МОНГОЛ УЛСЫН ХӨГЖЛИЙН УРТ ХУГАЦААНЫ БОДЛОГО (2015-2040) (ТӨСӨЛ)

Монгол Улсын хөгжлийн урт хугацааны бодлого (төсөл)

Монгол Улсын хөгжлийн урт хугацааны бодлогын баримт бичгийн төслийг боловсруулж, өргөн мэдүүлэх үүрэг бүхий МОНГОЛ УЛСЫН ИХ ХУРЛЫН АЖЛЫН ХЭСЭГ, МЭРГЭЖИЛ АРГА ЗҮЙН ДЭД АЖЛЫН ХЭСЭГ

Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар, Шинжлэх ухааны академийн харьяа ҮНДЭСНИЙ ХӨГЖЛИЙН ХҮРЭЭЛЭН

МОНГОЛ УЛСЫН ХӨГЖЛИЙН УРТ ХУГАЦААНЫ БОДЛОГО 2015-2040 (ТӨСӨЛ) Монгол Улсын Их Хурлын ажлын хэсгийн үүрэг даалгавраар Мэргэжил арга зүйн дэд ажлын хэсгийн ахлагч доктор, дэд профессор Б.Энхбайгаль захирлаар ахлуулсан Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн эрдэмтэн судлаачдын баг гүйцэтгэж, Эрдмийн зөвлөлийн зөвшөөрлөөр хэвлэв. © Зохиогчийн эрх хуулиар хамгаалагдсан. Монгол Улсын Их Хурлын ажлын хэсэг, Үндэсний хөгжлийн хүрээлэн, зохиогчдын бүтээл бөгөөд зөвшөөрөлгүйгээр хэвлэх, нийтлэх, аль ч хэлбэрээр хуулбарлах олшруулахыг хориглоно. 2015 оны 5 дугаар сарын 07-ны өдөр хэвлэв. Хоёр дахь хэвлэл (Эхний хэвлэлийн огноо 2015 оны 04 сарын 20).

ТОВЬЁГ

ӨМНӨХ ҮГ УДИРТГАЛ НЭГ. МОНГОЛ УЛСЫН УРТ ХУГАЦААНЫ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ ХОЁР. МОНГОЛ УЛСЫН ХӨГЖЛИЙН ӨНӨӨГИЙН НӨХЦӨЛ БАЙДЛЫН ОНЦЛОГУУД ГУРАВ. МОНГОЛ ОРНЫ ХӨГЖИЛД НӨЛӨӨЛӨХ ГАДААД ОРЧНЫ ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ХАНДЛАГУУД ДӨРӨВ. 2040 ОНЫГ ХҮРТЭЛ МОНГОЛЫН ИРЭЭДҮЙД ТУЛГАРЧ БОЛЗОШГҮЙ ЭРСДЛҮҮД ТАВ. МОНГОЛ УЛСАД БАЙГАА ПОТЕНЦИАЛ, БОЛОМЖУУД, ХӨГЖЛИЙН ЭХ СУРВАЛЖУУД ЗУРГАА. УРТ ХУГАЦААНЫ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫГ БОЛОВСРУУЛСАН ҮНДЭСЛЭЛ, АРГА ЗАМ ДОЛОО. МОНГОЛ УЛСЫН ХӨГЖЛИЙН УРТ ХУГАЦААНЫ БОДЛОГЫН ҮНДСЭН ЧИГЛЭЛҮҮД НАЙМ. МОНГОЛ УЛСЫН УРТ ХУГАЦААНЫ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫН ТАВАН ҮНДСЭН ЧИГЛЭЛИЙН ДЭЛГЭРЭНГҮЙ БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 1. МОНГОЛ ХҮНИЙГ ХӨГЖҮҮЛЭН, ӨНДӨР МЭРГЭШСЭН АЖИЛЛАХ ХҮЧТЭЙ БОЛЖ, БҮТЭЭХ ЧАДАВХИЙГ ӨСГӨНӨ Бодлого 1. Монгол соёл, түүх, төрт ёс, эх орноороо бахархах бахархлыг тэтгэж, нийгэм дэх эерэг, бүтээлч сэтгэлгээ, хандлага, эв эеийг цаашдын хөгжлийн үндэс суурь гэж үзэж батжуулна. Бодлого 2. Монгол хүнийг цэцэрлэгээс эхлээд насан туршид нь чанартай боловсрол олгож хөгжүүлэн, бүтээх чадварыг дэлхийн шилдэг жишигт хүргэнэ. Бодлого 3. Үйлдвэржих чиглэлийн дагуу өндөр мэргэшсэн ажиллах хүчийг бэлтгэж, үр өгөөжийг өсгөнө Бодлого 4. Улс орон даяар орчин үеийн мэдлэг, менежмент, хамтын ажиллагааг ажлын гол арга барил болгон бүтээмжийг өсгөнө Бодлого 5. Технологид суралцах, инновацийг хөгжүүлэх чадавхийг бүрдүүлнэ.


БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 2. ТӨРИЙН ИНСТИТУЦИЙН ЧАДАВХИ, БОДЛОГО, ЗОХИЦУУЛАЛТЫН ЧАНАРЫГ ДЭЭШЛҮҮЛНЭ Бодлого 1. Хөгжлийн нэгдмэл төлөвлөлт, хөтөлбөрт удирдлагад шилжин, бодлого, зохицуулалтын чадавхийг бэхжүүлнэ. Бодлого 2. Хөгжлийн бодлогод нийцсэн стратегич бүтэц, хариуцлагын хүчтэй тогтолцоог бүрдүүлж байнга сайжруулна. Бодлого 3. Монгол улсын төрд дэлхийн жишигт хүрсэн мэдлэг, чадавхийг бүрдүүлнэ. Бодлого 4. Төрийн институцийн менежмент, чадавхийг орчин үеийн мэдлэг, технологи, инновациар тасралтгүй бэхжүүлэн хөгжлийн нэг гол зүтгүүр болгоно. Бодлого 5. Төрийн институцийн үйл ажиллагаанд хариуцлагатай, ил тод байдал, үйлчилгээний ялгаваргүй тэгш хүртээмжийг бий болгоно. БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 3. ЭДИЙН ЗАСГАА ТӨРӨЛЖҮҮЛЖ, ОЛОН УЛСЫН ЗАХ ЗЭЭЛД ХҮЧТЭЙГЭЭР НЭВТРЭН, НӨӨЦИЙГ ҮР ӨГӨӨЖТЭЙ АШИГЛАНА Бодлого 1. Үндэсний бүтээх чадавхи, эдийн засгийн үр ашгийг нэгдмэл төлөвлөлттэйгээр дээшлүүлэн салбар хоорондын уялдааг сайжруулна. Бодлого 2. Нөөцийг үр ашигтай, хэмнэлттэйгээр ашиглаж, түүхий эдийг гүн боловсруулан эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх замаар эдийн засгийг төрөлжүүлнэ. Бодлого 3. Баялгийг тэнцвэртэй, шударга хуваарилж, хүчтэй хувийн хэвшил бий болгон тэнцвэртэйгээр хөгжинө. Бодлого 4. Төсөв, санхүү, мөнгө, өрийн төлөвлөлт, гүйцэтгэл, үнэлгээ, хяналт, мониторингийг шилдэг жишигт хүргэнэ. Бодлого 5. Экосистемийн нөхөн сэргэх чадавхи, үр өгөөжийг тооцож, түүнд ээлтэй инноваци технологийг ашиглана. БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 4. ОРЧИН ҮЕИЙН ТЕХНОЛОГИ, ИННОВАЦИЙГ БҮХ САЛБАРТ НЭВТРҮҮЛЖ, УУР АМЬСГАЛЫН ӨӨРЧЛӨЛТӨД ДАСАН ЗОХИЦНО Бодлого 1. Инновацийн үндэсний тогтолцоог хөгжүүлэх замаар эдийн засгийн үр ашиг олох, олон улсын зах зээлд нэвтрэх хурдыг өсгөнө. Бодлого 2. Үйлдвэржих гол чиглэлүүдээр технологи, инноваци нэвтрүүлэх чадавхийг тэргүүн ээлжинд бүрдүүлж, олон улс, бүс нутгийн зах зээлд нэвтрэх чиглэлээр хамтын ажиллагааг өргөжүүлнэ.

Бодлого 3. Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, эрсдлээс урьдчилан сэргийлэх чадавхийг бүрдүүлж, орчин үеийн технологиор баяжуулна. Бодлого 4. Уламжлалт, экологид ээлтэй, орчин үеийн дэвшилтэт технологийг хөгжүүлэх, нэвтрүүлэхийг салбар бүрт дэмжиж, хэмжил зүй стандартын үндэсний нэгдмэл тогтолцоог бий болгоно. Бодлого 5. Усны нөөцийг хуримтлуулж, хүрээлэн буй орчны даацад тохируулан, дахин эргэлтэд оруулж ашиглана. БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 5. ХӨГЖЛИЙН ГОЛ ХӨДӨЛГӨГЧ ХҮЧ БОЛОХ ДУНД ДАВХАРГЫГ ӨРГӨЖҮҮЛЖ, НИЙТ ИРГЭДИЙН АЮУЛГҮЙ ОРЧИНД ЭРҮҮЛ ЭНХ, САЙН САЙХАН АЖ ТӨРӨХ НӨХЦӨЛ БОЛОЛЦООГ ДЭЭШЛҮҮЛНЭ. Бодлого 1. Дунд давхаргын нийгэмд эзлэх хувь хэмжээ, хамрах хүрээг тасралтгүй өргөжүүлнэ. Бодлого 2. Ард иргэдийн аюулгүй орчинд эрүүл энх, сайн сайхан аж төрөх нөхцлийг бүрдүүлнэ Бодлого 3. Монгол соёл, түүний баялгийг хөгжүүлэх, судлах, ахуй амьдралд сэргээн хэрэглэх, шинэ технологиор баяжуулахыг дэмжиж, цаашдын хөгжлийн нэг гол түлхүүр болгоно. Бодлого 4. Төрөлтийг урамшуулж, ажиллах хүчний гадагш чиглэсэн урсгалыг багасгаж, хүн амыг өсгөнө. Бодлого 5. Бодлого 5. Хот, хөдөөгийн тэнцвэртэй хөгжлийг бий болгож, төвлөрлийг сааруулна. Бодлого 6. Хүрээлэн буй орчны бохирдол, доройтлыг бууруулан, урьдчилан сэргийлж, хаягдал багатай, байгальд ээлтэй цэвэр технологи нэвтрүүлнэ. ЕС. УРТ ХУГАЦААНЫ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫН ШАЛГУУР АРАВ. УРТ ХУГАЦААНЫ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ОРЧИН НӨХЦЛҮҮД



ӨМНӨХ ҮГ

Ардчилсан нийгмийн тогтолцоо, өрсөлдөөнт эдийн засгийн орчинд шилжсэнээс хойш Монгол Улс эдийн засгийн олон хямрал, хүндрэл бэрхшээлийг туулж, ардчилал, улс төрийн тогтолцоогоо хөгжүүлэн, өнөөгийн энэ түвшинд хүрлээ. Өмнөх 25 жилийн ололт амжилт, туршлага сургамжид тулгуурлан ирээдүйн 25 жилийг төлөвлөхийн босгон дээр Та бид зогсож байна. Энэ хугацаанд олон улсын эдийн засаг, геополитикийн орчин, олон улсын тавцан дахь хүчний харьцаа, байгаль, уур амсьгалын орчин нөхцөл ихээхэн өөрчлөгдсөний зэрэгцээ нээлттэй орчин дахь мэдээллийн солилцоо, ажиллах хүч, баялгийн шилжилт хөдөлгөөн ихэссэн нь урьд өмнө байгаагүй олон боломжийн зэрэгцээ олон сорилтыг ч бас дагуулж байгаа билээ. Урт хугацааны хөгжлийн бодлого боловсруулж хэрэгжүүлэх 1996, 2007 оны оролдлогуудынхаа үр дүнг үнэлэн, туршлага сургамж авч, хөгжлийн нэгдмэл бодлогоо нэн яаралтай шинээр томьёолж, замналаа хөгжлийн гольдролд нь оруулах шаардлага тулгамдаж байна. Хөгжлийн баримжаагаа урт хугацаагаар, уян байдлаар тодорхойлох хөтөлбөрт төлөвлөлтийн зарчим нь өндөр хөгжилтэй, хөгжлөө түргэсгэж чадсан улс орнуудын жишиг бөгөөд энэ нь Монгол Улсын хувьд ч бас хөгжлийг авчрах түлхүүр байх болно хэмээн найдаж байна. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Цахиагийн Элбэгдож 2013 оны 11 сарын 16-ны өдөр “Том төрөөс Ухаалаг төр рүү” үндэсний зөвлөлдөх уулзалтад хэлсэн үгэндээ судалгаанд суурилах, улс орныхоо хөгжлийн ирээдүйг төлөвлөх, хөгжлийн нэгдсэн бодлоготой байх, төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг урт хугацааны хөгжлийн бодлогод нийцүүлэх асуудалд ихээхэн ач холбогдол өгч, цохон тэмдэглэсэн. Монгол Улсын Их Хурлын даргын 2014 оны 4 дүгээр сарын 15-ны өдрийн 60 дугаар захирамжаар байгуулагдсан ажлын хэсгээс “Монгол Улсын хөгжлийн урт хугацааны бодлогын баримт бичиг”-ийн төслийг боловсруулснаа Та бүхэнд хичээнгүйлэн хүргэж байна. Энэ бол Монгол Улсын хөгжлийн өнөөгийн явц, тулгамдаж буй асуудлууд, гадаад дотоод орчин нөхцөл, ирээдүйн хандлага, боломж бололцоог шинжилж, боловсруулсан 2040 он хүртэлх хөгжлийн зам мөрийн ерөнхий дүр зургийн томьёолол юм. Урт хугацааг хамарсан прогноз төлөвлөлт богино, дунд хугацааныхаас илүү төвөгтэй, хүнд хэцүү байдаг жамаар бодлогын энэ баримт бичгийг боловсруулах нь мэргэжил арга зүйн дэд ажлын хэсгээс ихээхэн хүч чармайлт, хичээл зүтгэл, мэдлэг чадвар шаардсан, амаргүй ажил байлаа. Хөгжлийн урт хугацааны бодлогыг боловсруулж хэрэгжүүлсэн олон улсын туршлага, сургамж, хүрсэн үр дүн, хөгжлийн философи, үзэл баримтлал, ирээдүйгээ төсөөлж, бодлогоо тодорхойлсон арга барилыг шинжилж судалсан нь судалгааны багийн


ажилд ихээхэн дөхөм болсон. Монгол Улсын “Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлого”-ын эхний үе шатны хэрэгжилтийг үнэлж, түүнд нөлөөлсөн хүчин зүйлс, шалтгааныг цэгнэсэн нь сургамж боллоо. Өнөөгийн нөхцөл байдлыг эдийн засаг, нийгэм, хүрээлэн буй орчноор шинжилж, үнэлсэн нь цаашдын хөгжлийн явц, боломж бололцоо эрсдлийг тодорхойлох хөрс суурь болсон. Ажлын хэсэг эхнээсээ төлөвлөгөөтэйгээр, нэгдмэл арга зүй, зарчмаар ажилласан нь нүсэр судалгааны ажлыг богино хугацаанд гүйцэтгэх боломжийг олголоо. Судалгааны баг нь орчин үеийн судалгаа, шинжилгээний аргуудыг ашиглаж, өнөөгийн нөхцөл байдал цаашдын хандлага, урт хугацаанд учирч болзошгүй эрсдэл, нөөц боломж, давуу талаа шинжлэхдээ бодитой судалгаанд тулгуурлан, системтэйгээр ажиллахыг зорьсон. Улс орны нөхцөл бололцоог зөв ашиглаж, хүчийг төвлөрүүлж нэгтгэхийн тулд хөгжлийн урт хугацааны бодлогыг цомхон, системтэйгээр томьёолох, ойлгомжтойгоор хүргэхийг хичээнгүйлж, бодлого бүрээр хэрэгжих арга зам, нөхцлийг тодорхойлон хүргэж байгааг хүлээн авна уу. Та бүхний үнэ цэнэтэй санал, зөвлөмжийг талархан хүлээж авах болно. Монгол Улсын хөгжлийн зам дардан байх болтугай! Гүнээ Хүндэтгэсэн, Б.ЭНХБАЙГАЛЬ Мэргэжил арга зүйн дэд ажлын хэсгийн ахлагч, Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор

УДИРТГАЛ

2014 оны 04 сарын 15-ны өдөр Монгол Улсын Их хурлын даргын 60 тоот захирамжаар Монгол Улсын хөгжлийн урт хугацааны бодлогын баримт бичгийн төслийг боловсруулж, Улсын их хуралд өргөн мэдүүлэх үүрэг бүхий ажлын хэсэг байгуулагдсан. Өнөөг хүртэл хүрсэн хөгжлийн үйл явцыг цаашид үргэлжлүүлэх, улам хурдтай хөгжихийн тулд улс орон даяар баримтлах хөгжлийн урт хугацааны бодлогоо шинэчлэн тодорхойлж байгаа нь нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн

потенциалыг илүү оновчтойгоор бүрэн ашиглах, гадаад болон дотоод орчин нөхцлийн өөрчлөлтөд нийцүүлэх, цаашдын ирээдүйн боломжийг нээлттэй байлгах боломжийг олгож байна. Урт хугацааны хөгжлийн бодлого нь дунд, богино хугацааны, улс төрийн нам, засгийн газрын, үндэсний, салбарын, засаг захиргааны нэгжийн болон бусад үйл ажиллагааны төлөвлөгөөний хүрээг тодорхойлж, хөгжлийн нэгдмэл зорилгод чиглүүлнэ.

Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн ирээдүйн гол тодорхойлогчууд Иргэдийн бүтээх чадвар, идэвхи, боловсрол, эрүүл мэнд

Хувийн хэвшлийн хуримтлал, менежмент Орчин үеийн технологи, инновацийн чадавхи, мэдлэгийн хуримтлал Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн ирээдүйг хөтлөх гол хүчин зүйлс

2040 ОНЫ ИРЭЭДҮЙН МОНГОЛ УЛС 

Хөгжсөн, аз жаргалтай, бүтээх чадвартай иргэд



Мэдлэг оюун, өв соёлын баялаг хуримтлал, Технологи, инновацийн хүчтэй чадавхи



Төрөлжсөн, хүчтэй эдийн засаг, баялгийн тэнцвэртэй хуваарилалт



Нөөцийн өгөөжтэй ашиглалт,



Бүс нутаг, олон улсын хөгжил дэх үүрэг роль



Амьдрах эрүүл, найдвартай орчин

Баялгийн тэнцвэртэй хуваарилалт, нөөцийн зохистой ашиглалт Төрийн хариуцлагатай, судалгаанд суурилсан, оновчтой зохицуулалт Энхийг эрхэмлэсэн, нээлттэй, бие даасан, олон тулгуурт гадаад бодлого Эдийн засгийн төрөлжилт, үр ашиг, бие даасан байдал Монголын уламжлалт үнэлэмж, өв соёл, сэтгэлгээ

Хот хөдөөгийн хөгжлийн, экологийн тэнцвэр


Улс орны цаашдын хөгжлийг тодорхойлох бодлогын хувьд даацтай хөгжлийн үндсэн асуудлууд, тэдгээрийн уялдаа буюу Эдийн засгийн хөгжил Нийгэм, хүмүүний хөгжил Хүрээлэн буй орчны тогтвортой байдал Төрийн бодлого зохицуулалтыг оновчлох нь тэргүүлэх ач холбогдолтой гол асуудлууд юм.

ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖИЛ Эдийн засгаа төрөлжүүлэн шинэ, эцсийн бүтээгдэхүүний экспортоор олон улсын зах зээл дэх байр сууриа бэхжүүлэх, импортоос хараат байдлаа бууруулах, салбаруудын уялдааг сайжруулан дотоод үр ашгийг дээшлүүлэх замаар эдийн засгийн бие даасан байдал, тогтвортой байдлын суурийг бэхжүүлэх нь Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжлийн урт хугацааны гол бодлого байх болно. Эдийн засгийн бодлого нь ажиллах хүчний бүтээмж, хувийн хэвшлийн менежментийн чадавхи, технологийн боломж, олон улсын байдал, орон нутгийн хөгжил, байгаль цаг уурын бэрхшээлийг давж туулах, дасан зохицох чадвар зэрэг олон асуудлуудаас хамаарах бөгөөд эдгээрийг цогц байдлаар авч үзэж стратегич байдлаар шийдэх төрийн бодлого зохицуулалтын чанар ихээхэн чухал нөлөөтэй байх болно.

НИЙГЭМ, ХҮМҮҮНИЙ ХӨГЖИЛ Нийт иргэдийн аз жаргал, сайн сайхан аж байдал, бүтээх чадварын өсөлт нь хөгжлийн нэг гол шалгуур байх бөгөөд энэ нь боловсролыг чанаржуулан олон улсын шилдэг жишигт хүргэх, эрүүл мэндийг хамгаалах тогтолцоог сайжруулах, бүтээмжийг өсгөх замаар цалингийн түвшнийг дээшлүүлэх, ажиллах хүчийг эдийн засагтай уялдаатайгаар өндөр түвшинд мэргэшүүлэх, үндэсний аж ахуйн нэгжүүдийн удирдахуйн чадавхийг хөгжүүлэх, нийгэм дэх нэгдмэл, эерэг үнэлэмжийг тэтгэж, өв соёлыг хадгалах замаар хэрэгжинэ. “Би бол Монгол Улсын аз жаргалтай иргэн” гэж иргэн бүр өөрсдийгөө ойлгодог, амьдралдаа сэтгэл хангалуун, эх орноороо, өв соёлоороо бахархдаг байх, ирээдүйгээ өөдрөгөөр төсөөлдөг, итгэдэг байх нь нийгмийн амьдралын чанарын гол хэмжүүр байна. Гэр бүлийн хөгжил, бусдыг ойлгох чадвар, хүндэтгэл, эв эеийг хичээх, бүтээхийн төлөө зүтгэх, ажилч хичээнгүй, ёс зүйтэй хандлага нь Монгол хүний эрхэм чанар гэж үзэж хөгжүүлэх нь төрийн бодлого байна. ХҮРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧНЫ ТОГТВОРТОЙ БАЙДАЛ Дэлхийн дулаарлын нөлөө, уур амьсгалын өөрчлөлт, байгалийн гамшгийг даван туулж дасан зохицох нь иргэдийн амьжиргаанд, Монгол Улсын эдийн засгийн бүтцэд шууд хүчтэйгээр нөлөөлөх бөгөөд үүнийг даван туулах нь монгол төрийн

хөгжлийн бодлогын нэг гол сорилт байх болно. Экологи ихээхэн эмзэг манай орны нөхцөлд хүний үйл ажиллагааны ул мөрийг аль болох багасгахын зэрэгцээ нөөцийг хамгийн үр өгөөжтэйгээр, экологийн даацад нийцүүлэн ашиглах шаардлагын дагуу орчин нөхцөл, уламжлалд нийцтэй, экологид халгүй технологи ашиглах, мал аж ахуй газар тариалангийн бүтээмжийг өсгөх, уул уурхайн сөрөг нөлөөг дээд зэргээр багасгах, хүн амын төвлөрлийг сааруулах, цаашид монгол хүний амьдрах орчныг эрүүл, экологийн хувьд тэнцвэртэйгээр хадгалах нь Монгол Улсын төрийн бодлого байна. Монгол Улсын төр нь ард иргэдийн эрүүл мэнд, амьжиргаа, аж төрөх хэвшилд эрсдэлтэй, сөрөг үр дагаврыг авчрах үйл ажиллагааг таслан зогсоож, хойч үеийн аж төрөх нөхцлийг бүрдүүлэх, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, технологийн стандартыг сайжруулах бодлогыг баримтална. ТӨРИЙН БОДЛОГО ЗОХИЦУУЛАЛТЫГ ОНОВЧЛОХ НЬ Даацтай хөгжлийн гурван тулгуур буюу дээрх гурван үндсэн асуудлын уялдааг бий болгох, улс даяар хөгжилд хүрэх зам мөрөөр тууштай замнахад ард иргэд, газар нутаг, бодлого эрх зүйн системийг бүхэлд нь хамарсан төрийн бодлого зохицуулалтын чанар гол үүргийг гүйцэтгэнэ. Тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлаа аль ч утгаар сахин хамгаалж, улс орноо хөгжлийн замд тууштайгаар хөтлөх,

нийт ард иргэдийнхээ амьдралыг сайжруулах, үүний тулд бодлого зохицуулалтыг чанаржуулах, институцийг чадавхижуулах нь Монгол төрийн үндсэн чиг үүрэг байна. УРТ ХУГАЦААНЫ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫН ГОЛ ЗОРИЛГУУД Бодлогын энэ баримт бичиг нь төрөөс 2015-аас 2040 он хүртэл баримтлах бодлогын чиглэл, эрэмбийг тодорхойлж, аз жаргалтай, бүтээх чадвартай иргэд, мэдлэг оюун, өв соёлын баялаг хуримтлал, технологи, инновацийн хүчтэй чадамж, төрөлжсөн хүчтэй эдийн засагтай, бүс нутаг, олон улсын хөгжилд үүрэг роль бүхий, амьдрах эрүүл орчинтой Монгол Улсыг цогцлоох зорилгодоо хүрэхэд нь зам заагчийн үүргийг гүйцэтгэнэ. 2015-аас 2040 он хүртэлх хугацааны хөгжлийн бодлогын зорилгууд нь:

урт гол

1. Монгол хүмүүний бүтээх чадварыг дэлхийн түвшинд хүргэх, хүмүүний хөгжил, амьдралын чанарыг сайжруулах 2. Эдийн засгийн бие даасан байдлыг бэхжүүлж, төрөлжүүлэх, баялгийг тэнцвэртэйгээр хуваарилах 3. Мэдлэг оюун, өв соёлын баялаг хуримтлал бүрдүүлж, технологи, инновацийн хүчтэй чадавхийг бий болгох 4. Хүн хүч, цаг хугацаа, хөрөнгө, байгалийн баялгийн нөөцийг хамгийн үр өгөөжтэйгээр ашиглах


5. Хүрээлэн байгаа амьдрах орчноо эрүүл байдлаар нь хадгалах 6. Гадаад орчинтойгоо харилцан үр ашигтайгаар хамтран ажиллах юм. 2015-2040 ОН ХҮРТЭЛХ УРТ ХУГАЦААНЫ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫГ БОЛОВСРУУЛЖ, УЛСЫН ИХ ХУРАЛД ӨРГӨН БАРИХ АЖЛЫН ХЭСЭГ Ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүн 2014 оны 5 дугаар сарын 02-ны өдрөөс эхлэн удирдамжийн дагуу ажиллаж, ажлын хэсгийг нэгдмэл удирдлагаар хангах, зохион байгуулах ажлыг ажлын хэсгийн ахлагчид гүйцэтгэсэн. Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогыг боловсруулахад шаардлагатай судалгаа шинжилгээний, бодлогын баримт бичгийн эхний хувилбарыг боловсруулах ажлуудыг 2014 оны 5 дугаар сарын 02-ны өдрөөс эхлэн Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн захирал Б.Энхбайгалиар ахлуулсан Үндэсний хөгжлийн хүрээлэн, эрдэмтдийн баг гүйцэтгэсэн. Энэ ажилд мэргэжил арга зүйн дэд ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд багтсан яамд, бусад байгууллагууд шаардлагатай мэдээ, мэдээллээр тогтмол хангах зэргээр идэвхтэй ажиллаж ирлээ. Мэргэжил арга зүйн дэд гүйцэтгэсэн ажил үүргүүд:

хэсгийн

Хөгжлийн урт хугацааны бодлогын харьцуулсан шинжилгээг гүйцэтгэх Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний хөгжлийн

цогц бодлогын 2015 он хүртэлх эхний үе шатны хэрэгжилтийг үнэлэх Хөгжлийн урт хугацааны бодлогыг боловсруулах арга зүйг судлах Монгол улсын эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг шинжлэх Монгол улсын нийгмийн өнөөгийн нөхцөл байдлыг шинжлэх Монгол улсын хүрээлэн буй орчны өнөөгийн нөхцөл байдлыг шинжлэх Олон улсын эдийн засаг, геополитикийн нөхцөл байдлын цаашдын хандлагыг судлах Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт, түүний Монголын цаг уурт илрэх нөлөөг судлах Олон улсын зах зээл дэх технологийн хөгжлийн цаашдын хандлагыг судлах Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогыг эхний байдлаар томьёолох, үндэслэл боловсруулах Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын эхний хувилбарыг зөвлөх зөвлөл, ажлын хэсэг, орон нутагт хэлэлцүүлэх Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын эхний хувилбарыг сайжруулах, үндэслэл, тооцоог дахин боловсруулж, баримт бичгийн хэлбэрт оруулах Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын бусад хэлэлцүүлгийг зохион байгуулах, санал авах Хэлэлцүүлэг, саналын дагуу Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын төслийг

сайжруулах, баримт эцэслэн боловсруулах.

бичгийг

Монгол Улсын хөгжлийн урт хугацааны бодлогын үндэслэл тооцоог боловсруулахад шаардлагатай мэдээллийг бүрдүүлэх, шаардлагатай бусад судалгааны ажлыг гүйцэтгэх, хэлэлцүүлгүүд болон бусад ажлыг зохион байгуулах, эхэлсэн өдрөөс дуусах хүртлээ шинжлэх ухааны үндэслэлтэй, нэгдмэл арга зүйгээр ажиллахад Улсын Их Хурлын ажлын хэсгийн ахлагчдын хичээл зүтгэл, дэмжлэг гол үүргийг гүйцэтгэсэн. Энэ ажилд Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны дэмжлэг ч бас ихээхэн дэм боллоо. Хөгжлийн урт хугацааны бодлогыг хэлэлцүүлэх ажлыг Нэгдсэн Үндэстний Байгууллагын хөгжлийн хөтөлбөр, Монгол Улсын Хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн тогтолцоог бэхжүүлэх төслөөс дэмжиж санхүүжүүллээ. Энэ ажлыг Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн Тамгын газар дэмжиж ажилласан. Хөгжлийн урт хугацааны бодлого, түүний үндэслэл тооцоог боловсруулах багийг хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор Б.Энхбайгаль ахалж, бүрэлдэхүүнд Нийгмийн хөгжлийн бодлогын секторын эрхлэгч, доктор Д.Төмөрпүрэв, Хүрээлэн буй орчны бодлогын судалгааны секторын эрхлэгч, доктор М.Алтанбагана, эрдэм шинжилгээний ажилтан Ж.Алтайбаатар, Д.Түвшинбат, доктор Б.Сувданцэцэг, Х.Номинболор нар ажиллав. Хөгжлийн урт хугацааны бодлогыг боловсруулах арга зүйг судлах, Монгол улсын эдийн засаг, нийгэм, хүрээлэн буй орчны өнөөгийн нөхцөл байдлыг

шинжлэх, олон улсын хөгжлийн бодлогын харьцуулсан судалгааг гүйцэтгэх, өмнөх бодлогын хэрэгжилтийг үнэлэх болон бусад судалгаа, шинжилгээний эрдэмтэд, судлаачдын багуудыг Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор Б.Энхбайгаль ахалж ажилласан. Судалгаа шинжилгээний баг нь Нийгмийн хөгжлийн бодлогын секторын эрхлэгч, доктор Д.Төмөрпүрэв, Хүрээлэн буй орчны бодлогын судалгааны секторын эрхлэгч, доктор М.Алтанбагана, эрдэм шинжилгээний ажилтан Ж.Алтайбаатар, Д.Түвшинбат, доктор Б.Сувданцэцэг, Д.Отгонтуяа, Х.Номинболор, С.Алтанчимэг, А.Мягмарсүрэн, Л.Эрдэнэбаяр, Б.Хэрлэнбаяр, Д.Батмөнх, Х.Пүрэвтогтох, академич, эдийн засагч С.Нямзагд, доктор, дэд профессор Б.Батнасан, доктор Д.Чүлтэм, эдийн засагч Н.Ишдорж, Б.Бямбадорж нар болон бусад эрдэмтэд судлаачдын бүрэлдэхүүнтэйгээр ажиллав. Хөгжлийн урт хугацааны бодлогын үндэслэл тооцоог боловсруулах, бичих, хэлэлцүүлэх ажлын техникийн туслалцааны багийг Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн Хүрээлэн буй орчны бодлогын судалгааны секторын эрхлэгч, доктор М.Алтанбагана ахалж, бүрэлдэхүүнд референт Б.Болормаа, эрдэм шинжилгээний ажилтан Д.Отгонтуяа, С.Алтанчимэг, Б.Хэрлэнбаяр, Г.Амгалан, А.Мягмарсүрэн, Х.Пүрэвтогтох, А.Тунгалаг нар ажиллалаа. Монгол Улсын хөгжлийн урт хугацааны бодлогын Зөвлөх зөвлөл нь 2015 оны 3 сарын 24-нд Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, академич С.Нямзагд, Монгол Улсын Шинжлэх ухааны


гавьяат ажилтан, Доктор, профессор Ж.Батсуурь, доктор, профессор Р.Мижиддорж, доктор, профессор Л.Нямбат, доктор А.Дэмбэрэл, академич Т.Дорж нарын бүрэлдэхүүнтэйгээр төслийг хэлэлцэж, үнэ цэнэтэй санал зөвлөмж өгсөн.

сургамжийг харгалзахын зэрэгцээ, олон улсын туршлага, бусад улс орны хөгжил дэх хөгжлийн бодлогын нөлөөг судлан үзэж, харьцуулан хамгийн шилдэгт тулгуурлах, арга зүйн хувьд өмнөхөөс ахисан байхад ажлын хэсэг ихээхэн анхаарч ажиллалаа.

Хөгжлийн урт хугацааны бодлогын эхний хувилбарыг орон нутгийн буюу нийслэл, 15 аймгийн төлөөлөгчид, Улсын Их Хурлын ажлын хэсгээр мөн хэлэлцүүлсэн. Улс орны хөгжлийн урт хугацааны бодлогыг шинэчлэн боловсруулахад судалгаа шинжилгээний баг дараах хандлагуудыг баримталсан.

Хоёрдугаарт, ажлын хэсгийн ажлын явц бүхэлдээ судалгаа шинжилгээний үр дүнд тулгуурлах буюу өмнөх туршлага, өнөөгийн нөхцөл байдал, цаашдын хандлагыг судалж тодорхойлон, улс орны дотоод болон гадаад орчин нөхцөл, дотоод боломж, потенциал, эдийн засгийн нөөц боломжид нийцсэн хөгжлийн бодлого боловсруулах эрмэлзлээр дүүрэн байлаа.

Нэгдүгээрт, энэ нь цаашид үндэсний хөгжилд ихээхэн нөлөөтэй, гол бичиг баримт болох учир өмнөх хөгжлийн бодлогын хэрэгжүүлэх явцын туршлага

Гуравдугаарт, ажлын хэсгийн ажиллах хугацаа нэн богино байсан учир аль болох байгаа нөөц бололцоогоо шавхаж, дайчлан ажилласан.

НЭГ. МОНГОЛ УЛСЫН УРТ ХУГАЦААНЫ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛ

Улс үндэстэн бүхэн оршин тогтнож буй байгаль цаг уур, хүн ам, нийгмийн хөгжил, технологийн хүрсэн түвшин, засаглал, геополитикийн, бүс нутгийн орчин нөхцлийг сайтар шинжилж, судалгаа, шинжилгээнд тулгуурлан хөгжлийн бодлогоо боловсруулж, хэрэгжүүлдэг. Өөрийн соёл, үнэлэмж, түүхэн уламжлал, зан заншил, нийгмийн сэтгэлгээ, эдийн засгийн, хүн хүчний бодит боломжид нийцүүлэн хөгжлийн бодлогоо боловсруулсан улс орнууд илүү хурдтай хөгжиж байна. Улс орон хөгжих нь нийт ард иргэдэд хөгжил нь хүртээмжтэй байх, амьдралын чанар, амьдрах орчны чанар сайжрах, жигд хөгжих, өнөө болон хойч үед адил тэгш боломж олгох утгыг илэрхийлнэ. Ард иргэдэд сайн сайхан аж төрөх боломжийг тэгш олгож, эдийн засаг, нийгмээ хөгжүүлэх, хүрээлэн буй

орчноо тэтгэхийн аль алиных нь тэнцвэрийг хадгалж чадсан хөгжил л урт хугацаанд тууштай үргэлжилдэг. Тогтвортой буюу даацтай хөгжлийн үзэл баримтлал нь Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн гол үзэл баримтлал байна. Улс орны цаашдын ирээдүй, хөгжлийн боломжийг нээлттэй байлгаж бүрэн дайчлах, хямрал хүндрэлийг гэтлэх чадварыг сайжруулах, аюулгүй байдлыг сахин хамгаалж, эдийн засгийг бэхжүүлэх нь урт хугацааны хөгжлийн бодлогын зангилаа асуудлууд юм. Монгол Улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын үзэл баримтлалыг тодорхойлох, хөгжлийн бодлого, түүний үндэслэлийг боловсруулахад судалгаа шинжилгээ, шинжлэх ухааны судалгааны арга зүйд тулгуурлах дэлхий нийтийн нийтлэг зарчмыг баримтлав.


ХОЁР. МОНГОЛ УЛСЫН ХӨГЖЛИЙН ӨНӨӨГИЙН НӨХЦӨЛ БАЙДЛЫН ОНЦЛОГУУД

Монгол Улсын хөгжлийн ойрын хорин таван жилийн үзэл баримтлалыг томъёолоход өнөөгийн нөхцөл байдлын дараах онцлогуудыг харгалзах шаардлагатай. Үүнд:

1. Монгол Улсын өнөөгийн нөхцөл байдал нь гурван сая хүн амтай, 1.5 сая км2 газар нутагтай, асар их байгалийн баялагтай, эх газрын хөгжиж байгаа жижиг орны дүр төрх юм. Монголын өнөөгийн нөхцөл байдлын гол онцлогууд нь: - Үндэсний хөдөлмөрийн бүтээмж дорой, ажил эрхэлж байгаа нэг хүнд ноогдох хөдөлмөрийн бүтээмж өндөр хөгжилтэй орнуудын дунджаас 9.2, хил зэргэлдээ оршиж буй ОХУынхаас 4.8, БНХАУ-ынхаас 7 дахин бага байна. -

-

Монголын эдийн засаг төгрөгөөр тооцсон үндэсний нийт орлогын бүтцээр 25-аас 27 хувийн дотоод хуримтлалтай нь одоогийн хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн нөхцөлд 6-гаас 7 хувийн өсөлт үүсгэх боломжтой. Энэ нь хөрш орнуудын түвшнээс хол хоцорч байна. Үндэсний эдийн засаг өөрийгөө нөхөн сэргээх чадваргүй байна. Эдийн засгийн суурь үнийг тодорхойлдог эрчим хүч, шатахуун, хүнсний бүтээгдэхүүнээр өөрийгөө бүрэн хангаж

чадаагүй, салбаруудын уялдаа, нэмж бүтээсэн үнэ цэнийн гинжин хэлхээ сул, түүхий эд, тоног төхөөрөмжийн импортоос хараат, байна. -

Монголын эдийн засагт уул уурхайн олборлох салбарын эзлэх хувь эрчимтэй өсч 2014 оны байдлаар дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 29, экспортын 83 хувийг эзлэх боллоо. Ийм өрөөсгөл бүтэц нь үндэсний эдийн засгийг гадаад зах зээлийн нөхцөл (коньюнктур)ийн хүчтэй хэлбэлзэлд өртөх, гадаад зах зээлийн түүхий эдийн хараат дагуул болох, байгаль орчиндоо халтай хэв шинж рүү хальтарч гулсахад хүргэж байна.

-

Бичиг үсэг тайлагдлын түвшин өндөр, үүгээрээ бусад орноос нэн давуу нь орчин үеийн мэдээллийн технологийг ашиглан мэдээлэл түгээх, ашиглах зэрэг боломжийг олгож байгаа боловч, үйлдвэржих, инженер технологи, байгалийн шинжлэлийн чиглэлээр нарийн мэргэшсэн ажиллах хүч цөөн

цөөн аж ахуйн нэгж ноёлж, төрийн бодлогод хүртэл болзлоо тулгаж байгааг уул уурхай, банк, барилга, газрын тосны салбараас харж болно.

байгаа нь үндэсний бүтээх чадавхид сөргөөр нөлөөлж байна. -

Байгаль экологи харьцангуй эрүүл боловч нэн эмзэг, одоогоор 77 хувь нь цөлжсөн, 42 хувь нь дундаас дээш зэрэглэлээр цөлжөөд байна хүний үйл ажиллагааны ул мөр ихсэж, бэлчээрийн даац хэтрэн, ойн хэмжээ багасч, орон зайн хэт төвлөрөл, уул уурхайн үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй сөрөг нөлөө байгаль экологи, хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлөх боллоо.

2. Монгол Улс сүүлийн хорин таван жилд улс төр, эдийн засгийн тогтолцоогоо эрс өөрчилж, хүмүүнлэг иргэний, ардчилсан нийгэм цогцлоож ирсний үр дүнд орчин цагийн дэлхийн жамаар хөгжихийг зориход зарчмын хувьд үл зөрчилдөх улс төр, эдийн засгийн угтвар нөхцөл бүрджээ. Тэгэхдээ одоогийн төлөвшил нь хөгжлийн хүчтэй бодлого хэрэгжүүлэхэд харш дараах онцлогуудыг агуулж байгааг зайлшгүй анхаарах шаардлагатай. Үүнд: - Монголын эдийн засгийн наян хувийг хувийн хэвшил эзэлж байгаа ч гэсэн түүний үлэмж жижиг цар хүрээ, хөгжлийн буурай түвшнээс шалтгаалан чөлөөт өрсөлдөөний зарчмаар зах зээлийн зохицуулалтыг хэрэгжүүлэх боломж хязгаарлагдмал байна. -

Бага зах зээлийн багалзуур зангилаанд дангаар ноёлогч

-

Зах зээлийн үйлчилгээний дэд бүтэц (бирж, банк, даатгал, мэдээлэл, зуучлал) эмзэг буурай хөгжилтэй, найдвар баталгаа багатай байна. Үүний дотроос банкны систем бүхэлдээ өндөр хүүтэй зээлээр мөнгө хүүлэх механизм болж хувирсан нь жижиг дунд үйлдвэрлэлийн хөгжлийг боомилж байна.

-

Макро эдийн засгийн зохицуулалт бизнес-улс төрийн бүлэглэлүүдийн эрхшээлд орж нөөцийг үр ашигтай ашиглах, хямрал хүндрэлийг оновчтойгоор гэтлэх чадвар суларч байна. Энэ нь сүүлийн жилүүдэд улам архагшиж байна.

-

Сүүлийн арваад жилд хөрөнгө оруулалтыг гаднаас татахыг оролдож, гадны компаниудын сонирхол, захиалгад нийцүүлэн эдийн засгийн эрх зүйн орчныг олон удаа өөрчилсөн ч тусыг олсонгүй. Харин ч Тавантолгойн нүүрс, Оюутолгойн алт зэс, Дорнодын уран, Улаан цавын полиметал, Ерөөгийн төмөр, Тамсагийн газрын тосны орд зэрэг дангаараа Монголын эдийн засгийг өөд татахад мэдэгдэхүйц түлхэц өгөх нөөцийг эргэлтэд оруулахдаа эрчимтэй хөгжлийн гарааг эхлэхэд зайлшгүй


шаардлагатай анхны хуримтлалыг бүрдүүлж чадаагүйгээр барахгүй, олон тохиолдолд гадаадын аж ахуйн нэгжүүдийн өрөнд орж, зээл үүрч байна. -

-

Улсын төсвийн зарлага дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 32 хувьд хүрч эдийн засагт төрийн оролцоо өсөх хандлагатай болж байна. Сүүлийн арван жилд гадаад худалдааны тэнцэл 720.3 сая ам.долар буюу жил тутам дунджаар экспортын орлогын 22 хувьтай тэнцэх алдагдалтай гарч, төр болон хувийн хэвшлийн гадаад өр 2011-ээс 2013 онд 2.2 дахин өсч, нийт өрийн хэмжээ үндэсний нийт орлогоос давж, засгийн газрын өр нэгдсэн төсвийн орлогын 151 хувьтай тэнцэв. Төрд эдийн засгийн хөгжлийн бодлогыг оновчтой хэрэгжүүлэх тогтвортой, мэргэшсэн институт бүрдэж чадсангүй. Энэ чиглэлээр хийсэн зарим алхмууд социализмын үеийн төлөвлөгөөт зах зээлийн эдийн засгийн үеийн сэтгэхүй, гадны онолыг шууд хуулбарлахаас

хэтэрч чадаагүйн амжилтад хүрсэнгүй.

улмаас

-

Улс орны эдийн засгийг инноваци буюу технологи зохион бүтээлтийн шинэлэг шийдэл, мэдлэгт түшиглэн хөгжих эдийн засгийг шинжлэх ухаан мэдээлэлд үндэслэн тодорхойлж үндэсний түвшиний жолоодлого, бүтэцгүйгээр явж ирлээ. Үүний улмаас эдийн засгийн хөгжил нь амьд эрчмээр дутаж, арилжааны ашиг хонжоо нь нийгмийн харилцааны динамикийг тодорхойлж байна.

-

Хүн ам нийслэл орчимд хүчтэй төвлөрч, төв, орон нутгийн хөгжил жигд биш байна. шилжилт хөдөлгөөний дийлэнхийг хөдөлмөрийн насны залуучууд бүрдүүлж, орон нутагт үйлдвэрлэл, бизнес эрхлэх боломж хумигдах төлөвтэй байна. Хүн ам харьцангуй залуу, 2040 он гэхэд 4 саяд хүрэх боловч хүн амын 5,8 хувийг эзэлж байгаа 60-аас дээш насныхан 2040 он гэхэд 20,3 хувь болж өсөх, нөхөн үржихүйн насныхны тоо 2030аад оноос буурах, улмаар төрөлт буурах, тэтгэврийн ачаалал ихэснэ.

ГУРАВ. МОНГОЛ ОРНЫ ХӨГЖИЛД НӨЛӨӨЛӨХ ГАДААД ОРЧНЫ ӨӨРЧЛӨЛТИЙН ХАНДЛАГУУД

Ойрын хорин таван жилд Монгол Улсын хөгжлийн бодлогыг тодорхойлоход шууд нөлөөтэй дараах хандлагуудыг бодитой гэж үзнэ.

-

-

Дэлхийн эдийн засгийн гол үүсгүүр нь Ази тивд шилжихийн хамт Монгол орныг битүү хүрээлсэн Орос-БНХАУ-ын эдийн засаг, цэрэг, улс төрийн хамтын ажиллагааны тэнхлэг улам нөлөөтэй болж БНХАУ-ын үндэсний валют дэлхийн мөнгөний гол өрсөлдөгч болж, Оросын валют бүс нутгийн орчимд баттай суурь эзэлнэ. Энэ бүхэн Монголын эдийн засагт үлэмж таатай нөхцөл бүрдүүлж, хоёр талтай шууд хиллэсэн өргөн уудам зах зээлийг түшиглэх боломжийг олгоно. Лалын ертөнц, ойрхи дорнодын ээдрээтэй тогтворгүй байдал үргэлжилж, Орос, Европын харилцаа хурдан сэргэхэд төвөгтэй болсноос үндэслэн Европын орнууд зүүн, зүүн хойд Азийн зах зээлийг чиглэсэн зарим бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг Монголд байршуулах нь олон талын ашигтай байж болох юм. Монгол Улс өөрийн ажиллах хүч, түүхий эдийн боломж, цар хүрээг бодитой үнэлж, оновчтой санаачилга гаргавал амжилт олох боломжтой.

-

ОХУ-БНХАУ-ын харилцаа, хамтын ажиллагаа үлэмж өргөжиж байгаа нь Монголын эдийн засгийн дэд бүтцэд хүчтэй түлхэц болохын зэрэгцээ манай хүнс хөнгөн үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн оросын зах зээлд нэн таатай нөхцлөөнөхцлөөр нэвтрэх боломжийг нээнэ.

-

Монгол Улс зүүн, зүүн өмнөд Азийн орнуудтай эдийн засгийн хамтын ажиллагаагаа найдвартай түншлэлийн түвшинд хүргэж байгаа худалдаа хамтын ажиллагааг “түүхий эд-технологи”ийн солилцооны стратегийг ашиглах таатай нөхцөл бүрдэж байна.

-

Дэлхийн өндөр хөгжилтэй орнуудад сүүлийн гучин жилийн шинжлэх ухаан, технологийн ололтууд нь эдийн засгийн эргэлтэд хүчтэй орж, хөгжлийн нэг гол хөдөлгүүр болно. Үүний үр дүнд дэлхийн бүс нутаг, улс орнуудын байр суурьд шинэ эрэмбэ тогтоно.

-

Улс орнуудын нэг хүнд ноогдох нийт орлогын ялгаа (сүүлийн 10 жилд 3.8 дахин өссөн), хуримтлал


үүсгэх, технологид хөрөнгө оруулах боломжийн зөрүүтэй байдал цаашид улам хурдацтайгаар нэмэгдэнэ. Технологи шингэсэн, түүхий эд, нам технологиор үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний үнийн зөрүү улам ихэснэ. Монгол улс аль болох гүнзгий боловсруулсан, олон улсын стандартын бүтээгдэхүүнээр өрсөлдөх нь эдийн засгийг хүчирхэгжүүлэх үндсэн нөхцөл юм. -

-

Төрийн оролцоо, үүрэг роль өсч, аж үйлдвэржих, нөөцийг зохистой хуваарилж, үр өгөөжтэй ашиглах, эдийн засгийн хөгжлөөр бусдыгаа гүйцэтгэх зорилгоор либериализмаас төрийн чанд (төвлөрсөн биш) зохицуулалт руу шилжих хандлага ялангуяа хөгжиж буй орнуудад бий болно. Дэлхийн зарим бүс нутаг нөлөө бүхий улс орнуудад шашин, соёл, үнэт зүйлсийн шүтэлцээн, итгэл үнэмшлийн гүнзгий зөрчил үүсч, соёл иргэншлийн сөргөлдөөний түвшинд хүрч байна. Энэ нь дэлхийн эдийн засагт сөргөөр хүчтэй нөлөөлнө. Соёлын довтолгоо арилжааны хүчтэй зэвсэг байсаар байна. Өөрийн үндэсний соёл, уламжлал, өвөрмөц байдлыг хадгалж чадсан

улс үндэстэн глобаль орчинд инноваци, эдийн засгийн давуу талыг олох бөгөөд энэ нь олон улс, бүс нутгийн зах зээлд нэвтрэх гол түлхүүр, арга хэрэгсэл нь болно. -

Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа тогтсон олон улсын харилцаа, хамтын ажиллагааны зарчим, горим хямралд орж, шинэ тогтолцоо төрөхийн өмнөх дуншилт дэлхийн үлэмж гүрнүүдийн нөлөөллийн шинэ хуваарь тогтох бөгөөд түүнийг нийтээр хүлээн зөвшөөрөхийн өмнө ихээхэн зөрчил тэмцлээр дамжиж хэрэгжинэ.

-

Цэвэр ус, газар, газрын ховор элемент, байгалийн бусад баялгийн төлөөх өрсөлдөөн ширүүснэ. Хоол хүнс, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүний эрэлт улам өснө. Үндэстэн дамнасан корпорациудын буурай хөгжилтэй орнуудын баялгийн төлөөх үйл ажиллагаа, эдийн засаг, улс төр дахь шууд оролцоо ихэснэ.

-

Дэлхийн уур амьсгалын өөрчлөлт эргэлт буцалтгүй болж, Монгол орны орчинд эрс тэс уур амьсгал, цөлжилт, хүйтрэлт хослон цаг уурын турбулент төлөв бүхий бүс тогтох төлөв магадлал ихтэй боллоо.

ДӨРӨВ. 2040 ОНЫГ ХҮРТЭЛ МОНГОЛЫН ИРЭЭДҮЙД ТУЛГАРЧ БОЛЗОШГҮЙ ЭРСДЛҮҮД

Монгол орны гадаад, дотоод орчны өнөөгийн байдал нь үндэсний хөгжлийн үзэл баримтлалыг тодорхойлж буй хугацаанд байнга анхаарч сэрэмжлэх дараах эрсдлүүдийг дагуулж байна.

1. Монголын эдийн засаг дахь баялаг бүтээх, нийгмийн амьдралыг тэтгэх чадварын түвшин, түүний өсөлт нь хөрш хоёр орныхоос доогуур байсаар байх нь “хоцрогдын хонхор” үүсгэж хоцрогдсон буюу хортой технологи, мэргэжилгүй ажиллах хүч, чанаргүй барааг юүлэх “хогийн сав” болоход хүргэнэ. 2. Дэлхийн нийт болон бүс нутгийн түвшинээс дор ядуу тарчиг амьдрал, баялгийн тэгш бус хуваарилалт нь нийгмийг хурц зөрчилд оруулж, хүчийг тарамдуулан баялаг бүтээх чадвараас илүү хэрэглэх сэтгэхүйг өөгшүүлж, Монгол Улсын улс төр, эдийн засгийн тусгаар тогтнолыг хэврэг болгоно. 3. Мэргэжлийн болон оюуны өндөр чадвартай иргэд ажил, амьдралын баталгаа илүүтэй гадаад оронд татагдаж, үндэсний бүтээх чадвар улам хоцрогдоно. 4. Уул уурхайн түүхий эдэд түшиглэсэн эдийн засаг нь цаг ямагт олон улсын зах зээлийн

мөчлөг, голлон оролцогчдын өрсөлдөөн, зөрчлөөс үүдсэн тодорхойгүй, савалгаа ихтэй, тогтворгүй орчинд орших тул хөгжлийн бодлогыг тууштай хэрэгжүүлэх боломж бага юм. Эрдэс түүхий эдийн нэмж бүтээсэн үнэ цэнэ багатай, цөөн нэр төрлийн баялгийг цөөн зах зээлд нийлүүлж амьдрах нь худалдан авагчаас хараат байдалд оруулж, хөгжлийн бодлогын бие даасан байдлыг арилгаж, хэрэгжүүлэх боломжийг сулруулна. 5. Мөнгөний урсгалыг зохицуулах, удирдах, жолоодох одоогийн систем ужиграх нь эдийн засгийн цуврал хямрал, доройтолд хүргэж болох юм. Үр ашгаа богино хугацаанд нөхөх чадваргүй хөрөнгө оруулалтын төсөл, төсвийн зардлыг гадаад дотоодын зээлээр санхүүжүүлж буй тогтолцоо нь “өрийн нүх”-нд унагаж, хөгжлийн эрчийг сулруулах төдийгүй улс орныг дампууралд хүргэж болзошгүй.


6. Гадаадын хөрөнгө оруулалтыг зөвхөн татвар, төсөвт орох орлогын талаас нь үнэлж, нэвтрүүлж буй одоогийн төрийн 7. талбар болгон, төр, хагаралд хүргэж болно.

нийгмийг

8. Малын тоо толгой нь бэлчээрийн даацаас хэтрээд байгаа өнөөгийн нөхцөлд цөлжилт, уур амьсгалын огцом өөрчлөлт, эрс тэс байдал, гэнэтийн үзэгдэл нь асар их хохирол учруулж хөдөөгийн амьдралыг хүндрүүлэн, эдийн засгийн тогтвортой байдлын суурийг олон жилээр сулруулж болно.

бодлого, тогтолцоо цаашид үргэлжлэх нь улс орныг үндэстэн дамжсан хөрөнгийн хомхойролд цөлмүүлж, шинэ колоничлолын 9. Төр засаг нь улс орныхоо эдийн засгийг тогтворжуулах хөгжлийн бодлогыг оновчтой томъёолж, тууштай хэрэгжүүлэх чадвар сул байсаар байх, эдийн засгийг бизнес-улс төрийн бүлэглэлүүдийн эрх мэдлийн төлөөх өрсөлдөөний золиос болгож ирсэн түүх цаашид үргэлжлэх нь хямрал доройтол, хоцрогдлын гол шалтгаан байсаар байх болно.

ТАВ. МОНГОЛ УЛСАД БАЙГАА ПОТЕНЦИАЛ, БОЛОМЖУУД, ХӨГЖЛИЙН ЭХ СУРВАЛЖУУД

Монгол орны хөгжлийг хэрэгжүүлэх замд тохиолдож болох дээр дурьсан эрсдлүүд нь эдийн засаг нийгмээ шинэчилж, хөгжүүлэх геополитикийн орчны шинэ нөхцөлд шилжихэд зайлшгүй тохиох үзэгдлийн утгыг агуулах бөгөөд тэр бүхнийг тод харж, нийгмийн жолоодлогыг хэрэгжүүлэх шаардлага нь цаг үеийн захиалга болно. Үүний зэрэгцээ орчин цагийн Монгол оронд эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн цэгцтэй, цогц бодлого хэрэгжүүлэх, эерэг нөхцлүүд нэмэгдэж хуримтлагдсаар байна.

1. Нийгэм, эдийн засгийн байгуулалтын шилжилтийн үе шувтарч, улс төр, эдийн засгийн нэгдмэл тогтолцоо төлөвшиж байна. Орчин үеийн хөгжлийн зайлшгүй угтвар нөхцөл болох ардчилал, өрсөлдөөнт эдийн засгийн үндсэн зарчмууд хэрэгжихийн зэрэгцээ шинэ тогтолцооны сөрөг тал, эрсдлээс хамгаалах дархлаа нэмэгдэж байна.

3. Монголын хүн ам зүйн идэвхитэй бүтэц сэргэж, хүн амын тоо 3 саяд хүрч, ажиллах хүчний тоо жил тутам 50,0 мянган залуучуудаар хүч сэлбэж, 80,0 мянган ажлын байр шинээр нэмэх шаардлага гарч байгаа нь түүхий эдийг шинээр, иж бүрэн боловсруулах үндэсний томоохон цогцолборуудыг байгуулах нэг угтвар нөхцөл болж байна.

2. Монгол орны гадаад харилцаанд нэн таатай ахиц гарч хөрш хоёр оронтой харилцаа, хамтын ажиллагаагаа стратегийн зэрэглэлд хүргэсэн нь Монгол, Орос, Хятад гурвуул дэлхийн худалдааны байгууллагын гишүүн болсон суурин дээр Монгол Улсын хувьд асар өргөн зах зээлийг нээж байна. Түүнчлэн Европ, Азийн өндөр хөгжилтэй орнуудтай ойр дөт харилцаатай байгаа нь Монгол Улсад хамгийн орчин үеийн технологийн ололтыг шууд хүлээж авах боломжийг олгож байна.

4. 16-аас 25 насны залуучуудын 47 хувь нь буюу 178.3 мянга нь дээд боловсрол, 42.8 мянга нь техник мэргэжлийн боловсролыг эзэмшиж байна. Эдний 68.3 нь хүмүүнлэгийн чиглэлээр суралцаж байгаа ч, төрийн бодлогоор хүчтэй дэмжвэл олонхийг нь үндэсний бүтээн байгуулалтад шаардлагатай чиглэлээр мэргэшүүлж болно. Дээд болон техник мэргэжлийн боловсролын, судалгаа шинжилгээний лаборатори, институтийн одоогийн хүчин чадал, түүнийг тэтгэх эдийн засгийн


хэвшсэн тогтолцоо нь цаашид үндэсний бүтээх чадварыг инновацид түшиглэн хөгжүүлэх нэн чухал боломж юм. 5. Экспортын 81 хувийг эрдэс түүхий эд, анхан шатны боловсруулалттай баяжмал эзэлж байгаа нь цаашид боловсруулах үйлдвэр байгуулах замаар эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх боломжийн үндэс болж байна. 6. Сум суурин газрууд цахилгаан эрчим хүчээр хангагдаж, зарим бүс нутагт нөөц хүчин чадал бий болж байгаа нь орон нутагт орчин үеийн технологитой жижиг дунд үйлдвэр байгуулж хөгжүүлэх боломжийг олгож байна.

7. Монгол орон орчин үеийн мэдээллийн солилцооны жишгээр өндөр хөгжилтэй орнууд руу ойртож байна. Энэ нь мэдлэг, мэдээлэл солилцоо, технологи түгээх, технологид суралцах, инновацийг дэмжих хамгийн таатай нөхцлийг бүрдүүлж байна. 8. Нийт ард иргэдэд уул ус, газар нутаг, байгаль орчноо хамгаалах итгэл үнэмшил идэвхи санаачилга гүнзгийрэн төлөвшиж, экологийн доройтол сүйрлээс урьдчилан сэргийлэх хандлага тогтож байна. 9. Монгол орон дэлхийн нийтийн орчин үеийн эдийн засгийн нөхцөлд аж ахуй эрхлэх үндэсний менежментийн чадавхитай боллоо.

ЗУРГАА. УРТ ХУГАЦААНЫ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫГ БОЛОВСРУУЛСАН ҮНДЭСЛЭЛ, АРГА ЗАМ

Монгол Улсын хөгжил нь аюулгүй байдал, бүрэн эрхт байдал, тусгаар тогтнолын баталгаа бөгөөд энэ нь урт, дунд богино хугацааны, өөр хоорондоо уялдаа бүхий төлөвлөлтийн дагуу хэрэгжинэ. Урт хугацааны төлөвлөлт нь дунд, богино хугацааны төлөвлөлтийн үндэс болж, хамрах хүрээг тодорхойлох бөгөөд, дунд хугацааных нь богино хугацааны төлөвлөлтийн үндэс болно. Хөгжлийг урт хугацаагаар төлөвлөх нь богино хугацаагаар баримжаалсан, аз туршсан шинжтэй, савалгаа ихтэй, туйлбаргүй байдлаас гарч, аажим боловч тууштай, цаашид хөгжих сууриа алхам алхмаар бэлтгэсэн, даацтай өсөлтийн боломжийг нээхийн эхлэл юм.

БОДЛОГО ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ҮЕ ШАТУУД, ТЭДГЭЭРИЙН ОНЦЛОГУУД


Хөгжлийн урт, дунд, богино хугацааны төлөвлөлтийн хамрах хүрээ, гүйцэтгэх үүрэг, шалгуурын ялгаатай байдлыг харгалзаж, цэгцтэйгээр төлөвлөх нь төлөвлөлтийн систем үр өгөөжтэй байх гол нөхцөл болно.

Улс орны хөгжлийн урт хугацааны бодлогын баримт бичгийн төслийг боловсруулах нь тэнцвэртэй, нэгдмэл байдлаар эдийн засаг, нийгмийн хөгжил, хүрээлэн буй орчны чиглэлээр баримтлах бодлогыг тодорхойлох шат дараалсан үйл ажиллагаа юм.

Урт хугацааны хөгжлийн бодлогын баримт бичгийг боловсруулах явцад гүйцэтгэсэн бусад ажлуудын товч тойм Хөгжлийн бодлогыг боловсруулах үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, удирдамжийг боловсруулах

Ажлын хэсгийн удирдамж I

Ажлын хэсгийн удирдамж II

Шинжилгээ, үнэлгээнд шаардлагатай мэдээллийн баазыг бүрдүүлэх

Монгол Улсын эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн өнөөг хүртэлх үйл явцын ололт амжилт, сургамжид тулгуурлан улс орны өнөөгийн нөхцөл байдал өнөөгийн нөхцөл байдлыг үнэлэх

Эдийн засаг

Нийгэм

Хүрээлэн буй орчин

Эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн өнөөг хүртэлх үйл явцын ололт амжилт, сургамжид тулгуурлан улс орны өнөөгийн нөхцөл байдал, цаашдын хэрэгцээ, тулгамдсан асуудлуудыг авч үзэх, асуудлуудыг нэг бүрчлэн судалж эрэмбэлэн, багцалж, бодлогын хувилбаруудыг харьцуулан, цэгнэлээ. Энэ нь судалж шинжлэх, үнэлж цэгнэх, нэгдмэл байдлаар хамтран ажиллах, бодлогын баримт бичгийг эцэслэн боловсруулах, эдгээр ажлыг дахин дахин давтан гүйцэтгэх үйл явц байсан

Хөгжийн бодлогын өмнөх баримт бичгийн хэрэгжилт, хүрсэн үр дүн, түүнд нөлөөлсөн хүчин зүйлсийг, хүрсэн үр дүнг үнэлж цэгнэх

Хэрэгжих боломж

Эдийн засаг дахь нөлөө

Олон улсын урт хугацааны хөгжлийн бодлогын баримт бичиг боловсруулж, хэрэгжүүлсэн туршлагын ололт, сургамжийг харьцуулан судлах

Урт хугацааны хөгжлийн бодлого

Тогтвортой хөгжлийн бодлого

бөгөөд эцсийн хүрэх үр дүн нь бодлогын баримт бичиг бус, харин түүгээр баримжаалан ажилласнаар хүрэх үр дүн байх юм. Улс орон бүхэн хөгжлийнхөө бодлогыг өөрийн нийгэм улс төр, эдийн засгийн нөхцөл байдал, онцлог, өвөрмөц давтагдашгүй байдал, түүх соёл, дотоод гадаад нөхцөл байдалд нийцүүлэн боловсруулдаг. Улс орон бүхэнд яг адил үйлчилдэг “хөгжлийн нэгдсэн жор” байхгүй. Бодлогын баримт бичгийг хэрхэн нэрийдэхээс

бэхжүүлэх, хязгаарлагдмал нөөцөө ариг гамтай, ухаалгаар ашиглах, цаг хугацаагаа төлөвлөж, үйл ажиллагаагаа уялдуулах боломжийг олгох юм.

илүүгээр ямар зарчимд тулгуурлаж боловсруулсан нь, бодлого хэрхэн томьёолсон нь илүү ач холбогдолтой. Энэ бол өөр аль нэг улс орны биш, Монгол Улсын ирээдүйгээ харж байгаа төсөөлөл, түүнд хүрэх арга замын бодитой илэрхийлэл болох юм.

Улс орны ирээдүйн хөгжлийн эрх ашгийг тэргүүнд тавьж, хүлээцтэй, тэвчээртэй, мэргэжлийн байр сууринаас хандан, төлөвлөгөөний дагуу ажиллах нь ажлын хэсгийн үндсэн зарчим байсан.

Улс орны хөгжлийн урт хугацааны бодлогын баримт бичиг нь дунд богино хугацааны шийдвэр боловсруулахад чиглүүлэх үүрэг бүхий, нийгэм, эдийн засаг, газар нутгийн хил, төрийн оролцоо, салбаруудын уялдааг хамарсан системтэй ажиллагааны хүрээг тодорхойлно. Түүнчлэн энэ баримт бичгийг ялгаатай эрх ашиг, сонирхлыг нэгдмэл нэг байр сууринд нэгтгэх, харилцан ойлголцох, ач холбогдлын зэрэглэлийг зөв тодорхойлж, хүчээ нэгтгэн ажиллах зорилгоор боловсруулсан. Нэгдмэл хөгжлийн бодлогоо боловсруулж хэрэгжүүлэх нь хууль эрх зүйн шинэтгэл, төрийн институцыг илүү өгөөжтэй болгох, чадавхи бүрдүүлж

Улс орны хөгжлийн урт хугацааны бодлогыг хэрэгжүүлэх нь явцыг байнга хянаж, тухай бүрт арга хэмжээ авах, сайжруулах, үйл ажиллагааны төлөвлөгөө, хөтөлбөр, үндсэн чиглэл, богино дунд хугацааны бодлого, зорилго зорилтыг урт хугацааны хөгжлийн бодлогод уялдуулах, хүн хүч, санхүүгийн нөөцийг оновчтой хуваарилан тухай бүрт нь шуурхай арга хэмжээ авч ажиллах, үүний тулд улс төрийн хүчтэй манлайлал, үүрэг хариуцлагыг бүх шатанд шаардаж ажиллах замаар л биелнэ.

Судалгаа, шинжилгээний ажилд зориулан мэдээллийн санг бүрдүүлэх ажил дараах хүрээг хамарсан.

Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогын хэрэгжилт, өнөөгийн түвшинг үнэлэх, урт хугацааны бодлогын баримт бичиг боловсруулахад шаардлагатай мэдээллийн сан Бусад улс орнуудын хөгжлийн төлөвлөлт, мониторинг үнэлгээний механизм, үүнтэй холбоотой хууль тогтоомж, зохицуулалт

Бусад улс орны хөгжлийн урт хугацааны бодлогын баримт бичгүүд

Бусад улс орны тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалыг шингээсэн гол баримт бичгүүд Улс орны өнөөгийн нөхцөл байдлын тухай мэдээлэл

Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогын үнэлгээний эх сурвалжууд, тайлангууд

Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогын зорилтуудын биелэлттэй холбоотой мэдээ материалууд

Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогын зорилтуудын төсөв, төсвийн хуваарилалттай холбоотой мэдээ материалууд

Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогын зорилтуудтай холбоотойгоор яамдын төлөвлөж буй ажлууд

Эдийн засаг, нийгэм, хүрээлэн буй орчны өнөөгийн байдлын шинжилгээнд шаардлагатай материалууд


• 1500 гаруй Ашигласан мэдээлэл, эх сурвалж

Ажлын дэд хэсгийн гадаад уулзалт, хэлэлцүүлэг • 33 удаа

• 400-420 удаа Ажлын дэд хэсгийн дотоод уулзалт, хэлэлцүүлэг

Ажлын дэд хэсгийн нийт ажилласан цаг

• 25320 цаг

• 7 удаа УИХ-ын ажлын хэсэгтэй хийсэн уулзалт, танилцуулга

ДОЛОО. МОНГОЛ УЛСЫН ХӨГЖЛИЙН УРТ ХУГАЦААНЫ БОДЛОГЫН ҮНДСЭН ЧИГЛЭЛҮҮД

Хүн төрөлхтөний нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн сайн сайхан бүхнийг цогцлоосон ирээдүйг Монгол Улсад бүтээж, бий болгох нь хөгжлийн урт хугацааны бодлогын язгуур зорилго юм. 2040 он гэхэд  Хөгжсөн, аз жаргалтай, бүтээх чадвартай иргэдтэй  Оюуны өндөр чадавхи бүхий мэргэшсэн ажиллах хүчтэй  Мэдлэг оюун, өв соёлын баялаг хуримтлал, технологи инновацийн хүчтэй чадавхитай  Төрөлжсөн хүчтэй эдийн засаг, баялгийн тэнцвэртэй хуваарилалттай  Нөөцийн өгөөжтэй ашиглалт, амьдрах эрүүл найдвартай орчинтой  Бүс нутаг олон улсын хөгжилд үүрэг роль бүхий Монгол Улсыг цогцлооно. Монгол Улсын хөгжлийн урт хугацааны бодлогын баримт бичгийн төслийг таван үндсэн чиглэл, нэг тэргүүлэх чиглэлтэйгээр тодорхойлж байна.

Монгол улсын хөгжлийн урт хугацааны бодлогын баримт бичгийн үндсэн чиглэлүүд

Бодлогын чиглэл 1. Монгол хүнийг хөгжүүлэн, өндөр мэргэшсэн ажиллах хүчтэй болж, бүтээх чадавхийг өсгөнө

Бодлогын чиглэл 2. Төрийн институцийн чадавхи, бодлого, зохицуулалтын чанарыг дээшлүүлнэ

Бодлогын чиглэл 3. (тэргүүлэх чиглэл)

Эдийн засгаа төрөлжүүлж, олон улсын зах зээлд хүчтэйгээр нэвтрэх, нөөцийг үр өгөөжтэй ашиглах

Бодлогын чиглэл 4. Орчин үеийн технологи, инновацийг бүх салбарт нэвтрүүлж, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох

Бодлогын чиглэл 5. Хөгжлийн гол хөдөлгөгч хүч болох дунд давхаргыг өргөжүүлж, нийт иргэдийн аюулгүй орчинд эрүүл энх, сайн сайхан аж төрөх нөхцөл бололцоог дээшлүүлнэ.

Бодлогын чиглэл тус бүрийн агуулгыг дараах байдлаар товчоолж болох юм. БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 1. МОНГОЛ ХҮНИЙГ ХӨГЖҮҮЛЭН, ӨНДӨР МЭРГЭШСЭН АЖИЛЛАХ ХҮЧТЭЙ БОЛЖ, БҮТЭЭХ ЧАДАВХИЙГ ӨСГӨНӨ Монгол Улсын хөгжил нь иргэдийнхээ хөгжлөөр хэмжигдэнэ. Монгол иргэдийг бүтээх чадвартай, түүх соёл, зан заншлаа мэддэг, эх орноороо бахархдаг, эрүүл аж төрөх дадал бүхий, суралцах чадвартай, хүсэл эрмэлзэл, тэмүүлэлтэй, хариуцлагатай, ёс зүйтэй, эх орныхоо хөгжилд хувь нэмрээ оруулж, ирээдүйгээ цогцлоох хүмүүн болгож хөгжүүлнэ. Монгол Улсын хөгжил дэвшлийн хурд нь үндэсний бүтээх чадавхийн хурдын өсөлтөөс шууд хамаарах бөгөөд хөгжилд хувь нэмрээ оруулах нь хүн бүрийн үүрэг байна. БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 2.ТӨРИЙН ИНСТИТУЦИЙН ЧАДАВХИ, БОДЛОГО, ЗОХИЦУУЛАЛТЫН ЧАНАРЫГ ДЭЭШЛҮҮЛНЭ Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхэт байдал, ард түмний язгуур эрх ашгийг ямагт дээдэлдэг, төрт ёсыг чандлан сахидаг, хариуцлагатай, тогтвортой, ажиллах чадвартай, хүчтэй төр нь улс үндэстний сайн сайхан, оршихуйн баталгаа юм. Цөөн хүн амтай, жижиг зах зээл, өргөн уудам нутагтай, эдийн засгийн хүч багатай, нөөцийг хүч тарамдалгүйгээр зөв хуваарилж ашиглах шаардлагатай Монгол Улсын хувьд хөгжлийн гол манлайлагч хүч нь ухаалаг төр байна. Хариуцлагатай, бодлогоо судалгаатайгаар боловсруулж, бодитойгоор хэрэгжүүлдэг, уян хатан, чадавхитай, өндөр бүтээмжтэй төрийн институци, шударга, хариуцлагатай, өндөр мэдлэг ур чадвартай, санаачилгатай төрийн албан хаагчид нь хөгжилд хүрэх, нийгмийн сайн сайханд хөтлөх гол хөдөлгөгч хүч байх болно. БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 3. ЭДИЙН ЗАСГАА ТӨРӨЛЖҮҮЛЖ, ОЛОН УЛСЫН ЗАХ ЗЭЭЛД ХҮЧТЭЙГЭЭР НЭВТРЭХ, НӨӨЦИЙГ ҮР ӨГӨӨЖТЭЙ АШИГЛАХ Урт хугацааны баримжаатай, тууштай, нэгдмэл, хүчтэй эдийн засгийн бодлого нь олон улсын зах зээлд нэвтрэх, эдийн засгийг бодитойгоор өсгөх, иргэдийн амьжиргааг сайжруулах үндсэн нөхцөл болно. Бие даасан байдлаа бэхжүүлсэн, өрийн дарамт багатай, олон тулгуурт, үр ашигтай, бүтээмж өндөртэй эдийн засгийг цогцлоох нь

санхүүгийн сахилга батыг чанд мөрдөх, хүчээ нэгтгэж зөв зарцуулах, бодитой судалгаатай ажиллах замаар л хэрэгжинэ. Эдийн засгийн бодлого тууштай байх нь улс орны эрх ашгийг дээдэлж, үе үеийн Засгийн газрын бодлого өөр хоорондоо уялдаатай байхыг, эдийн засгийг төрөлжүүлэх зорилго нь макро эдийн засгийн ерөнхий бодлогоос гадна салбараар тусгайлсан бодлого баримтлах, тодорхой зорилгод төвлөрч ажиллахыг шаардаж байна. Хэрэглээний эдийн засгаас бүтээгч, үйлдвэрлэгч эдийн засаг руу шилжинэ. Хэрэглээг биш, бүтээх чадвар, мэдлэг, технологи, хөдөлмөрийг үндэсний үнэт зүйл гэж үзнэ. Тэнцвэртэй өсөлт, баялгийн тэнцвэртэй хуваарилалт нь цаашдын хөгжлийн эх үндэс болно. БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 4. ОРЧИН ҮЕИЙН ТЕХНОЛОГИ, ИННОВАЦИЙГ БҮХ САЛБАРТ НЭВТРҮҮЛЖ, УУР АМЬСГАЛЫН ӨӨРЧЛӨЛТӨД ДАСАН ЗОХИЦОХ Олон улсын зах зээлд нэвтрэх, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх, бүтээмж, эдийн засгийн үр ашгийг сайжруулах үндсэн гол хөдөлгөгч хүч нь тасралтгүй инноваци, технологийн шинэчлэл, сайжруулалт байна. Технологи, инновацийн мэдлэг, менежментийн ур чадвар нь үйлдвэрлэл хөгжих, экспортын орлогыг өсгөх, олон улсын стандартад хүрэх үндсэн арга зам төдийгүй хойч үед өвлүүлэх хамгаас үнэтэй баялаг болно. Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох үндсэн гол арга зам нь байгалийн нөөцөө гамтай ашиглах, хамгаалах, нөхөн сэргээх, экологид халгүй, дэвшилтэт технологийг нэвтрүүлж ашиглах гэж үзнэ. БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 5. ХӨГЖЛИЙН ГОЛ ХӨДӨЛГӨГЧ ХҮЧ БОЛОХ ДУНД ДАВХАРГЫГ ӨРГӨЖҮҮЛЖ, НИЙТ ИРГЭДИЙН АЮУЛГҮЙ ОРЧИНД ЭРҮҮЛ ЭНХ, САЙН САЙХАН АЖ ТӨРӨХ НӨХЦӨЛ БОЛОЛЦООГ ДЭЭШЛҮҮЛНЭ. Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн эх сурвалж болох хүн амын ихэнх буюу дунд давхаргын гүйцэтгэх үүрэг ролийг өсгөн, баялгийн тэнцвэртэй хуваарилалтыг гол болгож, хүн ардынхаа эрүүл аж төрөх, амьдралын зөв дадлыг дэмжиж, амар амгалан, сайн сайхан аж төрөх нөхцөл бололцоог бүрдүүлнэ.

НАЙМ. МОНГОЛ УЛСЫН УРТ ХУГАЦААНЫ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫН ТАВАН ҮНДСЭН ЧИГЛЭЛИЙН ДЭЛГЭРЭНГҮЙ

БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 1. МОНГОЛ ХҮНИЙГ ХӨГЖҮҮЛЭН, ӨНДӨР МЭРГЭШСЭН АЖИЛЛАХ ХҮЧТЭЙ БОЛЖ, БҮТЭЭХ ЧАДАВХИЙГ ӨСГӨНӨ Монгол Улсын хөгжил нь иргэдийнхээ хөгжлөөр хэмжигдэнэ. Монгол иргэдийг бүтээх чадвартай, түүх соёл, зан заншлаа мэддэг, эх орноороо бахархдаг, эрүүл аж төрөх дадал бүхий, суралцах чадвартай, хүсэл эрмэлзэл, тэмүүлэлтэй, хариуцлагатай, ёс зүйтэй, эх орныхоо хөгжилд хувь нэмрээ оруулж, ирээдүйгээ цогцлоох хүмүүн болгож хөгжүүлнэ. Монгол Улсын хөгжил дэвшлийн хурд нь үндэсний бүтээх чадавхийн хурдын өсөлтөөс шууд хамаарах бөгөөд хөгжилд хувь нэмрээ оруулах нь хүн бүрийн үүрэг байна.

БОДЛОГО 1. МОНГОЛ СОЁЛ, ТҮҮХ, ТӨРТ ЁС, ЭХ ОРНООРОО БАХАРХАХ БАХАРХЛЫГ ТЭТГЭЖ, НИЙГЭМ ДЭХ ЭЕРЭГ, БҮТЭЭЛЧ СЭТГЭЛГЭЭ, ХАНДЛАГА, ЭВ ЭЕИЙГ ЦААШДЫН ХӨГЖЛИЙН ҮНДЭС СУУРЬ ГЭЖ ҮЗЭЖ БАТЖУУЛНА.

Улс нийгмийн нэгдмэл үнэлэмж, үзэл, итгэл үнэмшил, бүтээж бий болгох ирээдүйн тухай ойлголт, аж төрөх арга ухаан нь улс үндэсний хүчээ нэгтгэх чадварыг төдийгүй, цаашдын хөгжлийн эрч хүчийг тодорхойлох утгаар нь авч үзвэл Монгол соёл нь Монгол Улсын цаашдын хөгжлийн үндсэн суурь билээ. Өөрийн гэсэн сэтгэлгээ, соёл, менежмент нь орчин нөхцөлдөө тохирсон технологийг хөгжүүлэх, ялгаатай бүтээгдэхүүнээр олон улсын зах зээлд өрсөлдөх, байр сууриа олж авах, зах зээлээ өргөтгөх гол арга хэрэгсэл гэдэг нь олон улсын жишгээс тод харагдаж байна.

Эх орноороо бахархах бахархал, ирээдүйдээ итгэх итгэлийг тэтгэх нь хүндрэл бэрхшээлийг давж туулах чадвар, эерэг, бүтээлч хандлага сэтгэлгээ, зүтгэлийг батжуулж, хамтарч ажиллах чадварыг бүрдүүлэх утгаар төрийн бодлогын бүхий л талбарт анхаарч ажиллах гол зангилаа болно. Сүүлийн 25 жилд улс төр, ардчилал, иргэний нийгмийн тогтолцоогоо төлөвшүүлэн дэлхий нийтийн жишигт хүргэлээ. 2200 гаруй жилийн төрт ёсны уламжлал нь мандан бадарсан тухай бүрийн гол давуу тал, түшиг тулгуур болж ирсэн, Монголчуудын дэлхийн соёлд оруулсан томоохон хувь нэмэр, цаашдын хөгжлийн нэг гол эх сурвалж, түүчээлж хөгжүүлэх өв баялаг юм. Монголчууд өрсөлдөөнт эдийн засгийн орчин нөхцөлд аж ахуй эрхлэх арга ухаанаа хөгжүүлэн, олон улсын зах зээлд өрсөлдөх чадавхийн суурийг тавьж, хүн амаа өсгөж, хүн төрөлх-

төний хамгийн орчин үеийн дэвшилтэт технологийг хүлээж авах сууриа бүрдүүллээ. Байгаль цаг уур, орчин нөхцөлдөө зохицсон аж төрөх арга ухаан, хэдэн мянган жилийн түүхийг шингээсэн уламжлал, өөрийн гэсэн амьдралыг үзэх үзэл, уламжлалт технологийг өвөг дээдэс маань хэдэн мянганы турш бий болгож өнөө үед өвлүүлжээ. Цаашид ч энэ өв соёл нь бидний нэгдмэл ойлголт, үзэл, философи, өвөрмөц сэтгэлгээ, асуудлыг ялгаатайгаар авч үзэх, шийдвэр гаргах чадвар, олон улсын зах зээлд өрсөлдөх өөрийн гэсэн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ бий болгох, хүндрэл бэрхшээлийг давах чадавхийн хөрс суурь болно. Иймд үндэсний соёл, уламжлал, технологийг орчин үеийн ололтоор баяжуулан цааш хөгжүүлэх нь өнөө болон хойч үеийнхний үүрэг юм.

Соёл нь нийгмийн харилцааг зохицуулах гол арга хэрэгсэл, соёлоо хөгжүүлэх нь нийгмийн хөгжлийн гол хөдөлгөгч хүч юм. Боловсрол, хэвлэл мэдээлэл, уламжлалт технологи, удирдахуйн өв, туршлага, ажлын арга барил, харилцааны хэм хэмжээ, хандлага гэхчилэн нийгмийн харилцааны бүхий л хүрээг хамруулсан нийтлэг өргөн утгаар нийгмийн соёлыг ойлгож, хөгжүүлэх нь нийт ард иргэдийн амьдралын чанарыг сайжруулах үндсэн арга гэж дэлхий нийтээр үзэж байна. Өнөөгийн соёлын хурдацтай өөрчлөлт нь нэг талаас цахимжсан, мэдээллийн солилцоо нээлттэй глобаль орчны хурдыг гүйцэж ажиллах, орчин үеийн ололтоор баяжуулах, түүнд нийцэхийг

шаардаж байгаа ч үүнээс дутуугүйгээр үндэсний оюун санааны дархлааг бэхжүүлэх, өв соёлоо хадгалж үлдэх нь амин чухал асуудал болж байна. Ард иргэд нь аз жаргалтай, амьдралдаа сэтгэл тэнүүн, эх орон, ажил амьдрал, бүтээл, иргэн хүний хувь нэмрээрээ бахархдаг байх нь нийгэм түвшин амгалан, ирээдүйдээ итгэлтэй, өөдрөг байж эв эеийг хичээхийн үндэс юм. Аз жаргалын индексээр дэлхийн улс орнуудтай харьцуулахад доогуур үзүүлэлттэй буюу 102-т байгаа бөгөөд аз жаргалын индексийг өсгөх нь Монгол Улсын хувьд цаашдын чухал ач холбогдолтой зорилт төдийгүй, ард иргэдийн сайн сайхан аж байдлын нэг гол хэмжүүр байсаар байх болно.

Хүнээ хөгжүүлсэн орнуудын аз жаргалын индекс өндөр байна

Хүний хөгжлийн индекс

1 0.9

Монгол Улс

0.8 0.7 0.6 0.5

Монгол Улс 4.834 үзүүлэлтээр 102-р байрт орж байна

0.4 0.3 0.2

2.5

3.5

4.5

5.5

6.5

7.5

8.5

Аз жаргалын индекс

Аз жаргалын индекс нь ард иргэдийн амьдралаа үнэлж буй байдал, ажилдаа сэтгэл хангалуун байдал, аюул

осолгүй-амар амгалан байдал, санхүүгийн баталгаат байдал, төрд итгэх итгэл, төрийн бодлого

зохицуулалтын үр нөлөө, сонголтын боломжид сэтгэл хангалуун байдал, нийгэм дэх баялгийн хуваарилалтын

тэгш байдлын тодорхойлогддог.

үзүүлэлтүүдээр

Судалгаа, шинжилгээний зардлын ДНБд эзлэх хувь

4.5

Технологи, инноваци, судалгаа шинжилгээнд хэр зэрэг анхаарч байгаагаас хүний хөгжил ихээхэн хамаарч байна

4 3.5 3 2.5

Дэлхийн дундаж

2

Израйль Финланд Дани Австри Франц Чех

БНХАУ

1.5 1

ОХУ Латви

Балба

0.5 0

Малайз

Энэтхэг

0.5

0.55

Киргизстан 0.6

Герман АНУ

Сингапур Нидерланд Ирланд

Польш

Монгол Улс 0.694, 0.17

0.65

0.7

0.75

0.8

0.85

0.9

0.95


Монгол Улсын иргэд дэлхийн бусад аль ч орны иргэдээс дутахааргүй бүтээлч сэтгэлгээтэй, хүндрэл бэрхшээлийг давж туулах сэтгэлийн тэнхээтэй, технологи дагаж мөрдөх сахилга баттай, суралцах чадвартай байх нь хөгжлийн гол үндэс болно. Үүний тулд боловсролын чанарыг дэлхийн шилдэг жишигт хүргэх, албан ба албан бус боловсролын аль алиныг дэмжиж, мэргэшүүлэх, насан туршийн боловсролын чанартай тогтолцоог бүрдүүлэх нь Монгол төрийн бодлого байна. Энэ нь багшлах бүрэлдэхүүнийг чанартайгаар бэлтгэх, боловсролын

байгууллагын менежмент, салбарын бодлого зохицуулалтыг сайжруулахаас гадна үндэсний технологи, инноваци, судалгаа шинжилгээний чадавхийг хөгжүүлэн бааз суурь бүрдүүлэх, үүгээр сургалтын агуулгыг баяжуулахыг хамарна. Иргэдийн бүтээх чадвар, нийт эдийн засгийн бүтээмжийн өсөлт нь харилцан хамааралтай үзүүлэлт юм. Нийт ард иргэдийн бүтээх чадвар өсөх нь бүтээмж өсөх, улмаар нэг хүнд ноогдох орлого өсөх, улсын эдийн засаг өсөх үндэс юм.

Хүнээ хөгжүүлсэн улс орнуудын орлогын түвшин өндөр байна

1 0.9 0.8

ХХИ, Дэлхийн

0.7 0.6

ҮНО, Дэлхийн

Хүний хөгжлийн индекс, 2013

1.1

0.5 0.4 0.3

Нэг хүнд ноогдох ҮНО, 2013 0

20000

40000

60000

Ажиллах хүчний чадавхи бүрдүүлж, хүмүүн баялгаа үр өгөөжтэй ашиглах улс орны бодлого ихээхэн чухал

Монголын нийгмийн соёлын өнөөгийн байдал нь бусдын захиргаанд орох дургүй, эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрдөггүй, хамтарч ажиллахдаа тааруухан, харилцаа хамтын ажиллагаанаас илүү бүхнийг чадагч, эд хөрөнгийг чухалчлагч, богино хугацааны баримжаатай дүр төрх юм.

Норвеги

Израйль

ОХУ

БНХАУ

100000

120000

үүрэгтэй нь олон улсын туршлагаас харагдаж байна.

Эрх мэдлийг хүлээн зөвшөөрөх хандлага (Э)

Бие даах, хамтрах хандлага (Б)

Үүрэг ролийн ялгаанд хандах хандлага ( Ү )

Урт хугацаагаар баримжаалах хандлага (У)

Монгол Улс

80000

Тодорхойгүй байдлаас зайлхийх хандлага (Т)

Монголчуудын нийгмийн сэтгэлгээ, аливаад хандах хандлагын онцлогийг харгалзан, Монгол хүнийг илүү бүтээмжтэй, үр өгөөжтэй ажиллуулах

түлхүүрийг олохыг шаардах бөгөөд нийгмийн анхаарлыг нэгдсэн зорилго, алс ирээдүйн хэтийн зорилгод чиглүүлж, эв эеийг сахиж хамтран

ажиллах соёлыг төлөвшүүлэх нь төрийн бодлогын гол зангилаа асуудал болно. Ажлын үр дүнг бодитойгоор үнэлснээр уламжлалт үнэлэмжид илүү ойртуулах, эрсдэл үүрэх чадварыг инноваци, технологийн туршилт судалгаа, ажил хэрэгт үр өгөөжтэй ашиглах боломж бий. Монгол хүний бахархал бол эрх чөлөөт тусгаар улс, эх нутаг, түүх соёл, эрдэм боловсрол юм. Хараат бус төр, халдашгүй дархан хил хязгаар, газар нутаг, Монгол соёл, Монгол

сэтгэлгээгээ хадгалж хөгжүүлэх нь Монгол Улсын бүрэн эрх, тусгаар тогтнолын баталгааг хангах үндсэн нөхцөл болно. Энэ нөхцлийг улам бататгаж, иргэдийн эх орноороо бахархах, үндэсний соёл уламжлалаа дээдлэх, эв эеийг эрхэмлэх сэтгэлзүйг тэтгэх, нийгмийн бүх салбарт Монгол соёл, уламжлал, өвийг дэлгэрүүлэх нь мэргэжлийн соёл урлагийн байгууллага, хэвлэл мэдээллийн салбарын үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл байх болно.

БОДЛОГО 2. МОНГОЛ ХҮНИЙГ ЦЭЦЭРЛЭГИЙН НАСНААС ЭХЛЭЭД НАСАН ТУРШИД НЬ ЧАНАРТАЙ БОЛОВСРОЛ ОЛГОЖ ХӨГЖҮҮЛЭН, БҮТЭЭХ ЧАДВАРЫГ ДЭЛХИЙН ШИЛДЭГ ЖИШИГТ ХҮРГЭНЭ.

Бүтээх чадвараар Монгол хүн, Монголын ард иргэд бусад аль ч орныхоос дутахааргүй байх нь эдийн засаг хөгжих, улс орон өөдлөж дэвжихийн үндэс билээ. Суралцах, ажлын байранд дадлагажих, цэргийн алба хаахын аль алинаар иргэнийг боловсруулж бүтээх чадвар, ажлын нарийн гүйцэтгэл, технологийн горим мөрдөх сахилга бат, ажлын арга барилыг төлөвшүүлнэ.

Монгол Улсын иргэд бичиг үсгийн тайлагдалтаар дээгүүр байрт орж байгаа нь цаашид боловсролын

салбарыг чанаржуулах, дэлхийн шилдэг түвшинд хүргэх суурь нөхцөл болж байна.

Монгол Улс бичиг үсэг тайлагдалтаар дээгүүр байрт байна Литва

99.81

Польш

99.79

Казакстан

99.79

ОХУ

99.72 98.38

Монгол Улс

97.76

Израйль

96.76

Сингапур

96.38

БНХАУ

95.01

Турк Дэлхийн дундаж

86.1

Залуу үеийг шударга ёс, хуулийг дээдлэн сахидаг, эх оронч, шинжлэх ухаанч, соёлч, хамтач, эрүүл чийрэг, байгаль орчноо хайрлан хамгаалдаг, бие даан суралцах, ажиллах, амьдрах чадвартай, эе эвийг эрхэмлэн

дээдэлдэг бүтээлч Монгол иргэн болгон төлөвшүүлэх нь гэр бүл, сургуулийн өмнөх боловсролоос эхлэн насан туршийн боловсролоор төлөвшин тогтох тасралтгүй үйл явц юм.

Монгол хүний дундаж наслалт 10 жилээр, сургуульд суралцах дундаж хугацаа 2,6 жилээр нэмэгджээ

56.9 10.3 5.7 60.3 10.2 7.6 62.9 9.4 8.1 65.2 12.7 8.2 66.8 14.6 8.3 67.1 14.8 8.3 67.3 15 8.3 67.5 15 8.3

0.698

0.692

0.682

0.671

0.637

0.58

0.552

0.515

Сүүлийн 35 жилийн хугацаанд Хүний хөгжлийн индекс 1,3 дахин өслөө

1980 1990 2000 2005 2010 2011 2012 2013 Дундаж наслалт Сургуульд суралцах нийт хугацаа


Хүний хөгжлийн суурь үе болох бага наснаас нь хүүхэд бүрт өөрийн онцлог, авьяас билгээ хөгжүүлэн, бүтээлч иргэн болж төлөвших эхлэлийг тавих нь сургуулийн өмнөх боловсролын байгууллагын үйл ажиллагааны үндэс

2020 он гэхэд цэцэрлэгт суралцах хүүхдийн тоо 46.6 мянгаар нэмэгдэнэ

байна. Хүүхэд бүрийг авьяас, сонирхлын дагуу хөгжүүлж төлөвшүүлэх, үндэсний соёл уламжлал, орчин үеийн мэдлэгийн аль алиныг эзэмшүүлэх, өндөр чанартай боловсролын тогтолцоог бий болгоно.

2020 он гэхэд цэцэрлэгийн хэрэгцээ 675-аар нэмэгдэнэ

2013-2014

2020

2030

234162

214576

240359

193672

1742

2040

2020 он гэхэд 675 цэцэрлэг нэмж барьсанаар одоогийн байгаа цэцэрлэгийн ачааллыг хэвийн

1555

1697

1067

2013-2014

2020

2030

2040

нормативт шилжүүлж, сургуулийн өмнөх насны 46.6 мянган хүүхдийг цэцэрлэгт шинээр бүрэн хамруулснаар

46.6 мянган эх эцэг хөдөлмөр эрхлэх боломжтой болж, 25.0 мянган иргэн

Ерөнхий боловсролын сургуулийн хэрэгцээ 1.2-1.3 дахин нэмэгдэнэ

цэцэрлэгт ажиллах ажлын байртай болно.

Ерөнхий боловсролын сургуулийн хэрэгцээ 1.2-1.3 дахин нэмэгдэнэ 915

984

911

497022

658435

708059

656390

756

2013-2014

2020

2030

2040

Ерөнхий боловсрол эзэмших хүүхдийн тоо

Боловсролын бүх шатны багшлах хүний нөөцийг олон улсын жишигт нийцүүлэн бэлтгэх, хөгжүүлэх ажлыг эрчимжүүлж, сургалтын арга, технологийг шинэчилж, сургалтын баазыг бүрдүүлнэ. Мэргэжлийн боловсрол, дээд боловсролын байгууллагуудын сургалтын

2013-2014

2020

2030

2040

Ерөнхий боловсролын сургуулийн хэрэгцээ

материал, техникийн баазыг бэхжүүлж, орлого олох, хандив тусламж авах, зарцуулах эрхийг зөвшөөрөн, удирдлагыг мэргэжлийн, бие даасан, хараат бус байлгах нөхцлийг бүрдүүлэх нь ялангуяа мэргэжлийн боловсролын байгууллагууд өсч өндийх үндэс болно.

Сургууль, цэцэрлэгийн багшийн хэрэгцээ 1.6-1.9 дахин нэмэгдэнэ 38692

35980

35868

27200 21365

20814

19073

11144

2013 оны байдлаар ажиллаж буй багшийн тоо

2020 оны хэрэгцээ


Цэцэрлэгийн багшийн хэрэгцээ

Дээд боловсролын тогтолцоог олон улсын дээд боловсролын жишиг стандартад үе шаттайгаар нийцүүлнэ.


ЕБС-ийн багшийн хэрэгцээ

Дээд боловсролын байгууллагуудын менежмент, засаглал, хүний нөөцийг хөгжүүлэн, бүхэнд хүртээмжтэй байх

бодлогоос чанараар баримжаалах бодлогод шилжинэ. Их дээд боловсролын сургалтыг орчин үеийн технологи нэвтрүүлж нутагшуулах, инновацийн туршилт, судалгаатай хослуулж мэдлэг оюуны төв гэдэг утгаар нь хөгжүүлэн энэ чиглэлээр хувийн хэвшилтэй хамтран ажиллахыг хүчтэй дэмжинэ.

Бүх шатны сургалтын байгууллагын сургалтын чанар, элсэгч, төгсөгчдийн чанарт онцгой анхаарч, үйлдвэржих болон шаардлагатай бусад чиглэлээр шууд бие даан ажиллах чадвартай ажиллах хүчийг дадлагажуулж бэлтгэнэ.

Хамгийн эрэлттэй мэргэжлүүдээр төгсөгч цөөн байна 1. Химийн инженер 2. Нано, биотехнологийн инженер 3. Хүрээлэн буй орчны мэргэжилтэн 4. Үйлдвэрлэлийн автоматжуулалт 5. Барилгын инженер 6. Цахилгааны инженер 7. Механик инженер 8. Програм хангамж 9. Эмч 10. Багш

0.49 0.17 1.88 2.43 1.43 0.56 0.37 0.37

6.21

15.1

Монгол улс Улс их, дээд сургуульд элсэгчдийн эзлэх хувиар 180 улсаас 47-д эрэмэлэгдсэн ч хөдөлмөрийн зах зээлд эрэлттэй эхний арван мэргэжлээр суралцагчдын эзлэх хувь дөнгөж 29 хувь байна.

Дээд боловсролын нийт суралцагсдын 52 хувь нь эдийн засаг, хууль, нийгэм, хүмүүнлэгийн ухаанаар, 21 хувь нь мэдээлэл харилцаа холбоо, инженерчлэл, үйлдвэрлэл, зохион бүтээлтийн чиглэлээр суралцаж байна

Эрүүл мэнд, нийгмийн хамгаалал 12% Хөдөө аж ахуй, ой, загасны аж ахуй, мал эмнэл зүй 3% Инженерчилэл, үйлдвэрлэл, зохион бүтээлт 18% Мэдээлэл, харилцаа холбооны технологи 3%

Үйлчилгээ 4%

Бусад 3%

Боловсрол 13% Урлаг, хүмүүнлэг 7% Нийгмийн шинжлэх ухаан, мэдээлэл, сэтгүүл зүй 7%

Бизнес, удирдлага, эрх зүй 26% Байгалийн шинжлэх ухаан, математик, статистик 4%

Дээд боловсрол эзэмшиж байга нэг оюутанд зарцуулж буй зардлын ДНБ-д эзлэх хувийг буюу сургалтын дадлага, лаборатори, туршилт судалгааны бааз

суурийг бүрдүүлэх замаар сайжруулж төгсөгчдийн олон улсын түвшинд өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлнэ.

Олон улсын түвшинд хямд сургалтын чанараар өрсөлдөх боломж бага байна.

Нэг хүнд ноогдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, ам.доллар

60000

Япон 24.2%

Финлянд 37.8%

50000 40000 30000

Шинэ Зеланд 32.4% Израйл 19.4%

20000

Бүгд Найрамдах Чех улс 27.3%

Монгол 3.4%

10000 0

Бутан 67.0%

Азербейжан 18.0% 0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

70%

80%

Нэг хүнд ногдох дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзэлж буй нэг оюутны сургалтын зардлын эзлэх хувь

Залуу малчдыг бэлтгэх, залуу үеийн мал аж ахуй эрхлэх сонирхолыг бий болгох зорилгоор малчдын мал маллах аж ахуй хөтлөх, экологийн өөрчлөлтөд дасан зохицох, байгаль орчноо

хамгаалах, мэдээлэл авах, орчин үеийн технологийг мал аж ахуйд хэрэглэх сургалтын иж бүрэн тогтолцоог орон нутагт бий болгохыг дэмжинэ.

Залуу малчдын тоо нийт малчин иргэдийн 38 хувьд хүрч цаашид ч буурах хандлагатай байна 70 60

56

56

55

54

53

52

51

50 40 30 20

30

14

31

13

32

13

33

13

33

13

35

13

49

36

13

48

47

39

38

12

13

40

13

45 41

14

4343

46 41

13

10 0

12

52

50 41

38

9

10

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 16-35

36-55

Цэргийн насны залуучуудыг цэргийн алба хаах хугацаанд нь нэгдсэн зохион байгуулалтаар, төрийн бодлогоор үйлдвэрлэлд шаардлагатай мэргэжлийн чиглэлээр сургаж, мэргэжил эзэмшүүлэх замаар мэргэжилтэй, бүтээх чадвар өндөртэй ажиллах хүчний тоог өсгөнө. Ажилтнаа сургаж хөгжүүлэх, гүнзгийрүүлэн мэргэшүүлэх, аливаа

56-дээш

Linear (16-35)

санал, санаачилгыг дэмжиж тухайн байгууллагын санхүүжилт, зээл авах нэг шалгуур болгох замаар нийт ажиллах хүчний бүтээмжийг дээшлүүлэх боломж баримтална. Мэргэжлийн гүнзгийрсэн сургалтын үйл ажиллагааг татвараас чөлөөлөх замаар сургалтын бааз, технологи, чадавхид хөрөнгө оруулахыг нь дэмжих бодлого баримтална.

БОДЛОГО 3. ҮЙЛДВЭРЖИХ ЧИГЛЭЛИЙН ДАГУУ ӨНДӨР МЭРГЭШСЭН АЖИЛЛАХ ХҮЧИЙГ БЭЛТГЭЖ, ҮР ӨГӨӨЖИЙГ ӨСГӨНӨ

Монгол Улсад технологийн агууламж ихтэй, өндөр технологи бүхий үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх нь эдийн засгийн үр ашиг, бүтээмжийг нэмэгдүүлэх, олон улсын зах зээлд нэвтрэх суурь нөхцөл болох учир үүнд шаардагдах мэргэшсэн инженер техникийн ажилтан, ажиллах хүчний чадавхийг бүрдүүлэхийн тулд их дээд сургууль, мэргэжлийн боловсрол, сургалтын байгууллагуудад суралцагчдын дадлага хийх ажлын орчин, лаборатори, тоног төхөөрөмжийг орчин үеийн дэвшилтэт техник, технологиор шинэчлэх, сургалтын баазыг бэхжүүлэх, сургалтын шинэ технологи нэвтрүүлнэ. Бэлтгэгдсэн ажиллах хүчийг технологийн шинэчлэлийн хурдаас хоцролгүйгээр дахин мэргэшүүлж, энэ чиглэлээр тэргүүн ээлжинд ажлын байр бий болгохыг дэмжинэ. Монгол Улсын экспортын бүтээгдэхүүний технологийн агууламжийг өсгөх, өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэхийн тулд ажиллах хүчний мэргэжлийн ур чадварыг тасралтгүй сайжруулж, технологийг хурдтайгаар шинэчлэх бодлого баримтална. Уламжлалт болон шинээр төрөлжиж үйлдвэржих чиглэлийн аль алинд нь бүтээмжийг сайжруулах нь эдийн засгийг тэнцвэртэй хөгжүүлэх урьдчилсан нөхцөл болох бөгөөд салбар бүрээр бэлтгэх ажиллах хүчний тоо, мэргэшүүлэх түвшнийг урьдчилан тодорхойлж мэдээллийг олон нийтэд ил тод хүргэх замаар чиглүүлнэ. Цөөн хүн амтай, техникийн мэргэжил, дээд боловсрол эзэмшүүлэх тогтолцоо

сул дорой байгаа нөхцөлд эдийн засгийн эрэлт, мэргэшсэн хүний нөөцийн нийлүүлэлтийг уялдуулах асуудал нь эдийн засгийн хөгжлийн хязгаарлах хүчин зүйл болж болзошгүй тулгамдсан асуудал юм. Жилд дунджаар их, дээд сургууль, коллежид үйлдвэржих чиглэлүүдээр 33.0 мянган орчим хүн инженерчлэл, үйлдвэрлэл, технологийн чиглэлээр суралцаж байгаа нь нийт суралцагчдыг 18.5 хувь болж байна. Цаашид энэ чиглэлээр суралцагчдын эзлэх хувийн жинг хамгийн багадаа нийт суралцагчдын 50 орчим хувьд хүргэх шаардлагатай.

Үйлдвэржих чиглэлээр суралцагчдын тоо хэт цөөн байна Нефть, химийн технологи

67 303 379 501 529 539 660

Хими, хими-технологи Металл судлал, технологи Хүнсний технологи, үйлдвэрлэлийн менежмент Уул уурхайн ашиглалтын технологи Машины электрон систем , механизм Эрчим хүч

838

Хөнгөн үйлдвэр, үйлдвэрлэлийн технологи

1025

Барилга, зам гүүрийн машин, механизм

1457

Компьютерийн программ хангамж, сүлжээ

Цаашид үйлдвэржих чиглэлээр бэлтгэх мэргэжлүүд, тэдгээрийн сургалтын стандартыг олон улсын сүүлийн үеийн жишигт нийцүүлэн шинэчилнэ. Ажиллах хүчний мэргэшил, үйлдвэрлэлд ажиллах бэлэн байдлыг

нэмэгдүүлж технологийн агууламж өндөртэй, бүтээмж өндөртэй үйлдвэрлэл, эдийн засийн бүтэц рүү шилжих урьдчилсан нөхцлийг бүрдүүлнэ.

Мэргэжлийн боловсрол, сургалтын салбарт хувийн хэвшлийн оролцоо сул байна.

10,907

11,295

11,360

31,989

33,386

34,711

37,227

35,256

33188

2008/2009

2009/2010

2010/2011

2011/2012

2012/2013

2013/2014

9,969

9273

5,878 4,224 915

1,404

22,334

23,362

25,682

2005/2006

2006/2007

2007/2008

Хувийн өмчийн сургуульд суралцагчдын тоо

Мэргэжлийн боловсрол, сургалтын байгууллагуудын үйл ажиллагааг өргөжүүлж, сургалтын баазыг бэхжүүлж, төрийн болон хувийн

өмчийн мэргэжлийн боловсрол, сургалтын байгууллагын багшлах бүрэлдэхүүнийг хөгжүүлэхийг дэмжинэ.

Төгсөгчдийн 50 хувьд орчим хувь нь л мэргэжлээр ажиллаж байгаа нь төгсөгчдийн чанар, дахин суралцах сонирхол зэрэг олон хүчин зүйлээс шалтгаалж байна

12,855 7,684

2,423

4,029

5,110

7,054

8,745

11,240

2005/2006

2007/2008

2008/2009

Төгсөгчдийн тоо

10,148

17,836

18,705

2009/2010

2010/2011

23,120

2011/2012

Төгсөгчдөөс ажлын байртай болсон

Үйлдвэрлэлд технологи нэвтрүүлэх, сайжруулах чиглэлээр судалгааны байгууллага, эрдэмтэдийн хүчийг ашиглах, үйлдвэржих чиглэлээр өндөр мэргэшсэн ажиллах хүчний нэгдсэн бүртгэлийн мэдээллийн баазтай болох, нэгэнт бэлтгэгдсэн ажиллах хүчийг мэргэшсэн чиглэлээр нь эн тэргүүнд ажлын байраар хангах бодлогыг баримтлах нь ажиллах хүчний нөөцийг үр өгөөжтэй ашиглахад зайлшгүй шаардлагатай нөхцөл юм.

Үйлдвэржих чиглэлүүдээр дотоодод байхгүй, өндөр мэргэшсэн ажиллах хүчийг бусад ажиллагчдыг дагалдуулж ажиллуулах нөхцлөөнөхцлөөр гаднаас авахыг дэмжинэ. Олон улсын технологийн стандартын шинэчлэл, сүүлийн үед шинээр хэрэглээнд нэвтэрсэн технологид нарийн мэргэшлээр сургаж дадлагажуулах, энэ чиглэлээр ажиллах хүч солилцохыг дэмжинэ.

БОДЛОГО 4. УЛС ОРОН ДАЯАР ОРЧИН ҮЕИЙН МЭДЛЭГ, МЕНЕЖМЕНТ, ХАМТЫН АЖИЛЛАГААГ АЖЛЫН ГОЛ АРГА БАРИЛ БОЛГОН БҮТЭЭМЖИЙГ ӨСГӨНӨ

Төр, хувийн хэвшлийн бүх салбарын байгууллагын менежментийг орчин үеийн шинэлэг арга барил, уламжлалт Монгол менежментийн шилдэг туршлагатай хослуулан баяжуулж, Монгол менежерийн мэдлэг ур чадварыг дэлхийн жишигт хүргэнэ. Үр өгөөжтэй удирдлагын арга барил, бүтээлч хамтын ажиллагааг идэвхжүүлэн улс орон даяар бүтээмжийг нэмэгдүүлнэ.

Дэлхийн эдийн засгийн хямрал, гадаад зах зээлд гарч буй хүндрэл бэрхшээл, Монгол Улсын эдийн засгийн өнөөгийн нөхцөл байдал нь Монголын төр,

хувийн хэвшлийн байгууллага, аж ахуйн нэгжүүдээс удирдах арга барил, мэдлэг, ур чадвараа эрс сайжруулахыг шаардаж байна.

Төсвийн үр ашиггүй зарцуулалт, хүнд суртал, дэд бүтэц, макро эдийн засгийн орчин, санхүүгийн зах зээлийн боловсронгуй байдал, зах зээлийн хэмжээгээр доогуур үзүүлэлттэй байгаа нь өрсөлдөх чадварт сөргөөр нөлөөлж байна. Байгууллага Инноваци

Дэд бүтэц

Бизнесийн ур чадвар

Макро эдийн засгийн орчин

Зах зээлийн хэмжээ

Эрүүл мэнд, суурь боловсрол

Технологийн бэлэн байдал

Дээд боловсрол, сургалт

Санхүүгийн зах зээлийн бүтээмж

Барааны зах зээлийн бүтээмж

Хөдөлмөрийн зах зээлийн бүтээмж

Монгол

БНХАУ

1990 оноос хойшхи өрсөлдөөнд эдийн засгийн орчин нөхцөлд хуримтлуулсан менежментийн туршлага нь олон улсын зах зээлд хүчтэй өрсөлдөхөд хангалтгүй юм.

Финлянд

Болгар

ОХУ

Гэр бүлийн компаниудад олон улсад ихэвчлэн тулгардаг менежерийн хоёр дахь үеийг бэлтгэх, зүгшрүүлэх зүдэргээтэй үйл явц ойрын жилүүдийн бизнесийн байгууллагуудын нийтлэг дүр төрхийг тодорхойлж байна. Энэ нь мэргэшсэн менежменттэй болж, гэр

салбар, улс орны нийт бүтээмжид сөргөөр нөлөөлж, өрсөлдөх чадварыг бууруулж байна.

бүлийн компаниас хувьцаат компаний хэлбэр лүү шилжих нь цөөн, улмаар дотоодын болон олон улсын зах зээлээс хөрөнгө татах боломжоо тэр бүр ашиглаж чадахгүй байгаагаар илэрчээ.

Эдийн засгийн чадавхийг өсгөж, ард иргэдийн амьдралын түвшинийг дээшлүүлэхэд төр, хувийн хэвшлийн бүх салбарын байгууллагын удирдлага, менежерүүдийг хөгжүүлэх, тэдний идэвх санаачлага, хичээл зүтгэл, бүтээлч хамтын ажиллагааг урамшуулан дэмжсэнээр улс орон даяар бүтээмжийг нэмэгдүүлэх боломжтой болно.

Хувийн компаниудын цаашдын ирээдүй энэ үйл явцыг хэр зэрэг хурдан, амжилттай давж туулахаас шалтгаална. Төрийн байгууллагуудад ур чадварыг нэмэгдүүлэх, менежментийн шинэлэг арга барил нэвтрүүлэх үйл явц тун хангалтгүй, зардал хэмнэхийг хувьчлал, бүтцийн өөрчлөлт төдийхнөөр ойлгосон хэвээр байна. Монгол Улсад бизнес эрхлэхэд саад учруулж буй хамгийн гол сөрөг хүчин зүйлс нь хүнд суртал, санхүүжилт авах боломж хомс, авлига, мэргэшсэн ажиллах хүчний хомсдол юм. Эдгээр нь

Олон улсын түвшинд үнэлэгдэх чадварлаг удирдах ажилтныг бэлтгэхэд төр, хувийн хэвшил аль аль нь анхаарч, сургалтын сайн орчинг бүрдүүлэх, менежментийн мэргэшсэн сургуулиудын сургалтын хөтөлбөр, хичээлийн агуулгыг дэлхийн жишигт нийцүүлэх шаардлагатай байна.

Менежментийн сургалтын чанараар манай улс дэлхийн 144 орноос 2,9 гэсэн үзүүлэлтээр 132-р байрт оржээ. Швейцарь

6.2

Финлянд

5.6

Ирланд

5.3

Израйль

4.9

Латви

4.6

Литва

4.4

Япон

4.2

БНСУ

4.2

БНХАУ

3.9

ОХУ

3.7

Болгар Монгол

3.4 2.9

Менежментийн шинэ парадигм, шинэлэг аргуудаас тасралтгүй суралцаж, мэдлэгийн менежмент, кайзен, чанарын удирдлагын тогтолцоо гэх мэт дэлхийн өндөр хөгжсөн орнуудад амжилттай хэрэгжиж, үр дүнгээ өгсөн менежментийн шилдэг арга барилыг нэвтрүүлснээр байгууллагын үйл ажиллагааны төлөвлөлт, хэрэгжилт, гүйцэтгэлийн хяналт сайжирч хэрэглэгчдийг чанартай бүтээгдэхүүн, үйлчилгээгээр найдвартай хангах, байгууллагын нэр хүнд өсөх, улмаар бүтээмжийг нэмэгдүүлэх нөхцөл бүрдэнэ. Технологийн менежмент, орчин үеийн менежментийн мэдлэгийн хуримтлалыг бий болгох нь олон улсын технологийн түвшнээс хоцрохгүй байх, бүтээмж өсөх үндсэн гол түлхүүр юм. Хамтын засаглалыг сайжруулах замаар хувь эзэмшигчдийн ашиг орлогыг өсгөх, хөрөнгийн өгөөжийг нэмэгдүүлэх, эрсдлийг бууруулах, нийгмийн өмнө хүлээх хариуцлагыг дээшлүүлэхийг дэмжинэ. Төрийн байгууллагуудад ажлаа мэддэг, практик туршлагатай, менежментийн өндөр мэдлэг, ур чадвартай менежерүүдийг ажлын гүйцэтгэлийн үнэлгээнд тулгуурлан дэвшүүлж ажиллуулах зарчмаар

бэлтгэх, тасралтгүй сургаж хөгжүүлэх олон улсын жишигт хүрсэн механизмыг бий болгоно. Шинэ мэдлэг, мэдээллийг цаг алдалгүй олж авах, эзэмших, солилцох хурд удаан байгаа нь судлаач эрдэмтэдийн тоо цөөн, хэвлэл мэдээллийн салбарын хүргэж буй мэдээллийн агуулга ядмаг, менежерүүдийн хэлний мэдлэг, менежментээ сайжруулах эрэл хайгуул, тэдэнд мэдээлэл хүргэх зөвлөх үйлчилгээний салбар хөгжөөгүй байгаатай холбоотой. Орчин үеийн мэдлэг мэдээлэл хурдтайгаар олж авах, практикт нэвтрүүлэхийг дэмжихийн тулд оюуны өмчийн орлого, холбогдох үйл ажиллагааг татваргүй байлгах бодлого баримтална. Бүх салбарын байгууллагад орчин үеийн менежментийн ололт, шинэлэг арга барил хөгжүүлэх, улмаар уламжлалт Монгол менежментийн шилдэг туршлагатай хослуулан баяжуулж, Монгол менежерийн мэдлэг ур чадварыг дээшлүүлэхийг дэмжинэ. Цаашид ISO олон улсын чанарын гэрчилгээг авсан байгууллага (2014 оны байдлаар 73 )-ын тоог нэмэгдүүлэх, бусад орнуудынхаас багагүй хувь хэмжээнд хүргэх бодлого баримтална.

1200000 1000000

1013712

ISO 9001 чанарын гэрчилгээг авсан байгууллагын тоогоор олон улсын түвшинд дор үзүүлэлттэй байна

800000

0

73

6503

19657

29030

46540

55128

112650

125978

175092

200000

176237

400000

283531

600000

Компани, аж ахуйн нэгжүүд ажиллагсадаа сургаж, хөгжүүлэх, мэргэжлийн ур чадварыг дээшлүүлэх хэрэгцээ их байна. Швейцарь

5.7

Япон

5.4

Финлянд

5.3

Ирланд

4.8

Латви

4.4

БНХАУ

4.3

Литва

4.2

БНСУ

4.2

Израйль

4

Монгол

4

ОХУ Болгар

Хамтын ажиллагааны оновчтой хэлбэр болох төр, хувийн хэвшлийн түншлэлийг дэмжиж, нийтийн эрх ашигт чиглэсэн эрүүл мэнд, боловсрол, халамж болон дэд бүтэц, бүтээн

3.8 3.3

байгуулалтын төсөл, хөтөлбөрт хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалтыг түлхүү татан оролцуулснаар үр өгөөж, бүтээмж сайжирч, улсын төсвийн чадавхийг дээшлүүлнэ.

Ажил олгогч ба ажилтны хамтын ажиллагаа байгууллагын ажлын үр дүн, гүйцэтгэлд чухал нөлөөтэй. Швейцарь Япон Ирланд Финлянд Латви БНХАУ Израйль Литва Монгол ОХУ Болгар БНСУ

Гүйцэтгэл сайжирснаар бүтээгдэхүүний өртгийг бууруулах боломж бүрдэж, ашгийн түвшин өснө. Ажил

6.2 5.6 5.4 5 4.8 4.4 4.2 4.1 4.1 4.1 3.9 3.6

олгогч, ажилтны хамтын ажиллагааг зохицуулах эрх зүйн орчинг улам боловсронгуй болгоно.

Компани, аж ахуй эрхлэгчдийн ёс зүй, нийгмийн хариуцлагыг дээшлүүлэх шаардлагатай байна. Финлянд

6.4

Швейцарь

6.2

Япон

6

Ирланд

5.6

Израйль

4.4

Литва

4.3

БНХАУ

4.2

Латви ОХУ

4.1 3.9

Монгол

3.7

Болгар

3.7

БНСУ

3.7

БОДЛОГО 5. ТЕХНОЛОГИД СУРАЛЦАХ, ЧАДАВХИЙГ БҮРДҮҮЛНЭ.

ИННОВАЦИЙГ

ХӨГЖҮҮЛЭХ

Шинжлэх ухаан, технологийн ололт, амжилтыг ахиулах, хэрэглээнд нэвтрүүлэх чиглэлийн бүх үйл ажиллагааг дэмжих, үүнийг бүх нийтийн үйлс гэж үзэж улам хөгжүүлэх, өдөр тутмын амьдралын салшгүй нэг хэсэг болгох бодлого баримтална. Энэ чиглэлээрх хувийн хэвшлийн үүсгэл санаачилгыг онцгойлон дэмжинэ. Монгол Улсын хөгжлийг хурдасгахад төр, нийгэм, хувийн хэвшлийн бүх салбарын байгуулагуудад шинжлэх ухаан, технологийн чадавхийг хөгжүүлэх, оюуны нөөцийг бүрэн ашиглах, цаашид ирээдүйтэй технологийг сонгон нутагшуулах асуудал тулгамдаж байна. Төрөөс шинжлэх ухаан, технологийн ололт амжилтыг ахиулах, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх чиглэлээр бодлогын орчныг

боловсронгуй болгож, шинжлэх ухаан, технологийг хөгжүүлэх тэргүүлэх чиглэл, цөм технологийг тодорхойлсон боловч шинжлэх ухааны салбарын хүний нөөц, чадавхи, санхүүжилт хүрэлцээгүй, үндэсний инновацийн тогтолцоо хөгжөөгүйгээс бодлогын хэрэгжилт хангалтгүй хэвээр байна. Шинжлэх ухааны бүтээл, оюуны өмчийг эдийн засгийн эргэлтэд оруулахыг төрөөс дэмжих шаардлагатай.

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх судалгаа, шинжилгээний зардлын 5.00 4.50 Израйл

4.00

Япон

3.50 3.00

Орлого өндөртэй орнуудын дундаж

Өмнөд Солонгос

2.50 2.00 1.50 1.00 0.50 0.00

Дэлхийн дундаж ОХУ БНХАУ

Монгол

1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Хөгжлийн тулгамдсан асуудлыг тодорхойлж, шийдвэрлэхэд судалгааны байгууллага, судлаачид чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Судалгааны байгууллага, судлаач эрдэмтдийн тоо цөөн байгаа нь мэдлэгийн хүчтэй хуримтлал үүсгэх, инновацийн хурдыг өсгөх боломжийг хязгаарлаж байна. Нийгэм, эдийн засаг, байгаль орчны хүрээнд шаардлагатай судалгаа хийх боломжийг хязгаарлаж байна. Монгол Улсад 1 сая хүнд 408 судлаач, эрдэмтэн ноогдож байгаа нь өндөр хөгжилтэй орнуудаас 12 дахин бага байна.

Судалгааны чиглэлээр зарцуулж байгаа Монгол Чили Румын Грек Латив Мальт Турк Малайз Унгар Шинэ зеланд Люксембург Норвеги Ирланд БНХАУ Недерланд Австрали Эстони Австри Герман Дани Япон БНСУ

0.18 0.27 0.33 0.42 0.46 0.48 0.57 0.6 0.68 0.7 0.73 0.74 0.77 0.86 0.92 1.07 1.12 1.2 1.25 1.3 1.33 1.43 1.5 1.66 1.74 1.75 1.77 1.84 1.84 2.04 2.04 2.2 2.25 2.38 2.51 2.75 2.77 2.84 2.87 3.09 3.37 3.39 3.78 4.3

Судалгаа шинжилгээ, сургалт, үйлдвэр-лэлийн уялдаа холбоо нэн сул, суурь судалгаагаар судалгааны ажлын санхүүжилтийг хязгаарлаж бусад судалгаа шинжилгээний болон бусад инновацийн үйл ажиллагааг явцуу утгаар нь ойлгож ирснээс ихэнхи патент, зохиогчийн эрх хэрэглээнд нэвтрэх боломжоо алдаж байна. Судалгаа шинжилгээний салбарын санхүүжилтын ДНБ-д эзлэх хувь 1990ээд оны эхээр 1.0 хувь байсан бол тасралтгүй буурсаар 0.27 хувьд хүрсэн нь үндэсний эдийн засгийг тэтгэх амьд эрчмийн үүргээ гүйцэтгэх боломжийг олгохгүй байна.

Сая хүнд ногдох судалгаа шинжилгээний Зимбабе Венесуэл Монгол Уругвай Киргиз Румын БНХАУ Серби Болгар Хорват Польш Итали Мальт Латив Грек Унгар Литва Испани Словак ОХУ Чех Европын холбоо Евро бүс Недерланд Ирланд Эстони Белги Их Британи Герман Словени Австри Португали Швед Норвеги Люксембург Сингапур Дани Финланд

95 290 408 538 793 828 1020 1235 1552 1553 1753 1820 1854 1895 2168 2389 2650 2719 2804 3096 3111 3156 3284 3506 3513 3541 3983 4024 4139 4398 4565 4781 5181 5588 6194 6438 6730 7482

Цаашид ДНБ-нд эзлэх судалгаа, шинжилгээний зардлыг хөгжсөн орнуудын дундаж буюу 2.0 хувиас багагүй болгож өсгөх нь Монгол Улсын шинжлэх ухаан, судалгааны салбарын хөгжлийг олон улсын түвшинд хүргэх, технологи инновацийн чадавхийг нэмэгдүүлэх нэг нөхцөл болно. Тодорхой технологи эзэмших, хөгжүүлэх, хамтран эзэмших зорилго бүхий хувийн хэвшлээс хөрөнгө оруулахыг онцгойлон дэмжиж, технологио түгээх, хуваалцах үйл ажиллагааг бодлогоор урамшуулна. Судалгаа, шинжилгээний салбар дахь хувийн хэвшил, үйлдвэр, бизнесийн салбарын хөрөнгө оруулалтыг тасралтгүй нэмэгдүүлнэ.

Үйлдвэрлэж буй бүтээгдхүүний технологийн агууламжийг нэмэгдүүлэх, технологийн чадавхийг дээшлүүлэх, оюуны өмчийн үр өгөөжийг бүрэн ашиглах нь бүтээх салбарын бүх нийтээр баримтлах зарчим болно. Шинжлэх ухаан, технологийн шинэ бүтээл, оновчтой санал бүрийг дэмжих, урамшуулах механизм бүрдүүлэх, үйлдвэрлэл, их дээд сургууль болон шинжлэх ухааны байгууллагын хамтын ажиллагааг цаашид өргөжүүлж, инновацид оролцогч талууд ашгийн хувиас хүртэх, оюуны өмчийн хамгаалалт, баталгаажилтын эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгоно.

Монгол Улсад хүн тутамд ноогдох оюуны өмчөөс олж байгаа орлого Израйлаас 327 дахин, Японоос 621, АНУ-ынхаас 1009 дахин бага байна Монгол

0.4

БНХАУ

0.6

ОХУ

Оюуны өмчийн үнэлгээ бага, эдийн засаг дахь технологийн агууламж бага, оюуны өмчийг үйлдвэрлэлд ашиглахгүй байгаагаас шалтгаалж

5.2

Израйл

130.7

Япон

248.5

АНУ

403.6 0.0

50.0

100.0

150.0

200.0

250.0

300.0

350.0

400.0

450.0

ам.доллар, 2013

Мэдлэг оюун, дадлага туршлага, оюуны өмчийн үнэлэмжийг дээшлүүлж, ижил түвшний мэдлэг, ур чадварыг үнэлэх үнэлгээний зөрүүг аль болох бага байлгах бодлого баримтална. Монгол Улсын эдийн засгийн хөгжилд чухал ач холбогдол бүхий томоохон

төслүүдээс эхлээд төр, хувийн хэвшлийн хөрөнгө оруулалттай бүх салбарын бүтээн байгуулалтад төрөөс шинжлэх ухаан, технологийн нэгэнт бий болсон чадавхийг цаашид хөгжүүлэх, эрдэмтдийнхээ оюуны хүчийг бүрэн дүүрэн ашиглах, дэлхийн

түвшний технологийг сонгон нэвтрүүлэх чиглэлийг баримтална. Шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн асуудлаар төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үндэсний

инновацийн тогтолцоог төлөвшүүлж, чадавхи бүрдүүлэхийн тулд төр хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг түлхүү ашиглана.

Төр, хувийн хэвшлийн бүх байгуулагуудад технологи, инновцийн чадавхийг хөгжүүлэх шаардага тулгарч байна. Дэлхийн өрсөлдөх чадварын индексээр Монгол Улс дэлхийн дунджаас доогуур үзүүлэлттэй байна. Орчин үеийн технологи нэвтрүүлэх боломж Эрдэмтэд, инженерүүдийн хүрэлцээ

Фирмийн түвшинд технологи нэвчилт

Судалгаа шинжилгээн дэх аж ахуйн нэгжийн хөрөнгө оруулалт

Гадаадын шууд хөрөнгө оруулалт ба технологи дамжуулалт

Эрдэм шинжилгээний байгууллагуудын чанар ОХУ

БНХАУ

Финлянд

Гадаадын улс орнуудад ажиллаж, амьдарч буй өндөр мэргэшилтэй, дадлага туршлагатай, технологийн мэдлэгтэй иргэдийн эх орондоо эргэн

Инновацийн чадавхи Болгар

Монгол

БНСУ

Израйль

ирж, тухайн чиглэлээрээ үйлдвэрлэл эрхлэх, технологи нэвтрүүлэх үйл ажиллагааг тусгайлсан бодлогоор дэмжинэ.

БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 2. ТӨРИЙН ИНСТИТУЦИЙН ЧАДАВХИ, БОДЛОГО, ЗОХИЦУУЛАЛТЫН ЧАНАРЫГ ДЭЭШЛҮҮЛНЭ Монгол Улсын тусгаар тогтнол, бүрэн эрхэт байдал, ард түмний язгуур эрх ашгийг ямагт дээдэлдэг, төрт ёсыг чандлан сахидаг, хариуцлагатай, тогтвортой, ажиллах чадвартай, хүчтэй төр нь улс үндэстний сайн сайхан, оршихуйн баталгаа юм. Цөөн хүн амтай, жижиг зах зээл, өргөн уудам нутагтай, эдийн засгийн хүч багатай, нөөцийг хүч тарамдалгүйгээр зөв хуваарилж ашиглах шаардлагатай Монгол Улсын хувьд хөгжлийн гол манлайлагч хүч нь ухаалаг төр байна. Хариуцлагатай, бодлогоо судалгаатайгаар боловсруулж, бодитойгоор хэрэгжүүлдэг, уян хатан, чадавхитай, өндөр бүтээмжтэй төрийн институци, шударга, хариуцлагатай, өндөр мэдлэг ур чадвартай, санаачилгатай төрийн албан хаагчид нь хөгжилд хүрэх, нийгмийн сайн сайханд хөтлөх гол хөдөлгөгч хүч байх болно.

БОДЛОГО 1.

ХӨГЖЛИЙН НЭГДМЭЛ ТӨЛӨВЛӨЛТ, ХӨТӨЛБӨРТ УДИРДЛАГАД ШИЛЖИН, БОДЛОГО, ЗОХИЦУУЛАЛТЫН ЧАДАВХИЙГ БЭХЖҮҮЛНЭ.

Хөгжлийн нэгдмэл төлөвлөлт, хөтөлбөрт удирдлагад шилжих нь улс орны эдийн засгийн хүчийг нэгтгэж чиглүүлэх, хувийн хэвшлийн орчны тодорхойгүй байдлыг багасгах замаар хөрөнгө оруулалтын үр өгөөжийг өсгөх, төр, иргэд, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг нэмэгдүүлж, нийгмийн хөгжлийг дэмжих, нөөцөө дээд зэргээр үр өгөөжтэй, хэмнэлттэй ашиглах замаар улс орны хөгжлийг түргэтгэх гол түлхүүр юм. 1990 оноос хойшхи удаа дараагийн хөгжлийн төлөвлөлтүүд нь төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгийн оронд чөлөөт зах зээлтэй, нээлттэй гадаад харилцаатай үеийн төлөвлөлтөд шилжих туршлага хуримтлах суурь болж байна. Эдийн засаг, чөлөөт өрсөлдөөнтэй, нээлттэй байх, ардчилал, хүний эрхийг хамгаалах эрх зүйн орчин нэгэнт төлөвшиж, бусад зарим орнуудтай эн зэрэгцжээ. Хүн ам цөөнтэй, өргөн уудам газар нутагтай, тээвэр, дэд бүтцийн зардал өндөртэй жижиг орны хувьд эдийн засгийн бүтцийг шинэчлэх нь хүнд хэцүү сорилт байсаар ирлээ. Дотоодын зах зээлийн багтаамж бага, олон улс, бүс нутгийн зах зээлийн тухай мэдээлэл дутмаг, аж ахуйн нэгжүүдийн тоо цөөн, өрсөлдөөн багатай нь үүн дээр нэрмэж, эдийн засгийн “үл үзэгдэх гар” үйлчлэх зарчмаар аяндаа хөгжих явцыг удаашруулж байна. Нөгөө талаас нь авч үзвэл дотоодын үйлдвэрлэлээ хөгжүүлж, олон улсад эксортлох бүтээгдэхүүний нэр төрөл, үнэ цэнийг нэмэгдүүлэх, үүний тулд

дотоод нөөц боломжоо бүрэн дайчлах, олон улсын зах зээл дэх өрсөлдөөнд байр сууриа ахиулах шаардлага нь хөгжлийн илүү үр өгөөжэй төлөвлөлт, хүчээ нэгтгэсэн, тодорхой зорилго бүхий хамтын ажиллагааг шаардаж байна. Хөгжлийн хөтөлбөрт удирдлагыг Европын холбоо, Европын холбооны бүх улсууд, Франц, Япон зэрэг хөгжилтэй орнууд, Латви, Литва, Туркээс гадна олон улсууд хэрэгжүүлдэг. Улс орныг хөгжилд хүргэх алхмуудыг дэс дараатайгаар, үр нөлөөтэй шийдсэн туршлага олон бий бөгөөд энэ нь өрсөлдөөнт эдийн засгийн зарчмаас ухарна гэсэн үг биш харин эдийн засаг дахь төрийн оролцоо, үүрэг ролийг илүү оновчтой болгож, нэгдмэл бодлогыг төр, ард иргэд, хувийн хэвшил хамтран хэрэгжүүлэх, хөгжих боломж бүрийг алдалгүй ашиглаж, шийдлийн олон хувилбараас хамгийн сайныг нь хамтран хэрэгжүүлэх утгыг илэрхийлж байна.

Төрийн байгууллагын бодлого, үйл ажиллагааны үр нөлөө дээшлэх нь үндэсний нийт орлогын өсөлтөд хүчтэй нөлөөлдөг (2013) Төрийн бодлого, үйл ажиллагааны үр нөлөө (хувиар)

120

Сингапур Швед Финлянд Ирланд БНСУ Израйль Япон Литва

100 80

40

Монгол

ОХУ

олон улстай харьцуулахад 100 онооноос 34.93 буюу сул үнэлгээтэй байна

20 0

Норвеги

Латви

БНХАУ

60

Швейцари

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

Нэг хүнд ноогдох ҮНО (ам.доллар)

Монгол Улсын Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан Үндэсний хөгжлийн цогц бодлогын 2015 он хүртэлх эхний шатны хэрэгжилт 31.5 хувь нь л хэрэгжих боломжтой байгаа

нь хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн чадавхи сул, дунд хугацааны хөгжлийн хөтөлбөрт жолоодлогогүй явж ирснээс шалтгаалжээ.

Хөгжлийн нэгдмэл төлөвлөлт, хөтөлбөрт удирдлагад шилжих алхмууд Хөгжлийн бодлого төлөвлөлтийн эрх зүйн нэгдмэл орчныг бий болгож, урт, дунд, богино хугацааны төлөвлөгөөг уялдаатайгаар боловсруулж хэрэгжүүлэх нөхцлийг бүрдүүлнэ. Улс үндэстэний нэгдмэл бодлогын түвшинд эдийн засаг, нийгмийг хөгжүүлэх хөтөлбөрт удирдлагыг хэрэгжүүлж, 10, 5 жилээр төлөвлөж үр дүнг үнэлнэ. Төсвийн төлөвлөлтийг сайжруулж, бодлогын үр нөлөө, гүйцэтгэлээр үр дүнг үнэлэн улс орны стратегийн шинжтэй бодлогыг хөтөлбөрт суурилсан төсвийн төлөвлөлтөөр хэрэгжүүлнэ. Төрийн бодлогын судалгаа шинжилгээний чадавхийг бэхжүүлж, судалгаатайгаар төлөвлөх, бодлогын үр нөлөөг үнэлэхийг хуульчилна. Хөгжлийн бодлогын үр нөлөө, хэрэгжилт, үүний төлөө санаачилгатай ажилласан байдлаар хариуцлага тооцох тогтолцоог хөгжүүлнэ. Институцийн бүтэц, чиг үүргийг хөгжлийн бодлогод нийцүүлэн төлөвлөж, гүйцэтгэл, бодлогын үр нөлөөгөөр ажлын үр дүнг үнэлнэ. Төрийн байгууллагуудын гүйцэтгэлийг үнэлж, мониторинг хийх, сайжруулах мэргэжлийн өндөр түвшний байнгын тогтолцоог бий болгож хөгжүүлнэ.

Урт, дунд, богино хугацааны бодлогыг нэгдмэл байдлаар төлөвлөж хэрэгжүүлсэнээр нийгэм, эдийн засгийн хүчийг нэгтгэж, улс орны түвшний амин чухал асуудлыг дэс дараатайгаар, стратегич байдлаар нэг мөр шийдэх боломжтой болно. Бодлогын залгамж чанар сайжирч, улс төр, гадны бусад хүчин зүйлээс шалтгаалсан савалгаа багасч, улс орны эрх ашиг, хөгжлийн төлөвлөлтөд нийцсэн бүтэц, институцээр ажиллах боломж нээгдэнэ.

Төсвийн үр ашиг дээшилж, төрийн байгууллагуудын бүтээмж, үр ашиг, ажлын гүйцэтгэл сайжран богино хугацааны зорилт, дунд, урт хугацааны бодлогын үр нөлөөний аль алинаар нь баримжаалж ажилладаг болно. Бодлого, зохицуулалтын чанар сайжрах нь илүү богино хугацаанд үр дүнд хүрэх, ард иргэдийн төрд итгэх итгэл сэргэх үндэс болох бөгөөд эдийн засаг, нийгэм хөгжих суурь нөхцөл болно.

Улс орон, салбарын түвшинд баримтлах төрийн бодлогыг судалгаа шинжилгээнд суурилан боловсруулах чадавхи

Нэгэнт боловсруулж, албажуулсан төрийн бодлогыг үр нөлөө, үр өгөөжтэйгээр хэрэгжүүлэх, хэрэгжилтийг үнэлж хянах, сайжруулах чадавхи

Төрийн байгууллагуудын менежментийг сайжруулах, дотоод дахь бодлогыг боловсруулах чадавхи

Төрийн байгууллагууын дотоод дахь бодлого, стратегийг хэрэгжүүлэх чадавхи, хянах, үнэлэх чадавхи, менежмент

БОДЛОГО 2. ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГОД НИЙЦСЭН СТРАТЕГИЧ БҮТЭЦ, ХАРИУЦЛАГЫН ХҮЧТЭЙ ТОГТОЛЦООГ БҮРДҮҮЛЖ БАЙНГА САЙЖРУУЛНА.

Монгол Улсын хөгжлийг урт хугацаанд төлөвлөх, хэрэгжүүлэхэд улс орны нийтлэг язгуур эрх ашиг, цаашдын ирээдүй, ард иргэдийн сайн сайхны төлөө хамгийн зөв бодлого, шийдвэрийг боловсруулж, тууштай хэрэгжүүлэх чадвартай, тогтвортой, сайтар хөгжсөн төрийн институци чухал ач холбогдолтой. Хөгжлийг төлөвлөх, хэрэгжилтийг хянах үр нөлөөтэй институцийг бий болгоно. Үндэсний урт хугацааны хөгжлийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд гүйцэтгэх үүрэг, хариуцлагыг төрийн байгууллага нэг бүрээр тодорхойлж, түүнд шаардлагатай бүтэц, чиг үүргээр ажиллах, үр дүнг бодлогын үр нөлөө, гүйцэтгэлээр үнэлэх нь хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх үндсэн суурь болно. Төрийн тогтолцооны бүтэц тогтвортой, ажиллах хүч нь өндөр ур чадвартай, мэргэшсэн байх нь төрийн бодлого төдийгүй улс орны амьдрал тогтвортой байх зайлшгүй нөхцөл юм. Тусгаар тогтнол, аюулгүй байдлаа сахин хамгаалж, улс орноо хөгжүүлэх, ард иргэдийнхээ амьдралыг сайжруулах нь төрийн үндсэн үүрэг бөгөөд төрийн институцийн тогтвортой байдал, чадавхи, хөгжлөөс энэ үүргээ хэр зэрэг биелүүлэх нь хамаардаг. Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн суурийг бий болгож бүрдүүлэх, орлогын бодитой өсөлтийг бий болгож, амьжиргааг дээшлүүлэх, тэнцвэртэй хөгжихөд урьдач, стратегич шийдэл, улс төрийн сонгуулиас хамааралгүйгээр урт хугацааны ирээдүйгээр баримжаалсан бодлогыг тууштай хэрэгжүүлэх тогтвортой институци шаардлагатай. Төрийн институцийн тогтвортой байдал нь нэгдүгээрт төрийн бүтэц, чиг үүрэг тогтвортой байх, хоёрдугаарт бодлого, түүнийг хэрэгжүүлэх арга

тууштай тогтвортой, үр нөлөөг нь үнэлж цэгнэдэг байх, гуравдугаарт төрийн институцийн чадавхи тогтвортой байхаар илэрнэ. Цаашид бүтэц, бодлогыг аль болох тогтвортой байлгах, хүний нөөцийг чадавхижуулах нь урт хугацааны, дунд хугацааны хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэхийн үндэс юм. Засгийн газруудын хэрэгжүүлж байгаа үндэсний түвшний хөгжлийн бодлого өөр хоорондоо уялдаатай байх нь арт иргэдийн амьдрал дахь тодорхойгүй байдлыг багасгах, хөрөнгө оруулалтын орчин тогтвортой байх нэг гол нөхцөл болно. Одоогийн орчин нөхцөл, хөгжлийн тэнцвэртэй биш байдал, эдийн засгийн бүтцийг шинэчлэх шаардлага зэрэг Монгол орны өмнө тулгамдаж буй асуудлууд, нөхцөл байдал нь суурь шинжтэй, урт

хэрэгжүүлэхэд зориулан стратегич байдлаар тодорхойлохыг шаардана. Төрийн байгууллагуудын гүйцэтгэл зарим тохиолдолд хувийн хэвшлийнхээс илүү байж болохыг бид олон улс орны жишээнээс харж болно.

хугацааны тууштай шийдэл шаардаж байна. Энэ нь Засгийн газрын бүтэц, яамдын тоо, агентлагуудын хэрэгцээ, чиг үүргийг хөгжлийн бодлогыг

1990 оноос хойш Засгийн газрын бүтэц 7 удаа өөрчлөгдсөн (яамдын тоо, хариуцах ажил үүрэг, агентлагуудын тоо) 59 48

43

37

30

28 16 9

1992-1996

1996-2000

16

11

13

11

2000-2004

2004-2008

2008-2012

Яамд

15

2012-2014

2015 оноос

Агентлаг

199 1 199 2 199 3 199 4 199 5 199 6 199 7 199 8 199 9 200 0 200 1 200 2 200 3 200 4 200 5 200 6 200 7 200 8 200 9 201 0 201 1 201 2 201 3 201 4 201 5 1992 УИХ сонгууль

1990 - 1992 Ерөнхий сайд Д.Бямбасүрэн

1996 УИХ сонгууль

1992 - 1996 Ерөнхий сайд П.Жасрай


1996 - 2000 Ерөнхий сайд М.Энхсайхан, Ерөнхий сайд Ц.Элбэгдорж, Ерөнхий сайд Ж.Наранцацралт, Ерөнхий сайд Р.Амаржаргал



2000 - 2004

2004 - 2008

Ерөнхий сайд Н.Энхбаяр

Ерөнхий сайд Ц.Элбэгдорж, Ерөнхий сайд М.Энхболд, Ерөнхий сайд С.Баяр


2008 - 2012 Ерөнхий сайд С.Баяр, Ерөнхий сайд С.Батболд

2014 - 2015 Ерөнхий сайд Ч.Сайханбилэг 2012 - 2014

Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг

Улс орныг хөгжүүлэх төрийн бодлого, шийдвэрийн үндэслэлийг боловсруулах үүрэг бүхий судалгааны институцийг олон улсын жишгээр,

бусад улс орныхоос дутуугүйгээр хөгжүүлж ашиглах нь төрийн бодлого чанартай, тууштай байх, эрсдлийг бууруулах нэг гол хүчин зүйл юм.

Төрийн байгууллагын бодлого, үйл ажиллагааны үр нөлөөгөөр Монгол Улс доогуур үзүүлэлттэй байна (- 2.5 үйл ажиллагаа сул, 2.5 үйл ажиллагаа хүчтэй, 2013 он) Сингапур, 2.26 Финлянд, 2.25 Швед, 2.01 Швейцарь, 1.89 Норвеги, 1.86 Япон, 1.52 Израйль, 1.37 Ирланд, 1.34 БНСУ, 1.22 Литва, 0.76 Латви, 0.72 БНХАУ, 0.1

ОХУ, -0.45 Монгол Улс, -0.57 -1

-0.5

0

0.5

Эдийн засгийн хүчийг нэгтгэх, урт хугацаанд тууштай үр дүнд хүрэх нь өнөөгийнх шиг Засгийн газар, яам, агентлагууд, нийслэл, дүүрэг, аймаг, сумдын өөр хоорондоо уялдаагүй 400 гаруй хөгжлийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх бус, харин сайтар уялдаатай, улсын нэгдсэн бодлогод нийцүүлсэн төлөвлөгөөг засаг захиргааны нэгж бүхэн хэрэгжүүлж, хяналт, үнэлгээ, мониторингийн механизмыг хөгжүүлэх нь цаашдын зорилт байх болно. Албан тушаалтантай хариуцлага тооцох механизмыг чангатгах нь энэ бодлого хэрэгжихэд зайлшгүй шаардлагатай нөхцөл юм. Засгийн газар солигдох болгонд бүтэц нь өөрчлөгдөж, тогтвортой байдлаа

1

1.5

2

2.5

хадгалж чадахгүй байгаа нь төрийн албан хаагчдыг байнга сольж өөрчлөх, улмаар нэгэнт бүрдсэн мэдлэг, туршлага, чадавхийг үрэн таран хийж, улмаар төрийн бодлогын залгамж чанар алдагдаж, бодлогын үр нөлөө, чанарт сөргөөр нөлөөлж байна. Засгийн газар өөрчлөгдөх бүрт төрийн байгууллагуудыг судалгаагүйгээр бүтцийн өөрчлөлт нэрээр нэгтгэх, салгах, шинээр байгуулах болон татан буулгах нь улс орны хөгжилд сөргөөр нөлөөлж, төсвийн үр ашиггүй зарцуулалтыг өсгөн, иргэдийн төрд итгэх итгэл, үнэлэмжийг бууруулдаг сөрөг талтайг цаашид анхаарах шаардлагатай байна.

Иргэд авлигалгүй, шударга засаглалд ач холбогдол өгч байна (хувиар, 2013) Авилгал, хээл хахуулийг багасгах

59.84

Шүүх засаглалыг шинэчилж, шударга ёсыг тогтоох

41.01

Байгалиа хамгаалж, уул уурхайн ашиглалтыг багасгах

29.41

Улс төрийн нам бүлэглэлийн талцал, ашиг сонирхолыг хязгаарлах Мэргэжилтэй ажиллах хүч бэлтгэж, боловсролыг чанаржуулах

28.32 25.3

Гадны биш, орон нутгийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих

24.14

Хот суурингийн төлөвлөлт, дэд бүтцийг сайжруулах

23.33

Хувийн хэвшилд ирэх дарамт, шахалтыг багасгах Бизнесийн зорилгоор жижиг зээл авах эрхийг иргэдэд олгох Төрийн албан хаагчаар мэдлэг, чадвартай хүмүүсийг ажиллуулах Үрэлгэн хэрэглээ, хүч тарамдсан хөрөнгийн хуваарилалтыг зогсоох

Төрийн захиргааны төв байгууллага (Засгийн газар, яам) хооронд болон нутгийн захиргааны байгууллагын чиг үүрэг, эрх хэмжээний заагийг нарийн тодорхойлж, үйл ажиллагааны уялдаа холбоог тодорхой болгох нь төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагаа давхардах, эсхүл орхигдуулах, эрх мэдлээ хэтрүүлэх, хууль зөрчихөөс сэргийлнэ.

19.87 15.92 14.16 12.56

Нутгийн өөрөө удирдах ёсны тогтолцоог улс төрөөс ангид байдлаар хөгжүүлэх нь орон нутаг хөгжих суурь болох тул цаашид нэн чухал ач холбогдолтой, төрийн бодлогын амин чухал асуудал юм. Цаашид институци чадавхижихийн хэрээр эрх мэдлийн төвлөрлийг сааруулах, хариуцлагын тогтолцоог чангатгах нь байнга үргэлжлэх үйл явц байна

БОДЛОГО 3. МОНГОЛ УЛСЫН ТӨРД ДЭЛХИЙН МЭДЛЭГ, ЧАДАВХИЙГ БҮРДҮҮЛНЭ.

ЖИШИГТ

ХҮРСЭН

Монгол Улсын төрийн албан хаагчид дэлхийн жишгээс, хөрш орнуудынхаас дутахааргүй мэдлэг чадвар, зүтгэлтэй байх нь төрийн бодлого чанартай, бодитой, төрийн үйлчилгээ чанартай, ард иргэдэд хүртээмжтэй байх, улс үндэсний язгуур эрх ашгийг сахин хамгаалах дархлаа батжих, олон улсын тавцанд эдийн засгийн өрсөлдөх чадварыг сайжруулахад зайлшгүй шаардлагатай суурь нөхцөл юм.

Төрийн албан хаагчийн хариуцлага ихсэх тусам илүү өндөр шалгуур, илүү их мэдлэг, зүтгэл шаардаж, түвшин ахих тухай бүрт шат дараатайгаар боловсруулах тогтолцоог хөгжүүлэх нь төрд чадавхи бүрдүүлэх үндсэн гол арга зам болно. Бодлогын түвшинд ажиллах удирдах түвшний, нарийн мэргэжлийн албан хаагчдыг өндөр шалгуураар сонгож томилох, чадваржуулахаас төрийн үйл ажиллагааны тогтвортой байдал, мэдлэгийн менежмент эхэлнэ. Төрийн байгууллагууд дахь зөв үнэлэмж, уур амьсгал, соёлыг бүрдүүлж авьяас чадвартай иргэдийг төрд ажиллуулахад удирдах албан хаагчдын манлайлах үүрэг роль ихээхэн чухал нөлөөтэй. Төрийн албан хаагчдын гүйцэтгэлийг үнэлэх, сонгож дэвшүүлэх тогтолцоог олон улсын хамгийн орчин үеийн жишигт хүргэж шат дараатайгаар

гүйцэтгэлийг харгалзаж түвшин ахиулах тогтолцоонд шилжинэ. Төрийн байгууллагуудад техник технологийн дэвшил, орчин үеийн менежмент, шинжлэх ухааны ололтыг нэвтрүүлэх ажлыг эрчимтэй, байнга хэрэгжүүлэх нь бодлого, үйл ажиллагааны чанарыг сайжруулах гол механизм байна. Төрийн албаны хүний нөөцийн бодлого тодорхой, нэгдсэн төлөвлөлттэй, нэгдмэл стандарттай байхын зэрэгцээ шударга өрсөлдөөнийг дэмжиж авьяас чадвартай иргэдэд шударгаар өрсөлдөж төрд ажиллах боломжийг нээлттэй байлгана. Нийт хүн амд зайлшгүй шаардлагатай боловсрол, эрүүл мэнд болон бусад үйлчилгээний ажиллагчдын тооны өсөлтийг хүн амын өсөлттэй пропорциональ түвшинд, улс төр, захиргааны албан хаагчдын тоог өсгөхгүй байх бодлого баримтална.

Төрийн үйлчилгээний албан хаагчдын тоо жилд дунджаар 4 хувиар нэмэгддэг бол төрийн захиргааны албан хаагчдын тоо 8 дахин нэмэгдэж байна (2006-2013 он) Улс төрийн албан хаагч

24.80%

Төрийн захиргааны албан хаагч Төрийн тусгай албан хаагч Төрийн үйлчилгээний албан хаагч Linear (Төрийн үйлчилгээний албан хаагч)

6.40% 6.00% 6.40% 5.00%

10.80% 10.00%

11.40% 5.70% 5.50%

4.00% 0.80% 1.00%

6.00% -0.10%

6.90% 6.00% 1.50% -1.60%

-4.70%

2.80%

6.60% 2.20% -0.10% -3.70%

0.90%

-6.30%

чанарыг дээшлүүлэхэд холбогдолтой.

чухал

ач

Ажлын гүйцэтгэл, үр дүнгээс үл хамааран тэгшитгэх системийг өөрчилж, хариуцлагын тогтолцоог хүчтэй болгон, мэдлэг, ур чадвар, гүйцтгэлээр үнэлэх уян хатан тогтолцоог бүрдүүлнэ.

68836

45090

32454

17988

4412 2316 2984

Мэдлэг, ур чадвар өндөртэй төрийн албан хаагчдын орон нутагт ажиллахыг нь дэмжих механизмыг илүү үр өгөөжтэй болгоно.

39.5%

26.0%

18.6%

10.3%

2.5% 1.3% 1.8%

Цаашид төрийн үйлчилгээг бүх нийтэд хүртээмжтэй, ялгаварлахгүй, чанартай хүргэхэд төрийн албан хаагчдын ёс суртахуун, хандлага, мэргэшсэн байдал, мэдлэг, ур чадвар чухал ач холбогдолтойгоос гадна төрийн байгуулллагын үйлчилгээг хүргэх хурд, орчин, үйлчилгээний соёл, хэрэгтэй мэдээллээр хангахад үйл ажиллагааг чиглүүлнэ. Төрийн албаны хүний нөөцийг байнга сургаж, хөгжүүлэх нь тэдний мэдлэг ур чадвар, гүйцэтгэлийг сайжруулж, төрийн үйлчилгээний

6.70% 6.00%

12.80% 11.20%

ТӨРИЙН АЛБАН ХААГЧДЫН ТОО

ТӨРИЙН АЛБАН ХААГЧДЫН ЭЗЛЭХ ХУВЬ Боловсрол Төрийн тусгай алба Шинжлэх ухаан

Эрүүл мэнд Төрийн захиргааны албан хаагч Бусад

БОДЛОГО 4. ТӨРИЙН ИНСТИТУЦИЙН МЕНЕЖМЕНТ, ЧАДАВХИЙГ ОРЧИН ҮЕИЙН МЭДЛЭГ, ТЕХНОЛОГИ, ИННОВАЦИАР ТАСРАЛТГҮЙ БЭХЖҮҮЛЭН ХӨГЖЛИЙН НЭГ ГОЛ ЗҮТГҮҮР БОЛГОНО.

Монгол төрийн чадавхи өндөр хөгжилтэй бусад орны жишигт байх нь эдийн засгаа зөв жолоодож, өрсөлдөх чадварыг нь дээшлүүлэх, нийгмийн хөгжлийг эрчимжүүлэх зайлшгүй суурь нөхцөл мөн. Байнга шинэчлэгдэн хөгжиж, орчин үеийн мэдлэг, удирдлагын арга барил, шинэ технологи, инновациар төрийн институцийг тасралтгүй бэхжүүлэх нь Монгол Улсын хөгжилд онцгой үүрэг гүйцэтгэнэ.

Нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, ард иргэдийн амьжиргаанд төрийн институциудын үйл ажиллагааны үр нөлөө тодорхойлох үүргийг гүйцэтгэдэг. Төрийн бүтэц үндэсний урт хугацааны хөгжлийн бодлогод нийцэж, тогтвортой байхын зэрэгцээ дотоод чадавхиа байнга сайжруулж хөгждөг байх, цомхон байхын зэрэгцээ төрийн үндсэн чиг үүргийг биелүүлж, ард иргэдэд төрийн үйлчилгээг үр өгөөжтэй хүргэх чадвартай байх нь орчин үеийн нийтлэг шаардлага юм. Эдгээр шаардлагыг бүрэн биелүүлэх нь жижиг эдийн засаг, цөөн хүн ам, том газар нутагтай манай орны хувьд амаргүй боловч орчин үеийн менежмент, мэдлэг, технологи, инновацийн тусламжтайгаар л хэрэгжих боломжтой. Сүүлийн жилүүдэд томоохон бизнесулс төрийн бүлэглэлүүдийн ашиг сонирхолд нийцүүлсэн “төр оролцох хэрэггүй” гэсэн ухуулга ихсэж, нийт ард иргэдэд хүргэх боловсрол, эрүүл мэнд, хэв журмыг сахин хамгаалах зэрэг төрийн болон нийтийн үйлчилгээний

зайлшгүй хэрэгцээ шаардлагыг умартан, ард нийтийн сайн сайхнаас илүү эдийн засгийн бүлэглэлийн эрх ашиг, зоосны нүхээр бүгдийг харах сэтгэлгээ давамгайллаа. Ямар ч нөхцөлд Монгол Улсын өнөө болон ирээдүйн, цаашдын хөгжлийн эрх ашгийг хариуцагч нь төрийн институци байна. Нэгдмэл, бүрэн эрхт байдлаа хадгалж цаг үеийн элдэв донсолгоо, бүлэглэл, хувь хүний эрх ашигт автахгүйгээр улс үндэсний эрх ашиг тэргүүн эрэмбэд байх нь төрийн тогтолцооны үндсэн шалгуур болно. Нэг талаас хөгжлийн бодлогыг тууштай, даацтайгаар хэрэгжүүлэн бодлогын залгамж чанарыг хадгалж, нөгөө талаас эдийн засаг, нийгмээ хөгжлийн замд зөв залах чадавхийг бэхжүүлэхийн тулд олон улсын орчин үеийн туршлага, шинжлэх ухааны ололтыг нэвтрүүлж, үйл ажиллагаагаа тасралтгүй сайжруулах стратегийн аль алиныг нь зэрэг хэрэгжүүлнэ. Судалгаа, шинжилгээний бодитой үр дүнд суурилж орчин нөхцөлд нийцсэн, эрсдэл багатай, үр нөлөөтэй бодлого

боловсруулах чадавхийг бий болгох нь төрийн тогтолцоог сайжруулах тэргүүн эрэмбийн зорилт байна. Бодлогыг хэрэгжүүлэх чадавхийг төрийн тогтолцооны салаа мөчир, үе шат болгонд бэхжүүлэх, бодлогын үр нөлөөгөөр төсвийн зарцуулалт, институцийн гүйцэтгэлийг үнэлж цэгнэх нь удаах эрэмбийн зорилт байна.

Төрийн институцийн үр нөлөө нь нэгдмэл зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны уялдаа, хамтын ажиллагаа, удирдлагын чадавхиас шууд хамаарна. Төрийн байгууллагуудын тоо, бүтцийг өөрчлөх биш үйл ажиллагааны чанар, процесс, чадавхийг сайжруулах нь илүү үр нөлөөтэй нь сүүлийн 25 жилийн туршлагаар нотлогдож байна.

Төрийн байгууллагуудын олонхи нь орон нутагт ажиллаж байна Төрийн байгууллагын Тоо

Хувиар

Төрийн захиргааны төв болон түүний харьяа байгууллагууд

199

5.2

Улаанбаатар хот

35

0.9

Нийслэлийн дүүргүүд

490

12.7

Аймгийн төв

710

18.4

Сум

2418

62.8

Нийт

3852

100%

Монгол Улсын нэгдсэн төсөв, орон нутгийн төсвийн харилцаа, үр дүнгийн шалгуурыг тодорхой болгож, нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллагуудын чиг үүрэг, хариуцлагыг зааглах нь төвлөрөлийг сааруулахад зайлшгүй шаардлагатай эхний алхам юм. Орон нутгийн иргэдэд төрийн үйлчилгээг хүртээмжтэйгээр хүргэх, сайн сайхан аж төрөх боломжийг бүрдүүлэхийн тулд өнөөгийн засаг захиргааны нэгжийг томсгож, улсын ул бүтцийг бэхжүүлэх нь уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох, иргэдэд тулгарч буй аливаа асуудал

бэрхшээлийг илүү бодитой, үр нөлөөтэйгээр шийдэх, төрийн үйлчилгээг чанартайгаар хүргэх үндэс болно. Өөр хоорондоо уялдаагүй, нөөц боломжоо гүйцэд тооцоогүй 400 гаруй хөгжлийн хөтөлбөрийг улс даяар хэрэгжүүлэх оролдлого нь үр дүн муутай, хүч тарамдсан, үрэлгэн дүр төрхийг илэрхийлж байна. Орон нутгийн нөөц бололцоо, төрийн үйлчилгээний хэрэгцээ шаардлага, усны хангамж, хүрээлэн буй орчны өөрчлөлтийг судалсан бодитой шинжэлгээ, судалгааны үр дүнд

Нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллага, төрийн захиргааны байгууллагын чиг үүргийг зааглаж, улс төрөөс ангид байлгах нь цаашид орон нутгийг хөгжүүлэхэд зайлшгүй шаардлагатай.

тулгуурлан иргэд, нутгийн өөрөө удирдах ёсны байгууллага, төр харилцан зөвшилцөж, бүсчилсэн хөгжил, орон нутгийн хөгжлийн цаашдын ирээдүйг харгалзан үе шаттайгаар засаг захиргааны нэгжийг томсгоно.

Монгол Улс төсвийн зарцуулалт үр ашиг муутай байна Швейцарь

4.8

Финлянд

4.8

Япон

4.1

БНХАУ

4.1

Ирланд

3.8

БНСУ

3.2

Израйль

3

Латви

3

Литва

2.8

ОХУ

2.8

Болгар Монгол

2.6 2.3

БОДЛОГО 5. ТӨРИЙН ИНСТИТУЦИЙН ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНД ХАРИУЦЛАГАТАЙ, ИЛ ТОД БАЙДАЛ, ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ЯЛГАВАРГҮЙ ТЭГШ ХҮРТЭЭМЖИЙГ БИЙ БОЛГОНО.

Мэдээллийн ил тод байдал, хүртээмж нь төр хариуцлагатай байх, бодлого, шийдвэрийнхээ хариуцлагыг үүрдэг байх нөхцлийг бүрдүүлнэ. Хот, хөдөө орон нутагт төрийн үйлчилгээний ялгаваргүй тэгш хүртээмжийг бий болгоно.

Ард иргэдийн аж амьдрал, эрх ашиг, цаашдын ирээдүйд шууд нөлөөлөх бодлого, шийдвэр ил тод байх нь төсвийг үр өгөөжтэй зарцуулах, үр дүнг бодитойгоор үнэлж хариуцлага тооцох нөхцөл юм. Өрийн дарамт үүсэхээс урьдчилан сэргийлж, төрийн нэрээр зээл авах, санхүүжилт босгох үйл ажиллагааг нарийн судалгаа тооцоотойгоор урдчилан төлөвлөж зорилго, зориулалт, нөхөн төлөх нөхцөл, хугацаа, баталгааг ил тод мэдээлж хэрэгжүүлдэг байна. Иргэдийн амьдралд эдийн засаг, санхүүгийн ачаалал үүсгэх аливаа үйл ажиллагааг ил тод байлгах зарчмыг баримтална. Хууль, дүрэм, журмыг зөрчихгүй байхыг биш, хөгжлийн бодлого, ард иргэдийн ашиг тусын тулд санаачилгатай, идэвхитэй ажиллахыг төрийн албан хаагчдын ажлын үр дүнг үнэлэх гол шалгуур болгож, ёс зүйн хариуцлагыг өндөрсгөнө. Төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааны уялдааг сайжруулах, төсвийн зарцуулалтын өгөөжийг

дээшлүүлэхэд орчин үеийн мэдээллийн технологийг үр өгөөжтэй ашиглах нь ихээхэн чухал нөлөөтэй. Мэдээллийг нээлттэй, үр өгөөжтэй ашиглахын тулд үндэсний орон зайн мэдээллийн дэд бүтцийг бий болгож, төрийн байгууллагууд, ард иргэдийг ашиглах боломжоор хангана. Төрийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг орчин үеийн техник, технологиор баяжуулж, бүтээмжийг өсгөн, өртгийг бууруулах бодлогыг тууштай баримтална. Мэдээллийн технологийг ашиглах, мэдээлэл олж авах чадавхийг бий болгохыг дэмжиж, технологи ашиглан мэдээллийг хүргэх хурдыг өсгөнө. Төрийн албан хаагчдын үүрэг хариуцлага, мэдлэг, ур чадварыг сайжруулснаар хот болон хөдөө орон нутагт төрийн үйлчилгээг ялгаваргүй, тэгш хүртээмжтэй хүргэнэ. Төрийн институцийн мэдээлэл, технологийн дэд бүтцийг хөгжүүлснээр төрийн үйлчилгээ, боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээг жигд хүртээх боломж дээшилнэ.

Төрийн бодлогын боловсруулах үйл явцын ил тод байдлаар дэлхийн дунджаас дор байна. Финлянд

5.8

Швейцарь

5.6

Япон

5.3

Ирланд

5.1

Литва

4.7

БНХАУ

4.5

Латви

4.4

ОХУ

4

Израйль

4

Монгол

3.8

Болгар

3.3

БНСУ

3.1

Төрийн бодлогод иргэдийн санал бодлыг тусгах, хүлээх хариуцлагын тогтолцоо дунджаас дор түвшинд байна

Норвеги

100

Швед

99.1

Финлянд

97.2

Ирланд Япон

85.3

Литви

75.4

Латви

70.1

БНСУ

68.2

Израйль

66.4

Монгол Улс

52.6

ОХУ БНХАУ

91.9

19 5.2

Иргэдийнхээ санаа бодлыг сонсох, бүх түвшинд бодлого боловсруулах болон

хэрэгжүүлэхэд олон нийтийн хяналт, оролцооны дэмжлэг бага байна.

Хуулийн хэрэгжилт олон улсын дунджаас дор байна. 99.1

100

94.3 80.1

99.5

89.6 78.7

73

73.9

43.6

39.8

ОХУ

Швед

Норвеги

Монгол Улс

Литви

Латви

БНСУ

Япон

Израйль

Ирланд

Финлянд

БНХАУ

24.5

хэрэгжилтийг сайжруулах, олон нийтийн оролцоо, хяналтын механизмыг сайжруулна.

Монгол Улсад засаглалтай холбоотой асуудлуудаас авлига, хүнд суртал шийдвэрлэвэл зохих чухал асуудалд тооцогдож байна. Цаашид хуулийн

Хувийн ашиг сонирхолд эрх мэдлийг ашиглах буюу авлигын хяналтын үзүүлэлтээр түвшингээр манай улс ихээхэн доогуур үзүүлэлтэй байна ОХУ Монгол Улс БНХАУ Латви Литви БНСУ Израйль Ирланд Япон Финлянд Норвеги Швед

16.7

40.2

Төрийн байгууллага, албан тушаалтны хариуцлагын тогтолцоог төсвийг хэрхэн үр ашигтай зарцуулснаар нь үнэлж тооцдог болох,

46.9 64.1 67 70.3 78.5 90.9 92.8 98.1 98.6 99

уялдуулахыг чухалчилна. Түүнчлэн хуулийн хэрэгжилтийг хангах, авлигаас ангид байх нь хариуцлагын тогтолцооны салшгүй хэсэг байна.

БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 3. ЭДИЙН ЗАСГАА ТӨРӨЛЖҮҮЛЖ, ОЛОН УЛСЫН ЗАХ ЗЭЭЛД ХҮЧТЭЙГЭЭР НЭВТРЭН, НӨӨЦИЙГ ҮР ӨГӨӨЖТЭЙ АШИГЛАНА Урт хугацааны баримжаатай, тууштай, нэгдмэл, хүчтэй эдийн засгийн бодлого нь олон улсын зах зээлд нэвтрэх, эдийн засгийг бодитойгоор өсгөх, иргэдийн амьжиргааг сайжруулах үндсэн нөхцөл болно. Бие даасан байдлаа бэхжүүлсэн, өрийн дарамт багатай, олон тулгуурт, үр ашигтай, бүтээмж өндөртэй эдийн засгийг цогцлоох нь санхүүгийн сахилга батыг чанд мөрдөх, хүчээ нэгтгэж зөв зарцуулах, бодитой судалгаатай ажиллах замаар л хэрэгжинэ. Эдийн засгийн бодлого тууштай байх нь улс орны эрх ашгийг дээдэлж, үе үеийн Засгийн газрын бодлого өөр хоорондоо уялдаатай байхыг, эдийн засгийг төрөлжүүлэх зорилго нь макро эдийн засгийн ерөнхий бодлогоос гадна салбараар тусгайлсан бодлого баримтлах, тодорхой зорилгод төвлөрч ажиллахыг шаардаж байна. Хэрэглээний эдийн засгаас бүтээгч, үйлдвэрлэгч эдийн засаг руу шилжинэ. Хэрэглээг биш, бүтээх чадвар, мэдлэг, технологи, хөдөлмөрийг үндэсний үнэт зүйл гэж үзнэ. Тэнцвэртэй өсөлт, баялгийн тэнцвэртэй хуваарилалт нь цаашдын хөгжлийн эх үндэс болно.

БОДЛОГО 1. ЭРЧИМ ХҮЧ, ШАТАХУУН, ХҮНСНИЙ СУУРЬ ХЭРЭГЦЭЭГ ЭХНИЙ ЭЭЛЖИНД БҮРЭН ХАНГАЖ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН БИЕ ДААСАН БАЙДЛЫГ БЭХЖҮҮЛНЭ.

1990 оноос хойшхи 25 жилийн хугацаанд эдийн засаг 10.3 дахин (нэг хүнд ноогдох ҮНО, доллараар) тэлж, хүн амын ахуй нөхцөл сайжирсан ч, эрчим хүч, шатахуун, хүнсний суурь хэрэгцээг бүрэн хангаж чадаагүй, ихэнх салбарууд импортоос хараат, төлбөрийн тэнцэл ихээхэн алдагдалтай хэвээр байна. Цаашид эдийн засгийг төрөлжүүлэх, түүхий эдээ боловсруулж, экспортлоход эрчим хүч, шатахууны үнэ өртөг ихээхэн нөлөөтэй. Эдийн засгийн бие даасан байдал нь юуны өмнө нийт эдийн засгийн суурь үнэ өртөг, үр ашигт ихээхэн нөлөөтэй гол салбаруудыг бие даасан байдлаар хөгжүүлж, импортоос хараат байдлыг бууруулахаас шалтгаална. Хүнсний хангамжийг эрүүл ахуйн стандартад нийцүүлэн, найдвартай бүрэн шийдэх нь урт хугацаанд хүн амын эрүүл мэндэд эерэгээр нөлөөлж, эмчилгээнд зарцуулах зардлыг бууруулах, ажиллах хүчний бүтээх чадварыг өсгөхөд гол хүчин зүйл болно.

ЭРЧИМ ХҮЧНИЙ ХӨГЖҮҮЛЭХ

ХЭРЭГЦЭЭГ

Уул уурхай, үйлдвэржилт, хүн амын өсөлтөөс шалтгаалан эрчим хүчний хэрэгцээ 2040 он гэхэд 3.5 дахин, шатахууны хэрэгцээ хамгийн багадаа 3.1 дахин өсөхөөр байна. Монгол

БҮРЭН

ХАНГАЖ,

ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙГ

улсын эрчим хүчний үйлдвэрлэл жилд дунджаар 5 хувиар өсч байгаа ч дотоодын хэрэгцээгээ бүрэн хангахын тулд хамгийн багадаа 1195 сая кВт цаг эрчим хүч үйлдвэрлэх хэрэгцээ бий.

Эрчим хүчний үйлдэрлэл ба импорт, 2006-2013 он, ГВт.цаг 7000

1191.1

6000 5000 4000

278.1

197.4

186.1

223.6

3700.7

4000.6

4038.8

4312.8

4536.4

4815.6

5019.5

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

175.9

186.3

3544.2

2006

3000 2000

435

1000 0

Дотоодын үйлдвэрлэл

Импорт

2014 оны байдлаар Монгол улсын нийт хүн амын 13.8 хувь нь цахилгаан эрчим хүчинд холбогдож чадаагүй (Дэлхийн банк)

Монгол Улсын эрчим хүчний анхдагч нөөц Түүхий эд Нүүрс

Газрын тос

Шатдаг занар

Батлагдсан нөөц Нийт нутаг дэвсгэрийн хүрээнд 15 нүүрсний сав газарт 85 орд, 370 гаруй илэрц, олдоцыг нээгээд байна. Урьдчилан судлагдсан 173 тэрбум, батлагдсан 22 тэрбум тонн нүүрсний нөөцтэй Газрын тосны нөөц хайгуулын 31 талбайн 21-ийг судалж байна. Газрын тосны баталгаат нөөц 332.6 сая тонн, ашиглалтын баталгаат зэрэглэлийн нөөц 43.3 сая тонн байна. Нийт 312 мянган хавтгай дөрвөлжин км талбайд 9 сав газар, 3 орд бий. урьдчилсан судалгаагаар 788 тэрбум тонн занарын нөөцтэй (шатдаг занар тархсан талбайн 19 хувьд).

Байгалийн хий

Онгийн гол, Чойр-Нялга, Өмнөговь, Алтай-Чандмань, Баян-Өлгий нүүрсний сав газруудад 5-аас 10 их наяд м3 нүүрсний давхаргын метан, Дорноговь, Төв, Баянхонгор, Өвөрхангай, Дундговь, Говь-Алтай аймаг дахь занарын ордуудад метан хийн агууламж 30 хүртэл хувь, Тосон-Уул талбайд 2589 сая м3 газрын тосны дагалдах хий бий.

Уран

Монгол улс ураны тогтоогдсон 37500 тонн нөөц, баталгаат 11800 тонн нөөцтэй. Уран ашиглах технологи олон улсад аюулгүй байдлын хувьд эцэслэн хүлээн зөвшөөрөгдөөгүй байна.

Сэргээгдэх эрчим хүч

Нутаг дэвсгэрийн 70 хувьд нарны цацрагийн эрчим өндөр, нутгийн хойд хэсэгт 4.5 кВт/м2, өмнөд хэсэгт 5.5-6.0 кВт/м2 байна. Салхины нөөц 1100 ГВт суурилагдсан чадалтай байх боломжтой бөгөөд чадлын нягт 400-600 Вт/м2 буюу цахилгаан үйлдвэрлэх эх үүсвэр барьж ашиглахад тохиромжтой байршил газар нутгийн 10 хувийг эзэлж байна. Газрын гүний дулааны нөөц судалгааны түвшинд байгаа.

Усны эрчим хүч

Нийт 65000 км урт 3800 гол, горхитой. Усны эрчим хүчний нөөц Алтайн уулс, Тагна, Ханхөхийн нуруу, Хөвсгөл, Хангай, Хэнтийн уулархаг нутаг, Халх голд бий. Эдгээр нөөцийн хүрээнд нийт 6.2 ГВт суурилагдсан хүчин чадал үүсгэх боломжтой ба урьдчилан судалсан 1 ГВт гаруй нөөц бий.

Ирэх жилүүдэд Монгол Улс эрчим хүчний анхдагч баялаг нөөцдөө тулгуурлан дотоодын хэрэглээгээ бүрэн хангаж, Зүүн, Зүүн хойд Азийн бүс нутагт эрчим хүч экспортлогч улс болохыг зорино. Үүний тулд Эгийн гол, 5 дугаарын цахилгаан станцыг барих төслүүдийг яаралтай эхлүүлж 2020 он гэхэд төвийн

бүсийн эрчим хүчний импортыг тэглэнэ. Таван толгойн дулаан, цахилгааны станцын төслийг хэрэгжүүлж Таван-толгой, Оюутолгой үйлдвэрийн эрчим хүчний хэрэгцээг бүрэн хангаж, зөвхөн төвийн бүсийн эрчим хүчний импортод зарцуулах 66.3-аас 391.9 орчим тэрбум төгрөгийг жил бүр хэмнэнэ.

304.6

278 2020

2021

391.9

2019

377.8

2018

232.9

186.5

136.2 2017

362

2016

341.1

2015

101.4

66.3

Эрчим хүчний импорт, тэрбум төгрөг

Эрчим хүчний шинэ эх үүсвэрийг яаралтай шийдвэрлэж, дотоодын хэрэгцээгээ хангаж чадвал эрчим хүчний импортод 2025 он хүртэл зарцуулах 2.8 их наяд төгрөгийг дотоодын үйлдвэрлэгчдээ дэмжих хөрөнгө оруулалтын эх үүсвэр болгон ашиглах боломжтой. (Төвийн бүсийн эрчим хүчний импорт, 2014 оны гэрээний үнэ 180.02 төг/кВтц-аар тооцов.)

2022

2023

2024

2025

сэргээгдэх эрчим хүчээр хангаж, бага, дунд оврын үйлдвэрлэл, бизнес хөгжих боломжийг бүрдүүлнэ.

Эрчим хүчний дотоодын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхдээ ард иргэдийн эрүүл, аюулгүй нөхцөлд аж төрөх боломжийг гол баримжаа болгож, хүн амын суурьшлын хэтийн төлөвлөгөө, тасралтгүй, найдвартай хангамж, эдийн засгийн үр ашиг, байгаль орчны даац, сэргээгдэх эрчим хүч, технологийн ололт, үйлдвэрлэлийн бүсийн төлөвлөлтөд нийцүүлнэ.

Дотоодын хүрэн нүүрсний нөөцийг эрчим хүч үйлдвэрлэн экспортлох, сэргээгдэх эрчим хүчний нөөцийг дотоодын хөрөнгө оруулагчид, өндөр технологитой улс орнуудтай хамтран ашиглаж, бүс нутгийн эрчим хүчний сүлжээнд нэгдэн, экспортлогч орон болохыг зорино. Монгол Улсын эрчим хүчний хэрэглээ 2025 онд 14,882 сая.кВтц болох төсөөлөлтэй байгаа тул цахилгаан эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг ойрын жилүүдэд нэмэгдүүлэх нь гадаад валютын нөөцийг бууруулахгүй байх, эдийн засгийн өсөлтийг эрчим хүчний хүчин чадлын хязгаараар боомилохгүй байх бололцоог бүрдүүлнэ.

Эрчим хүчний үйлдвэрлэлд олон улсын зах зээлд дотоодын экспортлогчдод давуу талыг олгох, хэмнэлттэй, үр ашигтай хэрэглэх дадал, зуршлыг нийтлэг хэм хэмжээ болгох нь үндсэн зарчим байна. Аж үйлдвэржих бүсүүдийн эрчим хүчний хангамжийг сайжруулах зорилтыг нэн тэргүүнд хэрэгжүүлнэ. Алслагдсан орон нутгийг

Эрчим хүчний хэрэглээ 10 жилд 2 дахин өсөхөөр байна 45,000 40,000

30,000 25,000 20,000 15,000 10,000

2040

2039

2038

2037

2036

2035

Их 2034

2033

2032

2031

2030

2029

Дунд 2028

2027

2025

2024

2023

2022

2021

2020

2019

2018

2017

2016

0

2026

Бага

5,000 2015

Сая.кВтц

35,000

Төлөвлөсөн эрчим хүчний төслүүдийг амжилттай хэрэгжүүлж дуусгахгүй тохиолдолд импортын эрчим хүчний хэмжээ 2025 онд 2,177 сая.кВтц болж, эрчим хүчний дамжуулах хүчин чадлаас хамааран хэрэглэгчдийн эрчим хүчний хязгаарлалт 3,885 кВтц болж өсөх эрсдэлтэй.

16000 14000 12000

Сая.кВтц

10000 8000

6477

6000

6105

4000 2000 0

7030 6434

3 368 2015

7572 6700 80

23 563 2016

757 2017

8187 6867

8757 69… 354

198 1036 2018

1294 2019

Дотоодын үйлдвэрлэл сая.кВтц Эрчим хүчний хязгаарлалт сая.кВтц

9405

9886

7025

7065

583 1544 2020

10915

7118

11945

7135

12974

7138

14882

7139

3885 2609 1328 1953 788 2177 2098 2011 1895 1692

2021

2022

2023

2024

2025

Импорт сая.кВтц Хэрэгцээ сая.кВтц

Тайлбар:Төвийн бүсийн эрчим хүчний хэтийн хэрэглээ, шинээр цахилгаан эх үүсвэр бий болохгүй тохиолдолд үүсэх эрчим хүчний хязгаарлалт, импортын хэмжээ.

5-р цахилгаан станцыг ашиглалтад оруулж, Эгийн голын 315 МВт хүчин чадалтай усан цахилгаан станцыг цаг алдалгүй барьж дуусгаснаар дотоодын эрчим хүчний үйлдвэрлэл өсөх боловч сэргээгдэх эрчим хүчийг ашиглах хэрэгцээ чухал ач холбогдолтой байсаар байна. Дээрх станцууд баригдсанаар түүхий нүүрсний хэрэглээ жилд 200 орчим мянган тонноор буурна. Төвийн эрчим хүчний системээс алслагдмал, хэрэглээ багатай газруудад сэргээгдэх эрчим хүч хэрэглэх нь урт хугацаанд эдийн засгийн үр ашиг бий болгох нэг гол гарц

байна. Цаашид сэргээгдэх эрчим хүчний технологи сайжирч, үр ашиг өсөхийн хэрээр түлхүү ашиглах боломж нэмэгдэх тул энэ чиглэлийн судалгаа шинжилгээ, технологийн шинэчлэлд төрөөс тусгайлан анхаарна. Сэргээгдэх эрчим хүчний хөрөнгө оруулалтын дунд хугацаанд тооцсон эдийн засгийн үр ашгийн тооцоонд үндэслэн хэрэглээг дэмжих, үйлдвэрлэлийг бусад төрлийн сэргээгдэх эрчим хүчнийхээс хоёр дахин илүү хурдтайгаар өсгөх бодлогыг тууштай баримтална.

2040 он гэхэд нийт эрчим хүчний 40-өөс доошгүй хувийг сэргээгдэх эрчим хүчээр хангах боломжтой. Дулаан, цахилгааны станц

100%

Дизель станц

80%

Салхин парк

60%

Усан цахилгаан станц

40%

Бага чадлын сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэр

20%

Linear (Бага чадлын сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэр)

0%

2015

2020

2030

2040

Тайлбар: Эрчим хүчний суурилагдсан хүчин чадалд сэргээгдэх эрчим хүчний эзлэх хувь хэмжээг 2020 онд 20 %, 2030 онд 30 % хүртэл нэмэгдүүлэх гэсэн эрчим хүчний салбарын зорилтод тулгуурлан тооцов.

ШАТАХУУНЫ ДОТООДЫН ХЭРЭГЦЭЭГ БҮРЭН ХАНГАЖ, ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙГ ДЭМЖИХ Монгол Улсын нефтийн бүтээгдэхүүний хэрэглээ жилд дунджаар 9 хувиар өсч байгаа бөгөөд цаашид импортлосоор байх нь өртөг өндөртэй, гадаад орчны нөлөөллийг эдийн засагт шууд тусгах эрсдлийг дагуулна. Иймд Монгол Улс нефть бүтээгдэхүүний хэрэгцээгээ дотоодын үйлдвэрлэлээр хангах зорилтыг шат дараатайгаар хэрэгжүүлж, 2030 он гэхэд импортын хэмжээг тэглэнэ. Нефть бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж чадсанаар эдийн засаг тогтворжиж, нийлүүлэлт, үйлчилгээний үнийн тогтвортой байдлыг бий болгож, инфляцийг хазаарлах нэг гол нөхцөл бүрдэнэ. Нэгэнт илэрсэн газрын тосны дотоодын нөөцөд тулгуурласан жижиг, дунд оврын нефть боловсруулах үйлдвэрүүдийг байгуулж зүүн бүс, төвийн бүс, баруун бүсийн аймгуудын дотоодын хэрэглээг шат дараатайгаар

хангана. Газрын тосны нөөцийг тогтоох судалгаа, хайгуулын ажлыг эрчимжүүлж, улсын төсвөөр хийж гүйцэтгэнэ. Нүүрсний олборлох өртөг багатай, тархац ихтэй, чанартай нөөцөө ашиглах технологийг сайтар судалж, шингэн түлш боловсруулах үйлдвэрүүдийг барьж, ашиглан урт хугацаанд дотоодын хэрэглээг нефть бүтээгдэхүүнээр тасралтгүй хангах боломжийг бүрдүүлнэ. Олон улсад хэрэглээнд нэвтэрч буй шинэ технологийг (жишээлбэл, устөрөгч болон био түлш ашиглах боломжийг) судлах нь стратегийн ач холбогдолтой чиглэл байна. Түлшний бусад нөөцийг ашиглах, боловсруулах боломжийг нээлттэй болгох, үүний тулд энэ чиглэлийн судалгаа шинжилгээний чадавхи, туршилт, үйлдвэрлэлийн бүтцийг бий болгох нь чухал.

Газрын тосны экспорт, нефть бүтээгдэхүүний импортын хэмжээ, мянган тонн. 1400 1200 783.18

1000 800 600

551.3 524.3

637.7 586.7

667.18

835.4 675.4

400 200 0

27 2005

51 2006

761.4 808.5

116

160

2007

2008

1009.3 662.3

506.4

511.5

255

297

347

2009

2010

2011

импортолсон нефтийн бүтээгдэхүүн

1145.7

1195.5

1157.7 939

650.7

698

495

497.5 218.7

2012

2013

2014

түүхий нефтийн экспорт

экспорт импортын зөрүү

Нефтийн бүтээгдэхүүний дотоодын хэрэглээ одоогийн хурдаар өсвөл 2040 онд өнөөгийн хэрэглээнээс 3.1 дахин их буюу жилд 3.7 сая тонн түлш хэрэглэнэ. Нефть боловсруулах дотоодын үйлдвэрүүдийг дэмжиж, хөгжүүлснээр өнөөгийн өртгөөр тооцвол жилд 4.26 тэрбум ам.долларыг хэмнэх бололцоо бүрдэнэ. Нефть олборлох, нүүрснээс түлш гаргаж авах технологид суралцах,

дангаар болон хөрөнгө оруулагчтай хамтран эзэмших, байгалийн хийг олборлож ашиглах нь энэ салбарын тэргүүн зорилт байна. Илрээд байгаа 332.6 сая тонн баталгаат нөөцийг улсын төсвөөр хайгуул хийж цаашид өсгөх, шинэ технологи нэвтрүүлэх замаар нөөцийн ашиглалтыг хамгийн өндөр түвшинд хүргэх бодлого баримтална.

Нефтийн бүтээгдэхүүний хэрэглээ 3 дахин өснө 3,679

3,457

3,567

3,241

3,030

3,135

2,825

2,625

2,724

2,430

2,526

2,240

2,056

2,148

1,878

1,966

1,704

1,537

1,620

1,374

1,455

1,158

1,196

1,009

761

809

783

835

551

638

1000

1,146

1500

1,295

2000

1,790

2500

2,334

3000

2,927

3500

3,349

4000

0

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040

500

Дотоодод олборлосон газрын тосыг боловсруулах бодлого баримталж, ашиглалтын баталгаат зэрэглэлийн 43.3 сая тонн нөөцөө хамгийн үр ашигтайгаар ашиглана. Үүний тулд Монгол Улс БНХАУ-ын Петро Чайна компанитай байгуулсан бүтээгдэхүүн

хуваах гэрээний дагуу улсад ноогдох газрын тосны 24 хувийг боловсруулахын зэрэгцээ, Петро Чайнад ноогдох 76 хувийг худалдан авч боловсруулан эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэнэ.

Нефть бүтээгдэхүүний импортын хувилбарууд, экспортлож байгаа газрын тосыг дотооддоо боловсруулах тохиолдолд

3000

Мянган тонн

2500 2000 1500 1000

0

699.6 730.0 754.9 774.8 790.0 800.5 806.9 809.3 808.1 803.4 795.4 784.5 770.8 754.4 735.6 714.6 691.5 666.5 639.7 611.4 581.6 550.4 518.1 484.6

500

Нефтийн бүтээгдэхүүний импорт, дотооддоо боловсруулаагүй тохиолдолд Сценарь 1: олборлосон түүхий нефтийн 24% -г боловсруулсан тохиолдолд Сценарь 2: олборлосон түүхий нефтийн 100% -г боловсруулсан тохиолдолд

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 2026 2027 2028 2029 2030 2031 2032 2033 2034 2035 2036 2037 2038 2039 2040

3500

2963.9 3679 2886.5 3567.5 2808.7 3457.3 2730.8 3348.5 2652.8 3241.1 2574.6 3134.9 2496.6 3030.2 2418.5 2926.7 2340.7 2824.7 2263.0 2723.9 2185.5 2624.5 2108.4 2526.5 2031.6 2429.8 1955.2 2334.4 1879.3 2240.4 1803.7 2147.7 1728.8 2056.4 1654.4 1966.4 1580.6 1877.7 1507.4 1790.4 1435.0 1704.5 1363.1 1619.8 1292.2 1536.6 1221.8 1454.6 1374.1 1294.8 1157.7 1195.5 1145.7 1009.3 808.6 761.4 835.4 783.2 637.7 551.3

4000

ХҮНСНИЙ СУУРЬ ХЭРЭГЦЭЭГ ДОТООДЫН ХАНГАЖ, ИМПОРТЫГ БУУРУУЛАХ Хүнсний дотоодын үйлдвэрлэл хөгжиж, Монгол Улс өдгөө хүн амын хэрэгцээт буудайг 100 хувь, төмсийг 100 хувь, хүнсний ногооны 54 хувь, жимс жимсгэнийн 1 хувийг дотооддоо үйлдвэрлэн, нэг өрхөд дунджаар 67 толгой мал ноогдож байгаа ч хүн амын 22.4 хувийг хоол тэжээлийн дутагдалаас бүрэн гаргах нь ойрын

ҮЙЛДВЭРЛЭЛЭЭР

БҮРЭН

хугацааны зорилт байх болно. Гол нэр төрлийн хүнсний бүтээгдэхүүний хэрэглээг дотоодод үйлдвэрлэсэн, эрүүл ахуйн стандарт, шаардлагад нийцэх, экологийн цэвэр бүтээгдэхүүнээр хангах нь Монгол хүний эрүүл оршин тогтнох, бүтээмж өндөртэйгээр ажиллаж, амьдрах суурь нөхцөл болно.

Монгол Улсад нэг хүнд ноогдох хоол тэжээлийн илчлэг, агууламж, нэг хүнд ноогдох хүнс үйлдвэрлэлийн хэмжээ дэлхийн дунджаас доогуур байна. (Дэлхийн банк)

31 79 52

46 78 47

Нэг хүнд ноогдох амьтны гаралтай уураг (грамм)

25

Нэг хүнд ноогдох уургийн хангамж (грамм)

74 56

476

12 57 68

265

122

107

135

119

104

Хөгжсөн орнууд

Хөгжиж байгаа орнууд

Буурай хөгжилтэй орнууд

146

Монгол

272


303

60 103 32

Үр тарианы импортоос хамааралтай байдал (xувь)

Усжуулалттай тариалангийн талбайн эзлэх хувь

Дэлхий

16,1

23,2

Хөгжингүй орнууд

16,0

30,4

35,1 16,5

13,5 11,2

15,6

10,7

Хэмжүүр

Монгол Хөгжсөн орнууд Буурай хөгжилтэй орнууд

Нийт хүнсний илчлэгт эзлэх үр тариа, булцуут ургамал, үндэснээс гаргаж авсан хүнс (хувь) Нэг хүнд ноогдох хүнс үйлдвэрлэл (ам.доллар) Хоол хүнсний илчлэгийн дундаж хангамж (хувиар)

Хоол тэжээлийн дутагдлын гүнзгийрэл (нэг хүнд ноогдох ккл-ын дутагдал) дэлхийн дунджаас 2 дахин их

212 173

101

84

8

Өнөөгийн байдлаар нийт иргэдийн 22.4 хувь нь хоол, хүнсний хомсдолтой, 33 хувь нь хоол тэжээлээ олж авах боломж багатай, Монгол Улс үр тарианы импортоос хамааралтай байна. Импортын хүнсний ногоо, жимс жимсгэнийн эрүүл ахуйн хяналтыг өндөрсгөж, дотоодод үйлдвэрлэж болох бүтээгдэхүүнд ноогдуулах татварын хувийг Дэлхийн худалдааны байгууллагын нөхцлийн хүрээнд төлөвлөгөөтэйгээр өсгөн, импортын хэмжээг үе шаттайгаар бууруулж, дотоодын үйлд-вэрлэлийг хамгаалах бодлого баримтална.

Монгол Хөгжингүй Буурай орнууд хөгжилтэй орнууд

Дэлхий

Хөгжсөн орнууд

Хүнсний тэжээллэг чанар, хүртээмж, хангамжийг төлөвлөгөөтэйгээр нэмэгдүүлэх нь нийт иргэдийн эрүүл хүнс хэрэглэж, өвчлөлд өртөхгүй байх, бие бялдарын өсөлт хөгжил сайжрах, бүтээмж өсөхөд зайлшгүй шаардлагатай бодлогын чиглэл юм.

Нэг хүнд ноогдох ДНБ, ам.доллар

Нийт хүн амд эзлэх хүнсний байнгын хомсдолтой иргэдийн эзлэх хувь өндөр 8000

Нэг хүнд ноогдох орлого бага ($1263) ч байнгын хоол, тэжээлийн дутагдалтай иргэдийн хувь хамгийн бага (6%)

7000 6000 5000

Монгол: Нэг хүнд ноогдох ДНБ-ний хэмжээ $4000 дээш боловч иргэдийн 22.4 хувь нь хоол, тэжээл хомс

БНХАУ

4000

Нигер Гондурас

3000 2000

Либер Пакистан

Киргиз

1000 0

Болив

0%

5%

10%

15%

Монгол орны газар тариалангийн бүс нутагт хур тунадас буурч, дулаарах хандлага цаашид үргэлжилж, хуурайшил эрчимжин хөрсний үржил шим буурч энэ нь бүтээмжийг бууруулах төлөвтэй байна. Дотоодын хүнсний хэрэгцээг уламжлалт газар

20%

25%

30%

35%

тариалан, мал аж ахуйн салбарт түшиглэн тогтвортой хангах боломж нь уур амьсгалын өөрчлөлтийн нөлөөгөөр хязгаарлагдах тул дотоодын хүнсний үйлдвэрлэлийг хэмнэлттэй, үр ашиг өндөртэй технологид шилжүүлэх бодлого баримтална.

Мянган тн

Газар тариалангийн үйлдвэрлэлийн хэтийн зорилтыг биелүүлэхэд уур амьсгалын өөрчлөлтийг сайтар тооцох нь чухал 900 850 800 750 700 650 600 550 500 450 400 350 300 250 200 150 100 50

172%

167%

180%

168%

164%

160%

149%

118%

150% 140%

131%

122%

130%

104%

105%

102%

170%

120%

102%

110% 100%

2015

2016

Үр тарианы дотоодын хангамж Хүнсний ногооны дотоодын хангамж Төмс

Хүнсний үйлдвэрлэлийг технологид тулгуурлан гидропоник, аэропоник, хамгийн орчин үеийн

дэвшилтэт хөгжүүлэх, усалгааны дэвшилтэт

2020

2030

90%

Төмсний дотоодын хангамж Үр тариа Хүнсний ногоо

технологийг цаг алдалгүй нэвтрүүлж, байгаль, цаг уурын хараат байдлаас гаргана. Уламжлалт аргаар хөдөө аж ахуй, газар тариаланг хөгжүүлэх

боломжгүй бүс нутгуудад дэвшилтэт технологид суурилсан хүлэмжийн болон бусад төрлийн аж ахуйг

хөгжүүлж, хангана.

орон

нутгийн

хэрэгцээг

25 жилийн өмнө нийт малын тоо толгой 1.6 дахин бага ч махны экспортын хэмжээ өнөөдрийн түвшинтэй адил байсан. Ирэх 25 жилд мах бэлтгэлийг төлөвлөлтэйгөөр гүйцэтгэж, био махны голлох нийлүүлэгч болох боломжтой 30

80.0

Сая хонь толгой

70.0 30.5

64.165.7 24.3 61.3 21.8 56.8 56.758.3 60.0 52.3 51.3 49.949.7 49.3 19.8 50.0 40.0

50.4 15

30.0 20.0 10.0

7.1

5.4 2.2

8.3

3.6

18

Хонин толгойгоор, сая

Нүүрс ашигласан эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн дулааныг хүлэмжийн аж ахуй, гидропоник, аэропоникийн аж

35 30 25 20 15

15.1 11.710.9 10.3 8.4 7.8

10.6

10 5

3.1

1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

0.0

7.1

69.9 63.865.2 63.0 60.9 26.856.3 54.0 51.3 23.3 45.748.6 42.042.9

16.7 46.1

11.8

80.5

Мянган тонн

90.0

0

мах экспорт мянган тонн

ахуйд ашиглах замаар өртөг багатайгаар хүнсний хангамжийн асуудлыг шийдвэрлэнэ.

БОДЛОГО 2. ҮНДЭСНИЙ БҮТЭЭХ ЧАДАВХИ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ҮР АШГИЙГ НЭГДМЭЛ ТӨЛӨВЛӨЛТТЭЙГЭЭР ДЭЭШЛҮҮЛЭН САЛБАР ХООРОНДЫН УЯЛДААГ САЙЖРУУЛНА.

Үндэсний бүтээх чадавхийг тэтгэхийн тулд аж ахуйн нэгжүүдийн бүтээмж, менежментийг сайжруулах, ажиллах хүч бэлтгэх тогтолцоог сайжруулах, эдийн засгийг төрөлжүүлэх, технологи эзэмших, хөгжүүлэх хамтын ажиллагааг бүх салбарт дэмжинэ. Жижиг дунд бизнесийг хөгжүүлэх, жижиг дунд бизнесийн хамтын ажиллагааг дэмжих чиглэлд тусгайлан анхаарна. Эдийн засгийн үр ашгийг тэтгэхийн тулд суурь үнэ өртгийг бага байлгахыг бодлогоор дэмжинэ. Монгол Улсын гадаад худалдааны тэнцлийг эерэг болгож, валютын нөөцийн хуримтлалыг өсгөхийн тулд бүтцийн шинэчлэл хийж, эдийн засгийг төрөлжүүлэх замаар экспортын орлогыг өсгөх эхлэлийг нэн яаралтай тавих нь ойрын жилүүдэд шийдэх үндсэн асуудал байна. Хөрөнгө оруулалт, үйлдвэржилтийг аль болох цөөн, стратегийн ач холбогдолтой, захиалгат худалдан авалттай нөхцөл рүү чиглүүлж, үнэ цэнийн сүлжээгээр нь төлөвлөнө. Үйлдвэржилтийг дэд бүтэц, бусад чиглэлийн хөрөнгө оруулалт, түүхий эдийн бэлтгэн нийлүүлэлт, мэргэшсэн ажиллах хүч бэлтгэх, технологи импортлох, нэвчүүлэх үйл ажиллагаатай тэргүүн ээлжинд уялдуулна. Үйлдвэрлэлийн бүхий л салбарт байгальд ээлтэй, үр ашиг өндөртэй, тэргүүлэх дэвшилтэт технологийг судалж, нэвтрүүлнэ.

Эхний ээлжинд захиалгат худалдан авалттай, технологи эзэмших чиглэлүүдэд хөрөнгө оруулалтыг дэмжих замаар бүс нутгийн, олон улсын зах зээлд боловсруулсан бүтээгдэхүүнээр хүрээгээ тэлэх бодлого баримтална. Орчин үеийн технологи ашиглах, үнэ цэнийн сүлжээнд технологи нэвчүүлэх нөхцлөөнөхцлөөр л гадаад, дотоодын хөрөнгө оруулалтыг дэмжинэ. Богино хугацаанд түүхий эд, сэлбэг хэрэгсэл,

үйлчилгээг дотоодоос авах, технологи нэвчүүлэх нь хөрөнгө оруулалтын хөнгөлөлттэй нөхцөлд хамрагдах болзол байна. Эдийн засгийн үр ашгийг дээшлүүлэх, салбарууд хоорондын уялдааг сайжруулах, бүтээмжийг өсгөх хөтөлбөрт удирдлагын зарчмыг хэрэгжүүлж, Засгийн газрын гүйцэтгэлийн нэг гол хэмжүүр гэж үзэж, улирал бүр олон нийтэд тайлагнадаг байна.

Төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр өгөөжийг дээд зэргээр сайжруулж, төр, хувийн хэвшлийн бүтээмжийг дээшлүүлэх нь байнгын тулгамдсан асуудал байсаар байна. Ажлын процессийг оновчлох, ажиллах хүчийг чадавхижуулах, хэмнэлт хийхийг урамшуулах, инновацийг дэмжих замаар бүтээмжийг тэтгэх бодлого баримтална. Дотоодын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэхдээ кластер хэлбэрийн үнэ цэнийн сүлжээ, жижиг, дунд, том үйлдвэрлэлийн хамтын ажиллагааны үр өгөөжтэй хэлбэрүүдийг төрөөс бодлогоор дэмжинэ. Өнөөгийн байдлаар салбар хоорондын балансыг шинжлэхэд цахилгаан, ус хангамжийн суурь үнийг тодорхойлдог салбарууд нийт салбарын өртөг зардалд нөлөөтэй, мал аж ахуйн салбар нь хүнсний, хувцасны үйлдвэрлэлд ихээхэн нөлөөтэй, газар тариалангийн салбар нь хүнсний салбарт нөлөөтэй (мал аж ахуйгаас тав дахин бага) байна. Бусад салбарууд бүхэлдээ импортоос хараат, өөр хоорондоо хамааралгүй шахам байна. Дотоодод үйлдвэрлэсэн түүхий эд, завсрын бүтээгдэхүүний ашиглалтыг сайжруулах, түүхий эдийн гадагш чиглэсэн урсгалыг эрс бууруулах замаар салбар хоорондын уялдааг сайжруулах, нь эн тэргүүний төрөөс

баримтлах бодлого байна. Гаднаас импортолж, тээвэр, гаалийн татварын өртөг шингэсэн түүхий эдийг ашиглахын оронд дотоодын түүхий эд, завсрын бүтээгдэхүүний чанарыг олон улсын стандартад хүргэх ажлыг зохион байгуулах нь үндэсний үйлдвэрүүдийн үйлдвэрлэлийн өртөг буурах гол нөхцөл юм. Үндэсний аж ахуйн нэгжүүдийн менежментийн чадавхи нь үндэсний бүтээх чадавхид шийдвэрлэх гол үүргийг гүйцэтгэнэ. Мэргэшсэн менежмент, олон улсын орчинд өрсөлдөх чадвар, үйл ажиллагааны өгөөж, менежментийн орчин үеийн аргуудыг нэвтрүүлж ашиглах хурд, хамтын удирдлагын механизм, хөрөнгө оруулалт татах чадвар нь эдийн засгийн гол хөдөлгөгч хүч, хөдөлгүүр байна. Технологийн хоцрогдлоос гарах, дотоодын түүхий эд, завсрын бүтээгдэхүүнийг түлхүү хэрэглэх замаар валютын ханшийн хэлбэлзэлд өртөмтгий байдлаас гарах нь үндэсний бүтээх чадварыг өсгөх гол шийдэл юм. Хөрөнгө оруулалтыг төрөлжих чиглэлээр шинэ технологи ашиглах, өндөр технологийг богино хугацаанд эзэмших, мэргэшсэн ажиллах хүч бэлтгэхэд чиглүүлж, нэг ажиллагчийн цагт бүтээж буй үнэ цэнийг дэлхийн жишигт хүргэнэ.

Цөөн хүн амтай улс орнууд ч бас бүтээмжид анхаарч байна Хүн амын тоо ойролцоо орнуудын ДНБ-ий хэмжээ зөрүүтэй байна

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн, сая ам.доллар

600000 500000

Норвеги; 512,580

Монгол Улсынхаас Норвегийн ДНБ 41, Сингапурынх 24, Финляндынх 21, Ирландынх 16, Катар улсынх 18 дахин их

400000 300000

Сингапур; 297941 Катар; 203235

200000

Финлянд; 267329 Ирланд; 232077

100000 0

Монгол, 12545 0.0

1.0

2.0

3.0 4.0 Хүн амын тоо, сая

Монгол Улс аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг ДНБний 20-иос дээш, боловсруулах аж

5.0

6.0

7.0

үйлдвэрийн бүтээг-дэхүүний экспортод өндөр технологи ашигласан экспортын эзлэх хувийг 30 хувьд хүргэнэ.

Боловсруулах аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний экспортод өндөр технологи ашигласан бүтээгдэхүүний эзлэх хувь Сингапур Өмнөд… БНХАУ Казакстан Хонг Конг ОХУ

6.6% 5.7% 4.9% 4.8% 2.3% 2.2% 1.3%

Словак Кени Турк Монгол 2040 0%

10%

17.7% 17.0% 15.2% 15.1% 11.2%

53.5%

32.1% 30.3% 26.9% 26.3% 24.5%

Монгол улсын боловсруулах аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний экспортод өндөр технологийн агууламжтай бүтээгдэхүүний эзлэх хувийг 30 хувьд хүртэл өсгөнө.

30% 20%

30%

40%

50%

60%

Олон улсын чанарын баталгааны болзлыг биелүүлсэн аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжин, олон улсын зах зээлд гарахад туслах замаар бүтээгдэхүүн үйлчилгээний чанарыг олон улсын жишигт хүргэн өрсөлдөх чадвараа нэмэгдүүлэх нь үндсэн зорилт байна. Хувийн хэвшлийн мэргэжил, сургалт, үйлдвэрлэлийн төв байгуулах, ажиллуулах хөрөнгө оруулалтыг татвараас чөлөөлөн ажиллах хүч бэлтгэх, дахин мэргэшүүлэхийг бодлогоор хүчтэй дэмжинэ. Цэргийн алба хаах хугацааг техникийн мэргэжил эзэмшүүлэх, эх орондоо бүтээмж өндөртэй ажиллах хүч бэлтгэх замаар ажиллах хүчний бүтээмжийг дээшлүүлнэ. Хөрөнгө оруулагчдад технологи, зах зээлийн багтаамж, олон улсын зах зээлийн тухай судалгаа, мэдээллийг шуурхай хүргэх нь нэг чиглэлд олон зэрэг хөрөнгө оруулж дампуурах, бүтээмж багатай, хоцрогдсон технологи авах, эрсдэл үүрэхээс сэргийлж хөрөнгийн өгөөжийг сайжруулахад эерэгээр нөлөөлнө. Эдийн засаг төрөлжих, өргөжих боломжит чиглэлийг урьдчилан тодорхойлж, тухайн чиглэлээр олон улсын зах зээлд нэвтрэх нөхцөл, стандарт, суваг, технологийн шаардлага, цаашдын хөгжлийн хандлагыг судалж, салбарын яамдаар дамжуулан, цаг алдалгүйгээр аж ахуйн

нэгжүүд, хөрөнгө оруулагчид, иргэдэд хүргэх нэгдсэн мэдээллийн дэд бүтэц, судалгаа шинжилгээний чадавхийг бүрдүүлнэ. Салбар, салбарт хэрэгжиж байгаа бодлого, хөтөлбөр, төслүүдийн тухай мэдээллийг төрийн байгууллагууд өөр хоорондоо солилцох, уялдуулах, олон нийтэд хүргэх нэгдсэн мэдээллийн дэд бүтэц, системийг бий болгоно. Улс даяар ажиллах хүч бэлтгэх, мэргэшүүлэх нэгдсэн хөтөлбөр хэрэгжүүлэж, салбарууд дахь мэргэшсэн ажиллах хүчний хэрэгцээнд нийцүүлэн төлөвлөнө. Цаашид олон төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх чадавхийг бүрдүүлэхэд дөхөмтэй суурь технологийг эхний ээлжинд эзэмших замаар богино хугацаанд шинэ бүтээгдэхүүнүүдийн үйлдвэрлэл рүү шилжих замаар эдийн засгийн бүтцийг шинэчилнэ. Эхний ээлжинд эзэмших суурь технологийн сонголт нь түүхий эд, ус болон бусад нөөцийн судалгаанд тулгуурлах бөгөөд технологи ашиглан боловсруулсан завсрын бүтээгдэхүүн буюу өндөр технологийн үйлдвэрлэлийн орцыг боловсруулах замаар олон улсын зах зээлд нэвтрэх бодлого баримтална. Тухайлбал, хар төмөрлөг, өнгөт металлын гүн боловсруулсан бүтээгдэхүүнүүд, коксжуулсан нүүрс, мал аж ахуйн гаралтай химийн үйлдвэрийн түүхий эд, эрчим хүч байж болох юм.

Капиталын нийт хуримтлалын ДНБ-д эзлэх хувь өссөн ч технологийн хуримтлалын нөлөө 80 70

62.51

63.94 61.42

2012

40.79

2011

2007

43.57

38.71

2006

34.37

37.53

35.89

2005

32.26

31.18

25.17

24.64

2002

31.69

29.01

2000

2001

30.47

1999

25.03

1997

1998

26.78

26.20

1996

1994

1995

21.07

19.07

1993

30.96

25.65

1991

47.80 29.07

1989

10

1990

46.80

1988

63.85

20

50.83

62.79

1986

57.80

1985

1984

70.23

58.01

1983

30

69.96

40

1982

50

1981

ДНБ-д эзлэх хувь

60

Бусад улс орны жишгээс үзвэл дотоодын хөрөнгө оруулалт, гадаадад байгаа иргэдийн хөрөнгө оруулалтаар технологийн дийлэнх нь нэвчдэг. Гадаадад ажиллаж байгаа иргэдийн буцаж ирэх урсгалыг эх орондоо үйлдвэрлэл эрхлэх боломжоор хангах, дотоодын судалгаа шинжилгээний байгуулллагууд, хувийн хэвшлийн технологийн чиглэлээрх хамтын ажиллагааг хүчтэй дэмжих нь

2013

2010

2009

2008

2004

2003

1992

1987

-

технологийн хуримтлалыг өсгөх үндсэн 2 суваг болно. Түүхий эд-технологийн солилцоо буюу технологи авсны төлбөрийг тухайн технологиор үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээр төлөх зарчмаар гадаад бодлогын эдийн засгийн чиглэлээр хүчтэй ажиллах нь технологи нэвтрүүлэх гурав дахь суваг байна.

Эдийн засгийн салбаруудын бүтээж буй нэмүү үнэ цэнэ (дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд

Үйлчилгээ 73.15

70.76

18.19

15.17

25.64 1.22 Япон

27.01 2.54 OECD

59.37

58.51

51.58

14.85

12.36

6.85

36.71

28.69

31.9

3.93 ОХУ

12.84

16.28

Дэлхий

Монгол

45.19 8.79 21.59 34 Бага орлоготой орнууд

Боловсруулах үйлдвэрлэл Аж үйлдвэрлэл Хөдөө аж ахуй

БОДЛОГО 3. НӨӨЦИЙГ ҮР АШИГТАЙ, ХЭМНЭЛТТЭЙГЭЭР АШИГЛАЖ, ТҮҮХИЙ ЭДИЙГ ГҮН БОЛОВСРУУЛАН ЭЦСИЙН БҮТЭЭГДЭХҮҮН ҮЙЛДВЭРЛЭХ ЗАМААР ЭДИЙН ЗАСГИЙГ ТӨРӨЛЖҮҮЛНЭ.

Гадаад улс орнууд, зээл тусламжаас хараат байдалд байсан Монгол Улс эдийн засгийн өсөлтөө хангахад шаардагдах хөрөнгийн хуримтлалыг бий болгох чадвартай болж, аж ахуйн нэгжүүдийн менежмент, ажиллах хүчний боловсрол тодорхой түвшинд хүрч, технологи хүлээж авах хөрс сууриа бэлтгэсэн нь хамгийн чухал ололтуудын нэг юм. Цаашид Монголын эдийн засаг үндэсний үйлдвэрлэлийнхээ өрсөлдөх чадварт тулгуурласан, илүү тогтвортой бөгөөд бат бэх суурьтай болж, олон улсын зах зээлд хүчтэй нэвтрэхийн зэрэгцээ нөөцөө ариг, хямгатай ашиглах шаардлага тулгарч байна. Нөөц гэдэгт санхүүгийн хуримтлал, эрчим хүч, ус, газар, газрын доорх баялаг, хөрсний үржил шим, ой мод, ан амьтан, түүхий эд, ажиллах хүч, цаг хугацааг ойлгоно.

Хөрөнгө оруулалтын нэгдсэн төлөвлөгөөг түүхий эдийн нөөц, усны ашиглалтын нөөц, экологийн эмзэг байдлыг харгалзан боловсруулж, кластер үүсгэх, үйлдвэржих бүс рүү дэд бүтэц, эрчим хүчний сүлжээг эхний ээлжинд хүргэнэ. Мэргэшсэн ажиллах хүч бэлтгэх тогтолцоог эдийн засгийн төрөлжих, үйлдвэржих чиглэлүүдтэй уялдуулж, нарийн мэргэшсэн ажиллах хүчийг урьдчилан бэлтгэнэ. Технологи, оюуны баялгийг хамтран ашиглах аливаа санаачилга үйл ажиллагааг дэмжих байнгын механизмыг бүрдүүлнэ. Тоног төхөөрөмжийг хамтран ашиглах,

дотоодын аж ахуйн нэгжүүд хамтран ажиллах хүч, технологи, бусад нөөцөө үр ашигтай ашиглах үйл ажиллагааг зохион байгуулах кластерийн толгой компанийг эхний жилүүдэд нь төрөөс дэмжих механизмтай байна. Монгол Улсын экспортын орлогын 81 хувь нь үндсэн 7 нэр төрлийн боловсруулаагүй түүхий эдээс бүрдэж байна. Эдгээр түүхий эдийг боловсруулж дотоодын хэрэгцээг хангах, экспортлох нь ойрын таван жилийн, гүнзгий боловсруулж эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх нь дараагийн арван жилийн эдийн засгийн бодлогын гол цөм байх болно.

Нүүрс, зэсийн баяжмал, төмрийн хүдэр, боловсруулаагүй газрын тос, цайрын баяжмал, алт, угаасан ноолуурын нийт экспортын орлогод эзлэх хувь, сая ам.доллар, 2005-аас 2013 6000.0 5000.0 4000.0

Нийт экспортын орлогын 81 хувийг нүүрс, зэсийн баяжмал, төмрийн хүдэр, боловсруулаагүй газрын тос, цайрын баяжмал, алт, угаасан ноолуурын экспортын орлого бүрдүүлж байна.

3000.0 2000.0 1000.0 0.0 Нийт экспорт

2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 1063.9 1542.0 1947.5 2534.5 1885.4 2908.5 4817.5 4384.7 4269.0

Гол нэрийн экспортын бараа

721.7

1136.6 1471.8 2046.3 1412.8 2477.9 4321.0 4007.6 3669.7

БНХАУ

ЭНЭТХЭГ

МОНГОЛ УЛС a) 1965

a) 2008

Олон улсын зах зээл дэх бүтээгдэхүүний орон зайн өөрчлөлтийн зураглал (Тухайн орон гол өрсөлдөгч мөн эсэхийг харуулна) Эдийн засгийн бүтцийг шинэчлэх нь 5-аас 30 жилийн турш төрөөс тууштай хэрэгжүүлсэн бодлогын үр дүн байдаг. 2040 он гэхэд төрөлжсөн эдийн засагтай болохын тулд одооноос төрөлжиж эхлэх шаардлагатай.

Алт 11 тонн

Зэсийн баяжмал 671 мян.т

Цайрын баяжмал 116 мян.т

Нүүрс 11596 мян.т

Төмрийн хүдэр 3217 мян.т

Түүхий газрын тос 2466 мян.баррель

Угаасан ноолуур, самнаагүй ноос 10 мян.т

Монгол улс сүүлийн 9 жилд дунджаар 11596 мянган тонн нүүрс, 671 мянган тонн зэсийн баяжмал, 3 мянган тонн угаасан ноолуур, 7 мянган тонн самнаагүй ноос экспортлосон.

Эрдэс, түүхий эдийг боловсруулаагүй хэлбэрээр экспортлохыг шат дараатайгаар бууруулж, 2025 оноос хойш хагас ба түүнээс дээш түвшинд боловсруулж экспортлоно. Хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүнийг бүрэн боловсруулах төлөвлөгөөг эдийн засгийн өсөлттэй уялдуулан тодорхойлж хэрэгжүүлнэ. Малын гаралтай түүхий эдийг бүрэн боловсруулж эрүүл мэндийн бүтээгдэхүүн, уураг, тэжээл, хүнсний нэмэлт бүтээгдэхүүн, био мах, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх чиглэлийг үйлдвэрлэлийн тэргүүлэх чиглэл гэж үзнэ. Монгол Улс малын (адуу, үхэр, хонь, ямаа, гахай) тоогоор Ирланд улсаас 3.3, Финлянд улсаас 18.5, Чех улсаас 14, Норвеги улсаас 23.2 дахин их. Өөрөөр хэлбэл, мал аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх асар их нөөцтэй боловч зөвхөн арьс, арьсан

бүтээгдэхүүний экспортын хэмжээгээр Чех улсаас 37, Финлянд улсаас 1.55, Ирланд улсаас 1.07 дахин бага байна. Цаашид энэ чиглэлийн технологийг сайжруулах, дотооддоо эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, экспортлох нь бодитой, орлогыг шууд өсгөх чиглэл юм. Хүйтэн, сэрүүн бүсийн орнууд, ОХУ-тай худалдааны нөхцөл тохирч, гэрээ хэлцэл хийх замаар зах зээлээ тэлэх нь Монгол Улсын ноос, ноолуур, арьс, шир, бусад бүтээгдэхүүнийг экспортлох, улмаар технологи, сайжруулж, шинэчлэх гол нөхцөл юм. Үйлдвэрлэлийн технологи, стандартаа сайжруулж зарим орны (жишээлбэл Бүгд Найрамдах Чех улс) жишигт хүргэж чадвал зөвхөн арьс, арьсан бүтээгдэхүүний салбараас жилд 17.7 тэрбум ам.долларын экспортын орлого олох боломжтой.

Малын тоо 36,335,78 1

Мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүний экспортын орлого (ам доллар) 127,000, 000,000

Монгол Улсын сумдын малын дундаж тоо - 110 мянга 35,100,0 00,000 5,601,000 2,745,000 100,000, 000

Бельги

Голланд

Монгол

Белги улс уургийн агууламж бүхий бүтээгдэхүүн экспортолж, Монгол Улсын малын гаралтай бүтээгдэхүүний экспортын орлогоос 1395 дахин их орлого олдог. Малын гаралтай түүхий эдийг био, нано технологийн түвшинд боловсруулах бодлогыг дэс дараатай, тууштай хэрэгжүүлж Азийн зах зээлийн хамгийн том нийлүүлэгч болно. 2010-аас 2015 оны хооронд олон улсын зах зээл дээр зэсийн баяжмалын үнэ нэг тонн нь 1500-2200 ам.доллар, тунгаасан нэг тонн зэсийн үнэ дунджаар 7600 ам.доллар байсан. Зэс бүтээгдэхүүнийг дотооддоо үйлдвэрлэж, экспортлох тохиолдолд

Бельги

Голланд

Монгол

нэг тонн зэс бүтээгдэхүүний үнэ 18 хүртэл дахин өсөх боломжтой. 1990 оноос өмнө байсан арьс, шир, дагалдах дайвар бүтээгдэхүүнийг боловсруулах үйлдвэрлэлийг (саван, желатин, цавуу, хиамны хальс, эмийн бүтээгдэхүүн) сэргээн хөгжүүлж, богино хугацаанд технологийг шинэчлэн биотехнологийн үйлдвэрлэл рүү шилжих шаардлагатай. Жил бүр нядалж буй 10 сая малын түүхий эдийг үе шаттайгаар боловсруулж эхлэх нь огт ашиглалтгүй байгаа нөөцийг ашиглаж, цаашид арьс шир боловсруулах, эмийн үйлдвэрлэл түлхүү хөгжих, нанотехнологийг

хөгжүүлэх, уургийн үйлдвэрлэл, гоо сайхны бүтээгдэхүүн, нэмэлт

тэжээлийн үйлдвэрлэл хөгжих эхлэл болно

Зэс бүтээгдэхүүний үнэ ам.доллар, 2014 он Зэс хадаас

28067

Зэс хоолой

13234

Гал тогооны зэс бүтээгдэхүүн

12337

0.15 мм-ээс доош зузаантай зэс ялтас

10253

0.15 мм -ээс дээш зузаантай зэс ялтас

10186

Зэс нунтаг

10142

Зэс утас

8061

Электролизид бэлдсэн зэсийн анод

8032

Тунгаасан зэс

7600

Зэсийн баяжмал (Монгол)

1500 0

5000

10000

Монгол улс гэрээний нөхцөлөөс шалтгаалан 1 тонн 15000

20000

25000

30000

Ам.доллар

Уул уурхайн ордыг ашиглаж байгаа аж ахуйн нэгжид ордын нийт нөөцийн хамгийн багадаа 80 хувийг бүрэн ашиглах, үүний тулд технологи, хүн хүч, үйдвэрлэлийн хүчин чадлаа тохируулах шаардлагыг тавих нь нэгэнт нээсэн ордын нөөцийг бүрэн ашиглаж боловсруулах үндэс болно. Уул, уурхайн ордыг нээж, ашиглахдаа үндсэн түүхий эдээс гадна дагалдах эрдэс бодис, хаягдлыг бүрэн боловсруулж, ашиглалтын үр өгөөжийг

хамгийн өндөр байх төлөвлөж ажиллана.

хэлбэрээр

Усны нөөцийг хямгатай ашиглах нь экологийн сүйрэлд хүрэхгүй, зарим газар нутгаа хүн амьдрал боломжтой хэвээр авч үлдэх нөхцөл болно. Нөөцийн үр ашигтай ашиглалт, зарцуулалт нь аж ахуйн нэгжийн нөөцийн ашиглалтаас гадна улс орны нийт нөөцийн ашиглалт, өнөө болон хойч үеийн ижил тэгш боломжийн тухай асуудал юм.

Нийт төгсөгчдийн дөнгөж 17 хувь нь үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх мэргэжлээр төгсөж байгаа тул эдгээр чиглэлээр дотоодын ажиллах хүч ирээдүйд хүрэлцэхгүй байх эрсдэл үүснэ. 3.91%

660

838

1025

1457

Комьпютерийн программ хангамж, сүлжээ

539

2.75%

Барилга, зам гүүрийн машин, механизм

529

2.25%

Хөнгөн үйлдвэр, үйлдвэрлэлийн технологи

501

1.77%

Эрчим хүч

1.45%

Машины электрон систем, механизм

379

1.42%

Уул, уурхайн ашиглалтын технологи

303

1.35%

Хүнсний технологи, үйлдвэрлэлийн менежмент

1.02%

Металл судлал, технологи

0.18% 67

0.81%

Хими, хими-технологи

Төгсөгчдийн тоо

Нефть, химийн технологи

1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0

4.5% 4.0% 3.5% 3.0% 2.5% 2.0% 1.5% 1.0% 0.5% 0.0%

БОДЛОГО 4. БАЯЛГИЙГ ТЭНЦВЭРТЭЙ, ШУДАРГА ХУВААРИЛЖ, ХҮЧТЭЙ ХУВИЙН ХЭВШИЛ БИЙ БОЛГОН ТЭНЦВЭРТЭЙГЭЭР ХӨГЖИНӨ.

Монгол Улс 99 603 аж ахуйн нэгжтэй, эдийн засгийн идэвхитэй 12 хүн тутамд нэг бүртгэлтэй аж ахуйн нэгж ноогдож байгаа нь хөдөлмөрлөж бүтээх асар их эрмэлзэлтэйн илэрхийлэл юм. Шинжлэх ухаан технологийн санд 18660 оновчтой санал бүртгэсэн, жил бүр 450 орчим зохиогчийн эрх, 200 орчим шинэ бүтээлийн патент бүртгэдэг, бусад улс орны их дээд сургуульд 30 000 суралцагчтай, дотооддоо их дээд сургууль, мэргэжлийн сургалт үйлдвэрлэлд суралцаж буй 217 000 иргэдтэй (эдийн засгийн идэвхитэй хүн амын 18.1 хувь) байгаа нь хүмүүн чадавхи, оюуны потенциалын асар их боломжтойг харуулж байна. Гадаадад 96 000 хүн ажиллаж амьдарч байна. 1990-ээд оны дараа чөлөөт зах зээлд шилжихэд технологи хоцрогдсоны улмаас өрсөлдөх чадваргүй болж, олон үйлдвэр хаагдсан. Өдгөө тэр үеийнхээс илүү орчин үеийн технологитой, өрсөлдөх чадвартай олон үйлдвэрийг барьж, бизнесийн байгууллагууд, банкууд илүү туршлагажиж, үндэсний нийт орлогын 4.5 хувь буюу 529.8 сая доллараар барилга, үл хөдлөхөд хөрөнгө оруулах, цаашид томоохон бүтээн байгуулалтыг дотоодын хөрөнгө оруулалтаар санхүүжүүлэх боломж бүрджээ.

Баялгийн хуваарилалт тэгш, жигд байх тусам нийгэм, эдийн засаг илүү тогтвортой, бүтээх чадвартай, хуримтлал бий болгох боломжтой, эдийн засаг дахь оролцоо өндөр, ирээдүйдээ илүү их хөрөнгө оруулдаг нь олон улсын практикаас ажиглагддаг. Хүчтэй жижиг дунд бизнесийн эдийн засагт эзлэх хувь өндөр, дундаж орлоготой өрхүүд дийлэнх байх нь худалдан авах чадвар өсөх, зах зээл илүү их өрсөлдөөнтэй, багтаамжтай байх, эдийн засаг илүү хурдтай өсөх үндэс суурь болно.

хэвшлийн тооны том, бизнесээс өрсөлдөөн

бий болж, олон улсын зах зээлд гарч ажиллах хангалттай нөхцлийг бүрдүүлэхгүй байна.

Нийт хөдөлмөр эрхлэгчдийн 69.6 хувь буюу 766,910 хүнийг ажлын байраар хангадаг жижиг, дунд бизнесийн салбарын өсөж, хөгжих бололцоог

олгох бодлого зохицуулалтын чадамжийг Азийн өндөр хөгжилтэй орнуудын түвшинд 5 жилийн дотор хүргэнэ.

Монгол Улсын хувийн бүтцийг авч үзвэл хэт цөөн дийлэнх нь жижиг, дунд бүрдэж байгаа тул хүчтэй

Нийт аж ахуйн нэгжийн борлуулалтын орлогын бүтэц 2008

2009

2010

2011

2012

2013

Нийт аж ахуйн нэгжүүдийн борлуулалтын орлого (их наяд.төг)

10.9

11.0

16.2

25.3

31.6

34.7

1 тэрбум төгрөгөөс дээш орлоготой аж ахуйн нэгжүүдийн борлуулалтын нийт орлого (их наяд.төг)

9.4

9.5

14.4

22.9

28.7

31.4

1 тэрбум төгрөгөөс дээш орлоготой аж ахуйн нэгжийн борлуулалтын орлогод эзлэх хувь

86%

86%

89%

91%

91%

90%

Жижиг, дунд бизнесийн орчны бодлого зохицуулалтын чадамжийн индекс Сингапур

5.4

Малайз

4.7

Индонез

4.1

Тайланд

4.1

Филлипин

3.8

Вьетнам

3.7

ASEAN

3.7

Бруней

3

Мянмар

2.9

Монгол

2.8

Лаус

2.5

Камбожи

2.4 2

Нийт аж ахуйн нэгжийн 82 хувийг бүрдүүлж байгаа жижиг, дунд бизнесийн 10-аас доошгүй хувийг том аж ахуй нэгж болгож, эдийн засгийг тэтгэх том бизнесийн тоог өсгөнө. Жижиг, дунд бизнесийг өсөж томрох, хөгжих бололцоог хязгаарлаж байгаа эрх зүйн орчин, санхүү, менежмент, хөрөнгө оруулалт, түрээс, технологийн шинэчлэлийн асуудлыг шийдэх төлөвлөгөө боловсруулж, байнгын

3т э рбумаас дээш

Хүн амын хувиараа хөдөлмөр эрхлэх сонирхол, идэвхи, чармайлтыг дэмжиж, жижиг, дунд бизнесийн эрх зүйн орчныг

85.0

534.5 10-100 сая

1237

28686.5

Борлуулалтын орлого /тэрбум.төг/

0-10 сая

1550 1-3 т э рбум

100 саяас 1 т э рбум

10-100 сая

0-10 сая

6

100 сая хүртэлх орлоготой 59 991 аж ахуйн нэгж нийт аж ахуйн нэгжийн орлогын дөнгөж 2 хувийг

Аж ахуйн нэгжийн тоо

8260

5

хяналт тавьж, төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх механизмыг бүрдүүлнэ. Үүний үр дүнд нийт аж ахуйн нэгжийн 96 хувь, нийт борлуулалтын орлогын дөнгөж 10 орчим хувийг эзэлдэг 1 тэрбум төгрөгөөс доош орлоготой аж ахуйн нэгжийн өнөөгийн бүтэц өөрчлөгдөж, нийт борлуулалтын орлогын 40 хувийг жижиг, дунд бизнесийн орлого эзэлдэг байх тогтвортой бүтэц рүү шилжинэ.

46257

13734

4

2692.0

2696.3 3-т э рбумаас дээш

Аж ахуйн нэгжийн тоо борлуулалтын орлогын ангилалаар, 2013 он

3

1-3 т э рбум

1

100 саяас 1 т э рбум

0

таатай болгох замаар ажлын байрны тоог богино хугацаанд нэмэгдүүлнэ. 1

Жижиг, дунд бизнесийн тоо салбараар, 2013 он Бөөний болон жижиглэнгийн худалдаа

20902

Боловсруулах үйлдвэр

4295

бусад үйлчилгээ

3769

Барилга

3560

Хөдөө аж ахуй

3148

Боловсролын салбарын үйл ажиллагаа

2558

Эрүүл мэнд, нийгмийн үйл ажиллагаа

2525

Зочид буудал, зоогийн газар

1988

Тээвэр, агуулахын аж ахуй, холбоо

1875

Цахилгаан, хий үйлдвэрлэл, ус хангамж

234

Жижиг, дунд бизнесүүд жижиглэн худалдааны салбарт төвлөрч, бүтээлч ажиллагаа багатай байна. Эдгээр бизнесүүдэд зах зээлийн чиг баримжаа, технологийн хандлагийг системтэйгээр таниулах, бизнесүүдийн хооронд үүсч болох үнэ цэнийн сүлжээг судалгаанд тулгуурлан илрүүлэх, ашиглах боломжийг суртачилан урамшуулах замаар төрийн зохицуулалтаар хуримтлалыг үр ашигтай зарцуулах нь чухал.

Эдийн засгийг даацтай болгох, эрсдлийг бууруулах үндсэн арга замыг дунд аж ахуйн нэгжийг дэмжих замаар том аж ахуйн нэгжүүдийн эгнээг өргөтгөх, жижиг аж ахуйн нэгжүүдийг дэмжин томруулах гэж үзнэ. Хөрөнгө оруулалт, төслийг кластер хэлбэрээр төлөвлөж, хөгжүүлэх нь жижиг дунд, том аж ахуйн нэгжүүд хамтран үр өгөөжтэй ажиллах, орон нутагт ажлын

байр бий болох, технологи нэвчүүлэх үндсэн суваг байх болно.

Цэцэрлэг, өдөр өнжүүлэх төвүүдийг бий болгоход төрөөс дэмжлэг үзүүлж, эрх зүйн орчныг сайжруулсантай холбоотойгоор боловсролын

салбарын аж ахуйн нэгжийн тоо 2013 онд 194 хувиар өссөн.

1

Хөрөнгө оруулалтыг өсгөх зорилт нь хөрөнгө оруулалтаар дамжуулан ажлын байр бий болгох, технологи сайжруулах, үйлдвэрлэлийг өсгөх, аж ахуйн нэгжүүдийн менежментийг сайжруулахад чиглэнэ.

Жижиг, дунд аж ахуйн нэгжид ажиллагчдын тоо, 2013 он ХАА Бөөний болон жижиглэн худалдаа, машин мотоциклийн … Боловсруулах үйлдвэрлэл Барилга Tээвэр ба агуулахын үйл ажиллагаа Зочид буудал, байр сууц болон нийтийн хоолны үйлчилгээ Үйлчилгээний бусад үйл ажиллагаа Мэдээлэл, холбоо Боловсрол Хүний эрүүл мэнд ба нийгмийн халамжийн үйл ажиллагаа Урлаг, үзвэр, тоглоом наадам Цахилгаан, хий, уур, агааржуулалт Усан хангамж, бохир ус зайлуулах систем, хог, хаягдлын … Хүн хөлслөн ажиллуулдаг өрхийн үйл ажиллагаа Үл хөдлөх хөрөнгийн үйл ажиллагаа

77904 69420 50257 31252 15878 12428 8261 7915 3327 2933 2792 1458 773

154608

327705

Монгол Улсын бизнесийн орчны зорилт

2020

Түүхий эдийн хангамж: Дотоодын бизнест түүхий эд, материалын хангамжаа бүрдүүлэх давуу эрх бүхий эрх зүйн орчинг бүрдүүлнэ. Ажиллах хүчний хангамж: Ажилчин тогтвор суурьшилтай ажиллах, мэргэжлийн чиглэлээр давтан суралцаж, ур чадвар, бүтээмж өсөхөд дэмжлэг үзүүлэх эрх зүйн орчины зохицуулалт бүрдсэн байна. Технологийн боломж: Шинэ технологи, хөрөнгө оруулалтын ашигтай чиглэлүүдийг судлан, бизнес эрхлэгчидэд системтэйгээр хүргэнэ. Үйл ажиллагааны зардал: Ажлын байрны түрээсийг бууруулж, бизнес эрхлэгчдэд хуримтлал үүсэх бололцоог бүрдүүлнэ. Санхүүжүүлт олж авах боломж: Кластер үүсч, үйлдвэржих салбаруудын хөгжилд шууд нөлөөлж байх нөхцлийг урьтал болгосон төлөвлөгөөт санхүүжилтийн механизмыг бий болгоно. Бизнесүүдийг өсч, хөгжих боломжтой хямд зээлийн эх үүсвэрийг бий болгоно.

2030

Түүхий эдийн хангамж: Дотоодийн түүхий эдийг үндэсний бизнес эрхлэгчид давуу эрхтэйгээр, хямд өртгөөр олж авах тогтолцоо бүрдсэн байна. Ажиллах хүчний хангамж: Эдийн засгийн төрөлжих гол чиглэлүүдээр дотоодын ажиллах хүч бэлтгэх тогтолцоог, зах зээлийн эрэлтэд нийцүүлэн бүрдүүлсэн байх, ажиллах хүчний чадвар, үнэлэмжийг олон улсын түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдөх хэмжээнд хүргэнэ. Технологийн боломж: Шинэ технологийн хөрөнгө оруулалт, судалгааны гол чиглэлүүдийг тогтоосны үндсэн дээр хөтөлбөрт арга хэмжээ хэрэгжүүлж, хувийн хэвшлийн технологийн чадамжийг сайжруулахад дэмжлэг үзүүлэх чадвартай тогтолцоог бий болгоно.

Үйл ажиллагааны зардал: Эрчим хүч, ус, түүхий эдийг ариг гамтай хэрэглэх эрмэлзлийг төрүүлж чадахуйц зохицуулалтыг нэвтрүүлнэ. Санхүүжүүлт олж авах боломж: Бизнес эрхлэгчид хямд, урт хугацааны зээл авч үйлдвэрлэл, үйлчилгээгээ хөгжүүлэх боломжит орчин бүрдэнэ. Санхүүгийн зах зээлд банкны салбар ганцаар давамгайлсан байдал буурч санхүүгийн бусад оролцогчдын үйл ажиллагаа тогтворжсон, хөрөнгийн биржийн хүчтэй тогтолцоотой, тогтворжсон, санхүүгийн зах зээлийг бий болгоно.

2040

Түүхий эдийн хангамж: Түүхий эдийг үйлдвэрлэлд ашиглах өртөгөөр олон улсын зах зээлд өрсөлдөх түвшинд хүрнэ. Ажиллах хүчний хангамж: Ур чадвар өндөртэй экспертийн түвшинд ажиллах чадвартай, нарийн мэргэшсэн мэргэжилтнүүд бүхий ажиллах хүч бүрдэнэ. Технологийн боломж: Хувийн хэвшлийн технологийн хоцрогдлыг технологитой улсын тоонд багтана.

арилгаж

Азийн

тэргүүлэх

Үйл ажиллагааны зардал: Хэмнэх бололцоотой үйл ажиллагааны зардлыг хамгийн бага түвшинд байлгаж, нөөцийг үр ашигтай зарцуулах чадамжыыаар олон улсын зах зээлд өрсөлдөхүйц болно. Санхүүжүүлт олж авах боломж: Санхүүгийн зах зээл төрөлжсөн, хөрөнгийн биржийн үйл ажиллагаа Азидаа тэргүүлэх өндөр түшинд хүрсэн байна.

БОДЛОГО 5. ТӨСӨВ, САНХҮҮ, МӨНГӨ, ӨРИЙН ТӨЛӨВЛӨЛТ, ГҮЙЦЭТГЭЛ, ҮНЭЛГЭЭ, ХЯНАЛТ, МОНИТОРИНГИЙГ ШИЛДЭГ ЖИШИГТ ХҮРГЭНЭ.

1990 оноос эдийн засгийн харилцаа өрсөлдөөнт эдийн засгийн шинэ төлөвт шилжиж, төлөвлөлт, төсөвлөлтийн хувьд өмнөхөөс эрс ялгаатай горимд орсон. Газар нутаг том, хүн ам цөөн, эдийн засгийн хүч чадал бага нөхцөлд төрийн зохицуулалт, чиг үүрэг нийгэм эдийн засгийн хөгжилд ихээхэн нөлөөтэй байдаг жишгээр бусад улс орноос дутахааргүйгээр хөгжихийг эрмэлзэж ирсэн нь энэхүү 25 жилийн туршлагаас тод харагддаг. Тэгэхдээ олон улсын зах зээл дэх түүхий эдийн үнийн хэлбэлзэл, улс төрийн намуудын тооцоо судалгаагүй амлалтууд, хөрөнгө оруулалт, эдийн засгийн хөгжлийн тодорхой чиг баримжаагүйгээр хувийн хэвшлийн санаачилгад хөтлөгдөж ирсэн нь төсвийн үр ашгийг бууруулах шалтгаан болж байна. Бодит хэрэгцээнээс илүүгээр зээлж авсан, эдийн засгийн судалгаа тооцоо муутайгаар зарцуулсан өр нь цаашид улс орныг дампууралд хүргэх, өрийн тойргоос гарч хуримтлал үүсгэх чадваргүй болгоход хүргэж байна. Үндэсний нийт орлогын 34.2 хувийг эзэлж, ард иргэдэд зайлшгүй шаардлагатай төрийн үйлчилгээг хүргэх, нийгэм эдийн засгийн хөгжлийн үйл явцыг жолоодох, удирдах, зохицуулах үүрэг бүхий төрийн үйл ажиллагааны чанар нь цаашид улс орон хөгжихөд зайлшгүй шаардлагатай нөхцлийг бүрдүүлнэ. Төсвийн сахилга, менежментийг сайжруулж, төлөвлөлтийг эдийн засгийн бодлого, хөгжлийн бодлоготой уялдуулж, хөрөнгө оруулалтын үр өгөөжийг өсгөх нь нийт эдийн засгийн үр ашиг буурахгүй байх, хүндрэл хямралаас зайлсхийх урьдчилсан нөхцөл юм. Төсвийн орлогын төсөөллийг гадаад орчны хэлбэлзэл,шууд болон шууд бус нөлөөллийг тооцон, эдийн засгийн дотоод нөөц бололцоонд түшиглэж боловсруулах, алдагдалгүй

төсөвтэй байхыг заавал биелүүлэх шаардлага гэж үзнэ. Татварын суурийг өргөжүүлж, далд эдийн засгийг хумихын зэрэгцээ төсвийн сахилга батыг сайжруулж, хэмнэлтэт горимыг баримтлах нь эдийн засгийг тогтворжуулахад чухал нөлөөтэй алхам байна. Алдагдалгүй төсвийг баримтлах, үүний тулд өрийг нэн даруй барагдуулж дуусгах нь цаашид хуримтлал бий болгох, хөрөнгө оруулах чадавхийг өсгөхөд зайлшгүй шаардлагатай.

Төсөв, өр, хөрөнгө оруулалтын бодлогыг урт хугацааны хөгжлийн бодлоготой уялдуулах, дунд богино хугацааны хөрөнгө оруулалтын бодлогын дагуу төлөвлөж, хүчээ хуваарилах шаардлага тулгарч байна.

Эдийн засгийн үр ашиг, буцаан төлөх хуваарь, зээлийн зориулалтыг харгалзан төсөв, төрөөс хийх хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөх шаардлага цаашид тулгамдсан хэвээр байх бөгөөд техник эдийн засгийн үндэслэл, олон улсын гэрээ хэлэлцээрийн чадавхи бүрдүүлэх нь амин чухал асуудал байх болно.

Үндэсний нийт орлого, төсвийн зарлагын өсөлтийн хамаарал суларч байна

Төсвийн орлого өндөр жилүүдэд хуримтлалын сан үүсгэж, төсвийн орлого багатай жилүүдэд урсгал зардал, цалин тэтгэвэр, халамж үйлчилгээний санхүүжилтэд зарцуулах, баялгийн сангийн хуримтлалыг бүрдүүлж, ирээдүйд технологи, хүрээлэн буй орчин, иргэдийн сайн сайханд зориулах бодлого баримтлах нь эдийн засгийн эрсдлийг бууруулна.

2%

31%

27%

20% 3%

2012

2010

-5% -1%

2009

29%

2013

22%

32%

31%

21%

2005

2003

2002

2001

ҮНО-гийн өсөлт

41% 41%

2008

11% 17%

22%

27%

14% 12% 12% 7%13%

2000

1997

1996

1995

14%

1999

2%

14%

34%

2007

26% 19% 14% 18%

1998

22%

29%

2006

36%

2004

43% 41%

1994

62%

62%

2011

70% 71%

төсвийн зарлагын өсөлт

төлөвтэй байна. Татварын суурийг өргөжүүлж, нийгмийн халамжийн бодлогыг төрөөс мөнгөөр нь өгөх хэлбэрээр биш, татварын хөнгөлөлтийн хэлбэрээр хэрэгжүүлэх нь иргэд, аж ахуйн нэгжүүдэд олгомжтой орчин бүрдүүлэх, нэгдмэл бодлогоор эдийн засагт жолоодлого өгөх боломжийг сайжруулна.

Эдийн засгийн бодлого нь урт хугацааны төлөвлөлтөд суурилах нь нийгэмд эзлэх дундаж давхаргын хувийг өсгөх, эдийн засгийн бүтцийг шинэчилж, төрөлжүүлэх үйлдвэржих зорилгод хүрэх угтвар нөхцөл юм.

Төсвийн төлөвлөлтийг дотоод нөөц бололцоонд түлхүү суурилж, дунд хугацаагаар, хөгжлийн бодлогод нийцүүлэн төлөвлөж, 2025 оноос нийт төсвийн 5-аас 10 хувийг, 2030 оноос 10аас 20, 2035 оноос 20-иос 30 хувийг хөтөлбөрт удирдлагын зарчимд шилжүүлнэ.

Эдийн засгийн бие даасан байдлыг бэхжүүлэх нь цаашид төсөв, санхүү, өрийн бодлогоос ихээхэн хамаарах

Төрийн өмчит үйлдвэр аж, ахуйн нэгжүүдийн менежментийг сайжруулах замаар ашигтай ажиллуулах,

бүтээмжийг өсгөх, эдийн засгийн хямралтай үед яаран хувьчлахгүй байх нь төсөв санхүүгийн бодлогыг оновчлох нэг алхам болно. Урт хугацаанд төсвийн авалт, хөрөнгө оруулалтыг үйлдвэрлэлийг дэмжихэд замаар үйлдвэржилтийг үндэсний бүтээх чадварыг чухал юм.

худалдан дотоодын чиглүүлэх дэмжин, өсгөх нь

Төсвийн сахилга батыг сайжруулах нь өрийг нэмэхгүй байх, хүндрэлээс сэргийлэх гол арга зам НИЙТ ТЭНЦВЭРЖҮҮЛСЭН ОРЛОГО БОЛОН ТУСЛАМЖ /тэрбум.төг/

7031.4

НИЙТ ЗАРЛАГА БОЛОН ЦЭВЭР ЗЭЭЛИЙН ДҮН /тэрбум.төг/

5993.8

6164.7

4997.0

3080.7 2466.8 1237.0 8.7

98.9

6.5

85.5

1991

1994

429.6 351.0

2000

1360.4

2006

2336.6

1747.3

4227.2 2170.4

1994.0

2007

2008

2009

2010

807.9

607.7

552.7

439.2

2013

2012

8.9%

2011

7.7% 5.4% 4.7%

2000 1994 2015

2016

2017

Эдийн засгийг тогтворжуулах үндсэн суурь нөхцөл нь төсвийн алдагдал бага байх явдал юм. Иймд ойрын жилүүдэд

2014

1.4%

2012

2009

224.6

2011

Улсын төсвийн алдагдал (үндэсний нийт орлогод

2008

2014

2013

4863.1

хөтлөгдөж, урт дунд хугацааны төлөвлөгөөтэй уялдахгүй байгаатай холбоотой. Монгол Улсын төсөв алдагдалтай байх энэ хандлага ойрын жилүүдэд үргэлжлэхээр байна.

Нэгдсэн төсвийн алдагдал 2015, 2016, 2017 онуудад, тэрбум төгрөг

2013

6223.4

3122.5

1880.5

Төсвийн нийт зарлагын өсөлт төсвийн орлогын өсөлтөөс байнга түрүүлж байгаа нь эдийн засгийн нэгдмэл бодлогод түшиглэхийн оронд салбар, байгууллагуудын төсвийн хэрэгцээнд

5940.1

1991

8.1% 3.6% 9.8%

төсвийг алдагдалгүй байлгах үүний тулд төсвийн хэмнэлтийн горимыг үргэлжлүүлж, стратегийн ач

бодлого, хөтөлбөрүүдэд үндэслэн олгох бүтээлч механизмыг бий болгоно.

холбогдолтой, зайлшгүй шаардлагатайгаас бусад хөрөнгө оруулалтыг түр хойшлуулах, бараа үйлчилгээний худалдан авалт, урсгал шилжүүлгийн зарцуулалтыг сайтар хянаж, төсвийн сахилга батыг чанд сахиулах бодлого баримтална.

Засгийн газрын өр нэмэгдэх үндсэн шалтгаан нь төсвийн алдагдал болж байна. 2014 оны эцсийн байдлаар Засгийн газрын нийт өрийн хэмжээ 12.6 их наяд төгрөг байв. Монгол Улсын нэг иргэнд 4.2 сая төгрөгийн өр ноогдож байна. Засгийн газрын гадаад өрийн хэмжээ төсвийн тэнцэл алдагдалтай гарсан жилүүдэд их хэмжээгээр өсч байжээ.

Төсвийн үр ашигтай, хэмнэлттэй зарцуулалтыг төсвийн захирагч, байгууллагаар нь урамшуулах механизмыг бий болгох, төсвийн хуваарилалтыг төсвийн захирагч нарын саналаас гадна урт хугацааны

Төсвийн тэнцэл нэг нэгжээр алдагдалтай бол засгийн газрын гадаад өр 2.3 нэгжээр өсдөг 2007

2008

2009

2010

2011

тэрбум төгрөг

2006

1,664.8 123.4

2012

2013

2014

9,374.7 5,780.3 1,789.3 133.2

1,873.4 -296.4

2,619.4

2,408.7

-342.6

41.8

Засгийн газрын гадаад өр

Олон улсын зах зээл дэх үнийн хэлбэлзлээс хамаарал багатай бусад салбарыг хөгжүүлэх замаар төсвийн орлогын тогтвортой эх сурвалжийг олшруулах бодлого баримтална. Богино хугацаанд хэрэгжүүлж буй татаас, нөхөн олговор нь урт хугацааны хөгжлийг дэмжсэн хүчтэй арга хэмжээ болж чадахгүй байгаа нөхцөлд эдийн засгийн бүтцийн шинэчлэлийн бодлого, тасвийн бодлогын уялдаа ихээхэн

6,498.5

2,483.8 -769.8

-1,130.7

-224.6

-807.9

Төсвийн тэнцэл

чухал байх болно. Хөрөнгө, мөнгөний хэмнэлтийн бодлогыг улсын нэгдсэн төсвийн гол зарчим болгох хэрэгтэй байна. Нэгдсэн төсвийн нийт урсгал зардлын бүтцээс үзэхэд бараа, үйлчилгээний зардал болон татаас, шилжүүлгийн нийлбэр дүн нийт урсгал зардлын 70аас 80 хувьд хүрч байгаа нь цалингийн зардал, худалдан авах чадварыг бууруулахгүйгээр хэмнэлтийг

хэрэгжүүлэх байна.

боломжтойг

харуулж

Нийгмийн даатгал, халамжийн сангийн менежментийг сайжруулах, бие даасан байдлыг хангаж, орлогыг нь өөр зориулалтаар зарцуулахгүй байх нь цаашид төсөв тогтвортой алдагдалгүй байх нэг үндэс болно. Улсын нэгдсэн төсвийн “Бараа үйлчилгээний бусад зардал”-ыг оновчтой төлөвлөж төсөв боловсруулах тогтвортой бодлогогүй байгаагаас энэ төрлийн төсвийн зардал буурахгүй байна.

2014 оны байдлаар далд эдийн засгийг нийт эдийн засгийн 60 хувьтай тэнцүү байна гэж үзвэл Монгол Улсын эдийн засгийн нийт хэмжээ ойролцоогоор 33.7 их наяд төгрөгт эргэлдэж байна гэсэн үг юм. Далд эдийн засгийг ил болгох нь авилгыг бууруулах, татварын тогтолцоог шинэчлэх, орлогын дахин хуваарилалтын үр өгөөжийг сайжруулах замаар хэрэгжих бөгөөд 2020 он гэхэд 10 хувь бууруулж чадвал 1.26 их наядыг бүртгэлжүүлж, мөнгөний эргэлтийг хурдасгана гэсэн үг юм. Далд эдийн засгийг үе шаттайгаар бууруулж, цаашид 2040 оны үед нийт эдийн засгийн 35 орчим хувьд хүргэнэ.

БОДЛОГО 6. ЭКОСИСТЕМИЙН НӨХӨН СЭРГЭХ ЧАДАВХИ, ҮР ӨГӨӨЖИЙГ ТООЦОЖ, ТҮҮНД ЭЭЛТЭЙ ИННОВАЦИ ТЕХНОЛОГИЙГ АШИГЛАНА.

Ард иргэдийн амьдрах орчныг доройтуулахгүй байх, хойч үеийн сайн сайхан аж төрөх боломжийг бүрдүүлэхийн тулд экосистемийн үр өгөөж, түүний эдийн засгийн үнэ цэнийг үнэлж, нөхөн сэргэх чадавхийг алдагдуулахгүйгээр мод, ус, ургамал, ан амьтан, бэлчээр, газрын нөөцийг боломжит хязгаар, даацад тохируулан, хүрээлэн буй орчинд ээлтэй технологиор ашиглана. Эдийн засгийн үйл ажиллагаанд нөөцийн үрэлгэн хэрэглээг хязгаарлаж, ашиглалтын үр өгөөж, төлөвлөлтийг сайжруулна.

экосистем дэлхий дахинд хамгийн өндөр үнэ цэнэтэй баялаг болж байна.

Монгол орны газар нутаг, бэлчээр, ургамал, ан амьтан, усны сав газар, ойн экосистем нь хэдэн сая жилийн турш бүрэлдэж тогтсон, нэн эмзэг, дахин сэргээх нь асар их өртөгтэй үнэт баялаг бөгөөд үеийн үед Монгол хүний сайн сайхан амьдралыг тэтгэдэг, оршин байх үндэс юм.

Үндэсний эдийн засаг үр өгөөжтэй байх үндсэн, суурь нөхцөл нь нөөц хомсдох, нэгж бүтээгдэхүүнд ноогдох өртөг үлэмж өсөхөөс сэргийлэх, нөөцөө хямгатай зарцуулах явдал бөгөөд нэн эмзэг экологи бүхий Монгол орны нөхцөлд амин чухал асуудал юм.

Туул голын экосистемийн үнэ цэнийг зөвхөн аялал жуулчлал, мал аж ахуй, ойн аж ахуй хэрэглээгээр баримжаалж хамгийн багаар тооцоход 28 тэр бум төгрөг болж байгаа нь экосистемийн баялгийн зөвхөн нэг жишээ юм. Эрүүл

Хойч үеийн сайн сайхан аж төрөх, эрүүл энх байх, хөгжих ирээдүйг нь боомилохгүй байхад экосистемийн тогтвортой байдал шийдвэрлэх үүргийг гүйцэтгэнэ.

Монгол орны экосистем дэх байгалийн нөөц, экологийн багтаамж Байгалийн нөөц Усны нийт нөөц, үүнээс

608.3 км3

21-д

Гадаргын усны нөөц

88 % буюу 535.29 км

Газрын доорх усны нөөц

2 % буюу 10.6 км3

Мөнх цас, мөсөн гол Хөдөө аж ахуйн газрын нөөц, үүнээс

Дэлхийн улсуудтай харьцуулахад

Тоо хэмжээ, нэгж

10 % буюу 60.8 км

3

21-д 82-д

3

74 % буюу 115.3 сая га

-

Бэлчээрийн газар

71% буюу 111.6 сая.га

7-д

Тариалангийн газар

1.1% буюу 1.03 сая га

110-д

Ойн сангийн газар, үүнээс

9.1 % буюу 14.2 сая га

Ойгоор бүрхэгдсэн талбай

8 % буюу 12.5 сая га

Ойн модны нийт нөөц

1313.7 сая м3

Тусгай хамгаалалттай газар нутаг

14% буюу 20.9 сая га

Экологийн багтаамж

Нэгжид ногдох багтаамж

Хөдөө аж ахуйн газрын багтаамж, хүн/га

50-д 159-д (нийт газарт эзлэх хувь) 50-д (нийт газарт эзлэх хувь) Дэлхийн улсуудтай харьцуулахад

38.4

Тариалангийн газар, га/хүн

0.34

31-д

Бэлчээрийн газар, га/хүн

38.8

-

Бэлчээрийн газар, га/хонь.тол

1.38

-

Ойн сангийн газрын багтаамж Ойгоор бүрхэгдсэн талбай, га/хүн 3

Ойн нөөц, м /хүн Усны нөөцийн багтаамж, км3/хүн

4.7 4.1 437.9 202

Гадаргын усны нөөц

178

Газрын доорх усны нөөц

3.5

Экосистемийн үр өгөөж, түүний эдийн засгийн үнэ цэнийг үнэлэн ариг гамтай ашиглаж, байгаль орчинд ээлтэйгээр аж төрж, эрүүл экосистемээ хадгалах замаар дэлхийд танигдсан улс болно. Экосистемийг хадгалж авч үлдэх, үйлдвэрлэл уул уурхай хөгжүүлэх газар нутгийн бүсчлэлийг судалгаа шинжилгээний үр дүн, ард иргэдийн хэлэлцүүлгээр тодорхойлж, төлөвлөн ялгаа, заагтайгаар ашиглах бодлого баримтална. Түүх соёлын дурсгалт газар, ус, ойн экосистем, ховор ан амьтан, ургамалын тархац нутаг, өвөрмөц тогтоцтой экосистемийг улсын болон орон нутгийн тусгай хамгаалалтад авч, хамгаалалтад авсан газаг нутгийг нэмэгдүүлнэ.

17-д

44-д

Нутгийн өөрөө удирдах ёсны тогтолцоог хүчирхэгжүүлж иргэд орон нутгийн экосистемийг ашиглах, нөөцийг зарцуулах асуудлаар эцсийн шийдвэрийг гаргахыг дэмжинэ. Байгалийн нөөц ашиглалтыг тухайн экосистемийн аяндаа нөхөн сэргэх чадавхи буюу дархлааг нь алдагдуулахгүй байх бодлого баримтална. Нөхөн сэргэх чадавхиа алдсан экосистем эргэлт буцалгүйгээр цөлждөг эсвэл нөөцийн гүн хомстолд ордог тул үүнээс урьдчилан сэргийлэх асуудлыг чухал гэж үзнэ. Байгалийн нөөцийн ашиглалтыг экосистемийн нөхөн сэргэх чадавхи, даацад тохируулж, экологид ээлтэй, хэмнэлттэй, хаягдал багатай технологи нэвтрүүлж ашиглана.

Экосистемийн үнэ цэнэ, үйлчилгээг үнэлэх шаардлагатай байна. Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрөөс хуримтлал үүсгэж, экосистемийг тэтгэх боломж бүрдэхгүй байна.

0.62%

0.46% 0.36%

0.14%

2010

0.14%

2011

0.36%

0.16%

2012

0.12%

2013*

Байгалийн нөөц ашигласны болон газрын төлбөрийн орлого, ДНБ-нд эзлэх хувиар Байгалийн баялгийг хамгаалах, нөхөн сэргээх арга хэмжээнд зарцуулсан хөрөнгө, ДНБ-нд эзлэх хувиар

Ой, ус, бэлчээр, ан амьтан, ургамалын тархац нутгийн экосистемийн нөхөн

сэргэх чадавхийг сайжруулах технологийг нэвтрүүлнэ. Байгалийн нөөцийг хэмнэлттэй, дахин ашиглах инноваци технологийн туршилт, судалгааны институцийг бэхжүүлэх, үе шаттайгаар байгалийн нөөц ашиглах экологид ээлтэй технологид шилжинэ. Экосистемийг нөхөн сэргээх, хамгаалах үйл ажиллагааны явц, үр дүнг хянахад ард иргэдийн оролцоонд тулгуурлах, орон нутгийн хөгжил, иргэдийн амьжиргааг дэмжих бодлого баримтална. Манай улсын экологийн ул мөр 5.53 га буюу 18-рт, дэлхийн 147 оны дунджаас 3.2 дахин их байна. Экосистемийн нөхөн сэргэх чадавхийг алдагдуулахгүйн тулд экологийн ул мөрийг аль болох бага байлгах бодлогыг бүх салбарт баримтална.

Хүний хөгжлийн индексээр ижил түвшний орнуудаас Монгол Улсад экологийн ул мөр их байна 11

Арабын Нэгдсэн Эмират Катар

Экологийн ул мөр, нэг хүнд ногдох, га

10 9

Дани

8 7 6 5

Канад

Нэг хүнд ногдох дэлхийн дундаж экологийн ул мөр, 2010 оны байдлаар 1.7 глобал га

Кувейт

Монгол Улс

Австрали Норвеги

Гамби

3

Куба

2

0 0.25

Финланд

Македон Латви

Туркменистан

4

1

АНУ

Бельги

Экологийн багтаамжид нийцсэн хүний хөгжил Шри Ланка Хүний хөгжлийн индекс Перу

Төв Африкийн БНУ

0.35

ХХИ багатай орнууд

0.45

0.55

ХХИ дунд зэрэг орнууд

Байгалийн нөөцийг үр ашигтай, хаягдал багатай, хэмнэлттэйгээр ашиглах технологи нэвтрүүлсэн иргэд байгууллагыг экосистемийн үйлчилгээний төлбөрөөс хөнгөлөх, чөлөөлөх замаар байгальд ээлтэйгээр ажиллаж амьдрах сонирхол, зөв дадлыг төлөвшүүлэх бодлого баримтална

0.65

0.75

ХХИ өндөр орнууд

0.85

0.95

ХХИ маш өндөр орнууд

Цөлжилтөд өртсөн газар 77.8 хувь болжээ.

41.30%

1990 он

72.30%

77.80%

44.70%

2000 он

2006 он

2010

Уур амьсгалын өөрчлөлтөөс шалтгаалан цөлжилт улам эрчимжинэ.

Хөрсний чийг тогтоон барих модлог ургамал, ойн зурвас байгуулах, голын эргийн болон хөв дагасан байгалийн ойн экосистемийг хамгаалах, доройтсон газрыг хамгаалалтад авах бодлого баримтална. Хөрс ихээхэн доройтсон, цөлжсөн газарт тодорхой

төрлийн үйл ажиллагааг хязгаарлаж хориглоно. Экосистемийн нөхөн сэргэх чадавхи, экосистемийн үр өгөөж, эдийн засгийн үнэ цэнийг үнэлэх, нөхөн сэргээх, хамгаалах, байгалийн нөөцийг зохистой, технологи нэвтрүүлж ашиглах судалгааг дэмжинэ.

Бэлчээрийн даац (51 сая)-аас хэтэрсэн жилүүдэд малын хорогдол өсч байна. 90.0

36%

80.0 65.7

70.0

36%

35%

80.5

65.2

21%

60.0 51.3

50.0 42.0

40.0 33.6

30.0

52.0

32.7

2040 он хүртэл уур амьсгалын өөрчлөлтөөс шалтгаалан эрсдэл, бэлчээрийн доройтол нэмэгдэх

20.0

1970 1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

10.0 0.0

44.0

Малын тоо, хонин толгойгоор

Малын тоо

Баруун болон говийн бүсэд бэлчээр нутгийг 4 улирлаар сэлгэн ашиглах уламжлалт нүүдийн мал аж ахуйг дэмжих, бэлчээрийг усжуулах, бэлчээрийн даацыг экологийн бүсүүдээр тодорхойлж, ашиглах замаар бэлчээрийн нөхөн сэргэх чадавхийг хадгална. 2013 оны байдлаар ойгоор бүрхэгдсэн талбай газар нутгийн 8 хувийг эзэлж байна. Дэлхийн дулаарал,

Бэлчээрийн даац, хонь толгойгоор

хуурайшилтай холбоотой ойн хортон шавьж, түймрийн тархалтын ирээдүйн хандлага, ойн нөөцийн зохисгүй хэрэглээ, ойн экосистемийн хамгаалалт, нөхөн сэргээлтийн өнөөгийн нөхцөл байдал энэ хэвээр үргэлжилбэл 2040 онд ойгоор бүрхэгдсэн талбай 5-аас 6 хувь болж буурах төлөвтэй байна. Энэ нь ойн экосистем эргэлт буцалтгүй алдагдах аюул тулгарч байна.

Нийт ойн сангаас ойгоор бүрхэгдсэн талбай жилд 1.1 хувиар багасч, харин хөнөөлт шавь, түймэрт нэрвэгдсэн, мод бэлтгэлийн ойгоор бүрхэгдээгүй талбай жилд 3.8 хувиар нэмэгдэж байна.

Нийт ойн сангаас ойгоор бүрхэгдсэн талбай жилд 1.1 хувиар багасч, харин хөнөөлт шавь, түймэрт нэрвэгдсэн, мод бэлтгэлийн ойгоор бүрхэгдээгүй талбай жилд 3.8 хувиар нэмэгдэж байна.

13.4

3.8% -1.1%

4.3

4.3

4.6

4.7

2009

2010

2011

5.1

5.2

2012

2013

12.5

2008

2009

2010

2011

2012

2013

Ойгоор бүрхэгдсэн талбай, сая.га

Ойн экосистемийг нөхөн сэргэх чадавхийг хадгалж, үр өгөөж, түүний эдийн засгийн үнэ цэнийг үнэлж нөөц ашиглалтыг төлөвлөх, нөхөн сэргээхэд хөрөнгө оруулна. Ойн аж ахуйд экологид ээлтэй инноваци технологи ашиглах замаар

2008

Ойгоор бүрхэгдээгүй талбай, сая.га

таримал ойн нөөцийг жилийн модны хэрэгцээнээс багадаа 3 дахин давуулж нэмэгдүүлэх нь хүн амын хэрэгцээг хангахаас гадна уур амьсгалын өөрчлөлттийн нөлөөгөөр багасаж буй ойн хэмжээг нөхөхөд дөхөм болно. Байгалийн модны хэрэгцээг орлуулах үйлдвэрлэлийг дэмжинэ.

Хөхтөн амьтдын зүйлийн 29%, загасны зүйлийн 11%, ургамлын зүйлийн 36 хувь нь устаж байна.

11%

26%

Эмзэг

Ховордож болзошгүй

Устаж болзошгүй

Устаж байгаа

15%

18% 37%

18%

2% 9% 21%

5% 6% Нэн ховор, ховор ургамал

Загас

Хоёр нутагтан, мөлхөгчид

Монгол оронд тархсан нэн ховор, ховор биологийн төрөл зүйл, устах аюул нүүрлээд байгаа ургамал, ан амьтны

1.00%

11%

2.00% 4.10% 3.20%

6% 3%

Шувуу

Хөхтөн амьтан

төрөл зүйл, нөөцийн тархац нутгийн экосистемийг хамгаална.

БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 4. ОРЧИН ҮЕИЙН ТЕХНОЛОГИ, ИННОВАЦИЙГ БҮХ САЛБАРТ НЭВТРҮҮЛЖ, УУР АМЬСГАЛЫН ӨӨРЧЛӨЛТӨД ДАСАН ЗОХИЦНО Олон улсын зах зээлд нэвтрэх, өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх, бүтээмж, эдийн засгийн үр ашгийг сайжруулах үндсэн гол хөдөлгөгч хүч нь тасралтгүй инноваци, технологийн шинэчлэл, сайжруулалт байна. Технологи, инновацийн мэдлэг, менежментийн ур чадвар нь үйлдвэрлэл хөгжих, экспортын орлогыг өсгөх, олон улсын стандартад хүрэх үндсэн арга зам төдийгүй хойч үед өвлүүлэх хамгаас үнэтэй баялаг болно. Уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох үндсэн гол арга зам нь байгалийн нөөцөө гамтай ашиглах, хамгаалах, нөхөн сэргээх, экологид халгүй, дэвшилтэт технологийг нэвтрүүлж ашиглах гэж үзнэ.

БОДЛОГО 1. ИННОВАЦИЙН ҮНДЭСНИЙ ТОГТОЛЦООГ ХӨГЖҮҮЛЭХ ЗАМААР ЭДИЙН ЗАСГИЙН ҮР АШИГ ОЛОХ, ОЛОН УЛСЫН ЗАХ ЗЭЭЛД НЭВТРЭХ ХУРДЫГ ӨСГӨНӨ.

Эдийн засгийн үр ашиг, бүтээмжийг өсгөх амин сүнс нь болсон үндэсний инновацийн тогтолцоо нь эдийн засгийн хөгжлийн гол үндэс гэдгийг олон улсын хөгжлийн жишиг нотолж байна. Технологийн дэвшил, ажиллах хүчний мэдлэг ур чадвар, удирдлагын үр өгөөжтэй арга барил, орчин үеийн шинжлэх ухааны ололтыг үр өгөөжтэй ашиглаж чадаж буй эсэхээс улс орнуудын хөгжлийн ялгаа шууд хамаардаг. Энэ нь хатуу бүтэц, их хэмжээний хөрөнгө оруулалтын тухай асуудал төдий биш, харин улс оронд байгаа үйлдвэрлэл үйлчилгээ, судалгаа шинжилгээ, боловсролын үйл ажиллагааны нэгэнт байгаа чадавхийг уялдуулах, төрөөс зохицуулах замаар эдийн засгийн үр ашиг өгөх мэдлэгийг хөгжүүлж ашиглах, хамтын ажиллагаа юм.

Хуучин социалист систем нуран унасантай холбоотойгоор 1990 оны дараа ихэнх үйлдвэрүүд тоног төхөөрөмж, гаднаас импортолдог түүхий эд, сэлбэг хэрэгслээр гачигдаж, цөөн төрлийн бүтээгдэхүүнийг массаар үйлдвэрлэх зориулалттай, хуучин технологи нь үүнд нэрмээс болж, ихээхэн хохирол амссан билээ. Монголын аж ахуйн нэгжүүд урьд өмнөхөөс илүү уян хатан маневр, удирдах арга барил, зах зээлийн туршлагатай боллоо. Хувийн хэвшил эдийн засгийн 70 орчим хувьд хүрч өргөжөн, технологи нэвтрүүлэх, инновацийг хөгжүүлэх, олон улсын зах зээлд өрсөлдөх суурь чадавхиа нэгэнт бүрдүүлжээ. Хэрэглэгчийн мэдээлэл технологийн шинэчлэлийг хүлээж авах хурд сайжирсан, эрүүл мэнд, хүрээлэн буй орчиндоо анхаардаг болсон зэрэг нь

дотоодын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлж, импортыг орлуулах таатай нөхцлийг бүрдүүлж байна. Орчин үеийн технологи эзэмшсэн аж ахуйн нэгжүүд олон улсын зах зээлд бүтээгдэхүүн үйлчилгээгээ хүргэхийн төлөө зорьж ажиллах нь илүү үр өгөөжтэй нь өнгөрсөн жилүүдийн туршлагаас харагдаж байна. Энэ нөхцөлд технологи, инноваци, судалгаа шинжилгээний ажлыг эдийн засгийн үр ашиг өгөх утгаар нь төрийн нэгдмэл бодлогын түвшинд хүчтэй зангидах нь аж ахуйн нэгжүүдийн өрсөлдөх чадварыг тэтгэх гол хүчин зүйл болно. Үйлдвэрлэл, экспортын бүтээгдэхүүн дэх мэдлэг, технологийн агууламжийг нэмэгдүүлэх урьдчилсан нөхцөл нь шинжлэх ухааны судалгаа шинжилгээний баазыг олон улсын,

орчин үеийн жишигт хүргэх энэ салбарыг чадавхижуулах, менежментийг нь сайжруулах, үр дүнг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах хурдыг өсгөх нөхцлийг бүрдүүлнэ.

Цаашид энэ чиглэлээр зарцуулж буй нийт зардлын дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хувийг бусад орнуудын дунджаас дээш түвшинд хүргэж өгсөх нь технологийн дэвшлээр бусад орныг гүйцэж зэрэгцэх нөхцөл юм.

Сая хүн ам ноогдох шинжлэх ухаан технологийн холбогдолтой хэвлэгдсэн нийтлэлийн тоо Швейцарь улсаас 145 дахин бага байна. Кени Монгол БНХАУ Латви ОХУ Эстон Люксенбург Итали Өмнөд Солонгос Герман Израйл Исланд Сингапур Финлянд Норвеги Швед Дани Швецарь

7 9

67 93 99

396 408 436

Мэдлэгийн хуримтлалын гол төвүүд болох судалгаа, шинжилгээ, мэргэжил, дээд боловсролын салбарын санхүүжилтээ өөрсдөө мэдэж зарцуулах, оюуны бүтээлээс ашиг олох боломжийг дэмжих нь байгаа нөөц боломжоо бүрэн ашиглах түлхүүр болж байна. Үйлдвэрлэл, сургалт, судалгааны гурвалсан хэлхээг нягт холбож, оюуны өмчөө хамтран эзэмших, эдийн засгийн үр ашиг олохыг дэмжинэ. Татварын тогтолцоо, санхүүгийн системийг венчур капитал, технологийн хөрөнгө оруулалт, инновацийн санхүүжилтийг дэмжих

529 563

802

861 874 903

975 1008

1084

1301

шаардлагад нийцүүлж өөрчлөх нь нэн тэргүүнд шийдэх тулгамдсан зорилт болж байна. Технологийн импортод ялгавартай хандаж экологид ээлтэй, бүтээмж өндөртэй, олон улсын стандартад нийцсэн технологийг чөлөөтэй нэвтрүүлэх, санхүүжилтийг дэмжих бодлого баримталж, экологид сөрөг нөлөөтэй, хуучирсан технологийн импортыг хязгаарлана. Гадаадад ажиллаж байгаа, өндөр мэргэшсэн технологийн мэдлэгтэй иргэдийн эх орондоо их, дээд сургуульд багшлах, судалгаа, шинжилгээний ажил эрхлэх, технологи,

инновацийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх чиглэлээр ажиллахыг хүчтэй бодлогоор дэмжинэ. Технологи, инновацийн чиглэлээр баримтлах бодлогыг үндэсний түвшинд, салбар бүрээр тодорхойлж технологийн хөгжлийн цаашдын хандлага, орчин үеийн технологийг нэвтрүүлж, ашиглах боломжийг судлах, чадавхийг бүрдүүлж олон нийт, хувийн хэвшилд энэ тухай мэдээллийг байнга хүргэнэ.

Бодлогын судалгааны тогтолцоог хөгжүүлж, төрийн мэдлийн бодлогын судалгааны байгууллагуудыг чадавхижуулан судалгаанд суурилж шийдвэр гаргах боломжийг сайжруулна. Улс төрийн намуудын, хувийн, тодорхой чиглэл зориулалтын тинктанкуудын хөгжлийг дэмжиж, санхүүжилтийн ил тод байдлын зарчмыг хэрэгжүүлнэ.

Монгол Улс инновацийн ерөнхий орчны индексээ сайжруулах, судалгаа шинжилгээнд хөрөнгө оруулах, хүмүүний чадавхийг хөгжүүлэх, мэдлэг бүтээх, солилцох үйл явцыг дэмжих шаардлагатай байна

Дэд бүтэц

Мэдлэг, технологийн гарц 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0

Бизнесийн орчны инновацид ээлтэй, боловсронгуй байдал

Хүмүүн капитал ба судалгаа шинжилгээ

Монгол Улс Зах зээлийн боловсронгуй байдал

Институци

Сингапур Израйль

Оюуны хуримтлал, бүтээлч үйл ажиллагаа

Хятад ОХУ

Монгол Улсад улс төрийн орчин тогтвортой, бизнесийн орчин сайн, мэдээллийн дэд бүтэц сайн байгаа нь

цаашид орчин үеийн техологи, инновацийг хүлээж авах хөрс суурь бэлэн байгааг илтгэж байна. Аж ахуйн

нэгжүүдийн технологийг өөрчлөн сайжруулж ашиглах, шинэ тутамд технологийг ашиглахыг дэмжиж, урьтагч, стратегич инноваторуудын эзлэх хувийн жинг өсгөх нь бодлогын нэг гол чиглэл байна. Монголын зарим аж ахуйн нэгжид инновацийн 1 төгрөгийн хөрөнгө оруулалт 18 төгрөгийн ашиг бий болгож байгаа нь дэлхийн дундажаас доогуур үзүүлэлт боловч Монголын эдийн засаг, аж ахуйн нэгжүүдэд ашиглаагүй асар их нөөц, боломж байгааг харуулж байна. Судалгаа, шинжилгээ, технологийн хөрөнгө оруулалт нь орлогын өсөлтийн хурдасгуурын үүргийггийн хөрөнгө оруулалт нь орлогын өсөлтийн

хурдасгуурын ртын орлогыг 34 хувиар өсгөдөг. Технологийн шинэчлэлийн хурдыг сайжруулж анхдагч эсвэл хоёрдогч үеийн технологийг авч ашиглах, хөгжүүлэх нь хөрөнгө оруулалтын үр ашгийг сайжруулж, зардал ДНБ-ийн дөнгөж 0.17 хувь, Монгол Улсад хэрэгжиж байгаа технологийн шинэчлэлийн дийлэнх нь хоёрдогч, гуравдагч, эсвэл дөрөвдэгч үеийн технологийг бэлнээр авч ашиглах төдий байна. Технологийг хүлээж авах хурд өсөх тусам тухайн аж ахуйн нэгжийн ашгийн түвшин нэмэгдэж, технологийг түрүүлж хүлээж авах тусам бараа бүтээгдэхүүнийг борлуулах боломж өснө.

Судалгаа, шинжилгээ, зохион бүтээлтийн хөрөнгө оруулалт, экспортод эерэгээр нөлөөлж байна. Монгол Улсын боловсруулах аж үйлдвэрийн экспортод өндөр 4.5 ISR

Судалгаа, хөгжлийн зардлын дотоодын нийт

4

FIN

3.5 3

EST BEL ITA

2

OEC OED HIC NLD EMU EUU ECS CZE

0.5 0

10

y = 0.5501ln(x) + 0.3909

FRA

SGP

CHN EAP

NOR GBR

LUX ESP HUN RUS CEB POL LTU SVK HRV LVA BGR ROU CYP GRC COL

1

-0.5

CAN

PRT

1.5

0

DNK DEU AUT USA NAC

SVN

2.5

Судалгаа хөгжлийн хөрөнгө оруулалт нь экспортын орлогыг их хэмжээгээр өсгөж байна

SWE

IRL

20

MLT

30

40

50

60

Боловсруулах аж үйлдвэрийн экспортод өндөр технологийн бүтээгдэхүүний эзлэх хувь

Эдийн засгийнхаа өрсөлдөх чадварыг нэмэгдүүлэхийн тулд хувийн хэвшлийн технологид хийсэн хөрөнгө оруулалт бүрийг дэмжих биш, харин хамгийн их ашиг олох боломжтой, өндөр бүтээмжтэй, орчин үеийн технологи нэвтрүүлэхийг дэмжих бодлого баримтлах нь эдийн засгийн хүчийг өгөөжтэй зарцуулах, эрсдэл хүлээхгүй байх утгыг илэрхийлнэ. Эдийн засагт тухайн үйлдвэрлэл үйлчилгээний арга ашиг тусаа өгч л байвал тухайн технологи үнэ цэнэтэй байх утгаар нь авч үзвэл жижиг дунд бүх салбарт, технологийн хатуу (тоног төхөөрөмж, дэд бүтэц), зөөлөн (менежмент, ажиллах хүчний чадавхи, ажлын арга барил, шинэ туршлага)

бүрдлийн аль алиныг түгээх, дэлгэрүүлэхэд дээд зэргээр анхаарч ажиллах нь ажиллах хүч, жижиг дунд бизнесээ хөгжүүлэх гол арга зам болно. Манай улсад ISO олон улсын чанарын гэрчилгээг авсан аж ахуйн нэгж, байгууллага манай улсад ердөө 73 байна. Монгол Улсад 2013 оны байдлаар 6200 гаруй стандартыг мөрдөж байгаа бөгөөд эдгээр стандартын 55 хувийг олон улс, бүс нутаг, гадаад орны стандарттай нийцүүлэх шаардлагатай байна. Цаашид стандартыг нэвтрүүлэх хурдыг өсгөж, технологи, үйлдвэрлэл, хэрэглээний хөгжингүй орнуудын стандартыг түлхүү нэвтрүүлж ашиглах нь зайлшгүй чухал юм.

БОДЛОГО 2. ҮЙЛДВЭРЖИХ ГОЛ ЧИГЛЭЛҮҮДЭЭР ТЕХНОЛОГИ, ИННОВАЦИ НЭВТРҮҮЛЭХ ЧАДАВХИЙГ ТЭРГҮҮН ЭЭЛЖИНД БҮРДҮҮЛЖ, ОЛОН УЛС, БҮС НУТГИЙН ЗАХ ЗЭЭЛД НЭВТРЭХ ЧИГЛЭЛЭЭР ХАМТЫН АЖИЛЛАГААГ ӨРГӨЖҮҮЛНЭ.

Монгол орны цаашдын хөгжлийн гарааны нөхцөл буюу өнөөгийн бодит боломж, нөөц баялагт түшиглэн цөөн чиглэлээр эдийн засгийг төрөлжүүлж, технологийн түвшинийг гүнзгийрүүлэн, эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх зарчмаар ажиллах нь нөөц боломжийг үр өгөөжтэй ашиглах үндэс болно. Нефтийн боловсруулалт, эрчим хүч, өнгөт метал, хар төмөрлөг, нүүрсхими, хүнсний үйлдвэрлэл, мал аж ахуйн түүхий эдийн боловсруулах үйлдвэрлэлийг 2040 он хүртэл кластер хэлбэрээр хөгжиж, технологи шингээн олон улсын зах зээлд үнэ хүрэх боломжтой, импортыг орлож, эдийн засгийн бие даасан байдлыг бэхжүүлэх гол чиглэлүүд гэж үзнэ. Энэ чиглэлүүдээр үе шаттайгаар технологийг ахиулж, аль болох гүн боловсруулна.

Эдийн засгийн хүчээ нэгтгэж, цөөн чиглэлээр үйлдвэрлэл, технологи, инновацийн чадавхи бий болгохын зэрэгцээ олон улсын зах зээлд өрсөлдөх чадвартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх, тэдгээр зах зээлд нэвтрэх нь нийт эдийн засгийн бие даасан байдлыг бэхжүүлж, хүчирхэгжүүлэх үндсэн арга зам байна. Технологи, инновацийг нэвтрүүлэх чадавхи бүрдэх, технологийн тодорхой түвшинд хүрэх нь хүн хүчээ бэлтгэж, боловсруулах, шинжилгээ судалгаа, хэмжилт үнэлгээний чадавхийг бүрдүүлэх, урьдчилсан судалгаа, техник эдийн засгийн үндэслэлийг

дотоодын нөөц боломжоор сайтар судалж яаралтай боловсруулах технологийн шийдлийг тодорхой болгох утгыг агуулна. Орчин үеийн техник, тоног төхөөрөмж, технологийн шинэчлэл, байнгын инноваци цаашдын хөгжлийн гол хөдөлгүүр байх бөгөөд энэ чиглэлийн судалгаа шинжилгээ, үйлдвэрлэл, сургалтын хамтын ажиллагаа, оюуны өмчийн эрхийг хамтран эзэмших, харилцан ашигтай ажиллахыг төрөөс дэмжиж, үйлдвэрлэлд шууд хэрэглэх боломжтой, эдийн засгийн үр ашиг бүхий мэдлэгийг үнэлж, хөрөнгө оруулалтад тооцно. Судалгаа шинжилгээнд аль болох дотоодын

нөөц хүчийг ашиглаж, мэргэжлийн мэдлэг, оюуны бүтээлийн үнэлэмжийг олон улсын жишигт үе шаттайгаар хүргэнэ.

оруулалтыг байгаль орчинд ээлтэй, өндөр түвшний, орчин үеийн технологи нэвтрүүлж буй байдлаар нь үнэлж дэмжинэ.

Үйлдвэржих гол чиглэлүүдээр нөөцийг аль болох бүрэн ашиглаж, аль болох гүн боловсруулах кластерийн цогц шийдлийг хэрэгжүүлнэ. Хөрөнгө оруулалтыг төлөвлөхдөө үйлдвэрлэл нэг бүрийн, үнэ цэнийн гинжин хэлхээний, кластерын үр ашгийн тооцоонд тулгуурлана. Хөрөнгө

Үйлдвэржих чиглэл, байршлыг тодорхойлоход нутгийн ард иргэдийн ахуй амьжиргаанд сөргөөр нөлөөлөхгүй байх, дараа нь тухайн нутагт хүн амьдарч аж төрөх боломжтой хэвээр үлдээхэд тэргүүн зэргийн ач холбогдол өгнө.

Монгол Улсын экспортын бүтээгдэхүүний дийлэнх нь технологийн агууламжгүй буюу нам технологитой байна. Өндөр технологит бүтээгдэхүүн, 0.02% Дундаж өндөр технологит бүтээгдэхүүн, 0.80% Дундаж нам технологит бүтээгдэхүүн, 0.81%

Технологийн багтаамжгүй бүтээгдэхүүн, 83.22%

Нам технологит бүтээгдэхүүн, 15.12%

Бүс нутаг, олон улсын зах зээлд хуваарь тогтож, улс орнууд технологийн ялгаатай чиглэлүүдээр төрөлжих хандлага цаашид улам хүчтэй болно. Судалгаа шинжилгээ,

хяналт үнэлгээ, баталгаажуулалтын лаборатори олон улсын түвшинд хүрсэн байх нь тухайн чиглэлээр технологи хөгжих гол урьтач нөхцөл болно.

Улс орнуудын технологийн төрөлжсөн гол чиглэлүүд АНУ Англи Швейцарь ОХУ Солонгос Нидерланд Япон Герман Франц Хятад

Цахим холбооны технологи

Компьютерийн технологи

Эмнэлгийн технологи

Компьютерийн Эмнэлгийн технологи Эм зүйн технологи технологи Эмнэлгийн технологи

Эм зүйн технологи

Хүнсний хими

Органик хими Хэмжилт зүйн технологи

Төмөрлөгийн үйлдвэрлэл, материалын технологи

Цахилгаан машин, тоног төхөөрөмж, Хагас дамжуулагч эрчим хүч Цахилгаан машин, Компьютерийн Эмнэлгийн технологи тоног төхөөрөмж, технологи эрчим хүч Цахилгаан машин, тоног төхөөрөмж, Хагас дамжуулагч Оптикийн технологи эрчим хүч Цахилгаан машин, Хөдөлгүүр, хийн тоног төхөөрөмж, Тээвэр шахуурга, турбин эрчим хүч Цахилгаан машин, Цахим холбооны тоног төхөөрөмж, Тээвэр технологи эрчим хүч Цахилгаан машин, Цахим холбооны Компьютерийн тоног төхөөрөмж, технологи технологи эрчим хүч Компьютерийн технологи

Олон улсын зах зээл, бүс нутгийн эдийн засгийн хөгжлийн явц, хандлагын судалгааг өргөжүүлж, захиалгат үйлдвэрлэлийн хөрөнгө оруулалтыг дэмжих, зүүн, зүүн хойд ази, болон бусад бүс нутгийг дамнасан аж үйлдвэрийн кластертай уялдуулах замаар үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх бодлогыг баримтална. “Технологитухайн технологиор боловсруулсан түүхий эдийн солилцоо”-ны зарчимд тулгуурлах нь экспортод чиглэсэн үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх нэг гол арга зам байна. Эдийн засгийг төрөлжүүлэх цөөн тооны чиглэлийг сонгохдоо түүхий эдийн нөөцөд тулгуурлаж, хөрөнгө оруулалтыг шинжлэх ухаан, технологи, инновацийн чадавхи бүрдүүлэхтэй нягт уялдуулж, цаашид олон чиглэлээр үйлдвэрлэл хөгжих боломжийг

бүрдүүлж, төрөлжихөд дөхөм болох суурь технологийг эхэлж эзэмшин, шинэ бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл рүү шат дараалалтайгаар, төлөвлөгөөтэйгээр нэвтэрнэ. Монгол орон зэс, өнгөт метал, хүрэн болон коксжих нүүрс, төмөр, барилгын материалын түүхий эд, мал аж ахуйн түүхий эд, сэргээгдэх эрчим хүч, газрын тосны баялаг нөөцтэй. Эдгээр түүхий эдийн нөөцөд тулгуурлаж, өндөр үр ашигтай, байгальд ээлтэй технологи нэвтрүүлэн боловсруулах үйлдвэр, цаашид гүн боловсруулан эцсийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, кластерууд бий болгоно. Газрын тосны хайгуулыг эрчимжүүлэн, батлагдсан ашиглалтын нөөцийг боловсруулан дотоодын шатахууны нөөцийг хангана. Нүүрсний нөөцөд түшиглэн шингэн түлш, нүүрс-химийн

үйлдвэрлэл хөгжүүлнэ. Эрдсийг олборлож ашиглахад газрын гүн рүү химийн бодис шахах, улмаар гүний усны нөөцийг бохируулах эрсдэлтэй үйл ажиллагааг хатуу хориглоно. Хүрээлэн буй орчинд ихээхэн сөрөг нөлөөтэй технологийг шууд ашиглахын оронд сөрөг нөлөө багатай дараагийн дэвшилтэт технологи бий болох, хэрэглээнд нэвтрэх хүртэл олборлолт, ашиглалтыг хойшлуулна. Тэргүүн ээлжинд үйлдвэржих чиглэлүүдээр кластержих боломж, технологийн горим, өртөг, стандарт, технологийг монголд нутагшуулах боломж, сайжруулан хөгжүүлэх боломжийн олон судалгааг нэгэн зэрэг яаралтай эхлүүлж, үйлдвэрлэлийн үр ашиг, хугацааны дараалал, хүн хүчний хэрэгцээг тодорхойлон техник эдийн засгийн үндэслэлийг төрөөс санхүүжүүлж боловсруулна. Үүнтэй зэрэгцүүлэн үйлдвэржих чиглэлээр туршилт судалгаа, чанарын хяналт, үнэлгээний лабораториудыг яаралтай байгуулж, ажиллах хүчийг нэгдсэн бодлогоор бэлтгэнэ. Үйлдвэржих чиглэлийн хөгжлийг үе шаттайгаар төлөвлөж, нэн даруй дараагийн шатны үйлдвэрийг байгуулах замаар кластер хөгжүүлнэ. Хөрш зэргэлдээ орнууд, бусад орны аж ахуйн нэгжүүдийн хөрөнгө оруулалтыг технологи нэвтрүүлэх, Монгол Улсын

баялгийг үнэлж, харилцан ашигтайгаар ашиглах, асуудлыг иж бүрнээр шийдэх, нийгмийн хариуцлагатай, ил тод байх, экологид ээлтэй технологи хэрэглэх, худалдан авалтыг Монгол Улсаас хийх, Монгол Улсын хууль тогтоомжийг ягштал дагаж мөрдөх нөхцлөөр дэмжинэ. Орчин үеийн технологийн дэвшлийг ашиглан, газар тариалан, мал аж ахуйн бүтээмж, бүтээгдэхүүний чанарыг дээшлүүлэн, үйлдвэрүүд дэх түүхий эдийн нийлүүлэлтийг сайжруулж, шинжилгээ, хяналт, тээвэр логистикийн дэд бүтцийг хөгжүүлэн экологийн цэвэр хүнсний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж эхний ээлжинд дотоодын хэрэгцээг бүрэн хангана. Орон нутагт хүнсний бүтээгдэхүүнийг хадгалах, зах зээлд хүргэх логистикийн өртөг багатай дэд бүтцийг нэн яаралтай бүрдүүлнэ. Мал аж ахуйн гаралтай бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх уламжлалт технологийг хөгжүүлэх судалгааг хүчтэй дэмжин, боловсорсон технологийг орон нутагт түгээнэ. Эхний ээлжинд эрдэс баялаг, мал аж ахуйн түүхий эдийг боловсруулах, салбар хоорондын уялдааг сайжруулах, экспортод боловсруулаагүй түүхий эд гаргахыг үе шаттайгаар багасгаж, цаашид хориглох чиглэлийг баримтална.

Монгол Улсын Экспортод эрдэс баялгийн бүтээгдхүүний эзлэх хувь хамгийн их байна. 2014 он Эрдэс бүтээгдэхүүн 82.9%

Хүнсний бэлэн бүтээгдэхүүн 0.2%

Аж үйлдвэрийн төрөл бүрийн бараа 0.04%

Химийн болон түүнтэй холбоотой үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн 0.01%

Авто, агаарын ба усан замын тээврийн хэрэгсэл, тэдгээрийн эд анги 0.61%

Арьс ширэн түүхий эд болон боловсруулах арьс, шир, ангийн үс, эдгээрээр хийсэн эдлэл 0.62%

Машин, механик тоног тахаарамж ба эд анги, цахилгаан хэрэгсэл, тэдгээрийн сэлбэг 1.01% Үндсэн төмөрлөг болон түүгээр хийсэн бүтээгдэхүүн 0.83%

Өртөг багатай түүхий эдийн импортод эзлэх хувийг багасган түүхий эдийг боловсруулж экспортлох замаар төмөр замын ачаа тээвэрлэлтийн үр ашгийг

Нэхмэлийн материал болон нэхмэл эдлэл 5.87%

өсгөнө. Үе шаттай, дунд хугацааны хөтөлбөрөөр үйлдвэржих чиглэлүүдийн технологийн түвшнийг цаг алдалгүй ахиулна.

Импортод техник, тоног төхөөрөмжийн эзлэх хувь бага байна. 2014 он

Авто, агаарын ба усан замын тээврийн хэрэгсэл, тэдгээрийн эд анги 11.8%

Аж үйлдвэрийн төрөл бүрийн бараа 2%

Хүнсний бэлэн бүтээгдэхүүн 7.3%

Эрдэс бүтээгдэхүүн 28%

Машин механик тоног төхөөрөмж ба эд анги, цахилгаан хэрэгсэл, тэдгээрийн сэлбэг 18.8%

Үндсэн төмөрлөг болон түүгээр хийсэн бүтээгдэхүүн 10.2%

Нэхмэлийн материал болон нэхмэл эдлэл 1.3%

Үйлдвэржих гол чиглэлүүдээр технологи, инноваци нэвтрүүлэхэд олон улс, бүс нутагтай технологитүүхий эдийн солилцооны зарчмаар хамтран ажиллах нь гадаад зах зээлтэй харьцах, цаашдын хамтын

Химийн болон түүнтэй холбоотой үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн 5.9% Арьс ширэн түүхий эд болон боловсруулах арьс, шир, ангийн үс, эдгээрээр хийсэн эдлэл 0.1%

ажиллагаанд эерэгээр нөлөөлнө. Энэ чиглэлүүдээр технологийн судалгаа шинжилгээ, туршилтын хүрээлэнгүүдийг төрөөс санхүүжүүлэн, чадавхийг бэхжүүлнэ.

Үйлдвэржих чиглэлээр 2014 онд 6298 хүн бэлтгэсэн нь хангалтгүй байна

Нефть, химийн технологи Хими, хими-технологи Металл судлал, технологи Хүнсний технологи, үйлдвэрлэлийн менежмент

67 303 379 501

Уул уурхайн ашиглалтын технологи

529

Машины электрон систем , механизм

539

Эрчим хүч Хөнгөн үйлдвэр, үйлдвэрлэлийн технологи Барилга, зам гүүрийн машин, механизм Компьютерийн программ хангамж, сүлжээ

660 838 1025 1457

2014 онд үйлдвэржих чиглэлээр их дээд сургууль, коллежиор 6298 хүн бэлтгэсэн нь хангалтгүй тоо юм. Үйлдвэржих чиглэлүүдээр технологи, инновацийн чадавхи бүрдүүлэхэд нэгдмэл бодлогоор өндөр мэргэшсэн инженер техникийн ажилчид, ажиллах хүчийг бэлтгэх, санаачилгыг дэмжинэ. Үйлдвэрлэлийг захиалгат нөхцөл, зах зээлд чиглүүлэх, тухайн орны үйлд-

вэрлэгчид, аж ахуйн нэгжүүдтэй хамтран ажиллах нь бүс нутгийн зах зээлд нэвтрэх нэг гарц болно. Хөрш орнуудтай худалдааны нөхцлийг тодорхой болгох гэрээ хэлцлийг нэн даруй хийж, тухайн улсын стандартад нийцүүлэх боломжийг олгохын тулд мэдээллийг аж ахуйн нэгжүүдэд шуурхай өгөх нь эхний алхам юм.

БОДЛОГО 3. УУР АМЬСГАЛЫН ӨӨРЧЛӨЛТӨД ДАСАН ЗОХИЦОХ, ЭРСДЛЭЭС УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЭХ ЧАДАВХИЙГ БҮРДҮҮЛЖ, ОРЧИН ҮЕИЙН ТЕХНОЛОГИОР БАЯЖУУЛНА.

Дэлхийн дулаарлаас шалтгаалан агаар мандал (ган, зуд, хуурайшил, үер, шороон болон цасан шуурга, аадар, хэт халуун, ой хээрийн түймэр), биологийн (мал, хүний гоц халдварт өвчин, хортон шавьжийн тархалт) гаралтай гамшигт үзэгдэл, үүнтэй холбоотой эрсдэл ихсэх хандлагатай байна. Мал аж ахуй, газар тариалангийн салбарын бүтээмж бага, технологи дорой, цаг уурын нөхцлөөс шууд хамааралтай өнөөгийн нөхцөлд эрсдлээс урьдчилан сэргийлж, уур амьсгалын өөрчлөлтөд дасан зохицох чадавхийг сайжруулах нь эдийн засгийн үндсэн суурийг тогтвортой байлгахын үндэс болно. Монголын орчин нөхцөл, уламжлалд нийцтэй, экологид халгүй, бүтээмж өсгөх технологийг орон нутагт түгээх, шилжүүлэх замаар орон нутгийн амьжиргааг дээшлүүлэх, мал аж ахуй газар тариалангийн бүтээмжийг өсгөх, эрсдлийг бууруулах нь хүн амын төвлөрлийг сааруулах, тэнцвэртэй хөгжлийг бий болгох гол арга зам болно. Уур амьсгалын өөрчлөлт нь нийт Монголын хүн ам, эдийн засагт эрсдэлтэй, олон сөрөг үр дагаврыг авчрах төлөвтэй байгаа бөгөөд энэ нь ус, ой, бэлчээр, газар, хөрс зэрэг нөхөн сэргээгдэх нөөцийн ашиглалтын менежмент, хүн амын нутагшил суурьшилт, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, технологийн стандартыг сайжруулахыг шаардаж байна.

Агаарын жилийн дундаж температур сүүлийн 70 жилд 2.070С-ээр дулаарч, жилийн хур тунадас 10 орчим хувиар багаслаа. Монгол орны жилийн дундаж агаарын температурын өөрчлөлтийн газарзүйн тархалт, 0С, 1940-2011

Монгол орны жилийн нийлбэр хур тунадасны өөрчлөлтийн газар зүйн тархалт, %, 1940-2011

Дэлхийн дулаарал 0.85°С, Монгол оронд 2.07°С (дунджаас 2.4 дахин их) уур амьсгалын эрсдэлд өртөмтгий (100 гаруй орноос 8-рт) байна. Ажиллах хүчний 29.8 хувийг шингээж, эдийн засгийн 15 хувийг үйлдвэрлэж байгаа

хөдөө аж ахуйн салбарын дасан зохицох чадавхийг бэхжүүлэх нь орон нутгийн иргэдийн амьжиргааг доройтуулахгүй байхад чухал үүргийг гүйцэтггэнэ.

Ган, зудын гамшиг Монголын нийгэм, эдийн засагт багагүй хохирол учруулжээ. Цаашид дасан зохицох чадавхийг бэхжүүлэх нь нэн чухал болоод байна. 12.00

Малын хорогдол, сая

10.00

Ган-зудын динамик

8.00

0.50

4.76 3.49 0.42

0.87

0.60 0.55

4.00 2.00

0.65 0.62

0.52

0.50

6.00

0.70

10.32

0.64

0.34

0.42 0.45

2.92 0.41 0.48

0.80

0.40

1.73 0.43

0.00

0.35 0.30

2009-2010 оны зудын нөлөө

1999-2002 оны ган-зудын нөлөө

- Нутгийн 90 хувийг хамарсан - 11 сая мал хорогдсон - 10 мянга гаруй өрх 100 хүрэхгүй малтай үлдэж, 2369 өрх огт малгүй болсон - 2003-2004 онд 82 мянган иргэн УБ хотод шилжин ирсэн бөгөөд зудын өмнөх 1988-1998 оны 10 жилийн дунджаас 6 дахин их - Хөдөөгийн ядуурал 2003 онд 43.4 хувьд хүрч, ган-зудын өмнөх 1998 оны түвшнээс 33 хувиар ихэссэн - Хохирлын хэмжээ 91.7 тэрбум төгрөг буюу тухайн үеийн 5 жилийн дундаж ХАА үйлдвэрлэлийн 29 хувь

Цаашид Монгол орны ирээдүйн агаарын температур 3-аас 4 хэмээр нэмэгдэнэ. Газар нутаг бүхэлдээ хуурайших, байгалийн гамшигт

Ган, зудын давтамж, эрчимшил нэмэгдэх төлөвтэй байна

Ган-зудын индекс 2.08

2.63 1.97

2 -0.24 -0.69

0.45

1980-1999

-0.08

2011-2030

үзэгдэл, ган, зудын давтамж нэмэгдэх, усны нөөц хомсдох, хөрсний үржил шим буурах, улам хүчтэй цөлжих төлөвтэй байна.

Уур амьсгалын өөрчлөлтийн улмаас ХАА-н 160 салбарын алдагдал нэмэгдэж, бүтээмж буурах төлөвтэй байна.

Гангийн индекс Зудын индекс

- Нутгийн 80.9 хувийг хамарсан - 10 сая мал хорогдсон - 32.7 мянган өрх малынхаа 50-иас дээш хувийг алдаж, 8711 өрх огт малгүй болсон - 2009-2010 онд 65 мянган иргэн УБ хотод шилжин ирсэн бөгөөд өмнөх 1988-1998 оны 10 жилийн дунджаас 5 дахин их - Хөдөөгийн ядуурал 2010 онд 49 хувь болж зудын өмнөх 2008 оны түвшнээс 5 хувиар ихэссэн - Хохирлын хэмжээ 360 тэрбум төгрөг буюу тухайн үеийн 5 жилийн дундаж ХАА үйлдвэрлэлийн 25 хувьд хүрсэн.

0.66

2045-2065

50 40 2020 Хонины амьдын жин буурч байгаагаас зөвхөн махны үйлдвэрлэл 2040 оны үед 160 тэрбум төгрөгийн алдагдал орж болзошгүй байна.

70 2030-2040 Усалгаагүй талбайн үр тарианы ургац буурч 2040 оны үед 70 тэрбум төгрөгийн алдагдалд орж болзошгүй байна.

Хөдөө аж ахуйн салбарын түүхий эдийн нөөцийг бүрэн ашиглах боломж хомс, технологи дорой, уламжлалт арга ажиллагаанд суурилсан, зах зээлийн дэд бүтцээс хол хэвээр байна. Мал сүргийн зохистой бүтцийг бий болгох, Монголд нутагшсан ашиг шим өндөртэй үржлийн аж ахуйг хөгжүүлж, мал сүргийн чанарыг нэмэгдүүлнэ. Мал сүргийг бүртгэлжүүлэх, малын түүхий эд, бүтээгдэхүүн худалдан авах, бэлтгэн нийлүүлэх орчин үеийн стандартад нийцсэн соёлжсон дэд бүтцийг малчдад ойртуулах, орон нутагт жижиг дунд үйлдвэрийн технологи нэвтрүүлэх замаар бэлчээрийг даацад тохируулан ашиглах нөхцөл бололцоог бүрдүүлэхийг дэмжинэ. Сэргээгдэх эрчим хүч гаргаж авах, үүнтэй холбоотой сэлбэг хэрэгсэл, тоног төхөөрөмжийг үйлдвэрлэх, сэргээгдэх эрчим хүч хэрэглэхийг дэмжиж, цэвэр технологийн солилцоо, хүлэмжийн хийн тооллого бүртгэл, арилжаанаас олох орлогыг өсгөнө. Бэлчээрийн экосистемийн төлөв байдлаа сайжруулсан, доройтуулалгүй ашиглаж улмаар газрын хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг бууруулсан, шингээсэн малчдад урамшуулал олгох замаар мал аж ахуйн салбарт

бэлчээрийн менежментэд суурилсан хүлэмжийн хийн арилжааны тогтолцоог нэвтрүүлнэ. Технологи нэвтрүүлэх замаар Хангайн бүс, хот суурин газрын ойролцоо ашиг шим өндөр эрчимжсэн мал аж ахуйг, баруун болон говийн бүсэд уламжлалт нүүдлийн мал аж ахуйг хөгжүүлэх бодлого баримтална. Уур амьсгалын өөрчлөлт, гамшигт үзэгдлийн эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх чадавхийг бэхжүүлэх, гамшгийн эрсдэлийг бууруулна. Орон нутаг иргэдийн санаачлага, хамтын ажиллагааг дэмжинэ. Газар тариалангийн салбарт усны нөөц ашиглалт, зарцуулалтын хамгийн багатай, байгальд ээлтэй, бүтээмж өндөр технологийн судалгаа, туршилтыг дэмжиж, нэвтрүүлэх бодлого баримтална. Дулаарал, хуурайшлын улмаас дэгдэх халдварт өвчин, мэрэгч амьтны тархалтыг бууруулж хүн амын эрүүл мэнд, экосистемийг хамгаална. 2040 он гэхэд хүн амын ус, хүнсний хангамжийг сайжруулж, аюулгүй, эрсдэлгүй аж төрөх орчныг бүрдүүлж, нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжийг 20 дахин нэмэгдүүлж, стресс, бохирдол багатай ногоон хөгжлийн хандлагад нийцсэн хот суурин газрыг бий болгоно.

Байгалийн гамшигт үзэгдлийн улмаас сүүлийн 10 гаруй жилд 412 хүн амь эрсдсэн. Агаар мандлын гаралтай аюулт, гамшигт үзэгдлийн давтамж 2040 онд 41 орчим хувь болж өснө. 2005-2014 оны 40% дундаж 71

2040 оны үед давтамж жилд 101 болно

41%

105

1994-2004 оны дундаж 44

128 85

81

33

47

55

48

44

50

49 45 48

57

31 28 31

2040

2014

2013

2012

2011

2010

2009

2008

2005

2004

2003

2002

2001

2000

1999

1998

1997

1996

1995

1994

1993

1992

1991

16 12 13

1990

1989

56 43

2007

48

2006

70

63

19

101

БОДЛОГО 4. УЛАМЖЛАЛТ, ЭКОЛОГИД ЭЭЛТЭЙ, ОРЧИН ҮЕИЙН ДЭВШИЛТЭТ ТЕХНОЛОГИЙГ ХӨГЖҮҮЛЭХ, НЭВТРҮҮЛЭХИЙГ САЛБАР БҮРТ ДЭМЖИЖ, ХЭМЖИЛ ЗҮЙ СТАНДАРТЫН ҮНДЭСНИЙ НЭГДМЭЛ ТОГТОЛЦООГ БИЙ БОЛГОНО.

Эдийн засгийн гол салбаруудаар технологи, инновацийн тухайд баримтлах бодлого тодорхой байх, уламжлалт технологийн баялаг өв санг эдийн засгийн эргэлтэд оруулах нь хөрөнгө оруулагчдад баримжаа өгөх, эдийн засгийн хязгаарлагдмал хүч чадал, нөөц боломжийг ирээдүйтэй, өндөр үр ашигтай технологид чиглүүлж, үр өгөөжтэй ашиглах боломжийг өгнө. Хэмжил зүй стандартын нэгдсэн тогтолцоо, шинжилгээ үнэлгээний чадавхийг сайжруулах нь экспортын баяжмал, түүхий эд, бараа бүтээгдэхүүний чанарыг шалгаж баталгаажуулах, хяналт шалгалт, технологийн сорилт туршилт хийх, нутагшуулах, дотоодын үйлдвэрлэл, үйлчилгээний чанарыг сайжруулах боломжийг бүрдүүлнэ. Үндэсний хэмжилзүй, стандартын тогтолцоог олон улсын түвшинд хүргэнэ. Экологид ээлтэй, уламжлалт арга технологиудыг бүртгэн, шинэ технологиор баяжуулан хөгжүүлэх мэргэшсэн институт, ажиллах хүчийг бэлтгэж, импортын технологид ялгавартай бодлого баримтална.

Экспортын бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадвар технологийн түвшнээр тодорхойлогдож байгаа нөхцөлд энэ чиглэлийн үйлдвэрлэгчдийн технологи шинэчлэх санаачилгыг дэмжих нь шийдвэрлэх үүрэгтэй бодлого юм. Дотоодын зах зээлд ч мөн л технологийн түвшнийг ахиулж байж гадны бүтээгдэхүүнтэй өрсөлдөх боломжийг олно.

Технологийг хөгжүүлэх нэвтрүүлэх нь өрсөлдөөн багатай жижиг зах зээл, цөөн тооны үндэсний үйлдвэрлэгчидтэй нөхцөлд судалгаа шинжилгээ, олон улсын технологийн чиг хандлагын мэдээлэлд тулгуурлан салбар бүрээр бодлого тодорхойлох, байгаа хуримтлалаа үр ашигтай технологи нэвчүүлэхэд зарцуулахыг шаардана.

Судалгаа хөгжлийн зардал өндөртэй орнууд өндөр технологиос илүү их ашиг олж байна судалгаа хөгжлийн зардлын ДНБ-д эзлэх хувь

4.5 4 Өндөр орлоготой орнууд

3.5


3

2.5 Бага дунд орлоготой орнууд

2

1.5 1

Монгол

0.5 0

0

10

20

30

40

50

Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний экспортод эзлэх өндөр технологийн бүтээгдэхүүний эзлэх хувь

CPV

GTM

KWT

PAK

MAR

IRQ

MYS

MNE

TUR

ECA

UKR

ROU

PRT

POL

GMB

SGP

CEB

NOC

HUN

GRC

MAC

NZL

ECS

GBR

EUU

CZE

CAN

ISL

ISR

NLD

AUT

Сая хүн тутамд ноогдох байгалийн шинжлэл, физик, инженерчлэл, хүмүүнлэг нийгмийн 2446.710693 шинжлэлийн мэргэжлийн судалгаа шинжилгээний чиглэлээр судлаачдад туслах үүрэгтэй техникийн ажиллагчдын тоо Монгол Улсад цөөн байна

Суурь судалгаа, хавсарга судалгаа, инновацийг үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх туршилт судалгааны хүчийг нэгтгэж, тодорхой чиглэлүүдээр хөгжүүлэх, судлаачид, инженер, мэргэжилтнүүдийг бэлтгэх, хяналт, шинжилгээ, үнэлгээний чадавхиг бүрдүүлэх нь салбар бүрээр технологийн тухайд баримтлах бодлогоо тодорхойлох замаар хэрэгжинэ. Салбарын бодлого зохицуулалт хариуцсан байгууллагуудад технологийн олон улсын хандлагыг мэргэжлийн судалгааны байгууллагатай хамтран судалж, тодорхойлдог, хөрөнгө оруулагчид, олон нийтэд мэдээлдэг, үр ашиг өндөртэй технологийг түгээж, нутагшуулдаг байх нь эдийн засгийн үр ашиг өсөхөд зайлшгүй шаардлагатай.

Эдийн засгийн гол салбаруудаар технологийн тухайд баримтлах бодлогыг тодорхойлсноор орчин үеийн технологи, инновацийг нутагшуулах төр, хувийн хэвшил, судалгааны байгууллагын институцийг зорилготойгоор бэхжүүлж, нарийн мэргэжлийн хүний нөөцийг бэлтгэн богино хугацаанд экспортын бүтээгдэхүүний технологийн агууламжийг өсгөх бодлого хэрэгжүүлнэ. Хяналт, шинжилгээ үнэлгээний өндөр нарийвчлалтай олон улсын түвшний сорилт, туршилт, хяналт, судалгааны лабораториудыг байгуулж, стандартчилал, тохирлын үнэлгээ, хэмжлийн нэгдмэл байдлыг бүрдүүлэн, олон улсын жишигт хүргэнэ.

Технологийн түвшний ангилал Технологийг сайжруулахтай холбоотой Хэмжил, үнэлгээ, стандарт нь лаборатори, туршилт, сургалтын технологийн импорт, үйлдвэрлэлд хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж, эхний нэвтрэхээс хоцрохгүй байх, экспортын ээлжинд үйлдвэрлэл эрхэлж буй бүтээгдэхүүн, үлчилгээний чанарын чиглэлээр олон улсын түвшний баталгаажуулалтыг олон улсын

Өндөр технологийн үйлдвэрлэл

Дунд-өндөр технологийн үйлдвэрлэл

Дунд-нам технологийн үйлдвэрлэл

Нам технологийн үйлдвэрлэл

Нисэх онгоц болон сансрын хөлөг

Цахилгаан машин механизм, төхөөрөмж

Усан онгоц, завины үйлдвэрлэл, засвар

Боловсруулах, дахин боловсруулах үйлдвэрлэл

Эм, эмийн бүтээгдэхүүн

Автомашин, даацын чиргүүл

Резин, пластик бүтээгдэхүүн

Мод, шахмал, цаас цаасан бүтээгдэхүүн, хэвлэлийн үйлдвэр

Албан хэрэгцээ, нягтлан бодох бүртгэл, тооцоолох машин

Эмийн бус химийн бодис

Кокс, боловсруулсан нефтийн бүтээгдэхүүн, цөмийн түлш

Хүнсний бүтээгдэхүүн, ундаа, тамхи

Радио, телевиз, харилцаа холбооны тоног төхөөрөмж

Төмөр замын болон тээврийн тоног төхөөрөмж

Бусад металл бус эрдсийн бүтээгдэхүүн

Бөс бараа, нэхмэл, сүлжмэл бүтээгдэхүүн, арьсан эдлэл, гутал

Эмнэлэг, нарийн хэмжил, оптикийн багаж хэрэгсэл

Бусад төрлийн машин механизм, тоног төхөөрөмж

Үндсэн металл, боловсруулсан металл бүтээгдэхүүн

түвшинд хүргэх нь инновацийн хурдыг сааруулахгүй байх, экспортын орлогыг өсгөхийн тулд зайлшгүй бүрдүүлэх нөхцөл юм.

лаборатори, шинжилгээний чадавхи бүрдүүлнэ. Эм, эмнэлгийн технологийн стандартыг олон улсын жишигт хүргэнэ

Олон улсад магадлан итгэмжлэгдсн лабораторийн тоог нэн яаралтай өсгөх шаардлагатай

СОРЬЦЫН

ЭМНЭЛГИЙН

26 7 2 1

Насжилт өндөр, бүтээмж бага, хоцрогдсон, экологид халтай технологийн импортыг бууруулж хориглоно. Олон улсын стандартад нийцэхгүйн улмаас хямдарсан тоног

595259

Өмнөд Солонгос

254051

ОХУ

200975

Турк

115340

Виетнам Монгол

Уламжлалт, экологид ээлтэй арга технологийг бүртгэж, судлан үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх чиглэлээрх судалгаа шинжилгээний байгууллагууд, их дээд сургуулиуд, хувийн хэвшлийн хамтын ажиллагааг дэмжинэ.

721190

Герман

(180, олон улсад магадлан итгэмжлэгдсэн 1 лаборатори)

Үндэсний үйлдвэрлэгч байгууллагуудын ажиллах орчин нөхцөл, ажиллах мэргэжлийн хүний нөөц, ажлын бүтээмж, бүтээгдэхүүний чанар стандартыг дээшлүүлэх, төр хувийн хэвшил, олон улсын байгуулагуудын хамтын ажиллагааг ихэсгэх замаар ISO эзэмшигчдийг тоог өсгөн, олон улсад өрсөлдөх чадварыг ахиулах бодлого баримтална. Экологид халгүй, хамгийн орчин үеийн дэвшилтэт технологийг нэвтрүүлж байгаа тохиолдолд хөрөнгө оруулалт, мэргэшүүлэх сургалтыг түлхүү дэмжинэ

2683536

Япон

43

БАТАЛГААЖУУЛА ЛТЫН

БАРИЛГЫН

Хятад

101

ХЭМЖИЛЗҮЙН

ХЯНАЛТЫН

ISO9001 чанарын баталгаа бүхий байгууллагуудын тоог олшруулах шаардлагатай.

43743 147

төхөөрөмжийг импортлох замаар дотоодын зах зээлд ч өрсөлдөх боломжгүйг өнгөрсөн жилүүдийн туршлага харуулж байна. Тоног төхөөрөмжийн импортод хаягдал бохирдол багатай, эрчим хүч бага зарцуулдаг, хүлэмжийн хийг бага ялгаруулдаг, нөөцийг хэмнэлттэй, дахин ашигладаг, эрүүл мэндэд хор нөлөөгүй байх экологийн шалгуурыг баримтална. Технологийг авч ашиглах бодлогыг салбар бүрээр тодорхой болгох нь нэг талаас инноваци, технологийн дэвшлийг түргэтгэх, эдийн засгаа өсгөх, нөгөө талаас хуучирсан, үр ашиг муутай технологиос зайлсхийхэд зайлшгүй шаардлагатай. Олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдөхөө больсон технологийг аль болох богино хугацаанд хориглох нь − −

дотоодын эдийн засгийн өрсөлдөх чадварыг дэмжих, аж ахуйн нэгжүүдийн хуримтлал үүсгэх чадавхийг бууруулахгүй байх,

− −

ажиллах хүчээ шинэ технологид дасгах замаар чадавхижуулах хүрээлэн буй орчноо хамгаалах зорилготой холбоотой.

Эрдэс баялаг олборлох, боловсруулах үйлдвэрлэлд саарал усыг ашиглах, Улс орнууд технологид экологид ээлтэй байдлаар нь ангилж ялгавартай бодлого баримталж байна.

орчин үеийн дэвшилтэт технологийг дэмжих, үйлдвэрийн хаягдлыг дахин боловсруулах, ашиглах, эвдрэлтэй газрыг бүртгэлжүүлж, орчин үеийн дэвшилтэт биотехнологийн болон дахин төлөвлөх аргаар нөхөн сэргээнэ.

Экологид ээлтэй бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл өсч байна. (бүтээгдэхүүний ангиллын тоогоор) Эко материал Эко эд анги

17 13 7

8

9

10

Эко бүтээгдэхүүн 0 421 134 199

16

28

432

453

39 80

39 71

56 526 73 70

Эко үйлчилгээ 94 55

44 604 83 73

670

131 105

52

557

699

105 101

107 69

2004 2005 2006 2008 2009 2010 2011 2012

Монгол Улс өөрийн хиймэл дагуултай болох замаар бүс нутаг, орон нутгийн хөгжлийг төлөвлөх, хянах, хүрээлэн буй орчны судалгаа, мониторинг, гамшгаас урьдчилан сэргийлэх, уул уурхайн эвдрэл нөлөөллийг, бэлчээрийн даацыг хянахад ашиглана. Харилцаа холбооны дэд бүтцийг ашиглан технологийн мэдээллийн

агуулгыг бэлтгэж хүргэх замаар технологи нэвтрүүлэх чадавхи, утасгүй технологийн хөгжлийг хурдасгах бодлого баримтална. Үндэсний орон зайн мэдээллийн дэд бүтцийг байгуулж төрийн бодлого төлөвлөлт, хяналт, үнэлгээ, судалгаа чадавхийг бэхжүүлнэ.

БОДЛОГО 5. УСНЫ НӨӨЦИЙГ ХУРИМТЛУУЛЖ, ХҮРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧНЫ ДААЦАД ТОХИРУУЛАН, ДАХИН ЭРГЭЛТЭД ОРУУЛЖ АШИГЛАНА.

Усны нөөц нь хүн амын эрүүл аж төрөх үндэс төдийгүй эдийн засаг, хөдөө аж ахуй, уул уурхай, аж үйлдвэрлэлийн хөгжлийн стратегийн нөөц юм. Дэлхийн дулаарлаас үүдэж гадаргын усны нөөц багасч хуурайших, нийгэм, эдийн засаг дахь усны хэрэглээ ихсэх хандлагатай Монгол орны нөхцөлд усны нөөцийг хуримтлуулж, хүрээлэн буй орчны даацад тохируулж ашиглах нь хөгжлийн эрчимээ алдахгүй байх нэг үндсэн нөхцөл юм.

Өнөө болон хойч үеийн устай байх боломжийг хадгалж үлдэх, нийт ард иргэдийг ундны цэвэр устай байлгах, аж ахуй эрхэлж, амьдарлаа залгуулах боломжийг нь хэвээр үлдээхийн тулд усны сав газар нийт нутаг дэвсгэрийн усны нөөцийг ашиглах, хамгаалах • Гадаргын болон гүний усны нөөцтэй хэдий ч урт

хугацаандаа илүү эмзэг. • Гадаргын ус нь мөнх цас, мөсөн гол, хайлсан цас, хөрсний усаар тэжээгддэг, гадагш урсгалгүй гол мөрөн нууруудын экосистемийг усаар тэтгэдэг.

Үндэсний түвшний нэгдмэл бодлогыг хэрэгжүүлнэ. Орон нутгийн хөгжлийн цаашдын ирээдүйг баталгаажуулах, тухайн орон нутагт ард иргэд оршин суух боломжтой байх үндсэн нөхцөл нь цэвэр усны нөөцтэй байх явдал юм.

• Гадаргын болон гүний усны нөөц ихтэй. • Гадаргын ус нь хур бороо, хөрсний усаар тэжээгддэг, гадагш урсгалтай гол мөрөн. • Газрын доорх усны нөөц нь гадаргын усны нэвчилтээр нөхөн сэргээгддэг.

• Гадаргын усны нөөцгүй. • Газрын доорх усны нөхөн сэргээгддэггүй нөөцтэй. • Газрын доорх усны нөөцийг хэт ашиглах нь говийн бүсийн экосистемд эргэлт буцалтгүй өөрчлөлт дагуулах аюултай.

Үйлдвэрлэл, уул уурхайн хүчин чадлын хязгаар нь орон нутгийн цаашид

хөгжих, өөр төрлийн үйлдвэрлэл хөгжүүлэх боломжийг хязгаарлахгүй

байх шаардлага, ашиглах боломжит усны нөөцийн хязгаараар тодорхойлогдоно. Усны нөөц нь нөхөн

сэргээгддэг, нөхөн сэргээгддэггүй бүс нутагт усны нөөц ашиглалтын ялгаатай бодлого баримтална.

Усны сав газруудын ашиглах боломжит усны нийт нөөц, тухайн сав газарт ашигласан усны нийт нөөцөд эзлэх хувь, 2010 оны байдлаар 100

Усны хэрэглээашиглалт, сая.м3/жил

17.УГГ-ХДТ (26%) 80

24.Хяргас нуур-Завхан…

70

25.Хүйсийн ГЦН (94%+1.5%)

20.Алтайн ӨГ (9%)

50

4.Дэлгэрмөрөн (4%)

40

22.Орог нуур-ТГ (48%)

20

11.Ерөө (2%)

10

12.Онон (1%)

0 0

21.Таац

1.Сэлэнгэ мөрөн (5%)

28.Хар нуур-Ховд…

30

16.Мэнэнгийн тал (2370%+1.4%)

8.Орхон (18%)

14.Хэрлэн (23%)

29.Увснуур-Тэс (22%)

60

19.Онги (78%)

9.Туул (44%)

10.Хараа (34%)

90

100

200

300

400

500

15.Буйр нуур-ХГ (1%) 27.Булган (25%)

5.Идэр (5%)

6.Чулуут (16%) 26.Үенч-Бодонч (8%) 7.Хануй (18%)

18. Галба ӨДГ (9%)

3.Шишхэд (2%) 13.Улз (10%) 23.Бөөнцагаан НБ…

2.Хөвсгөл нуур-Эг (1%)

Гадаргын болон газрын доорх усны нийт ашиглах боломжит нийт нөөц, сая.м3/жил

Усны нөөцийн хэв шинж, тэжээгдлийн давамгайлах эх үүсвэр Гадаргын болон гүний нөхөн сэргээгддэг нөөцтэй. Тэжээгдэл нь хур бороо, ул хөрсний ус. Нөхөн сэргээгддэг нөөцтэй боловч урт хугацаандаа илүү эмзэг. Тэжээгдэл нь мөстөл, хайлсан цас, ул хөрсний ус. Гадаргын усны нөөцгүй, газрын доорх усны нөхөн сэргээгддэггүй нөөцтэй.

Усны сав газрын онцлогийг харгалзан усны хэрэглээг ашиглах боломжит нөөцөөс хэтрүүлэхгүй байх, экосистемд зарцуулагдах нөөцийг хадгалах, хамгаалах замаар хүрээлэн буй орчны даацад тохирсон ус ашиглалтын бодлого баримтална. Гадаргын усны нөөцгүй говийн бүсийн газрын доорх усны сэргээгддэггүй нөөц нь хэдэн сая жилийн туршид бүрэлдэн тогтсон, цаашид говийн бүсийн экосистемийг хэдэн мянган жил тэтгэх

стратегийн нөөц юм. Ийм нөхцөлд аж үйлдвэр, уул уурхайн салбарт ашиглах боломжит хязгаараас хэтрүүлэхгүй, усыг дахин ашиглах, хаягдал усыг экологид сөрөг нөлөөгүй болтол цэвэршүүлэх хатуу бодлого баримтална. Зөвхөн ийм арга замаар л говийн экосистемийг хүн амьдар ч аж төрөх орчинг хэвээр нь хадгалах боломжтой. Алтайн өвөр говийн ашиглах боломжит ус нөөцийн 9 хувийг, Галба өөш-

тухайн сав газрын ашиглах боломжит усны нөөцийг дуусгаж улмаар байгаль орчны тогтвортой байдал, экосистемд зарцуулагдах усны нөөц рүү орох, улмаар говийн бүсийн экосистемийг эргэлт буцалтгүй өөрчлөх аюултай.

Долоодын говийн боломжит усны нөөцийн 9 хувийг, Умард гүвээт говьХалхын дундад тал боломжит усны нөөцийн 26 хувийг тус тус ашиглажээ. Цаашид усны нөөцийг ингэж ашиглавал 10 хүрэхгүй жилийн дотор

Хөдөө аж ахуйн салбарт усны нөөцийг хамгийн их ашиглаж, эрчим хүч, уул уурхайн олборлолт, боловсруулах аж үйлдвэрийг дагаж усны нөөцийн ашиглалт ихсэх хандлагатай байна. 35.0

Газар тариалан

Усны хэрэглээ-ашиглалт, салбараар,%

30.0

Мал аж ахуй

25.0

20.0

Уул уурхай, олборлолт

15.0

Эрчим хүч 10.0

5.0

0.0

Боловсруулах үйлдвэр Барилга 0.0

Үйлчилгээ

Тээвэр 5.0

10.0

Дэлхийн дулааралтай холбоотой ойрын 90 жилд мөнх цас, мөсөн гол бүрэн хайлж дуусах хандлагатай байна. Мөнх цасан эхтэй голын сав газрын усны нөөц эргэлт буцалтгүйгээр хомсдож бүс нутгийн нийгэм, эдийн засгийн амьдралд ихээхэн сөргөөр нөлөөлнө. Хангай нурууны баруун болон өвөр хэсгийн гадагш урсгалгүй голын сав газрууд нь хуурайшлын нөлөөгөөр илүү эмзэгшинэ. Баруун бүсэд цас, мөсний хайлсан усыг хуримтлуулна. Хангайн бүсэд гүний усны ашиглалтыг багасгаж, гадаргын

15.0

ДНБ-д эзлэх хувь

20.0

25.0

усны нөөцийг дотоодын болон хөрш орнуудын байгаль экологид сөрөг нөлөөгүйгээр хуримтлуулах замаар усны нөөцийг нэмэгдүүлж, экологид ээлтэй үйл ажиллагаа, орон нутгийн хөгжлийг тэтгэхэд ашиглана. Усны эх газрын экосистемийг тэтгэх, ойжуулах, улсын тусгай хамгаалалтад авах, голын эргийн ногоон байгууламж, говь баянбүрд экосистемийг хамгаалж, тэтгэх замаар усны нөөцийг хамгаална. Туул голын сав газарт ашиглах боломжит нөөцийн 44 хувийг (бусад сав газартай харьцуулахад хамгийн

их), Орхон голын сав газрын ашиглах боломжит нөөцийн 18 хувийг тус тус ашиглаж байгаа тул ойжуулалт, ойн экосистемийг нөхөн сэргээх, хамгаалах бодлого баримтална. Цөлжилт, хуурайшлаас шалтггаалан яваандаа ус хомсдох төлөвтэй байгаа Монгол орны нөхцөлд Хөвсгөл-Эг, Сэлэнгэ мөрөн, Онон, Хэрлэн, Орхон голын сав газруудын экосистемийг хадгалж үлдэх нь стратегийн чухал асуудал юм. Хойч үед эрүүл амьдрах боломжтой, усны нөөцтэй орчин, аялж амрах бүс нутаг шаардлагатай.

Умард говийн гүвээт- Халхын дундад тал Хэрлэн Хар нуур-Ховд Галба-Өөш-Долоодын говь Улз Хараа Хөвсгөл нуур-Эг Увс нуур-Тэс Туул Орхон Бөөнцагаан нуур- Байдраг Таац Алтайн өвөр говь Онги Мэнэнгийн тал Ерөө Чулуут Дэлгэрмөрөн Сэлэнгэ мөрөн

Мэнэнгийн талын усны сав газарт ашиглалтыг боломжит нөөцөөс 23.7 дахин хэтрүүлж, экосистемд зарцуулагдах усны нөөцөд халдан, 2040 оны үед гүний усны нийт нөөцийн 50 хувийг, 2080 оны үед 100 хувийг шавхаж дуусгахаар байна. Усны нөөцийг шавхах нь тухайн газар нутгийг хүн амьдрах, мал бэлчих, үйлдвэрлэл, аж ахуй хөгжих боломжгүй, огт хэрэглэх боломжгүй болгодог. Усны нөөц багатай Улз гол, умард говь, Хэрлэн голын сав газар, Галба-Өөш, Долоодын говь, Хар нуур-Ховдод стратегийн ордууд бөөгнөрч, усны нөөцийн боломжийг тооцвол хүчин чадал нь хүрэхээргүй байгаа нь асар их эрсдлийг дагуулж байна.

1 1 1 1 1 1 1 1 1

2 2 2

3

4 4 4

5

7

11

Уул уурхайн стратегийн 15, судлах 39 ордоос гүний усны сэргээгддэггүй нөөцтэй Умард гүвээт говь-Халхын дундад талын усны сав газарт 11, Галба өөш-Долоодын говийн сав газарт 4 орд, Алтайн өвөр говийн сав газарт 1 орд байна.

Стратегийн ордууд, уул уурхай, үйлдвэр-лэлийн бусад үйл ажиллагааны ашиглах усны нөөцийг тооцохдоо орд нэг бүрээр биш, усны сав газрын нөөц ашиглалтыг бүхэлд нь авч үзэх, бүсчилэн төлөвлөх нь зайлшгүй шаардлагатай бөгөөд дээрх эрсдлийг бууруулах, ард иргэдийн амьжиргаанд огцом сөргөөр нөлөөлөхгүй байх үндсэн нөхцөл юм. Ахуйн болон үйлдвэрлэлийн хаягдал усыг дээд зэргээр цэвэршүүлж, дахин ашиглах бодлого баримтлан усны салбарын судалгаа, шинжилгээ, хяналтад тэргүүн зэргийн ач холбогдол өгч төрөөс хүчтэйгээр дэмжинэ. Орон нутагт зөвхөн экологид халгүй технологийг ашиглана.

БОДЛОГЫН ЧИГЛЭЛ 5. ХӨГЖЛИЙН ГОЛ ХӨДӨЛГӨГЧ ХҮЧ БОЛОХ ДУНД ДАВХАРГЫГ ӨРГӨЖҮҮЛЖ, НИЙТ ИРГЭДИЙН АЮУЛГҮЙ ОРЧИНД ЭРҮҮЛ ЭНХ, САЙН САЙХАН АЖ ТӨРӨХ НӨХЦӨЛ БОЛОЛЦООГ ДЭЭШЛҮҮЛНЭ. Нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн эх сурвалж болох хүн амын ихэнх буюу дунд давхаргын гүйцэтгэх үүрэг ролийг өсгөн, баялгийн тэнцвэртэй хуваарилалтыг гол болгож, хүн ардынхаа эрүүл аж төрөх, амьдралын зөв дадлыг дэмжиж, амар амгалан, сайн сайхан аж төрөх нөхцөл бололцоог бүрдүүлнэ.

БОДЛОГО 1. ДУНД ДАВХАРГЫН НИЙГЭМД ЭЗЛЭХ ХУВЬ ХАМРАХ ХҮРЭЭГ ТАСРАЛТГҮЙ ӨРГӨЖҮҮЛНЭ.

ХЭМЖЭЭ,

Тогтвортой ажил, орлоготой, мэргэжлийн боловсрол, чадавхитай, өөрийн гэсэн үнэлэмжтэй, худалдан авах чадавхитай, хуримтлалтай, нийгмийн амьдрал, эдийн засагт идэвхитэй оролцоотой дунд давхарга нь дотоодын зах зээл тэлэх, нийгмийн хөгжлийн гол үндэс болно. Дунд давхаргын нийгэмд эзлэх хувийн жин өндөр байх тусам худалдан авах чадвар, зах зээлийн багтаамж, иргэдийн хуримтлалын түвшин, эрүүл мэнд, боловсролд хийх хөрөнгө оруулалт өсч, эдийн засгийн тогтвортой байдал сайжирдаг. Тогтвортой ажил, орлоготой, мэргэжлийн боловсрол, чадавхитай, өөрийн гэсэн үнэлэмжтэй, худалдан авах чадавхитай, хуримтлалтай, нийгмийн амьдрал, эдийн засагт идэвхтэй оролцоотой дунд давхарга нь

дотоодын зах зээл өргөжих гол үндэс бөгөөд нийгмийн хөгжлийн гол үндэс болно. Эдийн засаг хурдацтай өсөж байсан жилүүдэд ядуурлын түвшин дорвитой буураагүйн нэг шалтгаан нь баялгийн тэгш бус хуваарилалт юм. Баялгийн хуваарилалтыг тэнцвэртэй болгоход дан гагц нийгмийн халамж, тэтгэмж хангалтгүй, зорилтот бүлэг, тодорхой зорилгод чиглээгүй бодлого үр дүнд хүрэхгүйг энэ чиглэлийн 70 гаруй бодлого, хөтөлбөр харуулж байна.

Нийгэмд дунд давхаргын эзлэх хувь бага, ихэнх өрх бага орлоготой байна Чинээлэг 2 228 өрх

0.28% Орлого өндөртэй 114 271 өрх Дунд орлоготой 158 582 өрх

14.39% 19.97%

42.04% 23.33%

Бага орлоготой 333 840 өрх

Нэн ядуу 185 264 өрх

Тогтвортой ажил, орлоготой, мэргэжлийн боловсрол, чадавхитай, өөрийн гэсэн үнэлэмжтэй, худалдан авах чадавхитай, хуримтлалтай, нийгмийн амьдрал, эдийн засагт идэвхитэй оролцоотой дунд давхаргын нийгэмд эзлэх хувийг өсгөх, хүн амын эдийн засгийн идэвхийг сайжруулах замаар нийгэм, эдийн засгийн тогтвортой байдлыг сайжруулах нь төрөөс баримтлах нэг үндсэн бодлого байна. Дунд давхаргын хувийн жинг өсгөх, баялгийн хуваарилалтыг тэнцвэржүүлэх нь бага орлоготой өрхүүдийн орлогыг өсгөх, дунд

Олон улсын туршлагаас үзэхэд бага орлоготой болон ядуу өрхийн орлогыг өсгөн дунд давхаргын эгнээг • • • • • •

Татвар, даатгалын тогтолцоог шинэчилж, зээл, санхүүжилтийн өртгийг бууруулах Боловсрол эзэмших боломжийг тэгш хүртээмжтэй болгох, Бүтээх чадварыг хөгжүүлэх, мэдээллийн хүртээмжийг сайжруулах, Төрийн үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг сайжруулах,

болон дор дурдсан өргөтгөж байна.

арга

замаар

Баялгийн хуваарилалтыг тэнцвэржүүлэх, орлогыг дахин хуваарилах аргууд нь: 1. Бүтээмжийг дээшлүүлэх замаар цалин өсгөх, жижиг дунд бизнесийг дэмжих 2. Татварыг орлогын шатлалтай болгох 3. Үл хөдлөх хөрөнгийн татварын тогтолцоог сайжруулах 4. Сонголтын тэгш боломжийг олгох 5. Зорилтод бүлгийг дэмжихийн тулд хамгаалах, өрсөлдөөнийг хязгаарлах

тэдний

бизнесийн

орчныг

6. Бага орлоготой өрх, иргэний эдийн засгийн идэвхийг бууруулахгүй байх нөхцлийг тооцсон халамж, тэтгэмжийн бодлогыг хэрэгжүүлэх 7. Бизнесийн ашгаас хүмүүнлэгийн үйлсэд хандивлах санаачлагыг дэмжих 8. Авилгыг бууруулах

давхаргыг нийгэм, эдийн засгийн хувьд бэхжүүлэх замаар хэрэгжинэ.

42.04

23.33

Эрүүл мэнд, эрүүл амьдрах дадал зуршлын тухай мэдээллийг нийтэд түгээх, нийтийн биеийн тамир, урьдчилан сэргийлэх үзлэг оношилгоог тогтмолжуулах замаар иргэдийн эрүүл мэндийг сайжруулж, хөдөлмөрийн чадвар алдах тохиолдлыг цөөрүүлж, эрүүл мэндэд зарцуулж буй зардлыг бууруулна. Зорилтот бүлэгт (бага орлоготой, гачигдалтай) чиглэсэн орлогын дахин хуваарилалтын бодлогыг нийгмийн бүлгүүдийн хөдөлмөрлөх сонирхол, эдийн засгийн идэвхийг бууруулахгүй байх зарчмаар хэрэгжүүлнэ. Орлого бага, эмзэг бүлэгт багтах хүүхдүүдэд сурч боловсрох, нарийн мэргэжил эзэмших боломжийг сургалтын тэтгэлэг олгох, насанд хүрэгчдийг мэргэшүүлэх сургалтад

0.19

0.06 7,500,001-10,000,000

хамруулах замаар ажлын болгох бодлого баримтална.

0.03 10,000,000- аас дээш

1.66

5,000,001-7,500,000

Орлогын шатлал, төгрөгөөр

1.54

3,000,001-5,000,000

2,000,001-2,500,000

1,500,001-2,000,000

997335-1,500,000

498,668-997,334

3.49

2,500,001-3,000,000

19.97 7.7

0-498,667

Хүн амын эзлэх хувь

794.1 мянган өрхөөс 185.2 мянган өрх (23.3 хувь нь)-ийн амьжиргаа доод түвшинээс дор байна

байртай

Бага орлоготой өрх, хувь хүний эдийн засгийн идэвхийг бууруулахгүй байх нөхцлийг тооцсон халамж, тэтгэмжийн бодлогыг хэрэгжүүлнэ. Нийгмийн сайн сайхны төлөөх үйл ажиллагаа, сайн дурын тусламж, тэтгэлгийг бодлогоор дэмжиж, урамшуулна. Жижиг дунд, бичил бизнесийн татварыг хөнгөлж, мэдээлэл, мэргэжлийн зөвөлгөө, сургалтын орчин нөхцлийг бүрдүүлэх, технологи нэвчүүлэх замаар хуримтлалыг дэмжинэ. 2040 он хүртэл тогтвортой ажил, орлоготой, мэргэжлийн боловсрол, чадавхитай, өөрийн гэсэн үнэлэмжтэй, худалдан авах чадавхитай, хуримтлалтай, нийгмийн амьдрал, эдийн засагт идэвхитэй оролцоотой

дунд давхаргын нийгэмд эзлэх хувийг дийлэнх олонх болгоно.

БОДЛОГО 2. АРД ИРГЭДИЙН АЮУЛГҮЙ ОРЧИНД ЭРҮҮЛ ЭНХ, САЙН САЙХАН АЖ ТӨРӨХ НӨХЦЛИЙГ БҮРДҮҮЛНЭ

Монгол Улсыг урт хугацаанд тогтвортой хөгжүүлэх гол эх сурвалж болсон хүмүүн баялгийн эдийн засаг дахь үр өгөөжийг нэмэгдүүлэх, урт хугацаанд өндөр бүтээмжтэй ажиллаж хөдөлмөрлөхөд эрүүл мэнд, амьдрах орчны таатай нөхцөл шийдвэрлэх үүрэгтэй гэж үзэн эрүүлийг хамгаалах, сайн сайхан аж төрөх нөхцлийг бүрдүүлэх бодлого хэрэгжүүлнэ

Агаар, ус, хөрсний бохирдол, хүнсний аюулгүй байдлыг хянаж шинжлэх чадавхийг олон улсын түвшинд бүрдүүлж, энэ чиглэлийн үйл ажиллагааг тогтмолжуулан хариуцлагын хатуу тогтолцоог хэрэгжүүлнэ. Цэвэр усны эх ундаргыг орон нутгийн хатуу хамгаалалтад авч, уул уурхай, бусад үйл ажиллагааг хориглоно. Химийн бодис, хортой, аюултай бодисын хэрэглээг хатуу хязгаарлана. Хот суурин газрын төвлөрөлийг сааруулж, ногоон байгууламжид

хөрөнгө оруулах, хувь нэмрээ оруулахыг аж ахуйн нэгж байгууллага, иргэн бүрийн үүрэг гэж үзнэ. Монгол хүний өвчлөлт, нас баралтад нөлөөлж буй дотоод (амьдралын буруу хэвшил, дадал), гадаад (хүрээлэн буй орчны доройтол, түүний дотор агаарын бохирдол, осол гэмтэл) хүчин зүйлийн нөлөөг багасгана. Халдварт болон халдварт бус өвчлөлөөс урдчилан сэргийлж, эрүүл амьдралын дадал төлөвшүүлэх замаар дундаж наслалтыг нэмэгдүүлнэ.

Нийт хүн амын дундаж наслалтыг дэлхийн дунджаас их болгоно

Эрэгтэй, эмэгтэй хүний дундаж наслалтын зөрүү дэлхийн дунджаас 2.5 дахин их байна

Эрэгтэй

5.7 5.6 5.7 5.7 6.2 6.5 6.8 7.1 7.3 7.5 7.4

9.1 9.4 9.6 64.9 65.42

72.3 73.8 74.3 75.01

71.8

Эмэгтэй

64.9 64.7

63.7 64.3

70.2 71 63.1

67.8 68.6 69.4 62.1 62.6

61.6

60.4 66.1 60.7 66.3 60.8 66.5 6… 66.5

Эрэгтэйчүүдийн дундаж наслалт 65.4 жил байна.

бус хүнсний хэрэглээ, хөдөлгөөний хомсдлыг бууруулна.

Эрүүл амьдрах дадлыг бий болгох, эрүүл мэндийн тухай мэдлэгийг сайжруулах замаар дундаж наслалтыг нэмэгдүүлэн нийт ард иргэдийн эрүүл мэндийг сайжруулна.

Зүрх судасны тогтолцоо болон хавдар, осол гэмтлээс шалтгаалсан нас баралтыг бууруулна. Биеийн тамир, спортоор хичээллэх дадлыг нэмэгдүүлж, хөдөлгөөний хомсдол, илүүдэл жин, таргалалтаас сэргийлэх нь нийт иргэдийн ажиллах бүтээх чадвар, бүтээмжийг өсгөнө.

Хүн амын өвчлөлийн тэргүүлэх шалтгаан болсон амьсгалын тогтолцооны өвчлөл хоол боловсруулах болон зүрх судасны тогтолцооны өвчний үндсэн эрсдэлт хүчин зүйлс болох архи, тамхи, эрүүл

Амьсгалын зам, хоол боловсруулах, зүрх судасны тогтолцооны өвчлөл ихсэж байна

1027.8

766.4

817

1048.2

1099.4

953.2

737.6 1157.2

881.9

756.5 1027.7

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

715.5

772.6

Шээс бэлгийн тогтолцооны эмгэг

972.9

502.8

883.8

900.5

793.4

729.6 694.6

491.8

757.6

470.3

829

416.9

Улаанбаатар хот, бусад суурин газрын нийт иргэдийн эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж байгаа агаарын бохирдлыг,

Хоол боловсруулах тогтолцооны өвчин Гэмтэл, хордлого ба гадны шалтгаант бусад тодорхой эмгэг

684.7

365.6

422.4

502.8

859.5

380.7

409.1

491.8

649.4

369.7

470.3

962.2

336

676.3

365.6

741.1

380.7 742.8

409.1

369.7

713.9

336

422.4

416.9

839.5

Зүрх-судасны тогтолцооны өвчин

Амьсгалын тогтолцооны өвчин

2013

тав хүртэл насны агаарын бохирдлоос шалтгаалсан өвчлөлийг бууруулж, энэ чиглэлд тусгайлан анхаарна.

Агаарын бохирдол тав хүртэл насны хүүхдийн эрүүл мэндэд илүү их эрсдэл учруулж байна 1800 1600 1400 1200

Хорт утаанаас үүдэлтэй амьсгалын тогтолцооны өвчлөлийн хэтийн тооцоо (10000 хүнд ногдох өвчлөлийн тоо)

1000 800 600 400

2005

2010 Linear (Аймаг)

Хүн амын байршил, тархалт, эрүүл мэндийн хэрэгцээтэй уялдсан, олон улсын түвшинд хүрсэн эмнэлгийн менежмент, санхүүжилтийн тогтолцоог бүрдүүлнэ.

2020 2030 Linear (Улаанбаатар)

2040

Эрүүл мэндийн тусламж, үйлчилгээ, урьдчилан сэргийлэх санхүүжилтийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүнд эзлэх хувийг дэлхийн дундаж 5-аас 6 хувиас дээш болгож нэмэгдүүлнэ.

Монгол Ирак Ирланд ОХУ Румын Иран Украйн Пакистан Нигери Бразил Саудын Араб Камбож Серб Польш Хорват Перу Египт Арабын нэгдсэн Эмират Казахстан Индонез Өмнө Африк Ливан Албани Сингапур БНХАУ Кени Энэтхэг Итали Латви Чех Швейцарь АНУ Литва Финланд Малайз Балба Канад Мексик Их Британи Эстон Иордан Авсрали Испани Аргентин Герман Норвеги Швед Кипр Израйль Шинэ Зеланд Өмнөд солонгос Дани Тайвань Франц Тайланд Япон Панам

27.23 30

42.84 43.36 48.1 48.6 48.61 48.67 50.42 52.9 53.83 53.84 54.68 55.62 56.76 57.64 59.02 59.9 60.19 60.23 60.81 61.3 61.44 61.82 62.33 62.92 64.36 64.54 65 65.07 68.32 69.03 69.29 69.39 69.5 71.16 71.98 72 72.61 73.34 74.1 74.13 74.54 75.43 75.64 75.69 76.01 76.2 77.25 77.83 79.17 80.54 81.29 82.23 84.15 85.03 85.56

Эрүүл мэндийн үйлчилгээний чанараар Иракийн дараа 86-д орж байна

Эмч нарын хүрэлцээ, эмнэлгийн үйлчилгээний чанарыг олон улсын түвшинд хүргэж дээшлүүлнэ.

Нийгмийн эрүүл мэндийг хамгаалах үйл ажиллагааны хүртээмж чанарыг сайжруулах замаар урьдчилан

сэргийлэхийг эрүүл мэндийн салбарын үндсэн зарчим болгоно. Улс даяар эрүүл мэндийн салбарын хүний нөөцийн нэгдсэн бодлогыг хэрэгжүүлж, нарийн мэргэжлийн чиглэл, орон нутгийн хэрэгцээнд нийцүүлэн бэлтгэж, хүн амд ноогдох эмч, сувилагчдын тоог олон улсын жишигт хүргэнэ. Эмч, эмнэлэгийн ажилтнуудын мэргэжлийн ур чадвар, ёс зүй, хариуцлагын чанд нэгдсэн тогтолцоог бий болгож эрүүл мэндийн үйлчилгээний чанар, хариуцлагыг дээшлүүлнэ.

Болзошгүй аюул, гамшиг, эрсдлээс хамгаалах байгууллагуудын менежментийг сайжруулж, орчин үеийн техник технологи, шинжлэх ухааны ололт, инновацийг ашиглах нөхцөл боломжийг бүрдүүлнэ. Иргэдийг аюулгүй орчинд аж төрөх, болзошгүй аюул, гамшгийн эрсдэлээс урдчилан сэргийлэх, аврах, хор уршгийг арилгах, сэргээн босгох, хүмүүнлэгийн туслалцаа хүргэх ажиллагааг орчин үеийн технологи, дэвшилтэт арга барил нэвтрүүлэх замаар дээд зэргээр шуурхай, чанартай, хүртээмжтэй болгоно.

БОДЛОГО 3. МОНГОЛ СОЁЛ, ТҮҮНИЙ БАЯЛГИЙГ ХӨГЖҮҮЛЭХ, СУДЛАХ, АХУЙ АМЬДРАЛД СЭРГЭЭН ХЭРЭГЛЭХ, ШИНЭ ТЕХНОЛОГИОР БАЯЖУУЛАХЫГ ДЭМЖИЖ, ЦААШДЫН ХӨГЖЛИЙН НЭГ ГОЛ ТҮЛХҮҮР БОЛГОНО.

Монгол үндэстний үнэт зүйл болох соёлын баялгаа хадгалах, хөгжүүлэх, судлах, ахуй амьдралд сэргээн хэрэглэх, Монгол хэл, бичиг, түүх, уламжлал, зан заншлыг хойч үедээ өвлүүлэх, бүтээлч сэтгэлгээ, эв эеийг эрхэмлэх, хамтарч ажиллах дадлыг дэмжинэ. Монгол соёлоо судлах, ахуй амьдралд сэргээн хэрэглэх, уламжлалт арга ухаанаа шинэ технологиор баяжуулан хөгжүүлэх нь цаашдын хөгжлийн нэг гол түлхүүр юм. Монгол соёлын өв, баялгаа судлах, хойч үедээ хадгалж өвлүүлэх, ахуй амьдралдаа бүтээлчээр сэргээн хэрэглэх, орчин үеийн техник, технологийн дэвшлээр баяжуулан хөгжүүлэх нь хөгжлийн үндэс, тусгаар тогтнолын баталгаа болно. Үндэснийхээ түүх, соёлын үнэт өв сангаа хойч үедээ дамжуулан үлдээх нь бидний үүрэг юм. Монгол үндэстэн дэлхийд өвөрмөц өв соёл, төрт ёсны 2200 гаруй жилийн түүхтэй билээ. Бэлчээрийн мал аж ахуйг эрхлэн аж төрж ирэхдээ хүн төрөлхтний түүхэнд өөрийн хэл, бичиг, аж ахуй эрхлэх арга ухаан, амьдралын хэвшил, давтагдашгүй урлахуй ухаан, байгаль дэлхийтэйгээ зохистой харьцаж, эрс тэс уур амьсгалд нийцэн амьдрах аргын тогтолцоо болох Монгол соёл иргэншлийг бий болгосон. Эртний төрт улс, Хүннүгийн үеэс эхлэн Чингис хаан, түүний үе залгамжлагчдын бий болгосон төрт ёс, цэрэг дайны урлаг, удирдах арга барил нь дэлхийн соёл иргэншилд оруулсан томоохон хувь нэмэр юм.

Хорь дугаар зуунд хоёр удаа нийгмийн байгууллаа өөрчилж, нүүдлийн уламжлалт Монгол соёл иргэншлээ Оросоор дамжсан Европын гарвалтай соёл иргэншлээр сэлбэж, ардчилсан, өрсөлдөөнт эдийн засгийн нээлттэй орчинд шилжихдээ олон улсын соёлын солилцоонд нээлттэй болжээ. Энэ хугацаанд хотжилт, шилжин суурьшил, гадагш дотогш шилжих хөдөлгөөний дүнд хүн амын ихэнх нь суурин амьдарч, уламжлалт соёлоосоо ихээхэн холдлоо. Үүн дээр мэдээллийн даяаршсан орчин, гаднаас ирэх соёлын түрэлтүүд, ахуйн шинжтэй хотын амьдралын хэв маягийн өөрчлөлт хүчтэй нөлөөлж байна. Монгол оронд сүүлийн үед байгаль экологийн өөрчлөлт, ядуурлаас шалтгаалан хот суурин газар руу чиглэсэн шилжилт хөдөлгөөн эрс нэмэгдэж байна. 2040 он гэхэд нийт хүн амын 61.86 хувь нь Улаанбаатар хотод, 32.84 хувь нь бусад хот суурин газарт, 5.3 хувь нь л хөдөө амьдрах төлөвтэй байна. Монголын хүн амын дийлэнх нь хот суурин газар суурьшин амьдрах болсноор суурин соёлын хөгжлийн чиг

Уламжлалт соёлоо хадгалж өвлүүлэх, хүн төрөлхтөний ололт амжилт, орчин үеийн хандлага, техник технологийн ололтоор баяжуулан хөгжүүлэхийн аль аль нь манай нийгмийн цаашдын хөгжилд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ.

хандлага, дэлхийн бусад орны соёлын нөлөө улам бүр нэмэгдэж, Монголын соёл тэр хэрээр өөрчлөгдөх болж байна.

Монгол улсын түүх, соёлын хосгүй үнэт дурсгалт зүйлс (2015 он) Нийт Угсаатны зүйн эд өлгийн зүйлс Урлаг, уран сайхны Байгалийн дурсгал Археологийн олдворын дурсгал Шашин шүтлэгийн холбогдолтой… Түүхийн эд өлгийн зүйл

777 8 12 34 48 273 402

Гэр бүл бол Монгол иргэн өсч бойжих, ёс зүй, үндэсний соёл, уламжлал, арга ухааныг өвлөн авч хүмүүжих суурь орчин тул гэр бүлийн харилцааны, ёс зүйн эрүүл орчин бүрдэх, гэр бүл нийгмийн өмнө хүлээсэн үүргээ биелүүлэх таатай нөхцлийг бүрдүүлэхэд төрийн бодлогыг чиглүүлнэ. Хүүхдийг бага наснаас нь эхлэн Монголоо гэсэн сэтгэлтэй, амьдралын үнэ цэнийг ойлгодог, зөв үнэлэмжтэй, шударга ёс суртахуунтай, бусдыг хүндэтгэн, эе эвийг сахидаг, эрүүл чийрэг, байгаль эхээ хайрлан хамгаалах сэтгэлтэй, бие даан суралцах, ажиллах, амьдрах чадвартай, бүтээлч Монгол иргэн болгон төлөвшүүлэхэд үндэсний уламжлалт соёлоо хадгалж, өвлүүлэх нь чухал ач холбогдолтой. Уламжлалт соёлыг техник, технологиор баяжуулан хойч үеийн хэрэглээ, өдөр тутмын амьдралын орчин болгох, цааш хөгжүүлэх нь боловсролын тогтолцооны шинэчлэл, судалгаа, шинжилгээ, эрэл хайгуул, материал судлал, урлахуй ухаан, түүх судлал зэрэг олон чиглэлийг зэрэг хөгжүүлэхийг шаардана. Тэгэхдээ уламжлалт соёлоо ийнхүү уламжилж, Хилийн чанадад байгаа Монгол хөгжүүлэх нь өөрийн гэсэн сэтгэлгээ, иргэдийн монгол соёлоо хадгалахад нь тусална. өвөрмөц онцлог бүхий инноваци, мэдлэгийн эх өлгий болох утгаар цаашдын хөгжлийн нэг гол түлхүүр 4 Грек болно. 5 Латви Македони Кипр Лаос казакстан Тайланд египет Вьетнам Итали Болгар Энэтхэг Умард Ирландын… Швейцарь Польш Унгар Австрали Канад Турк Австри Франц ОХУ ХБНГУ Япон Чех Их британи БНХАУ солонгос АНУ

6

Монгол улс түүх, соёл, байгалийн олон өвийг олон улсад бүртгүүлж, баталгаажуулсан нь түүхийн судалгааг цааш хөгжүүлэх, шинжлэх ухааныг хөгжүүлэх, хойч үеийн мэдлэгийг тэлж арвижуулах, аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх асар үнэ цэнэтэй өвөө хадгалж үлдээх боломжийг өгч байна.

6 37 55 58 64 79 90 96 609 1,000 1,000

Монголын ард түмний бүтээсэн соёлын биет болон биет бус өвийг хадгалж хамгаалах, судлах нь нэн тулгамдсан асуудал болж байна. Түүх соёлоо мэддэг өмнөх үеэс цаг алдалгүйгээр өвлөж авч дараагийн үед үлдээх нь зөвхөн монголын төдийгүй, дэлхий нийт, хүн төрөлхтөний түүх соёлын арвин сан хөмрөгт үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулж буй хэрэг юм.

1,050 1,093 1,196 1,450 2,200 2,500 3,000 3,544 4,172 5,373 5,400 7,000 8,057 26,461 30,000

Баян тансаг эх хэл, худам Монгол бичгээ сэргээн хэрэглэж, түүхтэйгээ холбоотой эх сурвалж, эд өлгийг

судалж, боломжтой бол эх орондоо буцаан авчрахыг дэмжинэ. Дуу хөгжим, аялгуу, үндэсний уламжлалт технологи, зан заншил, бэлгэ тэмдэг, ардын аман зохиол, ном, судар, шаштир, угийн бичиг, им, тамга, хадны зураг, бичээс, гар урлал,

урлагийн бүх төрлийн болон соёл судлалын бүтээлүүдийг, хараахан судлагдаагүй байгаа түүхийн дурсгалт эд өлгийг бүртгэж, хадгалан хамгаалснаар хойч үеийн ирээдүй, эх орноороо бахархах бахархал, аялал жуулчлал татах боломжийг баталгаажуулна.

БОДЛОГО 4. ТӨРӨЛТИЙГ УРАМШУУЛЖ, АЖИЛЛАХ ХҮЧНИЙ ГАДАГШ ЧИГЛЭСЭН УРСГАЛЫГ БАГАСГАЖ, ХҮН АМЫГ ӨСГӨНӨ.

Хүн амын доторхи хүүхэд, залуусын эзлэх хувийг өндөр байлгах, хүн амаа хөгшрүүлэхгүй байх нь нийгэм хөгжих, хөгжлийн эрчмээ алдахгүй байх, эдийн засгаа хөгжүүлэх гол нөхцөл юм. Хүн амын өсөлтийг хүчтэй бодлогоор дэмжиж, эрүүл байх орчин нөхцлийг бүрдүүлэх, гэр бүлийн хөгжлийг дэмжихэд эн тэргүүнд анхаарна. Гэр бүл доторхи эцэг эхийн үүрэг роль, хүүхдийн хүмүүжил төлөвшил, жендэрийн тэгш байдлыг дэмжинэ.

2040 оны үе гэхэд хүн ам насжих, 791 137 орчим иргэд буюу 19.8 хувь нь тэтгэврийн насанд очих, төрөх насныхны тоо цөөрөхөөр байна. Энэ нь нийгмийн даатгал, халамжийн ачаалал ихсэх, хөдөлмөр эрхэлж байгаа хүн амын эзлэх хувь буурах, зах зээлийн багтаамж, худалдан авах чадвар сулрах, бүтээмж буурахад хүргэнэ. Эдгээр асуудлаас урьдчилан сэргийлэхэд дараах алхмууд чухал үүрэг гүйцэтгэнэ. Үүнд: •

Нийгмийн даатгал, халамжийн суурийг одооноос бэхжүүлж, хуримтлал бүрдүүлнэ.

•

Эх, эсвэл эцгийн хүүхдээ асрах хугацааг ажилласан жилээр тооцож, нийгмийн даатгалд хамруулна.

•

Эх, нялхсын эрүүл мэндийг сайжруулах, үүний тулд эрүүлийг хамгаалал, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, оношилгоог сайжруу-лан олон улсын жишигт хүргэнэ.

•

Бага насны хүүхэд хүмүүжих таатай орчин нөхцлийг бүрдүүлж, ясли, цэцэрлэгийн тоог нормативт хэмжээнд хүргэнэ.

•

Төвлөрлийг сааруулж, орон нутагт иргэдийн суурьшихыг дэмжинэ. Шилжилт хөдөлгөөнийг бодлогоор зохицуулна.

•

Төрөх эмнэлгийн орны тоог 2000-д, хүүхдийн эмнэлгийн орны тоог 3400-д хүргэнэ.

•

Эмнэлгийн үйлчилгээний чанар хүртээмжийг сайжруулан өвчлөлөөс сэргийлэх, хүн амын эрүүл байх, урт наслах орчин нөхцлийг бүрдүүлнэ.

•

Эмийн чанар стандартыг сайжруулан олон улсын түвшинд хүргэнэ.

•

Хот хөдөөгийн орчин нөхцөлд нийцүүлж, сумдад хүүхдийг

долоон насанд нь сургуульд хамруулна. Хүүхдийн дотуур байрны асуудлыг бүрэн шийднэ. •

Хот суурин газрыг гэр бүлд таатай орчин байхаар төлөвлөж, хөгжүүлнэ.

2040 он гэхэд насжилтын ачаалал 2013 онтой харьцуулахад 3-аас 4 дахин нэмэгдэнэ 0

Эрэгтэй 70+

-99,596

65-69

-98,911

55-59 50-54 45-49

-122,344

-112,041

112,940

52,499

130,937 77,080

-149,584

-147,194

-142,541

120,006

120,582107,452 131,636

140,870

152,610 145,324 151,189 127,462

-118,223

-136,354

132,828

104,885

-125,977

132,638

122,808

-151,734 -162,383

146,180 139,028

115,993

-125,866

-141,138

152,396

93,070

-123,525

-144,599

20-24

0- 4

96,106

-112,810

-145,593

5- 9

32,708

178,002

-96,267

-123,210

-148,494

10-14

22,802

-26,168

-82,948

25-29 15-19

-17,571

-67,890

-134,387

35-39

Эмэгтэй 42,071

-44,371

-149,105

40-44 30-34

-29,057 -74,644

60-64

0

136,878 157,039 146,730

ҮСХ-ны тооцоогоор Монгол Улсын хүн амын төрөлт 2010-2015 онд нэмэгдэж 2016 оноос буурч эхлэх төлөвтэй байна 2.9

2.55

2.6 2.3

2.33 2.33 2.33

2.47 2.39

2 1.7

2010

2015

2.54

2.53

2.41

2.34

2.27

2.16

2020

Аажим бууралттай

2025 Дундаж бууралттай

Гадаадад ажиллаж амьдарч байгаа иргэдийн буцаж ирэхийг дэмжих, хөдөлмөрийн насны хүн амын гадагшлах урсгалыг сааруулах бодлого баримтлах нь хүн амыг өсгөх, төрөлтийг дэмжих нэг чухал алхам болно.

2.51 2.28 2.05 2030

2.5

2.49

2.22

2.19

1.95 2035

1.89 2040

Хурдан бууралттай

Төрсөн эхийн ажиллаж, сурч боловсронгоо нярай хүүхдээ асрах боломжийг нэмэгдүүлэн нярайн асрах төвийг олноор байгуулахыг дэмжинэ. Их сургуулиуд, 100-гаас дээш ажиллагчидтай байгууллагуудад нярай хүүхдийг асрах өрөө, асаргааны

үйлчилгээтэй байхыг норматив болгон мөрдүүлнэ.

тогтолцоог шинэчлэн, Монгол соёл, уламжлал, үнэлэмжийг өвлүүлнэ.

Уламжлалт соёл, зан заншлыг өвлүүлж уламжлуулах, ёс зүй, хүүхдийн боловсрол сэтгэл зүйн тухай эх эцгийн мэдлэгийг дээшлүүлэх замаар гэр бүлийн хөгжлийг дэмжих бодлого баримтална.

Хэвлэл мэдээлэл нийтлэлийн агуулгыг ёс зүй, нийгмийн соёл, уламжлалд нийцүүлэх, өсвөр үеийг хөгжүүлэх, төлөвшүүлэхэд чиглэнэ.

Залуу үеийн хүмүүжил төлөвшил, ёс зүйд ихээхэн анхаарч, боловсролын

Залуу гэр бүлийн өрх тусгаар, бие даан амьдрах орчиныг бүрдүүлэхэд анхаарч санхүүжилтийн өртгийг бууруулахыг дэмжинэ.

Амьсгалын зам, гэдэс, бэлгийн замын халдварт өвчнийг бууруулах нь хүн амын эрүүл мэндийг сайжруулахад ихээхэн чухал нөлөөтэй.

Цусаар дамжих халдвар 2%

Бэлгийн замаар дамжих халдвар 40%

Зоонозын халдварт өвчин 1%

Нийгэм эдийн засгийн амьдрал дахь оролцооны хүйсийн тэгш байдлыг бий болгох, ёс зүйг төлөвшүүлэх, хүчирхийллийг багасгах, дундаж цалингийн зөрүүг арилгах замаар жендэрийн тэгш байдлыг дэмжинэ. Эрчүүдийн цэргийн албыг биеэр хаахыг заавал биелүүлэх шаардлага болгож, эмэгтэйчүүдийн цэргийн албыг хөнгөвчилсөн байдлаар хаахыг дэмжинэ.

Бусад 4%

Амьсгалын замын халдварт өвчин 39%

Гэдэсний халдварт өвчин 14%

Гэр бүл доторхи эцэг эхийн үүрэг роль, хүүхдийн хүмүүжил төлөвшлийг сайжруулах бүх санаачилга, үйл ажиллагааг дэмжинэ. Монголын хүн амын эрүүл саруул удам, генийг хадгалж үлдэхэд нийтээр угийн бичиг хөтөлж занших нь үнэлж баршгүй хувь нэмэр оруулна. Монгол хүний ген нь байгаль орчин, аж төрөх арга соёлоосоо түрдсэн,

давтагдашгүй чанартай бөгөөд овог аймгаараа ялгаатай. Удмын баялаг сангийн энэ ялгаат байдал нь Монгол үндэстэн цаашид урт удаан хугацаанд эрүүл оршин тогтнохын үндэс болно.

БОДЛОГО 5. ХОТ, ХӨДӨӨГИЙН ТЭНЦВЭРТЭЙ ХӨГЖЛИЙГ БИЙ БОЛГОЖ, ТӨВЛӨРЛИЙГ СААРУУЛНА.

Орон нутгийн хүн амын суурьшил, эдийн засгийн нөхцөл, нөөц боломж, байгаль экологийн эмзэг байдлыг харгалзан бүсчилсэн хөгжлийн бодлогыг тодорхойлж, хөдөө орон нутгийг үйлдвэрлэл, хөрөнгө оруулалтын бодлогоор дэмжих замаар хүн амын хэт төвлөрлийг сааруулж, хот, хөдөөгийн тэнцвэртэй хөгжлийг бий болгоно.

Монгол Улсын хүн амын нутагшилт суурьшил, байгаль цаг уурын онцлог, түүнд зохицсон амьдралын хэв шинжээс шалтгаалан хот, хөдөөг тэнцвэртэй хөгжүүлэх нь хүн ам орон нутагтаа тогтвортой аж төрөх үндэс юм. Хүн амын 57 хувь нь орон нутагт суурьшиж байгаа ч цаашид буурах хандлагатай байна. Хот хөдөөгийн хөгжлийн түвшний ялгааг бууруулах нь орон нутагт ядуурал, ажилгүйдлийг бууруулах, өрхийн сарын дундаж орлогыг өсгөх, бараа бүтээгдэхүүний үнийн ялгааг арилгах, боловсрол, эрүүл мэндийн үйлчилгээний чанар, хүртээмжийг сайжруулах замаар хэрэгжинэ. ТАТАХ БОЛОМЖИЙГ БАТАЛГААЖУУЛНА.

хүн амын суурьшил (хэв шинжээр) хот, сууринд 65 хувь

Улаанбаатарт 43 хувь

аймгийн төв, бусад сууринд 22 хувь

хөдөө нутагт 22 хувь

сумын төвд 13 хувь

Нийслэл

Хөдөө, орон нутаг Ядуурал

23.2%

35.5%

Хамрах хүрээ Гүнзгийрэл

6.2%

Хөдөлмөр Ажиллагчид (1.1 сая) Ажилгүйдлийн түшин (У/х 7.9)

39% 4.6 1’044 мян.₮

8.8% 61% 7.7-11.9, бүсээр

Эдийн засаг, үнэ Өрхийн сарын дундаж орлого

728 ₮

1550 ₮ 530 мянган иргэн

814 мян.₮ 749-1233 ₮ , 17 аймаг УБ-ын үнээс их

Гурилын үнэ Шатахууны үнэ, АИ-80

1600-1756 ₮ , 16 аймаг УБ-ын үнээс их

Шилжилт хөдөлгөөн

(1990-2013 онд УБ хотод шилжин ирсэн, явсан)

137 мянган иргэн

Эрүүл мэнд 70.65 229 13.6

Дундаж наслалт

Улсын хэмжээнд 69.1, Эр 65.4, эм 75.01

Нэг их эмчид ногдох хүн Улсын дундаж 313

Нялхсын эндэгдэл 1000 хүүхдэд ногдох

Улсын түвшинд үйлдвэрлэл, эдийн засгийн төрөлжилтийг нэгдсэн төлөвлөлттэйгээр бүсчилсэн байдлаар хөгжүүлэх замаар түүхий эдийн баазад ойр байршил, орон нутагт хөрөнгө оруулалтыг дэмжиж, ажлын байр бий болгоно. Экологид ээлтэй, нутагшсан технологийг орон нутагт түгээх замаар

69.8, аймгийн дундаж 448, аймгийн дундаж Баруун бүс -17.7, Хангай 17.2, Төв 11.6, Зүүн 15.3

орон нутгийн жижиг эрхлэгчдийг дэмжинэ.

дунд

бизнес

Орон нутаг дахь боловсрол, эрүүл мэндийн суурь үйлчилгээний чанар хүртээмжийг сайжруулахад онцгойлон анхаарч, төв суурин газрынхтай ижил түвшинд хүргэнэ. Аймгийн төв, суурин газрыг экологид ээлтэй байдлаар хөгжүүлэх бодлого баримтална.

Хэт төвлөрлийг сааруулж, орон нутгийг зээнтэй болгох нь зайлшгүй шийдэх сорилт хэвээр байх төлөвтэй байна

1990-2001 онд 123 сумын хүн ам механик өссөн бол 2001-2012 онд 254 сумын хүн ам буурчээ. Нийт 330 сумаас 192-т нь 2 км2 тутамд 1 хүн ноогдож байна.

Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн өнөөгийн хуваарийг нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, байгаль орчны төлөв байдлын цаашдын хандлагатай уялдуулж шинэчлэнэ. Хүн амын нутагшилт суурьшлын хөгжлийн төлөвлөгөөг бүсчилсэн хөгжил, орон нутгийн хөгжил,

үйлдвэржилт, хөрөнгө оруулалтын ерөнхий төлөвлөлтөд харгалзана. 2040 онд нийслэлийн хүн ам эрчимтэй нэмэгдэж, хөдөө орон нутаг эзэнгүйрч, бие даан хөгжих чадавхитэй сумдын тоо улам цөөрч улмаар хот, хөдөөгийн ялгаа улам нэмэгдэх төлөвтэй байна.

Улаанбаатар дахь хүн амын хэт төвлөрлийг сааруулах, орон нутгийг эзэнтэй байлгах нь хүн ам зүй, эдийн засаг, нийгмийн бодлогын тэргүүлэх чиглэл байна.

Хөдөө нутгийн хүн ам

1.20

6.29%

-1.56%

1.27

Улаанбаатар, 2.44 Одоогийн хандлага хэвээр үргэлжлэх хувилбар Хот, хөдөөгийн тэнцвэртэй хөгжүүлэх хувилбар

0.93 Аймгийн төв, тосгон, 0.69

0.67 0.50

3.2%

0.73

0.79 0.71

Хэт төвлөрөл эрчимжиж 2040 оны орчимд Улаанбаатар хотын хүн ам 2.44 сая болж нийт хүн амын 62 хувь нь зөвхөн нийслэлд суурьшихаар байна.

технологи түгээх замаар хөдөө орон нутгийн хүн амын амьжиргааг сайжруулах нь төвлөрлийг сааруулах үндсэн арга механизм байна.

Хүн амын суурьшил, эдийн засгийн нөхцөл, нөөц боломж, байгаль экологийн эмзэг байдлыг харгалзан баруун талд Ховд, зүүн талд Чойбалсан хотод хотын статус олгож, худалдаа, эдийн засаг, хөрөнгө оруулалтын чөлөөт бүс болгох замаар тэнцвэртэй хөгжлийг бий болгоно. Энэ нь орон нутагт зах зээлийг ойртуулах, хүн амд шилжин суурьших сонголтын боломжийг өгөх, Улаанбаатарын төвлөрлийг сааруулах алхам болно.

Нийслэлийн дагуул хотуудыг хөгжүүлэх, хүн амын төвлөрлийг сааруулж, орон нутагт сэргээгдэх эрчим хүч ашиглах, амьжиргааг сайжруулах замаар Улаанбаатарын хүн амын тоог өнөөгийн түвшнээс хорин хувиас хэтрүү-лэхгүй.

Хөдөө, орон нутагт ажлын байр бий болгож, орон нутгийн онцлог, байгаль орчны нөхцөлд нийцсэн уламжлалт технологийг хөгжүүлэх, орон нутагт

Томоохон ашигт малтмалын ордыг ашиглахдаа орон нутгийн хөгжилд үр нөлөөтэйгээр төлөвлөж, үйлдвэрлэл, уул уурхайн орд дагасан хот, тосгоныг бусад дагалдах үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, цэцэрлэг, сургууль, эмнэлгийн хамт байгуулах бодлого баримтална.

БОДЛОГО 6. ХҮРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧНЫ БОХИРДОЛ, ДОРОЙТЛЫГ БУУРУУЛАН, УРЬДЧИЛАН СЭРГИЙЛЖ, ХАЯГДАЛ БАГАТАЙ, БАЙГАЛЬД ЭЭЛТЭЙ ЦЭВЭР ТЕХНОЛОГИ НЭВТРҮҮЛНЭ.

Олон мянган жилийн туршид экологийн тэнцвэрт байдлаа тогтвортой хадгалж ирсэн Монгол орны байгаль экологийг хотжилт, хүн амын хэрэглээний өөрчлөлт, үйлдвэржилт, уул уурхайн үйл ажиллагааны ул мөрийг аль болох бага үлдээж, хадгалах нь цаашид хөгжих нэг үндсэн нөхцөл юм. Хүрээлэн буй орчны бохирдол доройтлыг бууруулах, цаашид урьдчилан сэргийлэх нь нийгэм, эдийн засгийн бүх салбарт байгаль орчны стандартуудыг чангатгах, нийлүүлэлт, хэрэглээ, дахин ашиглалтын бүхий л түвшинд нөөцийн хэмнэлтийг бий болгох, химийн хорт, аюултай бодисын хяналт, зохицуулалтын механизмыг сайжруулах, хог хаягдлын нэгдсэн менежментийн тогтолцоог бүрдүүлж, хаягдал багатай, байгальд ээлтэй цэвэр технологийг нэвтрүүлэхийг шаардаж байна.

Хот, суурин газрын агаарын бохирдлыг бууруулж, олон улсын агаарын чанарын стандартад нийцүүлэхийн тулд бохирдлын эх үүсвэрийг эрчимтэйгээр бууруулна.

1

Швейцарь

9

Швед

26

Япон

33

АНУ

78 72 68

73

ОХУ

53

84

Казакстан

51

11

Монгол

45

1

БНХАУ

43

8

Уур амьсгал, эрчим хүч

(нүүрстөрөгчийн

80 Агаарын чанар (бохирдо

60 40 20

Биологийн төрөл зүйл, амьдрах орчны хамгаалал

0

Ундны ус, эрүүл Усны нөөц (хаягдал ус

31

Энэтхэг Сомали

100

64

43 Өмнөд Солонгос

11

Эрүүл мэндийн нөлөө

88

15

Ойн сан (0) Үнэлгээ 0-100

Хөдөө аж ахуй (пестицидийн

2014 оны байдлаар Монгол Улс агаарын бохирдлоор дэлхийн 91 улсаас 7-рт байна. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 4

Пакистан 101 282 Катар 92 165 Афганистан 84 268 Бангладеш 79 163 Иран 76 127 Дэлхийн эрүүл мэндийн Египет 74 136 байгууллагын стандарт PM2.5=10мкг/м3 Mонгол 64 140 Арабын НЭ 61 161 Энэтхэг 59 134 Хятад 41 90 Том ширхэглэгт тоосонцор (PM10) жилийн дундаж ОХУ 33 22 агууламж, мкг/м3 Жижиг ширхэглэгт тоосонцор (PM 2.5) жилийн Исланд 95 дундаж агууламж, мкг/м3

эдийн засгийн өсөлтийг дэмжинэ. Энэ нь урт хугацаанд тогтвортой энергийн эх үүсвэрийг бий болгох, цэвэр технологи нэвтрүүлэх замаар орон нутагт агаарын бохирдлыг нэмэхгүй байхад тусална.

Сэргээгдэх эрчим хүчний ашиглалтыг 30-аас доошгүй хувьд хүргэх, ялангуяа алслагдмал орон нутагт түлхүү ашиглах нь ажлын байрыг нэмэгдүүлж, эрчим хүчний хөрөнгө оруулалтын өгөөжийг өсгөх, орон нутагт үйлдвэрлэл эрхлэх боломжийг болгох,

Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулах нь ихээхэн хүч чармайлт шаардсан, төвөгтэй сорилт болж байна. Монгол Улсын болон олон улсын агаарын чанарын стандартаас 6-7 дахин, өвлийн улиралд 10-25 дахин хэтрэлттэй байна. 2014

19 10

2013

24 10

66

31 10

51

30

2011

34 10

52

30

27 10

2009

20 10 28 0

50 SO2

100 SO2- ЗХ

50

247 50

149 50

133

30

50

290

30

35

50

220

30

2012

2010

50

176

30

42

150

200 NO2

250 NO2- ЗХ

Бохирдуулагчдын агууламж, мкг/м3 300

350 PM10

400

450

PM10- ЗХ

500

Хүн ам, хотжилт, хэрэглээний өсөлтийг дагаж ахуйн, үйлдвэрлэлийн, электрон, химийн хортой, аюултай, цацрагийн хог хаягдлын хэмжээ, хөдөө аж ахуйн салбар дахь пестицид, химийн бордооны хэрэглээ улам нэмэгдэх хандлагатай байна. Бохирдуулагч нь төлбөр төлж, учруулсан хохирлоо барагдуулдаг байх хариуцлагын зарчмыг хэрэгжүүлнэ. Бохирдлыг эх үүсвэр дээр нь бууруулах нь хаягдал багатай, нөөцийн хэмнэлттэй, байгальд ээлтэй цэвэр технологийг нэвтрүүлэх хөшүүрэг болно. Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлгээг сайжруулж хуучирсан, байгаль орчинд сөрөг нөлөөтэй технологийн хэрэглээг хязгаарлах нь орчноо бохирдуулахгүй байх үндсэн нөхцөл болно. Нефть химийн, нүүрсний, уул уурхайн боловсруулах үйлдвэрлэлүүд хөгжихийн хэрээр хог хаягдал, хүрээлэн буй орчны бохирдлыг хамгийн бага байлгах, байгальд хор хөнөөлгүй аргаар устгах нь чухал байх болно.

Байгаль орчинд халтай технологи, тоног төхөөрөмж, машин механизм, хортой, аюултай, био хуримтлал үүсгэдэг бодисуудын импорт, хэрэглээг хязгаарлаж, эрчим хүч, түүхий эдийн хэмнэлттэй, хүлэмжийн хий болон хаягдал багатай, хүний эрүүл мэнд, экосистемд хор нөлөөгүй цэвэр технологийг дэмжинэ. Киотогийн протоколын цэвэр хөгжлийн механизмын хүрээнд хүлэмжийн хийг бууруулах хамтарсан төслүүд хэрэгжүүлэх, хүлэмжийн хийн арилжаанаас ашиг олох нь агаарын бохирдлыг бууруулахад чухал түлхэц болно. Хүн амын өсөлт, хотжилт, үйлдвэржилтийн нөлөөгөөр хог хаягдал жилд дунджаар 500 мянган тонноор нэмэгдэж байгаа ч 95.6% нь дахин ашиглагдахгүйгээр шууд хаягдаж байна. Хог хаягдлын менежментийг сайжруулж, дахин боловсруулж, буцаан ашиглах, өндөр технологи ашиглан эрчим хүч гаргах зэргээр хог хаягдлын хэмжээг бууруулна6

Улаанбаатар хотын хөрсөн дэх хүнд металл, нянгийн агууламж сүүлийн жилүүдэд эрс нэмэгдэж маш их бохирдолтой хөрсийн эзлэх хувь 8% байснаа 32% болж хамрах хүрээ нь тэлж байна. Улаанбаатар хотын хөрсөн дэх хүнд металлын агууламж

Улаанбаатар бохирдол

хотын

хөрсөн

Дундаж Хамгийн их Зөвшөөрөгдөх агууламж, мг/кг утга, мг/кг хэмжээ, мг/кг 6 4 64 Хүнцэл (As) 195 178 254 Цай р (Zn) 10 10 52 Никел ь (Ni) Хро 71 м (Cr) Хар тугалга 47 (Pb)

56 33

607 254

Аюултай, хортой хог хаягдлыг олон улсын чанарын шаардлагын дагуу устгах байгууламжийг байгуулна. Химийн, цацрагийн, аюултай аливаа хог хаягдлыг Монгол Улсын нутаг дэвсгэрт булшлахыг хориглоно. Хүрээлэн буй орчны бохирдол доройтлыг бууруулж, урьдчилан сэргийлснээр Монгол хүн эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцлийг бүрдүүлж, экосистемийн тогтвортой байдлыг хангана. Энэ нь иргэдийн хүрээлэн буй орчиноо цэврээр нь хадгалах соёлоо сэргээх, экологи ногоон хөгжлийн мэдлэгийг

дэх

нянгийн

Гэдэсний савханцар илэрсэн

Мөөгөнцөр илэрсэн Нянгийн бохирдолгүй хөрс 22%

Эмгэг төрөгч илэрсэн хөрс

Сальмонеллё з илэрсэн

дээшлүүлэх, иргэд, орон нутаг, хувийн хэвшил, байгууллагуудын хамтын ажиллагаа, санаачилгыг дэмжих замаар хэрэгжинэ. Хүн ам төвлөрсөн хот суурин газрын агаар, ус, хөрсний бохирдлыг бууруулах нь нэн тэргүүнд шийдэх асуудал бөгөөд эдийн засгийн хөшүүрэг хэрэлэх нь ихээхэн үр дүнд хүргэнэ. Экологийн хувьд цэвэр орчин, орон нутгийг харьцангуй цэвэр хэвээр нь хадгалж үлдэх, экологид ээлтэй технологи ашиглах нь Монгол Улсын цаашдын хөгжлийн зам мөр байна.

ЕС. УРТ ХУГАЦААНЫ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫН ШАЛГУУР

Монгол Улсын хөгжлийн агуулга нь орчин үеийн инновацид тулгуурлан (мэдлэг оюун, технологи, зохион бүтээлт, сэтгэлгээ) баялаг бүтээх чадвар байнга дээшилж, өөрийн орны болон олон улсын, бүс нутгийн зах зээлд нийлүүлж, нийгмийн өсөн нэмэгдэж байгаа эрэлтийг тогтвортой хангах иж бүрэн баталгааг бүрдүүлэх явдал мөн гэж үзнэ. Үүний шалгуур нь: 1.

2.

Жилд бүтээж, хэрэглэж буй баялгийн хэмжээ нь хүн амын өсөлтөөс гурав дахинаас багагүйгээр түрүүлэн өсч, нийгмийн дунд давхрагад хүн амын дийлэнх олонхи хамрагдана. Макро эдийн засгийн үндсэн тэнцвэрүүд эерэгээр тогтворжиж, үндэсний эдийн засаг санхүүгийн хувьд өөрийгөө нөхөн сэргээх чадвартай болно. Улсын алт, валютын нөөц нь олонтаа давтагдаж буй олон улсын зах зээлийн хямрал, хэлбэл болон байгалийн гамшгийн үед эдийн засаг, нийгмийн гол тэнцвэрүүдийг хадгалж хамгаа-лахад хангалттай түвшинд хүрнэ.

3.

4.

Эдийн засгийн гол хөтөч нь нийгмийн бодит эрэлт, хуримтлал бий болгох чадавхи болно. Олон улсын олон бүс нутгийн зах зээлд өрсөлдөх чадвар байнга дээшилж, Монголын эдийн засаг Азийн эдийн засаг,

санхүүгийн хүлээн зөвшөөрөгдсөн зангилаа болно. 5.

Үндэсний эдийн засгийн үр ашиг нь техник технологийн дэвшил, инновацид тулгуурлан байнга дээшилж, бүтээгдэхүүн үйлчилгээний чанар олон улсын жишигт хүрэхээс гадна, эрчим хүч, нөөцийн зарцуулалт хамгийн хэмнэлттэй горимд орно.

6.

Баялгийн үйлдвэрлэл, борлуулалт нь үндэсний болон нутагшуулсан технолгид баттай суурилж, зохион бүтээлт, туршилт, үйлдвэрлэлийн хөгжингүй бүтцүүд үүсч төлөвшинө.

7.

Банк санхүүгийн системийн зохион байгуулалт, үйл ажиллагааны технологи, аюулгүй байдал нь олон улсын шилдэг стандартын түвшинд хүрнэ.

8.

Хот суурин газруудыг иргэдийн амьдралын нэн таатай орчин болгоход чиглэсэн экологийн бүтээн байгуулалт нь эдийн зэсгийн нэг чухал салбар болж улсын газар нутгийн 40 хувиас

9.

доошгүй нь экологийн тусгай хамгаалалтад хамрагдана.

сайжирч, сонголтын нээлттэй боломжууд ихсэнэ.

Үндэсний ажиллах хүчний тархалт, байршил, үйлдвэрлэлийн класте-руудад ойртож Ховд, Чойбалсан хотууд бүс нутгийн эрчимтэй хөгжлийн шинэ төвүүд болно.

13. Эдийн засаг төрөлжиж, олон тулгууртай болж, бие даасан байдал, олон улсын зах зээлд эзлэх байр суурь эрс сайжирна.

10. Монгол хүний бүтээх чадварын өсч, хөрш зэргэлдээ болон өндөр хөгжилтэй бусад аль ч орны иргэдийнхээс доргүй түвшинд очно. 11. Улс орны аюулгүй байдал, тусгаар тогтнол, бүрэн эрхэт байдлын баталгаажсан түвшин дээшилнэ. 12. Нийт ард иргэдийн амьдралын, амьдрах орчны чанар, ирээдүй

14. Төрийн тогтолцоо улам боловсронгуй болж, хүмүүнлэг, иргэний ардчилсан нийгмийг төлөвшүүлэх, хүн төрөлхтөний хүлээн зөвшөөрсөн сайн сайхан бүхнийг цогцлоох үйлсэд ихээхэн ахиц дэвшил гарна. 15. Эдийн засаг, нийгмийн хөгжил нь хүрээлэн буй орчинтойгоо харилцан уялдаатайгаар, тэгш хөгжин даацтай (sustainable) хөгжлийн зарчмууд хэрэгжинэ.

АРАВ. УРТ ХУГАЦААНЫ ХӨГЖЛИЙН БОДЛОГЫГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ОРЧИН НӨХЦЛҮҮД

Үндэсний хөгжлийг хэрэгжүүлэх нь өөр хоорондоо харилцан шүтэлцээтэй, орчин цагийн нийгэм, эдийн засгийн динамикийн ерөнхий зүй тогтол, өөрийн улс орны чадал боломжийн хэр хэмжээнд тохирсон алхмуудыг урт удаан хугацааны туршид, логик уялдаатайгаар, дэс дараалуулан хэрэгжүүлэхийг шаардана. Өөрийн орчин нөхцөлд зохицон оршиж, бүс нутгийнхаа харилцаа, хамтын ажиллагаанд үр ашигтайгаар оролцон, тогтвортой байр суурь эзлэх, нөөц бололцоог оновчтой ашиглах, хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүү-лэхэд цаг хожих эрх ашгийн үүднээс энэхүү үзэл баримтлалт томъёолсон зорилтуудыг дараах байдлаар эрэмбэлж байна. 1. Үндэсний хөгжлийн бодлогыг хэрэгжүүлэх, суурийг тавих үе шат буюу 2016 оны эхний хагаст багтааж шийдвэрлэх асуудлууд: a. Гадаад худалдааны болон төлбөрийн тэнцлийг эрүүлжүүлнэ. b. Эх орны түүхий эдээр импорт орлох, экспортын нөөц нэмэгдүүлэх боломжит бүх чиглэлээр төрөөс дэмжих төслүүдийг зарлаж, бодит ажил болгоно. c. Орос, БНХАУ-ын зах зээлийг Монголын хөнгөн хүнсний

үйлдвэрүүдэд нээх нөхцөл шаардлагыг тодруулан, тус бүр хоёр талтай гэрээ хэлэлцээр хийж, Монголын бүх үйлдвэрлэгчдийг зах зээлд нэвтрэх нөхцлөөр хангана. d. Эдийн засгийн харилцааны эрх зүйн баримт бичгүүдэд хөгжлийн үзэл баримтлалын зарчим хэрэгжих чиглэлүүдийн дагуу мэргэжлийн өндөр түвшний нэгдсэн шинжилгээ хийж, төгөлдөржүүлнэ. e. Монголын эдийн засгийн шинэ салбаруудад шаардлагатай инженер, техникийн ажиллах хүчийг гадаад дотоодод боловсруулах хөтөлбөрийг төрийн дэмжлэгээр хэрэгжүүлнэ. f. Дээд боловсролын тогтолцоог инженер техник, байгалийн шинжлэлийн үндэсний хэрэгцээнд нийцүүлж шинэчлэх, энэ шинэчлэлийг төрийн бодлогоор хэрэгжүүлнэ. g. Хөгжлийн тухайд баримтлах төрийн бодлогыг зангидаж, хөгжлийн үзэл баримтлалыг үндэсний зөвшилцөлд хүргэж, хэрэгжилтийг хянах, энэ асуудлаар байнга судалгаа шинжилгээ гүйцэтгэх чадавхитай институцитэй болно. h. Засаг захиргааны нэгж бүрээр үндэсний хөгжлийн урт

хугацааны бодлогын хүрээнд өөрийн нөөц баялаг, хүн хүч, орчны онцлогт тохируулан хөгжлийн хөтөлбө-рүүдийг иргэдийн оролцоотойгоор боловсруулж, шинэчилнэ. 2. Үндэсний хөгжлийн урт хугацааны бодлогыг хэрэгжүүлэх суурийг бэлтгэсэн үед (2016 оноос 2025 он) бодлогын дараах шийдлүүдийг хэрэгжүүлнэ. Үүнд: a. Гадаадад түүхий эд нийлүүлэх үйл ажиллагааг “түүхий эдтехнологийн солилцоо”-ны зарчимд бүрэн нийцүүлж, хөрш орнуудын хэрэглээнээс давсан бүтээг-дэхүүнээ гуравдагч зах зээлд нийлүүлэх боломжийг нээнэ. Технологи, зохион бүтээлт, маркетингийн мэдээллийн хөгжингүй сүлжээ байгуулж, үндэсний стандартхэмжил зүйн нэгдмэл тогтолцоог бий болгоно. b. Олон улсын болон бүсийн зах зээлд өрсөлдөх чадвартай технологи, хийц загвар, хэрэглээний чанарыг баталгаажуулж, хөнгөн хүнсний үйлдвэрийн экспортын зах зээлийг өргөжүүлнэ. c. Өндөр технологитой түүхий эдийн үйлдвэрлэлүүдийг (ган, мал аж ахуйн гаралтай химийн үйлдвэрийн түүхий эд гэх зэрэг) нутагшуулж, бүс нутгийн зах зээлд гаргах нөхцлийг бүрдүүлнэ. d. Ховд, Чойбалсан хотуудад хөрөнгө оруулалтын чөлөөт бүс

нээж, бүсийн хөгжлийн атрактор болгоно. e. Монголын банкны системийг Европын шилдэг банкны туршлага, зарчмаар зохион байгуулж, Монгол орныг Төв Азийн санхүүгийн төв болгох бэлтгэлийг хангана. Банкны үйлчилгээг төрөлжүүлэн венчур капитал, хөрөнгө оруулалт, худалдааны тодорхой чиглэлтэй болгож, олон улсын зах зээлд хүргэнэ. f. Нүүрс, сэргээгдэх эрчим хүчний нөөцөд түшиглэн эрчим хүчний үйлдвэрлэлийг өргөжүүлж, бүс нутгийн эрчим хүчний сүлжээнд холбогдон, хөрш, гуравдагч орнуудад эрчим хүч экспортлоно. g. Өндөр мэргэжилтэй ажиллах хүч бэлтгэх, тэтгэх үндэсний тогтолцоог бий болгож, ажиллах хүчний гадагш чиглэсэн урсгалыг багасгана. h. Хот хөдөөгийн зах зээлийн харилцааны соёлжсон дэд бүтцийг бий болгож, орон нутгийн үйлдвэрлэгчид өөрийн орны зах зээлийг бүрэн эзлэх таатай нөхцлийг бүрдүүлнэ. 3. Урт хугацааны хөгжлийн бодлогын хэрэгжилт хүчээ авч цаашид өрнөх үе шат (2025 оноос цааш) Өмнөх үе шатуудыг бүрэн хэрэгжүүлснээр улс орныг хөгжингүй түвшинд хүрсэн улс орнуудын зарчмаар жолоодох, удирдах, зохицуулах зарчмыг

Монгол Улсад бүрэн хэрэгжүүлж, олон улс болон бүсийн зах зээлд өрсөлдөхүйц бүтээгдэхүүн үйлчилгээний үйлдвэрлэ-лийг бий болгоно.

Энэ үеийн төрийн бодлогын гол зарчмыг тухайн нөхцлийг харгалзан томъёолж, хэрэгжүүлнэ.

МОНГОЛ УЛСЫН ХӨГЖЛИЙН УРТ ХУГАЦААНЫ БОДЛОГЫН ТӨСЛИЙГ БОЛОВСРУУЛЖ, УИХ-Д ӨРГӨН МЭДҮҮЛЭХ ҮҮРЭГ БҮХИЙ АЖЛЫН ХЭСЭГ Ажлын хэсгийн ахлагчид Н.Батцэрэг

УИХ-ын гишүүн

С.Бямбацогт


Д.Эрдэнэбат


(2014 оны 9 сар хүртэл)

Н.Гарамгайбаатар


(2014 оны 10 сараас)

Ажлын хэсгийн гишүүд А.Бакей


Сү.Батболд


Г.Батхүү


С.Баярцогт


Ц.Даваасүрэн


С.Дэмбэрэл


О.Содбилэг


Я.Содбаатар


Ц.Цолмон


Л.Энх-Амгалан


Мэргэжил арга зүйн дэд ажлын хэсгийн ахлагч Б.Энхбайгаль

Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор

Хөгжлийн урт хугацааны бодлого, түүний үндэслэл тооцоог боловсруулах Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн баг Б.Энхбайгаль

Захирал, доктор, дэд профессор

Д.Төмөрпүрэв

Нийгмийн хөгжлийн бодлогын секторын эрхлэгч, доктор

М.Алтанбагана

Хүрээлэн буй орчны бодлогын секторын эрхлэгч, доктор

Б.Сувданцэцэг

Хүрээлэн буй орчны бодлогын секторын Эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор

Ж.Алтайбаатар

Нийгмийн хөгжлийн бодлогын секторын Эрдэм шинжилгээний ажилтан

Д.Түвшинбат

Эдийн засгийн хөгжлийн бодлогын секторын Эрдэм шинжилгээний ажилтан

Х.Номинболор

Хүрээлэн буй орчны бодлогын секторын Эрдэм шинжилгээний ажилтан

Хөгжлийн урт хугацааны бодлогын төслийг хэлэлцэж, санал зөвлөмж өгсөн Зөвлөх зөвлөл (2015 оны 03 сарын 24-ний өдөр хэлэлцсэн) С.Нямзагд

Академич, Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, доктор, профессор

Ж.Батсуурь

Монгол Улсын Шинжлэх ухааны гавьяат ажилтан, доктор, профессор

Р.Мижиддорж

Доктор, профессор

Л.Нямбат

Доктор, профессор

А.Дэмбэрэл

Доктор

Т.Дорж

Академич, доктор, дэд профессор

Хөгжлийн урт хугацааны бодлогын үндэслэл тооцоог боловсруулах, бичих, хэлэлцүүлэх ажлын техникийн туслалцааны баг М.Алтанбагана

Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн секторын эрхлэгч, доктор

Б.Болормаа

Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн Референт

Д. Отгонтуяа

Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний ажилтан

С.Алтанчимэг

Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгий Эрдэм шинжилгээний ажилтан

Б.Хэрлэнбаяр


Г.Амгалан

Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ажилтан

А.Мягмарсүрэн


Х.Пүрэвтогтох


А.Тунгалаг


Мэргэжил арга зүйн дэд ажлын хэсгийн гишүүд Т.Булган

Байгаль орчин ногоон хөгжлийн яамны Ногоон хөгжлийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга

Г.Батхүрэл

Эдийн засгийн хөгжлийн яамны Хөгжлийн бодлого, стратеги төлөвлөлт, зохицуулалтын газрын орлогч дарга

Т.Бат-Өлзий

Хууль зүйн яамны Хууль эррх зүйн шинэчлэлийн бодлогын газрын дарга

Ж.Ганбат

Сангийн яамны Төсвийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга

Б.Нямаа

Сангийн яамны Санхүүгийн бодлого, өрийн удирдлагын газрын дарга

Л.Чой-Иш

Үйлдвэр хөдөө аж ахуйн яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга

П.Товуудорж

Эрчим хүчний яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга

Т.Дорж

Шинжлэх ухааны академийн дэд ерөнхийлөгч

Б.Түвшинтөгс

Монгол Улсын Их Сургуулийн дэргэдэх Эдийн засгийн судалгаа, эрдэм шинжилгээний төвийн захирал

Г.Даваажаргал

Улсын Их Хурлын Тамгын газрын даргын Хяналт үнэлгээний хэлтэсийн зөвлөх

М.Элбэгдорж

Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны ажлын албаны зөвлөх

С.Энхцэцэг

Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны ажлын албаны референт

О.Тунгалаг

Төрийн байгуулалтын байнгын хорооны ажлын албаны зөвлөх

Б.Цогоо

Төрийн албаны зөвлөлийн дарга

Б.Шинэбаатар (2014 оны 12 сар хүртэл)

Ц.Батбаяр (2014 оны 12 сар хүртэл)

Г.Мэргэнбаяр (2014 оны 12 сар хүртэл)

Д.Баярсайхан (2014 оны 12 сар хүртэл)

Б.Насанбаяр (2014 оны 12 сар хүртэл)

Б.Галбадрах (2014 оны 12 сар хүртэл)

Т.Алтан-Од (2014 оны 12 сар хүртэл)

Ч.Отгочулуу (2014 оны 12 сар хүртэл)

Б.Сувд (2014 оны 12 сар хүртэл)

Эдийн засгийн хөгжлийн яамны Төрийн нарийн бичгийн дарга Гадаад харилцааны яамны Бодлого, төлөвлөлт судалгааны газрын дарга Барилга хот байгуулалтын яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Батлан хамгаалах яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Боловсрол шинжлэх ухааны яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Зам тээврийн яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Соёл, спорт аялал жуулчлалын яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Уул уурхайн яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Хөдөлмөрийн яамны Төрийн захиргааны удирдлагын газрын дарга

Ж.Долгормаа (2014 оны 12 сар хүртэл)

Ж.Цолмонгэрэл (2014 оны 12 сар хүртэл)

Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яамны Стратегийн бодлого, төлөвлөлтийн газрын дарга Эрүүл мэндийн яамны Бодлого төлөвлөлтийн газрын дарга

Яам, агентлагуудын төлөөлөл, мэргэжилтнүүд М.Алтансүх

Хүнс, хөдөө аж ахуйн яамны Стратеги бодлого төлөвлөлтийн мэргэжилтэн

Р.Алтангэрэл

Мэдээллийн технологи, шуудан харилцаа холбооны газрын Бодлогын хэрэгжилтийн зохицуулах газрын ахлах мэргэжилтэн

Ц.Баярмаа

Хөдөлмөрийн яамны Хөдөлмөр эрхлэлтийн бодлого зохицуулалтын газрын мэргэжилтэн

С.Батхүрэл

Монгол банкны Санхүүгийн тогтвортой байдлын зөвлөлийн дарга

Д.Базаррагчаа

Онцгой байдлын ерөнхий газар

Ч.Гандирваа

Батлан хамгаалах яамны Стратеги бодлого төлөвлөлтийн газрын батлан хамгаалах бодлого, эрх зүйн төлөвлөлтийн тасгийн дарга

О.Дашдондог

Хүн амын хөгжил, нийгмийн хамгааллын яам Стратеги бодлого төлөвлөлтийн газрын ахлах мэргэжилтэн

А.Дэмбэрэл

Үндэсний статистикийн хорооны Мэдээлэл сургалт, сурталчилгааны төвийн дарга

Б.Ерэн-Өлзий

Эрчим хүчний яамны Стратеги бодлого төлөвлөлтийн хэлтэсийн

О.Идшинринжин

Сангийн яамны Эдийн засгийн бодлогын газрын ахлах мэргэжилтэн

Г.Тамир

Уул, уурхайн яамны Стратеги бодлого төлөвлөлтийн газрын уул уурхайн хэлтэсийн ахлах мэргэжилтэн

Т.Нармандах

Харилцаа холбооны зохицуулах хорооны ХХЗХ-ны хуралдааны нарийн бичгийн дарга

Ц.Одхүү

Мэдээллийн технологи, шуудан харилцаа холбооны газрын Шинэчлэлийн бодлого төлөвлөлтийн газрын мэргэжилтэн

А.Мөнгөнбагана

Санхүүгийн зохицуулах хорооны Зах зээлийн хөгжлийн газрын референт

Д.Цэрэнноров

Аж үйлдвэрийн яамны Газрын тос, дарга

Б.Оюундэлгэр

Зам, тээврийн яамны Стратеги бодлого төлөвлөлт хамтын ажиллагааны газрын ахлах мэргэжилтэн

С.Эрдэнэтуяа

Эрүүл мэнд, спортын яамны Стратеги бодлого төлөвлөлтийн газрын хүний нөөц, бодлого төлөвлөлтийн мэргэжилтэн дарга

С.Эрдэнэцэцэг

Байгаль орчин, ногоон хөгжил, аялал жуулчлалын яам

Хөгжлийн урт хугацааны бодлогод шаардлагатай судалгаа шинжилгээг гүйцэтгэх Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн баг Б.Энхбайгаль

Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн захирал, доктор, дэд профессор

С.Нямзагд

Академич, Монгол Улсын гавьяат эдийн засагч, доктор, профессор

Б.Батнасан

Доктор,

Д.Төмөрпүрэв


М.Алтанбагана


Б.Сувданцэцэг

Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний ажилтан, доктор

Ж.Алтайбаатар

Үдэсний хөгжлийн хүрээлэнгийн Эрдэм шинжилгээний ажилтан

Д.Отгонтуяа


Д.Түвшинбат


Х.Номинболор


Д.Батмөнх


С.Алтанчимэг

Үндэсний хөгжлийн хүрээлэнгий Эрдэм шинжилгээний ажилтан

Б.Хэрлэнбаяр


А.Мягмарсүрэн


Л.Эрдэнэбаяр


Х.Пүрэвтогтох


Д.Чүлтэм

Доктор, Эдийн засагч

Н.Ишдорж

Эдийн засагч

Б.Бямбадорж

Эдийн засагч

Үндэсний хөгжлийн хүрээлэн Партизаны гудамж 31, Сүхбаатар дүүрэг, Улаанбаатар хот, Монгол Улс 14250 Утас: 976-51-266168 Цахим шуудан: [email protected] Цахим хаяг: www.ndi.gov.mn

МОНГОЛ УЛСЫН ХӨГЖЛИЙН УРТ ХУГАЦААНЫ БОДЛОГО (2015-2040) (ТӨСӨЛ)

Recommend Documents