, αλλά όπου οι διαμάχες ανάμεσα στον ελληνικό πληθυσμό και τους Ιταλούς κυρίους του διευκόλυναν την τουρκική κατάκτηση. Η Βενετία ίσως να είχε συνθηκολογήσει ακόμα μια φορά, αφού είχε προσπαθήσει να πολεμήσει ηρωικά στη θάλασσα, αν δεν είχε την πρωτοβουλία ο Άγιος Πίος Ε' να επιστρατεύσει όλες τις ενέργειες σ' ένα αληθινό πνεύμα σταυροφορίας. Απευθύνθηκε σ' όλους τους Χριστιανούς μεγιστάνες εκλιπαρώντας Digitized by 10uk1s

τους να σχηματίσουν έναν Ιερό Συνασπισμό, μη τολμώντας να προτρέψει μια σταυροφορία που θα ήταν κάτι αναχρονιστικό. Ο βασιλιάς της Ισπανίας που ήταν απασχολημένος με μια εξέγερση Μαυριτανών στο βασίλειο της Γρανάδας και με την εξέγερση στις Κάτω Χώρες άργησε ν' αντιδράσει. Ο «φρόνιμος βασιλιάς» ζήλευε τη Βενετία προσάπτοντάς της μια αμφιλεγόμενη πολιτική έναντι των Τούρκων και ανοιχτά αντι-ισπανική στην ιταλική χερσόνησο. Όσο για τη Γαλλία του Καρόλου Θ', βρίσκεται αυτό τον καιρό στα χέρια του Κολινύ και της παράταξης των Ουγενότων· σχεδιάζει μιαν επιθετική συμμαχία με τους Τούρκους κατά της Ισπανίας και θα κρατήσει μια στάση καλοπροαίρετης ουδετερότητας, απένατι στον Σουλτάνο, έστω κι αν καθολικοί εθελοντές πήραν μέρος στη μάχη σαν άτομα. Τελικά, ο στόλος των Χριστιανών θ' αποτελείται από αγήματα του Πάπα, της Γένοβας, της Μάλτας, της Βενετίας και της Ισπανίας. Συγκεντρώθηκε στη Μεσσήνη τον Αύγουστο 1571 την εποχή που έπεφτε η Αμμόχωστος, τελευταίο βενετσιάνικο οχυρό στην Κύπρο. Περιελάμβανε 200 γαλέρες· με έξι τεράστιες βενετσιάνικες τριήρεις και τα πλοία ανεφοδιασμού, η χριστιανική αρμάδα που ξεκίνησε στις 17 Σεπτεμβρίου, μετέφερε 80.000 άντρες, ναύτες και στρατιώτες. Ήταν αρκετά αργά, σαν ημερομηνία, για μια εκστρατεία στη Μεσόγειο και έβαλε πλώρη για την Κέρκυρα, αναζητώντας τον τούρκικο στόλο, που έπλεε κατά μήκος των δαλματικών ακτών. Αρχηγός ήταν ο Δον Χουάν της Αυστρίας, νόθος του Καρόλου Ε' και ετεροθαλής αδελφός του βασιλιά της Ισπανίας· ήταν αποφασισμένος να επωφεληθεί από την ευκαιρία για να καταφέρει ένα καίριο πλήγμα, όταν έμαθε τις βιαιότητες της Κύπρου και το μαρτύριο του Βενετού διοικητή, Μπραγκαντίνο που τον έγδαραν ζωντανό οι Τούρκοι. Στις 7 Οκτωβρίου ξημερώματα, ο στόλος αποπλέει. Μια γαλέρα του Ντόρια γρήγορα ξεχώρισε ένα μέρος του εχθρικού στόλου και η συνάντηση θα γίνει στην είσοδο του κόλπου της Πάτρας. Ο τουρκικός στόλος κατευθύνεται από εξαίρετους ναυτικούς, τον Αλή Πασά, τον Μωχάμετ Σιρόκο και κυρίως τον Ουλούχ Αλή. Αποτελείται από διακόσιες γαλέρες περίπου κι άλλα πολλά καράβια. Πριν από την σύγκρουση πρέπει να ξαναζήσουμε αυτή την καταπληκτική σκηνή όπου ο Δον Χουάν της Αυστρίας, ντυμένος στα κατακόκκινα, το χρώμα των Ιπποτών, μ' ένα σταυρό στο χέρι, επιθεωρεί το στόλο μέσα σ' ένα ελαφρό πλοίο, παροτρύνοντας όλους να θυσιαστούν. Πιστεύει πράγματι στην επίθεση μέχρις εσχάτων. Έχει απέναντί του έναν άνθρωπο μεγάλης αξίας, τον αλγερινό Ουλούχ Αλή που θα ήθελε ν' αποφύγει τη σύγκρουση την οποία δεν κρίνει και τόσο ευνοϊκή. Αλλά ο Αλή Πασάς που είναι υπεύθυνος για τις οδηγίες του Σουλτάνου, αποφασίζει να δεχτεί τον αγώνα. Η ναυμαχία συνεχίζεται με λύσσα για πέντε ώρες. Όπως το περίμεναν, οι μεγάλες τριήρεις προκαλούν τεράστιες απώλειες, συχνά οι ναύτες και οι στρατιώτες με τη βοήθεια του «τσούρμου» από τους κωπηλάτες που απελευθέρωσαν πολεμούν σώμα με σώμα. Δίπλα στον Κολόννα, ο ιππότης Ρομεγκά ανδραγαθεί. Ο Δον Χουάν γυρεύει τα πλοία των Τούρκων αρχηγών. Πάνω σε μια μανιασμένη σύγκρουση αποκεφαλίζεται ο Αλή Πασάς. Ο Μωχάμετ Σιρόκο αιχμαλωτίζεται. Αλλά ο Ουλούχ Αλή, πολύ ικανός ξεγλιστρά ανάμεσα στα πλοία, χτυπά σκληρά κι ακόμα λίγο θα υπερτερούσε. Χτυπά τις μαλτέζικες γαλέρες και όσοι υπερασπίζονταν τη γαλέρα του ναυάρχου σφάζονται όλοι, εκτός από τον ηγούμενο κι έναν ιππότη. Αυτή τη ναυμαχία, την πλήρωσε ακριβά το Τάγμα της Μάλτας. Από την πλευρά των Τούρκων καταστράφηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν πάνω από 200 πλοία, οι νεκροί ξεπερνούν τις 25.000, απελευθερώνονται 15.000 Χριστιανοί σκλάβοι, αυτός είναι ο βαρύς απολογισμός. Από την πλευρά των συμμάχων έχουμε 8.000 νεκρούς, πληγωμένους που μεταξύ τους είναι ένας κάποιος Θερβάντες Σααβέντρα, τα πλοία του εχθρού που πιάστηκαν αντισταθμίζουν κάπως τις υλικές καταστροφές του στόλου. Αλλά ο Ντόρια και ο Σάντα Κρουζ δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν τον Ουλούχ Αλή να τους ξεφύγει, παίρνοντας μαζί του 40 γαλέρες. Το λάθος των συμμάχων ήταν που δεν συνέχισαν ως την Κωνσταντινούπολη όπου βασίλευε η απόγνωση. Ο Σουλτάνος Σελήμ Γ' έχει καταβληθεί, δεν θέλει να φάει, με το μέτωπο μέσα στη σκόνη. Στο μεταξύ οι σύμμαχοι επιστρέφουν στην Κέρκυρα και μοιράζονται τα λάφυρα: 58 γαλέρες παίρνει η Ισπανία, 39 η Βενετία, 19 ο Πάπας. Ο καθένας βιάζεται να επωφεληθεί πια από τα πλεονεκτήματα μιας υπόθεσης που όσο κι αν πιστεύουν το αντίθετο δεν είναι καθόλου κερδισμένη. Όπως ύστερα από πολλές μάχες πριν τη Γαλλική Επανάσταση, δεν εκμεταλλεύεται κανείς τη νίκη, Digitized by 10uk1s

ενώ οι Τούρκοι είχαν μείνει χωρίς στόλο και οι Έλληνες ήταν έτοιμοι να ξεσηκωθούν. Ύστερα από την πρώτη έκπληξη, οι Τούρκοι ξανάφτιαξαν ένα στόλο και η Κύπρος ούτε καν ελευθερώθηκε. Ωστόσο η ψυχολογική απήχηση ήταν τεράστια. Δημιουργήθηκε ένας ολόκληρος μύθος γύρω από το Λεπάντε. Οι ζωγράφοι, από τον Τιτσιάνο ως τον Βερονέζε, οι ποιητές που έγραψαν δημοτικά τραγούδια ως τον Γκόγκορα και τον Θερβάντες ύμνησαν το Λεπάντε σαν θέμα κάποιας εποποιίας. Τον τρόμο και τον πανικό μπροστά στον Τούρκο διαδέχτηκε μια τεράστια ανακούφιση στις ακτές της Μεσογείου. Από την πλευρά των Τούρκων ο αντίκτυπος ήταν τέτοιος που δεν τόλμησαν πια να επιχειρήσουν οτιδήποτε στη Δυτική Μεσόγειο και αν οι κουρσάροι συνέχισαν τη δράση τους με τα πλοία του Αλγερίου, δεν ξανάγινε καμιά απόπειρα πολεμική όπως το 1565 κατά της Μάλτας. Η Μεσόγειος έπαψε να είναι το πεδίο των μεγάλων συγκρούσεων. Γύρω στο 1580, η Τουρκία αναζήτησε ένα modus vivendi με την Ισπανία. Ο Φίλιππος Β' στράφηκε τελειωτικά προς τον Ατλαντικό κόσμο, τις Κάτω Χώρες, την Αγγλία, την Πορτογαλία. Οι Τούρκοι ρίχτηκαν στον πόλεμο με τους Πέρσες του Σάχη Αμπάζ. Ο καθένας είχε να πολεμά κάποιον αιρετικό, οι Οθωμανοί τους Πέρσες Σιίτες, οι Ισπανοί τους Μπατάβους ή τους Αγγλοσάξονες προτεστάντες. Οι Τούρκοι, επειδή δεν είχαν μεγάλα δάση, έμειναν πιστοί στη γαλέρα, και δεν έκαναν την απαραίτητη τεχνολογική επανάσταση, όταν το πλοίο έδειξε πόσο ανώτερο είναι, έστω και στη Μεσόγειο. Μόνο οι Αλγερινοί διάλεξαν την κορβέτα προς το τέλος του αιώνα, για να μπορέσουν να συνεχίσουν με περισσότερη ασφάλεια, τις καρποφόρες κουρσάρικες επιχειρήσεις τους. Έτσι λοιπόν η χριστιανοσύνη είχε σωθεί από έναν συνασπισμό που προκάλεσε ένας πεισματάρης γέρος που φοβόταν τόσο για την ασφάλεια της πρωτεύουσάς του, της Ρώμης και της Ιταλικής πατρίδας του όσο και για το σύνολο του χριστιανικού κόσμου. Την τούρκικη επίθεση δεν την αναχαίτισε ο Κάρολος Ε' αλλά η συνδυασμένη προσπάθεια των παραδουνάβιων χωρών, που υποστήριζαν καμιά φορά οι Γερμανοί και οι Ιταλοί. Η οικουμενική μοναρχία του Καρόλου Ε' δεν ήταν παρά ένα όνειρο, που θα προσπαθήσει να συνεχίσει ο γιος του πάνω σε βάσεις ακόμα πιο εύθραυστες, την Ισπανική Μοναρχία. Κάθε φορά που κινδύνευε η Ευρώπη, έπρεπε να ενώνεται ελεύθερα και για λίγο, όπως έγινε στο Λεπάντε. Για έναν αιώνα, οι Αψβούργοι της Βιέννης και η Βενετία θα αρκούν για να συγκρατούν τον τουρκικό κίνδυνο, ενώ ο «φρόνιμος βασιλιάς» συνέχισε την κατακτητική του πολιτική, με το πρόσχημα πως υπερασπίζεται την καθολική θρησκεία.

Digitized by 10uk1s