ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 1941-1944.pdf

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ

Οι Πρόσφυγες στη ∆υτική Μακεδονία (1941 -1946)

∆ιδακτορική διατριβή

Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης Τµήµα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Τοµέας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας και Λαογραφίας

Εισηγητής Καθηγητής Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος

Θεσσαλονίκη 2007



∆ιδακτορική διατριβή




ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ............................................................................................... 9 ΠΡΟΛΟΓΟΣ ............................................................................................................15 ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΠΗΓΩΝ ...........................................................................................21 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ..............................................................................................................29

ΜΕΡΟΣ Ι: Η ΕΓΚΑΘΙ∆ΡΥΣΗ 1941 -1943 Α΄. Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΖΩΝΗ 1941 -1942 α΄. Οι δυσκολίες του πεδίου ...............................................................................57 β΄. Οι Βλάχοι .....................................................................................................69 γ΄. Οι Σλαβοµακεδόνες ......................................................................................83 δ΄. Οι κοµουνιστές .............................................................................................97 ε΄. Συµπεράσµατα............................................................................................ 111 Β΄. Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΖΩΝΗ: 1941 -42 α΄. Η ήσυχη Φλώρινα ...................................................................................... 113 β΄. Η καταστροφή του Μεσόβουνου ................................................................ 125 γ΄. Η ΥΒΕ........................................................................................................ 143 δ΄. Η ΕΚΑ ....................................................................................................... 155 ε΄. Συµπεράσµατα............................................................................................ 173

ΜΕΡΟΣ ΙΙ: ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1943 -1944 Γ΄. ΑΡΙΣΤΕΡΟΙ ΚΙ ΕΘΝΙΚΙΣΤΕΣ α΄. Η φύση του ΕΑΜ ....................................................................................... 179 β΄. Ο ΕΛΑΣ ..................................................................................................... 199 γ΄. Η φύση των Εθνικιστών ............................................................................. 217 δ΄. Οι Εθνικιστές αντάρτες .............................................................................. 231 ε΄. Συµπεράσµατα............................................................................................ 239 ∆΄. ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ∆ΙΕΝΕΞΕΙΣ α΄. Η συµπόρευση ΕΑΜ -ΥΒΕ/ΕΚΑ ............................................................... 243 β΄. Άµυνα Ελλήνων στο Βόιο 1943.................................................................. 259 γ΄. Εµφύλιος στο Βόιο -Καστοριά .................................................................... 269 δ΄. Εµφύλιος σε Κοζάνη -Εορδαία ................................................................... 281 ε΄. Συµπεράσµατα............................................................................................ 291

7

Ε΄. ΟΙ ΕΘΝΙΚΙΣΤΕΣ α΄. Έλληνες στα γερµανικά .............................................................................. 295 β΄. Πρόσφυγες στον Γ. Πούλο ......................................................................... 305 γ΄. Η ΠΑΟ ....................................................................................................... 317 δ΄. Πρόβες ΕΕΕ κι ΕΣΟ ................................................................................... 333 ε΄. Η κυρίως ΕΣΟ ............................................................................................ 343 στ΄. Συµπεράσµατα .......................................................................................... 353 ΣΤ΄. ΠΟΛΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΒΟΛΗ α΄. Ο ΕΕΣ ........................................................................................................ 357 β΄. ∆ιαµάχες ΕΛΑΣ -ΕΕΣ ................................................................................ 373 γ΄. Η Εξολόθρευση .......................................................................................... 403 δ΄. Η Εαµοκρατία ............................................................................................ 415 ε΄. Συµπεράσµατα............................................................................................ 427

ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ: ΕΠΙΣΦΑΛΗΣ ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΤΑ 1945 -1946 Ζ΄. Η ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ 1945 -46 α΄. Απόπειρες µετάβασης................................................................................. 433 β΄. Το ΝΟΦ .................................................................................................... 439 γ΄. Η «Λευκή Τροµοκρατία»............................................................................ 445 δ΄. Προς την οµαλότητα................................................................................... 459 ε΄. Συµπεράσµατα............................................................................................. 471 ΕΠΙΛΟΓΟΣ ........................................................................................................... 475 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ................................................................................................... 479 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ……………………………………………………………………… 537

8

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

ελληνικές ΑΑ

Ακαδηµία Αθηνών

ΑΒΕ

Αριθµός Βιβλίου Εισαγωγής

Α∆Κ

Αρχεία ∆ήµων και Κοινοτήτων

Α∆Χ∆Μ

Ανωτέρα ∆ιοίκησις Χωροφυλακής ∆υτικής Μακεδονίας

ΑΕ

Αχτιδική Επιτροπή και Ανώνυµος Εταιρία

ΑΕΑ

Αρχεία Εθνικής Αντίστασης

ΑΕΠ

Αρχεία Εµφυλίου Πολέµου

ΑΘΦ

Αρχείο Θανάση Φωτιάδη

ΑΚΕ

Αγροτικό Κόµµα Ελλάδας

ΑΠΘ

Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης

ΑΤΕ

Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος

ΑΥΕΜ

Αυτόνοµος Υπηρεσία Επισιτισµού Μακεδονίας

ΒΑ

Βορειοανατολικός

ΒΒΕ

Βιβλιοθήκη Βουλής των Ελλήνων

Β∆

Βορειοδυτικός

ΒΣΑ

Βρετανική Στρατιωτική Αποστολή

ΒΣΠΓ

Βουλεύµατα Συµβουλίου Πληµµελειοδικών Γρεβενών

ΒΣΠΚ

Βουλεύµατα Συµβουλίου Πληµµελειοδικών Κοζάνης

ΓΑ

Γενικό Αρχηγείο [∆ΣΕ]

ΓΑΚ/ΑΝΜ

Γενικά Αρχεία του Κράτους/ Αρχεία Νοµού Κοζάνης

ΓΑΚ/ΙΑΜ

Γενικά Αρχεία του Κράτους/ Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας

ΓΑΚ/ΚΕ

Γενικά Αρχεία του Κράτους/ Κεντρική Υπηρεσία

ΓΒΑΚΣ

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη Αµερικανικών Κλασσικών Σπουδών

ΓΓ

Γενικός Γραµµατέας

Γ∆ΒΕ

Γενική ∆ιοίκησις Βορείου Ελλάδος

Γ∆∆Μ

Γενική ∆ιοίκησις ∆υτικής Μακεδονίας

ΓΕΣ/∆ΙΣ

Γενικό Επιτελείο Στρατού/ ∆ιεύθυνση Ιστορίας Στρατού

ΓΠΜ

Γραφείο Περιοχής Μακεδονίας

ΓΣ

Γεωργικός Συνεταιρισµός και Γενικό Στρατηγείο

9

ΓΣΜΑ

Γενικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής

∆ΒΣ

∆ηµόσια Βιβλιοθήκη Σιάτιστας

∆ΒΚ

∆ηµοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης

∆ΕΥΠ

∆ιεύθυνσις Ειδικών Υπηρεσιών Πολέµου

∆ΙΣ

∆ιεύθυνση Ιστορίας Στρατού

δλδ

∆ηλαδή

∆ΜΓ

∆υτικοµακεδονικό Γραφείο

∆ΣΕ

∆ηµοκρατικός Στρατός Ελλάδας

∆Σ

∆ιοικητικό Συµβούλιο ή ∆ηµοτικό Σχολείο

∆Χ

∆ιοίκησις Χωροφυλακής

ΕΑ

Εθνική Αλληλεγγύη

ΕΑΜ

Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο

ΕΑΠ

Επιτροπή Αποκαταταστάσεως Προσφύγων

ΕΑΣΑ∆

Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσµος Αντικοµουνιστικής ∆ράσεως

ΕΒΕΚ

Εµπορικό και Βιοµηχανικό Επιµελητήριο Κοζάνης

ΕΓΣ

Ένωσις Γεωργικών Συνεταιρισµών

Ε∆Α

Εθνική ∆ιαφώτιση Ανταρτών

Ε∆Α

Ελληνική ∆ηµοκρατική Αριστερά

Ε∆ΕΣ

Εθνικός ∆ηµοκρατικός Ελληνικός Σύνδεσµος

Ε∆∆Θ

Ειδικό ∆ικαστήριο ∆οσιλόγων Θεσσαλονίκης

Ε∆∆Κ

Ειδικό ∆ικαστήριο ∆οσιλόγων Κοζάνης

ΕΕ

Ειρηνοδικείο Εορδαίας και Επαρχιακή Επιτροπή

ΕΕΣ

Εθνικός Ελληνικός Στρατός

ΕΘ

Εφετείο Θεσσαλονίκης

ΕΚΑ

Εθνική Κοινωνική Άµυνα

ΕΛΑΣ

Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός

ΕΛ∆

Ένωσις Λαϊκής ∆ηµοκρατίας

ΕΛΙΑΑΘ

Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο Αθηνών

ΕΛΙΑΘΕ

Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο Θεσσαλονίκης

ML

Στρατιωτική Συνεργασία

ΕΜΕΟ

Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση

ΕΟΕΑ

Εθνικαί Οµάδες Ελλήνων Ανταρτών

ΕΟΝ

Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας

ΕΠ

Επιτροπή Πόλης 10

ΕΠΑ

Εθνική Πολιτοφυλακή Ανταρτών

ΕΡΕ

Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις

ΕΣΕΑ

Ένωσις Συµπολεµιστών Εθνικού Αγώνος

ΕΣΟ

Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωσις

ΕΤΑ

Επιµελητεία Του Αντάρτη

ΕΤΕ

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

ΙΑΜ

Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας

ΙΜ

Ιερά Μητρόπολις

ΙΜΧΑ

Ίδρυµα Μελετών Χερσονήσου του Αίµου

ΚΕ

Κεντρική Επιτροπή

κ.ε.

κι εξής

ΚΕΜΙΤ

Κέντρο Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκµηρίωσης

ΚΙΘ

Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης

ΚΚΕ

Κοµουνιστικό Κόµµα Ελλάδας

ΚΜΕΑ

Κινηταί Μονάδαι Εκδίωξης Ανταρτών

ΚΟ

Κοµµατική Οργάνωση

ΚΟΘ

Κοµµατική Οργάνωση Θεσσαλονίκης

ΚΟΠΜ

Κοµµατική Οργάνωση Περιοχής Μακεδονίας

ΚΠ

Κέντρο Πληροφοριών

ΛΑ

Λιγνιτωρυχείο Αµυνταίου

ΜΑΥ

Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου

ΜΓ

Μακεδονικό Γραφείο

ΜΥΚ

Μηχανική Υπηρεσία Κοινοτήτων

ΜΧ

Μηχανικό

ΝΑ

Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση

Ν∆

Νοτιοδυτικός

ΝΟΦ

Εθνικό (ή Λαϊκό) Απελευθερωτικό Μέτωπο

Ο∆ΕΚ

Οµάδες Ένοπλων ∆ηµοκρατικών Καταδιωκόµενων

ΟΕΚ

Οµάδες ∆ηµοκρατικών Καταδιωκόµενων

ΟΚΝΕ

Οµοσπονδία Κοµουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας

ΟΜΜ

Οµάδα Μεραρχιών Μακεδονίας

ΟΠΛΑ

Οργάνωση Προστασίας Λαϊκού Αγώνα

ΡΑΝ

Ρίλος –Αυλών -Νήσοι

ΠΑ

Ποινικές αποφάσεις 11

ΠΑΚΡ

Πανεπιστήµιο Κρήτης

ΠΑΜΕ

Παλλαϊκό Μέτωπο

ΠΑΟ

Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις

ΠΑΣΦ

Πρακτικά και Αποφάσεις Συνέδρων Φλωρίνης

ΠΒ

Πυροβολικού

ΠΒΡ

Πανεπιστηµιακή Βιβλιοθήκη Ρεθύµνου

ΠΓ

Πολιτικό Γραφείο και Πρωτοδικείο Γρεβενών

Π∆

πολεµική διαθεσιµότητι

ΠΕ

Περιφερειακή Επιτροπή και Πολιτικός Επίτροπος

ΠΕΓ

Περιφερειακή Επιτροπή Γρεβενών

ΠΕΑΕΑ

Πανελλήνια Ένωση Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης

ΠΕΕΑ

Πανελλήνιος Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης

ΠΕΚ

Πατριωτικόν Εθνικόν Κοµιτάτον

ΠΕΚ

Περιφερειακή Επιτροπή Καστοριάς του ΚΚΕ

ΠΕΚΠ

Πολιτικαί Εκθέσεις και Πράξεις

ΠΕΝΓ

Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση Νοµού Γρεβενών

ΠΚ

Πρωτοδικείο Κοζάνης

ΠΖ

Πεζικού

ΠΠΑ,

Πρακτικά Ποινικών Αποφάσεων

ΠΠ

Ποινικά Πρακτικά

PRO

Public Records Office

ΠΣ

Πταισµατοδικείο Σερβίων

ΣΑΕ

Συνοπτικό Αριθµητικό Ευρετήριο

ΣΑΜ

Σλαβοµακεδόνικο Απελευθερωτικό Μέτωπο

ΣΓΚΤΝΚ

Σύλλογος Γραµµάτων και Τεχνών Νοµού Κοζάνης

Σ∆

Σταθµός ∆ιοίκησης

ΣΚΕ

Σοσιαλιστικόν Κόµµα Ελλάδος

ΣΜΟΚΙ

Σύλλογος Μακεδόνων Οµήρων Καταδίκων Ιταλίας

ΣΝΟΦ

Σλαβοµακεδόνικο Εθνικό (ή Λαϊκό) Απελευθερωτικό Μέτωπο

ΣΣΑ

Συµµαχική Στρατιωτική Αποστολή

ΣΤΓ

Στρατιωτικόν Ταχυδροµικόν Γραφείον

ΣΥΠ

Σώµα Υλικού Πολέµου

ΣΧ

Σταθµός Χωροφυλακής

ΤΑ

Τµήµα Ασφαλείας [Χωροφυλακής] 12

Τ∆

τιµητική διαθεσιµότητι

ΤΠ

Τάγµα Πεζικού

ΤΠΚ

Τριµελές Πληµµελειοδικείο Κοζάνης

ΤΤΤ

Ταχυδροµεία- Τηλέγραφοι- Τηλέφωνα

ΥΒΕ

Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος

ΥΕΚΑ

Υπηρεσία Εκµετάλλευσης Κρατικών Αυτοκινήτων

ΥΚ∆

Υποεπιτροπή Κέντρου ∆ιανοµών

ΥΠ

Υποδιοίκηση Πολιτοφυλακής

ΥΠΕΞ

Υπουργείο των Εξωτερικών

ΥΧ

Υποδιοίκησις Χωροφυλακής

ψευδ.

ψευδώνυµο

Φ∆

Φίλιππος ∆ραγούµης

ξενόγλωσσες AGIS

Anglo-Greek Information Service

ANZAC

Australian & New Zealand Army Corps

ML

Military Liaison

SOE

Special Operation Executive

FO

Foreign Office

HS

Headquarters and Service

UNRRA

United Nations Relief and Rehabilitation Agency

WO

War Office

13

14

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ως κριτήρια για την επιλογή του θέµατος ορίζονται εφηβικά και ύστερα ερεθίσµατα. Πασίγνωστο στα µάτια των φιλιστόρων της επαρχίας ήταν παλαιότερα το µε έπαρση γραµµένο βιβλίο του Γάλλου Ντοµινίκ Εντ Οι Καπετάνιοι, ο ελληνικός εµφύλιος πόλεµος 1943-1948 ενώ σε ορισµένες Βιβλιοθήκες κείτονταν η εξάτοµη εργασία µε τον τίτλο Ιστορία της Αντίστασης 1940 –1945 που είχε επιµεληθεί ο δηµοσιογράφος Βάσος Γεωργίου, επαγγελµατικό στέλεχος της Αριστεράς. Αµφότερα ανήκαν στο ορατό µέρος της σκηνής, την οποία διαφήµιζαν ηγέτες «µορφωτικών» οµάδων που ενέσκηπταν σαν µανιτάρια έπειτα από τη βροχή όσο και τοπικοί πολιτευτές στις συχνές τους οµιλίες κι επισκέψεις στην περιοχή αρχές της δεκαετίας του 1980. Ηπιότερος ερχόταν ο Νιάκος, εξάδελφος της µάνας, που έφηβος υπηρετούσε στο στοιχείο όλµων του τοπικού συντάγµατος του ΕΛΑΣ (Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού), 1 καθώς στην αφήγησή του απέφευγε σχεδόν κάθε εξωπραγµατική αφήγηση. Την αόρατη για τους πολλούς όψη των πραγµάτων εξέφραζαν µέλη του οικογενειακού µας περιβάλλοντος µε έντονα βιώµατα: ο πατέρας Γρηγόρης θεωρούσε ότι κίνητρο για την ένταξη των περισσοτέρων στο αντάρτικο ήταν η πείνα κι όχι η ιδεολογία. Ο συζευγµένος τότε θείος Θανάσης, αναγκαστικά επιστρατευµένος από τον ΕΛΑΣ, σιωπούσε έµπλεος περιφρονήσεως για τους αντάρτες, ενώ ο έτερος, έφηβος τότε, Λάζος που είχε µάλιστα υπηρετήσει εθελοντής στον ΕΛΑΣ, απολάκτιζε κάθε είδους ηρωισµούς χαρακτηρίζοντας µάλιστα τους εν όπλοις συναδέλφους του «παρταλάδις», έννοια χρωσµένη αρνητικότερα από την κλασική του «κακοντυµένος». ∆ιαξιφιζόταν τότε ο ευρύς επίσηµος λόγος µε τη στενή ιδιωτική άποψη και νικητής µε ελάχιστες αµφιβολίες έβγαινε ο πρώτος, αφού η έλλειψη εµπειρίας κι ο διάχυτος λαϊκισµός της εποχής παρέσερναν εύκολα τους δισταγµούς ή την απέχθεια που εξέφραζε η οικογένειά µας προς τους αντάρτες. Μέσα σε έναν κόσµο που τα όριά του δεν ξεπερνούσαν τα είκοσι χιλιόµετρα η ευλύγιστη φαντασιακή ιδεολογία ήταν φυσικό να υπερέχει της πεζής πραγµατικότητας. Με συνεχιζόµενη την τριβή επάνω σε αναγνώσµατα ή αφηγήσεις σε όλες τις αποχρώσεις του φάσµατος οι ισορροπίες άρχισαν να διαφοροποιούνται. Όταν προσκείµενοι στη ∆εξιά αφηγητές του χωριού µας, που κατηγορούσαν µόνιµα τους αντάρτες, µέµφονταν το ίδιο και τους αντικοµουνιστές ενόπλους, επειδή οι τελευταίοι είχαν επί Κατοχής συλήσει τα σπίτια τους, ήταν εύδηλο ότι η καθηµερινότητα και η συγκυρία επηρέαζαν καταλυτικά την ιδεολογία. Αποδείχτηκε ακόµη ότι το δίπολο επίσηµος –ιδιωτικός δεν ήταν τόσο συµπαγές όσο φαινόταν, αφού πίσω από τον πρώτο πόλο διακρίνονταν κατευθύνσεις και σκοπιµότητες όχι πάντα ανάλογες µε τη δοµή του και την 1

Από «Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός» οι αντάρτες του ΕΑΜ µετατράπηκαν αργότερα σε «Εθνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός» και προς το τέλος της πορείας τους σε «Εθνικός Στρατός ΕΛΑΣ», βλ. Γενικά Αρχεία του Κράτους –Αρχεία Νοµού Κοζάνης (στο εξής ΓΑΚ/ΑΝΚ), Φ. Υπό ταξινόµησιν, Ο Απελευθερωτής (14.3.43) 1βββ

15

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46

ακρίβεια των γεγονότων. Έπειτα ενώ ο επίσηµος λόγος ήταν µονολιθικός, οι ιδιωτικής εµβέλειας προφορικές ή γραπτές αναπαραστάσεις του παρελθόντος ήταν ποικίλες και σκληρά συγκρουόµενες µεταξύ τους. Φαινόταν τότε ο επίσηµος λόγος ελλιπώς φωτεινός κι έντονα διαθλασµένος. Οι λόγιοι της περιοχής, εκπαιδευτικοί κατά το πλείστον, απέφευγαν να αναφερθούν στα γραπτά τους στη δεκαετία του 1940 προτιµώντας ως τέλος των έργων τους την απελευθέρωση της περιοχής από τους Οθωµανούς ή, σπανιότερα, τον ιταλοελληνικό πόλεµο του 1940 -41. Αιτιολογούσαν τη στάση τους απολογούµενοι ότι αυτά «τα γεγονότα» ήταν «πρόσφατα» 2 ή πιο ευλύγιστα πως η έκθεσή τους θα ήταν «αντικείµενο περιγραφής αργότερον»,3 όµως το αργότερον συνεχώς αναβαλλόταν. Αιτία της αποφυγής δεν ήταν η άγνοια των γεγονότων, διότι όσοι δεν ήταν αυτόπτες είχαν την δυνατότητα να εντρυφήσουν τουλάχιστον στις άφθονες προφορικές πηγές, αλλά τα αναµενόµενα τραντάγµατα καθώς η ιδιωτική οµολογία θα συναντούσε τον σχεδόν επίσηµο κατεστηµένο λόγο της εποχής τους. Σε όποιον όµως είχε την τόλµη να τραβά την αυλαία δηµιουργούνταν φλέγοντα ερωτήµατα: ποιες ήταν οι ακριβείς σχέσεις της ιδεολογίας µε την καθηµερινότητα, δηλαδή επίσηµου και ιδιωτικού λόγου κατά την περίοδο της δεκαετίας του 1940; Πότε, πώς και γιατί το ζήτηµα διαθλάστηκε; Γιατί υπάρχουν αντικρουόµενες απόψεις και ποιες είναι αυτές; Ο τίτλος «Οι Πρόσφυγες στη ∆υτική Μακεδονία κατά την περίοδο 1941 1946» επιλέχτηκε ακόµη λόγω έτερων πρώιµων κι όψιµων αποριών. Στο Οικοτροφείο και το Γυµνάσιο της Κοζάνης ανάµεσα στους συµµαθητές υπήρχαν έφηβοι από διάφορα χωριά των οποίων η προφορά διέφερε έντονα από τη δική µας. Ορισµένοι πρόφεραν ένρινα το λάµδα και ποτέ δε χρησιµοποιούσαν το τελικό ν στο άρθρο της αιτιατικής του ενικού (π.χ. στη Κοζάνη), ενώ άλλοι εκφωνούσαν την ελληνική αρκετά βαριά. Τους πρώτους, µε κριτήριο τη γλώσσα ή τον τόπο καταγωγής, αποκαλούσαν µερικοί στα κρυφά Βουργάρους και σπανίως φανερά Σλαβοµακεδόνες. Τους επόµενους αντίστοιχα Τουρκαλάδες, Αούτους και σπανιότερα Πρόσφυγες. Παροµοίου είδους χαρακτηρισµοί δεν ήταν πρωτόγνωροι στην κοινωνία της εποχής, αφού εκτοξεύονταν ακόµη και ανάµεσα σε οµόγλωσσα χωριά ή συνοικίες που γειτνίαζαν. Η εικόνα των γλωσσικών κοινοτήτων δεν ήταν διαυγής. Ορισµένοι θεωρούσαν ότι µεταξύ τους οι Πρόσφυγες µε τους Σλαβοµακεδόνες ήταν άσπονδοι εχθροί και άλλοι επέµεναν ότι οι πρώτοι, ιδιαίτερα όσοι είχαν µητρική γλώσσα την τουρκική, συνεργάστηκαν µε τους Γερµανούς στην Κατοχή. Αρκετοί όµως από όσους αναµίχτηκαν στα γεγονότα της ιδίας περιόδου θεωρούσαν ότι το σχήµα αυτό δεν ίσχυε και πώς αρκετοί Πρόσφυγες, ακόµη και Τουρκόφωνοι, δρούσαν και στο πλευρό των ανταρτών. Όπως αποδείχτηκε αργότερα δεν είχαν άδικο, αφού ένα τµήµα των Προσφύγων, ιδιαίτερα όσοι βρίσκονταν στην ανταρτοκρατούµενη περιοχή, είχαν ενταχθεί

2

Νικόλαος Γκαντώνας, Γαλατινή: ιστορικά –λαογραφικά ∆υτ. Μακεδονίας, Σύλλογος Γαλατινέων Θεσσαλονίκης «Η Αγία Παρασκευή», Θεσσαλονίκη 1987, σ. 56 3 Γρηγόριος Νασίκας, Η Σµίξη, Ιστορία, ήθη και έθιµα του Ν. Γρεβενών, Αθήνα 1971, σ. 68

16

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

από νωρίς στον ΕΛΑΣ. Τα περισσότερα όµως πεδινά προσφυγικά χωριά του νοµού Κοζάνης είχαν πράγµατι οπλιστεί εναντίον των ανταρτών. Επειδή οι Πρόσφυγες αντιπροσώπευαν ένα σηµαντικό αριθµό των κατοίκων επιλέχτηκε το προς εξέταση θέµα -εννοείται βεβαίως ότι θα ενταχθεί παράλληλα στο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο της εποχής. Περιορίστηκε η έρευνα στη ∆υτική Μακεδονία, περιοχή που συναρτούσε ένα ακέραιο σύνολο ως προς τη διοίκηση, τη γεωµορφολογία, τη γεωοικονοµία και την υδρολογία, επιτρέποντας έτσι µία βαθύτερη ιστορική εµβάθυνση µε σφαιρικότερη τεκµηρίωση. Η εστίαση της µελέτης σε µία εξαετία δεν ήταν τυχαία. Το έτος 1941 αποτελεί τοµή, διότι για την περιοχή µας οριοθετεί την έναρξη της διπλής Κατοχής από ιταλικά και γερµανικά στρατεύµατα. Το 1946, ειδικότερα ο µήνας Μάρτιος προσυπολογίζεται παροµοίως ως όριο λόγω των βουλευτικών εκλογών µε τις οποίες ο τόπος πέρασε στην οµαλότητα. Ακόµη τότε σήµανε το τέλος της αυτονοµίας διάφορων οµάδων όπως οι ένοπλοι πολίτες που εντάχθηκαν κρατικές Μονάδες Ασφαλείας Υπαίθρου (ΜΑΥ). Την ίδια περίοδο έληξε και, από την αντίπερα όχθη, η αυτονοµία των ανταρτικών νησίδων µε την προοδευτική δηµιουργία του ∆ηµοκρατικού Στρατού Ελλάδας (∆ΣΕ). Προς προσφορότερη µελέτη το θέµα χωρίστηκε ως εξής: α) παρουσιάζονται και αποτιµώνται οι πηγές που χρησιµοποιήθηκαν για τη συγγραφή της παρούσας εργασίας β) στην εισαγωγή χαρτογραφείται γεωγραφικά, ιδεολογικά, οικονοµικά και κοινωνικά η τοπική κοινωνία για να γίνουν περισσότερο κατανοητά όσα ακολούθησαν µετά. Το πολιτικό τοπίο εξετάζεται κάπως ιδιαίτερα. γ) από το 1941 έως τα τέλη σχεδόν του 1942 περιγράφεται η οµαλή εδραίωση των δύο ζωνών κατοχής και αντίστοιχα της Ελληνικής Πολιτείας µε µόνη σηµαίνουσα εξαίρεση την καταστροφή του Μεσόβουνου Εορδαίας από τους Γερµανούς. Οι αρχικοί τριγµοί που είχαν προκαλέσει Βλάχοι και Σλαβοµακεδόνες, εξ αιτίας των οποίων εµφανίστηκε η παράνοµη οργάνωση των αξιωµατικών ΥΒΕ (Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος), ατόνησαν κι εξαφανίστηκαν δ) το έτος 1943 αποτελεί µία ιδιαίτερη περίοδο. Στις αρχές παγιώθηκε µε κέντρο την πόλη της Κοζάνης η οργάνωση Εθνική Κοινωνική Άµυνα (ΕΚΑ) των εµπόρων και των αξιωµατικών, όπως επίσης και ιδεολογικά συγγενείς της εθνικιστικές οµάδες στο Βόιο και την Καστοριά, αλλά καταβλήθηκαν αιµατηρά από το εισαγόµενο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) και το στρατό του. Ορισµένοι Βλάχοι και Σλαβοµακεδόνες πολίτες εξοπλίστηκαν, εξ αιτίας του φόβου των ανταρτών και κάτω από την επίνευση, σκέπη, ανοχή ή αδιαφορία των Ιταλών στα Γρεβενά, την Καστοριά, τα Κορέστια και την Πρέσπα. Στην Εορδαία η εγκατάσταση των µισθοφόρων του φιλογερµανικού «Εθελοντικού Σώµατος Γ. Πούλου» συνετέλεσε στην αύξηση του τοπικού αντικοµουνισµού. Χάρη στη δραστηριότητα της Βρετανικής Συµµαχικής Αποστολής (ΒΣΑ) που αργότερα ευρύνθηκε σε Συµµαχική Στρατιωτική Αποστολή (ΣΣΑ) δηµιουργήθηκε η Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις (ΠΑΟ), η οποία γνώρισε την απηνή καταδίωξη του ΕΛΑΣ, όταν παραµερίστηκε από το προσκήνιο η Ιταλία.

17


ε) χωριστά εξετάζεται το 1944, έτος κατά το οποίο πολίτες των πεδινών επαρχιών Εορδαίας και Κοζάνης έλαβαν µαζικά όπλα εναντίον των ανταρτών κάτω από τις οργανώσεις Εθνικός Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ) κι Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωσις (ΕΣΟ). Επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον των οπλισµένων χωριών κι αντεπιθέσεις των τελευταίων, κάποτε µε τη συνοδοιπορία του κατακτητή, αποκορύφωσαν τον κατοχικό Εµφύλιο Πόλεµο. Πριν φύγουν οι Γερµανοί οι Σλαβοµακεδόνες αντιεαµικοί ένοπλοι απορροφήθηκαν από τον ΕΛΑΣ, όχι όµως οι Πρόσφυγες του ΕΕΣ που καταβλήθηκαν κατόπιν σκληρών µαχών και µαζικών εκτελέσεων. στ) κατά την περίοδο της Εαµοκρατίας παρακολουθείται η επέκταση των ανταρτών σε ολόκληρη τη ∆υτική Μακεδονία και οι συνέπειές της. Ακολούθησε έπειτα η επιτυχής επίθεση του τοπικού ΕΛΑΣ εναντίον του µακρινού Ε∆ΕΣ και η ειρήνευση µετά από την ήττα του ΕΑΜ στην Αθήνα από την αφιχθείσα Κυβέρνηση του Καΐρου και τις συνεπικουρούσες αυτήν βρετανικές µονάδες. ζ) Η εξέταση του χρονικού διαστήµατος από την άνοιξη του 1945 έως το Μάρτιο του 1946, περίοδο που ορισµένοι ονοµάζουν «Λευκή Τροµοκρατία», κλείνει το θέµα. Πρόκειται για µεταβατικό πολιτικό πέρασµα από ένα άνωθεν επιβεβληµένο κράτος των ανταρτών σε µία εκ των κάτωθι εκλεγµένη κυβέρνηση. Ήταν µία αυχµηρή εποχή µέσα σε ένα κατεστραµµένο τοπίο, που υποδαύλιζε τόσο ο σκληρός αλυτρωτισµός των Σλαβοµακεδόνων όσο και τα ορατά κατοχικά µίση ανάµεσα σε πληγέντες αντικοµουνιστές και υποστηρικτές του ΕΑΜ. Πράγµατι σε αυτές τις διαστάσεις οφείλεται η προοδευτική διολίσθηση στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο. η) απαραίτητα κρίθηκαν τέλος ένα παράρτηµα (σε ξεχωριστό τόµο) µε έγγραφα, χάρτες, εικόνες και σχεδιαγράµµατα που σχετίζονται µε το κείµενο – όλα σχολιάζονται αδρώς – κι ένας ξέχωρος χάρτης της ∆υτικής Μακεδονίας. Το παρόν πόνηµα δεν επιχειρεί να επαναλάβει όσα έχουν γραφεί για την περίοδο. Σκοπεύει µε γνώµονα τα συµβάντα στη ∆υτική Μακεδονία κι όχι µε κατασκευασµένες εκ των προτέρων φόρµες να αναιρέσει εντελώς ή εν µέρει περιοδολογικά και ερµηνευτικά σχήµατα που έχουν κατά καιρούς εκφραστεί και να προσφέρει νέα επαρκώς τεκµηριωµένα, όπως: 1. εισάγει τη θέση ότι στην εξεταζόµενη περιοχή πρώτη ξεκίνησε την αντίσταση εναντίον των κατακτητών και του διχασµού η Ελληνική Πολιτεία µε ειρηνικές µεθόδους στα Γρεβενά και τη Φλώρινα. Οµοιότροπα σχεδόν έδρασε στην αρχή και η οργάνωση ΥΒΕ, αλλά αργότερα δηµιούργησε ένοπλες οµάδες σε συνεργασία ή συµπόρευση µε την ΕΚΑ. 2. τοποθετεί την έναρξη του Εµφυλίου Πολέµου στο έτος 1943, αντί του κλασικού 1946, αφού σκληρές συγκρούσεις και οµαδικές ή ατοµικές δολοφονίες άρχισαν να επιβαρύνουν τη σκηνή από τον Απρίλιο ήδη του 1943. 3. θεωρεί το χαρακτηρισµό «Λευκή Τροµοκρατία» ως υπερβολικό ή και ανάρµοστο, αφού την ίδια εποχή ένοπλοι Σλαβοµακεδόνες δρούσαν αιµατηρά ως τα κράσπεδα σχεδόν των Γρεβενών και της Κοζάνης. 4. διαχωρίζει την εξεταζόµενη περίοδο σε κατοχικό και κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο δείχνοντας τις εµπαθείς οσµώσεις, µε τους συγγενείς των εκατοντάδων θυµάτων να ζητούν δικαίωση, ενώ οι θύτες φυγοδικούσαν εντός ή είχαν

18

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

καταφύγει εκτός της χώρας. 5. άρει ολικώς η µερικώς εκπεφρασµένες απόψεις, ότι π.χ. οι κάτοικοι µοιράστηκαν σε «προοδευτικούς» και αντικοµουνιστές εξ αιτίας εθνοτικών ή εκπαιδευτικών παραγόντων προτείνοντας ως καταλυτικό το ρόλο της γεωγραφίας και της εκάστοτε επιτόπιας ισχύος 6. θεωρεί ότι το κράτος των ανταρτών δεν διέφερε κατά πολύ από το πρότερο που επιδίωκε να αντικαταστήσει και πως η επιβλητικότητά του οφειλόταν σε µεγάλο βαθµό στην επίµονη πολιτική επικοινωνία (σύγχρονη και ύστερη) και στη συνεπικουρούσα (εν δυνάµει ή πραγµατική) βία των όπλων. 7. προτείνει τη γνώµη ότι στην επιθετικότητα των ανταρτών οφείλεται η εµφάνιση των αντικοµουνιστών οπλιτών κάτω από τη σκέπη των κατακτητών, επιθετικότητα που εντάθηκε όταν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ άρχισε να στενοχωρείται από επισιτιστικά τουλάχιστον προβλήµατα 8. θεωρεί ανεπαρκώς τεκµηριωµένη την άποψη ότι όσοι αντιµάχονταν τους αντάρτες ήταν λιγότερο πατριώτες από αυτούς που πολεµούσαν τους κατακτητές και την αντικρούει µε παραµεληµένα ή νέα δεδοµένα. 9. ασφαλώς πιστεύει ότι η πλειονότητα των κατοίκων δεν αυτενεργούσε µόνη της, αλλά υποµοχλεύονταν, εν κρυπτώ ή φανερά, από διακριτές και µη οµάδες. Τελικός στόχος της ανατροπής ήταν η κατάκτηση, η κατοχή ή η (επ)ανάληψη της νοµής της εξουσίας µε την αρωγή όλων των δυνατών µέσων όπως η πολιτική επικοινωνία ή η εµφανής βία χωρία να ερωτούνται οι πολλοί. 10. αναιρεί τέλος διάφορες απόψεις που απέκτησαν ισχύ αξιώµατος λόγω της συνεχούς επανάληψής τους, όπως η ισχυρή προπολεµική παρουσία της Αριστεράς, το εξαπλωµένο φάσµα της πείνας, ο πολιτισµικός οργασµός στις ανταρτοκρατούµενες περιοχές, η κρατική και ατοµική βία της ∆εξιάς το 1945. Ευχαριστίες εκφράζονται: σε όλους τους ηλικιωµένους που άνοιξαν φιλόξενα τις µνήµες (και τις οικίες τους) στο αιτούµενο ταξίδι στο παρελθόν σε όσους υπαλλήλους Αρχείων ή Βιβλιοθηκών ξεπέρασαν τα καθήκοντά τους σε κατόχους ιδιωτικών συλλογών όπως ο Κοσµάς Πουγαρίδης από την Πτολεµαΐδα στο δάσκαλο Αθανάσιο Μπεσίρη για διάφορα αταξινόµητα έγγραφα που έθεσε υπόψη µου κατά τη διάρκεια της θητείας µας στα ΓΑΚ Κοζάνης στη φιλολόγισσα Μελίκα Σανδαλίδου, το στρατηγό Παρµενίωνα Παπαθανασίου, το διδάκτορα Ιστορίας Στράτο ∆ορδανά, και τους πανεπιστηµιακούς Νικόλαο Μαραντζίδη και Στάθη Καλύβα σε ερευνητές και φιλίστορες µε τους οποίους ανταλλάχτηκαν ιδέες κι απόψεις κατά τη διάρκεια ολιγόλεπτων ή πολύωρων συζητήσεων φυσικά στον καθηγητή της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στη Φιλοσοφική Σχολή Θεσσαλονίκης Ιωάννη Κολιόπουλο, για τις εντέχνως έµµεσες επισηµάνσεις και υποδείξεις τέλος στη Μαρία Μπρέτσα για την ποικίλη αρωγή της κατά τη µακρά περίοδο της µελέτης

19


20

ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΠΗΓΩΝ

ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΠΗΓΩΝ Η γεωγραφία Κατά τη διάρκεια της συλλογής των πηγών δόθηκε προτεραιότητα στις προφορικές επειδή οι αυτόπτες µάρτυρες, ιδιαίτερα οι πρωταγωνιστές, εκδηµούσαν λόγω ηλικίας. Παράλληλη σχεδόν όδευε και η µελέτη των γραπτών πηγών, ενώ ταυτόχρονα λάβαιναν χώραν και τοπογραφικές επισκέψεις. Οι σκελετοί που σχεδιάζονταν όπως και η δοµή του τελικού κειµένου γνώρισαν ποικίλες διορθώσεις καθώς νέες σκέψεις, ιδέες κι ερωτήµατα εισχωρούσαν ανάµεσα στα ήδη γνωστά. Γραπτό και προφορικό υλικό, χάρτες και φωτογραφίες υπόκεινταν περισσότερο από µία πενταετία κάτω από συνεχή παραβολή, προσθαφαίρεση κι αναδιατύπωση. Επίπεδα τη ∆υτική Μακεδονία γνωρίζει κανείς µελετώντας χάρτες, παλαιούς και νέους, αυτοτελείς ή ενσωµατωµένους σε διάφορα βιβλία. Κατακόρυφα µέσα από στρατιωτικούς αντίστοιχους, µερικούς από τους οποίους κατέχουν ακόµη από την περίοδο της Κατοχής ή του Εµφυλίου ως λάφυρα διάφοροι ηγέτες του τοπικού ΕΛΑΣ. Ένα από τα προσφορότερα και παλαιότερα τοπογραφικά δηµοσιεύµατα είναι ενός ταγµατάρχη του Μηχανικού, στο οποίο αναφαίνονται όλοι οι οικισµοί της περιοχής µε τα παλαιά τους ονόµατα, όπως επίσης και οι οδοιπορικές αποστάσεις µεταξύ τους. 1 Η υδρογραφία και η χλωρίδα του τόπου συναντάται στις σχετικές εργασίες δύο καθηγητών της ∆ασολογίας και της ∆ασικής Βοτανικής στο ΑΠΘ.2 Η ενδελεχής µελέτη των είναι απαραίτητη, διότι τα νερά, ιδιαίτερα ο Αλιάκµονας, αποτελούσαν ευδιάκριτα σύνορα, ενώ τα δάση συνήθη παροδικά ή µόνιµα καταφύγια. Για τις εδαφικές εξάρσεις υπάρχουν κείµενα σε ορειβατικά έντυπα, αλλά και διάφορες περί του βουνού εντυπώσεις του γράφοντος σε ιστοχώρους του διαδικτύου. 3 Το έδαφος επηρέαζε τις κινήσεις των ενόπλων, όπως και των διωκτών τους, όµως χρειάζεται ο ιστορικός να έχει υπόψη του ότι έπειτα από µισό και πλέον αιώνα το τοπίο δεν είναι το ίδιο: ανοίχτηκαν νέοι δρόµοι, έκλεισαν παλαιά µονοπάτια, κατεδαφίστηκαν οικίες και αυξήθηκε η καλλιεργήσιµη γη. Ρέµατα έστυψαν και τα νερά συνεχώς λιγοστεύουν, σε αντίθεση µε τη βλάστηση που πολλαπλασιάζεται σήµερα οργιωδώς, ενώ πρώτα στην περιφέρεια των περισσότερων οικισµών µόνο πόες ή θάµνοι 1

Νικόλαος Σχινάς, Οδοιπορικαί σηµειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νέας οροθετικής γραµµής και Θεσσαλίας, συνταχθείσαι τη εντολή του επί των στρατιωτικών υπουργού, τ. Α΄, Messager d` Athenes, Αθήναι 1886 2 ∆ηµήτριος Κωτούλας, «Τα δυτικοµακεδονικά νερά, προβλήµατα, δυνατότητες, προοπτικές», στο Η ∆υτική Μακεδονία, χθες, σήµερα, αύριο, Θεσσαλονίκη, πρακτικά 1ου πανδυτικοµακεδονικού συνεδρίου οµοσπονδίας δυτικοµακεδονικών σωµατείων, Θεσσαλονίκη 1987, 137-46 και Νικόλαος Αθανασιάδης, «Η βλάστηση στη ∆υτική Μακεδονία στο παρελθόν και σήµερα», στο Η ∆υτική Μακεδονία, ιστορία και ανάπτυξη, δάση, γεωργία, κτηνοτροφία, πρακτικά 2ου πανδυτικοµακεδονικού συνεδρίου, Οµοσπονδία ∆υτικοµακεδονικών Σωµατείων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1992 3 Ενδεικτικά βλ. Ενηµερωτικό ∆ελτίο ΣΕΟ, Σύλλογος Ελλήνων Ορειβατών Κοζάνης, Κοζάνη 1991-2001 όπως επίσης στον ιστότοπο http://www.oreivatein.com [περιοδικό για το βουνό], Αθήνα

21


υπήρχαν. Την προπολεµική διασπορά των οπωροφόρων δένδρων στα χωριά του Βοΐου και τις σχέσεις των ανθρώπων µε αυτά εξέτασε παλαιότερα ένας Πελοποννήσιος δασονόµος που κατοικούσε στη Νεάπολη. 4 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο έργο του παρουσιάζουν οι πληροφορίες για την καταπάτησή τους από χωρικούς, πράξη που δείχνει το επίπεδο του πολιτισµού, αλλά και τις κατά τόπους διχόνοιες. ∆άσκαλοι συνήθως φρόντισαν να συγγράψουν βιβλία, έκαστος για το χωριό του, µε πλουσιότατες γεωγραφικές και λαογραφικές αφηγήσεις, ασύγκριτα ολιγότερες όµως λογίζονται όσες αναφέρονται στη σύγχρονη ιστορία. Στην πλειονότητά των τα αναφερόµενα έργα όσον αφορά στην περίοδο της Κατοχής -όταν αυτή δεν απουσιάζει εντελώς ή δεν παρακάµπτεται έντεχνα- παραθέτουν ελάχιστα έως κανένα στοιχείο για τις προσωπικές και πολιτικές διενέξεις. Σηµειώνουν βεβαίως τις επιδροµές των κατακτητών όχι όµως και τα συµβάντα του Εµφυλίου. Επί παραδείγµατι στο σχετικά πρόσφατο έργο ενός δασκάλου από την περιοχή Καστοριάς,5 ενώ η αφήγηση σταµατά στο 1940, υπάρχουν ακέραια επιλεγµένα κι ύστερα αυτής γεγονότα, όπως η διαδικασία του αναδασµού το 1969 ή τα ονόµατα των δασκάλων της κατοχικής περιόδου. Από ένα άλλο έργο για τη Μόρφη Βοΐου σε κατάλογο νεκρών «που έπεσαν για την Πατρίδα» απουσιάζουν τόσο οι φονευθέντες αντάρτες όσο και ο ιερέας της ενορίας που εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ το καλοκαίρι του 1944.6 Η άποψη του συγγραφέα ότι «ιδιαίτερο βιβλίο πρέπει να γραφεί µόνο γι αυτή την περίοδο» αποκαλύπτει τους βαθείς δισταγµούς του. Πολύ περισσότερο όµως από την αναφορά στους νεκρούς επισηµαίνεται η αποφυγή αναφοράς στις πράξεις των ζωντανών: συνταξιούχος π.χ. δάσκαλος από την ανταρτοκρατούµενη περιοχή του Βοΐου αποσιώπησε µέσα σε εκτενή επαινετικά βιογραφικά τη συµµετοχή σηµαινόντων (φιλοεαµικών) χωριανών του στα γεγονότα της Κατοχής.7 Από δασκάλους είναι γραµµένος ένας αξιόλογος τόµος, το Λεύκωµα εκπαιδευτικών Φλωρίνης 1945 –1947, που τυπώθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1947. Ο Θεσσαλός επιµελητής του, επιθεωρητής στην περιοχή, είχε διωχθεί επί Κατοχής από τους Ιταλούς ως Εαµίτης.8 Πέντε χρόνια αργότερα γνώρισε νέες διώξεις κατηγορούµενος ότι «θώπευε» τους αριστερούς δασκάλους και ότι όχι µόνο µετέτρεψε τα κείµενα των συγγραφέων του τόµου από την καθαρεύουσα 4

Κωνσταντίνος Πασιαλής, Το µέλλον της Ανασελίτσης, µελέτη περί δενδροκοµίας, Βόρειος Ελλάς, Κοζάνη 1930 5 Παναγιώτης Παπαπασχάλης, Η Τσάκωνη (Ιστορία, Παράδοση, Λαογραφία Κοινωνική ζωή), έκδοση Κοινότητας και ΜΠΣ Τσάκωνης, Αµφιτρίτη, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 55, 67 6 Βασίλειος Τζώρτζης, Μόρφη, το χωριό µου, επιµ. Παναγιώτα Κοντού –Τζώρτζη, Θεσσαλονίκη [1979;], σ. 53-5. Για το ζήτηµα της εκτέλεσης του ιερέα βλ. King`s College London/Military Archives (στο εξής KCLMA), GB99, Prentice/Wickstead (στο εξής P/W), Box 1/f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix A. Επίσης Γιάννης Ιωαννίδης, Μικρή εγκυκλοπαιδεία εθνοµαρτύρων κληρικών, τ. Α΄, Αποστολική ∆ιακονία, Αθήναι 1991, σ. 130 7 Φώτης Παπανικολάου, Ιστορία του Κριµινίου, Θεσσαλονίκη 1959, σ. 85 8 Θεόδωρος Καριπίδης, Αντίσταση –∆εκέµβρης 1944 (∆εκεµβριανά) –Εµφύλιος Πόλεµος 1946-49, Σύγχρονη Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1996, επιµ: Λευτέρης Λάλος, Θωµάς Χατζηκακίδης, Νίκος Καρβούνης, σ. 85, 90

22


στη δηµοτική αλλά επέτρεψε σε κατάλογο νεκρών να γραφούν και αντάρτες του ΕΛΑΣ. Απολαµβάνοντας όµως τον έπαινο του Γενικού ∆ιοικητή Μακεδονίας το βιβλίο ευτυχώς παρέµεινε ως είχε µε την προσθήκη ελάχιστων χειρόγραφων παρεµβολών.9 Στο έργο αυτό φαίνεται η προπολεµική ηρεµία της (πεδινής) Φλώρινας, η οποία λίγο µόνο διαταράχτηκε κατά την εξεταζόµενη εποχή. Αρχειακές πηγές Αρχεία υπάρχουν αρκετά στην Ελλάδα και το εξωτερικό, όµως εντός της χώρας η πρόσβαση ενίοτε παρακωλύεται από υπαλλήλους µε καχύποπτη διάθεση ή πικρά φορτισµένες µνήµες. Στην περιοχή έχουν µελετηθεί έγγραφα στα α) ∆ικαστήρια Κοζάνης, Γρεβενών, Φλώρινας, Σερβίων και Πτολεµαΐδας, β) Ληξιαρχεία όλων των οικισµών της ∆υτικής Μακεδονίας γ) ΓΑΚ Κοζάνης και Φλώρινας δ) Ι.Μ. Σερβίων και Κοζάνης κι επίσης Σισανίου και Σιατίστης. Στη Θεσσαλονίκη πραγµατοποιήθηκαν επισκέψεις στο ΕΛΙΑ, ΙΑΜ, ΙΜΧΑ, Εφετείο και ΚΕΜΙΤ και στη Βέροια ανοίχτηκαν αταξινόµητοι φάκελοι του Πρωτοδικείου. Στα ΓΑΚ της Λάρισας µελετήθηκε η αλληλογραφία µονάδων του ΕΛΑΣ και υλικό του τοπικού Εφετείου. Στην Αθήνα αναγνώστηκαν αρχεία του Υπουργείου των Εξωτερικών, ΓΑΚ, ΕΛΙΑ και ΑΣΚΙ. Στα Σκόπια το κρατικό αρχείο όπου περιέχονται έγγραφα του ΕΛΑΣ και του Ελληνικού Κράτους –τα τελευταία κατασχέθηκαν επί Εαµοκρατίας. Στο Λονδίνο οι σχετικοί φάκελοι στο Kings College και το Public Record Office όπου διασώζονται κατοχικές εκθέσεις Βρετανών συνδέσµων και µεταπολεµικές αναφορές των προξένων της Θεσσαλονίκης. Σε όλα σχεδόν τα Αρχεία, στις Βιβλιοθήκες Θεσσαλονίκης και Κοζάνης και στο πρόσφατο Μουσείο Τοπικής Ιστορίας στην Κοζάνη συναντώνται εφηµερίδες της εποχής, νόµιµες, ηµιπαράνοµες ή και παράνοµες, σκίτσα και διάφορα άλλα υλικά. Είδη του πολέµου κι εξαρτήµατα, εκτίθενται µόνιµα ή κατά καιρούς σε δηµόσιες ή ιδιωτικές συλλογές. Συχνότερα συναντώνται ανέκδοτες ή όχι φωτογραφίες, συνήθως πόζες, µε την προσεκτική µελέτη των οποίων οδηγείται κανείς µε αρκετή ασφάλεια στην εξεταζόµενη εποχή. Στο αρχειακό υλικό κατατάσσονται οι πέντε τόµοι του Ηπειρώτη συνταγµατάρχη Ιππικού Αθανασίου Χρυσοχόου, µετέπειτα Γενικού Επιθεωρητή Νοµαρχιών Μακεδονίας, µέσα στους οποίους παρελαύνουν ταξινοµηµένες ως προς το θέµα και τη χρονολογία εκθέσεις των κατά τόπους Σταθµών της Χωροφυλακής - ο τελευταίος τόµος είναι πιο σύνθετος, καθώς ο συγγραφέας προσπαθεί να απεγκλωβιστεί από την απαρίθµηση των γεγονότων. Το έργο του έχει υποστεί (αρκετά αναίτια) κριτική ως στρατευµένο, επειδή δεν προσέχτηκε ότι «δεν γράφει γενική τινά ιστορίαν… αλλά µας δίδει αυτούσια τα γεγονότα».10 Ελάχιστοι πάντως δύνανται σοβαρά να αµφισβητήσουν το σπάνιο υλικό και τον αληθή πλούτο των λεπτοµερειών σε τόπους κι ονόµατα. 9

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αµερικανική Σχολή Κλασσικών Σπουδών (στο εξής ΓΒ), Αρχείο Φιλίππου ∆ραγούµη (στο εξής ΑΦ∆), Φ.88/1, Στέργιος Τριανταφυλλίδης 15.12.47. Επίσης Στέργιος Τριανταφυλλίδης προς Γ Ζοµπανάκη, εκπαιδευτικό σύµβουλο σε Αθήνα 31.10.48. Ακόµη Φ∆ προς Υπουργό Παιδείας 3.12.47 10 Στίλπων Κυριακίδης, «Βιβλιοκρισίαι (Αθ. Χρυσοχόου, η κατοχή εν Μακεδονία)», Μακεδονικά (1953) 774-5

23


Απαραίτητη τέλος κρίθηκε η άµεση γνώση των περιοχών όπου εκτυλίχτηκαν τα γεγονότα αφήνοντας αρκετές φορές ως σήµερα διακριτά σηµάδια στο πέρασµά τους. Η ανάγνωση π.χ. κειµένων για τις σηµαντικές νίκες των ανταρτών στο Φαρδύκαµπο Σιάτιστας ή το Σαραντάπορο Καµβουνίων και η µελέτη των χαρτών συντελούν σε µία πρώτη γνώση, αλλά η πραγµατική µέθεξη επιτυγχάνεται µόνο αν περπατήσει κανείς εκεί µόνος ή, προσφορότερα µαζί µε αυτόπτες µάρτυρες. Αποµνηµονεύµατα Στα περιοδικά Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως του στελέχους του Ε∆ΕΣ Κοµνηνού Πυροµάγλου και στα προσκείµενα στην Αριστερά αντίστοιχα Εθνική Αντίσταση και ΕΑΜ Αντίσταση παρατίθενται αφηγήσεις στελεχών ή µελών του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ Παρέχουν ενδιαφέρουσες λεπτοµέρειες, ορισµένες από τις οποίες αποσιωπούνται στα βιβλία, όπως π.χ. η µαρτυρία ενός τοπικού στελέχους του ΚΚΕ από τη Βλάστη για την ύπαρξη επαναστατικού καταλόγου προγραφών, ο «µαύρος κατάλογος».11 Ορισµένα αυτοχρηµατοδοτούµενα βιβλία κυκλοφορούν σε στενούς οικογενειακούς ή ιδεολογικούς κύκλους και η προµήθειά τους δεν είναι εύκολη. Με περισσότερη δυσκολία βεβαίως ευρίσκονται ανέκδοτα χειρόγραφα. Ο κύριος όγκος των αποµνηµονευµάτων έχει εκδοθεί σχετικά πρόσφατα από ανώτερους (όχι µόνιµους) αξιωµατικούς του ΕΛΑΣ, συνήθως εκπαιδευτικούς, όπως ο δάσκαλος Βασίλειος Γκανάτσιος ή Χείµαρρος από το Ζιάκα ή ο φιλόλογος Αλέξανδρος Ρόσιος ή Υψηλάντης από τη Σιάτιστα που καπεταναίοι ή στρατιωτικοί µονάδων. Ξεχωριστή λογίζεται η µελέτη του δασκάλου Ζαχαρία ∆ρόσου,12 που επέλεξε, αντί για τη δική του δράση στο 2ο γραφείο του 28ου συντάγµατος των ανταρτών, να παρουσιάσει τη δηµιουργία του ΕΛΑΣ Γρεβενών και τη µάχη του Φαρδυκάµπου, αφαιρώντας όµως αρκετά βίαια γεγονότα. Ένας από τους κύριους λόγους που ένας αριθµός δασκάλων βγήκε στο βουνό ήταν ο οικονοµικός, αφού ο µισθός των χαµήλωνε συνεχώς σε σχέση µε τις τιµές της αγοράς.13 Άλλοι ήταν: η αίγλη που τους περιέβαλε έπειτα από τον πόλεµο στην Αλβανία όπου σχεδόν όλοι είχαν συµµετάσχει ως έφεδροι αξιωµατικοί και η µόνιµη κατοίκησή τους σε χωριά όπου δραστηριοποιούνταν οι αντάρτες. Εξέχοντα θέση ανάµεσα στις προσωπικές µαρτυρίες αυτού του είδους κατέχει το έργο του Κοζανίτη οικοδόµου Αλέξανδρου Σακαλή ή Πετρόµπεη, επειδή έχοντας αποσκιρτώντας από την κοµουνιστική Αριστερά φωτίζει πλευρές που γενικώς αποφεύγονται στη µαζική ιστοριογραφία. Το βιβλίο του δηµοσιογράφου Σταύρου Θεοδοσιάδη, που είχε γεννηθεί στο Κριµίνι Βοΐου και κατοικούσε στην Κοζάνη, παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, τουλάχιστον λόγω του πολυτάραχου βίου του συγγραφέα. Είχε παραιτηθεί από µόνιµος υπολοχαγός ΠΖ για να εκδώσει το 1928 την εφηµερίδα «Βόρειος Ελλάς» στην Κοζάνη. Έπειτα στελέχωσε τη Λέσχη 11

Παναγιώτης Ραφαηλίδης, «Το πρώτο αντάρτικο στη Βλάστη», Εθνική Αντίσταση 107 (Ιούλ. –Σεπτ. 2000) 78-9 12 Μία πρώτη µορφή των κειµένων του ευρίσκεται στο περιοδικό Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως που εξέδιδε ο Κοµνηνός Πυροµάγλου το 1960 13 Γ. Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα της εθνικής αντίστασης, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981, σ. 46

24


Φιλελευθέρων της πόλης 14 και πολιτεύτηκε. Επί Μεταξά διορίστηκε στο «Νοµαρχιακό Γνωµοδοτικό Συµβούλιο» Κοζάνης, 15 οπότε η πληροφορία ότι είχε εξοριστεί λίγο καιρό νωρίτερα 16 χρειάζεται διαλεύκανση. Το 1941 συναντάται ως στέλεχος της ΥΒΕ Κοζάνης,17 προσδοκώντας κατά µία πηγή να διοριστεί έπαρχος Εορδαίας.18 Στα τέλη του εποµένου έτους όντας στο πλευρό του µητροπολίτη Ιωακείµ 19 ερωτοτροπούσε µε την Αριστερά. Σύµφωνα µε ορισµένες ενδείξεις αρθρογράφησε αρχικά σε εφηµερίδα του ΕΑΜ Κοζάνης20 και το 1944 εκλέχτηκε (ορθότερα διορίστηκε) Εθνοσύµβουλος του ΕΑΜ στην περιοχή των Βεντζίων. 21 Προς το τέλος της Κατοχής αντιπροσώπευσε τα κόµµατα ΕΛ∆ και ΣΚΕ 22 οπότε οι διαφωνίες του µε τους πολιτικούς του προϊσταµένους 23 αριθµούνταν περισσότερες από τις συµφωνίες. Με τη ΣΣΑ διατηρούσε άριστες σχέσεις24 και κατά τη µαρτυρία ενός Βρετανού συνδέσµου ανταµειβόταν για τις πληροφορίες που παρείχε. 25 Μεταπολεµικά προπηλακίστηκε από τον αδελφό ενός εκτελεσθέντα από τον ΕΛΑΣ ταγµατάρχη 26 κι ενεπλάκη σε έντυπες διενέξεις µεταξύ Εαµιτών και Κυβερνητικών. 27 Αργότερα παρέδιδε ιδιαίτερα µαθήµατα αγγλικών εκτός Κοζάνης, επειδή, κατά µία πηγή δεν του επιτρεπόταν να ασχοληθεί ξανά µε την τυπογραφία.28 Για την ίδια περίοδο πληθαίνουν συνεχώς οι δηµοσιεύσεις επαγγελµατιών επί το πλείστον ερευνητών, άξιες παρατήρησης τουλάχιστον για τα

14

Μακεδονικόν Βήµα (5.4.36) 4 Επαρχιακή Φωνή (24.1.37) 4 16 Νίκος Καλογερόπουλος, «Η ζωή του εκδότη Σταύρου Θεοδοσιάδη», Γραµµή (25.7.00) 12 και λεκτική παρέµβαση του ιδίου στο Η δεκαετία του 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, πρακτικά συνεδρίου στο Τσοτύλι, Εταιρία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 36 17 Ιδιωτική Συλλογή Αθανασίου Καλλιανιώτη (στο εξής ΙΣΑΚ), Απολογία ταγµατάρχου Λαλοπούλου Ανδρέα [1945;], σ.1 18 Παρµενίων Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, Μακεδονία 1941 –44, Εθνική Αντίσταση και τραγωδία, το ανέκδοτο αρχείο –ηµερολόγιο του ταγµατάρχη Γιάννη Παπαθανασίου, ιδρυτικού µέλους της ΥΒΕ/ΠΑΟ, τ. Α΄ -Β΄, έκδ. β΄, Παπαζήσης, Αθήνα 1997, τ. Α΄, σ. 275-6 19 Ελληνικός Βορράς (30.3.62) 1,5 20 Νίκη (25.3.43) 1 όπου κείµενο για την 25η Μαρτίου 1943 21 Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης (στο εξής ΚΙΘ), Αρχείο Θανάση Φωτιάδη (στο εξής ΑΘΦ), Φ.17/3/4, Νέα Ελλάδα, µηνιαία έκδοση «Ελεύθερης Ελλάδας» (Μάης –Ιούν. 1944) 15 22 Λαϊκή Φωνή (1.1.46) 3 23 Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (στο εξής ΑΣΚΙ), Φ.415/23/8/141, όπου επιστολή του Θεοδοσιάδη προς την ΠΕ ΚΚΕ Κοζάνης στις 15.12.44 24 Nickolas Hammond, Περιπέτεια µε τους αντάρτες, 1943 -44, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1982, σ. 43 25 KCLMA, GB99, P/W, Box 1/f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix Β και Public Record Office (στο εξής PRO), HS 5/691/31, Report of R. Prentice, appendix Β 26 Ελευθερία (10.11.45) 1 27 Πρωτοδικείο Κοζάνης (στο εξής ΠΚ), Τριµελές Πληµµελειοδικείο Κοζάνης (στο εξής ΤΠΚ), Πρακτικά 216/1946 28 Σταύρος Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί: η Εθνική Αντίστασις 1941 –1944, επιµ: Νίκος Καλογερόπουλος, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2000 όπου βιογραφικό του συγγραφέα στο εσώφυλλο, γραµµένο από τον επιµελητή 15

25


µεθοδολογικά εργαλεία και την υφή της οπτικής τους. Την ίδια περιοχή εξέτασε ο καθηγητής της Ιστορίας στο ΑΠΘ Ιωάννης Κολιόπουλος παρακολουθώντας συγκριτικά τους πολύφωνους τοπικούς οπλαρχηγούς και τις οµάδες τους σε όλη τη δεκαετία του 1940, ενώ ο Νικόλαος Μαραντζίδης, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήµιο Μακεδονίας, εστίασε επάνω στον τουρκόφωνο πληθυσµό της Κοζάνης, ο οποίος το 1944 πέρασε στο στρατόπεδο του αντικοµουνισµού. Συνεντεύξεις Οι συναντήσεις µε αυτόπτες µάρτυρες στάθηκαν σχεδόν πάντα εξαιρετικά ενδιαφέρουσες. Με την επανάληψή τους ο ερευνητής αποκτά πείρα, αναγκαία για το χειρισµό της συζήτησης. Όσες όµως διαρκούν περισσότερο από µία φορά είναι προσφορότερες, ιδιαίτερα όταν στο ίδιο τραπέζι κάθονται πρόσωπα ανήκοντα σε περισσότερες από µία παρατάξεις. Οι πληροφορητές που υποστήριζαν την Αριστερά υπερείχαν ως προς την ευχέρεια και την άνεση του λόγου, εν αντιθέσει µε τους αντιπάλους των που άρθρωναν δύσκολα τις λέξεις πριν αποκτηθεί µία απαραίτητη οικειότητα. Κατάκλειστη στην ίδια περίπτωση αποδείχτηκε η πλειονότητα των αυτόπτων, των οποίων οι µητέρες οµιλούσαν τη σλαβοµακεδονική και µία µάλλον αιτία ήταν η µικρή συχνότητα των επισκέψεων του γράφοντος στις περιοχές των. Βέβαια πριν οι συνεντεύξεις χρησιµοποιηθούν ως πηγές, υπέστησαν στο κάνιστρο της Επιστήµης καθαρισµό από τις διαθλάσεις του χρόνου και το θάµβωµα των προτιµήσεων ή ιδεολογιών. Εντυπωσιακές µνήµες άφησαν στο γράφοντα άνθρωποι µε ισχυρότατη ζωντάνια στην αφήγηση ή µε επιβλητική προσωπικότητα, όπως ο αγρότης Ευθύµιος Σαράφας από τη Σαρακίνα Βεντζίων, αρχηγός των ΜΑΥ του χωριού του κατά τον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο. ο Στέργιος Καλαϊτζίδης από το Σπάρτο, ποιµένας µε µητρική γλώσσα την τουρκική, που αγωνιούσε να διέλθει σώος από τις συµπληγάδες της Κατοχής. ο πολύπειρος Πρόσφυγας Χρήστος Νοµικός, αρχικά χωροφύλακας, έπειτα στρατιωτικός διοικητής προκεχωρηµένης διµοιρίας του ΕΛΑΣ στο γερµανοκρατούµενο Τσιαρτσιαµπά και τέλος λοχαγός του ∆ΣΕ µετά το γυρισµό από το Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας. ο ανδρείος 29 εργολάβος σιδηροδρόµων Αριστοτέλης Χουτούρας ή Αρριανός (κατά τον ίδιο Αρειανός) από τη Λευκοθέα Βοΐου, που έδρασε ως στρατιωτικός διοικητής του Αποσπάσµατος Βίτσι του ΕΛΑΣ. Γι αυτόν είχε γράψει επαινετικά Βρετανός σύνδεσµος: «Ο Αρριανός, γεννηµένος αρχηγός πολιτικός και στρατιωτικός, µου έλεγε ιδιωτικά ότι δεν είναι κοµουνιστής αλλά δηµοκράτης. ∆ιέθετε εκπληκτική ενέργεια, καλή παρουσία και µεγάλη φροντίδα για τους άνδρες του που τον υπάκουγαν πάντα. Πίστευε ειλικρινά ότι ο Ζέρβας ήταν προδότης και ότι τόσο ο Ζέρβας όσο και η ΠΑΟ οικονοµικά υποστηρίζονταν από το Βασιλιά.. Άκουσα από το λοχαγό Κίλικ ότι ο Αρριανός που ήταν κοντά στη Θεσσαλονίκη έχει καλές αναµνήσεις από µένα, βεβαίως έχω κι εγώ από αυτόν. Παρά τα πολιτικά καπρίτσια ήταν ένας καλός άνθρωπος».30 29

Αρχίβ να Μακεντόνια (στο εξής ΑΝΜ), ΕΜΝΟΒ στο εξής ΕΜΝΟΒ)1/995/3/33/44-45, Κατάστασις εµφαίνουσα τους αντιπροσώπους του ΕΑΜ στα Υπαρχηγεία, ΤΤ 943 20.6.43 30 KCLMA, GB99, Evans, Βox 1/f.2/1/7 Post. Op Report, Appendix G, ELAS order of battle and personalities, General report, 87

26


Συζητήσεις επίσης έλαβαν χώραν και µε σχετικούς επιστήµονες, ερευνητές, φιλίστορες ή και απλούς ανθρώπους κατά τις οποίες διαφαίνονταν οι διάφοροι τρόποι προσέγγισης, ερµηνείας κι αξιολόγησης του παρελθόντος ή η σηµερινή κοσµοθεωρία εκάστου εξ αυτών, η οποία επηρέαζε αναλόγως τόσο τις απόψεις όσο και τις κρίσεις των.

27


28

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η ∆υτική Μακεδονία αποτελείται από οροπέδια µε συνολική έκταση 11.000 τ.χµ. και µε µέσο υψοµέτρου των τεσσάρων πόλεών της τα 623 µ.. Σχεδόν ολόκληρη περιβάλλεται από όρη µε κορυφές άνω των δύο χιλιοµέτρων. Στη φυσική διαµόρφωση οφειλόταν η ύπαρξη ολίγων αµαξιτών οδών που κάποτε σκαρφάλωναν κοπιωδώς για να περάσουν από ορεινές διαβάσεις, γύρω από τις οποίες παρεπιδηµούσαν παλαιότερα όλων των ειδών οπλοφόροι, συνήθως ληστές. Οι εργασίες σιδηροδροµικής σύνδεσης της Κοζάνης µε τα Τρίκαλα µέσω Χασίων το 1928, όταν υπουργός συγκοινωνιών ήταν ο κατοπινός δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς, 1 έπαυσαν οριστικά µερικά έτη αργότερα, µε αποτέλεσµα την ύπαρξη µίας µόνο γραµµής, που από τη Θεσσαλονίκη έφτανε στο Μοναστήρι (Μπίτολα) µέσω Έδεσσας, Αµυνταίου και Φλώρινας. Έτσι στις µεταφορές χρησιµοποιούνταν ολίγα φορτηγά αυτοκίνητα και κυρίως (6000 προπολεµικά) µουλάρια, που ανήκαν κυρίως σε Βλάχους αγωγιάτες. Πολυήµερες αποστάσεις διήνυαν κάθε χρόνο οι κτίστες του Βοΐου και της Καστοριάς, οι νοµάδες ποιµένες της Πίνδου και οι εργάτες γης που θέριζαν στον κάµπο της Θεσσαλίας ή της Βέροιας. Επάνω σε βαρβάτα άλογα και φοράδες (16.000 περίπου, ποσοστό 5,4 επί του συνόλου των κατοίκων) µετακινούνταν οι οικονοµικά επιφανείς, έµποροι, τσέλιγκες, ιερείς, ταχυδρόµοι αλλά και µερακλήδες, όπως οι κάτοικοι της Σιάτιστας µε τα 500 περίπου άλογά τους, τα οποία έβλεπε κανείς µαζικά το ∆εκαπενταύγουστο στην τέλεση της θρησκευτικής εορτής.2 Ενώ τα καλοκαίρια η θερµοκρασία αγγίζει µερικές φορές τους 40 βαθµούς, το χειµώνα πέφτει αρκετές φορές κάτω από τους 0 αποκλείοντας ορεινά βοσκοτόπια και διαβάσεις. Στο ύψος της βροχής (1600 χιλιοστά στα ορεινά) και στην υφή του υπεδάφους οφείλεται τόσο η ύπαρξη του ποταµού Αλιάκµονα, ο οποίος τέµνει τους νοµούς Καστοριάς και Γρεβενών και αποκόπτει σε δύο τµήµατα τη λεκάνη της Κοζάνης όσο και η δηµιουργία των λιµνών Καστοριάς, Πρεσπών και Αµυνταίου. ακόµη των ελών Σαρί Γκιολ, που κείται αποξηραµένο σήµερα στα ΒΑ όρια των επαρχιών Κοζάνης –Εορδαίας και Ρούντνικ δυτικά του Αµυνταίου. Οι ίδιοι παράγοντες επιδρούν στη βλάστηση της περιοχής, το ¼ της οποίας καλύπτεται µε υποαλπικά λιβάδια, θάµνους και δάση δρυών, οξιάς και κωνοφόρων. Τα υψηλά όρη και η απόσταση από τη θάλασσα, τουλάχιστον δύο µέρες µε άλογο από τα ανατολικά εδάφη της περιφέρειας, µετατρέπει το µεσογειακό κλίµα σε ηπειρωτικό.3 Η ορεογραφία, η υδρολογία και το κλίµα καθόριζαν σηµαντικά την επικοινωνία και τις δραστηριότητες των ανθρώπων. Οι ποιµένες των µεγάλων κοπαδιών, Σαρακατσάνοι και Βλάχοι, µετά από ένα εξάµηνο θερινής παραµονής στα ορεινά βοσκοτόπια προσέφευγαν µε τα πόδια στη Θεσσαλία ή 1

Βόρειος Ελλάς (23.2.28) 4 και (20.1.29) 4 Μιλτιάδης Στρακαλής, 50 έτη ελευθερίας, ∆ήµος Σιατίστης, Σιάτιστα 1962, σ. 147 3 Βασίλειος Παπαδόπουλος, «Το κλίµα της Ελλάδας», Ελλάς, η ιστορία και ο πολιτισµός του ελληνικού έθνους από τις απαρχές µέχρι σήµερα, τ. Β΄, Πάπυρος, Αθήνα 1998, 284-91, 88-9 2

29


τη Χαλκιδική, ενώ µερικοί από τους ιδιοκτήτες µικρότερου αριθµού ζώων, γνωστοί ως Κουπατσιαραίοι, ξεχειµώνιαζαν εντός της περιοχής, στα κοντινότερα και υψοµετρικά χαµηλότερα Βέντζια. ∆ύο µε τρεις µέρες τουλάχιστον ηµέρες χρειαζόταν ένας ταξιδιώτης να διασχίζει οριζοντίως ή καθέτως την περιοχή µε άλογο και τέσσερις µε πέντε οδοιπορώντας, αν δεν υπήρχαν προσκόµµατα στο δρόµο ή ο Αλιάκµονας και οι παραπόταµοί του δεν ήταν φουσκωµένοι από νερά κατά τη µακρά περίοδο του χειµώνα όταν το φως ήταν λιγοστό ή στις αρχές της άνοιξης που έλειωναν τα χιόνια. Υποχρεώνονταν τότε όλοι να χρησιµοποιούν τις λιθόκτιστες γέφυρες, ορισµένες από τις οποίες φυλάγονταν από τη Χωροφυλακή, όπως π.χ. στα Σέρβια µέσω της οποίας κινούνταν απρόσκοπτα άνθρωποι κι εµπορεύµατα από την Κοζάνη προς τα ορεινά των Καµβουνίων και το υψίπεδο της Ελασσόνας. Αν και τα λιγνιτικά αποθέµατα της περιοχής είχαν εκτιµηθεί σε µερικά εκατοµµύρια τόνους,4 η εξόρυξή τους στην Αχλάδα και τη Βεύη Φλώρινας (το πλουσιότερο µεταλλείο), τη Βεγόρα Αµυνταίου 5 και τα χωριά της Εορδαίας Καρυοχώρι,6 Προάστιο, Φιλώτας και Μαυροπηγή από ιδιώτες επιχειρηµατίες7 βρισκόταν προπολεµικά στην εφηβεία,8 γι αυτό και οι πωλήσεις περιορίζονταν στην τοπική αγορά, τις βιοµηχανίες (ορθότερα βιοτεχνίες), τα Νοσοκοµεία και τις οικίες.9 Επί δικτατορίας Μεταξά ενδιαφέρθηκαν οι Γερµανοί10 κι άνοιξε µία «αντιπροσωπεία λιγνίτου» στη Φλώρινα, 11 αλλά µόνο επί Κατοχής συνέβη εντατική εξόρυξη, απαραίτητη για την κίνηση των τρένων και τη θέρµανση των ∆ηµοσίων Υπηρεσιών. 12 Από τους εργάτες των λιγνιτωρυχείων προσπαθούσαν να αντλήσουν συνδροµές και µέλη τα πολιτικά κόµµατα, ιδίως το ΚΚΕ, χωρίς σπουδαία αποτελέσµατα, αφού στην Αχλάδα, όπου υπήρχε η µεγαλοϊδιοκτησία ενός Τουρκαλβανού, υπερίσχυε πολιτικά το Αγροτικό Κόµµα.13 4

Ι. ∆ρούγας, Αποχαιρετισµός στους Λιγνιτωρύχους, Αθήνα, 1996, σ. 21 Λιγνιτωρυχείο Αµυνταίου ΑΕ, Κατάστασις εργατικών ανθρακωρυχείου Βεγόρας, εβδοµάς 43, 20-21.10.40 6 Ειρηνοδικείο Εορδαίας (στο εξής ΕΕ), Αποφάσεις Μονοµελούς Πληµµελειοδικείου Εορδαίας (στο εξής ΑΜΠΕ) 1941-5 αρ. 37/1941. Επίσης Γραµµή (4.3.06) 16 7 Νικηφόρος Μανάδης, Εορδαία, Ένας αιώνας, Ι. Μ. Αγίου Κοσµά Αιτωλού Παλιοµονάστηρο Αρδάσσης. Πτολεµαΐδα 2004, προλ: Μιχάλης Παπακωνσταντίνου, σ. 256-7 και Σταύρος Κωτσόπουλος, Η Εθνική Αντίσταση στη ∆υτική Μακεδονία, Σόφια 1981 [αδηµοσίευτο], σ. 23 8 Τα λιγνιτωρυχεία της επαρχίας Σερβίων άρχισαν να λειτουργούν (επίσηµα) µεταπολεµικώς, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Λιγνιτωρυχείον –Προσηλίου, Εγκύκλιος, Κοζάνη [18.7.46] 9 Λάζαρος Τερζής, «Ποία η Πτολεµαΐς, έρευνα της Εµπορικής Σχολής Κοζάνης», Βόρειος Ελλάς (29.7.28) 2 και Επαρχιακή Φωνή (2.6.35) 3. Επίσης Ν. Ιγγλέσης, Οδηγός της Ελλάδος του έτους 1930, Πυρσός, Αθήναι 1930, σ. 1572 10 Γιάννης Τσιβγούλης, ∆ιηµερίδα ΕΤΕ/∆ΕΗ (1-2 Απριλίου 1996), Πτολεµαΐδα χ.χ., σ. 4 11 Μέγας οδηγός της Βορείου Ελλάδος (Φλώρινας και Αµυνταίου 1937), Βιβλιοθήκη Βασιλικής Πιτόσκα, Φλώρινα 1987, σ. 11 [ανάτυπο] 12 Νέα Ευρώπη (2.9.41) 2 και ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (στο εξής ∆ΒΚ), Φ.150Β/Α/104/8, Νοµάρχης προς Κοινότητες Προαστίου, Μαυροπηγής, Κοµάνου, Μαυροδενδρίου, Καρυοχωρίου, Κοζάνη 3.2.44 13 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 21. Προφανώς οι χωρικοί ανέµεναν το διαµερισµό των περίγυρων χωραφιών, πράγµα που δεν θα παρέλειπαν να τονίζουν οι αγορητές του τοπικού 5

30

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η επιφανειακή συλλογή χρωµίου στα οφιολιθικά πρανή του όρους Μπούρινος που είχε παύσει το 190214 ξανάρχισε το 1930 και το ίδιο έλαβε χώραν στα χωριά της Εορδαίας Μελίσσια, ∆ρέπανο και Μαυροδένδρι, αλλά η παραγωγή δεν ξεπερνούσε τους 110 τόνους το χρόνο.15 Αν και είχαν δηλωθεί 500 περίπου µεταλλούχες εκτάσεις, 16 µόνο επί Μεταξά η εξόρυξη γνώρισε άνθηση, όταν υπό την επιστασία δύο επιχειρηµατιών από το Βόλο ανοίχτηκαν στοές στα όρη Μπούρινος και το γειτονικό του Φλάµπουρο, στις οποίες εργαζόταν 200 περίπου αγρότες της περιοχής, ελάχιστοι από τους οποίους προσελκύστηκαν στην Αριστερά. Το µετάλλευµα µεταφερόταν µε ζώα χαµηλότερα17 κι έπειτα µε αυτοκίνητα ως το Αµύνταιο για να φορτωθεί στο τρένο µε προορισµό το εξωτερικό. Επί Κατοχής η εξόρυξη εντατικοποιήθηκε στη γερµανοκρατούµενη ζώνη, όχι όµως και στην ιταλοκρατούµενη όπου τα µεταλλεία χαλκού και ψευδαργύρου στην Πηγαδίτσα Γρεβενών.18 Με την κατεργασία του δέρµατος και µε την πώληση συγγενών ειδών ασχολούνταν αρκετές οικογένειες. 19 στην Κοζάνη (εξ αυτού και του έτυµό της). Το 1930 υπήρχαν 15 έµποροι κατεργασµένων και ακατέργαστων δερµάτων 20 και το ίδιο έτος στη Σιάτιστα ήταν ανοικτά 4 βυρσοδεψεία (νταµπακαργιά). 21 Στα τέλη της δεκαετίας του 1920 καταγράφτηκαν 19 βυρσοδέψες στην πόλη της Κοζάνης, 22 ορισµένοι από τους οποίους απασχολούσαν έως 50 εργάτες. Στα µέσα της εποµένης δεκαετίας η ζήτηση αυξήθηκε αρκετά, καθώς εισήχθησαν 310 τόνοι ακατέργαστων και 50 κατεργασµένων δερµάτων.23 Τότε στην πόλη της Φλώρινας λειτουργούσαν 57 υποδηµατοποιεία, 10 τσαρουχάδικα, 5 σαµαράδικα και 5 δερµατοπωλεία, ενώ 10 καταστήµατα υπήρχαν στο Αµύνταιο και 2 στα Αµύγδαλα (Χαραυγή).24 Επί Κατοχής και λίγο αργότερα η ζήτηση αρβύλων αυξήθηκε και στην πόλη της Κοζάνης τα 12 βυρσοδεψεία δούλευαν πυρετωδώς. 25 Εν αντιθέσει η ΑΚΕ 14 Ε. Σίµος, «Η Σιάτιστα και τα µαγευτικά τοπία της», Η Εφηµερίς της Σιατίστης (25.8.35) 3 15 Βόρειος Ελλάς (26.1.30) 3, 4 16 Τ. Π., «Υποχθόνιος πλούτος των επαρχιών του νοµού Κοζάνης», Εφηµερίς της Σιατίστης (30.9.36) 3 17 Χαρίσιος Κακαβέλης, συνέντευξη το 1993 18 Ν. Ιγγλέσης, Οδηγός της Ελλάδος 1923 -1924, Πυρσός, Αθήναι χ.χ., σ. 414 19 Μάκης Καραγιάννης, «Η Κοζάνη του Μεσοπολέµου µέσα από τον τοπικό τύπο της εποχής», ∆υτικοµακεδονικά γράµµατα (1996) 116-7. Παλαιότερες πληροφορίες παρέχει ο Μιχαήλ Καλινδέρης, Αι συντεχνίαι της Κοζάνης επί Τουρκοκρατίας, ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1958, σ. 43-58, 82-6 20 Εµπορικό και Βιοµηχανικό Επιµελητήριο Κοζάνης, Εµποροβιοµηχανικός οδηγός της Ελλάδος του έτους 1931, Αθήναι χ.χ., σ. 478,490,492,597-8 21 Αποστόλου, Ιωάννης, Ιστορία της Σιατίστης, ∆ηµητράκος, Αθήναι 1929, σ. 128-9 22 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1592, Σωµατεία –Σύλλογοι έτους 1920 -1934, Πίναξ ονοµαστικός εµφαίνων τα µέλη του Σωµατείου Βυρσοδεψών Κοζάνης, Κοζάνη 31.12.26 23 ∆ΒΚ, Κ.1/Φ.2/8 24 Μέγας Οδηγός, ό.π., σ. 8-22 και Ιγγλέσης, Οδηγός 1930, ό.π., σ. 1211. Το χωριό Αµύγδαλα, πρώην Τζουµά, µετονοµάστηκε µεταπολεµικά σε Χαραυγή. Σήµερα έχει ερηµωθεί, καθώς οι κάτοικοι το εγκατέλειψαν λόγω των δραστηριοτήτων της ∆ΕΗ και δηµιούργησαν κοντά στην πόλη της Κοζάνης τη Νέα Χαραυγή. Στο παρόν πόνηµα το παλαιό χωριό θα αναφέρεται ως Χαραυγή 25 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Πίναξ Οικονοµικής Στατιστικής, Ιούλιος 1942, Κοζάνη

31


γουνοποιία που ήκµαζε στην Καστοριά και τη Σιάτιστα «υπέστη δεινήν κρίσιν», «στέρεψε».26 ∆έκα προπολεµικά εργαστήρια έκλεισαν στη Σιάτιστα27 και στην Κοζάνη οι πωλητές γουναρικών υπέπεσαν σε µαρασµό.28 Οι 300.000 κάτοικοι καλλιεργούσαν (το 1930) 954.000 στρέµµατα γης εκ των οποίων το 80% ήταν σιτηρά, µε εξέχουσα την Εορδαία (προσονοµαζόµενη «∆ευτέρα Αίγυπτος». 29 Οι άµπελοι καταλάµβαναν το 7% των εκτάσεων µε γνωστά τα κρασιά του Τρικώµου Γρεβενών30 και το ηλιαστό της Σιάτιστας. Στο 5% της γης καλλιεργούνταν καπνά, ενώ η υπόλοιπη σπερνόταν µε όσπρια και λαχανικά. Καπνεργάτες υπήρχαν στην Εορδαία, τη Σιάτιστα 31 και την Κοζάνη32 -στην τελευταία το 1936 οι καπνεργάτριες ξεπερνούσαν τις 300.33 Τα µισά περίπου καπνά (22.000 στρ.) παρήγαγε η Εορδαία και διοχετεύονταν στην Κεντρική Ευρώπη. Τα όσπρια λόγω της καλής των ποιότητας εξάγονταν και αντ΄ αυτών εισάγονταν φθηνότερα προς επιτόπια κατανάλωση. Το ταξίδι των λαχανικών περιοριζόταν στα τοπικά παζάρια και σπανίως µακρύτερα. «Πρασιάιδις» αποκαλούσαν τους κατοίκους του χωριού Άνω Κώµη, επειδή οι κάτοικοί του, στην πλειονότητά τους καλλιεργητές λαχανικών, τα πουλούσαν όχι µόνο στην πόλη της Κοζάνης αλλά και σε όλη την επαρχία φτάνοντας ως τη λεκάνη των Βεντζίων, µίας ηµέρας δρόµος µε τα γαϊδούρια, ζώα λιτά κι ανθεκτικά, προτιµητέα για τη σωµατική αντοχή και την έλλειψη ενδιαφέροντος που έδειχναν γι αυτό οι ποικίλοι κλέφτες -30.000 τέτοια υπήρχαν σε όλη την περιοχή. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 εκτρέφονταν 600.000 πρόβατα, 300.000 αίγες, 50.000 αγελάδες και ισάριθµα βόδια. 34 Οι πόλεις απορροφούσαν µία ποσότητα των προϊόντων, ενώ η υπόλοιπη (πουλερικά, αυγά, ρεβίθια, φασόλια, γαλακτοκοµικά) κατευθυνόταν στην «αιωνία καταβόθρα» Θεσσαλονίκη και την Αθήνα. Η περιοχή εισήγαγε, γεώµηλα, κρεµµύδια και ντοµάτες, κεράσια και σύκα, τούβλα και κεραµίδια,35 δέρµατα, υφάσµατα, βιοµηχανικά εργαλεία, σαπούνι και φυσικά πετρέλαιο και άλας. Οι άνθρωποι της υπαίθρου ζώντας λιτά προσπερνούσαν χωρίς σηµαντικές απώλειες τις καταστροφές από ακρίδες, πληµµύρες, ξηρασίες, αλλά δυσκολότερα επισυµβαίνοντες λιµούς, όπως η γρίπη του 1919. Στον αντίποδα οι κάτοικοι των πόλεων υπέφεραν συνήθως σε πολεµικές περιόδους, όπως κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσµίου

7.7.42 και ∆ΒΚ, Φ.156/Α/189, ∆ήµος προς Υγειονοµικόν Κέντρον Κοζάνης, Κοζάνη 30.5.45 26 Καστοριά (9.12.34) 4 27 Αποστόλου, Ιστορία της Σιατίστης, ό.π., σ. 128 και Στρακαλής, 50 έτη, ό.π.,, σ. 40 28 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Αίτησις Λουκά Μουστάκα προς Νοµάρχην, Κοζάνη 25.4.44 29 Ηχώ της Μακεδονίας (4.5.16) 3 30 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1592, Καταστατικόν του Πανεπαρχιακού αµπελουργικού Συλλόγου Γρεβενών, Γρεβενά 2.10.26 και Βόρειος Ελλάς (14.7.35) 2. Επίσης Γεώργιος Τσότσος, Γαλατινή Βοΐου Κοζάνης, ανθρωπογεωγραφική –λαογραφική προσέγγιση δυτικοµακεδονικού χώρου, ΣΓΚΤΝΚ, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 430-1 31 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.40, Γενική ∆ιοίκησις Μακεδονίας, ποικίλα (1932-1934), υποφ. /3/175, 179 32 ΙΣΑΚ, Φ. Μεσοπόλεµος, Κατάστασις εµφαίνουσα τα ονοµατεπώνυµα… του Σωµατείου Καπνεργατών η «Πρόοδος» Κοζάνης, Κοζάνη 10.3.27 33 Βόρειος Ελλάς (23.8.36) 4 34 Ιγγλέσης, Οδηγός… 1930, ό.π., σ. 1205, 1571 35 Τερζής, «Ποία η Πτολεµαΐς», ό.π., σ. 2

32

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Πολέµου όπου, όταν η ανταλλαγή και το εµπόριο των γεννηµάτων άρχισε να ελέγχεται από το κράτος και τα συµµαχικά στρατεύµατα, 36 η µαύρη αγορά βρισκόταν σε έξαρση. Το εµπόριο ρούχων ανθούσε ελάχιστα στην επαρχία, καθώς τα υφάσµατα, µάλλινα συνήθως και λιγότερα βαµβακερά,37 κατασκευάζονταν σε κάθε σπίτι, ενώ, Βλάχοι συνήθως, ράπτες 38 τα προσάρµοζαν στα σώµατα των πελατών. «Φράγκικα» ρούχα κυκλοφορούσαν στις πόλεις και στα χωριά των Προσφύγων, µε την εξαίρεση ηλικιωµένων ανδρών που επέµεναν στην ένδυση της πατρίδας των. Στην υπόλοιπη ύπαιθρο κυριαρχούσαν τρία είδη φορεσιών: οι ολόµαυρες φουστανέλες στα Χάσια, τα Γρεβενά και τον Τσιαρτσιαµπά. οι άσπρες των Βλάχων και των Αρβανιτών. οι σχεδόν παρόµοιες των Σλαβοµακεδόνων. Η επίσηµη ενδυµασία των γυναικών ήταν µαύρη ή πολύχρωµη. Το ιδανικότερο µέρος για την παρατήρηση γλωσσών, ενδυµάτων ηθών κι εθίµων ήταν οι ετήσιες ονοµαστές εµποροπανηγύρεις των Σερβίων, του Τσοτυλίου,39 του Αµυνταίου ή οι εβδοµαδιαίες στην Πτολεµαΐδα40 και το Άργος Ορεστικό (παλαιότερα Χρούπιστα), τη «Βαβέλ» της ∆υτικής Μακεδονίας.41 Σε µία µόνο γλώσσα συνεννοούνταν οι (ηλικιωµένες) γυναίκες, ενώ οι νεαρότερες και οι άνδρες γνώριζαν περισσότερες. Η ελληνική ακουγόταν στις επαρχίες Κοζάνης, Γρεβενών και Βοΐου, στα χωριά του Γράµου και τα αστικά κέντρα -ελληνικά οµιλούσαν επίσης οι Θρακιώτες κι (εν µέρει) οι Προυσαλήδες και οι Μικρασιάτες Πρόσφυγες. Η σλαβοµακεδονική στην ύπαιθρο της Καστοριάς, της Φλώρινας κι εν µέρει της Εορδαίας. Η τουρκική στον ΒΑ Τσιαρτσιαµπά και σε διάσπαρτες νησίδες. Η βλαχική στα υψώµατα της ΒΑ Πίνδου, σε χωριά του Βιτσίου και του Καϊµάκτσαλαν και σε µαχαλάδες που βρίσκονταν δίπλα ή µέσα σε χωριά και πόλεις, όπως π.χ. στην Αιανή, τα Σέρβια και την Κοζάνη. Η αρβανίτικη στο Λέχοβο, τη ∆ροσοπηγή, το Φλάµπουρο και την Ελάτεια (Ελατιά). Η αθιγγανική µυστικά και διάσπαρτα σε όλη την περιοχή, ειδικότερα στα χωριά του Αµυνταίου,42 των Γρεβενών και των Χασίων. Η άφιξη των Προσφύγων έφερε καινούργια ακούσµατα: η λαζική διάλεκτος ακουγόταν σχεδόν παντού, ενώ η αντίστοιχη της Καππαδοκίας λιγότερο. Η ρωσική από 100 περίπου οικογένειες που είχαν εγκατασταθεί στην 36

∆ΒΚ, Φ.1916/ΣΤ/Β, Αίτηση τριών αγωγέων προς Κυβερνητικό Επίτροπο, Κοζάνη 8.8.17 και Φ.1916/Ζ/Β, Αίτηση Χαϊρεδίν Οσµάν Μπέη προς Κυβερνητικό Επίτροπο, Κοζάνη 31.8.17 37 Ηλίας Βλάχος, Φελλίον, Ιστορία, Αθήνα 1999, σ. 82 38 Αγνή Σταυρίδου, Η ενδυµασία και η υφαντική στο Βογατσικό, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 50 39 Βλ. ∆ώσσας, Γ. - Καλογερόπουλος, Ν (επιµ.), Το παζάρι του Τσοτυλίου, ηµερίδα στο Τσοτύλι 7 Αυγούστου 2004, ∆ήµος Τσοτυλίου –Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Τσοτύλι 2006 40 Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 287-8 41 ∆ΒΚ, Φ.153, ∆ιαφηµιστικές αφίσες εµποροπανηγύρεων και Λάζαρος Παπαϊωάννου, Άργος, Πόλη Ορεστίδας, ∆ίπτυχο, Άργος Ορεστικό 1996, σ. 192 42 «Κάτοικοι Βουλγαρόγυφτοι» χαρακτήριζε τους ανθρώπους χωριού του Αµυνταίου ο νοµάρχης Φλώρινας το 1945, ∆ιπλωµατικό και Ιστορικό Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών (στο εξής ∆ΙΑΥΕ), ΚΥ (στο εξής ΚΥ) 1945, Φ.39/11, Βραχεία έκθεσις περί της συνθέσεως και δράσεως των κατοίκων περιφερείας Αµυνταίου κατά την τελευταίαν τετραετίαν, Νοµαρχία Φλωρίνης προς ΥΠΕΞ, εµπιστευτικόν, α.π.33/26.5.45

33


Εορδαία,43 584 στόµατα κατά µία µέτρηση.44 Η αρµενική στα Μελίσσια, την Εξοχή 45 και διάσπαρτα. Κοινή γλώσσα συνεννόησης ήταν η ελληνική, την οποία το κράτος προσπάθησε να καλλιεργήσει στο κατ΄ εξοχήν αλλόφωνο τµήµα του πληθυσµού: στα παιδιά ιδρύοντας «ξενόφωνα» ή «ηµιξενόφωνα» Νηπιαγωγεία και Σχολεία και στους µεγάλους µε το άνοιγµα των Νυκτερινών Σχολών.46 Οι τελευταίες θεωρήθηκαν από στρατευµένους ή ανυποψίαστους ερευνητές ότι καταπίεζαν τους Σλαβοµακεδόνες, ιδιαίτερα τις «µητέρες θηλάστριες» µε την επιµονή τους στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και τη «λεπτοµερή εκµάθησιν της µεγαλοϊδεατικής ελληνικής ιστορίας». 47 Η άποψη είναι στην πραγµατικότητα υπερβολική έως ψευδής, διότι α) το ωράριο ήταν ολιγόχρονο κι ελαστικό β) τα µαθήµατα εύληπτα έως απλοϊκά γ) οι Νυκτερινές Σχολές απευθύνονταν και σε Ελληνόφωνους. Για την εκπαιδευτική λ.χ. περιφέρεια Κοζάνης ο επιθεωρητής είχε προτείνει να λειτουργούν µόνο το τετράµηνο του χειµώνα, όταν εξέλιπαν οι αγροτικές εργασίες και για 3 ώρες την εβδοµάδα τόσο οι άντρες όσο και οι άγαµες γυναίκες. 48 Στα ορεινά Νάµατα του Σινιάτσικου, όπου κατοικούσαν αρκετοί νοµάδες κτηνοτρόφοι, υπήρχε κάθε διευκόλυνση ως προς το ωράριο και τις µέρες λειτουργίας του Σχολείου.49 Ακόµη µόνο θεωρητικώς φοιτούσαν οι κάτοικοι στα Νυκτερινά Σχολεία,50 διότι πρακτικά ελάχιστοι ενδιαφέρονταν σοβαρά. Μία δασκάλα απέφευγε να συµβουλεύει τις γυναίκες στην εργατική συνοικία Γεράνεια της Σιάτιστας για ζητήµατα υγιεινής και άλλα καθηµερινής εµβέλειας γι αυτό είχε δεχτεί παρατηρήσεις από τους προϊσταµένους της.51 Είναι προφανές ότι µία µερίδα δασκάλων δεν εφάρµοζαν κατά γράµµα τις εντολές µάλλον καλοπερνούσαν οι «µαθητές» των Νυκτερινών Σχολείων εκτός από του ότι ωφελούνταν πολλαπλώς. Οι γυναίκες π.χ. στη σλαβόφωνη Πρέσπα σύµφωνα µε τη µαρτυρία ενός Βλάχου δασκάλου µάθαιναν «υγιεινή» και «τραγούδια» από µαθήτριες της Οικοκυρικής Σχολής Φλώρινας 52 και οι νέοι «ελληνικούς 43

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ446, Αιτήσεις Επιτροπής ∆ιανοµών 1946, Αίτησις επιτροπής Προσφύγων Ελλήνων εκ Ρωσσίας προς Επιτροπήν ∆ιανοµών, Πτολεµαΐς 22.1.46 44 ∆ΒΚ, Κ.9, Περίθαλψη Προσφύγων, Φ.3, Έπαρχος προς ΚΕΠΕΣ Θεσσαλονίκης, Πτολεµαΐς 15.2.44 45 Γιώργος Ιωαννίδης, Της προσφυγιάς, του έρωτα και του αγώνα: όταν τρυγούσαµε τους καµπανούς, Θεµέλιο 2005, σ. 28 46 ΓΑΚ/Αρχεία Νοµού Φλώρινας (στο εξής ΑΝΦ), Έλεγχος (29.1.26) 2 όπου κείµενο της Επιτροπής Νυκτερινών Σχολών Εκπ. Περιφ. Φλωρίνης 47 Ινστιτούτο Μελετών Χερσονήσου του Αίµου (στο εξής ΙΜΧΑ), Keramidziev Mih. – Ζογραφσκι ∆. –Μητρεφ Α, Η Μακεδονία του Αιγαίου εις την Ιστορίαν µας, 4ον µέρος (από σ. 289 -287), µετ: Τρ. Σιαπέρας, Ινστιτούτο Εθνικής Ιστορίας, Σκόπια 1951, σ. 71 και Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 36 48 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ95, Εκπαιδευτική Περιφέρεια Κοζάνης, Ετησία Γενική Έκθεσις 1939 –1940, σ. 16 49 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ52, ΕΣΣΕ ν. Κοζάνης, Πράξεις 20/31.12.40 – 13/30.10.41, αρ. 7/1941 50 Επαρχιακή Φωνή (7.8.38) 3 όπου ο απολογισµός της διετίας 1936 -38 στην επαρχία Εορδαίας 51 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ52, αρ, 3/1941 52 Λάζαρος Βαφειάδης, Η Πρέσπα και οι οµορφιές της (ιστορικά –αρχαιολογικά –λαογραφικά

34

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

χορούς, ιστορία, τραγούδια». 53 Οι κάτοικοι του Πελαργού, χωριού όπου οµιλούνταν ισόρροπα η τουρκική και η ποντιακή αδιαφορούσαν για την «απρόσκοπτον λειτουργίαν» του Νυχτερινού Σχολείου, µε συνέπεια ο δάσκαλος να ζητά από τους προϊσταµένους του και «λίγην επιβολήν». 54 Νυχτερινά Σχολεία λειτουργούσαν παράλληλα, εκτός από τα σλαβόφωνα και τουρκόφωνα χωριά55 και σε άλλα, όπως ο Τετράλοφος Μπουτζακίων όπου οι κάτοικοι οµιλούσαν την ελληνική και τη λαζική, 56 αλλά και σε αµιγώς ελληνόφωνα, όπως η Παναγιά Βεντζίων. Στην τελευταία µάλιστα ο δάσκαλος είχε τιµωρηθεί το ∆εκέµβριο του 1940, διότι αµελούσε τη διδασκαλία στο Νυχτερινό Σχολείο. 57 Και φυσικά Νυκτερινά Σχολεία λειτουργούσαν µέσα στην πόλη της Κοζάνης µε στόχο την εξάλειψη του αναλφαβητισµού και την εκµάθηση πρακτικών επαγγελµάτων (έµποροι, ράπτες κλπ).58 Η αυστηρότητα του εκπαιδευτικού συστήµατος δεν απευθυνόταν µόνο στους Αλλόφωνους, αν εκτιµηθεί η συχνότητα επιβολής προστίµων σε γονείς και κηδεµόνες που αµελούσαν να στείλουν τα παιδιά τους στο Σχολείο,59 αφού συνήθως κατά τη διάρκεια των αγροτικών και κτηνοτροφικών εργασιών έλειπε µεγάλο µέρος των µαθητών. Έτσι πρόστιµα καλούνταν να πληρώσουν χωρίς διάκριση τόσο οι Πρόσφυγες της Αναράχης όσο και οι Σλαβοµακεδόνες της Ολυµπιάδας. 60 Φυσικά το κράτος επιθυµώντας τη «γλωσσικήν και εκπολιτιστικήν αφοµοίωσιν» των αλλοφώνων έδινε ίσως προτεραιότητα τους Σλαβοφώνους επειδή κατοικούσαν στα σύνορα, όµως παράλληλα διαπιστωνόταν η «ανάγκη» να στραφεί η προσοχή και στα Σχολεία των Προσφύγων που βρίσκονταν «εις χείρονα των λοιπών γηγενών κατάστασιν».61 Από την τουρκόφωνη Ποντινή των Βεντζίων έλειπε το Νηπιαγωγείο, ενώ η Αγάπη και το (ελληνόφωνο) Πιστικό της ιδίας περιοχής δεν διέθεταν ∆ηµοτικά. 62 Στον ελληνόφωνο οικισµό Κορυφή Βοΐου, που θεωρούνταν εξαιρετικός λόγω του «πολιτισµού των φιλοπάτριδων και εθνικιστών κατοίκων» το Σχολείο είχε υποβιβαστεί. 63 Η υπόθεση ότι οι ελλείψεις ήταν αποτέλεσµα της µεγάλης προσοχής του κράτους ως προς την αφοµοίωση των Σλαβοµακεδόνων είναι απλοϊκή, διότι, όπως αναφέρθηκε, ούτε οι νόµοι ούτε οι δάσκαλοι προσέφεραν ένθερµα τις δυνάµεις τους στην αφοµοιωτική πολιτική. –γεωργοσυνεταιριστικά –τουριστικά κτλ), προλ: Ν Η Αναγνωστόπουλος, Αθήνα, 1940, σ. 65-7 53 Κοζάνη (6.3.07) 13 όπου επιστολή Αθηναίας προπολεµικής δασκάλας στο Βαρυκό Φλώρινας, αναδηµοσιευµένη από τον Πασχάλη Τσολάκη 54 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1223, Φ. Εκπαιδευτικά Ζητήµατα, Σχολικό Γραφείο Πελαργού προς Νοµαρχίαν Κοζάνης, Πελαργός, α.π. 7/12.2.28 55 Μιχάλης Θεοδωρίδης, Η ζωή µου σαν παιδί, δάσκαλος και πολίτης, πεζογραφικά και ποιητικά, Κοζάνη 2000, σ. 36 56 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ50, αρ. 11/1939 57 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ52, αρ, 20/1940 58 Μακεδονικόν Βήµα (17.10.37) 1 59 129 γονείς τιµωρήθηκαν το σχολ. έτος 1939 -40 στην εκπαιδευτική περιφέρεια Κοζάνης, αλλά στην πραγµατικότητα ήταν πολύ περισσότεροι όσοι δεν έστελναν τα παιδιά τους στο Σχολείο, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ95, σ. 5 60 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ50, αρ. 2/1939 61 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ50, αρ. 13/1939 62 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ52, αρ. 10/1941 63 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ50, αρ. 13/1939

35


Έτσι ο δάσκαλος της Πεπονιάς Βοΐου επιθυµούσε διακαώς να µετατεθεί, διότι είχε κουραστεί από τους πολλούς µαθητές και την «τουρκοφωνίαν» τους.64 Τα δε προσφυγόπουλα των ορεινών Αναβρύτων ανηφόριζαν µία περίπου ώρα µέχρι το σχολείο τους, διαδροµή που δυσχέραινε απελπιστικά το χειµώνα.65 Χρωµατίζοντας το χάρτη των γλωσσικών κοινοτήτων της ∆υτικής Μακεδονίας παρατηρεί κανείς ότι θεωρητικά θα µπορούσε να χαραχτεί µία διαχωριστική γραµµή ανάµεσα στη σλαβοµακεδονική και την ελληνική. Στην πραγµατικότητα µία τέτοια διαίρεση είναι ψευδεπίγραφη, διότι ελληνικά οµιλούσαν καθηµερινά όλοι σχεδόν οι κάτοικοι των πόλεων: οι δηµόσιοι υπάλληλοι, οι έµποροι,66 η πνευµατική και η θρησκευτική ελίτ. Στην Καστοριά π.χ. αιώνες παλαιότερα κάτοικοι δήλωναν ότι ανήκαν στο ελληνικό γένος67 κι ελληνικά οµιλούσαν όσοι µετανάστευαν προς εύρεσιν εργασίας, οι οικοδόµοι π.χ. του σλαβοφώνου Νεστορίου και του αρβανιτοφώνου Λεχόβου ή οι Βλάχοι νοµάδες, αγωγιάτες κι επαγγελµατίες (ράπτες π.χ.). Στο Νεστόριο ειδικά, αν και το βουλγαρικό Σχολείο του χωριού διατηρούνταν ως το 1912,68 οι κάτοικοι δεν είχαν ποτέ αισθανθεί ξεχωριστοί από τους Έλληνες. Επιπλέον χωριά όπως οι Αµπελόκηποι και η Μηλίτσα της Καστοριάς θεωρούνταν από τους κατοίκους τους ελληνικά, παρόλο που οι γεροντότεροι οµιλούσαν και τη σλαβοµακεδονική. 69 Σε οικισµούς του Γράµου, όπως η Καλή Βρύση, στον καθηµερινό λόγο, τα τραγούδια και τα έθιµα χρησιµοποιούνταν η ελληνική, η σλαβοµακεδονική και η αλβανική, αλλά οι κάτοικοι δήλωναν Έλληνες.70 Στη ∆ροσοπηγή της Φλώρινας, Βλάχοι και Αρβανίτες είχαν αποφασίσει ότι το «µέλλον των παιδιών ήταν εδώ µε την Ελλάδα», αφού «η Ρουµανία ήταν πολύ µακριά» και η «Αλβανία πολύ πίσω σε πολιτισµό και οικονοµικά».71 Ευρέως άρχισε να εξαπλώνεται η ελληνική από το 1913, όταν τα βουλγαρικά σχολεία, 72 όπως κι ένα αλβανικό στη ∆ροσοπηγή, 73 έκλεισαν. Παρέµειναν µόνο τα «ρουµανικά» εποχιακώς στα ορεινά74 και µονίµως στην πεδιάδα (π.χ. στο Άργος Ορεστικό).75 Γυµνάσιο ρουµανικό υπήρχε µόνο στα Γρεβενά. Όταν ήρθαν οι Πρόσφυγες κι εξαπλώθηκαν στην περιοχή, κάθε θεωρούµενη γλωσσική γραµµή εξαϋλώθηκε. Στην αγροτική και ποιµενική κοινωνία της εποχής φυσικά κανείς δεν οµιλούσε ή καταλάβαινε καλά όλες τις 64

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ50, αρ. 4/1939 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ50, αρ. 13/1039 66 Γεώργιος Νεδέλκος, συνέντευξη το 2002 67 Κωνσταντίνος Μέρτζιος, Μνηµεία µακεδονικής ιστορίας, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1947, σ. 3, 9, 12 68 Πέτρος Αγγελής, Νεστόριον, µία εθνική έπαλξις του Γράµµου, ιστορία –µυθολογία – λαογραφία, Νεστόριον 1959, σ. 22 69 Σωτήριος Κολιόπουλος, συνέντευξη το 2005 70 Αχιλλεύς Παπαϊωάννου, συνέντευξη το 1999 71 Κίτσος Γιαγγιώργος, Μπελκαµένη, χωριό του νοµού Φλώρινας, (Εκατό χρόνια ζωή), ∆ιογένης, Αθήνα 2000, σ. 78 72 Περδίκας Γιάννου, συνέντευξη το 2000 73 Γιαγγιώργος, Μπελκαµένη, ό.π., σ. 83 74 Σαράντα µαθητές είχε το 1936 το «Ρουµανικόν» σχολείο της Αβδέλας και 180 το «Ελληνικό», ενώ υπήρχαν δύο Έλληνες κι ένας «Ρουµάνος» ιερέας, βλ. Ζ. Αγιωργίτης [Ζαχαρίας ∆ρόσος;], «Στα Βλαχοχώρια», Βόρειος Ελλάς (15.8.36) 2 75 Παπαϊωάννου, Άργος, ό.π., σ. 156 65

36

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

γλώσσες και τις διαλέκτους. Οι Ελληνόφωνοι π.χ. ελάχιστες λέξεις καταλάβαιναν ακούγοντας την αρχαιοπρεπή λαζική ή την αντίστοιχη της Καππαδοκίας. Καθώς είχε µεσολαβήσει η κατάταξη στο Στρατό και η µαθητεία στα Σχολεία οξύνοες µόνο ακροατές ήταν σε θέση να καταλάβουν, από την ελαφριά διακύµανση της προφοράς, όταν οι δίγλωσσοι οµιλούσαν την ελληνική, ποια ήταν η µητρική τους γλώσσα, µε την εξαίρεση των Βλάχων, των Αθιγγάνων ή Αρβανιτών που πρόφεραν µε τέλεια ορθοφωνία την ελληνική. Η µητρική γλώσσα καθόριζε το φρόνηµα πολύ ολιγότερο από τις σχέσεις του καθενός µε την εξουσία, διοικητική και εκκλησιαστική, τη νοοτροπία,76 το επάγγελµα, τη συγκυρία, τις προσδοκίες και κυρίως την παροδική ή µόνιµη ένοπλη ισχύ. Η αστάθεια ήταν βασικό γνώρισµα των καιρών µε χαρακτηριστικό παράδειγµα το σλαβόφωνο χωριό Καρδιά (Τρέµνιο ή Τρέµπενο) της Εορδαίας. Περιστοιχιζόµενο από Τούρκους παλαιότερα, που παραχώρησαν τη θέση τους σε Πρόσφυγες, και συνδεόµενοι οικονοµικά µε τις αγορές της Χαραυγής και της Κοζάνης οι πιστοί χριστιανοί κάτοικοι είχαν συνδεθεί µε τον Ελληνισµό –δύο µάλιστα από αυτούς είχαν εκλεγεί στις αρχές του 20ού αιώνα δήµαρχοι στην πόλη της Κοζάνης.77 Γι αυτό, όταν επί Κατοχής διενεργήθηκε µία εθνοτική ταξινόµηση του πληθυσµού, όλοι γράφτηκαν «Μακεδόνες» αντί «Βούλγαροι». 78 Απέφυγαν να καταγραφούν ως Έλληνες προφανώς επειδή την ίδια περίοδο είχαν προβλήµατα µε τους Πρόσφυγες των γειτονικών χωριών Χαραυγή 79 και Φτελιώνα ως προς τον ενδιάµεσο βοσκότοπο της θέσης Κοτζά Κιρ. 80 Την επόµενη δεκαετία οι ίδιοι κάτοικοι διαδήλωναν µε σφοδρότητα υπέρ του Ελληνικού Κράτους81 υποσχόµενοι ότι «θα ξεχάσουν, σε µια νύχτα» 82 τη σλαβοµακεδονική. Σε αντίθεση µε την παραπαίουσα Καρδιά σλαβόφωνα χωριά όπως οι Πύργοι της ιδίας λεκάνης, το Εθνικό της Φλώρινας, το αρβανιτόφωνο Λέχοβο και η βλάχικη Σµίξη δήλωναν ανέκαθεν ελληνικά. Οι εκλογικές αναµετρήσεις του Μεσοπολέµου, η τελευταία του 1936, διεξήχθησαν όπως πάντα σε συνάρτηση µε το γενικό κλίµα. Το Λαϊκό Κόµµα στη Φλώρινα διέθετε 4% των ψήφων το 1926, έφτασε στο 58% το 1933 κι έπεσε στο 36% το 1936. Τα πρόσωπα των πολιτευτών έπαιζαν κύριο ρόλο ειδικότερα όταν οι επιτυχόντες βουλευτές διορίζονταν σε υπουργικές θέσεις (όπως π.χ. ο Φίλιππος ∆ραγούµης) µέσω των οποίων ευνοούσαν την εκλογική 76

Douglas Dakin, Ο ελληνικός αγώνας στη Μακεδονία 1897 –1913, µετ: Γιάννης Στεφανίδης –Ξένια Κοτζαγεώργη, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 28 77 Τρύφων Σακελλάρης, Καρδιά (Τρέµπενο), 400 χρόνια ιστορία και παράδοση, Θεσσαλονίκη, Μέλισσα 2001, σ. 35-6 78 Για την ακρίβεια 3 γράφτηκαν Έλληνες και 675 «Μακεδόνες», βλ. ∆ΒΚ, Φ.150Β/Α/104/33, Κατάστασις εµφαίνουσα το σύνολον των κατοίκων της Επαρχίας Εορδαίας, Πτολεµαΐς 10.7.44 79 Σακελλάρης, Καρδιά, ό.π., σ. 76 80 Πρωτοδικείο Κοζάνης (στο εξής ΠΚ), Ειδικό ∆ικαστήριο ∆οσιλόγων Κοζάνης (στο εξής Ε∆∆Κ), Πρακτικά και Αποφάσεις (στο εξής ΠΑ) 1945 -1953, αρ. 19/1948 81 Τάσος Κωστόπουλος, Η απαγορευµένη γλώσσα, κρατική καταστολή των σλαβικών διαλέκτων στην ελληνική Μακεδονία, Μαύρη Λίστα, Αθήνα 2002, σ. 235 82 Σακελλάρης, Καρδιά, ό.π., σ. 76

37


τους περιφέρεια. Σε χωριά όπου κατοικούσαν διάφοροι γλωσσικά πληθυσµοί, ενισχυόταν συνήθως το κυβερνών κόµµα ή όποιο εθεωρείτο ανερχόµενο στην εξουσία.83 Τον βαρύνοντα ρόλο, καθώς οι εφηµερίδες έφταναν λιγοστές στην ύπαιθρο, έπαιζαν οι εκάστοτε τοπικοί αντιπρόσωποι των πολιτευτών, οι «κοµµατάρχες», που προσέγγιζαν µε ποικίλες µεθόδους τους αγράµµατους στην πλειονότητά τους ψηφοφόρους. Ο ισχυρισµός ότι οι Τουρκόφωνοι ήταν περισσότερο καθυστερηµένοι κι αγράµµατοι από τους άλλους επαναλαµβάνεται αµάρτυρος κι αναπόδεικτος. Η γεωγραφία και διάφορες συγκυρίες ήταν κύριες αιτίες, κι όχι η γλώσσα, που η µόρφωση χώλαινε. Στα τουρκόφωνα π.χ. Λεύκαρα της Κοζάνης ο δάσκαλος είχε αναχωρήσει στη µέση του 1928 και οι κάτοικοι αµέσως παρακάλεσαν το νοµάρχη να στείλει αντικαταστάτη, για να µη µείνουν οι µαθητές «αγράµµατοι». 84 Στα προπολεµικά Ίµερα, χωριό Τουρκοφώνων και Καυκασίων, οι δύο πρώτοι µαθητές του Γυµνασίου ήταν αντίστοιχα ένας Καυκάσιος κι ένας Τουρκόφωνος,85 ενώ την ίδια περίοδο από την ελληνόφωνη Αιανή µόνο οι γόνοι ενός έµπορα πήγαιναν στο Γυµνάσιο.86 Σε µία σύγκριση δύο ∆ηµοτικών Σχολείων της ιδίας επαρχίας, της τουρκόφωνης Νεράιδας και του ελληνόφωνου Κρόκου, αποδεικνύεται ότι τα ελληνόφωνα παιδιά απέφευγαν πολύ περισσότερο το Σχολείο από ότι τα τουρκόφωνα, µε την αξιοσηµείωτη αναλογία 40 προς 6!87 Εξ άλλου το κράτος δεν έπαυε να δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα ξενόφωνα σχολεία, προάγοντάς τα µε γενναιότητα ως προς την οργανικότητά τους.88 Αγράµµατος και «καθυστερηµένος» ήταν στο σύνολό του όλος ο πληθυσµός της περιοχής, όχι µόνο οι Τουρκόφωνοι. «Στερούµενον πολιτισµού» είχε αποκαλέσει τον πληθυσµό των Σλαβοµακεδόνων επιθεωρητής της Μέσης Εκπαίδευσης Εορδαίας, 89 ενώ για τους νοµάδες κτηνοτρόφους ειπώθηκε ότι ήταν «καθυστερηµένοι εις την πρόοδον…». 90 Αλλά και νοτιότερα η κατάσταση ήταν παρόµοια: «Παχυλή αµάθεια επικρατεί παρ` άπασι τοις κατοίκοις, ήτις δύναται να συγκινήσει και την σκληροτέραν καρδίαν» ευρέθη µία αναφορά για τα Βέντζια,91 ενώ λόγιος της ελληνόφωνης Λευκοπηγής εξοµολογήθηκε ότι «ο πατέρας µου δεν ήξερε καθόλου γράµµατα.

83

Κωνσταντίνος Τσιούµης, Ιστορία της Αντίστασης στη ∆υτική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη [1955], σ. 26 84 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1223, Αίτησις κατοίκων Λευκάρων προς Νοµάρχην Κοζάνης, Λεύκαρα 26.1.28 85 Η φωνή των Ιµεριωτών (Ιαν. –Μάρτ. 2000) 4 86 Γρηγόριος Καλλιανιώτης, συνέντευξη το 2000 87 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Έγγραφα διάφορα [υπό ταξινόµησιν], ∆Σ Κρόκου προς Επόπτην Αγορανοµίας Κοζάνης, α.π.131/9.11.42 και ∆Σ Νεράιδας πτος τοην Εποπτείαν Αγορανοµίας Κοζάνης, α.π.64/16.11.42 88 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ABE70/ΣΑΕ52, αρ. 10/1941 89 Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 154. 90 Επαρχιακή Φωνή (19.7.36) 1 91 Σέργιος Σιγάλας, Ο κώδικας αλληλογραφίας του µητροπολίτου Γρεβενών Κυρίλλου (1874 -1888), τα πρακτικά της ∆ηµογεροντίας και του Πνευµατικού ∆ικαστηρίου (1882 -1887), τ. Α΄, Λύχνος ΕΠΕ, Γρεβενά 2004, σ. 126, 303

38

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λογαριασµό κ΄ υπογραφή τα ΄µαθε στρατιώτης». 92 Πράγµατι στην επαρχία οι µόνοι που γνώριζαν γραφή κι ανάγνωση ήταν οι δάσκαλοι, οι κοινοτικοί γραµµατείς, οι διοικητές των Σταθµών Χωροφυλακής και οι ιερείς -ίσως µερικοί από τους τελευταίους εκφωνούσαν τη λειτουργία από µνήµης, αφού εκκλησιάζονταν από µικρά παιδιά. Στο χωριό των Βεντζίων Κνίδη ο µόνος που γνώριζε προπολεµικά γράµµατα αρκετά ώστε να διαβάζει εφηµερίδα ήταν ένας Κρητικός ιατρός93 που είχε εγκατασταθεί εκεί για να καλύπτει επαγγελµατικώς του εργάτες των µεταλλείων. Για τον παλαιότερο ίσως κοµουνιστή της Κοζάνης, εκδότη εφηµερίδας και πολιτευτή του 1936, τον οικοδόµο Νικόλαο Πλακοπίτη, γράφτηκε ότι όταν του ζητούσαν να οµιλήσει απαντούσε: «Ξέρου γράµµα;…∆εν ξέρου γράµµα!».94 ∆εν έχουν µελετηθεί επαρκώς όσοι κοµµατάρχες αναλάµβαναν την καθηµερινή κοπιαστική επικοινωνία µε τους πολίτες. Μάλλον σπάνιος ήταν ένας εντόπιος πολιτευτής του Λαϊκού Κόµµατος από το Αγίασµα Βοΐου, που δεν λησµονούσε τις επισκέψεις στους Τουρκόφωνους του γειτονικού χωριού Βροντή.95 Ισχυρής εµβέλειας πάντως γνωστοί αντιπρόσωποι βουλευτών ήταν στη Βεύη ο Σλαβοµακεδόνας αιρετός κοινοτάρχης Σταύρος Μάγγος και στα Σέρβια ο Καυκάσιος 96 Πρόσφυγας δικολάβος Κοσµάς Σαββιλωτίδης ή Σαββίδης. Ο πρώτος εργαζόταν δραστήρια για το βουλευτή και κατοπινό υπουργό Φίλιππο ∆ραγούµη µε αποτέλεσµα το 1936 να λάβει 218 ψήφους µέσα στη Βεύη, τους περισσότερους από κάθε εκλογικό κέντρο του νοµού.97 Όταν έπειτα από µερικούς µήνες ο Μάγγος απολύθηκε κι εξορίστηκε ως βουλγαρόφρονας ή κοµουνιστής, ο ∆ραγούµης ενήργησε για να επιστρέψει πίσω. 98 Επί Κατοχής ο κοµµατάρχης ενεπλάκη µε εισαγωγές βουλγαρικού σιταριού99 µε αποτέλεσµα να εγκαταλείψει τη χώρα θεωρούµενος έκτοτε ως σηµαίνων αυτονοµιστής.100 Σε ικανούς ανθρώπους σαν το Μάγγο οφείλονταν προφανώς οι επιτυχίες των αντιβενιζελικών στη Φλώρινα και την Καστοριά. 92

Παντελής Πάσχος, Λευκοπηγή, νοσταλγία κ΄ επιστροφή στο γενέθλιο τόπο, Αρµός, Αθήνα 1994, σ. 72 93 Ευθύµιος Αδάµος, συνέντευξη το 2003 94 Κώστας Μπίρκας, Κάτω απ΄ τη µπότα της δικτατορία 1936 -1940, Μέλισσα, Αθήναι 1966, σ. 660 95 Κωνσταντίνος Αλεξιάδης, συνέντευξη το 2000. Στο εκλογικό κέντρο Τσοτυλίου, όπου υπαγόταν η Βροντή, ο πολιτευτής Γουλόπουλος έπαιρνε τον τρίτο µεγαλύτερο αριθµό ψήφων σε όλο το νοµό, βλ. Βόρειος Ελλάς (9.2.36) 4 96 «εις πρόσφυγα ψάλτην εκ Καυκασίου» 4 δρχ αναφέρεται σε έγγραφο του 1916, µία από τις πρώτες καταγραφές Προσφύγων που είχαν αρχίσει να έρχονται από τις περιοχές του Καυκάσου στην Πτολεµαΐδα, βλ. Νικηφόρος Μανάδης, Αιωνόβιος ρίζα Πτολεµαϊδος, Ι. Μ. Αγίου Κοσµά Αιτωλού Παλιοµανάστηρο Αρδάσσης, Πτολεµαΐδα 2002, σ. 435 97 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.56/2/88, Εκλογές 26.1.36, [χειρόγραφος πίνακας εκλογικών αποτελεσµάτων νοµού Φλώρινας] 98 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.52/3/181, 234: Σταύρος Μάγγος 26.4.36 και Φ.88/2/133, Ανοιχτή επιστολή Γ Γιαννούλη προς Φ∆, υπουργό των στρατιωτικών, Λεύτερη περιοχή Καστοριάς 20.1.47 99 ΕΘ, Ε∆∆Θ, αρ. 173-4/1945 όπου κατάθεση Κ. Μπόνη. Επίσης Αθανάσιος Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον δεύτερον, Η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, τεύχος Α΄ 1941 και 1942, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 195 100 PRO, WO 204/8906B, The Macedonian autonomy movement in North-West Greece: report on personalities, Personalities associated with the autonomy movement, 1945 Oct.

39


Ο Σαββίδης, κοµµατάρχης του Εργατικού και Αγροτικού Κόµµατος στη λωρίδα των Σερβίων και τη λεκάνη του Τσιαρτσιαµπά, χρηµάτισε πρόεδρος στον τοπικό Γεωργικό Συνεταιρισµό101 και κοινοτικός σύµβουλος. Παράλληλα εκλεγόταν µε σηµαντική διαφορά πρώτος στην Προσφυγική Οµάδα των Σερβίων. 102 Συλλαµβάνοντας τα µηνύµατα των καιρών φρόντιζε να µετέχει ενεργά στα γεγονότα επενδύοντάς τα κάποτε, προφορικά ή γραπτά, µε δόσεις λαϊκισµού.103 Αν και ήταν βασικός στύλος σε διαµαρτυρίες, όπως αυτή που πραγµατοποίησαν το Μάρτιο του 1936 οι εργάτες του ∆ενδροκοµικού Σταθµού Σερβίων βαδίζοντας µε τα πόδια ως την Κοζάνη104 διήλθε σώος µέσα από κατηγορίες ότι επαφιόταν του κοµουνισµού105 και παρέµεινε στη θέση του κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά. Το καλοκαίρι του 1942 κατηγορήθηκε ως «αρχηγός» του «κοµουνιστικού κινήµατος» της περιοχής, αλλά µε τη µεσολάβηση της Χωροφυλακής Θεσσαλονίκης και Σερβίων ούτε καν ανακρίθηκε. 106 Λίγο αργότερα εντάχθηκε στο ΕΑΜ µε το ψευδώνυµο Λεβεντάκος, αλλά το άλλαξε σε Άγγελος όταν ανέλαβε µέλος της ΠΕ του ΚΚΕ Κοζάνης. Εκτελέστηκε το Φεβρουάριο του 1944 στην πλατεία των Λιβερών από Γερµανούς κι Έλληνες επιδροµείς. Η συµβολή του στο πολιτικό σκηνικό ήταν σηµαντική. Αυτό που διαφοροποιούσε τη ∆υτική Μακεδονία από τις υπόλοιπες περιοχές της χώρας ήταν ο όγκος των Προσφύγων, 16% στη Φλώρινα– Καστοριά,107 38% στην Κοζάνη και τα Γρεβενά, ένα «σοβαρό έρµα». Η άποψη ότι η εγκατάστασή τους «εξυπηρετούσε γνωστούς -και δηµόσια διακηρυγµένους«εθνικούς στόχους»», 108 είναι όσον αφορά στην περιοχή προϊόν άγνοιας ή υπερβολής, διότι οι Πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν όπου υπήρχαν άδειες οικίες προς κατοίκησιν. Στην παραµεθόριο µε τη Γιουγκοσλαβία είχε χτιστεί µεν ο Νέος Καύκασος αλλά παρόµοιοι οικισµοί ιδρύθηκαν σε εθνικά αδιάφορα µέρη, όπως π.χ. τρεις αντίστοιχοι στο οροπέδιο των Βεντζίων. Στη σύγχυση της εποχής οφείλεται κι ο ανάρµοστος για πολλούς Πρόσφυγες τόπος επιλογής κατοικίας, αφού κατά µία άποψη οι ψαράδες είχαν εγκατασταθεί στα ορεινά, ενώ οι Θράκες σε «βαριά πεδινά µέρη». Οι Πόντιοι κατά τον ίδιο έπρεπε να κατοικήσουν στα ορεινά, οι Τουρκόφωνοι σε «ριζά καπνοπαραγωγικά» και οι Μικρασιάτες σε «µικρά γεωργοδενδροκοµικά». 109 Στη νέα τους πατρίδα οι Πρόσφυγες είχαν εκ των πραγµάτων συνδεθεί µε το κράτος, το οποίο κυβερνούσαν οι Φιλελεύθεροι, οπότε παρ΄ όλες τις 101

Βόρειος Ελλάς (26.4.31) 2, Μακεδονικόν Βήµα (1.10.31) 3 και Επαρχιακή Φωνή (6.3.32) 1 Μακεδονικόν Βήµα (13.3.32) 3 103 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ455, Υποθέσεις κοινότητα; Σερβίων, Απόφασις αρ.289/1936 104 Βόρειος Ελλάς (8.3.36) 4 και Μακεδονικόν Βήµα (8.3.36) 1 105 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ988, Φάκελος ∆ηµόσιας Ασφάλειας, ΥΧ Σερβίων προς κον Εισαγγελέα Πληµ/κών, α.π. 16/43/2/13.1.32 106 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ841, Περίθαλψη, στέγαση και αποκατάσταση πυροπαθών, πληµµυροπαθών, προσφύγων κ.α. 1944, Οδυσσεύς Τ. προς Νοµάρχην, Κοζάνη 21.12.43 107 Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 26 108 Ιός της Κυριακής, «Μεσόβουνο 23.10.1941: Η ανατοµία µιας σφαγής», http://www.iospress.gr/ios2002/ios20021027a.htm και «Η βουλγαροκοµµουνιστική συνωµοσία», http://www.iospress.gr/ios2002/ios20021027b.htm [2002] 109 Βόρειος Ελλάς (2.12.28) 1 102

40

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

υποσχέσεις των αντιθέτων παρατάξεων, λογικές, υπερβολικές ή παράλογες (όπως η διαγραφή των χρεών) σπάνια αποσκιρτούσαν και τότε ατοµικά.110 Γι αυτό σε κατάλογο βασιλοφρόνου επιτροπής στη Φλώρινα το 1935 δίπλα στα ονόµατα δύο µελών της είχε προστεθεί ο προσδιορισµός «Πρόσφυξ». 111 Οι δυσαρεστηµένοι Πρόσφυγες εντάσσονταν κυρίως στο Αγροτικό –Εργατικό κόµµα, το οποίο στις εκλογές του 1932 είχε λάβει το ¼ των ψήφων στην κωµόπολη των Σερβίων, ενώ στο νοµό Κοζάνης είχε έρθει τρίτο µε ποσοστό 14%.112 Στην επιτυχία είχε προφανώς συµβάλλει ο Κοσµάς Σαββίδης, που για άγνωστους λόγους δεν εισήλθε τότε στον πολιτικό στίβο, αν και εθεωρείτο επιφανής. 113 Καθώς µεγάλες ποσότητες καπνών είχαν µείνει απούλητες, 114 δηµιουργήθηκε τοπικό παράρτηµα ενός άλλου κόµµατος, του Αγροτικού (ΑΚΕ) µε ισχυρές βάσεις στη σλαβόφωνη Αχλάδα, τη µικτή Μεσοποταµία και τη βλαχική Κλεισούρα. Πυρήνες του υπήρχαν επίσης στην Πτολεµαΐδα και στα µικτά χωριά Άγιος Χριστόφορος και Κόµανος. Επίσης στο Ζιάκα, τις Κυδωνιές και το Μέγαρο. Στην Κοζάνη και το Βόιο ήταν µηδαµινό.115 Το πρωταρχικά ευνοϊκό κλίµα για τους αγροτοσυνδικαλιστές παρήλθε, όταν τα καπνά άρχισαν να πωλούνται σε καλές τιµές,116 ενώ τριβές ανάµεσα σε πρόσωπα που είχαν πιθανότητες να ηγηθούν 117 και «ιδεολογικές» διενέξεις αδυνάτιζαν το συµπαγές µέτωπο µε αποτέλεσµα το ΑΚΕ να λάβει το 1936 µόνο 890 ψήφους στη ∆υτική Μακεδονία. Τη µεγαλύτερη εκλογική πελατεία του είχε πάντως ο δικηγόρος Αθανάσιος Φείδας από το Ζιάκα, που µεταπήδησε έπειτα στο ΕΑΜ, µε συνέπεια να εκτελεστεί το 1944 στη Θεσσαλονίκη από τον πατριώτη του οπλαρχηγό Αντώνιο ∆άγκουλα. Άλλος οµοϊδεάτης του ΑΚΕ ήταν ο Αγαθάγγελος Παραστατίδης, πρόεδρος του Γεωργικού Συνεταιρισµού Πτολεµαΐδας, 118 που αρθρογραφούσε προπολεµικά στις τοπικές εφηµερίδες υπέρ των «αριστερών ∆ηµοκρατικών Κοµµάτων».119 Λίγο αργότερα σε έντυπο που εξέδιδε ο ίδιος έγραφε για τα συµφέροντα «των εργαζόµενων µαζών» και το επερχόµενο «µοιραίον τέλος του Καπιταλισµού». 120 Το 1933 συµµετείχε στην ίδρυση Τµήµατος «∆ηµοκρατικής Αµύνης» στην Πτολεµαΐδα, 121 µε συνέπεια να απολυθεί δύο χρόνια αργότερα από µέλος του Γεωργικού

110

Μακεδονικόν Βήµα (10.9.33) 1 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.54/4258 όπου Η Μακεδονική (20.9.35) 2 112 Βόρειος Ελλάς (2.10.32) 2 και Παναγιωτοπούλου, Άννα, «Εκλογικά του Νοµού Κοζάνης κατά το Μεσοπόλεµο», Η Κοζάνη και η περιοχή της: Ιστορία –Πολιτισµός, πρακτικά Α΄ συνεδρίου, Σεπτέµβριος 1993, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1997, 343-354, 346, 351-2 113 Επαρχιακή Φωνή (4.9.32) 1 114 Επαρχιακή Φωνή (13.4.30) 1 115 Βόρειος Ελλάς (2.2.36) 2,4 και (9.2.36) 4 και (16.2.36) 2. Όµως δύο χρόνια αργότερα οι Κυδωνιές χαρακτηρίστηκαν ως «το προπύργιον των Εθνικιστικών Ιδεωδών», Μακεδονικόν Βήµα (15.5.38) 3 116 Βόρειος Ελλάς (13.10.35) 1 και (27.10.35) 2 117 Μακεδονικόν Βήµα (23.11.30) 4 και (30.11.30) 3 118 Επαρχιακή Φωνή (25.5.30) 1 και (8.3.31) 1 119 Αγαθάγγελος Παραστατίδης, «Προς Λαϊκήν ∆ηµοκρατίαν», Επαρχιακή Φωνή (4.10.31) 1 και του ιδίου «Μία πορεία πείνης εις την πόλιν µας», Επαρχιακή Φωνή (24.1.32) 1 120 Αγροτικός Κήρυξ (13.12.33) 1 και (25.12.33) 4 121 Αγροτικός Κήρυξ (13.12.33) 4 111

41


Επιµελητηρίου Κοζάνης.122 Το 1936 κατήλθε στις εκλογές αλλά έλαβε µόνο 176 ψήφους. 123 Επί Κατοχής διορίστηκε πρώτος γραµµατέας της ΠΕ ΕΑΜ Εορδαίας124 µε το ψευδώνυµο Βογιατζής κι αναπληρωτής του υπευθύνου του ΕΑΜ νοµού Κοζάνης.125 Η άποψη ότι είχε εξοριστεί επί Μεταξά,126 δεν έχει επιβεβαιωθεί. Φονεύθηκε το 1944 από στρατιώτες του τάγµατος Γεωργίου Πούλου και αντικοµουνιστές χωρικούς της Αναράχης. Μεγαλύτερος αριθµός Προσφύγων εντάχθηκε στο προπολεµικό ΚΚΕ, που είχε εµφανιστεί (κι) ως Ενιαίο ή Παλλαϊκό Μέτωπο. Ο φόβος ενός Μητροπολίτη για την κοµουνιστική κίνηση το 1927127 ήταν υπερβολικός, αφού το ΚΚΕ διέθετε ελάχιστα µέλη, 18 µόνο το 1928 σε ολόκληρη τη ∆υτική Μακεδονία.128 Το 1936 µε 8% κατάφερε να εκλεγεί βουλευτής του ΚΚΕ στο νοµό Φλώρινας ο Βλάχος φοιτητής Νοµικής Ανδρέας Τζήµας από την Καστοριά, 129 ευρύτερα γνωστός κατόπιν ως καθοδηγητής του ΕΛΑΣ µε το ψευδώνυµο Βασίλης Σαµαρινιώτης. Είχε ψηφιστεί από Σλαβοµακεδόνες, Βλάχους του Άργους Ορεστικού και Πρόσφυγες της Μεσοποταµίας,130 αλλά τα ακριβή ποσοστά δεν έχουν διευκρινιστεί. Στη βαρύφορτη από Πρόσφυγες Εορδαία οι κοµουνιστές έλαβαν το ίδιο έτος µόνο 5%,131 αφού όπως έγραφε ξένος παρατηρητής οι Έλληνες χωρικοί ήταν ατοµιστές και πρακτικά «µικροί καπιταλίστες» µε σπίτι, χωράφια και ζώα.132 Η εµβέλεια των κοµουνιστών ήταν µικρή τόσο στις βουλευτικές όσο και στις δηµοτικές ή κοινοτικές εκλογές: το 1934 ο υποψήφιος δήµαρχος του ΚΚΕ στην πόλη της Καστοριάς ήρθε τελευταίος µε 70 µόνο ψήφους, υποδεκαπλάσιος του πρώτου.133 Στην Πτολεµαΐδα παροµοίως. Εξαιρέσεις του κανόνα απετέλεσαν τότε δύο χωριά της Εορδαίας, η Χαραυγή, όπου για µία περίοδο, αν γίνει πιστευτή η πληροφορία µιας συντηρητικής τοπικής εφηµερίδας, η πλειοψηφία του κοινοτικού συµβουλίου απαρτιζόταν από

122

Βόρειος Ελλάς (26.5.35) 1 Βόρειος Ελλάς (2.2.36) 4 124 Αλέξανδρος Ιωακειµίδης, «Η ΕΤΑ του αρχηγείου Βερµίου», Εθνική Αντίσταση (Μάιος – Σεπτ. 1986) 51-5, σ. 51 125 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.12 126 Ελευθεροτυπία (16.2.86) 16 όπου έκθεση Γ. Παραστατίδη και ∆ηµήτρης Νικολής, Ιστορική πορεία του ελληνικού έθνους, η Εθνική Αντίσταση και η µεταδεκεµβριανή Ελλάδα (1941 -1982), τ. ΣΤ΄, έκδ. β΄, Αθήνα 1990, σ. 1074-5 όπου οι λανθασµένες πληροφορίες ότι είχε εκλεγεί Εθνοσύµβουλος της ΠΕΕΑ και πως σκοτώθηκε στην Αρδαία 127 Νικηφόρος Μανάδης, Ιερά Μητρόπολις Νέας Πελαγονίας 1924 –1930 ή Πτολεµαϊδος Εορδαίας 1930 –1935, Εύξεινος Λέσχη Πτολεµαϊδος, Πτολεµαΐδα 2000, σ. 199 128 Αλέξανδρος ∆άγκας, «Κοµµουνιστικό Κόµµα Ελλάδος, ελληνικό τµήµα της Κοµµουνιστικής ∆ιεθνούς», Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, ο Μεσοπόλεµος 1922-40, τ.Β2, Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, 155-94, σ. 188 129 Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 31 130 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.56/2/88, Εκλογές 26.1.36, [χειρόγραφος πίνακας εκλογικών αποτελεσµάτων νοµού Φλώρινας] 131 Επαρχιακή Φωνή (9.2.36) 4 132 PRO, FO 371/48245/ R702/155-8, the situation in Greece today, William Blackler, 1945, [γραµµένη το ∆εκέµβρη του 1944 ή πιο πριν] 133 Καστοριά (18.2.34) 4 123

42

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

κοµουνιστές,134 και η Ποντοκώµη, όπου µέσα σε ένα χρόνο οι ψήφοι του ΚΚΕ στις βουλευτικές εκλογές είχαν διπλασιαστεί, 135 προφανώς επειδή ο κοινοτάρχης της Κωνσταντίνος Τσουκαλάς ή Τσουκαλίδης,136 πολιτευτής του Αγροτικού Κόµµατος, ερωτοτροπούσε µε την κοµουνιστική Αριστερά. Αν οι κάτοικοι του χωριού θεωρούσαν τους εαυτούς τους «ζωντανά κύτταρα της κοινωνίας»137 η άποψη δεν είχε σχέση µε κοµµατικές εντάξεις, διότι υπήρχαν κι άλλα εξελιγµένα ως προς τον πολιτισµό προσφυγικά χωριά, όπως η Χαραυγή όπου οι κάτοικοί της οπλίστηκαν εναντίον των ανταρτών το 1944. Εννοείται ότι η καταµέτρηση των ψήφων δεν δείχνει τα πραγµατικά µεγέθη και την αληθή επιρροή των κοµµάτων καθώς όπως συµβαίνει σε αυτές τις περιπτώσεις ελάχιστες µέρες µετά από τις εκλογές η καλπάζουσα ευφροσύνη που διαχεόταν κατά την περίοδο της άγρευσης ψήφων έκοβε δραστικά την ταχύτητά της τερµατίζοντας στην αδιάφορη καθηµερινότητα. Πόσοι από τους 3299 ψηφοφόρους του Παλλαϊκού Μετώπου το 1936 στη ∆υτική Μακεδονία ήταν, έγιναν ή παρέµειναν µέλη του ΚΚΕ είναι απίθανο να µαθευτεί, όµως στη συντριπτική τους πλειονότητα υπέγραψαν δηλώσεις µετανοίας. 216 µέλη ή συµπαθούντες ΚΚΕ συνελήφθησαν στην Κοζάνη και Πτολεµαΐδα (54 και 162 αντίστοιχα) ως τα τέλη του 1939 138 και ισάριθµες είναι οι δηλώσεις αποκήρυξης του κοµουνισµού που δηµοσιεύτηκαν στις τοπικές εφηµερίδες139 ανάµεσά τους και τέσσερις έφηβες Κοζανίτισσες που µόλις είχαν αποφοιτήσει από την Εµπορική Σχολή της πόλης. 140 Σύµφωνα µε µία στρατευµένη πηγή «φυλακίστηκαν» τότε και 500 «Μακεδόνες» (120 στη Φλώρινα και 380 στην Καστοριά), 141 αλλά όχι περισσότεροι από µία δεκάδα, τα επαγγελµατικά δηλαδή στελέχη του ΚΚΕ, παρέµειναν στα δεσµά, ενώ οι υπόλοιποι απολύθηκαν. Οι Συνεταιρισµοί142 και οι Εργατικές Ενώσεις143 ήταν ο κύριος στόχος του ΚΚΕ, τουλάχιστον επειδή τα µέλη τους διέθεταν χρήµατα για την ενίσχυση του κόµµατος, Οι εργάτες, αµέτοχοι της Παιδείας, συγκινούνταν µε υποσχέσεις για υψηλότερο µεροκάµατο και λιγότερες ώρες εργασίας. Οι αγρότες µε διακηρύξεις για άφιξη µηχανηµάτων που θα θέριζαν χωρίς κόπο και αναστολή ή ρύθµιση είσπραξης των χρεών τους προς την ΕΑΠ, τις τράπεζες και τους

134

Επαρχιακή Φωνή (11.3.34) 4 Βόρειος Ελλάς (9.2.36) 4 136 Επαρχιακή Φωνή (8.4.34) 4 137 Ιωαννίδης, Της προσφυγιάς, ό.π., σ. 31 138 ΓΑΚ/Ιστορικό Αρχείο Μακεδονίας (στο εξής ΙΑΜ), ΑΒΕ140/ΣΑΕ10/6, Έκθεσις καταστάσεως του Νοµού κατά το Β΄ τετράµηνον του 1939, κεφάλαιον Γ΄, Νοµαρχία προς Υπ. Εσωτερικών, Κοζάνη 20.9.39 139 Άγιος Χριστόφορος 5, Αµύγδαλα 3, Ανατολικό 5, Άρδασα 17, Βλάστη 1, Κοζάνη 46, Κρυόβρυση 20, Λιβερά 1, Μεσόβουνο 39, Ποντοκώµη 21, Πτολεµαΐδα 49, Σέρβια 3, Σιάτιστα 3, βλ. Μακεδονικόν Βήµα (24.11.37) 4 έως (24.12.39) 4 και Επαρχιακή Φωνή (12.2.39) 4 έως (3.12.39) 3 140 Μακεδονικόν Βήµα (27.8.39) 4 141 ΙΜΧΑ, Keramidziev, Μακεδονία, ό.π., σ. 121 142 Επαρχακή Φωνή (5.6.32) 4 όπου οι αρχαιρεσίες του ΓΠΣ η «Αλληλεγγύη» Πτολεµαΐδας 143 Καστοριά (24.7.27) 1 135

43


«ιδιώτας».144 Τη διαφηµιζόµενη όµως από τους πολιτευτές πενία των αγροτών απέκρουε ως αναληθή διευθυντής τραπέζης οµιλώντας για «οργανωµένη κακοπιστία» όπου εµπλέκονταν και πλούσια αγροτικά χωριά όπως η Αιανή και η Λευκοπηγή ή κτηνοτροφικά αντίστοιχα σαν το Μεταξά µε τα χιλιάδες ζώα του.145 Οι ξωµάχοι ευαγγελίζονταν την απρόσκοπτη ξύλευση των δασών,146 η οποία είχε αρχίσει να περιορίζεται από τις αρχές του 1935,147 πριν δηλαδή από τη δικτατορία Μεταξά. Ταχύτερα όµως από όλους πείθονταν οι έφηβοι καθώς οι συγκριτικές εµπειρίες έλειπαν και η ενέργεια περίσσευε. «Κατεξοχήν» πρότυπο διαφηµιζόταν η Σοβιετική Ένωση, 148 ο «επίγειος παράδεισος», 149 αλλά ουδείς των ακροατών την είχε επισκεφτεί. Το ιδεαλιστικό όραµα συνεχιζόταν και µεσούσης της Κατοχής µε τα «Σοβιετικά Νέα» που τύπωνε το ΚΚΕ, 150 ενώ στην επαρχία παράνοµες εφηµερίδες περιελάµβαναν επιστολές σοβιετικών γυναικών «προς τις ελληνίδες γυναίκες».151 Η κοµουνιστική θεωρία ήταν προσιτή, καθώς έµοιαζε µε την αντίστοιχη της θρησκείας, αλλά µάλλον την είχε ξεπεράσει, αφού οι χριστιανοί δέχονταν ως αδελφούς µόνο τους οµόθρησκους, ενώ οι κοµουνιστές όλους, ανεξάρτητα από γλώσσα, θρησκεία, ιδιαιτερότητες, αρκεί να υπάκουαν στην αφηρηµένη έννοια Κόµµα, δηλαδή στην εκάστοτε ηγεσία του ΚΚΕ. Η εξάρτηση του ΚΚΕ από τα άλλα αδελφά κόµµατα του εξωτερικού και ιδιαιτέρως από τη µητρόπολη Σοβιετική Ένωση, εξ αιτίας της οποίας οι Έλληνες κοµουνιστές είχαν υιοθετήσει συνθήµατα για αδελφοσύνη µε όλους τους λαούς και για «ενιαία» ή «ανεξάρτητη» Μακεδονία, απόδιωχνε πολλούς, ακόµη και όσους έβλεπαν µε φιλικό ενδιαφέρον ορισµένες δραστηριότητές του. Για τους εντόπιους Ελληνόφωνους η λέξη «Βουργάρα» σήµαινε την όµορφη γυναίκα, αλλά η αντίστοιχη «Βούργαρους» ήταν ύβρις, 152 και µεταφραζόταν τουλάχιστον ως ξεροκέφαλος. 153 Για τους Πρόσφυγες της 144

Επαρχακή Φωνή (17.5.36) 3 όπου το πρόγραµµα του τοπικού ΑΚΕ Μακεδονικόν Βήµα (13.9.31) 1 146 Με διαταγή του Αρχηγείου Ολύµπου [του ΕΛΑΣ] οι κάτοικοι ξυλεύουν ελεύθερα στα δάση όπου πρώτα ξύλευαν οι «µαυραγορίτες», βλ. Λαϊκή Φωνή (7.3.43) 5 147 Καστοριά (3.2.35) 4 και Μακεδονικόν Βήµα (29.3.36) 1 148 Γρηγόρης Φαράκος, Άρης Βελουχιώτης, το χαµένο Αρχείο –Άγνωστα κείµενα, η στάση της ηγεσίας του ΚΚΕ απέναντι στον Άρη Βελουχιώτη, 1941 -1945, έκδ. β΄, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1997, σ. 97 όπου απόσπασµα από έκθεση του Ανδρέα Τζήµα και Πάνος ∆ηµητρίου, Εκ βαθέων, χρονικό µιας ζωής και µιας εποχής, πρόλ. Φίλιππος Ηλιού, Θεµέλιο, Αθήνα 1997, σ. 29 149 ΓΑΚ/Αρχεία Νοµού Φλώρινας (στο εξής ΑΝΦ), ΑΒΧ, 23/63, Βιβλίον πρακτικών γυµνασίου 1932 -37, πράξις 22/28.4.34 150 ΓΑΚ/Κεντρική Υπηρεσία (στο εξήςΚΥ), Μικρές Συλλογές, Κ52Β2/133, Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως Ηρακλή Πετιµεζά, Σοβιετικά Νέα, όργανο της κοµµουνιστικής οργάνωσης της Αθήνα (7.11.43) 151 Μουσείο Σύγχρονης Τοπικής Ιστοριάς Κοζάνης (στο εξής ΜΣΤΙΚ), Φλόγα (8.9.43) 1 152 «Στην φαντασία µας είχαµε πλάσει την εικόνα του Βούλγαρου σαν άγριο θηρίο, αγέλαστο και καλό», αναφέρει εθελόντρια αντάρτισσα του ∆ΣΕ, βλ. Όλγα Μάστορα –Ψαρογιάννη, Στο δρόµο του χρέους, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1995, σ. 115 153 Χριστόδουλος Χριστοδούλου, Τα κουζιανιώτ΄κα (λεξικό του Κοζανίτικου Ιδιώµατος), Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2003, σ. 231 και Κώστας Ντίνας, Το γλωσσικό ιδίωµα της Κοζάνης, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2005, σ. 94 145

44

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

περιοχής όµως το άκουσµα των λέξεων Βούλγαρος ή Μακεδόνας εκλαµβανόταν διαφορετικά, καθώς και προσωπικές τριβές είχαν µε Σλαβοµακεδόνες συντοπίτες τους και από τα τέλη του 1941 συγγενείς ή χωριανοί τους είχαν διωχθεί από την Ανατολική Μακεδονία από τους Βουλγάρους. ∆εν ξεπερνούν τα 100 άτοµα όσοι εξορίστηκαν ως κοµουνιστές ή βουλγαρίζοντες, ενώ ελάχιστα περισσότεροι από 30 παρέµειναν πιστοί στο ΚΚΕ, 154 όταν το καλοκαίρι του 1939 άρχισε να εξουδετερώνεται κάθε προπαγάνδα «προς αυτονόµησιν της Μακεδονίας» καθώς η µεθόρια περιοχή αποτέλεσε «Επιτηρούµενη Ζώνη».155 Από τους 6 θεµελιωτές του κοµουνισµού στην Εορδαία «πιστός»156 παρέµεινε µόνο ένας, ο Φίλιππος Παπαδόπουλος. Οι υπόλοιποι, ανάµεσά τους και ο γραµµατέας της ΠΕ ∆υτικής Μακεδονίας του ΚΚΕ που κατοικούσε στην Ποντοκώµη, αποκήρυξαν τις ιδέες τους ή άλλαξαν τόπο διαµονής.157 Σύµφωνα µε τη µαρτυρία ενός τοπικού στελέχους του ΚΚΕ όσοι είχαν συλληφθεί στην Καστοριά, υπέγραψαν δηλώσεις αποκήρυξης «χωρίς να φάνε ούτε ένα µπάτσο».158 Οπότε κάθε επανάληψη για την πίεση, τα βασανιστήρια και την πόση ρετσινόλαδου που υφίσταντο κρατούµενοι κοµουνιστές αποδεικνύεται εκτός από αµάρτυρη αναληθής. Είναι άγνωστος ο ακριβής αριθµός των ατόµων των οποίων οι δηλώσεις µετανοίας εκλήφθηκαν ως µη πραγµατικές. Σε αυτή την περίπτωση ανήκει ο «µορφωµένος» και «θρασύς» 22χρονος φοιτητής της Νοµικής Γεώργιος Μέντζας από τη Σιάτιστα που αποκήρυξε µεν «πάσαν οιανδήποτε κοµµουνιστικής ιδέαν», αλλά δε γλίτωσε την εξορία159 -εκτελέστηκε αργότερα από αντάρτες της οργάνωσης ΕΚΑ στο διάσελο Σκάφης -Ιµέρων. Εκτός από το Μέντζα κι έναν πατριώτη του καπνεργάτη, άλλοι 6 ή 7 Κοζανίτες ήταν οι µοναδικοί ντόπιοι που διώχτηκαν στην ίδια επαρχία, οι υπόλοιποι ήταν όλοι Πρόσφυγες.160 Από τα Γρεβενά -Βόιο είχαν εκτοπιστεί πολύ λιγότεροι και όσοι απολύονταν από την εργασία τους δεν εξορίζονταν όπως π.χ. 6 δάσκαλοι της περιοχής. 161 Από το νοµό Φλώρινας ισάριθµοι µάλλον είχαν εκτοπιστεί, ανάµεσά τους οι ελληνόφωνοι Πρόσφυγες Απόστολος Τζανής και Ιωάννης Κυριζάκης, αδιόριστος λόγω φρονηµάτων δάσκαλος ο πρώτος από την Κίο της

154

Είκοσι εφτά είχαν κρατηθεί στην Ακροναυπλία από την έναρξη του στρατοπέδου, Βασίλης Μπαρτζιώτας, Κι άστραψε φως η Ακροναυπλία, έκδοση Β΄, Σύγχρονη Εποχή, ΑΘήνα 1978, σ. 229-45 155 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Στρατιωτικά 1939 -40, [υπό ταξινόµηση], Υπουργείον Στρατιωτικών, ∆ιαταγή, α.π.[…853/6/34], Απόρρητος –Προσωπική, Αθήναι 11.7.39 156 Μπίρκας, Κάτω απ’ τη µπότα, ό.π., σ. 62 157 Κωνσταντίνος Τσαχουρίδης, «∆ήλωσις αποκηρύξεως κοµµουνιστ. αρχών», Επαρχιακή Φωνή 24.9.39/2. Επίσης Γρηγόριος Νικολαΐδης, «∆ήλωσις αποκηρύξεως κοµµουνιστ. αρχών», Επαρχιακή Φωνή (22.1.39) 4 158 ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/89, Έκθεση Γιάννη Τριανταφυλλίδη, 23.2.50 159 ∆ΒΚ, Φ.126/Α, Υ.Χ. Σιατίστης προς ∆.Χ. Κοζάνης 5.9.36 και συνηµµένα έγγραφα 160 Τέσσερις ήταν από τα Αµύγδαλα, ισάριθµοι από τα Σέρβια, 6 Κοζανίτες και άλλοι τόσοι από την Πτολεµαΐδα 161 Θανάσης Καλλιανιώτης, «Οι πρώτοι αντάρτες στα Βέντζια: 1942 -1943», Γρεβενά, Ιστορία –Τέχνη –Πολιτισµός, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη -Γρεβενά 2004, 260-275, σ. 261

45


Μικράς Ασίας και κάτοικος Άνω Κλεινών Φλώρινας,162 και µε κατασχεµένο δίπλωµα ο δεύτερος που γεννηθείς στο Σαρίκιοϊ (της Προύσας;) κατοικούσε στο Χιλιόδενδρο της Καστοριάς. 163 Φυσικά µόνο για κοµουνισµό µπορούσε κανείς να µεµφθεί τους Πρόσφυγες, όχι για βουλγαροφιλία. Είναι χαρακτηριστική η στιχοµυθία µεταξύ του φυλακισµένου Πρόσφυγα Γεωργίου ∆αβίδη ή καπετάν Γέρου κι ενός Θεσσαλού Εθνοφύλακα το 1945, όταν σε συλλαλητήριο Εθνικοφρόνων στη Φλώρινα οι τελευταίοι τον απειλούσαν: «Γέρο, θα πεθάνεις, Βούλγαρε, θάνατος». Ο κρατούµενος τους ειρωνεύτηκε πως δεν φώναζαν «θάνατος» αλλά «τάνατος», αφού ήταν «κοµιτατζήδες».164 ∆εκαοχτώ κάτοικοι του Νέου Καυκάσου Φλώρινας αρνούνταν την ίδια εποχή ότι σχετίζονταν µε το «Βουλγαρικό Κοµιτάτο», αφού ως «πρόσφυγες» ή «τέκνα προσφύγων» δεν ήταν δυνατόν να κινηθούν «αντεθνικώς», απλώς εργαζόταν για το «Συµµαχικό Αγώνα».165 Έχουν θεωρηθεί οι εκτοπισµοί των Σλαβοµακεδόνων άδικοι και προϊόν της επιµονής των να οµιλούν και να άδουν στη γλώσσα τους. Στην άποψη αυτή συνεισέφερε εν πολλοίς η παραδοχή από ευκολόπιστους ερευνητές προφορικών διηγήσεων ή φηµών, την αξιοπιστία των οποίων δεν φρόντισαν να διασταυρώσουν. Έτσι οι µουσικοί της περιοχής απέφευγαν να τραγουδούν «βουλγαρικά άσµατα» όχι λόγο του φόβου δίωξής των από τις ελληνικές αρχές, 166 αλλά επειδή ανάµεσα στα χάλκινα πνευστά και τα νταούλια η ανθρώπινη φωνή ήταν ασύγκριτα αδύναµη. Τον Οκτώβριο του 1936 άρχισε να µην επιτρέπεται η χρησιµοποίηση άλλων γλωσσών -«είτε Τουρκική, είτε Σλαβική, είτε Αλαβανική, είτε Βλαχική»-167 εκτός της ελληνικής στο Στρατό κι έπειτα η απαγόρευση επεκτάθηκε στις συναλλαγές και την αγορά, για να αποτρέπονται δολιότητες.168 Είναι προφανές ότι η απαγόρευση δεν στρεφόταν κατ΄ αποκλειστικότητα εναντίον της σλαβικής, αλλά και κατά των άλλων γλωσσών (τουρκική, βλαχική, αλβανική, αθιγγανική), αφού και χωρικοί καταδικάζονταν στην Εορδαία το 1937 επειδή «οµίλουν την βουλγαρικήν»,169 αλλά και απαγορεύονταν το παίξιµο δίσκων γραµµοφώνου µε «ανατολίτικη µουσική (αµανέδες κλπ)».170 Ένας µαθητής του Γυµνασίου Φλώρινας έβρισε «βουλγαριστί» τους γονείς µίας καθηγήτριας και αποβλήθηκε,171 αλλά αιτία ήταν η ανερµάτιστη πράξη κι όχι η γλώσσα. Ένας αρτοποιός από το Μοσχοχώρι Καστοριάς, αντάρτης του ∆ΣΕ, ανέφερε σε βιογραφικό του σηµείωµα ότι το 1938 είχε φυλακιστεί επειδή 162

Παύλος Κούφης, «Απόστολος Τζανής», Εθνική Αντίσταση (Ιαν. –Μάρτ. 1998) 83 -4 Εθνική Αντίσταση (Οκτ. –∆εκ. 1997) 104-5 164 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, σ. 37 165 Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο Θεσσαλονίκης (στο εξής ΕΛΙΑΘΕ), Ειρηνοδικείο Φλωρίνης (στο εξής ΕΦ) Πολιτικαί εκθέσεις και πράξεις 1945, αρ. 187/15.6.45, 188/1945 166 Χρυσοχόου, Βουλγαρική προπαγάνδα, τ. Α΄, ό.π., σ. 215 167 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, ΙΧ µεραρχία, Γενική ∆ιαταγή, α.π.4165, Κοζάνη 10.10.36 168 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, ∆.Χ. Κοζάνης προς ∆ήµο Κοζάνης, α.π.7/9/5, Κοζάνη 19.1.37 169 Επαρχιακή Φωνή (18.4 37) 4 170 Επαρχιακή Φωνή (10.4 38) 4 171 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ, 23/63, Βιβλίον Πρακτικών Γυµνασίου 1932 -37, πράξις 16/2.12.32 163

46

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τραγουδούσε «σλαβοµακεδονικά»,172 ίσως όµως η φυλάκισή του είχε σχέση µε βίαιες πράξεις κατά τη διάρκεια πανηγυριού ή άλλης εορτής, οπότε η απαγόρευση του τραγουδιού ήταν απλώς ένα κάλυµµα. Στην πλειονότητα των περιπτώσεων η άποψη ότι οι χωροφύλακες στριφογυρίζοντας στον αέρα τους βούρδουλές τους φώναζαν «Ή γίνεσαι Έλληνας ή πεθαίνεις» 173 ανήκει περισσότερο στην πολιτική επικοινωνία, παρά στην αλήθεια. Αναφέρεται ότι κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου εξορίζονταν «σλαβοµακεδόνες πατριώτες», 174 όµως παρόµοια µεταχείριση είχαν και από παλαιότερα και οι Ελληνόφωνοι, π.χ. ο µητροπολίτης της Κοζάνης Φώτιος. 175 Το 1923 εκτοπίζονταν στην Κρήτη οικογένειες του Αµυνταίου, επειδή οι γόνοι τους αρνούνταν να θητεύσουν στον Ελληνικό Στρατό 176 και παρόµοιες αποµακρύνσεις λάβαιναν χώραν για υπόθαλψη ληστών. 177 Ανάµεσα στους κοµουνιστές που άρχισαν να διώκονται στην Καστοριά από το 1927178 υπήρχαν και Σλαβοµακεδόνες, όµως δεν διώκονταν για τη γλώσσα ούτε και οι µαζικές συλλήψεις του 1939 έλαβαν χώραν εξ αιτίας της χρήσης της. Η στενή σύνδεση των Ελλήνων κοµουνιστών µε τη βουλγαρική οργάνωση ΕΜΕΟ 179 βάραινε περισσότερο από την ένταξή τους στο ΚΚΕ.180 Εξορίστηκαν βέβαια Σλαβοµακεδόνες κάτοικοι της Φλώρινας τον Οκτώβριο του 1940,181 όµως δεν έχει εξακριβωθεί αν τα αίτια ήταν οι υποψίες των αρχών ως προς τα ανθελληνικά αισθήµατά τους ή οι λιποταξίες των υιών τους προς τους Ιταλούς στο µέτωπο της Αλβανίας. Πόσοι από τους 50 συλληφθέντες «Βουλγαρόφρονες» της Εορδαίας πήραν την άγουσα προς την εξορία το Νοέµβριο του 1940 είναι άγνωστο, καθώς έπρεπε πρώτα να παρουσιαστούν αυτοπροσώπως στο Νοµάρχη.182 Καθώς ανάµεσα στους αναφερόµενους συµπεριλαµβανόταν και ο Βλάχος ιερέας της Ολυµπιάδας, που φονεύθηκε αργότερα από το ΝΟΦ ως Έλληνας, είναι φανερό ότι οι προσωπικές αντεκδικήσεις ήταν µία από τις βασικές αιτίες του χαρακτηρισµού διάφορων ως ανθελλήνων. Στον ελληνόφωνο οικισµό Λευκοπηγή της Κοζάνης ένας ράπτης κατηγορήθηκε από κατοίκους ότι το 172

Ελευθεροτυπία (26.5.86) 22 όπου κείµενο Λάµπρου Κύρκου από Μοσχοχώρι Καστοριάς Τζοβάρας, Σπύρος «Κατίνα Ανδρεοπούλου (Τσβέτα)», Μορφές Ηρώων της νεολαίας της Ελλάδας, Νέα Ελλάδα, Τασκένδη; 1953, σ. 144 -9, σ. 145 174 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 28 175 Θανάσης Καλλιανιώτης, «Ο εθνικός διχασµός στο νοµό Κοζάνης 1916 -1918», Παρέµβαση (Νοέµ. – ∆εκ. ΄96) 19 -20 176 Καστοριά (5.5.23) 4 177 Κέντρο Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκµηρίωσης (στο εξής ΚΕΜΙΤ), Φ. Εκτοπισµοί 1917 -1920, Γ∆ΚΦ προς ∆Χ Κοζάνης, α.π.5986, Κοζάνη 14.8.19 178 Καστοριά (25.12.27) 1 179 Κωτσόπουλος, Αντίσταση ό.π., σ. 23 180 Στην ΕΜΕΟ ανήκε πιθανόν ο Νικόλαος Αργύρωφ ή Γυρόπουλος από την Ποριά που «εκτοπίστηκε» στη Βουλγαρία, αφού είχε πριν καταδικαστεί για εσχάτη προδοσία, βλ. Καστοριά (9.10.32) 4 181 Γεώργιος Μόδης, «Ο τυφλός δάσκαλος», Αριστοτέλης 77-8 (1969) 1-6 182 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Κατάστασις ονοµαστική των προληπτικώς συλληφθέντων Βουλγαροφρόνων, Πτολεµαΐς 7.11.40 και Κατάστασις ονοµαστική των συλληφθέντων Βουλγαροφρόνων …, Πτολεµαΐς 20.11.40, αµφότερες συνηµµένες στο έγγραφο της ΥΧ Εορδαίας προς Τµήµα Ασφαλείας Κοζάνης, α.π.44/6/96, Πτολεµαΐς 20.11.40 173

47


Νοέµβριο του 1940 είχε εκφρασθεί υπέρ της Ιταλίας, αλλά άλλοι χωριανοί του κατέθεσαν ότι η µοµφή ήταν αναληθής. 183 Στην πόλη της Κοζάνης ένας οπωροπώλης µηνύθηκε ότι το 1941 παρότρυνε τους κατοίκους να πάρουν καλαµπόκι από το «βουλγαρικόν προξενείον», όµως οι δικαστές δεν το είχαν δεχτεί, γι αυτό κι ένας από τους µάρτυρες κατηγορίας αναγκάστηκε να προσθέσει ότι τελικά «δεν είναι Βούλγαρος αλλά προπαγανδιστής υπέρ των Βουλγάρων».184 Λίγα έτη νωρίτερα ως «αθεϊστήν Ευαγγελιστήν Κουµονιστήν» κατηγορούσε σύµφωνα µε µία µαρτυρία ιερέας του Βοΐου, όποιον δεν ψώνιζε εδώδιµα είδη από το κατάστηµά του185 -η πράξη αυτή ήταν ίσως µία από τις αιτίες που εκτελέστηκε αργότερα από τον ΕΛΑΣ. Ένας Βλάχος δάσκαλος στην Κρανιά Γρεβενών είχε κατηγορηθεί από την κοινοτική αντιπολίτευση ως ρουµανίζων, αλλά η µοµφή δεν έγινε ποτέ αποδεκτή, αφού ο δάσκαλος, µυστικός στην ουσία πληροφοριοδότης του Επιθεωρητή του, είχε τιµηθεί µε «γέρας» για τη δράση του. Είναι ολοφάνερο ότι οι προσωπικές αντιπαραθέσεις, τα συµφέροντα και οι προσδοκίες καθόριζαν την ένταξη των υποκειµένων σε διάφορα στρατόπεδα. Στον αντίποδα του κοµουνισµού δηµιουργήθηκαν προπολεµικά διάφορες οργανώσεις. Το 1932 ιδρύθηκε ο Εθνικός Γεωργικός Σύλλογος Πτολεµαΐδος «ο Άγιος Γεώργιος» «µε σκοπόν την προστασίαν, βελτίωσιν και προαγωγήν της Γεωργίας και την καταπολέµησιν του Κοµµουνισµού»,186 αλλά το προηγούµενο έτος είχε προηγηθεί η «Εθνική Ένωσις «Η Ελλάς»», εν συντοµία ΕΕΕ ή αλλιώς Τρία Έψιλον. Το εκλογικό ποσοστό της ΕΕΕ ήταν κατώτερο του ΚΚΕ και η δράση της, θεωρητική κατά το µεγαλύτερο µέρος της και σε σταθερή συνάρτηση µε τις επιταγές του κράτους. Έπειτα από έναν πρώτο ενθουσιασµό η ΕΕΕ καταπράυνε και διασκορπίστηκε σε όλο το πολιτικό φάσµα. Άλλη οργάνωση αποτελούσαν οι µεσήλικες και ηλικιωµένοι «Μακεδονοµάχοι», των οποίων η δραστηριότητα κατευθύνονταν στην απόκτηση γεωργικών κλήρων στα πεδινά χωριά, 187 σε εορτές και παρελάσεις. Σε ένα µάλιστα µνηµόσυνο στον Φούφα είχε παραβρεθεί µαζί µε τους Μακεδονοµάχους καπετάν Ανδρέα Παναγιωτόπουλο από την Κλεισούρα και Στέργιο Κούνδουρα ή Κούντουρα από τη Βλάστη, που φορούσαν την ανταρτική στολή, και ο «αρχηγός Πεζικού» της Κοζάνης Γεώργιος Τσολάκογλου,188 µετέπειτα κατοχικός πρωθυπουργός. Τόσο οι κοµουνιστές όσο και οι αντικοµουνιστές της ΕΕΕ αποτελούσαν µία σηµαντική µειοψηφία µπροστά στους υποστηρικτές των δύο µεγάλων παρατάξεων, των οποίων µέλη ή φίλοι υπήρχαν, διορισµένοι ή αιρετοί, στο διοικητικό µηχανισµό. Ορισµένοι από αυτούς κρίνονταν σε κάθε αλλαγή της εξουσίας, αλλά οι αιτίες δεν ήταν πάντα πολιτικού χαρακτήρα. Ο Βασίλειος 183

ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Στρατιωτικά [υπό ταξινόµηση], ∆ΧΚ προς Υφυπουργείον ∆ηµοσίας Ασφαλείας, αρ. 77/39/38, Κοζάνη 21.11.40 184 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά και Αποφάσεις αρ. 34,35/17.6.47, κατάθεση κτηµατία Λαζάρου Παπαδέλη 185 Ιερά Μητρόπολις Σισανίου και Σιατίστης, Αλληλογραφία µε κατοίκους 1937, Χρήστος Φωτόπουλος προς ΙΜΣΣ, Μόρφη 12.3.37 186 Επαρχιακή Φωνή (1.5.32) 4 187 Επαρχιακή Φωνή (4.5.30) 4, Στέργιος Κούντουρας πρόεδρος παραρτήµατος [Μακεδονοµάχων;] Βλάστης και Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 22 188 Επαρχιακή Φωνή (24.5.31) 4

48

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Χατζηευστρατίου κοινοτάρχης (και δήµαρχος) επί σειράν ετών Πτολεµαΐδας είχε γεννηθεί το 1887 στο Γιαλί Τσιφλίκ της Προύσας όπου είχε εκλεγεί κοινοτάρχης.189 Κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας προσέφερε ένοπλος την αρωγή του στον Ελληνικό Στρατό. Μετοικήσας από «οµαδάρχης προσφύγων» και ηγέτης του «Προσφυγικού Συλλόγου» εξελέγη πρόεδρος και στην Πτολεµαΐδα πρώτη φορά το 1925 190 διατηρώντας το αξίωµά του µε σηµαντικά διαλείµµατα ως το 1959191 εκλεγόµενος ή διοριζόµενος192 -κάποτε δε εξέπιπτε στη θέση του κοινοτικού συµβούλου. 193 Πράγµατι είχε διωχθεί «δεκαπέντε φορές». Όταν ανήλθε στην εξουσία ο Ιωάννης Μεταξάς, παρόλο που δήλωσε ότι ενεργούσε «µετ΄ ενθουσιασµού και αφοσιώσεως προς το εθνικόν έργον πατριωτικής Κυβερνήσεως…».194 εξέπεσε του θώκου καθώς οι αντίπαλοί του, αναφερόµενοι σε οικονοµικές ατασθαλίες, µαίνονταν λάβροι εναντίον του κατηγορώντας τον ως «µάστιξ της πόλεως».195 Οι λόγοι για την επαγρύπνηση του ελληνικού κράτους ως προς τον κοµουνισµό, την «αυτονοµία» και τη βουλγαροφιλία ήταν φυσιολογικοί. ∆εν απείχε χρονικά το καλοκαίρι του 1916, όταν οι βουλγαρικός στρατός είχε εισέλθει στη Φλώρινα196 κι ακόµη πιο πρόσφατες ήταν χειµωνιάτικες µνήµες το 1925, όταν «Βούλγαροι κοµιτατζήδες» σκότωσαν και τραυµάτισαν µε χειροβοµβίδες θαµώνες σε καφενείο της Φλώρινας, πράξη που είχε ως συνέπεια να εκτελεστούν τρεις χωρικοί ως «αυτονοµιστές». 197 Όταν το φθινόπωρο του 1933 Έλληνες στρατιώτες και «βλαχοποιµένες» φόνευσαν τρεις ενόπλους στο όρος Καϊµάκτσαλαν η επίσηµη ανακοίνωση οµιλούσε για «τριµελή συµµορία βουλγάρων κοµιτατζήδων» 198 -η εθνικότητα των ενόπλων µάλλον δεν είχε διευκρινιστεί. Η προπαγάνδα των βορείων γειτόνων για τη Μακεδονία199 και περισσότερο οι αλλόφωνοι ληστές που δρούσαν µέσα στο ελληνικό έδαφος, 200 µερικοί επισκέπτες από τα Βαλκάνια που ερχόταν στα χωριά γέννησης των πατέρων τους, διάφοροι ύποπτοι και κυρίως ένοπλοι που έστελνε η Βουλγαρία για να «δηµιουργούν θόρυβο»201 επέτειναν την προσοχή των Ελληνικών Αρχών. ∆εν ήταν καθόλου θεωρητικές οι απειλές, καθώς το 189

Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 305-6 Μανάδης, Ιερά µητρόπολις, ό.π., σ. 305 191 Μ. Πολιτικός, «Επί τη αθωώσει των», Επαρχιακή Φωνή (3.9.33) 1. Επίσης Επαρχιακή Φωνή (5.11.33) 1 και (17.1.37) 4. Ακόµη ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Πταισµατοδίκης προς Νοµαρχία, α.π.80, Κοζάνη 26.2.37. Τέλος Μανάδης, Ιερά µητρόπολις, ό.π., σ. 304-6 192 Επαρχιακή Φωνή (8.9.29) 1 και (22.2.31) 1 και Ειρηνοδικείο Εορδαίας (στο εξής ΕΕ), Έκθεσις 67/1941 193 Επαρχιακή Φωνή (27.2.38) 4 194 Επαρχιακή Φωνή (15.11.36) 4 195 Μακεδονικόν Βήµα (14.1.34) 1 196 Γερµανός Χρηστίδης, «Αναµνήσεις εκ του πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου», Αριστοτέλης 56 (1966) 39-58, 40 197 Καστοριά (22.11.25) 4 και (25.12.25) 4. Επίσης ΕΛΙΑΘΕ, ΕΦ, Έκθεσις αρ. 220/1945 και Αριστοτέλης 233 (1945) 87 198 Μακεδονικόν Βήµα (22.10.33) 4 199 ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έλεγχος (29.1.26) 4 200 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ, 15/1/11-12, Οικογένεια Κέντρου, Αναµνήσεις Νίκου Κέντρου. Επίσης Καστοριά 13.9.25/4 και 23.9.23/2 201 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 31 190

49


1926 είχε επιχειρηθεί δολοφονία του Βλάχου στρατιωτικού διοικητή ∆υτικής Μακεδονίας αντισυνταγµατάρχη ΠΖ Βασιλείου Τζιότζιου, 202 στελέχους επί Κατοχής για ένα διάστηµα του ΕΛΑΣ. Στην ευπάθεια των συνόρων οφειλόταν προφανώς η προτίµηση της Φλώρινας το 1929 ως έδρας της νεοδηµιουργηθείσης Γενικής ∆ιοικήσεως ∆υτικής Μακεδονίας, η οποία όµως τελικά εγκαταστάθηκε στην Κοζάνη.203 Είχε λοιπόν γνωρίσει ποικίλες αναστατώσεις η περιοχή ως τα µέσα του 20ού αιώνα. Στις αρχές από τις καταστροφές κατά την εξέγερση του Ίλιντεν. Έπειτα ήρθαν οι Ενδοβαλκανικοί κι ο Πρώτος Παγκόσµιος Πόλεµος. Νέοι χάθηκαν τότε όπως και στην εκστρατεία της Μικράς Ασίας. ∆ιεκόπη δύο φορές ο οµαλός κοινοβουλευτικός βίος από δικτατορίες, οι οποίες είχαν την υποστήριξη µέρους των κατοίκων, αφού εθεωρείτο ότι η πρώτη θα αποκαθιστούσε προσφορότερα τους Πρόσφυγες και θα «συµπλήρωνε το πολεµικό υλικό»,204 ενώ η δεύτερη (του Ιωάννη Μεταξά) αντλούσε ισχύ από την εξάπλωση παροµοίων καθεστώτων στην Ευρώπη. Οι αναστατώσεις φόρτιζαν τις µνήµες κι επηρέαζαν όσους χωρικούς ή αστούς είχαν υποστεί τις άσχηµες συνέπειές τους. Σύµφωνη µε τις επιταγές του κράτους ήταν η πλειονότητα των Προσφύγων. Όταν είχαν έρθει στην Ελλάδα στην εξουσία ήταν οι Φιλελεύθεροι. Μία δεκαετία αργότερα ανέλαβε το αντίθετο κόµµα κι έπειτα από λίγο κηρύχτηκε δικτατορία. Ένας λόγος της προσκόλλησής των στο κράτος ήταν οι αντιπαλότητες µε τους ντόπιους, στις οποίες όµως δόθηκε δυσανάλογο βάρος εθνοτικής υφής. Για να εξηγηθεί π.χ. ο δραστήριος κατοχικός αντικοµουνισµός της περιοχής θεωρήθηκε ως απότοκος των προπολεµικών ιδιοκτησιακών αντιδικιών µεταξύ (αρπακτικών) Προσφύγων και (ηπίων) Σλαβοµακεδόνων, όµως το σχήµα χωλαίνει, διότι παρόµοια προβλήµατα είχαν λάβει χώραν και σε άλλους τόπους. Έτσι το καλοκαίρι του 1924 οι ντόπιοι κάτοικοι των Σερβίων (Ελληνόφωνοι, Βλάχοι κι Αθίγγανοι) είχαν καταστρέψει καπνοχώραφα των Προσφύγων. 205 Παροµοίως Ελληνόφωνοι κάτοικοι του Κρόκου Κοζάνης κατέλαβαν ένα µέρος των οικηµάτων του χωριού Πετρανά διώχνοντας τους Τουρκόφωνους Πρόσφυγες που είχαν εγκατασταθεί µέσα.206 Γιατί λοιπόν οι συγκρούσεις στο Μηλοχώρι Εορδαίας, µεταξύ Προσφύγων και εντοπίων (Σλαβοµακεδόνων, Αθιγγάνων και Βλάχων)207 να έχουν εθνοτική χροιά; Στο Άργος Ορεστικό Σλαβοµακεδόνες κτηνοτρόφοι καταπατητές πυροβολήθηκαν από τον Πρόσφυγα ιδιοκτήτη ενός καπνοχώραφου, 208 αλλά παρόµοιες πράξεις συνέβαιναν και πριν και µετά. Οι εντόπιοι θεωρούσαν ότι 202

ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έλεγχος (22.1.26) 3 και Καστοριά (18.7.26) 4, (24.4.27) 3, (22.5.27) 4, (2.10.27) 4 203 Επαρχιακή Φωνή (10.11.29) 4 204 ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έλεγχος (22.1.26) 2 όπου η άποψη του Ιωάννη Καραβίτη 205 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1228, Ενέργεια αρχών, τηλεγράφηµα επιτροπής Προσφύγων Σερβίων προς ∆ιευθυντήν Εποικισµού, Σέρβια 8.6.24 206 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1228, Ενέργεια αρχών, ∆Χ Κοζάνης προς Νοµαρχία Κοζάνης, αρ.3047/9, Κοζάνη 7.6.24 207 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1228, ΑΝΚ, Φ. Ενέργεια αρχών, Νοµαρχών προς ∆ιεύθυνσιν Εποικισµού ∆υτικής Μακεδονίας, αρ.1334, Κοζάνη 4.6.24 208 Καστοριά (2.3.24) 4 και Γεώργιος Κ., συνέντευξη το 2002

50

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

τους Πρόσφυγες υποστήριζε το κράτος περισσότερο από το πρέπον, γι αυτό ορισµένοι θερµόαιµοι από αυτούς απειλούσαν ότι επιθυµούσαν αυτονόµηση της Μακεδονίας παρά να υπακοή στο ελληνικό κράτος. Ως θερµόαιµοι «αυτονοµιστές» κατηγορήθηκαν όχι µόνο οι Σλαβόφωνοι κάτοικοι του Εµπορίου και της Αναράχης, αλλά και οι αντίστοιχοι του ελληνόφωνου χωριού Μπλάτσι (Βλάστη), παρόλο που διακρίνονταν για τα «ακραιφνή ελληνικά φρονήµατα» τους, σύµφωνα µε την άποψη αξιωµατικού της Χωροφυλακής.209 Ο καυγάς στην περίπτωση της Βλάστης, παροµοίως προφανώς µε τις αναφερόµενες περιπτώσεις, γινόταν για την κατοχή των εγκαταλειµµένων οθωµανικών αµπελιών µε τη γειτονική Άρδασα. 210 Ως κοµουνιστή είχε κατηγορήσει ο κοινοτάρχης του προσφυγικού οικισµού Πεπονιά του Βοΐου σύµβουλό του και πρόεδρο του Γεωργικού Συνεταιρισµού του χωριού του, αλλά επρόκειτο για ψεύδος.211 Προβλήµατα τέτοιου είδους υπήρχαν ανέκαθεν, επειδή η γη σε ανθρώπους που δεν έβλεπαν µακριά είχε περισσή αξία, παρόλο που οι µεγάλες εκτάσεις ήταν εκµεταλλεύσιµες µόνο αν υπήρχαν χέρια µε διάθεση να τις δουλέψουν, όταν ήταν κατάλληλες για καλλιέργειες ή σε περίπτωση που κατανεµόταν ορθά ο εργασιακός χρόνος. Κι επειδή βεβαίως άτοµα για επίδειξη ισχύος, επιδίωξη επιβολής, αυξηµένη επιθετικότητα και τάσεις καταστροφής ποτέ δεν έπαυαν να υπάρχουν. Στην αρχή της Κατοχής η συγκοινωνία διεξαγόταν µε δυσκολία, καθώς δρόµοι και γέφυρες είχαν δυναµιτιστεί αλλά κυρίως επειδή τα καύσιµα διανέµονταν έπειτα από αυστηρό έλεγχο. Τα περισσότερα µεταφορικά ζώα είχαν επιταχθεί το φθινόπωρο του 1940 και µόνον ορισµένα είχαν επιστραφεί212 στους ιδιοκτήτες των ως υπεράριθµα ή απολύτως αναγκαία. Όσα επέζησαν από τις µάχες και τις κακουχίες πωλήθηκαν από τους Γερµανούς σε ανοιχτές κατά τόπους δηµοπρασίες. 213 Ορισµένα είδη όπως ο καπνός, 214 επιτάχτηκαν κατόπιν µερικής πληρωµής από τον (ολιγάριθµο) κατοχικό στρατό, όχι όµως τα γεννήµατα, ανύπαρκτα αφού οι κάτοικοι δεν είχαν ακόµη αλωνίσει. Γεωργοί και έµποροι έκρυβαν προϊόντα, «όπως προσπορισθώσι εκ της πωλήσεως αυτών εις υψηλάς τιµάς αθέµιτον όφελος»,215 αποφεύγοντας να δώσουν στο κράτος ακόµη κι ένα µερίδιό τους ως φορολογία.216 Έτσι τα είδη 209

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1228, Ενέργεια αρχών, ΥΧ Καϊλαρίων προς ∆Χ Κοζάνης, αρ.1/18, εµπιστευτικόν, Καϊλάρια 6.5.24 210 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1228, Ενέργεια αρχών, Υπηρεσία Πρόνοιας και Αντιλήψεως προς ΥΧ Καϊλαρίων και Γραφείον Εποικισµού, τηλεγράφηµα αρ.755, Κοζάνη 3.4.24 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Κοινότητες 1924 -1950 [υπό ταξινόµησιν], Κοινότης Βλάστης προς Νοµάρχην, α.π.1583, Βλάστη 16.11.37 [κατάδειξη Αθανασίου Μπεσίρη] 211 ΚΕΜΙΤ, ΑΓ∆Κ, Φ. Φρόνηµα, Νοµαρχία προς ∆.χ. Κοζάνης, α.π. ∆.Α. 94, Κοζάνη 20.8.31 212 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/Στρατιωτικά 1939 -40, [υπό ταξινόµηση], Νοµαρχία προς ΙΧ µεραρχίαν, α.π. 1361, Εµπιστευτικόν, Κοζάνη 16.10.40 213 Θανάσης Καλλιανιώτης, «Άλογα κι αναβάτες, Κατοχή και Εµφύλιος στην περιφέρεια Κοζάνης», Παρέµβαση (Ιούν. – Αύγ. ΄98) 18 -19 214 60 δρχ αντί 800 δρχ δήλωσαν κάτοικοι ότι δεσµεύτηκαν το 1941 τα καπνά τους, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ 1563, 2/6,15,16, ∆ηλώσεις ζηµιών εκ πολέµου, Βατερό 30.3.45 215 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Νοµαρχία προς ∆ήµαρχον Κοζάνης και Προέδρους Κοινοτήτων Νοµού, απ 34969/156, επείγουσα, Κοζάνη 24.10.40 216 «Τάχα τα πλήρωναν µε πληθωριστικά χαρτονοµίσµατα» τα τρόφιµα αναφέρεται σε µία πηγή, βλ. Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 33, 53, που σηµαίνει ότι πράγµατι τα πλήρωναν

51


είχαν υπερτιµηθεί και µόνο µε αντιπραγµατισµό µπορούσε να προµηθευτεί κανείς όσα χρειαζόταν ή αν εµφάνιζε χρυσές λίρες, αφού τα ελληνικά τραπεζογραµµάτια έχαναν καθηµερινώς την αξία τους. Ξένος σε µία άγνωστη πόλη και µάλλον ασθενής ήταν ένας 35χρονος Πειραιώτης εργάτης που βρέθηκε νεκρός έξω από ένα κρεοπωλείο της Κοζάνης, εξ αιτίας της πείνας.217 Παροµοίου είδους θάνατοι στην επαρχία είναι αδικαιολόγητοι, αν ιδωθούν µε τη ροµαντική οπτική που υπερτονίζει τον αλτρουισµό των χωρικών. Στο Βόιο, τα Γρεβενά, την Καστοριά και τον Τσιαρτσιαµπά έχασαν τότε τη ζωή των «εκ πείνης» µία µεσήλικη γυναίκα, ένα θήλες βρέφος, ένας 44χρονος εργάτης, ένας γέρος κτίστης και δύο κτηνοτρόφοι. 218 Επειδή όµως τόσο προπολεµικά (στα Λιβερά π.χ. των Καραγιαννίων) όσο και επί Κατοχής ή και µεταπολεµικά (στην Ασπροκκλησιά της Καστοριάς) αναφέρθηκαν θάνατοι γυναικών εξ ασιτίας,219 εγείρεται έντονα η υποψία ότι οι ληξίαρχοι υπερέβαλαν ως προς τα αίτια θανής προσδοκώντας την (περαιτέρω) οικονοµική προσοχή του κράτους. 220 Είναι κατάδηλο βεβαίως ότι η ανώµαλη διακίνηση των ειδών πρώτης ανάγκης επιβάρυνε την υγεία, αλλά η επισήµανση του φαινοµένου λογίζεται ως απότοκη των υπερβολών της πολιτικής επικοινωνίας: σε έντυπο π.χ. του ΕΑΜ αναφέρθηκε γενικόλογα για το Σεπτέµβριο του 1942 ότι «δεκάδες πεθαίνουν οι φτωχοί χωριάτες από πείνα, γυµνοί και ξυπόλητοι περπατάνε»,221 αλλά και τα σχετικά παραδείγµατα έλλειπαν και ο συντάκτης µάλλον δεν γνώριζε ότι ο Σεπτέµβριος ήταν ο πρώτος µήνας µετά τη συγκοµιδή, οπότε όλοι είχαν αποθηκευτικά πλεονάσµατα. Στο ορεινό χωριό του Γράµου Επταχώρι η οικονοµική πορεία των κατοίκων ήταν «ανοδική» κατά το Μεσοπόλεµο. 222 Κατά την άνοιξη δε του 1942, περίοδο που αρκετές οικιακές αποθήκες άδειαζαν απελπιστικά, ο δικηγόρος, ταγµατάρχης του ΕΛΑΣ και ταξίαρχος του 217

∆ήµοι και Κοινότητες (στο εξής ∆Κ), Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 76/1943 ∆Κ, Ληξιαρχεία Ασπρούλας ΛΠΘ 7/1942, Αγίου Κοσµά 3/1942, Λιθιάς 5/1942 και Τσάκωνης 7/1941. Επίσης Γεώργιος Πουταχίδης, συνέντευξη το 2004 219 Βλ. Επαρχιακή Φωνή (24.4.32) 1 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Ασπροκκλησιάς, ΛΠΘ 1/1946. Επί Κατοχής αναφέρονται παρόµοιοι θάνατοι στα ανταρτοκατούµενα χωριά του Κισσάβου παρόλα τα σηµαντικά έσοδα των φορολογιών του ΕΛΑΣ και τη γεµάτη αποθήκη της τοπικής ΠΕ του ΚΚΕ, βλ. αντίστοιχα Κατερίνα Παπαδοπούλου, «Κατοχή και Αντίσταση στην επαρχία Αγιάς (1943 -1944)», Το έπος του ΄40 και η Εθνική Αντίσταση στη Θεσσαλία 1941 1944, Ε∆ΙΑ ν. Λάρισας, Λάρισα 2004, σ. 224-40, σ. 230-1 όπου αναφορά ιατρού της περιοχής και της εποχής προς τον ιατρικό σύλλογο και Βραχνιάρης, Χρήστος, Τα χρόνια της λαϊκής εποποιίας, Πανόραµα, Αθήνα 1983, σ. 218 220 Σε κρατικά έγγραφα αναφέρεται ότι στο χωριό «<ρυόβουνο Εορδαίας» πέθαναν από ασιτία 48 κάτοικοι, το 6% του πληθυσµού, βλ. ∆ορδανάς, Ευστράτιος, Αντίποινα των γερµανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή στο τµήµα Ιστορίας Αρχαιολογίας), σ. 332. Κανείς όµως θάνατος από πείνα δεν προέκυψε από τη µελέτη τοπικών πηγών, π.χ. Ληξιαρχείο, άρθρα και βιβλία ή συνεντεύξεις, οπότε η αναφορά ή είναι εντελώς πλασµατική ή πρόκειται για άλλο χωριό κι όχι το ∆ρυόβουνο (Ντριάνουβου) που ανήκε στην επαρχία Βοΐου κι όχι Εορδαίας 221 Γενικό Επιτελείο Στρατού/∆ιεύθυνση Ιστορίας Στρατού (στο εξής ΓΕΣ/∆ΙΣ), ΓΕΣ/∆ΙΣ, «Αρχεία Εθνικής Αντίστασης», Ιστορικά Έργα 1998, Αθήνα 1998 [CD Rom] (στο εξής ΑΕΑ), τ.3/έγγραφο2 222 ∆ηµήτριος Τσίγκαλος, Το Επταχώρι, χίλια χρόνια στις εθνικές επάλξεις, ιστορική αναζήτηση στο χώρο της ∆υτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 113 218

52

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

∆ΣΕ αργότερα, Γεώργιος Γιαννούλης δήλωνε: «τώρα έχουµε σωστόν παράδεισον…υποφέρουν µονάχα οι τεµπέληδες».223 Η οικονοµική ευµάρεια του ορεινού χωριού προφανώς ελάχιστα άλλαξε, ακόµη κι όταν πυρπολήθηκε από τους Γερµανούς, επειδή κτυπήθηκαν µέσα στο χωριό από όλµους του ΕΛΑΣ. Όταν από την Κοζάνη µία µέρα της Κατοχής είχε επιχειρηθεί λαθραία εξαγωγή ενός περίπου τόνου τροφίµων προς την Αθήνα, 224 σήµαινε ότι υπήρχε πλεόνασµα αγαθών, ακόµη και στις πόλεις, κι όχι έλλειµµα. Οπότε απόψεις για ύπαρξη «µεγάλης σιτοδείας» στην πόλη225 ηχούν προφανώς υπερβολικά. Από τους δηµοσίους υπαλλήλους πλήττονταν οι χαµηλόµισθοι, όχι όµως οι χωροφύλακες, ιδιαίτερα όσοι φυλούσαν γέφυρες ή διόδους, καθώς είχαν τη δυνατότητα να κατάσχουν διακινούµενα προϊόντα. Ένας Πειραιώτης έµπορος είχε φορτώσει 2,5 τόνους φασόλια από τον Βελβενδό, αλλά αναγκάστηκε να αφήσει στους χωροφύλακες των Σερβίων αρκετά κιλά σαπούνι και τη ζάχαρη, είδη περιζήτητα, 226 που είχε φέρει µαζί του, επειδή τα τιµολόγια ήταν ελλιπή. 227 Άκρως σχολαστικός έλεγχος λάβαινε χώραν σε εισαγωγές από το εξωτερικό, 228 όχι όµως κι εντός της χώρας όπου η ανεπίσηµη ροή των εµπορευµάτων ήταν κατά πολύ αυξηµένη, παρόλο που απαγορευόταν η µεταφορά σίτου προς ανταλλαγή, πριν οι παραγωγοί δώσουν στο κράτος το παρακράτηµα και το φόρο της δεκάτης. 229 Μερικοί έµποροι έκρυβαν και πωλούσαν διάφορα προϊόντα, π.χ. τη ζάχαρη, µε αυξηµένες τιµές. 230 Ένας Πρόσφυγας από το Κηπάρι Καραγιαννίων πωλούσε τον Μάιο του 1941 νωπό βούτυρο 125 δρχ αντί 94 το κιλό και παροµοίως έπρατταν µε άλλα προϊόντα πολλοί συνάδελφοί του.231 Τα όρια επιβίωσης κι εµπορίου ήταν δυσδιακρίτως ελαστικά και σε πολλές περιπτώσεις δεν διακρίνονταν η «ανάγκη της επιβίωσης» από την «εκµετάλλευση της ανάγκης». 232 Ένας παντοπώλης της Αιανής είχε αθωωθεί για την κατοχή δύο δοχείων µε βούτυρο και τυρί κι ενός βαρελιού µε ελιές το καλοκαίρι του 1941, επειδή είχε 15µελή οικογένεια, αλλά ίσως θα είχε καταδικαστεί, αν δεν τον υποστήριζε ο πρώην κοινοτάρχης.233 Είναι πράγµατι άξιες θαυµασµού κι εκθειάζονται ως σήµερα οι «ασταµάτητες» µακρινές πορείες που διέπρατταν, κάποτε κατά ολόκληρα καραβάνια -«νέες συλλογικότητες»- 234 οι χωρικοί της Μακεδονίας, µέχρι το 223

ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.59/3/132, Γ. Γιαννούλης Επταχώρι 3.4.42 Γιώργος Παφίλης, «Η ηµέρα που οι Κοζανίτες αντί πινακίου φακής έκαναν αντίσταση φωνάζοντας «ΧΑΙΛ ΧΙΤΛΕΡ», Πρωινός Λόγος (15.9.06) 18-20 225 Ματίνα Τσικριτζή – Φανή Φτάκα, Γεύσεις από παλιά Κοζάνη, τ. Α΄, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2006, σ. 34 226 Τσικριτζή –Φτάκα, Γεύσεις, ό.π., σ. 67 227 ΠΚ, ΤΠΚ, Πρακτικά 421/1941 228 ΕΛΙΑΘΕ, ΕΦ, ΠΕΠ, αρ. 699/1945 229 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1517, Εφηµερίδες, Ιωάννης Ζήρας, «Κοζάνη, γεγονότα και ειδήσεις της υπαίθρου», Νέοι Καιροί (12.10.42) 10 230 Αθανάσιος Παναγιώτου, Λίγα απ΄ όλα, Κοζάνη 2006, σ. 23 231 ΠΚ, ΤΠΚ, ΠΑ 170 /1941 κι εξής 232 Νικόλαος ∆ηµάδης, Από το άρωµα µιας εποχής: ο κόσµος στις φλόγες του πολέµου, Ερωδιός, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 174 233 ΠΚ, ΤΠΚ, Ποινική Απόφασις 469 /1941 και Γρηγόριος Καλλιανιώτης, συνέντευξη το 2000 234 Ο όρος δανεισµένος από το: Νίκος Σαλπιστής, Κατερίνη 1941 -1945, Μέρες Κατοχής, 224

53


Ιόνιο Πέλαγος, την Αλβανία,235 τον κάµπο της Φλώρινας236 ή «τα χωριά της Σερβίας»237 για την εµπορία ή ανταλλαγή λαδιού µε δηµητριακά κι άλλα είδη. Όλα τα ταξίδια, ιδιαίτερα όσα διεξάγονταν περισσότερο από µία φορά δεν είχαν προφανώς στόχο µόνον τον κορεσµό της πείνας, αφού απόθεταν ικανές ποσότητες τροφίµων, αλλά και τον πλουτισµό. Όταν π.χ. χωρικοί του Βοΐου αγόραζαν µε αντίτιµο τα τιµαλφή λάδι από τη Θεσπρωτία, και το αντάλλασσαν µε σιτάρι και καλαµπόκι στην Πτολεµαΐδα, 238 δροµολόγιο που διαρκούσε περισσότερο από µία εβδοµάδα, ήταν φανερό ότι δεν παρακινούνταν µόνο από την πείνα. Γιατί να µην αγόραζαν κατευθείαν το σιτάρι από τα πεδινά, αφού ο χρυσός είχε σταθερή αξία, κι εξέθεταν εαυτόν και υποζύγια σε επίπονες πορείες κατά τη διάρκεια των οποίων αγωνιούσαν αποφεύγοντας µαεστρικά τις «οικονοµικές» ενέδρες χωροφυλάκων, 239 Ιταλών καραµπινιέρων και γερµανικών επισταθµιών; Επειδή προφανώς ο µόχθος ανταµειβόταν µε το παραπάνω. Από τις διαθέσιµες περιπτώσεις φαίνεται ότι το πρόβληµα είχε εκταθεί σε όλες τις γλωσσικές κοινότητες και το κράτος µοίραζε την ευθύνη χωρίς εύνοιες και προκαταλήψεις. Έχει γραφεί ότι «το Ανώτερον Αγορανοµικόν ∆ικαστήριον θύµιζε το Επαναστατικόν ∆ικαστήριον της Τροµοκρατίας την εποχή του Ροβεσπιέρου», 240 αλλά η υπερβολή δεν έγκειται τόσο στις ποινές όσο στην έκταση και την ένταση των παραβάσεων. Επρόκειτο για µία από τις επιπολάζουσες υπερβολές που έλαβαν χώραν επί Κατοχής στην περιοχή, αλλά και που διαδίδονται ως επισυµβούσες πραγµατικότητες µε την άκριτη επανάληψή τους ως σήµερα.

Αντίστασης, ∆ηµιουργίας, Κατερίνη 2003, σ. 35 Κωνσταντίνα Βακουφάρη, Η Θεσσαλία στην Αντίσταση (1941- 1944), ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2003 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή στο Τµήµα Ιστορίας -Αρχαιολογίας), σ. 24 όπου τα εµπορικά ταξίδια Βλάχου από την Αβδέλα Γρεβενών, κατοίκου το χειµώνα Τυρνάβου που πωλούσε σίτο στην Αλβανία αγοράζοντας ήδη προικός 236 Χριστ.Σκύβαλος, «Το …σφάξιµο του χοίρου», Αριστοτέλης 84 (1970) 9-11 237 Τσίγκαλος, Επταχώρι, ό.π., σ. 120 238 Λάζαρος Παπαϊωάννου, Η Κορυφή Βοΐου (Το χωριό µου), Θεσσαλονίκη 1973, σ. 26 239 Αλέκος Σακαλής, Μνήµες, Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης, Κοζάνη 1998, σ. 39 240 Βουρνάς, Ιστορία, ό.π., σ. 149 235

54

ΜΕΡΟΣ Ι: Η ΕΓΚΑΘΙ∆ΡΥΣΗ 1941 -1943

55

56

ΟΙ ∆ΥΣΚΟΛΙΕΣ ΤΟΥ ΠΕ∆ΙΟΥ

Α΄. Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΖΩΝΗ 1941 -1942 α΄. Οι δυσκολίες του πεδίου Η ∆υτική Μακεδονία, σε σύγκριση µε την υπόλοιπη χώρα, παρουσίαζε το 1941 µία µοναδική ιδιαιτερότητα: συνόρευε µε δύο χώρες, την Αλβανία, που είχαν καταλάβει οι Ιταλοί, και τη Γιουγκοσλαβία, που την κατείχαν οι Βούλγαροι. Επιπλέον µε κύριο σχεδόν άξονα τη διχοτόµο οροσειρά της το δυτικό τµήµα είχε εκχωρηθεί στους Ιταλούς, επειδή συνόρευε µε την Αλβανία, ενώ το ανατολικό στους Γερµανούς τουλάχιστον για λόγους στρατηγικούς και οικονοµικούς, όντας αφύσικο να αφεθεί αχρείαστη κι αφύλακτη η σιδηροδροµική γραµµή, µέσω της οποίας διακινούνταν το απαραίτητο για την πολεµική βιοµηχανία εξορυσσόµενο χρώµιο. Πράγµατι το µέταλλο αυτό εξορυσσόταν από τα ορυχεία που λειτουργούσαν στο όρος Μπούρινος και µέσω Αιανής έφτανε µε αυτοκίνητα στο Αµύνταιο όπου φορτωνόταν στο τρένο.1 Απαραίτητη ήταν επίσης η ασφαλής αµαξιτή διέλευση από τη στενωπό του Σαρανταπόρου από και προς τη Θεσσαλία, εναλλακτική οδός αν αποκλειόταν η επικοινωνία µέσω των Τεµπών. Ειδικότερα οι Ιταλοί έλαβαν το νοµό Καστοριάς και τις επαρχίες Γρεβενών και Βοΐου, ενώ οι Γερµανοί τον υπόλοιπο νοµό Κοζάνης και τον αντίστοιχο της Φλώρινας, στον οποίο συµπεριλαµβανόταν τα βόρεια Κορέστια και η λεκάνη της Πρέσπας. Ελάχιστοι Ιταλοί εγκαταστάθηκαν στην Κοζάνη και το Αµύνταιο, επειδή οι επαρχίες Γρεβενών και Βοΐου ανήκαν διοικητικά στο νοµό Κοζάνης αλλά και διότι από το Αµύνταιο ανεφοδιαζόταν µέσω των σιδηροδρόµων η ιταλοκρατούµενη ζώνη. Μοναδική εξαίρεση στην κατανοµή αποτέλεσαν οι στοές στη θέση «Βουϊδόλακκας» Μπουρίνου, που παρόλο που κείτονταν στην επαρχία Γρεβενών και ανήκαν στην ιταλική ζώνη, διαφεντεύονταν εξ αρχής από Γερµανούς τεχνικούς. Στους (υποδεέστερους κατά τη γνώµη των Γερµανών) Ιταλούς αφέθηκε η επιφανειακή συλλογή στη θέση «Ξηρουλίβαδου» της ιδίας περιοχής όπου το µετάλλευµα πτωχό σε περιεκτικότητα. Ο χάρτης άλλαξε την άνοιξη του 1942 όταν η λεκάνη της Πρέσπας µαζί µε τα χωριά του δυτικού Βιτσίου πέρασαν στο νοµό Καστοριάς (ιταλική ζώνη), προφανώς για να διευκολύνονται οι Ιταλοί στην οδική επικοινωνία της Καστοριάς µε την Κορυτσά µέσω της διάβασης της Κρυσταλλοπηγής. 2 Συνάµα η Κλεισούρα, το Βαρυκό και το Λέχοβο 1

ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 32/1948 και Γρηγόριος Καλλιανιώτης, συνέντευξη το 2000. Για την αναγκαιότητα του χρωµίου βλ. Βάσος Μαθιόπουλος, Η ελληνική Αντίσταση (1941 –1944) και οι «Σύµµαχοι», όπως καταξιώνεται από τα επίσηµα γερµανικά αρχεία, έκδ. β΄, Παπαζήσης, Αθήνα 1980, σ. 55 2 Το Φεβρουάριο όµως του 1944 οι δοθείσες στην Καστοριά κοινότητες επέστρεψαν στη δικαιοδοσία της νοµαρχίας Φλώρινας, Θανάσης Καλλιανιώτης, «Η Αντίσταση στη Φλώρινα: 1943 -44», Φλώρινα 1912 -2002, Ιστορία και πολιτισµός, ΑΠΘ, Φλώρινα 2004, 309-339, σ. 312

57

Η ΙΤΑΛΙΚΗ ΖΩΝΗ 1941 -1942

υπήχθησαν στη γερµανική ζώνη, για να ελέγχεται η ορεινή διάβαση προς την Καστοριά. Ως απαντητική αντίδραση της Ελληνικής Πολιτείας προς τις ιταλικές βλέψεις η πρώην επαρχία Καστοριάς αναγνωρίστηκε σε ίδιο νοµό µερικούς µήνες αργότερα.3 Ο επιµερισµός των εδαφών επρόκειτο να δυσαρεστήσει τη Βουλγαρία, αφού διαταράχτηκε η ενιαία πολιτική της για τον προσεταιρισµό των Σλαβοµακεδόνων. Με τους Ιταλούς οι Βούλγαροι είχαν σοβαρές προστριβές κι εξ αυτού ίσως εξηγείται εν µέρει η απόφαση µίας επταµελούς επιτροπής από πολίτες της Καστοριάς να υπογράψουν την προσάρτηση της περιοχής στην Αλβανία απεµπολώντας κάθε ενδιαφέρον των Βουλγάρων. 4 Περισσότερο εξήφθη µε τους Ιταλούς η Ελληνική Πολιτεία, διότι στη ζώνη κατοχής των έλειπε ο σεβασµός προς τους εκπροσώπους της. Φιλύποπτοι οι Ιταλοί εξέταζαν εξονυχιστικά κάθε βαθµούχο του κράτους 5 που επισκεπτόταν την περιοχή ελέγχοντας ακόµη και την αλληλογραφία των κατοίκων. 6 Τα µέτρα ήταν φυσιολογικά αφού οι περισσότεροι από τους επίσηµους Έλληνες επισκέπτες ήταν αξιωµατικοί, που τους είχαν πολεµήσει στο µέτωπο της Αλβανίας. Έτσι ο έπαρχος των Γρεβενών, µόνιµος λοχαγός, 7 έγινε ελάχιστους µήνες ανεκτός πριν εξοριστεί στην Ιταλία, 8 ενώ ένας συνταγµατάρχης, που νοµάρχευε – µάλλον ως την 6η Μαρτίου του 1943- 9 στην Καστοριά κακοποιήθηκε πριν φυλακιστεί. 10 Να γιατί από τους 370 κρατουµένους στην Ιταλία οι 224, ποσοστό 61%, ήταν αξιωµατικοί.11 Στα ίδια εδάφη οι Ιταλοί δυσφηµίζονταν ως ερωτύλοι12 καθώς ανάµεσα στα λάφυρα που είχαν καταλάβει οι Έλληνες στον πόλεµο της Αλβανίας ήταν αποκόµµατα περιοδικών µε ηµίγυµνα σκίτσα καλλονών. Ως σήµερα ηλικιωµένοι µάρτυρες ισχυρίζονται µειδιώντας ότι οι Ιταλοί στρατιώτες είχαν µαζί τους προφυλακτικά. Η κοινωνία της υπαίθρου ήταν συντηρητική ως προς τις ελεύθερες σχέσεις των δύο φύλων και καταδίκαζε ότι αποκαλύπτονταν φανερά, αλλά πολλά ελάνθαναν υπογείως. Έτσι ερωτικά κρούσµατα, ακόµη κι ανάρµοστα, δεν ήταν σπάνια. Σε ένα χωριό της Εορδαίας ένας άνδρας σχετιζόταν ερωτικά µε έναν οµόφυλό του και σε έναν οικισµό των Βεντζίων ένας ποιµένας είχε επιχειρήσει να οχεύσει µία παντρεµένη γυναίκα. 13 Όµως 3

ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έθνος (24.10.42) 1 κι Ελευθερία (1.10.45) 1 Κωνσταντίνος Αντωνίου, Η Σλαυϊκή και Κοµµουνιστική Επιβουλή και η Αντίστασις των Μακεδόνων, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 60 και Εµµανουήλ Γρηγορίου, Το βουλγαρικόν όργιον αίµατος εις την ∆υτικήν Μακεδονίαν (1941 –1944), Πυρσός, Αθήναι 1947, σ. 20 5 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α324-7 6 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.104.2, Εκπαιδευτικά και εκκλησιαστικά ∆ Μακεδονίας (1945), Κ. Πηχεών Θεσσαλονίκη 15.12.45 7 Ονοµαζόταν Χρήστος Ασκαρίδης, βλ. Πρωτοδικείο Γρεβενών (στο εξής ΠΓ), Βουλεύµατα Συµβουλίου Πληµµελειοδικών Γρεβενών (ΒΣΠΓ), βούλευµα 1/1949 8 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1944/ Φ.5.5/∆8 9 Ονοµαζόταν Γεράσιµος Βουλτιέρης, βλ. Ιωάννης Μπακάλης, «Η τραγωδία», Ορεστιάς (2.3.47) 1 10 Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 65 11 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1944, Φ.5.5/∆8, 1941 –1944, Αιχµάλωτοι στη Γερµανία και στην Ιταλία 12 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 18/1945 13 Βλ. αντίστοιχα Επαρχιακή Φωνή (22.9.29) 4 και Πανεπιστήµιο Κρήτης, Πανεπιστηµιακή Βιβλιοθήκη Ρεθύµνου, Αρχείο Γ∆∆Μ 1937 -46, ∆.Χ. Γρεβενών προς Νοµαρχία Κοζάνης, 4

58


αυτά θεωρούνταν πταίσµατα συγκρινόµενα µε τη συµπεριφορά των Ιταλών, η οποία ήταν εν πολλοίς φανταστική, αφού οι διαθέσιµες µαρτυρίες οµιλούν για σχέσεις τους µε Ελληνίδες στη βάση του εθελοντισµού ή πως «πολλοί Ιταλοί συνδέονταν µε Ελληνικές οικογένειες από καθαρά συναισθηµατικούς λόγους…». 14 Καθώς σε κάθε εµφάνιση ενόπλων οι γυναίκες κλειδαµπαρώνονταν, ο φηµολογούµενος ερωτισµός των Ιταλών µετεωριζόταν τις περισσότερες φορές άνευ αντικειµένου και σε ένα µεγάλο του µέρος είναι απότοκο «προβολής», δηλαδή: αρκετοί επιθυµούσαν επαφές µε (άλλες) γυναίκες, αλλά αποφεύγοντας να το πράξουν, διέδιδαν ότι το έκαναν οι ξένοι, στην προκείµενη περίπτωση οι Ιταλοί. Η επιτακτική απαίτηση15 ορθοποδήσεως κατά την έπαρση της σηµαίας ή όταν περνούσαν τα τµήµατά τους, 16 απευθύνονταν µάλλον προς τους κατοίκους των πόλεων. Έντονα αντιπαρήλθαν µε τους στρατιώτες της ιταλοκρατούµενης ζώνης οι άνδρες και για δύο άλλους επίσης λόγους, που ίσχυαν παλαιόθεν, αλλά επί Κατοχής είχαν ενταθεί, τη φορολόγηση και τα κρυµµένα όπλα. Την αποκοµιδή των φόρων της γεωργικής παραγωγής (δεκάτης), των σφαζόµενων ζώων κλπ, ανά πόλη, χωριό ή συστάδα οικισµών δηµοπρατούσε ενιαύσια το κράτος σε ιδιώτες, 17 που προσλάµβαναν φοροεισπράκτορες. Βεβαίως οι χωρικοί, όταν δεν κρύβονταν «έντροµοι ως κοτόπουλα»,18 καθυστερούσαν την απόδοσή τους προβάλλοντας πραγµατικές ή φανταστικές δικαιολογίες και προχωρώντας κάποτε σε συλλογικές διαµαρτυρίες 19 µε την επίνευση κοµµαταρχών ή πολιτευτών. Εκτός τούτου οι φοροεισπράκτορες εντέλλονταν να συλλέγουν πρόστιµα επιβαλλόµενα σε γονείς που αµελούσαν τη φοίτηση των παιδιών τους στα Σχολεία και ο αριθµός τους είχε πενταπλασιαστεί στα δύο πρώτα έτη της Κατοχής, στην εκπαιδευτική περιφέρεια της Κοζάνης τουλάχιστον. 20 Έχοντας ικανά αρνητικά αποθέµατα εµπειριών από την περίοδο της παρουσίας των γαλλικών στρατευµάτων στην περιοχή κατά το Μεσοπόλεµο,21 οι κάτοικοι δυστροπούσαν ακόµη περισσότερο στην πληρωµή των φόρων, επιθυµώντας να κρατήσουν όσο το δυνατόν περισσότερα γεννήµατα πρωταρχικά για την επιβίωσή τους κι έπειτα προς εµπορία στη µαύρη αγορά –ως µαύρη αγορά ορίζεται το φαινόµενο όπου οι αγοραπωλησίες ειδών πρώτης ανάγκης λάµβαναν χώραν χωρίς την παρέµβαση της Αυτονόµου Υπηρεσίας Επισιτισµού Μακεδονίας (ΑΥΕΜ), ενώ παράλληλα το κράτος µοίραζε Γρεβενά 19.8.37, α.π. 20/39/30 14 Βλ. π.χ. Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 30, 52, 77, 416 όπου µία δασκάλα από την Ελασσόνα έµενε εθελοντικά µαζί µε τον Ιταλό φρούραρχο, ενώ ο διερµηνέας της εκεί σταθµευούσης µονάδας είχε παντρευτεί Ελασσονίτισσα 15 Γρηγορίου, Βουλγαρικόν όργιον, ό.π., σ. 21 16 Νέττας, Αλκιβιάδης, Χρονικά Νεάπολης Βοΐου –Κοζάνης,, ∆ελφοί, Αθήνα 2002, σ. 244 17 ΕΛΙΑΘΕ, ΕΦ, ΠΕΚΠ, Πράξεις 24.7.45 και 714/3.12.45 18 Βόρειος Ελλάς 405 (17.2.35) 2. Για την αποφυγή της εκκλησιαστικής φορολογίας στα τέλη του 19ου αιώνα στην περιοχή Γρεβενών βλ.Σιγάλας, Κώδικας, ό.π., σ. 108 19 Μακεδονικόν Βήµα (29.3.36) 1 20 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ95, Εκπ. Περιφ. Κοζάνης, Ετησία Γενική Έκθεσις 1939 -1940, σ. 5 και ΑΒΕ70/ΣΑΕ96, Εκπ. Περιφ. Κοζάνης, Ετησία Γενική Έκθεσις 1941 -1942, σ. 4 21 βλ. π.χ. Θεόδωρος Παπαδόπουλος, Αγναντέµατα, απ΄ του Κλέψιου την κορφή, Πολυκάστανο –αναδροµή στο χρόνο, συµβολή στην ιστορία της ∆υτικής Μακεδονίας, Αθήνα χ.χ., σ. 262

59


τρόφιµα µε το δελτίο σε κατοίκους που ζούσαν µόνο µε το µισθό τους ή και σε απόρους. Ένας άλλος παράγοντας αναβρασµού εκτός από τη διοικητική χαλαρότητα των Ιταλών ήταν ο γεωγραφικός. Οι περιοχές Χασίων και Βεντζίων ήταν ανέκαθεν παραµεληµένες, ενώ την πρόσβαση δυσχέραιναν οι ατελείωτοι λόφοι, τα δάση και τα ρέµατα. Για να συλλεχθούν λοιπόν οι φόροι κρινόταν αναγκαία η παρουσία χωροφυλάκων που συνόδευαν τους φοροεισπράκτορες ή, καλύτερα, Ιταλών στρατιωτών, καθώς οι τελευταίοι δεν εµπιστεύονταν την Ελληνική Χωροφυλακή. 22 Απαραιτήτως αναγκαίοι ως διερµηνείς ή αγωγοί ήταν γνώστες της ιταλικής αλλά και του αγροτοποιµενικού βίου, διότι οι γεωργοί και ποιµένες δήλωναν ισχνή παραγωγή. Οι τελευταίοι δήλωναν λιγότερο αριθµό κατεχοµένων ζώων, άρµεγαν µαλακά για να µη βγαίνει όλο το γάλα από τους µαστούς23 ή το νέρωναν και ακόµη νότιζαν το µαλλί για να ζυγίζει βαρύτερα. Στα Νάµατα π.χ. του Σινιάτσικου την άνοιξη του 1940, σύµφωνα µε τον αντιπρόεδρο του χωριού που εποφθαλµιούσε τη θέση του προέδρου, 5 από τους ποιµένες είχαν δηλώσει το ¼ µόνο των ζώων τους, για να ελαφρύνουν το φόρο της βοσκής. 24 στο Νόστιµο µάλιστα του Βοΐου κάτοικοι µέµφονταν τον κοινοτάρχη ότι είχε δηλώσει τα µισά µόνον από όσα είχαν παράγει τόσο οι συγγενείς του όσο και οι κοινοτικοί σύµβουλοι.25 Στην Αιανή Κοζάνης η τοπική εξουσία αµελούσε την αποστολή βεβαιώσεων δικαιώµατος βοσκής. 26 Επί Κατοχής οι πληµµελείς δηλώσεις αυξήθηκαν εκπληκτικά και πολύ σπανίως δηλωνόταν η πραγµατικότητα. Στο χωριό π.χ. Κεφαλάρι της Καστοριάς, χωριό Σλαβόφωνων και Προσφύγων 280 άτοµα είχαν τιµωρηθεί µε «βαριά» πρόστιµα το καλοκαίρι του 1942 από την Εφορία, διότι είχαν δηλώσει πολύ λιγότερη παραγωγή. 27 Σπανιότατη λογίζονταν η ειλικρίνεια και αξιοσηµείωτη είναι η περίπτωση της Ελένης Βαρσάµη από τη Ροδιά Γρεβενών που σε δήλωση ζηµιών είχε γράψει ότι οι Ιταλοί της είχαν πάρει µόνο ένα πρόβατο και 30 οκάδες γάλα.28 Όλες οι παρόµοιες υπόλοιπες όλων σχεδόν των κατοίκων της περιοχής κρίνονται από υπερβολικές έως ψευδείς. Στα ζώα άφθαστοι ήταν οι Βλάχοι, που καταλάβαιναν τη ιταλική γλώσσα. Αν τους υποχρέωναν οι Ιταλοί να προσφέρουν τεχνογνωσία ή αν µόνοι τους προσφέρονταν στη συλλογή των φόρων και για άλλες εργασίες είναι άδηλο. 22

Από τους 102 Χωροφύλακες των Γρεβενών οι 9 δεν υπέγραψαν δήλωση αφοσίωσης στους Ιταλούς, βλ. Βακουφάρη, Η Θεσσαλία, ό.π., σ. 19. Αποσπάστηκαν µετά για προφύλαξη στην Κοζάνη, βλ. Καραγιάννης, Γεώργιος, Αποµνηµονεύµατα και αυτοβιογραφία Εθνικής Αντίστασης 1941 –1944, Σέρβια 1992, σ. 7 23 Ρίκη Μπουσχότεν, Περάσαµε πολλές µπόρες κορίτσι µου, Πλέθρον, Αθήνα 1998, σ. 55 24 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ507, Υποθέσεις των κοινοτήτων Ναµάτων, Νεράιδας και Νοστίµου, Νάµατα, αίτησις Κ. Παπαστεργίου προς Γ∆Μ, Νάµατα 2.5.40 25 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ507, Υποθέσεις των κοινοτήτων Ναµάτων, Νεράιδας και Νοστίµου, Νόστιµο: αίτησις Β. Βασιλειάδου προς Νοµαρχίαν Κοζάνης, Νόστιµο 15.2.40 26 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ291, Εκθέσεις για την κίνηση των υπηρεσιών της Νοµαρχίας, 1941 -1942, Νοµαρχία προς ΥΠΕΣ, α.π.105, Κοζάνη 3.2.41, σ.10 27 Αντωνίου, Κωνσταντίνος, Ιστορία Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής, 1833 –1965, τ. Γ΄ 1965, τ. ∆΄ 1967, Αθήναι, τ. Γ΄, σ. 1903 28 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ683Β, 5/51, όπου δήλωσις ζηµιών της την 8η Μαϊου 1945

60


Μεταπολεµικά ορισµένοι Βλάχοι που συµµετείχαν σε φορολογικές εξορµήσεις, δικάστηκαν ως συνεργάτες των Ιταλών, αλλά δεν έµειναν πολύ στη φυλακή,29 ίσως επειδή το κράτος, µπροστά στον κίνδυνο των ανταρτών, χρειαζόταν κάθε αντικοµουνιστή ή διότι ήταν χρονοβόρο να ξεκαθαριστεί αν οι συλλογείς των φόρων είχαν προταθεί από την ΑΤΕ ή έλαβαν εντολές από τη «Ρωµαϊκή Λεγεώνα» και τους Ιταλούς. Ανέκαθεν πάντως οι χωρικοί δυστροπούσαν να παραδώσουν τους οφειλόµενους φόρους διότι θεωρούσαν διεφθαρµένους αρκετούς από τους εκπροσώπους του κράτους. ∆εν είχαν ολοσχερή δίκαιο, διότι εν µέρει ή εν όλω τα αιτούµενα γεννήµατα προορίζονταν να µοιραστούν στους απόρους και στον όχι ευκαταφρόνητο αριθµό δηµοσίων και δηµοτικών υπαλλήλων, 160.000 πανελλαδικώς,30 εξ ων µερικές χιλιάδες διαβιούσαν στη ∆υτική Μακεδονία.31 Λίγοι βεβαίως ήταν σε θέση να εκτιµήσουν την προσφορά των τελευταίων θεωρώντας τους αργόµισθους, αν όχι άχρηστους. Καθώς η Χωροφυλακή έδειχνε ανήµπορη ή αρνητική να εισπράξει τους φόρους, αναλάµβαναν οι Ιταλοί χρησιµοποιώντας οξύτερα µέσα: δέρνοντας, δένοντας σε πασσάλους ή κρεµώντας ανθρώπους στα δέντρα από τις µασχάλες.32 Αυστηρότερες ήταν οι ποινές για την κατοχή και χρήση πολεµικού υλικού που ευρισκόταν εν αφθονία, απιθωµένο ή κρυµµένο από τους στρατιώτες του µετώπου της Αλβανίας. Στην Αιανή π.χ. µε ένα ατοµικό αντιαρµατικό βρετανικό όπλο κάτοικοι σκότωναν ψάρια στον ποταµό Αλιάκµονα. 33 Πυροβολισµοί ήταν επίσης συχνοί στα χωριά του Αµυνταίου, που ανήκαν στη γερµανοκρατούµενη ζώνη. Οι λόγοι απόκρυψής των όπλων δεν έπαυαν ποτέ να υπάρχουν είτε για προσωπική ασφάλεια, αφού επίσηµα υπήρχαν «δεκάδες ληστές» και ανεπίσηµα χιλιάδες εξασκούσαν την κλοπή ως έθος, επάγγελµα ή και αποτέλεσµα ζωώδους έξεως. Ο τελευταίος επιφανής ληστής, ο Κωνσταντίνος Λόλας από τους Φιλιππαίους που δρούσε από τα σύνορα της Αλβανίας ως τα πεδινά της Κοζάνης είχε σχετικά πρόσφατα δολοφονηθεί,34 αλλά στις αρχές τις Κατοχής εµφανίστηκαν κι άλλοι ζηλευτές του, µικρότερης µεν εδαφικής εµβέλειας αλλά όχι και κατώτερης αξίας35 -φυσικά οι αφανείς κλέπτες ποτέ δεν ήταν δυνατόν να ελλείψουν.

29

ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 24/4.11.46 και 9/20.3.47 Εκτίµηση του φθινοπώρου του 1944, βλ. PRO, WΟ 204, Supplies for the Balkans PC and SAC, MTG notes, etc, Wo 204/ 8568/14-5, Allied force HG, political committee, 24.10.44, top secret, minutes of a meeting of the political committee held in the supreme allied commander`s conference room at 1600, hours την 24.10.44 31 Η επαρχία Γρεβενών είχε 1088 δηµοσίους υπαλλήλους µαζί µε τα µέλη των οικογενειών τους, ενώ η όµορη της Κοζάνης διέθετε 1034 σε σύνολο 14.237 απόρων, βλ. αντίστοιχα ΓΑΚ/ΑΝΚ, Έγγραφα διάφορα [υπό ταξινόµησιν], Οικον. Έφορος προς Νοµαρχίαν Κοζάνης, Γρεβενά 14;.10.42, τηλεγράφηµα και ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1080, Ευρετήριο παντοπωλών και Συνδέσµου ∆ηµοσίων Υπαλλήλων µε τον αριθµό των οικογενειών και ατόµων στους οποίους διανέµονται τρόφιµα, σ.8 32 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 17/24.12.45 33 Αθανάσιος Καλλιανιώτης, συνέντευξη το 1996 34 Μακεδονικόν Βήµα (13.9.36) 1 και Καραγιάννης, Γεώργιος, Μνήµες και µαρτυρίες, ήθη και έθιµα από το χωριό µου Αλατόπετρα Γρεβενών, Βέροια, Type Press 2002, σ. 138 35 Καραγιάννης, Αποµνηµονεύµατα, ό.π., σ. 5 30

61


Ιδιαίτερο ζήλο για την κατοχή και χρήση των όπλων έδειχναν συνήθως οι ποιµένες, ιδιαίτερα οι νοµάδες σκηνίτες, Βλάχοι ή Σαρακατσάνοι που καλοκαίριαζαν στα ορεινά βοσκοτόπια, 36 πρωταρχικά για να φοβίζουν ή καταβάλουν τους προσωπικούς των εχθρούς. Παρά τα λεγόµενα των λάτρεων του ροµαντισµού, στην ύπαιθρο τα µίση, οι βιαιότητες και οι φόνοι δεν έλλειπαν ποτέ. Μεταξύ Λευκοθέας και Χορηγού Βοΐου το 1912 οι χωρικοί είχαν φονεύσει 18 ελληνόφωνους Μουσουλµάνους (Βαλαάδες), διότι είχαν «προηγούµενα» µαζί τους.37 ∆ύο δεκαετίες αργότερα στο προσφυγικό χωριό Ανατολικό της Εορδαίας καλεσµένοι σε γάµο αγρότες µαχαίρωσαν τον πατέρα του γαµπρού κατά τη διάρκεια τέλεσής του,38 ενώ το 1939 ένας ποιµένας στον Έξαρχο Βεντζίων αφαίρεσε για κτηµατικές αντιδικίες τη ζωή µιας γυναίκας.39 Επί Κατοχής τα όπλα χρησιµοποιούνταν κι ως είδος εµπορίου, στο οποίο διέπρεπαν κυρίως οι Πρόσφυγες του Βοΐου και της Καστοριάς, ιδίως οι Τουρκόφωνοι που υπεραγαπούσαν τα όπλα. Στο Τσοτύλι, στο παζάρι µάλλον, κλείνονταν συµφωνίες 40 µε εµβέλεια ως τη Στερεά Ελλάδα. Σταθµός διαµετακοµιστικός ήταν τα Ίµερα της Κοζάνης, αλλά ορισµένοι όπως οι επίσης Τουρκόφωνοι του χωριού Σταυροδρόµι Βοΐου τα εµπορεύονταν χωρίς µεσάζοντες.41 «Πηγαίναµε από τα Ίµερα 6-7 νοµάτοι µε µουλάρια στα χωριά του Βοΐου, κι αγοράζαµε µάνλιχερ, που είχε εγκαταλείψει ο στρατός στην οπισθοχώρηση, προς 150 δραχµές το ένα µαζί µε σφαίρες. Ένας ταγµατάρχης42 στον Αυγερινό είχε µια αχυρώνα γεµάτη! Φορτώναµε καµιά 20ριά όπλα στο κάθε µουλάρι και τα πουλούσαµε µέχρι την Κατερίνη».43 Στην ύπαιθρο της Πιερίας σταδιοδροµούσαν στην αγοραπωλησία οι κάτοικοι του Κούκου, οι οποίοι έφθαναν ως το Βόιο, ταξίδι που ελλόχευε κινδύνους και µάλιστα µία οµάδα τους έπεσε σε ενέδρα Ιταλών στο Φαρδύκαµπο Σιάτιστας µε αποτέλεσµα τον τραυµατισµό ενός Κουκιώτη. 44 Αν σε αυτές τις πορείες συµµετείχε κι ο παλαιός οπλαρχηγός του Πόντου Κυριάκος Παπαδόπουλος ή Κισά Μπατζάκ που από την Αµάσεια είχε µεταναστεύσει για ένα διάστηµα στη Γιάγκοβη (ή Γιάγκοβα) Βοΐου, είναι άδηλο. Οι Βλάχοι των Γρεβενών συνεισέφεραν κι

36

ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. ∆ελτία αδικηµάτων και συµβάντων, ∆Χ Κοζάνης προς Νοµαρχίαν, Κοζάνη 9.8.1928 [υπό ταξινόµηση] 37 Θεόδωρος Τσιαµπαρλής, «Οδυρµοί και κλάµατα για τη φυγή των Βαλαάδων του Βοΐου», Βοϊακή Ζωή (Σεπτ. –Οκτ. 1999) 27-8 38 Επαρχιακή Φωνή (30.11.30) 3 39 Μακεδονικόν Βήµα (7.5.39) 4 40 ∆ηµήτριος Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, η Ελεύθερη Ελλάδα της Κατοχής, αποµνηµονεύµατα Εθνικής Αντίστασης 1940 -1944, επιµ: Χρήστος Παπαδηµητρίου, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 241 41 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 24/1948 42 Ίσως επρόκειτο για τον 46χρονο ταγµατάρχη ΠΒ Μιλτιάδη Πόρτη από τον Πεντάλοφο, που λίγο αργότερα φυλακίστηκε από τους Ιταλούς (µία από τις αιτίες ήταν πιθανόν οι δοσοληψίες του µε τα όπλα) και τελικώς εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ στις αρχές του κατοχικού εµφυλίου 43 Χρήστος Χρυσοστοµίδης, συνέντευξη το 1994. Επίσης Πέτρος Γαβριηλίδης, συνέντευξη το 2007 44 Χαράλαµπος Καλλινικίδης, Ελληνική Εθνική Αντίστασις (Αίµα –∆άκρυ –Νίκη), Θεσσαλονίκη 1961, σ. 145

62


αυτοί ενεργώς στη ζήτηση, διαθέτοντας ζώα προς µεταφοράν. 45 Ήταν τόσα πολλά τα κρυµµένα και τα λαθραίως κυκλοφορούνταν ώστε στα τέλη του 1943 το «πολιτικόν» τµήµα της ΙΧ µεραρχίας του ΕΛΑΣ αναρωτιόταν: «προς τι κρατούνται τα κρυµµένα; …Εν ανάγκη [για τη συλλογή τους] θα µεταχειρισθούµε και βία».46 Ένας 42χρονος εργολάβος από το ∆ιάκο Γρεβενών, αλλά κάτοικος Μαυραναίων,47 βλαχικής µάλλον καταγωγής ως συνάγεται εκ του επωνύµου του, παρότρυνε τους κατοίκους το 1941 να κρύβουν όπλα συντάσσοντας µάλιστα καταστάσεις ο ίδιος.48 Όµως το ίδιο έτος συνόδευσε τους Ιταλούς σε αρκετές εξόδους στην ύπαιθρο προς συλλογήν τους, γνωρίζοντας πρόσωπα και πράγµατα, 49 ως συνδικαλιστής που επαφιόταν µε το ΚΚΕ πριν µεταπηδήσει στο ΑΚΕ Γρεβενών ως πρόεδρος και τοπικός πολιτευτής.50 Οι ερωτοτροπίες του µε τον ιταλικό στρατό προήλθαν ίσως κατόπιν έξωθεν επιρροών, αφού προηγουµένως είχε προσχωρήσει στο ανθελληνικό στρατόπεδο ο γνωστός του Σαµαρινιώτης δικηγόρος και κάτοικος Λάρισας Νικόλαος Ματούσης. Ελάχιστοι παρέδιδαν όπλα εθελοντικώς και µάλλον όσοι είχαν περισσότερα από ένα και µόνον οι ξυλοδαρµοί51 θύµιζαν σε αρκετούς ότι είχαν στην κατοχή τους κι άλλα. Στην Κνίδη των Βεντζίων ανακαλύφθηκαν 50 όπλα µαζί µε σφαίρες µε τη συνδροµή του αναφερόµενου αγροτικού πολιτευτή, ο οποίος, κατά τους κατοίκους, είχε βγάλει και λόγο παρουσία των Ιταλών. 52 Ο εργολάβος κατηγορήθηκε ότι εκτός από τους λόγους έδειρε µε τη ζώνη του το σταθµάρχη κι ένα χωροφύλακα στο χωριό Καλλονή.53 Στα τέλη Μαρτίου του 1943 έφυγε µαζί µε τους Ιταλούς οικογενειακώς στη Θεσσαλονίκη και 4 µήνες αργότερα επέστρεψε συνοδεύοντας το γερµανοντυµένο τάγµα του Γεωργίου Πούλου ως τη Σιάτιστα. 54 Τον Οκτώβριο του 1944 κατέφυγε οικογενειακώς στη Γερµανία και επιστρέφοντας το 1945 η γυναίκα του και τα παιδιά του φυλακίστηκαν στα Μπίτολα.55 Και ο ίδιος ήρθε τελικά στην Ελλάδα,56 όπου 45

Θανάσης Καλλιανιώτης, «Το χειρόγραφο του παοτζή Πρόδροµου Γεωργιάδη, µέρος Β΄», Παρέµβαση (Ιαν. – Φεβρ. ΄96) 13. Επίσης Παναγιώτης Θεοδώρου, συνέντευξη το 2002 46 ΓΑΚ/Αρχεία Νοµού Λάρισας (στο εξής ΑΝΛ), Έγγραφα 53ου συντάγµατος ΕΛΑΣ, 2ο γραφείο ΙΧ µεραρχίας ΕΛΑΣ, ∆ιαταγή α.π. 1453, [Πεντάλοφος] 27.12.43 47 Αρκετοί θεωρούν ότι ο Ευαγγελόπουλος καταγόταν από τους Μαυραναίους, βλ. Οι Αντιστασιακοί του νοµού Γρεβενών, τ. Α΄ (1994) -Β΄ (1997), Τα Νέα, Παράρτηµα ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, Γρεβενά και τ. Γ΄, Εντύπωση, Παράρτηµα ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, Γρεβενά 1998, τ.Β΄, σ. 107. Ίσως είχε µεταναστεύσει εκεί µικρός µαζί µε τους γονείς του 48 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 5/1949 49 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 2/1948 50 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.6.5/343, 349, 353, ∆. Ευαγγελόπουλος, πρόεδρος ΑΚΕ Γρεβενών, Γρεβενά 27.4.28 και Μακεδονικόν Βήµα (1.1.31) 3 και (3.12.33) 3 51 ΠΚ, Ε∆∆Κ, πρακτικά αρ. 18/1945. Για την κακοποίηση κατοίκων από τους Ιταλούς βλ. ∆ΒΚ, Κ.185/Ε όπου δηλώσεις ζηµιών εκ πολέµου των κατοίκων του Μεγάρου Γρεβενών 52 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 2/1948 53 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 5/1949 και Ελληνικός Βορράς 5.12.47/ 3 54 Μακεδονία (3.12.47) 3 55 ∆ΙΑΥΕ, ΚΥ, 1945, Φ.56.2 Α΄ πολιτική: Γιουγκοσλαβία, εσωτερική κατάσταση, Ελληνική Βασιλική Χωροφυλακή, Κέντρον Αλλοδαπών Φλωρίνης, ∆ελτίον Πληροφοριών 24.8.45, α.π. 18/1/16 56 Στο ξενοδοχείο όπου είχε καταλύσει είχαν αρχίσει οι Γρεβενιώτες να τον φτύνουν και να

63


και δικάστηκε. Η άποψη ότι ο «Πολιτικός ∆ιοικητής Γρεβενών –Βοΐου», 57 όπως αυτοτιτλοφορείτο ο αναφερόµενος εργολάβος είχε «θερµούς θιασώτας» ένα µεσήλικα Λαζό «κοµουνιστή» δάσκαλο από τα Ανάβρυτα και τον ελληνόφωνο γραµµατέα της κοινότητας Αµυγδαλιών, επίσης «κοµουνιστή», 58 αντανακλά µάλλον προπολεµικές προσωπικές φιλίες που δεν έπαψαν να υφίστανται στη διάρκεια της Κατοχής. Πράγµατι κατά µαρτυρίες ο µηδίσας επενέβαινε για να µη δαρθούν διάφοροι κάτοικοι από τους Ιταλούς. 59 Ο Λαζός δάσκαλος, απολυτηριούχος µόνο του Γυµνασίου, δίδασκε παλαιότερα στην Καλλιράχη, χωριό κοντά στους Μαυραναίους και τα καλοκαίρια εργαζόταν ως διευθυντής στο θερινό σχολείο της βλαχόφωνης Σµίξης,60 όπου επαφιόταν αναγκαστικά µε Βλάχους.61 Στην αρχή της Κατοχής αποσπάστηκε στο χωριό του,62 ενώ προς το τέλος της επιλέχτηκε από το ΕΑΜ/ΚΚΕ ως νοµάρχης Γρεβενών.63 ∆εν ήταν όµως πιστός κοµουνιστής, αφού το καλοκαίρι του 1946 οπλοφόροι από το διπλανό χωριό Ζιάκα, καθοδηγούµενοι από έναν «ανθυπολοχαγό του ΕΛΑΣ», έκαψαν το σπίτι του 64 θεωρώντας τον ως έναν από τα ηγετικά στελέχη της τοπικής «αντίδρασης».65 Για τον κοινοτικό γραµµατέα δεν υπάρχουν περαιτέρω πληροφορίες. Προφανώς κατηγορήθηκε ότι δεν είχε αντιδράσει δεόντως όταν, παρόντος του Ευαγγελόπουλου, οι κάτοικοι του χωριού του, όπως και των αντίστοιχων ελληνόφωνων (Κουπατσιαραίικων) οικισµών Ροδιά, Καλλονή, Αηδόνια, Αγ. Κοσµάς, Χρυσαυγή, Κυπαρίσσι, Μέγαρο66 και ∆ασύλλιο υπέγραψαν δηλώσεις «προσάρτησης στην Ιταλία», παρόµοιες ίσως µε την αντίστοιχη της Καστοριάς. Το σχετικό υπόµνηµα, κατά µία πηγή, έγραφε: «ένδοξε και ηρωικέ Ντούτσε, δέξου εις τα αγκάλας της Μεγάλης σου αυτοκρατορίας τους βασανισµένους κατοίκους των χωρίων της Πίνδου, όπως ο καλός πατέρας το παραστρατηµένο παιδί του». 67 Ο ίδιος µάλλον θεωρήθηκε ότι είχε συντάξει αίτηση «ευαρίθµων κατοίκων» του χωριού του προς τις ιταλικές αρχές, µε την οποία ζητούσαν άδεια να διαδηλώσουν στην πόλη των Γρεβενών φορώντας «ιταλικά σήµατα», πράγµα που απέτρεψε ευφυώς ο Ιταλός φρούραρχος, 68 αφού θα ήταν τουλάχιστον γλωσσική παρωδία µε τους διαδηλωτές να µην γνωρίζουν ούτε ιταλικά ούτε βλάχικα! Μεταπολεµικά οι «ευάριθµοι»

τον χτυπούν, σύµφωνα µε εφηµερίδα της Θεσσαλονίκης, βλ. Το Φως 21.12.45 /2 57 Ζαχαρίας ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, η ∆υτική Μακεδονία στ’ άρµατα, Αθήνα 1984, σ. 46 όπου γραπτές αναµνήσεις δασκάλου Ιωάννη Γκούρα 58 Αθανάσιος Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον τρίτον, Η δράσις της ιταλορουµανικής προπαγάνδας, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1951, σ. 54 59 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 17/1945 και Μπουσχότεν, Περάσαµε, ό.π., σ. 55 60 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ50, πράξις 12/30.6.39, σ.126 61 Νασίκας, Σµίξη, ό.π., σ. 13 62 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ52, πράξις 11/1941, σ.167 63 ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/17, Περικλής [Αλέξανδρος Σιέµπης] προς ΚΠΟΜ 8.10.44 64 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 346/1946 65 ΑΣΚΙ, Φ. 415, 23/8/43, Αντιδραστικοί περιοχής Γρεβενών, αρ. 6, [φύλλο Β΄, 1948] 66 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 4/29.9.49 67 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 7/22.9.49 68 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 5/26.2.47 και 5/5.2.48

64


αθωώθηκαν, αφού δεν ήταν δύσκολο να εννοήσει κανείς ότι για φορολογικές ελαφρύνσεις, παροχή διευκολύνσεων και αποφυγή αγγαρειών, ερευνών και ξυλοδαρµών ενδιαφερόταν οι κάτοικοι. Στα Αηδόνια π.χ. οι χωρικοί µπροστά στο φάσµα της πείνας ή της επιπλέον σοδειάς είχαν προχωρήσει σε παράνοµες εκχερσώσεις,69 ενώ οι κάτοικοι της Χρυσαυγής κουβαλούσαν µε τα ζώα τους ξύλα από τη (Βλαχο)Κρανιά στα Γρεβενά.70 Προφανώς και προσφυγικά χωριά θα µπορούσαν να εµπλακούν στην ίδια υπόθεση, αν δεν λογαριαζόταν κι αυτό ως µία νέα παρωδία. Οι περισσότερες επιλογές στρατοπέδων, αν όχι όλες, διαµορφώνονταν αναγκαστικά µέσα στο στενό σιφώνιο της επιβίωσης. Το έντονο ενδιαφέρον των Ιταλών για τη συλλογή πολεµικού υλικού ήταν αιτιολογηµένο, διότι αποτελούσαν έναν, εν υπνώσει κίνδυνο. Στο Καρπερό των Χασίων τον Αύγουστο του 1941 είχαν γδύσει τελείως τους κατοίκους, ανάµεσά τους και το Λαζό κοινοτάρχη, επιτρέποντας στον ιερέα µόνον τη σκελέα του. Κτυπώντας τους µε µαστίγια κατάφεραν να συλλέξουν µόνον ολίγιστα όπλα 71 -όταν αργότερα εµφανίστηκαν αντάρτες, ο κοινοτάρχης ενετάχθη λάβρος στις γραµµές τους. Τον επόµενο µήνα στο Μέγαρο γύµνωσαν τελείως µία νεαρή παντρεµένη γυναίκα δένοντάς της τα πόδια σε ««στάσιν τελείως απρεπή» 72 -αν ενεχόταν σε παράνοµες πράξεις, η ποινή δεν ήταν καθόλου νόµιµη και ενίσχυε τον αρνητικό ερωτισµό των Ιταλών. Παραδίδεται ακόµη οι Ιταλοί ανάγκασαν έναν ιερέα της περιοχής Καστοριάς να αυνανιστεί δηµόσια.73 Τις βιαιότητες πραγµατοποιούσαν µονάδες που θεωρήθηκαν, όσον αφορά στην περιοχή της Καστοριάς και του Βοΐου, ειδικώς σχηµατισθείσες από το διευθυντή του 2ου γραφείου του Φρουραρχείου Καστοριάς Τζιοβάνι Ραβάλι, 74 αλλά, καθώς παρόµοια αίσχη διαπράττονταν και στα Χάσια από στρατιώτες των Τρικάλων και της Ελασσόνας, η εστίαση των ευθυνών σε ένα πρόσωπο λογίζεται ως περιτεύων πλεονασµός. Έντυπες καταστάσεις για την οικονοµική δοµή υπήρχαν από παλαιότερα και οι Ιταλοί είχαν τη δυνατότητα να τις µελετήσουν στο επαρχείο των Γρεβενών ή σε κάθε κοινότητα, αλλά όπως ειπώθηκε η συνεργασία τους µε τους εκπροσώπους της Ελληνικής Πολιτείας δεν ήταν εύκολη. Οι χωροφύλακες αρνούνταν τους Ιταλούς και οι τελευταίοι τους εξευτέλιζαν.75 Το ίδιο συνέβαινε και µε τους αξιωµατικούς του πρώην Ελληνικού Στρατού, τους οποίους χρησιµοποιούσαν στη συγκέντρωση γεωργικών προϊόντων. 76 Ένας 69

ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 8/10.8.48 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 9/20.3.47 71 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1942, Φ.4.1/6, Κακαοποιήσεις πολιτών από Ιταλούς, πρόεδρος κυβερνήσεως προς Γ∆Μ, 19.9.41, α.π.1588 και ΚΑΤΚΥ 1943, Φ.1.1.Α.: Ωµότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, Ανσχης Χαρίλαος Παπαδηµητρίου προς Ανωτέραν ∆ιοίκησιν, Κοζάνη 18.8.41. Επίσης Χρήστος Βήττος, Τα Γρεβενά στην Κατοχή και στο Αντάρτικο, ιστορική µελέτη δεκαετίας 1940 –1950, Art of Text, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 150-60 72 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ1.1.Α.: Ωµότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, Νοµαρχία Κοζάνης προς ΥΠΕΣ, α.π.207/24.10.41 73 Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 62 74 Κατάστασις εγκληµατιών πολέµου, Α. Παπαργύρης, Γενικός ∆ιευθυντής, ΕΑΜ Αντίσταση 28 (Ιαν. –Μάρτ. 1994) 26-8 75 Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 64 76 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 39 70

65


µάλιστα δάσκαλος και έφεδρος ανθυπολοχαγός µε δράση στο µέτωπο της Αλβανίας, στέλεχος αργότερα του τοπικού ΕΛΑΣ, φέρεται να είχε πει σε Ιταλό αξιωµατικό την άνοιξη του 1942 «σας κυνηγούσαµε εµείς στα βουνά της Αλβανίας σαν λαγούς».77 Οπότε έµεναν οι πρόεδροι των κοινοτήτων, οι ιερείς, οι δασοφύλακες και οι αγροφύλακες να δώσουν περαιτέρω πληροφορίες, αλλά µάλλον δεν χρειαζόταν, αφού άφθονες και λεπτοµερέστατες έδιναν αφιλοκερδώς οι ίδιοι οι κάτοικοι, µία πρώτης τάξεως ευκαιρία εκδίκησης. Σε ένα πεδινό χωριό των Γρεβενών ένας ξυλουργός, που είχε φυλακιστεί από τους Ιταλούς για κατοχή όπλων, κατήγγειλε ως καταδότη τον ιερέα του χωριού, µε τα παιδιά του οποίου είχε προηγουµένως καυγαδίσει.78 Παροµοίως, αλλά για κτηµατικές διαφορές, συνέβη στο Αγίασµα Βοΐου, και ο καταδοθείς εκτελέστηκε από τους Ιταλούς.79 Ένας ποιµένας από το Μικρόκαστρο της ιδίας επαρχίας «κουτσοπίνοντας µε τους Ιταλούς στο Γραφείο», κατέδωσε 51 από τους 70 χωριανούς του.80 Ένας 26χρονος Τουρκόφωνος από το Σταυροδρόµι Βοΐου, που καταδικάστηκε µεταπολεµικά σε 20 χρόνια φυλάκιση «λόγω βλακείας», στην αρχή κατέδιδε γενικώς τους χωριανούς του για εµπόριο ή για κατοχή όπλων, αλλά έπειτα εστίασε τις µοµφές σε τρεις γείτονές του, που «εργαζόταν υπέρ του Εθνικού αγώνος». 81 Κάτω ή παραλλήλως από τα προσωπικά αίτια είναι φανερό ότι υποκρύπτονταν ρωµαλέες λανθάνουσες εντάσεις ανάµεσα στους «την λαζικήν διάλεκτον» και την «τουρκικήν γλώσσαν» οµιλούντες κατοίκους του µικρού οικισµού.82 Εκτός από τις αναφερόµενες µοµφές για κατοχή όπλων υπήρχαν και αντίστοιχες επί κοµουνισµώ, ιδιαίτερα στο Βόιο, όπου, καθώς η περιοχή συνόρευε µε σλαβόφωνα χωριά της Καστοριάς, οι σχετικές ευαισθησίες ήταν αυξηµένες.83 Ένας αγρότης από τη Λευκοθέα αποµακρύνθηκε εγκαίρως, όταν ιταλικό απόσπασµα µαζί µε έλληνες χωροφύλακες έφτασε στο χωριό του αργότερα υπηρέτησε στην ΕΠΑ, την εαµική Χωροφυλακή. 84 Στην ίδια περίπτωση ανήκει δάσκαλος από το ∆ίλοφο που απέφυγε τους Ιταλούς µετά από ειδοποίηση του ανθυπασπιστή της ΥΧ Νεάπολης. Επί Κατοχής παρέδιδε µαθήµατα σε απόφοιτους Γυµνασίου στο αντάρτικο ∆ιδασκαλείο που λειτούργησε επί Εαµοκρατίας στην Καστοριά. 85 Μεταπολεµικά ο δάσκαλος έπειτα από µοµφές συναδέλφων του, δικάστηκε σε ένα έτος φυλάκιση µε διπλή κατηγορία: «έβγαζε λόγους υπέρ της Ιταλίας» και συγχρόνως ήταν και 77

Μπουσχότεν, Περάσαµε, ό.π., σ. 52 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 18/21.12.45 79 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 71/9.12.47 80 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 25/20.4.48 81 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 24/20.4.48 82 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ52, Πράξις 10/18.7.41, 135. Στα επίσηµα έντυπα της Κοζάνης λαζική διάλεκτος χαρακτηριζόταν τα σηµερινά ποντιακά, όχι όµως και η ελληνικής γραµµατικής γλώσσα των Προσφύγων της Καππαδοκίας. Για µία από τις όψεις των εννοιών Πόντιος και Λαζός βλ. Κωνσταντίνος Φωτιάδης, «Πόντιοι ή Λαζοί», http://pontos.nostos.gr/history_of_pontos_lazoi.htm 83 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ50, πράξις 19 /30.11.39, σ.227 84 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 50/22.3.45 και ΑΣΚΙ, Φ. 110, 23/2/67, ΚΟΠΜ προς ΕΠΑ, 20.9.44 85 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 18/30.3.48 78

66


αυτονοµιστής. Καθώς προπολεµικά συγκαταλεγόταν µεταξύ «των καλυτέρων και αποδοτικοτέρων διδασκάλων» του νοµού Κοζάνης, 86 φαίνεται ότι είχε δηµιουργήσει προσωπικούς και επαγγελµατικούς φθόνους, εξ αιτίας των οποίων κατηγορούνταν ως ιταλόφιλος, παρόλο που ελληνοφωνούσε.

86

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ50, πράξις 9 /26.5.39, σ.95

67


68

ΟΙ ΒΛΑΧΟΙ

β΄. Οι Βλάχοι Ανασφαλείς έπειτα από την ήττα τους στο µέτωπο της Αλβανίας οι Ιταλοί ανέχτηκαν, αδιαφόρησαν ή θώπευσαν επίδοξους που επιθυµούσαν οικονοµική ευαρέσκεια, διευκολύνσεις, εξουσία ή µεγαλεία. Όταν οι Γερµανοί πέρασαν πρώτη φορά τον Απρίλιο του 1941 µέσα από την πόλη των Γρεβενών Βλάχοι, ιδίως καταστηµατάρχες όπως ένας 46χρονος έµπορος από την Αβδέλα, ανήρτησαν γερµανικές σηµαίες και πινακίδες µε την επιγραφή «casa romana».1 Γερµανικές σηµαίες είχαν υψώσει επίσης Σλαβοµακεδόνες στη Μαυροπηγή της Εορδαίας. 2 Όµως λευκές σηµαίες και περιβραχιόνια 3 µε τη σβάστικα ή χωρίς4 είχαν εµφανιστεί την ίδια ακριβώς περίοδο και σε άλλα, ελληνόφωνα, µέρη. Τον Απρίλιο του 1941 στην Αιανή κορίτσια είχαν κεντήσει επί σπουδήν µία σβάστικα σε λευκό πανί και την ύψωσαν αναµένοντας ένστολους ενόπλους που πλησίαζαν, αλλά προς ειρωνίαν οι ερχόµενοι ήταν Νεοζηλανδοί στρατιώτες καταδιωκόµενοι από τους Γερµανούς!5 Ένα χρόνο αργότερα στον Άγιο Γεώργιο Γρεβενών οι κάτοικοι προϋπαντώντας ένα ιταλικό τµήµα είχαν όχι µόνο κατασκευάσει ιταλική σηµαία, αλλά και την µετεώριζαν επάνω στον κοντό της. 6 Επιπλέον στους Μαυραναίους κάτοικος είχε κατηγορηθεί ότι το Σεπτέµβριο του 1943 είχε υψώσει στην οικία του γερµανική σηµαία, 7 προφανώς για να αποσοβήσει την καταστροφή της από γερµανικά τµήµατα που επέδραµαν στην περιοχή. Όµως επί τούτου ποινές υποβλήθηκαν µόνο σε Βλάχους και Σλαβοµακεδόνες κι όχι σε Ελληνόφωνους ή Πρόσφυγες, παρόλο που την οµοιότητα της πράξης. Το βάρος, αφού ο φόβος για τη ζωή ή την περιουσία δεν είχε προσµετρηθεί, δόθηκε προφανώς στα κίνητρα και στην ύστερη του αρχικού γεγονότος συµπεριφορά καθόσον ορισµένοι Βλάχοι επιζητούσαν αυτονοµία, ενώ αντίστοιχα οι Σλαβοµακεδόνες προσάρτηση της περιοχής «µέχρι του Αλιάκµονος» στη Βουλγαρία. Όταν η Ιταλία προώθησε στρατεύµατα στην Αλβανία, διενεργήθηκαν στην Ελλάδα µαζικές συλλήψεις κοµουνιστών, από τους οποίους, όπως αναφέρθηκε, µόνον ελάχιστοι προτίµησαν να εµµείνουν στην πίστη τους και να εξοριστούν. Ήταν εποµένη η ενέργεια καθώς η Σοβιετική Ένωση είχε συνθηκολογήσει µε τον Άξονα. Προτιµητέοι προς εκτόπιση ήταν όσοι Σλαβοµακεδόνες και Βλάχοι της ∆υτικής Μακεδονίας θεωρήθηκαν πιθανοί δότες πληροφοριών στον εχθρό που αναπτύσσονταν έναντι των συνόρων. Μαρτυρίες για υπόπτους συνέλεγαν οι Σταθµοί της Χωροφυλακής από µονίµους ή κατ΄ αποκοπήν ως προς την πληρωµή κρυφούς πληροφοριοδότες. Όµως προσωπικές διενέξεις και αντιπάθειες είχαν παρέµβει εντόνως: ένας Βλάχος από τη Φούρκα Κόνιτσας που έµενε στο Τσοτύλι, είχε συλληφθεί ως ύποπτος λίγο πριν ή κατά τον 1

ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 16/18.12.45 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 9 /22.2.46 3 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 9/14.12.45 4 Στέργιος Κεχαγιάς, συνέντευξη το 2004 5 Ρούσα Τσικριτζή, συνέντευξη το 2000 6 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 45 όπου γραπτές αναµνήσεις δασκάλου Ιωάννη Γκούρα 7 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 7/1946 2

69


πόλεµο του ΄40 8 και ο γιος του, προπολεµικός γραµµατέας του συλλόγου δασκάλων Βοΐου,9 µετατέθηκε χωρίς τη θέλησή του στην Κοζάνη, όταν ήρθαν οι Ιταλοί, για να µην τους εξυπηρετεί σύµφωνα µε µία αντίπαλη του δασκάλου πηγή. Μεταπολεµικά ο δάσκαλος τέθηκε σε διαθεσιµότητα ως υποστηρικτής του ΕΑΜ, αν και κατά µία κατάθεση είχε περάσει στην υπηρεσία των ανταρτών κατόπιν ξυλοδαρµού. Όταν µερικά έτη αργότερα ο δάσκαλος επέστρεψε πάλι στην Υπηρεσία, έγραψε αντιεαµικά αποµνηµονεύµατα. Αν ο πατέρας του ήταν ιταλόφιλος δεν έχει αποδειχτεί και η µετάθεσή του στην Κοζάνη οφειλόταν προφανώς σε προσωπικές διενέξεις, διότι είχε διαπληκτιστεί µε τον κοινοτάρχη της κωµόπολης θεωρώντας τον αίτιο για την ταλαιπωρία του πατέρα του.10 Την πλαστότητα των καταθέσεων που έφερναν το δάσκαλο συνεργάτη του Βλάχου «αυτονοµιστή» Αλκιβιάδη ∆ιαµάντη και ταυτοχρόνως οπαδό του ΕΑΜ είχε διαισθανθεί και ο πρόεδρος του Ειδικού ∆ικαστηρίου ∆οσιλόγων Κοζάνης, επειδή ο δάσκαλος αντιδικούσε χρονίως µε συµπολίτες ή συναδέλφους του, 11 κατάσταση που απεικονιζόταν και σε προπολεµικό του ποίηµα µε τον αποκαλυπτικό τίτλο «η αγνωµοσύνη».12 ∆εν είναι γνωστός ο ακριβής λόγος για τον οποίο είχε απολυθεί επί Μεταξά ο πτωχός κι ορφανός13 δάσκαλος Νικόλαος Πούπτης, Σαµαριναίος Βλάχος και κάτοικος Άργους Ορεστικού,14 «καλός καλαµπουριστής» και «µε ετοιµότητα σκέψεως», 15 που αργότερα πέρασε ως «καλός συνοµιλητής» στα ανώτερα τοπικά κλιµάκια του ΕΑΜ.16 Άγνωστες είναι και οι λόγοι εξ αιτίας των οποίων µία «ρουµανίζουσα» από την ίδια κωµόπολη, 17 ίσως η µόνη γυναίκα, εκτοπίστηκε ως ύποπτη. Συνολικά αναφέρονται 200 εκτοπισµένοι Βλάχοι των µεθορίων σε στρατόπεδο στην Κόρινθο, 18 αλλά µόνο 3 αδελφοί από το Περιβόλι Γρεβενών είναι γνωστοί ως τώρα ονοµαστικώς. 19 Επίσης µόνο 10 ονόµατα εκτοπισµένων στη Χίο, 20 Θάσο ή Πελοπόννησο Βλάχων µαζί και Σλαβοµακεδόνων έχουν εξακριβωθεί, αφού µερικοί που προορίζονταν προς εξορίαν παρέµεναν τελικά στον τόπο κατοικίας των υπό αστυνοµική επιτήρηση. 21 Από τους 50 π.χ. «Βουλγαρόφιλους» της Εορδαίας που είχαν 8

ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 104/23.3.48 Μακεδονικόν Βήµα (29.4.34) 4 10 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 104/23.3.48 11 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 49/23.10.47 12 Ηµερολόγιον ∆υτικής Μακεδονίας (1934) 81 13 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ2/ΣΑΕ19, Αρχείο 5ου ∆.Σ. Κοζάνης, Βιβλίον Πιστοποιητικών Σπουδής ∆ιδασκαλείου Κοζάνης 1914 -1936, , α.α. 940, σ. 76β 14 Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 8 15 Καστοριά (2.8.36) 3,4 16 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 3, f. 6/1, Signals (volumes), 25/23/26, Truffle In A, 24.8.43 –Feb. 1944 και Η εναντίον: 1947, 130-1, Έκθεση Σλοµπόντα προς ∆ΜΓ [φωτογραφία] 17 Απόστολος ∆ασκαλάκης, Ιστορία της Ελληνικής χωροφυλακής χρονικής περιόδου 1936 – 1950, τ. Α΄, Αρχηγείον Χωροφυλακής, Αθήναι 1973, σ. 266 18 Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 96 19 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, ∆Χ Γρεβενών προς Υφυπουργείον ∆ηµοσίας Ασφαλείας, α.π.77/6/13κε, Γρεβενά 7.12.40 20 ΕΛΙΑΘΕ, ΕΦ, ΠΕΚΠ 192/1945 21 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 83 9

70

ΟΙ ΒΛΑΧΟΙ

συλληφθεί το Νοέµβριο του 1940 22 δεν έγινε γνωστό πόσοι τελικά εξορίστηκαν, αφού πρώτα παρουσιάζονταν στο Νοµάρχη. Οι δάσκαλοι των ρουµανικών σχολείων είχαν προφανώς όλοι συλληφθεί, ενώ στα εσώτερα της χώρας στάλθηκαν Βλάχοι που κατοικούσαν µόνιµα στα Γρεβενά, αµέσως µόλις οι Ιταλοί εισέδυσαν στο Σµόλικα, για να µην λάβουν οποιαδήποτε επαφή µε τους Ιταλούς. 23 Το ερώτηµα σε αυτές τις περιπτώσεις είναι αν οι αναφερόµενοι άνδρες εκτοπίστηκαν πριν λιποτακτήσουν στον εχθρό (ή αιχµαλωτιστούν) οι συγγενείς τους στρατιώτες ή αφού οι τελευταίοι το είχαν ήδη πράξει. Όταν 15 Βλάχοι στρατιώτες του 2/53 τάγµατος ΠΖ που κατάγονταν από τα χωριά της ΒΑ Πίνδου αυτοµόλησαν στους Ιταλούς,24 ήταν προφανές ότι οι γονείς τους θα αποµακρύνονταν από τα Γρεβενά ή τους τόπους της χειµερινής των κατοικίας. Μέρος µόνο των Βλάχων ή των Σλαβοµακεδόνων που εξορίστηκαν το 1940-41 ως ύποπτοι βουλγαροφιλίας ή ιταλοφιλίας δραστηριοποιήθηκαν εναντίον του κράτους, όταν επέστρεψαν στα χωριά τους, αλλά δεν ήταν άνθρωποι µε επιρροή κι ούτε ανήκαν σε οργανώσεις για να είναι αποτελεσµατικοί. Η φήµη των πράξεών τους σπάνια ξεπερνούσε τα όρια του χωριού τους. Περισσότερο εξείχε ένας 53χρονος Βλάχος ράπτης από τα Γρεβενά, ο οποίος είχε εξοριστεί ως επικίνδυνος. 25 Ο αναφερόµενος έφυγε µαζί µε τους Ιταλούς από τα Γρεβενά το Μάρτιο του 1943 στη Θεσσαλονίκη, αλλά τελικά αντί να καταφύγει στη Ρουµανία ή την Ιταλία, όπως άλλοι, προτίµησε να παραµείνει στην Ελλάδα και να καταδικαστεί µεταπολεµικά ως «στέλεχος της ρουµανικής λεγεώνας» όπως επιδαψίλευαν λάβροι οι κατήγοροί του. Οι υπερβολές όµως στη δίκη του ήταν φανερές, αφού ανάµεσα στα άλλα κατηγορήθηκε ότι είχε υπογράψει το «µανιφέστο» της κίνησης του Αλκιβιάδη ∆ιαµάντη το 1941, 26 παρόλο που το όνοµά του δεν εµπεριέχεται στο αναφερθέν κείµενο.27 Όσοι Βλάχοι έτρεφαν αρνητικά αισθήµατα προς τους τοπικούς εκπροσώπους του κράτους ή προς τους κατοίκους ελληνόφωνων χωριών βρήκαν επί Κατοχής µία πρώτης τάξεως ευκαιρία για εκδίκηση. Η κάτοικος του Άργους Ορεστικού που είχε εκτοπιστεί κατήγγειλε εύστοχα έναν ανθυποµοίραρχο της τοπικής Υποδιοίκησης ως αποκρύπτοντα όπλα µε

22

ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. έγγραφα Χωροφυλακής 1940, [υπό ταξινόµηση], Ελληνική Βασιλική Χωροφυλακή Εορδαίας προς Τµήµα Ασφαλείας Κοζάνης, α.π.44/6/9β΄, Πτολεµαΐς 7.11.40 και ό.π. α.π.44/6/9δ΄ /20.11.40 23 Η σχετική βέβαια διαταγή συλλογής των υπόπτων Βλάχων αναφέρεται πλαγίως στο ζήτηµα, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Στρατιωτικά [υπό ταξινόµηση], ∆ΧΚ προς Νοµάρχην, αρ.77/27/48α, απόρρητος, όπου συνηµµένο τηλεγράφηµα του υφυπουργού ∆ηµοσίας Ασφαλείας 24 Νικόλαος Μπαξεβάνος, Ο Ελληνοϊταλικός πόλεµος, Η κατοχή και η Εθνική Αντίσταση όπως τα έζησα, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 374 25 Ο ράπτης είχε φάει µαζί µε Ιταλούς αξιωµατικούς στα Γρεβενά το 1941, βλ. Σταύρος Παπαγιάννης, Τα παιδιά της Λύκαινας, οι «επίγονοι» της 5ης Ρωµαϊκής Λεγεώνας κατά τη διάρκεια της κατοχής (1941 –1944), έκδ. β΄, Σοκόλης, Αθήνα 2004, σ. 279 26 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 9/14.12.45 27 Παπαγιάννης, παιδιά Λύκαινας, ό.π., σ. 109 όπου τα ονόµατα των υπογραψάντων

71


συνέπεια τη διετή φυλάκισή του. 28 Ένας 27χρονος κτηνοτρόφος από το ∆ασύλλιο Γρεβενών, βλαχικής πιθανόν καταγωγής, κατέδωσε στην αρχή τον αγροφύλακα, που τον είχε µηνύσει για παράνοµη βόσκηση ως κάτοχο όπλων, κι έπειτα προχώρησε περισσότερο: κυκλοφορούσε µε «ταυτότητα Λεγεωναρίου γραµµένη ιταλιστί», δανειζόταν άλογα χωρίς αντίτιµο, απέφευγε να πληρώνει τις κοινοτικές βοσκές και συνόδευε ένοπλος τους Ιταλούς ως οδηγός. 29 Τον Φεβρουάριο του 1943 κατηγορήθηκε για τον αναίτιο φόνο ενός χωροφύλακα στο χωριό ∆οµένικο της Ελασσόνας.30 Η τύχη του έκτοτε αγνοείται Πρόσφατο µίσος ηγέρθηκε ανάµεσα σε Βλάχους των ορεινών χωριών της Πίνδου το χειµώνα του 1940-41 και κατοίκους των κουπατσιαραίικων χωριών Μεγάρου, Σπηλαίου κ.α., επειδή ορισµένοι από τους τελευταίους είχαν διαρρήξει τα σφαλιστά σπίτια των πρώτων στη Σαµαρίνα, την Αβδέλα κι αλλού απαλλοτριώνοντας κλινοσκεπάσµατα, ραπτοµηχανές κι άλλες οικοσκευές. Όντως οι Κουπατσιαραίοι υποχρεώθηκαν το Νοέµβρη του 1940 κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων Ιταλών κι Ελλήνων στο Σµόλικα να κουβαλούν εφόδια και πυροµαχικά στους Έλληνες στρατιώτες και στο γυρισµό απαλλοτρίωναν ό,τι έβρισκαν µέσα στα απροστάτευτα ή πληµµελώς φυλαττόµενα σπίτια των ορεινών χωριών, που είτε είχαν ανοιχτεί από τους ίδιους προς διανυκτέρευση31 είτε από τους Έλληνες στρατιώτες ή και από τους Ιταλούς. Η άποψη ότι τα λεηλάτησαν οι Ιταλοί32 και οι Αλβανοί ακόλουθοι των 33 εν µέρει µόνο ανταποκρίνεται στην αλήθεια, διότι σε µερικά λεηλατηµένα χωριά οι Ιταλοί δεν είχαν ποτέ φτάσει. Μεταφορέας πολεµοφοδίων, απόφοιτος Παιδαγωγικής Ακαδηµίας µετέπειτα, θυµάται ότι το ορεινό κι εγκαταλειµµένο ελληνόφωνο χωριό ∆οτσικό, στο οποίο είχε διανυκτερεύσει, ήταν «γδαρµένο» από «ιταλικό τµήµα», 34 αλλά στην πραγµατικότητα οι Ιταλοί δεν είχαν ποτέ φτάσει ως εκεί. Στα κρατικά έγγραφα της εποχής 35 και στις ελευθεριάζουσες δηλώσεις ζηµιών που συνετάχθησαν µετά την Κατοχή από τους κατοίκους µε την προσδοκία απολαβής αντιτίµων οι λεηλασίες αποδόθηκαν µόνο στον ερχόµενο εχθρό. Μάλλινα είδη ήταν φυσικό να αναζητούν οι Ιταλοί, καθώς το ορεινό φθινοπωρινό κρύο περόνιαζε το σώµα µέσα στη λεπτή τους στολή, αλλά όχι απαραίτητα ραπτοµηχανές,

28

∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 266 και Αντωνίου, Ιστορία, τ. Γ΄, ό.π., σ. 1760 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 7 /22.9.49. Όταν βγήκαν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, εκτέλεσαν τον πατέρα του, βλ. Αλέξανδρος Αδαµίδης Το ∆ασύλλιο νοµού Γρεβενών, Φιλοπροοδευτική Ένωση ∆ασυλλιωτών «Η Αγία Παρασκευή», Θεσσαλονίκη 1989, σ. 79, µη βρίσκοντας προφανώς τον ίδιο 30 ∆ηµήτριος Καραµίντζας, Χρονικά ∆οµένικου, το χωριό µου το ∆οµένικο Ελασσόνας, «έλλα», Λάρισα 1997, σ.181-2 31 Μπουσχότεν, Περάσαµε, ό.π., σ. 37 32 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, ∆Χ Γρεβενών προς Α∆Χ∆Μ, α.π.91/42/20, Γρεβενά 6.11.40 33 Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 154. Ο ίδιος συγγραφέας ωστόσο παραδέχεται ότι τρεις κάτοικοι του χωριού του όντως είχαν αφαιρέσει βλάχικα κλινοσκεπάσµατα, βλ. σ.149 34 Αθανάσιος Στεφανής, Ταξίδι στην ιστορία 16 χωριών περιοχής Γρεβενών πέραν του Βενέτικου ποταµού, Μαίανδρος, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 134 35 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Στρατιωτικά 1939 -40, ∆Χ Γρεβενών προς Α∆Χ∆Μ, α.π. 9I/42/20, Γρεβενά 6.11.40 29

72

ΟΙ ΒΛΑΧΟΙ

γαλακτοµηχανές ή λιχνιστικές µηχανές. 36 Ορισµένα από τα απαλλοτριωµένα πράγµατα οι Βλάχοι τα έλαβαν πίσω µε τη συνδροµή των Ιταλικών Αρχών,37 αφού η Ελληνική Χωροφυλακή µάλλον αδιαφορούσε να προσδράµει. Η έξαψη των ορεινών ποιµένων είχε ακόµη επιταθεί, καθώς οι κάτοικοι, ιδιαίτερα όσων τα χωριά κείτονταν επάνω ή κοντά στο δρόµο µετακίνησης των κοπαδιών τους από τα χειµαδιά της Θεσσαλίας ως τα υψώµατα της Πίνδου, είχαν κρύψει µεγάλες ποσότητες όπλων. Είχαν γεµίσει «τα αµπέλια και τα κλαδιά όλµοι, κανόνια χειροβοµβίδες, ιµατισµός», 38 ακόµη και ασύρµατοι. 39 Αρκετά από αυτά έβγαιναν συχνά στο φως για ψυχαγωγία ή εκφοβισµό, ιδιαιτέρως σε αποµονωµένους οικισµούς όπως ο ∆εσπότης (Σνίχοβο) Γρεβενών όπου ακόµη και τα παιδιά είχαν γίνει άσσοι στη σκοποβολή µε πολεµικά όπλα κατά τη διάρκεια των πρώτων ετών της Κατοχής! Κατά πόσον όσοι Βλάχοι εναντιώθηκαν στο Ελληνικό Κράτος ήταν πράγµατι ρουµανόφρονες είναι απίθανο σήµερα να ευρεθεί. Από τις περιπτώσεις που ειπώθηκαν κι από άλλες που θα εκτυλιχθούν φαίνεται ότι εξ αρχής ήταν ελάχιστοι και αυτοί κατόπιν δυσαρεσκειών. Όταν δύο «Βλαχόφωνοι» αρτοποιοί της πόλης των Γρεβενών αρνήθηκαν να προσφέρουν στον έρανο της αεροπορίας το 1940, αντιµετωπίστηκαν από το κράτος µε «αυστηροτάτην εφαρµογήν των αγορανοµικών διατάξεων».40 Ήταν φυσικό να αντιπαθούν τους εκπροσώπους της πολιτείας και να τη δυσφηµίζουν, αλλά παρόλα αυτά δεν εγκατέλειψαν ποτέ τα Γρεβενά όπως έπραξαν 300 περίπου οµόγλωσσοί των. 41 Ανάλγητο θεωρούσαν επί Κατοχής το κράτος και οι ποιµένες, διότι η Χωροφυλακή κάτεσχε το σιτάρι που µετέφεραν από τα πεδινά, προφανώς διότι δεν διέθεταν παραστατικά της αγοράς του. ∆εν έλειψαν φυσικά τυχοδιώκτες ή καιροσκόποι που συντάχτηκαν µε τον δυνατό, τους Ιταλούς εν προκειµένω, για να πετύχουν όσα δεν µπορούσαν πρότερα µε τις δικές τους µόνο δυνάµεις, όπως ο αναφερθείς κτηνοτρόφος του ∆ασυλλίου. Τέτοιας λογής ανθρώπους προσπάθησε για δεύτερη φορά –η πρώτη ήταν το 1917- να εντοπίσει κι ενοποιήσει κάτω από τη σκέπη του ο Αλκιβιάδης ∆ιαµάντης από τη Σαµαρίνα, έµπορος περιωπής, προπολεµικός αντιπρόσωπος των ρουµανικών πετρελαίων και εισαγωγέας ξυλείας στην Ελλάδα42 και κατά µία πηγή σε ολόκληρα τα Βαλκάνια.43 Σύµφωνα µε αντιπάλους του ήρθε το φθινόπωρο του 1940 στην Ελλάδα µέσω Αλβανίας έχοντας στην αυλή του 20

36

Βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ.1449/Σαµαρίνα. Βέβαια οι κάτοικοι δήλωναν ότι αρκετά πράγµατα, µαλλιά ή εργαλεία τους πήραν οι Γερµανοί, επίτηδες µάλλον, διότι από την Ιταλία δεν θα µπορούσαν να προσδοκούν αποζηµιώσεις 37 ∆ΙΑΥΕ, ΚΚ, Φ.1.1.Α, Νοµαρχία Κοζάνης προς ΥΠΕΣ, α.π.207/24.10.41 38 Λεµονιά Φίλιου –Χειµάρα, «28η Οκτωβρίου 1940», Ελίµεια (Σεπτ. Οκτ. 1990) 3 39 Σχετικά µε την προσπάθεια ανάκτησης ενός ασυρµάτου βλ. ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 48-50 40 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Νοµαρχία προς ∆Χ Γρεβενών, απ 1298 εµπιστευτικόν, Κοζάνη 5.10.40 41 Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 626-9 42 Γεώργιος Αβέρωφ, Η πολιτική πλευρά του κουτσοβλαχικού ζητήµατος, Αθήνα 1948, σ. 97 43 Γιάννης Παπαθανασίου, Η ιστορία των Βλάχων (εικονογραφηµένη), Μπαρµπουνάκης, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 64

73


εφήβους Βλάχους της περιοχής, που σπούδαζαν πρότερα στο Βουκουρέστι,44 κι εµφανίστηκε στην (έρηµη) Σαµαρίνα το Νοέµβρη του 1940 µαζί µε δύο ποιµένες -ληστές ως οδηγός του Ιταλικού Στρατού. 45 Επί Κατοχής, µε την αρωγή των Ιταλών, που τον αποκαλούσαν «κοµεντατόρε», 46 επέκτεινε τις εµπορικές του δραστηριότητές του στα δάση της Πίνδου µε αντιπροσώπους τους αδελφούς Νικόλαο και Γεώργιο Μητσιµπούνα, κατοίκους Γρεβενών47 κι ασχολούµενος επίσης µε εργολαβίες δηµοσίων οδών.48 Παράλληλα ανοίχτηκε και στο πολιτικό πεδίο επισκεπτόµενος τα βλάχικα χωριά της περιοχής και τις συνοικίες των Βλάχων στις πόλεις, συµβάλλοντας στο διορισµό κοινοτικών συµβουλίων της επιλογής του και συστήνοντας παράλληλα την «Ένωσιν Ρουµανικών Κοινοτήτων».49 Ερχόµενος ξαφνικά ο ∆ιαµάντης και µη χρησιµοποιώντας βία, αποτελεσµατική σε κάθε παρόµοια περίσταση δεν έγινε παντού ασµένως δεκτός. Λίγα χιλιόµετρα µόνο µακριά από τη γενέτειρά του ήταν η Σµίξη, βλαχόφωνο χωριό όπου συνάντησε φανερή αδιαφορία, αν όχι άρνηση. Παλαιόθεν εξαρτηµένος από το Ελληνικό Κράτος ο ορεινός οικισµός δεν διέθετε ποτέ ρουµάνικο σχολείο κι απώθησε τόσο το ∆ιαµάντη όσο κι αργότερα το ΕΑΜ, µε συνέπεια ως προς την τελευταία περίπτωση 5 κάτοικοί της, θεωρούµενοι ως µέλη του «εδες» να παν «για τη Γαλάζια», σύµφωνα µε τη φρασεολογία του ανορθόγραφου Κρητικού ηγέτη του τοπικού ΚΚΕ και πρώην εξόριστου στην Ακροναυπλία, 50 δηλαδή να εκτελεστούν από τον ΕΛΑΣ. 51 Επισκέφτηκε επίσης ο ∆ιαµάντης το συγγενή του ανύπαντρο απόστρατο ταγµατάρχη Μιχαήλ Παπαζήση,52 που είχε ήδη διοριστεί έπαρχος Εορδαίας και κοινοτάρχης στην Πτολεµαΐδα53 και στην Κοζάνη φιλοξενήθηκε από τον παλαιό του γνώριµο Λάζαρο ∆ηµοξένου, ιδιοκτήτη βυρδοσεψείου, διοικητή της Υποδιοίκησης Εορδαίας το 1920 54 και ηγέτη της ΕΟΝ περιφερείας Κοζάνης. 55 Ωστόσο ούτε τον ταγµατάρχη δελέασε, τουλάχιστον 44

Ιωάννης Γκότσης, τέως νοµάρχου Λαρίσης, Φλόγες στον Όλυµπο, Ελλάς –Αµερική, Αθήναι 1945 [ανατύπωση από τις Θεσσαλικές εκδόσεις, Λάρισα χ.χ., σ. 29] 45 Νίκος Ζιάγκος, Αγγλικός ιµπεριαλισµός και Εθνική Αντίσταση 1940 –45, τ. Α΄, Αθήνα 1978, σ. 79 46 Αβέρωφ, Η πολιτική πλευρά, ό.π., σ. 85, 97 47 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 8/14.12.45 και Βασίλειος Γιότσας, συνέντευξη το 2004 48 Αβέρωφ, Η πολιτική πλευρά, ό.π., σ. 121 49 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 5 /21.9.49 και ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 8/14.12.45 50 ΑΣΚΙ, αρχείο ΚΚΕ, ΠΕ Γρεβενών, Φ. 415/23/8/14, Τάσος προς Τάσο, 24.8.44 και ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 44 /16.2.46 51 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πανοράµατος, ΛΠΘ 1,2/1945 52 Χρυσοχόου, Ιταλορουµανική, ό.π., σ. 42 53 ΠΚ, ΤΠΚ, ΠΑ 187/13.6.41 και Μανάδης, Ιερά µητρόπολις, ό.π., σ. 251. Ο Παπαζήσης απήχθη αργότερα από τους αντάρτες κι όντας διοικητής συντάγµατος του ΕΛΑΣ τιµήθηκε από την ΠΕΕΑ µε το Αριστείο Απελευθερωτικού Αγώνα. Αιχµαλωτίστηκε το ∆εκέµβριο του 1944 στην Αθήνα από τους Βρετανούς κι απελευθερώθηκε αργότερα, βλ. Εθνική Αντίσταση (Γεν. –Μάρτ. 2006) 116 όπου επιστολή του Μιχάλη Παπαζήση 54 Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 135 όπου ενθυµήσεις του Πρόσφυγα Ανανία Νικολαΐδη, κατοίκου Πτολεµαΐδας 55 ΓΑΚ/ΚΥ, ΕΟΝ, Φ.11, 005, ∆ιοικήσεις αρρένων –θηλέων Κοζάνης, Πίναξ διοικητών της ΕΟΝ Κοζάνης [µετά από την 1.2.41]

74

ΟΙ ΒΛΑΧΟΙ

διότι ήταν µέλος της ΥΒΕ56 κι επιπλέον είχε τραυµατιστεί βαρύτατα από τους Ιταλούς στην Αλβανία 57 ούτε το βιοτέχνη επηρέασε, όντας ασφυκτικά ενσωµατωµένος στην κοινωνία της Κοζάνης,58 παρόλο που του είχε υποσχεθεί τη θέση του δηµάρχου, αν η Κοζάνη περνούσε στην ιταλική ζώνη κατοχής.59 Εύκολα παρατηρούσε κανείς το ενδιαφέρον των Γερµανών για το χρώµιο της περιοχής,60 οπότε οι Ιταλοί δεν ήταν καλοδεχούµενοι, κι ακόµη οι αξιωµατικοί της πόλης ήταν αντίθετοι στον ∆ιαµάντη, ιδιαίτερα ο οµοχώριός του, µέλος της ΥΒΕ και στέλεχος αργότερα της ΕΚΑ ταγµατάρχης ΠΖ ∆ηµήτριος Καραθάνος.61 Στους υπόλοιπους Βλάχους της πόλης Κοζάνης62 η παρουσία του ∆ιαµάντη δεν προξένησε ουδεµία εντύπωση, µάλιστα ο γιος του τοπικού «φυλάρχου» βγήκε από τους πρώτους στον ΕΛΑΣ. Οι διάσπαρτοι Βλάχοι της Εορδαίας και των ορεινών χωριών του Σινιάτσικου Νάµατα και Βλάστη είχαν λησµονήσει προ δεκαετιών την πατρική τους γλώσσα63 και µερικοί από τους τελευταίους δραστηριοποιούνταν ήδη εµπορικά στην προσφυγική Πτολεµαΐδα. Οι Βλάχοι των Σερβίων, καταγόµενοι από το Λιβάδι Πιερίων, είχαν κι αυτοί συνδεθεί στενά µε την εντόπια αγορά, ελληνόφωνη ή προσφυγική. Ούτε στους Βλάχους του Βοΐου βρήκε ανταπόκριση ο ∆ιαµάντης κι ένας λόγος είναι ότι κατάγονταν από άλλο χωριό, τη Φούρκα του Σµόλικα. Οι 12 βλάχικης επί το πλείστον καταγωγής κάτοικοι της Σιάτιστας64 και της Νεάπολης65 (7 και 5 αντίστοιχα) 56

Η άποψη ότι ο Παπαζήσης ήταν στέλεχος της ΠΑΟ, βλ. ΑΣΚΙ, Φωτογραφικό Αρχείο, κουτί 16, 00Β10Ζ (044), δεν ισχύει διότι απήχθη την 7η Ιουνίου 1943, όταν δηλαδή ακόµη υπήρχε η ΥΒΕ, της οποίας ούτε στέλεχος υπήρξε 57 Βασίλης Σαββανάκης, Γκοροτόπι, Μνήµες και βιώµατα από τα χαρακώµατα του πολέµου στην Αλβανία, επιµ. Π. Καµηλάκης, Σύλλογος Βελεστινιωτών Αθηνών, Αθήνα 1987, σ. 92 58 Το φθινόπωρο του 1941 ο ∆ηµοξένου ήταν ήδη διορισµένος στο Ταµείον Τοπικής Προνοίας, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Έγγραφα διάφορα [υπό ταξινόµησιν], Πρακτικόν αρ.17, Κοζάνη 11.11.41, συννηµένο στην Αίτηση του Λάζαρου ∆ηµοξένου προς τον Νοµάρχη, Κοζάνη 19.8.42 59 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943 –44, Φ.2.4, Ωµότητες γερµανικού στρατού, Νοµαρχία Κοζάνης προς Γ∆Μ, ∆ελτίον Πληροφοριών 2ου 15µέρου Ιανουαρίου 1942, εµπιστευτικό, α.π. ΕΠ 501, 3.2.42 60 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Ortskommandantur zu Herrn Constantin Georgantas, Langadas 28.8.41 και Νοµαρχία Κοζάνης προς Γ∆Μ, α.π.7836, Κοζάνη 11.8.41 61 KCLMA, GB99, P/W, Box 1/2/2, Intelligence, Demolition and Reconnaissance, Daily 1 Record, October [1944], [χειρόγραφο σηµείωµα] 62 Για το φανό της συνοικίας «Βλάχικα» βλ. Μακεδονικόν Βήµα (13.3.38) 4 63 Η ύπαρξη στη Βλάστη του µαχαλά «Αρβανίτκα», βλ. Επαρχιακή Φωνή (2.4.33) 1 αποτελεί ίσως µία εξήγηση, αφού οι κάτοικοί του προφανώς ενσωµατώθηκαν ταχύτερα από τους άλλους. Πάντως για την ύπαρξη ή ανυπαρξία της βλαχοφωνίας των χωριών του Σινιάτσικου έχουν γραφεί αρκετά βλ. επί παραδείγµατι Παπαστεργίου Νικόλαος, «Τα Νάµατα (Πιπιλίστα)», Βοϊακή Ζωή (Μάρτ. 1978) 14 και Φώτης Βίττης, «Τα Νάµατα (Πιπιλίστα): αναµνήσεις». Επίσης ∆ηµήτρης Παράσχου, «Καταγωγή κατοίκων του χωριού Νάµατα [Πιπιλίστα] Βοΐου Κοζάνης», Βοϊακή Ζωή (Νοέµ. –∆εκ. 1982) 9-10. Για µία πρόσφατη ανατοµή του ζητήµατος βλ. Ν. Σιώκης. –∆. Παράσχος, Οι Βλάχοι του Μουρικίου και του Σινιάτσικου, Χριστοδουλίδης, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 11-23 64 ∆Κ, Ληξιαρχείο Ναµάτων, ΛΠΘ 4,5/1945 και Μάρκος Τσιούκρας, συνέντευξη το 1996. Επίσης Ελληνικός Βορράς (29.3.62) 1,7 και Στρακαλής, 50 έτη, ό.π., σ. 50 65 ∆Κ, Ληξιαρχείο Τσοτυλίου, ΛΠΘ 1,2/1946 και Ελληνικός Βορράς (4.3.45) 1. Ακόµη Νέττας, Χρονικά, ό.π., σ. 255

75


που εκτελέστηκαν από τον ΕΛΑΣ το Φεβρουάριο του 1943 µε την κατηγορία διασυνδέσεων µε τους Ιταλούς, δεν αποδείχτηκε ότι είχαν σχέσεις µε το ∆ιαµάντη και η «σοβαρά δράση κατά της Ελλάδος» που είχαν εκδηλώσει, 66 αναφέρεται ίσως σε αναγκαστικές δοσοληψίες των µε τους Ιταλούς. Το Άργος Ορεστικό βρισκόταν επίσης µακριά από τη Σαµαρίνα, ώστε να επηρεαστεί άµεσα η κοινότητα των Βλάχων κι εξ άλλου εκεί ο «ανιψιός του ∆ιαµάντη» δάσκαλος Νικόλαος Πούπτης ήταν προσανατολισµένος στην Αριστερά. 67 Οι Βλάχοι της Φλώρινας όντας αποκοµµένοι τελείως από τα Γρεβενά αλλά και κείµενοι στη γερµανική ζώνη Κατοχής δεν εξεδήλωσαν κανένα ενδιαφέρον. Η Σαµαρίνα παρόλο που διοικητικά ανήκε στο νοµό Κοζάνης, οπότε έπρεπε να ελέγχεται από το ιταλικό φρουραρχείο των Γρεβενών, είχε περάσει επί Κατοχής στη δικαιοδοσία του Ιταλού στρατιωτικού διοικητή Κόνιτσας,68 επιλογή δικαιολογηµένη ως προς την υδρολογική κι εδαφική της υπόσταση, ίσως όµως κι εξ αιτίας τριβών ανάµεσα στο ∆ιαµάντη και τον Ιταλό φρούραρχο των Γρεβενών που ανησυχούσε για τις δραστηριότητες του Βλάχου εµπόρου, 69 επιθυµώντας προφανώς την ασφάλεια της περιοχής αφού οι διχασµοί προοιωνίζουν συνήθως ανεπιθύµητες εντάσεις. Το εύρος επιρροής του ∆ιαµάντη δεν επρόκειτο να ξεπεράσει τα βλαχόφωνα χωριά της ΒΑ Πίνδου, τα οποία όµως ερηµώνονταν το µισό χρόνο, όταν οι νοµάδες κατέφευγαν στα χειµαδιά, και την πόλη των Γρεβενών όπου όµως ήταν ισχυρή η παρουσία του Ελληνικού Κράτους. Η επιρροή εκφραζόταν κάποτε µάλλον γραφικά, καθώς σε καλοκαιρινό θέατρο της Αβδέλας η Ελλάδα παροµοιάστηκε µε φίδι που έπρεπε κανείς να πιάνει, να το χτυπάει και να το ξεριζώνει τα δόντια,70 αν γίνουν πιστευτές καταθέσεις κατοίκων του ιδίου χωριού εναντίον φυγόδικων συγχωριανών τους µεσούντος του κυρίως Εµφυλίου. Η γραφικότητα αυτή βέβαια ανακατευόταν µε διάφορες φήµες έτσι ώστε ένας δάσκαλος συντηρητικών αρχών που είχε σταλεί να διδάξει στο θερινό σχολείο της Αβδέλας τελικά αρνήθηκε.71 Πρακτικά η δύναµη του ∆ιαµάντη φάνηκε όταν αντικατέστησε το κοινοτικό συµβούλιο της κωµόπολης των Γρεβενών, όταν ενίσχυσε µε τρόφιµα βλαχόφωνους κατοίκους της ίδιας πόλης κι όταν µεσολάβησε για την αποστολή φαρµάκων και σχολικών ειδών.72 Εκτός από τα πρακτικά κωλύµατα ο ∆ιαµάντης και οι συνοδοιπόροι του, 73 προβληµατίζονταν ως προς τη θεωρητική κάλυψη της κίνησής των, αφού δεν είχαν ξεκαθαρίσει αν ήταν 66

Χρυσοχόου, Ιταλορουµανική, ό.π., σ. 55 Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 88 68 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ1.1.Α.: Ωµότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, Γερ Μαζαράκης, προσωρινός διοικητής, ∆Χ Γρεβενών προς Α∆Χ∆Μ, α.π.26/2/14β, 9.9.41 69 Γιάννης Ιωαννίδης, Φλογισµένα ράσα, ∆ασκαλάκης, Αθήνα 1960, σ. 78-9 70 ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευµα 4 /5.2.48 71 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ52, πράξις 10 /18.7.41, σ. 133 72 Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 100-1 73 Η άποψη ότι στην κίνηση αυτή συµµετείχαν 2 µε 3 δεκάδες άτοµα, βλ. ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.68: Εθνικαί διεκδικήσεις 1941 –1946, Φ68.1.11: µελέτες, υποµνήµατα, εκθέσεις, άρθρα κ.α. (1943-46), «Περί της στάσεως των σλαυοφώνων και βλαχοφώνων της Βορ. Ελλάδος κατά την περίοδον της κατοχής, Κ Σαµαράς τµηµατάρχης ΙΚΑ Θεσσαλονίκης προς Φ. ∆., Αθήναι 27.2.45, σ.2-3, δεν διασταυρώνεται εύκολα 67

76

ΟΙ ΒΛΑΧΟΙ

τελικά απόγονοι Ρουµάνων ή Ιταλών. «Ρουµάνοι Μακεδόνες, οι Βούλγαροι σας λένε τσιντσάρους και οι Έλληνες Κουτσόβλαχους», αναφέρεται σε προπαγανδιστικό ποίηµα του 1941, 74 ενώ από το άλλο επισηµάνθηκε ότι ο ∆ιαµάντης φορούσε κονκάρδα µε τη φωτογραφία του Μουσολίνι. 75 Η ιδεολογική σύγχυση ήταν ένας λόγος που ο ∆ιαµάντης έπεσε στη δυσµένεια των Ιταλών και αποµακρύνθηκε από την Ελλάδα. Άλλες αιτίες εκδίωξής του πήγαζαν από την επιθυµία αποφυγής περαιτέρω τριβών (κοινοτικών, εκκλησιαστικών, επιχειρηµατικών και προσωπικών): στις εκκλησίες τριών χωριών, εξ ων ένα βλαχόφωνο, ένα ελληνόφωνο κι ένα προσφυγικό της επαρχίας Γρεβενών είχαν βρεθεί το ∆εκέµβριο του 1941 κρυµµένα όπλα76 κι ο ∆ιαµάντης κατά µία πηγή συνηγόρησε στην καταδίκη των ιερέων,77 αλλά οι δράστες δεν ήταν εύκολο να αποκαλυφθούν, διότι σε δύσκολες εποχές κανείς δεν επιβαρύνει άσκοπα τον οίκο του. Όταν οι Ιταλοί έλαβαν ξυλεία από έναν Πρόσφυγα έµπορο των Γρεβενών χωρίς να την πληρώσουν 78 θεωρήθηκαν υπαίτιοι ο ∆ιαµάντης και οι αυλικοί του, οι οποίοι δεν ήταν τόσο στενά δεµένοι µαζί του όσο εκ πρώτης όψεως φαίνονται. Είχε ο κοµαντατόρε συγκρουστεί τόσο µε τον ιατρό Νικόλαο Μητσιµπούνα, αντιπρόσωπό του στα κτήµατά του, 79 όσο και µε τον αδερφό του Γεώργιο εντονότερα, 80 µε αποτέλεσµα ο τελευταίος να κρεµαστεί «αλ πάλο» από τους Ιταλούς των Γρεβενών.81 Από τα διαθέσιµα ως τώρα στοιχεία προκύπτει ότι ο ∆ιαµάντης, δεν είχε εξ αρχής υιοθετήσει σκληρή αντιπαράθεση. Η κατοπινή συµπεριφορά του ήταν ίσως επακόλουθη µίας αποτυχηµένης επιχείρησης εκτέλεσής του στις αρχές του Αυγούστου του 1941 από τρεις Βλάχους, κατόπιν εντολής, επίνευσης ή ανοχής των Ελληνικών Αρχών ή ίσως έπειτα από παρότρυνση παράνοµων αντιστασιακών οργανώσεων. Οι τελευταίες είχαν ιδρυθεί στη Θεσσαλονίκη καθώς οι Ιταλοί θώπευαν Βλάχους και Σλαβοµακεδόνες. Επρόκειτο για την ΥΒΕ και το ΠΕΚ (Πατριωτικόν Εθνικόν Κοµιτάτον), οι οποίες αντιτίθονταν στον περαιτέρω διαµελισµό της Μακεδονίας είτε από συναισθηµατικές παρορµήσεις είτε από πρακτικούς λόγους, αφού τότε θα δυσκολεύονταν τουλάχιστον τα στελέχη της κρατικής µηχανής. Το ΠΕΚ ήταν άκρως επιθετικό: «ούτε έναν Βούλγαρο, Ρωµούνο, Αρβανίτη, Εβραίο, Αρµένιο, Φραγκολεβαντίνο ή Λευκορώσσο» δεν θέλουµε µέσα στη χώρα έγραφε προπαγανδιστικό φυλλάδιό του, 82 ενώ ένας φίλος του ΕΑΜ ανέφερε ότι τα 74

Χρυσοχόου, Ιταλορουµανική, ό.π., σ. 50 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση ιερέα Θωµά Ευαγγέλου από Ζούζουλη 76 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ1/1/Α.: Ωµότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, Χρ. Ασκαρίδης έπαρχος προς ΥΠΕΣ, α.π. Εµπ. 155, 20.11.41 77 Ιωαννίδης, Φλογισµένα ράσα, ό.π., σ. 78-9 78 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 8/14.12.45 79 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση ιατρού Ηλία.Ηλία από Γρεβενά 80 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 8/14.12.45 81 Θανάσης Καλλιανιώτης, «Οι αντικοµουνιστές καπετάνιοι στη ∆υτική Μακεδονία (1942 1949)», Οι άλλοι καπετάνιοι, επιµ: Νίκος Μαραντζίδης, έκδ. δ΄, Αθήνα, Εστία 2007, 201-295, σ. 205 82 Η λέξη Εβραίοι είναι ξυµένη αλλά διακρίνεται µε προσεκτική µατιά, βλ. ΕΛΙΑΑΘ, Αρχείο Γεωργίου Βήχου, φυλλάδια αντιστασιακών οργανώσεων 1942 -1944, «Πατριωτικό Ελληνικό Κοµιτάτο, τι είναι τι πιστεύει τι ζητά», Βόρεια Ελλάδα (Μάρτης 1942) 75

77


µέλη του είχαν σκοπό «να κάνουν τους Βουλγάρους να πληρώσουν µε τόκο και επιτόκιο».83 Για την άγνωστη πτυχή της επιχείρησης δολοφονίας του ∆ιαµάντη αντλήθηκαν στοιχεία από αρχεία, προφορικές συνεντεύξεις και από ένα εγχειρίδιο που τυπώθηκε για να υποστηρίξει έναν ευρύτερο αντιστασιακό προσανατολισµό αυτής της κίνησης. Όµως ούτε οι δικαστικοί της Κοζάνης ούτε οι στρατιωτικοί του ΓΕΣ πείστηκαν ότι υπήρχε οργάνωση µε τον ηχηρό τίτλο «Αον Μακεδονοηπειρωτικόν Μέτωπον ελευθέρων Ελλήνων» που δρούσε εναντίον των κατακτητών και των συνοδοιπόρων τους. 84 Στο Κάιρο όπου έγιναν οι πρώτες προσπάθειες αναγνώρισής της µακροσκελούς αυτής οργάνωσης ο ιθύνων νους της φάνηκε «επιπόλαιος» κι επιπλέον συγκρατούµενοι πατριώτες του ιδίου στα στρατόπεδα της Ιταλίας της είχαν προσδώσει το χαρακτηρισµό «ληστρικήν». Μάλιστα ένας Σαµαριναίος τυροκόµος κατέθεσε ότι στο Κάιρο είχαν ρωτήσει τον αρχηγό της «Πώς δεν σε σκότωσαν οι Ιταλοί;». Ίδιες αρνητικές εντυπώσεις συνείχαν τους προύχοντες των Γρεβενών κι ένας µάλιστα µεγαλοκτηµατίας ιατρός αποφάνθηκε ότι «το πρόσωπον του Νίκζα τον οποίον εγνωρίζαµε δεν µας ενέπνεε καµίαν εµπιστοσύνην».85 Από τα φαινόµενα όµως προκύπτει ότι πράγµατι µία οµάδα Βλάχων σκόπευαν να εκτελέσουν το ∆ιαµάντη86 και παράλληλα µέσω του δικτύου των κοινοταρχών να συστήσουν την αποθήκευση όπλων, απαραιτήτων για τη (µελλοντική) δηµιουργία ένοπλης οργάνωσης.87 Στη Σαµαρίνα θα πλησίαζαν αρχές Αυγούστου του 1941, και µάλλον η επιχείρηση θα εκτελούνταν όταν θα λάβαινε χώραν η µεγαλύτερη γιορτή τον Βλάχων, ο «τρανός χορός», όπου πλήθαιναν οι επισκέπτες. Οι εκτελεστές είχαν αποφασίσει να πάρουν επαφή µε τον κοινοτάρχη της Σαµαρίνας για λήψη κατάλληλων πληροφοριών, ώστε να πραγµατοποιήσουν µε επιτυχία την αποστολή τους. Τρία ήταν τα κεντρικά πρόσωπα, οι δύο κάτοικοι Θεσσαλονίκης, κοντοχωριανοί και συγγενείς εξ αγχιστείας. Ο πρώτος ήταν ένας 28χρονος ποιµένας από το Φλαµπουράρι Κόνιτσας για τον οποίο λείπουν στοιχεία. Ο δεύτερος ήταν ένας άνδρας 40 χρονών από την Αγία Παρασκευή (Κεράσοβο), οικισµό της ιδίας περιοχής. Ασυνήθιστα τολµηρός είχε κατηγορηθεί παλαιότερα για κλοπή αλόγου µέσα από την πόλη της Κοζάνης αλλά λεγόταν επίσης ότι ντυµένος µε γυναικεία ρούχα είχε φονεύσει Ιταλό ταγµατάρχη στον πόλεµο του 1940.88 Φαίνεται ότι ο πολύπειρος αυτός άνδρας θα αναλάµβανε 83

∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1943, Φ.11, Εκθέσεις διαφυγόντων σχετικά µε την κατάσταση στην Ελλάδα – εκθέσεις για τις οργανώσεις που λειτουργούν και δρουν στην κατεχόµενη Ελλάδα, Σύντοµες πληροφορίες για τις απελευθερωτικές οργανώσεις από Τίτο Θεόκτιστο 84 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 1/10.1.51 85 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 37 /22.6.48 και ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, όπου κατάθεση Κωνσταντίνου Πλίτση από Σαµαρίνα και ιατρού Ηλία Ηλία από Γρεβενά 86 Βασίλειος Γιότσας, συνέντευξη το 2004 και ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49 όπου κατάθεση Ζήση Νίζκα από Σαµαρίνα. Ο ∆ιαµάντης είχε επιλεγεί ως θύµα και από το ΚΚΕ της Λάρισας, βλ. Παπαγιάννης, παιδιά Λύκαινας, ό.π., σ. 114 87 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση κοινοτάρχη Νικολάου Κωστάρα από Ζούζουλη 88 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση εµπόρου Χρήστου Μπίζιου από Κοζάνη

78

ΟΙ ΒΛΑΧΟΙ

όλη την πρακτική δουλειά. Τελευταίος ήταν ο 28χρονος Ζήσης Νίκζας, υιός προπολεµικού κοινοτάρχη της Σαµαρίνας, 89 που συνεχίζοντας το επάγγελµα του (αγωγέα) παππού του 90 εργαζόταν ως ελεγκτής αυτοκινήτων στη Θεσσαλονίκη. Ήταν ο κεντρικός νους, ο «γενικός αρχηγός των αποσπασµάτων», όπως καθ΄ υπερβολήν αυτοχαρακτηριζόταν. Κατά τον ίδιο η επιχείρηση είχε αποφασιστεί στη Θεσσαλονίκη µαζί µε το ∆ιοικητή της Χωροφυλακής Μακεδονίας και είχαν ενηµερωθεί ένας δικηγόρος, πράκτορας της συµµαχικής κατασκοπείας, 91 κι αξιωµατικοί του Στρατού και της Χωροφυλακής. Έχει γραφεί ότι «επιτελάρχης» της κίνησης χρηµάτισε ο έφεδρος εκ µονίµων ταγµατάρχης ΠΒ Μιλτιάδης Πόρτης από τον Πεντάλοφο, νοµάρχης Έβρου επί Μεταξά 92 και κάτοχος αποθήκης όπλων κατά µία αδιασταύρωτη πηγή, αλλά για ποια από τις δύο αιτίες φυλακίστηκε για ένα διάστηµα από τους Ιταλούς στην Κόνιτσα πριν αργότερα εκτελεστεί από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ 93 δεν έχει αποδειχθεί. Η ανάµιξη ενός Βρετανού ταγµατάρχη κι ενός Κύπριου επιλοχία, που είχαν αποµείνει από την οπισθοχώρηση, στην επιχείρηση δεν έγινε ποτέ πιστευτή94 παρόλο που κατά µία πηγή πράγµατι ένας Βρετανός κι ένας Έλληνας αξιωµατικός, µε διαφορετικά όµως ονοµατεπώνυµα, είχαν προσεγγίσει ακριβώς τον ίδιο χρόνο την περιοχή.95 Οι δύο Βλάχοι έφτασαν από τη Θεσσαλονίκη οπλισµένοι και κατέλυσαν σε ένα µοναστήρι κοντά στη Σαµαρίνα έχοντας µαζί τους φυλλάδια τσιγαρόχαρτου, προσποιούµενοι τους µαυραγορίτες. Από εκεί κοινοποίησαν σε γνωστούς τους όπως και στον κοινοτάρχη της Ζούζουλης για την ύπαρξη µίας «Απελευθερωτικής Οργανώσεως» προς χάριν της οποίας έπρεπε να συγκεντρωθούν όπλα.96 Η Ζούζουλη, γειτονική της Σαµαρίνας, συνοικισµένο µε οικογένειες από την Αλβανία, το Γράµο, τα Χάσια και τη Βέροια ήταν χωριό ελληνόφωνο.97 Μετά οι επισκέπτες συνέταξαν επιστολή, προερχόµενη τάχα από τον ταγµατάρχη Πρέστον µε την οποία συνιστούσαν εράνους για την τροφοδοσία Βρετανών τραυµατιών που περιέθαλπαν και την έστειλαν σε έναν επιφανή οικονοµικά κάτοικο, 98 εκπεσόντα µάλλον κοινοτάρχη εξ αιτίας του ∆ιαµάντη.99 89

Βασίλειος Γιότσας, συνέντευξη το 2004 Γιάννης Αδάµου, Η Σαµαρίνα (από τα ανέκδοτα αρχεία του ελληνικού προξενείου Ελασσόνος 1882 -1912), Σύνδεσµος Σαµαριναίων… «ο Σµόλικας», Ελασσόνα, 1993, σ. 155 91 ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1944, Φ10/10.4, Απόρρητο υπόµνηµα προς Σύνδεσµο Υ. Π. Αγγλικής και Ελληνικής, Κάιρο, Θωµάς Μπάρµπας 1944 και ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 53 /31.12.48 92 Κοινότητα Πενταλόφου, βιογραφικό Μιλτιάδη Πόρτη, ενσωµατωµένο σε αναρτηµένη φωτογραφία του 93 ΓΕΣ/∆ΙΣ, 4ο γραφείο, Βιογραφίες Αξιωµατικών, Φ. Πόρτη Μιλτιάδη 94 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 37/22.6.48 95 Ιωαννίδης, Φλογισµένα ράσα, ό.π., σ. 248-51, όπου έκθεση διερµηνέα Κ Παπαϊωάννου, διερµηνέα, στον επίλαρχο Γ ∆ιαµαντόπουλο 96 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση κτηνοτρόφου ∆. Μπιτογιάννη από Ζιάκα και κοινοτάρχη Νικολάου Κωστάρα από Ζούζουλη 97 Αλέξανδρος Αδαµίδης, «Ζούζουλη: ένα χωριό ξαναγιενιέται», Βοϊακή Ζωή 123 (Μάιος. – Ιούν. 1993) 6 98 Αδάµου, Σαµαρίνα, ό.π. σ. 131 99 Ο αναφερόµενος είχε χρηµατίσει κοινοτάρχης επί Μεταξά, βλ. Μακεδονικόν Βήµα 90

79


Φαίνεται όµως ότι η ιστορία δεν έγινε πιστευτή, διότι είχαν ήδη περάσει ήδη τρεις µήνες από την είσοδο των Γερµανών και αν πράγµατι υπήρχαν τραυµατίες θα είχαν ιαθεί ή αποδηµήσει. Συνετάγη τότε και δεύτερη επιστολή που εν µέσω άλλων έγραφε «να βγει ο Κώστας Αγορογιάννης µε ένα εκατοµµύριο, κονιάκ και άλλα πράγµατα κάπου εκεί κοντά».100 Ο παραλήπτης θεωρώντας προφανώς ότι η υπόθεση σχετίζεται από µία νέου τύπου ληστρική αίτηση χρηµάτων όπλισε τους ποιµένες των κοπαδιών του και τα πεπραγµένα µαθεύτηκαν. Ο κοµιστής της δεύτερης επιστολής συνελήφθη, τον έβαλαν µέσα σε ένα «τσουβάλι» και τον έδειραν, 101 ενώ το ίδιο βράδυ οι Ιταλοί καραµπινιέροι συνέλαβαν την υπόλοιπη οµάδα, όπως επίσης τη µητέρα του Νίκζα και τη γυναίκα ενός από τους συναδέλφους του. 102 Οι κρατούµενοι κατέληξαν όµηροι στην Ιταλία, αφού ασφαλή στοιχεία για τον πραγµατικό στόχο τους δεν είχαν βρεθεί. Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας πέρασαν στο Κάιρο, όπου ο δραστήριος Νίκζας εξελέγη πρόεδρος του «Συλλόγου Μακεδόνων Οµήρων Καταδίκων Ιταλίας η Πίνδος» (ΣΜΟΚΙ), 103 που περιελάµβανε 300 περίπου µέλη. Το Μάιο του 1945 τα µέλη του ΣΜΟΚΙ έφτασαν στη Θεσσαλονίκη κι άνοιξαν γραφείο,104 τυπώνοντας ένα βιβλίο και προσπαθώντας να παρέµβουν ενεργά στην κοινωνική ζωή απαιτώντας από το κράτος διάφορες εκδουλεύσεις. Κατά την περίοδο κράτησης του Νίκζα στην Ιταλία τόσο η µάνα όσο και η αδελφή του «εξυπηρέτησαν ποικιλοτρόπως» την οµάδα «Κρατερού» της συµµαχικής κατασκοπείας Θεσσαλονίκης, 105 και πιθανώς την ΥΒΕ και την ΠΑΟ, στοιχείο που δείχνει µε σχετική ασφάλεια τη σύνδεση της οικογένειας µε τις Κρατικές Υπηρεσίες. Πρόσφατα Αµερικανός δηµοσιογράφος προσπάθησε να συσχετίσει το πρόσωπο του Νίζκα µε την εκτέλεση του δηµοσιογράφου Τζορτζ Πολκ. 106 Αν ο Νίκζας ήταν εκ των προτέρων, έγινε έξαφνα το 1941 ή µετά το 1945 έµπιστος άνθρωπος του Ελληνικού Κράτους ή απλώς µέλος της ΥΒΕ µε ειδικότητα τις ειδικές αποστολές, ίσως ξεκαθαριστεί στο µέλλον. Αν ισχύει η πρώτη περίπτωση, είναι αρκετά απίθανο να κοινοποιηθεί ότι το κράτος είχε στείλει πρόσωπα να θέσουν µυστικά εκτός µάχης έναν αντίπαλό του. Ερωτήµατα βεβαίως εγείρονται πολλά: γιατί οι τρεις

(17.7.38) 3, και µάλλον αυτός εξέπεσε τον Αύγουστο του 1941, όταν ο ∆ιαµάντης, βλ. Παπαγιάννης, παιδιά Λύκαινας, ό.π., σ. 119, διόρισε άλλον στη θέση του Ο Αγορογιάννης έπειτα πρόσφερε «σηµαντική υλική βοήθεια» στον ΕΛΑΣ, ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 37 100 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση ιατρού Γεωργίου Φλυτζάνη από Σαµαρίνα 101 Παπαγιάννης, παιδιά Λύκαινας, ό.π., σ. 49 όπου κατάθεση του Ζήση Νίκζα 102 Παπαγιάννης, παιδιά Λύκαινας, ό.π., σ. 49 103 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.67/4: Εθνικές διεκδικήσεις (1945 -1946), Σύλλογος µακεδόνων οµήρων καταδίκων Ιταλίας «Η Πίνδος» Θεσσαλονίκης 104 Ελληνικός Βορράς (18.5.45) 1 105 ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1944, Φ.10/10.4, «Πρότασις ηθικής αµοιβής της οµάδος ΚΡΑΤΕΡΟΥ, της συνεργαζοµένης µετά της οργανώσεως Μαργέτη, εν Θεσσαλονίκη», ταγµατάρχης Θωµάς Μπάρµπας, πολύ µυστικό, Κάιρο 27.10.43 106 Elias Vlanton - Zak Mettger, Who killed George Polk, Temple University Press, Philadelphia 1996, 183-8 και Στ. Ευσταθιάδης, «Η CIA, ο ακροδεξιός Νίκτσας, η Χωροφυλακή και ο …αστακός», Το Βήµα (3.5.98) [ψηφιακό άρθρο, κωδικός Β12479Β071]

80

ΟΙ ΒΛΑΧΟΙ

απεσταλµένοι ζήτησαν οικονοµική αρωγή και δεν είχαν λάβει έναν αναγκαίο ποσό από τη Θεσσαλονίκη; Ή µήπως έγινε επίτηδες έτσι ώστε σε περίπτωση αποτυχίας να φανούν απλοί απατεώνες κι όχι αποφασισµένοι εκτελεστές; Ορθά λοιπόν συνέδεσε τις συλλήψεις που ακολούθησαν την αποτυχηµένη απόπειρα εξουδετέρωσης του ∆ιαµάντη ένας έµπορος της πόλης των Γρεβενών.107 Πράγµατι οι Ιταλοί ανήσυχοι για την πιθανή παρουσία Βρετανών ή οπλισµένων Ελλήνων, ενέτειναν τις επιχειρήσεις αφοπλισµού, τις οποίες είχαν αρχίσει νωρίτερα, στα ορεινά των Γρεβενών, τα Καστανοχώρια του Βοΐου και τα χωριά του Γράµου έχοντας πληροφορίες ότι ένας Βρετανός ταγµατάρχης κι ένας Έλληνας υπολοχαγός είχαν επισκεφτεί τον ίδιο καιρό την Καστοριά αφήνοντας έναν ασύρµατο στο σπίτι ενός Βλάχου ιερέα του Άργους, τον οποίο τελικά εξόρισαν στην Ιταλία. 108 Υποψιάστηκαν φαίνεται την Ελληνική Πολιτεία, γι αυτό και το ενδιαφέρον τους εστιάστηκε αρχικά στους Εθνικόφρονες. Στις 25 Αυγούστου του 1941 πραγµατοποιήθηκαν οι πρώτες συλλήψεις στις οποίες συµπεριελήφθησαν 12 µε 19109 κάτοικοι της κωµόπόλης των Γρεβενών (έµποροι, ιατροί και δικηγόροι), ο κοινοτάρχης κι ο δασάρχης της Αβδέλας, ο πρόεδρος και κάτοικοι της Ζούζουλης, 110 ενώ στη Λάβδα κακοποιήθηκαν ο κοινοτάρχης και ο ιερέας και φονεύθηκε ένας εργάτης 111 προσπαθώντας να διαφύγει του ιταλικού κλοιού. Εκτός τούτων έκαψαν ένα σπίτι, µάλλον του εργάτη, και φυλάκισαν τους δασκάλους Σµίξης, Κρανιάς και Σαµαρίνας, ενώ οι κοινοτάρχες Φιλιππαίων και Σµίξης κλήθηκαν από το ∆ιαµάντη για εξηγήσεις. Όταν οι Χωροφύλακες του Σταθµού Πολυνερίου επισκέφτηκαν τη Σαµαρίνα να διαπιστώσουν ιδίοις όµµασιν τα τεκταινόµενα, οι Ιταλοί τους αποπήραν και τους συνέλαβαν112 έπειτα ο διοικητής τους ενωµοτάρχης εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ Ολύµπου µην λησµονώντας τη συµπεριφορά των Ιταλών απέναντί του. Συνελήφθη επίσης κι ο δάσκαλος Αγίας Σωτήρας Βοΐου ως κάτοχος όπλων, κατά µία πηγή ως συνεργάτης Βρετανών,113 κι εκτελέστηκε τον επόµενο χρόνο.114 Τον Οκτώβριο του 1941 οι κρατούµενοι των Γρεβενών απελευθερώθηκαν

107

ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 9/14.12.45, κατάθεση Θεµιστοκλή Κατσάνου από Γρεβενά Ιωαννίδης, Φλογισµένα ράσα, ό.π., σ. 248-51, όπου έκθεση διερµηνέα Κ Παπαϊωάννου, διερµηνέα, στον επίλαρχο Γ ∆ιαµαντόπουλο 109 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 1/31.1.49. Για ονόµατα και ακριβείς χρονολογίες συλληφθέντων βλ. ΓΑΚ/ΙΑΜ, 140/ΣΑΕ1/1/565-874 110 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4/29-31.3.49, κατάθεση κοινοτάρχη Νικολάου Κωστάρα από Ζούζουλη. Επίσης Αδαµίδης Αλέξανδρος «Η Ζούζουλη: το ερηµικό χωριό και η ιστορία του», Βοϊακή Ζωή (Σεπτ. –Οκτ. 1984) 14-17, 16-7, όµως ο συγγραφέας τοποθετεί λανθασµένα το γεγονός το 1942 111 ∆Κ, Λάβδα, ΛΠΘ 3/1941 και ΓΒ, HG 787 G79, Greek Office of Information, Washington, ∆ΕΥΠ, τµήµα ΙΙ Α, ∆ελτίον Πληροφοριών –Ωµότητες, πληροφορίαι, Κάιρο 15.9.43. Επίσης ∆ΒΚ, Κ.185/Γ/43134, ∆ήλωσις ζηµιών εκ πολέµου Γ. Ζατραζέµη, Λάβδα 30.9.45 112 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ1.1.Α.: Ωµότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, Γερ Μαζαράκης, προσωρινός διοικητής, ∆Χ Γρεβενών προς Α∆Χ∆Μ, α.π.26/2/14β, 9.9.41 και τηλεγράφηµα εκ Κοζάνης, α.π.118/22.9.41, όπως επίσης και Νοµαρχία Κοζάνης προς Γ∆Μ, α.π.127/29.9.41. Ακόµη ∆Κ, Ληξιαρχείο Λάβδας 3/1941 113 <υτική Μακεδονία (13.10.58) 2 114 Αλέξανδρος Αδαµίδης, Η Αγία Σωτήρα Βοΐου Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 58-60 108

81


όλοι 115 εκτός από 12, τους οποίους έστειλαν σε στρατόπεδα της Ιταλίας, ανάµεσά τους ο έπαρχος των Γρεβενών και ο προσωρινός διοικητής της τοπικής ∆ιοίκησης Χωροφυλακής. Ο τελευταίος θεωρούσε ως αίτιο της οµηρίας του τις προσωπικές διαβολές του αντικαταστάτη του, αλλά η υπόθεση δεν διερευνήθηκε πλήρως µεταπολεµικά.116 Ήταν φανερό ότι µερικοί έβρισκαν διόδους προσωπικής εκδίκησης ή αντεκδίκησης, όπως επίσης και τρόπους αναρρίχησης σε προσφορότερες θέσεις κι αξιώµατα διαγκωνίζοντας τους αντιπάλους των και φυσικά χρεώνοντας τις αλλαγές στο ∆ιαµάντη. Έτσι το άστρο του έδυσε όπως αναφέρθηκε νωρίς, και όσοι Βλάχοι εκτέθηκαν µετανάστευσαν στη Θεσσαλονίκη ή υπηρέτησαν τον νέο κυρίαρχο της περιοχής, το ΕΑΜ, για να ξεπλύνουν τις πραγµατικές ή φανταστικές ενοχές τους.117 Στη συλλογική µοµφή που τους προσδόθηκε µεταπολεµικά οφείλεται κατά ένα µέρος η προσκόλληση των Βλάχων στο κράτος, έτσι ώστε σε κατάλογο αντιδραστικών της πόλης Φλώρινας, που είχε συνταχθεί από το ΚΚΕ κατά τον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο, 118 οι Βλάχοι καταλάµβαναν την πρώτη θέση.

115

∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ1.1.Α.: Ωµότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, Έπαρχος Γρεβενών Ασκαρίδης προς ΥΠΕΣ 6.10.41 τηλεγράφηµα 116 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 19/31.8.46 και 41/30.6.48 117 Περισσότεροι από 400 ήταν οι Βλάχοι, άνδρες και γυναικόπαιδα, που κατέφυγαν από την περιοχή Γρεβενών στη Θεσσαλονίκη, βλ. Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 629. Εννοείται βεβαίως ότι δεν έφυγαν όλοι την ίδια µέρα µαζί µε τους Ιταλούς, κάτι τέτοιο ήταν πρακτικά αδύνατο. Πόσοι από αυτούς ήταν συνεργάτες του ∆ιαµάντη ή απλώς κατέφυγαν από φόβο, αντιπαλότητα µε τους αντάρτες του ΕΛΑΣ ή µετά από τις καταστροφές των περιουσιών τους κατά τη διάρκεια των γερµανικών επιδροµών είναι άδηλο 118 ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/268, «Βιβλίο Φλώρινας», [1947]

82

ΟΙ ΣΛΑΒΟΜΑΚΕ∆ΟΝΕΣ

γ΄. Οι Σλαβοµακεδόνες Στη Φλώρινα ορισµένοι κάτοικοι ανέµεναν κάτω από αψίδες την άφιξη Βουλγαρικού Στρατού, όταν η νότια Γιουγκοσλαβία δόθηκε από τους Γερµανούς στη Βουλγαρία. Ήταν οι «Βουργάροι ή Βουλγάροι» οι αναφερόµενοι, όπως ονόµαζαν κρυφίως ή υβριστικώς οι εντόπιοι όσους κατοίκους της περιοχής οµιλούσαν τη σλαβική. Έναν δε «βουλγαρόπαπα» είχαν «εξαφανίσει» το 1907 κάτοικοι της Σιάτιστας µε την κατηγορία ότι προπαγάνδιζε στην περιοχή του Βοΐου, 1 πιθανώς για να τον ληστέψουν, αν κατευθύνονταν µε γεµάτα τα θυλάκιά του για προπαγάνδα ή ψώνια στην πόλη της Κοζάνης. «Ήσαν ακραιφνείς Έλληνες» ανέφερε το χειµώνα του 1941 για τους κατοίκους του οικισµού Σπήλιο Βοΐου ο δάσκαλος του σχολείου σύµφωνα µε µαρτυρίες που άντλησε «υπό αξιοπίστων γερόντων» κι εξηγούσε πως το «Σλαυικό ιδίωµα», «Σερβικόν» κατά έναν άλλο συνάδελφό του γειτονικού χωριού «Αηλιάς»,2 το είχαν µάθει από «επιδροµάς».3 Ότι θέση είχε η επαρχία Γρεβενών ως προς το νοµό Κοζάνης την ίδια είχε αντίστοιχα και η Καστοριά ως προς τη Φλώρινα. Ο νοµός Καστοριάς που άρχισε να επανδρώνεται προς τα τέλη του 1941 στεκόταν εδαφολογικά αποµονωµένος και πολιτισµικά υποδεέστερος ως προς τον αντίστοιχο της Φλώρινας, τουλάχιστον ώσπου να εδραιωθούν οι νέες διοικητικές δοµές. Στην απόσταση από τη σιδηροδροµική γραµµή και τις βασικές οδικές αρτηρίες οφείλονταν µάλλον τα οκτώ προπολεµικά της ξενοδοχεία, 4 στα οποία αναγκαστικά κατέλυαν όσοι επισκέπτονταν την παραλίµνια πόλη. 5 Στην επαρχία Καστοριάς η οικονοµική ανάπτυξη ήταν ισχνή, αφού δεν υπήρχαν εργοστάσια και το τελωνείο της Κρυσταλλοπηγής, αν και βρισκόταν κοντύτερα στην πόλη της Καστοριάς, ανήκε στην επαρχία της Φλώρινας.6 Η γουνοποιία είχε αρχίσει να παρακµάζει ήδη από το Μεσοπόλεµο και τα µόνα προϊόντα που εξήγε η περιοχή µαζικά στη Θεσσαλονίκη και λιγότερο στις περίγυρες αγορές όπως το Τσοτύλι,7 ήταν τα ψάρια,8 όταν ήταν απρόσκοπτη η

1

Γεώργιος Μπόντας, «Η δράση των Σιατιστινών γυναικών στο Μακεδονικό Αγώνα», Βοϊακή Ζωή (Μάιος. –Ιούν. 1993) 1-2 2 ∆ηµόσια Βιβλιοθήκη Σιάτιστας (στο εξής ∆ΒΣ), Αναφοραί ∆ιευθυντών ∆ηµ. Σχολ. Βοΐου εις εκτέλεσιν της υπ΄ αριθµ. Ε.Π. 41 ε.ε. διαταγής σας, Σιάτιστα 23.1.42, ∆.Σ. Αηλιά προς τον κ. Επιθεωρητήν Βοΐου, α.π. 3, Αηλιάς 6.12.41, αρ. εισαγωγής 91/97 3 ∆ΒΣ, Αναφοραί, ό.π., ∆.Σ. Σπήλιου προς τον κ. Επιθεωρητήν Βοΐου, α.π. 57, Σπήλιο 10.12.41, αρ. εισαγωγής 91/97 4 Την ίδια εποχή η Κοζάνη είχε µόνον 6, βλ. PRO, WO 204/8879, Political, economic and general information: Peloponnese, East Central and Western Greece, West and Central Macedonia, East Macedonia and West Thrace 1944 Sept., Greek Towns, confidential, 952/GHQ (SS) -9/44, 22.9.44 5 ∆ΒΚ, Κ.10/Θ, Νοµαρχία Φλωρίνης προς ΥΠΕΣ, α.π. 5273, Φλώρινα 12.6.46 6 Για δύο περίπου χρόνια (άνοιξη 1942 έως Φεβρουάριο 1944) το τελωνείο της Κρυσταλλοπηγής πέρασε στον ιταλοκρατούµενο νοµό Καστοριάς, αλλά οι αλλαγές επιδρούν αργά στην ύπαιθρο 7 Κυριάκος Παπαδόπουλοςς, συνέντευξη το 2002 8 Τσικριτζή – Φτάκα, Γεύσεις, ό.π., σ. 62

83


συγκοινωνία. 9 Επί Κατοχής βέβαια διακινούνταν λιγότερα προϊόντα καθώς µεγάλες ποσότητες καταναλώνονταν επί τόπου.10 Αποκοµµένοι οδικώς και οικονοµικώς οι κάτοικοι της Καστοριάς αργοπορούσαν να ακολουθήσουν τις εξελίξεις που λάβαιναν χώραν στην υπόλοιπη χώρα. Ακόµη και οι Ιταλοί είχαν χαµηλή την εκτίµησή τους προς αυτούς, ιδιαίτερα τους Σλαβοµακεδόνες, όπως δείχνει η επιγραφή «Σολντάτο Γκρέκο», που βρισκόταν σε περιβραχιόνιο σλαβόφωνων πολιτοφυλάκων την άνοιξη του 1943, 11 ορισµένοι εκ των οποίων κορυβαντιούσαν ότι είναι Βούλγαροι. Αν οι αναφερόµενοι οπλίστηκαν σχετικά πρώιµα υπό την ανοχή ή προστασία των Ιταλών, ήταν διότι ο κίνδυνος της επέλασης των ανταρτών του ΕΛΑΣ ήταν υπέρµετρος σε σχέση µε τους δισταγµούς. Την ίδια εκτίµηση είχαν για τους Σλαβόφωνους οι ηγέτες του ΚΚΕ Καστοριάς, έτσι ώστε κανείς Σλαβοµακεδόνας δεν µετείχε της Περιφερειακής Επιτροπής του. Όσοι πρώην εξόριστοι είτε δρούσαν σε άλλες περιοχές είτε συµµετείχαν σε βοηθητικούς και όχι καίριους, ρόλους. Στη γεωγραφικά αποµονωµένη Καστοριά η προσµονή έλευσης των Βουλγάρων ήταν ελάσσονα, διότι οι Ιταλοί δεν φαινόταν διατεθειµένοι να αφήσουν σε άλλα χέρια την περιοχή. Ο µόνος Βούλγαρος κάτοικος της πόλης ήταν ένας φιλόλογος καθηγητής, σύνδεσµος στο Ιταλικό Φρουραρχείο, που κατά τη µαρτυρία ενός γυµνασιάρχη ενδιαφερόταν για την αφαίρεση αρχαίων από την τοπική συλλογή 12 παρά για τον προσηλυτισµό των εντοπίων Σλαβοφώνων. Περισσότερο φόβο προξενούσαν δύο διερµηνείς των ιταλικών αποσπασµάτων ερεύνης και αµφότεροι γνώριζαν καλά την περιοχή, ο ένας επειδή είχε διατελέσει οικότροφος στο Γυµνάσιο Τσοτυλίου. Οι δυο τους έφτασαν µαζί µε Ιταλούς ως το χωριό Ανθοχώρι (Τσακνοχώρι), νοτίως του Τσοτυλίου, επιστρέφοντας στην Καστοριά φορτωµένοι σιτηρά, λεφτά ή και προσωπικά είδη, τα οποία προσέφεραν οι κάτοικοι για να απαλλαχτούν από την κατηγορία του κατόχου όπλων ή του κοµουνιστή.13 Αν και οι Ιταλοί προσπαθούσαν να εκµεταλλευτούν τη δυσαρέσκεια των Σλαβοµακεδόνων δεν σπάνιζε η δυσπιστία εναντίον τους. Μπροστά στην ασφάλειά τους δεν συγχωρούνταν παρεκτροπές από όπου κι αν προερχόταν. Ο Έλληνας εφηµέριος του χωριού Γράµος, Βλαχόφωνος προφανώς, πέθανε κρατούµενος στην Ιταλία το ∆εκέµβριο του 1941,14 όπως και τρεις κάτοικοι της Ζούζουλης, 15 ενώ ένας 40χρονος Πρόσφυγας κάτοικος του Άργους

9

PRO. FO 371/48271/R/9355/39, A.G.I.S., Weekly report, No 31/13-19.5.45 KCLMA, GB99, Evans, box 3/f.6/6, Greek partisan correspondence 11 ∆ΙΑΥΕ, 1945, ΚΥ, Φ.41.5, Περί Εγκληµατιών Πολέµου, Υπ. Μελετών και Πληροφοριών προς ∆ιεύθυνσιν Πολιτικών Υποθέσεων, Τµήµα Ευρώπης 11.12.45, α.π.26503 ∆Μ 26, Τα γεγονότα Καστοριάς και Πρεσπών, συνηµµένη έκθεση του Α2 του Υπουργείου Εθνικής ‘Αµυνας 12 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ 104.2, υπόµνηµα Κ Πηχεών, γυµνασιάρχη αρρένων στην Καστοριά και τέως έκτακτου επιµελητή αρχαιοτήτων Καστοριάς, Θεσσαλονίκη 15.12.45 13 Καλλιανιώτης, Καπετάνιοι, ό.π., σ. 211 14 Τζώρτζης, Εγκυκλοπαίδεια, ό.π., σ. 185 15 Αδαµίδης, Αλέξανδρος «Η Ζούζουλη: το ερηµικό χωριό και η ιστορία του», Βοϊακή Ζωή (Σεπτ. –Οκτ. 1974) 14-17 10

84


Ορεστικού εκτελέστηκε τον επόµενο χρόνο. 16 Ήδη από το 1941 είχαν συλληφθεί κάτοικοι του ορεινού σλαβόφωνου χωριού ∆ενδροχώρι της Καστοριάς ως κάτοχοι όπλων ή κοµουνιστές, ίσως κι ως βουλγαρόφιλοι, µερικοί εκ των οποίων εκτελέστηκαν στις αρχές του 1943.17 Το επόµενο έτος δύο Σλαβοµακεδόνες στο χωριό Πράσινο των Κορεστίων είχαν την ίδια τύχη.18 Σύµφωνα µε ένα µεταπολεµικό έγγραφο τα θύµατα της ιταλικής βίας στο νοµό Καστοριάς εκτιµούνταν σε 205 άτοµα, 19 αριθµός υπερβολικός αφού κυµαίνονται γύρω στους 126. Αντίστοιχα βεβαίως φαινόµενα, σχετιζόµενα µε την ασφάλεια του Στρατού Κατοχής έλαβαν χώραν και στη γερµανοκρατούµενη ζώνη της Φλώρινας σηµατοδοτώντας τη στάση των κατακτητών απέναντι σε όποιον υπερέβαινε τα όρια. Όπως παντού η γλωσσική αυτή οµάδα ποτέ δεν ήταν αρραγής. Ένας κάτοικος του Φούφα στάλθηκε στην εξορία το Νοέµβρη του 1940 ως ύποπτος και τα χωράφια που διαχειριζόταν κατελήφθησαν από δύο χωριανούς του, τους οποίους είχε µηνύσει.20 Στην περίπτωση αυτή είναι φανερό ότι οι προσωπικές διενέξεις έπαιζαν τον πρώτο ρόλο. Ο φόβος του πολέµου ή ίσως ατυχείς συγκυρίες οδήγησαν Σλαβοµακεδόνες στρατιώτες να αυτοµολήσουν το 194041 στους Ιταλούς και όσοι από αυτούς στάθηκαν τυχεροί να διαφύγουν της επιτόπιας σύλληψης κι εκτέλεσής των στο Μέτωπο από τους Έλληνες 21 πέρασαν αρχικά στην Ιταλία κι έπειτα στη Βουλγαρία. Εκεί είναι όµως άγνωστο πόσοι δήλωσαν οικειοθελώς Βούλγαροι και πόσοι εξαναγκάστηκαν να δηλώσουν έπειτα από προπαγανδιστική πίεση. Ένας στρατιώτης από τις Κάτω Κλεινές Φλώρινας, αρβανίτικης καταγωγής όπως συνάγεται εκ του επωνύµου, είχε αιχµαλωτιστεί ή αυτοµολήσει στην Αλβανία. Λίγο αργότερα υπηρετούσε ως «Βούλγαρος χωροφύλακας» στη ∆ράµα. Το 1943 επέστρεψε στον αλευρόµυλο του χωριού του χωρίς να ανακατευτεί πουθενά.22 Από το ίδιο χωριό είχαν παροµοίως αιχµαλωτιστεί ή λιποτακτήσει άλλοι δύο στρατιώτες, οι οποίοι τελικά επέστρεψαν στο γενέθλιο τόπο τους. Αργότερα καταδιώχτηκαν επίµονα από τον ΕΛΑΣ, µε αποτέλεσµα την εκτέλεση του ενός τον Απρίλη του 1943 23 και την καταφυγή στο Μοναστήρι (Μπίτολα) το Σεπτέµβριο του 1944 του άλλου. 24 Είναι προφανές ότι δεν έτρεφαν φιλικά αισθήµατα ούτε ως προς τον κοµουνισµό ούτε ως προς τη Βουλγαρία. Κατά µία πηγή από τους 60 Σλαβοµακεδόνες στρατιώτες που είχαν αποβιβαστεί στην Αθήνα ερχόµενοι από την Κρήτη την άνοιξη του 1941 οι 43 16

∆Κ, Ληξιαρχείο Άργους Ορεστικού, ΛΠΘ 12/1946 και ∆ΒΚ, Λυτά έγγραφα, αρ.1, α/α 101 ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, ∆.Χ. Καστορίας. Επίσης Γεώργιος Γκάσας, Οι Αθάνατοι της Καστοριάς 1940 –1949, Αθήνα 1992, σ. 115 και Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 164 18 ∆ΒΚ, Λυτά έγγραφα, αρ.1, α/α11-12. Επίσης Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 164 και. Πυλάκης, Μνήµες, ό.π., σ. 158 19 ΕΑΜ Αντίσταση 28 (Ιαν. –Μάρτ. 1994) 27 όπου Κατάστασις εγκληµατιών πολέµου, ό.π. 20 ΕΕ, Έκθεσις 162/13.9.41 21 Για λιποτάκτες στρατιώτες από την Αλµωπία που εκτελέστηκαν βλ. Παναγιώτης Θεοδώρου, συνέντευξη το 2002 22 ΕΛΙΑΘΕ, Ειρηνοδικείο Φλώρινας, ΠΕΚΠ 1945, αρ.280/16.7.45 23 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 27, Φ.1, ΒΣΠΦ 12/11.1.46, 108/23.2.46 και 127/28.3.46. Επίσης Αριστείδης Τηλκερίδης, συνέντευξη το 2002 24 ΕΛΙΑΘΕ, Ειρηνοδικείο Φλώρινας, ΠΕΚΠ 1945, αρ. αρ.281/6.7.45 και 301/1945 17

85


παρουσιάστηκαν στο ελληνικό Φρουραρχείο κι όχι στη βουλγαρική Πρεσβεία, ενώ το 60% των εξορισθέντων για βουλγαροφρονία δήλωσαν Έλληνες.25 Το πιθανότερο είναι ότι, σύµφωνα µε την πάγια λογική της υπαίθρου, το µεγαλύτερο µέρος των στρατιωτών και των εκτοπισθέντων είχαν πράγµατι δηλώσει Έλληνες έµπροσθεν της Ελληνικής Πολιτείας και Βούλγαροι στην βουλγαρική Πρεσβεία επιδιώκοντας την ταχύτερη επιστροφή στο γενέθλιο τόπο τους. Λίγοι µόνον, όταν επέστρεψαν στον τόπο τους, αντέδρασαν συναισθηµατικά, πλανήθηκαν από τα σηµεία των καιρών ή θέλησαν να εκδικηθούν. Στην τελευταία περίπτωση ίσως ανήκει ο προπολεµικός κοινοτάρχης της Ολυµπιάδας, αγρότης που λάβαινε εύφηµες µνείες στη ∆ιεθνή Έκθεση της Θεσσαλονίκης.26 Εκλεγµένος συνεχώς από το 1928 είχε θεωρηθεί ένοχος κολλήµατος κοµουνιστικών προκηρύξεων το Μάιο του 1930, 27 αλλά αθωώθηκε. Το 1937 υπέγραψε ως «ακραιφνής εθνικιστής» δήλωση αποκήρυξης του ΚΚΕ παραµένοντας στη θέση του. 28 Συνελήφθη όµως «προληπτικώς …λόγω των Βουλγαροφίλων αισθηµάτων» του στις 7 Νοεµβρίου του 1940 29 και κατά µία µαρτυρία εξορίστηκε. 30 Επί Κατοχής κατηγορήθηκε ότι έκαψε τα βιβλία του Σχολείου κι ότι ο υιός του σπούδαζε στη Βουλγαρία, 31 όπου µετανάστευσε τελικά και ο ίδιος, µάλλον όταν οπλίστηκε εναντίον των ανταρτών ο γειτονικός του χωριού του προσφυγικός οικισµός Γαλάτεια. Ένας 75χρονος Σλαβοµακεδόνας αγρότης από την Ιτιά Φλώρινας είχε απλούστερη δράση: όταν επέστρεψε από την εκτόπιση συµµετείχε σε διασκεδάσεις όπου εκφωνούνταν πολλαπλώς το επιφώνηµα «ούρα» =ζήτω.32 Άλλοι παρόµοιοί του κατηγορήθηκαν ότι είχαν κατασκευάσει αψίδες υποδοχής του βουλγαρικού Στρατού.33 Περισσότερο ρεαλιστής, ευφυέστερος ή ευέλικτος ήταν ένας ποιµένας από την ορεινή Περικοπή Βιτσίου. Είχε κι αυτός εξοριστεί ως «Βούλγαρος», αλλά αργότερα αντέδρασε στον εξοπλισµό του χωριού του από τους Γερµανούς, καθώς το χωριό του συνόρευε µε την ανταρτοκρατούµενη περιοχή.34 ∆εν διέθεταν δικά τους δίκτυα οι Σλαβοµακεδόνες, ώστε να αντιδράσουν δυναµικά εναντίον της Ελληνικής Πολιτείας και την περιοχή τους διχοτοµούσε 25

ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.68/1/11, Μελέτες, υποµνήµατα, εκθέσεις, άρθρα κ.α. (1943-46), «Περί της στάσεως των σλαυοφώνων και βλαχοφώνων της Βορ. Ελλάδος κατά την περίοδον της κατοχής, Κ Σαµαράς τµηµατάρχης ΙΚΑ Θεσσαλονίκης προς Φ. ∆., Αθήναι 27.2.45, σ.2-3 26 Επαρχιακή Φωνή (7.4.40) 3, όπου ονόµατα βραβευθέντων γεωργών της Εορδαίας 27 ΚΕΜΙΤ, ΑΓ∆Κ, Φ. Φρόνηµα, ΥΧ Εορδαίας προς Εισαγγελέα Πληµελλειοδικών Κοζάνης, α.π.13/13;/41/21, Πτολεµαΐδα 7.6.30 28 Επαρχιακή Φωνή (7.8.32) 4, (5.12.37) 33 και (25.8.40) 3 29 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. έγγραφα Χωροφυλακής 1940, [υπό ταξινόµηση], Ελληνική Βασιλική Χωροφυλακή Εορδαίας προς Τµήµα Ασφαλείας Κοζάνης, α.π.44/6/9β΄, Πτολεµαΐς 7.11.40. Επίσης ΕΕ, Έκθεσις 186 /17.9.41 30 Περδίκας Γιάννου, συνέντευξη το 2000 31 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 62-65/9.11.48, κατάθεσις κοινοτάρχη Ολυµπιάδος Η. Σιδηρόπουλου 32 ΕΛΙΑΘΕ, ΕΦ, ΠΕΚΠΑ 1945, αρ.412/23.8.45 33 ΕΛΙΑΘΕ, ΕΦ, ΠΕΚΠΑ 1945, αρ.406/1945 34 KCLMA, GB99, Evans, box 1/f. 2/2/1-26 Operations, I Diary of Peter Kite, p. 13-15, κατάθεση Αφροδίτης Λόλου στον ΕΛΑΣ στο Βαψώρι την 19.4.44

86


το Βίτσι κι ακόµη είχαν κατατµηθεί από παλαιά σε δύο επαρχίες κι έπειτα σε δύο ξεχωριστούς νοµούς. Η αδυναµία οργάνωσής των φαινόταν σε κάθε εκλογές, όπου οι Σλαβοµακεδόνες πολιτευτές είχαν µικρές, επικοινωνιακές τουλάχιστον, ικανότητες. Ο Θωµάς Κατσιώρας π.χ. από τον Άγιο Παντελεήµονα 35 είχε υπογράψει δήλωση επί Μεταξά, ενώ ο χωριανός του Ανδρέας Τσίπας, ηγέτης της ΕΜΕΟ, διορίστηκε για ένα διάστηµα γραµµατέας του ΚΚΕ, προφανώς µε τη µεσολάβηση της βουλγαρικής Πρεσβείας κι όχι λόγω του δυναµισµού του. Έτσι στην περιοχή όπου κατοικούσαν Σλαβοµακεδόνες ως βουλευτές (του ΚΚΕ) είχαν εκλεγεί προπολεµικά δύο Βλάχοι, οι Νικόλαος Κυριακόπουλος και Τζήµας κι ένας Πρόσφυγας, ο Φίλιππος Παπαδόπουλος. Στην αρχή της Κατοχής, την 28η Ιουνίου του 1941, µε τη µεσολάβηση των Βουλγάρων έγινε προσπάθεια να λάµψει το άστρο των Σλαβοµακεδόνων, µέσω της επίσηµης απελευθέρωσης κρατουµένων στελεχών του ΚΚΕ από την Ακροναυπλία. 36 Ανάµεσά τους όµως αφέθηκαν και άτοµα που γνώριζαν µερικώς µόνο ή και καθόλου τη σλαβική γλώσσα όπως ο Βλάχος Ανδρέας Τζήµας, ο Αρβανιτόβλαχος Πέτρος Κέντρος, ο Πρόσφυγας Θεόδωρος Ευθυµιάδης κι ο ελληνόφωνος ∆ιαµαντής Τσιστίνας. Μετά από µικρή παραµονή στην Αθήνα 13 από τους απελευθερωθέντες κατευθύνθηκαν στη ∆υτική Μακεδονία. Τι ακριβώς είχε ειπωθεί ανάµεσα σε αυτούς και τη βουλγαρική Πρεσβεία δεν είναι γνωστό, όµως είναι προφανές ότι πρώτος τους κύριος ήταν το ΚΚΕ και µόνον ένας, ο αναφερθείς Ανδρέας Τσίπας αµφιταλαντευόταν σε ποιον αφέντη να υπηρετήσει. Ένας άλλος, ο Ζήσης ∆ελιόπουλος, εντάχθηκε το 1945 στο ΝΟΦ της Καστοριάς, ίσως κατόπιν επί τούτου µυστικής εντολής, αφού γνώστης των πραγµάτων θεωρούσε ότι «υπηρέτησε µε κοµµατική αφοσίωση τα πόστα, που του εµπιστεύτηκε το ΚΚΕ». Φυσικά η Ελληνική Πολιτεία δεν ανέχτηκε το συµβάν και προσπάθησε να πείσει τους Γερµανούς ότι οι αναφερόµενοι ήταν επικίνδυνοι για τη δηµόσια τάξη, ώστε να κυκλοφορούν ελεύθεροι.37 Αποδείχτηκε τελικά ανώφελη η απόφαση της Βουλγαρίας να απελευθερώσει τους Σλαβοµακεδόνες κοµουνιστές για να τους καταστήσει κήρυκες των ιδεών της. Ο νεοχειροτονηθείς γραµµατέας του ΚΚΕ Ανδρέας Τσίπας και µερικοί άλλοι Σλαβοµακεδόνες κοµουνιστές θεωρώντας ότι διαθέτουν την υποστήριξη των Βουλγάρων δεν λάβαιναν συνωµοτικά µέτρα, στάση που ξένιζε και δηµιουργούσε σοβαρές υπόνοιες ότι το ΚΚΕ είχε άµεσες σχέσεις µε τη συνέταιρο του Άξονα Βουλγαρία. Άµεσες συνέπειες ήταν πρώτα η εγκατάλειψή του από όλους σχεδόν τους Έλληνες συµπαθούντες κι από αρκετά µέλη, καθώς η παράξενη µεσολάβηση ήταν ένα απρόβλεπτο δώρο στην πολιτική επικοινωνία των αντικοµουνιστών. Γι αυτό το λόγο φαίνεται ότι ούτε ο Τσιστίνας ούτε ο Τζήµας ούτε ο Ζησιάδης ούτε ο Αναστάσιος Καρατζάς

35

Επαρχιακή Φωνή (29.5.38) 3 και Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 76 ∆ΙΑΥΕ, 1941, ΚΑΤΚΥ Φ.2.∆ιώξεις κοµµουνιστών, αρ.131, Υπουργείον ∆ηµόσιας Ασφάλειας [σικ] προς Επιτροπήν Συνδέσµου µετά της Ιταλικής ∆ιοικήσεως, 28.8.41, λίαν επείγον 37 ∆ΙΑΥΕ 1941, ΚΑΤΚΥ Φ.2/131 36

87


επισκέφτηκαν φανερά την Καστοριά µετά την απελευθέρωσή τους,38 αφού δεν θα ήταν σε θέση να απαντήσουν σε ερωτήµατα για τους λόγους της απελευθέρωσής των. Πολύπειροι όντας ανέµεναν άµεση σύγκρουση µε την Ελληνική Πολιτεία, πράγµα που σήµαινε ότι οι διώξεις που είχαν χαλαρώσει, θα εντείνονταν αν οι κοµουνιστές θεωρούνταν προστατευόµενοι των Βουλγάρων, του κυριότερου εχθρού της Ελλάδας. Οι απελευθερωθέντες ως Σλαβοµακεδόνες ∆υτικοµακεδόνες απόστολοι του κοµουνισµού ήταν οι εξής:39 1. Αδαµόπουλος ή ∆αµόπουλος ή Γκρόσδος, 40 Λάζαρος από την Οινόη της Καστοριάς, 40 χρονών. 41 Ξενιτεύτηκε µικρός κι εξορίστηκε ως κοµουνιστής νωρίς, το 1925, όντας σερβιτόρος στη Λάρισα. Αποφυλακιζόµενος διορίστηκε γραµµατέας της ΚΟ του ΚΚΕ Λάρισας όπου οµοϊδεάτης του τον κατηγόρησε ως «δικτάτορα». Από την άνοιξη του 1942 ως το φθινόπωρο του εποµένου έτους χρηµάτισε γραµµατέας της ΠΕ Παραµυθιάς Ηπείρου του ΚΚΕ. 42 Αργότερα ανακλήθηκε στην Καστοριά ως γραµµατέας της ΠΕ του ΣΝΟΦ, θέση στην οποία παρέµεινε µετά από σοβαρές ταλαντεύσεις, αφού στις αρχές του 1944 είχε ζητήσει τη διαγραφή του από το ΚΚΕ.43 Πέθανε στη Γιουγκοσλαβία.44 2. ∆ελιόπουλος Ζήσης από το Καλοχώρι Καστοριάς, 34 χρονών, γυναικάδελφος του (πιο κάτω αναφερθέντα) Ζήση Καλιµάνη. Προπολεµικός πολιτευτής του ΚΚΕ. 45 Επί Κατοχής ήταν µέλος της ΑΕ του ΚΚΕ Καστοριάς, 46 γι αυτό µάλλον φυλακίστηκε από τους Ιταλούς στη Θεσσαλονίκη. Χρηµάτισε αντιπρόσωπος του ΝΟΦ στο µεταπολεµικό ΕΑΜ της Καστοριάς, πριν την ένωσή τους στα τέλη του 1946. 47 Επί κυρίως Εµφυλίου έλαβε το αξίωµα του λοχαγού Πολιτοφυλακής του ∆ΣΕ. Πέθανε στα Σκόπια.48 3. Ευθυµιάδης Θεόδωρος, Πρόσφυγας από το Ικόνιο, κάτοικος Καστοριάς. 38

Κυριάκος Πυλάης, Μνήµες –Βιώµατα –Στοχασµοί, 1870 –1990, Αθήνα 1990, σ. 128 Ελευθερώθηκε επίσης ο Νικόλαος Σωτηρίου από τη Φλώρινα, αλλά επειδή ζούσε στην Καβάλα δεν αναφέρεται ως ∆υτικοµακεδόνας. Η άποψη ότι αφέθηκαν επίσης από την Ακροναυπλία οι Λ. Ζησιάδης, Αντρέας Κυρατζής από χωριά της Καστοριάς και ο Α. Βοζίκης από Φλώρινα, βλ. Γιατί (Ιούλ. –Αύγ. 1985) 43, είναι λανθασµένη 40 Στάθης Πελαγίδης, Η Οινόη της Καστοριάς, ιστορική διαδροµή 1923 -1995, Κοινότητα Οινόης, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 140, 174 41 Το ψευδώνυµο Οινόης µεταφράζεται από τους ιστορικούς των Σκοπίων ως Οσένσκι, όπως επίσης και το ∆αµόπουλος σε Ντάµοφσκι, βλ. Εγκέισκα Μακεντόνια βο νοµπ, τ. Α΄, Αρχίβ να Μακεντόνια, Σκόπια 1971, σ. 33, αλλά στα διαθέσιµα έγγραφα ο αναφερόµενος υπογράφει µόνο ως Λάζαρος Ντάµος 42 Αλέκος Κουτσούκαλης, Το χρονικό µιας τραγωγίας 1945 -1949, έκδ. γ΄, Ιωλκός, Αθήνα 2001, σ. 79 43 Εγκέισκα, ό.π., σ. 340, 368, 382 44 Πυλάκης, Μνήµες, ό.π., σ. 235 45 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Γενική Επιθεώρηση Νοµαρχιών, Η κοµµουνιστική δράσις εν Μακεδονία κατά την περίοδο της ξενικής κατοχής, 3 46 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 74 47 ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/88, Έκθεση Κοµµατικής Οργάνωσης Καστοριάς για την οργανωτική κατάσταση του νοµού, 15.1.47, Σπύρος [Αθανάσιος Ζιώγας] 48 Πυλάκης, Μνήµες, ό.π., σ. 233-4 39

88


Συνελήφθη πρώτη φορά την Πρωτοµαγιά του 1931 να απαγγέλλει «χειρόγραφον ποίηµα κοµµουνιστικού περιεχοµένου προς συγκεντρωµένο πλήθος». Έδρασε έπειτα ως πρόεδρος της Γουνο -Εργατικής Ένωσης Καστοριάς και µέλος της ΠΕ του ΚΚΕ ∆υτικής Μακεδονίας,49 δραστηριότητα εξ αιτίας της οποίας εκτοπίστηκε στη Γαύδο κι έπειτα στην Ακροναυπλία.50 Απελευθερωθείς εργαζόταν ως µέλος της ΕΠ του ΚΚΕ Αθήνας. 51 Τον Αύγουστο του 1945 εµφανίστηκε στην Κοζάνη ως οµιλητής του ΕΑΜ52 και τον επόµενο µήνα στη Φλώρινα. Το ελληνικό κράτος τον θεωρούσε «εκπρόσωπο του ΚΚΕ ∆υτικής Μακεδονίας», 53 αλλά στην πραγµατικότητα ήταν γραµµατέας της ΠΕ Φλώρινας του ΚΚΕ.54 Στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο από κοµµατικός αντιπρόσωπος του ΚΚΕ στο Α∆Μ του ∆ΣΕ εξέπεσε κατά µία πηγή σε «ηµιονηγό», διότι «έκανε ανεπίτρεπτες χειρονοµίες» σε επιστρατευµένα από τους αντάρτες κορίτσια.55 4. Ζησιάδης Λάζαρος ή Τερπόφσκι, 40 χρονών από το ∆ενδροχώρι Καστοριάς. Το τελευταίο από τα πολλά του ψευδώνυµα ήταν Σταύρος Χρηστίδης.56 Η πληροφορία ότι το 1926 ήταν υπάλληλος στο προξενείο της Βουλγαρίας57 δεν έχει ελεγχθεί. ∆ιώχτηκε ως κοµουνιστής από τον Καναδά το 1927 και παρακολούθησε µαθήµατα στο Κοµουνιστικό Πανεπιστήµιο Εργαζοµένων της Ανατολής (ΚΟΥΤΒ) της Μόσχας. Εκτοπίστηκε πρώτα στην Ανάφη, για τους «σφοδρούς λόγους» που εκφωνούσε στα χωριά της Καστοριάς υπέρ των κοµουνιστών υποψηφίων, 58 αφού σε έναν από αυτούς λεγόταν π.χ. ότι «Η νεολαία Ιεροπηγής…καλεί.. για την πραγµατοποίηση µιας ενιαίας και αδιάσπαστης αντιφασιστικής πανελλαδικής µάζας που θα τσακίση κυριολεκτικά τα σάπια πλευρά των εγκληµατικών υπονοµευτών των ελευθεριών της» 59 Η πληροφορία ότι αµέσως µετά την αποφυλάκισή του από την Ακροναυπλία ανέλαβε ΓΓ του ΜΓ του ΚΚΕ,60 πιθανόν ισχύει καθώς, αν δεν οφείλεται στην υποστήριξη του Ανδρέα Τσίπα, στηρίχτηκε στην επίνευση, άµεση ή επιβοηθούσα, της βουλγαρικής Πρεσβείας. Κατηγορήθηκε ότι 49

Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 33 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Γενική Επιθεώρηση Νοµαρχιών, Η κοµµουνιστική δράσις εν Μακεδονία κατά την περίοδο της ξενικής κατοχής, 5 51 Φαράκος, Άρης, ό.π., σ. 157 όπου σηµείωµα του Ανδρέα Τζήµα και Γεώργιος Κυριακός [ή Κυριακού], «Από την Εθνική Αντίσταση στην Αθήνα» Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση 1113 (Απρ. –∆εκ. 1988) 89-91, σ.90 52 Ελληνικός Βορράς (2.9.45) 4 53 ∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική, Φ.12.6, έκθεσις επί της καταστάσεως εις περιοχήν Φλωρίνης, Νοµαρχία Φλώρινας προς ΥΠΕΣ, Φλώρινα 1.10.45, α.π. 469, εµπιστευτικόν, επείγον 54 Πυλάκης, Μνήµες, ό.π., σ. 306 55 Θανάσης Ανάγνου, Στα κάστρα του αγώνα µε το ∆ηµοκρατικό Στρατό Ελλάδας: το ηµερολόγιο ενός αγωνιστή, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1998, σ. 69 56 Αντάρτης (20.5.43) 1 και Αθανάσιος Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον πρώτον, Η δράσις του ΚΚΕ, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949, σ. 53 57 Παύλος Τσακιρίδης, «Η αποκατάστασις της αληθείας», Ακρίται του Βορρά (8.3.48) 1 58 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Γενική Επιθεώρηση Νοµαρχιών, Η κοµµουνιστική δράσις εν Μακεδονία κατά την περίοδο της ξενικής κατοχής, σ. 5 59 Καστοριά (18.8.35) 1 60 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 10 50

89


απολάµβανε της προστασίας των Βουλγάρων στρατιωτών που είχαν εγκατασταθεί στο Μοναστήρι (Μπίτολα),61 αλλά αν πράγµατι η µοµφή γίνει αποδεκτή, θα αληθεύει προφανώς µόνο για τα έτη 1941-42, αφού µετέπειτα οι κοµουνιστές καταδιώκονταν σκληρά από τους Ιταλούς και τους Γερµανούς. Το 1943 δραστηριοποιήθηκε στο ∆ΜΓ του ΚΚΕ προσπαθώντας να συµβιβάσει Έλληνες αντάρτες κι ένοπλους Σλαβοµακεδόνες χωρικούς. 62 Στις 7 και 23 Μαρτίου 1943 Μαΐου προΐστατο σε συνεδριάσεις ΕΑΜ και Εθνικιστών ανταρτών στη Σιάτιστα και το Τσοτύλι µε το ψευδώνυµο «φίλος Σταύρος».63 Τον επόµενο µήνα κατηγορήθηκε (κι αυτός) ως υπεύθυνος για τις εκτελέσεις Εθνικιστών αξιωµατικών στη Βουχωρίνα Βοΐου 64 κι αυτή ήταν µία από τις αιτίες που εκτελέστηκε στα Ίµερα Κοζάνης τον Απρίλιο του 1943 από την τοπική οµάδα της εθνικιστικής οργάνωσης ΕΚΑ. Προς τιµήν του ονοµατίστηκε επί Κατοχής η ανταρτική οµάδα του ΣΝΟΦ Κορεστίων «Γκρούπα Τερπόφσκι –Τσακαλάρωφ», 65 ενώ µεταπολεµικά µελοποιήθηκαν ποιήµατα µε ήρωα τον ίδιο, επαινώντας τον ως «περήφανο αητό».66 Ο αδελφός του Κωνσταντίνος σκοτώθηκε στα ∆εκεµβριανά στην Αθήνα ως αντάρτης του ΕΛΑΣ. Η άποψη ότι τον Τερπόφσκι τον δολοφόνησε το ΚΚΕ, επειδή δεν υπάκουγε στις εντολές του,67 είναι ψευδής. 5. Καλιµάνης Ζήσης από το Καλοχώρι, 34 χρονών. Τενεκετζής στο επάγγελµα, γυρνούσε στρατολογώντας για το ΚΚΕ.68 Εκλέχτηκε πρόεδρος στο ΓΣ του χωριού του.69 Στις εκλογές του 1936 ήταν αντιπρόσωπος του ΚΚΕ στο χωριό Μεσοποταµία, 70 ενισχύοντας και «υλικώς» τους υποψηφίους του κόµµατός του.71 Επί Κατοχής έδρασε αρχικά ως µέλος της ΑΕ Καστοριάς του ΚΚΕ και µετά σε αντίστοιχη θέση στο Βόιο.72 Σκοτώθηκε το καλοκαίρι του 1942 από τους Ιταλούς έξω από τον Πελεκάνο Βοΐου, όταν δεν σταµάτησε για έλεγχο, ενώ ο συνοδός του Ανδρέας Τζήµας ξέφυγε.73 61

Ακρίται του Βορρά (4.11.46) 1 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ 15/1/22-3, Οικογένεια Κέντρου, αναµνήσεις Νίκου Κέντρου, 1982 και Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 72. Επίσης Πυλάκης, Μνήµες, ό.π., σ. 236 63 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/Β/8/17, Έκθεσις των επιχειρήσεων και γεγονότων εν Μακεδονία κατά το έτος 1944, ταγµατάρχης Μιχαήλ Β. Καραχισαρίδης 1957 και Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 53 όπου η λανθασµένη διατύπωση ότι η πρώτη συνεδρίαση ΕΑΜ και ΥΒΕ/ΕΚΑ έγινε στο Τσοτύλι 64 Χρήστος Καραγιάννης, Η προδοµένη Αντίστασις, Εθνικός Σύνδεσµος Ελασιτών Μακεδονίας – Θράκης, Θεσσαλονίκη 1962, σ. 43,46 65 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 94-5 66 Παύλος Κούφης, Λαογραφικά Φλώρινας –Καστοριάς, Αθήνα 1996, σ. 232 67 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1.995, 4.17/40-43, Λάζαρος Ντάµος (Οινόης) προς ∆ΜΓ ΚΚΕ, 24.1.44 68 Ελευθεροτυπία (30.1.86) 13, Μιχαήλ Πάτσιος από ∆ισπηλιό, 15-11-47, 534/16 ταξιαρχία του ∆ΣΕ 69 Πυλάκης, Μνήµες, ό.π., σ. 235 70 Το Φως (21.4.45) 1 71 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Γενική Επιθεώρηση Νοµαρχιών, Η κοµµουνιστική δράσις εν Μακεδονία κατά την περίοδο της ξενικής κατοχής, 7 72 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 73 73 ∆ΒΚ, Λυτά έγγραφα αρ.1, α/α 149 και Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 162. Ο τελευταίος όµως λανθάνει στην ηµεροµηνία. Ο Καλιµάνης θάφτηκε στον Πελεκάνο, βλ. Πελεκάνος: διάφοροι κάτοικοι, συνέντευξη στον Πελεκάνο το 2005 62

90


6. Καρατζάς Αναστάσιος από το ∆ενδροχώρι, 27 χρονών. Όντας έφηβος αποβλήθηκε για κοµουνιστική δράση από την Αγροτική Σχολή Φλώρινας. 74 «Αυτοµορφώθηκε» κι έγραφε κείµενα στο Ριζοσπάστη.75 Εκτοπίστηκε πρώτα στον Άγιο Ευστράτιο. 76 Στην Ακροναυπλία παρέδιδε κοµµατικά µαθήµατα στους συγκρατούµενούς του Σλαβοµακεδόνες. Εργάστηκε ως γραµµατέας της ΠΕ του ΚΚΕ Κατερίνης77 καταρτίζοντας (θεωρητικά) το φθινόπωρο του 1941 την πρώτη ανταρτική οµάδα της περιοχής.78 Αναβαθµιζόµενος έπειτα σε µέλος της ΕΠ Θεσσαλονίκης υπεύθυνος για τη νεολαία 79 κυκλώθηκε από χωροφύλακες σε γιάφκα το 1942 µαζί µε τον Πέτρο Κέντρο κι άλλους κοµουνιστές,80 πιάστηκε µετά από ανταλλαγές πυροβολισµών κι εκτελέστηκε από τους Γερµανούς.81 Η Χωροφυλακή θεωρούσε ότι ο Καρατζάς είχε δηλώσει Έλληνας, αλλά είχε γραφτεί τη Βουλγαρική Λέσχη για να έχει την προστασία της σε περίπτωση ανάγκης. Οι ίδιοι θεωρούσαν ότι αν και φαινοµενικά το ΚΚΕ υποστήριζε τη Βουλγαρική Λέσχη, στην ουσία δρούσε εναντίον των αρχών Κατοχής και της ∆ηµοσίας Ασφαλείας του τόπου.82 7. Κέντρος Πέτρος, 32 χρονών, Αρβανιτόβλαχος από το Μοναστήρι (Μπίτολα), κάτοικος Φλώρινας. Φοίτησε τρία χρόνια στο Γυµνάσιο. Χρηµάτισε πρόεδρος στο Σωµατείο Τσαγκάρηδων της πόλης το 1932 µαθαίνοντας παράλληλα βιολί. Φυλακίστηκε κι εξορίστηκε πρώτη φορά το 1935 µε κατήγορο τον παλαιό οπλαρχηγό Στέφανο Γρηγορίου ή καπετάν Στέφο. Επί Κατοχής κινούνταν µεταξύ Αθήνας –Θεσσαλονίκης. 83 Όταν επικηρύχτηκε από το ελληνικό κράτος για τη µάχη κατά τη σύλληψη του Καρατζά, µετατέθηκε στα παράνοµα τυπογραφεία του ΕΑΜ/ΚΚΕ της Αθήνας χρηµατίζοντας και σύνδεσµος µεταξύ ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και ΚΚΕ. 84 Μετά την απελευθέρωση εκλέχτηκε στέλεχος του Εργατικού Κέντρου Φλώρινας, όπου κι έδρασε.85 8. Μόσχος Λάµπρος από το ∆ενδροχώρι, 56 χρονών. Όταν επέστρεψε από τον Καναδά, ανέλαβε µέλος της ΑΕ του ΚΚΕ Καστοριάς. Στο σπίτι του λάβαιναν χώραν «κοµµουνιστικαί συνεδριάσεις», εξ αιτίας των οποίων

74

Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 72 Πυλάκης, Μνήµες, ό.π., σ. 237 76 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Γενική Επιθεώρηση Νοµαρχιών, Η κοµµουνιστική δράσις εν Μακεδονία κατά την περίοδο της ξενικής κατοχής, 8 77 Με το ψευδώνυµο Νίκος, βλ. Σαλπιστής, Κατερίνη, ό.π., σ. 140 78 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/2/15/60-64, Μάρκος Βαφειάδης προς Βασίλη Καρατζά, 23.5.72 και 4.5.72 Πένζα Ρωσίας. Επίσης Γ. Ελευθερίου, «Από τη δράση των πρώτων οµάδων του ΕΛΑΣ στο Β. Όλυµπο», Εθνική Αντίσταση (Αύγ. 1964) 729-35, 731 79 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. ΄72 80 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ 15/1/39, Οικογένεια Κέντρηυ, αναµνήσεις Νίκου Κέντρου, [φωτοτυπίες 117 σελίδων, γραµµένες το 1982] 81 Ο φόρος του αίµατος στην κατοχική Θεσσαλονίκη, ξένη κυριαρχία –Αντίσταση και επιβίωση, πρόλ: Ι Κ Χασιώτης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 228 και Ελευθερία (15.8.45) 2 82 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/2/11/49-53, Αστυνοµική ∆ιεύθυνσις Θεσσαλονίκης προς γραφείον Ειδικής Ασφαλείας και Ζίχερ Χάιτς, αρ. 9-6-4, Θεσσαλονίκη 12.4.42 83 Θανάσης Γκένιος, «Όταν ξαναζωντάνευε το αρµατολίκι», Γιατί, (Μάης 1981) 17-31, σ. 22 84 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ 15/1/11-12/40-1, Οικογένεια Κέντρου, αναµνήσεις Νίκου Κέντρου 85 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 68 75

91


εκτοπίστηκε πρώτα στη Φολέγανδρο.86 Φυλακίστηκε από τους Ιταλούς, ενώ ο υιός του εκτελέστηκε από τους ίδιους το καλοκαίρι του 1942.87 Επί Κατοχής εργάστηκε στον εκδοτικό µηχανισµό του ΕΑΜ/ΚΚΕ και ΣΝΟΦ Καστοριάς,88 ενώ στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο στον αντίστοιχο του ΝΟΦ. Πέθανε στη Βουλγαρία. 89 Οι τρεις αναφερόµενοι ∆ενδροχωρίτες άπλωσαν τις ιδέες του κοµουνισµού όχι µόνο µέσα στο χωριό τους αλλά και στα περίγυρα προσφυγικά χωριά, όπως η Κοροµηλιά.90 9. Μποζίνης Λάζαρος από το χωριό Απόσκεπος Καστοριάς. Ο «βουλγαρόφρων» υιός του91 κατηγορήθηκε ότι συµµετείχε στην εκτέλεση ενός χωριανού του εθνικιστή, 92 η οικογένεια του οποίου διατηρούσε συχνές επιστολικές επαφές µε το βουλευτή Φίλιππο ∆ραγούµη. 10. Πέικος Αθανάσιος από το Βαψώρι (Ποιµενικόν) Κορεστίων, όπου κατά µία αδιασταύρωτη πηγή, «άπαντες σχεδόν οι κάτοικοι …είχον εκδηλωθεί [το 1941 -42] ως βουλγαρόφρονες».93 ∆ιήνυε το 22ο έτος της ζωής του,94 όταν το 1925 εξέδιδε στη Φλώρινα τη σατιρική εφηµερίδα Κουνούπι.95 Πέντε χρόνια αργότερα χρηµάτισε συντάκτης της εφηµερίδας Μακεδονικός Αστήρ, που εξέδιδε στη Φλώρινα ο δικηγόρος Μενέλαος Γέλες. 96 Επί Μεταξά όντας διευθυντής της εφηµερίδας Επαρχία οι αντίπαλοί του έκαψαν τη βιβλιοθήκη του, 97 µάλλον επειδή είχε χρηµατίσει διευθυντής του γραφείου του Ανδρέα Τζήµα στις εκλογές του 1936. 98 Εκτοπίστηκε στη Σίκινο κι έπειτα στην Ακροναυπλία. 99 Απελευθερωθείς «βουλγαρογράφτηκε» χρηµατίζοντας γραµµατέας του δήµου ∆ράµας, ιδιότητα µε την οποία κατέφυγε στη Βουλγαρία. Η πληροφορία ότι διαγράφτηκε από το ΚΚΕ100 δεν ισχύει, διότι κατά τον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο εργάστηκε στον εκδοτικό µηχανισµό του ΚΚΕ στη Ρουµανία 101 δηµοσιεύοντας κείµενά του ως Θανάσης Πέικωφ. 86

ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Γενική Επιθεώρηση Νοµαρχιών, Η κοµµουνιστική δράσις εν Μακεδονία κατά την περίοδο της ξενικής κατοχής, 8 87 ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, ∆.Χ. Καστορίας 88 Εγκέισκα, ό.π., σ. 388 89 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 71-2, 200-3 90 Ηλίας Ηλιάδης, «Η προσφορά της Κοροµηλιάς στο κίνηµα της Εθνικής Αντίστασης», Εθνική Αντίσταση, 41 (1984) 76 και ∆ηµήτριος Τσαγκαλίδης, συνέντευξη το 2001 91 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1941 –44, Φ.1.6, Γ∆Μ, ∆ελτία του ΥΠΕΣ που αναφέρουν εκτελέσεις πολιτών από τα στρατεύµατα κατοχής, ∆ελτίον ηµερήσιον της 6.5.43, 7.5.43 92 ∆Κ, Ληξιαρχείο Καστοριάς, ΛΠΘ 79/1943 και. RPO, HS 5/223, R.A. Leeper to Sir, Secret, 2 (4) 44, No 93, 22.4.44, [microfilm 0061 -3] 93 Χρυσοχόου, Βουλγαρική προπαγάνδα, τ. Α΄, ό.π., σ. 216 94 Κούφης, Λαογραφικά Φλώρινας, ό.π., σ. 232 95 Γ. Θεοδοσίου, «Σπαράγµατα από το Σατιρικό τύπο της Φλώρινας εφηµερίς «Το Κουνούπι»», Αριστοτέλης 227 (1994) 57-60, σ. 58 96 Μακεδονικός Αστήρ (16.7.30) 2 97 Θεοδοσίου, «Σπαράγµατα», ό.π., σ. 58 98 Το Φως (21.4.45) 1 99 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Γενική Επιθεώρηση Νοµαρχιών, Η κοµµουνιστική δράσις εν Μακεδονία κατά την περίοδο της ξενικής κατοχής, 7 100 Γιατί (Ιούλ. –Αύγ. 1985) 43 101 Θανάσης Πέικοφ, «Παύλος Σταυρίδης 1915 –1937», Μορφές Ηρώων της νεολαίας της Ελλάδας, Νέα Ελλάδα, Τασκένδη; 1953, σ. 36 -38. Επίσης Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 69 και Κούφης, Λαογραφικά Φλώρινας, ό.π., σ. 232

92


Μετέφρασε στα βουλγαρικά Έλληνες συγγραφείς. 11. Πυλάης Κυριάκος, 29χρονος αγρότης από το Ξινό Νερό, γραµµατέας ΑΕ Αµυνταίου µε το ψευδώνυµο Πέτρος. Στην αρχή εκτοπίστηκε στην Πελοπόννησο κι έπειτα στην Ακροναυπλία.102 ∆ιορίστηκε Α΄ γραµµατέας της ΠΕ Φλώρινας του ΣΝΟΦ κι Εθνοσύµβουλος στην ΠΕΕΑ του ΕΑΜ διατελώντας πιστό µέλος του ΚΚΕ. 103 Κατά τις εφηµερίδες της εποχής φυλακίστηκε επειδή στις δηµόσιες οµιλίες του χρησιµοποιούσε τη «βουλγαρική γλώσσα» 104 και υποστήριζε τους «Βουλγαροεαµίτες», 105 αλλά µάλλον διότι θεωρήθηκε «οργανωτής»106 ενέδρας ανταρτών του ΝΟΦ,107 κατά την οποία σκοτώθηκε ένας χωροφύλακας κι εκτελέστηκε απαχθείς ένας εθνοφύλακας. 108 Πολιτεύτηκε αργότερα µε την Ε∆Α και το ΚΚΕ. Εξέδωσε αποµνηµονεύµατα µε την αρωγή του δασκάλου Παύλου Κούφη.109 12. Τζήµας Ανδρέας που θα αναφερθεί εκτενώς παρακάτω. 13. Τσίπας Ανδρέας, καπνεργάτης από τον Άγιο Παντελεήµονα Φλώρινας, προπολεµικός υπεύθυνος της ΕΜΕΟ ∆υτικής Μακεδονίας.110 Στις βουλευτικές εκλογές του 1932 είχε λάβει 184 ψήφους. 111 Το 1935 εκλέχτηκε αναπληρωµατικός στην ΚΕ του ΚΚΕ και το ίδιο έτος έφτασε στη Μόσχα ως αντιπρόσωπος του ελληνικού τµήµατος της ΕΜΕΟ, 112 επίσκεψη που αγνοούσαν οι Ελληνικές Αρχές. 113 Το 1936 κατέβηκε πάλι στον πολιτικό στίβο. 114 Μετά την απόλυση από την Ακροναυπλία εξελέγη, µάλλον µε βουλγαρική προτροπή, γραµµατέας της ΚΕ του ΚΚΕ, αλλά παραµερίστηκε από τους οµοϊδεάτες του, επειδή µεθούσε, «σύχναζε σε κακόφηµα κέντρα» και είχε «ύποπτες σχέσεις» µε τη βουλγαρική Πρεσβεία. 115 Χολωθείς κατέφυγε στη Σόφια κι όταν τελικά επέστρεψε στο χωριό του, συνελήφθη από την ΟΠΛΑ, την πρώην «υπηρεσία πληροφοριών» του ΚΚΕ, 116 και προωθήθηκε στο ΓΣ του ΕΛΑΣ, όπου εργάστηκε ως «νοσοκόµος». Βρετανικές πηγές του 102

ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Γενική Επιθεώρηση Νοµαρχιών, Η κοµµουνιστική δράσις εν Μακεδονία κατά την περίοδο της ξενικής κατοχής, 7 103 ΑΣΚΙ, Φ.408, 23/1/90/4, Πέτρος προς Αλέκο 15.10.44 και Φ.408/23/1/146, πρακτικά ολοµέλειας της Επιτροπής Περιφέρειας Μακεδονίας, Νοέµβρης 1944 104 Νέα Αλήθεια 21.2.45/1 105 Το Φως (31.3.45) 3 106 Πυλάκης, Μνήµες, ό.π., σ. 309 107 Π. Μεροβίγλης [Καλοδίκης Περικλής], Η τιτική προδοσία και τα όργανά της στην Ελλάδα, «Νέα Ελλάδα», [Ρουµανία] 1950, σ. 37 108 ∆Κ, Ληξιαρχείο Ξινού Νερού, ΛΠΘ 8,9/1946 109 Κυριάκος Πυλάης, συνέντευξη το 1998 110 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 33 111 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.5/1/1, Πρωτοδικείο Φλώρινας, αρ.251/1.10.32 112 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 78 113 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Γενική Επιθεώρηση Νοµαρχιών, Η κοµµουνιστική δράσις εν Μακεδονία κατά την περίοδο της ξενικής κατοχής, 4 114 Καστοριά (23.1.36) 2 115 Φαράκος, Άρης, ό.π., σ. 187, όπου οι «Απαντήσεις» του στελέχους του ΚΚΕ Παντελή Σίµου 116 Γ. Σπανός, «Έκθεση του υπεύθυνου συντρόφου του τοµέα πληροφοριών του κόµµατος στην περίοδο της Κατοχής», στο Βαφειάδης Μάρκος (1985), Αποµνηµονεύµατα (1944 – 1946), τ. Γ΄, Αθήνα: Νέα Σύνορα,σ. 300-4 όπου κατάθεση του πρώτου

93


1945, τον ονοµάζουν Κωνσταντίνο και τον θεωρούν γραµµατέα του ΜΓ του ΚΚΕ και αξιωµατούχο µε επιρροή,117 αλλά η αξιοπιστία τους είναι αµφίβολη. Μεταπολεµικά βρισκόταν στα Σκόπια συγγράφοντας πολιτικά και ιστορικά άρθρα.118 Εκεί πέθανε ίσως από το πολύ ποτό.119 14. Τσιστίνας ή Ντάλης ∆ιαµαντής, γουναροεργάτης από το Άργος Ορεστικό. 120 Στις δηµοτικές εκλογές του 1934 έλαβε 70 µόνο ψήφους στην πόλη της Καστοριάς, το 1/10 περίπου των αντιπάλων του.121 Το Σεπτέµβριο του εποµένου έτους ηγούνταν του ∆ηµοκρατικού Αντιφασιστικού Συνασπισµού της περιοχής.122 Το 1935 χρηµάτισε υποψήφιος βουλευτής του ΠΑΜΕ Καστοριάς,123 και το 1939 «περιφερειακός καθοδηγητής» του ΚΚΕ στα Γρεβενά. 124 Μετά την απόλυσή του από την Ακροναυπλία διορίστηκε γραµµατέας της ΠΕ του ΚΚΕ Κοζάνης 125 µε το ψευδώνυµο Αλέκος και το 1944 «εξελέγη» Εθνοσύµβουλος της ΠΕΕΑ στην Καστοριά. 126 Επί Εαµοκρατίας ανέλαβε πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου της ιδίας πόλης127 και παντρεύτηκε 128 σε µία περίοδο όπου το κύρος των στελεχών του ΚΚΕ είχε ανεβεί κατακόρυφα. Συνελήφθη και φυλακίστηκε το 1945 129 µένοντας δύο δεκαετίες στη φυλακή. Πέθανε στη Θεσσαλονίκη, όπου είχε µεταβεί µετά τη συµφωνία της Βάρκιζας.130 Εκτός από τους αναφερόµενους απελευθερωθέντες κι άλλα εντόπια στελέχη του ΚΚΕ εγκατέλειψαν τους τόπους εξορίας, όταν εισέβαλαν οι Γερµανοί –σε µία περίπτωση κατόπιν εντολής Γερµανού αξιωµατικού. 131 Η άποψη ότι δραπέτευσαν ηχεί υπερβολική, αφού σύµφωνα µε πολλές µαρτυρίες οι δεσµοφύλακες αδιαφορούσαν για τους κρατούµενους, όταν δεν τους προέτρεπαν να φύγουν. «Φύγετε κρυφά προς τη Νιο ή όπου αλλού µπορείτε! Φανερά όχι! Μόνο κρυφά!», έλεγε στους εξόριστους κοµουνιστές της Σικίνου ο τοπικός Σταθµάρχης της Χωροφυλακής. 132 Αν και στη βιβλιογραφία αναφέρονται ότι κρατούµενοι κοµουνιστές υπέφεραν από βασανισµούς, στους

117

PRO, WO 204/8906B, The Macedonian autonomy movement in North-West Greece: report on personalities 1945 Oct., 82-3 118 Μιχαηλίδης, Ιάκωβος, Αλυτρωτισµός και Πολιτική: Επίσηµα Κρατικά Ντοκουµέντα της FYROM, 1944-2006, www.ems.name/Makedonismos/Michailidis.pdf, σ. 36 119 Γιατί (Ιούλ. –Αύγ. 1985) 42 120 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 40 121 Καστοριά (18.2.34) 4 122 Καστοριά (8.9.35) 4 και (29.9.35) 4 123 Καστοριά (23.1.36) 2 124 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ51, ΕΣΣΕ ν. Κοζάνης, Βιβλίον Πρακτικών από 7.3.40, πράξις 14/22.7.39/σ.150 125 Ριζοσπάστης (22.10.78) 6 126 ΚΙΘ, ΑΘΦ, Φ.17/3/4, Νέα Ελλάδα (Μάης –Ιούνης 1944) 15 127 Νικολής, Ιστορική πορεία, ό.π., σ. 1104 128 ΑΣΚΙ, Φ.110, 23/2/160, ΚΟΠΜ προς ΠΕ Καστοριάς, α.π. 188/ 8.12.44 129 Λαϊκή Φωνή (18.10.45) 1 130 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 73 131 ∆ηµητρίου, Εκ βαθέων, ό.π., σ. 83-4 132 Κυριάκος Τσακίρης, Σίκινος,, αναµνήσεις από την εξορία 1936 -1941, Οδυσσέας, Αθήνα 1996, σ. 137

94


οποίους θρυλική σχεδόν θέση έχει η αναγκαστική πόση ρετσινόλαδου, 133 τα σχετικά στοιχεία είναι αδιασταύρωτα και συνήθως επαναλήψεις αναφορών από άλλους, όχι όµως από παθόντες. Στους «δραπέτες» των αρχών της Κατοχής εντάσσεται ο Αλέξανδρος Σιέµπης, Αρβανιτόβλαχος µάλλον κάτοικος Φλώρινας που είχε γεννηθεί στο Μεγάροβο Μοναστηρίου το 1917.134 Μαθητής της Ε΄ Γυµνασίου αποβλήθηκε επί δίµηνο επειδή «σύχναζε σε κοµµουνιστικό υποδηµατοποιείο».135 Σπούδαζε Νοµικά ώσπου να εξοριστεί. Τον Απρίλιο του 1941 δραπέτευσε από το Σανατόριο του Ασβεστοχωρίου136 κι ανέλαβε γραµµατέας της ΠΕ Φλώρινας του ΚΚΕ, αλλά το επόµενο έτος κινδυνεύοντας να συλληφθεί µαζί µε τον Ευστράτιο Κέντρο, αδελφό του αναφερθέντα Πέτρου, φόνευσαν έναν Πρόσφυγα χωροφύλακα,137 οπότε µετατέθηκε για λόγους ασφαλείας στην ΕΕ του ΚΚΕ Γρεβενών. Τον Οκτώβριο του 1944 ανέλαβε την ηγεσία της ΠΕ του ΚΚΕ στην ίδια περιοχή µε το ψευδώνυµο Περικλής.138 Μετά τη Βάρκιζα έλαβε τη θέση του γραµµατέα της ΕΠ Καστοριάς του ΚΚΕ αλλά µετά από λίγους µήνες µετατέθηκε στην Κοζάνη.139 Συνελήφθη για πρώτη φορά το φθινόπωρο του 1945,140 επέστρεψε για εργασία στη Φλώρινα,141 αλλά πιάστηκε πάλι το επόµενο έτος142 κι εξορίστηκε στη Λήµνο. Απελευθερωθείς κατατάχτηκε σε ΚΠ του ∆ΣΕ στο Βίτσι ως καθοδηγητής Ελεύθερων Σκοπευτών. Κατά µία φιλική προς το ΚΚΕ πηγή αυτοκτόνησε κοντά στο χωριό Κώττας Καστοριάς για να µην πέσει στα χέρια του Στρατού.143 Ο 31χρονος ελληνόφωνος γουνεργάτης Αθανάσιος Ζιώγας από την Καστοριά δεν είχε διαφορετική ιστορία. Γνωστός προπολεµικά ως στέλεχος του «∆ηµοκρατικού Αντιφασιστικού Συνασπισµού» Καστοριάς, 144 φυλακίστηκε ως κοµουνιστής. ∆ραπέτευσε κι αυτός από το Σανατόριο του Ασβεστοχωρίου 145 και χρηµάτισε έπειτα Β΄ γραµµατέας της ΠΕ του ΚΚΕ Φλώρινας.146 Αργότερα µετατέθηκε στην περιοχή Σερβίων µε το ψευδώνυµο Σπύρος. Εκεί κατηγορήθηκε για δεκάδες φόνους αντικοµουνιστών 147 και συνελήφθη, αλλά αθωώθηκε. Το 1946 ανέλαβε γραµµατέας του ΕΑΜ 133

Νικολής, Ιστορική πορεία, ό.π., σ. 1082 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ 15/5/12, Βιογραφικό Αλέξανδρου Σιέµπη 135 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 23/63, Βιβλίον Πρακτικών Γυµνασίου 1932 -37, πράξις 22/28.4.34 136 Γιατί (Σεπτ. 1987) 13 137 ∆Κ, Ληξιαρχείο Φλώρινας, ΛΠΘ 89/1942 και ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έθνος 23.5.42/ 1. Επίσης ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ, 15/1, Αναµνήσεις Νίκου Κέντρου, 98, 103-4 138 ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/17, Περικλής προς ΚΠΟΜ 8.10.44 139 ΠΚ, ΤΠΚ, Πρακτικά αρ. 443/15.7.46 140 Λαϊκή Φωνή (17.11.45) 2 141 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1788, ΥΚ∆, Αλληλογραφία µε το ΙΒ διαµέρισµα 1946, Αλέξανδρος Σιέµπης προς ∆ιεύθυνσιν εκδόσεως δελτίων τροφίµω της ΟΥΝΡΑ, Φλώρινα 19.1.46 142 ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/88, Έκθεση ΚΟΚ για την οργανωτική κατάσταση του νοµού, 15.1.47, Σπύρος 143 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 67, 265 144 Καστοριά (8.9.35) 4 145 Γιατί (Σεπτ. 1987) 13 146 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2/20, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, 147 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 65/14.8.45 134

95


Καστοριάς και το επόµενο έτος ηγέτης της ΠΕ του ΚΚΕ της ιδίας περιοχής, το οποίο είχε µεταµορφωθεί σε ΕΑΜ. 148 Λίγο πριν από το τέλος του κυρίως Εµφυλίου χρηµάτισε διοικητής Γρεβενών –Χασίων της ΕΠΑ του ∆ΣΕ. 149 Κατέφυγε στην Τασκένδη από όπου επαναπατρίστηκε. Αναφέρθηκαν λεπτοµερώς βιογραφικά σηµειώµατα Σλαβοµακεδόνων κοµουνιστών της ∆υτικής Μακεδονίας για να σηµατοδοτηθούν οι λόγοι για τους οποίους το ΚΚΕ διέθετε λίγες ικανότητες για να αναπτυχθεί. Ο Ανδρέας Τζήµας, που ξεχώριζε ως προς την παιδεία, έµεινε στην Αθήνα. Ο µαχητικός150 δάσκαλος Απόστολος Τζανής, που αναφέρθηκε, από προπολεµικός γραµµατέας της ΑΕ του ΚΚΕ Φλώρινας151 είχε αναβαθµιστεί σε οργανωτικό γραµµατέα του ΜΓ του ΚΚΕ, µε το ψευδώνυµο Κωστάκης, 152 οπότε έµενε µόνιµα στη Θεσσαλονίκη. Τα υπόλοιπα στελέχη που είχαν αποµείνει στην περιοχή, πρώην εργάτες ή αγρότες, ήταν αδύνατα εξοπλισµένοι. Μέχρι τότε στις κρυφές συνεδριάσεις που λάβαιναν χώραν σε αµπέλια ή παρεκκλήσια οι συζητήσεις, στις οποίες εµπεριείχοντο αρκετοί ξενόφωνοι όροι, π.χ. «το προτσές», ήταν χαµηλού λεκτικού επιπέδου και «ακαταλαβίστικα». Η φαιά εικόνα του ελλιπούς θεωρητικού υποβάθρου σκοτείνιαζε ακόµη περισσότερο µε την ιδεολογική σύγχυση από την παρέµβαση της Βουλγαρίας, η οποία ως σύµµαχος της Γερµανίας είχε επιτεθεί στη Σοβιετική Ένωση, την µητέρα των κοµουνιστών. Οι καθοδηγητές του ΚΚΕ στη ∆υτική Μακεδονία, ιδιαίτερα οι Σλαβοµακεδόνες, βρίσκονταν σε εχθρικό σχεδόν έδαφος, το οποίο επέτεινε το πλήθος των δηλωσιών, η εχθρότητα της Ελληνικής Πολιτείας κι εν µέρει η απέχθεια των Ιταλών και των Γερµανών εναντίον των ξένων προπαγανδών, που ανατάρασσαν κάθε επιθυµητή έννοµη τάξη. Τα λόγια ήταν λιγοστά κι έπρεπε να τα αντικατασταθούν από πράξεις.

148

ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/88, Έκθεση ΚΟΚ για την οργανωτική κατάσταση του νοµού, 15.1.47, Σπύρος 149 Ενηµερωτικό ∆ελτίο (Οκτ. –∆εκ. 1990) 61 150 Γκένιος, Όταν ξαναζωντάευε, ό.π., σ. 22 151 Παύλος Κούφης, «Απόστολος Τζανής», Εθνική Αντίσταση (Γεν. –Μάρτ. 1998) 83 -4 152 Τάσος Χατζηαναστασίου, Οµάδες ένοπλης αντίστασης στη βουλγαρική κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και της ∆υτικής Θράκης 1941-1944, Συµβολή στην ιστορία της ελληνικής εθνικής αντίστασης, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη χ.χ. (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή στο τµήµα Ιστορίας –ψηφιακό αντίγραφο):λήµµα Κωστάκης

96

ΟΙ ΚΟΜΟΥΝΙΣΤΕΣ

δ΄. Οι κοµουνιστές Μετά τα αποτελεσµατικά κτυπήµατα των οργανώσεων του ΚΚΕ επί δικτατορίας Μεταξά µόνο όσοι είχαν εξοριστεί θεωρούνταν αυθεντικοί κοµουνιστές. Με τη στενή συµβίωση στη φυλακή ή την εξορία δηµιουργήθηκαν ισχυρότεροι δεσµοί µεταξύ της ηγεσίας και των κατώτερων µελών, έτσι ώστε οι τελευταίοι υπάκουαν χωρίς αντιρρήσεις σε άνωθεν εντολές, ο λεγόµενος «δηµοκρατικός συγκεντρωτισµός».1 Σκοπός τους ήταν η κατάλυση της υπάρχουσας εξουσίας και η δική τους αναρρίχηση στους θώκους. ∆ιέθεταν σηµαντική πολιτική εµπειρία ως διοικητικά µέλη Αγροτικών Συνεταιρισµών κι Εργατικών Ενώσεων, µέλη συµβουλίων ∆ήµων και Κοινοτήτων και λιγότερο ως βουλευτές, αφού µόνο τρεις πολιτευτές του είχαν εκλεγεί στην Ελληνική Βουλή. Πρώτος χρονικά το 1926 βγήκε «από τα υπολείµµατα» ο δικηγόρος Νικόλαος Κυριακόπουλος από το βλαχόφωνο Πισοδέρι της Φλώρινας.2 Ήταν αρκετά εύπορος, αφού δάνειζε στην ΑΕ του ΚΚΕ Φλώρινας χρήµατα, που αν και τα είχε ζητήσει πίσω, δεν του είχαν επιστραφεί. 3 Αν είχε πολεµήσει «το 1915 για την απελευθέρωση της Μακεδονίας» κι πως «πήρε µέρος» επίσης στην Αντίσταση 4 δεν υπάρχουν λεπτοµέρειες. Μεταπολεµικά µετανάστευσε στον Καναδά όπου η ελληνική Πρεσβεία τον θεωρούσε υπέρµαχο της αυτονοµίας της Μακεδονίας.5 Οι πηγές για το άτοµό του είναι λιγοστές, ίσως επειδή αργότερα αλλαξοπίστησε ή αποσύρθηκε από το πολιτικό προσκήνιο. Ακολούθησαν έτεροι δύο: ο Ανδρέας Τζήµας, Βλάχος από τη Σαµαρίνα. Φοιτητής της Νοµικής,6 µε πατέρα δικηγόρο στην Καστοριά και πολιτευτή του κόµµατος Μεταξά, 7 εξορίστηκε πρώτη φορά τον Αύγουστο του 1931 στη Γαύδο ως κοµουνιστής. 8 «Συναρπαστικός ρήτωρ», ιδεολόγος 9 κι ευγενής 10 εξελέγη βουλευτής στο νοµό Φλώρινας το 1936.11 Απελευθερώθηκε από την Ακροναυπλία ως Βούλγαρος το 194112 κι ανέλαβε αναπληρωµατικό µέλος του 1

Νίκος Ζαχαριάδης, Ιστορία του ΚΚΕ, ∆ιαφώτιση Κ.Ο.Θ., 1945, σ. 27 Καστοριά (28.11.26) 4 και Καστρίτης, Κώστας, Ιστορία του µπολσεβικισµού –Τροτσκισµού στην Ελλάδα, µέρος ∆΄ 1925 -1927: η νόθα «µπολσεβικοποίηση» του ΚΚΕ, Εργατική Πρωτοπορία, Αθήνα 1976-7, σ. 144 3 ∆άγκας, «Κοµουνιστικό Κόµµα», ό.π., σ. 260 4 Νικολής, Ιστορική πορεία, ό.π., σ. 1093 5 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.69/4: Επιστολή αρ.223, Αναπληρωτής υποπρόξενος Τορόντου προς πρεσβευτήν Ελλάδος, Οτάβα Καναδά 6.2.46 6 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 70 7 Βασίλειος Γιότσας, συνέντευξη το 2004 8 Καστοριά (9.8.31) 4 και Εφετείο Θεσσαλονίκης (στο εξής ΕΘ), Ειδικό ∆ικαστήριο ∆οσιλόγων Θεσσαλονίκης (στο εξής Ε∆∆Θ), Φ. Χρυσοχόου [1945-46], Γενική Επιθεώρησι; Νοµαρχιών, Η κοµµουνιστική δράσις εν Μακεδονία κατά την περίοδο της ξενικής κατοχής, σ. 6 9 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.1044/96, Περικλής Ηλιάδης Καστοριά 1.3.45 10 KCLMA, GB99, Evans, Box 1/f.2/1/7/7, General report, Post. Op Report, Appendix G, ELAS order of battle and personalities, Αποµνηµονεύµατα του Πάτρικ Έβανς 11 Καστοριά (23.1.36) 2 12 Η άποψη ότι ο Τζήµας ήταν Σλαβοµακεδόνας, βλ. ∆ηµήτριος Χονδροκούκης, Γκρεµίζω το 2

97


ΠΓ του ΚΚΕ και πολιτικός καθοδηγητής του ΓΣ του ΕΛΑΣ 13 µε τα ψευδώνυµα Εύµαιος και Βασίλης Σαµαρινιώτης. Το καλοκαίρι του 1943 στο Τσοτύλι δηλώθηκε υπέρµαχος της συνεργασίας µε τους Βαλκάνιους αντάρτες14 και την ίδια εποχή επισκέφτηκε το Κάιρο, όπου κατά µία πηγή παντρεύτηκε µε µία πλούσια γυναίκα.15 Αµέσως µετά καθαιρέθηκε από το ΓΣ του ΕΛΑΣ και στάλθηκε στη Γιουγκοσλαβία. 16 Το 1944 «εκλέχτηκε» µε 2200 ψήφους 17 Εθνοσύµβουλος του ΕΑΜ στην Καστοριά.18 Χάνοντας όµως την πρώτη του αίγλη, επειδή υπερτόνιζε τη Γιουγκοσλαβία αντί για τη Σοβιετική Ένωση,19 εξέπεσε το 1945 σε γραµµατέα της ΠΕ του ΚΚΕ Κοζάνης.20 Το επόµενο έτος συνελήφθη στην Καστοριά ως απεσταλµένος «αντιπρόσωπος του ΕΑΜ Μακεδονίας -Θράκης», αλλά απελευθερώθηκε σχεδόν αµέσως.21 Η αξία του είχε εξανεµιστεί µέσα στους κοµουνιστικούς κύκλους, «µέχρι και τρελό τον είχαν βγάλει». Κατέφυγε στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας όπου προσποιήθηκε το «σκουπιδιάρη», για να µπορέσει να δραπετεύσει στην Ουγγαρία, όπου φυλακίστηκε ως «τιτικός πράκτορας» και εισήχθη σε ψυχιατρείο.22 Πέθανε αγνοηµένος στην Τσεχοσλοβακία.23 Τρίτος βουλευτής του ΚΚΕ ήταν ο 41χρονος 24 γιγαντόσωµος Φίλιππος Παπαδόπουλος, γιος ιερέα 25 µετανάστη από τον Καύκασο στην Κρυόβρυση Εορδαίας κι έπειτα στην κωµόπολη της Πτολεµαΐδας. Εργάστηκε στην αρχή ως τοπογράφος 26 και παράλληλα κατέθετε υποψηφιότητα στις κοινοτικές εκλογές. Από τότε προφανώς µπήκε επαγγελµατικά στο ΚΚΕ κι έπειτα ανέλαβε «γραµµατέας Ηπείρου».27 Εξορίστηκε για πρώτη φορά στη Γαύδο τον

θρύλο του Άρη Βελουχιώτη: ΚΚΕ –Εθνική Αντίσταση –Μύθοι και αλήθειες, Ισοκράτης, Αθήναι χ.χ., σ. 112, δεν ευσταθεί. Η επίσηµη απελευθέρωση των 27 από την Ακροναυπλία λησµονονείται συνήθως να µνηµονεύτεί από κοµµατικά έντυπα, βλ. π.χ. Χρονικό αγώνων και θυσιών του ΚΚΕ, 1918 –1945, τ. Α΄, εκδ. β΄, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1986, σ. 138-9 13 Φαράκος, Άρης, ό.π., σ. 157-8 όπου σηµείωµα του Ανδρέα Τζήµα 14 PRO, FO 371/37203/R5963/181-3, Conditions in Greece 1943, Τηλεγράφηµα Έντυ Μάγιερς 30.6.43 15 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.104/4/96, Περικλής Ηλιάδης, Καστοριά 1.3.45 1.3.45 1.3.45 17 Φαράκος, Άρης, ό.π., Άος προς Τάσιο, 11.5.44 18 PRO, WO 204, 8906A/22-3, The Macedonian autonomy movement in North-West Greec: its setting and recent history, Γραφείο Θεσσαλονίκης Οκτώβριος 1945 19 Φαράκος, Άρης, ό.π., σ. 160, όπου σηµείωµα του Ανδρέα Τζήµα και Νικολής, Ιστορική πορεία, ό.π., τ. Ε΄, σ. 110 20 PRO, WO 204/8906B/83, The Macedonian autonomy movement in North-West Greece: report on personalities 1945 Oct. 21 PRO, FO 371/58751/R12080/72/19, Salonica situation report, telegram, from Salonica to Athens, No 70.3.8.46 και Λαϊκή Φωνή (22.1.46) 2 22 Φαράκος, Άρης, ό.π., σ. 164, όπου σηµείωµα του Ανδρέα Τζήµα 23 Φιλώτας Αδαµίδης, «Ανδρέας Τζήµας (Σαµαρινιώτης)», ΕΑΜ Αντίσταση (Οκτ. –∆εκ. 1992) 47 24 Μπίρκας, Κάτω απ’ τη µπότα, ό.π., σ. 67 25 Νικόλαος Παπαδηµητρίου, συνέντευξη το 2004 26 ∆άγκας, «Κοµµουνιστικό Κόµµα», ό.π., σ. 159 27 Μπίρκας, Κάτω απ’ τη µπότα, ό.π., σ. 67

98


Οκτώβριο του 1931.28 Το 1936 εξελέγη βουλευτής στο νοµό Κοζάνης, αλλά µερικούς µήνες αργότερα συνελήφθη και κλείστηκε στην Ακροναυπλία κι έπειτα στη Ανάφη από όπου δραπέτευσε κι επικηρύχτηκε.29 Πιάστηκε ξανά κι αφέθηκε ελεύθερος µετά την κατάρρευση της Ιταλίας. 30 Επί Κατοχής η γυναίκα του, που είχε προπολεµικά φυλακιστεί για «αντίσταση κατά της αρχής», 31 εκτελέστηκε από τους Γερµανούς, 32 όπως επίσης και ο δις αποκηρύξας τον κοµουνισµό αδελφός του. 33 Ο Παπαδόπουλος την ίδια περίοδο δραστηριοποιήθηκε στο ΑΚΕ των Γρεβενών, θυγατρική οργάνωση του ΚΚΕ, έπειτα όµως εκλέχτηκε (δηλαδή διορίστηκε) Εθνοσύµβουλος της ΠΕΕΑ στην Εορδαία.34 Προς το τέλος της Κατοχής αναβαθµίστηκε σε µέλος του ΕΑΜ Μακεδονίας.35 Το 1945 δικάστηκε ως αίτιος φόνου του διαχειριστή του Νοσοκοµείου Γρεβενών, αλλά αθωώθηκε. 36 Επί κυρίως Εµφυλίου Πολέµου έδρασε ως πολιτικός υπεύθυνος του ΑΚΕ στην περιοχή Γρεβενών,37 «κυβερνητικός αντιπρόσωπος ∆υτικής Μακεδονίας» 38 και στέλεχος της διοίκησης της 8ης µεραρχίας του ∆ΣΕ Θράκης, όπου κατηγορήθηκε για βασανισµούς ανταρτών. Κατέφυγε τελικά στη Βουλγαρία. Στους Αγροτικούς Συνεταιρισµούς διακρίθηκε ο Γεώργιος ∆αβίδης, άνδρας µε πολυτάραχη ζωή και αποφασιστικό χαρακτήρα, αφού κάποτε έδειρε το δάσκαλο του χωριού του. Γεννήθηκε στον Καύκασο το 1900 και σπούδαζε Θεολογία µέχρι να µεταστραφεί σε µαχητικό µέλος της «Κοµσοµόλκα», αφοπλίζοντας αντεπαναστάτες. Μεταναστεύοντας στην Ελλάδα εργάστηκε αρχικά στις γραµµές του τρένου στην Αλεξανδρούπολη, αλλά τελικά εγκαταστάθηκε στον Σ.Σ. Βεύης. Επαγγελόµενος τον αγωγιάτη 39 εκλέχτηκε πρόεδρος της ΕΓΣ Φλώρινας. Το σπίτι του ήταν γιάφκα κοµουνιστικού τύπου κατά τον Μεσοπόλεµο, αλλά, παρόλο που κατηγορήθηκε ως κοµουνιστής, αθωώθηκε. Επί Κατοχής ανέλαβε µέλος της ΠΕ του ΚΚΕ Καστοριάς και πολιτικός του 28ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ. Αργότερα πέρασε στην κοµουνιστική καθοδήγηση των Συνεταιρισµών ∆υτικής Μακεδονίας. ∆ικάστηκε ως υπεύθυνος εκτελέσεων Εθνικιστών αξιωµατικών της Καστοριάς40 και κλείστηκε για µία εικοσαετία στη φυλακή.41 28

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ988, Γραφείον Α΄, Φ. ∆ηµόσιας Ασφάλειας 1932, Φίλιππος Παπαδόπουλος 29 Μακεδονικόν Βήµα (30.5.37) 2 κι Επαρχιακή Φωνή (31.10.37) 4 30 Χρονικό αγώνων, ό.π., σ. 108, 178 31 Μακεδονικόν Βήµα (4.6.33) 4 32 Ο Φόρος του αίµατος, ό.π. σ. 237 και Ελευθερία (29.6.45) 1. Επίσης Πετρίδης, Γεώργιος, «Στοιχεία από το κίνηµα Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή Πτολεµαΐδας», Εθνική Αντίσταση, (Απρ. –Ιούν. 1992) 70 -5, σ. 75 33 Επαρχιακή Φωνή (8.7.34) 4 και (5.11.39) 3 34 ΚΙΘ, ΑΘΦ, Φ. 17/3/4, Νέα Ελλάδα (Μάης –Ιούνης 1944) 15 35 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/14, Θεόφιλος προς Αλέκο, 18.7.44 και Λαϊκή Φωνή (26.6.45) 1 36 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 83/28.2.46. Κατά µία άλλη πηγή κατηγορούνταν για φόνους δύο «παοτζήδων», βλ. Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 318 37 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 354/31.12.46 και Ανάγνου, Στα κάστρα, ό.π., σ. 109 38 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 78 39 RPO, HS 5/223, R.A. Leeper to Sir, Secret, 2 (4) 44, No 93, 22.4.44, [microfilm 0061 -3] 40 Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 268

99


Ο εργολάβος Μιχαήλ Σουµελίδης συνοµήλικος και πατριώτης του ∆αβίδη ήταν διαφορετική περίπτωση. Είχε τελειώσει 10τάξιο σχολείο στη Ρωσία, πριν µεταναστεύσει στην Ποντοκώµη 42 και µετά κατοικήσει µόνιµα στον Προσφυγικό Συνοικισµό της Κοζάνης. 43 Η πληροφορία ότι είχε τιµηθεί µε πολεµικό σταυρό στη µάχη του Σαγγαρίου το 1920 ως εθελοντής στο πλευρό του Ελληνικού Στρατού44 δεν έχει διασταυρωθεί. Ο «φιλοπρόοδος» πατέρας του εργαζόταν στη Μηχανική Υπηρεσία Κοινοτήτων του νοµού45 και ο ίδιος είχε προσληφθεί κοντά του. Κατηγορήθηκε ως στρατολόγος κοµουνιστών,46 προφανώς επειδή είχε χρηµατίσει «κεντρικός οµιλητής» στις εκλογές του 1936,47 κι εξορίστηκε στην Ακροναυπλία. Εργαζόµενος ως «υπεύθυνος δια την καλήν τεχνικήν εκτέλεσιν των έργων»»48 είχε γνωριστεί στενά µε την ελίτ της περιοχής, όπως και µε τον Μιχαήλ Παπαδόπουλο ή Μιχάλαγα, καπετάνιο µετέπειτα των αντικοµουνιστών οπλιτών της ∆υτικής Μακεδονίας.49 Αυτές της γνωριµίες προφανώς αξιοποίησε κι απελευθερώθηκε µε βασιλική χάρη, χωρίς όµως να σταµατήσει τις (κρυφές) επαφές του µε το ΚΚΕ.50 Εντάχθηκε από τους πρώτους στο ΕΑΜ µε το ψευδώνυµο «Βόρειος» επηρεάζοντας το µητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείµ. Επέδειξε µεγάλη δραστηριότητα51 κινούµενος µέχρι τη Θεσσαλονίκη –συµµετείχε µάλιστα σε διαπραγµατεύσεις µε την ΠΑΟ Εδέσσης παρασύροντας µε το µέρος του ΕΛΑΣ αξιωµατικούς της.52 Έφτασε όµως µόνο µέχρι τη θέση του εαµικού νοµάρχη Κοζάνης. 53 Μεταπολεµικά δραστηριοποιήθηκε πάλι στο ΕΑΜ,54 µε συνέπεια να γνωρίσει διώξεις55 και να συλληφθεί για εκτελέσεις «αξιωµατικών και πολιτών». 56 Κατά τον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο, αν κι έλαβε µέρος, το όνοµά του δεν ακούστηκε, διότι προφανώς είχε παραµεριστεί. Κατέφυγε στην Τασκένδη. Φυσικά δεν είχαν όλοι την απήχηση του Σουµελίδη. Στην Ποντοκώµη δραστηριοποιούνταν κι επαγγελµατίας καθοδηγητής του ΚΚΕ Εορδαίας,

41

ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, 1-52 Παναγιώτης Γραµµατικόπουλος, συνέντευξη το 2001 43 ∆ΒΚ, Λυτά έγγραφα, Πρακτικόν κληρώσεως 42 οικοπέδων του Αστικού Προσφυγικού Συνοικισµού Κοζάνης, αρ.26 και υπεύθυνη δήλωσις Ιωάννου Σουµελίδη, Κοζάνη 6.11.30 44 Μπίρκας, Κάτω απ’ τη µπότα, ό.π., σ. 67 45 Επαρχιακή Φωνή 10.1.32/3 46 Μακεδονικόν Βήµα (13.8.39) 4 47 Μπίρκας, Κάτω απ’ τη µπότα, ό.π., σ. 62 48 Μιχ. Σουµελίδης, «Μία απάντησις», Επαρχιακή Φωνή (5.6.32) 4 49 Παναγιώτης Γραµµατικόπουλος, συνέντευξη το 2001 50 Κωνσταντίνος Τσαχουρίδης, «∆ήλωσις αποκηρύξεως κοµµουνιστ. αρχών», Επαρχιακή Φωνή (24.9.39) 2 51 ΑΣΚΙ, Φ.110, 23/2/35, Βόρειος? προς Θεόφιλο, ;.6.44, και Ελληνικός Βορράς (30.3.62) 1,5 52 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α160-6 53 ΑΣΚΙ, Φ.110, 23/2/87, ΚΟΠΜ προς ΠΕ Κοζάνης –Σερβίων απ 36, 14.10.44 54 ΠΚ, ΤΠΚ, Πρακτικά αρ. 64-5/28.1.46 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36, Κυριάκος Ιορδανίδης προς ΓΕΣ, «Η Εθνική αντίσταση ∆υτικής Μακεδονίας στην περίοδο της κατοχής», 1-6-1958 55 ΠΚ, ΤΠΚ, πρακτικό 325/27.5.46 και Λαϊκή Φωνή 21.4.45/2 56 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.1491/Β/12, Έδεσσα 11.4.45, πόρισµα ενεργηθείσης εξετάσεως, γραφ πληροφοριών 7ης ταξιαρχίας και ∆εκαήµερον δελτίον πληροφοριών, 7η ταξιαρχία Εθνοφυλακής, α.π. 1472, Βέροια 21.4.45 42

100


πρώην πρόεδρος των καραγωγέων του χωριού του, 57 αλλά το προσόν ανάδειξής του ήταν η πίστη, εξ αιτίας της οποίας είχε φυλακιστεί προπολεµικά, παρά το µορφωτικό του επίπεδο και οι επικοινωνιακές του ικανότητες. Από οµότεχνούς του χαρακτηρίστηκε «λιγάκι εγωϊστής», αφού ενώ είχε ενταλθεί να εκτελέσει «πολύ κρυφά» 10 «παθητικούς αντιδραστικούς», αυτός, για την ακρίβεια η ΟΠΛΑ, τους αφαίρεσε τη ζωή «σχεδόν δηµόσια».58 Σε σύγκριση µε την υπόλοιπη ∆υτική Μακεδονία η εκλογική παρουσία του ΚΚΕ στην επαρχία Γρεβενών ήταν ελάχιστη: 2,36% στις εκλογές του 1935.59 ∆ύο από τους λόγους της αδυναµίας ήταν η ανυπαρξία βιοµηχανικών εργατών, µε την εξαίρεση των µεταλλείων χρωµίου στα Βέντζια, και η απόσταση από τη Νάουσα, όπου έδραζε το ∆ΜΓ του ΚΚΕ. Έπιανε τους αγρότες των Γρεβενών «πανικός σαν άκουγαν πως όλα αυτά τα κτήµατα θα τα πάρει το κράτος και αυτοί θα δουλεύουν σ΄ αυτά σαν εργάτες»,60 ενώ οι ίδιοι επιζητούσαν όσο το δυνατόν µεγαλύτερη ιδιοκτησία για τον εαυτό τους και τη µικρότερη για τους άλλους, που επιθυµούσαν επιπλέον να την καταπατούν. Αν το επόµενο έτος το ποσοστό του ΚΚΕ διπλασιάστηκε, αυτό οφειλόταν σχεδόν αποκλειστικά στην ευφράδεια του πολιτευτή του ΠΑΜΕ ιατρού Τηλέµαχο Ευθυµιάδη από το Κηπουργιό, που έµενε στα Γρεβενά. Γιος δικηγόρου61 και πρώην βουλευτή62 κι εξ αγχιστείας συγγενής ενός έτερου Φιλελεύθερου βουλευτή ο Ευθυµιάδης είχε εκλεγεί πρόεδρος της κοινότητας των Γρεβενών, 63 πριν µεταπηδήσει στην ευρύτερη πολιτική κονίστρα ερωτοτροπώντας µε το ΚΚΕ. Κινούνταν µε ευλυγισία σε όλους τους χώρους, αφού ανάµεσα στους «άµεσους βοηθούς» του συµπεριλαµβάνονταν ένας σηµαίνων δάσκαλος, ένας δραστήριος δικαστικός επιµελητής κι ένας αναλφάβητος αγρότης. 64 Συλληφθείς επί Μεταξά ο ιατρός ελευθερώθηκε µετά από δήλωση, αλλά άρχισε να φυγοδικεί από το καλοκαίρι του 1941, φοβούµενος τη σύλληψή του από τους Ιταλούς. Προσπάθησε να δηµιουργήσει αντιστασιακή οργάνωση αλλά τον επόµενο χρόνο, θεωρούµενος αχρείαστος ή, καλύτερα, εχθρικά αντιµετωπιζόµενος από τους καθοδηγητές του ΚΚΕ, 65 κατέφυγε κρυφά στη Μέση Ανατολή όπου υπηρέτησε ως στρατιωτικός ιατρός. Οι δύο βοηθοί του, ο δάσκαλος και ο επιµελητής, εγκαταλειµµένοι από το ΚΚΕ φυλακίστηκαν από τους Ιταλούς,

57

Επαρχιακή Φωνή (17.5.36) 4 ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/161-9, Μιχάλης προς Νίκο Κωνσταντίνου 4.10.44, Ηλίας προς Αλέκο, 6.10.44, Κ Αηδονίδης προς ΚΟΠΜ, Πτολεµαΐδα 10.11.44 59 Όπως σηµειώνει ευφυώς ο Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 167, το χωριό Ζιάκας, προπύργιο των ανταρτών, δεν είχε ούτε έναν ψήφο 60 Στεφανής, Ταξίδι, ό.π., σ. 153 61 ΓΑΚ/ΙΑΜ, 140/1/1, αίτησις Σπύρου Ευθυµιάδη, 8.4.45 62 Στα τουρκόφωνα µουσουλµανικά χωριά της Κοζάνης ο Σπύρος Ευθυµιάδης βρισκόταν στις εκλογές του 1915 ανάµεσα στους πρώτους, συναγωνιζόµενος ακόµη και τους µουσουλµάνους υποψήφιος, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60, Έγγραφα ετών 1915 -1917, [υπό ταξινόµησιν] ∆ικαστικός αντιπρόσωπος προς Νοµάρχην, Καρατζιλάρ [∆ρέπανο] 6.12.15 και δικαστικός αντιπρόσωπος Σάχινλερ [Ξηρολίµνη] προς Νοµάρχην, Σάχινλερ 6.12.15 63 Μακεδονικόν Βήµα (18.2.34) 4 64 Επρόκειτο για τους Γεώργιο Αργυρίου, Παρµενίωνα Κοντοκώτσιο και Θεόδωρο Μυλωνά, Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 168 -175 65 Ιωάννης Παναγιωτίδης, συνέντευξη το 2002 58

101


ενώ ο τρίτος ασύλληπτος εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ. Βλάχοι φοιτητές, Κουπατσιαραίοι αγρότες κι εντόπιοι ελληνόφωνοι οικοδόµοι, απόφοιτοι Γυµνασίων και δάσκαλοι, ήταν οι προπολεµικοί κοµουνιστές των Γρεβενών. Οι Πρόσφυγες δεν συµµετείχαν καθόλου, µε την εξαίρεση ενός ζωηρού εφήβου από τον οικισµό Αγάπη Βεντζίων, µαθητευόµενου ράπτη στα Γρεβενά,66 που πολέµησε αργότερα στον ΕΛΑΣ και το ∆ΣΕ µε το ψευδώνυµο «παπάς», επειδή ως γιος ιερέα και πιστός στην Εκκλησία αγαπούσε την ψαλτική.67 Η επαρχία Γρεβενών ήταν παραµεληµένη και οι κατοικούντες αστοί Πρόσφυγες µέσα στην κωµόπολη ήταν λίγοι και καταφανώς απρόθυµοι σε νέα κηρύγµατα. 68 Μία εξάδα διακριθέντων στα γράµµατα 69 και τη σχολική δράση, 70 δασκάλων της περιφερείας Γρεβενών, όπως και ελάχιστοι άλλοι στην Εορδαία, 71 καταγγέλθηκαν από Σλαβοµακεδόνα συνάδελφό τους 72 ότι σχετίζονταν µε τον κοµουνισµό και απολύθηκαν (προσκαίρως) από την Υπηρεσία τους. 73 Καθώς όµως προσελήφθησαν υπογράφοντας δήλωση αποκήρυξης, 74 φάνηκε ότι δεν ήταν «εµπεποτισµένοι µε το φυµατιώδες µικρόβιον του κοµµουνισµού», 75 αλλά θύµατα προσωπικών φθόνων µε φόντο τη γλωσσική διαµάχη76 ή, κυρίως, εξ αιτίας υπόγειων ή ισόγειων ενδοσυνδικαλιστικών τριβών µε διακύβευµα την ηγεσία στο ∆ιδασκαλικό Σύλλογο Γρεβενών, 77 που διαλύθηκε τελικώς επί Μεταξά. Το 1939 εξαρθρώθηκε εντελώς η οργάνωση του ΚΚΕ Γρεβενών και (µόνο) 5 άτοµα εξορίστηκαν. Ο έκτος, που δεν έγινε γνωστό αν πράγµατι ήταν κοµουνιστής, είχε «διαλύσει» τους Χωροφύλακες που πήγαν να τον συλλάβουν και φυγοδικούσε για ένα διάστηµα πριν συλληφθεί.78 Εκτοπίστηκε στη Φολέγανδρο, αλλά επέστρεψε γρήγορα στο χωριό του υπογράφοντας δήλωση αποκήρυξης. Επρόκειτο για τον 40χρονο Αναστάσιο Θεοδωρόπουλο από το ∆εσπότη (Σνίχοβο) Γρεβενών, µεσοπολεµικό κοινοτάρχη, 79 που στις 66

Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 169 Οι Αντιστασιακοί, ό.π., τ. Γ΄, σ. 112 και Κωνσταντίνος Μωυσιάδης, συνέντευξη το 1996 68 Μακεδονικόν Βήµα (3.9.33) 4 69 Επαρχιακή Φωνή (9.6.35) 4 70 Μακεδονικόν Βήµα (24.10.37) 2 71 Αλέξανδρος Ιωακειµίδης, Θυµήµατα της ζωής µου, Πτολεµαΐδα 1994, σ. 158 72 ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/89, Έκθεση Γιάννη Τριανταφυλλίδη, 23.2.50 73 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ51, Πράξις 14/22.7.39/σ.145-55 74 Μακεδονικόν Βήµα (12.3.39) 4 75 Οι Μιχαήλ Χατζής, Βλάχος από το Περιβόλι, Γεώργιος Αργυρίου από τα Γρεβενά, Αριστοτέλης Παπαβραµίδης και Υφαντίδης Ιορδάνης Πρόσφυγες από το Κληµατάκι και Γρεβενά αντίστοιχα, Ευάγγελος Κουρέλας και Νικόλαος Βασιλόπουλος από το Μέγαρο, ∆ρόσος Ζαχαρίας από τον Άγιο Γεώργιο, Αθανάσιος Κυρατζίδης και Βασίλειος Παπαστεργιόπουλος από το Ροδοχώρι, 76 Μακεδονικόν Βήµα (12.4.36) 4 77 Μακεδονικόν Βήµα (12.4.31) 3, (15.11.31) 3, (11.11.34) 3 και Νικόλαος Καλογερόπουλος, «Επίµετρο», στο ∆ηµήτριος Γκαβανάς, Ροδοχώριον Βοΐου, Σύλλογος Ροδοχωριτών Βοΐου «Η Πρόοδος», Θεσσαλονίκη 1999, σ. 186 78 Οι Αντιστασιακοί, ό.π., τ. Β΄, σ. 40 79 Μακεδονικόν Βήµα (3.9.31) 4 και Χρήστος Θεοδωρόπουλος, Ταξίδι στο χρόνο, αληθινές ιστορίες, Γκαντήραγας και Σία, Αθήνα 2002, σ. 8,13,27 67

102


αρχές του 1936 απηχώντας την άποψη των χωριανών του είχε µάλλον δείξει ενεργές διαθέσεις αντίστασης απέναντι στο νόµο του κράτους σχετικά µε την προστασία των δασών. 80 Γι αυτό το νόµο έχουν γραφεί και διαδίδονται υπερβολές κι ανακρίβειες81 που χρεώνονται στον Ιωάννη Μεταξά, παρόλο που προϋπήρχε. Προέβλεπε την ελάττωση της αιγοβοσκής (5 µόνο ζώα σε κάθε οικογένεια),82 αλλά τελικά απαγόρευε µόνο την κλαδονοµή σε ευπαθή σηµεία, όπως λεκάνες απορροής χειµάρρων και παραγωγικά δάση. Όµως κάτω από την πίεση των χωρικών η εφαρµογή του αναστελλόταν συνεχώς. 83 Ως σήµερα ελάχιστοι έως κανείς χωρικός δεν σέβεται τη βλάστηση από φιλοκέρδεια, νωχέλεια ή εµµονή σε παλαιές πρακτικές. Επί Κατοχής ο Θεοδωρόπουλος φυγοδικούσε. Εντάχθηκε έπειτα στον ΕΛΑΣ υπηρετώντας ως διοικητής του ανακριτικού του τµήµατος στα Γρεβενά84 πριν αναβαθµιστεί σε ταγµατάρχη του Εφεδρικού ΕΛΑΣ, αξίωµα µε το οποίο φονεύθηκε την 15η ∆εκεµβρίου του 1944 από Τουρκόφωνους οπλίτες κοντά στη Νεράιδα Κοζάνης. 85 Όχι µόνο αυτός, αλλά και οι 5 εξόριστοι κοµουνιστές των Γρεβενών, όταν επέστρεψαν στην περιοχή στην αρχή της Κατοχής, ανέλαβαν υποδεέστερους ρόλους στο επαναστατικό στερέωµα, θεωρούµενοι µάλλον υπαίτιοι για τα χαµηλή διείσδυση του ΚΚΕ στην περιοχή. Μαρτυρίες ισχυρίζονται ότι στα τέλη Απριλίου του 1941 εντόπιοι δηλωσίες κοµουνιστές και αντίπαλοι της δικτατορίας Μεταξά δηµιούργησαν µε ηγέτη τον ιατρό Ευθυµιάδη την «Εθνική Απελευθερωτική Οργάνωση» ή «Πατριωτική Οργάνωση» στα Γρεβενά, µε συνέπεια από τον Ιούλιο του ιδίου έτους να παρανοµούν καταδιωκόµενοι από τους Ιταλούς.86 Αποδείξεις περί της πρώιµης σύστασης της ΕΑΟ (ή ΠΟ) δεν υπάρχουν, όµως διάφορες συναντήσεις µεταξύ των καταδιωκόµενων είναι πιθανές. Φαίνεται όµως ότι στις εκτεταµένες καλοκαιρινές επιχειρήσεις των Ιταλών για τον αφοπλισµό της περιοχής συµπεριελήφθησαν ως ύποπτοι και οι (δηλωσίες) κοµουνιστές, οπότε µερικοί από τους τελευταίους, λίγο πριν ή µετά από τις συλλήψεις των Εθνικιστών, κατέφυγαν προς φύλαξιν σε απρόσιτα µέρη. 87 Στην πυκνοδασωµένη θέση «Πινακά» του χωριού ∆εσπότης, υπό την προστασία του αναφερόµενου Αναστασίου Θεοδωροπούλου κρύβονταν ο Τηλέµαχος

80

Μακεδονικόν Βήµα (29.3.36) 1 και Ιωάννης Λιάκος, «Η κτηνοτροφία εν διωγµώ», Μακεδονικόν Βήµα (26.7.36) 1 81 Βλ. Νικόλαος Μότσιος, Μια αναδροµή, στην Ιστορική πορεία δηµιουργία και ανάπτυξης του χωριού ∆εσπότης (Σνίχοβο) Γρεβενών, Αθήνα χ.χ., σ. 219 -20. Επίσης Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα ό.π., σ. 56 όπου η πληροφορία ότι ένας κτηνοτρόφος του Κηπουργιού είχε µείνει µε 200 γίδια από 1800 που είχε πριν 82 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/Κοινότητες Γρεβενών Κ-Ω [υπό ταξινόµηση], Μέγαρο, πράξις συνεδριάσεως Κοινοτικού Συµβουλίου 17/30.9.34 83 Επαρχιακή Φωνή (14.4.40) 3 84 Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 172 85 Νίκος Αραιοβηµατάς, Η αντίσταση στα Χάσια και η επιµελητεία του αντάρτη δυτικής Μακεδονίας (Ε.Τ.Α.), Γραφικές Τέχνες Λαβδάκης, Λάρισα 1988, σ. 132 86 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 54-7 και Αθανάσιος Καλλιανιώτης, Οι αρχές της Αντίστασης στη ∆υτική Μακεδονία: 1941 –43, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2000 (πρωτεύουσα µεταπτυχιακή εργασία στο τµήµα Ιστορίας, ανέκδοτη), σ. 21-2, όπου η σχετική βιβλιογραφία 87 Αραιοβηµατάς, Η Αντίσταση, ό.π., σ. 10-12

103


Ευθυµιάδης, οι συνεργάτες του που έχουν αναφερθεί, και άλλα 6 άτοµα. Ανάµεσα τους βρισκόταν και ο 40χρονος ∆ηµήτριος Τασιανόπουλος από τους Μαυραναίους, κτηµατίας και προπολεµικός πολιτευτής του Αγροτικού Κόµµατος. Ο «παππούς» όπως αποκαλούνταν από τους νεότερους συντρόφους του διατέλεσε αρχηγός στο πρώτο συγκρότηµα του ΕΛΑΣ Γρεβενών και το επόµενο έτος πέρασε στο δηµιουργηθέν από το ΚΚΕ ΑΚΕ. Επειδή όµως, όπως και διάφοροι άλλοι, 88 στηλίτευε τη συµπεριφορά διάφορων αγριωπών κοµουνιστών,89 παραµερίστηκε. Μεταπολεµικά κατηγορήθηκε90 ως υπεύθυνος φόνων και εκτελέσεων που είχαν διαπραχτεί υπό την «επιστασίαν» του στις περιοχές Γρεβενών και Βοΐου.91 Αργότερα εγκαταστάθηκε στη Βέροια. Για να επιζήσουν οι καταδιωκόµενοι χρειάζονταν φαγητό και πληροφορίες από τους χωρικούς. Άπειροι στους δρόµους της παρανοµίας δύο από τους βοηθούς του Ευθυµιάδη, ο δάσκαλος και ο δικαστικός επιµελητής πιάστηκαν καταδιδόµενοι από Έλληνες92 κι εξορίστηκαν νωρίς στην Ιταλία,93 χωρίς όµως να αποκαλύψουν τις διασυνδέσεις τους. Ένας επιπλέον λόγος, ίσως ο βασικότερος, που συνετέλεσε στη σύλληψή τους ήταν η παραµέλησή τους από το τοπικό δίκτυο του ΚΚΕ που σχηµατιζόταν κάτω από την καθοδήγηση του απεσταλµένου από το ΜΓ Σλαβοµακεδόνα επαγγελµατία κοµουνιστή και πρώην τενεκετζή Ζήση Καλιµάνη. Ο πιο έµπιστος τοπικός κοµουνιστής ήταν προφανώς ένας πρώην εξόριστος από τα Γρεβενά, που έδρασε έπειτα, µάλλον άστοχα, µε το ψευδώνυµο Μανόλης ως καθοδηγητής της προσφυγικής µερίδας στον Τσιαρτσιαµπά της Κοζάνης. 94 Ο εξόριστος αυτός παραδίδεται ότι είχε «πολύ άσχηµες προσωπικές και πολιτικές» σχέσεις µε τον ιατρό Ευθυµιάδη,95 πληροφορία που ενισχύει τον σφοδρό παραµερισµό των πρώην δηλωσιών από τους ορθόδοξους επήλυδες. Ο Καλιµάνης απαίτησε, όταν προσήλθε στην περιοχή, γιάφκες, οικονοµική ενίσχυση και πειθαρχία στις άνωθεν εντολές, τις οποίες µετέφερε ο ίδιος. Προσπαθώντας ο Ευθυµιάδης να διευρύνει την οργάνωσή τους προς τα Τρίκαλα, συνάντησε προβλήµατα από τους ορθόδοξους κοµουνιστές, οι οποίοι απέκλεισαν ωµά κάθε ενδεχόµενο να αναλάβουν ηγετικό ρόλο, έστω και σε τοπικό επίπεδο, οι δηλωσίες.96 Αυτός είναι µάλλον ένας από τους λόγους που η οµάδα Ευθυµιάδη µία µόνο φορά είχε συναντηθεί µε καταδιωκόµενους του χωριού Άνοιξη, απόσταση πέντε ωρών πεζοπορίας, συνάντηση καθορισµένη

88

Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 243-4 ΑΣΚΙ, αρχείο ΚΚΕ, ΠΕ Γρεβενών, Φ415/23/8/11, Μήτσος Τασιανόπουλος προς Αλέκο 7.8.44 90 PRO, FO 371/58751/R12080/72/19, Salonica situation report, telegram, from Salonica to Athens, No 70.3.8.46 91 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 152/29.9.45 και ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 22/5.2.46. Επίσης Το Φως 25.4.45 /4 92 ΠΓ, ΣΠΚ, βούλευµα 181/29.4.46 93 ΠΓ, ΣΠΚ, βούλευµα 181/29.4.46 και ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1944, Φ.5.5/∆/8 1941 –1944, Αιχµάλωτοι στη Γερµανία και στην Ιταλία 94 Επρόκειτο για τον Ιάσονα Μαργαρίτη, βλ. Χρήστος Κυριακίδης, συνέντευξη το 1996 95 Γιάννης Τότσικας, Τα δακρυσµένα χρόνια 1940 -1950, Γρεβενά 2004, σ. 202 96 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 56, 63, όπου γραπτή αφήγηση του Τηλέµαχου Ευθυµιάδη 89

104


µε την αρωγή του νέου «υπεύθυνου Γρεβενών» 97 του ΚΚΕ Θεµιστοκλή Ηλιάδη, ο οποίος και παρίστατο. Ο «αξιοσέβαστος»98 Ηλιάδης έχοντας µαζί τους µία δεκάδα Προσφύγων ήταν το νέο πρόσωπο που ανήλθε στην τοπική ηγεσία του ΚΚΕ, για να µη φανεί ότι ο Ευθυµιάδης είχε υποσκελιστεί έπειτα από εξωτερική πίεση, αλλά τελικά ως προποµπός των αναµενόµενων εξορίστων και γι αυτό αντικαταστάθηκε τάχιστα από έναν Καυκάσιο ξενοτοπίτη, πρώην εξόριστο. Είχε γεννηθεί στη Μικρά Ασία κι εγκατασταθεί στην κωµόπολη των Γρεβενών, όπου διατηρούσε µυστικές ή αραιές επαφές µε το προπολεµικό ΚΚΕ, γι αυτό δεν συνελήφθη. Εκλέχτηκε Εθνοσύµβουλος Γρεβενών στην ΠΕΕΑ99 και ως µέλος της ΠΕ του ΚΚΕ «παρακολουθούσε» την «αυτοδιοίκηση» και την ΕΓΣ. 100 Λίγο πριν φύγουν οι Γερµανοί προοριζόταν ως εαµικός έπαρχος των Γρεβενών. 101 Μεταπολεµικά φυλακίστηκε µε την κατηγορία του δηµόσιου δικαστή πέντε ατόµων που εκτελέστηκαν. 102 Στις αρχές του κυρίως Εµφυλίου ο στρατός τον χρησιµοποιούσε, µαζί µε άλλους, (όπως στη γνωστή «κλούβα» της Κατοχής) ως αναλώσιµο προποµπό σε εποχούµενες εξόδους για το φόβο των ναρκών. Αρνούµενος το ρόλο αυτό δέχτηκε µία φορά µαχαιριές103 µε αποτέλεσµα να πεθάνει το φθινόπωρο του 1946, από εσωτερική µάλλον αιµορραγία, παρ΄ όλη τη στοργή των Οµάδων Ενόπλων Καταδιωκόµενων (ΟΕΚ, αργότερα Ο∆ΕΚ) που τον είχαν σε µία ενέδρα απελευθερώσει.104 Πρόσφυγες λοιπόν ανέλαβαν την ΠΕ του ΚΚΕ Γρεβενών, διότι οι Βλάχοι έφευγαν το χειµώνα στα πεδινά και οι εντόπιοι ήταν διστακτικοί. Επρόκειτο για 6 άνδρες και µία δασκάλα, που κατά µία πηγή που δεν έχει πιστοποιηθεί είχε έρθει από την Αθήνα στο τουρκόφωνο χωριό Βατόλακκος για εργασία λόγω της πείνας. Επρόκειτο για την Προσφύγισσα Λουκία Πιστικίδου, που, αν και είχε αποκηρύξει το ΚΚΕ, αποκαταστάθηκε επί Κατοχής ως απολύτως απαραίτητη επειδή: α) είχε τη γενική επιµέλεια, αν όχι έγραφε όλα τα κείµενα στη µοναδική εαµική γυναικεία εφηµερίδα της ∆υτικής Μακεδονίας 105 β) εγγράµµατη ούσα ήταν κατάλληλη για διαφωτιστική εργασία ανάµεσα στους δηµοσίους υπαλλήλους γ) απάλυνε τη σκληρότητα των κοµουνιστών, όταν αιτούνταν η ηπιότητα. Μέλος της τοπικής ΠΕ του ΚΚΕ, 106 ανέλαβε επί Εαµοκρατίας γενική γραµµατέας και καθοδηγήτρια έπειτα από λίγο του ΕΑΜ Γρεβενών,107 για να περάσει µετά στον αντίστοιχο τοµέα της Φλώρινας, όπου 97

Αραιοβηµατάς, Η Αντίσταση, ό.π., σ. 29 Τότσικας, δακρυσµένα χρόνια, ό.π., σ. 200 99 ΚΙΘ, ΑΘΦ, Φ.17/3/4, Νέα Ελλάδα (Μάης –Ιούν. 1944) 15 100 ΑΣΚΙ, αρχείο ΚΚΕ, ΠΕ Γρεβενών, Φ.415/23/8/27, Αλέκος Σιέµπης 20.11.44 101 ΑΣΚΙ, αρχείο ΚΚΕ, ΠΕ Γρεβενών, Φ.415/23/8/17, Περικλής προς ΚΠΟΜ 8.10.44, 102 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 159/29.4.46 103 Οι Αντιστασιακοί, ό.π., τ. Α΄, σ. 55 104 ΓΕΣ/∆ΙΣ, «Αρχεία Εµφυλίου Πολέµου», Ιστορικά Έργα 1998, Αθήνα 1998 [CD Rom], (στο εξής ΑΕΠ) τ.2/έγγραφο 106, «Ο.Ε.Κ. Γενικό Αρχηγείο ∆υτικής Μακεδονίας προς Μονάδες ∆Σ, Ανακοινωθέν: Οµάδες ενόπλων καταδιωκοµένων», Σ∆/ΓΑ∆Μ 30/9/1946 105 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 223 106 Η ύστερη άρνηση της ίδιας ότι δεν ήταν «οργανικό µέλος» της ΠΕ του ΚΚΕ Γρεβενών, βλ. Μπουσχότεν, Περάσαµε, ό.π., σ. 118, δεν ισχύει 107 ΑΣΚΙ, Φ.110, 23/2/158, ΚΟΠΜ προς ΠΕ Γρεβενών απ 182 /7.12.44 και ΑΣΚΙ, 98

105


συνελήφθη από την Εθνοφυλακή ως συνεργάτιδα «Γερµανών και Βουλγάρων» σύµφωνα µε τις υπερβολές του αντικοµουνιστικού τύπου της Θεσσαλονίκης,108 αφού συνεργάτιδα των Γερµανών ασφαλώς δεν είχε υπάρξει. Τρεις άλλοι αγρότες Πρόσφυγες, εκτός του Θεµιστοκλή Ηλιάδη που ήδη αναφέρθηκε, συµπλήρωναν την ΠΕ του ΚΚΕ Γρεβενών η οποία κρατούσε επίσης και τα ηνία του ΕΑΜ. Ο 30χρονος Θεόπιστος Πιλιτσίδης από το Ακ Νταγ Ματέν της Καππαδοκίας και κάτοικος του χωριού Μελίσσι Χασίων. Αν και αποφοίτησε από το Γυµνάσιο, 109 ζούσε ως αγρότης. Έχοντας αυξηµένα προσόντα διετέλεσε επί Μεταξά στέλεχος της ΕΟΝ σε 7 χωριά.110 Επί Κατοχής µεταστράφηκε σε επαγγελµατία επαναστάτη µάλλον εξ αιτίας της πρώιµης βίαιης συµπεριφοράς των Ιταλών κατά την προσπάθεια αφοπλισµού του χωριού του, 111 γι αυτό και στρατολογήθηκε στο ΚΚΕ το 1941. 112 Κατά τον προϊστάµενό του ήταν «πολύ αφοσιωµένος» χωρίς όµως να πάρει «τον αέρα της δουλειάς». 113 Καθώς οι εξόριστοι ξενοτοπίτες κοµουνιστές εγκατέλειψαν την περιοχή το 1945 και αποτραβήχτηκαν για ασφάλεια στις µεγάλες πόλεις, ο Πιλιτσίδης ανέλαβε ηγέτης του ΚΚΕ Γρεβενών 114 µέχρι να συλληφθεί το Σεπτέµβριο του ιδίου έτους. 115 Όταν απελευθερώθηκε, διορίστηκε καθοδηγητής των ΚΠ της περιοχής116 («ηγέτης συµµοριτών» κατά έναν τοπικό ληξίαρχο) επικοινωνώντας µέσω ασυρµάτου µε το εξωτερικό, θέση εξ αιτίας της οποίας επικηρύχτηκε µε µεγάλο ποσό για «σοβαρή εγκληµατική δράση».117 Τον Ιανουάριο του 1950 µαζί µε 9 συντρόφους του βρήκε το θάνατο σε σύγκρουση µε το Στρατό σε δασωµένο κρησφύγετο των Χασίων.118 Ο πατριώτης του Ευστάθιος Πιλιτσίδης είχε µεταναστεύσει δεκάχρονος στην Κιβωτό αποφοιτώντας επίσης από το Γυµνάσιο Γρεβενών, όπου ίσως εξεδήλωσε φιλοαριστερές τάσεις. Επί Κατοχής εργαζόταν ως «καθοδηγητής µισών βασικών αχτίδων υπαίθρου». Το 1945 εξάσκησε το ίδιο επάγγελµα στο Μπούλκες, όπου είχε καταφύγει, για να αποφύγει τις διώξεις. 119 Επέστρεψε κατά το διάστηµα του κυρίως Εµφυλίου, αλλά έχασε τη ζωή του την ίδια περίοδο µε τον Θεόπιστο αποκεφαλιζόµενος µαζί µε άλλους συντρόφους του120 ∆ηµοκρατική Φωνή, όργανο της Επαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Γρεβενών 13.1.45 /1,2 Νέα Αλήθεια (21.2.45) 1, (20.4.45) 2 και Ελληνικός Βορράς (2.5.45) 1. Από τον αντίποδα Λαϊκή Φωνή (19.4.45) 2 και Ελευθερία (2.5.45) 2. 109 Τότσικας, δακρυσµένα χρόνια, ό.π., σ. 198 110 Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 598 111 Για τον αφοπλισµό στο Μελίσσι, βλ. ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ, ∆.1.1.Α, Ωµότητες του ιταλικού στρατού κατοχής, Ανσχης Χαρίλαος Παπαδηµητρίου προς Ανωτέραν ∆ιοίκησιν, Κο΄ζανη 18.8.41 και Αραιοβηµατάς, Η Αντίσταση, ό.π., σ. 15-20 112 ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/27, Αλέκος Σιέµπης 20.11.44 113 ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/27, Αλέκος Σιέµπης 20.11.44 114 Οι Αντιστασιακοί, ό.π., τ. Α΄, σ. 32 115 Λαϊκή Φωνή (7.10.45) 3 116 Οι Αντιστασιακοί, ό.π., τ. Α΄, σ. 32 117 Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 391, 598, 600 118 ∆Κ, Ληξιαρχείο Αιµιλιανού, ΛΠΘ 1/1950 και Θεσσαλονίκη (18.11.65) 3. Αυτοκτόνησε αναφέρει ο Χρήστος Θεοδωρόπουλος, Αγώνες και θυσίες της περιοχής Γρεβενών (1940 1949), Ίδµων, Αθήνα 1995, σ. 162 και Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 601 119 Τότσικας, ∆ακρυσµένα χρόνια, ό.π., σ. 198 120 Ενηµερωτικό ∆ελτίο (Γεν. –Μάρτ. 1998) 47 108

106


για παραδειγµατισµό ή αναγνώριση. Ο τρίτος αγρότης ήταν ο 25χρονος ∆ηµήτριος Κωνσταντινίδης, κάτοικος Παλαιοκνίδης, πρόσφατα παντρεµένος Έγινε κοµουνιστής το 1941 και καθοδηγούσε µε το ψευδώνυµο «Πολίτης» τις 4 αχτίδες των Βεντζίων. Μηνυθείς µεταπολεµικά ως αίτιος κακοποιήσεων κοντοχωριανών του επί Εαµοκρατίας, 121 φυγοδικούσε. Έλαβε µέρος στον κυρίως Εµφύλιο και κατέφυγε στην Τασκένδη. Με την επανάσταση σχετίστηκαν επίσης οι αδελφοί Φιλάρετος και Κλέαρχος Σεβαστειάδης, που από τη Μικρά Ασία είχαν µεταναστεύσει στην Άνοιξη των Χασίων. Ο 29χρονος τότε Κλέαρχος, απόφοιτος Γυµνασίου και ένα «από τα καλύτερα παιδιά», 122 έχασε τη θέση του στην ΠΕ του ΚΚΕ Γρεβενών το καλοκαίρι του 1944, διότι από υπερβάλλοντα ζήλο είχε µεταχειριστεί βιαίως µία γυναίκα από το προσφυγικό χωριό Κοκκινιά, η οποία έπειτα εξορίστηκε από τον ΕΛΑΣ ως αντιδραστική. 123 Τον επόµενο χρόνο δραστηριοποιήθηκε εναντίον του κράτους στην Αιανή Κοζάνης, 124 µε αποτέλεσµα να διωχτεί ως «τροµοκράτης» κι «επικίνδυνος εις την δηµοσία τάξιν και ασφάλειαν».125 Εντολές τα νεοδιορισµένο µέλη της ΠΕ του ΚΚΕ Γρεβενών λάβαιναν από τους επαγγελµατίες προϊσταµένους των, στην αρχή από το Ζήση Καλιµάνη κι έπειτα από το Μανιάτη Θεόδωρο Μαργιόλη, υπενωµοτάρχη στη Φλώρινα και παλαιό µέλος της ΟΚΝΕ. ∆ιωχθείς από τη Χωροφυλακή ο Μαργιόλης εργάστηκε ως στέλεχος του ΕΑΜ Καστοριάς κι έπειτα στην ΕΓΣ Κοζάνης µέχρι να περάσει στη θέση του ΓΓ του ΕΑΜ µε το ψευδώνυµο Λευτέρης Κρατερός. 126 Η σταδιοδροµία του σταµάτησε σχετικά νωρίς φονευθείς το Φεβρουάριο του 1944 κατά τη διάρκεια επιχείρησης Γερµανών και Ελλήνων αντικοµουνιστών στο χωριό Λιβερά.127 Τη θέση του στα Γρεβενά αναπλήρωσε ο αναφερθείς Αλέξανδρος Σιέµπης ή Περικλής µε δεύτερο γραµµατέα (οργανωτικό) τον Φώτιο Χριστίδη από το Λαγκαδά, έγκλειστο κι αυτόν για ένα διάστηµα στην Ακροναυπλία. ∆ρώντας µε το ψευδώνυµο Χριστόφορος ο Χριστίδης υπήρξε κατά τους αντιπάλους του «το φόβητρον απάσης της περιοχής», 128 ανακρίνοντας ο ίδιος διάφορους κρατουµένους, όπως έναν δάσκαλο κι ένα µεγαλοκτηνοτρόφο, που, όταν έχασαν τη ζωή τους 129 τα προσωπικά τους αντικείµενα, (υποδήµατα και χρυσά δόντια), κυκλοφορούσαν ανάµεσα στους επαναστάτες της περιοχής. Αµέσως µετά τη φυγή των Γερµανών προσπαθούσε να κατεναύσει βιαίως την προσήλωση των 121

ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 217/18.5.46 ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/20, Τάσος προς ΠΕ Γρεβενών 123 ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/7, Έκθεση υπόθεσης γυναίκας Σταµπολίδη Κοκκινιάς, 12.8.44, Κλέαρχος Σεβ. προς ΓΠΜ και ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/12, [Ανώνυµος] προς ΠΕ Γρεβενών, 12.8.44 124 ΠΚ, ΤΠΚ, ΠΑ 118, 118α/20.8.45 125 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 49/19.10.45 και 286/25.7.46 126 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/4/4/14-23, Χρήστος Κάλφας προς Αλέκο 7.1.44 και ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, 18 127 Εθνική Αντίσταση (Αύγ. 1981) 149. Σε επιτόπιο µνηµείο περάστηκε µόνο το επώνυµό του, βλ. Μνηµείο Λιβερών 128 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 126/1946 129 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πανοράµατος, ΛΠΘ 1,2/1945 και ΠΓ, ΒΣΠΓ βούλευµα 126/1946 122

107


πυροπαθών και πεινασµένων κατοίκων προς τους Βρετανούς και τον Ερυθρό Σταυρό. 130 Η αναφερθείσα σύνθεση των επαναστατών της περιοχής δηµιουργήθηκε κατά την πορεία, διότι στις αρχές της Κατοχής η αύξηση των δραστηριοτήτων του ΚΚΕ, κάτω από την προµετωπίδα του ΕΑΜ γινόταν µε πολύ αργούς ρυθµούς και µε άξονα τα συγγενικά ή τα εκ καταγωγής δίκτυα. Ο υπεύθυνος π.χ. του ΚΚΕ Βοΐου Γεώργιος Καλαγασίδης ή Γιωρίκας, 131 Πρόσφυγας που κατοικούσε στο Φυτόκι, ήταν εξάδελφος του καταδιωκόµενου δασκάλου Νικολάου Αραιοβηµατά. 132 Το Φυτόκι γειτόνευε επίσης µε το Ανθοχώρι (παλαιότερα Τσακνοχώρι), οικισµό από τον οποίο εξορµούσε ο νεοφανής 133 κοµουνιστής Χρήστος Παπαζήσης, ο πρώτος καθοδηγητής του ΚΚΕ το 1941 στα Γρεβενά. Η ΠΕ του ΚΚΕ Καστοριάς σχηµατίστηκε στις αρχές του 1942, διότι τότε χωρίστηκε σε ίδιο νοµό η περιοχή. Κι εδώ ο πρώτος γραµµατέας ήταν ξένος και επίσης ξένα δύο από τα µέλη της. Οι υπόλοιποι ήταν ελληνόφωνοι και βλαχόφωνοι κάτοικοι της περιοχής, αλλά κανείς τους Σλαβοµακεδόνας. Η σύνθεση περιελάµβανε τον Αθανάσιο Ζιώγα, το Θεόδωρο Μαργιόλη και το Γεώργιο ∆αβίδη µε πρώτο γραµµατέα τον µαυριδερό 28χρονο Περικλή, κατά κόσµον Αντώνιο Αντωνόπουλο ή Αντωνιάδη, πρώην εξόριστο στη Φολέγανδρο και την Ακροναυπλία, αλλά που το 1940 είχε στρατευτεί και πολέµησε στην Αλβανία. 134 Προσφυγικής καταγωγής µάλλον ο Αντωνόπουλος, έµενε για ένα διάστηµα στη Χαλκιδική κι έπειτα στη Θεσσαλονίκη.135 Κατά µία πηγή, σε περίοδο που συνηθίζονταν οι υπερβολές ή οι µοµφές, δρούσε προπολεµικά στα πέριξ της οδού Αγίου ∆ηµητρίου στη Θεσσαλονίκη ως «σεσηµασµένος κλέφτης», «διαρήκτης» και «πορτοφολάς» µε τα ψευδώνυµα Γεώργιος ή Κίµων Τσαµάκος ή Σταυρίδης ή Τουτόγλου.136 Συνδικαλιστής του ΚΚΕ στους µεταλλουργούς της Θεσσαλονίκης, 137 ο Αντωνόπουλος µετατέθηκε στην Καστοριά στα τέλη του 1942, πιθανώς για να µη συλληφθεί, αν αληθεύει η πληροφορία ότι στις αρχές του ιδίου έτους καθοδηγούσε οµάδα που διέπραττε δολιοφθορές µε δυναµίτες εναντίον των Γερµανών της Θεσσαλονίκης.138 Στα τέλη του 1943 στάλθηκε στα Γρεβενά ως γραµµατέας της ΠΕ του ΚΚΕ, 139 µάλλον επειδή ως Πρόσφυγας αντιδρούσε στην ενδυνάµωση του ΣΝΟΦ. Αργότερα µετανάστευσε στη Θεσσαλονίκη προς 130

ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/23, Χριστόφορος προς ΚΟΠΜ 23.11.44. Το επόµενο έτος ο «Χριστόφορος» κατέφυγε στο Μπούλκες στελεχώνοντας την τοπικό ΚΟ του ΚΚΕ, βλ. Κουτσούκαλης, Το χρονικό µιας τραγωδίας, ό.π., σ. 85 131 Εθνικός Αγών (25.11.45) 3 132 Αραιοβηµατάς, Η Αντίσταση, ό.π., σ. 35 133 Ο Παπαζήσης δεν αναγράφεται στους πίνακες εξορίστων, οπότε είχε βγει κι αυτός µάλλον πρόσφατα στο προσκήνιο 134 Βασίλης Τσουκαλίδης, Μια ξεχασµένη ιστορία, Αθήνα 1981, σ. 28 135 Χρήστος Τσιντζιλώνης, ΟΚΝΕ 1922 -1943, λενινιστικό µαχητικό σχολείο των νέων, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1989, σ. 272 και Ιωάννης Παναγιωτίδης, συνέντευξη το 2002 136 Ελληνικός Βορράς (23.4.47) 1 137 ∆ηµήτριος Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ και η Μακεδονία, Αθήνα 1948 [ανατύπωση του 1994], σ. 28 138 Ελευθερία (18.8.45) 1 139 Γιατί (Ιούλ. –Αύγ. 1985) 42

108


φύλαξιν µέσα στον πολύ κόσµο και τελεύτησε µαχόµενος κατά τη διάρκεια του κυρίως Εµφυλίου στην πατρίδα του τη Χαλκιδική ως πολιτικός επίτροπος του ∆ΣΕ µε το (νέο) ψευδώνυµο Σίµος. Τη σύνθεση της ΠΕ Καστοριάς συµπλήρωναν επίσης ο 33χρονος εργολάβος οικοδοµών Ευάγγελος Υφαντής από το Γέρµα και η νηπιαγωγός Χριστίνα Πούπτη, Σαµαριναία Βλάχα από το Άργος Ορεστικό140 κι αδελφή του αναφερθέντος απολυθέντος δασκάλου Νικολάου. Ο Υφαντής ανέλαβε στην αρχή καθοδηγητής των πρώτων ένοπλων οµάδων της περιοχής συνοδεύοντάς τες στις εξορµήσεις. Στις 25 Μαρτίου 1943 αναφέρεται ότι ως επικεφαλής οµάδας ανταρτών του ΕΛΑΣ επέβαλε πρόστιµο στο Κωσταράζι, επειδή µία επιτροπή του χωριού είχε πληροφορήσει τους Ιταλούς για την εµφάνιση ανταρτών. 141 Αργότερα πέρασε στην Κοζάνη κατηχώντας αρχικά το 2/53 τάγµα 142 κι έπειτα το αντίστοιχο 1/27 του ΕΛΑΣ, γνωστότερο ως τάγµα Μπούρινου. Επί Εαµοκρατίας µετατέθηκε στη Φλώρινα όπου και συνελήφθη 143 κατηγορούµενος για την εκτέλεση µίας γυναίκας ασθενούς, 144 αλλά η αυτουργία ήταν δύσκολο να στηριχθεί145 κι εξορίστηκε στην Ανάφη.146 Η νηπιαγωγός, που µάλλον είχε αναλάβει τη γραµµατειακή υποστήριξη της ΠΕ, δραστηριοποιήθηκε ως ΓΓ της Γυναικείας Οργάνωσης του ΚΚΕ Καστοριάς 147 Μετά την Κατοχή επέστρεψε στο παλαιό της επάγγελµα στα Κορέστια, αλλά το 1946 βγήκε πάλι στο βουνό. 148 Συλληφθείσα ως αντάρτισσα του ∆ΣΕ δικάστηκε κι εκτελέστηκε το 1947 στην Καστοριά.

140

ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5, Kastoria Report, Έκθεσις 25.5.44 142 Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 277 143 Ελληνικός Βορράς (2.5.45) 1 και Λαϊκή Φωνή (18.10.45) 1 144 ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, ∆.Χ. Καστορίας, αρ.207 και ΕΘ, ΠΑΣΦ 1946, Πρακτικά αρ.5-6/4.6.46, κατάθεσις Ι Μπούρα από Βογατσικό 145 «∆εν ήταν κόσµος εκεί στην εκκλησία που τη σκότωσαν, οπότε δεν είδε κανείς ποιος έριξε», Αργύριος Βαϊνάς, συνέντευξη το 2002 146 ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έθνος (19.7.46) 1. Είχε διακαστεί σε 6 χρόνια φυλάκιση, βλ. Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 377 147 KCLMA, GB99, Evans, box 3/f.6/5, 78 148 Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων (στο εξής ΒΒΕ), ΦΕΚ 250 /21.9.46, Γ΄ 1575-6 141

109


110

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ε΄. Συµπεράσµατα Η ∆υτική Μακεδονία, περιοχή ορεινή και µε ελλιπές οδικό δίκτυο οι µετακινήσεις διεξαγόταν µε σχετική δυσκολία. Ποιµένες ξεχειµώνιαζαν νοτιότερα και οικοδόµοι ή θεριστές έφευγαν για εργασία τα καλοκαίρια. Με κύριο προϊόν το σιτάρι, ειδικότερα στην Εορδαία, έστεκε οικονοµικά αυτόνοµη. Στις πολύφωνες αγροτοβουκολικές της κοινότητες ακούγονταν διάφορες γλώσσες, ιδιώµατα και διάλεκτοι: ελληνική, σλαβική, βλάχικη, αλβανική και αθιγγανική, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 1920 µε την άφιξη Προσφύγων προστέθηκε η τουρκική, η λαζική και η καππαδοκική. Παρά τις εκάστοτε προβαλλόµενες επιφανειακές ή στρατευµένες ερµηνείες, η αφοµοιωτική και µορφωτική πολιτική του Ελληνικού Κράτους ως προς τις αλλόφωνες κοινότητες ήταν µάλλον ήπια, γι αυτό ρουµανικά ή αλβανικά σχολεία όπως επίσης και Νυκτερινές Σχολές λειτουργούσαν χωρίς προβλήµατα µέσα σε ένα πλαίσιο χαµηλής ζήτησης της εκπαίδευσης από όλους σχεδόν τους κατοίκους, ανεξαρτήτως της µητρικής των γλώσσας. Οι Πρόσφυγες ψήφιζαν µαζικά το Φιλελεύθερο Κόµµα, ενώ οι εντόπιοι ήταν µοιρασµένοι µεταξύ του πρώτου και του Λαϊκού Κόµµατος. Ουραγοί στο πολιτικό σκηνικό αποτελούσαν µικρές ενώσεις όπως οι αντίπαλες µεταξύ τους ΕΕΕ και ΑΚΕ –ΚΚΕ (το τελευταίο έλαβε 7% το 1936), αλλά γενικώς η εκλογική συµπεριφορά εξαρτιόταν από το γενικό κλίµα. Γι αυτό και επί δικτατορίας Μεταξά όλοι οι φίλοι και ψηφοφόροι του ΚΚΕ υπέγραψαν δηλώσεις µετανοίας, ενώ οι κοµµατάρχες σιώπησαν ή, ορθότερα, υποτάχτηκαν στους κρατούντες. Εξαίρεση αποτέλεσαν ελάχιστοι Πρόσφυγες και Σλαβοµακεδόνες που εξορίστηκαν επί κοµουνισµώ οι πρώτοι, για βουλγαροφιλία ίσως οι δεύτεροι. Οι αποκαλούµενες σήµερα βαθιές εθνοτικές διαιρέσεις µεταξύ Εντοπίων και Προσφύγων ήταν στην πραγµατικότητα συνηθισµένες διαφορές για τη γη και την επιβίωση. Στην αρχή της Κατοχής όπως συνέβαινε σε όλες τις παρόµοιες περιόδους η οικονοµία της αγοράς κλονίστηκε από τις καταστροφές του οδικού δικτύου, την έλλειψη ζώων, την αλλαγή των εξουσιαστικών ισορροπιών αλλά κυρίως εξ αιτίας της ενστικτώδους ή εκ του καιρού επίκτητης απληστίας των παραγωγών, την οποία καλούνταν να δαµάσουν τα όργανα του κράτους. Συνηθισµένοι όµως οι κάτοικοι στη λιτή ζωή και γνώστες της κλειστής οικονοµίας διήλθαν χωρίς απώλειες τη σιτοδεία που είχε απλωθεί στη χώρα, τροφοδοτώντας όχι µόνο απόρους των πόλεων που προσήλθαν στα πεδινά, αλλά και Πρόσφυγες διωκόµενους από τους Βουλγάρους στην Ανατολική Μακεδονία. Ο χωρισµός της περιοχής σε δύο ζώνες συνετελέσθη µε γνώµονα τα στρατηγικά και οικονοµικά συµφέροντα των Γερµανών (επικοινωνία, µεταλλεύµατα). Λαµβάνοντας οι Ιταλοί τα ορεινά κι απόµακρα µέρη αντιµετώπισαν εξ αρχής την εχθρότητα της Ελληνικής Πολιτείας στο επίπεδο της ∆ιοίκησης που είχε στελεχωθεί µε αξιωµατικούς του Στρατού που τους είχαν νικήσει αλλά και στο ζήτηµα της ασφάλειας. Για τη συλλογή των φόρων, αλλά και των όπλων που έκρυβαν σε µεγάλες ποσότητες οι κάτοικοι, ανασφαλείς οι Ιταλοί χρησιµοποίησαν βία, ο αντίκτυπος της οποίας

111


µεταφράστηκε σε εκτεταµένη δυσαρέσκεια. Ελάχιστη ήταν η αρωγή που προσέφεραν στον κατακτητή οι Βλάχοι που είχαν εξοριστεί κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεµο και όσοι καιροσκόποι επιθυµούσαν να αποκτήσουν ταχύτατα κι ανέξοδα ισχύ. Περισσότερη συµβάδισαν µαζί τους ορισµένοι µε ελατήριο την προσωπική εκδίκηση ή την εύρεση της περιουσίας των που είχε λεηλατηθεί το χειµώνα του 1941-41 από Κουπατσιαραίους γειτονικών χωριών. Συντονιστής των ανθελληνικών κινήσεων ανέλαβε ο Σαµαριναίος «πρίγκιπας» Αλκιβιάδης ∆ιαµάντης, αλλά µε ενάντιους την Πολιτεία, την Εκκλησία, τους εµπόρους, τη µετανάστευση των νοµάδων και το ερωτηµατικό δίπολο Ρουµανία ή Ιταλία το κράτος που ονειρευόταν δεν ιδρύθηκε ποτέ. Παραλίγο µάλιστα να έπιπτε θύµα δολοφονίας από Εθνικιστές συγχωριανούς του. Το 1942 το κράτος της Κατοχής σταθεροποιήθηκε, ελάχιστοι επιθυµούσαν να ανήκουν σε αιρετικές οµάδες ή να προσβλέπουν σε ξένα κράτη για την επιβίωσή τους. Όταν το 1943-44 εξαπλώθηκε το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ο καιρός των πριγκίπων είχε παρέλθει. Στους Σλαβοµακεδόνες η προτεινόµενη αρχική επιλογή κυµαινόταν στην ιταλοκρατούµενη ζώνη µεταξύ Ιταλίας και Βουλγαρίας µε τη δεύτερη να υπερέχει γλωσσικά και να κερδίζει έδαφος στην αποµονωµένη Καστοριά παρά στη γερµανοκρατούµενη Φλώρινα. Μετά από βουλγαρική παρέµβαση και για την εξύφανση των σκοτεινών σχεδίων της απελευθερώθηκαν το καλοκαίρι του 1941 από τις φυλακές 14 σηµαίνοντες ∆υτικοµακεδόνες Κοµουνιστές, επί το πλείστον Σλαβοµακεδόνες, αλλά η επιλογή του αφέντη που έπρεπε να υπηρετήσουν δεν ήταν καθόλου εύκολη υπόθεση: το ΚΚΕ, τη συνέταιρο του Άξονα Βουλγαρία, τη µητέρα Σοβιετική Ένωση ή την Ιταλία και τη Γερµανία όπου όδευαν προς δράση; Συγχρωτιζόµενοι µε οµοίους των Βλάχους ή Έλληνες που είχαν φύγει από τους τόπους εξορίας και δεχόµενοι την επιρροή του ΜΓ του ΚΚΕ που απαρτιζόταν κατά το µεγαλύτερο µέρος του από Πρόσφυγες οι απόστολοι του κοµουνισµού δεν σεβάστηκαν ως προορίζονταν τον κατακτητή. Προσπαθώντας να δηµιουργήσουν καθαρές οργανώσεις οι Κοµουνιστές ήρθαν σε σοβαρή αντίθεση µε δηλωσίες οµοϊδεάτες τους, ορισµένοι εκ των οποίων κινούµενοι παράνοµα είχαν συµπτύξει «αντιστασιακές» οργανώσεις. Ο βίαιος παραµερισµός των δηλωσιών ανέδειξε νέους ανθρώπους στο προσκήνιο, κυρίως Πρόσφυγες στην πλειονότητά τους και καταγόµενοι εκ της περιοχής παρά εγκάθετοι ξένοι. Με την εξαίρεση ελαχίστων οι κατηχητές του κοµουνισµού κατέγραφαν µε εξαιρετική βραδύτητα (δόκιµα) µέλη του Κόµµα τους καθώς εκτός από την έλλειψη µορφωτικών και επικοινωνιακών ικανοτήτων είχαν να αντιµετωπίσουν την Ελληνική Πολιτεία, ιδιαίτερα ερεθισµένη που οι σηµαντικότεροι από αυτούς είχαν απελευθερωθεί από τους Βουλγάρους.

112

Η ΗΣΥΧΗ ΦΛΩΡΙΝΑ

Β΄. Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΖΩΝΗ: 1941 -42 α΄. Η ήσυχη Φλώρινα Έχει ήδη αναφερθεί συγκριτικά η Καστοριά µε τη Φλώρινα για να φανεί ότι στο ζήτηµα της βουλγαροφιλίας η πρώτη ανέµενε τη δεύτερη. Η περιοχή της Φλώρινας επρόκειτο να χαράξει τις εξελίξεις, διότι εκτός των άλλων διέθετε κοινά σύνορα µε τη βουλγαροκρατούµενη νότια Γιουγκοσλαβία. Από κει επισκέπτονταν την πόλη της Φλώρινας, για εργασία ή προπαγάνδα, Βούλγαροι αξιωµατικοί και στρατιώτες –οι τελευταίοι γίνονταν καθηµερινά αντιληπτοί από τους κατοίκους των παραµεθόριων χωριών. Φυσικά η Ελληνική Πολιτεία γνώριζε τους κινδύνους που προκαλούσε η γειτονική παρουσία του Βουλγαρικού Στρατού, γι αυτό είχε λάβει κατάλληλα µέτρα. Ως αντίπαλο δέος, καθώς οι Βούλγαροι παρακινούσαν νέους ντυµένους µε παραδοσιακές στολές να κατέρχονται στην πόλη της Φλώρινας αναµένοντας τον ερχοµό τους, 1 δηµιουργήθηκε µε κρατική ενίσχυση στην πόλη της Φλώρινας ο Σύλλογος «Αριστοτέλης», που δραστηριοποιήθηκε σε πολλούς τοµείς (τέχνες, µουσική, αθλητισµός 2 ορειβασία) και επίσης η Παιδαγωγική Ακαδηµία µε σπουδαστές εισαγόµενους χωρίς εξετάσεις και στόχο την ενίσχυση του ελληνισµού µε τη δράση τους και βεβαίως µε την αύξηση της τοπικής οικονοµίας µέσω των εξόδων τους. Κατέφθασε ακόµη στην περιοχή µία Εκατονταρχία της Χωροφυλακής και τα µεταβατικά της αποσπάσµατα δραστηριοποιήθηκαν στο έπακρο. Με µόνιµο προορισµό την ευπαθή Φλώρινα 260 χωροφύλακες και αξιωµατικοί είχαν αναχωρήσει ήδη από το Μάιο του 1941.3 Πολλοί από αυτούς ήταν αξιωµατικοί του πρώην Ελληνικού Στρατού, που άλλαξαν Υπηρεσία για την περίσταση, όπως επίσης και νεοκαταταγέντες οπλίτες άνευ θητείας.4 Απολύτως στο πλευρό της Ελλάδας βρισκόταν παλαιότερα και επί Κατοχής το παραµεθόριο χωριό Κρατερό και σε αυτό το κράτος φερόταν πολύ προσεκτικά 5 . Στο αναφερόµενο «Ελληνικό Προπύργιο», οι θύτες καταδικαζόταν σε βραχύχρονες ποινές ή και αθωωνόταν από το ∆ικαστήριο, αν τα θύµατα δεν ανήκαν στην προσφιλή της χώρας παράταξη. 6 Έτσι επί Κατοχής οι κάτοικοί του αδιαφορούσαν έναντι των κλήσεων του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ

1

Κώστας Νίκλης, «…Εµείς… και ο «Αριστοτέλης»: µια αναδροµή στο παρελθόν, Αριστοτέλης 53-54 (1965) 1-28, σ. 18 2 Γιώργος Ανθόπουλος, «Φλώρινα: χρονολόγιο αθλητικών γεγονότων 1917-1995», Αριστοτέλης 237-8 (1996) 37-70, 37-9 και του ιδίου «Η αθλητική ιστορία του Φ.Σ.Φ. «Ο Αριστοτέλης»», Αριστοτέλης 254-8 (1999) 32-58 3 Νέα Ευρώπη (6.5.41) 1, (5.6.41) 2 και (12.6.41) 2. Επίσης Αντωνίου, Ιστορία, τ. Γ΄, ό.π., σ. 1611, 1626 4 Μάρκος Τσιούκρας, συνέντευξη το 1994 5 ΕΘ, ΠΑΣΦ, Πρακτικά αρ. 14-16/12.4.46. Επίσης Πελαγίδης, Οινόη, ό.π., σ. 37-8 6 Ηχώ της Μακεδονίας (8-10-25) 2

113

Η ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΖΩΝΗ 1941 -1942

για συµµετοχή στον αγώνα, πράγµα που διαπίστωσαν και οι ίδιοι οι Γερµανοί7 -παροµοίως πραττόταν και στην Καστοριά όπου τα πρόστιµα της Εφορίας στο παραλίµνιο χωριό Κεφαλάρι µοιράζονταν από τη Χωροφυλακή «λίγα και δίκαια»,8 δηλαδή επιλεκτικά. Σε όσους οικισµούς της Φλώρινας παύτηκε πραξικοπηµατικά η τοπική εξουσία, για να αναληφθεί από µερίδα ατόµων µε την αδιαφορία ή ανοχή των Γερµανών και τη φανερή ή λανθάνουσα αρωγή των Βουλγάρων, η διεκπεραίωση των υποθέσεων παρουσίαζε µία γραφική αντινοµία. Ο νέος π.χ. πρόεδρος της Μελίτης, που προφανώς οµιλούσε περιχαρής τη σλαβική, αναδιφούσε το στα ελληνικά γραµµένο κοινοτικό αρχείο και συνέτασσε τα έγγραφα αναγκαστικά στην ελληνική είτε προς αναζήτηση κονδυλίων είτε για τη ρύθµιση της ενιαυσίας φορολογίας των πολιτών. Τον πιο ισχυρό κλυδωνισµό στις αλλαγές προσώπων γνώρισε η πόλη της Φλώρινας όταν µία µερίδα κατοίκων, ανάµεσά τους ένας εκδότης εφηµερίδας κι ένας βιβλιοπώλης κατά µία πηγή,9 αντιστρατεύτηκαν έντονα έναντι του υπάρχοντος δηµάρχου, ενός Βλάχου από το Πισοδέρι. Η πόλη παρέµενε ακυβέρνητη περισσότερο από 6 µήνες, 10 επειδή ορισµένοι πολίτες κληθέντες προς µετοχήν στο ∆ηµοτικό Συµβούλιο µε την επίνευση του «Βουλγαρικού Κοµιτάτου» είχαν αρνηθεί.11 Ήταν κατάδηλο ότι ένα µέρος των Σλαβοµακεδόνων µε ελάχιστους δισταγµούς θα δήλωναν ότι δεν ήταν Έλληνες για να διαφύγουν της φορολογίας, αλλά η πρόφαση δεν µπορούσε να ισχύει αποτελεσµατικά, αφού, αν πετύχαινε, θα καταργούσε την ισονοµία των Ελλήνων πολιτών, κάτι που σεβόταν οι Γερµανοί. Οι παροτρύνσεις των Βουλγάρων αξιωµατικών να µην διαθέτουν τα σιτηρά τους «εις την συγκέντρωσιν» υιοθετήθηκαν από ορισµένους κατοίκους µετά τον αλωνισµό του 1941, αλλά αποδείχτηκαν ασύµφορες. ∆ιάφορες κλοπές εις βάρος του στρατού Κατοχής, ένοπλες προκλήσεις ή φόνοι Σλαβοµακεδόνων προς οµοχωρίους των ή εναντίον Προσφύγων µε θύµατα µία κοπέλα στην Κέλλη 12 κι έναν Λαζό στον Άγιο Βαρθολοµαίο 13 εξαγρίωσαν τους Γερµανούς. Έτσι σε συνεργασία µε τη Χωροφυλακή διενεργήθηκε ο πρώτος αφοπλισµός της περιοχής και η επίσηµη εκτέλεση αµέσως στα τέλη καλοκαιριού του 1941 τριών Σλαβοµακεδόνων χωρικών14 προς παραδειγµατισµό. 7

Στο Κρατερό π.χ. θεώρησε η γερµανική αντικατασκοπία ότι είχαν συναντηθεί το Φεβρουάριο του 1944 ο Τίτο µε το «Ζέρβα», βλ. Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, Η Ελληνική Αντίστασις, 1941 –1944, όπως αποκαλύπτεται από τα µυστικά αρχεία της Βέρµαχτ εις την Ελλάδα, Μια νεοελληνική Τραγωδία, Εστία, Αθήναι 1964, σ. 72 8 Αντωνίου, Ιστορία, τ. Γ΄, ό.π., σ. 1903 9 Νέα Αλήθεια (22.3.45) 1. Ο βιβλιοπώλης τελικά αθωώθηκε, βλ. ΕΘ, Ε∆∆Θ, 173-4/2-4.10.45 10 ∆Κ, ∆ήµος Φλώρινας, Βιβλίον αποφάσεων ∆ιοικούσης Επιτροπής ∆ήµου Φλωρίνης 1940 1941 11 ΕΘ, Ε∆∆Θ, 173-4/2-4.10.45, κατάθεση Σ. Κωνσταντινίδη 12 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943 –44, Φ.2.4, Νοµαρχία Φλώρινας προς πρόεδρον Κυβερνήσεως, απόρρητος, α.π. 80 /19.8.41. Επίσης Μνηµείο Πεσόντων, κεντρική πλατεία Κέλλης και Κέλλη: διάφοροι κάτοικοι, συνέντευξη στην Κέλλη το 2002 13 Χρυσοχόου, Βουλγαρική προπαγάνδα, τ. Α΄, ό.π., σ. 39, 52-3 14 ∆Κ, Ληξιαρχείο Φλώρινας ΛΠΘ 120/46 και ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, ΤΑ Φλωρίνης, Κατάστασις…, αρ.1-3

114


Για βίαιες ενέργειες εναντίον της Ελληνικής Πολιτείας εκτέθηκαν τρία από τα µεγαλύτερα χωριά της περιοχής, τα δύο εκ των οποίων διέθεταν µία πολιτισµική ζωηρότητα. Η Βεύη που κειτόταν στις µαλακές Ν∆ υπώρειες του όρους Καϊµάκτσαλαν κι εκατέρωθεν του δηµόσιου αυτοκινητόδροµου, το πεδινό Ξινό Νερό στη λεκάνη του Αµυνταίου και ο αποµονωµένος Άγιος Γερµανός στην Πρέσπα. Η αντίδραση οφειλόταν εκτός από τις συνήθεις πολιτικές ή κοινωνικές ανησυχίες και τα πολεµικά ένστιχτα µερίδας των κατοίκων σε τυχαίους ή συγκυριακούς παράγοντες, όπως π.χ. η απλήρωτη επίταξη ζωονοµής στη Βεύη κατά τη διάρκεια των µαχών στο µέτωπο της Αλβανίας15 από αξιωµατικούς που δεν έδιναν σηµασία στην ορθή επικοινωνία τους µε τον κόσµο και η παντελής λεηλασία του κτηρίου του Σταθµού της Χωροφυλακής του Ξινού Νερού από τους κατοίκους κατά την περίοδο της εισβολής των Γερµανών. 16 Γενικότερος παράγοντας έξαψης ήταν η επιµονή της τοπικής Χωροφυλακής στην εύρεση κρυµµένων όπλων17 και την αυστηρή δίωξη του λαθρεµπορίου, όχι κατ΄ ανάγκην ιδιαιτέρως αυξηµένη ως προς τις περιοχές όπου δεν οµιλείτο η ελληνική γλώσσα. Σλαβοµακεδόνες κάτοικοι του Εµπορίου Εορδαίας δικάστηκαν το καλοκαίρι του 1941 υπερασπιζόµενοι οµόγλωσσό τους που πωλούσε «αισχροκερδώς» σπίρτα λέγοντας ανάµεσα σε άλλα «να πάτε να βρήτε Ελληνικά σπίρτα, να πάτε στην Ελλάδα ρε κτήνη, εδώ είναι Βουλγαρία», όµως η ποινή τους δεν σχετιζόταν µε τα ανθελληνικά λόγια αλλά µε την ανεπίσηµη αγοραπωλησία,18 διότι τόσο η Ελληνική Πολιτεία και οι Γερµανοί ήταν άτεγκτοι σε κάθε παρανοµία. Όταν λοιπόν άνδρες της Χωροφυλακής έφτασαν στα µέσα Ιουλίου του 1941, για να επανδρώσουν τον εγκαταλειµµένο λόγω της εισβολής των Γερµανών Σταθµό της Βεύης, πολιορκήθηκαν από τους κατοίκους, αλλά η τάξη αποκαταστάθηκε µόνο µετά από ενίσχυση τµήµατος συναδέλφων τους και Γερµανών στρατιωτών. 19 Κατά µία άλλη πηγή οι χωροφύλακες έµειναν στον γειτονικό προσφυγικό οικισµό του Σ.Σ. Βεύης 20 µερικές ηµέρες προφανώς βολιδοσκοπώντας την κατάσταση πριν εγκατασταθούν στο µεγαλύτερο χωριό και η επιµονή τους ανταµείφτηκε. Καθώς η άρνηση της Χωροφυλακής συνέβαινε και σε άλλα µέρη, κάθε εθνοτικό επικάλυµµα για την αναφερόµενη περίπτωση είναι ευάλωτο. ∆ύο παραδείγµατα αρκούν: στα τέλη Μαϊου 1941 ένας πρόσφατα αφιχθείς στη Σιάτιστα χωροφύλακας διέταξε έναν νεαρό –που αργότερα προσχώρησε από τους πρώτους στον ΕΛΑΣ- να τον ακολουθήσει στο τµήµα, επειδή αρνούνταν να πει το όνοµά του. Τότε επέπεσαν εναντίον του άλλοι λέγοντας: «σταµατάτε ρε…άτιµοι, να φύγετε δεν θέλωµεν Ελληνική Αστυνοµία αλλά Γερµανική και αν µείνετε θα σας σκοτώσωµε 15

∆ΒΚ, Φ.137/2/Β, [Αιτήσεις κατοίκων 1941], ΙΧ Συνοριακός τοµεύς προς Στρατ. ∆ιοίκησιν Κοζάνης, αρ. 2272/492, Τ.Τ. 652/6.4.41 16 Αντωνίου, Ιστορία, ό.π., τ. Γ΄, σ. 1787-8 17 Που ακριβώς υπήρχαν κρυµµένα όπλα «υπεδείχθη εις τον Γερµανόν ταγµατάρχην» γράφει ο τότε νοµάρχης Φλώρινας, βλ. Κωνσταντίνος Μπόνης, Η Φλώρινα κατά την Κατοχήν: 1941 –1944, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 18-9 18 ΠΚ, ΤΠΚ, ΠΑ 257 /14.7.41 19 Αντωνίου, Ιστορία, τ. Γ΄, ό.π., σ. 1611-2, µοίραρχος Ν Πασχάλης προς ΥΠΕΣ, 12.4.45 20 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, 15

115


όταν το βράδυ βγήτε περιπολία θα σας ξεσκίσωµε τα γαλόνια…». 21 Η ∆ικαιοσύνη λίγο αργότερα αθώωσε τους αντιδρώντες προφανώς διότι το γεγονός είχε συµβεί πρώιµα, αλλά και για να αποφευχθεί η µείωση του κύρους της Χωροφυλακής, που είχε εγκαταλείψει την περιοχή, όταν εισέβαλαν οι Γερµανοί. Αν στην αθώωσή τους συνεισέφερε ο διοικητής του Σταθµού Χωροφυλακής υποµοίραρχος Θωµάς Βενετσανόπουλος από την Κυπαρισσία της Μεσσηνίας,22 που την 4η Φεβρουαρίου,23 φοβούµενος τους Ιταλούς24 κι εν µέρει πιεζόµενος από το ΕΑΜ προσχώρησε στον ΕΛΑΣ, δεν έχει διευκρινιστεί. Παρόµοια γεγονότα είχαν λάβει χώραν και στα Σέρβια στα µέσα του καλοκαιριού, όταν µία οµάδα κατοίκων του ορεινού Μοσχοχωρίου (παλαιότερα Ματσκοχώρι) µε κύριο µάλλον υποκινητή έναν 55χρονο ποιµένα αιγών που συνήθιζε να κατατρώγει ξένα αµπέλια, 25 είχαν περικυκλώσει το σταθµό της Χωροφυλακής Σερβίων κραδαίνοντας ρόπαλα και πέτρες και φωνάζοντας «να σκοτώσωµεν τους χωροφύλακας, αίσχος, δεν υπάρχει κράτος, να φύγετε από δω».26 Περισσότερο γνωστό τότε µε την οµώνυµη τουρκική ονοµασία Εξί Σου, το Ξινό Νερό διέθετε υγιεινό κλίµα και γι αυτό δεχόταν κάθε χρόνο παραθεριστές µε αποτέλεσµα να ισορροπεί επάνω σε εν εξελίξει αλλαγές, διακριτές σε νοήµονες παρατηρητές, οι οποίες επηρέαζαν κυρίως τη νεολαία: ενδυµατολογικές, καθώς τα παραδοσιακά ρούχα των χωρικών αντικαθιστούνταν από ευρωπαϊκά. πολιτισµικές, µε την «αρπαγή» του ετήσιου καρναβαλιού από την κωµόπολη του Αµυνταίου.27 πολιτικές, µε την έλευση αστών παραθεριστών, ανάµεσα στους οποίους συµπεριλαµβάνονταν κοµουνιστές και απεσταλµένοι της ΕΜΕΟ. Ο γνωστότερος πιστός οπαδός του ΚΚΕ αποδείχτηκε ο νεαρός αγρότης Κυριάκος Πυλάης, που είχε εξοριστεί για κοµουνιστική δράση αρχικά στην Πελοπόννησο κι έπειτα στην Ακροναυπλία από όπου απελευθερώθηκε το 1941. ∆εν είναι γνωστός ο ακριβής ρόλος που έπαιξε στα γεγονότα του Ξινού Νερού µία οµάδα κατοίκων του, που είχαν αυτοµολήσει στους Ιταλούς στο Μέτωπο της Αλβανίας κι είχαν επιστρέψει στο χωριό τους µέσω Βουλγαρίας.28 Πάντως τον Αύγουστο του 1941 οι Γερµανοί εκτέλεσαν 3 κατοίκους ως κατόχους όπλων, οι δύο εκ των οποίων ήταν γυναίκες.29 Ως συστασιώτης, αλλά θανάσιµος αντίπαλος των ορθόδοξων κοµουνιστών, 21

ΠΚ, ΜΠΚ, ΠΑ 319 /15.10.41 ΑΣΚΙ, Ε∆Α, Φ.245/1, Θ. Βενετσανόπουλος προς Α∆Χ Κοζάνης, 7.2.43 23 Η ηµεροµηνία προσχώρησης 2.3.43, βλ. Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 368, είναι λανθασµένη 24 Οι Χωροφύλακες του Σταθµού Σιάτιστας δεν έγιναν δεκτοί στην Κοζάνη µετά από την είσοδο των ανταρτών στην κωµόπολη, αλλά όταν διατάχτηκαν να παρουσιαστούν στην «Ιταλικήν Αστυνµίαν Νεαπόλεως» φοβήθηκαν και προτίµησαν να βγούν στον ΕΛΑΣ, βλ. Στρακαλής, 50 έτη, ό.π., σ. 50 25 ΠΣ, ΠΠ και ΠΑ 170 /9.5.46 26 ΠΚ, ΤΠΚ, Ποινική Απόφασις 288/28.7.41 27 Θεµιστοκλής Λιάνης, Αµύνταιο (µικρό ιστορικό περίγραµµα), Πρέσπες 1999, σ. 61 28 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.88/46, ΓΕΣ προς πρόεδρον κοινότητος Φανού Φλώρινας α.π.500680, 18.2.42 29 Επρόκειτο µάλλον για τους Κακασούλη Κυριάκο, 31, Κακασούλη ή Ντάφου Νικόλα, 61 και Κριστάµτσι Φανή 58 ετών, βλ. Πυλάκης, Μνήµες, ό.π., σ. 272-3 22

116


διακρίθηκε ένας συγχωριανός του Πυλάη, λάτρης του ωραίου φύλου, εύπορος έµπορος και πολυταξιδεµένος, ο Γεώργιος Τουρούντζιας. Ο Τζιότζιο Τουρούντζιουβι όπως αποκαλούνταν από τους κατοίκους, ήταν υψηλόβαθµο στέλεχος της κοινότητας των Αρχειοµαρξιστών ή Τροτσκιστών, «αρχηγός» της οργάνωσης Θεσσαλονίκης, δηλωσίας επί Μεταξά κατά µία πηγή 30 κι «αναρχικός» κατ΄ άλλους. Ο πατέρας του είχε εξοριστεί το 1940,31 προφανώς εξ αιτίας των δραστηριοτήτων των υιών του. Ο Τουρούντζιας χρηµάτισε αρχικά ιδρυτής της µαχητικής οργάνωσης «Λευτεριά», 32 η οποία θα παρουσιαστεί αµέσως µετά, και πέρασε για ένα διάστηµα στο ΣΝΟΦ, που στη Φλώρινα ονοµαζόταν ΣΑΜ (Σλαβοµακεδονικό Απελευθερωτικό Μέτωπο). Έπειτα έλαβε επαφή µε Σερβοµακεδόνες αντάρτες που µπαινόβγαιναν στην περιοχή. Επί Εαµοκρατίας κι έκτοτε δρούσε αιµατηρά στα χωριά του Αµυνταίου ως αρχηγός ένοπλης οµάδας «αυτονοµιστών»33 αποτελώντας, όσον αφορά στην περίπτωση της ∆υτικής Μακεδονίας, έξοχο παράδειγµα κατάλυσης της ερµηνείας του όρου «Λευκή Τροµοκρατία», ο οποίος πλάστηκε από την Αριστερά για να εκφράσει τις, κατ΄ αυτήν άδικες, διώξεις που υφίσταντο από το κράτος και τις αντικοµουνιστικές οµάδες φυγόδικοι πρώην Ελασίτες και µέλη ή συµπαθούντες του ΕΑΜ/ΚΚΕ. Η άµεση επαναστατική βία, την οποία λάτρευαν οι Αρχειοµαρξιστές, ασφαλώς επηρέαζε τη συγκεκριµένη εποχή ορισµένους κατοίκους του Ξινού Νερού και κατά µίαν έννοια η επίθεση εναντίον του Σταθµού συνδέεται µε τα αντίστοιχα βίαια γεγονότα του Μεσόβουνου που έλαβαν χώραν τρεις µέρες µόνο µετά. Όσα έχουν αναφερθεί συνετέλεσαν πάντως ώστε να πολιορκηθεί ο Σταθµός της Χωροφυλακής στις 10 Οκτωβρίου του 1941, αλλά οι ενισχύσεις που ήρθαν από το γειτονικό Αµύνταιο κατέληξαν στο φόνο ενός 26χρονου επιτιθέµενου κατοίκου.34 Εξαίρεση στο διαµορφωθέντα κανόνα αποτέλεσε η λεκάνη των Πρεσπών, όπου τα σύνορα της Ελλάδας συναντούσαν τα αντίστοιχα της Αλβανίας και της Γιουγκοσλαβίας, περιοχή έξω από εµπορικούς δρόµους και στρατηγικά συµφέροντα. Ανήκε διοικητικά στο νοµό Φλώρινας, αλλά πέρασε στην ιταλική ζώνη κατοχής το καλοκαίρι του 1942 µε αποτέλεσµα να διωχθούν οι Έλληνες χωροφύλακες από τους Ιταλούς, µάλλον για να προσαρτηθεί άτυπα στην αρχή η περιοχή στην Αλβανία. Το επόµενο έτος επανήλθε πάλι στην επιρροή των Γερµανών, αλλά οι τελευταίοι δεν ενδιαφέρθηκαν καθόλου γι αυτήν. Στα χωριά της έκτοτε δρούσαν µε άνεση Σερβοµακεδόνες παρτιζάνοι 35 30

Μεροβίγλης, Τιτική προδοσία, ό.π., σ. 10 Μεθόριος του Αιγαίου (Ιαν. –Μάρτ 2005) 68 όπου προδηµοσίευση βιβλίου του Σαµιώτη Κυριακού Γιώργου 32 Γιατί (Οκτ. 1987) 23-4 33 Καλλιανιώτης, «Η Αντίσταση στη Φλώρινα», ό.π., σ. 321 34 Αντωνίου, Ιστορία, ό.π., σ. 1787-8 και Πυλάκης, Μνήµες, ό.π., σ. 159. Ο Αθανάσιος Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον δεύτερον, Η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, τεύχος Β΄ 1943 και 1944, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 54 αναφέρει την ηµεροµηνία 10 ∆εκεµβρίου, αλλά ίσως λανθάνει, αφού τότε είχε ήδη εξανδραποδιστεί το Μεσόβουνο από τους Γερµανούς, γεγονός που ασφαλώς θα απέτρεπε τους κατοίκους από κάθε πράξη αντίστασης 35 Ακαδηµία Αθηνών, RPO, HS 5/234 [30], Boodle to Cairo, telegram No 393/16;.6.44 31

117


µετατρέποντας εν µία νυκτί τον πρότερο φιλοβουλγαρισµό µέρους των κατοίκων σε συνθήµατα για «ανεξάρτητη Μακεδονία». 36 Στο πεδίο ούτε οι Βρετανοί σύνδεσµοι37 ούτε ο ΕΛΑΣ ήταν καλοδεχούµενος.38 Όταν έφτασε το Ελληνικό Κράτος το 1945 δυσκολευόταν να διορίσει µέλη της κοινοτικής εξουσίας 39 αφού την περιοχή διαφέντευαν αιµατηρά ένοπλες οµάδες Σλαβοµακεδόνων αυτονοµιστών που µε άνεση δρασκελούσαν τα σύνορα.40 Τα µεθεπόµενα έτη στην Πρέσπα χτυπούσε η καρδιά του ∆ΣΕ µε αποτέλεσµα µετά τον κυρίως Εµφύλιο κάθε ενδιαφερόµενος προς επίσκεψιν πολίτης να χρειάζεται ειδική άδεια.41 Ούτε όσοι κάτοικοι είχαν επιστρέψει από την Αµερική, όπου εργάζονταν προπολεµικά, έχοντας φέρει µαζί τους γραµµόφωνα, ούτε η ενισχυµένη Παιδεία κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά µε παραστάσεις π.χ. σχολικού κινηµατογράφου42 επηρέαζαν ευρέως τους κατοίκους της Πρέσπας, ώστε να απεκδυθούν των θρησκευτικών προλήψεων και των δεισιδαιµονιών, όπως οι εµφανίσεις καβαλάρηδων αγίων και οι µεταµορφώσεις βρικολάκων.43 «Στην πρωτόγονη Πρέσπα» µόλις έµπαιναν στην εφηβεία, τα νεαρά κορίτσια παντρεύονταν, 44 ενώ οι µεγαλύτερες σε ηλικία ακολουθούσαν πιστά ήθη κι έθιµα παγιωµένα από τη φυσική ισχύ των αρσενικών. Επιφανής στην περιοχή αποδείχτηκε ένας 28χρονος αγρότης από τον Άγιο Γερµανό, ο Χρίστος Σιάπκας ή Καπελόπουλος,45 ο οποίος είχε επικροτήσει, αν δεν είχε συµµετάσχει ενεργά στην αποποµπή των Χωροφυλάκων που επανήλθαν προς εγκατάσταση στο χωριό του το καλοκαίρι του 1941. Είχε εξοριστεί το 194046 κι όταν επέστρεψε εκδηλώθηκε «υπέρ της Βουλγαρίας» και οπλίστηκε από τους Ιταλούς, 47 αλλά αργότερα εξυπηρετούσε τους Γιουγκοσλάβους παρτιζάνους που έµπαιναν στην Ελλάδα. 48 Το άστρο του 36

Ακαδηµία Αθηνών, RPO, HS 5/356 [28], τηλεγραφήµατα µεταξύ Καΐρου και Πεδίου, πολύ µυστικό Νο ;, από 14-6-44, από ∆Μ, Μπουντλ 463 / 8.6.44 [ποιος ο τίτλος του 5/356 να δω στο ίντερνετ] 37 Ακαδηµία Αθηνών, RPO, HS 5/356 [145], τηλεγραφήµατα, πολύ µυστικό, 7292α από 6-544, Boodle 294, 3.5.44, σ.3 38 ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/239, Λεωνίδας -για τη γραµµατεία Συνεταιρισµών Φλώρινας- προς ΚΟΠΜ, 13.10.44 39 Το Φως (2.8.45) 2 40 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 27/ΣΑ 1, ΒΣΠΦ, 70/7.2.46, 111/8.3.46 και Έθνος [Φλώρινας] (1.11.46) 2. Ακόµη Ελληνικός Βορράς (19.6.45) 1 41 Λάζαρος Μέλλιος, Λαογραφικά Φλωρίνης: θρύλοι –παραδόσεις –ιστορία Πρέσπας, Φλώρινα 1976, σ. 7 42 Βαφειάδης, Η Πρέσπα, ό.π., σ. 63 43 Μέλλιος, Λαογραφικά, ό.π., 29 κ.ε. 44 Θάνος Σιδέρης, «Η Πρέσπα πώς θα ζωντανέψη», Καστοριά (18.11.34) 4 45 ∆Κ, Ληξιαρχείο Αγίου Γερµανού, Μητρώο Αρρένων: Σιάπκας Χρίστος 46 Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Β΄, σ. 106 47 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ1 αρ. 163/27.12.45 και ∆ΙΑΥΕ, ΚΥ 1946, Φ.1.7, Κοµµουνιστές Καστοριάς, Υπ. ∆ηµοσίας Τάξεως προς Υπ. Τύπου, 18.12.46, απόρρητος, α.π.112/4475/2, Έκθεσις –εξετάσεως µάρτυρος, 17.11.46 και ∆ΙΑΥΕ, 1945, Πολιτική Α΄, Φ.12.6, Νοµαρχία προς Γ∆ΒΕ, εµπιστευτικόν επείγον α.π. 420, έκθεσις επί της καταστάσεως εις περιοχήν Φλωρίνης, Φλώρινα 3.10.45. Επίσης ΒΒΕ, ΦΕΚ 29.1.46/Β/14/σ.89-90 και ΦΕΚ 31.5.46/Β/88/σ.470 48 Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 219

118


άρχισε να λαµπυρίζει ενεργά από την άνοιξη του 1945 και µετέπειτα, όταν ανάγκασε Σλαβοµακεδόνες της Πρέσπας, που είχαν επιστρέψει στο πάτριο έδαφος, να περάσουν πάλι στη Γιουγκοσλαβία.49 Έκτοτε ως αρχηγός ένοπλης 30µελούς οµάδας 50 του ΝΟΦ δρούσε στα ορεινά της Φλώρινας και της Καστοριάς 51 απάγοντας κατοίκους, 52 σταµατώντας αυτοκίνητα, απαλλοτριώνοντας τροφές και ρουχισµό 53 κι εκτελώντας εκπροσώπους του ελληνικού κράτους 54 και του ΚΚΕ ακόµη, 55 µε αποτέλεσµα να επικηρυχτεί αντί µε 1.000.000 δρχ της εποχής. 56 Αν και είχε συλληφθεί το 1945 από βρετανικά στρατεύµατα, φέρθηκε αρκετά επιτήδεια ώστε να δραπετεύσει. 57 Κατά τη διάρκεια του Εµφυλίου το όνοµά του έπαψε να ακούγεται, προφανώς διότι τορπίλιζε την πολιτική οµαλότητας µεταξύ ∆ΣΕ και ΝΟΦ. Ο Σιάπκας ήταν καπετάνιος ολιγοµελούς οµάδας που έδρασε για ένα ορισµένο χρονικό διάστηµα σε µία µικρή περιοχή, αλλά στο πρόσωπό του αποκτούσε συγκεκριµένη µορφή η δυσαρέσκεια των κατοίκων της Πρέσπας, που από το καλοκαίρι του 1941 είχε επιταθεί λόγω ενός κοινού παρονοµαστή, της ύπαρξης άφθονων όπλων. Έντονες διαµάχες από την άνοιξη του 1941 κι εντεύθεν ανάµεσα στην ηγετική ελίτ των χωριών σχετικά µε τη στάση που θα κρατούσαν ως προς την Ελλάδα, στάση στην οποία εµπλέκονταν και οι λιγοστοί Πρόσφυγες της περιοχής, αφού εναντίον τους είχε τοιχοκολληθεί µία προκήρυξη στο Λαιµό.58 Ένας νεαρός ευκατάστατος αγρότης που συµβούλευε για µετριοπάθεια είχε δολοφονηθεί, 59 καθώς ανάµεσα στα ίδια τα χωριά οι προσδοκίες υποσχετικών αλλαγών ή κατίσχυσης εναντίον παλαιών οµάδων εξουσίας είχαν ενταθεί. Όσοι αισθάνθηκαν ότι επέπρωτο να γίνουν ισχυροί ή να αποκτήσουν εξουσία αντιστάθηκαν σθεναρά στους Έλληνες χωροφύλακες που ήρθαν να εγκατασταθούν στο τέλος Ιουνίου του 1941 στην Υποδιοίκηση Πρεσπών. 60 Μάλιστα αντιµετωπίστηκαν ένοπλα και κατά τη διάρκεια της συµπλοκής έχασαν τη ζωή τους ένας επιτιθέµενος Σλαβοµακεδόνας και

49

PRO, WO 202/325/4A, Macedonia: Military /Political, Troop Movements, dispositions etc. in Monastir Area, No 2015 /5.6.45, 1Α, συνηµµένο στο signal No 56, out Royrine 181845A, from British Embassy Belgrade to Troopers Info: AFHQ BTA GREEKMIL 13 Corps Salonika Βbureau, 50 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 27, Φ.1, ΒΣΠΦ 163/27.12.45, 71/11.2.46, 95/20.2.46 51 ∆ΙΑΥΕ, 1946, ΚΥ, Φ.1.7, Κοµµουνιστές Καστοριάς, Υπ. ∆ηµοσίας Τάξεως προς Υπ. Τύπου, 18.12.46, απόρρητος, α.π.112/4475/2, έκθεσις –εξετάσεως µάρτυρος, 17.11.46 52 PRO, WO 204/8906B, The Macedonian autonomy movement in North-West Greece: report on personalities 1945 Oct., Χρίστος Σιάπκας 53 ∆ΙΑΥΕ, 1945, ΚΥ, Πολιτική Α΄, Φ.12.6 Νοµαρχία προς ΥΠΕΣ, έκθεσις επί της καταστάσεως εις περιοχήν Φλωρίνης, α.π. 469 εµπιστευτικόν, επείγον, Φλώρινα 1.10.45 54 Ελληνικός Βορράς (1.3.46) 1 και Έθνος [Φλώρινας] (26.7.46) 2 55 Μεροβίγλης, Τιτική προδοσία, ό.π., σ. 33-6 56 ΒΒΕ, ΦΕΚ 29.1.46/Β/14/σ.89-90 και 31.5.46/Β/88/σ.470 57 PRO, WO 204/8906B/p. 79, Χρίστος Σιάπκας 58 ΕΛΙΑΘΕ, ΕΦ, ΠΕΚΠ, αρ.;/24.7.45 59 ∆Κ, Ληξιαρχείο Λευκώνα, ∆ηµοτολόγιο, αρ. 2, Αγγελίδης Χαράλαµπος. Επίσης Κωνσταντίνος Μαλούκος, Ενθυµήµατα κατοχικά και αντιστασιακά, ο Μακεδονικός Μύθος, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 53 60 ΕΛΙΑΘΕ, ΕΦ, ΠΕΚΠ, 480/11.9.45

119


τραυµατίστηκαν 4 άλλοι οµόγλωσσοί του.61 Από τους αµυνόµενους φονεύθηκε ένας νεαρός Πρόσφυγας, 62 που µάλλον είχε κλειστεί µαζί µε τους Χωροφύλακες προς αρωγήν των ή απλώς αναζητώντας ασφάλεια µέσα στο στρατιωτικό φυλάκιο του χωριού Λαιµός.63 Κι αυτός όµως το γεγονός δεν είναι µοναδικό ούτε οφειλόταν σε εθνοτικές διαµάχες, αφού στο Χορτιάτη της Θεσσαλονίκης τον Ιούνιο του 1941 οι κάτοικοι είχαν επιτεθεί τόσο σφοδρά εναντίον των Χωροφυλάκων, ώστε οι τελευταίοι αµυνόµενοι φόνευσαν 4 από τους πρώτους.64 Ήταν φανερό ότι οι Γερµανοί στη Φλώρινα επιθυµούσαν να κρατήσουν τις προπολεµικές ισορροπίες και καθώς η Ελληνική Πολιτεία συνέχιζε την ίδια πολιτική όσοι Σλαβοµακεδόνες βάραιναν τη ζυγαριά απειθώντας έναντι του ελληνικού κράτους υφίσταντο αυστηρή τύχη. Στην υπεροχή του ελληνικού πολιτισµού που προέβαλε ο σύλλογος Αριστοτέλης και στην αγαστή συνεργασία της ελληνικής διοίκησης µε τους Γερµανούς οφείλεται προφανώς ο ελάχιστος αριθµός (50 περίπου) των καταφυγόντων από τη ∆υτική Μακεδονία στη Βουλγαρία επί Κατοχής.65 ∆εν ήταν δοσίλογοι ούτε αφελείς οι µουσικοί του Αριστοτέλη, όταν παιάνιζαν γερµανικά εµβατήρια στους δρόµους κι έδιναν συναυλίες προς τέρψιν των Γερµανών, διότι η φιλική διάθεση των τελευταίων προς την Ελλάδα ήταν ένα µέρος του παιχνιδιού εναντίον των Βουλγάρων που καραδοκούσαν µερικά µόλις χιλιόµετρα βορειότερα. ∆εν πλάστηκε ενστικτωδώς ο πολιτισµικός σύλλογος, όπως ισχυρίζονται ορισµένα µέλη του, αλλά έπειτα από εντολή και χρηµατική υποστήριξη της Ελληνικής Πολιτείας, η οποία δαψίλευε κάθε επίσηµη ενέργεια που συνέτεινε στην «ειρηνική αντίσταση» εναντίον της βουλγαρικής προπαγάνδας.66 Παράλληλα όµως µε την ειρηνική αντίσταση συµπορεύονταν κρυφά και δυναµικοί παράµετροι. Τον Ιούλιο του 1941 κατά την εορτή του Αγίου Παντελεήµονος στη Φλώρινα µέλη του Αριστοτέλη κρατούσαν «από ένα κοντό καυσόξυλο», για να το χρησιµοποιήσουν σε περίπτωση σύγκρουσης µε «παλιοτόµαρα» που θα επιχειρούσαν να λειτουργήσουν µε «Βουλγάρους ιερείς».67 Γι αυτές τις δυναµικές ενέργειες, ίσως και για άλλες που δεν έχουν ακόµη αναφερθεί ο Αριστοτέλης έδωσε 8 θύµατα, τον µαέστρο της ορχήστρας του που απαγχονίστηκε από τους Γερµανούς τον Αύγουστο του 1943 κι 7 61

Αντωνίου, Ιστορία, ό.π., σ. 1611-2, όπου έγγραφο του Ν Πασχάλη προς το ΥΠΕΣ την 12.4.45 62 Χρυσοχόου, Βουλγαρική προπαγάνδα, τ. Α΄, ό.π., σ. 25-6 63 Κατά ενός ενωµοτάρχη τραυµατίστηκαν δύο –τρεις κάτοικοι, αλλά δεν αναφέρεται κανείς φόνος, βλ. ΕΘ, Ε∆∆Θ, πρακτικά συνεδριάσεως 164/20.9.45, κατάθεσις Ηλία Κοντού 64 Πέτρος Παπαπολυβίου, «Οι πρώτες προσπάθειες αντιστασιακής δράσης στη Θεσσαλονίκη πριν από την ίδρυση του ΕΑΜ», στο Η Θεσσαλονίκη µετά το 1912» (Θεσσαλονίκη 1-3 Νοεµβρίου 1985) πρακτικά, ∆ήµος Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1986, 211-28, σ. 213 65 Ήταν από τα χωριά Εµπόριο, Μπούφι, Πολυπόταµος και Κέλλη, βλ. ΕΘ, Ε∆∆Κ, ∆ικογραφίες, Λυτά Έγγραφα, Ανωτέρα Στρατιωτική ∆ιοίκησις Κ. Μακεδονίας, Κατάστασις ονοµαστική των εγκαταλειψάντων το Ελληνικόν έδαφος…, Θεσσαλονίκη 25.10.45. Από τους παραµεθόριους νοµούς Κιλκίς και Πέλλας ήταν αρκετά περισσότεροι 66 Καλλιανιώτης, «Η Αντίσταση στη Φλώρινα», ό.π., σ. 319 67 Ευάγγελος Τυρπένος, «Από την ίδρυσι και τις πρώτες εκδηλώσεις του Φ. Σ. Φ. «Αριστοτέλης».», Αριστοτέλης 45-6 (1964) 1-12, 7

120


γυµνασιόπαιδες που φόνευσαν Βούλγαροι στρατιώτες στο Λαιµό της Πρέσπας τον Ιανουάριο του 1944. Για τους 7 δεν έχει ακόµη διευκρινιστεί αν όδευαν προς κατάταξιν στον ΕΛΑΣ ή τον Ε∆ΕΣ, αλλά η θέση όπου συνελήφθησαν συνηγορεί ότι επιχειρούσαν να ενταχθούν στον Ε∆ΕΣ βαδίζοντας µέσω της χερσονήσου Άφρικα της Πρέσπας και των δυτικών παρειών του Γράµου µε τελικό προορισµό την Ήπειρο. Άπειροι κι ενθουσιώδεις οι νεολαίοι είχαν προφανώς επιλέξει αυτό το δροµολόγιο, για να παρακάµψουν και τα οπλισµένα χωριά της Καστοριάς και το ΣΝΟΦ ή τον ΕΛΑΣ. Αν πράγµατι επιθυµούσαν να καταταγούν στον ΕΑΜ, θα είχαν κατευθυνθεί στο Βίτσι κι όχι στην Πρέσπα. ∆ύο απόψεις που εκφράστηκαν µε διαφορά µερικών δεκαετιών, µία εαµική που θεωρεί το ΕΑΜ το µόνο οργανωτή των οπουδήποτε λαϊκών συγκεντρώσεων κι έτερη ενός επαγγελµατία ιστορικού που έγραψε ότι πριν από την εµφάνιση του ΕΑΜ δεν υπήρχε ουδεµία «ιδέα αντίστασης», 68 αποδεικνύονται ελλιπείς, αν όχι αναληθείς, διότι στη µεν Φλώρινα από το καλοκαίρι του 1941 είχε εγερθεί µαζική αντίσταση εναντίον ενός συµµάχου των Γερµανών, των Βουλγάρων, µε νόµιµα µέσα, που πριµοδοτούσε η Ελληνική Πολιτεία, αλλά και µε παράνοµα, αφού τα καυσόξυλα δεν έπαυαν να είναι φονικά όπλα, εν δυνάµει στην προκειµένη περίπτωση καθώς τελικά έτυχε να µη χρησιµοποιηθούν. Στη δε Εορδαία, όπως θα αναλυθεί πιο κάτω, η αντίσταση ηγέρθη ένοπλη ήδη από το φθινόπωρο του 1941 και η µετέπειτα αποσιώπησή της, εκτός από το αθηνοκεντρικό πλάνο εξιστόρησης των γεγονότων, είναι αποτέλεσµα της αποφυγής ανάληψης ευθυνών, επειδή αποπληρώθηκε µε µαζικά αντίποινα. Οι Εβραίοι της πόλης Φλώρινας, 400 περίπου άτοµα,69 δεν έλαβαν µέρος σε καµία από τις τάσεις που σχηµατίζονταν από το καλοκαίρι του 1941 κι εντεύθεν ούτε και οι Αθίγγανοι. Οι συµπαγείς βλαχόφωνες κοινότητες της Κλεισούρας, Νυµφαίου, Πισοδερίου, ∆ροσοπηγής, Φλάµπουρου και των θερινών οικισµών Καλύβια Παπαδιάς και Φαρµάκη διέθεταν µεν προπολεµικά «ρουµάνικα» ∆ηµοτικά Σχολεία,70 αλλά ήταν αποκοµµένοι τόσο µεταξύ τους όσο κι από τον κορµό των συναδέλφων τους της Πίνδου. «Για µια χούφτα καλαµπόκι», όπως αφηγείται ωµά δάσκαλος της εποχής από το Νυµφαίο, 71 ορισµένοι ερωτοτρόπησαν µέχρι να εµφανιστούν αντάρτες µε τον ανθελληνισµό, προφανώς κατόπιν των δραστήριων ενεργειών των «Ρουµάνων» δασκάλων. Οι Γερµανοί δεν ξεχώριζαν τις γλωσσικές µειονότητες, κι αυτό ίσως εξηγεί εν µέρει την φυλάκιση στη Θεσσαλονίκη ενός Βλάχου από το Κρούσοβο που κατοικούσε στη Φλώρινα, όταν αποδείχτηκε ότι

68

Καλλιανιώτης, «Η Αντίσταση στη Φλώρινα», ό.π., σ. 320 Στην Καστοριά ήταν 900, βλ. Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, Το ολοκαύτωµα των Εβραίων της Ελλάδος 1941-1944, από γερµανικά και ελληνικά αρχεία, Εστία, Αθήναι 1996, σ. 172, όπου πίνακας του ΚΙΣ 70 Αριστοτέλης 243-4 (1997) 41 71 Νικόλαος Λούστας, Η Ιστορία του Νυµφαίου –Νεβέσκας Φλωρίνης, συµβολή των Νυµφαιωτών στην εθνική, ιστορική, οικονοµική, πολιτιστική και παραδοσιακή ζωή του, έκδ. β΄, Ζήτης και σία, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 200 69

121


είχε εµπλακεί σε υπόθεση αγοράς γερµανικών µάρκων.72 Παλαιές αντιθέσεις µεταξύ των 73 και ξυλοδαρµοί δασκάλων κι αξιωµατικών από τους Ιταλούς, όπως π.χ. στην Κλεισούρα74 πριν αυτή περάσει διοικητικά στη γερµανοκρατούµενη περιοχή, κατέστησαν µάλλον διστακτικούς τους κατοίκους να εκτεθούν στα διαµορφούµενα στρατόπεδα, ιδιαίτερα σε όσα αντιστρατεύονταν την Ελληνική Πολιτεία. Στο ορεινό Πισοδέρι οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, ήταν διστακτικοί να αποµακρυνθούν από το ελληνικό κράτος λόγω της ιστορικής µνήµης, αλλά και της γεωγραφίας, αφού από εκεί περνούσε ο αµαξιτός δρόµος προς την Αλβανία. Ήδη από την Τουρκοκρατία κάτοικοι εργάζονταν ως φύλακες της διάβασης,75 επάγγελµα ή παράδοση που ακολούθησαν και επί Κατοχής για ένα διάστηµα.76 Του γενικού κανόνα µέρος αποτελούσε κι ο Πισοδερίτης υπολοχαγός ΠΖ Τσάµης Παύλος, υπεύθυνος για τους πολλούς αναπήρους και συγγενείς των θυµάτων πολέµου του νοµού. 77 «Αδύνατος, µε κάτι µάτια που πράγµατι «πετούσαν σπίθες»», δρούσε ως κατηχητής της ΥΒΕ το φθινόπωρο του 1941, 78 όµως αργότερα εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ, προφανώς κατόπιν προτροπής των Συµµάχων.79 Οι Αρβανίτες της ∆ροσοπηγής (Μπελκαµένης), του Λεχόβου και της Ελατιάς, αν και δέχτηκαν ποσότητες χρηµάτων από έναν Αλβανό βουλευτή ονόµατι Μπελκαµένη, που καταγόταν από το οµώνυµό του χωριό, 80 περικυκλωµένοι από σλαβόφωνα χωριά, µε τα οποία δεν είχαν άριστες σχέσεις, δεν έδειχναν διάθεση να αποµακρυνθούν από το ελληνικό κράτος, το οποίο βεβαίως πάντα τους θεωρούσε πιστούς. Ήταν αρκετά επιφυλακτικοί οι οικοδόµοι κάτοικοί τους ώστε να εκτεθούν χάνοντας έτσι ένα µέρος της εργασιακής τους πελατείας. Άλλος ένας σηµαντικός παράγοντας επιλογής στρατοπέδων ήταν η ορεινή θέση των οικισµών, εξ αιτίας της οποίας ήταν ευάλωτοι στις δραστηριότητες κάθε ενόπλου που θα τους προσέγγιζε από τα µονοπάτια του Βιτσίου. Γνώριζαν οι κάτοικοι εκ πείρας ότι όσοι διαφέντευαν τα πεδινά ποτέ δεν εγκαθίδρυαν µόνιµα ενισχυµένα φυλάκια στα µεγάλα υψόµετρα χωρίς σοβαρούς λόγους. ∆εν υπήρχαν λοιπόν δρόµοι για να αναπτυχθεί σοβαρή ανθελληνική κίνηση στις αλλόφωνες κοινότητες της Φλώρινας και της Κοζάνης, επειδή η Ελληνική 72

ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.69.4/174, Τάκης ∆ήµτσας προς Φ∆, Φλώρινα 10.11.45 Τάκης Σκλιώπος, «Ο καπετάν Ανδρέας», Καστοριά (16.2.30) 2 74 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943 –44, Φ2.4, Ωµότητες γερµανικού στρατού, Νοµαρχία Κοζάνης προς Γ∆Μ, ∆ελτίον Πληροφοριών 2ου 15µέρου Ιανουαρίου 1942, εµπιστευτικό, α.π. ΕΠ 501, 3.2.42 75 Σωκράτης Λιάκος, «Πισοδέρι», Μακεδονική Ζωή (Ιούνιος 1966) 38-40 76 ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 546 77 Αντιγόνη Τσάµη, Το Πισοδέρι Φλώρινας στο πέρασµα των αιώνων, Θεσσαλονίκη 1992, σ. 30, όπου αναφορά σε αναµνήσεις του ανθυπολοχαγού Παύλου Τσάµη. Καθώς οι νεκροί στο νοµό Φλώρινας άγγιζαν τους 300, βλ. Νικόλαος ∆εληγιάννης, ∆υτικοµακεδόνες που θυσιάστηκαν στον ελληνοϊταλικό και ελληνογερµανικό πόλεµο 1940-1941, Σύλλογος Γαλατινέων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 40-60, οι τραυµατίες και οι συγγενείς αµφοτέρων αριθµούνταν προφανώς σε µερικές χιλιάδες 78 ∆ηµήτριος Βλαχάκης, Η ιστορία ενός αντάρτη του Ε.Λ.Α.Σ., 1941 –1945, Καστοριά 1984, σ. 18 79 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α331 80 Μπόνης, Η Φλώρινα, ό.π., σ. 53 73

122


Πολιτεία από νωρίς προσέδωσε κύριο βάρος στην περιοχή επηρεάζοντας κατάλληλα και τους Γερµανούς αξιωµατικούς. Ευρέως διαδεδοµένη είναι η ενθύµηση ότι Γερµανός φρούραρχος Πτολεµαΐδας «Φριτς», λοχίας των SS, είχε προειδοποιήσει τους «Βούργαρους» της Εορδαίας ότι έπρεπε να προσέξουν τη στάση τους ως προς τους Έλληνες, διότι αργά ή γρήγορα οι Γερµανοί θα εγκατέλειπαν τη χώρα.81 Το λοχία αυτόν θεωρούσαν ορισµένοι πολιτικό µηχανικό,82 επειδή επέµενε σε διανοίξεις αντιπληµµυρικών έργων και την κατασκευή του υδραγωγείου. Στην πραγµατικότητα δεν είχε µεγάλη µόρφωση, αλλά διέθετε πρακτικό µυαλό83 και καλυτέρευε τον καθηµερινό βίο διαβλέποντας οι αντιθέσεις ήταν ασύµφορες για όλους. Αν και η αλήθεια της ευρείας ενθύµησης δεν έχει διαπιστωθεί, απηχεί µεταξύ άλλων τη ρώµη του ελληνικού κράτους και τους δισταγµούς των Αλλοφώνων να εκτεθούν ενάντιοί του.

81

Γεώργιος Β., συνέντευξη το 2005 Παναγιώτης Γραµµατικόπουλος, συνέντευξη το 2001 83 Π. Μελανοφρύδης, «Οι Γερµανοί στην Πτολεµαΐδα», Επαρχιακή Φωνή (9.3.52) 1,4 82

123


124

Η ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΒΟΥΝΟΥ

β΄. Η καταστροφή του Μεσόβουνου Σε αντίθεση µε την Ελληνική Πολιτεία ήρθαν και οι κάτοικοι του Μεσόβουνου Εορδαίας, χωριού κτισµένου σε ένα µακρόστενο µικρό οροπέδιο των υπωρειών του ΒΑ Βερµίου και κρυµµένου από την υπόλοιπη λεκάνη πίσω από τη χαµηλή οροσειρά Καρά Κους ή Μαύρο Πουλί. 1 Εκτός από λίγους Τραπεζούντιους οι υπόλοιποι κάτοικοι είχαν έρθει από την πεδινή επαρχία Απές της Σεβάστειας (Απεσλήδες), για να εξασκήσουν στο Μεσόβουνο τα επαγγέλµατα του αγρότη και του κτηνοτρόφου. Ελάχιστοι από αυτούς είχαν συµµετάσχει στο αντάρτικο του Πόντου, οι περισσότεροι µόνον είχαν ακούσει. Η γεωγραφική αποµόνωση, η πρόσφατη πολεµική πείρα στο Αλβανικό Μέτωπο και η γενική αναστάτωση ήταν µερικοί από τους παράγοντες που εξήψαν περαιτέρω τα πνεύµατα ορισµένων µεταµορφώνοντας ένα χωριό που είχε έρθει «πρώτο» στον έρανο του 1940 υπέρ του Στρατού2 και πολεµήσει µε πείσµα στην Αλβανία 3 σε «φωλεά» αντίδρασης εναντίον του κράτους. Εκδηλώθηκε όµως πράγµατι εξ αιτίας πολιτικών κριτηρίων εναντίον της Ελληνικής Πολιτείας και ποιοι ακριβώς ήταν οι λόγοι; Ένας είναι η αφθονία του οπλισµού. Προπολεµικά υπήρχαν βεβαίως ανέκαθεν στο χωριό, όχι µόνο από την ανάγκη που νιώθει κάθε άνθρωπος για την προστασία του εαυτού του και των προσώπων που αγαπά ή ως επιβεβαίωση της ισχύος του, αλλά και για να αντιµετωπίζεται η επιτόπια ζωοκλοπή, στην οποία δεν λησµονούσαν να εξασκούνται οι νοµάδες Σαρακατσάνοι που νοίκιαζαν τα θερινά βοσκοτόπια του Βερµίου.4 Την άνοιξη όµως του 1941 ο κρυµµένος οπλισµός των κατοίκων και ιδιαίτερα τα πολεµοφόδια αυξήθηκαν υπέρ του δέοντος, όταν µία εφεδρική µονάδα του Στρατού καταυλισµένη για την άµυνα της σηµαντικής γειτονικής στενωπού Μουχαρέµ Χάνι, εγκατέλειψε την περιοχή αφήνοντας τις αποθήκες της ανέγγιχτες. Έτσι είχαν αποκρυφτεί 12-13 οπλοπολυβόλα χότσκις, 300 κάσες σφαίρες, πολλά κιβώτια χειροβοµβίδων, ένας όλµος και πολλά ατοµικά όπλα,5 µία υπολογίσιµη ποσότητα. Έχει δει το φως της δηµοσιότητας ο ισχυρισµός ότι «καθοριστικό ρόλο στην εξέγερση του '41» έπαιξε η κοµουνιστική οργάνωση του Μεσόβουνου, που είχε αναπτύξει κατά τη διάρκεια του Μεσοπολέµου «σοβαρή δράση». 6 Όµως από τις δηµοσιευµένες δηλώσεις µετανοίας το Μεσόβουνο ερχόταν 5ο στο νοµό σε ονόµατα ενισχυτών του ΚΚΕ, µε πρώτα τα Σέρβια,7 την Κοζάνη, την Πτολεµαΐδα και την Ποντοκώµη, αλλά η µόνη δράση των 40 σχετιζοµένων 1

ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ314, Αλλαγή ξενόφωνων ονοµάτων και θέσεων, Πρακτικόν 6, Απόφασις 5η, Νοµαρχία Κοζάνης 21.1.60 2 Π. Μελανοφρύδης, «Το δράµα του Μεσοβούνου», Επαρχιακή Φωνή (5.11.50) 1, 4 3 Ιός της Κυριακής, «Μεσόβουνο», ό.π., www.iospress.gr 4 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ988, Φάκελος ∆ηµόσιας Ασφάλειας 1932, Γραφείον Α΄, ΥΧ Εορδαίας προς ∆ιοίκησιν ∆ηµοσίου Ασφαλείας Κοζάνης, α.π. 736/50/5, Πτολεµαΐς 10.11.32 και ΠΚ, ΤΠΚ, Ποινική Απόφασις 458 /29.9.41 5 Ιωακειµίδης, Αλέξανδρος, «Το ολοκαύτωµα του Μεσόβουνου», Εθνική Αντίσταση (Μάιος 1981) 45 -6 και Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 70 6 Ιός της Κυριακής, «Μεσόβουνο», ό.π., www.iospress.gr 7 Θεόδωρος Μπαντάς, Αναµνήσεις: τα Σέρβια στην Εθνική Αντίσταση, Σέρβια 2001, σ. 30-2

125


κατοίκων του χωριού εξαντλούνταν στην ανάγνωση του Ριζοσπάστη και την παραχώρηση σίτου στην Εργατική Αλληλεγγύη ή στο ΚΚΕ. ∆ύο µόνο από τους κοµουνιστές του Μεσόβουνου αποδείχτηκαν σκληροτράχηλοι, αλλά όχι για πολύ: ο ένας άντεξε λίγους µόνο µήνες την εξορία και µετά επέστρεψε υποκύπτοντας κι ένας οµοχώριός του 22χρονος που εξορίστηκε το 1936 αλλά αποκήρυξε κι αυτός τον κοµουνισµό δύο χρόνια αργότερα, 8 λόγω οικογενειακών προβληµάτων.9 Θα ήταν λοιπόν αφύσικο οι απελευθερωθέντες Σλαβοµακεδόνες της Ακροναυπλίας και τα ελάχιστα στελέχη του κοµουνισµού που δεν είχαν συλληφθεί –όπως π.χ. ο Βασίλειος Τσουκαλίδης από την Ποντοκώµη- να εµπιστεύονται το χωριό των 40 δηλωσιών, όταν άρχισαν να δηµιουργούν νέες οργανώσεις. Σύµφωνα µε τον ηγέτη του ΚΚΕ Γεώργιο Σιάντο κανένας «δηλωσίας –λιποτάκτης» δεν είχε θέση στις γραµµές του κόµµατος, µόνο εξωκοµµατικά είχαν τη δυνατότητα να εργαστούν. 10 Στην πράξη όµως αρκετοί, αν όχι όλοι οι Κοµουνιστές, ειδικά προς το τέλος της Κατοχής, αποκαταστάθηκαν, όπως η δασκάλα Λουκία Πιστικίδου –∆ρόσου που έχει αναφερθεί.11 Αρχηγός και υπεύθυνος της εξέγερσης αµέσως µετά το συνταρακτικό εξανδραποδισµό του χωριού από τους Γερµανούς και για αρκετές δεκαετίες αργότερα θεωρήθηκε ο «βούλγαρος την ψυχήν και την καταγωγήν» δάσκαλος του χωριού Αλέξανδρος Χατζητάσκος ή Νικολούσης από το γειτονικό χωριό Πύργοι12 µε συνυπεύθυνο τον αναφερθέντα 22χρονο δηλωσία, ο οποίος είχε µάλιστα φονεύσει τον τότε κοινοτάρχη. 13 Αν ο νεαρός δεν είχε προχωρήσει στη βίαιη πράξη, προφανώς δεν θα συγκαταλεγόταν ανάµεσα στα υπό κατηγορίαν πρόσωπα, διότι για την Ελληνική Πολιτεία και για κάθε κοινό νου ήταν απαράδεκτη η άποψη ότι «όλοι οι κάτοικοι µετέσχον κοµµουνιστικής εξεγέρσεως»,14 όχι µόνο για λόγους αριθµητικούς, αφού 1.000 περίπου άτοµα κατοικούσαν στο Μεσόβουνο, αλλά και για λόγους καταγωγής –οι κάτοικοι ήταν όλοι Πρόσφυγες, ενώ ο Χατζητάσκος ήταν Σλαβοµακεδόνας. Ο πατέρας του τελευταίου, στην ευρεία οικογένεια του οποίου περιλαµβάνονταν Γραικοµάνοι πρόγονοι, 15 παντοπώλης ων συναλλασσόταν µε Πρόσφυγες, 8

Βλ. δηλώσεις αποκήρυξης, Επαρχιακή Φωνή (29.5.38) 4 και (12.11.39) 4 έως (5.12.39) 4 Αναφέρεται ότι εξορίστηκαν επί Μεταξά πέντε άτοµα από το Μεσόβουνο, βλ. Κυριάκος Λογδανίδης, «Το ολοκαύτωµα του Μεσόβουνου», Το Φανάρι (Απρίλιος 1993) 23 –4. Οι δύο από αυτούς επέστρεψαν µε δήλωση. Οι υπόλοιποι τρεις δεν έγινε γνωστό τι απέγιναν. Πάντως οι δύο από τους τελευταίους εκτελέστηκαν από τους Γερµανούς στο Μεσόβουνο, οπότε είχαν επιστρέψει από την εξορία, προφανώς κατόπιν δήλωσης, αλλά τα ονόµατά τους, για διαφόρους λόγους, δεν έγιναν περαιτέρω γνωστά 10 Γιατί (Σεπτ. 1987) 6. Για τη διάσταση των 150 δηλωσιν κοµουνιστών και των 15 περίπου µη δηλωσιών στα Αµπελάκια της Θεσσαλίας την ίδια εποχή βλ. Παναγιώτης Ζαβλιάκης, «Η πρώτη ένοπλη οµάδα ανταρτών στη Β.Α. Θεσσαλία», Εθνική Αντίσταση (Απρ. 1986) 53-9, σ. 55 11 Μετά την απελευθέρωση αποκαταστάθηκαν βέβαια µερικοί, βλ. Γιατί (Σεπτ. 1987) 7 12 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 26/22.3.43 και Μελανοφρύδης, «Το δράµα», ό.π., σ. 1,4 13 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 26/22.3.43 14 ∆ΙΑΥΕ, 1945, ΚΥ, Φ.4.5, Καταστροφή Μεσόβουνου, ∆ιεύθυνση Μελετών, Υπουργείον ∆ηµοσίου Ασφαλείας προς Υπουργό 27.10.1941 15 Παρθένα Τσοκτουρίδου, Η προγονική ιστορία του δήµου Βερµίου, Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης, Κοζάνη 2002, σ. 66. Η άποψη ότι είχε εκδηλωθεί ο παντοπώλης 9

126


Σλαβοµακεδόνες, Βλάχους και ελληνόφωνους εντοπίους. Έτσι ο απόφοιτος του τριταταξίου ∆ιδασκαλείου της Κοζάνης µε µέτριες επιδόσεις 16 γιος υπηρέτησε ως έφεδρος ανθυπολοχαγός. Έπειτα εργαζόταν στην προσφυγική Χαραυγή, 17 εµπλεκόµενος µε σφοδρότητα στις συνδικαλιστικές έριδες των δασκάλων της εποχής18 µε αποτέλεσµα επί δικτατορίας Μεταξά να µετατεθεί δυσµενώς στα πεδινά χωριά των Τρικάλων, έχοντας µαζί και την ανήλικη αδελφή του. Στην Κοζάνη και συγκεκριµένα στο Μεσόβουνο, επανήλθε το σχολικό έτος 1941-42 χρησιµοποιώντας πιθανώς ως πλεονέκτηµα τη διγλωσσία του. Σχετικά νέος στην ηλικία (30χρονος) και ζωηρός εκ φύσεως ακολούθησε τους εξεγερθέντες στα ορεινά του Βερµίου, ο µόνος δάσκαλος από τους 4 του χωριού, αλλά η συµβολή του µάλλον έχει µεγιστοποιηθεί, διότι, όπως φάνηκε αργότερα, παρόλο που είχε πολεµήσει στην Αλβανία, δεν διέθετε υπολογίσιµες στρατιωτικές αρετές, αφού κρυοπάγησε ως αντάρτης του ∆ΣΕ στο Καϊµάκτσαλαν. Πιθανόν όµως τα κρυοπαγήµατα ήταν πρόφαση για να αποµακρυνθεί από εκεί, αφού είχε αποφύγει να εγγραφεί προπολεµικά µέλος του ΚΚΕ και µάλλον αυτή ήταν η αιτία που οι θέσεις όπου διορίστηκε από τους επαναστάτες ήταν υποδεέστερες της αίγλης του ως µορφωµένου µαχητικού συνδικαλιστή και πρώτου αντάρτη. Αµέσως µετά τα γεγονότα της καταστροφής του χωριού κατέφυγε στο Μοναστήρι, προφανώς σε συγγενείς του, µαζί µε τον αναφερθέντα Μεσοβουνιώτη δηλωσία, 19 µάλλον όχι του φιλοβουλγαρισµού του, αλλά εξ αιτίας της ανάγκης για προστασία, αφού είχε χειµωνιάσει. Ως έτερος πιθανός λόγος δύναται να λογισθεί η αδυναµία, αστοργία ή άρνηση του τοπικού ΚΚΕ να προστατεύσει τους διαφυγόντες της πρόωρης εξέγερσης, καθώς ο ένας δεν ήταν καν µέλος του, ενώ ο άλλος το είχε απαρνηθεί. Το χειµώνα του 1942-43 ο Χατζητάσκος χρηµάτισε µέλος της οργάνωσης Σερβίων κι έπειτα της ΕΠ Φλώρινας του ΕΑΜ και του ΣΝΟΦ, για την ακρίβεια του ΣΑΜ. 20 Ο ίδιος σε χειρόγραφο βιογραφικό του λησµονεί τη συµµετοχή του στο ΣΝΟΦ/ΣΑΜ και τονίζει ότι ήταν µέλος της ΚΟ του ΚΚΕ Φλώρινας.21 Επί Εαµοκρατίας ανέλαβε την ηγεσία εαµικού φροντιστηρίου στο Άργος Ορεστικό, 22 ονοµαζόµενου από συντηρητική εφηµερίδα της Θεσσαλονίκης «Βουλγαρική Ακαδηµία Καστοριάς», 23 µε σκοπό την «υπέρ του Βουλγαρισµού», βλ. Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 22, προσπαθεί να δικαιολογήσει εκ των υστέρων την κρατική γνώµη της καθολικής ενοχής του γιου του για την εξέγερση 16 ΓΑΚ/ΑΝΚ, 2/19, α.α.101/1928 17 Αγροτική (7.7.29) 4 18 Πρωτοπορία (15.7.33) 3 και (29.7.33) 3 19 Το Φανάρι, 15 (Απρίλιος 1993) 23 –4, όπου αφήγηση του Λογδανίδη Κυριάκου από το Μεσόβουνο 20 Ιωάννης Παναγιωτίδης, συνέντευξη το 2002 και Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 314-5 21 Αλέκος Χατζητάσκος [βιογραφικό του ιδίου], Πράγα 1987 [ανέκδοτο] 22 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ. 104.2, Εκπαιδευτικά και εκκλησιαστικά ∆ Μακεδονίας (1945), Ειδική έκθεσις περί της ιδρύσεως ΣΒ «(Βουλγαρικής)» Παιδαγωγικής Ακαδηµίας εν τω Άργος Ορεστικό, Γ Γιαννιώτης, αναπληρωτής επιθεωρητής, Καστοριά 30.4.45 και Παύλος Κούφης, Λαογραφικά, Άλωνα –Άρµενσκο Φλώρινας, Αθήνα 1994, σ. 30-4 23 Ελληνικός Βορράς (28.3.45) 1

127


προετοιµασία δασκάλων για τα σλαβόφωνα χωριά -κι αυτή την υπηρεσία του την αποκρύπτει. Εξορίστηκε µετά τη Βάρκιζα κι απελευθερωθείς πέρασε στο Μπούλκες και µετά στην Τσεχοσλοβακία, όπου δίδασκε στα παιδιά των Σλαβοµακεδόνων της Ελλάδας. ∆εν του επιτράπηκε ο επαναπατρισµός,24 αν πράγµατι επιθυµούσε να γυρίσει, επειδή προφανώς δήλωνε «Μακεδόνας» στο γένος. Μένουν προς εξέταση άλλοι παράγοντες έξαψης: η επιρροή των Αρχειοµαρξιστών και της οργάνωσης Ελευθερία, οι κοινοτικές διαµάχες, η εµπλοκή του τοπικού ΚΚΕ και οι συγκυρίες. Για τους Αρχειοµαρξιστές της περιοχής δεν υπάρχουν ικανά διαθέσιµα στοιχεία. Πυρήνες των υπήρχαν στη Σιάτιστα, την Κοζάνη, την Πτολεµαΐδα και τα σλαβόφωνα παραλίµνια χωριά της Βεγορίτιδας,25 αλλά δεν έχει διακριβωθεί ως ποιο σηµείο σχετίζονταν µαζί τους ένθερµοι φοιτητές της Θεσσαλονίκης όπως ο Πρόσφυγας Αριστείδης Παρτσαλίδης από την Πτολεµαΐδα ή ο Βλάχος Σωτήριος Τζήµας από την Καστοριά, 26 αδελφοί αντίστοιχα των βαθµούχων του ΚΚΕ ∆ηµητρίου Παρτσαλίδη και Ανδρέα Τζήµα. Στην Εορδαία27 κατά τις εκλογές του 1936 ως αντιπρόσωπός των Αρχειοµαρξιστών εργαζόταν στην Πτολεµαΐδα ο Κωνσταντίνος Κούσης από τα Σούρµενα του Πόντου, µέλος πολυπληθούς οικογένειας που ασχολιόταν ενεργά µε τα κοινοτικά της κωµόπολης. 28 Στην ίδια γειτονιά έµενε και ένας 19χρονος πατριώτης του Κούση που όταν το καλοκαίρι του 1941 βρέθηκε επάνω του όπλο αντέδρασε έντονα: «δεν θέλοµεν την Αστυνοµία, να φύγουν οι χωροφύλακες, δώστε το πιστόλι…».29 Αν ο νεαρός ήταν µέλος ή φίλος των Αρχειοµαρξιστών ή απλώς είχε επηρεαστεί από το επαναστατικό κλίµα που αυτοί διάχεαν, δεν έγινε γνωστό. Λιγότερο απρόσβλητοι από τις διώξεις του κράτους, αφού δεν υιοθετούσαν το σύνθηµα της ανεξάρτητης Μακεδονίας,30 οι ολιγάριθµοι κι αιρετικοί αυτοί κοµουνιστές πίστευαν ότι «µε ένα πιστόλι και µία εγκυκλοπαίδεια» θα άλλαζαν τον κόσµο. 31 Συχνά συγκρούονταν θανάσιµα µε το ΚΚΕ, 32 το περιφερειακό παράρτηµα του οποίου επίσηµα θεωρούσε ότι το αντάρτικο έπρεπε να

24

Ιός της Κυριακής, «Μεσόβουνο», ό.π., www.iospress.gr Καστρίτης, Ιστορία µπολσεβικισµού, τ. Ε΄, σ. 208. Κατά µία µαρτυρία, βλ. Μιχαήλ Κωστόπουλος, Γνωριµία µε το Νεστόριο Καστοριάς (Ανθρωπογεωγραφική µελέτη), Καστοριά 1998, σ. 226, στο Νεστόριο τυπωνόταν παράνοµα από κοµουνιστές το καλοκαίρι του 1941 έντυπο µε τίτλο «Ελευθερία ». Αν πράγµατι αληθεύει η ύπαρξη της εφηµερίδας, ίσως επρόκειτο για (πολυγραφηµένο) αρχειοµαρξιστικό έντυπο της Θεσσαλονίκης, που έφτανε έως εκεί 26 Γιατί (Οκτ. 1987) 23 27 Καστρίτης, Ιστορία µπολσεβικισµού, τ. Ε΄, σ. 207 και Μάριος Εµµανουηλίδης, Αιρετικές; ∆ιαδροµές: ο ελληνικός τροτσκισµός και ο Β΄ παγκόσµιος Πόλεµος, εισαγωγή Πιέρ Μπρουέ, Φιλίστωρ, Αθήνα 2001, σ. 165-6 28 67 ψήφους είχαν µόνον λάβει οι Αρχειοµαρξιστές στις εκλογές του 1936, Βόρειος Ελλάς (2.2.36) 2 29 ΠΚ, ΤΠΚ, Ποινική Απόφασις 341/23.7.41 30 Κώστας Παλούκης, «Η «Αριστερή Αντιπολίτευση στο ΚΚΕ», στο Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τ. Β΄, ο Μεσοπόλεµος 1922-1940, Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, 204-43, σ. 216-8 31 Τόµας Χιού, Ιστορία του Ισπανικού Εµφυλίου Πολέµου, Τολίδης, Αθήνα χ.χ., σ. 69 32 Το Φως (24.2.45) 2 και Εµµανουηλίδης, Αιρετικές; ∆ιαδροµές, ό.π., σ. 165-6 25

128


ακολουθήσει τη δηµιουργία µαζικών οργανώσεων 33 - µε αποτέλεσµα να κατηγορούνται από τους ορθόδοξους κοµουνιστές ως «φασίστες» 34 ή, όπως ήδη αναφέρθηκε για το Γεώργιο Τουρούντζια, «αναρχικοί». Πρακτικά πάντως το ΚΚΕ δεν άργησε να διαλύσει «δυναµικά» τον βασικό τους πυρήνα τους στην πόλη της Θεσσαλονίκης.35 Στην περίπτωση που τελικά διαπιστωθεί η ανάµιξη των Αρχειοµαρξιστών στην υπόθεση του Μεσόβουνου, αιτιολογείται µε ένα ακόµη στοιχείο η καταδίκη από το ορθόδοξο ΚΚΕ της εξέγερσης και του Χατζητάσκου. Επαφιόταν όµως ο τελευταίος µε τους Αρχειοµαρξιστές των εφαπτόµενων στους Πύργους χωριών Ξανθόγεια και Άρνισσα ή µε τον πιο µακρινό Άγιο Αθανάσιο, πατρίδα του ΓΓ της Αρχειοµαρξιστικής Οργάνωσης Μακεδονίας Θράκης;36 Η εκφρασθείσα άποψη ότι είχε αναλάβει υπηρεσία στο Μεσόβουνο µόλις την 5η Οκτωβρίου 1941 οπότε δεν πρόλαβε να συµµετάσχει στις διεργασίες 37 δεν ισχύει, διότι το καλοκαίρι του ιδίου έτους που τα σχολεία αργούσαν, έµενε για αρκετό καιρό στο χωριό του χωρίς να επιστρέψει στην πρότερή του θέση. ∆εν υπάρχουν επίσης διαθέσιµα στοιχεία σχετικά µε τις ιδεολογικές επαφές του Χατζητάσκου µε το Σλαβοµακεδόνα δάσκαλο Παύλο Ρακοβίτη ή Πάβελ Ρακόφσκι, όπως αυτοονοµάστηκε, από τον Πολυπλάτανο Φλώρινας, οργανωτή αυτονοµιστικών «µακεδονικών ταγµάτων» επί Κατοχής αλλά και µετέπειτα, 38 που σύµφωνα µε µία αδιασταύρωτη κι εχθρική προς αυτόν πηγή, ήταν κατά τη διάρκεια των σπουδών του «χαφιές» της Ασφάλειας και ταυτόχρονα «ανακατεµένος» µε τροτσκιστικές οργανώσεις.39 Το καλοκαίρι του 1941 κοµουνιστές της Θεσσαλονίκης, ανάµεσά τους Αρχειοµαρξιστές και Τροτσκιστές, πρότειναν σε εφηµερίδα που εξέδωσαν µε τον αντιφατικό για την εποχή τίτλο «Ειρήνη –Λευτεριά» «σαµποτάζ» εναντίον των κατακτητών. 40 «Λευτεριά» όµως ονόµαζαν οι πολίτες και µία άλλη οργάνωση της Θεσσαλονίκης, την «Ελευθερία», η οποία εξέδιδε το ίδιο διάστηµα εφηµερίδα µε οµώνυµο τίτλο.41 Η «Ελευθερία» αποτελέστηκε από 33

Γιατί (Ιούλ. –Αύγ. 1985) 45 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/55, [ερωτηµατολόγιο για πολιτοφύλακες], 13.9.44 35 Γιατί (Οκτ. 1987) 23 36 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Γενική Επιθεώρηση Νοµαρχιών, Η κοµµουνιστική δράσις εν Μακεδονία κατά την περίοδο της ξενικής κατοχής, 4 και 13 όπου ονόµατα εξορίστων κοµουνιστών της περιοχής 37 Ιός της Κυριακής, «Μεσόβουνο», ό.π., www.iospress.gr 38 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.1491/Β/10, 7η ταξιαρχία προς ΑΣ∆ΚΜ Θεσσαλονίκης, απ 1106, Βέροια 4.4.45 39 Μεροβίγλης, Τιτική προδοσία, σ. 10. Αναφέρεται ότι «κάποιος δάσκαλος Τουρούντζας» ήταν «επικεφαλής» της οργάνωσης «Λευτεριάς» στη Θεσσαλονίκη, βλ. Γιατί (Οκτ. 1987) 23. Κατά µία πιθανότητα ίσως είναι ο Ρακοβίτης 40 Σπύρος Κουζινόπουλος, «Ελευθερία, η άγνωστη ιστορία της πρώτης παράνοµης οργάνωσης και εφηµερίδας της κατοχής», εκδ. Β΄, Καστανιώτης, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 47, όπου η πολυγραφηµένη εφηµερίδα. Εφηµερίδα µε τον ίδιο τίτλο αναφέρει ο ∆ηµητρίου, Εκ βαθέων, ό.π., σ. 92 στη Θεσσαλονίκη εκδιδόµενη από «οµάδες προσκείµενες στην ΟΚΝΕ» 41 Ελευθερία (21.6.45) 1. Κατά µία πηγή το πρώτο φύλλο της εφηµερίδας «Ελευθερία » κυκλοφόρησε τον Αύγουστο του 1941, βλ. KCLMA, GB99, P/W, Box 2/f. 3/1, Other Greek partisan documents –post war correspondence, όπου προπαγανδιστικό φυλλάδιο της ΠΑΟ, στηριζόµενο στις πληροφορίες του Χρυσοχόου που το ονόµαζε «Λευθεριά», ενώ πηγές 34

129


ασύλληπτα στελέχη του ΜΓ του ΚΚΕ, πολίτες της Θεσσαλονίκης, όπως ο εκ Μοναστηρίου καταγόµενος 42 δικηγόρος Χριστόφορος Νάλτσας, ηγετικό στέλεχος της ΠΑΟ43 και µετέπειτα Γενικός ∆ιοικητής ∆υτικής Μακεδονίας,44 κι αξιωµατικούς του Στρατού, γνωστότερος εκ των οποίων είναι ο συνταγµατάρχης ∆ηµήτριος Ψαρρός.45 Επαναλαµβάνεται κατά κόρον ότι στην Εορδαία είχε εµφανιστεί ή επεκταθεί την άνοιξη προς το καλοκαίρι του 1941 η οργάνωση «Ελευθερία» ή «Λευτεριά», 46 αλλά σε ποια από τις δύο, των ορθόδοξων ή των αιρετικών κοµουνιστών, εστιάζεται η αναφορά δεν έχει διευκρινιστεί. Τη σύγχυση επιτείνει η πληροφορία ότι παράλληλα ή σχετικώς µε την οργάνωση «Ελευθερία» έδρασε στο όρος Κρούσια την ίδια περίοδο αιµατηρά εναντίον των Γερµανών ένοπλη οµάδα µε αρχηγό το Σερραίο ταγµατάρχη Βασίλειο Μερκουρίου, που κατά την άποψη ενός µονίµου αξιωµατικού και κατοπινού Ελασίτη «είχε πάρει εντολή από το συνταγµατάρχη Χρυσοχόου». 47 Αν συνυπολογιστεί το γεγονός ότι οι πρώτοι αντάρτες των Σερρών το Σεπτέµβριο του 1941 συνεκροτήθηκαν ελλείψει επαφών µε τους κοµουνιστές της Θεσσαλονίκης -ο αρχηγός τους Τσέλιος Μουδιώτης ήταν δηλωσίας του 193848- η απάντηση στο ερώτηµα ποιος έθεσε τα θεµέλια της ένοπλης αντίστασης στη Μακεδονία δυσκολεύει ακόµη περισσότερο. Οι τοπικές περί της εξουσίας προπολεµικές διαµάχες, «ο καυγάς δια το ψητόν», όπως τις χαρακτήριζε ωµά Κοζανίτης δηµοσιογράφος, 49 δεν είχαν παύσει, αφού ποτέ δεν λείπει η επιθυµία για απόκτηση µικρής ή µεγαλύτερης ισχύος. Στο νοµό Κοζάνης (και στον αντίστοιχο της Φλώρινας) 50 είχαν απολυθεί το 1935 κοινοτάρχες και κοινοτικοί σύµβουλοι51 και επί δικτατορίας Μεταξά είχαν διαλυθεί κατόπιν διαταγµάτων κοινοτικά συµβούλια.52 Μετά την άφιξη των Γερµανών συνέβησαν νέες αλλαγές: 31 κοινοτικά συµβούλια άλλαξαν και «παρητήθησαν» 11 κοινοτάρχες, 53 όπως π.χ. στον Άγιο Χριστόφορο,54 αλλά µόνο στο Μεσόβουνο οι κοινοτικές διαφωνίες βάφτηκαν προσκείµενες στην Αριστερά ισχυρίζονται ότι τον Ιούνιο του 1941 κυκλοφόρησε το πρώτο της φύλλο, βλ. Κουζινόπουλος, Ελευθερία, ό.π., σ. 43,49 και Γιατί (Ιούλ. –Αύγ. 1985) 37, αλλά η ηµεροµηνία δεν έχει διασταυρωθεί 42 Η Φωνή του Λαού (8.7.45) 2 43 Ελληνικός Βορράς (2.9.45) 4 44 Νέα Αλήθεια (12.6.45) 2 45 Ελευθερία (21.6.45) 1, (24.6.45) 1 και (26.6.45) 1. Επίσης Γιατί (Οκτ. 1987) 21 46 Θεσσαλονίκη (6.3.65) 3 και Τάσος Βουρνάς, Ιστορία τη Σύγχρονης Ελλάδας, πόλεµος 19401, Κατοχή –Εθνική Αντίσταση –Απελευθέρωση –∆εκέµβριος 1944 –Βάρκιζα, Πατάκης, Αθήνα 1998, σ. 74 47 Γιατί (Ιαν. –Φεβρ. 1988) 69, όπου αφήγηση του Κωνσταντίνου Κωνσταντάρα 48 Φίλιππος Φυλακτός, «Τσέλιος Μουδιώτης, ο πρώτος καπετάνιος στα Κερδύλια», Γιατί (Ιούνιος 1985) 32-6 , σ. 33-4 49 Μύριχος, «Αι δηµοτικαί και κοινοτικαί εκλογαί άλλοτε και τορα [σικ]», Μακεδονικόν Βήµα (25.2.34) 4 50 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.50/1, Λάµπρος Αναστασιάδης, Λακκώµατα 30.6.35 51 Βόρειος Ελλάς (26.5.35) 4 52 Π.χ. στους Αναργύρους Φλώρινας το 1939, βλ. Μακεδονική Ηχώ (22.1.39) 4 53 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ291, Εκθέσεις για την κίνηση των υπηρεσιών της Νοµαρχίας, 1941 -1942, Έκθεσις Βασιλείου Χρ. Ρουσσοπούλου, Κοζάνη 31.1.42, σ.9 54 ΕΕ, Έκθεσις 131/3.9.41

130


µε αίµα. Φονεύθηκε τότε ο νεοδιορισµένος πρόεδρος Παύλος Κωνσταντινίδης, 55 τον οποίο κατηγόρησαν αναληθώς οι κάτοικοι, όταν δικάστηκαν για την υπόθεση της εξέγερσης, ως «ξένο» από την «Παλαιά Ελλάδα». 56 Ο Κωνσταντινίδης υπηρετούσε µάλλον νοτιότερα ως χωροφύλακας, αλλά παντρεύτηκε κι εγκαταστάθηκε στο Μεσόβουνο όπου δεν είχε συγγενείς. Όµως καταγόταν κι αυτός από την περιοχή της Σεβάστειας και απολάµβανε την αίγλη του να είναι σύγγαµβρος του Βασίλ αγά ή Βασίλ ουστά ή Βασιλείου Ανθοπούλου, γεφυροποιού στο επάγγελµα και οπλαρχηγού του ποντιακού αντάρτικου. 57 Το θύµα σχετιζόταν µε τα διοικητικά όντας επί Μεταξά κοινοτικός σύµβουλος µαζί µε τον τότε 30χρονο αγρότη Ιωάννη Μαυρενά. 58 ∆ιορισθείς πρόεδρος αργότερα ο Μαυρενάς αρνήθηκε να παραδώσει την κοινοτική εξουσία στον οµότιµό του Κωνσταντινίδη. Ο Μαυρενάς διέθετε την υποστήριξη µίας (πρόσκαιρα ίσως) µεγάλης µερίδας χωριανών του και είχε εκλεγεί νοµίµως πρόεδρος το 1931,59 αλλά επί Μεταξά παρέδωσε την εξουσία στον επόµενό του χωρίς αρνήσεις. Το 1937 αποδέχτηκε το διορισµό του ως κοινοτικός σύµβουλος κι ως κοινοτάρχης 3 χρόνια αργότερα, οπότε η άποψη ότι τον «υπόδειξαν» οι κάτοικοι κι ανέλαβε πρόεδρος60 δεν ισχύει. Τι συνέβη και επί Κατοχής αρνήθηκε να εγκαταλείψει τη θέση του; Η αποποµπή του Μαυρενά και των συνοδοιπόρων του είχε είδη δροµολογηθεί από το Μάρτιο του 1941. Ως αιτίες παραδίδονται τα «κοµουνιστικά φρονήµατά τους» και η δυσαρµονία µεταξύ της Κοινότητας και της Νοµαρχίας,61 αλλά το πρώτο δεν ισχύει καθώς επί Μεταξά κοµουνιστές δεν διορίζονταν σε δηµόσιες θέσεις και ούτε ο Μαυρενάς είχε εκδηλωθεί ποτέ ως κοµουνιστής. Ο δεύτερος λόγος ήταν συνήθης, αλλά τα διαθέσιµα στοιχεία δεν επιτρέπουν διαφωτιστικές λεπτοµέρειες, οι οποίες προφανώς οφείλονται στην ανατάραξη των ισορροπιών, καθώς µία µερίδα κατοίκων έλειπε στο Μέτωπο: οι αγρότες διέκειντο δυσµενώς εναντίον των κτηνοτρόφων και το αντίθετο, οι µικροί αδελφοί εναντίον των µεγάλων αδελφών κ.α. ∆υσαρµονίες υπήρχαν στο χωριό από προπολεµικά, π.χ. τόσο ο εργολάβος που είχε κατασκευάσει το υδραγωγείο του χωριού όσο και οι εργάτες δεν είχαν πληρώνονταν επί 3 χρόνια από τη Νοµαρχία.62 Στις 19 Αυγούστου πάντως του 55

Φιλοεαµικός συγγραφέας καταθέτει ότι ο Κωνσταντινίδης ήταν «διορισµένος από τους Γερµανούς»! βλ. Νικολής, Ιστορική πορεία, ό.π., σ. 966 56 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 26/22.3.43 57 Χρήστος Παπαδόπουλος, συνέντευξη το 2005. Για τον Βασίλ Ουστά βλ. Γαβριήλ Αβραµίδης, «Το αντάρτικο του Πόντου», Ο Πόντος, Ιστορία, λαογραφία και πολιτισµός, Μαλλιάρης –Παιδεία, Θεσσαλονίκη χ.χ., 337-44, σ. 340 και Ευθύµιος Μαλεζάς, «Ο ακέφαλος ανδριάντας του Καπετάν Βασίλ Αγά», Ενηµερωτικό ∆ελτίο (Οκτ. –∆εκ. 2000) 3940 58 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ.294, Υποθέσεις των κοινοτήτων Μεσόβουνο, Μελισσίων, Μόρφης κ.α., Μεσόβουνο, Απόφασις [κοινότητος] 20/25.8.37 59 Μακεδονικόν Βήµα (3.9.31) 4 60 Αλέκος Χατζητάσκος, «Η καταστροφή του Μεσόβουνου», Εθνική Αντίσταση (Απρίλης 1962) 58-62, σ. 59 61 ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 109 62 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ294, Υποθέσεις των κοινοτήτων Μεσόβουνο, Μελισσίων,

131


1941 ορκίστηκε πρόεδρος ο Κωνσταντινίδης και βοηθοί του δύο χωριανοί,63 που είχαν διατελέσει προπολεµικά αιρετά µέλη της διοίκησης του χωριού, ως κοινοτάρχης µάλιστα ο ένας.64 Ο νέος πρόεδρος θεωρήθηκε κατάλληλος αφού δεν είχε συγγενείς στο χωριό ώστε να επηρεάζεται. Μία από τις προθέσεις του ήταν να πείσει τους κατοίκους να υπακούσουν στις κρατικές εντολές ως προς την ακριβή δήλωση της παραγωγής και τη συνεπαγόµενη παράδοση µέρους των γεννηµάτων τους.65 Όµως απέτυχε καθώς ούτε τα κλειδιά του κοινοτικού γραφείου δεν µπόρεσε να λάβει66 ούτε υποστηρίχτηκε φανερά κι οµαδικά. Η ύστερη άποψη ότι ήταν «αφελής και µωροφιλόδοξος»67 γράφτηκε προφανώς για να ενοχοποιηθεί µόνον αυτός, και ισχύει εν µέρει µόνο για το έτερο συνθετικό του δευτέρου κατηγορήµατος, αφού ελάχιστοι αρνούνται κάθε προσφερόµενη χωρίς κόπο εξουσία. Το Μεσόβουνο συνέχιζε να είναι ακυβέρνητο παρ΄ όλες τις προσπάθειες του επάρχου Εορδαίας ταγµατάρχη Μιχαήλ Παπαζήση. 68 Η µόνη λύση που απέµενε, για να γίνει σεβαστό το κράτος ήταν η εγκατάσταση του νέου προέδρου µε τη συνοδεία της Χωροφυλακής. Η παρουσία Γερµανών στρατιωτών µαζί µε τους χωροφύλακες στις 10 Οκτωβρίου του 1941 69 στο χωριό ήταν ίσως απαίτηση των πρώτων, που επιθυµούσαν να εξετάσουν και µόνοι τους το πρόβληµα, αφού ήδη τον προηγούµενο µήνα ο στρατός τους είχε θύµατα από τους αντάρτες στο όρος Κρούσια της κεντρικής Μακεδονίας. Οι Γερµανοί ερεύνησαν για όπλα, αναζήτησαν συγκεκριµένα άτοµα, ανάµεσά τους το Νεόφυτο Ανθόπουλο, κι αποχώρησαν µαζί µε τον παλαιό κοινοτάρχη Μαυρενά και τη γυναίκα του Ανθόπουλου, αφού δεν βρήκαν τον ίδιο, τον οποίο θεώρησαν ως κύριο πρωταγωνιστή της απείθειας. Ο Ανθόπουλος γεννηµένος στο Κιζίκ της Σεβάστειας εντάχθηκε 22χρονος στο ΚΚΕ και ήταν ο γραµµατέας της ΚΟ του χωριού και ουσιαστικός στύλος του, παρόλο που το είχε απαρνηθεί δύο φορές, το 1936 και το 1939.70 Αιχµαλωτισθείς την άνοιξη του 1944 εκτελέστηκε ως καθοδηγητής του ΕΑΜ από αντικοµουνιστές οπλίτες της Εορδαίας µέσα στην Πτολεµαΐδα.71 Τον Ανθόπουλο χρησιµοποιούσε ως σύνδεσµο µε το Μεσόβουνο ο τοπικός καθοδηγητής του ΚΚΕ Βασίλειος Τσουκαλίδης από την Ποντοκώµη, που εργαζόταν ως καπνεργάτης στην Ανατολική Μακεδονία µέχρι να αναβαθµιστεί

Μόρφης κ.α., Μεσόβουνο, Νοµαρχία προς Πρόεδρον Κοιν. Μεσοβούνου, α.π.35903, Κοζάνη 5.9.37 63 ΕΕ, Έκθεσις 197/24.9.41 64 Μακεδονικόν Βήµα (3.9.31) 4 65 Χατζητάσκος, «Η Καταστροφή», ό.π., σ. 59 66 ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 109 67 Μελανοφρύδης, «Το δράµα», ό.π., σ. 1,4 68 Αντάρτης (20.5.43) 2 69 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 22 και Χατζητάσκος, «Η Καταστροφή», ό.π., σ. 59 70 Επαρχιακή Φωνή (19.11.39) 3, 4 71 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 16/3.3.48, 6-7/22-30.6.49 και Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 75. Η πληροφορία ότι σκοτώθηκε στην Κοζάνη, βλ. Μακεδονία (10.4.45) 2, είναι λανθασµένη. Το ίδιο λανθασµένη, για διάφορους λόγους, είναι και η άποψη ότι τον σκότωσαν οι Γερµανοί στο Βέρµιο, βλ. ΕΕ, Έκθεσις 327/1946

132


σε επαγγελµατικό στέλεχος.72 Όπως και η πλειονότητα των χωριανών του ο Τσουκαλίδης είχε έρθει από τον Καύκασο.73 Στις αρχές του 1933 αναµίχτηκε σε αντικρατικές κινήσεις στην Εορδαία µε αποτέλεσµα να δικαστεί για πρώτη φορά. Έπειτα εργάστηκε ως καθοδηγητής του ΚΚΕ στην Ανατολική Μακεδονία παραµένοντας ασύλληπτος επί Μεταξά. Στην Κοζάνη κατέφτασε την άνοιξη του 1941 ορισµένος από το ΚΚΕ ως υπεύθυνος Εορδαίας µε άµεσο προϊστάµενό του το ∆ιαµαντή Τσιστίνα. Ήταν φυσικό να εµπλακεί στην υπόθεση του Μεσόβουνου, καθώς οι κοµουνιστές «φυτρώνουν πάνω στη δυστυχία», σύµφωνα µε έναν καλό γνώστη των πραγµάτων.74 Ο Τσουκαλίδης έγραψε αργότερα ότι είχε συµβουλέψει τους Μεσοβουνιώτες να «εξαφανίσουν» µόνο το νεοδιορισθέντα κοινοτάρχη και πώς η εντολή του παρερµηνεύτηκε. Μετά τα γεγονότα του Μεσόβουνου µετεγράφη «δυσµενώς» στην Κατερίνη ως ΓΓ ΠΕ του ΚΚΕ µε το ψευδώνυµο «Κοσµάς»75 κι έπειτα πάλι στην Ανατολική Μακεδονία ως «Αριστείδης». 76 Μεταπολεµικά φυλακίστηκε κι απελευθερωθείς αρνήθηκε τους πρώην συντρόφους του και προσχώρησε το 1968 στο ΚΚΕ Εσωτερικού. Ο Τσουκαλίδης ήταν όµως ένας από τους κρίκους της υπόθεσης, ο αδύνατος µάλλον, τον οποίο δεν υπολόγιζαν ολοκληρωτικά ή δεν εκτιµούσαν οι δηλωσίες κοµουνιστές του Μεσόβουνου, γι αυτό και είχαν συνδεθεί και µε τη Θεσσαλονίκη, 77 µέσω ενός φιλολόγου καθηγητή από την Έδεσσα, που αργότερα εντάχθηκε στην επανάσταση µε το ψευδώνυµο Ρήγας φτάνοντας ως τα έδρανα της ΕΠ Μακεδονίας του ΕΑΜ.78 Η προτροπή των κοµουνιστών της Μακεδονίας το καλοκαίρι του 1941 ήταν η άµεση εξέγερση χωρίς δισταγµούς, στάση οφειλόµενη στη χιλιοµετρική απόσταση και αδιαφορία της Αθήνας79 κι εν µέρει στο χαρακτήρα των τριών ηγετών του ΜΓ, του οποίου µέλος ήταν, εκτός από τον αναφερόµενο οργανωτικό γραµµατέα Απόστολο Τζανή «σεχταριστή» κατά τη γνώµη του µετέπειτα ΓΓ του ΜΓ του ΚΚΕ, σταλµένου από την Αθήνα80- ο νεαρός παλαιστής από την Οινόη του Πόντου και κάτοικος Τούµπας Θεσσαλονίκης Συµεών ή Σίµος Κερασίδης, µαιτρ των αποδράσεων,81 εραστής της ακατασίγαστης ένοπλης δράσης από την άνοιξη ήδη του 1941.82 72

Στην αρχή χρηµάτισε οργανωτικός γραµµατέας στην ΠΕ του ΚΚΕ Σερρών, Γιατί (Σεπτ. 1987) 4 73 Το 70% των κατοίκων καταγόταν από τον Καύκασο, ενώ οι υπόλοιποι (λαζόφωνοι κι αυτοί) είχαν έρθει από τη Σεβάστεια. Τουρκόφωνοι Προυσαλήδες ήταν µόνο 4 οικογένειες 74 Παύλος –Πάικος Τσουµής, Ο Πάικος, Κοζάνη 1878 –1958, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1998, σ. 113 75 Σαλπιστής, Κατερίνη, ό.π., σ. 142. Κατά µία αντίπαλη πηγή, βλ. Αθανάσιος Φροντιστής, Π.Α.Ο., Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις, ιστορία και προσφορά της εις την Εθνικήν Αντίστασιν, 1941 –1945, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 205 και Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 220, ο «Κοσµάς» αναφέρεται ως «σφαγεύς των ΠΙΕΡΙΩΝ» 76 Χατζηαναστασίου, Οµάδες ένοπλης αντίστασης, ό.π., λήµµα:Τσουκαλίδη 77 Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 70 78 Λαϊκή Φωνή (29.6.45) 1 και ∆ηµοκρατία (23.7.45) 1 79 «η Μακεδονία δεν µας απασχολούσε…», βλ. Φαράκος, Άρης, ό.π., σ. 155, όπου έκθεση του Ανδρέα Τζήµα 80 Θανάσης Χατζής Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, τ. Α΄-∆΄, ∆ωρικός, Αθήνα 1982, σ. 224 81 Ελευθερία (10.8.45) 1 82 Γιατί (Οκτ. 1987) 20 και Γιατί (Ιαν. –Φεβρ. 1988) 52, όπου αφήγηση του Λευτέρη

133


«Κάθε προσφεροµένη θυσία [προς χάριν της Ελλάδας] συγκρινοµένη προς το µεγαλείον και την ιερότητα του σκοπού, είναι ελαχίστη», έγραφε το 3ο φύλλο της εφηµερίδας Ελευθερία, 83 που αν και ύστερο, απηχούσε τις ιδέες των αναφεροµένων ασυµβίβαστων κοµουνιστών. Καθώς όµως δεν υπήρχε «ενιαία διεύθυνση»,84 καθοδηγητές και καθοδηγούµενοι συµβούλευαν και ερµήνευαν κατά το δοκούν τα µέσα για την πραγµάτωση του «ιερού σκοπού». Εκτός όµως από το ΚΚΕ και άλλοι είχαν κινηθεί να ηγηθούν των εξελίξεων στην Εορδαία, πιθανώς κατόπιν επίνευσης της Ελευθερίας, προς το τέλος του καλοκαιριού του 1941. Ο ένας τους, ο Αγαθάγγελος Παραστατίδης έχει ήδη αναφερθεί. Ο επόµενος ήταν ο Τραπεζούντιος Μιχαήλ Χαραλαµπίδης από την Πτολεµαΐδα, απόφοιτος της Σχολής του Εθνικού Θεάτρου, 85 που λίγο αργότερα εργάστηκε (επαγγελµατικά) ως γραµµατέας της ΝΕ του ΕΑΜ Καστοριάς 86 κι έπειτα της ΕΕ του ΕΑΜ νοµού Κοζάνης µε το ψευδώνυµο Τίτος, 87 µε αποτέλεσµα µεταπολεµικά να κρατηθεί ως αίτιος «προδοτικών πράξεων».88 Απελευθερωθείς χρηµάτισε βοηθός πολιτικού επιτρόπου στην 9η µεραρχία του ∆ΣΕ,89 µάλλον υποδεέστερη θέση, προφανώς επειδή δεν ήταν (και δεν έγινε έπειτα πιστός) κοµουνιστής. Άλλος ήταν ο Κωνσταντίνος Βαλεργάκης από το Ρέθυµνο, που εξελισσόµενος από ανθυπασπιστή σε λοχαγό της ∆ιαχείρισης. είχε παντρευτεί µία Προσφύγισσα και κατοικούσε στην Πτολεµαΐδα, 90 στην οικογένεια της οποίας υπήρχαν και κοµουνιστές. 91 Οι κατηγορίες που του αποδόθηκαν προπολεµικά για οικονοµικές ατασθαλίες στο ταµείο της µονάδας του, 92 δεν έχουν διεξοδικά ερευνηθεί και µάλλον δεν σχετίζονται µε την ιδεολογία των εξ αγχιστείας συγγενών του. Επί Κατοχής ο Βαλεργάκης στελέχωσε την 9η εφεδρική µεραρχία του ΕΛΑΣ ∆υτικής Μακεδονίας, 93 ενώ επί Εαµοκρατίας ανέλαβε στρατοπεδάρχης των

Μαυροκεφαλίδη, συντρόφου του Σίµου Κερασίδη. Για πληροφορίες σχετικά µε την οικογένεια του Κερασίδη βλ. Σίµος Κερασίδης, Πέτρες και ρόδα, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997 83 Κουζινόπουλος, Ελευθερία, ό.π., σ. 11 84 Μιχάλης Σουµελίδης, «Πώς αναπτύχθηκε το Ε.Α.Μ. στο νοµό µας: Οι πρώτες του επιτυχίες –η δράση των εθνοπροδοτών», Η Νίκη 25 (6.10.45) 1. «Οµάδες αυτοάµυνας και Ελευθερίας» ονοµάζει τους ενόπλους της ∆υτικής Μακεδονίας ο Χατζής, Νικηφόρα επανάσταση, ό.π., τ. Α΄, σ. 62, τίτλος προφανώς δικός του που απηχεί την έλειψε ενιαίας διοίκησης 85 ΕΑΜ Αντίσταση (Ιούλ. –Σεπτ. 2007) 46 86 Χρήστος Κωστόπουλος, [Αποµνηµονεύµατα ενός Σκαλοχωρίτη], ψηφιακό αντίγραφο, χ.χ., σ. 67 87 ΑΣΚΙ, Φ. 110, 23/2/154, ΚΟΠΜ προς ΠΕ Κοζάνης, α.π. 185/7-12-44 και ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, ΕΕ ΕΑΜ Κοζάνης προς ∆ήµαρχον, Πρόσκλησις 25.12.44. Επίσης Το Φως (5.4.45) 1 και (22.4.45) 2 88 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.1491/Β/8/37, ∆ελτίον πληροφοριών από 1 -15.5.45, 10η ταξιαρχία, απ 1112/262, Κοζάνη 15.5.45 και Λαϊκή Φωνή (14.6.45) 1 89 Ανάγνου, Στα κάστρα, ό.π., σ. 118 90 ΕΕ, ΑΜΠΕ 150/24.10.42 και 198/19.12.42. Επίσης Μανάδης, Αιωνόβιος ρίζα, ό.π., σ. 210 91 ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/988, ΥΧ Εορδαίας προς ∆ιοικ ∆ηµ Ασφ, α.π.51/2/2, Πτολεµαΐς 14.9.32 92 Μακεδονικόν Βήµα (30.4.33) 4 93 ΑΣΚΙ, Φ. 110, 23/2/22, Ζαχαρίας [∆ρόσος;] προς Νίκο, 9.6.44 και Λαϊκή Φωνή (14.6.45) 1

134


αντικοµουνιστών πολιτικών κρατουµένων στην Κοζάνη. 94 Έπειτα κλείστηκε από το κράτος στις φυλακές της ίδιας πόλης.95 Οι τρεις κατάρτισαν µυστικά µέσα στην Πτολεµαΐδα δύο σώµατα ενόπλων,96 Μικρασιατών και Λαζών, τα οποία κατά τη διάρκεια των γεγονότων του Μεσόβουνου είχαν προσεγγίσει τα δυτικά πρανή του Βερµίου.97 Αλλά οι διενέξεις για την αρχηγία ανάµεσα στα προσφυγικά ένοπλα σώµατα της Πτολεµαΐδας όπως κι ανάµεσα στους αρχηγούς των98 επέτειναν τη γενική ασυνεννοησία µε αποτέλεσµα οι ένοπλοι να αποτραβηχτούν πίσω στην κωµόπολή τους και να διαλυθούν τόσο πρόωρα όσο είχαν συντεθεί. Τα πνεύµατα είχαν αρχίσει να εξάπτονται στο Μεσόβουνο αµέσως µετά τη συγκοµιδή της σοδειάς, όπως ανέκαθεν συνέβαινε πριν και συνέχισε να συµβαίνει συχνότερα και δραστικότερα κατά τη διάρκεια της Κατοχής σε όλη σχεδόν την ύπαιθρο. 99 Επιπλέον όµως εξάφτηκαν αυτά µετά από τις δύο συλλήψεις που διενήργησε η Χωροφυλακή. Έτσι ο θύτης του προέδρου δεν άργησε να βρεθεί. Ήταν ο ήδη αναφερόµενος 22χρονος που είχε παλαιότερα εξοριστεί, αλλά επιστρέψει µε δήλωση πληροφορούµενος ότι η γυναίκα του σχετιζόταν στενά µε τον κουµπάρο τους, τον Παύλο Κωνσταντινίδη κι έµεινε έγκυος γεννώντας τελικά ένα αγόρι.100 Θεωρώντας υπεύθυνο της εξορίας αλλά και της οικογενειακής περιπέτειάς του τον Κωνσταντινίδη, ο νεαρός, καλός κατά τα άλλα στην ψυχή, αφαίρεσε το βράδυ της 10ης Οκτωβρίου τη ζωή του νεοδιορισθέντα κοινοτάρχη.101 Για άγνωστους λόγους ο θύτης δεν βγήκε στον ΕΛΑΣ παρά έµεινε στο χωριό ως στρατιωτικός υπεύθυνος. 102 Όµως µετείχε του κυρίως Εµφυλίου Πολέµου καταφεύγοντας έπειτα στην Τασκένδη. Οι χωροφύλακες των Πύργων µαζί µε το ιατρό του χωριού έφτασαν την εποµένη του φόνου στο Μεσόβουνο, αλλά απήχθησαν από µία δεκάδα ενόπλων κατοίκων οδηγούµενοι στα ορεινά της Μπουρίκας, δασωµένης χαράδρας του Βερµίου, ανατολικά του χωριού Πύργοι. Μαζί µε αυτούς 94

Το Φως (22.4.45) 2 Χρήστος Καββαδάς, Τιµοκατάλογος Πωλήσεων (Παλαιοβιβλιοπωλείο «Ι. Τσιµισκής), Θεσσαλονίκη 2000, σ. 99 96 Σουµελίδης, «Πώς αναπτύχθηκε», ό.π., σ. 1 97 Ιωακειµίδης, «Το Ολοκαύτωµα», ό.π., σ. 46 98 Ο Παραστατίδης αν και είχε µιληθεί να µεσολαβήσει για την εκτόνωση της κρίσης, αρνήθηκε, βλ. Μιχάλης Σουµελίδης, «Πώς αναπτύχθηκε το Ε.Α.Μ. στο νοµό µας: Η σφαγή του Μεσοβούνου –οι υπεύθυνοι», Η Νίκη 26 (13.10.45) 1 99 Στα τέλη π.χ. του 1942 οι κάτοικοι του µικτού χωριού (Σλαβόφωνοι - Μικρασιάτες) Έλος Εορδαίας αρνούνταν να δώσουν διάφορους εράνους, βλ. ∆ΒΚ, Κ.1913, Β/α1/94, Κοινότης Έλους προς Έπαρχον Εορδαίας, Έλος 30.12.42. Στην Κοζάνη υπήρχαν παρόµοια προβλήµατα, βλ. ∆ΒΚ, Φ.154, Α/Ε/12/3, Νοµάρχης προς ∆ήµαρχον, Κοζάνη 22.10.42 100 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 28/28.3.43 και Χρήστος Παπαδόπουλος, συνέντευξη το 2005. Το βρέφος, σύµφωνα µε τις γραπτές πηγές, πέθανε αµέσως από «ίκτερο» και η µάνα του από «γριπώδη» νόσο, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΓ 96/1939 και ΛΠΘ 37/1939. Στο χωριό διαδόθηκε ότι η µάνα είχε αυτοκτονήσει 101 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 23. Η καταγραφή ότι στις 29.9.44 εκτελέστηκε ο κοινοτάρχης, βλ., ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/ΣΑΕ1054, Κατάστασις εµφαίνουσα τους εκτελεσθέντας προέδρους…, Νοµαρχία Κοζάνης, Κοζάνη 9.9.45, είναι λανθασµένη 102 Κοσµάς Σπανός, Εθνική Αντίσταση –Εµφύλιος πόλεµος, αναµνήσεις ενός καπετάνιου, Μπίµπης, Θεσσαλονίκη [1986], σ. 62 και Χρήστος Παπαδόπουλος, συνέντευξη το 2005 95

135


συνέλαβαν και τον αγροφύλακα του Μεσόβουνου103 που αργότερα εντάχθηκε λάβρος στους αντικοµουνιστές οπλίτες της Εορδαίας104 και το 1945 διορίστηκε κοινοτάρχης του Μεσόβουνου. 105 Στην απόφαση αυτή οι ένοπλοι είχαν οδηγηθεί περαιτέρω εξηµµένοι από την εξέγερση της ∆ράµας και τη δράση των ανταρτών της «Ελευθερίας» στα Κρούσια, γεγονότα που φρόντιζαν να διαδίδουν και διογκώνουν καταλλήλως οι επαγγελµατίες επαναστάτες της περιοχής όπως κι ο θερµόαιµος Χατζητάσκος. 106 Όταν ένα τµήµα χωροφυλάκων µαζί µε Γερµανούς 107 προχώρησε ανιχνευτικά την 16η Οκτωβρίου προς τον καταυλισµό των εξεγερµένων, αποχώρησε δεχόµενο πυρά, αλλά ένας κάτοικος του Μεσόβουνου, ο Καλαϊτσίδης Βασίλειος, έχασε τη ζωή του.108 Την εκτραχηλισµένη κατάσταση προσπάθησαν να εξοµαλύνουν µε την επίνευση της Ελληνικής Πολιτείας τοπικοί παράγοντες όπως ο Λαζός κοινοτάρχης των Κοµνηνών Βασίλειος Σπυρόπουλος, ο Καυκάσιος109 παλαιός βουλευτής του Εργατο -Αγροτικού Κόµµατος Κοσµάς Προκοπίδης 110 και ο ίδιος ο έπαρχος της Εορδαίας. Πράγµατι επέτυχαν να επιτρέψουν στο χωριό όλοι οι κάτοικοι, εκτός από µία δεκάδα που παρέµεινε στο βουνό. Η µεσολάβησή τους θεωρήθηκε από την Αριστερά ύπουλη,111 αφού ακολούθησε η πυρά και η εκτέλεση εκατοντάδων ανδρών του χωριού. Αρνητικές κριτικές δέχτηκαν όσοι τοπικοί διοικητικοί αξιωµατούχοι είχαν εµπλακεί στην υπόθεση, εκτός από τον κοινοτάρχη των Κοµνηνών, που δολοφονήθηκε αργότερα από τους αντικοµουνιστές. Σκληρότατη κριτική είχε εγερθεί από το ΕΑΜ εναντίον του επάρχου Μιχαήλ Παπαζήση, 112 που καταλάγιασε ή, σωστότερα, εξαφανίστηκε εντελώς όταν αυτός εντάχθηκε κατόπιν απαγωγής 113 στον ΕΛΑΣ. 114 Τα περισσότερα πυρά της ευθύνης συγκέντρωσε ο νοµάρχης 103

∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 112 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 39/22.6.48 και 5/29.6.49. Επίσης Ελευθερία (27.4.45) 1 και (13.11.45) 2. Ακόµη Παπαδόπουλος Χρήστος, συνέντευξη στο Μεσόβουνο το 2005. Επρόκειτο µάλλον για τον Ευστάθιο Καρασαρίδη 105 ΕΕ, Έκθεσις 572/31-10-45 και Ελευθερία (13.11.45) 2 106 Χατζητάσκος, «Η καταστροφή», ό.π., σ. 59 και Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, ό.π.., σ. 23 107 ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 112 και ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 26/22.3.43. Επίσης Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 23. Ο Χατζητάσκος, «Η καταστροφή», ό.π., σ. 61 γράφει µόνο για χωροφύλακες, καθώς από µακριά ήταν αδύνατο να τους ξεχωρίσει 108 Την πληροφορία αυτή αναφέρει µόνον ο Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 71, ονοµάζοντας το νεκρό ως Βασίλη Καλατσίδη. Σύµφωνα όµως µε το Μνηµείο Εκτελεσµένων του Μεσόβουνου ο νεκρός, που καταχωρίζεται ως εκτελεσθείς την 23.10.41, ονοµάζεται Βασίλειος Καλαϊτσίδης 109 ∆ηµήτριος Ανδρεάδης, συνέντευξη το 2002 110 Ιωακειµίδης, «Το ολοκαύτωµα», ό.π., σ. 46 111 ΚΙΘ, ΑΘΦ, Φ.17/1/18, Τραγωδία στην Ελλάδα, πώς είδαν οι Άγγλοι βουλευτές … την κατάσταση στην Ελλάδα, Πανελλήνια Ένωση ∆ηµοκρατικών Συλλόγων, Αθήνα Ιούνιος 1946, 17-8 και Χατζητάσκος, «Η καταστροφή», ό.π., σ. 61 112 Αντάρτης (20.5.43) 2 113 ΙΣΑΚ , Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.17 και Παναγιώτης Γραµµατικόπουλος, συνέντευξη το 2001 114 Κατά µία οπτική ο Παπαζήσης δεν συγχώρεσε την απαγωγή και όντας στρατιωτικός διοικητής συντάγµατος του ΕΛΑΣ κατά τα ∆εκεµβριανά «διευκόλυνε» την παράδοσή του στους Βρετανούς 104

136


Κωνσταντίνος Γεωργαντάς, συνταγµατάρχης ΠΖ, διοικητής της 15ης µεραρχίας στον πόλεµο της Αλβανίας115 και βαθύτατα εχθρικός ως προς τους Γερµανούς, τους οποίους αποκαλούσε «βαρβάρους».116 Λησµονούν όµως οι επικριτές ότι ο Γεωργαντάς δεν συµµετείχε εξ αρχής στην αλλαγή του κοινοτικού συµβουλίου του Μεσόβουνου, διότι δεν είχε τότε ακόµη διοριστεί νοµάρχης117 κι εξ άλλου για την καταστροφή εκτός από αυτόν θεωρήθηκαν (εκ των υστέρων) υπεύθυνοι και ο Εισαγγελέας και ο διοικητής της Χωροφυλακής, 118 «ανερµάτιστα» πρόσωπα κατά έναν τοπικό πολιτευτή.119 Στο επίσηµο πόρισµα δεν λογίστηκαν οι οξύτατες κοινοτικές διαµάχες ως ένα από τα αίτια, αλλά η δραστηριότητα των κοµουνιστών, η «βουλγαρική προπαγάνδα» στο πρόσωπο του Χατζητάσκου ή και τα δύο µαζί.120 Ο αναφερόµενος µάλιστα πολιτευτής ισχυρίστηκε ότι ο Χατζητάσκος είχε ειδοποιήσει «κρυφίως τους Γερµανούς», όταν οι κάτοικοι είχαν προσέλθει στο Μεσόβουνο, 121 ενώ άλλοι πιο ευφάνταστοι ανακάλυψαν πως στη µαζική εκτέλεση έλαβαν µέρος και Βούλγαροι στρατιώτες.122 Κατά την ύστερη άποψη ενός δηλωσία κοµουνιστή κι αντάρτη έπειτα του ΕΛΑΣ και του ∆ΣΕ, που βρισκόταν όµως τότε στην Κοζάνη, και η Χωροφυλακή συµµετείχε στις εκτελέσεις του Μεσοβούνου, 123 αστήρικτη βεβαίως γνώµη, αφού σύµφωνα µε το νοµάρχη του ΕΑΜ Κοζάνης οι πολλοί από τους χωροφύλακες που παρευρίσκονταν «µπροστά στο δράµα των Μεσοβουνιωτών έκλαιγαν». 124 Αθηναίος δηµοσιογράφος θεώρησε ότι η προσπάθεια να εξαιρεθούν από την εκτέλεση οι τρεις δάσκαλοι του χωριού, ο ένας Λαζός από τον Κλείτο και οι άλλοι δύο Νοτιοελλαδίτες, αποτελούσε «καταφανώς ταξική διάκριση»,125 αντί να επαινεθεί. Φυσικά οι Γερµανοί δεν έδωσαν χάρη στους δασκάλους, διότι ως δηµόσιοι υπάλληλοι είχαν καθήκον να αναφέρουν τουλάχιστον την εµφάνιση ενόπλων, αν όχι τις τοπικές αντικρατικές διεργασίες, τις οποίες µάλλον γνώριζαν -κατά µία πηγή ο δάσκαλος από τον Κλείτο είχε συλληφθεί «κατά τη διάρκεια µεταφοράς τροφίµων στα αντάρτικα σώµατα». 126 Με την αρωγή της Χωροφυλακής 115

Περικλής Ελευθεριάδης, Το τέλος µιας εποποιίας, Απρίλιος 1941, ΓΕΣ/∆ΙΣ, Αθήναι 1959 [ανατύπωση 1983], σ. 95 116 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 234 117 ∆ιορίστηκε στις 27.5.41, βλ. ∆ΒΚ, Φ.154/Β/∆/8, ενώ οι διεργασίες για την αλλαγή του συµβουλίου είχαν ξεκινήσει το Μάρτιο του 1941 118 ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 116-7 119 Μελανοφρύδης, «Το δράµα», ό.π., σ. 1,4 120 Φ.909, Β/8/5, όπου η άποψη του τότε ανθυπολοχαγού του Στρατού, αντάρτη, κατόπιν απαγωγής του, του ΕΛΑΣ και στελέχους έπειτα του ΕΕΣ Μιχαήλ Καραχισαρίδη από την Κυρά Καλή Γρεβενών, ο οποίος θεωρεί, λανθασµένα βεβαίως, ότι η οικογένεια των Μεσοβουνιωτών Τσίνιβιτς, είχε αλλάξει το πραγµατικό της επίθετο Τσινιβίδης, για να επικαλεστεί την προστασία των Βουλγάρων! 121 Μελανοφρύδης, «Το δράµα», ό.π., σ. 1,4 122 Βλ. τα σχόλια για την παρουσία των Βουλγάρων στο ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 117 123 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 188 124 Σουµελίδης, «Πώς αναπτύχθηκε», ό.π., σ. 1 125 Ιός της Κυριακής, «Μεσόβουνο», ό.π., www.iospress.gr 126 Πασχάλης Τσολάκης, Από τις Χαµένες πατρίδες στην µητροπολιτική Ελλάδα, γενικά στοιχεία του νοµού Κοζάνης και η ιστορία του ∆ήµου Ελλησπόντου, Νοµαρχιακή

137


πάντως εξαιρέθηκαν από την εκτέλεση οι τυχαίοι επισκέπτες της ηµέρας, όπως ένας άνδρας από τη Ροδώνα. 127 Η Χωροφυλακή δεν ήταν δυνατόν να µη συµµετάσχει στα γεγονότα, αφού ήταν εντολοδόχος του κράτους, το οποίο επί µήνες αρνούνταν οι κάτοικοι του Μεσόβουνου, και εκ του καθήκοντος πληροφορούσε καθηµερινά τους Γερµανούς για τα συµβάντα στο νοµό, οπότε δεν είχε καµία δυνατότητα ελιγµών και φυσικά ήταν ανήµπορη να κρύψει τη δολοφονία του προέδρου. Ως δικαιολογία από την πλευρά των Γερµανών για τη µαζική εκτέλεση των κατοίκων προβλήθηκαν οι φόνοι δύο στρατιωτών τους από τους επαναστάτες, προφανώς κατά την επιχείρηση της 16ης Οκτωβρίου, ανύπαρκτοι όµως κατά έναν ερευνητή. 128 Αλλά οι κάτοικοι κατείχαν και χρησιµοποίησαν όπλα, πράξεις που τιµωρούνταν µε θάνατο, όµως η ενοχή όλων των κατοίκων δεν ήταν εύκολο να αποδειχθεί. Μία από τις βαρύνουσες αιτίες της τραγωδίας ήταν βεβαίως η απαίτηση των επαναστατών να ανταλλάξουν όσους είχαν αιχµαλωτίσει µε τους κρατουµένους Μαυρενά και Ανθοπούλου. Εν µέρει η ανταλλαγή ευοδώθηκε ως προς τη γυναίκα, αλλά αν γινόταν ολοκληρωτικά αποδεκτή, οι αντάρτες θα αποκτούσαν ένα είδος κρατικής υπόστασης και νόµιµο κράτος θεωρούνταν από τους Γερµανούς µόνον η Ελληνική Πολιτεία. Κάθε άλλη προσπάθεια για τη δηµιουργία κράτους µέσα στη χώρα, ήταν ευνόητο ότι θα πατασσόταν µε όλα τα µέσα. Από το Μεσόβουνο µπορούσε να απειληθεί η σιδηροδροµική γραµµή και οι Γερµανοί ήταν ιδιαίτερα ευαίσθητοι ως προς την ασφάλεια των συγκοινωνιακών γραµµών ζητώντας την επί τούτου υποστήριξη του κρατικού µηχανισµού.129 Στην ιστοριογραφία της Αριστεράς επαναλαµβάνεται ότι το καλοκαίρι του 1941 οι Μεσοβουνιώτες ως µέλη της «Λευτεριάς» ανατίναξαν τις γραµµές του τρένου «Έδεσσας –Άρνισσας»130 και πως συγκρούστηκαν µε Κοµιτατζήδες.131 Η δεύτερη άποψη είναι εντελώς ψευδής, ενώ η πρώτη εν µέρει ορθή, διότι τελικώς οι γραµµές δεν ανατινάχτηκαν. Παρόλο που υπήρχαν υλικά, έλλειπε η κατάλληλη τεχνογνωσία, 132 την απουσία της οποίας επέτεινε η βιασύνη: η απόσταση του στόχου από το Μεσόβουνο έφτανε τα είκοσι χιλιόµετρα, πάνω δηλαδή από τέσσερις ώρες βάδισµα εν µέσω άλλων χωριών. Για την επιχείρηση είχε διαλεχτεί αυστηρά µία οµάδα (πρώην) κοµµατικών µελών, ώστε τίποτα να µη διαρρεύσει. Κατά µία πληροφορία η οµάδα χτυπήθηκε από τους Γερµανούς,133 µάλλον όταν αποχωρούσε. Αν γίνει αποδεκτή, µπορεί να συνδυαστεί µε µιαν άλλη κατάθεση, χρονολογούµενη τον Ιούλιο του 1941, κατά την οποία Έλληνες µε χακί ρούχα αντάλλαξαν πυρά µε γερµανικό απόσπασµα,134 οπότε θα πρόκειται για την πρώτη κατά πρόσωπον σύγκρουση

Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2002, σ. 389 127 Τσοκτουρίδου, Προγονική ιστορία, ό.π., σ. 11 128 ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 115 129 Απογευµατινή [Θεσ/νίκης] (15.6.42) 1 130 Νικολής, Ιστορική πορεία, ό.π., σ. 978 και Βουρνάς, Ιστορία, ό.π., σ. 74 131 Θεσσαλονίκη (6.3.65) 3 132 Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 70 133 Θεσσαλονίκη (6.3.65) 3 134 Mazower, Μετά τον πόλεµο, ό.π., σ. 113

138


ανταρτών µε Γερµανούς τουλάχιστον στη Μακεδονία. Τα επιζώντα γυναικόπαιδα και οι γέροι του Μεσόβουνου σκορπίστηκαν στα χωριά της περιοχής, µέχρι την άνοιξη του εποµένου έτους που άρχισαν να επιστρέφουν, ενώ τα ζώα τους συγκεντρώθηκαν προς καταµέτρηση και διαµοιρασµό στους επιζώντες. Μερικοί γείτονες από τους Πύργους, φιλήσυχοι χωρικοί ως τότε, απαλλοτρίωσαν την εποµένη κιόλας µέρα αφύλακτα ζώα από το Μεσόβουνο ζώα και τα πούλησαν στη Νάουσα, προξενώντας «εις πάντας απορίαν». 135 Εν αντιθέσει όµως µε τους αρπακτικούς χωρικούς το κράτος έλαβε µέτρα ενίσχυσης των διασπαρµένων Μεσοβουνιωτών. Η σαρκαστική άποψη ότι «περιορίστηκε να τους διανείµει» µερικά µόνο χρήµατα και τρόφιµα για το ταξίδι,136 αληθεύει µάλλον µόνο για το µήνα Οκτώβριο, διότι η αρωγή της Ελληνικής Πολιτείας συνεχίστηκε µε τρόφιµα, 137 ρουχισµό 138 και πιστωτικές διευκολύνσεις «λόγω του επείγοντος» για την επανέγερση του χωριού.139 Επίσης η γνώµη ότι το «κατοχικό καθεστώς» µετά την καταστροφές και τις εκτελέσεις στα χωριά των Κρουσίων και το Μεσόβουνο επέβαλε «τροµοκρατία» 140 είναι υπερβολική, διότι δεν χρειάστηκε, αφού οι µεν αντάρτες προχώρησαν σε βαθιά παρανοµία, οι δε φραστικοί υπερασπιστές των αλλαγών σε τέλεια αναστολή των δραστηριοτήτων τους, αφού φάνηκε ότι κάθε αντιστασιακή δραστηριότητα χρειαζόταν πρώτα την αποδοχή των κατοίκων. Συγχυσµένοι, 141 ανοργάνωτοι, χωρίς κεντρική διεύθυνση και µε υποτυπώδη επικοινωνία οι συγκυριακοί ένοπλοι διαλύθηκαν εύκολα από έναν κατά πολύ ανώτερό τους αντίπαλο. Εκ των υστέρων οι εξεγερθέντες της Εορδαίας εντάχθηκαν στην οργάνωση Ελευθερία, αλλά ελάχιστοι, αν όχι κανείς από αυτούς, δεν γνώριζαν ότι δρούσαν ως παράρτηµά της. Ακόµη και οι µορφωµένοι ανάµεσά τους αγνοούσαν την οργάνωση της Θεσσαλονίκης, γι αυτό είχαν δηλώσει ότι ήταν «Ελληνικός Στρατός, στους Σαρακατσάνους ποιµένες που τους είχαν ρωτήσει σχετικώς στα υψώµατα του Βερµίου.142 Το ίδιο συνέβαινε και στα Κρούσια όπου οι αντάρτες αγνοούσαν το όνοµα της οργάνωσης κάτω από την οποία είχαν αρχίσει τη δράση τους ένα µήνα νωρίτερα.143 Τα γυναικόπαιδα του Μεσοβούνου µετέφεραν στους τόπους που κατέφυγαν (π.χ. στον Κλείτο) µε τον πιο ευκρινή τρόπο το µήνυµα ότι οι Γερµανοί τιµωρούσαν κάθε ενέργεια εναντίον τους µε σκληρά αντίποινα –500 περίπου άτοµα είχαν τουφεκισθεί στην Κεντρική και ∆υτική Μακεδονία µόνο το µήνα 135

ΕΕ, Έκθεσις 22/10.2.42 Ιός της Κυριακής, «Μεσόβουνο», ό.π., www.iospress.gr 137 Χρήστος Παπαδόπουλος, συνέντευξη το 2005 138 ∆ΒΚ, Φ. Εκπαίδευση, Επιθεωρητής εκπ. Περιφ. Κοζάνης προς Ίδρυµα Ιµατιοθήκη Παιδιού, α.π.287, Κοζάνη 23.4.42 139 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ481, Υποβολή αποφάσεων των ∆ιοικουσών Επιτροπών των Κοινοτήτων της επαρχίας Εορδαίας, Μεσόβουνο, Έπαρχος προς πρόεδρον κοινότητος Μεσοβούνου, αρ.730, Πτολεµαΐς 30.10.42 140 Χατζηαναστασίου, Οµάδες ένοπλης αντίστασης, ό.π., λήµµα :τροµοκρατία 141 Το ΚΚΕ είχε στα τέλη της δεκαετίας του 1930 τρεις Κεντρικές Επιτροπές, Βασίλειος Τσουκαλίδης, συνέντευξη το 1990 142 Αλέξανδρος Ιωακειµίδης, συνέντευξη το 1998 143 Γκένιος, Όταν ξαναδωντάνευε, ό.π., σ. 22 136

139


Οκτώβριο.144 Γι αυτό το λόγο το ΕΑΜ το καλοκαίρι του 1944 σε µακροσκελή του έκθεση παρέβλεψε κάθε αναφορά στο Μεσόβουνο, 145 ενώ το ΚΚΕ απέσυρε από την περιοχή τον καθοδηγητή του Βασίλειο Τσουκαλίδη αποσιωπώντας τη συµµετοχή του στην εξέγερση.146 Τα γεγονότα επηρέασαν φυσικά άµεσα και την Ελληνική Πολιτεία147 κι ένας επιπλέον λόγος ήταν ότι την ίδια περίοδο στην περιοχή, εξ αιτίας των γεγονότων της ∆ράµας, άρχισαν να καταφθάνουν πρόσφυγες από την Ανατολική Μακεδονία, που µέσα σε 2 δεκαετίες υπέστησαν δύο αλλαγές πατρίδων, οι γνωστοί «Βουλγαροπρόσφυγες», 148 αλλά και άποροι και παιδιά από τις µεγαλουπόλεις,149 ιδιαίτερα τον Πειραιά και την Αθήνα.150 Εκατόν πέντε οικογένειες από την Ανατολική Μακεδονία και 5.000 επήλυδες άποροι σιτίζονταν µόνο στην κωµόπολη της Πτολεµαΐδας το 1942,151 ενώ το επόµενο έτος στην Εορδαία υπήρχαν 130 οικογένειες αστών και 140 αγροτών Βουλγαροπροσφύγων. Έτσι περισσότερα από 700 πεινασµένα στόµατα υπήρχαν στην Εορδαία, 152 ενώ στην ύπαιθρο της Κοζάνης οι επήλυδες έφταναν στους 1.200.153 Σε όλη την περιοχή ο αριθµός τους, κατά µία πρώτη προσέγγιση, υπολογίζεται σε 10.000 περίπου άτοµα. 154 Οι κατατρεγµένοι του Μεσόβουνου γνώριζαν άµεσα και προφανώς διέδιδαν ότι κανένας ξένος δεν είχε αναµιχθεί στα τραγικά γεγονότα, όµως όσοι είχαν έρθει από την Ανατολική Μακεδονία δεν λησµονούσαν ότι είχαν ξεσπιτωθεί και πληγεί υλικά και σωµατικά από τους Βουλγάρους στρατιώτες. Όσοι από τους Βουλγαροπρόσφυγες ήταν δηµόσιοι υπάλληλοι προσλήφθηκαν στους ∆ήµους και τις Κοινότητες της περιοχής,155 στηρίζοντας το κράτος κι εναντιούµενοι σε κάθε κίνηση που το έθετε υπό αµφισβήτηση. Τα αριθµητικώς περιορισµένα, 144

Γιατί (Απρίλιος 1988) 95 Ν. Κωνσταντινίδης, «Έκθεση της Επιτροπής Μακεδονίας του ΕΑΜ για την τρίχρονη εθνικοαπελευθερωτική πάλη του λαού της Μακεδονίας», στο Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, τ. Α΄, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981, 83-4 146 Γι αυτό το λόγο καµιά αναφορά δεν είχαν λάβει οι Βρετανοί για δράση ανταρτών στη Μακεδονία το 1941, βλ. Christofer Woodhouse, To µήλο της έριδος: Η ελληνική Αντίσταση και πολιτική των µεγάλων δυνάµεων, Εξάντας, Αθήνα, 1976, σ. 25 147 ∆ΒΚ, Φ.154/Α/Ε/12/24, Νοµάρχης προς Κοινότητα Κοµνηνών, 19.11.41, όπου η ερώτηση στον κοινοτάρχη Κοµνηνών, που επιθυµούσε να φιλοξενήσει 76 παιδιά της Αθήνας, αν οι κάτοικοι έχουν «πραγµατικά Εθνικιστικά φρονήµατα» 148 ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1944, Φ10/10.1, όπου ψηφίσµατα χωριών της Κατερίνης προς «την ΠΕΕΑ. Εθνική Ελληνική Κυβέρνιση.» 19.10.44 149 ∆ΒΚ, Φ.72, 220, Κατάστασις παιδιών, ∆ήµαρχος Κοζάνης, Κοζάνη 1.10.45 150 ∆εκαέξι οικογένειες από τις δύο µεγαλουπόλεις στεγαζόταν σε κοινοτικά υπόστεγα της Πτολεµαΐδας, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ458, Κατάστασις ονοµαστική εµφαίνουσα τα οικογονείας …, Πτολεµαΐς 7.9.42 151 ΙΝΒΑ, Φ.152/301/183 [υπό ταξινόµηση], Κοινότης Πτολεµαίδος προς Νοµάρχη Κοζάνης, 22.8.42. Ο αριθµός των οικογενειών είχε αυξηθεί το Φεβρουάριο του 1943 σε εκατόν σαράντα τέσσερις, βλ. ∆ΒΚ, Κ.9, Φ.2/Θ, Κατάστασις προσφύγων, Πτολεµαΐς 2.2.43 152 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/3/30/42, έπαρχος, Πτολεµαΐς 14.6.43 153 ∆ΒΚ, Φ.84, Β, Επιτροπή διανοµών Κοζάνης προς ∆ΕΣ Θεσσαλονίκης, Κοζάνη 2.10.43 154 Για τους καταφυγόντες στην περιοχή βλ. επίσης ∆ΒΚ, Φ.152/301/258 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ.1339 155 Βλ. π.χ. ∆ΒΚ, Φ.69, Κατάστασις υπαλλήλων δηµοσίου εξ Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Κοζάνη χ.χ. 145

140


κατά έναν τρόπο, αντίποινα των Γερµανών στο Μεσόβουνο και ιδιαίτερα τα εκτεταµένα των Βουλγάρων στην Ανατολική Μακεδονία, έµελλε να παίξουν αργότερα καθοριστικά αρνητικό ρόλο στη στάση των χωριών των κάµπων Κοζάνης κι Εορδαίας ως προς µία νέα εξέγερση που ευαγγελιζόταν το ΕΑΜ.

141


142

Η ΥΒΕ

γ΄. Η ΥΒΕ Μία απλή ανάλυση του ακρωνυµίου της οργάνωσης ΥΒΕ (Υπερασπισταί Βορείου Ελλάδος) είναι αρκετή για να ορισθούν αδροµερώς οι αιτίες της δηµιουργίας, οι στόχοι, η χαρτογράφηση µελών και υποστηρικτών, το είδος της δράσης και τα χρονικά όριά της. Η πιο βασική αιτία της δηµιουργίας της ήταν ότι η Ανατολική Μακεδονία και το µεγαλύτερο τµήµα της Θράκης είχαν ενσωµατωθεί από την αρχή της Κατοχής στη βουλγαρική ζώνη µε αποτέλεσµα στελέχη του ελληνικού κρατικού µηχανισµού και της Εκκλησίας διώχτηκαν ή αντικαταστάθηκαν από Βουλγάρους ή Σλαβοµακεδόνες εντόπιους. Στόχος της ΥΒΕ ήταν η υποστήριξη όσων παρέµειναν αλλά και όσων µετανάστευσαν στη γερµανοκρατούµενη ζώνη. Καθώς όµως ο βουλγαρικός στρατός είχε καταλάβει και τη νότια Γιουγκοσλαβία, το υπόλοιπο τµήµα της (ελληνικής) Μακεδονίας αποτελούσε άµεσο επόµενο στόχο της Βουλγαρίας. Αντίπαλοι της ΥΒΕ ορίστηκαν επίσης όσοι ενδιαφέρονταν για την υπόλοιπη βόρεια Ελλάδα, πρώτιστα οι Ιταλοί κι έπειτα οι Ρουµάνοι –οι τελευταίοι µάλλον αποκλειστικά για τους βλαχόφωνους θύλακές της. Η ΥΒΕ δεν αντιτέθηκε εξ αρχής στους κοµουνιστές, επειδή αρχικά οι τελευταίοι ήταν τελείως ανύπαρκτοι ή τουλάχιστον αφανείς Το πιθανό σενάριο ενσωµάτωσης σε άλλη χώρα ή οποιουδήποτε είδους αυτονοµίας της υπόλοιπης Μακεδονίας φόβιζε τους διοικητικούς υπαλλήλους και τα στελέχη της Εκκλησίας, αλλά µόνο ένας από τους τελευταίους στη ∆υτική Μακεδονία, ο µητροπολίτης Καστοριάς προσχώρησε στην οργάνωση των αξιωµατικών, 1 πιθανώς λόγω της εκ στενής του σύνδεσης της τοπικής Εκκλησίας µε τους αξιωµατικούς, εκ των πραγµάτων επιβεβληµένη λόγω της ερωτοτροπίας των Ιταλών µε τους Σλαβοµακεδόνες. 2 Οι άλλοι απλώς είχαν δεχθεί κι ακούσει τους απεσταλµένους της, που ευαγγελίζονταν φανερά την ειρηνική µόνο δράση. Όταν θα έπαυε ο κίνδυνος περαιτέρω διαµελισµού της χώρας, η ΥΒΕ δεν επρόκειτο να διαλυθεί, διότι ζητούσε συνοριακή διαρρύθµιση εις όφελος της Ελλάδας,3 εννοώντας όχι µόνο την απόκτηση των ∆ωδεκανήσων. Καθώς η χώρα είχε διαµοιραστεί ήταν φυσικό η δράση της ΥΒΕ να εκπορευτεί από τη Θεσσαλονίκη, το κέντρο της Βόρειας Ελλάδας. ∆εν επεκτάθηκε οµαλά σε όσα µέρη είχαν εκχωρηθεί στην ιταλική ζώνη όπου η πρόσβαση ήταν δύσκολη. Η άποψη ότι ήταν «οργάνωση βενιζελικών»4 είναι αµάρτυρη, διότι η ηγεσία της αποτελούνταν από αξιωµατικούς που δεν είχαν παλαιότερα αποταχτεί και βρίσκονταν εν ενεργεία πριν και κατά τον πόλεµο στην Αλβανία όπου απέκτησαν επιπλέον µαχητική και οργανωτική πείρα. ∆ιαβιώντας µε τις οικογένειές τους νόµιµα εν µέσω Γερµανών και Ιταλών, οι αξιωµατικοί της ΥΒΕ εξάπλωναν την οργάνωσή τους µε εξαιρετική προσοχή, 1

Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α327 Ένας από τους βασικούς του όµως ιεροκήρυκες φλέρταρε µε το ΕΑΜ, βλ. KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5, Kastoria Report και Παναγιώτης Λόης, Ο αρχιµανδρίτης Χριστόφορος Καλύβας στην Αντίστασι,µία νεοελληνική τραγωδία, Πάρος 2006, σ. 40, 73 3 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., τ. Α΄, σ. 30 4 KCLMA, GB99, Myers, Box 5-8/f.5, Σηµειωµατάριο µικρό χωρίς εξώφυλλο, σ. 10 2

143


εν µέρει σιβυλλικά και χωρίς να διαφηµίζουν το όνοµα της οργάνωσης. ∆εν ήταν έτσι φανερό στους περισσότερους κατηχούµενους αν υπήρχε µία µαζική οργάνωση ή αν ο εκάστοτε κατηχητής ενεργούσε µόνος του,5 καθώς ο όρκος ένταξης γινόταν για τον καθένα ξεχωριστά. 6 Όµως τα δρακόντεια προφυλακτικά µέτρα της ΥΒΕ καθόριζαν και τα όριά της και γι αυτό η άντληση µελών και υποστηρικτών της προσανατολιζόταν σε ένα µόνο τµήµα του πληθυσµού, τους αξιωµατικούς,7 χωρίς βέβαια να παραλείπεται η διάδοση της και στους υπαλλήλους της κρατικής διοίκησης µε την επίσηµη προτροπή για τη µε κάθε τρόπο «διατήρησιν του εθνικού φρονήµατος»,8 φράση γενικώς διατυπωµένη. Ένοπλη δράση δεν προέβλεπε το καταστατικό της ΥΒΕ παρά µόνο την κατάλληλη διαπαιδαγώγηση του πληθυσµού, αφού ήταν αναµενόµενο ότι η πρώτη θα απέφερε αντίποινα. Ένα από τα αιτήµατα των αξιωµατικών για το πέρασµα σε ένοπλη δράση ήταν η επιµελητειακή υποστήριξη, εντελώς απαραίτητη σε όσους γνώριζαν καλά να µάχονται σε παρατάξεις, και είχε αποδειχτεί στο (πρόσφατο) Μέτωπο της Αλβανίας. Ακόµη χρειαζόταν ένα άρτιο δίκτυο πληροφοριών, ειδικά για την αντιµετώπιση όσων Ελλήνων υπηκόων εκδήλωναν αντικρατικές διαθέσεις και γι αυτό υπήρχε η Χωροφυλακή κι ένα απροσδόκητο ευτύχηµα, οι διορισµένοι σε διοικητικές υπηρεσίες αξιωµατικοί ως το πιο αποµακρυσµένο τµήµα της υπαίθρου: στην ΑΥΕΜ (Αυτόνοµη Υπηρεσία Επισιτισµού Μακεδονίας) ως καταγραφείς της συγκοµιδής ή επιστάτες της συλλογής του παρακρατήµατος.9 Το παράρτηµα της ΑΥΕΜ στη Φλώρινα επόπτευε λ.χ. ένας γνώστης της σλαβικής λοχαγός, πρώην διοικητής τάγµατος ΠΖ στην Αλβανία.10 Άλλοι αξιωµατικοί ανέλαβαν επιστάτες και γυµναστές στα Σχολεία 11 ή δασικοί υπάλληλοι. Νοµάρχες είχαν αναλάβει στην Κοζάνη ο αναφερθείς Κωνσταντίνος Γεωργαντάς και στη Φλώρινα ο οµοιόβαθµός του, αλλά απόστρατος Κωνσταντίνος Μπόνης από τη Στρώµνιτσα, άνδρας 39 ετών που γνώριζε τη σλαβική -έχουν ήδη αναφερθεί οι έπαρχοι Γρεβενών κι Εορδαίας. Στο Βόιο έπαρχος χρηµάτισε ένας Κοζανίτης ταµειακός υπάλληλος, 12 αντικαθιστώντας προφανώς αξιωµατικό που δεν ήταν αρεστός στους Ιταλούς. Κοινοτάρχες σε στρατηγικά σηµεία ανέλαβαν επίσης αξιωµατικοί13 όπως στις 5

ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.69/6/451 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α332 7 Ακαδηµία Αθηνών (στο εξής ΑΑ), RPO, HS 5/228 [173-], To Mr Warner, M. of S.P.W.E, most secret, M.E.I.C./23/15, 11.1.42, σ.2 8 Γεώργιος Τσολάκογλου, Αποµνηµονεύµατα, Αθήναι 1959, σ. 175 και Αθανάσιος Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, Οι Γερµανοί εν Μακεδονία, βιβλίον πέµπτον 1941 1944, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1962, σ. 106 9 Τάσος Μουµτζής, Αντίκες, Θεσσαλονίκη 1976, σ. 59 10 Ο Παντελής Παπαλαζάρου από τα Άλωνα, βλ. ΕΛΙΑΘΕ, ΕΕ, ΠΕΚΠ 725/10.12.45 11 Ά Λύκειο Κοζάνης, Βιβλίο πρακτικών συλλόγου διδασκόντων γυµνασίου Αρρένων Κοζάνης, τ.1, πράξις 2α/17.2.42 12 Ο Θεόδωρος Τανής, βλ. ∆ΒΚ, Φ. Προσωπική Εργασία στην Κατοχή, Κατάστασις εµφαίνουσα …των υπηρετούντων εις το Ταµείον Κοζάνης, χ.χ. 13 Κατ΄ εξαίρεση το 1942 διορίστηκε ως κοινοτάρχης ο υποµοίραρχος της Χωροφυλακής Βασίλειος Λάιος, βλ. ΕΕ, Έκθεσις 76/21.3.42 6

144

Η ΥΒΕ

κωµοπόλεις του Βοΐου14 ή σε µέρη όπου οι προπολεµικές τοπικές κοινοτικές διαµάχες θεωρήθηκαν ότι έπρεπε να κατασιγασθούν, π.χ. στην κωµόπολη της Πτολεµαΐδας, την οποία διαφέντευε επί δύο δεκαετίες ο αναφερόµενος Βασίλειος Χατζηευστρατίου. Για να λυθεί περαιτέρω το πρόβληµα της ανεργίας των αξιωµατικών και υπαξιωµατικών 15 εντάχθηκαν αυτοί και σε νεοϊδρυθέντα γραφεία στις κατά τόπου Νοµαρχίες, όπως η ∆ιοίκησις Αξιωµατικών και η Ανεξάρτητος Χρηµατική ∆ιαχείρισις,16 ενώ άλλοι προσκολλήθηκαν στους ∆ήµους ως υπεύθυνοι εράνων κι άλλων υπηρεσιών. Ο 50χρονος ταγµατάρχης ΠΖ Χρήστος Παπαβασιλείου από τη Νυµφασία (Γρανίτσα) Αρκαδίας, πρώην διοικητής του 3/27 ΤΠ στο Μέτωπο της Αλβανίας κι ο οµήλικος κι οµοιόβαθµός του, του ΠΒ όµως, Λάζαρος Μάντζιος 17 από το Εκκλησοχώριον (Κοπάνη) Ιωαννίνων, 18 που κατοικούσε στο γειτονικό της Κοζάνης χωριό Κρόκος όπου είχε φίλους και κουµπαριές, 19 διαβιούσαν στην Κοζάνη. Στην ίδια πόλη βρίσκονταν ο ταγµατάρχης ΠΖ ∆ηµήτριος Χατζής, από τη Γαλατινή και ο ταγµατάρχης ΜΧ Ανδρέας Λαλόπουλος από το Πολυκάστανο Βοΐου. 20 Ο τελευταίος κατά τη µαρτυρία ενός δασκάλου «είχε το θάρρος του λιονταριού και την πονηριά της αλεπούς», 21 συνδύαζε δηλαδή τον αρχικό ενθουσιασµό µε µία πάγια αναβλητικότητα. Λόγω αρχαιότητας ανέλαβε προϊστάµενος του Στρατιωτικού Τµήµατος Κοζάνης. Υποστήριξε τις οργανώσεις ΥΒΕ, ΕΚΑ και ΠΑΟ γι αυτό και συνελήφθη από τους Γερµανούς το Σεπτέµβριο του 1943. 22 Όταν απελευθερώθηκε, όδευσε προς κατάταξιν στον Ε∆ΕΣ της Ηπείρου, αλλά αιχµαλωτίστηκε από τον ΕΛΑΣ και προσχώρησε στις γραµµές του. Επειδή όµως δεν φάνηκε ιδιαίτερα υποτακτικός στους νέους προϊσταµένους του, τοποθετήθηκε στο ΓΣ του ΕΛΑΣ,23 αποµακρυνόµενος από την περιοχή του. Μεταπολεµικά διώχτηκε από το στράτευµα, διότι πάλι δεν ενέπνεε εµπιστοσύνη.24 Αποτελούσε ένα µέρος της σύγχυσης των καιρών. Η ύπαρξη της ΥΒΕ έγινε γνωστή στην Κοζάνη το φθινόπωρο του 1941, όταν ήρθαν από τη Θεσσαλονίκη δύο από τους ιδρυτές της, οι ταγµατάρχες 14

Αγαπητός Τσοπανάκης, «Σιάτιστα, 1941 –1943, Έρευνες για όπλα –Φαρδύκαµπος», περ. Σιατιστινά, 2 (1989) 7-22, σ. 11 και Χρίστος Καλύβας, «Μαρτυρίες από τη ζωή στο Τσοτύλι στη 10ετία του ΄40», στο ∆εκαετία, 299 –311, 81. Επίσης Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 254 15 Στην Κοζάνη ήταν 60 άτοµα, βλ. Γρηγόριος Γερούκης, Αντίσταση αγωνιστών του Αιγαίου 1941 –1942, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 44 και του ιδίου Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, χωρίον Κεράσοβον Ευρυτανίας, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 89 16 ∆ΒΚ, Λυτά έγγραφα, Κατάστασις ονοµαστική των µονίµων Αξιωµατικών … και Κατάστασις ονοµαστική των µονίµων υπαξιωµατικών, Κοζάνη 18.12.43 17 ∆ΒΚ, Φ.154, Α/Ε/12/7 και Φ.154, Α/Β/∆/7. Για άλλους αξιωµατικούς βλ. Φ.154, Ε/12/18 18 ΓΕΣ/∆ΙΣ, 4ο γραφείο, Βιογραφίες Αξιωµατικών, Φ. Μάντζιου Λάζαρου 19 Γιώργος Σιώζος, Ιστορική µελέτη του Κρόκου Κοζάνης, Κοζάνη 1992, σ. 109-110 20 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1/2/2, Intelligence, Demolition and Reconnaissance, Daily 1 Record, October [1944] 21 Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 21 22 Νίκη (30.9.43) 7 23 Σαράντης Πρωτόπαπας, Χη µεραρχία του ΕΛΑΣ, Εθνική Αντίσταση στη Μακεδονία 1941 – 1944, επιµ. Ν. Μάργαρη, Αθήνα 1978, σ. 354 24 Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 62-3

145


Ιωάννης Παπαθανασίου και Θωµάς Μπάρµπας.25 Ο τελευταίος καταγόταν από τις Κυδωνιές Γρεβενών και γνώριζε πρόσωπα και πράγµατα, αφού είχε υπηρετήσει εκεί παλαιότερα. 26 Ο Μπάρµπας εντάχθηκε στη συµµαχική οργάνωση Ζευς συλλέγοντας και στέλνοντας µε ασυρµάτους πληροφορίες στο Κάιρο,27 αλλά αποκαλυφθείς εγκατέλειψε τη χώρα το Σεπτέµβριο του 1943.28 Μεταπολεµικά πολιτεύτηκε στο νοµό Κοζάνης µε την ΕΡΕ. Οι επισκέπτες µύησαν τους Χατζή και Λαλόπουλο κι εκείνοι ανέλαβαν να µιλήσουν στους υπόλοιπους αξιωµατικούς αλλά και σε ευυπόληπτους πολίτες για το σχηµατισµό δύο «Εθνικών Κέντρων», στρατιωτικό και πολιτικό. Έµποροι, δικηγόροι κι ο διανοούµενος ιατρός ∆ιονύσιος Μανέντης εντάχθηκαν στο πολιτικό τµήµα της ΥΒΕ Κοζάνης,29 του οποίου η σχέση µε την παρανοµία ήταν σχετικά χαλαρή. Ο Μανέντης είχε διοριστεί επί Μεταξά νοµαρχιακός σύµβουλος 30 και επί Κατοχής διεύθυνε το Κρατικό Νοσοκοµείο Κοζάνης. 31 Μερικά χρόνια νωρίτερα είχε αποκαλέσει εντύπως τους Ιταλούς «πεπολιτισµένους όφεις».32 Ερχόµενος από τη Θεσσαλονίκη33 συνελήφθη από τους Γερµανούς τον Ιούλιο του 1943 στη Βέροια και φυλακίστηκε για ένα διάστηµα, 34 αλλά οι ακριβείς λόγοι δεν έγιναν γνωστοί. Ήταν επειδή είχε νοσηλεύσει κρυφά τραυµατίες της ΥΒΕ/ΕΚΑ 35 και αντάρτες του ΕΛΑΣ; 36 Επειδή ερωτοτρόπησε για ένα διάστηµα µε το ΕΑΜ 37 ή για προληπτικούς λόγους µετά από την είσοδο του Βουλγαρικού Στρατού στην Κεντρική Μακεδονία, την οποία ακολούθησε µία γενική αναστάτωση; Το 1945 πάντως ήταν κεντρικός οµιλητής σε συλλαλητήριο για τις διώξεις στη Βόρειο Ήπειρο38 και δύο δεκαετίες αργότερα ασκούσε τα καθήκοντα του Υπουργού Βορείου Ελλάδος, εξαργυρώνοντας ίσως την αγωνιστική του συµµετοχή στις 25

Ελληνικός Βορράς (27.3.62) 3 και Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 254 Βόρειος Ελλάς (3.5.31) 1 27 ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1944, Φ.10, 10.4, Απόρρητο υπόµνηµα προς Σύνδεσµο Υ. Π. Αγγλικής και Ελληνικής, Θωµάς Μπάρµπας, Κάιρο και ΓΕΣ/∆ΙΣ, 7/25, Γεώργιος Μαργέτης προς Υπουργείον Στρατιωτικών, Αθήναι 12.2.49. Για την οργάνωση αυτή βλ. Βασίλης Γούναρης, «Οργάνωσις Ζευς»: συµβολή στη µελέτη της αντιστασιακής δράσης στη Θεσσαλονίκη (1942 -1944), ανάτυπο από τα πρακτικά τυο Συµποσίου «Η Θεσσαλονίκη µετά το 1912, Θεσσαλονίκη 1986 28 ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1944, Φ.8.6 ∆ιαφυγές προσώπων από την Ελλάδα προς Μέση Ανατολή, Ραφαήλ προς ΚΥΒΚΑ, Κρυπτογραφικό τηλεγράφηµα 288, Άγκυρα 19.9.43 29 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 6 και Ελληνικός Βορράς (27.3.62) 3. Επίσης Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 205 και Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 142 30 Μακεδονικόν Βήµα (24.1.37) 4 31 Χαρίσιος Κουτσιµάνης - Ευάγγελος Κουτσιµάνης, «Γιάννης ∆όδουρας», Ελιµειακά (∆εκ. 1985) 139-40 32 ∆ιονύσιος Μανέντης, «Οι «πεπολιτισµένοι» όφεις, Ιταλία -Αβησσυνία», Βόρειος Ελλάς (14.7.35) 1 33 Κουτσιµάνης, «Γιάννης ∆όδουρας», ό.π., σ. 139 34 ∆. Μανέντης, «Τα µαρτύρια των δούλων», Μακεδονία (28.3.45) 2 κ.ε.. Επίσης Μακεδονία (11.4.45) 1 35 Ευθύµιος Ράλλης, «Νίκος Ευαγγελόπουλος», Βοϊακή Ζωή (Μάιος -Ιούν. 1999) 22-3 36 Λαϊκή Φωνή (17.3.45) 1 37 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 6 και ∆ιονύσιος Μανέντης, Μικρό ανθολόγιο (διηγήµατα -ποιήµατα), επιµ: Β. Καραγιάννης, Παρέµβαση, Κοζάνη 1997, οπισθόφυλλλο 38 Ελευθερία (2.8.45) 2 26

146

Η ΥΒΕ

εθνικιστικές οργανώσεις. Στην πόλη της Φλώρινας η ΥΒΕ έγινε ευρύτερα γνωστή το ∆εκέµβριο του 1942.39 Επικεφαλής της ήταν ο νοµάρχης Κωνσταντίνος Μπόνης και στελέχη της ο δήµαρχος Νικόλαος Χάσος, Βλάχος από το Πισοδέρι που είχε αναγνωριστεί ως Μακεδονοµάχος κι ένας εργολάβος. 40 Στα µέλη της συγκαταλέγονταν δικηγόροι, ένας γυµνασιάρχης κι ένας επιθεωρητής ∆ηµοτικών Σχολείων, ενώ την ταµειακή εργασία και σύνδεση µε την Έδεσσα και τη Θεσσαλονίκη ανέλαβε ο Σλαβοµακεδόνας ιατρός Τραϊανός Μήρτσος από το Ανταρτικό, υπεύθυνος παλαιότερα του υγειονοµικού τµήµατος της ΕΟΝ Φλώρινας.41 Παρόλο που στο σπίτι του είχε συντεθεί το πολιτικό τµήµα της ΥΒΕ,42 κατηγορήθηκε µεταπολεµικά ως «ολιγόψυχος» ως προς τη στάση του έναντι των Γερµανών, αλλά και φίλος των ανταρτών επί Εαµοκρατίας,43 προφανώς διότι εµπλεκόταν στις τοπικές διαµάχες για το αξίωµα του δηµάρχου ή την ηγεσία του Ιατρικού Συλλόγου της πόλης όπου είχε χρηµατίσει πρόεδρος. 44 κι επιπλέον επειδή οι αδελφοί του είχαν ενταχθεί στο ∆ΣΕ. 45 Φυσικά αθωώθηκε.46 Στην αποµονωµένη Καστοριά οι αξιωµατικοί διέθεταν µικρή άνεση κινήσεων,47 διότι οι σχέσεις των µε τους Ιταλούς ήταν διαταραγµένες, οπότε το τοπικό Κέντρο αφέθηκε εν πολλοίς ακαθοδήγητο.48 Σχεδόν παρόµοια ήταν η κατάσταση στις επαρχίες Γρεβενών και Βοΐου, που παρέµεναν σχετικά αδιάβατες για την ΥΒΕ, αν και ορισµένοι αξιωµατικοί γνώριζαν για την ύπαρξη της οργάνωσης.49 Εφαπτόµενα και χωρίς προφανώς να έχουν ακούσει ποτέ το ακρωνύµιό της ήταν τα µέλη των συλλόγων των Παλαιών κι Εφέδρων Πολεµιστών που είχαν ιδρυθεί επί Μεταξά 50 και οι παλαιότεροι αντίστοιχοι των «Μακεδονοµάχων» στο Αµύνταιο, τη Βλάστη, την Εράτυρα, την Καστοριά την Κοζάνη, τη Φλώρινα, το Βογατσικό, το Μαυροχώρι, τη Σιάτιστα και το Τσοτύλι 51 -στα Γρεβενά κανείς δεν είχε µεριµνήσει να ιδρύσει αντίστοιχο. Φυσικά δεν χρίζονταν όλοι µύστες της οργάνωσης και η επιλογή 39

PRO, FO 371 37201/R1082, conditions in Greece 1943, Minister of State Cairo to Foreign Office, most secret, No 31/26.1.43 40 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 162 41 ΓΑΚ/ΚΥ, Φ.10, 205, ΕΟΝ, ∆ιοικήσεις αρρένων –θηλέων Φλωρίνης 42 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α333 43 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.88, 1/31, 34, Γ Αργυρόπουλος, φαρµακοποιός Φλώρινας προς Φ ∆, 12.4.45 44 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.67.4: εθνικές διεκδικήσεις (1945 -1946), Πανελλήνιο συνέδριο εθνικών δικαίων, (26.10.45), Θεσσαλονίκη και Μακεδονία (27.6.45) 2 45 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.88, 1/36 Τραϊανός Μήρτσος, Ιατρός Φλώρινας προς Φ ∆, 2.8.45 και 1/38 προς πρόεδρο ανακριτικού συµβουλίου 9.11.47 46 ΕΛΙΑΘΕ, ΕΕ, ΠΕΚΠ 725/10.12.45 47 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α324-6 48 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 111 49 Βασίλης Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο στη ∆υτική Μακεδονία, η ζωή και η δράση του Βασίλη Νταϊλιάνη, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 79 50 Π.χ. ∆ΒΚ, Κ.5, Φ3/α, Εθνικιστικός Σύνδεσµος Πολεµιστών» προς Νοµάρχη Κοζάνης, Βελανιδιά 11.2.37 51 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.54/4/337, Σύλλογος Μακεδονοµάχων Παύλος Μελάς προς Φ∆, α.π.14, Θεσσαλονίκη 21.7.35. Επίσης Επαρχιακή Φωνή (4.5.30) 4, (24.5.31) 4 και Μακεδονικόν Βήµα (12.11.31) 3

147


είχε προφανώς σχέση µε την προσωπική συγκρότηση του καθενός, στοιχεία της οποίας περιείχαν οι προσωπικοί τους φάκελοι, γνωστοί στην ΥΒΕ, αφού ένας από τους ιδρυτές της, ο σλαβόφωνος λοχαγός Αναστάσιος Σακελλαρίδης από την Κορησό, ένα άλλο µέλος της ηγεσίας της στη Θεσσαλονίκη και ο ταγµατάρχης ∆ηµήτριος Χατζής που αναφέρθηκε είχαν χρηµατίσει διευθυντές του 2ου γραφείου των τοπικών µεραρχιών κατά τον πόλεµο του 1940-41. Στην πολιτική της επικοινωνία η ΥΒΕ αντέγραφε αυτολεξεί την Ελληνική Πολιτεία, όµως ορισµένα µέλη της 52 όπως ο λοχαγός ΠΖ Ιωάννης Σάββας, διορισµένος κοινοτάρχης στον Πεντάλοφο, 53 διέπρεπαν στη συλλογή και µετάδοση πληροφοριών στους Συµµάχους και τη διατήρηση δικτύου διαφυγής στη Μέση Ανατολή Βρετανών που είχαν αποκοπεί το 1941 στη χώρα κι Ελλήνων αξιωµατικών επίσης, 54 δράση που επέφερε τον άµεσο θάνατο, αν γινόταν αντιληπτή. Ο συνταγµατάρχης Χρυσοχόου στοχοθέτησε (προφορικά), τουλάχιστον στην Κοζάνη, ήδη από τις αρχές του 1942 και τους κοµουνιστές ως εχθρούς της χώρας, 55 αλλά µόνο τον Αύγουστο του ιδίου έτους το ανακοίνωσε δηµοσίως.56 Τον επόµενο µήνα το ΕΑΜ της Μακεδονίας άρχιζε να διαφηµίζει την ύπαρξη ανταρτών στο πεδίο57 και τον Οκτώβριο αναφέρθηκε στον ΕΛΑΣ, ενώ παράλληλα αποκάλυψε επίσηµα ότι στην ίδρυσή του συµµετείχε και το ΚΚΕ. 58 Ήταν φυσικό λοιπόν ο προβληµατισµός και οι εντάσεις ανάµεσα στην ΥΒΕ να αυξηθούν και µερικά στελέχη της πρότειναν να βγουν αντάρτες στο πεδίο, 59 πράξη που σήµαινε ότι οι κίνδυνοι για τη µυστικότητα της οργάνωσης αυξάνονταν κατακόρυφα και πως χρειαζόταν διάφορη εργασία ως προς την κατήχηση και την επιλογή των µελών, την εύρεση και κατοχύρωση εδάφους για δράση ή καταφυγή όσων αποκαλύπτονταν και βεβαίως χρηµατική υποστήριξη. Ορισµένα «ασήµαντα άτοµα» της ΥΒΕ συνεργάστηκαν µε τον εχθρό, θεωρούσαν Βρετανοί διπλωµάτες, 60 όσοι όµως δεν συµµετείχαν ενεργά στην Αντίσταση ή απλώς επιθυµούσαν να είναι ουδέτεροι, δεν ήταν κατ΄ ανάγκην αρωγοί των κατακτητών. Αν υπήρχαν πρόσωπα που συνεργάστηκαν µε τους Γερµανούς, επαρκείς αποδείξεις δεν ευρέθηκαν. Για όσους κατηγορήθηκαν, θα πρέπει πρώτα να εξεταστεί η αφετηρία της συνεργασίας και προπαντός οι προτρεπτικοί γι αυτή λόγοι. ∆εν ήταν εύκολο για τους αξιωµατικούς να εγκαταλείψουν τη θέση τους 52

PRO, FO 371, 48278/R1430/18-9/12-3, Political review for 1943A. R. Burn, temporary Second Secretary at British Embassy Athens [Αύγουστος 1944] 53 ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1944, Φ.10/10.4, «Πρότασις ηθικής αµοιβής της οµάδος ΚΡΑΤΕΡΟΥ, της συνεργαζοµένης µετά της οργανώσεως Μαργέτη, εν Θεσσαλονίκη», πολύ µυστικό, ταγµατάρχης Θωµάς Μπάρµπας, Κάιρο 27.10.43 [χειρόγραφο] 54 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/21/192-3 όπου έκθεση του Άγγελου Αγαπητού 55 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 2 56 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/18, «Αποσπάσµατα από το βιβλίο του Αθ. Χρυσοχόου, Γεν. Επιθεωρητού Νοµαρχιών: “Έκθεσις επί της ∆ιεξαγωγής της Λαϊκής ∆ιαφωτίσεως”», Θεσσαλονίκη Περίοδος κατοχής 57 Ελευθερία (10.9.42) 2,4 58 Ελευθερία (17.11.42) 1 59 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α118, 123 60 ΑΑ., RPO, HS 5/221 [27-8], Μυστικό, Λήπερ προς Ήντεν, 8.1.44

148

Η ΥΒΕ

και να βγουν στο βουνό κι ένας από τους κύριους λόγους ήταν ο βιοποριστικός, για τους ίδιους και τις οικογένειές τους που θα έµεναν στο έλεος των κατακτητών. Στην ύπαιθρο η κίνηση των ανταρτών ήταν προβληµατική, διότι οι χωρικοί σπάνια πρόσφεραν τροφή και προστασία χωρίς να πληρωθούν ή να βιαστούν. Όµως τη µη θεσµοθετηµένη από το κράτος πίεση δεν είχαν συνηθίσει οι αξιωµατικοί, οπότε έµενε η πληρωµή ως µέσο επιβίωσης, δράσης κι επέκτασης, αν όχι και σύγκρουσης µε τις άλλες οργανώσεις. Ελάχιστοι, αν όχι κανείς υπάλληλος της Γενικής ∆ιοίκησης Μακεδονίας, θα επιδίδονταν στην πλαστογραφία για να αντληθούν µε παράνοµα µέσα πόροι για τους αντάρτες της ΥΒΕ και ούτε η Χωροφυλακή ήταν σε θέση να τους υποστηρίξει αποκόπτοντας χρήµατα που προορίζονταν για τους πληροφοριοδότες της. Το πρόσωπο -κλειδί για κατάλληλες συµβουλές και προτάσεις ήταν ο συνταγµατάρχης Χρυσοχόου, αλλά ο τελευταίος προσπαθούσε να είναι άψογος τόσο απέναντι στην Ελληνική Πολιτεία όσο και προς τους Γερµανούς προτιµώντας να ακούει ανεπίσηµα όλες τις εξελίξεις κι επίσηµα να καταδικάζει αρχικά τις ξένες προπαγάνδες κι έπειτα, όπως ειπώθηκε, τους κοµουνιστές. Σύµφωνα µε ένα µέλος της ΥΒΕ Κατερίνης που σταδιοδρόµησε έπειτα ως καπετάνιος του ΕΛΑΣ ο Χρυσοχόου του είχε πει: «Μη βιάζεσαι, Αρναούτη, εµείς θα βγούµε στις δώδεκα παρά πέντε!».61 Ο πολυγραφότατος Χρυσοχόου κατηγορήθηκε µανιωδώς από την Αριστερά ως «εθνοπροδότης» 62 κι «ανοιχτός γκεσταπίτης» για τη στάση του ως προς τους Γερµανούς, 63 ενώ παράλληλα θεωρήθηκε «καθοδηγητής», 64 «πραγµατικός αρχηγός» 65 «πρόεδρος» 66 ή και «στυλοβάτης» της ΥΒΕ, 67 ΕΚΑ68 και ΠΑΟ. Μεταπολεµικά οι ίδιοι ή εφαπτόµενοι κύκλοι τον ονόµασαν «δωσίλογο»69 και η µοµφή, καθώς είχαν κάθε λόγο να αντιτεθούν σφοδρά µαζί του, δεν προκαλεί εκπλήξεις. Το καλοκαίρι του 1943 θεωρητικοί της ΠΑΟ τον κατηγόρησαν ως «διασπαστή» κάθε κίνησης εναντίον των Γερµανών», 70 µάλλον επειδή δεν υποστήριζε φανερά την ένοπλη εξέγερση, κι ορισµένα µέλη της ΥΒΕ τον θεώρησαν έπειτα, θιγµένοι που οι απόψεις του για την ΥΒΕ ήταν µειωτικές, αντίπαλό τους, αφού έγραψε ότι ως οργάνωση απέκλειε κάθε µη Μακεδόνα71 και πως αποσκοπούσε σε «µελλοντική τοπικήν δράσιν».72 Μέλος 61

Ανδρέας Αρναούτογλου, συνέντευξη το 1998 Ελευθερία (15.2.43) 2 κ.ε., Λαϊκή Φωνή (5.3.44) 1 και Ελευθερία (10.8.45) 1 63 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f.3/1, ELAS Documents 64 Βασίλης Γκανάτσιος, Ένας ∆άσκαλος καπετάνιος. καταγράφει κι αξιολογεί τη δεκαετία 1940 -1950, επιµ: Αρχέλαος Κουτσούρης, Κώδικας, Θεσσαλονίκη, 2004, σ. 174 65 Παναγιώτης Κουπαράνης, «Η Θεσσαλονίκη στην Κατοχή. Ορισµένα ζητήµατα µέσα από γερµανικά αρχεία», «Η Θεσσαλονίκη µετά το 1912» (Θεσσαλονίκη 1-3 Νοεµβρίου 1985) πρακτικά, ∆ήµος Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1986, 189-210, σ. 204 66 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 253 67 Ελευθερία (28.3.45) 2 και Ελληνικός Βορράς (27.3.62) 3 68 ΓΑΚ/ΚΥ, 806/Κ202, [Ηµερολόγιο] ΖΕΡΒΑ σ. 217 και ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Απολογία, ό.π., φ. 4ον 69 Ιός της Κυριακής, «Μεσόβουνο», ό.π., www.iospress.gr 70 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/Β/3, έγγραφα υπολοχαγού Νικολαΐδη Ν προς το ∆ιαρκές Στρατοδικείο Κοζάνης, Κοζάνη 4.6.58, Εθνική Φωνή (6.6.43) 2 71 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Απολογία, ό.π., φ.4ον 72 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 74 62

149


του Ε∆ΕΣ ανέφερε ότι ο Χρυσοχόου ήταν αρχηγός της ΠΑΟ,73 αλλά ο Ε∆ΕΣ στη Θεσσαλονίκη κινούνταν µόνο σε θεωρητικά επίπεδα, οπότε ελλείπει η τεκµηρίωση. Οι Βρετανοί στο Κάιρο είχαν την άνοιξη του 1943 αλληλοσυγκρουόµενες πληροφορίες σχετικά µε τη συµµετοχή του στην ΥΒΕ,74 ενώ ο επικεφαλής της ΣΣΑ στην Ελλάδα, που όµως δεν γνώριζε άµεσα το ποικίλο πεδίο της Μακεδονίας, τον θεωρούσε ανοιχτό συνεργάτη των κατακτητών εξοµοιώνοντάς τον µε τον αντισυνταγµατάρχη Πούλο. 75 Οι Εθνικόφρονες της Κοζάνης τον θεωρούσαν επί Εαµοκρατίας «κρυπτοΕαµίτη», 76 προφανώς διότι δεν είχε συνδεθεί µε τον ΕΕΣ. Προς τα τέλη πάντως του 1944 σε βρετανικό κατάλογο ηγετικών προσώπων της περιοχής κάθε αναφορά στον Χρυσοχόου απουσίαζε,77 ίσως επειδή κατοικούσε στην Αθήνα ή επειδή τα στοιχεία για το πρόσωπό του ήταν δύσκολο να αρµοστούν σε ένα καθαρό σύνολο. Ο Χρυσοχόου πάντως έγραψε ότι οι Βούλγαροι τον κατηγόρησαν ως «δυσφηµιστή» των, πληροφορία αληθής, αφού ήταν άσπονδος εχθρός τους, κι ότι οι Έλληνες συνεργάτες των Γερµανών τον θεωρούσαν «µασσώνο», «Αγγλόφιλο» ή ακόµη και «αρχηγόν του Ε.Α.Μ.», µάλλον επειδή η εναντίωσή του κατά του κοµουνισµού ατόνησε, όταν παραιτήθηκε από την Επιθεώρηση Νοµαρχιών. Τι τελικά ήταν; Είχε γεννηθεί στα Πράµαντα των Ιωαννίνων το 1890 και στο Μέτωπο της Αλβανίας ήταν επιτελάρχης του Γεωργίου Τσολάκογλου. Μετακόµισε από την Αθήνα στη Θεσσαλονίκη για να αναλάβει τον Ιούλιο του 1941 Γενικός Επιθεωρητής Νοµαρχιών Μακεδονίας, θέση κατάλληλη προς αντιµετώπιση της βουλγαρικής, ρουµανικής και ιταλικής προπαγάνδας, την οποία τίµησε δεόντως εκδίδοντας µάλιστα δύο σχετικά βιβλία. Το καλοκαίρι του εποµένου έτους στο στόχο του µπήκε και η κοµουνιστική προπαγάνδα, την οποία θεωρούσε κατευθυνόµενη από τη Βουλγαρία, λόγω της εξάρτησης του ΚΚΕ από τη Σοβιετική Ένωση και της στάσης των κοµουνιστών ως προς το ζήτηµα της Μακεδονίας. Αντιτέθηκε σε κάθε ανταρτική δράση µέσα στη γερµανοκρατούµενη ζώνη, για να µην προσκληθούν προς βοήθειαν οι Βούλγαροι και την άποψη αυτή υποστήριξε µέσω της υπηρεσίας της «Λαϊκής ∆ιαφωτίσεως». Το Φεβρουάριο του 1944 ανέλαβε Φρούραρχος Θεσσαλονίκης, ως το φθινόπωρο του ιδίου έτους που παρέλαβε την ηγεσία της Γενικής ∆ιοικήσεως Μακεδονίας. Επί Εαµοκρατίας κρατήθηκε κι ανακρίθηκε από τους αντάρτες ως το Φεβρουάριο του 1945 στην Αριδαία. 78 Μεταπολεµικά 73

∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1943 -44, Φ.11.3, διάφορες εκθέσεις κ.α. και Φ.11.4, απόρρητα έγγραφα, [ανώνυµη έκθεση µέλους του Ε∆ΕΣ;, µετά το Φεβρουάριο του 1944] 74 PRO, FO 371, 37202/R4292, conditions in Greece 1943, most secret, Mr Warner, MO4, Balkan Section M.E.I.C., Y.V.E., 24.4.43 και Mr Warner (2), MO4, PIC/272/21, Subject Y.V.E., 5.5.43 75 KCLMA, GB99, Woodhouse, box 2, f.2/1/99, History of the AMM in Greece (Sept. 1942 – Dec. 1944) by Co. CM Woodhouse 76 Μόδης Γεώργιος, Αναµνήσεις, πρόλ: Ι. Κολιόπουλος, Εκδόσεις Πανεπιστηµίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2004. σ. 439 77 PRO, WO 202/264B, Macedonia: political and general 1945, Leading personalities in Bulgarian, Greek and Yugoslav Macedonia, political Gazetteer of Macedonia, confidential, PB 211/44, [Νοέµβριος; 1944;] 78 PRO, FO 371/48246/R903/209-10, War Cabinet Distribution from Salonica to FO, cipher,

150

Η ΥΒΕ

σχηµατίστηκε γι αυτόν προανακριτικός φάκελος στο Κακουργιοδικείο Θεσσαλονίκης, 79 αλλά η περίπτωσή του δεν πρέπει να έφτασε ποτέ στο ακροατήριο. Την επίσηµη πλευρά της δράσης του ακολουθούσε η ανεπίσηµη µε την ανάπτυξη επαφών του µε τους Συµµάχους 80 προσφέροντας πληροφορίες για την κατάσταση στη χώρα µέσω εκθέσεων, παροµοίων σχεδόν µε αυτές που λάβαινε και η Ελληνική Πολιτεία. Το καλοκαίρι του 1943 ενίσχυσε χρηµατικά την ΠΑΟ 81 και το επόµενο καλοκαίρι υπέγραψε νόµιµες άδειες σε αξιωµατικούς του Ε∆ΕΣ που κατευθύνονταν στην Κατερίνη, για να εντάξουν τους αντικοµουνιστές οπλίτες στην οργάνωσή τους. Το Σεπτέµβριο του 1944 είχε συµµετάσχει σε µία προσπάθεια ένταξης των εθνικιστών οπλιτών στον ΕΛΑΣ 82 και τον επόµενο µήνα έπεισε τους αντικοµουνιστές οπλίτες να µη παραµείνουν στη Θεσσαλονίκη µετά τη φυγή των Γερµανών. 83 Κατά την άποψη ενός γερµανόφιλου πολίτη της Θεσσαλονίκης ο Χρυσοχόου ήταν από τους τύπους που «φυλάγουν την πισινή».84 ∆ιακρινόταν από βαθιά περίσκεψη καθώς, όταν επρόκειτο να εκφέρει γνώµη σε ζητήµατα που δεν είχε προηγουµένως σκεφτεί, οχυρωνόταν πίσω από την αναρµόδια υπαλληλική του ιδιότητα, υπεκφυγή απαραίτητη σε περίοδο όπου οι ψευδουργοί και τα ψευδώνυµα περίσσευαν. Ως επιτελικός αξιωµατικός αντιπαθούσε την ανταρτική δράση των βουνών, ειδικά των κοµουνιστών, που (τουλάχιστον) εξ επαγγέλµατος δεν συµπαθούσε. Γι αυτόν, για τους συναδέλφους του στην Αθήνα που παρέµεναν πιστοί στην Ελληνική Κυβέρνηση και το Βασιλιά85 και τους περισσότερους ιθύνοντες της ΥΒΕ/ΠΑΟ, όπως ο συνταγµατάρχης ΠΒ Γεώργιος Παπαγεωργίου από το σλαβόφωνο χωριό Σκρα της Παιονίας, το ΕΑΜ ήταν «προδοτικόν». 86 Ήθελε Ο Χρυσοχόου, όπως έγραψε ο ίδιος, να λειτουργεί «αξιοπρεπώς», δηλαδή χωρίς εξάρσεις και συνεπαγόµενους κινδύνους. Οπωσδήποτε η στάση του επηρέαζε την πληθώρα των αξιωµατικών της Φρουράς Θεσσαλονίκης και προκαλούσε σύγχυση ανάµεσά τους, σύγχυση που εκφράζεται στη ρήση ενός ιατρού της εποχής που έγραψε ότι η ΠΑΟ δεν αγωνιζόταν «εναντίον του φασισµού ή του ναζισµού, αλλά εναντίον των τότε εχθρών του Έθνους µας Ιταλών, Γερµανών, Βουλγάρων».87 Η υπόσχεση της «Αγγλοελληνικής Επιτροπής» Καΐρου για σοβαρή χρηµατική ενίσχυση της ΥΒΕ µε 21.000 λίρες88 αργούσε να πραγµατοποιηθεί No 30/ 10.1.45 79 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Απολογία, ό.π., 5 80 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, British General Consul of SMYRNA to Mr CH 14.10.43 [πιστοποιητικό µέλους σε µυστική οργάνωση] 81 Ενεπεκίδης, Ελληνική Αντίστασις, ό.π., σ. 250, όπου επιστολή του Χρυσοχόου 82 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Απολογία, ό.π. κι επίσης Απολογία κατηγορουµένων, Χρυσοχόου κλπ, Αθανάσιος Χρυσοχόου, υπόµνηµα Α΄, Θεσσαλονίκη 18.5.45, σ.3 κ.ε. 83 ΓΕ/∆ΙΣ, Φ.909, Β/8/44, Έκθεσις Καραχισαρίδη 84 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.69/6/451 85 KCLMA, GB99, Woodhouse Box 3/f.3 όπου η εφ. Ακρόπολις (21.4.65) 7 86 ∆ηµήτριος Παπαγεωργίου, Παπαγεωργίου Γεώργιος του ∆ηµητρίου, αντιστράτηγος (1893 -1951), Θεσσαλονίκη 1998, σ. 28 87 Θωµάς Βαφειάδης, Εθνικοί κίνδυνοι εν όψει, γ΄ έκδ, Θεσσαλονίκη 1973, σ. 7-9 88 10.000 θα λάβαινε αντίστοιχα το ΕΑΜ, βλ. ΑΑ, RPO, HS 5, 218, SOE relations with

151


και µαζί της καθυστερούσε και η έξοδος ανταρτών της στο βουνό. Αυτή έλαβε τελικά χώραν την 7η Μαρτίου του 1943, όταν είχε φτάσει και µοιραστεί η συµµαχική ενίσχυση και αφού οι Γερµανοί διέταξαν να αφοπλιστεί η Χωροφυλακή δυτικώς του Αξιού, 89 προφανώς διότι οι Γερµανοί όπως και (κυρίως) οι Ιταλοί,90 δεν την είχαν ουδεµία εµπιστοσύνη. Οι αντάρτες της ΥΒΕ θα ονοµάζονταν «Ελληνικός Στρατός» και θα ανήκαν στο «16ο Κέντρο», 91 οπότε σχεδόν κανείς σοβαρός κίνδυνος, τουλάχιστον ως προς τον προς χρήσιν τίτλο. Πεδίο δράσης επιλέγηκαν οι ΝΑ υπώρειες των Πιερίων, κατάλληλες για σωτήριους ελιγµούς προς τον Όλυµπο ή το Βέρµιο, κοντά στη θάλασσα για επιπλέον ανεφοδιασµό κι όχι µακριά από τη Θεσσαλονίκη από όπου θα δίνονταν οδηγίες. Η οµάδα θα προσπαθούσε να επεκτείνει την επιρροή της και εκ της πραγµατικότητας να εµποδίσει την µεγέθυνση της αντίστοιχης του ΕΑΜ, η οποία είχε ήδη επιτεθεί στους Γερµανούς της περιοχής,92 χωρίς να έχει παραλείψει τις εκτελέσεις αξιωµατικών της Χωροφυλακής.93 Ανησυχία για τη δυναµική εµφάνιση των κοµουνιστών ανταρτών είχε καταλάβει την πολυπληθή κοινότητα των «Βουλγαροπροσφύγων» της Πιερίας αλλά και τους Τουρκόφωνους κατοίκους, ο ηγέτης των οποίων Κισά Μπατζάκ, πρόεδρος της τοπικής «λαϊκής διαφωτίσεως»,94 είχε παλαιούς λογαριασµούς µε τους Ρώσους κοµουνιστές από την εποχή του ποντιακού αντάρτικου. 95 Πιθανώς ο επιφανής οπλαρχηγός διατηρούσε επιπλέον στη µνήµη του την αρνητική ως προς τους Πρόσφυγες συµπεριφορά των Σιατιστινών,96 εξ αιτίας της οποίας είχε µάλλον µετοικήσει προπολεµικά στην Κατερίνη, και η Σιάτιστα διαφηµιζόταν ότι διέθετε πολλούς αντάρτες. Έχοντες «ιδιαίτερον ενθουσιασµόν» οι Τουρκόφωνοι της Κατερίνης 97 έπαιξαν πρωταρχικό ρόλο στην τελική απόφαση για την εµφάνιση µίας πρώιµης επίσηµης εθνικιστικής EAM, Υπουργείο οικονοµικών, πολύ µυστικό HNS/613, 26.10.43 [39,44] 89 Χρυσοχόου, Οι Γερµανοί, ό.π., σ. 224 90 «Κρατήστε τους [χωροφύλακες] µες στο σκοτάδι» σχετικά µε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, διέταζαν οι Ιταλοί, βλ. Βακουφάρη, Η Θεσσαλία, ό.π., σ. 74 91 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 215 και Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., τ. Α΄, σ. 341-2 92 Ελευθερία (28.3.45) 2 93 Λαϊκή Φωνή (7.3.43) 2 και Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, ό.π., σ. 40. Ένας από τους αξιωµατικούς –θύµατα είχε λάβει αµοιβή από το ∆ήµο Κατερίνης για τη σύλληψη ενός Βρετανού στρατιώτη, βλ. Σαλπιστής, Κατερίνη, ό.π., σ. 62, όµως δεν έχουν εξακριβωθεί οι ακριβείς συνθήκες της πράξης. Κατά την ηµιεπίσηµη εκδοχή της κοµουνιστικής Αριστεράς οι αναφερόµενοι αξιωµατικοί της Χωροφυλακής είχαν σκοτωθεί σε συγκρούσεις, βλ. π.χ. Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα, ό.π., σ. 124, ενώ η αλήθεια, βλ. Γιώργος Θαλής [Κρήτος], Πιέρια –Β. Όλυµπος, Εθνική αντίσταση, δράση του 50ού συντάγµατος του ΕΛΑΣ, Θεσσαλονίκη [1987], σ. 44, ήταν διαφορετική 94 Βλ. Χρυσοχόου, Οι Γερµανοί, ό.π., σ. 224 95 Βλάσης Αγτζίδης, «Η γενοκτονία των Ποντίων: Tο άγνωστο ελληνικό ολοκαύτωµα», http://www.hri.org/forum/diaspora/pontos/genkt1.htm 96 Όµοια προβλήµατα µε τους Σιατιστινούς σχετικά µε τις βοσκές αντιµετώπιζαν οι Βαλαάδες της Γιάγκοβης παλαιότερα, βλ. Γιάνης Γκλαβίνας, «Οι Βαλαάδες του Βοΐου Κοζάνης την περίοδο 1912 -1924 µέσα από εκθέσεις του υποδιοικητή της επαρχίας», Βαλκανικά Σύµµεικτα (2001 -2002), 143-69, σ. 148 97 ∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 311, όπου έκθεση του υποστρατήγου Κωνσταντίνου Τσακάρα

152

Η ΥΒΕ

ανταρτικής οµάδας.98 Ανεπίσηµα υπήρχαν ήδη στο πεδίο από τα τέλη του 1942 ένοπλοι Πρόσφυγες αντάρτες, ντυµένοι στο χακί και υπό τη σηµαία της οργάνωσης «ΕΚΑ» µε οπλαρχηγό το Θεόφιλο Βαή -στο επόµενο κεφάλαιο θα παρουσιαστεί εν συντοµία η οµάδα, απότοκη των συγγενικών επαφών µεταξύ των αντικοµουνιστών Κατερίνης και Κοζάνης, αλλά στην ύπαρξη του δρόµου του αλατιού µεταξύ θάλασσας κι ενδοχώρας που έφερνε τους κατοίκους πιο κοντά. Το «16ο Κέντρο» της ΥΒΕ ενισχύθηκε λίγο αργότερα από µέλη της τοπικής Χωροφυλακής που αρνήθηκαν να παραδώσουν τα όπλα στους Γερµανούς 99 παρακούοντας σχετική διαταγή που εξεδόθη αµέσως µετά τη νικηφόρα για τους αντάρτες µάχη του Φαρδυκάµπου. Η άποψη ενός αξιωµατικού της ΥΒΕ/ΠΑΟ ότι η αναφερόµενη οµάδα είχε βγει το Μάρτιο του 1942 στο βουνό 100 είναι αναληθής ως προς το έτος. Ο αρχηγός της ΠΑΟ Βερµίου Πιερίων θεωρούσε τον Ιανουάριο του 1943 ως µήνα εξόδου, 101 ηµεροµηνία λανθασµένη. Κατά τον τοπικό ηγέτη του το «Κέντρο» βγήκε στο βουνό την 20ή Φεβρουαρίου του 1943, 102 ηµεροµηνία όµως πρώιµη. Η πραγµατική ηµέρα, η 7η Μαρτίου 1943, διασταυρώνεται από βασικούς ιστοριογράφους της ΥΒΕ/ΠΑΟ,103 αλλά κι από όσα αναφέρθηκαν.

98

Σύµφωνα µε µία άποψη οι κάτοικοι του Κούκου είχαν φανερώσει τα όπλα τους από τις αρχές Μαρτίου του 1943, αλλά οι κατακτητές δεν θορυβήθηκαν, βλ. Χρυσοχόου, Οι Γερµανοί, ό.π., σ. 224. Πρακτικά βεβαίως οι Γερµανοί δύσκολα µπορούσαν να κατασχέσουν (όλα) τα όπλα των Κουκιωτών, επειδή χτισµένο το χωριό σε ύψωµα και µε σκοπούς τριγύρω θα γίνονταν εύκολα αντιληπτοί κι έπειτα κανείς κάτοικος του χωριού, λόγω των δεσµών µεταξύ τους, δεν θα πρόδινε. Ακόµη ήταν πιθανό οι Κουκιώτες να αντιδράσουν ένοπλα εναντίον τους και µετά να αποτραβηχτούν στο βουνό, εξέλιξη δυσάρεστη για τους Γερµανούς, αφού προφανώς θα ακολουθούσαν κι άλλες παρόµοιες 99 ΕΘ, Φ. Χρυσοχόου, Απολογία, ό.π., φ. 6 100 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/23, Συνταγµατάρχης (ΠΖ) Γούλας προς ΓΕΣ, «Έκθεση για την κατάσταση στη Μακεδονία και για την δράση στην περιοχή των Ανταρτικών Οµάδων την περίοδο της Κατοχής», Κάϊρο 3-12-1943 101 Κωνσταντίνος Χονδρόπουλος, Αποµνηµονεύµατα, Θεσσαλονίκη 1981, σ. 71 102 ΑΑ, PRO HS 5/221 [41-], Αναφορά του λοχαγού ΠΖ Γ. Γουλγουντζή για τις δραστηριότητες του Ε.Σ. ανταρτικής οµάδας από 20.2 µέχει 20.4 1943, Κάιρο, 18.12.43, όπως επίσης και ∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 311 103 [Πάνος Βουδούρης], Υπό το φως της Αληθείας: Αι οργανώσεις Αντιστάσεως Βορείου Ελλάδος, Λεγεών Εφεδρικών Πολεµιστικών Οργανώσεων Βορείου Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1948, σ. 12 και Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 215, όπως επίσης Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α345. Το Μάρτιο µήνα δέχεται κι ο Καλλινικίδης, Εθνική Αντίστασις, ό.π., σ. 125

153


154

Η ΕΚΑ

δ΄. Η ΕΚΑ Η οργάνωση «ΕΚΑ», οµόηχη µε την ΕΚΚΑ της Στερεάς αλλά χωρίς ουδεµία σχέση, είναι σχεδόν, αν όχι τελείως, άγνωστη στην ιστοριογραφία. Πρώτη φορά εµφανίζεται στις (διαθέσιµες) πηγές τον Φεβρουάριο του 1943 αναλυµένη ως Εθνική Κοινωνική Άµυνα1 και δεύτερη τον Μάιο του ιδίου έτους ως Ένωσις Κοινωνικής Αµύνης.2 Η πρώτη ονοµασία φαίνεται ορθότερη, ενώ η επόµενη, αν αποκλειστεί η τυπογραφική παραδροµή, δόθηκε επίτηδες, ώστε το επίθετο εθνικός να ανήκει µόνο το ΕΑΜ. Η ονοµατοθέτηση φαίνεται ότι ήταν επιλογή ενός εξέχοντος στελέχους της, του 37χρονου Κοζανίτη εµπόρου Νικολάου Γκέκα. 3 Φιλελεύθερων πολιτικών πεποιθήσεων και πρόεδρος προπολεµικά του σωµατείου «∆ηµοκρατική Άµυνα» της πόλης Κοζάνης, 4 ο Γκέκας ως µέλος οικογένειας παντοπωλών, επέκτεινε την ανθηρή εµπορική παράδοσή της ανοίγοντας κατάστηµα πώλησης ανταλλακτικών για αυτοκίνητα όπως επίσης και πρατήριο καυσίµων. Στα τέλη του 1942 υπήρξε συνιδρυτής της ΕΚΑ κι εξέχων οικονοµικός ενισχυτής της, καθώς το ευρύ εµπορικό δίκτυο της οικογενείας του είχε πληγεί από τις δραστηριότητες του ΕΛΑΣ –«ήτο κατά των κοµµουνιστών» κατά µία πηγή.5 Λόγω της επαγγελµατικής του ιδιότητας ως αντιπρόσωπος αµερικανικών εταιριών πετρελαίου κι αυτοκινήτων και ιδιοκτήτης 5 φορτηγών επαφιόταν (αναγκαστικά) µε τους Γερµανούς, αφού τα καύσιµα και οι µετακινήσεις ήταν αυστηρά ελεγχόµενες.6 Εκτός τούτου διέθετε και προσωπικές γνωριµίες, διότι στην οικία του όπως και σε άλλες ευπόρων κατοίκων έµεναν Γερµανοί αξιωµατικοί. 7 Επί Κατοχής νοίκιαζε αυτοκίνητα της γερµανικής Εταιρίας Σένγκερ για τη µεταφορά ειδών του Ερυθρού Σταυρού,8 ενασχόληση εξ αιτίας της οποίας διέθετε «ταυτότητα της Γκεσταπό».9 Επί Κατοχής, κατά µία φιλική προς αυτόν άποψη, ψώνιζε υφάσµατα και λάδι προοριζόµενα για τον ΕΛΑΣ κι εξαργύρωνε βρετανικές ανταρτικές λίρες «µε τας καλυτέρας τιµάς», 10 ενώ 1

Η Νίκη (15.2.43) 3 Ελευθερία (10.5.43) 2 3 «Ήταν µέλος σε αντεθνική οργάνωση, της οποίας δεν ξέρω τον τίτλο» κατάθεσε ένας Κοζανίτης οδηγός εναντίον του Γκέκα, βλ. ΕΘ, Ε∆∆Θ, Φ.82, ΧΙ Μεραρχία ΕΛΑΣ, ένορκη εξέταση Θωµά ∆., Θεσσαλονίκη 27.11.44 4 Πρωτοπορία (25.11.33) 4 και ΕΘ, Ε∆∆Θ, Φ.82, Υπόµνηµα Νικολάου Γκέκα προς Ανακριτήν Α΄ ∆οσιλόγων, Θεσσαλονίκη 21.6.45 5 ΕΘ, Ε∆∆Θ, Φ.82, Ειδικός Επίτροπος ∆οσιλόγων, Ανακριτής 6 Τµήµατος, Κατάθεση Χριστόφορου Γ., Θεσσαλονίκη 8.1.45 6 ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/ΣΑΕ841, Νοµάρχης προς Επόπτην Αγορονοµίας, αρ.666, Κοζάνη 13.3.44 και ΕΘ, Ε∆∆Θ, Φ.82, Υπόµνηµα Νικολάου Γκέκα προς Ανακριτήν Α΄ ∆οσιλόγων, Θεσσαλονίκη 21.6.45 7 ΓΑΚ/ΙΑΜ, Γ∆∆Μ, Φ.15/4, Έκθεσις Κατασχέσεως, Οικονοµικός έφορος, Κοζάνη 24.10.45 8 ΕΘ, Ε∆∆Θ, Φ.82, Επιτροπή ∆ιαχειρίσεως Βοηθηµάτων Εν Ελλάδι, α.π.06/6679, Βεβαίωσις, Θεσσαλονίκη 23.5.45 9 ΕΘ, Ε∆∆Θ, Πρακτικά Συνεδριάσεως του Ειδικού ∆ικαστηρίου, αρ.100/19.3.46, κατάθεσις Γεωργίου Ζ. και Φ.82, Ειδικός Επίτροπος ∆οσιλόγων, Ανακριτής 6 Τµήµατος, Ένορκος Εξέτασις µάρτυρος Κωνσταντίνου Μ., Κιλκίς 20.5.47 10 ΕΘ, Ε∆∆Θ, Πρακτικά Συνεδριάσεως του Ειδικού ∆ικαστηρίου, αρ.100/19.3.46, κατάθεσις 2

155


κατά άλλη µία διατηρούσε ιδιαίτερες επαφές µε το νοµάρχη του ΕΑΜ Κοζάνης. 11 Φιλικοί προς αυτόν καταθέτες τον έφεραν µία φορά ως µεσολαβητή στην απελευθέρωση κρατουµένων που είχε συλλάβει ο παλαιός του γνώριµος Αντώνιος ∆άγκουλας,12 ενώ άλλος υποστήριξε ότι οι Γερµανοί τον αναζητούσαν το Μάιο του 1943 για να τον συλλάβουν.13 Το φθινόπωρο του 1943 συνελήφθη από τον ΕΛΑΣ στη Θεσσαλονίκη και κρατήθηκε στην Αριδαία. Μεταπολεµικά φυλακίστηκε επί 7 έτη µε την κατηγορία ότι παρέδωσε ένα δικηγόρο, µέλος του ΕΑΜ Κοζάνης, που εκτελέστηκε έπειτα από τους Γερµανούς. Ο αδερφός του Κωνσταντίνος, έφεδρος αξιωµατικός στους όλµους και µε επιφανή δράση στην Αλβανία, διατέλεσε αρχικά στρατιωτικός σύµβουλος της ΕΚΑ, συνελήφθη έπειτα από τους Γερµανούς ως «αγγλόφιλος», 14 και τελευταία εξυπηρετούσε το ΕΑΜ ως σύνδεσµός του µε την πόλη της Κοζάνης. Η ΕΚΑ, σύµφωνα µε τον τίτλο της, ανέλαβε δράση ενάντια στην οικονοµική επίθεση που δέχονταν οι έµποροι της Κοζάνης από τους αντάρτες του «Σώµατος Ολύµπου» αλλά και από ασύνδετους οπλοφόρους που εµφανίζονταν σε ένα σηµαντικό σηµείο κλειδί για την επικοινωνία της Κοζάνης µε τη Θεσσαλία, την ορεινή δίοδο του Σαρανταπόρου, γνωστή από παλαιότερα για τις συχνές επιτόπιες ληστρικές δραστηριότητες. «Ο ακατάληπτος Θεός να δώση να µην ξαναπεράσω από το στενό αυτό. γιατί στον καθένα µυρίζει ανθρώπινο αίµα. Άπιστοι που ονοµάζονται «χαϊντούκ» εξολοθρεύουν τους ανθρώπους. Εδώ κάθε άνδρας χύνει αίµα, σκοτώνει και υποφέρει…» έγραψε το 17ο αιώνα Οθωµανός αξιωµατούχος που είχε περάσει από αυτή. 15 Αν και ήταν άποψη ενός µαλθακού κατοίκου της πόλης, η πραγµατικότητα ήταν ελάχιστα διαφορετική, αφού αρκετοί άνθρωποι ή αυτοκίνητα που περνούσαν από εκεί έπρεπε να υποστούν τουλάχιστον τη βάσανο της έρευνας, την οποία διεξήγαν µαχαιράδες µε γένια και µαύρες φουστανέλες, που επί Κατοχής δήλωναν αντάρτες, όταν είχαν την κατάλληλη διάθεση. Στα παράνοµα διαπύλια λαµβανόταν από τους εµφανιζόµενους ενόπλους ένα µέρος ή και ολόκληρη η ποσότητα των µεταφερόµενων αγαθών. Πολλές φορές οι απρόσκλητοι τελώνες φέρονταν πρωτόγονα, αφού κάποτε για να οικονοµήσουν µία σουπιέρα χαρουπόµελο έσπασαν κι έχυσαν καταγής ένα ολόκληρο βαρέλι. 16 Ιδιαίτερη όµως προτίµηση είχαν στα ζώα κι από έναν Σερβιώτη ζωέµπορο, τον οποίο εκτέλεσαν αργότερα, είχαν κατασχέσει το

Κριεζή Κ. 11 ΕΘ, Ε∆∆Θ, Φ.82, Ειδικός Επίτροπος ∆οσιλόγων, Ανακριτής 6 Τµήµατος, Έκθεσις ενόρκου βεβαιώσεως αρ.89, Αθανασίου Κ., Κοζάνη 5.5.45 και Μιχαήλ Π., Θεσσαλονίκη 5.1.45 12 ΕΘ, Ε∆∆Θ, Φ.82, Υπόµνηµα Νικολάου Γκέκα προς Ανακριτήν Α΄ ∆οσιλόγων, Θεσσαλονίκη 21.6.45 13 ΕΘ, Ε∆∆Θ, Φ.82, Ειδικός Επίτροπος ∆οσιλόγων, Ανακριτής 6 Τµήµατος, Κατάθεση Χριστόφορου Γ., Θεσσαλονίκη 8.1.45 14 ΕΘ, Ε∆∆Θ, Πρακτικά Συνεδριάσεως του Ειδικού ∆ικαστηρίου, αρ.100/19.3.46, κατάθεσις Θεοδώρου Γ. Επίσης ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Ένστασις αδελφών Γ. Γκέκα, Κοζάνη 17.11.44 15 ∆ηµητριάδης Βασίλης, Η Κεντρική και ∆υτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεµπή, (εισαγωγή – µετάφραση –σχόλια), Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1973, 268 16 Κωνσταντίνος Γκέκας, συνέντευξη το 2000

156

Η ΕΚΑ

∆εκέµβριο του 1942 30 βόδια και 50 γιδοπρόβατα. 17 Πόσα από αυτά ιδιοποιούνταν και πόσα παρέδιδαν στον ΕΛΑΣ, αν παρέδιδαν, είναι ακόµη άγνωστο. Εκδηλώσεις βίας λάβαιναν χώραν καθηµερινά την εξεταζόµενη εποχή στην ύπαιθρο απέναντι στα ζώα, τα µικρά παιδιά, τις γυναίκες ή τους γέρους. Το θράσος και η επιθετικότητα εναντίον των ξένων µέσα στα όρια του χωριού πάντα περίσσευε όπως επίσης και ο δισταγµός ή η υποταγή έξω από αυτό. Κλοπές υλικών αγαθών, αυγών, νεοσσών, ζώων χωρίς πάντα να υφίσταται πραγµατική ανάγκη και µανία καταστροφής όσων αντικειµένων δεν µπορούσαν να µεταφέρουν ήταν καθηµερινό φαινόµενο στην κοινωνία των χωρικών. Φθόνος για κάθε πρόοδο κι έριδες για την ανωτερότητα των αλόγων ή την πρωτιά στο χορό, φόβοι και δεισιδαιµονίες για το άγνωστο και το µακρινό έπλεκαν τον καµβά του κόσµου αυτού, τον οποίο (και τότε ακόµη) θεωρούσαν ακατάληπτο όσοι έµεναν µόνιµα στην πόλη (κρατικοί υπάλληλοι, έµποροι, βιοτέχνες, βιοµήχανοι, αλλά όχι πάντα οι διανοούµενοί της). Όποιος σκόπευε να επιβληθεί στον κόσµο των βουνών έπρεπε να χρησιµοποιεί την κολακεία, το χρήµα ή τη βία –η τελευταία µέθοδος φαινόταν η πιο αποτελεσµατική καθώς οι προηγούµενες ξεχνιόνταν εύκολα. Στη δίοδο του Σαρανταπόρου είχε πληγεί κι ένας άλλος έµπορος, ο Μιχαήλ Παπαδόπουλος ή Μιχάλαγας. Γιος ευκατάστατου ράπτη του ∆υτικού Πόντου, που είχαν φονεύσει οι Τούρκοι, είχε γεννηθεί στην πόλη Έρπαα το 1901. Υποστηρίχτηκε αργότερα ότι ο πατέρας του ήταν οπλαρχηγός και ο υιός αντάρτης, αλλά οι αποδείξεις λείπουν. Ο Μιχάλαγας εγκαταστάθηκε αρχικά στο Βατόλακκο Γρεβενών, έπειτα στα Λεύκαρα και τέλος στα Σέρβια, όπου αγόρασε διώροφη οικία όντας επιτυχηµένος έµπορος ζώων και γεωργικών προϊόντων στα παραποτάµια χωριά, αλλά και µεσίτης εύρεσης εργατών σε τοπικά δηµόσια έργα. Αγόραζε τοις µετρητοίς και πουλούσε χωρίς ποτέ να ζητά πίσω πιεστικά το αντισήκωµα, γι αυτό οι οµόγλωσσοί του (Τουρκόφωνοι) Πρόσφυγες τον προσονόµαζαν τιµητικά «Μουχάλ αγά». Πολιτικά Φιλελεύθερος «εκφραζότανε συχνά εχθρικά προς το καθεστώς Μεταξά», γι αυτό προσέφερε την υψηλότερη χρηµατική συνδροµή στην οργάνωση του ΕΑΜ Σερβίων. Όταν στον Όλυµπο εµφανίστηκαν οι πρώτοι ένοπλοι αρνητές της Ελληνικής Πολιτείας, ο ίδιος τους τροφοδοτούσε µε άρβυλα και στρατιωτικό υλικό18 «για τη λευτεριά µας», όπως δεν δίσταζε καθόλου να υποστηρίζει. Όταν το καλοκαίρι του 1941 οι Γερµανοί δηµοπράτησαν τα άλογα –λάφυρά τους ο Μιχάλαγας διακρίθηκε κι ως τσαµπάζης, επάγγελµα που ακολούθησε µε επιτυχία µετακινώντας προς τη Θεσσαλία µεγάλα κοπάδια αιγοπροβάτων µέχρι που στα τέλη του 1942. Λίγο αργότερα ένοπλοι στο Σαραντάπορο απαλλοτρίωσαν δύο µεγάλες δικές του αποστολές ζώων.19 Οι διαµαρτυρίες του 17

ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, ∆ήλωσις ζηµιών εκ πολέµου, Μαλαµατή Λιάκου, Σέρβια 30.5.45 18 12 όπλα και ισάριθµες στολές για τον ΕΛΑΣ είχε δώσει ο Μιχάλαγας στον Κοσµά Σαββιλωτίδη, Ζήσης Τσαµπούρης, [Λυτά Χειρόγραφα], Μπρνο 1971, χωρίς αρίθµηση. Κατατέθηκαν στο ΙΝΒΑ Κοζάνης το 2003], κεφ. 5 19 Ο Μιχάλαγας δεν ήταν ο µόνος που χτύπησαν οι αντάρτες. Παροµοίως από τον έµπορο Ιωάννη Λιάκο είχαν επιταχθεί από την 24.12.42 ως τις 25.3.44 30 βόδια, δύο άλογα και 28

157


αντιµετωπίστηκαν µε αδιαφορία κι απειλές, επειδή οι τοπικοί ηγέτες του ΕΑΜ/ΚΚΕ, ανάµεσά τους κι ο αναφερόµενος δάσκαλος Χατζητάσκος, θεώρησαν περισσότερο συµφέρουσα την ένταξη στο στρατόπεδό του ΕΑΜ τόσο των Βλάχων οµοτέχνων του Μιχάλαγα, που είχαν δυσαρεστηθεί από την οικονοµική του ανέλιξη, όσο και των ορεινών κτηνοτρόφων, οι οποίοι είχαν συµµετάσχει ή λάβει µεγάλο µέρος της κλαπείσης λείας. Τα προσωπικά πάθη δεν έλειπαν και σε αυτή την περίπτωση, καθώς ο πολιτευτής Κοσµάς Σαββίδης, που έχει ήδη αναφερθεί, διέκειτο εχθρικά προς το γυναικάδελφο του Μιχάλαγα Κωνσταντίνο Παντελίδη, σχετικά µε την προπολεµική νοµή της προεδρίας στην Προσφυγική Οµάδα των Σερβίων. Έπειτα από αυτά το «πρόβατο» όπως εθεωρείτο ο γλυκοµίλητος έµπορος µεταµορφώθηκε ξαφνικά σε «λύκο» ενισχύοντας φανερά την ΕΚΑ, και διατελώντας έπειτα καπετάνιος της τοπικής ΠΑΟ. Στα τέλη του 1943 ανέλαβε την αρχηγία των Εθνικιστών της περιοχής, χωρίς όµως να χάσει την πρότερη (εκ γενετής ή εκ του εµπορίου προερχοµένη) προσήνεια του χαρακτήρα του. Επί Εαµοκρατίας συνελήφθη έπειτα από µάχη και φυλακίστηκε στην Κοζάνη. Απελευθερωθείς το 1945 διετέλεσε αρχηγός τοπικού αντικοµουνιστικού αποσπάσµατος µέχρι να χριστεί τιµητικά από το κράτος «αρχηγός ΜΑΥ Αλιάκµονος». Στις αρχές του 1947 αυτοπυροβολήθηκε κατά λάθος µέσα στο σπίτι του στη Θεσσαλονίκη, όπου είχε µετακοµίσει οικογενειακώς από την περίοδο της Κατοχής, αφού το σπίτι του στα Σέρβια είχε καεί από τους Ιταλούς.20 Η δηµιουργία της ΕΚΑ ήταν λοιπόν άµεσο αποτέλεσµα της δυναµικής εµφάνισης οπλοφόρων στα όρη της περιοχής (Όλυµπος, Πιέρια, Καµβούνια), η οποία στεναχωρούσε τους εµπόρους της Κοζάνης κι ερέθιζε τους επαγγελµατίες του πολέµου αξιωµατικούς. Αν ήταν οι οπλοφόροι συµµορίες ληστών, µέλη µίας άγνωστης οργάνωσης ή απλώς κοµουνιστές αντάρτες δεν είχε αρχικά ταυτοποιηθεί, διότι ο έντυπος λόγος, η πραγµατικότητα και οι φήµες αντικρούονταν. Αναφερόταν π.χ. ότι στους ενόπλους του Ολύµπου αρχηγός ήταν ένας Έλληνας συνταγµατάρχης (στην πραγµατικότητα ήταν πολίτης), αλλά η φήµη αυτοαναιρούνταν από διάφορα βίαια γεγονότα που µεταφέρονταν στόµα µε στόµα. Ένα από αυτά έλεγε ότι οι αντάρτες είχαν εκτελέσει στις 29 Αυγούστου 1942 επίσηµα και µέρα µεσηµέρι στην πλατεία του χωριού Πύθιο έπειτα από ανοιχτό «λαϊκό δικαστήριο»21 δύο ηλικιωµένους κατοίκους (τον πατέρα του κοινοτάρχη και τον αγροφύλακα). Πολύ αργότερα µόνο η εφηµερίδα του ΕΑΜ Αθήνας ανέφερε παρόµοιες πράξεις των ανταρτών του Ολύµπου τοποθετώντας τες όµως σε άλλο χωριό και χωρίς ονόµατα ή αριθµούς. 22 Ο αντίστοιχος τύπος της Μακεδονίας είχε γράψει ότι οι Ιταλοί είχαν φονεύσει στο Πύθιο όπως συµπεραίνεται από τα συµφραζόµενα τον τράγοι, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ2020, ∆ηλώσεις ζηµιών, υποφ.3, δήλωσις ζηµιών εκ πολέµου Μαλαµατής, χήρας Ιωάννη Λιάκου, Σέρβια 30.5.45 20 Καλλιανιώτης, Καπετάνιοι, ό.π., σ. 232-42 21 Ευριπίδης Μπαλαούρας, συνέντευξη στο Πύθιο το 2004. Τα εισαγωγικά στο λαϊκό ∆ικαστήριο µπήκαν διότι τα µέλη του δεν προέρχοτναν από το λαό, αφού εισαγγελέας σε αυτό είχε αναλάβει ένας αντάρτης 22 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Ο Απελευθερωτής (14.3.43) 2. Αν γράφονταν ονόµατα και αριθµοί ο κατάλογος των «προδοτών» θα µεγάλωνε αρκετά

158

Η ΕΚΑ

ηλικιωµένο «πατέρα ενός αντάρτη», 23 αλλά λάθευε ως προς τον τόπο, διότι πράγµατι είχε χάσει τη ζωή του στην Τσαριτσάνη ο πατέρας του αρχηγού των ανταρτών του Ολύµπου, επειδή «πολύ ζωηρός» ως ήταν κι οργισµένος µετά από το κάψιµο της οικίας του από τους Ιταλούς τούς είχε επιτεθεί µε ένα δρεπάνι. 24 Η εκτέλεση των δύο κατοίκων του Πυθίου αποσιωπήθηκε 25 ή (ασυνειδήτως;) παραθλάστηκε26 στο αρχειακό υλικό της εποχής όπως επίσης και στη βιβλιογραφία, παρόλο που περιγράφεται αναλυτικά η παραµονή των ανταρτών στο χωριό, το «τσιµπούσι», ο λόγος του αρχηγού, τα τραγούδια και η παρέλαση.27 Ένας προσεκτικός µελετητής θα µπορούσε εύκολα να διαπιστώσει ότι πίσω από τα θεωρητικά κείµενα του ΕΑΜ κρύβονταν κοµουνιστές διανοούµενοι,28 αλλά οι πολλοί αναζητούσαν απτές αποδείξεις. Για µία λοιπόν επιτόπια επίσκεψη στο χώρο του Ολύµπου προσφέρθηκαν τρία µέλη της ΥΒΕ Κοζάνης, Ο Ιωάννης Νταβίτης από το Βόλο, ανθυπασπιστής ΠΖ κι απόφοιτος ∆ιδασκαλείου, και οι αδελφοί Ευστάθιος κι Αριστείδης Ελευθεριάδης (ψευδ. Περδίκας) από τον προσφυγικό Κλείτο, µόνιµοι ανθυπολοχαγοί ΠΖ. Οι απεσταλµένοι σχηµάτισαν την εντύπωση ή διαπίστωσαν πως οι αντάρτες «µύριζαν κοµουνισµό»,29 αλλά επιστρέφοντας στην Κοζάνη έφεραν µαζί τους έναν ένοπλο του Σώµατος Ολύµπου που συστήθηκε στην επιτροπή της ΥΒΕ Κοζάνης ως Μιχαήλ Τζανακάκης ή «Χάρος» στο ψευδώνυµο. ∆ήλωσε

23

Οι αντάρτες είχαν τιµωρήσει «σκληρά και δίκαια…προδότες» στα Καλύβια Ελασσώνας, βλ. Ελευθερία (16.10.42) 4 24 Θανάσης Ξυνός, «Η Τσαρίτσανη στην Εθνική Αντίσταση», Εθνική Αντίσταση (Σεπτ. 1984) 108 -117, σ. 113 και Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 135. Στο Μνηµείο όµως της Τσαριτσάνης οι νεκροί παρατίθενται όλοι µαζί, χωρίς ουδεµία χρονολογία, βλ. Μνηµείο µε τίτλο «Μνήµη γι αυτούς που το φασισµό πολέµησαν και τη ζωή τους έδωσαν για µία λεύτερη ανεξάρτητη και δηµοκρατική πατρίδα», Τσαριτσάνη 2006. Στα ιταλικά έγγραφα ο ηλικιωµένος νεκρός ∆ηµήτριος Ξυνός καταγράφτηκε ως οδηγός των ανταρτών και κατάσκοπος, τον οποίον πρώτα εκτέλεσαν κι έπειτα έκαψαν το σπίτι του, βλ. Βακουφάρη, Η Θεσσαλία, ό.π., σ. 129 25 Σταύρος Γουλούλης, «Η µέρα µετά την «καταχνιά» της Κατοχής: η εικόνα της υπαίθρου στον νοµό Λάρισας (πλην επ. Φαρσάλων) Μάρτιος 1945 (Αρχείο ∆ηµ. Χατζηγιάννη)», στο Το έπος του ΄40 και η Εθνική Αντίσταση στη Θεσσαλία 1941 -1944, Ε∆ΙΑ ν. Λάρισας, Λάρισα 2004, σ. 210-23, σ. 219-20 26 Ο πατέρας του κοινοτάρχη καταγράφτηκε επίσηµα (πλην όµως λανθασµένα) ως αποβιώσας στις 7.4.42, βλ. ∆Κ, ∆ηµοτολόγιο Πυθίου, οικογενειακή µερίς 131, αρ.681 27 Βλ. π.χ. Γιάννης Αδάµου, Το Πύθιον (Σέλλος) στο πέρασµα των αιώνων, Κοινότητα Πυθίου, Λάρισα 1997, σ. 166-8 και π.χ. Παρίσης Σκρέτας, «Το Πύθιο στην Εθνική Αντίσταση», Εθνική Αντίσταση (Οκτ. –Νοέµ. 2005) 89. Επίσης ∆ηµήτρης Ράπτης, Αντιστασιακά ποιήµατα, έλλα, Λάρισα 1997, σ. 139 και Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 81. Ακόµη Η φωνή της Εθνικής Αντίστασης (Φεβρουάριος 2006) 2 και τέλος Γιάννης Αδάµου, Ο Κοκκινοπλός, Κοινότητα Κοκκινοπλού -DEA, Κατερίνη 1992, σ. 120 όπου ο ένας εκτελεσθείς που καταγόταν από τον Κοκκινοπλό δεν αναφέρεται σε κατάλογο νεκρών του χωριού. Μόνο ένας συγγραφέας τόλµησε να γράψει σχετικώς, αναφέροντας όµως µία µόνο εκτέλεση, βλ. Αρσενίου, Λάζαρος, Η Θεσσαλία στην Αντίσταση, τ. Α΄, Ιταλική κατοχή, έκδ. γ΄, «έλλα», Λάρισα 1999, σ. 125 28 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 3/2, όπου το βιβλίο «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ» 29 Ο Ευστάθιος Ελευθεριάδης ήταν ήδη προϊδεασµένος, αφού προπολεµικώς συνέγραφε για τους «υπονοµευτάς της θρησκευτικής, εθνικής και γλωσσικής υποστάσεως του ελληνισµού», δηλαδή τους κοµουνιστές, βλ. Μακεδονικόν Βήµα (29.4.34) 4

159


επιπλέον ότι είχε γεννηθεί στην Κρήτη µεγάλωσε στη Ρόδο και πως είχε αποµείνει στην περιοχή από τον Απρίλιο του 1941. Οµιλούσε εκτός από τα τραγουδιστά ελληνικά των νησιωτών ιταλικά, ισπανικά, τουρκικά και γερµανικά. 30 Σε τροφοδότες του στα Μπουτζάκια εκµυστηρεύτηκε ότι είχε χρηµατίσει κατάσκοπος της Ελλάδας στη Βουλγαρία, ίσως για να τους κερδίσει, ενώ στο πρωτοπαλίκαρό του, ένα νεαρό Πρόσφυγα από την Οινόη, εκµυστηρεύτηκε πως είχε πατέρα Ιταλό και µάνα Ροδίτισσα. Στον κόσµο της περιοχής παρουσιαζόταν ως συνταγµατάρχης µε το όνοµα «Μιχάλης», αφού το ψευδώνυµο Χάρος, κατάλληλο για τους αντάρτες του Ολύµπου, ακουγόταν ανάρµοστο στην περιφέρεια της Κοζάνης. Φαίνεται απίθανο οι αξιωµατικοί της ΥΒΕ Κοζάνης να µην είχαν ελέγξει µέσω του επαγγελµατικού τους δικτύου το ποιόν και το πρόσωπό του. Η πολυγλωσσία του, όπως και η γενικότερη νοητική του συγκρότηση φανέρωναν άνδρα µε ανώτερη µόρφωση, ίσως έφεδρο αξιωµατικό. Την ίδια εποχή οι αντάρτες των Πιερίων είχαν εκτελέσει έναν «Κύπριο» που στρατολογούσε στην Πιερία επιδεικνύοντας χρυσές λίρες,31 ενώ µερικούς µήνες αργότερα οι ίδιοι επέβαλαν όµοια ποινή και στον Πρόσφυγα ανθυποσµηναγό Ανδρέα Βασιλειάδη από τα Σέρβια, αρχηγό συµµαχικού κατασκοπευτικού δικτύου σταλµένου από το Κάιρο. Αν και τι είδους σχέσεις είχε µε αυτούς ο Χάρος δεν έχει διευκρινιστεί. Το πιθανότερο όµως όλων είναι ότι ήταν πράγµατι νησιώτης που είχε αποµείνει στην περιοχή από τον Απρίλιο του 1941 µαζί µε δύο Κυπρίους και δύο Αλλόφωνους (έναν Βρετανό κι έναν Ινδό), 32 οι οποίοι περιθάλπονταν κρυφά στο Λιβάδι Ελασσόνας πριν ενσωµατωθούν στην ΒΣΑ Ολύµπου. Αν για την αποστολή του στην περιοχή της Κοζάνης ο Χάρος είχε την έγκριση του ταγµατάρχη Χένρυ Χιλλ εν προκειµένω, γνωστού σαν Ερρίκου,33 που βρισκόταν τότε στον Όλυµπο, είναι άγνωστο. Μεγαλύτερη σηµασία από την πραγµατική ταυτότητα του Χάρου έχει ότι ηγήθηκε της πρώτης (µη κοµουνιστικής) ένοπλης οµάδας στην περιοχή Κοζάνης. Ίσως αργότερα διευκρινιστούν οι σχέσεις της ΕΚΑ Κοζάνης µε την ανεξάρτητη «εθνική ανταρτική οµάδα» του οπλαρχηγού Θεόφιλου Βαή από την Κατερίνη που δρούσε προς τη Βέροια 34 και οι επαφές των δύο αντικοµουνιστικών οργανώσεων µε το Ναπολέοντα Ζέρβα, αφού ο τελευταίος διατηρούσε το 1943 επαφές µε το Βαή 35 και πιθανές µε το Τζανακάκη. Τη συνάφεια της ΕΚΑ µε την οµάδα Βαή φανερώνει ο τύπος του ΜΓ του ΚΚΕ που θεωρούσε οµοειδείς τις «συµµορίες» Βαή και Γκέκα και δηµιουργό τους 30

Ελληνικός Βορράς (28.3.62) 3 Πρωτόπαπας, Χη µεραρχία, ό.π, σ. 88 32 Ως εναποµείναντες αναφέρονται ο Νεοζηλανδός «Σληµ» ή Σλήµης, ο Ινδός «Γιάννης», ο Ερρίκος και ο Κύπριος «Μιχάλης», βλ. Κώστας Κηπουρός, «Αναµνήσεις από τον ΕΛΑΣ Θεσσαλίας», Εθνική Αντίσταση, (Μάης 1983) 37-53, 37 (Οκτώβρης 1983) 70-6, σ. 51 και Ιωάννης Ντάµπος, συνέντευξη το 2007 33 Ιωάννης Ντάµπος, συνέντευξη το 2007. Περισσότερα για τον Χιλλ που γνώριζε τέλεια την ελληνική, αφού είχε ζήσει από το 1941 στο δάσος των Πιερίων, βλ. Χρήστος Τζεκίνης, Πέρα από τον Όλυµπο, ένα Χρονικό της Αντίστασης στη Ναζιστική Κατοχή 1941 -44, Ειδική Εκδοτική, Αθήνα 1992, σ. 110 34 ∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 313 και Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 220 35 ΓΑΚ/ΚΥ, 806/Κ202, [Ηµερολόγιο] ΖΕΡΒΑ, σ.137, 421 31

160

Η ΕΚΑ

τον συνταγµατάρχη Χρυσοχόου.36 Το ΕΑΜ της Πιερίας θεωρούσε ότι ο Βαής είχε προδώσει κρυπτόµενους Βρετανούς στρατιώτες, 37 µοµφή που πιθανώς ίσχυε, αφού είχε προηγουµένως συλληφθεί και βασανισθεί από τους Γερµανούς στη Θεσσαλονίκη. 38 Κατά µία άλλη οπτική οι Γερµανοί συλλαµβάνοντάς τον γνώρισαν έναν κρίκο της αλυσίδας οπότε η εύρεση των υπολοίπων δεν ήταν δύσκολη. Η άλλη κατηγορία εναντίον του ήταν ότι, ελευθερώθηκε από τη φυλακή επίτηδες για να οργανώσει «µε χρήµατα και για λογαριασµό της Γκεσταπό, ληστοσυµµορίες» εναντίον του ΕΛΑΣ, 39 αναπόδεικτη βέβαια και µάλλον πλασµατική, όχι µόνο επειδή στις οµάδες αυτές συµπεριλαµβάνονταν και αξιωµατικοί της ΥΒΕ/ΠΑΟ αλλά επειδή οι γονείς του Βαή µεταφέρθηκαν όµηροι στη Γερµανία, όταν αυτός δραπέτευσε.40 Η άποψη βέβαια ότι οι αντάρτες της ΕΚΑ ήταν «ηθικά πορωµένοι και πνευµατικά ανάπηροι», 41 έντονα προπαγανδιστική, χρειάζεται ονόµατα τουλάχιστον τεκµήρια για να σταθεί, άλλως ανήκει σε µία αόριστη δαιµονολογία παρά σε συγκεκριµένη αλήθεια. Επαφές µεταξύ Πιερίας και Κοζάνης υπήρχαν, όπως ειπώθηκε µέσω των συγγενικών δικτύων και του εµπορίου όπλων και άλατος, κατά την εξάσκηση των οποίων, ιδιαίτερα του δευτέρου τον Βελβενδό λόγω της γεωγραφίας του είχε καίρια θέση. Στην κωµόπολη αυτή κατά µία πηγή καταρτιζόταν στις αρχές του 1943 ένοπλη οµάδα της ΥΒΕ, 42 αλλά επειδή η οργάνωση αυτή είναι άγνωστη στην περιοχή, η αναφορά προδίδει µάλλον την ΕΚΑ. Η αντικοµουνιστική κίνηση στον Βελβενδό τελούσε υπό την «πνευµατική καθοδήγηση»43 του Βελβενδινού πολιτευτή και δικηγόρου Ιωάννη Αντωνιάδη. Τον οπλαρχηγό Βαή όπως επίσης και το Χάρο, γενικώς την ΕΚΑ, αγνοούν οι ιστοριογράφοι της ΥΒΕ/ΠΑΟ και µία από τις αιτίες είναι µάλλον ότι ούτε οι δύο οµαδάρχες ήταν µέλη της ΥΒΕ ούτε οι αντάρτες τους, οι περισσότεροι µάλιστα εκ των οποίων προσχώρησαν έπειτα στον ΕΛΑΣ. Λίγες είναι οι διαθέσιµες πηγές για τον οπλαρχηγό Βαή, ο οποίος είχε φοιτήσει στο Αµερικανικό Κολέγιο της Θεσσαλονίκης ως γεωπόνος. Τον Οκτώβριο του 1943 αποπέµφθη από το 1/16 τάγµα της ΠΑΟ Πιερίων, 44 πιθανόν διότι συνέχισε να κρατάει όπλο, και το µεθεπόµενο µήνα πέρασε στα Κρούσια ως καπετάνιος αντικοµουνιστών οπλιτών.45 Το καλοκαίρι του 1944 συναντήθηκε µε το Μιχάλαγα στην Κοζάνη µε σκοπό τη µετατροπή του ΕΕΣ σε Ε∆ΕΣ.46 36

Λαϊκή Φωνή (7.3.43) 2 Πρωτόπαπας, Χη µεραρχία, ό.π., σ. 74 -80 38 ΕΘ, Ε∆∆Κ, ∆ικογραφίες, Λυτά Έγγραφα, Κέντρον Αλλοδαπών Θεσσαλονίκης, ακριβές αντίγραφον του Det Balkan Counter –Int Sec, Θεσσαλονίκη 10.9.45 39 Αντάρτης (20.5.43) 2 και Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 445 όπου προκήρυξη του ΕΑΜΕΠΟΝ 40 ΕΘ, Ε∆∆Κ, ∆ικογραφίες, Λυτά Έγγραφα, Κέντρον Αλλοδαπών, ό.π. 41 Θαλής, Πιέρια, ό.π., σ. 123 42 Πρωτόπαπας, Χη µεραρχία, ό.π., σ. 116 43 Νικολής, Ιστορική πορεία, ό.π., σ. 974 44 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 423 45 Πολυχρόνης Χαρατσίδης, Το 13ο σύνταγµα του ΕΛΑΣ (Η Εθνική Αντίσταση στο Κιλκίς), Θεσσαλονίκη χ.χ., σ. 219 46 Μπενάκειος Βιβλιοθήκη (στο εξής ΜΒ), Αρχείο Νικολάου Πλαστήρα (στο αξής ΑΝΠΟ), 37

161


Έχασε τελικά τη ζωή του στην πολιορκία του Κιλκίς το Νοέµβριο του 1944.47 Μεταπολεµικά διεκδικήθηκε όπως και πολλοί άλλοι ως πρωτοπόρος αντάρτης του Ε∆ΕΣ Μακεδονίας,48 ισχυρισµός που δεν έχει αποδειχθεί και µάλλον ούτε πρόκειται, καθώς ο Ε∆ΕΣ στην περιοχή είναι σχεδόν εν τη ολότητά του άγνωστος. ∆εν έχουν ακόµη διασαφηνιστεί οι ακριβείς σχέσεις του Βαή µε τους αξιωµατικούς της Πιερίας, που την ίδια εποχή είχαν συγκεντρωθεί σε κινηµατογράφο της Κατερίνης 49 για να συζητήσουν την πορεία των εσωτερικών εξελίξεων. Ο Χάρος ήταν ένα απρόσµενο δώρο στους αξιωµατικούς της ΥΒΕ Κοζάνης. Επιτέλους όσοι είχαν βαρεθεί τη στατική θεωρία της «Λαϊκής ∆ιαφωτίσεως» και ζητούσαν εντονότερη δράση θα την είχαν στο πρόσωπο των ενόπλων της ΕΚΑ. Ταυτοχρόνως η νέα οργάνωση θα µπορούσε να αποτελέσει ένα είδος αναχώµατος στην αναµενόµενη επέκταση των ανταρτών του Ολύµπου τουλάχιστον στη λωρίδα των Σερβίων και ίσως θα ελάττωνε ή εξαφάνιζε αποτελεσµατικά τη ληστρική δράση στη δίοδο του Σαρανταπόρου. Η δράση της ΕΚΑ αναµενόταν ότι θα προσανατόλιζε µε πρακτικό πια τρόπο τον πληθυσµό στις δεδηλωµένες αρχές της ΥΒΕ και θα τους απέτρεπε να υποστηρίζουν το ΕΑΜ σαν τη µοναδική επαναστατική οργάνωση. Ο ενισχυτής της ΕΚΑ Νικόλαος Γκέκας προσέφερε όχι µόνο τα απαραίτητα οικονοµικά µέσα αλλά και µία ταχεία διακίνηση πληροφοριών µέσω του κυκλώµατος των αυτοκινητιστών, 50 ενώ η τοπική Χωροφυλακή, που καθήκον της ήταν να αµύνεται της (εκάστοτε) κοινωνικής τάξης, θα προσέφερε την απαραίτητη κάλυψη. Η πρώτη επίσηµη εµφάνιση του Χάρου ως στρατολόγου της ΕΚΑ έλαβε χώραν την 23η Οκτωβρίου 1942 στην Οινόη της Κοζάνης, χωριού σχετικά απόµακρου από οδικές αρτηρίες, που κατοικούνταν από Πρόσφυγες του Καυκάσου, εκ των οποίων, παρά τους υπάρχοντες ισχυρισµούς, ουδείς είχε εκτεθεί ως τότε σαν κοµουνιστής. Συνοδευόταν από έναν έφεδρο επιλοχία,51 παλαιό κοµουνιστή 52 και τότε γυρολόγο, τον Παναγιώτη Τζιουρά από τη Σιάτιστα. Ο Τζιουράς λόγω του επαγγέλµατος διέδιδε φήµες για καθηµερινή πολυπληθή παρουσία ανταρτών στην περιοχή Κοζάνης µε ηγέτες υψηλόβαθµους αξιωµατικούς του Αλβανικού Μετώπου. Μετά τον

Φ5/229, Μιχαήλ Παπαδόπουλος, Κοζάνη 25.4.45, σ. 8 47 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ. 909, Β/8/σ. 64 48 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/32 και Φ.909/Η/1[β], ΕΟΕΑ, αρχηγείο Μακεδονίας, συνοπτική έκθεσις δράσεως κατά την Εθνικήν Αντίστασιν του 1941 -1945, Αθ. Παπαχριστοδούλου 49 Σαλπιστής, Κατερίνη, ό.π., σ. 44 50 Ο Σύνδεσµος Οδηγών Αυτοκινήτων Κοζάνης «Ο προφήτης Ηλίας» διέθετε το 1936 46 µέλη, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/1592, Σωµατεία –Σύλλογοι έτους 1920 -1934, Σύλλογος Οδηγών Αυτοκινηστών προς Νοµάρχην, α.π. 14, Κοζάνη 17.4.36 51 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 286, 297. Η άποψη ότι ο Τζιουράς ήταν έφεδρος αξιωµατικός, βλ. ΕΘ, Ε∆∆Θ ∆ικογραφίες, Απολογία ταγµατάρχου Λαλοπούλου Ανδρέα, σ.3, χωλαίνει διότι άνδρας µε αυτό το επίθετο δεν είχε αποφοιτήσει από το Γυµνάσιο Σιάτιστας, βλ. Αναστάσιος ∆άρδας, Ίδρυση και λειτουργία του Τραµπάντζειου Γυµνασίου Σιατίστς µε την εποπτεία της εκκλησίας, Πατριαρχικόν Ίδρυµα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 634-9 52 Γεώργιος Μπόντας, τηλεφωνική επικοινωνία το 2005

162

Η ΕΚΑ

εκκλησιασµό ο Χάρος επισκέφτηκε την οικία του κοινοτάρχη, συστήθηκε ως συνταγµατάρχης και ξεδίπλωσε µία ελληνική σηµαία. Είπε ότι ήταν απεσταλµένος από τους επαναστάτες του Ολύµπου και τραγούδησε αντάρτικους παιάνες. Επιτόπου στρατολόγησε 6 άτοµα: 4 ανύπαντρους νεαρούς, ένα διωκόµενο για βίαιους ερωτισµούς στη Φλώρινα και προσωρινό κάτοικο του χωριού, κι ένα συζευγµένο από τη γειτονική Φτελιά που αργότερα αποτραβήχτηκε -όλοι τους ήταν Πρόσφυγες. Ένας από τους νεαρούς που είχε φοιτήσει µερικές τάξεις στο Γυµνάσιο χρίστηκε υπαρχηγός, ενώ οι υπόλοιποι αγροτοκτηνοτρόφοι ως µέλη της οµάδας. Στην ευκολία ένταξή τους στην ΕΚΑ φαίνεται ότι έπαιξε ρόλο ο ιερέας του χωριού, πρώην αξιωµατικός του τσαρικού στρατού στη Ρωσία κι ευκατάστατος αγρότης. Η ένοπλη οµάδα ντυµένη εν µέρει µε χακί ρούχα παράγγειλε µέσω του Χάρου στους αξιωµατικούς της Κοζάνης να κατασκευαστεί µία «σφραγίδα του Αρχηγείου Μακεδονίας»53 και άρχισε στα µέσα ∆εκεµβρίου 1942 τις βραδινές επισκέψεις της στα προσφυγικά χωριά των Μπουτζακίων. Γνωστές είναι οι βάσεις της ΕΚΑ στον Τετράλοφο και την Ακρινή, η δεύτερη οφειλόµενη µάλλον στον 30χρονο δάσκαλο και φοιτητή τότε του τµήµατος Οικονοµικών και Πολιτικών Επιστηµών του ΑΠΘ 54 Κωνσταντίνο Ματσαρίδη, «εγωιστή» κατά την άποψη ενός επιθεωρητή, αλλά γνωστό για σπουδαστικές συνδικαλιστικές διεκδικήσεις. Ο Ματσαρίδης µένοντας σταθερός στις εθνικιστικές του ιδέες ανέλαβε το 1944 τοµεακός καθοδηγητής των αντικοµουνιστών οπλιτών της Κοζάνης µε αποτέλεσµα να δεχθεί µεταπολεµικά σφοδρές µοµφές από τους αντιπάλους του, 55 ίσως επειδή την ίδια περίοδο συνέγραφε άρθρα και ρύθµιζε τα οικονοµικά της αντικοµουνιστικής εφηµερίδας Ακρίται του Βορρά, αναλαµβάνοντας για ένα διάστηµα γενικός αρχηγός της ΕΣΕΑ Κεντρικής Μακεδονίας. Παράλληλα µε το στήσιµο πυρήνων και βάσεων ένα σφραγισµένο µπλοκ εράνου της ΕΚΑ διακινούνταν στο ∆ρέπανο. Τα Μπουτζάκια προσφερόταν ως τόπος δράσης της ένοπλης οµάδας της ΕΚΑ για λόγους γεωγραφικούς, ιδεολογικούς και προσωπικούς. Ο κοµουνισµός δεν είχε καταφέρει να εισχωρήσει στην περιοχή όπου ορισµένοι κάτοικοι είχαν γνωρίσει διώξεις σαν κάτοικοι ή αιχµάλωτοι στη Σοβιετική Ένωση56 κι ακόµα εκεί είχαν καταφύγει αρκετοί κάτοικοι του Μεσόβουνου που είχαν κάψει οι Γερµανοί κι αίτιοι είχαν θεωρηθεί οι κοµουνιστές. Ο ταγµατάρχης Παπαβασιλείου είχε ιδιαίτερους δεσµούς µε κατοίκους που είχαν υπηρετήσει µαζί του στο Αλβανικό.57 Έπειτα µέσω της κοντινής διάβασης της Καστανιάς διεξαγόταν η επικοινωνία της Κοζάνης µε τη Βέροια και τη Θεσσαλονίκη, απαραίτητη για λήψη πληροφοριών ή οδηγιών από τους 53

ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 5 ΕΘ, Ε∆∆Θ, Φ.82, Ειδικός Επίτροπος ∆οσιλόγων, Ανακριτής 6 Τµήµατος, Έκθεσις ενόρκου βεβαιώσεως Κωνσταντίνου Ματσαρίδη, αρ.2003, Θεσσαλονίκη 14.4.45 55 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 51/23.12.48 56 Τσολάκης, Χαµένες πατρίδες, ό.π., σ. 475-6. Οκτώ χρόνια καταναγκαστικά έργα υπέφερε Πρόσφυγας που µετανάστευσε στα Ίµερα, βλ. Κλήµης Ζαναλίδης, «διηγώντας τα να κλαις», Η φωνή των Ιµεριωτών, (Ιαν. -Μάρτ. 1996) 3 57 Παντελής Ιορδανίδης, συνέντευξη το 2007 54

163


αξιωµατικούς της Θεσσαλονίκης. Τέλος αν διεξαγόταν γερµανική τοπική επιχείρηση οι ένοπλοι θα µπορούσαν να διαφύγουν µέσω του Βερµίου ή των Πιερίων. η δράση της. Έτσι η οµάδα οδοιπόρησε προς γνώσιν του εδάφους ως το βλαχοχώρι Ξηρολίβαδο του Βερµίου και τον Τριπόταµο Ηµαθίας, χωριού µε κατοίκους Πρόσφυγες από τον Καύκασο, συγγενείς µάλλον µε τους αντίστοιχους της Οινόης. Αντικοµουνιστικοί πυρήνες δηµιουργήθηκαν την ίδια εποχή στα Γρεβενά και το Βόιο, µε προφανείς βάσεις τις προπολεµικές Ενώσεις Εφέδρων 58 και Παλαιών Πολεµιστών. Σύµφωνα µε µαρτυρίες καπεταναίων του ΕΛΑΣ ορισµένοι αξιωµατικοί των δύο περιοχών είχαν δηλώσει ότι ανήκαν στην ΥΒΕ, αλλά η αξιοπιστία της πληροφορίας είναι αµφίβολη όχι επειδή έχουν πρόσφατα διατυπωθεί, αλλά διότι η ΥΒΕ πρωταθλούνταν στη µυστικότητα. Προφανώς οι αξιωµατικοί θα είχαν δηλώσει ότι ανήκαν στην ΕΚΑ, αυτή την άγνωστη και παρεξηγηµένη οργάνωση, αν δεν είχαν απλώς πει ότι ήταν «εθνικισταί».59 Τις δραστηριότητες αυτών των αξιωµατικών οι µη εαµικοί οπλίτες ονόµαζαν «Εθνικόν Κίνηµα», 60 ενώ το µέρος όπου λάβαιναν αποφάσεις «Εθνικόν Αρχηγείον,61 αλλά οι όροι αυτοί οµολογήθηκαν πρώτη φορά την άνοιξη του 1943, όταν η ΕΚΑ είχε πια διαλυθεί. Στο µακεδονικό τύπο της εαµικής Αριστεράς γνωστή είναι µόνον η ΕΚΑ, ενώ η ΥΒΕ παρουσιάζεται για πρώτη φορά τον Ιούνιο του 1943 και µάλιστα κατόπιν αποκάλυψής της από πρώην µέλος της που αυτοµόλησε στο ΕΑΜ. Οπότε είναι βάσιµο να υποτεθεί ότι οι αναφερόµενοι ανήκαν ιδεολογικώς στην ΥΒΕ, πρακτικά όµως στην ΕΚΑ την οποία και διαφήµιζαν. Γνωστοί αξιωµατικοί της ΥΒΕ/ΕΚΑ Βοΐου ήταν: ο ταγµατάρχης ΠΒ Μιλτιάδης Πόρτης, που έχει αναφερθεί κι ο αδερφός του Σταύρος, ανθυπολοχαγός ΠΖ, ο «µικρός Πόρτης» όπως ήταν γνωστός. Επίσης ο 50χρονος ταγµατάρχης ΠΖ π.δ. Ιωάννης Κοντονάσης από την Περιστερά Βοΐου, τραυµατίας της Μικρασιατικής Εκστρατείας και διώκτης Τούρκων ληστών στην Εορδαία στη δεκαετία του ΄20. Ηγέτης των Ελλήνων στην επιτυχηµένη µάχη του Φαρδυκάµπου παρέµεινε έπειτα στην ανταρτοκρατούµενη περιοχή οµιλώντας σε συνέδρια του ΕΑΜ. 62 Μεταπολεµικά τιµήθηκε από το κράτος ως συνταγµατάρχης. Ακόµη ο µεσήλικας ταγµατάρχης ΠΖ τ.δ. 63 ∆ηµήτριος Παναγιωτίδης από τον ελληνόφωνο οικισµό ∆αµασκηνιά Βοΐου, του οποίου η ευρύτερη οικογένεια συµµετείχε ενεργά σε προπολεµικές κοινοτικές διαµάχες. 64 Αρχικά συµπορεύτηκε µε τον ΕΛΑΣ, όµως όχι πολλές µέρες αργότερα κινήθηκε µαζί µε τους Εθνικιστές65 µε αποτέλεσµα να αιχµαλωτιστεί όπως κι ο Κοντονάσης 58

ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Ένωσις Εφέδρων Αυγερινού προς Νοµαρχίαν Κοζάνης, α.π. 13, Αυγερινός 23.11.32 59 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 194, όπου η πρώτη έκθεση (1946) του τότε ταγµατάρχη Ιωάννη Κοντονάση προς το ΓΕΣ για τη µάχη του Φαρδυκάµπου 60 Ακρίται του Βορρά (4.11.46) 2 61 Κυριάκος Παπαδόπουλος, συνέντευξη το 2002 62 Ελευθερία (6.6.43) 4 63 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α330 64 Μακεδονικόν Βήµα (7.9.30) 3 65 Στέφανος Καραµπέρης, συνέντευξη το 1998

164

Η ΕΚΑ

στην πολιορκία του Αυγερινού.66 Κακοποιήθηκε τότε «µέχρι αιµατώσεως», 67 αλλά αφέθηκε ελεύθερος αποδοκιµάζοντας έντυπα «την προδοσίαν κατά της Πανελληνίου οργανώσεως του ΕΑΜ».68 Με τη µεσολάβηση µάλλον της ΒΣΑ χρηµάτισε υπεύθυνος της ΕΤΑ της 9ης µεραρχίας του ΕΛΑΣ, ρόλος υποδεέστερος, ίσως επειδή δεν του είχαν εµπιστοσύνη ή διότι δεν επιθυµούσε ο ίδιος ενεργά να αναµιχθεί.69 Ένα από τα πιο αξιόλογα µέλη της ΥΒΕ/ΕΚΑ Βοΐου ήταν ο 30χρονος υπολοχαγός ΠΖ Κοσµάς Μπουλογιάννης από το ∆ίλοφο. Αριστοκράτης που θαυµαζόταν για τις πολεµικές του ικανότητες,70 τις οποίες έδειξε έµπρακτα στο Φαρδύκαµπο πολεµώντας θαρραλέα στην πρώτη γραµµή,71 αιχµαλωτίστηκε κι εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ στη Βουχωρίνα. Λιγότερο γνωστοί είναι ο υπολοχαγός ΜΧ Νικόλαος Νικολαΐδης 72 από τη ∆αµασκηνιά, 73 ο οποίος συνελήφθη από τον ΕΛΑΣ λίγο πριν από τη σύγκρουση στον Αυγερινό,74 ο υπολοχαγός του ΣΥΠ Τζουρέλλας Κοσµάς από τον Πεντάλοφο75 κι ο εύελπις ΠΖ Στέφανος Καραµπέρης από την Κλεισώρεια Βοΐου, υιός δασκάλου, που διέφυγε από την πολιορκία του Αυγερινού κι ως µέλος της ΠΑΟ Θεσσαλονίκης κατέφυγε το φθινόπωρο του 1943 στη Μέση Ανατολή, όπου τραυµατίστηκε στη µάχη του Ελ Αλαµέιν.76 Ο µοναδικός Πρόσφυγας µέλος της ΕΚΑ Βοΐου ήταν ο υψηλόσωµος 30χρονος έφεδρος ανθυπολοχαγός Θεόδωρος Σιδηρόπουλος, Τραπεζούντιος και κάτοικος Βροντής Τσοτυλίου που εργαζόταν ως υπάλληλος του ∆ηµοσίου Ταµείου Νεάπολης. Ενθουσιώδης κι αψίκορος είχε µάλλον αρνητική άποψη για τους κοµουνιστές, αφού ο πατέρας του είχε χρηµατίσει µετανάστης στη Ρωσία. Στον οικισµό Βροντή 20 περίπου οικογένειες κατάγονταν από την Αµάσεια και ορισµένοι από αυτούς είχαν συµµετάσχει στο ανταρτικό Σώµα του Κισά Μπατζάκ. Οι συγγενικές επαφές των κατοίκων της Βροντής µε τα χωριά της Κατερίνης είχαν προχωρήσει και σε πολιτικές µέσω ενός Τουρκόφωνου έφεδρου λοχία από την Πιερία που επισκεπτόταν συχνά την

66

Απογευµατινή (7.5.43) 1 και ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 152/29.9.45 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 444 όπου προκήρυξη της ΠΑΟ και Καλλινικίδης, Εθνική Αντίστασις, ό.π., σ. 185 68 (Ελευθερία 6.6.43) 2, όπου επιστολή του ∆. Παναγιωτίδη 69 Στην ΕΤΑ της 9ης µεραρχ ΕΛΑΣ ήταν ο αξιωµατικός Παναγιώτης Παναγιωτίδης, βλ. Νικολής, Ιστορική πορεία, ό.π., τ. Ε΄, σ. 162. Πιθανώς ο συγγραφέας λάθεψε το βαφτιστικό όνοµα και αναφέρεται στο ∆ηµήτριο Παναγιωτίδη 70 Ανδρέας Τακαλιός, «Ο Πεντάλοφος και ο Βυθός στην περίοδο 40 -44: η συµβολή των δύο χωριών στον Ελληνοϊταλικό πόλεµο 40 -41 και στην Αντίσταση», στο Η δεκαετία 1940 – 1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 87-94, σ. 93 71 Αχιλλέας Προυτσάλης, «Μάχη στο Φαρδύκαµπο (5-6/3/1943)», Εθνική Αντίσταση (Γεν. – Μάρτ. 2006) 87 72 Απογευµατινή (7.5.43) 1. Η άποψη ότι τότε ήταν ταγµατάρχης, βλ. Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος, ό.π., σ. 174, δεν ισχύει 73 Κωνσταντίνος Γακόπουλος, συνέντευξη το 2006 74 Η ∆εκαετία, ό.π., σ. 216, όπου παρέµβαση του Στεφάνου Καραµπέρη 75 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 51 και 909/Β/11α, έκθεση Ι.Κοντονάση 20.1.71 76 Αλέξανδρος Αδαµίδης, Η Κλεισώρεια Βοΐου Κοζάνης, Κοινότητα Κλεισώρειας, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 58-60 67

165


περιοχή. 77 Κατά µία αµάρτυρη και µάλλον υπερβάλλουσα άποψη, ο Σιδηρόπουλος ως ιδιαίτερα φιλόδοξος είχε ανακηρυχτεί «αρχηγός» του «Εθνικού Αρχηγείου Πίνδου», 78 ιδιότητα µε την οποία φονεύθηκε στην πολιορκία του Αυγερινού την 7η Απριλίου 1943 από οπλοπολυβολητές του ΕΛΑΣ. Αν και τα διαθέσιµα στοιχεία είναι ελλιπή, σε επαφή µε την ΕΚΑ φαίνεται ότι βρισκόταν κι ο ευειδής οδηγός Αντώνιος ∆άγκουλας, συγγενής του παλαιού µητροπολίτη Αιµιλιανού, που από τη Μικρά Ασία ήρθε προς κατοίκησιν στο Κληµατάκι Γρεβενών. Σε συνέντευξή του, αµφίβολης αξιοπιστίας, σε κοµουνιστική εφηµερίδα της Θεσσαλονίκης λίγο πριν πεθάνει –δολοφονηθεί κατά την άποψη ενός γνώστη των πραγµάτων- σε νοσοκοµείο του ΕΛΑΣ Θεσσαλονίκης-79 ο ευθυτενής ∆άγκουλας φέρεται ότι είχε αρχικά ενταχθεί στον Ε∆ΕΣ. 80 Επειδή όµως ο Ε∆ΕΣ έγινε γνωστός στην περιοχή Γρεβενών και Βοΐου αρκετά αργότερα, η οργάνωση όπου µάλλον ανήκε ήταν η ΕΚΑ, αφού µε το Νικόλαο Γκέκα ο ∆άγκουλας «συνειργάζετο» λόγω του επαγγέλµατος.81 Αντιδρώντας στο κίνηµα του ΕΑΜ (προέτρεπε στα τραγούδια να µνηµονεύεται ο Αλιάκµονας κι όχι ο Βόλγας) δάρθηκε και φυλακίστηκε στα Γρεβενά. ∆ραπετεύσας κατάφυγε στη Θεσσαλονίκη, όπου έγινε γνωστός ανά το Πανελλήνιο για τις βιαιότητές του εναντίον κοµουνιστών ή όσων θεωρούσε ότι επαφίονταν µαζί τους. Τα χωριά των Γρεβενών πριν ακόµη από την εµφάνιση του ΕΛΑΣ µαρτυρείται ότι επισκεπτόταν αξιωµατικός της Φρουράς Κοζάνης, πιθανώς ο λοχαγός µε το επώνυµο Παπαπαναγιώτου, υποσχόµενος «ασυρµάτους και παντοειδή βοήθεια». Αν ο εν λόγω αξιωµατικός ήταν µέλος της ΥΒΕ/ΕΚΑ, πράκτορας της SOE ή άλλης µυστικής υπηρεσίας δεν έχει διευκρινιστεί. Πάντως το 1944 είχε αντιδράσει στη συµπόρευση των αξιωµατικών της Κοζάνης µε το Μιχάλαγα και κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη.82 Στα µόνα εντόπια χωριά της λεκάνης του Τσιαρτσιαµπά που επεκτάθηκε η ΕΚΑ ήταν ο Κρόκος, η Άνω και η Κάτω Κώµη, κοντινά στην πόλη της Κοζάνης. ∆ύο φίλοι 83 έπαιξαν εκεί συν τοις άλλοις το µεγαλύτερο ρόλο, ο 32χρονος αρχιµανδρίτης Ιωακείµ Λιούλιας κι ο ταγµατάρχης Λάζαρος Μάντζιος. Ο αρχιµανδρίτης όρκιζε τα µέλη της ΕΚΑ τοποθετώντας πάνω σε ένα τραπέζι ένα ευαγγέλιο µαζί µε περίστροφο, αλλά αν αυτός ήταν ο επίσηµος τρόπος εισόδου στην οργάνωση ή µία στιγµιαία επινόηση, είναι άγνωστο. Πρωτοσύγκελος στη µητρόπολη της Κοζάνης ο Λιούλιας δεν λογάριαζε τους κινδύνους και προπολεµικά δήλωνε ότι «έχοµεν ανάγκην πολλών µαρτύρων και ηρώων». 84 Το 1941 διατηρούσε επαφές µε κατασκοπευτικό δίκτυο της 77

Κωνσταντίνος Αλεξιάδης, συνέντευξη το 2000 Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος. , ό.π., σ. 174 79 Έπειτα από θανατηφόρα ένεση ή ακούσια λήψη δηλητηρίου, βλ. Γιώργος Φαρσακίδης, Σα βγεις στον πηγαιµό για την Ιθάκη, µαρτυρίες τέχνης και λόγου, Τυποεκδοτική, Αθήνα χ.χ., σ.76 80 Λαϊκή Φωνή (24.2.45) 1 81 ΕΘ, Ε∆∆Θ, Φ.82, Ειδικός Επίτροπος ∆οσιλόγων, Ανακριτής 6 Τµήµατος, Κατάθεση Χριστόφορου Γ., Θεσσαλονίκη 8.1.45 82 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/2, Other Greek partisan documents –post war correspondence, πληροφορίαι της Κοζάνης µέχρι της 25.7.44 83 Παναγιώτου, Λίγα απ΄ όλα, ό.π., σ. 209-10 84 Μακεδονικόν Βήµα (12.9.37) 6 78

166

Η ΕΚΑ

Μέσης Ανατολής µε έδρα την Κοζάνη, 85 αιτία για την οποία µάλλον εκτελέστηκε από τους Γερµανούς το καλοκαίρι του 1943. Ο Μάντζιος µε το ψευδώνυµο Σουλιώτης έλαβε µέρος στη µάχη του Φαρδυκάµπου ως επικεφαλής οµάδας της ΕΚΑ κι έπειτα µαζί µε τµήµατα του ΕΛΑΣ προσπάθησε να εµποδίσει τους Ιταλούς να περάσουν από τη στενωπό του Μπουγαζίου Σιατίστης. Ανύποπτος συνελήφθη από τους αντάρτες µέσα στον Κρόκο 86 κι εκτελέστηκε στη Βουχωρίνα τον Απρίλιο του 1943, πράξη που εξέπληξε αρκετούς,87 διότι γνώριζαν ότι η µοµφή πως δεν είχε συγκρατήσει τους Ιταλούς που ερχόταν από τη Λάρισα για να περάσουν µέσω Κοζάνης στα Γρεβενά ήταν πραγµατολογικώς αστήρικτη. Στην Εορδαία κινήθηκε υπέρ της ΕΚΑ ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Ευστάθιος Μπαφατάκης από την Καβάλα,88 πρόεδρος της «Λαϊκής Επιτροπής Προσφύγων Εορδαίας εκ Βουλγαροκρατούµενης Ελλάδος», κι ο ταγµατάρχης Χρήστος Παπαβασιλείου, «µοιράζοντας λίρες στα καφενεία» κατά µία µαρτυρία. Ο Παπαβασιλείου, που είχε λάβει «ευαρέσκεια» για τη δράση τους στην Αλβανία, 89 µέλος της ΥΒΕ και κύριος καθοδηγητής της ΕΚΑ, φυλακίστηκε για ένα διάστηµα από τους Γερµανούς, λόγω των εκνόµων ενεργειών του. 90 Απελευθερωθείς κατέφυγε µαζί µε την οικογένειά του στη Θεσσαλονίκη όπου σύµφωνα µε µία κατάθεση «εισηκούετο» από τους Γερµανούς 91 έτσι ώστε να ρυθµίζει αποφυλακίσεις κρατουµένων 92 -ίσως εκαλείτο συµβουλευτικά. Τον Ιούλιο του 1943 επέστρεψε στην Κοζάνη ως στρατιωτικός ηγέτης της ΠΑΟ Κοζάνης, µαζί µε το ένοπλο τµήµα της οποίας έφτασε ως το Κιλκίς το φθινόπωρο του ιδίου έτους καταδιωκόµενος από τον ΕΛΑΣ. Μετά τη διάλυση της ΠΑΟ δραστηριοποιήθηκε στην πόλη της Θεσσαλονίκης υποστηρίζοντας τη δηµιουργία αντικοµουνιστικών σωµάτων όλων των κατηγοριών, πιστεύοντας ότι δυσειδέστερο όλων των προσώπων ήταν αυτό του κοµουνισµού.93 Για τη στάση του αυτή, αλλά κυρίως επειδή είχε χρεωθεί τις εκτελέσεις τριών στελεχών του ΕΑΜ/ΚΚΕ Μακεδονίας, 85

Ιωαννίδης, Φλογισµένα ράσα,ό.π., σ. 47-8 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 47-8, 56 87 ∆ηµήτριος Ζυγούρας, συνέντευξη το 1995 88 ∆ΒΚ, Κ.9/Φ.2/Θ, Περίθαλψη Προσφύγων, Κατάστασις εµφαίνουσα τους λαβόντας βοηθήµατα παρά του κ. Επάρχου Εορδαίας ως προσφύγων εκ Βουλγαροκρατουµένων περιοχών για τους µήνας Αύγουστον, Σεπτέµβριον και Οκτώβριον 1942, Πτολεµαΐς 2.2.43. Η πληροφορία ότι ο Μπαφατάκης ήταν από την Ήπειρο, βλ. Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 60, είναι προφανώς λανθασµένη 89 Τάκης Σίσκος, Πολεµικές δόξες: αλβανική εκστρατεία (σελίδες από τον τοµέα της ΙΧ µεραρχίας), Γκαβανάς, Κοζάνη 1947, σ. 94-5 90 Ο Παπαβασιλείου ήταν «και Γερµανόφιλος και Αγγλόφιλος» κατά την άποψη ενός δηλωσία κοµουνιστή Κοζανίτη, βλ. Τσαµπούρης, [Λυτά Χειρόγραφα], ό.π., κεφ. 5. Ο υπαρχηγός του στην ΠΑΟ λοχαγός Βασίλειος ∆εµίρης είχε τεθεί σε διαθεσιµότητα «ένεκα της δράσεώς του πλησίον της εθνικής οργανώσεως [δλδ της ΠΑΟ], βλ. Ενεπεκίδης, Ελληνική Αντίστασις, ό.π., σ. 103 91 ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 231 92 ΕΘ, Ε∆∆Θ, Φ.82, Ειδικός Επίτροπος ∆οσιλόγων, Ανακριτής 6 Τµήµατος, Έκθεσις ενόρκου βεβαιώσεως Κωνσταντίνου Ματσαρίδη, αρ.2003, Θεσσαλονίκη 14.4.45. 93 ΙΣΑΚ, Προς όλους, [οκτασέλιδο φυλλάδιο του 1944] και Πρακτικά και Αποφάσεις 100/19.3.46 86

167


εκτελέστηκε το Σεπτέµβριο του 1944 µε πυροβολισµό στο κεφάλι94 µέσα στην πόλη από νεαρά µέλη της ΟΠΛΑ κι όχι από «χαροκαµένους πολίτες της περιοχής Κοζάνης» όπως κατέθεσε φιλοεαµικός φιλόλογος. 95 Η άποψη ενός αντιπάλου του ότι «από την πρώτη µέρα της κατοχής έπαιρνε θέση υπέρ των Γερµανών»96 διαµορφώθηκε προφανώς εκ των υστέρων. Βάσεις της ΕΚΑ δηµιουργήθηκαν επίσης στον Κλείτο µε τους αδελφούς Ελευθεριάδη που ήδη αναφέρθηκαν και στη Χαραυγή µε τον ανθυπολοχαγό των αυτοκινήτων Γεώργιο Παπαδόπουλο. Ακόµη στη Γαλάτεια, το ∆ροσερό και την Αναράχη, όπου κατοικούσαν Θρακιώτες πρόσφυγες –εκτός από τη µικτή (Σλαβοµακεδόνες και ελληνόφωνοι Πρόσφυγες από την Προύσα) Αναράχη. Την κίνηση υπέθαλπε η στρατιωτική, διοικητική και κοινωνική ελίτ της περιοχής, αξιωµατικοί κοινοτάρχες, έµποροι και καπνοµεσίτες,. Στην ΕΚΑ στρατολογήθηκε κι ο µελαχρινός δάσκαλος της Πτολεµαΐδας Γεώργιος Ελευθεριάδης από τον Κλείτο, έφεδρος ανθυπολοχαγός των όλµων στο Αλβανικό Μέτωπο, που γνώριζε εξ επαγγέλµατος καλά την περιοχή. Ο Ελευθεριάδης ανέλαβε το 1944 υπαρχηγός του Μιχάλαγα στον ΕΕΣ Κοζάνης και µεταπολεµικά µονιµοποιήθηκε στον Ελληνικό Στρατό. 97 Στα Μελίσσια, χωριό κοντά στην Κοζάνη, ο Χάρος ή Τζανακάκης προσπάθησε να µυήσει τον αρµενόφωνο Μικρασιάτη Παντελή Κυριακόπουλο ή καπετάν Παντελή, πρώην αντάρτη του Πόντου κι έφεδρο αξιωµατικό εξ απονοµής. Πατριώτης του µητροπολίτη Ιωακείµ και µέλος της ΕΓΣ Κοζάνης ο Παντελής ήταν αρκούντως ευέλικτος ώστε να ακούει πληθώρα προτάσεων κατανεύοντας όµως σε όποιες θεωρούσε κατάλληλες. ∆εν υπάρχουν διαθέσιµες πηγές ότι η ΕΚΑ είχε δηµιουργήσει βάση και στον τουρκόφωνο Πελαργό. Στα Σέρβια κατά µία µοναδική µαρτυρία ένας «Κύπριος αξιωµατικός», προφανώς ο Τζανακάκης, είχε επισκεφτεί το Μιχάλαγα. Αν είχε εµφανιστεί σ΄ αυτόν ως αντάρτης του Ολύµπου ή στρατολόγος της ΕΚΑ δεν είναι γνωστό. Άγνωστο επίσης είναι αν ο Τζανακάκης γνωρίστηκε εκεί µε τον Κωνσταντίνο Παντελίδη, που έχει αναφερθεί. Περισσότερες πιθανότητες επαφής υπήρχαν µέσω του Γκέκα µε τον οδηγό φορτηγού Θωµά Γιαχανατζή, Τουρκόφωνο από τα Λεύκαρα, που κατέφυγε µετά στη Θεσσαλονίκη κατηγορούµενος από το ΕΑΜ ότι ως όργανο της ΕΚΑ συµµετείχε σε εκτελέσεις στελεχών του ΚΚΕ. Το βορειότερο βεβαιωµένο σύνορο της οργάνωσης των Εθνικιστών βρισκόταν στο αρβανιτόφωνο Λέχοβο της Φλώρινας, διαµετακοµιστικό σταθµό οπλοφόρων κάθε λογής. Αποµονωµένο γλωσσικά από τον περίγυρο χώρο, το Λέχοβο εµπλεκόταν σε ποιµενικές αντιµαχίες µε τα γειτονικά σλαβόφωνα χωριά µε αποτέλεσµα να δείχνει περισσότερη εµπιστοσύνη στο ελληνικό κράτος και τους εκπροσώπους του. Η ΥΒΕ είχε φτάσει εκεί το καλοκαίρι του 1942 και λίγο αργότερα 3 αξιωµατικοί που ζούσαν στο χωριό, δύο µόνιµοι κι ένας έφεδρος, εντάχθηκαν και στην ΕΚΑ. Η οργάνωση πραγµατοποίησε µία συγκέντρωση στο γειτονικό βλαχοχώρι Κλεισούρα, κατά την οποία ορίστηκε 94

∆Κ, Ληξιαρχείο Θεσσαλονίκης, ΛΠΘ 5/1944, τ.21 Μπαξεβάνος, Ελληνοϊταλικός, ό.π., σ. 437 96 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 166 97 Το 1949 ήταν λοχαγός, οµιλητής στα γραφεία του Εθνικού Συναγερµού Καστοριάς, Μέριµνα (1.1.49) 8 95

168

Η ΕΚΑ

ως πολεµικό κέντρο της περιοχής το Λέχοβο και όσοι εγγράφονταν αντάρτες θα άρχιζαν δράση, όταν ερχόταν το πλήρωµα του χρόνου. Κεντρικός οµιλητής στη συνεδρία ήταν πιθανότατα ο σλαβοµακεδονικής καταγωγής 46χρονος συνταγµατάρχης ΠΖ Ιωάννης Παπαπέτρου, περιφερειάρχης της ΥΒΕ Αµυνταίου, που εκτελέστηκε αργότερα από τον ΕΛΑΣ. Ο αριθµός της ένοπλης οµάδας της ΕΚΑ είναι γνωστός, αλλά τα µέλη της ηµιστρατιωτικής της οργάνωσης δεν µπορούν να υπολογιστούν µε ακρίβεια, όπως αντίστοιχα και τα µέλη της πολιτικής της αντίστοιχης. Κατά το Βρετανό αξιωµατικό Έντυ Μάγιερς ο «Ε∆ΕΣ» διέθετε το Φεβρουάριο του 1943 150 αντάρτες στην Κοζάνη και άλλους τόσους στο «Βόρειο Όλυµπο», ενώ ο ΕΛΑΣ 1000 στην τελευταία περιοχή,98 αριθµοί βεβαίως εξωπραγµατικοί. Είναι όµως κοντά στην αλήθεια ότι ο ηµιστρατιωτικός κλάδος της ΥΒΕ/ΕΚΑ διέθετε τουλάχιστον 150 εγγεγραµµένα µέλη, αφού ήταν πολλά τα προσφυγικά χωριά του νοµού Κοζάνης όπου είχε απλωθεί. Σε πολύ περισσότερο από 1000 άτοµα αριθµούνται κατά πάσα πιθανότητα όσοι υπέθεταν πως οι αξιωµατικοί κινούνταν για τη δηµιουργία ενός εθνικού κινήµατος, αγνοώντας προφανώς τον τίτλο, αλλά έχοντας τη γνώση ότι το κίνηµα διέφερε από το υπάρχον κοµουνιστικό. Την ΕΚΑ ως τίτλο δεν γνώριζαν αρχικά οι Σύµµαχοι, αλλά είχαν πληροφορίες ότι είχε δηµιουργηθεί ένας παραπλήσιος κλάδος της ΥΒΕ, που δεν είχε όµως αναπτύξει ανταρτική δραστηριότητα.99 Η προφορική, έντυπη και πρακτική αντίδραση του ΕΑΜ στην εξάπλωση της ΕΚΑ ήταν αναµενόµενη. Στον εαµικό (διάβαζε κοµουνιστικό) τύπο της Κοζάνης καταγγέλθηκε ότι «προδότες» παραπλανούν ορισµένους αγρότες για τη δηµιουργία «δήθεν» εθνικής, αλλά στην πραγµατικότητα «αντεθνικής και αντιλαϊκής» οργάνωσης.100 Ο Γκέκας καταγγέλθηκε δηµόσια ως «τροφοδότης» της ΕΚΑ και «καθοδηγητής» της µαζί µε τον ταγµατάρχη Παπαβασιλείου. Σκοπός της, συνέχιζε, η εφηµερίδα ήταν η οργάνωση «µισθοφόρων συµµοριτών» που προέβαιναν σε προβοκατόρικες «αντεθνικές πράξεις» και ετοίµαζαν «δολοφονίες» πατριωτών. Τα δε µέλη της θεωρήθηκαν «τυχοδιώκτες», «λωποδύτες», «καταχραστές», «κλέφτες» κι εν κατακλείδι προδότες, ενώ προσωπικά ο Σιατιστινός γυρολόγος «απατεώνας». 101 Σε ανακοίνωση του ΕΑΜ Κοζάνης, που µετέδωσε ο εαµικός τύπος Μακεδονίας, οι µοµφές εναντίον του Τζανακάκη ήταν λιγότερο δηκτικές. γράφτηκε απλώς ότι ο «Ψευτοζανακάκης Χάρος» είχε σκοπό να «αντιδράσει» κατά του ΕΑΜ. Η µοµφή ήταν σχετικά απαλή είτε επειδή η ΕΚΑ είχε πια εκλείψει ως οργάνωση είτε για να φανεί ότι το ΕΑΜ ήταν διαφορετικό του σκληρού ΚΚΕ. Ο Ευστάθιος Μπαφατάκης κατηγορήθηκε κι αυτός ως «βοηθός» των Γερµανών σε συλλήψεις πολιτών, «καταχραστής» χρηµάτων «του ΕΑΜ», οργανωτής «µισθοφόρων συµµοριών» 102 και αργότερα «τυχοδιώκτης» και 98

PRO, FO 371, 37201/R 2332, conditions in Greece 1943, various telegrams, most secret, 10.3.43 99 PRO, FO 371, 37201/R 2050, conditions in Greece 1943, political aspects of the Greek Resistance movement, most secret 100 Νίκη (10.1.43) 1 101 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 286 102 Η Νίκη (15.2.43) 3

169


«ψευτο -αξιωµατικός». Φήµες είχαν φτάσει και στα αυτιά των Βρετανών ότι η ΥΒΕ µε τη βοήθεια του Άξονα επιτιθόταν στον ΕΛΑΣ. 103 Με αυτούς τους χαρακτηρισµούς αντιµετωπίστηκε έντυπα η ΕΚΑ,104 ενώ οι προφορικοί ήταν χειρότερη, καθώς η ηµιστρατιωτική οργάνωση του ΕΑΜ Κοζάνης διέδιδε ότι ο Χάρος ήταν Ιταλός κατάσκοπος κι ονοµαζόταν Απρίλι, Παράλληλα έµπρακτα τον έψαχναν µε πιστόλια στην τσέπη για να τον εξουδετερώσουν. Έχοντας ο τελευταίος σχετική πείρα από τη δράση των Θεσσαλών ανταρτών και σύµφωνος µε τη θεωρία της ΥΒΕ κατευθύνθηκε το Νοέµβριο του 1942 στο Ξηρολίβαδο του Βερµίου όπου το προπολεµικό ρουµανικό σχολείο διέθετε ισάξιο σχεδόν αριθµό µε το γειτονικό του ελληνικό. 105 Οι ένοπλοι της ΕΚΑ «ξυλοκόπησαν αρκετούς» κατοίκους µέσα στο σχολείο και πυροβόλησαν τη «ταµπέλα» του.106 Η κίνηση της ΕΚΑ έγινε διότι οι ένοπλοί της είχαν την πληροφορία ότι στο ορεινό χωριό είχαν έλθει Βλάχοι να εκχερσώσουν χωράφια. Προφανώς την είχαν δώσει Πρόσφυγες των Μπουτζακίων που διατηρούσαν γειτονικά παρχάρια (βοσκότοπους) και η ΕΚΑ τους υποστήριξε αµέσως. Τα προβλήµατα άρχισαν όταν η οµάδα του Χάρου έστησε ενέδρα προς τα τέλη Ιανουαρίου του 1943 και χτύπησε στα στενά του Πολυµύλου ένα φορτηγό αυτοκίνητο, που ανήκε στον ταµία του ΕΑΜ Κοζάνης µεγαλέµπορο Αντώνιο Τζέλλο.107 Τα κίνητρα θα µπορούσαν να είναι στρατιωτικά και πολιτικά, να προειδοποιηθεί δηλαδή το ΕΑΜ ότι η ΕΚΑ ήταν ήδη ισχυρή, ώστε να συνεργαστούν οι δύο οργανώσεις µε ευνοϊκούς όρους, συνεργασία που επιδίωκαν τόσο οι αξιωµατικοί για να µην επεκταθούν οι αντάρτες στη γερµανοκρατούµενη περιοχή 108 όσο και οι επαναστάτες για να ενισχυθούν οικονοµικά από τους αστούς της Κοζάνης. Ρόλο ίσως έπαιξαν ακόµη οι εµπορικές αντιζηλίες µεταξύ Γκέκα και Τζέλλου. Τέλος απαραίτητη ήταν η επιβίωση για την κακώς εφοδιασµένη οµάδα της ΕΚΑ ή απλά χρειαζόταν και η εξάσκηση µε τα όπλα. ∆εν µπορεί να βεβαιωθεί τι από όλα είχε ισχύσει και τίνος ιδέα ήταν το ένοπλο κτύπηµα. Πάντως το ΕΑΜ το θεώρησε προβοκατόρικο και αποκάλυψε µέσω του εντύπου του, του οποίου γνώση υπήρχε πιθανότητα να έχουν και οι Γερµανοί, την ύπαρξη της ΕΚΑ, τα ονόµατα των στελεχών της καθώς επίσης και τις συνοµιλίες που είχαν διεξαχθεί µεταξύ ΕΑΜ και αξιωµατικών της Φρουράς Κοζάνης και είχαν 103

PRO, FO 371, 37203/R5460, extract from Weekly progress report No 45 by SOE, period ending 3 June και 37202/R4412, JSAP/GR/3533, , telegram from Leaper, most secret, immediate, 21.5.43 104 Σηµερινός εαµικός συγγραφέας, βλ. Νικολής, Ιστορική πορεία, ό.π., τ. Ε΄, σ. 227, έγραψε ότι το ρόλο της ΕΚΑ να διαλύσει από µέσα το ΕΑΜ, τον είχαν «αναθέσει οι Άγγλοι»! 105 Αθανάσιος Χρυσοχόου, Οι Βλάχοι της Μακεδονίας, Θεσσαλίας και Ηπείρου, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1942, σ. 15 106 Παπαγιάννης, παιδιά Λύκαινας, ό.π., σ. 553 όπου κατάθεση του προέδρου της «ρουµανικής Κοινότητας» τον Ιανουάριο του 1945 107 Στον έµπορο «Τσιώρα» ανήκε το αυτοκίνητο σύµφωνα µε µιαν άλλη πηγή, βλ. ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 5 108 Τον Μάρτιο του 1943 ο Άρης Βελουχιώτης είχε γράψει προκήρυξη προς τους Γερµανούς ότι µόνο εναντίον των Ιταλών έκανε πόλεµο, βλ. Φαράκος, Άρης, ό.π., σ. 198, όπου Απόσπασµα από έκθεση του Ανδρέα Τζήµα

170

Η ΕΚΑ

καταλήξει στην προσυπογραφή ενός πρωτοκόλλου µελλοντικής συνεργασίας. Η έντυπη αυτή αποκάλυψη έµελλε να σηµατοδοτήσει τη διάλυση της ένοπλης οµάδας της ΕΚΑ από τους ίδιους τους δηµιουργούς της, για να µη πληροφορηθούν ή επιβεβαιώσουν τα συµβάντα οι Γερµανοί. Η οµάδα αποµακρύνθηκε προς τη Βέροια µε προοπτική να εκτελέσει έναν «οχληρό ρουµανίζοντα» της πόλης.109 Κατά την πορεία της ο Τζιουράς, κατόπιν εντολής των αξιωµατικών της Κοζάνης 110 έχασε τη ζωή του. Κατά µία πηγή τον κρέµασαν οι ίδιοι οι σύντροφοί του, για να µην εξαπλωθούν περισσότερο οι «φλυαρίες του», 111 ενώ κατά µία άλλη τον φόνευσαν µε µία πετριά στο κεφάλι. 112 Μένοντας όµως η οµάδα της ΕΚΑ στον οικισµό Ραχιά έγινε αντιληπτή, αλλά το απόσπασµα της Χωροφυλακής που βγήκε για να την αντιµετωπίσει, µετά τις αναγκαίες εξηγήσεις έδωσε µία εικονική µάχη, για να δικαιολογηθεί και αιτιολογήσει τα πυροµαχικά που πρόσφερε στην οµάδα. Έπειτα ο Χάρος µαζί µε το πρωτοπαλίκαρό του επισκέφτηκαν τη Θεσσαλονίκη προς αναζήτηση περαιτέρω οδηγιών, αφού στην Κοζάνη η παρουσία της οµάδας άρχισε να γίνεται ανεπιθύµητη. Με ποιους συναντήθηκαν εκεί είναι άγνωστο. Επιστρέφοντας στη Βέροια ο Χάρος έχασε τη ζωή του. Η εκδοχή ότι φονεύθηκε από το ΕΑΜ δεν βασίζεται σε κανένα στοιχείο κι επίσης ατεκµηρίωτη είναι η άποψη ότι εκτελέστηκε από τη Χωροφυλακή της Βέροιας, επειδή όταν συνελήφθη, για να γλιτώσει αποκάλυψε ότι ήταν Ιταλός κατάσκοπος. Προφανώς πυροβολήθηκε από άνδρα της Χωροφυλακής Βεροίας καθώς έβαινε προς συνάντησή του.113 Μένει τέλος να διευκρινιστεί ποια ήταν η σχέση του Τζανακάκη µε το Ναπολέοντα Ζέρβα, καθώς στο ηµερολόγιο του τελευταίου αναφέρεται ότι Βρετανός σύνδεσµος τον ειδοποίησε ότι από το Κάιρο είχε σταλεί σήµα πως «ο Μιχάλης είναι παγίς» µε σηµειωµένη µε µολύβι τη διευκρίνιση ότι ήταν «Ιταλός στρατιώτης αυτόµολος κατάσκοπος εξετελέσθη εις Κο[ζ;]άνη».114 Κατά την προπαγάνδα της Αριστεράς οι οπλίτες της ΕΚΑ ήταν «ηθικά πωρωµένοι και πνευµατικά ανάπηροι»,115 αλλά η πραγµατικότητα απέδειχνε το αντίθετο. Τρεις από τους αντάρτες της οµάδας που επέστρεψαν µετά την εκτέλεση του Χάρου στην Οινόη εντάχθηκαν στα πρώτα συγκροτήµατα του ΕΛΑΣ διατελώντας όµως επί 3 εβδοµάδες άοπλοι εξ αιτίας της συµµετοχής τους στην ΕΚΑ. Ένας τους αποφοίτησε από τη σχολή αξιωµατικών του ΕΛΑΣ, ενώ έτερος αυτοµόλησε αργότερα στον Ε∆ΕΣ, ως αντάρτης του οποίου και φονεύθηκε. Ο 3ος παρέµεινε στη Βέροια συµµετέχοντας σε αντικοµουνιστικές οργανώσεις. Ο Ευστάθιος Μπαφατάκης εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ, ενώ ο 109

Ελληνικός Βορράς (28.3.62) 3 και Παπαγιάννης, παιδιά Λύκαινας, ό.π., σ. 553 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 5 111 Αντάρτης (20.5.43) 2. Κάτοικοι των Μπουτζακίων θεωρούν ότι ο θανών Τζιουράς ήταν «Ιταλός», βλ. Γεώργιος Κοταρίδης, συνέντευξη το 2003 112 Τετράλοφος: διάφοροι κάτοικοι, συνέντευξη το 2003 113 Το αναφερόµενο όνοµα του θύτη «ταγµατάρχη Σταυρίδη, οπαδό της ΕΚΑ», βλ. Αντάρτης (20.5.43) 2, δεν έχει ευρεθεί σε ποιον ακριβώς αντιστοιχεί 114 ΓΑΚ/ΚΥ, 806/Κ202, [Ηµερολόγιο] ΖΕΡΒΑ, σ.137/5.3.43. Ως µέλος της SOE αναφέρεται άνδρας µε το επίθετο Τζανετάκης, βλ. Θέµις Μαρίνος, Ο εφιάλτης της Εθνικής Αντίστασης (προσωπικές µαρτυρίες 1941 -1944), τ. Α΄. ΕΜΕΙΣ, Αθήνα 2000, σ. 85 115 Θαλής, Πιέρια, ό.π., σ. 133 110

171


ταγµατάρχης Παπαβασιλείου φυλακίστηκε µαζί µε το Νικόλαο Γκέκα και κατέφυγαν έπειτα στη Θεσσαλονίκη. Η ΕΚΑ της Χαραυγής χτυπήθηκε ένοπλα από τον ΕΛΑΣ και διαλύθηκε, ενώ ορισµένοι αξιωµατικοί της εκτελέστηκαν από τον ΕΛΑΣ. Στην Καστοριά όπου οι Σλαβοµακεδόνες προσφωνούσαν επιτιµητικά ΕΚΑτζήδες τους χοίρους των,116 ο χαρακτηρισµός απευθυνόταν σε όποιον δεν υποστήριζε την επανάσταση.117 Αλλά η χειρότερη ύβρις ήταν η εξοµοίωση της ΕΚΑ µε το γερµανοντυµένο τµήµα του Γεωργίου Πούλου.118 Σε µία µάλιστα σύγχρονη άποψη αναφέρεται ότι ο Παπαβασιλείου «στα πλαίσια της …ΕΚΑ …συνεργάστηκε µε τον Πούλο».119 Όµως αυτή δεν ευσταθεί, διότι η ΕΚΑ είχε διαλυθεί πριν έρθουν στην περιοχή οι εθελοντές του Πούλου. Ένας αξιωµατικός του όµως, πιθανώς ο υπολοχαγός Αστέριος Μιχαλάκης, 120 σύνδεσµος αργότερα µεταξύ του Ναπολέοντος Ζέρβα και του Ε∆ΕΣ Θεσσαλονίκης, 121 που κατηγορήθηκε από το ΕΑΜ ότι είχε καταρτίσει το πλάνο της συνεργασίας των Γερµανών µε τους αντικοµουνιστές της Μακεδονίας, 122 είχε στείλει επιστολή στον ηγέτη της ΠΑΟ Κοζάνης Παπαβασιλείου στα τέλη καλοκαιριού του 1943 µε προτάσεις συνεργασίας, προτάσεις που όµως «αποκρούστηκαν». 123 Ο Μιχαλάκης φαίνεται ότι χαρτογραφούσε το ένοπλο τοπίο της περιοχής και πρωτύτερα είχε συνοµιλήσει και µε τη ΝΕ του ΕΑΜ Κοζάνης.124 Ο Μάιος του 1943 ήταν ο τελευταίος µήνας για την ύπαρξη της ΥΒΕ/ΕΚΑ. Ένα συγκρότηµα του ΕΛΑΣ επέδραµε εναντίον της 125 καταλαµβάνοντας τη Ζαρκαδόπετρα. ∆εν βρήκαν κανέναν εκεί, παρά µόνο τα σκηνώµατα 7 εκτελεσµένων κοµουνιστών κι εαµιτών, (µερικά από) τα οποία έβγαλαν από το πολυβολείο όπου είχαν ριφθεί κι έθαψαν πιο πέρα κανονικά.

116

Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 98 KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5, Kastoria Report, Έκθεσις 25.5.44 118 ΑΣΚΙ, Συναγωνίστρια (12.4.44) 2 119 Μπαξεβάνος, Ελληνοϊταλικός, ό.π., σ. 437 120 Μακεδονία (3.12.47) 3 121 ΓΑΚ/ΚΥ, 806/Κ202, [Ηµερολόγιο] ΖΕΡΒΑ, σ.421 και ΕΘ, Ε∆∆Κ, ∆ικογραφίες, Λυτά Έγγραφα, ΕΟΕΑ, Βεβαίωσις, Σ∆ ΓΑ 15.2.45 122 Hondros John, Occupation and Resistance,the greek agony 1941 –44, Pella, New York 1983, 290 123 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 21. Παρόµοια επιστολή από Γερµανούς όµως είχε σταλεί και στην ΠΑΟ Βερµίου –Περίων, βλ. Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 435 124 Παναγιώτης Γραµµατικόπουλος, συνέντευξη το 2001 125 PRO, FO 371, 37202/R4623, political developments in the Greek Resistance Movement, No 6/23.5.43, most secret 117

172


ε΄. Συµπεράσµατα Στη Φλώρινα παρόλο που συνόρευε µε τη βουλγαροκρατούµενη Νότια Γιουγκοσλαβία δυνατότερος παίκτης στην παρτίδα επηρεασµού των γλωσσικών µειονοτήτων ήταν η Ελληνική Πολιτεία. ∆εδοµένης της επιθυµίας των Γερµανών για τη διατήρηση ησυχίας στην περιοχή, αφού από εκεί περνούσε ο σιδηρόδροµος που συνέδεε την Ελλάδα µε την Κεντρική Ευρώπη οι κινήσεις του Ελληνικού Κράτους απείχαν πολύ από τις στενότατες αντίστοιχες της Καστοριάς. Στη γερµανοκρατούµενη ζώνη η Ελληνική ∆ιοίκηση, απαρτιζόµενοι από Έλληνες αξιωµατικούς ή και οι πολίτες, είχε απεριόριστη ελευθερία κινήσεων. Έτσι πληθώρα Χωροφυλάκων κατέφθασε από νωρίς ενισχύοντας την παρουσία του Κράτους, ενώ µεγάλο βάρος δόθηκε στον µορφωτικό και πολιτισµικό τοµέα, τον οποίο εκτιµούσαν οι Γερµανοί, µέσω της δηµιουργίας Παιδαγωγικής Ακαδηµίας και του µαχητικού Συλλόγου Αριστοτέλης δυσκολεύοντας όσους κινήθηκαν στο πεδίο της υφαρπαγής της τοπικής εξουσίας είτε αντέδρασαν στη συλλογή των φόρων. Από τις γλωσσικές οµάδες περισσότερο εκτέθηκαν οι Σλαβόφωνοι, αφού οι µεν Βλάχοι ήταν αποκοµµένοι από τους συµπαγείς όγκους της Πίνδου, οι δε Αρβανίτες, κατά πολύ ολιγότεροι των πρώτων, είχαν ανέκαθεν προσανατολιστεί εκ του επαγγέλµατος ή σοφών αποφάσεων στο Ελληνικό Κράτος. Σκληρά λοιπόν αντιµετωπίστηκαν µε την ανοχή ή αρωγή των Γερµανών ασύνδετοι ένοπλοι ή µεγαλύτερες οµάδες σε τρία από τα µεγαλύτερα χωριά της περιοχής (Βεύη, Ξινό Νερό και Άγιος Γερµανός). Αν και δέχονταν επιβράβευση από όσους Σλαβοµακεδόνες είχαν εξοριστεί κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέµου, προφανώς από Βουλγάρους αξιωµατικούς συνδέσµους και µάλλον από τοπικά ορθόδοξα ή υπερεπαναστατικά στελέχη του ΚΚΕ, οι αιτίες των ταραχών, ελάχιστα µόνο θα µπορούσαν αιτιολογηθούν ως αποτέλεσµα σκληρών εθνοτικών διαιρέσεων, αφού παρόµοια γεγονότα είχαν λάβει χώραν και σε άλλα ελληνόφωνα, µέρη όπως στα Σέρβια και τη Σιάτιστα. Με µεταβλητές τη γεωγραφική και κοινωνική αποµόνωση, τον υπάρχοντα οπλισµό και κυρίως τις βλέψεις των Ιταλών εξηγείται και η αντίθεση των κατοίκων του Αγίου Γερµανού στην Ελληνική Πολιτεία, αφού η περιοχή πέρασε το καλοκαίρι του 1942 στην ιταλοκρατούµενη ζώνη. Λίγο αργότερα προστέθηκε ως βασικό παράγοντας του ευµετάβολου της Πρέσπας η καθηµερινή σχεδόν παρουσία Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων. Στην οικονοµική και κοινωνική αναστάτωση από την άφιξη των Γερµανών, την ευκολία των όπλων, την υπερεπαναστατικότητα ορισµένων δηλωσιών και µη Κοµουνιστών, αν όχι αποκλειστικά σε κοινοτικές έριδες, στις οποίες εµφιλοχώρησαν σφοδρές προσωπικές αντιδικίες οφείλεται η εξέγερση του προσφυγικού Μεσόβουνου το φθινόπωρο του 1941 εναντίον της Ελληνικής Πολιτείας. Παρόλο που για την πυρά των οικιών και την εκτέλεση των ανδρών του από τους Γερµανούς θεωρήθηκαν υπεύθυνοι κρατικοί αξιωµατούχοι και τοπικοί παράγοντες εξ αιτίας εσφαλµένων χειρισµών, η καταστροφή µάλλον πρέπει να αποδοθεί στη συγκυρία περισσότερο, αφού το ίδιο διάστηµα αντάρτες δρούσαν στην Κεντρική Μακεδονία αιµατηρά εναντίον των

173


Γερµανών, γι αυτό και οι τελευταίοι µε κύριο κριτήριο την ασφάλεια του παρακείµενου σιδηροδρόµου δε δίστασαν καθόλου να το αφανίσουν. Αντιθετικώς διττό ήταν το δίδαγµα της µεγάλης καταστροφής: οι µεν επαναστάτες αισθάνθηκαν ότι η επόµενη αντίδραση εναντίον του κατακτητή έπρεπε να είναι καλύτερα οργανωµένη, τουλάχιστον ως προς την ασφαλή καταφυγή και ύστερη επιβίωση των ενόπλων, οι δε κάτοικοι, κυρίως όσοι δέχτηκαν τους πυροπαθείς πένητες στα χωριά τους, και βεβαίως η Ελληνική Πολιτεία, πως προσφορότερη ήταν η αποφυγή µε κάθε τρόπο των τροµερών αντιποίνων. Όταν προσµετρήθηκαν η απουσία ολικής τιµωρίας στα αναφερόµενα χωριά της Φλώρινας που είχαν σχεδόν παροµοίως εξεγερθεί, η θεωρούµενη ως εκ προθέσεως ανάµειξη στην υπόθεση ενός Σλαβοµακεδόνα δασκάλου και κυρίως οι Βουλγαροπρόσφυγες που κατέφθασαν την ίδια εποχή στην περιοχή, ηθικοί αυτουργοί της τραγικής δηώσεως θεωρήθηκαν οµού οι Κοµουνιστές και οι Βούλγαροι. Η προσήλωση των ηττηµένων Ιταλών στις γλωσσικές µειονότητες, η κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας από τους Βουλγάρους και ο φόβος επέκτασης των τελευταίων στην υπόλοιπη Βόρεια Ελλάδα υπήρξαν κύριες αφορµές δηµιουργίας στους κόλπους των αξιωµατικών της Θεσσαλονίκης της µυστικής οργάνωσης ΥΒΕ. Αν και οι σκοποί της ήταν ταυτόσηµοι µε τους φανερούς αντίστοιχους της Ελληνικής Πολιτείας ή ΥΒΕ προχωρούσε συνωµοτικά πιο πέρα καταγράφοντας εν δυνάµει ένοπλα µέλη που θα καλούσε, όταν ερχόταν το κατάλληλο πλήρωµα του χρόνου. Κινούνταν µε άνεση µέσω του δικτύου των αξιωµατικών κι επίσης στα αντίστοιχα της ∆ιοίκησης και της Εκκλησίας. Βατός ήταν και ο δρόµος προς τις Ενώσεις Παλαιών Πολεµιστών και στις αντίστοιχες των Μακεδονοµάχων. Ταυτόχρονα δραστηριοποιήθηκε στη συλλογή κι αποστολή πληροφοριών κι ανδρών στη Μέση Ανατολή. Βαθιά τοµή στην κοσµοθεωρία της ΥΒΕ αποτέλεσε η εµφάνιση το φθινόπωρο του 1942 ανταρτών του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στο πεδίο προβληµατίζοντας τόσο τους ιδρυτές όσο και τα µέλη της αν θα έπρεπε κι αυτοί να ενεργήσουν αναλόγως. Μέρος της επηρεαζόµενο από το συνταγµατάρχη Αθανάσιο Χρυσοχόου έκρινε ότι δεν ήταν πρόσφορη καµία αλλαγή, ενώ οι υπόλοιποι βιάζονταν να δηµιουργήσουν ένοπλο αντάρτικο. Λύση στο αδιέξοδο δόθηκε µάλλον τυχαία, όταν ένας διαφωνήσας πρώην αντάρτης του Ολύµπου κατέφθασε στην Κοζάνη το φθινόπωρο του 1942 και δηµιούργησε ένοπλη οµάδα µε τον ευρηµατικό τίτλο ΕΚΑ. Επειδή η ΥΒΕ δεν διέθετε πόρους κι επιπλέον δίσταζε να εκτεθεί υποστήριζε την οµάδα µόνο στον τοµέα των πληροφοριών, ενώ τα οικονοµικά της ανέλαβαν έµποροι που πλήττονταν από τις δραστηριότητες των ανταρτών του ΕΛΑΣ. Πρόσχαρα δέχτηκαν την ΕΚΑ οι αξιωµατικοί, οι Πρόσφυγες της ∆υτικής Μακεδονίας λόγω του αντιβουλγαρικού της προσανατολισµού, οι Αρβανίτες του Βιτσίου αλλά και όσοι επαφίονταν µε τον κύκλο των εµπόρων, ιδιαίτερα οι αυτοκινητιστές. Όταν η ΕΚΑ Κοζάνης πέρασε σε ανοιχτή δράση ενεδρεύοντας ένα αυτοκίνητο και ξυλοκοπώντας Βλάχους του Βερµίου το ΕΑΜ το ΕΑΜ αντέδρασε σπιλώνοντάς την αρχικά µε κάθε τρόπο την ΕΚΑ κι έπειτα αναζητώντας την οµάδα της για να την εξοντώσει. Το τέλος της δεν ήταν αίσιο: ορισµένα µέλη της απήχθησαν κι εκτελέστηκαν από τον ΕΛΑΣ, άλλοι

174


προσχώρησαν σε αυτόν, ενώ ο αρχηγός της πρώτης ένοπλης οµάδας της ΕΚΑ εκτελέστηκε από τους ίδιους τους συντρόφους του, πρώτον θεωρούµενος ότι είχε υπερβεί κατά πολύ τα όρια της οργάνωσης και δεύτερον ως αναγκαίο θύµα στο βωµό της άδολης συνεργασίας που πρότεινε το ΕΑΜ προς τους αξιωµατικούς της ΥΒΕ.

175


176

ΜΕΡΟΣ ΙΙ: ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ ΚΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ 1943 -1944

177

178

Η ΦΥΣΗ ΤΟΥ ΕΑΜ

Γ΄. ΑΡΙΣΤΕΡΟΙ ΚΙ ΕΘΝΙΚΙΣΤΕΣ

α΄. Η φύση του ΕΑΜ Καθώς για την ένοπλη εξέγερση στο Μεσόβουνο τον Οκτώβριο του 1941 δεν βρέθηκαν αρκετά στοιχεία ώστε να διεκδικηθεί πλήρως από την οργάνωση Ελευθερία της Θεσσαλονίκης, η πρώτη ένοπλη οµάδα που εµφανίστηκε στη ∆υτική Μακεδονία µε στόχο την ένοπλη Αντίσταση εναντίον των κατακτητών και την απελευθέρωση της χώρας, κάτι που δεν υπήρχε στο πρόγραµµα της ΥΒΕ, είναι αναµφισβήτητα η ΕΚΑ. Έχει γραφεί ότι την άνοιξη του 1942 έδρασε αντάρτικο στην Καστοριά, όταν ένας 25χρονος, 1 που είχε γεννηθεί στην Κωνσταντινούπολη, σπούδαζε Νοµική στην Αθήνα κι επαγγελόταν το χωροφύλακα στην Καστοριά, απελευθέρωσε κρατούµενους Πρόσφυγες και Σλαβοµακεδόνες από τις φυλακές της Καστοριάς, οι οποίοι φυγοδικούσαν έπειτα µαζί του στα Κορέστια και το Νεστόριο. Έπειτα από λίγο οι περισσότεροι συνελήφθησαν2 και ο απελευθερωτής τους εκτελέστηκε από τους Ιταλούς. Για το απρόσµενο γεγονός δεν υπάρχουν οι απαραίτητες µεταβλητές, ώστε να θεωρηθεί αντιστασιακή πράξη, γι αυτό και δεν εκλαµβάνεται ως τοιαύτη. Ο ρόλος των Συµµάχων στην εµφάνιση του ανταρτικού κινήµατος ήταν καταλυτικός. Η εξέγερση του Μεσοβούνου είχε αποτύχει και δύο από τους λόγους ήταν η ανυπαρξία οργανωτικής προετοιµασίας και η έλλειψη πόρων. Η ΕΚΑ ήταν η πρώτη ανταρτική οµάδα της ∆υτικής Μακεδονίας, αλλά είχε ήδη προηγηθεί παρόµοια δραστηριότητα στη Θεσσαλία. Με τη σειρά της η ανοικτή εµφάνιση των κοµουνιστών του Ολύµπου και των φυγόδικων της ιδίας περιοχής ως «Ανταρτικού Σώµατος», που αρχικά δρούσε εναντίον Ελλήνων «προδοτών» (κι όχι κατά των Ιταλών), ήταν προϊόν της εµφάνισης ανταρτών του ΕΑΜ στη Στερεά. Η δράση των τελευταίων οφειλόταν στην ηθική και υλική στήριξη των Βρετανών,3 άποψη που αν και εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι µειώνει τον πατριωτικό ανδρισµό των Ελλήνων δεν παύει να αληθεύει.4 Σε τοπικό επίπεδο οι ένοπλοι του Ολύµπου εµφανίστηκαν επίσηµα ως αντάρτες 1

Αστυνοµική ανασκόπηση (Σεπτ. –Οκτ. 2003) 71 ∆. Γατόπουλος, Ιστορία της Κατοχής, µετά συλλογής ιστορικών και λαογραφικών ανεκδότων των ετών 1940 1944, τ. Α΄- ∆΄, ∆ηµητράκος, Αθήναι [1946], τ. ∆΄, σ. 8 3 Για τις βρετανικές λίρες προς το ΕΑΜ/ΚΚΕ την περίοδο άνοιξη έως καλοκαίρι 1942 βλ. Χατζής, Νικηφόρα επανάσταση, ό.π., τ. Α΄, σ. 261-2. Για τον οπλισµό που έστειλαν στην Ελλάδα σε 300 περίπου αποστολές βλ. ΑΑ, RPO, HS 5/218 [23-], Μεµοράντουµ της ΣΟΕ για την υποστήριξη των ανταρτών σε Γιουγκοσλαβία, Αλβανία, Ελλάδα, Plans/180/1436, copy no. 71, πολύ µυστικό, Οκτώβριος 1943 4 «Οι Άρης έφυγε γρήγορα από την περιοχή για να προλάβει τη ρίψη των αγγλικών αεροπλάνων» γράφει ο Χατζής, Νικηφόρα επανάσταση, ό.π., τ. Α΄, σ. 289, αναφερόµενος στο µήνα Ιούλιο του 1942. Πριν από τον Σεπτέµβριο του 1942 είχαν πέσει ήδη όπλα και δυναµίτες στους αντάρτες της Στερεάς, βλ. E. Myers, Η ελληνική περιπλοκή, Εξάντας, Αθήνα 1975, σ. 16 2

179

ΑΡΙΣΤΕΡΟΙ ΚΙ ΕΘΝΙΚΙΣΤΕΣ

µόνον έπειτα µετά από προσωπική τους επαφή µε πράκτορα των Βρετανών,5 ο οποίος είχε πιο πριν συναντηθεί µε την ηγεσία του ΚΚΕ, 6 κατά την οποία δόθηκαν υποσχέσεις για ρίψεις συµµαχικών εφοδίων. Όταν στον Όλυµπο έπεσαν τον Ιανουάριο του 1943 οι πρώτοι εκπρόσωποι της ΒΣΑ, οι αξιωµατικοί της ΥΒΕ/ΕΚΑ άρχισαν να θεωρούν απαραίτητες τις σχέσεις τους µε το ΕΑΜ/ΚΚΕ, αφού στους αριστερούς αντάρτες είχαν καταφύγει οι Βρετανοί. Οι σχέσεις αυτές είχαν ως αποτέλεσµα την απόσυρση των ανταρτών της ΕΚΑ και την υπογραφή πρωτοκόλλου συµφωνίας µε το ΕΑΜ. Στην παρουσία των Συµµάχων στον Όλυµπο οφείλονταν προφανώς και οι αθρόες προσχωρήσεις χωροφυλάκων στους αντάρτες, ατοµικά ή και (σχεδόν) εξ ολοκλήρου όπως συνέβη στη ∆εσκάτη και τα Σέρβια. Ο ΕΛΑΣ της ∆υτικής Μακεδονίας αναπτύχθηκε αριθµητικά, οργανώθηκε και ενισχύθηκε -από αέρος συνήθως-7 µε πολεµοφόδια, ρούχα,8 εκρηκτικά9 και λίρες µέσω της µόνιµης παρουσίας ενός κλιµακίου της ΒΣΑ στην αρχή µε έδρα το Ροδοχώρι Βοΐου κι έπειτα τον Πεντάλοφο. Την εξάρτηση από τους Συµµάχους δείχνουν έµµεσα οι επιτηδευµένες παροτρύνσεις πολιτών προς τη ΣΣΑ για «όπλα», 10 που στην ουσία σήµαιναν διάφορες παροχές προς τις µονάδες του ΕΛΑΣ,11 δηλαδή «χρυσό, χρυσό, χρυσό». 12 Πράγµατι σύµφωνα µε µία µαρτυρία από το 1941 ως το 1944 οι Βρετανοί πρόσφεραν στην Ελλάδα 2.460.097 λίρες εκ των οποίων οι αντάρτες έλαβαν περισσότερες από το 90%, ενώ 6% απευθύνθηκε στις µυστικές οµάδες.13 Στους Συµµάχους επίσης είχε χρεωθεί η διατροφή εκατοντάδων Ιταλών αιχµαλώτων του ΕΛΑΣ όσο και η αντίστοιχη χιλιάδων πυροπαθών κατοίκων, 5

Κατά µία πηγή η επαφή είχε λάβει χώραν το Νοέµβριο του 1942, βλ. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 4/102, Συνταγµατάρχης Καλλίνος Αµάρµπεης προς Ευάγγ. Αβέρωφ, Αναγνώριση Εθν. Αντίστασης ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, 3-12-1988, αλλά η ηµεροµηνία πιθανόν είναι µεταγενέστερη της πραγµατικής 6 Χατζής, Νικηφόρα επανάσταση, τ. Α΄, ό.π., σ. 377 7 Οι Βρετανοί είχαν αποφασίσει να δώσουν 1.000 λίρες στον ΕΛΑΣ της Πίνδου το Μάιο του 1943, βλ. Μπαλής, Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 176. «Σηµαντικός [ήταν ο] εφοδιασµός [των συµµοριών] από αέρος», σύµφωνα µε τις γερµανικές πηγές, βλ. Ενεπεκίδης, Ελληνική Αντίστασις, ό.π., σ. 42 8 «Στη Νεάπολη, το βράδυ είδαµε να έρχονται δύο αγγλικά αεροπλάνα και να ρίχνουν διάφορα πολεµοφόδια και ρούχα και άρβυλα, στο χωριό Αγίαζµα. Εκεί ντυθήκαµε και όσοι ήταν άοπλοι οπλίστηκαν», Περικλής Σελίδης, «Τα άγνωστα ηµερολόγια ενός αντάρτη», http://www.enet.gr/online/online_text/c=112,dt=14.04.2007,id=84334324 9 Μπαλής, Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 30. Στα βρετανικά εκρηκτικά που τοποθέτησαν Βρετανοί οφείλεται κατά ένα µεγάλο µέρος η επιτυχία του ΕΛΑΣ στο Σαραντάπορο το καλοκαίρι του 1943, βλ. «Ηµερολόγιο του Γεωργίου Ι. Οικονόµου –Γρίβα», Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση (Αύγουστος 1986) 78-80, 79 10 Φλογερά Νειάτα (26.10.44) 2 11 KCLMA, GB99, Evans, box 2/f.5/3-5, Finances, Logistics, Equipment, έγγραφο και Prentice/Wickstead, Box 4/f.?/8/1 Financial, ELAS a.p.23, το απόσπασµα Βίτσι προς την Συµµαχικήν Αποστολήν, Σ.∆. 17.8.44 12 KCLMA, GB99, Woodhouse Box 3/f.3/1, Wines K Gerry [Dallas], A lesson in Greek, σ. 154. Από το 1941 ως το 1944 οι Βρετανοί ξόδεψαν 2.460.097 λίρες εκ των οποίων περισσότερο από το 90% για τους αντάρτες και µόνο 6% για µυστικές οµάδες, KCLMA, GB99, Woodhouse Box 2/SOE operations in Greece and the Aegean Sea 27.6.45 top secret, σ.19 13 KCLMA, GB99, Woodhouse Box 2/SOE operations, ό.π., σ.19

180


ενώ µετά την απελευθέρωση ενεργοποιήθηκαν στο πεδίο οι συµµαχικές πάλι οργανώσεις (αρχικά η) ML14 και (έπειτα η) UNRRA. Ο ρόλος των Βρετανών, ήταν καταλυτικός. Κατά τον οδοντίατρο Αθανάσιο Χατζή από το Αµύνταιο, καθοδηγητή του ΕΛΑΣ και στέλεχος του ΚΚΕ, οι Σύµµαχοι «βιάζονταν» από πολύ νωρίς να δηµιουργήσουν «στηρίγµατα ένοπλων οµάδων στα βουνά της Ελλάδας». 15 Οπότε ο ισχυρισµός του κοµισάριου Ανδρέα Τζήµα και κάθε άλλου ότι το αντάρτικο είχε αρχίσει χωρίς εξωτερική βοήθεια, 16 µε την εξαίρεση τα γεγονότα του φθινοπώρου του 1941 δεν ήταν ορθός ούτε αλήθευαν οι µοµφές των κατηχητών του ΕΑΜ ότι οι αντίπαλοί τους λάβαιναν λίρες και όχι ο ΕΛΑΣ. «Έχετε ακούσει µέχρι τώρα αντάρτες µε παράδες;» έλεγε π.χ. πρώην βουλευτής του ΑΚΕ σε ακροατήριο κατηγορώντας τους αντάρτες της ΠΑΟ.17 Χαρακτηριστικό για την συνεχώς αιτούµενη συµµαχική βοήθεια ήταν άσµα του ΕΑΜ, που στιχουργήθηκε µετά από τη διακοπή των ρίψεων, το φθινόπωρο µάλλον του 1943: «φόρα τα ρούχα του λαού κι ας είναι µπαλωµένα / αυτά µας δίνει ο λαός, αυτά ΄ναι δοξασµένα / φάε φασόλια και φακές κι ας έχουν λίγο λάδι / φάε ψωµί µισή οκά κι ας είναι παξιµάδι / µη θέλεις καινούρια του κουτιού κονσέρβες µαρµελάδα / γιατί ξανά θα βάλωµε σε χρέος την Ελλάδα»18 Παράλληλα το ΕΑΜ/ΚΚΕ κι ο ΕΛΑΣ χρηµατοδοτούνταν κι από επιτόπιους πόρους µε µόνιµες ή περιοδικές εισφορές στην ΕΤΑ -«Εταιρία της Αρπαγής» κατά έναν αντικοµουνιστή- 19 ή µε τακτικούς κι έκτακτους εράνους, 20 συνηθέστερα δε µε επιτάξεις. Το χειµώνα π.χ. του 1943-44 από έναν αλευροβιοµήχανο των Γρεβενών κατασχέθηκαν 40.000 οκ. σίτου και 300 κ. τσιγάρα, ενώ ο ίδιος έπρεπε να καταβάλει επιπλέον ενοίκιο για µία µηχανή γερµανικού πάντσερ που είχε από το 1941 και χρησιµοποιούσε στις εργασίες του, µε το δικαιολογητικό ότι η µηχανή αυτή ήταν «ιδιοκτησία» των ανταρτών. Στην περίπτωση αυτή έπρεπε να δοθούν και «σχετικαί αποδείξεις». 21 Αριθµητικά περισσότερες ήταν βεβαίως οι κατασχέσεις γεννηµάτων, εργαλείων ή εµπορευµάτων χωρίς αποδείξεις,22 όχι µόνο σε περιπτώσεις που τα αγαθά θεωρούνταν λεία πολέµου ή κατεχόµενα από «αντιδραστικούς». Υπήρχαν ήδη στα ορεινά κι αποµονωµένα µέρη της περιοχής, ιδιαίτερα στη δυτική Καστοριά και τα Γρεβενά ληστές, ποικίλων ειδών φυγόδικοι, καταδιωκόµενοι κοµουνιστές, «φτωχολογιά» κι «ονειροπόλοι». 23 Γραφική φαίνεται σήµερα η περίπτωση του Νικολάου Ζαραλή από το Αγιόφυλλο, 24 14

PRO, O 371 /48265/R6578, Σαλόνικα 8-14.3.45, A.G.I.S. Weekly report No 23/18-24.3.45 Χατζής, Νικηφόρα επανάσταση, ό.π., τ. Α΄, σ. 280 16 PRO, FO 371, 37203/R5963/181-3, όπου τηλεγράφηµα του Έντυ Μάγιερς την 30.6.43 17 Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα, ό.π., σ. 114 18 KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5, Kastoria Report, Έκθεσις 25.5.44, σ. 77-8 19 Νέα Αλήθεια (10.3.45) 20 Π.χ. για τα παιδιά άνδρα ενός πολίτη που σκότωσαν οι Γερµανοί στην Αιανή, βλ. Νίκη (30.9.43) 5. Για εράνους σε γάµους και γλέντια βλ. Μακεδονική Αλληλεγγύη (13.2.44) 3 21 ΓΑΚ/ΑΝΛ, Έγγραφα 53ου συντάγµατος ΕΛΑΣ, 2ο γραφείο ΙΧ µεραρχίας ΕΛΑΣ προς 53ο σύνταγµα, [Πεντάλοφος] 7.12.43 22 Αθανάσιος Καλλιανιώτης, συνέντευξη το 1996 23 Μιχάλης Κουρκούτας, «Υπό το φως της ιστορικής έρευνας», Θάρρος (13.12.05) 4 24 Η Φωνή της Εθνικής Αντίστασης (Μάρτιος 2007) 2 15

181


ενός αγράµµατου αγρότη και ανυπότακτου του Στρατού 25 που φυγοδικούσε ένοπλος, ντυµένος µε µαύρη φουστανέλα, ο «Ροµπέν των ∆ασών της περιοχής Χασίων». Ο Ζαραλής έδρασε ως καπετάνιος στον ΕΛΑΣ και φρούραρχος διάφορων αρχηγείων του ∆ΣΕ µε το ψευδώνυµο Χασιώτης, για να καταφύγει τελικά στην Τασκένδη. Ενδιάµεσα δεν είχε παραδώσει το όπλο του µετά τη συµφωνία της Βάρκιζας και γυρνούσε στα παλιά του ληµέρια µαζί µε άλλους ένοπλους άνδρες26 επαφιόµενος την άνοιξη του 1945 µε τον Αθανάσιο Κλάρα ή Άρη Βελουχιώτη και τον ΕΛΑΣ Ν. (το νέο ΕΛΑΣ) που οραµατίζονταν να ιδρύσουν οι ατίθασοι καπετάνιοι. Μαύρη φουστανέλα φορούσε κι ο 23χρονος κτίστης Αλέξανδρος Βίδρας από το Πολυνέρι, που σταδιοδροµούσε προπολεµικά ως αλογοσούρτης27 και συµµέτοχος σε απαγωγές κατά την άποψη ενός αντιπάλου του οικονοµικά ευκατάστατων προς προσπορισµό λύτρων. 28 ∆ραπετεύοντας στην αρχή της Κατοχής από τις φυλακές συνεβλήθη µε καταδιωκόµενους κοµουνιστές και η ζωή του µπήκε σε νέα τροχιά. 29 «Πολύ απλός χαρακτήρας», 30 ωκύπους, άριστος σκοπευτής αλλά και αδίστακτος, λέγεται πως πατούσε µε τις αρβύλες του τον κοινοτάρχη της Σκαµνιάς Ολύµπου, όταν ο τελευταίος είχε πέσει κάτω δερνόµενος από τους αντάρτες, 31 στάλθηκε από τον Όλυµπο στον Κόζιακα αναβαθµιζόµενος σε «συγκροτάρχη». 32 Έπειτα επιλέχτηκε για τη σχολή αξιωµατικών του ΕΛΑΣ.33 Μετά την παράδοση των όπλων φυγοδικούσε στα Χάσια και λίγο αργότερα εντάχθηκε στις Ο∆ΕΚ ως συγκροτηµατάρχης και τελικώς χρηµάτισε διοικητής λόχου του Αρχηγείου Βοΐου –Γράµου του ∆ΣΕ. Άνδρας απλοϊκών αρχών κι αντιλήψεων ήταν φυσικό να παραµελεί κάθε θεωρία, όπως π.χ. την κοµουνιστική οργάνωση στο τµήµα του, 34 αλλά όχι αποτελεσµατικές πράξεις όπως πυρπολήσεις σπιτιών «αντιδραστικών». 35 Φονεύθηκε το καλοκαίρι του 1947 στην επίθεση του ∆ΣΕ εναντίον των Γρεβενών.36 «Χωρικοί και βοσκοί, µε ανάµεικτα κίνητρα –λίγο πατριωτισµό, λίγη αγάπη της περιπέτειας, λίγη µαταιοδοξία να γίνουν ήρωες. Ήταν επίσης ένας 25

Κατά έναν χωριανό του ο Ζαραλής διώκονταν για απλήρωτο πρόστιµο δικαστικής υπόθεσης, βλ. Η Φωνή της Εθνικής Αντίστασης (Ιούνιος 2007) 3 26 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, 1/175 και Ελληνικός Βορράς (16.1.46) 1 27 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 232. Αν ο αναφερόµενος είναι το ίδιο πρόσωπο µε ζωοκλέπτη που είχαν συλλάβει οι αντάρτες και αφού τον κακοποίησαν τον υποχρέωσαν να βγει αντάρτης, βλ. Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 83, δεν έχει διευκρινιστεί 28 Αναστάσιος Μαχαίρας, συνέντευξη στην Ελασσόνα το 2004 29 Μ. Τζ., «Βροντερό «παρών» από εκατοντάδες αντιστασιακούς στο Μπεχτέσι Καρυάς Ολύµπου», Ελασσονίτικα Γράµµατα 10 (∆εκ. 2005) 15 30 Θανάσης Ζιανός, ∆ύσκολα χρόνια, 1940 –1950, Αναµνήσεις ενός µαχητή του ∆ηµοκρατικού στρατού Ελλάδας, Σοκολής, Αθήνα [1986;], σ. 110 31 Αντώνιος Μ., συνέντευξη το 2007 32 Χρυσόστοµος Μπουροζίκος, «Ιστορικό αυτόγραφο», Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση (Ιούλ. 1987 Μάρτ. 1988) 19-20 33 Ζιανός, ∆ύσκολα χρόνια, ό.π., σ. 110 34 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 3/92, ∆ΣΕ/Αρχηγ. Χασίων /Κ.Ο. ΙΙΙ Ταγµ., Μηνιάτικη Έκθεση Κοµµατικής ∆ουλείας και ∆ράσης -Μαρ. 1947, Σ.∆/Αρχηγ. 30/3/1947 35 Ζιανός, ∆ύσκολα χρόνια, ό.π., σ. 110 36 Η Φωνή της Εθνικής Αντίστασης (Ιούλιος 1997) 7

182


τρόπος να µην πεινάσουν»,37 τέτοιοι άνδρες εξέφραζαν εν πολλοίς τη µαχητική πλευρά του ΕΛΑΣ. Με τα πολιτικά, εκτός των επαγγελµατιών, ασχολούνταν άνθρωποι σαν τον αδιόριστο λόγω φρονηµάτων δάσκαλο Νικόλαο Αραιοβηµατά, που από την Καισάρεια της Καππαδοκίας κατέληξε στο χωριό Γριά (µετέπειτα Άνοιξη) των Χασίων. Έπειτα από περιπέτειες ανέλαβε ταµίας συντάγµατος της ΙΧ µεραρχίας του ΕΛΑΣ, θέση για την οποία κατηγορήθηκε από το ΜΓ του ΚΚΕ για ελλιπή διαχείριση.38 Αυτές οι τεταµένες σχέσεις ήταν προφανώς µία από τις αιτίες που αργότερα ο αναφερόµενος απαξίωσε να ενταχθεί στο ∆ΣΕ κατέφυγε στη Λάρισα. Άλλου είδους, άνδρες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, ανύποπτοι επί το πλείστον, ήταν ευδιάπλαστοι «νέοι που αναταράζονταν από µιαν ακράτητη ορµή για δράση ή και συµµετοχή στην έξαψη της παρανοµίας και δε νοιάζονταν να ξέρουν τίποτε περισσότερο» 39 όπως 8 µαθητές του Βαλταδωρείου Γυµνασίου Κοζάνης που είχαν αποβληθεί επί Κατοχής διότι σύχναζαν σε υποδηµατοποιείο της πόλης. 40 Τέλος λόγω κοινοτικών ή ιδεολογικών διαµαχών διάφοροι άνδρες βγήκαν στο βουνό, όπως ο περιώνυµος Φραγκίσκος Κολάρας που θα εξεταστεί κατόπιν, ο οποίος είχε αποσυρθεί στα ορεινά του Γράµου το φθινόπωρο του 1942. Επιθυµώντας το ΚΚΕ να εντάξει κάτω από τη σηµαία του ΕΛΑΣ τους παρανόµους αλλά και να προσεταιριστεί τους Πρόσφυγες στους οποίους στηριζόταν η ΕΚΑ άλλαξε τους ως τότε τοπικούς ηγέτες του µε περισσότερο κατάλληλους: στην Καστοριά, µε σκοπό τον προσεταιρισµό των Σλαβοµακεδόνων, διορίστηκε ο Αντωνόπουλος που ήδη έχει αναφερθεί, ενώ στην Κοζάνη και το Βόιο -Γρεβενά κατέφθασαν δύο Καυκάσιοι, ο ∆ηµήτριος Κωνσταντινίδης ή Σάββας από το Νέο Καύκασο της Φλώρινας και ο Θωµάς Ιωαννίδης από τη Νέα Σεβάστεια της ∆ράµας, γνωστός ως Σέφτελον (κόκκινος στη λαζική) ή Φίλος Γ. (Φίλος Γιώργος). Για τον πρώτο τα στοιχεία είναι λιγοστά, επειδή η δράση του διακόπηκε απότοµα όταν φονεύθηκε στα Λιβερά Κοζάνης στις αρχές του 1944 σε επιδροµή Γερµανών και αντικοµουνιστών οπλιτών. Ο δεύτερος, παλαιός κρατούµενος της Ακροναυπλίας κατά µερικές ανασφαλείς πηγές, 41 ήταν ένας κοντός αεικίνητος άνδρας, που φορώντας κόκκινο σκούφο φηµίστηκε ως ένας από τους τοπικούς «Ροβεσπιέρους της Εαµικής Επαναστάσεως».42 Όταν εγκαταστάθηκε στον Πεντάλοφο η ΒΣΑ, ο Φίλος Γ΄ µετατέθηκε στην Ήπειρο43 ως µη πια προσήκων. Μετά την παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ εργαζόταν στη ∆ράµα ως στέλεχος του ΚΚΕ, αλλά 37

Hammond, Περιπέτεια, ό.π., σ. 23 ΑΣΚΙ, Φ.410/23/2/3, Νίκος [Αραιοβηµατάς;] προς ΜΓ 39 Θαλής, Πιέρια, ό.π., σ. 15 40 Επί Κατοχής 8 µαθητές αποβλήθηκαν από το Γυµνάσιο της Κοζάνης, επειδή «συγκεντρώθηκαν» στο υποδηµατοποιείο του Καρακάση, βλ. ΑΛΚ, Βιβλίο πρακτικών συλλόγου διδασκόντων γυµνασίου Αρρένων Κοζάνης, τ.1µ πράξις 8/6.4.43, συγκέντρωση οφειλόµενη σε αυτή προφανώς την έξαψη 41 Ωστόσο ο Θ.Ι. δεν περιέχεται σε κατάλογο Ακροναυπλιωτών της Κατοχής, βλ. Μπαρτζιώτας, Κι άστραψε, ό.π., σ. 234-5 42 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 301 43 Με το ψευδώνυµο Μήτσος Ηπειρώτης, βλ. ∆ήµος Βότσικας, Στη θύελλα, Αναµνήσεις από την Εθνική αντίσταση και τη δράση του ∆ηµοκρατικού στρατού Ελλάδας στην Ήπειρο και στη ∆υτική Μακεδονία, Αθήνα 1985, σ. 109 38

183


συλληφθείς απαρνήθηκε, κατά µία πληροφορία, τα πιστεύω του. Παρόλα αυτά εξορίστηκε το 1967 στη Λέρο. Οι συζητήσεις και οι επαφές των κοµουνιστών για τη δηµιουργία ένοπλων οµάδων στη ∆υτική Μακεδονία είχαν πυκνώσει στα τέλη του 1942, αλλά η τελική απόφαση αργούσε. Όταν την ίδια περίοδο ένθερµοι για δράση εργάτες κι αγρότες της περιοχής Γρεβενών επιχείρησαν να κτυπήσουν ένοπλα χωροφύλακες που είχαν επισκεφθεί το χωριό Ροδιά αιτώντας το φόρο της δεκάτης, ο κοµµατικός υπεύθυνος του γειτονικού οικισµού Κυπαρίσσι, απόφοιτος Γυµνασίου 44 κι έφεδρος ανθυπολοχαγός ΠΒ Νικόλαος Θεοχαρόπουλος ή Σκοτίδας, αρνήθηκε να τους συνδράµει χωρίς άνωθεν εντολή.45 Για την πίστη του αυτή ο άσηµος ως τότε Σκοτίδας εξελίχτηκε σε καπετάνιο του 28ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ και υποστράτηγο αργότερα του ∆ΣΕ. Ήταν προφανές ότι η απόφαση για την έναρξη ένοπλου αγώνα στη περιοχή δεν είχε ακόµη παρθεί, διότι έλλειπε η «κατάλληλη στιγµή». 46 Την κατάλληλη στιγµή επέλεξαν πρώτοι οι ηγέτες του ΕΑΜ/ΚΚΕ Θεσσαλίας, των οποίων οι επαφές ήταν ευκολότερες και ταχύτερες µε το ΠΓ του ΚΚΕ Αθήνας, και την µετέφεραν στους τοπικούς γραµµατείς των ΠΕ της ∆υτικής Μακεδονίας του ΚΚΕ. Η απόφαση έλεγε να «δεκαπλασιαστεί» ο ΕΛΑΣ47 στη Θεσσαλία και στη Μακεδονία να εµφανιστούν οργανωµένα και φανερά ένοπλες οµάδες. Κάθε προβαλλόµενη άποψη για αυθόρµητη αντίσταση του λαού εξ αιτίας των δεινών της Κατοχής, αποδεικνύεται µύθος για να συγκινούνται οι νέοι, οι εύπιστοι και οι απλοϊκοί, διότι αν υπήρχε σ΄ αυτόν ένας πυρήνας αλήθειας, θα έπρεπε όλοι οι κάτοικοι να είχαν εξεγερθεί ήδη από τον πρώτο χρόνο της Κατοχής, ειδικότερα το καλοκαίρι του 1941. ∆υσαρέσκειες βεβαίως υπήρχαν ανάµεσα στον πληθυσµό, στους αγράµµατους για καθηµερινά προβλήµατα και σε εγγράµµατους που αισθάνονταν παραµερισµένοι ή παρασύρονταν από γενικότητες για αλτρουισµό, απελευθέρωση ή κοινωνική δικαιοσύνη, αλλά όταν δεν οµαδοποιούνταν προς ένα σκοπό, λίµναζαν σε ατοµικό επίπεδο χωρίς κανένα άµεσο πρακτικό αποτέλεσµα. Κοµουνιστής δάσκαλος είχε αναφέρει πολύ σωστά ότι «ασύνταχτα µπουλούκια, οσοδήποτε αποφασισµένα, δεν µπορούν να φέρουν αποτέλεσµα»48 οπότε χρειαζόταν µία ηγεσία για διαφωτίζει ή δεσµεύει προς µία κατεύθυνση τον πληθυσµό και µία στρατιωτική αντίστοιχη µε κύρια ασχολία τον πόλεµο. Το ΕΑΜ άσχετο από ένοπλες συγκρούσεις µαζικής κλίµακας, είχε δώσει πρώτιστο βάρος στις πολιτικές διεργασίες και µόνο προς το φθινόπωρο του 1942 –µάλλον έπειτα από συµµαχική πίεση- άρχισε να οργανώνει ένοπλη δύναµη κι αυτή µε µεγάλη 44

Κατά µία πηγή, βλ. Νικολής, Ιστορική πορεία, ό.π., σ. 1061, που δεν έχει διασταυρωθεί ο Σκοτίδας ως µαθητής ανήκε στην ΟΚΝΕ 45 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 67. Επίσης Myers, Η ελληνική περιπλοκή, ό.π., σ. 70 όπου οι επιφυλάξεις του Άρη Βελουχιώτη τον Οκτώβριο του 1942 σχετικά µε την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάµου 46 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 3/2 47 Λάζαρος Αρσενίου, Η Θεσσαλία στην Αντίσταση, τ. Α΄ Ιταλική Κατοχή, τ. Β΄, Γερµανική Κατοχή, έκδ. γ΄, «έλλα», Λάρισα χ.χ., 203 48 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 3/2

184


δόση απειρίας όπως φανερώνουν οι δοθέντες τίτλοι των σχηµατισµών του: «ηµιστρατιωτική οργάνωση» και «οµάδες κρούσης».49 Λίγο αργότερα βγήκαν και αντάρτες του στο πεδίο, αλλά απείχαν πολύ ακόµη για να ονοµάζονται δίκαια καθαρή στρατιωτική δύναµη. Στον αρχικό θεωρητικό εξοπλισµό του ΕΑΜ περιλαµβανόταν η «Απελευθέρωσις του Έθνους» «στην κατάλληλη στιγµή» και ο «σχηµατισµός προσωρινής κυβερνήσεως του ΕΑΜ» για επίτευξη εκλογών µετά την εκδίωξη των κατακτητών, που όµως θα ήταν σύµφωνες µε τις «επιθυµίες του λαού». Η ανοικτή καταδίκη της Βουλγαρίας αποφευγόταν, ενώ περίσσευαν οι υποµνήσεις στους «ηρωικούς στρατιώτες της Σοβιετικής Ένωσης». Απαραίτητη κρινόταν η «ένωση όλων» κάτω από την «οργανωµένη καθοδήγηση» του ΕΑΜ, αυτοαποκαλούµενη και «οργανωµένη πρωτοπορεία»,50 και η «επαγρύπνηση» «από κάθε ύπουλο προδοτικό κίνδυνο», που προέρχονταν από «αντεθνικές» κι «αντιλαϊκές» οργανώσεις. Σε αυτές έπρεπε να δοθεί «αποφασιστικό χτύπηµα», που θα επιτυγχάνονταν µε την «κινητοποίηση των µαζών» και µε όπλο τις απεργίες και τις διαδηλώσεις. Οικονοµική στήριξη θα αναζητούνταν (µόνο) από «Έλληνας πατριώτας».51 Γινόταν έτσι εύκολα αντιληπτό από νοήµονες αναγνώστες ότι το ΕΑΜ θα επιχειρούσε τη µονοπώληση της αντίστασης και πως κάτω από την «απρόσωπον» δηµόσια παρουσία του, εν µέρει δικαιολογηµένη λόγω των περιστάσεων, κρυβόταν το ΚΚΕ. Όµως µόνο το Νοέµβριο του 1942 το ΕΑΜ της Μακεδονίας αποκάλυψε δηµόσια ότι το ΚΚΕ «συµµετείχε» σε αυτό, 52 επιθυµώντας µάλλον να επιδείξει τη διεθνιστική του αλληλεγγύη καθώς είχε προηγηθεί η πολιορκία του Στάλινγκραντ από τους Γερµανούς. Έπρεπε όµως µε την πάροδο του χρόνου το ΕΑΜ/ΚΚΕ να προβεί σε «υποχωρήσεις» και να συµπεριλάβει στις τάξεις του και «παλαιοκοµµατικούς», αν επιθυµούσε την υποστήριξη (οικονοµικά επιφανών) Ελλήνων και των Συµµάχων αλλά και για να αναπτυχθεί αριθµητικά. Σε αυτούς δίπλα όµως χρειαζόταν (οπωσδήποτε) να τοποθετήσει «καλά προετοιµασµένα και έµπειρα στελέχη να τους βοηθούν», όπως φρονούσε ο κατοχικός γραµµατέας του ΚΚΕ. 53 Αποκαλυπτικότερα οµιλούσε στα µέλη του ΚΚΕ στο βόρειο Όλυµπο ο δάσκαλος Αθανάσιος Γκένιος ή Λασσάνης, αντιπρόσωπος της ηµιστρατιωτικής οργάνωσης Θεσσαλονίκης: «Μπαίνετε επικεφαλής του λαού, χωρίς να φαίνεστε».54 Με παρόµοιους «βοηθούς» και κοµµατικά στελέχη φερµένα από τις πόλεις

49

Νικόλαος Σταθόπουλος, «Κεραυνός», ο οργανωτής της ένοπλης δύναµης των Καµβουνίων του Εφεδρικού, Θεσσαλονίκη 1988, σ. 63 50 Ηµερολόγιο 2004 Calendar, ΓΑΚ, Αθήνα 2003, στη σελίδα 11-17 Οκτωβρίου 51 Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, τ. Α΄ -Β΄, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981, τ. Α΄, σ. 16-26 52 Ελευθερία (17.11.42) 1. Το ΚΚΕ αποκάλυψε νωρίτερα, το Σεπτέµβριο του 1942, ότι είχε δώσει εντολή στα µέλη του «να αγωνιστούν …για τη συγκέντρωση και οργάνωση …όλου του λαού στο ΕΑΜ», βλ. Ριζοσπάστης (5.9.42) 1 53 Χατζής, Νικηφόρα επανάσταση, ό.π., τ. Α΄, σ. 232 54 Θαλής, Πιέρια, ό.π., σ. 23. Η ύστερη άποψη ότι το ΚΚΕ έλεγε «φανερά πως η πολιτική του επιδίωξη [ήταν] η εγκαθίδρυση µετά την απελευθέρωση καθεστώτος παρόµοιου µε της Ρωσίας», βλ. Μιχάλης Κουρκούτας, «Μπορούσε να είναι η Εθνική µας Αντίσταση Ενιαία;», Θάρρος (23.8.06) 1,3 περιορίζεται µάλλον σε ορισµένο τόπο

185


στελεχώνονταν οι αντάρτικοι σχηµατισµοί, ακόµη και η νεολαία της ΕΠΟΝ.55 Έτσι στην πρώτη ∆ιοικούσα Επιτροπή του Στρατηγείου ∆υτικής Μακεδονίας του ΕΛΑΣ, το οποίο ήταν υποτελές στο «Κοινόν Στρατηγείον Θεσσαλίας – Μακεδονίας –Ηπείρου»56 διορίστηκαν 5 άτοµα: α) ο ηλικιωµένος απόστρατος Βλάχος συνταγµατάρχης Βασίλειος Τζιότζιος από τον Αµάραντο Καλαµπάκας, παλαιός στρατιωτικός διοικητής ∆υτικής Μακεδονίας 57 που το όνοµά του είχε γραφεί στη λίστα υποστηρικτών του Βλάχου «αυτονοµιστή» Αλκιβιάδη ∆ιαµάντη 58 προφανώς χωρίς τη θέληση του, αφού ο Τζιότζιος επαφιόταν µε συµµαχικό κατασκοπευτικό δίκτυο. Στην αρχή προσπάθησε να σχηµατίσει ανεξάρτητη ανταρτική οµάδα τον Κόζιακα,59 αλλά έπειτα συνεβλήθη (αναγκαστικά) µε τον ΕΛΑΣ. Τα στοιχεία γι αυτόν είναι λιγοστά. Η πληροφορία ότι τραυµατίστηκε σε σύγκρουση µεταξύ «ΕΑΜ» και «ΠΑΟ» και πέθανε στις αρχές του 1944, 60 είναι µάλλον παραπλανητική και περισσότερο αληθινή είναι η άποψη ότι πέθανε άρρωστος στα Τρίκαλα, εγκαταλείποντας τον ΕΛΑΣ. β) ο 24χρονος ενθουσιώδης και γενναίος ανθυπολοχαγός ΠΖ Στυλιανός Κατσόγιαννης, 61 γνωστός ως Στέλιος Κατσόγιαννος (ψευδ. Γιάγκοβας, Ρουµελιώτης ή Γιάννης Λαµιώτης), που κατοικούσε στη Σιάτιστα στο δασαρχείο της οποίας εργαζόταν ο πατέρας του. 62 Λίγο αργότερα υποβιβάστηκε σε απλό µέλος του Επιτελείου, 63 προφανώς επειδή φερόταν φιλικά προς τους Συµµάχους -είχε προταθεί µάλιστα για βρετανικό παράσηµο. 64 Σκοτώθηκε το καλοκαίρι του 1943 σε επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον µίας βαριά εξοπλισµένης γερµανικής επισταθµίας στην Καλαµιά των Καραγιαννίων65 γ) ο υπολοχαγός ΠΖ Ιερώνυµος Τρωιάνος (ψευδ. Καρατζάς) από το Αργοστόλι,66 «εξαιρετικά νευρικός και κάπως αγροίκος» κατά την άποψη ενός

55

∆ηµητρίου, Εκ βαθέων, ό.π., σ. 110 ∆ηµήτριος Μπαλής, Ο ΕΛΑΣ στη Θεσσαλία, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981, σ. 177 όπου το ηµερολόγιο της 1ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ 57 Έλεγχος (22.1.26) 3 58 ΓΕΣ/∆ΙΣ. ΑΕΑ, 8/3, Αρχηγός Βλάχων Κάτω Βαλκανικής και άλλοι εκπρόσωποι, Επιβεβαιωτική απάντηση, 1-3-1942 59 Στέφανος Μιστάρας, «Ευθύµιος Μιστάρας: «Ο πατέρας των όπλων» της Εθνικής Αντίστασης στη Θεσσαλία», στο Το έπος του ΄40 και η Εθνική Αντίσταση στη Θεσσαλία 1941 -1944, Ε∆ΙΑ ν. Λάρισας, Λάρισα 2004, 185-97, σ. 193 60 ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1944, Φ. 11.4, απόρρητα έγγραφα, [ανώνυµη έκθεση µάλλον µέλους του Ε∆ΕΣ, χρονολογηµένη µετά το Φεβρουάριο του 1944] 61 ∆άρδας, Τραµπάντζειο, ό.π., σ. 641 62 Μάρκος Τσιούκρας, Αντιστασιακά ενθυµήµατα, 1941 –1993, Κοζάνη 1994 [ανέκδοτη, φωτοτυπηµένη έκδοση], σ. 68. Η πληροφορία ότι κατοικούσε στην Κοζάνη, βλ. Νίκος Καρκάνης, «Στέλιος Κατσόγιαννος (Γιάννης ο Λαµιώτης): 1920 –1943», Εθνική Αντίσταση (1993) 76-78, δεν ισχύει 63 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 476 64 Hammond, Περιπέτεια, ό.π., σ. 57 65 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 89 και Λάζαρος Καλλιανιώτης, συνέντευξη στην Αιανή το 1991 66 Μπίρκας, Κάτω απ’ τη µπότα, ό.π., σ. 662 56

186


Βρετανού συνδέσµου, 67 ενώ άλλος τον έβρισκε «έξυπνο» και µε υψηλή αίσθηση του «χιούµορ».68 Ο Τρωιάνος είχε βγει στο βουνό από την Αθήνα ως «στρατιωτικός βοηθός» υψηλόβαθµου στελέχους του ΚΚΕ. 69 Αργότερα διετέλεσε καπετάνιος της 9ης µεραρχίας του ΕΛΑΣ και υπεύθυνος των µελών του ΚΚΕ της µονάδας του.70 Στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο δεν έλαβε µέρος δ) ο απόφοιτος Γυµνασίου, κάτοχος αλόγου ιππασίας71 κι εύπορος αγρότης Νικόλαος Ξυνός από την Τσαριτσάνη (ψευδ. Ζωντανός, Μερκέζης και Σµόλικας), 72 δηλωσίας επί Μεταξά και ηγέτης των πρώτων ανταρτών του Ολύµπου. Ανέλαβε µετά υπεύθυνος του 2ου γραφείου της ΙΧ µεραρχίας. 73 Τρόφιµος του Μπούλκες το 1945 και αρχηγός έπειτα συγκροτήµατος του ∆ΣΕ στον Όλυµπο, ιδιότητα µε την οποία έχασε τη ζωή του. ε) ο εύρωστος 30χρονος Ευστράτιος Κέντρος (ψευδ. Βαγγέλης ή Σλοµπόντας), Αρβανιτόβλαχος του Μοναστηρίου που εργαζόταν στη Φλώρινα74 ως ξυλουργός. «Γλεντζές και γκοµενάκιας… µπροστάρης σ΄ όλους τους καβγάδες» είχε φυλακιστεί προπολεµικά εµπλεκόµενος σε ιδιωτικές υποθέσεις: ξυλοδαρµούς µε τον καπετάν Στέφο κι έπειτα µε χωροφύλάκες και κάπνισµα λαθραίων τσιγάρων. Το 1935 ως αντιπρόεδρος του Σωµατείου Οικοδόµων της Φλώρινας «πέρασε στην κατηγορία του επαγγελµατία επαναστάτη». Επί Μεταξά είχε εξοριστεί για ένα διάστηµα στην Ακροναυπλία. Απελευθερωθείς στελέχωσε την ΠΕ του ΚΚΕ Φλώρινας, αλλά φονεύοντας έναν χωροφύλακα µετατέθηκε στην Κοζάνη το 1942 ως πολιτικός καθοδηγητής της ηµιστρατιωτικής οργάνωσης του ΕΑΜ. Το Μάρτιο του 1943 ανέλαβε καπετάνιος στο µικτό (ΕΛΑΣ κι Εθνικιστές) Αρχηγείο ∆υτικής Μακεδονίας.75 Αργότερα, πιθανώς εξ αιτίας της δυσαρέσκειας των Συµµάχων προς το πρόσωπό του εξέπεσε σε καπετάνιο της εφεδρικής 9ης µεραρχίας του ΕΛΑΣ. Το 1945 προωθούσε από το Μοναστήρι αντάρτες στο Μπούλκες όπου κατέφυγε κι ο ίδιος χρηµατίζοντας σύνδεσµος κλιµακίου του ΠΓ και της ΚΕ του ΚΚΕ. Το 1946 πέρασε στο Βίτσι ως «οργανωτής», αλλά µετατέθηκε ως «αδιάλλακτος» 76 στα Χάσια όπου ανέλαβε κοµισάριος τάγµατος. Το 1948 διορίστηκε διοικητής της ΥΠ του ∆ΣΕ στην Κοµοτηνή και την Ξάνθη

67

Hammond, Περιπέτεια, ό.π., σ. 53, 66 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix J 69 Συνόδευε τον Κωσταντίνο Γυφτοδήµο ή Καραγιώργη, βλ. Ιστορία της Εθνικής Αντιστάσεως 1941 –44, Κωσταράκος, Αθήνα 1962, σ. 135 70 ΑΣΚΙ, Φ.408, 23/1/38, Γραφείο περιοχής Μακεδονίας προς ΠΓ, 15.8.44 71 Γιώργος Αυγουστής, Κατοχικές µνήµες 1943 -1944, Ελασσόνα 1997, σ. 80 72 Τα δυο τελευταία ψευδώνυµα πάρθηκαν από το όρος Σµόλικας και το ύψωµα της Τσαριτσάνης «Μερκέζι». Για την ορεογραφία της Τσαριτσάνης βλ. Β. Ζαχίδης, Ιστορία της Τσαριτσάνης από αρχαιοτάτων χρόνων, Φουστάνος, Αθήναι 1965, σ. 15 73 ΓΑΚ/ΑΝΛ, Έγγραφα 53ου συντάγµατος ΕΛΑΣ, 2ο γραφείο ΙΧ µεραρχία ΕΛΑΣ προς τα Συντάγµατα και Πολιτικάς Οργανώσεις, α.π.1323, [Πεντάλοφος] 9.12.43 74 ΓΕΣ/∆ΙΣ. ΑΕΑ, 3/5 75 ∆ηµήτριος Ζυγούρας, συνέντευξη το 1995 76 Στο Νυµφαίο κατά την επιδροµή των ανταρτών την 25.11.46 δύο «ελληνογέννητοι σλαύοι» οι Γαλάνης και Κέντρος (Σλοµπόντας) ποδοπάτησαν τη σηµαία του ∆ηµοτικού Σχολείου, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έθνος [Φλώρινας] (29.11.46) 2. Πρόκειται προφανώς για υπερβολή 68

187


καταφεύγοντας τελικά στη Βουλγαρία.77 Ο τελευταίοι 3 ήταν µέλη του ΚΚΕ και σε οποιαδήποτε κοινή απόφαση υπερίσχυαν των υπολοίπων. Λίγο αργότερα, όταν ο ΕΛΑΣ στρατικοποιήθηκε, καταργήθηκε ο πολιτικός εκπρόσωπος του ΕΑΜ, αλλά δεν έπαυσε να παραµένει σε κάθε Επιτελείο ως υπεύθυνος µίας νέα υπηρεσίας, της Ε∆Α (Εθνική ∆ιαφώτιση Ανταρτών). Αφού δεν διατυµπανιζόταν τα ποσοστά συµµετοχής του ΚΚΕ στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, είναι φυσικό να είναι σχετικώς άγνωστοι στο ευρύ κοινό οι κοµουνιστές που ήταν υπεύθυνοι της Ε∆Α, γεγονός που αντανακλάται στη βιβλιογραφία της περιόδου. 78 Αν και ήταν άγνωστοι και υποδεέστερου αξιώµατος στη στρατιωτική δοµή που άρχισε να παίρνει ο ΕΛΑΣ το καλοκαίρι του 1943, ο ρόλος τους ήταν δραστικότατος: παρενέβαιναν (συχνά) στα τεκταινόµενα, κι εναντιώνονταν σε όσους δεν συµφωνούσαν µαζί τους. Σηµαίνον «θύµα» της νοοτροπίας αυτής ήταν ο Βλάχος συνταγµατάρχης Ιππικού Σωκράτης ∆ηµάρατος από την Αετοµηλίτσα Γράµου, στρατιωτικός διοικητής της 11ης µεραρχίας το 1941, που µε συστάσεις της οργάνωσης ΡΑΝ των αξιωµατικών της Αθήνας ανέλαβε πρόεδρος της ΥΒΕ/ΠΑΟ στη Θεσσαλονίκη µέχρι να ενταχθεί στον ΕΛΑΣ κατόπιν προτροπής Βρετανού αξιωµατικού το καλοκαίρι του 1943. 79 ∆ραστηριοποιήθηκε ως στρατιωτικός διοικητής 9ης µεραρχίας του ΕΛΑΣ διατελώντας εξ αρχής σε συνεχή σύγκρουση µε τα στελέχη του ΚΚΕ: απογοητευµένος για τις πολιτικές παρεµβάσεις και την τακτική του ΕΛΑΣ διαµαρτυρόταν ότι οι διαταγές έπρεπε να εκτελούνται πιστά και πειθαρχικά και «κανείς κατώτερος δεν έχει δικαίωµα να θέση σε ολοµέλεια τις ∆ιαταγές και ανεραίσει ή τας ακυρώσει». «Σήµερα είµαστε στρατός» κι όχι «µπολούκια, ανοργάνοτα…Αν κάθε αντάρτης κάνει ολοµέλεια, ο εχθρός θα µας διαλύσει. Να µη βγάζουµε αποφάσεις για σύµπτυξη για να σώσουµε τα άτοµά µας» δήλωνε το Σεπτέµβριο του 1943.80 Όταν ο ΕΛΑΣ εκστράτευσε εναντίον του Ε∆ΕΣ, ο ∆ηµάρατος παραιτήθηκε81 κι αποτραβήχτηκε στο χωριό του, µην µπορώντας να πάει στις πόλεις, αφού είχε εκτεθεί.82 Στη θέση του διορίστηκε ο αντισυνταγµατάρχης ΜΧ Ιωάννης Καραγιάννης, «τελείως άβουλος» κατά την άποψη του γραµµατέα του ΜΓ του ΚΚΕ, χαρακτηρισµός αντλούµενος µάλλον από τους δισταγµούς του 77

ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ, 15/1, Αναµνήσεις Νίκου Κέντρου 1982 Βλ. πχ. Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα, ό.π., σ. 136, όπου από τους τρεις τουλάχιστον γραµµατείς της ΠΕ του ΚΚΕ Κατερίνης γνωστός στον φιλόλογο συγγραφέα ήταν µόνο ο ένας 79 Nicholas Hammond, ∆υτική Μακεδονία. Αντίσταση και συµµαχική στρατιωτική αποστολή 1943-1944, µετ. -σχόλια: Παρµενίων Παπαθανασίου, Παπαζήσης, Αθήνα [1992], σ. 38. Η προσχώρησή του στον ΕΛΑΣ πίκρανε πολύ την ΥΒΕ/ΠΑΟ, βλ. Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., 765-6. Η πληροφορία δε πως είχε προτιµήσει τον ΕΛΑΣ «παρασυρθείς» από φίλο του δασοκτήµονα αλβανικής καταγωγής, βλ. Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 68, παραγνωρίζει τη βρετανική παρέµβαση 80 ΓΑΚ/ΑΝΛ, Έγγραφα 53ου συντάγµατος ΕΛΑΣ, ΙΧ µεραρχία ΕΛΑΣ, διαταγή, αρ.332, 6.9.43 81 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f. 5/1-2, σ. 11 82 Ελευθερία (12.9.43) 2 όπου δηµοσιευµένη διαταγή της ΙΧ µεραρχίας του ΕΛΑΣ µε το ονοµατεπώνυµο του ∆ηµάρατου 78

188


στρατιωτικού διοικητή ως προς τις ένοπλες επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον των οπλισµένων χωριών.83 ∆εν ήταν καθόλου εύκολη η επαναστατική διαφώτιση, ειδικά στις αρχές της εξάπλωσης των ανταρτών. Το υποβλητικό σύγγραµµα του κοµουνιστή δασκάλου ∆ηµητρίου Γληνού «Τι είναι και τι θέλει το ΕΑΜ» αν και είχε ξεπεραστεί, διότι είχε εκδοθεί πολύ νωρίς, χρησιµοποιούταν ευρέως χάρη στα απλά νοήµατα και το γλαφυρό ροµαντισµό του.84 Απέµενε η εφηµερίδα του ΕΑΜ Αθήνας Ελεύθερη Ελλάδα, όταν κι όποτε έφτανε,85 οι προκηρύξεις του ΕΑΜ και οι εφηµερίδες Λαϊκή Φωνή της Μακεδονίας και Ριζοσπάστης της Αθήνας. Στον στενότερο κύκλο των µελών του ΚΚΕ προτεινόταν τα «6 απλά µαθήµατα», το καταστατικό, οι αποφάσεις των Πανελλαδικών Συνδιασκέψεων, επιµέρους κεφάλαια από ρωσικά έργα και το σοβιετικό σύνταγµα του 1936.86 Επίσης η «Ιστορία του ΚΚΕ», προπολεµικό σύγγραµµα του Νικολάου Ζαχαριάδη, που «σκαρώθηκε» µέσα σε εννέα µόνο µέρες!87 Το πρώτο βεβαιωµένο τοπικό έντυπο (αρχικά πολυγραφηµένο και δυσανάγνωστο), που κυκλοφόρησε στα τέλη του 1942 στη ∆υτική Μακεδονία ήταν η εφηµερίδα Νίκη του ΕΑΜ Κοζάνης. Αρκετά αργότερα άρχισαν να κυκλοφορούν περισσότερα είτε του ΕΑΜ είτε του ΚΚΕ –σε ένα από τα τελευταία δηλώνονταν καθαρά οι στόχοι των επαναστατών: «το διώξιµο των Γερµανοβουλγάρων καταχτητών…, το τσάκισµα των ντόπιων προδοτών και το θεµέλιωµα της Λαϊκής Κυριαρχίας». 88 Η σηµειολογία των κεφαλαίων γραµµάτων στη γενική «Λαϊκής Κυριαρχίας φανέρωνε τον βασικότερο προσανατολισµό. Τα περιεχόµενα των εντύπων του ΕΑΜ/ΚΚΕ οµοίαζαν στη φρασεολογία και τις έννοιες, αλλά, καθώς αυτές δεν ήταν πάντα ευκρινείς, οι διαφωτιστές χρειαζόταν να τα εκλαϊκεύουν, ώστε να γίνονται αντιληπτά από τους ολιγογράµµατους και συνήθως αγράµµατους κατοίκους της υπαίθρου. Αποτέλεσµα της ανάλυσης ήταν µακρόσυρτες οµιλίες, αφού η αξία τιµώνταν από τους ρήτορες ανάλογα µε τη χρονική τους διάρκεια. 89 Οι λόγοι συµπληρώνονταν µε υποσχέσεις, πραγµατικές ή φανταστικές: οι αγρότες για τέλεια εξάλειψη των χρεών τους.90 οι ακτήµονες για διανοµές εκκλησιαστικών κτηµάτων ή κοινοτικών λιβαδιών, που ποτέ δεν ευοδώθηκαν, αφού σύµφωνα µε έναν τοπικό αρχηγό του ΕΛΑΣ δεν ήταν ακόµη «καιρός»91 -στα Γρεβενά η 83

ΑΣΚΙ, Φ.408, 23/1/38, Γραφείο Περιοχής Μακεδονίας προς ΠΓ, 15.8.44 Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα, ό.π., σ. 110, 179 85 Στα Καραγιάννια της Κοζάνης το 1943 οι εφηµερίδες του ΕΑΜ διαβαζόταν στο καφενείο από έναν εγγράµµατο και µετά µεταφερόταν στο διπλανό χωριό για την ίδια παράσταση, βλ. Παντελής Θεοδώρου, συνέντευξη το 2002 86 ΓΑΚ/ΚΥ, Μικρές Συλλογές, Κ52Β2, Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως Ηραλή Πετιµεζά, Κοµµουνιστική Επιθεώρηση (Ιούλης 1943) 15 87 Ζαχαριάδης, Ιστορία του ΚΚΕ, ό.π., σ. 5 88 ΜΣΤΙΚ, Αλήθεια (28.4.44) 1 89 Το 1945 οι «γενικές συνελεύσεις των αγωνιστών» διαρκούσαν «τις περισσότερες φορές ολόκληρες µέρες», Κουτσούκαλης, Το χρονικό µιας τραγωδίας, ό.π., σ. 46 90 Επί Μεταξά είχαν ρυθµιστεί ευνοϊκά τα χρέη τους, βλ. Μακεδονικόν Βήµα (6.6.37) 1 91 ∆ηµήτρης Σαρακατσάνης, «Στην ανατολική Θεσσαλία» Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση 8 –10 (Ιούλ. 1987 Μάρτ. 1988) 12-19, 22-3 84

189


προσπάθεια γεωργών να αυξήσουν τον κλήρο τους επικρίθηκε από τον εαµικό τύπο, αφού δυσαρεστούσε τους ποιµένες,92 οι οποίοι παροτρύνονταν προς µία ατιµώρητη αύξηση «των γιδιών» ή την ατελή βόσκηση των κοπαδιών τους.93 Σύµφωνα µε µία πρόσφατη µαρτυρία, κατηχητής του ΕΑΜ ισχυρίζονταν ότι όταν «θα είναι πραγµατικά κυρίαρχος ο λαός», 94 δεν θα κουραζόταν κανείς όπως πρώτα: «θα πατάς ένα κουµπί κι θα βγαίν΄ κρέας, θα πατάς άλλου κι θα βγαίν΄ γάλα», «οι κουρουµπλιές θα καν΄ ψουµί» κ.λπ. 95 Αν η ακριβής ρήση είναι αµφισβητήσιµη, η σηµερινή αρνητική µνήµη ως προς τους παλαιούς καθοδηγητές δεν είναι. Ήταν οι περισσότεροι κατηχητές σύµφωνα µε έναν µορφωµένο Εαµίτη «άγνωστοι άνθρωποι, χωρίς παρουσιαστικό, χωρίς όνοµα και θέση στην κοινωνία»,96 που κούραζαν τους ακροατές των.97 ∆ύσκολα προς ανάλυση και κατανόηση αποδείχτηκαν στις ελληνόφωνες ή τις προσφυγικές περιοχές δύο θεωρητικά κι ένα πρακτικό θέµατα: η ανεξαρτησία της Μακεδονίας, η συνεχής προτροπή προς τους µονίµους αξιωµατικούς να υπακούσουν στο «εθνικό προσκλητήριο», 98 δηλαδή να ενταχθούν στον «αληθινό Λαϊκό Στρατό»,99 και η αποδοχή βρετανικών λιρών και ασυρµάτων 100 από το ΕΑΜ/ΚΚΕ. Ο «ταγµατάρχης ΠΒ Άρης Βελουχιώτης» µέχρι να αποκαλυφτεί το πραγµατικό του πρόσωπο, είχε λάβει 250 λίρες αµέσως µετά την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοποτάµου101 κι άλλες τόσες τον επόµενο µήνα,102 ενώ ο κοµουνιστής Βασίλειος Γυφτοδήµος ή Καραγιώργης, µέλος του Στρατηγείου Θεσσαλίας του ΕΛΑΣ 500 χρυσές τον Ιανουάριο του 1943.103 Καθώς οι αναφορές στην ιδεατή ζωή της Σοβιετικής Ένωσης αποτελούσαν τον κορµό της προπολεµικής 104 και κατοχικής κατήχησης, η παρουσία της βρετανικής βοήθεια και η αποχή της σοβιετικής αντίστοιχης προκαλούσαν σύγχυση. «Ο κοµµουνιστής πρέπει και µε τα δυο του πόδια νάναι στερεωµένος στη ζωή. στην πραγµατικότητα» πίστευε ο Νικόλαος Ζαχαριάδης, µόνο που η εντολή ήταν διαστατή µε επόµενη πρότασή του όπου ανέφερε πως το ΚΚΕ έπρεπε να είναι πιστό «στη Ρούσικη επανάσταση και στην ΕΣΣ∆».105 Είναι ευρέως διαδεδοµένη η (λανθασµένη) άποψη ότι το ΕΑΜ είχε 92

ΜΣΤΙΚ, Ανατολή (20.2.44) 2 Θεοδωρίδης, Η ζωή µου, ό.π., σ. 35 94 Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα, ό.π., σ. 57, 96-7, 110, 117, 179, 260 95 Στέργιος Παπαδηµητρίου, συνέντευξη το 2004 96 Θαλής, Πιέρια, ό.π., σ. 87 97 Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα, ό.π., σ. 262 98 ΓΑΚ/ΚΥ, Μικρές Συλλογές, Κ.52Β2, Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως Ηραλή Πετιµεζά, Η Φωνή του ΕΑΜ (29.3. [43]) 2 99 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Ο Απελευθερωτής (14.3.43) 1 100 Φαράκος, Άρης, ό.π., σ. 158, 202, όπου σηµείωµα του Ανδρέα Τζήµα 101 Myers, Η ελληνική περιπλοκή, ό.π., σ. 84 102 KCLMA, GB99, Woodhouse, box 2, f.2/1, History of the AMM in Greece (Sept. 1942 – Dec. 1944) by Co. CM Woodhouse, σ. 22 103 Αρσενίου, Η Θεσσαλία, ό.π., σ. 195. Μάλιστα ο Γυφτοδήµος υποστήριζε µπροστά στους συνδέσµους της ΒΣΑ ότι το ΕΑΜ χρειάζεται τη βοήθεια των Βρετανών για να εµποδιστούν οι κοµουνιστές, βλ. Βακουφάρη, Η Θεσσαλία,ό.π., σ. 171 104 Σταθόπουλος, «Κεραυνός», ό.π., σ. 36 και ∆ηµητρίου, Εκ βαθέων, ό.π., σ. 29 105 Ζαχαριάδης, Ιστορία του ΚΚΕ, ό.π., σ. 37 93

190


εξαπλωθεί πριν από την εµφάνιση του ΕΛΑΣ. Αν εξαιρεθούν οι πόλεις, όπου η διακίνηση των ιδεών ήταν φυσιολογική, στην ύπαιθρο ελάχιστοι γνώριζαν την ύπαρξή του, πόσο µάλιστα το πρόγραµµά του. Στη Θεσσαλονίκη το «Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο» γράφτηκε επίσηµα ως υπότιτλος της εφηµερίδας Ελευθερία το Μάιο του 1942, αλλά στα κείµενά της γινόταν λόγος µόνον για «Εθνικό Μέτωπο» και πιο πρακτικά για αγώνα («ενισχύστε οικονοµικά τον αγώνα») -µόνο στα µέσα του καλοκαιριού του ιδίου έτους εµφανίστηκε ολόκληρο. Οι πρώτοι εαµικοί αντάρτες της ∆υτικής Μακεδονίας φόρεσαν το σήµα του ΕΛΑΣ τον Ιανουάριο του 1943, ενώ στον τοπικό επαναστατικό τύπο αναφερόταν τον επόµενο µήνα (κι) ως «ανταρτικά απελευθερωτικά σώµατα (Ε.Λ.Α.Σ)». 106 Στην ύπαιθρο χρησιµοποιούσαν τις λέξεις «Οργάνωση» και «αντάρτες» για το ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ αντίστοιχα, ενώ για το ΚΚΕ τη λέξη «Κόµµα», χωρίς περαιτέρω διασαφηνίσεις. Κατά µία µαρτυρία στο ανταρτοκρατούµενο προσφυγικό χωριό Ρύµνιο Σερβίων η λέξη «Κόµµα» αντιστοιχήθηκε µε το ΚΚΕ µόνο τα Χριστούγεννα του 1944, αφού ήδη είχαν φύγει οι Γερµανοί. 107 ∆ιαφορές µεταξύ της Αθήνας και της µακεδονικής υπαίθρου υπήρχαν, όχι µόνο λόγω της απόστασης. Οι θεωρίες διαδίδονταν στην πόλη, αλλά όχι στην επαρχία, όπου κάθε τι έπρεπε να δοκιµαστεί στην πράξη για να γίνει αποδεκτό. Οι χωρικοί θέλγονταν από τους µύθους κι ευχαριστούνταν µε τις κολακείες αλλά αυτά µόνο δεν αρκούσαν να πειστούν για να προσφέρουν χρηµατική εισφορά στον «αγώνα» ή, πολύ περισσότερο, να εκθέσουν τους εαυτούς τους σε κίνδυνο. Έτσι οι µόνοι τρόποι για να πειστούν ήταν το χειροπιαστό όφελος ή η παράθεση ισχύος –η τελευταία φάνηκε πιο αποτελεσµατική. Οι πρώτοι αντάρτες του ΕΛΑΣ που εµφανίστηκαν στη ∆υτική Μακεδονία ήρθαν από τη Θεσσαλία.108 Τα Χριστούγεννα του 1942 κατέλαβαν τη ∆εσκάτη εκτελώντας έναν κάτοικο κι ένα χωροφύλακα µε την κατηγορία της συνεργασίας µε τους Ιταλούς. Στα τέλη Ιανουαρίου 1943 οι ίδιοι φόνευσαν στα ορεινά των Σερβίων 109 και τα Βέντζια δύο µέλη της αρβανιτοβλάχικης ποιµενικής οικογένειας ∆ηµαρέλη και µε την αρωγή των κατοίκων απαλλοτρίωσαν τα γιδοπρόβατα, τα ζώα και την οικοσκευή τους. Οι ίδιοι πέρασαν έπειτα στον Τσιαρτσιαµπά φτάνοντας µερικά χιλιόµετρα έξω από την Κοζάνη. Επρόκειτο για µία οµάδα ενόπλων, ανάµεσά τους ως οδηγός ένας αµνηστευθείς ληστής από την Κρανιά Χασίων, µε µακριά µαλλιά, γένια, µαχαίρια, βούνευρα και µαύρες φουστανέλες. 110 Καπετάνιος της ήταν ένας

106

Νίκη (15.2.43) 2 Στέργιος Κεχαγιάς, συνέντευξη το 2004 108 Αναφέρεται ότι µία οµάδα ενόπλων επισκέφτηκε τα µεταλλεία χρωµίου στο Βοϊδόλακκα Μπουρίνου την 4η ∆εκεµβρίου 1942 και πήρε τρόφιµα, βλ. ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 162, αλλά δεν έχει ως σήµερα πιστοποιηθεί αν ήταν ντόπιοι πολίτες που παράσταιναν τους αντάρτες ή Κλέφτες από τα Χάσια 109 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Ο Απελευθερωτής (14.3.43) 2 110 Για ονόµατα προπολεµικών ληστών και ζωοκλεπτών της περιοχής καθώς και περιγραφή τους βλ. Εν Μικροβάλτω (Ιαν. 2007) 7, 8 όπου έγγραφο του Α.Τ. Μικροβάλτου, συννηµένο σε υπό έκδοσιν σχετική εργασία του Ν. Βαλτινού και προφορική συνέντευξη της «ΤζουκουΤισιλούλτς» 107

191


42χρονος οδηγός φορτηγού από τη Λάρισα κι ελεγκτής λεωφορείων,111 ηγέτης αργότερα της θεσσαλικής οµάδας «Γεωργάκης Ολύµπιος», που τραυµατίστηκε στα ∆εκεµβριανά ως οδηγός ιταλικού τεθωρακισµένου του ΕΛΑΣ. 112 Στρατιωτικός της αρχηγός ένας έφηβος γυµνασιόπαις από το Αργυροπούλι Τυρνάβου, από τους µοναδικούς που έφερε στρατιωτικά ρούχα, αλλά άµαθος στις πορείες είχε αντικαταστήσει την αρβύλα µε ένα σανδάλι στο καταπονηµένο του πόδι. Κατά την τολµηρή διείσδυση οι αντάρτες του Σώµατος Ολύµπου επισκέφτηκαν τους Σταθµούς Χωροφυλακής Αιανής, Άνω Κώµης και Βαθυλάκκου 113 λαµβάνοντας τον εφοδιασµό τους χωρίς να λησµονήσουν τα ρολόγια και τις βέρες των χωροφυλάκων.114 Μάλιστα στο χωριό Κτένι πήραν µε τη βία το µισθό του κοινοτικού γραµµατέα115 και από την Αιανή τα άρβυλα και τις λίρες ενός παντοπώλη.116 Αναζητώντας όπλα βασάνισαν κατοίκους της Αιανής, έδειραν δηµοσίως τον κοινοτάρχη της Καισαρειάς κι ανεπισήµως έναν αδειούχο χωροφύλακα στο Κτένι. 117 Απήγαγαν ένα κτηνοτρόφο από το Χρώµιο, που εκτέλεσαν αργότερα, και µία γυναίκα, κάτοικο Αιανής που εργαζόταν σε γερµανική εταιρία επιδιόρθωσης του δηµοσίου δρόµου.118 Για να αποµακρύνει από το γερµανοκρατούµενο Τσιαρτσιαµπά την ατίθαση οµάδα των Θεσσαλών ανταρτών το ΕΑΜ της πόλης Κοζάνης, κατά µία µαρτυρία η ΚΟ του ΚΚΕ Κοζάνης, 119 ζήτησε ενίσχυση από τους αντάρτες του όρους Αµάρµπεης και από το συγκρότηµα Βοΐου -Γρεβενών που µόλις είχε σχηµατιστεί. Οι νέες οµάδες που προσήλθαν,120 ηγέτης της µίας εκ των οποίων ήταν ο ∆ηµήτριος Τασιανόπουλος, 121 συναντήθηκαν µε την πρώτη στην ύπαιθρο του χωριού Κήπος κι έπειτα από άρση των παρεξηγήσεων αποχώρησαν όλοι προς την ιταλοκρατούµενη περιοχή. Όµως η οµάδα των Θεσσαλών αντί να επιστρέψει στην κοιτίδα της συµβλήθηκε µε την οµάδα «Μπούρινου», που είχε πριν από µερικές µέρες σχηµατιστεί από µέλη της διαλυθείσας Υποδιοίκησης Χωροφυλακής Σιάτιστας. Ενισχυµένοι οι αντάρτες πέρασαν από την Ξηρολίµνη κατάσχοντας από έναν έφεδρο αξιωµατικό ΠΖ, µέλος της ΥΒΕ/ΕΚΑ τη στολή του,

111

Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 143 Ξυνός, «Η Τσαρίτσανη», ό.π., σ. 112 113 Αντωνίου, Ιστορία, τ. Γ΄, ό.π., σ. 289 114 Σταθόπουλος, «Κεραυνός», ό.π., σ. 67 115 Στέργιος Τσιάµης, συνέντευξη το 2001 116 «Τα πήραν απού τουν [αδερφό µου] Κώτσιου», Γρηγόριος Καλλιανιώτης, συνέντευξη το 2000 117 Κωνσταντίνος Γούλας, συνέντευξη το 2001 118 Γρηγόριος Καλλιανιώτης, συνέντευξη το 2000. Κατά µία πηγή, βλ. Γεώργιος Καραβάς, συνέντευξη το 1996, οι αντάρτες σκότωσαν «µια διερµηνέα του γερµανικού Φρουραρχείου στη Σιάτιστα». Πιθανώς πρόκειται για την αναφερόµενη διερµήνισσα 119 «5 ζώα» υλικό είχε φορτώσει η οµάδα, βλ. Σταθόπουλος, «Κεραυνός», ό.π., σ. 67 120 Η µία ήταν η οµάδα του «Γιατρού», στην οποία κατά πάσα πιθανότητα αρχηγός της ήταν ο Βλάχος ιατρός Αχιλλέας Μεζίλης από το Λιβάδι Ελασσόνας. Για το γιατρό βλ. Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 156. Έκτοτε ο ιατρός δεν επέστρεψε πίσω στο χωριό του, βλ. Ιωάννης Ντάµπος, συνέντευξη το 2007 121 Σταθόπουλος, «Κεραυνός», ό.π., σ. 68 112

192


«τσιγάρα… κοιλά εξ» και «σπύρτα κουτιά ογδοήκοντα».122 Έπειτα µπήκαν στη Σιάτιστα δικάζοντας την 18η Φεβρουαρίου 1943 στην πλατεία µε την κατηγορία της συνεργασίας µε τους Ιταλούς 123 5 άτοµα: δύο βλάχικης καταγωγής άνδρες (κοινοτάρχης και δικολάβος ο ένας, δικηγόρος ο άλλος), τους δύο έφηβους υιούς τους 124 κι έναν 50χρονο δάσκαλο, τους οποίους εκτέλεσαν την επόµενη µέρα στο βουνό, λίγο πριν από τη Βλάστη όπου αφόπλισαν το Σταθµό της Χωροφυλακής. 125 Έπειτα οι δύο οµάδες πέρασαν στην Εορδαία αφοπλίζοντας το Σταθµό Χωροφυλακής Εµπορίου και µοίρασαν τα σιτηρά της δεκάτης126 δεχόµενοι δύο χωροφύλακες προς κατάταξιν. Κατά την πιθανή αναφορά ενός δικηγόρου και πρώην βουλευτή του χωριού,127 που προφανώς δεν ήταν παρών, «εφιλοξενήθηκαν και συνεργάσθηκαν µε τον Βούλγαρον κοµµουνιστήν Κυριαζήν Βρίγκαν, τον οποίον κατά την συνάντησίν των αγκάλιασαν και τον µετεβίβασαν τους χαιρετισµούς του ∆ηµητρώφ και του Ποπώφ και του εκπροσώπου της Μακεδονίας στο Ε.Α.Μ. συντρόφου Τότσεφ Βούλγαρου ηγέτη της κινήσεως της Ε.Α.Μ. στη Μακεδονία εν γένει».128 Ως «Τότσεφ», εννοείται µάλλον ο 43χρονος Ηλίας ∆ηµάκης ή Γκότσε από τον Άνω Μελά Κορεστίων, αρτοπώλης για ένα διάστηµα στη Φλώρινα κι εξόριστος για κοµουνισµό στον Άγιο Ευστράτιο το 1932, ασήµαντος τότε διοικητής του ΕΛΑΣ, οπότε οι «χαιρετισµοί» λογίζονται ως προϊόν φαντασίας παρά αλήθειας. Παράλληλα ήταν φυσιολογικό οι ένοπλοι να επιζητήσουν συνάντηση µε τον εξέχοντα Βρίγκα, παλαιό ηγέτη του τοπικού ΓΣ 129 κι ιδιοκτήτη µηλεώνα, 130 αφού ήταν κοινοτάρχης. 131 Ο Βρίγκας, που εν προκειµένω απέφυγε να παραστεί στη συγκέντρωση,132 θεωρήθηκε αργότερα αρχηγός της βουλγαρικής προπαγάνδας,133 αλλά οι αντάρτες, αν αυτό ίσχυε, δεν το γνώριζαν. Εν συνεχεία η (εξ άπαντος ελληνόφωνη) οµάδα των ανταρτών έκαψε στις 22 Φεβρουαρίου 1943 το κοινοτικό αρχείο της 122

ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/ΣΑΕ1563, ∆ήλωσις ζηµιών υπό του ΕΛΑΣ, Σταύρος Κυριακίδης, Ξηρολίµνη 14.4.45. Ο αριθµός των τσιγάρων είναι βεβαίως υπερβολικός, ακόµη κι αν διατηρούσε περίπτερο, διότι εγγίζει τα 185 κιλά. 123 Παρόµοιο ∆ικαστήριο µε τον ίδιο πρόεδρο (και τα ίδια αποτελέσµατα) είχε γίνει τον Αύγουστο του 1942 στο χωριό Πύθιο Ελασσόνας, βλ. Ευριπίδης Μπαλαούρας, συνέντευξη το 2004 124 Αναστάσιος Μέγας, (επιµ.), Σιατιστέων µνήµη, Σύλλογος Σιατιστέων Θεσσαλονίκης, Αφοί Αλτιντζή ΟΕ, Θεσσαλονίκη 1972, σ. Γ112. Ο ένας από τους δύο είχε παλαιότερα διαπλακεί µε την ηγεσία της ΕΟΝ Σιάτιστας και είχε διωχθεί, βλ. ΓΑΚ/ΙΑΜ, Γ∆∆Μ, Φ.4/4, Υποδιοικητής ΕΟΝ Σιατίστης προς ΥΧ Σιατίστης, αε.235, Σιάτιστα 30.4.39, κι αυτός ήταν προφανώς ένας λόγος που δεν υποστηρίχτηκε από κανέναν 125 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Ο Απελευθερωτής (14.3.43) 2 126 ∆ηµήτριος Τσίρος, συνέντευξη το 1991 127 ΑΑ, RPO, HS 5/228, [127], Πολιτική κατάσταση στην επαρχία Καστοριάς, µυστικό, 22.5.43 128 KCLMA, GB99, Prentice/Wiickstead, box 2, f.3/1, ELAS Documents - Other Greek partisan documents –post war correspondence, [φυλλάδιο της ΠΑΟ] 129 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1977, απογραφές γεωργικής παραγωγής Ν. Κοζάνης 1929, Κοινότης Εµπορίου προς Νοµάρχην, α.π.483, Εµπόριο 3.12.25 130 Επαρχιακή Φωνή (25.4.31) 3 131 ∆ηµήτριος Βλάχος, συνέντευξη το 2002 132 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 49 133 Χρυσοχόου, Βουλγαρική προπαγάνδα, τ. Α΄, ό.π., σ. 177

193


Γαλάτειας134 και διαλύθηκε µόνο όταν Γερµανοί και άνδρες της Χωροφυλακής φάνηκαν να ανηφορίζουν στα ΒΑ πρανή του Μουρικίου. Ο καπετάνιος των Θεσσαλών διέφυγε στον Όλυµπο, ενώ ο στρατιωτικός διοικητής τους µαζί µε τους αντάρτες της Αιανής παρέµεινε στην περιοχή παίρνοντας επαφή µε «Γκρέκους» συγγενείς του στη Βλάστη, από όπου καταγόταν. Η πρώτη εµφάνιση των ανταρτών του ΕΛΑΣ στη γερµανοκρατούµενη περιοχή έδειξε ευκρινώς πόσο διέφερε η θεωρία από την πράξη. Ένα µέρος από «τα καλύτερα παιδιά του λαού»135 όπως ονοµάζονταν στον εαµικό τύπο οι αντάρτες είχε βρεθεί µπροστά στο λαό, αλλά το αποτέλεσµα ήταν απογοητευτικό τους χωρικούς αλλά και για αρκετούς που συµπαθούσαν τις επαναστατικές ιδέες. Οι χωρικοί του Χρωµίου, ορεινού κτηνοτροφικού χωριού, τους είχαν θεωρήσει «Κλέφτις», δηλαδή ληστές, και µάλλον µάταια προσπάθησε ο πολιτικός υπεύθυνος της οµάδας των Θεσσαλών να ανατρέψει τη σχηµατισθείσα γνώµη. Στα άλλα χωριά η «ακατανίκητη λαχτάρα του λαού για τη λευτεριά του» εκφραζόταν, αντί µε επιθέσεις εναντίον του κατακτητή µε δηµόσιους δαρµούς µελών της τοπικής ελίτ και βιαιότητες εναντίον χωρικών, π.χ. εξαναγκασµούς γυµνόποδων βαδισµάτων µέσα στα χιόνια για να παραδώσουν τα όπλα που είχαν βρει ή αγοράσει. Έτσι απόψεις πως οι αντάρτες «βρήκαν αµέσως υποστήριξη από τον πολύ κόσµο» επειδή το κράτος είχε διαλυθεί ή διότι ήταν ανίκανο να αντιµετωπίσει τις αντιξοότητες των πρώτων µηνών της Κατοχής, 136 στερούνται αποδεικτικής βάσεως, αφού όχι µόνο το 1941 λειτουργούσε το κράτος αλλά ακόµη και µέχρι την ηµέρα που αποχώρησαν οι Γερµανοί η Ελληνική Πολιτεία ήταν παρούσα: περιέθαλπε π.χ. τον Αύγουστο του 1944 όλα τα ορεινά χωριά της Καστοριάς137 και χιλιάδες Πρόσφυγες στην Κοζάνη τον επόµενο µήνα.138 Θεωρητικά η οικονοµική ενίσχυση της επανάστασης γινόταν µέσω καταβολής αντιτίµου για την αγορά εφηµερίδων του ΕΑΜ, συνδροµών κι εράνων. Πρακτικά όµως κατάσχονταν βιαίως υλικά και γεννήµατα κι ακόµη αναµνηστικά πολύτιµα αντικείµενα από χέρια ή τσέπες ανθρώπων. Αν η «νίκη, η λευτεριά, η πολιτισµένη ζωή» και «η ευτυχία»139 αναµένονταν να έρθουν από τη δράση τέτοιων ανδρών, λίγοι µπορούσαν να πειστούν. Γι αυτό και τα πρόσωπα των Θεσσαλών ανταρτών διαστρεβλώθηκαν ή εξοβελίστηκαν εντελώς από την ύστερη αριστερή βιβλιογραφία και την επίσηµη µνήµη. Θεωρήθηκαν Βλάχοι οπαδοί της Λεγεώνας,140 «Λιγιουνάρδις» κατά την τοπική

134

Η πληροφορία ότι αφοπλίστηκε ο ΣΧ του χωριού, βλ., ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Ο Απελευθερωτής (14.3.43) 2, δεν έχει διασταυρωθεί 135 Ελευθερία (6.1.43) 136 Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού Εµφυλίου Πολέµου, 1946 –1949, τ. 1, Βιβλιόραµα, Αθήνα 2001, σ. 56 και του ιδίου «Το άθροισµα µικρών τοπικών επαναστάσεων», Πολεµικός Τύπος 2002, τ.28, σ. 2 137 Ελεύθερη Μακεδονία (1.3.44) 3 και Λαϊκό Βήµα 3 (Μάρτης 1944) 6 138 Βλ. ενδεικτικά ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Κατάστασις των λεηλατηθέντων, πυροπαθών κατ. Ξηρολίµνης προσφυγόντων εν Κοζάνη, Ξηρολίµνη 24.9.44, α.π. 5 προς τον ∆ήµαρχον Κοζάνης 139 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 3/2 140 Σταθόπουλος, «Κεραυνός», ό.π., σ. 67-9

194


διάλεκτο, και ο καπετάνιος τους πράκτορας των Γερµανών, 141 ενώ σε εκδοθείσες αναµνήσεις ή στην ιστοριογραφία της περιόδου η εισβολή των Θεσσαλών στον Τσιαρτσιαµπά απουσιάζει εντελώς.142 ∆ιάφορες επίσης απόψεις σχετικές µε την ισχυρή προπολεµική ή πρώιµη κατοχική παρουσία της Αριστεράς ή ακόµη την ευεργετική επέµβαση του ΕΑΜ στην τοπική αυτοδιοίκηση, τη δικαιοσύνη και τον πολιτισµό χρειάζονται ριζική επανεξέταση. Λέγεται κι επαναλαµβάνεται χωρίς εµπειρικά στοιχεία ότι η παρουσία της Αριστεράς µε το προσωπείο του ΑΚΕ ή του Παλλαϊκού Μετώπου στη ∆υτική Μακεδονία ήταν ήδη ισχυρή ήδη από το Μεσοπόλεµο. Όµως µε την έρευνα συνάγονται τελείως διαφορετικά συµπεράσµατα. Στην κατ΄ εξοχήν π.χ. ανταρτοκρατούµενη περιοχή των Βεντζίων Γρεβενών οι κοµουνιστές ήταν ελάχιστοι προπολεµικά σε σύγκριση µε τον πληθυσµό, 2,81% ως προς τον αριθµό των ψηφισάντων, παρόλο που επί τόπου διαβιούσε µία συµπαγής κοινότητα εργατών στα ορυχεία χρωµίου. 143 Αν σε αυτή οφειλόταν το µικρό προπολεµικό ποσοστό του ΚΚΕ, επί Κατοχής οι συµπάθειες προς αυτό χειροτέρεψαν, διότι 3 βασικά πολιτικά πρόσωπα της Αριστεράς, ο πολιτευτής του ΑΚΕ ∆ηµήτριος Ευαγγελόπουλος, ο δικηγόρος Νικόλαος Ματούσης και ο ιατρός Τηλέµαχος Ευθυµιάδης, άλλαξαν εντελώς πορεία: οι δύο πρώτοι κατηγορήθηκαν ως συνοδοιπόροι των Ιταλών, ενώ ο έτερος κατέφυγε διωχθείς στη Μέση Ανατολή. Τους περισσότερους ψήφους (125) το ΚΚΕ έλαβε το 1936 στο 1ο εκλογικό τµήµα της πόλης των Γρεβενών χάρη στον Ευθυµιάδη που είχε ψηφιστεί από 120 άνδρες, 144 καθώς όµως ο ικανός ιατρός άλλαξε ιδέες το 1943, είναι προφανές ότι πολλοί από τους υποστηρικτές του θα είχαν πράξει το ίδιο. Όσον αφορά στην τοπική αυτοδιοίκηση οι αντάρτες τοποθέτησαν δικούς τους ανθρώπους στην εξουσία εκάστου χωριού παραµερίζοντας βιαίως τους διορισµένους από την Ελληνική Πολιτεία. 145 Η αλλαγή δεν ήταν πάντα επιτυχής, αφού αρκετά από τα νέα πρόσωπα είτε δεν διέθεταν τα κατάλληλα προσόντα είτε υπερέβαλλαν εαυτούς ώστε να δειχθούν νεοφανείς κι έµπιστοι. Στα Κουπατσιαραίικα χωριά των Γρεβενών την αντικατάσταση της κρατικής εξουσίας µε τη νέα επαναστατική σηµατοδοτούσε η εµφάνιση στο προσκήνιο «κατώτερων» ανδρών ως προς το επάγγελµα, την οικονοµική κατάσταση, τη µόρφωση ή την ηλικία,146 ενώ σε άλλο πεδινό του νοµού Κοζάνης ο υπεύθυνος του ΕΑΜ, πρώην κοµµατάρχης του Λαϊκού κόµµατος κι εκπεσών κοινοτάρχης, 147 είχε προσκαλέσει τους αντάρτες να κτυπήσουν γερµανικό 141

∆ηµήτριος Τσίρος, συνέντευξη το 1991 Βλ. π.χ. Αρσενίου, Η Θεσσαλία, τ. Α΄, 1999, σ. 7-8. Βλ. και Θωµάς Ψωφάκας, «Αγωνιστές από το Αργυροπούλι Λάρισας», Εθνική Αντίσταση (Ιούλ. -Σεπτ. 2005) 49-50 όπου ο Σωτήριος Τάρης λείπει παντελώς 143 3,2% είχε το ΚΚΕ στη Βεύη όπου υπήρχαν λιγνιτωρυχεία 144 Βόρειος Ελλάς (16.2.36) 2 145 Για ξυλοδαρµούς και φόνους κοινοταρχών στα Γρεβενά κατά την πρώτη περίοδο του αντάρτικου βλ. Καλλιανιώτης, Πρώτοι αντάρτες, ό.π., σ. 260-75 146 Μπουσχότεν, Περάσαµε, ό.π., σ. 77, 89, 101, 102 147 Είχε προπολεµικά χρηµατίσει αιρετός πρόεδρος, βλ. Μακεδονικόν Βήµα (13.1.35) 4, και παρέµεινε στα κοινοτικά και επί Μεταξά, βλ. Μακεδονικόν Βήµα (30.7.39) 1, αλλά όχι επί Κατοχής 142

195


αυτοκίνητο, που αναµένονταν να έρθει προς παραλαβή προσυµφωνηµένων βοδιών, στην είσοδο του χωριού,148 γεγονός που αν ευοδωνόταν, τα αντίποινα αναµένονταν τροµακτικά. Εννοείται ότι επί Εαµοκρατίας (δηλαδή σε όλο σχεδόν το διάστηµα της Κατοχής) τα κοινοτικά συµβούλια δεν εκλέγονταν µε µυστικές εκλογές, αλλά δια βοής στα µικρά χωριά όπου οι βοώντες ελέγχονταν και µε διορισµό στα µεγαλύτερα όπου λόγω του αριθµού των ήταν ανεξέλεγκτοι όπως ενέτειλε ο Γεώργιος Σιάντος, πρώτο πρόσωπο του ΚΚΕ.149 Όταν έφευγαν οι Γερµανοί, η εντολή των επαναστατών παραλλάχτηκε: στα χωριά και τις πόλεις που θα απελευθερώνονταν, θα διορίζονταν στο όνοµα της Εθνικής Κυβέρνησης προσωρινές αρχές της εµπιστοσύνης του ΕΑΜ, αλλά ο έλεγχος έπρεπε να ήταν οπωσδήποτε «στα χέρια» του ΚΚΕ.150 Γι αυτό και οι «εκλογές» λάβαιναν χώραν µε «πάνδηµες συγκεντρώσεις» όπως στην Καστοριά151 και προφανώς δια βοής. Πολλά έχουν επίσης γραφεί για τη νέα κι ορθή απονοµή δικαιοσύνης από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, αλλά η σύγχυση είναι αρκετές φορές προφανής, ιδιαίτερα όσον αφορά στα Λαϊκά ∆ικαστήρια, θεσµός που δηµιουργήθηκε σε όλα τα χωριά µήνες µετά από την πρώτη εµφάνιση των ανταρτών. Η αξία τους έχει υπερτιµηθεί, ίσως επειδή ήταν πράγµατι καινοτόµα, αλλά µε βεβαιότητα διότι οι ποινές που επέβαλαν ήταν (σχετικά) αθώες, συµβιβασµοί, πρόστιµα σε είδος και δαρµοί. Φυσικά Λαϊκά ∆ικαστήρια δεν αποτελούσαν οµηγύρεις κατοίκων κι ανταρτών, όπως στη Σιάτιστα και τη Νεάπολη το Φεβρουάριο του 1943, όπου καταδικάστηκαν κι εκτελέστηκαν πολίτες για συνεργασία µε τον εχθρό, όπως ήδη αναφέρθηκε, διότι δικαστές ήταν οι αντάρτες κι ο λαός µόνο ακροατής. Ούτε βεβαίως µε την εκτέλεση ενός ποιµένα από το Φρούριο Σερβίων τον ίδιο µήνα από τον ΕΛΑΣ σχετίζονταν οι πολίτες, παρόλη την έντυπη άποψη των επαναστατών ότι η ποινή είχε προέλθει κατόπιν συνεδρίασης «λαϊκού δικαστηρίου» στο όρος Αµάρµπεης,152 όχι µόνο επειδή ήταν ασύµβατη η συνεδρίαση ενός δικαστηρίου στο βουνό, αλλά διότι ο άνδρας εκτελέστηκε δεκάδες χιλιόµετρα πιο κάτω, κρυφά µέσα σε ένα λάκκο.153 Αν διατείνει κανείς ότι παρόµοια µε τα αναφερόµενα γεγονότα συνέβαιναν πριν παγιωθεί το αντάρτικο, πολλές άλλες περιπτώσεις ποτέ δεν έπαψαν να διαδραµατίζονται και κατόπιν. Στο ίδιο χωριό το Μάρτιο του 1944 εκτελέστηκαν 16 άνδρες (έµποροι επί το πλείστον) από τον Βελβενδό,154 αλλά κανείς πολίτης ούτε αντάρτης έλαβε µέρος στη δίκη –η απόφαση βγήκε από την τοπική ΠΕ του ΚΚΕ που έδραζε τότε στο χωριό και η υλοποίησή της έγινε από την υφιστάµενό της τµήµα της ΟΠΛΑ.155 Αν και το Ανταρτοδικείο της ΙΧ 148

Αργύριος Ζαγάρας, συνέντευξη το 1994 και Κωνσταντίνος Γούλας, συνέντευξη το 2001 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/63, Σιάντος προς ∆Ε Ηπείρου και Μακεδονίας, ΚΟΠΜ προς ΠΕ, απ 25, [Πεντάλοφος;] 24.9.44 150 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/48, ΚΟΠΜ προς ΠΕ Γρεβενών, [Πεντάλοφος;] 5.9.44 151 ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/65, ΠΕΚ προς ΜΓ, Φώτης για την ΠΕ, 9.9.44 152 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943 –44, Φ.2.2, Λαϊκή Φωνή (7.3.43) 1; 153 ∆Κ, Ληξιαχείο Τρανοβάλτου, ΛΠΘ 15/1945 154 ∆Κ, Ληξιαρχείο Τρανοβάλτου, ΛΠΘ 18-33/1945 155 Τριαντάφυλλος Λιάκος, συνέντευξη το 2001 149

196


µεραρχίας του ΕΛΑΣ στον Πεντάλοφο δίκαζε δηµόσια κατά προτίµηση Κοµιτατζήδες ή Πουλικούς156 περισσότεροι ήταν οι πολίτες που θεωρούµενοι «αντιδραστικοί» έχαναν τη ζωή τους στην υπόλοιπη περιοχή ανεπίσηµα από τους αντάρτες, αφού πρώτα λάβαινε γνώση η κατά τόπους ΠΕ του ΚΚΕ. Έτσι 15 άτοµα από τα χωριά του Τσιαρτσιαµπά και των Σερβίων ανάµεσά τους 2 γυναίκες εκτελέστηκαν το καλοκαίρι του 1944 από την τοπική ανεξάρτητη διµοιρία του ΕΛΑΣ στο παραποτάµιο πλατανόδασος του Ρυµνίου157 έπειτα από ανάκριση αλλά χωρίς δίκη, επειδή έφεραν όπλο ή διότι δεν συµφωνούσαν µε την επανάσταση. Οι εκτελεσµένοι από τους αντάρτες χωρίς δίκη αριθµούνται στη ∆υτική Μακεδονία πολύ περισσότεροι από τους νεκρούς εν καιρώ µαχών. Έχει γραφεί από Βρετανό σύνδεσµο ότι µε την επικράτηση του ΕΑΜ καλλιεργήθηκε ο πολιτισµός σε µέρη όπου πρώτα δεν είχε φθάσει 158 και πράγµατι εν µέρει αυτό συνέβη στα χωριά της Στερεάς όπου διαβιούσε ο συγγραφέας, αρκετές φορές εξεπίτηδες για να εντυπωσιαστεί. Η υπερβολή στο διαφορετικό πολιτισµό του ΕΑΜ είναι προφανής τουλάχιστον όσον αφορά στη θεατρική παιδεία. Στην πραγµατικότητα θέατρα ερασιτεχνικά ή επαγγελµατικά προϋπήρχαν στις πόλεις και κωµοπόλεις 159 όσο και στην ύπαιθρο, στην τελευταία µέσω µαθητικών παραστάσεων 160 ιδιαίτερα πυκνών κατά την περίοδο του καθεστώτος Μεταξά.161 Αν εξαιρεθούν οι επισκέψεις ανταρτικών θιάσων σε διάφορα χωριά162 κι Επονιτών κατά τη διάρκεια της Εαµοκρατίας163 η συµµετοχή πολιτών στη δηµιουργία «λαϊκών θεάτρων», τουλάχιστον στα (πρώιµα απελευθερωθέντα) Γρεβενά, ήταν µηδενική.164

156

Π.χ. Σµόλικας (10.8.43) 3 και ∆ΒΚ, Λυτά έγγραφα, Υποβολή καταστάσεως φονευθέντων…, αρ. 129 157 ∆Κ, Ληξιαρχείο Ρυµνίου, ΛΠΘ 1-3,5-8,10/1945, 1,2,7,8/1946, Κοζάνης ΛΠΘ 48/1945 και ∆ΒΚ, Κ.9/Φ.7, Υ. Χ. Σερβίων, Κατάστασις φονευθέντων υπό του εχθρού, Βελβενδός 14.11.45, αρ. 43 158 Woodhouse, Tο µήλο, ό.π., σ. 224 159 Για την προπολεµική Κοζάνη βλ. Ελένη Μπλιούρα, «Η πολιτιστική κίνηση στην παλαιά Κοζάνη», Ο Χρόνος (31.12.06) 3-4 και της ιδίας «Η πολιτιστική κίνηση στην Κοζάνη του 1917», Ο Χρόνος (18.2.07) 3-4. Επίσης Νίκος Χαλκιάς, «εκπολιτιστικός όµιλος Κοζάνης «Αισθητικές Χαρές» στην Κοζάνη της Κατοχής (1942 -1944)», Ελιµειακά (Ιούν. 1998) 3343. Ακόµη Παναγιώτου, Λίγα απ΄ όλα, ό.π., σ. 53 όπου η φράση «Μα συναυλίες εδίδοντο, µα θέατρο». Για την Πτολεµαΐδα βλ. (16.4.33) 4 και (31.12.39) 3 160 Επαρχιακή Φωνή (16.7.33) 3 161 ΓΑΚ/ΚΥ, ΕΟΝ, Φ.10/165, Έκθεσις πεπραγµένων Περιφερειακής ∆ιοικήσεως Φλωρίνης από 1.2.40 –31.7.40. Επίσης Επαρχιακή Φωνή (4.4.37) 4 και Χριστόφορος Χριστοφορίδης, «Επικήδειος στον Σταύρο Κυριακίδη», Πτολεµαίος (31.8.06) 11 162 Φλογερά Νειάτα (26.10.44) 1. Επίσης Μάρκος Μαρκόπουλος, Το Πολύφυτο, ιστορική και Λαογραφική παρουσίαση της ιδιαίτερης πατρίδας µου, Θεσσαλονίκη 1991, σ.27. Ακόµη Χαραυγή (10.5.44) 2 και (12.8.44) 2 Για παραστάσεις στις Αµυγδαλιές κσι τον Άγιο Γεώργιο Γρεβενών βλ. Πάσχος Ζάµπακας, συνέντευξη το 2002 163 Ιορδάνης ∆ηµητριάδης, Πως για; 1935-1995, Αθήνα 2001, σ. 66 και Αρτέµιος Κωνσταντινίδης, συνέντευξη το 2002. Επί Εαµοκρατίας είχε έρθει στην Κοζάνη κι ένας θίασος από την Αθήνα, βλ. Αλήθεια (2.2.45) 2 164 Για λαϊκό θέατρο και σινεµά που µας λέτε θα φροντίσουµε, έγραφε ο γραµµατέας της ΠΕ του ΚΚΕ Γρεβενών, βλ. ΑΣΚΙ,, Φ415/23/8/23, Χριστόφορος προς ΚΟΠΜ 23.11.44

197


198

Ο ΕΛΑΣ

β΄. Ο ΕΛΑΣ Όµως µαζί µε τα «κόκκινα τσακάλια» όπως χαρακτήρισε ο µητροπολίτης Κοζάνης Ιωακείµ τους Θεσσαλούς αντάρτες είχαν συµπορευτεί ως υποτελείς και εντόπιοι αντάρτες, οι οµάδες Μπούρινου και Σινιάτσικου. Στην πρώτη αναµφισβήτητος ηγέτης ήταν ένας Μικρασιάτης σιατιστινής καταγωγής1 που είχε έρθει οικογενειακώς στο Καλονέρι Βοΐου, ο ∆ηµήτριος Χαρισιάδης ή Καραϊσκάκης. Εργαζόταν ως υπάλληλος της ΑΤΕ Κατερίνης µέχρι να διωχθεί το 1942 για καταχρήσεις σύµφωνα µε µία αντιεαµική πηγή2 που δεν έχει ως σήµερα διασταυρωθεί. Εύτολµος, ευειδής3 κι ερωτοπλόος είχε υπηρετήσει ως λοχίας της ανακτορικής φρουράς και στον πόλεµο της Αλβανίας αναβαθµίστηκε σε ανθυπολοχαγό επ’ ανδραγαθία. 4 Πρωταγωνιστής στην ενέδρα της Βίγλας και τη µάχη του Φαρδυκάµπου ο (κατά τους χωριανούς του) ∆ηµητρός µετατέθηκε στις αρχές του 1944 στην Ανατολική Μακεδονία5 ως διοικητής τάγµατος της 6ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ, µάλλον επειδή είχε εκτεθεί σε ερωτοτριβές στα χωριά του Βοΐου. 6 Ο «τρελλάκιας στη µάχη και …στα κορίτσια» 7 ∆ηµητρός δάρθηκε το 1945 και φυλακίστηκε, 8 αλλά απολύθηκε υπογράφοντας δήλωση αποκήρυξης του ΚΚΕ. Πέθανε ελεύθερος αλλά σακατεµένος το 1952, πριν ακόµη φθάσει στην ηλικία των 40 ετών. 9 Λίγοι µπορούσαν να χαίρουν την προσήλωση των ανταρτών και τη ζήλια των πολιτών προς το πρόσωπο του, αφού το ελληνικό κράτος τον είχε προάγει σε έφεδρο αξιωµατικό χωρίς να τον έχει επιλέξει εκ των προτέρων. Στη γενναιότητά του οφείλονταν προφανώς η σωτηρία 3 Γερµανών τεχνικών των µεταλλείων χρωµίου στο Βουϊδόλακκα Βεντζίων, που είχαν αιχµαλωτιστεί από τους αντάρτες το Φεβρουάριο του 1943, αλλά αφέθηκαν ελεύθεροι. Στην επόµενη τοπική οµάδα που συµπορεύτηκε µε τους Θεσσαλούς αντάρτες ανήκε ο υποµοίραρχος της ΥΧ Σιάτιστας Θωµάς Βενετσανόπουλος, που µερικές 1

Ιωάννης Καριτζάς και Ιωάννης Κεχαϊδης, συνέντευξη το 2001 Ελληνικός Βορράς (11.4.46) 1 3 «Ήταν ένας λεβέντης ο Χαρισιάδης!», βλ. Φώτιος Ντέµκας, συνέντευξη το 1998 4 Τσιούκρας, Ενθυµήµατα, ό.π., σ. 68 5 Αν είχε δικαστεί σε θάνατο από τους συντρόφους του όπως φηµολογείται ότι έτσι έπραττε ο ΕΛΑΣ σε αυτές της περιπτώσεις δεν είναι γνωστό. Και να είχε όµως δικαστεί, θα είχε λάβει αναστολή, διαδικασία που «εφαρµοζόταν ευρύτατα», βλ. Μαρούλα Κλιάφα, «Ο θεσµός της Λαϊκής ∆ικαιοσύνης του ΕΛΑΣ (Ανταρτοδικεία και Στρατοδικεία) µε βάση το αρχείο του εφέδρου λοχαγού (Σ.∆.) Αθανασίου Τραγανίτη», στο Το έπος του ΄40 και η Εθνική Αντίσταση στη Θεσσαλία 1941 -1944, Ε∆ΙΑ ν. Λάρισας, Λάρισα 2004, 255-64, σ. 260 6 Οπότε η εντέχνως κατατεθείσα άποψη ότι δεν είχε ακουστεί περίπτωση «βιασµού από ελασίτη» στο Βόιο –Γρεβενά, βλ. Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα, ό.π., σ. 203, δεν ισχύει. Για παρόµοιες ερωτικές διατριβές ενός άλλου «φοβερού γυναικά» συγκροτηµατάρχη του ΕΛΑΣ στην ίδια περιοχή βλ. Ανδρέας Τακαλιός, ««Ηµερολόγιον ζωής οµάδος Γεράκη»: µια µαρτυρία για την Αντίσταση στη ∆υτική Μακεδονία», Αρχειοτάξιο (Μάιος 2005) 81-94, σ.94 και ΑΣΚΙ, αρχείο ΚΚΕ, ΠΕ Γρεβενών, Φ.415/23/8/8,9, ∆ρόσος, υψώµατα Νησιού προς Τάσιο 11.7.44 και Φ.415/23/8/26, Περικλής 8.11.44 7 Κωνσταντάρας Κωνσταντίνος, Αγώνες και διωγµοί, Αθήνα 1964, σ. 120, 190-1 8 Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 375 9 Ιωάννης Καριτζάς και Ιωάννης Κεχαϊδης, συνέντευξη το 2001 2

199


µέρες νωρίτερα είχε εγκαταλείψει τη θέση του για να ενταχθεί στον ΕΛΑΣ. Από τα γεγονότα συµπεραίνεται ότι οι Θεσσαλοί αντάρτες εισέβαλαν στη γερµανοκρατούµενη ζώνη κατόπιν παραγγελίας του ΕΑΜ/ΚΚΕ Κοζάνης για να δειχτεί έµπρακτα η ισχύς των ανταρτών του ΕΛΑΣ και να βρεθεί λόγω τετελεσµένων γεγονότων µία κοινή φόρµα συνεννόησης µε τους αξιωµατικούς της Φρουράς Κοζάνης, όχι µόνο για την προσχώρησή τους στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ αλλά και για το άνοιγµα των «πουγγιών των εµπόρων και των πιθαριών των καραβοκυραίων», 10 αίτηµα που το ΕΑΜ της πόλης ζητούσε από καιρό. Με φόντο τους Θεσσαλούς αντάρτες, που βρίσκονταν στον περίγυρο της Κοζάνης, οι πολίτες του ΕΑΜ και οι αξιωµατικοί της ΥΒΕ/ΕΚΑ υπέγραψαν σύµφωνο φιλίας, όρος του οποίου έθετε την παύση οποιασδήποτε ένοπλης δράσης στη γερµανοκρατούµενη περιοχή –στο ίδιο σύµφωνο οφείλεται και η διάλυση της ένοπλης οµάδας της ΕΚΑ. Κύριος µεσολαβητής υπήρξε ο µητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Ιωακείµ, αρµενόφωνος Πρόσφυγας από τη Βιθυνία. ∆ιακρινόµενος για τη φιλοδοξία και την τόλµη του είχε κατηγορηθεί ανάµεσα στα άλλα και για ερωτικά σκάνδαλα. Αναµφισβήτητα ο Ιωακείµ είχε εµπλακεί (κι αυτός) ενεργά στις έριδες µεταξύ θρησκευτικών και πολιτικών ηγετών που ταλάνιζαν την πόλη της Κοζάνης πολλές δεκαετίες νωρίτερα, και προσωπικά δε δίσταζε να παρεµβαίνει όχι µόνο στο πολιτικό, αλλά και το κοινωνικό 11 γίγνεσθαι (π.χ. στο εκπαιδευτικό). Επί Μεταξά περιορίστηκε επί ένα εξάµηνο στο Άγιο Όρος κι επιστρέφοντας προσπαθούσε να εξιλεωθεί στέλνοντας τηλεγραφήµατα υποστήριξης στο δικτάτορα. Κατά την περίοδο της Κατοχής η ισχύς του Ιωακείµ αυξήθηκε, επειδή οι άνθρωποι στις δύσκολες καταστάσεις προσανατολίζονται προς την Εκκλησία επιζητώντας την παραµυθία του Θεού αλλά και υλική ενίσχυση. Καθώς οι καταστάσεις των απόρων συντάσσονταν από τους ιερείς των ενοριών, ο Ιωακείµ προσπάθησε να επεκτείνει την επιρροή του και στο πολιτικό πεδίο, εκµεταλλευόµενος την απειρία του νέου Νοµάρχη που είχε διοριστεί στο νοµό στα τέλη του 1942. Όταν οι αντάρτες της Θεσσαλίας κατέλαβαν τη ∆εσκάτη, ο Ιωακείµ µε εντολή δοσµένη από τη Θεσσαλονίκη ανέλαβε να µεσιτεύει ώστε να αποτραπεί η είσοδος τους στη γερµανοκρατούµενη ζώνη.12 Ως µεσολαβητής πάλι δεχόταν στο γραφείο του τους αντιπροσώπους του ΕΑΜ/ΚΚΕ, που διατυµπάνιζαν ότι είχαν την υποστήριξη των Βρετανών, και τους αξιωµατικούς της ΥΒΕ/ΕΚΑ. Ταυτόχρονα η ύπαρξη των ανταρτών γοήτευε την τόλµη και τις φιλοδοξίες του 60χρονου Πρόσφυγα µε αποτέλεσµα τα λόγια του να υπερπηδούν όλο και συχνότερα το έρκος των οδόντων του. Καλέστηκε από τους αντάρτες στον Όλυµπο 13 όπου οµίλησε µε τον εκεί εκπρόσωπο της ΒΣΑ, 14 αλλά απογοητευµένος επιθύµησε να επιστρέψει στην έδρα του, ταξίδι που ποτέ δεν

10

Η παράγραφος στα εισαγωγικά αναφέρεται στο 1821, βλ. Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τ. Α΄, σ. 24 11 Βλ. π.χ. Αγροτική (15.9.49) 3 όπου σύγκρουση Ιωακείµ και «διανοουµένων» της Κοζάνης 12 Λαϊκή Φωνή (14.3.45) 1-2 και Μπόνης, Η Φλώρινα, ό.π., σ. 67-8 13 Αρσενίου Η Θεσσαλία, ό.π., σ. 204 14 PRO, FO 371, 37201/R2569, further reports of Guerilla activity in Northern Greece 17.3.43, όπου αναφορά σε κείµενο του κλιµακίου της ΒΣΑ στον Όλυµπο

200

Ο ΕΛΑΣ

επέτρεψε το ΕΑΜ. 15 Μοιράζοντας λίγο αργότερα συµµαχικές λίρες στους πυροπαθείς πέρασε στο Γ.Σ. του ΕΛΑΣ ως «πνευµατικός αρχηγός».16 Κατά µία αναφορά σε οµιλία του στη Νάουσα επί Εαµοκρατίας είχε ένα σφυροδρέπανο στο ράσο.17 Μεταπολεµικά αποσχηµατίστηκε και πέθανε στην Αθήνα. Αν για τους Βρετανούς ήταν ένας «µαταιόδοξος, πλεονέκτης, φλύαρος, φιλόδοξος γερο Καραγκιόζης» 18 και για την Εκκλησία ένας από τους ελάχιστους απολωλούντες αµνούς, για τους ηττηµένους του κυρίως Εµφυλίου Πολέµου υπήρξε ένα πολύτιµο απόκτηµα και κατοπινό σύµβολο. Παρόλο που η συµπεριφορά των Θεσσαλών ανταρτών δεν απείχε πολύ από τις ληστρικές αντίστοιχες, 4 χωρικοί από την Αιανή κατετάγησαν χωρίς δισταγµό στην οµάδα τους, µε αποτέλεσµα οι 3 να τους ακολουθήσουν στη Θεσσαλίαν. ∆εν αποτελεί λεπτοµέρεια της ιστορίας µία σκιαγράφηση των προσώπων τους, µέσα από την οποία διακρίνονται τα κίνητρα ένταξης κατοίκων στα αντάρτικα τµήµατα, φαινόµενο που ακόµη δεν έχει ακόµη µελετηθεί ικανοποιητικά. Είναι προφανές ότι οι εν λόγω χωρικοί θα ακολουθούσαν οποιαδήποτε οµάδα θα περνούσε πρώτη από τον τόπο τους, ανεξάρτητα από το όνοµα ή την ιδεολογική της τοποθέτηση. Στην πρωτοπορία, δηλαδή στην τόλµη να εµφανίζονται παντού, το ΕΑΜ έπαιρνε άριστα. Επρόκειτο για δύο σώγαµπρους και δύο εξαδέλφια: ήταν ο αγρότης ∆ηµήτριος (Μπίντιας) Τσίρος, ορφανός που είχε αλλάξει τρεις τόπους κατοικίας πριν τελικά παντρευτεί µία απλοϊκή σύζυγο. Φλεγόταν από περισσή περηφάνια, την οποία διαφήµιζε µέσω της µαύρης φουστανέλας που φορούσε καθηµερινά. Πριν ακόµη ενταχθεί στις ένοπλες οµάδες είχε επαφές µε οπλοφόρους των Καµβουνίων. Υπηρέτησε στο τµήµα των Θεσσαλών ανταρτών, αλλά µετά τη διάλυσή τους στο Μουρίκι κατέφυγε στο 1/27 τάγµα του τοπικού ΕΛΑΣ µε το ψευδώνυµο ∆εσπότης διατελώντας ακροβολιστής κι ευκαιριακά µέλος της ΟΠΛΑ του Τσιαρτσιαµπά. Φυλακίστηκε και δάρθηκε αµέσως µετά την παράδοση των όπλων, αλλά απελευθερωθείς εντάχθηκε στο ∆ΣΕ όπου χρίστηκε ανθυπολοχαγός δεσµοφύλακας στις φυλακές του χωριού Γράµος. 19 Ο επόµενος σώγαµπρος ήταν ο Ευθύµιος Αναστασόπουλος ή Αναστασιάδης, χήρος µε παιδί, πρωτοπόρος αγρότης σε καλλιέργειες (µποστάνια), τις οποίες δίσταζαν να υιοθετήσουν ή απέφευγαν εντελώς οι χωρικοί. Προσφιλής της γνώσης κρατούσε σηµειώσεις κατά τη διάρκεια πολιτικών οµιλιών και διετέλεσε µέλος της ΚΟ του ΚΚΕ Αιανής πριν εξοριστεί το 1947 στην Ικαρία και διακόψει έκτοτε τις επικίνδυνες επαφές και δραστηριότητες. Ακολούθησε ο ατίθασος νεαρός Κωνσταντίνος Τσιτούρας, που ως εργάτης 15

«Θα έπρεπε να µας ακολουθήσει» στη ∆εσκάτη, αναφέρει ένας από τους αρχηγούς των ανταρτών, µε αποτέλεσµα να τον κουβαλούν αρκετό διάστηµα στην πλάτη, βλ. Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 197, ίσως επειδή δεν επιθυµούσε να ακολουθήσει 16 Νίκη (15.11.43) 1 17 PRO, FO 371/48244/R231/159, War Cabinet Distribution from Salonica to FO, cipher, No 4/ 3.1.45 18 KCLMA, GB99, Woodhouse, box 2, f.2/1, History of the AMM in Greece (Sept. 1942 – Dec. 1944), C. Woodhouse, 90 19 ∆ηµήτριος Τσίρος, συνέντευξη το 1991

201


έβγαινε συχνά έξω από το χωριό («πιρπατάρκους» κατά το τοπικό ιδίωµα). Ίσως είχε ακούσει για την ύπαρξη του κοµουνισµού, χωρίς βέβαια ποτέ να έχει εκδηλωθεί. Χρηµάτισε αντάρτης του ΕΛΑΣ Θεσσαλίας και κατά τον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο ακροβολιστής στις Ο∆ΕΚ Βεντζίων πριν χάσει νωρίς τη ζωή του σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του Στρατού. Τελευταίος ήταν ο εξάδελφός του Λάζαρος Τσιτούρας, κάτοχος δυνατού αλόγου, που συµπλήρωνε τα πενιχρά αγροτικά του εισοδήµατα µε τη σύνταξη του πατέρα του που είχε φονευθεί στην εκστρατεία της Μικράς Ασίας. Ανοιχτός σε νέες ιδέες και υπηρετώντας ως νοσοκόµος στο Αλβανικό Μέτωπο είχε αποκτήσει ένα απροσδιόριστο επαναστατικό υπόβαθρο. 20 Εντάχθηκε στο τµήµα των Θεσσαλών κι έπειτα χρηµάτισε νοσοκόµος στην 8η µεραρχία του ΕΛΑΣ Ηπείρου, όπου αιχµαλωτίστηκε από τον Ε∆ΕΣ αλλά απελευθερώθηκε. Στις αρχές του 1946 εντάχθηκε πάλι ως νοσοκόµος στις Ο∆ΕΚ Βεντζίων κι αργότερα πέρασε στο Βίτσι ως υπεύθυνος Σχολής Νοσοκόµων του ∆ΣΕ. Στην Τασκένδη φοίτησε σε µεσαία υγειονοµική στρατιωτική σχολή. 21 ∆εν επέστρεψε ποτέ στο γενέθλιο τόπο του κι ένας από τους λόγους ήταν ίσως ότι οι συγγενείς του αρνούνταν κάθε επαφή µαζί του, περισσότερο για κτηµατικές αντιδικίες παρά για ιδεολογικές διαφορές. Ο αγαπητός σε όλους Λάζος εξέφραζε ό,τι καλύτερο είχαν να επιδείξουν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, των Ο∆ΕΚ και του ∆ΣΕ στην περιοχή. Ο αναφερθείς φυγόδικος Νικόλαος Ζαραλής είχε κι αυτός σχηµατίσει ένοπλη οµάδα στα Χάσια στα τέλη του 1942, αλλά την επίσηµη έγκρισή της αρνήθηκε ο γραµµατέας της ΠΕ του ΚΚΕ Γρεβενών, όχι επειδή περιείχε ληστές που είχαν εκτεθεί σε βιαιότητες (παρόµοιοι υπήρχαν σε όλες τις πρώτες οµάδες του ΕΛΑΣ), αλλά µάλλον διότι από τον αγράµµατο καπετάνιο απουσίαζε η απαραίτητη πειθαρχία. Θέµα πειθαρχίας ή µάλλον κοµµατικής ανισορροπίας προέκυπτε επίσης ως προς µερικούς άλλους Γρεβενιώτες, τον ιατρό Τηλέµαχο Ευθυµιάδη και τους συνεργάτες του, που αρνούνταν να υποταχτούν στις επιταγές των εισαγόµενων πρώην εξορίστων κοµουνιστών. Ακόµη και πιστόλια είχαν βγει κατά τη διάρκεια διαφωνιών µεταξύ εντόπιων καταδιωκοµένων και επήλυδων επαναστατών, 22 οπότε, κατά µία πηγή, ο καθοδηγητής του ΚΚΕ Γρεβενών είχε εκµυστηρευτεί ότι αν ο ιατρός δεν έφευγε, θα τον σκότωνε. Κατά την ίδια πηγή το τοπικό ΚΚΕ σχεδίαζε να δολοφονήσει τον Ευθυµιάδη, οπότε ο τελευταίος για να σωθεί κατέφυγε στη Μέση Ανατολή. 23 ∆ηµιουργούσε πράγµατι προβλήµατα ο ιατρός λόγω της ηπιότητάς του. Όταν π.χ. το καλοκαίρι του 1941 είχε φτάσει προκήρυξη του «Γραφείου Μακεδονίας Θράκης» του ΚΚΕ στα Γρεβενά, πιθανώς µέσω του 38χρονου δικηγόρου Αθανασίου Φείδα από το Ζιάκα, στελέχους του ΑΚΕ και ιδρυτικού µέλους της οργάνωσης «Ελευθερία»,24 για άµεση εξέγερση εναντίον 20

Θανάσης Καλλιανιώτης, «Οι πρώτοι αντάρτες της Αιανής», Γραµµή, 89 (10.2.00) 6 Επαµεινώνδας Σακελλαρίου, συνέντευξη το 1991 22 Τσουκαλίδης, Ξεχασµένη ιστορία, ό.π., σ. 38 23 Τότσικας, ∆ακρυσµένα χρόνια, ό.π., σ. 203 και Οι Αντιστασιακοί, ό.π., τ. Β΄, σ. 181, όπου ανυπόγραφο κείµενο του ιδίου. Κι άλλοι εγκατέλειψαν έπειτα το ΕΑΜ, βλ. Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 244 24 Γιατί (Οκτ. 1987) 21-2 21

202

Ο ΕΛΑΣ

των κατακτητών η «πλειοψηφία» της οµάδας Ευθυµιάδη την είχε θεωρήσει «ύποπτη» και δεν ανταποκρίθηκε.25 Το κύριο πρόβληµα ήταν προφανώς ότι ο Ευθυµιάδης και οι συνεργάτες του αποτελούνταν από ηπίων τόνων άτοµα – αποκήρυκες του ΚΚΕ- που αντιτίθονταν σε κάθε βίαιη ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης. Καθώς η άσκηση βίας στην ύπαιθρο αποδείχτηκε ένας από τους άξονες της επανάστασης, οι πρώτοι που θα πλήττονταν ήταν οι Έλληνες. ∆εν επιθυµούσε εξ άλλου ο Ευθυµιάδης ως πρώην πολιτευτής κι αναγνωρισµένος ιατρός, να λαβαίνει εντολές από ολιγογράµµατους ανθρώπους «αγνώστου πραγµατικού ονόµατος και διαµονής», 26 που τον συναντούσαν όποτε επιθυµούσαν για να διοχετεύουν εντολές κι οδηγίες, να λαµβάνουν πληροφορίες και χρήµατα και να απαιτούν παράλληλα απόλυτη πίστη και υπακοή. Φανατικός κοµουνιστής ο Φίλος Γ΄ είχε επίσης αρνηθεί την είσοδο στον ΕΛΑΣ ενός Κρητικού Χωροφύλακα του ΣΧ Πολυνερίου προφανώς λόγω της απέχθειας που έτρεφε προς τις στολές και το κράτος. Υποχώρησε µόνον κατόπιν επίµονων διαµαρτυριών από τους αντάρτες, αλλά ο ζωηρός Κρητικός χωροφύλακας φαίνεται ότι έγινε πλήρως αποδεκτός από την οµάδα µόνον έπειτα από την 13η Μαρτίου του 1943, όταν εκτέλεσε δηµόσια στη Μυρσίνη Γρεβενών τον ήδη κακοποιηµένο Τουρκόφωνο κοινοτάρχη της µε την κατηγορία της συνεργασίας µε τους Ιταλούς 27 - τα αίτια κατά µαρτυρίες χωριανών ήταν προσωπικής µόνο φύσεως. Ανέκαθεν οι δηµόσιοι φόνοι εξυπηρετούν ως παραδείγµατα και το συνεπαγόµενο δέος αναγκάζει τους αµέτοχους ή τους αντιπάλους να υποκλίνονται στον ισχυρό της στιγµής. Έτσι στα ορεινά χωριά των Γρεβενών Τρίκωµο και Αλατόπετρα εκτελέστηκαν ακόµη από τους αντάρτες πριν εκπνεύσει ο δεύτερος µήνας του 1943 ένας εντόπιος κτηνοτρόφος, ένας Βλάχος ιερέας κι ο Πρόσφυγας κοινοτάρχης της Κοκκινιάς.28 Τον τελευταίο έσερναν οι αντάρτες µαζί τους έναν περίπου µήνα ως ένοχο προδοσίας αλλά κατά µερικές πηγές επειδή δεν τους παρέδιδε το όπλο του, προφανώς για να δοθεί το µήνυµα ότι ο καθένας, ακόµη και τα µέλη της τοπικής ελίτ, ήταν µικρός κι αδύναµος µπροστά στη ρωµαλέα ισχύ του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Εκτός βεβαίως από τις εκτελέσεις συνέβαιναν, δυσδιάκριτες για αρκετούς ερευνητές, διαποµπεύσεις, δαρµοί, εικονικές εκτελέσεις και φυλακίσεις ανεπίσηµων προσώπων. Αγρότης από τον οικισµό Ασπρόκαµπος Γρεβενών κατέθεσε: «συνελήφθην την 1ην Απριλίου 1943 υπό οµάδος ανταρτών, οδηγήθην εις το χωρίον Μηλιά εδάρην δηµοσίως εντός του σχολείου και ενώπιον όλων των κατοίκων (11)κις σκληρότατα και άγρια µε έθεσαν έπειτα εις απόστασιν (20) µέτρων µε έρριξαν (50) σφαίρες, κατόπιν µε συνώδευσαν εις Γρεβενά, παρέµεινα εις την φυλακήν µέχρι την 20ην 25

∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 57 Γιώργος Ζωγραφάκης, , Εθνική Αντίσταση στη Χαλκιδική, πληροφορίες –µαρτυρίες – στοιχεία, ΝΑ Χαλκιδικής, Πολύγυρος 2006, σ. 42 όπου αφήγηση της Ζαµπούνη Κυριακής 27 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 69/28.2.46. Επίσης Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 213-6 και Μπουσχότεν, Περάσαµε, ό.π., σ. 72. Ακόµη Ανδρέας Τσιάτας, συνέντευξη το 2000 28 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 69/28.2.46, 22/5.2.46, 129/30.3.46 και 144/3.4.46. Επίσης ∆ΒΚ, Φ. 104/Γ όπου καταστάσεις εκτελεσµένων ν. Κοζάνης και Φλώρινας. Ακόµη Μπουσχότεν, Περάσαµε, ό.π., σ. 75 26

203


Μαϊου…».29 Αν οι Θεσσαλοί αντάρτες είχαν απαγάγει κι εξαφανίσει τη γυναίκα που εργαζόταν στην Αιανή, οι πρώιµοι Ελασίτες της Μακεδονίας φάνηκαν περισσότερο σκληροί, αφού δεν δίστασαν να εκτελέσουν περισσότερες. Πράγµατι καθώς διακρίσεις στην ηθική της επανάστασης δεν υπήρχαν εκτελέστηκαν παραδειγµατικά πριν από την άνοιξη του 1943: µία 30χρονη νοικοκυρά από τη Λούβρη Βοΐου,30 µία χήρα αγρότισσα από την Καλλονή31 και µία φυµατιώσα, πρώην δασκάλα,32 από την Κιβωτό που θεωρήθηκαν ότι σχετίζονταν µε τους Ιταλούς. η τελευταία είχε πρώτα φυλακιστεί κι ανακριθεί βιαίως. 33 Προφανώς οι αναφερόµενες ήταν εγγεγραµµένες στο «µαύρο κατάλογο» που συνέτασσαν οι κοµµατικές οργανώσεις του ΚΚΕ, την ύπαρξη του οποίου φανερώνει πηγή που δεν επιδέχεται ουδεµία αµφισβήτηση.34 Στο σκληρό κόσµο των βουνών που η ηπιότητα λογιζόταν αδυναµία ο ξυλοδαρµός ανθρώπων και ζώων αποτελούσε σύνηθες συµπλήρωµα της καθηµερινότητας: άρχιζε για τους ανθρώπους πρώτη φορά µέσα στην οικογένεια, συνέχιζε στο σχολείο και δεν έλειπε ποτέ από τους καφενέδες, τα πανηγύρια και τις πολιτικές συναθροίσεις. Σε όλο το εξεταζόµενο διάστηµα οι ατοµικοί ξυλοδαρµοί στη ∆υτική Μακεδονία είναι αδύνατο να καταγραφούν και µόνο µερικοί από όσους έλαβαν χώραν σε ανοιχτούς χώρους είναι γνωστοί. Οι δηµόσιοι ξυλοδαρµοί στόχευαν να παραδειγµατίσουν θεατές και θύµατα και κατά µία οπτική να εκθέσουν τους δέρνοντες. Όσοι διεπράχθησαν µακριά από τα πολλά βλέµµατα έγιναν για το σπάσιµο του ηθικού, την εκµαίευση πληροφοριών ή ως αντίτιµο ποικίλων εκδικήσεων. Ο ΕΛΑΣ της ∆υτικής Μακεδονίας δεν υστέρησε σε σύγκριση µε τον αντίστοιχο άλλων περιοχών να χρησιµοποιήσει τη βία των ξυλοδαρµών για να επιτύχει τους σκοπούς του. Για τη χρήση βίας έχει προταθεί η εξήγηση ότι τα θύµατα των ανταρτών ήταν άτοµα του περιθωρίου, «γραφικοί τύποι ή καθυστερηµένα διανοητικά άτοµα …κακοµοίρηδες ή εγκληµατίες»,35 που παραγνωρίζει τη λογική και την πραγµατικότητα, αφού ενδεικτικά στην Κοζάνη και την Εορδαία οι αντάρτες είχαν εκτελέσει τουλάχιστον 20 προέδρους κοινοτήτων ή κοινοτικούς υπαλλήλους. 36 Στα Γρεβενά ο πρώτος που δάρθηκε από τους αντάρτες µε φάλαγγα ήταν ο διευθυντής του Σχολείου του προσφυγικού χωριού Κιβωτός,37 29

ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/2020, Ζηµίαι προξενηθείσαι υπό του ελας, Ασπρόκαµπος 7.8.45, αρ.2 Ληξιαρχείο Τσοτυλίου, ΛΠΘ 2/1946. Επίσης Αριστοτέλης Χουτούρας, συνέντευξη το 1996 και Ανδρέας Τσιάτας, συνέντευξη το 2000. Ακόµη Κυριάκος Παπαδόπουλοςς, συνέντευξη το 2002 31 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 40/2.4.47 32 Πρωτοβάθµια Εκπαίδευση Νοµού Γρεβενών (στο εξής ΠΕΝΓ), ΠΕΣΕΠΓ, πράξη 66/21.10.31 33 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 136/30.3.46 και 150/16.4.46. Επίσης πρέπει να προστεθεί ακόµη µία 39χρονη άρρωστη γυναίκα στο Βογατσικό, η περίπτωση της οποίας έχει αναφερθεί 34 Ραφαηλίδης, Το πρώτο αντάρτικο, ό.π., σ. 79 35 Γιώργος Μαργαρίτης, Από την ήττα στην εξέγερση, Ελλάδα: Άνοιξη 1941 –Φθινόπωρο 1942, Ο Πολίτης, Αθήνα 1993, σ. 207 36 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1054, Κατάστασις εµφαίνουσα τους εκτελεσθέντας Προέδρους και Κοινοτικούς Υπαλλήλους του Νοµού Κοζάνης… 37 Η άποψη της Αριστεράς ήταν ότι µιλούσε «περιφρονητικά για τους πρώτους αντάρτες», βλ. 30

204

Ο ΕΛΑΣ

που ασχολούµενος ενεργά µε τα κοινοτικά ζητήµατα 38 είχε επωµιστεί την ευθύνη της παταγώδους προπολεµικής εκλογικής αποτυχίας του ΚΚΕ στο χωριό (κανείς ψήφος το 1936)39 –από το ίδιο χωριό οι αντάρτες απήγαγαν κι εκτέλεσαν λίγο αργότερα τον κοινοτάρχη. Στη Μικροκλεισούρα, Κνίδη και Κέντρο Βεντζίων οι αντάρτες έδειραν δηµοσίως µε βούνευρα και ραβδιά 3 άνδρες, βεβαίως όχι κακοµοίρηδες ή γραφικούς αλλά κοινοτάρχες κι έναν πάρεδρο, όλοι Λαζοί Πρόσφυγες από το Εβτζί της Γιοζγάτης.40 Τον πάρεδρο Κνίδης τον ξεγύµνωσαν µέσα στο βαρύ κρύο του Ιανουαρίου και τον έδειραν 150 φορές στην αυλή του ∆ηµοτικού Σχολείου, ενώ ο κοινοτάρχης του Κέντρου υπέστη µόνο 40 ραβδισµούς, όσα περίπου τα έτη του. Οι κάτοικοι παρατηρούσαν κυκλοτερώς τη σκηνή και προφανώς παρίστατο κι ένας άλλος διοικητικός υπάλληλος του κράτους, ο κοινοτάρχης της Κιβωτού που έσερναν οι αντάρτες αιχµάλωτο µαζί τους. Όπως στην Κοκκινιά έτσι κι εδώ την προπολεµική και κατοχική αδυναµία της εξάπλωσης του ΕΑΜ/ΚΚΕ στην περιοχή Βεντζίων καλούνταν να πληρώσουν οι Πρόσφυγες κι όχι οι εντόπιοι. Ήταν οι µοναδικοί δαρµοί σε δηµόσια θέα. Ακολούθησαν πολλοί άλλοι, αλλά δεν επιτρεπόταν πια σε πολίτες να παραστούν. Μέσα στον ενοριακό ναό του Ελευθεροχωρίου Γρεβενών κτυπήθηκε µε µία «εκλίτσαν» µε αποτέλεσµα να πεθάνει σε µερικές ώρες ένας αγρότης που δεν παρέδιδε τα κρυµµένα όπλα του. 41 Στην ύπαιθρο της Αγίας Τριάδας Βοΐου δάρθηκαν ένας παντοπώλης, ένας εστιάτορας, ένας κοινοτάρχης κι ένας κοινοτικός σύµβουλος, 42 όλοι Βλάχοι και µόνιµοι κάτοικοι Τσοτυλίου, ως «συνεργάτες των Ιταλών», ενώ παράλληλα κατασχέθηκε το ταµείο της Τράπεζας. 43 Καθώς στο Τσοτύλι οι εµπορικές διαµάχες Βλάχων και ντόπιων χρονολογούνταν τουλάχιστον από τις αρχές του 20ού αιώνα,44 η κατηγορία της συνεργασίας µε τους Ιταλούς, την οποία πρόβαλαν ως αιτία οι αντάρτες, αν δεν ήταν υπερβολική, εξηγεί ένα µέρος µόνο του προβλήµατος. Μάλλον στην προσωπική αδιαλλαξία του Φίλου Γ΄ παρά σε άνωθεν εντολές οφειλόταν η άρνηση κατάταξης χωροφυλάκων στον ΕΛΑΣ, αφού µόνιµοι ή συνήθως άνευ θητείας χωροφύλακες είχαν ήδη προσχωρήσει στους αντάρτες στον Όλυµπο, τη ∆εσκάτη (23.12.42) και τα Σέρβια (2.3.43). Κανένα πρόβληµα αποδοχής δεν είχε συναντήσει επίσης όλο σχεδόν το προσωπικό της ΥΧ Βοΐου45 και το αντίστοιχο του Σταθµού Μεσοποταµίας Καστοριάς,46 που ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 76 38 ΠΕΝΓ, ΕΣΣΕ, ΒΠ, πράξις 7/31.5.38, σ. 162 39 Βόρειος Ελλάς (16.2.36) 2 40 Καλλιανιώτης, «Οι πρώτοι αντάρτες», ό.π., σ. 265-6. Ο πρώτος από τους δύο ξυλοδαρµούς δεν έχει όµως διασταυρωθεί από άλλες πηγές 41 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 65/23.2.46 42 Χρίστος Καλύβας, «Μαρτυρίες από τη ζωή στο Τσοτύλι στη 10ετία του ΄40», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 299 311, σ. 82 43 Αριστοτέλης Χουτούρας, συνέντευξη το 1996 44 ∆άρδας, Τρραπάντζειο, ό.π., σ. 300 και ∆ηµήτριος Γκαβανάς, Ροδοχώριον Βοΐου, επίµετρο Ν. Καλογερόπουλος, Σύλλογος Ροδοχωριτών Βοΐου «Η Πρόοδος», Θεσσαλονίκη 1999, σ. 65 45 Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ, ό.π., σ. 28 και Αντωνίου, Ιστορία, τ. Γ΄, ό.π., σ. 1722. Επίσης Ιωάννης Ζηκόπουλος, «Πώς επεκράτησεν ο ΕΛΑΣ εις το Βόιον το 1943», Ηµερολόγιον

205


απαρνούµενο το µισθό βγήκε στο βουνό. Στο Βόιο οι άνδρες της Χωροφυλακής εντάχθηκαν σε εθνικιστικά τµήµατα µε οµαδάρχη τον πρότερο προϊστάµενό τους στο τµήµα, π.χ. το τµήµα του ανθυπασπιστή της Χωροφυλακής Βασιλείου Αγγελοπούλου. Στην Καστοριά όµως όπου δεν είχε η ΥΒΕ/ΕΚΑ προλειάνει κατάλληλα το έδαφος οι χωροφύλακες συγχωνεύτηκαν µε τους Ελασίτες αναλαµβάνοντας διοικητικές θέσεις: ο Κρητικός π.χ. ανθυπασπιστής Χωροφυλακής Βασίλειος Μπασκάκης (ή Μπασχάκης), 47 ανέλαβε στρατιωτικός αρχηγός στην τριµελή διοίκηση του Αρχηγείου Γράµου, 48 θέση θεωρητικά µόνο ισχυρή καθώς στις κοινές αποφάσεις της ∆ιοίκησης εµπλεκόταν και το Επιτελείο, οπότε οι κοµουνιστές αποτελούσαν την πλειοψηφία. Η αρχική συµπόρευση ανταρτών του ΕΛΑΣ και ανδρών της Χωροφυλακής στην Καστοριά οφειλόταν στην ήδη αναφερθείσα αδυναµία εξάπλωσης της ΥΒΕ/ΕΚΑ, οπότε δεν υπήρχε έδαφος για ξεχωριστά τµήµατα. Ακόµη στην επιθυµία για συνεργασία όλων των µη σλαβόφωνων µπροστά στον υπαρκτό ή εν δυνάµει φόβο της καθόδου των Βουλγάρων κι επιπλέον στην εκ καταγωγής ή πεποιθήσεως προσωπικότητα του ελληνόφωνου γραµµατέα της ΠΕ του ΚΚΕ Καστοριάς, που αποκαλώντας τους Σλάβους «Σλοµπόντιδες» 49 έδειχνε ότι δεν είχε πειστεί για την αναγκαιότητα της αυτονοµίας της Μακεδονίας και πολύ περισσότερο για το ενδεχόµενο της απόσπασής της από την Ελλάδα, που πίστευαν ή έστω διαφήµιζαν θεωρητικά πολλοί από τους προϊσταµένους του. Κατά τον ίδιο οι Πρόσφυγες της περιοχής δυσπιστούσαν προς το ΣΝΟΦ (µάλλον προς το ΕΑΜ/ΚΚΕ) αποκαλώντας το «Μπαµπούλα»50 και σχεδόν όλοι είχαν καταταγεί σε οµάδες όπου αρχήγευαν Πρόσφυγες ή χωροφύλακες. Ελάχιστοι έως κανείς Σλαβοµακεδόνας δεν συµµετείχε σε αυτές. Μια πάντως από τις πρώτες οµάδες του ΕΛΑΣ στη ∆υτική Μακεδονία δηµιουργήθηκε στα ορεινά κράσπεδα της ΒΑ Πίνδου µε διάφορα ονόµατα: πρώτα «Αστραπή» κι έπειτα οµάδα «Φωτεινού», «Σκοτίδα» ή «Τασιανόπουλου» ανάλογα µε ποιον οι ίδιοι αντάρτες ή ο λαός θεωρούσαν ως αρχηγό της. Επαγγελόµενοι τους οικοδόµους, τους αγρότες και τους κτηνοτρόφους οι αναφερόµενοι αντάρτες ενισχύθηκαν από 4 Κουπατσιαραίους νοµάδες από το Μεσολούρι Γρεβενών που από τα χειµαδιά της Θεσσαλίας είχαν επαφές µε τους αντάρτες του Ολύµπου. Στην αρχή ήταν ολιγάριθµοι, αφού ελάχιστοι είχαν τη διάθεση να εγκαταλείψουν τη θαλπωρή του οίκου και τον παγιωµένο βίο τους για να τους ακολουθήσουν. Στο Ζιάκα π.χ., οικισµό που θρυλείται για την (πρώιµη) πολυπληθή παρουσία εθελοντών Ελασιτών, ∆υτικής Μακεδονίας, (1960) 225 –8 ∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 266 και Αντωνίου, Ιστορία, τ. Γ΄, ό.π., σ. 1799. Επίσης Σοφοκλής Παπαηλιάδης, συνέντευξη το 2001 47 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 19/5.2.46. Ο Μπασκάκης έπειτα καταδιώχτηκε κι εκτελέστηκε τελικά από τον ΕΛΑΣ, βλ. ΑΣΚ, Ληξιαρχείο Άργους Ορεστικού, ΛΠΘ 27/1945 και ΒΒΕ, ΦΕΚ 233/7.9.46, τ. Γ΄, σ.1484 48 Αχιλλεύς Παπαϊωάννου, συνέντευξη στην Καλή Βρύση το 1999 και Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ, ό.π., σ. 28-9. Επίσης Αχιλλέας Παπαϊωάννου, «53 χρόνια πριν», Αλεβίτσα 41 (1995) 3 και του ιδίου «Μνήµες από το ένδοξο ιστορικό παρελθόν», Αλεβίτσα 53 (1988) 2 49 ΑΣΚΙ 415, Φ23/8/78, ΠΕΚ προς ΚΟΠΜ, 25.11.44 50 Εγκέισκα, ό.π., σ. 374 46

206

Ο ΕΛΑΣ

µόνο ένας πτωχός και πολύτεκνος εργάτης εντάχθηκε µόνιµα στην «Αστραπή». Και στα Βέντζια επίσης µόνο ένας ακολούθησε τους πρώτους αντάρτες, ένας αρµενόφωνος Πρόσφυγας, αγροφύλακας στο χωριό Κέντρο, που η αγάπη του για τα άλογα και τα όπλα βάραινε περισσότερο από κάθε άλλη οικογενειακή ανάγκη. Ο Αρµένιος ερωτοτρόπησε για λίγο µε τους ενόπλους των Χασίων κι έπειτα προτίµησε µία οµάδα ανταρτών της Κοζάνης, αποτελούµενη από δηλωσίες κοµουνιστές, ελληνόφωνους αχρωµάτιστους πολιτικά αγρότες, και Πρόσφυγες αντάρτες της ΕΚΑ Κοζάνης. Την 21η Ιανουαρίου 1943 51 σχηµατίστηκε στο Β∆ Βόιο η οµάδα «Πραµόρτσα», ονοµασία βασισµένη στο παρακείµενο ρέµα, που έπειτα µετονοµάστηκε σε οµάδα «Αρειανού». Ο καπετάνιος της έλαβε το ψευδώνυµο Αρειανός ενθυµούµενος εφηβικό αντίστοιχο που χρησιµοποιούσε δηµοσιεύοντας ποιήµατα σε τοπικά έντυπα,52 αλλά στην πορεία επικράτησε το όνοµα του Βιθυνού ιστορικού και στελέχους της Ρωµαϊκής ∆ιοίκησης Αρριανού. Τολµηρός, ανδρείος,53 µε δίψα για πόλεµο,54 οξύνους και επιµελής στην καλή τροφοδοσία,55 οπλισµό κι εµφάνιση των ανδρών του56 ο Αρειανός ως υπαρχηγός του Αρχηγείου Βοΐου 57 εισήλθε δυναµικά στο στίβο του κατοχικού Εµφυλίου αιχµαλωτίζοντας µε ακλεή τεχνάσµατα αξιωµατικούς της ΥΒΕ/ΕΚΑ και πολιορκώντας τα χωριά Αυγερινό και Μελάνθιο, όπου ήταν καταυλισµένοι εθνικιστές οπλίτες. Έπειτα έλαβε ενεργό µέρος στην πολιορκία του οικισµού Λακκώµατα της Καστοριάς όπου είχαν οχυρωθεί ένοπλοι Σλαβοµακεδόνες 58 κι επίσης σε άλλες καταδροµές οµόγλωσσων των Λακκωµάτων χωριών όπως η Περικοπή Βιτσίου. Με τις αρετές του κατά τη διάρκεια του πολεµικού σχεδίου «Κιβωτός»59 και σεβόµενος τις οδηγίες των Βρετανών συνδέσµων απέκτησε γρήγορα την ηθική 60 και υλική εύνοια των Συµµάχων, 61 ενώ παράλληλα κάποτε είχε αντιτεθεί σε εντολή ενός τοπικού 51

Ανδρέας Τσιάτας, «Οι πρώτες οργανώσεις και ανταρτικές οµάδες στο Βόιο και Γρεβενά», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 148 -6, σ. 152 και Βασίλειος Παπαστεργιόπουλος, «Εθνική αντίσταση: Ίδρυση πρώτης ανταρτικής οµάδας στο Βόιο», στο Καλογερόπουλος Νίκος, Ραντοβίστι –Ροδοχώρι 1750 2000, 250 χρόνια ζωή και δράση, η εξέλιξη των οικογενειών ενός χωριού, Πολ. Σύλλ. Ροδοχωριτών Βοΐου «Η Πρόοδος», Θεσσαλονίκη 2001, σ. 206-7 52 Αριστοτέλης Χουτούρας, συνέντευξη το 1996 53 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/3.33/44-45, κατάστασις εµφαίνουσα τους αντιπροσώπους του ΕΑΜ στα υπαρχηγεία, ΤΤ 943 20.6.43. Επίσης KCLMA, GB99, Evans, box 1, f.2/2/1-26 Operations, I Diary of Peter Kite, Έκθεση επιχειρήσεων από 20.3 µέχρι 9.4.44 και Ελεύθερη Μακεδονία (20.1.44) 2 54 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1/2/2, Intelligence, Demolition and Reconnaissance, χειρόγραφο 7 σελίδων 55 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/9, Αντρέας προς Νίκο, Γρεβενά 6.1.44 56 Θεόδωρος Θεοδωρίδης, «Στην Τριανταφυλλιά Φλώρινας», Εθνική Αντίσταση (1995) 50-52 57 Κυριάκος Παπαδόπουλοςς, «Η εξέγερση στο ιστορικό Τσοτύλι κατά των κατακτητών και των κοµιτατζήδων στις 18 του Φλεβάρη 1943», Εορδαϊκός Παλµός (6.3.02) 20 58 Κυριάκος Παπαδόπουλοςς, «Οµιλία του Εφέδρου …», Εορδαϊκός Παλµός (9.10.02) 18. Για την πολιορκία των Λακκωµάτων βλ. επίσης Θεσσαλονίκη (18.3.65) 1 59 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 8/40 60 ΑΑ, RPO, HS 5/234 [58], Boodle to Cairo, telegram No 31,26.4.44 και HS 5/356 [163], σ.2 τηλεγραφήµατα, πολύ µυστικό, 7261c από 1-5-44 61 KCLMA, GB99, Evans, box 1, f.2/1/7 Post. Op Report, Appendix G, ELAS order of battle

207


γραµµατέα του ΚΚΕ.62 Το Σεπτέµβριο του 1944 συµµετείχε στην πολιορκία της Κοζάνης εναντίον των Γερµανών και µετά εκστράτευσε µε το τάγµα του στην Κεντρική Μακεδονία πολιορκώντας ακόµη µία φορά τους εθνικιστές, στην πόλη του Κιλκίς όπου τραυµατίστηκε βαριά κι έφυγε στη Μόσχα για θεραπεία. Από το Μπούλκες έπειτα πέρασε στην Ελλάδα ως διοικητής ταξιαρχίας, αλλά περάτωσε τελικά την καριέρα του στη ∆ιεύθυνση Μηχανικού του ∆ΣΕ υπεύθυνος οχυρώσεων στο Γράµο –Βίτσι –Γκόλιο -Κάµενικ.63 Στην Τασκένδη όπου κατέφυγε χρηµάτισε γραµµατέας της ΚΟ του ΚΚΕ, µέχρι να αποκηρυχτεί από τους συντρόφους του ως «εκβιαστής των εργατών» και «µαυραγορίτης και συνεργάτης των Ιταλών στα 1941 -1942». Ο Αρειανός ή Αρριανός ήταν ένα από τα καλύτερα στελέχη των ανταρτών, αλλά δεν έλαβε ανώτατες θέσεις ούτε στον ΕΛΑΣ ούτε και στο ∆ΣΕ επειδή είχε απαρνηθεί προπολεµικά το ΚΚΕ,64 αλλά και προφανώς λόγω της ζήλιας ή του φθόνου που εκπεµπόταν από τους κοµµατικούς παράγοντες προς το πρόσωπό του. Ο ισχυρισµός ότι στα τέλη του 1942 σχηµατίστηκαν ανταρτικές οµάδες στα ορεινά του Γράµου και των Οντρίων, δεν στηρίζεται σε επαληθευτικά στοιχεία. Κι εκεί βεβαίως υπήρχαν φυγόδικοι ή κοµουνιστές που διαβιούσαν σε καθεστώς (ηµι)παρανοµίας, όχι όµως αντάρτες, και γι αυτό το λόγο ο Αρειανός είχε κατευθυνθεί στα Καστανοχώρια, να µεταδώσει την ένοπλη εξέγερση δηµιουργώντας υποδοµές και στην περιοχή της Καστοριάς. Η πρώτη ένοπλη δράση των ενόπλων του Γράµου έλαβε χώραν την τελευταία µέρα του Φεβρουαρίου του 1943, όταν εκτελέστηκε στην Κυψέλη των Πευκοχωρίων ένας Πελοποννήσιος υπενωµοτάρχης, 65 µαυραγορίτης και συνεργάτης των Ιταλών κατά την άποψη των θυτών του. Η αφαίρεση της ζωής διεπράχθη όµως από το Σώµα του καπετάν Κολάρα,66 έναν από τους πρώτους καπετάνιους της περιοχής, αν όχι τον πρώτο. Από τα διαθέσιµα στοιχεία προκύπτει ότι ο υπενωµοτάρχης κινούνταν µε έφιππη συνοδεία στα σύνορα µε την Αλβανία πατάσσοντας το κερδοφόρο εκτεταµένο λαθρεµπόριο (όπλα, τυρί και καπνός)67 µεταξύ των δύο χωρών, στο οποίο επιδίδονταν Πρόσφυγες της Κορησού και κάτοικοι των παραµεθορίων χωριών, ακόµη και Ιταλοί αξιωµατικοί, 68 µε διαµετακοµιστικό κέντρο το πεδινό χωριό Κολοκυνθού 69 κάνοντας έτσι

and personalities, General report, p. 18 62 ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/221, Θάνος προς Τάσιο, 11.5.44 63 Ανάγνου, Στα κάστρα, ό.π., σ. 68, 79 και Χρυσόστοµος Μπαζής, Από τα Άγραφα στο γράµµο και το Βίτσι, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2006, σ. 71 64 ∆ηµητρίου, Εκ βαθέων, ό.π., σ. 198 65 Απογευµατινή (7.5.43) 1 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Κυψέλης, ΛΠΘ 27/1944 66 ∆ΒΚ, Λυτά έγγραφα, αρ.1, α/α 337 και Εθνική Αντίσταση (Μάιος 1987) 55 67 Τα κέρδη το λαθρεµπορίου ήταν τεράστια, γι αυτό και στο προπολεµικό Βατερό, γνωστό καπνοχώρι, ένας άνδρας είχε δολοφονηθεί από χωριανούς του µέσα στην οµίχλη, επειδή έδινε σχετικές πληροφορίες στη Χωροφυλακή, βλ. Μακεδονικόν Βήµα (7.12.30) 4. Για παράνοµη εµπορία καπνού στον Τσιαρτσιαµπά και επί Κατοχής στα Σέρβια βλ. Ταβουλτζίδης, Μεσιανή, ό.π., σ. 261 68 Στο Νεστόριο ο διοικητής της Φινάντσια, δεν ενδιαφερόταν «για τίποτα άλλο εκτός από τη µαύρη αγορά, Κωστόπουλος, Γνωριµία, ό.π., σ. 228 69 Για το λαθρεµπόριο στις Πρέσπες βλ. Βλαχάκης, Η Ιστορία, ό.π., σ. 18

208

Ο ΕΛΑΣ

«ακόµη δυσκολότερη τη ζωή των πολιτών».70 Έκτοτε κάτω από την κατεύθυνση της ΠΕ του ΚΚΕ Καστοριάς άδραξαν τα όπλα χωρίς όµως να εµφανιστούν όλοι φανερά ως αντάρτικο τµήµα (µε σηµαία, σάλπιγγα κλπ.), ελάχιστοι, διότι οι οργανώσεις του ΚΚΕ ήταν ολιγάνθρωπες. Στην πολυπληθή π.χ. κωµόπολη του Νεστορίου όπου η πλειονότητα των κατοίκων ασχολούνταν µε την οικοδοµική η τοπική ΚΟ του ΚΚΕ, κατά µία ύστερη µαρτυρία, αριθµούσε το 1941 µόνο 35 µέλη, τα περισσότερα εκ των οποίων, αν όχι όλα, ήταν δηλωσίες –όπως π.χ. ο δικηγόρος Αθανάσιος Καρβαγιώτης, µεταµεληθείς κοµουνιστής το 1932, 71 αλλά µέλος του ∆Σ του τοπικού ΕΜΕΑ 3 χρόνια αργότερα.72 Κατά έναν υπολογισµό στα µέσα της δεκαετίας του 1920 οι εντόπιοι της επαρχίας Καστοριάς αποτελούσαν το 85% του συνόλου των κατοίκων 73 και οι Σλαβόφωνοι καταλάµβαναν το 40%. Αν όµως µετρηθούν προσεκτικά οι οικισµοί, σλαβόφωνοι ήταν στην πραγµατικότητα περίπου οι µισοί. 74 Οι υπόλοιποι ήταν Ελληνόφωνοι, Βλαχόφωνοι, Λαζόφωνοι, Τουρκόφωνοι, αρβανιτόφωνοι και αθιγγανόφωνοι, προσανατολισµένοι στο ελληνικό κράτος, την Ελληνική Πολιτεία εν προκειµένω. Κατά µία άποψη οι Σλαβοµακεδόνες, επί Κατοχής δυσπιστούσαν προς τους Έλληνες 75 οπότε οι τοπικοί κατηχητές του ΕΑΜ/ΚΚΕ όπως διαπίστωσε σε µία περιοδεία του ένας Θεσσαλός Εαµίτης ανέλυαν ψευδώς τα ακρωνύµιο ΕΑ (Εθνική Αλληλεγγύη) και ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) ως «Εργατική Αλληλεγγύη»76 και «Ενιαίο Αντιφασιστικό Μέτωπο» αντίστοιχα. Έτσι στην Καστοριά, τουλάχιστον ως το καλοκαίρι του 1943, δεν υπήρχε (επίσηµη) οργάνωση του ΕΑΜ.77 ∆εν ήταν καθόλου αφύσικο λοιπόν το γεγονός ότι 30 µόνο άνδρες, Κοµουνιστές κι Εθνικιστές µαζί, συνέθεταν το µόνιµο αντάρτικο τµήµα της περιοχής που εµφανίστηκε στο Νεστόριο τη νύκτα της 3ης Μαρτίου του 194378 αµέσως µετά την απόσυρση των Ιταλών. Αν εξαιρεθούν οι Εθνικιστές και οι ουδέτεροι καπεταναίοι, ηγέτες των υπόλοιπων ανταρτών του ΕΑΜ ήταν δύο αδιόριστοι δάσκαλοι, ο Γεώργιος Ριζόπουλος από τη Λάγκα και ο Σλαβοµακεδόνας Χρυσούλης Πάτσιος από το ∆ισπηλιό. Ο Ριζόπουλος, έφεδρος ανθυπολοχαγός ων, αν και χρηµάτισε οµαδάρχης, διοικητής

70

Για µία παρόµοια εκτέλεση λίγο νωρίτερα διώκτη της µαύρης αγοράς από το ΕΑΜ Ολύµπου, του Σταθµάρχη του Λιτοχώρου, βλ. Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα, ό.π., σ. 124 71 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.35, 4/251, Αν Νταλίπης πρςο Φ∆, Αθήναι 11.1.33 και Καστοριά (25.12.32) 4 72 Καστοριά (8.9.35) 4 και (29.9.35) 4 73 Στάθης Πελαγίδης, Η αποκατάσταση των προσφύγων στη ∆υτική Μακεδονία (1923 –1930), Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 71 74 Οπότε είναι λανθασµένη η άποψη ενός Σλαβοµακεδόνα κοµουνιστή κι αυτονοµιστή µαζί, βλ. Εγκέισκα, ό.π., σ. 339, ότι στην περιοχή «το Σλαβοµακεδόνικο στοιχείο» ήταν 65% 75 Εγκέισκα, ό.π., σ. 332, όπου έκθεση του 4ου τµήµατος του ΣΝΟΦ Καστοριάς 76 Σε προκήρυξη του Επαρχιακού Συµβουλίου Καστοριάς το Φεβρουάριο του 1944 δεν αναφέρονται ονοµαστικά οι οργανώσεις ΕΑΜ και ΕΛΑΣ, ενώ η «Εθνική Αλληλεγγύη» εισχωρεί πλαγίως: «το Επαρχιακό Συµβούλιο …σε καλεί για µα υπέρτατη Εθνική Αλληλεγγύη …», βλ. Εγκέισκα, ό.π., σ. 348 77 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/3.37/19-57, ΕΑΜ, Πανθεσσαλική Επιτροπή, ∆ήµος Βορεινός, 22.6.43 78 Κωστόπουλος, Γνωριµία, ό.π., σ. 225, 228

209


συγκροτήµατος και τελικά µόνο καπετάνιος λόχου του ΕΛΑΣ,79 λογαριαζόταν από τους κατοίκους ένας από τους κύριους ηγέτες των ανταρτών στα Καστανοχώρια. 80 Το 1945 κατέφυγε στο Μπούλκες, 81 αλλά επέστρεψε στο Γράµο το επόµενο έτος για την προετοιµασία µίας νέας εξέγερσης. Σκοτώθηκε το 1948 ως διοικητής τάγµατος του ∆ΣΕ,82 αξίωµα ταπεινότερο από τη φήµη ή τα προσόντα του, προφανώς διότι επαφιόταν στενά µε τον ήρωα του Γράµου Γεώργιο Γιαννούλη, αποδιοποµπαίο τράγο για το ΚΚΕ. Ο Πάτσιος, προπολεµικός ταµίας στην οργάνωση των κοµουνιστών υπαλλήλων του νοµού Φλώρινας, συνελήφθη το 1939, αλλά απελευθερώθηκε έπειτα από δήλωση.83 Τόσο ο ίδιος όσο και τα τρία αδέλφια του βγήκαν στο βουνό από νωρίς,84 αλλά ο ίδιος προφανώς λόγω της δήλωσης, µόνο ως τη θέση του βοηθού στο 3ο γραφείο της 9ης µεραρχίας του ∆ΣΕ 85 κατόρθωσε να ανελιχθεί. Όταν η µόρφωση δεν συµβάδιζε µε την πιστή υπακοή, λογαριαζόταν ως ανύπαρκτη. Στις δυτικές απολήξεις του Μουρικίου σχηµατίστηκε µία άλλη ανταρτική οµάδα µε αρχηγό τον, «άγριο» κατά µία κατάθεση, εργολάβο Ευάγγελο Υφαντή από το Γέρµα, που έχει αναφερθεί, και υπαρχηγό τον εργάτη Αθανάσιο Βαράκα ή Καραθανάση από το Βογατσικό,86 παλαιό κοµουνιστή87 και µέλος του γραφείου της ΚΟΒ του χωριού του. Ο 28χρονος εργάτης δεν πρόλαβε να ξεδιπλώσει τις επαναστατικές του αρετές, φονευθείς σχετικά νωρίς στην Οµαλή Βοΐου αµυνόµενος εναντίον των Γερµανών.88 Με την ίδια οµάδα πορεύτηκε κι ο έφηβος Αθανάσιος Τακαντζιάς, υιός ευπόρου κτηµατία από το Βογατσικό, πριν ενταχθεί κανονικά στον ΕΛΑΣ. Είναι αµφίβολο αν (αρχικά) ανήκε στο ΕΑΜ, διότι ο πατέρας του πέθανε µετά από επίµονο ξυλοδαρµό που υπέστη από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ την άνοιξη του 194489 ως «γερµανόφιλος µέχρι µυελού οστέων». 90 Η αιτία βεβαίως ήταν διαφορετική 91 και µάλλον πολιτικής φύσεως, αφού ο κτηµατίας ανήκε προπολεµικά στο Λαϊκό Κόµµα.92 Με την αναφερόµενη οµάδα Γέρµα –Βογατσικού συνεργάστηκαν στην αρχή ο υποµοίραρχος Θωµάς Βενετσανόπουλος κι ο φιλόλογος Αλέξανδρος Ρόσιος, ο οποίος εγκατέλειψε οριστικά το επάγγελµά του στις αρχές Μαρτίου του 1943. Ποια ήταν η ακριβής σχέση µε το ΚΚΕ, το ΕΑΜ ή τους Γιουγκοσλάβους παρτιζάνους µίας ολιγοµελούς οµάδας Σλαβοµακεδόνων ενόπλων που

79

Το Φως (25;.4.45) 3 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 15/11.2.47 81 Αχιλλέας Παπαϊωάννου, Ο αληθινός Γράµµος, θρύλος και πραγµατικότητα 1940 –1949, βιβλίο δεύτερο, Μπίµπης, Θεσσαλονίκη [2005], σ. 55 82 Παπαϊωάννου, Ο αληθινός Γράµµος, ό.π., σ. 171 83 ΑΣΚΙ, Φ415, 23/8/89, Έκθεση Γιάννη Τριανταφυλλίδη, 23.2.50 84 KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5, Kastoria Report, 13. Επίσης Ελευθεροτυπία (30.1.86) 13 και (6.2.86) 19. Ακόµη Παπαϊωάννου, Ο αληθινός Γράµµος, ό.π., σ. 37 85 Ανάγνου, Στα κάστρα, ό.π., σ. 135 86 Γκάσας, Αθάνατοι, ό.π., σ. 82 και ∆ηµήτριος Σανάτσιος, συνέντευξη το 2001 87 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, 11 88 ∆ΒΚ, Λυτά έγγραφα, αρ.1, α/α 190 89 Ληξιαρχείο Βογατσικού, ΛΠΘ 41/1946 και ∆ΒΚ, Λυτά έγγραφα, αρ.1, α/α 209 90 ΑΣΚΙ 415, Φ23/8/46, ΠΕ ΚΚΕ Καστοριάς προς ΜΓ, 8.5.44 91 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.69, 2/67, Τσεµάκος; προς Φ∆, Θεσσαλονίκη 12.4.45 92 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.5, 1/208 80

210

Ο ΕΛΑΣ

δρούσαν από το 1941 στις νότιες υπώρειες του όρους Μάλι Μάδι δεν έχει ακριβώς βρεθεί. Κατά την εκτίµηση ορισµένων εγγράµµατων της Καστοριάς επρόκειτο για «βουλγαρική οµάδα, που είχε οργανώσει το κοµιτάτο της Σόφιας» 93 και σύµφωνα µε ένα κάτοικο της περιοχής συνδιοργανωτής της χρηµάτισε κι ο Λάζαρος Ζησιάδης ή Τερπόφσκι.94 Κατά την άποψη όµως ενός τοπικού αξιωµατικού της Χωροφυλακής επρόκειτο για µίαν «ανεξάρτητον κοµµουνιστική οµάδα»95 και πράγµατι το ΚΚΕ διέθετε προπολεµική παρουσία στην αναφερόµενη περιοχή.96 Σ΄ αυτή την οµάδα χρεώθηκε η πρώιµη (5.10.41) δολοφονία του 63χρονου Μακεδονοµάχου κι εφέδρου υπολοχαγού 97 εξ απονοµής Νικολάου Ντέλιου98 ή Λάκη Νταϊλάκη, κατοίκου Κοροµηλιάς, που κατά την πρώτη δεκαετία του 1910 ήταν «ο φόβος και ο τρόµος των Βουλγάρων, Αλβανών και Ρουµάνων» της περιοχής. 99 Οι ίδιοι µάλλον «άτακτοι» άνδρες απήγαγαν κι εκτέλεσαν τον Μάρτιο του 1943 και τον 60χρονο αδελφό του Ιωάννη 100 µε την κατηγορία ότι «ατίµαζε γυναίκες και πήγαινε µαζί µε Ιταλούς». 101 Γνωστότερος από τα µέλη της οµάδας των εκτελεστών είναι ο αγριωπός έφηβος ∆ηµήτριος Σαλαπούτης από τη Λεύκη, που κυκλοφορούσε συνεχώς ένοπλος. Κατά µία πηγή 102 χρηµάτισε για ένα διάστηµα σωµατοφύλακας του Λαζάρου Ζησιάδη ή Τερπόφσκι, ενώ το 1944 εθεάθη ως αντάρτης του ΕΛΑΣ στην πόλη της Καστοριάς. Ορισµένοι τον θεωρούσαν αρχηγό των «µακεδονικών τµηµάτων» του ΣΝΟΦ103 κι ιδιόχειρα εκτελεστή Εθνικιστών γραικοµάνων Σλαβοµακεδόνων στα Κορέστια. 104 Προφανώς ήταν αρχηγός ιδιαίτερης γκρούπας, 105 σχηµατισµός παρόµοιος µε την κατοπινή ΟΠΛΑ. ∆ρώντας στην ίδια περιοχή και κατά τη διάρκεια του κυρίως Εµφυλίου Πολέµου ο Σαλαπούτης έχασε τη ζωή του σε ενέδρα του Στρατού. 106 Ανεπάγγελτος και µε µακριά σγουρά µαλλιά αψηφούσε την άρνηση της οικογένειάς του, όπως και των περισσότερων ανθρώπων, γι αυτό και σε συνταχθέντα τοπικό κατάλογο νεκρών της Αριστεράς107 το όνοµά του, 93

∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 266 και Αντωνίου, Ιστορία, τ. Γ΄, ό.π., σ. 1799. Επίσης Σοφοκλής Παπαηλιάδης, συνέντευξη το 2001 94 Νταϊλάκης Ευστράτιος, Καπετάν Λάκης (Νικόλαος ή Λάκης Νταηλάκης), έκδ. β΄, Καστοριά 2002, σ. 16 95 KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5, Kastoria Report, 13 96 Βλ. π.χ. Καστοριά (24.4.38) 4, όπου οι δηλώσεις αποκήρυξης του κοµουνισµού στην ίδια περιοχή 97 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.6.5.327, Ν. Πύρζας προς Φ.∆., 22.2.28 98 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 53 99 Νικόλαος ∆ασκαλάκης, Τουριστικός οδηγός Καστοριάς, Αθήνα 1982, σ. 79 100 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοροµηλιάς, ΛΠΘ 3/1941 και 8/1943. Ως τόπος της εκτέλεσής του αναφέρονται τα Λακκώµατα, βλ. ∆ΒΚ, Λυτά έγγραφα, αρ.1, α/α 175, αλλά η πληροφορία δεν έχει διασταυρωθεί 101 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, 22 102 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 53 103 Το Φως (4.3.45) 2 104 Γρηγορίου, Βουλγαρικόν όργιον, ό.π., σ. 125 105 Εγκέισκα, ό.π., σ. 355 106 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 119 και Λυκούργος Συνόπουλος, Αποµνηµονεύµατα ενός Καστοριανού παιδιού της πιάτσας (1937 -1957), Καστοριά 1998, σ. 149 107 Γκάσας, Αθάνατοι, ό.π., σ. 170-7

211


όχι όµως και του εξαίρετου αδερφού του Χρυσού ή Ζλάτκο, απουσιάζει. Στην πεδιάδα της Φλώρινας η εµφάνιση των ανταρτών καθυστέρησε λόγω των όσων ήδη εκτέθηκαν. Αρχάς Μαρτίου του 1943 ολίγοι Σλαβοµακεδόνες και Πρόσφυγες βγήκαν στο βουνό έπειτα από εντολή της ΠΕ του ΚΚΕ. Καθώς πρώτη δράση τους ήταν ο αφοπλισµός των µελών του ΣΧ Μελίτης, που είχαν ειδοποιηθεί από τους Γερµανούς να παραδώσουν τα όπλα τους, φαίνεται ότι είχαν σχηµατισθεί επίτηδες προς τούτο. Αµέσως µετά χωρίς καµία περαιτέρω δράση, εγκαταστάθηκαν στον απρόσιτο, χιονισµένο κι αθέατο από την πεδιάδα της Φλώρινας οικισµό Ποιµενικό ή Βαψώρι του Βιτσίου. Μοναδική τους δράση πριν συγχωνευτούν σε άλλα τµήµατα του ΕΛΑΣ ή του ΣΝΟΦ ήταν η ανεπιτυχής πολιορκία του σλαβοµακεδονικού χωριού Λιθιά. Στην πεδινή Φλώρινα όπως και στους πρόποδες του Βιτσίου ή του Καϊµάκτσαλαν η δράση των ανταρτών ήταν δύσκολα ήταν ανεκτή, όχι µόνο επειδή οι Γερµανοί ήταν αποφασισµένοι να προστατέψουν µε κάθε τρόπο τη σιδηροδροµική γραµµή, αλλά κι επειδή εξ αιτίας του φόβου καθόδου των Βουλγάρων στρατιωτών που έδρευαν στα Μπίτολα (Μοναστήρι), οι ελληνικές κρατικές αρχές ήταν καθέτως αρνητικές σε κάθε δράση που θα τους προσκαλούσε. Και οι κάτοικοι επίσης ήταν απροσµέτρητα διστακτικοί για τους ιδίους λόγους, αλλά κι επειδή η συµπεριφορά των Γερµανών ήταν άψογη. Στο Σινιάτσικο εµφανίστηκε το Φεβρουάριο του 1943 µία άλλη οµάδα του ΕΛΑΣ µε επικεφαλής το φυµατικό δικηγόρο κι έφεδρο ανθυπολοχαγό ΠΒ Μιχαήλ Θεοδωρίδη ή καπετάν Μίχα, Καυκάσιο Βουλγαροπρόσφυγα από την Ανατολική Μακεδονία 108 και συµπατριώτη του οργανωτικού γραµµατέα της ΠΕ του ΚΚΕ Γρεβενών Φίλου Γ΄.109 Ανάµεσα στα µέλη της συγκαταλέγονταν Πρόσφυγες από την Άρδασα, οι περισσότεροι εκ των οποίων είχαν αποκηρύξει προπολεµικά το ΚΚΕ. Την οµάδα ενίσχυσαν εξ αρχής δύο συγχωριανοί τους που είχαν µεταβεί στα τέλη του 1942 στο Σώµα Ολύµπου προς κτήση εµπειριών,110 σταλµένοι προφανώς από τον κοµουνιστή Θωµά Λουλέ, πολιτικό καθοδηγητή της οµάδας Σινιάτσικου και µετέπειτα επιτελικό του 2/27 τάγµατος του ΕΛΑΣ. Ο «αγροίκος» σύµφωνα µε τη µαρτυρία ενός µονίµου αξιωµατικού που από την ΠΑΟ του Βερµίου επιστρατεύτηκε βιαίως στον ΕΛΑΣ 111 Λουλές ήταν γόνος µεγαλοκτηµατιών του Τυρνάβου, 112 αλλά στα τέλη του 1942 διαβιούσε στη Βλάστη ως κατηχητής του ΕΑΜ/ΚΚΕ.113 Στη σύνδεση του Λουλέ µε τη Θεσσαλία οφείλεται η πρώιµη δράση, νυκτερινή βεβαίως πάντα, της οµάδας Μίχα: την 17η ∆εκεµβρίου του 1942 είχαν κυκλώσει το Σταθµό Χωροφυλακής Αµυγδάλων114 προτρέποντας την άρνηση συλλογής των φόρων, ενώ παράλληλα παρόµοια αίτηση είχαν στείλει στην 108

Αριστείδης Μουµουλίδης, Ο φαύλος κύκλος: αποµνηµονεύµατα οδυνηρών ιστορικών σταθµών 1920 -2000, Flaccus Kiado, Βουδαπέστη 2003, σ. 86 109 Αλέξανδρος Ιωακειµίδης, Θυµήµατα της ζωής µου, Πτολεµαΐδα 1994, σ. 84 110 Γεώργιος Κυριακίδης, συνέντευξη το 2002 111 Νέα Αλήθεια (9.12.47) 3 112 Η Φωνή της Αντίστασης (Ιαν. 2006) 3, όπου το άρθρο «Ένα µικρό αφιέρωµα στον σύντροφο Κ. Λουλέ» 113 Ραφαηλίδης, Το πρώτο αντάρτικο, ό.π., σ. 78-9 114 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 5 και Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 41-2

212

Ο ΕΛΑΣ

Οικονοµική Εφορεία της Πτολεµαΐδας µε επιστολή επικυρωµένη µε τη σφραγίδα ΕΛΑΣ και µία νεκροκεφαλή.115 Η «οµάδα Μίχα» είχε επίσης πολιορκήσει και πυρπολήσει το ΣΧ Βλάστης για να απελευθερώσει το Θωµά Λουλέ που είχε κάποτε συλληφθεί κι έπειτα εµφανίστηκε στη Μαυροπηγή στα τέλη του Ιανουαρίου του 1943 καίγοντας κοινοτικά αρχεία. 116 Λίγο αργότερα προσήλθε στην Ασβεστόπετρα, χωριό Σλαβοµακεδόνων και Προσφύγων (Καυκάσιοι µε Τραπεζούντιους) κι εκτέλεσε στην αυλή της οικίας του117 ως «προδότη»118 τον αιρετό παλαιότερα,119 αλλά τότε διορισµένο Καυκάσιο επίσης πρόεδρο. 120 Ως αιτία προβλήθηκε η κατάδοση από το θύµα δύο πρώην δηλωσιών κοµουνιστών121 του χωριού του στους Γερµανούς, 122 οι οποίοι κι εκτελέστηκαν, 123 διότι, έπειτα από εαµική προτροπή,124 αρνούνταν να παραδώσουν το φόρο της δεκάτης στην Ελληνική Πολιτεία. Θα ήταν αφύσικο ή και αδύνατο ο πρόεδρος να καλύψει τους δύο Καυκάσιους αρνητές, διότι έτσι κινδύνευε η δική του ζωή, αφού οι Γερµανοί σε τοιαύτες περιπτώσεις απειλούσαν τους κοινοτάρχες µε «µέτρα»125 και είναι βέβαιο ότι το σχετικό έγγραφο είχε σταλεί στον έπαρχο της Εορδαίας κι όχι κατευθείαν στους Γερµανούς. Πάντως οι 40 περίπου οικογένειες των Καυκασίων του χωριού, που από προπολεµικά διψούσαν για την κοινοτική εξουσία,126 φαίνεται είχαν υιοθετήσει σκληρή αντιπαράθεση µε το κράτος και πρώτοι που υπέστησαν τη νέα στάση ήταν ο άρχων της κοινοτικής εξουσίας.127 Μία εβδοµάδα αργότερα η ίδια οµάδα επισκέφτηκε πάλι το ΣΧ των Αµυγδάλων αφοπλίζοντας τους χωροφύλακες και καίγοντας τα αρχεία τους. Ως την άνοιξη του 1943 οι αντάρτες του ΕΛΑΣ είχαν επιτεθεί σε 15 ΣΧ της ∆υτικής Μακεδονίας, το ¼ των Σταθµών της σύνολης χώρας.128 Στις κλιτύες των Πιερίων που έβλεπαν την Κοζάνη καµιά οµάδα του ΕΛΑΣ δεν εµφανίστηκε νωρίς, αφού στις κωµοπόλεις Βελβενδό και Σέρβια είχε επεκταθεί η ΥΒΕ/ΕΚΑ. Ούτε στις αντίστοιχες του ανατολικού Βερµίου σχηµατίστηκαν ανταρτικές µονάδες επειδή εκτός από το αποτρεπτικό 115

∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943 –44, Φ2.4, Ωµότητες γερµανικού στρατού, ΓΕΝ, Συµπληρωµατικαί πληροφορίαι περί των εν Επαρχία Εορδαίας γεγονότων, α.π. ΕΠ 1828, Αθήναι 28.6.43. Για παρόµοια σηµειώµατα στην Πιερία βλ. Θαλής, Πιέρια, ό.π., σ. 101 116 ∆ΒΚ, Φ.150Β/198/8/7, Κοινοτάρχης Μαυροπηγής προς Έπαρχο Εορδαίας, 25.1.43 117 Κωνσταντίνος Γαβριηλίδης, συνέντευξη το 2005 118 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Ο Απελευθερωτής (14.3.43) 2 119 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Πρακτικόν αρ.39, [Κοινοτικόν Συµβούλιον], Χασάν Κιοϊ 8.6.25 120 ∆Κ, Ληξιαρχείο Ασβεστόπετρας, ΛΠΘ 1/1943 και Επαρχιακή Φωνή (24.2.52) 1,4 121 Επαρχιακή Φωνή (5.11.39) 4 και (12.11.39) 3 122 Ραφαηλίδης, Το πρώτο αντάρτικο, ό.π., σ. 78 και Μουµουλίδης, Φαύλος κύκλος, ό.π., σ. 84 123 ∆Κ, Ληξιαρχείο Ασβεστόπετρας, ΛΠΘ 6/1945. Επίσης Ο φόρος του αίµατος 2001:244 και Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 95 124 Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τ. Α΄, σ. 86 125 ΑΝΜ, EMNOB 1/995/4/37/82, Μάτιχ προς κοινοτάρχη Γαλάνης, α.π. 828, OK1/742/12.2.44 126 Επαρχιακή Φωνή (30.3.30) 1 127 Αργότερα αιχµαλωτίστηκε κι εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ στα Πετρανά κι ο Πόντιος κλητήρας της Ασβεστόπετρας, βλ. Παναγιώτης Πετρόπουλος, συνέντευξη το 2005 128 Αντωνίου, Ιστορία, τ. Γ΄, ό.π., σ. 289 -95

213


παράδειγµα του Μεσόβουνου οι οικισµοί, προσφυγικοί στην ολότητά τους, διέκειντο ουδέτεροι ή αρνητικοί στο ΕΑΜ/ΚΚΕ και φιλικοί προς την ΥΒΕ/ΕΚΑ. Τα σλαβόφωνα χωριά Ερµακιά και Καρδιά, όπως και τα µικτά (Σλαβοµακεδόνες και Πρόσφυγες) Κόµανος και Άγιος Χριστόφορος που βρισκόταν πολύ κοντά στην Πτολεµαΐδα, έδρα γερµανικής επισταθµίας, µετά από µία µικρή αρχική ανθελληνική έξαψη ορισµένων κατοίκων τους, σωστότερα ύστερα από προσωπικές αντιπάθειες που επενδύθηκαν µε ιδεολογικά κίνητρα,129 παρέµειναν ουδέτερα. Βρετανός σύνδεσµος υπολόγιζε ότι ο ΕΛΑΣ την άνοιξη του 1943 είχε στο πεδίο 3.000 µε 4.000 αντάρτες,130 αλλά προφανώς υπολόγιζε µέσα κι όσους είχαν τότε καταφύγει από άλλες περιοχές στη ΒΑ Πίνδο. Κατά την άποψη του ∆ΜΓ του ΚΚΕ τον Οκτώβριο του 1943 ο ΕΛΑΣ διέθετε στην περιοχή 19.950 άνδρες.131 Η ίδια όµως υπηρεσία, προφανώς διότι δέχτηκε κριτική από τους προϊσταµένους της, κατέβασε σε κατάσταση του εποµένου µηνός τον αριθµό των ανταρτών σε «9984 µέλη ΕΛΑΣ», ήτοι «120 οµάδες ΕΛΑΣ». 132 Την άνοιξη του 1944 σε παρόντα στον Πεντάλοφο Αµερικανό αξιωµατικό, τον οποίο ως γνώστη του πεδίου δύσκολα ξεγελούσε κανείς, δηλώθηκε ότι η ΙΧ µεραρχία του ΕΛΑΣ διέθετε 5500 άνδρες. Ήταν ένας «γελοίος αριθµός» σύµφωνα µε τον ακροατή, που θεωρούσε στην πραγµατικότητα τους αντάρτες λιγότερους από 1500133 -οι ένοπλες γυναίκες περιορίζονταν σε µία µόνο ελλιπή διµοιρία. Είναι προφανές ότι η τεράστια αυξοµείωση των αριθµών άρµοζε µε τη σύγχυση και την προπαγάνδα των καιρών και ότι οι αντάρτες ήταν στην πραγµατικότητα όσοι τους υπολόγιζαν οι Σύµµαχοι και πως το κάθε τάγµα τους ήταν στην πραγµατικότητα περίπου λόχος. Παρά τις συνήθεις γενικότητες για τη «µαζική συµµετοχή» των κατοίκων «στις γραµµές του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ», 134 ελάχιστοι αποφάσιζαν στις αρχές του 1943 να βγουν αντάρτες, ακόµα και από µέρη όπου δεν είχαν πατήσει καθόλου το πόδι τους οι κατακτητές. «Συγκλονίστηκε ολόκληρο» το χωριό Βράχος των Οντρίων, όταν κατετάγη πρωτοπόρος στον ΕΛΑΣ ένας 19χρονος βιοπαλαιστής, 135 ενώ στο χωριό του Βοΐου Αυγερινός οι 13 εθελοντές Ελασίτες, πρωτοπόροι όπως συνήθως ονοµάζονται, αποτελούσαν το 1,3% του συνόλου των κατοίκων ή πιο απλά 1 στους 12 εφήβους κι άνδρες βγήκε µόνιµος αντάρτης.136 Στην επίσης ανταρτοκρατούµενη περιοχή των Βεντζίων 129

ΕΕ, Εκθέσεις 53/29.7.41 –58/1.8.41 και ΠΚ, ΤΠΚ, Ποινική Απόφασις 727/1.12.41 Hammond, Με τους αντάρτες, σ. 56 131 ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/1α, οργανωτική κατάσταση ∆ΜΓ του µήνα Οχτώβρη 1943, Αντρέας για το ∆ΜΓ 4.12.43 [οι µονάδες 9 των χιλιάδων δεν φαίνονται καθαρά] 132 ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/2, οργανωτική κατάσταση ∆ΜΓ του µήνα Νοέµβρη 1943. Κατά ένα πανοµοιότυπο έγγραφο, βλ. ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/3/118/202, οργανωτική κατάσταση ∆Μ ΚΚΕ Νοέµβρη 1943 οι Ελασίτες αριθµούνταν σε 6984 (Κοζάνη 1267, Φλώρινα 310, Καστοριά 1000;, Βόιο 3751 και Γρεβενά 730) 133 KCLMA, Woodhouse Box 3/f.3/1, Wines K Gerry [Dallas], A lesson in Greek, σ.154 134 Στέφανος Τρύφων Ερµακιά, η µοναχική πολιτεία που …ερήµωσε…, Ταρπάνης, Έδεσσα 1998, σ. 169 135 Χρυσόστοµος Γιώσης, Ο Βράχος και τα Όντρια, λαογραφικά, Τυποεκδοτική, Αθήνα 1998, σ. 303 136 ∆ηµήτριος Λάτσαρης, «Αφιέρωµα στους πατριώτες του χωριού µου Αυγερινός», Εθνική 130

214

Ο ΕΛΑΣ

το ποσοστό των ανταρτών του ΕΛΑΣ ήταν 2,06% επί των κατοίκων. Σε κάθε περίπτωση πρέπει να συνυπολογιστεί ότι η σηµαντική πλειονότητα των ανδρών κατετάγησαν στον ΕΛΑΣ, όταν κάηκαν τα χωριά τους, προς προσπορισµόν τροφής περισσότερο παρά εκδίκησης. Καθώς πριν από την πληµµύρα ανεξέλεγκτων τιµών, το 1987 δηλαδή, δόθηκαν στους Ελασίτες του νοµού Κοζάνης 270 µετάλλια.137 Αν ο αριθµός πολλαπλασιαστεί επί 4 όσο και οι νοµοί της ∆υτικής Μακεδονίας, εξεταστεί ότι η Φλώρινα είχε πολύ λιγότερους και συµπεριληφθεί το γεγονός της ύπαρξης και ξενοτοπιτών ανταρτών, ο µόνιµος ΕΛΑΣ της περιοχής κυµαίνονταν από 1000 ως 1500 άνδρες και γυναίκες. Κάθε άλλος αριθµός είναι φανταστικό και οι αιτίες τεντώµατός του ευρίσκονταν στην επιθυµία για περαιτέρω µεγιστοποίηση της δόσης συµµαχικών λιρών κι εφοδίων και την αύξηση του κοινωνικού γοήτρου του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ.

Αντίσταση 49 (Απρίλιος 1986) 77-80 Παρατηρητής (3.11.87) 2

137

215


216

Η ΦΥΣΗ ΤΩΝ ΡΘΝΙΚΙΣΤΩΝ

γ΄. Η φύση των Εθνικιστών Πάγια πολιτική των Συµµάχων ήταν η ενίσχυση κάθε αντιστασιακής δράσης εναντίον των δυνάµεων κατοχής οπότε η ΥΒΕ δεν αποτέλεσε εξαίρεση. Γνωστή στο Κάιρο, τουλάχιστον από το καλοκαίρι του 1942, 1 αποφασίστηκε από την «αγγλοελληνική επιτροπή» 2 να ενισχυθεί µε 21.000 λίρες, διπλάσιες από ότι θα έπαιρνε το ΕΑΜ, 3 το οποίο ως τότε δεν είχε παρουσιάσει (αξιοσηµείωτη) δράση, ενώ η ΥΒΕ σχετιζόταν ή επέπρωτο να διαπρέψει κυρίως στη φυγάδευση ανδρών επιστρατεύσιµης ηλικίας και αποστολή πληροφοριών στη Μέση Ανατολή, ίσως επειδή ο πράκτοράς της SOE στη Θεσσαλονίκη –πιθανόν για να µην αποκαλυφθεί- δεν αποτολµούσε την ένοπλη δράση.4 Το αρχικό ποσό όµως έφτασε µειωµένο κατά ¾ στην ΥΒΕ, δηλαδή 5.000 µόνο λίρες, το Φεβρουάριο του 1943, επειδή, ενώ το ΕΑΜ είχε δηµιουργήσει τον ΕΛΑΣ που επιτιθόταν στους κατακτητές (και φόνευε όσους εκλάµβανε ως συνεργάτες τους), η ΥΒΕ ακόµη δεν είχε δώσει όνοµα στο στρατιωτικό της σκέλος και ούτε είχε βγάλει µόνιµους αντάρτες στο πεδίο. Έπειτα µάλλον από οδηγίες του Καΐρου ξέφυγε από την αυστηρή γραµµή της και άρχισε να κατηχεί εµπόρους ή επιχειρηµατίες και υποστήριξε (αφανώς) την οργάνωση ΕΚΑ στην Πιερία και την Κοζάνη, αντάρτες της οποίας είχαν βγει παράνοµοι στην ύπαιθρο. Αλλά και αυτοί δεν είχαν κτυπήσει κανένα µέλος των στρατευµάτων κατοχής ούτε Έλληνες συνεργάτες τους, πραγµατικούς ή υποθετικούς. Η αποτυχούσα επιχείρηση της ΕΚΑ εναντίον του «οχληρού ρουµανίζοντος» στη Βέροια είχε λάβει χώραν µετά από τη φυγή των λιρών από το Κάιρο, όπως επίσης η εκτέλεση του Πελοποννήσιου υπενωµοτάρχη στην Κυψέλη της Καστοριάς και τελικώς ο Φαρδύκαµπος. Πού, πώς και µε ποια κριτήρια µοιράστηκαν οι αναφερόµενες λίρες δεν είναι ακόµη γνωστό. Ένα µέρος τους κατασχέθηκε από τον ΕΛΑΣ, όταν συνελήφθη ο ταµίας του τµήµατος Αµυνταίου της ΥΒΕ/ΕΚΑ ανθυπολοχαγός ∆ηµήτριος Στεφανίδης από το Λέχοβο, και οδηγηθείς στη Βλάστη υπέκυψε στις απαιτητικές αξιώσεις των ανακριτών του. 5 Χρυσές λίρες από την ίδια προφανώς συµµαχική ενίσχυση διέθετε κι ο ταγµατάρχης Παπαβασιλείου δείχνοντάς τες µε υπερηφάνεια σε κλειστές παρέες 6 και µοιράζοντάς τες κάποτε δηµόσια. Μέχρι τον Απρίλιο του 1943 είχαν δοθεί στην ΥΒΕ Κοζάνης 100 λίρες και 52.000.000 δρχ.7 Το τµήµα της ΥΒΕ/ΕΚΑ Καστοριάς, δηλαδή ο Κολάρας, έλαβε επίσης οικονοµική στήριξη, 1.120.000 δρχ κατά τη δική του

1

Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α53 Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Πως εφθάσαµεν στην 21η Απριλίου 1967 – 1940 -1944. Εθνική Αντίσταση: Ιστορικά δοκίµια, Εστία, Αθήνα 1997, σ. 231 3 ΑΑ, RPO, HS 5/218 [39-44], Υπουργείο Οικονοµικών, πολύ µυστικό, HNS/613, 26.10.43 4 Θέµις Μαρίνος, Ο εφιάλτης της Εθνικής Αντίστασης (προσωπικές µαρτυρίες 1941 -1944), τ. Α΄. ΕΜΕΙΣ, Αθήνα 2000, σ. 119 5 ΕΘ, Λυτά έγγραφα, Πρακτικά συνεδριάσεως του Στρατοδικείου ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22ας Ιουνίου 1944. αρ. 31 και Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α328 6 Κωνσταντίνος Γκέκας, συνέντευξη το 2000 7 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.15 2

217


µαρτυρία,8 ένα µέρος των οποίων µοιράστηκε στους άνδρες του.9 Το χρήµα είχε φτάσει ή, καλύτερα, άρχισε να µοιράζεται στις ένοπλες οµάδες της ΥΒΕ/ΕΚΑ πολύ αργά κι αυτό εξηγούσε εν µέρει την ένοπλη αναποτελεσµατικότητά τους. Από το άλλο µέρος η ΥΒΕ/ΕΚΑ, όπως και η ΠΑΟ αργότερα, είχε µεν «διάθεσιν» να δράσει εναντίον των κατακτητών, αλλά, ελπίζοντας να την «προσέξουν» οι Σύµµαχοι,10 αµελούσε τις επιθέσεις εναντίον των κατακτητών. Η ένοπλη δράση της ΥΒΕ/ΕΚΑ κι αργότερα της ΠΑΟ στη ∆υτική Μακεδονία ήταν απελπιστικά ολίγη (και για δύο µόνο µήνες, το Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1943), ώστε να διεκδικηθεί περαιτέρω υλική συµµαχική υποστήριξη. Επρόκειτο για µερικές συγκρούσεις του καπετάν Κολάρα µε ένοπλους Σλαβοµακεδόνες.11 µία φορά µε Ιταλούς στο Γέρµα.12 επίθεση στο Φαρδύκαµπο κατά του ιταλικού τάγµατος Γρεβενών. άµυνα εναντίον εκστρατευτικών τµηµάτων της 36ης µεραρχίας ΠΖ Φορλί13 στο Μπουγάζι της Σιάτιστας και στις όχθες του Αλιάκµονα στο Βόιο. Το ίδιο διάστηµα ο ΕΛΑΣ παρουσίαζε µεγαλύτερη δράση: είχε συγκρουστεί µε τους Ιταλούς στο Σνίχοβο Γρεβενών, το ∆ρυόβουνο Κοζάνης, την Αγία Κυριακή της Καστοριάς, τη Βίγλα και το Φαρδύκαµπο. τους είχε επίσης ενοχλήσει 14 µαζί και τους Γερµανούς στα µεταλλεία χρωµίου της περιοχής Βεντζίων και στη δίοδο του Σαρανταπόρου των Σερβίων. Ακόµη αντάλλαξε πυρά σε µία µικρή αψιµαχία στη γέφυρα των Σερβίων όπου τραυµατίστηκε ένας Γερµανός στρατιώτης κ.α.. Ενώ δηλαδή το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είχε εκτεθεί, η ΥΒΕ/ΕΚΑ ακροβατούσε στα σύνορα νοµιµότητας και παρανοµίας, αποκρύπτοντας τη δράσης της εναντίον των Ιταλών και των δορυφόρων τους και µην ενοχλώντας καθόλου τους Γερµανούς. Αν εξαιρεθεί η σκοτεινή περίπτωση του Μιχαήλ Τζανακάκη ή Χάρου, πρώτος καπετάνιος της ΥΒΕ/ΕΚΑ χρηµάτισε δικαιωµατικά ο 47χρονος Φραγκίσκος (Τσέζος) Κολάρας, ελληνόφωνος Πρόσφυγας γεννηµένος στο Βαθύ της Προύσας και κάτοικος του µικτού χωριού Κορησός της Καστοριάς. Προήδρευε επί Κατοχής στο χωριό σταδιοδροµώντας παράλληλα ως 8

Ιωάννης Κολιόπουλος, Λεηλασία φρονηµάτων: το µακεδονικό ζήτηµα στην κατεχόµενη ∆υτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 284 όπου οι αναµνήσεις του Φραγκίσκου Κολάρα 9 ΕΘ, ΠΑΣΦ 5-6/4.6.46 και Απόστολος Στούµπος, συνέντευξη το 2004 10 [Βουδούρης], Υπό το φως της Αληθείας, ό.π., σ. 32, όπου υποµνήµατα του ταγµατάρχη Θωµά Μπάρµα προς την Αγγλοελληνική Γραµµατεία Καΐρου 22.10.43 11 Στο Γέρµα είχαν αιχµαλωτιστεί 8 Σλαβόφωνοι της Κορησού και περιχώρων κι εκτελέστηκαν ως Κοµιτατζήδες από τους οπλίτες της ΥΒΕ/ΕΚΑ στα Νάµατα και το Σισάνι, βλ. Καλλιανιώτης, Καπετάνιοι, ό.π., σ. 220 και Σισάνι: διάφοροι κάτοικοι, συνέντευξη το 2000 12 Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Α΄, σ. 279-80 13 Για τη διάρθρωση της Φορλί βλ. Βακουφάρη, Η Θεσσαλία, ό.π., σ. 7 14 Την εκδίωξη της ιταλικής φρουράς από τα µεταλλεία στο Ξερολίβαδο Βεντζίων ανέλαβε ο ΕΛΑΣ της Θεσσαλίας, όµως όσα ηρωικά έχουν γραφτεί, π.χ. «∆έκα Γερµανοί σκοτωµένοι και 50 αιχµάλωτοι,» βλ. Αρσενίου, Η Θεσσαλία, ό.π., σ. 232-3, δεν ανταποκρίνονται στην αλήθεια, πρώτα διότι το µεταλλείο ήταν στη δικαιοδοσία των Ιταλών κι έπειτα επειδή σύµφωνα µε τους κατοίκους των διπλανών χωριών, βλ. Ευθύµιος Αβραµίδης, συνέντευξη το 1998, έπεσαν απλώς µερικές τουφεκιές, χωρίς αιχµαλώτους κι αίµατα

218


ενοικιαστής µύλων και διαφόρων καταστηµάτων. Στην παρανοµία βγήκε το φθινόπωρο του 1942 κατηγορούµενος για καταχρήσεις τροφίµων από κοινοτικούς αντιπάλους του, µοµφή που δεν αποδείχτηκε δικαστικώς. Αφού οι αντίπαλοί του είχαν µητρική γλώσσα τη σλαβική, εισχώρησε στην αντιπαράθεση ο εθνοτικός παράγοντας. Αποδεδειγµένα σκληρός, ζωηρός κι ευµήχανος ο Κολάρας συνδεόταν µε αξιωµατικούς της ΥΒΕ Καστοριάς και Κοζάνης και ο λόγος, όχι τόσο η αφορµή, που εγκατέλειψε την ήρεµη ζωή προς χάριν των όπλων ήταν ίσως η προτροπή των τελευταίων για τη δηµιουργία ενόπλου Σώµατος. Στις αρχές του 1943 διεύρυνε την οµάδα του στρατολογώντας 20 περίπου Πρόσφυγες από τα πεδινά χωριά της Καστοριάς αλλά και εντόπιους (Ελληνόφωνους) από την περιοχή των Οντρίων, ιδιαίτερα από τη Λάγκα. Ο αριθµός των ανδρών του αυξήθηκε το Μάρτιο του ιδίου χρόνου µε την προσχώρηση χωροφυλάκων, που φοβούνταν συλλήψεις από τους Ιταλούς. Έχοντας προηγούµενα µε τους Σλαβοµακεδόνες, είχε µάλιστα παλαιότερα φονεύσει έναν ποιµένα που καταπατούσε το καπνοχώραφό του, επηρεαζόµενος από τους αξιωµατικούς της ΥΒΕ/ΕΚΑ κι έµπλεος ισχυρών τάσεων αυτονοµίας, χαρακτηριστικό πολλών καπεταναίων, ήταν αδύνατο να πειστεί από τους πολιτικούς του ΕΑΜ/ΚΚΕ, π.χ. τον Λάζαρο Ζησιάδη ή Τερπόφσκι, που µε το επιχείρηµα της ενότητας επιδίωκαν να τον εντάξουν στον τοπικό ΕΛΑΣ προσφέροντάς του µία θέση στο επιτελείο (δηλαδή όχι ουσιαστικό αξίωµα). Το κύριο διακύβευµα στην Καστοριά ήταν οι Σλαβοµακεδόνες που πιέζονταν θεωρητικά στην αρχή να επιλέξουν τη στοίχιση µε την επανάσταση του ΕΑΜ ή τη συνεργασία µε τους Ιταλούς στο πρόσωπο του Κοµιτάτου. Αυθεντικός άνθρωπος των όπλων ο Κολάρας ήρθε αµέσως σε ρήξη µε το «διεθνισµό» του ΕΑΜ αφοπλίζοντας (ουδέτερα ως τότε ή φιλοεαµικά) σλαβόφωνα ορεινά χωριά και συγκρουόµενος αιµατηρά µε τους αριστερούς αντάρτες και τους κοµιτατζήδες πέρασε από το Γράµο και τα Όντρια στο όρος Μουρίκι, σύνορο της Καστοριάς µε την Κοζάνη και την Εορδαία. Πριν κλείσει ο Απρίλιος του 1943 διαλύθηκε έπειτα από µάχη µε τον ΕΛΑΣ του Σινιάτσικου. Τον Αύγουστο του ιδίου χρόνου ανέλαβε διµοιρίτης της ΠΑΟ Κοζάνης και το επόµενο έτος αρχηγός του «Εθνικού Σώµατος Κολάρα» µε έδρα την Πτολεµαΐδα µε αποτέλεσµα να φυλακιστεί επί Εαµοκρατίας. Κατά τον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο ηγήθηκε των πολυπληθών ΜΑΥ της Κορησού καταφεύγοντας έπειτα στη Θεσσαλονίκη. «Έχω χαράξει τον εθνικό δρόµο µέσα στην ψυχή µου» δήλωσε αργότερα ο ίδιος στο ιδεολογικό του µανιφέστο. Μία µερική σταχυολόγηση εκφράσεών από τις ανεπιτήδευτες αναµνήσεις του επιτρέπουν περαιτέρω διασάφησή του: «Εδώ ο τόπος ήναι ηερός κε δεν αφίνω να µιλήτε την Βο[υ]ργαρική» δήλωσε σε Σλαβοµακεδόνες αντάρτες του ΕΛΑΣ. «Βλάχε …δίνε του κε µι γηρίσεις να δης» ήταν η άποψή του ως προς τις γλωσσικές µειονότητες. Ακόµη έγραψε «άνθροπον που δεν έχη όνοµα κε χοργιό τον θεωρώ εχθρό µου» εναντιολογώντας πρακτικά όπως και άλλοι πολλοί παροµοίως έπρατταν στα στελέχη της εαµικής επανάστασης. 15 Ιδιαίτερη απέχθεια έτρεψε προς τους 15

Το στέλεχος του ΕΑΜ Λευτέρης που παρουσιαζόταν ως «λοχαγός» σταλµένος από το

219


πολιτικούς: «θα βγάλετε λόγους, εκλογές;» δήλωσε βάλλοντας ένα από τα κύρια εργαλεία των µελών του ΕΑΜ, την προφορική πολιτική επικοινωνία.16 Γι αυτό και δεν είχε διαλέξει ψευδώνυµο και ούτε συστηνόταν µε το βαφτιστικό του παρά µε το επίθετό του, Κολάρας. Για ασφάλεια είχε µετακοµίσει αρχικά την οικογένειά του στη Βλάστη κι αργότερα, όταν συνεβλήθη µε την ΠΑΟ, στη Θεσσαλονίκη. Είχε πολεµήσει µεν (από µακρόθεν) µε Ιταλούς κι (από κοντά) µε Κοµιτατζήδες, αλλά οι πρώτοι δεν ήταν σε θέση να το αποδείξουν. Όσον αφορά στους δεύτερους είχε τη δυνατότητα να υποστηρίξει ότι οι αιτίες της έχθρας ήταν προσωπικές, εθνοτικές ή και εθνικές, όχι κατ΄ ανάγκην ενάντιες των Γερµανών. Καθώς η πολιτική διακήρυξη της ΥΒΕ, το µυστικό δηλαδή ιδρυτικό της, δεν είχε αντιγερµανικό περιεχόµενο 17 και η ΕΚΑ δεν είχε επισηµοποιήσει τη δική της ιδρυτική πράξη, αν διέθετε έντυπη, οι Εθνικιστές δεν κινδύνευαν, τουλάχιστον όχι άµεσα, από τους Γερµανούς. Ένας από τους κύριους άξονες της κοσµοθεωρίας των Εθνικιστών, αν όχι ο κυριότερος, αφορούσε στο ζήτηµα της Μακεδονίας, για την οποία το προπολεµικό ΚΚΕ «χειραγωγηµένο απ΄ την Κ.∆.» [Κοµουνιστική ∆ιεθνή] 18 όπως επίσης και το κατοχικό µαχόταν για «την πλέρια πολιτική, οικονοµική και πνευµατική ισοτιµία στις εθνικές µειονότητες», 19 θέση που ερµηνευόταν από τους αντιπάλους του ως απόσπαση της περιοχής από την Ελλάδα. Η αντίληψη αυτή εισχώρησε το φθινόπωρο του 1942 και στον τύπο του ΕΑΜ, ελαφρώς παραλλαγµένη: οι «Μακεδόνες», οι «Βλάχοι» και οι «Εβραίοι»20 (όχι όµως οι Αρβανίτες ή οι Αθίγγανοι) καλούνταν να παλέψουν µαζί µε τους Έλληνες για την κατάκτηση των «λαϊκών ελευθεριών». Θεωρητικά ο ανθρωπισµός ήταν αποδεκτός από όλους, πρακτικά όµως όχι καθώς συναρτώνταν µε την επιβίωση. Όταν π.χ. ένας σλαβόφωνος αγρότης του πεδινού χωριού Άγιος Χριστόφορος Εορδαίας, κατοικούµενο από Πρόσφυγες και Σλαβοµακεδόνες, θέρισε το καλοκαίρι του 1941 το χωράφι µίας ελληνόφωνης χήρας µε το αιτιολογικό ότι η περιοχή θα περνούσε λίαν προσεχώς σε «ξένη κυριαρχία», δηλαδή στη Βουλγαρία,21 η έκκληση του ΕΑΜ για φιλική συµπόρευση µε τις (γλωσσικές) µειονότητες ειδικά σε όσους οµιλούσαν τη σλαβική δε θα µπορούσε παρά να ερµηνευτεί ως ανθελληνική ενέργεια που στρεφόταν εναντίον της προσωπικής επιβίωσης. Εννοείται ότι η ισοτιµία, δηλαδή η αλλαγή της υφιστάµενης ελίτ (διοικητικής, οικονοµικής, εκκλησιαστικής, Αρχηγείου Ολύµπου αρνούνταν να πει σε αντιστράτηγο της Καστοριάς ολόκληρο το ονοµατεπώνυµό του, βλ. KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5, Kastoria Report, Έκθεσις 25.5.44, σ. 12-3, και ήταν φυσικό αφού ήταν απλώς ένας πρώην υπενωµατάρχης της Χωροφυλακής. «Μόνον οι κακοποιοί κρύβουν το όνοµά τους» είχε απαντήσει οργισµένος ένας εθνικιστής ταγµατάρχης σε ένα καπετάνιο των ανταρτών στη Θεσσαλία, βλ. Στέφανος Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, Επικαιρότητα, Αθήνα, χ.χ., σ. 68 16 Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Α΄, σ. 274, 279, 287, 299 17 Φωτογραφία του ιδρυτικού της ΥΒΕ παραθέτει ο Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 18 18 Ζαχαριάδης, Ιστορία του ΚΚΕ, ό.π., σ. 33 19 ΓΑΚ/ΚΥ, Μικρές Συλλογές, Κ52/Β2/97, Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως Ηρακλή Πετιµεζά, Λαοκρατία και Σοσιαλισµός (το πρόγραµµα Εθνικής Απελευθέρωσης και της Λαϊκής ∆ηµοκρατίας), εκδόσεις Ριζοσπάστη, Αθήνα 1943, σ.26 20 Ελευθερία (28.10.42) 1 και (15.2.43) 4 21 ΕΕ, Έκθεσις 58 /1.8.41

220


στρατιωτικής κλπ) έπληττε περισσότερους από όσους φαίνονται µε µία πρώτη µατιά. Την αλλαγή π.χ. του µητροπολίτη, αν σε µία περιοχή ανατρέπονταν η τάξη όπως επιθυµούσε το ΚΚΕ, θα ακολουθούσε η αλλαγή του ιερέα, της εκκλησιαστικής επιτροπής, των ψαλτών, όσων προτιµούνταν στην ενοικίαση των χωραφιών της εκκλησίας, των ιεροραπτών, των οικογενειών και των φίλων τους, δηλαδή µία όχι ευάριθµη κοινότητα πληττοµένων. Καθοδηγητής του ΕΑΜ που προσηλυτίζοντας στο προσφυγικό Ρυάκιο των Μπουτζακίων «τους βουλγάρους τους αποκαλούσεν αδέλφια και δικούς µας»22 διώχτηκε από το γνωστό του Κυριάκο Ιορδανίδη, ιδιοκτήτη θεριζοαλωνιστικής µηχανής και γνώστη προσώπων και καταστάσεων -ένας από τους λόγους ήταν ότι ο τελευταίος είχε χάσει συγγενικά του πρόσωπα στην Ανατολική Μακεδονία εξαιτίας των Βουλγάρων. Οι προσωπικές αντιπαραθέσεις συνυφαίνονταν µε το φιλοκοµουνισµό του ΕΑΜ και µε το φιλοβουλγαρισµό του ΚΚΕ που αυτοχαρακτηριζόταν «πιστή ελληνική φάλαγγα της Κ∆ [Κοµουνιστικής ∆ιεθνούς]» στο πρόσωπο των Βούλγαρων κοµουνιστών23 και αποδίωκαν το µεγαλύτερο τµήµα του πληθυσµού, ιδιαίτερα όσους συνυπήρχαν ή γειτόνευαν µε περιοχές όπου κατοικούσαν Σλαβοµακεδόνες. Έτσι ο χαρακτηρισµός «βουλγαροκοµµουνισταί» που συναντάται σε αντικοµουνιστικά έντυπα της εποχής24 δεν ήταν δύσκολο να γίνει ευρύτερα αποδεκτός. Παρ΄ όλες τις συνεχιζόµενες εκκλήσεις του ΕΑΜ οι µόνιµοι (και οι έφεδροι) αξιωµατικοί δεν κατατάσσονταν στις αντάρτικες οµάδες του, κάτι πολύ φυσικό, καθώς χρειαζόταν εξαιρετική τόλµη για να αψηφήσει κανείς τον χρόνιο ιδεολογικό του περίγυρο και µία βέβαιη επαγγελµατική σταδιοδροµία για να εκτεθεί στην αβεβαιότητα των κινδύνων του βουνού –στους παντρεµένους εγείρονταν επιπλέον το πρόβληµα της οικογένειας. Η παρουσία της ΒΣΑ στη Στερεά και λίγο αργότερα στη Θεσσαλία ήταν ασφαλώς µία εγγύηση κι εκεί βασίζονταν κατά ένα µέρος οι λίγοι αξιωµατικοί που εντάχθηκαν νωρίς στους αντάρτες. Άλλοι λόγοι για την κατάταξή τους ήταν ο πατριωτισµός, ο πολεµικός ενθουσιασµός ή και οι πιέσεις. Οι τελευταίες έπαιξαν ρόλο για την προσχώρηση του πρώτου µονίµου αξιωµατικού που εµφανίστηκε ως Ελασίτης στη ∆υτική Μακεδονία στα τέλη του 1942, του υπολοχαγού ΠΖ Ανδρέα Μπεζεριάνου από την Πάτρα που επιφορτίστηκε µε τα καθήκοντα του στρατιωτικού διοικητή στο Αρχηγείο Αµάρµπεη του ΕΛΑΣ µε τοµέα δράσης τη δίοδο του Σαρανταπόρου και τα Καµβούνια. Όµως είχε βγει στην ύπαιθρο σταλµένος από την οργάνωση «Φιλική Εταιρία» και προσχώρησε στον ΕΛΑΣ µόνον αφού συνελήφθη από τους ενόπλους του Ολύµπου και απειλήθηκε ότι θα είχε «συνέπειες» αν τον ξανάπιαναν -στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο πολέµησε στο πλευρό του Κυβερνητικού Στρατού.25 22

ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 Βλ. π.χ. Ριζοσπάστης (17.11.42) 2, όπου κείµενο µε τίτλο «∆ικέφαλος Πεµπτοφαλαγγιτισµός» και Ριζοσπάστης (1.1.43) 2, όπου κείµενο µε τίτλο «Χαιρετιστήρια της συνδιάσκεψης» 24 Σαλπιστής, Κατερίνη, ό.π., σ. 59, όπου φωτογραφία της κατοχικής αντικοµουνιστικής εφηµερίδας της Θεσσαλονίκης «Η φωνή των Ελλήνων» 25 Θεόδωρος Καλλίνος, «Από την Αντίσταση στη Θεσσαλία», Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση 8 –10 (1987) 1 –12, σ. 8-10 και Λάζαρος Αρσενίου, συνέντευξη το 2000 23

221


Ίσως είχε ενταχθεί στον ΕΛΑΣ για να εκµαιεύσει το οργανόγραµµά του ή να διευκολύνει την άφιξη του κλιµακίου της ΒΣΑ που έπεσε στον Όλυµπο την 24η Ιανουαρίου του 1943 µε αρχηγό τον 38χρονο ταγµατάρχη Λέσλι Σέππαρντ (ψευδ. Χιλς).26 ∆εύτερος, αλλά πρώτος στη ∆υτική Μακεδονία, βγήκε στο πλευρό του ΕΛΑΣ ο αναφερθείς ανθυπολοχαγός Κατσογιάννης και την ίδια περίοδο κατατάχθηκαν άλλοι δύο µόνιµοι αξιωµατικοί,27 ο ανθυπολοχαγός ΠΖ Ιωάννης Τσούφλιας (ψευδ. Πετρόµπεης) από το Καταφύγι Πιερίων που αρρώστησε και πέθανε υπηρετώντας στον αντάρτικο στρατό και ο λοχαγός ΠΒ Ιωάννης Τσουρός (ψευδ. Τάκης ∆ίπλας)28 από τον Τσεσµέ (Κρήνη) της Μικράς Ασίας, που είχε παντρευτεί στον Βελβενδό χωρίς να αποκτήσει παιδιά. 29 «Ανοικτόκαρδος, οµιλητικός, καταδεκτικός»30 ο Τσουρός προσχώρησε στους αντάρτες περατώνοντας την επαναστατική σταδιοδροµία του στην Επιµελητεία της 9ης µεραρχίας του ΕΛΑΣ.31 Για µερικούς µήνες ήταν ο πιο υψηλόβαθµος αξιωµατικός που διέθετε ο ΕΛΑΣ της περιοχής. Έτσι ενώ το ΕΑΜ καλούσε στις γραµµές του µάλλον µάταια τους µονίµους αξιωµατικούς, ορισµένοι εκ των οποίων αναφέρθηκαν, στην ΥΒΕ είχαν ενταχθεί σχεδόν όλοι οι ανώτεροι –ο νοµάρχης Κοζάνης Κωνσταντίνος Γεωργαντάς αποτελούσε σηµαντική εξαίρεση, διότι κατά την άποψη ενός αξιωµατικού που προσχώρησε αργότερα στον ΕΛΑΣ αποκαλούσε κάθε σκέψη για αντίσταση εναντίον των Γερµανών «µωρία»32 εκτιµώντας την προφανώς µε στρατιωτική οπτική. Την ΕΚΑ γνώριζαν χωρίς συνήθως να το δηµοσιοποιούν όλοι οι ανώτεροι αξιωµατικοί της ∆υτικής Μακεδονίας, αλλά ένοπλοι στο πεδίο βγήκαν ελάχιστοι και εναντίον µόνο των Ιταλών. Στην Καστοριά κατά ένα µέρος κατόπιν ιταλικής πίεσης βγήκε στο πεδίο ο υπολοχαγός Τιµόθεος Κουλούρης. Στο Βόιο οι απόστρατοι ταγµατάρχες Πόρτης και Κοντονάσης, ο υπολοχαγός Μπουλογιάννης κι ο εύελπις Καραµπέρης, που πολέµησαν στο Φαρδύκαµπο. Στην Κοζάνη οι αδελφοί Ελευθεριάδη, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος και οι ταγµατάρχες Μάντζιος και Τσάµπουρας που πολέµησαν επίσης εναντίον των Ιταλών, όταν οι τελευταίοι διάβαιναν το Μάρτιο του 1943 το Μπουγάζι της Σιάτιστας για να φτάσουν στα Γρεβενά. Ο ∆ηµήτριος Τσάµπουρας είχε γεννηθεί το 1891 στη Γαλατινή33 και µετά προφανώς από τη Μικρασιατική Εκστρατεία δήλωσε µόνιµος στο Στράτευµα. 26

PRO, FO 371, 37201/R2050, conditions in Greece 1943, political aspects of the Greek Resistance movement, most secret και KCLMA, GB99, Myers, Box 1-4/f.1/11, Η Κρίση στην Ελλάδα (ρεβιού οφ ιτς κόουσιζ), Μάγιερς 27 Ελευθερία (6.6.43) 2 28 Παρατηρητής (10.3.87) 5 όπου επιστολή του Ανδρέα Τακαλιού 29 Στον ΕΛΑΣ της Θεσσαλίας προσχώρησε στις αρχές Μαρτίου 1943 κι ο ενθουσιώδης λοχαγός ΠΖ Γρηγόριος Γερούκης από το Καταφύγι Αγράφων, βλ. Γερούκης, Αντίσταση, ό.π., και του ιδίου Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, χωρίον Κεράσοβον Ευρυτανίας, Θεσσαλονίκη 1987 30 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 164 31 Κυριάκος Παπαδόπουλοςς, συνέντευξη το 2002 32 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.1 33 Νικόλαος ∆εληγιάννης, «Αξιόλογοι πατριώτες που έφυγαν», Οι Γαλατινιώτες της ∆ιασποράς, τ. Α΄, Σύλλογος Γαλατινέων Θεσσαλονίκης «Η Αγία Παρασκευή», Θεσσαλονίκη

222


Το 1935 απολύθηκε ως αναµιχθείς ή ευνοήσας τους κινηµατίες αξιωµατικούς,34 αλλά αργότερα ανεκλήθη και πολέµησε στην Αλβανία το 1940 µε το βαθµό του ταγµατάρχη, 35 όπου και τραυµατίστηκε. 36 Επί Κατοχής κατοικούσε στην Κοζάνη και το 1941 ως υπεύθυνος συγκέντρωσης σιταριού είχε αποτρέψει παράνοµη φυγάδευση τροφίµων από την Κοζάνη στην Αθήνα. 37 Εντάχθηκε στην ΥΒΕ, αλλά επειδή «ουδεµίαν δράσιν µέχρι της στιγµής εκείνης είχεν παρουσιάσει» συνεργάστηκε µε την ΕΠ του ΕΑΜ Κοζάνης 38 πρόθυµος για δράση εναντίον των κατακτητών. Συµµετείχε στη µάχη του Φαρδυκάµπου.39 Την άνοιξη του 1943 κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη40 εγκαταλείποντας τους αντάρτες, φοβηθείς προφανώς έπειτα από τις εκτελέσεις των αξιωµατικών στη Βουχωρίνα και µάλλον επειδή δεν του δόθηκε σηµαίνουσα θέση στον ΕΛΑΣ. Η άποψη ενός χωριανού του ότι στη Θεσσαλονίκη «πήδησε από το ΕΑΜ στα τάγµατα ασφαλείας» φαίνεται παράδοξη, αφού ο ίδιος συγγραφέας γράφει επίσης ότι τόσο ο Χατζής όσο και ο Τσάµπουρας συνέβαλαν ώστε η Γαλατινή να µην εξοπλιστεί στο πλευρό των Γερµανών41 όπως είχε πράξει η γειτονική Εράτυρα. Η πληροφορία προφανώς δηµιουργήθηκε επειδή ο Τσάµπουρας γνωριζόταν µε τον ταγµατάρχη Παπαβασιλείου 42 και ο τελευταίος υποστήριζε το 1944 ενεργά τους αντικοµουνιστές της Κεντρικής Μακεδονίας. Κάτοικοι πάντως της Γαλατινής καταθέτουν ότι µόνο ο αδερφός του είχε επαφές µε τα «Τάγµατα Ασφαλείας», πιθανόν µόνο επαγγελµατικές ως ράφτης, κι όχι ο αναφερθείς ταγµατάρχης.43 Ο οµοιόβαθµός του Παπαβασιλείου όταν βρισκόταν στην Κοζάνη, παρόλο που ποτέ δεν διαφωνούσε µε την ένοπλη δράση44 εναντίον των Ιταλών και για ένα διάστηµα κατά των Γερµανών, δεν εξήλθε ένοπλος στην ύπαιθρο πριν από το καλοκαίρι του 1943. Προτίµησε τη δηµιουργία πυρήνων της ΕΚΑ στην Κοζάνη και την Εορδαία και την καθοδήγηση της ένοπλης οµάδας της στα 1991, σ. 123 34 Βόρειος Ελλάς (30.6.35) 4 35 Συγγραφείς καταγόµενοι από τη Γαλατινή, βλ. Γκαντώνας, Γαλατινή, ό.π., σ. 83, ∆εληγιάννης, Αξιόλογοι, ό.π., σ. 123 και Οι Γαλατινιώτες της ∆ιασποράς, τ. Α΄-Β΄, Σύλλογος Γαλατινέων Θεσσαλονίκης «Η Αγία Παρασκευή», Θεσσαλονίκη 1991 – 1993, τ. Α΄, σ. 42, θεωρούν περιέργως ότι ο Τσάµπουρας ήταν υπολοχαγός, λανθασµένα βέβαια, διότι η ηλικία του, ορισµένες πηγές και διάφορες µαρτυρίες δηλώνουν ότι ήταν ταγµατάρχης, βλ π.χ. ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 6 και Ορεστιάς (20.4.47) 2. Επίσης Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 180, 231 και Παύλος Τσουµής, «Συνταγµατάρχης ∆ηµήτριος Χατζής (1896 1968)», Ελιµειακά 46 (Ιούν. 2001) 49 -66, σ. 59, όπως και Γεώργιος Τότσκας, συνέντευξη το 2003 36 Οι Γαλατινιώτες, ό.π., σ. 42 37 ΠΚ, ΤΠΚ, πρακτικά ποινικών αποφάσεων 425/19.9.41 και Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 230-1 38 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.6 και Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 38 39 Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος, ό.π., σ. 63 40 Ορεστιάς (20.4.47) 2 41 Μπαξεβάνος, Ελληνοϊταλικός, ό.π., σ. 442, 451. Ο Τσάµπουρας επέβαινε σε γερµανική φάλαγγα φορτωµένη µε όπλα προς τον ΕΕΣ Κοζάνης το Σεπτέµβριο του 1944, βλ. Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 66, αλλά η ακριβής ανάµιξή του δεν έχει ευρεθεί 42 Ορεστιάς (20.4.47) 2 43 Αναστάσιος Μπέλος, συνέντευξη το 2006 44 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 14

223


Μπουτζάκια –η άποψη ότι η ΕΚΑ καθοδηγούνταν από την «κατοχική κυβέρνηση των Αθηνών»45 είναι απλοϊκή. Κατά τη µαρτυρία ενός κατοίκου του προσφυγικού χωριού Άγιος ∆ηµήτριος ο Παπαβασιλείου αντέκρουε τους στίχους του παιάνα του ΕΑΜ/ΚΚΕ «τι τα θέλουµε τα όπλα, τα κανόνια τα σπαθιά, να τα κάνουµ΄ εργαλεία, να δουλεύει η εργατιά» αναφέροντας πως «τα όπλα τα θέλουµε για να χτυπήσουµε τον κατακτητή κι όχι να τα κάνουµε εργαλεία». Στην πράξη όµως δεν εφάρµοσε όσα υποστήριζε, ακόµη κι όταν ανέλαβε τη στρατιωτική αρχηγία του 27ου συντάγµατος της ΠΑΟ Κοζάνης, καθώς οι περιστάσεις (επιβίωση, προσωπικές και ιδεολογικές αντιθέσεις) ουδόλως το επέτρεπαν. Παρόµοιο ρόλο σε ανώτερο όµως βαθµό έπαιξε ο οµοιόβαθµος και περίπου συνοµήλικός του ∆ηµήτριος Χατζής. Εργαζόταν ως δάσκαλος πριν στρατευτεί και επιστρέψει στη γενέτειρά του ως έφεδρος υπολοχαγός µε τραύµατα, πολεµικό σταυρό και χρυσό αριστείο ανδρείας από τη Μικρασιατική Εκστρατεία, αριστείο που διπλασίασε στο Αλβανικό Μέτωπο. Υπηρετώντας προπολεµικά στο Β΄ γραφείο της Φρουράς Κοζάνης 46 και στην αρχή της Κατοχής ως επόπτης διανοµής άλατος, θέση εκ των πραγµάτων καίρια, ο Χατζής γνώριζε από όλες τις πλευρές τους αξιωµατικούς, τους οποίους ενεργοποίησε όταν οι Ιταλοί προσπάθησαν την 4η Μαρτίου του 1943 να αλώσουν τη Σιάτιστα παρουσιασθείς µάλιστα ο ίδιος στην ορεινή κωµόπολη το επόµενο βράδυ. Όµως δεν έλαβε µέρος στη µάχη, διότι τον «υποπτεύονταν»47 και προφανώς επειδή του είχαν προτείνει υποτιµητικό για την αξία του ρόλο. Αν και ο ταγµατάρχης Λαλόπουλος ήταν ο αρχηγός της Φρουράς Κοζάνης, «ο Χατζής διοικούσε», αυτός ήταν ο «κύριος καθοδηγητής» των, 48 προφανώς λόγω της µόρφωσής του, της θέσης που κατείχε, των πολεµικών ευσήµων αλλά και της παρουσίας µίας οµάδας αξιωµατικών στην Κοζάνη που κατάγονταν από το χωριό του. Όταν καλέστηκε να καταταγεί στον ΕΛΑΣ του Ν∆ Σινιάτσικου ως «απλός οµαδάρχης» ξέσκισε το εαµικό φύλλο πορείας49 και παρ΄ όλες τις σχετικές προσωπικές παρεµβάσεις τοπικών αρχηγών του ΕΛΑΣ50 αρνήθηκε. Απειλούµενος έπειτα από το ΕΑΜ51 κατέφυγε οικογενειακώς στη Θεσσαλονίκη την 19η Απριλίου του ιδίου έτους. «Βλέπει τον αγώνα µάταιον όπως εξελύχθη και επί πλέον δεν του αναθέτουν και την διοίκησιν» ήταν δύο από κύριες αιτίες.52 Μερικές µέρες αργότερα οι Γερµανοί φυλάκισαν ως το τέλος της Κατοχής τον ιερωµένο αδερφό του 53 αποτρέποντας έτσι κάθε ενεργό δράση του. Σύµφωνα µε µία πηγή που δεν έχει διασταυρωθεί πρόσφερε έκτοτε την αρωγή του σε αµερικανικό δίκτυο πληροφοριών κι έπειτα έλαβε µέρος στα ∆εκεµβριανά. Κατά τον κυρίως 45

Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος, ό.π., σ. 173 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 32, 49 47 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 247 48 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 49-50 49 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 151, 179-80, 229 50 Μπαξεβάνος, Ελληνοϊταλικός, ό.π., σ. 441 51 Τσουµής, «Συνταγµατάρχης», ό.π., σ. 49-61 52 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.14, 16 53 Μπαξεβάνος, Ελληνοϊταλικός, ό.π., σ. 445-6 46

224


Εµφύλιο Πόλεµο χρηµάτισε διοικητής µαχίµου τάγµατος στην Ανατολική Μακεδονία κι αποστρατεύτηκε το 1949 ως ταξίαρχος.54 Ρόλο καθοδηγητικό στους πρώιµους Εθνικιστές της περιοχής έπαιξαν κι άλλα πρόσωπα: ο δικηγόρος Αλέξανδρος Βαζάκας από τον Πεντάλοφο που διατηρούσε επαφές µε το ΕΑΜ 55 πριν αποφασίσει να διαχωριστεί και να αναλάβει «πολιτικός σύµβουλος» στο «Εθνικόν Αρχηγείον Βοΐου». Τον Απρίλιο του 1943 συνελήφθη από το ΕΑΜ στον Αυγερινό, δικάστηκε,56 αλλά κακοποιηθείς αφέθηκε 57 και κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη. Κατά τη διάρκεια του κυρίως Εµφυλίου Πολέµου χρηµάτισε βασιλικός επίτροπος σε διάφορα στρατοδικεία 58 κι έπειτα βουλευτής. 59 Άλλος ήταν ο 28χρονος Πρόσφυγας Παύλος Τσακιρίδης, απόφοιτος του Γυµνασίου Κοζάνης 60 και γαµπρός στην ίδια πόλη. ∆ιατηρούσε επαφές µε την ΟΚΝΕ61 µυστικές µάλλον και γι αυτό διορίστηκε τετράρχης στην ΕΟΝ της πόλης.62 Στην αρχή εργάστηκε στο ΕΑΜ ως οργανωτής δεκαρχιών63 µέχρι να αποσχιστεί. Το 1944 ανέλαβε πολιτικός σύµβουλος64 και οικονοµικός διαχειριστής65 του ΕΕΣ Κοζάνης συµµετέχοντας στις διαπραγµατεύσεις στα Πετρανά το Νοέµβριο του ιδίου χρόνου για την τύχη των ενόπλων αντικοµουνιστών πολιτών 66 Η δράση του δεν ενείχε ακρότητες 67 κι αφέθηκε ελεύθερος κατά τη διάρκεια της Εαµοκρατίας. Το 1946 κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη όπου χρηµάτισε πολιτικός διευθυντής και αρθρογράφος της εφηµερίδας Ακρίται του Βορρά 68 και αγορητής σε εκδηλώσεις Εθνικοφρόνων. Αναλαµβάνοντας έπειτα πρόεδρος της οργάνωσης ΕΣΕΑ Ακριτών69 υπεράσπιζε ένορκα ότι πράγµατι αντιστάθηκε εναντίον των Γερµανών ο βουλευτής Κοζάνης και Κιλκίς Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος,70 στρατιωτικός αρχηγός του ΕΕΣ Κιλκίς, για την οποία αµφέβαλαν όλα σχεδόν

54

Τσουµής, «Συνταγµατάρχης», ό.π., σ. 61 -5 Τακαλιός, «Ο Πεντάλοφος», ό.π., σ. 89, 93 56 Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος, ό.π., σ. 178 57 Παρµενίων Παπαθανασίου, «Πρωτογενή στοιχεία για τη διάσπαση της Εθνικής Αντίστασης µετά την ένδοξη µάχη του Φαρδύκαµπου», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 157 -166, σ. 157, 161 58 Μιχάλης Παπακωνσταντίνου, Το Χρονικό της µεγάλης νύχτας, Εστία, Αθήνα 1999, σ. 297 59 Ελληνικός Βορράς (5.4.62) 5 60 Παναγιώτης Παπαδόπουλος, Ιστορία του Βαλταδωρείου Γυµνασίου Κοζάνης, Κοζάνη 1998, σ. 261 61 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 40 62 ΓΑΚ/ΚΥ, ΕΟΝ, Φ.11.007, ∆ιοικήσεις αρρένων –θηλέων Κοζάνης Πίναξ στελεχών ΕΟΝ Κοζάνης 63 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 40 64 ΠΚ, ΒΣΠ, βούλευµα 49/4.11.48 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36 65 Ελευθερία (2.2.65) 5 και Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 40 66 Λάζαρος Θωµαϊδης, συνέντευξη το 1995 67 Ηλίας Πασχαλίδης, συνέντευξη το 2002 68 Τσακιρίδης, «Η αποκατάστασις», ό.π., σ. 1 69 Ακρίται του Βορρά (1.12.47) 1 και (6.9.48) 3 70 ∆ΙΣ/ΓΕΣ Φ.909/∆/1/2/15-16, Έκθεση εξετάσεως µάρτυρος [Κωνσταντίνου Παπαδοπούλου], ΣΤΓ 927, 13.3.50. Αµάρτυρη εφεύρεση του Κ. Παπαδόπουλου είναι προφανώς η οργάνωση Πατριωτικός Στρατιωτικός Σύνδεσµος που λέγεται ότι ιδρύθηκε στις 28.10.41, βλ. ΜΒ, ΑΝΠ, 5/229, Μιχαήλ Παπαδόπουλος Κοζάνη 25.4.45, σ. 1 55

225


τα στελέχη της ΠΑΟ.71 Το 1953 ο Τσακιρίδης εξελέγη βουλευτής στο νοµό Κοζάνης.72 Στον πολιτικό τοµέα των αντικοµουνιστών έδρασαν δύο άλλοι. Ο Ιωάννης Σταµπουλίδης, Πρόσφυγας από τον Πόντο που είχε µεταναστεύσει στον Πολύµυλο κι έπειτα στην Κοζάνη. Ασχολούνταν µε τη µελισσοτροφία και ιδιαίτερα την κατασκευή τεχνητών κηρυθρών,73 για την αρτιότητα των οποίων λάµβανε επί χρόνια επαίνους και βραβεία.74 Το 1944 εντάχθηκε στον ΕΕΣ της πόλης απαλλασσόµενος της προσωπικής εργασίας. 75 Το Νοέµβριο του 1944 διέφυγε σώος από τον ελασίτικο κλοιό στα Πετρανά, γνωρίζοντας καλά το έδαφος λόγω του επαγγέλµατός του. Πνευµατικός πατέρας των Εθνικιστών της περιοχής 76 θεωρούνταν ο µουσικός, λογοτέχνης 77 και πρόεδρος του δικηγορικού συλλόγου Κοζάνης Ιωάννης Αντωνιάδης που είχε γεννηθεί στον Βελβενδό το 1882 και κατοικούσε στην Κοζάνη. Βαθιά αντιβενιζελικός είχε εξοριστεί κατά την περίοδο της παρουσίας των Γάλλων.78 Έπειτα συνέγραφε κείµενα και λυρικά ποιήµατα σε έντυπα της Κοζάνης, της Θεσσαλονίκης 79 και της Φλώρινας, διακείµενος ριζικά αντίθετος στην «εκβουλγάρισιν» της Ελλάδας. 80 Πολιτεύτηκε περισσότερο από 3 δεκαετίες πότε µε το Λαϊκό Κόµµα πότε αυτόνοµος πετυχαίνοντας τις περισσότερες φορές να εκλεγεί. 81 Στα τέλη του 1942 προφανώς κατόπιν των γνωριµιών που διατηρούσε µε τον υπουργό των Οικονοµικών Σωτήριο Γκοτζαµάνη, τις οποίες πιθανώς ενίσχυε ένας πρώην στρατιωτικός κι έπειτα δάσκαλος από τον Βελβενδό και τµηµατάρχης της ΕΤΕ Θεσσαλονίκης,82 ο Αντωνιάδης χρηµάτισε για µερικούς µήνες «αντιπρόεδρος» του Υπουργείου Οικονοµικών στη ∆υτική Μακεδονία. Από τη θέση αυτή

71

Ελευθερία (2.2.65) 5 ∆ΙΣ/ΓΕΣ, Φ.909/Β/3, έγγραφα υπολοχαγού Νικολαΐδη Ν προς ∆ιαρκές Στρατοδικείο Κοζάνης, Κοζάνη 4.6.58 και Παντελής Θεοδώρου, συνέντευξη το 2002 73 Βόρειος Ελλάς (26.5.35) 2 74 Επαρχιακή Φωνή (2.11.30) 3 και (3.2.35) 1. Επίσης Γεώργιος Πουταχίδης, συνέντευξη το 2004 75 Εθνικός Αγών (9.12.45) 4 76 ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/91, όπου κατάθεση του [µάλλον του Μιχαήλ Παπακωνσταντίνου] διερµηνέα του Γερµανικού Φρουραρχείου Κοζάνης [Οκτ. ΄44] και Η Νίκη 34 (14.1.46) 4 77 Ντίνος Χριστιανόπουλος, Ανθολογία Μακεδόνων ποιητών 1860 –1913, Εντευκτήριο, Θεσσαλονίκη 2001, 144-6, όπου ποιήµατα και βιογραφία του Αντωνιάδη. Επίσης και Τζινίκου 1979:49 78 Σηµαία (23.1.22) 2 79 Βόρειος Ελλάς (19.4.31) 4 80 Η Φωνή του Λαού (1.1.25) 1 81 Επαρχιακή Φωνή (26.2.33) 4 82 Επρόκειτο για τον Ευθύµιο Μπουντώνα, βλ. Αθηνά Τζινίκου –Κακούλη, Λαογραφικοί αντίλαλοι του Βελβεντού, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 58, ο οποίος στελέχωσε το ∆Σ του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόµατος Μακεδονίας -Θράκης, βλ. Στράτος ∆ορδανάς, Έλληνες εναντίον Ελλήνων: ο κόσµος των Ταγµάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941 1944, Επίκεντρο 2006, σ. 87 και Ελευθερία (10.9.45) 1. Μεταπολεµικά Μπουντώνας και Γκοτζαµάνης συνεργάστηκαν στις δηµαρχιακές εκλογές του 1954 στην ίδια πόλη, βλ. Ιάκωβος Μιχαηλίδης, Σωτήριος Γκοτζαµάνης: ο άνθρωπος, ο πολιτικός, ο µύθος, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 84 72

226


συνέτεινε στο διορισµό στην περιοχή εντοπίων υπαλλήλων 83 σε θέσεις που είχαν εγκαταλειφτεί 84 και στην τοποθέτηση δασκάλων στις υπηρεσίες συγκέντρωσης γεωργικών προϊόντων. 85 Κύριο µέληµά του υπήρξε η ανυποχώρητη συλλογή των φόρων προς την Ελληνική Πολιτεία.86 Παράλληλα συνέθετε στην εφηµερίδα Νέα Ευρώπη της Θεσσαλονίκης και σε τοπικές αντίστοιχες87 διάφορα αντικοµουνιστικά κείµενα. Επί Εαµοκρατίας (10.1.45) εισήχθη σε κινηµατοθέατρο της Κοζάνης σε «Λαϊκό ∆ικαστήριο» και λέγεται ότι τελείωσε την απολογία του µε τη λέξη «επλανήθην»,88 φοβισµένος προφανώς, αλλά παρόλα αυτά καταδικάστηκε σε θάνατο. Οι κατηγορίες, εκτός από την πνευµατική ποίµανση, αναπόδεικτη προφανώς, ήταν ότι αρθρογραφούσε στη φιλογερµανική Νέα Ευρώπη και πως το Νοέµβριο του 1943 είχε στείλει επιστολή στον πρωθυπουργό Ιωάννη Ράλλη κατηγορώντας το νοµάρχη της Κοζάνης ως «επίλεκτον µέλος του ΕΑΜ», επειδή «µισθοδοτούσε» δηµόσιους υπαλλήλους που βρισκόταν νοτίως του Αλιάκµονος, όχι αδίκως διότι µερικοί από αυτούς είχαν ενταχθεί στον ΕΛΑΣ. Ακόµη ότι είχε στείλει σηµείωµα στο Μιχάλαγα την 3η Οκτωβρίου του 1944, µε το οποίο αντιτασσόταν στις προτάσεις των Κοζανιτών για διαβουλεύσεις µε τους αντάρτες, για να προληφθούν βιαιοπραγίες των τελευταίων, όταν οι Γερµανοί αποχωρούσαν. 89 Από τα ελληνικά ∆ικαστήρια απαλλάχτηκε µε βούλευµα και το επόµενο έτος εξελέγη βουλευτής Κοζάνης, 90 αλλά δεν διορίστηκε υπουργός όπως επιθυµούσε. 91 Έκτοτε συνέχισε να γράφει θεωρητικής υφής αντικοµουνιστικά άρθρα στην εφηµερίδα της Θεσσαλονίκης Ακρίται του Βορρά92 µε τίτλο της σειράς «Ο µπολσεβικισµός 1918 -1928».93 Προέτρεπε συνάµα σκληρότερη καταδίωξη των «αναρχοκοµµουνιστών». 94 Μεταπολεµικά συνέγραφε και ιστορικά άρθρα σε τοπικές εφηµερίδες, 95 δυστυχώς όχι όµως για την περίοδο της Κατοχής που γνώριζε πολύ καλά. Το βασικότερο πρόβληµα των Εθνικιστών ήταν η Επιµελητεία (ένδυση, υπόδηση, οπλισµός, πολεµοφόδια, τροφή, φαρµακευτικό υλικό). Οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, όπως ειπώθηκε, λάβαιναν εξ αρχής λίρες από τους Βρετανούς αλλά ξόδευαν ελάχιστες, αφού τα περισσότερα αγαθά τα έπαιρναν από επιτόπιους 83

Παπακωνσταντίνου, Το χρονικό, ό.π., σ. 210 και Τσουµής, Πάικος, ό.π., σ. 174 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.66.3.216: Υφυπ. Εξωτερικών, (κυβέρνηση Παπανδρέου), αλληλογραφία Κάιρο –Αθήνα 1944 -45, Γ Παπαθανασίου προς Φ∆, Αθήναι 16.11.44 και Μιχαηλίδης, Γκοτζαµάνης, ό.π., σ. 57 85 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ96/σ.10 86 Εθνικός Αγών (24.2.46) 4 87 ΓΒ, Φ.59.3, Αντωνιάδης Ιωάννης, «Η «κοινωνική πολιτική» ως βάθρον αναδηµιουργίας των κρατών και το σχέδιον Γκοτζαµάνη», Έθνος (23.1.43) 1-2 88 Παρατηρητής (29.9.88) 1,6 89 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 13/15.4.46 90 Εθνικός Αγών (31.3.46) 4 και Κώστας ∆ιγκαβές, Βουλή και βουλευτές (1946 -1977), Μπαρµπουνάκης, Θεσσαλονίκη 1977, 38 91 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.69.5/323, Ευρ. Αντωνιάδου προς Φ∆, Κοζάνη 28.4.46 92 Ακρίται του Βορρά (4.11.46) έως (27.12.48) 93 Εθνικός Αγών (30.9.45) 2 94 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.81.7.182, Ι. Αντωνιάδης Ι, βουλευτής Κοζάνης προς Φ∆, τηλεγράφηµα 18.11.46 95 Ελληνική Μακεδονία (24.3.52) 1 και (31.3.52) 2 84

227


πόρους µέσω της Επιτροπής Προστασίας Ανταρτών, της κατοπινής ΕΤΑ. Στην αρχή άνοιγαν τις κρατικές αποθήκες µοιράζοντας τα γεννήµατα στους χωρικούς, από τους οποίους όµως τελικά τα ελάµβαναν πίσω µέσω της ΕΤΑ. Έπειτα οι αντάρτες προχώρησαν σε κατασχέσεις της περιουσίας προδοτών ή αντιφρονούντων και διαρρήγνυαν και τράπεζες, όπως στη Νεάπολη το Φεβρουάριο του 1943. Κάποτε υπό το πρόσχηµα έρευνας αντάρτες απαλλοτρίωσαν χαρτονοµίσµατα από παντοπωλείο του Βαθυλάκκου 96 -στο ίδιο χωριό, όπως ειπώθηκε, είχαν αφαιρέσει ρολόγια και βέρες και σε άλλο το µισθό ενός υπαλλήλου. Για την εξοικονόµηση όπλων και πυροµαχικών έδερναν (Καισαρειά), βασάνιζαν (Αιανή) ή σκότωναν (Ελευθεροχώρι και Μικρολείβαδο Γρεβενών).97 Εν αντιθέσει η ΥΒΕ της ∆υτικής Μακεδονίας ανέµενε οικονοµική ενίσχυση από το εξωτερικό, αλλά αυτή και έφτασε αργά, το Φεβρουάριο του 1943, και ήταν σχεδόν αναιµική: 100 λίρες και 52 εκατοµµύρια δρχ, όταν ένα ζευγάρι άρβυλα κόστιζε κάτι λιγότερο της µίας λίρας. 98 Ο ηλικιωµένος προπολεµικός γερουσιαστής του νοµού Κοζάνης ∆ηµήτριος Χατζόπουλος από το ∆ίλοφο, κάτοικος Θεσσαλονίκης και πρόεδρος της οργάνωσης «Φίλοι του Χωριού», 99 «µυστικός ταµίας» αργότερα της ΠΑΟ, 100 ήταν ανίσχυρος να στηρίξει µία σοβαρή πολεµική προσπάθεια. Έτσι την ολιγοµελή οµάδα της ΕΚΑ Κοζάνης είχε αναλάβει ο έµπορος Γκέκας, αλλά οι απαιτήσεις διατήρησης ενόπλων ήταν αυξηµένες. Η οκά π.χ. του σιτάλευρου τιµώνταν στη µαύρη αγορά της πόλης στις αρχές Οκτωβρίου του 1942 2.200 δρχ,101 πράγµα που σήµαινε ότι 6 άτοµα ξόδευαν καθηµερινώς 12.000 δρχ για την αγορά ψωµιού. Καθώς οι τιµές αυξάνονταν µε ρυθµό 67% το δίµηνο102 και οι άνδρες χρειάζονταν επίσης όσπρια, κρέας και γαλακτερά, το ταµείο της ΕΚΑ ήταν φυσικό να αδειάσει µε γοργό ρυθµό. Ένα στέλεχος της ΕΚΑ Εορδαίας, ο Ευστάθιος Μπαφατάκης, ανέλαβε να διακινήσει εαµικά «κουπόνια» των 5.000.000 δρχ., όταν το ΕΑΜ της Κοζάνης υπέγραψε τον Ιανουάριο του 1943 ένα (αρχικό) πρωτόκολλο συµφωνίας µε τους αξιωµατικούς της Κοζάνης. Πόσα τελικά έδωσε και µε ποιο τρόπο ανακάλεσε τον έρανο αυτό το ΕΑΜ είναι άγνωστο, όµως µάλλον δεν διακινήθηκαν πολλά, αφού ο «ψευτολοχαγός»

96

Χρήστος Νοµικός, συνέντευξη το 1993 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 22/5.2.46, 144/3.4.46 και βούλευµα 181/29.4.46 98 ΑΣΚΙ, Φ.409/23/3/18, Αναλυτική οικονοµική κατάσταση µήνα Φλεβάρη 1944, [Θανασάκης, ΜΓ ΚΚΕ, Θεσσαλονίκη] 99 Η άποψη του ΕΑΜ για την οργάνωση αυτή ήταν ότι επιθυµούσε να εµποδίσει την «ανάπτυξη του εθνικοαπελευθερωτικού κινήµατος», βλ. Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τ. Α΄, σ. 84 100 Θεόδωρος Καρανίκος και Ευτέρπη Καρανίκου –Φλωροπούλου, «∆ηµήτριος Χατζόπουλος», Βοϊακή Ζωή (Ιούλ. –Αυγ. 1990) 215-6 101 Ιωάννης Ζήρας, «Κοζάνη, γεγονότα και ειδήσεις της υπαίθρου», Νέοι Καιροί (12.10.42) 10 102 Ο ρυθµός αύξησης υπολογίστηκε σύµφωνα µε τις τιµές της φιλογερµανικής εφηµερίδας Νέα Ευρώπη της Θεσσαλονίκης, βλ. Καλλιανιώτης, Αρχές Αντίστασης, ό.π., παράρτηµα. Στην πραγµατικότητα ήταν κατά πολύ µεγαλύτερος 97

228


κατά την έκφραση ενός φιλοεαµίτη 103 Μπαφατάκης εκτελέστηκε από την πρώιµη ΟΠΛΑ της περιοχής στις αρχές της άνοιξης του 1943.104 Όπλα είχαν όλοι σχεδόν, αλλά τα πυροµαχικά ήταν δυσεύρετα και ή έπρεπε να πέσουν –κυριολεκτικά- από τον ουρανό µε βρετανικά αλεξίπτωτα ή να ληφθούν από τους χωρικούς κατόπιν αδράς πληρωµής, αφού οι ηγέτες των Εθνικιστών αντιτίθονταν στη βία που εφάρµοζαν οι Ελασίτες. Ο µοναδικός Εθνικιστής µε διαφορετική άποψη ήταν ο Φραγκίσκος Κολάρας: είχε αφοπλίσει µε τη βία χωρικούς της κοιλάδας του Νεστορίου, είχε λάβει όπλα από κοµιτατζήδες και στενοχωρηµένος από τροφές δεν παρέλειψε να απαλλοτριώσει ένα κοπάδι ζώων. Αλλά δεν το είχε µιµηθεί κανείς από τους οµοϊδεάτες του της ΥΒΕ/ΕΚΑ. Την ίδια τακτική ακολούθησε αργότερα ο Κολάρας ως καπετάνιος διµοιρίας του 27ου συντάγµατος της ΠΑΟ Κοζάνης λαµβάνοντας πολεµοφόδια από φιλοεαµικούς ή και ουδέτερους κατοίκους των Μπουτζακίων, αλλά καθώς δεν είχε πάλι αυτή εγκριθεί, αποµακρύνθηκε από την περιοχή της Κοζάνης. Ολιγωρία επίσης ως προς την απόκτηση οπλισµού έδειξαν οι Εθνικιστές µετά από τη µάχη του Φαρδυκάµπου µε αποτέλεσµα ο βαρύς οπλισµός των Ιταλών να περάσει στα χέρια του ΕΑΜ. 105 Τέσσερα έµφορτα ιταλικά µουλάρια, που είχε λάβει ως λεία η οµάδα της ΕΚΑ µε το Μάντζιο, δόθηκαν ένα βράδυ στον ΕΛΑΣ κατόπιν απειλών.106 Η τόλµη και η χρήση βίας αφέθηκε από τους Εθνικιστές στους αντιπάλους των.

103

Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 297 ΑΜΠ, Φ.Γ/3/7, Λαϊκή Επιτροπή Προσφύγων Εορδαίας εκ Βουλγαροκρατούµενης Ελλάδος προς Έπαρχον Εορδαίας, α.π. 169, Πτολεµαΐς 12.4.43 105 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 85 106 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 51-3 104

229


230

ΟΙ ΕΘΝΙΚΙΣΤΕΣ ΑΝΤΑΡΤΕΣ

δ΄. Οι Εθνικιστές αντάρτες Στην οµάδα της ΕΚΑ Κοζάνης που έχει αναφερθεί ξεχώριζαν Λαζόφωνοι από τα Μπουτζάκια και Τουρκόφωνοι αγρότες του Τσιαρτσιαµπά. Την ηγεσία της αποτελούσαν ο ταγµατάρχης Λάζαρος Μάντζιος, οι αδελφοί Ελευθεριάδη και ο ανθυπολοχαγός των ΣΕΜ Γεώργιος Παπαδόπουλος από τη Χαραυγή Εορδαίας, 1 του οποίου οι γονείς είχαν έρθει από την Ανατολική Θράκη. Ο Παπαδόπουλος αργότερα συνεβλήθη µε την ΠΑΟ Κοζάνης κι έφυγε στη Μέση Ανατολή. Αν και δεν είναι επαρκώς διασταυρωµένο,2 καπετάνιος στην οµάδα Μάντζιου διετέλεσε ο 44χρονος Μιχαήλ Πεχλιβανίδης ή «κιουτσιούκ Μουχάλ Αγά» (µικρός Μιχάλαγας) από τον τουρκόφωνο οικισµό Σκάφη, ένας λεπτόκορµος και υψηλόσωµος άνδρας που αρεσκόταν στα δυνατά άλογα και τα καινούρια όπλα. Γιος του Θανάσαγα, που είχαν φονεύσει οι Τούρκοι, απολάµβανε της φήµης του έµπειρου αντάρτη ήδη από το χωριό του, το Φουντουκλί της Σεβάστειας. Στη Σκάφη ήταν αδιαµφισβήτητος ηγέτης όχι µόνο λόγω της φήµης του αλλά και του επαγγέλµατός του ως αγροφύλακας. Στην οµάδα αυτή προστέθηκε στα τέλη Φεβρουαρίου του 1943 ως οικονοµικός ενισχυτής ο Μιχάλαγας, που το καλοκαίρι βγήκε στο βουνό ως καπετάνιος της ΠΑΟ. Η «οµάδα Μάντζιου» ήταν η µοναδική που περιείχε στη σύνθεσή της τουρκόφωνους αντάρτες, αλλά όχι η µόνη προσφυγική καθώς στην Καστοριά φυγοδικούσε από το φθινόπωρο του 1942 ο περιώνυµος Φραγκίσκος Κολάρας, ιδανικός καπετάνιος ανταρτικών οµάδων: διέθετε πολεµική εµπειρία, αφού είχε πολεµήσει στο πλάι του Ελληνικού Στρατού στη Μικρά Ασία όπου µάλιστα είχε χάσει έναν αδελφό του. γνώριζε πρόσωπα και πράγµατα στην Καστοριά και την Εορδαία ως καταστηµατάρχης, ενοικιαστής, κοινοτάρχης και µεσίτης στα αγώγια µε τα πεδινά χωριά της Εορδαίας. ήταν αποδεδειγµένα σκληρός και το είχε αποδείξει φονεύοντας ένα Σλαβοµακεδόνα κτηνοτρόφο. Πιστό στενό κύκλο µε δύο αδελφούς του, παραιτηθείς χωροφύλακας ο ένας, ηγετικό µέλος της Επιτροπής Προσφύγων του Άργους Ορεστικού ο έτερος. Απολάµβανε επίσης την κρατική εύνοια έχοντας επαφές µε εκπροσώπους της Ελληνικής Πολιτείας και αξιωµατικούς. Σε αυτόν τον άνδρα, στον ψυχισµό του οποίου η βιαιότητα συµπορευόταν αξεδιάλυτα µε την ειλικρίνεια, βρήκαν τον πιο σπουδαίο αντίπαλό τους οι αντάρτες του ΕΑΜ και οι Κοµιτατζήδες της Καστοριάς. Το καλοκαίρι του 1943 ως οµαδάρχης της ΠΑΟ Κοζάνης πορεύτηκε καταδιωκόµενος από τον ΕΛΑΣ ως το Κιλκίς. Το χειµώνα του 1943-44 ζήτησε για να σωθεί την προστασία των Γερµανών στο Κιλκίς κι έπειτα χρηµάτισε για ένα µικρό διάστηµα καπετάνιος στο Ρουµλούκι Ηµαθίας και τον Κούκο Κατερίνης πριν τραυµατιστεί τυχαία από τους Γερµανούς. Την άνοιξη του 1944 σχηµάτισε στην κωµόπολη της Πτολεµαΐδας το «Εθνικιστικόν Σώµα Κολάρα», αλλά το φθινόπωρο του ιδίου έτους συνελήφθη,

1

Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 53 Ο Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 50 αναφέρει απλώς ότι το τµήµα του ταγµατάρχη Μάντζιου είχε έδρα το (τουρκόφωνο) χωριό Ροδίτης 2

231


διαποµπεύτηκε και φυλακίστηκε στην Κοζάνη. Απελευθερωθείς το 1945 ανέλαβε καπετάνιος σε αντικοµουνιστικό απόσπασµα, το οποίο έδρασε στην Καστοριά και την Εορδαία, τελειώνοντας την ένοπλη καριέρα του ως αρχηγός ΜΑΥ του χωριού του. Τα αποµνηµονεύµατά του, αποτελούν ένα από τα πιο απαραίτητα κείµενα για τη µελέτη της περιόδου της Κατοχής. Άλλος τοπικός καπετάνιος ήταν ο Χρήστος Σπυρόπουλος, λαζόφωνος Πρόσφυγας και πρόεδρος στο ΓΣ του χωριού του Μελάνθιο Καστοριάς. Κατά µία µαρτυρία είχε σχηµατίσει ως καπετάνιος του Ε∆ΕΣ «τάγµα» µε 200 οπλίτες, το οποίο διαλύθηκε εξ αιτίας «συνδεδυασµένων επιθέσεων Ιταλών και κοµµουνιστών»,3 άποψη αναληθής, αφού Ιταλοί µαζί µε κοµουνιστές ποτέ δεν συνταίριαξαν. Περισσότερο κοντά στην πραγµατικότητα είναι µία άλλη µαρτυρία σύµφωνα µε την οποία ήταν µέλος της ΥΒΕ/ΕΚΑ και κατόπιν της ΠΑΟ.4 Ο αριθµός των ενόπλων Προσφύγων του Μελανθίου και του κοντινού χωριού Νίκη άγγιζε πράγµατι τους 200 οπλίτες. Αιχµαλωτίζοντας την 5η Απριλίου 1943 στο χωριό του την ελασίτικη οµάδα του Σλαβοµακεδόνα δηλωσία κοµουνιστή και δασκάλου Χρυσούλη Πάτσιου από το ∆ισπηλιό, η οποία είχε έρθει συνοδευόµενη από τον Β΄ γραµµατέα του ΚΚΕ Καστοριάς,5 για να εφοδιαστεί κατά µία πηγή, αλλά µάλλον για να αφοπλίσει τους αντικοµουνιστές Πρόσφυγες, ο Σπυρόπουλος και οι οπλίτες του µπήκαν στο µάτι του κόκκινου κυκλώνα µε αποτέλεσµα µία εβδοµάδα µετά να πολιορκηθούν στο χωριό τους από τον ΕΛΑΣ. Στη σύγκρουση κατά την οποία ρίχτηκαν και όλµοι από τους επιτιθέµενους, µόνο λίγοι αντικοµουνιστές κατάφεραν να ξεφύγουν, οι υπόλοιποι παραδόθηκαν. Ο Σπυρόπουλος είχε και ο ίδιος διαφύγει τότε, αλλά αιχµαλωτίστηκε από τους αριστερούς αντάρτες τον Οκτώβριο του ιδίου έτους,6 όταν κτυπήθηκε η ΠΑΟ. Κατά τη διάρκεια του κυρίως Εµφυλίου θεωρούνταν ένας από τους κύριους εχθρούς των ανταρτών στην περιφέρεια Καστοριάς, που έπρεπε να εξοντωθεί µε κάθε τρόπο. 7 Το µένος των πολιτικών του ∆ΣΕ οφειλόταν σε έναν βασικό επιπλέον λόγο: το 1947 είχε εκλεγεί πρόεδρος της ΕΓΣ Καστοριάς, 8 θέση αιχµής για τους (κρυφούς) συνδικαλιστές του ΑΚΕ/ΚΚΕ αλλά και της επιβίωσης των ανταρτών, καθώς οι δρόµοι από τους οποίους έρχονταν (άφθονη) τροφή από την Αλβανία δεν είχαν ακόµη καλά ανοίξει. Ο Σλαβοµακεδόνας Χρήστος Καρακάσης από το Νεστόριο, ο Βλάχος Ιωάννης Πατσιούρας από το Άργος Ορεστικό και ο Γεώργιος Γιαννούλης από το Επταχώρι λογίζονται στην παρούσα µελέτη ως πρώιµοι οµαδάρχες των Εθνικιστών, παρόλο που τελικά προσχώρησαν στον ΕΛΑΣ (οι δύο τελευταίοι και στο ∆ΣΕ), διότι είχαν ξεκινήσει την ένοπλη καριέρα τους χωρίς να κλίνουν 3

ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/32 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 173 5 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/32 και Π. ∆ουβαλίδης, «Το ξεκίνηµα του εθνικοαπελευθερωτικού κινήµατος στην περιφέρεια Καστοριάς, (1941 –1944)», Εθνική Αντίσταση, (Αύγουστος 1981) 146 -9. Επίσης Ριζόπουλος 1988:76 6 Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 95-6 7 Αχιλλέας Παπαϊωάννου, «Γιώργης Γιαννούλης, η θρυλική µορφή του Γράµµου: το άγνωστο ηµερολόγιό του, Γλάρος, Αθήνα 1990, σ. 158 8 Χρήστος Σπυρόπουλος, «Εξ «οικείων» τα βέλη», Ορεστιάς (2.3.47) 2 4

232


προς το ΕΑΜ –αυτός ήταν ένας από τους λόγους που παρόλα τα προσόντα τους δεν ανελίχθηκαν περαιτέρω. Ο Καρακάσης καταγόταν από εύπορη οικογένεια του Νεστορίου 9 που είχε προσφέρει κοινοτάρχες στην ορεινή κωµόπολη. Αρχικά ανέλαβε οµαδάρχης φτάνοντας ως το βαθµό του ανθυπολοχαγού στον ΕΛΑΣ την άνοιξη του 194410 κι έπειτα χρηµάτισε για ένα διάστηµα καπετάνιος στο 1/28 τάγµα. 11 Μετά φαίνεται ότι αποτραβήχτηκε στην Επιµελητεία, ασχολούµενος µε ζώα και λίρες που πρόσφερε η ΣΣΑ του Βιτσίου.12 Παρέµεινε στο χωριό του µετά τη συµφωνία της Βάρκιζας και, όταν το επόµενο έτος κλήθηκε να ξαναβγεί αντάρτης, αρνήθηκε καταφεύγοντας στην Καστοριά.13 Η νέα του στάση ήταν προφανώς η αιτία που δικαζόµενος κοµουνιστής την ίδια εποχή είχε καταθέσει ότι ο Καρακάσης ήταν επικεφαλής αποσπάσµατος του ΕΛΑΣ που εκτέλεσε αξιωµατικούς κι άνδρες της ΥΒΕ/ΕΚΑ στο Νεστόριο τον Απρίλιο του 1943.14 Ο Πατσιούρας, µόνιµος επιλοχίας ΠΖ, είχε αναπτύξει συνδικαλιστική δράση µέσα στο στρατόπεδο της Κοζάνης όπου υπηρετούσε προπολεµικά διατηρώντας επαφές µε τους κοµουνιστές της πόλης. 15 Οι τελευταίοι τον θεωρούσαν γραµµατέα των κοµουνιστών στρατιωτών της ΙΧ µεραρχίας. Επί Κατοχής αποσύρθηκε στο χωριό του και αναµείχτηκε στις κινήσεις για δηµιουργία ανταρτικών σωµάτων. Είναι πολύ πιθανόν ότι ήταν µέλος ή γνώστης της ΥΒΕ/ΕΚΑ, γι αυτό αντιµετωπίζεται µε προσήνεια από τους ιστορικούς της ΠΑΟ. Έδειχνε ιδιαίτερη προσοχή στους αντάρτες του,16 ήταν αγαπητός στους Εθνικιστές17 και καθέτως αρνητικός ως προς την αυτονοµία της Μακεδονίας. 18 Χρηµάτισε στην αρχή οµαδάρχης, έπειτα συγκροτηµατάρχης,19 διοικητής λόχου και µετά καπετάνιος του 1/28 τάγµατος του ΕΛΑΣ. 20 Γι αυτόν είχε διασπαρθεί η φήµη ότι ήταν «ατρόµητος στις µάχες».21 Το 1945 κατέφυγε στο Μπούλκες από όπου επέστρεψε το καλοκαίρι του 1946 αναλαµβάνοντας µέλος της τριµελής διοίκησης του Αρχηγείου Γράµου των Ο∆ΕΚ. 22 Στο ∆ΣΕ έδρασε ως µέλος διάφορων επιτελείων, προφανώς υπό παρακολούθηση ως φίλος του Γεωργίου Γιαννούλη. Κατέφυγε αρχικά στην Τασκένδη κι έπειτα µετανάστευσε στα Σκόπια. Γνωστότερος των τριών είναι ο 27χρονος τότε Γεώργιος Γιαννούλης, 9

Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 92 Εγκέισκα, ό.π., σ. 362 11 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, 30, 44 12 KCLMA, GB99, Evans, box 2, f.5/3-5, Finances, Logistics, Equipment, όπου χαρτί από µπλοκ 10 επί 12 εκατοστά περίπου και Evans, box 3, f.6/6, Greek partisan correspondence, όπου σηµείωµα του [Χρ.] Καρακάση προς Έβανς 29.6.44 13 Παπαϊωάννου, Γιαννούλης, ό.π., σ. 40 14 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, 44 15 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 31-2 16 ΑΣΚΙ, 110, 23/2/22, Ζαχαρίας προς Νίκο, 9.6.44 17 KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5, Kastoria Report, Έκθεσις 25.5.44 18 Εθνικός Αγών (14.10.45) 2 19 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, 22-3 20 Παπαϊωάννου, Ο αληθινός Γράµµος, ό.π., σ. 47 21 Γιάννης Λάλος, «Η επιχείρηση του ΕΛΑΣ ενάντια στη φρουρά της Χρούπιστας (Νοέµβρης 1943)», Εθνική Αντίσταση (1987) 69-71 22 Παπαϊωάννου, Γιαννούλης, ό.π., σ. 166 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, 2/121 10

233


δικηγόρος που εργαζόταν προπολεµικά στην Αθήνα ως ιδιαίτερος γραµµατέας στο γραφείο του βουλευτή Φιλίππου ∆ραγούµη. Είχε πολεµήσει στην Αλβανία ως έφεδρος ανθυπολοχαγός και µε τη λήξη του πολέµου έµεινε στο χωριό του ασχολούµενος µε αγοραπωλησίες τροφίµων µεταξύ Ηγουµενίτσας και Φλώρινας.23 Κατά µία πηγή συνελήφθη και δάρθηκε από τους Ιταλούς, ίσως εξ αιτίας της αναφερόµενης δραστηριότητάς του. Το καλοκαίρι του 1942 ζύγιζε γεννήµατα στο Νεστόριο γνωρίζοντας αρκετούς παραγωγούς. ∆ηλώνοντας προς γράψιµο λιγότερα από ότι έδειχνε ο µετρητής, επηρεάστηκε από «πραγµατικότητες» που αγνοούσε ή δεν είχε σκεφτεί, π.χ. ότι «απείχε» πολύ από την «κοινωνική θέση» του προτέρου προϊσταµένου του Φιλίππου ∆ραγούµη. 24 Έτσι συµβλήθηκε νωρίς µε την επανάσταση κινούµενος στα Πευκοχώρια του Γράµου και υψώνοντας την ελληνική σηµαία στην πλατεία του χωριού του,25 χωριού που δεν διέθετε κανένα κοµουνιστή ψηφοφόρο.26 Γι αυτό το λόγο προφανώς µην έχοντας κοµουνιστικά φρονήµατα ανέλαβε «υπασπιστής» στο νεοδηµιουργηθέν Αρχηγείο Γράµου, 27 κατ΄ άλλους επιτελάρχης. 28 Μόλις όµως φάνηκαν τα πρώτα σπέρµατα του κατοχικού Εµφυλίου Πολέµου απογοητεύτηκε κι επέστρεψε στο χωριό του (3η Απριλίου 1943) µε συνέπεια να αποκηρυχτεί από το ΚΚΕ.29 Μετά την καταπολέµηση των Εθνικιστών ανταρτών της ∆υτικής Μακεδονίας έλαβε επαφή µε τον ΕΛΑΣ και όπως ακριβώς ο υποµοίραρχος Θωµάς Βενετσανόπουλος, δικάστηκε και αθωώθηκε «παµψηφεί».30 Κατόπιν βεβαίως «αυτοκριτικής» ανέλαβε τη θέση πάλι του υπασπιστή στο 28ο σύνταγµα του ΕΛΑΣ. Ο «ευγενικός, µαλακός και παµπόνηρος» 31 δικηγόρος αναβαθµίστηκε αργότερα σε καπετάνιο τάγµατος του ΕΛΑΣ Βιτσίου. Βρετανός ταγµατάρχης τον θεωρούσε καλύτερο στα λόγια παρά στην πράξη, έναν «Yes –man” του ΕΑΜ/ΚΚΕ32 Ως διοικητής του 1/28 τάγµατος του ΕΛΑΣ 33 πολιόρκησε κι άλωσε το Νοέµβριο του 1944 το πεδινό χωριό Πετρανά της Κοζάνης, όπου εκτελέστηκαν 100 περίπου αιχµάλωτοι αντικοµουνιστές οπλίτες και η µονάδα του προχώρησε σε εκτελέσεις επίσης στο Βαθύλακκο και τα Λεύκαρα. Ήταν επόµενο το 1945 να καταφύγει στο Μπούλκες, επιστρέφοντας στο Γράµο ενάµισι χρόνο αργότερα. Στις αρχές του 1947 έστειλε ανοιχτό γράµµα στο Φίλιππο ∆ραγούµη θίγοντας διάφορα ζητήµατα34 µε αποτέλεσµα τον επόµενο 23

ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.59.3.132, Γεώργιος Γιαννούλης προς Φ∆, Επταχώρι 3.4.42 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.59.3.135, Γεώργιος Γιαννούλης προς Φ∆, Νεστόριο 27.7.42 25 Τσίγκαλος, Επταχώρι, ό.π., σ. 120 26 Καστοριά (12.3.36) 4 27 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, 26-7, 30 28 Παπαϊωάννου, Ο αληθινός Γράµµος, ό.π., σ. 24 29 ΑΣΚΙ, 415/23/8/102 και Τσίτας 1992:200, όπου έκθεση του Γιαννούλη στις 5.12.48 30 Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ, ό.π., σ. 43 31 KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/1/7 Post. Op Report, General report , 30 32 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix J 33 KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/2, Vitsi Detachment Reports, δελτίον πληροφοριών, α.π. 36/21.6.44 21.6.44, 1/28 τάγµα ΕΛΑΣ 34 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.88, 2/133, Ανοιχτή επιστολή Γ Γιαννούλη προς Φ∆, Λεύτερη περιοχή Καστοριάς 20.1.47 24

234


µήνα η αρχική επικήρυξή του από το ελληνικό κράτος, επειδή «έδρασεν αντεθνικώς» στο διάστηµα της Κατοχής κι επειδή ενώθηκε µε τους αντάρτες του ΝΟΦ να διπλασιαστεί. 35 Το καλοκαίρι του 1947 θεωρήθηκε από τους αντάρτες επικεφαλής της πολιορκίας των Γρεβενών36 και από τους ηγέτες του ∆ΣΕ αίτιος της σφοδρής αποτυχίας της. Η ταξιαρχία που διοικούσε ηττήθηκε τον επόµενο χρόνο από τον Κυβερνητικό Στρατό στη στρατηγική θέση Μπάτρα του δυτικού Γράµου –συµβάν αναµενόµενο- µε αποτέλεσµα να δολοφονηθεί από έναν Αθηναίο πρώην ΟΠΛΑτζή κατόπιν εντολής των ηγετών του ∆ΣΕ/ΚΚΕ ως υπαίτιος. Για τη δολοφονία έπαιξαν βεβαίως ρόλο πρότερες επιτελικές διαφωνίες µε διάφορους αρχηγούς του ∆ΣΕ, ερωτικές αντιζηλίες37 και βεβαίως η αντικοµουνιστική του στάση στην αρχή της Κατοχής. Ανάµεσα στους Εθνικιστές οπλαρχηγούς συγκαταλέγεται κι ο Κρητικός ανθυπασπιστής του ΣΧ Μεσοποταµίας Βασίλειος Μπασχάκης, που όταν οι Ιταλοί διέταξαν το Φεβρουάριο του 1943 τον αφοπλισµό της Χωροφυλακής, ο ίδιος καθώς και τα µέλη του Σταθµού βγήκαν συνδεόµενοι προφανώς από πριν µε τον Κολάρα στην παρανοµία. 38 Λόγω του βαθµού του ανέλαβε στρατιωτικός διοικητής στο πρώτο Αρχηγείο Γράµου, που είχαν συµπτύξει Εθνικιστές και Κοµουνιστές, αλλά δεν έµεινε στη θέση αυτή για πολύ, καθώς οι διαφωνίες είχαν οξυνθεί. Λογιζόµενος ως ηγέτης της (πρώτης) αντιεαµικής επανάστασης στην περιοχή της Καστοριάς κατέφυγε στο χωριό Χρυσή των Πευκοχωρίων, για να διαφύγει από κει στον Ε∆ΕΣ. Συνελήφθη όµως από τον ΕΛΑΣ και µαζί µε τον οδηγό του 39 εκτελέστηκαν ενδιάµεσα των χωριών Αλατόπετρα και Μεσολούρι των Γρεβενών, ίσως για να φανεί ως απόπειρα απόδρασης, ενώ οι θύτες διαµοίρασαν µεταξύ τους τα ιµάτιά του.40 Παρόµοια περίπτωση αποτελεί κι ο ανθυπασπιστής της ΥΧ Νεάπολης Βασίλειος Αγγελόπουλος που µε συναδέλφους του 41 κατέφυγε παράνοµος στους δασωµένους λόφους του Βοΐου. 42 Καθώς όµως εκεί δεν υπήρχαν τα προβλήµατα της Καστοριάς και ήδη είχαν βγει αντάρτες του ΕΛΑΣ, ο Αγγελόπουλος ορίστηκε ως αρχηγός µόνο συγκροτήµατος. Αργότερα µε την κατηγορία ότι είχε εγκαταλείψει την ορισθείσα θέση του στην Αµµουδάρα Καστοριάς κατά τις µεγάλες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Ιταλών στην περιοχή την άνοιξη του 1943 συνελήφθη από τους αντάρτες στο Λουκόµι του 35

ΒΒΕ, ΦΕΚ 15.2.47/Β/19, σ.101 Η Φωνή της Εθνικής Αντίστασης (Ιούλιος 1997) 3 37 Παπαϊωάννου, Ο αληθινός Γράµµος, ό.π., σ. 27 38 ∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 266 και Αντωνίου, Ιστορία, 1799. Επίσης Σοφοκλής Παπαηλιάδης, συνέντευξη το 2001 39 ∆ΒΚ, Λυτά έγγραφα, αρ.1, α/α 323 40 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 19/5.2.46, 241/27.5.46, 257/10.6.46 και 22/19.2.47. Οι πληροφορίες ότι φονεύτηκε στα Λακκώµατα, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Άργους Ορεστικού, ΛΠΘ 27/1945, ή στο Βόιο το Μάρτιο του 1943, βλ. Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Β908, χρειάζονται διόρθωση 41 Ένας από τους χωροφύλακας της Υποδιοίκησης που κατετάγη αντάρτης ήταν ο Λάµπρος Ντάγκας από τη Σαρακίνα Βεντζίων, βλ. Νικόλαος Καπακιάρης, συνέντευξη το 2001 42 Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ, ό.π., σ. 28 και Αντωνίου, Ιστορία, τ. Γ΄, ό.π., σ. 1722. Επίσης Ιωάννης Ζηκόπουλος, «Πώς επεκράτησεν ο ΕΛΑΣ εις το Βόιον το 1943», Ηµερολόγιον ∆υτικής Μακεδονίας, (1960) 225 –8 36

235


Βοΐου 43 δάρθηκε 44 κι εκτελέστηκε µαζί µε άλλους οµοϊδεάτες του στη Βουχωρίνα την 13η Απριλίου του 1943. Φυσικά οι λόγοι του φόνου δεν ήταν οι στρατιωτικοί, διότι η εγκατάλειψη θέσεων ήταν καθηµερινό φαινόµενο στην πρακτική του ΕΛΑΣ. Καθώς το καλοκαίρι του 1941 ο Αγγελόπουλος ήταν ο µόνος ευσυνείδητος διοικητής ΥΧ του νοµού –ήταν τότε στη ∆εσκάτη- που είχε αναφέρει πως ορισµένοι κάτοικοι είχαν στην κατοχή τους αποθέµατα τροφίµων, κεφαλοτύρι εν προκειµένω, 45 φαίνεται ότι εκτελέστηκε προς εκδικητικό εν τινι τρόπω όφελος των κατοίκων της ∆εσκάτης, αλλά κυρίως επειδή θεωρήθηκε επικίνδυνος άνδρας που δεν συµφωνεί µε τις αρχές του ΕΑΜ. Στους Εθνικιστές ηγέτες περιλαµβάνονταν ορισµένοι έφεδροι ή µόνιµοι αξιωµατικοί που από εµπράγµατο φόβο ή κατόπιν κατάλληλων προτροπών του ΕΑΜ εγκατέλειψαν µε βάρκα46 την Καστοριά, όταν οι Ιταλοί, λίγο πριν και ιδιαιτέρως αµέσως µετά τη µάχη του Φαρδυκάµπου έλαβαν αυστηρά µέτρα ασφάλειας εκκενώνοντας το Αστυνοµικό Τµήµα της πόλης και τον προσφυγικό συνοικισµό,47 ενώ παράλληλα εκτέλεσαν επίσηµα 6 γεωργούς του Βοΐου48 ισάριθµους Σλαβοµακεδόνες υπαλλήλους της Ελληνικής Πολιτείας και λίγο αργότερα εύπορους καταστηµατάρχες από το Ανταρτικό των Κορεστίων. 49 Τρεις είναι οι γνωστότεροι δραπέτες: ο 34χρονος Ηλίας Μανταρόπουλος που γεννηθείς στην Αδριανούπολη µετανάστευσε στο Λαγκαδά και υπηρετούσε στην πόλη της Καστοριάς ως ανθυπασπιστής Χωροφυλακής. 50 Κατέφυγε στο Νεστόριο αναλαµβάνοντας «λοχαγός» στο Αρχηγείο Γράµου, 51 οµαδάρχης δηλαδή στην πραγµατικότητα. ∆ιαφώνησε όµως µε τους πολιτικούς του ΕΑΜ/ΚΚΕ και αποχώρησε. Συνελήφθη παραδοθείς στον ΕΛΑΣ κατά την πολιορκία του Μελανθίου κι εκτελέστηκε στις 18 Απριλίου 1943 στο Νεστόριο ως αντεπαναστάτης. Επόµενος ήταν ο 36χρονος νοµοµηχανικός Κωνσταντίνος Ζήσης ή Καρράς από την Εύβοια, 52 που είχε ονοµαστεί κατά τον Ελληνοϊταλικό Πόλεµο έφεδρος ανθυπολοχαγός ΜΧ. 53 Ανέλαβε αρχικά «επικεφαλής οµάδας 43

Αριστοτέλης Χουτούρας, συνέντευξη το 1996 και Ζηκόπουλος, «Πώς επεκράτησεν», ό.π., σ. 227 44 Η άποψη ότι τον πολτοποίησαν µε ρόπαλα, βλ. Αντωνίου, Ιστορία, τ. Γ΄, ό.π., σ. 1722, δεν έχει διασταυρωθεί. Προφανώς εννοούνται οι παράπλευροι µέθοδοι των ανακριτών του ΕΛΑΣ 45 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, ΥΧ ∆εσκάτης προς Νοµαρχίαν, α.π.14/9/410Β, ∆εσκάτη 9.8.41 46 Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 92 47 Μπακάλης, «Η τραγωδία», ό.π., σ. 1 και Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 103-4. Εκατόν είκοσι οικογένειες Προσφύγων είχαν µεταναστεύσει στην πόλη της Καστοριάς στη δεκαετία του 1920, βλ. Πελαγίδης, Η αποκατάσταση, ό.π., σ. 76 48 ∆Κ, Ληξιαρχείο Αηδονοχωρίου, ΛΠΘ 22 -26/1943 και Γρηγορίου, Βουλγαρικόν όργιον, ό.π., σ. 46 49 ∆Κ, Ληξιαρχείο Καστοριάς, ΛΠΘ 27-32/1943 50 Κατά µία πηγή ο Μανταρόπουλος ήταν ανθυπασπιστής ΠΖ, Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 91. Ο Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Β906 δεν γνωρίζει αν ο αναφερόµενος ανήκε στο Στρατό ή τη Χωροφυλακή 51 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, 26-7 52 ∆ουβαλίδης, «Το ξεκίνηµα», ό.π., σ. 146 -9 53 Κατά µία πηγή, βλ. Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Β907, ο Ζήσης ήταν έφ.

236


σαµποτέρ»,54 αλλά διαφωνήσας ή απλώς µη συµφωνών είχε την ίδια τύχη στο ίδιο µέρος µε το Μανταρόπουλο. Άλλος ήταν ο Κρητικός έφεδρος υπολοχαγός Εµµανουήλ Κιουρτσιδάκης,55 επόπτης Αγροφυλακής Καστοριάς.56 Χρηµάτισε στρατιωτικός ηγέτης του τριµελούς Αρχηγείου Γράµου, πριν διαφωνήσει κι εκτελεστεί από τον ΕΛΑΣ στον ίδιο τόπο. 57 Η ύστερη πληροφορία ότι οι αναφερόµενοι (εκτελεσµένοι) αντικοµουνιστές δραπέτευσαν και «πήγαν στους Ιταλούς»58 θεωρείται παράδοξη. Από τους Εθνικιστές αξιωµατικούς ο µόνιµος υπολοχαγός Τιµόθεος Κουλούρης από το αρβανιτόφωνο χωριό Λέχοβο επέζησε χωρίς να προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ, απλώς διότι ακολούθησε το τµήµα του Φραγκίσκου Κολάρα59 κι έπειτα διέφυγε στη Θεσσαλονίκη.60 ∆εν έχει διευκρινιστεί ο τρόπος και οι αιτίες που βρέθηκε στην περιοχή, αλλά ως µέλος της ΥΒΕ/ΕΚΑ61 είναι πιθανόν ότι είχε σταλεί στο πεδίο µετά από το µοίρασµα των αξιωµάτων του Αρχηγείου Γράµου για να πληροφορηθεί τα συµβάντα. Όπως οι αναφερόµενοι Εθνικιστές αρχηγοί έτσι είχε συµβληθεί αρχικά µε τον ΕΛΑΣ κι ένας ακόµη άνδρας, ο 31χρονος υψηλόσωµος έφεδρος ανθυπολοχαγός ΠΖ Θεόδωρος Σιδηρόπουλος, 62 Λαζόφωνος από το χωριό Ντεµίρ Τζάντον Τραπεζούντας. Ο πατέρας του εργαζόταν ως οδηγός παϊτονιού στη Ρωσία63 και είχε µεταναστεύσει στη δεκαετία του 1920 στη Βροντή του Βοΐου, προσφυγικό οικισµό µε Τραπεζούντιους και Τουρκόφωνους από την Αµάσεια. 64 Παντρεύτηκε στο Τσοτύλι και κατοικούσε στη Νεάπολη, στο ∆ηµόσιο Ταµείο της οποίας εργαζόταν.65 Στις γνωριµίες του λόγω καταγωγής, χαρακτήρα66 και θέσης οφείλεται πιθανώς ο σηµαντικός αριθµός ψήφων που λάβαινε προπολεµικά πολιτευτής του Λαϊκού Κόµµατος στη Βροντή και στα άλλα προσφυγικά χωριά και από την άποψη αυτή ο Σιδηρόπουλος συγκαταλεγόταν ανάµεσα στους λίγους Πρόσφυγες που γύρισαν νωρίς τις

ανθυπ. ΠΖ 54 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, 26-7 και Το Φως (1.9.45) 2. Επίσης Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 88 55 Κατά τον Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Β902 ο Κιουρτσιδάκης ήταν έφεδρος ανθυπολοχαγός που «κατεσφάγη» από το ΕΑΜ και το «Σ.Ν.Ο.Φ.» 56 Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 91 57 ΑΑ, RPO, HS 5, 223, R.A. Leeper to sir, Secret, 2 (4) 44, No 93, 22.4.44, [00053-63] και Φωνή της Καστοριάς (26.5.46) 2 58 Χαράλαµπος ∆ηµητριάδης, «Αναµνήσεις από τον αγώνα», Εθνική Αντίσταση 47 (1985) 2932 59 Απόστολος Στούµπος, συνέντευξη το 2004 60 Κατά µία πηγή, βλ. Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α327, ο Κουλούρης εκτελέστηκε στη Βλάστη από το ΕΛΑΣ/ΣΝΟΦ, αλλά η αξιοπιστία της δεν έχει ελεγθεί 61 KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5/23 Βλ. ανώνυµο έγγραφο για τους αξιωµατικούς της ∆υτικής Μακεδονίας, ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909, Β/7β, 35 62 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α305 63 Κωνσταντίνος Αλεξιάδης, συνέντευξη το 2000 64 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒ 70/52, Πράξις 10/18.7.41, σ.135 65 Αλέξανδρος Αδαµίδης, Η Βροντή και το Λευκάδι Βοΐου, Μορφωτικός Εκπολιτιστικός Σύλλογος Βροντής Λευκαδίου, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 18, 32 66 Κωνσταντίνος Αλεξιάδης, συνέντευξη το 2000

237


πλάτες τους στο Κόµµα των Φιλελευθέρων. Στο Αλβανικό µέτωπο ανδραγάθησε ως διοικητής διµοιρίας πολυβόλων. 67 Παράλληλα µε την επαναστατική κίνηση των κοµουνιστών στα τέλη του 1942 ή και πιο πριν ο Σιδηρόπουλος, «εγωιστής και φιλόδοξος παλληκαράς» κατά µία φιλοεαµική πηγή,68 αρεσκόµενος στο ρακί µε παρέες κατά έναν αντάρτη του,69 φρόντισε να συλλέξει «εκατοντάδας υπογραφών» από την περιοχή τις οποίες προώθησε στο Κέντρο της ΥΒΕ/ΕΚΑ Κοζάνης ζητώντας οδηγίες για την «οργάνωσιν ανταρτικών σωµάτων».70 Κατά την άποψη ενός αντιπάλου του ο Σιδηρόπουλος συµµετείχε ως µέλος σε Ανταρτοδικείο του ΕΛΑΣ που το Φεβρουάριο του 1943 καταδίκασε σε θάνατο Βλάχους της Νεάπολης. 71 Αλλά κατά τη διάρκεια της µάχης του Φαρδυκάµπου παρέµεινε στη Νεάπολη προωθώντας στο πεδίο ενόπλους από τα χωριά του Βοΐου. Έπειτα ένστολος και ζώνοντας το σπαθί του ηγήθηκε ενόπλων Προσφύγων προς άµυνα κατά των Ιταλών που είχαν εκστρατεύσει από τη Λάρισα. Ερχόµενος γρήγορα σε ρήξη µε τον ΕΛΑΣ72 σχηµάτισε µαζί µε άλλους αξιωµατικούς το «Εθνικόν Αρχηγείον Πίνδου»73 σε αντιδιαστολή µε το Αρχηγείο Βοΐου –Γράµου του ΕΛΑΣ και περιόδευσε στο Β∆ Βόιο στρατολογώντας διάφορους οπλίτες: εντόπιους Ελληνόφωνους από τη ∆ραγασιά και τη Ζώνη, Πρόσφυγες Λαζόφωνους και Τουρκόφωνους από τα χωριά Άγιοι Ανάργυροι, Βροντή, ∆ιχείµαρρος, Λευκάδι. Καταυλιζόµενοι οι Εθνικιστές στον Αυγερινό του Βοΐου δέχτηκαν απρόσµενη σφοδρή επίθεση από τον ΕΛΑΣ κι ο Σιδηρόπουλος έχασε τη ζωή του. 74 Αργότερα κατηγορήθηκε από µη παρόντες ότι είχε πρώτα φονεύσει µε τη σπάθη έναν γνωστό του αντάρτη, 75 ενώ παρόντες αναφέρουν ότι ο αντάρτης πρώτα είχε τραυµατιστεί µε σφαίρα κι έπειτα µαχαιρώθηκε χωρίς τελικά να γίνει γνωστός ο δράστης.76

67

Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 104 και Αλέξανδρος Αδαµίδης, Η Βροντή και το Λευκάδι Βοΐου, Μορφωτικός Εκπολιτιστικός Σύλλογος Βροντής Λευκαδίου, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 32. Η άποψη ενός αντιπάλου του, βλ. Κυριάκος Παπαδόπουλοςς, συνέντευξη το 2002, ότι είχε δείξει δειλεία στο Αλβανικό, δεν έχει διασταυρωθεί 68 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 202 69 Κωνσταντίνος Αλεξιάδης, συνέντευξη το 2000 70 Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ, ό.π., σ. 37 και Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 159 71 Κυριάκος Παπαδόπουλοςς, συνέντευξη το 2002 72 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 91 73 Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος. , ό.π., σ. 174 74 ∆Κ, Ληξιαρχείο Αυγερινού, ΛΠΘ 2/1946 75 Ελευθερία (10.5.43) 4 και Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 24. Επίσης ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 184 και Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 203 76 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 104

238


ε΄. Συµπεράσµατα Ο ρόλος των Συµµάχων, σχεδόν αποκλειστικά των Βρετανών, ήταν καταλυτικός. Χωρίς την αρωγή τους είχαν εµφανιστεί αντάρτες το 1941 στην Κεντρική Μακεδονία, αλλά αναγκάστηκαν αυτοί σε διάστηµα ολίγων µηνών να περάσουν σε βαθιά παρανοµία έχοντας ζωτικές ελλείψεις: πληροφορίες, ρούχα και λεφτά για την επιβίωση κι εφόδια για την πολεµική τους αποτελεσµατικότητα. ∆ίκτυα ασυρµάτων, µε µέλη παλαιούς Βενιζελικούς ή Κοµουνιστές, διέθεταν στην Ελλάδα οι Βρετανοί ήδη από τις αρχές του 1941, αλλά αξιωµατικούς τους έστειλαν στη χώρα το φθινόπωρο του 1942. Στον Όλυµπο έπεσε τον Ιανουάριο του 1943 µία ανεξάρτητη αποστολή και στη ∆υτική Μακεδονία εµφανίστηκαν το Μάιο του ιδίου έτους προφανώς για να διαπιστώσουν την πολιτική φύση των ανταρτών και βεβαίως να συντελέσουν στην ωρίµανση του εφηβικού ανταρτοπολέµου που διεξήγαν οι ασύνδετες ολιγοµελείς οµάδες του ΕΛΑΣ προσφέροντας ενδύµατα, όπλα, πολεµοφόδια και χρήµατα, όλα συνήθως από αέρος, και βεβαίως γενική οργάνωση κι εκπαίδευση ανταρτών σε καταδροµές κι ανατινάξεις. Η παρουσία τους στο πεδίο υπήρξε αιτία ενός σχεδόν ουρανοκατέβατου δώρου στο ΕΑΜ/ΚΚΕ, η προσχώρηση του µητροπολίτη Κοζάνης στο αντάρτικο κίνηµα. Ταυτόχρονα η ΒΣΑ άρχισε να υποστηρίζει οικονοµικά όσους πολίτες είχαν πληγεί αρχικά από ιταλικά στρατεύµατα κι έπειτα από γερµανικά –σε αυτούς περιλαµβάνονταν από το Σεπτέµβριο του 1943 και Ιταλοί που είχαν καταφύγει στους αντάρτες έπειτα από τη συνθηκολόγηση της χώρας τους. Καθώς το ΕΑΜ επιθυµούσε να «φτιάξει την πρόσοψή του» εντάσσοντας αξιωµατικούς στους κόλπους του, επέτρεψε τους Βρετανούς συνδέσµους να ενδιαφερθούν για το ζήτηµα. Επρόκειτο για δίκοπο µαχαίρι καθώς οι Βρετανοί από το ένα µέρος επιθυµούσαν να αυξήσουν την πολεµική ικανότητα των ανταρτών κι από το άλλο να µειώσουν την επιρροή του ΕΑΜ στον ΕΛΑΣ. Πραγµατικά στη σηµαντική τους πλειοψηφία οι άτακτοι του ΕΛΑΣ ήταν πολιτικά αχρωµάτιστοι πτωχοί ποιµένες ή αγρότες, κάποτε και (πρώην) ληστές, µε ελάχιστους ονειροπόλους νέους ανάµεσά τους. Ευτύχηµα για την περιοχή ήταν το γεγονός ότι στους στρατιωτικούς ηγέτες των οµάδων συµπεριλαµβάνονταν άνδρες µε σχετική µόρφωση όπως δάσκαλοι, καθηγητές, δικηγόροι ή εργολάβοι, (αρχικά) ανυπάκουοι στις βουλές των πολιτικών καθοδηγητών τους. Σε νοήµονες αναγνώστες των θεωρητικών κειµένων του ΕΑΜ αποκαλύπτονταν η κοµουνιστική του προέλευση, αλλά αυτή αποκρύβονταν µε κάθε τρόπο. Αποδείχτηκε τελικά άριστη η ικανότητα των κοµουνιστών να προσελκύουν στο ΕΑΜ «παλαιοκοµµατικούς» χωρίς όµως να τους δίδουν πραγµατικές εξουσίες: στην πρώτη συλλογική ηγεσία π.χ. των ανταρτών της ∆υτικής Μακεδονίας οι κοµουνιστές χωρίς να φαίνονται υπερτερούσαν. Επόµενος ηγέτης των ήταν µόνο ένας, «βασιλικός» συνταγµατάρχης του Στρατού, αλλά η εκτέλεση των διαταγών του παρακωλύονταν µε συζητητικές «ολοµέλειες» και παρόµοια τεχνάσµατα, που επιτυχώς συνεχίστηκαν και στους επόµενους 2 αξιωµατικούς -αρχηγούς του ΕΛΑΣ. Παρόλο που στον κόσµο της υπαίθρου η γλώσσα των θεωρητικών εντύπων του ΕΑΜ/ΚΚΕ ήταν εν πολλοίς

239


ακατανόητη, αυτά αυξάνονταν, χρήσιµα ως ήταν για τις ανάγκες της πολιτικής επικοινωνίας. Περισσότερο εκθαµβωτικές πάντως ήταν υποσχέσεις για ατιµώρητη αύξηση των ζώων ή την άκοπη σπορά των χωραφιών µε µηχανές. Εφεύρηµα έντεχνο παρά πραγµατική αλήθεια αποτελεί η άποψη ότι το ΕΑΜ είχε εξαπλωθεί στη ∆υτική Μακεδονία πριν από την εµφάνιση του ΕΛΑΣ. Η πρώτη οµάδα ανταρτών που εµφανίστηκε φανερά στην περιοχή είχε σταλεί από το ΕΑΜ Θεσσαλίας. Έφθασε αυτή ως το Βίτσι αλλά το πτωχό θεωρητικό τους υπόβαθρο σε αντίθεση µε το πλούσιο ζορµπαλίκι τους, που περιελάµβανε ξυλοδαρµούς κι εκτελέσεις ευκατάστατων ατόµων, προβληµάτισε τους χωρικούς κι ερέθισε περαιτέρω τους ουδέτερους ή τους Εθνικιστές. Παρόµοια τακτική ακολούθησαν και οι εντόπιες οµάδες του ΕΛΑΣ Γρεβενών και Βοΐου που άρχισαν έκτοτε να σχηµατίζονται: δηµόσιοι δαρµοί και βίαιη αντικατάσταση της διοικητικής ελίτ µε όσους είχαν διάθεση να υπηρετήσουν τον «αγώνα» -συνήθως κοινωνικά και οικονοµικά υποδεέστερα άτοµα. Στην Καστοριά όπου οι Ιταλοί ερωτοτροπούσαν µε τους Σλαβοµακεδόνες και οι τελευταίοι δυσπιστούσαν ως προς τους Έλληνες σχηµατίστηκαν οµάδες ανταρτών µε διαφορετική σύνθεση. Αυτή που εµφανίστηκε στο ανατολικά κράσπεδα του Γράµου αποτελούνταν κυρίως από Πρόσφυγες και Χωροφύλακες, ενώ στο Μουρίκι αποκλειστικά από εντόπιους Ελληνόφωνους. Μερικοί ένοπλοι που δρούσαν στις νότιες υπώρειες του όρους Μάλι Μάδι διατελούσαν εν πολιτική συγχύσει µεταξύ ΚΚΕ και Γιουγκοσλάβων παρτιζάνων. Στη Φλώρινα όπου η γερµανική παρουσία ήταν σκληρή, η Ελληνική Πολιτεία πανταχού παρούσα και οι Βούλγαροι µε το όπλο παρά πόδα, το έδαφος ήταν απρόσφορο για αντάρτες οπότε οι ελάχιστοι που επέλεξαν την ένοπλη δόξα πέρασαν για δράση προς την Καστοριά. Χωρίς την παρουσία ενός Θεσσαλού κοµουνιστή µεγαλοκτηµατία στο όρος Σινιάτσικο είναι αµφίβολο αν σχηµατίζονταν εκεί σχετικά πρόωρα ένοπλη οµάδα του ΕΛΑΣ µε µέλη Πρόσφυγες από την Εορδαία και πρακτική παρόµοια µε τις υπόλοιπες αδελφές της, δηλαδή εντυπωσιακές καταστροφές ∆ηµόσιων Αρχείων κι εκτελέσεις αξιωµατούχων της Ελληνικής Πολιτείας. Αν και αριθµητικά ελάχιστες οι πρώτες οµάδες του ΕΛΑΣ κυριάρχησαν γρήγορα και µε σχετική άνεση στον ορεινό χώρο χρησιµοποιώντας εξαιρετική βία εναντίον των Ελλήνων µε σκοπό την καταστροφή της Ελληνικής Πολιτείας και την αντικατάστασή της µε ένα προφορικό κι αποκεντρωµένο κρατικό µόρφωµα µε ηγέτες τους ίδιους, ακριβέστερα τον πολιτικό υπεύθυνο κάθε οµάδας, το µόνο που διέθετε όραµα και σαφή αντίληψη των πραγµάτων. Η σειρά των κατακτητών θα έρχονταν προφανώς αργότερα. Υπολείπονταν κατά πολύ σε τόλµη και σκληρότητα οι υπόλοιπες οργανώσεις που δραστηριοποιούνταν στο πεδίο παράλληλα ή αντίθετα µε το ΕΑΜ. Αναµένοντας συµµαχική ενίσχυση η ΥΒΕ απρακτούσε και η απραξία µε τη σειρά της µάλλον καθυστερούσε την άφιξή της µε αποτέλεσµα το ΕΑΜ να αυξάνεται αριθµητικά επειδή εµφανιζόταν µε ενεργούς αντάρτες και στρατολογούσε πρώτο. Ακόµα κι όταν έφθασαν οι λίρες του Καΐρου, οι Εθνικιστές της ΕΚΑ έδειξαν ολιγωρία στο µοίρασµά τους. Περισσότερο αποτελεσµατικός, προφανώς λόγω ιδιοσυγκρασίας, αποδείχτηκε ο καπετάν

240


Κολάρας που αντιτέθηκε στον ήπιο προσεταιρισµό των ενόπλων Σλαβοµακεδόνων χωρικών που ευαγγελίζονταν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και διαχώρισε γρήγορα τη θέση του. Λίγο αργότερα εκτέλεσε Κοµιτατζήδες και συνεπλάκη µε Ιταλούς. Η κατοχική θέση του ΚΚΕ για «πλέρια ισοτιµία στις µειονότητες» ήταν µία από τις βασικές αιτίες γέννησης αντιπάλων του, αφού λογίζονταν ως απειλή ανατροπής της υφιστάµενης ελίτ, δηλαδή την πλήξη ενός σοβαρού τµήµατος του τοπικού κοινωνικού ιστού. Τον αλτρουιστικό διεθνισµό του ΕΑΜ/ΚΚΕ αρνούνταν κάθετα όσοι κατοικούσαν σε µικτά χωριά ή σε γειτονικά µε Σλαβοµακεδόνες, ιδιαίτερα οι αφικνούµενοι Πρόσφυγες που είχαν συγκρουστεί παλαιότερα µαζί τους για το µοίρασµα της γης. Ιδιαίτερα ευέξαπτοι λόγω της πρόσφατης µνήµης ήταν όσοι Πρόσφυγες περιέθαλπαν συγγενείς τους από την Ανατολική Μακεδονία ή τους κατοίκους του Μεσόβουνου. Μέρος της εµµέσως πληττόµενης από το ΕΑΜ/ΚΚΕ ελίτ ήταν οι µόνιµοι αξιωµατικοί κι αυτός ήταν ένας από τους λόγους που όλοι τους σχεδόν στελέχωσαν την ΥΒΕ/ΕΚΑ, ιδιαίτερα µία δεκάδα ταγµαταρχών που ανήκαν οργανικά στο Φρουραρχείο της πόλης Κοζάνης. Από αυτούς ορισµένοι έµειναν ουδέτεροι, άλλοι υποστήριξαν ενεργά αλλά εξ αποστάσεως την ΕΚΑ κι έτεροι συνεβλήθησαν για ένα µικρό χρονικό διάστηµα µε τον ΕΛΑΣ. Καθώς µόνιµοι αξιωµατικοί δεν υπήρχαν στην Καστοριά ως πρώιµοι ηγέτες των Εθνικιστών – εκτός του Κολάρα- διακρίθηκαν υπαξιωµατικοί, έφεδροι αξιωµατικοί, χωροφύλακες και αγρότες. Ορισµένοι Εθνικιστές αρχηγοί µεταστράφηκαν στον ΕΛΑΣ κατόπιν άµεσης ή έµµεσης πίεσης, αφού όσοι δεν ενέδωσαν εκτελέστηκαν ή φονεύθηκαν σε εµφύλιες διαµάχες όπως ο αδιαµφισβήτητος ηγέτης των Εθνικιστών του Βοΐου, έφεδρος κι αυτός αξιωµατικός. Ως πολιτικοί των Εθνικιστών διακρίθηκαν δικηγόροι και δάσκαλοι µε πνευµατικό τους πατέρα ένα µεσήλικα δικηγόρο, λογοτέχνη και βουλευτή που έµενε στην πόλη της Κοζάνης. Η πολιτική τους επικοινωνία βρισκόταν ακόµη στα σπάργανα, αν δεν έλειπε εντελώς, κι αυτό ήταν µία από πιο βασικές τους ελλείψεις.

241


242

Η ΣΥΜΠΟΡΕΥΣΗ ΕΑΜ –ΥΒΕ/ΕΚΑ

∆΄. ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ∆ΙΕΝΕΞΕΙΣ

α΄. Η συµπόρευση ΕΑΜ -ΥΒΕ/ΕΚΑ Λιγότερες από 10 οµάδες µε λίγους άνδρες αρκετοί εκ των οποίων ήταν δηλωσίες σχηµατίστηκαν κατόπιν εντολής του ΕΑΜ στη ∆υτική Μακεδονία τον Ιανουάριο του 1943. Οι καθοδηγητές τους ήταν πρώην εξόριστοι κοµουνιστές που κάλυπταν εκτός από τα πραγµατικά τους ονόµατα και πολλά άλλα: «Ηρώτησα τους Σουµελίδην, Βαγγέλην και Γεωργιάδην (αντιπροσώπους του ΕΑΜ) αν γνωρίζουν ποίος εδιοικούσε τα ανταρτικά σώµατα, ποία η δύναµίς των, πόθεν ανεφοδιάζονται ποίος ο σκοπός των, πότε, πού και πώς θα δράσουν. Εις όλα αυτά τα ερωτήµατα µοι απάντησαν, ότι δεν γνωρίζουν τι ακριβώς συµβαίνει, πάντως µου είπαν ότι ο σκοπός των ήτο απελευθερωτικός και ότι πρέπει ταχέως να οργανωθούµε δια να είµεθα έτοιµοι δια τον αγώνα» αναφέρει χαρακτηριστικά ο διοικητής της Φρουράς αξιωµατικών Κοζάνης.1 Το Μιχαήλ Σουµελίδη και το 43χρονο δικηγόρο και πολιτευτή Νικόλαο Γεωργιάδη, Πρόσφυγα από την Τραπεζούντα, 2 γνώριζε βέβαια ο αξιωµατικός, αφού αµφότεροι κατοικούσαν στην Κοζάνη, ποτέ όµως δεν έµαθε ότι κάτω από το προσωνύµιο «Βαγγέλης» κρυβόταν ο επαγγελµατίας επαναστάτης και στέλεχος του ΚΚΕ Ευστράτιος Κέντρος. Το ανεξερεύνητο τοπίο των ενόπλων υποφώτιζαν φήµες για βραδινές διελεύσεις από τα περίχωρα της Κοζάνης ανταρτών µε γενικό αρχηγό τον υποστράτηγο Χρήστο Καβράκο και ειδήσεις για επαφή των ανταρτών µε το «εξωτερικόν» -µόνο οι τελευταίες ήταν αληθινές. Η δηµόσια παρότρυνση του µητροπολίτη Ιωακείµ σε κήρυγµά του την 6η ∆εκεµβρίου 1942 µέσα στον κεντρικό ναό της Κοζάνης «κάθε κλαρί του Ολύµπου και αντάρτης και κάθε µανδρί και στρατόπεδο» και η προσφορά του ως µεσολαβητής µεταξύ αξιωµατικών και ανταρτών του ΕΛΑΣ υπήρξε µία από τις αιτίες –άλλη ήταν η παρότρυνση του Καΐρου για συνεργασία- ώστε να δοθεί εντολή από την ΥΒΕ Θεσσαλονίκης, αν το ΕΑΜ είχε «εθνικόν περιεχόµενον» και «εθνικούς σκοπούς», οι αξιωµατικοί της Κοζάνης να συνεργαστούν ως «ανεξάρτητον σώµα αξιωµατικών» αναλαµβάνοντας τη διοίκηση και την διεύθυνση των επιχειρήσεων χωρίς όµως να «απορροφηθούν». Οι αξιωµατικοί µοίρασαν τότε µεταξύ τους το νοµό Κοζάνης σε περιοχές δράσης, ανάλογα µε την καταγωγή τους ή σε σχέση µε την κατοικία των εφέδρων που διοικούσαν στο Αλβανικό Μέτωπο. Επτά ταγµατάρχες πρότειναν την 25η Ιανουαρίου 1943 στο ΕΑΜ τους εξής όρους: α) να µη τεθεί πολιτειακό και καθεστωτικό ζήτηµα β) τιµωρία προδοτών και ξένων προπαγανδιστών γ) τη διοίκηση και τη διεύθυνση του αγώνα να τις αναλάβουν οι αξιωµατικοί, οι οποίοι θα συνεργάζονται χωρίς να εγγραφούν 1 2

ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 3 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 139/1944

243

ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ∆ΙΕΝΕΞΕΙΣ

στο ΕΑΜ δ) στη γερµανοκρατούµενη ζώνη θα γίνεται µόνο προπαρασκευή του αγώνα κι όχι σαµποτάζ ή εµφανίσεις ανταρτών ε) ουδεµία επαφή µε Βουλγάρους. Έπειτα από 2 µέρες υπογράφτηκε πρωτόκολλο µεταξύ αξιωµατικών κι ΕΑΜ 3 µε όρους που πρότεινε το τελευταίο: α) πολιτειακό και καθεστωτικό ζήτηµα να µη τεθεί «προς το παρόν» β) τιµωρία προδοτών και «αντιδρώντων εις των αγώνα» γ) συνεργασία «µετά πάσης ειληκρινίας και ευσυνειδησίας» για την απελευθέρωση της χώρας δ) ειλικρινής διάθεση για την «ανακούφισιν του δεινοπαθούντος λαού». 4 «Στρατιωτικός αρχηγός» του ΕΛΑΣ Κοζάνης χρίσθηκε ο διοικητής της Φρουράς αξιωµατικών Κοζάνης ταγµατάρχης Ανδρέας Λαλόπουλος, ο οποίος ζήτησε τον αριθµό των ανταρτών, τα ονόµατα των ηγετών τους, τους τοµείς δράσης, τις πηγές εφοδιασµού και «ποίαν αποστολήν είχον», στοιχεία που όµως δεν δόθηκαν ποτέ. 5 Το ΕΑΜ αµέσως διέδωσε εντύπως τη µυστική συµφωνία6 για να εκθέσει τους αξιωµατικούς και προσποριστεί οικονοµικά οφέλη από κουπόνια εράνων που κυκλοφόρησε ή από χρηµατικές και υλικές χορηγίες εµπόρων της πόλης7 και για να εντάξει στις γραµµές του γνωστά πρόσωπα, κυρίως στην αφιλόξενη γι αυτό Εορδαία όπως: τον 50χρονο ιατρό Στυλιανό Θεολογίδη, Μικρασιάτη από την επαρχία Αϊδινίου και παλαιό πολιτευτή των Φιλελευθέρων,8 που είχε συµµετάσχει στο κίνηµα του 1933 9 και φυλακίστηκε αργότερα από τους Γερµανούς για αντιαξονική δράση.10 τον επιχειρηµατία Κωνσταντίνο Αδαµόπουλο, ιδιοκτήτη λιγνιτωρυχείων 11 και το δικηγόρο και προπολεµικό βουλευτή του Λαϊκού Κόµµατος12 Βασίλειο Βύζα από το Εµπόριο.13 Η διάδοση όµως του µυστικού εγκυµονούσε άµεσους κινδύνους για τους αξιωµατικούς και η απαξιωτική συµπεριφορά των αρχηγών του ΕΛΑΣ απέναντί τους, ένας τους ήταν ο «άσηµος …και αγράµµατος Βαγγέλης …[που] ανηγορεύετο Αρχηγός των Ενόπλων ∆υνάµεων» 14 ήταν ζητήµατα που έπρεπε οπωσδήποτε να διακανονιστούν. Η φράση «τι το περάσατε το αντάρτικο, για φεουδαρχικό στρατό; Εδώ έχουµε δηµοκρατία, δεν έχει γαλονάδες και γαλόνια. Όλοι είµαστε ίσοι κι όλοι αναγνωρίζουµε τον ανώτερό µας…» που είπε ή, καλύτερα, υποτίθεται ότι είχε

3

Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 51 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 151-7 5 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 3-8 6 Νίκη (15.2.43) 4 7 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 159 8 Επαρχιακή Φωνή (30.8.31) 1 9 Επαρχιακή Φωνή (2.4.33) 1 10 Μανάδης, Ιερά µητρόπολις, ό.π., σ. 309-310 11 Μανάδης, Ιερά µητρόπολις, ό.π., σ. 256-7 και Επαρχιακή Φωνή (26.11.39) 1,4. Επίσης ΕΕ, Έκθεσις 188/17.9.41 12 ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/ΣΑΕ988, Φάκελλος ∆ηµόσιας Ασφάλειας 1932, ΥΧ Εορδαίας προς διοίκησιν ∆ηµοσίου Ασφαλείας, 14.9.32 και Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 73 13 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 50 και ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.69.5/323, Ευρ. Αντωνιάδου προς Φ∆, Κοζάνη 28.4.46 14 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 160 4

244


πει καπετάνιος οµάδας του ΕΛΑΣ που δε φορούσε διακριτικά15 γράφτηκε για να συγκινεί την ευκολόπιστη νεολαία και να παραπλανεί όσους δεν γνώριζαν ή δεν υποπτεύονταν τα τεκταινόµενα. Ποτέ δεν είχε εφαρµοστεί η ισότητα στο πεδίο και εξ αρχής πολλοί πολίτες αρχηγοί των πρώτων ανταρτών αυτοαποκαλούνταν αξιωµατικοί. Ο απόφοιτος κατώτερης γεωπονικής σχολής Αθανάσιος Κλάρας ή Άρης Βελουχιώτης δήλωνε πριν αποκαλυφθεί ότι ήταν ταγµατάρχης ΠΒ, ενώ ο αγρότης Νικόλαος Ξυνός ή Σµόλικας συνταγµατάρχης. 16 Ο ξυλουργός Ευστράτιος Κέντρος ή Βαγγέλης ή Σλοµπόντας «ισχυριζόταν ότι ήταν αξιωµατικός του ιππικού». 17 Φυσικά οι πρώτοι αντάρτες δεν έφεραν διάσηµα διότι, καθώς δεν τα δικαιούνταν, φοβούνταν τη γελοιοποίηση. Αργότερα όµως, ξεπερνώντας τους αρχικούς δισταγµούς, προτιµούσαν ιδίως τα διάσηµα του αντισυνταγµατάρχη. 18 ∆ιακριτικά επίσης δεν φορούσαν όσοι µόνιµοι αξιωµατικοί είχαν στον ΕΛΑΣ θέση µεγαλύτερη από την αντίστοιχη του πρώην Ελληνικού Στρατού ή ευλόγως όσοι (έφεδροι συνήθως) αξιωµατικοί του ΕΛΑΣ κινούνταν σε δύσκολες περιοχές όπως π.χ. ο Αλέξανδρος Ρόσιος για να µην αποτελούν στόχο των ελεύθερων σκοπευτών. Όταν όµως η ΠΕΕΑ µοίρασε αξιώµατα µε νοµοθετικές πράξεις για την απόκτηση αστεριών πολλοί καπετάνιοι του ΕΛΑΣ διαγκωνίζονταν προσφέροντας ακόµη και 14 οκάδες σιτάρι για κάθε ζεύγος των.19 Ήταν λοιπόν επόµενο οι περισσότεροι αξιωµατικοί της Κοζάνης να αποσύρουν σιγά σιγά την εµπιστοσύνη τους προς το ΕΑΜ, ιδιαίτερα όσοι είχαν κληθεί να δράσουν ενεργά στο πεδίο. Ο ταγµατάρχης Χατζής µετά από ορισµένες επαφές µε τους αντάρτες, έσκιζε χολωθείς κάθε νέο φύλλο πορείας του. Παροµοίως είχε επιχειρήσει να συνεργαστεί µε τον ΕΛΑΣ και ο 48χρονος έφεδρος εκ µονίµων ταγµατάρχης ΜΧ Γεώργιος Μαρωνίδης, που καταγόταν από το βλαχόφωνο Λιβάδι των Πιερίων. Ενθουσιώδης, όταν αποφοίτησε από την «Ελληνογαλλική Σχολή» Θεσσαλονίκης, κατατάχτηκε εθελοντής στο Στρατό της Εθνικής Αµύνης κι αργότερα έλαβε µέρος στην εκστρατεία της Ουκρανίας. 20 Αποστρατευθείς εργάστηκε στην ΑΤΕ. Κατά τη διάρκεια του Ιταλοελληνικού Πολέµου υπηρέτησε ως µέλος επιτελείου Στρατιάς στην Κοζάνη. Επί Κατοχής επόπτευε τους Γεωργικούς Συνεταιρισµούς των Σερβίων 21 όπου έλαβε εντολή από τη Φρουρά Κοζάνης να ηγηθεί των 15

ΓΑΚ/ΚΥ, Μικρές Συλλογές, Κ.52/Α1/75, Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως Ηρακλή Πετιµεζά, Επιµελητεία, όργανο της Κεντρικής Επιτροπής Επιµελητείας Του Αντάρτη, Αθήνα (24.7.43) 3. Η άποψη ότι ως το καλοκαίρι του 1943 οι αξιωµατικοί που συνεβλήθησαν µε τους αντάρτες δεν φορούσαν διακριτικά επαναλαµβάνεται κι αλλού, βλ. Μπαλής, Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 34, όµως δεν ισχύει διότι οι ελάχιστοι αξιωµατικοί που είχαν βγει ως τότε στο βουνό, τα φορούσαν 16 Ακόµη και οι Ιταλοί θεωρούσαν ότι πράγµατι στο αντάρτικο ηγούνταν συνταγµατάρχες, βλ. Βακουφάρη, Η Θεσσαλία, ό.π., σ. 144 17 Hammond, Με τους αντάρτες, σ. 46 18 ΑΑ, RPO, HS 5/230 [102], 13 µεραρχία ΕΛΑΣ προς τάγµα θανάτου κ.α., α.π. 5202/29.11.43 19 Νέα Αλήθεια (18.12.47) 2 20 Αδάµου, Κοκκινοπλός, ό.π., σ. 158 21 ΠΚ, ΤΠΚ, ΠΠΑ 421/15.9.41

245


ανταρτών, αλλά διαφωνήσας και απειλούµενος από το ΕΑΜ κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη.22 Οι µόνοι που δεν είχαν φύγει ήταν όλοι οι αξιωµατικοί του Βοΐου και οι ταγµατάρχες Τσάµπουρας και Μάντζιος. Ο Τσάµπουρας όµως δεν διέθετε κανέναν άνδρα. Ο Μάντζιος είχε ήδη σχηµατίσει µία διµοιρία ανδρών από δηλωσίες Κοζανίτες κοµουνιστές, απολιτικούς νέους 23 από τον Κρόκο όπου έµενε και από τα διπλανά χωριά Άνω και Κάτω Κώµη. Στην τελευταία, εύπορη σχετικά χάρη στην καλλιέργεια κηπευτικών, 24 ανθούσε η ΕΟΝ, 25 προφανώς χάρη στις φιλότιµες επ΄ αυτού ενέργειες ενός µονίµου υπαξιωµατικού του Στρατού, του Κωνσταντίνου ∆ιαµαντή, 26 ο οποίος υπηρέτησε διαδοχικά στην ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ κι ΕΕΣ. Στην οµάδα Μάντζιου ανήκαν επίσης Πρόσφυγες µέλη της ΕΚΑ από τη Χαραυγή, τον Κλείτο και τη Σκάφη, όχι όµως από κατοίκους των Μπουτζακίων όπου είχε παρθεί η απόφαση να «να αποφύγουν παντί τρόπω το ΕΑΜ και να περιµένουν».27 Και στην Καστοριά είχε επιχειρηθεί η προσέγγιση αξιωµατικών και παραγόντων της ΥΒΕ/ΕΚΑ µε τους κοµουνιστές, αλλά η πολιτική των στελεχών του ΚΚΕ ως προς τους Σλαβοµακεδόνες αδυνάτιζε κάθε επιθυµία των Εθνικιστών για συντονισµένη πάλη. Όταν οι τελευταίοι πήραν επαφή µε τη Θεσσαλονίκη, οι ηγέτες της ΥΒΕ δίσταζαν να συγκατανεύσουν στην άµεση δράση και µάλιστα στην κοινή δράση µε το ΕΑΜ, διότι δεν υπήρχε καµία πίεση για εισβολή ανταρτών του ΕΛΑΣ από τη Θεσσαλία, πράγµα που συνέβαινε στην Κοζάνη και τα Γρεβενά. Στην Καστοριά ο φόβος της καθόδου των Βουλγάρων από τα κοντινά Μπίτολα ή τη λεκάνη των Πρεσπών δεν ήταν απλώς εύρηµα. «Γερµανική ∆ιοικητική Περιφέρεια» αντί Ελληνική Πολιτεία ονόµαζε τον Αύγουστο του 1943 την προϊσταµένη του εξουσία ο ∆ήµος Πτολεµαΐδας28 σε διαφηµιστική αφίσα της τοπικής εµποροπανήγυρης,29 εποχή κατά την οποία διαδιδόταν η εγκατάσταση Βουλγάρων και στη ∆υτική Μακεδονία. Έτσι για να κερδηθεί χρόνος και για να µην υπάρξει συµβολή µε το ΕΑΜ η Θεσσαλονίκη διαβεβαίωνε ότι θα στέλνονταν αξιωµατικοί στην Καστοριά30 που όµως δεν πήγαν ποτέ. Θέση αναµονής έλαβαν και οι ένοπλοι της ΥΒΕ/ΕΚΑ στο Λέχοβο Φλώρινας, περιοχή όπου του ΕΑΜ ήταν άγνωστο, 22

Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 52 και Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 63-4 «Οι νέοι γίνονται οι καλύτεροι στρατιώτες» γράφει ένας σηµερινός εκπαιδευτής αστυφυλάκων, βλ. Γατσάς Βασίλειος «Ο ψυχισµός του Έλληνα Οδηγού», Αστυνοµική Ανασκόπηση (Σεπτ. –Οκτ. 2006) 56 24 Ανώνυµος, «Επιστολή διαµαρτυρίας κατοίκων Κάτω Κώµης που διαφωνούν στον τρόπο διεξαγωγής του αναδασµού», Θάρρος (30.8.06) 4 και, Κωνσταντίνος Ταβουλτζίδης, Μεσιανή και τ΄ άλλα προσφυγοχώρια του ανατολικού Τσιαρτσαµπά, «ι+δ», Κοζάνη 2001, σ. 267 25 Βόρειος Ελλάς (18.10.36) 1; 26 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36 27 Αχιλλέας Τριανταφυλλίδης, «από τη δράση της Π.Α.Ο. στην περιοχή Κοζάνης», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 239-50, σ. 239-50, 299 28 Η κοινότητα Πτολεµαΐδας µετατράπηκε νοµοθετικά σε ∆ήµο το Σεπτέµβριο του 1942, αλλά λειτούργησε ως τοιούτος από τον Οκτώβριο του 1943, Μανάδης, Αιωνόβιος ρίζα, ό.π., σ. 251 29 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, αφίσα Εµποροπανηγύρεως 30 Νικόλαος Μούζας, «Φως εις το εσωτερικόν µας δράµα», εφ. Φωνή της Καστοριάς, (21.10.45) 4 και (28.10.45) 4 και Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Α΄, σ. 283 23

246


αν όχι ανεπιθύµητο. Στο πεδίο η συνύπαρξη όσων βγήκαν εθελοντικά ή έπειτα από ιταλική πίεση όπως ο καπετάν Κολάρας µε τους Πρόσφυγες που τον ακολουθούσαν ή οι αξιωµατικοί του Στρατού και της Χωροφυλακής που αναφέρθηκαν, ήταν αναγκαστική. Η πρώτη «κοινή» επιχείρηση Εθνικιστών και κοµουνιστών ανταρτών ήταν η αιχµαλωσία έπειτα από µάχη και πολιορκία ενός ιταλικού τάγµατος στη θέση Φαρδύκαµπος Σιάτιστας, γεγονός πανελλήνιας, αν όχι παµβαλκανικής εµβέλειας. Εκεί έλαβαν µέρος (αναγκαστικά) αρκετοί κάτοικοι της Σιάτιστας για να υπερασπίσουν την πόλη τους, οι 4 µόνιµες οµάδες των ανταρτών του ΕΛΑΣ και µερικές εκατοντάδες ανδρών από τα περίγυρα χωριά από πατριωτική φιλοτιµία, πολεµική έφεση, διάθεση εκδίκησης, περιέργεια ή και προς απόκτησιν λείας. Η άποψη ότι οι χωρικοί καλέστηκαν στη µάχη µέσα από το δίκτυο του ΕΑΜ αντανακλά µέρος µόνο της πραγµατικότητας, αφού αυτό δεν είχε ακόµη τότε καλά στηθεί. Σοβαρό ρόλο έπαιξαν τα κανάλια των µονίµων αξιωµατικών, που είχαν συµφωνήσει συνεργασία µε το ΕΑΜ, και των δασκάλων, οι οποίοι έχοντας διοικήσει διµοιρίες στον πόλεµο της Αλβανίας προσήλθαν στο Φαρδύκαµπο ως ηγέτες των χωρικών. Ήταν απίθανη η άρνηση οποιουδήποτε κατοίκου να πολεµήσει στο Φαρδύκαµπο. Η νίκη ήταν άµεσο επακόλουθο µίας σχεδόν εξ ολοκλήρου επιτυχούς ενέδρας τις προηγούµενες µέρες εναντίον των Ιταλών ανατολικά της Σιάτιστας, γνωστή ως µάχη της Βίγλας. Τις δύο επιχειρήσεις, ιδιαίτερα τη µάχη του Φαρδυκάµπου, θεώρησαν έκτοτε αποκλειστικό τους κατόρθωµα τόσο οι Εαµικοί όσο και οι Εθνικιστές πότε δηλώνοντας ρητά την αποχή και πότε αποκρύπτοντας εντελώς τη συµµετοχή του άλλου. Αλλά στο Φαρδύκαµπο το σχέδιο µάχης εκπονήθηκε από µονίµους αξιωµατικούς και ορισµένοι από αυτούς πολέµησαν στην πρώτη γραµµή όπως π.χ. ο υπολοχαγός Κοσµάς Μπουλογιάννης, Την πρωτοβουλία για την ενέδρα της Βίγλας την είχαν πάρει οι Ελασίτες, όµως έλαβαν µέρος κι εργάτες της συνοικίας Γεράνειας κι έφεδροι αξιωµατικοί από τη Χώρα, 31 παρόλο που η ενέδρα µετακινήθηκε σε θέση άσχετη µε την υπεράσπιση της Σιάτιστας. 32 Η άποψη ότι οι πολίτες «υπεχρεώθησαν να ακολουθήσουν» αντανακλά έναν υπαρκτό φόβο, αφού η θεσσαλική οµάδα Σαράντη έπειτα από «Λαϊκό ∆ικαστήριο» είχε εκτελέσει 5 κατοίκους της κωµόπολης ως προδότες ή αντιδραστικούς και προφανώς κανείς δεν επιθυµούσε παρόµοια τύχη. Χειρότερη µάλλον ήταν η µοµφή της δειλίας την οποία ασφαλώς θα εξακόντιζαν εναντίον όσων ενόπλων πολιτών αποχωρούσαν από το πεδίο, και, αν τη συσχέτιζαν µε παλαιότερες τουρκικές καταδροµές εναντίον της Σιάτιστας που είχαν αποκρουστεί από «άπειρον πλήθος» κατοίκων,33 η καταισχύνη θα αυξανόταν. Τους δισταγµούς των κατοίκων για άµεση πολεµική δράση µείωνε επίσης ένας ενισχυµένος από φήµες πολεµικός ενθουσιασµός. Οι Ιταλοί είχαν δεχτεί τις πρώτες τους ήττες σε δύο σχετικώς γειτονικά µέρη: στη θέση Γκούβις 31

Για τις παλαιές αντιθέσεις Γεράνειας και Χώρας βλ. Χρήστος Μουχτάρης, «∆άσκαλος στους Σαρακατσάνους», Αριστοτέλης 49-50 (1965) 24-41 32 Από τη θέση «ζ Μπότσκα» µετακινήθηκε στη νοτιότερη «ζτζ Βίγλας του ιουφύρ», βλ. Μέγας, Σιατιστέων µνήµη, ό.π., σ. Α163, 166, όπου οι αυθεντικές ονοµασίες των θέσεων 33 Αποστόλου, Ιστορία της Σιατίστης, ό.π., σ. 94

247


Ελευθεροχωρίου Χασίων την 8η Φεβρουαρίου 1943, γνωστή ως µάχη του Σνιχόβου, και στην αντίστοιχη της Μήκανης στην Οξύνεια Καλαµπάκας δύο µέρες αργότερα. Για την ακρίβεια στο Ελευθεροχώρι οι Ιταλοί είχαν χάσει λίγους µόνο άνδρες, όµως η πράξη είχε σηµατοδοτήσει τη ρωµαλέα ύπαρξη ανταρτών και την έναρξη αποφασισµένης ένοπλης αντίστασης. 34 Την πιο πρόσφατη όµως εξύψωση του ηθικού αποτελούσε η επιτυχηµένη πυρά της γέφυρας των Σερβίων από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ το πρωινό της 2ης Μαρτίου 1943, µερικές δηλαδή ώρες πριν οι ένοπλοι αποφασίσουν τελικά να ενεδρεύσουν την ιταλική φάλαγγα στην κάπως απόµακρη από την κωµόπολη θέση Μπάρα κι όχι στα πρόθυρα της Σιάτιστας. Στις πηγές δεν αναφέρεται ότι οι Σιατιστείς γνώριζαν την πυρά της γέφυρας, προφανώς λόγω της ηµεροµηνιακής σύγχυσης των δύο γεγονότων. Η σύγχυση έκτοτε επεκτάθηκε, επιτηδευµένα κάποτε, καθώς δηλώνεται ότι η πυρά της γέφυρας από τους αντάρτες έλαβε χώραν για να µη προσέλθουν προς βοήθειαν του πολιορκούµενου τάγµατος στο Φαρδυκάµπου οι Ιταλοί που ερχόταν από τη Λάρισα, ενώ στην πραγµατικότητα η γέφυρα είχε καταστραφεί νωρίτερα. Η αναληθής περιοδολόγηση εξιλεώνει το ΕΑΜ από τη µοµφή ότι ήταν αίτιο της πυρπόλησης των Σερβίων από τους Ιταλούς την 6η Μαρτίου του 1943. Για την πυρπόληση της γέφυρας έχουν προταθεί διάφορες ηµεροµηνίες από την 3η έως και την 17η Μαρτίου του 1943,35 όµως η ακριβής ηµεροµηνία 2η Μαρτίου προκύπτει από καταθέσεις µαρτύρων, εκ των οποίων τουλάχιστον µερικές δεν επιδέχονται σοβαρών αµφιβολιών: δάσκαλος του παρακείµενου χωριού Νεράιδα θυµάται ότι ήταν ηµέρα Τρίτη (δηλαδή 2η Μαρτίου), ενώ δηµοσιογράφος της Κοζάνης που κρατούσε ηµερολόγιο αποχώρησε από την Κοζάνη µαζί µε το µητροπολίτη Ιωακείµ εξ αιτίας της πυρπόλησης και πέρασε τον ποταµό κοντά από τη γέφυρα που ακόµη κάπνιζε.36 Μία άλλη κατάθεση αναφέρει ότι όταν ένα γερµανικό φυλάκιο εγκατέλειψε τα Σέρβια την 1η Μαρτίου 1943, «ευθύς αµέσως εγένετο η είσοδος ανταρτών». 37 Τελευταίος αναφέρεται έµµεσα στην πυρά αξιωµατικός της πόλης Κοζάνης που συνάντησε τους αντάρτες να βαδίζουν προς τα Σέρβια το βράδυ της 1ης Μαρτίου 1943.38 Η τελευταία πηγή είναι η αµεσότερα κοντινή στο συµβάν και καταθέτει ότι οι Γερµανοί επιχείρησαν να επιστρέψουν (µέσω του ποταµού) στα Σέρβια το πρωί της 4ης Μαρτίου 1943, όταν η γέφυρα είχε ήδη καεί. 39 Για την 34

Για τη µάχη του Σνιχόβου γράφτηκαν αρκετά. Για µία πρώτη αναφορά βλ. Ζαχαρίας ∆ρόσος, «Η µάχη του Σνιχόβου, 8ης Φεβρουαρίου 1943», Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως (Ιούν. –Αύγ. 1960) 38-9 35 Για την 3η ως 6η Μαρτίου βλ. ενδεικτικά ΓΑΒΚΣ, HG 787 G79, Greek Office of Information, Washington, Ειδικόν ∆ελτίον, Κάιρο 28.10.43, σ.46 - PRO, FO 371/43764/7185 - Εθνικός Αγών (14.10.45) 3 - ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/Β8/18 και Καλλιανιώτης, Ίµερα, ό.π., σ. 13. Για την 17.4.43 βλ. Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 64 και Μύρου, Η Αντίσταση, ό.π., σ. 32 36 Θανάσης Καλλιανιώτης, «Τα Σέρβια κατά την περίοδο της Κατοχής», στο Σαββιλωτίδης Κοσµάς –Τζήρα Χρυσάνθη, Τα Σέρβια του χθες 1823 -1944, Εκατόν είκοσι χρόνια ζωής, ΜΟΣ Σερβίων «Τα Κάστρα», Σέρβια 2001, 117-8 37 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.11 38 Γερούκης, Αντίσταση, ό.π., σ. 14-5 39 FO 371, 37201/R2569, further reports of Guerilla activity in Northern Greece 17.3.43, όπου αναφορά σε κείµενο του κλιµακίου της ΒΣΑ στον Όλυµπο

248


αναφερόµενη πυρά έχει γραφεί ότι ήταν σχέδιο των Βρετανών, το οποίο εκτέλεσαν Έλληνες αντάρτες,40 αλλά η άποψη χρειάζεται περαιτέρω εξέταση. Ανακριβείς ηµεροµηνίες προβάλλονται από παλαιά41 και για τις δύο µάχες: για την ενέδρα της Βίγλας π.χ. η 1η42 ή συνήθως η 4η Μαρτίου.43 Σύµφωνα όµως µε πηγές της εποχής 44 αλλά και µε καταθέσεις ύστερων µαρτύρων η ενέδρα έλαβε χώραν την Τετάρτη 3 Μαρτίου.45 Είχε στηθεί εκατέρωθεν της θέσης «Ζτζ Βίγλας του ιουφύρ» [το γεφύρι της Βίγλας] κι ονοµάστηκε έκτοτε µάχη της Σιατίστης, της Μαγούλας, της Μπάρας, του Μπουγαζιού46 και της Βίγλας 47 -χάριν συντοµίας θα χρησιµοποιηθεί η τελευταία, εδαφικά σχετικότερη, ονοµασία, όχι όµως ως µάχη αλλά ως ενέδρα. Για τη µάχη του Φαρδυκάµπου προβάλλονται πάλι από αυτόπτες ή ερευνητές λανθασµένες ηµεροµηνίες, π.χ. ότι άρχισε την 5η Μαρτίου.48 Οι συγκρούσεις ξεκίνησαν στα αντερείσµατα της Σιάτιστας «στ Αγά τουν τσουσµέ» [Βρύση του Αγά], «σ Ράχ τς Σκιάς» [Ράχη της Συκιάς] το πρωινό της Πέµπτης (4ης Μαρτίου) και το απόγευµα συνεχίστηκαν στο πλάτωµα «στου Φαρδύκαµπου» 49 όπου και τελείωσαν το δειλινό της Παρασκευής (5 Μαρτίου). Οι συγκρούσεις θα αναφέρονται χάριν συντοµίας ως µάχη του Φαρδυκάµπου.50 Για τους συµµετέχοντες στη Βίγλα και το Φαρδύκαµπο γράφτηκαν εντός της χώρας διάφορα –οι Βρετανοί γνώριζαν ελάχιστα.51 Υπήρξαν διεκδικήσεις πρωτείων 52 ακόµη και µε ποσοστά 53 κι επίσης σκόπιµες ή λόγω άγνοιας αποσιωπήσεις από αντικοµουνιστές ή µη εαµικούς συγγραφείς. Κατατέθηκε 40

ΑΑ, RPO, HS 5/215 [00110-1], SOE Policy Committee, SOE activities in Greece, memorandum by Head o SOE, most secret, SOPWE (43) 7/8.4.43 41 Βλ. π.χ. Η Νίκη (26.9.45) 4, όπου η ενέδρα της Βίγλας τοποθετείται την 5η Μαρτίου 1943 42 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 319 43 Βασιλική Σιάσιου, «Γιορτάστηκε η 63η Επέτειος της Μάχης του Φαρδυκάµπου», Εφηµερίς (Φεβρ. 2006) 3 όπου η οµιλία αντιδηµάρχου της Σιάτιστας 44 Ελευθερία (25.3.43) 1, όπου ανακοινωθέντα του Αρχηγείου Βαρνούντος του ΕΛΑΣ, εν µέρει λανθασµένα ως προς την περάτωση της µάχης του Φαρδυκάµπου. Επίσης ΓΑΒΚΣ, HG 787 G79, Greek Office of Information, Washington, ∆ΕΥΠ, τµήµα ΙΙ Α, ∆ελτίον Πληροφοριών, Ειδικόν ∆ελτίον, 28.10.43, σ. 52-3 45 Στρακαλής, 50 έτη, ό.π., σ. 51-5 και Γιάννης Χατζής, «Το κτύπηµα των Ιταλών στη Βίγλα», Εθνική Αντίσταση (Οκτ. 1983) 48 –9 46 Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τ. Α΄, σ. 210 47 Στρακαλής, 50 έτη, ό.π., σ. 50 48 Βλ. ενδεικτικά Ραϋµόνδος Αλβανός, «Η µάχη στον Φαρδύκαµπο», Πολεµικός Τύπος 2002, τ. 28, σ. 3 και Προυτσάλης «Μάχη στο Φαρδύκαµπο», ό.π., σ. 87 49 Μέγας, Σιατιστέων µνήµη, ό.π., σ. Α163-9 50 Οι ονοµασίες Πλατύκαµπος, βλ. Καλλινικίδης, Εθνική Αντίστασις, ό.π., σ. 41, και «Μαραθόκαµπος», βλ. ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.12, είναι λανθασµένες 51 Βλ. π.χ. PRO, FO 371, 37203/R5303, extract from Weekly progress report No 44 by SOE, period ending 27 May 52 Π.χ. ότι οι νίκες ήταν έργο όχι του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ αλλά της «Πανστρατιάς του Βοΐου», βλ. Ιωάννης Ζηκόπουλος, «Από ποιους;», ∆υτική Μακεδονία (24.12.85) 1 53 Τα «εθνικόφρονα στοιχεία» αριθµολογούνταν στα 9/10 των συµµετεχόντων ισχυρίστηκε ο ταγµατάρχης Κοντονάσης, βλ. Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 191. Επίσης Ιωάννης Κοντονάσης, «Η µάχη του Φαρδυκάµπου», ∆υτική Μακεδονία (4.4.55) 1. ∆άσκαλος από τη Σιάτιστα έγραψε ότι ο λαός της κωµόπολης που έλαβε µέρος στο Φαρδύκαµπο ήταν 90% «Εθνικόφρονες Έλληνες», βλ. Ελληνικός Βορράς (10.4.62) 3

249


π.χ. ότι στο Φαρδύκαµπο πολέµησαν «Έλληνες αξιωµατικοί και οπλίται» 54 χωρίς να σηµειώνεται η παρουσία του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Σε τοπικό µάλιστα έντυπο, αναφέρεται ότι «η επανάστασις της 3ης Μαρτίου 1943 …ουδεµίαν έχουσα σχέσιν µε το εις τα σπάργανα ευρισκόµενον τότε ΕΑΜ».55 ∆άσκαλος από τη Σιάτιστα, µαχητής του Φαρδυκάµπου κι επιθεωρητής έπειτα των δασκάλων της Καστοριάς, έγραψε αρχικά ότι οι Σιατιστείς κι όχι το ΕΑΜ πολέµησε στη Βίγλα,56 άποψη που αργότερα αναίρεσε.57 Σε µία άλλη περίπτωση κατατέθηκε ότι το ΕΑΜ ήταν αρχικά αντίθετο προς την αντίκρουση του εχθρού αλλά τελικά συµµετείχε για να «περισώση το γόητρον αφ΄ ενός, καρπωθή δε τα αποτελέσµατα της νίκης ή αποτυχίας» αφ΄ ετέρου. 58 Από παρόµοια οπτική γωνία δόθηκε και η άποψη ότι την ενέδρα της Βίγλας επιχείρησε σκόπιµα το ΕΑΜ για να προκληθούν αντίποινα στον πληθυσµό, από τα οποία θα εισέπραττε διάφορα κέρδη, 59 άποψη ορθή αλλά µάλλον δευτερεύουσα ή, σωστότερα, δύσκολη να αποδειχθεί, καθώς πρωταρχικοί ήταν άλλοι σκοποί: ο εφοδιασµός µε πολεµικό υλικό, η παρακίνηση για την ένταξη εθελοντών ανταρτών και τελικά η ίδια η ύπαρξη του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Η γνώµη πάλι ότι η διαταγή σύµπτυξης των Ελλήνων από το πεδίο του Φαρδυκάµπου οφειλόταν στην επιµονή του ΕΑΜ Σιάτιστας,60 απηχεί µάλλον τους δισταγµούς όλων έπειτα από το διήµερο κάµατο και την έλλειψη Επιµελητείας παρά την αλήθεια, αφού οι Σιατιστινοί ήταν οι τελευταίοι που θα επιθυµούσαν την πυρπόληση της κωµόπολής τους. Επίσης ήταν απίθανο να συµφωνήσουν για οπισθοχώρηση λόγω χαρακτήρα ή εδαφικών πλεονεκτηµάτων ο συγκροτηµατάρχης του ΕΛΑΣ ∆ηµητρός Χαρισιάδης, ο φιλόλογος Αλέξανδρος Ρόσιος ή οι άνδρες των Βεντζίων όπως και πράγµατι δεν έφυγαν. Ακόµη και στον αριθµό 61 και τα ονόµατα των τραυµατιών εισχώρησε η ιδεολογική αντιπαλότητα: ένας Εθνικιστής αναφέρει 9 τραυµατίες κατά τη µάχη του Φαρδυκάµπου 62 λησµονώντας τουλάχιστον τον ψηλό κι αδύνατο αγρότη Κωνσταντίνο Γκολοµίσιο ή Αξιάλη από τη Σιάτιστα που φονεύθηκε ως µέλος του ΚΠ Μπουρίνου του ∆ΣΕ το 1948 και τον Κωνσταντίνο Χονδρογιάννη από τις Κυδωνιές, µάλλον επειδή αµφότεροι διέπρεψαν ως αντάρτες του ΕΛΑΣ.. Από την εαµική πλευρά η νίκη της Βίγλας χρεώθηκε ορθά στον ΕΛΑΣ,63 ενώ η επόµενη στο Φαρδύκαµπο στο «γίγα λαό του Βοΐου»,64 έντεχνα για να 54

Καλλινικίδης, Εθνική Αντίστασις, ό.π., σ. 44 ∆υτική Μακεδονία (7.3.55) 1 56 Κωνσταντίνος Μπέντας [ψευδ. Κακάλης Θωµάς], «∆ια την µάχην του Φαρδυκάµπου», ∆υτική Μακεδονία, 265 (18.4.55) 1, 4 57 Ελληνικός Βορράς (10.4.62) 3 58 Στρακαλής, 50 έτη, ό.π., σ. 54 59 Καλλινικίδης, Εθνική Αντίστασις, ό.π., σ. 43 60 Καραγιάννης, Η προδοµένη Αντίστασις, ό.π., σ. 43-4 και Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α293 61 ∆εκαπέντε αριθµούνται κατά µία πηγή οι τραυµατίες, βλ. ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 137 62 ΓΕΣ/∆ΙΣ ΑΕΑ, 5/37396-7 63 Ελευθερία (25.3.43) 1 64 Βάσος Γεωργίου (επιµ.), Ιστορία της Αντίστασης 1940 –1945, τ. Α΄-ΣΤ΄, Αυλός, Αθήνα 55

250


µην αναφερθούν οι αξιωµατικοί και οι οπλίτες της ΥΒΕ/ΕΚΑ ή όσοι πολίτες δεν είχαν γραφτεί στις δεκαρχίες του ΕΑΜ. Επιλέχτηκε προφανώς η αναφορά στους κατοίκους του Βοΐου για να κολακευτούν και να πλησιάσουν περισσότερο το ΕΑΜ. Στο ζήτηµα εµφιλοχωρούν επιπλέον κι «εσωτερικές» αποσιωπήσεις, αφού στην ενέδρα της Βίγλας λησµονείται συνήθως ότι συµµετείχαν κι ένοπλοι χωρικοί από τα Βέντζια: από το Παλαιόκαστρο, κτηνοτροφικό χωριό προσανατολισµένο πολιτικά στο Λαϊκό Κόµµα,65 από το οποίο µόνο το 0,86% των κατοίκων του εντάχθηκε έπειτα στον µόνιµο ΕΛΑΣ,66 ίσως για βιοποριστικούς και µόνο λόγους, όταν το χωριό κάηκε από τους Γερµανούς. από τον Έξαρχο επίσης. Η πληροφορία ότι στην ενέδρα της Βίγλας έλαβαν µέρος αποκλειστικά «εφεδροελασίτες»67 µε «ρόπαλα», «αξίνες» και «µαυροµάνικα µαχαίρια»68 απηχεί, όταν δεν υποκρύπτει σκοπιµότητα, την ανάγκη του ανθρώπου για ύπαρξη γραφικών ηρώων παρά την αλήθεια. Φυσικά εικόνες παιδιών του ∆ηµοτικού που µάχονταν «µε τσεκούρια»69 ή ενός ποιµένα που κατηφόρισε από τη ράχη της Βίγλας ορµώντας επάνω στους Ιταλούς µε τη «γκλίτσα του»70 εντάσσονται στο ίδιο φανταστικό πλαίσιο καθώς η ράχη είναι ευρέως πυρόβλητη από το δρόµο. Βέβαια ανέκαθεν σε κάθε µάχη παρίσταντο εκ του µακρόθεν διάφοροι άοπλοι είτε ως εφεδρεία είτε προς κτήσιν υλικών ωφελειών, για «φαρίνα» π.χ. όπως αναφέρεται δηκτικά71 για τους κατοίκους των Βεντζίων εκπεσών του ΕΑΜ δηµοσιογράφος της Κοζάνης ή για ρουχισµό κι άρβυλα σύµφωνα µε άλλες µαρτυρίες αυτόπτων.72 Ως προς τον τόπο κατοικίας στη µάχη του Φαρδυκάµπου έλαβαν µέρος εκτός από τους µονίµους κι όλους τους έφεδρους αξιωµατικούς της περιοχής εκατοντάδες χωρικοί: από τα χωριά του Βοΐου ως τον Πεντάλοφο, από τα Βέντζια ως το Χρώµιο, από τα Γρεβενά ως τον Άγιο Γεώργιο κι από τα Καραγιάννια ως την Καλαµιά. Ως προς τις οργανώσεις συνεργάστηκαν ο ΕΛΑΣ και η ΥΒΕ/ΕΚΑ73 -στην ΕΚΑ ανήκαν εντόπιοι και Πρόσφυγες ένοπλοι από τα Καραγιάννια (Ξηρολίµνη),74 τον Τσιαρτσιαµπά (Αιανή, Κρόκος, Άνω75 και Κάτω Κώµη) και τα Μπουτζάκια (Κλείτος, Χαραυγή, Σκάφη). Για τη συµµετοχή των τελευταίων υπάρχουν ελάχιστες πληροφορίες κι ένας λόγος είναι ίσως ότι ενέδρευαν προς την πλευρά της Κοζάνης για να αποκρούσουν

1979, τ.Β΄, σ. 686, όπου η εφηµερίδα του ΕΑΜ Κοζάνης Νίκη της 25ης Μαρτίου 1943 65 Βόρειος Ελλάς (16.6.35) 3, (16.2.36) 2 66 Καλλιανιώτης, «Οι πρώτοι αντάρτες», ό.π., σ..275 67 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 99-100 68 Νικολής, Ιστορική πορεία, ό.π., σ. 979 69 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 111 70 Αλέξης Ρόσιος, Στα φτερά του οράµατος, Εθνική Αντίσταση, διωγµοί µετά τη Βάρκιζα, Εµφύλιος 1946 –1949, πολιτική προσφυγιά, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1997, σ. 80. Για γέρους µε γκλίτσες στην πρώτη γραµµή βλ. και Ζιάκας (20.10.43) 2 71 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 175 72 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 85 και Μιλτιάδης Λεοντάρης, «Η επόµενη µέρα της µάχης του Φαρδυκάµπου», Εφηµερίς (Φεβρ. 20006) 4 73 Γ. Π. [Γιάννης Παπαθανασίου;], «Το ιστορικόν της µάχης του Φαρδυκάµπου», ∆υτική Μακεδονία, 267 (9.5.55) 1, 4 74 Χριστοφορίδης, Επικήδειος, ό.π., σ. 11 75 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 47

251


τυχόν κινήσεις Γερµανών στρατιωτών και δεν είχαν συγκρουστεί άµεσα µε τους Ιταλούς. 76 Η άποψη ότι στο Φαρδύκαµπο έλαβε µέρος η ΠΑΟ, 77 είναι ανακριβής, διότι ακόµη δεν είχε τότε δηµιουργηθεί. Ο ακριβής αριθµός των αντιπάλων στις δύο αυτές συγκρούσεις είναι δύσκολο να µετρηθεί επακριβώς. Όσον αφορά στην ενέδρα της Βίγλας οι µόνιµοι αντάρτες, αριθµούνταν γύρω στους 100 (η οµάδα «Μπούρινος» του ΕΛΑΣ διέθετε 22 άνδρες, 78 ενώ οι ένοπλοι Σιατιστινοί 79 µε αρχηγό τον Αλέξανδρο Ρόσιο και λίγοι Βεντζιώτες80 µετρούνταν σε 70 περίπου άνδρες). Στη Βίγλα πήραν επίσης µέρος ο «ανθυπολοχαγός» του ΕΛΑΣ Σωτήριος Τάρης µαζί µε 4 αντάρτες από την Αιανή οι οποίοι βρισκόταν καθ΄ οδόν προς τη Θεσσαλία. 81 Η πληροφορία ότι συµµετείχαν άνδρες µε ηγέτες τον κοµουνιστή δικηγόρο από την Ανατολική Μακεδονία και γραµµατέα του ΚΚΕ Εορδαίας Μιχαήλ Θεοδωρίδη ή Μίχα και τον Γεώργιο Αργυράκο ή Γούλια από τη Βλάστη, 82 είναι αµάρτυρη και µάλλον δεν ισχύει καθώς η οµάδα Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ (στρατιωτικός διοικητής της ο Θωµάς Βενετσανόπουλος) βρισκόταν τότε στην περιοχή Γρεβενών. 83 Οι Ιταλοί που κτυπήθηκαν στη Βίγλα αριθµούνταν σε 70 περίπου άνδρες, εκ των οποίων οι 20 ήταν οδηγοί και συνοδηγοί.84 Οι Έλληνες διέθεταν µικρότερη ισχύ πυρός µε ατοµικά όπλα µάνλιχερ σονάουερ, δύο παλαιά οπλοπολυβόλα σεντ ετιέν 1915 και λίγα πυροµαχικά, αλλά σηµαντικότατα πλεονεκτήµατα, εκ των οποίων τα κυριότερα ήταν: - ο αιφνιδιασµός: την προηγούµενη µέρα είχαν περάσει ιταλικά αυτοκίνητα από το Μπουγάζι χωρίς κανένα πρόβληµα.85 Έτσι οι αντάρτες φόνευσαν την εποµένη τους πρώτους Ιταλούς που κατέβηκαν να παραµερίσουν ένα βυτίο που είχε τοποθετηθεί ως φράγµα µέσα στο δρόµο86 κι αµέσως όρµησαν επάνω στα µπροστινά οχήµατα. - ο κοντινός στόχος: σε µερικά σηµεία οι άνδρες είχαν οχυρωθεί σε λιγότερο από 20 µέτρα απόσταση, ιδιαίτερα στο πρόσθιο τµήµα της ενέδρας.87 - η αποτελεσµατική κάλυψη πίσω από τα διαχωριστικά ντουβάρια των χωραφιών. - το τελικό χτύπηµα από τα νώτα, όταν προσήλθε στο πεδίο ο

76

Στη θέση αυτή µνηµονεύονται σε εαµικές πηγές µόνο άνδρες από την Εράτυρα, βλ. Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 336 77 Αλβανός, «Η µάχη στον Φαρδύκαµπο», ό.π., σ. 3 78 Τσιούκρας, Ενθυµήµατα, ό.π., σ. 86 79 Ελληνικός Βορράς (13.4.62) 3 και Χατζής, «Το κτύπηµα», ό.π., σ. 50 80 Ελληνικός Βορράς (6.4.62) 3, όπου επιστολή του Κωνσταντίνου Μπέντα 81 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ5/37 και Ελληνικός Βορράς (18.4.62) 3 όπου επιστολή του Χρήστου Μάνιου 82 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 100 83 Κανείς από τους τρεις δεν αναφέρεται σε πηγές της εποχής, βλ. Η Νίκη (26.9.45) 4 84 Η πληροφορία ότι οι Ιταλοί ήταν ένα τάγµα, βλ. Μπουσχότεν, Περάσαµε, ό.π., σ. 65, δεν ισχύει 85 Ζήσης Μπούρτζιος ή Λιάµας, συνέντευξη το 2002 86 Η άποψη ότι είχαν τοποθετηθεί κορµοί δένδρων επάνω σε γεφύρι, βλ. Θεσσαλονίκη (11.3.65) 3, είναι αδιασταύρωτη 87 Ζήσης Μπούρτζιος ή Λιάµας, συνέντευξη το 2002

252


ανθυπολοχαγός Κατσογιάννης µε δεκαρχίες των Βεντζίων.88 - η εµπειρία µάχης µε τον ιταλικό Στρατό στο Μέτωπο της Αλβανίας - το ακµαίο ηθικό έπειτα από τις προηγούµενες επιτυχίες στο Ελευθεροχώρι, την Οξύνεια και στην πυρά τις γέφυρας των Σερβίων. Η άποψη ότι στην αίσια έκβαση της ενέδρας συνέβαλαν δεκαρχίες των χωριών Κοκκινιά και Αγίου Γεωργίου Γρεβενών σταµατώντας 4 φορτηγά µε ιταλικές ενισχύσεις που στάλθηκαν από τα Γρεβενά, κατά την οποία αναφέρονται και Ιταλοί τραυµατίες, 89 µάλλον δεν ισχύει, όχι τόσο διότι το βιβλίο από όπου αντλήθηκε ωραιοποιεί εν πολλοίς τα γεγονότα, αλλά επειδή η συγκεκριµένη σκηνή διαφέρει στην τοπική βιβλιογραφία, 90 όταν δεν λείπει παντελώς.91 Κατά τη µαρτυρία ενός αυτόπτους οδηγού ένα µόνο αυτοκίνητο και χωρίς Ιταλούς επάνω σταµατήθηκε από τους ενόπλους πολίτες και µάλιστα την 5η, όχι την 3η Μαρτίου.92 Στη Βίγλα τραυµατίστηκαν 4 Έλληνες πολίτες,93 ενώ από την πλευρά των Ιταλών οι νεκροί κυµαίνονται από 3 έως 32.94 ∆εν αληθεύει η άποψη ότι οι πληγωµένοι Ιταλοί παραδόθηκαν στον Ερυθρό Σταυρό95 ούτε ότι «ο µόνος» Ιταλός που εκτελέστηκε 96 ήταν ένας αξιωµατικός, πρώην φρούραρχος Νεαπόλεως.97 Πράγµατι ο αξιωµατικός δεµένος µάλλον φονεύθηκε από τους αντάρτες σε έναν αυχένα κοντά στη Βίγλα, 98 αλλά έπειτα από λίγες ώρες εκτελέστηκαν 9 αιχµάλωτοι τραυµατίες στη θέση Άγιος Νικόλαος Παλαιοκάστρου από έναν χωρικό του Εξάρχου, 99 κλαρινοχειριστή και τραγουδιστή σε τοπικά πανηγύρια που είχε δαρθεί από τους Ιταλούς. Χωρίς τα λάφυρα της Βίγλας, ιδιαίτερα τα οπλοπολυβόλα και τα βαριά πολυβόλα,100 η απόκρουση των Ιταλών στα υψώµατα της Σιάτιστας την 4η Μαρτίου ήταν δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να επιτευχθεί. Στο πεδίο του Φαρδυκάµπου οι µόνιµοι αντάρτες του ΕΛΑΣ µετρούνταν σε 97 άνδρες, 101 ενώ οι πολίτες σε µερικές εκατοντάδες. Αν προστεθούν όσοι ενέδρευαν προς την Κοζάνη, τα Γρεβενά και την Καστοριά έλαβαν µέρος 1000 περίπου Έλληνες. Η άποψη ότι το ΕΑΜ είχε κινητοποιήσει 150 ενόπλους

88

∆ηµήτριος Ζυγούρας, «Η µάχη Βίγλας –Φαρδυκάµπου», στο Βάσος Γεωργίου (επιµ.) Ιστορία της Αντίστασης, τ. 2, Αυλός, Αθήνα 1979, σ. 691 -714, σ. 702 89 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 100-5 90 Πιάστηκε ένα αυτοκίνητο µε τραυµατίες Ιταλούς το δειλινό της 4ης Μαρτίου, το οποίος είχε ξεκινήσει από το εικονοστάσι της Κοκκινιάς προς Γρεβενά, Φώτιος Ντέµκας, Το χρονικό ενός αντάρτη, Ελεύθερη Ελλάδα 1943 –1945, Θεσσαλονίκη χ.χ., σ. 9 91 Βλ. π.χ. Νικόλαος Γκατζιάνας, Ο Ταξιάρχης Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 1980, σ. 142-3 92 Χρήστος Κλειτσινίκος, Μνήµες ενός αγωνιστή, Θεσσαλονίκη 1994 [αυτοσχέδιο ανέκδοτο έργο], σ. 29-30 93 Ελληνικός Βορράς (15.4.62) 5 και Στρακαλής, 50 έτη, ό.π., σ. 59 94 Βλ. αντίστοιχα Ρόσιος, Στα φτερά, ό.π., σ. 81 και Χατζής, «Το κτύπηµα», ό.π., σ. 50 95 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 103 96 Ρόσιος, Στα φτερά, ό.π., σ. 80 97 ∆ηµήτρης Εµµανουηλίδης, Ιστορικό διήγηµα για τη Λειψίστα, Νεάπολη 1995, σ. 12 98 Παραδίδεται ως Μαρσάλο Ασφίλι, Απρίρε, Απρίλι ή Αυρήλιο 99 Ελληνικός Βορράς (14.4.62) 3 100 Ρόσιος, Στα φτερά, ό.π., σ. 81 101 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 326

253


πολίτες, ενώ η «ΠΑΟ» 900,102 δεν δύναται να στηριχτεί, πρώτον διότι η ΠΑΟ δεν υπήρχε τότε κι έπειτα ο πληθυσµός δεν είχε ακόµη πολωθεί. Οι περισσότεροι Έλληνες ήταν οπλισµένοι µε ατοµικά όπλα αλλά παράλληλα διέθεταν 20 οπλοπολυβόλα και 2 βαριά πολυβόλα.103 Οι Ιταλοί αποτελούνταν από ένα τάγµα µειωµένης δυνάµεως, αφού το 1/3 του είχε µείνει προφανώς πίσω στα Γρεβενά, και διέθεταν εκτός από τα ατοµικά τους όπλα οπλοπολυβόλα και βαρύ οπλισµό (πολυβόλα, όλµους και τρία πυροβόλα). Επίσης 4 αεροπλάνα προσήλθαν στο πεδίο ρίχνοντας πολεµοφόδια, πολυβολώντας ή βοµβαρδίζοντας την κωµόπολη την 5η αλλά και την 6η Μαρτίου. Στο Φαρδύκαµπο οι Έλληνες είχαν 3 νεκρούς ενόπλους, 2 από τη Σιάτιστα κι έναν από τον Άγιο Γεώργιο.104 Ο αριθµός των απωλειών από την πλευρά των Ιταλών ποικίλει από 10 έως 40 νεκρούς.105 Οι αιχµάλωτοι ξεκινούν από 494106 και φτάνουν στους 650. Ο αριθµός 603 που συνήθως προβάλλεται είναι µάλλον επηρεασµένος από άσµα που σκαρώθηκε ύστερα: «Ελεύθερα είναι πάλι Νεάπολη και Γρεβενά /τα πήραν οι αντάρτες µε τη γενναία τους καρδιά /κι εξακόσιοι τρεις πιαστήκαν παρευθύς /και τράβα στο Ζιουπάνι [Πεντάλοφος] να τους δεις». Αν όµως προσµετρηθεί ότι αρκετοί είχαν µείνει ως φρουρά στην πόλη των Γρεβενών και όσοι πήγαιναν να τους ενισχύσουν είχαν αιχµαλωτιστεί τη Βίγλα, µάλλον οι Ιταλοί του Φαρδυκάµπου δεν ξεπερνούσαν τους 300. Οι Έλληνες µειονεκτούσαν σε πολεµοφόδια και «σε ακριβή αντίληψη των δυνάµεων»,107 αφού δεν υπήρχε καλή επικοινωνία µεταξύ των τµηµάτων. Σε αυτή όµως την αταξία οφείλεται η νίκη, διότι σε ορισµένα τµήµατα της Σιάτιστας και όλα των Βεντζίων που δεν υπάκουσαν στην εντολή υποχώρησης παραδόθηκαν οι Ιταλοί. Βέβαια σχεδόν κανένα γεγονός δεν ήταν ικανό να αποσύρει από τη µάχη το γενναίο ∆ηµητρό Χαρισιάδη, ηγέτη της ενέδρας της Βίγλας, ο οποίος µαζί µε την οµάδα του βρισκόταν συνεχώς κολληµένος στη ΒΑ πλευρά του τάγµατος. ούτε «75 Σιατιστείς» 108 ανάµεσα στους οποίους βρισκόταν ο κτηνοτρόφος Χρήστος Μάνιος που είχε διακριθεί ως λοχίας στο µέτωπο της Αλβανίας. «Ατρόµητος και ριψοκίνδυνος»109 ο Μάνιος προέτρεπε συνεχώς στους Ιταλούς στο Φαρδύκαµπο να παραδοθούν και τελικά πέτυχε να

102

Νικόλαος ∆εληγιάννης, «Η µάχη του Φαρδυκάµπου (2-6 Μαρτίου 1943», ∆υτικοµακεδονικά Γράµµατα (2003) 129-50, σ. 139 103 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 71, 77 και Ρόσιος, Στα φτερά, ό.π., σ. 81 104 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/3/33/44-45, Κατάστασις εµφαίνουσα τους αντιπροσώπους του ΕΑΜ στα υπαρχηγεία, ΤΤ 943 20.6.43 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Αγίου Γεωργίου Γρεβενών, ΛΠΘ 6/1945. Επίσης Ρόσιος, Στα φτερά, ό.π., σ. 91. Ένας από τους νεκρούς, ο ο Παναγιώτης Γούτας δεν περάστηκε σε επίσηµη µεταπολεµική κατάσταση νεκρών, βλ. ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, ΥΧ Σιατίστης 1945 105 Βλ. ενδεικτικά Στρακαλής, 50 έτη, ό.π., σ. 59, Ρόσιος, Στα φτερά, ό.π., σ. 91 κι Ελληνικός Βορράς (18.4.62) 3 106 Ελευθερία (25.3.06) 1 107 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 330 108 Κακάλης [Μπέντας], «∆ια την µάχην του Φαρδυκάµπου», ό.π., σ. 1, 4 109 Μπαξεβάνος, Ελληνοϊταλικός, ό.π., σ. 423

254


είναι ο πρώτος που υποδέχτηκε τον απογοητευµένο Ιταλό ταγµατάρχη.110 Ούτε βεβαίως ήταν δυνατόν να υπακούσουν στη διαταγή απόσυρσης οι αναµένοντες λάφυρα Βεντζιώτες, αφού ως τότε δεν είχαν διατρέξει κανέναν κίνδυνο, καθώς µεταξύ αυτών και των Ιταλών έχασκε η χαράδρα «στου Λάκκου τς αλκής».111 Στην παραµονή των οπλιτών από τα Βέντζια έπαιξε ιδιαίτερο ρόλο ένας από τους αρχηγούς των, ο νεαρός έφεδρος ανθυπολοχαγός και δάσκαλος στο Πυλωρί ∆ηµήτριος Ζυγούρας από τη Βουχωρίνα που έκτοτε εγκατέλειψε την εργασία του για να περατώσει την κατοχική πολεµική του καριέρα ως στρατιωτικός διοικητής τάγµατος ΕΛΑΣ µε το ψευδώνυµο Παλαιολόγος και τοµέα δράσης τα χωριά του Τσιαρτσιαµπά, που λίγο αργότερα οπλίστηκαν εναντίον των ανταρτών. Καταφυγών έπειτα στο Μπούλκες επέστρεψε το 1946 στην περιοχή, αναβαθµίστηκε σε διοικητή ταξιαρχίας του ∆ΣΕ και περάτωσε την ένοπλη καριέρα του στο Γράµο και το Βίτσι µε το αξίωµα του υποστρατήγου του ∆ΣΕ. Όπως στην Βίγλα έτσι και στο Φαρδύκαµπο οι Έλληνες πλεονεκτούσαν σε σηµαντικούς τοµείς. Στο µεν µέτωπο της Σιάτιστας διέθεταν: α) υψοµετρική εύνοια: οι Ιταλοί επιτίθονταν από κάτω και καθώς το ασβεστολιθικό τοπίο καλύπτονταν µε χαµηλό χόρτο η παρατήρηση των κινήσεων ήταν άριστη και το πεδίο βολής καθαρότατο. Από το Φαρδύκαµπο ως τη Γεράνεια ένας πεζοπόρος χρειαζόταν µισή περίπου ώρα για να ανέλθει, αν όµως κουβαλούσε όπλο και δεχόταν πυροβολισµούς ο χρόνος υπερδιπλασιαζόταν. Στην υψοµετρική διαφορά οφείλεται επίσης η επιτυχής ρίψη χειροβοµβίδων, η οποία αποσόβησε την είσοδο των Ιταλών στη Γεράνεια. Σε αυτή διακρίθηκε ένας κοντός κι αδύνατος οπωροπώλης, ο Ιωάννης Στεργίου, τον οποίο πείραζαν όταν γέρασε τα παιδιά της κωµόπολης καλώντας τον «Γιάνν(η) τς φακής» λόγω των ιδιορρυθµιών του. Αν και απείχε πολύ από τις εικόνες των ηρώων που προβάλλονται στην τέχνη, ο «Γιάνντς τς φακής» υπήρξε χωρίς ουδεµία αµφισβήτηση ο κεντρικός ήρωας της µάχης του Φαρδυκάµπου.112 β) πολεµικό θάρρος: διακρίθηκαν οι Σιατιστινοί Γεώργιος Σιάσιος, Κωνσταντίνος Σιάργκας, Ηλίας ∆ηλαβέρης 113 και ο µόνιµος υπολοχαγός Κοσµάς Μπουλογιάννης από το ∆ίλοφο. 114 Ο ∆ηµητρός Χαρισιάδης και ο Στυλιανός Κατσογιάννης είχαν πολεµήσει γενναία και στα δύο µέτωπα. Οι Σιατιστινοί είχαν εξ άλλου αποφασίσει για µάχη µέχρι εσχάτων προς υπεράσπιση του οίκου τους γ) ασφάλεια: οι Έλληνες µάχονταν πίσω από πέτρες κι εδαφικά εξάρµατα, ενώ 110

Ελληνικός Βορράς (17.4.62) 3, 5, όπου οι επιστολές των Χρήστου Μάνιου και Κωνσταντίνου Μπέντα. Επίσης Κίτσιος Μάνιος, Η ιστορική µάχη του Φαρδυκάµπου, οι παλαιότεροι ας θυµηθούν και οι νεώτεροι ας µάθουν, Σιάτιστα 1982, σ. 13 Η πληροφορία ότι ο Ιταλός ταγµατάρχης παραδόθηκε στον Κοντονάση, βλ. Ιωάννης Ζηκόπουλος, «Από ποιους;», ∆υτική Μακεδονία (24.12.85) 1, είναι αναληθής 111 Η άποψη ότι οι Βεντζιώτες «πίεζαν» τους Ιταλούς «από κοντά», βλ. Εφηµερίς (Φεβρ. 2006) 3, δεν ισχύει 112 Ναούµ Τσιούτσιος, συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 1999. Επίσης Ρόσιος, Στα φτερά, ό.π., σ. 84 113 Ελληνικός Βορράς (13.4.62) 3 και Ρόσιος, Στα φτερά, ό.π., σ. 80, 84 114 Προυτσάλης, «Μάχη στο Φαρδύκαµπο», ό.π., σ. 87

255


οι Ιταλοί ακάλυπτοι. Η άποψη ότι οι πρώτοι κινδύνευαν από το πυροβολικό και τους όλµους 115 ισχύει για το χρονικό διάστηµα µέχρι να πλησιάσουν την κορυφογραµµή οι Ιταλοί, όχι όµως ύστερα δ) αλληλοκάλυψη πυρός: αυτή επιβράδυνε την άνοδο των Ιταλών και κατέτεµνε αναγκαστικά τη δύναµή τους αποτρέποντας µία ισχυρή µαζική κρούση ε) επιθετική άνεση: υπήρξε φροντίδα να ασφαλιστούν όλα τα νώτα µε δυνάµεις που στάλθηκαν στις γέφυρες Βογατσικού και Γιάγκοβης και στη στενωπό του Μπουγαζίου, ενώ παράλληλα µία οµάδα των Χασίων επόπτευε εκ του µακρόθεν τη γέφυρα του Πόρου.116 Και στα δύο µέτωπα του Φαρδυκάµπου οι Έλληνες διέθεταν: α) άριστη γνώση του εδάφους: µπορούσαν να πλησιάζουν ταχύτατα και µε ασφάλεια τον εχθρό και να απαγκιστρώνονται αντίστοιχα. Αυτή η δυνατότητα ευνοούσε κατά τη διάρκεια της µέρας τα τµήµατα του Βοΐου που επιχειρούσαν δυτικά του Φαρδυκάµπου και τα αντίστοιχα της Σιάτιστας τα οποία ενεργούσαν από το ΒΑ µέρος. Τα αντίστοιχα των Βεντζίων στεκόταν απόµακρα όπως επίσης κι αυτά των Γρεβενών, αφού στο νότιο µέρος του Φαρδυκάµπου το έδαφος χαµήλωνε και ο Αλιάκµονας αποτελούσε δυσδιαπέραστο εµπόδιο σε περίπτωση υποχώρησης επειδή είχε πολύ νερό117 αλλά και διότι ελάχιστοι χωρικοί διέθεταν κολυµβητικές ικανότητες β) ευρεία µετόπισθεν: για πρόσβαση σε νερό, αφού στο Φαρδύκαµπο και τριγύρω δεν υπήρχε ούτε µία βρύση, φαγητό, ξεκούραση θέρµανση (στις αρχές Μαρτίου το θερµόµετρο κατεβαίνει ορισµένες φορές κάτω από το µηδέν) και ύπνο χωρίς ενοχλήσεις. Επίσης άνετη µεταφορά ανδρών και εφοδίων στο πεδίο της µάχης γ) ισχυρά ατοµικά όπλα: τα ελληνικά µάνλιχερ είχαν σχεδόν διπλάσιο δραστικό βεληνεκές από τα αντίστοιχα ιταλικά118 και οι άνδρες το γνώριζαν ήδη από το µέτωπο της Αλβανίας δ) ισχυρότερο επιτελείο: στο πεδίο βρίσκονταν 6 ταγµατάρχες, οι Παναγιωτίδης, Χατζής, 119 Μάντζιος και Τσάµπουρας 120 στον τοµέα Σιάτιστας, 121 Κοντονάσης για τις δυνάµεις του Βοΐου και Πόρτης στην Επιµελητεία και προώθηση ανδρών στον τοµέα της µάχης. 122 Η άποψη ότι αρχηγός της επιχείρησης ήταν ο έφεδρος υπολοχαγός ∆ηµήτριος Κυρατζόπουλος, παλαιός προϊστάµενος γραφείων των ΤΤΤ και στρατιωτικός διοικητής της «Αστραπής», της καλύτερα οπλισµένης οµάδας του ΕΛΑΣ, δεν ευσταθεί, διότι ενεργούσε µαζί µε τον ταγµατάρχη Κοντονάση, έµπειρο στον 115

Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 231 Νικόλαος Τζένας, συνέντευξη το 1999 117 Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 230 118 Χρήστος Σαζανίδης, Τα όπλα των Ελλήνων: µια ιστορική µελέτη του οπλισµού των ελληνικών ενόπλων δυνάµεων, των σωµάτων Ασφαλείας και ανταρτικών σωµάτων (1821 1992), Θεσσαλονίκη 1995, σ. 197, 229 119 Τσιούκρας, Ενθυµήµατα, ό.π., σ. 118 και ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 106, 115, 156 120 Ελληνικός Βορράς (18.4.62) 3 121 Ζυγούρας, «Η µάχη Βίγλας –Φαρδυκάµπου», ό.π., σ. 712 και Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 48-9 122 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 325 116

256


πόλεµο και ανώτερο στο βαθµό. Η άποψη ότι το γεγονός ήταν «αυθόρµητο και ακαθοδήγητο» 123 δεν ισχύει, διότι ο Κοντονάσης εκπόνησε το σχέδιο της µάχης, παρόλο που εξ αιτίας του αποσύρθηκαν οι Έλληνες το δειλινό της 5ης Μαρτίου από το πεδίο του Φαρδυκάµπου, εκτός από ορισµένα τµήµατα που δεν υπάκουσαν κι έδρεψαν τη νίκη ε) διαβιβάσεις: υπήρχε τηλεφωνική επικοινωνία µεταξύ των τµηµάτων Σιάτιστας και Βοΐου Τα µειονεκτήµατα των Ιταλών ήταν: α) η «ασθενής µαχητικότητα» και η «νοοτροπία ειρήνης» των στρατιωτών,124 η οποία οφειλόταν εν µέρει στην απειρία του διοικητή του τάγµατος, 125 αν αληθεύει η πληροφορία ότι είχε µόλις προσέλθει στην περιοχή από την Αθήνα. Στην απειρία αυτή οφείλεται η λειψότατη επιµελητεία αλλά και η κακή ανάγνωση του επιτελικού χάρτη. Μην εκτιµώντας το ανάγλυφο του εδάφους και τις αποστάσεις οι Ιταλοί ξεκίνησαν το µεσηµέρι της 4ης Μαρτίου την επίθεσή τους εναντίον της Σιάτιστας, οπότε όταν έφτασαν στα πρόθυρα της Γεράνειας είχε περάσει το µεσηµέρι. «Η Σιάτιστα ίσως δεν θα κατελαµβάνετο ευκόλως τη νύκτα», έγραψε αργότερα ένας επιτελικός αξιωµατικός126 και είχε δίκιο, αφού κάθε σύγκρουση µέσα στα στενά ήταν προς όφελος των κατοίκων β) ο βαρύς οπλισµός είχε αχρηστευθεί, αφού τα µεν σπίτια της Σιάτιστας δεν φαινόταν από τον τόπο στάθµευσης ώστε να βάλλονται µε σκοπό να τρώσουν το ηθικό των αντιπάλων, οι δε Έλληνες πολεµούσαν ακροβολισµένοι οπότε δεν αποτελούσαν αποτελεσµατικό στόχο ούτε και για τα αεροπλάνα που εµφανίστηκαν γ) η κούραση: την 3η Μαρτίου το ιταλικό τάγµα είχε ξοδέψει µία ηµέρα οδοιπορώντας από τα Γρεβενά ως το χωριό Ταξιάρχης, απόσταση 25 περίπου χµ κάτω από καυτό ήλιο. Εκεί καταυλίστηκε στην ύπαιθρο, όχι διότι δίσταζε να συνεχίσει απειλούµενο «από τις δεκαρχίες των γύρω χωριών», 127 αλλά επειδή είχε αρχίσει να βραδιάζει. Την εποµένη οι Ιταλοί περπάτησαν πάλι κάτω από καυτό ήλιο περισσότερο από δύο ώρες κι αφού καταυλίστηκαν στο Φαρδύκαµπο άρχισαν την επίθεση δ) το βραδινό κρύο: κοιµήθηκαν δύο φορές στην ύπαιθρο χωρίς κουβέρτες και σκηνές. Τα βράδια η θερµοκρασία έπεσε κοντά στο µηδέν και η πάχνη κάλυψε σαν χιόνι το γυµνό τοπίο ε) η ηµερήσια ζέστη: στις αρχές Μαρτίου ο ήλιος είναι «ανυπόφορος»128 και γίνεται περισσότερο δυσβάστακτος, όταν ανεβαίνει κανείς µαχόµενος κι ακάλυπτος προς τα γυµνά αντερείσµατα της Σιάτιστας 123

Τσιούκρας, Ενθυµήµατα, ό.π., σ. 5 Μαθιόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 385, όπου έκθεση του Γερµανού Γενικού Στρατιωτικού ∆ιοικητή Νοτιοανατολικής Ευρώπης την 9.4.43 και Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, η εµπειρία της Κατοχής, µετ. Κώστας Κουρεµένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1994, σ. 171 125 Το καλοκαίρι του 1941 ήταν εγκατεστηµένο στα Γρεβενά το 1 τάγµα του 13ου συντάγµατος της 24ης µεραρχίας ΠΖ Πινερόλο, βο. Βακουφάρη, Η Θεσσαλία, ό.π., σ. 7. Αν έµεινε ως τότε το ίδιο, είναι άγνωστο. Ο αιχµάλωτος διοικητής λεγόταν πάντως Περόνε Πασκονέλι, βλ. Η Νίκη (26.9.45) 4 126 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α290 127 Εφηµερίς (Φεβρ. 2006) 3 128 Ζυγούρας, «Η µάχη Βίγλας –Φαρδυκάµπου», ό.π., σ. 703 124

257


στ) η πείνα: είχαν πάρει µαζί τους λίγο φαγητό και τα δέµατα που έριξαν τα αεροπλάνα έπεσαν µακριά από τις γραµµές τους, οπότε δεν τρέφονταν ικανοποιητικά. Τραυµατίες που εγκαταλείφτηκαν αβοήθητοι στο πεδίο της µάχης φώναζαν «Ε, σινιόρε, λίγκο ποσοµί [ψωµί], νερό, ποσοφάει [ψοφάει από] το κρύο» ζ) η λειψυδρία: δεν πήραν µαζί τους νερό και προφανώς είχαν γεµίσει τα υδροδοχεία τους (που χωρούσαν ελάχιστα περισσότερο από ένα λίτρο) από τον Αλιάκµονα το πρωινό της 4ης Μαρτίου. Μην διαθέτοντας έκτοτε εφεδρείες νερού τα µεν άλογα και µουλάρια, που µετέφεραν όπλα ή πολεµοφόδια, έσπασαν τα χαλινά κι έφυγαν 129 προς αναζήτηση νερού, ενώ οι στρατιώτες υπέφεραν από δίψα περισσότερο από ένα ηµερονύκτιο. Η έλλειψη νερού ήταν µία από τις κύριες αιτίες, αν όχι η µοναδική που παραδόθηκαν. «Να σου πέφτουν στο δρόµο, γιατί είχαν ένα εικοσιτετράωρο δίχως νερό», αφηγείται ένας από τους αντάρτες συνοδούς των αιχµαλώτων. 130 Άλλος συµπλήρωσε υπερβολικά µεν, χαρακτηριστικά δε ότι οι Ιταλοί έπιναν «τα ούρα των αλόγων και βενζίνη ακόµη!».131 Γράφτηκαν πολλά για τις δύο συγκρούσεις από αυτόπτες ή ερευνητές, αλλά εκτός των άλλων, όπως διαπιστώνει ένας ανώτατος στρατιωτικός, ο αναγνώστης «είναι πολύ δύσκολο να ξεχωρίσει την αλήθεια από τη σκοπιµότητα και αυτοπροβολή».132 Γι αυτό εκτός από τη βάσανο των στοιχείων στο τραπέζι της Ιστορίας ελήφθησαν και προφορικές µαρτυρίες, µερικές από τις οποίες από αυτόπτες στον τόπο της συµπλοκής. Επιπλέον τόσο το πεδίο όσο και ο περίγυρος χώρος µελετήθηκαν από χάρτες και (περισσότερο) µε επιτόπιες επισκέψεις, εντελώς απαραίτητες για να κατανοηθεί η «απίστευτη» νίκη, η οποία ισχυροποίησε µε οπλισµό και ηθικό τις (περισσότερο τολµηρές) µόνιµες οµάδες των ανταρτών κι εν συνεχεία κληρονόµησε εκτεταµένα προβλήµατα στην περιοχή. Όχι τόσο επειδή οι Ιταλοί αιχµάλωτοι χρειάζονταν τροφή και φύλαξη αλλά όσον αφορά στα αντίποινα που προκάλεσαν ιταλικές δυνάµεις που κατέφθασαν εκδικητικά από τη Λάρισα. Τότε εκτός από τα Σέρβια λεηλατήθηκαν και πυρπολήθηκαν δεκάδες χωριά του Βοΐου και των Γρεβενών κι έχασαν τη ζωή τους από ιταλικές σφαίρες 200 περίπου άνθρωποι, στη συντριπτική τους πλειοψηφία έπειτα από εκτελέσεις, ενώ πολλοί περισσότεροι συνέρευσαν ως άποροι πρόσφυγες στα χωριά της γερµανοκρατούµενης ζώνης, ιδιαίτερα στην πόλη της Κοζάνης. Το σηµαντικό κόστος των δηώσεων, το οποίο οι Εθνικιστές χρέωναν στους Εαµίτες και το αντίθετο, όξυνε τις υπάρχουσες αντιθέσεις µε αποτέλεσµα την παύση της εύθραυστης συνεργασίας µεταξύ των Ελλήνων. Έτσι όταν οι Ιταλοί εγκατέλειψαν τα Γρεβενά, δηµιουργήθηκε ελεύθερος χώρος για την έναρξη του κατοχικού Εµφυλίου Πολέµου, που ενισχυµένος λίγο αργότερα από τις γερµανικές καταδροµές έληξε έπειτα από ενάµισι χρόνο κληρονοµώντας ένα σοβαρά κατεστραµµένο υλικό τοπίο και βαθύτατες διαιρέσεις ανάµεσα στον πληθυσµό. 129

Ντέµκας, Το χρονικό, ό.π., σ. 19 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 85 131 Βασίλης Παπαστεργιόπουλος, «Αναµνήσεις από τον ΕΛΑΣ», Εθνική Αντίσταση (Σεπτέµβρης 1984) 142 -7 132 Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 230 130

258

ΑΜΥΝΑ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΟ ΒΟΪΟ

β΄. Άµυνα Ελλήνων στο Βόιο 1943 Αντιθέσεις µεταξύ Εθνικιστών και Εαµιτών είχαν εγερθεί αρκετά νωρίς, όταν την 4η Φεβρουαρίου 1943 ένας ιταλικός λόχος πυρπόλησε τη Μόρφη Βοΐου1 και δεκαρχίες του ΕΑΜ επιζήτησαν να συγκρουστούν, τρεις (έφεδροι) αξιωµατικοί δίστασαν λογαριάζοντας τον αριθµό και την ποιότητα του οπλισµού τους αλλά κυρίως την επέκταση των αντιποίνων και επήλθε αναβολή.2 Στο Φαρδύκαµπο συµµετείχαν όλοι οι αξιωµατικοί του Βοΐου (και ο ταγµατάρχης Μάντζιος της ΥΒΕ/ΕΚΑ), διότι ήταν απίθανο να ολιγωρήσουν, αφού όλοι σχεδόν οι πολίτες προθυµοποιήθηκαν να αποκρούσουν τους επιδροµείς κι εξ άλλου οι επιχειρήσεις διαδραµατίζονταν στη ζώνη κατοχής των Ιταλών. Οι δισταγµοί των αξιωµατικών αυξήθηκαν το Μάρτιο του 1943 κατά τη διέλευση της µεραρχίας Φορλί από τα Σέρβια στην Κοζάνη, αφού οι Έλληνες επρόκειτο να αντιπαρατεθούν µε ασύγκριτα ανώτερες (ιταλικές) δυνάµεις, στις οποίες ήταν πιθανό να προσφέρουν την αγωγή τους οι Γερµανοί, αφού θα διεξαγόταν στη γερµανοκρατούµενη περιοχή. Οι δισταγµοί ήταν εξαιρετικά βάσιµοι από στρατιωτικής απόψεως επιπλέον επειδή οι Ιταλοί ήταν πολυάριθµοι και βαριά οπλισµένοι. Παρόλα αυτά οχυρωµένοι εφεδροελασίτες στη θέση Πόρτες των Σερβίων και ιδιαίτερα στα πρόθυρα της κωµόπολης άνοιξαν πυρά εναντίον των Ιταλών καθυστερώντας τους µερικές ώρες 3 -η άποψη ότι οι Ιταλοί πέρασαν «αµαχητί» στα Σέρβια 4 δεν ευσταθεί, διότι σθεναρή αντίσταση προέβαλε στην είσοδό τους ο οπλοπολυβολητής Ηλίας Κουκουµαρής ή Χαρισίου από το Παλαιογράτσανο, που δεν παρέδωσε όπλο το 1945,5 εντάχθηκε στις Ο∆ΕΚ και τελικά στο ∆ΣΕ Πιερίων όπου εκτελέστηκε από οµοϊδεάτες του ως αντιδραστικός. Σε σύσκεψη αξιωµατικών 6 και καπεταναίων του ΕΛΑΣ στο Γυµνάσιο Σιάτιστας την 7η Μαρτίου 1943, στην οποία παρευρισκόταν κι ο Λάζαρος Ζησιάδης ή Τερπόφσκι,7 συζητήθηκε µε «πολύ αυτοσχεδιασµό» και «απειρία»8 1

Τζώρτζης, Μόρφη, ό.π., σ. 52-3 Μήτσος Τζήκας, «Τα πρώτα βήµατα της Αντίστασης στη ∆υτ. Μακεδονία», Εθνική Αντίσταση, (Μάρτης 1991) 59 -64, σ. 62–3 3 ∆ηµήτριος Τσίρος, συνέντευξη το 1991. Η άποψη ότι οι Ιταλοί πέρασαν «αµαχητί» στα Σέρβια, βλ. Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 354, δεν ευσταθεί καθώς γνωστή είναι η σθεναρή αντίσταση που προέβαλε ο οπλοπολυβολητής Ηλίας Κουκουµαρής ή Χαρισίου από το Παλαιογράτσανο. Ο Κουκουµαρής δεν παρέδωσε όπλο το 1945, ΒΒΕ, ΦΕΚ 10.2.46/Β/26, σ.174, κι εντάχθηκε στις Ο∆ΕΚ και στο ∆ΣΕ Πιερίων όπου εκτελέστηκε από οµοϊδεάτες του ως αντιδραστικός 4 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 354 5 ΒΒΕ, ΦΕΚ 10.2.46/Β/26, σ.174 6 Εκ µέρους των αξιωµατικών παρίσταντο οι Πόρτης, Κοντονάσης, Χατζής και Μπουλογιάννης, Ελληνικός Βορράς (31.3.62) 1,5 7 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 145. Η άποψη ότι στη Σιάτιστα ήταν παρών ο Συµεών Κερασίδης, βλ. Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 53-4, δεν αληθεύει, καθώς ο Κερασίδης είχε περάσει στον Τσιαρτσιαµπά την 8η Μαρτίου σύµφωνα µε καταθέσεις αυτόπτων, βλ. Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 51 και ∆ηµήτριος Ζυγούρας, συνέντευξη το 1995 Σε φιλοεαµικές πηγές, π.χ. Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 347, Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος, ό.π., σ. 63-5 και Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 86-7, η παρουσία 2

259


η αντιµετώπιση των ερχοµένων Ιταλών. Το ΕΑΜ κήρυξε γενική επιστράτευση 9 και επιχείρησε (µάταια) να πείσει την εκατονταρχία της Χωροφυλακής Κοζάνης να βγει στο βουνό. 10 Η ασφυκτική πολιορκία των Ιταλών που είχαν κλειστεί στα Γρεβενά δεν ήταν δυνατή, καθώς δεν υπήρχαν πολλά βαρέα όπλα και ικανές εφεδρείες. Έπειτα απόκρουση των Ιταλών στην περιοχή του χωριού Νεράιδα Σερβίων ήταν δύσκολη, αφού η βόρεια κατηφορική όχθη του Αλιάκµονα δεν παρείχε ικανή προς τούτο οχυρωµατική προστασία, κάτι που γνώριζαν καλά οι αξιωµατικοί. Στον ίδιο µάλιστα τόπο τον Απρίλιο του 1941 µία γερµανική τεθωρακισµένη µεραρχία επλήγη βαριά από τους άνδρες της ANZAC προσπαθώντας να διαβεί τον Αλιάκµονα. 11 Επιπλέον σε περίπτωση δράσης ενόπλων αναµένονταν γερµανικά αντίποινα, ένδειξη των οποίων αποτελούσε η διακριτική αύξηση γερµανικών δυνάµεων στην πόλη της Κοζάνης. 12 Μάταιη επίσης εθεωρείτο και η άµυνα που θα µπορούσαν να αντιτάξουν οι αντάρτες και οι ένοπλοι πολίτες στο Μπουγάζι της Σιάτιστας απέναντι σε υπέρτερες δυνάµεις, αφού τον Απρίλιο του 1941 ούτε ο τακτικός Ελληνικός Στρατός ενισχυµένος µε µία βρετανική αντιαρµατική µοίρα δεν είχε καταφέρει να συγκρατήσει τους Γερµανούς. 13 Ούτε το ΕΑΜ της Σιάτιστας προφανώς αποδέχτηκε την επιχείρηση αυτή, η οποία µάλλον θα οδηγούσε στην ολοκληρωτική πυρά της ορεινής κωµόπολης όπως είχε συµβεί στα Σέρβια. Μόνο νοτίως της όχθης του Αλιάκµονα, κι αφού καταστρέφονταν οι γέφυρες Γιάγκοβης και Πεπονιάς, ήταν δυνατή η σθεναρή άµυνα εναντίον των Ιταλών, όσο βεβαίως επέτρεπαν τα πυροµαχικά, και αυτή ήταν η άποψη των αξιωµατικών. 14 Να ένας βασικός λόγος που από τους µονίµους που προορίζονταν για στρατιωτικοί διοικητές των ανταρτικών σχηµατισµών ο Μαρωνίδης εγκατέλειψε το πεδίο των Σερβίων, αφού «ήτο αδύνατος η συννενόησις και δεν εγένετο δεκτός δια την διοίκησιν υπό των δρωσών εκεί οµάδων».15 Ο Χατζής για τους ίδιους λόγους αλλά κι εξ αιτίας της ισχνότατης επιµελητείας διαφωνούσε ηχηρά, αλλά παρόλα αυτά δεν απαξίωσε να προσέλθει στη βόρεια όχθη του Αλιάκµονα. 16 Μαζί του ήταν ο τολµηρός Παπαβασιλείου και ο «γενναίος» Μάντζιος.17 Έπειτα από γραπτή διαταγή του

του Τερπόφσκι δεν σηµειώνεται 8 Τσοπανάκης, «Σιάτιστα», ό.π., σ. 18 9 Ελευθερία (25.3.43) 4 και Μιχαήλ Κουρκούτας, συνέντευξη στην Κοζάνη το 2006. Για τις γενικές επιστρατεύσεις στον ΕΛΑΣ βλ. ΑΑ, RPO, HS 5/219 [95-], Από τον πρεσβευτή της Ε στην Ελληνική Κυβέρνηση Καΐρου στο ΦΟ, Νο 343/6.11.43, τηλεγράφηµα µυστικό 10 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 13 και Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 48-9 11 Ελευθεριάδης, Τέλος εποποιϊας, ό.π., σ. 84-6 12 Παπακωνσταντίνου, Το χρονικό, ό.π., σ. 276, 286, 290 -4 13 Ελευθεριάδης, Τέλος εποποιίας, ό.π., σ. 67-8 14 Η γνώµη ενός στελέχους των ανταρτών ότι οι αξιωµατικοί είχαν προτείνει την άµυνα στο Μπουγάζι, βλ. Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 87, είναι προφανώς λανθασµένη 15 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 12 και Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 64-5 16 Γιώργος Νταγκούλης, Το ηµερολόγιο της ζωής µου και η προδοµένη Εθνική Αντίσταση, Κοζάνη 1986, σ. 90-1 17 Μπαξεβάνος, Ελληνοϊταλικός, ό.π., σ. 442

260


ταγµατάρχη Λαλόπουλου18 κατευθύνθηκαν στην Καισαρειά19 για να περάσουν ορισµένα τµήµατα από τον πόρο του ποταµού στη λωρίδα των Σερβίων (στα νώτα των Ιταλών), ενώ ο ίδιος ο Μάντζιος πήγε στα υψώµατα των Λευκάρων20 όπου µε την προσωπική παρότρυνση του ταγµατάρχη Λαλόπουλου είχαν συγκεντρωθεί όλοι οι άνδρες της περιοχής (τουρκόφωνοι οι περισσότεροι) αποφασισµένοι να συντρέξουν την επιχείρηση ή να κτυπήσουν αν οι Ιταλοί πείραζαν τα γυναικόπαιδα. 21 Καλά πληροφορηµένοι για την αλληλέγγυα συνοχή των Προσφύγων ή, απλώς αρκετά λογικοί, οι Γερµανοί της Κοζάνης φαίνεται ότι είχαν ειδοποιήσει αυστηρά τους Ιταλούς να µην αγγίξουν κανένα χωριό και κανέναν πολίτη στον Τσιαρτσιαµπά, γι αυτό παρόλο που τα ιταλικά στρατεύµατα «διασταυρώθηκαν» σχεδόν µε τους αντάρτες µέσα στο Βαθύλακκο δεν κινήθηκαν καθόλου εναντίον τους.22 Ψεύτικες διαδόσεις αποδείχτηκαν τελικά εαµικές ειδήσεις ότι αναµένονταν στο πεδίο «700 άνδρες εκ Χασίων» κι άλλοι τόσοι από τα Πιέρια και τον Όλυµπο.23 Το χιονόνερο που έπεφτε και το ποτάµι που «ήταν στις δόξες του από νερά»24 εµπόδισαν τους Έλληνες να περάσουν στη λωρίδα των Σερβίων και παρακώλυαν ανεπανόρθωτα την επικοινωνία µεταξύ των δύο όχθων. ∆ύσκολα κινούνταν επίσης οι σύνδεσµοι στη βόρεια γραµµή άµυνας καθώς τα τµήµατα ακροβολίστηκαν σε απόσταση µεγαλύτερη των 5 χµ. µε αποτέλεσµα οι πολλοί, οργανωµένοι και καλά οπλισµένοι Ιταλοί να περάσουν την 10η Μαρτίου µέσα στην πόλη της Κοζάνης25 χωρίς οι «60 άνδρες» της ΕΚΑ, οι 40 Ελασίτες και οι 100 πολίτες από τον Τσιαρτσιαµπά 26 να ρίξουν µία «ντουφεκιά». Στην απραξία των Ελλήνων συνεισέφεραν και οι εαµικές επιτροπές των (προσφυγικών) χωριών εκατέρωθεν του δρόµου Κοζάνης – Σερβίων, οι οποίες απεύχονταν τη σύγκρουση µε τους Ιταλούς για να σώσουν τις οικίες των.27 Η επίκληση ήταν άκρως επίκαιρη καθώς ακόµη συνέρεαν µε τα πόδια στην Κοζάνη πυροπαθείς από τα Σέρβια, 28 ενώ παράλληλα στην Πτολεµαΐδα κατέφευγαν εκατοντάδες κάτοικοι των Καραγιαννίων και του Βοΐου φοβούµενοι ιταλικά αντίποινα 29 Έτσι η απάντηση του Μάντζιου «θα 18

Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 181 Χαρίσιος Μουταφτσής, συνέντευξη το 1996 20 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 173 21 Αθανάσιος Καλλιανιώτης, «Το χειρόγραφο του παοτζή Πρόδροµου Γεωργιάδη, οπλίτη της ΠΑΟ από το Βαθύλακκο», Παρέµβαση (∆εκέµβριος 1995) 12 και Χρήστος Κυριακίδης, συνέντευξη το 1996 22 ∆ηµήτριος Ζυγούρας, συνέντευξη το 1995 23 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.12 24 Νταγκούλης, Ηµερολόγιο, ό.π., σ. 90 και Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 52 25 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 57 26 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.12. Η πληροφορία ότι παρίστατο και ο ταγµατάρχης Χατζής, βλ. Ζυγούρας ∆ηµήτριος, συνέντευξη το 1995 και Νταγκούλης, Ηµερολόγιο, ό.π., σ. 89-91 όπως και Αλέκος Σακαλής, «Λίγα λόγια για την Αντίσταση στο Νοµό µας», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 18790, σ. 51-2, δεν έχει διασταυρωθεί 27 Αλέξανδρος Κωνσταντινίδης, Κάπου στη Μ. Ασία, Βαθύλακκος χ.χ. [ανέκδοτες αναµνήσεις], σ. 39 και Ελένη Ντουβαρτζίδου, συνέντευξη το 1998 28 ∆ΒΚ, Φ.87/Α/Α3, Απόφασις Νοµαρχίας Κοζάνης, α.π. 526, Κοζάνη 7.3.43 29 ∆ΒΚ, Φ.84/Γ και Φ84/∆, όπου καταστάσεις Προσφύγων από ιταλοκρατούµενα µέρη στην 19

261


προξενήσωµεν δεινά εις τον τόπον»30 στους καπεταναίους που επιζητούσαν τη σύγκρουση δεν είχε εκφωνηθεί λόγω δειλίας ή ανικανότητας, αλλά κατόπιν σοβαρής ανάγνωσης της πραγµατικότητας. Καθώς οι Ιταλοί παρέµεναν για µία σχεδόν εβδοµάδα στην Κοζάνη αναγνωρίζοντας το χώρο ή αναµένοντας ενισχύσεις συνήλθαν στη Σιάτιστα οι ταγµατάρχες Τσάµπουρας, Χατζής και Μάντζιος –πιθανώς και ο Πόρτης-31 µε τους 30 οπλίτες της ΕΚΑ32 και τα συγκροτήµατα του ΕΛΑΣ Μπούρινου και Σινιάτσικου. Εκ µέρους του ΕΑΜ παρευρίσκονταν οι κοµουνιστές Λάζαρος Ζησιάδης ή Τερπόφσκι και Συµεών Κερασίδης –ο τελευταίος µόλις είχε προσέλθει στην περιοχή. Όσοι οπλίτες κατάγονταν από τα Γρεβενά και το Βόιο γύρισαν στις έδρες τους για να αντιµετωπίσουν πιθανές επιθετικές ενέργειες των Ιταλών από τα Τρίκαλα ή την Καστοριά. Συγκροτήθηκε τότε στη θέση Μπάρα της Σιάτιστας το Αρχηγείο Βαρνούντος µε στρατιωτικό ηγέτη το Μάντζιο και αντιπρόσωπο του ΕΑΜ τον Ευστράτιο Κέντρο, αλλά οι αντεγκλήσεις για αντίταξη άµυνας ή υποχώρηση ήταν το κύριο θέµα ασχολίας.33 Παρόλα αυτά αποφασίστηκε οι εφεδρικοί και µόνιµοι αντάρτες να µείνουν στο Μπουγάζι, ενώ οι ένοπλοι πολίτες να λάβουν θέσεις προς τη Γαλατινή και το Χρώµιο, για να αποκρούσουν τυχόν ερχόµενες ιταλικές πλαγιοφυλακές. Στην πράξη η διάλυση είχε ήδη αρχίσει, καθώς οι πολίτες διέρρεαν στα µέρη τους φοβούµενοι τους Ιταλούς που ο αριθµός τους συνεχώς µεγάλωνε στην Κοζάνη.34 Ο φόβος και η στενότητα της τροφοδοσίας γρήγορα οδήγησε σε τριβές και οι άνδρες διαπληκτίζονταν για τις σκοπιές και τα παρατηρητήρια, ουσιαστικά για την παραµονή ή όχι στην πρώτη γραµµή. Τότε το αρχηγείο Βαρνούντος µε επίσηµο έγγραφο που «είχε την υπογραφή του Μάντζιου και του Σλοµπόντα [Κέντρου]» αποδέσµευσε τους πολίτες, ενώ οι µόνιµοι αντάρτες διατάσσονταν να οπισθοχωρήσουν στο Βόιο. 35 Ανεπίσηµα όµως «Ο Στράτος Κέντρος …είπε ποιος θέλει να µείνει στο αντάρτικο κι όποιος δεν θέλει να µείνει να φύγει» «εθελοντικά»».36 Παρέµεναν λοιπόν λίγες δεκάδες αντάρτες του ΕΛΑΣ, ενώ οι άνδρες της ΕΚΑ αποχώρησαν µαζί µε τους αξιωµατικούς των. Οι αντάρτες όµως τους ακολούθησαν έχοντας εντολή των πολιτικών να συλλάβουν τον ταγµατάρχη Μάντζιο. Βέβαια (τότε) δεν την εφάρµοσαν, αλλά στη θέση Μύλια του χωριού Έξαρχος απαίτησαν και πήραν το βαρύ οπλισµό της ΕΚΑ πείθοντας παράλληλα δύο µέλη της ΕΚΑ, έναν Κοζανίτη µόνιµο ανθυπασπιστή ΠΖ κι έναν πρώην χωροφύλακα της δίωξης κοµουνισµού να ενταχθούν στον ΕΛΑΣ.37 περιοχή Κοζάνης µε ηµεροµηνίες, 26.3.43, 31.3.43, 4.4.43, 5.4.43, 11.4.43 και ΑΜΠ, Φ.Α/9/3, Κατάστασις καταφυγόντων οικογενειών και µελών από ιταλοκρατούµενα σε Επαρχία Εορδαίας, Πτολεµαΐς 14.6.43 30 ∆ηµήτριος Ζυγούρας, συνέντευξη το 1995 και Χρήστος Νοµικός, συνέντευξη το 1993 31 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 52 32 Χρήστος Νοµικός, συνέντευξη το 1993 και ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 162 33 ∆ηµήτριος Ζυγούρας, συνέντευξη το 1995 34 Ελευθερία (6.5.45) 3 35 ∆ηµήτριος Ζυγούρας, συνέντευξη το 1995 36 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 52-3 37 Επρόκειτο για τους Γεώργιο Παπασάββα και Χρήστο Νοµικό, Χρήστος Νοµικός, συνέντευξη το 1993 . Ο ανθυπασπιστής δεν έγινε δεκτός ως αντάρτης, Σακαλής, Μνήµες,

262


Ήταν η πρώτη έµπρακτη διχόνοια µεταξύ των Ελλήνων, η οποία οδήγησε λίγο αργότερα στην απαγωγή κι εκτέλεση του ταγµατάρχη Μάντζιου. Έπειτα οι αντάρτες του συγκροτήµατος Μπούρινου έπιασαν θέσεις στις χαλικουριές της Μπάρας, ενώ αφαιρέθηκαν τα κλείστρα από τα τρία κανόνια –λάφυρα του Φαρδυκάµπου, αφού κανείς πυροβολητής δεν δέχτηκε να µείνει και τα χειριστεί. Ήταν αχρείαστα καθώς οι Ιταλοί πλησίαζαν µε τα πόδια κι ακροβολισµένοι κι ακόµη το προσωπικό τους κινδύνευε άµεσα από το ιταλικό πυροβολικό και την αεροπορία. Οι ελάχιστοι παραµείναντες ήταν ανίσχυροι να αντιµετωπίσουν την ιταλική φάλαγγα, της οποίας η εµπροσθοφυλακή µπήκε την 18η Μαρτίου στο Μπουγάζι, ενώ δύο ισχυρές πλαγιοφυλακές είχαν ξεκινήσει, η µία από το χωριό Ξηρολίµνη ανεβαίνοντας το ύψωµα Καγιά Μπασί και η επόµενη από τον οικισµό της Μεταµόρφωσης µε κατεύθυνση το οροπέδιο της Τσερβένας.38 Μετά από µία µικρή ανταλλαγή πυρών µε τους ανιχνευτές, οι Έλληνες είδαν τους Ιταλούς να κατεβαίνουν από την Τσερβένα κι εγκατέλειψαν µε σπουδή το πεδίο.39 Αν δεν καθυστερούσε τον εχθρό ένα βαρύ πολυβόλο των ανταρτών που χειριζόταν άριστα από το ύψωµα της Βίγλας ο Αρµένιος Μηνάς Αρζουµανίδης, θα αιχµαλωτίζονταν ή θα σκοτώνονταν οι περισσότεροι.40 Ο όγκος των Ιταλών λειτούργησε αποτρεπτικά οπότε αντάρτες από τα Χάσια και τα Βέντζια που προσήλθαν στην περιοχή αντί να κτυπήσουν τους Ιταλούς κατέστρεψαν το αφύλακτο µεταλλείο χρωµίου στο Βουιδόλακκα διώχνοντας τους εργάτες. Οι ίδιες οµάδες ενέδρευσαν έπειτα από καιρό την ιταλική φάλαγγα που επέστρεφε στη βάση της κοντά στα Σέρβια (στη θέση Πόρτες Προσηλίου) αλλά δεν τόλµησαν να συγκρουστούν. 41 Η σχεδόν απυρόβλητη διέλευση των Ιταλών από το Μπουγάζι συντέλεσε ώστε να µην πειραχτούν οι οικίες και όσοι παρέµειναν µέσα στη Σιάτιστα, όχι όµως 21 άτοµα που είτε επέλεξαν να φύγουν όταν είδαν τους στρατιώτες είτε βρέθηκαν γύρω από την κωµόπολη κι εκτελέστηκαν επί τόπου. 42 Η σχετικά ήπια συµπεριφορά των Ιταλών σχετιζόταν µάλλον άµεσα µε την τύχη των εκατοντάδων αιχµαλώτων συµπατριωτών τους που οι αντάρτες είχαν προωθήσει στον Πεντάλοφο. «Ματαίωσε τη σύγκρουση στο Μπουγάζι …» και «ενέσπειρε τον πανικόν» ο ταγµατάρχης Χατζής (και ο Μάντζιος επίσης) «διαδίδων ότι οι Ιταλοί είχον δύναµιν 15 χιλ. ανδρών», ενώ ήταν µόνο «2.000». Οι αξιωµατικοί «πήγαν να σαµποτάρουν τον ιερόν αγώνα του ΕΑΜ διότι έτσι τους παράγγειλε ο πάτρωνάς των ο στρατηγός Χρυσοχόου» έγραψε ο εαµικός τύπος. 43 Η ΠΑΟ της ό.π., σ. 53. Αργότερα όµως κατατάχτηκε στον ΕΛΑΣ, όµως µετά από το κίνηµα του Λαζαρίδη, δάρθηκε άγρια και φυλακίστηκε στον Πεντάλοφο ως αντιδραστικός, ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 270/11.7.46 και Αργυρή Βακατάρη –Παπασάββα, συνέντευξη το 2000 38 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 162, 164-5 39 Η άποψη ότι στο Μπουγάζι «δεν έπεσε ούτε ντουφεκιά!», βλ. ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 162, δεν ισχύει 40 Επρόκειτο για το Μηνά Αρζουµανίδη ή Πενόν, κάτοικο του χωριού Κέντρο Βεντζίων, βλ. Χρήστος Νοµικός, συνέντευξη το 1993. Επίσης Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 54 41 Αραιοβηµατάς, Η Αντίσταση, ό.π., σ. 91-4 και Νικόλαος Τζένας, συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 1999. Επίσης ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 179-81 42 Η Εφηµερίς της Σιατίστης (Φεβρ. 2006) 4 43 Ελευθερία (10.5.43) 2

263


Θεσσαλονίκης µε την έγκριση των Γερµανών επιθυµούσε να διαλυθούν τα αντάρτικα τµήµατα χτυπώντας τα από τα µέσα, συµπλήρωσε µεταπολεµικά άλλη εφηµερίδα, 44 ενώ καπετάνιος του ΕΛΑΣ θεώρησε ότι «στα Σέρβια το Μπουγάζι, στον Αυγερινό και το Μελάνθιο… επιβεβαιώθηκε …η ένοπλη σύµπραξη [της ΥΒΕ] µε τους κατακτητές». 45 Όµως ακόµη κι αν γίνει προς στιγµήν αποδεκτό ότι πράγµατι ο Μάντζιος ολιγώρησε, γιατί δεν κτύπησαν τα νώτα των Ιταλών οι αντάρτες του συγκροτήµατος Αµάρµπεη που βρίσκονταν σε πλεονεκτικότερη θέση, έτσι ώστε να υπάρξει γενικότερη εµπλοκή; Απλούστατα διότι ήταν ακατόρθωτο, αφού οι καταυλισµένοι στα Σέρβια Ιταλοί διέθεταν γύρω τους µόνιµες φρουρές, ενέδρες και περίπολα. Οι µοµφές δεν είχαν καµία σχέση µε την πραγµατικότητα. Επί δύο ηµέρες οι Ιταλοί προσπάθησαν να επιδιορθώσουν το κατεστραµµένο κατάστρωµα της γέφυρα της Γιάγκοβας 46 ανταλλάσσοντας πυροβολισµούς µε πολίτες που είχαν οχυρωθεί στα υψώµατα της νότιας όχθης, 47 τα οποία, καθώς σχηµάτιζαν τρεις σειρές άµυνας, δύσκολα κανείς εκπορθούσε χωρίς τη χρήση βαρέων όπλων. Την τρίτη ηµέρα 21η Μαρτίου 1943 επισκεύασαν το καταστραµµένο ξύλινο κατάστρωµα της γέφυρας και πέρασαν ανενόχλητοι στην πόλη των Γρεβενών. «Οι δικές µας δυνάµεις µε τον ελαφρότατο οπλισµό δεν ήταν σε θέση να δώσουν µάχη «εκ παρατάξεως»» δικαιολόγηση την απουσία σθεναρής αντίστασης αυτόπτης µάρτυρας.48 Έπειτα αποπειρώµενοι ανεπιτυχώς εναντίον του χωριού Άγιος Γεώργιος49 οι Ιταλοί – µαζί µε τους Αρβανιτόβλαχους ∆ηµαρέληδες- πυρπόλησαν γενικώς ή µερικώς οικίες και φόνευσαν πολίτες στην Κιβωτό,50 το Βατόλακκο, 51 τη Μυρσίνη,52 τον Ταξιάρχη,53 την Κοκκινιά και τη Γεράνεια της Σιάτιστας.54 Εγκατέλειψαν έπειτα τελείως τα Γρεβενά παίρνοντας µαζί τους εκπροσώπους της Ελληνικής Πολιτείας και όσους Βλάχους είχαν εκτεθεί λόγω της ιταλοφιλίας των ή απλώς

44

Ελευθερία (6.5.45) 3 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 256 46 Η άποψη ότι η γέφυρα καταστράφηκε από τους αξιωµατικούς της ΕΚΑ «για να εµποδίσουν …το πέρασµα ανταρτών προς τη Σιάτιστα», βλ. Στ’ άρµατα! Στ’ άρµατα! Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης 1940 –1945, Πολιτικές και Λογοτεχνικές εκδόσεις, [Ιβάνοβο;] 1967, σ. 148, είναι αναληθής 47 Η Νίκη (26.9.45) 4 και ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 162-170. Επίσης Γκατζιάνας, Ταξιάρχης, ό.π., σ. 147. Αρχηγός της διάταξης ήταν ο δάσκαλος κι έφεδρος ανθυπολοχαγός ΠΒ Χρήστος Καλογερόπουλος από το Ροδοχώρι, Ελληνικός Βορράς (1.4.62) 5 48 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 170 49 Στην απόκρουση των Ιταλών συνετέλεσε κυρίως ο 30χρονος πολυβολητής Ανδρέας Ζωγράφος από τη Ροδιά, που έπειτα έδρασε στον ΕΛΑΣ µε το ψευδώνυµο Καραµπινιέρος. Μεταπολεµικά κατατάχτηκε στη χωροφυλακή ως ενωµοτάρχης άνευ θητείας, ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 15/31.3.48 50 ΙΣΑΚ, Φ. Εµφύλιος Πόλεµος, αρ.200 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Κιβωτού, ΛΠΘ 7,8/1945 51 ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/2019, ∆ηλώσεις ζηµιών, υποφ.4, ∆ηλώσεις ζηµιών κατοίκων Βατολάκκου 52 ΙΣΑΚ, Φ. Εµφύλιος Πόλεµος, αρ.208 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/2020, ∆ηλώσεις ζηµιών, υποφ.4, ∆ηλώσεις ζηµιών κατοίκων Μερσίνας 53 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ2020, ∆ηλώσεις ζηµιών, υποφ.6, ∆ηλώσεις ζηµιών κατοίκων Ταξιάρχη. Επίσης Γκατζιάνας, Ταξιάρχης, ό.π., σ. 149 54 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 162-78 45

264


επειδή φοβούνταν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. 55 Αν και κατά τη φάση αυτή έχουν προβληθεί ως απώλειες 30 έως 160 Ιταλοί νεκροί και τραυµατίες,56 οι µόνες βεβαιωµένες ήταν ένας αξιωµατικός µε το διερµηνέα του που παρά το δίκαιο του πολέµου, αιχµαλωτίστηκαν από τους αντάρτες όταν επισκέφτηκαν τις γραµµές των τελευταίων. 57 Οι Έλληνες είχαν θύµατα 13 αµάχους που εκτελέστηκαν κατά τη διέλευση της φάλαγγας από την περιοχή Γρεβενών και τη Σιάτιστα.58 Παρόµοια σχεδόν γεγονότα συνέβησαν και στο µέτωπο της Νεάπολης εκατέρωθεν της ηµικατεστραµµένης γέφυρας Πεπονιάς την 25 -27 Μαρτίου 1943. Μία περίπου εβδοµάδα πριν, την 12η Μαρτίου, είχε προηγηθεί σύσκεψη για την οργάνωση της άµυνας µεταξύ αξιωµατικών της ΥΒΕ/ΕΚΑ και καπεταναίων του ΕΛΑΣ στο Μέγαρο Μπαντή του Τσοτυλίου, 59 στην οποία συµµετείχαν πάλι οι Λάζαρος Ζησιάδης και Συµεών Κερασίδης. 60 Ήταν φυσικό αξιωµατικοί και καπεταναίοι να διαπληκτιστούν61 για την ηγεσία και τη µορφή διάταξης των τµηµάτων: «Τι µας κοπήκατε… εσείς εδώ τα παιδαρέλια για ∆ικτάτορες;» φέρεται να είπε ένας από τους πρώτους, ενώ οι δεύτεροι ισχυρίζονταν ότι «στη µάχη αναδείχνονται οι αρχηγοί». 62 Προφανώς η απαίτηση των καπεταναίων για την αρχηγία είχε ενισχυθεί από τις αποφάσεις µίας πρότερης εαµικής συνάντησης στην οποία συµµετείχαν οι Τερπόφσκι και Κερασίδης.63 Κατά την άποψη ορισµένων καπεταναίων οι αξιωµατικοί είχαν προτείνει «να διαλυθεί το ΕΑΜ –ΕΛΑΣ, να παραδόσουµε τα όπλα και να ζητήσουµε η ιταλοκρατούµενη περιοχή της Μακεδονίας να περιέλθει στην κατοχή των γερµανών…», 64 όµως, καθώς οι Εθνικιστές πρόσφεραν την τεχνογνωσία τους για την άµυνα, 65 η αλήθεια της ρήσης δεν δύναται να αποδειχθεί. Τους καυγάδες διέκοψε ο ακροβολισµός των Ιταλών στη βόρεια όχθη του Αλιάκµονα οπότε συνήλθε µία δεύτερη σύσκεψη στην ίδια κωµόπολη 55

Ένας ζωέµπορος από τη Σαµαρίνα είχε εκτελεστεί από τους αντάρτες µερικές µέρες πιο πριν, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Κιβωτού, ΛΠΘ 1/1945 56 Η Νίκη (26.9.45) 4 και Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος, ό.π., σ. 83 57 Η Νίκη (26.9.45) 4. Κατά µία πηγή, βλ. Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος, ό.π., σ. 76, που βεβαίως δεν γίνεται αποδεκτή λόγω της γεωγραφίας του χώρου, ο «υπίλαρχος Μάριος» αιχµαλωτίστηκε κατά τη µάχη 58 ∆Κ, Ληξιαρχεία: Γρεβενών ΛΠΘ 25, 26/1943, 32, 33/1945, 5/1946. Βατολάκκου ΛΠΘ 17, 18/1946, Σιάτιστας ΛΠΘ 4/1946, Κιβωτού ΛΠΘ 7, 8/1945, Πολυδένδρου ΛΠΘ 1/1946. Επίσης Βοβολίνης, Η Εκκλησία, ό.π., σ. 312. Η πληροφορία ότι οι αντάρτες εκτέλεσαν δύο χωροφύλακες που άργησαν να «ακολουθήσουν» τους Ιταλούς, βλ. ∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 266, δεν έχει διασταυρωθεί 59 Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 12 60 Ελληνικός Βορράς (3.4.62) 3 61 Ελευθερία (10.5.43) 3 62 Χρήστος Σάρρος, «Από τη δράση του ΕΛΑΣ στη ∆υτική Μακεδονία», Εθνική Αντίσταση (Ιαν. 1985) 19 -22 και Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 89. Επίσης Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 362 63 Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος, ό.π., σ. 175 και Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 370. Τα δύο ανώτερα στελέχη του ΚΚΕ δεν κατονοµάζονται 64 ∆ηµήτριος Κυρατζόπουλος, «Η Αντίσταση στη ∆. Μακεδονία», Εθνική Αντίσταση (Μάιος 1981) 9-19, σ. 12 και Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος. , ό.π., σ. 173 65 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 58

265


έξω στα αµπέλια για την αποφυγή των βοµβών την προηγούµενη µέρα των συγκρούσεων (24η Μαρτίου).66 Κατά τις οξύτατες συζητήσεις ένας καπετάνιος του ΕΛΑΣ δήλωσε µε αποφασιστικότητα και χτυπώντας την αραβίδα του ότι «όποιος θελήσει… να αντιταχθεί στην επανάσταση… θα σαρωθεί αµέσως από τη δύναµή µας».67 Στις ίδιες συζητήσεις προτάθηκε εµφανώς συµφιλιωτικά από το Συµεών Κερασίδη ότι η διοίκηση των ανταρτών θα εκλεγόταν µετά τη µάχη, πράγµα που σήµαινε ότι κατά τη διάρκειά της δεν υπήρχε καµία ενωµένη διοίκηση. ∆ηµιουργήθηκε τότε εξ ανάγκης ένα «πνεύµα συνεργασίας» 68 και οι ταγµατάρχες πλαισίωσαν το Αρχηγείου Πίνδου,69 το οποίο όµως παρέµεινε στο Τσοτύλι, απόσταση περισσότερο από 20 χιλιόµετρα από το πεδίο της προσεχούς σύγκρουσης µε αποτέλεσµα να µην υπάρχει «καµιά επαφή, σύνδεση» µε τα µαχόµενα τµήµατα.70 Οι ηγέτες του ΚΚΕ της περιοχής «είχαν εξαφανιστεί», 71 ενώ τα στρατιωτικά στελέχη του ΕΛΑΣ «παιδιαρίζανε και αδιαφορούσαν για τη σοβαρότητα των προβληµάτων». Στην έλλειψη επιτελικών ικανοτήτων αλλά και στις εσωτερικές διαµάχες οφείλονταν ορισµένα τέτοια «παιδιαρίσµατα» όπως π.χ. η απόφαση για την αποστολή του Εθνικιστή Θεόδωρου Σιδηρόπουλου στο µέτωπο των Γρεβενών, την ανάληψη της οποίας είχε αρνηθεί,72 όχι µόνο γιατί διασπούσε τη µαζικότητα των αµυνοµένων αλλά και διότι οι οπλίτες του προέρχονταν από κοντινά στη Νεάπολη και το Τσοτύλι χωριά και επιθυµούσαν να παραµείνουν στην περιοχή τους. Γιατί δεν είχε σταλεί εκεί η εαµική οµάδα Αστραπή, της οποίας τα µέλη κατάγονταν από χωριά των Γρεβενών; Εν µέσω διαφωνιών 73 το (εθνικιστικό) τµήµα του υπολοχαγού Κοσµά Μπουλογιάννη στάλθηκε ανάµεσα στα χωριά Πυλωροί και Πολύλακκος για να επιτηρεί την κοιλάδα της Πραµόριτσας, ενώ το αντίστοιχο του Σιδηρόπουλου ακροβολίστηκε για να εµποδίσει την έλευση του εχθρού από τη γέφυρα Καφτάναγα (ή Τέτουλα) προς το Βογατσικό. Η οµάδα Αστραπή εγκαταστάθηκε µέσα σε παλαιά χαρακώµατα πριν από τη Νεάπολη, 74 στη δεύτερη γραµµή µάχης, ενώ η οµάδα Πραµόριτσα ή Αρειανού οχυρώθηκε απέναντι από τη γέφυρα του Αλιάκµονα που οδηγούσε στην Κοζάνη καίγοντας το ξύλινο κατάστρωµά της.75 Οι αρνητικές εµπειρίες του 1941,76 το εκτεταµένο 66

Παπαθανασίου, Στοιχεία, ό.π., σ. 157 και ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 182. Επίσης Σάρρος, «από τη δράση», ό.π., σ. 19 όπου η ηµεροµηνία 19η Μαρτίου 67 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 371 68 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 182 69 ΓΕΣ/∆ΙΣ, 5/37 70 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 96 71 Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος, ό.π., σ. 83 72 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 360 73 Ελευθερία (10.5.43) 3 και Ελληνικός Βορράς (3.4.62) 3 74 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 91 75 Ανδρέας Παπαδόπουλος, «Η µάχη της Νεάπολης Κοζάνης: 23-28 Μαρτίου 1943», Εθνική Αντίσταση (Οκτ. –∆εκ. 1993) 42-50, σ. 43-4. Η άποψη ότι τη γέφυρα προσπάθησαν να την καταστρέψουν οι αξιωµατικοί της ΕΚΑ, βλ. Στ’ άρµατα!, ό.π., σ. 148, είναι αναληθής 76 Πράγµατι δύο χρόνια πριν ένα τάγµα του Ελληνικού Στρατού δεν είχε καταφέρει να αποτρέψει την είσοδο των Γερµανών στη Νεάπολη, βλ. ∆ηµήτριος Τζοµπανάκης, «Η άµυνα

266


µέτωπο (µακρύτερο των 10 χµ.), η λειψή επικοινωνία κι επιµελητεία («δύο µέρες εκεί χωρίς φαγητό, χωρίς να έρθει να µας δει κανένας»),77 η ανισορροπία του αριθµού των ανδρών και του βαρέως οπλισµού, 78 οι υποψίες για επιλεκτική διάταξη των τµηµάτων και η πολεµική αδιαφορία ή η δειλία επέδρασαν καταλυτικά ώστε να µην προβληθεί παρατεταµένη αντίσταση εκ µέρους των Ελλήνων (ένας µόνο Έλληνας ένοπλος έχασε τη ζωή του κι αυτός από αεροπλάνο κατά την υποχώρηση).79 Ιταλοί ιππείς πέρασαν ιππαστί τον Αλιάκµονα από έναν τουλάχιστον πόρο για να υπερφαλαγγίσουν την ελληνική άµυνα. 80 Πρώτο οπισθοχώρησε το τµήµα του Μπουλογιάννη δεχόµενο πίεση κι έπειτα του Αρειανού, αφού πρώτα είχε κτυπηθεί µε τους Ιταλούς στη γέφυρα. 81 Κατά µία πηγή ο Μπουλογιάννης είχε εγκαταλείψει το πεδίο κατόπιν εντολής του Αρειανού, όταν ο δεύτερος ενέδωσε στις παρακλήσεις της «οργάνωσης του ΕΑΜ» του προσφυγικού82 χωριού Πυλωροί να µην πολεµήσουν ώστε να αποφευχθούν τα αντίποινα.83 Το τµήµα του Σιδηροπούλου χωρίς τροφή,84 αλλά κα µε περίσσεια υποψιών ως προς το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ είχε οπισθοχωρήσει αρχικά στη Νεάπολη,85 αλλά µετά επέστρεψε πάλι στη θέση του. Βλέποντας όµως ότι ο εχθρός είχε ήδη περάσει τον ποταµό αποσύρθηκε προς στο Τσοτύλι. Η οχυρωµένη οµάδα Αστραπή αντιστάθηκε περισσότερο, αλλά αναγκάστηκε κι αυτή να οπισθοχωρήσει. Έτσι οι Ιταλοί έκαψαν επιλεκτικά τη Νεάπολη, 86 το Χειµερινό,87 τη Σιάτιστα88 και το µισό Τσοτύλι,89 ενώ από το πυροβολικό και

εις την Νεάπολιν της Μακεδονίας», ΙΑΕΑ (; -Μάιος 1960) 21-3, σ.22-3 77 Αριστοτέλης Χουτούρας, συνέντευξη το 1996 78 Ελευθερία (10.5.43) 3 79 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 360 και Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 96. Κατά µία άλλη πηγή, βλ. Παπαδόπουλος, «Η µάχη της Νεάπολης», ό.π., σ. 46 «χάθηκε» στη µάχη κι ένας αντάρτης από το χωριό Αγία Σωτήρα, αλλά µάλλον η πληροφορία είναι λανθασµένη, αφού κατά µία πηγή, βλ. Αλέξανδρος Αδαµίδης, Η Αγία Σωτήρα Βοΐου Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1984, σ. 58-60, δεν σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής 80 Κατά τη διάβαση του ποταµού οι Ιταλοί σκότωσαν έναν ηλικιωµένο γεωργό στο Πολύδενδρο και τρεις στο Μικρόκαστρο, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Πολυδένδρου, ΛΠΘ 1/1946 και Ληξιαρχείο Μικροκάστρου 1,3,6/1945 81 Η άποψη, η οποία παραγνωρίζει τον ΕΛΑΣ, ότι «Στον Αλιάκµονα ο Σιδηρόπουλος µόνο µε τους δικούς του άνδρες, θέλησε να προβάλει µία σχετικά µικρή αντίσταση», βλ. Νέττας, Χρονικά, ό.π., σ. 254, δεν ισχύει 82 ΓΑΚ, ΑΝΚ, ΑΒΕ70/ΣΑΕ52, Πράξις 10/18.7.41, 135 83 Βλ. σηµείωση στο περιθώριο κειµένου (σ.16) του Ανδρέα Παπαδοπούλου από την Απιδέα που στάλθηκε στο περιοδικό Εθνική Αντίσταση τον Φεβρουάριο του 1993. Το ίδιο κείµενο, χωρίς όµως τη σηµείωση, δηµοσιεύτηκε στο περιοδικό ως Παπαδόπουλος Ανδρέας, «Η µάχη της Νεάπολης Κοζάνης: 23-28 Μαρτίου 1943», Εθνική Αντίσταση (Οκτ. –∆εκ. 1993) 42-50, σ.43 84 «Ο Σιδηρόπουλος µε έλεγε ότι δεν προσέχω τους δικούς του οπλίτες και ότι δίνω στον ΕΛΑΣ περισσότερα τρόφιµα!», βλ. Κυριάκος Παπαδόπουλος, συνέντευξη το 2002 85 Ελευθερία 14 (10.5.43) 4 86 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60ΣΑΕ1550 και ΙΣΑΚ, Φ. Εµφύλιος Πόλεµος, αρ.109 και Νέττας, Χρονικά, ό.π., σ. 254 87 ΙΣΑΚ, Φ. Εµφύλιος Πόλεµος, αρ.138 88 Στρακαλής, 50 έτη, ό.π., σ. 63. Ο ταγµατάρχης Κοντονάσης, βλ. Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 195, αποσιωπεί τα καψίµατα και τις λεηλασίες των Ιταλών µετά το Φαρδύκαµπο,

267


τα αεροπλάνα φονεύθηκαν στις δύο µέρες των επιχειρήσεων 7 άµαχοι στην περιοχή του Μετώπου. 90 Έπειτα ένα τµήµα των Ιταλών κατευθύνθηκε στην Καστοριά πυρπολώντας κατοικίες κι αποθήκες κι εκτελώντας κατοίκους στο Βογατσικό 91 και το ∆ρυόβουνο 92 ως αντίποινα για το φόνο δύο Ιταλών από αντάρτες του ΕΛΑΣ, ενώ ο κύριος όγκος επέστρεψε ανενόχλητος στη Λάρισα από το ίδιο δροµολόγιο.93

προφανώς για να µη δυσφηµιστούν οι επιτυχίες των Ελλήνων 89 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1550, ∆ιατακτικές και καταστάσεις των πυροπαθών και απόρων οικογενειών κοινοτήτων του νοµού που έχουν ανάγκη επισίτισης [Ιούνιος 1943] και ΙΣΑΚ, Φ. Εµφύλιος Πόλεµος, αρ.131. Επίσης 1563, υποφ. Οµαλή, αρ.28, ∆ήλωσις ζηµιών Ιωάννη Στουγιάννογλου, Οµαλή 20.4.45. Ακόµη Θεολόγος ∆ιαµαντόπουλος, «Το κάψιµο του Τσοτυλίου», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 429 -430 και Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 16 90 ∆Κ, Ληξιαρχείο ∆ήµου Τσοτυλίου, ΛΠΘ 10 -14/1945 και Ληξιαρχείο Πολυλάκκου ΛΠΘ 2/1943 και ΥΧ. Βοΐου 22.11.45. Επίσης Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 360 και Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 96 91 ∆ηµήτριος Μαγκριώτης, Θυσίαι της Ελλάδος και εγκλήµατα κατοχής κατά τα έτη 1941 – 1944, Αθήναι 1949, 213 και Γιάννης ∆αρλαγιάννης, «Στοιχεία από τον αγώνα στο χωριό Βογατσικό –Καστοριάς», Εθνική Αντίσταση (Σεπτ. 1989) 50 - 1 92 Κάηκε το µισό, βλ. ΙΣΑΚ, Φ. Εµφύλιος Πόλεµος, αρ. 92. Επίσης Κλεόβουλος Τσιούρκας, «Το µοναστήρι της Αη –Σωτήρας ∆ρυόβουνου», Μακεδονική Ζωή (Σεπτ. 1969) 18-26, σ.223 και Αλέξανδρος Αδαµίδης «Το ∆ρυόβουνο (Ντριάνοβο)», (Ιαν. –Φεβρ. 1984) 14-6, 16 93 Αραιοβηµατάς, Η Αντίσταση, ό.π., σ. 94-5

268

ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΣΤΟ ΒΟΪΟ -ΚΑΣΤΟΡΙΑ

γ΄. Εµφύλιος στο Βόιο -Καστοριά Οι διαφωνίες µεταξύ των ηγετικών οµάδων και των πολιτών οξύνθηκαν αιµατηρά πρώτα στην Καστοριά για τους λόγους που έχουν αναφερθεί. Ο καπετάν Κολάρας πριν ακόµη από το Μάρτιο του 1943 ελευθέρωνε Εθνικιστές ή διαφωνούντες κρατουµένους των Ελασιτών και παράλληλα συνελάµβανε ή αφόπλιζε Σλαβοµακεδόνες χωρικούς της κοιλάδας του Νεστορίου. Ο ίδιος επιδίωξε και τελικά ενέταξε στο Σώµα του την πλειονότητα των Προσφύγων ανταρτών ή εντοπίους Ελληνόφωνους όπως κατοίκους της Λάγκας, χωριού όπου το ΚΚΕ διέθετε 2 µόνο ψηφοφόρους.1 ∆ύσβατη στους Εθνικιστές ήταν η Κοροµηλιά, παρόλο που επρόκειτο για ένα αµιγές χωριό Προσφύγων από την Τραπεζούντα, διότι η κοινοτική εξουσία πρόσκειτο φιλικά ή, ορθότερα, επηρεαζόταν από το ΚΚΕ, εκλεγόµενη προφανώς από κατοίκους που αρέσκονταν να συµµετέχουν σε προπολεµικές διεκδικήσεις για µία δωρεάν απόκτηση τοπικών µοναστηριακών κτηµάτων.2 Από την Κοροµηλιά περνούσε η (επαρχιακή) οδός Καστοριάς –∆ενδροχωρίου και οι ένθεν κι εκείθεν ταξιδιώτες σταµατούσαν για ξεκούραση στο χωριό, στο οποίο υπήρχαν κοµουνιστικοί πυρήνες δηµιουργηµένοι από τον Λάζαρο Ζησιάδη ή Τερπόφσκι. Στην Κοροµηλιά είχε εκτελεστεί το 1941 από κοµουνιστές ή βουλγαρίζοντες ο ηλικιωµένος κάτοικος και οπλαρχηγός της Μακεδονικής ∆ιαµάχης Λάκης Νταηλάκης. Τα αντίποινα των Εθνικιστών άργησαν ενάµισι περίπου χρόνο και η κύρια αιχµή τους ήταν οι φόνοι την 16η Μαρτίου 1943 τριών Τραπεζούντιων αδελφών, µελών ή φίλων του ΕΑΜ. Το γεγονός φυσικά αποδόθηκε έκτοτε σε διάφορους: α) στους «ατάκτους του ΕΛΑΣ» κατά το ληξίαρχο του χωριού, ο οποίος όµως µέσα στη σύγχυση απέφυγε να συµπληρώσει ως έπρεπε τις σχετικές πράξεις3 β) στους «Γερµανούς» σύµφωνα µε την τοπική Χωροφυλακή, όµως Γερµανοί δεν υπήρχαν τότε στην περιοχή4 γ) στους «Κοµιτατζήδες» κατά ένα νοµικό που συνέγραφε από την Αθήνα5 δ) στους «φασίστες Έλληνες» σύµφωνα µε έναν Εαµίτη από τη Γέρµα και καλού γνώστη της περιοχής6 ε) στους Πρόσφυγες του γειτονικού χωριού Οινόη κατά µαρτυρίες κατοίκων. 7 Αποδεκτή είναι φυσικά η τελευταία πληροφορία, ότι δηλαδή εκτελέστηκαν από Εθνικιστές της Οινόης που ερωτοτροπούσαν ή είχαν ενταχθεί στο Σώµα του Κολάρα, όταν βαδίζοντας για διαφώτιση ή συγκέντρωση συνελήφθησαν8 έξω από το χωριό τους.9 Η άποψη ότι είχαν ήταν 1

Καστοριά (12.3.36) 4 Καστοριά (11.8.29) 4 3 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοροµηλιάς, ΛΠΘ 4,5,6/1943 4 ∆ΒΚ, Λυτά έγγραφα, 1/αρ.171-3 5 Γρηγορίου, Βουλγαρικόν όργιον, ό.π., σ. 160 6 Γκάσας, Αθάνατοι, ό.π., σ. 149 7 ∆ηµήτριος Τσαγκαλίδης, συνέντευξη το 2001 και Στυλιανός Φουλιράς, συνέντευξη το 2006 8 ∆Κ, Ληξιαρχείο Καστοριάς, ΛΠΘ 38/1943. Μνηµονεύεται ωστόσο µία ένοπλη σύγκρουση µεταξύ εθνικιστών και κοµουνιστών στην περιοχή, βλ. Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Α΄, σ. 276, που ίσως σχετίζεται µε το φόνο των τριών αδελφών. Πιθανόν τα ίδια γεγονότα έφτασαν 2

269


υπαίτιοι του φόνου ενός δασκάλου10 δεν έχει επαληθευθεί, αλλά πράγµατι ένας Πελοποννήσιος δάσκαλος στο προσφυγικό χωριό Κοµνηνάδες είχε συλληφθεί, κακοποιηθεί κι εκτελεστεί από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. 11 Η τριπλή δολοφονία θα παρέµενε ένα µεµονωµένο διαφιλονικούµενο συµβάν, αν δεν ακολουθούσε ένα περίπου µήνα αργότερα η πολιορκία και αναίµακτη καταβολή του προσφυγικού χωριού Μελάνθιο από τον ΕΛΑΣ, η οποία συνοδεύτηκε µε εκτελέσεις Εθνικιστών ηγετών. Η αρχή της ρήξης έλαβε χώραν στην Καστοριά, η συνέχεια όµως πέρασε στο Βόιο όπου υπήρχαν άφθονα όπλα κι άνδρες: αξιωµατικοί της Κοζάνης κι εθνικιστές οπλίτες από το ένα µέρος, στελέχη του ΕΑΜ/ΚΚΕ και συγκροτήµατα ανταρτών του ΕΛΑΣ από το άλλο,. Πριν παρουσιαστεί όµως ένα κύριο γεγονός, η σύγκρουση στον Αυγερινό, χρειάζεται πρώτα να ιδωθούν τα γεγονότα του Βοΐου µετά τη φυγή των Ιταλών από την περιοχή. Εκτός από τις κωµοπόλεις των Σερβίων και του Τσοτυλίου είχαν καεί και οι αντίστοιχες του Άργους Ορεστικού12 και του Νεστορίου.13 Αν η νίκη στο Φαρδύκαµπο και η απόσυρση των Ιταλών από τα Γρεβενά ήταν µεγάλη επιτυχία των ενόπλων, για τον κόσµο των αµάχων δεν ίσχυε το ίδιο. Σε διάστηµα λιγότερο των δύο µηνών είχαν χάσει τη ζωή τους 170 περίπου πολίτες (το 54% των φονευθέντων από τους Ιταλούς κατά τη διάρκεια της Κατοχής στη ∆υτική Μακεδονία), τραυµατιστεί τριπλάσιοι 14 και καταστραφεί ολικώς ή µερικώς χιλιάδες άνθρωποι που συνέρευσαν απέλπιδες για στέγη, τροφή και προστασία σε όσα χωριά της περιοχής ήταν απρόσβλητα και κυρίως στην Πτολεµαΐδα και την Κοζάνη. 15 Ήταν φυσιολογικό λοιπόν να επέλθει διάσπαση µεταξύ αξιωµατικών και Ελασιτών και οι µεν να ρίχνουν το βάρος της πολλαπλής δηώσεως στους άλλους. Καθώς όµως οι αξιωµατικοί, αντίθετα από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, δίσταζαν να κτυπήσουν τους Ιταλούς για να µην υπάρξουν αντίποινα, όσοι είχαν καταστραφεί 16 κι όσοι φοβούνταν πως οι εχθρικές επιχειρήσεις θα συνεχιστούν, δηλαδή οι περισσότεροι, στράφηκαν εναντίον των εαµικών ανταρτών µε λόγια και µε πράξεις: Έτσι οι κάτοικοι άρχισαν να αρνούνται την (εθελοντική) προσφορά τροφής, αρκετά παραλλαγµένα στη Θεσσαλονίκη, καθώς στην Κοιλάδα του Νεστορίου αναφέρονται µάχες µεταξύ εθνικιστών και Ιταλών το Μάιο του 1942, βλ. Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Α281-3 9 Ηλίας Ηλιάδης, «Η προσφορά της Κοροµηλιάς στο κίνηµα της Εθνικής Αντίστασης», Εθνική Αντίσταση, (Αύγουστος 1984) 76-7 10 Σοφοκλής Παπαηλιάδης, συνέντευξη το 2001 11 Στυλιανός Φουλιράς, συνέντευξη το 2006 12 Παπαϊωάννου, Άργος, ό.π., σ. 147-8 και Αθανάσιος Χρυσοχόου, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον δεύτερον, Η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, τεύχος Β΄ 1943 και 1944, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1950, σ. 59-60 13 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1563, Ζηµίες Πολέµου από Γερµανούς –Ιταλούς –ΕΛΑΣ 1941 1944, Οµαλή, αρ.37, ∆ήλωσις ζηµιών Αντωνίου Τάτση, Οµαλή 14.5.45 14 Βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1561, Ζηµίες Πολέµου από Γερµανούς –Ιταλούς –ΕΛΑΣ 1941 -1944, υποφ. Πυλωροί, ∆ήλωσις ζηµιών Χαραλάµπου Αθανασιάδη, Πυλωροί 8.8.45, όπου η δήλωση «Λόγω τραυµατισµού µου [την 26.3.43] υπό των Ιταλών …», 15 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1550, όπου καταστάσεις πυροπαθών. Επίσης Καλλιανιώτης, Οι αρχές της Αντίστασης, ό.π., σ. 77 16 Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 15

270


στέγης κι εφοδίων στους αντάρτες του ΕΛΑΣ: στον οικισµό Βροντή του Βοΐου17 δεν δόθηκε αλεύρι στο τµήµα του Αρειανού, ενώ στο Κωσταράζι την 20ή Μαρτίου Εθνικιστές και εαµικοί αντάρτες λογοµάχησαν µέσα στο δρόµο και οι πρώτοι εγκατέλειψαν τελειωτικά το Αρχηγείο Γράµου.18 Στο Επταχώρι που γειτνίαζε µε την Ήπειρο που είχε αναπτυχθεί ο Ε∆ΕΣ. παραλίγο να ξεσπάσει αιµατηρή συµπλοκή καθώς κάτοικοι είχαν κυκλώσει την πλατεία και πυροβολούσαν εναντίον ενός εαµικού συγκροτήµατος.19 Στο Μελάνθιο20 την 5η Απριλίου 1943 οι κάτοικοι συνέλαβαν µία οµάδα του ΕΛΑΣ21 που είχε έρθει από το Νεστόριο µε την αιτιολογία ότι είχε παραβιαστεί από τους κατοίκους µία αποθήκη της ΕΠΑ, 22 αλλά µάλλον προς αναζήτησιν τριών Προσφύγων ανταρτών που είχαν απαρνηθεί τον ΕΛΑΣ.23 Το ΕΑΜ Νεστορίου εγκατέλειψε επίσης και κατέφυγε στο χωριό του ο υπασπιστής του Αρχηγείου Γράµου δικηγόρος Γεώργιος Γιαννούλης όπως επίσης και 60 αντάρτες (Ελληνόφωνοι εντόπιοι στην πλειοψηφία τους) από τα χωριά Κυψέλη, Λάγκα, Μελάνθιο, Επταχώρι και Πεντάλοφο. 24 Από τον ΕΛΑΣ επίσης διαχωρίστηκαν οι ανθυπασπιστές της Χωροφυλακής Μπασχάκης και Μανταρόπουλος, ο νοµοµηχανικός Ζήσης κι ορισµένοι ηγέτες ενόπλων του Βοΐου ανταλλάσσοντας βρισιές κι απειλές 25 µε τους πρώην εν όπλοις συντρόφους των. Έπειτα από το διχασµό το αµιγές εαµικό «Αρχηγείο Πίνδου» του ΕΛΑΣ εγκαταστάθηκε στη Μόρφη, οικισµό ευρισκόµενο κοντά στο δηµόσιο δρόµο και σχετικά µακριά από τους Ιταλούς που έπρεπε να διανύσουν απόσταση δύο περίπου ωρών (αν δεν δέχονταν πυρά) από το Τσοτύλι κι έπειτα να περάσουν άθικτοι τη γέφυρα της Πραµόριτσας. Εκτός από την ασφάλεια που προσέφερε η Μόρφη από στρατιωτικής απόψεως άλλος λόγος επιλογής της ως έδρα ήταν η γειτονία της µε τον Πεντάλοφο όπου έδραζε το Αρχηγείο των Εθνικιστών, το οποίο οι Ελασίτες επιθυµούσαν να επιτηρούν, αν όχι και να το καταβάλλουν, καθώς ήδη στη Θεσσαλία (στον Κόζιακα π.χ.) ο ΕΛΑΣ είχε επιτεθεί σε µη εαµικά ένοπλα σώµατα κι αιχµαλωτίσει τους ηγέτες τους.26 Εντολή σύλληψης των αρχηγών και διάλυσης της βάσης των Εθνικιστών είχε δοθεί και στα τµήµατα της Κοζάνης και πράγµατι οι Ελασίτες του Αρχηγείου Μπούρινου αντί να ενοχλήσουν τις οπισθοφυλακές των Ιταλών που επιτίθονταν στα 17

Αριστοτέλης Χουτούρας, συνέντευξη το 1996 KCLMA, GB99, Evans, box 3/f.6/5, σ.34, Kastoria Report 19 Τσιούµης, Ιστορία, 15-6 20 Κατά µία πηγή, Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ, ό.π., σ. 41, η οµάδα του Πάτσιου συνελήφθη στο Επταχώρι, αλλά προφανώς ο συγγραφέας λαθεύει 21 ∆ουβαλίδης, «Το ξεκίνηµα», ό.π., σ. 148. Επίσης Χρήστος Ριζόπουλος, «Στοιχεία για το εθνικοαπελευθερωτικό κίνηµα της περιφέρειας Καστοριάς, Εθνική Αντίσταση (Ιούνης 1988) 76 22 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, σ.29, όπου τα αποµνηµονεύµατα του ∆αβίδη 23 KCLMA, GB99, Evans, box 3/f.6/5, σ.36, Kastoria Report και Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 95-6 24 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, σ.26-7, όπου τα αποµνηµονεύµατα του ∆αβίδη 25 Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος, ό.π., σ. 174 και Αριστοτέλης Χουτούρας, συνέντευξη το 1996 26 KCLMA, GB99, Woodhouse, box 1/f.1/7-10, Harling private cipher, Νο Β6/2/34/ 25.3.43 18

271


Γρεβενά και τη Νεάπολη, είχαν περάσει την 25η Μαρτίου 1943 στη γερµανοκρατούµενη λεκάνη του Τσιαρτσιαµπά για να καταδιώξουν την οργάνωση ΕΚΑ 27 και ιδιαίτερα τους Τουρκόφωνους 28 που παρ΄ όλες τις παροτρύνσεις δεν παρέδιδαν τα όπλα τους στον ΕΑΜ και δεν δήλωναν υποταγή. Οι Εθνικιστές δηµιούργησαν τότε το «Εθνικόν Αρχηγείον Πίνδου» 29 µε έδρα τον Πεντάλοφο, στρατιωτικά µέλη τους µονίµους αξιωµατικούς που έχουν αναφερθεί και πολιτικό σύµβουλο το δικηγόρο Αλέξανδρο Βαζάκα. 30 ∆ιοικητής του, ως αρχαιότερος όλων, θεωρούνταν ο ταγµατάρχης Πόρτης. Σε αυτό προσχώρησαν και οι Εθνικιστές της Ν∆ Καστοριάς που επέλεξαν ως έδρα τους το Μελάνθιο καθώς επίσης και το Σώµα των Κολάρα –Κουλούρη που αποτραβήχτηκε προς το Μουρίκι, στα χωριά του οποίου αρκετοί από τους οπλίτες είχαν εναποθέσει τις οικογένειές τους, για να βρίσκονται κοντά στην Πτολεµαΐδα, σταθµό ανεφοδιασµού σε πληροφορίες και υλικά. Ακόµη στο Εθνικόν Αρχηγείον Πίνδου εντάχθηκε η οµάδα της ΕΚΑ 31 του 55χρονου Στεργίου Κούνδουρα ή Κούντουρα, η οποία αποτελούνταν από εντοπίους µε έδρα τη Βλάστη. 32 Στην ορεινή αυτή κωµόπολη έλλειπαν εντελώς τόσο οι αγροτιστές όσο και οι κοµουνιστές και οι Φιλελεύθεροι µειοψηφούσαν,33 ενώ οι «συντηρητικοί» απολάµβαναν την πλειοψηφία στηρίζοντας ιδεολογικά σωµατεία σαν τον τοπικό Σύλλογο Εθνικής Αγωγής.34 Ο Κούνδουρας, έφεδρος ανθυπολοχαγός εξ απονοµής, 35 προήδρευε στο παράρτηµα Μακεδονοµάχων του χωριού36 και είχε χρηµατίσει αρχηγός τοπικού εκλογικού συνδυασµού.37 Το 1934 είχε προθυµοποιηθεί µαζί µε άλλους οπλαρχηγούς να εισβάλλει στην Αλβανία για την προστασία των ελληνοφώνων 38 και το 1936 διορίστηκε κοινοτικός σύµβουλος39 -εκτελέστηκε τελικά από τον ΕΛΑΣ.40 Κατά µία πηγή στο Σώµα του είχε προσχωρήσει κι ο άπορος, αν και µέλος οικογένειας ευκατάστατων κτηνοτρόφων,41 Χρήστος Τζουµάκης (ψευδ. Μπαρµπακίτσιος), καπετάνιος µετέπειτα του ΕΛΑΣ και διοικητής τάγµατος στο ∆ΣΕ. 42 Στο Εθνικόν Αρχηγείον προσανατολίστηκε προφανώς κι ο 60χρονος Βλάχος 27

Χρήστος Νοµικός, συνέντευξη το 1993 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 55 29 Γκανάτσιος, ∆άσκαλος καπετάνιος. , ό.π., σ. 174 30 Παπαθανασίου, Πρωτογενή στοιχεία, ό.π., σ. 157 31 Αντάρτης (20.5.43) 2 32 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.15-6 33 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ988, ΥΧ Εορδαίας προς ∆ιοίκησιν ∆ηµοσίου Ασφαλείας, Πτολεµαΐς 14.9.32 και Επαρχιακή Φωνή (9.2.36) 4 34 Μακεδονικόν Βήµα (22.3.31) 3, κείµενο µε υπογραφή Μύριχος 35 Μακεδονικόν Βήµα (25.11.34) 4, επιστολή Στεργίου Κούντουρα ή Φαρµάκη 36 Επαρχιακή Φωνή (4.5.30) 4 37 Επαρχιακή Φωνή (21.7.29) 4 38 Μακεδονικόν Βήµα (25.11.34) 4 39 Επαρχιακή Φωνή (23.8.36) 4, Στ. Κούνδουρας, κοινοτικός σύµβουλος, προς Γ∆Μ 40 Απογευµατινή (6.5.43) 1. Ως εκ τούτου η πληροφορία ότι εκτελέστηκε στις 20.9.43, βλ. Ζήκος Τσίρος, Η Βλάστη (τ. Μπλάτσι), τ. Α΄ -Γ΄, Θεσσαλονίκη 1964, σ. 363, είναι προφανώς τυπογραφικό λάθος 41 Επαρχιακή Φωνή (22.6.30) 4, ανοικτή επιστολή Φ. Βίττη 42 Μιχαήλ Κουρκούτας, συνέντευξη στην Κοζάνη το 2006 28

272


Μοναστηριώτης Μακεδονοµάχος, κάτοικος Φλώρινας αλλά τότε Βλάστης 43 Στέφανος Γρηγορίου µαζί µε τον 22χρονο εύελπι υιό του Επαµεινώνδα, πρότερο µέλος της χορωδίας του Αριστοτέλη. 44 Τον ίδιο σχηµατισµό, αποσκιρτώντας από τον ΕΛΑΣ, φαίνεται ότι προτίµησε κι ο παλαιός οπλαρχηγός Ανδρέας Παναγιωτόπουλος από την Κλεισούρα, που είχε επισκεφθεί το προσφυγικό χωριό Φιλώτας προς στρατολόγησιν οπλιτών.45 Το µαζικότερο ένοπλο τµήµα των Εθνικιστών, περισσότεροι από 100, έδραζε στο Βόιο. Αρχηγός του ουσιαστικά ήταν ο ταµειακός Θεόδωρος Σιδηρόπουλος λόγω της ιδιοσυγκρασίας του, αλλά κι επειδή επέλεξε µόνος τους άνδρες του τµήµατός του, αναλαµβάνοντας υπεύθυνος στρατολογίας στο Αρχηγείο Πίνδου. Ήταν όµως φυσικό να τον προτιµήσουν ως ηγέτη οι Πρόσφυγες του Βοΐου (Μικρασιάτες, Τουρκόφωνοι ή Λαζοί) µε κριτήρια την καταγωγή και τη γειτνίαση των χωριών τους. Μετά τη φυγή των Ιταλών από την περιοχή ο Σιδηρόπουλος και οι οπλίτες του προσέγγισαν το καιγόµενο Τσοτύλι κι εν µέσω οξυµένων αλληλοκατηγοριών αποφασίστηκε να ζητηθούν οδηγίες, υλικό, χρήµατα και ηγέτες από την Κοζάνη. Είχε καλεστεί ως αρχηγός ο διοικητής της Φρουράς αξιωµατικών Κοζάνης ταγµατάρχης Λαλόπουλος,46 αλλά διστάζοντας αυτός εµπρός στην προοπτική µίας βαθιάς διάστασης των Ελλήνων επισκέφτηκε την ΥΒΕ Θεσσαλονίκης αναζητώντας στη θέση του έναν ανώτερό του αξιωµατικό. 47 Αντ΄ αυτού δόθηκε εντολή ότι «πρέπει να δηµιουργήσωµεν καθ[α]ράς εθνικάς οµάδας ανεξαρτήτους από το ΕΑΜ», 48 αλλά κανείς δεν προσφέρθηκε να προσέλθει στην Κοζάνη. Επιστρέφοντας ο Λαλόπουλος ξεκίνησε για το Βόιο «ντυµένος τη στρατιωτική του στολή»49 το βράδυ της 6ης Απριλίου 1943 µε οδηγούς ή υπασπιστές έναν έφεδρο ανθυπολοχαγό από την Ανθούσα, πρώην εφοριακό υπάλληλο 50 που είχε καταφύγει στην Κοζάνη µετά την καταστροφή των αρχείων της εφορίας Νεάπολης, κι έναν ιερέα, 51 συγγενή στελέχους του ΕΑΜ Βοΐου –ο Εαµίτης είχε µήνες νωρίτερα προειδοποιήσει κρυφά τους αξιωµατικούς της Κοζάνης για την «κοµµατική χροιά του αγώνα». Πριν όµως περάσουν τον Αλιάκµονα πληροφορήθηκαν τα αποτελέσµατα της µάχης του Αυγερινού κι επέστρεψαν απογοητευµένοι στην Κοζάνη.52

43

Ο Στέφανος Γρηγορίου κατέφυγε στη Βλάστη επειδή κατά την παραµονή του στη Φλώρινα είχε συλληφθεί από τους Γερµανούς αλλά απελευθερώθηκε, βλ. Μπόνης, Η Φλώρινα, ό.π., σ. 51-3 44 Αριστοτέλης 101 (1973) 43 45 Νικόλαος Κιοσές, συνέντευξη το 2003 46 Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 20 47 Ο Λαλόπουλος ήταν «σύνδεσµος» της ΥΒΕ Κοζάνης µε τη Θεσσαλονίκη, βλ. FO 371, 37202/R4292, conditions in Greece 1943, most secret, Mr Warner, MO4, Y.V.E., 24.4.43, Balkan Section M.E.I.C. 48 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.15 49 Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 20 50 Ιωάννης Ζηκόπουλος, «Το οικογενειακό δένδρο των Ζηκοπουλαίων Ανθούσης», Βοϊακή Ζωή (Νοέµ. –∆εκ. 1993) 9-17, σ. 13 51 Επρόκειτο για τον µετέπειτα δηµοσιογράφο Ιωάννη Ζηκόπουλο από την Ανθούσα και τον Παναγιώτη Καρατάσιο από το Ροδοχώρι, βλ. Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 18-20 52 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.15

273


Πώς συνέβησαν τα γεγονότα του Αυγερινού; Από το Τσοτύλι όπου βρίσκονταν οι εθνικιστές ξεκίνησαν µία περιοδεία στα, κατά βάσιν προσφυγικά, χωριά του Β∆ Βοΐου53 για να στρατολογήσουν άνδρες καθώς οι ειδήσεις για τις κινήσεις του ΕΛΑΣ και για εξαφανίσεις ή εκτελέσεις προσώπων ήταν ανησυχητικές. Αφορµή της περιοδείας θα µπορούσε να αποτελέσει η αιµατηρή επίθεση των ανταρτών του ΕΛΑΣ εναντίον των Εθνικιστών στην µονή Αγίων Πάντων Πιερίας την 3η Απριλίου 1943,54 αλλά άλλα γεγονότα κείτονταν κοντύτερα. Στην Πτολεµαΐδα ήδη από την 20ή Μαρτίου 1943 είχε απαχθεί από τον ΕΛΑΣ κι εξαφανίστηκε ο Ευστάθιος Μπαφατάκης. Στο χωριό Σισάνι µετά από κράτηση55 είχαν επίσης εκτελεστεί από τους «µπολσεβίκους»56 την 24η του ιδίου µηνός57 ο καπετάν Στέφος µαζί µε τον υιό του.58 Σύµφωνα µε αντικοµουνιστικές πηγές ο Στέφος πέθανε έπειτα από λογχισµούς, αφού πρώτα είχε λιθοβοληθεί δεµένος στον κορµό ενός δένδρου. 59 Ο γιγαντόσωµος, ως «τροµερός Αίαντας» 60 καπετάνιος ανήκε έφηβος στο «Εκτελεστικόν» του Μοναστηρίου61 κι έπειτα έδρασε στη ∆υτική Μακεδονία ως οπλαρχηγός Σώµατος. Αργότερα, το 1916, τα παλικάρια του (ανάµεσά τους και Κοζανίτες)62 λεηλάτησαν «φρικωδώς» τη Φλώρινα, πολλά κλινοσκεπάσµατα της οποίας είχαν φτάσει (προς πώλησιν;) ως την Κοζάνη.63 Έπειτα κατοίκησε στη Φλώρινα αναλαµβάνοντας αντιπρόσωπος ιδιοκτητών γης σε χωριά της περιοχής.64 Ο καπετάν Στέφος ήταν άνθρωπος της εξουσίας. Το 1928 είχε επαναφερθεί στο αξίωµα του εφέδρου υπολοχαγού ως βενιζελικός, 65 και µερικά χρόνια

53

Η περιοδεία ήταν ως εξής: Τσοτύλι, Λευκάδι, Σταυροδρόµι, ∆ιχείµαρρο, Λικνάδες, Κλεισώρεια, ∆ραγασιά, Πολυκάστανο, Αγ. Ανάργυροι, Αυγερινός, βλ. Κωνσταντίνος Αλεξιάδης, συνέντευξη το 2000 54 ΑΑ, PRO HS 5/221 [41-], Αναφορά του λοχαγού ΠΖ Γ Γουλγουντζή για τις δραστηριότητες του Ε.Σ. ανταρτικής οµάδας από 20.2 µέχει 20.4 1943, Κάιρο, 18.12.43 και British Reports, ό.π., σ. 26. Ακόµη Ελευθερία (28.3.45) 2. Επιπλέον Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 222 και Θαλής, Πιέρια, ό.π., σ. :92-8 55 Σισάνι: διάφοροι κάτοικοι, συνέντευξη στο Σισάνι το 2000 56 Απογευµατινή (5.5.43) 2 57 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 60 58 ∆Κ, Ληξιαρχείο Φλώρινας, ΛΠΘ 99, 100/1945. Επίσης ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/∆/9, Κατάλογος πεσόντων και αγνουµένων ευελπίδων 1941 -45, Χολαργός 17.5.94 59 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/1, όπου προπαγανδιστικό φυλλάδιο 12 σελίδων της ΠΑΟ που µοίραζαν υποστηρικτές της ΠΑΟ και Απογευµατινή (6.5.43) 1 60 Παύλος Τσάµης, «Στα χρόνια των Μακεδονοµάχων», Αριστοτέλης 190-5 (1988-9) 6-17, σ. 10; 61 Ιωάννης Καραβίτης, Ο Μακεδονικός Αγών: αποµνηµονεύµατα, τ. Α΄-Β΄, εισαγωγή, επιµέλεια, σχόλια Γιώργος Πετσίβας, Αθήνα 1994, σ. 309 και Παύλος Τσάµης, «Ο µεγάλος Μοναστηριώτης», Αριστοτέλης 99 (1973) 3-14, 8. Επίσης Γεώργιος Αργυριάδης, «Γ.Χ. Μόδης», Αριστοτέλης 85-6 (1971) 11-136, 76 62 Αλεξάνδρα ∆ιάφα –Ξάνθου, «Ζαχαρίας ∆ιάφας, ο τελευταίος µακεδονοµάχος (1887 1994)» Ελιµειακά (Ιουν. 1994) 75-83, σ. 76, 81 63 Γερµανός Χρηστίδης, «Αναµνήσεις εκ του πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου», Αριστοτέλης 56 (1966) 39-58, 40-1 64 ΕΛΙΑΘΕ, ΕΦ, ΠΕΚΠ αρ.716/5.12.45, Στόιτσε Μπελίµτσες από Αχλάδα, κατάθεσις 65 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.6.5.327, Ν. Πύρζας προς Φ.∆., 22.2.28

274


αργότερα εισήλθε στον τοπικό πολιτικό στίβο.66 Όµως το 1935 ως πρόεδρος του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου Φλωρίνης υπήρξε δηµόσιος υποστηρικτής της επανόδου του βασιλιά.67 Πριν από τις εκλογές του 1936 θεωρούνταν από αντιπάλους του όπως ο δικηγόρος Μενέλαος Γέλες (γνωστότερος ως Γκέλες), άνθρωπος του Νοµάρχη. 68 Με την εισβολή των Γερµανών έφυγε από τη Φλώρινα, 69 φοβούµενος τους Βουλγάρους, κι εγκαταστάθηκε στη Βλάστη. Υπεύθυνοι για το θάνατό του θεωρήθηκαν διάφοροι: ένας ηλικιωµένος παλαιός σύντροφός του από το Μικρόκαστρο ή ο ∆ηµητρός Χαρισιάδης, 70 αλλά άλλοι µάρτυρες κατονοµάζουν ως άµεσος ηθικό αυτουργό το στέλεχος του τοπικού ΚΚΕ Ευστράτιο Κέντρο. 71 Όντως µεταξύ των δύο ανδρών υπήρχαν παλαιές κτηµατικές τουλάχιστον αντιδικίες κι αλληλοµηνύσεις.72 Τα προσωπικά µίση βεβαίως κάλυπταν το ένα µέρος των αιτιών. Το επόµενο ήταν το πολιτικό όφελος που προσδοκούσε το ΕΑΜ µε τη θέση του ως προς τους Σλαβοµακεδόνες,73 καθώς διαφηµίστηκε (υστερόχρονα) ότι ο καπετάν Στέφος εκτελέστηκε ως αντεκδίκηση για τις λεηλασίες και τους φόνους που είχαν υποστεί παλαιότερα αλλόφωνοι κάτοικοι της περιοχής από το Σώµα του.74 Ο υιός του είχε καταταγεί στον ΕΛΑΣ, αλλά δεν είχε προλάβει να αναπτύξει καµία δράση, ώστε να θεωρεί υπεύθυνος και να εκτελεστεί. Την περίοδο που οι Ιταλοί ευρίσκονταν στο Βόιο το συγκρότηµα του ΕΛΑΣ Μπούρινου περνώντας έξω από την Κοζάνη έφτασε στο χωριό Οινόη όπου την 25η Μαρτίου «ευλόγησε ο παπάς» τα όπλα του. Αποστολή του η «διάλυση» της ΕΚΑ και των οπλιτών της, ιδιαίτερα των Ιµέρων, έπειτα από «διαταγή … που προέρχονταν από τα Γρεβενά, απ` την επιτροπή του ΕΑΜ»75 κατά την άποψη ενός αντάρτη, όχι βέβαια ακριβή, αφού στα Γρεβενά βρίσκονταν επαναστάτες ανώτεροι στα αξιώµατα όπως ο Κερασίδης κι ο Ζησιάδης, που θα µπορούσαν να διατάξουν χωρίς βέβαια να φανούν.76 Όµως επειδή το ΕΑΜ της πόλης Κοζάνης, κατά βάσιν ο Μιχαήλ Σουµελίδης, επιθυµούσε διαπραγµατεύσεις µε το Μιχάλαγα, 77 οι αντάρτες του ΕΛΑΣ αποχώρησαν. Περνώντας από το Βαθύλακκο ένα µέλος τους, κατοπινός 66

ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.5/υποφ.1.1., αρ.251/1.10.32 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.54/υποφ.4, µετεκλογικά, επιστολές νοµού Φλώρινας, αρ.258, Η Μακεδονική (20.9.35) 2 68 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.57/υποφ..1, αρ.105, Μενέλαος Π Γέλες προς Φ∆, Φλώρινα 7.4.36 69 Χαράλαµπος Στυλιάδης, «Η Φλώρινα και η περιφέρεια στη γερµανική κατοχή και ο σύλλογος «Αριστοτέλης»», Αριστοτέλης 207-10 (1991) 134-43, σ. 136 70 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 60 71 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, 2/31, σ.192, Νοµαρχία Φλώρινης προς Υπουργείον Εσωτερικών, απ. 229, Φλώρινα 10.8.45. Ωστόσο ο διοικητής της Χωροφυλακής Καστοριάς, Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 98, κατονοµάζει ως υπεύθυνο τον καπετάν «Μίχα», στέλεχος του ΚΚΕ Εορδαίας 72 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ, 15/1, Οικογένεια Κέντρου, αναµνήσεις Νίκου Κέντρου, σ. 11-16 73 Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Α΄, σ. 88-9, όπου αναφορά σε ύστερο τηλεγράφηµα του Κύπριου στελέχους του ΚΚΕ Λεωνίδα Στρίγγου προς το ΠΓ του ΚΚΕ για την εξ αρχής φιλική σχέση του ΕΑΜ µε τους Σλαβοµακεδόνες 74 Για τις κατηγορίες εναντίον του καπετάν Στέφου βλ. Κούφης, Λαογραφικά Άλωνα, ό.π., σ. 70-1 75 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 55-6 76 Ακρίται του Βορρά (11.11.46) 2 77 Σακαλής, Μνήµες, ό.π., σ. 55 67

275


αρχηγός της ΟΠΛΑ Εορδαίας, λήστεψε 78 τον θρησκευόµενο 79 τουρκόφωνο έµπορο υφασµάτων και κάτοικο Θεσσαλονίκης Αναστάσιο Αντώνογλου, πολιτικό στέλεχος αργότερα του ΕΕΣ (Κεντρο)∆υτικής Μακεδονίας.80 Όµως οι αντάρτες δεν έφυγαν από την περιοχή και τη νύχτα της 2ης Απριλίου 81 απήγαγαν από τον Κρόκο τον ταγµατάρχη Μάντζιο, που κρύβοντας τα όπλα της οµάδας του «προκειµένου να χρησιµοποιηθούν, εν καιρώ, εναντίων των Γερµανών»82 εφησύχαζε αµέριµνος, και τον προώθησε στη Βουχωρίνα.83 Στο ίδιο χωριό, νέο ορµητήριο του Αρχηγείου Πίνδου του ΕΛΑΣ, έφτασαν άλλοι δύο απαχθέντες, ο ήδη αναφερθείς ανθυπασπιστής Αγγελόπουλος κι ο ταγµατάρχης Πόρτης, που κι αυτός συνελήφθη νύκτωρ και κρυφίως στην κατοικία του στον Πεντάλοφο την 5η Απριλίου από την οµάδα του Αρειανού – ο αδερφός του Σταύρος κατάφερε να διαφύγει.84 Η τελευταία απαγωγή υπήρξε καταλυτική για τους Εθνικιστές που αποφάσισαν, αφού ενισχυθούν αριθµητικά, να βαδίσουν προς τον Πεντάλοφο για να απελευθερώσουν τον ταγµατάρχη Πόρτη και να ξεκαθαρίσουν τους λογαριασµούς τους µε τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Ξεκίνησαν από το Τσοτύλι και καλώντας οπλίτες από τα χωριά του Β∆ Βοΐου καταυλίστηκαν στο σχολείο του Αυγερινού το απόγευµα της 6ης Απριλίου 1943, 3 εκατοντάδες περίπου οπλίτες (40 µόνο ήταν από τους Αγίους Αναργύρους και µαζί τους ο ιερέας τους).85 Από εκεί έστειλαν στο ΕΑΜ Πενταλόφου επιτροπή προς διαλεύκανση των διαφορών, 86 όµως αυτή συνελήφθη και κατά µία πηγή, αφού βασανίστηκε, 87 υποχρεώθηκε να τηλεφωνήσει ότι την επόµενη µέρα οι αντάρτες του ΕΑΜ θα έρχονταν στον Αυγερινό για να λυθούν ειρηνικά οι παρεξηγήσεις. Ο Αρειανός τηλεφώνησε µάλιστα στο Σιδηρόπουλο «να ετοιµάσει φαγητό για 200 Ελασίτες». 88 Επαναπαυµένος ο τελευταίος έδωσε άδεια σε οπλίτες του να παν στα χωριά τους για λήψη ενδυµάτων και τροφής.89 Ειπώθηκε αργότερα ότι οι Εθνικιστές ηττήθηκαν διότι ο Σιδηρόπουλος, που δεν άκουγε κανέναν, είχε αποσύρει τις σκοπιές, γι αυτό οι Ελασίτες ήρθαν απαρατήρητοι. Αν η επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον των Εθνικιστών στον Αυγερινό αποφασίστηκε σε σύσκεψη στα Γρεβενά την προηγούµενη ηµέρα, 78

Λεγόταν Νικόλογλου νοµίζω ο άνθρωπος αυτός, βλ. Χρήστος Νοµικός, συνέντευξη το 1993 79 Νέα Ευρώπη (19.1.44) 1 80 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1/2/2, Intelligence, Demolition and Reconnaissance, Daily 1 Record, October [1944], [χειρόγραφο φύλλο] και Prentice/Wickstead, Box 1, Diaries 1/1-2, Diary 07978, σ.9 81 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 59 82 Παναγιώτου, Λίγα απ΄ όλα, ό.π., σ. 74 83 Χρήστος Νοµικός, συνέντευξη το 1993 και ∆ηµήτριος Ζυγούρας, συνέντευξη το 1995 84 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 59 και Αριστοτέλης Χουτούρας, συνέντευξη το 1996. Επίσης Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 101 85 Αβραάµ Μπουικίδης και Παναγιώτης Μπαϊραµίδης, συνεντεύξεις το 2007 86 Ακρίται του Βορρά (11.11.46) 2. Επίσης Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ, ό.π., σ. 39 και Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 23 87 Ξερίζωσαν τη γενειάδα, ενός µέλους, του ιερέα, βλ. Νέα Αλήθεια (10.3.45) 1. Επίσης Ακρίται του Βορρά (25.11.46) 3 88 Αριστοτέλης Χουτούρας, συνέντευξη το 1996 89 Ακρίται του Βορρά (25.11.46) 3

276


στην οποία συµµετείχαν οι Κερασίδης και Ζησιάδης 90 παρόλο που είναι φυσιολογικό, δεν είναι ως σήµερα γνωστό. Ο ιατρός του Αυγερινού, διωκόµενος παλαιότερα ως κοµµουνιστής, 91 φέρεται ότι πορεύτηκε ο ίδιος στο Βυθό και γνωστοποίησε κατά µία πηγή την ανυπαρξία φυλακίων,92 αλλά µάλλον ανέλαβε οδηγός των ανταρτών. Φαίνεται ότι τα βραδινά φυλάκια των Εθνικιστών αποσύρθηκαν νωρίς το πρωί χωρίς να δουν τους ερχόµενους Ελασίτες. Από τρία χαρακτηριστικά των τελευταίων που σηµειώνει αντίπαλός τους «∆ολιότης διαπραγµατεύσεων, αιφνιδιασµός, τροµοκρατία του εθνικόφρονος πληθυσµού» 93 το µεσαίο πράγµατι τους ανήκε. Οι αντάρτες λαµβάνοντας µαζί τους και τον Εφεδρικός ΕΛΑΣ 94 ξεκίνησαν πολύ νωρίς το πρωί, αφού την προηγούµενη µέρα είχαν διαλύσει µε πυρά ενόπλους εθνικιστές του Επταχωρίου, ηγέτης των οποίων ήταν ο δικηγόρος Γεώργιος Γιαννούλης. 95 Οι 10 οπλοπολυβολητές της Αστραπής ανέβηκαν αθέατοι στο στρατηγικής θέσης ύψωµα κοντά στο σχολείο του Αυγερινού, ενώ ο υπόλοιποι µαζί µε τον εφεδρικό ΕΛΑΣ έπιασαν θέσεις γύρω για να αποκλείσουν τη διαφυγή. Ξηµέρωνε η 7η Απριλίου 194396 και οι Εθνικιστές ήταν συνταγµένοι στην αυλή του σχολείου, όταν οι αντάρτες τους φώναξαν να παραδοθούν κι άρχισαν αµέσως τις ριπές, εκφοβισµού ή στο ψαχνό, ανάλογα µε την προσωπικότητα (χαρακτήρας, µίση, απωθηµένα) του καθενός.97 Μετά από τον αιφνιδιασµό µερικοί οπλίτες οχυρώθηκαν µέσα στο Σχολείο, ενώ άλλοι προσπάθησαν να ξεφύγουν προς τα χωριά τους. Ένας αντάρτης από την Οµαλή98 πλησίασε και προσπάθησε να συµβιβαστεί µε το Σιδηρόπουλο99 ή να τον αιχµαλωτίσει, αλλά ο πρώτος πυροβολήθηκε κι αποτελειώθηκε µε µαχαίρι. 100 Ένας άλλος αντάρτης από το Ροδοχώρι έχασε τη ζωή του προσπαθώντας να σταµατήσει οπλίτες που έφευγαν από το πεδίο.101 Στη µάχη από την πλευρά των Εθνικιστών σκοτώθηκαν ο Σιδηρόπουλος 102 και 4 90

Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 379-81 ∆ΒΚ, Κ.123/24334, ΣΧ Αυγερινού προς ΥΧ Βοΐου, α.π.27/1/4/2.4.37 92 Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 23 93 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 224 94 Ενηµερωτικό ∆ελτίο (Ιούλ. –Σεπτ. 2000) 53 όπου αφήγηση του Μενελάου Χατζή από τον Αλιάκµονα Βοΐου 95 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 102-3 96 Η ορθή ηµεροµηνία εξάγεται από την πράξη θανάτου ενός οπλίτη που συντάχθηκε την ίδια µέρα στο ∆ιχείµµαρο, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο ∆ιχειµάρρου, ΛΠΘ 1/1943. Οπότε κάθε άλλη ηµεροµηνία, συνήθως προβάλλεται η 8η Απριλίου, είναι λανθασµένη 97 «Εµείς οι επικεφαλείς των οµάδων και οι αντάρτες προτείναµε να τους χτυπήσουµε αµέσως», Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 103 98 Αλέξανδρος Αδαµίδης, Η Οµαλή και η Γλυκοκερασιά Βοΐου Κοζάνης, Εκπολιτιστικός Σύλλογος Οµαλής –Γλυκοκερασιάς, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 59-60 99 Κυριάκος Παπαδόπουλος, συνέντευξη το 2002 100 Συγγραφείς που δεν ήταν παρόντες, π.χ. Ελευθερία, 14 (10.5.43) 4, Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 24, Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 203 και ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 184 αναφέρουν ότι ο αντάρτης ξεκοιλιάστηκε από το Σιδηρόπουλο, ενώ παρόντες, π.χ. Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 105, γράφει ότι τον σκότωσαν τραυµατισµένο µε τα µαχαίρια 101 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 105 και Κωνσταντίνος Αλεξιάδης, συνέντευξη το 2000 102 ∆Κ, Ληξιαρχείο Αυγερινού, ΛΠΘ 2/1946 91

277


τουρκόφωνοι οπλίτες του από τον ∆ιχείµαρρο, 103 το Πυλώριο (Πιλουρί), 104 τους Αγίους Αναργύρους105 και τον Κούκο Κατερίνης106 ενώ τραυµατίστηκαν ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Νικόλαος Ευαγγελόπουλος ή «µαύρος ανθυπολοχαγός» από το Αξιόκαστρο, αντάρτης έπειτα της ΠΑΟ, 107 κι ο Γρηγόριος Πετρούλης από τους Λικνάδες. 108 Από την πλευρά του ΕΛΑΣ τραυµατίστηκε ο καπετάνιος του συγκροτήµατος Νικόλαος Παντίδης από τη Βελανιδιά. Συνολικά στη µάχη έπεσαν 7 άτοµα (5 Εθνικιστές και 2 Ελασίτες) και 3 τραυµατίστηκαν (2 κι 1 αντίστοιχα).109 Όσοι απλοί ένοπλοι αιχµαλωτίστηκαν στον Αυγερινό, «µπουλούκι ασκέρι» κατά έναν εύστοχο χαρακτηρισµό, 110 αφοπλίστηκαν κι αφέθηκαν ελεύθεροι, ενώ εκείνοι που ξέφυγαν διαµηνύθηκαν να παραδώσουν τον οπλισµό τους, διότι σε αντίθετη περίπτωση «όλα [τα σπίτια τους] θα καταστραφούν, θα καούν απόψε». 111 Ένα µέρος τους κατατάχτηκε στον ΕΛΑΣ, 112 αφού «εδώ ήταν η νίκη, εδώ ήρθαν» σύµφωνα µε έναν αρχηγό των ανταρτών, 113 ενώ άλλοι λούφαξαν περιδεείς στα χωριά τους. Στη Βουχωρίνα, έδρα του Στρατηγείου Πίνδου του ΕΛΑΣ, οδηγήθηκαν την ίδια µέρα µόνον οι «κεφαλές» των Εθνικιστών, 7 έφεδροι και µόνιµοι αξιωµατικοί114 και πολίτες όπως ο 46χρονος εργολάβος της ΜΥΚ Αθανάσιος Γίτσος από το Πολυκάστανο. Άρχισαν ανακρίσεις συνοδευόµενες µε ξυλοδαρµό και φάλαγγα. 115 Μερικοί κρατούµενοι απελευθερώθηκαν λόγω γνωριµιών116 παρά έπειτα από προσφορά χρηµάτων, αλλά οι υπόλοιποι που έµειναν, οι ταγµατάρχες Πόρτης και Μάντζιος, ο υπολοχαγός Μπουλογιάννης, ο ανθυπασπιστής Αγγελόπουλος117 103

∆Κ, Ληξιαρχείο ∆ιχειµάρρου, ΛΠΘ 1/1943 και Αδαµίδης Αλέξανδρος, «Ο ∆ιχείµαρρος (Ρέντα)», Βοϊακή Ζωή (Νοέµ. –∆εκ. 1997) 6-8 104 ∆Κ, Ληξιαρχείο Αυγερινού, ΛΠΘ 3/1946. Για την τουρκοφωνία στο χωριό Πυλώριο βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, 52, Πράξις 10/18.7.41, σ. 135 105 Μνηµείο Αγίων Αναργύρων. Επίσης Αβραάµ Μπουικίδης και Παναγιώτης Μπαϊραµίδης, συνεντεύξεις στο Τσοτύλι το 2007 106 Κωνσταντίνος Αλεξιάδης, συνέντευξη το 2000 107 Ευθύµιος Ράλλης, «Νίκος Ευαγγελόπουλος», Βοϊακή Ζωή (Μάιος. –Ιούν. 1999) 22-3 και Παναγιώτης Παρασχάκης, συνέντευξη το 2000 108 ΓΑΚ/ΙΑΜ, 140/ΣΑΕ1/8, ∆ηλώσεις ζηµιών υπό της οργανώσεως Αντιστάσεως (ΕΛΑΣ), µεταπολεµική δήλωση του ιδίου 109 Κατά µία άλλη πηγή, βλ. Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ, ό.π., σ. 39, τα θύµατα ήταν 13, 5 «Εθνικόφρονες» και 7 αντάρτες 110 Στέφανος Καραµπέρης, συνέντευξη το 1998 111 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 105 112 Π.χ. µερικοί τουρκόφωνοι από τη Βροντή, βλ. Κωνσταντίνος Αλεξιάδης, συνέντευξη το 2000 113 Αριστοτέλης Χουτούρας, συνέντευξη το 1996 114 8 αξιωµατικοί πιάστηκαν εκεί, ανάµεσά τους κι ο Καραµπέρης, βλ. Ελευθερία (10.5.43) 4, η οποία λανθάνει ως προς τον Καραµπέρη 115 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 195 κ.ε.. Επίσης Θάνος Κυρατζίδης, «Ροδοχώρι Βοΐου, η δεκαετία του ΄40», Ροδοχώρι Βοΐου, επιµ. Ν. Καλογερόπουλου, Σύλλογος Ροδοχωριτών Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 221-4 και Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 25 116 «Ο Βαζάκας και Ευαγγελόπουλος σώζονται ως εκ θαύµατος», σύµφωνα µε µία πηγή, βλ. Καραγιάννης, Προδοµένη Αντίστασις, ό.π., σ. 44, λανθάνοντας ως προς το δεύτερο, ενώ κατά µία άλλη, βλ. Παπακωνσταντίνου, Το χρονικό, ό.π., σ. 297, ο Βαζάκας δραπέτευσε 117 Ο Αγγελόπουλος αναφέρεται στις πηγές ως Ευαγγελόπουλος, βλ. Ελευθερία (10.5.43) 4,

278


κι ο αναφερθείς εργολάβος, καταδικάστηκαν σε θάνατο ως «πράκτορες των κατακτητών». 118 Το «Ανώτερο Ανταρτικό ∆ικαστήριο» 119 αποτελούσαν οι καπεταναίοι του τοπικού ΕΛΑΣ, ο γραµµατέας της ΠΕ του ΚΚΕ Γρεβενών και ο αντίστοιχος του ΕΑΜ Κοζάνης.120 Η ατµόσφαιρα ήταν ηλεκτρισµένη τόσο στην ηγεσία όσο και στη βάση: «Θυµάµαι τον Μάντζιο» [εννοεί µάλλον το Μπουλογιάννη], εξοµολογήθηκε ένας αντάρτης, «µε πηλήκιο και γυαλισµένες αρβύλες. Έκανε για αντάρτικο αυτός;». 121 Νωρίς λοιπόν το πρωί της 13ης Απριλίου 1943 οι πέντε Εθνικιστές τουφεκίστηκαν έξω από το νεκροταφείο του χωριού.122 Έπρεπε τα «παλιόσκυλα» να θανατωθούν µε τους «υποκοπάνους των όπλων» κι όχι µε τουφεκισµό δήλωσαν αργότερα οι άνδρες του εκτελεστικού αποσπάσµατος.123 Αναίµακτα διαλύθηκαν από τα ίδια τµήµατα και οι Εθνικιστές της Καστοριάς, που είχαν συγκεντρωθεί στο Μελάνθιο. Αν και είχαν ειδοποιηθεί «τηλεφωνικώς» για τα γεγονότα του Αυγερινού και την κίνηση ανταρτών του ΕΛΑΣ εναντίον τους, 124 ολιγώρησαν να αποχωρήσουν από το χωριό βραδιάτικα ή τουλάχιστον να προφυλαχθούν µε νυκτερινές ενέδρες, σκοπιές και περίπολα. Ερχόµενοι νωρίς το πρωί οι Ελασίτες έβαλαν µε όλµους µέσα στο χωριό ζητώντας την παράδοση των Εθνικιστών «για να µη χυθεί αδελφικό αίµα».125 Μπήκαν µε άνεση στο χωριό, αφόπλισαν τους ενόπλους, οµίλησαν στους κατοίκους και κατευθύνθηκαν στο Νεστόριο λαµβάνοντας µαζί τους 3 µόνο αιχµαλώτους, τον Κωνσταντίνο Ζήση, τον Εµµανουήλ Κιουρτσιδάκη και τον Ηλία Μανταρόπουλο. Μετά από τοπικό Ανταρτοδικείο εκτελέστηκαν στο Νεστόριο την 18η Απριλίου του 1943.126 Την αυλαία της ήττας των Εθνικιστών του Βοΐου έκλεισε λίγο αργότερα ο (ανεπίσηµος) φόνος του Βασιλείου Μπασχάκη, που έχει αναφερθεί.

αλλά πρόκειτια για λάθος 118 Ελευθερία (10.5.43) 4 119 Ελευθερία (10.5.43) 4 120 Κατά µία πηγή, βλ. Παπαθανασίου, «Πρωτογενή», ό.π., σ. 159 –161, που δεν έχει διασταυρωθεί, παρόντες στη Βουχωρίνα ήταν τα υψηλόβαθµα στελέχη του ΚΚΕ Τερπόφσκι και Κερασίδης 121 Ανδρέας Τσιάτας, συνέντευξη το 2000 122 ∆Κ, Ληξιαρχείο Βουχωρίνας, ΛΠΘ 6,9/1945, 2/1946. Επίσης Απογευµατινή (7.5.43) 1 και Νέα Ευρώπη (8.5.43) 1. Ακόµη Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 59-60. Άλλες ηµεροµηνίες που παρατίθενται, π.χ. ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 152/29.9.45 και ΓΕΣ/∆ΙΣ. 4ο γραφείο, Φάκελοι µε βιογραφίες αξιωµατικών, Φάκελλος ταγµατάρχου Μιλτιάδη Πόρτη, δεν θεωρούνται πραγµατικές 123 ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευµα 253/7.6.46 124 Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ, ό.π., σ. 41 125 Νταϊλιάνης, Το αντάρτικο, ό.π., σ. 105-6 126 ∆Κ, Ληξιαρχείο Νεστορίου, ΛΠΘ 19/1946, αναφεροµένη στον Κωνσταντίνο Ζήση. Ο Ηλίας Μανταρόπουλος περάστηκε την 19η Απριλίου, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Νεστορίου, ΛΠΘ 28/1946, αν και ως ηµέρα εκτέλεσής του σηµειώνεται η Κυριακή, δηλαδή η 18η Απριλίου. Λανθαµένη ηµεροµηνία παραθέτει και ο Ζαφειρόπουλος, Το ΚΚΕ, ό.π., σ. 42

279


280

ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΣΕ ΚΟΖΑΝΗ -ΕΟΡ∆ΑΙΑ

δ΄. Εµφύλιος σε Κοζάνη -Εορδαία Σειρά στις επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον των Εθνικιστών είχε το Σώµα του Κολάρα, που είχε αποτραβηχτεί στα δασωµένα υψώµατα του Μηλοχωρίου Εορδαίας, γερµανοκρατούµενη περιοχή, όπου πιστεύονταν ότι οι αντάρτες θα δίσταζαν να εµφανιστούν. Όµως κι εκεί, περικυκλώθηκαν, κτυπήθηκαν µε πυρά και διαλύθηκαν την 23η Απριλίου 1943 από τµήµατα του Αρχηγείου Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ µε αποτέλεσµα το σκοτωµό ενός 36χρονου Πρόσφυγα οπλίτη από τη Βασιλειάδα 1 -κατά µία πηγή που δεν έχει διασταυρωθεί είχε σηκώσει τα χέρια του να παραδοθεί, αλλά τον πυροβόλησε ένα µέλος της ΠΕ του ΚΚΕ Καστοριάς.2 Όσοι αιχµαλωτίστηκαν, κρατήθηκαν αρχικά στο Σισάνι3 κι οδηγήθηκαν µετά στη Σιάτιστα προς διαπόµπευση. Προσχώρησαν όµως όλοι στον ΕΛΑΣ, διότι έχοντας ήδη εκτεθεί η επιστροφή στα χωριά τους ήταν αδύνατη, αφού αυτά είχαν οπλιστεί υπέρ του Κοµιτάτου. Ανάµεσα τους ήταν κι ο 47χρονος υψηλός και σωµατώδης Ανδρέας Παπαδόπουλος από τη Βασιλειάδα, αρχηγός της 15µελούς οµάδας Προσφύγων του χωριού του, που διακρίθηκε αργότερα ως διώκτης πρώην κοµιτατζήδων, αυτονοµιστών και κοµουνιστών.4 Ελάχιστοι οπλίτες είχαν διαφύγει του κλοιού και µάλλον όσοι ήταν αποφασισµένοι να µην παραδοθούν όπως ο ίδιος ο Κολάρας κι ένας χωριανός του στην Προύσα και στην Ελλάδα, ο 28χρονος εργάτης Αλέξανδρος Κακλαµάνος που µετοίκησε αναγκαστικά στη Γαλάτεια Εορδαίας. 5 Ο Κακλαµάνος ερωτοτρόπησε αρχικά µε το γερµανοντυµένο τάγµα του Πούλου6 κι έπειτα εντάχθηκε στο Σώµα του Κολάρα 7 όπου κατηγορήθηκε για βιαιότητες.8 Εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ, όταν αιχµαλωτίστηκε κατά το τέλος της Εαµοκρατίας.9 Ο κύκλος της βίας είχε όµως αρχίσει στην Εορδαία δύο µήνες νωρίτερα, όταν ένοπλοι της ηµιστρατιωτικής οργάνωσης του ΕΑΜ κατόπιν εντολής της ΠΕ του ΚΚΕ Εορδαίας,10 εισέδυσαν κρυφίως και βράδυ την 19η Φεβρουαρίου 1943 στην οικία του κοινοτάρχη της Ασβεστόπετρας, τον ζήτησαν έξω για ανάκριση, αλλά µόλις βγήκε στην αυλή τον φόνευσαν επί τόπου 11 µε την κατηγορία ότι είχε προδώσει12 δύο συγχωριανούς του, επίσης Πρόσφυγες, για 1

∆Κ, Ληξιαρχείο Βασιλειάδας, ΛΠΘ 3/1939 ΕΘ, ΠΑΣΦ, Πρακτικά αρ.5-6/4.6.46 3 Σισάνι: διάφοροι κάτοικοι, συνέντευξη το 2000 4 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, 3/40, σ.269, ΓΑ ∆ΣΕ, ανακοινωθέν αρ.4, Σ∆ ΓΑ 26-1-47 5 ΕΕ, Έκθεσις αρ.45/19.5.44, ∆ ∆ελαβερίδης και Αλέξανδρος Κακλαµάνος, κάτοικοι Γαλάτειας 6 Ιάκωβος Χονδροµατίδης, Η µαύρη σκιά στην Ελλάδα: εθνικοσοσιαλιστικές και φασιστικές οργανώσεις στην Ελλάδα του Μεσοπολέµου και της γερµανικής κατοχής (1941 -1944), Στρατιωτική Ιστορία, Αθήνα 2001, σ. 76-7 7 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 6/30.6.49 8 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 79/17.5.46 9 ∆Κ, Ληξιαρχείο Άργους, ΛΠΘ 28/1951 10 Απογευµατινή (10.5.43) 1 11 ∆Κ, Ληξιαρχείο Ασβεστόπετρας, ΛΠΘ 1/1943 12 Παρίσης Αγγελίδης, συνέντευξη το 2002 2

281


κατοχή όπλων13 που είχαν εκτελεστεί από τους Γερµανούς.14 Οι δύο, ως µέλη προφανώς του ΕΑΜ, εκτός της κατοχής όπλων απέτρεπαν τους κατοίκους να παραδώσουν το φόρο της δεκάτης στην Ελληνική Πολιτεία. 15 Στην Ασβεστόπετρα η σύµπνοια µεταξύ των κατοίκων, όπως σε όλη την ελληνική ύπαιθρο, ποτέ δεν ήταν για πολύ χρόνο αγαστή και µόνο ως προς ένα µικρό της µέρος οφείλονταν σε εθνοτοπικές διενέξεις: πράγµατι στον πόλεµο του ΄40 ένας µόνο Σλαβοµακεδόνας του χωριού κρατήθηκε ως ύποπτος βουλγαροφιλίας στην Κοζάνη κι έτερος άλλος είχε απολυθεί αρκετά νωρίτερα από τη δηµοσιοϋπαλληλική του υπηρεσία.16 Από τη δεκαετία του 1920 κατοικούσαν στον ίδιο χώρο Σλαβοµακεδόνες και Πρόσφυγες (Καυκάσιοι, Λαζοί και Μικρασιάτες)17 αλλά προβλήµατα περί της κοινοτικής εξουσίας υπήρχαν σχεδόν αποκλειστικά µεταξύ των Προσφύγων. 18 Σ΄ αυτά πιθανώς στηρίχτηκε η ίδρυση κοµουνιστικού, αποκλειστικά προσφυγικού, πυρήνα στο χωριό, 19 από τον οποίο µόνο ένα µέλος του επέλεξε να παραµείνει πιστός.20 Όλοι οι υπόλοιποι, 14 τουλάχιστον αγρότες, ανάµεσά τους κι ένα από τα αναφερόµενα θύµατα των Γερµανών, υπέγραψαν επί καθεστώτος Μεταξά δηλώσεις αποκήρυξης. 21 Στην αρχή της Κατοχής κινήθηκαν ορισµένοι γηγενείς κάτοικοι εναντίον των Προσφύγων,22 αλλά γρήγορα σιώπησαν, αφού ο Γερµανός Φρούραρχος της Πτολεµαΐδας δεν επιθυµούσε διχασµούς στην περιφέρειά του. Ο χωρατατζής κοινοτάρχης έχασε τη ζωή του, παρόλο που καταγόταν από τον Καύκασο και πιθανόν ένα από τα µηνύµατα που δόθηκαν ήταν ότι για το ΕΑΜ οι καταγωγές δεν είχαν ουδεµία σηµασία παρά µόνο η πίστη στον αγώνα του. Ρόλο σπουδαίο στην ίδια εκτέλεση έπαιξε η γεωγραφία της Ασβεστόπετρας, ευρισκόµενη επάνω στο συντοµότερο κι ασφαλές για τους αντάρτες πέρασµα που συνέδεε τα όρη Σινιάτσικο και Βέρµιο. Πριν αποτραβηχτούν µόνιµα στην Πίνδο δύο ακόµη φορές εµφανίστηκαν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ στα πεδινά της Κοζάνης µε σκοπό να διαλύσουν ολοκληρωτικά την ΥΒΕ/ΕΚΑ, µέλη της οποίας µαζί µε ένοπλους χωρικούς είχαν εκτελέσει κοντά στο χωριό Σκάφη 3 στελέχη του ΕΑΜ/ΚΚΕ και 4 συνοδούς των ελασίτες, γεγονός που θα αναφερθεί πιο κάτω. Φυσικά η επιχείρηση είχε σχεδιαστεί από πριν και είχε ληφθεί φροντίδα ώστε να συµπέσει µαζί µε την αντίστοιχη που έλαβε χώραν στο Μουρίκι εναντίον του καπετάν Κολάρα. Όπως έχει αναφερθεί στην ΕΚΑ της πεδινής Κοζάνης είχαν 13

∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943 –44, Φ2.4, Γ∆Μ προς Πρωθυπουργό, α.π. 160, Θεσσαλονίκη 30.1.43 14 ∆Κ, Ληξιαρχείο Ασβεστόπετρας, ΛΠΘ 6/1945 15 Γεώργιος Κυριακίδης, συνέντευξη το 2002 16 Χρυσοχόου, Βουλγαρική προπαγάνδα, τ. Α΄, ό.π., σ. 176-7 17 Π.χ. η οικογένεια Γεωργίου ∆ρούµα 18 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1227, υποφ. Χασάνκιοϊ, Υποδιοίκησις Καϊλαρίων προς Νοµάρχην, α.π. 6964, Καϊλάρια 30.12.24 και Επαρχιακή Φωνή (30.3.30) 1. Επίσης ΕΕ, Έκθεσις αρ.36/7.7.41 κι αρ.125/3.9.41, όπου αλλαγές διορισµένων Προσφύγων κοινοταρχών 19 Επαρχιακή Φωνή (22.1.39) 4 και (9.4.39) 4 20 ΓΑΚ/ΑΝΚ, 988, Νοµαρχία προς Γ∆Μ, α.π. 23,28,29,31, Κοζάνη 10.3.32 21 Επαρχιακή Φωνή (5.11.39) 3,4 και (12.11.39) 3 22 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36

282


δράσει ως υπαρχηγοί οι αδελφοί Ελευθεριάδη από τον Κλείτο και ο Γεώργιος Παπαδόπουλος από τη Χαραυγή. Αυτούς είχε στοχεύσει ένα συγκρότηµα ανταρτών που µαζί µε δεκαρχίες και στρατιωτικό ηγέτη τον Αλέξανδρο Ρόσιο ήρθαν το βράδυ της 23ης Απριλίου 1943 23 στη Χαραυγή κυκλώνοντας τον Σταθµό της Χωροφυλακής και τις οικίες των οπλιτών της ΕΚΑ.24 Στηριζόµενοι στον αιφνιδιασµό οι αντάρτες αιχµαλώτισαν χωρίς ουδεµία δυσκολία τον Πελοποννήσιο σταθµάρχη κι έναν χωροφύλακα όπως επίσης και δύο Πρόσφυγες οπλίτες της ΕΚΑ,25 τους οποίους, εκτός από το χωροφύλακα που δραπέτευσε κατά τη διαδροµή, αφού ανέκριναν, εκτέλεσαν26 κι έθαψαν στη Σιάτιστα.27 Μερικοί Εθνικιστές κάτοικοι του χωριού που δε ευρέθησαν εκείνη τη νύχτα ή κατόρθωσαν να διαφύγουν κατατάχτηκαν στο γερµανοντυµένο τάγµα του Γεωργίου Πούλου, 28 άρτι αφιχθέν στην περιοχή, ενώ άλλοι κρύφτηκαν και µερικούς µήνες αργότερα εντάχθηκαν στο ανταρτικό τµήµα της ΠΑΟ Κοζάνης.29 Αµέσως µετά το ίδιο συγκρότηµα των ανταρτών ενισχυµένο µε οµάδες από το Μπούρινο και τα Πιέρια εµφανίστηκε στα υψώµατα µεταξύ Μπουτζακίων και Τσιαρτσιαµπά για να εξουδετερώσουν την εναποµένουσα ΥΒΕ/ΕΚΑ, ειδικότερα το Μιχάλαγα, το Μιχαήλ Πεχλιβανίδη και ορισµένους αξιωµατικούς της Κοζάνης. Όµως οι τελευταίοι είχαν φροντίσει να καταφύγουν για ασφάλεια στη Θεσσαλονίκη, ενώ οι οπλίτες τους έκρυψαν για µία ακόµη φορά τα όπλα και διαλύθηκαν στα χωριά τους - η άποψη ότι τότε οι οπλίτες των Ιµέρων οχυρώθηκαν στο χωριό τους και άρχισαν ανοιχτό πόλεµο εναντίον του ΕΑΜ 30 είναι αστήρικτη. Στη Θεσσαλονίκη µετακόµισε και ο Παπαβασιλείου, φοβούµενος τον ΕΛΑΣ. Οπότε το µόνο που κατάφεραν οι Ελασίτες ήταν να ξεθάψουν µερικά από τα σκηνώµατα των επτά εκτελεσµένων (στελεχών κι ανταρτών) που είχαν σκεπαστεί µε πέτρες µέσα σε ένα πολυβολείο στον αυχένα Σκάφης –Ιµέρων και να τα ενταφιάσουν κανονικά λίγο πιο πέρα.31 Η ορθή χρονολογία για την επίθεση του ΕΛΑΣ στη Χαραυγή είναι η 23η Απριλίου, αφού πιστοποιείται από τη γυναίκα του ενός φονευθέντος οπλίτη, όπως επίσης κι από τον αδελφό του έτερου οπλίτη που εόρταζε τότε την ονοµαστική του εορτή, βλ. αντίστοιχα ΓΑΚ/ΙΑΜ, 140/ΣΑΕ1/3, ∆ήλωσις ζηµιών Σουσάνας Σαλαµπουκίδη, Αµύγδαλα 30.9.45 και Χρήστος Παρµάκης, συνέντευξη το 1999. Οπότε οι άλλες υπόλοιπες (28.4.43 και 6.5.43), αν και από επίσηµες πηγές, βλ. ΕΕ, Εκθέσεις αρ. 261,278/1945 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Σιάτιστας, ΛΠΘ 15,16/1946 και θεωρούνται λανθασµένες 24 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ1.1.Γ, έγγραφο αρ.122 25 Βασίλειος Κωτσίδης, συνέντευξη το 2006 26 ΓΑΚ/ΙΑΜ, 140/ΣΑΕ1/3, ∆ήλωσις Ζηµιών εκ Πολέµου, Σουσάνα Σαλαµπουκίδου, Αµύγδαλα χ.χ. 27 Πατρίς (16.7.44) 3. Επίσης Χρήστος Παρµάκης, συνέντευξη στη Νέα Χαραυγή το 1999 και Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 187 –9 28 Σταύρος Μπόζος, συνέντευξη το 1999 29 Γεώργιος Πολυχρονίδης, συνέντευξη το 1999 30 Γιώργος Μαργαρίτης, , «Εµφύλιες διαµάχες στην Κατοχή (1941-1944): Αναλογίες και διαφορές», Η Ελλάδα 1936 –44, ∆ικτατορία, κατοχή, Αντίσταση, πρακτικά διεθνούς ιστορικού συνεδρίου, Α.Τ.Ε., Αθήνα 1989, σ. 505-515, σ. 508 31 Χρήστος Νοµικός, συνέντευξη το 1993 . Το 1996 τα οστά των εκτελεσµένων ή, σωστότερα, µερικά από τα οστά τους ανακοµίστηκαν και θάφτηκαν στο µνηµείο του 23

283


Αξίζει να παρουσιαστεί εκτενώς η υπόθεση της εκτέλεσης των επτά, διότι ήταν το µοναδικό σοβαρό κτύπηµα των Εθνικιστών εναντίον του ΕΑΜ/ΚΚΕ. Μετά από έναν περίπου µήνα παραµονής στη ∆υτική Μακεδονία ο απεσταλµένος του ΜΓ του ΚΚΕ Συµεών Κερασίδης αποφάσισε να επιστρέψει πίσω στην έδρα του τη Θεσσαλονίκη. Η άποψη ότι ήταν παρών στην εκτέλεση των αξιωµατικών, 32 δεν ευσταθεί, επειδή οι ηµεροµηνίες είναι αταίριαστες. Στις «6 -7» Απριλίου παρευρισκόταν σε πολιτικοστρατιωτική σύσκεψη στα Γρεβενά κατά την οποία δηµιουργήθηκε το Αρχηγείο (του ΕΛΑΣ) Πίνδου.33 Αν τότε αποφασίστηκε η επίθεση εναντίον των Εθνικιστών στον Αυγερινό, πράγµα πολύ πιθανό, είναι ακόµη αδιευκρίνιστο. Η σύγκρουση αυτή πάντως είχε µαθευτεί από τους πολιτικούς του ΕΑΜ/ΚΚΕ όπως και η αιχµαλωσία των αξιωµατικών. Αυτό συνάγεται από σηµείωµα που άφησε κρυφά ο Κερασίδης σε µία αχυρώνα του συνοικισµού των Ιµέρων Μεµιλέρ όπου κρατούνταν κι έφτασε στο ΜΓ της Θεσσαλονίκης προωθηµένο από Καυκάσιους του χωριού που το βρήκαν. «Τους φάγαµε!» κατέληγε το σηµείωµα.34 Μαζί µε τον Κερασίδη βάδιζαν οι δύο αρχικοί σύνδεσµοί του, ο αγρότης Βασίλειος Τερζόπουλος από τον Τρίλοφο Πιερίας και ο 28χρονος µυλωνάς Μιχαήλ Γουλάρας από τον Άγιο Παντελεήµονα της ιδίας περιοχής.35 Επίσης άλλοι 4 ∆υτικοµακεδόνες: ο ξυλουργός Παναγιώτης Τάσιος από τα Γρεβενά και ο επιστήθιος φίλος του Νικόλαος Νίτσιος (ψευδ. Κατσαντώνης)36 από τους Φιλιππαίους, 37 ως αχθοφόροι µάλλον για να κουβαλούν τον πολύγραφο, τη γραφοµηχανή και το αρχείο των στελεχών. Ακόµη οι αναφερθέντες Λάζαρος Ζησιάδης ή Τερπόφσκι και Γεώργιος Μέντζας. Κατά µία αδιασταύρωτη πληροφορία ο τελευταίος είχε βασανιστεί «από τους φασίστες µοιράρχους Βαµβέτσο και Σπίνο»38 που το 1939 εξάρθρωσαν το ΚΚΕ της περιοχής.39 Επί Κατοχής ο Μέντζας είχε αναλάβει «υπεύθυνος του οργανωτικού» στο ΕΑΜ της κωµόπολης Σιάτιστας 40 και µέλος της ΕΠ του ΕΑΜ ∆υτικής Μακεδονίας 41 διακριθείς για τη συµµετοχή του στην ενέδρα της Βίγλας.42 Το βράδυ της 9ης Απριλίου 1943 πέντε µέλη της οµάδας κοιµήθηκαν µέσα στην Κοζάνη, ενώ οι 2 «αχθοφόροι» τους, προφανώς από το φόβο έρευνας των αποσκευών τους, στην Οινόη. Το πρωί της άλλης µέρας συναντήθηκαν στην Φαρδυκάµπου από µέλη της ΠΕΑΕΑ 32 Παπαθανασίου, «Πρωτογενή», ό.π., σ. 159 –161 33 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 379-81 34 Μάρκος Βαφειάδης, Αποµνηµονεύµατα τ. Α΄, ∆ίφρος, Αθήνα 1984, τ. Β΄ (1940 –1944), τ. Γ΄ (1944 –1946), Νέα Σύνορα, Αθήνα 1985, τ. Β΄, σ. 80 και Ιωάννης Παναγιωτίδης, συνέντευξη το 2002. Η έκφραση «τους φάγαµε» συνηθιζόταν στην κοινότητα των επαναστατών και το αντικείµενο ήταν οι «αντιδραστικοί» κι όχι οι Γερµανοί, βλ. ΑΣΚΙ, ΠΕΦ, Φ415, 23/8/237, όπου σηµείωµα του Θεοδώρου [Κωτσοπούλου;] από τη Βεύη το Σεπτέµβριο του 1944 35 Εθνική Αντίσταση 18 (∆εκ. 1988 –Φεβρ. 1999) 16 36 Εθνική Αντίσταση 89 (Οκτ. –∆εκ 1995) 31 37 Αντιστασιακοί, τ. Α΄, ό.π., σ. 43-4 και τ. Β΄, ό.π., σ. 202 38 Τσαµπούρης, [Λυτά Χειρόγραφα], ό.π., κεφ. 5 39 ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/89, Έκθεση Γιάννη Τριανταφυλλίδη, 23.2.50. Επίσης Μπαντάς, Αναµνήσεις, ό.π., σ. 30-2 και ∆ηµήτριος Ανδρεάδης, συνέντευξη το 2002 40 Ελληνικός Βορράς (10.4.62) 3 41 Τσαµπούρης, [Λυτά Χειρόγραφα], ό.π., κεφ. 5 42 Ελληνικός Βορράς (15.4.62) 5

284


Οινόη και βάδισαν όλοι προς τα Λεύκαρα. 43 Ανέβηκαν από κει την κορυφογραµµή της Πατσιούρας και προς το απόγευµα κατευθύνθηκαν προς το χωριό Αύρα (Κουµουσλάρ) όπου βρισκόταν το «καράβι», µία πλωτή σχεδία µε την οποία επικοινωνούσαν οι δύο όχθες του Αλιάκµονα, την οποία δεν ήλεγχαν οι Γερµανοί παρακείµενης γέφυρας, για να περάσουν στον Βελβενδό. Μέτρα ασφαλείας δεν είχαν λάβει, ίσως επειδή ο Κερασίδης, έµπειρος στις αποδράσεις και ρωµαλέος στο σώµα, διέθετε υπερβολική αυτοπεποίθηση, 44 ενισχυµένη προφανώς από τις πρόσφατες επιτυχίες των ανταρτών εναντίον των Ιταλών και των Ελλήνων Εθνικιστών. Κατεβαίνοντας όµως το κοφτό µονοπάτι προς την Αύρα 45 έπεσαν επάνω σε ένα φυλάκιο Τουρκόφωνων, 46 αφοπλίστηκαν κι οδηγήθηκαν δεµένοι σε µία αχυρώνα του κάπως απόµακρου οικισµού των Ιµέρων Μεµιλέρ. Τι είχε συµβεί και ο πρώην γνωστός τους τουρκόφωνος διοικητής του Εφεδρικού ΕΛΑΣ Ιµέρων Σάββας Θεοδωρίδης, µετατράπηκε σε εχθρό τους; Στα Ίµερα οι γλωσσικές και πολιτικές (ως προς την εξουσία στην κοινότητα)47 διαφορές µεταξύ των κατοίκων ήταν οφθαλµοφανείς. Παροµοίως διακριτός, όχι όµως ανοικτά οµολογήσιµος, ήταν ο «τρόπος της προσευχής», αφού οι Καυκάσιοι «κάνανε µία ή δύο φορές µόνο τον σταυρό τους σε όλη την διάρκεια της λειτουργίας, δεν κάνανε καθόλου κατάκλιση και καθόλου µετάνοιες» και γενικώς «δεν ήταν πολύ τακτικοί στην εκκλησία». Κοινωνικά όµως όχι, διότι έπειτα από αρχικούς δισταγµούς άρχισαν παντρειές µεταξύ των δύο γλωσσικών κοινοτήτων και κοινές εορτές. 48 Σαν ένα σώµα όλοι είχαν ξεθάψει τα κρυµµένα όπλα τους από το Μάρτιο του 1943, όταν πλησίασαν τα Σέρβια οι Ιταλοί της µεραρχίας Φορλί, και οργανωµένοι σε (µικτές) δεκαρχίες είχαν πολεµήσει εναντίον τους στη θέση Πόρτες. 49 Με την πόλωση όµως ανάµεσα στην ΥΒΕ/ΕΚΑ και το ΕΑΜ αναζωπυρώθηκε η προπολεµική κοινοτική και θρησκευτική διάσταση και οι Τουρκόφωνοι συγκεντρώνονταν ξεχωριστά, διαχωρισµός που συν τοις άλλοις οφειλόταν και σε προσωπικές επισκέψεις του Μιχάλαγα στα Ίµερα 50 κατά τις οποίες είχαν πειστεί να εναντιωθούν στους «κοµουνισλάρ» δύο σηµαντικά πρόσωπα, ο ιερέας της ενορίας και ο ηλικιωµένος µεγαλοκτηνοτρόφος Ευστάθιος Σταυρίδης, του 43

Ιωάννης Μάτσος, συνεντεύξεις το 1994 και 1995 «Έχω τα χέρια µου, δεν φοβάµαι» δήλωνε ο Κερασίδης όταν του συνέστηναν να φυλάγεται, βλ. Επαµεινώνδας Σακελλαρίου, «,,,∆ιαθέσαµε τη ζωή µας», Θεσσαλονίκη 1991, σ. 32 45 Κλήµης Ζαναλίδης, «Ένας Ιµεριώτης αφηγείται», Η φωνή των Ιµεριωτών (;-Σεπτ 1998) 45 46 Παύλος Κωνσταντινίδης, συνέντευξη το 1997. Επίσης Χρήστος Χρυσοστοµίδης, συνέντευξη το 1994 και Χρήστος Κυριακίδης, συνέντευξη το 1996. Ακόµη Θανάσης Καλλιανιώτης, «Ίµερα Κοζάνης: το πρόσωπο της τραγωδίας», Παρέµβαση (Μάιος – Ιούν. 1996) 20-1 47 Οι πρώτοι κοινοτάρχες των Ιµέρων ήταν Καυκάσιοι, επειδή είχαν έρθει πρώτοι στο χωριό, και προφανώς λόγω της γνώσης της ελληνικής γλώσσας. Έπειτα κυριάρχησαν οι Τουρκόφωνοι βλ. Φωνή των Ιµεριωτών (Αύγ. –Οκτ. 1999) 8 και Κλήµης Ζαναλίδης, «Ένας Ιµεριώτης αφηγείται», Η φωνή των Ιµεριωτών (Ιαν. -Μάρτ. 2000) 4 48 Κλήµης Ζαναλίδης, «Ένας Ιµεριώτης αφηγείται», Η φωνή των Ιµεριωτών (Οκτ. -∆εκ. 1999) 5 49 Γαβριηλίδης Πέτρος, συνέντευξη το 2007 50 Τσαµπούρης, [Λυτά Χειρόγραφα], ό.π., κεφ. 5 44

285


οποίου τη γνώµη πάντα ρωτούσαν οι κάτοικοι και γι αυτό αποκαλούνταν Γοτζά Ιστάς (µεγάλος Ευστάθιος). Προσπάθειες τοπικών στελεχών του ΕΑΜ/ΚΚΕ να παραµείνουν οι Τουρκόφωνοι στο µέτωπο της (αριστερής) επανάστασης ή να παραδώσουν τα όπλα τους στον ΕΛΑΣ έπεσαν στο κενό. Οπότε ξηµερώνοντας η 9η Απριλίου 194351 µία οµάδα ανταρτών του ΕΛΑΣ από την περιφέρεια Σερβίων υπό την ηγεσία του µονίµου λοχαγού Ιωάννη Τσουρού ενισχυµένη από ένοπλους Καυκάσιους του χωριού κύκλωσε τα Ίµερα για να αφοπλίσει τους Τουρκόφωνους. 52 Όµως δεν υπήρχε διάθεση για σκληρή άµεση ρήξη (ένας επιπλέον λόγος ήταν ότι ορισµένοι κάτοικοι είχαν ιδιόκτητα κτήµατα νότια του ποταµού οπότε ήταν εκτεθειµένοι στους αντάρτες)53 και οι οπλίτες των Ιµέρων κατάφεραν να διαφύγουν προς το βουνό καλώντας προς ενίσχυση τους οµόγλωσσούς των οπλίτες της Σκάφης και των Λευκάρων. Οπότε οι µεν αντάρτες οπισθοχώρησαν στη νότια όχθη, οι δε Καυκάσιοι των Ιµέρων αποτραβήχτηκαν προς στιγµήν στο ύψωµα Γιασκάµι κι έπειτα πέρασαν κι αυτοί φοβούµενοι τους Εθνικιστές χωριανούς τους στον Βελβενδό. 54 Ο αφοπλισµός είχε αποτύχει κι έκτοτε οι Τουρκόφωνοι των Ιµέρων και της Αύρας έβγαζαν φυλάκια µέσα κι έξω από τα χωριά τους, προσέχοντας ιδιαίτερα το «καράβι». Επάνω σε φυλάκιο λοιπόν της Αύρας έπεσαν τα 3 στελέχη και οι 4 αντάρτες, που είτε από έλλειψη επικοινωνιακών ικανοτήτων της ΠΕ του ΚΚΕ Κοζάνης δεν γνώριζαν όσα είχαν συµβεί είτε εξ αιτίας της επαναστατικής «µέθης», θεωρούσαν ότι οι ακέφαλοι Εθνικιστές θα είχαν ήδη αφοπλιστεί -όπως είχε συµβεί στον Αυγερινό- και η περιοχή θα ήταν γι αυτούς ασφαλής. Στην αρχή οι κρατούµενοι, όπως ειπώθηκε, οδηγήθηκαν στην αχυρώνα του οικισµού Μεµιλέρ, όπου ο Κερασίδης έγραψε κι έκρυψε σηµείωµα όπου ανέφερε ότι κρατούνταν από οµάδα της «ΥΒΕ». 55 Το σηµείωµα βρήκε πίσω από µία πέτρα ένα µικρό παιδί, που µάλλον είχε σταλεί επίτηδες εκεί προς έρευνα διάφορων πραγµάτων που θα είχαν παραπέσει, ξεχαστεί ή επίτηδες αποκρυφτεί (χρήµατα π.χ. ή άλλα υλικά). Μετά από τη σύλληψη των επτά οι Εθνικιστές κάλεσαν προς συνάντησιν τα τοπικά στελέχη του ΕΑΜ Ισαάκ Αβραµίδη από την Οινόη και Ιορδάνη Ζαραφίδη από την Ποντοκώµη56 για να διαπραγµατευτούν την απελευθέρωση των αιχµαλώτων αξιωµατικών (Μάντζιου και των υπολοίπων που είχαν πιαστεί τον Αυγερινό), πράξη που 51

ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., και Τσακιρίδης, «Η αποκατάστασις», ό.π., σ. 1 Παρόµοια προσπάθεια αφοπλισµού έγινε και στα τουρκόφωνα χωριά των Πιερίων Αη Γιάννης και Παλιόστανη, βλ. Θαλής, Πιέρια, ό.π., σ. 91, οπότε επρόκειτο για ευρύτερο σχέδιο αποκλεισµού 53 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.40.3.175.12, 149 και Ζαναλίδης, ό.π., Οκτ. -∆εκ. 1999) 5 54 PRO, HS 5/234/56557 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/Β/8/6. Επίσης Χρήστος Κυριακίδης, συνέντευξη το 1996 και Ζαναλίδης, ό.π., (Ιαν. -Μάρτ. 2000) 4. Ακόµη Τσαµπούρης, [Λυτά Χειρόγραφα], ό.π., κεφ. 5 55 Βαφειάδης, Αποµνηµονεύµατα, ό.π., τ. Β΄, σ. 80 56 Καλλιανιώτης, Το χειρόγραφο, ό.π., σ. 13 και Παναγιώτης Γραµµατικόπουλος, συνέντευξη το 2001. Ο Αβραµίδης επί Μεταξά συµµετείχε σε κρατικά συνεργεία «διαφωτίσεως των αγροτών», βλ. ΓΑΚ/ΙΑΜ, Γ∆∆Μ, Φ.4/6, ΣΧ Βαθυλάκκου προς Νοµάρχην, α.π. 8/13/35, Βαθύλακκος 6.7.37 52

286


αποσιωπείται στις γραπτές πηγές της Αριστεράς.57 Ώσπου όµως να ευρεθούν τα τοπικά στελέχη του ΕΑΜ/ΚΚΕ και να µαθευτεί η σύλληψη των επτά, οι αξιωµατικοί εκτελέστηκαν το πρωί της 13ης Απριλίου στη Βουχωρίνα. Έπειτα από αυτό η τύχη της ανταλλαγής είχε εγκαταλείψει τους κρατουµένους που συνοδεία των οπλιτών µεταφέρθηκαν στον αυχένα µεταξύ Σκάφης –Ιµέρων από όπου φαινόταν πανοραµικά όλη η περιοχή. Εκεί αποφασίστηκε να θανατωθούν58 ως αντίποινα για την εκτέλεση των αξιωµατικών –η άποψη ότι και οι επτά ήταν «ανώτερα στελέχη του ΕΑΜ… και κατά το πλείστον σλαυόφωνοι»59 ανήκει περισσότερο στις ανάγκες της πολιτικής επικοινωνίας κι όχι στην αλήθεια. Αφού τους αφαιρέθηκαν τα ρούχα εκτελέστηκαν δεµένοι και τα σώµατά τους ρίχτηκαν µέσα στο διπλανό πολυβολείο, σκεπάστηκαν µε πέτρες κι από πάνω κάηκαν κέδρα για να σβηστούν τα ίχνη.60 ∆εν υπάρχουν περαιτέρω στοιχεία για το πώς έληξε ο καυγάς µεταξύ των Εθνικιστών για το διαµοιρασµό των χρηµάτων που κουβαλούσαν οι 7, όπως και για το διόλου ευκαταφρόνητο αντίτιµο της επικήρυξης 61 του δραπέτη Κερασίδη. 62 Φάνηκε πάντως ότι ήταν τροµακτικός, αφού κατά τη διάρκειά του φονεύθηκε (λέχτηκε εξ ατυχήµατος) ο αρχηγός των Ιµεριωτών Σάββας Θεοδωρίδης. Έκτοτε ως φυσικοί αυτουργοί του φόνου των επτά εγκαλέστηκαν διάφοροι Εθνικιστές, αξιωµατούχοι και µη, παρόντες κι απόντες: ο ταγµατάρχης Παπαβασιλείου, 63 ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Αριστείδης Ελευθεριάδης 64 και φυσικά όλοι σχεδόν οι «καπτανλάρ» (καπετάνιοι) και «τσαουσλάρ» (λοχίες) των Τουρκόφωνων ενόπλων της περιοχής: ο Μιχάλαγας, οι Μιχαήλ Πεχλιβανίδης και Σαµψών Αρουτσίδης από τη Σκάφη, οι Ιµεριώτες Σάββας Θεοδωρίδης και Στυλιανός Χρυσοστοµίδης 65 κι ένας αγρότης από τα Λεύκαρα. 66 Αναφέρονται ακόµη ως αυτουργοί δύο Τουρκόφωνοι από τα Σέρβια, ο Αλέξανδρος Παλληκαρίδης 67 κι ο οδηγός φορτηγού Θωµάς Γιαχανατζής. 68 Επίσης ορισµένοι ξενοτοπίτες ανάµεσα στους οποίους ένας χωροφύλακας κι ο γυµνασιόπαιδας υιός του Βλάχου κοινοτάρχη του Πυθίου Ελασσόνας, τον οποίο είχαν εκτελέσει οι αντάρτες του Ολύµπου. Έχει επίσης από παλαιά γραφεί ότι είχαν λάβει µέρος και «10 Γερµανοί µε πολιτικά», φερµένοι από τη Θεσσαλονίκη. Όµως τη συµµετοχή των ξενοτοπιτών και (βεβαίως) των Γερµανών που αναφερόταν σε έγγραφο της ΠΕ του ΚΚΕ 57

Βλ. π.χ. Τσαµπούρης, [Λυτά Χειρόγραφα], ό.π., κεφ. 5 Τσακιρίδης, «Η αποκατάστασις», ό.π., σ. 1 59 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/Β/8 60 Παναγιώτης Πεχλιβανίδης , συνέντευξη το 1997 61 Νέα Ευρώπη (29.3.42) 2. Κατά µία πηγή είχε επικηρυχτεί το Μάιο του 1942 από την Επιτροπή Ασφαλείας Θεσσαλονίκης µε 500.000 δρχ, βλ. ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 14/26.5.46 62 Για τις ικανότητες του Κερασίδη στις αποδράσεις βλ Ελευθερία (10.8.45) 1 63 Λαϊκή Φωνή (29.4.45) 3 64 ΑΑ, RPO, HS 5/232 [127-], ανθυπ. Λάζαρης Ι προς F 133, Κάιρο 5.1.44, 65 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 28/17.4.48 66 Ανδρέας Τσούµαρης, «Η µάχη µε τους ΠΑΟτζήδες στα Λεύκαρα», Ενηµερωτικό ∆ελτίο (Γεν. –Μάρτ. 1998) 36 67 ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευµα 54/31.12.48 68 Ο Γιαχανατζής συνελήφθη επί Εαµοκρατίας και κλείστηκε στο στρατόπεδο του Παύλου Μελά στη Θεσσαλονίκη, αλλά επέζησε, βλ. Θεόδωρος Μπαντάς, συνέντευξη το 2001 58

287


Κοζάνης δεν είχε παραδεχτεί ούτε το ΜΓ του ΚΚΕ. Από όλες τις προσπάθειες που έκτοτε έγιναν για να αποκαλυφθούν οι φυσικοί αυτουργοί καµία ως σήµερα δεν ευοδώθηκε, ίσως διότι η ωµή µία αλήθεια δεν επέτρεπε την ανάπτυξη ποικίλων µύθων. Η δε πληροφορία ότι οι αυτουργοί έλαβαν 500.000 δρχ για να φονεύσουν τους 769 απέχει πολύ από την αλήθεια. Τα σκηνώµατα των θυµάτων ξεθάφτηκαν στο τέλος του επόµενου µήνα από τµήµα του ΕΛΑΣ και θάφτηκαν δίπλα κανονικά,70 οπότε η µετακατοχική άγνοια του ΚΚΕ για το ακριβές µέρος που βρίσκονταν τα οστά 71 οφείλεται µάλλον στην υπαρκτή διάσταση µεταξύ πολιτικών και στρατιωτικών του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Απορίες επίσης προκαλεί η σχετικά πρόσφατη επιχείρηση ανεύρεσης των 7 από τοπικό πολιτικό σύλλογο,72 κατά την οποία δηλώθηκε ότι τα οστά τους βρέθηκαν όλα µέσα στο πολυβολείο, ενώ κατά µία ανταρτική µαρτυρία παρόντος είχαν θαφτεί έξω. Η απόδοση της ηθικής αυτουργίας των εκτελέσεων παρουσιάζει λιγότερη ποικιλία. Κατά την παλαιά άποψη της Αριστεράς οι επτά έπεσαν σε «ενέδρα των αρχιδολοφόνων του Χρυσοχόου και της ΕΚΑ» που ήταν πράκτορες και συνεργάτες των Γερµανών.73 Σε µία περισσότερο νέα αναφέρεται ότι οι επτά έχασαν τη ζωή τους από «συνεργάτες του κατακτητή παοτζήδες»74. Κατά µιαν άλλη σχετικά πρόσφατη µαρτυρία στην απόφαση της εκτέλεσης συµµετείχαν η Γκεστάπο µαζί µε την Ιντέλιτζενς Σέρβις. 75 Περισσότερο συµβατή είναι η γνώµη ότι στη θανάτωση συγκατένευσαν ο προύχοντας των Ιµέρων Κοτζιά Ιστάς και ο 46χρονος ιερέας του χωριού, οι οποίοι κι εκτελέστηκαν από τους αντάρτες το Νοέµβριο του 1944. 76 Περισσότερο πιστευτή τέλος είναι η κατάθεση ενός τοπικού στελέχους των Εθνικιστών ότι «από την ∆ιοίκησιν Κοζάνης έλαβεν απάντησιν [ο Μιχάλαγας] την άµεσον παραποµπήν των εις ειδικόν ανταρτοδικείον, µε την κατηγορίαν της δολοφονίας των αξιωµατικών Μάντζιου κ.λ.π. Πράγµατι ο Μιχαήλ Αγάς συνεκρότησεν ανταρτοδικείον υπό την Προεδρείαν του αείµνηστου Παπα-Ιωάννου Ιερέως του χωρίου Ίµερα, το οποίον τους κατεδίκασεν εις θάνατον και τους εξετέλεσαν αµέσως εις αντίποινα των επτά δολοφονηθέντων αξιωµατικών δια τουφεκισµού». 77 Βεβαίως ποτέ δεν αποδείχτηκε πως ο Μιχάλαγας ήταν άµεσος δράστης ή ηθικός αυτουργός78 και ο σχετικά πρώιµος θάνατός του έσβησε κάθε ελπίδα εύρεσης του ζητουµένου. Η προκλητική εικόνα ότι τους θανάτωσαν µε τα µαχαίρια και τους έκοψαν έπειτα τα κεφάλια, 79 δεν έχει εξακριβωθεί. Φυσικά η πληροφορία ότι τους 69

Βαφειάδης, Αποµνηµονεύµατα, ό.π., τ. Β΄, σ. 81-2 Τσαµπούρης, [Λυτά Χειρόγραφα], ό.π., κεφ. 5 και Χρήστος Νοµικός, συνέντευξη το 1993 71 ΑΣΚΙ, 110, 23/2/145, ΚΟΠΜ προς ΠΕ Κοζάνης, [Θεσσαλονίκη] 5.12.44 και Φ.110, 23/2/179, ΚΟΠΜ προς ΠΕ Κοζάνης, απ 217, [Θεσσαλονίκη] 14.12.44 72 Βλ. Γιούλη Καφετζή– Γ. Γκουτζηκώστας, «45 χρόνια µετά την εκτέλεση», Παρατηρητής (29.9.88) 1,6 73 Ελευθερία (6.6.43) 1 74 Στ’ άρµατα!, ό.π., σ. 155 75 Καφετζή -Γκουτζηκώστας, «45 χρόνια». ό.π., σ. 1, 6 76 ∆Κ, Ληξιαρχείο Ιµέρων, ΛΠΘ 76/3/1970 77 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, τ.5, κεφ. 36, όπου η αναφορά του Κυριάκου Ιορδανίδη 78 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 14/26.5.46 79 Τσαµπούρης, [Λυτά Χειρόγραφα], ό.π., κεφ. 5 70

288


έσφαξαν µέσα στην πλατεία των Ιµέρων είναι απολύτως ψευδής. Για τον Κερασίδη πάντως και το Ζησιάδη –ο Μέντζας και οι συνοδοί αντάρτες θεωρήθηκαν αναλώσιµοι- το ΕΑΜ/ΚΚΕ ορκίστηκε σε έντυπη «ειδική έκδοση» ότι θα εκδικιόταν τους δολοφόνους µε «άσβεστο ιερό µίσος».80 Μία απίστευτη πληροφορία αναφέρει ότι είχε αποφασιστεί από τους αντάρτες να θανατωθούν όλα τα παιδιά των (παρακείµενων) οικισµών Σκάφης, Λευκάρων και Ιµέρων ως αντίποινα για τους επτά.81 Κάτι τέτοιο δεν συνέβη, όµως το Νοέµβρη του 1944 όσοι άνδρες αυτών των χωριών συνελήφθησαν εκτελέστηκαν από τον ΕΛΑΣ. Εις µνήµην πάντως του Ζησιάδη µία οµάδα του ΣΝΟΦ ονοµάστηκε «γκρούπα Τερπόφσκι», 82 ενώ το ίδιο πρόσωπο χρίστηκε από µερίδα Σλαβοµακεδόνων 83 ως ηγέτης του αυτονοµισµού, ακόµη µία καταφανής προσπάθεια µυθοποίησης.

80

Ελευθερία (6.6.43) 1, 4 Ιωάννης Μάτσος, συνέντευξη το 1994 82 Γεώργιος Νεδέλκος, Αναµνήσεις απ’ την Εθνική Αντίσταση στη ∆υτική Μακεδονία, Αριστείδου, Φλώρινα 2000, σ. 52 83 Εγκέισκα, ό.π., σ. 341, όπου η σηµείωµα του Λαζάρου Ντάµου προς το ∆ΜΓ του ΚΚΕ, 24.1.44 81

289


290


ε΄. Συµπεράσµατα Ο πατριωτισµός ήταν ένα από τα κοινά γνωρίσµατα των Ελλήνων της ∆υτικής Μακεδονίας, αξιωµατικών είτε ηγετών του ΕΑΜ, που υπό τη θερµή διαιτησία του µητροπολίτη Κοζάνης Ιωακείµ άρχισαν τον Ιανουάριο του 1943 να συσκέπτονται προσβλέποντας κοινή συνεργασία. Στο υπόβαθρο της απόφασης έστεκε η προς τούτο παρότρυνση της εξόριστης Ελληνικής Κυβέρνησης και των Βρετανών και αφορµή ήταν η αιµατηρή είσοδος των Θεσσαλών ανταρτών του ΕΛΑΣ στην περιοχή, την οποία φυσικά δεν ενέκρινε η κρατική ελίτ. Άλλη σηµαντική διαφορά ήταν η διττή εικόνα των ενδιαφεροµένων: ψευδώνυµα κι αοριστολογίες από την πλευρά του ΕΑΜ, νοµιµότητα κι οργανογράµµατα εκ µέρους των αξιωµατικών. Κεντρικό διακύβευµα ήταν η γεωγραφία της αντίστασης µε τους αξιωµατικούς να προτείνουν δράση µόνο στην ιταλοκρατούµενη ζώνη, πρώτα για να αποφευχθούν τα αντίποινα κι έπειτα για να κερδηθεί χρόνος, αλλά καθώς το ΕΑΜ αρνούνταν τον εδαφικό περιορισµό, στην τελική συµφωνία το αιχµηρό ζήτηµα παρακάµφθηκε εντελώς. Λύση όµως βρέθηκε ως προς την απαίτηση των αξιωµατικών για την τιµωρία των ξένων προπαγανδιστών που τελικά διατυπώθηκε πως θα τιµωρούνταν οι «αντιδρώντες στο αγώνα». Υπογράφτηκε τελικά στην Κοζάνη το «πρωτόκολλο τιµής», αλλά η πρακτική εφαρµογή του αντιµετώπιζε δυσκολίες. ∆ίπλα σε κάθε ταγµατάρχη που ανέλαβε στρατιωτικός διοικητής τοµέα προσκολλήθηκε κι ένας πολιτικός του ΕΑΜ, άσχετος ή µε µικρή εµπειρία στον πόλεµο και ταυτοχρόνως άσηµος. Οι πολιτικοί (ή καπεταναίοι) αρνούνταν να δώσει πληροφορίες για τον αριθµό ή τα ονόµατα των ανταρτών –µία από τις αιτίες της διαφοράς ήταν φυσικά το ευάριθµον του ΕΛΑΣ. Παρόλο όµως που το ΕΑΜ απαιτούσε ειλικρινή κι ευσυνείδητη συνεργασία, φάνηκε κατά µία οπτική δολίως ανειλικρινές, αφού δηµοσίευσε στον παράνοµο τύπο του, που δεν ήταν απίθανο να αναγνώσουν οι κατακτητές, την ύπαρξη της συµφωνίας. Έτσι οι Εθνικιστές κινούνταν πολύ προσεκτικά. Παράλληλη συµφωνία δεν υπογράφτηκε στην Καστοριά λόγω του υπάρχοντος εκεί θερµού ζητήµατος των Σλαβοµακεδόνων, τους οποίους προσπαθούσαν να προσεταιριστούν οι πολιτικοί του ΕΑΜ/ΚΚΕ. Εν τέλει παρά τις αµφίρροπες τροχοδροµήσεις συνεργάστηκαν τελικά Εθνικιστές και Εαµίτες ωθούµενοι από εξωγενείς συγκυρίες παρά από δική τους απόφαση. Οι οµάδες του ΕΛΑΣ Γρεβενών και Χασίων είχαν ενεδρεύσει επιτυχώς κι αιµατηρά τους Ιταλούς. Παρωθούµενα από τις πρώτες αυτές νίκες τµήµατα του ΕΛΑΣ Πιερίων έκαψαν την 2η Μαρτίου του 1943 έναν από τους σπουδαιότερους συγκοινωνιακούς κόµβους, τη γέφυρα των Σερβίων, η οποία ανήκε στη γερµανοκρατούµενη περιοχή. Με τη σειρά της η πυρά εξήψε τα πνεύµατα των πολιτών της Σιάτιστας και του περίγυρού της όπως επίσης και µίας τοπικής οµάδας του ΕΛΑΣ ώστε την εποµένη ηµέρα να καταβάλουν ολοσχερώς µία ιταλική εφοδιοποµπή όχι πολύ κοντά στην κωµόπολή τους, γεγονός γνωστό ως µάχη της Βίγλας. Όταν το ιταλικό τάγµα των Γρεβενών ξεκίνησε από τα Γρεβενά για να βοηθήσει τους εγκλωβισµένους στη Βίγλα και να τιµωρήσει τη Σιάτιστα, την αρχική πρωτοβουλία του ΕΑΜ για ανοικτό

291


πόλεµο εναντίον των Ιταλών συµπλήρωσαν, συνέχισαν ή και αναπλήρωσαν οι ως τότε αδρανείς Εθνικιστές. Το προηγηθέν σύµφωνο συνεργασίας ΕΑΜ/Εθνικιστών προφανώς δεν έπαιξε κανένα ρόλο για τη συρροή κάθε είδους ενόπλων στο οροπέδιο του Φαρδυκάµπου όπου διεξήχθη µία νικηφόρα µάχη εναντίον των Ιταλών, διότι ουδείς δεν ήταν δυνατόν να µην συµµετάσχει σε µία περίοδο που οι νίκες των Ελλήνων εναντίον των Ιταλών επιπόλαζαν ταχύτατα. Η µάχη του Φαρδυκάµπου ήταν η σπουδαιότερη της Ελληνικής Αντίστασης, τακτικά διότι κατεβλήθη ένας σηµαντικός όγκος Ιταλών, στρατηγικά επειδή απελευθερώθηκε αρκετά πρώιµα (Μάρτιος 1943) µία ολόκληρη περιοχή και γενικότερα διότι προσέλκυσε µονίµους Βρετανούς συνδέσµους στο πεδίο. Εκ των υστέρων αποδείχτηκε πως η µεγάλη ήττα των Ιταλών οφειλόταν σε ένα τυχαίο γεγονός, καθώς τα τµήµατα των Ελλήνων πολιορκητών είχαν αποσυρθεί όλα από το πεδίο της µάχης εκτός από ελάχιστους άνδρες, ειδικότερα έναν τολµηρό ποιµένα στον οποίο και παραδόθηκαν. Βέβαια η τραγική για τους Ιταλούς απόφαση οφείλονταν πρωταρχικά στη σωµατική τους κόπωση (δίψα, έλλειψη ύπνου και κρύο), όµως το ηθικό τους είχε µειωθεί εξ αιτίας πλήθους παραγόντων, ορισµένοι από τους οποίους ήταν το πλήθος των ενόπλων που ασφυκτιούσαν γύρω τους και οι σκληρές επιθέσεις και άµυνα αντίστοιχα των Ελλήνων κατά τις οποίες διακρίθηκαν γνωστοί Εθνικιστές κι Εαµίτες, αλλά και ασήµαντοι ως τότε άνδρες. Έκτοτε η νίκη διεκδικήθηκε ως αποκλειστικότητα του ΕΑΜ ή των Εθνικιστών αντίστοιχα, αλλά στην πραγµατικότητα επρόκειτο για κοινοπραξία. Καθώς πολυπληθείς ιταλικές µονάδες προσέρχονταν στην περιοχή µέσω Σερβίων για τη σωτηρία των περίκλειστων στο Φαρδύκαµπο Ιταλών η απρόσµενη οµόνοια ΕΑΜ κι Εθνικιστών δέχτηκε το πρώτο κτύπηµα. Οι αξιωµατικοί µε την πολεµική τους εµπειρία ενισχυµένη από πρόσφατα δεδοµένα διέβλεπαν ότι η απόκρουση των αφικνούµενων Ιταλών στη γέφυρα των Σερβίων και το στενό του Μπουγαζίου ήταν απίθανη και πρότειναν ως µοναδικό ανάχωµα τη νότια όχθη του Αλιάκµονα στο Βόιο, ενώ το ΕΑΜ από έλλειψη τεχνογνωσίας, πρόωρου ενθουσιασµού και προφανώς για την ολοσχερή διάδοση της εξέγερσης θεωρούσε ιδανικά τα πρώτα πεδία και µεµφόταν τους αξιωµατικούς ως ηττοπαθείς επειδή τα Σέρβια και το Μπουγάζι κείτονταν στη γερµανοκρατούµενη ζώνη. Από φιλοτιµία κινούµενοι και επηρεασµένοι από διαδόσεις ότι οι ένοπλοι Εαµίτες ξεπερνούσαν κατά πολύ τους 1.000 άνδρες οι αξιωµατικοί προσήλθαν µαζί µε µόνιµους αντάρτες κι ενόπλους πολίτες και στα δύο πεδία, αλλά όπως είχε προβλεφθεί η αντιµετώπιση των Ιταλών κατέληξε σε αποτυχία, την οποία όπως ήταν φυσικό καθένας χρέωνε στον άλλο. Όµως η µοµφή εναντίον των αξιωµατικών ήταν αδικαιολόγητη, αφού την είχαν προβλέψει. Αλλά και στο επόµενο µέτωπο του Αλιάκµονα δεν στάθηκε δυνατόν να ηττηθούν οι Ιταλοί κυρίως λόγω του όγκου και της οπλικής υπεροχής των παρά εξ αιτίας των διαπληκτισµών για την αρχηγία µεταξύ ΕΑΜ –Εθνικιστών και τις υποτυπώδεις διαβιβάσεις. Πριν αποχωρήσουν µόνιµα από το Βόιο οι Ιταλοί έκαψαν δεκάδες χωριά –ολοκληρωτικά τα Σέρβια- εκτέλεσαν εκατοντάδες κατοίκους και τραυµάτισαν περισσότερους µε συνέπεια πλήθος

292


πυροπαθών, λεηλατηµένων ή φοβισµένων κατοίκων να συρρέουν στη γερµανοκρατούµενη ζώνη, ιδίως στην Κοζάνη και την Πτολεµαΐδα. Στον τόπο της δηώσεως έµειναν φορτισµένοι εκ της καταστάσεως ένοπλοι Εαµίτες κι Εθνικιστές εκτοξεύοντας κατηγορίες αναµεταξύ τους και σχηµατίζοντας ξεχωριστά Αρχηγεία. Πρακτικά η πρώτη απόρριψη του πρωτοκόλλου (συµφωνίας) της Κοζάνης έλαβε χώραν στην Καστοριά µε το φόνο 3 Εαµιτών από Εθνικιστές, επειδή οι γέφυρες µεταξύ τους είχαν τελείως κοπεί καθώς Σλαβοµακεδόνες πολίτες άρχισαν να οπλίζονται ολιγότερο µάλλον από το φόβο των ανταρτών και περισσότερο ίσως για την εξευµένιση των εξηµµένων Ιταλών. Στην ίδια περιοχή Πρόσφυγες συνήθως ένοπλοι άρχισαν όχι µόνο να εγκαταλείπουν το ΕΑΜ αλλά και να αψιµαχούν µε πρώην συναδέλφους τους αντάρτες. Το ΕΑΜ απάντησε µε δολοφονίες και απαγωγές Εθνικιστών και αποστολές οµάδων του εντός της γερµανοκρατούµενης ζώνης προς άµεση εξουδετέρωση της ΕΚΑ. Όµως η κύρια σύγκρουση, ο κατοχικός δηλαδή Εµφύλιος Πόλεµος, είχε αφετηρία το Βόιο λόγω του όγκου των ενόπλων αλλά των άµεσων αποτελεσµάτων της ιταλικής κακουργίας. Έτοιµοι να συγκρουστούν µεταξύ τους οι Εθνικιστές αποδείχτηκαν άτολµοι κι αφελείς µπροστά στους τολµηρούς και πανούργους Εαµίτες που έπειτα από αποφασισµένες µάχες οι δεύτεροι κατέβαλαν τους πρώτους στον Αυγερινό και το Μελάνθιο εκτελώντας έπειτα τους αιχµαλώτους αρχηγούς των. Σκληρή επιθετικότητα και έλλειψη ενδιαφέροντος για αντίποινα έδειξε και το υπόλοιπο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ της ∆υτικής Μακεδονίας µε οµάδες του που έστειλε στη γερµανοκρατούµενη ζώνη προς καταβολήν του Σώµατος Κολάρα στο Μουρίκι και την ΥΒΕ/ΕΚΑ στα πεδινά Μπουτζάκια. Η µόνη επιτυχία των Εθνικιστών στη σύγκρουση µε το ΕΑΜ ήταν η τυχαία αιχµαλωσία κι εκτέλεση 3 υψηλόβαθµων αξιωµατούχων του ΚΚΕ και 4 συνοδών τους στον Τσιαρτσιαµπά από Τουρκόφωνους της ΕΚΑ. Ο όρκος του ΕΑΜ/ΚΚΕ για εκδίκηση του χαµού των 7 πραγµατοποιήθηκε όντως το Νοέµβριο του 1944 αποδεικνύοντας ότι εκτός της τόλµης και της χρήσης βίας οι επαναστάτες διέθεταν και φανατική µνήµη.

293


294

ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΑ ΓΕΡΜΑΝΙΚΑ

Ε΄. ΟΙ ΕΘΝΙΚΙΣΤΕΣ

α΄. Έλληνες στα γερµανικά Η αύξηση της ανταρτικής δραστηριότητας στη ∆υτική Μακεδονία ανησύχησε την άνοιξη του 1943 τους Ιταλούς που περιχαρακώθηκαν στην Καστοριά αλλά και τους Γερµανούς, οι οποίοι διέθεταν ελάχιστες δυνάµεις στα Φρουραρχεία της Κοζάνης, Φλώρινας και Πτολεµαΐδας. Η κατάσταση άρχισε να ξεφεύγει από τον έλεγχο καθώς από τα τέλη του 1942 ως τις αρχές του καλοκαιριού του 1943 οι αντάρτες του ΕΛΑΣ είχαν εξουδετερώσει στη ∆υτική Μακεδονία 16 Σταθµούς Χωροφυλακής1 (το ¼ περίπου των ΣΧ της χώρας), κι εκτελέσει επίσηµα δύο χωροφύλακες, έναν µε την κατηγορία της ιταλοφιλίας στη ∆εσκάτη Χασίων2 κι έτερο στους Πύργους Εορδαίας λόγω προσωπικών εµπαθειών.3 Εκτός της επιπολάζουσας αναρχίας στις ορεινές περιοχές η ρίψη Βρετανών αξιωµατικών στον Όλυµπο σήµαινε ότι θα επιχειρούνταν οργάνωση των ασύνδετων ανταρτών και θα καθιστόταν προβληµατική η σιδηροδροµική, τουλάχιστον, επικοινωνία µεταξύ νότιας και βόρειας Ελλάδας. Οπότε εξαπολύθηκε εκ µέρους των Γερµανών εναντίον του Ολύµπου (ακόµη και στην ιταλοκρατούµενη πλευρά του) εκκαθαριστική επιχείρηση στην οποία χρησιµοποιήθηκε κι ένα τάγµα Ελλήνων, το «Εθελοντικόν Σώµα Γ. Πούλος». Ο διοικητής τους, ένας κοντόχοντρος 54χρονος αντισυνταγµατάρχης ΜΧ ζούσε στη Θεσσαλονίκη. Πολέµησε στη Μικρά Ασία και ίσως πιο πριν στους Βαλκανικούς Πολέµους και πιθανόν στην εκστρατεία της Ουκρανίας, αλλά είχε αποταχτεί από το στράτευµα το 1935 ως βενιζελικός. Αµέσως µετά την είσοδο των Γερµανών προσπάθησε να ηγηθεί ενός εθνικιστικού πολιτικού σχηµατισµού (Εθνικόν και Σοσιαλιστικόν Κόµµα της Ελλάδος) χρησιµοποιώντας το παλαιότερο κόµµα «Εθνική Ένωσις “Η Ελλάς”», γνωστότερο ως ΕΕΕ, αλλά αντιµετώπισε τόσο την έχθρα της Ελληνικής Πολιτείας όσο και των κοµουνιστών, οι οποίοι προσπάθησαν να τον δολοφονήσουν. Χολωθείς συνδέθηκε µε τη γερµανική αντικατασκοπία κι άρχισε να στρατολογεί εθελοντές, µερικοί από τους οποίους προσέρχονταν για να τους δοθεί προτεραιότητα κατά την αιτουµένη εθελοντική µετάβασή τους για εργασία στη Γερµανία. 1

Ως την άνοιξη του 1943 ο ΕΛΑΣ χτύπησε πανελληνίως 63 σταθµούς και φυλάκια, βλ. Αντωνίου, Ιστορία, τ. ∆΄, ό.π., παράρτηµα 289-95. Στην πραγµατικότητα οι σταθµοί που εξουδετερώθηκαν ήταν αρκετά περισσότεροι, π.χ. δεν αναφέρονται ο ΣΧ Αιανής, οι ΥΧ Πολυνερίου και Σιατίστης 2 Λη Σαράφη , «Η αστυνόµευση της ∆εσκάτης, 1942 -46», Μετά τον Πόλεµο, η ανασυγκρότηση της οικογένειας, του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943 -1960, επιµ: Μ. Mazower, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2003, 231-41, σ. 234 3 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943 –44, Φ2.4, Ωµότητες γερµανικού στρατού, Συµπληρωµατικαί πληροφορίαι περί των εν Επαρχία Εορδαίας γεγονότων, 28.6.43, α.π. ΕΠ 1828, ΓΕΝ και Ευάγγελος Γέρτζας, συνέντευξη το 2000

295

ΟΙ ΕΘΝΙΚΙΣΤΕΣ

Το βάπτισµα του πυρός έλαβε το «εθελοντικό τάγµα του Πούλου» στον Όλυµπο από την 16η Απριλίου έως την 4η Μαϊου του 1943. Ήταν η πρώτη εκκαθαριστική επιχείρηση στην περιοχή κατά την οποία επλήγησαν κυρίως άµαχοι. Το χωριό Άγιος ∆ηµήτριος, κτισµένο στη διάβαση που συνέδεε το υψίπεδο της Ελασσόνας µε την πεδιάδα της Κατερίνης εκθεµελιώθηκε 4 υπενθυµίζοντας ότι οι κατακτητές θα κρατούσαν ανοικτές µε κάθε κόστος επί του πληθυσµού βασικές συγκοινωνιακές αρτηρίες. Στο φόβο των γερµανικών επιχειρήσεων οφείλεται κατά ένα λόγο η σταδιακή απόσυρση των (λιγοστών) ανταρτών της Κεντρικής και ∆υτικής Μακεδονίας, της Στερεάς και της Θεσσαλίας στην Πίνδο. Καθώς οι αντάρτες δεν στέκονταν να πολεµήσουν, οι Γερµανοί επιδίωξαν σε µία πρώτη φάση να τους στερήσουν πληροφορίες κι εφεδρείες προχωρώντας σε συλλήψεις κοµουνιστών ή υποστηρικτών του ΕΑΜ. Ανάµεσα σε όσους συνελήφθησαν τότε ήταν και η (µοναδική γυναίκα) Άννα Παπαδοπούλου, σύζυγος του στελέχους του ΚΚΕ Φίλιππου Παπαδόπουλου και υπεύθυνη της «γυναικείας οργάνωσης», 5 η οποία κι εκτελέστηκε.6 Περισσότερη όλων προσοχή δόθηκε από τους Γερµανούς στον παράγοντα των ειδών πρώτης ανάγκης, γι αυτό ορισµένοι παντοπώλες όπως ο Παναγιώτης Παπαδόπουλος ή Ορτατζής από την Πτολεµαΐδα,7 που προφανώς σχετίζονταν µε την προώθηση των αναφερόµενων ειδών προς τους αντάρτες, εκτελέστηκαν. Ταυτόχρονα το Σώµα του Πούλου όδευσε προς τη σιτοπαραγωγό Εορδαία και το επιτελείο του εγκαταστάθηκε στην κωµόπολη Πτολεµαΐδα, ενώ φυλάκια µοιράστηκαν σε στρατηγικά σηµεία. Σκοπός η επιτήρηση των εµπορευµάτων που διακινούνταν µε το τρένο από τη Θεσσαλονίκη στην Καστοριά κι ο έλεγχος οδικών αρτηριών και περασµάτων. Εγκαταστάθηκαν έτσι στον Πελαργό (οδός προς Βέρµιο), στη Γαλάτεια (δρόµος προς Βίτσι) και στην Άρδασα (οδός προς Σινιάτσικο). 8 Στο ορεινό βλαχοχώρι Κλεισούρα όπου περνούσε ο δρόµος προς την Καστοριά κατοίκησε µία επισταθµία Πουλικών µε οµαδάρχη τον 61χρονο έφεδρο λοχαγό9 ΠΒ10 και κάτοικο του χωριού Ανδρέα Παναγιωτόπουλο, σκληρό οπλαρχηγό της µακεδονικής διαµάχης στη δεκαετία του 1910.11 Ο καπετάν Ανδρέας, πιστός 4

∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 182 κ.ε., 217-20 Μουµουλίδης, Φαύλος κύκλος, ό.π., σ. 82 6 Λαϊκή Φωνή (15.8.43) 1 και ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 24/26.6.47. Επίσης Ο φόρος του αίµατος, ό.π., σ. 237 7 ∆ηµοκρατία (2.7.45) 1 και ΓΑΚ/ΙΑΜ, 140/1, Φ.6, ∆ήλωσις ζηµιών Ελπίδας Παπαδοπούλου, Κρυόβρυση 27.9.45. Επίσης Ο φόρος του αίµατος, ό.π., σ. 237 όπου όµως διάφορη ηµεροµηνία θανής 8 Για το φυλάκιό τους της Άρδασας µάλλον οι οπλίτες των «Οργανισµών Πούλου» επιτάξανε έπιπλα και καρέκλες από καφενείο της Αναράχης, βλ. ΓΑΚ/ΙΑΜ, 140/ 1, Φ.6, Αίτησις ζηµιών ∆ηµητρίου Σιδηροπούλου, Αναράχη χ.χ. 9 Χονδροµατίδης, Η µαύρη σκιά, ό.π., σ. 76-7, όµως από τυπογραφικό µάλλον λάθος ο Παναγιωτόπουλος εγγράφεται ως Αναγνωστόπουλος 10 Σταύρος Μπόζος, συνέντευξη το 1999 11 Για µία πρώιµη βιογραφία του καπετάν Ανδρέα βλ. Τάκης Σκλιώπος, «ο καπετάν Ανδρέας», Καστοριά (16.2.30) 2. Σε διάφορες όµως τοπικές πηγές, π.χ. Μιχαήλ Καλινδέρης, Ο βίος της κοινότητος Βλάστης επί Τουρκοκρατίας, εις το πλαίσιον του δυτικοµακεδονικού περιβάλλοντος, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1982, σ. 160-3, ο καπετάν 5

296


στο ελληνικό κράτος, είχε δαρθεί από τους Ιταλούς στις αρχές του 1942 µέσα στο καφενείο του χωριού έπειτα από σχετική κατάδοση του τοπικού «ρουµανοδιδασκάλου».12 Ο ΕΛΑΣ τον θεωρούσε µέλος της ΥΒΕ/ΕΚΑ και τον καταδίωκε13 και προφανώς λάβαινε µέτρα προφύλαξης ώσπου την ίδια µέρα που πυρπολήθηκε από τους Γερµανούς το γειτονικό αρβανιτοχώρι Λέχοβο κατατάχτηκε ως λοχαγός στο Σώµα του Πούλου. Η διαφηµιζόµενη «βουλγαροποίηση» των ανταρτών 14 ήταν ένας θεωρητικός λόγος για την προσχώρησή του στον Πούλο, ενώ πρακτική θεωρείται η επιλογή για να σώσει το χωριό του από την πυρά. Μερικούς µήνες αργότερα οι Γερµανοί, µαζί µε άλλα πολλά, έκαψαν και το σπίτι του.15 Έκτοτε το βιογραφικό του καπετάν Ανδρέα δεν θα µπορούσε παρά να σταθεί εµπόδιο σε µία αυστηρή καταδίκη του από το µεταπολεµικό κράτος. Αναπτυσσόµενοι µόνιµα στην περιοχή οι οπλίτες του Πούλου, απέµειναν λιγότεροι για να συµµετάσχουν µαζί µε Γερµανούς σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στο Βίτσι, το Βόιο, τα Βέντζια και τα Καµβούνια το καλοκαίρι του 194316 και σε όλες τις υπόλοιπες καταδροµές των κατακτητών µέχρι την άνοιξη του εποµένου έτους που αποχώρησαν από την περιοχή. Στον έναν σχεδόν χρόνο που έµειναν στην Εορδαία, όσοι δεν επαφίονταν µε συγγενείς τους, 17 ανέπτυξαν ευρείες επαφές µε τους κατοίκους και 13 από αυτούς παντρεύτηκαν στους ναούς της περιοχής επιλέγοντας κοπέλες που είχαν καταφύγει στην Πτολεµαΐδα ως προσφύγισσες λόγω της πείνας ή είχαν γεννηθεί εκεί. 18 Η στολή και ο µισθός που λάβαιναν ήταν βεβαίως δύο σηµαντικά πλεονεκτήµατα για κάθε υποψήφιο γαµπρό αλλά δεν ήταν µόνο αυτά που τους καθιστούσαν ανεκτούς ή και αγαπητούς σε µία σηµαντική µερίδα των κατοίκων. Περισσότεροι ήταν οι δεσµοί της καθηµερινότητας, αφού οι 300 περίπου οπλίτες ψώνιζαν από την τοπική αγορά για το συσσίτιό τους και ξόδευαν επιτόπου λεφτά για τη διασκέδασή τους, τελείως απαραίτητη σε κάθε πολεµική περίοδο. Όταν µάλιστα ο καιρός ψύχρανε, οι Πουλικοί έφυγαν από τις σκηνές όπου είχαν καταυλιστεί αρχικά και έµειναν έκτοτε µέσα σε σπίτια προς ωφελείαν των ιδιοκτητών (ενοίκιο, φαγητό, ασφάλεια, δωρεές από λάφυρα). Στην Κοζάνη βεβαίως δεν έγιναν ποτέ δεκτοί, επειδή διέρχονταν µόνο από εκεί αλλά κυρίως διότι οι κάτοικοι έβλεπαν µε αντιπάθεια ό,τι

Ανδρέας παραλείπεται εντελώς 12 ∆ΙΑΥΕ, Φ.2.4, ΚΑΤΚΥ 1943 –44, Ωµότητες γερµανικού στρατού, ∆ελτίον Πληροφοριών 2ου 15µέρου Ιανουαρίου 1942, Νοµαρχία Κοζάνης προς Γ∆Μ, α.π. ΕΠ 501, 3.2.42, εµπιστευτικόν 13 Αντωνίου, Σλαυϊκή, ό.π., σ. 98 14 Βασίλης Γούναρης, Εγνωσµένων κοινωνικών φρονηµάτων: κοινωνικές και άλλες όψεις του αντιβουλγαρισµού στη Μακεδονία του Εµφυλίου Πολέµου, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2002, σ. 64 15 ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 547 16 Για την επιχείρηση αυτή βλ. Μπαλής, Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 214 όπου το 7ο ∆ελτίο Επιχειρήσεων της 1ης Μεραρχίας του ΕΛΑΣ. Ο αριθµός βεβαίως των φονευθέντων Γερµανών είναι υπερβολικός 17 Για τις επαφές Πουλικών προσφυγικής καταγωγής µε συγγενείς τους στην Εορδαία βλ. Ειρήνη Πολυχρονίδου –Γαβριηλίδου, συνέντευξη το 2005 18 ΕΕ, Εκθέσεις ετών 1941 -1944, Εκθέσεις 242κε/1943-44 και

297


ωφελούσε τη γερµανική υπόθεση. Στην άρνηση συνεισέφεραν τα πρώην µέλη και οι υποστηρικτές της ΥΒΕ/ΕΚΑ, οι Πρόσφυγες από την Ανατολική Μακεδονία καθώς οι Βούλγαροι ήταν σύµµαχοι των Γερµανών και κυρίως οι αξιωµατικοί της Φρουράς της πόλης που, αγγλόφιλοι και µη, είχαν πολεµήσει τον κατακτητή. Στην ύπαιθρο οι επαφές µεταξύ Πουλικών και κατοίκων ήταν στενότερες καθώς ο κύκλος των γνωριµιών ήταν περιορισµένος. Τα περισσότερα χωριά ήταν προσφυγικά (στο 1/5 περίπου των κατοίκων αριθµούνταν οι Σλαβοµακεδόνες στην επαρχία Εορδαίας)19 και δεν ήταν καθόλου αφύσικο οι Πουλικοί, σχεδόν όλοι τους απλοϊκοί άνδρες, να καταφέρονται στις συζητήσεις τους όχι µόνο εναντίον των ανταρτών αλλά και των Βουλγάρων κι εν προκειµένω εναντίον όσων Σλαβοφώνων αρνούνταν την Ελλάδα. Έτσι η πληροφορία ότι ο Πούλος απειλούσε «να εξοντώσει όλους τους σλαυόφωνους»20 εντάσσεται στην αναφερόµενη διάσταση, στη διαστολή της οποίας συµµετείχαν και οι κάτοικοι των προσφυγικών χωριών που από την αρχή της Κατοχής προβληµατίζονταν εµπρός σε µία πιθανή κάθοδο Βουλγάρων στρατιωτών στην περιοχή. Γι αυτό από την άνοιξη του 1941 κάτοικοι της Εορδαίας, ιδιαίτερα οι Τουρκόφωνοι, είχαν αγοράσει και κρύψει όπλα και πολεµοφόδια κάτω από τα επιτηδευµένως αδιάφορα όµµατα των κατά τόπους ΣΧ όπως είχε συµβεί στο Φιλώτα. 21 Στο ∆ροσερό µάλιστα οι Πρόσφυγες έβγαζαν τα όπλα το βράδυ για να φυλάγουν το χωριό από τυχούσες επιθέσεις «κοµιτατζήδων», 22 επηρεασµένοι προφανώς από αντικοµουνιστικά φυλλάδια που κυκλοφορούσαν στην περιοχή µεµφόµενα το Στάλιν που επιθυµούσε «να επεκτείνη το σφαγείο του ως τον Όλυµπο».23 «Η Μακεδονία δεν είναι ουδέν ελεύθερον κυνηγέσιον για λύκους και εγκληµατίας», διατυπωνόταν σε προκήρυξη που κυκλοφορούσε στην περιοχή.24 Όταν εγκαταστάθηκαν τα φυλάκια των Πουλικών, άρχισαν ορισµένοι κάτοικοι προς σύγκριση έστω ή επίδειξη να βγάζουν σιγά σιγά στο φανερό τα όπλα τους καθώς, αν και γερµανοντυµένοι, οι οπλίτες του Πούλου ήταν Έλληνες που δεν θα κατέδιδαν στους Γερµανούς την ύπαρξή τους. Τα όπλα βγήκαν για αυτοπροστασία, διότι αν και βρισκόµενοι µακριά οι αντάρτες, οµάδες τους επισκέπτονταν αιµατηρά τα πεδινά εκκαθαρίζοντας κυρίως την ελίτ των χωριών. Εκτός όσων έχουν προαναφερθεί εκτελέστηκαν επίσης στην Καστοριά οι Πρόσφυγες κοινοτάρχες της Οινόης και της ∆ιποταµίας 25 κι ακόµη άλλος ένας κοινοτάρχης µε τον υιό του, ένας ιερέας, ένας τελωνοφύλακας, ένας αγροφύλακας και η γυναίκα του, η οποία µάλιστα απεβίωσε κατόπιν ξυλοδαρµού.26 Στις Κάτω Κλεινές Φλώρινας την ίδια µοίρα 19

∆ΒΚ, Φ.150Β/Α/104/33, Κατάστασις εµφαίνουσα το σύνολον των κατοίκων της επαρχίας Εορδαίας, Επαρχείο Εορδαίας, αρ. 1088/44, Πτολεµαΐδα 10.7.44 20 Εγκέισκα, ό.π., σ. 337 21 Σωτήριος Τόρτοκας, συνέντευξη το 2001 22 Στέφανος Καραγκιόζης, συνέντευξη το 2004 23 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Τι θα γίνει η Ελλάδα; [µονόφυλλο χ.χ.] 24 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/3/43/71, Προς τους κατοίκους Μακεδονίας, [προκήρυξη] Πτολεµαΐς 1.7.43 25 ∆Κ, Ληξιαρχείο Νεστορίου, ΛΠΘ 10/1945 και Ληξιαρχείο ∆ιποταµίας, ΛΠΘ 5/1943 26 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Υποβολή καταστάσεως φονευθέντων… αρ.304-8 και Αχιλλεύς

298


είχαν ένας ιερέας, ένας υπενωµοτάρχης κι ένας αγρότης, 27 ενώ στο Λέχοβο είχε απαχθεί, δαρθεί28 κι εκτελεστεί από τους αντάρτες ο υπολοχαγός Τεχνικού Τσένος Παναγιώτης,29 µέλος της ΥΒΕ/ΕΚΑ Αµυνταίου.30 Ήταν φανερό ότι οι αντάρτες προσπαθούσαν να διαλύσουν το κράτος εκκαθαρίζοντας τους εκπροσώπους του και, καθώς µερικοί από αυτούς που είχαν χάσει τη ζωή τους ήταν Πρόσφυγες, οι αντίστοιχοι οµοιόβαθµοί τους στα πεδινά θεώρησαν ότι έπρεπε να προφυλαχτούν. Τους δισταγµούς για τη συνοδοιπορία των κατοίκων µε την Ελληνική Πολιτεία ή τους άνδρες του Πούλου παραµέρισε µία βραδινή καταδροµή ανταρτών του ΕΛΑΣ τον Ιούνιο του 1943 στον πεδινό Φιλώτα, το πρώτο µετά την κωµόπολη της Πτολεµαΐδας πληθυσµιακά µεγάλο χωριό,31 κατά την οποία εκτελέστηκαν επί τόπου 4 άτοµα κι απήχθη στα ορεινά ένας νέος.32 Το ένα θύµα ήταν µία 55χρονη νοικοκυρά, που κατά λάθος βγήκε στο παράθυρο να δει τα τεκταινόµενα. Στόχο βεβαίως οι αντάρτες είχαν τον άντρα της, διότι είχε επιχειρήσει να εξοπλιστεί εναντίον των ανταρτών µέσω της ΥΒΕ/ΕΚΑ. Από τους υπόλοιπους ο ένας φονεύθηκε εξαιτίας ερωτικών αντιζηλιών κι ο έτερος επειδή θεωρήθηκε συµµετάσχων στο πνίξιµο µε λουρί ενός χωριανού του. Ο νεαρός που απήχθη ήταν υιός ενός επιτυχηµένου παντοπώλη, που από το Ικόνιο είχε εγκατασταθεί στο Φιλώτα. Γνωστός ως Κόνιαλης ο παντοπώλης συµµετείχε στην ΥΒΕ/ΕΚΑ, αλλά κατάφερε να απελευθερώσει τον υιό του κατόπιν γενναίας χρηµατικής συµβολής προς τους αντάρτες. Έπειτα φοβηθείς κατέφυγε οικογενειακώς στη Θεσσαλονίκη.33 ∆εν έγινε τελικά γνωστό αν ο νεαρός είχε απαχθεί ως γόνος µέλους οργάνωσης αντίθετης µε το ΕΑΜ ή προς προσπορισµό λύτρων. Η απαγωγή µίας νέας της Πτολεµαΐδας από τους αντάρτες την ίδια εποχή34 δεν έχει ακόµη επιβεβαιωθεί. Η θυµατοφόρα επίθεση είχε γίνει για να αποφευχθούν περαιτέρω επισκέψεις του καπετάν Ανδρέα και του Φραγκίσκου Κολάρα, οι οποίοι αξιοποιώντας προπολεµικές γνωριµίες τους κατηχούσαν υποστηρικτές και στρατολογούσαν µέλη, ο ένας για τον Πούλο ο άλλος για την ΥΒΕ/ΠΑΟ. Αυτόν που αναζητούσαν περισσότερο από όλους οι αντάρτες και που τελικά φόνευσαν ήταν ο 40χρονος Θεοφύλακτος Τσιπίσης από το Αυδήµι. Στο Φιλώτα είχαν καταφύγει Λαζοί από τα Σούρµενα και Ελληνόφωνοι από τα χωριά Αυδήµι και Μπογάζ Κιοϊ της Ανατολικής Θράκης κι ελάχιστοι από την Παπαϊωάννου, συνέντευξη το 1999 27 ∆Κ, Ληξιαρχείο Φλώρινας, ΛΠΘ 114/1947 και ΓΑΚΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ1 αρ. 12/11.1.46 και 108/23.2.46 και 127/28.3.46. Κατά µία πηγή, βλ. Αριστείδης Τηλκερίδης, συνέντευξη το 2002, ο πολίτης ήταν Σλαβοµακεδόνας και είχε λιποτακτήσει στους Ιταλούς στο αλβανικό µέτωπο, αλλά η ακρίβειά της δεν έχει ελεγχθεί 28 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 444 όπου προκήρυξη της ΠΑΟ 29 Σπανός, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 40 30 Παναγιώτης Μπάρος, συνέντευξη το 2002 31 Επαρχιακή Φωνή (26.4.31) 3 32 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ.1.1.Γ.: ∆ελτία συµβάντων, ∆ελτίο αρ. 132 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Φιλώτα, ΛΠΘ 19-22/1943 33 Νικόλαος Κιοσές, συνέντευξη το 2003 34 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/3/43/71, Προς τους κατοίκους Μακεδονίας, [προκήρυξη] Πτολεµαΐς 1.7.43

299


Προύσα. Ασχολούµενοι από νωρίς µε τον πολιτισµό οι Λαζοί συνέπτυξαν προπολεµικά έναν µουσικογυµναστικό σύλλογο στον οποίο ο Θρακιώτης Τσιπίσης συµµετείχε δραστήρια ως γυµναστής. Ήταν επίσης παλαιστής και ηθοποιός σε ερασιτεχνικές παραστάσεις που συνεχίστηκαν και επί δικτατορίας Μεταξά.35 Ακόµη µαθήτευε στο χοροδιδασκαλείο που είχε ανοίξει στο Φιλώτα ο Πρόσφυγας Γεώργιος Πατρικίδης, κάτοικος Πτολεµαΐδας.36 Στις αρχές του 1943 ο Τσιπίσης είχε συµµετάσχει σε µία κρυφή συγκέντρωση σε ένα απόµακρο σπίτι του χωριού, την οποία προκάλεσε ο καπετάνιος της ΥΒΕ/ΕΚΑ Φραγκίσκος Κολάρας. Το Μάρτιο του 1943 ένα από τα εξέχοντα µέλη του συλλόγου, Λαζός στην καταγωγή, δολοφονήθηκε από µία παρέα Θρακιωτών, επειδή είχε εµπλακεί σε δικαστικές διαµάχες µαζί τους σχετικές µε τη γη.37 Έπειτα από αυτό ο εργάτης αδελφός του θύµατος38 εγκατέλειψε το χωριό κι ανέβηκε στο βουνό φτάνοντας ως το πόστο του αχτιδικού γραµµατέα του ΚΚΕ,39 θέση εξ αιτίας της οποίας κατηγορήθηκε ως ηθικός αυτουργός για τις εκτελέσεις των 4 Φιλωτιανών. 40 Κι εδώ οι προσωπικές διαµάχες έπαιξαν σηµαντικό ρόλο στην επιλογή των στρατοπέδων: οι Λαζοί στράφηκαν προς τους αντάρτες, ενώ οι Θρακιώτες προσανατολίστηκαν σε αντίπαλους σχηµατισµούς, αρχικά στην ΥΒΕ/ΕΚΑ, έπειτα στην ΠΑΟ, µετέπειτα στα ΜΑΥ,41 γενικά µακράν του ΕΑΜ/ΚΚΕ.42 Η πληροφορία ότι το καλοκαίρι του 1944 70 Φιλωτιανοί κατατάχτηκαν στον ΕΛΑΣ43 ερµηνεύεται ως αποτέλεσµα πιέσεων, αφού ως µέσο πειθούς χρησιµοποιούνταν από τους τοπικούς επαναστάτες η οµηρία και η πυρά οικιών. Ένας από τους Θρακιώτες του Φιλώτα, ο Απόστολος Καρταλάκης ή Γκάρνταλης κατά τους χωριανούς του, ντύθηκε στα γερµανικά µε το Σώµα του Πούλου. Αγρότης και πατέρας ενός νεογέννητου παιδιού είχε εµπλακεί σε δικαστικές διαµάχες για τη γη και ο αντίδικός του είχε δολοφονηθεί, πράγµα που σήµαινε ότι αργά ή γρήγορα θα τον αναζητούσαν για ανακρίσεις οπότε ο Πούλος ήταν µία καταφυγή. Αλλά δεν ήταν αυτή µόνο η αιτία. Για το ζήτηµα της γης είχε ραπισθεί δηµόσια από τον κοινοτάρχη και η ηθική του παρουσία στο στενό κύκλο του χωριού είχε µειωθεί –ήταν τότε και αρραβωνιασµένος. Ως ένοπλος κι ένστολος µπορούσε να εκδικηθεί όσους τον είχαν µειώσει και 35

Επαρχιακή Φωνή (4.5.30) 3, (16.4.33) 4 και (31.12.39) 3 Κιοσές Νικόλαος, συνέντευξη στο Φιλώτα το 2003 37 Θανάσης Καλλιανιώτης, «Εορδαίοι εθελοντές στο Σώµα του Γεωργίου Πούλου: 1943 -45», Παρέµβαση (Σεπτ. –Νοέµ. 2004) 43 -9 και http://www.giapraki.com/content.php?article.503 [2004] 38 ∆Κ, ∆ηµοτολόγιο Φιλώτα, µερίδα 619 39 Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 27 40 ΕΕ, Εκθέσεις ετών 1941 -44, Εκθέσεις 253-4/15.6.45 41 Κατά µία αναφορά, βλ. Κιοσές Νικόλαος, συνέντευξη στο Φιλώτα το 2003, µόνο 4 άτοµα από το Φιλώτα βγήκαν εθελοντές στον ΕΛΑΣ, όλοι τους ανύπαντρα νέα παιδιά από 18 έως 23 χρονών 42 Η κατοπινή δηµιουργία δύο ξεχωριστών γεωργικών συνεταιρισµών στο Φιλώτα, βλ. Γνωριµία, ό.π., σ. 132, αν δεν πηγάζει από το διχασµό της Κατοχής, οµοιάζει µε τα δύο στρατόπεδα που δηµιουργήθηκαν κατά την περίοδο της Κατοχής. Σε µία επόµενη όµως λεπτοµερή έρευνα είναι βέβαιο ότι θα διαπιστωθούν και ρήξεις ανάµεσα στους Θρακιώτες τουλάχιστον ως προς τον τόπο καταγωγής, Αυδηµιώτες εναντίον Μπογαζκιοϊωτών 43 ΑΣΚΙ, ΠΕΦ, Φ415, 23/8/226, Για την ΠΕΦ, Φάνης προς ΜΓ, 23.6.44 36

300


πράγµατι το πραγµατοποίησε σκληρότατα µερικούς µήνες αργότερα φονεύοντας τον κοινοτάρχη κι αποκόπτοντας το χέρι του από το οποίο είχε χαστουκιστεί. Έπειτα συµµετείχε σε διάφορους φόνους χωριανών του (ανάµεσά τους κι ένας θείος του) και ξένων. Έφτασε µε τον Πούλο ως την Αυστρία, επέστρεψε, συνελήφθη, δικάστηκε και κλείστηκε σε ψυχιατρείο όπου πέθανε κάτω από άγνωστες συνθήκες πριν κλείσει τα 40. Η χήρα µε τα παιδιά της µετακόµισε στη Γερµανία. Το ερώτηµα που κυκλοφορεί ακόµη και σήµερα είναι γιατί δεν τον φόνευαν οι αντάρτες, παρόλο που ο έµπειρος 24χρονος αρχηγός της ΟΠΛΑ Φλώρινας το είχε ήδη, µία φορά ανεπιτυχώς επιχειρήσει.44 Ορισµένοι καλοί γνώστες της εποχής θεωρούν ότι αφέθηκε επίτηδες να εκτίθεται σε φόνους για να καταφεύγει ο κόσµος στο βουνό. Σύµφωνα µε µία από αυτές τις διηγήσεις: «Οι αντάρτες τον έστησαν τέσσερις ενέδρες για να τον σκοτώσουν αλλά καµιά δεν πέτυχε, γιατί; Τη µια τον έριχνε ένα οπλοπολυβόλο από µακριά, την άλλη τίποτα. Μάλιστα µια φορά ήρθε ένα τµήµα του µόνιµου ΕΛΑΣ και µαζί τους 20 άτοµα εφεδρικοί από το Φιλώτα και χτύπησαν το σπίτι όπου ο Γκάρνταλης ήταν µόνος του µέσα µαζί µε την οικογένειά του, τον έκαψαν το στάβλο, αλλά τους κράτησε ως το πρωί χωρίς να τον σκοτώσουν. Τι διάολο, δεν ήθελαν τελικά να τον σκοτώσουν; Στο Άδενδρο δύο µε καπαρντίνες σκότωσαν έναν αρχιπαοτζή έξω από την εκκλησία, πήγε να τους ελέγξει τις ταυτότητες και αυτοί έβγαλαν πιστόλι και τον έφαγαν. Το Γκάρνταλη γιατί τον άφηναν;» Η φήµη του βίαιου Καρταλάκη είχε περάσει τα όρια του Σώµατος Πούλου και είχε εξαπλωθεί τόσο, ώστε είχε µάλλον εµπνεύσει θεατρικά έργα όπως το τιτλοφορούµενο «τα έργα του Πούλου» που παίζονταν από τη νεολαία του ΕΑΜ σε αυτοσχέδιες παραστάσεις στην περιοχή. 45 Στο λαβύρινθο της ψυχολογικής προφανώς αβύσσου εδράζεται η εντυπωσιακή µεταστροφή του Καρταλάκη και µάλλον δεν ήταν ο µόνος από τους Πουλικούς που είχε διαλέξει το δρόµο της τυφλής βίας. Από βιοτικές ανάγκες εντάχθηκαν στο ίδιο Σώµα δύο νεαροί Αθηναίοι που είχαν έρθει στο Καρυοχώρι τον καιρό της πείνας και εργαζόταν ως σοβατζήδες. Στην ίδια µάλλον παράµετρο ανήκει κι ένας 22χρονος Κοζανίτης εργάτης που φονεύθηκε από ανταρτική σφαίρα κατά τη διάρκεια συγκρούσεων το καλοκαίρι του 1943 µεταξύ στρατιωτών του Πούλου κι Ελασιτών στην περιφέρεια του Άργους Ορεστικού.46 Οι ακριβείς σχέσεις ενός πολίτη από τη Λευκοθέα Βοΐου µε το τάγµα του Πούλου, εξ αιτίας των οποίων εκτελέστηκε έπειτα από απόφαση «έκτακτου στρατοδικείου» του ΕΛΑΣ47 δεν έχουν ως σήµερα διευκρινιστεί. Η υπόθεση ενός νεαρού Πρόσφυγα από την Πτολεµαΐδα, που έχασε παροµοίως τη ζωή του48 δεν έχει διαλευκανθεί αν ανήκει στην ψυχολογία ή 44

ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ 15, Φ5/2α Φλογερά Νειάτα (26.10.44) 1 46 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 44/1945. Ως «θύµα πολέµου» αναφέρεται γενικώς ο ρηθείς, βλ. ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Κατάσταση θυµάτων Κοζάνης και Περιφερείας που κατοικούν στην Κοζάνη, Εθνική Αλληλεγγύη, Τοµ. Επιτροπή Κοζάνης, Κοζάνη 20.12.44 47 Σµόλικας (10.8.43) 3 48 ΕΕ, Εκθέσεις έτους 1944, αρ.71/25.7.44. Η άποψη ότι φονεύθηκε από τον ίδιο τον Πούλο σε πράξη άµυνας, βλ. Μουµουλίδης, Φαύλος, ό.π., σ. 85, δεν ισχύει, διότι, εκτός από την 45

301


στην κοινωνιολογία. Ο πατέρας του είχε δραστηριοποιηθεί προπολεµικά ως στέλεχος του ΑΚΕ, 49 ενώ ο ίδιος επί Κατοχής εργάστηκε ως γραµµατέας αχτίδας του ΚΚΕ στην κωµόπολη που κατοικούσε. Όταν σχηµατίστηκε η πρώτη τοπική οµάδα του ΕΛΑΣ, ο νέος συµµετείχε µε ενθουσιασµό, αλλά το Μάρτιο του 1943 λιποτάκτησε, κατά µία άποψη επειδή δεν του δόθηκε αξίωµα. 50 Καταδικασθείς σε θάνατο από τους αντάρτες, κατατάχτηκε στο Σώµα του Πούλου. Η µοµφή ότι ως Πουλικός πρόδωσε στους Γερµανούς µία δραστήρια επονίτισσα της Άρδασας51 δεν έχει διασταυρωθεί καθότι σε πηγές της εποχής αναφέρεται αόριστα ότι δολοφονήθηκε από την «ΠΑΟ».52 Για την ίδια περίπτωση δεν έγινε γνωστός ο ακριβός ρόλος των ερωτικών αισθηµάτων του πρώην αντάρτη ως προς την αναφερόµενη επονίτισσα, την οποία εγνώριζε καλά πρώτον επειδή επισκεπτόταν την Άρδασα όπου είχε (δηλωσίες) συγγενείς και δεύτερον διότι το φυλάκιο των Πουλικών του ιδίου χωριού είχε αναπτύξει σχέσεις µε τους κατοίκους –ένας µάλιστα από τους γερµανοντυµένους Έλληνες είχε παντρευτεί µία κοπέλα από εκεί.53 Ίσως είχαν δοθεί επί τούτου εντολές ώστε οι σχέσεις των Πουλικών µε τους κατοίκους της Άρδασας να είναι φιλικές για να αποφεύγονται οι εντάσεις, καθώς στο προσφυγικό αυτό χωριό, όπου άρχισε την πολιτική του σταδιοδροµία ο βουλευτής του ΑΚΕ Κοσµάς Προκοπίδης,54 το προπολεµικό ποσοστό του ΚΚΕ άγγιζε το 8%, ενώ οι εκ Τραπεζούντας κάτοικοί του που αποτελούσαν τη σηµαντική πλειοψηφία είχαν διχαστεί κοινωνικά 55 και ιδεολογικά ήδη από το Μεσοπόλεµο. 56 Κι εδώ βεβαίως εξαρθρώθηκε επί ∆ικτατορίας Μεταξά όλο το δίκτυο που είχε στήσει ο κοµουνιστής Φίλιππος Παπαδόπουλος,57 όµως το φθινόπωρο του 1942 είχε επισκεφτεί τον Όλυµπο για να αποκτήσει ανταρτική πείρα ένας άτεκνος νεοπαντρεµένος νεαρός, 58 έφεδρος λοχίας µε πολεµική πείρα στο Αλβανικό.59 Οι αντάρτες είχαν έρθει στην Άρδασα µία µόνο φορά το Μάρτιο του 1943 κι έκαψαν τα αρχεία της κοινότητας, 60 αλλά στελέχη τους παρεπιδηµούσαν µε σχετική άνεση στο χωριό 61 που απείχε µισή περίπου ώρα µε τα πόδια από το βουνό. Φυσικά τρόφιµα και καπνός λαµβάνονταν από την ΕΤΑ πριν ακόµη εµφανιστούν οι αντάρτες. 62 Όταν σκοτώθηκε ένας (ξένος) Πουλικός µέσα στο χωριό από ένορκη βεβαίωση της πράξης θανάτου του, ο νέος σκοτώθηκε όταν ο Πούλος δεν βρισκόταν στην περιοχή 49 Επαρχιακή Φωνή (1.3.31) 1 50 Μουµουλίδης, Φαύλος κύκλος, ό.π., σ. 84-5 51 Γεώργιος Κυριακίδης, συνέντευξη το 2002 52 Ελευθερία (22.9.45) 1 53 ΕΕ, Έκθεσις αρ.28/16.3.44 54 ∆ηµήτριος Ανδρεάδης, συνέντευξη το 2002 55 Για τις κοινοτικές διαµάχες βλ. Επαρχιακή Φωνή (23.3.30) 4 56 Βόρειος Ελλάς (9.2.36) 4 όπου αποτελέσµατα βουλευτικών εκλογών 57 Επαρχιακή Φωνή (22.10.39) 4, (28.10.39) 2 και (29.10.39) 3 58 Γεώργιος Κυριακίδης, συνέντευξη το 2002 59 Μουµουλίδης, Φαύλος κύκλος, ό.π., σ. 84 60 ΕΕ, Έκθεσις αρ.174/8.6.46 61 ΕΕ, Έκθεσις 75/11.5.45 και Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 108 62 ΓΑΚ/ΙΑΜ, 140/ΣΑΕ1/3, ∆ήλωσις ζηµιών εκ πολέµου, Ελισάβετ Κωνσταντινίδου, Άρδασα 28.3.45

302


διαφεύγοντες πολιτικούς του ΕΑΜ/ΚΚΕ, οι κάτοικοι χάλασαν ή έκαψαν τα σπίτια όσων είχαν βγει στο βουνό, κατόπιν υποχρέωσης κατά µία πηγή.63 Με τους στρατιώτες του Πούλου φαίνεται ότι ερωτοτρόπησαν για ένα διάστηµα δύο κάτοικοι,64 αλλά ελλείπουν περισσότερα στοιχεία. Ως αποφώλια τέρατα σκιαγραφούνται συνήθως οι στρατιώτες και οι αξιωµατικοί του Πούλου, «ανθρωπόµορφα κτήνη» σύµφωνα µε το ΕΑΜ της περιοχής, 65 όµως δεν ήταν όλοι τους έτσι 66 κι εξάλλου το ΕΑΜ πριν τους κατηγορήσει είχε προσπαθήσει να τους απεγκλωβίσει από τον Πούλο χρηµατίζοντάς τους. Επρόκειτο για ένα γενικό σχέδιο διάβρωσης που επεκτάθηκε και σε στελέχη της ΠΑΟ (στο Μιχάλαγα), 67 µε τη βοήθεια άφθονων λιρών συµµαχικής µάλλον προέλευσης, αλλά προφανώς χωρίς τη σύµφωνη γνώµη ή γνώση των Βρετανών. Το Σεπτέµβριο του 1943 ένας ευπαρουσίαστος υπολοχαγός του Πούλου68 είχε διαπραγµατευτεί έξω από το Καρυοχώρι τη λιποταξία του και την προσχώρησή του µαζί µε στρατιώτες που επηρέαζε στους αντάρτες και είχε λάβει 200 λίρες προκαταβολή. Έπειτα από ένα µήνα ο υπολοχαγός παρόντος του αρχηγού των ανταρτών Υψηλάντη 69 έλαβε ακόµη 200 µέσα στο σπίτι ενός δασκάλου στην Πτολεµαΐδα. Τελικά το ειδύλλιο ναυάγησε.70 Μία µάλλον από τις αιτίες ήταν πιθανώς η ανυποληψία των ανταρτών, αφού όχι µόνο κατάσχεσαν χωρίς να επιστρέψουν το περίστροφο του υπολοχαγού, αλλά και κράτησαν δύο στρατιώτες του.71 Έπειτα από αυτό οι Πουλικοί απαγχόνισαν δηµοσίως το δάσκαλο κι άλλους 3 µέσα στην Πτολεµαΐδα72 ως υπευθύνους73 των επαφών µε τους αντάρτες. Η ύστατη προσπάθεια χρηµατισµού τους από το ΕΑΜ φανερώνει ότι πράγµατι ο Πούλος ήταν ένα «άξιο ανάχωµα εναντίον του ΕΑΜ»74 που έπρεπε να καταβληθεί µε κάθε τρόπο κι όχι µόνο µε πολιτικά ή πολεµικά µέσα.

63

∆ηµήτριος Ανδρεάδης, συνέντευξη το 2002 Γεώργιος Κυριακίδης, συνέντευξη το 2002 65 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f.3/1, ELAS Documents [προκήρυξη ΕΑΜ ∆υτικής Μακεδονίας] 66 Κατά την πυρά της Ποντοκώµης από Γερµανούς και Πουλικούς το Σεπτέµβριο του 1943, ένας στρατιώτης του Πούλου άναψε φωτιά µε άχυρα στη µέση ενός σπιτιού και ενέτειλε να τη σβήσουν, όταν θα έφευγε, Παναγιώτης Γραµµατικόπουλος, συνέντευξη το 2001 67 Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Α΄, σ. 299 68 Με το επώνυµο Μιχαλακόπουλος θυµούνται σήµερα τον αξιωµατικό αυτόν, βλ. Παναγιώτης Γραµµατικόπουλος, συνέντευξη το 2001. Πιθανόν επρόκειτο για τον Αστέριο Μιχαλάκη που έχει αναφερθεί 69 Κατά µία άλλη πηγή τις λίρες έδωσε ο «Στύλος από την Ποντοκώµη», βλ. Κωνσταντίνος Γαβριηλίδης, συνέντευξη το 2005 70 Οπότε η άποψη ότι οι περισσότεροι άνδρες του Πούλου αυτοµόλησαν στους αντάρτες, βλ. ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1943 Α΄, Φ.15, κρυπτογραφικό τηλεγράφηµα αρ. 5111 από Ραφαήλ, Άγκυρα 13.8.43, αποδεικνύεται λανθασµένη 71 Παναγιώτης Γραµµατικόπουλος, συνέντευξη το 2001 72 Νίκη (30.9.43) 6. Επίσης ΕΕ, Έκθεσις 109/1945 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/ΣΑΕ795, σ.11. Ακόµη Μακεδονία (10.4.45) 2. Τότε στη θέση ενός Ποντοκωµίτη, ο οποίος πλήρωσε για να γλιτώσει, οι Πουλικοί συνέλαβαν και κρέµασαν έναν τυχαίο ποιµένα από τη Βλάστη, Παναγιώτης Γραµµατικόπουλος, συνέντευξη το 2001 73 Νίκη (30.9.43) 6 74 ΑΑ, RPO, HS 5/221 [9], D/H131/GR/5879 to d/ha, 29.1.44 64

303


304

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΟΝ Γ. ΠΟΥΛΟ

β΄. Πρόσφυγες στον Γ. Πούλο Είναι δύσκολο να καθορίσει κανείς τα κίνητρα ένταξης στο Σώµα του Πούλου 5 αγροτών από το πεδινό χωριό Τζουµά της Εορδαίας 1 (έπειτα Αµύγδαλα, Χαραυγή και σήµερα Νέα Χαραυγή) επειδή αγνοείται ο ακριβής χρόνος κατάταξής των. Αν ντύθηκαν στα γερµανικά πριν καταδιωχτεί από τον ΕΛΑΣ η εθνικιστική οργάνωση ΠΑΟ (Οκτώβριος 1943) τα κίνητρα θα µπορούσαν µε µεγάλη ελευθεριότητα να αναζητηθούν στο ιδεολογικό επίπεδο (αντικοµουνισµός), σε περίπτωση βεβαίως που αποκλειστεί ο πραγµατικός φόβος εκτέλεσής τους από τους αντάρτες, ποινή που είχαν υποστεί την άνοιξη του 1943 3 κάτοικοι, οπλίτες της ΕΚΑ. 2 Αν πάλι κατατάχτηκαν µετά την καταδίωξη της ΠΑΟ, ο (νέος) φόβος για το χάσιµο της ζωής των ήταν ένας παράγοντας που δεν µπορούσε να αγνοηθεί. 3 Ο τρίτος παράγοντας, στην περίπτωση που πράγµατι κατατάχτηκαν στον Πούλο το φθινόπωρο του 1943, προσφέρει αδιαµφισβήτητες ελαφρύνσεις ενοχής: σύµφωνα µε τη µαρτυρία ενός από τους πέντε οι κάτοικοι της Χαραυγής ντύθηκαν στα γερµανικά στα τέλη Φεβρουαρίου του 1944, έπειτα από τη βραδινή απαγωγή και ηµερήσια εκτέλεση στην Ερµακιά 5 µεσήλικων χωριανών τους την 22η Φεβρουαρίου 19444 από την ΟΠΛΑ Εορδαίας µε την αρωγή µίας ανεξάρτητης διµοιρία του 1/27 τάγµατος του ΕΛΑΣ 5 –ένας από τους Πουλικούς είχε χάσει εκεί έναν αδελφό κι έναν πρώτο εξάδελφό του.6 Αφορµή προφανώς της εγκατάλειψης του χωριού από τους 5 και καταταγή τους στον Πούλο υπήρξε προφανώς η πυρφόρα κι αιµατηρή επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον του γειτονικού Κλείτου ελάχιστες µέρες νωρίτερα.7 Στη Χαραυγή λίγο µετά την εγκατάσταση των Προσφύγων είχαν συµπτυχθεί φιλοπροοδευτικοί σύλλογοι µε διάφορα τµήµατα 8 και κορίτσια πλουσίων οικογενειών, «σιλλουέττες αιθέριες» κατά ένα ροµαντικό

1

Οι περισσότεροι άνδρες του Πούλου είναι Βούλγαροι και Αρµένιοι, βλ. ∆ΙΑΥΕ, 1944, ΚΥΒΚΑ Φ.14.5, Σύλληψις Ελλήνων υπηκόων υπηρετούντων τυχόν µετά των Γερµανικών ∆υνάµεων, ∆ΕΥΠ προς ΥΠΕΞ, Κάιρο 12-8-44, α.π. 9426, θεωρούσε έγγραφο της εποχής, µην έχοντας προφανώς λεπτοµέρειες για την καταγωγή των ανδρών του Πούλου 2 Ο µετέπειτα οπλίτης του Πούλου Κωνσταντίνος Γκανίδης είχε συλληφθεί και µεταφερθεί τον Απρίλιο του 1943 στη Σιάτιστα, βλ. Χρήστος Παρµάκης, συνέντευξη το 1999, προφανώς ως συµπαθών ή µέλος της ΕΚΑ 3 Ως υποστηρικτικό παράδειγµα µπορεί να αναφερθεί η καταφυγή της οικογένειας του Αθανασίου Σαλαµπουκίδη στην Πτολεµαΐδα, όταν οι αντάρτες εκτέλεσαν τον Απρίλιο του 1943 τους δύο οπλίτες της ΕΚΑ, βλ. ΠΚ, Ε∆∆Κ, δίκη αρ.27/15.3.46 4 ΕΕ, Εκθέσεις αρ. 268-73/1945 και ΓΑΚ/ΙΑΜ, 140/1/1, ∆ήλωσις Ζηµιών εκ Πολέµου Βασιλείας Καρατζά, Αµύγδαλα 29.9.45 5 Χρήστος Νοµικός, συνέντευξη το 1993 . Ωστόσο στην κατάθεσή του ο Νοµικός, στρατιωτικός αρχηγός της διµοιρίας, αναφέρει ότι οι «Παοτζήδες» έπεσαν σε ενέδρα στη µάνα του νερού στην Ερµακιά 6 Σταύρος Μπόζος, συνέντευξη το 1999 7 Είχαν επίσης προηγηθεί οι επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον του Πελαργού, της Σκάφης, των Λευκάρων, της Άνω και Κάτω Κώµης και των Κοµνηνών 8 Επαρχιακή Φωνή (8.12.29) 3

305


δηµοσιογράφο, 9 που γλεντούσαν µε «βιολιά», «κιθάρες» και «µαντολίνα». Έτσι η γενική άποψη ότι στον Πούλο κατατάσσονταν αµόρφωτα και άξεστα άτοµα χρειάζεται ονοµαστική επιβεβαίωση (για ποιον τελικώς ισχύει), αφού εν προκειµένω στο αναφερόµενο χωριό ο πολιτισµός τουλάχιστον µε τη µορφή της µουσικής και του αθλητισµού είχε εισχωρήσει από νωρίς. Επαφές οικονοµικού τύπου υπήρχαν µε την Κοζάνη, την Πτολεµαΐδα και τα χωριά της Εορδαίας ήδη από την Τουρκοκρατία κατά την εβδοµαδιαία αγορά της Παρασκευής10 και η οικονοµική ζωή του χωριού ήταν ανθηρή. Σχετικά µε το φόβο του θανάτου µε θύτες τους αντάρτες έχει ήδη αναφερθεί η απαγωγή από τη Χαραυγή κι εκτέλεση τριών υποστηρικτών της ΕΚΑ. Όµως εκτός από αυτούς είχαν συλληφθεί επιπλέον ένας χωροφύλακας, που δραπέτευσε κατά την πορεία, και πέντε άλλοι κάτοικοι που αφέθηκαν τελικά ελεύθεροι, αλλά η ακριβής µεταχείρισή τους στη Σιάτιστα δεν έγινε γνωστή. Στο ίδιο χωριό ιδεολογικά σχήµατα άρχισαν να αναπτύσσονται από το 1929 όπως φαίνεται από την άρνηση του κοινοτάρχη να παραχωρήσει προς άθλησιν το στάδιο του χωριού στους νέους ενός συλλόγου. 11 Αργότερα βοηθούσης της δυστοκίας στην πώληση των καπνών 12 οι διαχωρισµοί εντάθηκαν µε αποτέλεσµα η κοινοτική εξουσία να απειληθεί από οµάδα που, όπως αναφέρθηκε, χαρακτηρίστηκε κοµουνιστική και 3 κάτοικοι εξορίστηκαν για ένα διάστηµα ως επικίνδυνοι για τη δηµόσια ασφάλεια.13 Τρεις ξένοι, υποστηρικτές του κράτους, που έµεναν στο χωριό φαίνεται ότι τόνισαν περαιτέρω τα πολιτικά ρήγµατα. Επρόκειτο ένα δραστήριο σταθµάρχη,14 ένα δηµόσιο υπάλληλο, «πατριώτη» του Πούλου15 για τον οποίον ελλείπουν άλλα στοιχεία, κι έναν Πελοποννήσιο ιατρό. 16 Ο τελευταίος εγκαταστηµένος επί πολλά έτη στη Χαραυγή είχε χρηµατίσει για ένα διάστηµα πρόεδρος και ήταν κατά τις οµολογίες κατοίκων «πολύ καλός επιστήµονας».17 ∆εν διέκειτο φιλικά προς τους Σλαβοµακεδόνες, ιδιαίτερα τους χωρικούς της γειτονικής Ερµακιάς, κάτι όχι ασύνηθες αφού κάτοικοι της Χαραυγής είχαν 9

Επαρχιακή Φωνή (4.8.29) 3 Αναστασία Πιτσέλη –Τσικοπούλου, Τζουµά, Το χωριό που το έλεγαν Ευτυχία, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1999, σ. 96-7 11 Μακεδονικόν Βήµα (24.3.30) 3 12 Επαρχιακή Φωνή (13.4.30) 1 13 Εθνική Αντίσταση 94 (Ιαν. –Μάρτ. 1997) 105 και ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 27/15.3.46. Φυσικά κι εδώ οι χαρακτηρισµοί αντιπάλων ως κοµουνιστών βρισκόταν στην ηµερήσια διάταξη, βλ. π.χ. ∆ΒΚ, Φ.126, Α, Ε∆Α προς ∆.Χ. Αµυγδάλων, α.π. 34/5.1.37, όπου η Ε∆Α αναρωτιέται αν το όργανο της τάξης που κατηγορεί µερικούς ως κοµουνιστές έχει προσωπικά µαζί τους 14 Ο σταθµάρχης κινιόταν δραστήρια και δηµιουργούσε εντάσεις, αφού µετατιθόταν σε τακτά χρονικά διαστήµατα, βλ. Μακεδονικόν Βήµα (13.4.30) 4, (16.11.30) 4, (23.11.30) 4 και (21.6.31) 3 15 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα αρ. 13/20.2.48 κι Ελεύθερη Μακεδονία (15.4.44) 3 16 Για τη δράση του ιατρού από διάφορες απόψεις βλ. ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/102, Η εξέλιξη της αντίδρασης στην Κοζάνη και τα Καϊλιάρια, ΠΕ ΚΚΕ Κοζάνης –Καϊλιαρίων, 24.6.44. Επίσης Πιτσέλη, Τζουµά, ό.π., σ. 196, 204. Ακόµη Θανάσης Καλλιανιώτης, «Η Ιστορία της Χαραυγής και το βιβλίο της Αναστασίας Πιτσέλη «Τζουµά, Το χωριό που το έλεγαν Ευτυχία», Θάρρος, 10851 (14.7.99) 4 17 Πιτσέλη, Τζουµά, ό.π., σ. 196 10

306


ήδη ανταλλάξει γρονθοκοπήµατα µε τους Σλαβοµακεδόνες της Ερµακιάς για συνοριακές κτηµατικές διαφορές.18 Το καλοκαίρι του 1943 ο ιατρός αποτέλεσε «σηµαίνον πρόσωπον των παουτζίδων», 19 διατελώντας επίσηµος ιατρός της «αντικοµµουνιστικής οργανώσεως ΠΑΟ ή ΕΕΣ», την οποία ακολουθούσε και σε επιχειρήσεις εκτός του νοµού. 20 Κατά µία πηγή φορώντας «µαύρη καλύπτρα» είχε καταδώσει µία γιορτινή µέρα στους Γερµανούς τους Εαµίτες του χωριού,21 όµως τα ∆ικαστήρια της Κοζάνης αποφάνθηκαν ότι τη νύχτα δεν γίνονταν αντιληπτά τα πρόσωπα οπότε αθωώθηκε.22 Μεταπολεµικά επειδή είχε εκτεθεί ή φοβηθεί ο ιατρός κατέφυγε στην Αθήνα. Είναι πολύ πιθανόν ότι η επιλογή της πολεµικής του καριέρας σχετιζόταν µε πελατειακά προβλήµατα, αφού στην κατοχική Χαραυγή άλλοι δύο άνδρες εξασκούσαν το ίδιο επάγγελµα: ένας Αλβανός σπουδαγµένος στη Γερµανία, 23 αχρωµάτιστος µάλλον πολιτικά, κι ένας 38χρονος Κύπριος «οργανωµένος» κοµουνιστής, τον οποίο εκτέλεσαν οι Γερµανοί στην Κοζάνη.24 «Και έβλεπε κανείς µέσα στο ίδιο σπίτι, ο ένας γιος να έχει βγει στο αντάρτικο, και ο άλλος να είναι ταγµατασφαλίτης. Οι ηρωικές µάνες προσπαθούσαν, µε την καρδιά κοµµένη στα δύο, ν΄ αντιµετωπίζουν τα δράµατα που παίζονταν στα σπίτια τους» έγραψε αργότερα γυναίκα της Χαραυγής 25 φωτογραφίζοντας πραγµατικές περιπτώσεις συγγενών που επέλεξαν αντίθετα στρατόπεδα: ο ένας αδελφός υπηρετούσε π.χ. σιτιάρχης στο Πούλο, ενώ ο άλλος έτερος αντάρτης στο κοµάντο του Βρετανού λοχαγού Πάτρικ Έβανς στο Βίτσι. 26 Στο ίδιο χωριό ένας νεαρός κατατάχτηκε ως ακροβολιστής στην ΠΑΟ, ο αδελφός του ως διαφωτιστής σε ανταρτική µονάδα του ΕΛΑΣ και ο πατέρας τους ανέλαβε αργότερα καπετάνιος του ΕΕΣ.27 Το εύρος παροµοίων περιπτώσεων δεν έχει διερευνηθεί λεπτοµερώς και προφανώς ποτέ δεν θα γίνει ποτέ γνωστό σε όλη του την κλίµακα. Οπότε παραµένει µάλλον σταθερός ο κανόνας σύµφωνα µε τον οποίον οι Πρόσφυγες που είχαν έρθει ή κατάγονταν από την Ανατολική Θράκη και κατοικούσαν στα γερµανοκρατούµενα µέρη απεύχονταν το ΕΑΜ. Εδώ ο ορισµός γερµανοκρατούµενη ζώνη επέχει µία εξήγηση. Ορίζονται τα εδάφη στα οποία οι Γερµανοί είχαν εύκολη οδική πρόσβαση, στην ουσία όµως η ισχύς των δεν

18

Αντώνιος Παντσίδης και Σταύρος Ποντίκης, συνεντεύξεις το 1999 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 28, 29/15.3.46 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 20 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βουλεύµατα αρ. 22/19.6.47, 59/28.11.47 και 8/30.7.49 21 Πιτσέλη, Τζουµά, ό.π., σ. 201-2 22 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα αρ. 13/20.2.48 23 Ονόµατι Σκεντέρ Ούπι, βλ. Αντώνιος Παντσίδης και Σταύρος Ποντίκης, συνεντεύξεις το 1999 24 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 43/1946 και Θεόδωρος Κοντοζίδης, συνέντευξη το 1999. Επίσης Μπίρκας, Κάτω απ’ τη µπότα, ό.π., σ. 660 25 Πιτσέλη, Τζουµά, ό.π., σ. 219 26 Επρόκειτο για τους αδελφούς Κωνσταντίνο και Νικόλαο Γκανίδη, βλ. Καλλιανιώτης, «Εορδαίοι εθελοντές», ό.π., www.giapraki.com και Παρέµβαση (Σεπτ. –Νοέµ. 2004) 43 -9. Επίσης Χρήστος Παρµάκης, συνέντευξη το 1999 27 Ήταν κατά σειράν οι Κερµενιώτες Αναστάσιος, Αθανάσιος και Θεόδωρος Θεοδωρίδης, βλ. ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 28, 29/15.3.46 και Τριανταφυλλίδης Αχιλλεύς, συνέντευξη στην Κοιλάδα το 1996. Ακόµη Χρήστος Παρµάκης, συνέντευξη το 1999 19

307


ξεπερνούσε τα όρια µίας πόλης ή ενός χωριού όπου ήταν στρατοπεδευµένες οι µονάδες τους, καθότι αντάρτες µε πολιτικά, πολύ δε περισσότερο µέλη του ΕΑΜ, εµφανίζονταν συχνά µέσα στις συνοικίες και τα χωριά. Στην πόλη π.χ. της Κοζάνης ο αρχηγός της ΟΠΛΑ Εορδαίας πλησίαζε αρκετές φορές σε απόσταση λιγότερο από εκατό µέτρα από την κεντρική της πλατεία. Πράγµατι οι ιδίας καταγωγής Πρόσφυγες της Εορδαίας (στο ∆ροσερό π.χ. και τη Γαλάτεια) στάθηκαν αρνητικοί έναντι του ΕΑΜ. Κι εδώ παρόµοιες περιπτώσεις έπαιξαν σχετικό ρόλο: από το πρώτο χωριό είχε απαχθεί αρκετά νωρίς, το Μάιο του 1943, ο 50χρονος Σλαβοµακεδόνας δάσκαλος και εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ,28 ενώ από τη Γαλάτεια είχε ακριβώς την ίδια τύχη ένας ηλικιωµένος κουτσός έµπορος29 -κατά µία πηγή αυτοκτόνησε µέσα στο κελί του στην έδρα των ανταρτών. 30 Στο ∆ροσερό όπου κατοικούσαν Σλαβοµακεδόνες κι ελληνόφωνοι Πρόσφυγες,31 οι πολιτικοί διαχωρισµοί του Μεσοπολέµου (οι Πρόσφυγες ψήφιζαν τους Φιλελεύθερους, ενώ οι ντόπιοι τους Λαϊκούς -το 1936 η αναλογία ψήφων ήταν 217 προς 76) 32 δεν µεταφράστηκαν στην Κατοχή σε διακριτούς διαχωρισµούς µεταξύ των γλωσσικών κοινοτήτων. Ένας κάτοικος είχε βαπτίσει το παιδί του µε το όνοµα «Βόρις», 33 αλλά φαίνεται ότι ήταν το µοναδικό ιδεολογικής διαχωρίσεως γεγονός. Ειδικότερο βάρος είχαν κι εδώ συνήθη καθηµερινά προβλήµατα: ο διορισµένος Πρόσφυγας κοινοτάρχης 34 είχε διαπληκτιστεί το καλοκαίρι του 1941 µε δύο παντοπώλες, ένα Σλαβοµακεδόνα κι ένα Πρόσφυγα, 35 που κατακρατούσαν τρόφιµα και εκείνοι είχαν αντιδράσει αποδίδοντάς του τη µοµφή ότι «είναι καταδότης προδότης, µην τον έχετε καµµία εµπιστοσύνην» και απειλώντας τον παράλληλα ότι θα τον έκαιγαν στο φούρνο µε βενζίνη.36 Ο Σλαβοµακεδόνας αντίδικος εναλλασσόταν παραλλήλως µε τον Πρόσφυγα πρόεδρο στην κοινοτική εξουσία.37 Ήταν επόµενο ο Πρόσφυγας κοινοτάρχης να επαινεθεί από τη Γ∆Μ για την «πατριωτικήν» του «δράσιν» 38 και να προσχωρήσει ενεργά στην ΠΑΟ 39 και τον ΕΕΣ, ενώ οι αντίδικοί του στο ΕΑΜ. Κανείς από τους κατοίκους του ∆ροσερού δεν ψήφιζε προπολεµικά το ΚΚΕ και κανείς επίσης δεν

28

ΕΕ, Έκθεσις αρ.14/9.4.45 ΕΕ, Έκθεσις αρ.78/25.8.44 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Γαλάτειας, ΛΠΘ 645 30 ∆ηµήτριος Χατζηαυγουστίδης, συνέντευξη το 2003 31 Στο χωριό έµεναν και µερικές οικογένειες Ατσίγγανων, βλ. Στέφανος Καραγκιόζης, συνέντευξη το 2004 32 Βόρειος Ελλάς (9.2.36) 4 33 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 58-61/2.11.48 34 ΕΕ, Απόφασις αρ.212/24.9.41 35 Μέλη της ευρείας οικογένειας του Πρόσφυγα είχαν θεωρηθεί από τη Χωροφυλακή ως ανήκοντες «εις την κοµµουνιστικήν παράταξιν», όταν είχαν συµµετάσχει σε «πορεία πείνας» το 1932, αλλά ο τοπικός Εισαγγελέας δεν το είχε πιστέψει, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/988, Γραφείον Α΄, Φάκελλος ∆ηµόσιας Ασφάλειας, 1932, ∆Χ Κοζάνης προς Εισαγγελέα, αρ.2/8/10/6, 18.1.32, εξαιρ. Επείγει, απόρρητος προσωπική. Επίσης Μακεδονικόν Βήµα (24.1.32) 1, 4 36 ΕΕ, Αρχείο Μονοµελούς Πληµµελειοδικείου Εορδαίας, Απόφασις αρ. 177/1.11.41 37 Στέφανος Καραγκιόζης, συνέντευξη το 2004 38 Χρυσοχόου, Κατοχή, βιβλ. δεύτερον, τ. Β΄, σ. 118 39 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 31/17.7.47 29

308


κατατάχτηκε στον Πούλο 40 οπότε ο ισχυρισµός του τελευταίου ότι είχε οργανώσει «αµυντικά» και το ∆ροσερό 41 µάλλον ειπώθηκε για να χρησιµοποιηθεί ως σανίδα σωτηρίας, αφού τα χωριά που τον υποστήριζαν θα φαίνονταν περισσότερα. Ένας άλλος βασικός λόγος αντίθεσης των Προσφύγων της περιοχής µε το ΕΑΜ ήταν ο χρόνος, καθώς είχαν δεχθεί από το 1942 την επίσκεψη του ταγµατάρχη και ηγέτη της ΥΒΕ/ΕΚΑ Χρήστου Παπαβασιλείου42 οπότε η τοπική ελίτ ή διάφορα πρόσωπα είχαν ορκιστεί ή υποσχεθεί συνεργασία. Βεβαίως κι εδώ όσοι είχαν έρθει από την Ανατολική Μακεδονία, διωγµένοι από τους Βουλγάρους,43 ανήκαν στην παράταξη του κράτους. Περισσότερο προσκολληµένοι στην Ελληνική Πολιτεία από άλλους Θρακιώτες, π.χ. του Φιλώτα, αποδείχτηκαν οι κάτοικοι της Γαλάτειας εξ αιτίας διάφορων µεταβλητών: α) η αµιγής προσφυγική σύνθεση του χωριού (Θρακιώτες και Μικρασιάτες, όλοι Ελληνόφωνοι) 44 β) η παντελής έλλειψη προπολεµικού κοµουνισµού45 γ) η άµεση γειτνίαση µε την Ολυµπιάδα όπου ο προσφυγικός µαχαλάς ήταν ευάριθµος σε σύγκριση µε τους πολλούς Σλαβοµακεδόνες που είχαν ερεθίσει εξ αρχής τα πνεύµατα των Ελληνοφρόνων. Σύµφωνα µε καταθέσεις Προσφύγων είχαν στην Ολυµπιάδα ειπωθεί και πραγµατοποιηθεί πολλά: «θα ζητάτε Έλληνα στα φαρµακεία και δεν θα βρίσκεται ούτε ως φάρµακο» είχε λεχθεί, ενώ άνδρας κατηγορήθηκε ότι «από τον ενθουσιασµό του έσπασε την καµπάνα», όταν κατελήφθη η Αθήνα από τους Γερµανούς. Στο χωριό κυκλοφορούσαν φανερά βουλγαρικές «κονκάρδες», σηµαίες, προπαγανδιστικοί χάρτες 46 κι εφηµερίδες. 47 Ένας κάτοικος είχε αυτοτραυµατιστεί για να αποσυρθεί από τον Ελληνικό Στρατό και τα βιβλία του σχολείου είχαν καεί, ενώ δύο νεαροί φοιτούσαν στη Βουλγαρία. Κάτοικοι είχαν τραβήξει από τα γένια τον ιερέα του χωριού, επειδή αρνούνταν να λειτουργήσει στη βουλγαρική. 48 Επί Τουρκοκρατίας λειτουργούσε εκεί βουλγαρικό σχολείο. Το 1940 δύο κάτοικοι ανάµεσά τους ο εκλεγµένος κοινοτάρχης όπως ήδη ειπώθηκε κρατήθηκαν προληπτικά και όταν ο τελευταίος επέστρεψε, άνοιξε καφενείο µε την επιγραφή «Σλόµποντα». 49 Αυτό όµως που ίσως ερέθισε τελειωτικά τα πνεύµατα ήταν η απαγωγή από την Ολυµπιάδα και εκτέλεση στα υψώµατα της Άρδασας ενός ηλικιωµένου 40

Στον Πούλο κατατάχτηκε ένας ορφανός ∆ραµινός Πρόσφυγας που έµενε από το 1941 στο ∆ροσερό που πενόταν, βλ. Στέφανος Καραγκιόζης, συνέντευξη το 2004 41 Μακεδονία (10.12.47) 3 42 ΠΚ, Ε∆∆Κ, δίκες 62-65/9.11.48. Επίσης Στέφανος Καραγκιόζης, συνέντευξη το 2004 43 Στέφανος Καραγκιόζης, συνέντευξη το 2004 44 Η καταγωγή των κατοίκων αρύεται εκτός των άλλων και από έγγραφα της εποχής, βλ. π.χ. Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 224-6 45 Όπως εξάγεται από τα αποτελέσµατα των βουλευτικών εκλογών του 1936, βλ. Βόρειος Ελλάς (9.2.36) 4. Επί Κατοχής όµως ορισµένοι κάτοικοι που καταγόταν από το Γαλατά έδειξαν φιλικοί προς το ΕΑΜ, ενώ οι υπόλοιποι (περισσότεροι) από τα Κουβούκλια της Προύσας πήραν αντίθετο δρόµο 46 ΠΚ, Ε∆∆Κ, δίκες 41, 42/17.8.48 και 62-65/9.11.48 47 ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1943 Α΄, Φ.15, πληροφορίες από την Ελλάδα: εκθέσεις, αναφορές, δηµοσιεύµατα εφηµερίδων κλπ, Υπηρεσία πληροφοριών προς Πρόεδρο ελληνικής κυβέρνησης, α.π. 2837, Κάιρο 12.5.43, σ.10 48 ΠΚ, Ε∆∆Κ, δίκες αρ. 1,2/13.1.48 49 Περδίκας Γιάννου, συνέντευξη το 2000

309


χωροφύλακα.50 δ) η ανευλαβής συµπεριφορά του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Όντως οι αντάρτες περνώντας από τη Γαλάτεια έκαψαν το κοινοτικό αρχείο.51 Τον επόµενο µήνα (µόνο) τρεις νέοι κατατάχτηκαν στον ΕΛΑΣ, εκ των οποίων ο ένας ήταν ορφανός και οι άλλοι δύο πένητες52 -από αυτούς όµως κανείς δε βγήκε στο ∆ΣΕ. Βαθιά εντύπωση προξένησε στην κοινωνία του χωριού ο διορισµός ως υπευθύνου του ΕΑΜ ενός ολιγογράµµατου εργάτη, «σατράπη» στη συµπεριφορά κατά έναν αντίπαλό του, 53 µε την αρωγή του οποίου κατασκευάστηκε στη θέση Ουτσάνια γιάφκα της ΑΕ Πτολεµαΐδας του ΚΚΕ.54 Σε αυτήν λάβαινε χώραν ακρόαση ραδιοφώνου, το οποίο είχε κατασχεθεί από έναν µαγαζάτορα του ιδίου χωριού,55 και µάλλον πολυγράφηση εντύπων.56 Τη γιάφκα 57 διέλυσαν τον Αύγουστο του 1943 στρατιώτες του Πούλου φονεύοντας επί τόπου 6 από τα µέλη της,58 ανάµεσά τους την κοµουνίστρια Έλλη ∆ηµητριάδου 59 κι ένα νεαρό Σλαβοµακεδόνα δάσκαλο από την Κρυόβρυση. 60 Είναι προφανές ότι η ύπαρξη της γιάφκας καταδόθηκε από κάτοικο ή κατοίκους του χωριού, διότι, εκτός της ιδεολογικής αντίθεσης υπήρχε ο φόβος αντιποίνων, αν οι Γερµανοί την ανακάλυπταν πρώτοι. Στις µεταπολεµικές δίκες εναντίον των τοπικών οπλαρχηγών, συγκεκριµένες ευθύνες δεν αποδόθηκαν ποτέ.61 Κατά το ΚΚΕ της εποχής το εξαπλό φονικό χρεώθηκε σε όργανα του Χρυσοχόου,62 ενώ σύµφωνα µε το ΕΑΜ τους είχαν σκοτώσει «εθνοπροδότες εκατζήδες».63 Αµφότερες οι µοµφές είναι ασαφείς, η 50

ΕΕ, Έκθεσις 84/1945 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Άρδασας, ΛΠΘ 3/1946 ΕΕ, Εκθέσεις 45/19.5.44 και 89/17.12.44 και ∆ηµήτριος Χατζηαυγουστίδης, συνέντευξη το 2003 52 Αργότερα κατατάχτηκε στον ΕΛΑΣ κι ένας εργολάβος οικοδοµών από το Γαλατά της Καλλίπολης, αφού πιέστηκε από τους οπλίτες του ΕΕΣ, βλ. ∆ηµήτριος Χατζηαυγουστίδης, συνέντευξη το 2003, πιθανόν λόγω επαγγελµατικών αντιζηλιών 53 Στέφανος Καραγκιόζης, συνέντευξη το 2004 54 ΜΣΤΙΚ, Φλόγα (8.9.43) 2. Επίσης Αθανάσιος Βαλσαµίδης, συνέντευξη το 2000 και ∆ηµήτριος Χατζηαυγουστίδης, συνέντευξη το 2003 55 Νικόλαος Παπαδηµητρίου, συνέντευξη το 2004 56 Η άποψη ότι υπήρχε εκεί και ασύρµατος, βλ. Απόστολος Αθανασιάδης, «Μνηµόσυνο Εθνικής Αντίστασης», Πτολεµαίος (11.8.04) 6, δεν έχει διασταυρωθεί 57 Η άποψη ότι είχαν πάει να οργανώσουν τη Γαλάτεια και νυχτώθηκαν στο ρέµα, βλ. Συναγωνίστρια (12.4.44) 2, δεν είναι ορθή 58 ΕΕ, Εκθέσεις 83, 161/1945 και ΥΧ Εορδαίας καταστ. εκτελ. υπό εχθρού, αρ. 3,5. Ακόµη Εθνική Αντίσταση 100Α (Οκτ. –∆εκ. 1998) 72. Επίσης Μνηµείο των έξι εκτελεσθέντων στο Κουρί Πτολεµαΐδας 2005 59 Τόσο το όνοµα όσο και η ηλικία της εκτελεσµένης ποικίλουν, βλ. π.χ. Μνηµείο όσο και Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 75. Ο εξόριστος για πρώτη φορά το 1932 κοµουνιστής ∆ηµήτριος ∆ηµητριάδης, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/988, Νοµάρχης προς ΥΧ Εορδαίας, α.π. 107, Κοζάνη 108/19.1.33 και Επαρχιακή Φωνή (10.4.32) 4, έχει γραφτεί λανθασµένα ως Κωνσταντίνος 60 Νικόλαος Παπαδηµητρίου, συνέντευξη το 2004 61 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 54/31.12.48 62 ΜΣΤΙΚ, Φλόγα (8.9.43) 2 63 Συναγωνίστρια (12.4.44) 2. Σήµερα θύτες εκτός από τους Γερµανούς θεωρούνται και «ντόπιοι συνεργάτες», βλ. Ρόη Βασβατέκη, «Πτολεµαΐδα: τιµή στους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης», Πτολεµαίος (1.9.04) 6 51

310


τελευταία µάλιστα και αναχρονιστική, αφού η ΕΚΑ είχε διαλυθεί πολύ νωρίτερα. Ο σηµερινός πάντως τύµβος τους στη θέση Κουρί της Πτολεµαΐδας, κοντά στο δρόµο προς Γαλάτεια, γράφει ότι εκτελέστηκαν «από κατακτητές».64 ε) η ύπαρξη δυναµικών ανδρών όπως ο 50χρονος, διορισµένος κατοχικός κοινοτάρχης -για ένα διάστηµα- και γαµβρός του ιερέα της Ολυµπιάδας Παύλος Κοπατσιάρης από τη Βλάστη, 65 που είχε τιµηθεί ως ανθυπολοχαγός για τη δράση του στη Μικρά Ασία.66 Ακόµη ο 40χρονος κοινοτικός σύµβουλος ∆ηµήτριος ∆ηλαβέρης ή ∆ηλαβερίδης, «αλησµόνητο παλικάρι», 67 από τα Κουβούκλια της Προύσας κι ο διοικητικά οµοιόβαθµος αλλά κατά µία δεκαετία µεγαλύτερος πατριώτης του Γεώργιος Ορφανίδης. Οι Κοπατσιάρης και ∆ηλαβέρης στην αρχή της Κατοχής κατείχαν στρατιωτικά άλογα. 68 Ο δεύτερος ανέλαβε κύριος αρχηγός των «Ενόπλων Εθνικιστών Γαλατείας»69 µε το αξίωµα του ανθυπολοχαγού εξ απονοµής,70 ενώ µεταπολεµικά τιµήθηκε από το ελληνικό κράτος ως ενωµοτάρχης της Χωροφυλακής. Ο ιερέας, ο γαµβρός του και ο Ορφανίδης απήχθησαν κι έχασαν τη ζωή τους τον Ιούλιο του 1945 από το ΝΟΦ71 έπειτα από ένα γλέντι, ενώ ο ∆ηλαβέρης φονεύθηκε 3 χρόνια αργότερα σε ενέδρα ανταρτών του ∆ΣΕ.72 στ) η επισταθµία γερµανοντυµένων Ελλήνων, για να φραγεί ο δρόµος του σιταριού. 73 Στις 30 Νοεµβρίου του 1943 ο ίδιος ο Πούλος επισκέφτηκε τη Γαλάτεια (και το ∆ροσερό) 74 και οµίλησε για µιάµιση ώρα εκθειάζοντας το χιτλερισµό και την εθνικοσοσιαλιστική Ελλάδα. Καταφέρθηκε εναντίον των Βρετανών και των Αµερικανών προτρέποντας τους κατοίκους να πάρουν όπλα εναντίον τους. 75 Στο Σώµα του όµως κατατάχτηκαν µόνο 2 νεαροί και 2 διωκόµενοι από τους αντάρτες Πρόσφυγες από την Κρυόβρυση (ένας 47χρονος Καυκάσιος κι ένας 19χρονος Μικρασιάτης) που είχαν καταφύγει για ασφάλεια στη Γαλάτεια.76 Τον επόµενο µήνα όµως, αφού πρώτα κτυπήθηκε από τον ΕΛΑΣ ο Πελαργός, άρχισε ο εξοπλισµός του χωριού εναντίον των ανταρτών, 77 καθώς ήταν έντονη η αναµονή έτερης επίθεσης εναντίον της Γαλάτειας. Έκτοτε το χωριό άρχισε να χαρακτηρίζεται από τα τοπικά στελέχη του ΕΑΜ/ΚΚΕ ως «δεύτερος Κούκος». 78 Ο ισχυρισµός του Πούλου, τον

64

Μνηµείο των έξι εκτελεσθέντων στο Κουρί Πτολεµαΐδας 2005 Μανάδης, Ιερά µητρόπολις, ό.π., σ. 527 66 ∆ηµήτριος Χατζηαυγουστίδης, συνέντευξη το 2003 67 Ακριτική Φωνή (8.12.48) 2 68 ΕΕ. Εκθέσεις αρ.117/5.5.42, 312/10.11.41, 313,314/1941 και Το Φως (24.7.45) 69 Ο όρος προήλθε από έγγραφο της ΕΣΟ Εορδαίας, βλ. Μανάδης, Ιερά µητρόπολις, ό.π., σ. 526 70 ∆ηµήτριος Ανδρεάδης, συνέντευξη το 2002 71 ∆Κ, Ληξιαρχείο Γαλάτειας, ΛΠΘ 2,3/1946 και Ληξιαρχείο Ολυµπιάδας, ΛΠΘ 1/1946 72 ∆Κ, Ληξιαρχείο Γαλάτειας, ΛΠΘ 9/1948 73 ΑΣΚΙ, Φ.410, 23/2/4, Αντρέας προς Αλέκο, 14.1.44 74 Στέφανος Καραγκιόζης, συνέντευξη το 2004 75 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1/2/2, Intelligence, Demolition and Reconnaissance [χειρόγραφος κατάλογος οπλισµένων χωριών Εορδαίας] 76 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 63/12.12.47 και Νικόλαος Παπαδηµητρίου, συνέντευξη το 2004 77 Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 84 78 ΑΣΚΙ, 408/23/1/10, Αντρέας προς Αλέκο, 7.1.44 65

311


οποίον συνεπικουρούσε το ΚΚΕ, 79 ότι εξόπλισε τη Γαλάτεια είναι ελλιπής, διότι όπλα και πυροµαχικά είχαν προµηθευτεί από νωρίς οι κάτοικοι από τη µαύρη αγορά. Πυροµαχικά δεν τους χορήγησε κατά τη διάρκεια του 1943, διότι οι οπλισµένοι κάτοικοι βγήκαν σε επιχειρήσεις έξω από τα χωριά τους µόνο το επόµενο έτος. Στην πραγµατικότητα από πολλά πυροµαχικά δεν είχαν ανάγκη οι χωρικοί αφού οι αντάρτες δεν έδιναν µάχες εκ παρατάξεως, ώστε να ξοδεύονται σφαίρες. Ηθική υποστήριξη τους παρείχε προφανώς ο Πούλος και βέβαια συνέδεε κατά κάποιον τρόπο τα οπλισµένα χωριά µεταξύ τους,80 όµως στο ζήτηµα του επισιτισµού ο ρόλος του ήταν υποδεέστερος, διότι έπρεπε να ανταγωνιστεί την Ελληνική Πολιτεία. Μετά την πυρά του χωριού Κοµνηνά από τον ΕΛΑΣ το Φεβρουάριο του 1944 ο (µε ελληνική στολή ενδεδυµένος) αντισυνταγµατάρχης σε µία προσπάθεια εντυπωσιασµού είχε παραγγείλει εγγράφως να δοθούν τρόφιµα στους κατοίκους του,81 αλλά την κύρια φροντίδα για τοιούτες περιπτώσεις είχε η Νοµαρχία -και επί Κατοχής η ΕΟΧΑ-,82 όχι µόνον για τους δηµοσίους υπαλλήλους και τους απόρους, αλλά και για τους πυροπαθείς.83 Ανταγωνιζόµενος µε την Ελληνική Πολιτεία στα ζητήµατα αυτά, αλλά και µε τους τοπικούς οπλαρχηγούς του ΕΕΣ, τουλάχιστον για το καπετανλίκι, ο Πούλος άρχισε να φαίνεται ξένο σώµα. Την αλλαγή της ατµόσφαιρας κατέγραψε Βρετανός παρατηρητής που στα µέσα Φεβρουαρίου του 1944 έγραφε: «Οι Γερµανοί τώρα δείχνουν να έχουν µεγαλύτερη εµπιστοσύνη στους χωρικούς και είναι πιο πρόθυµοι να τους δίνουν όπλα όταν τους το ζητούν. Φαίνεται ξεκάθαρο ότι από αυτή την άποψη δεν έδειξαν πολλή εµπιστοσύνη στο συνταγµατάρχη Πούλο».84 Ο Πελαργός ήταν το µοναδικό χωριό της περιοχής που γνώρισε δύο επιθέσεις του ΕΛΑΣ σε διάστηµα µικρότερο των τριών µηνών (30.12.4385 και 8.2.44) όντας κάρφος επί των οφθαλµών του ΕΑΜ για δύο τουλάχιστον λόγους: α) στο χωριό εγκαταστάθηκε επισταθµία των οπλιτών του Πούλου,86 79

Μακεδονία (10.12.47) 3 και ΑΣΚΙ, Φ.410/23/2/4, Αντρέας προς Αλέκο, 14.1.44 Καπετάνιος του Πελαργού που αναζητούνταν από τον ΕΛΑΣ στα τέλη του 1943 είχε καταφύγει στη Γαλάτεια, βλ. Εθνικός Αγών (17.2.46) 3 81 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/4/49/95-96, Γ Πούλος, διοικητής του Σώµατος προς Επιτροπή Λαϊκών Συσσιτίων, Πτολεµαΐς 21.2.44 82 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Πρόεδρος Κυβερνήσεως, ∆ιαταγή, α.π.182597, Αθήναι 8.12.42 83 Βλ. π.χ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/ΣΑΕ841, Νοµαρχία προς Αντιπρόσωπον Κοινότητος Προσηλίου και Πολυράχου, α.π.589, Κοζάνη 24.2.44 84 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 8/7, Αγγλική Υπηρεσία Πληροφοριών, Αναφορά για τα Τάγµατα Ασφαλείας 18-7-1944, Τ.8, Παράρτηµα "Τ", Μετάφραση αναφοράς (που δεν έχει ηµεροµηνία, αλλά που σχετίζεται µε έγγραφα µε ηµεροµηνία Φεβρ. ΄44) σχετικά µε τη δράση οµάδων χωρικών, οπλισµένων από τους Γερµανούς, κατά του ΕΛΑΣ, στη δυτική Μακεδονία, 186 85 Προτείνονται διάφορες ηµεροµηνίες για την πρώτη πολιορκία του Πελαργού, π.χ. η 21.11.43, βλ. Θανάσης Μητσόπουλος, Το 30ό σύνταγµα του ΕΛΑΣ, έκδ.5η Αθήνα χ.χ., σ. 73253, όµως η ακριβής εξάγεται από έγγραφα της εποχής, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Πελαργού, ΛΠΘ 10,11/1944, 20/1945 και Εθνικός Αγών (31.3.46) 3, όπως επίσης κι από τα αποµνηµονεύµατα του τοπικού καπετάνιου, βλ. ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ. 909, ∆/7 86 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 3, f. 6/1, Signals (volumes), Truffle in 80

312


λογικά λίγο πριν από το θέρισµα των χωραφιών, για να αποκόψει το φευγάτισµα της σοδειάς προς το Βέρµιο β) οι κάτοικοι ξέθαψαν τα κρυµµένα τους όπλα κι αποφάσισαν να εναντιωθούν µε πρακτικό πια τρόπο στους αντάρτες, αλλά µόνο την άνοιξη του 1944 βγήκαν από το χωριό τους για να συµµετάσχουν σε επιχειρήσεις µαζί µε τους Γερµανούς. Κι εδώ οι πηγές για µία νηφάλια αντιµετώπιση του θέµατος είναι φορτισµένες κι ένας λόγος είναι ο αριθµός των θυµάτων: 34 κάτοικοι του Πελαργού σκοτώθηκαν σε µάχες ή εκτελέστηκαν από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, ενώ άλλοι τόσοι (ανάµεσά τους κι αντάρτες) έχασαν τη ζωή τους σχετιζόµενοι µε τα συµβάντα στον Πελαργό. Η εκτεταµένη πολιτική αντιπαράθεση της εποχής δυσκολεύει τον οκνηρό ή εύπιστο ερευνητή: όταν την Πρωτοχρονιά του 1946 µία 18χρονη κοπέλα πέθανε πυροβοληµένη µέσα στο σπίτι της, 87 η Χωροφυλακή έγραψε ότι φονεύθηκε από την Αριστερά, 88 ενώ ένας ιερωµένος ανέφερε αντίθετα ότι θύτες ήταν οι «Πουλικοί» και οι «Κολλαρικοί» της Πτολεµαΐδας. 89 Κατά προφορικές καταθέσεις είχε σκοτωθεί από τον άντρα της, 90 ενεργού παλαιότερα οπλίτη του ΕΕΣ,91 τυχαία ή από πρόθεση. Προφανώς οι κάτοικοι του χωριού γνωρίζουν καλύτερα, έστω κι έπειτα από 60 χρόνια το συµβάν. Είναι πασίγνωστες 4 κατοχικές φωτογραφίες στις οποίες στηρίζεται ακόµη και σήµερα µία µυθολογική άποψη, ότι µία µερίδα Εθνικιστών της Μακεδονίας φορούσαν γερµανικά ρούχα. 92 Χρησιµοποιήθηκαν αυτές κατά κόρον από την πολιτική επικοινωνία της Αριστεράς για να δειχθεί η συνεργασία χωρικών µε τους Γερµανούς. 93 Επειδή όµως οι εικόνες έχουν τραβηχτεί όλες σε µία µέρα στον Πελαργό χρειάζονται ορισµένες απαραίτητες διασαφήσεις. Ο φωτογράφος ήταν ίσως Έλληνας, αφού φωτογραφική µηχανή κρατά κι ένας άλλος Γερµανός ανθυπολοχαγός που ποζάρει. Η πρώτη παριστάνει τον Πούλο να αγορεύει ανάµεσα σε αξιωµατικούς του, ελάχιστους στρατιώτες του και µερικούς πολίτες «ενός χωριού της Βόρειας Ελλάδας». Πρόκειται για µία συγκέντρωση έξω από το κοινοτικό γραφείο του Πελαργού, κατά την οποία είχε για την περίσταση βραχύχρονα αναρτηθεί η γερµανική σβάστικα δίπλα στη µόνιµη ελληνική σηµαία. Για τις ανάγκες της ιδίας επικοινωνίας ζωγραφίστηκε το γερµανικό σήµα της νίκης στον τοίχο και τα

[τετράδιο], 49/27 Nr 51, 39/19, from JOCΚ 87 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πελαργού, ΛΠΘ 1/1946 88 ΠΑΚΡ, Πανεπιστηµιακή Βιβλιοθήκη Ρεθύµνου, Αρχείο Γ∆∆Μ 1937 -46, [αταξινόµητο], ΥΧ Εορδαίας προς Γ∆∆Μ, Κοζάνη 14.4.46 89 ∆. Ρίζος & Ηλιάδου –Τάχου Σ., «Ανέκδοτες επιστολές του Γερµανού Χρηστίδη προς το Μητροπολίτη Βασίλειο των ετών 1945-49», Αριστοτέλης 219 (1993) 71-5 90 Ευγένιος Σταυρίδης και Αλέξανδρος Τσιτλακίδης, συνεντεύξεις το 2002 91 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 5/29.6.49 92 Βλ. π.χ. Βαγγέλης Τάκης, «40 χρόνια από το ολοκαύτωµα της Κατράνιτσας», Εθνική Αντίσταση, ( Σεπτέµβρης 1984) 122 -7, σ. 126. όµως ο διοικητής του ΕΕΣ Κοζάνης ταγµατάρχης ΜΧ Μαρωνίδης φορούσε στολή του Ελληνικού Στρατού µε τα διάσηµά του, βλ. Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 65 93 Η µοναδική ίσως αναφορά για χωρικό που φορούσε γερµανικά (γερµανικό παντελόνι µόνο) ήταν για έναν έφηβο από τον Πελαργό που το καλοκαίρι του 1944 βίασε ένα κοριτσάκι, βλ. ΠΚ, ΒΣΠΚ, αρ. 125/29.9.45, και ίσως η (µερική) ένδυση έγινε πιστευτή επειδή συνδέθηκε µε αποτρόπαια πράξη

313


ίδια σκιαγραφήθηκαν και σε ένα περιβραχιόνιο. Παρίστανται λίγοι µόνο κάτοικοι του Πελαργού κι αυτοί σε δεύτερο πλάνο, προφανώς διότι οι υπόλοιποι δεν είχαν εκδηλώσει ενδιαφέρον. Καθώς οι περισσότεροι παριστάµενοι ένοπλοι είναι αξιωµατικοί µε τις χλαίνες τους, σηµαίνει ότι ή δεν υπήρχε, όταν τραβήχτηκε η φωτογραφία φυλάκιο Πουλικών στον Πελαργό ή ότι ήταν απελπιστικά ολιγοµελές, 2-3 δηλαδή άτοµα. Τρεις από τους τέσσερις πολίτες που στέκονται στον πρώτο κύκλο, ο ιερέας της ενορίας, ο κοινοτικός γραµµατέας κι ένας ηλικιωµένος, πιθανώς ο κοινοτάρχης που µάλιστα ξύνει το λαιµό του από αµηχανία, δεν θα µπορούσαν ως αρχές του χωριού να απέχουν. Ο τέταρτος, αρµατωµένος µε φυσεκλίκια τύπου «Ποντιακού Αγώνα» και ανοιχτόχρωµο περιβραχιόνιο, είναι ο Χρήστος ∆εµουρτζίδης ή Ντεµιρτζιού Χρηστό κατά τη διάλεκτο των Τουρκόφωνων κατοίκων από την Πάφρα, περισσότερο γνωστός µε το παρωνύµιο Μπαρµπάρ επειδή µιλούσε φωναχτά. 94 Άριστος σκοπευτής ο Μπαρµπάρ υπεραγαπούσε τόσο τα όπλα, ώστε αυτή και µόνο η έφεσή του ήταν αρκετή να προσέλθει σε οποιαδήποτε συγκέντρωση ενόπλων. Η φωτογραφία αποδεικνύει πως οι κάτοικοι του Πελαργού δεν είχαν ακόµη τότε οπλιστεί εναντίον των ανταρτών, άρα τραβήχτηκε το φθινόπωρο του 1943, το µήνα Νοέµβριο µάλλον, πριν κτυπηθεί από τους αντάρτες το χωριό -συµπληρωµατικώς ορθά έγραφε τον ίδιο µήνα τοπική εαµική εφηµερίδα πως ακόµη και «δια της βίας» οι κάτοικοι του Πελαργού αρνούνταν κάθε επιστράτευση. 95 Το γεγονός ότι και το κοντινό χωριό Κοµνηνά είχε προσπαθήσει να εξοπλίσει ο Πούλος 3 µήνες αργότερα, αλλά χρειάστηκε πρώτα να δολοφονηθεί ο πρόεδρός που αρνούνταν96 για να το πετύχει και η γνώση ότι παρόµοια άρνηση αναλαβής όπλων έλαβε χώραν και στον γειτονικό Άγιο Χριστόφορο 97 (χωριό Προσφύγων οµού και Σλαβοµακεδόνων) οδηγεί στο συµπέρασµα ότι οι κάτοικοι δίσταζαν να εκτεθούν ως συνεργάτες των Γερµανών κι εν προκειµένω ότι η εξεταζόµενη φωτογράφηση ήταν στο σύνολό της προϊόν πίεσης και βεβαίως εντελώς προπαγανδιστική. Στην εποµένη φωτογραφία ποζάρει ο επίσης 38χρονος Ιωσήφ ∆εµουρτζίδης από την Κάβζα, κάτοικος Πελαργού κι άσχετος µε την ενεργό δράση, αφού ούτε στον Πούλο κατατάχτηκε ούτε στον ΕΕΣ αργότερα διακρίθηκε ως αξιωµατικός ή ένοπλος αξιώσεων. Βρέθηκε στον τόπο εκείνη τη στιγµή, δανείστηκε το περιβραχιόνιο (που φέρει τα άτεχνα σκίτσα µίας σβάστικας, ενός V και µίας ελληνικής σηµαίας), το όπλο όσο και την αρµατωσιά, πιθανόν από το Μπαρµπάρ, αφού δεν ταίριαζε στο σώµα του και γι αυτό δεν έδεσε καλά τον ιµάντα της, και στήθηκε για τη φωτογραφία. Αν ανήκε πράγµατι σε αυτόν, θα παρίστατο αρµατωµένος και στη σύναξη µπροστά στο κοινοτικό γραφείο. Η αρµατωσιά φαίνεται αρκετά καινούργια και µάλλον είχε φτιαχτεί 94

Ο 38χρονος τότε Μπαρµπάρ είχε γεννηθεί στο χωριό Οτ Καγιά Σου της Μπάφρας. Οι Τούρκοι σκότωσαν τον πατέρα του. Ήρθε στον Πελαργό µε τη δεύτερη γυναίκα του. Στον ΕΕΣ συµµετείχε ως υποδιοικητής του χωριού του. Ο θετός γιος του ηγούνταν αντικοµουνιστικού φυλακίου στην Κρύα Βρύση µε το όνοµα Πελαργός 95 ΜΣΤΙΚ, Εµπρός (27.11.43) 4 96 Μακεδονική Αλληλεγγύη (13.2.44) 4 97 ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 46/30.7.48

314


για να φορεθεί στη συγκέντρωση, αν δεν ήρθε έτοιµη από την Πτολεµαΐδα. Το όπλο του (δανεικό προφανώς) είναι µάλλον ένα µάνλιχερ -µπερτιέ που χρησιµοποιούσε ο Ελληνικός Στρατός επί 25 χρόνια. 98 Φυσικά ούτε ο Μπαρµπάρ ούτε ο Ιωσήφ ούτε κανείς άλλος Πελαργινός φορούν στη φωτογραφία και ποτέ δεν ντύθηκαν µε γερµανικά ρούχα99 οπότε ο ισχυρισµός Αθηναίου δηµοσιογράφου ότι ο παριστάµενος Ιωσήφ, του οποίου δεν γνωρίζει το όνοµα και την καταγωγή, ήταν «Ταγµατασφαλίτης της Βόρειας Ελλάδας»100 αποδεικνύεται αναληθής. Η τρίτη φωτογραφία δείχνει το Γερµανό ανθυπολοχαγό, τον Πούλο, έναν οπλίτη του και δύο πολίτες να ηγούνται µίας ποµπής ανδρών µέσα σε ένα χωριό. Προφανώς τραβήχτηκε την ίδια µέρα πιθανώς στο Ανατολικό και σίγουρα όχι στον Πελαργό. Είναι αξιοσηµείωτο ότι 3 µόνο χωρικοί φέρουν όπλα, µάλλον δανεισµένα για τις ανάγκες της στιγµής. Η τελευταία εικόνα αποθανάτισε τον Πούλο να φέρει βρετανικό αυτόµατο στεν και να συνοµιλεί µε κάτοικο που φορά (ύποπτα καινούριες) γερµανικές µπότες, δανεικές προφανώς για τις ανάγκες της φωτογραφίας, αφού η κατοχή ειδών του γερµανικού στρατού απαγορευόταν. Εννοείται ότι τους κατοίκους µπορούσαν να συγκεντρώσουν όποτε και σε όποιο χώρο ήθελαν οι Γερµανοί οπότε η παρουσία δεν σήµαινε απαραίτητα και συµµετοχή, ειδικά όσον αφορά τις 4 προπαγανδιστικές φωτογραφίες. Στον Πούλο ντύθηκαν µόνο τρία άτοµα από τον Πελαργό, εκ των οποίων ο ένας, που είχε αδελφό αντάρτη, οµιλούσε τη λαζική κι όχι την τουρκική. Ως Πουλικός χαρακτηρίστηκε κι ο 35χρονος τότε διορισµένος κοινοτάρχης του Πελαργού Εµµανουήλ ∆εµουρτζίδης από την Κάβζα που είχε όµως παντρευτεί µία λαζόφωνη Τραπεζούντια. Γνωστός περισσότερο ως Μανόλ Αγά εξυπηρετούσε πρώτα το ΕΑΜ, έπειτα τον Πούλο και µετά τον ΕΕΣ, 101 φαινόµενο αναγκαστικό για τους κοινοτάρχες και φυσιολογικό για όλους σχεδόν τους ανθρώπους να υποτάσσονται, εκόντες ή άκοντες, στους ισχυρούς τις στιγµής. Το πρότερο εαµικό παρελθόν του Μανόλαγα λησµονήθηκε το Νοέµβριο του 1944 από εξαγριωµένους Ελασίτες που τον αιχµαλώτισαν και τον «πλάκωσαν στο ξύλο για να τον γδάρουν» δίνοντάς του τη χαριστική βολή µε σφαίρα.102

98

Σαζανίδης, Τα όπλα, ό.π., σ. 706 Σε µία φωτογραφία του εποµένου έτους, βλ. ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ. 909/∆/7, σ.3, ο ∆εµουρτζίδης Ιωσήφ ποζάρει πάλι ένοπλος µε πολιτικά ως µέλος του ΕΕΣ 100 Τάσος Κωστόπουλος, Η αυτολογοκριµένη µνήµη: τα Τάγµατα Ασφαλείας και η µεταπολεµική εθνικοφροσύνη, Φιλίστωρ, Αθήνα 2005, σ. 190 101 Αλέξανδρος Τσιτλακίδης, συνέντευξη το 2002 102 ∆Κ, Ληξιαρχείο Φιλώτα, ΛΠΘ 13/1945 και Σαββίδου Παρθένα, συνέντευξη στον Πελαργό το 1997. Η γυναίκα του και ο γιος του επίσης εκτελέστηκαν , βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Φιλώτα, ΛΠΘ 15, 17/1945 99

315


316

Η ΠΑΟ

γ΄. Η ΠΑΟ Στην υπάρχουσα σύγχυση για τον ακριβή χρόνο εµφάνισης της οργάνωσης ΠΑΟ υπαίτιοι είναι και οι ηγέτες της, αφού την προέκτειναν έτη προς τα πίσω, όσο και διάφοροι ερευνητές (ερασιτέχνες ή επαγγελµατίες) λόγω σπάνεως των πηγών, ελλιπούς ανάγνωσης ή επειδή αγνοούσαν πρόσωπα και πράγµατα ώστε να υπάρχει η απαραίτητη ισορροπία µεταξύ γεγονοτολογικών συµβάντων και ιστορικής λογικής. Οι απόψεις για τη χρονολογική αφετηρία της ΠΑΟ είναι οι εξής: στους «πρώτους µήνας του 1942» άλλαξε το όνοµα της ΥΒΕ σε ΠΑΟ, επειδή επιδιώχτηκε ένα «υψηλότερον επίπεδον εθνικής αντιστάσεως», 1 ισχυρίζεται στέλεχός της. Όµως τότε δεν υπήρχε καµία ένοπλη αντίσταση και οι πρώτοι αντάρτες του φθινοπώρου του 1941 είχαν περάσει σε αυστηρή παρανοµία. «∆ύο ολόκληρα χρόνια πέρασαν από την ηµέραν που η Π.Α.Ο. σήκωσε την σηµαία του απελευθερωτικού αγώνα…» γράφει την άνοιξη του 1944 ο τύπος της ΠΑΟ, εννοώντας έµµεσα ότι η οργάνωση είχε ιδρυθεί το Μάιο του 1942.2 Την ίδια εποχή δέχτηκε (κι αυτός έµµεσα) ως χρονολογία µετωνυµίας της ΥΒΕ παλαιός δηµοσιογράφος ισχυριζόµενος ότι οι αξιωµατικοί υπάκουσαν στους «εκ του Καΐρου» Συµµάχους που επιζητούσαν την ενοποίηση όλων των αντιστασιακών οργανώσεων της Ελλάδας κάτω από νέο τίτλο. 3 Όµως τότε λίγες έως ελάχιστες ήταν οι σχετικές πληροφορίες που έφταναν στο Κάιρο, ώστε να χρειαστεί η µετωνυµία. ένας από τους γεννήτορες της ΥΒΕ χρονολογεί την αλλαγή το καλοκαίρι του 1942, µε την αιτιολογία ότι η ΥΒΕ συκοφαντιόταν ως αυτονοµιστική από τους Κοµµουνιστές.4 Όµως οι τελευταίοι δεν τη γνώριζαν τότε καθόλου. σε ανώνυµο (αχρονολόγητο µάλλον) έγγραφο αναφέρεται ότι η µετονοµασία πραγµατοποιήθηκε το φθινόπωρο του 1942,5 αλλά χωρίς καµία παράθεση αποδείξεων. Γενικώς το έτος 1942 δέχτηκε αρχικά ως έτος αλλαγής της ΥΒΕ σε ΠΑΟ κι αρχηγός της ΣΣΑ στην Ελλάδα, έπειτα όµως θεώρησε ορθότερο το 1943.6 Στο 1942 τοποθέτησαν την αφετηρία της ΠΑΟ και διάφοροι ερευνητές ή ιστορικοί, 7 επηρεασµένοι προφανώς από όσους αναφέρθηκαν. Όµως ένας 1

Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 22 ΕΛΙΑΑΘ, Εθνική Φωνή (30.5.44) 1 3 Πόλυς Ιωαννίδης, «Το µυστήριον του Γκότσεφ: όταν η Ελλάς έδιδε την µεγάλην µάχην», Ελληνικός Βορράς, (14.12.54) 1 4 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., 41 5 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/Β/7β, 31 6 Woodhouse, The Struggle, ό.π., σ. 34 και Το µήλο, ό.π., σ. 146. Το 1943 προήλθε από τη µελέτη αρχείων όπως το PRO, FO 371/48278/R1430/18-9/12-3, Political review for 1943A. R. Burn, temporary Second Secretary at British Embassy Athens [Αύγουστος 1944] 7 Ευάγγελος Κωφός, «Το µακεδονικό στην περίοδο του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου», στο Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία: ιστορία –οικονοµία –κοινωνία –πολιτισµός, τ. Β΄, επιµ. Ιωάννης Κολιόπουλος –Ιωάννης Χασιώτης, Παπαζήσης –Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1992, 2

317


από τους αρχηγούς των ανταρτών της ΥΒΕ/ΠΑΟ στην Κατερίνη αναιρεί σχεδόν ολόκληρο το έτος 1942 δηλώνοντας ότι προσηλυτίστηκε στην «ΥΒΕ» τον Οκτώβριο του 1942.8 Από τα αναφερόµενα εξάγεται το συµπέρασµα ότι η ΥΒΕ δρούσε ακµαία ως τα τέλη του 1942 και η ΠΑΟ ακόµη δεν είχε εµφανιστεί. Η αλλαγή του τίτλου έλαβε χώραν το Μάρτιο του 1943 αναφέρεται σε έγγραφο στελέχους της ΠΑΟ. Συνταγµένο όµως την άνοιξη του 1944 9 θεωρείται αρκετά ύστερο για να πιστοποιηθεί ως έγκαιρη πηγή. Στα µέσα του ιδίου µηνός (Μάρτιος 1943) συντελέστηκε η αλλαγή, αναφέρει ο άριστος γνώστης Αθανάσιος Χρυσοχόου,10 αρκετές δεκαετίες όµως αργότερα. Το ΕΑΜ της (∆υτικής) Μακεδονίας ανακάλυψε την ύπαρξη της ΥΒΕ το δεύτερο δεκαήµερο του Απριλίου 1943 από το σηµείωµα του Κερασίδη, που έχει ήδη αναφερθεί, 11 και την αποκάλυψε δηµοσίως 12 µέσω του δηµοσιογράφου Σταύρου Θεοδοσιάδη το Μάιο του 1943, 13 εποχή που δεν γνώριζε ακόµη κανείς τίποτα για την ΠΑΟ. ∆άσκαλος του Βοΐου αναφέρει την ύπαρξη της ΥΒΕ στις αρχές του καλοκαιριού του 1943.14 Ο επίλαρχος Χρήστος Λαζαρίδης, µετέπειτα διοικητής του 28ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ αναφέρει σε κατάθεση της εποχής ότι προσηλυτίστηκε στην ΥΒΕ τέλη Μαϊου µε µέσα Ιουνίου 1943.15 Να µπούνε όλοι στην «Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση» προέτρεπε τους αναγνώστες της το 2ο φύλλο της εφηµερίδας «Εθνική Φωνή» την 6η Ιουνίου του 1943, που εξέδιδε το «όργανον Συντονισµού του 246-295, σ. 249 και Χάγκεν Φλάισερ, «Η περίοδος της Κατοχής, 1941 –1944», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: σύγχρονος ελληνισµός, από το 1941 έως το τέλος του αιώνα, τ. ΙΣΤ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000, 8 –57, σ. 31. Όµως ο τελευταίος σε προηγούµενο έργο του, βλ. Στέµµα και Σβάστικα, Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941 –1944, τ. Α΄- Β΄, Παπαζήσης, Αθήνα, χ.χ. και 1995, σ. 119, έγραψε ότι για την αλλαγή του ονόµατος είχε µεν παρθεί τον Ιούλιο του 1942 µία «πρώτη σχετική απόφαση», αλλά την άνοιξη του ΄43 έγινε τελικά η αλλαγή. Την ίδια άνοιξη αποδεχόταν ο ίδιος παλαιότερα, βλ. «Επαφές µεταξύ των γερµανικών αρχών Κατοχής και των κυριοτέρων οργανώσεων της ελληνικής Αντίστασης: ελιγµός ή συνεργασία;», Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950: ένα έθνος σε κρίση, Θεµέλιο, Αθήνα 1984, 92-115, σ. 95 8 Βλ. ∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 310, όπου η έκθεσις του Κωνσταντίνου Τσακάρα 9 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/Β/15Α, Πληροφορίαι δια την ΠΑΟ … Από τα αναφερόµενα εντός του εξάγεται ότι το έγγραφο συντάχτηκε µετά από τον Απρίλιο του 1944, όµως η ακριβής παλαιότητα του εγγράφου δεν έχει εξακριβωθεί 10 Χρυσοχόου, Οι Γερµανοί, ό.π., σ. 241 11 Στο σηµείωµα αυτό οι οπλίτες που κράτησαν τα εφτά στελέχη ονοµάζονταν µέλη της «ΥΒΕ».βλ. Βαφειάδης, Αποµνηµονεύµατα, ό.π., τ. Β΄, σ. 80 12 Ανεπίσηµα το ΕΑΜ κατηγορούσε µε µανιώδες µένος την ΥΒΕ ως συνεργάτιδα των Γερµανών, John Stevens, «Report on Present Conditions in Central Greece», British Reports on Greece 1943 –44, επιµ: Lars Baerentzen, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1982, 1-46, σ. 21 13 Ελευθερία (6.6.43) 1, 4 14 Τσιούµης, Ιστορία, ό.π., σ. 34-40 15 ΕΦ, Λυτά έγγραφα, Πρακτικά συνεδριάσεως του Στρατοδικείου ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22ας Ιουνίου 1944, αρ. 31

318

Η ΠΑΟ

Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνος».16 ∆εν διακρινόταν όµως αν η «Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση» ήταν µία νέα οργάνωση ή απλώς ένα γενικό κάλεσµα. Οι Βρετανοί γνώριζαν την ύπαρξη της ΥΒΕ νωρίτερα, αλλά περισσότερες πληροφορίες γι αυτήν άρχισαν να αρύονται επιτόπου από τον Ιανουάριο του 1943 και µετέπειτα.17 Έως και τις αρχές του Ιουλίου του 1943 όπως προκύπτει από εκθέσεις πρακτόρων τους 18 αλλά και από σήµατα ασυρµάτων της ΒΣΑ 19 οι Σύµµαχοι αποκαλούσαν την οργάνωση των αξιωµατικών ΥΒΕ.20 Βρετανός σύνδεσµος που επισκέφτηκε τη Θεσσαλονίκη τον Ιούλιο του 1943 ανέφερε ότι συναντήθηκε µε εκπροσώπους της ΥΒΕ.21 Στον ίδιο τον έντυπο τύπο της η οργάνωση ΠΑΟ φάνηκε καθαρά για πρώτη φορά την 9η Ιουλίου του 1943 υπογράφοντας ως «επιτροπή Αγώνος της ΠΑΟ», 22 ενώ στις εαµικές πηγές η ύπαρξή της καταγράφτηκε στα τέλη του ιδίου µηνός.23 Ως «καινούρια φίρµα ΠΑΟ» εµφανίστηκε η πρώην ΥΒΕ στον εαµικό τύπο τον Αύγουστο του 1943,24 αναφέρει αρκετά ύστερα εαµική πηγή. Από τα αναφερθέντα αποδεικνύεται σκέψεις για τη γέννηση µίας νέας οργάνωσης –κατά µία οπτική η αλλαγή του τίτλου της ΥΒΕ- άρχισαν να λαµβάνουν χώραν αρχάς Ιουνίου του 1943, ενώ η τελική απόφαση για την ονοµασία της ως ΠΑΟ εστιάζεται στις αρχές του εποµένου µηνός. Οι σκέψεις µεταξύ των αξιωµατικών για τη δραστηριοποίηση της ΥΒΕ ή τη δηµιουργία µιας νέας οργάνωσης ηγέρθησαν όταν οι Γερµανοί άρχισαν να ανησυχούν το Μάρτιο του 1943 από την καταφυγή δηµοσίων υπαλλήλων (αξιωµατικών και χωροφυλάκων) στο βουνό, περίοδος που άρχισε να αφοπλίζεται από τους Γερµανούς η Χωροφυλακή δυτικώς του Αξιού.25 Στην 16

ΕΛΙΑΑΘ, Εθνική Φωνή, όργανον Συντονισµού του Εθνικοαπελευθερωτικοί Αγώνος, Βόρειος Ελλάς (6.6.43) 17 PRO, FO 371, 37201/R1082, conditions in Greece 1943, Minister of State Cairo to Foreign Office, most secret, No 31/26.1.43 και PRO, FO 371, 37201/R2050, conditions in Greece 1943, political aspects of the Greek Resistance movement, most secret. 18 PRO, FO 371 37202/R4292, Balkan Section M.E.I.C., Mr Warner, MO4, Y.V.E. most secret, 24.4.43 και PRO, FO 371 37202/R4292, Mr Warner (2), MO4, PIC/272/21, Subject Y.V.E., most secret, 5.5.43. Επίσης Stevens, «Report», ό.π., σ. 11, 25-6 19 Στα τέλη του Απριλίου 1943 υπάρχει καταγραφή της ΥΒΕ, βλ. KCLMA, GB99, Myers, Box 5-8/f.5 [Σηµειωµατάριο µικρό χωρίς εξώφυλλο, µε σήµατα ασυρµάτων µάλλον, σ. 10], αλλά έως την 11η Ιουλίου 1943, βλ. PRO, FO 371, 37203/R6760/234, τηλεγράφηµα Μάγιερς 11.7.43 20 KCLMA, GB99, Woodhouse, box 1, f.1/11-14, July 1943, Kairo to Mobility, DDD, No 171, 6.7.43. Επίσης Hammond, Περιπέτεια, ό.π., σ. 71 –3. Αργότερα όµως ο τελευταίος, βλ. Ο ίδιος Hammond, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ.23, πιεζόµενος προφανώς, αναφέρθηκε στο ίδιο γεγονός γράφοντας ότι συνάντησε µέλη της ΥΒΕ/ΠΑΟ 21 Hammond, Περιπέτεια, ό.π., σ. 71-3 22 ΕΛΙΑΑΘ, Εθνική Φωνή (9.7.43) 1 23 Ελευθερία 16 (28.7.43) 1. Την ίδια εποχή αναφέρει ότι εµφανίστηκε η ΠΑΟ και ο τύπος του ΚΚΕ Κατερίνης, βλ. Αγώνας, (19.10.43) 1 24 Ελευθερία (31.3.45) 1 25 Χρυσοχόου, Οι Γερµανοί, ό.π., σ. 239, 241. Επίσης Γιώργος Καφταντζής, Το ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης, 1941 –1944, όπως το έζησε και το περιγράφει στο ηµερολόγιό του ένας όµηρος, ο Λεωνίδας Γιασηµακόπουλος, (αριθµός µητρώου φυλακής

319


τελική απόφαση της δηµιουργίας της ΠΑΟ συνετέλεσαν εξακριβωµένες πληροφορίες ότι στο Βόιο υπήρχαν πράγµατι Βρετανοί αξιωµατικοί που ενίσχυαν τους αντάρτες και µάλιστα είχε υπογραφεί πρωτόκολλο συνεργασίας του ΕΑΜ µε τη Μέση Ανατολή.26 Έπειτα η επιθυµία Βρετανών συνδέσµων να επισκεφθούν τη Θεσσαλονίκη27 για να επιταχύνουν την ενεργή συµµετοχή των αξιωµατικών στην Αντίσταση, ενώ την ίδια περίοδο οι Γερµανοί συσκέπτονταν να παραδώσουν στο βουλγαρικό Στρατό την τήρηση της τάξης στη γερµανοκρατούµενη Μακεδονία. 28 Κατά το χρόνο αυτών των ζυµώσεων εµφανίστηκε πρώτη φορά την 6η Ιουνίου 1943 το κάλεσµα για συµµετοχή στην «Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση»29 ελάχιστα πριν (πιθανόν και λίγο µετά, αν αµφισβητηθεί η ακριβής ηµεροµηνία έκδοσης) το διακανονισµό της συνάντησης ενός Έλληνα ανθυπολοχαγού που υπηρετούσε στην ΒΣΑ µε τα στελέχη της ΥΒΕ.30 Καθαρά ο τίτλος ΠΑΟ φαίνεται ότι µονιµοποιήθηκε µετά την είσοδο βουλγαρικών στρατευµάτων ανατολικώς του Αξιού.31 Όλα όσα συζητήθηκαν στην ιουλιανή (µετά την 11η Ιουλίου 1943) σύσκεψη του Βρετανού συνδέσµου µε τους αξιωµατικούς της Θεσσαλονίκης δεν είναι γνωστά µε ακρίβεια. Κατά τον ίδιο (αρχαιολόγο Νίκολας Χάµµοντ) η ΥΒΕ, ο Ε∆ΕΣ κι ο ΕΛΑΣ (αναµένοντας την επικύρωση του ΓΣ του) συµφώνησαν συνεργασία υπό τη διοίκηση του Γενικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής. 32 Εννοείται φυσικά ότι ζητήθηκε από µερικούς αξιωµατικούς απευθείας κατάταξη στον ΕΛΑΣ -πιο πριν είχε ήδη αναχωρήσει για τον ΕΛΑΣ ένας λοχαγός- 33 χάρη στην οποία η µεν κοµουνιστική επιρροή εντός του θα αδυνάτιζε, οι δε αντάρτες θα ήταν αποτελεσµατικότεροι πολεµικώς34 κι ακόµη υπήρχε η προσδοκία ότι η έξοδος των αξιωµατικών στο πεδίο κάτω από τη σηµαία άλλης οργάνωσης (της ΠΑΟ) θα λειτουργούσε ως, εξωτερικό αυτή τη φορά, αντίβαρο εµπρός στο «πολιτικά ανεπιθύµητο» ΕΑΜ,35 το οποίο κατά την 4436), Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 25 26 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 17-8 27 ΑΑ, RPO, HS 5/232 [127-], Έκθεση για την κατάσταση στην Ελλάδα σε περίληψη, ανθυπ. Λάζαρης Ι προς F 133, Κάιρο 5.1.44 28 Χρυσοχόου, Οι Γερµανοί, ό.π., σ. 17-8 29 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/Β/3, έγγραφα υπολοχαγού Νικολαΐδη Ν προς ∆ιαρκές Στρατοδικείο Κοζάνης, Κοζάνη 4.6.58, εφηµερίδα Εθνική Φωνή (6.6.43) 1 30 ∆ΙΣ/ΓΕΣ, Φ.909/Β/3, έγγραφα υπολοχαγού Νικολαΐδη Ν προς ∆ιαρκές Στρατοδικείο Κοζάνης, Κοζάνη 4.6.58, Εθνική Φωνή 2 (6.6.43) 1 31 ΕΛΙΑΑΘ, Εθνική Φωνή (30.5.44) όπου στον υπότιτλο υπάρχει το ακρωνύµιο (Π.Α.Ο.) 32 Κατά µία (απλοϊκή) άποψη ο Χάµµοντ είπε στους «αντιδραστικούς παράγοντες»: «από χρήµατα µη στενοχωριέστε καθόλου. Όσα θέλετε. Και όπλα όσα θέλετε. Κοιτάξτε µόνο τους κοµµουνιστές να τους φέρετε από κάτω», βλ. Θαλής, Πιέρια, ό.π., σ. 140 33 Επρόκειτο για τον Κωνσταντίνο Κήφισσα που εργάστηκε ως επιτελικός στην (κατοπινή) 9η Μεραρχία του ΕΛΑΣ, βλ. ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.18 και ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/38, ΚΚΕ, Γραφείο Περιοχής Μακεδονίας προς ΠΓ, 15.8.44. Ο Κήφισσας έδινε και πληροφορίες σε βρετανικό σταθµό ασυρµάτου, βλ. KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix ΒΚΚΕ, Γραφείο περιοχής Μακεδονίας προς ΠΓ, 15.8.44, ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/38 34 Hammond, Περιπέτεια, ό.π., σ. 66 35 ΑΑ, PRO HS 5/221, Συνηµµένο κείµενο για τη βρετανική πολιτική στην Ελλάδα, PSO.2 to AN?/S.1, 25.1.44 [73] και RPO, HS 5/215 [00061 λέει ένα φωτεινό νούµερο πάνω στο

320

Η ΠΑΟ

άποψη των Βρετανών επιθυµούσε να εφαρµόσει ένα κοµουνιστικό πρόγραµµα.36 Σε ευρύτερο πλαίσιο η, «ισότιµα» µε τον ΕΛΑΣ ανάπτυξη της ΠΑΟ θα έστεκε εµπόδιο στις σκέψεις της Γιουγκοσλαβίας και της Βουλγαρίας για ενσωµάτωση της ελληνικής Μακεδονίας.37 Ήταν µία από τις όψεις του ζητήµατος, διότι η αντίθετη έλεγε πως η συµµαχική συνδροµή υπέρ των εθνικιστικών δεξιών οργανώσεων δεν απέδιδε από στρατιωτική άποψη, αφού οι αριστεροί έπλητταν περισσότερο τον κοινό εχθρό. 38 Με σχετική αµηχανία περί του πρακτέου οµολόγησε Σύµµαχος αξιωµατικός ότι οι Βρετανοί υποστήριζαν ο,τιδήποτε αδυνάτιζε το ΕΑΜ, αλλά παράλληλα χρησιµοποιούσαν το ΕΑΜ εναντίον του εχθρού, καταστρεπτική πολιτική που τα αποτελέσµατά της θα φαίνονταν αργότερα καθαρά. 39 Έτσι µετά την ιουλιανή σύσκεψη της Θεσσαλονίκης µερικοί µόνο αξιωµατικοί της πόλης ακολούθησαν αµέσως το ΕΑΜ, 40 ενώ αρκετοί βγήκαν στο βουνό, 41 επηρεασµένοι από φήµες, πραγµατικές ή φανταστικές. 42 ότι θα αιχµαλωτίζονταν από τους Γερµανούς. 43 Συζητιόταν επίσης η πρόθεση των κατακτητών να συγκεντρώσουν τους αξιωµατικούς στη Θεσσαλονίκη44 και ότι οι Βούλγαροι θα καταλάµβαναν ολόκληρη την κεντρική Μακεδονία.45 Όµως αρκετούς αξιωµατικούς από όσους κατέφυγαν τότε στο βουνό,46 συνέλαβε ο ΕΛΑΣ στέλνοντάς τους στα έµπεδα του Πενταλόφου47 όπου µε την επίνευση της ΒΣΑ ανέλαβαν διάφορες (δευτερεύουσες) θέσεις. Το (αρχικό) ιδεολογικό στίγµα της ΠΑΟ, όπως εξάγεται από τον τύπο της, ήταν αναµενόµενο. Εξέφραζε την πολιτική και στρατιωτική της αντίθεση στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΚΚΕ γράφοντας για «∆ιεθνιστές» κι «Εξτρεµιστές», αλλά αναµένοντας την ενίσχυση των Συµµάχων και για να διευρυνθεί συµπεριέλαβε στην τάξη της ζωηρούς48 σοσιαλιστές διανοούµενους,49 εναντιούµενη και στην µικροφίλµ], R.8325/654/G [CYPHER], From FO to the Greek Government in Cairo, outward telegram, most secret, No 52/19.5.43 36 ΑΑ, RPO, HS 5/215 [00045 στο µικροφίλµ], Summary of Guerilla Activity in Greece, Sep. ;42 –Feb. ;43, χ.χ. [ίσως Μάης 1943] 37 ΑΑ, RPO, HS 5/217 [50], SOE Middle East, F/601/97, 16.9.43, most secret και HS 5/220, From his majesty`s ambassador to the Greek Government Cairo to FO, Mr Leeper, No 415/28.12.43 [00016] 38

ΑΑ, RPO, HS 5/218 [62], Extract from Chiefs Staff letter of October 14 1943 to the Foreign Secretary 39 ΑΑ, RPO, HS 5/219 [3-12] [12], From Capt. Baker to Brig Keele?, most secret, Nov. `43 40 Ανάµεσα σ΄ αυτούς ήταν ο συνταγµατάρχης ∆ηµάρατος, που ανέλαβε για µικρό χρονικό διάστηµα στρατιωτικός ηγέτης της ΙΧ µεραρχίας, βλ. Hammond, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ.26 41 Βλ. π.χ. Νέα Αλήθεια (8.12.47) 1, 2 όπου η αφήγηση µονίµου αξιωµατικού που ανέβηκε στο Πάικο ως ΥΒΕ/ΠΑΟ και κατέληξε τελικά στον ΕΛΑΣ της ∆υτικής Μακεδονίας, 42 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 253 43 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909, Β/8, σ.22 44 Χρυσοχόου, Οι Γερµανοί, ό.π., σ. 258-9, 268 45 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/Β/8, σ.22 46 ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1943 Α΄, Φ.15, κρυπτογραφικό τηλεγράφηµα αρ. 5111 από Ραφαήλ, Άγκυρα 13.8.43 47 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/Β/8, σ.25-6. Επίσης Νέα Αλήθεια (8.12.47) 1, 2 48 Μόδης, Αναµνήσεις, ό.π., σ. 411

321


Ελληνική Πολιτεία, ιδιαίτερα στον τοπικό της εκπρόσωπο Αθανάσιο Χρυσοχόου που συµπεριλάµβανε στη φράση «αντικοµουνιστές Γερµανόδουλους». 50 Παράλληλα εκδήλωνε το µίσος της οµιλώντας για το «ΣΚΥΛΛΟ που λέγεται βούλγαρος» που έπρεπε να κτυπηθεί 51 -ένας αξιωµατικός της είχε µάλιστα επιλέξει το ψευδώνυµο «Βουλγαροκτόνος». 52 Πρακτικά όµως συµβούλευε την εγκράτεια: «Πρώτα θα πολεµήσωµε εδώ και όταν καταντήσει η ζωή αδύνατη, τότε θα ανεβούµε όλοι στο γειτονικό βουνό και από κει πεια φανερά θα συνεχίσουµε τον ιερό µας πόλεµο». 53 Η προτροπή απευθυνόταν κυρίως στους ανθρώπους των πόλεων, διότι στην ύπαιθρο και στο βουνό τα δεδοµένα ήταν διαφορετικά. Η θεώρηση της ΠΑΟ ως ηττοπαθούς, αφού στις προκηρύξεις της δεν αναφερόταν εναντίον των κατακτητών,54 ήταν εν µέρει ορθή, αφού ούτε µία φορά δεν πυροβολήθηκαν Γερµανοί στρατιώτες.55 Εν όλω όµως λανθασµένη, αν συγκριθεί µε την αρχική πορεία του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κατά την οποία θεωρητικά προτεινόταν ότι η «Απελευθέρωσις του Έθνους» θα ερχόταν «στην κατάλληλη στιγµή», ενώ πρακτικά οι αντάρτες δεν εµφανίζονταν φανερά στο πεδίο µέχρι να ισχυροποιηθεί κι εξαπλωθεί η πολιτική του οργάνωση. Γιατί να µην πράξει το ίδιο και η ΠΑΟ, αφού η πενιχρή συµµαχική ενίσχυση που είχε αρχικά δεχτεί ως ΥΒΕ είχε εξαντληθεί; «Η Εθνικόφρων οργάνωσις είναι εις θέσιν να προσφέρη εις τον αγώνα χιλιάδας δεκάδας χιλιάδων ηρωικών παλληκαριών», αν ενισχυθεί οικονοµικά, µε υλικά και ηθική ενίσχυση µέσω του ραδιοφώνου. Γιατί τόση αδιαφορία;» πληροφορούσε το Κάιρο ένας συµµαχικός ποµπός της Θεσσαλονίκης το καλοκαίρι του 1943.56 Ότι βγήκαν στο βουνό ως ηγέτες της ΠΑΟ µικροί στο βαθµό αξιωµατικοί δεν αποτελεί ολιγωρία, επειδή εστιάζοντας πάλι στα αρχικά στάδια του ΕΛΑΣ ∆υτικής Μακεδονίας βλέπει κανείς πως οι µόνιµοι αξιωµατικοί του ήταν µετρηµένοι κυριολεκτικά στα δάχτυλα. Όντως ανώτερος στο βαθµό αξιωµατικός του ΕΑΜ ήταν αρχικά ο λοχαγός Ιωάννης Τσουρός, ενώ αντίθετα στην ΠΑΟ της Κοζάνης στρατιωτικός αρχηγός ανέλαβε εξαρχής ένας ταγµατάρχης, ο Χρήστος Παπαβασιλείου µε υπαρχηγό το λοχαγό Βασίλειο

49

∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1943, Φ.11, Εκθέσεις διαφυγόντων σχετικά µε την κατάσταση στην Ελλάδα – εκθέσεις για τις οργανώσεις που λειτουργούν και δρουν στην κατεχόµενη Ελλάδα, Σύντοµες πληροφορίες για τις απελευθερωτικές οργανώσεις από Τίτο Θεόκτιστο 50 ∆ΙΣ/ΓΕΣ, Φ.909/Β/3, έγγραφα υπολοχαγού Νικολαΐδη Ν προς ∆ιαρκές Στρατοδικείο Κοζάνης, Κοζάνη 4.6.58, Εθνική Φωνή 2 (6.6.43) 1, 2 51 ∆ΙΣ/ΓΕΣ, Φ.909/Β/3, έγγραφα υπολοχαγού Νικολαΐδη Ν προς ∆ιαρκές Στρατοδικείο Κοζάνης, Κοζάνη 4.6.58, Εθνική Φωνή, έκτακτο παράρτηµα 52 Πρωτόπαπας, Χη µεραρχία, ό.π., σ. 192 53 ΕΛΙΑΑΘ, Εθνική Φωνή (9.7.43) 1 54 Βλ. π.χ. την προκήρυξη της ΥΒΕ/ΕΚΑ της 25ης Μαρτίου 1943, Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 221 55 Η µοναδική φορά που βρέθηκε αντιµέτωπη η ΠΑΟ µε τους Γερµανούς ήταν στην περιοχή Νάουσας, βλ. Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 235, αλλά οι τελευταίοι αφέθηκαν να φύγουν µάλλον απυρόβλητοι 56 Συζητιόταν στο Κάιρο η αποστολή 11.000 λιρών στην ΠΑΟ, βλ. ΑΑ, HS 5/218, σ.3 [42-], Υπουργείο Οικονοµικών, HNS/613, πολύ µυστικό, 26.10.43 , αλλά τελικά αυτές µάλλον δεν έφτασαν ποτέ στον προορισµό τους

322

Η ΠΑΟ

∆εµίρη από τη Χαλκιδική, πρώην διορισµένο δήµαρχο Σερβίων, 57 που κατά µία αδιαµφισβήτητη µαρτυρία εξέφραζε «πάντοτε το αγγλόφιλλον φρόνηµά του». 58 Ακόµη ηγέτης των ανταρτών του ΕΛΑΣ στη ∆υτική Μακεδονία, προφανώς κατόπιν επίνευσης των Βρετανών είχε οριστεί ο αντισυνταγµατάρχης Τζιότζιος, ενώ αντίθετα η ΠΑΟ διέθεσε για το βουνό όχι έναν αλλά δύο συνταγµατάρχες, τον Αργυρόπουλο Αρχιµήδη του ΜΧ και τον Ιωάννη Μουστεράκη του ΠΖ -ο τελευταίος µερικούς µήνες αργότερα, αν και φυλακίστηκε στη ∆εσκάτη από το ΕΑΜ,59 υπέγραψε εθελοντικά δήλωση ότι είχε δει τα λάθη της οργάνωσής του60 κι εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ. µία ίσως από τις αιτίες ήταν η επαγγελµατική αντίθεσή του µε τον Χρυσοχόου, από τον οποίο ήταν αρχαιότερος υπηρεσιακά κατά ένα έτος.61 Ήταν αναµφισβήτητο ότι όλα σχεδόν στα στελέχη της ΠΑΟ παρέµειναν στις θέσεις που κατείχαν στην κρατική διοικητική µηχανή, και το γεγονός προβλήθηκε ως απόδειξη συνεργασίας. 62 Όµως από τις «γραµµατειακές» 63 αυτές θέσεις µπορούσε κανείς να εναντιωθεί στον κατακτητή, όχι βεβαίως ένοπλα αλλά στηρίζοντας µε πληροφορίες, οικονοµικά ή ηθικά µία αντιστασιακή οργάνωση. 64 Αν γίνει δεκτό ότι οι δηµόσιοι υπάλληλοι ήταν συνεργάτες των κατακτητών, τότε στην ίδια κατηγορία ανήκαν όλοι: ο πρόεδρος π.χ. Πληµµελειοδικών της Κοζάνης και συνάµα του τοπικού παραρτήµατος Ερυθρού Σταυρού που διατελούσε ταυτοχρόνως πληροφοριοδότης βρετανικού δικτύου ασυρµάτου 65 κι επιπλέον όσοι εκτελέστηκαν από τους Γερµανούς όπως ένας 56χρονος Πρόσφυγας, εισηγητής στη νοµαρχία της ιδίας πόλης.66 Την έξοδο στο βουνό της ΠΑΟ προίκισε αµέσως το ΕΑΜ µε την ευθεία µοµφή ότι επρόκειτο για συνεργάτιδα των Γερµανών,67 κατηγορία που ρίπτεται από αυτόπτες µάρτυρες, οι οποίοι όµως συγχέουν την ΠΑΟ µε τον ΕΕΣ, όταν δεν την διαβάλλουν εκ προθέσεως, ή από ύστερους φιλίστορες κι επαγγελµατίες ερευνητές που είτε γενικολογούν68 είτε ερµηνεύουν εύπιστοι κι 57

Αναστάσιος Μπέλος, συνέντευξη το 2006 Ενεπεκίδης, Ελληνική Αντίστασις, ό.π., σ. 102-4 59 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/3/79/130-133, Ορφέας Βλαχόπουλος προς ΠΓ 16.9.43 60 KCLMA, GB99, Woodhouse Box 3, f.4-5, situation in Greece –Jan to May 44, έκθεση συνηµµένη στο Intelligence Report, serial 7054 -44, distribution to U.S. Army 61 PRO, FO 371, 37202/R4292, Mr Warner (2), MO4, PIC/272/21, Subject Y.V.E., most secret, 5.5.43 62 PRO, FO 371, 48278/R14308, σ.12-13, αρ.18-19, political review for 1943, A. R. Burn, temporary Second Secretary at British Embassy Athens, [Αύγουστος 1944;] 63 ΑΑ, RPO, HS 5/219 [103-20, 109], Έκθεση Mayor D J Wallace on his visit to Greece, 14.7.43 -9.8.43, {Κάιρο 29.8.43 την υπόγραψε} most secret, 23.10.43, p.7 64 Για έναν αρχιµηχανικό της Θεσσαλονίκης που φυγάδευε Βρετανούς βλ., Hammond, Περιπέτεια, ό.π., σ. 71, 73 65 Επρόκειτο για τον Πέτρο ∆ουµπόγια από την Έδεσσα, βλ. Παναγιώτου, Λίγα απ΄ όλα, ό.π., σ. 174 και KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix Β 66 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 48/1944 67 Ελευθερία (28.7.43) 1 68 Βλ. π.χ. την άποψη ότι η ΠΑΟ συνεργάζονταν µε τους Γερµανούς από τις αρχές του 1943, Βλ. π.χ. Hans Vermeulen, «Το βάρος του παρελθόντος. Η εξουσία των καπετάνιων στο χωριό 58

323


ανυποψίαστοι παλαιές και µίας µόνο όψης πηγές είτε τις αναγιγνώσκουν λανθασµένα. Πολλαπλές αναγνώσεις π.χ. επιδέχεται η καλοκαιρινή αψιµαχία ανταρτών του ΕΛΑΣ, συνοδών ενός θαρραλέου69 Βρετανοϊνδού λοχαγού που κατόπτευε το χώρο, µε οπλίτες της ΠΑΟ κοντά σε σιδηροδροµική γέφυρα του Αλιάκµονα70 στο Νησέλι Ηµαθίας: η ΠΑΟ απολογήθηκε διττώς: α) ότι ήταν χωροφύλακες αυτοί που συνεπλάκησαν µε την «οµάδα Ίντερ» κι όχι οπλίτες της 71 β) ότι µέσα στο δειλινό δεν γνώριζαν οι οπλίτες της ποιοι ήταν οι επισκέπτες και γι αυτό συνεπλάκησαν. 72 Το ΕΑΜ κατηγόρησε ευθέως την ΠΑΟ ότι συνεργάζονταν µε τους Γερµανούς και γι αυτό κράτησαν το σακάκι του αξιωµατικού µε τους επιτελικούς χάρτες και τα σχεδιαγράµµατα που περιείχε73 µε αποτέλεσµα οι Γερµανοί να πυκνώσουν τη φρουρά της γέφυρας.74 Το συµβάν όµως πρέπει να ερµηνευτεί µε συµφραζόµενα την αµοιβαία καχυποψία µεταξύ των δύο οργανώσεων, τη βιαιότητα των χωρικών όταν κρατούν όπλο και την τάση για απαλλοτρίωση αγαθών που διακρίνει τους τελευταίους παρά την ιδεολογική αντιπαράθεση που θα έφτανε µέχρι την προδοσία. Ήταν φυσικό οι Γερµανοί να αυξήσουν τα µέτρα ασφαλείας, όταν ακούστηκαν πυροβολισµοί κοντά στη σηµαντικής στρατιωτικής αξίας γέφυρα, ερεθισµένοι έπειτα από τις εκτεταµένες καταστροφές σε οδικά δίκτυα που είχαν προκληθεί από τους Βρετανούς και τον ΕΛΑΣ τον προηγούµενο µήνα.75 Λιγότερο γνωστά είναι όσα διαδραµατίστηκαν στην περιοχή της Κοζάνης όπου έδραζε το «27ον Κέντρον» ή «Αρχηγείον Χάδοβας»76 ή 1ο τάγµα του 27ου συντάγµατος της ΠΑΟ, για τη στελέχωση του οποίου είχε σταλεί από τη Θεσσαλονίκη ο ταγµατάρχης Παπαβασιλείου και ο οπλαρχηγός Φραγκίσκος Κολάρας. Ο µοναδικός ορεινός χώρος όπου δεν είχαν εµφανιστεί τµήµατα του ΕΛΑΣ ήταν µία µικρού όγκου και ύψους οροσειρά (1.000 µ.) µεταξύ του Βερµίου και του Αλιάκµονα, η οποία θα αποκαλείται από τώρα και στο εξής Ζαρκαδόπετρα από το όνοµα µίας από τις κορυφές της. Η Ζαρκαδόπετρα, αν εξαιρεθεί η εναντίωση του ΕΛΑΣ για την επιλογή άλλου τόπου, ήταν κατάλληλη για την ανάπτυξη της ΠΑΟ για τους ίδιους λόγους που την ίδια σχεδόν περιοχή είχε διαλέξει παλαιότερα η ΕΚΑ. Εκεί λοιπόν ληµέριασε στο τέλος Ιουλίου του 1943 77 το τµήµα της ΠΑΟ Κοζάνης αποτελούµενη από του Κάιν και του Άβελ», Ανθρωπολογία και Παρελθόν: συµβολές στην κοινωνική ιστορία της νεότερης Ελλάδας, επιµ: Ευθύµιος Παπαταξιάρχης και Θεόδωρος Παραδέλλης, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1993,, 113-133, 118-9 69 KCLMA, GB99, Woodhouse, box 1, f.1/11-14, July 1943, από Κάιρο προς Μοµπίλιτυ, για τον Έντυ, Νο 401/ 27.7.43 70 Hammond, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 34 και Χάµµοντ, Περιπέτεια, ό.π., σ. 93 71 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 423 όπου έγγραφο της ΠΑΟ µε ηµεροµηνία 31.10.43 72 ΑΑ, PRO HS 5/221 [43-], Έκθεση λοχαγού ΠΖ Σαρρή ∆. για τις δραστηριότητες της ΠΑΟ, 24.12.43 73 ΕΦ, Λυτά έγγραφα, Πρακτικά συνεδριάσεως του Στρατοδικείου ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22ας Ιουνίου 1944, αρ. 31 και Θεσσαλονίκη (7.4.65) 3 74 Hammond, Περιπέτεια, ό.π., σ. 98 και Πρωτόπαπας, Χη µεραρχία, ό.π., σ. 192. Για µία άλλη άποψη βλ. Θαλής, Πιέρια, ό.π., σ. 140-1 75 ΑΑ, RPO, HS 5/220 [00145], Guerrilla activities in the Balkans, Most secret 76 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 198, 422 77 Επίσηµα το Αρχηγείο Χάδοβας εµφανίστηκε στις 7 Ιουλίου 1943, βλ. Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 198

324

Η ΠΑΟ

υπαξιωµατικούς κι αξιωµατικούς που κατέφθασαν από τη Θεσσαλονίκη, µία δεκάδα χωροφύλακες 78 και περισσότερους Πρόσφυγες χωρικούς από τους γύρω οικισµούς. Επρόκειτο αρχικά για 40 περίπου άνδρες, 79 που έπειτα αυξήθηκαν σε 67. Προβλήµατα επιµελητείας, ελιγµών κι εν τέλει ύπαρξης απέτρεπαν την αριθµητική αύξησή των. Όπως επιβεβαίωσε εκ των υστέρων ένας αυτόπτης από τα Μπουτζάκια: «θέλαµε εµείς όλοι οι οπλίτες να πάµε µαζί του [µε τον Παπαβασιλείου] στο βουνό και τον είπαµε, αλλά αυτός είπε τι θα φάµε, δεν έχουµε Επιµελητεία, οπότε µείναµε στα σπίτια µας».80 Εκτός από το Μιχάλαγα και το συνονόµατό του κουµπάρο Μιχαήλ Πεχλιβανίδη, οι οποίοι είχαν µαζί τους οπλίτες από τα Ίµερα και τα Λεύκαρα, στην ΠΑΟ κατατάχτηκαν ως µόνιµοι αντάρτες νεαροί Πρόσφυγες της περιοχής που επηρεάζονταν από τους ανθυπολοχαγούς της ΥΒΕ/ΕΚΑ Γεώργιο Παπαδόπουλο και Ευστάθιο Ελευθεριάδη που έχουν αναφερθεί. Ορισµένοι από αυτούς ήταν: οι αγρότες Γεώργιος Πολυχρονίδης και Αναστάσιος Θεοδωρίδης από τη Χαραυγή (αµφότεροι από το Κερµένι της Ανατολικής Θράκης),81 οι αδελφοί Παναγιωτίδη, έφεδροι αξιωµατικοί,82 κι ο Κωνσταντίνος Τσολερίδης από τον Κλείτο,83 ο αγροφύλακας Αχιλλέας Τριανταφυλλίδης από την Κοιλάδα (Λαζοί όλοι)84 κι ο Θρακιώτης έφεδρος ανθυπολοχαγός Γεώργιος Σισµανίδης από την Ακρινή. 85 Από τους τουρκόφωνους αγρότες που προσχώρησαν γνωστότερος είναι ο Σαµψών Αρουτσίδης από τα Ίµερα. Σύµφωνα µε µία περιγραφή ήταν κοντός (1,6 µ. ύψος), είχε βροντερή φωνή, σφιχτοδεµένο κορµί, µάτια έξυπνα κι αεικίνητα και ήταν άριστος σκοπευτής.86 Κατηγορήθηκε µεταπολεµικά ότι ως οπλίτης του ΕΕΣ συµµετείχε σε φόνους αόπλων αντιπάλων του 87 και πως ως εθελοντής χωροφύλακας επί κυρίως Εµφυλίου Πολέµου βασάνισε κρατούµενες µέσα σε σταθµό Χωροφυλακής, οι οποίες µετά εκτελέστηκαν 88 -σήµερα είναι µάλλον απίθανο να ευρεθεί αν πράγµατι οι µοµφές είναι αληθινές ή σχηµατίστηκαν λόγω της φήµης που είχε δηµιουργηθεί γύρω από το πρόσωπό του. Ο χρόνος ήταν ευνοϊκός για την ανάπτυξη της ΠΑΟ, καθώς οι αντάρτες του ΕΛΑΣ είχαν αποσυρθεί προ µηνών στην Πίνδο, και ο χώρος κατάλληλος, επειδή περιβαλλόταν από προσφυγικά χωριά, τα οποία αποτελούσαν δεξαµενή άντλησης ανταρτών. 89 Οι Βρετανοί ήταν διατεθειµένοι να εξετάσουν την ενδυνάµωση της ΠΑΟ όπου ο ΕΛΑΣ δεν είχε υπεροχή90 και πράγµατι στην 78

∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 266 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.19 80 Ηλίας Πασχαλίδης, συνέντευξη το 2002 81 Γεώργιος Πολυχρονίδης, συνέντευξη το 1999 82 Ιορδανίδης Παντελής, συνέντευξη το 2007 83 Θεοχάρης Αθανασιάδης, συνέντευξη το 2002 84 Τριανταφυλλίδης, Από τη δράση της ΠΑΟ, ό.π., σ.239 85 Ηλίας Σισµανίδης, συνέντευξη το 2002 86 Ακρίται του Βορρά (9.2.48) 3 87 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 28/17.4.48 88 Γεώργιος Πουταχίδης, συνέντευξη το 2004 89 ΑΑ, RPO, HS 5/213 [205], Ανεξάρτητες ανταρτικές οµάδες στην Ελλάδα [τίτλος], παράρτηµα στο DH31/GR/529, που ανήκει στο D/H109, 19.8.42 90 ΑΑ, RPO, HS 5/218 [106], η πολιτική της Κυβέρνησης της αυτού Μεγαλειότητος προς 79

325


Κοζάνη το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ συγκρινόµενο µε την ΥΒΕ/ΕΚΑ ήταν ανίσχυρο. 91 Όµως φυσικά προτερήµατα µάχης δεν διέθετε η Ζαρκαδόπετρα και οποιαδήποτε συντονισµένη ενέργεια αντιπάλων τους έφερνε σχετικά εύκολα του οπλίτες του «Ελληνικού Στρατού» όπως αυτοονοµάζονταν οι οπλίτες της ΠΑΟ, σε δύσκολη θέση. Καθώς όµως ήταν το µοναδικό ορεινό σηµείο όπου δεν είχαν εµφανιστεί αντάρτες του ΕΛΑΣ, αποδεικνυόταν άκρως προπαγανδιστικός ο τύπος του ΕΑΜ που δήλωνε ότι η «ληστοσυµµορία» της ΠΑΟ «κοντά στη µύτη τους [των κατακτητών] στήνουν τις φωλιές τους».92 Οι Γερµανοί φαίνεται ότι δεν γνώριζαν καλά τα τεκταινόµενα ή, αν τα είχαν πληροφορηθεί, καιροσκοπούσαν αναµένοντας την εξέλιξη των πραγµάτων93 ή ακόµη όπως είχαν διαπράξει στην περίπτωση του Κούκου σκόπευαν να «χρησιµοποιήσουν»94 τους αντικοµουνιστές ενόπλους εν καιρώ. Φυσικά αν οι Βρετανοί αποφάσιζαν να ενισχύσουν τους οπλίτες, πράγµα που οι τελευταίοι ανέµεναν, υπήρχε περίπτωση τα γεγονότα να εξελιχθούν διαφορετικά. Όµως η ενίσχυση είχε ως προϋπόθεση τη (συχνή) επαφή µε το Κάιρο, αλλά ατυχώς ο ασύρµατος που η ΠΑΟ της Κοζάνης ανέµενε είχε πιαστεί από τους Γερµανούς κι ο κάτοχός του εκτελέστηκε.95 Ποιες ακριβώς ήταν οι σχέσεις της ΠΑΟ µε ένα κλιµάκιο κατασκοπείας,96 σταλµένο από τη Μέση Ανατολή µε έδρα την Κοζάνη εν γνώσει στελεχών της τοπικής Χωροφυλακής, 97 δεν έχει διευκρινιστεί επακριβώς. Το δίκτυο εξαρθρώθηκε σχετικά γρήγορα (πριν από την 24η του Αυγούστου 1943)98 µε την συνεργία ενός λοχία του Πούλου, 99 ο οποίος αρχικά προσέφερε πληροφορίες, αλλά αισθανόµενος ότι οι πληροφοριοδέκτες του είχαν αποφασίσει να τον εκτελέσουν, πρόδωσε το θέµα στους Γερµανούς.100 Βάσιµα µπορεί να υποτεθεί ότι το κλιµάκιο είχε διπλό σκοπό: «µυστικήν Εθνικήν και Συµµαχικήν αποστολήν», 101 από το ένα µέρος δηλαδή να συγκεντρώνει πληροφορίες για τις κινήσεις των Γερµανών κι από το άλλο να προσφέρει την αρωγή του στις επικοινωνίες της τοπικής ΠΑΟ που είχε χάσει τον ασύρµατό την Ελλάδα, FO 20.9.43 91 Για την Κοζάνη τόνιζε (αργότερα) η καθοδήγηση του ΚΚΕ ότι χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή, βλ. ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/43, Απόφαση της πρώτης Μακεδονικής Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ, Αύγουστος 1944 92 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 447 όπου η εφηµερίδα του ΕΛΑΣ Μαχητής της 11ης Οκτωβρίου 1943 93 Κατά µία πηγή, βλ. ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 21, οι Γερµανοί στα τέλη Σεπτεµβρίου ρωτούσαν «δια την τύχην του Παπαβασιλείου» 94 Ενεπεκίδης, Ελληνική Αντίστασις, ό.π., σ. 45 95 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 19 και Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 198. Επρόκειτο για τον ανθυπολοχαγό Αστέριο Σιάπκα από τη ∆αµασκηνιά Βοΐου, βλ. ∆ΒΚ, Κ.8/Φ7, Κατάστασις…ΥΧ Βοΐου, αρ. 25 96 Σιώζος, Ιστορική µελέτη, ό.π., σ. 110-2 97 Θεώνη Σακελλάρη, Μνηµόσυνο σ΄ έναν αγωνιστή, Πάτρα 1999, σ. 75 98 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 23/1945 99 Νίκη (30.9.43) 8. Επίσης ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 7/27.1.48 και Μακεδονία (3.12.47) 3 100 Παναγιώτου, Λίγα απ΄ όλα, ό.π., σ. 26. Ο αναφερόµενος Πουλικός (Γεώργιος Ράνος κατ΄ όνοµα) συνελήφθη από τους Γερµανούς και στάλθηκε στη Γερµανία, βλ. ΠΚ, ΒΣΠ, βούλευµα 33/2.8.47, προφανώς διότι είχε χαθεί πια η εµπιστοσύνη 101 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 7/27.1.48

326

Η ΠΑΟ

της. Ηγέτης του ήταν ο θαρραλέος,102 αλλά επιπόλαιος κατά µία κατάθεση103 ανθυποσµηναγός104 Ανδρέας Βασιλειάδης, Μικρασιάτης και κάτοικος Σερβίων κι άµεσοι βοηθοί του δύο αδελφοί από την ίδια κωµόπολη, οι Μικρασιάτες Πρόσφυγες Αθηνογένης (έφεδρος ανθυπολοχαγός ΜΧ) και Εµµανουήλ 105 Μπιλµπίλογλου.106 Πέφτοντας στην περιοχή µε αλεξίπτωτο 107 ο Βασιλειάδης έµεινε για ένα διάστηµα στην Κάτω Κώµη, χωριό που υποστήριξε το επόµενο έτος τον ΕΕΣ, κι έπειτα µέσω του Κρόκου, παλαιά βάση της ΥΒΕ/ΕΚΑ, εγκατέστησε τον ασύρµατο108 στο υπόγειο ενός ευκατάστατου οδοντιάτρου, γόνου προσφυγικής οικογένειας της Κοζάνης, «µη δηµοκρατικής» κατά την άποψη της σύγχρονης τοπικής Αριστεράς. 109 Ο ίδιος αρχικά τυχερός ξέφυγε από τη γερµανική δαγκάνη, αλλά 2 µήνες αργότερα αιχµαλωτίστηκε από τον ΕΛΑΣ Πιερίων110 κι εκτελέστηκε111 -ένα ζεύγος κι έναν άλλον άνδρα από τα Σέρβια που εκτέλεσε ο ΕΛΑΣ στην ίδια περιοχή την αυτή περίοδο 112 δεν έχει εξακριβωθεί αν συνδεόταν µε τον 35χρονο ανθυποσµηναγό. Γι αυτόν τον άνδρα εαµική κατάθεση αναφέρει ότι είχε προδώσει στους Γερµανούς «γιάφκες και πρόσωπα» και µετά µαζί µε τον «Κύπριο» ασυρµατιστή του κατέφυγε στα τµήµατα της ΠΑΟ στη Ζαρκαδόπετρα, ενώ αργότερα επιχειρούσε «µε λίρες» να οργανώσει τµήµατα της ΠΑΟ στα χωριά των Πιερίων που ανήκαν στο νοµό Κοζάνης οπότε και «πιάστηκε» από τον ΕΛΑΣ.113 Επειδή όµως ο «Κύπριος» ασυρµατιστής που λεγόταν Γουνελάκης (ψευδ. Κωνσταντίνος Μαρκόπουλος ή Θέµης) πέθανε στο νοσοκοµείο της Κοζάνης τραυµατισµένος έπειτα από αποτυχηµένη απόπειρα δραπέτευσής του,114 η περί προδοσίας άποψη του ΕΑΜ 102

Ελληνικός Βορράς (10.4.46) 1. Επίσης ∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 254 και Ιωαννίδης, Φλογισµένα ράσα, ό.π., σ. 46-50 103 ΕΘ, Ε∆∆Θ, Λυτά Έγγραφα, Έκθεσις εξετάσεως Αστερίου Πολυζοπούλου, Αθήναι 22.10.45 104 ΒΒΕ, ΦΕΚ 9.9.46/Β/147/σ.845 105 Γεώργιος Σιόγκας, «70 χρόνια Μακεδονικός», ∆υτικοµακεδονικά Γράµµατα 2002, τ. Α΄, 207-14, 209 106 Οι αδελφοί αναφέρονται κι ως Μπιρµπίλογλου, όµως σε φωτογραφία µαθητών του Γυµνασίου Κοζάνης αναγράφονται ως Μπιλµπίλογλου, βλ. Παπαδόπουλος, Ιστορία του Βαλταδωρείου, ό.π., σ. 213 107 Στέργιος Κεχαγιάς, συνέντευξη το 2004 108 Στέργιος Σακαλής, συνέντευξη το 2002 109 Σακελλάρη, Μνηµόσυνο, σ. 74-5 110 PRO, HS 5/691/2, Aπό Ουίκστεντ στον Χάµµοντ, παράρτηµα C, όπου έγγραφο για τη δραστηριότητα των Ελλήνων κατά της ΣΣΑ µε αναφορά ότι στις 12.10.43 στη Σκουτέρνα συνελήφθη και «ίσως αργότερα δολοφονήθηκε» ο [καλυµµένο το όνοµα]. Προφανώς αναφέρεται στο Βασιλειάδη 111 ∆Κ, Ληξιαρχείο Καταφυγίου [Κοζάνης], ΛΠΘ Ανδρέα Βασιλειάδη. Την ίδια τύχη την ίδια εποχή επεφύλασσε ο ΕΛΑΣ και σε παρόµοιους απεσταλµένους όπως το λοχαγό Αργέτη στην Πελοπόννησο, βλ. ∆ΙΑΥΕ, 1944, ΚΥΒΚΑ Φ.9.3, Έκθεσις περί της καταστάσεως εν τη ελευθέρα ορεινή Ελλάδα και του ΕΛΑΣ και Ε∆ΕΣ, ΥΠΕΞ προς Πρεσβείες και προξενεία, εµπιστευτικόν, Κάιρο 22.4.44, α.π.3151 112 ∆ΒΚ, Κ.9/Φ.7, Υ. Χ. Σερβίων, Κατάστασις φονευθέντων υπό του εχθρού, Βελβενδός 14.11.45 113 Πρωτόπαπας, Χη µεραρχία, ό.π., σ. 158 114 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 7/27.1.48 και Παναγιώτου, Λίγα απ΄ όλα, ό.π., σ. 27. Επίσης

327


δεν αληθεύει, ενώ οι υπόλοιπες, η στρατολογία δηλαδή υπέρ της ΠΑΟ, θα µπορούσαν να µην είναι ψεύτικες, αν και επίσηµα οι Βρετανοί δεν την υποστήριξαν ποτέ µε το απαραίτητο σθένος. Σε µία προσπάθεια εδαφικής εξάπλωσης αλλά κι επέκτασης της ασπίδας προστασίας των οι οπλαρχηγοί της ΠΑΟ και ορισµένοι αξιωµατικοί της ασχολήθηκαν µε «αποστολάς ερεύνης» και «επιβολήν επιρροής», 115 δηλαδή συγκέντρωση οπλισµού από τη γύρω περιοχή (µε τη βία ή χωρίς) και δηµιουργία εφεδρικών ανταρτών της ΠΑΟ δηµιουργώντας αντιπάθειες ακόµη και µέσα σε χωριά Εθνικιστών όπως ο Ροδίτης.116 Σε µία περίοδο όπου «όλοι επερίµεναν να τελειώσουν τας γεωργικάς των εργασίας, δια να ενταχθούν πλέον εις τα ένοπλα τµήµατα» 117 επιδιώκετο πιεστικά η µόνιµη συµµετοχή των χωρικών. Η κατάσταση εξοµαλύνθηκε µέσω της παρέµβασης των αξιωµατικών της Κοζάνης, θεωρητικά για να µην καταστρατηγηθεί το (προσωρινό) συµφωνητικό µεταξύ ΕΑΜ και ΠΑΟ που είχε υπογραφεί στο Βέρµιο- Πιέρια µε τη µεσολάβηση των Βρετανών 118 και πρακτικά για να αποσοβηθεί η εντύπωση «ότι οι αντάρται αυτοί [της ΠΑΟ] είναι κατά πολύ χειρότεροι των άλλων της ΕΑΜ». Όταν µάλιστα έγινε γνωστό ότι αξιωµατικός του Πούλου, µάλλον ο πολυπράγµων Αστέριος Μιχαλάκης, έστειλε επιστολή µε προτάσεις συνεργασίας προς τον ταγµατάρχη Παπαβασιλείου,119 οι επαφές των ενόπλων του πεδίου µε το Κέντρο της πόλης Κοζάνης άρχισαν να γίνονται προβληµατικές. Κατά µία πηγή που δεν έχει διασταυρωθεί αντιπρόσωποι του ΕΑΜ/ΚΚΕ και της ΠΑΟ συναντήθηκαν παρουσία Βρετανού αξιωµατικού έξω από το Βαθύλακκο, 120 πιθανόν για να γίνουν γνωστές οι επιδιώξεις της νεοεµφανιζόµενης οργάνωσης και προφανώς για να καθοριστούν οι ζώνες επιρροής. Μετά από την αποτυχηµένη προσπάθεια εξαγοράς του Μιχάλαγα το ΕΑΜ έστειλε από το Βόιο στον Τσιαρτσιαµπά στις αρχές Αυγούστου του 1943 µία διµοιρία ανταρτών, για να συλλέγει πληροφορίες για την ΠΑΟ κι ένα ανάγκη να διαπληκτιστεί µαζί της. Οι άνδρες που κατάγονταν από τα ελληνόφωνα και λαζόφωνα χωριά της περιοχής –ένας ήταν Τουρκόφωνος από το Σπάρτοδρούσαν έχοντας έδρα το Ρύµνιο, προσφυγικό χωριό στη νότια όχθη του Αλιάκµονα. Στη λωρίδα των Σερβίων όµως έλαβε χώραν η πρώτη σύγκρουση ΕΑΜ και ΠΑΟ την 12η Αυγούστου 1943, όταν 2 µέλη της οργάνωσης των αξιωµατικών που ψώνιζαν τρόφιµα στον Βελβενδό, συνελήφθησαν από τον εφεδρικό ΕΛΑΣ. Εις αντίπραξιν η ΠΑΟ αιχµαλώτισε 8 (Καυκάσιους) Εαµίτες από τα Ίµερα121 και απείλησε ότι αν δεν επέστρεφαν σώοι οι 2, θα προχωρούσε σε εκτελέσεις.122 Η κατάσταση προς στιγµήν εκτονώθηκε µε την ανταλλαγή

Μακεδονία (3.12.47) 3 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 199 116 Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Α΄, σ. 293 και ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.21 117 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 118 ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1944, Φ.10/10.4, Έκθεσις, «γεγονότα από 15.8. –5.9.43» Ακρίτας ΙΙ 119 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.21 120 Νοµικός Χρήστος, συνέντευξη το 1993 121 Χρήστος Κυριακίδης, συνέντευξη το 1996 122 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 19 115

328

Η ΠΑΟ

των αιχµαλώτων, αλλά έναν περίπου µήνα αργότερα -είχε ήδη προηγηθεί η επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον της ΠΑΟ στο Βέρµιο και τα Πιέρια- 123 ο Εφεδρικός ΕΛΑΣ Μπουτζακίων υπό την ηγεσία του Κοσµά Σαββίδη προχώρησε σε νέες συλλήψεις οπαδών της ΠΑΟ στην Κίσσα και τον Τετράλοφο.124 Από τους κρατουµένους ένας ιατρός δεν έδωσε σηµεία ζωής, ενώ ένας έφεδρος ανθυπολοχαγός κι ένας δάσκαλος επέστρεψαν σώοι.125 Η απάντηση της ΠΑΟ Κοζάνης ήταν άµεση: κυκλώθηκε την 23η Σεπτεµβρίου 1943 στο χωριό Οινόη µία οµάδα του Εφεδρικού ΕΛΑΣ, 126 που προφανώς προσήλθε να κατοπτεύσει το χώρο, και στην ανταλλαγή των πυρών φονεύθηκε ο ένας από τους αρχηγούς της,127 ενώ ο έτερος µεταφέρθηκε κι εκτελέστηκε λίγο αργότερα στη Ζαρκαδόπετρα (αµφότεροι ήταν Πρόσφυγες από τη Χαραυγή). 128 Το τµήµα της ΠΑΟ προχώρησε κατόπιν σε γενικό αφοπλισµό της Οινόης.129 Η σύγκρουση της Οινόης και το εκχυθέν αίµα πλάτυνε εντελώς τα ρήγµατα. Από κατοίκους του χωριού που κατέφυγαν για προστασία στην Κοζάνη, 130 πληροφορήθηκαν µάλλον οι Γερµανοί τα γεγονότα, 131 και αναµενόταν επίσκεψή τους στο χωριό.132 Από το άλλο µέρος ο ΕΛΑΣ ετοίµαζε εκστρατευτικό απόσπασµα, ένα «τάγµα κρούσεως και όπου βρούµε τα αποβράζµατα της ΠΑΟ να χτυπήσουµε και να τους διαλύσουµε διότι έµπαιναν στα χωριά και άρπαζαν ότι έβρισκαν, σκότωναν και ατίµαζαν, έφτιαχναν ένα σωρό αίσχη» κατά την άποψη ενός µέλους του.133 Ηγέτης του αποσπάσµατος ορίστηκε ένας νεαρός Αρκάδας φοιτητής ιατρικής, «δοξοµανής» κατά την άποψη ενός επαγρυπνητή του ΚΚΕ, 134 που µε τα ψευδώνυµα Ιατρίδης ή Κολοκοτρώνης και το (τελικό) αξίωµα του καπετάνιου του 16ου συντάγµατος

123

∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1944, Φ.10/10.4, Έκθεσις, «γεγονότα από 15.8. –5.9.43» Ακρίτας ΙΙ και Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 239-40. Πιο πριν εθνικιστικά τµήµατα είχαν δεχθεί επίθεση στην Πελοπόννησο, βλ. ΕΛΙΑΑΘ, Αρχείο Γεωργίου Βήχου, προκηρύξεις εθνικών αντιστασιακών 1943 -1944, αρ.26, Ελληνικός Επαναστατικός Στρατός, προκήρυξις προς τον Ελληνικόν Λαόν , Χ.∆.9.8.43, συνχης Γιαννακόπουλος, οπότε υπήρχε προφανώς ένα γενικό σχέδιο 124 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 21 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36. Επίσης Θανάσης Καλλιανιώτης, «Το χειρόγραφο του Πρόδροµου Γεωργιάδη, οπλίτη της ΠΑΟ από το Βαθύλακκο», Παρέµβαση (∆εκ. ΄95) 12 125 Αλέξανδρος Καβακίδης, συνέντευξη το 2007 126 Η ηµεροµηνία «10/9/43» κατά την οποία οι «Γερµανοί» κατέστρεψαν ένα σπίτι στην Οινόη, βλ. ΙΣΑΚ, Φ. Εµφύλιος Πόλεµος, αρ.46, είναι φανταστική 127 Νίκη (30.9.43) 7 κι (15.11.43) 5. Επίσης ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 29/17.4.48 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Οινόης, ΛΠΘ 21/1945. Ακόµη Γεώργιος Πουταχίδης, συνέντευξη το 2004 128 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ.21 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 129 Καλλιανιώτης Θανάσης, «Το χειρόγραφο του Πρόδροµου Γεωργιάδη, οπλίτη της ΠΑΟ από το Βαθύλακκο», Παρέµβαση (∆εκ. ΄95) 12 130 ΙΜΣΚ , Φ75: ενορία Οινόης, παπα Στέφανος Πουταχίδης προς Μητροπολίτη, 1.10.43 131 ΙΣΑΚ, Απολογία Λαλοπούλου, ό.π., σ. 21 132 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 133 Κωστόπουλος, Αποµνηµονεύµατα, ό.π., λήµµα:. «Του Βέρµιου αντάρτικο είµαστε λεβεντιά / εµείς θα πολεµήσουµε για την Ελευθεριά…Την ΠΑΟ θα συντρίψουµε τον ντόπιο φασιζµό / και ελευθεριά θα δώσουµε στο σκλάβο µας λαό» ανάφεραν µερικοί στίχοι άσµατος που συνετέθη κατά την καταδίωξη της ΠΑΟ 134 ΑΣΚΙ, Φ.408, 23/1/14, Θεόφιλος προς Αλέκο, 18.7.44

329


Βερµίου του ΕΛΑΣ135 σταδιοδρόµησε σε επιθέσεις εναντίον αντικοµουνιστών µέχρι το Κιλκίς και τη Χαλκιδική, πριν φονευθεί από τους Γερµανούς σε µάχη. Ο πυρήνας του αποσπάσµατος αποτελούνταν από αντάρτες του Βερµίου, της 10ης δηλαδή µεραρχίας του ΕΛΑΣ, διότι φαίνεται ο διοικητής της 9ης είχε αρνηθεί ή παρακώλυε να συνδράµει την εµφύλια καταδροµή. Αδυνατώντας να σταθεί στη Ζαρκαδόπετρα ανάµεσα σε δύο εχθρούς το τµήµα της ΠΑΟ, 110 περίπου άτοµα, βάδισαν την 2η Οκτωβρίου 1943 περί λύχνων αφάς προς το Βέρµιο136 µε προορισµό το Κιλκίς, τόπο συγκέντρωσης των τµηµάτων της. Οι Ελασίτες καταδίωξαν µε απρόσµενο µένος τους αντιπάλους των και στις θερινές βοσκές του Πολυµύλου κρεµάµενο από µία οξιά 137 φόνευσαν «δια ξύλου» τον 28χρονο Πρόσφυγα Θεόδωρο Ταρνανίδη, που ως απόφοιτος Γυµνασίου παρέδιδε µαθήµατα στα παιδιά των Σαρακατσάνων του Βερµίου, επειδή αρνούνταν να δώσει πληροφορίες για την κατεύθυνση των Εθνικιστών.138 Κατά τη διαδροµή όλοι σχεδόν οι πολίτες οπλίτες της ΠΑΟ λιποτάκτησαν κι επέστρεψαν στα χωριά τους 139 και είτε έµειναν ανενεργοί είτε «προσχώρησαν» στο ΕΑΜ «για λόγους συνωµοτικότητας». 140 Ο ταγµατάρχης Παπαβασιλείου, ο Μιχάλαγας, ο Κολάρας και οι πιστοί οπαδοί τους (60 εν συνόλω άτοµα) βρέθηκαν στο Κιλκίς σε άθλια επισιτιστική κατάσταση, χωρίς χειµερινή ένδυση και υπόδηση. δεν γνώριζαν καθόλου το έδαφος, είχαν ελάχιστα πυροµαχικά και τα τρία οπλοπολυβόλα σοσά (Chauchat) 141 που διέθεταν ήταν τα «πιο αναξιόπιστα, αναποτελεσµατικά, κακοκατασκευασµένα και µισητά αυτόµατα όπλα που κατασκευάσθηκαν ποτέ». 142 Κυνηγηµένοι κατά πόδας περισσότερο από έναν µήνα από τον ΕΛΑΣ, διωγµένοι µε µάχες από τουρκόφωνα χωριά όπου έβρισκαν παροδικό καταφύγιο 143 και αντιµετωπίζοντας αντίξοες καιρικές συνθήκες διαλύθηκαν. Αναγκάστηκαν τότε την 12 Νοεµβρίου 1943 να παραδοθούν στους Γερµανούς ώστε να επιζήσουν και να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Ελάχιστοι αξιωµατικοί όπως ο Στέφανος Καραµπέρης που έχει αναφερθεί διέφυγαν στη Μέση Ανατολή,144 ενώ οι υπόλοιποι όπως ο Νικόλαος Γκαντώνας από τη Γαλατινή κατέφυγαν στη Θεσσαλονίκη. Αµήχανη η ΠΑΟ «κυκλοφόρησε» µερικούς µήνες αργότερα δήλωση, µε την οποία εξηγούσε ότι όσοι επέµειναν να κρατήσουν τα όπλα τους εν γνώσει των Γερµανών, το έκαναν για να αµυνθούν κατά του ΕΑΜ, αλλά ταυτόχρονα αποκήρυσσε όσους το είχαν πράξει.145 Το µοναδικό ένοπλο τµήµα της ΠΑΟ στη ∆υτική Μακεδονία ήταν το 1ο 135

Σµόλικας (24.10.44) 1 Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 201 137 Γρηγόριος Φωτιάδης, συνέντευξη το 2002 138 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πολυµύλου, ΛΠΘ 7/1943 και Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 202 139 40 άνδρες κατά µία πηγή, βλ. Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 203 140 Τριανταφυλλίδης, Από τη δράση της ΠΑΟ, ό.π., σ.240 141 Η ΠΑΟ Κοζάνης διέθετε 50 -100 σφαίρες για κάθε µάνλιχερ και 3 µόνο οπλοπολυβόλα σοσά, Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 199, 307 142 Σαζανίδης, Τα όπλα, ό.π., σ. 62 143 Όπως π.χ. ο Σπουργίτης του Κιλκίς, βλ. Χαρατσίδης, Το 13ο σύνταγµα, ό.π., σ. 133-4 144 Στέφανος Καραµπέρης, συνέντευξη το 1998 145 ΑΣΚΙ, Φ.408, 23/1/19, Αλέκος προς ΠΓ ΚΚΕ, Απρίλης 1944 136

330

Η ΠΑΟ

τάγµα της Κοζάνης, αλλά οπαδοί της υπήρχαν σε όλη την περιοχή, παλαιοί Μακεδονοµάχοι, µόνιµοι αξιωµατικοί, έµποροι 146 ή µέλη των τοπικών ελίτ. Στην πόλη της Καστοριάς διακρίθηκε ως υποστηρικτής της ΠΑΟ ο ταχύπους και καλλίφωνος147 πρόεδρος του τοπικού παραρτήµατος «Παύλος Μελάς»148 Χρυσός ∆ούκης, παλαιός πολεµιστής 149 που για να επιζήσει µετανάστευσε οικογενειακώς πρώτα στην Εορδαία150 κι έπειτα στην Κοζάνη.151 Το Νοέµβριο του 1944 ο ∆ούκης πολέµησε στην πολιορκία του Κιλκίς εναντίον του ΕΛΑΣ,152 έχοντας προφανώς µαζί του και πατριώτες του -µερικοί από αυτούς κατάγονταν από το παραµεθόριο προσφυγικό χωριό Κοµνηνάδες153 Ορισµένοι από τους Εθνικιστές της Καστοριάς που επέλεξαν να παραµείνουν στον τόπο τους εκτελέστηκαν από τον ΕΛΑΣ όπως ένας 54χρονος Σλαβοµακεδόνας µόνιµος υπαξιωµατικός και υιός Μακεδονοµάχου από την Κρυσταλλοπηγή.154 ∆εν ήταν ο µόνος: µε το χαρακτηρισµό «καθάρµατα της ΠΑΟ και της ΕΚΑ»155 συνελήφθησαν από τον ΕΛΑΣ στα ανταρτοκρατούµενα χωριά Γέρµα και Βογατσικό156 γαιοκτήµονες και δάσκαλοι, που γλίτωσαν προς στιγµήν τις ζωές των έπειτα από παρέµβαση του στρατιωτικού διοικητή του ΕΛΑΣ της περιοχής καπετάν Υψηλάντη,157 εκτός από τον 60χρονο κτηµατία Ζήση Τακαντζιά από το Βογατσικό, που αν και ο υιός του υπηρετούσε στον ΕΛΑΣ, φονεύθηκε µε ξυλοδαρµό.158 Οι κατηγορίες ήταν ότι προπολεµικά «πρόδινε» κοµουνιστές και πως επί Κατοχής ως «γερµανόφιλος µέχρι µυελού οστέων» κατέδωσε τις οικίες των ανταρτών στους Γερµανούς. 159 Επιβαρυντικό στοιχείο για τον αναφερόµενο, αν και παλαιό, χρησιµοποιήθηκε η πληροφορία πως ο πατέρας του ήταν πληροφοριοδότης των Μακεδονοµάχων160 -ήταν πράγµατι αληθινή η άποψη του ΕΑΜ ότι το Βογατσικό παρουσίαζε «τεράστιες αδυναµίες».161 Την ίδια τύχη, µε σφαίρα όµως, είχαν και δύο δάσκαλοι, 162 που αναφέρθηκαν, όπως επίσης κι ένας συνάδελφός τους από το διπλανό χωριό 146

Αργύριος Βαϊνάς, συνέντευξη το 2002 Ορεστιάς (5-10-47) 4 148 Καστοριά (18.3.34) 1; 149 Κωνσταντίνος Σκενδέρης, Ο Βορειοηπειρωτικός Αγών (1914), Αθήναι 1929 150 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/4/30/75, Έπαρχος Εορδαίας προς Εφορευτικήν Επιτροπήν Λαϊκών Συσσιτίων, α.π.226, Πτολεµαΐς 3.2.44 151 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Νοµάρχης προς Μητροπολίτην, α.π.753, Κοζάνη 1.4.44 152 ∆ΙΣ/ΓΕΣ, Φ.909, Β/8/57 153 Στυλιανός Φουλιράς, συνέντευξη το 2006 154 ∆Κ, Ληξιαρχείο Λάγκας, ΛΠΘ 9/1946. Επίσης Ορεστιάς (20.4.47) 2 και Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 119. Ακόµη Συνόπουλος, Αποµνηµονεύµατα, ό.π., σ. 149 155 Λαϊκό Βήµα, (Μάρτης 1944) 1; 156 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/10, Αντρέας προς Αλέκο 7.1.44 157 ΑΣΚΙ 415, Φ23/8/46, ΠΕ Καστοριάς προς ΜΓ, 8.5.44 158 ∆Κ, Ληξιαρχείο Βογατσικού, ΛΠΘ 41/1946 και ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Υποβολή καταστάσεως φονευθέντων… αρ.209. Λίγο αργότερα εκτελέστηκε ένας άλλος από το ίδιο χωριό και µε το ίδιο επάγγελµα, ό.π. αρ.208 159 ΑΣΚΙ 415, Φ23/8/46, ΠΕ Καστοριάς προς ΜΓ, 8.5.44 160 Κωνσταντίνος Μπέντας, Ιστορικά Βογατσικού, Καστορία 1952, σ. 17 161 Λαϊκό Βήµα 3 (Μάρτης 1944) 5 162 ∆Κ, Ληξιαρχείο Καστοριάς, ΛΠΘ 44/1944 και ΑΣΚΙ 415, Φ23/8/46, ΠΕ Καστοριάς προς ΜΓ, 8.5.44 147

331


Κωσταράζι.163 Οι φόνοι τους απέδειξαν ότι όλοι οι «συντηρητικοί» δάσκαλοι της περιοχής δεν ήταν «σβυστές λαµπάδες» όπως τους είχε µειώσει µερικά χρόνια πριν ένας Κωνσταντινουπολίτης καθηγητής τους. 164 Αν και οι κατηγορίες του ΕΑΜ εναντίον των θυµάτων δεν έχουν πιστοποιηθεί, περισσότερο πιθανή είναι η εξήγηση ότι όντως αποτελούσαν στελέχη «εθνικής οργάνωσης», η οποία επηρέαζε αρκετούς κατοίκους των δύο χωριών να στέκονται «µακριά από το ΕΑΜ». 165 Η ΠΑΟ της Καστοριάς και του Βοΐου εξαρθρώθηκε µε ατοµικές συλλήψεις και δολοφονίες, ενώ στις Κοζάνης µε µαζική καταδίωξη. Στη Φλώρινα δεν αναπτύχθηκε αντάρτικο της ΠΑΟ, λόγω των ειδικών συνθηκών που έχουν ήδη αναφερθεί. Σύµφωνα µε πιθανότητες ποτέ ίσως δεν θα κτυπούσε τους Γερµανούς οι οπλίτες της ΠΑΟ, αλλά καθώς το ΕΑΜ δεν άφησε την κατάσταση να εξελιχθεί από µόνη της, οι πιθανότητες ποτέ δεν πρόκειται να εκληφθούν ως βεβαιότητες.

163

KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5, Kastoria Report, σ.66 και ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Υποβολή καταστάσεως φονευθέντων… αρ. 218. Ακόµη Φροντιστής, Π.Α.Ο., ό.π., σ. 443 164 Μακεδονικόν Βήµα (27.8.33) 4 165 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.69.2: βορειοελλαδικά και µακεδονικά 1945 -46, (αρ.67), Τσεµάκος; προς Φ∆, Θεσσαλονίκη 12.4.45

332

ΠΡΟΒΕΣ ΕΕΕ ΚΙ ΕΣΟ

δ΄. Πρόβες ΕΕΕ κι ΕΣΟ Η ύπαρξη της ΕΜΕΟ, οι κινήσεις των κοµουνιστών στη ∆υτική Μακεδονία και καταλυτικότερα η δικαστική και πολιτική δίωξη της «πρωτοφασιστικής»1 οργάνωσης ΕΕΕ της Θεσσαλονίκης, εξ αιτίας της οποίας αναζητούσε αυτή περαιτέρω υποστηρικτικά ερείσµατα υπήρξαν αιτίες που το καλοκαίρι του 1931 ιδρύθηκαν παραρτήµατά της αρχικά στην Πτολεµαΐδα, Κοζάνη, Καστοριά και Φλώρινα 2 κι έπειτα στο Αµύνταιο 3 και την Κλεισούρα. 4 Η επιλογή ως πρώτης της Εορδαίας εστιάζεται σε πολιτικούς, γεωγραφικούς και λόγους σύνθεσης του πληθυσµού όπως η φιλοβουλγαρική και κοµουνιστική κίνηση, η σιδηροδροµική σύνδεση και η πυκνή κατοίκηση Προσφύγων. 5 Γενικώς η επέκταση της ΕΕΕ οφειλόταν κατά ένα µεγάλο µέρος στα υφιστάµενα τοπικά παραρτήµατα του συλλόγου «Παύλος Μελάς», πρόεδρος του οποίου στην Καστοριά είχε χρηµατίσει κι ο 59χρονος αντιστράτηγος 6 Φιλόλαος Πηχεών. Υιός του εκπαιδευτικού Αναστασίου ο Φιλόλαος συνέχισε το έργο του πατέρα του για την «εθνική αποκατάσταση της Μακεδονίας» ως οπλαρχηγός ανταρτικών Σωµάτων 7 κι έπειτα σαν αξιωµατικός πιστός στη βασιλεία. 8 Αργότερα πολιτικοποιήθηκε στο Λαϊκό Πολιτικό Σύνδεσµο Καστοριάς9 και διετέλεσε πρόεδρος της ΕΕΕ της πόλης, βάζοντας παράλληλα υποψήφιος στις δηµοτικές εκλογές.10 Εκτός από το δίκτυο των Μακεδονοµάχων η ΕΕΕ αρύσθηκε στελέχη και από το αντίστοιχο των εφέδρων υπαξιωµατικών. 11 Στα εξέχοντα µέλη της συµπεριλαµβάνονταν επίσης πρόεδροι συλλόγων (πολυτέκνων, ιατρών, εµπόρων),12 ένας αλευροβιοµήχανος που είχε εκλεγεί παλαιότερα κοινοτάρχης της Πτολεµαΐδας, 13 ένας ιδιοκτήτης λιγνιτωρυχείου κι ένας ιδιοκτήτης 1

Ο όρος υπάρχει στο George Mavrogordatos, Stillborn Republic: Social Coalitions and Party Strategies in Greece 1922 -1936, UCP, Berkeley 1983, σ. 209 2 Επαρχιακή Φωνή (5.7.31) 4 και Μακεδονικόν Βήµα (26.7.31) 4 κι (6.8.33) 4. Ακόµη Καστοριά (23.8.31) 1. Ακόµη Μανάδης, Ιερά µητρόπολις, ό.π., σ. 526. Η άποψη ότι η ΕΕΕ ιδρύθηκε το 1934, βλ. Τριανταφύλλου, «Μουσική», ό.π., σ. 61-2 και Χονδροµατίδης, Σκιά, ό.π., σ. 17, 20, είναι λανθασµένη 3 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.19.1.38, Γ Κοσµίδης πρόεδρος και γραµµατέας ∆ Χαριτόπουλος, ΕΕΕ απ3886, Θεσσαλονίκη 10.5.33 4 Χονδροµατίδης, Η µαύρη σκιά, ό.π., σ. 16 5 Για την Εθνικιστική Ένωση Εφέδρων του 1925, βλ. Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 154, ελάχιστα στοιχεία είναι γνωστά 6 ΕΘ, ΠΑΣΦ, Πρακτικά αρ.18-19/14.3.46 7 Αλίκη Σολωµού, «Πηχεών Αναστάσιος», Παγκόσµιο Βιογραφικό Λεξικό, τ.8, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1991, 262-3 8 Νικόλαος Γερακάρης, Σελίδες εκ της συγχρόνου Ιστορίας (Πρόσωπα και πράγµατα), τ.1, Ελεύθερος Άνθρωπος, Αθήναι 1936, σ. 491 9 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.5.1.211 [κατάλογος Λαϊκού Πολιτικού Συνδέσµου Καστοριάς] 10 Καστοριά (15.1.33) 4 και (18.2.34) 4 11 Μακεδονικόν Βήµα (15.8.31) 1 και (6.8.33) 4 και (15.7.34) 4 12 Επαρχιακή Φωνή (2.7.33) 4 και (17.10.37) 4. Επίσης Μακεδονικόν Βήµα (21.3.30) 3 13 Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 137 όπου ενθυµήσεις του Πρόσφυγα Ανανία Νικολαΐδη, κατοίκου Πτολεµαΐδας

333


ταβέρνας.14 Θεωρητικοί της ανέλαβαν δάσκαλοι και καθηγητές που οµιλούσαν σε διαλέξεις ή εκφωνούσαν λόγους στις συγκεντρώσεις, ιδιαίτερα σε µνηµόσυνα πεσόντων, 15 µε πατριωτικό συνήθως ή κάποτε µε θεολογικό περιεχόµενο.16 Η ΕΕΕ είχε «εθνικόν σκοπόν» επιθυµώντας να εξουδετερώσει κάθε ξένη προπαγάνδα 17 και η νεολαία της, το «Εθνικόν Σώµα Ελλήνων Αλκίµων» 18 φλογίζονταν από το σύνθηµα «υπεράνω όλων η πατρίς, η οικογένεια και η θρησκεία».19 Υπήρχαν επίσης στενές επαφές της ΕΕΕ µε την κοινότητα των ιερέων, για τις οποίες κατάλληλος ήταν ο δηµοσιογράφος της Κοζάνης ∆οξάσης Παπαζήσης. Μία πιθανόν από τις αιτίες που είχε αυτός εκλεγεί ως γραµµατέας της ΕΕΕ, αν αφεθεί προς στιγµήν ανεξέταστη η έφεσή του στη γραφή,20 ήταν η αγάπη για τη µουσική, αφού και µέλος στον σύλλογο Πανδώρα ήταν και έψελνε ως κοντραµπάσος σε εκκλησιαστική χορωδία της ιδίας πόλης.21 Πράγµατι οι µουσικές, οι χοροί, οι παρελάσεις και οι καταθέσεις στεφάνων µαζί µε τις ανεγέρσεις µνηµείων και τις εκδροµές συνάρπαζαν την ΕΕΕ, 22 ιδιαίτερα το κράνος βρετανικού τύπου που φορούσαν τα µέλη της, το οποίο και τους διαφοροποιούσε οπτικά από τις άλλες οµοειδείς κοινότητες, τους προσκόπους ή το νεοεµφανιζόµενο στην πόλη της Κοζάνης και δραστικότερο στο πρόγραµµά του Σώµα Ελλήνων Εφήβων. 23 Όταν το 1931 χιλιαστές πωλούσαν βιβλία στην Κοζάνη, κλήθηκαν τα ΕΕΕ προς αντιµετώπισίν τους,24 αλλά ο τρόπος παραµένει άγνωστος. Κατά τα εγκαίνια πάντως της ΕΕΕ Φλώρινας έλαβαν χώραν µικροσυγκρούσεις µε «κοµουνιστάς», 25 αλλά ποιος είχε προκαλέσει πρώτος δεν έχει ευρεθεί. Στην ΕΕΕ της ιδίας πόλης αποδόθηκε µοµφή για γλωσσική καταπίεση των αλλοφώνων µέσω της επικόλλησης πινακίδων το Μάη του 1931 µε την παρότρυνση «Οµιλείτε την ελληνικήν»,26 λανθασµένα όµως αφού η Τρία Έψιλον δεν είχε ακόµη ιδρυθεί. Η πληροφορία ότι (πάλι) στη Φλώρινα αντιτέθηκαν Εβραίοι και αντισηµίτες Έλληνες το 1920, δεν σηµαίνει αναγκαστικά ότι οι δεύτεροι εντάχθηκαν 14

ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/268, «Βιβλίο Φλώρινας», [1947] Επαρχιακή Φωνή (26.3.33) 3 και (28.5.33) 4. Ακόµη Μακεδονικόν Βήµα (20.8.33) 1 16 Επαρχιακή Φωνή (12.2.33) 1, όπου αναφορά σε διάλεξη µε θέµα «ο θεσµός του γάµου διαµέσου των αιώνων» 17 Μακεδονικόν Βήµα (26.7.31) 4 18 Μιχάλης Παπακωνσταντίνου, Η Πέτρινη πόλη, Εστία, Αθήνα 1995, σ. 203, 271, 267, 478 όµως οι Άλκιµοι περιπλέκονται µε την ΕΟΝ 19 Γεώργιος Κουπαρούσος, «Υπεράνω όλων η πατρίς», Μακεδονικόν Βήµα (22.10.33) 4 20 Επί Κατοχής ο Παπαζήσης εργάστηκε ως γραµµατέας της Επιτροπής ∆ιανοµών του ∆ΕΣ, βλ. Παναγιώτου, Λίγα απ΄ όλα, ό.π., σ. 175 κι έπειτα της Ούνρρα, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60, ΣΑΕ85, Επιτροπή Γενικών διανοµών, Απόσπασµα πρακτικού χ.χ. 21 Μακεδονικόν Βήµα (31.1.32) 4 και (21.11.37) 4. Ο Παπαζήσης τραυµατίστηκε το 1940 στην Αλβανία, βλ. Ιωάννης Κορκάς, «Ένας Κοζανίτης πολεµιστής του 40, 92 ετών, θυµάται και αφηγείται», Κοζάνη (19.12.06) 6 22 Παντελής Τριανταφύλλου, «Η µουσική κίνηση στη Φλώρινα και η δράσι των νέων της στα χρόνια 1912-1942», Αριστοτέλης 79-80 (1970) 1-132, σ. 62 23 Μακεδονικόν Βήµα (26.11.33) 1 24 Μακεδονικόν Βήµα (6.9.31) 4 25 Καστοριά (23.8.31) 1 26 Κωστόπουλος, Απαγορευµένη γλώσσα, ό.π., σ. 125 15

334


αργότερα στην ΕΕΕ.27 Αναφέρεται ακόµη µία βίαιη συµπλοκή 3 Τριεψιλιτών της Καστοριάς µε ένα νεαρό Εβραίο,28 αλλά δεν είναι γνωστό αν τα αίτιά της είχαν πολιτικές αφετηρίες ή καθηµερινής φύσεως ζητήµατα (εµπορικές ή ερωτικές π.χ. αντιζηλίες). Αν το κράτος νοµοθέτησε εναντίον της εισόδου των νέων στους Αλκίµους,29 συνέβη προφανώς κατόπιν διαµαρτυριών της στενής κοινότητας που στελέχωνε τον προσκοπισµό, αφού όπως αναφέρθηκε η πρακτική της ΕΕΕ ήταν ασήµαντα ολιγότερη µπροστά στην ανθηρή µεγαλοστοµία της. Η ακτίνα δράσης της περιοριζόταν στα όρια του άστεως και σε όσους εφάπτονταν στενά µε το στράτευµα και τη θρησκεία, γενικώς η τοπική «εθνική αφρόκρεµα».30 Έτσι σπάνια ήταν η κατά πρόσωπον επαφή των «πλουσιόπαιδων» της ΕΕΕ31 µε το δρώντα κοµουνισµό, ο οποίος δούλευε προφορικά και υπόγεια. Στο φόρτε της δράσης της η Τρία Έψιλον φαίνεται ότι συγκινούσε ελάχιστους επαρχιώτες, πολύ ολιγότερους από τους κοµουνιστές ανταγωνιστές της. Στις εκλογές του 1933 οι Τριεψιλίτες είχαν λάβει 83 µόνο ψήφους στο νοµό Φλώρινας (0,35%), περίπου όσο τα άκυρα ψηφοδέλτια, απογοητεύοντας όσους είχαν πράγµατι γοητευτεί από τα χάλκινα κράνη και τα κίτρινα περιβραχιόνιά της. Έκτοτε χωρίς κρατική υποστήριξη άρχισε να ξεφτίζει µε τέτοια ταχύτητα, ώστε η κατάργησή της επί δικτατορίας Μεταξά ήταν µάλλον τυπική. Σηµαίνοντα µέλη της είχαν προλάβει στην Πτολεµαΐδα να περάσουν σε άλλους χώρους: σε ανασυγκροτηµένους συλλόγους Παλαιών Πολεµιστών,32 ενώ µερικοί υπέγραψαν µαζί µε κοµουνιστές ή αγροτιστές διακηρύξεις εναντίον της «παλινορθώσεως των Γλύξµπουργκ». 33 Λίγο αργότερα άλλοι έδρασαν, εξ ανάγκης ή λήψης αντιτίµων, ως τροφοδότες του ΕΑΜ. Είναι άγνωστο πόσα µέλη της ΕΕΕ πέρασαν στην ΕΟΝ, αρκούντως γνωστός όµως είναι ένας από αυτούς, ο ∆ηµήτριος ∆ελιαλής, γόνος ισχυρής εµποροβιοµηχανικής οικογένειας της Κοζάνης. Με έφεση στη δράση και στην εργασία παρά στις βαθιές σπουδές είχε παραβρεθεί 17χρονος στα εγκαίνια των γραφείων της ΕΕΕ Φλώρινας. Αγαπώντας τις στολές και την άσκηση µε τα όπλα προτίµησε αντί του προσκοπισµού34 να ενταχθεί στους Άλκιµους.35 Το 1938 µεταγράφτηκε στο επιτελείο της ΕΟΝ Κοζάνης ως φαλαγγάρχης υπαίθρου,36 αξίωµα απαιτητικότατο, καθώς οι χωρικοί κάτω από ένα σύνηθες πέπλο ροµαντικής αθωότητας απεργαζόταν προς ίδιον όφελος όλων των ειδών τα τεχνήµατα για να µην προσφέρουν εράνους -αρκετά όµως από αυτά ο ίδιος 27

Michel Sarfatis (2005), «Φλώρινα: αναµνήσεις µιας ξεχασµένης Κοινότητας», Χρονικά (Μάιος –Ιούνιος 2005), 16-17 28 Καστοριά (17.6.34) 4 29 Μακεδονικόν Βήµα (20.5.34) 4 30 Τσιάρας Γιάννης «Το µνηµόσυνο», Επαρχιακή Φωνή 28.5.33/1,4 31 Για τον όρο βλ. Βαφειάδης, Αποµνηµονεύµατα, ό.π., σ. 167 32 Επαρχιακή Φωνή (14.6.36) 4 33 Επαρχιακή Φωνή (2.6.35) 4 και (11.8.35) 4 34 Γεώργιος Πατιώς, Χρονικό του προσκοπισµού της Κοζάνης, τ. Α΄ 1912 -1939, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2001, σ. 237 35 Κωνσταντίνος Γκέκας, συνέντευξη το 2000 36 Μακεδονικόν Βήµα (14.11.37) 1 και ΓΑΚ/ΚΥ, ΕΟΝ, διοικήσεις αρρένων –θηλέων Κοζάνης, Φ.11/015, Π∆ ΕΟΝ Κοζάνης 14.5.40

335


γνώριζε ως έµπειρος ενοικιαστής φόρων της υπαίθρου.37 Για την προπολεµική του ένταξη στις δύο οργανώσεις ο ∆ελιαλής κατηγορήθηκε εκ των υστέρων ως «φασίστας» και «καταδότης» κοµουνιστών,38 όµως στοιχεία που να στηρίζουν τις µοµφές δεν έχουν εντοπιστεί. Οι πολυχρησιµοποιηµένες στην πολιτική επικοινωνία της Αριστεράς έννοιες φασίστας και καταδότης δείχνουν απλώς την οξύτητα των (ύστερων και συναισθηµατικά φορτισµένων) αντιθέσεων. Ο ∆ελιαλής επαφιόταν µε την κατοχική ΕΕΕ της Εορδαίας λόγω της εξ αγχιστείας συγγένειάς του µε τον αρχηγό της, αλλά αν η σχέση αυτή επεκτεινόταν περισσότερο από τα καθιερωµένα είναι άγνωστο. Πάντως επί Εαµοκρατίας φυλακίστηκε στην Κοζάνη, αλλά µάλλον οι αιτίες ήταν οι συνήθεις επιχειρηµατικοί ανταγωνισµοί 39 και η αυξανόµενη κρατικοποίηση, καθώς ο ∆ήµος Κοζάνης προσπαθούσε να ιδιοποιηθεί το εργοστάσιο ηλεκτρισµού της πόλης, το οποίο ανήκε στον πατέρα του. 40 «Ουδέποτε παρέλειψαν να χρησιµοποιήσουν την εκάστοτε κρατούσαν πολιτικήν κατάστασιν µηδέ και αυτού του κατακτητού εξαιρουµένου για να επιτύχουν µεροληπτικάς υπέρ αυτών λύσεις» κατηγορούσε τον εργοστασιάρχη ∆ελιαλή ο δήµαρχος της πόλης 41 λησµονώντας ότι η ζωή πολλών συνεχίζεται σχεδόν απαράλλακτη ακόµη και σε περιόδους πολιτικών ή διοικητικών αλλαγών.42 Εκτός από τις αναφερόµενες υπήρχε κι άλλη εθνικιστική οργάνωση στην πόλη της Κοζάνης, η «Οµάς Αντικοµουνιστών», γνωστή σήµερα µόνο ως τίτλος. Με την αρωγή αξιωµατικών του Στρατού και ιερωµένων οι οργανώσεις αυτές, αν και είχαν κλονίσει την απόλυτη κυριαρχία των κρατικοδίαιτων προσκόπων, ορθά µάλλον χαρακτηρίστηκαν «χώροι βήµατος ή αναψυχής»43 ηλικιωµένων αποµάχων που θέλγονταν από επαναλήψεις γενικόλογων ροµαντικών ρητορειών. Η εθελοντική στρατολόγηση των ολιγάριθµων µελών τους οφειλόταν σχεδόν αποκλειστικά στην αρωγή της εποχικής συγκυρίας παρά στις ιδιαίτερες ικανότητες των στελεχών της. Έτσι όταν η περιοχή έµπαινε στη δεκαετία του ΄40, οι εθνικιστικές οργανώσεις είχαν ήδη κλείσει τον κύκλο της ζωής τους. Μερικοί δαιµόνιοι έµποροι της Κοζάνης εκφράστηκαν στην αρχή του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου υπέρ των Γερµανών, επειδή είχαν χρηµατίσει «παλιοί φανατικοί εχθροί των Γάλλων» 44 και διότι εξέφραζαν µία παρελθοντική πικρία, όχι ανεξάρτητη από κοµµατικές διαµάχες ή την αίσθηση ασφάλειας που προσφέρει η υποστήριξη κάθε δυνατού. Οι 37

Μακεδονικόν Βήµα (18.12.38) 1 και Τσουµής, Πάικος, ό.π., σ. 115-43 Ζήσης Τσαµπούρης, Τα τετράδια της µνήµης: το εργατικό κίνηµα στην Κοζάνη (1930 1943), (επιµ: Β. Καραγιάννης –Θ. Καλλιανιώτης) Παρέµβαση Κοζάνη 2002, σ. 101, 221 39 Βλ. π.χ. ΠΚ, ΤΠΚ, ΠΑΠΠΑ αρ.151/7.4.41 όπου αντιδικία µεταξύ Πάικου ∆ελιαλή και Γεωργίου Στέφου 40 ΠΚ, ΣΠΚ, βουλεύµατα 1/27.2.45 και 16/31.5.46. Επίσης Τσουµής, Πάικος, ό.π., σ. 180 κ.ε. 41 ΓΒ, Φ.69/9/2/134, Υπόµνηµα δήµου Κοζάνης περί του ηλεκτροφωτισµού της πόλεως, ∆ήµαρχος Κοζάνης προς Πρόεδρον Κυβερνήσεως κ.α., Αθήναι 30.5.45 42 «Για µας το Επιµελητήριο …αποτελεί τον αναγκαίο συνοµιλητή, τον απαραίτητο εταίρο οποιασδήποτε κυβέρνησης…» ξεκαθάριζε δεκαετίες αργότερα ένας άλλος επιχειρηµατίας της ιδίας πόλης, βλ. Γκατζόφλιας Γιάννης, «∆ιακήρυξη Συνδυασµού», Επιχειρηµατικά Νέα (Ιούνιος 2006) 1 43 Χονδροµατίδης, Η µαύρη σκιά, ό.π., σ. 29 44 Τσουµής, Πάικος, ό.π., σ. 145, 162 38

336


έµποροι ποτέ δεν είχαν αρνηθεί να προσφέρουν χρήµατα στους πολεµικούς εράνους ούτε εναντιώθηκαν στις ποικίλες επιτάξεις που διενεργούσε ο Ελληνικός Στρατός. Ακόµη ουδεµία βοήθεια προσέφεραν στον εχθρό και οι υιοί τους, ορισµένοι παλαιά µέλη αντικοµουνιστικών σωµατείων, είχαν χωρίς γογγυσµούς επιστρατευτεί και πολεµήσει µε πατριωτισµό στην Αλβανία εναντίον του Άξονα. Οπότε η προσαπτόµενη µοµφή εναντίον τους ως «Πεµπτοφαλαγγίτες»45 θεωρείται ασυνεπής και υπερβολική. Μέλη της κατοχικής ΕΕΕ κατηγορήθηκαν στην πόλη της Κοζάνης 4 άτοµα (7 σε όλη τη ∆υτική Μακεδονία), γνωστοί εκ των οποίων είναι (στο γράφοντα) µόνο δύο, ένας λοχαγός των αυτοκινήτων, οικογενειάρχης µε 6 άτοµα,46 κι ο αναφερθείς ∆ηµήτριος ∆ελιαλής47 Η σχέση του πρώτου µε την ΕΕΕ και τον Πούλο, αν γίνει πράγµατι πιστευτή, πήγαζε µάλλον από το επάγγελµά του, αφού δυνητικά ο πολύτεκνος αξιωµατικός επαφιόταν κατά τη µεταφορά υλικών ή στρατιωτών σε διάφορες επιχειρήσεις, όχι κατ΄ ανάγκην εθελοντική. Ο δεύτερος σχετίζεται όπως ήδη αναφέρθηκε µε τη σφοδρή αντιδικία περί του ηλεκτροφωτισµού της πόλης Κοζάνης (παρόµοια σχεδόν είχαν συµβεί και στο Τσοτύλι, όταν επικράτησε το ΕΑΜ),48 αλλά και στην εξ αγχιστείας σχέση του µε τον πρόεδρο της ΕΕΕ Πτολεµαΐδας. Στην Κοζάνη κατοχική ΕΕΕ δεν ιδρύθηκε, διότι ο Πούλος δεν είχε την έδρα του εκεί –κατά µία πηγή δεν έγινε δεκτός- 49 κι έπειτα επειδή οι αξιωµατικοί της Κοζάνης ήταν φιλικοί ή προσανατολισµένοι στην ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ και προφανώς επηρέαζαν αρνητικά τις σύστοιχες οργανώσεις των υπαξιωµατικών και των εφέδρων. Λίγο αργότερα ιδρύθηκαν στην πόλη η ΕΣΟ κι ο ΕΕΣ, οργανώσεις που αλληλοϋποβλέπονταν, αλλά που καµιά από τις δύο δεν έβλεπε µε καλό µάτι τους γερµανοντυµένους στρατιώτες του Πούλου. Έτσι παράρτηµα της κατοχικής ΕΕΕ δεν άνοιξε ποτέ στην Κοζάνη, όχι όµως και στην Πτολεµαΐδα όπου –κάπως αργά- στα τέλη Μαρτίου µε αρχές Απριλίου του 194450 ιδρύθηκε η «Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωσις Ε.Ε.Ε.». Ο λογότυπος απηχούσε την ένωση του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόµµατος (του Σωτηρίου Γκοτζαµάνη προφανώς) και της ανεπίσηµης ΕΕΕ του Πούλου, ένωση που είχε συντελεστεί µε την (πιεστική) αρωγή των Γερµανών ένα µήνα

45

Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 117 ΓΑΚ/ΑΝΚ, ΑΒΕ60/ΣΑΕ1080, σ.364 47 ΑΣΚΙ, Φ.418/24/2/52, Οργάνωση περιοχής Θεσσαλίας του ΚΚΕ, Λάρισα 8.12.44 και Λαϊκή Φωνή (11.10.45) 2 48 Επρόκειτο για το Ν. Κοσµατόπουλο από τη Μόρφη, που όταν κυριάρχησε το ΕΑΜ άφησε το εργοστάσιο ηλεκτροφωτισµού και κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη όπου διακρίθηκε ως απηνής διώκτης κοµουνιστών, βλ. ΕΘ, Ε∆∆Θ, Φ.82, Ειδικός Επίτροπος ∆οσιλόγων, Ανακριτής 6 Τµήµατος, Ένορκος Βεβαίωσις Αντωνίου Α. στο Ειρηνοδικείο Αθήνας, αρ.25892/13.11.46. Επίσης Τζώρτζης, Μόρφη, ό.π., σ. 152 49 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 138. Οι Πουλικοί συλλάβει στην Κοζάνη έναν πολίτη της που απελευθερώθηκε κατόπιν υψηλής καταβολής λύτρων, βλ. ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, [Κατάσταση παθόντων επί Κατοχής], κεφάλαιο Η΄ Όµηροι, αρ.3, οπότε οι χρηµατιστικές ατασθαλίες επηρέασαν µάλλον αρνητικά τους Κοζανίτες 50 ΑΣΚΙ, Φ.408, 23/1/19, Αλέκος προς ΠΓ ΚΚΕ, Απρίλης 1944 και Ελεύθερη Μακεδονία (15.4.44) 3 46

337


πιο πριν στη Θεσσαλονίκη.51 Γι αυτό και η ΕΣΟ -ΕΕΕ της Πτολεµαΐδας που αρχικά χρησιµοποιούσε τη σφραγίδα της προπολεµικής ΕΕΕ απάλειψε την ηµεροµηνία ίδρυσης της παλαιάς ΕΕΕ από τη σφραγίδα κι έσβησε και το άρθρο η από τον παλαιό τίτλο «Εθνική Ένωσις «η Ελλάς»».52 Την ΕΣΟ -ΕΕΕ της προσφυγικής κωµόπολης στελέχωσαν νέα πρόσωπα, διότι οι παλαιοί της στύλοι είχαν γεράσει, ατονήσει, απέφευγαν να εκτεθούν ή και υποστήριζαν πλέον το ΕΑΜ. Πρόεδρός της χρηµάτισε τότε ο 56χρονος Απόστολος Τσουµής, µέλος του ∆Σ διάφορων συλλόγων (Εµπορικού, Σχολικής Εφορείας) 53 κι εξέχων ξενοδόχος. 54 Ο µεγαλύτερος υιός του είχε παντρευτεί την αδελφή του αναφεροµένου ∆ηµητρίου ∆ελιαλή, ενώ ο έτερος δραστηριοποιήθηκε επί Μεταξά ως στέλεχος στην ΕΟΝ της κωµόπολης55 -ο Τσουµής εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ στα Πετρανά. 56 ∆εύτερο, βεβαιωµένο από τις πηγές, µέλος της ΕΣΟ Ε.Ε.Ε. ήταν ο Πρόσφυγας εκ των βουλγαροκρατούµενων µερών ∆ηµήτριος Γοζαδίνος57 ελεγκτής -διαχειριστής του φόρου εισαγοµένων εγχωρίων προϊόντων στην Πτολεµαΐδα 58 πριν «επιστρατευθεί» ως διαχειριστής της ΕΣΟ -ΕΕΕ µισθοδοτούµενος αποκλειστικά από αυτήν.59 Προφανώς τα έσοδα της οργάνωσης προέρχονταν από φορολόγηση εµπορεύσιµων ειδών, δραστηριότητα παρόµοια µε το ∆ήµο, τον οποίο προσπαθούσε να εκτοπίσει. Ως τροφοδότης πολεµικού υλικού της οργάνωσης µε αντίτιµο το σιτάρι60 φάνηκε ο 40χρονος κτηνοτρόφος61 Γεώργιος Βασιλικός, Πρόσφυγας από την Ανατολική Θράκη και κάτοικος αρχικά Ασβεστόπετρας και Πτολεµαΐδας έπειτα. Ο Βασιλικός κατηγορήθηκε µεταπολεµικά για φόνους, λεηλασίες και πυρές οικιών µελών ή συµπαθούντων το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στο Βόιο και την Εορδαία, 62 αλλά δεν δικάστηκε ποτέ, διότι αιχµαλωτισθείς εκτελέστηκε επί Εαµοκρατίας από τους αντάρτες. 63 Τα στελέχη της ΕΣΟ -ΕΕΕ χρειάζονταν πρωτίστως πιστόλια και σφαίρες για την προσωπική τους ασφάλεια και 51

Λαϊκή Φωνή (5.3.44) 4 Βλ. Μανάδης, Ιερά µητρόπολις, ό.π., σ. 526 όπου έγγραφο της ΕΣΟ και ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, ΕΣΟ ΕΕΕ προς έπαρχο, α.π.150, Πτολεµαΐς 18.6.44 53 Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 269 και Α΄ Λύκειο Πτολεµαΐδας, Πρακτικά Ηµιγυµνασίου [Πτολεµαϊδος] από Ιανουαρίου 1930 – Απριλίου 1939, Πράξις 4/2.3.37 54 Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 290-1 55 ΓΑΚ/ΚΥ, ΕΟΝ, Φ.11/007, ∆ιοικήσεις αρρένων –θηλέων Κοζάνης, Πίναξ στελεχών ΕΟΝ Κοζάνης 56 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πετρανών, ΛΠΘ 2/1969 57 ΑΜΠ, Φ.Α/9/2, [Κατάσταση Προσφύγων Εορδαίας] Κοζάνη, 21.11.42 και ∆ΒΚ κ.9/Φ.2/Θ, Περίθαλψη Προσφύγων, Κατάστασις εµφαίνουσα τους λαβόντας βοηθήµατα παρά του κ. Επάρχου Εορδαίας ως προσφύγων εκ Βουλγαροκρατουµένων περιοχών για τους µήνας Αύγουστον, Σεπτέµβριον και Οκτώβριον 1942, Πτολεµαΐς 2.2.43 58 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, ∆ήµος προς Έπαρχον, α.π.1084, Πτολεµαΐς 26.5.44 59 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, ΕΣΟ προς ∆ήµαρχον, α.π.85, Πτολεµαΐς 22.5.44, ακριβές αντίγραφον και ΕΣΟ ΕΕΕ προς ∆ήµαρχον, α.π.114, Πτολεµαΐς 31.5.44 60 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, ΕΣΟ ΕΕΕ προς έπαρχο, α.π.150, Πτολεµαΐς 18.6.44 και Επαρχία προς Γραφείον Επισιτισµού, α.π.992, Πτολεµαΐς 24.6.44 61 Αντώνιος Πουγαρίδης, συνέντευξη το 2003 62 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βουλεύµατα 16/3.3.48, 54/31.12.48, 6/30.6.49 63 ΕΕ, Έκθεσις 37/1945 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Ασβεστόπετρας, ΛΠΘ 4/1954 52

338


πολεµικά όπλα για όσα µέλη της περιπολούσαν στην πόλη, λάβαιναν φόρους από τους χωρικούς, κάτεσχαν τρόφιµα και υλικά64 ή εκτελούσαν εξωτερικές αποστολές. Στα υπόλοιπα στελέχη της ΕΣΟ -ΕΕΕ, αν θεωρηθούν πράγµατι αληθινή η κατάθεση ενός κοµουνιστή καθοδηγητή, ανήκαν 3 Πρόσφυγες κι ο µεσήλικας διευθυντής του υποκαταστήµατος της τοπικής ΑΤΕ, 65 επιτυχηµένος επιχειρηµατίας και πρόεδρος παλαιότερα των Επιστράτων Καστοριάς (δράση εξ αιτίας της οποίας είχε εξοριστεί 3 δεκαετίες νωρίτερα) και του Εµπορικού Συλλόγου της ιδίας κωµόπολης. 66 Ο διευθυντής όπως κι αρκετοί άλλοι είχε διωχθεί από τους Ιταλούς και καταφύγει στη φιλόξενη για εκείνες τις περιπτώσεις Πτολεµαΐδα. 67 Οι Πρόσφυγες ήταν: α) ο 50χρονος Γεώργιος ∆αρδαµανέλης από την Πέργαµο που από την Καβάλα είχε µετοικήσει οριστικά στην Πτολεµαΐδα68 όπου εκλεγόταν προπολεµικά στο κοινοτικό της συµβούλιο. 69 Επί Κατοχής λάβαινε βοήθηµα ως Πρόσφυγας από τα βουλγαροκρατούµενα µέρη. 70 Μεταπολεµικά κι ως το τέλος του κυρίως Εµφυλίου Πολέµου παρέµεινε στην Πτολεµαΐδα ασκώντας το αξίωµα του δηµάρχου 71 β) ο ∆ηµήτριος Πολυχρονιάδης, στέλεχος της Οικονοµικής Εφορείας, 72 που εκτελέστηκε στα Πετρανά επί Εαµοκρατίας 73 γ) ο Γεώργιος Παυλίδης, ιδιοκτήτης λιγνιτωρυχείου 74 που παλαιότερα είχε διωχθεί ως υποστηρικτής του στρατηγού Πλαστήρα.75 Σχετιζόµενος µε την ίδια οργάνωση, 76 «δορυφόρος» κατά µία πηγή, 77 εθεωρείτο ο κοινωνικά επιφανής78 Γεώργιος Ροµπόλης που καταγόταν από το Σπήλαιο Γρεβενών, οικισµό από τον οποίον είχαν βγει αντάρτες στον Ε∆ΕΣ. Ως έφεδρος ανθυπολοχαγός του Στρατού είχε διατελέσει προπολεµικά πρώτος πρόεδρος της Εθνικιστικής Ενώσεως Εφέδρων Εορδαίας 79 και είχε συγκρουστεί για οικονοµικούς λόγους µε το Φιλελεύθερο κοινοτάρχη της 64

ΓΑΚ/ΙΑΜ, 140/1, Φ.8, ∆ήλωσις ζηµιών Ν. Ζουρνατζίδη, Αναράχη 9.7.45 Ελεύθερη Μακεδονία (15.4.44) 3 66 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.35.1.15, Μ. Πασχάλης; προς Φ∆, Αθήναι 22.11.32 67 ΓΒ, ΑΦ∆,, Φ.59.4.167, Ι. Ζωγράφος, αρχιλογιστής, διευθυντής υποκαταστήµατος ΑΤΕ Πτολεµαΐδας προς ΑΤΕ Αθήνας, 18/2/44 68 Επαρχιακή Φωνή (15.11.31) 4 69 Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 270 70 ∆ΒΚ, Κ.9/Φ.2/Θ, Περίθαλψη Προσφύγων, Κατάστασις εµφαίνουσα τους λαβόντας βοηθήµατα παρά του κ. Επάρχου Εορδαίας ως προσφύγων εκ Βουλγαροκρατουµένων περιοχών για τους µήνας Αύγουστον, Σεπτέµβριον και Οκτώβριον 1942, Πτολεµαΐς 2.2.43 71 Μανάδης, Ιερά µητρόπολις, ό.π., σ. 251 όπου ενθυµήσεις του Πρόσφυγα Ανανία Νικολαΐδη, κατοίκου Πτολεµαΐδας και Λαϊκή Φωνή (1.9.45) 2 72 Μακεδονικόν Βήµα (25.12.33) 4 73 ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 14/16.5.45 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 34/1945 74 Επαρχιακή Φωνή (26.11.39) 1,4 και ΕΕ, Έκθεσις 188/17.9.41 75 Επαρχιακή Φωνή (2.4.33) 1 και (3.9.33) 1,4 76 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1/2/2, Daily 1 Record, October [1944] [χειρόγραφο σηµείωµα] 77 Ελεύθερη Μακεδονία (15.4.44) 3 78 Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 124 και ΑΛΠ, Πρακτικά Ηµιγυµνασίου [Πτολεµαϊδος] από Ιανουναρίου 1930 – Απριλίου 1939, πράξις 1/4. 1.30 79 Ένωση Παλαιών Πολεµιστών Εορδαίας, πρωτόκολλον αλληλογραφίας 1925 -1929, α.π. 12, 20.2.26 και Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 154. Επίσης Επαρχιακή Φωνή (25.10.36) 3 65

339


Πτολεµαΐδας Βασίλειο Χατζηευστρατίου.80 Επί Μεταξά διετέλεσε αρχηγός της ΕΟΝ Εορδαίας81 και επί Κατοχής διορίστηκε στην Οικονοµική Εφορεία της Πτολεµαΐδας.82 Το 1943 συνδεόταν µε το τµήµα της ΥΒΕ/ΕΚΑ του καπετάν Κολάρα83 µαζί µε τον οποίον αργότερα συµµετείχε σε επιδροµή Γερµανών και οπλιτών του ΕΕΣ εναντίον της Βλάστης. Το 1943 εθεωρείτο από τους αντιπάλους του στέλεχος της ΠΑΟ Εορδαίας,84 γι αυτό και είχε κρατηθεί, κατά µία κατάθεση, για ένα διάστηµα από τον Πούλο 85 -εξ αιτίας των αναφερόµενων περιπετειών του προφανώς εθεωρείτο από τους καθοδηγητές του ΚΚΕ «καιροσκόπος». 86 Ο ΕΛΑΣ αδυνατώντας να συλλάβει τον ίδιο, εκτέλεσε µε τη µοµφή του «γκεσταπίτη»87 τον αδελφό του που διαχειριζόταν το Κρατικό Νοσοκοµείο Γρεβενών. 88 Επί Εαµοκρατίας ο Ροµπόλης φυλακίστηκε από τους αντάρτες, 89 αλλά απολυθείς επαναπροσλήφθηκε στην Οικονοµική Εφορεία.90 Στο περιβάλλον της ΕΣΟ Πτολεµαΐδας εθεωρείτο ότι κινούνταν91 κι ένας 42χρονος έµπορος από τη Βλάστη, προπολεµικός πρόεδρος κι αυτός των Εφέδρων του χωριού92 του, του Εµπορικού Συλλόγου της Πτολεµαΐδας93 και της κοινότητας καταγωγής του επί Κατοχής. 94 Κατηγορηθείς για υπερβολές αξιώσεις κατά τη συλλογή ερίων το 1942 και για την κατοχή εβραϊκού σπιτιού και καταστήµατος στη Θεσσαλονίκη, δικάστηκε και γνώρισε µεταπολεµικά για µικρό διάστηµα τις φυλακές του Ελληνικού Κράτους, αφού πρώτα είχε κρατηθεί 3 µήνες από τον ΕΛΑΣ. 95 Ως µέλος της ιδίας οργάνωσης έχει αναφερθεί κι ένας Αθηναίος ανθυπασπιστής του Στρατού, που στην αρχή εξέδραµε µαζί µε Γερµανούς και Πουλικούς, παραµένοντας όµως στην περιοχή, όταν οι δεύτεροι την εγκατέλειψαν.96 Οι 5 «διανοούµενοι» που σύµφωνα µε ένα στέλεχος του ΚΚΕ υποστήριζαν την ΕΣΟ ήταν όλοι ξένοι, αλλά κάτοικοι της Πτολεµαΐδας, κι εργάζονταν στην Οικονοµική Εφορεία και στην ΑΤΕ.97 Αν είχαν διοριστεί επί Κατοχής από τον 80

Επαρχιακή Φωνή (7.6.31) 3 Επαρχιακή Φωνή (2.5.37) 6 και (24.10.37) 4 82 Λαϊκή Φωνή (7.11.45) 3 83 Απόστολος Στούµπος, Η βιογραφία ενός Ανθυπολοχαγού του Ε.Λ.Α.Σ., Καστοριά 1998, σ. 35 και Απόστολος Στούµπος, συνέντευξη το 2004 84 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 83/28.2.46 85 ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 54/31.12.48 86 Ελεύθερη Μακεδονία (15.4.44) 3 87 Ο όρος ανήκει στη Λαϊκή Φωνή (26.6.45) 1 88 ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/14, Τάσος προς Τάσο, 24.8.44 και ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 83/28.2.46 89 ΕΕ, Έκθεσις 198/18.5.45 90 Λαϊκή Φωνή (7.11.45) 3 91 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1/2/2, Daily 1 Record, October [1944] [χειρόγραφο σηµείωµα] 92 Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 154 93 Επαρχιακή Φωνή (2.6.40) 4 94 ΕΕ, Έκθεσις 387/27.7.45 95 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 4-5/20.1.48 και απόφαση 50/5.10.48. Επίσης Πρακτικά αρ. 6667/23.11.48 96 ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 46/30.7.48 97 Ελεύθερη Μακεδονία (15.4.44) 3. Εξ αυτών ο ένας, επιµελητής εισπράξεως του Ταµείου, 81

340


Σωτήριο Γκοτζαµάνη, δεν έχει πιστοποιηθεί ούτε µαθεύτηκε αν επέλεξαν την ΕΣΟ εκ πεποιθήσεως ή κατόπιν επαγγελµατικών πιέσεων χρωστώντας χάρη σε όσους τους είχαν διορίσει. 98 Γνωστότερος της πεντάδας είναι ο 28χρονος Μικρασιάτης «αξιωµατικός» 99 Χρήστος ∆άγκουλας, παλαιός πρόσκοπος και ηθοποιός σε µαθητικές παραστάσεις,100 απόφοιτος του Γυµνασίου Κοζάνης101 και στενός συγγενής του σφοδρού διώκτη των κοµουνιστών της Θεσσαλονίκης Αντωνίου ∆άγκουλα. Γενικά ο ρόλος της ΕΣΟ -ΕΕΕ Πτολεµαΐδας ήταν υποδεέστερος, µάλλον επειδή ο καπετάνιος του ΕΕΣ της κωµόπολης Φραγκίσκος Κολάρας δεν ανεχόταν να υπερκεραστεί από τους «πολιτικούς». ∆υστυχώς η πυκνή έντυπη επικοινωνία της οργάνωσης (περισσότερο από δύο έγγραφα καθηµερινώς στις αρχές καλοκαιριού του 1944) δεν ευρέθηκε ολόκληρη για να µελετηθεί, αλλά φαίνεται ότι περιοριζόταν σε διάφορες µικροεκδουλεύσεις: παρακλήσεις προς την Ι.Μ. Φλωρίνης για ατελείς άδειες γάµου Εθνικιστών οπλιτών που επιθυµούσαν να ελαφρυνθούν της πληρωµής 102 κι αιτήσεις προς την τοπική Επαρχία για πρόσκτηση και διανοµή δηµητριακών στα µέλη της οργάνωσης ή στα Λαϊκά Συσσίτια, τον έλεγχο των οποίων προσπαθούσε η οργάνωση να αναλάβει κατ΄ αποκλειστικότητα.103 Ελάχιστα είναι τα διαθέσιµα στοιχεία για την προπολεµική ΕΕΕ της Φλώρινας κι ένας λόγος είναι πως 3 από τα γνωστά µέλη της παραδίδονται µόνο µε τα επώνυµά τους (Καβαδέλος, Λούστας και Τριανταφυλλίδης) 104 οπότε η περαιτέρω ταυτοποίηση είναι δύσκολη. Άνδρας µε το ονοµατεπώνυµο Στέργιος Λούστας, πιθανόν βλάχικης καταγωγής, παραδίδεται στα πηγές ως φαλαγγάρχης στην ΕΟΝ της υπαίθρου, ενώ αντίστοιχος µε το ονοµατεπώνυµο (Στέργιος) Τριανταφυλλίδης είχε χρηµατίσει επίσης διοικητής φάλαγγας.105 Αν ο τελευταίος ήταν το ίδιο πρόσωπο µε συνδικαλιστή δάσκαλο,106 πρόεδρο για ένα διάστηµα του Συλλόγου Αριστοτέλης 107 και µεταπολεµικό περιφερειακό έφορο προσκόπων, 108 δεν έχει εξακριβωθεί. Άγνωστο είναι ακόµη αν οι 3 διώχτηκε µεταπολεµικά για οικονοµικές ατασθαλίες και κακή διαγωγή κατά την περίοδο της Κατοχής, βλ. Ακρίται του Βορρά (24.2.47) 3 98 «Ο Κοτζαµάνης …τους ετόνισεν ότι θα είναι τα στελέχη ενός νέου εθνικοσοσιαλιστικού κόµµατος», βλ. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 7/5/66 99 Μανάδης, Αιωνόβιος ρίζα, ό.π., σ. 129 100 Επαρχιακή Φωνή (10.8.30) 4 και (16.7.33) 3 101 Παπαδόπουλος, Ιστορία του Βαλταδωρείου, ό.π., σ. 263 102 Βλ. π.χ. Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 526 όπου σχετικό έγγραφο της ΕΣΟ Πτολεµαϊδας 103 ΑΜΠ, Φ.Γ/2/2, Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωσις Πτολεµαϊδος προς Έπαρχον Εορδαίας, α.π. 124, Ενταύθα 6.6.44 και Φ.Γ/2/3, Έπαρχος Εορδαίας προς Επιτροπή Λαϊκών Συσσιτίων, α.π. 917, Πτολεµαΐς 8.6.44. Επίσης ΦΓ/2/4, Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωσις Πτολεµαϊδος προς Έπαρχον, α.π. 142, Πτολεµαΐς 13.6.44 και Φ.Γ/2/5, Έπαρχος προς Επιτροπήν Λαϊκών Συσσιτίων, α.π. 972, Πτολεµαΐς 15.6.44 104 Μακεδονικόν Βήµα (20.8.31) 4 και Καστοριά (23.8.31) 1 105 ΓΑΚ/ΚΥ, ΕΟΝ, Φ10, 206-7, ∆ιοικήσεις αρρένων –θηλέων Φλωρίνης 106 Η Φωνή του Λαού (1.1.25) 3 107 Αριστοτέλης 53-4 (1965) 113 κ.ε. 108 Το Φως (30.8.45) 2 και ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.88.1: πολιτικά Φλώρινας (1947-49), Στέργιος Τριανταφυλλίδης, διευθυντής Ε΄ ∆Σ Φλώρινας, περιφερειακός έφορος προσκόπων προς Φ∆, 15.12.47

341


ανήκαν στους 165 «Γκεσταπίτες µε µισθό» που, σύµφωνα µε έναν (προφανώς υπερβολικό) οπαδό του ΕΑΜ, δρούσαν στο νοµό Φλώρινας επί Κατοχής.109 Επειδή όµως ο ίδιος ο Πούλος είχε προσέλθει το καλοκαίρι του 1943 στη Φλώρινα κι οµίλησε ένα απόγευµα «προς το λαόν» για τον εθνικοσοσιαλισµό,110 συνάγεται ότι υπήρχαν, µικροί τουλάχιστον, εθνικιστικοί πυρήνες, στους οποίους ίσως αναλύθηκε, προσφέρθηκε τιµητικά ή πουλήθηκε το φρεσκοεκδοθέν βιβλίο του αντιµασώνου αντισυνταγµατάρχη µε τίτλο «Το νέον δράµα του Ελληνισµού και οι σκοτειναί δυνάµεις».111 Ο µόνος βέβαιος κατοχικός Εθνικοσοσιαλιστής της Φλώρινας ήταν ο 32χρονος Αναστάσιος Παπαθανασίου, άγαµος δάσκαλος από την ίδια πόλη, βαθµοφόρος παλαιότερα της ΕΟΝ, µελετηρός αλλά επιπόλαιος κατά τη γνώµη του επιθεωρητή του.112 Παρόλο που δύο φορές πυροβολήθηκε –τη δεύτερη τραυµατίστηκε βαριά-113 από την ΟΠΛΑ, 114 ο 32χρονος άνδρας επέζησε για να υµνεί εντύπως τους Γερµανούς σωτήρες του αποφαινόµενος ότι «η γερµανική δύναµη θα συντρίψει το βάρβαρο κοµµουνισµό…».115 Τον Οκτώβριο του 1943 χάθηκαν δια παντός τα ίχνη του.116 Αν είχε συγγενικές σχέσεις µε άνδρες της πόλης που µε το επώνυµο Παπαθανασίου είχαν διακριθεί ως αντίπαλοι του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και µεταπολεµικά σαν ένθερµοι εθνικόφρονες,117 δεν έχει διαπιστωθεί. Για την Καστοριά ελλείπουν σχετικές πληροφορίες. Μία για το διορισθέντα επί ιταλικής Κατοχής νοµάρχη, τον οποίο ελληνόφρων αντίπαλός του ψέγει ως «σχιζοφρενή, αµόρφωτο και καταχθόνιο γέροντα»,118 δεν έχει ελεγχθεί. Ακόµη δεν έχει ερευνηθεί διεξοδικά αν ορισµένοι κάτοικοι της πόλης που καταδικάστηκαν µεταπολεµικά ως «συνεργασθέντες µε τον κατακτητήν» «οικονοµικώς» είτε και «οικονοµικώς προδοτικώς», 119 ανήκαν σε Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωση ή δρούσαν ατοµικώς.

109

ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/Φ5/2α Έθνος (14.8.43) 1 111 Έθνος (21.8.43) 3 112 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 112, Φ.46/69-70, Εκθέσεις επιθεωρητών περιφερείας Φλωρίνης 1939 -40, Έκθεσις 29, 4ο ∆Σ Φλώρινας 7.12.39 113 ∆Κ, Φλώρινα, Βιβλίον πρακτικών συνεδριάσεως της ∆ιοικούσης Επιτροπής του ∆ήµου Φλωρίνης από 651/1942 έως 134/1943, Πράξις 19/30.5.43 114 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943 –44, Φ.2.4, ∆Χ Φλώρινας προς ΥΠΕΣ 26.4.43 και Μακεδονία (15.4.45) 2. Επίσης ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΑΒΧ 15, Φ.5/2α 15 και Φ.7/1 115 Έθνος (8.5.43) 2 116 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 112, Φ.137/715, Επιθεωρητής προς Γενικόν Επιθεωρητήν Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως ∆΄ Περιφερείας Θεσσαλονίκης, Φλώρινα 5.12.46 117 Όπως π.χ. ο Ελευθέριος Παπαθανασίου που θεωρούµενος από τους αντιπάλους του «γερός Γκεσταπίτης» απήχθη κι εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ, βλ. ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/227, Θάνος προς ΜΓ, έκθεση δράσης Ιούλη, 31.7.44 και ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ.1 αρ. 19/16.1.46. Για τους µεταπολεµικούς εθνικόφρονες της Φλώρινας επονοµαζόµενους Παπαθανασίου βλ. ΕΛΙΑΘΕ, ΠΕΚΠ 16.10.45. Επίσης Το Φως (17.4.45) 3 και Μακεδονία (27.6.45) 2. Ακόµη Λαϊκή Φωνή (30.1.46) 2 118 KCLMA, GB99, Evans, box 3, f.6/5, Kastoria Report 119 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.69 όπου ίδρυση 6ου Στρατοδικείου σε Καστοριά µε Β∆ και 88.2 όπου κατάλογος συνεργασθέντων µε τον κατακτητή κατοίκων της Καστοριάς χ.χ.. Ακόµη Φωνή της Καστοριάς (10.11.46) 2 110

342

Η ΚΥΡΙΩΣ ΕΣΟ

ε΄. Η κυρίως ΕΣΟ Η πληροφορία ότι το χειµώνα του 1942 δηµιουργήθηκε στην Κοζάνη «Εθνικοσοσιαλιστικό Κόµµα» «κατά παραγγελίαν» των Γερµανών µε πρόεδρο το διευθυντή της τοπικής ΕΤΕ,1 γαµβρό της εµπορικής οικογένειας Γκέκα,2 και µε την αρωγή ενός 19χρονου φοιτητή από τη Θεσσαλονίκη, υιού Έλληνα φαρµακοποιού και Γερµανίδας µητέρας, περισσότερου γνωστού µε το µικρό του όνοµα ως «Άλεξ»,3 είναι λανθασµένη ως προς την αρωγή του τελευταίου, κατοπινού διερµηνέα της ερχόµενης µονάδας των SS που δεν είχε εγκατασταθεί ακόµη τότε µόνιµα στην πόλη.4 Πάντως η δράση του κόµµατος αυτού αποδείχτηκε µηδαµινή, αφού ούτε η εφηµερίδα που σχεδίαζε να εκδώσει δεν τυπώθηκε ποτέ5 ούτε οι διορισµένοι από το Σωτήριο Γκοτζαµάνη δηµόσιοι υπάλληλοι έδειξαν ενδιαφέρον6 ούτε η ύπαρξή της είναι περαιτέρω γνωστή. Η «Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωσις» (ΕΣΟ) της Κοζάνης, γνωστή στην προφορική µνήµη ως «Ουργάνουσ[η] τ[ου] Τανή» από το επώνυµό του προέδρου της, αποδίδεται στην έφεση των δικηγόρων Παναγιώτη ∆αδούλη και Χαρισίου Τανή να αναλάβουν τα ηνία της νοµαρχιακής και δηµαρχιακής εξουσίας, 7 σύµφωνα µε έναν καλά πληροφορηµένο Εαµίτη, µάλλον το 46χρονο δικηγόρο Κωνσταντίνο Πανταζόπουλο από το Ανθοχώρι, αλλά κάτοικο Κοζάνης. 8 Κατά την ίδια πηγή στην ΕΣΟ πρωτοστάτησε κι ένας ακόµη δικηγόρος της πόλης, αλλά φαίνεται ότι ή διαχώρισε ταχέως τη θέση του ή δεν συµµετείχε ενθέρµως -πιθανώς επρόκειτο για το Σταύρο Σαµαρά ή τον Ιωάννη Αντωνιάδη. Ο πρώτος προπολεµικά είχε οργανώσει τη ∆ηµοκρατική Άµυνα στην Πτολεµαΐδα και στις αρχές του 1936 διετέλεσε πρόεδρος της Λέσχης Φιλελευθέρων Κοζάνης. Επί Μεταξά όµως προσέφερε σεβαστό ποσό χρηµάτων στον έρανο της ΕΟΝ. 9 Κατηγορήθηκε από τη µεταπολεµική Αριστερά ως «γκεσταπίτης», αλλά αθωώθηκε µε βούλευµα, αφού φαίνεται ότι οι επαφές του µε τους Γερµανούς δεν ξεπερνούσαν τις συνήθεις «κοινωνικές». 10 Στις εκλογές του 1946 εξελέγη βουλευτής. 11 Αν 1

Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 116, 191, 536 Μακεδονικόν Βήµα (7.5.33) 4 και Χρόνος (6.8.06) 4. Ο διευθυντής εκτελέστηκε αργότερα στην Αθήνα από την ΟΠΛΑ 3 Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 18/25-28.7.49. Ακόµη Ελληνικός Βορράς (16.2.46) 1 4 ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 53/31.12.48 5 Θεοδοσιάδης, Η Πίνδος οµιλεί, ό.π., σ. 536 6 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 7/5/66 7 PRO, HS 5, 234/56557 8 Ο Πανταζόπουλος, παλαιός πολιτευτής της ∆ηµοκρατικής Ενώσεως, αλλά και µέλος του νοµαρχιακού γνωµοδοτικού συµβουλίου επί Μεταξά αµέσως µετά την δηµιουργία της ΕΣΟ κατέφυγε στον Πεντάλοφο. Λίγο αργότερα ορίστηκε Εθνοσύµβουλος Κοζάνης της ΠΕΕΑ, αλλά µεταπολεµικά επέστρεψε χωρίς οχλήσεις στα καθήκοντά του, βλ. ΚΙΘ, ΑΘΦ, Φ. 17/3/4, Νέα Ελλάδα (Μάης –Ιούνης 1944) 15. Επίσης Μακεδονικόν Βήµα (19.3.31) 4 και Επαρχιακή Φωνή (15.11.31) 1;, (24.1.37) 4. Ακόµη Ελεύθερη Μακεδονία (15.4.44) 1; και Κωστόπουλος 2007 9 βλ. Επαρχιακή Φωνή (26.11.33) 1, (25.12.38) 1 και Μακεδονικόν Βήµα (5.4.36) 4 10 Λαϊκή Φωνή (1.6.45) 1 και ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα15/1946 11 Επίσης ∆ιγκαβές Κώστας, Βουλή και βουλευτές (1946 -1977), Μπαρµπουνάκης, 2

343


επρόκειτο για τον Ιωάννη Αντωνιάδη, ένας από τους λόγους της αποχώρησής του από την ηγεσία της ΕΣΟ ήταν η προπολεµική του σύγκρουση µε τον κατοπινό διαφωτιστή του ΕΕΣ Μακεδονίας δικηγόρο Παναγιώτη ∆αδούλη,12 εξ αιτίας της οποίας οι δύο άνδρες ήταν απίθανο να συνυπάρξουν. Μία άλλη αναφορά αποδίδει την δραστική αφύπνιση των δικηγόρων της πόλης στην προσπάθεια άµυνας εναντίον της δράσης του ΕΛΑΣ,13 η οποία από την Πρωτοχρονιά του 1944 άρχισε να πυκνώνει καταιγιστικά µε σκοπό τη συλλογή –διαρπαγή τροφίµων (τουλάχιστον 350.000 οκ. γέννηµα) και την εκκαθάριση της «αντίδρασης», 14 δηλαδή των ενόπλων χωρικών που είχαν αρχίσει δειλά να εµφανίζονται στο προσκήνιο από το ∆εκέµβριο του 1943 και µετέπειτα. Όντως η δράση του ΕΛΑΣ συνίστατο σε συλλήψεις «υπόπτων» στα Μπουτζάκια την 25η έως την 29η Ιανουαρίου 194415 κι επιθέσεις εναντίον των οπλισµένων χωριών Πελαργός (30ή ∆εκεµβρίου 1943), Λεύκαρα και Σκάφη (2η Ιανουαρίου 1944), Σπάρτο (7η Ιανουαρίου), Άνω και Κάτω Κώµη (27η Ιανουαρίου). Επίσης τυφλοί σχεδόν πυροβολισµοί εναντίον αυτοκινήτων µε αποτέλεσµα το βράδυ της 3ης Ιανουαρίου 1944 στα στενά του Πολυµύλου να φονευθεί ένας 30χρονος Κοζανίτης οδηγός και να τραυµατιστούν άλλοι δύο,16 ενώ στο δρόµο Βατερού -Ξηρολίµνης έχασε τη ζωή του το πρωί της 24ης του ιδίου µηνός ο Γερµανός ιατρός Dr Hass και τραυµατίστηκε βαριά ο στρατιώτης οδηγός του. 17 Για την τελευταία πράξη οι Γερµανοί εξορµώντας µαινόµενοι από την πόλη προς τον τόπο του συµβάντος φόνευσαν την ίδια ηµέρα όσους συνάντησαν στο δρόµο τους (ποιµένες και ταξιδιώτες) κι εκτέλεσαν δύο δεκάδες περίπου άνδρες στο Βατερό, συνολικά 25 άτοµα. 18 Την εποµένη έχοντας πληροφορίες για πρόσφατη παρουσία ανταρτών στην Αιανή, κατά την οποία επρόκειτο να φονευθούν δύο Γερµανοί της Επιµελητείας, που αναµένονταν στο χωριό, αλλά τελικά η πράξη αποσοβήθηκε λόγω εντόνων διαµαρτυριών των κατοίκων19 και µε οδηγούς δύο Πρόσφυγες αντικοµουνιστές Θεσσαλονίκη 1977 12 Βόρειος Ελλάς (19.4.31) 4 13 PRO, HS 5, 234/56557 14 ΑΣΚΙ, Φ.408, 23/1/9, Αντρέας προς Νίκο, Γρεβενά 6.1.44 και Φ.408, 23/1/10, Αντρέας προς Αλέκο, 7.1.44. Επίσης Φ.410, 23/2/4, Αντρέας προς Αλέκο, 14.1.44 15 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36/378-81 16 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 5/1944 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36/377-8 17 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/1, ∆ελτίον Πληροφοριών αρ. 65, από 21 ως 31.1.44, ΙΧ µεραρχία προς 27,28,53, ΓΣ, Συµµαχικήν Αποστολήν [κλπ], γραφείον ΙΙ, α.π.88/1.2.44 και ΓΑΚ/ΑΝΛ, Έγγραφα 53ου συντάγµατος ΕΛΑΣ, Κοινοποίηση ανακοινωθέντος υπ. αρ. 30 από 15ης µέχρι 21ης Ιανουαρίου 1944 της ΙΧ µεραρχίας από το 53ο σύνταγµα του ΕΛΑΣ, ΤΤ 417/10.2.44. Επίσης Μακεδονική Αλληλεγγύη (13.2.44) 4 όπου η λανθασµένη αναφορά για 3 νεκρούς Γερµανούς 18 Ως τώρα καταγράφτηκαν κατά την εξόρµηση αυτή 22 θύµατα, βλ. ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 501. Χρειάζεται όµως να προστεθούν άλλα 3: δύο βοσκοί στο ύψωµα Αρούν Νταγ (από τη Λυγερή και τη Νέα Νικόπολη) κι ένας χωρικός από τον Άργιλο, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ.795, σ.29, 37 και Υ.Χ. Κοζάνης χ.χ. αρ.60. Επίσης Παντελής Θεοδώρου, συνέντευξη το 2002 19 Ζαγάρας Αργύριος, συνέντευξη στην Αιανή το 1994 και Κωνσταντίνος Γούλας, συνέντευξη το 2001. Η ενέδρα στήθηκε την 18η Ιανουαρίου 1943 από λόχο του 1/27 τάγµατος του ΕΛΑΣ. Οι επιµελητές θα έρχονταν παραλάβουν τρία βόδια, τα οποία είχαν

344


οπλίτες από το Σπάρτο κύκλωσαν την Αιανή και φόνευσαν τον υπεύθυνο του ΕΑΜ που προσπάθησε να διαφύγει ένοπλος.20 Την 26η Ιανουαρίου του 1943 εκτέλεσαν 42 κρατουµένους στη θέση Μαντέµνια ή Νταµάργια της Κοζάνης.21 Συµπλήρωσαν δε την επιχείρησή τους λαµβάνοντας περισσότερο από µία εκατοντάδα οµήρους από τα Καραγιάννια, ιδιαίτερα από το Βατερό και την Καλαµιά. Η ανακοινωθείσα εξήγηση εκ µέρους των Γερµανών ότι οι 42 εκτελέστηκαν ως αντίποινα για το φόνο δύο στρατιωτών των SS το ∆εκέµβριο του 1943 στο Παλαιογράτσανο δεν έπεισε πολλούς. Ελάχιστοι έως κανένας συνδύασαν τους (συνολικά 70) φόνους των πολιτών µε την επιπολάζουσα εγγύτητα του ΕΛΑΣ. Στην προφορική µνήµη τα θύµατα θεωρήθηκαν ως αντίτιµο για το φόνο του ιατρού, λαµπρού επιστήµονα που εκτός των Γερµανών χειρουργούσε δωρεάν και κατοίκους22 κι εκείνη την ηµέρα όδευε προς τη Σιάτιστα να δει Έλληνες ασθενείς. Κατά µία εκτίµηση οι αντάρτες είχαν κτυπήσει τη µαύρη κούρσα θεωρώντας ότι επέβαινε ο «διαβόητος» διερµηνέας Άλεξ.23 Επισήµως για την ενέδρα δεν δόθηκε καµία εξήγηση, αλλά µε απόρρητο ενδοϋπηρεσιακό έγγραφο το ΓΣ του ΕΛΑΣ ενέτειλε στις µονάδες του την αποφυγή παροµοίων γεγονότων, αφού «η προσγενοµένη ζηµία είναι µεγαλυτέρα του εκ του εγχειρήµατος ωφέλους». 24 Βρετανός σύνδεσµος απέδωσε τα παρόµοια συµβάντα στα «εγκλήµατα και την ηλιθιότητα των κοµµουνιστών», που ενώ επιτίθονταν σε µεµονωµένους Γερµανούς ή µεταφορικά οχήµατα, άφηναν απυρόβλητες τις φάλαγγες που περνούσαν από το Σαραντάπορο, ιδανικό µέρος για ενέδρες και χωρίς κατοικήσιµα χωριά (είχε κηρυχτεί νεκρά ζώνη τριγύρω τους) για να υποστούν αντίποινα.25 Είχε όµως µόνο κατά ένα µέρος δίκιο, διότι τα στενά επιτηρούνταν από καλά τοποθετηµένα φυλάκια Γερµανών και Πουλικών, για την ταυτόχρονη αδρανοποίηση ή καταβολή των οποίων χρειαζόταν ευφυές επιτελικό σχέδια, βαρύς οπλισµός και διάθεση για αδήλου τέλους περιπέτειες. Συνδυάστηκε φαίνεται τελικά ο τροµερός φόβος των αντιποίνων, οι οιµωγές των οµήρων τους οποίους είχαν συλλάβει µαζικά µετά το σκοτωµό του ιατρού οι Γερµανοί από τα Καραγιάννια26 και την Αιανή και η ατοµική φιλοδοξία που τελικά έσπρωξαν τους δικηγόρους να αντιδράσουν έντονα εναντίον του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Ο ένας µάλιστα οµολόγησε την 27η Ιανουαρίου του επιτάξει την προηγούµενη ηµέρα 20 Θανάσης Καλλιανιώτης, «25 Γενάρη 1944», Τετράδια Ιστορίας (Γενάρης 1996) 9-10 21 ∆Κ, Ληξιαρχεία: Κοζάνης, ΛΠΘ 13/1944 έως 47/1948 - Κοµνηνών 60/1946 –Κρόκου 2/1944 και ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 502. Επίσης ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/ΣΑΕ795, σ.2 και ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, Κατάστασις Τ.Α. Κοζάνης. Ακόµη ∆ΒΚ, Κ.8/Φ.7, Κατάστασις …Βελβενδός 14.11.45. Τέλος Αποστόλου, Βασίλειος, Προτοµές, ανδριάντες, µνηµεία Κοζάνης, ΝΑ, Κοζάνη 2006, σ. 57-61 22 Μπουµπόναρης Ιωάννης, [Ενθυµήµατα από την Κοζάνη], χειρόγραφο προς έκδοσιν, Κοζάνη χ.χ.. Επίσης Παναγιώτου, Λίγα απ΄ όλα, ό.π., σ. 28 23 Αλέξανδρος Τσόφας, συνέντευξη το 2000 24 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 3/135, Γεν. Στρατηγείο ΕΛΑΣ προς Μεραρχία, Τακτική για αποφυγή Γερµανικών αντιποίνων, 14-3-1944 25 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 8/7 26 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 18/25-28.7.49

345


1944: «δεν αγωνίζοµαι για την Ελλάδα στα κρυφά, αλλά στα φανερά, για να εµποδιστεί η δηµιουργία τάφων κι ερειπίων από ορισµένους ανθρώπους που παίρνουν οδηγίες από το εξωτερικό και δεν αναλογίζονται τα επακόλουθα των πράξεών τους. Συνεργάζοµαι µε τους Γερµανούς επειδή τα ενδιαφέροντά τους συµπίπτουν µε αυτά της αγαπηµένης µου χώρας και πατρίδας Ελλάδας. Αυτοί οι άνθρωποι πρέπει να µην αφεθούν ελεύθεροι να προκαλούν θανάτους και καταστροφές πάνω στις οποίες θα τριγυρίζουν ένοπλοι µετά από την απελευθέρωσή µας». Αναφερθείς έπειτα ο οµολογών 40χρονος δικηγόρος Χαρίσιος Τανής στα δεκάδες θύµατα, προφανώς και στα παρόµοια της πυράς των χωριών Αγία Κυριακή (Σκούλιαρη),27 Καταφύγι, Παλαιογράτσανο28 και Μοσχοχώρι29 όπου είχαν χάσει τη ζωή τους 47 κάτοικοι, ενώ οι ζώντες σκορπίστηκαν, εκµυστηρεύτηκε ότι αυτός είχε επέµβει στους Γερµανούς ώστε να απολυθούν άφθοροι «300» όµηροι από το στρατόπεδο της Κοζάνης,30 προφανώς όχι µόνο οι πρόσφατοι του Ιανουαρίου, 31 αλλά και άλλοι που είχαν παρθεί όµηροι έπειτα από το σκοτωµό των δύο SS στο Παλαιογράτσανο. Ανάµεσα στους πρώτους ήταν και µέλη των τοπικών ελίτ, όχι κατ΄ ανάγκην κοµουνιστές, όπως ο 45χρονος «ανήσυχος» και «σπάταλος» 32 Ευστάθιος Κωνσταντινίδης (γνωστός ως Χασιλάς)33 από το Κοβ Τεπέ της Σεβάστειας, εύπορος ιδιοκτήτης τρακτέρ και θεριζοαλωνιστικής µηχανής στον Κλείτο και πρότερος ενισχυτής του ΕΑΜ, ο οποίος αποφυλακισθείς –προφανώς για να µην δοκιµαστεί ξανά για χάρη άλλων µε παρόµοια βάσανο- οπλίστηκε και διακρίθηκε ως καπετάνιος του ΕΕΣ του χωριού του.34 Αργότερα ο Κωνσταντινίδης ανέλαβε τα ηνία της ΕΣΕΑ ∆υτικής Μακεδονίας.35 «Τα πρόσφατα γεγονότα και η ηλεκτρισµένη ατµόσφαιρα» συνετέλεσαν ώστε οι χωρικοί να αρχίσουν «επικαλούµενοι τη σωτηρία τους, να ζητούν όπλα για να εµποδίζουν τους αντάρτες να έρχονται στα χωριά τους».36 Επρόκειτο για «το ένστικτο της αυτοσυντήρησης σε συνδυασµό µε την έντονη αγανάκτηση που έχει προκληθεί από την όλη κοµµουνιστική δραστηριότητα» σηµείωνε Βρετανός σύνδεσµος.37 Με τους δυσαρεστηµένους ή αγανακτισµένους από τη δράση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ χωρικούς ασχολήθηκε όµως περισσότερο ο έτερος εκ 27

Στις 18.12.43 κάηκε το 1/3 της, βλ. ΙΣΑΚ, Φ. Εµφύλιος Πόλεµος, αρ.64 και ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 453. Ακόµη ΓΑΚ/ΑΝΚ, 795, σ.27 28 Στις 11.12.43 κάηκε, βλ. ΙΣΑΚ, Φ. Εµφύλιος Πόλεµος, αρ.48 29 Στις 12.12.43 κάηκε το µισό, βλ. ΙΣΑΚ, Φ. Εµφύλιος Πόλεµος, αρ.75 30 PRO, HS 5, 234/56557, Report by a supporter of EAM on the development of the situation in Western Macedonian 31 Στις 2 Ιανουαρίου 1944 από τη Χαραυγή οι Γερµανοί πήραν 28 οµήρους κι από τον Κλείτο 35, Μακεδονική Αλληλεγγύη (13.2.44) 4 32 Κωνσταντίνος Κωνσταντινίδης, Μεταξύ δικαιοσύνης και ∆ικαιοσύνης, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 10 33 ΠΚ, Ε∆∆Κ, Πρακτικά αρ. 27/15.3.46 34 Η άποψη ότι ο Κωνσταντινίδης ηγούνταν τουρκόφωνων οπλιτών, βλ. Ιωαννίδης, Της προσφυγιάς, ό.π., σ. 30, είναι αναληθής, διότι στον Κλείτο κατοικούσαν µόνο Λαζόφωνοι 35 Ακρίται του Βορρά (3.3.47) 4 και Θεόδωρος Κωνσταντινίδης, οµιλία στην αίθουσα Κοβενταρείου Κοζάνης την 14.4.06. Επίσης Γεώργιος Κωνσταντινίδης, συνέντευξη το 2007 36 PRO, HS 5, 234/56557 37 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 8/7

346


των τριών δικηγόρων, ο Παναγιώτης ∆αδούλης, σχετικός µε κατοίκους της υπαίθρου, αφού είχε εγκατασταθεί οικογενειακώς στη Χαραυγή 38 και χρηµατίσει παλαιότερα µέλος του Αγρονοµικού Συµβουλίου των Κοινοτήτων» του νοµού. 39 Αν και είχε εργαστεί στο Πρωτοδικείο της Αθήνας 40 και συµµετάσχει ως υποψήφιος δηµοτικός σύµβουλος στα κοινά της Κοζάνης41 και παρόλη τη σωρεία των άρθρων του για την πολιτική θέση του προσφυγικού κόσµου που φιλοξενούσε ο τύπος της Εορδαίας,42 ο ∆αδούλης ήταν σε θέση να συναγωνιστεί τον παλαιό κυνηγό, 43 ευγενή αστό, 44 τακτικό θαµώνα της Βιβλιοθήκης Κοζάνης45 και διδάκτορα έπειτα της Νοµικής Χαρίσιο Τανή µόνο σε ελάχιστα ζητήµατα που αφορούσαν στην πόλη, όπως π.χ. στη σύγχρονη αίτηση σύνδεσης νέων τηλεφώνων.46 Μεταξύ τους µάλλον δεν διατηρούσαν αγαθές σχέσεις κι ένας λόγος ήταν ίσως οι εξ επαγγέλµατος προπολεµικοί διαξιφισµοί προς χάριν των πελατών τους στα δικαστήρια. 47 Επί Κατοχής ο ∆αδούλης είχε αναλάβει την υπεράσπιση λαθρεµπόρων οδηγών48 την αγροτική υπόθεση του κατοπινού εκτελεστή του Πούλου Αποστόλου Καρταλάκη 49 καθώς και µία υπόθεση της κοινότητας Πελαργού που διεκδικούσε το ίδιο λιβάδι από τους κατοίκους των Κοµνηνών, 50 αλλά ένα ερώτηµα είναι κατά πόσον αυτές οι προς απόκτησιν αναγκαίων χρηµάτων στάσεις επηρέασαν την πρότερη φιλελεύθερη ιδεολογία του. Ίσως στην αρχή οι δύο δικηγόροι συµµετείχαν µαζί ως «πολιτικοί σύµβουλοι» στον ΕΕΣ, 51 όµως τον Απρίλιο του 1944 οι δρόµοι τους διαχωρίστηκαν και ο ∆αδούλης ανέλαβε το «Γραφείο Τύπου» του ΕΕΣ Κοζάνης 52 και τη διεύθυνση της εφηµερίδας του, ενώ αργότερα µετακοµίζοντας στη Θεσσαλονίκη αναβαθµίστηκε σε «διευθυντή τύπου και προπαγάνδας» ολοκλήρου του ΕΕΣ, 53 θέση χάρη στην οποία ταξίδεψε ως τη Γερµανία, αλλά κι έχασε τη ζωή του από τους αντάρτες στο Κιλκίς το Νοέµβριο του 1944. Έτσι στην πόλη της Κοζάνης έµενε αδιαµφισβήτητος κυρίαρχος ο Χαρίσιος Τανής. «Εθνικόν Σοσιαλιστικόν Κέντρον»54 ονοµάστηκε η πρώιµη συµµαχία των 38

Επαρχιακή Φωνή (13.11.32) 3 Μακεδονικόν Βήµα (28.6.36) 4 40 Επαρχιακή Φωνή (13.11.32) 3 41 Μακεδονικόν Βήµα (11.2.34) 1 42 Βλ. π.χ. Επαρχιακή Φωνή (30.6.35) 1,4 και (7.7.35) 3, 4 και (14.7.35) 3, 4 43 Γρηγόριος Καλλιανιώτης, συνέντευξη το 2000 44 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Γενεαλογικόν δένδρον οικογ. Τανή 45 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Πίνακας αναγνωστών έτους 1923, αρ.161 46 Μακεδονικόν Βήµα (18.12.38) 4 47 ΕΕ, ΑΜΠΕ, Απόφασις 2/21.6.41 και Έκθεσις 180/16.6.42 48 ΠΚ, ΤΠΚ, πρακτικόν ποινικής αποφάσεως 425/19.9.41 49 ΕΕ, ΑΜΠΕ, Απόφασις159/1.11.41 50 ΕΕ, Έκθεσις 180/16.6.42 51 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36 52 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f.3/2, Πληροφορίαι της Κοζάνης µέχρι τις 25.7.44 53 Λαϊκή Φωνή (30.6.45) 1 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/β/8/47. “∆αδουλις αρχηγος Ελληνων Γε[ρ;]µ. Προπαγ[άνδας;] σηµείωνε στα ελληνικά Βρετανός σύνδεσµος, βλ. KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f. 1-2, Diaries, Diary 07978, p.9 54 PRO, HS 5, 234/56557. «Ε.Σ.Ο. Εθνικού Ελληνικού Στρατού» ήταν ο πρώτος τίτλος της 39

347


αντικοµουνιστών της περιοχής Κοζάνης στις αρχές µάλλον Ιανουαρίου του 194455 και τα γραφεία της στεγάστηκαν κοντά στο κέντρο της πόλης. Το µόνο γνωστό τµήµα της, πριν επιµεριστεί σε περισσότερα, ήταν η «∆ιοίκησις Προπαγάνδας», µε πρωτοβουλία της οποίας ελευθερώνονταν διάφοροι κρατούµενοι, 56 αφού πρώτα προφανώς υφίσταντο επί τούτου κατήχηση. Υπεύθυνός της χρηµάτισε ο φιλόλογος57 κι έφεδρος υπολοχαγός του Στρατού Παναγιώτης Βαφειάδης, Μικρασιάτης Πρόσφυγας ως συνάγεται εκ του επωνύµου, που κατοικούσε για ένα διάστηµα στον Βελβενδό. Ο Βαφειάδης είχε αιχµαλωτιστεί από τους αντάρτες ως υποστηρικτής της ΠΑΟ Κοζάνης το καλοκαίρι του 1943, αλλά ελευθερώθηκε κατόπιν ανταλλαγής.58 Λαµβάνοντας έπειτα µετάθεση στην Ελασσόνα, 59 ίσως εξ αιτίας αντιζηλιών µε τους θεωρητικούς του ΕΕΣ Κοζάνης, απήχθη κι εκτελέστηκε από τους αντάρτες µαζί µε ένα συνοδό του χωροφύλακα προσπαθώντας να λάβει επαφή µαζί τους60 –δεν έγινε γνωστό αν επιθυµούσε να προσχωρήσει στον ΕΛΑΣ ή απλώς να γνωρίσει από κοντά το ποιόν των αντιπάλων του.61 Η αντικοµουνιστική οργάνωση της Κοζάνης χωρίστηκε έπειτα σε δύο τµήµατα, το πολιτικό (ΕΣΟ) και το στρατιωτικό (ΕΕΣ). Το πρώτο αποτελούνταν από κατοίκους της πόλης και το δεύτερο από χωρικούς. Τµήµα της ΕΣΟ ήταν η Εθνικοσοσιαλιστική Νεολαία,62 αλλά οι πληροφορίες γι αυτήν είναι λιγοστές. «Πολιτικοί σύµβουλοι» 63 της οργάνωσης χρηµάτισαν αρχικά εκτός από τους αναφεροµένους δικηγόρους 2 Πρόσφυγες: ο απόφοιτος Γυµνασίου, τετράρχης της ΕΟΝ 64 και (πρώην) µέλος της ηµιστρατιωτικής οργάνωσης Κοζάνης του ΕΑΜ Παύλος Τσακιρίδης κι ο βραβευµένος µελισσοκόµος και ιδιοκτήτης καταστήµατος τεχνικών κηρυθρών Ιωάννης Σταµπουλίδης,65 η οικογένεια του οποίου κατά µία πηγή66 είχε διωχθεί από την ΕΣΟ µέχρι να αλλάξει σε «Ε.Σ.Ο. Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωσις» πριν από τα τέλη Απριλίου του 1944, βλ. αντίστοιχα ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, ΕΣΟ προς την Κράισκοµµαντατούρ, α.π.149, Κοζάνη 27.3.44 κι ΕΣΟ προς πρόεδρον Εργατικού Κέντρου, α.π.259, Κοζάνη 20.4.44 55 Στις 2 Ιανουαρίου του 1944 «εξέσπασεν η επανάστασις των Εθνικοφρόνων…» αναφέρεται εκ των υστέρων από αυτόπτη µάρτυρα, βλ. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36. Την ίδια ηµεροµηνία είχε γίνει αντικοµουνιστικό συνέδριο στη Σεβαστή της Κατερίνης, βλ. Ενεπεκίδης, Ελληνική Αντίστασις, ό.π., σ. 47. Οι ηµεροµηνίες δείχνουν τη στενή επικοινωνία µεταξύ των αντικοµουνιστών, οφειλόµενη προφανώς στην αρωγή των Γερµανών 56 Παναγιώτης Μύρου, Η αντίσταση της αγάπης, Μέλισσα. Θεσσαλονίκη 1985, σ. 215 57 Η µόρφωσή του αυτή αµφισβητείται, θεωρούµενος ως απόφοιτος µόνο Γυµνασίου, βλ. Καριπίδης, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 129 58 Χρήστος Κυριακίδης, συνέντευξη το 1996 59 Καριπίδης, Αντίσταση, ό.π., σ. 129 60 Γιώργος Αυγουστής, Κατοχικές µνήµες 1943 -1944, Ελασσόνα 1997, σ. 136-45 61 Ο Βαφειάδης θεωρούνταν µέλος οργάνωσης «φεροµένης ως συνεργάτιδος του κατακτητή», βλ. ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 13/15.4.46 62 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Αίτησις Έλλης Μ. προς Εργατοϋπαλληλικόν Κέντρον, Κοζάνη 15.3.44 63 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 64 ΓΑΚ/ΚΥ, ΕΟΝ, ∆ιοικήσεις αρρένων –θηλέων Κοζάνης, Φ.11, 007, Πίναξ στελεχών ΕΟΝ Κοζάνης 65 Επαρχιακή Φωνή (2.11.30) 3, (25.4.31) 3, (3.2.35) 1 και Γεώργιος Πουταχίδης, συνέντευξη το 2004

348


«ΕΣΣ∆». Στην ΕΣΟ όµως παρέµεινε µόνον ο τελευταίος, από τα ελάχιστους, αν όχι ο µοναδικός Πρόσφυγας µέλος της Οργάνωσης του Τανή –ο ακριβής λόγος είναι ακόµη άγνωστος. Τα καθήκοντα της ΕΣΟ που σχετίζονταν στενά µε το Γερµανό φρούραρχο, 67 εξαντλούνταν µέσα στην πόλη. Προσπαθούσε να ρυθµίζει τα λάφυρα, ζώντα ζώα συνήθως, που περιοδικά προσέφερε η Κράις Κοµµαντατούρ στη Νοµαρχία και η τελευταία µε τη σειρά της δώριζε σε ευαγή ιδρύµατα,68 µε όχι µεγάλη µάλλον επιτυχία, αφού ο Μιχάλαγας ως ζωέµπορος γνώριζε καλύτερα το θέµα. Έτσι σε ένα τµήµα της ζωής στην πόλη παρενέβη ο Τανής, στη ρύθµιση των εργατικών και υπαλληλικών ηµεροµισθίων69 και στη λειτουργία των Λαϊκών Συσσιτίων, στα οποία προέδρευε ο ίδιος.70 Ελέγχοντας την είσοδο και την έξοδο ατόµων 71 και τροφίµων από την πόλη ανέπτυξε επαφές µε «όλο το σωφεραίικο»72 κι εκ των πραγµάτων µε τον αρχιµανδρίτη Αυγουστίνο Καντιώτη, σηµαντικό πρόσωπο για τους απόρους και τους πυροπαθείς που σωρηδόν λόγω του πολέµου, κατέφευγαν γυµνητεύοντας στην Κοζάνη ικετεύοντας για ένα πιάτο φαΐ. Στη σχέση αυτή των δύο ανδρών οφείλεται ίσως η εναντίωση της «Οργάνωσης του Μιχάλαγα» προς το δραστήριο ιεροκήρυκα. 73 Εκτός αυτών η ΕΣΟ προέβαινε σε συλλήψεις υπόπτων, τους οποίους κάποτε φυλάκιζε στα κρατητήριά της.74 Η αληθοφάνεια της πληροφορίας ότι όργανά της είχαν φονεύσει ένα νεαρό Κοζανίτη µεταπράτη75 χρειάζεται περαιτέρω έλεγχο, διότι άλλες πηγές της ιδίας εποχής αναφέρουν άλλο τόπο και διαφορετικούς θύτες.76 Κεντρικό κριτήριο επιλογής για την ένταξη στην ΕΣΟ ή τον ΕΕΣ ήταν πρωταρχικώς η καταγωγή, αφού στην πρώτη προσέρχονταν οι εντόπιοι κάτοικοι, ενώ οι Πρόσφυγες προτιµούσαν τον ΕΕΣ. Έπειτα η θεώρηση της 66

ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/12, Έκθεση προς ΠΕΓ, 12.8.44 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f./2/2, Daily 1 Record, October [1944] [χειρόγραφο σηµείωµα] 68 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Έγγραφα διάφορα [υπό ταξινόµησιν], Ά Πρακτικόν συνεδριάσεως Επιτροπής…, Κοζάνη 5.2.44 69 ΕΚΚ, Επιθεώρησις Εργασίας προς Στρατιωτικόν ∆ιοικητήν, α.π.55, Κοζάνη 24.6.44 και Σωµατείον Βυρσοδεψεργατών προς πρόεδρον Βυρσοδεψών, α.π.8, Κοζάνη 6.7.44 70 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/2, Other Greek partisan documents –post war correspondence 71 ∆ΚΒ, Λυτά Έγγραφα, ∆ήµος προς Φελτ Τσανταρµερί, α.π.868, Κοζάνη 14.4.44 72 Καπλάνογλου Ανδρονίκη, Μια ζωντανή ιστορία, ο π. Αυγουστίνος Καντιώτης στην Κοζάνη, Κοζάνη 2003, σ. 18, 33, 222-3 73 Αναφέρεται ότι «∆έκα µπράβοι της ΠΑΟ» πήγαν στο σπίτι µέσα κι έδειραν τον καχεκτικό ιεροκήρυκα και θα τον σκότωναν αν δεν επενέβαιναν για να τον σώσουν, βλ. Μακεδονική Αλληλεγγύη (25.4.44) 4, αναφορά προφανώς υπερβολική. Επίσης Μύρου, Η αντίσταση της αγάπης, ό.π., σ. 265-71 74 ΑΣΚΙ, Φ.415, 23/8/12, Έκθεση [Κλέαρχου Σεβαστειάδη] προς ΠΕΓ, 12.8.44 και Χριστόφορος Τιτέλης, Κώστας ∆. Βέλλιος 1908 -1944, Κοζάνη 1945, σ. 20-1 75 Φονευθείς "υπό οργάνων της ΕΣΟ, Γερµαν. Στρατιωτών", αναφέρεται αδιευκρίνιστα, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 25/1945 76 Στην Πτολεµαΐδα φονεύθηκε από τους Γερµανούς, κατά µία πηγή, βλ. ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, Κατάστασις …ΥΧ Βοΐου, αρ. 59. Έχασε τη ζωή του "υπό των Παουτζήδων", λέει άλλη πηγή, βλ. ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Εθνική Αλληλεγγύη, Τοµ. Επιτροπή Κοζάνης, Κατάσταση θυµάτων Κοζάνης και Περιφερείας που κατοικούν στην Κοζάνη, Κοζάνη 20.12.44, αρ.12 67

349


ΕΣΟ ως ικανότερης του ΕΕΣ ως προς την εύρεση στέγης77 και τροφής,78 αφού ο ίδιος ο Τανής υπερθεµάτιζε τοιαύτες αιτήσεις που απευθύνονταν προς τη Νοµαρχία. 79 Κατά µία πηγή στην ΕΣΟ υπηρετούσαν 660 ένοπλοι πολιτοφύλακες,80 κοινότητα αρκετά µεγάλη για να είναι πιστευτή, εκτός αν σε αυτή αριθµούνταν όλοι οι εντόπιοι αντικοµουνιστές που προσέρχονταν στην Κοζάνη µεµονωµένα σαν τον αγροφύλακα και πρώην αντάρτη του ΕΛΑΣ Χαρίσιο Βαγιόπουλο από το Καλονέρι ή µαζικά έπειτα από επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον των χωριών, όπως π.χ. οι πυροπαθείς χωρικοί της Κάτω Κώµης. Οι πλεονάζοντες µάλλον οπλίτες της ΕΣΟ αποστέλλονταν σε άλλα µέρη, στην Έδεσσα π.χ. για τη φύλαξη του εκεί υφιστάµενου γερµανικού Φρουραρχείου µε επικεφαλής έναν βοηθό οδηγών αυτοκινήτων. 81 Προς το τέλος της Κατοχής η ΕΣΟ εξέδωσε γενική διαταγή επιστράτευσης µε αποτέλεσµα Κοζανίτες να φύγουν στο βουνό για να µην εκτεθούν αισθανόµενοι ότι οι αντάρτες σύντοµα θα κυριαρχούσαν. Επιθυµώντας από την αρχή σχεδόν της ίδρυσής της την πρωτοκαθεδρία82 η ΕΣΟ αντιπαρατέθηκε µε τον ΕΕΣ (σε επίπεδο αρχηγών ένα διδάκτορας εναντίον ενός τσαµπάζη). Η σύγκρουση δηλώθηκε επίσηµα από τον ίδιο το Μιχάλαγα τον Ιούνιο του 1944 83 και οι λόγοι ήταν ιδεολογικοί, και οικονοµικοί: ο Μιχάλαγας πύκνωσε τις επαφές του µε τον Ε∆ΕΣ και προτιθόταν να µοιράσει προπαγανδιστικό υλικό του οπότε ο Τανής αντέδρασε εντονότατα.84 έπειτα στεναχωρηµένος ο ΕΕΣ από τρόφιµα και πολεµοφόδια άρχισε να εισπράττει για λογαριασµό της τον φόρο εισαγόµενων προϊόντων στην πόλη, 85 να συνηγορεί θετικά σε αιτήσεις πυροπαθών 86 και να ζητά µαχαιροπήρουνα, κουβέρτες ή χρήµατα για κατασκευή αρβυλών παραγκωνίζοντας εντελώς την ΕΣΟ. 87 Καθώς στην πόλη πύκνωναν οι καταφεύγοντες οπλίτες και πυροπαθείς εξ αιτίας του ΕΛΑΣ χωρικοί, ο ΕΕΣ 77

∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, ΕΣΟ προς την Κράισκοµµαντατούρ, α.π.149, Κοζάνη 27.3.44 ∆ΚΒ, Λυτά Έγγραφα, Αίτησις Αντωνίου Αντωνιάδου προς Νοµάρχην Κοζάνης, Σιδερά 19.4.44 79 Βλ. π.χ. Αίτησις Αντωνίου Πεχλιβανίδη προς Νοµάρχην Κοζάνης, Λεύκαρα 9.5.44 80 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/2, Other Greek partisan documents –post war correspondence, Πληροφορίαι της Κοζάνης µέχρι της 25.7.44 81 Επρόκειτο για τον Κοζανίτη Αναστάσιο Παπαγεωργίου που έχασε αργότερα τη ζωή του από συµµαχική βόµβα, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 22/1945 και Τζήκας Νικόλαος, συνέντευξη το 2001. Η άποψη ότι ο ΑΠ ήταν λοχίας του ΕΕΣ, βλ. ∆ΙΑΥΕ, ΚΥ 1945, Φ.4.7, ∆.Μ.2, ∆ιεύθυνσις Μελετών (περί της καταστάσεως των εν Γερµανία εγκατεστηµένων Ελλήνων), Νοµάρχης Πέλλης προς Γ∆Μ, α.π. 3668, Έδεσσα 18.9.44, είναι µάλλον λανθασµένη 82 Βλ. ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, ΕΣΟ, Βεβαίωσις για Στέργιο Β., Κοζάνη 10.3.44 όπου ύπαρξη ξεχωριστής σφραγίδας της ΕΣΟ 83 ΜΒ, ΑΝΠ, 5/229, Μιχαήλ Παπαδόπουλος Κοζάνη 25.4.45, σ. 6, 7 84 ΜΒ, ΑΝΠ, 5/229, Μιχαήλ Παπαδόπουλος Κοζάνη 25.4.45, σ. 7 και Ενεπεκίδης, Ελληνική Αντίστασις, ό.π., σ. 101-4 85 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, ΕΕΣ προς ∆ήµαρχον, α.π.519, Κοζάνη 18.6.44 και α.π.538, Κοζάνη 23.6.44 86 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Αίτησις Μιχαήλ Ζ. από Τριγωνικόν προς Νοµάρχην, Κοζάνη 18.9.44 87 ∆ΒΚ, Κ.70/∆/10-21 [Καταστάσεις πολιτών Κοζάνης για παράδοση χρηµάτων, µαχαιροπήρουνων, κουβερτών κλπ στον ΕΕΣ] 78

350


αυξανόταν αριθµητικά και η ΕΣΟ αδυνάτιζε παρόλη την αφειδή γερµανική υποστήριξη.88 Όταν προς τον Οκτώβριο η ΕΣΟ αποφάσισε να επιστρατεύσει περισσότερο κόσµο, λίγοι δέχτηκαν να την υπηρετήσουν. Γι αυτό και στο χωριό Πετρανά όπου είχαν καταφύγει µετά τη φυγή των Γερµανών τα στελέχη της ΕΣΟ κανένας σεβασµός ή υποστήριξη δεν τους δόθηκε από τους οπλίτες του ΕΕΣ. Αφέθηκαν τότε αβοήθητοι κι εκτελέστηκαν από τους αντάρτες ο Χαρίσιος Τανής µε τη γυναίκα του, ο Απόστολος Τσουµής και οι αδελφοί Πολυχρονιάδη –οι υπόλοιποι 89 µάλλον είχαν πιο πριν µηδίσει ή χρησιµοποίησαν σωτήρια εαµικά ή κοµουνιστικά ερείσµατα. «∆αιµόνιος δικηγόρος» για τους πληροφοριοδότες των Βρετανών συνδέσµων90 και «αναµφισβητήτως αξιόπιστος εθνικιστής» για τους Γερµανούς ο πρόεδρος της ΕΣΟ Χαρίσιος Τανής91 χαρακτηρίστηκε ως «ανήθικος» από τους κοµουνιστές αντιπάλους του,92 λόγω µίας παλαιάς ερωτικής του σχέσης µε µία παντρεµένη Προσφύγισσα, µε την οποία όµως έβαλε τελικά τα δεσµά του γάµου πολύ πριν από την Κατοχή. Οπότε η µοµφή της ανηθικότητας χαρακτηρίζεται άκαιρη σε προσωπικό επίπεδο 93 και άστοχη στο πεδίο της πολιτικής αντιπαράθεσης, αφού κανένα ιδεολογικό ή εµπειρικό στοιχείο εναντίον του δεν διέθεταν οι αντίπαλοί του. Έτσι ο Τανής ήταν οµολογουµένως ένας ακαταµάχητος αντίπαλος για το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, υπεροχή που βεβαίως εγνώριζε.

88

«Αναµφισβητήτως αξιόπιστο εθνικιστή», βλ. Ενεπεκίδης, Ελληνική Αντίστασις, ό.π., σ. 104, αποκαλούσαν οι Γερµανοί τον Χαρίσιο Τανή 89 Ως σύµβουλοι στην ΕΣΟ Κοζάνης αναφέρονται επωνύµως οι Κουτσοσίµος Τσικρίκης, Χατζηκώστας και ο ιατρός Κουπαρούσος, βλ. KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2, f. 3/2, Other Greek partisan documents –post war correspondence, Πληροφορίαι της Κοζάνης µέχρι της 25.7.44, αλλά τα ακριβή ονόµατα αυτών δεν έχουν πιστοποιηθεί. 90 PRO, FO 371, 43764/7185 91 Ενεπεκίδης, Ελληνική Αντίστασις, ό.π., σ. 104 92 Εγκέισκα, ό.π., σ. 335 93 Για την υπόθεση αυτή βλ. Θανάσης Καλλιανιώτης, «Ηθική και προπαγάνδα: η περίπτωση της ΕΣΟ Κοζάνης 1944 -2004», Θάρρος (27.7.04) 4 και Πτολεµαίος (30.7.04) 6-7

351


352


στ΄. Συµπεράσµατα Με την ανταρτική δραστηριότητα των αρχών της άνοιξης και κυρίως µε την εγκατάλειψη της υπαίθρου των Γρεβενών και του Βοΐου από τους Ιταλούς προβληµατίστηκαν αµφότεροι οι κατακτητές. Οι µεν Ιταλοί επέτρεψαν τον εξοπλισµό Σλαβοµακεδόνων πολιτών στην Καστοριά χρησιµοποιώντας τους ως ανάχωµα εναντίον του ΕΛΑΣ, όχι όµως οι Γερµανοί που µην έχοντας εµπιστοσύνη στους πολίτες και τους χωρικούς της δικής τους ζώνης κατοχής ούτε και αρκετές δυνάµεις για να εξαπολύσουν εναντίον των ανταρτών έφεραν από τη Θεσσαλονίκη προς ενίσχυσιν µία µονάδα Ελλήνων µισθοφόρων εθελοντών κάτω από τις διαταγές του απότακτου αντισυνταγµατάρχη Γεωργίου Πούλου. ∆ύο από τα πρωταρχικά καθήκοντα των τελευταίων που εγκαταστάθηκαν στην πλουτοφόρο Εορδαία ήταν ο έλεγχος των οδών ώστε να αποκοπεί η µεταφορά σιταριού από τον κάµπο στα ορεινά και η ασφαλής µετακίνηση από και προς την περιοχή. Στο γερµανοντυµένο τάγµα εντάχθηκαν εκτός από τους συνήθεις πεινώντες και καιροσκόπους προς ωφελείαν ή εκδίκηση και άνδρες από την περιοχή, προσφυγικής επί το πλείστον καταγωγής που είχαν πληγεί οι ίδιοι ή οι οικογένειές των από τη δραστηριότητα των ανταρτών του ΕΑΜ. Από φόβο κατά ένα µεγάλο µέρος ντύθηκαν µαζί τους στα γερµανικά και παλαιοί οπλοφόροι της Μακεδονικής ∆ιαµάχης. Οι Πουλικοί έχαιραν µερικής εκτιµήσεως στην Εορδαία λόγω συγγενειών, οικονοµικής ανάγκης αφού ξόδευαν εκεί το µισθό τους, αλλά και εκ της καταστάσεως δηλώνοντας ενάντιοι των Βουλγάρων, στάση που προσέφερε ένα είδος προστασίας, ειδικά σε όσα χωριά που επαφίονταν άµεσα ή έµµεσα µε Σλαβοµακεδόνες, ορισµένοι εκ των οποίων είχαν εκδηλωθεί ως ανθέλληνες από την αρχή της Κατοχής. Απροσδόκητος σύµµαχος των Πουλικών προσήλθε στην ίδια περιοχή το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ διαπράττοντας απαγωγές και δολοφονίες κατοίκων. Έτσι δεν ήταν ασυνήθιστη η οπλοφορία κατοίκων όπου οι Πουλικοί διατηρούσαν φυλάκια όπως π.χ. στη Γαλάτεια, το ∆ροσερό ή τον Πελαργό –τα όπλα όµως των πολιτών αποκρύβονταν όταν εµφανίζονταν Γερµανοί. Στην υπόλοιπη γερµανοκρατούµενη περιοχή ο Πούλος δεν έγινε ποτέ δεκτός επειδή: δεν είχαν οι κάτοικοι κανένα πρακτικό όφελος, πολλοί από τους Εθνικιστές υποστήριζαν παράνοµες αντιστασιακές οργανώσεις όπως η ΥΒΕ/ΕΚΑ κι ακόµη είχαν αρνηθεί να υποστηρίξουν τη γερµανική υπόθεση οι αξιωµατικοί της Φρουράς Κοζάνης. Η γερµανική προπαγάνδα προσπάθησε να µεταφράσει τη µικρή ανοχή των Εορδαίων προς τους Πουλικούς ως µαζική παραδοχή, ανώφελα όµως όπως αποδεικνύεται από κάθε επίµονο παρατηρητή και καλό γνώστη της καταστάσεως. Ιδεολογικός αντίπαλος των Πουλικών, εκτός βεβαίως του ΕΑΜ που ήταν κι έµπρακτος, προστέθηκε η εθνικιστική οργάνωση ΠΑΟ. Κάθε προσπάθεια να επεκταθεί η αφετηρία της πολύ οπίσω στη γραµµή του χρόνου ως προς την πραγµατική, ώστε να φανούν αυτοί πρωτοπόροι στην Αντίσταση µειώνοντας παράλληλα τον καταλυτικό ρόλο των Βρετανών (εν µέρει ως αντίβαρο απέναντι στο ΕΑΜ) στη δηµιουργία της αποδεικνύεται σήµερα αµάρτυρη κι

353


αναπόδεικτη. Τέκνο αναµφισβήτητο του καλοκαιριού του 1943 ανδρώθηκε χάρη στη βουλγαρική επέκταση στην κεντρική Μακεδονία, εξ αιτίας της οποίας ερεθίστηκε σφοδρά η ελίτ των Ελλήνων. ∆ιοικητής του ένοπλου τµήµατός της στη ∆υτική Μακεδονία, το οποίο στελέχωσαν πρώην µέλη της ΥΒΕ/ΕΚΑ, χωροφύλακες και Πρόσφυγες χωρικοί, ανέλαβε ταγµατάρχης, αλλά µία σειρά µεταβλητών απέτρεψαν την οργάνωση, στο µέτρο που πραγµατικά επιθυµούσε, να εναντιωθεί πραγµατικά στον κατακτητή. Πρώτες ήταν οι συγκυρίες και η γεωγραφία: ο αρχικός της ασύρµατος (αλλά κι άλλος ένας σχετικός µάλλον µετέπειτα) ανακαλύφθηκε από τους Γερµανούς και οι Βρετανοί σύνδεσµοι βρίσκονταν µακριά χωρίς να υπάρχει ανάµεσά τους επαφή οπότε η υποστήριξη των Συµµάχων αποδείχτηκε εντελώς αµελητέα (αρχικές υποσχέσεις που ποτέ δεν πραγµατοποιήθηκαν). η έλλειψη εκτεταµένου ορεινού ή δασώδους χώρου προς καταφυγήν των οπλιτών ή των οικογενειών τους σε δύσκολες περιστάσεις, για την οποία υπεύθυνοι αλλά όχι εντελώς αδικαιολόγητα, ήταν οι αριστεροί αντάρτες που είχαν εµφανιστεί αρκετά νωρίτερα. Τελευταία µεταβλητή ήταν η, αναπόδεικτη και µη, λυσσαλέα επίθεση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ εναντίον της, φραστικά κι έντυπα µε τις µοµφές της συνεργασίας µε τον κατακτητή και κυρίως εµπράγµατη είτε ατοµική µε απαγωγές κι εκτελέσεις υποστηρικτών της είτε κυρίως µαζική µε αποστολή επιθετικών µονάδων, εξ αιτίας της οποίας εγκατέλειψε την περιοχή και κατέφυγε στο Κιλκίς όπου και διαλύθηκε. Οι αξιωµατικοί της κατέφυγαν στη Μέση Ανατολή, ενώ οι περισσότεροι από οπλαρχηγούς της µην έχοντας καµία ελπίδα να επιζήσουν σε ξένο τόπο και διωκόµενοι κατά πόδας από τον ΕΛΑΣ παραδόθηκαν στους Γερµανούς. Επρόκειτο για τη δεύτερη φάση του κατοχικού Εµφυλίου Πολέµου. Ήταν φανερό ότι την ενότητα το ΕΑΜ κατανοούσε ως υποταγή ή, ορθότερα, εξάλειψη κάθε αντίθετης γνώµης. Η ΠΑΟ είχε ανδρωθεί µαζικά στην περιοχή της Κοζάνης όχι όµως και στην Εορδαία όπου µε την αρωγή του Πούλου τέθηκαν τα θεµέλια µίας Εθνικοσοσιαλιστικής Οργανώσεως, της ΕΣΟ- ΕΕΕ, την οποία στελέχωσαν, εν πολλοίς χωρίς µεγάλη ενεργητικότητα αφού τα βήµατά της ήταν πολύ αργά, όχι οι παλαιοί Εθνικιστές αλλά ορισµένα νέα µέλη της τοπικής ελίτ της κωµόπολης Πτολεµαΐδας, κυρίως δηµόσιοι υπάλληλοι που θεωρούσαν µάλλον την Ελληνική Πολιτεία αναποτελεσµατική, αν όχι αρνητική απέναντι στους Γερµανούς. Ασχολούµενη κυρίως µε την οικονοµία (φόροι και λαϊκά συσσίτια) η ΕΣΟ-ΕΕΕ της Εορδαίας δεν παρουσίασε καµία σχεδόν ενεργή δράση και περιορίστηκε µάλλον σε εκδουλεύσεις προς ωφελείαν των µελών της, τα οποία µάλλον δεν τρέφονταν ως έπρεπε. Περισσότερο δραστήρια φάνηκε η ΕΣΟ της Κοζάνης που δηµιουργήθηκε από αστούς της πόλης, ιδιαίτερα συνέβαλε ένας δαιµόνιος διδάκτορας της Νοµικής, για να προληφθούν αντίποινα καθώς οι αντάρτες είχαν φθάσει ως τα πρόθυρα της Κοζάνης φονεύοντας µεµονωµένους Γερµανούς και επιτιθέµενοι σε χωριά που είτε είχαν οπλιστεί είτε διέκειντο εχθρικά ή και ουδέτερα προς το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Όπως και η συνάδελφή της στην Πτολεµαΐδα η ΕΣΟ Κοζάνης, µετά από µία αποτυχηµένη προσπάθεια επέκτασής της στην ύπαιθρο, προσανατολίστηκε κυρίως στη ρύθµιση των οικονοµικών προβληµάτων των δηµοσίων υπαλλήλων, των εργατών και των χιλιάδων καταφευγόντων

354


προσφύγων, δηλαδή µε όσους δεν είχαν ιδίους πόρους προς το ζην. Επαφιόµενη εξ ανάγκης στενά µε τους Γερµανούς θεωρούνταν ακόµη και από τους αντικοµουνιστές οπλίτες ως γερµανόφιλη. Επρόκειτο για µία απέλπιδα προσπάθεια των κατοίκων της πόλης να εναντιωθούν τους αντάρτες, τον κοµουνισµό εν προκειµένω, επιλέγοντας να δράσουν αναγκαστικά κάτω από την οµπρέλα των Γερµανών.

355


356

Ο ΕΕΣ

ΣΤ΄. ΠΟΛΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΒΟΛΗ

α΄. Ο ΕΕΣ Έχει ήδη ειπωθεί ότι µέρος των οπλιτών της ΠΑΟ Κοζάνης καταδιωκόµενο από τον ΕΛΑΣ ως το Κιλκίς παρουσιάστηκε στα µέσα Νοεµβρίου του 1943 στους Γερµανούς για να µην εξοντωθεί, εφ΄ όσον δεν διέθετε κατάλληλες γνωριµίες ή περαιτέρω οδοιπορικό σθένος για να διαφύγει από τη Χαλκιδική στη Μέση Ανατολή.1 Επρόκειτο για µία ολιγοµελή οµάδα ενόπλων, η οποία µεταφέρθηκε στη Θεσσαλονίκη για ανάπαυση. Τι ειπώθηκε εκεί µεταξύ αυτών και των Γερµανών είναι άγνωστο. Καθώς όµως οι πρώην οπλίτες της ΠΑΟ είχαν ήδη εκτεθεί ως αντίπαλοι του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, δεν µπορούσαν να επιστρέψουν στις εστίες τους και στην πρότερη οµαλή ζωή, αφού οι αντάρτες δεν θα τους συγχωρούσαν. Οι δύο πιο σηµαντικοί από αυτούς, ο Κολάρας και ο Μιχάλαγας είχαν φροντίσει πιο πριν να µεταφέρουν στη Θεσσαλονίκη τις οικογένειές τους (πρώτα από την Κορησό στο Μηλοχώρι Εορδαίας ο µεν, από τα Σέρβια στα Λεύκαρα ο δεύτερος), για να µην απαχθούν από τους αντάρτες. Από τη Θεσσαλονίκη ο Κολάρας µε τους πιστούς τους οπλίτες, όχι περισσότερους από δέκα, κατευθύνθηκε στον Κούκο της Πιερίας, ενώ ο Μιχάλαγας µε 30 άνδρες κατά µία οµολογία 2 προσήλθε στα τουρκόφωνα χωριά του Τσιαρτσιαµπά, ιδιαίτερα στη Σκάφη, τα Ίµερα και τα Λεύκαρα, φέροντας µαζί του µερικά επιπλέον όπλα και φαιόγκριζες στολές,3 µάλλον της Αγροφυλακής υψώνοντας στη Ζαρκαδόπετρα τη «σηµαία της επαναστάσεως» εναντίον του ΕΛΑΣ µε καπετάνιο τον ίδιο και στρατιωτικό αρχηγό τον πατριώτη του υπολοχαγό Λεωνίδα Ιωαννίδη. 4 Προφανώς είχε προκύψει διαφωνία µεταξύ Κολάρα και Μιχάλαγα µε κεντρικό διακύβευµα το καπετανλίκι και µάλλον υποδεέστερη ήταν η αποστροφή του δεύτερου ως προς τις δυναµικές ενέργειες του πρώτου και γι αυτό οι δύο επέλεξαν ξεχωριστά εδάφη δράσης. Η πληροφορία ότι στην Κοζάνη είχε εµφανιστεί τότε και ο ταγµατάρχης Παπαβασιλείου 5 δεν έχει διασταυρωθεί κι ακόµη δεν είναι σήµερα γνωστό ποιοι Εθνικιστές δραστηριοποιήθηκαν στην Καστοριά (Βογατσικό και Γέρµα) και την Εορδαία, ανεπίσηµα και µυστικά εννοείται. Σε µία σύγκρουση µεταξύ ανταρτών και πρώην παοτζήδων στην περιοχή Κατερίνης ο Κολάρας τραυµατίστηκε και µεταφέρθηκε στο νοσοκοµείο της Θεσσαλονίκης βγαίνοντας ώσπου να αναρρώσει έξω από το πεδίο της ενδοελληνικής διαµάχης. Για τους Εθνικιστές της Κοζάνης, στο ένοπλο τµήµα των οποίων ηγούνταν ο Μιχάλαγας, η διάδοση των ιδεών τους επιβοηθείτο από 1

Για τους αξιωµατικούς της ΠΑΟ που διέφυγαν τότε βλ. ∆ΙΑΥΕ, ΚΥΒΚΑ 1944, Φ. 8.6, Κρυπτογραφικό τηλεγράφηµα 212, Άγκυρα 15.11.43 προς ΚΥΒΚΑ 2 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 3 Παναγιώτης Πεχλιβανίδης, συνέντευξη το 1997 4 ΜΒ, ΑΝΠ, 5/229, Μιχαήλ Παπαδόπουλος Κοζάνη 25.4.45, σ. 5 5 ΑΣΚΙ, Φ.408, 23/1/10, Αντρέας προς Αλέκο, 7.1.44

357

ΠΟΛΩΣΗ ΚΑΙ ΚΑΤΑΒΟΛΗ

την αύξηση της επιτόπιας στρατιωτικής ισχύος των κατακτητών αλλά και της δυσαρέσκειας που άρχισε έντονα να τρέφει ο πληθυσµός εναντίον των ανταρτών, εν µέρει εξαιτίας των προσφάτων γερµανικών αντιποίνων. Πράγµατι ένα σύνταγµα των SS µε επικεφαλής έναν σκληρότατο διοικητή είχε µεταφερθεί από τη Λάρισα στην Κοζάνη 6 για τη φρούρηση στρατηγικών σηµείων (λόχος λ.χ. στον Βελβενδό,7 αφού τα Σέρβια ήταν καµένα, για τον έλεγχο της αµαξιτής διόδου προς τη Θεσσαλία) και την προστασία των µεταλλείων της Ροδιανής.8 Στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που διεξήχθησαν το ∆εκέµβριο του 1943 προς τα ορεινά των Πιερίων, κατά τις οποίες έχασαν τη ζωή τους 2 (µόνο) στρατιώτες των SS,9 εκτελέστηκαν µέσα στις οικίες τους ή πυροβολήθηκαν προσπαθώντας να διαφύγουν 46 χωρικοί. 10 Οι υπόλοιποι, 3000 περίπου άτοµα, 11 διαµοιράστηκαν πυροπαθείς και πένητες οι περισσότεροι στα πεδινά (κατά βάσιν προσφυγικά) χωριά της γερµανοκρατούµενης Κοζάνης και της Κατερίνης. Ήδη είχαν καταστραφεί από τους Ιταλούς, τους Γερµανούς και τους οπλίτες του Πούλου έως τότε άλλα 76 χωριά του νοµού, έτσι ώστε το σύνολο των πληγέντων κατοίκων που ζητούσαν την αρωγή της Νοµαρχίας άγγιζε τα 50.000 άτοµα.12 Μετά από όσα είχαν διαδραµατιστεί (επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον της τοπικής ΠΑΟ και του Ε∆ΕΣ στην Ήπειρο) ήταν φυσικό οι Εθνικιστές να επιχειρήσουν τη δηµιουργία µίας σοβαρότερης αντικοµουνιστικής οργάνωσης, µε ασφάλεια πια αφού οι Γερµανοί έδειχναν ανοχή, αν δεν την υποστήριζαν µε ελάχιστα όπλα και περισσότερη ηθική συµπαράσταση. Μπορούσαν κατά ένα µέρος να ορµηνεύσουν τους κατοίκους να εναντιωθούν στους αντάρτες είτε ενεργά είτε απλώς µην προσφέροντας το φόρο (σε γεννήµατα) προς το ΕΑΜ, τον οποίο επιτακτικά αυτό ζητούσε,13 αλλά ήταν δύσκολο να τους πείσουν να 6

Αλέξανδρος Τσόφας, συνέντευξη το 2000 Νικόλαος Τσιτσιµίκλης, συνέντευξη το 2006 8 Γρηγόριος Καλλιανιώτης, συνέντευξη το 2000 9 ΙΣΑΚ, Περιφ. ∆/σις (Ο.Κ. Ι / 742), α.π. 508/1944, Μάττιγκ (Ταγ/χης και ∆/της) “προς τον κ. ∆ήµαρχον Κοζάνης”, Κοζάνη 27 Ιαν. 1944 10 Επρόκειτο για 26 άνδρες και 18 γυναίκες που έχασαν τη ζωή τους µέσα ή γύρω από τα χωριά Καταφύγι (14 -11), Μοσχοχώρι (2-1), Παλαιογράτσανο (5-4) και Αγία Κυριακή ή Σκούλιαρη (5-2) βλ.. ∆Κ, Ληξιαρχείο Πλατανορέµατος, ΛΠΘ 28/1943 και Ληξιαρχείο Παλαιογρατσάνου, ΛΠΘ Ε. Νικοπούλου. Επίσης ∆ΒΚ, Κ.9/Φ.7, Υ. Χ. Σερβίων, Κατάστασις φονευθέντων υπό του εχθρού, Βελβενδός 14.11.45. Ακόµη Ειρηνοδικείο Σερβίων, Πολιτικαί εκθέσεις έτους 1947, Έκθεσις 41/31.3.47. Το Καταφύγι όπως προφανώς και τα άλλα ορεινά χωριά καταστράφηκαν και για άλλους λόγους εκτός από την µόνιµη εκεί παρουσία ανταρτών, π.χ. για την άρνηση πληρωµής της δεκάτης, βλ. Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα, ό.π., σ. 49 Ακόµη ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., παράρτηµα σ.19-22 11 Ο πληθυσµός εξήχθηκε από µεταπολεµική κατάσταση του πληθυσµού της περιοχής, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, [Κατάσταση κατεστραµµένων οικιών, θυµάτων από το 1940, κλπ, Κοζάνη] χ.χ. 12 ΓΑΚ/ΙΑΜ, 1/9, Κατάστασις Α εµφαίνουσα τα πόλεις και χωρία του καθ΄ ηµάς Νοµού τα πυρποληθέντα και δηωθέντα κατά τας Επιχειρήσεις των Στρατευµάτων κατοχής εναντίον των ανταρτών, Κοζάνη 30.11.43, συνηµµένη στο έγγραφο: Νοµαρχία Κοζάνης προς Υπουργείον Εθνικής Προνοίας, απ 77, εµπιστευτικόν, Κοζάνη 1.12.43 13 450 τόνους γέννηµα χρειαζόταν ο ΕΛΑΣ της περιοχής για το 1944 κατά την εκτίµηση υψηλόβαθµου στελέχους του ΕΑΜ/ΚΚΕ, βλ. ΑΣΚΙ, Φ.408, 23/1/10, Αντρέας προς Αλέκο, 7.1.44 7

358

Ο ΕΕΣ

εκτεθούν υπέρ των Εθνικιστών, καθώς ορατός κίνδυνος από την πλευρά των ανταρτών είχε παύσει να υπάρχει. Πράγµατι οι τελευταίοι έπειτα από τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερµανών τον Οκτώβριο και το ∆εκέµβριο του 1943, κατά τις οποίες είχαν καταστραφεί τα χωριά των Πιερίων κι επίσης οι Γερµανοί είχαν διεισδύσει αλώβητοι ως την Κρανιά Μετσόβου την οποία και πυρπόλησαν,14 είχαν ηττηµένοι αποτραβηχτεί πίσω από τη Ν∆ όχθη του Αλιάκµονα15 -ακόµη και η ανεξάρτητη διµοιρία του ΕΛΑΣ που δρούσε µόνιµα στον Τσιαρτσιαµπά είχε καταφύγει στο Βέρµιο. Οι συµµαχικές ρίψεις είχαν σταµατήσει εξ αιτίας των επιθέσεων του ΕΛΑΣ εναντίον της ΠΑΟ και του Ε∆ΕΣ και ο εφοδιασµός σε τρόφιµα, ένδυση, υπόδηση, σφαίρες και όπλα άρχισε να σπανίζει για τους αντάρτες. 16 Θα φτάσωµε σε αδιέξοδο και στη βεβαία καταστροφή» αν συνεχιστεί η κατάσταση έγραφε ο αντιπρόσωπος του ΕΑΜ της ΙΧ µεραρχίας. Πρόσκαιρα οι ελλείψεις αντιµετωπίστηκαν µε έλεγχο των αγορών, κατασχέσεις γεννηµάτων ευπόρων πολιτών της ανταρτοκρατούµενης ζώνης κι έντονη αναζήτηση κρυµµένων όπλων και πυροµαχικών, ενώ παράλληλα αποστρατεύτηκε ένα µέρος των ανταρτών.17 Τα επισυµβαινόµενα ακολούθησαν πτώση του ηθικού και λιποταξίες ανταρτών, που θεωρώντας τον εαυτό τους αλίµενο εγκατέλειπαν τις µονάδες τους κι επέστρεφαν στα χωριά τους βγάζοντας κι αποποιούµενοι τη χακί (βρετανικής επί το πλείστον κατασκευής) στολή όσο και τις πρότερες επιλογές των.18 ∆ύο από αυτές τις περιπτώσεις 19 είναι αρκούντως κατατοπιστικές: ένας αγρότης από την Κάτω Κώµη, ο «Αρραβωνιασµένος» όπως τον αποκαλούσαν ψευδωνύµως οι αντάρτες, επειδή είχε σχετικά πρόσφατα µνηστευθεί, 20 κι ο Χαράλαµπος Κελεµπεσλής από το Σπάρτο, Πρόσφυγας από τη Σµύρνη που οι συγχωριανοί του αποκαλούσαν Λάµπη. Η οικογένεια του πρώτου θεωρούνταν προπολεµικά ως αριστερή21 γι αυτό πιθανώς ο αναφερόµενος είχε ακολουθήσει 14

∆ηµοτικό Σχολείο Κρανιάς Γρεβενών, Βιβλίον Ιστορίας το Τριταξίου ∆ηµοτικού Σχολείου Κρανιάς, σ.3 15 «Όλο τον χειµώνα 1943 σκάβαµε, κόβαµε κορµούς από δέντρα και κάναµε χαρακώµατα και πολυβολεία» αφηγείται αντάρτης του 55ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ, βλ. Ντέµκας, Το χρονικό, ό.π., σ. 32 16 ΓΑΚ/ΑΝΛ, Έγγραφα 53ου συντάγµατος ΕΛΑΣ, ΙΧ µεραρχία προς 27, 28, 53 συντάγµατα 29,10,43 και ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/4.2/2-8, Χρήστος Κάλφας (Ανδρέας) προς Νίκο Ζαγουρτζή, Γρεβενά 6.1.44, σ.4 17 ΓΑΚ/ΑΝΛ, Έγγραφα 53ου συντάγµατος ΕΛΑΣ, ΙΧ µεραρχία, Γενική διαταγή, α.π. 1240/7.11.43 και ΙΧ µεραρχία προς το 53 σύνταγµα, α.π. 1819/7.12.43 και ΙΧ µεραρχία, διαταγή 1453/27.12.43 18 ΓΑΚ/ΑΝΛ, Έγγραφα 53ου συντάγµατος ΕΛΑΣ, ΙΧ µεραρχία, προς τις διοικήσεις των συνταγµάτων, α.π.72/11.1.44 19 Άλλοι από όσους εγκατέλειψαν τον ΕΛΑΣ και ιδιώτευσαν ήταν οι Ιωάννης Βασιλειάδης κι ο Αλέξανδρος Γαβριηλίδης από την Ασβεστόπετρα, ενώ ο «Μήτος ο Αθηναίος», πρώην οπλοπολυβολητής έγινε «Πουλιατζής» (οπλίτης του Πούλου), βλ. Κωνσταντίνος Γαβριηλίδης, συνέντευξη το 2005 20 Ο πρώην Ελασίτης εκτελέστηκε στη Σαρακίνα Βεντζίων από τον ΕΛΑΣ κατόπιν της αιχµαλωσίας του στην πολιορκία της Καισαρειάς 3 µήνες αργότερα, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Σαρακίνας, ΛΠΘ 2/1945 21 Ένας µόνο ψήφος είχε δοθεί στο ΚΚΕ το 1936 στα χωριά Άνω και Κάτω Κώµη, βλ. Βόρειος Ελλάς (2.2.36) 2

359


τον ΕΛΑΣ. Προφανώς η επιθυµία να δει την µνηστή του δεν ήταν η αιτία που επέστρεψε στο χωριό του, διότι µπορούσε να τη συναντήσει σε ενδιάµεσο ή ουδέτερο χώρο. Ο Κελεµπεσλής ήταν διαφορετικού τύπου άνθρωπος από τον αγρότη κοντοχωριανό του: ψηλός, ευχάριστος κι ευπαρουσίαστος επισκεπτόταν συχνά την Κοζάνη προς παρακολούθησιν καλλιτεχνικών δρωµένων, επαφιόµενος µε µέλη θιάσων µε ιδιαίτερη προτίµηση τις θεατρίνες. 22 Ο ανεπτυγµένος κοσµοπολιτισµός του ήταν ίσως ο λόγος που προσελκύστηκε στον ΕΛΑΣ, αλλά η αιτία που τον απαρνήθηκε θα πρέπει να αναζητηθεί στην έλλειψη αξιώµατος, αφού παρόλα τα προσόντα του παρέµενε απλός ακροβολιστής. Κατά πόσον ο δανδής Πρόσφυγας είχε επηρεάσει τον κοντοχωριανό του ώστε να εγκαταλείψουν µαζί την ανταρτική ζωή είναι άγνωστο. Πάντως θεωρείται απίθανο οι δύο άνδρες να µην γνωρίζονταν τουλάχιστον εξ όψεως, αφού η Κάτω Κώµη έστεκε πολύ κοντά στο Σπάρτο και επάνω στο δρόµο που οδηγούσε από εκεί στην Κοζάνη. Αν και το ΕΑΜ της Κοζάνης είχε προειδοποιήσει εντύπως τους κατοίκους των Ιµέρων, Λευκάρων και Σκάφης να συνταχθούν µε τον ΕΛΑΣ αποβάλλοντας το «δηλητήριο» που τους είχαν ποτίσει οι «προδότες»,23 κανείς δεν είχε προβλέψει τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον τους κατά την ανύποπτη περίοδο των χριστουγεννιάτικων εορτών του 1943. ∆εν ήταν µόνο η ιδεολογική αντιπαράθεση αλλά και πρακτικοί οι λόγοι της επίθεσης, καθώς «το γέννηµα του υψιπέδου Κοζάνης» κρίθηκε εντελώς απαραίτητο για την επιβίωση των ανταρτών24 κι όποιοι αντιδρούσαν στη συλλογή του έπρεπε να παταχθούν. Το επιµελητειακό σχέδιο είχε εξυφανθεί από την 9η µεραρχία του ΕΛΑΣ, η ηγεσία της οποίας όµως δεν πλεονεκτούσε ως προς την πολεµική της ικανότητα. Ο άρτι διορισµένος στρατιωτικός της διοικητής, προφανώς επειδή δεν επιθυµούσε τις εµπλοκή του στον κατοχικό Εµφύλιο, γι αυτό και κρίθηκε εκ των υστέρων από τους πολιτικούς του ΕΑΜ/ΚΚΕ «αδύνατος στα στρατιωτικά προβλήµατα» και χωρίς τη «φλόγα του επαναστατικού αγώνα».25 ∆εν προσέχτηκαν λοιπόν κατά την υλοποίησή του σχεδίου σοβαρά ζητήµατα: α) ο συντονισµός των κτυπηµάτων, αφού οι αντάρτες χρειαζόταν να διανύσουν απόσταση 3-4 ηµερών για να φτάσουν στο στόχο β) η απειρία µάχης εναντίον οχυρωµένων οικιών γ) ο χώρος δράσης ήταν άγνωστος και µάλλον δεν είχε προηγηθεί αναγνώριση δ) υπήρχε έλλειψη πληροφοριών για τις θέσεις του αντιπάλου. Η Γαλάτεια που είχε αξιολογηθεί ως «δεύτερος Κούκος» και τα ισοβάθµά της Ίµερα 26 δεν συµπεριελήφθησαν στα κτυπήµατα, µάλλον λόγω τακτικών δυσκολιών (γερµανικά φυλάκια -πεδινό έδαφος –αδιάβατος Αλιάκµονας) οπότε αναγκαστικά προκρίθηκαν ο Πελαργός, τα Λεύκαρα και η Σκάφη. Στο πρώτο χωριό έδρασε απόσπασµα ανταρτών του Βερµίου κατώτερης σχετικά

22

Γρηγόριος Καλλιανιώτης, συνέντευξη το 2000 Νίκη (15.11.43) 4 24 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/4/2/2-8, Χρήστος Κάλφας (Ανδρέας) προς Νίκο Ζαγουρτζή, Γρεβενά 6.1.44, σ.4 25 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 511 26 ΑΣΚΙ, Φ.408, 23/1/10, Αντρέας προς Αλέκο, 7.1.44 23

360

Ο ΕΕΣ

µαχητικής αξίας 27 µε διοικητή έναν απρόσεκτο ή, σωστότερα, διστακτικό αξιωµατικό.28 Η επίθεση διενεργήθηκε το βράδυ της 30ής ∆εκεµβρίου 1943,29 αλλά καθώς τα φυλάκια των Εθνικιστών γρηγορούσαν 30 οι επιτυχίες του ΕΛΑΣ ήταν λιγοστές: έκαψαν µερικά σπίτια, 31 τραυµάτισαν ένα παιδί και φόνευσαν µία µεσήλικα νοικοκυρά και δύο οπλίτες. 32 Κατά την επιχείρηση αυτή οι αντάρτες έχοντας 4 τουλάχιστον θύµατα33 και τραυµατίες πήραν µαζί τους κι άφησαν να πεθάνουν από το κρύο στο βουνό µία ηλικιωµένη γυναίκα από τον Πελαργό και δύο εγγόνια της ενός και τριών ετών αντίστοιχα34 –ο πατέρας των παιδιών ήταν οπλισµένος, 35 αλλά αυτό δεν αποτελεί επαρκή αιτιολογία. Τα Λεύκαρα και η Σκάφη, χωριά γειτονικά, κτυπήθηκαν την 2η Ιανουαρίου του 1943 ταυτόχρονα, επειδή οι αντάρτες είχαν ξεκινήσει µαζί από την «Ελεύθερη Ελλάδα» και διαχωρίστηκαν µερικά µόνο χιλιόµετρα πριν από τους στόχους. Τα τµήµατά του ΕΛΑΣ συνόδευαν δύο υψηλόβαθµοι αξιωµατούχοι: ο 28χρονος Ηλίας Παπαδηµητρίου (ψευδ. Λιάκος) από το Τσακνοχώρι (Ανθοχώρι) Βοΐου κι ο ∆ηµήτριος Κυρατζόπουλος ή Φωτεινός από τις Κυδωνιές, έφεδρος υπολοχαγός, προϊστάµενος κι αυτός του ΤΤΤ Τσοτυλίου και παρών στις εκτελέσεις των αξιωµατικών στη Βουχωρίνα τον Απρίλιο του 1943. 36 Πρώην προϊστάµενος στο ΤΤΤ Πενταλόφου ο Παπαδηµητρίου παρευρισκόταν κι αυτός ως «υπεύθυνος του ΚΚΕ» στις αναφερόµενες εκτελέσεις των αξιωµατικών. 37 Την περίοδο της επίθεσης εργαζόταν ως 27

Οι πιο αποφασισµένοι αντάρτες του Βερµίου, το 2/16 τάγµα, είχαν εγκαταλείψει την Ελεύθερη Ελλάδα 3 µήνες νωρίτερα καταδιώκοντας την ΠΑΟ Κοζάνης ως το Κιλκίς και τη Χαλκιδική, βλ. Μητσόπουλος, Αναµνήσεις, ό.π., σ.76,91 όπου διηγήσεις των ∆. Σουµάδη από το Νόστιµο και Ν. Μαντζιάρη από την Παλαιά Πέλλα Γιαννιτσών 28 Ο διοικητής αυτός ήταν ο «Μπαρµπαγιώργος», κατά κόσµον Γεώργιος Οικονοµόπουλος από τα Γιαννιτσά, µόνιµος υπολοχαγός ΠΖ, που εκπίπτοντας του αξιώµατός του έχασε τη ζωή του ως επικεφαλής λόχου Επονιτών κατά τη δεύτερη επίθεση εναντίον του Πελαργού, βλ. Βενιζέλος, Επιµελητεία, ό.π., σ. 54 και Μητσόπουλος, 30ό σύνταγµα, ό.π., σ. 659 29 Η (ορθή) ηµεροµηνία συνάγεται από το Ληξιαρχείο του Πελαργού. Οι υπόλοιπες διάφορες, π.χ. 5-7.11.43, βλ. Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 72, και 22.12.43, βλ. Εθνικός Αγών (31.3.46) 3, θεωρούνται λανθασµένες 30 Εθνικός Αγών (31.3.46) 3 31 ΓΑΚ/ΙΑΜ, Γ∆∆Μ, Φ.1/10, Κατάστασις εµφαίνουσα το ονοµατεπώνυµον των πυροπαθών και λεηλατηθέντων, Πελαργός 1945 και Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία συνεπεία του πολέµου 1940 -1945, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, επιµ: ∆. Καραδήµα, Αθήναι 1946, σ. 60. Η άποψη ότι «ο ΕΛΑΣ τα απόφευγε γενικά» τα καψίµατα των οικιών, βλ. Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα, ό.π., σ. 53, δεν ισχύει 32 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ. 909/∆/7/9α όπου η µαρτυρία του Αλέξη Τσακίρογλου. Ωστόσο ένας από τους αναφερόµενους οπλίτες, ο Σάββας Καντσελόγλου καταγράφτηκε επίσηµα ως φονευθείς στις 29.9.44 στο χωριό Προάστιο Εορδαίας, βλ. ΕΕ, Έκθεσις 87/1945 33 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πελαργού, ΛΠΘ 17/1953 και Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 72. Επίσης Μητσόπουλος, 30ό σύνταγµα, ό.π., σ. 732-5 34 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πελαργού, ΛΠΘ 10,11/1944 και 20/1945. Επίσης ΓΑΚ/ΙΑΜ, 140/1, Φ.6, ∆ήλωσις ζηµιών Γ. Σιδηροπούλου, Πελαργός 30.9.45. Ακόµη Αλέξανδρος Τσιτλακίδης, συνέντευξη το 2002 35 Αλέξανδρος Τσιτλακίδης, συνέντευξη το 2002 36 Ντέµκας, Το χρονικό, ό.π., σ. 33 37 Εκεί έσωσε από θάνατο, όχι όµως από βασανισµό, τον ανθυπολοχαγό Ιωάννη

361


αντιπρόσωπος του ΕΑΜ στο 53ο σύνταγµα του ΕΛΑΣ και επικεφαλής της επαγρύπνησης, αλλά µε λιγοστή µάλλον διάθεση, αφού κατά µία πηγή ήταν «ραχατλής και ζαµανφουτιστής». Ο Κυρατζόπουλος από καπετάνιος του 53ου συντάγµατος εξέπιψε του αξιώµατος και στη διλοχία που επιχείρησε εναντίον των Λευκάρων επικεφαλής είχε διοριστεί38 ο δάσκαλος και υπασπιστής του συντάγµατος Βελισάριος, κατά κόσµον ∆ηµήτριος Παπαγεωργίου από το Ζιάκα, 39 που τελικά αποδείχτηκε απροσµέτρητα ήπιος ως προς την αντιµετώπισιν των αντιπάλων, αφού παραδίδεται πως έλεγε: «θα χτυπήσουµε τις πόρτες να βγουν και να τους πούµε να παραδώσουν τα όπλα τους», ενώ αλλού παραδίδεται ότι «άρχισε να τους παρακαλάει να παραδοθούν».40 Ήταν «σχολαστικός κι όχι επαναστατικό στοιχείο» κατά τη γνώµη ενός υφισταµένου του,41 ίσως όµως απροετοίµαστος ηθικά για έναν Εµφύλιο Πόλεµο. Στα Λεύκαρα οι αντάρτες διασπάρθηκαν εξ αιτίας των αποµεµακρυσµένων µαχαλάδων του χωριού µε αποτέλεσµα την επικράτηση πανικού, το σοβαρό τραυµατισµό 2 µονίµων Ελασιτών42 και τη φυγή του Εφεδρικού. Αν και το εαµικό ανακοινωθέν της µάχης ανέφερε πως οι αµυνόµενοι είχαν «σοβαράς απωλείας»,43 στην πραγµατικότητα η µόνη επιτυχία ήταν η αιχµαλωσία ενός οπλίτη -σκοπού 44 που εκτελέστηκε στους πρόποδες του Βερµίου 45 και η πυρπόληση 3 οικιών.46 Στη Σκάφη οι αντάρτες φέρθηκαν εξ αρχής βίαια κατόπιν άµεσης προτροπής του αρχηγού τους: «αυτοί µόνο βαρβαρότητα

Παναγιωτόπουλο που ήταν υφιστάµενός του στο ίδιο γραφείο, βλ. Κυριάκος Παπαδόπουλος, συνέντευξη το 2002. Μετά τη Βάρκιζα ο Λιάκος κατέφυγε στο Μπούλκες, επέστρεψε και διετέλεσε διοικητής ταξιαρχίας του ∆ΣΕ. Από την Τασκένδη µετανάστευσε στα Σκόπια όπου και πέθανε 38 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 363, 495, 513 39 Είχε γεννηθεί όµως στην Καλλονή, βλ. ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 70/28.2.46. Για αυτές του τουλάχιστον τις πράξεις φαίνεται συνελήφθη το 1945, βλ. Ελευθερία (18.10.45) 1 40 Ντέµκας, Το χρονικό, ό.π., σ. 34 και Τσούµαρης, «Η µάχη», ό.π., σ. 36 41 Φώτιος Ντέµκας, συνέντευξη το 1996 42 Η άποψη αντικοµουνιστή του Ρυακίου ότι στις επιχειρήσεις αυτές οι αντάρτες είχαν «πλέον των είκοσι σκοτωµένων και τραυµατιών», βλ. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36, είναι αναληθής ως προς τον αριθµό των νεκρών 43 ΓΑΚ/ΑΝΛ, Έγγραφα 53ου συντάγµατος ΕΛΑΣ, Κοινοποίηση ανακοινωθέντος υπ. αρ. 30 από 15ης µέχρι 21ης Ιανουαρίου 1944 της ΙΧ µεραρχίας από το 53ο σύνταγµα του ΕΛΑΣ, ΤΤ 417/10.2.44 44 Τσούµαρης, «Η µάχη», ό.π., σ. 36 και Φώτιος Ντέµκας, συνέντευξη το 1996. Ο πρώτος τον ονοµάζει λανθασµένα Λεοντή Παπάζογλου 45 ΑΣΚΙ, Φ.410, 23/2/4, Αντρέας προς Αλέκο, 14.1.44. Επίσηµα ο αιχµαλωτισθείς είναι περασµένος ως θανών εκ φονικού όπλου στην Ακρινή στις 26.11.44, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Λευκάρων, ΛΠΘ Λ. Παναγιωτίδη ή Σαββίδη. Στο µνηµείο των Λευκάρων καταγράφτηκε ότι σκοτώθηκε στις 24.11.44 στην Οινόη, βλ. Μνηµείο «Ηρωικός πεσόντων εις Οινόη υπέρ πατρίδος 24.11.44 αγωνισταί Εθνικής Αντιστάσεως ΠΑΟ –ΕΕΣ» Λεύκαρα 2007, λανθασµένη ηµεροµηνία, αφού στην Οινόη οι εκτελέσεις έλαβαν χώραν στις 26.11.44. Όµως στο Ληξιαρχείο της Οινόης ο αναφερόµενος δεν έχει περαστεί και ούτε στο µνηµείο του ιδίου χωριού ως θανών εκεί ούτε επίσης στο Μνηµείο της Οινόης, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Οινόης 1945 -2000 και Μνηµείο µε τίτλο «Άγρια σφαγιασθέντες και εκτελεσθέντες οπλίτας του ΕΕΣ –ΠΑΟ εις Οινόην Κοζάνης παρά των Εαµοσλαυοκοµµουνιστών τη 25-11-44» Οινόη 2006 46 Καταστραφείσαι πόλεις, ό.π., σ. 61

362

Ο ΕΕΣ

καταλαβαίνουν…δίνετε φωτιά και χτυπάτε». Παρόλο όµως που έκαψαν µε πυροδότες µπουκάλια βενζίνης µερικά οικήµατα, 47 δεν µπόρεσαν να καταβάλουν τους αµυνόµενους κι ο µοναδικός τους αιχµάλωτος48 κατόρθωσε να δραπετεύσει.49 Απογοητευµένοι από την «ταπεινωτική νίκη»50 οι αντάρτες ξέσπασαν πετώντας χειροβοµβίδες σε φορτηγά αυτοκίνητα που περνούσαν έξω από το χωριό Λεβέντης φονεύοντας έναν 30χρονο Κοζανίτη οδηγό και τραυµατίζοντας δύο εποχούµενους.51 Με τις αναφερόµενες επιθέσεις οι Εθνικιστές είχαν εξαφτεί οπότε τις επόµενες µέρες (στις 5 Ιανουαρίου µάλλον) επισκέφτηκαν το προσφυγικό Σπάρτο και τα εντόπια χωριά Άνω και Κάτω Κώµη για να συγκρουστούν µε τους αντάρτες ή να διευρύνουν το χώρο τους. Στο τελευταίο χωριό συνέλαβαν 352 στελέχη της ΕΠΟΝ που σύχναζαν εκεί,53 κι έπειτα από κακοποίησή τους, το µεν ορφανό κορίτσι µετά από αλλεπάλληλους βιασµούς φόνευσαν µέσα στο Σπάρτο54 -η καταγραφή ότι έπεσε στη µάχη,55 δεν αληθεύει. Τους υπόλοιπους 2 παρέδωσαν στους Γερµανούς κι εκτελέστηκαν στην πόλη της Κοζάνης,56 ενώ τα τρία αναφερόµενα χωριά φανέρωσαν επίσηµα τα κρυµµένα όπλα τους. Έτσι, όταν έπειτα από 2 µέρες αντάρτες του 1/27 τάγµατος του ΕΛΑΣ επισκέφτηκαν το Σπάρτο προς λήψη γεννηµάτων, ίσως και προς αναγνώρισιν του διαµορφούµενου πεδίου, προϋπαντήθηκαν µε πυρά κι ένας νεαρός Κοζανίτης αντάρτης, πρώην ζαχαροπλάστης, έχασε τη ζωή του.57 ∆ιεργασίες εναντίον του ΕΑΜ ηγέρθησαν επίσης στην Καισαρειά και την Αιανή. Το πρώτο οπλίστηκε µε αρχηγό τον διπλοπαντρεµένο Ιωάννη Καραγκιόζη ή Ζαρκάδα. Ο ευειδής Αρβανιτόβλαχος είχε γεννηθεί στη Φούρκα της Κόνιτσας, µετέβη κατ΄ αρχάς στο Προσήλιο, έπειτα στην Αιανή και τελικώς στην Καισαρειά όπου χρηµάτισε κοινοτάρχης. Ανοργάνωτοι όµως, διχασµένοι ως προς την επιλογή του ηγέτη τους και κυρίως διστακτικοί επειδή 47

Ο αριθµός των 44 (όλων δηλαδή) καµένων οικιών της Σκάφης που καταγράφεται, βλ. Καταστραφείσαι πόλεις, ό.π., σ. 62, συµπεριλαµβάνει κι όσες κάηκαν το Νοέµβριο του 1944 κατά τη δεύτερη επιδροµή του ΕΛΑΣ 48 ∆Κ, Ληξιαρχείο Σκάφης, ΛΠΘ 4/1945 49 ΠΚ, ΒΣΠ, Βούλευµα 189/6.11.45 50 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ8/7 51 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 5/1944. Το φόνο του οδηγού χρεώνει προσωπικά, ένας αντίπαλός του, στον ίδιο τον καπετάν Υψηλάντη, βλ. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36. Πράγµατι ο Υψηλάντης είχε πλησιάσει πολύ κοντά στο δρόµο και «πετούσε χειροβοµβίδες και έβαζε µε το αυτόµατο», βλ. Ντέµκας, Το χρονικό, ό.π., σ. 37 52 ΠΚ, ΒΣΠ, βούλευµα 40/1948 53 Παναγιώτου, Λίγα απ΄ όλα, ό.π., σ. 212 54 Ονοµαζόταν Χρυσάνθη Μπουκουβάλα, ψευδώνυµο Νίκη, ορφανή κι ευπαρουσίαστη κοπέλα από τα Σέρβια, που µετά από την πυρά της γενέθλιας κωµόπολή και πριν ενταχθεί στο ΕΑΜ, εργαζόταν στο Ρύµνιο ως µοδίστρα. Ο αδερφός της Γεώργιος εντάχθηκε στο 50ό σύνταγµα του ΕΛΑΣ όπου και σκοτώθηκε, βλ. KCL, Prentice/Wickstead, Αντιφασίστας (22.3.44) 1 και ∆ΒΚ, Κ.8/Φ.7, Υ.Χ. Σερβίων, Κατάστασις, αρ.61. Επίσης Παπαγεωργίου, Παραλειπόµενα, ό.π., σ. 270 55 Λεύτερα Νειάτα (25.3.44) 1 56 Επρόκειτο για τον καροποιό Ιωάννη Παντούλη και τον υιό του Κοσµά Σαββίδη Παντελή, ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 36/1945 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ.795, σ.8 57 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 24/1945. Επίσης Νοµικός Χρήστος, συνεντεύξεις στην Αθήνα το 1993

363


συνόρευαν µε την ανταρτοκρατούµενη περιοχή, οι οπλίτες της Καισαρειάς δεν προέβαλαν σηµαντική αντίσταση, όταν την 13η Μαρτίου 194358 αντιµετώπισαν µίαν άξαφνη καταδροµή των ανταρτών, κατά την οποία αιχµαλωτίστηκαν ο καπετάνιος τους κι ο πρόεδρος του χωριού, 4 οπλίτες από την Κάτω Κώµη, και µερικοί άλλοι κάτοικοι. Η πληροφορία ότι οι επιδραµώντες αντάρτες «απόκρουσαν τη γερµανική δύναµη που έσπευσε για ενίσχυση των προδοτών»59 είναι ψευδής, διότι Γερµανοί δεν ήρθαν. Οι δύο αξιωµατούχοι του χωριού συν ένα λιποτάκτη πρώην Ελασίτη εκτελέστηκαν λίγο αργότερα έπειτα από βασανισµούς κι ανακρίσεις στην έδρα των ανταρτών,60 ενώ οι επόµενοι 4 έξω από το χωριό.61 Οι υπόλοιποι κρατήθηκαν για ένα µήνα στις φυλακές που διατηρούσε ο ΕΛΑΣ στον Πεντάλοφο62 κι αφέθηκαν αφού δηµοσίευσαν στον τύπο του ΕΑΜ επιστολή µετάνοιας: «∆ώστε µας χείρα βοηθείας όπως εξυπνήσωµεν από τον ύπνο της αγνωσίας που πέσαµεν. Φταίχτες είµεθα, ψεύσται εφάνηµεν πονηρά εποιήσαµεν και δικαίως ετιµωρήθηµεν…Σώστε µας Ελεήστε µας διότι θα πάµε όλοι από Συγκοπήν Καρδίας»,63 ανέφεραν ανάµεσα στα άλλα οι κρατούµενοι αιτιολογώντας τον εξοπλισµό τους στο που ενέπνεαν οι Γερµανοί, εξ αιτίας των οποίων ένας κάτοικος πέθανε από συγκοπή καρδιάς προσπαθώντας να διαφύγει, όταν οι τελευταίοι είχαν εµφανιστεί ξαφνικά στο χωριό.64 Στην Αιανή όπου οι αντάρτες εµφανίζονταν συχνότερα, αφού το βουνό απείχε λιγότερο από µισή ώρα µε τα πόδια, η κίνηση εξοπλισµού απέτυχε για τους ιδίους λόγους. ∆ύο από τους πρωτοστατήσαντες, φίλοι µεταξύ τους κι έχθιστοι µε τους Εαµίτες του χωριού, µε τους οποίους διατηρούσαν παλαιόθεν προσωπικές διαφορές, αιχµαλωτίστηκαν από την τοπική ΟΠΛΑ65 κι έκτοτε δεν επέστρεψαν ποτέ πίσω.66 Ο τρίτος δεν πειράχτηκε καθόλου, προφανώς επειδή µήδισε αµέσως ή δήλωσε άγνοια των πραγµατικών γεγονότων. Αν µαζί τους είχε απαχθεί κι ένας Πρόσφυγας οπλοδιορθωτής, που λόγω της πείνας είχε έρθει από την Αθήνα στον αδελφό του που κατοικούσε στο χωριό, είναι άγνωστο. Πάντως κι αυτός είχε την ίδια τύχη, αρνηθείς µάλλον να ενταχθεί στον ΕΛΑΣ67 -δεν είναι γνωστό αν διατηρούσε µυστικές επαφές µε τον ΕΕΣ. Περισσότερο ευέλικτοι ως προς την αντιµετώπιση των Εθνικιστών φάνηκαν άλλοι αντάρτες που στάλθηκαν προς δράσιν στα Μπουτζάκια (Ρυάκιο 58

ΑΣΚΙ, 110/23/2/47, Παλαιολόγος, I τάγµα Μπούρινου προς ΜΓ, 29.7.44 και Σµόλικας (30.3.44) 3 59 Γεράσιµος Αυγερόπουλος (επιµ.) Στ΄ άρµατα! Στ΄ άρµατα! Το χρονικό του αγώνα, Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης, τ. Α΄ -∆΄, Γιαννίκος, Αθήνα 1964, τ. Α΄, σ. 291 60 ∆Κ, Ληξιαρχείο Καισαρειάς, ΛΠΘ Παναγιώτη Τσάγια και Σαρακίνας, ΛΠΘ 2/1967 61 ∆Κ, Ληξιαρχείο Καισαρειάς, ΛΠΘ Αθ. Γάτα, Κ. Κοντού και Αχ. Σκόδρα και Ληξιαρχείο Κάτω Κώµης, ΛΠΘ 2/1945. Επίσης Κωνσταντίνος Γάτας, συνέντευξη το 1997 62 Αλέξανδρος Γκόγκος, συνέντευξη το 1999 63 ΜΣΤΙΚ, Ελεύθερη Μακεδονία (1.5.44) 4 64 ∆Κ, Ληξιαρχείο Καισαρειάς, ΛΠΘ Φωτίου Καλκατζή 1945 65 ∆ηµήτριος Τσίρος, συνέντευξη το 1991 και Αθανάσιος Κουφαλέξης, συνέντευξη το 1991 66 Οι δύο κάτοικοι περάστηκαν επίσηµα ως εκτελεσµένοι από τους Γερµανούς στην Κρανιά Γρεβενών τον Ιούλιο του 1944, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Αιανής, ΛΠΘ 7/1946, για να λάβουν σύνταξη οι οικογένειές τους κατά πληροφορίες συγγενικών τους προσώπων 67 Γρηγόριος Καλλιανιώτης, συνέντευξη το 2000

364

Ο ΕΕΣ

και Άγιο ∆ηµήτριο), το «εκτελεστικό απόσπασµα της περιοχής Βερµίου» σύµφωνα µε έναν αντίπαλό τους68 (πράγµατι ορισµένα µέλη του συνέθεσαν την κατοπινή ΟΠΛΑ της ΠΕ του ΚΚΕ Εορδαίας), συνοδευόµενο από δεκαρχίες µε ηγέτη τον αναφερόµενο Κοσµά Σαββίδη. Στον Άγιο ∆ηµήτριο είχαν οπλιστεί 20 περίπου άτοµα «επίτηδες» κατά µία µαρτυρία, για να απελευθερωθούν κρατούµενοι από την περιοχή που είχαν συλλάβει τον προηγούµενο µήνα οι Γερµανοί. Προσπαθώντας οι αντάρτες να αιχµαλωτίσουν αναίµακτα όσους θεωρούσαν επικεφαλής των Εθνικιστών αντιµετωπίστηκαν στην αρχή από ορισµένους θερµόαιµους ένοπλα και µόνο 2 άτοµα κατάφεραν να συλλάβουν. Ξηµερώνοντας η 26 Ιανουαρίου 1944 η κατάσταση περιεπλάκη, καθώς οι κάτοικοι του Αγίου ∆ηµητρίου προσήλθαν στα δρώµενα διχογνωµώντας περί του πρακτέου κι οπωσδήποτε για την απελευθέρωση των απαχθέντων. 69 Όταν οι όµηροι αφέθηκαν, η κατάσταση εκτονώθηκε, αλλά ορισµένοι κάτοικοι φοβούµενοι κατέφυγαν για ασφάλεια στο Βαθύλακκο. Όταν 3 µέρες αργότερα οι ίδιοι αντάρτες επιχείρησαν να συλλάβουν το δάσκαλο και τον κοινοτάρχη της Κοιλάδας, χωριού όπου φιλοξενούνταν µισή εκατοντάδα πυροπαθείς από το Καταφύγι 70 οπότε ευερέθιστο σε πιθανά γερµανικά αντίποινα, έπεσαν σε ενέδρα ενόπλων Εθνικιστών και διαλύθηκαν. 71 Έκτοτε τα Μπουτζάκια χαρτογραφήθηκαν ως εχθρικό έδαφος για το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Φυσικά οι Γερµανοί δεν ήταν αµέτοχοι στα συµβάντα. Μην έχοντας επαρκείς δυνάµεις, επιθυµούσαν τη δηµιουργία προστατευτικής ασπίδας γύρω τους. Επί τούτου λοιπόν δηµιουργήθηκε στη Θεσσαλονίκη το «γραφείο συνδέσµου και προπαγάνδας»72 µε υπεύθυνο το Γερµανό λοχαγό Ότο Στρακ, στην αυλή 73 του οποίου κινούνταν ένας 50χρονος Πρόσφυγας ταγµατάρχης ΠΖ, πρώην κάτοικος Κοζάνης,74 ο οποίος είχε συγγενείς στην Πτολεµαΐδα75 αυτός ίσως ήταν ο «Έλλην Αξιωµατικός της Γερµανικής Προπαγάνδας» που είχε αναλάβει να οµιλήσει δηµοσίως στην Κοζάνη, 76 όταν άρχισαν να οπλίζονται µαζικά τα χωριά εναντίον των ανταρτών. Παροδικώς συσχετιζόταν77 µε το Στρακ κι ένας έµπορος, πατριώτης του Μιχάλαγα από τον Πόντο. 78 Αργότερα προστέθηκε κι ο υπολοχαγός ∆ιαχειρίσεως Λεωνίδας 68

ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 και Ηλίας Πασχαλίδης, συνέντευξη το 2002 Οι απαχθέντες ήταν: ο Ιωάννης Παρχαρίδης, που είχε µεταβεί στην Κοζάνη για συνεννόηση µε το Γερµανό φρούραρχο ως προς την απελευθέρωση των κρατουµένων κι ένας «ζωηρός» Θρακιώτης, βλ. Ηλίας Πασχαλίδης, συνέντευξη το 2002 70 Ν. Λαπαρίδης, «Κάλαντα 1943 µε τον Πολιτιστικό Σύλλογο Κοιλάδας «Ο Απόλλων»», Ο Χρόνος (21.12.03) 2, 7 71 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 και Τριανταφυλλίδης, Από τη δράση της ΠΑΟ, ό.π., σ.241 72 Ενεπεκίδης, Ελληνική Αντίστασις, ό.π., σ. 46 73 ∆ορδανάς, Έλληνες, ό.π., σ. 92 74 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Μητρώο Αρρένων, Απόφασις Νοµαρχίας, α.π. 211, Κοζάνη 28.1.25 75 ∆ΒΚ, κ.9/Φ.2/Θ/αρ.94 76 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ. Υπό ταξινόµησιν, Νοµαρχία προς τας ενταύθα ∆ηµοσίας Αρχάς, α.π.1316, Κοζάνη 18.2.44 77 Το όνοµα του λοχαγού Ότο Στρακ τον Οκτώβριο του 1944 αποτέλεσε σκέλος συνθήµατος µεταξύ Γερµανών και οπλιτών του ΕΕΣ σε κοινή επιχείρηση, βλ. Χαρατσίδης, Το 13ο σύνταγµα, ό.π., σ.219 78 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 69

365


Ιωαννίδης, µε τον οποίο ο Στρακ διατηρούσε «στενή φιλία».79 Ο Ιωαννίδης, ορφανός από µικρός και συγγενής του Μιχάλαγα, γεννήθηκε στον τουρκόφωνο οικισµό Βατόλακκος των Γρεβενών. Επί Κατοχής χρηµάτισε ενεργό στέλεχος της ΥΒΕ/ΕΚΑ80 και µετακόµισε στην πόλη της Κοζάνης. Έπειτα απειλούµενος κατά µία αδιασταύρωτη πηγή τόσο ο ίδιος όσο και η ανήλικη αδελφή του από τους αντάρτες,81 κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη. Στις αρχές του 1944 επέστρεψε στην Κοζάνη αναλαµβάνοντας «στρατιωτικός υποδιοικητής» του ΕΕΣ.82 Τον Αύγουστο του 1944 ταξίδεψε µαζί µε το Μιχάλαγα στην Αυστρία και λίγο αργότερα, πάλι µε γερµανικό αεροπλάνο, επισκέφτηκε το Ναπολέοντα Ζέρβα µε σκοπό την προσχώρηση του ΕΕΣ στον Ε∆ΕΣ.83 Για τις δραστηριότητές του αυτές χρίστηκε Γενικός Αρχηγός των «Εθνικών Ανταρτικών Σωµάτων» Κεντρικής Μακεδονίας κι έφυγε πάλι στη Θεσσαλονίκη. 84 Αιχµαλωτίστηκε τραυµατίας από τους αντάρτες στο Κιλκίς το Νοέµβριο του 1944 κι έκτοτε χάθηκαν τα ίχνη του.85 Τον Ιανουάριο του 1944 αποφασίστηκε στην Κοζάνη, υπό την ανοχή ή προστασία των Γερµανών, η συσπείρωση των αντικοµουνιστών σε µία φανερή οργάνωση µε γνώµονα ότι οι κατακτητές θα έφευγαν αρκετά νωρίς και στόχο «ίνα ο τόπος µετά την απελευθέρωσιν µη βρεθή κάτω από την στιγνήν τυρανίαν του σλαυοκοµµουνισµού». Κατά πόσον τη συνεδρίαση αυτή επηρέασε η παρουσία βουλγαρικής στρατιωτικής µονάδας 86 στη λεκάνη της Φλώρινας από την οποία φονεύθηκαν 31 άτοµα, δάρθηκαν, απειλήθηκαν, ανακρίθηκαν και κρατήθηκαν πολύ περισσότεροι, δεν είναι γνωστό. Πάντως στη σύσκεψη έλαβαν µέρος οι δικηγόροι Τανής και ∆αδούλης, ο δάσκαλος Ελευθεριάδης, ο ιατρός των Αµυγδάλων, ο ανθυπολοχαγός Ιωαννίδης, ο Ιωάννης Παρχαρίδης από τον Άγιο ∆ηµήτριο που είχε αποφύγει τη σύλληψή του από την ΟΠΛΑ και δύο νέα πρόσωπα: ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Θεόδωρος Αδαµόπουλος από το Τσοτύλι κι ο βαθειά θρήσκος 87 ανθυπασπιστής Χωροφυλακής Γεώργιος Μουσούρης88 -πιθανώς ο τελευταίος ήταν σταλµένος από την Α∆Χ∆Μ για να πληροφορείται από κοντά τις διεργασίες. Το όνοµα της κοινής οργάνωσης για την Κεντρική και ∆υτική Μακεδονία ήταν Εθνικός Ελληνικός Στρατός (ΕΕΣ) και στο παράρτηµα Κοζάνης γενικός αρχηγός εξελέγη ο Μιχάλαγας µε το βαθµό του καπετάνιου. Στην κλήση των συγκεντρωθέντων προς τους µονίµους αξιωµατικούς να πλαισιώσουν την οργάνωση ελάχιστοι ανταποκρίθηκαν (ο Παπαβασιλείου 79

ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/Β/8/54 Καφετζή –Γκουτζηκώστας, «45 χρόνια», ό.π., σ. 1,6 81 Σουλτάνα Ιωαννίδου, συνέντευξη το 1996 82 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 83 Λευκή Βίβλος, «∆ηµοκρατικός» Νεοφασισµός», Ιούλης –Οκτώβρης 1945 (1945), ΕΑΜ, Αθήνα, σ. 31. Η άποψη ότι αρχηγός του Ε∆ΕΣ Μακεδονίας ήταν τελευταία ο Ιωαννίδης, βλ. Λαϊκή Φωνή (4.3.45) 1, είναι αναληθής 84 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/Β/8/44-6 85 Υπουργείον Οικονοµικών, Συνεδρίασις αρ, 87 Α΄ επιτροπής κανονισµού πολεµικών συντάξεων, α.π.9716/24.4.47 86 Εµµανουήλ Γρηγορίου, Έλληνες και Βούλγαροι, Θεσσαλονίκη 1953, σ. 611-26 87 Μακεδονικόν Βήµα (21.1.34) 3 88 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36 80

366

Ο ΕΕΣ

προφανώς είχε αρνηθεί) κι αυτοί καταγόµενοι από άλλες περιοχές και χαµηλόβαθµοι στην ιεραρχία του Στρατού.89 Οι λόγοι άρνησης κυµαίνονταν µεταξύ οικονοµίας (θα απολύονταν από το Στρατό), 90 ιδεολογίας (δεν επιθυµούσαν εµφύλια εµπλοκή) και πραγµατισµού (οι οπλίτες ήταν «άτακτο ασκέρι»). 91 Ο Σερραίος ανθυπολοχαγός ΠΒ Παντελής Μίχας κι ο ανθυπασπιστής ΠΖ Γεώργιος Τσανίδης ανέλαβαν στρατιωτικοί διοικητές δίπλα στους καπεταναίους της Κοιλάδας ο πρώτος, του Κλείτου ο δεύτερος. Ο επιλοχίας ∆ηµοσθένης Τσιώρης, συµπολεµιστής του ταγµατάρχη Παπαβασιλείου στην Αλβανία,92 διορίστηκε στρατιωτικός διοικητής του ΕΕΣ στον Άγιο ∆ηµήτριο- Ρυάκιο. 93 Οι Σµυρνιοί αδελφοί Χρυσόστοµος (ανθυπολοχαγός) και Πολύδωρος (ανθυπασπιστής) Καριάκας κι ο ανθυπασπιστής ΠΖ Ιωάννης Μπεχλιβάνης, 94 (προσφυγικής κι αυτός µάλλον καταγωγής) είχαν έρθει από τη Θεσσαλονίκη απεσταλµένοι από τον Ε∆ΕΣ, για µία αποτυχηµένη –κατόπιν παρέµβασης των Βρετανών συνδέσµων- απόπειρα µεταλλαγής του ΕΕΣ σε Ε∆ΕΣ. Προσκολλήθηκαν έπειτα στα τµήµατα των Μπουτζακίων προτιµώντας τα όχι µόνο επειδή οι οπλίτες ήταν όλοι Λαζόφωνοι,95 αλλά και διότι πειθαρχούσαν, όσο πειθαρχικός µπορεί να είναι ένας εθελοντής ένοπλος χωρικός που έχασε µέρος ή ολόκληρη την περιουσία του ή θρήνησε θύµατα. Οι υπόλοιποι µόνιµοι (υπ)αξιωµατικοί που στελέχωσαν τον ΕΕΣ της Κοζάνης ήταν ο ήδη αναφερόµενος Κωνσταντίνος ∆ιαµαντής κι όχι περισσότερο από 10 υπενωµοτάρχες κι ανθυπασπιστές της χωροφυλακής που αποσπάστηκαν, µάλλον κατόπιν γραπτής εντολής, στην «αντισυµµοριακώς δρώση οργανώσει Ε.Ε.Σ.» για 5 µήνες (15η Μαρτίου έως 11η Ιουλίου 1944).96 Οι περισσότεροι από αυτούς, αν όχι όλοι υπηρετούσαν σε τµήµατα ευρισκόµενα στην ανταρτοκρατούµενη περιοχή και είχαν συµπτυχθεί στην πόλη της Κοζάνης -ο ενωµοτάρχης π.χ. Ιωάννης Ξυπόλητος από τη Χαλκιδική προπολεµικά εργαζόταν στον Αυγερινό.97 Στον ΕΕΣ οι πολιτικοί σύµβουλοι ήταν ελάχιστοι εξ αιτίας της φύσης των οπλιτών, απείθαρχοι χωρικοί. Ο δικηγόρος ∆αδούλης, αρχικά διευθυντής της εφηµερίδας του ΕΕΣ Κοζάνης, προτίµησε να µετακοµίσει στη Θεσσαλονίκη 89

Για τον ταγµατάρχη ΜΧ «Γεωργαλά», το λοχαγό «Κατσάρο» και τον ανθυπολοχαγό Παύλο Σιδηρόπουλο που αναφέρονται ως στελέχη του ΕΕΣ, βλ. KCLMA, GB99, Prentice/Wiickstead, Box 2/3/2, πληροφορίαι της Κοζάνης µέχρι της 25.7.44 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36, δεν ευρέθησαν περαιτέρω πληροφορίες 90 KCLMA, GB99, Prentice/Wiickstead, Box 2/3/2, πληροφορίαι της Κοζάνης µέχρι της 25.7.44 91 Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 65 92 Σίσκος, Πολεµικές δόξες, ό.π., σ. 50 93 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36 94 ∆Κ, Ληξιαρχείο Τσοτυλίου, ΛΠΘ 19/1948 κα ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36. Σύµφωνα µε άλλες πηγές ο Μπεχλιβάνης ήταν έφεδρος ανθυπασπιστής ή ανθυπολοχαγός, βλ. αντίστοιχα Ελληνικός Βορράς (3.4.45) 1 95 H άποψη ότι είχε Τουρκόφωνους οπλίτες υπό τις διαταγές του, βλ. Ιωαννίδης, Της προσφυγιάς, ό.π., σ. 30, δεν ευσταθεί, διότι στον Κλείτο ήταν όλοι Λαζόφωνοι. Βλ. και Γεώργιος Κωνσταντινίδης, συνέντευξη το 2007 96 ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 50/1948 97 Μακεδονικόν Βήµα (13.5.34) 4

367


όπου το πεδίο ήταν γραµµατολογικά προσφιλέστερο. Ακριβείς πληροφορίες για τη σχέση του Ιωάννη Αντωνιάδη 98 και του δασκάλου Κωνσταντίνου Ματσαρίδη µε τους αντικοµουνιστές οπλίτες δεν έχουν ευρεθεί. Επαφιόµενος µε τον ΕΕΣ θεωρήθηκε ο διευθυντής του παραρτήµατος Κοζάνης της ΑΤΕ, γραµµατέας της ΕΟΝ της πόλης επί Μεταξά,99 αλλά µάλλον επαµφοτέριζε100 για να µην κλυδωνίζεται στις εκάστοτε αλλαγές. 101 Τρεις δάσκαλοι που θα µπορούσαν να εργαστούν στην πολιτική επικοινωνία του ΕΕΣ επέλεξαν, πιθανώς λόγω ασυµφωνιών, την ένοπλη δράση. Ο Θεοφάνης Σκούρτης που υπηρετούσε στο χωριό Αλιάκµων (Βρατίνι ή Παληούριον) του Βοΐου έως το καλοκαίρι του 1943 µάλλον είχε διωχθεί από το ΕΑΜ, ίσως επειδή αρνήθηκε να εισχωρήσει στους κόλπους του κι ανέλαβε στρατιωτικός διοικητής του ΕΕΣ Καραγιαννίων102 -ο αδελφός του κατά µία αδιασταύρωτη πηγή σταδιοδρόµησε ως καπετάνιος τοπικών τµηµάτων του ΕΛΑΣ.103 Ο Ιωάννης Νταβίτης, µόνιµος ανθυπασπιστής του Στρατού, µεταπήδησε από την ΥΒΕ/ΕΚΑ στον ΕΕΣ Μπουτζακίων, 104 αλλά µετοίκησε αργότερα στο αντίστοιχο παράρτηµα της Εορδαίας, ίσως λόγω επισιτιστικών αναγκών, αφού το καλοκαίρι του 1944 είχε αποδειχθεί ως δώρο από τους Γερµανούς, έναν (κατασχεµένο προφανώς) ηµίονο. 105 Ο τρίτος δάσκαλος, ο Αθανάσιος ∆άφνης από την Εράτυρα επιφαινόταν όλων: ήταν τόσο αγαπητός, ώστε είχε γίνει τοπικό συλλαλητήριο προπολεµικά προς χάριν του, όταν λόγω προσωπικών αντιδικιών, είχε επιχειρηθεί να µετατεθεί αλλού.106 Αφού οι µόνιµοι αξιωµατικοί της Φρουράς Κοζάνης αρνήθηκαν να ηγηθούν του ΕΕΣ ανέλαβε τελικά ως στρατιωτικός διοικητής ο αναφερθείς λοχαγός Βασίλειος ∆εµίρης, προφανώς για να αποδιώξει την καχυποψία των Γερµανών, αφού προηγουµένως είχε τεθεί σε «διαθεσιµότητα» λόγω της προηγούµενης ανάµιξής του στην ΠΑΟ. Λίγο αργότερα πέρασε στη θέση του υπασπιστή και στη διοίκηση ηγήθηκε ο ταγµατάρχης Μαρωνίδης. Οι δύο περιπτώσεις οµοίαζαν, αφού και ο τελευταίος, θεωρούνταν ένοχος για την πρότερη συµµετοχή του στο ΕΑΜ κι επιπλέον είχε πριν αναλάβει την αρχηγία είχε προσπαθήσει να µετατεθεί σε µεγάλη πόλη, αλλά δεν το είχε 98

Ο Αντωνιάδης και άλλοι «προσέφεραν υπηρεσίες» στον ΕΕΣ, βλ. Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 62 99 ΓΑΚ/ΚΥ, ΕΟΝ, Φ.11/039, ∆ιαταγή Μεταξά προς ΕΟΝ Κοζάνης, [α.π.] 17623, Αθήναι 30.10.39 100 Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 65. Για την παρουσία του σε αποτυχηµένο εξοπλισµό της Σιάτιστας βλ. 15-18.8.[44] ο ταγµ. Μαρωνίδης και ο Ασβεστάς επιχείρησαν να οπλίσουν τη Σιάτιστα, KCLMA, GB99, PRENTICE/WIICKSTEAD, box 1/2/2 101 Ακρίται του Βορρά (25.11.46) 3. Επί Εαµοκρατίας ο Ασβεστάς είχε κρατηθεί, βλ. Το Φως (11.4.45) 4 102 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36 103 Ο Σκούρτης µεταπολεµικά διορίστηκε πάλι στο ίδιο χωριό, αλλά δηλωθείς από το καλοκαίρι του 1945 ως σφοδρός αντιεαµίτης, βλ. Ελευθερία (5.9.45) 1, κατέφυγε στην Κοζάνη όπου ανέλαβε πρόεδρος της ΕΣΕΑ ∆υτικής Μακεδονίας, βλ. Ακρίται του Βορρά (3.3.47) 4 104 ΠΚ, ΒΣΠΚ, βουλεύµατα 22/1947 και 51/1948. Επίσης ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36. Επί κυρίως Εµφυλίου ο Νταβίτης προήχθη σε λοχαγό, Ακρίται του Βορρά (27.9.48) 4 105 ΕΕ, Έκθεσις 72/1944 106 Επαρχιακή Φωνή (13.10.29) 4 και Μακεδονικόν Βήµα (22.3.30) 3

368

Ο ΕΕΣ

κατορθώσει. 107 Εξ ανάγκης λοιπόν, για προφύλαξη περισσότερο κι όχι ιδεολόγος εθελοντής στο αντικοµουνιστικό στρατόπεδο ο Μαρωνίδης δεν είχε κανέναν ενδοιασµό να διαπραγµατευτεί µε το ΕΑΜ κατά τη διάρκεια µίας επίσκεψής του στη Θεσσαλονίκη το Σεπτέµβριο του 1944 και να δεχθεί να παραδοθεί µαζί µε τους άνδρες του. 108 Κατά την επιστροφή του όµως στην Κοζάνη µε µία φάλαγγα φορτωµένη µε «παλαιό οπλισµό» για τον ΕΕΣ, που του δόθηκε από τους Γερµανούς, 109 έπεσε σε ενέδρα ανταρτών στους Γεωργιανούς,110 αιχµαλωτίστηκε µαζί µε τη 16χρονη κόρη του κι έκτοτε τα οστά τους δεν ευρέθησαν ποτέ.111 Προφανώς οι αντάρτες γνώριζαν από πριν την πορεία της φάλαγγας και πιθανόν, µέσω του Μαρωνίδη, την ακριβή της δύναµη, και γι αυτό είχαν επιτύχει. Η εκτέλεση όµως τόσο του Μαρωνίδη όσο και της κόρης του –ο τραυµατίας 14χρονος υιός του είχε θεωρηθεί νεκρός και δεν συµπεριελήφθη στον κατάλογο- επιτρέπει την υπόθεση ότι το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ επιθυµούσε µε κάθε µέσο να αποκρύψει τη γενοµένη συνάντηση και πως η φιλοτιµία του ταγµατάρχη πληρώθηκε µε την εκτέλεσή του.112 Αν επί το πλείστον εξ ανάγκης είχε επιλέξει ο Μαρωνίδης την ηγεσία του ΕΕΣ Κοζάνης η περίπτωση του εποµένου στρατιωτικού αρχηγού του ήταν αναµφισβήτητα αναγκαστική. Ο 48χρονος ταγµατάρχης ΠΖ Θρασύβουλος Φιλιππίδης από το Αϊβαλί της Μικράς Ασίας συµπεριλαµβανόταν σε µία αποστολή 22 στελεχών του Ε∆ΕΣ που από τη Θεσσαλονίκη κατευθύνθηκε τον Αύγουστο του 1944 προς τα Σώµατα του Αντών Τσαούς στην Ανατολική Μακεδονία. Όταν όµως έπεσαν στα χέρια των Γερµανών 113 ο Φιλιππίδης, προφανώς για να ελευθερωθεί, µάλλον δήλωσε ότι πήγαινε προς αρωγήν του ΕΕΣ Σερρών (Σώµα ταγµατάρχη Σπυρίδη).114 Τελικά ανέλαβε τη χηρεύουσα θέση του ΕΕΣ Κοζάνης για µία µόνο εβδοµάδα φονευθείς κατά την επίθεση των ανταρτών εναντίον της πόλης Κοζάνης στις 22 Σεπτεµβρίου του 1944. Κτυπηµένος ως ήτο στα νεφρά από αυτόµατο όπλο,115 πράγµα που σηµαίνει ότι είχε πλησιάσει πολύ κοντά στους αντάρτες, απέδειξε ότι οι χαρακτηρισµοί των συµπολεµιστών του προς το πρόσωπό του «τολµηρός» και «ήρως» 116 δεν απείχαν πολύ από την πραγµατικότητα. Μόνο κατόπιν πίεσης των Γερµανών ανέλαβε έπειτα (την 2α Οκτωβρίου 107

Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 65 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/57, Βαγγέλης [Βασβανάς], Αντιπρόσωπος Θεσσαλονίκης προς ΓΠΜ, 16.9.44 και Φ.110/23/2/84 [τηλεγράφηµα], Θανασάκης 18.9.44 109 Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 66 110 Σελίδης, ό.π., www.enet.gr 111 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 27/1945 και Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 66. Επίσης Μαρωνίδης Ιωάννης, συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 1998 112 Νωρίτερα ο Κισά Μπατζάκ επιθυµούσε µυστική επαφή µε τον ΕΛΑΣ, αλλά ο γραµµατέας της ΠΕ του ΚΚΕ Κατερίνης αρνιόταν, βλ. ΑΣΚΙ, 110/23/2/40, Θεόφιλος προς Αλέκο 17.7.44 113 ΙΣΑΚ, Συµπληρωµατική κατάθεση του αντισυνταγµατάρχη Αναστ. Μουµτζή 1.11.44 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/32 και Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 67 114 Ελευθερία (29.7.45) 1, όπου κείµενο του Ηρακλή Αποστολίδη ή Αποστόλου, γραµµατέα ΕΑΜ Θεσσαλονίκης 115 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 173/1944 και KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, 2/1/1, sitrep Nr 6/16.10.44. Οπότε η καταγραφή ότι εξαφανίστηκε το Μάρτιο του 1945, βλ. Ελληνικός Βορράς (1.7.45) 4, αποδεικνύεται αναληθής 116 Ακρίται του Βορρά (22.9.47) 4 108

369


1944) ως αρχηγός του ΕΕΣ Κοζάνης ο Πρόσφυγας Αναστάσιος Μουµτζής, έφεδρος εκ µονίµων αντισυνταγµατάρχης ΠΖ που λόγω αρχαιότητας κατείχε τη θέση του διοικητή της Φρουράς Αξιωµατικών Κοζάνης.117 Μετέφερε την έδρα της οργάνωσης στο ξενοδοχείο Πανελλήνιο, µάλλον ως επίδειξη δραστηριότητας, αλλά δεν έπαψε τις µυστικές επαφές του µε τον ΕΛΑΣ,118 στις αγκάλες του οποίου κατέληξε έπειτα από µία περίπου εβδοµάδα119 µε τη µεσολάβηση του εφέδρου ανθυπολοχαγού των όλµων Κωνσταντίνου Γκέκα, αδελφού του χρηµατοδότη της τοπικής ΕΚΑ. 120 Ήταν προφανές ότι κανείς ανώτερος αξιωµατικός δεν επιθυµούσε να αναλάβει την ηγεσία των ενόπλων πολιτών, αφού και οι οδηγίες από τους αξιωµατικούς της Θεσσαλονίκης απέτρεπαν την ένταξη.121 Ο ΕΕΣ είχε επιτάξει την άνοιξη του 1944 ως έδρα του ένα αρχοντικό κοντά στην πλατεία της Κοζάνης και µιµούµενος τη δοµή του Στρατού εγκατέστησε γραφεία, µαγειρείο και κρατητήριο. Ο αποθηκευτικός όµως χώρος ήταν µικρός και δεν χωρούσε ζώντα ζώα που λάµβαναν οι οπλίτες ως λάφυρα στις εξορµήσεις τους, µόνοι ή µαζί µε τους Γερµανούς, Οπότε ή τα πουλούσαν αµέσως, για να ενισχύσουν χρηµατικά την οργάνωση, ή τα έδιναν προς φύλαξη σε κοντινά στην πόλη χωριά (Πετρανά, Άργιλος), των οποίων οι κάτοικοι κατέβαλλαν προσπάθειες να µένουν ουδέτεροι. Τα ζώα δεν ήταν τόσα πολλά ώστε να µοιραστούν εξ ίσου σε όλα τα (πληγέντα και µη) οπλισµένα χωριά οπότε κάθε επιλεκτική προσφορά τους θα αύξαινε τις εντάσεις που δεν ήταν καθόλου αµελητέες τόσο µέσα στα χωριά όσο και µεταξύ τους, γεγονός που οριοθετούσε την αχίλλειο πτέρνα του ΕΕΣ σε σύγκριση µε το µονολιθικό ΕΑΜ. Στο Βαθύλακκο π.χ., χωριό που ως σήµερα θεωρείται (λανθασµένα) το κέντρο της κατοχικής «αντίδρασης», 122 οι κάτοικοι ήταν λόγω καταγωγής µοιρασµένοι σε τρία «µιλέτχια», διαχωρισµός που από το ένα µέρος εξοµαλυνόταν µέσω των µικτών γάµων, αλλά από το άλλο βάθαινε εξ αιτίας των σφοδρών διαµαχών πρώτιστα για την κοινοτική εξουσία και δευτερευόντως για την αντιπροσώπευση των βουλευτών του νοµού. Έτσι όταν οι ελληνόφωνοι κάτοικοι της Νέας Σιγής επαφίονταν µε ένα βουλευτή των Φιλελευθέρων, µέσω της κουµπαριάς του «φυλάρχου» των Μικρασιάτη οπλαρχηγού Ιωάννη Καραβέλη, 123 οι Τουρκόφωνοι Αντάναλήδες του ιδίου µαχαλά, Φιλελεύθεροι κι αυτοί, παρέκκλιναν προς το Εργατο –Αγροτικό,124 αφού ο αρχηγός τους Πρόδροµος Γεωργιάδης διαγκωνιζόταν µε τον πρώτο ως

117

KCLMA, P/W, Box 2/f/3/2, Πληροφορίαι της Κοζάνης µέχρι της 25.7.44 Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 74-8 119 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1/f.2/4 και Box 3, f. 6/1, 48/16 120 Κωνσταντίνος Γκέκας, συνέντευξη το 2000 121 ΙΣΑΚ, Συµπληρωµατική κατάθεση του αντισυνταγµατάρχη Αναστ. Μουµτζή 1.11.44 122 Οι αιτίες της λανθασµένης άποψης ανάγονται στο ότι ο Βαθύλακκος ήταν από παλαιότερα ως σήµερα επάνω στο δηµόσιο δρόµο Κοζάνης –Σερβίων, «κόµβος [οικονοµικής και τροχήλατης] συγκοινωνίας», βλ. Ιωάννης ∆ηµόπουλος, Τα παρά τον Αλιάκµονα εκκλησιαστικά, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 539 123 Μακεδονικόν Βήµα (21.5.31) 3 124 Θανάσης Καλλιανιώτης, «Το χειρόγραφο του Πρόδροµου Γεωργιάδη, οπλίτη της ΠΑΟ από το Βαθύλακκο», Παρέµβαση (∆εκ. ΄95) 12 118

370

Ο ΕΕΣ

προς τον κοινοτικό θώκο.125 Ο τρίτος ισχυρός άνδρας του Βαθυλάκκου, ο Ελευθέριος Ιακώβου, ηγέτης της κοινότητας των Καππαδόκων, έµενε στο µαχαλά Κετσιλέρ. Εν µέρει στις κοινοτικές διαµάχες βασίζονταν προπολεµικές διενέξεις ανάµεσα στην οικογένειά του και Πρόδροµο Γεωργιάδη κι έναν τους ιερείς του χωριού.126 Αν και επί δικτατορίας Μεταξά ο Ιακώβου απολάµβανε της εύνοιας του καθεστώτος πρωτοστατώντας στον έρανο υπέρ της αεροπορίας, επί Κατοχής – που κοινοτάρχευε ο Καραβέλης- ανέκρουσε πρύµναν και πέρασε στο αντίθετο στρατόπεδο υποστηρίζοντας το ΕΑΜ. 127 Ο ίδιος δεν ακολούθησε ποτέ τους Εθνικιστές –οι γαµβροί του όµως ναι- και ούτε ενέκρινε φανερά την (αναγκαστική) ένοπλη συµπόρευση των Καππαδόκων µε τον ΕΕΣ. Το καλοκαίρι του 1944 απέδρασε οικογενειακώς από το Βαθύλακκο µαζί µε άλλους χωριανούς του που είχαν οπλιστεί στον ΕΕΣ, και κατέφυγε στην ανταρτοκρατούµενη περιοχή. Η περιουσία του λεηλατήθηκε έπειτα από τους Εθνικιστές.128

125

Για περιόδους κοινοταρχίας των δύο ανδρών βλ. Μακεδονικόν Βήµα (9.8.31) 4 και ∆ΒΚ, Φ. Νοµαρχία, Καταστάσεις παραδοθέντων πολεµικών ειδών, Κοινότης Βαθυλάκκου προς Νοµαρχία, α.π. 6, Βαθύλακκος 26.5.41 126 Μακεδονικόν Βήµα (15.1.31) 4, (22.2.31) 4, (17.5.31) 4, (9.8.31) 4 127 Καλλιανιώτης, «Το χειρόγραφο», ό.π., σ. 12 και Καφετζή – Γκουτζηκώστας, «45 χρόνια», ό.π., σ. 1,6 128 ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 57/1947

371


372

∆ΙΑΜΑΧΕΣ ΕΛΑΣ -ΕΕΣ

β΄. ∆ιαµάχες ΕΛΑΣ -ΕΕΣ Στο εξυφανθέν επιµελητειακό σχέδιο του ΕΑΜ στο οποίο συµπεριλαµβανόταν και η καταβολή των χωριών που άρχισαν να δυσανασχετούν ή και να οπλίζονται εναντίον του ανήκει και άλλη µία επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον της Άνω και Κάτω Κώµης το βράδυ της 26ης Ιανουαρίου του 1944. ∆εν είχαν όµως οι αντάρτες του 1/27 τάγµατος εµπειρία µάχης σε κατοικηµένο χώρο ούτε βαρέα όπλα και συναισθηµατικά ήταν ανάστατοι µαθαίνοντας πως οι Γερµανοί είχαν εκτελέσει το πρωί 43 άνδρες στην Κοζάνη. Η έλλειψη αναγνώρισης του στόχου χρεώνεται µάλλον στη διοίκησή τους, το δάσκαλο ∆ηµήτριο Ζυγούρα ή Παλαιολόγο ως στρατιωτικό και το δασοφύλακα Βεντζίων Ηλία Ρούνη ή Μπαρµπαλιά από την Αρκαδία σαν καπετάνιο, που αν και είχαν πολεµήσει στην Αλβανία, ο πρώτος ως έφεδρος ανθυπολοχαγός, δεν είχαν ποτέ µόνοι τους σχεδιάσει µία σοβαρή πολεµική επιχείρηση. Ίσως όµως δίσταζαν να επιτεθούν εναντίον Ελλήνων, καθώς ήταν η πρώτη φορά (έπειτα ακολούθησαν κι άλλες) που είχαν επί τούτου διαταχθεί. Αµφότεροι δεν ήταν κοµουνιστές: ο πρώτος ηγούνταν της ΕΟΝ του χωριού όπου δίδασκε, ενώ ο δεύτερος είχε απειλήσει έναν χωρικό ότι «θα τουν έσφαζι τα γίδια, αν δεν ψήφζει βασιλιά» το 1935.1 Πάντως τα πενιχρά αποτελέσµατα της επίθεσης φανέρωσαν ότι οι αντάρτες ήταν αδύναµοι όχι µόνο έναντι των Γερµανών αλλά ακόµη και µπροστά σε ελλιπώς εξοπλισµένους κι οργανωµένους πολίτες. Έτσι η µόνη ορθή επιχειρησιακή πρόβλεψη των ανταρτών ήταν η τοποθέτηση ενός φυλακίου ανάµεσα στην Άνω και Κάτω Κώµη για να µην προστρέξουν οι µεν προς αρωγήν των δε. Οι κύριες δυνάµεις τους επιτέθηκαν από τη δυτική πλευρά2 και οι οπλίτες της Άνω Κώµης καταβλήθηκαν εύκολα. Στην ουσία δεν πολέµησαν καθώς οι κάτοικοι δεν διατηρούσαν καλές σχέσεις τους µε τους αντίστοιχους της Κάτω Κώµης και πράγµατι παλαιόθεν υπήρχαν πολλές αντιδικίες σχετικά µε τη διανοµή νερού από το τεχνητό αυλάκι µε την ονοµασία «Βάντα» στο τοπικό ιδίωµα από το οποίο πότιζαν τους κήπους των.3 Έπειτα οι κάτοικοι της Άνω Κώµης πωλούσαν µέρος των κηπευτικών τους στην ανταρτοκρατούµενη περιοχή των Βεντζίων, 4 οπότε χρειάζονταν άδειες εισόδου του ΕΛΑΣ. Ακόµη στο χωριό εξασκούσε επιρροή ένας δάσκαλος, παλαιός συνδικαλιστής και µέλος του ΕΑΜ.5 Οι οπλίτες της Κάτω Κώµης αντιστάθηκαν περισσότερο, αλλά πιεζόµενοι διέφυγαν µε σχετική ευκολία προς την κατεύθυνση του Βαθυλάκκου. Ο µόνος που βάδισε προς την Άνω Κώµη ήταν ο 73χρονος ιερέας που φονεύθηκε από το ειρηµένο φυλάκιο των ανταρτών, 6 ενώ µία ηλικιωµένη γυναίκα έχασε 1

Ευθύµιος Αδάµος, συνέντευξη το 2003 ∆ηµήτριος Ζυγούρας, συνέντευξη το 1995 3 Αργύριος Τσέπουρας, συνέντευξη το 1998 4 ΙΜΣΚ, Φ. ενορίας Άνω Κώµης, κάτοικοι προς ΙΜΣΚ 21.1.47 και Καραπέτσας Αργύριος, συνέντευξη στην Άνω Κώµη το 2001 5 Μακεδονικόν Βήµα (28.6.31) 1 και Νικόλαος Παπαδόπουλος, συνέντευξη το 1998 6 ΙΜΣΚ, Αρχείο ενορίας Κάτω Κώµης, Κωνσταντίνος Χρήστου προς ΙΜΣΚ 2.10.45 και 2

373


τυχαία τη ζωή της κατά την ανταλλαγή των πυρών.7 Οι αντάρτες αποχώρησαν κατάσχοντας ζώα8 και γεννήµατα, πυρπολώντας 7 οικίες9 και λαµβάνοντας ως οµήρους 20 περίπου πολίτες, από τους οποίους έναν εκτέλεσαν στην έδρα τους,10 ενώ τον κοινοτάρχη κι έναν άλλο παράγοντα µετά από δίµηνη κράτηση στον Πεντάλοφο, 11 δίκασαν µάλλον 12 και τυφέκισαν 13 στη θέση Καστανιές, επίσηµο τόπο εκτελέσεων των αντιπάλων της 9ης µεραρχίας του ΕΛΑΣ. 14 Φυσικά η κατάθεση ότι στις Καστανιές φονεύθηκαν «οκτακόσια» άτοµα 15 είναι υπερβολική και από τα µέχρι τώρα συλλεχθέντα στοιχεία οι εκτελεσθέντες δεν ξεπερνούν τη µία εκατοντάδα. Σίγουρα αναληθής ως προς το χρόνο είναι η άποψη ότι ένας 48χρονος δεσµοφύλακάς τους, Πρόσφυγας από τη Σαµψούντα αλλά εγκατεστηµένος ως καπνοπαραγωγός στο Άργος Ορεστικό, αφαιρούσε µε τανάλια τα χρυσά δόντια των υποψήφιων θυµάτων πριν από την εκτέλεση.16 Κατά το ΕΑΜ η επιχείρηση εναντίον των δύο χωριών του Τσιαρτσιαµπά είχε για πρώτη φορά στεφθεί µε επιτυχία και πράγµατι είχαν αφοπλίσει σχεδόν όλους τους κατοίκους, έλαβαν πολλούς οµήρους και γεννήµατα. Στον αέρα αυτής της αισιοδοξίας οφείλεται εν µέρει η επιλογή ως τόπος διεξαγωγής µίας συνδιάσκεψης της ΠΕ του ΚΚΕ Κοζάνης 17 τα ορεινά κι απόµακρα Λιβερά, κτηνοτροφικό κατά βάσιν οικισµό όπου έµεναν 71 οικογένειες Τραπεζούντιων Προσφύγων, φιλικές (εξ ανάγκης ή πεποιθήσεως) προς στους αντάρτες 18 Μερίδα κατοίκων διαµαρτύρονταν προπολεµικά για την αποπληρωµή δανείων της ΑΤΕ, τη λειψυδρία ή την πενία,19 αλλά µόνο ένας κάτοικος, που είχε έρθει από τη Σοβιετική Ένωση, είχε κρατηθεί για µικρό χρονικό διάστηµα το 1937 ως κοµουνιστής πριν αφεθεί κατόπιν δηλώσεως. 20 Με την επιλογή των Λιβερών, χωριού αρκετά κοντά στην πόλη της Κοζάνης, ως τόπου διεξαγωγής του συνεδρίου οι ιθύνοντες της επανάστασης επιδίωκαν να ανακόψουν τις Εκκλησιαστικοί Επίτροποι προς ΙΜΣΚ 13.2.52. Επίσης Χρήστος Νοµικός, συνέντευξη το 1993 7 ΠΚ, ΒΣΠ, βούλευµα 319/1945 και Κωνσταντίνος Γάτας, συνέντευξη το 1997 8 ΠΚ, ΤΠΚ, πρακτικόν 161/1946 9 PRO, HS 5, 234, 56557 10 ∆Κ, Ληξιαρχείο Σαρακίνας, ΛΠΘ 3/1945 και ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευµα 96/1945 11 Ελεύθερη Μακεδονία (16.2.44) 3 12 Στελέχη της ∆ιεύθυνσης ∆ικαστικού ήταν οι δικηγόροι Παύλος Κρητίδης ή Πανίκας από τον Προφήτη Ηλία Έδεσσας και Παναγιώτης Τζήµας, αδελφός του Ανδρέα Τζήµα, βλ. ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευµα 355/1946 13 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πενταλόφου, ΛΠΘ 4,5/1947 14 ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευµα 30/1946 και Τζουρέλας ∆ηµήτριος, συνέντευξη στον Πεντάλοφο το 2002 15 ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευµα 58/1946 16 ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευµα 355/1946 17 ∆ηµήτρης Φυλακτός, Εθνική Αντίσταση 1941 – 1944, (αναµνήσεις από το Βελβεντό), Αθήνα 1977, σ. 105. Η άποψη ότι επρόκειτο για «συνδιάσκεψη υψηλόβαθµων στελεχών του ΚΚΕ και του ΕΑΜ», βλ. Καρασάββας, «Μνήµες», ό.π., σ. 287, ισχύει διότι τα στελέχη του ΚΚΕ ήταν ταυτοχρόνως και αξιωµατούχοι του ΕΑΜ. Οι κάτοικοι θεωρούσαν ότι ήταν συνδιάσκεψη µόνο του ΕΑΜ, βλ. ∆εµιρτζίδης, Αφηγήσεις, ό.π., σ. 24 18 Πελαγίδης, Η αποκατάσταση, ό.π., σ. 79 19 Μακεδονικόν Βήµα (26.7.31) 3 και (14.2.32) 3. Επίσης Επαρχιακή Φωνή (24.4.32) 1 20 Μακεδονικόν Βήµα (12.12.37) 1

374


λιποταξίες µελών του ΕΛΑΣ, να ισχυροποιήσουν ή, ορθότερα, δηµιουργήσουν εκ νέου τις διαλυµένες οργανώσεις του ΚΚΕ και να προειδοποιήσουν τους κατοίκους των πεδινών που είχαν ως τότε εξοπλιστεί εναντίον των ανταρτών (τα Μπουτζάκια π.χ.) ή συσκέπτονταν περί τούτου (τα Καραγιάννια) ότι το ΕΑΜ/ΚΚΕ ήταν ισχυρότατο και βεβαίως τολµηρότατο, αφού συνεδρίαζε τόσο κοντά στην πόλη της Κοζάνης. Στα Λιβερά θα αναλύονταν σε όλα τα υψηλόβαθµα στελέχη του ∆ΜΓ του ΚΚΕ και µε τη σειρά τους αυτά θα διέδιδαν «πλατειά» τις αποφάσεις της πρόσφατης 10ης ολοµέλειας της ΚΕ του ΚΚΕ, ανάµεσα στις οποίες εµπεριεχόταν και η παρότρυνση στο λαό «να συντρίψει δίχως οίκτο τους προδότες και 5φαλαγγίτες εχτρούς του έθνους»,21 τους αντικοµουνιστές οπλίτες του τόπου εν προκειµένω, καίγοντας τα χωριά τους22 µε «τη φωτιά», «τα δόντια», «το µαχαίρι»,23 όπως δήλωνε παραστατικά εκπρόσωπος του ΚΚΕ στη ∆υτική Μακεδονία. Η συνδιάσκεψη άρχισε την 30ή Ιανουαρίου του 1943 στο σχολείο των Λιβερών, αλλά οµιλητές ήταν µόνο στελέχη του ΕΑΜ και της ΕΠΟΝ των περίγυρων χωριών.24 Ήταν προφανώς ένα είδος προλόγου και προθέρµανσης για να δοθεί χρόνος στους συµµετέχοντες να προσέλθουν: ο καιρός δεν ήταν καλός και οι αποστάσεις µάκραιναν περισσότερο, διότι, καθώς τα πεδινά χωριά ήταν ανήσυχα, το µόνο ασφαλές δροµολόγιο για τους επαναστάτες του Τσιαρτσιαµπά και των Μπουτζακίων περνούσε διαµέσω Βεντζίων, ένας σχεδόν ολόκληρος κύκλος γι αρκετούς, όπως π.χ. για µία οµάδα νέων της Οινόης.25 Αν και η περιοχή ανήκε στον τοµέα του αποσπάσµατος Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ, οι άνδρες του δεν προτιµήθηκαν ως φρουρά, διότι είχαν θεωρηθεί υπεύθυνοι για τις πρόσφατες εκτελέσεις στα Νταµάρια της Κοζάνης λόγω του φόνου του Γερµανού ιατρού 26 ενέργεια που είχε αντίκτυπο στον κόσµο της περιοχής. Στη θέση του αποσπάσµατος Σινιάτσικου µε οδηγό έναν πρώην Μακεδονοµάχο κατέφθασε το βράδυ της 1ης Φεβρουαρίου ένας λόχος του 1/53 τάγµατος του ΕΛΑΣ ενισχυµένος µε πολλά αυτόµατα, αλλά µε πρόσφατα διορισµένο διοικητή, ίσως επειδή ο προηγούµενος, ένας «σεµνός, µετριόφρονας»27 Πρόσφυγας δάσκαλος, θεωρήθηκε ανεπαρκής ή µη έµπιστος. Μαζί τους προσήλθε ο ήδη αναφερθείς καπετάνιος «Λιάκος» κι ο υπεύθυνος της Ε∆Α του συντάγµατος Κωνσταντίνος Βέρος, υιός Βλάχου Μακεδονοµάχου από την Αβδέλα Γρεβενών.28 Αν και επαφιόταν µε την (προπολεµική) ΟΚΝΕ29 21

Ριζοσπάστης (20.1.44) 1 και (23.1.44) 2 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/38, ΚΚΕ, Γραφείο περιοχής Μακεδονίας προς ΠΓ, 15.8.44 23 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/9, Αντρέας [Χρήστος Κάλφας;] προς Νίκο, Γρεβενά 6.1.44 24 Ελευθέριος ∆εµιρτζίδης, συνέντευξη το 2007. Ωστόσο ο ίδιος σε γραπτό του κείµενο, βλ. Ιστορικές αφηγήσεις, Σιδεράς 2002 [φωτοτυπηµένη έκδοση], σ. 24, υποστηρίζει την 25η Ιανουαρίου ως ηµέρα έναρξής της. Επονίτισσα επιβεβαιώνει ότι πήγαιναν «σε συγκέντρωση του ΕΑΜ», βλ. Παρατηρητής (18.5.88) 4 όπου αφήγηση της Αβραµίδου –Καραντίνα Αναστασίας 25 Θεοχάρης Αυτσίδης, συνέντευξη το 1994 26 PRO, HS 5, 234, 56557, Report by a supporter of EAM… 27 ∆ρόσος, Φαρδύκαµπος, ό.π., σ. 228 28 Αθανάσιος Κακαφίκας, Ιστορία της περιφερείας Γρεβενών 1354 -1908, Θεσσαλονίκη 1995, σ. 173 29 Βήττος, Τα Γρεβενά, ό.π., σ. 170 22

375


ο Βέρος πέρασε στο ΕΑΜ ίσως όταν ο εθνικόφρων πατέρας του όντας κοινοτάρχης είχε συλληφθεί από τους Ιταλούς το Σεπτέµβριο του 1941.30 Προς ανακούφιση των κατοίκων των Λιβερών από την πληθώρα των επισκεπτών µία οµάδα του ΕΛΑΣ εγκαταστάθηκε στα κοντινά Σιδερά, η πλειοψηφία των κατοίκων του οποίου κατάγονταν από την τουρκόφωνη κωµόπολη Αϊαντζίκ (Αϊαντζούχ σε διάλεκτό τους) της Σινώπης. Τα Σιδερά προσέκειντο φιλικώς στο ΕΑΜ µάλλον επειδή ήταν αποµονωµένα οδικώς από τα υπόλοιπα προσφυγικά χωριά, που είχαν αρχίσει να οπλίζονται, για πρακτικούς λόγους αφού συνόρευαν άµεσα µε την ανταρτοκρατούµενη περιοχή και ίσως για λόγους κληρονοµιάς, αφού την πρώτη κατήχηση των κατοίκων στην Αντίσταση είχαν εκφωνήσει κατά τη διάρκεια της θνησιγενούς συνεργασίας ΕΑΜ και ΥΒΕ/ΕΚΑ οι αξιωµατικοί Χατζής και Τσάµπουρας, εξ αιτίας της οποίας µάλιστα ένας έφηβος είχε καταταγεί το Μάρτιο του 1943 µόνιµος αντάρτης. Ρόλο επίσης έπαιξαν οι κοινοτικές διαµάχες, 31 καθώς οι λίγοι Λαζόφωνοι του χωριού προσέκειντο προπολεµικά στο Λαϊκό Κόµµα,32 οπότε οι πολλοί Τουρκόφωνοι παρέµεναν πιστοί στο αντίπαλό του Φιλελεύθερο. Επί Κατοχής µάλιστα στο χωριό προήδρευε Λαζόφωνος. Όµως στο συνοικισµό των Σιδερών Κτενά, όπου οµιλείτο επίσης η τουρκική αλλά οι περισσότεροι κάτοικοι κατάγονταν από την περιοχή της Προύσας, το ΕΑΜ δεν είχε κατορθώσει διόλου να εισχωρήσει. Μία παλαιά αιτία ήταν οι διαφωνίες του συνοικισµού µε τα Σιδερά και τα Λιβερά για το νερό και πράγµατι στη θέση «Καβάκια» που ανήκε σε αυτόν δεν στέρευαν ποτέ οι µπάρες και τα πηγάδια. Πρόσφατος λόγος λογιζόταν η επιρροή του γειτονικού χωριού Μαυροδένδρι που απείχε λιγότερο από µισή ώρα µε τα πόδια και είχε οπλιστεί εναντίον του ΕΛΑΣ.33 Είναι πολύ πιθανόν ότι η πληροφορία για την προσέλευση των στελεχών του ΚΚΕ να διέρρευσε από τον Κτενά στο Μαυροδένδρι κι από εκεί στην Κοζάνη. Οι Γερµανοί παίρνοντας µαζί τους ένοπλους Έλληνες πολίτες, ως οδηγούς περισσότερο, ξεκίνησαν µε τα πόδια νωρίς το πρωί της 3ης Φεβρουαρίου 1944 από 4 πλευρές: την Ασβεστόπετρα, την Ποντοκώµη, το Μαυροδένδρι και τον Κοσκινά για µία ολοσχερή κύκλωση. Είναι ανεπίτρεπτο όχι όµως ανεξήγητο που οι αντάρτες δεν είχαν λάβει ουδέν µέτρο ασφαλείας.34 Κουρασµένοι από τη διήµερη πορεία τους ως εκεί κατασπατάλησαν τις τελευταίες τους δυνάµεις την 2η Φεβρουαρίου, ηµέρα γιορτινή που «πέρασε µε 30

∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ.1.1.Α, ∆Χ Γρεβενών προς Α∆Χ∆Μ, α.π.26/2/14β, Γρεβενά 9.9.41 31 «Μου ενοχλούν, δια κοµµατικούς λόγους, καθοσον γνωρίζουν ανέκαθεν ότι είµαι ο Εθνικιστής του συνοικισµού», ανέφερε τουρκόφωνος κάτοικος και µέλος του κοινοτικού συµβουλίου των Λιβερών ζητώντας αλλαγή του τόπου κατοικίας του, βλ. ΓΑΚ/ΙΑΜ, Γ∆∆Μ, Φ.4/6, Αίτησις Αν. Παπαδοπούλου προς Γραφείο Γεωργίας Κοζάνης, Σιδερά 4.6.37 32 Ένας µέλος των είχε διοριστεί κοινοτάρχης επί Μεταξά, βλ. ΓΑΚ/ΙΑΜ, Γ∆∆Μ, Φ.4/6, Κατάστασις εµφαίνουσα τα ονοµατεπώνυµα των πυρήνων …, ΣΧ Σιδερών προς Σιδερά 25.6.37 33 Ελευθέριος ∆εµιρτζίδης, Ιστορικές αφηγήσεις, Σιδεράς 2002, σ. 12-4, 23, 52 και Ελευθέριος ∆εµιρτζίδης, συνέντευξη το 2007 34 «Τα µέτρα ασφαλείας είναι απαραίτητα» συµβούλευε έπειτα από τα Λιβερά εφηµερίδα του 28ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ, βλ. Γράµµος (15.2.44) 2

376


τραγούδια και χορούς». 35 Τα παρατηρητήρια προς επόπτευση της γερµανοκρατούµενης πεδιάδας απείχαν περισσότερο από µισή ώρα µε τα πόδια από το χωριό, όπως π.χ. το ύψωµα Καρτάλ Τεπεσί των Σιδερών, και ελάχιστοι είχαν διάθεση να τα επανδρώσουν, αν είχαν σχετικώς διαταχθεί. Ούτε νυκτερινοί εξωτερικοί περίπολοι είχαν βγει, αφού λεγόταν κατά κόρον ότι οι Γερµανοί δεν κινούνταν τη νύχτα. Η πλήρης υποτίµηση του αντιπάλου, η έλλειψη αυστηρής στρατιωτικής οργάνωσης και η επαναστατική µέθη του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΚΚΕ είχε γίνει αντιληπτή από τους Γερµανούς που προεκτιµώντας την πορεία στο χάρτη και λαµβάνοντας εντόπιους ως οδηγούς κατόρθωσαν πριν ξηµερώσει να κυκλώσουν τόσο τα Λιβερά όσο και τα Σιδερά. Παρόλα τα λεγόµενα η άνετη περικύκλωση διόλου δεν οφείλεται στον περιβόητο καπετάν Αβραάµ, κατά κόσµον Αβραάµ Σεµερτζίδη, τουρκόφωνο Πρόσφυγα από τη Σεβάστεια και κάτοικο Καλαµιάς, έναν από τα ελάχιστους αντικοµουνιστές οπλίτες που γνώρισαν οι κάτοικοι. Ο Αβραάµ που είχε χρηµατίσει για ένα διάστηµα οµαδάρχης του ΕΛΑΣ, 36 κλήθηκε από τους Γερµανούς να αναγνωρίσει στην πλατεία τα στελέχη του ΚΚΕ ανάµεσα στους άνδρες που είχαν συλληφθεί –µέσα στους τελευταίους ήταν µεταµφιεσµένος όπως και άλλοι ο αναφερθείς Κοσµάς Σαββίδης, τον οποίο, πριν εκτελεστεί, δάγκωσε µε µανία στο αυτί. Οι δύο άνδρες είχαν προηγούµενα, διότι ο Σαββίδης, όταν ο Αβραάµ πριν από λίγους µήνες καταδιώκονταν ως λιποτάκτης του ΕΛΑΣ, είχε περάσει στην πεδινή Ηµαθία, για να τον αναγνωρίσει 37 και προφανώς επιδείξει στην τοπική ΟΠΛΑ. Ο Αβραάµ δεν γνώριζε καθόλου το σχέδιο των Γερµανών, διότι η γυναίκα του και το παιδί του έµεναν εκείνη την περίοδο σε συγγενικό τους σπίτι στον Κτενά και καθώς έτρεφε βαθύ σέβας στην οικογένειά του ήταν ολωσδιόλου απίθανο να τους εκθέσει σε οποιονδήποτε κίνδυνο αφήνοντάς τους µέσα στη ζώνη των επιχειρήσεων. Κατά µία αδιασταύρωτη πηγή το άλλο εκτός του Αβραάµ γνωστό πρόσωπο, αγνώστου ονοµατεπωνύµου για το γράφοντα, ήταν ένας 19χρονος έφηβος «ντυµένος στα γερµανικά», που φόνευσε ιδιοχείρως στα Λιβερά ένα µέλος της ΕΠΟΝ Κοζάνης, 38 µε τον οποίο µαθήτευαν µαζί στο Γυµνάσιο της πόλης.39 Ήταν ένα απροσδόκητο ευτύχηµα για τους κοµουνιστές και τους αντάρτες το γεγονός ότι οι Γερµανοί και οι οπλίτες που είχαν εκκινήσει από την Ασβεστόπετρα άργησαν να φθάσουν στο στόχο και να κλείσουν εντελώς την πολιορκητική λαβίδα. Αν αποκλειστεί η µεγάλη βραδινή απόσταση, φαίνεται 35

Βαγγέλης Ντόκος, «Πώς έγιναν τα γεγονότα στο χωριό Λιβερά Κοζάνης», Εθνική Αντίσταση (Φλεβάρης 1984) 5-7 36 Στην οµάδα του ανήκαν προφανώς άλλοι δύο νεαροί από την Καλαµιά, ένας Τουρκόφωνος κι ένας Λαζόφωνος, οι οποίοι φονεύτηκαν στην επιχείρηση εναντίον του χωριού τους το καλοκαίρι του 1943, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Καλαµιάς, ΛΠΘ Ιορδάνη Ζώτη και ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/795, σ.17. Επίσης Εθνική Αντίσταση (Αύγ. –Σεπτ. 1996) 94 και Καλαµιά: διάφοροι κάτοικοι, συνέντευξη το 2003 37 Καλλιανιώτης Καπετάνιοι, ό.π., σ. 259 και Ελευθέριος ∆εµιρζίδης, συνέντευξη το 2007 38 Ελευθερία (22.9.45) 1 39 Ανώνυµος, [Οµιλία για τη µάχη των Λιβερών,] Λιβερά 1985, σ. 22 και Παρατηρητής (18.5.88) 4

377


ότι ο οδηγός των επίτηδες καθυστέρησε λοξοδροµώντας. Εδώ βέβαια πρέπει να συνυπολογιστεί το γεγονός ότι ορισµένοι οπλίτες άφησαν ατουφέκιστο τον κύριο όγκο των ανταρτών που διέφευγε: «Μας είδαν οι οπλίται, αλλά δεν έτρεξε κανένας ούτε από δω ούτε από κει. ∆εν έριξε κανείς, ας φύγει είπαν» µαρτυρεί ένας επιζών αντάρτης, ενώ µία άλλη πηγή επιβεβαιώνει ότι όντως «εχθρικά χέρια τους παρακινούν να φύγουν ελεύθερα». Η ευρείας διάδοσης άποψη ότι στα Λιβερά είχαν φθάσει πρωτύτερα από τους Γερµανούς δύο Επονίτες της Ποντοκώµης για να ειδοποιήσουν για την επίθεση, 40 δεν έχει επιβεβαιωθεί έντυπα από τους ίδιους. Έτσι τα τµήµατα του ανατολικού επιθετικού κέρατος έφθασαν συγχρονισµένα στα δύο χωριά, συγκέντρωσαν τους κατοίκους στην πλατεία κι από πρόχειρα κατασκευασµένα πολυβολεία µυδραλλιοβολούσαν κι ολµοβολούσαν όσους επιχειρούσαν να φύγουν. Η ύστερη κατάθεση ενός ΕΠΟΝίτη ότι «ο εχθρός µπροστά στην ορµή µας τρέπεται σε φυγή»41 δεν ισχύει, διότι όπως ανέφερε ποιητικά ένας κάτοικος «το µολύβ τ΄ εµέτερον αν κρούει Γερµανόν/το χωρίον θ΄ αποµέν όλεν ορφανόν».42 Έτσι η οµάδα του ΕΛΑΣ Σιδερών εξοντώθηκε ολόκληρη, ενώ ο υπόλοιπος λόχος των ανταρτών ανέβηκε λαχανιασµένος το Σινιάτσικο µαζί µε 28 τραυµατίες.43 Στην πλατεία των Λιβερών οι επιδροµείς, «πουλικοί» κατά µία πηγή, 44 έπειτα από «άγριο ξυλοδαρµό» 45 εκτέλεσαν επιλεκτικά πολίτες και στελέχη κι έκαψαν ολόκληρα τα Λιβερά. Στα Σιδερά εξαίρεσαν τις οικίες των κοινοτικών συµβούλων, το σχολείο και την εκκλησία. 46 ∆εν εµφανίστηκαν καθόλου στον Κτενά, προφανώς κατόπιν παρέµβασης του καπετάν Αβραάµ, ο οποίος διατηρούσε βαθιά φιλία µε τον Ελληνογερµανό διερµηνέα των SS της Κοζάνης, ή του καπετάν Παντελή, ηγέτη των αντικοµουνιστών του γειτονικού Μαυροδενδρίου. Η αποφυγή πυράς των ναών προφανώς συνετελέσθη για να µην εξαφτούν οι τουρκόφωνοι οπλίτες, οι οποίοι αλλόφωνοι όντες είχαν την πίστη ως τον κυριότερο σύνδεσµο µε τον ελληνισµό.47 Οι ένοπλοι πολίτες που είχαν ακολουθήσει τους Γερµανούς ασχολήθηκαν µε τη συλλογή ζώων γεννηµάτων, οικοσκευών, πορτών και παραθύρων ακόµη, 48 τα οποία µετέφεραν στις πλάτες του και µε κάρα αρχικά στην Ποντοκώµη. Ένα µέρος των οπλιτών έµεναν µόνιµα στην Καλαµιά,49 γειτονικό πεδινό οικισµό µε Τουρκόφωνους από την Προύσα επί το πλείστον κατοίκους. Είχαν οπλιστεί πρώτοι αυτοί σε όλα τα Καραγιάννια, διότι στην κτηµατική 40 41

Ανώνυµος, [Οµιλία για τη µάχη των Λιβερών,], ό.π., σ. 13, 19 Αναστάσιος ∆εληδηµήτρης, «Αστράφτει το ΕΛΑΣ-ίτικο ντουφέκι», Παρατηρητής (27.1.87)

5 42

Γ. Μιχαηλίδης, «Το ολοκαύτωµα της Κουρτζόβας», Παρατηρητής (24.2.87) 2 Ελευθέριος ∆εµιρτζίδης, συνέντευξη το 2007. Κατά µία άλλη πηγή οι αντάρτες όλοι είχαν ξεφύγει από τα Σιδερά, βλ. Ντόκος, «Πως έγιναν», ό.π., σ. 6, όµως περισσότερο πιστευτοί είναι οι κάτοικοι που έθαψαν τους θανόντες αντάρτες 44 Παναγιώτης Γραµµατικόπουλος, [Ποντοκώµη], ανέκδοτο, σ. 6 45 Παρατηρητής (18.5.88) 4 όπου κείµενο µε υπογραφή Γ.Γ. 46 ∆εµιρτζίδης, Αφηγήσεις, ό.π., σ. 25 47 «Τινί πιρ Οουρουνά κιτέν καρτεσλάρ» = για τα αδέλφια που χάθηκαν για την ενιαία πίστη, έλεγε ένα άσµα τους, Ταβουλτζίδης, Μεσιανή, ό.π., σ. 151 48 Γεώργιος Υφαντίδης, συνέντευξη το 1999 49 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 53/1948 και δίκη 18/1949 43

378


τους περιφέρεια ανήκε ο τόπος όπου είχε φονευθεί ο Γερµανός ιατρός και πρώτοι αυτοί είχαν πιεστεί. Αρκετά υποδεέστερη προφανώς ως λόγος επιλογής στρατοπέδων ήταν η αντιδικία της Καλαµιάς µε τα Σιδερά και τα Λιβερά, καθώς αγρότες των τελευταίων χωριών που εκµεταλλεύονταν εκκλησιαστικά κτήµατα, µάλλον δυστροπούσαν να δώσουν το οφειλόµενο ενοίκιο σε κάτοικο της Καλαµιάς που είχε αναλάβει τη συλλογή του.50 Πενήντα τρία, βεβαιωµένα 51 άτοµα έχασαν συνολικά τη ζωή τους στην επιχείρηση αυτή, πολίτες κι αντάρτες. 52 Βαρύνουσα σηµασία για τους επαναστάτες είχε ο αποκεφαλισµός του ΚΚΕ της περιοχής, διότι εκ νεκρών οι 1353 ήταν βασικά στελέχη του: ο Θεσσαλονικιός π.χ. γραµµατέας του ∆ΜΓ και οι αντίστοιχοι (ξένοι κι αυτοί στην περιοχή) της των ΠΕ Κοζάνης, Εορδαίας και Γρεβενών. Αµέσως µετά οι Γερµανοί διενήργησαν εκκαθαριστική επιχείρηση στα Καµβούνια φονεύοντας ή εκτελώντας αρκετούς κατοίκους.54 Ο απόηχος των γεγονότων στα Σιδερά –Λιβερά και τα Καµβούνια που εξαπλώθηκε αµέσως ήταν, παρόλο που οι στελεχικές θέσεις αναπληρώθηκαν, συνδέονταν µε την κρίση που είχε ξεσπάσει ανάµεσα στους αντάρτες και έδειχνε µε επιπλέον παραδείγµατα ότι το ΕΑΜ/ΚΚΕ είχε διαλυθεί ή, τουλάχιστον, ήταν ανίσχυρο να επιβληθεί κι ο ΕΛΑΣ αδύναµος να αντιµετωπίσει τους Γερµανούς. Οι τελευταίοι θεώρησαν το γεγονός επιτυχία (πράγµατι ήταν) κι ότι ένα µέρος αυτής οφειλόταν στη συνεργασία τους µε τους «αντικοµουνιστές πολιτοφύλακες» 55 Όσες υπάρχουσες οργανώσεις του ΕΑΜ/ΚΚΕ των πεδινών διαλύθηκαν εντελώς ή πέρασαν σε βαθύτατη παρανοµία και ολόκληρες περιοχές µε προσφυγικά ή εντόπια χωριά παραµέρισαν τους δισταγµούς κι οπλίστηκαν εναντίον των ανταρτών. Αναγκάστηκε τότε το ΚΚΕ της Αθήνας, για να µη χαθεί ο (όσος) έλεγχος και η 50

ΙΜΣΚ, Φ.27, Ενορία Καλαµιάς, Χρ Μισακαλίδης προς ΙΜΣΚ 31.7.42 Οι αριθµοί των 30 ή 37 φονευθέντων, βλ. αντίστοιχα Αλήθεια (20.2.44) 1-2 και Χρονικό αγώνων, ό.π., σ. 189, δεν ισχύουν. Τα ονόµατα στο µνηµείο των Λιβερών είναι µεν 53, αλλά περιλαµβάνουν και τους φονευθέντες στα Λιβερά και την Κοζάνη, όµως υπάρχουν αβλεψίες, π.χ. ο Μαρδιροσιάν Σαρκής (ψευδ. Στέφανος) γράφεται δύο φορές (ως Σαρκής Μαρ» και «Σαρκής Στ», ενώ άλλοι δεν έχουν καν καταγραφεί, όπως ο έφηβος γεωργός Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος από τα Μελίσσια. Ο κατάλογος των θυµάτων που µνηµονεύουν οι ιερείς, βλ. ∆ηµόπουλος, Τα παρά τον Αλιάκµονα, ό.π., σ. 858-9, περιλαµβάνει 63 άνδρες, όµως περιλαµβάνει άνδρα από την Οινόη, που όµως δεν αναφέρεται ως θανών στο µνηµείο της Οινόης, βλ. Μνηµείο πεσόντων Οινοητών, πλατεία Οινόης. Ο παρατιθέµενος από το γράφοντα αριθµός των θυµάτων προέκυψε έπειτα από συνδυασµό διάφορων πηγών: ∆Κ, Ληξιαρχεία Κοζάνης, ΛΠΘ 125/1944, 21,27α/1945, Λεχόβου, ΛΠΘ 12/1946, Μολόχας, ΛΠΘ 1/1944, Σιδερών, ΛΠΘ 2,3/1945, 11/1946. ΕΓ, Εκθέσεις 193, 198/1946. Επίσης ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/795, σ.16 και ΕΣ, Έκθεσις 17/1946. Ακόµη ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, Κατάστασις ΤΑ Κοζάνης και ΥΧ Σερβίων. Επίσης Εθνική Αντίσταση (Οκτ. –∆εκ. 1997) 62, (Ιαν. –Μάρτ. 1998) 32 και (Ιαν. –Μάρτ. 2004) 70. Τέλος Μνηµείο Παλιουργιάς. Τον αριθµό 53 δίνει και µία άλλη πηγή, βλ. Θεσσαλονίκη (3.4.65) 1,3, µάλλον τυχαία 52 Σύµφωνα µε ανακοινωθέν του ΕΛΑΣ οι αντάρτες είχαν 7 νεκρούς, βλ. Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τ. Α΄, σ. 300. Άλλες πηγές τους ανεβάζουν σε 9, βλ. Αυγερόπουλος Στ΄ άρµατα! ό.π., τ. Α΄, 275. Όµως ο γράφων έπειτα από έρευνα βρήκε ότι ο αριθµός των φονευθέντων ανταρτών είναι µεγαλύτερος των 15 53 Σε 15 ανεβάζει τα «στελέχη του ΕΑΜ» εφηµερίδα της εποχής, βλ. Ανατολή (28.2.44) 4 54 Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τ. Α΄, σ. 288-9 55 ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 517 51

379


επιρροή του σε µία τόσο σηµαντική περιοχή να διατάξει το ΜΓ να µετακινηθεί µόνιµα στον Πεντάλοφο, 56 ώστε να παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς τα γεγονότα. Για την «εξόντωση των ενόπλων σωµάτων» που οργάνωναν «οι κατακτητές και οι συνεργοί τους»57 η επόµενη επιχείρηση του ΕΛΑΣ έλαβε χώραν στη ΒΑ Εορδαία εναντίον του Πελαργού (για δεύτερη φορά) και των Κοµνηνών. Όσον αφορά στο πρώτο χωριό διατέθηκαν 2 τάγµατα (Ακρίτα κι Αράπη) κι ένας λόχος της ΕΠΟΝ, 58 προφανώς για να µην επαναληφθεί η προηγούµενη αποτυχία, αλλά φαίνεται ότι η αριθµητική τους δύναµη ήταν σοβαρά µειωµένη. Οι Πελαργινοί τους περίµεναν οχυρώνοντας τα σπίτια και τοποθετώντας σε καίρια σηµεία οπλοπολυβόλα –ένας από τους καπεταναίους τους µάλιστα, ο 56χρονος Ευστάθιος Χατζησαββίδης πρώην αντάρτης στην Πάφρα, είχε επισκεφθεί τη Θεσσαλονίκη πιο πριν για λήψη κατάλληλης αµυντικής τεχνογνωσίας. 59 Παρόλο όµως τον όγκο τους και την πολύωρη νύκτα οι Ελασίτες δεν µπόρεσαν, εκτός από µερικές οικίες που έκαψαν, να καταβάλουν το χωριό κι όταν ξηµέρωσε η 9η Φεβρουαρίου του 1943 αποσύρθηκαν µε σοβαρές απώλειες, 10 άνδρες κι 5 αξιωµατικούς, ανάµεσα στους οποίους µετρήθηκε ο πρώην διοικητής του 16ου συντάγµατος Μπαρµπαγιώργος. 60 Οι Εθνικιστές είχαν θύµατα 4 άνδρες και µία 20χρονη κοπέλα που φονεύθηκε µάλλον από αδέσποτη σφαίρα.61 Αµέσως µετά επιλέχτηκε, προς εξύψωσιν του τρωµένου ηθικού, ένας ευκολότερος στόχος κοντά στον Πελαργό, τα Κοµνηνά. ∆ύναµη κρούσης ήταν το 2/16 τάγµα του ΕΛΑΣ (Κολοκοτρώνη), που είχε αποκτήσει πείρα (εµφυλίου) πολέµου καταδιώκοντας την ΠΑΟ ως το Κιλκίς και τη Χαλκιδική. Στα Κοµνηνά οι Τραπεζούντιοι πλεονεκτούσαν κατά πολύ αριθµητικά των οµοφύλων τους που είχαν έρθει από την περιοχή της Νίγδης (Νιγδελήδες) του Ικονίου -οι Νιγδελήδες οµιλούσαν ένα ιδίωµα βασισµένο στην ελληνική γραµµατική αλλά µε µερικές ή αρκετές ξένες λέξεις µέσα Αν και προπολεµικά είχε ανοιχτεί στο χωριό ένα µεταλλείο λιγνίτη, κανείς62 εργάτης ούτε κάτοικος 56

ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/19, Αλέκος προς ΠΓ ΚΚΕ, [Πεντάλοφος] Απρίλης 1944 Ελευθερία (20.3.44) 1 όπου διάγγελµα της σχηµατιζόµενης ΠΕΕΑ 58 Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 72 59 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ. 909, ∆/7, σ. 6, 10 60 Οι πληροφορίες ότι στη µάχη σκοτώθηκαν 43 ή 70 αντάρτες, βλ. αντίστοιχα Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 98 και Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 73, δεν έχουν ονοµαστικά επιβεβαιωθεί. Ο αριθµός των 15 νεκρών εξάγεται από συνδυασµό διάφορων πηγών: ∆Κ, Ληξιαρχείο Πελαργού, 10,14,25/1946. Επίσης ∆Κ, Ληξιαρχείο Πύργων ΛΠΘ 8/1945. Ακόµη Μητσόπουλος, 30ό σύνταγµα, ό.π., σ. 648,659,666,670,728 κι Εθνική Αντίσταση (∆εκ. 1978Φλεβ. 1979) 10-1. Στην τελευταία πηγή αναφέρεται κι ότι αντάρτες του 30ού συντάγµατος σκοτώθηκαν µεν στον Πελαργό αλλά στις 17.4.44. Προφανώς είναι λανθασµένη η καταγραφή, γι αυτό και τοποθετήθηκαν στις 8.2.44. Ακόµη στην ίδια πηγή δεν αναφέρεται ο ακριβής τόπος φόνων µερικών αξιωµατικών του ΕΛΑΣ (δηλαδή ο Πελαργός) και οι λόγοι εύκολα µπορούν να υποτεθούν 61 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πελαργού, ΛΠΘ 5-7,8/1944 και 5/1946. Ο αριθµός των 80 φονευθέντων «παοτζήδων» στα ανακοινωθέντα του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, βλ. Τάκης Μπουρλίδης, Η Νάουσσα και τα παλληκάρια του Βερµίου 1941 -1944, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 100, είναι φυσικά προπαγανδιστικός 62 ΕΕ, Έκθεσις 54;/1941 57

380


δεν είχε εκτεθεί ως κοµουνιστής ούτε κι ο λαζόφωνος κοινοτάρχης των επί σειράν ετών Βασίλειος Σπυρόπουλος.63 Έτσι στο τέλος καλοκαιριού του 1943 οι Νιγδελήδες παρουσία του ταγµατάρχη Παπαβασιλείου και του ανθυπολοχαγού Νικολάου Γκαντώνα παραµέρισαν τις αντιδικίες µε τους Πελαργινούς -«δώσαµε τα χέρια»- κι εντάχθηκαν στην ΠΑΟ. Στον υπαρχηγό του Πούλου έφεδρο λοχαγό Γεώργιο Μενεµενλή 64 που καταγόταν από την περιοχή της Νίγδης, οφείλεται κατά ένα µέρος η λιποταξία από τον ΕΛΑΣ κι εν συνεχεία κατάταξη στο τάγµα του Πούλου δύο νέων του χωριού (ένας µόνο παρέµεινε ως το τέλος). 65 Φυσικά η επιρροή των νέων στην απόφαση να οπλιστεί εναντίον των ανταρτών το χωριό, τουλάχιστον λόγω της ηλικίας, θεωρείται µηδαµινή έως ανύπαρκτη. Ο Λαζός κοινοτάρχης είχε επιλέξει να µη συνεργαστεί µε τους Εθνικιστές και ούτε προηγουµένως µε την ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ, 66 γι αυτό οι µεν Γερµανοί εκτέλεσαν επίσηµα τον αδελφό του67 οι δε Πουλικοί ανεπίσηµα τον ίδιο στη σηµαδιακή θέση Κιλότ. 68 Έπειτα από αυτά εµφανίστηκαν στο προσκήνιο οι Νιγδελήδες, άνδρες φιλελεύθερων προπολεµικών πολιτικών πεποιθήσεων. Ένα µέλος τους ανέλαβε την κοινοτική εξουσία69 κι εργάστηκε πυρετωδώς για τον εξοπλισµό του χωριού εναντίον του ΕΑΜ σε µία νέα συνεργασία µε τον Πελαργό.70 Αυτός ήταν ο λόγος που χαρακτηρίστηκε ως «ταγµατασφαλίτης» από τους αντιπάλους του, και η κατηγορία ότι έδωσε στον υιό του το όνοµα Χίτλερ 71 δεν ισχύει, διότι την κόρη του αδελφού του βάφτισαν Γερµανοί στρατιώτες και βέβαια όχι Χίτλερ αφού ήταν κορίτσι.72 Το δειλινό της 13ης Φεβρουαρίου του 1943 οι αντάρτες του 2/16 τάγµατος του ΕΛΑΣ Βερµίου (µε καπετάνιο τον αναφερόµενο Κολοκοτρώνη) 73 επιτέθηκαν στα Κοµνηνά. Οι Πελαργινοί δεν κινήθηκαν να τους βοηθήσουν κι έτσι οι αντάρτες φόνευσαν κατά τη διάρκεια της µάχης 15 άνδρες και 2 γυναίκες, 74 έκαψαν οικίες 75 κι απαλλοτρίωσαν ζώα και οικοσκευές. 76 63

Μακεδονικόν Βήµα (30.7.39) 1 Έθνος (14.8.43) 1 και Χονδροµατίδης, Η µαύρη σκιά, ό.π., σ. 76-7 65 ∆ηµήτριος Κιουρτσίδης, συνέντευξη το 2004 66 Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Α΄, σ. 297 67 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοµνηνών, ΛΠΘ 60/1946 68 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοµνηνών, ΛΠΘ 37/1944 και ∆ηµήτριος Κιουρτσίδης, συνέντευξη το 2004 69 ΕΕ. Έκθεσις 40/1944 και ∆ηµήτριος Κιουρτσίδης, συνέντευξη το 2004. Επρόκειτο για τον Νικόλαο Κιουρτσίδη 70 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ. 909, ∆/7, σ. 13, 24-6 71 ΚΙΘ, ΑΘΦ, Φ.17, 18, Τραγωδία στην Ελλάδα, ό.π., σ. 1 72 ∆ηµήτριος Κιουρτσίδης, συνέντευξη το 2004 73 Ανώνυµος, «Από τη δράση του 2/16 τάγµατος του ΕΛΑΣ», Εθνική Αντίσταση 82 (1994) 69-72 74 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοµνηνών, ΛΠΘ 39-45/1944, 50-2/1945 και ΕΕ, Εκθέσεις 39-43, 433/1945. Οπότε ο αριθµός των «10-12» νεκρών, σε φιλοεαµική πηγή της εποχής, βλ. PRO, HS 5, 234, 56557, αποδεικνύεται αρκετά µικρότερος 75 Τότε κάηκε και η οικία του Ιωάννη Σπυρόπουλου, αδελφού του πρώην κοινοτάρχη, βλ. ΠΚ, Ε∆∆Κ, δίκη 273/1945, φαίνεται διότι οι αντάρτες ενήργησαν πάλι ανοργάνωτα. Κάηκε τότε το 1/5 των οικιών του χωριού, βλ. Καταστραφείσαι πόλεις, ό.π., σ. 60 76 ΙΑΜ/ Γ∆∆Μ, Φ. 1/3/6, ∆ήλωσις ζηµιών από ΕΛΑΣ, Γ. Νικηφορίδης, Στρατόπεδο Κοζάνης 64

381


Αποχωρώντας έλαβαν οµήρους, εκ των οποίων λίγο αργότερα εκτέλεσαν 3 άνδρες.77 Ο «3ος λόχος» του ΕΕΣ (Κοµνηνών) είχε υποστεί σοβαρό πλήγµα, όχι όµως αποκλειστικά η κοινότητα των Νιγδελήδων, αφού οι περισσότεροι φονευθέντες ήταν Λαζόφωνοι, όπως π.χ. οι εκτελεσθέντες στο Βέρµιο όµηροι. Καθώς διακαής ήταν η επιθυµία του ΜΓ του ΚΚΕ να «εξαπλωθεί» στον κάµπο της Κοζάνης,78 ο Φεβρουάριος του 1944 ήταν ο µήνας των πυκνότερων καταδροµών του ΕΛΑΣ εναντίον των εξοπλισµένων χωριών και πράγµατι ακολούθησαν ο Κλείτος, η Ακρινή και το Ρυάκιο, πάλι από το ίδιο τάγµα του ΕΛΑΣ Βερµίου.79 Στον Κλείτο κατοικούσαν Λαζόφωνοι από την περιοχή της Σεβάστειας,80 και όπως όλοι οι κάτοικοι των Μπουτζακίων ασχολούνταν µε την καλλιέργεια σιτηρών και καπνού.81 Το 1941 αρκετοί συγγενείς τους (κοινή καταγωγή από το «Χαπές») κι ένας δάσκαλος από το χωριό τους είχαν εκτελεσθεί στο Μεσόβουνο. Αυτό µαζί µε την αγωνιστική δραστηριότητα των αδελφών Ελευθεριάδη στην οργάνωση ΕΚΑ είχε συντελέσει ώστε να δυσθυµούν ως προς τους αντάρτες, έτσι ώστε οι τελευταίοι φέρθηκαν βάναυσα 82 στον Κλείτο την 23η Απριλίου του 1943, 83 ηµέρα που είχαν αιχµαλωτίσει τους οπλίτες της ΕΚΑ της γειτονικής Χαραυγής. Εκτός όµως των αδελφών Ελευθεριάδη, τρεις κάτοικοι είχαν καταταγεί στην ΠΑΟ, αλλά µόνο ο ένας επέστρεψε στο χωριό χωρίς έκτοτε να ανακατευτεί ενεργά. Στη µεταστροφή του χωριού εναντίον του ΕΛΑΣ συνέβαλε κατά ένα µέρος η κοινότητα των «Απεσλήδων», ένα εξέχον µέλος εκ των οποίων, ο Ευστάθιος Κωνσταντινίδης ή Χασιλάς, είχε φυλακιστεί και πιεστεί από τους Γερµανούς,84 όµως η τελική απόφαση (στην οποία έλαβαν µέρος και ορισµένοι «Τσιφλικλήδες») ελήφθη µόνο έπειτα από την επίθεση του ΕΛΑΣ. Βρίσκονταν ακόµη στη διεργασία επιλογής ή άρνησης στρατοπέδων οι κάτοικοι του Κλείτου, γι αυτό και οι αντάρτες του Βερµίου κατάφεραν να εισδύσουν εύκολα στο χωριό την 18η Φεβρουαρίου 1944 φονεύοντας σιωπηλοί δύο σκοπούς. Κατά τη διάρκεια της µάχης έκαψαν και λεηλάτησαν περισσότερα από 30 οικήµατα 85 και φόνευσαν 8 άνδρες, που έφευγαν να 28.3.45 77 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943 –44, Φ. 2.2, Υπουργείο των Εσωτερικών, ∆ελτίον αδικηµάτων και συµβάντων 24-26.11.44 όπου όµως ο αριθµός των νεκρών είναι ελλιπής. Ο αριθµός των 50 νεκρών που γράφτηκε στον τύπο των ανταρτών, βλ. Σµόλικας (30.3.44) 3 είναι αναληθής 78 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/19, Αλέκος προς ΠΓ ΚΚΕ, [Πεντάλοφος] Απρίλης 1944 79 Ανώνυµος, «Από τη δράση του 2/16», ό.π., σ. 69-72 80 Στάθης Χριστοφορίδης «Αφήγηµα από τη ζωή µου, την εποχή του ξεριζωµού το 1923», Ποντιακό Βήµα (Ιαν. –Μάρτ. 1991) 16-8 και Τσολάκης, Χαµένες πατρίδες, ό.π., σ. 381-6 81 ΕΕ, Έκθεσις 248/1942 82 Κατά µία πηγή έριξαν χειροβοµβίδα στην αγκαλιά της συµβίας του Ευστάθιου Κωνσταντινίδη, καπετάνιου αργότερα του ΕΕΣ του χωριού, αλλά αυτή δεν έσκασε βλ. Γεώργιος Κωνσταντινίδης, συνέντευξη το 2007 83 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943, Φ.1.1.Γ, έγγραφο αρ.122 84 Οι άλλοι δύο αντικοµουνιστές οπλαρχηγοί του Κλείτου ήταν οι Απεσλήδες Αναστάσιος Χατζηπαυλίδης και Θεόφιλος Χατζηκώστας, βλ. Θεοχάρης Αθανασιάδης, συνέντευξη το 2002 85 ΓΑΚ/ΙΑΜ, Γ∆∆Μ, Φ.1/10, Κατάστασις πυροπαθών και λεηλατηθέντων κατοίκων Κλείτου – Εορδαίας, Κλείτος 16.7.44. Η καταγραφή ότι στον Κλείτο οι Γερµανοί έκαψαν ολοσχερώς 30 οικίες, βλ. Καταστραφείσαι πόλεις, ό.π., σ. 60, είναι λανθασµένη

382


κρυφτούν στο γειτνιάζον έλος Σαρί Γκιολ. 86 Καθώς στο ανακοινωθέν των ανταρτών δεν αναφέρονται νεκροί οπλίτες87 είναι πολύ πιθανόν τα θύµατα να ήταν άοπλοι πολίτες –η πληροφορία ότι φονεύθηκαν 62 «αντιδραστικοί» 88 είναι αναληθής. Υποχωρώντας οι αντάρτες προς την Ερµακιά έλαβαν µαζί τους οµήρους, ανάµεσά τους και το βρέφος του οπλαρχηγού Ευσταθίου Κωνσταντινίδη, αλλά τελικώς τους ελευθέρωσαν όλους,89 αφού ο οπλαρχηγός απείλησε µε αντίποινα τις εαµικές οικογένειες του χωριού. Οι προς τέρψιν αδαών ή στρατευµένων πληροφορίες ότι ο Κλείτος ήταν «βάση των προδοτικών τµηµάτων του Πούλου», πως υπήρχε τότε εκεί «τµήµα Γερµανών» κι ότι στη µάχη φονεύτηκαν «62 Πουλικοί και 3 Γερµανοί»90 είναι ψευδείς, διότι αν υπήρχαν οι αντάρτες κατά πάσα πιθανότητα θα αποχωρούσαν ηττηµένοι. Μία περίπου εβδοµάδα µετά ο ΕΛΑΣ επανέλαβε το εγχείρηµά του εναντίον της Ακρινής όπου κατοικούσαν στη συντριπτική τους πλειοψηφία Πρόσφυγες από την περιοχή της Νικοµήδειας (Αντά Παζαρλήδες). 91 Οι κάτοικοι είχαν οργανωθεί ενεργά στο ΕΑΜ και µάλιστα µία δεκαρχία είχε ξεκινήσει το Μάρτιο του 1943, για να αντιµετωπίσει τους Ιταλούς στη γέφυρα των Σερβίων.92 Αργότερα δηµιουργήθηκαν πυρήνες της ΠΑΟ, αλλά αρκετοί, ίσως οι περισσότεροι, παρέµεναν ουδέτεροι και ίσως φιλικοί προς το ΕΑΜ, 93 υποστηρίζοντας προφανώς τον ιερέα του χωριού, ο οποίος κατά µερικούς κατοίκους είχε εγκαταλείψει το ποίµνιό του και διατελέσει επί 10 µήνες «στρατιωτικός ιερέας της 9ης µεραρχίας του ΕΛΑΣ»,94 µοµφή υπερβολική, που βεβαίως αντανακλά τις σφοδρές ενδοχώριες έριδες. 95 Όταν κτυπήθηκε ο Κλείτος, οι κάτοικοι οπλίστηκαν υπό την ηγεσία ενός ηλικιωµένου, πρώην αντάρτη στην Τουρκία.96 κι ανέµεναν τους αντάρτες. Έτσι στην επίθεση της 28ης του ιδίου µηνός, τα αποτελέσµατα ήταν πενιχρά για το επιτιθέµενο 2/16 86

Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 109. Για τα ονόµατα των φονευθέντων βλ. Τσολάκης, Χαµένες πατρίδες, ό.π., σ. 40 και Γεώργιος Κωνσταντινίδης, συνέντευξη το 2007. Εκτός αυτών εκεί φονεύθηκε και ένας άνδρας από τον Άργιλο, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Αργίλου, ΛΠΘ 2/1945, που τυχαία µάλλον βρισκόταν στο χωριό. Η ηµεροµηνία καταγραφής της ΛΠΘ είναι προφανώς λανθασµένη 87 Αυγερόπουλος, Στ΄ άρµατα, ό.π., τ. Α΄, σ. 277-8 88 Σµόλικας (30.3.44) 3 89 Γεώργιος Κωνσταντινίδης, συνέντευξη το 2007 και Γιώργος Σάκκος, Ερµακιά, το ολοκαύτωµα του χωριού µε τα ντοκουµέντα, Φωτόγραµµα, Αθήνα 1986, σ. 9 90 Αυγερόπουλος, Στ΄ άρµατα, ό.π., τ. Α΄, σ. 277-8. Στο ανακοινωθέν δεν αναφέρεται τίποτα για νεκρούς οπλίτες 91 Τσολάκης, Χαµένες πατρίδες, ό.π., σ. 214 92 Ηλίας Σισµανίδης, συνέντευξη το 2002 93 Για έναν από αυτούς που συµµετείχε και στον Εµφύλιο ως αντάρτης βλ. Παναγιώτης Σισµανίδης, «Εν Ακρινή 13.2.1998», Ενηµερωτικό ∆ελτίο 86 (Γεν. –Μάρτ. 1998) 10 94 ΙΜΣΚ Φ. ενορίας Ακρινής, υπόθεση Αν. Ελευθεριάδη. Ο ιερέας έφυγε το 1947 στη ∆ράµα «ύστερα από πιέσεις των αντιµαχοµένων κοµµατικών µερίδων του χωριού». Βλ. ∆ηµόπουλος, Τα παρά τον Αλιάκµονα, ό.π., σ. 508 95 Παραδόξως το ίδιο συνέβαινε και πρόσφατα, βλ. ∆ηµόπουλος, Τα παρά τον Αλιάκµονα, ό.π., σ. 505, 507 όπου νύξη για «διαφωνίες» στα εκκλησιαστικά ζητήµατα της Ακρινής 96 Για την αρωγή των κατοίκων του Αδά Παζάρ στον Ελληνικό Στρατό το 1921 -3 βλ. Νοµαρχία Κοζάνης, Τ∆ΑΚΕ, Πρακτικά για αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης, Πιστοποητικόν Στρατολογίας τύπου Α΄ Γεωργίου Σαρηγιαννίδη

383


τάγµα του ΕΛΑΣ: πυρπόλησαν 2 µόνο οικίες και φόνευσαν 2 µόνο κατοίκους,97 τον έναν «δια πελέκεως» µέσα σε µία αυλή.98 Η ύστερη κατάθεση αντάρτη του 2/16 ότι «ο ΕΛΑΣ ήταν λαϊκός στρατός, και αν δεν µας έδινε ο λαός δεν αγγίζαµε τίποτα, ας είµασταν δύο και τρεις ηµέρες νηστικοί» 99 θεωρείται αστεία στην προκείµενη περίπτωση, αφού από την Ακρινή απαλλοτρίωσαν µερικές δεκάδες ζώα. Οι αντάρτες είχαν 2 βεβαιωµένα θύµατα, τον εκτελεστή µε το τσεκούρι, ο οποίος κατά µία πηγή είχε «βουλγάρικη ταυτότητα επάνω του»100 κι έναν άλλο επίσης Σλαβοµακεδόνα.101 Η πληροφορία ότι οι Επονίτες του 16ου συντάγµατος του Βερµίου είχε δείξει γενναιότητα στη µάχη της Ακρινής 102 δεν ανταποκρίνεται στο αληθές περιεχόµενο της µάχης ούτε και η αντίστοιχη που οµιλεί για 16 νεκρούς «ενόπλους Παοτζήδες».103 Ακολούθησαν επιθέσεις εναντίον του Αγίου ∆ηµητρίου και του Ρυακίου. Στο πρώτο χωριό οι κάτοικοι εξ αιτίας της διαφορετικής καταγωγής των (Τραπεζούς, Νικοµήδεια, Ανατολική Θράκη), 104 των ενδοεκκλησιαστικών διαµαχών, αφού από το 1940 δεν είχαν µόνιµο ιερέα105 και της επιρροής του ΕΑΜ 106 το οποίο διέθετε 80 εφεδρικούς Ελασίτες στην περιοχή, ήταν διστακτικοί στην επιλογή στρατοπέδου. 107 Γενικώς στα χωριά των βορείων Μπουτζακίων πολλοί κάτοικοι που εξασκούσαν το επάγγελµα του κτηνοτρόφου επιθυµούσαν καλές σχέσεις µε τους αντάρτες ή, τουλάχιστον όχι εχθρικές, αφού τα βοσκοτόπια τους εκτείνονταν στο όρος Βέρµιο καθώς η εύφορη γη σπάνιζε λόγω του βάλτου Σαρί Γκιολ.108 Οι κάτοικοι του Ρυακίου είχαν οργανωθεί κι αυτοί πρώτα ενεργά στο ΕΑΜ. Στη µεταστροφή ενός ελάχιστου µέρους των, διότι ήταν µοιρασµένοι λόγω κοινοτικών διαµαχών,109 97

Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 109 και Ανώνυµος ∆Κ, Ληξιαρχείο Ακρινής, ΛΠΘ 1945, σελίδες 64 κι 65 99 Σελίδης, ό.π., www.enet.gr 100 ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα, 24/1948. Επίσης Ηλίας Πασχαλίδης, συνέντευξη το 2002 101 Τριανταφυλλίδης, Από τη δράση της ΠΑΟ, ό.π., σ.242 102 Λεύτερα Νειάτα (25.10.44) 2 103 Σµόλικας (30.3.44) 3 104 Τσολάκης, Χαµένες πατρίδες, ό.π., σ. 113, 117-8 105 ΙΜΣΚ, Φ. ενορίας Αγίου ∆ηµητρίου,, Εκκλησιαστική Επιτροπή προς ΙΜΣΚ, Άγιος ∆ηµήτριος 28.6.49 106 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36. Τα βόρεια Μπουτζάκια βασικά οπλίστηκαν αφού κάηκαν τα χωριά τους, αλλά αρκετοί κάτοικοί των δεν είχαν πειστεί για τις κατοχικές επιλογές τους, γεγονός που φανερώνεται το 1945, όταν ο κοινοτάρχης της περιοχής ζητούσε να παρίσταται ο µητροπολίτης Κοζάνης κατά την εορτή της νίκης των Συµµάχων «προς τόνωσιν του Εθνικού φρονήµατος», βλ. ΙΜΣΚ, Φ. ενορίας Τετραλόφου, Κοινότης Τετραλόφου προς ΙΜΣΚ, α.π.52 16.5.45 και α.π. 136/16.7.45 107 Είχαν παλαιά οι κάτοικοι «µικροδιαφορές» αναφέρεται µε διπλωµατία αλλά χαρακτηριστικά, βλ. ∆ηµόπουλος, Παρά τον Αλιάκµονα, ό.π., σ. 484 108 Από αυτή τη στάση των κατοίκων πηγάζει η άποψη του ΕΛΑΣ, εν µέρει ορθή, ότι τα Μπουτζάκια οπλίστηκαν µε λίγα όπλα έπειτα από βία που χρησιµοποίησαν «αντιδραστικά στοιχεία», βλ. KCLMA, GB99, Prentice/Wiickstead, Box 2/f.3/1, ΙΧ µεραρχία προς 27,28,53, ΓΣ, ΣΣΑ κλπ, ∆ελτίον Πληροφοριών, µηνός Μαϊου λοιπών αντιδραστικών οργανώσεων 1.6.44 109 Η άποψη συνάγεται από το γεγονός ότι προπολεµικά ένας κάτοικος είχε πυροβολήσει τον κοινοτάρχη, βλ. Μακεδονικόν Βήµα (4.11.34) 4 98

384


συνέβαλε από το καλοκαίρι του 1943 κι εντεύθεν ο παλαιός κοινοτάρχης110 κι εύπορος αγρότης Κυριάκος Ιορδανίδης, που έχει αναφερθεί. Ο Ιορδανίδης χρηµάτισε επιµελητής της ΠΑΟ Κοζάνης και γι αυτό µάλλον το λόγο είχε περάσει τρεις φορές «από ολοµέλειαν των κοµµουνιστών».111 Η επίθεση του ιδίου τάγµατος του ΕΛΑΣ την 24η Μαρτίου του 1944 ήταν αναπάντεχη για τους λόγους που αναφέρθηκαν αλλά κι επειδή είχε πέσει αρκετό χιόνι. 112 Ήταν καλύτερα οργανωµένη σε σύγκριση µε τις προηγούµενες, ίσως επειδή είχε σχεδιαστεί από το στρατιωτικό διοικητή του 16ου συντάγµατος Περικλή Μεσηµέρη, ο οποίος συµµετείχε προσωπικά.113 Ο Μεσηµέρης είχε αντικαταστήσει το Μιχαήλ Παπαζήση, 114 ίσως επειδή ο τελευταίος κωλυσιεργούσε ή και αρνιόταν να επιτεθεί εναντίον Ελλήνων. Ο αντίκτυπος της επιτυχίας του ΕΛΑΣ αιτιολογείται στην προφορική µνήµη κατοίκων του Αγίου ∆ηµητρίου ότι ήταν αποτέλεσµα προδοσίας εκ των έσωθεν, διότι ενώ δεν είχαν ακόµη αρχίσει οι πρώτοι πυροβολισµοί, οικίες οπλιτών στο κέντρο της άµυνας άρχισαν ήδη να καίγονται µε αποτέλεσµα όλοι σχεδόν οι οπλίτες να εγκαταλείψουν τα φυλάκιά τους και να φύγουν προς την Κοζάνη. Έτσι οι αντάρτες εισέδυσαν µε ευκολία στο χωριό, έκαψαν περισσότερες από 100 οικίες, έλαβαν ό,τι πολύτιµο θεωρούσε ο καθείς κι αποχώρησαν έχοντας φονεύσει 6 οπλίτες (µεταξύ των τον κοινοτάρχη) και 5 αόπλους, 115 εξ ων µία γυναίκα, ένα κορίτσι, ένα µωρό κι έναν κωφάλαλο τσαγκάρη. 116 Η πληροφορία ότι Βρετανός σύνδεσµος µαταίωσε την επίθεση εναντίον του χωριού, 117 είναι αναληθής και προφανώς αυτός θα είχε προσπαθήσει έντονα να τη σταµατήσει. Στην επίθεση εναντίον του Ρυακίου οι αντάρτες έκαψαν 6 οικίες, 118 φόνευσαν µία ηλικιωµένη γυναίκα και απαλλοτρίωσαν ζώα. Λίγο έξω από το ίδιο χωριό έχασε τη ζωή του σε ενέδρα ο Θρακιώτης οπλαρχηγός του Τετραλόφου, που έτρεξε αµέσως µαζί µε τους λίγους οπλίτες του 119 προς αρωγήν των αµυνοµένων κοντοχωριανών του.120 Η ανακοίνωση ότι στις µάχες 110

Μακεδονικόν Βήµα (3.9.31) 4 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 112 Τσολάκης, Χαµένες πατρίδες, ό.π., σ. 132-3 113 Το Φως (4.11.45) 3 όπου επιστολής του Περικλή Μεσηµέρη προς την ΟΜΜ 114 Χρήστος Βενιζέλος, «Η επιµελητεία του 16ου συντάγµατος ΕΛΑΣ», Εθνική Αντίσταση 44 (Ιαν. 1985) 54 -6 115 Ο αριθµός 14 εξάγεται από µαρτυρίες αυτόπτων, βλ. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 5/36 και Αλέξανδρος Καβακίδης, συνέντευξη το 2007. Η αναφορά για 24 νεκρούς κατοίκους, βλ. Χρυσοχόου, ∆ράσις ΚΚΕ, σ. 109, είναι λανθασµένη. Τα ονόµατα όλων των φονευθέντων του χωριού, αλλά χωρίς ηµεροµηνίες θανής, παρατίθενται σε άλλη πηγή, βλ. Τσολάκης, Χαµένες πατρίδες, ό.π., σ. 134 116 Αλέξανδρος Καβακίδης, συνέντευξη το 2007. Επίσης Τσολάκης, Χαµένες πατρίδες, ό.π., σ. 132-3 και Ηλίας Πασχαλίδης, συνέντευξη το 2002. 117 Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τ. Α΄, σ. 479 όπου έκθεση της ΟΜΜ 118 Καταστραφείσαι πόλεις, ό.π., σ. 61 119 Ο Τετράλοφος ήταν επί Κατοχής ιδεολογικά µοιρασµένος κι εκτός των παραγόντων που ήδη αναφέρθηκαν όσον αφορά στην προτίµηση στο ΕΑΜ, ένα ακόµη ήταν προφανώς η µάλλον σκληρή συµπεριφορά της χωροφυλακής σχετικά µε την παράδοση γεννηµάτων στο κράτος. Για µία τέτοια περίπτωση βλ. ΠΚ, ΜΠΚ, Ποινική Απόφασις 379/1941 120 ∆Κ, Ληξιαρχείο Τετραλόφου, ΛΠΘ 2/1944 111

385


φονεύθηκαν από τους αντάρτες «50 πουλικοί»121 είναι ψευδής, τουλάχιστον διότι την 25η Μαρτίου οι Πουλικοί είχαν ήδη εγκατασταθεί στη Βέροια και παρηλαύνανε εκεί προς χάριν της εορτής. Η πληροφορία ότι υποχωρώντας στα υψώµατα του Βερµίου οι αντάρτες έµπλεξαν σε «σκληρή µάχη µε τους Γερµανούς» δεν είναι αληθινή, διότι Γερµανοί δεν υπήρχαν. Οι αντάρτες είχαν τουλάχιστον 3 νεκρούς,122 εκ των οποίων οι 2, καθυστερώντας προφανώς κατά την οπισθοχώρησή τους φονεύθηκαν από τους Τουρκόφωνους της Σκάφης που ήρθαν για ενίσχυση τις πρωινές ώρες. Ένας αντάρτης που αιχµαλωτίστηκε κρατήθηκε χάρη στη µεσολάβηση του οπλαρχηγού Κυριάκου Ιορδανίδη για 5 µήνες στη φυλακή του ΕΕΣ στην Κοζάνη κι έπειτα απελευθερώθηκε. 123 Οι πυροπαθείς κάτοικοι κατέφυγαν έπειτα για τροφή, στέγη και προστασία στην Κοζάνη, ενώ ο ήδη αναφερθείς καπετάν Κολοκοτρώνης που επίσης συµµετείχε στη µάχη αναβαθµίστηκε από καπετάνιος τάγµατος στο αντίστοιχο αξίωµα του συντάγµατος.124 Τρεις από τους αιχµαλώτους που έλαβαν οι αντάρτες µαζί τους (2 οπλίτες κι έναν άοπλο), τους εκτέλεσαν έπειτα από λίγες µέρες στο γειτονικό χωριό Ερµακιά, 125 όπου οι κάτοικοι οµιλούσαν τη σλαβική. Ένα µέρος τους κατάγονταν από την ευρύτερη Ήπειρο, 126 αν συνεκτιµηθούν η ύπαρξη παλαιότερα στην περιοχή ενός τεκέ δερβίσηδων 127 και η οικοδοµική ως το συχνότερα συναντώµενο επάγγελµα. 128 Στη συναίσθηση της διάφορης καταγωγής, αλλά και σε λόγους κοινωνικούς (επαφές µε τους Σαρακατσάνους νοµάδες του Βερµίου), οικονοµικούς (αγοραπωλησίες προϊόντων στη Νάουσα, εποχιακές µεταναστεύσεις θεριστών στη Θεσσαλία) 129 και γεωγραφικούς (ορεινά βοσκοτόπια, δυσπρόσιτον εδάφους µε υψόµετρο χωριού 1000µ.130 κι ανυπαρξία τροχήλατης οδού) οφείλεται η άρνηση της Ερµακιάς να συµβληθεί υπέρ της Βουλγαρίας από την αρχή της Κατοχής και µετέπειτα. Επί Κατοχής τα «πάνω από 300» µεταφορικά ζώα του χωριού εκτελούσαν δροµολόγια ανεφοδιασµού προς χάριν των ανταρτών και στο χωριό καταυλίζονταν συχνά ή και περνούσαν οι Ελασίτες από τα Γρεβενά προς το Βέρµιο. Όταν κτυπήθηκαν τα προσφυγικά χωριά, οι δυνάµεις των ανταρτών εξορµούσαν και

121

Μπουρλίδης, Η Νάουσσα, ό.π., σ. 102 Για τον ένα νεκρό αντάρτη βλ. Μπουρλίδης, ό.π., σ. 165. Για άλλον που θάφτηκε στην Ερµακιά βλ. Σελίδης, ό.π., www.enet.grόπου όµως αναφέρεται λανθασµένα ότι η επίθεση είχε γίνει εναντίον του Κλείτου 123 Ιορδανίδης Παντελής, συνέντευξη το 2007. Σύµφωνα µε τον αφηγητή ο αντάρτης λεγόταν Μαχαιρίδης Σάββας και ήταν από την Αλµωπία. Προφανώς εννοεί τον Ελασίτη Μαχαιρίδη Σωκράτη από τη Νέα Ζωή της Πέλλας. Για τον τελευταίο βλ. Μπουρλίδης, ό.π., σ. 146 124 Το Φως (4.11.45) 3 όπου επιστολή του Περικλή Μεσηµέρη προς την ΟΜΜ 125 ∆Κ, Ληξιαρχείο Αγίου ∆ηµητρίου, ΛΠΘ 2-4/1944 και Ηλίας Πασχαλίδης, συνέντευξη το 2002 126 Τρύφων, Ερµακιά, ό.π., σ. 35 127 Μιχαήλ Καλινδέρης, Γραπτά µνηµεία από τη ∆υτική Μακεδονία, χρόνων Τουρκοκρατίας, Επαρχιακή Φωνή, Πτολεµαΐς 1940, σ. 12 128 ΠΚ, Βιβλίον αναγνωρισµένων σωµατείων 1939 -56, αρ.12/1940 129 Τρύφων, Ερµακιά, ό.π., σ. 9,15,35 130 Γνωριµία µε τον νοµόν Κοζάνης, ιστορικός, τουριστικός, λαογραφικός οδηγός νοµού Κοζάνης, Νοµαρχία Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 142 122

386


καταυλίζονταν στην Ερµακιά.131 Από το ίδιο χωριό είχαν αποσταλεί επιστολές στους οπλαρχηγούς των οπλισµένων χωριών να παραδώσουν τα όπλα και να «αφήσουν τον προδοτικό ρόλο που έπαιζαν».132 Αυτές οι ακούσιες ή ακούσιες επαφές µε το ΕΑΜ συνετέλεσαν λίγο αργότερα στην καταστροφή της. Σκοτεινή σχετικά ως τόπος λόγω της βλάστησης αλλά κι όσων συνέβησαν εκεί ήταν η θέση Μάνα, µία χαράδρα µε πλούσια νερά όπου οι κάτοικοι καλλιεργούσαν υδρόβια γεννήµατα133 κι από όπου υδρεύονταν από παλαιότερα η πόλη της Κοζάνης -σήµερα εµφιαλώνεται εκεί το νερό «Σέλι». Τη Μάνα χρησιµοποιούσαν τρία «αποσπάσµατα» του ΕΛΑΣ, 134 που έπειτα συµβλήθηκαν στην ΟΠΛΑ της Εορδαίας, ως τόπο ανακρίσεων κι εκτελέσεων των αντιπάλων τους. 135 Στο ίδιο µέρος είχαν εκτελεστεί «υπό αναρχικών στοιχείων ΕΑΜ –ΕΛΑΣ» 2 άνδρες από τον Βελβενδό την 3η Φεβρουαρίου 1944136 όπως επίσης και 5 άλλοι από τη Χαραυγή την 22α του ιδίου µηνός κι ακόµη 3 από τον Άγιο ∆ηµήτριο, όπως έχει ήδη αναφερθεί.137 Στο ίδιο µέρος µερικούς µήνες αργότερα, την 27η Σεπτεµβρίου του 1944, θερίστηκαν 138 12 Πρόσφυγες από το Ανατολικό τον Άγιο Χριστόφορο και την Εξοχή, εξ ων 3 ήταν δάσκαλοι, 2 ιερείς, ένας κοινοτάρχης κι ένας πρόεδρος ΓΣ. 139 Όλα τα αναφερόµενα συνεκτιµήθηκαν κι αποφασίστηκε ότι η Ερµακιά έπρεπε να τιµωρηθεί, αφού ποτέ δεν ανέφεραν όπως επιθυµούσαν οι Αρχές Κατοχής την καθηµερινή σχεδόν παρουσία των ανταρτών στο χωριό –η απειλή διακοπής της ύδρευσης της πόλης Κοζάνης από τους αντάρτες δεν έχει µελετηθεί. Στις επιχειρήσεις εναντίον της Ερµακιάς έλαβαν µέρος Γερµανοί, οπλίτες του ΕΕΣ 140 και Πουλικοί – οι τελευταίοι στην 4η επιχείρηση δεν ήταν παρόντες, διότι είχαν φύγει ήδη στη Βέροια. Επίσης έλαβαν µέρος κι οπλίτες από τη Ν∆ Εορδαία υπό την ηγεσία του καπετάν Παντελή (Μαυροδένδρι, ∆ρέπανο), 141 παρόλο που ως τότε δεν είχαν, εκτός από τον αρχηγό τους, 131

Σελίδης, ό.π., www.enet.gr Σάκκος, Ερµακιά, ό.π., σ. 9,33 133 Γνωριµία µε τον νοµόν, ό.π., σ. 143 134 Χρυσοχόου, Οι Γερµανοί, ό.π., σ. 372 135 Ένας συλληφθείς Πρόσφυγας καθηγητής από την Πτολεµαΐδα είχε κατορθώσει να ξεφύγει από τη Μάνα τον Απρίλιο του 1944, βλ. ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1943 –44, Φ.2.4, Έκθεσις ανταρτοκοµµ. δράσεως εις ν. Κοζάνης, ΓΕΝ Απρίλιος 1944 136 ΕΕ, Έκθεσις 27/1944 137 Οι εκτελέσεις αυτές δεν αναφέρονται στην (αριστερή) βιβλιογραφία, βλ. π.χ. Σάκκος, Ερµακιά, ό.π., σ. 7 138 ΠΚ, ΒΣΠΚ, 52/1945 κι Ελληνική Μακεδονία (17.12.51) 1. Επίσης Παπαδοπούλου Λεµονιά, συνέντευξη στο Ανατολικό το 1999 139 ΑΣΚΙ 415, 23/8/161, Μιχάλης προς Νίκο Κωνσταντίνου 4.10.44. Για τα ονόµατα κι άλλες λεπτοµέρειες βλ. ΕΕ. Εκθέσεις 10,11,35,57,58,66,96,108,178/1945 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Εξοχής, ΛΠΘ Κωνσταντίνου Ελευθεριάδη. Επίσης και ΠΚ, Ε∆∆Κ, Απόφασις 16/1946. Ακόµη Κωνσταντίνος Βοβολίνης, Η Εκκλησία εις τον αγώνα της Ελευθερίας, Κλεισιούνης, Αθήναι 1952, σ. 315, ∆ηµόπουλος, Τα παρά τον Αλιάκµονα, ό.π., σ. 574 όπου ο ιερέας αναφέρεται ως Ευθαλιτσούδης. Τέλος Ευθύµιος Μπακάλης, συνέντευξη το 2003 και Λεµονιά Παπαδοπούλου, συνέντευξη το 2002 140 «γερµανοί και παοτζίδες» έκαψαν το χωριό µας, ΙΜΣΚ, Ενορία Ερµακιάς, Κοινότης Ερµακιάς προς ΙΜΣΚ 16.6.45 141 ΠΚ, ΣΠΚ, βούλευµα 66/1947 132

387


ενοχληθεί σοβαρά από τους αντάρτες. Η άποψη ότι (σε όλες τις επιδροµές) έλαβαν µέρος και αντικοµουνιστές οπλίτες από τα Καραγιάννια, 142 δεν µαρτυρείται σε έντυπες και ούτε σε συλλεγθείσες από το γράφοντα προφορικές πηγές143 και, αν ισχύει, ο αριθµός των θα ήταν µάλλον ενδεικτικός. Καθώς ο αριθµός των Γερµανών και των Πουλικών δεν ήταν µικρός, φαίνεται ότι οι οπλίτες καλέστηκαν επίτηδες για να εκτεθούν ως συνοδοιπόροι των Γερµανών, για να διαπιστωθεί το µέγεθος της οργάνωσης του ΕΕΣ και µάλλον να συλλέξουν ζώα και γεννήµατα, αναπληρώνοντας όσα τους είχαν λάβει οι αντάρτες. Ενθέρµως πάντως αποδέχτηκαν τη συµµετοχή τους όσοι κάτοικοι είχαν υποστεί τις σκληρές συνέπειες των επιθέσεων του ΕΛΑΣ (Λεύκαρα, Σκάφη, Κλείτος, Ακρινή), ενώ για να πειστούν όσα χωριά δεν είχαν ακόµη κτυπηθεί (Άγιος ∆ηµήτριος, Ρυάκιο, Τετράλοφος) χρειάστηκε να παρουσιαστεί και να τους παρακινήσει ο ίδιος ο Πούλος, ο οποίος διαβεβαίωσε τους κατοίκους ότι είχε την άδεια των Γερµανών. 144 Οι σηµερινοί κάτοικοι των (παλαιότερα) προσφυγικών χωριών αποφεύγουν λεπτοµερείς αναφορές για τα γεγονότα κι όταν πιεστούν δηλώνουν ότι µόνο ως τη Χαραυγή ή την Εξοχή πήγαν και µάλιστα ως οπισθοφυλακή των Γερµανών. Επίσης ισχυρίζονται ότι εξεστράτευσαν εναντίον της Ερµακιάς αφού κάηκαν πρώτα το χωριά τους.145 Ελάχιστοι δηλώνουν θαρραλέα ότι οι οπλίτες είχαν επιδράµει και πιο πριν.146 Οι αναφορές εκ µέρους των για τα συµβάντα είναι ελάχιστες 147 είτε από αιδηµοσύνη είτε επειδή πράγµατι οι παραστάσεις τους ήταν λίγες και ατιµωτικές ως προς την ιδεαλιστική υπερηφάνεια: βεβιασµένα πλιάτσικα σε ένα άδειο χωριό. Η ολοσχερής πυρά της Ερµακιάς δεν ανήκε στις αρχικές προθέσεις των επιδροµέων, αφού την πρώτη φορά που έφθασαν εκεί οι Γερµανοί, την 6η Μαρτίου 1944, 148 η οποία όµως δεν αναφέρεται σε τοπική πηγή, 149 έκαψαν επιλεκτικά µερικές οικίες, µάλλον των 4 ανταρτών του χωριού κι αναχώρησαν, µάλλον προς το Βέρµιο. Περισσότερες οικίες καταστράφηκαν έπειτα από δύο µέρες, όταν επέστρεψαν κι εκτέλεσαν 11 άτοµα. Υπεύθυνοι για την επιχείρηση αυτή ήταν µάλλον αποκλειστικά οι Πουλικοί, 150 που ανάµεσα στα ενδιαφέροντά τους ήταν η συλλογή τιµαλφών. Προφανώς Γερµανοί ή εθελοντές του Πούλου ήταν κι όχι οι «δυνάµεις αντιστάσεως» (δηλαδή οι οπλίτες του ΕΕΣ) που εκτός των άλλων λεηλάτησαν την ενοριακή εκκλησία του αρµενόφωνου χωριού Εξοχή. 151 Πάντως όσοι κάτοικοι της Ερµακιάς έµειναν στο χωριό µεταφέρθηκαν ως όµηροι στην Κοζάνη. Η επόµενη επίσκεψη στην Ερµακιά, µάλλον χωρίς τη συµµετοχή των Γερµανών, έλαβε 142

∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 527 Π.χ. Παντελής Θεοδώρου, συνέντευξη το 2002 144 Ηλίας Πασχαλίδης, συνέντευξη το 2002 145 Π.χ. Ιορδανίδης Παντελής, συνέντευξη το 2007 146 Π.χ. Αλέξανδρος Καβακίδης, συνέντευξη το 2007 147 ΠΚ, ΒΣΠ. βούλευµα 5/1946 και Τσολάκης, Χαµένες πατρίδες, ό.π., σ. 132-3 148 ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 527 149 Σάκκος, Ερµακιά, ό.π., σ. 9-17 150 Λίγοι ήταν οι Γερµανοί ανάµεσά τους σύµφωνα µε διηγήσεις Ερµακιωτών, βλ. PRO, FO 371, 48388/R12668/139, General Distribution from Belgrade to FO, No 1220/27.7.45 151 ΙΜΣΚ, Ενορία Εξοχής, Εκκλησιαστική Επιτροπή προς ΙΜΣΚ, 25.3.46 143

388


χώραν την 10η Μαρτίου και ίσως οφείλεται στην εµπρηστική απάντηση του δασκάλου του χωριού προς τον Πούλο (σ΄ αυτή γινόταν άµεση µνεία για τον «προδοτικό ρόλο που έπαιζαν ο Πούλιος και η ΠΑΟ»), όταν ο τελευταίος ζήτησε, κατά µία πηγή, να του παραδοθούν οι «αποθήκες µε τα σιτάρια των ανταρτών» και οι αντίστοιχες «των πυροµαχικών». Αυτή τη φορά οι λιγοστοί Ερµακιώτες αντάρτες του ΕΛΑΣ, που προφανώς είχαν προσέλθει για να πληροφορηθούν τα τεκταινόµενα, καθυστέρησαν για λίγο τους επιδροµείς, έτσι ώστε το µοναδικό θύµα της ηµέρας ήταν ένας από πρώτους.152 Πιθανώς η υπόθεση της Ερµακιάς να είχε τελειώσει εκεί, αν οι αντάρτες, παροτρυνόµενοι εν µέρει από την έντυπη ρήση του µητροπολίτη Ιωακείµ ότι ο «Εθνικός αγρός» χρειαζόταν καθάρισµα από τα «ζιζάνια», 153 δεν εξαπέλυαν επιθέσεις εναντίον του Αγίου ∆ηµητρίου –Ρυακίου (την ίδια µέρα κατά των σλαβοµακεδονικών χωριών Κολοκυνθού και Ποριά στην Καστοριά) χρησιµοποιώντας την Ερµακιά ως ορµητήριο. Το έναυσµα για την επιδροµή εναντίον του πολύπαθου χωριού, στην οποία συµµετείχαν οι κάτοικοι των αναφεροµένων προσφυγικών χωριών όπως επίσης και Τουρκόφωνοι οπλίτες από τον Τσιαρτσιαµπά ήταν µάλλον ο (τυχαίος) θάνατος ενός Γερµανού στρατιώτη από έναν 35χρονο Σλαβοµακεδόνα κοµουνιστή επάνω στο δηµόσιο δρόµο λίγα µόνο χιλιόµετρα µακριά από το Αµύνταιο την προηγούµενη ηµέρα, 154 γεγονός που σηµατοδοτούσε την επικίνδυνη παρουσία ανταρτών κοντά σε πόλεις. Έτσι την εποµένη ηµέρα, εκτός από την περιφέρεια Αµυνταίου όπου εκτέλεσαν 16 άτοµα,155 ένα τµήµα των SS µαζί µε ολίγους εθελοντές του Πούλου και οπλίτες του ΕΕΣ επέδραµαν πάλι εναντίον της Ερµακιάς πυρπολώντας ότι είχε αποµείνει και φονεύοντας άλλους 38 κατοίκους.156 Συνολικά µε τις εκκαθαριστικές επιθέσεις του Βερµίου οι νεκροί του χωριού αριθµούνται στους 57. 157 Οι απόψεις ότι στα γεγονότα έλαβαν µέρος ο Μιχάλαγας, ο Κολάρας και ο Παπαδόπουλος [Κωνσταντίνος από το Κιλκίς;] κι ότι φονεύθηκαν 90 «µακεδόνες αντιφασίστες» 158 κι επίσης πως µέσα σε ένα σπίτι έκαψαν «60» άτοµα159 είναι αναληθείς. Καθώς στο Λέχοβο οι Πουλικοί είχαν διαπράξει τις ίδιες βιαιότητες 152

Σάκκος, Ερµακιά, ό.π., σ. 14-5, 31 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ, 1/995/3/101/173, Γενικόν Στρατηγείον Επαναστάσεως, Γραφείον Πνευµατικού Αρχηγού α.π.235, Όλυµπος Παµµακεδονικό συνέδριο του ΕΑΜ 26.10.43, πιστό αντίγραφο, Φλώρινα 7.12.43 154 Επρόκειτο για τον Ευάγγελο Τζήκα που καταγόταν από τον Άγιο Αθανάσιο, Πέλλης και φονεύθηκε επί τόπου, βλ. Κωτσόπουλος, Αντίσταση, ό.π., σ. 273 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Αµυνταίου, ΛΠΘ 18/1945. Επίσης Μνηµεία, Αµύνταιο: [πεσόντες] 155 ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 539-40 156 Η άποψη ότι οι Τουρκόφωνοι οπλίτες πυροβολούσαν µέσα στο χωριό επίτηδες «για να γίνει κατάσταση», βλ. Ηλίας Πασχαλίδης, συνέντευξη το 2002, δεν έχει διασταυρωθεί 157 Τρεις από αυτούς, 2 γυναίκες κι ένα µωρό, κρυοπάγησαν στο Βέρµιο, άλλοι 4 εκτελέστηκαν στην Κοζάνη κι ένας πέθανε τραυµατίας στο νοσοκοµείο της, βλ. ∆Κ. Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 73/1944 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, 70/795, σ.13. Επίσης Σάκκος, Ερµακιά, ό.π., σ. 37-8. Οπότε ο αναφερθείς ως σήµερα αριθµός των νεκρών (46), βλ. ∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 529, χρειάζεται συµπλήρωση 158 ANM, EMNOB 1/995/3/93, ∆ελτίο (3.10.43) 154 159 ∆ΙΑΥΕ, ΚΥ, Πολιτική 1944 -1945 Α’, Φ.12.4, Ελληνική Υπηρεσία Πληροφοριών Λονδίνου προς Υπ. Τύπου και Πληροφοριών Αθήναι 10.8.45, SOVIET MONITOR 5.8.45 153

389


µερικούς µήνες νωρίτερα, η άποψη που διαδόθηκε έπειτα από την πυρπόληση της Ερµακιάς ότι οι Γερµανοί απέπεµψαν τον Πούλο εξ αιτίας των γεγονότων, 160 δεν ισχύει, διότι στην περίοδο της κύριας καταστροφής του χωριού ο Πούλος είχε ήδη αποχωρήσει από την Εορδαία. Ο ΕΛΑΣ είχε επιτεθεί σε ορισµένα χωριά, τα οποία έπειτα οπλίστηκαν ενεργώς µε ελάχιστη συµβολή της οργάνωσης του ΕΕΣ, κυρίως σε πυροµαχικά, και υπό την ηγεσία τοπικών καπεταναίων που ανέχονταν µε δυσαρέσκεια τον Πούλο, όχι τόσο επειδή οι εθελοντές του ήταν γερµανοντυµένοι και πληρώνονταν, αλλά διότι αµφισβητούνταν η εξουσία τους. Έπειτα δεν είχαν φανερώσει τα όπλα τους για να υπερασπιστούν τη γερµανική υπόθεση, αλλά τον εαυτό τους, άµεσα από τους αντάρτες κι έµµεσα από τα γερµανικά αντίποινα. Ο Κολάρας εγκαταστάθηκε µόνιµα στην Εορδαία µόνον αφού έφυγε ο Πούλος από εκεί κι εξ άλλου οι δύο άνδρες δεν είχαν ποτέ καλές σχέσεις. Η ένταση είχε τόσο αυξηθεί ώστε σύµφωνα µε µία πηγή ο «Τσερκέζος» από την Άρδασα 161 συνάντησε τον καπετάνιο του Κλείτου Ευστάθιο Κωνσταντινίδη µε θέµα συνοµιλίας την εκτέλεση του Πούλου από τον ίδιο, πράξη που τελικά δεν ευοδώθηκε διότι προοιώνιζε γερµανικά αντίποινα.162 Με την πυρπόληση της Ερµακιάς και τη µετεγκατάσταση των κατοίκων της ο ΕΛΑΣ έχασε το σπουδαιότερο ορµητήριό του, ενώ τα Μπουτζάκια ησύχασαν για 5 µήνες. Μερικοί από τους πληγέντες κατοίκους της κατέφυγαν σε συγγενείς τους στο Μοναστήρι (Μπίτολα), 163 πράξη την οποία οι αντικοµουνιστές θεώρησαν ως επιβεβαίωση της στενής τους σχέσης µε τους «Βουλγάρους». Σειρά τότε προς εξουδετέρωσιν είχαν χωριά σε τοµείς άλλων µονάδων του ΕΛΑΣ όπως η σλαβόφωνη Περικοπή Βιτσίου (19.4.44) και το προσφυγικό Μανιάκι Αµυνταίου (24.5.44). Το τελευταίο κείτονταν σχετικά κοντά µε τον Πελαργό και οι κάτοικοί του είχαν έρθει από τις περιοχές της Αµάσειας και της Σεβάστειας. Στην τουρκοφωνία τους οφειλόταν εν πολλοίς η άποψη ενός κρατικού αξιωµατούχου ότι οι αγρότες κάτοικοί του ήταν «απολίτιστοι»,164 παρόλο που η µοίρα τους ήταν παρόµοια µε την αντίστοιχη πολλών άλλων –πλήττονταν π.χ. κι αυτοί το ίδιο όπως και άλλοι που οµιλούσαν την ελληνική.165 Ούτε επί Κατοχής διέφεραν από τους γείτονές του οι κάτοικοι του Μανιακίου και οι Γερµανοί είχαν εκτελέσει το καλοκαίρι του 1943 έναν Τουρκόφωνο που κατείχε στρατιωτικά είδη. 166 Ένας άλλος 160

∆ορδανάς, Αντίποινα, ό.π., σ. 315, 528 Προφανώς το παρωνύµιο είχε δοθεί λόγω του ανοιχτόχρωµου χρώµατος του δέρµατός του, χαρακτηριστικό της Καυκασιανής φυλής των Κιρκασίων. Γι αυτό βλ. Η Φωνή των Ιµεριωτών ( Ιούλ. –Σεπτ. 1999) 5 όπου κείµενο της δικηγόρου Παπαδοπούλου Παρθένας 162 Γεώργιος Κωνσταντινίδης, συνέντευξη το 2007. Ο Τσερκέζος χαρακτηριζόταν από το ΕΑΜ ως «υπασπιστής του Πούλου», Λαϊκή Φωνή (1.9.45) 2 163 Κατέφυγαν πολλοί από τους κατοίκους στην «ξενιτειά», Τρύφων, Ερµακιά, ό.π., σ. 36 164 ∆ΙΑΥΕ, 1945, ΚΥ, Φ.39.11, Νοµαρχία Φλωρίνης προς ΥΠΕΞ, 26.5.45, α.π.33 εµπιστευτικόν, βραχεία έκθεσις περί της συνθέσεως και δράσεως των κατοίκων περιφερείας Αµυνταίου κατά την τελευταίας τετραετία 165 Όπως π.χ. στις αρχές της δεκαετίας του 1930, βλ. Μακεδονικόν Βήµα (20.3.32) 1 166 ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, Κατάστασις Νοµαρχίας Φλωρίνης, αρ. 226 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/∆/7/20-2. Επίσης Θανάσης Καλλιανιώτης, «Ο Εµφύλιος στη ΒΑ Εορδαία: 1943 -1949», http://gymfilot.flo.sch.gr/library/ISTORIA%20FILOTA.htm 161

390


Τουρκόφωνος του χωριού είχε µάλιστα καταταχτεί τον ΕΛΑΣ, πράξη σπάνια για την περιοχή167 όχι όµως για άλλες αντίστοιχες όπως τα Γρεβενά, τα Βέντζια και το Βόιο. Σε µεταπολεµικές αναµνήσεις ενός κατοίκου του Πελαργού γράφτηκε ότι το Μανιάκι είχε οργανωθεί στον 2ο λόχο του 5ου τάγµατος [του ΕΕΣ] Πελαργού κι ότι ο ίδιος είχε λάβει µέρος στη µάχη του Μανιακίου την 25η Μαϊου του 1944 εναντίον «Βουλγάρων ΚΚΕ». 168 Η πρώτη άποψη είναι µάλλον ετεροχρονισµένη, διότι όταν το χωριό δέχτηκε την επίθεση του ΕΛΑΣ, οι κάτοικοι ήταν ανοργάνωτοι –αν ήταν οργανωµένοι θα αµύνονταν προσφορότερα. Η δεύτερη για τη συµµετοχή δηλαδή των Πελαργινών στη µάχη του Μανιακίου, προφανώς δεν ισχύει, διότι κανείς οπλίτης των γειτονικών χωριών δεν προσέτρεξε προς βοήθεια, γι αυτό κι εύκολα καταβλήθηκε από τον ΕΛΑΣ. Πραγµατικοί «Βούλγαροι» αντάρτες υπήρχαν (αναφερόµενοι άλλως ως «Σέρβοι») 169 και ανήκαν στο «διεθνή λόχο» του τάγµατος «Αράπη», 170 ο οποίος συµπεριλάµβανε και Ρώσους που είχαν λιποτακτήσει από το γερµανικό στρατό. Η πληροφορία ότι στο Μανιάκι υπήρχαν Πουλικοί171 δεν ισχύει, διότι οι τελευταίοι είχαν ήδη αποχωρήσει από την περιοχή. ∆εν υπάρχει τέλος βεβαιωµένη πηγή ότι οι κάτοικοι του Μανιακίου συµµετείχαν στις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του Βερµίου τον Απρίλιο του 1944 µαζί µε Γερµανούς, έτσι ώστε η καταδροµή του ΕΛΑΣ –και περισσότερο οι εκτελέσεις- να δικαιολογείται εξ αυτού. Στην επίθεση έλαβαν µέρος τµήµατα του Βερµίου172 (το «τάγµα Ακρίτα» µάλλον) και το «τάγµα Αράπη», που έδραζε στο Καϊµάκτσαλαν κι ανήκε διοικητικά στο 30ό σύνταγµα του ΕΛΑΣ.173 Οι κάτοικοι του Μανιακίου δεν προέβαλαν σηµαντική αντίσταση και λίγοι µόνο από αυτούς φονεύθηκαν ή εκτελέστηκαν µέσα στο χωριό. Οι αντάρτες προέβησαν σε κατασχέσεις γεννηµάτων και ζώων 174 κι αποχώρησαν προς το Βέρµιο λαµβάνοντας οµήρους. Από τους τελευταίους περισσότεροι από 20 άνδρες 175 συν ένα ανδρόγυνο από το Μεσόβουνο κι ένα 24χρονο από τη Λακκιά που είχε επισκεφθεί τον πεθερό του εκτελέστηκαν την εποµένη ηµέρα επάνω στο βουνό.176 Συνολικά, αν γίνουν δεκτά κι άλλα 2 ονόµατα που αναγράφονται στο µνηµείο πεσόντων του χωριού, για τους οποίους δεν είναι γνωστό πού και πότε φονεύθηκαν, οι νεκροί (στη σηµαντική τους πλειοψηφία εκτελεσµένοι) 167

«Έκανα το σταυρό µου και τον φίλησα» που είχαµε κι εµείς έναν τουρκόφωνο µαζί µας, βλ. Ιωακειµίδης, «Εκκαθαριστικές», ό.π., σ. 34 168 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/∆/7/6,12 169 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ABE 27, Φ.1, ΒΣΠΦ 12,108,127/1946 170 Μητσόπουλος, 30ό σύνταγµα, ό.π., σ. 117-8 171 Τάκης, 40 χρόνια, ό.π., ,σ. 123 172 Ελευθερία (18.8.44) 2 και Τάκης, 40 χρόνια, ό.π., ,σ. 123 173 Πετρίδης, «Στοιχεία», ό.π., σ. 74 174 Ελευθερία (18.8.44) 2 175 Επίσηµα ο ΕΛΑΣ ανέφερε ότι «έπιασε 12 αιχµαλώτους» χωρίς άλλη πληροφορία για την τύχη τους, βλ. Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τ. Α΄, σ. 376 όπου λανθασµένη ηµεροµηνία της επίθεσης. Φυσικά οι αιχµάλωτοι ήταν πολύ περισσότεροι 176 ∆Κ, Ληξιαρχείο Μανιακίου, ΛΠΘ 1-30/1944, 1/1971 και Ληξιαρχείο Μεσοβούνου, ΛΠΘ 61-2/1946. Επίσης ∆ΒΚ, Κ.8/Φ7, Κατάστασις Νοµαρχίας Φλώρινας

391


κάτοικοι του Μανιακίου ανάγονται σε 36 177 -η αναφορά ανταρτικής εφηµερίδας ότι εκεί «σκοτώθηκαν ύστερα από µάχη 12 ταγµαταλήτες»178 είναι αναληθής. Είναι πολύ πιθανόν ότι για τις µαζικές αυτές εκτελέσεις, παρόλο που η 10η µεραρχία του ΕΛΑΣ όπου ανήκε το 30ό σύνταγµα, διατηρούσε φυλακές στην έδρα της, είχε αντιδράσει ο στρατιωτικός αρχηγός του 2/30 τάγµατος καπετάν Αράπης, κατά κόσµον Γεράσιµος Κατωπόδης, 26χρονος ανθυπολοχαγός ΠΖ από την Κέρκυρα, που ανήκε αρχικά στην ΠΑΟ Εδέσσης ως το φθινόπωρο του 1943 που συλληφθείς προσχώρησε στον ΕΛΑΣ. 179 Αν πράγµατι ο καπετάν Αράπης δεν συµφωνούσε, τότε ο τυχαίος όπως παρουσιάζεται φόνος του από έναν σκοπό αντάρτη µερικές ηµέρες µετά την επίθεση στο Μανιάκι,180 µάλλον είχε σχεδιαστεί επιµελώς.181 Κατά πόσον τώρα προσέφεραν την αρωγή τους στις εκτελέσεις οι άνδρες του «διεθνούς λόχου» και κυρίως αν προς χάριν των συνέβησαν αυτές, µόνο υποθέσεις δύνανται να διατυπωθούν. Επόµενες συνδυασµένες επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον των οπλισµένων προσφυγικών χωριών επαναλήφθηκαν έπειτα από 3 σχεδόν µήνες, καθώς ενδιάµεσα είχε µεσολαβήσει η µεγάλη γερµανική εκκαθαριστική επιχείρηση «Στάιν Άντλερ» κατά τη διάρκεια της οποίας οι αντάρτες δέχτηκαν υπολογίσιµα πλήγµατα κι αυτό εξηγεί κατά ένα µέρος την τρίµηνη πολεµική τους αδυναµία. Έχοντας την πληροφορία ότι οι οπλίτες του Κλείτου είχαν εκδράµει στο Καρυοχώρι το 2/16 τάγµα του ΕΛΑΣ επιτέθηκε για δεύτερη φορά εναντίον του Κλείτου το πρωί της 23ης Αυγούστου 1944 θεωρώντας εύκολο το στόχο. Μπήκαν στο χωριό καίγοντας οικήµατα, αλλά προειδοποιηµένοι οι εναποµείναντες οπλίτες από πυρά που είχαν ξεφύγει, αµύνθηκαν 182 ώσπου να έρθουν προς ενίσχυση τµήµατα του ΕΕΣ από την Κοιλάδα (καπετάν Αχιλλέας) κι από το Μαυροδένδρι (καπετάν Παντελής), οι πρώτοι από την ανατολή, από τη δύση οι άλλοι. Πλαγιοκοπούµενοι οι αντάρτες υποχώρησαν στο Βέρµιο λαµβάνοντας µαζί ως ασπίδα προστασίας µερικές δεκάδες γυναικών, όµως ένα τµήµα τους που εγκλωβίστηκε κατευθύνθηκε εξ ανάγκης, αγνωσίας του χώρου ή λανθασµένου προσανατολισµού στο Σαρί Γκιολ όπου αποδεκατίστηκε από τα πυρά των οπλιτών ή πνίγηκε µέσα στα λασπόνερα.183 Τους νεκρούς αντάρτες, 36 άνδρες σύµφωνα µε µία πηγή,184 οι οπλίτες τους φόρτωσαν σε κάρα και τους απόθεσαν επάνω στο 14ο χιλιόµετρο του δρόµου Κοζάνης –Πτολεµαΐδας κοντά στην εαµική Ποντοκώµη, όπου και θάφτηκαν,185 177

Μανιάκι: Μνηµείο Πεσόντων Εξόρµηση (22.8.44) 2 179 Μητσόπουλος, 30ό σύνταγµα, ό.π., σ. 117-8 180 Εθνική Αντίσταση (∆εκ. 1978) 6,18 και (Αύγ. 1981) 61 181 Παπαθανασίου, Για τον Ελληνικό Βορρά, ό.π., Β903 182 Κλείτος, διάφοροι κάτοικοι: συνέντευξη το 2002 183 Ηλίας Πασχαλίδης, συνέντευξη το 2002 184 Κλείτος, διάφοροι κάτοικοι: συνέντευξη το 2002. Ένα µόνο όνοµα νεκρού αντάρτη από το Ριζό Πέλλης, είναι γνωστό ως σήµερα, βλ. Σελίδης, ό.π., www.enet.gr 185 Στο σηµείο αυτό είχε ανεγερθεί στη δεκαετία του ΄80 µνηµείο όπου την 23η Αυγούστου κάθε έτους γίνονταν µνηµόσυνο που εκθείαζε «το πνεύµα του ηρωισµού και της αυτοθυσίας των γενναίων παλικαριών», βλ. Παρατηρητής (22.9.87) 4 178

392


προφανώς ως µελλοντική προειδοποίηση και δείγµα επιτυχίας. Οι γυναίκες όµηροι του Κλείτου απελευθερώθηκαν, όταν οι οπλίτες συνέλεξαν φιλοεαµικές αντίστοιχες της Χαραυγής κι απείλησαν µε θανάτωσή των, 186 εκτελώντας ταυτόχρονα δύο άνδρες από τη Χαραυγή, 187 για προσωπικούς µάλλον λόγους188 και καίγοντας ένα φιλοεαµικό σπίτι του Κλείτου µε αποτέλεσµα ένα 5χρονο αγόρι που είχε παραµείνει µέσα εκεί να χάσει τη ζωή του.189 Οι οπλίτες είχαν κι αυτοί µερικά θύµατα, πολύ ολιγότερα βεβαίως σε σύγκριση µε τους αντιπάλους τους.190 Μερικές µόνο ηµέρες αργότερα, την 26η Αυγούστου το έµπειρο πια, αλλά όχι τόσο αποτελεσµατικό, στον εµφύλιο πόλεµο 2/16 τάγµα του ΕΛΑΣ σε συνεργασία αυτή τη φορά µε το 1/27 τάγµα του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν εναντίον της Μεσιανής, των Κουβουκλίων και του Ροδίτη οι πρώτοι, και του Βαθυλάκκου οι δεύτεροι,191 αφού πρώτα οι αντάρτες κάλεσαν (επί µαταίως) τον καπετάνιο του ΕΕΣ Βαθυλάκκου να παραδοθεί χωρίς µάχη. 192 Στη Μεσιανή κατοικούσαν Τουρκόφωνοι από το ∆υτικό Πόντο και Λαζόφωνοι από τη Σαµψούντα. Στον οικισµό Κουβούκλια, που ανήκε εκκλησιαστικά στη Μεσιανή και διοικητικά στο Ροδίτη, έµεναν Ελληνόφωνοι από την Προύσα.193 Στο Ροδίτη διαβιούσαν Τουρκόφωνοι από τη Σαµψούντα.194 Στο Βαθύλακκο (αποτελούνταν από δύο µαχαλάδες, το Γιονουζλού και το Κετσιλέρ) Τουρκόφωνοι από τα Άδανα, Καππαδόκες195 κι Ελληνόφωνοι Προυσαλήδες. Ο στόχος των ανταρτών ήταν εξ ανάγκης ευρύς, διότι έπρεπε να κτυπηθούν όλα µαζί συγχρόνως, οικοδοµηµένα ως ήταν το ένα κοντά στο άλλο. Οι χωρικοί αµύνονταν πίσω από υψηλούς µαντρότοιχους και µέσα από οικίες και οι περισσότεροι από αυτούς είχαν πολεµήσει στην Αλβανία. Μερικοί δε ηλικιωµένοι όπως ο αγρότης Τιµίτ Τσαούς (λοχίας ∆ηµήτριος στην ελληνική), κατά κόσµον ∆ηµήτριος Γεωργιάδης, είχαν συµµετάσχει στα αντάρτικα του Πόντου196 υψώνοντας το ηθικό των οπλιτών µε ηρωικές διηγήσεις και εµπειρία τεχνογνωσίας. Ορισµένα από τα όπλα των χωρικών, ιδίως τα απαραίτητα 186

ΠΚ, Ε∆∆Κ, δίκες 27, 30, 31, 39, 40/1946 ΠΚ, Ε∆∆Κ, δίκες 25, 26/1946, 13-15,17/1947, 9/1948 188 Γεώργιος Κωσταντινίδης, συνέντευξη το 2007 189 ΠΚ, Ε∆∆Κ, δίκη 52/1948 190 ∆ύο είναι τα βεβαιωµένα θύµατα των ανταρτών, βλ. ΕΕ, Έκθεσις 3/1945 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36. Για υπόλοιπα ονόµατα νεκρών, µερικά από τα οποία προφανώς ανήκουν σε εκείνη την ηµέρα βλ. Τσολάκης, Χαµένες πατρίδες, ό.π., σ. 401 191 Ανώνυµος, «Από τη δράση του 2/16», ό.π., σ. 69-72 192 Μεταφορέας των σχετικών σηµειωµάτων ήταν ένα παιδί, βλ. Γεώργιος Καζάκης, συνέντευξη το 2007. Η ΙΧ µεραρχία παρασύρθηκε σε συζητήσεις µαζί τους, και καθυστερούσαν, ευτυχώς επεµβήκαµε εµείς και µε επέµβαση του Μπακιρτζή και Μάρκου άρχισαν τα χτυπήµατα, αναφέρεται σε έγγραφο της εποχής, βλ. ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/64, ΚΟΠΜ προς ΠΓ, απ 23, [Πεντάλοφος;] 25.9.44 193 Κωνσταντίνος Ταβουλτζίδης, Κουβούκλια, µία ελληνική κωµόπολη στην Προύσα της Μ. Ασίας (στοιχεία ιστορίας –πολιτισµού -γλώσσας), Μέλισσα [Ασπροβάλτας], Κοζάνη 1999, σ. 16 194 Ταβουλτζίδης, Μεσιανή, ό.π., σ. 168, 198, 205 195 Για τη διάλεκτο των Καππαδόκων βλ. Αλέξανδρος Κωνσταντινίδης, Κάπου στη Μ. Ασία, Βαθύλακκος χ.χ., [ανέκδοτες αναµνήσεις] σ. 7 196 Ταβουλτζίδης, Μεσιανή, ό.π., σ. 76-7 187

393


οπλοπολυβόλα, είχαν δοθεί µέσω της οργάνωσης του ΕΕΣ προφανώς από τους Γερµανούς,197 εν αγνοία των οπλιτών. Γι αυτό το 1/27 τάγµα έφερε µαζί του και όλµους, τους οποίους και χρησιµοποίησε. Η διατύπωση ότι οι Γερµανοί προσέτρεξαν «αµέσως» προς ενίσχυση των οπλιτών κι ότι σκοτώθηκαν στις µάχες αυτές «70 Γερµανοί και προδότες», είναι αναληθής, 198 διότι καµία κίνηση δεν διενεργήθηκε από την πόλη της Κοζάνης ούτε βεβαίως από την ολιγάνθρωπη φρουρά της γέφυρας των Σερβίων. Οι αντάρτες αναπτύχθηκαν περιµετρικά των χωριών τοποθετώντας ενέδρες προς την Κοζάνη και τη γέφυρα των Σερβίων. Το έδαφος δεν ευνοούσε καθόλου, διότι γύρω από τα χωριά το πεδίο ήταν πεδινό «σαν τηγάνι» και στο Βαθύλακκο την πρόσβαση παρακώλυε µία βαθιά χαράδρα, ενώ. Στο τελευταίο χωριό οι αντάρτες προσπέρασαν σχετικά εύκολα την πρώτη γραµµή άµυνας, επειδή ίσως σε εκείνο το µαχαλά έµεναν Καππαδόκες, οπλισµένοι µεν αλλά χωρίς την (άπλετη) θέλησή τους. Εκεί για τη µείωση του ηθικού των αντιπάλων τους οι αντάρτες έκαψαν οικίες.199 Αλλά στη δεύτερη γραµµή, στη συνοικία Νέα Σιγή (Γιονοζλού), όπου βρισκόταν ο κύριος όγκος των οπλιτών, 100 άτοµα κατά µία εκτίµηση αλλά χωρίς οπλοπολυβόλα,200 σταµάτησαν. Το τίµηµα ήταν ακριβό ως προς τις ζωές, αφού φονεύθηκαν 11 αντάρτες201 και φθηνό ως προς τη συλλογή ζώων, αφού απήχθησαν «125 κτήνη»202 ακόµη και από γειτονικά χωριά, όπως η Αµυγδαλιά όπου κατοικούσαν Σµυρνιοί κι Ελληνόφωνοι Προυσαλήδες.203 Η µοµφή ότι ο οπλαρχηγός του Βαθυλάκκου µαζί µε τον (φιλοεαµικό) κοινοτάρχη των Λευκάρων εκτέλεσαν 2 αντάρτες στην ύπαιθρο του Ροδίτη, που προφανώς δεν είχαν έγκαιρα οπισθοχωρήσει, αποδείχτηκε δικαστικά ελλιπής.204 Οι οπλίτες είχαν 11 θύµατα: 3 άνδρες κατά τη διάρκεια της µάχης κι ένα 14χρονο παιδί από όλµο.205 Ένας οπλίτης από το Βατόλακκο Γρεβενών αλλά κάτοικος Βαθυλάκκου εκτελέστηκε από έναν χωριανό του αντάρτη, αφού πρώτα αιχµαλωτίστηκε ως προωθηµένος σκοπός, µάλλον διότι δεν γνώριζε το µέρος καλά ώστε να προσέχει περισσότερο.206 Στα Κουβούκλια ένας ηλικιωµένος άνδρας εκτελέστηκε στην αυλή του σπιτιού του, ενώ µία 37χρονη νοικοκυρά 207 βρήκε οικτρό θάνατο όταν οι αντάρτες την έσπρωξαν µέσα σε ένα καιγόµενο µπουράτο.208 Οπισθοχωρώντας

197

ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ8/7 Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τ. Α΄, σ. 409 199 Θεόδωρος Μεχτερίδης, συνέντευξη το 2007 200 KCLMA, GB99, Prentice/Wiickstead, Box 2, f. 3/1, ΙΧ µεραρχία προς 27,28,53, ΓΣ, ΣΣΑ κλπ, ∆ελτίον Πληροφοριών, µηνός Μαϊου λοιπών αντιδραστικών οργανώσεων 1.6.44 201 ∆Κ, Ληξιαρχεία: Βαθυλάκκου ΛΠΘ 52/1945, Εξαπλάτανου Πέλλης 8/1945 και Λευκώνα, ΛΠΘ 12/1945. Επίσης ΓΑΚ/ΑΝΚ, 29/795. Ακόµη Εθνική Αντίσταση (∆εκ. 1978) 8-9 και (Ιούλ. –Σεπτ. 1992) 79 και Νικόλαος Αδαµίδης, συνέντευξη το 1996 202 Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τ. Α΄, σ. 409 203 Γεώργιος Καζάκης, συνέντευξη το 2007 204 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 9/1948 205 ∆Κ, Ληξιαρχείο Μεσιανής, ΛΠΘ Σαββίδη Αρ. και Ληξιαρχείο Βαθυλάκκου, ΛΠΘ 44/1945 και ΛΠΘ ∆αγλαρή Σ. και Σταυρόπουλου Ι. 206 ΠΚ, Ε∆∆Κ, βούλευµα 100/1946 207 ∆Κ, Ληξιαρχείο Ροδίτη, ΛΠΘ Βουτσικίδη Στ. 208 Γεώργιος Κυριακίδης, συνέντευξη το 2003 198

394


οι αντάρτες του 1/17 τάγµατος έλαβαν µαζί τους 3 άνδρες κι έναν έφηβο που αιχµαλώτισαν. ∆ύο από τους πρώτους τους εκτέλεσαν στην Καισαρειά το ίδιο απόγευµα,209 επίτηδες µάλλον εκεί για να αποτραπεί ένας νέος εξοπλισµός του χωριού. Κατά µία ανεξακρίβωτη και φορτισµένη πηγή τον 3ο άνδρα, έναν 28χρονο Ελληνόφωνο από τα Κουβούκλια, τον κρέµασαν στον πλάτανο του χωριού Λευκοπηγή και τον αποτελείωσαν κτυπώντας τον µε καδρόνια.210 Τον έφηβο, που θεωρούνταν απλοϊκός από τους χωριανούς του, τον µετέφεραν στη Ροδιανή κι έπειτα από κράτηση τον εκτέλεσαν έξω από το χωριό.211 Το µένος των ανταρτών εξηγείται εν µέρει από το φόνο ενός γνωστού Ναουσαίου καπετάνιου λόχου του 2/16 τάγµατος.212 Ο κοµπασµός ενός αντάρτη ότι «όπου άκουγαν οι Παοτσήδες, Γερµανοί και Ιταλοί και Οχρανίταις «έρχεται ο Κολοκοτρώνης µε το τάγµα του» το βάζανε στα πόδια»213 δεν ίσχυε, διότι εν προκειµένω οι κάτοικοι των προσφυγικών χωριών που είχαν δεχθεί τις επιθέσεις είχαν προτιµήσει να µείνουν και να πεθάνουν µέσα στις οικίες τους. Ελάχιστες µέρες αργότερα, την 3η Σεπτεµβρίου του 1944 ακολούθησε επίθεση του ανεξάρτητου αποσπάσµατος Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ εναντίον της Άρδασας, πεδινού χωριού που κείτονταν στους πρόποδες του βουνού. Οι κάτοικοί της, κατά έναν υπολογισµό 80% Λαζόφωνοι Τραπεζούντιοι, 10% Ελληνόφωνοι Σµυρνιοί και 5 µόνο οικογένειες Τουρκόφωνοι, ήταν διαµοιρασµένοι: οι Σµυρνιοί και οι Τουρκόφωνοι οπλίστηκαν εν σώµατι εναντίον των ανταρτών, ενώ οι µισοί Λαζόφωνοι υποστήριξαν το ΕΑΜ. Σοβαρό ρόλο στην επιλογή των στρατοπέδων όσον αφορά στην κοινότητα των κτηνοτρόφων έπαιξε η εύκολη πρόσβαση των ανταρτών στους βοσκότοπους του χωριού, κατά την οποία αρπάζονταν µικρά και µεγάλα ζώα από ιδιοκτήτες που θεωρούνταν «αντιδραστικοί». 214 Ούτε Γερµανοί ούτε Πουλικοί υπήρχαν τότε µέσα στην Άρδασα, παρά µόνο 12 φυλάκια, επανδρωµένα µε περισσότερους από 180 οπλίτες και 4 οπλοπολυβόλα και ηγέτη έναν έφεδρο αξιωµατικό, απόφοιτο του Γυµνασίου,215 µία εξαιρετικά υπολογίσιµη δύναµη. Η επίθεση του ΕΛΑΣ άρχισε µε βολές όλµων,216 αλλά τα αποτελέσµατα για τους αντάρτες στον πολεµικό τοµέα δεν ήταν τα αναµενόµενα, αφού φόνευσαν µόνο 3 οπλίτες, ενώ οι ίδιοι είχαν τον ίδιο αριθµό θυµάτων. 217 Έπειτα ένα 209

∆Κ, Ληξιαρχείο Βαθυλάκκου, ΛΠΘ 16/1945 και ΛΠΘ Κυπριώτη Γ. Επίσης Ληξιαρχείο Μεσιανής, ΛΠΘ Βουτσικίδη Γ. Ο τελευταίος περάστηκε (λανθασµένα) ως φονευθείς «υπό αναρχικών του ΕΛΑΣ» στο Ροδίτη, βλ. ΙΜΣΚ, Φ. Ενορίας Κοιµήσεως Θεοτόκου Βελβενδού 210 Γεώργιος Μπαλαµπανίδης, συνέντευξη το 2003 211 ∆Κ. Ληξιαρχείο Ροδιανής, ΛΠΘ Ελευθεριάδη Ι. και Γεώργιος Τζέλλος, συνέντευξη στη Ροδιανή το 2001 212 ∆Κ, Ληξιαρχείο Βαθυλάκκου, ΛΠΘ 52/1945 όπου όµως έχει καταγραφεί ότι φονεύθηκε από τους Γερµανούς 213 Σελίδης, ό.π., www.enet.gr 214 ΠΚ, ΤΠΚ, Πρακτικά 15, 246/1946 και ΓΑΚ/ΙΑΜ, Γ∆∆Μ, Φ. 1/3/29 όπου δήλωση ζηµιών του Αµαραντίδη Γ. Άρδασα 28.3.45 215 KCLMA, GB99, Prentice/Wiickstead, Box 1/2/2, Daily 1 Record, October [1944], χειρόγραφο σηµείωµα 216 ∆ηµήτριος Ανδρεάδης, συνέντευξη το 2002 217 ∆Κ, Ληξιαρχεία ∆ρυόβουνου, ΛΠΘ 16/1944 κι Άρδασας, ΛΠΘ 2,4-6,8/1946. Επίσης ΕΕ, Εκθέσεις 32-4/1945 και ΕΓ, Έκθεσις 109/1946. Είναι ανακριβής βεβαίως τόσο η επίσηµη καταγραφή ότι ο αντάρτης Τόσκας ∆ηµήτριος από τον οικισµό Μελιδόνι του Βοΐου

395


µέρος των οπλιτών κατέφυγε για προστασία στην Πτολεµαΐδα, ενώ όσοι περισσότεροι παρέµειναν στο χωριό παραδίδοντας τα όπλα τους στον ΕΛΑΣ. Επόµενο στόχο των ανταρτών αποτέλεσε η πόλη της Κοζάνης, αλλά καθώς το µόνο βατό πεδίο για την εκπόρθησή της ήταν τα Ν∆ υψώµατά της, κρίθηκε πρώτα αναγκαία η εκκαθάριση των Καραγιαννίων. Έτσι ο ΕΛΑΣ κύκλωσε σχεδόν από παντού την περιοχή και µε ευκολία, αφού ούτε οι Γερµανοί ενδιαφέρθηκαν ούτε οι οπλίτες των περίγυρων χωριών προσήλθαν προς αρωγή των αµυνοµένων. Οι αντάρτες έκαψαν οικίες, απαλλοτρίωσαν αγαθά κι εκδίωξαν όσους οπλίτες δεν παραδόθηκαν -οι οικογένειές τους είχαν καταφύγει στην Κοζάνη. Στην αρχή οι οπλίτες κατέφυγαν στην Καλαµιά, έπειτα στο Βατερό και τέλος στην Κοζάνη. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου έχασαν τη ζωή τους από ενδοελληνικά πυρά στα Αλωνάκια 1 οπλίτης, 218 στη Σκήτη 2 αντάρτες, 219 στην Καλαµιά 3 οπλίτες 220 και στην Ξηρολίµνη 1 αντάρτης.221 Την 14η Σεπτεµβρίου του 1944 ο ΕΛΑΣ επιτέθηκε το Βατερό, χωριό όπου πλειοψηφούσαν οι Τουρκόφωνοι Προυσαλήδες και λιγότεροι ήταν οι Σµυρνιοί και οι Λαζόφωνοι Καυκάσιοι. Φιλικό προς το ΕΑΜ το Βατερό προµήθευε καπνό στους αντάρτες, αλλά οπλίστηκε έπειτα από σταθερή γερµανική πίεση κι αφού οι Γερµανοί είχαν φονεύσει κι εκτελέσει 25 κατοίκους του τον Ιανουάριο του 1944. Τέσσερις ηµέρες πριν από τη σύγκρουση Βρετανός αξιωµατικός είχε επιχειρήσει να συνδιαλλαγεί µε τους οπλίτες, αλλά λόγω της τεταµένης ατµόσφαιρας η προσέγγιση απέτυχε κι ένας Βρετανός στρατιώτης έχασε τη ζωή του από τα πυρά ενός ευερέθιστου οπλίτη. 222 Ακολούθησε επίθεση των ανταρτών 223 και κάτι ασυνήθιστο ως τότε: οι Γερµανοί της Κοζάνης µε µακρινές βολές όλµων βοήθησαν τους οπλίτες να αποτραβηχτούν διαµέσω του υψώµατος Αρούν Νταγ µέσα στην πόλη. 224 Η κίνηση καλής θελήσεως των Γερµανών προς τους οπλίτες –πρώτη φορά στα χρονικάσηµατοδοτούσε στους νοήµονες παρατηρητές την οικτρή κατάσταση των φονεύθηκε από Γερµανούς, διότι δεν έλαβαν µέρος, κι επίσης λανθασµένη η ηµεροµηνία 23.9.44 που αναγράφεται στον τάφο του Αρδασινού Γρηγοριάδη Γ., βλ. Άρδασα: νεκροταφείο, επειδή οπλίτες δεν υπήρχαν τότε στο χωριό 218 ∆Κ, Ληξιαρχεία: Αλωνακίων ΛΠΘ 26/1944 και Σκήτης ΛΠΘ Κ. Κληµατσούδα 219 ΓΑΚ/ΑΝΚ, Φ.795/σ.29 και Ελληνικός Βορράς (15.4.62) 5 220 ∆Κ, Ληξιαρχεία: Κοζάνης ΛΠΘ 162/1944, Καλαµιάς ΛΠΘ 7/1945 και Αλωνακίων ΛΠΘ Ν. Παρχαρίδη 221 ΕΓ, Έκθεσις 95/1945. Σε άλλη πηγή, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Ξηρολίµνης, ΛΠΘ Γ. Ιωαννίδη, η ηµεροµηνία (4.2.44) είναι εν µέρει λανθασµένη, αφού τότε δεν έγινε εκεί καµία µάχη. Η καταγραφή ότι (και αυτός) φονεύθηκε από Γερµανούς δεν χρειάζεται σχόλια 222 Richard Capell, Simiomata, A greek Note Book 1944 –1945, Macdonald & Co, London 1946, σ. 85-6 223 Φυσικά στα Ληξιαρχεία και σε άλλες πηγές οι νεκροί –για ευνόητους λόγους- περάστηκαν ως φονευθέντες από τους Γερµανούς. Ένας µόνος καταγράφτηκε ότι έχασε τη ζωή τους "υπό των Παοτζίδων, Γερµανών", βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 18/1945. Μάλιστα ένας 25χρονος Ελασίτης από τον Κρόκο, που γράφτηκε ότι φονεύθηκε στο Βατερό από τους Γερµανούς στις 16.9.44, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Κρόκου ΛΠΘ 23/1944, σε µνηµείο στο δρόµο Βατερού –Καλαµιάς αναφέρεται ως πεσών την 20.7.43, βλ. Μνηµείο Καλαµιάς (Καγιά Μπασί) 224 Παντελής Θεοδώρου, συνέντευξη το 2002

396


πρώτων. Οι αντάρτες πάντως πυρπόλησαν οικίες, και απαλλοτρίωσαν αγαθά, 225 ιδίως σιτάρι που τους έλλειπε πολύ (για σπόρο) όπως επίσης και µικρά ζώα (για εστίαση).226 Στη µάχη φονεύθηκαν 4 Ελασίτες και 6 οπλίτες,227 ενώ άλλοι 2 δύο από τους τελευταίους που κατέφυγαν για απόκρυψη σε διπλανό χωριό ανακαλύφθηκαν, ανακρίθηκαν κι εκτελέστηκαν.228 Με γενικό σχέδιο την περίσφιξη της πόλης Κοζάνης ήρθε η σειρά του Μαυροδενδρίου, χωριού όπου οι (Λαζόφωνοι) Καυκάσιοι αποτελούσαν το 1/3 του πληθυσµού, αλλά από αυτούς όχι περισσότεροι από 10 διάβαζαν προπολεµικά έντυπα, έδιναν συνδροµές ή συγκεντρώνονταν για να ακούσουν εισαγόµενους καθοδηγητές του ΚΚΕ –από τους 10 οι 3 πιο δραστήριοι το αποκήρυξαν δηµοσίως, ενώ οι υπόλοιποι σιωπηρώς.229 Οι υπόλοιποι κάτοικοι είχαν έρθει από τουρκόφωνα χωριά της Σεβάστειας, της Προύσας και της Κασταµονής230 κυριαρχώντας µε τον αριθµό τους στα (τοπικά) πολιτικά και κοινωνικά δρώµενα. 231 Το Μαυροδένδρι οπλίστηκε υπό την ηγεσία ενός υψηλόσωµου τουρκόφωνου αγρότη232 και υπό τη γενική εποπτεία του καπετάν Παντελή έπειτα από την καταστροφή των Λιβερών. Κατά µία πηγή διέθετε 200 όπλα και αυτόµατα, αλλά και χαρακώµατα,233 προφανώς προς την πλευρά του βουνού, από το οποίο µε σχετική ευκολία µπορούσαν να προσέλθουν οι αντάρτες. Η πολεµική τους πείρα αυξήθηκε µε την αρωγή που προσέφεραν στους οπλίτες του Κλείτου και η σκληρότητά τους µε την πυρπόληση της Ερµακιάς. Την 10η Σεπτεµβρίου 1944 οι οπλίτες του Μαυροδενδρίου φόνευσαν σε ενέδρα ένα Βρετανό ταγµατάρχη και τον Έλληνα οδηγό του,234 225

∆ΒΚ, Φ. Νοµαρχία, Αλληλογραφία, αρ.48, Α. Ραφαηλίδου προς Νοµαρχία 30.9.44. Σε µία καιγόµενη οικία, όπου είχαν αρπαχτεί οικοσκευή κι αγαθά και φονευθεί ο ιδιοκτήτης της, φιλοεαµίτισσες γυναίκες του χωριού ορχούνταν «κανιβαλικώς πέριξ του πτώµατος», σύµφωνα µε µία φορτισµένη πηγή, βλ. ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 270/1945 226 ΠΚ, ΤΠΚ, πρακτικά 106/1945. Λίγο αργότερα τοπικός εκπρόσωπος του ΚΚΕ έγραφε: ∆εν έχουν σπόρο εδώ οι πυροπαθείς… να κατασχέσουµε συστηµατικά στάρι από τα παοτζήδικα χωριά Βατερό, Καλαµιά, Σκήτη, Αλωνάκια και από 45 οικογένειες της Ξηρολίµνης… Όσοι παοτζήδες κατάθεσαν τα όπλα, να τα πάρουν για λίγο τα ζώα τους για να οργώσουν οι πυροπαθείς… Τα ζώα των παοτζήδων να τα φάει ο ΕΛΑΣ και να τους αποζηµιώσουµε µεταπολεµικά, βλ. ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/76, Μιχάλης προς ΜΓ, [Πεντάλοφος;] 8.10.44 227 ∆Κ, Ληξιαρχεία: Αργίλου, ΛΠΘ 4/1945 και Κοζάνης ΛΠΘ 167, 168/1944. Επίσης ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/1563, Βατερό, αρ.76. Ακόµη Μνηµείο Βατερού: "Εµφύλιος" 1944. Τέλος Εθνική Αντίσταση (Ιούλ. –Σεπτ. 1997) 6 και Παντελής Θεοδώρου, συνέντευξη το 2002 228 ΠΚ, ΤΠΚ 343/1945 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, 60/1563, Βατερό 31 229 Επαρχιακή Φωνή (10.12.39) 4 και (3.11.39) 4 230 ΙΑΠΕ, 26. ΑΕΕ: ∆ΙΟΙΚ.01.01, Φ.2/∆2, Μητρώο αρρένων συνοικισµού Καραγάτς, 26.3.24 231 Ο τουρκόφωνος π.χ. Ζαχαρίας Γρηγοριάδης ήταν αιρετός κοινοτάρχης και πρόεδρος του φιλανθρωπικού σωµατείου «Αναγέννηση», βλ. αντίστοιχα Μακεδονικόν Βήµα (13.1.35) 4 και Επαρχιακή Φωνή (22.6.32) 3 232 Θεόδωρος Μεχτερίδης, συνέντευξη το 2007 233 KCLMA, GB99, Prentice/Wiickstead, Box 2/3/1, ΙΧ µεραρχία προς 27,28,53, ΓΣ, ΣΣΑ κλπ, ∆ελτίον Πληροφοριών, µηνός Μαϊου λοιπών αντιδραστικών οργανώσεων 1.6.44 234 Για τον Έλληνα νεκρό βλ. Αναστάσιος Μπέλλος, Μακεδονοµάχων µνηµόσυνον, Κοζάνη 1973, σ. 36 και Κωνσταντίνος Ρότσκος, Η ιστορία της Γαλατινής (από το έτος 1500 έως 1972), Γαλατινή 1973, σ. 23. Επίσης Γκαντώνας, Γαλατινή, ό.π., σ. 12 και, Νίκος

397


τραυµάτισαν δύο Βρετανούς, κι αιχµαλώτισαν άλλους τόσους, που είχαν προηγουµένως κτυπήσει γερµανικά αυτοκίνητα στη θέση Άσπρα Χώµατα στο δρόµο Κοζάνης –Πτολεµαΐδας, λίγο έξω από το χωριό.235 Οι οπλίτες µε δική τους πρωτοβουλία απελευθέρωσαν τους Βρετανούς κι έπειτα, κατόπιν αίτησης των τελευταίων, τους επέστρεψαν και τα κατασχεθέντα όπλα, 236 δικαιολογούµενοι πως το ατυχές γεγονός είχε συµβεί κατόπιν παρεξηγήσεως, διότι νόµιζαν ότι επρόκειτο για αντάρτες του ΕΛΑΣ, τους οποίους και µόνο εχθρεύονταν.237 Το περιστατικό υπήρξε αίτιο µίας µυστικής συνάντησης λίγο έξω από το Μαυροδένδρι µεταξύ ΕΛΑΣ κι ΕΕΣ, κανονισµένη από τους Βρετανούς που παρίσταντο. Εκ µέρους του ΕΕΣ ήρθε ο Μιχάλαγας, ενώ τον ΕΛΑΣ εκπροσώπησε ο καπετάν Υψηλάντης –προφανώς η ηγεσία του ΕΑΜ/ΚΚΕ δεν εγνώριζε τίποτα. Σε αυτήν βεβαίως δεν συµφωνήθηκε τίποτα,238 αλλά ήταν µία πρωτόφαντη ευκαιρία για τους Βρετανούς να συναντηθούν µε τον ΕΕΣ. Λίγες µέρες αργότερα οι αντάρτες επιτέθηκαν ανεπιτυχώς στην Κοζάνη και την 24η Σεπτεµβρίου 1944 εναντίον του Μαυροδενδρίου αιτιολογώντας την πράξη ως τιµωρία, επειδή οι οπλίτες του καπετάν Παντελή, ενώ είχε προηγηθεί συµφωνία, τους είχαν επιτεθεί από τη βόρεια πλευρά, όταν οι πρώτοι επιχειρούσαν στην Κοζάνη. Πράγµατι έτσι είχε συµβεί και δύσκολα θα µπορούσε να γίνει αλλιώς, αφού οι οπλίτες ήταν υπόλογοι στους Γερµανούς. Κατά µία όµως άποψη όσοι είχαν κτυπήσει τους αντάρτες ήταν άνδρες από τον Πελαργό που είχαν καταφύγει στο Μαυροδένδρι 239 κι όχι οι πολυπληθείς οπλίτες του καπετάν Παντελή. Φαίνεται όµως ότι τα αντικοµουνιστικά πυρά των οπλιτών ήταν επιµεληµένως αδύνατα, διότι ο ΕΛΑΣ (το απόσπασµα Σινιάτσικου συγκεκριµένα) είχε καταλάβει πολύ εύκολα το στρατηγικό ύψωµα Ψηλός Αϊ ∆εληγιάννης, «Συγκινητικές αναµνήσεις από τον πόλεµο 1940-1944», Βοϊακή Ζωή (Σεπτ. – Οκτ. 1989) 4, αλλά όλοι αναφέρουν ότι φονεύθηκε από τα κατοχικά στρατεύµατα. Για το συµβάν βλ. Chandler, Geoffrey, ∆ιχασµένη χώρα, µια αγγλοελληνική τραγωδία, επιµ: Ι. Κολιόπουλος Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2000, σ. 51 235 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1/2/1/1, situation report No 3, Foyrna 21.9.44 και Box 1/5/1-2, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix C. Επίσης Chandler, ∆ιχασµένη χώρα, ό.π., σ. 51-2 και Richard Capell, Simiomata, A greek Note Book 1944 –1945, Macdonald & Co, London, 856. Τέλος Ιωάννης Χαριτωνίδης, συνέντευξη το 1996 236 Το σηµείωµα ήταν το εξής: «Προς το χωριό Μαυροδένδρι/ 1. Τη 10 του µήνος άνδρες από το /χωρίον Μαυροδένδροι επετέθησαν /ένα τµήµα το βρεταννικού /στράτου το οποίον µόλις έπολεµησε /εναντίον των Γερµάνων./ 2. Οι Μαυροδενδριώτες έπηραν /το οπλισµόν τούτου του /Βρεταννικού τµήµατος και /ακόµα τον κρατεί./ 3. ∆ίνω τελευταίαν ευκαιρίαν /δια να παραδώσητε τα όπλα και /τονίζω ότι πρέπει να παραδώσητε /αµέσως χώρις άλλην αναβολήν και /άλλην συζήτησιν./ 4. Πρέπει να στείλητε απάντησιν /µε αυτόν τον σύνδεσµον, ΝΑΙ ή /ουχί και να ορίσητε /µέρος και ώραν δια την παράδοσιν./ 4. κατάστασιν όπλων, [σε ένα άλλο χειρόγραφο γράφει τα όπλα στα αγλικά, π.χ. 3 ΜΓΚ, 2 Στενς, 1 όπλο 303. 5 κιάλλια, 2 ρολόγια, γενικό εξοπλισµό κλπ], KCLMA, GB99, Prentice/Wiickstead, Box 1/2/2, Daily 1 Record, October [1944] 237 Chandler, ∆ιχασµένη χώρα, ό.π., σ. 51-4 238 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/53, Λεωνίδας προς ΠΓ, 12.9.44 239 ΓΕΣ/∆ΙΣ, 909/∆/7/3-4 όπου αναµνήσεις του Α. Τσακίρογλου και Θεόδωρος Μεχτερίδης, συνέντευξη το 2007

398


Λιάς, 240 κείµενο προς τη µεριά της ζώνης του ΕΕΣ κι εξ άλλου οι 7 βεβαιωµένοι241 νεκροί αντάρτες κατά τη διάρκεια της µάχης είχαν σκοτωθεί στο Ν∆ µέρος της πόλης242 κι όχι στο Βορρά όπου βρίσκονταν οι άνδρες του καπετάν Παντελή. Ακόµη ο στρατιωτικός αρχηγός του ΕΕΣ Κοζάνης, ένας 48χρονος Πρόσφυγας ταγµατάρχης ΠΖ, φονεύθηκε από ριπή αυτοµάτου στον Ψηλό Αϊ Λιά,243 προφανώς κατά την επιχείρηση ανακατάληψης του υψώµατος από τους Γερµανούς, γεγονός που σήµαινε ότι η προωθηµένη παρουσία του στο πεδίο ήταν αναγκαία για να δραστηριοποιηθούν οι οπλίτες που προσήλθαν από τα χωριά, 244 αλλά δίσταζαν, απεύχονταν ή απέφευγαν τη σύγκρουση επιπροσθέτως οι αντάρτες υποχώρησαν έπειτα από γερµανικό µπαράζ όλµων. 245 Ο ΕΛΑΣ επιτέθηκε έπειτα στο Μαυροδένδρι 246 έκαψε σπίτια, 247 έλαβε ζώα248 και οµήρους, φόνευσε µερικούς οπλίτες,249 και χρεωµένος µε 2 νεκρούς 250 αποµακρύνθηκε προς τα ορεινά. Έπειτα από αυτό οπλίτες και οικογένειες του χωριού κατέφυγαν για προστασία στην πόλη της Κοζάνης. Έµεναν ακόµη δύο εστίες οπλισµένων για να επιτευχθεί η ολοσχερής περικύκλωση της Κοζάνης από τον ΕΛΑΣ, τα Μπουτζάκια και τα χωριά εκατέρωθεν του δρόµου Κοζάνης –Σερβίων. Έτσι την 4η Οκτωβρίου 1944 επαναλήφθηκε πάλι το εγχείρηµα εναντίον του Βαθυλάκκου, Μεσιανής, Ροδίτη και Ιµέρων, µε τµήµατα ανταρτών ενισχυµένα από πληθώρα χωρικών (Εφεδρικός ΕΛΑΣ) που επιστρατεύτηκαν κατόπιν εντολής της ΟΜΜ. 251 Εναντίον των τριών πρώτων κινήθηκαν οι ίδιες µονάδες µε παρόµοιο σχέδιο µάχης, αλλά παρόλο που ούτε αυτή τη φορά προσέτρεξαν προς βοήθεια οι Γερµανοί,252 οι οπλίτες κατάφεραν να αποκρούσουν µε επιτυχία τους αντάρτες, 240

Γεώργιος Υφαντίδης, συνέντευξη το 1999 Κατά µία πηγή οι νεκροί αντάρτες ήταν 10, βλ. KCLMA, Prentice/Wickstead, Box 12/1/1, sitrep Nr 6/16.10.44 242 Αυτό συνάγεται από τον τόπο καταγωγής των νεκρών, ο οποίος δηλώνει και τις µονάδες που υπηρετούσαν, το 1/27 και 1/28 τάγµατα του ΕΛΑΣ. Για τους νεκρούς βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης ΛΠΘ 6/1944, 10, 26/1946 και Λεύτερα Νειάτα 24 (25.10.44) 2. Επίσης ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, ∆.Χ. Καστορίας, αρ.294. Ακόµη /ΓΑΚ/ΑΝΚ, 795, αρ.39. Τέλος Ιωάννης Τσίγκας, συνέντευξη το 1998 243 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 173/1944 244 KCLMA, GB99, Prentice/Wiickstead, Box 12/1/1, sitrep Nr 6/16.10.44 και Box 1/5/1-2, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix G (A) 245 KCLMA, GB99, Prentice/Wiickstead, Box 1/5/1-2, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix G (A) 246 Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, ό.π., τ. Α΄, σ. 422 247 ΙΜΣΚ, Φ. ενορίας Μαυροδενδρίου, Π. Μαστρογιαννίδης προς ΙΜΣΚ, Μαυροδένδρι 15.9.45 248 ΠΚ, ΤΠΚ, Πρακτικά 47/1946 249 KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2/5/1, from Capt Rave? to Ronald Prentice in Siatista, Livera 26.9.44 και Chandler, ∆ιχασµένη, ό.π., σ. 55. Κατά µία πηγή, βλ. Το Φως (13.4.45) 2, οι οπλίτες είχαν 20 νεκρούς [αλλά παραθέτει µόνο 11 ονόµατα]. ∆υστυχώς το Ληξιαρχείο του χωριού έχει, λόγω πυρκαγιάς, καταστραφεί 250 Γι αυτούς βλ. Στέργιος Μπαδέµας, Ελεύθερο Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 52 και Οι Αντιστασιακοί, ό.π., τ. Β΄, σ. 58. Επίσης Εθνική Αντίσταση 89 (Οκτ. –∆εκ. 1995) 31 251 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/51, ΚΟΠΜ προς ΠΕ, 7.9.44 252 Κι εδώ οι θύτες των ανταρτών αναφέρονται λανθασµένα ότι ήταν Γερµανοί, εκτός από την ΛΠΘ του Ζ. Ζαχαριάδη στο Ληξιαρχείο Μεσιανής όπου αναγράφεται πως «εφονεύθη υπό 241

399


οχυρώνοντας καλύτερα (µε τυφεκήθρες και διάταξη πυρός) το µαχαλά που δέσποζε του λάκκου στη Ν∆ πλευρά του Βαθυλάκκου. Πράγµατι σε εκείνο το µέρος ο ΕΛΑΣ είχε τα περισσότερα θύµατα, ιδιαίτερα επιστρατευµένους πολίτες. Κάηκαν πάλι οικίες οπλιτών κι απαλλοτριώθηκαν ζώα, αλλά το αποτέλεσµα ήταν αποκαρδιωτικό για τους επιτιθέµενους: στο Βαθύλακκο έχασαν τη ζωή τους 17 αντάρτες και 5 οπλίτες του ΕΕΣ,253 στο Ροδίτη µόνο ένας οπλίτης254 και στη Μεσιανή 5 κι ένας αντίστοιχα.255 Παροµοίως απέτυχε και η επίθεση του ΕΛΑΣ την ίδια µέρα (4.10.44)256 εναντίον των Ιµέρων, παρόλο που έλαβε µέρος ένα ολόκληρο τάγµα ανταρτών µε διοικητή τον µόνιµο ανθυπολοχαγό Ιωάννη Τσούφλια ή Πετρόµπεη από το Καταφύγι. 257 Οι αντάρτες προχώρησαν ως τη µέση του χωριού καίγοντας οικίες, αλλά όταν έφθασε ενίσχυση των οπλιτών από τη Σκάφη, αποχώρησαν στη νότια όχθη του ποταµού λαµβάνοντας µερικές οικογένειες Τουρκόφωνων ως οµήρους. Προς αντεκδίκησιν οι οπλίτες των Ιµέρων έκαψαν ισάριθµες οικίες Καυκασίων κι απειλώντας µε σκληρά αντίποινα έλαβαν πίσω τους οµήρους.258 Η πολιορκία των Ιµέρων είχε λήξει µε σοβαρή ήττα του ΕΛΑΣ, αφού οι µεν οπλίτες θρήνησαν 2 θύµατα (εξ ων ένας άοπλος έφηβος µε ειδικές ανάγκες),259 ενώ οι αντάρτες άφησαν επί τόπου 7 βεβαιωµένους νεκρούς, εκ των οποίων 3 ανήκαν στον Εφεδρικό ΕΛΑΣ της περιοχής.260 Γερµανών και εδεσιτών (Ε∆ΕΣ) κατά την συµπλοκήν µε τον ΕΛΑΣ» 253 ∆Κ. Ληξιαρχεία: Αιανής ΛΠΘ 3/1945, Αναράχης ΛΠΘ 32/1945, Βαθυλάκκου, ΛΠΘ 2022,30,56,57,74,75/1945, Ν. Ζάχου, Θ. Πήχα, Ι. Τσόκα, Κοζάνης, ΛΠΘ 1α/1944, Ροδιανής ΛΠΘ Κ. Βαλαή, Κ. Παπαγρηγορίου. ΕΕ, Έκθεσις 174/1945. Επίσης Βλαχάκης, Η ιστορία, ό.π., σ. 123 και Γκάσας, Αθάνατοι, ό.π., σ. 86. Ακόµη Αχιλλέας Βυτανιώτης, Αλιάκµων Βοΐου (Βρατίνι): ιστορία –παράδοση –λαογραφία –κοινωνική ζωή, η διαδροµή του µόχθου µέσα στο χρόνο, Μαχητής, Κιλκίς 1999, σ. 82 και Στέργιος Καλαµπούκας, συνέντευξη το 1997 254 ∆Κ. Ληξιαρχείο Ροδίτη ΛΠΘ ∆. Παπαδοπούλου 255 ∆Κ. Ληξιαρχεία: Μεσιανής ΛΠΘ Θ. Βασιλειάδη, Π. Παϊκάση, Γ Πουταχίδη και Κοζάνης ΛΠΘ 38, 9/1945 256 Αν και έχουν προταθεί διάφορες ηµεροµηνίες, η αναφερόµενη αρύεται όχι µόνο από την κοινή λογική, αλλά από παλαιό έγγραφο, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Πλατανορέµατος, ΛΠΘ 1/1946, το οποίο όµως συµφωνεί µε την ηµεροµηνία που αντλήθηκε από συνεντεύξεις ηλικιωµένων, βλ. Παπαγεωργίου Ιωάννης –Τσόλης Σπύρος, συνέντευξη το Πλατανόρεµα το 2001 257 Σπύρος Τσόλης, συνέντευξη το 2002. Η άποψη ότι στην επίθεση έλαβε µέρος το τάγµα του Γαβριήλ Ψαλτοπούλου, αξιωµατικού της ΠΑΟ που αιχµαλωτισθείς προσχώρησε στον ΕΛΑΣ Πιερίων, βλ. Χρήστος Κυριακίδης, συνέντευξη το 1996, δεν έχει διασταυρωθεί 258 Χριστόφορος Χρυσοστοµίδης, συνέντευξη το 1994 259 ∆Κ, Ληξιαρχείο Ιµέρων, ΛΠΘ Άνθιµου Αρουτσίδη 260 Κι εδώ τα έγγραφα της εποχής πλήθουν ανακριβειών: Για έναν 25χρονο γεωργό από το Μοσχοχώρι που έχασε τη ζωή του στα Ίµερα την 4.10.44, η Χωροφυλακή κατέθεσε ότι εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ τον Φεβρουάριο του 1943, βλ. ∆ΒΚ, Κ.9/Φ.7, Υ. Χ. Σερβίων, Κατάστασις φονευθέντων υπό του εχθρού, Βελβενδός 14.11.45, αρ.57, ενώ στην πρώτη ληξιαρχική πράξη ότι φονεύθηκε από τους Γερµανούς την 15.10.44, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Πλατανορέµατος, ΛΠΘ 17/1945. Στην επόµενη, ενώ δηλώθηκε από τη γυναίκα του ότι σκοτώθηκε «υπό ενόπλων οπαδών της οργανώσεως ΠΑΟ» στη µάχη των Ιµέρων την 15.10.44, βλ. ΕΣ, Πολιτική Έκθεσις 54/1946, στη νέα ληξιαρχική πράξη του ιδίου Ληξιαρχείου δεν δηλώθηκαν οι θύτες, βλ. 2/1946. Για τους άλλους νεκρούς αντάρτες βλ. ΕΓ, Έκθεσις 214/1946, ∆Κ, Ληξιαρχείο Ιµέρων, ΛΠΘ 56,2/1955 και Εθνική Αντίσταση 94 (Ιαν. – Μάρτ. 1997) 79

400


Το θέαµα των δεκάδων τραυµατιών ανταρτών, που επάνω σε µουλάρια ή κάρα κατευθύνθηκαν προς τις ανταρτοκρατούµενες περιοχές των Βεντζίων και των Πιερίων, αποκάρδιωσε τους συµπαθούντες χωρικούς όχι όµως τους κατοίκους των πληττόµενων χωριών που παρέµειναν στις οικίες τους χωρίς να καταφύγουν στην Κοζάνη. Ο λόγος δεν ήταν η ασφάλεια που προφανώς οι αντίπαλοί τους απέδιδαν στα φυλάκια που διατηρούσαν οι Γερµανοί στη γέφυρα του Αλιάκµονα και το αεροδρόµιο των Πετρανών, διότι οι τελευταίοι δεν είχαν προστρέξει προς βοήθειά τους. Απλώς επέµεναν να µην ξεριζωθούν από τα σπίτια τους για δεύτερη φορά, πρώτη είχε συµβεί τη δεκαετία του 1920.

401


402

Η ΕΞΟΛΟΘΡΕΥΣΗ

γ΄. Η Εξολόθρευση Καµία επίθεση του ΕΛΑΣ και κατά τη διάρκεια του Οκτωβρίου του 1944 οι Γερµανοί δεν αντιµετώπισαν –µε την εξαίρεση του Βατερού- ώστε να προσφέρουν την αρωγή τους στους αµυνόµενους οπλίτες του ΕΕΣ. Ετοιµαζόµενοι να εγκαταλείψουν την Ελλάδα κατέφθαναν στην Κοζάνη µέσω των στενών του Σαρανταπόρου και των Χασίων φάλαγγές των από τη νότια Ελλάδα, στις οποίες είχαν προσκολληθεί κι Έλληνες πολίτες που είχαν εκτεθεί ως ένοπλοι αντίπαλοι των ανταρτών όπως οι αντίστοιχοι της οργάνωσης ΕΑΣΑ∆ (Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσµος Αντικοµουνιστικής ∆ράσεως) της Θεσσαλίας. Οι τελευταίοι µην επιθυµώντας να ακολουθήσουν περαιτέρω τους Γερµανούς έµειναν για δύο µέρες στην πόλη της Κοζάνης κι έπειτα προχώρησαν στα Πετρανά. Τους υποχωρούντες Γερµανούς ενοχλούσαν µέχρι τη νότια όχθη του Αλιάκµονα τµήµατα του ΕΛΑΣ Θεσσαλίας επί το πλείστον, καθώς οι τοπικές µονάδες των ανταρτών της περιοχής µαζί µε το Εφεδρικό είχαν εγκαταλείψει την Κοζάνη κι ακροβολιστεί κατά µήκος των συνόρων µε τη Γιουγκοσλαβία για να µην επιτρέψουν την είσοδο ανταρτών του ΣΝΟΦ τους οποίους κατόπιν αψιµαχιών είχαν εκδιώξει από την Ελλάδα. Πίσω από τους αντάρτες ακολουθούσαν µηχανοκίνητα βρετανικά τµήµατα µε το όνοµα Force 133, που είχαν αποβιβαστεί στην Πελοπόννησο και καταυλιστεί τελικά στη Σιάτιστα. Εκεί εξυφάνθηκε σχέδιο επίθεσης εναντίον της Κοζάνης, αφού πρώτα επιδιώχτηκε από την πλευρά των Βρετανών η παράδοση των οπλιτών του ΕΕΣ σε µία συνάντηση που είχε οριστεί µεταξύ τους έξω από την πόλη, στην ύπαιθρο µεταξύ Αργίλου και Λευκόβρυσης. Κανείς όµως δεν προσήλθε από την πλευρά του ΕΕΣ είτε επειδή οι Γερµανοί είχαν τοποθετήσει παντού φυλάκια είτε εξ αιτίας του φόβου των οπλιτών προς τον ΕΛΑΣ. 1 Όλοι οι οπλίτες του ΕΕΣ, τους οποίους προφανώς οι Γερµανοί δεν εµπιστεύονταν να παρευρίσκονται εκεί την ηµέρα της αποχώρησής των, εγκατέλειψαν την πόλη και κατέφυγαν: τα τµήµατα του καπετάν Παντελή στο ∆ρέπανο, οι Εορδείς στα Πετρανά και οι υπόλοιποι στα χωριά του Τσιαρτσιαµπά και των Μπουτζακίων, ανάλογα µε τις συγγένειες. Έτσι η επίθεση εναντίον της Κοζάνης το χάραµα της 27η Οκτωβρίου 19442 ήταν µία καθαρά βρετανογερµανική υπόθεση, καθώς ούτε οπλίτες έλαβαν µέρος 3 ούτε αντάρτες του ΕΛΑΣ. 4 Από τους τελευταίους απουσίαζε τόσο ο κατάλληλος οπλισµός όσο και η εκπόνηση σχεδίου µάχης εναντίον ενός ικανότατου, οχυρωµένου, πανέτοιµου κι εν απογνώσει αντιπάλου. Ελάχιστοι αντάρτες ήταν διατεθειµένοι να θυσιάσουν τη ζωή τους όταν οι Γερµανοί αποχωρούσαν και να χάσουν όση προσδοκώµενη αίγλη και προνόµια. Ακόµη επιθυµούσε ο ΕΛΑΣ να διατηρήσει αξόδευτα τα πολεµοφόδιά του για να τα 1

Η άποψη του Μιχάλαγα ότι ο ΕΛΑΣ µαταίωσε «ύπουλα» τη συνάντηση, βλ. ΜΒ, ΑΝΠ, 5/229, Μιχαήλ Παπαδόπουλος Κοζάνη 25.4.45, σ. 9, δεν δίνεται µε επιχειρήµατα 2 Chandler, ∆ιχασµένη χώρα, ό.π., σ. 67-8 και Hammond, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ.254 3 ΜΒ, ΑΝΠ, 5/229, Μιχαήλ Παπαδόπουλος Κοζάνη 25.4.45, σ. 9 4 Για την έντεχνη απόκρυψη της βρετανικής επίθεσης βλ. Σµόλικας (5.11.44) 1,2

403


χρησιµοποιήσουν άφθονα κατά του σηµαντικότερου κατ΄ αυτόν αντιπάλου, των οπλιτών του ΕΕΣ που επί µήνες αποτελούσαν τον σχεδόν αποκλειστικό στόχο τους. Λογίζεται ως πολύ πιθανή η υπόθεση ότι οι Βρετανοί επέλεξαν να κτυπήσουν µόνοι αυτοί τους Γερµανούς για να αυξηθεί το γόητρό τους τόσο στα µάτια του ΕΛΑΣ, µε τον οποίο η µελλοντική σύγκρουση ήταν αναµενόµενη, όσο κι έναντι των οπλιτών του ΕΕΣ, που ανέµεναν από αυτούς άφεση και σωτηρία. Έχοντας οχυρώσει άρτια οι Γερµανοί τον δεσπόζοντα λόφο του Ψηλού Αϊ Λιά της Κοζάνης απέκρουσαν επιτυχώς τους Βρετανούς προκαλώντας τους 8 τουλάχιστον θύµατα, 5 αξιωµατικούς και στρατιώτες οπότε η διάδοση ότι η Force 133 δεν έριξε «ούτε µία τουφεκιά» 6 εναντίον τους είναι ψευδής. Το επόµενο πρωί οι Γερµανοί καλώντας του επισήµους της πόλης υπέστειλαν µε τάξη τη σηµαία τους από το Φρουραρχείο, µοίρασαν καραµέλες στα παρευρισκόµενα παιδιά κι αναχώρησαν προς την Πτολεµαΐδα. 7 Για την ασφαλή τους οπισθοχώρηση άφησαν µυδράλια στον Ψηλό Αϊ Λιά και στον αντικριστό του λόφο της Αγίας Παρασκευής, από τα πυρά των οποίων φονεύθηκαν 2 νεαροί αντάρτες της υποδειγµατικής διµοιρίας της ΙΧ µεραρχίας του ΕΛΑΣ8 που βιάζονταν να µπουν πρώτοι µέσα στην πόλη. Η πληροφορία ότι η Κοζάνη κατελήφθη έπειτα από «πολύωρη και πεισµατώδη µάχη» των τµηµάτων του ΕΛΑΣ9 είναι αναληθής. Η Force 133 ακολούθησε τους υποχωρούντες Γερµανούς µέχρι τα σύνορα µε τη Γιουγκοσλαβία. Ο διοικητής της λόρδος Τζορτζ Τζέλικο παρέµεινε στην Κοζάνη για να ρυθµίσει το ακανθώδες ζήτηµα των ανδρών του ΕΕΣ. Ο ΕΛΑΣ κατά το διάστηµα αυτό δεν είχε επιτεθεί στα οπλισµένα χωριά κι ένας λόγος ήταν ότι δεν διέθετε επί τόπου αρκετές δυνάµεις. Τα πιο µαχητικά του τάγµατα (τάγµα Μπούρινου, Σινιάτσικου και Βιτσίου) βρίσκονταν όπως ήδη ειπώθηκε στη Φλώρινα και την Κεντρική Μακεδονία. Η πρώτη διαπραγµατευτική επαφή έλαβε χώραν στα Πετρανά µε πρωτοβουλία (και παρουσία) του διοικητή Τζέλικο την 30ή Οκτωβρίου 194410 και τα αποτελέσµατά της ήταν εν µέρει εντυπωσιακά. Παραδόθηκαν έπειτα από προειδοποίηση διαγραφής τους από τον Ελληνικό Στρατό ή απλώς υπακούοντας στους Συµµάχους 28 µόνιµοι αξιωµατικοί και υπαξιωµατικοί του ΕΕΣ, 11 που αρχικά φυλακίστηκαν στην

5

Μνηµείο Κοζάνης, λόφος Ψηλού Αϊ Λια, εντοιχισµένη επιγραφή στο ναό µε τίτλο Died for Freedom 6 Κυρατζόπουλος, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 612. Για τις δραστηριότητες της Force 133 βλ., ΑΑ, RPO, HS 5/227 [43], Μικρή επισκόπηση των πράξεων της Force 133 στην Ελλάδα, πολύ µυστικό, J A Dolbey, Lt Col G S, HG Force 133, GGA/728, 6.2.45 7 Γιώργος Καραβάς, «Ο «αργαλειός» στην Κοζάνη της Κατοχής», Ελιµειακά (∆εκ. 1999) 111-119, 118-9 8 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 11α/1944 και 54/1948. Οι θύτες ενός Κοζανίτη µάγειρα που καταγράφτηκε ως φονευθείς την ίδια µέρα, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 10α/1944, δεν έχουν εξακριβωθεί. 9 Ριζοσπάστης (1.11.44) 2 10 Hammond, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 258. Κάθε άλλη ηµεροµηνία, π.χ. η 20ή Νοεµβρίου, βλ. ∆ΙΣ/ΓΕΣ Φ.909/∆/7, σ. 27, είναι ανακριβής 11 ΑΣΚΙ, 110, 23/2/75, Θεόφιλος προς Αλέκο, 3.10.44

404


Κοζάνη φρουρούµενοι από Βρετανούς,12 κι έπειτα µεταφέρθηκαν στην Αθήνα. ∆εν ήταν οι µόνοι που είχαν βγει από τον κλοιό καθώς οπλίτες που δεν είχαν εκτεθεί σε βιαιότητες, βασίστηκαν σε σωτήριες διαβεβαιώσεις γνωστών τους µελών του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ή απλώς επέλεξαν να φύγουν εγκατέλειπαν τη ζώνη του ΕΕΣ παρουσιαζόµενοι στο εαµικό Φρουραρχείο της Κοζάνης ή τα αντίστοιχα των ανταρτοκρατούµενων πια χωριών τους.13 Επόµενος τόπος συνδιαλέξεων σε υψηλό επίπεδο επιλέχτηκε η πόλη της Κοζάνης. Χαµηλόβαθµες συναντήσεις πραγµατοποιήθηκαν µία στο ∆ρέπανο την 8η Νοεµβρίου 1944 µεταξύ Υψηλάντη, καπετάν Παντελή και Μιχάλαγα14 κι έτερη στα υψώµατα της Κοιλάδας όπου δυο φορές ένας Κρητικός ανθυπολοχαγός του ΕΛΑΣ συνάντησε τον καπετάν Αχιλλέα. 15 Τους δισταγµούς της παράδοσης των οπλιτών εκτός των γεγονότων που είχαν συµβεί αύξαιναν υπέρµετρα τα αποτελέσµατα της µάχης του Κιλκίς την 4η Νοεµβρίου όπου κατά την αναµέτρηση ΕΛΑΣ κι ΕΕΣ εκατοντάδες οπλίτες είχαν αιχµαλωτιστεί κι εκτελεστεί. Ανάµεσα στους τελευταίους υπήρχαν κι άνδρες καταγόµενοι από τη ∆υτική Μακεδονία είτε γνωστοί όπως οι αναφερθέντες Χρυσός ∆ούκης, Παναγιώτης ∆αδούλης και Λεωνίδας Ιωαννίδης είτε άσηµοι σαν το Στυλιανό Παπαδόπουλο από το ∆ιχείµαρρο Βοΐου16 οπότε η αγωνία ότι για όλους, στελέχη και οπλίτες, η τραγική τύχη θα ήταν κοινή δεν στερούνταν βάσεως. Την αµοιβαία καχυποψία επέτειναν διάφορες αψιµαχίες, 17 τυχαίες ή αναγνωριστικές, όπως στο Καπνοχώρι (14 Νοεµβρίου)18 και στα Πετρανά (20 Νοεµβρίου) κατά τις οποίες είχαν φονευθεί αντίστοιχα ένας αντάρτης κι ένας οπλίτης του ΕΕΣ.19 Έπειτα από την πρώτη αναλαµπή το ζήτηµα της παράδοσης των οπλιτών κωλυσιεργούσε, 20 αφού ο Μιχάλαγας ζητούσε αντιπρόσωπο της Εθνικής Κυβερνήσεως για να παραδοθεί. 21 Ως τοιούτος διορίστηκε για τη ∆υτική Μακεδονία την 15η Νοεµβρίου και κατέφθασε στην περιοχή έπειτα από ενέργειες των Βρετανών ο προπολεµικός βουλευτής της Καστοριάς Ζήσης

12

Hammond, ∆υτική Μακεδονία, ό.π., σ. 259 και Chandler, ∆ιχασµένη χώρα, ό.π., σ. 75. Επίσης Μουµτζής, Αντίκες, ό.π., σ. 82 13 Θεοδώρου Παντελής, συνέντευξη το 2002 και Αραµπατζής Σάββας, συνέντευξη το 2002. Επίσης Γεώργιος Σοφιανίδης, συνέντευξη το 2004 14 Παναγιώτης Μαγιάννης, συνέντευξη το 1997 και του ιδίου [Αναµνήσεις], Βατόλακκος 2005 15 Τριανταφυλλίδης, Από τη δράση της ΠΑΟ, ό.π., σ. 245-6 16 Αλέξανδρος Αδαµίδης, «Ο ∆ιχείµαρρος (Ρέντα)», Βοϊακή Ζωή (Νοέµ. –∆εκ. 1997) 6-8 17 Σταύρος Νταφόπουλος, συνέντευξη το 2004 18 Τριανταφυλλίδης, Από τη δράση της ΠΑΟ, ό.π., σ.245 όπου όµως ο αναγραφόµενος µήνας όπως συνάγεται από τα συµφραζόµενα είναι λανθασµένος. Στην κρούση αυτή φονεύθηκε προφανώς κι ένας 30χρονος Εφεδροελασίτης από το Καρυοχώρι, βλ. ΕΕ, Έκθεσις 18/1945 όπου όµως η προβαλλόµενη ηµεροµηνία 24η Νοεµβρίου θεωρείται από το γράφοντα λανθασµένη. Κατά µία λανθασµένη µάλλον αναφορά, βλ. Χαρίλαος Αµπατζιάδης, συνέντευξη το 2003, για τον αναφερόµενο ειπώθηκε ότι φονεύθηκε στο Βαθύλακκο 19 Γεώργιος Σοφιανίδης, συνέντευξη το 2004 και Αναστασία Σκράκου, συνέντευξη το 2005. Ο οπλίτης καταγόταν µάλλον από το Βατερό, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Βατερού, ΛΠΘ 8/1945 20 ΑΣΚΙ, 110/23/2/75 21 ΑΣΚΙ, 110, 23/2/75, Θεόφιλος προς Αλέκο, 3.10.44

405


Παπαλαζάρου 22 έχοντας µαζί του έναν ιατρό από το Βόλο, ειδικό µάλλον αντιπρόσωπο της ιδίας Κυβερνήσεως για τη λύση του δυσεπίλυτου ζητήµατος. 23 Στις διήµερες συνοµιλίες (22η και 23η Νοεµβρίου) τον ΕΕΣ αντιπροσώπευε σε επίπεδο ηγεσίας ο Μιχάλαγας, το ΕΑΜ ο Μιχαήλ Σουµελίδης 24 και τον ΕΛΑΣ ο καπετάνιος της ΙΧ µεραρχίας Ιερώνυµος Τρωιάνος µέχρι το µεσηµέρι της τελευταίας ηµέρας που αντικαταστάθηκε από το Μάρκο Βαφειάδη, καπετάνιο της Οµάδας Μεραρχιών Μακεδονίας και στέλεχος του ΜΓ του ΚΚΕ -ο στρατιωτικός διοικητής της ΙΧ µεραρχίας συνταγµατάρχης Ευάγγελος Καλαµπαλίκης διαισθανόµενος αδιέξοδο απουσίαζε 25 προφασιζόµενος κατά µία πηγή ασθένεια. 26 Στους παρόντες Βρετανούς προϊστατο ο διοικητής της 4ης ινδικής µεραρχίας που είχε έρθει από τη Θεσσαλονίκη. Οι συνοµιλίες έλαβαν χώραν στα Πετρανά και την Κοζάνη, αλλά δεν κατέληξαν πουθενά, καθώς οι οπλαρχηγοί του ΕΕΣ ζητούσαν να κρατηθούν από βρετανική φρουρά κι όχι από την αστυνοµία του ΕΑΜ, την Εθνική Πολιτοφυλακή, της οποίας τα στελέχη –και προοδευτικά τα µέλη της-27 είχαν επιλεγεί από το ΚΚΕ.28 Η άποψη ότι ο ΕΛΑΣ δέχτηκε «όλες τις προτάσεις του Μιχάλαγα»29 είναι αµάρτυρη. Στο τέλος ο Βρετανός αξιωµατικός αποχώρησε λέγοντας ότι «είχε προσπαθήσει για το καλύτερο» και το ζήτηµα «είχε» γι αυτόν «τελειώσει». 30 Θεωρητικά η «τιµωρία των προδοτών» ήταν «έργο της Κυβέρνησης» όπως διατεινόταν προκήρυξη υπογραµµένη (και) από τον κοµουνιστή υπουργό Ιωάννη Ταλαγάνη ή Ζέβγο, 31 πρακτικά όµως έµενε να εφαρµοστεί η απόφαση που έφερε ο Μάρκος Βαφειάδης από τη Λαµία όπου είχαν συγκεντρωθεί την 17η Νοεµβρίου οι καπεταναίοι του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Εκεί τέθηκε το ζήτηµα των εξοπλισµένων της Κοζάνης,32 αλλά ο (τύποις) αρχηγός του ΕΛΑΣ Στέφανος Σαράφης αντέδρασε: «Αµάν, προς θεού, µην κάνετε τέτοιο πράγµα, θα έχουµε φασαρίες µε τους Άγγλους, το Γενικό Στρατηγείο δεν παίρνει την ευθύνη». Έπειτα ο Μάρκος Βαφειάδης πήγε στην Αθήνα όπου συνοµίλησε µε τον ηγέτη του ΚΚΕ Γεώργιο Σιάντο: «Εµείς [η ΟΜΜ] εκεί πέρα έχουµε τον Μιχάλαγα που µας κόβει τη διαδροµή από Θεσσαλονίκη, Βέροια προς Κοζάνη και υποχρεωνόµαστε την επικοινωνία µας µε την Κοζάνη κλπ. να την κάνουµε µέσω Έδεσσας». Λέγω: «θα τον διαλύσουµε». «Καλά», µου απαντά [ο Σιάντος], 22

ΒΒΕ, ΦΕΚ19/15.11.44, Α59

23

Richard Capell, Simiomata, A Greek Note Book 1944 –1945, Macdonald & Co, London 1946, σ. 86

κ.ε. Επίσης ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36/379 και Χρυσόστοµος Πιπιλιάγκας, Η Ελλάς κατά την από του 1942 -1967 περίοδον: Εχθρική Κατοχή –Εαµοκρατία –∆εκεµβριανόν Κίνηµα – συµµοριτοπόλεµος –Εθνική Επανάστασις, Αθήναι 1970, σ. 29 24 Παπακωνσταντίνου, Το χρονικό, ό.π., σ. 367 25 PRO, WO 204/8829 26 Σακαλής, Μνήµες, 73 27 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/62, ΚΟΠΜ α.π. 9, 23.9.44 προς ΠΕ 28 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/60, Λεωνίδας προς ΠΓ 29 Βαφειάδης, Αποµνηµονεύµατα, ό.π., τ. Γ΄, σ. 32, 34 30 PRO, WO 204/8829/70Α 31 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 1/25 32 Σαράφης, Ο ΕΛΑΣ, ό.π., σ. 414, 522. Ο ίδιος όµως ο Σαράφης έγραψε ότι «εµείς», δηλαδή το ΓΣ του ΕΛΑΣ, «διατάξαµε τη βίαιη διάλυση» των οπλιτών!

406


«κάντε τη δουλειά σας».33 Προφανώς γραπτή διαταγή περί του πρακτέου δεν συνετάχθη. Τη ««διάλυση των προδοτών της ΠΑΟ» που ενίσχυαν «η κυβέρνηση και οι σύµµαχοι» απαιτούσαν φωνάζοντας και οι µέτοχοι ενός (κατευθυνόµενου) συλλαλητηρίου στην πόλη της Κοζάνης.34 Στα οχυρωµένα χωριά έµεναν οι κάτοικοί των, οπλίτες της περιοχής, σχεδόν όλοι οι καπεταναίοι του ΕΕΣ και οι Θεσσαλοί αντικοµουνιστές οπλίτες. Τα σχέδια ορισµένων, ιδιαίτερα των οπλιτών της Κοιλάδας στους οποίους σταδιοδροµούσαν αξιωµατικοί του Ε∆ΕΣ να βαδίσουν προς την Ήπειρο για να συνενωθούν µε τα τµήµατα του Ναπολέοντος Ζέρβα 35 κρίθηκαν τελικώς ανεδαφικά. Οι απόψεις ότι στο µεν ∆ηµαρχείο της Κοζάνης είχε συµφωνηθεί παράδοση των όπλων του ΕΕΣ στους Βρετανούς την 25η Νοεµβρίου36 και πως «ενώ ηµείς αµέριµνοι πλέον εκοιµώµασθε, µας εκύκλωσαν εντός των χωρίων Κοιλάδα, ∆ρέπανον, Πετρανά, Βαθύλακκος και Ίµερα» 37 είναι αναληθείς και προϊόν συγχύσεως, τουλάχιστον επειδή αντιτίθεται στα (βρετανικά) πρακτικά της τελευταίας διάσκεψης ΕΛΑΣ κι ΕΕΣ. Έτσι οι οπλίτες πύκνωσαν κι ενίσχυσαν το βράδυ της αποτυχούσας τελευταίας συνδιασκέψεως τα προκεχωρηµένα φυλάκιά τους 38 κι ανέµεναν πανέτοιµοι την επίθεση των ανταρτών, βλέποντας από τα παρατηρητήριά τους τις κινήσεις των αντιπάλων39 οπότε το πρωί της 24ης Νοεµβρίου του 1944 κανείς δεν κοιµόταν µακαρίως. Βέβαια οι οπλίτες µόνο υποθέσεις µπορούσαν να διατυπώσουν για τον ακριβή χρόνο ενάρξεως της επίθεσης, αλλά, καθώς οι συνοµιλίες τελείωσαν την 23η Νοεµβρίου, το επόµενο πρωί λογίζονταν ως η πιθανότερη χρονική αφετηρία της. Έτσι είχαν ειδοποιηθεί από τον ίδιο το Μιχάλαγα που είχε φύγει από τη σύναξη πριν σκοτεινιάσει,40 γι αυτό όταν ο καπετάνιος της ΟΜΜ µε την ακολουθία του πλησίασε τα Πετρανά, µυδραλλιοβολήθηκε αµέσως από τους οπλίτες.41 Η διαταγή αυστηρής περικύκλωσης των εξοπλισµένων χωριών είχε δοθεί από το Μάρκο Βαφειάδη, πριν ακόµη συµµετάσχει αυτός στη συζήτηση για την παράδοση των όπλων, προφανώς διότι είχε υποθέσει το αρνητικό αποτέλεσµα. Όταν κατά τα µεσάνυχτα το συνέδριο τελείωσε άδοξα, δόθηκε από τον ίδιο η διαταγή επίθεσης για το ερχόµενο πρωινό της 24ης Νοεµβρίου 1944. Οι τοµείς των µονάδων του ΕΛΑΣ, πλαισιωµένες από πολίτες των αντίστοιχων εφεδρικών τους ήταν: το 28ο σύνταγµα στο ∆ρέπανο (τάγµα Χριστόδουλου Λυτρίδη) και τα Πετρανά (τάγµα Γεωργίου Γιαννούλη) και το 53ο στο Βαθύλακκο (τάγµα Σεραφείµ Καρασάββα) και την Κοιλάδα (τάγµα Υψηλάντη). Εναντίον των Ιµέρων και της Σκάφης δεν είχε προβλεφθεί 33

Βαφειάδης, Αποµνηµονεύµατα, ό.π., τ. Γ΄, σ. 16,33 Ριζοσπάστης (22.11.44) 2 35 Γεώργιος Σαββίδης, συνέντευξη το 1997 36 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36/381 37 Πιπιλιάγκας, Η Ελλάς κατά την από του 1942 -1967 περίοδον, ό.π., σ. σ. 32. Όµως εναντίον των Ιµέρων δεν είχε επιτεθεί κανένα αντάρτικο τµήµα οπότε ο συγγραφέας υπερβάλλει 38 ∆ηµήτριος Βουτσικίδης, συνέντευξη το 2004 39 Για τη δραστηριότητα του ΕΛΑΣ στα χωριά των Μπουτζακίων βλ. Μαγιάννης, [Αναµνήσεις], ό.π., σ. 56-8 40 Σταύρος Νταφόπουλος, συνέντευξη το 2004 41 Βαφειάδης, Αποµνηµονεύµατα, ό.π., τ. Γ΄, σ. 35-6 34

407


επίθεση, επειδή ο αριθµός των ανταρτών δεν ήταν αρκετός και η προσέλευση ενισχύσεων από τα συντάγµατα Βερµίου (16ο) και Πιερίων (30ό) απαιτούσε χρόνο. Η επίθεση του ΕΛΑΣ άρχισε την Παρασκευή το πρωί 24η Νοεµβρίου 1944 µε πυρά πολυβόλων κι όλµων. Αλλά µόνο προς το δειλινό οι οπλίτες εγκατέλειψαν τα φυλάκιά τους επιλέγοντας έκτοτε ο καθένας τη δική του οδό σωτηρίας. Όσοι θεώρησαν ότι είχαν οπλιστεί µε τη βία από τους συγχωριανούς τους παραδόθηκαν αµαχητί όπως οι Καππαδόκες οπλίτες του Βαθυλάκκου.42 Άλλοι κρύφτηκαν µέσα ή έξω από τους οικισµούς κι έτεροι διέφυγαν προς τα χωριά τους. Ένα µέρος των οπλιτών αποτελούµενο κατά κύριο λόγο από ξένους οπισθοχώρησε προς τα ενδότερα µε κατεύθυνση τα υψώµατα της Ζαρκαδόπετρας. Μοναδική για την πρώτη µέρα της µάχης είναι η περίπτωση της Κοιλάδας όπου οι οπλίτες µετά από ανταλλαγή πυρών παραδόθηκαν µαζί µε τον αρχηγό τους. Το ιδιαίτερο γεγονός οφείλονταν στην παλαιότερη γνωριµία κι αλληλοεκτίµηση των δύο καπεταναίων Αχιλλέα και Υψηλάντη, χάριν της οποίας µία επιτροπή οπλιτών είχε µέρες πιο πριν επισκεφτεί την πόλη της Κοζάνης για συνοµιλίες παράδοσης µε την ηγεσία της ΙΧ µεραρχίας του ΕΛΑΣ. Παρόλο το εκτεταµένο µέτωπο και τις αναρίθµητες σφαίρες που ξοδεύτηκαν ο ΕΛΑΣ είχε ελάχιστα θύµατα καθώς προχωρούσε αργά και προσεκτικά, όχι µόνο επειδή ο πόλεµος διεξαγόταν την ηµέρα, αλλά και διότι κανείς δεν τους πίεζε όπως παλαιότερα να αποσυρθούν µε τον ερχοµό του φωτός. Στο πεδίο µάχης των Πετρανών έπεσαν οι περισσότεροι αντάρτες, 13 στον αριθµό,43 διότι εκεί οι οπλίτες ήταν οπλισµένοι µε ένα αντιαεροπορικό ταχυβόλο. Στην Κοιλάδα κανείς αντάρτης δεν φονεύθηκε, στο ∆ρέπανο ένας44 και στο Βαθύλακκο 4.45 Τα τµήµατα του ΕΛΑΣ παρέµειναν στα καταληφθέντα χωριά ερευνώντας για όπλα, στρατιωτικά είδη και κυρίως κρυµµένους άνδρες, τους οποίους, όταν ανακάλυπταν ή φόνευαν επί τόπου ή αιχµαλώτιζαν και προωθούσαν σε πρόχειρες φυλακές. Στην Κοιλάδα κατά τη διάρκεια της µάχης είχαν φονευθεί 4 οπλίτες,46 στο ∆ρέπανο 3 και στα Πετρανά λιγότεροι από µία πεντάδα. Το ίδιο βράδυ οι αντάρτες στα Πετρανά και το Βαθύλακκο προχώρησαν σε µαζικές εκτελέσεις όλων σχεδόν των ανδρών που είχαν συλλάβει µε αποτέλεσµα να χάσουν τη ζωή τους στο πρώτο χωριό συνολικά 83 άνδρες, 2 γυναίκες κι ένα νήπιο, στο δε Βαθύλακκο 43 άνδρες και 6 γυναίκες. Την 42

Θωµάς Μιχαλόπουλος, Το αντάρτικο στη Μακεδονία όπως το έζησα, Προσκήνιο, Αθήνα 2003, σ. 105-6 43 ∆Κ, Ληξιαρχεία: Κοζάνης ΛΠΘ 13/1944, Πολυπλάτανου ΛΠΘ 9/1945, Φλώρινας, ΛΠΘ 230/1944. Επίσης ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, ∆Χ Καστορίας Ρασκόπουλος Π και αρ.154, 274 και Γκάσας, Αθάνατοι, ό.π., σ. 147, 189, 199. Ακόµη Νικόλαος Κιοσές, συνέντευξη το 2003 και Ευθύµιος Τροµάρας, συνέντευξη το 2000. Στα Πετρανά έβαλε ο γράφων φονευθέντες, παρόλο που αναφέρονται άλλοι τόποι, επειδή όσοι κατάγονταν από την Καστοριά υπηρετούσαν στο τάγµα του Γεωργίου Γιαννούλη 44 Φίλιππος Φυλάκης, συνέντευξη το 2002 και Νικόλαος Κιοσές, συνέντευξη το 2003 45 Μιχαλόπουλος, το αντάρτικο, ό.π., σ. 104 και Ντέµκας, Το χρονικό, ό.π., σ. 53. Επίσης ∆Κ, Ληξιαρχείο Βαθυλάκκου ΛΠΘ 58/1945 και Τραπεζίτσας ΛΠΘ 6/1944 46 ∆Κ, Ληξιαρχείο Αγίου ∆ηµητρίου, ΛΠΘ 9-11/1944 και ΠΚ, ΒΣΠ, βούλευµα 194/1945

408


εποµένη ηµέρα Σάββατο αφήνοντας φρουρές, οι αντάρτες ξεκίνησαν προς τα Λεύκαρα και τη Σκάφη. Κατά τη διαδροµή τους εκτέλεσαν 3 άνδρες στη Πτελέα, 2 στο Ροδίτη, 3 άνδρες και 4 γυναίκες στη Μεσιανή, έναν στη Νεράιδα και 11 άνδρες στη Σκάφη. Σε κανένα από τα αναφερόµενα µέρη δεν είχαν συναντήσει αντίσταση, διότι οι οπλίτες είχαν διαλυθεί και κρύβονταν ο καθένας όπου µπορούσε -µία οµάδα οπλιτών του Πελαργού κατευθύνθηκε προς το Βέρµιο. Από τους άνδρες που οι αντάρτες βρήκαν στο δρόµο, τα σπίτια ή την ύπαιθρο ένα µικρό µέρος εκτέλεσαν επί τόπου, ενώ τους υπόλοιπους αιχµαλώτισαν και προώθησαν στα Λεύκαρα και την Οινόη, για να µην υπάρχει προφανώς στο ίδιο µέρος συµπαγής όγκος αντιπάλων που θα µπορούσε να αποβεί επικίνδυνος. Το βράδυ της 25ης Νοεµβρίου ο ΕΛΑΣ προχώρησε σε νέες µαζικές εκτελέσεις όλων των ανωτέρω κρατουµένων µε συνέπεια να αφαιρεθούν οι ζωές 127 ανδρών (στα Λεύκαρα 37, στην Οινόη 95). Την Κυριακή το πρωί τµήµατα του 28ου και 53ου συνταγµάτων του ΕΛΑΣ συναντήθηκαν στα Ίµερα µε τάγµα του 50ού συντάγµατος (Πιερίων) µαζί µε το οποίο επέστρεψαν στο χωριό τους Καυκάσιοι πολίτες των Ιµέρων που είχαν φύγει στον Βελβενδό λόγω των διαφορών τους µε τους Τουρκόφωνους. Στα Ίµερα δεν είχε πέσει ούτε ένας πυροβολισµός και όσοι Τουρκόφωνοι θεώρησαν τον εαυτό τους ένοχο για βιαιότητες ή απλώς δίστασαν να παραδοθούν στον ΕΛΑΣ είχαν φύγει προς τη Ζαρκαδόπετρα, ενώ οι υπόλοιποι –ανάµεσά τους και µερικοί οπλίτες από άλλα χωριά- επέστρεψαν σα Ίµερα και µετά τον κυριακάτικο εκκλησιασµό προϋπάντησαν τους ερχόµενους Ελασίτες. Οι τελευταίοι συγκέντρωσαν τους άνδρες σε µία οικία και τους έβγαζαν δεµένους ανά οµάδες εκτελώντας τους στην άκρη του χωριού κοντά στο ποτάµι. Συνολικά εκτελέστηκαν την 26η Νοεµβρίου του 1944 στα Ίµερα 84 άνδρες και 4 γυναίκες. Συνολικά, αν προστεθούν και οπλίτες ή πολίτες που προσπαθώντας να διαφύγουν φονεύθηκαν σε µέρη εκτός της ζώνης των µαχών (Άγιος Χαράλαµπος 2, Ακρινή 4 άνδρες και 1 γυναίκα, Βοσκοχώρι 1, Πολύµυλος 1, Βέρµιο 1, Κοζάνη 1, Πτολεµαΐδα 1) το βεβαιωµένο σύνολο των φονευθέντων πολιτών κι οπλιτών κατά τη διάρκεια των τριήµερων µαχών είναι 407 άτοµα. Αν σε αυτόν προστεθούν 2 άνδρες που φονεύθηκαν στην Πτολεµαΐδα, 5 στην Ποντοκώµη, 3 που εκτελέστηκαν στο στρατόπεδο της Κοζάνης, 11 Τρικαλινοί, κρατούµενοι για ένα διάστηµα, που είχαν την ίδια τύχη στο δρόµο προς τον Άργιλο και 2 Τρικαλινοί στη Ζαρκαδόπετρα το σύνολο των (ονοµαστικά αποδεδειγµένων) φονευθέντων Εθνικιστών τις ηµέρες των επιχειρήσεων ανάγεται σε 43747 άτοµα (419 άνδρες, 17 γυναίκες και ένα νήπιο). Προφανώς ο πραγµατικός αριθµός είναι µεγαλύτερος, όχι όµως κι «700» όπως διέδιδαν οι Εθνικιστές.48 Έτσι η άποψη ενός Βρετανού που είχε ζήσει επί δεκαετίες στην Ελλάδα ότι «ίσως ο ΕΛΑΣ σκότωσε σε όλη την Ελλάδα περισσότερους από όσους οι Γερµανοί κατά την Κατοχή» είναι

47

«Συνολικώς εκτελεσθέντες οµαδικώς 539 συν 281 φονευθέντων κατά τας διαφόρους µάχας, ήτοι από 2-2-1944 µέχρι 26-11-1944 εν όλω 820.», µετρώνται οι νεκροί, των ανωτέρω γεγονότων χωρίς όµως να παρατίθενται ονόµατα, βλ. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 5/36 48 ΜΒ, ΑΝΠ, 5/229, Μιχαήλ Παπαδόπουλος Κοζάνη 25.4.45, σ. 11

409


απολύτως αληθής όσον αφορά στα πεδινά της Κοζάνης.49 Από την πλευρά του ΕΛΑΣ τα θύµατα στο 3ήµερο διάστηµα ήταν µόνο 18 µόνιµοι κι εφεδρικοί αντάρτες, ενώ επιπλέον 3 έπεσαν εξ ατυχήµατος από τις σφαίρες συναδέλφων τους.50 Αν προστεθούν 2 που φονεύθηκαν το ∆εκέµβριο στη Ζαρκαδόπετρα, ο αριθµός τους αυξάνεται στους 20. Σίγουρα είναι περισσότεροι, διότι κατά τη µέτρηση εκτιµήθηκαν µόνο βέβαιες ή ισχυρότατα πιθανές περιπτώσεις.51 Η τροµακτική διαφορά των νεκρών του επιτιθέµενου ΕΛΑΣ και του αµυνόµενου ΕΕΣ (1 προς 22) αποκαλύπτει µε εύγλωττο τρόπο και στον πιο δύσπιστο αναγνώστη ότι µετρηµένοι στα δάκτυλα οπλίτες φονεύθηκαν κατά τη διάρκεια των µαχών και πως σχεδόν εν συνόλω οι Εθνικιστές εκτελέστηκαν αιχµάλωτοι. Οι ατοµικές εκτελέσεις οφείλονταν προφανώς στο χαρακτήρα, την παραφορά της στιγµής ή την εκδικητική µανία των θυτών, ιδιαίτερα όταν είχε φονευθεί στη µάχη γνωστός φίλος ή συγγενής τους όπως είχε συµβεί στα Πετρανά όπου είχε χάσει τη ζωή του από ανταρτικά µάλιστα πυρά ο αδελφός ενός καπετάνιου52 ή στο Βαθύλακκο όπου εξάδελφος ενός αντάρτη που είχε φονευθεί εκεί, εκτέλεσε 5 «παοτζήδες».53 Όλοι σχεδόν οι εκτελεστές των Εθνικιστών ήταν «Βουργάροι» ισχυρίζονται τοπικές προφορικές προσφυγικές µνήµες, στηριζόµενες στην ακουστική και την απορία: πράγµατι πολλοί µόνιµοι κι εφεδρικοί αντάρτες του 28ου συντάγµατος οµιλούσαν και τραγουδούσαν σε «ξένη γλώσσα», τη σλαβοµακεδονική –η πληροφορία ότι στις µάχες και τις εκτελέσεις έλαβαν µέρος και πραγµατικοί Βούλγαροι, Βούλγαροι στρατιώτες δηλαδή που από το στρατόπεδο της Κοζάνης όπου κρατούνταν αιχµάλωτοι απελευθερώθηκαν επί τούτου από τον ΕΛΑΣ για να τον ενισχύσουν, δεν έχει διασταυρωθεί. Αν αφεθούν κατά µέρος τα αναφερόµενα στους «Βουργάρους» (Σλαβοµακεδόνες ή πραγµατικούς Βουλγάρους), η απορία είναι ο άλλος λόγος της τοιαύτης ονοµάτισης των εκτελεστών, αφού δεν ήταν εύκολο στους χωρικούς να εξηγήσουν για ποιο λόγο εκατοντάδες αθώοι κατά βάσιν άνθρωποι –οι ένοχοι είχαν φύγει στο βουνό - εκτελέστηκαν παρόλο που είχαν παραδοθεί. Πρόσφυγας αντάρτης του ΕΛΑΣ και παρών στα Πετρανά ανέφερε ανάµεσα στα άλλα: «Παοτζήδες ήταν µαζεµένοι µπροστά µας, έκαναν ντου απάνω τους οι «ντόπιοι» µε τα αυτόµατα, το τι έγινε µη το συζητάς, η µάνα έκλαιγε το παιδί και το παιδί τη µάνα….». 54 Πράγµατι αρκετοί από τους άνδρες του τάγµατος Γιαννούλη ήταν «ντόπιοι», δηλαδή Σλαβοµακεδόνες, αλλά στην ίδια αποτρόπαιη πράξη είχαν προχωρήσει και Λαζοί ή Ελληνόφωνοι αντάρτες από τα Γρεβενά και το Βόιο στο Βαθύλακκο, τα Λεύκαρα και τα Ίµερα. Άρα η εντολή εκτελέσεων ξεπερνούσε τις γλώσσες, τις διαλέκτους και τα ιδιώµατα. 49

PRO, FO 371 /48245/ R702/155-8, Η κατάσταση στην Ελλάδα σήµερα, William Blackler [∆εκέµβριος; 1944] 50 Στα Ίµερα –Βαθύλακκος ήταν 2 και στα Πετρανά ένας, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Τραπεζίτσας ΛΠΘ 3/1944 και Κάτω Κλεινών ΛΠΘ 8/1945. Επίσης Εθνική Αντίσταση (Ιούλ. –Σεπτ. 1997) 9. Ακόµη Ιωάννης Παχής, συνέντευξη το 2005 51 ∆ιηγήσεις για φονευθέντες µε ελλιπή ονόµατα, βλ. γα το ∆ρέπανο Αλέξανδρος Βέζιος, συνέντευξη το 1999 και Γεώργιος Κιπιρτίδης, συνέντευξη το 2004, δεν προσµετρήθηκαν 52 Γεώργιος Γιαγιτζίδης, συνέντευξη το 2004 53 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 111/1946 54 Σωτήριος Μπόρας, συνέντευξη το 2005

410


Πήγαζε από την ηγεσία της 9ης και 10ης µεραρχίας του ΕΛΑΣ, δηλαδή από τον καπετάνιο ή τον πολιτικό της ΟΜΜ που παρευρίσκονταν επί τόπου, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι δεν είχε προέλθει από υψηλότερα. Σίγουρα όµως δεν είχε προαποφασιστεί πριν από το δειλινό της 24ης Νοεµβρίου, αφού όσοι οπλίτες είχαν συλληφθεί στα Πετρανά όδευαν δεµένοι προς το στρατόπεδο της Κοζάνης55 πριν οι φύλακές των λάβουν εντολή να τους επιστρέψουν πίσω και να τους εκτελέσουν µαζικά στην πλατεία του χωριού, µάλλον για να φανούν ως φονευθέντες κατόπιν µάχης. Η προφορική εντολή που προφανώς διακίνησαν οι καπεταναίοι ή οι πολιτικοί των ανταρτών ανταρτικών ήταν ότι κάθε συλληφθείς µη καταγόµενος από τα µέρη οπλίτης έπρεπε να εκτελεστεί χωρίς δισταγµό, ενώ για τους εντόπιους ίσως χρειάζονταν να ερωτηθούν πρώτα οι επαναστάτες εκάστου χωριού –στο Βαθύλακκο π.χ. πράγµατι φυλάχτηκαν µερικοί κρατούµενοι, ενώ στα Ίµερα κανείς απολύτως. Φυσικά δεν υπάκουσαν στις εξολοθρευτικές εντολές όλοι οι καπεταναίοι. Γνωστές εξαιρέσεις αποτελούν ο Υψηλάντης και ο Πτολεµαίος, άνδρες που µάχονταν µε µεγάλο θάρρος.56 Ο πρώτος οδήγησε όλους τους κρατουµένους του µε ασφάλεια στην Κοζάνη. Ο επόµενος, κατά κόσµον ∆ιονύσιος Τσαµπαλής, Θρακιώτης πρόσφυγας και κάτοικος Πτολεµαΐδας, 57 όντας λοχαγός του 1/28 τάγµατος του ΕΛΑΣ, κράτησε (γνωστούς του) οπλίτες µακριά από τις εκτελέσεις των Πετρανών. Όταν δικάστηκε περί της υποθέσεως, οι σωθέντες κατέθεσαν υπέρ του.58 Όπως αποδείχτηκε αργότερα ο Πτολεµαίος δεν είχε καλές σχέσεις µε πολιτικούς του ΚΚΕ και γι αυτό δεν έλαβε µέρος στον κυρίως Εµφύλιο. 59 Παρόµοια στάση ανέπτυξε και ο Υψηλάντης αρκετά όµως χρόνια αργότερα. Η φροντίδα των ανταρτών να γίνονται οι εκτελέσεις τη νύχτα και να θάβονται γρήγορα τα προσφάγµατά των αποδείχτηκε αρκετά αποτελεσµατική. Βρετανός αξιωµατικός είχε τηλεγραφήσει ότι στις επιχειρήσεις είχαν αιχµαλωτιστεί 200 οπλίτες60 αγνοώντας την πραγµατικότητα. µάλιστα δεν την πληροφορήθηκε ποτέ, διότι, όταν ξέσπασαν συγκρούσεις µεταξύ ΕΛΑΣ και Συµµάχων, αποσύρθηκε στη Θεσσαλονίκη,. Ως τα τέλη Μαρτίου του 1945 που παρέδωσε ο ΕΛΑΣ τα όπλα οι συνθήκες των συγκρούσεων και ο αριθµός των εκατοντάδων φονευθέντων χωρικών κυκλοφορούσαν κρυφά ως φρικιαστικές διηγήσεις ανάµεσα στα µέλη των οικογενειών που είχαν χάσει άνδρες, εφήβους και γυναίκες στο τριήµερο της καταιγίδας. Αρκετοί άκουγαν για την πληθώρα των νεκρών, αλλά αγνοούσαν τόσο τον τόπο του θαψίµατος όσο και τον τρόπο που έχασαν τη ζωή τους. Και βέβαια κανείς δεν γνώριζε τον ακριβή αριθµό των θυµάτων. «Οι φήµες, όπως πάντα, οργίαζαν και είχα ακούσει µια ιστορία ότι 120 55

Ιωάννης Κιουρτσίδης, συνέντευξη το 2005 KCLMA, GB99, Evans, box 3/6/2, Vitsi Detachment Reports, Έκθεσις Επιχειρήσεων 19.4.44, Τάγµα Βίτσι 23.4.44 57 Απόστολος Αθανασιάδης, «Επικήδειος στο ∆ιογένη Τσαµπαλή, καπετάν Πτολεµαίο», Εορδαϊκός Παλµός (14.1.04) 21 58 Στέφανος Καραγκιόζης, συνέντευξη το 2004 59 Ιωάννης Παχής, συνέντευξη το 2005 60 PRO, WO 204/8829 και WO 204/8829, W/T No 104 56

411


άνδρες του ΕΕΣ, αφού παραδόθηκαν, σφαγιάστηκαν από έναν υπολοχαγό του ΕΛΑΣ που είχε χάσει τον αδελφό του στη µάχη. Οι αναφορές αυτές φαίνονταν υπερβολικές και απίστευτες», 61 έγραψε Βρετανός που βρισκόταν τότε στην Κοζάνη. Αναφερόταν βεβαίως στα Πετρανά, µόνο που ο «υπολοχαγός» ήταν στην πραγµατικότητα καπετάνιος λόχου. Αφού όµως ο αριθµός 120 φαινόταν υπερβολικός, ο τριπλάσιος πραγµατικός θεωρούνταν απίστευτος. Η πληροφόρηση ήταν απολύτως ελεγχόµενη από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ που διατυµπάνιζε σε εφηµερίδα του της Αθήνας ότι «ο ΕΛΑΣ ΚΑΘΑΡΙΣΕ το Βαθύλακκο από τα τάγµατα… πιάστηκαν 300 και σκοτώθηκαν 200» 62 χωρίς περαιτέρω πληροφορίες. Έντεχνα µάλλον εστιάστηκαν τα γεγονότα µόνο στο Βαθύλακκο για λόγους παραπλάνησης και κάλυψης: λίγοι θα πίστευαν πραγµατικά ότι σε ένα και µόνο χωριό φονεύθηκαν 200 άνδρες. Αν αναφέρονταν και όσα είχαν συµβεί στα άλλα χωριά, οι πολλοί φόνοι ίσως αποκτούσαν ένα αδρό χαρακτήρα γενοκτονίας. Η ανακοίνωση για τους 200 φονευθέντες πέρασε από τη λογοκρισία του ΕΑΜ προφανώς ως λειτουργικό µήνυµα προς τους Βρετανούς, µε τους οποίους η προσεχής σύγκρουση ήταν µάλλον αναµενόµενη. Η Αθήνα όµως ήταν αρκετά µακριά από την Κοζάνη και σε χιλιοµετρική απόσταση και σε συνθήκες ζωής και όσα γράφονταν εκεί δεν είχαν τον ίδιο θερµό αντίκτυπο στην Κοζάνη. Έτσι ο τύπος του ΚΚΕ Κοζάνης έγραψε µε εξαιρετικά προσεκτική και καλά υπολογισµένη διπλωπία ως προς τον τόπο και τον αριθµό. Εστίασε κι αυτή έντεχνα τις συγκρούσεις µόνο στο Βαθύλακκο, αλλά µείωσε τον αριθµό των νεκρών: «Η προδοτική εστία Βαθυλάκκου που µόλυνε τον τόπο µας, ξεκαθαρίστηκε σε λίγες µέρες απ΄ τον θρυλικό µας ΕΛΑΣ. Τα οχυρά τους διαλύθηκαν σαν χάρτινος πύργος και τα σπίτια που ήταν ταµπουρωµένοι τινάχτηκαν σε λίγα λεφτά της ώρας στον αέρα…». «Λίγοι» «προδότες» εξοντώθηκαν στο Βέρµιο, ενώ «πολλοί» που πιάστηκαν αιχµάλωτοι «όλοι τους κλείστηκαν τελικά στο στρατόπεδο».63 Παράλληλα στον τίτλο του κύριου άρθρου της η εφηµερίδα αναφερόµενη στα γεγονότα της Αθήνας ανέγραφε: «Κάτω η Κυβέρνηση του εµφυλίου πολέµου». Κανείς στην περιοχή, δηµόσια τουλάχιστον, δε θα µπορούσε να υποστηρίξει επί Εαµοκρατίας ότι και οι επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον των οπλισµένων χωριών ανήκαν σε έναν άλλον, σκληρό εµφύλιο, τον κατοχικό, που είχε αρχίσει την άνοιξη του 1943 για να φουντώσει έναν χρόνο µετά! Πληροφορίες για όσους δεν επέστρεψαν στα χωριά τους δύσκολα ανευρίσκονταν και οι συγγενείς των φονευθέντων µόνο από οπλίτες που επέζησαν µπορούσαν να λάβουν κι αυτές δεν ήταν πάντα σίγουρες. Αν π.χ. για τον οπλαρχηγό ∆ηµήτριο Πεϊνούδη γνώριζαν όλοι ότι είχε φονευθεί στα Πετρανά, οι περισσότεροι δεν είχαν τη δυνατότητα να βρουν που ακριβώς έχασαν τη ζωή τους οι υπόλοιποι οπλίτες της Αναράχης. Μέσα στο χωριό ή έξω από αυτό ή καθώς διέφευγαν; Στα περίχωρα των Λευκάρων, στα υψώµατα του Βερµίου ή εκτελέστηκαν στη χαράδρα της Οινόης; Μήπως τελικά είχαν

61

Chandler, ∆ιχασµένη χώρα, ό.π., σ. 76, 79 ΜΒ, Ελεύθερη Ελλάδα (29.11.44) 2 63 ∆ΒΚ, Αλήθεια (6.12.44) 1 62

412


επιζήσει και, φοβούµενοι να εµφανιστούν κρύβονταν σε βαθιά παρανοµία όπως επί µήνες έπρατταν διάφοροι οπλαρχηγοί σαν τον ∆ηµήτριο ∆ηλαβέρη από τη Γαλάτεια που δεν παραδόθηκαν ποτέ; Εκείνες τις ηµέρες πράγµατι, σύµφωνα µε ένα γνώστη της καταστάσεως, «το πιο φτηνό πράγµα, ήταν ο άνθρωπος».64

64

Λούστας, Ιστορία Νυµφαίου, ό.π., σ. 116

413


414

Η ΕΑΜΟΚΡΑΤΙΑ

δ΄. Η Εαµοκρατία Ελάχιστοι µόνο καπεταναίοι του ΕΕΣ είχαν παραδοθεί στον ΕΛΑΣ επιστρέφοντας στο χωριό τους πριν από τις µάχες όπως ο Φωτάκης της Αναράχης ή κατά τη διάρκειά τους ο Αχιλλέας της Κοιλάδας. Οι περισσότεροι από όσους παρουσιάστηκαν αµέσως µετά το σταµάτηµα των εκτελέσεων ή αργότερα κουρασµένοι από τις συνθήκες της κρυφής διαβίωσης στην πλειονότητά τους εδάρησαν παραδειγµατικά από την ΕΠΑ πριν σταλούν στην Κοζάνη όπως ο υπαρχηγός του ΕΕΣ Ακρινής και ο οµαδάρχης των οπλιτών της Κάτω Κώµης. 1 Έπειτα από επίµονο ξυλοδαρµό πέθαναν αιχµάλωτοι: ο κατοχικός κοινοτάρχης του Πελαργού Εµµανουήλ ∆εµουρτζίδης ή Μανόλαγας, ο οµοχώριός του Σωφρόνιος Παπαδόπουλος, σαλπιγκτής του ΕΕΣ 2 και ο Στυλιανός Πεχλιβανίδης από τη Σκάφη. 3 Εντυπωσιακές για την αγριότητά τους είναι δύο περιπτώσεις: ο 62χρονος αγρότης Ελευθέριος Σαββίδης από τον Πελαργό πέθανε καθώς σύρονταν δεµένος πίσω από ένα κάρο έξω από το Προάστιο την 2η ∆εκεµβρίου 1944. 4 Μερικές δε µέρες νωρίτερα 5 Απεσλήδες αγρότες από την Ποντοκώµη φονεύθηκαν µε πέτρες, ρόπαλα και µαχαίρια από όχλο Καυκασίων ανδρών και γυναικών του χωριού τους.5 Οι υπόλοιποι καπεταναίοι µαζί µε πιστούς τους οπλίτες ή όσους φοβούνταν ή θεωρούσαν τους εαυτούς τους εκτεθειµένους κρύβονταν σε σπίτια, µαντριά, αχυρώνες ή σε σπήλαια για προστασία από τις καιρικές συνθήκες που αγρίευαν µε την πάροδο των ηµερών. Ο καπετάν Αβραάµ από την Καλαµιά διαχειµώνιασε σε ένα σκοτεινό σπήλαιο κοντά στο χωριό του, ενώ ο οπλαρχηγός της Μεσιανής Γεώργιος Παπαγεωργίου ή Μπαµπούλης σε µία στοά (ονοµάστηκε έκτοτε του «Μπαµπούλη η τρύπα»), την οποία όµως εγκατέλειψε διαπαντός, όταν ανακαλύφτηκε. Είχε αιχµαλωτιστεί από ερευνητική περίπολο ενός νεοπαγούς τάγµατος της ΕΠΟΝ που έδραζε στο Βαθύλακκο και εκµεταλλευόµενος την απειρία των νέων διέφυγε. Ο οπλαρχηγός της Ακρινής Θεόδωρος Κιρικλίδης παρέµεινε ως τον Απρίλιο του 1945 κρυµµένος στο Βέρµιο µαζί µε τους υιούς του.6 Ο παλαιός αντάρτης στην Τουρκία Αγάπιος Μπουικίδης µε δύο οπλίτες του πέρασε την Εαµοκρατία µέσα στο δάσος του χωριού του Άγιοι Ανάργυροι Βοΐου.7 Σε σπήλαιο της Ζαρκαδόπετρας επέστρεψαν για να αποκρυβούν µετά από 1

Κωνσταντίνος Γάτας, συνέντευξη το 1997 Παρθένα Σαββίδου, συνέντευξη το 1997. Επίσης ∆Κ, Ληξιαρχείο Πελαργού ΛΠΘ 13/1945 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/∆/7, σ. 7. Η πληροφορία ότι τον Μανόλαγα τον µαχαίρωσε κι έπειτα τον έκαψε µε βενζίνη ο κατοχικός γραµµατέας του ΚΚΕ Εορδαίας, βλ. Ελληνικός Βορράς (15.3.45) 1, δεν έχει διασταυρωθεί 3 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης ΛΠΘ 64α/1945 και ΠΓ, ΒΣΠ αρ. 40/1945 4 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πελαργού ΛΠΘ 2/1945 και Νέα Αλήθεια (10.3.45) 1. Επίσης Σαββίδου Παρθένα, συνέντευξη το 1997 5 ∆Κ, Ληξιαρχείο Ποντοκώµης ΛΠΘ 4/1945 και ΠΚ, ΒΣΠ 119, 233/1945 και 14-5/1946. Ακόµη Ακρίται του Βορρά (13.1.47) 2 και Κωτσίδης Βασίλειος, συνέντευξη το 2006 6 Ηλίας Σισµανίδης, συνέντευξη το 2002 7 Αβραάµ Μπουικίδης και Παναγιώτης Μπαϊραµίδης, συνεντεύξεις το 2007 2

415


καταδιωκτικές περιπέτειες στο Βέρµιο ορισµένοι Πελαργινοί, ανάµεσά τους ο οπλαρχηγός Αλέξανδρος Τσακιρίδης. Η συντροφιά µεγάλωσε µε 2 Τρικαλινούς και το Μιχάλαγα που συνάντησαν εκεί. Για την εύρεση ειδικά του τελευταίου οργανώνονταν καθηµερινές περιπολίες ενός επί τούτου ιδρυθέντος τµήµατος του Εφεδρικού ΕΛΑΣ.8 Σε µία από αυτές το καταφύγιο εντοπίστηκε την 17η ∆εκεµβρίου 1944 και κατά τη σφοδρή ανταλλαγή πυρών φονεύθηκαν 3 οπλίτες και οι 2 διοικητές του αποσπάσµατος, 9 ενώ τραυµατίστηκαν ο καπετάν Αλέξης που συνελήφθη λίγες ώρες αργότερα και ο Μιχάλαγας που αιχµαλωτίστηκε επί τόπου και µεταφέρθηκε αµέσως στην Κοζάνη. Λέγεται ότι τη ζωή του ο τελευταίος τη χρωστούσε σε παρόντα καπετάνιο του τοπικού Εφεδρικού ΕΛΑΣ, ποιµένα παλαιότερα των κοπαδιών του, µε τον οποίο οι προσωπικές του σχέσεις ήταν παραπάνω από άριστες. Ο Φραγκίσκος Κολάρας ξεφεύγοντας από τα Πετρανά ζήτησε καταφύγιο στον Πελαργό, αλλά προδόθηκε και συνελήφθη. Μεταφέρθηκε κι αυτός στην Κοζάνη χωρίς όµως να δαρθεί. Την ίδια ευτυχή τύχη είχε και ο καπετάν Παντελής. Φαίνεται ότι τα ονόµατά τους ή οι υψηλές τους θέσεις στην ιεραρχία του ΕΕΣ προκαλούσαν δέος στους Εφεδροελασίτες. Κανείς δεν αποτολµούσε φανερά να τους πειράξει, εν αντιθέσει µε τους µικρότερους στα αξιώµατα κι άσηµους στο κοινό καπεταναίους κι οπλίτες που αρκετοί από αυτούς δέρνονταν κατά την πρόχειρη ανάκρισή τους στους σταθµούς της χωροφυλακής του ΕΑΜ (ΕΠΑ) ανάλογα µε τις εν συντοµία κατατεθείσες προφορικές πληροφορίες για τη δράση τους, τις προσωπικές αντιπάθειες γνωστών ή αγνώστων ή τις συγκυρίες της στιγµής. Η ΕΠΑ εκάστου χωριού της Εορδαίας µετακινούσε τους κρατουµένους οπλίτες ή χωρικούς, για τους οποίους κανείς δεν είχε εγγυηθεί ώστε να ελευθερωθούν, αρχικά στην Πτολεµαΐδα κι έπειτα στο στρατόπεδο της Κοζάνης. Πρώτα περνούσαν από το ξενοδοχείο Ερµιόνιο όπου έδρευε η ∆ιεύθυνση ∆ικαστικού της ΙΧ µεραρχίας του ΕΛΑΣ για µία κανονική ανάκριση, η οποία φορές διανθιζόταν µε χαστούκια ή άλλα σύντοµα βασανιστήρια. 10 Όµως σε (δηµόσια) δίκη δεν εισήχθη ποτέ κανείς κρατούµενος, εξαιρέσει του δικηγόρου Ιωάννη Αντωνιάδη, η πρώτη χρονολογικά -και ίσως η τελευταία- επίσηµη παρόµοια πράξη που ενήργησε ο ΕΛΑΣ επί Εαµοκρατίας στη ∆υτική Μακεδονία.11 Αν εξαιρεθούν η ωµή εκτέλεση της συµβίας του προέδρου της ΕΣΟ Κοζάνης στα Πετρανά, 12 ο κατά τύχην µάλλον φόνος της συζύγου του Μανόλαγα στην Ακρινή, 13 και µία απόπειρα ερωτικής ενόχλησης προς τη νεαρή γυναίκα στελέχους του ΕΕΣ και φυσικά οι ύβρεις, οι αντάρτες φέρθηκαν καλύτερα στις γυναίκες ή τις µάνες των αντικοµουνιστών οπλαρχηγών, 8

Αραιοβηµατάς, Η Αντίσταση, ό.π., σ. 132 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πελαργού ΛΠΘ 21/1945 και ΕΓ, Έκθεσις 184/1946. Ακόµη ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.909/∆/7, σ. 4, 27 και Σταύρος Νταφόπουλος, συνέντευξη το 2004. Επίσης Θεοδωρόπουλος, Αγώνες, ό.π., σ. 154 10 Κωνσταντίνος Γάτας, συνέντευξη το 1997 11 PRO, FO 371/48246/R767/58-9, War Cabinet Distribution from Salonica to FO, cipher, No 23/ 8.1.45 12 Θανάσης Καλλιανιώτης, Η πολιορκία και οι εκτελέσεις των Πετρανών: Νοέµβριος 1944, Κοζάνη χ.χ. [υπό έκδοσιν], σ. 104-6 13 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πελαργού ΛΠΘ 15/1945 9

416


οµαδαρχών ή µελών του ΕΕΣ που αιχµαλώτισαν και κράτησαν σε ιδιαίτερο θάλαµο στο στρατόπεδο Κοζάνης. Ορισµένες από αυτές απελευθερώθηκαν έπειτα από δύο εβδοµάδες κι επέστρεψαν στον τόπο τους, επιτηρούµενες όµως από τα κατά τόπους µέλη της ΕΠΑ,14 ενώ άλλες κρατήθηκαν περισσότερο, όχι όµως µάλλον για µήνες όπως παρουσιάζεται σε δηλώσεις ζηµιών από τον ΕΛΑΣ που υπογράφτηκαν µεταπολεµικά.15 Η πληροφορία ότι η ΕΠΑ έπαιρνε βράδυ τις θυγατέρες του δικηγόρου Ιωάννη Αντωνιάδη στο νεκροταφείο της Κοζάνης και τις ανέκρινε,16 δεν έχει επαληθευτεί, αλλά µάλλον ισχύει, διότι στον Βελβενδό από όπου αυτές κατάγονταν οι διαµάχες µεταξύ των κατοίκων ήταν αγεφύρωτες (από τον ΕΛΑΣ και την ΟΠΛΑ είχαν εκτελεστεί 31 εθνικόφρονές κάτοικοί του).17 Η ύπαρξη στρατοπέδων συγκέντρωσης ιδιοκτησίας του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ δεν ήταν νέο φαινόµενο. Από την αρχή της επικράτησής του στην ύπαιθρο, από το Μάρτιο του 1943 δηλαδή κι εντεύθεν, ο ΕΛΑΣ κατασκεύασε στο Επταχώρι στρατόπεδα, στα οποία κλείστηκαν οι Ιταλοί που αιχµαλωτίστηκαν στο Φαρδύκαµπο. Παράλληλα οι αντάρτες κρατούσαν, όταν δεν εξόριζαν σε άλλο χωριά,18 οµήρους, άνδρες και γυναίκες σε ορεινά ή απρόσιτα µέρη όπως το Μαυρέλι Χασίων, η Αλατόπετρα 19 ή το Μοναχίτι. Αντιπάλους του επίσης φυλάκιζε ο ΕΛΑΣ σε οικίες ή σχολεία. Στα Γρεβενά η ΕΠΑ εκτός από τις κατασχέσεις υλικών ∆ηµοσίων Υπηρεσιών όχι µόνο συνελάµβανε «αθρόα» και στοίβαζε τους κρατουµένους «αγεληδόν» αλλά τους ανέκρινε «σκαιότατα και τροµοκρατικά», µε αποτέλεσµα ένας από τους πρώτους αρχηγούς του τοπικού ΕΛΑΣ να εξοµοιώσει την πολιτική αυτή µε την αντίστοιχη της «4ης Αυγούστου». 20 Ακόµη και ο στρατιωτικός διοικητής της ΟΜΜ Ευριπίδης Μπακιρτζής είχε παραδεχθεί ότι η ΕΠΑ δεν υπάκουγε στις διαταγές του.21 Καθώς έπειτα από τις τριήµερες νοεµβριανές µάχες του 1944 οι κρατούµενοι αντικοµουνιστές πλεόναζαν υπέρ του δέοντος στο στρατόπεδο της Κοζάνης, εκατοντάδες άνδρες κι έφηβοι που θεωρήθηκαν δεύτερης διαλογής –οι αντίστοιχοι της πρώτης παρέµειναν στην Κοζάνη (στο στρατόπεδο και τις φυλακές)- 22 προωθήθηκαν στην εγκαταλειµµένη Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος στο Βυθό Βοΐου,23 γνώριµος τόπος ανθρωποκράτησης, 14

«Μας ρωτούσαν για τους άνδρες µας που δεν είχαν παραδοθεί, για όπλα ή για κρυµµένες λίρες»,. Παρθένα Σαββίδου, συνέντευξη το 1997 15 Για τις κρατούµενες από την Άρδασα βλ. ΓΑΚ/ΙΑΜ, Γ∆∆Μ, Φ. 1/5 16 Εθνικός Αγών (3.2.46) 3. Για απειλές εναντίον της συµβίας του καπετάνιου του Κλείτου βλ. Κωνσταντινίδης, Μεταξύ δικαιοσύνης, ό.π., σ. 13 17 ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 65/1945 και ∆ΒΚ, Ληξιαρχεία Παλαιογρατσάνου ΛΠΘ 1,2/1945, Τρανοβάλτου 18-27/1945. Επίσης ΕΕ, Εκθέσεις 20,27/1946 και Φυλακτός, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 139 18 Οικογένειες από την Ποντινή είχαν εξοριστεί στην Αγάπη Βεντζίων, βλ. Ευθύµιος Αβραµίδης, συνέντευξη το 1998 19 ΙΜΣΚ, Φ. ενορίας Αυλών, Α. Γαλογαύρος προς ΙΜΣΚ, Αυλές 14.4.46 20 ΑΣΚΙ, 415/23/8/11, ΠΕΓ, Μήτσος Τασιανόπουλος προς Αλέκο 7.8.44 21 PRO, FO 371/48246/R767/58-9, War Cabinet Distribution from Salonica to FO, cipher, No 23/ 8.1.45 22 Παναγιώτου, Λίγα απ΄ όλα, ό.π., σ. 196 23 «Στρατόπεδον Πενταλόφου» ονόµαζαν τη Μονή διάφοροι κρατούµενοι, βλ. ΓΑΚ/ΙΑΜ, Φ.1/4/41

417


αφού επί Κατοχής είχαν στεγαστεί για ένα διάστηµα Ιταλοί αιχµάλωτοι. Στο κοντινό χωριό ∆ίλοφος 24 όπου στάλθηκαν οπλίτες του Πελαργού και των Αµυγδάλων 25 η προσωποκράτηση δεν ήταν άγνωστη και όντως εκεί κρατούνταν τον προηγούµενο χειµώνα µέσα σε σκληρές συνθήκες Γερµανοί αιχµάλωτοι αλλά και αντάρτες του Ε∆ΕΣ. Στρατόπεδα συγκέντρωσης δηµιουργήθηκαν επίσης στα χωριά Αυγερινός και Ζούζουλη, 26 επειδή µε την έναρξη των ∆εκεµβριανών στην Αθήνα οι συλλήψεις αυξήθηκαν απροσµέτρητα. Τότε άνοιξε νέο στρατόπεδο στον Τρίλοφο (Σλίµνιτσα) του Γράµου στο οποίο οδηγήθηκαν πεζοί (όπως πάντα) εκατοντάδες πολίτες από την Καστοριά 27 και τη Φλώρινα. 28 Ανάµεσά τους εκτός από τους χωρικούς υπήρχαν και «στελέχη της ΠΑΟ» 29 από την Καστοριά, πόλη αρνητική στην επανάσταση, 30 κι άνδρες επισηµασµένοι για «Αγγλοφιλία» 31 όπως ο δάσκαλος ∆ηµήτριος Βράκας από το Βογατσικό. ακόµη αγρότες που είχαν κατηγορηθεί «για συνεργασία µε τους Ιταλούς»,32 µοµφή καταφανώς ετεροχρονισµένη. Εν συνόλω οι Εθνικιστές κρατούµενοι στη ∆υτική Μακεδονία, αν προσµετρηθούν κι όσοι διαβιούσαν στους σταθµούς της ΕΠΑ, άγγιζαν ή και ξεπερνούσαν τον αριθµό των 2000, αν εκτιµηθεί πως το Μάρτιο του 1945, παρ΄ όλες τις περιοδικές απολύσεις, κρατούνταν ακόµη µερικές εκατοντάδες άνδρες. 33 Έπειτα από µία µαζική µετάβασή τους στη Βέροια µερίµνη της Εθνοφυλακής, προφανώς για δίκη που δεν ευοδώθηκε, οι κρατούµενοι παρέµειναν τουλάχιστον ως το Μάιο του 1945 µέσα στο στρατόπεδο,34 πολλοί προφανώς από φόβο. Λοχαγός του στρατού και αξιωµατικός του Ε∆ΕΣ που είχε αιχµαλωτισθεί το χειµώνα του 1943 και κρατηθεί στο στρατόπεδο συγκέντρωσης ∆ιλόφου, είχε ονοµάσει το χωριό «Ελληνική Σιβηρία»: «Η κοπή και µεταφορά ξύλων ήτο το Σωµατικό µας µαρτύριον. Γυµνοί, ξυπόλυτοι εξαντληµένοι… Η Μεταφορά τροφίµων εξ αποστάσεως 1 - 2 ωρών και πολλάκις µεγαλυτέρων και η µεταφορά προς άλεσιν… Μας έριξαν σε δύο συνεχόµενες αίθουσες του 24

Και στο Επταχώρι προηγουµένως, βλ. ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευµα 66/1949 Γεώργιος Πολυχρονίδης, συνέντευξη το 1999 26 Θανάσης Καλλιανιώτης, «Οι κρατούµενοι των ανταρτών τη ∆υτική Μακεδονία: 1941 1949», Παρέµβαση (Μάρτ. –Μάιος 2004) 48-52 και Ηλίας Πασχαλίδης, συνέντευξη το 2002 27 200 άτοµα συνελήφθησαν στην περιοχή Καστοριάς, βλ. ΑΣΚΙ, Φ.415/23/8/84, Φώτης προς Γραφείο Περιοχής Μακεδονίας, 23.12.44, και οδηγήθηκαν πεζή στον Τρίλοφο, βλ. ΑΦ∆, Φ.104, υποφ. 4, Εθνικά Βορείου Ελλάδος 1945 -46, αρ. 96, Περικλής Ηλιάδης προς Φ∆, Καστοριά 1.3.45. Κατά µία πηγή οι κρατούµενοι εκεί ήταν 178 άνδρες, βλ. Αργύριος Βαϊνάς, συνέντευξη το 2002 28 ∆ηµήτριος Γιαννούσης, «Ώρες αγωνίας …Ώρες θανάτου», Αριστοτέλης 83 (1970) 17-23 29 ΑΣΚΙ 415/23/8/48, Έκθεση δράσης της Οργάνωσης Καστοριάς για τον µήνα Ιούνη, ΠΕΚ προς ΜΓ, Ιούνης 44 30 Για την αδυναµία της ΕΠΟΝ στην πόλη βλ. Αντιφασίστας (10.4.44) 5 31 ΑΣΚΙ, 415/23/8/74, Περικλής προς ΚΟΠΜ και Φλογερά Νειάτα (26.10.44) 4 32 Έτσι άρχισε ο εµφύλιος πόλεµος: Η τροµοκρατία µετά τη Βάρκιζα 1945 –1947, το υπόµνηµα του ∆ΣΕ στον ΟΗΕ τον Μάρτιο του 1947, επιµ: Π. Ροδάκης –Μ. Γραµµένος, Γλάρος, Αθήνα 1987, σ. 71, 75 33 Κατά εκτιµήσεις οι κρατούµενοι ήταν 420 αρχές Μαρτίου και 375 στα µέσα του ιδίου µηνός, βλ. αντίστοιχα Ελληνικός Βορράς (2.3.45) 2 και Το Φως (14.3.45) 2 34 ΜΒ, ΑΝΠ, 5/229, Μιχαήλ Παπαδόπουλος, Αθήναι 15.5.45 25

418


εκεί Σχολείου εκατόν εξήντα άτοµα µέσα σ΄ αυτές, εστιβαγµένοι ο εις επί του άλλου σε τέτοιο σηµείο που δια να κοιµηθή κανείς µόνον µε το ένα πλευρό ηδύνατο να το πράξη. Χωρίς σκεπάσµατα, τρέµοντες από το κρύο… Με ελάχιστα αγγεία φαγητού είµεθα υποχρεωµένοι να συσσιτίσωµεν όλο να φάγωµεν το αηδές αυτό παρασκεύασµα που µας παρείχον… Με ελάχιστα υδροδοχεία… Ο αρχιφύλακας «καθώρισε την έξοδό µας µόνον τρις της ηµέρας και καθ’ ωρισµένην ώραν… Απηγόρευσε το άνοιγµα των παραθύρων και κατ’ αυτήν ακόµη την ώραν του σκουπίσµατος, για να µας στερήση το λίγο καθαρό αέρα που θα αναπνέαµεν. Και αι αγγαρίες διαδέχονται η µια την άλλην. Και το βάσανό µας η ψυχική µας τυραννία ηύξανε µε το θράσος του αλήτου αυτού που επέµενε να µας οµιλεί περί αγάπης και αλληλεγγύης».35 Παρόµοιες ήταν οι συνθήκες το χειµώνα του 1944 -45 στα στρατόπεδα του ΕΛΑΣ, όµως το φαγητό είχε καλυτερέψει, καθώς οι κρατούµενοι του Βοΐου και του Γράµου τροφοδοτούνταν από τα χωριά τους µε γυναίκες συνήθως που κατά οµάδες προσέρχονταν µέσα στα χιόνια –στην αρχή µόνο απαγορεύονταν ο εφοδιασµός των Πελαργινών µε τρόφιµα χωριανών τους.36 Στην πόλη της Κοζάνης δραστηριοποιήθηκε η Εκκλησία, µε πρωτοβουλία του ιεροκήρυκα Αυγουστίνου Καντιώτη και ο Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός,37 τα στελέχη του οποίου εκτός από τη φροντίδα της τροφοδοσίας εργάζονταν και για την απελευθέρωση των κρατουµένων. Πράγµατι έπειτα από προφορική συµφωνία του Ερυθρού Σταυρού µε την ΚΕ του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ τον Ιανουάριο του 194538 άρχισαν να απελευθερώνονται ορισµένοι κρατούµενοι, αρχικά οι έφηβοι. Από τις µερίδες των φυλακισµένων τρέφονταν και οι δεσµοφύλακές του,39 αφού τα τρόφιµα της περιοχής (από οικίες και καταστήµατα) 40 κατασχέθηκαν για να δοθούν στις µονάδες του ΕΛΑΣ που πορεύονταν εναντίον του Ε∆ΕΣ στην Ήπειρο. Επρόκειτο για µία πολύµηνη και δύσκολη πορεία που χωρίς τρόφιµα δεν θα µπορούσε να εκτελεστεί, για αυτό φέρθηκαν τόσο επίµονα οι συλλογείς της ΕΤΑ µε αποτέλεσµα να χαρακτηριστεί αρνητικά από γραµµατέα ΠΕ του ΚΚΕ ως «φορολογική οργάνωση».41 «Σωφρονιστικές φυλακές µε κανονισµούς» είχε ονοµάσει τα στρατόπεδα αυτά των οµήρων ο τύπος του ΚΚΕ,42 αλλά οι κανονισµοί δεν ίσχυαν πάντα, ιδιαίτερα όσον αφορά στα κατά τόπους τµήµατα της ΕΠΑ, από τα οποία ορισµένοι κρατούµενοι δεν βγήκαν ζωντανοί για να εξοριστούν: στη Φλώρινα εκτελέστηκαν 2 ενωµοτάρχες το ∆εκέµβριο του 1944 κι ένας καθηγητής το Φεβρουάριο του 1945 έπειτα από ένα συλλαλητήριο του ΕΑΜ.43 Λίγο πριν 35

ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ 1/49 Κυριάκος Παπαδόπουλος, συνέντευξη το 2002 37 Ελληνικός Βορράς (22.2.45) 1 38 PRO, FO 371/48249/R/1636/82, Αθήνα προς ΦΟ.., Νο 287/21.1.45 (1524-1724) 39 Πολυχρονίδης Γεώργιος, συνέντευξη το 1999 40 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ.1, αρ. 123/1946 και ΕΛΙΑΘΕ, Έκθεσις 55, 60, 65/1945 όπου κατάσχεση εµπορευµάτων στη Φλώρινα 41 ΑΣΚΙ,415/23/8/81, Έκθεση, Περικλής Αντωνόπουλος προς ΚΟΠΜ 42 KCLMA, GB99, Evans, box 3, f. 6/7, Greek propaganda, Λαϊκή Φωνή (17.11.44) 2 43 ∆Κ, Ληξιαρχείο Φλώρινας ΛΠΘ 22/1945, 89/1946, 129/1947 και Νέα Αλήθεια (21.2.45) 1. Για ξυλοδαρµούς της ΕΠΑ από προσωπικά αίτια, αλλά που καλύπτονταν µε ιδεολογικά βλ. ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ1 αρ. 134/1945 36

419


από τα Χριστούγεννα του 1944 εκτελέστηκαν οµαδικά στον Άργιλο 11 Τρικαλινοί οπλίτες του ΕΑΣΑ∆ που ήταν έγκλειστοι στο στρατόπεδο της Κοζάνης.44 Η πληροφορία ότι στο ίδιο µέρος είχαν εκτελέσει επίσης άλλους 7 Αθηναίους και ότι επί τόπου βρέθηκαν «ίχνη άλατος», 45 γεγονός που παρέπεµπε σε βασανιστήρια, δεν θεωρείται αποδεκτή, επειδή αγνοούνται τα ονοµατεπώνυµά τους. Προφανώς είχε αργήσει η αλληλογραφία µεταξύ του ΕΑΜ Τρικάλων και Κοζάνης σχετικά µε την τύχη των κρατουµένων και γι αυτό ο θάνατος τους είχε επισκεφτεί κάπως αργά. Την ίδια τύχη είχαν τον Ιανουάριο και το Φεβρουάριο του 1945 στον Πεντάλοφο 2 κρατούµενοι αγρότες από τη Χαραυγή και τον Πελαργό, ο πρώτος από πυροβολισµό κι ο επόµενος κατόπιν ξυλοδαρµού.46 Τον ίδιο µήνα εκτελέστηκαν επίσης έξω στην ύπαιθρο οι αδελφοί Καριάκα και ο Ιωάννης Πεχλιβάνης 47 που ήδη αναφέρθηκαν. Σ΄ αυτούς κατά µία πηγή οι δικαστικοί της ΙΧ ΕΛΑΣ που τους είχαν ελευθερώσει είχαν (ψευδώς) δηλώσει: «αύριον θα φύγετε και θα χορτάσητε απ’ όλα».48 Πλησίαζαν τους 2000 οι κρατούµενοι των ανταρτών και εκατοντάδες είχαν φονευθεί στις τριήµερες µάχες του ∆εκεµβρίου χωρίς οι οικογένειές τους να γνωρίζουν αν ήταν πράγµατι νεκροί (και που ακριβώς βρίσκονταν θαµµένοι), για να ανάψουν κεριά στους τάφους των ή να τελέσουν µνηµόσυνα που δεν επέτρεπε το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. εξ άλλου απαγορευόταν κάθε µετακίνηση εκτός του τόπου διαµονής χωρίς έγγραφη άδεια. 49 Η εκκλησιαστική ζωή ιδιαίτερα σε χωριά όπου είχαν χάσει τη ζωή τους ιερείς, στο Ανατολικό π.χ. και τα Ίµερα, είχε εντελώς σταµατήσει. 50 Εκατοντάδες άνδρες διαβιούσαν σε βαθιά παρανοµία µέσα κι έξω από τα χωριά τους αυξάνοντας τον πραγµατικό αριθµό των απωλειών κι επιτείνοντας τη λύπη στα πρόσωπα των ανθρώπων. Ήταν ένα βασικό γνώρισµα του άλγους των, το οποίο συµπληρωνόταν από την καταστροφή οικιών και την αρπαγή ζώων 51 και γεννηµάτων τους από τους αντάρτες, τους «Λεηλασίτες» όπως είχαν τότε ονοµαστεί.52 Το τοπίο διάνθιζαν ανακρίσεις οπλιτών ή αντικοµουνιστών που δεν είχαν εξοριστεί και έρευνες

∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης ΛΠΘ 47α/1949, 48α, 115/1949, 43/1950 και ΠΚ, ΒΣΠ 47/1945. Επίσης Το Φως (5.4.45) 1 και Σταύρος Νταφόπουλος, συνέντευξη το 2004 45 Το Φως (22.4.45) 2 46 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πελαργού, ΛΠΘ 11/1945 και ΕΕ, Έκθεσις 281/1945 47 ∆Κ, Ληξιαρχείο Τριάδας ΛΠΘ 1,2/1945 και Τσοτυλίου ΛΠΘ 19/1948 48 ΠΚ, ΒΣΠ, βούλευµα 72/1949 49 ΕΣΑΘΠΕ, Πρακτικόν Συνεδριάσεως ∆.Σ. και Γενικών Συνελεύσεων, Συνεδριάσεις 39, 40/1945 50 βλ. ΙΜΣΚ, Ενορία Ιµέρων, Πρόεδρος Κοινότητος προς ΙΜΣΚ, Ίµερα 20.2.46 και Ενορία Μηλέας, [Πόρισµα της 8.6.46 στην Άνω Κώµη σχετικό µε καταγγελίες της εκκλησιαστικής επιτροπής Μηλέας. Για τις τοπικές ενδοεκκλησιαστικές διαµάχες βλ. ΙΜΣΚ, Ενορία Θυµαριάς, εφηµέριος Κίσσας –Αµυγδαλέας προς ΙΜΣΚ, Κίσσα 6.3.46 51 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/76, Μιχάλης προς ΜΓ, [Πεντάλοφος] 8.10.44 52 «Lelasites» στο πρωτότυπο, βλ. PRO, FO 371/48246/R903/209-10, cipher, No 30/10.1.45. 700 οκάδες σίτου και 12 αµάξια ξύλα δηλώθηκε ότι έλαβε ο Υψηλάντης από ιδιοκτήτη φούρνου της Κοζάνης, βλ. ΕΕ, Έκθεσις 503/1945. Για τις έµµεσες απειλές εναντίον του ιεροκήρυκας Καντιώτης που έλεγε δηµοσίως ότι οι αντάρτες «κλέβουν», βλ. Αλήθεια [Κοζάνης] (2.2.45) 1 44

420


για πολεµικό υλικό, η κατοχή του οποίου απαγορευόταν επί ποινή θανάτου.53 Ύστερες πληροφορίες ότι ορισµένοι υπεύθυνοι του ΕΑΜ εκµεταλλεύονταν τη θέση τους για να ασελγούν σε γυναίκες,54 ανήκουν στο έθος ενδοχώριων τριβών. ∆ιαµαρτυρίες για παρόµοιες πράξεις δεν επρόκειτο να γίνουν, διότι η µόνη υπαρκτή ∆ικαιοσύνη ήταν η εαµική. η «κρατική» ή είχε αδρανήσει εντελώς ή υπολειτουργούσε 55 προς χάρη του ΕΑΜ. Στην Κοζάνη οι δραστηριότητές των κρατικών ∆ικαστηρίων σχετίζονταν µε αγωγές εναντίον των ιδιοκτητών του εργοστασίου ηλεκτροφωτισµού, το οποίο η διορισµένη (εαµική) τοπική εξουσία επιθυµούσε να διαχειριστεί ιδιοχείρως, 56 ή αναγνωρίσεις νεοδηµιούργητων –τη επινεύσει του ΕΑΜ- Συλλόγων και Σωµατείων, των Ανθρακοπωλών π.χ. ή των Τυροκόµων.57 Ελάχιστοι έως κανείς ανταρτόπληκτος διέθετε θάρρος να διαµαρτυρηθεί για τις αλλαγές προσώπων στη ∆ιοίκηση ή τις Ενώσεις.58 Κανείς δεν εξέφερε αντίρρηση, όταν στο Σύλλογο Αναπήρων Εορδαίας προτάθηκε η εκκαθάριση των «φασιστικών στοιχείων» και η αλλαγή του λογοτύπου του. Μάλιστα ο κατοχικός πρόεδρός του εµποδίστηκε τον Ιανουάριο του 1945 να ταξιδέψει στη Θεσσαλονίκη, ενώ έτερο µέλος του ∆Σ που το αποτόλµησε «παρέµεινε υποχρεωτικώς» µία εβδοµάδα στην Κοζάνη, κρατούµενος προφανώς της ΕΠΑ. 59 Ιδιαίτερη βαρύτητα όπως συνηθιζόταν 60 δόθηκε από το ΕΑΜ στην ίδρυση νέων και την «αναζωογόνηση» παλαιών Γεωργικών Συνεταιρισµών,61 ένα πεδίο όπου οι επαναστάτες θεωρούσαν δικαιωµατικά δικό τους, γι αυτό και ελάχιστους µήνες νωρίτερα είχαν φροντίσει να παραγκωνίσουν έναν σηµαντικό αντίπαλό τους στη σιτοφόρο Εορδαία, το Θρακιώτη πρόεδρο της ΕΓΣ, εντέλλοντας την ΟΠΛΑ να τον απαγάγει και φονεύσει.62 Παρόλο τον ενθουσιασµό τους τα µέλη του ΕΑΜ και του ΚΚΕ που στελέχωσαν την τοπική εξουσία στάθηκαν ανίσχυρα µπροστά στην υλοποίηση των περισσότερων εξαγγελιών τους. Η ανισότητα των φύλων ήταν δύσκολο να αρθεί, γι αυτό και η Λέσχη Γυναικών δηµιουργήθηκε µόνο µέσα στην πόλη της

53

Ελεύθερη Ελλάδα (22.2.45) 2 Εθνικός Αγών (27.1.46) 4 και ΙΜΣΚ, Ενορία Πύργου όπου έγγραφα του 1952 προς την ΙΜΣΚ 55 βλ. π.χ. ΕΕ, Εκθέσεις 1944 -45 όπου καταγράφτηκαν 4 µόνο πράξεις 56 ΠΚ, ΒΣΠ 1/1945 57 ΠΚ, ΒΑΣ αρ.30, 31/1944 58 Για παρόµοια γεγονότα στη Θεσσαλονίκη, βλ. ∆ΙΑΥΕ, ΚΥ, 1945 Πολιτική Α΄, Φ.12.8, Πληροφορίαι εκ Θεσσαλονίκης, δελτίο πληροφοριών αρ. 2,3, Χρίστος Αβραµίδης στρατιωτικός διοικητής Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 13.12.44 59 ΕΣΑΘΠΕ, Πρακτικόν Συνεδριάσεως ∆.Σ. και Γενικών Συνελεύσεων, Συνεδριάσεις 7, 39., 40/1945 60 ΑΣΚΙ, 408/23/1/8, Ανδρέας προς Αλέκο, 19.12.43 61 ΑΣΚΙ, 415/23/8/60, Έκθεση για την οργάνωση Καστοριάς το µήνα Ιούνη [Περικλής 1944] και 415/23/8/62, Έκθεση ΠΕΚ προς ΚΟΠΜ, [Γεώργιος] Μυλωνάς [Σεπτ; 1944]. Επίσης ΑΣΚΙ, 415, 23/8/239 ΠΕΦ, Λεωνίδας για τη γραµµατεία Συνεταιρισµών Φλώρινας προς ΚΟΠΜ, 13.10.44 62 ΕΕ, Έκθεσις 108/1945 και ΠΚ, Ε∆∆Κ, πρακτικά 16/1946. Επίσης ΑΣΚΙ,415/23/8/161-9, Μιχάλης προς Νίκο Κωνσταντίνου 4.10.44 και Ηλίας προς Αλέκο, 6.10.44. επίσης Κ Αηδονίδης προς ΚΟΠΜ, Πτολεµαΐδα 10.11.44 54

421


Κοζάνης και αρκετά αργά, το Μάρτιο του 1945. 63 Η φορολογική ισότητα καταστρατηγήθηκε µε τη βαρύτατη φορολόγηση αστών ευπόρων σε χρυσό µάλιστα και χωρίς διευκολύνσεις.64 Με ένα µέρος των εσόδων επιδιώκετο να υποστηριχθούν τα «Λαϊκά Πρατήρια», εαµικός κατοχικός θεσµός 65 που επεκτάθηκε για να κτυπηθεί η µαύρη αγορά,66 αλλά κι αυτά µε την πάροδο του χρόνου άρχισαν να ατονούν.67 Άπειροι κι αµήχανοι στάθηκαν επίσης οι ηγέτες του ΕΑΜ/ΚΚΕ στο ζήτηµα των Σλαβοµακεδόνων. Στο στρατιωτικό επίπεδο η αντίθεση µεταξύ Ελλήνων και Σλαβοµακεδόνων είχε φτάσει σε ανεπίστρεπτο σηµείο, όταν άνδρες του 2/28 τάγµατος Βιτσίου στασίασαν τον Οκτώβριο του 1944 και κατέφυγαν στη Γιουγκοσλαβία πιεζόµενοι από το 27ο σύνταγµα του ΕΛΑΣ Κοζάνης, διακρινόµενο για «σωβινιστικές τάσεις προς εκδίκηση», σύµφωνα µε την ορολογία του ΚΚΕ της εποχής. 68 Πολιτικά η κατάσταση ήταν επίσης συγκεχυµένη, διότι οι ηγέτες του ΚΚΕ Καστοριάς και Φλώρινας, Χαλκιδικιώτης και Σιατιστινός αντίστοιχα, άκουγαν µε καχυποψία τα «γλυκά συνθήµατα (Σλοµπότα Μακεντόνια)» ερχόµενοι έτσι σε αντίθεση µε τους προϊσταµένους τους όπως συνέβη µεταξύ του Περικλή της ΠΕ του ΚΚΕ Καστοριάς και του υφαντουργού69 Ρένου Μιχαλέα,70 πολιτικού υπεύθυνου στο Βίτσι. Ο πρώτος είχε µάλιστα δηλώσει ευθαρσώς αναφορικά µε το ζήτηµα ότι χρειαζόταν «νυστέρι για να κοπεί το σάπιο κρέας». 71 Ανεξήγητη ήταν η ελαστικότητα του ΕΑΜ ως προς τους κοµιτατζήδες, όχι όµως έναντι των οπλιτών του ΕΕΣ και πράγµατι το 64% των νεκρών εξ αιτίας του ΕΑΜ/ΚΚΕ διαβιούσαν στην περιοχή Κοζάνης, Πρόσφυγες στην πλειονότητά τους. Όσα αναφέρθηκαν συµπληρώνονταν µε την αντίδραση των Προσφύγων, του πληθυσµού των πόλεων72 µε αποτέλεσµα να καθυστερήσει κατά πολύ η ίδρυση ξεχωριστών σλαβοµακεδονικών σχολείων (είχαν προταθεί ακόµη και σε µικτά χωριά), όπως επίσης και της «Βουλγαρικής» Παιδαγωγικής Ακαδηµίας, στο Άργος Ορεστικό. Προς χάριν της τελευταίας -επρόκειτο στην ουσία για 15νθήµερα σεµινάρια- που λειτούργησε ατελώς στα µέσα Φεβρουαρίου του 1945, τυπώθηκε µε ειδικό έρανο του ΚΚΕ αλφαβητάριο, 63

ΠΚ, Βιβλίον Αναγνωρισµένων Σωµατείων, Πράξις 34/8.3.45 και Αλήθεια [Κοζάνης] (2.2.45) 2 64 ∆ηµοκρατική Φωνή (13.1.45) 1,2 και Αλήθεια [Κοζάνης] (2.2.45) 2 65 Ελεύθερη Μακεδονία (16.2.44) 1 και KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 2/f.3/1, διαταγή ΙΧ µεραρχίας 21.8.44, α.π. 4106 66 ΑΣΚΙ 415, 23/8/68, ΠΕΚ προς ΚΟΠΜ, 23.9.44 67 Αλήθεια [Κοζάνης] (2.2.45) 2. Στην Πρέσπα ο θεσµός ήταν άγνωστος, βλ. ΑΣΚΙ, 415/23/8/239, Λεωνίδας για τη γραµµατεία Συνεταιρισµών Φλώρινας προς ΚΟΠΜ, 13.10.44 68 ΑΣΚΙ, 415/23/8/68, Περικλής προς ΚΟΠΜ, 23.9.44 69 Μπίρκας, Κάτω απ’ τη µπότα, ό.π., σ. 169 70 ΑΣΚΙ, 415/23/8/75α, Περικλής προς ΚΟΠΜ και Σπυρίδων Σφέτας, «Αυτονοµιστικές κινήσεις των Σλαβοφώνων κατά το 1944, η στάση του ΚΚΕ και η διαφύλαξη των ελληνογιουγκοσλαβικών συνόρων», Μακεδονία και Θράκη, 1941 –1944: Κατοχή –Αντίσταση – Απελευθέρωση, πρακτικά συνεδρίου στις 9-11.12.94, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1998, 105-124, σ. 27 71 ΑΣΚΙ, 415/23/8/67, Περικλής προς ΚΟΠΜ, ΚΟ ΙΧ µεραρχίας και ΚΟ 28ου συντάγµατος, 22.9.44 και 415/23/8/71, Περικλής προς ΚΟΠΜ, 1.10.44 72 ΑΣΚΙ, 415, 23/8/68, ΠΕΚ προς ΚΟΠΜ, 23.9.44

422


αποµίµηση του ελληνικού, 73 σε ολίγιστο προφανώς αριθµό αντιτύπων –δεν ήταν εξ άλλου καθόλου τυχαίο ότι στο εαµικό Εποπτικό Συµβούλιο Λαϊκής Παιδείας προϊστατο Καυκάσιος δάσκαλος από τις Κάτω Κλεινές.74 Ελάχιστοι επίσης Σλαβοµακεδόνες δάσκαλοι δέχτηκαν να διδάξουν τη µητρική τους γλώσσα. Φυσικά όσοι αντέδρασαν ή δεν παρουσιάστηκαν καθόλου ή φυλακίστηκαν από το ΕΑΜ, όπως ο αναπληρωτής επιθεωρητής Καστοριάς.75 Εκ πρώτης όψεως φαίνεται ότι η κίνηση έγινε για να εκπληρωθεί η παλαιά θέση του ΚΚΕ υπέρ των µειονοτήτων,76 αλλά πρακτικά για να επιπλεύσει το ΕΑΜ/ΚΚΕ στις περιοχές των Σλαβοµακεδόνων σε µία περίοδο που γενικώς οι οργανώσεις του είχαν αρχίσει µετά την ήττα του ΕΛΑΣ στην Αθήνα να παθαίνουν «κάποιο κραχ».77 Από τα όσα συνέβησαν αργότερα, διαπιστώθηκε ότι η ύστερη αυτή εύνοια προς τους Σλαβοµακεδόνες είχε λάβει χώραν και προς χάριν της Γιουγκοσλαβίας από την οποία περίµεναν αρωγή σε περίπτωση σύγκρουσης µε τους Βρετανούς ή την Ελληνική Κυβέρνηση 78 –από το Φεβρουάριο του 1945 άρχισαν να καταφεύγουν εκεί προς απόκρυψιν και προστασία πολιτικοί του ΚΚΕ, καπεταναίοι του ΕΛΑΣ και στελέχη της ΟΠΛΑ. Στην πραγµατικότητα τροµερές εντάσεις ανέκαθεν υπήρχαν τόσο ανάµεσα στον ΕΛΑΣ όσο και µεταξύ του ΕΑΜ και του λαού, αλλά καλυπτόταν µε την επίκληση της ενότητας στον πόλεµο εναντίον του κατακτητή. Κατά τη διάρκεια µίας απ΄ αυτές αιχµαλωτίστηκαν, φυλακίστηκαν 79 και καταδικάστηκαν σε θάνατο στελέχη του 28ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ µε τη µοµφή της ετοιµασίας πραξικοπήµατος –ανάµεσά τους κι ο στρατιωτικός διοικητής του. 80 Παρόλο που τελικά δεν αποδείχτηκε επακριβώς αν «απλώς συζητούσαν ή είχαν οργανώσει κίνηµα» τα γεγονότα φανέρωναν τη δυσαρέσκεια των Ελλήνων ως προς την πολιτική του ΕΑΜ προς τους Σλαβοµακεδόνες όπου είχε παρεξηγηθεί η «ισοτιµία» µε την «αυτονοµία».81 Ένας πρώην αρχηγός του κοµιτάτου από την Πολυκάρπη και µετέπειτα αξιωµατικός του ΕΛΑΣ δήλωνε απροκάλυπτα ότι «όπως ήρθαν τα πράγµατα εµείς πάλι θα διοικήσουµε, Ελλάς εδώ δεν πρόκαιται να ξανάρθη, ας λεν ότι θέλουν οι Γκρεκοµάνοι, εγώ τι έπαθα; Με τους ιταλούς έκανα ότι ήθελα82 και 73

ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.104/2/45, Ειδική έκθεσις περί της ιδρύσεως Σλαβοµακεδονικής «Βουλγαρικής» Παιδαγωγικής Ακαδηµίας εν τω Άργος Ορεστικό, Γεώργιος Γιαννιώτης, αναπληρωτής επιθεωρητής Καστορία 30.4.45 74 Κούφης, Λαογραφικά, Άλωνα, ό.π., σ. 30-4 75 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.104/2/43, Επιθεωρητής ΠΕ προς Φ∆, Καστοριά 18.11.45 76 Ανακοίνωση για άνοιγµα σλαβοµακεδονικών σχολείων υπάρχει από το Σεπτέµβριο του 1944 στην εφηµερίδα του ΚΚΕ Καστοριάς Σπίθα (27.9.44) 2 77 ΑΣΚΙ, 415/23/8/75, ΠΕΚ προς ΚΟΠΜ, Μυλωνάς [Φεβρ. 1944] 78 Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Β΄, σ. 31 79 Νέα Αλήθεια (20.2.45) 2 80 Ο οποίος όµως εντέχνως δεν αναφέρονταν σε εαµική εφηµερίδα της εποχής, βλ. ΜΣΤΙΚ, Γράµµος (15.2.44) 1, 2 81 ΑΣΚΙ, 408/23/1/22, ΜΓ προς την οργάνωση Καστοριάς, 23.5.44. Το ΕΑΜ Καστοριάς ήταν πιο αυστηρό για τους «δοσίλογους» παρά για τους Σλαβοµακεδόνες, βλ. ΓΒ, ΑΦ∆, Φ69/2/72, Βασίλειος Σεκουλίδης προς Φ∆, Καστοριά 20.4.44 [45 µάλλον] 82 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ1 αρ. 39, 116/1946 και ΕΘ, ΚΘ, Πρακτικά Συνέδρων Φλωρίνης 1946, δίκη αρ.27-9/1946

423


τώρα πάλι έξω το αυτόµατο».83 Στο αναφερθέν «κίνηµα» συµµετείχαν επίσης αντάρτες και πολίτες από το Βόιο και τα Προσφυγοχώρια της Καστοριάς (ιδιαίτερα από τη Μεσοποταµία, την Πεντάβρυσο και την Οινόη), αλλά ελάχιστοι από αυτούς δικάστηκαν επίσηµα από τον ΕΛΑΣ για να µη φανεί προφανώς η έκταση της αµφισβητήσεως. ∆εύτερο κραχ έλαβε χώραν στο Βόιο και τα Γρεβενά έπειτα από τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερµανών τον Ιούλιο του 1944, αυτή τη φορά ασυντόνιστο και µε δράστες χωρικούς. Θεωρώντας ότι τα πήλινα πόδια του κράτους του ΕΑΜ είχαν θρυµµατιστεί γυναίκες στον Πεντάλοφο -εν πλήρη ενδεία ούσες- απαλλοτρίωσαν τρόφιµα της ΕΤΑ ή µέµφθηκαν (µαζί µε άνδρες) την επανάσταση 84 µε συνέπεια να εκτελεστούν από τους αντάρτες που ανέλαβαν. Την ίδια τύχη είχαν και κρατούµενοι που κουράστηκαν να µετακινούνται.85 Ανάµεσα στα θύµατα ήταν πρόσωπα γνωστά όπως ο ιερέας Πέτρος ∆ανιήλ από τη Μόρφη, ο ανάπηρος απόστρατος υπολοχαγός Ιωάννης Τσουκνίδας από τη Ζώνη, παλαιός κοινοτάρχης και µέλος της ΥΒΕ/ΕΚΑ86 κι επτά δάσκαλοι του Βοΐου -Καστοριάς.87 Τον έναν µάλιστα «ακρωτηρίασαν» µαζί µε άλλους 3 πολίτες88 στη Χρυσή του Γράµου, περιοχή ευπαθή για τον ΕΛΑΣ, αφού οι άνδρες της προτιµούσαν να καταταχθούν στον Ε∆ΕΣ. Ακόµη εκτελέστηκαν εν ενεργεία αντάρτες όπως ένας ράπτης από το Μεγάλο Σειρήνι που δεν είχε επιστρέψει στη µονάδα του89 κι επίσης αιχµάλωτοι Γερµανοί όπως οι έφηβοι Μάρτιν Φρις και Πίτερ Έµπερχαρτ του 4ου συντάγµατος των SS που είχαν αυτοµολήσει από το Αµύνταιο.90 Η κατάσταση ήταν τόσο συγκεχυµένη, ώστε ακόµη και οι δύο διοικητές του 1/27 τάγµατος του ΕΛΑΣ (Μπαρµπαλιάς και Παλαιολόγος), που είχαν φροντίσει από νωρίς να διαφύγουν του κλοιού και να κρύβονται στα Βέντζια, να θεωρούνται από τα στελέχη του ΚΚΕ λιποτάκτες.91 Η εικόνα της διάλυσης του ΕΛΑΣ ταξίδευε µε ταχύτητα και στην υπόλοιπη χώρα, 92 παρά τις καυχησιολογίες του ΕΛΑΣ ότι στις επιχειρήσεις 83

ΕΦ, Λυτά έγγραφα, Πρακτικά συνεδριάσεως του Στρατοδικείου ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22ας Ιουνίου 1944, αρ. 31 84 ΠΓ, ΒΣΠ, βουλεύµατα 23, 44/1947, 7/1948 και ∆Κ, Ληξιαρχείο Πενταλόφου ΛΠΘ 7,1944, 10/1945, 5/1946. Για τον ιερέα της Μόρφης βλ. KCLMA, GB99, Prentice/Wickstead, Box 1, f. 5/1-2, Post operation reports, general report –Major Prentice, Comd, Nr 1. Area (Macedonia) appendix A κι επίσης Τζώρτζης, Εγκυκλοπαίδεια, ό.π., σ. 130 και Βοβολίνης, Η Εκκλησία, ό.π., σ. 312 85 ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευµα, 137/1946 και Ιωάννης Τόλιος, Παλαιό Κωσταράζι (Ιστορία Λαογραφία), Θεσσαλονίκη 1993, σ. 96 86 ΠΓ, ΒΣΠ, βούλευµα 42/1945, 43/1947, 51/1949 και Ευθύµιος Ράλλης, «Εθνικοί αγωνιστές: αντισυνταγµατάρχης Ιωάννης Τσουκνίδας (1897- 1944», Βοϊακή Ζωή (Νοέµ. –∆εκ. 1999) 12-3 87 Εκπαιδευτικός Τύπος (30.4.45) 2, 3 88 ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, ∆Χ Καστορίας, αρ. 324-7 89 ∆Κ, Ληξιαρχείο Μεγάλου Σειρηνίου, ΛΠΘ Φωτίου Μπίσκα 1944 και ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 139/1946 90 KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/1/7 Post. Op Report, General report, σ. 61 91 ΑΣΚΙ, αρχείο ΚΚΕ, ΠΕ Γρεβενών, Φ415/23/8/8 και 9, ∆ρόσος, υψώµατα Νησιού προς Τάσιο 11.7.44 92 ΓΑΚ/ΑΝΛ, Έγγραφα 53ου συντάγµατος ΕΛΑΣ, ΙΧ µεραρχία προς την ΙΧ Εφεδρική Μεραρχία, α.π.4136/25/8.44

424


αυτές οι Γερµανοί είχαν 150 νεκρούς κι ισάριθµους τραυµατίες.93 Αισχρότερη πράξη ήταν το πνίξιµο µε σκοινί (στην αρχή είχε επιχειρηθεί µε προσόψιο) µίας 35χρονης Αρβανίτισσας χήρας από το Φλάµπουρο, που κατηγορούσε το ΕΑΜ ότι είχε εκτελέσει τον άνδρα της. 94 Γι αυτούς τους φόνους και ιδιαίτερα έπειτα από την εκτέλεση 4 χωροφυλάκων παραιτήθηκε από τον ΕΛΑΣ ο νέος στρατιωτικός διοικητής του 28ου συντάγµατος ίλαρχος Βασίλειος Καρβέλας. 95 Η σκληρότητα του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ οφειλόταν οπωσδήποτε στην «ιδιαίτερη προσοχή» που το ΜΓ του ΚΚΕ συνιστούσε για τις περιοχές Φλώρινας και Κοζάνης.96 Το τρίτο κραχ φάνηκε έντονα ιδιαίτερα το ∆εκέµβριο του 1944 αλλά οι πηγές του φαίνεται ότι σχηµατίστηκαν, όταν έφυγαν οι Γερµανοί οπότε η ένοπλη παρουσία του ΕΛΑΣ θεωρούνταν περιττή κι όταν προσέρχονταν στελέχη της Εθνικής Κυβέρνησης ή Σύµµαχοι αξιωµατικοί. Στα Γρεβενά εξ αιτίας της πείνας, των κλοπών και των λιποταξιών από το Εφεδρικό τα «διαλυτικά στοιχεία» και οι «µαύροι άνθρωποι» είχαν τόσο αυξηθεί, ώστε απειλούσαν όχι µόνον τον ΕΛΑΣ αλλά και την ΠΕ του ΚΚΕ, µε αποτέλεσµα και τα Λαϊκά ∆ικαστήρια να εργάζονται πυρετωδώς και οι Σταθµοί της ΕΠΑ να γεµίζουν ασφυκτικά. 97 Όπως οµολόγησε ο γραµµατέας της τότε ΠΕ του ΚΚΕ 29 άτοµα είχε συλληφθεί µέσα στην πόλη σε µία µόνο µέρα, ενώ στην ύπαιθρο το «σκοινί είχε παρατραβήξει».98 Στη Φλώρινα οι κρατούµενοι κατά την περίοδο των ∆εκεµβριανών είχαν αυξηθεί στους 170,99 ενώ στην Καστοριά όπως ειπώθηκε στους 200. Στην Κοζάνη το ίδιο χρονικό διάστηµα δεν έλαβαν χώραν συλλήψεις, διότι οι χήρες περίσσευαν και οι άνδρες ήταν λίγοι: πολλοί είχαν φονευθεί κι άλλοι τόσοι κρύβονταν, πολύ περισσότεροι κρατούνταν και αρκετοί είχαν επιστρατευθεί στο Εφεδρικό και όδευαν προς την Ήπειρο. Όσοι παρέµειναν ήταν δέσµιοι του φόβου από την πρόσφατη νοεµβριανή καταιγίδα. Όταν ήρθε η Εθνοφυλακή (Μάρτιος 1945) στην περιοχή 219 κρατούµενοι βρίσκονταν ακόµη µέσα στο στρατόπεδο της Κοζάνης αναµένοντας δίκη,100 καθώς ο ΕΛΑΣ είχε παραδώσει στο κράτος τους ανακριτικούς του φακέλους. Οι αντικοµουνιστές κρατούµενοι µετά από µία ολιγοήµερη µετακίνηση στη Βέροια αφέθηκαν ελεύθεροι. Το ισοζύγιο των µηνύσεων101 που ακολούθησαν στο ζήτηµα των φόνων µεταξύ των Εαµιτών και των Εθνικιστών ήταν 93

Μακεδονική Φλόγα (7.8.44) 1 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ1 αρ. 39, 116/1946 και ΕΘ, ΚΘ, Πρακτικά και Αποφάσεις Συνέδρων Φλωρίνης 1946, δίκη αρ.27-9/19.7.46 95 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 200/1946 96 ΑΣΚΙ, 408/23/1/43, Απόφαση της πρώτης Μακεδονικής Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ, Αύγουστος 1944 97 ΑΣΚΙ, 415/23/8/17, Περικλής προς ΚΠΟΜ 8.10.44 98 ΑΣΚΙ, 415/23/8/23, Χριστόφορος προς ΚΟΠΜ 23.11.44 και 415/23/8/29, Σιέµπης προς ΚΟΠΜ α.π. 8/8.12.44. Επίσης 415/23/8/230 Σιέµπης προς ΚΟΠΜ α.π. 6/8.12.44 [αντίγραφο] και 415/23/8/33, Σιέµπης προς ΚΟΠΜ α.π. 9/10.12.44 99 Νικόλαος Τζήκας, συνέντευξη το 2001 100 PRO, FO 371/48268/R7817/89-91, Bρετανός πρόξενος Θεσσαλονίκης προς Πρεσβεία Αθήνας Νο 18/14.4.45 και FO 371/48269/R8082, A.G.I.S. Weekly report No 28, 22-29 April 1945, secret 101 Το Φως (5.5.45) 2 94

425


αξιοσηµείωτα ανισοβαρές, καθώς οι πρώτοι είχαν φονεύσει 7 φορές περισσότερους από ότι οι δεύτεροι. Ήταν λοιπόν φυσικό οι ανακρίσεις του ΕΛΑΣ να θεωρηθούν προϊόντα βίας ή νοθείας. Καθώς οι Εθνικιστές στρατεύτηκαν στην Εθνοφυλακή και –αργότερα- κατατάχτηκαν χωροφύλακες άνευ θητείας η προσαγωγή τους στο ∆ικαστήριο ήταν προβληµατική. Έτσι οι περισσότεροι απαλλάχτηκαν µε βουλεύµατα, ενώ από όσους δικάστηκαν κανείς δεν καταδικάστηκε –ούτε οι Πουλικοί- 102 είτε επειδή δεν υπήρχαν επαρκείς αποδείξεις είτε διότι είχε αρχίσει ο κυρίως Εµφύλιος Πόλεµος κατά τον οποίο οι Εθνικιστές συνεισέφεραν υπέρ του κράτους µε όλες των τις δυνάµεις.

102

Μακεδονία (18.12.45) 1 κι Ελευθερία (27.12.45) 2

426


ε΄. Συµπεράσµατα Ευρισκόµενοι χιλιόµετρα µακριά από τις πατρίδες τους κι απέλπιδες από τη σκληρή δίωξη του ΕΛΑΣ οι οπλαρχηγοί της ΠΑΟ ∆υτικής Μακεδονίας για να επιζήσουν παραδόθηκαν στους Γερµανούς της Θεσσαλονίκης. Τι ακριβώς ειπώθηκε εκεί δεν είναι γνωστό, αλλά από τις επόµενες κινήσεις τους δύνανται να υποτεθούν µερικά µε σχετική ακρίβεια. Οι Γερµανοί τους πρότειναν να επιστρέψουν στις πατρίδες τους και να πείσουν τους κατοίκους να σταθούν αρνητικοί απέναντι στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ κι εν ανάγκη να οπλιστούν εναντίον του. Ο Μιχάλαγας επέστρεψε στην Κοζάνη όχι όµως και ο Κολάρας, που ούτε στην Καστοριά µπορούσε να γυρίσει, αφού οι Κοµιτατζήδες έπνεαν µένεα εναντίον του ούτε στην Εορδαία καθώς µε τον Πούλο δεν υπήρχε περίπτωση να συµπλεύσει, αφού τον θεωρούσε εχθρό του. Έτσι ο τελευταίος µαζί µε µερικούς πιστούς του οπλίτες κατέφυγε στον Κούκο της Κατερίνης προς αρωγήν των Τουρκόφωνων οπλιτών. Εν τω µεταξύ στη ∆υτική Μακεδονία είχε προσέλθει για µόνιµη εγκατάσταση ένα σύνταγµα των SS το οποίο εξαπέλυσε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις πιέζοντας ακόµη περισσότερο τους αντάρτες, τους οποίους είχε σταµατήσει να υποστηρίζει η ΣΣΑ, αφού είχαν επιτεθεί εναντίον της ΠΑΟ και του Ε∆ΕΣ. Την οικτρή επισιτιστική κατάσταση του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ που συµπλήρωνε ο χειµώνας εξεικόνιζαν οι λιποταξίες µαχητών. Μόνη διέξοδος των ανταρτών απέµενε η δια της βίας αρπαγή γεννηµάτων, γι αυτό εξαπολύθηκαν αιµατηρές επιθέσεις εναντίον πεδινών χωριών, των οποίων οι κάτοικοι αρνούνταν τους αντάρτες φοβούµενοι σκληρά γερµανικά αντίποινα, αφού οι οικίες τους κείτονταν επάνω ή εκατέρωθεν σηµαντικών συγκοινωνιακών κόµβων –παρόµοιοι δισταγµοί υπήρχαν και στα χωριά που συνόρευαν µε τη γερµανοκρατούµενη ζώνη.1 Προς απάντησίν των πληττόµενοι άνδρες εκτέλεσαν ένα µέλος της ΕΠΟΝ και παρέδωσαν άλλα δύο στους Γερµανούς. Οι αντάρτες ανταπάντησαν επιτιθέµενοι σε νέους στόχους, ενώ µία προκεχωρηµένη περίπολός των φόνευσε στα πρόθυρα της Κοζάνης ένα Γερµανό ιατρό που περιποιούνταν και Έλληνες ασθενείς. Μαινόµενοι οι Γερµανοί φόνευσαν δεκάδες χωρικούς, εκτέλεσαν άλλους τόσους στην πόλη της Κοζάνης και συνέλαβαν εκατοντάδες άνδρες µε απειλητική διάθεση. Το αδιέξοδο ήταν προφανές: µόνο αν οπλίζονταν φανερά, κάτι που επέτρεπαν τώρα οι Γερµανοί, θα απέκρουαν από το ένα µέρος τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ κι από το άλλο θα απέφευγαν τα σκληρά αντίποινα εκ µέρους του κατακτητή. Σχηµατίστηκε τότε η οργάνωση του ΕΕΣ µε δυαδική διοίκηση: οπλαρχηγός ο Μιχάλαγας και στρατιωτικός διοικητής ένας λοχαγός του Στρατού –η ειρωνεία ήταν ότι ο µεν πρώτος είχε διατελέσει αρχικά οικονοµικός ενισχυτής του ΕΑΜ, ενώ ο έτερος θεωρούνταν φίλος των Βρετανών. Τη διαφώτιση ανέλαβε δικηγόρος που εξέδιδε υποστηρικτική εφηµερίδα. ∆υαδικό σχήµατα διοίκησης προβλέπονταν και για τις κατώτερες θέσεις, 1

Αντιφασίστας (10.4.44) 2

427


όµως καθώς ελάχιστοι αξιωµατικοί προσφέρθηκαν, στα χωριά απέµεναν αρχηγοί µόνο πολίτες. Στην Εορδαία έπειτα από τη φυγή του Πούλου ανέλαβε µοναδικός αρχηγός των αντικοµουνιστών οπλιτών ο Φραγκίσκος Κολάρας λόγω του χαρακτήρα του. Απείθαρχοι οι χωρικοί και χωρίς καµία ή ελάχιστη ενίσχυση (σε σφαίρες) από τους Γερµανούς αποτελούσαν µικρής µαχητικής αξίας τµήµατα και µόνο ως οδηγοί ή συλλέκτες ζώων επρόκειτο να διαπρέψουν. Η εµπιστοσύνη των Γερµανών προς αυτούς ήταν µειωµένη, αφού στην πλειονότητά τους είχαν οπλιστεί λόγω της καταστάσεως, µε τη βία κι όχι εθελοντικά. Πράγµατι είχαν δίκιο καθώς στην πρώτη τους κοινή οδοιπορία εναντίον των Λιβερών το Φεβρουάριο του 1944 οπλίτες του ΕΕΣ είχαν αφήσει απυρόβλητους τους αντάρτες να διαφύγουν του κλοιού. Το πιο σηµαντικό αποτέλεσµα της επιχείρησης αυτής ήταν η εξάρθρωση του ΚΚΕ της περιοχής µε αποτέλεσµα να εξαπλωθεί ακόµη περαιτέρω ο αντικοµουνισµός. ∆εύτερη κοινή επιχείρηση (ΕΕΣ και Πουλικών) έξω από τα χωριά τους έλαβε χώραν εναντίον του σλαβόφωνου χωριού Ερµακιά όχι βεβαίως για εθνοτικούς λόγους. Έχοντάς του ως ορµητήριο ο ΕΛΑΣ είχε εξαπολύσει ο ΕΛΑΣ από εκεί σηµαντικές επιθέσεις εναντίον των οπλισµένων χωριών κι έπρεπε να καταστραφεί και βεβαίως τα γεννήµατα και τα ζώα του να παρθούν από τους οπλίτες ως αντιστάθµισµα όσων είχαν χάσει, όπως κι έγινε. Είναι αξιοσηµείωτο ότι πολλά στελέχη κι αντάρτες του 27ου και 53ου συνταγµάτων του ΕΛΑΣ (Κοζάνης και Γρεβενών) δίσταζαν να επιτεθούν εναντίον Ελλήνων, της ΠΑΟ κι έπειτα των αντικοµουνιστών οπλιτών. Γι αυτό προφανώς δηµιουργήθηκε ειδικό απόσπασµα µε διάφορους των πρώτων χαρακτήρες, το 2/16 τάγµα του Βερµίου, κι αυτό πράγµατι είχε κτυπήσει σφοδρότατα τα οπλισµένα χωριά των Μπουτζακίων. Περισσότερο όµως ωµά φέρθηκε µία άλλη µονάδα του ΕΛΑΣ, στην οποία εµπεριέχονταν Ρώσοι, Βούλγαροι και Σέρβοι λιποτάκτες (ο «διεθνής λόχος»), εκτελώντας µαζικά 36 τουρκόφωνους χωρικούς που είχε συλλάβει µε ευκολία έπειτα από µάχη στο χωριό Μανιάκι του Αµυνταίου το Μάιο του 1944. Εκ του γεγονότος προβάλλει επιτακτικότερα το ερώτηµα: προς τι τελικά η ιδιαίτερη µεγαθυµία του ΕΑΜ/ΚΚΕ ως προς τους Κοµιτατζήδες, ενώ επεφύλασσε το αντίθετο για τους Πρόσφυγες; Μετά από ένα µακρύ διάλειµµα εξ αιτίας της διενέργειας δύο µεγάλων εκκαθαριστικών γερµανικών επιχειρήσεων στο Βέρµιο και την Πίνδο (άνοιξη και καλοκαίρι 1944), στις οποίες έλαβαν µέρος σε δευτερεύοντες ρόλους οι οπλίτες του ΕΕΣ, οι αντάρτες επανέλαβαν τις επιθέσεις τους εναντίον των οπλισµένων χωριών, αλλά τα αποτελέσµατα δεν ήταν αυτά που περίµεναν. Τυχαία τότε ήρθαν για πρώτη φορά πρόσωπο µε πρόσωπο Βρετανοί και οπλίτες του ΕΕΣ και οι τελευταίοι διαβεβαίωσαν τους πρώτους ότι δεν είχαν καµία έχθρα εναντίον τους. Έκτοτε έλαβαν χώραν κι άλλες επαφές αλλά η παρουσία του ΕΛΑΣ εξασθένιζε κάθε θέληση για µία όψιµη έστω συνεργασία εναντίον των Γερµανών. Το µόνο που επετεύχθη ήταν η παντελής απουσία οπλιτών του ΕΕΣ από την πόλη της Κοζάνης, όταν την 27η Οκτωβρίου 1944 βρετανικά τµήµατα επιτέθηκαν για να την καταλάβουν. Λίγες µέρες αργότερα δεν υπήρχε κανείς Γερµανός στη ∆υτική Μακεδονία.

428


Έκτοτε µε τη µεσολάβηση των Βρετανών και της Ελληνικής Κυβέρνησης διεξάγονταν διαπραγµατεύσεις µεταξύ ΕΛΑΣ και των οπλιτών του ΕΕΣ που είχαν οχυρωθεί στα χωριά τους για µία ειρηνική λύση. Ένας ίσως από τους λόγους που κράτησαν αυτές αρκετά, έναν περίπου µήνα, ήταν η επιθετική αδυναµία του ΕΛΑΣ, αφού οι καλύτερες µονάδες του είχαν σταλεί στα σύνορα µε τη Γιουγκοσλαβία και στο Κιλκίς. Με την πάροδο όµως του χρόνου συγκεντρώθηκαν εφεδρικοί επί το πλείστον µαχητές και δόθηκε διαταγή καταβολής των, αφού οι οπλίτες µόνο στους Βρετανούς δέχονταν να παραδοθούν. Μία µόνον ηµέρα αµύνθηκαν κραταιά οι οπλίτες του ΕΕΣ, τεµαχιζόµενοι έπειτα αλλόφρονες σε µικρές οµάδες. Το βράδυ, µε την εξαίρεση ελάχιστων καπεταναίων, οι µονάδες του ΕΛΑΣ (σλαβόφωνες και µη) προχώρησαν σε µαζικές εκτελέσεις παραδοθέντων οπλιτών, τακτική που συνέχισαν και τις επόµενες δύο ηµέρες, µε αποτέλεσµα να χάσουν τη ζωή τους περισσότεροι από 4 εκατοντάδες άνδρες. Οι εκτελέσεις δεν ήταν αποτέλεσµα αυθόρµητης ορµής των ανταρτών, αλλά εντολών από ανώτατα κλιµάκια του ΕΑΜ/ΚΚΕ. Σχεδόν όλοι όµως οι καπεταναίοι του ΕΕΣ διέφυγαν και µέρος τους παραδόθηκε αργότερα, οι υπόλοιποι κρύβονταν. ∆ύο χιλιάδες περίπου άνδρες και γυναίκες, Πρόσφυγες στην πλειονότητά τους, κλείστηκαν έπειτα σε στρατόπεδα κρατουµένων που διατήρησε ο ΕΛΑΣ µέχρι την άνοιξη του 1945. Το κράτος του ΕΑΜ εξαπλώθηκε και στις πόλεις µε αλλαγές στη δηµόσια διοίκηση και στις ενώσεις ιδιωτών. Παρά την αφαίµαξη σηµαντικών ποσοτήτων τροφίµων για τις ανάγκες του ΕΛΑΣ που εκστράτευσε εναντίον του Ε∆ΕΣ στην Ήπειρο και τη βαρύτατη φορολόγηση των οικονοµικά ευκατάστατων τα τεράστια προβλήµατα που είχε κληρονοµήσει η περίοδος της Κατοχής ήταν αδύνατο να λυθούν. Αρκετοί κάτοικοι, πρώην υποστηρικτές, φίλοι ή ουδέτεροι, θεωρούσαν πια άκαιρο, αφού είχαν φύγει οι Γερµανοί, το σιδηρούν πρόσωπο της Εαµοκρατίας και εγκατέλειπαν το ΕΑΜ/ΚΚΕ. Μετά από την ήττα του ΕΛΑΣ στην Αθήνα το ΕΑΜ/ΚΚΕ έπαιξε φανερά το χαρτί των µειονοτήτων ιδρύοντας σλαβοµακεδονική, εξαιρετικά ταχύρυθµη, Ακαδηµία και λειτουργώντας έπειτα σχολεία στην ιδία γλώσσα. Ήταν µία απολύτως αναγκαία για την περίσταση κίνηση προς χάριν της Γιουγκοσλαβίας όπου επρόκειτο να καταφύγουν προς απόκρυψιν στελέχη του ΕΑΜ/ΚΚΕ εναντίον των οποίων αναµενόταν ότι θα καταθέτονταν µηνύσεις για φόνους, βιαιότητες, κατασχέσεις υλικών κλπ. επί Κατοχής ή της Εαµοκρατίας.

429


430

ΜΕΡΟΣ ΙΙΙ: ΕΠΙΣΦΑΛΗΣ ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΤΑ 1945 -1946

431

432

ΑΠΟΠΕΙΡΕΣ ΜΕΤΑΒΑΣΗΣ

Ζ΄. Η ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ 1945 -46

α΄. Απόπειρες µετάβασης Ακούγοντας για την αποστράτευση του ΕΛΑΣ οι ΠΕ του ΚΚΕ ∆υτικής Μακεδονίας άρχισαν µε δική τους πρωτοβουλία να κρύβουν τα περισσευούµενα όπλα της ΕΠΑ και του Εφεδρικού ΕΛΑΣ και να οργανώνουν την ΟΠΛΑ «υπό τύπον πληροφοριών». 1 Έπειτα όµως από τη συµφωνία της Βάρκιζας δόθηκαν (προφορικές προφανώς οδηγίες) µέσω του δικτύου των καπεταναίων του ΕΛΑΣ καθώς επίσης και από ανώτατα στελέχη του ΚΚΕ σαν το δικηγόρο Ζήση Ζωγράφο από το Βογατσικό2 να κρυφτούν όπλα.3 Έτσι όταν κατέφθασε ο µόνιµος ΕΛΑΣ της περιοχής από την Ήπειρο όπου είχε σταλεί για να εξουδετερώσει τον Ε∆ΕΣ παρέδωσε τα όπλα του στα τµήµατα της ΕΠΑ. Τα καλύτερα όµως από αυτά φυγαδεύτηκαν µε έµπιστους συνοδούς σε απρόσβλητα κρησφύγετα ή δόθηκαν σε έµπιστους αντάρτες να τα φυλάξουν σε απίθανα µέρη. Επρόκειτο για µεγάλες ποσότητες φορητού 4 και βαρέως οπλισµού όπως επίσης και πολεµοφοδίων, όπως εκτιµάται από την καταµέτρηση των ευρεθέντων –ενδεικτικά στα λιγνιτωρυχεία της Βεύης υπήρχαν αρκετοί δυναµίτες,5 στην Άνοιξη (Γριά) Χασίων 6 τόνοι νάρκες,6 στο Χρώµιο 5 οµαδικοί όλµοι, 5 βαριά πολυβόλα και 15 οπλοπολυβόλα,7 στο Ξινό Νερό 500 χειροβοµβίδες,8 στον Βελβενδό σολοδέρµατα, αδιάβροχα, ακόµη και µία µηχανή αυτοκινήτου.9 Τα κρυµµένα όπλα αναζητούσαν έκτοτε τα αντικοµουνιστικά αποσπάσµατα,10 η Εθνοφυλακή µόνη ή µαζί µε Βρετανούς στρατιώτες, για την ακρίβεια ένα τάγµα τυφεκιοφόρων Γκούρκας 11 και λίγο αργότερα η Χωροφυλακή. Όσοι βεβαίως άνδρες της υπηρετούσαν σε αποµεµακρυσµένους σταθµούς ερευνούσαν µε αρκετή φειδώ προσπαθώντας να διατηρούν απαραίτητες ζωτικές ισορροπίες, ευάλωτοι ως ήταν στις επιθέσεις των κάθε 1

ΑΣΚΙ, 415/23/8/75, ΠΕΚ προς ΚΟΠΜ, [Φεβρ. 1944] Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση (Απρ. –∆εκ. 1988) 22 3 Γιάννης Μανούσακας, Χρονικό από την Αντίσταση (κατοχικά), Αθήνα χ.χ., σ. 354 4 Κατά το ΓΕΣ ως την 31.7.45 είχαν βρεθεί 841 οπλοπολυβόλα και 15.904 όπλα, βλ. Ελληνικός Βορράς (19.9.45) 1 5 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ2, βούλευµα 2/1947 6 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 145/1946 7 ∆ΙΣ/ΓΕΣ, Φ.1498/Γ/1, Ηµερολόγιον επιχειρήσεως 163 ΤΕ/10η ταξιαρχία από 23.12.44 έως 3.9.47. Επίσης ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 201/1945 και Το Φως (19.6.45) 2. Ακόµη Ζυγούρας ∆ηµήτριος, συνέντευξη το 1995 και Σιαµπανόπουλος Νικόλαος, συνέντευξη το 1996 8 ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έθνος [Φλώρινας] (3.5.46) 1 9 Ελληνικός Βορράς (21.9.45) 2 10 Λαϊκή Φωνή (2.8.45) 2 11 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.1498/Γ/1, Ηµερολόγιον επιχειρήσεως 163 ΤΕ/10η ταξιαρχία από 23.12.44 έως 3.9.47, 46, 49, 52 και σε έγγραφο της 5.9.45 λέει ότι το 1/19 τάγµα Γκούρκας τυφεκιοφόρων [Ghurka] είναι στην Κοζάνη, PRO, FO 371/48280/R5995/95, έγγραφο µε ηµεροµηνία 5.9.45 2

433

Η ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ 1945 -46

είδους ενόπλων 12 και µην έχοντας καλές πληροφορίες. Η Αγροφυλακή ήταν άοπλη13 κι αδυνατούσε να κινηθεί, ενώ τα κοινοτικά συµβούλια διορίζονταν µε καθυστέρηση. Το µόνο στήριγµά της ήταν πολίτες, προς χάριν ή ασφάλειαν των οποίων καταβαλλόταν µυστικές προσπάθειες να αποκτήσουν όπλα,14 αλλά ακόµα κι έτσι η Χωροφυλακή προσπαθούσε να είναι αµερόληπτη.15 Για την «εγκυρότητά» της και το «ξερίζωµα κάθε πολιτικής επιρροής» στους κόλπους της κατέβαλαν πολλές προσπάθειες οι Σύµµαχοι µέσω της Βρετανικής Αστυνοµικής Αποστολής.16 Αν και είχαν ήδη εκδοθεί ανακοινώσεις ότι η κατοχή όπλων επέφερε την ποινή του θανάτου, 17 πρακτική διόλου άγνωστη αφού την είχαν εφαρµόσει προηγουµένως και οι κατακτητές και το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, οι εθελοντές πληροφοριοδότες στην αρχή σπάνιζαν, διότι θεωρούσαν την Πολιτεία αδύναµη εµπρός στο ΕΑΜ, που αν και είχε καταθέσει τα όπλα ήταν ακόµη παρόν. Όταν όµως άρχισε η συστηµατική έρευνα, 18 η χρήση βίας 19 και η θεώρηση του κράτους ως ισχυρότερου από τους Εαµίτες ή πρώην Ελασίτες,20 η κατάσταση άλλαξε. Γνωστοί κρυψώνες όπλων 21 άρχισαν να αποκαλύπτονται 22 και οι θεωρούµενοι ως υπεύθυνοι αναζητούνταν για να δικαστούν. Φυσικά οι περισσότεροι από τους δράστες είχαν ήδη φύγει στο εξωτερικό ή φυγοδικούσαν εντός της χώρας, αλλά τι από τα δύο είχαν επιλέξει ελάχιστοι το γνώριζαν.23 ∆ύο από τους ελάχιστους ήταν ο γραµµατέας της ΚΟ του ΚΚΕ της ΙΧ µεραρχίας, που πριν έρθει το κράτος σύστηνε σε όσα στελέχη είχαν εκτεθεί σε βιαιότητες να καταφύγουν στη Γιουγκοσλαβία 24 και το στέλεχος του 12

Στην Αιανή οι χωροφύλακες είναι ταµπουρωµένοι µέσα στο Σταθµό και µόνο ένας βγαίνει για ψώνια έξω, βλ. Λαϊκή Φωνή (2.2.46) 2 13 PRO, FO 371/48272/R10359/152-4, Cabinet Distribution from Salonica to Athens, No 253/15.6.45 14 PRO, FO 371/48274/R11562/63, Cabinet Distribution from Salonica to Athens, No 274/6.7.45 15 PRO, FO 371/48275/R12961, A.G.I.S. Weekly report No 40/15-21.7.45 16 PRO, FO 371/48248/R/ 1841/53-5, Βρετανική Αστυνοµική Αποστολή στην Ελλάδα, συνχης Πρόσσερ, [24;1.45] 17 Ελεύθερη Ελλάδα, (22.2.45) 2 18 Η Φωνή του Λαού (29.7.45) 2 19 Λαϊκή Φωνή (2.8.45) 2 και Κεχαγιάς Στέργιος, συνέντευξη το 2004. Για το θάνατο κατόπιν ξυλοδαρµό ενός πρώην Ελασίτη από το Βυθό βλ. ΠΓ, ΒΣΠΓ 38/1945, 64/1946 κι επίσης Λαϊκή Φωνή (3.10.45) 2 και Ελευθερία (10.11.45) 1 20 Ο υπεύθυνος του ΕΑΜ Χρωµίου πρόδωσε τα κρυµµένα εκεί όπλα κι έπειτα µετανάστευσε στην Κοζάνη όπου κατετάγη ως άνευ θητείας στη Χωροφυλακή, βλ. ∆ηµήτριος Ζυγούρας, συνέντευξη το 1995 και Ρόσιος, Στα φτερά, ό.π., σ. 191 21 PRO, FO 371/48258/R/4022/126, Πρέσβης Θεσσαλονίκης προς τον Πρόξενο Αθήνας Νο 113/15.2.45 22 Ενδεικτικά για την εύρεση όπλων στη ∆υτική Μακεδονία βλ. Το Φως (29.6.45) 2, Εθνικός Αγών (25.11.45) 3, Ελληνικός Βορράς (1.1.46) 3, ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έθνος [Φλώρινας] (3.5.46) 1. Επίσης ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 123/21946 και ∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 555 23 Η πληροφορία ότι 6000 στελέχη του ΕΛΑΣ και του ΚΚΕ πέρασαν το 1945 στο εξωτερικό και 3000 κρύβονταν σε απάτητα ληµέρια, βλ. Θεσσαλονίκη (22.6.45) 3, δείχνει το µέγεθος του προβλήµατος 24 Νοµικός Χρήστος, συνέντευξη το 1993. Ήταν οι εξτρεµιστές, βλ. PRO, FO 371/48263/R/5953/211, War Cabinet Distribution from Salonica to FO, cipher, No 160/

434


ΣΑΜ/ΚΚΕ Φλώρινας Κυριάκος Πυλάης που υπέγραφε τις άδειες εξόδου των.25 Μαζί µε όσους έφυγαν φοβούµενοι την προσαγωγή τους σε δίκες για φυσική ή ηθική αυτουργία σε φόνους εγκατέλειψαν τη χώρα όσοι θεώρησαν τον εαυτό τους ανασφαλή. Επρόκειτο συνολικά για 63 βεβαιωµένους άνδρες και 4 γυναίκες, ενώ αντίθετα πολύ περισσότεροι παρέµειναν στην Ελλάδα κινούµενοι σε βαθιά παρανοµία όπως ο Υψηλάντης και συνήθως σε ηµιπαρανοµία λαµβάνοντας βραδινά κυρίως µέτρα προφύλαξης. Αυτοί οι «αγνώστου διαµονής» άνδρες που περίσσευαν στα δάση και την ύπαιθρο µερικές φορές συµπλέκονταν µε χωροφύλακες, όταν οι τελευταίοι πλησίαζαν στον καταυλισµό των ή έµπαιναν µέσα στα χωριά όπως είχε συµβεί στην ύπαιθρο του Βελβενδού26 και το Ζιάκα.27 Αρκετά λοιπόν ήταν τα όπλα και οι διωκόµενοι για την απόκρυψή τους όταν τον Απρίλιο του 1945 έφθασε η Εθνοφυλακή στη ∆υτική Μακεδονία. Όσο εµπεδωνόταν το κράτος τόσο αυξανόταν η διαρροή µελών ή υποστηρικτών του ΕΑΜ όπως επίσης και ο αριθµός νεοπαγών οργανώσεων Εθνικοφρόνων.28 Ο µηχανισµός του ΕΑΜ στις πόλεις είχε εξουδετερωθεί και σε αυτό εκτός των άλλων οφειλόταν στις εισόδους της Εθνοφυλακής στα γραφεία του ΕΑΜ/ΚΚΕ κατά τις οποίες εκτός από την ενδελεχή έρευνα κατάσχονταν και υλικά όπως αρχεία ή και καρέκλες,29 αφού αρκετά από αυτά δεν ανήκαν στο ΕΑΜ, αλλά σε ιδιώτες ή δηµόσιες υπηρεσίες και είχαν επί Εαµοκρατίας κατασχεθεί. 30 Στην Καστοριά και τη Φλώρινα εγκατέλειπαν µαζικά το ΕΑΜ οι λεηλατηµένοι από τους κατακτητές και τους Κοµιτατζήδες Πρόσφυγες εν αντιθέσει µε τους Σλαβοµακεδόνες που είτε είχαν πάθει ελάχιστα είτε καθόλου.31 Τη στάση των τελευταίων ως προς το κράτος και το ΕΑΜ επηρέαζε η αιµατηρή δράση των ανταρτών του Λαϊκού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΝΟΦ), οργάνωση που είχε συµπτυχθεί στα Σκόπια µε στρατιωτικό ηγέτη τον πρώην λιποτάκτη Ελασίτη Ηλία ∆ηµάκη ή Γκότσεφ κι «αδιάψευστη εξάρτηση» από το τοπικό κοµουνιστικό καθεστώς.32 Περίσσευαν επίσης τα εντάλµατα σύλληψης, αφού ξεπερνούσαν τους 1000 οι φονευθέντες από τον ΕΛΑΣ και το ΣΝΟΦ και οι περισσότεροι από αυτούς είχαν εκτελεστεί χωρίς δίκη κι εν πολλοίς χωρίς επαρκείς αποδείξεις. Όταν στο Κυπαρίσσι Γρεβενών ερευνήθηκε η οικία ενός δικηγόρου και βρέθηκε η καταδικαστική απόφαση των αξιωµατικών που είχαν εκτελεστεί στη 28.3.45 25 PRO, WO 202/325/4A, signal No 56, out Royrine 181845A, from British Embassy Belgrade to Troopers Info: AFHQ BTA GREEKMIL 13 Corps Salonika Βbureau 26 Ελληνικός Βορράς (16.9.45) 1 και Το Φως (16.9.45) 2 27 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 16/1945, 70, 123/1946 28 Είχαν ξεκινήσει αυτές από τη Θεσσαλονίκη, βλ. Γούναρης, Εγνωσµένων, ό.π., σ. 71 κ.ε. 29 ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.1491/Β/8/37, ∆ελτίον πληροφοριών από 1 -15.5.45, απ 1112/262, 10η ταξιαρχία, Κοζάνη 15.5.45. Επίσης Λαϊκή Φωνή (5.4.45) 2 και Ελευθερία (8.4.45) 2 30 Την 2.11.44 π.χ. άνδρες της ΕΠΑ είχαν πάρει το αρχείο της Ασφάλειας Φλώρινας, βλ. ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ1 αρ. 80/12.9.45 31 PRO, FO 371/48271/R9396/60-1, Cabinet Distribution from Salonica to Athens, No 236/.30.545 32 Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Β΄, σ. 25

435


Βουχωρίνα τον Απρίλιο του 1943 33 ήταν φυσικό ο κάτοχός της, µέλος παλαιότερα της οργανωτικής επιτροπής της 4ης Αυγούστου, 34 να προφυλακιστεί. Το γενικό κλίµα εναντίον του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ήταν φυσικό να επηρεάζει και την κρατική ∆ικαιοσύνη, όχι όµως πάντα καθώς κατηγορίες που δεν στηρίζονταν όπως π.χ. οι µοµφές εναντίον των στελεχών του ΚΚΕ Φίλιππου Παπαδοπούλου και ∆ιαµαντή Τσιστίνα, δεν έφταναν ποτέ στα έδρανα.35 Οι υπερβολές ήταν µέρος του σκηνικού της εποχής, αλλά ο πυρήνας της αλήθειας τους ήταν αναµφισβήτητος: ο διοικητής τάγµατος του ΕΛΑΣ Γεώργιος Γιαννούλης καταζητούνταν κατά µία αριστερή πηγή, για «3.000 φόνους στα Πετρανά» και για άλλους επίσης 36 όµως ο αριθµός των 3000 µάλλον δόθηκε επίτηδες αυξηµένος, για να φαίνεται αφύσικος. Στην πραγµατικότητα στα Πετρανά οι νεκροί οπλίτες και πολίτες άγγιζαν τους 100 οπότε το ένταλµα σύλληψης η, σωστότερα, η πρόσκληση του Γιαννούλη για κατάθεση ήταν απολύτως φυσιολογική. Βέβαια ο Γιαννούλης δεν βρίσκονταν µέσα στη χώρα κι ένας από τους λόγους της φυγής του ήταν τα πεπραγµένα και ιδίως τα παρεπόµενα της πολιορκίας των Πετρανών. Στη σύγχυση εµφιλοχωρούσε τόσο η υπερτίµηση των ειδών,37 την οποία προσπαθούσαν να ελέγξουν οι Βρετανοί µέσω των εφοδίων της ML38 όσο και η προσπάθεια οργάνωσης του κράτους σχεδόν από την αρχή, αφού στην ύπαιθρο είχαν καταστραφεί τα περισσότερα αρχεία, δηµόσια είτε ιδιωτικά όπως π.χ. τα δελτία ταυτότητος. Καθώς ο καθένας είχε τη δυνατότητα να δηλώσει οποιοδήποτε ονοµατεπώνυµο και χωριό, η Εθνοφυλακή ή η Χωροφυλακή έπαιρναν µαζί τους πολίτες για εξακρίβωση στοιχείων. Ορισµένοι από τους τελευταίους δεν σταµατούσαν για έλεγχο οπότε η φυγή τους συνοδευόταν µε πυροβολισµούς κατά τους οποίους συχνά ήταν τα ατυχήµατα. Έτσι λίγο καιρό έµειναν άδειοι οι σταθµοί της ΕΠΑ από θαµώνες και σιγά σιγά οι Εθνικιστές κρατούµενοι του ΕΛΑΣ παραχωρούσαν τη θέση τους σε πρώην δεσµώτες τους. Τον Μάιο του 1945 260 άτοµα, µέλη ή υποστηρικτές του ΕΑΜ/ΚΚΕ στην πλειονότητά τους, κρατούνταν στη φυλακή της Καστοριάς και 200 στην Κοζάνη. Στους τελευταίους προστέθηκαν λίγο αργότερα 13 Καυκάσιοι από την Ποντοκώµη κι άλλοι 25 από τα Ίµερα,39 που είχαν συλληφθεί µε τη συνδροµή και παρουσία των Βρετανών, 40 για να αποφευχθούν συνήθη έκτροπα από οικογένειες που είχαν θύµατα. Η συνοδεία ήταν απαραίτητη για να ελέγχονται και οι αυθαιρεσίες Εθνοφυλάκων, τους οποίους µικρή εµπιστοσύνη έτρεφαν οι Βρετανοί, 41 επειδή συν τοις άλλοις ΓΕΣ/∆ΙΣ, Φ.1498/Γ/1, Ηµερολόγιον επιχειρήσεων 163 ΤΕ/10η ταξιαρχία από 23.12.44 έως 3.9.47, σ.42 34 Μακεδονικόν Βήµα (22.8.37) 6 35 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 47, 121/1946 36 ΄Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 61 37 ΠΚ, ΤΠΚ, Ποινικαί αποφάσεις 36/8.6..45 κι εντεύθεν 38 PRO, FO 371/48261/R/5075/110, War Cabinet Distribution from Salonica to FO, cipher, No 146/14.3.45 39 Λαϊκή Φωνή (10.4.45) 2, (15.4.45) 3, (6.6.45) 2 και (14.6.45) 1 40 Χριστόφορος Χρυστοστοµίδης, συνέντευξη το 1994 41 Για την αρνητική άποψη των Βρετανών για την Εθνοφυλακή βλ. PRO, FO 371/48260/R/4921/208315, AIS, LF & ML (G), secret, Weekly report No 19/18-24.2.45 και 33

436


προσέφεραν όπλα σε πολίτες42 µε ή χωρίς αντίτιµο. Οι 498 του Μαρτίου 1945 αυξήθηκαν το καλοκαίρι εξ αιτίας της αιµατηρής δραστηριότητας του ΝΟΦ, αλλά το Σεπτέµβριο του ιδίου έτους µε τον πρώτο νόµο της αποσυµφόρησης43 φαίνεται δεν βγήκαν πολλοί, διότι το επόµενο µήνα προσµετρούνταν σε 841 άτοµα (Γρεβενά 90, Κοζάνη 300, Καστοριά 400, Φλώρινα 51 44 -στην Καστοριά ήταν περισσότεροι λόγω της συµµετοχής στο Κοµιτάτο, ενώ στην Κοζάνη σχεδόν ισάριθµοι εξ αιτίας των νοεµβριανών εκτελέσεων. Με τις επόµενες απολύσεις του ∆εκεµβρίου 1945 οι αριστεροί κυρίως κρατούµενοι µειώθηκαν, αφού στην Κοζάνη κρατούνταν στις αρχές Απριλίου 1946 246 άτοµα.45 Κατά έναν υπολογισµό που δεν έχει ελεγχθεί 800 πρώην αντάρτες ζούσαν σε καθεστώς παρανοµίας µέσα στη Μακεδονία στα µέσα του 1945. 46 Από αυτούς λεπτοµερέστερες πληροφορίες υπάρχουν µόνο για τα υψηλόβαθµα στελέχη του ΕΛΑΣ: ένας που κινούνταν κρυφά µεταξύ Θεσσαλονίκης και Σιάτιστας ήταν ο Υψηλάντης. Έτερος ήταν ο µουστακαλής καπετάνιος του 1/27 τάγµατος του ΕΛΑΣ και πρώην δασικός Ηλίας Ρούνης ή Μπαρµπαλιάς που διαβιούσε παράνοµος γύρω από το χωριό της γυναίκας του στα Βέντζια. Αµφότεροι είχαν παραµείνει στη χώρα, διότι δεν είχαν εκτεθεί προσωπικά σε εκτελέσεις Εθνικιστών. Όµως ο στρατιωτικός αρχηγός του ιδίου τάγµατος δάσκαλος ∆ηµήτριος Ζυγούρας ή Παλαιολόγος, παρόλο που απείχε κι αυτός από προσωπικά εγκλήµατα προτίµησε να φύγει στη Γιουγκοσλαβία, αφού η µονάδα του είχε συγκρουστεί αρκετές φορές µε τους «Παοτζήδες». θεωρούσε προφανώς ότι θα εµπλεκόταν σε δικαστικές περιπέτειες ως ηθικός αυτουργός.47 Ο Ζυγούρας ήταν ένα από τα 67 βεβαιωµένα άτοµα –οι Σλαβοµακεδόνες του ΣΝΟΦ δεν συµπεριλαµβάνονται- που κατέφυγαν στο εξωτερικό από τη ∆υτική Μακεδονία. Πολύ περισσότεροι από τους µισούς φυγάδες κατάγονταν από τις περιοχές Καστοριάς και Φλωρίνης,48 γεγονός καθόλου τυχαίο, αφού οι δικές τους ανταρτικές µονάδες είχαν επιτεθεί εναντίον των οπλισµένων χωριών το Νοέµβριο του 1944 µε συνέπεια να αναµένουν συνεπαγόµενες διώξεις. Για την ίδια περίπτωση είχαν συλληφθεί και οι υπεύθυνοι του ΚΚΕ των πληττόµενων χωριών καθώς και πολλά άτοµα που κατηγορούνταν ως φυσικοί αυτουργοί

FO 371/48261/R/5075/110, War Cabinet Distribution from Salonica to FO, cipher, No 146/ 14.3.45 42 PRO, FO 371/48270/R/9190/139-40 αναφορά του λοχαγού Τσάντλερ για Βέροια, Κοζάνη και Νάουσα, A.G.I.S., Weekly report No 30, 6-12 May 1945, secret και FO 371/48271/R9809/137-8, Cabinet Distribution from Salonica to Athens, No239 /5.6.45 43 Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Β΄, σ. 11 44 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, List sowing strength of establishments under 12 Impt., Kozani 24 October 1945 45 ∆ΒΚ, Λυτά Έγγραφα, Επανορθ. Φυλακαί Κοζάνης, Κατάστασις των εν ταις φυλακαίς Κοζάνης κρατουµένων κατά την 1ην Απριλίου 1946…, Κοζάνη 10.4.46 46 Θεσσαλονίκη (22.6.45) 3 47 ∆ηµήτριος Ζυγούρας, συνέντευξη το 1995 48 Στην πραγµατικότητα ο αριθµός των φυγάδων από τη Φλώρινα και την Καστοριά είναι κατά πολύ µεγαλύτερος, αφού ορισµένοι γκραικοµάνοι Σλαβοµακεδόνες αντάρτες του 28 συντάγµατος του ΕΛΑΣ που έφυγαν στη Γιουγκοσλαβία παρέµειναν τελικά στα Σκόπια

437


φόνων κατά τη διάρκεια της Κατοχής. 49 Αρκετά πρώιµη κι απρόσµενη ήταν η άφιξη τµήµατος ανταρτών του ΕΛΑΣ Ν. (Νέου ΕΛΑΣ) στην περιοχή Βοΐου -Γρεβενών την άνοιξη του 1945 µε αρχηγό τον Αθανάσιο Κλάρα ή Άρη Βελουχιώτη. 50 Για να επιζήσουν λήστεψαν ένα φορτηγό γεµάτο τρόφιµα,51 πράγµα που σήµαινε ότι οι χωρικοί που διαβιούσαν σε πλήρη ένδεια λόγω των γερµανικών επιδροµών απέφευγαν να τους τροφοδοτήσουν είτε διότι πράγµατι δεν διέθεταν περίσσευµα είτε επειδή το κρατούσαν κρυφά για να το εµπορευτούν σε καλύτερες τιµές µέσα σε ένα πλαίσιο λαθρεµπορίου που ανθούσε ιδιαίτερα µε την Αλβανία και τη Γιουγκοσλαβία. 52 Φυσικά ελάχιστοι είχαν διάθεση να µπουν σε νέες περιπέτειες υποστηρίζοντας µία εξέγερση χωρίς την παρουσία των κατακτητών. Το τµήµα του Βελουχιώτη µάλλον απογοητεύτηκε µε τη βραχύχρονη συνεργασία τους µε τον παράνοµο καπετάνιο Νικόλαο Ζαραλή, η οποία δεν απέδωσε καρπούς, και µερικοί µόνον δέχτηκαν να ενταχθούν στο τµήµα του, αν και επίσηµα λέγεται ότι το ΕΑΜ/ΚΚΕ είχε δώσει εντολή πως κανείς δεν έπρεπε «να ακολουθήσει τον Άρη Βελουχιώτη».53 Πάντως η φήµη και ο τρόµος που ακολουθούσε το πέρασµα των «Νέων Ελασιτών»54 στάθηκαν ανάξια της πραγµατικότητας, διότι µερικές µέρες αργότερα η οµάδα τους ηττήθηκε βαριά στην Καλή Βρύση της Καστοριάς από µία περίπολο Εθνοφυλάκων και Γκούρκας55 και εγκατέλειψε τη ∆υτική Μακεδονία.

49

Ελληνικός Βορράς (31.3.45) 3 Το Φως (25;.4.45) 3 51 Ελληνικός Βορράς (18.5.45) 1 52 PRO, FO 371/48271/R10009, A.G.I.S. Weekly report No 32, 20-26 May 1945, secret 53 Κωστόπουλος, [Αποµνηµονεύµατα ενός Σκαλοχωρίτη], ό.π., λήµµα: Άρη Βελουχιώτη 54 Στα Γρεβενά δρα ο Βελουχιώτης, Νέα Αλήθεια (3.7.45) 1. Μόλις αναπνεύσαµε από το Βελουχιώτη πλάκωσαν άλλοι, Το Φως (18.7.45) 1. Επίσης Το Φως (17.4.45) 1 55 PRO, FO 371/48269/R7953/26, War Cabinet Distribution from Salonica to Athens, cipher No 202/4.5.45. Επίσης Νικόλαος Τζένας, συνέντευξη το 1999 50

438

ΤΟ ΝΟΦ

β΄. Το ΝΟΦ «Ετοιµαστείτε να πεθάνετε» έγραφαν το βράδυ σε πόρτες των εθνικοφρόνων πολιτών –Προσφύγων προφανώς- στην πόλη της Φλώρινας τον Απρίλιο του 1945 άγνωστοι χειριστές κιµωλιών, ζωηροί ίσως Σλαβοµακεδόνες, επιτείνοντας το διάχυτο φόβο ότι επίκειτο εισβολή στην Ελλάδα Γιουγκοσλάβων στρατιωτών που είχαν συγκεντρωθεί κοντά στα σύνορα. 1 Όταν όµως στην πόλη προσήλθαν «πειθαρχηµένες» δυνάµεις Εθνοφυλακής, στα σύνορα απλώθηκαν ένα βρετανικό κι ένα ελληνικό τάγµα στρατού και η Χωροφυλακή αυξήθηκε, κατευνάστηκε η «συνήθης νευρική τάση» που χαρακτήριζε την ατµόσφαιρας της πόλης. 2 Οι Σλαβόφωνοι κουρασµένοι από τις περιπέτειες, άρχισαν «να απλώνουν τα πανιά τους» στον άνεµο «που φυσούσε».3 Στην ύπαιθρο ο τρόµος ήταν οξύτερος, ιδιαίτερα στα ορεινά χωριά όπου από το Φεβρουάριο του 1945 παρουσιάζονταν ένοπλες οµάδες του «ανεξάρτητου αρχηγού Γκότσε». «Οι νέοι όλλοι είναι φορεµένοι ος Βούλγαροι στρατιώτες. είναι στην γραµµή οι δε περασµένοι της ηλικίας είναι στα βουνά και το βράδυ έρχωντε εις τα χωριά για να ενθαρήνουν τον κόσµον και να τρώνε» έγραψε χωρικός περιγράφοντας την κατάσταση στο Ν∆ Βίτσι. 4 Καταγόµενοι από τη Φλώρινα, την Καστοριά και το Αµύνταιο οι ένοπλοι είχαν ορµητήριο ή καταφύγιο τη Γιουγκοσλαβία και περνούσαν στην Ελλάδα συνήθως από τα δασώδη µονοπάτια του Βαρνούντα ή από την Αλβανία. Έχοντας καλό οπλισµό και φορώντας γερµανικά ρούχα, 5 προφανώς και βουλγαρικά που πήραν από Βουλγάρους δρούσαν κάτω από τη σηµαία µίας ανεξάρτητης Μακεδονίας µε πρακτική τη στρατολόγηση ανδρών«πολύ συχνά µε τη βία»6 και τη λήψη γεννηµάτων,7 συνήθειες στις οποίες ορισµένοι από αυτούς αθλούνταν και επί Κατοχής, λαµβάνοντας (κάποτε) ακόµη και κάλτσες ή χρήµατα από τις άγιες τράπεζες των εκκλησιών.8 Εκτός τούτων επέρριπταν «πάντα τα υπό των ενόπλων οµοϊδεατών των λαµβάνοντα χώραν, εις βάρος της Κυβερνήσεως, της Εθνοφυλακής, Χωρ/κής και γενικώς των Αρχών και των

1

PRO, FO 371/48268/R7816, A.G.I.S. Weekly report No 27, 15-21 April 1945, secret και FO 371/48271/R9809/137-8, Cabinet Distribution from Salonica to Athens, No 239/5.6.45 2 PRO, FO 371/48269/R8082, A.G.I.S. Weekly report No 28, 22-29 April 1945, secret 3 PRO, FO 371/48269/R8082, A.G.I.S. Weekly report No 28, 22-29 April 1945, secret και FO 371/48273/R11010, A.G.I.S. Weekly report No 35, 10-16 Ιούνη 1945, secret. Επίσης FO 371/48287/R20411, Cabinet distribution from Salonica to Athens No 75/13.11.45 4 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ62/2/89, ∆ Χατζηµαγκόπουλος προς Φ∆, Απόσκεπος 2.8.45 5 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ69/2/90, επιστολή Χατζηµάγκα, Καστοριά 4.8.45 6 PRO, O 371/48388/R 7745/31, situation in Macedonia 1945, telegram from Salonica to Athens, No 179 /19.4.45, cipher 7 PRO, FO 371/48262/R5570/165, War Cabinet Distribution from Salonica to FO, cipher, No 153/21.2.45 και FO 371 /48267/R/7138/92, War Cabinet Distribution from Salonica to FO, cipher, No 25/ 1-7.4.45 8 Για τη στρατολογία βλ. ΑΑ, PRO, HS 5/234 [30] Μπουντλ προς Κάιρο, τηλεγράφηµα Νο 393/16;.6.44, ενώ για το πλιάτσικο ΑΣΚΙ 415/23/8/72, Ζαχαρίας [∆ρόσος], για την κοµµατική επιτροπή του 28ου συντάγµατος, προς ΚΕ ΙΧ µεραρχίας ΕΛΑΣ, 20.10.44

439


εθνικοφρόνων πολιτών, καθυβρίζοντες άπαντας αλλά αναφέρουν –δια να γίνουν περισσότερον πιστευτοί– διάφορα γεγονότα, ιδίως βιασµούς κορασίδων και γυναικών εκ µέρους Εθν/κων (Μπουραντάδων) προέδρων Κοινοτήτων κλπ.».9 Στην ίδια περιοχή λίγοι ήταν οι επιφανείς ένοπλοι µε µητρική γλώσσα διάφορη της σλαβικής, που οι περισσότεροι κατηγορούνταν για κατοχικούς φόνους: 10 ένας 25χρονος «πολύλογος» δάσκαλος από το ∆οµοκό, 11 ο ήδη αναφερόµενος Ευστράτιος Κέντρος,12 ο Καυκάσιος Λάζαρος Παπαδόπουλος ή Πολυνίκης από τους Αναργύρους Αµυνταίου, καπετάνιος τάγµατος του Εφεδρικού ΕΛΑΣ επί Κατοχής 13 κι ο γιγαντόσωµος, επίσης Καυκάσιος, Ιωάννης Παπαδόπουλος ή Αυγερινός από το Αµµοχώρι, λοχαγός του ΕΛΑΣ Βιτσίου που κατά µία πηγή δήλωνε στην Πρέσπα ότι θα «έστυβε» όποιον αντιποιείτο την αυτονοµία.14 Οι υπόλοιποι (και κατά πολύ περισσότεροι) ήταν Σλαβοµακεδόνες πρώην κοµουνιστές, Κοµιτατζήδες ή µέλη του ΣΝΟΦ που είχαν αποσκιρτήσει από τον ΕΛΑΣ και καταφύγει στη Γιουγκοσλαβία όπως: ο Χρήστος Κολέντσης ή καπετάν Κόκκινος15 που ως γυµνασιόπαις αποβαλλόταν διότι άφηνε µακριά µαλλιά κι επειδή χαρακτήριζε τη Ρωσία «επίγειον παράδεισον». 16 Σπούδασε Νοµική, χρηµάτισε λοχαγός του ΕΛΑΣ και γραµµατέας του τάγµατος του Ηλία ∆ηµάκη ή Γκότσε, τον οποίο όµως δεν ακολούθησε έξω από τη χώρα. 17 οι δάσκαλοι Μιχαήλ Κεραµιτζής από το Γάβρο 18 και Παύλος Ρακοβίτης από τον Πολυπλάτανο. 19 ο Χρήστος Καπελόπουλος ή Σιάπκας από τον Άγιο Γερµανό. ο Γεώργιος Κάλκος από τη Βυσσινιά -δρούσε στο νότιο Βίτσι- κι ο ήδη αναφερθείς Γεώργιος Τουρούντζιας από το Ξινό Νερό.20 Ως «Οχρανίται», «αντάρται «πρώην ΕΛΑΣ»», «φυγόδικοι», «Κοµιτατζήδες 9

ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 2/31. Οι βιασµοί που αναφέρονται χωρίς ονόµατα ή χωριά, δεν λαµβάνονται υπόψη, βλ. π.χ. Ρίστο Κυριάζοφσκι, Η µακεδονική πολιτική προσφυγιά από το αιγαιακό τµήµα της Μακεδονίας στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης µετά το δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο, Κουλτούρα, Σκόπια 1989 [µετάφραση Θ. Παπαπαναγιώτου, ΙΜΧΑ], σ. 14 10 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ1 αρ. 146/1945 και ΕΘ, ΠΑΣΦ,, δίκη 22/1950. επίσης ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 2/31. 11 ΓΑΚ/ΑΝΦ, Φ.112.46, Εκθέσεις επιθεωρητών περιφ, Φλωρίνης 1939 -40, Έκθεσις 4 ∆Σ Τριγώνου την 27.5.40, σ. 12-3 και ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ1 αρ. 12, 108, 127/1946. Επίσης Φ.112.137.715, Επιθεωρητής προς Γεν. Επιθ. Στοιχ. Εκπ. ∆΄ Περιφερείας Θεσσαλονίκης, Φλώρινα 5.12.46 και ΒΒ, ΦΕΚ 250/21.9.46, Γ΄1575-6 12 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 5/23 13 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 2/31 και Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 300 14 PRO, WO 204/8906B, The Macedonian autonomy movement in North-West Greece: report on personalities 1945 Oct. 15 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.69.2.102, εφ. Νέα Αλήθεια (18.9.45) 1; 16 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 23/63, Βιβλίον Πρακτικών Γυµνασίου 1932 -37, πράξεις 22/1933 και 22/1934 17 PRO, WO 204/8906B. Επίσης ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 2/31 και Σφέτας, Κινήσεις, ό.π., σ. 144 18 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ.1 αρ. 160/24.12.45 και Ελληνικός Βορράς (16.10.45) 1 19 Ο Ρακοβίτης ήταν τροτσκιστής ως φοιτητής και χαφιές της Ασφάλειας, σύµφωνα µε µία εχθρική προς αυτόν πηγή, βλ. Μεροβίγλης, Η τιτική προδοσία, ό.π., σ. 10. Από το ΝΟΦ µεταπήδησε στο ∆ΣΕ όπου αναβαθµίστηκε σε µέλος του «Παγκοσµίου Συµβουλίου Ειρήνης. Καταφυγών στο εξωτερικό σχεδίαζε να εκδώσει δικά του βιβλία για Σλαβοµακεδόνες µαθητές του ∆ηµοτικού, Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 371, 376 20 Το Φως (31.3.45) 3 και Κολιόπουλος, Λεηλασία, ό.π., τ. Β΄, σ. 107

440

ΤΟ ΝΟΦ

αυτονοµισταί», «Βούλγαροι κοµιτατζήδες», «Βουλγαροκοµµουνισταί», «Βουλγαροµακεδόνες του ΕΛΑΣ», «Βουλγαροκοµουνισταί Σνοφίται», «εαµοβούλγαροι», «σλαβοµακεδόνες σοβινιστές» ή «συµµορίτες» αποκαλούνταν από τους αντιπάλους των, ενώ στέλεχος του ΚΚΕ τους αναφέρει ως «µπάζες». 21 Σε Βρετανούς είπαν ότι ανήκαν στο «Μακεδονικό Αντάρτικο Λαϊκό Στρατό». 22 Το πλήθος των χαρακτηρισµών δηλώνει πως ελάχιστοι µάλλον από αυτούς αποτελούσαν συνειδητά µέλη της οργάνωσης ΝΟΦ (Λαϊκό ή Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) που είχε δηµιουργηθεί τον Απρίλιο του 1945 στα Σκόπια. Το ίδιο ολίγιστοι ήταν προφανώς και όσοι από τους ίδιους γνώριζαν το σκοπό της δράσης των, την «Ένωσιν» δηλαδή «των τριών Τµηµάτων της Μακεδονίας (Ελληνικής - Σερβικής και Βουλγαρικής) για να δηµιουργηθή το νέον Μακεδονικόν οµόσπονδον Έθνος εντός των κόλπων της Λαϊκής ∆ηµοκρατίας του ΤΙΤΟ». 23 Οµοίαζαν πάντως πολύ µε τους Βαλκάνιους αντάρτες της περιόδου της Κατοχής ως προς την εµφάνιση (ποικίλος π.χ. οπλισµός και ρουχισµός) αλλά κι ως προς την τακτική τους. Βρετανός διπλωµάτης είχε χαρακτηρίσει τους ενόπλους του Βιτσίου και του Πάικου «νταήδες και επαγγελµατίες λαιµοκόφτες» χωρίς πολιτικές απόψεις 24 και σε πολλά σηµεία δεν απείχε πολύ από την πραγµατικότητα. Όντως οι ένοπλοι διακρίνονταν για την αγαρµποσύνη τους: έστελναν απειλητικές επιστολές ζητώντας λίρες ή τις λάβαιναν άµεσα δια της βίας. Συµβούλευαν τους στρατεύσιµους να µην καταταχθούν στον Ελληνικό Στρατό. 25 Έδιωχναν τους ξένους βοσκούς που νοίκιαζαν στην περιοχή. 26 Συλλάµβαναν κι απειλούσαν ιερείς και προκρίτους όπως τον ενορίτη της Καλλιθέας.27 Εκδικούνταν αντιπάλους τους άµεσα ή εµµέσως, ανατινάζοντας π.χ. ένα µύλο στον Άγιο Παντελεήµονα. 28 Προσπαθώντας να ιδρύσουν ξεχωριστές κοµµατικές οργανώσεις, συνδικάτα και συνεταιρισµούς29 ήρθαν σε πρακτική αντίθεση µε το ΕΑΜ, το ΑΚΕ και το ΚΚΕ µε αποτέλεσµα να κατάσχουν αποθηκευµένα γεννήµατα των αναφεροµένων οργανώσεων, 30 να διαλύουν τις συγκεντρώσεις των, να απαγάγουν ή εκτελούν όσους Γκραικοµάνους τα υπηρετούσαν, τα υποστήριζαν ή τα έβλεπαν φιλικά.31 Έτσι φονεύθηκαν από µέλη του ΝΟΦ οι φιλικοί προς το ΚΚΕ Αναστασίου Αλέξανδρος από τη Μικρολίµνη,32 ο οδηγός Χρήστος Παπαδόπουλος από το Λαιµό (διότι µετέφερε Ριζοσπάστες), 33 ο έµπορος Νικόλαος Παπαδόπουλος 21

Μεροβίγλης, Η τιτική προδοσία, ό.π., σ. 33-4 PRO, O 371/48277/R13868, A.G.I.S. Weekly report No 42/29.7-4.8.45 23 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 5/23 και Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 343 24 FO 371/48280/R15995, Ελληνικές Εκλογές, Επιτελείο Χερσαίων ∆υνάµεων Ελλάδας, Γραφείο Πολιτικών Συµβούλων, µυστικό, 28 -31.8.45 25 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ /231 και Το Φως (16.10.45) 2 26 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/F1, αρ.. 155/1945 27 PRO, WO 204/8906B, report on personalities 1945 Oct. 28 Ελληνικός Βορράς (15.6.45) 2 29 Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 231 30 Μουµουλίδης, Φαύλος κύκλος, ό.π., σ. 110 31 Ελληνικός Βορράς (1.3.46) 1 και Μεροβίγλης, Η τιτική προδοσία, ό.π., σ. 38 32 Μουµουλίδης, Φαύλος κύκλος, ό.π., σ. 110 33 ∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική 1944 -1945, Φ.12.7, Στάση Γιουγκοσλαβίας και άλλων 22

441


από το ίδιο χωριό, ο Παντελής Μπούρδας από το Γάβρο και ο ∆ηµήτριος Σούµπασης από τη Σιταριά, 5 συνολικά άνδρες.34 Με απαγωγές ή ενέδρες αιχµαλώτιζαν επίσης αντιπάλους των (Γκραικοµάνους ή Πρόσφυγες) και τοπικά στελέχη της Ελληνικής ∆ιοίκησης εκτελώντας τους είτε επί τόπου είτε στα ληµέρια τους. Το αποτέλεσµα ήταν όσοι διορίζονταν κοινοτάρχες ή µέλη κοινοτικών συµβουλίων να φοβούνται να αναλάβουν όπως συνέβαινε στα χωριά της Πρέσπας.35 ∆εν ήταν υπερβολικοί οι δισταγµοί των Εθνικοφρόνων και των Ουδέτερων διότι από τη δραστηριότητα των Σλαβοµακεδόνων αυτονοµιστών το έτος 1945 (ελάχιστοι αρχάς 1946) έχασαν τη ζωή τους συνολικά 28 άτοµα: τον Μάιο του 1945 ο Καυκάσιος αντιπρόεδρος του Φανού Βασίλειος Μουρουζίδης, ο Λαζός κοινοτάρχης του Πολυπλατάνου Νικόλαος Πουγκαρίδης, ο Καραµανλής οδηγός της Ροδώνας Αχιλλέας Καλπακτζίδης, κι ο αγρότης ∆ηµήτριος Σουγαρίδης από την Κολοκυνθού.36 Τον Ιούνιο του 1945 είχε πυκνώσει τόσο πολύ η δράση τους, ώστε ένας Έλληνας αξιωµατικός είχε προτείνει όσον αφορά σε ένα από τα τοπικά ορµητήρια του ΝΟΦ στη Χειµαδίτιδα Αµυνταίου: «Να κυκλωθή η λίµνη υπό ανδρών της Εθνοφυλακής και Χωρ/κής και εν συνεννοήσει µετά των συµµαχικών Βρεττανικών στρατευµάτων να βοµβαρδισθή αύτη δι’ αεροπλάνου και µάλιστα από µικρού ύψους». Για τα άλλα κρησφύγετα ο ίδιος κατέληγε: «Τουτ’ αυτό δύναται να γίνη και µε τους εντός δασωδών εκτάσεων κρυπτοµένους, αφού πρότερον βεβαιωθώσιν αι ενεργούσαι την επιχείρησιν δυνάµεις ότι ευρίσκονται εντός αυτών και αφού κυκλώσωσι καλώς τας δασώδεις εκτάσεις.».37 Το µένος είχε αυξηθεί εναντίον τους τόσο, διότι εκείνο το µήνα φονεύτηκαν κατόπιν απαγωγών ή σε ενέδρες αρκετοί: ο µυλεργάτης Παντελής Αλεξανδρίδης από το Αµµοχώρι. ο «ασθενικός αγρότης»38 Χρήστος Χρηστακάκης από τις Άνω Κλεινές, οι αγρότες Νικόλαος Κουλούρης, Χρήστος Βασιλειάδης και ∆ηµήτριος Σουµπάσης από το Κεφαλάρι, τη Λεπτοκαρυά και τη Σιταριά αντίστοιχα. ο Πελοποννήσιος κοινοτάρχης (πρώην χωροφύλακας) Λευκώνα Γεώργιος Γιατρακάς. η νηπιαγωγός Ελευθερία Νένου από το Άργος Ορεστικό. ο ιερέας της Ολυµπιάδας Μάρκος Μητριάδης. ο

Βαλκανικών κρατών έναντι του «Μακεδονικού» ζητήµατος, ΥΠΕΞ προς ΓΕΝ, 1.6.45, εµπιστευτικόν, α.π. 16294. Κατά µία πηγή που δεν έχει διασταυρωθεί ο Παπαδόπουλος φονεύθηκε µε αυτόµατο από τον επικεφαλής της Γκρούπας πρώην δάσκαλο Μιχαήλ Κεραµιτζή, βλ. Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, 263 34 ∆Κ, Ληξιαρχείο Καρυών ΛΠΘ 2/1978 και ∆ΒΚ, Κ.1, Κατάστασις εµφαίνουσα τους εκτελεσθέντες υπό των ανταρτών, Φλώρινα 17.9.45, αρ.8. Ακόµη Ελληνικός Βορράς (19.6.45) 1. Επίσης Γρηγορίου, Βουλγαρικόν όργιον, ό.π., σ. 166 και Μεροβίγλης, Η τιτική προδοσία, ό.π., σ. 35-6. Τέλος Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 263 και Νεδέλκος, Αναµνήσεις, ό.π., σ. 66. Τον κοινοτάρχη και τον αγροφύλακα του Πράσινου εκτέλεσαν στα µέσα του 1946, βλ. ∆Κ, Ληξιαρχείο Πρασίνου ΛΠΘ 3,4/1946. 35 Το Φως (2.8.45) 2 36 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πολυπλατάνου ΛΠΘ 1/145, Ροδώνα 2/1946 και Φανού ΛΠΘ 1/1946. Επίσης ∆ΙΑΥΕ, 1945, ΚΥ, Φ.39.9, Βουλγαρικές βαρβαρότητες, Ανωτέρα Στρατιωτική ∆ιοίκησις Θεσσαλίας –∆υτ. Μακεδονίας προς ΓΕΣ, Βόλος 27.6.45 37 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 2/31 38 Μόδης, Αναµνήσεις, ό.π., σ. 446

442

ΤΟ ΝΟΦ

κοινοτάρχης της Γαλάτειας Παύλος Κοπατσιάρης κι ο Λαζός σύµβουλός του Γεώργιος Ορφανίδης από το ίδιο χωριό. ο µοίραρχος της Ειδικής Ασφαλείας Γεώργιος Καζάνας 39 από τα Γρεβενά που ερχόµενος οικογενειακώς από τη Γερµανία εκτελέστηκε στις φυλακές των Σκοπίων.40 Οι φόνοι συνεχίστηκαν τον επόµενο µήνα Ιούλιο του 1945: ο διευθυντής των λιγνιτωρυχείων Βεύης Ελευθέριος Πάλλης, η 18χρονη ανιψιά του Αθηνά Γκιοκόντη κι ο εργάτης Ξενοφών Λάµπρου (όλοι ιλλυρικής καταγωγής) από την οµάδα του «Λευτέρη Όλεφ» 41 -παρεµπιπτόντως η Αριστερά διέδιδε ότι τους είχαν φονεύσει «ένοπλες µοναρχοφασιστικές συµµορίες». 42 Επίσης ο Σαρακατσάνος κτηνοτρόφος Γεώργιος Κόνιαρης τον Αύγουστο στο ίδιο µέρος. 43 τον ίδιο µήνα οι αγρότες Αλέξανδρος Αγγέλου και Παντελής Παπαδηµητρίου από το Πέρασµα.44 ο αγροφύλακας Στέφανος Χάιτας από τον Φούφα (σλαβόφωνος οπλίτης της ΥΒΕ/ΕΚΑ), 45 ο κοινοτάρχης Ατραπού Χρίστος Ρίµπας και ο συνάδελφός τους της Υδρούσας46 στις αρχές του 1946, όπως επίσης ο Χρήστος Τσάµος από το Σκοπό.47 Σε συµπλοκές ή ενέδρες της Χωροφυλακής και των Εθνοφυλάκων µε τους ενόπλους του ΝΟΦ φονεύτηκαν 4 άνδρες: οι χωροφύλακες Λάµπρος Λαµπράκης και Γεώργιος Πολυζώης κοντά στη Σκοπιά τον Ιούλιο 48 κι ο ανθυπασπιστής του ΣΧ Ακρίτα (Μπουφίου) Γεώργιος Παναγιωτακόπουλος τον Οκτώβριο του 1945.49 ένας Εθνοφύλακας στον Αετό τον Ιούνιο του 194550 και δύο άλλοι στην Κέλλη τον επόµενο µήνα. Εκεί είχαν στήσει ενέδρα –µάλλον στην προνοµιακή θέση Νιµέιτσα- εναντίον βρετανικού αυτοκινήτου µε συνέπεια να τραυµατιστούν άλλοι δύο επιβάτες, ένας Βρετανός στρατιώτης

∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης ΛΠΘ 80α/1945 και ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ.1, αρ. 104/15.2.46. Επίσης ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/57, Βαγγέλης [Βασβανάς], Αντιπρόσωπος Θεσσαλονίκης προς ΓΠΜ, 16.9.44 και Το Φως (15.6.45) 2. Επίσης Ελευθερία (8.10.45) 1 και Η ∆ευτέρα (12.11.45) 3. Ακόµη Ελληνικός Βορράς (2.3.46) 1 και Αντωνίου, Ιστορία, τ. Γ΄, ό.π., σ. 1773 40 ∆Κ, Ληξιαρχεία Αµµοχωρίου ΛΠΘ 18/1945, Άργους Ορεστικού 14/1953, Γαλάτειας 2,3/1946, Λευκώνα 1/1945, Ολυµπιάδας 1/1946. Επίσης ΕΛΙΑΘΕ, ΕΦ, Έκθεσις 642/1945 και ∆ΒΚ, Κ.1, Κατάστασις εµφαίνουσα τους εκτελεσθέντες υπό των ανταρτών, Φλώρινα 17.9.45, αρ.10. Ακόµη Ελληνικός Βορράς (27.6.45) 1 και Το Φως (29.6.45) 1. Τέλος ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 2/41, ΓΕΣ/∆ΕΠΛΗ/Γ΄ προς Υπ. Εξ. /∆νση Πολιτικών Υποθέσεων, ∆ελτίο Συµβάντων στην Σερβική µεθόριο κατά τους µήνες Ιούνιο και Ιούλιο 1945, Αθήνα 16/9/1945 41 Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 351 42 Λαϊκή Φωνή (25.7.45) 2 43 ∆Κ, Ληξιαρχείο Βεύης ΛΠΘ 24/1946 και 19/1947. Επίσης Ελληνικός Βορράς (24.7.45) 1 44 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 2/31 45 Φωνή της Καστοριάς (14.4.46) 2 46 Με τον κοινοτάρχη είχαν ζωτικές διαφορές: Τον Αύγουστο του 1945 του ζητούσαν «30 µερίδας τροφίµων εξ εκάστης διανοµής» της Ούνρρα, βλ. ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 2/31 47 ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έθνος [Φλώρινας] (1.3.46) 3, Ελληνικός Βορράς (1.3.46) 1 και (19.4.46) 2 48 ∆Κ, Ληξιαρχείο Σκοπιάς ΛΠΘ 110/1945 και ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, 2/41, ΓΕΣ/∆ΕΠΛΗ/Γ΄ προς Υπ. Εξ. /∆νση Πολιτικών Υποθέσεων, ∆ελτίο Συµβάντων στην Σερβική µεθόριο κατά τους µήνες Ιούνιο και Ιούλιο 1945, Αθήνα 16/9/1945 49 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ1 αρ. 160/24.12.45 και Ελληνικός Βορράς (16.10.45) 1. Επίσης Ελληνική Φωνή Φλωρίνης (20.10.45) 1; και PRO, O 371/48283/R18332, Cabinet distribution from Salonica to Athens No 70/23.10.45 50 Ελληνικός Βορράς (26.6.45) 2 και Το Φως (15.7.45) 3 και Μακεδονία (15.7.45) 4 39

443


(που πέθανε αργότερα) 51 και µία γυναίκα. 52 Αιχµάλωτός τους Εθνοφύλακας που διέφυγε κατέθεσε ότι τον οδηγούσαν προς το «Ελεύθερο µακεδονικό κράτος». 53 Η πηγή που αναφέρει ότι επικεφαλής της οµάδας ήταν Γιουγκοσλάβος αξιωµατικός που άκουγε στο όνοµα Γκέσκα, 54 δεν έχει διασταυρωθεί. Για την τελευταία επίθεση φαίνεται ότι διαµαρτυρήθηκαν οι Σύµµαχοι, γι αυτό και οι επιθέσεις των Νοφιτών –σε µία την ηµέρα υπολογίζονταν οι δολοφονίες και οι εξαφανίσεις στην περιοχή55- άρχισαν να µπαίνουν σε περίοδο ύφεσης. Σε αυτή βεβαίως συνέτειναν η επίταση της δράσης της Χωροφυλακής και οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις της Εθνοφυλακής, 56 ιδιαίτερα, αφ΄ ότου οµάδες του ΝΟΦ είχαν επιτεθεί εναντίον της στο χωριό των Κορεστίων Κώττας τον Αύγουστο του 1945.57 Από το άλλο µέρος ρόλο στη χειραγώγηση του ξέφρενου ΝΟΦ φαίνεται ότι αποτέλεσε η διανοµή των εφοδίων της Ούνρρα, µε αποτέλεσµα οι κάτοικοι να αποφεύγουν την έκθεσή τους σε διάφορα στρατόπεδα και να συµπαθούν τους Βρετανούς58 ως εγγύηση οµαλότητας. Και φυσικά ο χειµώνας που δυσκόλευε την κίνηση αποκλείοντας τα ορεινά περάσµατα.59 Στην πυκνή δραστηριότητα των παράνοµων ενόπλων οφείλεται κατά ένα µέρος η αργή κατάρτιση των εκλογικών καταλόγων µε αποτέλεσµα σε όλη τη Μακεδονία µόνο η Φλώρινα, η Πρέσπα το Αµύνταιο και η ∆ράµα να αποτελούν «µαύρες κηλίδες». ∆εν ήταν λοιπόν «µερικές» οι περιπτώσεις 60 όπου το ΝΟΦ έδρασε δυναµικά, αλλά ο κανόνας στη ∆υτική Μακεδονία.61

51

∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική 1944 -1945, Φ.12.4 (Στάσις Τίτο έναντι του «Μακεδονικού» ζητήµατος …), Γ, Μόδης προς Α, Μελά, Φλώρινα 14.9.45 και Ελληνικός Βορράς (10.8.45) 1. Κατά µία άλλη πηγή, βλ. Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 351 σκοτώθηκαν 2 Βρετανοί και η οµάδα είχε επικεφαλής τον Γεώργιο Τουρούντζια 52 Μικρό κοριτσάκι κατά τους σχολιαστές του βιβλίου, βλ. Μόδης, Αναµνήσεις, ό.π., σ. 446 53 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΑ, 2/41, ΓΕΣ/∆ΕΠΛΗ/Γ΄ προς Υπ. Εξ. /∆νση Πολιτικών Υποθέσεων, ∆ελτίο Συµβάντων στην Σερβική µεθόριο κατά τους µήνες Ιούνιο και Ιούλιο 1945, Αθήνα 16/9/1945. Επίσης Το Φως (17.7.45) 1 Ελληνικός Βορράς (17.7.45) 2, (25.7.45) 1 54 Μεροβίγλης, Η τιτική προδοσία, ό.π., σ.39 55 PRO, FO 371/48277/R13729, Cabinet distribution from Salonica to Athens No 44/8.8.45 56 Ελληνικός Βορράς (11.8.45) 1 57 Το Φως (24.8.45) 2 58 PRO, FO 371/48279/R15470, Cabinet distribution from Salonica to Athens No 50/31.8.45 και FO 371/48279/R15586, A.G.I.S. Weekly report No 46/26.8-1.9.45 59 Κατά έναν τρόπο η δραστηριότητα των ενόπλων µετατοπίστηκε στο Βέρµιο όπου Έλληνες αντάρτες φόνευαν Εθνικιστές (άνδρες και γυναίκες), βλ. PRO, FO 371/58751/R11448/72/19, Acting British Consul General No 66 SAVING, 22.7.46, Cabinet distribution from Salonica to Athens 60 Μαργαρίτης, Ιστορία του Ελληνικού Εµφυλίου, ό.π., σ. 109 61 PRO, FO 371/48282/R17181, Cabinet distribution from Salonica to Athens No 57/26.9.45

444

Η «ΛΕΥΚΗ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ»

γ΄. Η «Λευκή Τροµοκρατία» Ήταν φυσικό αµέσως µετά την παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ και τον ερχοµό της Εθνοφυλακής στη ∆υτική Μακεδονία κάτοικοι που είχαν καεί οι οικίες τους και λεηλατηθεί η περιουσία τους να αναζητούν απαλλοτριωθέντα υλικά και ζώα στα χωριά των ανταρτοκρατούµενων περιοχών1 δηµιουργώντας οµάδες µε αρχηγούς παλαιά µέλη της ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ, αλλά και νεόκοπους. Η αναζήτηση, ιδιαίτερα των ζώων, ήταν ζωτική ανάγκη. Οι αποστάσεις που κάλυπταν τα απαλλοτριωµένα ζώα δεν ήταν µικρές ούτε η εύρεσή τους πάντα εύκολη. Ένας Κοµιτατζής από την Κλεισούρα είχε αρπάξει από Πρόσφυγα της Κορησού τον Απρίλιο του 1943 ένα βόδι και το πούλησε έπειτα από 6 µήνες στο παζάρι του Αµυνταίου σε κάτοικο της κωµόπολης που κατάγονταν από την Ολυµπιάδα. Ο νέος κάτοχος προφανώς δεν γνώριζε την προέλευσή του, αλλά οι πρώτοι ιδιοκτήτες του έψαχναν να το βρουν και τελικά το βρήκαν, αλλά έπειτα από 2 τουλάχιστον έτη.2 Κάτοικος της Άρδασας βρήκε την αγελάδα του στην κοινοτική αγέλη του ∆αφνερού Βεντζίων.3 Ευκολότερα εντόπισε το ζώο του ένας Τουρκόφωνος από τα Ίµερα, το οποίο είχαν λάβει οι αντάρτες όταν ήρθαν κι εκτέλεσαν στο χωριό του το Νοέµβριο του 1944. Το βρήκε το καλοκαίρι του εποµένου έτους στον Βελβενδό, στα χέρια ενός 61χρονου αγρότη, ο οποίος δικαιολογήθηκε ότι το είχε αγοράσει από την ΕΤΑ.4 Στη Φλώρινα δεν υπήρξε παρόµοιος φανερός οργασµός αναζήτησης ζώων, επειδή για όλες τις γλωσσικές οµάδες η µοίρα ήταν κοινή κάτω από τη σκληρή γερµανική κατοχή και οι πολίτες δεν είχαν εκτεθεί σε βιαιότητες. Αν σε ορισµένους πολίτες δόθηκαν όπλα υπό την ανοχή των αρχών, 5 ήταν για προστασία τους από το ΝΟΦ. Στην Κοζάνη τα αντικοµουνιστικά αποσπάσµατα ήταν ασήµαντα, λόγω της λειψανδρίας και όντως ο ΕΛΑΣ είχε εκτελέσει εκατοντάδες κατοίκους, της ισχυρής παρουσίας Εθνοφυλακής και Βρετανών, και της απαγορευτικής απόστασης, αφού οι ανταρτοκρατούµενες περιοχές ήταν περισσότερο από µιας ηµέρας δρόµο µακριά από τα πληγέντα χωριά. Την έλλειψη αντικοµουνιστών κάλυψαν το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1945 Σαρακατσάνοι ποιµένες του Ολύµπου µε πυρήνα την οικογένεια Γαλή, µέλη της οποίας αρνούµενοι να δώσουν ζώα κι όπλα στον ΕΛΑΣ και να καταταχθούν αντάρτες, 6 προτίµησαν την αρωγή τους στους Εθνικιστές ως «απλοί οπλίτες της ΠΑΟ». 7 Κατεβαίνοντας από τα Πιέρια έφθαναν ως το Βέρµιο αναζητώντας ζώα και όπλα, συλλαµβάνοντας Ελασίτες όπως τον

1

∆ΙΑΥΕ, 1945, ΚΥ, Φ.39.10, Κατάστασις εις Μακεδονία, Νοµαρχία Καστοριάς προς Γ∆ΒΕ, α.π.84/3.9.45 2 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ 27/Φ2, αρ. 40/1947 3 ΠΚ, ΤΠΚ, 246/1946 4 ΠΚ, ΤΠΚ, 64/1945 5 PRO, FO 371 /48283/R18332/114, Cabinet distribution from Salonica to Athens No 70/23.10.45 6 Γεώργιος Γαλής, συνέντευξη το 2004 7 ΑΣΚΙ, αρχείο ΚΚΕ, Φ418/24/2/49, ΠΕ Ελασσόνας προς 2ο γραφείο 1ης µεραρχίας [ΕΛΑΣ] 18.10.44

445


Χρήστο Κυριακίδη από τα Ίµερα 8 και κακοποιώντας κατοίκους –κατά µία πηγή σε ξυλοκόπηµα γυναικών στον Βελβενδό είχαν πάρει µέρος και οι χήρες όσων είχαν φονευθεί από τους αντάρτες. 9 Η πληροφορία ότι στο χωριό Πολύφυτο φόνευσαν ένα κάτοικο,10 είναι αναληθής, αφού δεν αναφέρεται στις τοπικές πηγές11 και τα ίδια προβλήµατα εντοπίζονται στη διαδεδοµένη άποψη ότι οι ένοπλοι αντικοµουνιστές ανήκαν στη συµµορία του Φαρσαλινού Γρηγορίου Σούρλα,12, λόγω του ότι ο Όλυµπος απείχε ηµέρες οδοιπορίας από τα Φάρσαλα. Στα Γρεβενά λίγοι οπλίστηκαν εναντίον του κοµουνισµού -κι αυτοί µεσούντος του 1946-, επειδή φοβούνταν τους καταδιωκόµενους και τους φυγόδικους σαν το Ζαραλή και το Μπαρµπαλιά και διότι η Εθνοφυλακή στρατοπέδευε αρκετά µακριά για να καταφύγουν στις αγκάλες της, αν χρειαζόταν, ενώ η Χωροφυλακή ήταν αδύναµη. Μικρής εµβέλειας ένοπλοι ήταν η πολυµελής οικογένεια των κτηνοτρόφων Βαζουραίων από το χωριό Μικρό (Γκουµπλάρι) των Χασίων. 13 Επί Κατοχής οι Βαζουραίοι έφερναν αντιρρήσεις στην παράδοση των όπλων που κατείχαν και στην κατάσχεση των ζώων τους από τον ΕΛΑΣ µε συνέπεια να συλλαµβάνονται,14 αλλά φερόµενοι διπλωµατικά15 να µην αντιµετωπίζουν περαιτέρω συνέπειες. Όταν οι αντάρτες παρέδωσαν τα όπλα οι Βαζουραίοι γυρνούσαν στα χωριά για να βρουν τα χαµένα ζώα τους ή να τα αναπληρώσουν και όπως ήταν φυσικό τα σχετικά ερωτήµατα συνόδευαν οι συνήθεις για την εποχή δαρµοί. Σχεδόν πανοµοιότυπη ήταν η περίπτωση (και η δράση) 16 της οικογένειας των Τσιραίων από το Πανόραµα, που παραχείµαζαν κοντά στην Αιανή, µόνο που ένας από αυτούς είχε εκτελεστεί επί Κατοχής ως µέλος του Ε∆ΕΣ κι ένας άλλος τον Απρίλιο του 1946 από τις Ο∆ΕΚ των Βεντζίων,17 επιστρέφοντας από το χωριό του όπου είχε µεταβεί να ψηφίσει.18 Περισσότερο αγριωποί ήταν ένοπλοι Κουπατσιάρηδες των Γρεβενών µε αρχηγό τον 35χρονο Αλέξανδρο Γεωργούλα από τους Φιλιππαίους,19 προφανώς λόγω της παλαιάς ενασχόλησης της οικογένειας µε τα όπλα20 και των περιουσιακών απωλειών που είχαν από υποστεί τους αντάρτες (τους οποίους πρώτα υποστήριζαν), 21 αλλά κι επειδή 8

Λαϊκή Φωνή (2.8.45) 2, (25.9.45) 1 και (29.11.45) 1. Επίσης Ελευθερία (10.11.45) 1 Η Νίκη (6.10.45) 3 10 Λαϊκή Φωνή (19.9.45) 2 11 Βλ. Η Νίκη (6.10.45) 3 και Μάρκος Μαρκόπουλος, Το Πολύφυτο, ιστορική και Λαογραφική παρουσίαση της ιδιαίτερης πατρίδας µου, Θεσσαλονίκη 1991 12 Λαϊκή Φωνή (24.10.45) 2 13 ΑΣΚΙ, Φ415/23/8/43, Αντιδραστικοί περιοχής Γρεβενών και Ευθύµιος Σαράφας, συνέντευξη το 1997 14 ΓΑΚ/ΚΥ, Αρχείο Ηρ. Πετµεζά, Εθνικής Αντίστασης και Κατοχής, Φ52/Β2, 129, όπου ο Ριζοσπάστης (24.1.43) 2 15 ΑΣΚΙ, Φ.110, 23/2/39, Τάσος προς Αλέκο 12.7.44 16 Λαϊκή Φωνή (18.8.45) 2 και ΑΣΚΙ, Φ415/23/8/43, Αντιδραστικοί περιοχής Γρεβενών 17 ∆ΣΕ/Αρχηγ. Έκθεση δράσης Αρχηγ. Σνιάτσικου -Μπούρνου 18 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 44, 126, 339/1946 19 Λαϊκή Φωνή (19.10.45) 1 και Ελευθερία (10.11.45) 1. Επίσης ΑΣΚΙ, Φ415/23/8/43, Αντιδραστικοί περιοχής Γρεβενών 20 Κακαφίκας, Ιστορία, ό.π., σ. 173 21 Αναστάσιος Μαχαίρας, συνέντευξη το 2004 9

446


είχαν καταφύγιο τη στρατοκρατούµενη Ελασσόνα. Εκκινώντας από την εύρεση ζώων και τους δαρµούς22 οι Κουπατσιάρηδες πέρασαν το καλοκαίρι του 1946 στο ανώτερο στάδιο των φόνων.23 Πολυπληθέστερες ως προς τον αριθµό των αντικοµουνιστών ενόπλων και περισσότερο δραστήριες ήταν οι οµάδες που δρούσαν στην Καστοριά και στα σύνορά της µε το Βόιο. Αποτελούνταν επί το πλείστον από Πρόσφυγες που διέθεταν πολεµική εµπειρία ως πρώην µέλη της ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ αλλά και του ΕΛΑΣ. Κυρίως όµως οι οµάδες εκεί είχαν πληθύνει επειδή οι στόχοι των, οι κοµιτατζήδες που είχαν συνεισφέρει µαζί µε τους Ιταλούς ή αποκλειστικά µόνοι τους στην πυρά των οικιών και τη λεηλασία των περιουσιών τους, έµεναν σε γειτονικά χωριά. Ενδεικτικά από τους Πρόσφυγες οι Κοµιτατζήδες ως το Μάρτιο του 1944 είχαν πάρει: από τη Βασιλειάδα 250 πρόβατα, 8 βόδια, 2 άλογα, 1700 οκάδες καπνό, 5300 οκάδες πατάτες, από το Κεφαλάρι 7 µεγάλα ζώα και 60 µικρά, από την Τσάκωνη διάφορα όπως επίσης κι από το Κρανοχώρι. 24 Κατά µία καταγραφή στα τέλη του 1946 δρούσαν οι εξής αντικοµουνιστές ένοπλες οµάδες: ο Φραγκίσκος Κολάρας µε 90 άνδρες, ο Ανδρέας Παπαδόπουλος µε 45 και ο χασάπης Θεόδωρος Σκοτίδας από το Άργος Ορεστικό, του οποίου η γυναίκα επί Κατοχής ήταν µέλος της ΝΕ της ΕΠΟΝ,25 µε 35. Λιγότεροι ακολουθούσαν τον τσαγκάρη Ηλία Σκεύη από το Πολυνέρι, 26 πρώην αξιωµατικό του Ε∆ΕΣ 27 και ακόµα πιο λίγοι τον Αναστάσιο Νικολαΐδη από την Πεντάβρυσο, το Χρήστο Σπυρόπουλο από το Μελάνθιο και τον Άνθιµο Μπουικίδη από τους Αγίους Αναργύρους Βοΐου. Ακέφαλοι εν πολλοίς δρούσαν οι ελληνόφωνοι ένοπλοι από τη Λάγκα και οι Πρόσφυγες από τη Μεσοποταµία Ως καθοδηγητής όλων θεωρούνταν από την Αριστερά ο Πρόσφυγας επιθεωρητής δασκάλων Περικλής Ηλιάδης, παλαιός βασιλόφρων28 που είχε φυλακιστεί από τους Ιταλούς αλλά και από τον ΕΛΑΣ ως Εθνικιστής. 29 Στα τέλη του 1945 ο Ηλιάδης εξέδωσε εφηµερίδα 30 και προφανώς λόγω της ακτινοβολίας της εξελέγη το επόµενο έτος βουλευτής Καστοριάς προκαλώντας την µήνιν τόσο των κοµουνιστών 31 όσο και ορισµένων οµοϊδεατών του.32 Στο πλαίσιο όσων ήδη εκτέθηκαν πρέπει λοιπόν να τοποθετηθεί ο όρος 22

ΠΓ, ΒΣΠΓ 201/1946 ΠΓ, ΒΣΠΓ 35/1949 24 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1941 –44, Φ1.6, Πίναξ ζηµιών εν νοµώ Καστορίας, Γ∆Μ προς Πρωθυπουργό, α.π. 42437 1.3.44 25 Κωστόπουλος, [Αναµνήσεις ενός Σκαλοχωρίτη], ό.π., λήµµα: Σκοτίδα 26 ΑΣΚΙ, 415, 23/8/88, Έκθεση ΚΟ Καστοριάς [του ΚΚΕ] για την οργανωτική κατάσταση του νοµού, 15.1.47 και Ελευθεροτυπία (24.2.86) 21 όπου το ηµερήσιο δελτίο πληροφοριών ΧΙ µεραρχίας [∆ΣΕ], Α∆Μ 7.12.47. Επίσης ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 4/22 27 Το Φως (1.9.45) 2 28 Καστοριά (1.9.35) 4 29 Σπυρόπουλος, «Εξ «οικείων»», ό.π., σ. 2 και ΓΒ, ΑΦ∆, Φ59.4.178, Περικλής Ηλιάδης, Καστοριά 6.1.44 και Φ.104/4/96, Περικλής Ηλιάδης, Καστοριά 1.3.45 30 Φωνή της Καστοριάς, Εβδοµαδιαία Εθνική Εφηµερίς, ιδιοκτ: Περ. Χ. Ηλιάδης, Καστοριά 1945-9 31 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ88/2, Ανοιχτή επιστολή Γ Γιαννούλη, Λεύτερη περιοχή Καστοριάς 20.1.47 32 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ69/5/253, Νταλίπης, Καστοριά 1.4.46 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ88/2/Συνεργασθέντες µε τον κατακτητήν [κατάλογος για την Καστοριά χ.χ.] 23

447


Λευκή Τροµοκρατία, ο οποίος βρισκόταν έτοιµος στα χείλη της Αριστεράς στην προσπάθειά της να φράξει το µαζικό ρεύµα φυγής των υποστηρικτών της προς τα δεξιά. Εξ αιτίας των 1000 κι άνω φόνων που είχε διαπράξει το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ χιλιάδες άνδρες απέφευγαν τις δηµόσιες εµφανίσεις. Οι αρχές και ο κάτοικοι θεωρούσαν ότι οι «αγνώστου διαµονής» άνδρες διαβιούσαν εντός ή εκτός της χώρας οπλισµένοι, αφού συχνότατα ανακαλύπτονταν κρυψώνες όπλων ή θεώντο άτοµα µέσα στη νύχτα ή τα δάση. Η παρουσία του αρχικαπετάνιου του ΕΛΑΣ κοντά στα σύνορα και η χρήση της Αλβανίας και της Γιουγκοσλαβίας ως ορµητηρίου ενόπλων ενίσχυε τις φήµες για µία σκοτεινή δράση των γειτόνων εναντίον της χώρας, φήµες που γίνονταν απτοί φόβοι µε την αιµατηρή δράση του ΝΟΦ στη Φλώρινα, την Καστοριά και το Αµύνταιο. Αυτές ήταν προφανώς βασικές αιτίες που στην πόλη της Φλώρινας εγκαταστάθηκε το Σεπτέµβριο του 1945 Βρετανός υποπρόξενος,33 τουλάχιστον για να συλλέγει πληροφορίες ένθεν κι εκείθεν των συνόρων. Εκτός τούτου ο ρόλος των Βρετανών ποίκιλε: κατασκευές γεφυρών, προσφορά των αυτοκινήτων τους στην Υπηρεσία Εκµετάλλευσης Κρατικών Αυτοκινήτων (ΥΕΚΑ), 34 παρεµβάσεις για τις αλλαγές αιχµηρών ονοµάτων (στη Θεσσαλονίκη π.χ. µία «αντικοµουνιστική» Ένωση ονοµάστηκε τελικά «Σύνδεσµος Εθνικοφρόνων»), 35 απελευθερώσεις κρατουµένων όπως ένας άνδρας από το Φλάµπουρο 36 ή ο ήδη αναφερόµενος υποµοίραρχος Θωµά Βενετσανόπουλος, 37 πίεση για αντικατάσταση όσων αξιωµατικών της Εθνοφυλακής υπερέβαλαν εαυτόν, 38 εκφορά µάλλον αρνητικών κρίσεων για στελέχη της Ελληνικής ∆ιοίκησης που είτε είχαν εκτεθεί ως πρόσωπα39 είτε δεν καταλάβαιναν ότι «η κρίση» κείτονταν «βαθύτερα», έτσι ώστε να συµπεριφέρονται µε ανάλογη ευελιξία κι ευπρέπεια. Όταν π.χ. στην Κοζάνη τον Αύγουστο του 1945 έλαβε χώραν ένα συνέδριο του ΕΑΜ µε οµιλητές δύο στελέχη του ΚΚΕ δηµιουργήθηκε πανδαιµόνιο καθώς προσελθούσες χήρες από τα περίγυρα προσφυγικά χωριά πετούσαν εναντίον τους ντοµάτες, ενώ οι άνδρες λίθους.40 Η Εθνοφυλακή όχι µόνο πυροβολούσε «οργιωδώς» στον αέρα αλλά και «καταχείρισε αδιάκριτα απαξάπαντες» µε αποτέλεσµα οικτρότερα γεγονότα να αποσοβηθούν µόνο έπειτα από δραστική επέµβαση βρετανικών

33

∆ΙΑΥΕ, 1945, ΚΥ, Φ.39.7, Βουλγαρική προπαγάνδα, Γ∆∆Μ προς ΥΠΕΞ, Κοζάνη 8.11.45 και ΓΒ, ΑΦ∆, Φ104/4/107, Νοµαρχία Καστοριάς προς Υποπρόξενο Αγγλίας στη Φλώρινα, α.π.5575, Καστοριά 17.10.45. Για το 1946 βλ. Έθνος [Φλώρινας] (1.3.46) 4 και ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/163, [ΓΜΘ] προς ΠΓ, Θεσσαλονίκη 19.10.46 και Φ.408/23/1/161 και ΓΠΜ προς ΠΓ, Θεσσαλονίκη 28.10.46 34 Ελληνικός Βορράς (27.9.45) 2 35 FO 371 /48264/R6218/46, Cabinet Distribution from Salonica to Athens, No 168/4.4.45 36 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ1 αρ. 38/1945 37 PRO, FO 371 /48286/R20262, Από Αθήνα στο ΦΟ, Νο 2396/29.11.45 38 FO 371 /48261/R/5075/110, War Cabinet Distribution from Salonica to FO, cipher, No 146/ 14.3.45 και FO 371 /48268/R7817/89-91, Βρετανός πρόξενος Θεσσαλονίκης προς Πρεσβεία Αθήνας Νο 18/14.4.45 39 PRO, FO 371/48287/R20411, Cabinet distribution from Salonica to Athens No 75/13.11.45 40 Στη Φλώρινα όπου δεν υπήρχαν τόσα θύµατα, οι εκδηλώσεις είχαν κυλήσει οµαλά, βλ. Λαϊκή Φωνή (28.8.45) 1 και (31.8.45) 2

448


στρατευµάτων.41 Είχαν επίσης παρέµβει στην προσπάθεια του Ελληνικού Κράτους να λυθούν σηµαντικά προβλήµατα επιβίωσης που είχαν κληρονοµηθεί από την Κατοχή όπως η στέγαση των πυροπαθών και η στήριξη των λεηλατηµένων κατοίκων αρχικά µέσω της ML42 κι επίσηµα από τον Απρίλιο του 1945 και µετέπειτα έπειτα43 µέσω της διάδοχής της UNRRA. Η συνεργασία της ML µε το ΕΑΜ δεν ήταν αρµονική, 44 ιδιαίτερα στις ανταρτοκρατούµενες περιοχές όπου τα περισσότερα τρόφιµα είτε κατέληγαν απευθείας στον ΕΛΑΣ ή µοιράζονταν ανάλογα µε τις συµπάθειες των τοπικών ηγετών της επανάστασης. 45 Μάλιστα υπήρξαν περιπτώσεις όπου οι φυγόδικοι (ή καταδιωκόµενοι) ζητούσαν µε απειλές τρόφιµα από τις επιτροπές της UNRRA.46 Τη διανοµή τροφίµων και υλικών δυσχέραιναν επίσης ο άσχηµος καιρός, οι απεργίες στα λιµάνια και η γραφειοκρατία των Ελληνικών Αρχών,47 δυσλειτουργίες που φαινόταν σε αιτήσεις κατοίκων. Εν προκειµένω από την τουρκόφωνη Μεσιανή δηλωνόταν: Σαράντα οικογενειάρχες µας θρηνήσαµε. Τα 2/3 των οικιών αποτεφρώθηκαν και τα υπόλοιπα λεηλατήθηκαν. Περιµένουµε το θάνατο µε τη σειρά. Ελάχιστος ιµατισµός µας δόθηκε από τη UNRRA που δεν φτάνει. Οι αγροί έµειναν ακαλλιέργητοι και όσοι σπάρθηκαν δεν απέδωσαν λόγω ανοµβρίας και τα ζώα µας µάς τα πήραν. Ενισχύστε µας.48 Ήταν από καιρό αναµενόµενο ότι το ΕΑΜ θα δυστροπούσε να αποτραβηχτεί από την εξουσία.49 Όταν έφθασε η Εθνοφυλακή στην Κοζάνη, Εαµίτες καταφέρονταν εναντίον της προφορικά µε χωνιά κι εντύπως µε προκηρύξεις που εκτός των άλλων διατεινόταν πως «ο κ. Γλύξµπρουγκ είναι κατά τα τρία τέταρτα αίµα γερµανικό και κατά το ένα τέταρτο πανσπερµία αιµάτων πλην του Ελληνικού».50 Σε επεισόδιο που έλαβε χώραν το Μάρτιο του 1945, όταν ένας Σερβιώτης οδηγός, πρώην Εαµίτης, απήχθη από ένα καφενείο του Βελβενδού κι εκτελέστηκε επειδή τραγουδούσε αντικοµουνιστικά άσµατα, 51 φάνηκε ότι η πόλωση δεν ήταν µόνο φραστική. Για το φόνο του

41

Θανάσης Καλλιανιώτης, «Σφαίρες και ντοµατόλιθοι στην Κοζάνη του 1945», http://www.kozani.org/news/26-9-2004-kalianiotis.htm 42 PRO, FO 371 /48265/R6578, Σαλόνικα 8-14.3.45, A.G.I.S. Weekly report No 23/1824.3.45 43 Μακεδονία (1.4.45) 1 44 PRO, FO 371/48244 R 67/41, War Cabinet Distribution from Salonica to FO, cipher, No 60/ 1.1.45 45 PRO, FO 371/48256/R/3353/131, AIS, LF & ML (G), secret, Weekly report Νο 12/2531.1.45 και Ελληνικός Βορράς (4.3.45) 1 46 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 2/31 και 2/108 47 PRO, FO 371 /48256/R/3353/131, AIS, LF & ML (G), secret, Weekly report No 17/410.2.45, έγγραφο 14 (6) και FO 371/48265/R6580, Headquarters Land Forces and Military Liaison progress report No 20/16-23.3.45 48 ΙΜΣΚ, Φ. Ενορίας Μεσιανής, Συνηµµένο υπόµνηµα κοινότητας προς Γ∆ΒΕ, Επιτροπή ∆ιανοµών Κοζάνης, α.π.248/5.2.46 49 KCLMA, GB99, Woodhouse Box 2/SOE operations in Greece and the Aegean Sea 27.6.45 top secret, παράρτηµα Β/5 50 ΠΚ, ΤΠΚ, Αποφάσεις 6, 7, 9, 12/1945 51 Εθνικός Αγών (10.2.46) 4 και (17.2.46) 4. Επίσης Ελληνική Μακεδονία (15.9.52) 1

449


διώκονταν 18 «εαµίτες» έγραφε εφηµερίδα της Αριστεράς52 περιγράφοντας τη δικαστική διαδικασία που είχε κινηθεί, αλλά που δεν ήταν η µόνη καθώς από την ίδια κωµόπολη είχαν εκτελεστεί ένα χρόνο νωρίτερα 31 κάτοικοι από τους αντάρτες. Τον Ιούνιο του 1945 κάτοικοι της ιδίας κωµόπολης «γιουχάισαν» τους Εθνοφύλακες 53 τραγουδώντας το «Σταρµατα» και βρίζοντας «παλιοµπουραντάδες» και «παλιοκορωνάδες».54 Όταν τον Αύγουστο η τοπική Χωροφυλακή συνεπλάκη µε κατοίκους κι αφοπλίστηκαν δύο µέλη της,55 δεν ήταν αφύσικο που 60 κάτοικοι του Βελβενδού συνελήφθησαν διότι συµµετείχαν σε παράνοµες υπαίθριες συγκεντρώσεις, 56 ενώ παράλληλα εντοπίστηκε αποθήκη όπλων µέσα στο χωριό.57 Το ∆εκέµβριο του 1945 ένας νεολαίος φονεύθηκε από πυρά της Χωροφυλακής, 58 όταν, καθώς το βράδυ απαγορεύονταν η κυκλοφορία, δεν σταµάτησε στο αλτ που εκφωνήθηκε. 59 Προφανώς οι χωροφύλακες φοβούνταν επίθεση όντας ήδη ερεθισµένοι από µία πρόσφατη ένθερµη συγκέντρωση της ΕΠΟΝ στην Κοζάνη, τα γραφεία της οποίας λεηλάτησαν µετέπειτα εθνικόφρονες πολίτες της Κοζάνης.60 Η βία µέσα στους Σταθµούς της Χωροφυλακής συµβάδιζε µε την υπάρχουσα έξω από τα κτήριά της. Αλλά µάλλον σπάνιες ήταν οι φορές που ορισµένα όργανα υπερέβαλαν εαυτόν όπως στον Πεντάλοφο όπου το Σεπτέµβριο του 1945 ένας 23χρονος µυλωθρός και πρώην Ελασίτης πέθανε στο κρατητήριο «κατά νερωνικόν τρόπον» από τα κτυπήµατα ενός Κορίνθιου χωροφύλακα κι ενός Τρικαλινού Εθνοφύλακα που του ζητούσαν να καταδώσει κρυµµένα όπλα.61 Η αθώωσή τους από το δικαστήριο ότι απλώς «ερράπισαν δις ή τρις» το θύµα και ότι αυτό πέθανε από συγκοπή καρδιάς που τη βεβαίωσε ιατροδικαστής62 έπεισε ελάχιστους, διότι ο ληξίαρχος του χωριού, που µάλλον είδε τη σωρό του άτυχου µυλωθρού, είχε γράψει την αλήθεια, «βίαιος θάνατος από κτυπήµατα». 63 Οι ξυλοδαρµοί ήταν συνήθεις στους Σταθµούς της Χωροφυλακής, αλλά ακρότητες αυτού του είδους ήταν σπάνιες. Για την αντιµετώπιση πάντως παροµοίων περιστατικών ψηφίστηκε νόµος ότι όσοι χωροφύλακες κακοµεταχειρίζονται κρατουµένους θα αποπέµπονταν από το Σώµα. 64 Πόσες όµως σχετικές περιπτώσεις έφταναν στη ∆ικαιοσύνη και σε 52

Λαϊκή Φωνή (29.6.45) 1 Λαϊκή Φωνή (6.6.45) 2 54 ΠΚ, ΤΠΚ, Ποινική Απόφασις 90/1945 55 Το Φως (2.8.45) 56 ∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 555. Σε 600 αριθµούνταν κατά µία πηγή οι αριστεροί κρατούµενοι στην Κοζάνη το Νοέµβριο του 1945, βλ. Λαϊκή Φωνή (24.11.45) 2 57 Το Φως (27.9.45) 2 58 Ελευθερία (29.12.45) 1 59 Νικόλαος Τσιτσιµίκλης, συνέντευξη το 2006. Κατά µία πηγή ο θύτης έλεγε ότι µόνο να τον φοβίσει ήθελε κι όχι να τον σκοτώσει, βλ. ∆ηµήτρης Φυλακτός, Θυµάται!… Βιογραφικό – χρονικό (1907 ως τα σήµερα), Αθήνα 1988, σ. 241 60 Λαϊκή Φωνή (28.12.45) 1 και (1.1.46) 3 61 Η Νίκη (6.10.45) 3. Επίσης Λαϊκή Φωνή (3.10.45) 2 κι Ελευθερία (10.11.45) 1 62 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 38/1945 και 64/1946 63 ∆Κ, Ληξιαρχείο Πενταλόφου ΛΠΘ 4/1945. Όµως δύο παρόµοιες περιπτώσεις στο Βόιο, βλ. Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 114, δεν διασταυρώνονται βλ. Ελευθέριος Ευσταθιάδης, «Μαρτυρολόγιο 1941 –1944, χωριό Πυλωρί», Εθνική Αντίσταση (Ιούλ. –Σεπτ. 1997) 8-9 64 Το Φως (24.11.45) 1 53

450


ποιες καταδικάστηκαν όργανα του κράτους, είναι άγνωστο.65 Έντονα προβλήµατα δηµιουργούνταν συχνά κατά τη διάρκεια µπλόκων ή συχνών ερευνών. Όταν η Εθνοφυλακή στο τέλος του Μαρτίου του 1945 κύκλωσε συνοικία της Κοζάνης, ένας νεαρός ασβεστοποιός πυροβολήθηκε κατά λάθος και φονεύθηκε. 66 Στη συγκεκριµένη περίπτωση οι Εθνοφύλακες είχαν εξαφτεί, αφού ελάχιστες ηµέρες πριν, ένας λοχίας της είχε εµπλακεί σε επεισόδια µε µέλη της ΕΠΟΝ. 67 Οι νεαροί λόγω ιδιοσυγκρασίας δεν απέφευγαν τις φασαρίες, ιδιαίτερα µε άτοµα που είχαν πληγεί από τον ΕΛΑΣ. Την ίδια περίοδο στο Αµύνταιο κατά τη διάρκεια πρωινής έρευνας 68 Εθνοφύλακας φόνευσε (προφανώς κατά λάθος) µία 32χρονη νοικοκυρά µέσα στο σπίτι της,69 επειδή σύµφωνα µε µία πηγή ο «Βούλγαρος» άνδρας της, που επίσης τραυµατίστηκε, τον είχε επιτεθεί µε τσεκούρι.70 Τον Απρίλιο του 1945 ένας 23χρονος από το Ξινό Νερό, µέλος της ΕΠΟΝ,71 τραυµατίστηκε βαριά στο Κλειδί από Εθνοφύλακες που επιτηρούσαν το στενό και πέθανε µεταφερθείς στο νοσοκοµείο της Φλώρινας.72 Αργότερα γράφτηκε ότι «δολοφονήθηκε» από χωροφύλακες.73 Παροµοίως στο Τσοτύλι τον επόµενο µήνα έχασε τη ζωή του από βρετανικές σφαίρες ένα στέλεχος της Εθνικής Αλληλεγγύης από τη Σιάτιστα, διότι έτρεχε µην σταµατώντας να ελεγχθεί.74 Από απόσταση πάλι αλλά από τη Χωροφυλακή είχε την ίδια τύχη αγρότης στη Σιταριά.75 Στο τελευταίο χωριό η κατάσταση είχε αγριέψει διότι την ίδια περίοδο είχε φονευθεί από τους ΝΟΦίτες αντάρτες ένα στέλεχος του ΕΑΜ 76 -η κατάθεση ότι ο αναφερόµενος φονεύθηκε από «οχρανίτες προστατευόµενους των αρχών»77 συσκοτίζει την πραγµατικότητα, φαινόµενο διακριτό και στις πηγές της εποχής. Η περίπτωση ενός 56χρονου γεωργού από τον Τροπαιούχο Φλώρινας είναι χαρακτηριστική: έχασε µεν τη ζωή του από σφαίρες την 19η Αυγούστου 1945 έξω από το χωριό,78 αλλά έκτοτε για τους 65

Για την περίπτωση όπου ενωµοτάρχης του ΣΧ Ποντοκώµης επιτέθηκε και βιαιοπράγησε εναντίον ενός κρατουµένου λέγοντάς τον «άτιµε, κοµµουνιστή, ρουφιάνε» κλπ, βλ. ΕΕ, Αποφάσεις Μονοµελούς 1/1945, 150, 168/1946 66 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης ΛΠΘ 11/1945 και Αργύριος Καραµούζας, συνέντευξη το 2006. Προφανώς στο ίδιο πρόσωπο αναφέρεται και πηγή της εποχής, βλ. Λαϊκή Φωνή (12.4.45) 2, αλλά που λανθάνει (επίτηδες;) ως προς το ονοµατεπώνυµο 67 Λαϊκή Φωνή (5.4.45) 2. Για τις συµπλοκές Εαµιτών µε Εθνοφύλακες στην Κοζάνη βλ. Λαϊκή Φωνή (31.5.45) 2 68 Ελευθεροτυπία (6.4.86) 16 όπου επιστολή του Λευτέρη Κατσάκου 69 ∆Κ, Ληξιαρχείο Αµυνταίου ΛΠΘ 11/1945 70 Για δύο αντιθετικές ερµηνείες βλ. από το ένα µέρος Λαϊκή Φωνή (3.4.45) 2 και Ελευθερία (13.4.45) 2, (2.5.45) 2 κι από το άλλο Ελληνικός Βορράς (30.3.45) 1 71 Κωτσόπουλος, Εθνική Αντίσταση, ό.π., σ. 321 72 ∆Κ, Ληξιαρχείο Φλώρινας, ΛΠΘ 62/1945 και Ελευθερία (2.5.45) 2 73 Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 87 74 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 3/41 και ΜΒ, Αρχείο Νικολάου Πλαστήρα, Φ.5/24 και 229/5, Υποµνήµατα 1945 -49, σ. 2. Επίσης Το Φως (6.5.45) 2. Ακόµη Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 111 και Μπίρκας, Κάτω απ’ τη µπότα, ό.π., σ. 659 75 ∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική, Φ.12.6, Έκθεσις επί της καταστάσεως εις περιοχήν Φλωρίνης... Επίσης ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ.1 αρ. 94/20.2.46 και Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 86 76 Μεροβίγλης, Η τιτική προδοσία, ό.π., σ.36 77 Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 88 78 ∆Κ, Ληξιαρχείο Τροπαιούχου, ΛΠΘ 120/1945

451


θύτες έριζαν αµφότερες οι πλευρές.79 Στον ίδιο καµβά είναι πλεγµένος και ο φόνος ενός Ελασίτη στο Ζιάκα Γρεβενών από τη Χωροφυλακή. Τρέχοντας για να αποφύγει τη σύλληψη τραυµατίστηκε «εις την κεφαλήν» κι εξέπνευσε από κλωτσιές, έγραψε ο τοπικός τύπος. 80 Ο εξ αποστάσεως φόνος αποσιωπήθηκε βέβαια κατά την αναδηµοσίευση της είδησης σε φιλοεαµική εφηµερίδα της Θεσσαλονίκης και χρεώθηκε σε ένα λάβρο αντικοµουνιστή, πρώην αντάρτη του Ε∆ΕΣ και εθελοντή άνευ θητείας αργότερα χωροφύλακα από το διπλανό χωριό, το Χρήστο Ράµο. 81 Από τις καταθέσεις όµως των κατοίκων προκύπτει ότι επρόκειτο για άλλο απόσπασµα. 82 Οι Εθνικιστές κινούνταν εν εξάψει, διότι φηµολογούνταν (αληθώς) ότι στο Ζιάκα υπήρχαν πολλά κρυµµένα όπλα και πως οι χωρικοί κυκλοφορούσαν καθηµερινώς οπλισµένοι. 83 Πράγµατι ελάχιστους µήνες πριν το συµβάν οπλισµένοι πρώην Ελασίτες είχαν προσπαθήσει να αποκρούσουν µε τα όπλα απόσπασµα Χωροφυλακής που πλησίαζε στο χωριό τους.84 Εκτός από τα κρατικά όργανα βία άσκησαν µερικές φορές και πολίτες. Ελάχιστες ηµέρες έπειτα από την παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ ένας καπετάνιος λόχου του ΕΛΑΣ, σώγαµπρος στο τουρκόφωνο χωριό Άγιοι Ανάργυροι Βοΐου, φονεύθηκε το βράδυ της 29ης Μαρτίου του 1945 έξω από το σπίτι του από οµοχωρίους του, «µέλη της ΠΑΟ» («ταγµατασφαλίτες» κατά την άποψη της Αριστεράς) 85 σε ενέδρα. 86 Επρόκειτο για κοινωνική και συναισθηµατική αντεκδίκηση: Γερµανοί και Κοµιτατζήδες είχαν κάψει το χωριό το 1944 και είχαν αφαιρέσει τα ζώα των κατοίκων, 87 αλλά το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ δεν τα είχε αντικαταστήσει κι ούτε είχε επιτρέψει να τα ψάξουν. Ακόµη οι θύτες, που είχαν ενταχθεί στον ΕΕΣ Κοζάνης, είχαν γλιτώσει από τις νοεµβριανές εκτελέσεις του 1944 (όχι όµως και 5 χωριανοί και συγγενείς τους που εκτελέστηκαν στην ύπαιθρο της Ζαρκαδόπετρας)88 και είχαν ταλαιπωρηθεί κρυπτόµενοι για 4 µήνες µέσα στα οµιχλώδη και κρύα δάση του χωριού τους. Στο φόντο βεβαίως ξεχώριζε η παλαιά διαµάχη των κατοίκων του χωριού, µελών της ΥΒΕ/ΕΚΑ, µε το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, ένοπλα στον Αυγερινό (όπου φονεύθηκε ένας οπλίτης συγγενής τους)89 και η άοπλη αντιπαράθεση µετά κι

79

Βλ. το δίπολο ∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική, Φ.12.6, Έκθεσις επί της καταστάσεως εις περιοχήν Φλωρίνης και Λαϊκή Φωνή (12.9.45) 2 - Ελληνικός Βορράς (28.9.45) 1 80 Η Νίκη (6.10.45) 3 81 Λαϊκή Φωνή (7.10.45) 3 και (19.10.45) 1 82 Γιώργος Σταυράκης, «Το ηρωικό χωριό Ζιάκα στην Αντίσταση», Εθνική Αντίσταση 89 (Οκτ. –∆εκ. 1995) 25-30 και Μπουσχότεν, Περάσαµε, ό.π., σ. 170-1 83 Μπουσχότεν, Περάσαµε, ό.π., σ. 168 84 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βουλεύµατα 16/1945, 70, 123/1946 85 Λαϊκή Φωνή (21.4.45) 3 86 ΠΓ, ΒΣΠΓ, β. 208/1946 και 17/1947 και Η Νίκη (13.10.45) 3. Επίσης Ελληνικός Βορράς (15.4.45) 1 87 Βασιλειάδης Νικόλαος «Το χωριό Άγιοι Ανάργυροι», Βοϊακή Ζωή (Νοέµ. –∆εκ. 1984) 178 88 Μνηµείο Αγίων Αναργύρων. Επίσης Μπουικίδης Αβραάµ και Παναγιώτης Μπαϊραµίδης, συνεντεύξεις στο Τσοτύλι το 2007 89 Το Φως (22.4.45) 2

452


όχι τόσο ο πρόσφατος φόβος, καθώς µία εβδοµάδα πριν αντάρτες του ΕΛΑΣ είχαν σκοτώσει µε τα χέρια τους έναν 49χρονο γεωργό µέσα στη Νεάπολη.90 Αν πράγµατι οι Τουρκόφωνοι των Αγίων Αναργύρων είχαν γενικό µένος εναντίον του ΕΛΑΣ, θα είχαν φονεύσει οι ίδιοι έναν φυγόδικο Ελασίτη από τον Αυγερινό που συνέλαβαν κοντά στο χωριό τους. Όµως τον παρέδωσαν σε ελληνόφωνους οπλίτες («Μπουραντάδες») και οι τελευταίοι τον σκότωσαν χωρίς δίκη.91 Την πρώτη Μαϊου του 1945 «Εθνοφύλακες» και Πρόσφυγες από τη Βασιλειάδα επισκέφτηκαν την Κορησό και συνέλαβαν δύο άνδρες, τους οποίους αποτελείωσαν κατά τη διάρκεια ανακρίσεων. 92 Προφανώς είχαν θεωρηθεί υπεύθυνοι της εκτέλεσης επί Εαµοκρατίας (Φεβρ. 1945) ενός 30χρονου εργάτη που από την Αρτάκη της Μικράς Ασίας έµενε στην Κορησό. Ο φονευθείς από µέλος της ΥΒΕ/ΕΚΑ ερωτοτρόπησε µε τον Πούλο93 κι έπειτα κατετάγη στο τµήµα του ΕΕΣ Εορδαίας όπου εκτέθηκε σε βιαιότητες.94 Τον έναν πάντως από τα δύο θύµατα είχε συλλάβει ως κοµιτατζή ο Φραγκίσκος Κολάρας τον Απρίλιο του 1943, αλλά τον είχε ελευθερώσει. Τον ίδιο µήνα Εθνικόφρονες Πρόσφυγες παραβίασαν βράδυ οικία της Πτολεµαΐδας όπου ευρίσκονταν µέλη του ΕΑΜ και τραγουδούσαν «κοµµουνιστικά» τραγούδια. Κατά τη συµπλοκή και την προσπάθεια διαφυγής των πολιορκούµενων πυροβολήθηκε και φονεύτηκε η 29χρονη Μυροφόρα Νικολαΐδου.95 Στην πεδινή αυτή κωµόπολη η µεταβίβαση της εξουσίας από το ΕΑΜ στους τοπικούς εκπροσώπους της Ελληνικής Κυβέρνησης δεν έγινε οµαλά, αφού σε εκατέρωθεν συµπλοκές έπεσαν χειροβοµβίδες και τραβήχτηκαν µαχαίρια. 96 Ο (διορισµένος) δήµαρχος αποκαλούνταν από τον τύπο της Αριστεράς «γερµανόδουλος», 97 ενώ συνεχίζονταν οι φραστικές διενέξεις µεταξύ των κατοίκων, κατά βάσιν Προσφύγων, αφού οι Σλαβοµακεδόνες και οι Βλάχοι αποτελούσαν µειοψηφία, ιδιαίτερα όταν τις ένευε το ποτό 98 µε διάφορα επίθετα, π.χ. «βουλγάρα», «γκεσταπίτη», «ρουµανόβλαχοι». 99 Ήταν τόσο σφοδροί οι καυγάδες, ώστε σε αυτούς συµπλέκονταν, µερικές φορές τυχαία, Εθνοφύλακες ή Χωροφύλακες.100 Τον Ιούνιο του 1945 τρεις έφηβοι από τη Γαλάτεια έχασαν τη ζωή τους περιεργαζόµενοι χειροβοµβίδα που βρήκαν στο µύλο γειτονικού σλαβόφωνου

90

∆Κ, Ληξιαρχείο Νεάπολης, ΛΠΘ 34/1945 Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 114 και Λάτσαρης, «Αφιέρωµα», ό.π., σ. 79 92 Επρόκειτο για τον Β. Καµπούρη (26 χρ) και το Χαράλαµπο Μαυροµάτη (30 χρ), Λαϊκή Φωνή (25.5.45) 1, (26.5.45) 2 και Ελευθερία (26.5.45) 2. Επίσης Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 42 και Γκάσας, Αθάνατοι, ό.π., σ. 145 Η ηµεροµηνία αρύεται από: ∆Κ, Ληξιαρχείο Κορησού, ∆ηµοτολόγιο, Οικ. Μερίς 245 93 Χονδροµατίδης, Η µαύρη σκιά, ό.π., σ. 76-7 94 ΠΚ, Ε∆∆Κ, δίκη 79/1946 95 ΠΚ, ΒΣΠΚ, 330/1945 και Λαϊκή Φωνή (8.6.45) 2 96 Ελληνικός Βορράς (29.3.45) 3 97 Λαϊκή Φωνή 21.4.45 3 98 ΠΚ, ΤΠΚ, 331/1946 99 ΕΕ, ΑΜΠΕ 39, 40/1945 και ΠΚ, ΤΠΚ, 767/1946 100 ΠΚ, ΤΠΚ, 122/1946 91

453


χωριού.101 Το ατύχηµα προκάλεσε εκκαθαριστική επιχείρηση Εθνοφυλάκων µε οδηγό ένα «νοµιµόφρονα κάτοικο», 102 έναν από τους οπλαρχηγούς του ΕΕΣ Αναράχης. Όταν πλησίαζαν στο Εµπόριο, Σλαβοµακεδόνες κάτοικοι που κρύβονταν στα αµπέλια έτρεξαν να ξεφύγουν κι ένας από αυτούς έχασε τη ζωή του από τους πυροβολισµούς.103 Οι θύτες υποστήριξαν ότι ο φονευθείς έφερε όπλο, αλλά το βέβαιο ήταν πως µε την έλευση των Γερµανών το 1941 το θύµα είχε εκτεθεί σπέρνοντας µε τη βία τα χωράφια µίας Προσφύγισσας από την Αναράχη.104 Τον επόµενο µήνα Πρόσφυγες έχοντας ανάµεσά τους τον Ανδρέα Παπαδόπουλο από τη Βασιλειάδα, πρώην αντάρτη της ΥΒΕ/ΕΚΑ και νοσοκόµο έπειτα στον ΕΛΑΣ και χωρικούς από την Πεντάβρυσο Καστοριάς, κατά µία πηγή και χωροφύλακες-105 σε επίσκεψή τους στην Τσάκωνη έκλεισαν ορισµένους άνδρες στο Σχολείο και κατά τη διάρκεια ανακρίσεων φόνευσαν κατόπιν αγρίου ξυλοδαρµού έναν 65χρονο «δηµοκράτη» (Σλαβοµακεδόνα) γεωργό.106 Και στα τρία αναφερόµενα χωριά κατά τη διάρκεια της Κατοχής τα προσφυγικά σπίτια είχαν καεί ή λεηλατηθεί από Ιταλούς και Κοµιτατζήδες107 και προφανώς, εκτός από την εκδίκηση, αφού ένας γεωργός από την Πεντάβρυσο είχε φονευθεί µε µαχαίρια στην Τσάκωνη από το Κοµιτάτο,108 η επίσκεψη των Προσφύγων είχε γίνει προς εύρεσιν κλεµµένων ζώων ή οικιακού εξοπλισµού. Παρόµοιας φύσης άνδρες, «τροµοκράτες µπουραντάδες» κατά την αριστερή φρασεολογία της εποχής, προφανώς πυροπαθείς και λεηλατηθέντες Πρόσφυγες της περιοχής φόνευσαν το ∆εκέµβριο του 1945 µε δαρµό έναν 42χρονο καπετάνιο του 28ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ και τον 23χρονο γραµµατέα της ΑΕ Νεστορίου του ΚΚΕ Νεστορίου, αµφότεροι Γκραικοµάνοι από το Μονόπυλο.109 Έχει ήδη αναφερθεί η εκτέλεση ενός άνδρα και ο πνιγµός της συµβίας του στο Φλάµπουρο της Φλώρινας από τον ΕΛΑΣ. Για το φόνο αυτό φυλακίστηκε εκτός των άλλων κι ο γραµµατέας του ΕΑΜ του χωριού που ήταν παρών κατά την απαγωγή της γυναίκας, αλλά κρινόµενος µάλλον µόνο ως ηθικός αυτουργός απελευθερώθηκε τον Ιούνιο του 1945. Όταν όµως ο 47χρονος κτίστης έφθασε στο χωριό του, ο υιός των φονευθέντων τον φόνευσε.110 Ένα 101

ΕΕ, Πράξεις 59, 60, 64/1945 ∆ασκαλάκης, Ιστορία, ό.π., τ. Α΄, σ. 555 103 ∆Κ, ∆ηµοτολόγιο Εµπορίου, Οικ. Μερίς Β. Ρούµπα. Επίσης ΠΚ, ΒΣΠΚ 1/1946 και Εθνικός Αγών (24.3.46) 3 104 ΕΕ, Έκθεσις 9/1942 105 Γκάσας, Αθάνατοι, ό.π., σ. 269 106 ∆Κ, Ληξιαρχείο Τσάκωνης, ΛΠΘ 77/1945 και Λαϊκή Φωνή (8.6.45) 2. Επίσης Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 31 107 ∆ΙΑΥΕ, ΚΑΤΚΥ 1941 –44, Φ1.6, ∆ελτία του ΥΠΕΣ που αναφέρουν εκτελέσεις πολιτών από τα στρατεύµατα Κατοχής, Πίναξ ζηµιών εν νοµώ Καστορίας, Γ∆Μ προς Πρωθυπουργό, α.π. 42437 1.3.44 108 ∆ΒΚ, Κ8/Φ7, ∆Χ Καστορίας, αρ. 241 109 Λαϊκή Φωνή (29.12.45) 1, 2 και Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 63. Επίσης Γκάσας, Αθάνατοι, ό.π., σ. 202 110 ∆Κ, Ληξιαρχείο Φλάµπουρου, ∆ηµοτολόγιο, Οικ. Μερίς 6341/Μ/305. Για παρόµοιο γεγονός µε δράστη µία 20χρονη στη Βέροια βλ. PRO, WO 202/11596/8, Macedonia, intelligence bulletin on the local situation for the month of February 1946, secret, Prot. No 102

454


χρόνο αργότερα ο -επίσης φυλακισθείς- υιός αθωώθηκε από το ∆ικαστήριο111 και κατατάχθηκε στη Χωροφυλακή.112 Εκ τοιούτων γεγονότων αφορµώµενος εναντιώθηκε στη σχεδιαζόµενη αµνηστία των αριστερών κρατουµένων Εθνικόφρονας ηγέτης δηλώνοντας πως «τα Θύµατα και οι Όµηροι θα αντιµετωπίσουν δια των ιδίων δυνάµεών των τους εκ των φυλακών εξερχοµένους εγκληµατίας».113 Ως συλληφθείς από το Στρατό και τη Χωροφυλακή το Μάρτιο του 1946 κι αγνώστου τύχης έπειτα114 φέρεται ένας «χορευταράς» άνδρας από το Σιταρά Γρεβενών. Μετεκπαιδευµένος στην Αθήνα παλαιότερα ως στέλεχος της ΕΟΝ επί Κατοχής προσχώρησε στο ΕΑΜ και λίγο αργότερα µάλλον στο ΚΚΕ, αφού συνελήφθη έχοντας επάνω του «σφραγίδα της τοπικής οργάνωσης». 115 Φυλακισµένος έκτοτε στην Κοζάνη ο άνδρας δικάστηκε κι εκτελέστηκε τον Μάιο του 1947 έπειτα από απόφαση Στρατοδικείου. 116 Είναι προφανείς ότι παρόµοιες περιπτώσεις δύσκολα µπορούν να ενταχθούν στην περίοδο της «Λευκής Τροµοκρατίας». Για τους υπόλοιπους φόνους που επράχθησαν από Εθνικόφρονες, το Στρατό και τη Χωροφυλακή από τη άνοιξη του 1945 έως τις εκλογές του 1946 τα στοιχεία είναι λιγοστά ή κατά κύριο λόγο λαµβανόµενα µόνο από το υπόµνηµα του ΓΑ του ∆ΣΕ, γραµµένο το Μάρτιο του 1947. Φόνοι µε ανύπαρκτη ηµεροµηνία και χωρίς διασταύρωση από άλλη πηγή δεν ελήφθησαν υπόψη σε αυτή τη µελέτη. Αλλά και ορισµένες πληροφορίες στις οποίες υπάρχουν ονόµατα και ηµεροµηνίες, παρουσιάζουν προβλήµατα. Π.χ. ο «αγρότης Γ. Γρασιτάνης» από το Σταυροπόταµο, χωριό µε 40 οπλισµένους κοµιτατζήδες επί Κατοχής, 117 φέρεται ως φονευθείς από Ελληνόφωνους και Βλαχόφωνους Εθνικιστές χωρικούς το Μάιο του 1945, 118 όµως φαίνεται περίεργη τόσο η απουσία του περιστατικού σε παρόµοιες πηγές της εποχής119 όσο και η περιγραφή του σε ύστερα κείµενα όπου 33χρονος άνδρας ονοµαζόµενος «Γεώργιος Γροσδάνης» παρουσιάζεται ως εκτελεσθείς από «ληστοσυµµορία παρακρατικών µοναρχοφασιστών» στο Βίτσι το 1948 µαζί µε τον υιό του βοσκώντας το κοπάδι τους. 120 Ίσως η ηµεροµηνία 1948 είναι λανθασµένη, αλλά είναι εξαιρετικά απίθανο να φονευόταν ένα παιδί και να µην υπήρχε εκµετάλλευση του περιστατικού. Προβλήµατα πιστότητας υπάρχουν και σε άλλες περιπτώσεις: γράφτηκε π.χ. ότι στη Λεύκη Καστοριάς τον Αύγουστο του 1945 «οπλισµένοι φασίστες 2775, HMC CM [High Mil Comd Central] 111 Φωνή Καστοριάς (12.5.46) 2 112 Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 87 113 FO 996/2, στρατηγός Ι Τσακτσίρας, Εθνική Βορειοελλαδική Ένωσις Οµήρων και Θυµάτων «εκ της Ελασοκοµουνιστικής δράσεως», α.π. 268, Θεσσαλονίκη 9.12.45 114 Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 196 115 Στεφανής, Ταξίδι, ό.π., σ. 159 116 ∆Κ, Ληξιαρχείο Κοζάνης, ΛΠΘ 82/1947 117 KCLMA, Prentice/Wickstead, Box 2/f.3/1, ΙΧ µεραρχία προς 27,28,53, ΓΣ, ΣΣΑ κλπ, ∆ελτίον Πληροφοριών, µηνός Μαϊου λοιπών αντιδραστικών οργανώσεων 1.6.44 118 Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 29. Στη σελίδα 75 αναφέρεται ως φονευθείς ο Αλέκος Γροσδάκης 119 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ, 3/41 120 Γκάσας, Αθάνατοι, ό.π., σ. 257

455


κατακρεούργησαν τη γυναίκα του Σιδέρωφ και τις δύο κόρες της».121 Όµως οι 3 δεν αναφέρονται σε τοπικό κατάλογο νεκρών122 κι εξ άλλου µία από αυτές, η 18χρονη τότε Ελένη Στάµκου, έχασε την ιθαγένειά της το 1959,123 άρα δεν είχε φονευθεί ποτέ και διέφυγε στο εξωτερικό. Παροµοίως ελλιπής είναι επίσης η πληροφορία ότι δύο γυναίκες από το Ελάφι Χασίων πέθαναν από ξυλοδαρµό χωροφυλάκων του σταθµού Καρπερού τον Ιανουάριο του 1946, 124 αφού προσωπικές µαρτυρίες βεβαιώνουν ότι τέτοιο γεγονός δεν συνέβη στο χωριό τους. 125 Εντυπωσιακή πάντως είναι η έλλειψη παράθεσης στις αριστερές πηγές126 των ονοµάτων 2 ανδρών από την Κοντορόπη Καστοριάς που είχαν συλληφθεί από την Εθνοφυλακή και στην προσπάθειά τους να δραπετεύσουν φονεύθηκαν. Ίσως η µοναδική εξήγηση ήταν ότι πράγµατι ήταν «κοµιτατζήδες» όπως γράφτηκε στο δελτίο του Στρατού 127 και γι αυτό παρελήφθη κάθε αναφορά. Από προσωπική αντιπάθεια, ασυµφωνία για το διαµοιρασµό των ειδών της UNRRA κι έπειτα από «οινοποσία» σε καφενείο φονεύθηκε στο ∆ρέπανο της Κοζάνης ένας πρώην οπλίτης του ΕΕΣ από έναν οµοϊδεάτη του,128 παρά από ιδεολογικά αίτια, όπως διατεινόταν ο τύπος της Αριστεράς, 129 αλλά παρόλα αυτά η περίπτωση προσµετράται ως ανήκουσα στην περίοδο της «Λευκής Τροµοκρατίας». Στο ίδιο εξηγητικό πλαίσιο εντάσσεται –για κτηµατικές όµως διαφορές- ο φόνος ενός ηλικιωµένου στο χωριό Κίσσα της ιδίας περιοχής από 130 τον καπετάν Αχιλλέα. «Παρακρατικοί», «χωροφύλακες», «µοναρχοφασίστες» και «φασίστες», µόνοι ή όλοι µαζί γράφτηκε ότι εκτέλεσαν 4 Σλαβοµακεδόνες αγρότες, εξ ων ο ένας πρώην Ελασίτης, στην Αµµουδάρα (Απρ. ΄45), το Κρανοχώρι, το ∆ενδροχώρι (Αύγ. ΄45), και την Κορυφή Φλώρινας (Μάρτ. 1946). 131 Ωστόσο οι 2 τελευταίες περιπτώσεις αντλούνται µόνο από το Υπόµνηµα του ∆ΣΕ και περαιτέρω στοιχεία ελλείπουν. Προφανώς οι εκτελεσµένοι ή δολοφονηµένοι της εξεταζόµενης περιόδου είναι περισσότεροι, αλλά εδώ εξετάστηκαν οι περιπτώσεις που χρονολογούνται επακριβώς ή διασταυρώνονται ολικώς ή µερικώς. Πρόκειται για 25 συνολικά νεκρούς σε ολόκληρη τη ∆υτική Μακεδονία, εκ των οποίων οι 14 οµιλούσαν και τη σλαβική γλώσσα. Καθώς 5 από τους Σλαβόφωνους ήταν Γκραικοµάνοι κι ενταγµένοι στον ΕΛΑΣ, µόνο για τους υπόλοιπους 9 νεκρούς, για τους οποίους αγνοούνται οι λεπτοµέρειες, θα µπορούσε να ειπωθεί ως αιτία 121

∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική, Φ.12.6, Έκθεσις επί της καταστάσεως εις περιοχήν Φλωρίνης… Σε άλλη πηγή αναφέρονται ως Μαρία, Κυράτσα κι Ελένη Στάµκου, βλ. Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 44 122 Γκάσας, Αθάνατοι, ό.π., σ. 170-7 123 ∆Κ, ∆ηµοτολόγιο Λεύκης, οικογενειακή µερίδα 1696/Γ/214/2 124 Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 184 125 Χαράλαµπος Λαφτσίδης, τηλεφωνική επικοινωνία το 2007 126 Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 26-7 και Γκάσας, Αθάνατοι, ό.π., σ. 144-5 127 ∆ΙΣ/ΓΕΣ/Φ.1491/Β/8/37, ∆ελτίον Πληροφοριών από 1 -15.5.45, 10η ταξιαρχία, απ 1112/262, Κοζάνη 15.5.45 128 ΠΚ, ΒΣΠΚ, β. 339/1945 129 Ελευθερία (10.8.45) 1 130 Καλλιανιώτης, Καπετάνιοι, ό.π., σ. 249 131 Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 34, 37, 48, 57, 87 και Γκάσας, Αθάνατοι, ό.π., σ. 39, 156

456


οι «εθνοτικοί» λόγοι. Οι φονευθέντες αποτελούν ένα ανάξιο λόγου ποσοστό για να ονοµαστεί το έτος 1945 ως περίοδος «Λευκής Τροµοκρατίας», ιδίως αν συνεξεταστούν οι περισσότεροι φόνοι (28) που χρεώθηκαν στο ΝΟΦ την ίδια εποχή. Αναφέρονται επίσης κακοποιήσεις µελών του ΕΑΜ ή πολιτών, αλλά, όπως συµβαίνει σε όµοιες περιπτώσεις, πιστευτοί θεωρούνται όσοι έχουν διασταυρωθεί ή ευρίσκονται σε αναµφισβήτητης αλήθειας πηγές. Πράγµατι κάτοικοι της Μαρίνας Φλώρινας «εδάρησαν ελαφρώς υπό τινος χωροφύλακος» για να οµολογήσουν κρυµµένα όπλα.132 Άλλοι ξυλοδαρµοί δεν είχαν καµία σχέση µε την πολιτική αντιπαράθεση, όπως π.χ. εναντίον ενός χωρικού από την Περικοπή που µετέφερε κάρβουνα προς πώλησιν στην Καστοριά χωρίς άδεια. 133 Στο ίδιο πλαίσιο (της αχαλίνωτης προπαγάνδας) εντάσσονται οι αναφερόµενοι βιασµοί γυναικών από πολίτες ή κρατικά όργανα,134 «µυθεύµατα» κατά την άποψη ενός Νοµάρχη της περιοχής.135 Ειδήσεις που αναµετέδιδαν οι εφηµερίδες της Αριστεράς 136 για την αναγκαστική µετανάστευση Σλαβοµακεδόνων στη Γιουγκοσλαβία λόγω της τροµοκρατίας που εξασκούνταν στην Ελλάδα δεν ήταν πάντα αληθινές: γράφτηκε στο σοβιετικό πρακτορείο ΤΑΣΣ για την ερήµωση της Εορδαίας από επιδροµές «φασιστικών οµάδων»137 ή από µετακινήσεις κατοίκων της προς τη Θεσσαλία. 138 Πράγµατι Σλαβοµακεδόνες από την Ερµακιά είχαν υποστεί επιδροµές Γερµανών, Πουλικών και Προσφύγων, αλλά την άνοιξη του 1944 κι όχι το 1945 όπως αφήνονταν να εννοηθεί. Όσοι χωρικοί έκτοτε της Ερµακιάς είχαν καταφύγει στη Γιουγκοσλαβία το είχαν πράξει τότε κι όχι ένα χρόνο µετά. Επίσης πράγµατι κάτοικοι της Εορδαίας όπως ένας ποιµένας από τον Κόµανο κρατούνταν στη Λάρισα, αλλά για να εισαχθεί σε δίκη για κατοχή ζώων του Ελληνικού Στρατού 139 και άλλοι επειδή δεν υπήρχαν Κακουργοδικεία 140 και Ειδικά ∆ικαστήρια ∆οσιλόγων στην περιοχή. Στις

132

∆ΙΑΥΕ, 1945, Πολιτική Α΄, Φ.12.6, Νοµαρχία προς Γ∆ΒΕ, εµπιστευτικόν επείγον α.π. 420, έκθεσις επί της καταστάσεως εις περιοχήν Φλωρίνης, Φλώρινα 3.10.45 133 ∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική, Φ.12.6, Έκθεσις επί της καταστάσεως εις περιοχήν Φλωρίνης, Νοµαρχία Φλώρινας προς ΥΠΕΣ, Φλώρινα 1.10.45, α.π. 469, εµπιστευτικόν, επείγον 134 Βλ. π.χ. Έτσι άρχισε, ό.π., σ. 86 135 ∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική, Φ.12.6, Έκθεσις επί της καταστάσεως εις περιοχήν Φλωρίνης… 136 Λαϊκή Φωνή (5.8.45) 2 137 ∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική 1944 -1945, Φ.12.4 (Στάσις Τίτο έναντι του «Μακεδονικού» ζητήµατος …), Ελληνική Υπηρεσία Πληροφοριών Λονδίνου προς Υπ. Τύπου και Πληροφοριών Αθήνα, 10.8.45, α.π. 1088, SOVIET MONITOR 5.8.45 138 ∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική 1944 -1945, Φ.12.4 (Στάσις Τίτο έναντι του «Μακεδονικού» ζητήµατος …), Πολίτης προς ΥΠΕΞ, κρυπτογραφικόν τηλεγράφηµα 17.9.45, αρ.1032 139 ∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική 1944 -1945, Φ.12.5 (Γιουγκοσλαβικές αιτιάσεις περί δήθεν διωγµών στη Μακεδονία), Νοµαρχία Κοζάνης προς Γ∆ΒΕ, Α. Σκυλλάκος, επείγουσα εµπιστευτική , α.π. 179, Κοζάνη 15.9.45 140 Μετά τον Οκτώβριο του 1945 προβλέφτηκε ίδρυσή τους στην Καστοριά και την Κοζάνη, ΒΒΕ, ΦΕΚ 142/5.10.45/σ.669

457


φυλακές βρίσκονταν Σλαβοµακεδόνες υπόδικοι 141 προφανώς για τη δράση τους επί Κατοχής αλλά και για τη στήριξη που παρείχαν στους ένοπλους αυτονοµιστές. Πάντως ο αριθµός όσων Σλαβοµακεδόνων είχαν καταφύγει στο εξωτερικό πληγέντες από τους Γερµανούς, είτε ως κοµιτατζήδες, ΣΝΟΦίτες, ΝΟΦίτες ή φοβούµενοι τις Ελληνικές Αρχές φαίνεται κατά µία εκτίµηση ότι δεν ξεπερνούσαν τους 3.000 άνδρες.142 Φυσικά στα ίδια πρακτορεία παρακάµπτονταν πληροφορίες ότι εξ αιτίας της δράσης του ΝΟΦ πολίτες «έρχονται πρόσφυγες και καταφεύγουν στις έδρες των διµοιριών ή κοιµούνται στα χαντάκια και στα καλαµπόκια»143 και πως, όταν διαδόθηκε ότι το χειµώνα οι Βρετανοί θα αποσύρονταν στην Έδεσσα, πολλοί κάτοικοι είχαν δυσαρεστηθεί. 144 ∆εν µετέδιδαν επίσης ότι Έλληνες εργάτες που επέστρεφαν από τη Γερµανία φυλακίζονταν στα Σκόπια και η οικοσκευή τους κατάσχονταν 145 και πως πολλοί από όσους είχαν καταφύγει στη Γιουγκοσλαβία, µετά το πέρασµα της έξαψης, επανέρχονταν αθρόα στο ελληνικό έδαφος. Για τους τελευταίους ο Γενικός ∆ιοικητής Μακεδονίας είχε µάλιστα εκφραστεί: «αναρωτώµαι αν δεν θα ήτο προτιµώτερον να τους αφίναµε όλους εις το Γιουγκοσλαβικόν έδαφος δια να απαλλασσόµεθα από ένα οχληρόν βάρος».146 ∆εν είχαν εν πολλοίς άδικο καλοί γνώστες της κατάστασης όταν παραπονούνταν ότι οι αναφορές για τη δεξιά τροµοκρατία κέρδιζαν αξιοπιστία µόνο και µόνο από την έκταση των υπερβολών. «Αν µια αριστερή µύτη µάτωνε», έλεγαν, οι Βρετανοί χιµούσαν αµέσως να ερευνήσουν, αλλά όταν δολοφονούνταν «Εθνικιστές», δεν έπρατταν µε την ίδια ζέση το ίδιο.147

141

∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική 1944 -1945, Φ.12.7, Στάσις Γιουγκοσλαβίας και άλλων Βαλκανικών κρατών έναντι του «Μακεδονικού» ζητήµατος, Τεχεράνη προς ΥΠΕΞ, κρυπτογραφικόν τηλεγράφηµα, α.π.528, 22.7.45 142 Ο αριθµός προκύπτει από τη σύγκριση µεταξύ των ψηφισάντων του 1936 και όσων περιέχονταν στους εκλογικούς καταλόγους του ∆εκεµβρίου του 1945, βλ. PRO, FO 371/48288/R21278/249, Αναφορά της προκαταρκτικής επίσκεψης στην Ελλάδα από τη Συµµαχική Αποστολή για παρατήρηση των εκλογών, 10.12.45 143 ∆ΙΑΥΕ, 1945, ΚΥ, Φ.39.9, Βουλγαρικές βαρβαρότητες, Ανωτέρα Στρατιωτική ∆ιοίκησις Θεσσαλίας –∆υτ. Μακεδονίας προς ΓΕΣ, Βόλος 27.6.45 και 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική 1944 1945, Φ.12.4 (Στάσις Τίτο έναντι του «Μακεδονικού» ζητήµατος …), ∆. Ανδρεάδης προς ΥΠΕΣ, Αθήνα 8.8.45. Επίσης Ελληνικός Βορράς (27.3.45) 1 144 PRO, FO 371 /48283/R18332, Cabinet distribution from Salonica to Athens No 70/23.10.45 145 ∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική 1944 -1945, Φ.12.4 (Στάσις Τίτο έναντι του «Μακεδονικού» ζητήµατος …), Γενικόν Κέντρον Αλλοδαπών Μακεδονίας –Θράκης προς ΥΠΕΣ, Θεσσαλονίκη 17.6.45 146 ∆ΙΑΥΕ, 1945, Α΄ ΚΥ, Πολιτική 1944 -1945, Φ.12.4 (Στάσις Τίτο έναντι του «Μακεδονικού» ζητήµατος …), Γ Μόδης προς Α Μελά, Φλώρινα 14.9.45 και 28.9.45 147 PRO, FO 371/48287/R20411, Cabinet distribution from Salonica to Athens No 75/13.11.45

458

ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΟΜΑΛΟΤΗΤΑ

δ΄. Προς την οµαλότητα Ήταν οµολογουµένως άξια παρατήρησης η ∆υτική Μακεδονία κατά τη διάρκεια του έτους 1945 ως προς την κίνηση υλικών, ανθρώπων και ιδεών. Αρκετές γέφυρες βασικών οδικών αρτηριών είχαν καταστραφεί από τους Γερµανούς, τους αντάρτες ή τους Βρετανούς. 1 αλλά µόνο µερικές κατασκευάζονταν εκ νέου όπως η γέφυρα του Αλιάκµονα στα Σέρβια, την οποία επιµελήθηκε το Μηχανικό της 5ης Ινδικής Μεραρχίας. 2 Άλλες πιο απόµακρες όπως στη Μόρφη Βοΐου ή το Αρµενοχώρι της Φλώρινας είχαν αφεθεί ως ήταν. 3 Με σηµαντική καθυστέρηση λοιπόν προσέρχονταν τα φορτωµένα µε τρόφιµα της UNRRA φορτηγά της ΥΕΚΑ, αλλά και µερικές φορές ποτέ, λόγω των συχνών βλαβών τους ή της σφοδρής πολεµικής που δέχονταν από ιδιώτες αυτοκινητιστές.4 Μεθυσµένοι οδηγοί,5 ενδοϋπαλληλικές διαµάχες, 6 απεργίες εργατών οδοποιίας 7 και κλοπές ειδών της UNRRA, 8 παρέλυαν τις µεταφορές, έτσι ώστε η µεν ΥΕΚΑ να αναλύεται παιγνιωδώς ως «Υπερήφανοι Έλληνες Κλέβουν Αδιάκοπα» 9 η δε ανοικοδόµηση των κατεστραµµένων οικιών να βαδίζει µε πολύ αργούς ρυθµούς -15 µόνο σπίτια από ένα σύνολο 500 είχαν οικοδοµηθεί ως τον Αύγουστο του 1945 στα Σέρβια κατά µία πηγή10 και το ίδιο συνέβαινε µε τα 8.794 στέγαστρα που αναµενόταν να κατασκευαστούν.11 Με τα ίδια αυτοκίνητα µεταφέρονταν και όσοι είχαν καταφύγει στη ∆υτική Μακεδονία κατά το διάστηµα της Κατοχής, λόγω πείνας ή εκδίωξής των από τους Βουλγάρους –µαζί τους έφυγαν και οι Αρµένιοι της περιοχής που είχαν έρθει µετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ορισµένοι πρώην Ελασίτες κατηγορούµενοι για εγκλήµατα. 12 Με τα πόδια κι από απόκρυφα µέρη περνούσαν στη Γιουγκοσλαβία (και την Αλβανία) καπεταναίοι του ΕΛΑΣ, Σλαβοµακεδόνες καταδιωκόµενοι για εγκλήµατα, ύποπτοι για υπόθαλψη των ανταρτών του ΝΟΦ και ελάχιστοι εύπιστοι στην προπαγάνδα ότι ο

1

KCLMA, GB99, Woodhouse Box 2/SOE operations in Greece and the Aegean Sea 27.6.45 top secret 2 Ελληνικός Βορράς (1.8.45) 2 3 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ69/2, Εµπορικόν και Βιοµηχανικόν Επιµελητήριον Φλωρίνης προς Υπουργείο Συγκοινωνίας κ,α, 10.8.45 Ελληνικός Βορράς (2.11.45) 2 4 Ελληνικός Βορράς (25.12.45) 4, (28-30.12.45) 1 και Το Φως (5.10.45) 1 5 Ελληνικός Βορράς (6.1.46) 1 6 Ακρίται του Βορρά (4.11.46) 3 7 Λαϊκή Φωνή (6.6.45) 2 και Ελληνικός Βορράς (25.12.45) 4 8 ΠΚ, ΒΣΠΚ, βούλευµα 355/1945 και ΤΠΚ, Πρακτικά 362/1946. Επίσης ΙΜΣΚ, Ενορία Ροδιανής, Εκκλησιαστική Επιτροπή Ροδιανής και PRO, FO 371/48288/R21252/202, A.G.I.S. Weekly report No 60/2-8.12.45 9 Ζήνων ∆ούβλης, «Ανοικτή επιστολή προς τον ∆ήµαρχο Κοζάνης και Πρόεδρο της ΚΕ∆ΚΕ Κ. Π. Κουκουλόπουλο», http://www.efkozani.gr/2006a/112806/epistoli.htm 10 Ελευθερία (10.8.45) 1. Για τη δυσκολία µεταφοράς ξυλείας βλ. Το Φως (5.7.45) 1 11 Το Φως (30.8.45) 3 12 ΠΓ, ΒΣΠΓ, βούλευµα 108/1946

459


«Μοναρχοφασισµός» θα ήταν αβάστακτος. Από τη Γιουγκοσλαβία όµως13 και την Αλβανία έµπαιναν στην Ελλάδα ζητώντας καταφύγιο Τουρκόφωνοι, Αλβανόφωνοι, 14 Βλαχόφωνοι κι Ελληνόφωνοι που θεωρούνταν από τις νεοπαγείς εξουσίες αντιδραστικοί. 15 -η πληροφορία ότι 10 εντόπιοι Τουρκόφωνοι που είχαν έρθει από την περιοχή των Σκοπίων σχηµάτισαν λίγο αργότερα ένοπλη οµάδα 16 δρώντας προς όφελος της Ελλάδας, δεν έχει διασταυρωθεί. Το γεγονός του διωγµού προκαλούσε στην Ελλάδα συλλαλητήρια εναντίον των Βορείων Γειτόνων17 κατά τη διάρκεια των οποίων σε ορισµένες περιπτώσεις ζητούνταν η στρατιωτική κατάληψη της Βορείου Ηπείρου αλλά και η διάλυση του ΚΚΕ. 18 Προβλήµατα µε τους Βόρειους Γείτονες δηµιουργούσαν επίσης συγκρούσεις της Χωροφυλακής ή της Εθνοφυλακής στο Γράµο µε διάφορους ενόπλους, συνήθως Αλβανούς 19 ληστές, λαθρέµπορους ή πρώην παρτιζάνους.20 Μετακινήσεις πάλι µε τα πόδια λάβαιναν χώραν εντός της χώρας, από την πεδιάδα προς το βουνό, µελών του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ που φοβούνταν από την έλευση των αρχών: 64 π.χ. άνδρες είχαν φύγει από τέσσερα χωριά του κάµπου (Αυλές, Ίµερα, Κρανίδια, Σέρβια) και κρύβονταν στην ορεινή Λάβα των Σερβίων ως το Σεπτέµβριο του 1945 που επέστρεψαν στις οικίες τους έπειτα από «εντολή του κόµµατος».21 Όµως δεν υπάκουγαν όλοι στις εντολές του κράτους. Ορισµένοι υπάλληλοι, προορισµένοι να καταλάβουν διοικητικές θέσεις αντικαθιστώντας όσους είχαν διοριστεί επί Κατοχής (κι εν µέρει επί Μεταξά), 22 προσπαθούσαν να µην προσέλθουν καθόλου. 23 Πρόεδροι κοινοτήτων –κατά προτίµησιν οι αιρετοί του 1935 24 - µαζί µε τα συµβούλιά τους λάβαιναν από τους νοµάρχες το διορισµό, αλλά δίσταζαν, καθυστερούσαν ή εν τέλει αρνούνταν να αναλάβουν υπηρεσία. Στο Νέο Καύκασο της Φλώρινας ληξίαρχος δεν είχε ακόµη διοριστεί τον Αύγουστο του 1945. 25 Στην Αιανή ο καταγόµενος από άλλο χωριό πρώην ηγέτης της ΕΠΑ, ένας αντάρτης του ΕΛΑΣ κι ο ήδη αναφερόµενος Κλέαρχος Σεβαστειάδης δήλωναν µε τηλεβόα ότι δεν αναγνώριζαν την Κυβέρνηση, το Νοµάρχη και βεβαίως το Κοινοτικό Συµβούλιο, 26 αλλά η θέση των νεοδιορισµένων στην Κοζάνη ήταν σε πολύ 13

PRO, FO 371/48282/R17181, Cabinet distribution from Salonica to Athens No 57/26.9.45 Το Φως (9.8.45) 2 15 Το Φως (15.4.45) 1, Μακεδονία (7.8.45) 1, Ελληνικός Βορράς (9.2.46) 2 και ΓΑΚ/ΑΝΚ, Έθνος [Φλώρινας] (3.5.46) 2 16 PRO, WO 204/11576/23, National Armed Bands in West Mαcedonia, No P/6217/18.6.46, ηµεροµηνία πληροφοριών 31.5.46 17 Λαϊκή Φωνή (7.7.45) 2 και Το Φως (17.7.45) 2, (29.7.45) 2 18 Ελληνικός Βορράς (29.7.45) 2 19 Το Φως (12.10.45) 2 20 Ελληνικός Βορράς (25.8.45) 2, (30.8.45) 1, (2.10.45) 2 21 Καραγιάννης Γεώργιος Κ., Αποµνηµονεύµατα και αυτοβιογραφία Εθνικής Αντίστασης 1941 –1944, Σέρβια 1992, 44-5 22 Το Φως (28.6.45) 1 Ελευθερία (29.6.45) 1 23 Το Φως (24.8.45) 1 24 Το Φως (26.4.45) 4 25 ΕΛΙΑΘΕ, Έκθεσις αρ.340/1945 26 ΠΚ, ΤΠΚ, ΠΑ 118, 118α/20.8.45 14

460


καλύτερη µοίρα από τους αντίστοιχους στην Πρέσπα της Φλώρινας, στις 20 κοινότητες της οποίας κανένας δεν αναλάµβανε υπηρεσία ως τον Αύγουστο τουλάχιστον του 1945,27 εξ αιτίας του φόβου των ανταρτών του ΝΟΦ. Στους γεωργικούς συνεταιρισµούς, το ΚΚΕ28 είχε δώσει και επί Κατοχής βαρύτητα µετάγοντας υψηλόβαθµα στελέχη του όπως ο Γεώργιος ∆αβίδης ή Γέρος από τον ένοπλο ΕΛΑΣ29 και προσανατολίζοντας ή τοποθετώντας µέλη στις διοικήσεις τους. Συµµετείχε έτσι µε όλες τις δυνάµεις του στις εκλογές των συνεταιρισµών το 1945. 30 Το κράτος παρενέβαινε σε όσους συνεταιρισµούς είχαν µεν ιδρυθεί από το ΕΑΜ 31 (40 στην επαρχία της Καστοριάς)32 αλλά δεν είχαν αναγνωριστεί από το Πρωτοδικείο. Έτσι η ΕΓΣ της Φλώρινας συναλλάσσονταν µόνο µε 5 από τους 30 υπάρχοντες συνεταιρισµούς,33 επειδή αυτοί προφανώς είχαν αναγνωριστεί δικαστικά. Στην ΕΓΣ της ιδίας περιοχής εκλέχτηκαν τελικά Εθνικόφρονες,34 αν και η Αριστερά ήταν µία σηµαντική δύναµη. 35 Στο Άργος Ορεστικό οι Εθνικόφρονες πλειοψηφούσαν τόσο στο συνεταιρισµό των «Ποντίων» όσο και στον αντίστοιχο των εντοπίων36 όπως επίσης και στην Κορησό. Όταν τον Αύγουστο του 1945 έγιναν εκλογές στην Εορδαία, όπου επί Κατοχής η ΟΠΛΑ είχε εκτελέσει τον πρόεδρο της τοπικής ΕΓΣ,37 η Αριστερά µειοψήφησε,38 ενώ στην ΕΓΣ Κοζάνης εκλέχτηκε ο ήδη αναφερθείς Κυριάκος Ιορδανίδης, πρώην οπλαρχηγός του ΕΕΣ Ρυακίου.39 Παρόλο που στα Γρεβενά 480 µέλη του ΚΚΕ δραστηριοποιούνταν επί Κατοχής στους 92 υπάρχοντες συνεταιρισµούς, ούτε τότε 40 ούτε µετά την παράδοση των όπλων του ΕΛΑΣ η Αριστερά κατόρθωσε να κυριαρχήσει, µε αποτέλεσµα ο εκλεγείς διευθυντής της ΕΓΣ να αποκαλείται «πολύ µαύρος».41 Στην «αδύναµη κοµµατικά» περιοχή Σιάτιστας προεξείχε επί Κατοχής στους συνεταιρισµούς ο δάσκαλος Αθανάσιος ∆άφνης, που κατοικούσε στην Κοζάνη φοβούµενος τον ΕΛΑΣ.42 Μεταπολεµικά στην ΕΓΣ Βοΐου κυριάρχησαν πάλι οι Εθνικόφρονες.43 Η χαρά της πλειοψηφίας ήταν ίσως ένας από τους λόγους που ο επί Εαµοκρατίας πρόεδρος της ΕΓΣ Βοΐου, έµπορος από το Τσοτύλι και «σηµαίνων κοµµουνιστής», αθωώθηκε το Νοέµβριο του 1945 για κατοχή 27

Το Φως (2.8.45) 2 ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/8, Ανδρέας [Κάλφας] προς Αλέκο [Στρίγκο], 19.12.43 29 ΓΑΚ/ΑΝΦ, 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη, σ. 34 30 Ελευθερία (27.6.45) 1 31 Ελευθερία (13.10.45) 1 32 ΑΣΚΙ 415, Φ23/8/60, Έκθεση Περικλή για την οργάνωση Καστοριάς το µήνα Ιούνη [1944] 33 Ελευθερία (13.10.45) 1 34 Ελληνικός Βορράς (12.11.45) 2 35 Λαϊκή Φωνή (10.8.45) 2 και ∆ηµοκρατία (13.8.45) 2 36 Το Φως (18.9.45) 2 και (16.10.45) 2 37 ΑΣΚΙ 415/23/8/161, Μιχάλης προς Νίκο Κωνσταντίνου 4.10.44 38 Λαϊκή Φωνή (10.8.45) 2, (18.8.45) 2, ∆ηµοκρατία (13.8.45) 2, Ελευθερία (18.8.45) 39 Εθνικός Αγών (28.10.45) 3 40 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/3/131/222-227, Ανδρέας [Κάλφας] προς Αλέκο (Στρίγκο) 19.12.43 41 ΑΣΚΙ, Φ415/23/8/4, Οργανωτική κατάσταση ΠΕ Γρεβενών του µήνα Απρίλη 1944, Τάσος και Το Φως (5.10.45) 2 42 ΑΝΜ, ΕΜΝΟΒ 1/995/3/131/222-227, Ανδρέας [Κάλφας] προς Αλέκο (Στρίγκο) 19.12.43 43 Το Φως (20.9.45) 2 και Εθνικός Αγών (30.9.45) 4 28

461


πιστολιού.44 Προφανώς παλαιοί συνεταιριστές άρχισαν να αλλάζουν γνώµες κι επίσης δηµιουργήθηκαν νέοι συνεταιρισµοί µε αποτέλεσµα σε κάθε µέρος να υπάρχουν και «εθνικοφρόνων και κοµµουνιστών». 45 Οι πρώτοι φυσικά υπερτερούσαν καθώς κατά έναν παρατηρητή οι χωρικοί αγωνιούσαν για «την κατάσταση των τιµών και τις τιµές των προβάτων παρά για τα τρέχοντα γεγονότα»46 Στη διοίκηση τα κενά αναπληρώνονταν µε πολύ αργό ρυθµό και ανάλογα µε την απόσταση της περιοχής από τα κέντρα. Ένας τοπικός πολιτευτής των Γρεβενών παραπονούνταν εκτός των άλλων τον Οκτώβριο του 1945 ότι ενώ ο πλάστης έκανε τον κόσµο σε 7 µέρες, το κράτος εδώ και 7 µήνες δεν είχε στείλει αντιπρόσωπό τους στα Γρεβενά. 47 Ενδεικτικά το Πρωτοδικείο Γρεβενών είχε έναν µόνο πρωτοδίκη. Στο Γυµνάσιο της Καστοριάς υπήρχαν ελλείψεις καθηγητών στο Γυµνάσιο και επιπλέον οι υπάρχοντες πληρώνονταν µε καθυστέρηση.48 Συναρτώµενη άµεσα µε την ατµόσφαιρα της Κατοχής ήταν και η κίνηση ή µετακίνηση πολλών ιδεών. Στο χωριό Σκούλιαρη µετέπειτα Αγία Κυριακή των Σερβίων ο ιερέας µνηµόνευε ως το 1946 το όνοµα του «Εαµοκοµµουνιστού τέως Μητροπολίτου Κοζάνης Ιωακείµ»49 και οι λόγοι ήταν πολλοί: η έλλειψη µόρφωσης ώστε να είναι ευέλικτος, το ορεινό του εδάφους εξ αιτίας του οποίου δεν έφταναν στο χωριό ούτε τα τρόφιµα της UNRRA ούτε τα υλικά ανοικοδόµησης των οικιών που είχαν κάψει οι Γερµανοί. Καθώς οι περισσότερες οικογένειες είχαν µεταναστεύσει στην Κατερίνη, στο χωριό έµειναν µόνο άποροι κι ακτήµονες που δεν είχαν να προσφέρουν κανένα αντίτιµο στην εκκλησία50 και ο τοποτηρητής του επισκοπικού θρόνου δεν είχε δείξει κανένα ενδιαφέρον. Η πιο άµεση όµως αιτία της φιλοεαµικής συµπεριφοράς του ιερέα ήταν η ενεργητική κυκλοφορία οπλισµένων ανδρών (µε ενέδρες εναντίον της Χωροφυλακής ή ληστείες αυτοκινήτων) στα Πιέρια,51 µε αποτέλεσµα η πραγµατικότητα να επιβάλλει την εµµονή σε παλαιές ιδέες και πράξεις.52 Μετά τη Βάρκιζα είχε ελαττωθεί στην ύπαιθρο και αποβληθεί τελείως στις πόλεις η βία των όπλων οπότε οι πολιτικοί αντίπαλοι του ΕΑΜ άρχισαν να αυξάνουν. Στην οµαλή ανταλλαγή ιδεών και απόψεων συνέβαλε η ίδρυση παραρτηµάτων της Αγγλοελληνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών (ΑΕΥΠ ή AGIS) στη Φλώρινα και την Κοζάνη,53 στις αίθουσες της οποίας εκτίθονταν εφηµερίδες, περιοδικά, βιβλία και φωτογραφίες, ενώ καθηµερινώς 44

ΠΚ, ΒΣΠΚ, 269/1945 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ69/4/204, Στέφανος Μιχαηλίδης, Φλώρινα 17.1.46 46 PRO, FO 371 /48252/R/2384/78, Βρετ. Προξενείο Θεσσαλονίκης Νο 4/13.1.45 47 Το Φως (19.8.45) 2 και Ελληνικός Βορράς (18.10.45) 4 48 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ69/2/181, ∆ήµαρχος και Πρόεδροι Σωµατείων προς Φ∆, υπουργό παιδείας κ.α., τηλεγράφηµα, Καστοριά 18.12.45 49 ΙΜΣΚ, Ενορία Κοιµήσεως Θεοτόκου Βελβενδού, ΥΧ Σερβίων α.π.20/11/4/2.4.46 προς ΙΜΣΚ, συνηµµένη έκθεση χωροφύλακα Ν. Τριανταφύλλου, ΣΧ Βελβενδού, 2.4.46 50 ΙΜΣΚ, Ενορία Πολυφύτου, παπα Λάµπρος Π. προς ΙΜΣΚ, 31.8.45 51 Το Φως (8.11.45) 1 και (23.11.45) 2 52 ΙΜΣΚ, Ενορία Κοιµήσεως Θεοτόκου Βελβενδού, Αρχ. Επιτρ. προς ΙΜΣΚ, α.π.9/25.5.46 53 Λαϊκή Φωνή (27.4.45) 2 45

462


εκφωνούνταν δελτία ειδήσεων από µεγάφωνα. Στο µηνιαίο περιοδικό της ΑΕΥΠ, αρχικά δίγλωσσο, αναφερόταν «αγαπάµε την Αγγλία ανεξάρτητα απ’ ό,τι έκανε, ή µπορεί να κάνει για µας αλλά για ό,τι είναι η ίδια, για ό,τι αντιπροσωπεύει στον κόσµο». 54 Στην Κοζάνη λειτουργούσε παράλληλα και φροντιστήριο αγγλικών για παιδιά υπό την εποπτεία ενός δασκάλου από τα Γρεβενά.55 ∆ιευθυντής της ΑΕΥΠ είχε αναλάβει ο δηµοσιογράφος ∆ηµήτριος Γκαβανάς από το Ροδοχώρι Βοΐου, 56 εκδότης της προπολεµικής εφηµερίδας ∆υτική Μακεδονία, µέλος του τοπικού Ερυθρού Σταυρού, αδελφός αντάρτη των κοµάντος του Βιτσίου που είχε φονευθεί από απόσπασµα Γερµανών και Κοµιτατζήδων 57 -στο τυπογραφείο του τυπωνόταν η εφηµερίδα του ΕΕΣ Κοζάνης. Στο ίδιο τυπογραφείο µάλλον µε την αρωγή του άρχισε να τυπώνεται από τον Οκτώβριο του 1945 και πέρα η εβδοµαδιαία εφηµερίδα Εθνικός Αγών, βασικός συγγραφέας της οποίας υπήρξε ο δικηγόρος Ιωάννης Αντωνιάδης. Η εφηµερίδα αποτέλεσε τον αντίπαλο πόλο του εντύπου Νίκη, που λίγες µόνο ηµέρες νωρίτερα είχε κυκλοφορήσει το ΕΑΜ. Είχε προηγηθεί όµως νωρίτερα η Ακριτική Φωνή, την οποία εξέδιδε στην Πτολεµαΐδα ο Χρυσόστοµος Πιπιλιάγκας από τη Βλάστη, γραµµατέας Υποδιοίκησης Καϊλαρίων το 191958 και κατοχικός νοµάρχης Τρικάλων, ο οποίος είχε συλληφθεί επί Εαµοκρατίας στην Κοζάνη όπου και δάρθηκε. 59 Το 1946 εκλέχτηκε βουλευτής προφανώς λόγω της ακτινοβολίας της εφηµερίδας όπως ακριβώς και ο Περικλής Ηλιάδης, µε τον οποίο πιθανώς διατηρούσαν επαφές. Πρώτη πάντως από όλες τις µη κοµµατικές εφηµερίδες στη ∆υτική Μακεδονία γνώρισε το φως της δηµοσιότητας η Φωνή του Λαού που (επαν)εκδόθηκε το Μάιο του 1945 στη Φλώρινα. 60 Η «επιρροή της µονόπλευρης πληροφορίας», 61 η πληροφοριακή δηλαδή µονοκρατορία του ΕΑΜ αποτελούσε παρελθόν. Η αθηναϊκή οργάνωση Χ προσπάθησε να προσηλυτίσει µέλη µέσω µίας οµιλίας του υπαρχηγού της στην Κοζάνη 62 και στο ίδιο πεδίο άγρας µελών παρενέβη και η ΕΒΕΝ (Ένωσις Βασιλοφρόνων Εθνικιστών Νέων). Αµφότερες απευθύνονταν σε φοιτητές, δηµοσίους υπαλλήλους και στο κοινό των πόλεων,63 αφού τους Πρόσφυγες διεκδικούσε µία νέα οργάνωση, η «Ένωσις Συµπολεµιστών Εθνικού Αγώνος» (ΕΣΕΑ) «οι Ακρίται», πλαισιωµένη κατά βάσιν από πρώην οπλίτες και υποστηρικτές του ΕΕΣ. Στην ίδια οργάνωση καλούνταν επίσης προς εγγραφήν µέλη του Στρατού και της Χωροφυλακής. 54

ΓΒ, Αγγλοελληνική επιθεώρηση, µηνιαίο δίγλωσσο περιοδικό (Μάρτιος 1945) 5 Εθνικός Αγών (21.10.45) 3, (28.10.45) 3 56 Λαϊκή Φωνή (11.11.45) 4 57 KCLMA, GB99, Evans, box 1, f. 2/1/7 Post. Op Report, General report, σ. 60 58 ΑΜΠ, ΦΑ/2/5,6, Χρυσ. Πιπιλιάγκας προς Νοµάρχη Κοζάνης, 6.10.24 και Μανάδης, Εορδαία, ό.π., σ. 134 59 Σταύρος Νταφόπουλος, συνέντευξη το 2004 60 Η Φωνή του Λαού, διευθ -ιδιοκτ: Κ. Ιωαννίδης, Φλώρινα 1945 61 pp FO 371 /48252/R/2384/78, Βρετανικό Προξενείο, Θεσσαλονίκη No 4/13.1.45 62 Το Φως (9.10.45) 2. Για πιθανά ονόµατα Κοζανιτών µελών της Χ, βλ. Λαϊκή Φωνή (28.12.45) 1 63 ΑΣΚΙ, Φ415/23/8/43, Αντιδραστικοί περιοχής Γρεβενών και Λαϊκή Φωνή (20.6.45) 1. Επίσης ΑΣΚΙ, Φ415/23/8/268, «Βιβλίο [αντιδραστικών] Φλώρινας» 55

463


Περιελάµβανε ακόµη ποικίλους αντικοµουνιστές όπως τον κτηνοτρόφο Βασίλειο ∆ισερή από το Λιβαδερό, 64 το «σύνδεσµο της ΕΣΕΑ Φλωρίνης» Βίκτωρ Χαρίση από το Φλάµπουρο,65 το δάσκαλο ∆ηµήτριο Καραβέλη από το Βόιο.66 Πρώτος ηγέτης της εξελέγη για τη ∆υτική Μακεδονία ο Μιχάλαγας, Αρχικά ακοµµάτιστη όπως οι ηγέτες της τη διαφήµιζαν67 η ΕΣΕΑ ασχολήθηκε µε την «αποκατάστασιν» των θυµάτων της Κατοχής, την ενίσχυση των «αγωνιστών» και την αξιοποίησιν των «θυσιών» των µελών της.68 Άξονας της ήταν η πάλη εναντίον «του σλαβικού τέρατος».69 Στις 28 Νοεµβρίου του 1945 έγινε στην Κοζάνη το πρώτο µνηµόσυνο υπέρ των «σφαγιασθέντων υπό του ΕΛΑΣ» και στην τελετή κατέθεσε στέφανο αντιπρόσωπος του Ε∆ΕΣ αναφέροντας «Σας µε την πρώτην ευκαιρίαν το Κράτος θα αναγνωρίση ως εµπρέπει». 70 Τυπικά κάθε είδους εκδηλώσεις, που χωρούσαν πολιτική εκµετάλλευση απαγορεύονταν.71 Αν περιορισµένη εγγραφή µελών είχαν ενώσεις και σύλλογοι όπως η Εθνική Ένωσις Θυµάτων Σφαγιασθέντων υπό του ΕΑΜ ΕΛΑΣ Κεντρικής και ∆υτικής Μακεδονίας 72 λόγω της θεµατικής τους ή της χιλιοµετρικής απόστασης, αφού έδραζαν στη Θεσσαλονίκη, εντελώς ανοικτοί ήταν τοπικές συσσωµατώσεις σαν τους Συνδέσµους Εθνικοφρόνων που ιδρύονταν σε κάθε χωριό.73 Ο πρώτος είχε ιδρυθεί στην πόλη της Κοζάνης τον Απρίλιο του 1945 µε τον λογότυπο «Ένωσις Εθνικοφρόνων Κοζάνης».74 Σύµφωνα µε προκήρυξη που κυκλοφόρησε ο επαρχιακός αντίστοιχος στη Νεάπολη Βοΐου καλούνταν ο εθνικόφρων κόσµος να ενωθεί σε ένα «ενιαίον Εθνικόν Μέτωπον», ώστε στο πλευρό της «Κυβερνήσεως» να αντιµετωπιστούν τόσο οι «αναρχοµηδενιστές του Κ.Κ.Ε.» όσο και ο «εξωτερικός κίνδυνος». 75 Εκτός ή συνάµα µε την πολιτική τους οπτική οι σύνδεσµοι διοργάνωναν και χοροεσπερίδες όπως στα Χαραυγή.76 Ιδρύθηκαν τότε τόσοι πολλοί σύλλογοι, ενώσεις ή σύνδεσµοι, έτσι ώστε ο καταµερισµός τους σε ιδεολογικούς χώρους δεν διαφαίνεται σήµερα για όλους ευκρινώς. Όσοι περιείχαν στον τίτλο το επίθετο εθνικοαπελευθερωτικός ανήκαν στην Αριστερά, ενώ αντίθετοι ήταν αυτοί που κοσµούνταν µε τα παράγωγα του αντίστοιχου εθνικόφρων, όπως π.χ. ο Σύλλογος Αγωνιστών Εθνικού Απελευθερωτικού Αγώνος 1941 -45 ΕΛΑΣ και ο Σύνδεσµος Εθνικοφρόνων Πολιτών Εορδαίας «Η Μεγάλη Ελλάς». Λιγότερο ευδιάκριτοι στην ιδεολογική τους τοποθέτηση ήταν ο Σύνδεσµος των εν Κοζάνη και τη 64

Ακρίται του Βορρά (12.1.47) 1 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.67.4: εθνικές διεκδικήσεις (1945 -1946), αρ.8/1945 66 Ακρίται του Βορρά (16.8.48) 3 67 Ελληνικός Βορράς (20.10.45) 2 68 Ακρίται του Βορρά (3.3.47) 4 69 Ακρίται του Βορρά (10.3.47) 1 70 Εθνικός Αγών (2.12.45) 4 71 Ελληνικός Βορράς (25.10.45) 1 72 Το Φως (13.11.45) 2 73 Εθνικός Αγών (7.10.45) 4 74 ΠΚ, Βιβλίον Αναγνωρισµένων Σωµατείων, αρ.39/1945 75 ΓΑΚ/ΑΝΚ, 1016, Έκκλησις Συνδέσµου Εθνικοφρόνων επαρχίας Βοΐου, Νεάπολις 18.7.45 76 Εθνικός Αγών 14 (3.2.46) 4 65

464


περιφερεία Φίλων του Στρατού, ο Ελληνο –Αγγλο –Αµερικανικός Σύνδεσµος κι ο Ελληνοαµερικανικός Σύνδεσµος η «Κοζάνη». Ολίγον έως εντελώς δυσδιάκριτοι ήταν ενώσεις όπως ο Σύλλογος Πολεµοπαθών Μεσιανής, ο Σύλλογος Πολεµοπαθών Βατερού Κοζάνης ή η Ένωσις Γυναικών Κοζάνης.77 Είχαν ιδρυθεί και συνεχώς ιδρύονταν οργανώσεις Εθνικοφρόνων στη ∆υτική Μακεδονία, αλλά πού ακριβώς θα έδινε ο καθείς την ψήφο του στις εκλογές που ερχόταν, κανείς δεν γνώριζε µε βεβαιότητα. Πολιτευτές της Αριστεράς που έρχονταν από την Αθήνα συναντούσαν δυσκολίες όπως ο Αλέξανδρος Σβώλος που δεν του δόθηκε το κινηµατοθέατρο της Κοζάνης για να οµιλήσει, 78 ενώ άλλοι περνούσαν απαρατήρητοι. 79 Μικρή απήχηση είχε ακόµη και ο στρατηγός Πλαστήρας που οµίλησε στη Φλώρινα, την Πτολεµαΐδα και την Κοζάνη όπου τον προλόγισε ο δικηγόρος Νικόλαος Μούζας από το Επταχώρι, πρώην υποστηρικτής της ΥΒΕ. Στην ίδια πόλη ο στρατηγός βάφτισε ένα 9χρονο κορίτσι.80 Φάνηκε όµως απογοητευµένος από την περιοδεία του εκτός Αθήνας δηλώνοντας ότι στη Βόρεια Ελλάδα επικρατούσαν οι «υπερκρατικαί οργανώσεις» που «εµπνέονταν» από κρατικά όργανα απ΄ ευθείας ή δρούσαν «υπό την σιωπηρή ανοχή τους ασκώντας απροκάλυπτον βίαν».81 Η πίκρα του όµως ήταν εν µέρει αδικαιολόγητη, αφού παραρτήµατα του κόµµατός του ιδρύθηκαν στη Φλώρινα, το Αµύνταιο και σε προσφυγικά χωριά των Μπουτζακίων (στον Άγιο ∆ηµήτριο π.χ.), των Καραγιαννίων, ακόµη και σε τουρκόφωνα του Τσιαρτσιαµπά όπως ο Ροδίτης και τα Λεύκαρα –στο τελευταίο δραστηριοποιήθηκε ο παλαιός αιρετός κοινοτάρχης Σωτήριος Γεµενετζίδης, 82 εξαιρετικά ικανός πολιτικός 83 σε δύσκολες στιγµές.84 Κάπως αργά µάλλον, στα µέσα Φεβρουαρίου του 1946, κλήθηκαν στο πολιτικό σκηνικό ως αντίπαλοι των αντίστοιχων συλλόγων του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ πρώην αντάρτες µε την ίδρυση στη Θεσσαλονίκη της οργάνωσης «Πολεµιστών Εθνικής Αντιστάσεως» 85 Λίγο αργότερα στην ίδια πόλη εµφανίστηκαν Εθνικόφρονες Ελασίτες µε ηγέτες πρώην στελέχη του 28 συντάγµατος του ΕΛΑΣ που είχαν φυλακισθεί από τους αντάρτες. 86 Στην περιοχή το µόνο γνωστό Σωµατείο Εθνικοφρόνων Ελασιτών ιδρύθηκε στο Φιλώτα το 1948 υπό τον τίτλο «Η Φιλοπατρία». 87 Σήµα της αλλαγής ιδεών και στάσεων αποτέλεσαν οι προεκλογικές δηλώσεις αποκήρυξης του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ από πρώην αντάρτες µε πρώτους 18 κατοίκους της Κιβωτού Γρεβενών,88 παλαιά 77

ΠΚ, Βιβλίον Αναγνωρισµένων Σωµατείων, αρ. 38,45,48,56,89/1945 και 11,112,114/1946 Εθνικός Αγών (28.10.45) 4 79 Το Φως (16.10.45) 2 80 Ελληνικός Βορράς (20.10.45) 1,2 81 Ελληνικός Βορράς (23.10.45) 1 82 Ελληνικός Βορράς (16.1.46) 2 83 Μακεδονικόν Βήµα (17.12.33) 3 84 ΠΚ, ΤΠΚ, βούλευµα 765/1946 και ΙΜΣΚ, Ενορία Λευκάρων, ιερεύς Χριστόπουλος; Προς ΙΜΣΚ Λεύκαρα α.π. 1/25.12.45 85 Ελληνικός Βορράς (12.2.46) 1 86 Ελληνικός Βορράς (6.3.46) 1 87 ΠΚ, Βιβλίον Αναγνωρισµένων Σωµατείων, αρ.136/1948 88 Εθνικός Αγών (24.3.46) 4 78

465


πρακτική που συνεχίστηκε και τις επόµενες δεκαετίες. Η Αριστερά απάντησε δηµοσιεύοντας τη δήλωση ενός πρώην οπλίτη του ΕΕΣ Πελαργού, που είχε φυλακιστεί από το Ελληνικό Κράτος, επειδή είχε βιάσει ένα κορίτσι σε διπλανό χωριό. 89 «Θα ακολουθήσω το δρόµο του λαού, το δρόµο της ∆ηµοκρατίας» δήλωνε ο 16χρονος τουρκόφωνος έφηβος µέσα από τις φυλακές των Γρεβενών. 90 Ήταν ο µοναδικός αλλαξοπιστήσας οπότε ήταν αστεία η σύγκριση µεταξύ αυτού και των πολύ περισσότερων Προσφύγων της Κιβωτού. Ένα άλλο δύσκολο ζήτηµα ήταν η απονοµή ∆ικαιοσύνης όπου οι εµπλεκόµενοι ίσως έφθαναν τους 30.000. Τα θύµατα του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ ξεπερνούσαν τα 1000 (και των Εθνικιστών τα 150) οπότε οι εναγόµενοι µαζί µε τους µάρτυρες αριθµούνταν ίσως γύρω στα 5.000 άτοµα, πολλά από τα οποία δεν βρίσκονταν για να προσέλθουν είτε επειδή φυγοδικούσαν εντός ή εκτός της χώρας είτε διότι είχαν καταταγεί στρατιώτες ή και µετοικήσει σε άλλα µέρη. Αρκετές υποθέσεις έτσι αναβάλλονταν ή εξετάζονταν ελλιπώς. Εκτός από τους φόνους υπήρχαν πολύ περισσότερες, αλλά λιγότερο αξιόποινες, µηνύσεις στα κατά τόπους Πληµµελειοδικεία και τα Ειρηνοδικεία. Τη συνεργασία µε τους κατακτητές εξέταζαν τα Ειδικά ∆ικαστήρια ∆οσιλόγων, αρχικά στη Θεσσαλονίκη, από το ∆εκέµβριο του 1945 στην Κοζάνη κι αργότερα στα Γρεβενά και την Καστοριά. Σε αυτά κατηγορούνταν Βλάχοι, Σλαβοµακεδόνες, στρατιώτες του Πούλου, 91 οπλίτες του ΕΕΣ, αλλά και µέλη του ΕΑΜ/ΚΚΕ. Φυσικά τόσο για τους οπλίτες του ΕΕΣ όσο και για τους Εαµίτες ή τους Κοµουνιστές η µοµφή της εθνικής προδοσίας αποτελούσε παρωδία και γι αυτό όλοι αθωώνονταν.92 Όταν όµως άρχισε η αιµατηρή δράση του ΝΟΦ, στην εθνική προδοσία συµπεριλαµβάνονταν ακόµη και Πρόσφυγες, ιδιαίτερα γυναίκες ανταρτών που κατοικώντας κοντά στα σύνορα ταξίδευαν στη Γιουγκοσλαβία, µεταφέροντας κατά τις υποψίες του Ελληνικού Κράτους γράµµατα ή πληροφορίες. 93 Τότε οι δίκες εναντίον των οπλιτών του ΕΕΣ, πολλοί από τους οποίους υπηρετούσαν στην Εθνοφυλακή (αργότερα άνευ θητείας στη Χωροφυλακή) ή συνεργάζονταν µε τις Αρχές, άρχισαν εκ των πραγµάτων να ατονούν ή να µετατίθενται χρονικά στο µέλλον. Η αναθεώρηση των εκλογικών καταλόγων δεν ήταν οµαλή. Στην αρχή έβαινε µε δυσκολίες, καθώς το ΕΑΜ/ΚΚΕ τη θεωρούσε ως τις αρχές Σεπτεµβρίου του 1945 «κωµωδία»,94 ενώ το ΝΟΦ την αρνούνταν εντελώς, µε αποτέλεσµα µόνο το 50% να έχει ως τότε συµπληρωθεί.95 Όµως η εντολή του ΕΑΜ/ΚΚΕ σε όσους κρύβονταν να φανερωθούν και να επιστρέψουν στις οικίες τους και η προτροπή να εγγραφούν «όλοι» στους εκλογικούς καταλόγους 96 φώτισε το θολό σκηνικό. Η καταλογράφηση των πολιτών δεν ήταν εύκολη εργασία, διότι εκτός από την κατασκευή ή αντιγραφή νέων 89

ΠΚ, ΒΣΠΚ, 125/1945 Η Νίκη (13.4.46) 2 91 Το Φως (7.6.45) 3 και (8.6.45) 2 92 ΕΛΙΑΘΕ, Εκθέσεις 187-8, 204/1945 και ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ1 αρ. 115/1945 93 ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΒΣΠΦ, 27/Φ1 αρ. 27/1946 94 Ελευθερία (8.9.45) 1 95 PRO, FO 371 /48280/R16160, Cabinet distribution from Salonica to Athens No 54/11.9.45 96 Λαϊκή Φωνή (17.1.46) 1 90

466


αρχείων, αφού στην ύπαιθρο σχεδόν όλα είχαν καεί, έπρεπε να αφαιρεθούν 6.000 περίπου φονευθέντες άνδρες από την περιοχή (900 στο Αλβανικό97 και 5.000 επί Κατοχής κι Εαµοκρατίας) και πιθανόν όσοι διέφυγαν στο εξωτερικό. Πάντως ως το πρώτο δεκαήµερο του ∆εκεµβρίου του 1945 είχαν αναθεωρηθεί οι εκλογικοί κατάλογοι όλης της περιοχής, εκτός των Γρεβενών που αφέθηκαν τελευταία προφανώς λόγω της χιλιοµετρικής αποµόνωσης.98 Προς χάριν µάλλον των εκλογών τον Ιανουάριο του 1946 αντικαταστάθηκαν οι Ινδοί στρατιώτες µε Βρετανούς, ενώ προτεινόταν να µείνουν βρετανικά στρατεύµατα στη χώρα µόνο µέχρι τις εκλογές.99 Ενώ όµως όλα κυλούσαν οµαλά στις 17 Φεβρουαρίου του 1946 το ΚΚΕ δηµοσίευσε τις αποφάσεις της 2ης Ολοµέλειας της ΚΕ του: σε µία από αυτές αντιγράφτηκε δήλωση του ΕΑΜ100 ότι «επίσηµα και κατηγορηµατικά» δεν θα λάβαινε αυτό µέρος στις εκλογές, αν δεν πραγµατοποιούνταν όσα πρότεινε. Σε επόµενη αναφερόταν η συνήθης θέση ότι το ΚΚΕ δεν θα έπαυε «ν΄ αναγνωριστούν τα δίκαια και η ισοτιµία στους σλαβόφωνους», αλλά και κάτι εξωπραγµατικό, ότι στην «Ελληνική Μακεδονία» «η αυτονοµιστική κίνηση οργανώνεται, χρηµατοδοτείται και εξοπλίζεται από τους έλληνες µοναρχοφασίστες και τους άγγλους αφέντες τους». Περισσότερο περίεργη ήταν µία άλλη απόφαση της ιδίας Ολοµέλειας που δηλώθηκε µε αποσιωπητικά, 101 έλλειψη που έκτοτε ερµηνεύτηκε ως κρυφή εντολή για έναρξη ανοικτού Εµφυλίου Πολέµου. Τι ακριβώς µετέφερε κρυφά από την Αθήνα στη Φλώρινα στα τέλη Ιανουαρίου του 1946 ο οδοντίατρος Αθανάσιος Χατζής από το Αµύνταιο, µέλος της ΚΕ του ΚΚΕ, 102 δεν είναι γνωστό. Ίσως είχε µαζί του ένα προσχέδιο της απόφασης για αποχή από τις εκλογές (και φυσικά την παρεµπόδισή τους) όπως επίσης κι εντολές για εµφάνιση ανταρτών στο πεδίο, σε περίπτωση που δεν ευοδωνόταν οι προσδοκώµενες εκλογικές συµµαχίες του ΚΚΕ. Αν ήρθε σε επαφή µε το ΝΟΦ, ώστε οι ένοπλες οµάδες του να πράξουν το ίδιο µε τις αντίστοιχες των Ο∆ΕΚ που θα δρούσαν την 31η Μαρτίου (και νωρίτερα), είναι ως σήµερα πάλι άγνωστο. Πάντως 3 εβδοµάδες πριν από τις εκλογές οµάδα ενόπλων (η πρώτη µάλλον στη ∆υτική Μακεδονία), εµφανίστηκε φανερά στα Βέντζια ασχολούµενη «µε τη δηµιουργία πυρίνων οργάνωσης της Λαϊκής Αυτοάµυνας στα χωριά και αύξηση του αριθµού της».103 Άλλες ένοπλες οµάδες δήλωσαν τη φανερή τους λίγο πριν από τις εκλογές. Σε αυτή την περίπτωση ανήκε η οµάδα

97

∆εληγιάννης, ∆υτικοµακεδόνες, ό.π., σ. 10 PRO, FO 371/48288/R21278/249, Αναφορά της προκαταρκτικής επίσκεψης στην Ελλάδα από τη Συµµαχική Αποστολή για παρατήρηση των εκλογών, 10.12.45 99 PRO, WO 204/677, Withdrawal of Indian troops from Greece: planning papers and correspondence 1945 Nov. GHQ CMF 20.11.45, top secret, subject: Withdrawal of Indian Troops from Greece και Ελληνικός Βορράς (1.2.46) 1 100 ΓΑΚ/ΑΝΦ, Έθνος [Φλώρινας] (8.3.46) 2 101 Το ΚΚΕ, Επίσηµα κείµενα 1945 –1949, τ.6ος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987, σ. 176-80 102 Λαϊκή Φωνή (25.1.46) 2 και PRO, WO 202/11596/8, Macedonia, intelligence bulletin on the local situation for the month of February 1946, secret, Prot. No 2775, HMC CM [High Mil Comd Central] 103 ΓΕΣ/∆ΙΣ, ΑΕΠ 2/122 98

467


του 25χρονου Ιωάννη Πέιου από το Τρίβουνο του Β∆ Βιτσίου,104 αλλά δεν έχει διευκρινιστεί ο ακριβής ιδεολογικός προσανατολισµός της σε µία περίοδο όπου η σύγχυση ήταν προφανής: «Ζήτω ο Κότσεφ, Ζήτω το ΚΚΕ, Ζήτω το ΚΚΜ» είχε γραφεί στο παχύ χιόνι το Φεβρουάριο του 1946 στη Φλώρινα και το σύνθηµα πλαισίωναν σφυροδρέπανα µαζί µε άστρα.105 Επίσηµα µόνο την 28η Μαρτίου του 1946 το ΚΚΕ κήρυξε αποχή από τις εκλογές, καθώς η πρότασή του για συνεργασία «50 προς 50%» µε το «παλαιοδηµοκρατικό Κέντρο» δεν είχε τελεσφορήσει. Έκτοτε παλαιοί Ελασίτες και αντάρτες του ΝΟΦ κινούνταν φανερά ένοπλοι στα ορεινά (οι τελευταίοι κυκλοφορούσαν και αυτονοµιστικά φυλλάδια), 106 µε αποτέλεσµα φήµες όπως ότι οι άνω των 61 χρονών δεν θα ψήφιζαν και πως 400 «κοµιτατζήδες» βρίσκονταν στο Βίτσι και θα φόνευαν όποιον ψήφιζε να επικρέµονται ως φοβερή απειλή. Έτσι εξηγείται η «τεράστια αποχή» 107 στα ορεινά της Φλώρινας, της Καστοριάς και του Αµυνταίου, όπου δεν είχαν αναπτυχθεί µονάδες Εθνοφυλακής,108 από λειψανδρία µάλλον παρά από φόβο. Γι αυτό στο χωριό Ποιµενικόν από τους 160 ψηφοφόρους ψήφισαν µόνο 16.109 Στα πεδινά µία από τις πιο δραστικές πράξεις που επιχειρήθηκαν, πιθανώς από αντάρτες του ΝΟΦ, ήταν το στήσιµο ενός οπλοπολυβόλου στο ύψωµα του Αϊ Λιά Εµπορίου από το οποίο εξαπέλυσαν το πρωί της 31ης Μαρτίου ριπές εναντίον του Σταθµού της Χωροφυλακής καθώς κι εναντίον όσων χωρικών προσέρχονταν από τα γειτονικά χωριά για να ψηφίσουν.110 Αν είχαν εντολή να ξεθεµελιώσουν τελείως το Σταθµό, όπως είχε συµβεί στο Λιτόχωρο της Πιερίας, και τελικώς παράκουσαν λόγω δειλίας ή τεχνικών προβληµάτων, δεν έγινε γνωστό. Φυσικά έντονες λεκτικές προπαγανδιστικές παροτρύνσεις από µέλη του ΕΑΜ, συνοδευόµενες πιθανώς µε άµεσες ή έµµεσες απειλές σε χωρικούς, ώστε να µην συµµετάσχουν στις εκλογές συνέβησαν όχι µόνο στις πρώην ανταρτοκρατούµενες περιοχές όπως στα Σέρβια και τη Σιάτιστα, αλλά και στις υπόλοιπες όπως στην Ακρινή των Μπουτζακίων. 111 Όµως αν στα ορεινά η αποχή αρκετών κατοίκων ήταν απαγορευτική εκ των πραγµάτων, στα πεδινά ήταν ελάχιστοι οι κάτοικοι που δεν προσήλθαν στις κάλπες. Ο τοπικός τύπος του ΕΑΜ έγραψε ότι στο νοµό Κοζάνης απείχαν περισσότεροι από όσους ψήφισαν και πως στο χωριό Αιανή προσήλθαν στις κάλπες 342 από τους 826

104

Ελευθεροτυπία (3.3.86) 20 PRO, WO 202/11596/8, Macedonia, intelligence bulletin on the local situation for the month of February 1946, secret, Prot. No 2775, HMC CM [High Mil Comd Central] 106 ∆ΙΣ/ΓΕΣ/Φ.1498/Γ/9, ‘Έκθεσις πεπραγµένων τριµηνίας (Ιαν –Μάρτιος 1946), 163 ΤΕ προς ταξιαρχία Φλωρίνης, α.π. 255, Αµύνταιον 20.3.46 107 ΓΒ, ΑΦ∆, Φ69/5/253, Νταλίπης, Καστοριά 1.4.46. Επίσης Έθνος [Φλώρινας] (5.4.46) 1 108 ∆ΙΣ/ΓΕΣ/Φ.1498/Γ/1, Ηµερολόγιον Επιχειρήσεως από 23.12.44 έως 3.9.47, 163 ΤΕ/10η ταξιαρχία 109 Ελληνικός Βορράς (11.4.46) 1 110 ∆ηµήτριος Βλάχος, συνέντευξη το 2002. «Άγνωστοι πολυβόλησαν» αναφέρει ο τύπος του ΕΑΜ, Η Νίκη (13.4.46) 3 111 ΠΚ, ΤΠΚ, Αποφάσεις 187-192/1946. Η σύλληψη ενός κατοίκου της Ακρινής αναφέρεται µεν, αλλά όχι και ο λόγος αυτής, βλ. Η Νίκη (13.4.46) 3 105

468


ψηφοφόρους.112 Η υπερβολή είχε ξεπεράσει κάθε όριο, αφού ως σήµερα µόνο ένας, ο τότε 33χρονος υπεύθυνος του ΚΚΕ κι αυτός σώγαµπρος, είναι γνωστό ότι απείχε, ζώντας έτσι κι αλλιώς στην παρανοµία. Αν µαζί του απείχαν άλλοι 3 παλαιοί Ελασίτες, ο ∆ηµήτριος Τσίρος και τα εξαδέλφια Κωνσταντίνος και Λάζαρος Τσιτούρας που κατετάγησαν πρώιµα στις Ο∆ΕΚ, δεν είναι βεβαιωµένο. Όπως και να είχαν τα γεγονότα οι αρνητές των εκλογών στην Αιανή δεν ξεπερνούσαν τα δάκτυλα των δύο χεριών, ένα αµελητέο ποσοστό. Όταν την 15η Μαϊου του 1946 οι αντάρτες των Ο∆ΕΚ Μπούρινου επιτέθηκαν µε αρχηγό τον Υψηλάντη στο Σταθµό Χωροφυλακής Κνίδης αφήνοντας επί τόπου νεκρούς δύο οµοϊδεάτες τους,113 άνοιγε προοδευτικά ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία της περιοχής, ο κυρίως Εµφύλιος Πόλεµος: από το ένα µέρος πρώην Ελασίτες, Νοφίτες κι επιστρατευµένοι χωρικοί κι από το άλλο Στρατός µίας κυβέρνησης εκλεγµένης µε εκλογές.

112 113

Η Νίκη (13.4.46) 3 ΠΓ, ΒΣΠΓ, 354/1946 και Αλέξανδρος Σακαλής, συνέντευξη το 1995

469


470


ε΄. Συµπεράσµατα Παρά τη γραπτή συµφωνία για παράδοση των όπλων ο ΕΛΑΣ µέσω των καπεταναίων και των στελεχών του ΕΑΜ/ΚΚΕ έκρυψε σηµαντικές ποσότητες, ελαφρού και βαρέως οπλισµού όπως και πολεµοφόδια. Αρκετά από αυτά ανακάλυψαν αρχικά οι Εθνοφύλακες που προσήλθαν την άνοιξη του 1945 στην περιοχή και η Χωροφυλακή που ακολούθησε κατόπιν. Για την εύρεσή τους χρησιµοποιήθηκε κάποτε µεγάλη αυστηρότητα, αλλά συγκρίνοντας την περίοδο της Κατοχής µε την τρεχάµενη φαίνεται ότι οι γνώστες ή όσοι είχαν υποψιαστεί τις κρυψώνες τις κατέδιδαν µε αξιοσηµείωτη ευκολία, προφανώς διότι θεωρούσαν πως η οµαλή ζωή ήταν το ζητούµενο παρά η ανωµαλία του παράνοµου οπλισµού. Η αναζήτηση όπλων ήταν ένα από τα καθήκοντα των Αρχών Ασφαλείας. Άλλο ήταν η φρούρηση των συνόρων, ένα όχι και τόσο εύκολο εγχείρηµα λόγω των ορεινών όγκων προς την Αλβανία και τη Γιουγκοσλαβία κι έτερο η προσαγωγή στα ∆ικαστήρια όσων µηνύονταν για εθνική προδοσία, εγκληµατικές ή άλλες λιγότερο αξιόποινες πράξεις. Στους χιλιάδες παράνοµους ή φυγόδικους είχε προστεθεί για ένα διάστηµα και ο αρχικαπετάνιος του ΕΛΑΣ Άρης Βελουχιώτης µαζί µε τη συνοδεία του ένοπλος, παρόλο που είχε υπογράψει για την παράδοση των όπλων. Για τη συνεργασία µε τον κατακτητή ιδρύθηκαν στο τέλος του 1945 και το επόµενο έτος Ειδικά ∆ικαστήρια ∆οσιλόγων µε πελάτες Βλάχους, Σλαβοµακεδόνες, στρατιώτες του Πούλου κι οπλίτες του ΕΕΣ. Φυσικά ήταν παράλογο να καταδικαστούν για εθνική προδοσία οι οπλίτες του ΕΕΣ, παρόλο που δρούσαν υπό την ανοχή των Γερµανών, όχι µόνο διότι έφεραν την ελληνική σηµαία στο πηλίκιό τους. Έτσι δικάστηκαν µόνο για φόνους, µε επιείκεια όµως ή συνεχείς αναβολές κι ένα από τους λόγους ήταν πάλι η δράση του ΝΟΦ στην περιοχή. Ελάχιστοι Πουλικοί αντιµετώπισαν τη δικαιοσύνη, πρώτον διότι είχαν έρθει στην Ελλάδα σχετικά αργά κι έπειτα επειδή δεν υπήρχαν µάρτυρες κατηγορίας εναντίον τους –είχαν κι αυτοί το ελαφρυντικό της δράσης εναντίον των Κοµουνιστών. Βλάχοι δικάστηκαν περισσότεροι, αλλά µε φειδώ, διότι λίγοι από αυτούς είχαν υποστηρίξει ενεργά τους Ιταλούς. Πρώτευαν ως δοσίλογοι οι Σλαβοµακεδόνες επειδή τις κατοχικές κατηγορίες όξυναν την ίδια εποχή τόσο η αιµατηρή δράση του ΝΟΦ όσο και η ανακίνηση του Μακεδονικού Ζητήµατος από τους βόρειους γείτονες. Ορµητήριο των ανταρτών του ΝΟΦ ήταν η Γιουγκοσλαβία, αλλά πεδίο δράσης του το Βίτσι. Με σύνθηµα την αυτονοµία της Μακεδονίας για να επιβιώσουν και να επικρατήσουν φόνευσαν εν συνόλω 28 άτοµα, ανάµεσα σε αυτούς Πρόσφυγες που κατοικούσαν στην Καστοριά, τη Φλώρινα και το Αµύνταιο όπως επίσης Χωροφύλακες κι Εθνοφύλακες. Έτσι ο χαρακτηρισµός από την Αριστερά του έτους 1945 ως περίοδος τροµοκρατίας της ∆εξιάς ακούγεται αστείο όσον αφορά στη ∆υτική Μακεδονία. Όντως όµως υπήρχε στην περιοχή γενική αναστάτωση, στην οποία είχαν συµβάλλει, εκτός των αναφεροµένων, και οι Εθνικιστές, ιδιαίτερα οι Πρόσφυγες του απόµακρου Βοΐου και της Καστοριάς αναζητώντας ζώα και οικοσκευές που τους είχαν

471


αρπάξει οι Κοµιτατζήδες στην Κατοχή, ασκώντας µερικές φορές βία που έφθανε ως και το φόνο. Παρόµοια ερευνητικά αποσπάσµατα από πολίτες δεν εµφανίστηκαν στην Κοζάνη και την Εορδαία, λόγω της λειψανδρίας, αλλά και του ελέγχου που ασκούσαν οι Ελληνικές Αρχές και οι Βρετανοί, οπότε αναπληρώνονταν από περιοδικώς προσερχόµενες οµάδες Σαρακατσαναίων κτηνοτρόφων του Ολύµπου που είχαν έρθει σε σύγκρουση µε τον ΕΛΑΣ. Κουπατσιαραίοι κτηνοτρόφοι εµφανίστηκαν ένοπλοι και στα Γρεβενά στο πλευρό των Κρατικών Αρχών. Στην περίοδο πάντως της «Λευκής Τροµοκρατίας» οι αντάρτες του ΝΟΦ προηγούνταν των Εθνικιστών (Εθνοφυλακή, Χωροφυλακή, πολίτες) στη φονική βία ως προς τον αριθµό µε 28 προς 25 θύµατα, ενώ διέφεραν πολύ ως προς τον τρόπο θανής καθώς κατά πλειονότητα το ΝΟΦ εκτελούσε µε ενέδρες ή απαγωγές, ενώ οι Εθνικιστές πυροβολούσαν εκ του µακρόθεν. Ο ρόλος των Βρετανών ήταν το 1945-46 και πάλι αρκετά σηµαντικός: διόρθωναν γέφυρες και δρόµους, τροφοδοτούσαν µε τρόφιµα τους χιλιάδες πυροπαθείς κι απόρους στην αρχή µε την ML κι έπειτα µε την UNRRA, προσπαθούσαν να χαλιναγωγήσουν τους Εθνοφύλακες και να δηµιουργήσουν µία απολιτική Χωροφυλακή καθώς πολίτες έχαναν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια ερευνών για όπλα, καταζητούµενους ή απλώς στη διάρκεια εξακρίβωσης ταυτοτήτων. Υπήρχε όντως µια αξιοσηµείωτη κινητικότητα του πληθυσµού το 1945: Βουλγαροπρόσφυγες και άποροι ή ορφανά παιδιά επέστρεψαν στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Μέλη του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΚΚΕ είχαν φύγει στο εξωτερικό, σε πεδινές περιοχές ή κρύβονταν στα όρη και τα δάση. Σλαβοµακεδόνες περνούσαν στη Γιουγκοσλαβία, αλλά από το νότιο τµήµα της όπως επίσης κι από την Αλβανία διάφοροι, αλλόφωνοι συνήθως, άνδρες χαρακτηρισµένοι ως αντιδραστικοί στις χώρες τους προσέρχονταν προς καταφυγήν στην Ελλάδα. Αλλαγές έλαβαν επίσης χώραν µεγάλες στις τοπικές Αρχές και στις διοικήσεις διαφόρων Ενώσεων όπως οι γεωργικοί Συνεταιρισµοί όχι πάντα δίχως προβλήµατα, καθώς στα ορεινά ή αποµονωµένα µέρη ένοπλοι πρώην Ελασίτες, Σνοφίτες ή Νοφίτες ασκούσαν πιέσεις.. Εξελίξεις σοβαρές υπήρξαν και στο χώρο της έντυπης πολιτικής επικοινωνίας καθώς στις έως τότε κυκλοφορούσες εφηµερίδες του ΕΑΜ αντιπαρατέθηκαν όχι τόσο ένα ελληνόφωνο βρετανικό περιοδικό αλλά περισσότερο «εθνικιστικά» έντυπα µε ευρεία αναγνωσιµότητα, χάριν της οποίας µερικοί εκδότες και αρθρογράφοι των εξελέγησαν το Μάρτιο του 19343 βουλευτές. Έξαρση γνώρισε παράλληλα η δηµιουργία Εθνικιστικών Οργανώσεων µε ισχυρότερη ίσως την ΕΣΕΑ Ακριτών, της οποίας αδιαφιλονίκητος αρχηγός εξελέγη ο καπετάνιος του κατοχικού ΕΕΣ. Η χώρα βάδιζε σε εκλογές µε όλα τα αναφερόµενα προβλήµατα αλλά και τις ταλαντεύσεις του ΚΚΕ, το οποίο, ενώ φανερά συµφώνησε να συµµετάσχει, κρυφίως δηµιουργούσε ένοπλες οµάδες, ένας από τους σκοπούς των οποίων ήταν και η ένοπλη αντίθεση στην εκλογική διαδικασία. Πράγµατι την 31η Μαρτίου του 1946 ένοπλοι κτύπησαν το ΣΧ Εµπορίου εµποδίζοντας παράλληλα µε πυρά την προσέλευση ψηφοφόρων. Πιθανώς επρόκειτο για µέλη του ΝΟΦ, αλλά καθώς το ίδιο είχε συµβεί και στο Λιτόχωρο από

472


Έλληνες αντάρτες και δεδοµένου ότι πολλά άλλα µέλη του ΕΑΜ/ΚΚΕ εµπόδιζαν µε φήµες ή έµπρακτα την απρόσκοπτη διενέργεια των εκλογών, σήµαινε ότι ο σκοπός και των δύο ήταν κοινός και συνίστατο στην εξάρθρωση του κρατικού µηχανισµού. Τα προσωπεία είχαν πέσει και ο κυρίως Εµφύλιος Πόλεµος δεν θα αργούσε να ανάψει.

473


474

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η ∆υτική Μακεδονία στα µέσα του 19ου αιώνα παρουσίαζε µία ποικιλία ως προς το γεωγραφικό ανάγλυφο και τη φωνολογική διαστρωµάτωση όχι όµως και στην πολιτική (δηλαδή διοικητική) ζωή, καθώς οι κάτοικοι ψήφιζαν κατά πλειονότητα τα δύο µεγάλα κόµµατα. Στην αρχή της Κατοχής οι µεσοπολεµικές ισορροπίες, κυρίως εξ αιτίας οικονοµικών δυσκολιών, κλονίστηκαν για ένα µικρό µόνο διάστηµα και όχι πολύ, µε την εξαίρεση του Μεσόβουνου που πυρπολήθηκε σχετικά πρώιµα. Η περιοχή είχε χωριστεί σε δύο ζώνες, ιταλική και γερµανική. Στην πρώτη εκ των πραγµάτων η έξαψη εναντίον των Ιταλών προερχόταν τόσο από τον πληθυσµό όσο και από την Ελληνική Πολιτεία, καθώς εδείχθη επιµονή στη φορολόγηση και την εύρεση όπλων όπως επίσης και µία ιδιαίτερη προτίµηση στις γλωσσικές κοινότητες των Βλάχων και των Σλαβοµακεδόνων. Στη δεύτερη όσον αφορά στη Φλώρινα η Ελληνική Πολιτεία εργάστηκε φανερά και ρωµαλέα κατά της βουλγαρικής προπαγάνδας προσπαθώντας να προσεταιριστεί τόσο τους κατοίκους όσο και τους κατακτητές µέσω της χρηστής διοίκησης και του πολιτισµού. Μυστικά και προσεκτικά εξαπλώθηκε η ΥΒΕ, που εις αντιπαραβολήν των ανταρτών του ΕΑΜ Θεσσαλίας, δηµιούργησε το φθινόπωρο του 1942 ένοπλη οµάδα, την πρώτη στην περιοχή, στο όνοµα της ΕΚΑ, οργάνωσης µε στελέχη αντικοµουνιστές Πρόσφυγες, εµπόρους και αξιωµατούχους του κράτους. Στις αρχές του 1943 εµφανίστηκαν στα Γρεβενά και το Βόιο οµάδες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ υπό την καθοδήγηση πρώην εξόριστων κοµουνιστών και µέλη κυρίως ποιµένες κι αγρότες –στην Καστοριά αρκετοί ήταν οι χωροφύλακες. Σκοπός τους κρυφός ήταν η κατάκτηση της εξουσίας µε τη βίαιη εξουδετέρωση των «αντιδραστικών» πολιτών και την παράλληλη εξάρθρωση του κρατικού µηχανισµού, χωρίς να υπολείπονται ενεδρευτικά κτυπήµατα εναντίον των Ιταλών. Απότοκο των γεγονότων και περισσότερο της εµφάνισης Βρετανών συνδέσµων στον Όλυµπο ήταν ένα σύµφωνο συνεργασίας ΥΒΕ/ΕΚΑΕΑΜ/ΕΛΑΣ, χάρη στο οποίο αιχµαλωτίστηκε ένα ιταλικό τάγµα κοντά στη Σιάτιστα. Ύστερες όµως διγνωµίες για στρατιωτικά και πολιτικοκοινωνικά ζητήµατα έφεραν αντιµέτωπους Εθνικιστές και Κοµουνιστές µε αποτέλεσµα οι πρώτοι να καταβληθούν αιµατηρά από τους δεύτερους µε ατοµικές απαγωγές ή µαζικές συγκρούσεις. Επρόκειτο για την πρώτη φάση του κατοχικού Εµφυλίου Πολέµου. Βρετανοί σύνδεσµοι προσήλθαν στο πεδίο αµέσως µετά προσπαθώντας να ανδρώσουν τον εφηβικό ανταρτοπόλεµο προσφέροντας αφειδή υλικοτεχνική αρωγή και προσελκύοντας αξιωµατικούς του Στρατού. Εκ των πραγµάτων ο ρόλος τους επεκτάθηκε και στη στήριξη πολιτών που ικέτευαν ενδεείς κι άστεγοι από τις συνεχόµενες δηώσεις των Γερµανών, εξ αιτίας των οποίων οι αντάρτες αποσύρθηκαν στην Πίνδο. Το καλοκαίρι του 1943 το σκηνικό άλλαξε: ένα τάγµα Ελλήνων γερµανοντυµένων µισθοφόρων εγκαταστάθηκε στην Εορδαία µε σκοπό τη

475


φρούρηση των δρόµων του σιταριού και την εµπέδωση της τάξης, καθώς οι ∆υνάµεις Ασφαλείας και ο κρατικός µηχανισµός µετεωρίζονταν µεταξύ συνεργασίας κι απόρριψης των κατακτητών. ∆εκτοί αρχικά ως συγγενείς, κάτοχοι χρηµάτων ή «βουλγαροµάχοι» οι οπλίτες του Πούλου έγιναν έπειτα αντιπαθείς σε µεγάλο τµήµα του πληθυσµού και σε όλους τους αξιωµατικούς της Κοζάνης, γι αυτό αποµακρύνθηκαν την άνοιξη του 1944. Για την προστασία εν µέρει των εργατών και των υπαλλήλων δηµιουργήθηκαν στα τέλη του 1943 Εθνικοσοσιαλιστικές Οργανώσεις στις πόλεις. Στη συγκυρία λόγω της επέκτασης των Βουλγάρων στη Μακεδονία οφείλεται η άφιξη της ΠΑΟ στην περιοχή. Ατυχώντας όµως στην επικοινωνία, άτολµη για σοβαρούς λόγους και δεχόµενη τις επικρίσεις του ΕΑΜ η οργάνωση παρέµεινε για λίγους µόνο µήνες στο πεδίο, αφού καταδιώχτηκε σκληρά από τον ΕΛΑΣ ως το Κιλκίς όπου και διαλύθηκε. Επρόκειτο για τη δεύτερη φάση του κατοχικού Εµφυλίου Πολέµου, ο οποίος σύντοµα θα έδινε θέση στην τρίτη και ισχυρότερη αντίστοιχη. Ωθούµενος άµεσα από επισιτιστικές ανάγκες ο ΕΛΑΣ άρχισε στις αρχές του 1944 να επιτίθεται σε όσα πεδινά χωριά είχαν υποστηρίξει την ΥΒΕ/ΕΚΑ/ΠΑΟ ή εξ αιτίας της γεωγραφίας είχαν αρνηθεί κάθε επαφή µε αντάρτες φοβούµενοι σκληρά γερµανικά αντίποινα από ένα σύνταγµα των SS που προσήλθε µόνιµα στο πεδίο - τη Φλώρινα καταδυνάστευε µία βουλγαρική µονάδα. Για την απόκρουση των ανταρτών κι έπειτα από γερµανική πίεση περισσότερα από 50 χωριά οπλίστηκαν φανερά εναντίον του «κοµουνισµού» όπως ονοµαζόταν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ µέσω της οργάνωσης ΕΕΣ. Αν και οι οπλίτες συµµετείχαν µαζί µε Γερµανούς στη φύλαξη διόδων, σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον των ανταρτών (και στο ολοκληρωτικό κάψιµο της Ερµακιάς), ο κύριος ρόλος τους ήταν η προστασία των χωριών τους. Βρετανικές προσπάθειες πριν και µετά από την αναχώρηση των Γερµανών για παράδοση του ΕΕΣ στάθηκαν ανενεργές κι έτσι τµήµατα του ΕΛΑΣ επιτέθηκαν το Νοέµβριο του 1944 στα οπλισµένα χωριά φονεύοντας στη µάχη και κυρίως εκτελώντας εκατοντάδες οπλίτες, εξολοθρευτική τακτική που δεν είχαν επιδείξει προς όσους Σλαβοµακεδόνες είχαν οπλιστεί, εκτεθεί ή αδιαφορήσει εναντίον τους. Ο κυρίως κατοχικός Εµφύλιος Πόλεµος είχε λήξει µε τροµερές συνέπειες για ένα µεγάλο τµήµα του πληθυσµού. Κατά την πεντάµηνη περίοδο της Εαµοκρατίας πολλοί άνδρες (και λιγότερες γυναίκες) διαβιούσαν σε στρατόπεδα και φυλακές. Όλοι υφίσταντο τις συνέπειες της Κατοχής, τις οποίες προσπαθούσαν να επουλώσουν οι Βρετανοί και ο Ερυθρός Σταυρός καθώς οι προς τούτο δυνατότητες του ΕΑΜ ήταν συγγνωστές και περιορισµένες. Λίγο πριν από την παράδοση των όπλων, το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΚΚΕ έχοντας την ανάγκη της Γιουγκοσλαβίας έπαιξε φανερά το χαρτί των µειονοτήτων δυναµώνοντας τη µοµφή εναντίον του για ανθελληνισµό. Το πέρασµα από την Εαµοκρατία στην Εθνική Κυβέρνηση πραγµατοποιήθηκε χωρίς µεγάλη δυσκολία, καθώς ένα από τα καθήκοντά της ήταν η εµπράγµατη ανακούφιση από τα δεινά της Κατοχής. Χιλιάδες αγωγές από πληγείσες οικογένειες εξ αιτίας της δράσης του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ –εκ των πραγµάτων αργά εκτελέσιµες- ωθούσαν τις δυνάµεις Ασφαλείας σε αυστηρή

476

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

αναζήτηση των δραστών που είτε είχαν φύγει στο εξωτερικό είτε φυγοδικούσαν εντός της χώρας. Οµάδες χωρικών που είχαν δηωθεί από αντάρτες και κυρίως από Κοµιτατζήδες επισκέπτονταν σλαβόφωνα χωριά προς εύρεση ή αναπλήρωση περιουσιακών τους στοιχείων χρησιµοποιώντας κάποτε βία αλλά σίγουρα συνεχόµενο πείσµα. Το τοπίο συµπληρωνόταν µε την άφιξη του Άρη Βελουχιώτη στα ορεινά, τις σποραδικές εµφανίσεις ενόπλων πρώην µελών του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και κυρίως τη δράση Σλαβοµακεδόνων ανταρτών του ΝΟΦ που έχοντας ορµητήριο και καταφύγιο τη Γιουγκοσλαβία έφθαναν ως τα πρόθυρα της Πτολεµαΐδας οξύνοντας από το ένα µέρος το φόβο ή τη µανία των πολιτών κι από το άλλο τις κρατικές Αρχές. Εκ τούτων συνάγεται ότι ο όρος Λευκή Τροµοκρατία είναι ανάρµοστος για την περιοχή (εξ άλλου το ΝΟΦ είχε φονεύσει περισσότερους από ότι το κράτος ή οι Εθνικιστές πολίτες). Την 31η Μαρτίου του 1946 το ΕΑΜ όχι µόνο δεν έλαβε µέρος στις εκλογές, αλλά προσπάθησε να τις εµποδίσει, φραστικώς κι ενόπλως. Μία εξηγήσιµη µεταβλητή της άρνησης είναι η µείωση του αριθµού των υποστηρικτών του για διάφορους λόγους: είχαν φύγει οι Γερµανοί οπότε η διατήρηση ενόπλων πολιτών ήταν αδικαιολόγητη. εφάρµοσε εκτεταµένη βία, ιδιαίτερα στο τέλος της Κατοχής. αδυνατούσε να στηρίξει τις δεκάδες χιλιάδες των πληγέντων. είχε να αντιµετωπίσει δεκάδες Ενώσεις Εθνικοφρόνων που διέδιδαν ελεύθερα πια κι εντύπως ιδέες τους. Έπειτα από αυτό η χώρα διολίσθησε προοδευτικά σε έναν επόµενο Εµφύλιο Πόλεµο, κληρονοµιά των τεκταινόµενων της Κατοχής.

477


478

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ ΑΝΕΚ∆ΟΤΟ Α΄ ΛΥΚΕΙΟ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΑΛΚ) Βιβλίο πρακτικών συλλόγου διδασκόντων γυµνασίου Αρρένων Κοζάνης, τ.1 (28.6.41 -24.12.45) Α΄ ΛΥΚΕΙΟ ΠΤΟΛΕΜΑΪ∆ΑΣ (ΑΛΠ) Πρακτικά Ηµιγυµνασίου [Πτολεµαΐδος] από Ιανουαρίου 1930 – Απριλίου 1939 ΑΚΑ∆ΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ (ΑΑ) Μικροφίλµς, RPO, HS 5 (Special Operations Executive: Balkans) − 213, [205] SOE efforts to coordinate its activities in Greece with policy of HMG; FO interference and attempts at control of SOE, 1942 - 1943, Ανεξάρτητες ανταρτικές οµάδες στην Ελλάδα − 215, [00045 στο µικροφίλµ] views on execution of HMG's policy towards Greece; formation of national bands; raising of general revolt; constitution question 1943, Summary of Guerrilla Activity in Greece, Sep. ;42 –Feb. ;43, χ.χ. [ίσως Μάης 1943] − 218, [39,44] fight with Foreign Office against policy towards Greece; Myers and Wallace reports, 1943, SOE relations with EAM − 219, [3-12], fight with Foreign Office against policy towards Greece; Myers and Wallace reports 1943 − 220, SOE correspondence with FO and Leeper about policy towards Greece and guerrillas; supplies to guerrillas; SOE activities in Greece; Panellinios Apeleutherotiki Organosis (PAO - Pan-Hellenic Liberation Organisation) and their collaboration with Germans; Noah's Guerrilla activities in the Balkans 1943 − 221, SOE correspondence with FO and Leeper about policy towards Greece and guerrillas; supplies to guerrillas; SOE activities in Greece; Panellinios Apeleutherotiki Organosis (PAO - Pan-Hellenic Liberation Organisation) and their collaboration with Germans; Noah's Ark plan, 1944 − 223, general situation; Noah's Ark; German reprisals; Ellenikos Laikos Apeleftherotikos Stratos (ELAS: Greek popular liberation army - military branch of EAM) aggression against EKKA; Greek communist party; death of Lt Hubbard; general situation; 1944. − 228, Particularly EAM/ELAS . Particularly EAM/ELAS GREECE Left wing political groups 1942 - 1943 − 232, Interrogation reports; GREECE Left wing political groups 1943 - 1944 − 234 [58], Interrogation reports . Interrogation reports GREECE Left wing political groups 1944 − 356, Telegrams from field; political reports by BLOs . Telegrams from field; political reports by BLOs 1944 ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΠΤΟΛΕΜΑΪ∆ΑΣ (ΑΜΠ) − Φ.Α/2/5,6, Χρυσ. Πιπιλιάγκας προς Νοµάρχη Κοζάνης, 6.10.24 − Φ.Α/9/2, [Κατάσταση Προσφύγων Εορδαίας] Κοζάνη, 21.11.42

479

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 − Φ.Α/9/3, Κατάστασις καταφυγόντων οικογενειών και µελών από ιταλοκρατούµενα σε Επαρχία Εορδαίας, Πτολεµαΐς 14.6.43 − Φ.Γ/3/7, Λαϊκή Επιτροπή Προσφύγων Εορδαίας εκ Βουλγαροκρατούµενης Ελλάδος προς Έπαρχον Εορδαίας, α.π. 169, Πτολεµαΐς 12.4.43 − Φ.Γ/2/2, Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωσις Πτολεµαϊδος προς Έπαρχον Εορδαίας, α.π. 124, Ενταύθα 6.6.44 − Φ.Γ/2/3, Έπαρχος Εορδαίας προς Επιτροπή Λαϊκών Συσσιτίων, α.π. 917, Πτολεµαΐς 8.6.44 − Φ.Γ/2/4, Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωσις Πτολεµαϊδος προς Έπαρχον, α.π. 142, Πτολεµαΐς 13.6.44 − Φ.Γ/2/5, Έπαρχος προς Επιτροπήν Λαϊκών Συσσιτίων, α.π. 972, Πτολεµαΐς 15.6.44 ΑΡΧΕΙΑ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (ΑΣΚΙ) Αρχείο Ε∆Α (1951 -1967), Μικρή Συλλογή Εθνικής Αντίστασης, Φ.245 Αρχείο ΚΚΕ (1918 -1968), Φάκελοι: − 110, ΠΕ ΚΚΕ Κοζάνης − 408, ΠΕ ΚΚΕ ∆υτικής Μακεδονίας − 409, ΜΓ ΚΚΕ − 415, ΠΕ ΚΚΕ Καστοριάς, Γρεβενών και Φλώρινας − Κατοχή και Αντίσταση (1941-1944), Φωτογραφικό Αρχείο, κουτί 16, 00Β10Ζ (044) ΑΡΧΙΒ ΝΑ ΜΑΚΕΝΤΟΝΙΑ (ΑΝΜ) ΕΜ βο. ΝΟΒ 1/995 − 2/11: έγγραφα Αστυνοµικής ∆ιευθύνσεως Θεσσαλονίκης, 1942 − 2/15: επιστολές Μάρκου Βαφειάδη, 1972 − 3/30: έγγραφα Επαρχείου Εορδαίας − 3/33: αλληλογραφία ΕΛΑΣ − 3/37: έγγραφα ΕΑΜ − 3/43, Προκηρύξεις − 3/79, έγγραφα ΚΚΕ 1943 − 3/93, ∆ελτίο, θάνατος στο φασισµό λευτεριά στο λαό, [πολυγραφηµένη εφηµερίδα του 1945;] − 3/101, έγγραφα ΕΛΑΣ − 4/2, αλληλογραφία ∆ΜΓ του ΚΚΕ, 1944 − 4/17: αλληλογραφία ∆ΜΓ του ΚΚΕ, 1944 − 4/30, έγγραφα Επάρχου Εορδαίας 1944 − 4/37 γερµανικά έγγραφα ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ (ΒΒΕ) ΦΕΚ 1944 -47 ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ/ ΑΡΧΕΙΑ ΝΟΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΓΑΚ/ΑΝΚ) ΑΒΕ 2/ΣΑΕ19, Αρχείο 5ου ∆.Σ. Κοζάνης, Βιβλίον Πιστοποιητικών Σπουδής ∆ιδασκαλείου Κοζάνης 1914 -1936 ΑΒΕ 60, Αρχείο Νοµαρχίας Κοζάνης, ΣΑΕ − ∆ελτία αδικηµάτων και συµβάντων, ∆Χ Κοζάνης προς Νοµαρχίαν, 1928 [υπό ταξινόµησιν] 480

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ − Στρατιωτικά 1939 -40 [υπό ταξινόµησιν] [κατόπιν προτροπής του δασκάλου Αθανασίου Μπεσίρη] − Έγγραφα διάφορα [υπό ταξινόµησιν] − Έγγραφα ετών 1915 -1917, [υπό ταξινόµησιν] − Έγγραφα Χωροφυλακής 1940 [υπό ταξινόµησιν] − 85, Μισθοδοσία και πρόσληψη υπαλλήλων στις επιτροπές και υποεπιτροπές ∆ιανοµών 1045 − 291, Εκθέσεις για την κίνηση των υπηρεσιών της Νοµαρχίας, 1941 -1942 − 294, Υποθέσεις των κοινοτήτων Μεσόβουνο, Μελισσίων, Μόρφης κ.α. − 314, Αλλαγή ξενόφωνων ονοµάτων και θέσεων − 446, Αιτήσεις Επιτροπής ∆ιανοµών − 455, Υποθέσεις κοινότητας Σερβίων − 481, Υποβολή αποφάσεων των ∆ιοικουσών Επιτροπών των Κοινοτήτων της επαρχίας Εορδαίας − 458, ∆ιάφορα θέµατα που αφορούν την επαρχία Εορδαίας − 507, Υποθέσεις των κοινοτήτων Ναµάτων, Νεράιδας και Νοστίµου − 683Β, ∆ηλώσεις ζηµιών από ιταλικά –γερµανικά στρατεύµατα –εσωτερική αντίσταση − 795, Ονοµαστικές καταστάσεις των εκτελεσθέντων κατά τη διάρκεια της γερµανικής κατοχής και των αποβιωσάντων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στην Ελλάδα − 841, Περίθαλψη, στέγαση και αποκατάσταση πυροπαθών, πληµµυροπαθών, προσφύγων κ.α. 1944 − 988, Φάκελος ∆ηµόσιας Ασφάλειας 1932 − 1016, − 1054, Περίθαλψη σεισµοπαθών, πυροπαθών, πληµµυροπαθών κ.α., 1945 − 1080, Ευρετήριο παντοπωλών και Συνδέσµου ∆ηµοσίων Υπαλλήλων µε τον αριθµό των οικογενειών και ατόµων στους οποίους διανέµονται τρόφιµα − 1223, Εκπαιδευτικά Ζητήµατα − 1227, ∆ιοίκηση και λειτουργία των κοινοτήτων Χασάνκιοϊ (Ασβεστόπετρα) … − 1228, Ενέργεια αρχών − 1449, ∆ηλώσεις ζηµιών κατοίκων νοµού Κοζάνης από τα στρατεύµατα κατοχής − 1517, Εφηµερίδες − 1550, ∆ιατακτικές και καταστάσεις των πυροπαθών και απόρων οικογενειών κοινοτήτων του νοµού που έχουν ανάγκη επισίτισης [Ιούνιος 1943] − 1561, Ζηµίες Πολέµου από Γερµανούς –Ιταλούς –ΕΛΑΣ 1941 -1945 (Βόιο) − 1563, Ζηµίες Πολέµου από Γερµανούς –Ιταλούς –ΕΛΑΣ 1941 -1944 (Καραγιάννια) − 1592, Σωµατεία –Σύλλογοι έτους 1920 -1934 − 1788, ΥΚ∆, Αλληλογραφία µε το ΙΒ διαµέρισµα 1946 − 1977, Απογραφές γεωργικής παραγωγής Ν. Κοζάνης 1929 − 2019, ∆ηλώσεις ζηµιών πολέµου, 1945, Ασπρόκαµπος, Βατόλακκος, Μ. Σειρήνι, Αηδόνια − 2020, ∆ηλώσεις ζηµιών, Παλιόκαστρο, Μερσίνα, Κέντρο -Νησί … 1945 ΑΒΕ 70, Αρχείο Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης Ν. Κοζάνης (ΑΠΕΚ), ΣΑΕ − 50, ΕΣΣΕ ν. Κοζάνης, Βιβλίον Πρακτικών αρχόµενον από [1]31.1.1939 και λήγον την [2]24.2.40 − 51, ΕΣΣΕ ν. Κοζάνης, Βιβλίον Πρακτικών από 7.3.40 µέχρι 30.11.40 481

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 − 52, ΕΣΣΕ ν. Κοζάνης, Πράξεις 20/31.12.40 – 13/30.10.41 − 95, Εκπαιδευτική Περιφέρεια Κοζάνης, Ετησία Γενική Έκθεσις 1939 –1940 [Κ. Σάχνικας, Κοζάνη 5.8.40] − 96, Εκπαιδευτική Περιφέρεια Κοζάνης, Ετησία Γενική Έκθεσις 1941 –1942 [Κ. Σάχνικας, Κοζάνη 23.2.43] − Φ. Κοινότητες 1924 -1950 [υπό ταξινόµησιν] − Φ. Υπό ταξινόµησιν (έγγραφα περιόδου 1940 -50) − ∆Χ Γρεβενών προς Α∆Χ∆Μ, α.π.91/42/20, Γρεβενά 6.11.40 − [Κατάσταση κατεστραµµένων οικιών, θυµάτων από το 1940, κλπ, Κοζάνη] χ.χ. − Κατάστασις ονοµαστική των προληπτικώς συλληφθέντων Βουλγαροφρόνων, Πτολεµαΐς 7.11.40 και Κατάστασις ονοµαστική των συλληφθέντων Βουλγαροφρόνων …, Πτολεµαΐς 20.11.40, αµφότερες συνηµµένες στο έγγραφο της ΥΧ Εορδαίας προς Τµήµα Ασφαλείας Κοζάνης, α.π.44/6/96, Πτολεµαΐς 20.11.40 − Λιγνιτωρυχείον –Προσηλίου, Εγκύκλιος, Κοζάνη [18.7.46] − Νοµαρχία, Πίναξ Οικονοµικής Στατιστικής, Ιούλιος 1942, Κοζάνη 7.7.42 − Νοµαρχία προς ∆Χ Γρεβενών, απ 1298, εµπιστευτικόν, Κοζάνη 5.10.40 − Νοµαρχία προς ∆ήµαρχον Κοζάνης και Προέδρους Κοινοτήτων Νοµού, απ 34969/156, επείγουσα, Κοζάνη 24.10.40 − Νοµαρχία προς τας ενταύθα ∆ηµοσίας Αρχάς, α.π.1316, Κοζάνη 18.2.44 − Ο Απελευθερωτής, όργανον της Κ.Ε. της µαχητικής οργανώσεως «Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (Ε.Λ.Α.Σ.)», Αθήναι (14.3.43) 1 − Ortskommandantur zu Herrn Constantin Georgantas, Langadas 28.8.41 − Πρόεδρος Κυβερνήσεως, ∆ιαταγή, α.π.182597, Αθήναι 8.12.42 − ΥΧ ∆εσκάτης προς Νοµαρχίαν, α.π.14/9/410Β, ∆εσκάτη 9.8.41 − ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ - ΑΡΧΕΙΑ ΝΟΜΟΥ ΛΑΡΙΣΑΣ (ΓΑΚ/ΑΝΛ) − Έγγραφα 53ου συντάγµατος ΕΛΑΣ − ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ - ΑΡΧΕΙΑ ΝΟΜΟΥ ΦΛΩΡΙΝΑΣ (ΓΑΚ/ΑΝΦ) − Αρχείο Βασίλη Χριστόπουλου, ΑΒΧ − 15/1, Αναµνήσεις Νίκου Κέντρου 1982 − 15/2, Αυτοβιογραφία Γ. ∆αβίδη − 15/5, Βιογραφίες Αλέκου Σιέµπη, Πέτρου Κορίνα − 15/5, Βιογραφία Πέτρου Κορίνα − ΑΒΕ 23/63, Βιβλίον Πρακτικών Γυµνασίου 1932 -37 − ΑΒΕ 27, Φ.1, ΒΣΠΦ (Βουλεύµατα Συµβουλίου Πληµµελειοδικών Φλώρινας) 1945 -46 − ΑΒΕ 112, Φ.46/69-70, Εκθέσεις επιθεωρητών περιφερείας Φλωρίνης 1939 -40 - Φ.137/715, Επιθεωρητής προς Γενικόν Επιθεωρητήν Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως ∆΄ Περιφερείας Θεσσαλονίκης, Φλώρινα 5.12.46 − Φ.9, Κατάστασις Ασφαλείας αρ.1, 3 − Έλεγχος (29.1.26) 2 − ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ/ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑΣ (ΓΑΚ/ΙΑΜ)

482

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ − − − − − − − − − − − −

Γενική ∆ιοίκησις ∆υτικής Μακεδονίας (Γ∆∆Μ), ΑΒΕ 140, ΣΑΕ 1, Αιτήσεις αποζηµιώσεως [1945] 1/1, Καταστάσεις πυροπαθούντων παιδιών διάφορων κοινοτήτων… 1942-44 1/3, Κατάσταση των τέκνων των πυρποληθέντων της επαρχίας Εορδαίας…1944 45 1/5, ∆ηλώσεις ζηµιών εκ πολέµου 1/6, ∆ηλώσεις ζηµιών προξενηθείσες υπό του ΕΛΑΣ εις κοινότητας Κοµνηνού, Αναράχης 1945 1/8, ∆ηλώσεις ζηµιών εκ πολέµου, ζηµιές προξενηθείσες υπό του ΕΛΑΣ της περιφερείας Εορδαίας 1945 1/9, Ζηµιές προξενηθείσες υπό τους ΕΛΑΣ της επαρχίας Εορδαίας 1945 4/4, Αιτήσεις των επαρχιακών επιτροπών της ΕΟΝ προς τη Νοµαρχία Κοζάνης 1937 -39 4/6, Σύσταση συνεργείων διαφωτίσεως των αγροτών σε χωριά του Ν. Κοζάνης 1937-39 10/6, Έκθεσις καταστάσεως του Νοµού κατά το Β΄ τετράµηνον του 1939 15/4, Περί κατασχέσεως επίπλων από τους Γερµανούς 1943 -47

ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ – ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΥΠΗΡΕΣΙΑ (ΓΑΚ/ΚΥ) ΑΒΕ 806/Κ.202, [Ηµερολόγιο] ΖΕΡΒΑ ΕΟΝ (Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας) Φάκελοι − 10/205 -249, ∆ιοικήσεις αρρένων –θηλέων Φλωρίνης − 11/007-15, ∆ιοικήσεις αρρένων –θηλέων Κοζάνης Μικρές Συλλογές, Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως Ηρακλή Πετιµεζά Κ.52/Α1 Κ.52/Β2 ΓΕΝΙΚΟ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟ ΣΤΡΑΤΟΥ/ ∆ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΣΤΡΑΤΟΥ (ΓΕΣ/∆ΙΣ) 4ο γραφείο, Βιογραφίες αξιωµατικών Αίθουσα Αρχείου, Φάκελοι: − 909, Β/3, έγγραφα υπολοχαγού Νικολαΐδη Ν προς το ∆ιαρκές Στρατοδικείο Κοζάνης, Κοζάνη 4.6.58, Εθνική Φωνή 1943 − 909, Β/7, ανώνυµα έγγραφα για τους αξιωµατικούς της ∆υτικής Μακεδονίας − 909/Β/15, Πληροφορίαι δια την ΠΑΟ … − 909, Β/8, Έκθεσις των επιχειρήσεων και γεγονότων εν Μακεδονία κατά το έτος 1944, ταγµατάρχης Μιχαήλ Β. Καραχισαρίδης 1957 − 909/Β/11α, έκθεση Ι. Κοντονάση 20.1.71 − 909/∆/7, ΕΑΟ ΕΕΣ 1941 -1945, 5ο ανεξάρτητο τάγµα Πελαργού Εορδαίας, Αλέξης Τσακίρογλου, Πελαργός 3.6.71 − 909/∆/9, Κατάλογος πεσόντων και αγνοουµένων ευελπίδων 1941 -45, Χολαργός 17.5.94 − 1491, έγγραφα 7ης και 10ης ταξιαρχίας Εθνοφυλακής 1945 − 1498, έγγραφα 10ης ταξιαρχίας Εθνοφυλακής 1944 -1947 ΓΕΝΝΑ∆ΕΙΟΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ, ΑΜΕΡΙΚΑΝΙΚΗ ΣΠΟΥ∆ΩΝ (ΓΒ) Αρχείο Φιλίππου ∆ραγούµη (ΑΦ∆), Φάκελοι − 05: Πολιτικά -εκλογικά (1932-1933) − 06: Πολιτικά -κοµµατικά (1920-1929) 483

ΣΧΟΛΗ

ΚΛΑΣΣΙΚΩΝ

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 19: Πολιτικά Μακεδονίας (1933-1934) 35: ∆ιεύθυνση εσωτερικών, διοικητικά –υπηρεσιακά (1932-1934) 40: Γενική ∆ιοίκησις Μακεδονίας, ποικίλα (1932-1934) 52: Εσωτερικά –∆ιοικητικά Μακεδονίας, νοµός Φλώρινας (1934-1939) 54: πολιτικά –εκλογικά -καθεστωτικά (1934 -1935) 56: πολιτικά –εκλογικά (1936 -1938) 57: Εθνικά -πολιτικά (1933-39, 1950) 59: Κατοχή –προσωπικά (1940 -1944) 66: Υφυπ. Εξωτερικών, (κυβέρνηση Παπανδρέου), αλληλογραφία Κάιρο –Αθήνα 1944 -45 − 67: εθνικές διεκδικήσεις (1945 -1946) − 69: πολιτικά –εθνικά -βουλευτικά (1945 -1946) − 81: [να βρω στη Γεννάδειο τον τίτλο του] − 88: πολιτικά Μακεδονίας (1947 -1949) − 104: Εθνικά Βορείου Ελλάδος 1945 –46; HG 787 G79, Greek Office of Information, Washington, [δακτυλόγραφο βιβλίο µε αριθµό Ια]

− − − − − − − − −

∆ΗΜΟΙ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΗΤΕΣ (∆Κ) (Βιβλία Αποφάσεων, ∆ηµοτολόγια, Ληξιαρχεία, Μητρώα Αρρένων) νοµός Γρεβενών − Άγιος Κοσµάς – Αιµιλιανός – Βατόλακκος – Γρεβενά – Κιβωτός – Λάβδα – Πανόραµα – Πολύδενδρο – Σαρακίνα – νοµός Θεσσαλονίκης − Θεσσαλονίκη νοµός Καστοριάς − Άργος Ορεστικό – Ασπροκκλησιά – Βογατσικό – Καστοριά – ∆ιποταµία – Κοροµηλιά – Λάγκα – Λιθιά – Νεστόριο – Τσάκωνη νοµός Κοζάνης − Άγιος ∆ηµήτριος – Αηδονοχώρι – Ακρινή – Αλωνάκια – Αναράχη – Άργιλος – Άρδασα - Ασβεστόπετρα – Ασπρούλα – Αυγερινός – Βαθύλακκος – Βατερό Βουχωρίνα - Γαλάτεια - ∆ιχείµαρρο - Εξοχή - Ίµερα - Καισαρειά - Καλαµιά Καταφύγι - Κοµνηνά – Κοζάνη - Κρόκος - Λεύκαρα - Μεσιανή - Μικρόκαστρο Μολόχα - Νάµατα – Νεάπολη - Ξηρολίµνη - Οινόη - Ολυµπιάδα Παλαιογράτσανο - Πεντάλοφος - Πετρανά - Πλατανόρεµα - Πολύµυλος - Ροδιανή - Ροδίτης - Ρύµνιο - Σιάτιστα - Σιδερά - Σκάφη - Τρανόβαλτο - Τραπεζίτσα Τριάδα - Τσοτύλι νοµός Λάρισας νοµός Πέλλας − Εξαπλάτανος [προσφορά Ευστρατίου ∆ορδανά] νοµός Φλώρινας − Άγιος Γερµανός – Αµµοχώρι – Καρυές - Λευκώνας - Λέχοβο - Ξινό Νερό Πελαργός - Πολυπλάτανος – Πράσινο – Σκοπιά – Τροπαιούχος - Φανός - Φιλώτας - Φλώρινα ∆ΗΜΟΣΙΑ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ (∆ΒΣ) Αναφοραί ∆ιευθυντών ∆ηµ. Σχολ. Βοΐου εις εκτέλεσιν της υπ΄ αριθµ. Ε.Π. 41 ε.ε. διαταγής σας, Σιάτιστα 23.1.42, αρ. εισαγωγής 91/97

484

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ∆ΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΚΟΖΑΝΗΣ (∆ΒΚ)* ΚΙΒΩΤΙΑ 1 – 5 - 8, Φ.7, Καταστάσεις φονευθέντων επί Κατοχής: − ∆.Χ. Καστορίας προς Γ∆∆Μ, Υποβολή καταστάσεως φονευθέντων κατά την διάρκειαν της Κατοχής κατοίκων Νοµού Καστορίας, α.π.45/3/7ζ, Καστορία 13.10.45 Νοµαρχία Φλωρίνης, Κατάστασις εµφαίνουσα τους εκτελεσθέντες υπό των ανταρτών … Φλώρινα 17.10.45 − Νοµαρχία Φλωρίνης, Κατάστασις εµφαίνουσα τους εκτελεσθέντες υπό των ανταρτών, Φλώρινα 17.9.45 και Κατάστασις εµφαίνουσα τους εκτελεσθέντες υπό του εχθρού … Φλώρινα 17.10.45 − Τ.Α. Κοζάνης, Κατάστασις ονοµαστική των φονευθέντων υπό των Γερµανών και Ιταλών …Κοζάνη 1.10.45 − Τ.Α. Φλωρίνης, Κατάστασις ονοµαστική των κατά καιρούς εκτελεσθέντων ατόµων υπό των Γερµανών και Ιταλών και Βουλγαρικού Στρατού …Φλώρινα 20.9.45 − Υ.Χ. Σερβίων, Κατάστασις φονευθέντων υπό του εχθρού, Βελβενδός 14.11.45 − Υ.Χ. Σιατίστης, Κατάστασις εµφαίνουσα τους φονευθέντες παρ Ιταλών και Γερµανών…, Σιάτιστα 26.9.45 − Υ.Χ. Βοΐου, Κατάστασις εµφαίνουσα τους φονευθέντες κατά την διάρκειαν της Κατοχής υπό του εχθρού, Νεάπολις 22.11.45 9, Περίθαλψη Προσφύγων 10 - 70 123, ∆ιώξεις, εκτοπίσεις 129 - 185, Νοµαρχία, ∆ηλώσεις ζηµιών Κατοχής των κοινοτήτων Πολυνέρι, Μέγαρο, Μαυραναίοι, Πηγαδίτσα, Λάβδα Γρεβενών 1913 ΛΥΤΑ ΕΓΓΡΑΦΑ − Αίτησις Αντωνίου Αντωνιάδου προς Νοµάρχην Κοζάνης, Σιδερά 19.4.44 − Αίτησις Έλλης Μ. προς Εργατοϋπαλληλικόν Κέντρον, Κοζάνη 15.3.44 − Αίτησις Λουκά Μουστάκα προς Νοµάρχην, Κοζάνη 25.4.44 − Αίτησις Μιχαήλ Ζ. από Τριγωνικόν προς Νοµάρχην, Κοζάνη 18.9.44 − Γενεαλογικόν δένδρον οικογ. Τανή − ∆ήµος προς Έπαρχον, α.π.1084, Πτολεµαΐς 26.5.44 − ∆ήµος προς Φελτ Τσανταρµερί, α.π.868, Κοζάνη 14.4.44 − ΕΕ ΕΑΜ Κοζάνης προς ∆ήµαρχον, Πρόσκλησις 25.12.44 − ΕΕΣ προς ∆ήµαρχον, α.π.519, Κοζάνη 18.6.44 − ΕΕΣ προς ∆ήµαρχον, α.π.538, Κοζάνη 23.6.44 − Ένστασις αδελφών Γ. Γκέκα, Κοζάνη 17.11.44 − ΕΣΟ, Βεβαίωσις για Στέργιο Β., Κοζάνη 10.3.44 − ΕΣΟ ΕΕΕ προς έπαρχο, α.π.150, Πτολεµαΐς 18.6.44 − ΕΣΟ προς πρόεδρον Εργατικού Κέντρου, α.π.259, Κοζάνη 20.4.44 − ΕΣΟ προς την Κράϊσκοµµαντατούρ, α.π.149, Κοζάνη 27.3.44 − Επαρχία προς Γραφείον Επισιτισµού, α.π.992, Πτολεµαΐς 24.6.44 − ΙΧ µεραρχία, Γενική ∆ιαταγή, α.π.4165, Κοζάνη 10.10.36 − [Κατάσταση παθόντων επί Κατοχής] − Τι θα γίνει η Ελλάδα; [µονόφυλλο χ.χ.] − Κατάσταση θυµάτων Κοζάνης και Περιφερείας που κατοικούν στην Κοζάνη, Εθνική Αλληλεγγύη, Τοµ. Επιτροπή Κοζάνης, Κοζάνη 20.12.44

485

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 − Νοµάρχης προς Μητροπολίτην, α.π.753, Κοζάνη 1.4.44 − Πίνακας αναγνωστών έτους 1923, αρ.161 Φάκελοι − 69 - 72 - 84 - 87, 1943 - 126 - 137 - 150Α/150Β - 152 - 153 - 154 – 156 - 1916 − Εκπαίδευση – Νοµαρχία - Μητρώο Αρρένων 1925 - Προσωπική Εργασία στην Κατοχή (όλοι βρίσκονται υπό ταξινόµησιν) ∆ΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΡΑΝΙΑΣ ΓΡΕΒΕΝΩΝ Βιβλίον Ιστορίας το Τριταξίου ∆ηµοτικού Σχολείου Κρανιάς ∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟ και ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΤΩΝ ΕΞΩΤΕΡΙΚΩΝ (∆ΙΑΥΕ) Κατοχική κυβέρνηση (ΚΑΤΚΥ) − 1941 –44, Φ.1.6, ∆ελτία του ΥΠΕΣ που αναφέρουν εκτελέσεις πολιτών από τα στρατεύµατα κατοχής − 1941, Φ.2: ∆ιώξεις κοµµουνιστών − 1942, Φ.4.1/6, Κακοποιήσεις πολιτών από Ιταλούς − 1943, Φ.1.1.Α: Ωµότητες του ιταλικού στρατού κατοχής - 1943, Φ1.1.Γ.: ∆ελτία συµβάντων − 1943 –44, Φ.2.2, εφ. Λαϊκή Φωνή - Φ.2.4: Ωµότητες γερµανικού στρατού − 1944, Φ.5.5∆8 1941 –1944, Αιχµάλωτοι στη Γερµανία και την Ιταλία --Φ.10/10.4, «Πρότασις ηθικής αµοιβής της οµάδος ΚΡΑΤΕΡΟΥ, Κεντρική Υπηρεσία (ΚΥ) − 1945, Πολιτική, Α΄, Φ.12/ 1945 και 1945, Πολιτική Α΄, Φ.12.6 , Φ.12.4 (στάσις Τίτο έναντι του «Μακεδονικού» ζητήµατος …), Φ.12.8 (περί ΣΝΟΦ) − 1945, Φ.4.5, Καταστροφή Μεσόβουνου - Φ.4.7, ∆.Μ.2, ∆ιεύθυνσις Μελετών (περί της καταστάσεως των εν Γερµανία εγκατεστηµένων Ελλήνων) - Φ.41.5, Περί Εγκληµατιών Πολέµου ΥΠΕΞ, Κατοχική κυβέρνηση − 1945, Φ.39.9, Βουλγαρικές βαρβαρότητες − 1945, Φ.39/11, Βραχεία έκθεσις περί της συνθέσεως και δράσεως των κατοίκων περιφερείας Αµυνταίου κατά την τελευταίαν τετραετίαν, Νοµαρχία Φλωρίνης προς ΥΠΕΞ, εµπιστευτικόν, α.π.33/26.5.45 − 1945, Φ.56.2 Α΄ πολιτική: Γιουγκοσλαβία, εσωτερική κατάσταση − 1946, Φ.1.7, Κοµµουνιστές Καστοριάς Κυβέρνηση Καΐρου (ΚΥΒΚΑ) − 1943, Φ.11, Εκθέσεις διαφυγόντων σχετικά µε την κατάσταση στην Ελλάδα – εκθέσεις για τις οργανώσεις που λειτουργούν και δρουν στην κατεχόµενη Ελλάδα - Φ.11.4, απόρρητα έγγραφα − 1943 Α΄, Φ.15, πληροφορίες από την Ελλάδα: εκθέσεις, αναφορές, δηµοσιεύµατα εφηµερίδων κλπ − 1943 -44, Φ.11.3, διάφορες εκθέσεις κ.α. − 1944, Φ.8.6 ∆ιαφυγές προσώπων από την Ελλάδα προς Μέση Ανατολή − 1944, Φ.9.3, Έκθεσις περί της καταστάσεως εν τη ελευθέρα ορεινή Ελλάδα και του ΕΛΑΣ και Ε∆ΕΣ − 1944, Φ.10.10, έγγραφα και ψηφίσµατα – αλληλογραφία − 1944, Κυβέρνηση Καΐρου Φ.14.5, Σύλληψις Ελλήνων υπηκόων υπηρετούντων τυχόν µετά των Γερµανικών ∆υνάµεων ΕΘΝΙΚΟΣ ΣΥΝ∆ΕΣΜΟΣ ΑΝΑΠΗΡΩΝ ΚΑΙ ΘΥΜΑΤΩΝ ΠΟΛΕΜΟΥ ΕΟΡ∆ΑΙΑΣ 486

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (ΕΣΑΘΠΕ) Πρακτικόν Συνεδριάσεως ∆.Σ. και Γενικών Συνελεύσεων Σωµατείου Αναπήρων και Θυµάτων Πολέµου Εορδαίας, ΕΙΡΗΝΟ∆ΙΚΕΙΟ ΓΡΕΒΕΝΩΝ (ΕΓ) Εκθέσεις έτους 1946 ΕΙΡΗΝΟ∆ΙΚΕΙΟ ΕΟΡ∆ΑΙΑΣ (ΕΕ) Αποφάσεις Μονοµελούς Πληµµελειοδικείου Εορδαίας (ΑΜΠΕ) 1941-5 Εκθέσεις ετών 1941 -45 ΕΙΡΗΝΟ∆ΙΚΕΙΟ ΣΕΡΒΙΩΝ (ΕΣ) Πολιτικαί Εκθέσεις έτους 1946-47 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΑΘΗΝΩΝ (ΕΛΙΑΑΘ) Αρχείο Γεωργίου Βήχου − φυλλάδια αντιστασιακών οργανώσεων 1942 -1944 − προκηρύξεις εθνικών αντιστασιακών 1943 -1944 Εθνική Φωνή, όργανον Συντονισµού του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνος (ΠΑΟ), εκδίδεται στη Βόρειο Ελλάδα 1943 -44 ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ, ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (ΕΛΙΑΘΕ) Ειρηνοδικείο Φλωρίνης (ΕΦ), Πολιτικαί Εκθέσεις και Πράξεις (ΠΕΠ) έτους 1945 ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΟ ΕΠΙΜΕΛΗΤΗΡΙΟ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΕΒΕΚ) Εµποροβιοµηχανικός οδηγός της Ελλάδος του έτους 1931, Αθήναι χ.χ. ΕΝΩΣΗ ΠΑΛΑΙΩΝ ΠΟΛΕΜΙΣΤΏΝ ΕΟΡ∆ΑΙΑΣ Πρωτόκολλον αλληλογραφίας 1925 -1929 ΕΡΓΑΤΟΫΠΑΛΛΗΛΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΕΚΚ) Επιθεώρησις Εργασίας προς Στρατιωτικόν ∆ιοικητήν, α.π.55, Κοζάνη 24.6.44 Σωµατείον Βυρσοδεψεργατών προς πρόεδρον Βυρσοδεψών, α.π.8, Κοζάνη 6.7.44 ΕΦΕΤΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (ΕΘ) Πρακτικά και Αποφάσεις Συνέδρων Φλωρίνης (ΠΑΣΦ) 1946 -1950 Ειδικό ∆ικαστήριο ∆οσιλόγων Θεσσαλονίκης (Ε∆∆Θ), Πρακτικά και Αποφάσεις 1945-46 Φ.82, Ειδικός Επίτροπος ∆οσιλόγων, Ανακριτής 6 Τµήµατος 1945-47 Φ. Χρυσοχόου [1945-6] Λυτά Έγγραφα: − ΕΟΕΑ, Βεβαίωσις, Σ∆ ΓΑ 15.2.45 − Έκθεσις εξετάσεως Αστερίου Πολυζοπούλου, Αθήναι 22.10.45 − Ανωτέρα Στρατιωτική ∆ιοίκησις Κ. Μακεδονίας, Κατάστασις ονοµαστική των εγκαταλειψάντων το Ελληνικόν έδαφος…, Θεσσαλονίκη 25.10.45 − Κέντρον Αλλοδαπών Θεσσαλονίκης, ακριβές αντίγραφον του Det Balkan Counter –Int Sec, Θεσσαλονίκη 10.9.45 − Πρακτικά συνεδριάσεως του Στρατοδικείου ΙΧ Μεραρχίας του ΕΛΑΣ της 22ας 487

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Ιουνίου 1944. αρ. 31 − Προς όλους, [οκτασέλιδο φυλλάδιο του 1944] Ι∆ΡΥΜΑ ΜΕΛΕΤΩΝ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΥ ΤΟΥ ΑΙΜΟΥ (ΙΜΧΑ) Keramidziev Mih. –Ζογραφσκι ∆. –Μητρεφ Α, Η Μακεδονία του Αιγαίου εις την Ιστορίαν µας, 4ον µέρος (από σ. 289 -287), µετ: Τρ. Σιαπέρας, Ινστιτούτο Εθνικής Ιστορίας, Σκόπια 1951 WΟ 204, Supplies for the Balkans PC and SAC, MTG notes, etc Ι∆ΙΩΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗ (ΙΣΑΚ) Απολογία ταγµατάρχου Λαλοπούλου Ανδρέα [1945;] Συµπληρωµατική κατάθεση του αντισυνταγµατάρχη Αναστ. Μουµτζή 1.11.44 Υπουργείον Οικονοµικών, Συνεδρίασις αρ, 87 Α΄ επιτροπής κανονισµού πολεµικών συντάξεων, α.π.9716/24.4.47 Κατάστασις εµφαίνουσα τα ονοµατεπώνυµα… του Σωµατείου Καπνεργατών η «Πρόοδος» Κοζάνης, Κοζάνη 10.3.27 Περιφ. ∆/σις (Ο.Κ. Ι / 742), α.π. 508/1944, Μάττιγκ (Ταγ/χης και ∆/της) “προς τον κ. ∆ήµαρχον Κοζάνης”, Κοζάνη 27 Ιαν. 1944

Ι∆ΙΩΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ ΚΟΣΜΑ ΠΟΥΓΑΡΙ∆Η (ΙΣΚΠ), ΠΤΟΛΕΜΑΪ∆Α Επαρχιακή Φωνή, εβδοµαδιαία ανεξάρτητος τοπική εφηµερίς εν Πτολεµαΐδι, ιδιοκτ: Τάκης Μ. Πιπιλιαγκόπουλος, 1930 - 1952 ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΣΕΡΒΙΩΝ ΚΑΙ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΙΜΣΚ) Φάκελοι Ενοριών: Ακρινής - Αυλών - Βελβενδού - Εξοχής - Ερµακιάς - Θυµαριάς - Ιµέρων - Καλαµιάς – Λευκάρων - Μαυροδενδρίου - Μεσιανής - Οινόης – Πολυφύτου - Πύργου – Ροδιανής - Τετραλόφου ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΣ ΣΙΣΑΝΙΟΥ ΚΑΙ ΣΙΑΤΙΣΤΗΣ (ΙΜΣΣ) Αλληλογραφία µε κατοίκους 1937 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ (ΙΑΠΕ) ΑΒΕ 26. ΑΕΕ: ∆ΙΟΙΚ.01.01, Φ.2/∆2 [έγγραφα του 1924 σχετικά µε τους πρόσφυγες του 1924] ΚΕΝΤΡΟ ΕΡΕΥΝΑΣ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ (ΚΕΜΙΤ) Αρχείο Γενικής ∆ιοίκησης, Φάκελοι Εκτοπισµοί 1917 -1920 Φρόνηµα ΚΕΝΤΡΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ (ΚΙΘ) Αρχείο Θανάση Φωτιάδη, Φάκελος 17 − 3/4, Νέα Ελλάδα, µηνιαία έκδοση «Ελεύθερης Ελλάδας» 1944, Αθήνα − 1/18, Τραγωδία στην Ελλάδα, πώς είδαν οι Άγγλοι βουλευτές … την κατάσταση στην Ελλάδα, Πανελλήνια Ένωση ∆ηµοκρατικών Συλλόγων, Αθήνα Ιούνιος 1946 KING` S COLLEGE LONDON/ MILITARY ARCHIVES (KCLMA), GB99 Evans, Boxes:

488

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ − 1, f.2/1/7 General report, Post. Op Report − 1, f.2/2/1-26 Operations, I Diary of Peter Kite − 2, f.5/3-5, Finances, Logistics, Equipment − 3, f.6/1, ELAS papers − 3, f.6/2, Vitsi Detachment Reports − 3, f.6/5, Kastoria Report, − 3, f.6/6, Greek partisan correspondence Myers, Boxes 5-8/f.5 [Σηµειωµατάριο µικρό χωρίς εξώφυλλο, µε σήµατα ασυρµάτων µάλλον] Prentice/Wickstead (P/W), Boxes: 1. Diaries and notebooks of Maj Ronald R Prentice and Capt H Arthur Wickstead, 1942-1944 − f.1-2, Diaries, Diary 07978 − f.2/1, situation reports, operational reports − f.2/2, Intelligence, Demolition and Reconnaissance − f.2/4, Interrogation notes − f. 5/1-2, Post operation reports 2. Documents and papers relating to Allied Military Mission operations, West Macedonia, Greece, 1943-1944 − f.3/1, ELAS Documents - Other Greek partisan documents –post war correspondence − f.3/2, Other Greek partisan documents –post war correspondence − f.5/1 Prentice Correspondence, Operational Documents − f. 5/5, allied military mission operational correspondence, Evans to Edmonds 22.5.44 [χειρόγραφη επιστολή] 3. Papers relating to Greek partisan activities in West Macedonia, Greece, 1943-1944 − f. 6/1, Signals (volumes) [τετράδιο µαύρο µε γραµµένο έξω Truffle 18 of 25, 60 of 22, Sept 1944] 4 Maps and photographs of Allied Military Mission area of operations, West Macedonia, Greece − f. 8/1 Financial 5. Correspondence between Allied Military Mission commanders and, 1943-1944 and former Greek partisans, 1946-1955 6. Papers relating to wireless-telegraphy signals, Allied Military Mission, West Macedonia, 1943-1944 7-8. Papers relating to the administration, finances and logistics of the Allied Military Mission, West Macedonia, 1943-1944 9. German papers, documents and newspapers during the occupation of West Macedonia, 1943-1944 10. Greek political papers, documents and newspapers, 1941-1946 11. Wickstead's post-war partial index of signals, Allied Military Mission, West Macedonia, [1989] 12. Papers relating to post-war publications about the resistance movement in West Macedonia, [1989-1991] 13. Post-war Greek newspapers, leaflets and war memorial publications, 1945-[1991] Woodhouse, boxes: − 1, 7-10, 11-14 − 2, 1/99, History of the AMM in Greece (Sept. 1942 –Dec. 1944) by Co. C. M. Woodhouse

489

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 − SOE operations in Greece and the Aegean Sea 27.6.45 − 3, f.4-5, situation in Greece –Jan to May 44 ΛΙΓΝΙΤΩΡΥΧΕΙΟ ΑΜΥΝΤΑΙΟΥ ΑΕ Κατάστασις εργατικών ανθρακωρυχείου Βεγόρας 1940 (προσφορά προς ανάγνωσιν από Ιωάννη Αϊβατζίδη, Βεγόρα) ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΜΣΤΙΚ) Αρχείο εφηµερίδων − Ανατολή, όργανο της Περιφερειακής Επιτροπής του ΕΑΜ Γρεβενών 1944 − Αντιφασίστας, όργανο του ∆ΜΓ του ΜΣ της ΕΠΟΝ 1944 − Αλήθεια, εφηµερίδα του ∆υτικοµακεδονικού Γραφείου του ΚΚΕ 1944 − Γράµµος, όργανο του 28ου συντάγµατος της ΙΧ Μεραρχίας 1944 − Ελεύθερη Μακεδονία, βλ. Εφηµερίδες Παλαιές − Εµπρός, όργανο του Περιφερειακού Συµβουλίου της Ε.Π.Ο.Ν. Κοζάνης 1943 − Εξόρµηση, δεκαπενθήµερο όργανο της Οµάδας Μεραρχιών Μακεδονίας 1944 − Ζιάκας, όργανο των ανταρτών του 53ου συντάγµατος Πίνδου (ΕΛΑΣ) 1943 − Μακεδονική Φλόγα, όργανο της Οµάδας Μεραρχιών (ΕΛΑΣ) Μακεδονίας 1944 − Σµόλικας, όργανο της ΙΧ µεραρχία ∆υτ. Μακεδονίας (ΕΛΑΣ) 1944 − Σπίθα, όργανο της Περιφ. Επιτροπής Καστοριάς του ΚΚΕ 1944 ΜΠΕΝΑΚΕΙΟΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ (ΜΒ) − Αρχείο Νικολάου Πλαστήρα, Φ.5, 229 Υποµνήµατα 1945 -49 − Ελεύθερη Ελλάδα, βλ. Εφηµερίδες Παλαιές ΝΟΜΑΡΧΙΑ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΝΚ) Τµήµα ∆ηµοτικής Αστικής Κατάστασης κι Εκλογών (Τ∆ΑΚΕ), Πρακτικά για την αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης 1983 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ (ΠΑΚΡ) Πανεπιστηµιακή Βιβλιοθήκη Ρεθύµνου, Αρχείο Γ∆∆Μ 1937 -46, [αταξινόµητο] ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΝΟΜΟΥ ΓΡΕΒΕΝΩΝ (ΠΕΝΓ) − ΕΣΣΕ, Βιβλίον Πρακτικών (7ον) 1937 -38 − Πράξεις Εποπτικού Συµβουλίου Εκπαιδευτικής Περιφερείας Γρεβενών 1931 -1934 ΠΡΩΤΟ∆ΙΚΕΙΟ ΓΡΕΒΕΝΩΝ (ΠΓ) Βουλεύµατα Συµβουλίου Πληµµελειοδικών Γρεβενών 1946 -1949 ΠΡΩΤΟ∆ΙΚΕΙΟ ΚΟΖΑΝΗΣ (ΠΚ) Βιβλίον Αναγνωρισµένων Σωµατείων (ΒΑΣ) 1939 -1956 Ειδικό ∆ικαστήριο ∆οσιλόγων Κοζάνης (Ε∆∆Κ), Πρακτικά και Αποφάσεις (ΠΑ) 1945 - 1953 Μονοµελές Πληµµελειοδικείο Κοζάνης, Ποινικαί Αποφάσεις 1941 Συµβούλιο Πληµµελειοδικών Κοζάνης, Βουλεύµατα 1943 -49 Τριµελές Πληµµελειοδικείο Κοζάνης, Ποινικαί Αποφάσεις και Πρακτικά Ποινικών Αποφάσεων 1941 Τριµελές Πληµµελειοδικείο Κοζάνης, Πρακτικά και Αποφάσεις 1945-47

490

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΤΑΙΣΜΑΤΟ∆ΙΚΕΙΟ ΣΕΡΒΙΩΝ (ΠΣ) Ποινικά Πρακτικά και Ποινικές αποφάσεις 1946 PUBLIC RECORD OFFICE (PRO) Foreign Office 371 − 37201/R1082 -2332, conditions in Greece 1943 − 37202/R4292 -4623, conditions in Greece 1943 − 37203/R5303-6760, conditions in Greece 1943 − 43764/7185, situation in West Macedonia 1944 − 48244/R231 − 48245/R702, the situation in Greece today 1945 − 48246/R903, War Cabinet Distribution from Salonica to FO − 48278/R1430 − 48271/R/9355, A.G.I.S. [Αγγλοελληνική υπηρεσία πληροφοριών], Weekly report − 48278/R14308, political review for 1943 − 48388/R 12668, situation in Macedonia 1945 − 58751/R12080, Salonica situation report, 1946 HS 5 − 223, R.A. Leeper to Sir, Secret, 2 (4) 44, No 93, 22.4.44, [microfilm 0061 -3] − 234/56557, Report by a supporter of EAM on the development of the situation in Western Macedonian − 691/31, report of R. Prentice, appendix Β War Office − 202, 264B, Macedonia: political and general 1945 − 202, 325/4A, Macedonia: Military /Political, Troop Movements 1945 − 204/8829, Βόρεια Ελλάδα: σχέσεις µε τον ΕΛΑΣ και αναφορές για τις συνθήκες. Αναφορά για το συνέδριο της Κοζάνης για την παράδοση του ΕΕΣ Νοέµ. – ∆εκ. 1944 − 204, 8879, Political, economic and general information: Peloponnese, East Central and Western Greece, West and Central Macedonia, East Macedonia and West Thrace 1944 Sept − 204, 8906A, The Macedonian autonomy movement in North-West Greece: its setting and recent history − 204, 8906B, The Macedonian autonomy movement in North-West Greece: report on personalities, 1945

ΑΡΧΕΙΑΚΟ ΥΛΙΚΟ ΕΚ∆ΟΜΕΝΟ Βαφειάδης Λάζαρος, Η Πρέσπα και οι οµορφιές της (ιστορικά –αρχαιολογικά – λαογραφικά –γεωργοσυνεταιριστικά –τουριστικά κτλ), προλ: Ν Η Αναγνωστόπουλος, Αθήνα, 1940 British Reports on Greece 1943 –44, επιµ: Lars Baerentzen, Museum Tusculanum Press, Copenhagen, 1982 Capell Richard, Simiomata, A Greek Note Book 1944 –1945, Macdonald & Co, London 1946 ΓΕΣ/∆ΙΣ, «Αρχεία Εθνικής Αντίστασης», Ιστορικά Έργα 1998, Αθήνα 1998 [CD Rom] − Τόµος 1, κεφάλαιο 49, Έκθεση Λοχαγού Λυγεράκη περί των γεγονότων που 491

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 προηγήθηκαν της γενικής επιθέσεως του ΕΛΑΣ κατά Ε∆ΕΣ, 12-4-1944 − Τόµος 3, κεφάλαιο 2, ΕΑΜ προς το Ελληνικό κοινό, Ενηµερωτικό φυλλάδιο για τους σκοπούς του ΕΑΜ, Αθήνα 9-1942 − Τόµος 4, κεφάλαιο 102, Συνταγµατάρχης Καλλίνος Αµάρµπεης προς Ευάγγ. Αβέρωφ, Αναγνώριση Εθν. Αντίστασης ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, 3-12-1988 − Τόµος 5, κεφάλαια; − 18, Αθ. Χρυσοχόος [Χρυσοχόου], Γεν. Επιθεωρητής Νοµαρχιών, προς Αρχές της περιοχής Γενικής ∆ιοίκησης Μακεδονίας, Αποσπάσµατα από το βιβλίο του Αθ. Χρυσοχόου, Γεν. Επιθεωρητού Νοµαρχιών: «Έκθεσις επί της ∆ιεξαγωγής της Λαϊκής ∆ιαφωτίσεως», Θεσσαλονίκη, Περίοδος κατοχής − 21, Εφ. Λοχαγός Άγγελος Αγαπητός προς ΓΕΣ, Έκθεση για την µέχρι το ∆εκέµβριο του 1942 οργάνωση και διεξαγωγή της Εθνικής Αντίστασης στη Χαλκιδική και Μακεδονία, Σµύρνη 5-12-1942 − 23, Συνταγµατάρχης (ΠΖ) Γούλας προς ΓΕΣ, Έκθεση για την κατάσταση στη Μακεδονία και για την δράση στην περιοχή των Ανταρτικών Οµάδων την περίοδο της Κατοχής, Κάιρο 3-12-1943 − 32, Συνταγµατάρχης Α. Παπαχριστοδούλου προς ΓΕΣ, Συνοπτική Έκθεση ∆ράσης των Ε.Ο.Ε.Α.- Ε.∆.Ε.Σ. κατά την Εθν. Αντίσταση 1941-45 στην Μακεδονία, Θεσσαλονίκη 7-12-1952 − 36, Κυριάκος Ιορδανίδης προς ΓΕΣ, Η Εθνική αντίσταση ∆υτικής Μακεδονίας στην περίοδο της κατοχής, [Ρυάκιο] 1-6-1958 − 37, Συνταγµατάρχης (ΠΖ) Ιωάννης Κοντονάσης προς Αρχηγείο Στρατού, Η Μάχη του Φαρδικάµπου Σιατίστης, και η αιχµαλωσία Ιταλικού Τάγµατος από την Πανελλήνια Απελευθερωτική Οργάνωση, Αθήνα 28-12-1970 − τόµος 7, κεφάλαιο 5, Υπηρεσία Πληροφοριών -Γραφείο Πληροφοριών, Αντιστασιακές Οργανώσεις όπως αξιολογούνται από την Υπηρεσία Πληροφοριών της κατοχικής περιόδου, Αθήνα [µάλλον Κάιρο], Μάιος 1943 − τόµος 8, κεφάλαια − 3, Αρχηγός Βλάχων Κάτω Βαλκανικής και άλλοι εκπρόσωποι, Επιβεβαιωτική απάντηση Από Θ. Σαράντη, 1-3-1942 − 7, Αγγλική Υπηρεσία Πληροφοριών, Αναφορά για τα Τάγµατα Ασφαλείας 18-71944 − 40, Γεν. Στρατηγείο ΕΛΑΣ προς Μεραρχίες, ∆ιαταγή για διάταξη τµηµάτων, Κ.Κ.Ε 22-8-1944 ΓΕΣ/∆ΙΣ, «Αρχεία Εµφυλίου Πολέµου», Ιστορικά Έργα 1998, Αθήνα 1998 [CD Rom], Τόµος 1, κεφάλαια − 25, Προκήρυξη προς τον Ελληνικό Λαό, Οι εκπρόσωποι της Κυβέρνησης Υπουργού Γιάννης Ζεύγος-Θεµ. Τσάτσος 29/9/44 − 175, ΓΕΣ, ∆/νση Πληροφοριών, Περιληπτική Έκθεση της εσωτερικής καταστάσεως µηνός Απρ 1945, Αθήνα 5/5/1945 − Τόµος 2, κεφάλαια − 31, Νοµαρχία Φλωρίνης προς Υπουργείο Εσωτερικών, ∆ιάφορες Εκθέσεις, Αύγουστος 1945, Φλώρινα 10/8/1945 − 41, ΓΕΣ/∆ΕΠΛΗ/Γ΄ προς Υπ. Εξ./∆νση Πολιτικών Υποθέσεων, ∆ελτίο Συµβάντων στην Σερβική µεθόριο κατά τους µήνες Ιούνιο και Ιούλιο 1945, Αθήνα 16/9/1945 − 106, Γενικό Αρχηγείο ∆υτικής Μακεδονίας προς Μονάδες ∆Σ, Ανακοινωθέν: Οµάδες ενόπλων καταδιωκοµένων, Σ∆/ΓΑ∆Μ, 30/9/1946 − 108, Έκθεση εκκαθαριστικών επιχειρήσεων Πιερρίων, Γ΄ΣΣ/Α1 προς ΓΕΣ/Α1, 492

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Θεσ/νίκη 7/10/1946 − 121, Ο.∆.Ε.Κ., Αρχηγείο Γράµµου, Έκθεση δράσης από 7 Ιουλ. µέχρι 6 Νοε 1946, .∆/Αρχηγείου, 11/11/1946 − 122, ∆ΣΕ/Αρχηγ. Έκθεση δράσης Αρχηγ. Σνιάτσικου –Μπούρνου, Σ.∆/Αρχ. 11/11/1946 − τόµος 3, κεφάλαια: − 41, ∆γή υπ΄αριθ. 8/25-1-47 του Γ.Α και υπ΄αριθ. 24 συµπλήρ. Ανακοινωθέν υπ΄ αριθ 4, ∆ΣΕ/Αρχηγ. Κ-∆. Μακεδονίας προς Αρχηγ. Χασίων, Βοίου, Γράµµου, Βίτσι, Σ.∆/Αρχηγ. 2/2/1947 − 92, ∆ΣΕ/Αρχηγ. Χασίων /Κ.Ο. ΙΙΙ Ταγµ., Μηνιάτικη Έκθεση Κοµµατικής ∆ουλείας και ∆ράσης -Μαρ. 1947, Σ.∆/Αρχηγ. 30/3/1947 − 135, Γεν. Στρατηγείο ΕΛΑΣ προς Μεραρχία, Τακτική για αποφυγή Γερµανικών αντιποίνων, 14-3-1944 − τόµος 4, κεφάλαιο − 22, ∆ΣΕ/ Αρχηγ. Κ. και ∆ Μακεδονίας προς Αρχηγ. Χασίων, Βοΐου-Γράµµου, Πιερίων -Ολύµπου, Βερµίου Παΐκου -Καϊµακτσαλάν, Κρούστας, Νιγρίτας και Χολοµώντα, ∆ιαταγή-Ανακοινωθέντα υπ΄ αριθµ 5 και 6. ∆ράση τµηµάτων. 8 Οκτ 46 - 8 Μαρ 47, Σ.∆. Αρχηγ. 3/4/1947 − τόµος 5, κεφάλαια − 23, Αντίτυπο προανακριτικής εξέτασης του Νοΐτσι Βασιλείου (καπετάν Νικήτα), 1η Στρατιά /Α2 προς Α1, Βόλος 26/5/1947 − 40, 1η Στρατιά προς ΓΕΣ, Έκθεση πεπραγµένων Επιχείρ. «ΒΕΛΟΣ», Λάρισα 20/1/1947 ∆άγκας, Αλέξανδρος, Ο χαφιές, το κράτος κατά του κοµµουνισµού. Συλλογή πληροφοριών από τις υπηρεσίες Ασφαλείας Θεσσαλονίκης, 1927, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1995 ∆εληγιάννης, Νικόλαος, ∆υτικοµακεδόνες που θυσιάστηκαν στον ελληνοϊταλικό και ελληνογερµανικό πόλεµο 1940-1941, Σύλλογος Γαλατινέων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1996 ∆ηµητριάδης, Βασίλης, Η Κεντρική και ∆υτική Μακεδονία κατά τον Εβλιγιά Τσελεµπή, (εισαγωγή – µετάφραση –σχόλια), Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1973 Εγκέισκα Μακεντόνια βο νοµπ, τ. Α΄, Αρχίβ να Μακεντόνια, Σκόπια 1971 Ελευθεριάδης, Περικλής, Το τέλος µιας εποποιίας, Απρίλιος 1941, ΓΕΣ/∆ΙΣ, Αθήναι 1959 [ανατύπωση 1983] Ελευθεροτυπία, «Εµφύλιος», Μαύρος Γιώργος –Θεοδ. Κανελλόπουλος -Ηλίας Σωτηρόπουλος -Τασία Τσίλη, 1986 Η εναντίον της Ελλάδος επιβουλή, Υφυπουργείον Τύπου και Πληροφοριών, [Αθήναι] 1947 Ενεπεκίδης, Πολυχρόνης, Η Ελληνική Αντίστασις, 1941 –1944, όπως αποκαλύπτεται από τα µυστικά αρχεία της Βέρµαχτ εις την Ελλάδα, Μια νεοελληνική Τραγωδία, Εστία, Αθήναι 1964 Ενεπεκίδης, Πολυχρόνης, Το ολοκαύτωµα των Εβραίων της Ελλάδος 1941-1944, από γερµανικά και ελληνικά αρχεία, Εστία, Αθήναι 1996 Έτσι άρχισε ο εµφύλιος πόλεµος: Η τροµοκρατία µετά τη Βάρκιζα 1945 –1947, το υπόµνηµα του ∆ΣΕ στον ΟΗΕ τον Μάρτιο του 1947, επιµ: Π. Ροδάκης –Μ. Γραµµένος, Γλάρος, Αθήνα 1987 Ιγγλέσης, Ν., Οδηγός της Ελλάδος 1923 -1924, Πυρσός, Αθήναι χ.χ. Ιγγλέσης, Ν., Οδηγός της Ελλάδος του έτους 1930, Πυρσός, Αθήναι 1930

493

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Καταστραφείσαι πόλεις και χωρία συνεπεία του πολέµου 1940 -1945, Υπουργείον Κοινωνικής Προνοίας, επιµ: ∆. Καραδήµα, Αθήναι 1946 Καφταντζής, Γιώργος, Το ναζιστικό στρατόπεδο Παύλου Μελά Θεσσαλονίκης, 1941 – 1944, όπως το έζησε και το περιγράφει στο ηµερολόγιό του ένας όµηρος, ο Λεωνίδας Γιασηµακόπουλος, (αριθµός µητρώου φυλακής 4436), Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1999 Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, τ. Α΄ -Β΄, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981 Το ΚΚΕ, Επίσηµα κείµενα 1945 –1949, τ.6ος, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1987 Κωνσταντινίδης, Ν., «Έκθεση της Επιτροπής Μακεδονίας του ΕΑΜ για την τρίχρονη εθνικοαπελευθερωτική πάλη του λαού της Μακεδονίας», Κείµενα της Εθνικής Αντίστασης, τ. Α΄, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981, 83-4 Μέγας οδηγός της Βορείου Ελλάδος (Φλώρινας και Αµυνταίου 1937), Βιβλιοθήκη Βασιλικής Πιτόσκα, Φλώρινα 1987 [ανάτυπο] Μέρτζιος Κωνσταντίνος, Μνηµεία µακεδονικής ιστορίας, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1947 Stevens, John, «Report on Present Conditions in Central Greece», British Reports on Greece 1943 –44, επιµ: Lars Baerentzen, Museum Tusculanum Press, Copenhagen, 1982, 1-46 Παπαϊωάννου, Αχιλλέας, «Γιώργης Γιαννούλης, η θρυλική µορφή του Γράµµου: το άγνωστο ηµερολόγιό του, Γλάρος, Αθήνα 1990 Σιγάλας, Σέργιος, Ο κώδικας αλληλογραφίας του µητροπολίτου Γρεβενών Κυρίλλου (1874 -1888), τα πρακτικά της ∆ηµογεροντίας και του Πνευµατικού ∆ικαστηρίου (1882 -1887), τ. Α΄, Λύχνος ΕΠΕ, Γρεβενά 2004 Σχινάς, Νικόλαος,, Οδοιπορικαί σηµειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νέας οροθετικής γραµµής και Θεσσαλίας, συνταχθείσαι τη εντολή του επί των στρατιωτικών υπουργού, τ. Α΄, Messager d` Athenes, Αθήναι 1886 Ο φόρος του αίµατος στην κατοχική Θεσσαλονίκη, ξένη κυριαρχία –Αντίσταση και επιβίωση, πρόλ: Ι Κ Χασιώτης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001 Χριστοδούλου, Χριστόδουλος, Τα κουζιανιώτ΄κα (λεξικό του Κοζανίτικου Ιδιώµατος), Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2003 ΒΙΒΛΙΑ Αυγερόπουλος, Γεράσιµος (επιµ.) Στ΄ άρµατα! Στ΄ άρµατα! Το χρονικό του αγώνα, Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης, τ. Α΄ -∆΄, Γιαννίκος, Αθήνα 1964 Αυγουστής Γιώργος, Κατοχικές µνήµες 1943 -1944, Ελασσόνα 1997 [Βουδούρης, Πάνος], Υπό το φως της Αληθείας: Αι οργανώσεις Αντιστάσεως Βορείου Ελλάδος, Λεγεών Εφεδρικών Πολεµιστικών Οργανώσεων Βορείου Ελλάδος, Θεσσαλονίκη 1948 Chandler, Geoffrey, ∆ιχασµένη χώρα, µια αγγλοελληνική τραγωδία, επιµ: Ι. Κολιόπουλος Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2000 Dakin, Douglas, Ο ελληνικός αγώνας στη Μακεδονία 1897 –1913, µετ: Γιάννης Στεφανίδης –Ξένια Κοτζαγεώργη, Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1996 Hammond, Nicholas, Περιπέτεια µε τους αντάρτες, 1943 -44, Ελληνική Ευρωεκδοτική, Αθήνα 1982 Hammond, Nicholas., ∆υτική Μακεδονία. Αντίσταση και συµµαχική στρατιωτική αποστολή 1943-1944, µετ. -σχόλια: Παρµενίων Παπαθανασίου, Παπαζήσης, Αθήνα [1992] Hondros, John, Occupation and Resistance, the Greek agony 1941 –44, Pella, New York 1983 Mavrogordatos, George, Stillborn Republic: Social Coalitions and Party Strategies in

494

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Greece 1922 -1936, UCP, Berkeley 1983 Mazower, Mark, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, η εµπειρία της Κατοχής, µετ. Κώστας Κουρεµένος, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1994 Myers, E., Η ελληνική περιπλοκή, Εξάντας, Αθήνα 1975 Vlanton, Elias – Mettger, Zak, Who killed George Polk, Temple University Press, Philadelphia 1996 Woodhouse, Christofer, The Struggle for Greece, 1941 –1949, Hart –Davis, MacGibbon, London 1976β Woodhouse, Christofer, To µήλο της έριδος: Η ελληνική Αντίσταση και πολιτική των µεγάλων δυνάµεων, Εξάντας, Αθήνα, 1976α Αβέρωφ, Γεώργιος, Η πολιτική πλευρά του κουτσοβλαχικού ζητήµατος, Αθήνα 1948 Αγγελής, Πέτρος, Νεστόριον, µία εθνική έπαλξις του Γράµµου, ιστορία –µυθολογία – λαογραφία, Νεστόριον 1959 Αδαµίδης, Αλέξανδρος Η Αγία Σωτήρα Βοΐου Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1984 Αδαµίδης, Αλέξανδρος Η Βροντή και το Λευκάδι Βοΐου, Μορφωτικός Εκπολιτιστικός Σύλλογος Βροντής Λευκαδίου, Θεσσαλονίκη 1985 Αδαµίδης, Αλέξανδρος Το ∆ασύλλιο νοµού Γρεβενών, Φιλοπροοδευτική Ένωση ∆ασυλλιωτών «Η Αγία Παρασκευή», Θεσσαλονίκη 1989 Αδαµίδης, Αλέξανδρος, Η Κλεισώρεια Βοΐου Κοζάνης, Κοινότητα Κλεισώρειας, Θεσσαλονίκη 1982 Αδαµίδης, Αλέξανδρος, Η Οµαλή και η Γλυκοκερασιά Βοΐου Κοζάνης, Εκπολιτιστικός Σύλλογος Οµαλής –Γλυκοκερασιάς, Θεσσαλονίκη 1991 Αδάµου, Γιάννης, Ο Κοκκινοπλός, Κοινότητα Κοκκινοπλού -DEA, Κατερίνη 1992 Αδάµου, Γιάννης, Το Πύθιον (Σέλλος) στο πέρασµα των αιώνων, Κοινότητα Πυθίου, Λάρισα 1997 Αδάµου, Γιάννης, Η Σαµαρίνα (από τα ανέκδοτα αρχεία του ελληνικού προξενείου Ελασσόνος 1882 -1912), Σύνδεσµος Σαµαριναίων… «ο Σµόλικας», Ελασσόνα, 1993 Ανάγνου, Θανάσης, Στα κάστρα του αγώνα µε το ∆ηµοκρατικό Στρατό Ελλάδας: το ηµερολόγιο ενός αγωνιστή, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1998 Αντωνίου, Κωνσταντίνος, Η Σλαυϊκή και Κοµµουνιστική Επιβουλή και η Αντίστασις των Μακεδόνων, Θεσσαλονίκη 1950 Αντωνίου, Κωνσταντίνος, Ιστορία Ελληνικής Βασιλικής Χωροφυλακής, 1833 –1965, Αθήναι, τ. Γ΄ 1965, τ. ∆΄ 1967 Αποστόλου, Βασίλειος, Προτοµές, ανδριάντες, µνηµεία Κοζάνης, ΝΑ, Κοζάνη 2006 Αποστόλου, Ιωάννης, Ιστορία της Σιατίστης, ∆ηµητράκος, Αθήναι 1929 Αραιοβηµατάς, Νίκος, Η αντίσταση στα Χάσια και η επιµελητεία του αντάρτη δυτικής Μακεδονίας (Ε.Τ.Α.), Γραφικές Τέχνες Λαβδάκης, Λάρισα 1988 Αρσενίου, Λάζαρος, Η Θεσσαλία στην Αντίσταση, τ. Α΄ Ιταλική Κατοχή, τ. Β΄, Γερµανική Κατοχή, έκδ. γ΄, «έλλα», Λάρισα χ.χ. Αρσενίου, Λάζαρος, Η Θεσσαλία στην Αντίσταση, τ. Α΄, Ιταλική κατοχή, «έλλα», Λάρισα 19993 Αυγουστής, Γιώργος, Κατοχικές µνήµες 1943 -1944, Ελασσόνα 1997 Βαφειάδης, Θωµάς, Εθνικοί κίνδυνοι εν όψει, γ΄ έκδ, Θεσσαλονίκη 1973 Βαφειάδης, Μάρκος, Αποµνηµονεύµατα τ. Α΄, ∆ίφρος, Αθήνα 1984, τ. Β΄ (1940 – 1944), τ. Γ΄ (1944 –1946), Νέα Σύνορα, Αθήνα 1985 Βήττος, Χρήστος, Τα Γρεβενά στην Κατοχή και στο Αντάρτικο, ιστορική µελέτη δεκαετίας 1940 –1950, Art of Text, Θεσσαλονίκη 2000 Βλαχάκης, ∆ηµήτριος, Η ιστορία ενός αντάρτη του Ε.Λ.Α.Σ., 1941 –1945, Καστοριά 1984

495

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Βλάχος, Ηλίας, Φελλίον, Ιστορία, Αθήνα 1999 Βοβολίνης, Κωνσταντίνος, Η Εκκλησία εις τον αγώνα της Ελευθερίας, Κλεισιούνης, Αθήναι 1952 Βότσικας, ∆ήµος, Στη θύελλα, Αναµνήσεις από την Εθνική αντίσταση και τη δράση του ∆ηµοκρατικού στρατού Ελλάδας στην Ήπειρο και στη ∆υτική Μακεδονία, Αθήνα 1985 Βουρνάς, Τάσος, Ιστορία τη Σύγχρονης Ελλάδας, πόλεµος 1940-1, Κατοχή –Εθνική Αντίσταση –Απελευθέρωση –∆εκέµβριος 1944 –Βάρκιζα, Πατάκης, Αθήνα 1998 Βραχνιάρης, Χρήστος, Τα χρόνια της λαϊκής εποποιίας, Πανόραµα, Αθήνα 1983 Βυτανιώτης, Αχιλλέας, Αλιάκµων Βοΐου (Βρατίνι): ιστορία –παράδοση –λαογραφία – κοινωνική ζωή, η διαδροµή του µόχθου µέσα στο χρόνο, Μαχητής, Κιλκίς 1999 Γατόπουλος, ∆, Ιστορία της Κατοχής, µετά συλλογής ιστορικών και λαογραφικών ανεκδότων των ετών 1940 1944, τ. Α΄ -∆΄, ∆ηµητράκος, Αθήναι [1946] Γερακάρης, Νικόλαος, Σελίδες εκ της συγχρόνου Ιστορίας (Πρόσωπα και πράγµατα), τ.1, Ελεύθερος Άνθρωπος, Αθήναι 1936 Γερούκης, Γρηγόριος, Αντίσταση αγωνιστών του Αιγαίου 1941 –1942, Θεσσαλονίκη 1986 Γερούκης, Γρηγόριος, Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ, χωρίον Κεράσοβον Ευρυτανίας, Θεσσαλονίκη 1987 Γιαγγιώργος, Κίτσος, Μπελκαµένη, χωριό του νοµού Φλώρινας, (Εκατό χρόνια ζωή), ∆ιογένης, Αθήνα 2000 Γιώσης, Χρυσόστοµος, Ο Βράχος και τα Όντρια, λαογραφικά, Τυποεκδοτική, Αθήνα 1998 Γκαβανάς, ∆ηµήτριος, Ροδοχώριον Βοΐου, επίµετρο Ν. Καλογερόπουλος, Σύλλογος Ροδοχωριτών Βοΐου «Η Πρόοδος», Θεσσαλονίκη 1999 Γκανάτσιος, Βασίλης, Ένας δάσκαλος καπετάνιος καταγράφει κι αξιολογεί τη δεκαετία 1940 -1950, επιµ: Αρχέλαος Κουτσούρης, Κώδικας, Θεσσαλονίκη, 2004 Γκαντώνας, Νικόλαος, Γαλατινή: ιστορικά –λαογραφικά ∆υτ. Μακεδονίας, Σύλλογος Γαλατινέων Θεσσαλονίκης «Η Αγία Παρασκευή», Θεσσαλονίκη 1987 Γκάσας, Γεώργιος, Οι Αθάνατοι της Καστοριάς 1940 –1949, [επιµ. Παύλος Κούφης], Αθήνα 1992 Γκατζιάνας, Νικόλαος, Ο Ταξιάρχης Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 1980 Γκότσης, Ιωάννης, τέως νοµάρχου Λαρίσης, Φλόγες στον Όλυµπο, Ελλάς –Αµερική, Αθήναι 1945 [ανατύπωση από τις Θεσσαλικές εκδόσεις, Λάρισα χ.χ.] Γρηγορίου, Εµµανουήλ, Το βουλγαρικόν όργιον αίµατος εις την ∆υτικήν Μακεδονίαν (1941 –1944) Πυρσός, Αθήναι 1947 Γρηγορίου, Εµµανουήλ, Έλληνες και Βούλγαροι, Θεσσαλονίκη 1953 Γεωργίου, Βάσος (επιµ.), Ιστορία της Αντίστασης 1940 –1945, τ. Α΄ -ΣΤ΄, Αυλός, Αθήνα 1979 Γούναρης Βασίλης, Εγνωσµένων κοινωνικών φρονηµάτων: κοινωνικές και άλλες όψεις του αντιβουλγαρισµού στη Μακεδονία του Εµφυλίου Πολέµου, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2002 ∆άρδας, Αναστάσιος, Ίδρυση και λειτουργία του Τραµπάντζειου Γυµνασίου Σιατίστης µε την εποπτεία της εκκλησίας, Πατριαρχικόν Ίδρυµα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1997 ∆ασκαλάκης, Απόστολος, Ιστορία της Ελληνικής χωροφυλακής χρονικής περιόδου 1936 –1950, τ. Α΄ -Β΄, Αρχηγείον Χωροφυλακής, Αθήναι 1973 ∆ασκαλάκης, Νικόλαος, Τουριστικός οδηγός Καστοριάς, Αθήνα 1982 ∆εληγιάννης, Νίκος, «Συγκινητικές αναµνήσεις από τον πόλεµο 1940-1944», Βοϊακή Ζωή (Σεπτ. –Οκτ. 1989) 4

496

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ∆εµιρτζίδης, Ελευθέριος, Ιστορικές αφηγήσεις, Σιδεράς 2002 [φωτοτυπηµένη έκδοση] ∆ηµάδης Νικόλαος, Από το άρωµα µιας εποχής:ο κόσµος στις φλόγες του πολέµου, Ερωδιός, Θεσσαλονίκη 2001 ∆ηµητριάδης, Ιορδάνης, Πως για; 1935-1995, Αθήνα 2001 ∆ηµητρίου, Πάνος, Εκ βαθέων, χρονικό µιας ζωής και µιας εποχής, πρόλ. Φίλιππος Ηλιού, Θεµέλιο, Αθήνα 1997 ∆ηµόπουλος, Ιωάννης, Τα παρά τον Αλιάκµονα εκκλησιαστικά, Θεσσαλονίκη 1994 ∆ιγκαβές, Κώστας, Βουλή και βουλευτές (1946 -1977), Μπαρµπουνάκης, Θεσσαλονίκη 1977 ∆ορδανάς, Στράτος, Έλληνες εναντίον Ελλήνων: ο κόσµος των Ταγµάτων Ασφαλείας στην κατοχική Θεσσαλονίκη 1941 -1944, Επίκεντρο 2006 ∆ρόσος, Ζαχαρίας, Φαρδύκαµπος, η ∆υτική Μακεδονία στ’ άρµατα, Αθήνα 1984 ∆ρούγας, Ι, Αποχαιρετισµός στους Λιγνιτωρύχους, Αθήνα, 1996 Εµµανουηλίδης, Μάριος Αιρετικές; ∆ιαδροµές: ο ελληνικός τροτσκισµός και ο Β΄ παγκόσµιος Πόλεµος, εισαγωγή Πιέρ Μπρουέ, Φιλίστωρ, Αθήνα 2001 Ενεπεκίδης, Πολυχρόνης, Η Ελληνική Αντίστασις, 1941 –1944, όπως αποκαλύπτεται από τα µυστικά αρχεία της Βέρµαχτ εις την Ελλάδα, Μία νεοελληνική Τραγωδία, Εστία, Αθήναι 1964 Έφεδρος Πολεµιστής [βλ. Βουδούρης Πάνος] Ζαφειρόπουλος, ∆ηµήτριος, Το ΚΚΕ και η Μακεδονία, Αθήνα 1948 [ανατύπωση του 1994] Ζαχαριάδης, Νίκος, Ιστορία του ΚΚΕ, ∆ιαφώτιση Κ.Ο.Θ., 1945 Ζαχίδης, Β., Ιστορία της Τσαριτσάνης από αρχαιοτάτων χρόνων, Φουστάνος, Αθήναι 1965 Ζιάγκος, Νίκος, Αγγλικός ιµπεριαλισµός και Εθνική Αντίσταση 1940 –45, τ. Α΄, Αθήνα 1978 Ζιανός, Θανάσης., ∆ύσκολα χρόνια, 1940 –1950, Αναµνήσεις ενός µαχητή του ∆ηµοκρατικού στρατού Ελλάδας, Σοκολής, Αθήνα [1986;] Ζωγραφάκης, Γιώργος, Εθνική Αντίσταση στη Χαλκιδική, πληροφορίες –µαρτυρίες – στοιχεία, ΝΑ Χαλκιδικής, Πολύγυρος 2006 Θαλής [Κρήτος], Γιώργος, Πιέρια –Β. Όλυµπος, Εθνική αντίσταση, δράση του 50ού συντάγµατος του ΕΛΑΣ, Θεσσαλονίκη [1987] Θεοδοσιάδης, Σταύρος, Η Πίνδος οµιλεί: η Εθνική Αντίστασις 1941 –1944, επιµ: Νίκος Καλογερόπουλος, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2000 Θεοδωρίδης, Μιχάλης, Η ζωή µου σαν παιδί, δάσκαλος και πολίτης, πεζογραφικά και ποιητικά, Κοζάνη 2000 Θεοδωρόπουλος, Χρήστος, Αγώνες και θυσίες της περιοχής Γρεβενών (1940 -1949), Ίδµων, Αθήνα 1995 Θεοδωρόπουλος, Χρήστος, Ταξίδι στο χρόνο, αληθινές ιστορίες, Γκαντήραγας και Σία, Αθήνα 2002 Ιστορία της Εθνικής Αντιστάσεως 1941 –44, Κωσταράκος, Αθήνα 1962 Ιωακειµίδης, Αλέξανδρος, Θυµήµατα της ζωής µου, Πτολεµαΐδα 1994 Ιωαννίδης, Γιάννης, Μικρή εγκυκλοπαιδεία εθνοµαρτύρων κληρικών, τ. Α΄, Αποστολική ∆ιακονία, Αθήναι 1991 Ιωαννίδης, Γιάννης, Φλογισµένα ράσα, ∆ασκαλάκης, Αθήνα 1960 Ιωαννίδης, Γιώργος, Της προσφυγιάς, του έρωτα και του αγώνα: όταν τρυγούσαµε τους καµπανούς, Θεµέλιο 2005 Κάιλας, ∆ηµήτριος, Κάτω από τις σηµαίες του λαϊκού στρατού: Έλληνες µόνιµοι αξιωµατικοί στις τάξεις του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Στρατού –ΕΛΑΣ, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2005;

497

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Κακαφίκας, Αθανάσιος, Ιστορία της περιφερείας Γρεβενών 1354 -1908, Θεσσαλονίκη 1995 Καλινδέρης, Μιχαήλ, Αι συντεχνίαι της Κοζάνης επί Τουρκοκρατίας, ∆ηµοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1958 Καλινδέρης, Μιχαήλ, Γραπτά µνηµεία από τη ∆υτική Μακεδονία, χρόνων Τουρκοκρατίας, Επαρχιακή Φωνή, Πτολεµαΐς 1940 Καλινδέρης, Μιχαήλ, Ο βίος της κοινότητος Βλάστης επί Τουρκοκρατίας, εις το πλαίσιον του δυτικοµακεδονικού περιβάλλοντος, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1982 Καλλιανιώτης, Αθανάσιος, Οι αρχές της Αντίστασης στη ∆υτική Μακεδονία: 1941 – 43, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2000 (πρωτεύουσα µεταπτυχιακή εργασία στο τµήµα Ιστορίας, ανέκδοτη) Καλλινικίδης, Χαράλαµπος, Ελληνική Εθνική Αντίστασις (Αίµα –∆άκρυ –Νίκη), Θεσσαλονίκη 1961 Καλογερόπουλος, Νικόλαος, «Επίµετρο», στο Γκαβανάς ∆ηµήτριος, Ροδοχώριον Βοΐου, Σύλλογος Ροδοχωριτών Βοΐου «Η Πρόοδος», Θεσσαλονίκη 1999 Καλογερόπουλος, Νίκος, Ραντοβίστι –Ροδοχώρι 1750 -2000, 250 χρόνια ζωή και δράση, η εξέλιξη των οικογενειών ενός χωριού, Πολιτιστικός Σύλλογος Ροδοχωριτών Βοΐου «Η Πρόοδος», Θεσσαλονίκη 2001 Κανελλόπουλος, Παναγιώτης, Πως εφθάσαµεν στην 21η Απριλίου 1967 – 1940 -1944. Εθνική Αντίσταση: Ιστορικά δοκίµια, Εστία, Αθήνα 1997 Καπλάνογλου Ανδρονίκη, Μια ζωντανή ιστορία, ο π. Αυγουστίνος Καντιώτης στην Κοζάνη, Κοζάνη 2003 Καραβίτης, Ιωάννης, Ο Μακεδονικός Αγών: αποµνηµονεύµατα, τ. Α΄ -Β΄, εισαγωγή, επιµέλεια, σχόλια Γιώργος Πετσίβας, Αθήνα 1994 Καραγιάννης, Γεώργιος, Μνήµες και µαρτυρίες, ήθη και έθιµα από το χωριό µου Αλατόπετρα Γρεβενών, Βέροια, Type Press 2002 Καραγιάννης, Χρήστος, Η προδοµένη Αντίστασις, Εθνικός Σύνδεσµος Ελασιτών Μακεδονίας – Θράκης, Θεσσαλονίκη 1962 Καραµίντζας, ∆ηµήτριος, Χρονικά ∆οµένικου, το χωριό µου το ∆οµένικο Ελασσόνας, «έλλα», Λάρισα 1997 Καρασάββας, Σεραφείµ, «Μνήµες από την Εθνική Αντίσταση», Η δεκαετία 1940 – 1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 283-95 Καριπίδης, Θεόδωρος, Εαµική Εθνική Αντίσταση –∆εκέµβρης 1944 (∆εκεµβριανά) – Εµφύλιος Πόλεµος 1946-49, Σύγχρονη Παιδεία, Θεσσαλονίκη 1996, επιµ: Λευτέρης Λάλος, Θωµάς Χατζηκακίδης, Νίκος Καρβούνης Καστρίτης, Κώστας, Ιστορία του µπολσεβικισµού –Τροτσκισµού στην Ελλάδα, µέρος ∆΄ 1925 -1927: η νόθα «µπολσεβικοποίηση» του ΚΚΕ, Εργατική Πρωτοπορία, Αθήνα 1976-7 και µέρος Ε΄ 1976-8 Κερασίδης, Σίµος, Πέτρες και ρόδα, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1997 Κλειτσινίκος, Χρήστος, Μνήµες ενός αγωνιστή, Θεσσαλονίκη 1994 [αυτοσχέδιο ανέκδοτο έργο] Κολιόπουλος, Ιωάννης, Λεηλασία φρονηµάτων: το µακεδονικό ζήτηµα στην κατεχόµενη ∆υτική Μακεδονία 1941 –1944, τ. Α΄ -Β΄, έκδ. β΄, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1995 Κουζινόπουλος, Σπύρος, «Ελευθερία, η άγνωστη ιστορία της πρώτης παράνοµης οργάνωσης και εφηµερίδας της κατοχής», εκδ. Β΄, Καστανιώτης, Θεσσαλονίκη 1986 Κουτσούκαλης, Αλέκος, Το χρονικό µιας τραγωδίας 1945 -1949, έκδ. γ΄, Ιωλκός,

498

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αθήνα 2001 Κούφης, Παύλος, Λαογραφικά, Άλωνα –Άρµενσκο Φλώρινας, Αθήνα 1994 Κούφης, Παύλος, Λαογραφικά Φλώρινας –Καστοριάς, Αθήνα 1996 Κρητίδης, Παύλος, Ο πολυπρόσφυγας, Αθήνα 1985 Κυρατζόπουλος, ∆ηµήτριος, ∆υτική Μακεδονία, η Ελεύθερη Ελλάδα της Κατοχής, αποµνηµονεύµατα Εθνικής Αντίστασης 1940 -1944, επιµ: Χρήστος Παπαδηµητρίου, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 2004 Κωνσταντινίδης, Κωνσταντίνος, Μεταξύ δικαιοσύνης και ∆ικαιοσύνης, Θεσσαλονίκη 1999 Κωστόπουλος, Μιχαήλ, Γνωριµία µε το Νεστόριο Καστοριάς (Ανθρωπογεωγραφική µελέτη), Καστοριά 1998 Κωστόπουλος, Τάσος, Η αυτολογοκριµένη µνήµη: τα Τάγµατα Ασφαλείας και η µεταπολεµική εθνικοφροσύνη, Φιλίστωρ, Αθήνα 2005 Κωστόπουλος, Τάσος, Η απαγορευµένη γλώσσα, κρατική καταστολή των σλαβικών διαλέκτων στην ελληνική Μακεδονία, Μαύρη Λίστα, Αθήνα 2002 Κωτσόπουλος, Σταύρος, Η Εθνική Αντίσταση στη ∆υτική Μακεδονία, Σόφια 1981 [αδηµοσίευτο] Λευκή Βίβλος ''∆ηµοκρατικός'' Νεοφασισµός [Ιούλης - Οκτώβρης 1945] : (Πολιτικός Συνασπισµός των κοµµάτων του Ε. Α. Μ.) 1945 Λευκή Βίβλος, «∆ηµοκρατικός» Νεοφασισµός», Ιούλης –Οκτώβρης 1945, Πολιτικός Συνασπισµός των κοµµάτων του ΕΑΜ, Αθήνα 1945 Λιάνης, Θεµιστοκλής, Αµύνταιο (µικρό ιστορικό περίγραµµα), Πρέσπες 1999 Λόης, Παναγιώτης, Ο αρχιµανδρίτης Χριστόφορος Καλύβας στην Αντίστασι, µία νεοελληνική τραγωδία, Πάρο; 2006 Λούστας, Νικόλαος, Η Ιστορία του Νυµφαίου –Νεβέσκας Φλωρίνης, συµβολή των Νυµφαιωτών στην εθνική, ιστορική, οικονοµική, πολιτιστική και παραδοσιακή ζωή του, έκδ. β΄, Ζήτης και σία, Θεσσαλονίκη 1998 Μαθιόπουλος, Βάσος, Η ελληνική Αντίσταση (1941 –1944) και οι «Σύµµαχοι», όπως καταξιώνεται από τα επίσηµα γερµανικά αρχεία, έκδ. β΄, Παπαζήσης, Αθήνα 1980 Μαλούκος, Κωνσταντίνος, Ενθυµήµατα κατοχικά και αντιστασιακά, ο Μακεδονικός Μύθος, Θεσσαλονίκη 1992 Μανάδης, Νικηφόρος, Αιωνόβιος ρίζα Πτολεµαϊδος, Ι. Μ. Αγίου Κοσµά Αιτωλού Παλιοµανάστηρο Αρδάσσης, Πτολεµαΐδα 2002 Μανάδης, Νικηφόρος, Εορδαία, Ένας αιώνας, Ι. Μ. Αγίου Κοσµά Αιτωλού Παλιοµονάστηρο Αρδάσσης. Πτολεµαΐδα 2004, προλ: Μιχάλης Παπακωνσταντίνου Μανάδης, Νικηφόρος, Ιερά Μητρόπολις Νέας Πελαγονίας 1924 –1930 ή Πτολεµαϊδος Εορδαίας 1930 –1935, Εύξεινος Λέσχη Πτολεµαϊδος, Πτολεµαΐδα 2000 Μανέντης, ∆ιονύσιος, Μικρό ανθολόγιο (διηγήµατα -ποιήµατα), επιµ: Β. Καραγιάννης, Παρέµβαση, Κοζάνη 1997 Μάνιος, Κίτσιος, Η ιστορική µάχη του Φαρδυκάµπου, οι παλαιότεροι ας θυµηθούν και οι νεώτεροι ας µάθουν, Σιάτιστα 1982 Μανούσακας, Γιάννης, Χρονικό από την Αντίσταση (κατοχικά), Αθήνα χ.χ. Μαργαρίτης, Γιώργος, Από την ήττα στην εξέγερση, Ελλάδα: Άνοιξη 1941 – Φθινόπωρο 1942, Ο Πολίτης, Αθήνα 1993 Μαργαρίτης Γιώργος, Ιστορία του Ελληνικού Εµφυλίου Πολέµου, 1946 –1949, τ. 1, Βιβλιόραµα, Αθήνα 2001 Μαρίνος, Θέµις, Ο εφιάλτης της Εθνικής Αντίστασης (προσωπικές µαρτυρίες 1941 1944), ΕΜΕΙΣ, Αθήνα 2000 Μαρκόπουλος, Μάρκος, Το Πολύφυτο, ιστορική και Λαογραφική παρουσίαση της

499

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 ιδιαίτερης πατρίδας µου, Θεσσαλονίκη 1991 Μάστορα –Ψαρογιάννη, Όλγα, Στο δρόµο του χρέους, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1995 Μέλλιος, Λάζαρος, Λαογραφικά Φλωρίνης: θρύλοι –παραδόσεις –ιστορία Πρέσπας, Φλώρινα 1976 Μεροβίγλης, Π. [Καλοδίκης Περικλής], Η τιτική προδοσία και τα όργανά της στην Ελλάδα, «Νέα Ελλάδα», [Ρουµανία] 1950 Μητσόπουλος, Θανάσης, Αναµνήσεις αγωνιστών του Βερµίου και του Καϊµακτσαλάν του Πάικου και του Κιλκίς, Αθήνα 1995 Μητσόπουλος, Θανάσης, Το 30ό σύνταγµα του ΕΛΑΣ, έκδ.5η Αθήνα χ.χ. Μιχαηλίδης, Ιάκωβος, Σωτήριος Γκοτζαµάνης: ο άνθρωπος, ο πολιτικός, ο µύθος, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2001 Μιχαλόπουλος, Θωµάς, το αντάρτικο στη Μακεδονία όπως το έζησα, Προσκήνιο, Αθήνα 2003 Μόδης, Γεώργιος, Αναµνήσεις, πρόλ: Ι. Κολιόπουλος, Εκδόσεις Πανεπιστηµίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 2004 Μότσιος, Νικόλαος, Μια αναδροµή, στην ιστορική πορεία δηµιουργία και ανάπτυξης του χωριού ∆εσπότης (Σνίχοβο) Γρεβενών, Αθήνα χ.χ. Μουµουλίδης, Αριστείδης, Ο φαύλος κύκλος: αποµνηµονεύµατα οδυνηρών ιστορικών σταθµών 1920 -2000, Flaccus Kiado, Βουδαπέστη 2003 Μουµτζής, Τάσος, Σκόρπιες αντίκες, Θεσσαλονίκη 1976 Μπαδέµας, Στέργιος, Ελεύθερο Γρεβενών, Θεσσαλονίκη 1986 Μπαζής, Χρυσόστοµος, Από τα Άγραφα στο Γράµµο και το Βίτσι, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2006 Μπαλής, ∆ηµήτριος, Ο ΕΛΑΣ στη Θεσσαλία, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981 Μπαντάς, Θεόδωρος, Αναµνήσεις: τα Σέρβια στην Εθνική Αντίσταση, Σέρβια 2001 Μπαξεβάνος, Νικόλαος, Ο Ελληνοϊταλικός πόλεµος, Η κατοχή και η Εθνική Αντίσταση όπως τα έζησα, Θεσσαλονίκη 1994 Μπαρτζιώτας, Βασίλης, Κι άστραψε φως η Ακροναυπλία, έκδοση Β΄, Σύγχρονη Εποχή, ΑΘήνα 1978 Μπέλλος, Αναστάσιος, Μακεδονοµάχων µνηµόσυνον, Κοζάνη 1973 Μπέντας, Κωνσταντίνος, Ιστορικά Βογατσικού, Καστορία 1952 Μπίρκας, Κώστας, Κάτω απ΄ τη µπότα της δικτατορία 1936 -1940, Μέλισσα, Αθήναι 1966 Μπόνης, Κωνσταντίνος, Η Φλώρινα κατά την Κατοχήν: 1941 –1944, Θεσσαλονίκη 1982 Τάκης Μπουρλίδης, Η Νάουσσα και τα παλληκάρια του Βερµίου 1941 -1944, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 2006 Μπουσχότεν, Ρίκη, Ανάποδα χρόνια, συλλογική µνήµη και ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900 –1950), Πλέθρον 1997 Μπουσχότεν, Ρίκη, Περάσαµε πολλές µπόρες κορίτσι µου, Πλέθρον, Αθήνα 1998 Μύρου, Παναγιώτης, Η αντίσταση της αγάπης, Μέλισσα. Θεσσαλονίκη 1985 Νασίκας, Γρηγόριος, Η Σµίξη, ιστορία, ήθη και έθιµα του Ν. Γρεβενών, Αθήνα 1971 Νεδέλκος, Γεώργιος, Αναµνήσεις απ’ την Εθνική Αντίσταση στη ∆υτική Μακεδονία, Αριστείδου, Φλώρινα 2000 Νέττας, Αλκιβιάδης, Χρονικά Νεάπολης Βοΐου –Κοζάνης,, ∆ελφοί, Αθήνα 2002 Νικόλης, ∆ηµήτρης, Ιστορική πορεία του ελληνικού έθνους, η Εθνική Αντίσταση και η µεταδεκεµβριανή Ελλάδα (1941 -1982), τ. Ε΄ -Ζ΄, έκδ. β΄, Αθήνα 1990 Νταϊλάκης Ευστράτιος, Καπετάν Λάκης (Νικόλαος ή Λάκης Νταηλάκης), έκδ. β΄, Καστοριά 2002 Νταϊλιάνης, Βασίλης, Το αντάρτικο στη ∆υτική Μακεδονία, η ζωή και η δράση του

500

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βασίλη Νταϊλιάνη, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1995 Ντέµκας, Φώτιος, Το χρονικό ενός αντάρτη, Ελεύθερη Ελλάδα 1943 –1945, Θεσσαλονίκη χ.χ. Οικονόµου, Παντελής, Το Λέχοβο στην ιστορική του πορεία, Θεσσαλονίκη 1976 Παναγιώτου, Αθανάσιος, Λίγα απ΄ όλα, Κοζάνη 2006 Παπαγεωργίου, Γ. , Παραλειπόµενα της εθνικής αντίστασης, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1981 Παπαγεωργίου, ∆ηµήτριος, Παπαγεωργίου Γεώργιος του ∆ηµητρίου, αντιστράτηγος (1893 -1951), Θεσσαλονίκη 1998 Παπαγιάννης, Σταύρος, Τα παιδιά της Λύκαινας, οι «επίγονοι» της 5ης Ρωµαϊκής Λεγεώνας κατά τη διάρκεια της κατοχής (1941 –1944), έκδ. β΄, Σοκόλης, Αθήνα 2004 Παπαδόπουλος, Θεόδωρος, Αγναντέµατα, απ΄ του Κλέψιου την κορφή, Πολυκάστανο – αναδροµή στο χρόνο, συµβολή στην ιστορία της ∆υτικής Μακεδονίας, Αθήνα χ.χ. Παπαδόπουλος, Παναγιώτης, Ιστορία του Βαλταδωρείου Γυµνασίου Κοζάνης, Κοζάνη 1998 Παπαθανασίου, Γιάννης, Η ιστορία των Βλάχων (εικονογραφηµένη), Μπαρµπουνάκης, Θεσσαλονίκη 1991 Παπαθανασίου, Παρµενίων, Για τον Ελληνικό Βορρά, Μακεδονία 1941 –44, Εθνική Αντίσταση και τραγωδία, το ανέκδοτο αρχείο –ηµερολόγιο του ταγµατάρχη Γιάννη Παπαθανασίου, ιδρυτικού µέλους της ΥΒΕ/ΠΑΟ, τ. Α΄ -Β΄, έκδ. β΄, Παπαζήσης, Αθήνα 1997 Παπαϊωάννου, Αχιλλέας, «Γιώργης Γιαννούλης, η θρυλική µορφή του Γράµµου: το άγνωστο ηµερολόγιό του, Γλάρος, Αθήνα 1990 Παπαϊωάννου, Αχιλλέας, Ο αληθινός Γράµµος, θρύλος και πραγµατικότητα 1940 – 1949, βιβλίο δεύτερο, Μπίµπης, Θεσσαλονίκη [2005] Παπαϊωάννου, Λάζαρος, Άργος, Πόλη Ορεστίδας, ∆ίπτυχο, Άργος Ορεστικό 1996 Παπαϊωάννου, Λάζαρος, Η Κορυφή Βοΐου (Το χωριό µου), Θεσσαλονίκη 1973 Παπακωνσταντίνου, Μιχάλης, Η Πέτρινη πόλη, Εστία, Αθήνα 1995 Παπακωνσταντίνου, Μιχάλης, Το Χρονικό της µεγάλης νύχτας, Εστία, Αθήνα 1999 Παπανικολάου, Φώτης, Ιστορία του Κριµινίου, Θεσσαλονίκη 1959 Παπαπασχάλης, Παναγιώτης, Η Τσάκωνη (Ιστορία, Παράδοση, Λαογραφία Κοινωνική ζωή), έκδοση κοινότητας και ΜΠΣ Τσάκωνης, Αµφιτρίτη, Θεσσαλονίκη 1992 Πασιαλής, Κωνσταντίνος, Το µέλλον της Ανασελίτσης, µελέτη περί δενδροκοµίας, Βόρειος Ελλάς, Κοζάνη 1930 Πάσχος, Παντελής, Λευκοπηγή, νοσταλγία κ΄ επιστροφή στο γενέθλιο τόπο, Αρµός, Αθήνα 1994 Πατιώς, Γεώργιος, Χρονικό του προσκοπισµού της Κοζάνης, τ.1 1912 -1939, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2001 Πελαγίδης, Στάθης, Η αποκατάσταση των προσφύγων στη ∆υτική Μακεδονία (1923 – 1930), Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 1994 Πελαγίδης, Στάθης, Η Οινόη της Καστοριάς, ιστορική διαδροµή 1923 -1995, Κοινότητα Οινόης, Θεσσαλονίκη 1996 Πιπιλιάγκας, Χρυσόστοµος, Η Ελλάς κατά την από του 1942 -1967 περίοδον: Εχθρική Κατοχή –Εαµοκρατία –∆εκεµβριανόν Κίνηµα –συµµοριτοπόλεµος –Εθνική Επανάστασις, Αθήναι 1970 [προσφορά Πέτρου Πεχλιβανίδη] Πιτσέλη –Τσικοπούλου, Αναστασία, Τζουµά, Το χωριό που το έλεγαν Ευτυχία, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1999 Πρωτόπαπας, Σαράντης, Χη µεραρχία του ΕΛΑΣ, Εθνική Αντίσταση στη Μακεδονία 1941 –1944, επιµ. Ν. Μάργαρη, Αθήνα 1978

501

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Πυλάης, Κυριάκος, Μνήµες –Βιώµατα –Στοχασµοί, 1870 –1990, [επιµ. Παύλος Κούφης], Αθήνα 1990 Ράπτης, ∆ηµήτρης, Αντιστασιακά ποιήµατα, έλλα, Λάρισα 1997 Ρόσιος, Αλέξης, Στα φτερά του οράµατος, Εθνική Αντίσταση, διωγµοί µετά τη Βάρκιζα, Εµφύλιος 1946 –1949, πολιτική προσφυγιά, Κώδικας, Θεσσαλονίκη 1997 Ρότσκος, Κωνσταντίνος, Η ιστορία της Γαλατινής (από το έτος 1500 έως 1972), Γαλατινή 1973 Σαββανάκης, Βασίλης, Γκοροτόπι, µνήµες και βιώµατα από τα χαρακώµατα του πολέµου στην Αλβανία, επιµ. Π. Καµηλάκης, Σύλλογος Βελεστινιωτών Αθηνών, Αθήνα 1987 Σαζανίδης, Χρήστος, Τα όπλα των Ελλήνων: µια ιστορική µελέτη του οπλισµού των ελληνικών ενόπλων δυνάµεων, των σωµάτων Ασφαλείας και ανταρτικών σωµάτων (1821 -1992), Θεσσαλονίκη 1995 Σακαλής, Αλέκος, Μνήµες, Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης, Κοζάνη 1998 Σακελλάρη, Θεώνη, Μνηµόσυνο σ΄ έναν αγωνιστή, Πάτρα 1999 Σακελλάρης, Τρύφων, Καρδιά (Τρέµπενο), 400 χρόνια ιστορία και παράδοση, Μέλισσα, Θεσσαλονίκη 2001 Σακελλαρίου, Επαµεινώνδας, «…∆ιαθέσαµε τη ζωή µας», Θεσσαλονίκη 1991 Σάκκος, Γιώργος, Ερµακιά, το ολοκαύτωµα του χωριού µε τα ντοκουµέντα, Φωτόγραµµα, Αθήνα 1986 Σαλπιστής, Νίκος, Κατερίνη 1941 -1945, Μέρες Κατοχής, Αντίστασης, ∆ηµιουργίας, Κατερίνη 2003 Σαράφης, Στέφανος (χ.χ.), Ο ΕΛΑΣ, Αθήνα: Επικαιρότητα Σίσκος, Τάκης Πολεµικές δόξες: αλβανική εκστρατεία (σελίδες από τον τοµέα της ΙΧ µεραρχίας), Γκαβανάς, Κοζάνη 1947 Σιώζος, Γιώργος, Ιστορική µελέτη του Κρόκου Κοζάνης, Κοζάνη 1992 Σιώκης Ν. – Παράσχος ∆., Οι Βλάχοι του Μουρικίου και του Σινιάτσικου, Χριστοδουλίδης, Θεσσαλονίκη 2001 Σπανός, Κοσµάς, Εθνική Αντίσταση –Εµφύλιος πόλεµος, αναµνήσεις ενός καπετάνιου, Μπίµπης, Θεσσαλονίκη [1986] Στ’ άρµατα! Στ’ άρµατα! Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης 1940 –1945, Πολιτικές και Λογοτεχνικές εκδόσεις, [Ιβάνοβο;] 1967 Σταθόπουλος, Νικόλαος, «Κεραυνός», ο οργανωτής της ένοπλης δύναµης των Καµβουνίων του Εφεδρικού, Θεσσαλονίκη 1988 Σταυρίδου, Αγνή, Η ενδυµασία και η υφαντική στο Βογατσικό, Θεσσαλονίκη 1997 Στεφανής, Αθανάσιος, Ταξίδι στην ιστορία 16 χωριών περιοχής Γρεβενών πέραν του Βενέτικου ποταµού, Μαίανδρος, Θεσσαλονίκη 2004 Στούµπος, Απόστολος, Η βιογραφία ενός Ανθυπολοχαγού του Ε.Λ.Α.Σ., Καστοριά 1998 Στρακαλής, Μιλτιάδης, 50 έτη ελευθερίας, ∆ήµος Σιατίστης, Σιάτιστα 1962 Συνόπουλος, Λυκούργος, Αποµνηµονεύµατα ενός Καστοριανού παιδιού της πιάτσας (1937 -1957), Καστοριά 1998 Ταβουλτζίδης, Κωνσταντίνος, Κουβούκλια, µία ελληνική κωµόπολη στην Προύσα της Μ. Ασίας (στοιχεία ιστορίας –πολιτισµού -γλώσσας), Μέλισσα [Ασπροβάλτας], Κοζάνη 1999 Ταβουλτζίδης, Κωνσταντίνος, Μεσιανή και τ΄ άλλα προσφυγοχώρια του ανατολικού Τσιαρτσαµπά, «ι+δ», Κοζάνη 2001 Τζεκίνης, Χρήστος, Πέρα από τον Όλυµπο, ένα Χρονικό της Αντίστασης στη Ναζιστική Κατοχή 1941 -44, Ειδική Εκδοτική, Αθήνα 1992 Τζινίκου –Κακούλη, Αθηνά, Λαογραφικοί αντίλαλοι του Βελβεντού, Θεσσαλονίκη

502

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1979 Τζώρτζης, Βασίλειος, Μόρφη, το χωριό µου, επιµ. Παναγιώτα Κοντού –Τζώρτζη, Θεσσαλονίκη [1979;] Τιτέλης, Χριστόφορος, Κώστας ∆. Βέλλιος 1908 -1944, Κοζάνη 1945 Τόλιος, Ιωάννης, Παλαιό Κωσταράζι (Ιστορία -Λαογραφία), Θεσσαλονίκη 1993 Τότσικας, Γιάννης, Τα δακρυσµένα χρόνια 1940 -1950, Γρεβενά 2004 Τρύφων, Στέφανος, Ερµακιά, η µοναχική πολιτεία που …ερήµωσε…, Ταρπάνης, Έδεσσα 1998 Τσακίρης, Κυριάκος, Σίκινος,, αναµνήσεις από την εξορία 1936 -1941, Οδυσσέας, Αθήνα 1996 Τσάµη, Αντιγόνη, Το Πισοδέρι Φλώρινας στο πέρασµα των αιώνων, Θεσσαλονίκη 1992 Τσαµπούρης, Ζήσης, Τα τετράδια της µνήµης: το εργατικό κίνηµα στην Κοζάνη (1930 1943), (επιµ: Β. Καραγιάννης –Θ. Καλλιανιώτης) Παρέµβαση Κοζάνη 2002 Τσίγκαλος, ∆ηµήτριος, Το Επταχώρι, χίλια χρόνια στις εθνικές επάλξεις, ιστορική αναζήτηση στο χώρο της ∆υτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1979 Τσικριτζή, Ματίνα –Φτάκα, Φανή, Γεύσεις από παλιά Κοζάνη, τ. Α΄, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 2006 Τσιντζιλώνης, Χρήστος, ΟΚΝΕ 1922 -1943, λενινιστικό µαχητικό σχολείο των νέων, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1989 Τσιούκρας, Μάρκος, Αντιστασιακά ενθυµήµατα, 1941 –1993, Κοζάνη 1994 [ανέκδοτη, φωτοτυπηµένη έκδοση] Τσιούµης, Κωνσταντίνος, Ιστορία της Αντίστασης στη ∆υτική Μακεδονία, Θεσσαλονίκη [1955] (φωτοτυπίες βιβλίου χτυπηµένου σε γραφοµηχανή) Τσίρος, Ζήκος, Η Βλάστη (τ. Μπλάτσι), τ. Α΄ -Γ΄, Θεσσαλονίκη 1964 Τσίτας, ∆ηµήτρης Φάκελος Γιαννούλη και άλλα ..τινά, σηµειώσεις ενός ελεύθερου σκοπευτή του ∆.Σ.Ε., ανέκδοτα κείµενα –ντοκουµέντα, µαρτυρίες φίλων και αντιπάλων, Άνοιξη, Αθήνα 1992 Τσοκτουρίδου, Παρθένα, Η προγονική ιστορία του δήµου Βερµίου, Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση Κοζάνης, Κοζάνη 2002 Τσολάκης, Πασχάλης, Από τις χαµένες πατρίδες στην µητροπολιτική Ελλάδα, γενικά στοιχεία του νοµού Κοζάνης και η ιστορία του ∆ήµου Ελλησπόντου, Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση, Κοζάνη 2002 Τσολάκογλου, Γεώργιος, Αποµνηµονεύµατα, Αθήναι 1959 Τσότσος, Γεώργιος, Γαλατινή Βοΐου Κοζάνης, ανθρωπογεωγραφική –λαογραφική προσέγγιση δυτικοµακεδονικού χώρου, ΣΓΚΤΝΚ, Θεσσαλονίκη 1998 Τσουκαλίδης, Βασίλης, Μια ξεχασµένη ιστορία, Αθήνα 1981 Τσουµής, Παύλος –Πάικος, Ο Πάικος, Κοζάνη 1878 –1958, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1998 Φαράκος, Γρηγόρης, Άρης Βελουχιώτης, το χαµένο Αρχείο –Άγνωστα κείµενα, η στάση της ηγεσίας του ΚΚΕ απέναντι στον Άρη Βελουχιώτη, 1941 -1945, έκδ. β΄, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα 1997 Φλάισερ, Χάγκεν, Στέµµα και Σβάστικα, Η Ελλάδα της Κατοχής και της Αντίστασης 1941 –1944, τ. Α΄- Β΄, Παπαζήσης, Αθήνα, χ.χ. και 1995 Φροντιστής, Αθανάσιος, Π.Α.Ο., Πανελλήνιος Απελευθερωτική Οργάνωσις, ιστορία και προσφορά της εις την Εθνικήν Αντίστασιν, 1941 –1945, Θεσσαλονίκη 1977 Φυλακτός, ∆ηµήτρης, Εθνική Αντίσταση 1941 – 1944, (αναµνήσεις από το Βελβεντό), Αθήνα 1977 Φυλακτός, ∆ηµήτρης, Θυµάται!… Βιογραφικό –χρονικό (1907 ως τα σήµερα), Αθήνα 1988 Χαρατσίδης, Πολυχρόνης, Το 13ο σύνταγµα του ΕΛΑΣ (Η Εθνική Αντίσταση στο

503

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Κιλκίς), Θεσσαλονίκη χ.χ. Χατζής, Θανάσης Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε, τ. Α΄ -∆΄, ∆ωρικός, Αθήνα 1982 Χιού, Τόµας, Ιστορία του Ισπανικού Εµφυλίου Πολέµου, Τολίδης, Αθήνα χ.χ. Χονδροκούκης, ∆ηµήτριος, Γκρεµίζω το θρύλο του Άρη Βελουχιώτη: ΚΚΕ –Εθνική Αντίσταση –Μύθοι και αλήθειες, Ισοκράτης, Αθήναι χ.χ. Χονδροµατίδης, Ιάκωβος, Η µαύρη σκιά στην Ελλάδα: εθνικοσοσιαλιστικές και φασιστικές οργανώσεις στην Ελλάδα του Μεσοπολέµου και της γερµανικής κατοχής (1941 -1944), Στρατιωτική Ιστορία, Αθήνα 2001 Χονδρόπουλος, Κωνσταντίνος, Αποµνηµονεύµατα, Θεσσαλονίκη 1981 Χριστιανόπουλος, Ντίνος Ανθολογία Μακεδόνων ποιητών 1860 –1913, Εντευκτήριο, Θεσσαλονίκη 2001 Χρονικό αγώνων και θυσιών του ΚΚΕ, τ. Α΄ 1918 –1945, εκδ. β΄, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1986 Χρυσοχόου, Αθανάσιος, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον δεύτερον, Η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, τεύχος Α΄ 1941 και 1942, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1950 Χρυσοχόου, Αθανάσιος, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον δεύτερον, Η δράσις της βουλγαρικής προπαγάνδας, τεύχος Β΄ 1943 και 1944, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1950 Χρυσοχόου, Αθανάσιος, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον πρώτον, Η δράσις του ΚΚΕ, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1949 Χρυσοχόου, Αθανάσιος, Η Κατοχή εν Μακεδονία, βιβλίον τρίτον, Η δράσις της ιταλορουµανικής προπαγάνδας, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1951 Χρυσοχόου, Αθανάσιος, Η Κατοχή εν Μακεδονία, Οι Γερµανοί εν Μακεδονία, βιβλίον πέµπτον 1941 -1944, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1962 Χρυσοχόου, Αθανάσιος, Οι Βλάχοι της Μακεδονίας, Θεσσαλίας και Ηπείρου, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1942 ΕΦΗΜΕΡΙ∆ΕΣ ΠΑΛΑΙΕΣ Αγροτική, Εβδοµαδιαία αγροτική εφηµερίς, διευθ. Χαρ. Τανής, δρ. Νοµικής, Κοζάνη 1929 Αγροτικός Κήρυξ, όργανον των εργαζοµένων τάξεων (εν Πτολεµαΐδι), ιδιοκτ: Αγαθάγγελος Παραστατίδης, διευθ: Κώστας Παυλίδης, Πτολεµαΐδα 1933 [∆ΒΚ] Αγώνας, όργανο της ΠΕ του ΚΚΕ Κατερίνης 1943 Ακρίται του Βορρά εβδοµαδιαίον όργανον της ΕΣΕΑ Ακριτών, πολιτικός διευθ: Παύλος Τσακιρίδης, οικονοµικός διευθ: Κων Ματσαρίδης, Θεσσαλονίκη 1946 48 Ακριτική Φωνή, εβδοµαδιαία εφηµερίς εκδιδοµένη εν Πτολεµαΐδι, διευθ: Χρυσ. Πιπιλιάγκας 1946 -50, Ιδιωτική Συλλογή Κοσµά Πουγαρίδη Αλήθεια, όργανο του ∆ΜΓ του ΚΚΕ 1944 [ΑΣΚΙ, Φ.408/23/1/15] Αλήθεια, όργανο της ΠΕ Κοζάνης του ΚΚΕ, 1945 Ο Απελευθερωτής, όργανον της Κ.Ε. της µαχητικής οργανώσεως «Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (Ε.Λ.Α.Σ.)», Αθήναι 1943 Απογευµατινή, καθηµερινή εφηµερίς οικονοµική πολιτική και των ειδήσεων διευθ: Αλ Ωρολογάς –∆ Τσούρκας Θεσσαλονίκη 1943 Βόρειος Ελλάς, µεγάλη εβδοµαδιαία εφηµερίς, εθνική πολιτική, κοινωνιολογική, διευθ: Σταύρος Θεοδοσιάδης, Θεσσαλονίκη -Κοζάνη 1928 -35 ∆ηµοκρατία απογευµατινή εφηµερίς δηµοκρατικών αρχών, διευθ: Α

504

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Καραγεωργόπουλος, Θεσσαλονίκη 1945 [∆ΒΘ] ∆ηµοκρατική Φωνή, όργανο της Επαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Γρεβενών, [Γρεβενά] 1945 [ΑΣΚΙ] Εθνική Φωνή, όργανον Συντονισµού του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνος, εκδίδεται στη Βόρειο Ελλάδα, 2 (6.6.43) 1943 [∆ΙΣ/ΓΕΣ Φ.909/Β/3]. Στον τίτλο προστέθηκε και το ακρωνύµιο (Π.Α.Ο.) όπως προκύπτει από το σωζόµενο φύλλο του Μαϊου 1944 στο ΕΛΙΑ Εθνικός Αγών, εβδοµαδιαία εφηµερίς εν Κοζάνη διευθυνοµένη υπό επιτροπής Εθνικού Αγώνος, ιδιοκτήτης Κ. Σακελλαρίου, Κοζάνη 1945 -46 [∆ΒΚ] Έθνος, εβδοµαδιαία εφηµερίς εν Φλωρίνη, ιδιοκτήτης Σ. Μ. Κωνσταντινίδης, 1942 43, 1946 [ΓΑΚΦ] Εκπαιδευτικός Τύπος, [δεκαπενθήµερος εφηµερίς], διευθ: Ι. Τσιτσιπάνης, Θεσσαλονίκη 1945 Έλεγχος, εφηµερίς φιλελεύθερων αρχών, διευθυντής Γ. Ν Τζώρτζης, διαχειριστής Σ. Μ Κωνσταντινίδης, Φλώρινα 1923, 1926 [ΓΑΚ/ΑΝΦ, ΓΒ] Ελεύθερη Ελλάδα, όργανο της ΚΕ του ΕΑΜ, υπεύθ: Ν. Παπαδόπουλος, 1944 [ΜΒ] Ελεύθερη Μακεδονία, όργανο της Επιτροπής του ΕΑΜ ∆υτικής Μακεδονίας 1943-44 [ΑΣΚΙ -ΜΣΤΙΚ] Ελευθερία, όργανο της επιτροπής του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου (ΕΑΜ) περιοχής Μακεδονίας, διευθ: Παύλος Καρυωτάκης, αρχισυν: Π Παπαγιαννόπουλος, Θεσσαλονίκη 1945 [∆ΒΘ] Ελευθερία, όργανον του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου Μακεδονίας 1942 -44, στο Κουζινόπουλος Σπύρος, «Ελευθερία, η άγνωστη ιστορία της πρώτης παράνοµης οργάνωσης και εφηµερίδας της κατοχής», εκδ. Β΄, Καστανιώτης, Θεσσαλονίκη 1986 Ελίµεια, έκδοση του πολιτιστικού συλλόγου Αγίου Γεωργίου –Γρεβενών (Τσούρχλι) 1986 έως 2002 [∆ΒΚ] Ελληνική Μακεδονία, ανεξάρτητος εβδοµαδιαία εφηµερίς εν Κοζάνη, διευθ: Ι Μ Ζηκόπουλος, υπεύθ. Συντάξεως Κ Σακελαρρίου, 1950-52 Ελληνικός Βορράς, ηµερησία πρωινή εφηµερίς της Θεσσαλονίκης, ιδρ: Π. Ξ Λεβαντής, διευθ: Β. Μεσολογγίτης, 1945 -1962 [∆ΒΘ] [Πανελλήνιος Πρωινή Εφηµερίς εκδιδοµένη εν Θεσσαλονίκη, υπεύθυνος: Πέτρος Μοντζάλας (14.12.54) 1] Επαρχιακή Φωνή, εβδοµαδιαία ανεξάρτητος τοπική εφηµερίς εν Πτολεµαΐδι, ιδιοκτ: Τάκης Μ. Πιπιλιαγκόπουλος, 1930 - 1952 (Ιδιωτική Συλλογή Κοσµά Πουγαρίδη, Πτολεµαΐδα) Επιµελητεία, όργανο της Κεντρικής Επιτροπής Επιµελητείας Του Αντάρτη, Αθήνα 1943 Η Εφηµερίς της Σιατίστης, Εβδοµαδιαίον λαϊκόν δηµοσιογραφικόν όργανον των απανταχού πατριωτών, ιδιοκτ: Παναγ. Α. Τσαούσης, Σιάτιστα 1935-6 [∆ηµόσια Βιβλιοθήκη Σιάτιστας] Ηχώ της Μακεδονίας, ∆ισεβδοµαδιαία εφηµερίς εν Κοζάνη, ιδιοκτ: Μιλτιάδης Τζώνης, Κοζάνη 1916 -1925 [∆ΒΚ] Καστοριά, εβδοµαδιαία εφηµερίς εκδιδοµένη εν Καστοριά, συντάκτης Θ. Βαλαλάς 1923 - 38 [∆ηµοτική Βιβλιοθήκη Καστοριάς και ∆ΒΚ] Λαϊκή Φωνή, όργανο του ΜΓ της ΚΕ του ΚΚΕ (ΕΤΚΑ) 1943, κι έπειτα όργανο του Γραφείου Περιοχής Μακεδονίας της κοµµατικής οργάνωσης του ΚΚΕ, διευθ: Παναγιώτης Μαυροµάτης, Θεσσαλονίκη 1943 -6 [∆ΒΘ, ΕΛΙΑΑΘ, Ι∆ΑΥΕ, ΜΣΤΙΚ] Λαϊκό Βήµα, όργανο του ΕΑΜ Καστοριάς 1944 [πολυγραφηµένη, ΕΛΙΑ, ΜΣΤΙΚ]

505

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Λεύτερα Νειάτα, όργανο του συµβουλίου της ΕΠΟΝ Μακεδονίας 1944 [ΑΣΚΙ] Μακεδονία, η πρώτη πρωινή εφηµερίς εν Θεσσαλονίκη, διευθ: Ι Κ Βελλίδης 1945 -47 Η Μακεδονική 1935, ΓΒ, ΑΦ∆, Φ.54/υποφ.4/αρ.258 Μακεδονική Αλληλεγγύη, όργανο της επιτροπής αλληλεγγύης ∆υτικής Μακεδονίας 1944 Μακεδονική Ηχώ, διευθ: Λώλης Σµυρλής, Βέροια 1939 Μακεδονικόν Βήµα, εβδοµαδιαία πολιτική και οικονοµική εφηµερίς, ιδρυτής Ν. Κουπαρούσος, υπεύθυνος Λυκούργος Παπακωνσταντίνου, διευθυντής: Μιχαήλ Ζωγράφος, Κοζάνη 1930 -40 [∆ΒΚ] Μακεδονικός Αστήρ, Εβδοµαδιαία εφηµερίς εν Φλωρίνη, ιδιοκτ: Μενέλαος Γέλες, Φλώρινα 1930 [∆ΒΚ] Μέριµνα, µηνιαίον δελτίον «Ελληνικής Μερίµνης», περιφερείας Καστορίας, Καστοριά 1949 [∆ΒΚ] Νέα Αλήθεια, αρχαιοτέρα εφηµερίς της Βορείου Ελλάδος ιδρυθείσα των 1903 υπό του Ι Κούσκουρα, διευθ: κληρονόµοι Ι Κούσκουρα 1945 -47 [∆ΒΘ] Νέα Ελλάδα, µηνιαία έκδοση «Ελεύθερης Ελλάδας» 1944 Νέα Ευρώπη, ηµερησία πρωινή εφηµερίς εν Θεσσαλονίκη, διευθ: Βασ. Λαµζάκης [από 4.11.41 ο Μ. Παπαστρατηγάκης], Θεσσαλονίκη 1941 [∆ΒΘ] Νέοι Καιροί, Θεσσαλονίκη 1942 [ΓΑΚ/ΑΝΚ] Νίκη, όργανο της περιφ. επιτροπής Εθν. Απελεύθ. Μετώπου νοµ. Κοζάνης, 1943 [ΑΣΚΙ] Η Νίκη, όργανον του συνασπισµού κοµµάτων του ΕΑΜ νοµού Κοζάνης, διευθυντής Κώστας Γάρος, Κοζάνη 1945 -1946 Ορεστιάς, Εβδοµαδιαία πολιτικοκοινωνική τοπική εφηµερίς, διευθυντής Ιωάννης Μπακάλης, Καστοριά 1947 Πατρίς, ∆εκαπενθήµερος εφηµερίς Αντικοµµουνιστικού Αγώνος, Εθνικών και Σοσιαλιστικών αρχών, Επίσηµον όργανον του Εθνικού Ελληνικού Στρατού (Ε.Ε.Σ.), διευθ. Παναγ. ∆αδούλης, Κοζάνη 1944 [∆ΒΚ] Πρωτοπορία, εβδοµαδιαία εφηµερίς εν Κοζάνη, ιδιοκτ: Μανώλης ∆. Πιτσέλης, Κοζάνη 1933 -34 [∆ΒΚ] Ριζοσπάστης, όργανο της Κεντρικής Επιτροπής του Κοµµουνιστικού Κόµµατος της Ελλάδας (Ε.Τ.Κ.∆.), στο Ριζοσπάστης 1918 -2002, εφηµερίδα του λαού, περίοδος 1941 -1945, Κατοχή -∆εκέµβρης ΄44, Ριζοσπάστης –Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2003 Σηµαία, εφηµερίς καθαρών αντιλήψεων του λαϊκού κόµµατος, διευθ - ιδιοκτ: Ε. Χριστοδούλου, Κοζάνη 1922 Σµόλικας, όργανο του στρατηγείου ΕΛΑΣ ∆υτικής Μακεδονίας (1943). Έπειτα όργανο της ΙΧ µεραρχίας ∆υτ. Μακεδονίας (Ε.Λ.Α.Σ.), 1943-4 Σοβιετικά Νέα, όργανο της κοµµουνιστικής οργάνωσης της Αθήνας (7.11.43) Συναγωνίστρια, όργανο της επιτροπής γυναικών του ΕΑΜ ∆υτικής Μακεδονίας 1944 [ΑΣΚΙ] Φλογερά Νειάτα, όργανο των επαρχιακών συµβουλίων Φλώρινας –Καστοριάς της ΕΠΟΝ 1944 Το Φως, Ηµερησία πρωινή εφηµερίς, διευθυντής ∆. Ρίζος, Θεσσαλονίκη 1945 [∆ΒΘ] Φωνή της Καστοριάς, εβδοµαδιαία Εθνική Εφηµερίς, ιδιοκτ: Περ. Χ. Ηλιάδης, Καστοριά 1945 -47 Η Φωνή του ΕΑΜ, όργανον της επαρχιακής Επιτροπής ΕΑΜ Καρδίτσης 1943 Η Φωνή του Λαού, διευθ, ιδιοκτ: Κ Ιωαννίδης - διαχειριστής ∆ Τσώγκος, Φλώρινα 1925. Το 1945 µε την επανέκδοση διευθυντής τυπογραφείου ήταν ο Περικλής Βόικος

506

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Χαραυγή, όργανο του Π.Σ. Σερβίων της ΕΠΟΝ 1944 [ΑΣΚΙ] ΑΡΘΡΑ ΠΑΛΙΩΝ ΕΦΗΜΕΡΙ∆ΩΝ Αγιωργίτης Ζ. [∆ρόσος Ζαχαρίας;], «Στα Βλαχοχώρια», Βόρειος Ελλάς (15.8.36) 2 Αντωνιάδης, Ιωάννης, «Η «κοινωνική πολιτική» ως βάθρον αναδηµιουργίας των κρατών και το σχέδιον Γκοτζαµάνη», Έθνος (23.1.43) 1-2 Ζήρας, Ιωάννης, «Κοζάνη, γεγονότα και ειδήσεις της υπαίθρου», Νέοι Καιροί (12.10.42) 10 Ιωαννίδης, Πόλυς, «Το µυστήριον του Γκότσεφ: όταν η Ελλάς έδιδε την µεγάλην µάχην», Ελληνικός Βορράς, (14.12.54) 1 Κουπαρούσος, Γεώργιος, «Υπεράνω όλων η πατρίς», Μακεδονικόν Βήµα (22.10.33) 4 Λεοντάρης, Μιλτιάδης, «Η επόµενη µέρα της µάχης του Φαρδυκάµπου», Εφηµερίς (Φεβρ. 20006) 4 Λιάκος, Ιωάννης, «Η κτηνοτροφία εν διωγµώ», Μακεδονικόν Βήµα (26.7.36) 1 Μανέντης, ∆ιονύσιος, «Οι «πεπολιτισµένοι» όφεις, Ιταλία -Αβησσυνία», Βόρειος Ελλάς (14.7.35) 1 Μανέντης, ∆., «Τα µαρτύρια των δούλων», Μακεδονία (28.3.45) 2 κ.ε. Μελανοφρύδης, Π. «Το δράµα του Μεσοβούνου», Επαρχιακή Φωνή (5.11.50) 1, 4 Μελανοφρύδης, Π., «Οι Γερµανοί στην Πτολεµαΐδα», Επαρχιακή Φωνή (9.3.52) 1,4 Μπακάλης, Ιωάννης, «Η τραγωδία», Ορεστιάς (2.3.47) 1 Μύριχος, «Αι δηµοτικαί και κοινοτικαί εκλογαί άλλοτε και τορα[σικ]», Μακεδονικόν Βήµα (25.2.34) 4 Νικολαΐδης, Γρηγόριος, «∆ήλωσις αποκηρύξεως κοµµουνιστ. αρχών», Επαρχιακή Φωνή (22.1.39) 4 Πολιτικός, Μ., «Επί τη αθωώσει των», Επαρχιακή Φωνή (3.9.33) 1 Π., Τ., «Υποχθόνιος πλούτος των επαρχιών του νοµού Κοζάνης», Η Εφηµερίς της Σιατίστης (30.9.36) 3 Παραστατίδης, Αγαθάγγελος, «Προς Λαϊκήν ∆ηµοκρατίαν», Επαρχιακή Φωνή (4.10.31) 1 Παραστατίδης, Αγαθάγγελος, «Μία πορεία πείνης εις την πόλιν µας», Επαρχιακή Φωνή (24.1.32) 1 Σιδέρης, Θάνος, «Η Πρέσπα, πώς θα ζωντανέψη», Καστοριά (18.11.34) 4 Σίµος, Ε, «Η Σιάτιστα και τα µαγευτικά της και γοητευτικά της τοπία», Η Εφηµερίς της Σιατίστης (25.8.35) 3 Σκλιώπος, Τάκης, «ο καπετάν Ανδρέας», Καστοριά (16.2.30) 2 Σουµελίδης, Μιχ., «Μία απάντησις», Επαρχιακή Φωνή (5.6.32) 4 Σουµελίδης, Μιχάλης, «Πώς αναπτύχθηκε το Ε.Α.Μ. στο νοµό µας: Οι πρώτες του επιτυχίες –η δράση των εθνοπροδοτών», Η Νίκη 25 (6.10.45) 1 Σουµελίδης, Μιχάλης, «Πώς αναπτύχθηκε το Ε.Α.Μ. στο νοµό µας: Η σφαγή του Μεσοβούνου –οι υπεύθυνοι», Η Νίκη 26 (13.10.45) 1 Σπυρόπουλος, Χρήστος, «Εξ «οικείων» τα βέλη», Ορεστιάς (2.3.47) 2 Τερζής, Λάζαρος, «Ποία η Πτολεµαΐς, έρευνα της Εµπορικής Σχολής Κοζάνης», Βόρειος Ελλάς (8.7.28) 2 έως (5.8.28) 2 Τσακιρίδης, Παύλος, «Η αποκατάστασις της αληθείας», Ακρίται του Βορρά (8.3.48) 1 Τσαχουρίδης, Κωνσταντίνος, «∆ήλωσις αποκηρύξεως κοµµουνιστ. αρχών», Επαρχιακή Φωνή (24.9.39) 2 Τσιάρας Γιάννης «Το µνηµόσυνο», Επαρχιακή Φωνή (28.5.33) 1,4 ΕΦΗΜΕΡΙ∆ΕΣ ΥΣΤΕΡΕΣ Αλεβίτσα, Τριµηνιαία έκδοση Συλλόγου Καληβρυσιωτών, Θεσσαλονίκη 1988-95

507

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Γραµµή, καθηµερινή εφηµερίδα, εκδ: Πάσχος Μανδραβέλης [αργότερα Άννα Παρανόµου], Κοζάνη 2000 -2006 ∆υτική Μακεδονία, Ανεξάρτητος εβδοµαδιαία Εφηµερίς εν Κοζάνη, διευθ: Ιωάννης Ζηκόπουλος, Κοζάνη 1955 -1985 Θάρρος, Η εφηµερίδα της ∆υτικής Μακεδονίας, ιδιοκτ: Ι. Κοροµήλης ΑΕ, Κοζάνη 2004 Θεσσαλονίκη, η µεγάλη απογευµατινή εφηµερίς της Βορείου Ελλάδος, εκδότης Ι. Κ. Βελλίδης, Θεσσαλονίκη 1965 Ελευθερία , ανεξάρτητος πρωινή εφηµερίς, διευθ: Πάνος Κόκκας, Αθήναι 1963 -1965 Ελευθεροτυπία, απογευµατινή ανεξάρτητη εφηµερίδα, εκδ: Θ. Τεγόπουλος, Αθήνα 1986 Ελίµεια, έκδοση του πολιτιστικού συλλόγου Αγίου Γεωργίου –Γρεβενών (Τσούρχλι), Γρεβενά 1990 Ελληνική Μακεδονία, ανεξάρτητος εβδοµαδιαία εφηµερίς εν Κοζάνη, διευθ: Ι Μ Ζηκόπουλος, υπεύθ. συντάξεως Κ Σακελαρρίου, Κοζάνη 1952 Εν Μικροβάλτω, τετραµηνιαία εφηµερίδα του Πολιτιστικού Συλλόγου Μικροβαλτινών Ν. Κοζάνης 2007 Εορδαϊκός Παλµός εβδοµαδιαία εφηµερίδα του νοµού Κοζάνης, εκδ.-διευθ: Κοσµάς Α. Πουγαρίδης, Πτολεµαΐδα 2001 Επιχειρηµατικά Νέα [δίφυλλη εφηµερίδα του Συνδυασµού Αναγέννηση και ανανέωση του Εµπορικού και Βιοµηχανικού Επιµελητηρίου Κοζάνης] Κοζάνη 2006 Εφηµερίς, µηνιαία έκδοση του Συλλόγου «Μαρκίδες Πούλιου», Σιάτιστα 2006 Κοζάνη, εφηµερίδα νοµού Κοζάνης, ιδιοκτ: Γιάννης Σαλακίδης, Κοζάνη 2006-7 Παρατηρητής, βδοµαδιάτικη εφηµερίδα του Ν. Κοζάνης, ιδιοκτ –εκδ. Αργύρης Ζυµάρας, Κοζάνη 1987 Παρέµβαση, πνευµατική επιθεώρηση της Κοζάνης, εκδότης –διευθ: Β. Καραγιάννης, Κοζάνη 1995 Πολεµικός Τύπος, Μία µοναδική συλλογή των εφηµερίδων που έγραψαν ιστορία 1940 -44, εκδ. Peter McGee, Albertaw Limited, London 2002 Πρωινός Λόγος, καθηµερινή εφηµερίδα του νοµού Κοζάνης, 2006, ιδιοκτ: Λύσανδρος Ρήγας Πτολεµαίος, Ηµερήσια Εφηµερίδα του νοµού Κοζάνης, εκδότης –διευθυντής Κ. Πουγαρίδης, Πτολεµαΐδα 2004 Ριζοσπάστης, όργανο της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ 1978 Η Φωνή της Εθνικής Αντίστασης µηνιαίο όργανο του παραρτήµατος Γρεβενών της ΠΕΑΕΑ, Γρεβενά 1997 – 2007 Η φωνή των Ιµεριωτών, τριµηνιαία έκδοση του συλλόγου των απανταχού Ιµεριωτών, Θεσσαλονίκη 1999=2007 Χρόνος, καθηµερινή αδέσµευτη εφηµερίδα του νοµού Κοζάνης, εκδ. –διευθ: Ν Κωσταρέλλας, Κοζάνη 2003-6 ΑΡΘΡΑ ΥΣΤΕΡΩΝ ΕΦΗΜΕΡΙ∆ΩΝ Αθανασιάδης, Απόστολος, «Μνηµόσυνο Εθνικής Αντίστασης», Πτολεµαίος (11.8.04) 6 Αθανασιάδης, Απόστολος (2004), «Επικήδειος στο ∆ιογένη Τσαµπαλή, καπετάν Πτολεµαίο», Εορδαϊκός Παλµός (14.1.04) 21 Αλβανός, Ραϋµόνδος, «Η µάχη στον Φαρδύκαµπο», Πολεµικός Τύπος 2002, τ.28, σ. 3 Ανώνυµος, «Επιστολή διαµαρτυρίας κατοίκων Κάτω Κώµης που διαφωνούν στον τρόπο διεξαγωγής του αναδασµού», Θάρρος (30.8.06) 4 Βασβατέκη, Ρόη, «Πτολεµαΐδα: τιµή στους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης»,

508

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Πτολεµαίος (1.9.04) 6 Γκουτζηκώστας, Γ. – Καφετζή, Γιούλη, «45 χρόνια µετά την εκτέλεση», Παρατηρητής (29.9.88) 1,6 ∆εληδηµήτρης, Αναστάσιος, «Αστράφτει το ΕΛΑΣ-ίτικο ντουφέκι», Παρατηρητής (27.1.87) 5 Ευσταθιάδης, Στ., «Η CIA, ο ακροδεξιός Νίκτσας, η Χωροφυλακή και ο …αστακός», Το Βήµα (3.5.98) [κωδικός άρθρου Β12479Β071] Ζαναλίδης, Κλήµης, «διηγώντας τα να κλαις», Η φωνή των Ιµεριωτών, (Ιαν. Μάρτ. 1996) 3 Ζαναλίδης, Κλήµης, «Ένας Ιµεριώτης αφηγείται», Η φωνή των Ιµεριωτών, (;-Σεπτ 1998) 4-5 (Οκτ. –∆εκ. 1999) 5, (Ιαν. –Μάρτ. 2000) 4 Κακάλης, Θωµάς [βλ. Μπέντας Κωνσταντίνος] «Το χειρόγραφο του παοτζή Πρόδροµου Γεωργιάδη, οπλίτη της ΠΑΟ από το Βαθύλακκο», Παρέµβαση (∆εκέµβριος 1995) 12 Καλλιανιώτης, Αθανάσιος, «Το χειρόγραφο του παοτζή Πρόδροµου Γεωργιάδη, µέρος Β΄», Παρέµβαση (Ιαν. – Φεβρ. ΄96) 13 Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Η Ιστορία της Χαραυγής και το βιβλίο της Αναστασίας Πιτσέλη «Τζουµά, Το χωριό που το έλεγαν Ευτυχία», Θάρρος (14.7.99) 4 Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Ίµερα Κοζάνης: το πρόσωπο της τραγωδίας», Παρέµβαση, 93 (Μάιος – Ιούν. 1996) 20-1 Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Οι κρατούµενοι των ανταρτών τη ∆υτική Μακεδονία: 1941 -1949», Παρέµβαση (Μάρτ. –Μάιος 2004) 48-52 Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Οι πρώτοι αντάρτες της Αιανής», Γραµµή, 89 (10.2.00) 6 Καλογερόπουλος, Νίκος, «Η ζωή του εκδότη Σταύρου Θεοδοσιάδη», Γραµµή (25.7.00) 12 Καφετζή, Γιούλη – Γκουτζηκώστας, Γ., «45 χρόνια µετά την εκτέλεση», Παρατηρητής (29.9.88) 1,6 Κοντονάσης, Ιωάννης, «Η µάχη του Φαρδυκάµπου», ∆υτική Μακεδονία (4.4.55) 1 Κορκάς, Ιωάννης, «Ένας Κοζανίτης πολεµιστής του 40, 92 ετών, θυµάται και αφηγείται», Κοζάνη (19.12.06) 6 Κουρκούτας, Μιχάλης, «Μπορούσε να είναι η Εθνική µας Αντίσταση Ενιαία;», Θάρρος (23.8.06) 1,3 Κουρκούτας, Μιχάλης, «Υπό το φως της ιστορικής έρευνας», Θάρρος (13.12.05) 1,4 Λαπαρίδης Ν., «Κάλαντα 1943 µε τον Πολιτιστικό Σύλλογο Κοιλάδας «Ο Απόλλων»», Ο Χρόνος (21.12.03) 2, 7 Μαργαρίτης, Γιώργος, «Το άθροισµα µικρών τοπικών επαναστάσεων», Πολεµικός Τύπος 2002, τ.28, σ. 2 Μιχαηλίδης, Γ., «Το ολοκαύτωµα της Κουρτζόβας», Παρατηρητής (24.2.87) 2 Μπέντας, Κωνσταντίνος [ψευδ. Κακάλης Θωµάς], «∆ια την µάχην του Φαρδυκάµπου», ∆υτική Μακεδονία, 265 (18.4.55) 1, 4 Μπλιούρα, Ελένη, «Η πολιτιστική κίνηση στην παλαιά Κοζάνη», Ο Χρόνος (31.12.06) 3-4 Μπλιούρα, Ελένη, «Η πολιτιστική κίνηση στην Κοζάνη του 1917», Ο Χρόνος (18.2.07) 3-4 Π., Γ. [Παπαθανασίου Γιάννης;], «Το ιστορικόν της µάχης του Φαρδυκάµπου», ∆υτική Μακεδονία, 267 (9.5.55) 1, 4 Παπαδόπουλος, Κυριάκος, «Η εξέγερση στο ιστορικό Τσοτύλι κατά των κατακτητών και των κοµιτατζήδων στις 18 του Φλεβάρη 1943», Εορδαϊκός Παλµός (6.3.02) 20 Παπαδόπουλος, Κυριάκος, «Οµιλία του Εφέδρου …», Εορδαϊκός Παλµός (9.10.02)

509

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 18 Παπαϊωάννου, Αχιλλέας, «53 χρόνια πριν», Αλεβίτσα 41 (1995) 3 Παπαϊωάννου, Αχιλλέας, «Μνήµες από το ένδοξο ιστορικό παρελθόν», Αλεβίτσα 53 (1988) 2 Παφίλης, Γιώργος, «Η ηµέρα που οι Κοζανίτες αντί πινακίου φακής έκαναν αντίσταση φωνάζοντας «ΧΑΙΛ ΧΙΤΛΕΡ», Πρωινός Λόγος (15.9.06) 18-20 Σιάσιου, Βασιλική, «Γιορτάστηκε η 63η Επέτειος της Μάχης του Φαρδυκάµπου», Εφηµερίς (Φεβρ. 2006) 3 Τσακιρίδης, Παύλος, «Η αποκατάστασις της αληθείας», Ακρίται του Βορρά (8.3.48) 1 Τσιούκρας, Μάρκος, «Ζήτω η Βίγλα και ο Φαρδύκαµπος», Παρατηρητής (14.4.87) 5 Φαρσακίδης, Γιώργος, Σα βγεις στον πηγαιµό για την Ιθάκη, µαρτυρίες τέχνης και λόγου, Τυποεκδοτική, Αθήνα χ.χ. Φίλιου –Χειµάρα, Λεµονιά, «28η Οκτωβρίου 1940», Ελίµεια (Σεπτ. Οκτ. 1990) 3 Χριστοφορίδης, Χριστόφορος, «Επικήδειος στον Σταύρο Κυριακίδη», Πτολεµαίος (31.8.06) 11 ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΙ ΤΟΜΟΙ Οι Αντιστασιακοί του νοµού Γρεβενών, τ. Α΄ -Β΄, Τα Νέα, Παράρτηµα ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, Γρεβενά 1994 και 1997 αντίστοιχα και τ. Γ΄, Εντύπωση, Παράρτηµα ΠΕΑΕΑ Γρεβενών, Γρεβενά 1998 British Reports on Greece 1943 –44, επιµ: Lars Baerentzen, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1982 Οι Γαλατινιώτες της ∆ιασποράς, τ. Α΄ -Β΄, Σύλλογος Γαλατινέων Θεσσαλονίκης «Η Αγία Παρασκευή», Θεσσαλονίκη 1991 – 1993 Γνωριµία µε τον νοµόν Κοζάνης, ιστορικός, τουριστικός, λαογραφικός οδηγός νοµού Κοζάνης, Νοµαρχία Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1970 Γρεβενά, Ιστορία –Τέχνη –Πολιτισµός, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη -Γρεβενά 2004 Η δεκαετία του 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, πρακτικά συνεδρίου στο Τσοτύλι, Εταιρία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998 ∆ιηµερίδα ΕΤΕ/∆ΕΗ (1-2 Απριλίου 1996), Λιγνίτης: παρόν και µέλλον, Περιβάλλον: προστασία και αποκατάσταση, επιµ: ∆ΕΗ/∆ιεύθυνση Εκπαίδευσης, Πτολεµαΐδα χ.χ. Η ∆υτική Μακεδονία, ιστορία και ανάπτυξη, δάση, γεωργία, κτηνοτροφία, πρακτικά 2ου πανδυτικοµακεδονικού συνεδρίου, Θεσσαλονίκη: Οµοσπονδία ∆υτικοµακεδονικών Σωµατείων Θεσσαλονίκης Η ∆υτική Μακεδονία, χθες, σήµερα, αύριο, πρακτικά 1ου πανδυτικοµακεδονικού συνεδρίου Οµοσπονδίας ∆υτικοµακεδονικών Σωµατείων, Θεσσαλονίκη 1987 ∆ώσσας, Γ. - Καλογερόπουλος, Ν (επιµ.), Το παζάρι του Τσοτυλίου, ηµερίδα στο Τσοτύλι 7 Αυγούστου 2004, ∆ήµος Τσοτυλίου –Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Τσοτύλι 2006 Η Ελλάδα 1936 –44, ∆ικτατορία, κατοχή, Αντίσταση, πρακτικά διεθνούς ιστορικού συνεδρίου, Α.Τ.Ε., Αθήνα 1989 Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950: ένα έθνος σε κρίση, Θεµέλιο, Αθήνα 1984 Ελλάς, η ιστορία και ο πολιτισµός του ελληνικού έθνους από τις απαρχές µέχρι σήµερα, τ. Β΄, Πάπυρος, Αθήνα 1998 Το έπος του ΄40 και η Εθνική Αντίσταση στη Θεσσαλία 1941 -1944, Ε∆ΙΑ ν. Λάρισας, Λάρισα 2004 Ηµερολόγιον ∆υτικής Μακεδονίας, ιδιοκτ: Σταύρος Θεοδοσιάδης και ∆ηµήτριος Γκαβανάς, Κοζάνη 1932. Από το 1960 ιδιοκτ: Ιωάννης Ζηκόπουλος και Μιλτιάδης Κ. Λεοντάρης, Κοζάνη 1960-61

510

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Η Θεσσαλονίκη µετά το 1912» (Θεσσαλονίκη 1-3 Νοεµβρίου 1985) πρακτικά, ∆ήµος Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1986 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: σύγχρονος ελληνισµός, από το 1941 έως το τέλος του αιώνα, τ. ΙΣΤ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000 Καλογερόπουλος, Ν. (επιµ.), Ροδοχώρι Βοΐου, Σύλλογος Ροδοχωριτών Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1999 Κολιόπουλος, Ιωάννης – Χασιώτης, Ιωάννης (επιµ.), Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία: ιστορία –οικονοµία –κοινωνία –πολιτισµός, τ. Β΄, Παπαζήσης – Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1992 Η Κοζάνη και η περιοχή της: Ιστορία –Πολιτισµός, πρακτικά Α΄ συνεδρίου, Σεπτέµβριος 1993, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1997 Μακεδονία και Θράκη, 1941 –1944: Κατοχή –Αντίσταση –Απελευθέρωση, πρακτικά συνεδρίου στις 9-11.12.94, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1998 Mazower, Μ. (επιµ.), Μετά τον Πόλεµο, η ανασυγκρότηση της οικογένειας, του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943 -1960, Αλεξάνδρεια, Αθήνα Μέγας, Αναστάσιος (επιµ.), Σιατιστέων µνήµη, Σύλλογος Σιατιστέων Θεσσαλονίκης, Αφοί Αλτιντζή ΟΕ, Θεσσαλονίκη 1972 Παγκόσµιο Βιογραφικό Λεξικό, τ.8, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1991, 262-3 Ο Πόντος, ιστορία, λαογραφία και πολιτισµός, Μαλλιάρης –Παιδεία, Θεσσαλονίκη χ.χ. Σαββιλωτίδης Κοσµάς –Τζήρα Χρυσάνθη, Τα Σέρβια του χθες 1823 -1944, Εκατόν είκοσι χρόνια ζωής, ΜΟΣ Σερβίων «Τα Κάστρα», Σέρβια 2001 Φλάισερ, Χάγκεν, «Η περίοδος της Κατοχής, 1941 –1944», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους: σύγχρονος ελληνισµός, από το 1941 έως το τέλος του αιώνα, τ. ΙΣΤ΄, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2000, 8 –57 Φλώρινα 1912 -2002, Ιστορία και πολιτισµός, ΑΠΘ, Φλώρινα 2004 Ο φόρος του αίµατος στην κατοχική Θεσσαλονίκη, ξένη κυριαρχία –Αντίσταση και επιβίωση, πρόλ: Ι Χασιώτης, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 2001 Χατζηιωσήφ, Χρήστος (επιµ.), «Ο Μεσοπόλεµος 1922-40», Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τ. Β2, Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, 155-94 ΑΡΘΡΑ ΣΥΛΛΟΓΙΚΩΝ ΤΟΜΩΝ Αθανασιάδης, Νικόλαος, «Η βλάστηση στη ∆υτική Μακεδονία στο παρελθόν και σήµερα», στο Η ∆υτική Μακεδονία, ιστορία και ανάπτυξη, δάση, γεωργία, κτηνοτροφία, πρακτικά 2ου πανδυτικοµακεδονικού συνεδρίου, Θεσσαλονίκη: Οµοσπονδία ∆υτικοµακεδονικών Σωµατείων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1992 Αβραµίδης, Γαβριήλ, «Το αντάρτικο του Πόντου», Ο Πόντος, ιστορία, λαογραφία και πολιτισµός, Μαλλιάρης –Παιδεία, Θεσσαλονίκη χ.χ., 337-44 Γκανάτσιος, Βασίλης (Χείµαρρος), «Αλβανικός πόλεµος –Κατοχή –Αντίσταση στη ∆υτ. Μακεδονία», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 167 -184 Γουλούλης, Σταύρος, «Η µέρα µετά την «καταχνιά» της Κατοχής: η εικόνα της υπαίθρου στον νοµό Λάρισας (πλην επ. Φαρσάλων) Μάρτιος 1945 (Αρχείο ∆ηµ. Χατζηγιάννη)», Το έπος του ΄40 και η Εθνική Αντίσταση στη Θεσσαλία 1941 1944, Ε∆ΙΑ ν. Λάρισας, Λάρισα 2004, σ. 210-23 Γούναρης, Βασίλης, «Οργάνωσις Ζευς»: συµβολή στη µελέτη της αντιστασιακής δράσης στη Θεσσαλονίκη (1942 -1944), ανάτυπο από τα πρακτικά του Συµποσίου «Η Θεσσαλονίκη µετά το 1912, Θεσσαλονίκη 1986 ∆άγκας, Αλέξανδρος, «Κοµµουνιστικό Κόµµα Ελλάδος, ελληνικό τµήµα της Κοµµουνιστικής ∆ιεθνούς», Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, ο Μεσοπόλεµος

511

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 1922-40, τ.Β2, Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, 155-94 ∆ιαµαντόπουλος, Θεολόγος, «Το κάψιµο του Τσοτυλίου», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 429 – 430 ∆εληγιάννης, Νικόλαος, «Αξιόλογοι πατριώτες που έφυγαν», Οι Γαλατινιώτες της ∆ιασποράς, τ. Α΄, Σύλλογος Γαλατινέων Θεσσαλονίκης «Η Αγία Παρασκευή», Θεσσαλονίκη 1991, 121-5 Fleischer Hagen, «Επαφές µεταξύ των γερµανικών αρχών Κατοχής και των κυριοτέρων οργανώσεων της ελληνικής Αντίστασης: ελιγµός ή συνεργασία;», Η Ελλάδα στη δεκαετία 1940-1950: ένα έθνος σε κρίση, Θεµέλιο, Αθήνα 1984, 92115 Ζηκόπουλος, Ιωάννης, «Πώς επεκράτησεν ο ΕΛΑΣ εις το Βόιον το 1943», Ηµερολόγιον ∆υτικής Μακεδονίας, (1960) 225 –8 Ζυγούρας, ∆ηµήτριος, «Η µάχη Βίγλας –Φαρδυκάµπου», Ιστορία της Αντίστασης, τ. 2, Αυλός, Αθήνα 1979, σ. 691 -714 Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Οι αντικοµουνιστές καπετάνιοι στη ∆υτική Μακεδονία (1942 -1949)», Οι άλλοι καπετάνιοι, επιµ: Νίκος Μαραντζίδης, έκδ. δ΄, Αθήνα, Εστία 2007, 201-295 Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Η Αντίσταση στη Φλώρινα: 1943 -44», Φλώρινα 1912 2002, Ιστορία και πολιτισµός, ΑΠΘ, Φλώρινα 2004, 309-339 Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Οι πρώτοι αντάρτες στα Βέντζια: 1942 -1943», Γρεβενά, Ιστορία –Τέχνη –Πολιτισµός, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη -Γρεβενά 2004, 260275 Καλλιανιώτης Θανάσης, «Τα Σέρβια κατά την περίοδο της Κατοχής», στο Σαββιλωτίδης Κοσµάς –Τζήρα Χρυσάνθη, Τα Σέρβια του χθες 1823 -1944, Εκατόν είκοσι χρόνια ζωής, ΜΟΣ Σερβίων «Τα Κάστρα», Σέρβια 2001, 117-8 Καλύβας, Χρίστος, «Μαρτυρίες από τη ζωή στο Τσοτύλι στη 10ετία του ΄40», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 299 -311 Κέντρος, Στράτος, «Χρονικό της Εθνικής Αντίστασης στη ∆υτική Μακεδονία», Η δεκαετία του 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, πρακτικά συνεδρίου στο Τσοτύλι, Εταιρία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 299 -311 Κουπαράνης, Παναγιώτης, «Η Θεσσαλονίκη στην Κατοχή. Ορισµένα ζητήµατα µέσα από γερµανικά αρχεία», «Η Θεσσαλονίκη µετά το 1912» (Θεσσαλονίκη 1-3 Νοεµβρίου 1985) πρακτικά, ∆ήµος Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1986, 189-210 Κυρατζίδης, Θάνος, «Ροδοχώρι Βοΐου, η δεκαετία του ΄40», Ροδοχώρι Βοΐου, επιµ. Ν. Καλογερόπουλου, Σύλλογος Ροδοχωριτών Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1999 Κωτούλας, ∆ηµήτριος, «Τα δυτικοµακεδονικά νερά, προβλήµατα, δυνατότητες, προοπτικές», στο Η ∆υτική Μακεδονία, χθες, σήµερα, αύριο, Θεσσαλονίκη, πρακτικά 1ου πανδυτικοµακεδονικού συνεδρίου οµοσπονδίας δυτικοµακεδονικών σωµατείων, Θεσσαλονίκη 1987, 137-46 Κωφός, Ευάγγελος, «Το µακεδονικό στην περίοδο του Β΄ Παγκοσµίου Πολέµου», Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία: ιστορία –οικονοµία –κοινωνία –πολιτισµός, τ. Β΄, επιµ. Ιωάννης Κολιόπουλος –Ιωάννης Χασιώτης, Παπαζήσης –Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1992, 246-295 Μαργαρίτης, Γιώργος, «Εµφύλιες διαµάχες στην Κατοχή (1941-1944): Αναλογίες και διαφορές», Η Ελλάδα 1936 –44, ∆ικτατορία, κατοχή, Αντίσταση, πρακτικά διεθνούς ιστορικού συνεδρίου, Α.Τ.Ε., Αθήνα 1989, σ. 505-515 Μιστάρας Στέφανος, «Ευθύµιος Μιστάρας: «Ο πατέρας των όπλων» της Εθνικής Αντίστασης στη Θεσσαλία», στο Το έπος του ΄40 και η Εθνική Αντίσταση στη

512

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Θεσσαλία 1941 -1944, Ε∆ΙΑ ν. Λάρισας, Λάρισα 2004, 185-97 Παλούκης, Κώστας, «Η «Αριστερή Αντιπολίτευση στο ΚΚΕ», Ιστορία της Ελλάδας του 20ού αιώνα, τ. Β΄, ο Μεσοπόλεµος 1922-1940, Βιβλιόραµα, Αθήνα 2003, 20443 Παναγιωτοπούλου, Άννα, «Εκλογικά του Νοµού Κοζάνης κατά το Μεσοπόλεµο», Η Κοζάνη και η περιοχή της: Ιστορία –Πολιτισµός, πρακτικά Α΄ συνεδρίου, Σεπτέµβριος 1993, ΙΝΒΑ, Κοζάνη 1997, 343-354 Παπαδόπουλος, Βασίλειος, «Το κλίµα της Ελλάδας», Ελλάς, η ιστορία και ο πολιτισµός του ελληνικού έθνους από τις απαρχές µέχρι σήµερα, τ. Β΄, Πάπυρος, Αθήνα 1998, 284-91 Παπαδοπούλου, Κατερίνα, «Κατοχή και Αντίσταση στην επαρχία Αγιάς (1943 1944)», Το έπος του ΄40 και η Εθνική Αντίσταση στη Θεσσαλία 1941 -1944, Ε∆ΙΑ ν. Λάρισας, Λάρισα 2004, σ. 224-40 Παπαθανασίου, Παρµενίων, «Πρωτογενή στοιχεία για τη διάσπαση της Εθνικής Αντίστασης µετά την ένδοξη µάχη του Φαρδύκαµπου», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 157 166 Παπαπολυβίου, Πέτρος, «Οι πρώτες προσπάθειες αντιστασιακής δράσης στη Θεσσαλονίκη πριν από την ίδρυση του ΕΑΜ», Η Θεσσαλονίκη µετά το 1912» (Θεσσαλονίκη 1-3 Νοεµβρίου 1985) πρακτικά, ∆ήµος Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1986, 211-28 Παπαστεργιόπουλος, Βασίλειος, «Εθνική αντίσταση: Ίδρυση πρώτης ανταρτικής οµάδας στο Βόιο», στο Καλογερόπουλος Νίκος, Ραντοβίστι –Ροδοχώρι 1750 2000, 250 χρόνια ζωή και δράση, η εξέλιξη των οικογενειών ενός χωριού, Πολ. Σύλλ. Ροδοχωριτών Βοΐου «Η Πρόοδος», Θεσσαλονίκη 2001 206-7 Πέικοφ, Θανάσης «Παύλος Σταυρίδης 1915 –1937», Μορφές Ηρώων της νεολαίας της Ελλάδας, Νέα Ελλάδα, Τασκένδη; 1953, σ. 36 -37 Τζοβάρας, Σπύρος «Κατίνα Ανδρεοπούλου (Τσβέτα)», Μορφές Ηρώων της νεολαίας της Ελλάδας, Νέα Ελλάδα, Τασκένδη; 1953, σ. 144 -9 Σακαλής, Αλέκος, «Λίγα λόγια για την Αντίσταση στο Νοµό µας», Η δεκαετία 1940 – 1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 187-90 Σαράφη, Λη, «Η αστυνόµευση της ∆εσκάτης, 1942 -46», Μετά τον Πόλεµο, η ανασυγκρότηση της οικογένειας, του έθνους και του κράτους στην Ελλάδα 1943 1960, επιµ: Μ. Mazower, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2003, 231-41 Σολωµού, Αλίκη, «Πηχεών Αναστάσιος», Παγκόσµιο Βιογραφικό Λεξικό, τ.8, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1991, 262-3 Stevens, John, «Report on Present Conditions in Central Greece», British Reports on Greece 1943 –44, επιµ: Lars Baerentzen, Museum Tusculanum Press, Copenhagen 1982, 1-46 Σφέτας, Σπυρίδων, «Αυτονοµιστικές κινήσεις των Σλαβοφώνων κατά το 1944, η στάση του ΚΚΕ και η διαφύλαξη των ελληνο-γιουγκοσλαβικών συνόρων», Μακεδονία και Θράκη, 1941 –1944: Κατοχή –Αντίσταση –Απελευθέρωση, πρακτικά συνεδρίου στις 9-11.12.94, ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1998, 105-124 Τακαλιός, Ανδρέας, «Ο Πεντάλοφος και ο Βυθός στην περίοδο 40 -44: η συµβολή των δύο χωριών στον Ελληνοϊταλικό πόλεµο 40 -41 και στην Αντίσταση», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, 87-94 Τριανταφυλλίδης, Αχιλλέας, «από τη δράση της Π.Α.Ο. στην περιοχή Κοζάνης», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου,

513

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Θεσσαλονίκη 1998, 239-50 Τσιάτας, Ανδρέας, «Οι πρώτες οργανώσεις και ανταρτικές οµάδες στο Βόιο και Γρεβενά», Η δεκαετία 1940 –1950 στη ∆υτική Μακεδονία, Εταιρεία Μελετών Άνω Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 148 -6 Τσιβγούλης, Γιάννης, ∆ιηµερίδα ΕΤΕ/∆ΕΗ (1-2 Απριλίου 1996), Πτολεµαΐδα χ.χ. ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΑ Αγγλοελληνική επιθεώρηση, µηνιαίο δίγλωσσο περιοδικό, 1945 [ΓΒΑΚΣ] Αριστοτέλης, περιοδική έκδοση του φιλεκπαιδευτικού συλλόγου Φλωρίνης ο «Αριστοτέλης», διευθ: Σοφοκλής Γ. Τσάπανος, Φλώρινα 1957 -2005 Αρχειοτάξιο, περιοδική έκδοση των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, Αθήνα 2005 Αστυνοµική Ανασκόπηση, διµηνιαία έκδοση του Αρχηγείου της Ελληνικής Αστυνοµίας, Αθήνα 2003 -2006 Βαλκανικά Σύµµεικτα, περιοδική έκδοση του ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 2001 -2002 Βοϊακή Ζωή, δίµηνη έκδοση της Βοϊακής Εστίας Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1975 1993 Γιατί, µηνιάτικη επιθεώρηση, εκδ: Βασίλης Τζανακάρης, Σέρρες 1981 -1988 ∆υτικοµακεδονικά Γράµµατα, περιοδικόν σύγγραµµα των απανταχού ∆υτικοµακεδόνων, ιστορία –λαογραφία –γράµµατα –τέχνη στη ∆υτική Μακεδονία, ΣΓΚΤΝΚ, Κοζάνη 2002-3 ΕΑΜ –Αντίσταση, έκδοση Π.Σ.Α.Ε.Ε.Α., Αθήνα 1987 -2005 [προσφορά Απόστολου Παπαγεωργίου] Εθνική Αντίσταση, επίσηµα κείµενα –αναµνήσεις –χρονικά –µελέτες, έκδοση της ΠΕΑΕΑ, [Ρουµανία;] 1962 -1973 και Αθήνα 1974 –2005 Ελασσονίτικα Γράµµατα, Έκδοση Ιστορικών, πολιτιστικών και πολιτικών θεµάτων, Ελασσόνα 2000-2002 Ελιµειακά, τριµηναίο περιοδικό, Σύλλογος Κοζανιτών Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1985 -2006 [∆ΒΚ] Ενηµερωτικό ∆ελτίο Πανελλήνιας Ένωση Επαναπατρισθέντων Πολιτικών Προσφύγων, εκδότης Α. Παπαγεωργίου, Αθήνα 1986 -2000 Ενηµερωτικό ∆ελτίο ΣΕΟ, Σύλλογος Ελλήνων Ορειβατών Κοζάνης, Κοζάνη 19912001 Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση, µηνιαίο δηµοσιογραφικό όργανο της ΠΕΜΕΑ, Αθήνα, 3 (Μάρτ. –Απρ. 1986) έως 13 (Απρ. –∆εκ. 1988), υπευθ: Θόδωρος Καλλίνος Εταιρία, περιοδική έκδοση της Εταιρίας γραµµάτων και τεχνών Φλώρινας, ΣΕ: Μ. Σουλιώτης, Α. Ανδρέου, Ν. Καραµπατάκη, Φλώρινα 1995 Ηµερολόγιον ∆υτικής Μακεδονίας, ιδιοκτ: Σ. Θεοδοσιάδης – ∆. Γκαβανάς, Κοζάνη 1932-38 Ιστορικόν Αρχείον Εθνικής Αντιστάσεως, µηνιαίον περιοδικόν, εκδ: Κοµνηνός Πυροµάγλου, Αθήναι 1960 -1962 Κοµµουνιστική Επιθεώρηση, πολιτικό, οικονοµολογικό και φιλοσοφικό όργανο της Κεν. Επ. του Κοµ. Κοµ. Ελλάδας (ΕΤΚ∆), 1943 Λαοκρατία και Σοσιαλισµός (το πρόγραµµα Εθνικής Απελευθέρωσης και της Λαϊκής ∆ηµοκρατίας), εκδόσεις Ριζοσπάστη, Αθήνα 1943 Μακεδνόν, περιοδική επιστηµονική έκδοση της Παιδαγωγικής Σχολής Φλώρινας του Π.∆.Μ., Κεσόπουλος, Θεσσαλονίκη 2003 Μακεδονικά, Σύγγραµµα περιοδικόν της Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών, τόµος δεύτερος 1941 -1952, Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών 1953

514

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Μακεδονική Ζωή, Μηνιαίον εικονογραφηµένον περιοδικόν εκδιδόµενον εν Θεσσαλονίκη, διευθ: Κλ. Τσούρκας, αρχισυν: Γερ. Μιχ. ∆ώσσας, Θεσσαλονίκη 1966 -81 Μεθόριος του Αιγαίου, τριµηνιαία επιθεώρηση, Όµιλος Κοινωνικής και Πολιτιστικής Παρέµβασης Νήσου Σάµου, εκδ: Γιώργος Βοϊκλής, Αθήνα 2005 Παρέµβαση, πνευµατική επιθεώρηση της Κοζάνης, εκδότης –διευθ: Β. Π. Καραγιάννης 1996 Σιατιστινά, εξαµηνιαία ιστορική, λαογραφική, γλωσσολογική έκδοση του Συλλόγου Σιατιστέων Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1989 Τετράδια Ιστορίας, µηνιαίο περιοδικό για τον πολιτισµό, διευθ: Θ. Καλλιανιώτης, Αιανή 1996 Το Φανάρι, έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου Ανατολικού [Εορδαίας] «Η Ανατολή» 1993 Χρονικά, έκδοση του Κεντρικού Ισραηλιτικού Συµβουλίου της Ελλάδος, Αθήνα 2005 ΑΡΘΡΑ ΠΕΡΙΟ∆ΙΚΩΝ Αδαµίδης, Αλέξανδρος «Μελιδόνι: ιστορικά του χωριού», Βοϊακή Ζωή (Μάρτ. –Απρ. 1984) 19-20 Αδαµίδης, Αλέξανδρος, «Ο ∆ιχείµαρρος (Ρέντα)», Βοϊακή Ζωή (Νοέµ. –∆εκ. 1997) 6-8 Αδαµίδης, Αλέξανδρος «Η Ζούζουλη: το ερηµικό χωριό και η ιστορία του», Βοϊακή Ζωή (Σεπτ. –Οκτ. 1974) 14-17 Αδαµίδης, Αλέξανδρος, «Ζούζουλη: ένα χωριό ξαναγεννιέται», Βοϊακή Ζωή (Μάιος. –Ιούν. 1993) 6 Αδαµίδης, Αλέξανδρος «Το ∆ρυόβουνο (Ντριάνοβο)», Βοϊακή Ζωή (Ιαν. –Φεβρ. 1984) 14-6 Αδαµίδης, Φιλώτας, «Ανδρέας Τζήµας (Σαµαρινιώτης)», ΕΑΜ Αντίσταση (Οκτ. –∆εκ. 1992) 47 Ανθόπουλος, Γιώργος, «Φλώρινα: χρονολόγιο αθλητικών γεγονότων 1917-1995», Αριστοτέλης 237-8 (1996) 37-70 Ανθόπουλος, Γιώργος, «Η αθλητική ιστορία του Φ.Σ.Φ. «Ο Αριστοτέλης»», Αριστοτέλης 254-8 (1999) 32-58 Ανώνυµος, «Από τη δράση του 2/16 τάγµατος του ΕΛΑΣ», Εθνική Αντίσταση 82 (1994) 69-72 Αργυριάδης, Γεώργιος, «Γ.Χ. Μόδης», Αριστοτέλης 85-6 (1971) 11-136, 76 Βασιλειάδης, Νικόλαος «Το χωριό Άγιοι Ανάργυροι», Βοϊακή Ζωή (Νοέµ. –∆εκ. 1984) 17-8 Βενιζέλος, Χρήστος, «Η επιµελητεία του 16ου συντάγµατος ΕΛΑΣ», Εθνική Αντίσταση 44 (Ιαν. 1985) 54 -6 Γατσάς, Βασίλειος «Ο ψυχισµός του Έλληνα Οδηγού», Αστυνοµική Ανασκόπηση (Σεπτ. –Οκτ. 2006) 56-60 Γιαννούσης, ∆ηµήτριος, «Ώρες αγωνίας …Ώρες θανάτου», Αριστοτέλης 83 (1970) 1723 Γκένιος, Θανάσης (Λασσάνης), “Όταν ξαναζωντάνευε το αρµατολίκι”, Γιατί, (Μάης 1981) 17-31 Γκλαβίνας, Γιάννης, «Οι Βαλαάδες του Βοΐου Κοζάνης την περίοδο 1912 -1924 µέσα από εκθέσεις του υποδιοικητή της επαρχίας», Βαλκανικά Σύµµεικτα (2001 -2002), 143-69 ∆εληγιάννης, Νικόλαος, «Η µάχη του Φαρδυκάµπου (2-6 Μαρτίου 1943», ∆υτικοµακεδονικά Γράµµατα (2003) 129-50

515

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 ∆ηµητριάδης, Χαράλαµπος, «Αναµνήσεις από τον αγώνα», Εθνική Αντίσταση 47 (1985) 29-32 ∆ιάφα –Ξάνθου, Αλεξάνδρα «Ζαχαρίας ∆ιάφας, ο τελευταίος µακεδονοµάχος (1887 1994)» Ελιµειακά (Ιουν. 1994) 75-83 ∆ουβαλίδης, Π., «Το ξεκίνηµα του εθνικοαπελευθερωτικού κινήµατος στην περιφέρεια Καστοριάς, (1941 –1944)», Εθνική Αντίσταση, (Αύγουστος 1981) 146 -9 ∆ρόσος, Ζαχαρίας, «Η µάχη του Σνιχόβου, 8ης Φεβρουαρίου 1943», ΙΑΕΑ (Ιούν. – Αύγ. 1960) 38-9 Ελευθερίου, Γ., «Από τη δράση των πρώτων οµάδων του ΕΛΑΣ στο Β. Όλυµπο», Εθνική Αντίσταση (Αύγ. 1964) 729-35 Ευσταθιάδης, Ελευθέριος, «Μαρτυρολόγιο 1941 –1944, χωριό Πυλωρί», Εθνική Αντίσταση 96 (Ιούλ. –Σεπτ. 1997) 8-9 Ζαβλιάκης, Παναγιώτης, «Η πρώτη ένοπλη οµάδα ανταρτών στη Β.Α. Θεσσαλία», Εθνική Αντίσταση (Απρ. 1986) 53-9 Ζηκόπουλος, Ιωάννης, «Το οικογενειακό δένδρο των Ζηκοπουλαίων Ανθούσης», Βοϊακή Ζωή (Νοέµ. –∆εκ. 1993) 9-17 Ηλιάδης, Ηλίας, «Η προσφορά της Κοροµηλιάς στο κίνηµα της Εθνικής Αντίστασης», ΕΑ, 41 (Αύγουστος 1984) 76-7 Ηλιάδου –Τάχου, Σοφία - Νώτας Παναγιώτης, «Ο µηχανισµός εισαγωγής σπουδαστών στην παιδαγωγική ακαδηµία Φλώρινας (1941 -1965)», Μακεδνόν (καλοκαίρι 2006) 200-00 «Ηµερολόγιο του Γεωργίου Ι. Οικονόµου –Γρίβα», Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση 5-7 (Αύγουστος 1986) 78-80 Θεοδοσίου, Γ., «Σπαράγµατα από το Σατιρικό τύπο της Φλώρινας εφηµερίς «Το Κουνούπι»», Αριστοτέλης 227 (1994) 57-60 Θεοδωρίδης, Θεόδωρος, «Στην Τριανταφυλλιά Φλώρινας», Εθνική Αντίσταση 86 (1995) 50-52 Ιωακειµίδης, Αλέξανδρος, «Εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στο Βέρµιο (Απρίλης 1944)», Εθνική Αντίσταση 56 (1987) 33-7 Ιωακειµίδης, Αλέξανδρος, «Η ΕΤΑ του αρχηγείου Βερµίου», Εθνική Αντίσταση, 50 (Μάιος –Σεπτ. 1986) 51-5 Ιωακειµίδης, Αλέξανδρος, «Το ολοκαύτωµα του Μεσόβουνου», Εθνική Αντίσταση, 27 (Μάιος 1981) 45 -6 Kallianiotis, Athanassios, “The protection of the “popular fight” at Tsiartsiampas; 1941 -1950, (Platoon –OPLA- Popular Avengers -Snipers), Journal of Modern Greek Studies [υπό δηµοσίευσιν] Καλλιανιώτης, Θανάσης, «25 Γενάρη 1944», Τετράδια Ιστορίας (Γενάρης 1996) 9-10 Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Άλογα κι αναβάτες, Κατοχή και Εµφύλιος στην περιφέρεια Κοζάνης», Παρέµβαση (Ιούν. – Αύγ. ΄98) 18 -19 Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Ο εθνικός διχασµός στο νοµό Κοζάνης 1916 -1918», Παρέµβαση (Νοέµ. – ∆εκ. ΄96) 19 -20 Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Το χειρόγραφο του παοτζή Πρόδροµου Γεωργιάδη, µέρος Β΄», Παρέµβαση (Ιαν. –Φεβρ. 1996) 13 Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Το χειρόγραφο του Πρόδροµου Γεωργιάδη, οπλίτη της ΠΑΟ από το Βαθύλακκο», Παρέµβαση (∆εκ. ΄95) 12 Καλλίνος, Θεόδωρος (Αµάρµπεης), «Από την Αντίσταση στη Θεσσαλία», Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση 8 –10 (1987) 1 –12 Καραβάς, Γιώργος «Ο «αργαλειός» στην Κοζάνη της Κατοχής», Ελιµειακά 43 (∆εκ. 1999) 111-119

516

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Καραγιάννης, Μάκης, «Η Κοζάνη του Μεσοπολέµου µέσα από τον τοπικό τύπο της εποχής», ∆υτικοµακεδονικά Γράµµατα (1996) 113-35 Καρανίκος, Θεόδωρος - Καρανίκου –Φλωροπούλου, Ευτέρπη, «∆ηµήτριος Χατζόπουλος», Βοϊακή Ζωή (Ιούλ. –Αυγ. 1990) 215-6 Καρκάνης, Νίκος, «Στέλιος Κατσόγιαννος (Γιάννης ο Λαµιώτης): 1920 –1943», Εθνική Αντίσταση 79 (1993) 76-78 Κηπουρός, Κώστας, «Αναµνήσεις από τον ΕΛΑΣ Θεσσαλίας», Εθνική Αντίσταση, 32 (Μάης 1983) 37-53, 37 (Οκτώβρης 1983) 70-6 Κουτσιµάνης, Χαρίσιος - Κουτσιµάνης, Ευάγγελος «Γιάννης ∆όδουρας», Ελιµειακά (∆εκ. 1985) 139-40 Κούφης, Παύλος, «Απόστολος Τζανής», Εθνική Αντίσταση 98 (Γεν. –Μάρτ. 1998) 83 -4 Κυρατζόπουλος, ∆ηµήτριος, «Η Αντίσταση στη ∆. Μακεδονία», Εθνική Αντίσταση (Μάιος 1981) 9-19 Κυριακίδης, Στίλπων, «Βιβλιοκρισίαι (Αθ. Χρυσοχόου, η κατοχή εν Μακεδονία)», Μακεδονικά (1953) 774-5 Κυριακός [ή Κυριακού], Γεώργιος, «Από την Εθνική Αντίσταση στην Αθήνα» Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση 11-13 (Απρ. –∆εκ. 1988) 89-91 Λάλος, Γιάννης «Η επιχείρηση του ΕΛΑΣ ενάντια στη φρουρά της Χρούπιστας (Νοέµβρης 1943)», Εθνική Αντίσταση 54 (1987) 69-71 Λάτσαρης, ∆ηµήτριος, «Αφιέρωµα στους πατριώτες του χωριού µου Αυγερινός», Εθνική Αντίσταση 49 (Απρίλιος 1986) 77-80 Λιάκος, Σωκράτης, «Πισοδέρι», Μακεδονική Ζωή (Ιούνιος 1966) 38-40 Λογδανίδης, Κυριάκος, «Το ολοκαύτωµα του Μεσόβουνου», Το Φανάρι, έκδοση του Πολιτιστικού Συλλόγου Ανατολικού [Εορδαίας] «Η Ανατολή», 15 (Απρίλιος 1993) 23 –4 Μαλεζάς, Ευθύµιος, «Ο ακέφαλος ανδριάντας του Καπετάν Βασίλ Αγά», Ενηµερωτικό ∆ελτίο (Οκτ. –∆εκ. 2000) 39-40 Μόδης, Γεώργιος, «Ο τυφλός δάσκαλος», Αριστοτέλης 77-8 (1969) 1-6 Μπόντας, Γεώργιος, «Η δράση των Σιατιστινών γυναικών στο Μακεδονικό Αγώνα», Βοϊακή Ζωή (Μάιος. –Ιούν. 1993) 1-2 Μουχτάρης, Χρήστος, «∆άσκαλος στους Σαρακατσάνους», Αριστοτέλης 49-50 (1965) 24-41 Μπουροζίκος, Χρυσόστοµος, «Ιστορικό αυτόγραφο», Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση 8 –10 (Ιούλ. 1987 Μάρτ. 1988) 19 Νίκλης, Κώστας, «…Εµείς… και ο «Αριστοτέλης»: µια αναδροµή στο παρελθόν, Αριστοτέλης 53-54 (1965) 1-28 Ντόκος, Βαγγέλης, «Πώς έγιναν τα γεγονότα στο χωριό Λιβερά Κοζάνης», Εθνική Αντίσταση (Φλεβάρης 1984) 5-7 Νώτας, Παναγιώτης, Ηλιάδου -Τάχου Σοφία, «Ο µηχανισµός εισαγωγής σπουδαστών στην παιδαγωγική ακαδηµία Φλώρινας (1941 -1965)», Μακεδνόν (καλοκαίρι 2006) 200-00 Ξυνός, Θανάσης, «Η Τσαρίτσανη στην Εθνική Αντίσταση», Εθνική Αντίσταση 42 (Σεπτ. 1984) 108 -117 Ράλλης, Ευθύµιος, «Εθνικοί αγωνιστές: αντισυνταγµατάρχης Ιωάννης Τσουκνίδας (1897- 1944», Βοϊακή Ζωή (Νοέµ. –∆εκ. 1999) 12-3 Σπανός, Γ., «Έκθεση του υπεύθυνου συντρόφου του τοµέα πληροφοριών του κόµµατος στην περίοδο της Κατοχής», στο Βαφειάδης Μάρκος (1985), Αποµνηµονεύµατα (1944 –1946), τ. Γ΄, Αθήνα: Νέα Σύνορα, σ. 300-4 όπου κατάθεση του πρώτου

517

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Παπαδόπουλος, Ανδρέας, «Η µάχη της Νεάπολης Κοζάνης: 23-28 Μαρτίου 1943», Εθνική Αντίσταση (Οκτ. –∆εκ. 1993) 42-50 Παπαστεργιόπουλος, Βασίλης, «Αναµνήσεις από τον ΕΛΑΣ», Εθνική Αντίσταση (Σεπτέµβρης 1984) 142 -7 Πελαγίδης, Στάθης, «Λαϊκό χρονικό του Μακεδονικού Αγώνα στο Κρατερό της Φλώρινας 1898-1949», Αριστοτέλης 235-6 (1996) 34-46 Πετρίδης, Γεώργιος, «Στοιχεία από το κίνηµα Εθνικής Αντίστασης στην περιοχή Πτολεµαΐδας», Εθνική Αντίσταση, (Απρ. –Ιούν. 1992) 70 -5 Προυτσάλης, Αχιλλέας, «Μάχη στο Φαρδύκαµπο (5-6/3/1943)», Εθνική Αντίσταση (Γεν. –Μάρτ. 2006) 87 Ράλλης, Ευθύµιος, «Νίκος Ευαγγελόπουλος», Βοϊακή Ζωή (Μάιος -Ιούν. 1999) 22-3 Ραφαηλίδης Παναγιώτης, «Το πρώτο αντάρτικο στη Βλάστη», Εθνική Αντίσταση 107 (Ιούλ. –Σεπτ. 2000) 78-9 Ριζόπουλος, Χρήστος, «Στοιχεία για το εθνικοαπελευθερωτικό κίνηµα της περιφέρειας Καστοριάς, Εθνική Αντίσταση (Ιούνης 1988) 76 Ρίζος, ∆ - Ηλιάδου –Τάχου, Σ., «Ανέκδοτες επιστολές του Γερµανού Χρηστίδη προς το Μητροπολίτη Βασίλειο των ετών 1945-49», Αριστοτέλης 219 (1993) 71-5 Σαµαράς, Χρήστος, «Η πρώτη αντάρτικη οµάδα στον Όλυµπο», Εθνική Αντίσταση 107 (Ιούλ. –Σεπτ. 2000) 56-7 Σαρακατσάνης, ∆ηµήτρης, «Στην ανατολική Θεσσαλία» Ενιαία Εαµική Εθνική Αντίσταση 8 –10 (Ιούλ. 1987 Μάρτ. 1988) 12-19, 22-3 Σάρρος, Χρήστος, «Από τη δράση του ΕΛΑΣ στη ∆υτική Μακεδονία», Εθνική Αντίσταση 44 (Ιαν. 1985) 19 -22 Sarfatis, Michel (2005), «Φλώρινα: αναµνήσεις µιας ξεχασµένης Κοινότητας», Χρονικά (Μάιος –Ιούνιος 2005), 16-17 Σιόγκας, Γεώργιος, «70 χρόνια Μακεδονικός», ∆υτικοµακεδονικά Γράµµατα 2002, τ. Α΄, 207-14 Σισµανίδης, Παναγιώτης, «Εν Ακρινή 13.2.1998», Ενηµερωτικό ∆ελτίο 86 (Γεν. – Μάρτ. 1998) 10 Σκλιώπος, Τάκης «ο καπετάν Ανδρέας», Καστοριά (16.2.30) 2 Σκρέτας, Παρίσης, «Το Πύθιο στην Εθνική Αντίσταση», Εθνική Αντίσταση (Οκτ. – Νοέµ. 2005) 88-9 Σκύβαλος, Χριστ., «Το …σφάξιµο του χοίρου», Αριστοτέλης 84 (1970) 9-11 Σταυράκης Γιώργος, «Το ηρωικό χωριό Ζιάκα στην Αντίσταση», Εθνική Αντίσταση 89 (Οκτ. –∆εκ. 1995) 25-30 Στυλιάδης, Χαράλαµπος, «Η Φλώρινα και η περιφέρεια στη γερµανική κατοχή και ο σύλλογος «Αριστοτέλης»», Αριστοτέλης 207-10 (1991) 134-43 Τακαλιός Ανδρέας, ««Ηµερολόγιον ζωής οµάδος Γεράκη»: µια µαρτυρία για την Αντίσταση στη ∆υτική Μακεδονία», Αρχειοτάξιο (Μάιος 2005) 81-94 Τάκης, Βαγγέλης, «40 χρόνια από το ολοκαύτωµα της Κατράνιτσας», Εθνική Αντίσταση, ( Σεπτέµβρης 1984) 122 -7 Τζ., Μ., «Βροντερό «παρών» από εκατοντάδες αντιστασιακούς στο Μπεχτέσι Καρυάς Ολύµπου», Ελασσονίτικα Γράµµατα 10 (∆εκ. 2005) 15 Τζήκας, Μήτσος, «Τα πρώτα βήµατα της Αντίστασης στη ∆υτ. Μακεδονία», Εθνική Αντίσταση, (Μάρτης 1991) 59 -64 Τζοµπανάκης, ∆ηµήτριος, «Η άµυνα εις την Νεάπολιν της Μακεδονίας», ΙΑΕΑ (; Μάιος 1960) 21-3 Τριανταφύλλου, Παντελής, «Η µουσική κίνηση στη Φλώρινα και η δράσι των νέων της στα χρόνια 1912-1942», Αριστοτέλης 79-80 (1970) 1-132 Τσάµης, Παύλος, «Ο µεγάλος Μοναστηριώτης», Αριστοτέλης 99 (1973) 3-14

518

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Τσιαµπαρλής, Θεόδωρος, «Οδυρµοί και κλάµατα για τη φυγή των Βαλαάδων του Βοΐου», Βοϊακή Ζωή (Σεπτ. –Οκτ. 1999) 27-8 Τσούµαρης, Ανδρέας, «Η µάχη µε τους ΠΑΟτζήδες στα Λεύκαρα», Ενηµερωτικό ∆ελτίο (Γεν. –Μάρτ. 1998) 36 Τσιούµης, Κωνσταντίνος, «Η αγνωµοσύνη», Ηµερολόγιον ∆υτικής Μακεδονίας (1934) 81 Τσιούµης, Κώστας, «Πολιτικές δυνάµεις και κοινοβουλευτική εκπροσώπηση στην εκλογική περιφέρεια της Φλώρινας (1923 – 1936)», Εταιρεία 19 (1995) 26 -35 Τσιούρκας, Κλεόβουλος, «Το µοναστήρι της Αη –Σωτήρας ∆ρυόβουνου», Μακεδονική Ζωή (Σεπτ. 1969) 18-26, σ.22-3 Τσοπανάκης, Αγαπητός, «Σιάτιστα, 1941 –1943, Έρευνες για όπλα –Φαρδύκαµπος», περ. Σιατιστινά, 2 (1989) 7-22 Τσουµής, Παύλος «Συνταγµατάρχης ∆ηµήτριος Χατζής (1896 -1968)», Ελιµειακά 46 (Ιούν. 2001) 49 -66 Τυρπένος, Ευάγγελος, «Από την ίδρυσι και τις πρώτες εκδηλώσεις του Φ. Σ. Φ. «Αριστοτέλης».», Αριστοτέλης 45-6 (1964) 1-12 Φυλακτός, Φίλιππος, «Τσέλιος Μουδιώτης, ο πρώτος καπετάνιος στα Κερδύλια», Γιατί (Ιούνιος 1985) 32-6 Χαλκιάς, Νίκος «εκπολιτιστικός όµιλος Κοζάνης «Αισθητικές Χαρές» στην Κοζάνη της Κατοχής (1942 -1944)», Ελιµειακά (Ιούν. 1998) 33-43 Χατζής, Γιάννης, «Το κτύπηµα των Ιταλών στη Βίγλα», Εθνική Αντίσταση (Οκτ. 1983) 48 –9 Χατζητάσκος, Αλέκος, “Η καταστροφή του Μεσόβουνου”, Εθνική Αντίσταση, 1 (Απρίλης 1962) 58-62 Χρηστίδης, Γερµανός, , «Αναµνήσεις εκ του πρώτου Παγκοσµίου Πολέµου», Αριστοτέλης 56 (1966) 39-58 Ψωφάκας, Θωµάς, «Αγωνιστές από το Αργυροπούλι Λάρισας», Εθνική Αντίσταση (Ιούλ. -Σεπτ. 2005) 49-50 ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΕΙΣ Αβραµίδης Ευθύµιος: Γεννήθηκε σε τουρκόφωνο χωριό της Γάβζας το 1915 και µετοίκησε στην Ποντινή. Αγρότης και µουσικός (βιολί). Έλαβε µέρος στο Φαρδύκαµπο µε τις δεκαρχίες κι έπειτα χρηµάτισε µετά λαϊκός επίτροπος του ΕΑΜ στο χωριό του. Το καλοκαίρι του 1944 κατέφυγε µε χωριανούς του στο Βαθύλακκο αλλά ξαναγύρισε αµέσως πίσω. Έπειτα εξορίστηκε από τον ΕΛΑΣ στην Αγάπη Βεντζίων. Στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο έγινε αρχηγός των ΜΑΥ του χωριού του. Συνέντευξη στην Ποντινή το 1998 Αγγελίδης Παρίσης: Γεννήθηκε στο Γιαγµπασάν Καρς το 1914. και µετανάστευσε στην Καλαµαριά Θεσσαλονίκης. Φοιτητής στη Σχολή Νοµικών και Οικονοµικών Επιστηµών εξορίστηκε στη Φολέγανδρο το 1939. Επί Κατοχής εργαζόταν στην έκδοση της εφηµερίδας Λαϊκή Φωνή. Το 1947 χρηµάτισε διαφωτιστής στο Αρχηγείο ∆υτικής Μακεδονίας του ∆ΣΕ κι αργότερα πέρασε, ως ταγµατάρχης ΠΕ, στα τυπογραφεία του ∆ΣΕ στον Πυξό της Πρέσπας. Έπειτα κατέφυγε στην Τασκένδη και µετά στην Πολωνία. Επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη. Συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 2002 Αδαµίδης Νικόλαος: Γεννήθηκε στον Πόντο το 1920; Αγρότης. Μετανάστευσε οικογενειακώς στο Πρωτοχώρι Κοζάνης. Επί Κατοχής εργαζόταν στα µεταλλεία Ροδιανής. Συνέντευξη στο Πρωτοχώρι το 1996 Αδάµος Ευθύµιος: Γεννήθηκε στο Παλαιοχώρι Βεντζίων το 1933; Γραµµατέας κοινότητας Κνίδης, συνέντευξη στην Κνίδη το 2003

519

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Αθανασιάδης Θεοχάρης: Αγρότης. Γεννήθηκε στον Κλείτο Εορδαίας το 1927. Συνέντευξη στον Κλείτο το 2002 Αλεξιάδης Κωνσταντίνος: Καταγωγή από το τουρκόφωνο χωριό Αϊ Τογντού Αµάσειας. Γεννήθηκε στη Βροντή Βοΐου το 1925. Αγρότης. Εντάχθηκε στο εθνικιστικό τµήµα Σιδηρόπουλου και πολέµησε µέσα από τον Αυγερινό κατά την πολιορκία του από τους αντάρτες τον Απρίλη του 1943. Εντάχθηκε έπειτα ως αντάρτης στον ΕΛΑΣ του Βερµίου. Το 1945 κατετάγη χωροφύλακας άνευ θητείας. Συνέντευξη στη Βροντή το 2000 Αµπατζιάδης Χαρίλαος: Γεννήθηκε στη Βαρενού Πόντου. Μετανάστευσε στο Καρυοχώρι. Ράπτης. Συνέντευξη στο Καρυοχώρι το 2003 Ανδρεάδης ∆ηµήτριος: Γεννήθηκε στο Νοβοροσίσκ της Κριµαίας το 1916, όπου ο πατέρας του, µετανάστης από την Αργυρούπολη του Πόντου, είχε βιοτεχνία λεµονάδων, η οποία κλείστηκε από τους Ρώσους κοµουνιστές. Στη δεκαετία του 1920 κατέφυγε στην Άρδασα. Επί Κατοχής ανέλαβε γραφική εργασία στο επιτελείο των αντικοµουνιστών του χωριού του και λοχίας σε φυλάκιο του χωριού. Το 1945 ήταν συµµετείχε σε αποσπάσµατα πολιτών προς επίσκεψιν των διπλανών σλαβόφωνων χωριών. Συνέντευξη στην Άρδασα το 2002 Αραµπατζής Σάββας: Γεννήθηκε στο Βατερό το 1925. Οι γονείς του κατάγονταν από τουρκόφωνο χωριό της Σεβάστειας. Χρηµάτισε οπλίτης του ΕΕΣ στο Σώµα του χωριανού του οπλαρχηγού Γεωργίου Σισµανίδη. Λίγο πριν από τις τελικές πολιορκίες, το Νοέµβρη του 1944, εγκατέλειψε το Βαθύλακκο και γύρισε σώος στο χωριό του. Συνέντευξη στο Βατερό το 2002 Αρναούτογλου Ανδρέας: Γεννήθηκε στη Σµύρνη το 1914 κι εγκαταστάθηκε στο Αιγίνιο Κατερίνης. Εργάστηκε ως δάσκαλος στο χωριό Άγιος Ιωάννης της ιδία περιοχής. Το 1942 µυήθηκε στην ΥΒΕ και το Σεπτέµβρη του 1943 πέρασε στον ΕΛΑΣ, διοικητής 8ου λόχου, διοικητής σχολής υπαξιωµατικών ∆εσκάτης και Κηπουργιού και υπασπιστής στο 50ό Σύνταγµα του ΕΛΑΣ. Συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 1998 Αρσενίου Λάζαρος: Γεννήθηκε στη Λάρισα. Πολέµησε στο Αλβανικό ως έφεδρος ανθυπολοχαγός. Κατετάγη στον ΕΛΑΣ Θεσσαλίας. Χρηµάτισε επίσης στέλεχος του κατοχικού ΚΚΕ. Έγραψε διάφορα ιστορικά έργα. Συνέντευξη στα Τρίκαλα το 2000 Β. Γεώργιος: Καταγωγή από την Ασβεστόπετρα Εορδαίας. Γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1970;. Εν ενεργεία δικηγόρος και φιλίστορας. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 2005 Βαϊνάς Αργύριος: Γεννήθηκε στο Βογατσικό το 1930; Ηλεκτρολόγος. Ο πατέρας του είχε παντοπωλείο κι εξορίστηκε από τον ΕΛΑΣ στον Τρίλοφο το χειµώνα του 1944 -45. Συνέντευξη στο Βογατσικό το 2002 Βακατάρη –Παπασάββα Αργυρή: Γεννήθηκε στη Μεταµόρφωση Κοζάνης το 1925;. Σύζυγος του Κοζανίτη ανθυπασπιστή ΠΖ Γεωργίου Παπασάββα της οµάδας Μάντζιου, που εντάχθηκε εθελοντικά, απορρίφτηκε και ξαναεντάχθηκε στον ΕΛΑΣ, όπου δάρθηκε και φυλακίστηκε ως αντιδραστικός. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 2000 Βαλσαµίδης Αθανάσιος: Γεννήθηκε το 1923 στη Γαλάτεια. Ο πατέρας του είχε έρθει από τα Κουβούκλια της Προύσας. Βγήκε αντάρτης στο Σινιάτσικο το Μάρτιο του 1943. Έπειτα αποφοίτησε από τη σχολή λοχιών του ΕΛΑΣ Γρεβενών και την αντίστοιχη των ανθυπολοχαγών της Ρεντίνας. Έδρασε έπειτα ως διµοιρίτης του ΕΛΑΣ στην Ανατολική Μακεδονία. Στον κυρίως Εµφύλιο υπηρέτησε στην ΕΣΑ. Συνέντευξη στη Γαλάτεια το 2000 Βέζιος Αλέξανδρος: Γεννήθηκε στους ∆ελιώνες Ανατολικής Θράκης το 1914. Το

520

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1922 µετανάστευσε στα Μελίσσια Κοζάνης. Αγρότης. Συνέντευξη στα Μελίσσια το 1999 Βλάχος ∆ηµήτριος: Γεννήθηκε στο Εµπόριο το 1930; από γονείς που κατάγονταν από τη Βλάστη. Αγρότης. Συνέντευξη στο Εµπόριο το 2002σ Βουτσικίδης ∆ηµήτριος: Γεννήθηκε στη Γαλάτεια το 1925. Αγρότης. Οι γονείς κατάγονταν από ελληνόφωνο χωριό της Προύσας. Πήρε όπλο στον ΕΕΣ στο σώµα του χωριανού του οπλαρχηγού ∆ηµητρίου ∆ηλαβέρη. Κόντεψε να πιαστεί αιχµάλωτος στα Πετρανά, όντας σκοπός στη Γκόλιαβη Ράχη. Το απόγευµα έσπασε τον κλοιό και κατέφυγε στο χωριό του. Επί Εαµοκρατίας φυλακίστηκε στο µοναστήρι της Αγίας Τριάδας Βυθού. Συνέντευξη στη Γαλάτεια το 2004 Γακόπουλος Κωνσταντίνος: Γεννήθηκε στη ∆αµασκηνιά Βοΐου το 1940. Συνταξιοδοτήθηκε µε το βαθµό του διευθυντή σε σχολεία της πόλης Κοζάνης. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 2006 Γαλής Γεώργιος, Γεννήθηκε στην Ελασσόνα το 1930; Κτηνοτρόφος. Σαρακατσάνος. Ο πατέρας του βοσκούσε στον Κοκκινοπλό Ολύµπου όπου ήρθε σε εναντίωση µε τους αντάρτες που ζητούσαν όπλα και άνδρες της οικογένειας. Συνέντευξη στην Ελασσόνα το 2004 Γάτας Κωνσταντίνος: Γεννήθηκε στην Κάτω Κώµη Κοζάνης το 1910. Αγρότης. Λόγω του παραστήµατός του υπηρέτησε ως στρατιώτης στην ανακτορική φρουρά. Οπλίστηκε στον ΕΕΣ του χωριού του. Επί Εαµοκρατίας δάρθηκε και κρατήθηκε στο στρατόπεδο της Κοζάνης. Συνέντευξη στην Κάτω Κώµη το 1997 Γέρτζας Ευάγγελος: Γεννήθηκε στους Πύργους Εορδαίας το 1911. Παλαιός κοινοτάρχης. Συνέντευξη στους Πύργους το 2000 Γιάννου Περδίκας: Αγρότης. Γεννήθηκε στην Ολυµπιάδα Εορδαίας το 1906. Μαθήτευσε για λίγες µέρες στο βουλγαρικό σχολείο του χωριού του. Ο πατέρας του ήταν αγωγιάτης που µετανάστευσε στην Αµερική. Ο κουµπάρος του ήταν Βλάχος από τα Μπίτολα. Επί Κατοχής ήταν πρόεδρος του ΓΣ. Συνέντευξη στην Ολυµπιάδα το 2000 Γιαγιτζίδης Γεώργιος Γεννήθηκε στο Κουµπάν της Ρωσίας το 1923 από Λαζόφωνους γονείς. ∆ηµοτικός υπάλληλος Επί δικτατορίας Μεταξά ήρθαν στη Φλώρινα. Στον ΕΛΑΣ υπηρέτησε ως ακροβολιστής στην υποδειγµατική οµάδας του 1/28 τάγµατος. ∆εν βγήκε στο βουνό κατά τον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο. Συνέντευξη στη Φλώρινα το 2004 Γιότσας Βασίλειος: Γεννήθηκε στη Σαµαρίνα το 1909. Ο πατέρας του ήταν παπάς και ράφτης. Εργάστηκε προπολεµικά ως δάσκαλος στα χωριά του Τυρνάβου. Στην Κατοχή πέρασε στην πολιτική οργάνωση του ΕΑΜ και του ΚΚΕ Τυρνάβου. Στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο εντάχτηκε στο ∆ΣΕ Κόζιακα. Κατέφυγε το 1949 στην Τασκένδη, από όπου επέστρεψε. Συνέντευξη στην Ελασσόνα το 2004 Γκέκας Κωνσταντίνος: Γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1917. Ο πατέρας του ήταν παντοπώλης, ο αδελφός του Νικόλαος έµπορος αυτοκινήτων και πετρελαίων κι ο ίδιος ιδιοκτήτης χρωµατοπωλείου. Προήχθη σε ανθυπολοχαγό των όλµων λόγω της δράσης του στο Αλβανικό Μέτωπο. Επί Κατοχής διετέλεσε στρατιωτικός σύµβουλος της ΕΚΑ Κοζάνης κι έπειτα σύνδεσµος µε το ΕΑΜ. Φιλελεύθερων πολιτικών πεποιθήσεων, αρνήθηκε επί δικτατορίας να γίνει δήµαρχος της πόλης. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 2000 Γκόγκος Αλέξανδρος: Γεννήθηκε στην Καισαρειά Κοζάνης το 1920. Αγρότης. Οπλίστηκε στον ΕΕΣ του χωριού του, γι αυτό και φυλακίστηκε στον Πεντάλοφο για ένα µήνα. Συνέντευξη στην Καισαρειά το 1999 Γούλας Κωνσταντίνος: Γεννήθηκε στην Αιανή το 1933. Άσκησε τα επαγγέλµατα του µεσίτη και του εµπόρου καπνών κι έπειτα διατηρούσε χρωµατοπωλείο.

521

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Συνέντευξη στην Αιανή το 2001 Γραµµατικόπουλος Παναγιώτης: Καταγωγή από Καρς Καυκάσου. Γεννήθηκε στην Ποντοκώµη Κοζάνης το 1929. Ο πατέρας του ήταν εργοδηγός και το ίδιο επάγγελµα ακολούθησε κι αυτός. Επί Κατοχής φοίτησε στο Ηµιγυµνάσιο Πτολεµαΐδας και µετά της Κοζάνης. Πυροπαθής κατέφυγε στη Σπηλιά Εορδαίας και το καλοκαίρι του 1944 κατετάγη αντάρτης του ΕΛΑΣ στα έµπεδα του Άργους Ορεστικού. Το φθινόπωρο του ιδίου έτους εντάχθηκε στην ΕΠΟΝ της πόλης Κοζάνης. ο αδερφός του ήταν στον ΕΛΑΣ και το ∆ΣΕ και ο πατέρας του εξορίστηκε το 1949. Συνελήφθη το 1967, αλλά αφέθηκε µε δήλωση. Σήµερα προεδρεύει στο παράρτηµα της ΠΕΑΕΑ Κοζάνης. Έχει γράψει αποµνηµονεύµατα, ανέκδοτα ακόµα. Συνέντευξη στην Ποντοκώµη το 2001 ∆εµιρτζίδης Ελευθέριος: Γεννήθηκε στα Σιδερά το 1926. Οι γονείς του κατάγονταν από την τουρκόφωνη κωµόπολη Αϊαντζούχ ή Αϊαντζίκ του δυτικού Πόντου. Ποιµένας, γραµµατέας κοινότητας κι έπειτα ιερέας. Υπεύθυνος της ΕΠΟΝ Σιδερών. Επί κυρίως Εµφυλίου Πολέµου δάρθηκε από τη Χωροφυλακή ως κάτοχος όπλου. Συνέντευξη στα Σιδερά το 2007 Ζαγάρας Αργύριος: Γεννήθηκε στην Αιανή το 1935;. Αγροφύλακας. Στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο συνόδευε ως ΜΑΥ το Στρατό σε τοπικές επιχειρήσεις εναντίον των ανταρτών. Συνέντευξη στην Αιανή το 1994 Ζάµπακας Πάσχος: Γεννήθηκε στη Λευκοπηγή Κοζάνης το 1924. Εργάτης µεταλλείων χρωµίου. Κατατάχτηκε στο 1/27 τάγµα του ΕΛΑΣ. Συνέντευξη στη Λευκοπηγή το 2002 Ζυγούρας ∆ηµήτριος: Γεννήθηκε στη Βουχωρίνα Βοΐου το 1916. Εργάστηκε ως δάσκαλος στο Πυλωρί Βεντζίων. Πολέµησε στην Αλβανία ως έφεδρος ανθυπολοχαγός. Κατά µία πηγή δάρθηκε από τους Ιταλούς για κατοχή όπλου. Έλαβε µέρος στο Φαρδύκαµπο κι έπειτα κατετάγη στον ΕΛΑΣ ως στρατιωτικός αρχηγός του 1/27 τάγµατος µε το ψευδώνυµο Παλαιολόγος. Το 1945 πέρασε στο Μπούλκες από όπου επέστρεψε το φθινόπωρο του 1946. έπειτα διετέλεσε διοικητής της 14ης ταξιαρχίας του ∆ΣΕ φτάνοντας ως το βαθµός του υποστρατήγου. Πολιτικός πρόσφυγας στη Ρουµανία, επέστρεψε. Συνέντευξη στην Αθήνα το 1995 Θεοδώρου Παντελής: Γεννήθηκε στο Κούµκιοϊ Προύσας το 1915 από τουρκόφωνους γονείς. Μετανάστευσε στη Λυγερή Καραγιαννίων Κοζάνης. Αγρότης. Στην Αλβανία ήταν σκοπευτής πολυβόλου. ∆ιορίστηκε από το ΕΑΜ διαφωτιστής του χωριού του. Οπλίστηκε το 1944 στον ΕΕΣ, αλλά όντας στην Οινόη Κοζάνης το Νοέµβριο του 1944 παραδόθηκε πριν από την επίθεση στον ΕΛΑΣ. Το 1963 χρηµάτισε κοινοτάρχης. Συνέντευξη στη Λυγερή το 2002 Θωµαϊδης Λάζαρος: Γεννήθηκε το 1902 στο τουρκόφωνο χωριό Σατσί της Καππαδοκίας. Μετανάστευσε το 1923 στο Πετρανά. Επί Κατοχής χρηµάτισε κοινοτάρχης και αρχηγός µικρής αντικοµουνιστικής οµάδας εξοπλισµένων του χωριού του, οι οποίοι όµως παρέδωσαν εύκολα τα όπλα τους στον ΕΛΑΣ. Έπειτα ανέλαβε αρχηγός των ΜΑΥ του χωριού του. Συνέντευξη στα Πετρανά το 1995 Ιορδανίδης Παντελής: Γεννήθηκε στον Ρυάκιο το 1925; Αγρότης. Ο θείος του Κυριάκος χρηµάτισε οπλαρχηγός του ΕΕΣ του χωριού του. Συνέντευξη στον Άγιο ∆ηµήτριο το 2007 Ιωακειµίδης Αλέξανδρος: Γεννήθηκε στο Αλί Σοφί του Καρς το 1916; και µετανάστευσε στην Πτολεµαΐδα, όπου αποφοίτησε ως δάσκαλος. Εργάστηκε στην Στερεά Ελλάδα, αλλά απολύθηκε λίγο πριν από τον πόλεµο του 1940 -41. Εντάχθηκε το καλοκαίρι του 1941 στις ηµιστρατιωτικές οµάδες της Εορδαίας, αλλά επαναπροσλαµβανόµενος δίδασκε στον Πελαργό µέχρι να δραστηριοποιηθεί

522

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ως διαφωτιστής του ΕΑΜ στο Βέρµιο. Τελείωσε την πολεµική του καριέρα ως καπετάνιος τάγµατος του Εφεδρικού ΕΛΑΣ Εορδαίας, θέση εξ αιτίας της οποίας εξορίστηκε κι απολύθηκε δια παντός από την υπηρεσία. Εργάστηκε έπειτα ως έµµισθος καταγραφέας αναµνήσεων των Προσφύγων της Μικράς Ασίας κι αργότερα άνοιξε κατάστηµα υφασµάτων στην Πτολεµαΐδα. Εξέδωσε ενθυµήµατα και συνέγραφε αναµνήσεις του σε περιοδικά. Συνέντευξη στην Πτολεµαΐδα το 1998 Ιωαννίδου Σουλτάνα: Γεννήθηκε στο Βατόλακκο Γρεβενών το 1932 από γονείς τουρκόφωνους; Αδελφή του υπολοχαγού ∆ιαχειρίσεως Λεωνίδα Ιωαννίδη. Συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 1996 Κ. Γεώργιος: Γεννήθηκε στην Πάνορµο της Μικράς Ασίας το 1909. Κάτοικος του Χιονάτου Καστοριάς από τη δεκαετία του 1920. ∆ασικός. Συνέντευξη στο Χιονάτο το 2002 Καβακίδης Αλέξανδρος: Γεννήθηκε στον Άγιο ∆ηµήτριο Κοζάνης το 1935; Αγρότης. Ο πατέρας του ήταν προπολεµικός γραµµατέας της κοινότητας κι οπλαρχηγός του ΕΕΣ του χωριού του. Συνέντευξη στον Άγιο ∆ηµήτριο το 2007 Καζάκης Γεώργιος: Γεννήθηκε στην Αµυγδαλιά Κοζάνης το 1935; Αγρότης. Μετά την πυρά του χωριού του από τον ΕΛΑΣ έµενε οικογενειακώς στο Βαθύλακκο. Συνέντευξη στο Βαθύλακκο το 2007 Κακαβέλης Χαρίσιος: Γεννήθηκε στην Αιανή Κοζάνης το 1900. Αγρότης. Επί Κατοχής κουβαλούσε µε ζώα χρώµιο. Συνέντευξη στην Αιανή το 1993 Καλαµιά: διάφοροι κάτοικοι: Καλαµιά 2003 Καλαµπούκας Στέργιος: Γεννήθηκε στην Αγία Παρασκευή Κοζάνης το 1930; Αγρότης, εργάτης µεταλλείων χρωµίου Ροδιανής. Συνέντευξη στην Αγία Παρασκευή το 1997 Καλλιανιώτης Αθανάσιος: Γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1910. Εργαζόταν στις επιχειρήσεις του πατέρα του (παντοπωλείο) στην Κοζάνη, Αιανή και Χρώµιο. Πολέµησε στην Αλβανία. Στρατεύτηκε υποχρεωτικά στον ΕΛΑΣ το φθινόπωρο του 1945. Μεταπολεµικά άνοιξε δικό του παντοπωλείο στην Αιανή. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996 Καλλιανιώτης Γρηγόριος: Γεννήθηκε στην Αιανή το 1919. Απόφοιτος της Εµπορικής Σχολής Θεσσαλονίκης εργάστηκε το 1943 -44 στα µεταλλεία Ροδιανής ως αποθηκάριος τροφίµων για τους Έλληνες εργάτες. Μετά τον κυρίως Εµφύλιο χρηµάτισε λογιστής διάφορων εταιριών. Συνέντευξη στην Αιανή το 2000 Καλλιανιώτης Λάζαρος: Γεννήθηκε στην Αιανή το 1925. Εργαζόταν στις επιχειρήσεις του πατέρα του (παντοπωλείο) στην Κοζάνη, Αιανή και Χρώµιο. Βγήκε αντάρτης στο 1/27 τάγµα του ΕΛΑΣ, υπεύθυνος της ΕΤΑ της µονάδας του. Μεταπολεµικά µετανάστευσε στην Αυστραλία, από όπου επέστρεψε. Συνέντευξη στην Αιανή το 1991 Καπακιάρης Νικόλαος: Γεννήθηκε στη Σαρακίνα Βεντζίων το 1921. Ο παππούς του είχε παντοπωλείο κι ο πατέρας του είχε µαθητεύσει στην Εµπορική Σχολή της Κοζάνης –ασθένησε και πέθανε επί κυρίως Εµφυλίου στις φυλακές Αβέρωφ. Κατετάγη στον 3ο λόχο του 1/27 τάγµατος του ΕΛΑΣ. Το 1946 δικάστηκε αλλά αθωώθηκε. Έπειτα εξορίστηκε στα Γιούρα και τη Ζάκυνθο ως το 1949. Συνέντευξη στη Σαρακίνα το 2001 Καραβάς Γεώργιος: Γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1925;. Σπούδασε µηχανολόγος µηχανικός. Επί Κατοχής διετέλεσε λογιστής της κατασκευαστικής εταιρίας Via Nova στην Κοζάνη. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996 Καραγκιόζης Στέφανος: Γεννήθηκε στο Ντεµπρεµές της Προύσας το 1921 και µεγάλωσε στο ∆ροσερό. Οπλίστηκε στον ΕΕΣ του χωριού του. Πολέµησε στα

523

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Πετρανά το Νοέµβριο του 1944, εκεί αιχµαλωτίστηκε και γλίτωσε. Επί Εαµοκρατίας κρατήθηκε στο στρατόπεδο της Κοζάνης. Συνέντευξη στο ∆ροσερό το 2004 Καραµπέρης Στέφανος: Γεννήθηκε στην Κλεισώρεια Βοΐου το 1921. Ο πατέρας του ήταν δάσκαλος. Εντάχθηκε στην ΥΒΕ/ΕΚΑ κι έπειτα στην ΠΑΟ. Το φθινόπωρο του 1943 κατέφυγε στη Μέση Ανατολή, όπου τραυµατίστηκε στο Ελ Αλαµέιν. Συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 1998 (συνέντευξη στον µεταπτυχιακό φοιτητή του Τµήµατος Ιστορίας του ΑΠΘ Γεώργιο Αντωνίου) Καραπέτσας Αργύριος: Γεννήθηκε στην Άνω Κώµη το 1914. Κοινοτάρχης. Συνέντευξη στην Άνω Κώµη το 2001 Καριτζάς Ιωάννης: Γεννήθηκε στο Καλονέρι από ΑνατολικοΘρακιώτες Πρόσφυγες γονείς. Αντάρτης Αποσπάσµατος Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ. Συνέντευξη στο Καλονέρι το 2001 Κέλλη, διάφοροι κάτοικοι: Συνέντευξη στην Κέλλη το 2002 Κεχαϊδης Ιωάννης: Αγρότης προσφυγικής καταγωγής από το Καλονέρι. Γεννήθηκε το 1928; Κατατάχτηκε υποχρεωτικά στον µάχιµο ΕΛΑΣ, στον 3 λόχο του 1/27 τάγµατος, έπειτα από εθελοντική θητεία στην Επιµελητεία του Πενταλόφου. Συνέντευξη στο Καλονέρι το 2001 Κεχαγιάς Στέργιος: Γεννήθηκε στο Ρύµνιο Σερβίων το 1930. Πρόσφυγας, καταγωγή από χωριό Μπαρασλί Ραιδεστού Ανατολικής Θράκης. Ποιµένας, µετανάστης στη Γερµανία, κοινοτάρχης το 1975 κι έκτοτε ιδιοκτήτης καφενείου. Το 1943 µετά την πυρά του χωριού του κατέφυγε στη Μεσιανή και τις Γούλες. Έπειτα από τη δεύτερη πυρά του χωριού του κατέφυγε στο Φρούριο. Το 1948 κατέφυγε στα Σέρβια για να µην επιστρατευτεί από το ∆ΣΕ. Συνέντευξη στο Ρύµνιο το 2004 Κιοσές Νικόλαος: Γεννήθηκε στο Φιλώτα το 1930. Οι γονείς του είχαν έρθει από το Μπογάζ Κιοϊ Ανατολικής Θράκης. Καφενειούχος. Συνέντευξη στο Φιλώτα το 2003 Κιουρτσίδης Ιωάννης: Γεννήθηκε στο Καρά Τζιοράν της Καππαδοκίας το 1908 και µετανάστευσε στα Κοµνηνά. Αγρότης. Στέλεχος της ΕΕΕ Εορδαίας το 1943 και το επόµενο έτος οπλίτης στο σώµα του χωριανού του οπλαρχηγού Ιωσήφ Χατζηκυριάκου. Στα Πετρανά έµενε σε φυλάκιο του νοτίου µέρους που δεν δέχτηκε επίθεση. Παραδοθείς διέφυγε µε ψυχραιµία της πρώτης µαζικής εκτέλεσης. Συνέντευξη στα Κοµνηνά το 2005 Κιπιρτίδης Γεώργιος: Γεννήθηκε στα Λεύκαρα το 1925. Αγρότης. Εντάχθηκε στον ΕΕΣ του χωριού του. Το Νοέµβριο του 1944 επέζησε της εκτέλεσης. Συνέντευξη στα Κρανίδια το 2004 Κλείτος, διάφοροι κάτοικοι: Συνέντευξη το 2002 Κολιόπουλος Σωτήριος: Γεννήθηκε στο Βοτάνι Καστοριάς το 1923. Μυλωνάς. Ο θείος του βγήκε από τους πρώτους αντάρτες στον ΕΛΑΣ. Συνέντευξη στο Βοτάνι το 2005 Κοντοζίδης Λάζαρος: Γεννήθηκε στη Χαραυγή το 1920;. Ο πατέρας του ήταν γανωτζής από το Εσκί Σεχήρ και η µάνα του Σµυρνιά. Πολέµησε ως αντάρτης του 3/16 τάγµατος του ΕΛΑΣ (Βερµίου). Η αδερφή του ήταν επίσης Ελασίτισσα. Συνέντευξη στη Χαραυγή το 1999 Κοταρίδης Γεώργιος: Γεννήθηκε στο Ρυάκιο το 1925; Αγρότης. Μετανάστευσε στο Ρυάκιο. Από γραµµατέας της ΕΠΟΝ του χωριού του κατατάχτηκε στον 2/16 τάγµα του ΕΛΑΣ Βερµίου. Το 1950 κατατάχτηκε στη Χωροφυλακή, αλλά παραιτήθηκε. Συνέντευξη στον Τετράλοφο το 2003 Κουρκούτας Μιχαήλ: Γεννήθηκε στα Νάµατα Σινιάτσικου από βλαχόφωνους γονείς το 1928; Σπουδαστής ων της φιλολογίας Θεσσαλονίκης επιστρατεύτηκε στο ∆ΣΕ.

524

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Σπούδασε φιλολογία στην Τασκένδη κι επέστρεψε στην Ελλάδα στη δεκαετία του 1960. Εργάστηκε ως καθηγητής στην Κοζάνη και χρηµάτισε πρόεδρος της ΟΛΜΕ. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 2006 Κουφαλέξης Αθανάσιος: Γεννήθηκε στην Αιανή το 1935; Αγρότης. Τον πατέρα του απήγαγε η ΟΠΛΑ κι έκτοτε έµεινε ορφανός. Αρχαιολάτρης, συνεισέφερε τα µέγιστα στην τοπική συλλογή Κυριακίδης Γεώργιος: Γεννήθηκε στην Άρδασα το 1925. Κατετάγη στον ΕΛΑΣ Σινιάτσικου και µετά χρηµάτισε στη φρουρά του Γ.Σ. του ΕΛΑΣ στο Περτούλι. Έπειτα µετατέθηκε στο 2/27 τάγµα του ΕΛΑΣ Κοζάνης. Μεταπολεµικά έµεινε σπίτι του. Συνέντευξη στην Άρδασα το 2002 Κυριακίδης Γεώργιος: Γεννήθηκε στο Ροδίτη Κοζάνης το 1925. Γραµµατέας κοινότητας. Οπλίτης του ΕΕΣ. Συνέντευξη στο Ροδίτη το 2003 Κυριακίδης Χρήστος: Γεννήθηκε στα Ίµερα Κοζάνης το 1925 από γονείς που ήρθαν από τον Καύκασο. Ως οπλίτης του Εφεδρικού ΕΛΑΣ αιχµαλωτίστηκε από την τοπική ΠΑΟ, αλλά ανταλλάχτηκε. Έπειτα εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ Πιερίων. Μεταπολεµικά φυλακίστηκε στην Κρήτη κι αλλού ως µε την κατηγορία εκτελέσεων στο χωριό του. Συνέντευξη στη Βέροια το 1996 Κωνσταντινίδης Αρτέµιος: Γεννήθηκε στο Ανατολικό Εορδαίας το 1933; Οι τουρκόφωνοι γονείς του κατάγονταν από τη Γάγγρα. Αγρότης. Μέλος της ΕΠΟΝ επί Εαµοκρατίας. Συνέντευξη στο Ανατολικό το 2002 Κωνσταντινίδης Γεώργιος: Γεννήθηκε στον Κλείτο Κοζάνης το 1935;. ∆ικηγόρος. Υιός του οπλαρχηγού του ΕΕΣ Κλείτου Ευσταθίου Κωνσταντινίδη. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 2007 Κωνσταντινίδης Παύλος: Γεννήθηκε στην Αύρα (Κοµουσλάρ) Κοζάνης το 1930; Αγρότης. Συνέντευξη στην Αύρα το 1997 Κωτσίδης Βασίλειος: Γεννήθηκε στην Ποντοκώµη το 1925. Ο πατέρας του ήταν αγροφύλακας στο λαζόφωνο χωριό Κοβ Τεπέ Σεβάστειας. Αγρότης, κοινοτάρχης κι έπειτα έµπορος. Κατατάχτηκε εθελοντής στο συγκρότηµα Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ το Μάρτιο του 1943, αλλά το φθινόπωρο του ιδίου έτους εντάχθηκε στην ΠΑΟ Ηµαθίας. Το επόµενο έτος χρηµάτισε οπλίτης στο καπετανάτο του χωριού Κλείτος. Επί Εαµοκρατίας µαχαιρώθηκε από χωριανούς του, αλλά επέζησε και κρατήθηκε στο Βυθό Βοΐου. Τερµάτισε την ένοπλη καριέρα του ως διµοιρίτης των ΤΕΑ Ποντοκώµης. Συνέντευξη στην Ποντοκώµη το 2006 Λαφτσίδης Χαράλαµπος: Γεννήθηκε στο Ελάφι Χασίων το 1930; Αγρότης, Τηλεφωνική επικοινωνία το 2007 Λιάκος Τριαντάφυλλος: Γεννήθηκε στο Φρούριο (Νιζισκό ή Παλιάλωνα) Σερβίων το 1926. Κτηνοτρόφος. Εργάτης µεταλλείων χρωµίου επί Κατοχής. Συνέντευξη στο Φρούριο το 2001 Λιάµας Ζήσης: Βλ. Μπούρζιος Ζήσης Λογδανίδης Κυριάκος: Γεννήθηκε στο Μεσόβουνο το 1930. Ο πατέρας του, δηλωσίας κοµουνιστής συµµετείχε στα γεγονότα του Μεσόβουνου και κατέφυγε στα Μπίτολα µαζί µε το Χατζητάσκο τον Οκτώβριο του 1941, ενώ αργότερα βγήκε στο ∆ΣΕ, όπως και ο γιος του, που αποφοιτώντας από τη σχολή σαµποταριστών του ∆ΣΕ έδρασε στο Βέρµιο µε αποτέλεσµα να περάσει στο εξωτερικό, από όπου επέστρεψε στη γενέθλια γη. Συνέντευξη στο Μεσόβουνο το 2000 Μ. Αντώνιος: Γεννήθηκε το 1926 στη Σκαµνιά Ολύµπου. Κλητήρας κοινότητας. Το Απρίλιο του 1943 κρατήθηκε όµηρος από τους Γερµανούς. Συνέντευξη στη Νέα Συκαµινέα το 2007 Μαγιάννης Παναγιώτης: Γεννήθηκε στο Βατόλακκο Γρεβενών το 1927; Ο πατέρας

525

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 ήρθε σώγαµπρος από το Βυθό Βοΐου. Αγρότης. Κατατάχτηκε αντάρτης στο Απόσπασµα Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ. Φυλακίστηκε κι εξορίστηκε κατά τη διάρκεια του κυρίως Εµφυλίου Πολέµου όπως επίσης και την περίοδο του καθεστώτος των συνταγµαταρχών. Συνέντευξη στο Βατόλακκο το 1997 Μαρωνίδης Ιωάννης: Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1930; και η καταγωγή των γονιών του ήταν από το Λιβάδι Πιερίων κι από τα Σέρβια. Ο πατέρας του Γεώργιος, στρατιωτικός αρχηγός του ΕΕΣ Κοζάνης, και η αδελφή του Αναστασία εκτελέστηκαν, αφού αιχµαλωτίστηκαν από τον ΕΛΑΣ το Σεπτέµβριο του 1944, ενώ ο ίδιος τραυµατίστηκε αλλά επέζησε. Συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 1998 Μάτσος Ιωάννης: Γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1911 Βυρσοδέψης. Η οικογένειά του διατηρούσε Βυρσοδεψείο και ασχολούνταν µε τον συνδικαλισµό. Εξορίστηκε κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Μεταξά. Επί Κατοχής διετέλεσε µέλος της ΠΕ του ΚΚΕ Κοζάνης, όπως και της ΕΑ του ΕΑΜ της ιδία περιοχής. Εξορίστηκε και δεύτερη φορά την εποχή του κυρίως Εµφυλίου Πολέµου. Συνέντευξη στον τραπεζικό Σίµο Κερασίδη από τη Θεσσαλονίκη το 1994 και 1995 Μαχαίρας Αναστάσιος. Γεννήθηκε στο Πολυνέρι Γρεβενών το 1909. Κτηνοτρόφος. Το 1945-6 συµµετείχε στο αντικοµουνιστικό απόσπασµα του Στεργίου Γεωργούλα. Συνέντευξη στην Ελασσόνα το 2004 Μεχτερίδης Θεόδωρος: Γεννήθηκε στο Μαυροδένδρι το 1930. Αγρότης. Οι γονείς του Λαζόφωνοι. Ο πατέρας του τραυµατίστηκε στην επίθεση του ΕΛΑΣ εναντίον του χωριού του. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 2007 Μεχτερίδης Θεόδωρος: Γεννήθηκε στο Βαθύλακκο το 1935;. Αγρότης. Οι γονείς του κατάγονταν από το τουρκόφωνο χωριό Ταζλού της Αµάσειας. Συνέντευξη στο Βαθύλακκο το 2007 Μουταφτσής Χαρίσιος: Γεννήθηκε στην Καισαρειά το 1923; Αγρότης. Το Μάρτιο του 1943 επιστρατεύτηκε για να αντιµετωπίσει τους Ιταλούς που επιχειρούσαν να διέλθουν τη γέφυρα των Σερβίων. Το 1944 κατατάχτηκε στον ΕΛΑΣ. Συνέντευξη στην Καισαρειά το 1996 Μπαϊραµίδης Παναγιώτης: Γεννήθηκε στους Αγίους Αναργύρους Βοΐου το 1928. Οι γονείς ήρθαν από τουρκόφωνο χωριό της Σεβάστειας. Αγρότης. Μέλος τµήµατος ΜΑ∆ κατά τον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο (Σώµα Αγάπιου Μπουικίδη). Γερµανοί και Κοµιτατζήδες πήραν τα ζώα τους το καλοκαίρι του 1944 κι έκαψαν το σπίτι τους. Συνέντευξη στους Αγίους Αναργύρους και το Τσοτύλι το 2007 Μπαλαµπανίδης Γεώργιος: Γεννήθηκε στη Μεσιανή το 1930;. Αγρότης. Ο πατέρας του ήταν διµοιρίτης της ΠΑΟ του χωριού του. Συνέντευξη στη Μεσιανή το 2003 Μπαλαούρας Ευριπίδης: Γεννήθηκε στο Πύθιο Ελασσόνας το 1929. Αγρότης. Ο πατέρας του ήταν υπεύθυνος του ΕΑΜ. Εντάχθηκε στο ∆ΣΕ, τραυµατίστηκε κι αιχµαλωτίστηκε. Συνέντευξη στο Πύθιο το 2004 Μπαντάς Θεόδωρος: Γεννήθηκε στα Σέρβια το 1920. Η καταγωγή της οικογένειάς του ήταν από το βλαχόφωνο χωριό Λιβάδι Πιερίων. Υφαντουργός. Χρηµάτισε αντάρτης του ΕΛΑΣ. Συνέντευξη στα Σέρβια το 2001 Μπάρος Παναγιώτης: Γεννήθηκε στο Λέχοβο το 1922. Οικοδόµος. Χρηµάτισε αντάρτης του ΕΛΑΣ Βιτσίου. Συνέντευξη στο Λέχοβο το 2002 Μπέλος Αναστάσιος: Γεννήθηκε το 1936; στη Γαλατινή Βοΐου. Εργάστηκε ως δάσκαλος σε σχολεία της Κοζάνης. Αρθρογραφεί ως δηµοσιολόγος στον έντυπο τύπο της περιοχής. Ως το 2005 εξέδιδε το περιοδικό ∆υτικοµακεδονικόν Ηµερολόγιον. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 2006 Μπόζος Σταύρος: Γεννήθηκε στο Κερµένι της Ανατολικής Θράκης το 1907 και µετοίκησε στα Αµύγδαλα (Χαραυγή) Εορδαίας. Φοβούµενος τον ΕΛΑΣ, εντάχθηκε στο εθελοντικό τάγµα του Γεωργίου Πούλου ως δεκανέας, το οποίο

526

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ακολούθησε το 1965 ως τη Γερµανία. Το 1964 µετανάστευσε ως βιοµηχανικός εργάτης στις ΗΠΑ ως το 1982 που επέστρεψε. Συνέντευξη στην Πτολεµαΐδα το 1999 Μπόντας Γεώργιος: Γεννήθηκε το 1935; στη Σιάτιστα. Αποφοίτησε από το Γυµνάσιο Σιάτιστας. Χρηµάτισε διευθυντής της ∆ηµόσιας Βιβλιοθήκης Σιάτιστας. Έγραψε βιβλία λαογραφικού κυρίως περιεχοµένου. Τηλεφωνική επικοινωνία το 2005 Μπόρας Σωτήριος: Γεννήθηκε στο Μπογάζ Κιοϊ της Αν. Θράκης το 1920; και µετανάστευσε στο Φιλώτα. Αγρότης. Εντάχθηκε κατόπιν υποδείξεως στην 9η µεραρχία του ΕΛΑΣ. Έπειτα από ηµιονηγός στο κοµάντο του Πάτρικ Έβανς πέρασε στην ανεξάρτητη διµοιρία του 3/28 τάγµατος. Για τη δράση του προήχθη σε οµαδάρχη. Έλαβε µέρος στην πολιορκία των Πετρανών ως διοικητής οµάδας του 2ου λόχου του 1/28 τάγµατος. Συνέντευξη το 2005 Μπουικίδης Αβραάµ: Γεννήθηκε στους Αγίους Αναργύρους Βοΐου το 1936; Υιός του τουρκόφωνου διοικητή αποσπάσµατος ΜΑ∆ στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο Αγάπιου, που είχε χρηµατίσει αντάρτης στα χωριά της Σεβάστειας. Αγρότης. Γερµανοί και Κοµιτατζήδες πήραν τα ζώα του το καλοκαίρι του 1944 κι έκαψαν το σπίτι τους. Συνέντευξη στους Αγίους Αναργύρους και το Τσοτύλι το 2007 Μπούρτζιος ή Λιάµας Ζήσης: Γεννήθηκε στη Σιάτιστα το 1919. Στην ενέδρα της Βίγλας ρίχτηκε από τους πρώτους επάνω στα ιταλικά αυτοκίνητα. Τραυµατίστηκε εκεί µε διαµπερές στο στήθος και νοσηλεύτηκε στην Εράτυρα. Κατατάχτηκε έπειτα στο 1/27 τάγµα του ΕΛΑΣ µε πεδίο δράσης το Μπουγάζι. Κατατάχτηκε στο Στρατό κατά τη διάρκεια του Εµφυλίου Πολέµου. Συνέντευξη στη Σιάτιστα το 2002 Μωυσιάδης Κωνσταντίνος: Γεννήθηκε στο Τσοπάν Κιοϊ Τραπεζούντας το 1916. ο πατέρας του ήταν ιερέας. Μαθήτεψε ράφτης στα Γρεβενά, όπου εντάχτηκε στην ΟΚΝΕ. Τραυµατίστηκε στο κεφάλι στο µέτωπο της Αλβανίας. Πολέµησε ως αντάρτης στον ΕΛΑΣ και στον κυρίως Εµφύλιο χρηµάτισε µέλος στο Κέντρο Πληροφοριών Βεντζίων του ∆ΣΕ µε το ψευδώνυµο «παπάς». Επαναπατρίστηκε από την Τασκένδη στο χωριό του το 1969. Συνέντευξη στην Αγάπη το 1996 Νεδέλκος Γεώργιος: Γεννήθηκε στη Φλώρινα το 1917. Ο έµπορος πατέρας του ήταν Σλαβόφωνος και η µητέρα του Βλάχα. Άσκησε το επάγγελµα του ιατρού µέχρι να καταταγεί το 1943 στον ΕΛΑΣ, όπου χρηµάτισε καπετάνιος. Κατά τη διάρκεια του κυρίως Εµφυλίου Πολέµου εντάχθηκε ως ιατρός στο ∆ΣΕ καταφεύγοντας έπειτα στην Τασκένδη. Συνέντευξη στη Φλώρινα το 2002 Νοµικός Χρήστος: Γεννήθηκε το 1913 στην Κωνσταντινούπολη από νησιώτες γονείς. Όταν τον πατέρα του φόνευσαν Τούρκοι τσέτες µετανάστευσε στη Νάξο κι έπειτα στην Παιανία Αττικής, όπου εξάσκησε το επάγγελµα του ξυλουργού. Κατατάχτηκε στη Χωροφυλακή της Αθήνας κι έπειτα ανέλαβε φύλακας στη γέφυρα του Αξιού, από όπου εντάχθηκε στην ΕΚΑ Κοζάνης και µετά στο 1/27 τάγµα του ΕΛΑΣ. ∆ιετέλεσε ανθυπολοχαγός του ΕΛΑΣ κατ΄ απονοµήν και από το φθινόπωρο του 1943 αρχηγός ανεξάρτητης διµοιρίας του ΕΛΑΣ στον Τσιαρτσιαµπά. Το 1945 κατέφυγε στο Μπούλκες κι επιστρέφοντας ανέλαβε ηγέτης της ΟΠΛΑ ως το 1948 που χρηµάτισε διοικητής της Πολιτοφυλακής στην Καλλονή Βοΐου. Πέρασε µετά στην Πολωνία. Συνεντεύξεις στην Αθήνα το 1993 Ντάµπος Ιωάννης: Γεννήθηκε το 1918 στο Λιβάδι Ελασσόνας από Βλάχους γονείς. Αγρότης και κτηνοτρόφος. Πολέµησε στην Αλβανία. Επί Κατοχής εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ Ολύµπου κι έπειτα πέρασε στο Πήλιο, στη διµοιρία του Θωµά Καψάλη. Το 1945 επιστρατεύτηκε στον Εθνικό Στρατό. Συνέντευξη στο Λιβάδι το 2007 Νταφόπουλος Σταύρος: Γεννήθηκε στον Κοσκινά Καρδίτσας το 1924;. Αγρότης.

527

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Υπηρέτησε οπλίτης στον ΕΑΣΑ∆ Καρδίτσας και κατέφυγε καταδιωκόµενος στα Πετρανά τον Οκτώβριο του 1944. Κατά τη διάρκεια της µάχης των Πετρανών έσπασε τον κλοιό και διέφυγε στο Βέρµιο. Μετά από περιπέτειες παραδόθηκε στον ΕΛΑΣ και φυλακίστηκε στο στρατόπεδο Κοζάνης. Έπειτα κρατήθηκε στις φυλακές Τρικάλων και Καρδίτσας, από όπου απελευθερώθηκε. Συνέντευξη στον Κοσκινά Καρδίτσας το 2004 Ντέµκας Φώτιος: Γεννήθηκε στον Ταξιάρχη Γρεβενών το 1921. Ορφανός εργάστηκε σε υφασµατοπωλείο της Σιάτιστας και επί Κατοχής στα µεταλλεία Βουιδόλακκα Μπούρινου. Στα τέλη Απριλίου του 1943 επιστρατεύτηκε στον ΕΛΑΣ. Ανέλαβε καπετάνιος διµοιρίας στον 10 λόχο του 3/53 τάγµατος Γρεβενών. Μετά τη Βάρκιζα κατέφυγε ως ποιµένας στο Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκης, απ’ όπου στρατεύτηκε στο πρώτο τάγµα Σκαπανέων στην Αθήνα. Έπειτα εργάστηκε ως οικοδόµος, οπωροπώλης κ.α. και τελικά άνοιξε ταβέρνα στο Ωραιόκαστρο. Εξέδωσε αποµνηµονεύµατα. Συνέντευξη στο Ωραιόκαστρο το 1996 Ντουβαρτζίδου Ελένη: Γεννήθηκε στο Ροδίτη το 1925; Από τουρκόφωνους γονείς. Αγρότισσα. Ο άντρας της Ιωάννης διετέλεσε οπλαρχηγός στον ΕΕΣ του χωριού του διατηρώντας επαφές µε τον ΕΛΑΣ, Συνέντευξη στο Ροδίτη το 1998 Παναγιωτίδης Ιωάννης: Γεννήθηκε στην Ανάπα Κριµαίας το 1917. Λογιστής. Μετανάστευσε οικογενειακώς στη Φλώρινα. Φοιτητής Νοµικής. Εξορίστηκε το 1936 στη Φολέγανδρο. Το 1941 έδρασε στην Κοζάνη ως στέλεχος του ΚΚΕ και το 1943 στη Χαλκιδική και Θεσσαλονίκη. Μεταπολεµικά φυλακίστηκε ως το 1962. το 1967 -71 κρατήθηκε στη Λέρο. Συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 2002 Παντσίδης Αντώνιος: Αγρότης. Γεννήθηκε στη Χαραυγή το 1936, οι γονείς του κατάγονταν από το Κερµένι της Ανατολικής Θράκης. Συνέντευξη στη Χαραυγή το 1999 Παπαδηµητρίου Νικόλαος: Υπάλληλος ∆ΕΗ. Γεννήθηκε στην Κρυόβρυση από γονείς Μικρασιάτες. Το ∆εκέµβριο του 1943 κατατάχτηκε στο Ελληνικό Εθελοντικό Σώµα του Γεωργίου Πούλου µε το οποίο έφτασε ως τη Σλοβενία. Κατά τον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο ήταν στα ΜΑΥ της Γαλάτειας. Συνέντευξη στη Γαλάτεια το 2004 Παπαδηµητρίου Στέργιος: Αγρότης. Γεννήθηκε στην Κρυόβρυση Ελασσόνας το 1930;. Κτηνοτρόφος. Συνέντευξη στην Κρυόβρυση το 2004 Παπαδόπουλος Κυριάκος: Γεννήθηκε στο Τσικάντον Αργυρούπολης το 1915, αλλά µετανάστευσε ορφανός στο Τσοτύλι. Αποφοίτησε από το διδασκαλείο Κοζάνης κι εργάστηκε ως δάσκαλος στα χωριά του Βοΐου. Πολέµησε στην Αλβανία ως δεκανέας στην αρχή κι έφεδρος ανθυπολοχαγός έπειτα. Επί Κατοχής εργάστηκε ως επιµελητής του 27ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ Κοζάνης. Φυλακίστηκε µεταπολεµικά κατηγορούµενος για φόνους στην Καστοριά κι εξορίστηκε στην Κέρκυρα από όπου επέστρεψε το 1946. Εργάστηκε τότε πάλι ως δάσκαλος αλλά απολύθηκε. Το 1953 επέστρεψε πάλι στην Εκπαίδευση. Συνέντευξη στο Ανατολικό Εορδαίας 2002 Παπαδόπουλος Νικόλαος: Γεννήθηκε στην Άνω Κώµη το 1912;. ∆άσκαλος. Εντάχθηκε στο ΕΑΜ. Μεταπολεµικά δίδασκε στη Θεσσαλονίκη. Συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 1998 Παπαδόπουλος Χρήστος: Καταγωγή από Κιαµίν Σεβάστειας. Γεννήθηκε στο Μεσόβουνο το 1925. Επί Κατοχής εξαιρέθηκε ως µικρός από τη µαζική εκτέλεση. Κατέφυγε µετά στο Ροδίτη και αφού εντάχθηκε στο Εφεδρικό ΕΛΑΣ του χωριού του, µετανάστευσε στη Χαρίεσσα της Ηµαθίας. Εξελέγη αντιπρόεδρος στο Μεσόβουνο τη δεκαετία του 1950 κι έπειτα διορίστηκε ως αγροφύλακας. Εργάστηκε στη Γερµανία ως βιοµηχανικός εργάτης µέχρι να συνταξιοδοτηθεί.

528

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Συνέντευξη στο Μεσόβουνο το 2005 Παπαδοπούλου Λεµονιά: Γεννήθηκε στο Ανατολικό το 1925; Αγρότισσα. Χρηµάτισε διαφωτίστρια της ΕΠΟΝ στο χωριό της. Συνέντευξη στο Ανατολικό το 1999 Παπαηλιάδης Σοφοκλής: Αγρότης. Γεννήθηκε στη Μεσοποταµία το 1926 από Πόντιους γονείς. Ο πατέρας του ασχολιόταν µε επιχειρήσεις στη Ρουµανία. Επί Εαµοκρατίας δικάστηκε από Λαϊκό ∆ικαστήριο του ΕΑΜ για άρνηση µεταφοράς εφοδίων. Πολέµησε στον κυρίως Εµφύλιο ως στρατιώτης. Συνέντευξη στη Μεσοποταµία το 2001 Παπαϊωάννου Αχιλλεύς: Γεννήθηκε στην Καλή Βρύση Καστοριάς το 1917. Ο πατέρας του ήταν ιερέας. Φοίτησε στη Νοµική Σχολή του ΑΠΘ. Κατετάγη στον ΕΛΑΣ ως διοικητής λόχου. Το 1945 πήγε στο Μπούλκες. ∆ιετέλεσε διοικητής ταξιαρχίας του ∆ΣΕ. Συνεντεύξεις σε Καλή Βρύση και Θεσσαλονίκη 1999 Παρασχάκης Παναγιώτης: Γεννήθηκε στην Καλλίπολη της Ανατολικής Θράκης το 1917;.Μετοίκησε το 1922 στην Πεπονιά Βοΐου. Αγρότης. Το 1944 επιστρατεύτηκε στο Απόσπασµα Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ. συνέντευξη στην Πεπονιά το 2000 Παρµάκης Χρήστος: Γεννήθηκε στα Αµύγδαλα (Χαραυγή) Κοζάνης το 1926, ενώ οι γονείς του είχαν έρθει από το Κερµένι της Ανατολικής Θράκης. Αγρότης. Ο αδελφός του Γεώργιος, οπλίτης της ΕΚΑ εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ στη Σιάτιστα. Κατά τη διάρκεια του κυρίως Εµφυλίου ο Χρήστος υπηρέτησε στους ΛΟΚ. Συνέντευξη στη Χαραυγή το 1999 Πασχαλίδης Ηλίας: Γεννήθηκε το 1913 στον Πόντο και µετανάστευσε στον Άγιο ∆ηµήτριο Μπουτζακίων. Πολέµησε στην Αλβανία ως τηλεφωνητής σε τάγµα ΠΒ και επί Κατοχής ήταν αγροφύλακας. Χρηµάτισε γραµµατέας της κοινότητας από το 1945 ως το 1970. Συνέντευξη στον Άγιο ∆ηµήτριο το 2002 Παχής Ιωάννης: Γεννήθηκε στο Κωσταράζι το 1925; Οικοδόµος. Αντάρτης της υποδειγµατικής οµάδας του 1/28 τάγµατος του ΕΛΑΣ. Για τη δράση του στη µάχη των Πετρανών έλαβε τιµητική άδεια. Στο ∆ΣΕ σταδιοδρόµησε ως λοχαγός κι έπειτα κατέφυγε στην Τασκένδη. Συνέντευξη στη Λάρισα το 2005 Πελεκάνος: διάφοροι κάτοικοι: Συνέντευξη στον Πελεκάνο το 2005 Πεχλιβανίδης Παναγιώτης: Γεννήθηκε στη Σκάφη Κοζάνης το 1930; Καταγωγή από Αµάσεια. Κτηνοτρόφος. Συνέντευξη στο Καπνοχώρι το 1997 Πολυχρονίδης Γεώργιος: Έµπορος. Γεννήθηκε στη Χαραυγή Εορδαίας το 1924. Οι γονείς του κατάγονταν από το Κερµένι της Ανατολικής Θράκης. Κατετάγη ως αντάρτης στην ΥΒΕ κι έπειτα στην ΠΑΟ Κοζάνης. Το 1944 πέρασε στον ΕΕΣ. Επί Εαµοκρατίας κρατήθηκε στο ∆ίλοφο Βοΐου. Συνέντευξη στη Νέα Χαραυγή το 1999 Ποντίκης Σταύρος: Αγρότης. Γεννήθηκε στο Κερµένι της Ανατολικής Θράκης το 1912 και µετανάστευσε στη Χαραυγή. Συνέντευξη στη Χαραυγή το 1999 Πουγαρίδης Αντώνιος: Γεννήθηκε στην Πτολεµαΐδα το 1930; Αγρότης. Συνέντευξη στην Πτολεµαΐδα το 2003 Πουταχίδης Γεώργιος: Γεννήθηκε στην Οινόη Κοζάνης το 1928, καταγωγή από το Καρς. Ο πατέρας του ήταν ιερέας στο χωριό και πρώην αξιωµατικός του τσαρικού στρατού. Εργαζόταν σε εταιρία ασφαλτόστρωσης και τώρα είναι συνταξιούχος. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 2004 Πυλάης Κυριάκος: Γεννήθηκε στο Ξινό Νερό το 1912. Σλαβόφωνος. Γραµµατέας Αχτίδας Αµυνταίου. Εξορίστηκε στην Ακροναυπλία, απ’ όπου απολύθηκε το 1941. Στέλεχος του ΚΚΕ. Το 1945 φυλακίστηκε ως το 1963. Πολιτευτής της Ε∆Α και του ΚΚΕ στη Φλώρινα. Έγραψε αποµνηµονεύµατα. Συνέντευξη στο Ξινό Νερό το 1988

529

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Σαββίδης Γεώργιος: Γεννήθηκε στο τουρκόφωνο χωριό Ιντίς Γάβζας το 1912. Μετανάστευσε στον Πελαργό. Αγρότης. Στην Αλβανία τραυµατίστηκε ως λοχίας. Εντάχθηκε στον ΕΕΣ του χωριού του ως λοχαγός εφοδιασµού. Επί Εαµοκρατίας δάρθηκε και κρατήθηκε στο στρατόπεδο Κοζάνης. Τον πατέρα του τον έσυρε ο ΕΛΑΣ πίσω από ένα κάρο µέχρι να πεθάνει. Στον Εµφύλιο χρηµάτισε ανθυπολοχαγός εξ απονοµής. Συνέντευξη στον Πελαργό το 1997 Σαββίδου Παρθένα: Γεννήθηκε στον Πελαργό το 1928;. Οι γονείς της καταγόταν από τον Καύκασο. Παντρεύτηκε τον Γεώργιο Σαββίδη, «λοχαγό εφοδιασµού» του ΕΕΣ. Επί Εαµοκρατίας κρατήθηκε στο στρατόπεδο Κοζάνης. Συνέντευξη στον Πελαργό το 2002 Σακαλής Αλέξανδρος: Οικοδόµος. Γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1915. Προπολεµικά εντάχθηκε στην ΟΚΝΕ, από όπου υπέγραψε δήλωση µετανοίας το 1939. Επί Κατοχής χρηµάτισε µέλος της ΕΚΑ κι έπειτα πέρασε στον ΕΛΑΣ όπου έφθασε ως καπετάνιος του 2/27 τάγµατος. Πέρασε στο Μπούλκες και µετά στις Ο∆ΕΚ Βεντζίων. Τελείωσε την ένοπλη καριέρα του ως λοχαγός Επιµελητείας του ∆ΣΕ. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 1995 Σακαλής Στέργιος: Αγρότης. Γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1929. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 2002 Σακελλαρίου Επαµεινώνδας: Γεννήθηκε στα Κανάλια Καρδίτσας. Αρχίατρος του ∆ΣΕ. Συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 1991 Σαράφας Ευθύµιος: Γεννήθηκε στη Σαρακίνα Γρεβενών το 1911. Αγρότης, διµοιρίτης ΜΑΥ. Συνεντεύξεις στη Σαρακίνα το 1997 Σιαµπανόπουλος Νικόλαος: Γεννήθηκε στο Χρώµιο το 1930. Κτηνοτρόφος. Μέλος της τοπικής ΕΠΟΝ. Συνέντευξη στο Χρώµιο το 1996 Σισάνι: διάφοροι κάτοικοι: Συνέντευξη στο Σισάνι το 2000 Σισµανίδης Ηλίας: Γεννήθηκε στην Τσιατάλβα της Ανατολικής Θράκης το 1917. Ο πατέρας του ήταν αντάρτης στην Τουρκία και µετανάστευσε τελικώς στην Ακρινή. Αγρότης. Το Μάρτιο του 1943 ήταν µέλος δεκαρχίας του ΕΑΜ. Το 1944 ανέλαβε οπλαρχηγός του ΕΕΣ του χωριού. Το καλοκαίρι του ιδίου έτους έδρασε στα Βέντζια εναντίον των ανταρτών. Επί Εαµοκρατίας κρατήθηκε στο στρατόπεδο της Κοζάνης. Το 1946 ήταν διοικητής αποσπάσµατος ΚΜΕΑ. Συνέντευξη στην Ακρινή το 2002 Σκράκου Αναστασία: Γεννήθηκε στη Σαµαρίνα το 1910; Αγρότισσα. Μετανάστευσε οικογενειακώς στα Πετρανά το 1924. Μοιρολόγησε οπλίτη του ΕΕΣ που είχε σκοτωθεί σε νοεµβριανή αψιµαχία του 1944. Το σπίτι της έστεκε στο δυτικό µέρος του χωριού. Συνέντευξη στα Πετρανά το 2005 Σοφιανίδης Γεώργιος: Γεννήθηκε στην Αναράχη Εορδαίας το 1926;. Αγρότης. Ο πατέρας του Φώτιος ή Φωτάκης ηγούνταν του τοπικού ΕΕΣ όπου χρηµάτισε ως µέλος και ο ίδιος. Παραδόθηκε στον ΕΛΑΣ Κοζάνης πριν από την πολιορκία των Πετρανών, όταν αιχµαλωτίστηκε ο πατέρας του. Συνέντευξη στην Αναράχη το 2004 Σταυρίδης Ευγένιος: Ταξιτζής. Γεννήθηκε στον Πελαργό το 1938;. Οι γονείς του κατάγονταν από τουρκόφωνο χωριό της Γάβζας. Συνέντευξη στον Πελαργό το 2002 Στούµπος Απόστολος: Γεννήθηκε στην Κορησό της Καστοριάς το 1915 από γονείς βλάχικης καταγωγής, αγρότης κι εργάτης σε κατασκευές δρόµων. Χρηµάτισε στην αρχή της Κατοχής αρωγός της ΥΒΕ κι έπειτα κατατάχτηκε στο εθνικιστικό τµήµα του Φραγκίσκου Κολάρα, όπου αιχµαλωτίστηκε και διαποµπεύτηκε στη Σιάτιστα. Αργότερα εντάχθηκε οµαδάρχης στο 2/27 τάγµα του ΕΛΑΣ. Φυλακίστηκε ως Αριστερός κι εξορίστηκε κατά την περίοδο του κυρίως

530

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Εµφυλίου Πολέµου και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας των συνταγµαταρχών το 1967. Συνέντευξη στην Κορησό το 2004 Τετράλοφος: διάφοροι κάτοικοι: Τετράλοφος 2003 Τζέλλος Γεώργιος: Γεννήθηκε στη Ροδιανή το 1916. Κτηνοτρόφος. Χρηµάτισε αντάρτης στο Κέντρο Πληροφοριών του ∆ΣΕ στο όρος Μπούρινος. Συνέντευξη στη Ροδιανή το 2001 Τζένας Νικόλαος: Γεννήθηκε στο Κηπουργιό Γρεβενών το 1921. Εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ Χασίων κι αποφοίτησε από τη Σχολή ανθυπολοχαγών του ΕΛΑΣ. Το 1945 ακολούθησε τον Άρη Βελουχιώτη κι αιχµαλωτίστηκε στη µάχη της Καλής Βρύσης Καστοριάς. Φυλακίστηκε ως το 1963. Έπειτα ανέλαβε γραµµατέας της Ε∆Α Θεσσαλονίκης. Το 1967 εξορίστηκε στη Γυάρο. Συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 1999 Τζήκας Νικόλαος: Γεννήθηκε στην Κάτω Κώµη Κοζάνης το 1921. Αγρότης. Εντάχθηκε στον ΕΕΣ του χωριού του, έπειτα στον 4ο λόχο του 3/27 τάγµατος του ΕΛΑΣ. Κατόπιν στην ΕΣΟ Κοζάνης πηγαίνοντας στην Έδεσσα. Ύστερα οδεύοντας για κατάταξη στο 28ο σύνταγµα του ΕΛΑΣ φυλακίστηκε στη Φλώρινα από την ΕΠΑ και κρατήθηκε εκεί ως το Φεβρουάριο του 1945. Συνέντευξη στην Κάτω Κώµη το 2001 Τηλκερίδης Αριστείδης: Γεννήθηκε στις Κάτω Κλεινές Φλώρινας το 1925;. Γραµµατέας κοινότητας. Συνέντευξη στις Κάτω Κλεινές το 2002 Τζουρέλλας ∆ηµήτριος: Γεννήθηκε στον Πεντάλοφο το 1935. Στρατιωτικός. Ο πατέρας του Κοσµάς, υπολοχαγός τότε του ΣΥΠ, ήταν µέλος της ΥΒΕ/ΠΑΟ µε συνέπεια να διωχθεί από τον ΕΛΑΣ. Συνέντευξη στον Πεντάλοφο το 2002 Τόρτοκας Γεώργιος: Γεννήθηκε το 1923 στο Φιλώτα Φλώρινας από γονείς που ήρθαν από το Μπογάζ Κιοϊ της Ανατολικής Θράκης. Αγρότης. Επιστρατεύτηκε στο Εφεδρικό ΕΛΑΣ κι έφτασε ως την Ήπειρο. Συνέντευξη στο Φιλώτα το 2001 Τόρτοκας Σωτήριος: Γεννήθηκε το 1925 στο Φιλώτα Φλώρινας από γονείς που ήρθαν από το Μπογάζ Κιοϊ της Ανατολικής Θράκης. Αγρότης. Επιστρατεύτηκε στο Εφεδρικό ΕΛΑΣ κι έφτασε ως την Ήπειρο. Συνέντευξη στο Φιλώτα το 2001 Τότσκας Γεώργιος: Γεννήθηκε στην Κερασιά Κοζάνης το 1922. Αγρότης. Στρατεύτηκε τον Μάρτιο του 1943 στο Εφεδρικό ΕΛΑΣ, αλλά λιποτάκτησε. Στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο πολέµησε ως φαντάρος στο Βίτσι. Συνέντευξη στην Κερασιά το 2003 Τριανταφυλλίδης Αχιλλεύς: Αγρότης κι ελεγκτής έπειτα στα ΚΤΕΛ Κοζάνης, .Γεννήθηκε στα Άδανα το 1920. Μετοίκησε στην Κίσσα Μπουτζακίων το 1923. Χρηµάτισε δεκανέας στην Αλβανία και κοινοτικός αγροφύλακας. Κατατάχτηκε ως οπλίτης στην ΥΒΕ και µετά στην ΠΑΟ µε την οποία έφτασε καταδιωκόµενος ως το Κιλκίς. Το 1944 ανέλαβε οπλαρχηγός του ΕΕΣ Καραγιαννίων κι έπειτα της Κοιλάδας. Ζωηρός χαρακτήρας. Επί Εαµοκρατίας φυλακίστηκε στην Κοζάνη. Το 1945 ανέλαβε διοικητής αποσπάσµατος ΜΑ∆. Συνεντεύξεις στην Κοιλάδα και Σκάφη το 1996 Τροµάρας Ευθύµιος: Γεννήθηκε στην Αγία Άννα Καστοριάς το 1930; Σιδεράς. Τον πατέρα του τον φόνευσαν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ. συνέντευξη στην Αγία Άννα το 2000 Τσαγκαλίδης ∆ηµήτριος: Καταγωγή από Πόντο. Γεννήθηκε στην Κοροµηλιά Καστοριάς το 1930 κι επαγγέλονταν το ράφτη. Τον πατέρα του συνέλαβαν Ιταλοί και κοµιτατζήδες και τον εκτέλεσαν στις 22.3.43 στην Καστοριά. Το 1945 φυλακίστηκε ως επονίτης. Το 1947 βγήκε στο βουνό στο τάγµα ασφάλειας του ΓΑ του ∆ΣΕ. Πολιτικός πρόσφυγας στην Τασκένδη. Συνέντευξη στην Κοροµηλιά το 2001

531

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Τσέπουρας Αργύριος: Γεννήθηκε στην Άνω Κώµη το 1923. Αγρότης. Σπούδασε σε σχολή του ΕΑΜ στην περιφέρεια Γρεβενών ως διαφωτιστής της ΕΠΟΝ. Επί κυρίως Εµφυλίου Πολέµου εξορίστηκε. Συνέντευξη στην Άνω Κώµη το 1998 Τσιάµης Στέργιος: Γεννήθηκε στο Χτένι το 1915. Κτηνοτρόφος, φίλος των γραµµάτων. Επιστρατεύτηκε στον ΕΛΑΣ το φθινόπωρο του 1944 εναντίον του Ε∆ΕΣ, αλλά λιποτάκτησε από την Αιτωλοακαρνανία. Στον κυρίως Εµφύλιο κατέφυγε φοβούµενος τους αντάρτες του ∆ΣΕ στην Κοζάνη. Συνέντευξη στο Χτένι Κοζάνης το 2001 Τσιάτας Ανδρέας: Γεννήθηκε στις Κυδωνιές το 1922. Οικοδόµος. Εντάχθηκε ως σηµαιοφόρος στην οµάδα Αστραπή του ΕΛΑΣ τον Ιανουάριο του 1943. Έλαβε µέρος στην ενέδρα του Σνιχόβου και κατόπιν στο Φαρδύκαµπο. Μεταπολεµικά µετανάστευσε στη Θεσσαλονίκη. Συνέντευξη στις Κυδωνιές το 2000 Τσίγκας Ιωάννης: Γεννήθηκε στην Καισαρειά το 1925; Αγρότης. Κατατάχτηκε στο απόσπασµα Μπούρινου του ΕΛΑΣ το 1944 στη θέση του αδελφού του. Έπειτα υπηρέτησε στο Στρατό. Συνέντευξη στην Καισαρειά το 1998 Τσιούκρας Μάρκος: Γεννήθηκε στο Μικρόκαστρο Βοΐου το 1918. Ο πατέρας του ήταν οπλοφόρος της Μακεδονικής ∆ιαµάχης, Κατετάγη εθελοντής υπαξιωµατικός στον Ελληνικό Στρατό και επί Κατοχής µετατάχτηκε στη Χωροφυλακή Σιάτιστας από όπου τον Ιανουάριο του 1943 εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ. Χρηµάτισε καπετάνιος λόχου του 1/27 τάγµατος του ΕΛΑΣ κι αργότερα πέρασε στην ΕΠΑ Καστοριάς. Επί Εαµοκρατίας διετέλεσε επίσης διοικητής του στρατοπέδου ∆εξιών πολιτικών κρατουµένων της πόλης Κοζάνης. Μεταπολεµικά φυλακίστηκε, αλλά κατόπιν δήλωσης ελευθερώθηκε. Εργαζόταν στα ΚΤΕΛ της Κοζάνης. Συνεντεύξεις στην Κοζάνη, Αιανή και Φαρδύκαµπο από το 1994 Τσιούτσιος Ναούµ: Γεννήθηκε στη Σιάτιστα το 1923. Οικοδόµος. Κατατάχτηκε στο 1/27 τάγµα του ΕΛΑΣ. ∆άρθηκε ως δραστήριος Επονίτης το Φλεβάρη του 1946. Εργάστηκε στη Λάρισα κι όταν επέστρεψε κατέφυγε στις Ο∆ΕΚ του Μπουρίνου. Έδρασε έκτοτε στα Βέντζια µε την οµάδα του συµπατριώτη του Γιάννη Σίµου (Πλάτανου) και το 1948 ανέλαβε διοικητής λόχου στο τάγµα µεταφορών του ∆ΣΕ. Πολιτικός πρόσφυγας στην 4η πολιτεία της Τασκένδης παρακολούθησε τη Σχολή Αξιωµατικών της Φεργκανά. Επέστρεψε το 1977. Συνέντευξη στη Θεσσαλονίκη το 1999 Τσίρος ∆ηµήτριος: Γεννήθηκε στη Λευκοπηγή το 1904, αλλά η µάνα του παντρεύτηκε στον Πύργο. Ποιµένας. Μετανάστευσε στην Αιανή όπου παντρεύτηκε για δεύτερη φορά κι από εκεί βγήκε φορώντας φουστανέλα αντάρτης τον Ιανουάριο του 1943 µε την οµάδα του Ολύµπου που πέρασε πρώτη. Συµµετείχε στη µάχη του Φαρδυκάµπου ως Ελασίτης του κατοπινού 1/27 τάγµατος του ΕΛΑΣ. έπειτα πέρασε στην ΟΠΛΑ της ΠΕ του ΚΚΕ Κοζάνης. Το 1945 δάρθηκε, και φυλακίστηκε. Όταν τον επόµενο χρόνο αφέθηκε ελεύθερος, κατατάχτηκε στο συγκρότηµα των Ο∆ΕΚ Βεντζίων µε το ψευδώνυµο ∆εσπότης τελειώνοντας την ένοπλη καριέρα του ως ανθυπολοχαγός ΠΖ του ∆ΣΕ και δεσµοφύλακας των φυλακών του ∆ΣΕ στο χωριό Γράµος (Γράµουστα). Κατέφυγε έπειτα στην Τασκένδη όπου ξαναπαντρεύτηκε. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 1991 Τσιτλακίδης Αλέξανδρος: Γεννήθηκε στον Πελαργό το 1925 από λαζόφωνους γονείς. Το Σεπτέµβριο του 1943 κατατάχτηκε στο 2/50 τάγµα του ΕΛΑΣ. Μετά τον πόλεµο εργαζόταν ως µεταφορέας γεωµήλων. Συνέντευξη στον Πελαργό το 2002 Τσιτσιµίκλης Νικόλαος: Γεννήθηκε στον Βελβενδό το 1930; Αγρότης. Ο Γερµανός ιατρός δρ. Hass, που φόνευσαν οι αντάρτες στην Καλαµιά, τον εγχείρισε δωρεάν. Συνέντευξη στον Βελβενδό το 2006 Τσουκαλίδης Βασίλειος: Γεννήθηκε στον Ποντοκώµη από γονείς που καταγόταν από

532

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ τον Καύκασο. Καπνεργάτης στην ανατολική Μακεδονία αναβαθµίστηκε σε επαγγελµατικό στέλεχος του ΚΚΕ. Φυλακίστηκε προπολεµικά. Χρηµάτισε καθοδηγητής Εορδαίας κατά την εξέγερση του Μεσόβουνου, ιδιότητα που κράτησε έπειτα στην Κατερίνη και την ανατολική Μακεδονία. Φυλακίστηκε µεταπολεµικά. Το 1968 εντάχθηκε στο ΚΚΕ Εσωτερικού. Συνέγραψε αποµνηµονεύµατα. Συνέντευξη στην Ποντοκώµη το 1990 Τσόφας Αλέξανδρος: Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1924;, Ο πατέρας του ήταν φαρµακοποιός και η µάνα του Γερµανίδα. Επί Κατοχής σπούδασε στη Γερµανία κι έπειτα επέστρεψε ως διερµηνέας του 7ου συντάγµατος των SS. Μεταπολεµικά φυλακίστηκε. Εργάστηκε έπειτα ως επιχειρηµατίας. Συνέντευξη τη Θεσσαλονίκη το 2000 Τσικριτζή Ρούσα: Γεννήθηκε στην Κοζάνη το 1926, κόρη του ράφτη κι έµπορα Αργυρίου Καλλιανιώτη από την Αιανή, ο οποίος ήταν ιδιοκτήτης τριών παντοπωλείων (Κοζάνη, Αιανή, Χρώµιο) µε αποτέλεσµα τα παιδιά του να µετακινούνται µεταξύ Κοζάνης κι Αιανής. Συνέντευξη στην Κοζάνη το 2000 Τσιτλακίδης Αλέξανδρος: Γεννήθηκε το 1925 στον Πελαργό από γονείς λαζόφωνους της Σεβάστειας. Κατατάχτηκε στο 2/2/50 σύνταγµα του ΕΛΑΣ (Πιέρια). Έµπορος δηµητριακών. Συνέντευξη στον Πελαργό το 2002 Τσιτσιµίκλης Νικόλαος: Γεννήθηκε στον Βελβενδό το 1931; Αγρότης. Χειρουργήθηκε το 1943 από Γερµανό ιατρό που λίγο µετά φόνευσαν οι αντάρτες στην Καλαµιά. Συνέντευξη στον Βελβενδό το 2006 Υφαντίδης Γεώργιος: Γεννήθηκε στα Μούζενα του Πόντου το 1923. Κτηνοτρόφος. Ο πατέρας του ήταν σιδεράς. Κατετάγη στο Αρχηγείο Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ τον Απρίλιο του 1943 φθάνοντας ως το βαθµό του διµοιρίτη. Μεταπολεµικά φυλακίστηκε, αλλά εκπλήρωσε τη στρατιωτική του θητεία το 1948-50 αρχικά στη Μακρόνησο κι έπειτα στην Καστοριά. Συνέντευξη στα Λιβερά το 1999 Φουληράς Στυλιανός: Γεννήθηκε στους Κοµνηνάδες Καστοριάς το 1930;. Ο πατέρας του ήταν αρτοποιός στην Τραπεζούντα, αλλά γραµµατέας στους Κοµνηνάδες, επάγγελµα που συνέχισε κι ο γιος. Συνέντευξη στους Κοµνηνάδες το 2006 Φυλάκης Φίλιππος: Γεννήθηκε το 1925; στο Φιλώτα Εορδαίας από γονείς Θρακιώτες. Αγρότης. Κατατάχτηκε αντάρτης του ΕΛΑΣ στο τάγµα του Αρριανού στο Βίτσι. Συνέντευξη στο Φιλώτα το 2002 Φωτιάδης Γρηγόριος: Γεννήθηκε το 1928 στον Πολύµυλο Κοζάνης. Οι γονείς του κατάγονταν από το χωριό Μελιάντον Ματσούκας. Συνέντευξη στον Πολύµυλο το 2002 Χαριτωνίδης Ιωάννης: Γεννήθηκε στον Πόντο το 1919;. Κοινοτικός γραµµατέας. Υποστηρικτής του ΕΑΜ κι έπειτα οπλίτης του ΕΕΣ Μαυροδενδρίου. Συµµετείχε στη συνάντηση Βρετανών, Μιχάλαγα και Υψηλάντη στην ύπαιθρο του χωριού του το Σεπτέµβριο του 1944. συνέντευξη στην Κοζάνη το 1996 Χατζηαυγουστίδης ∆ηµήτριος: Κουρέας. Γεννήθηκε στα Κουβούκλια της Προύσας το 1920 και µεγάλωσε στη Γαλάτεια. Ένας από τους αδερφούς του σκοτώθηκε ως οπλίτης του ΕΕΣ. Συνέντευξη στη Γαλάτεια το 2003 Χουτούρας Αριστοτέλης: Γεννήθηκε στη Λευκοθέα Βοΐου το 1914 (+2000);. Από µικρός έγραφε ποιήµατα, αλλά όταν αποφοίτησε από το Γυµνάσιο, εργαζόταν ως εργολάβος σιδηροδρόµων. Έλαβε µέρος στον πόλεµο της Αλβανίας ως έφεδρος ανθυπολοχαγός ΜΧ. ∆ιετέλεσε έπειτα αρχηγός της οµάδας Πραµόριτσα του ΕΛΑΣ µε το ψευδώνυµο Αρειανός (λανθασµένα διαδόθηκε ως Αρριανός), µε την οποία ενέδρευε στο Βογατσικό κατά τη διάρκεια της µάχη του Φαρδυκάµπου. Ήταν ο κύριος συντελεστής της επιτυχηµένης πολιορκίας του Αυγερινού Βοΐου τον Απρίλιο του 1943. Πέρασε έπειτα στο Βίτσι ως διοικητής του 3/28 τάγµατος

533

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 του ΕΛΑΣ, όπου έδειξε έξοχη δράση µε αποτέλεσµα να λάβει εύσηµα από τους Βρετανούς τοπικούς συνδέσµους. Τραυµατίστηκε στην πολιορκία του Κιλκίς το Νοέµβριο του 1944, όπου έλαβε µέρος µε το τάγµα του. Πέρασε έπειτα στη Ρωσία για θεραπεία κι επέστρεψε έπειτα στο Μπούλκες. Χρηµάτισε διοικητής ταξιαρχίας του ∆ΣΕ µέχρι να µετατεθεί στην κατασκευή οχυρώσεων στο Γράµµο. Στην Τασκένδη διετέλεσε γραµµατέας του ΚΚΕ της πόλης και το 1987 επέστρεψε στην Ελλάδα. Ήταν ένας από τους πιο µαχητικούς κι οξύνοες αντάρτες της ∆υτικής Μακεδονίας. Συνέντευξη στην Καρδίτσα το 1996 Χρυσοστοµίδης Χριστόφορος: Γεννήθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα σε τουρκόφωνο χωριό της Σεβάστειας. Μετανάστευσε στα Ίµερα Κοζάνης, όπου διήρθε το βίο του αγρότη. Επί Κατοχής οπλίστηκε στον ΕΕΣ του χωριού του. Παραδόθηκε στον ΕΛΑΣ το Νοέµβρη του 1944, και όταν οδηγήθηκε µαζί µε τους χωριανούς του για εκτέλεση κατάφερε να σωθεί. Συνέντευξη στα Ίµερα το 1994 ΙΝΤΕΡΝΕΤΙΚΕΣ ΠΥΛΕΣ ΚΑΙ ΣΕΛΙ∆ΕΣ http://www.giapraki.com, Το ατακτούλι e-στέκι της Κοζάνης, Κοζάνη http://pontos.nostos.gr http://www.hri.org, Hellenic Resources Network http://www.efkozani.gr http://www.ems.name http://www.enet.gr http://www.iospress.gr, Ο Ιός, Ελευθεροτυπία, Αθήνα http://www.oreivatein.com [περιοδικό για το βουνό], Αθήνα http://gym-filot.flo.sch.gr, [Ιστότοπος της Σχολικής Βιβλιοθήκης του Γυµνασίου Φιλώτα] ΑΡΘΡΑ ΣΤΟ ∆ΙΚΤΥΟ Αγτζίδης, Βλάσης, «Η γενοκτονία των Ποντίων: Tο άγνωστο ελληνικό ολοκαύτωµα», http://www.hri.org/forum/diaspora/pontos/genkt1.htm ∆ούβλης, Ζήνων, «Ανοικτή επιστολή προς τον ∆ήµαρχο Κοζάνης και Πρόεδρο της ΚΕ∆ΚΕ Κ. Π. Κουκουλόπουλο», http://www.efkozani.gr/2006a/112806/epistoli.htm Ιός της Κυριακής, «Μεσόβουνο 23.10.1941: Η ανατοµία µιας σφαγής», http://www.iospress.gr/ios2002/ios20021027a.htm και Η βουλγαροκοµµουνιστική συνωµοσία», http://www.iospress.gr/ios2002/ios20021027b.htm [2002] Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Ο Εµφύλιος στη ΒΑ Εορδαία: 1943 -1949», http://gymfilot.flo.sch.gr/library/ISTORIA%20FILOTA.htm [2002] Καλλιανιώτης, Θανάσης, «Εορδαίοι εθελοντές στο Σώµα του Γεωργίου Πούλου: 1943 -45», Παρέµβαση (Σεπτ. –Νοέµ. 2004) 43 -9 και http://www.giapraki.com/content.php?article.503 [2004] Μιχαηλίδης, Ιάκωβος, Αλυτρωτισµός και Πολιτική: Επίσηµα Κρατικά Ντοκουµέντα της FYROM, 1944-2006, www.ems.name/Makedonismos/Michailidis.pdf Σελίδης, Περικλής, «Τα άγνωστα ηµερολόγια ενός αντάρτη», http://www.enet.gr/online/online_text/c=112,dt=14.04.2007,id=84334324 Φωτιάδης, Κωνσταντίνος, «Πόντιοι ή Λαζοί», http://pontos.nostos.gr/history_of_pontos_lazoi.htm ∆ΙΑΦΟΡΑ Κωστόπουλος, Χρήστος, [Αποµνηµονεύµατα ενός Σκαλοχωρίτη], ψηφιακό αντίγραφο,

534

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ χ.χ. Καλλιανιώτης, Θανάσης, Η πολιορκία και οι εκτελέσεις των Πετρανών: Νοέµβριος 1944, Κοζάνη χ.χ. [υπό έκδοσιν] ∆ιδακτορικές διατριβές ανέκδοτες Βακουφάρη, Κωνσταντίνα, Η Θεσσαλία στην Αντίσταση (1941- 1944), ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2003 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή στο Τµήµα Ιστορίας Αρχαιολογίας) ∆ορδανάς, Ευστράτιος, Αντίποινα των γερµανικών αρχών Κατοχής στη Μακεδονία 1941 -1944, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2002 (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή στο τµήµα Ιστορίας Αρχαιολογίας–ψηφιακό αντίγραφο) Μνηµεία Αµύνταιο Φλώρινας: [πεσόντες] Άρδασα: νεκροταφείο Βατερό: "Εµφύλιος" 1944 Καλαµιά: [πεσόντες Ελασίτες την 20.7.43] Κέλλη Φλώρινας: [Πεσόντες] Λεύκαρα Κοζάνης: Ηρωικός πεσόντων εις Οινόη υπέρ πατρίδος 24.11.44 αγωνισταί Εθνικής Αντιστάσεως ΠΑΟ –ΕΕΣ Κοζάνη, λόφος Ψηλού Αϊ Λιά, εντοιχισµένη επιγραφή στο ναό µε τίτλο Died for Freedom Λιβερά Κοζάνης: ΕΑΜ ΕΛΑΣ ΕΠΟΝ, θύµατα 3-2-1944 Μεσόβουνο Κοζάνης: [Πεσόντες] Οινόη Κοζάνης: Μνηµείο πεσόντων Οινοητών Οινόη Κοζάνης: υπόγειο ∆ηµοτικού Σχολείου Άγρια σφαγιασθέντες και εκτελεσθέντες οπλίτας του ΕΕΣ –ΠΑΟ εις Οινόην Κοζάνης παρά των Εαµοσλαυοκοµµουνιστών τη 25-11-44 Παλιουριά Γρεβενών: [Πεσόντες] Πτολεµαΐδα, θέση Κουρί: Εθνική Αντίσταση, ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ, εκτελέσθηκαν 9-61943 Τσαριτσάνη Λάρισας: Μνήµη γι αυτούς που το φασισµό πολέµησαν και τη ζωή τους έδωσαν για µια λεύτερη ανεξάρτητη και δηµοκρατική πατρίδα Χειρόγραφα ανέκδοτα Ανώνυµος, [Οµιλία για τη µάχη των Λιβερών,] Λιβερά 1985 Γραµµµατικόπουλος, Παναγιώτης, Εθνική αντίσταση, το ολοκαύτωµα των Λιβερών 3 Φεβρουαρίου 1944 [εκφωνήθηκε στα Λιβερά στις 20.5.90 Γραµµατικόπουλος, Παναγιώτης, [Ποντοκώµη], ανέκδοτο ∆εµιρτζίδης Ελευθέριος, Ιστορικές αφηγήσεις, Σιδεράς 2002 [φωτοτυπηµένη έκδοση] Εµµανουηλίδης, ∆ηµήτρης, Ιστορικό διήγηµα για τη Λειψίστα, Νεάπολη 1995 Καραγιάννης, Γεώργιος, Αποµνηµονεύµατα και αυτοβιογραφία Εθνικής Αντίστασης 1941 –1944, Σέρβια 1992 [πολυγραφηµένο] Κυριάζοφσκι, Ρίστο, Η µακεδονική πολιτική προσφυγιά από το αιγαιακό τµήµα της Μακεδονίας στις χώρες της ανατολικής Ευρώπης µετά το δεύτερο παγκόσµιο πόλεµο, Κουλτούρα, Σκόπια 1989 [µετάφραση Θ. Παπαπαναγιώτου, ΙΜΧΑ] Κωνσταντινίδης, Αλέξανδρος, Κάπου στη Μ. Ασία, Βαθύλακκος χ.χ. [ανέκδοτες αναµνήσεις] Μαγιάννης, Παναγιώτης, [Αναµνήσεις], Βατόλακκος 2005 Μπουµπόναρης, Ιωάννης, [Ενθυµήµατα από την Κοζάνη], χειρόγραφο προς έκδοσιν, Κοζάνη χ.χ.. Νταγκούλης, Γιώργος, Το ηµερολόγιο της ζωής µου και η προδοµένη Εθνική Αντίσταση, Κοζάνη 1986

535

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Παπαδόπουλος, Ανδρέας, [Αναµνήσεις µου από τις µάχες µε τα ιταλικά στρατεύµατα κατοχής], Νεάπολη Φλεβάρης 1993 Τσαµπούρης, Ζήσης, [Λυτά Χειρόγραφα], Μπρνο 1971, χωρίς αρίθµηση. Κατατέθηκαν στο ΙΝΒΑ Κοζάνης το 2003] Χατζηαναστασίου, Τάσος, Οµάδες ένοπλης αντίστασης στη βουλγαρική κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και της ∆υτικής Θράκης 1941-1944, Συµβολή στην ιστορία της ελληνικής εθνικής αντίστασης, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη χ.χ. (ανέκδοτη διδακτορική διατριβή στο τµήµα Ιστορίας –ψηφιακό αντίγραφο) Χατζητάσκος, Αλέκος [χειρόγραφο βιογραφικό του ιδίου], Πράγα 1987 Ηµερολόγια – Σηµειώµατα - Τιµοκατάλογοι Ηµερολόγιο 2004 Calendar, ΓΑΚ, Αθήνα 2003 Καββαδάς, Χρήστος, Τιµοκατάλογος Πωλήσεων (Παλαιοβιβλιοπωλείο «Ι. Τσιµισκής), Θεσσαλονίκη 2000 Κοινότητα Πενταλόφου, βιογραφικό Μιλτιάδη Πόρτη, ενσωµατωµένο σε αναρτηµένη φωτογραφία του Οµιλίες Κωνσταντινίδης, Θεόδωρος, οµιλία στην αίθουσα Κοβενταρείου Κοζάνης την 14.4.06 στην παρουσίαση του βιβλίου «Οι άλλοι καπετάνιοι, αντικοµουνιστές ένοπλοι στα χρόνια της Κατοχής και του Εµφυλίου» που οργάνωσε η Νοµαρχιακή Αυτοδιοίκηση και Συνεταιριστικό Βιβλιοπωλείο

536

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Αρζουµανίδης Μηνάς, 263 Αρναούτης (Αρναούτογλου Ανδρέας),

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

149

ονοµάτων, τόπων, εννοιών

Αρουτσίδης Σαµψών, 287, 325 Αρραβωνιασµένος (Γρηγόριος Γκάντος), 359

ΟΝΟΜΑΤΑ

Βαγιόπουλος Χαρίσιος, 350

Αβραµίδης Ισαάκ, 286

Βαζάκας Αλέξανδρος, 225, 272, 278

Αγγελόπουλος Βασίλειος, 206, 235-6,

Βαζουραίοι, 446

276, 278

Βαής Θεόφιλος, 153, 160-1

Αγγέλου Αλέξανδρος, 443

Βαράκας ή Καραθανάσης Αθανάσιος,

Αγορογιάννης Κώστας, 80

210

Αδαµόπουλος Θεόδωρος, 366

Βαρσάµη Ελένη, 60

Αδαµόπουλος Κωνσταντίνος, 244

Βασιλειάδης Ανδρέας, 160, 327

Αδαµόπουλος Λάζαρος, 88

Βασιλειάδης Χρήστος, 442

Ακρίτας (Ανέστης Κοντοζής), 380,

Βασιλικός Γεώργιος, 338

391

Βελουχιώτης Άρης, βλ. Κλάρας

Αλεξανδρίδης Παντελής, 442

Αθανάσιος

Αναστασιάδης Ευθύµιος, 130, 201

Βενετσανόπουλος Θωµάς, 116, 199,

Αναστασίου Αλέξανδρος, 441

211, 234, 252, 448

Ανθόπουλος Βασίλειος ή Βασίλ

Βέρος Κωνσταντίνος, 375

Ουστά, 131

Βίδρας Αλέξανδρος, 182

Ανθόπουλος Νεόφυτος, 132

Βόρις, 308

Αντών Τσαούς, 369

Βράκας ∆ηµήτριος, 418

Αντωνιάδης Ιωάννης, 161, 226, 343-4,

Βρίγκας Κυριαζής, 193

368, 416-7, 463

Γέλες Μενέλαος, 92, 275, 506

Αντωνόπουλος Αντώνιος ή Περικλής,

Γεωργαντάς Κωνσταντίνος, 137, 144,

108, 183

222

Απρίλι, 170, 253

Γεωργιάδης ∆ηµήτριος (Τιµίτ

Αραιοβηµατάς Νικόλαος, 103, 104,

Τσαούς), 393

106, 108, 183, 263, 268, 416, 495

Γεωργιάδης Νικόλαος, 243

Αράπης, βλ. Κατωπόδης Γεράσιµος

Γεωργιάδης Πρόδροµος, 370-1,

Αργυράκος Γεώργιος ή Γούλιας, 252

Γεωργίου Βάσος, 15,

Αρειανός, βλ. Χουτούρας Αριστοτέλης

Γεωργούλας Αλέξανδρος, 446 537

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Γιαννούλης Γεώργιος, 39, 210, 232-4,

∆άγκουλας Αντώνιος, 41, 156, 166,

271, 277, 407, 408, 410, 436, 447, 494

341

Γιατρακάς Γεώργιος, 442

∆άγκουλας Χρήστος, 341

Γιαχανατζής Θωµάς, 168, 287

∆ανιήλ Πέτρος, 424

Γίτσος Αθανάσιος, 278

∆αρδαµανέλης Γεώργιος, 339

Γκαβανάς ∆ηµήτριος, 102, 167, 205,

∆άφνης Αθανάσιος, 368, 461

463, 496, 498

∆ελιαλής ∆ηµήτριος, 335-8

Γκανάτσιος Βασίλειος, 24, 149, 165-6,

∆ελιόπουλος Ζήσης, 87-8

223-5, 238, 259, 265-6, 271-2, 496

∆εµίρης Βασίλειος, 167, 323, 368

Γκαντώνας Νικόλαος, 16, 223, 330,

∆εµουρτζίδης Εµµανουήλ, 315, 415

381, 397, 496

∆εµουρτζίδης Ιωσήφ, 314

Γκέκας Κωνσταντίνος, 370

∆εµουρτζίδης Χρήστος, 314

Γκέκας Νικόλαος, 155, 160, 162, 166,

∆εσπότης (Βασίλειος Τσίρος), 201

168-9, 170, 172, 228,

∆ηλαβέρης ∆ηµήτριος, 311, 413

Γκένιος Αθανάσιος, 91, 96, 139, 185

∆ηλαβέρης Ηλίας, 255,

Γκέσκα, 444

∆ηµάρατος Σωκράτης, 188, 321

Γκιοκόντη Αθηνά, 443

∆ηµαρέληδες, 191, 263

Γκολοµίσιος Κωνσταντίνος, 250

∆ηµητριάδου Έλλη, 310

Γκοτζαµάνης Σωτήριος, 226, 337, 341,

∆ηµοξένου Λάζαρος, 74, 75

343

∆ιαµάντης Αλκιβιάδης, 70, 71, 73-8,

Γκότσε (Ηλίας ∆ηµάκης), 193, 435,

80-2, 112, 186

439, 440

∆ιαµαντής Κωνσταντίνος, 246, 367

Γληνός ∆ηµήτριος, 189

∆ισερής Βασίλειος, 464

Γλύξµπουργκ, 335

∆ορδανάς Στράτος, 19

Γοζαδίνος ∆ηµήτριος, 338

∆ούκης Χρυσός, 331, 405

Γουλάρας Μιχαήλ, 284

∆ραγούµης, Φίλιππος, 37, 39, 92, 234

Γουνελάκης (Κωνσταντίνος

Έβανς Πάτρικ, 97, 233, 307, 527

Μαρκόπουλος), 327

Ελευθεριάδης Αριστείδης, 159, 168,

Γρασιτάνης Γ., 455

222, 231, 287, 382

Γρηγορίου Στέφανος, 91, 273

Ελευθεριάδης Γεώργιος, 366

Γροσδάνης Γεώργιος, 455

Ελευθεριάδης Ευστάθιος, 159, 168,

Γυφτοδήµος Κώστας ή Καραγιώργης,

222, 231, 325, 382

187, 190

Έµπερχαρτ Πίτερ, 424

∆αβίδης Γεώργιος, 46, 99, 108, 461

Εντ Ντοµινίκ, 15 538

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Ευαγγελόπουλος ∆ηµήτριος, 63-4,

Ιακώβου Ελευθέριος, 371

146, 195, 278

Ιορδανίδης Κυριάκος, 221, 385-6, 461

Ευθυµιάδης Θεόδωρος,, 87, 88

Ιωακείµ µητροπολίτης, 25, 100, 166,

Ευθυµιάδης Τηλέµαχος, 101, 104, 103-

168, 199, 200, 243, 248, 291, 389, 462

5, 195, 202-3

Ιωαννίδης Θωµάς ή Σέφτελον ή Φίλος

Ζαραλής Νικόλαος, 181-2, 202, 438,

Γ., 183

446

Ιωαννίδης Λεωνίδας, 357, 366, 405

Ζαραφίδης Ιορδάνης, 286

Καβράκος Χρήστος, 243

Ζαχαριάδης Νικόλαος, 97, 189, 190,

Καζάνας Γεώργιος, 443

220, 399, 497

Κακλαµάνος Αλέξανδρος, 281

Ζέρβας Ναπολέων, 26, 114, 160, 171-

Καλαγασίδης Γεώργιος ή Γιωρίκας,

2, 366, 407

108

Ζήσης ή Καρράς Κωνσταντίνος, 236,

Καλαϊτζίδης Στέργιος, 26

271, 279

Καλαµπαλίκης Ευάγγελος, 406

Ζησιάδης Λάζαρος ή Τερπόφσκι, 87-

Καλιµάνης Ζήσης, 88, 90, 104, 107

90, 211, 219, 259, 262, 265, 269, 275,

Καλλιανιώτης Αθανάσιος, 15

277, 284, 289

Καλλιανιώτης Γρηγόριος, 15

Ζιώγας Αθανάσιος, 88, 95, 108

Καλλιανιώτης Λάζαρος, 15

Ζυγούρας ∆ηµήτριος, 167, 187, 253,

Καλπακτζίδης Αχιλλέας, 442

255-7, 259, 261-2, 276, 373, 433-4,

Καλύβας Στάθης, 19

437

Καριάκας Πολύδωρος, 367, 420

Ζωγράφος Ζήσης, 264, 339, 433

Καριάκας Χρυσόστοµος, 367, 420

Ηλιάδης Θεµιστοκλής, 104, 106

Κατσιώρας Θωµάς, 87

Ηλιάδης Περικλής, 447, 463

Κατσόγιαννης ή Κατσόγιαννος

Θανάσαγας (Αθανάσιος

Στέλιος, 186, 222, 253, 255

Πεχλιβανίδης), 231

Κατωπόδης Γεράσιµος ή Αράπης, 380,

Θεοδοσιάδης Σταύρος, 24, 318

391-2

Θεοδωρίδης Αναστάσιος, 325

Κελεµπεσλής Χαράλαµπος, 359

Θεοδωρίδης Μιχαήλ, 212, 252

Κέντρος Ευστράτιος, 95, 187, 243,

Θεοδωρίδης Σάββας, 285, 287

245, 262, 275, 440

Θεοδωρόπουλος Αναστάσιος, 102-3,

Κέντρος Πέτρος, 87, 91

106, 416, 497

Κεραµιτζής Μιχαήλ, 440, 442

Θεολογίδης Στυλιανός, 244

Κερασίδης Συµεών ή Σίµος, 133-4,

Θεοχαρόπουλος Νικόλαος, 184

259, 262, 265-6, 275, 277, 279, 284-7, 539

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 289, 318, 498

Λαλόπουλος Ανδρέας, 145-6, 224,

Κιουρτσιδάκης, 237, 279

244, 261, 273

Κιρικλίδης Θεόδωρος, 415

Λαµπράκης Λάµπρος, 443

Κλάρας Αθανάσιος, 44, 98, 170, 182,

Λάµπρου Ξενοφών, 47

184, 190, 245, 438, 471

Λεύκη, 211, 455-6

Κολέντσης Χρήστος, 440

Λιούλιας Ιωακείµ, 166

Κολιόπουλος Ιωάννης, 19

Λόλας Κωνσταντίνος, 61

Κολοκοτρώνης ή Ιατρίδης (Κώστας

Λουλές Θωµάς, 212, 213

Κολίντζας), 329, 380, 381

Λούστας, 341

Κόνιαλης, 299

Λυτρίδης Χριστόδουλος, 407

Κόνιαρης Γεώργιος, 443

Μάγγος Σταύρος, 39

Κοντονάσης Ιωάννης, 164-5, 222, 249,

Μάγιερς Έντυ, 169

255-6, 256, 259, 267, 483, 492

Μάνιος Χρήστος, 252, 254-5, 499

Κοπατσιάρης Παύλος, 311, 443

Μανόλης (Ιάσων Μαργαρίτης), 104

Κουκουµαρής Ηλίας, 259

Μανταρόπουλος Ηλίας, 236-7, 271,

Κουλούρης Νικόλαος, 442

279

Κουλούρης Τιµόθεος, 222, 237, 272

Μάντζιος Λάζαρος, 145, 229, 231,

Κούνδουρας Στέργιος, 48, 272

246, 261-3, 276, 278-9, 286, 288

Κούσης Κωνσταντίνος, 128

Μαραντζίδης Νίκος, 19

Κούφης Παύλος, 93

Μαργιόλης Θεόδωρος, 107, 108

Κυρατζόπουλος ∆ηµήτριος ή

Μαρωνίδης Γεώργιος, 245, 260, 313,

Φωτεινός, 256, 361-2

368-9

Κυριακίδης Χρήστος, 446

Ματσαρίδης Κωνσταντίνος, 163, 167,

Κυριακόπουλος Νικόλαος, 87, 97

368

Κυριακόπουλος Παντελής, 168

Μαυρενάς Ιωάννης, 131, 132, 138

Κυριζάκης Ιωάννης, 45

Μενεµενλής Γεώργιος, 381

Κωνσταντινίδης ∆ηµήτριος ή Πολίτης,

Μέντζας Γεώργιος, 45, 284, 289

106

Μερκουρίου Βασίλειος, 130

Κωνσταντινίδης ∆ηµήτριος ή Σάββας,

Μεσηµέρης Περικλής, 385-6

183

Μεταξάς Ιωάννης, 29, 49

Κωνσταντινίδης Ευστάθιος ή Χασιλάς,

Μήρτσος Τραϊανός, 147

346, 382-3, 390

Μητριάδης Μάρκος, 442

Κωνσταντινίδης Παύλος, 131-2, 135

Μητσιµπούνας Γεώργιος, 74

Λαζαρίδης Χρήστος, 318

Μητσιµπούνας Νικόλαος,, 74, 77 540

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Μιχαλάκης Αστέριος, 172, 303, 328

Νικολαΐδης Αναστάσιος, 447

Μιχαλέας Ρένος, 422

Νικολαΐδης Νικόλαος, 165

Μόσχος Λάµπρος, 91

Νικολαΐδου Μυροφόρα, 453

Μουδιώτης Τσέλιος, 130, 519

Νίτσιος Νικόλαος, 284

Μούζας Νικόλαος, 246, 465

Νοµικός Χρήστος, 26

Μουµτζής Αναστάσιος, 370

Νταβίτης Ιωάννης, 159, 368

Μουρουζίδης Βασίλειος, 442

Νταϊλάκης Λάκης, 211

Μουσούρης Γεώργιος , 366

Ξυνός Νικόλαος ή Σµόλικας, 159, 187,

Μουστεράκης Ιωάννης, 323

192, 245

Μπακιρτζής Ευρυπίδης, 393, 417

Ξυπόλητος Ιωάννης, 367

Μπαρµπαγιώργος (Γεώργιος

Όλεφ Λευτέρης, 443

Οικονοµίδης), 361, 380

Ορφανίδης Γεώργιος, 311, 443

Μπάρµπας Θωµάς, 146

Πάλλης Ελευθέριος, 443

Μπασκάκης ή Μπασχάκης Βασίλειος,

Παναγιωτακόπουλος Γεώργιος, 443

206, 235, 271, 279

Παναγιωτίδη αδελφοί, 325

Μπαφατάκης Ευστάθιος, 167, 169,

Παναγιωτίδης ∆ηµήτριος, 164, 256

171, 229, 274

Παναγιωτόπουλος Ανδρέας, 48, 273,

Μπεζεριάνος Ανδρέας, 221

296

Μπελκαµένης, 122

Παντελίδης Κωνσταντίνος, 158, 168

Μπεσίρης Αθανάσιος, 19

Παντίδης |Νικόλαος, 278

Μπεχλιβάνης Ιωάννης, 367

Παπαβασιλείου Χρήστος, 145, 163,

Μπιλµπίλογλου Εµµανουήλ, 327

167, 169, 172, 217, 223-4, 260, 283,

Μπιλµπίλογλου, Αθηνογένης, 327

287, 309, 322, 324, 326, 328, 330, 357,

Μποζίνης Λάµπρος, 92

366, 381

Μπόνης Κωνσταντίνος, 144, 147

Παπαγεωργίου Γεώργιος ή

Μπουικίδης Αγάπιος, 415

Μπαµπούλης, 415

Μπουικίδης Άνθιµος, 447

Παπαγεωργίου Γεώργιος, 151

Μπουλογιάννης Κοσµάς, 165, 222,

Παπαγεωργίου ∆ηµήτριος, 362

247, 255, 259, 266-7, 278-9

Παπαδηµητρίου Ηλίας ή Λιάκος, 361,

Μπούρδας Παντελής, 442

375

Μπρέτσα Μαρία, 19

Παπαδηµητρίου Παντελής, 443

Νάλτσας Χριστόφορος, 130

Παπαδόπουλος Ανδρέας, 281, 447,

Νένου Ελευθερία, 442

454

Νίκζας Ζήσης, 78-80

Παπαδόπουλος Γεώργιος, 168, 22, 541

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 231, 283, 325

134, 135

Παπαδόπουλος Ιωάννης ή Αυγερινός,

Παρτσαλίδης Αριστείδης, 128

440

Παρτσαλίδης ∆ηµήτριος, 128

Παπαδόπουλος Κυριάκος ή Κισά

Πατρικίδης Γεώργιος, 300

Μπατζάκ, 62

Πάτσιος Μιχαήλ, 90

Παπαδόπουλος Κωνσταντίνος, 226,

Πάτσιος Χρυσούλης, 210, 232

389

Πατσιούρας Ιωάννης, 232, 233,

Παπαδόπουλος Λάζαρος ή Πολυνίκης,

Παυλίδης Γεώργιος, 339

440

Πέικος ή Πέικοφ Θανάσης, 92

Παπαδόπουλος Μιχαήλ ή Μιχάλαγας,

Πεϊνούδης ∆ηµήτριος, 412

100, 157-8, 161, 166, 168, 227, 231,

Πεχλιβανίδης Μιχαήλ, 231, 283, 287,

275, 283, 285-8, 303, 325, 328, 330,

325

349, 350, 357, 365-6, 389, 398, 405-7,

Πεχλιβανίδης Στυλιανός, 415

416, 427, 464

Πηχεών Αναστάσιος, 333

Παπαδόπουλος Νικόλαος, 441

Πηχεών Φιλόλαος, 333

Παπαδόπουλος Παναγιώτης ή

Πιπιλιάγκας Χρυσόστοµος, 406, 407,

Ορτατζής, 296

463, 479

Παπαδόπουλος Στυλιανός, 405

Πιστικίδου Λουκία, 105, 126

Παπαδόπουλος Σωφρόνιος, 415

Πλακοπίτης Νικόλαος, 39

Παπαδόπουλος Φίλιππος, 45, 87, 98-9,

Πλαστήρας Νικόλαος, 161, 339, 451,

296, 302, 436

490

Παπαδόπουλος Χρήστος, 441

Πολκ Τζορτζ, 80

Παπαδόπουλου Άννα, 296

Πολυζώης Γεώργιος, 443

Παπαζήσης ∆οξάσης, 334

Πολυχρονιάδη αδελφοί, 351

Παπαζήσης Μιχαήλ, 74, 132, 136, 385

Πολυχρονιάδης ∆ηµήτριος, 339, 351

Παπαζήσης Χρήστος, 108

Πολυχρονίδης Γεώργιος, 325

Παπαθανασίου Αναστάσιος, 342

Πόρτης Μιλτιάδης, 62, 79, 164, 222,

Παπαθανασίου Ιωάννης, 146

256, 259, 262, 272, 276, 278-9

Παπαθανασίου Παρµενίων, 19

Πόρτης Σταύρος, 164

Παπαλαζάρου Ζήσης, 406

Πουγαρίδης Κοσµάς, 19

Παπαλαζάρου Παντελής, 144

Πουγκαρίδης Νικόλαος, 442

Παπαπαναγιώτου, 166

Πούπτης Νικόλαος, 70, 76

Παπαπέτρου Ιωάννης, 169

Πούπτη Χριστίνα, 109

Παραστατίδης Αγαθάγγελος, 41, 42,

Προκοπίδης Κοσµάς, 136, 302 542

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Πυλάης Κυριάκος, 88, 93, 116-7, 435

Σκούρτης Θεοφάνης, 368

Πυροµάγλου Κοµνηνός, 24, 514

Σουµελίδης Μιχαήλ, 99, 100, 134, 135,

Ρακοβίτης Παύλος, 129, 440

137, 243, 275, 406, 507

Ράµος Χρήστος, 452

Σπυρίδης, ταγµατάρχης, 369

Ριζόπουλος Χρήστος, 210, 232, 271,

Σπυρόπουλος Χρήστος, 381, 447

518

Στάλινγκραντ, 185

Ρίµπας Χρήστος, 443

Στάµκου Ελένη, 456

Ροβεσπιέρος, 54

Στεργίου Ιωάννης, 255

Ροµπόλης Γεώργιος, 339, 340

Στρακ Ότο, 365

Ρόσιος Αλέξανδρος ή Υψηλάντης, 24,

Τακαντζιάς Αθανάσιος, 210

211, 245, 250, 252, 283, 303, 331, 398,

Τακαντζιάς Ζήσης, 331

405-7, 411, 435, 437, 469

Ταρνανίδης Θεόδωρος, 330

Ρούνης Ηλίας ή Μπαρµπαλιάς, 373,

Τασιανόπουλος ∆ηµήτριος, 103, 192

437

Τάσιος Παναγιώτης, 284

Σαββίδης Ελευθέριος, 415

Τζανακάκης Μιχαήλ ή Χάρος, 159,

Σαββίδης ή Σαββιλωτίδης Κοσµάς, 39-

160-3, 168-71, 218

41, 158, 329, 365, 377

Τζανής Απόστολος, 133

Σακαλής Αλέξανδρος, 24

Τζέλικο Τζορτζ, 404

Σακελλαρίδης Αναστάσιος, 148

Τζέλλος Αντώνιος, 170

Σανδαλίδου Μελίκα, 19

Τζήµας Ανδρέας, 42, 87, 90, 92, 93,

Σαράφας Ευθύµιος, 26, 446, 530

96, 97, 128, 181

Σαράφης Στέφανος, 406

Τζήµας Σωτήριος, 128

Σβώλος Αλέξανδρος, 465

Τζιότζιος Βασίλειος, 50, 117

Σεβαστειάδης Κλέαρχος, 107, 460

Τζιουράς Παναγιώτης, 162

Σεµερτζίδης Αβραάµ, 377

Τίτο, 78, 114, 322, 444, 457, 458, 486

Σέππαρντ Λέσλι, 222

Τουρούντζιας Γεώργιος, 129, 444

Σιάντος Γεώργιος, 126, 406

Τριανταφυλλίδης (ΕΕΕ –ΕΟΝ

Σιάπκας ή Καπελόπουλος Χρήστος,

Φλώρινας), 341

118, 119, 326, 440

Τριανταφυλλίδης Αχιλλέας, 325

Σιδηρόπουλος Θεόδωρος, 165-6, 237,

Τρωιάνος Ιερώνυµος ή Καρατζάς, 186-

238, 266-7, 273, 276-7

7, 406

Σιέµπης Αλέξανδρος, 95, 482

Τσακιρίδης Αλέξανδρος, 416

Σισµανίδης Γεώργιος, 325

Τσακιρίδης Παύλος, 225-6, 348

Σκοτίδας Θεόδωρος, 447

Τσάµης Παύλος, 122 543

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Τσίπας Ανδρέας, 87, 89, 93,

Χατζησαββίδης Ευστάθιος, 380

Τσιστίνας ή Ντάλης ∆ιαµαντής, 87,

Χατζητάσκος Αλέξανδρος, 126-7, 129,

94, 133, 436

131-2, 136-7, 158

Τσιτούρας Κωνσταντίνος, 202

Χατζόπουλος ∆ηµήτριος, 228

Τσιτούρας Λάζαρος, 202, 469

Χιλλ Χένρυ, 160

Τσιώρης ∆ηµοσθένης, 367

Χίτλερ, 257, 381, 495

Τσολάκογλου Γεώργιος, 48, 150

Χονδρογιάννης Κωνσταντίνος, 250

Τσολερίδης Κωνσταντίνος, 325

Χουτούρας Αριστοτέλης ή Αρειανός,

Τσουκαλάς ή Τσουκαλίδης

26, 207-8, 266-7, 271, 276

Κωνσταντίνος, 43

Χρηστακάκης Χρήστος, 442

Τσουκαλίδης Βασίλειος, 126, 132-3,

Χριστίδης Φώτιος ή Χριστόφορος, 107

140

Χρυσοστοµίδης Στυλιανός, 287

Τσουκνίδας Ιωάννης, 424, 517

Ψαρρός ∆ηµήτριος, 130

Τσουµής Απόστολος, 338, 351 Τσουρός Ιωάννης, 222, 286, 322 Τσούφλιας Ιωάννης, 222, 400

ΤΟΠΟΙ

Υφαντής Ευάγγελος, 109, 210 Φείδας Αθανάσιος, 41, 202

Αβδέλα, 36, 54, 69, 72, 76, 81, 375

Φιλιππίδης Θρασύµβουλος, 369

Αγάπη, 35, 102, 417

Φρις Μάρτιν, 424

Αγία Κυριακή (Σκούλιαρη) Σερβίων,

Φριτς, 123

346, 358, 462

Φωτάκης (Φώτιος Σοφιανίδης), 415,

Αγία Κυριακή Καστοριάς, 218

530

Αγία Παρασκευή (Κεράσοβο)

Χάιτας Στέφανος, 443

Κόνιτσας 78,

Χάµµοντ Νίκολας, 320, 324, 327

Αγία Παρασκευή (λόφος Κοζάνης),

Χαρίσης Βίκτωρ, 464

404

Χαρισιάδης ∆ηµήτριος ή

Αγία Παρασκευή, 523

Καραϊσκάκης, 199, 250, 254-5, 275

Αγία Σωτήρα, 81, 267

Χάσος Νικόλαος, 147

Αγίασµα, 39, 66

Χατζηευστρατίου Βασίλειος, 49, 145,

Άγιο Όρος, 200

340

Άγιοι Ανάργυροι, 238, 276, 278, 415,

Χατζής Αθανάσιος, 181, 467

447, 452, 453

Χατζής ∆ηµήτριος, 145-6, 148, 223-4,

Άγιος Αθανάσιος Πέλλας, 129, 389

245. 256, 260, 262-3, 376

Άγιος Γερµανός, 115, 118, 173, 440 544

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Άγιος Γεώργιος, 48, 69, 102, 197, 251,

Αλεξανδρούπολη, 99

253-04, 264

Αλιάκµων (Βρατίνι ή Παληούριον),

Άγιος ∆ηµήτριος, 224, 296, 365-7,

368

384-5, 387-9, 465

Αλωνάκια, 396, 397, 484

Άγιος ∆ηµήτριος Κατερίνης, 296

Αµάραντος Καλαµπάκας, 186

Άγιος Ευστράτιος (τόπος εξορίας), 91,

Αµάρµπεης (όρος), 192, 196

193

Αµάσεια, 62, 165, 390, 237

Άγιος Νικόλαος (θέση

Αµερική, 74, 118, 496

Παλαιοκάστρου), 253

Αµµουδάρα, 235, 456

Άγιος Παντελεήµονας Πιερίας, 284

Αµµοχώρι, 440, 442, 443, 484

Άγιος Παντελεήµονας, 87, 93, 441

Αµπελόκηποι, 36

Άγιος Χαράλαµπος, 409

Αµύγδαλα (βλ. Χαραυγή)

Άγιος Χριστόφορος, 41, 43, 130, 214,

Αµυγδαλιά, 394

220, 314, 387

Αµυγδαλιές, 64, 197

Αγιόφυλλο Καλαµπάκας, 181

Ανάβρυτα, 36, 64

Άδανα, 393

Αναράχη, 35, 42, 51, 168, 296, 339,

Άδενδρο Πέλλας, 301

400, 412, 415, 454, 483-4

Αετοµηλίτσα Ιωαννίνων, 188

Ανάργυροι, 440

Αηλιάς, 83

Ανατολικό, 43, 62, 315, 387, 420

Αϊ Λιάς (ύψωµα Εµπορίου), 399

Ανάφη, 89, 99, 109

Αιανή, 33, 38, 44, 53, 57, 60, 61, 69,

Ανθοχώρι (Τσακνοχώρι), 84, 108, 343,

107, 181, 186, 192, 194, 201-2, 204,

361, 450

228, 251-22, 295, 344-45, 363-4, 400,

Άνοιξη, 104, 107, 183, 204, 433

434, 446, 460, 468

Ανταρτικό, 147, 179, 236, 279

Αδριανούπολη, 236

Άνω Κλεινές, 46, 442

Αϊβαλί, 369

Άνω Κώµη, 32, 373, 420

Αϊδίνιο, 244

Άνω Μελάς, 193

Ακ Νταγ Ματέν, 106

Αξιόκαστρο, 278

Ακρινή, 163, 325, 362, 382, 383, 384,

Αξιός, 152, 319

388, 409, 415, 416, 468, 484, 488

Απές ή Χαπές, 125

Ακρίτας (Μπούφι), 380, 391, 443

Απόσκεπος, 92, 439

Ακροναυπλία, 45, 74, 87, 88-9, 91-4,

Άργιλος, 370, 383, 397, 403, 484

97-9, 100, 107-8, 116, 126, 183, 187

Άργος Ορεστικό, 33, 36, 42, 50, 70-1,

Αλατόπετρα, 203, 235, 417, 498

76, 81, 84-5, 94, 109, 127, 206, 231-2, 545

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 235, 270, 281, 301, 374, 422-3, 442-3,

465, 484

447, 461, 484

Βατόλακκος, 105, 157, 264-5, 366,

Αργοστόλι, 186

394, 405

Αργυροπούλι Τυρνάβου, 192, 195, 519

Βεγόρα, 30, 490

Άρδασα, 43, 51, 212, 296, 302, 308,

Βεγορίτιδα, 128

310, 390, 395-6, 417, 445, 484

Βελανιδιά, 147, 278

Αριδαία, 150, 156

Βελβενδός, 53, 161, 196, 214, 222,

Αρκαδία, 145, 373

226, 285-6, 328, 348, 358, 387, 409,

Άρνισσα, 129, 138

417, 433, 435, 445-6, 449, 450

Αρτάκη, 453

Βέροια, 23, 29, 61, 79, 100, 104, 129,

Ασβεστόπετρα, 213, 282, 359, 376,

146, 160, 163, 171, 217, 386, 387, 406,

377, 481, 484

418, 425, 437, 454, 498

Άσπρα Χώµατα (θέση Ποντοκώµης),

Βεύη, 30, 39, 115, 173, 433, 443

398

Βιθυνία, 200

Ασπρόκαµπος, 203, 204, 481

Βόλγας, 166

Ασπροκκλησιά, 52, 484

Βόλος, 442, 458, 493

Ατραπός, 443

Βουϊδόλακκας (θέση Εξάρχου), 57,

Αυγερινός, 164-6, 166, 214, 215, 238,

199

273-4, 276-9, 418, 440, 484

Βουχωρίνα, 90, 165, 167, 223, 236,

Αυδήµι, 299

255, 276, 278, 279, 287, 361, 436, 484,

Αυλές, 460

522

Αύρα, 285-6

Βράχος, 214

Αυστρία, 301, 366

Βροντή, 39, 165, 237, 238, 271, 278,

Άφρικα (χερσόνησος Πρέσπας), 121

495

Αχλάδα, 30, 41, 274

Βρύση του Αγά (θέση Σιάτιστας), 249

Βαθύ, 218

Βυθός, 277, 417

Βαθύλακκος, 192, 228, 261, 286, 370-

Γαλάτεια, 86, 168, 194, 281, 296, 308-

1, 373, 393-5, 399, 400, 407-8, 410,

12, 343, 353, 360, 413, 453, 484

412, 484,

Γαλατινή, 16, 32, 145, 223, 262, 330,

Βαλκάνια, 49, 73

397, 496

Βάντα (θέση Άνω Κώµης), 373

Γεράνεια (συνοικία Σιάτιστας), 34,

Βαρυκό, 35, 57

247, 255, 257, 264

Βασιλειάδα, 281

Γέρµας, 109, 210, 218, 269, 331, 357

Βατερό, 51, 208, 344, 396-7, 403, 405,

γέφυρες: 546

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ – Βογατσικού ή Τέτουλα 256, 266

∆ρέπανο, 31, 101, 163, 387, 403, 405,

– Γιάγκοβης ή Καφτάναγα 256, 260,

407-8, 410, 456

264, 266

∆ροσερό (Έλος), 168, 298, 308-9, 311,

– Γοργοποτάµου 190

353

– Μόρφης 271, 459

∆ροσοπηγή, 33, 36, 121-2, 496

– Νησελίου 324

∆ρυόβουνο, 52, 218, 268, 395

– Πεπονιάς, 260, 265-7

Έβρος Θράκης, 79

– Πόρου 256

Εβτζί, 205

– Σερβίων 218, 248, 253, 285, 291-2,

Έδεσσα, 29, 100, 133, 138, 147, 214,

383, 394, 401, 459

323, 350, 374, 458

Γιάγκοβα ή Γιάγκοβη, 62, 256, 260,

Εθνικόν, 37

264

Εκκλησοχώριον Ιωαννίνων, 145

Γιονουζλού, 393

Ελ Αλαµέιν, 165, 524

Γκόλιο (όρος Ηπείρου), 208

Ελάτεια, 33

Γκούβις (θέση Ελευθεροχωρίου), 247

Ελάφι, 456, 525

Γκουµπλάρι (Μικρόν), 446

Ελευθεροχώρι, 205, 228, 248, 253

Γράµος (όρος), 33, 36, 52, 81, 84, 121,

Εµπόριο, 51, 115, 244, 454, 193, 468,

182, 183, 188, 201, 206, 208, 210, 233-

472

8, 240, 271, 418, 419, 424

Έξαρχος, 62, 251, 262

Γράµος, 84

Εξοχή, 34, 387, 388, 484

∆αµασκηνιά, 164, 165, 326

Επταχώρι, 52-4, 232, 234, 271, 277,

∆ασύλλιο, 64, 72, 73, 495

417-8, 465, 503

∆αφνερό, 445

Εράτυρα, 147, 223, 252, 368, 527

∆ενδροχώρι, 85, 89, 91, 269, 456

Ερµακιά, 214, 305-6, 383, 386-90,

∆εσκάτη, 180, 191, 200, 201, 205, 236,

397, 428, 457, 488

295, 323, 482

Εύβοια, 236

∆εσπότης, 73, 102, 103

Ζαρκαδόπετρα, 172, 324, 326-7, 329,

∆ίλοφος, 66, 165, 228, 255, 418

330, 357, 409, 410, 415, 452

∆ιποταµία, 298, 484

Ζιάκας, 24, 41, 64, 79, 101, 202, 207,

∆ισπηλιό, 90, 210, 232

251, 362, 435, 452, 490

∆ιχείµαρρος, 238, 274, 277-8, 405, 484

Ζιουπάνι, βλ. Πεντάλοφος

∆οµένικο Ελασσόνας, 72

Ζούζουλη, 77-9, 81, 84, 418

∆ραγασιά, 238, 274

Ζώνη, 45, 238, 424

∆ράµα, 85, 92, 136, 140, 183, 383, 444

Ηγουµενίτσα, 234 547

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Ηµαθία, 164, 231, 324, 377

Κετσιλέρ, 371, 393

Θεσπρωτία, 54

Κεφαλάρι, 60, 114, 442, 447

Ιερά Μονή Αγίας Τριάδος Βοΐου, 417

Κηπάρι, 53

Ιεροπηγή, 89

Κήπος, 192

Ικαρία, 201

Κηπουργιό, 101, 103

Ικόνιο, 88, 299, 380

Κιβωτός, 205, 207, 264, 265, 465, 484

Ιόνιο Πέλαγος, 54

Κιζίκ, 132

Ιτιά, 86

Κιλότ, 381

Καβάκια (θέση Σιδερών), 376

Κίσσα, 329, 420, 456, 531

Καβάλα, 88, 167, 339

Κλεισούρα, 41, 48, 57, 121-2, 168,

Κάβζα ή Γάβζα, 314, 315

273, 296, 333, 445

Καγιά Μπασί (θέση Ξηρολίµνης), 263,

Κλεισώρεια, 165, 274, 495

396

Κλείτος, 137, 139, 159, 168, 246, 283,

Καϊµάκτσαλαν, 33, 49, 115, 127, 212,

305, 325, 346, 367, 382-3, 386, 388,

391

390, 392-3, 397, 417

Καισαρειά, 192, 228, 261, 363-44, 395

Κληµατάκι, 102, 166

Καλαµιά, 186, 251, 345, 377-9, 396,

Κνίδη, 39, 63, 205, 469

415

Κόζιακας, 182, 186, 271, 521

Καλαµπάκα, 186, 248

Κοιλάδα, 270, 307, 325, 365, 367, 392,

Καλή Βρύση, 36, 531

405-8, 415

Καλλιθέα, 441

Κοκκινιά, 107, 203, 205, 253, 264

Καλονέρι, 199, 350

Κολοκυνθού, 209, 389, 442

Καλοχώρι, 88, 90

Κόµανος, 30, 41, 214, 457

Καλύβια Παπαδιάς, 121

Κοµνηνά, 136, 140, 305, 312, 314,

Καταφύγι, 222, 327, 346, 358, 365,

345, 347, 380-2, 484, 524

400, 484

Κοµνηνάδες, 270, 331, 533

Κάτω Κλεινές, 85, 298, 410, 423

Κοµοτηνή, 187

Κάτω Κώµη, 166, 246, 251, 305, 327,

Κόνιτσα, 69, 76, 78, 79, 363

344, 350, 359, 363-4, 373, 415

Κοντορόπη, 456

Καύκασος, 39, 40, 46, 162

Κορέστια, 17, 57, 85, 90, 92, 109, 179,

Κέλλη, 114, 120, 443

193, 211, 236, 444

Κέντρο, 205, 207

Κορησός, 148, 208, 218-9, 357, 445,

Κέρκυρα, 392, 528

453, 461

Κερµένι, 325, 527, 529

Κοροµηλιά, 92, 211, 269-70, 484 548

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Κορυφή, 35, 54, 456, 501

Λακκώµατα, 130, 211, 235

Κοσκινάς Καρδίτσας, 376, 528

Λεβέντης, 363

Κοτζά Κιρ (θέση Καρδιάς), 37

Λεπτοκαρυά, 442

Κουβούκλια, 309, 311, 393, 394

Λευκάδι, 237, 238, 274, 495

Κούκος Πιερίας, 62, 153, 311, 326,

Λεύκαρα, 38, 157, 168, 234, 261, 285-

360

7, 289, 305, 325, 344, 350, 357, 360-2,

Κουρί (θέση Πτολεµαΐδας), 310, 311

388, 394, 409, 410, 412, 465, 484, 488

Κρανιά Μετσόβου, 48, 65, 81, 359

Λευκόβρυση, 403

Κρανιά Χασίων, 191

Λευκοθέα, 26, 62, 66, 301, 533

Κρανίδια, 460, 524

Λευκοπηγή, 38, 39, 44, 47, 395

Κρανοχώρι, 447, 456

Λευκώνας, 119, 394, 442, 443, 484

Κρατερό, 113

Λέχοβο, 33, 36-7, 57, 122, 168, 217,

Κρήτη, 12, 47, 58, 85, 160, 525

237, 246, 297, 299, 379, 389, 484

Κριµίνι, 22, 24

Λιβαδερό, 464

Κρόκος, 38, 50, 145, 166, 251, 327,

Λιβάδι Ελασσόνας, 75, 160, 192, 245

345, 396, 484

Λιβερά, 40, 43, 52, 107, 183, 374-9,

Κρούσια, 130, 132, 136, 139, 161

397, 428

Κρούσοβο, 121

Λιθιά, 52, 212, 484

Κρυόβρυση, 43, 98, 296, 310, 311

Λικνάδες, 274, 278

Κρυσταλλοπηγή, 57, 83, 331

Λονδίνο, 23, 389, 457

Κτενάς, 376, 377, 378

Λούβρη, 204

Κτένι, 192

Λουκόµι, 235

Κυδωνιές, 41, 146, 250, 361

Μάλι Μάδι, 211, 240

Κυπαρίσσι, 64, 184, 435

Μάνα (θέση Ερµακιάς), 387

Κυπαρισσία, 116

Μανιάκι, 390, 391, 392, 428

Κυψέλη, 208, 217, 271

Μαυραναίοι, 63, 485

Κωσταράζι, 109, 271, 332

Μαυρέλι Χασίων, 417

Κώττας, 95, 444

Μαυροδένδρι, 31, 376, 378, 387, 392,

Λάβα, 460

397-9, 488

Λάβδα, 81, 484, 485

Μαυροπηγή, 30, 69, 213

Λάγκα, 210, 219, 269, 271, 331, 447,

Μαυροχώρι, 147

484

Μεγάλο Σειρήνι, 424

Λαγκαδάς, 107, 236

Μέγαρο, 41, 63-5, 72, 102, 103, 265,

Λαιµός, 120

485 549

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Μελάνθιο, 207, 232, 236, 264, 270-2,

116, 346

279, 293, 447

Μοσχοχώρι Καστοριάς, 46,

Μελίσσι, 106

Μουρίκι, 75, 194, 201, 210, 219, 240,

Μελίσσια, 31, 34, 131, 168, 379, 481

272, 282, 293

Μελίτη, 114, 212

Μουχαρέµ Χάνι, 125

Μεµιλέρ, 284-6

Μπάρα (θέση Σιάτιστας), 248-9, 262-3

Μέση Ανατολή, 10, 101, 146, 148,

Μπάτρα (θέση ∆. Γράµου), 235

165, 167, 174, 195, 202, 217, 231, 320,

Μπογάζ Κιοϊ, 299, 524, 527, 531

326, 330, 354, 357, 486

Μπουγάζι (δίοδος προς Σιάτιστα), 167,

Μεσιανή, 208, 246, 378, 393, 400,

218, 222, 249, 252, 256, 260-3, 292

409, 449, 484, 393-5, 399, 400, 415,

Μπούλκες, 26, 98, 106, 107, 128, 187,

449, 488

208, 210, 233-4, 255, 362

Μεσόβουνο, 125 -41, 163, 173, 179,

Μπούρινος (όρος), 31, 57, 191, 250,

214, 241, 382, 391, 475

252

Μεσολούρι, 206, 235

Μυρσίνη, 203, 264

Μεσοποταµία, 41-2, 90, 206, 235, 424,

Νάµατα, 34, 60, 75, 218, 481, 484

447

Νάουσα, 101, 139, 201, 322, 386, 437

Μεσσηνία, 116

Νέα Σεβάστεια, 183

Μεταµόρφωση, 263, 520

Νεράιδα, 38, 60, 103, 248, 260, 409,

Μήκανη (θέση Οξύνειας Χασίων), 248

481

Μηλιά, 203

Νεστόριο, 36, 128, 179, 209, 229, 232-

Μηλίτσα, 36

4, 236, 269, 270-1, 279, 298, 454, 484,

Μηλοχώρι, 50, 281, 357

499

Μικρόκαστρο, 66, 267, 275, 484, 532

Νησέλι Ηµαθίας, 324

Μικροκλεισούρα, 205

Νίγδη, 380

Μικρολείβαδο, 228

Νικοµήδεια, 383-4

Μικρολίµνη, 441

Νιµέιτσα (θέση Κέλλης), 443

Μοναστήρι ή Μπίτολα, 29, 63, 85, 90-

Νταµάρια ή Μαντέµνια (θέση

1, 95, 127, 130, 187, 212, 246, 274,

Κοζάνης), 375

390

Ντεµίρ Τζάντον, 237

Μοναχίτι, 417

Νυµφαίο, 121, 187, 413, 499

Μόρφη, 22, 259, 271, 337, 424, 459

Νυµφασία Αρκαδίας, 145

Μόσχα, 89, 93, 208

Ξάνθη, 187

Μοσχοχώρι ή Ματσκοχώρι Σερβίων,

Ξανθόγεια, 129 550

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Ξηρολίβαδο, 164, 170

Πέρασµα, 443

Ξηρολίµνη, 101, 192-4, 251, 263, 344,

Περιβόλι, 70, 102

396-7

Περικοπή, 86, 390, 457

Ξηρουλίβαδου (θέση Παλαιοχωρίου

Περιστερά, 164

Βεντζίων), 57

Πευκοχώρια, 208, 234-5

Ξινό Νερό, 93, 115-7, 173, 433, 440,

Πηγαδίτσα, 31, 485

451, 484, 530

Πιερία, 62, 152, 160-1, 165, 213, 217,

Οινόη Καστοριάς, 88, 269, 298, 424

274, 284, 357, 468

Οινόη Κοζάνης, 160, 162, 164, 171,

Πινακάς (θέση ∆εσπότη), 103

275, 284-6, 329, 375, 409, 412

Πισοδέρι, 97, 114, 121-2, 147

Οινόη Πόντου 133

Πιστικό, 35

Ολυµπιάδα, 309, 445, 484, 521, 35, 47,

Ποιµενικόν ή Βαψώρι, 212

86, 311, 442, 443

Πολυκάρπη, 423

Οµαλή, 210, 268, 270, 277, 495

Πολυκάστανο, 59, 145, 274, 278

Όντρια (όρος), 208, 214, 219, 496

Πολύλακκος, 266, 268

Οξύνεια Καλαµπάκας, 248, 253

Πολύµυλος, 170, 330, 344, 409, 484

Ουγγαρία, 98

Πολυνέρι, 81, 182, 203, 295, 447, 485

Ουκρανία, 245, 295

Πολυπλάτανος, 408, 484

Ουτσάνια (θέση Γαλάτειας), 310

Πολύφυτο, 197, 446, 462, 488, 499

Πάικο, 321, 441

Ποντινή, 35, 417, 519

Παλαιογράτσανο, 259, 345, 346, 358,

Ποντοκώµη, 43, 45, 100, 125, 132,

484

286, 303, 376, 378, 392, 409, 415, 436,

Παλαιόκαστρο, 251, 253

451

Παραµυθιά, 88

Πόντος, 62, 125, 128, 131, 133, 157,

Πάτρα, 221, 326, 502

168, 226, 365, 393

Πατσιούρα (ύψωµα Λευκάρων), 285

Ποριά, 47, 389

Πάφρα, 314, 380

Πόρτες (θέση Προσηλίου), 259, 263,

Πειραιάς, 140

285

Πελεκάνος, 90, 529

Πραµόριτσα (ρέµα), 266, 271

Πελοπόννησος, 70, 93, 116

Πράσινο, 85, 442, 484

Πεντάλοφος, 63, 79, 165, 181, 187,

Πρέσπα, 17, 34, 57, 115, 118-9, 121,

196, 225, 254, 276, 321, 361, 374, 380,

173, 422, 440, 444, 461, 49

382, 393, 397, 417, 420, 424, 450, 484

Προάστιο, 30, 361, 415

Πεπονιά, 36, 51, 260, 265

Προσήλιο, 30, 263, 312, 363, 482 551

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Προύσα, 42, 49, 168, 218, 281, 300,

Σιβηρία, 418

309, 311, 376, 378, 393, 397

Σιδερά, 350, 376-9, 484, 485

Πτελέα, 409

Σίκινος, 94, 503

Πύθιο, 158, 159, 193, 287, 495

Σινιάτσικο, 34, 60, 75, 199, 212, 219,

Πυλωρί ή Πυλωροί Βεντζίων, 255

224, 240, 252, 262, 281-2, 296, 375,

Πυλώριο ή Πιλουρί Βοΐου, 266, 267,

378, 395, 398, 404

278

Σινώπη, 376

Πύργοι, 37, 126, 135, 380

Σισάνι, 274, 281

Ράχη της Συκιάς (θέση Σιάτιστας), 249

Σιταράς, 455

Ραχιά Ηµαθίας, 171

Σιταριά, 442, 451

Ροδιά, 60, 64, 184, 264

Σκάφη, 45, 231, 246, 251, 282-3, 286-

Ροδιανή, 358, 395, 400, 459, 484, 488

9, 305, 344, 357, 360-3, 386, 388, 400,

Ροδίτης, 231, 328, 393-5, 399, 400,

407, 409, 415, 484

409, 465, 484

Σκήτη, 396, 397

Ροδοχώρι, 102, 180, 207, 264, 273,

Σκόπια, 23, 34, 88, 94, 233, 362, 435,

277, 278, 463, 498

437, 440-1, 443, 458, 460, 488, 493,

Ροδώνας, 138, 442

535

Ρουµανία, 36, 71, 92, 93, 112

Σκοπιά, 443, 484

Ρουµλούκι Ηµαθίας, 231

Σκοπός, 97, 169, 296, 475

Ρούντνικ (έλος Αµυνταίου), 29

Σµίξη, 16, 37, 64, 74, 81

Ρυάκιο, 221, 362, 364, 367, 382, 384-

Σµόλικας (όρος), 71, 72, 75

5, 388, 461, 492

Σµύρνη, 359, 492, 520

Ρύµνιο, 191, 197, 328, 363, 484

Σοβιετική Ένωση, 44, 69, 96, 98, 112,

Σ.Σ. Βεύης, 99, 115

150, 163, 374

Σαµαρίνα, 72, 73, 76, 78, 79-81, 97,

Σούρµενα, 128, 299

265, 495

Σόφια, 30, 93, 211, 499

Σαρακίνα, 26, 235, 359, 364, 374, 484

Σπάρτο, 26, 328, 344, 359, 363

Σαραντάπορο (δίοδος Καµβουνίων),

Σπήλαιο, 72, 339

24, 57, 156-7, 162, 180, 218, 221, 345,

Σπήλιο, 83

403

Σταυροδρόµι, 62, 66, 274

Σαρί Γκιολ (έλος), 392

Στρώµνιτσα, 144

Σαρίκιοϊ, 46

Ταξιάρχης, 253, 257, 264, 496

Σεβάστεια, 125, 131-3, 231, 346, 377,

Τασκένδη, 47, 92, 96, 100, 107, 135,

382, 390, 397

182, 202, 208, 233, 362 552

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Τετράλοφος, 35, 171, 384-5, 388, 488

325, 329, 346, 347, 366, 382, 387-8,

Τουρκία, 383, 415, 530

393, 418, 420, 464

Τρίβουνο, 468

Χάσια, 29, 33, 60, 65, 79, 96, 103,

Τρίκαλα, 29, 104, 186, 262, 65, 127,

106-7, 182-3, 191, 202, 207, 248, 256,

420, 463, 528

261, 263, 291, 295, 403, 417, 433, 446,

Τρίκωµο, 32, 203

456, 493, 495

Τρίλοφος, 284, 418, 520

Χορηγός, 62

Τροπαιούχος, 451, 484

Χορτιάτης, 120

Τσάκωνη, 447, 454

Χρυσή, 235, 424

Τσαριτσάνη, 159, 187, 497

Χρώµιο, 192, 194, 251, 262, 433

Τσερβένα (θέση Μπούρινου), 263

Χώρα (συνοικία Σιάτιστας), 247

Τσεσµές, 222 Τσεχοσλοβακία, 98, 128 ΕΝΝΟΙΕΣ -∆ΙΑΦΟΡΑ

Τύρναβος, 192, 211 Υδρούσα, 443 Φανός, 116, 442, 484

ANZAC, 9, 260

Φιλιππαίοι, 61, 81, 284, 446

Αγγλοελληνική Επιτροπή, 151, 217

Φιλώτας, 30, 98, 273, 298, 299, 300,

Αγγλοελληνική Υπηρεσία

309, 315, 465, 484

Πληροφοριών (ΑΕΥΠ), 462, 491

Φλαµπουράρι Κόνιτσας, 78

Αγορά -παζάρι, 24, 30, 33, 46, 62, 73,

Φλάµπουρο (όρος Βεντζίων), 31

75, 111, 122, 194, 228, 297, 306 445

Φλάµπουρο, 33, 121, 445, 448, 454,

Αγορανοµικόν ∆ικαστήριον, 54

464

Αγράµµατοι -αναλφάβητοι, 38, 101,

Φουντουκλί Μικράς Ασίας, 231

182, 184, 189, 202, 244

Φούρκα Κόνιτσας, 69, 75, 363

Αγροτική Σχολή Φλώρινας, 91

Φούφας, 48, 85, 443

Αγροτικό Κόµµα Ελλάδος (ΑΚΕ), 41,

Φρούριο, 196

43, 63, 99, 104, 111, 181, 195, 202,

Φτελιά, 163

232, 302, 441

Φτελιώνας, 37

αγροφύλακες, 66, 72, 136, 158, 207,

Φυτόκι, 108

231, 298, 325, 350, 443

Χαλκιδική, 30, 108, 203, 323, 330,

Αγροφυλακή, 237, 357, 434

357, 361, 367, 380, 492, 497

αθιγγανική γλώσσα, 33, 46, 111

Χαραυγή, 31, 37, 42, 127, 168, 172,

Αθίγγανοι, 50, 121, 220

197, 213, 231, 246, 251, 283, 305-7,

ΑΚΕ, 9, 31, 41, 44, 63, 99, 104, 111, 553

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 181, 195, 202, 232, 302, 441

Αρχηγείο Πίνδου, 266, 271, 273, 276,

Ακρίται του Βορρά, 163, 225, 227

284

αλβανική γλώσσα, 36, 46, 111, 167,

Αρχηγείο Σινιάτσικου, 281

502

Αρχηγείον Χάδοβας, 324

Αλβανοί, 72, 122, 307

Αστυνοµία, 115, 128, 406

Αλβανόφωνοι, 460

ΑΤΕ, 9, 61, 199, 245, 339, 340, 368,

Αµερικανικό Κολέγιο Θεσσαλονίκης,

374

161

ΑΥΕΜ, 9, 59, 144

ανάκριση -ανακριτές, 103, 151, 197,

αυτονοµία, 17, 49, 69, 97, 143, 206,

217, 278, 281, 300, 364, 387, 416, 420,

219, 233, 423, 440, 471

425, 426, 453

αυτονοµιστές, 39, 49, 51, 67, 70, 117-

Ανεξάρτητος Χρηµατική ∆ιαχείρισης,

8, 129, 186, 281, 317, 441-2, 458

145

βασιλόφρονες, 447

άνευ θητείας Χωροφύλακες, 113, 205,

βενζίνη, 258, 308, 415

264, 426, 434, 452, 466, 520

βλάστηση, 21, 29, 103, 511

Αντά Παζαρλήδες, 383

βλαχική γλώσσα, 33, 41, 46

Αντάναλήδες, 370

βόδια, 32, 157, 344, 447

Ανταρτοδικείο, 196, 238, 279, 288

Βουλγαρική Ακαδηµία» Καστοριάς,

Άξονας, 464

127, 422

αρβανίτικη γλώσσα, 33

Βουλγαρική Λέσχη, 91

Αρβανιτόβλαχοι, 87, 91, 95, 187, 363

Βουλγαρική Πρεσβεία, 86, 87, 89, 93

άρβυλα, 157, 180, 192, 228, 251

βουλγαρική προπαγάνδα, 137, 193,

Αριστοτέλης (σύλλογος), 113, 120,

475

173, 173, 341

Βουλγαρικό Κοµιτάτο, 46

αρµενική γλώσσα, 34

Βουλή Ελληνική, 97

Αρµένιος, 207, 263

Βρετανική Αστυνοµική Αποστολή,

Αρχηγείο Αµάρµπεη, 221

434

Αρχηγείο Βαρνούντος, 262

ΒΣΑ, 9, 17, 160, 165, 180, 183, 190,

Αρχηγείο Βοΐου –Γράµου, 182

200, 221, 239, 248, 319, 320, 321

Αρχηγείο Βοΐου, 207

Γ∆∆Μ, 9, 58, 155, 193, 286, 313, 361,

Αρχηγείο Γράµου, 206, 233-6, 271

376, 381, 382, 395, 417, 448, 483, 485,

Αρχηγείο ∆υτικής Μακεδονίας, 187

490

Αρχηγείο Μακεδονίας, 163

Γ∆Μ, 60, 65, 75, 81, 92, 122, 272,

Αρχηγείο Μπούρινου, 271

282, 297, 308, 350, 447, 454 554

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Γενικός ∆ιοικητής ∆υτικής

Εθνικιστική Ένωσις Εφέδρων

Μακεδονίας, 130

Εορδαίας, 339

Γενικός Επιθεωρητής Νοµαρχιών, 150

Εθνικόν Αρχηγείον Βοΐου, 325

Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, 9, 23

Εθνικόν Αρχηγείον Πίνδου, 164, 166,

Γεωργικό Επιµελητήριο Κοζάνης, 41

238, 272

Γεωργικοί Συνεταιρισµοί, 40-1, 51,

Εθνικόν Αρχηγείον, 164, 238, 272

245, 421, 461, 472

Εθνικόν και Σοσιαλιστικόν Κόµµα,

γιάφκα, 91, 99, 310

295

γκεσταπίτης, 149, 340, 342-3, 453

Εθνικόν Κίνηµα, 164

Γκεστάπο, 288, 155, 161

Εθνικόν Σώµα Ελλήνων Αλκίµων, 334

Γκούρκας, 433, 438

Εθνοφυλακή, 105, 425, 433, 435, 436,

Γκρεκοµάνοι ή Γραικοµάνοι, 126, 211,

446, 448, 449, 451, 456, 466, 472

307, 423, 441, 442, 454, 456

Ειρήνη –Λευτεριά, 129

Γκρούπα, 90 -Γκρούπα Τερπόφσκι,

Εκατονταρχία Χωροφυλακής, 113

289

ΕΛ∆, 10, 25

∆εκεµβριανά, 90, 192, 225

ΕΜΕΟ, 10, 47, 87, 93, 116, 333

∆ηµοκρατική Άµυνα, 155, 343

Εµπορική Σχολή Κοζάνης, 43, 523

∆ιεύθυνση ∆ικαστικού ΕΛΑΣ, 416

Ενιαίο Αντιφασιστικό Μέτωπο, 209

ΕΑ (Εργατική Αλληλεγγύη), 10, 126,

Ένοπλοι Εθνικιστές Γαλατείας, 311

209

Ένωσις Εθνικοφρόνων, 464, 477

ΕΑΣΑ∆, 10, 403, 420, 528

εξορία, 45, 47, 70, 85, 94, 97, 112,

ΕΒΕΝ, 463

126, 135

ΕΓΣ, 10, 99, 105, 107, 168, 232, 421,

εξόριστοι, 74, 84, 94, 104, 103-6, 108,

461

193, 243, 291, 475

Ε∆Α (Εθνική ∆ιαφώτιση Ανταρτών),

ΕΟΝ, 74, 106, 147, 193, 197, 225, 246,

188, 375

334-5, 338, 340-1, 343, 348, 368, 373,

Ε∆Α (Ενιαία ∆ηµοκρατική Αριστερά),

455, 483

93

ΕΟΧΑ, 312

ΕΕΕ, 8, 48, 111, 295, 333-5, 337-9,

ΕΠΑ), 66, 96, 106, 271, 415, 416, 417,

341, 354, 485

418, 419, 421, 425, 433, 435, 436, 460

Εθελοντικόν Σώµα Γ. Πούλος, 17,

Επιµελητεία, 222, 228, 233, 245, 256,

295-6

325, 505, 524

Εθνική Απελευθερωτική Οργάνωση,

ΕΠΟΝ, 161, 186, 363, 375, 377, 380,

103

415, 418, 427, 447, 450, 451, 490 555

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Εργατο -Αγροτικό Κόµµα, 136

Λέσχη Φιλελευθέρων, 25

ΕΡΕ, 11, 146

Λευκή Τροµοκρατία, 18, 117, 445,

Ερυθρός Σταυρός, 107, 253, 419, 476

448, 455-7, 471-2, 477

ΕΣΕΑ, 163, 226, 346, 368, 463, 472-3

Μακεδονικός Αστήρ, 92

ΕΣΟ, 11, 18, 311, 333, 337, 338, 339,

µαύρη αγορά, 33, 59, 228, 312, 422

340, 341, 343, 348, 349, 350, 351, 354,

µπάζες, 441

416, 485, 531

ΜΥΚ, 11, 278

ΕΤΑ, 11, 42, 165, 181, 228, 302, 419,

Νεοζηλανδοί, 160

424, 445

Νοµαρχιακό Γνωµοδοτικό Συµβούλιο,

Εφεδρικός ΕΛΑΣ, 103, 277, 285, 328,

25

329, 362, 384, 399, 400, 403, 416, 425,

ΝΟΦ, 47, 87, 88, 92, 93, 119, 235,

433, 440

311, 435, 437, 439-45, 448, 457, 458-

Ζευς (οργάνωση), 146, 511

9, 461, 466-8, 471-2, 477

Ίλιντεν, 50

Ο∆ΕΚ, 11, 105, 182, 202, 233, 259,

Ινδοί, 160, 467

446, 467, 469, 530, 532

Ιντέλιτζενς Σέρβις, 288

Οµάς Αντικοµουνιστών, 336

Ιταλόφιλοι -ιταλοφιλία, 67, 70-1, 264,

ΟΜΜ, 11, 385, 386, 399, 406, 407,

295

411, 417

ΙΧ µεραρχία ΕΛΑΣ, 46, 187, 188, 214,

ΟΠΛΑ, 11, 93, 101, 168, 196, 201,

344, 359, 384, 393-4, 397, 424, 455,

211, 229, 276, 301, 305, 308, 342-3,

485, 490

364-6, 377, 387, 417, 423, 433, 461

κλέφτες, 32, 108, 169, 194

Οχρανίτες, 395, 440, 451

Κουπατσιαραίοι, 30, 64, 72, 101, 112,

Παιδαγωγική Ακαδηµία, 113

206, 472

Παλλαϊκό Μέτωπο, 12, 42, 94, 101

Κουνούπι, 92, 516

παρτιζάνοι, 117-8, 173, 211, 240, 460

ΚΟΥΤΒ, 89

πείνα, 15, 19, 52, 54, 65, 105, 258,

Κρατικά Νοσοκοµεία, 30, 99, 146,

297, 301, 364, 425, 459

166, 327, 340, 357, 451

Πεµπτοφαλαγγίτες, 337

Λαϊκά ∆ικαστήρια, 158, 196, 227, 247,

Πρεσβεία: βουλγαρική, 86, 87, 89, 93 -

425

ελληνική, 97

Λαϊκά Πρατήρια, 422

Προξενείο βουλγαρικό, 48, 89

Λαϊκή Επιτροπή Προσφύγων

Προσφυγική Οµάδα Σερβίων, 40, 158

Εορδαίας…, 167

ΡΑΝ, 12, 188

Λέσχη Γυναικών, 421

Ρώσοι, 152, 391, 520 556

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΣΑΜ, 12, 117, 127, 435 Σαρακατσάνοι, 29, 62, 125, 139, 330, 386, 443, 445

ξενόγλωσσα

ΣΕΜ, 231

Force 133, 403, 404

Σένγκερ, 155

ML, 10, 11, 181, 436, 449, 472

Σέρβοι, 391, 428

SOE, 12, 151, 166, 170-1, 180, 217,

ΣΚΕ, 12, 25

249, 321, 449, 459, 479, 490

Σκρα, 151

SS, 83, 123, 343, 345, 346, 358, 378,

ΣΜΟΚΙ, 12, 80

389, 424, 427, 476, 533

ΣΝΟΦ, 12, 88, 90, 92-3, 108, 117,

UNRRA, 13, 181, 449, 456, 459, 462,

121, 127, 206, 209, 211-12, 237, 289,

472

403, 435, 437, 440, 486 ΣΣΑ, 12, 17, 25, 150, 180, 233, 317, 327, 384, 394, 397, 427, 455 Υ.Γ. Το ευρετήριο δεν περιλαµβάνει λήµµατα που εκτείνονται σε πολλές σελίδες, π.χ. Πελαργός, ΕΛΑΣ κ.α.

Σύλλογος Αγωνιστών Εθνικού Απελευθερωτικού Αγώνος, 464 Συµφωνία Βάρκιζας, 94, 95, 128, 182, 233, 433, 462 συνδιασκέψεις, 189, 374, -5 ΣΥΠ, 13, 165, 531 Σώµα Ελλήνων Εφήβων, 334 Τάγµατα Ασφαλείας, 223 Ταγµατασφαλίτες, 315 ΤΑΣΣ, 457 Τροτσκιστές, 117, 129 τσιγάρα, 181, 193 ΤΤΤ, 13, 256, 361 ΥΕΚΑ, 13, 448, 459 Φιλική Εταιρία, 221 Φίλοι του Χωριού, 228 Φορλί, 218, 259, 285 Χ, 463 χρώµιο, 57, 75, 31, 101, 195, 199, 218, 263, 522 557


558



Παράρτηµα ∆ιδακτορικής διατριβής






Παράρτηµα ∆ιδακτορικής διατριβής





Πιστοποιητικό της Ενώσεως Ποντίων Κοζάνης και Περιφερείας το 1927 για µέλος της από τα Σούρµενα της Τραπεζούντας που εγκαταστάθηκε ως αστός στην Κοζάνη. Άλλοι πατριώτες του κατοίκησαν στην κωµόπολη της Πτολεµαϊδας. Όσοι όµως προέρχονταν από χωριά εξαπλώθηκαν στην ύπαιθρο της ∆υτικής Μακεδονίας όπου υπήρχαν άδειες οικίες ή γαίες προς εκµετάλλευση. Στην τελευταία περίπτωση ιδρύθηκαν και νέα χωριά όπως π.χ, ο Νέος Καύκασος στα σύνορα µε τη Γιουγκοσλαβία, αλλά και άλλα στα ενδότερα σαν την Αγάπη Γρεβενών

7


Επάνω: άποψη του Νέου Προσφυγικού Συνοικισµού της πόλης Κοζάνης στην οποία εγκαταστάθηκαν αστοί Πρόσφυγες κατά τη δεκαετία του 1920, αλλά και ερχόµενοι από την ΕΣΣ∆ στα τέλη της επόµενης. ∆ίπλα: εξώφυλλο προσφυγικού βιβλιαρίου, που εξέδιδε η Νοµαρχία Κοζάνης. Στην περιοχή Πρόσφυγες άρχισαν να έρχονται από το 1914 ως τα µέσα της δεκαετίας του 1920. Επόµενοι ήρθαν περίπου το 1939 µε τις διώξεις των Ελλήνων στην ΕΣΣ∆. Στην αρχή της Κατοχής προσήλθαν άποροι των µεγαλουπόλεων και διωκόµενοι από τους Βουλγάρους, ενώ από το 1943 και µετέπειτα πυροπαθείς από τους κατακτητές και πληττόµενοι από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ

8


Προπολεµική συµπλοκή γεωργών µε χωροφύλακες και στρατιώτες µέσα στην πόλη της Κοζάνης, καθώς οι πρώτοι επέµεναν να χορέψουν µέσα στην πλατεία χωρίς να έχουν λάβει άδεια. Συµπλοκές διατελούντων εν ευθυµία ατόµων ή σε περιόδους κοινοτικών, δηµαρχιακών ή βουλευτικών αναµετρήσεων δεν έλειπαν ποτέ στην περιοχή, όχι µόνο τότε αλλά και πολύ αργότερα. Παρόµοιες καταστάσεις σε χωριά Σλαβοµακεδόνων προσέδωσαν εκ των υστέρων διάφοροι ερευνητές πολιτικές προεκτάσεις

9


Αριστερά: Εορδαία, Νοέµβριος 1937. Πρόσφυγες Αγρότες της Αναρράχης οργώνουν χωράφια κατοίκων του γειτονικού σλαβόφωνου χωριού Εµπορίου. Παρόµοιες συγκρούσεις για τη γη λάµβαναν µέρος καθηµερινά σε όλη τη ∆υτική Μακεδονία ανεξάρτητα από την κυρίαρχη οµιλούµενη γλώσσα όπως π.χ. ανάµεσα στα προσφυγικά χωριά Κοµνηνά (λαζική, καππαδοκική) και Πελαργός (λαζική, τουρκική). ∆εξιά: Άργος Ορεστικό, Σεπτέµβριος 1926. Συµπλοκή ελληνόφωνου Πρόσφυγα αγρότη µε Σλαβοµακεδόνες ποιµένες µε θέµα την καταπάτηση καπνοχώραφου από τους δεύτερους –ένας από αυτούς έχασε εκεί τη ζωή τους. Πράξεις βίας τόσο τότε όσο κι αργότερα δεν έλλειπαν ποτέ από την ύπαιθρο

10


Επάνω: Προπολεµικοί διαπληκτισµοί κατοίκων ενός σλαβόφωνου χωριού του Βιτσίου που κατέληξαν σε εκδικητική καταστροφή περιουσιών. Σηµείο αιχµής ήταν η ξύλευση του δάσους. Παρόµοιοι λάβαιναν χώρα σε ολόκληρη την περιοχή, ασχέτως γλωσσών και κοσµοθεωριών Κάτω: ο κοινοτάρχης της Αιανής Κοζάνης καλείται σε απολογία από το Νοµάρχη το 1927 διότι παρακωλύει την παράδοση πίνακα φορολογητέων ζώων του χωριού του. Η συνεργασία µεταξύ κράτους και των εκπροσώπων του στα χωριά δεν ήταν πάντα δεδοµένη, ιδιαίτερα όταν οι τελευταίοι έβγαιναν µε εκλογές, πράγµα που σήµαινε ότι ήταν υπόλογοι σε αρκετούς χωρικούς που τους είχαν υποστηρίξει

11


Προπολεµικός αρθρογράφος εφηµερίδας της Κοζάνης σχολιάζοντας τις δηµοτικές και κοινοτικές εκλογές γράφει ανάµεσα στα άλλα πως η κοµµατική εµπάθεια φανατίζει τα πλήθη που χειροδικούν και χύνουν αίµατα «δια να καταλάβουν το Κοινοτικόν ή το ∆ηµοτικόν ταµείον. Ο καυγάς δια το ψητόν». Φυσικά η οικονοµική παράµετρος είναι σπουδαία, αλλά όχι η µοναδική καθώς στις εκλογές έτερα –δυσκολότερα ανιχνεύσιµα- διακυβεύµατα όπως η αναγνώριση από τους άλλους ή η εξουδετέρωση των αντιπάλων

12


Κοινοτικές διαφορές στην Πτολεµαϊδα ανάµεσα στον Πρόσφυγα κοινοτάρχη, που εκλεγόταν από τους πολυπληθείς πρόσφυγες της κωµόπολης, και σε µέλη της εντόπιας ελίτ το 1937. Η εποχή για µοµφές εναντίον του ήταν κατάλληλη, διότι επί καθεστώτος Μεταξά οι τοπικοί ηγέτες διορίζονταν. Επί Κατοχής οι τρεις αναφερόµενοι διέκειντο εχθρικά προς το ΕΑΜ µε αποτέλεσµα οι δύο (Ροµπόλης και Τσουµής) να εκτελεστούν από τον ΕΛΑΣ

13


14


15


16


17


Υπόµνηµα του κοινοτάρχη του προσφυγικού χωριού Αναρράχη το Νοέµβριο του 1936 προς την ΥΧ Εορδαίας. Αρνείται ότι είχε αντιπαλέψει το καθεστώς Μεταξά ψέγοντας τους κατήγορούς του ότι κινούνται από «ταπεινά προσωπικά πάθη». –8 χρόνια αργότερα θα χάσει τη ζωή του στα Πετρανά πολεµώντας εναντίον του ΕΛΑΣ. Παρόµοια υποµνήµατα έστειλαν κι άλλοι πολίτες της Αναρράχης, που κατηγορήθηκαν ως αρνητές του Μεταξά από συγχωριανούς τους. Το µήλο της έριδος ήταν το αξίωµα του κοινοτάρχη ή του κοινοτικού συµβούλου.

18


Προπολεµικός λίβελλος γκρεκοµάνου Σλαβοµακεδόνα δασκάλου εναντίον του προέδρου δασκάλων Βοϊου. Για τη µαχητική συνδικαλιστική του δράση ο δάσκαλος θα µετατεθεί δυσµενώς στα Τρίκαλα. Θα επιστρέψει όµως στην αρχή της Κατοχής στο Μεσόβουνο όπου θα συµµετάσχει στα διαδραµατιζόµενα γεγονότα κι έπειτα θα ενταχθεί στον ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΚΚε και στο ΣΝΟΦ αργότερα. Σε παρόµοιες επαγγελµατικές τριβές οφείλονται κατά ένα µεγάλο µέρος εξορίες κι απολύσεις δασκάλων ως κοµουνιστές µερικά χρόνια αργότερα

19


Επάνω: τηλεγράφηµα του Έλληνα Βασιλιά προς τον Πρόσφυγα µητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης Ιωακείµ Αποστολίδη, ο οποίος εικονίζεται δίπλα µε στολή αντάρτη του ΕΛΑΣ. Ισχυρή προσωπικότητα ο Ιωακείµ και βασιζόµενος στην πληθώρα των Προσφύγων της περιοχής ποίµανσής του ενεπλάκη ενεργά στα πολιτικά και κοινωνικά δρώµενα. ∆ιαιτητεύοντας τη σύµπραξη ΕΑΜ –Εθνικσιτών κατέφυγε το Μάρτιο του 1943 στην ανταρτοκρατούµενη περιοχή, αλλά έκτοτε δεν του επετράπη να επιστρέψει στο θρόνο του. Από αυτόν περίµεναν οι χειµαζόµενοι οπλίτες του ΕΕΣ σωτηρία το Νοέµβριο του 1944, αλλά σε καµία ενέργεια προς αυτή την κατεύθυνση δεν είχε προχωρήσει ο δεσπότης του βουνού. Εκτιθέµενος µε αυτόν τον τρόπο αποχαρακτηρίστηκε µεταπολεµικά και ιδιώτευσε Επάνω: κείµενο του δικηγόρου Χαρισίου Τανή το 1929, µετέπειτα προέδρου της ΕΣΟ Κοζάνης εναντίον του Ιωακείµ, στο οποίο ανιχνεύονται οι συγκρούσεις του ιεράρχη µε τους εντόπιους κοσµικούς

20


21


Εκλεγέντες κοινοτάρχες το 1935 στις επαρχίες Κοζάνης, Βοϊου κι Εορδαίας. Το επόµενο έτος αρκετοί από αυτούς απολύθηκαν και διορίστηκαν νέοι. ∆ιορισµοί καινούργιοι έλαβαν χώραν επίσης στην αρχή της Κατοχής. Το 1945 οι αιρετοί κοινοτάρχες του 1935 επανήλθαν στην υπηρεσία τους, διορισµένοι όµως τότε κι αυτοί. Νόµιµες εκλογές έλαβαν έκτοτε χώραν στις αρχές της δεκαετίας του 1950. Πολλοί από τους αναφερόµενους κοινοτάρχες έπαιξαν δραστήριο ρόλο στην περίοδο της Κατοχής και ορισµένοι έχασαν τη ζωή τους υποστηρίζοντας αντίπαλα στρατόπεδα. Κάτω: Ποιητής σατιρίζει σε εφηµερίδα της περιοχής την έξαψη και το πάθος των δηµοτικών και κοινοτικών εκλογών του 1935

22


φηφίσαντες και ψήφοι ΚΚΕ στη ∆υτ. Μακεδονία το 1936 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 Γρεβενά

Καστοριά

Φλώρινα

Κοζάνη

σύνολο

Επάνω: Εν συγκρίσει µε τον πληθυσµό το ΚΚΕ πήρε ελάχιστους ψήφους όπως φαίνεται από το επάνω σχεδιάγραµµα. Κάτω: Στην Κοζάνη πήρε τους περισσότερους λόγω των Προσφύγων που το ψήφισαν

ψήφοι ΚΚΕ στη ∆υτ. Μακεδονία το 1936 1458

1007 836 663

Καστοριά

Φλώρινα

Γρεβενά Κοζάνη

23


Επάνω: καλλιέργεια καπνού στην Κεντρική και ∆υτική Μακεδονία το 1937. Η περιφέρεια Εορδαίας έρχεται 2η. Στο στάδιο της καπνοπαραγωγής αθλούνταν διάφοροι πολιτευτές, ιδίως οι κοµουνιστές. Κάτω: πιστοποιητικό απορίας του φοιτητή Νοµικής Γεωργίου Μέντζα από τη Σιάτιστα. Παρότι ο ίδιος υπέγραψε δήλωση αποκήρυξης του ΚΚΕ, τελικά εξορίστηκε. Επί Κατοχής εντάχθηκε στο ΕΑΜ κι εκτελέστηκε από οπλίτες της ΕΚΑ στη Ζαρκαδόπετρα Κοζάνης την 10η Απριλίου του 1943

24


Αριστερά: δελτίο κοµουνιστού του αγρότη Θεόφιλου Σιδηροπούλου που από τον Καύκασο µετανάστευσε στην Πτολεµαϊδα. Εξορίστηκε για πρώτη φορά το 1933. Επί Κατοχής διετέλεσε µέλος της ΠΕ του ΚΚΕ Γρεβενών. ∆εξιά: στοιχεία της εφηµερίδα Παλλαϊκό Μέτωπο που εξέδιδε προπολεµικά στην Κοζάνη ο οικοδόµος Νικόλαος Πλακοπίτης. Εξορίστηκε έπειτα στην Ακροναυπλία κι εκτελέστηκε τον Μάιο του 1943 στο σκοπευτήριο της Καισαριανής

25


Έγγραφο του 1937 της ∆Χ Κοζάνης σχετικό µε τη δράση του κοµουνιστή Θεόφιλου ή Φιλίτσου Σιδηροπούλου. Εξορίστηκε τελικά στην Ακροναυπλία.

26


Αριστερά: ∆ήλωση αποκήρυξης του κοµουνισµού από αγρότη Πρόσφυγα της Πτολεµαϊδας το 1938 ∆εξιά: Παρόµοια δήλωση του 1939 από απόφοιτο της Εµπορικής Σχολής Κοζάνης, µία από τις ελάχιστες γυναίκες που αναγκάστηκαν να αρνηθούν εντύπως το ΚΚΕ

27


28


29


Μοίραρχος της Χωροφυλακής επισκέφτηκε την Πτολεµαϊδα κι έλαβε εύκολα πληροφορίες για τις αντιδράσεις των Φιλελεύθερων στο καθεστώς Μεταξά. Αξιοσηµείωτη είναι η αναφορά για τα δηµοκρατικά φρονήµατα του µεγαλέµπορου της Κοζάνης Νικόλαο Γκέκα, κατοπινό υποστηρικτή της εθνικιστικής οργάνωσης ΕΚΑ, ο οποίος φυλακίστηκε µεταπολεµικά ως σφοδρός αντίπαλος του ΕΑΜ

30


31


«Πιστοποιητικόν» κατοίκων Μεσοβούνου το 1936 µε το οποίο δηλώνεται ότι 5 κάτοικοι του χωριού που συνελήφθησαν ως κοµουνιστές δεν είχαν καµία σχέση µε το ΚΚΕ και αδίκως συκοφαντήθηκαν. Εξ αυτών τελικά θα εξοριστούν 2, αλλά θα επιστρέψουν µε ύστερη δήλωση

32


Έγγραφο της ∆Χ Κοζάνης σχετικό µε την απόδραση και επικήρυξη του Καυκάσιου Φιλίππου Παπαδοπούλου, αναµφισβήτητου ηγέτη των κοµουνιστών της περιοχής. Ο Παπαδόπουλος συνελήφθη και κλείστηκε ξανά στις φυλακές. Το 1941 δραπέτευσε από την Κέρκυρα κι έδρασε ως στέλεχος του ΚΚΕ στα Γρεβενά. Στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο εργάστηκε στην Ανατολική Μακεδονία ως πολιτικός επίτροπος µεραρχία του ∆ΣΕ

33


Έγγραφο της ΥΧ Σερβίων το 1937 σχετικό µε τις πυκνές δραστηριότητες το κοµουνιστή Αβραάµ Λαζαρίδη από το Σέρβια. Προτείνεται η εκ νέου εκτόπισή του

34


Προπολεµική δηµοσίευση των αστυνοµικών επιτυχιών στην Πτολεµαϊδα εναντίον των τοπικών «ερυθρών δαιµόνων», τους οποίους υποστήριζαν και γυναίκες. Προφανώς στην αναφορά συµπεριλαµβανόταν και η Άννα Παπαδοπούλου, σύζυγος του Φιλίππου Παπαδοπούλου, που εκτελέστηκε από οπλίτες του Πούλου το καλοκαίρι του 1943 έξω από την Πτολεµαϊδα

35


Αίτηση κατοίκου του προσφυγικού χωριού Σιδερά Μπουτζακίων το 1937 στην οποία οι προσωπικές (κτηµατικές) έριδες λαµβάνουν πολιτικό περιεχόµενο µε τον αιτούντα να κατηγορεί τους αντιπάλους του ως κοµουνιστές.

36


Έγγραφο του Νοµάρχη Κοζάνης στα τέλη του 1939 σχετικά µε τη δράση της Χωροφυλακής χάρη στην οποία συνελήφθηκαν επί κοµουνισµώ 54 άτοµα στην Κοζάνη και 162 στη Πτολεµαϊδα. Η εξάρθωση του τοπικού ΚΚΕ έγινε ταχύτητατα και χωρίς καµία δυσκολία

37


38


Αριστερά: Έγγραφο του διευθυντή του ∆Σ Πτολεµαϊδας το 1939 µε το οποίο ζητείται η αποµάκρυνση των 162 κοµουνιστών που κρατούνταν στα υπόγειά του, µε το αιτιολογικό ότι οι κρατούµενοι, «µεµολυσµένοι δι ανηθίκων αρχών», δεν έπρεπε να συναντώνται µε µαθητές εις τα αποχωρητήρια του Σχολείου ∆εξιά: Εκλογές το 1936 στο νοµό Κοζάνης. Οι Αρχειοµαρξιστές είχαν λάβει 67 ψήφους, κυρίως από την κωµόπολη της Πτολεµαϊδας όπου η οργάνωσή τους είχε ισχυρά θεµέλια

39


Αίτηση των κρατούµενων ως κοµουνιστών στην Πτολεµαϊδα το Σεπτέµβριο του 1939. Ζητούν την απελευθέρωσή τους για να µπορέσουν να σπείρουν και βεβαιώνουν ότι έχουν ταχθείς το πλευρό της Εθνικής Κυβερνήσεως. Αφέθηκαν τελικά όλοι ελεύθεροι, αφού υπέγραψαν δηλώσεις αποκήρυξης του κοµουνισµού.

40


∆ηλώσεις αποκήρυξης του ΚΚΕ από κατοίκους της Ποντοκώµης το 1935. Στο χωριό πλεόναζαν οι κάτοικοι που κατάγονταν από τον Καύκασο, ενώ µειονότητα ήταν όσοι αντίστοιχοι είχαν έρθει από την επαρχία Απές της Σεβάστειας

41


Ένορκη βεβαίωση του Σταύρου Μπόζου, Θρακιώτη Πρόσφυγα στη Χαραυγή Εορδαίας το 1937, εναντίον συγχωριανού του κατηχητή του κοµουνισµού. Επί Κατοχής ο Μπόζος κατατάχτηκε στο Σώµα του Πούλου, φοβηθείς από την εκτέλεση 2 συγχωριανών του οπλιτώντης ΕΚΑ από τον ΕΛΑΣ

42


Εορτασµός της 25ης Μαρτίου 1932 στην Πτολεµαϊδα, κατά τον οποίο την παράσταση έκλεψαν τα µέλη του Εθνικού Σωµατείου ΕΕΕ µάλλον εξ αιτίας των στρατιωτικών στολών, των περιβραχιόνιων και των κρανών τους. Το σωµατείο αυτό υποστηρίχτηκε από έφεδρους κυρίως αξιωµατικούς µε την αρωγή της τοπικής ελίτ και συλλόγων παλαιών πολεµιστών κι αναπτύχθηκε κυρίως µέσα στις πόλεις. Αντίπαλός τους ήταν ο κοµουνισµός, θεωρητικός επί το πλείστον διότι οι κοµουνιστές δούλευαν πιο κάτω από το φανερό επίπεδο των γιορτών και των παρελάσεωνυπόγεια κι όχι φανερά

43


44


Συνεργεία διαφωτίσεως των αγροτών τον Ιούλιο του 1937, τα οποία κατάρτιζαν οι σταθµάρχες, εν προκειµένω ο προϊστάµενος του ΣΧ Βαθυλάκκου. Συµµετείχαν συνήθως δάσκαλοι, ιερείς και κοινοτάρχες, σπανίως δε απλοί αγρότες µε σκοπό την ανάλυση κυβερνητικών οδηγιών που απευθύνονταν προς τους χωρικούς. Ορισµένοι από τους διαφωτιστές όπως ο κοινοτάρχης Ιακώβου του Βαθυλάκκου κι ο αγρότης Αβραµίδης από την Οινόη πέρασαν αργότερα στο ΕΑΜ, ενώ άλλοι όπως ο Ασβεστάς στον ΕΕΣ.

45


Ίδρυση παραρτήµατος ΕΟΝ θηλέων Πτολεµαϊδας, κίνηση που γνώρισε µεγάλη επιτυχία. Στο πρώτο προσωρινό της επιτελείο συµµετείχε η δασκάλα Κούλα Μητρούλη από τη Βλάστη, που αργότερα πέρασε στο στρατόπεδο του ΕΑΜ και του ∆ΣΕ µε αποτέλεσµα να εκτελεστεί από το Κράτος. Στην ΕΟΝ χειραφετήθηκαν για πρώτη φορά τα νεαρά κορίτσια πόλεων και χωριών κι όχι στην ΕΠΟΝ όπως λανθασµένα θεωρείται.

46


Εικόνες στελεχών και µελών της ΕΟΝ Εορδαίας (αρρένων και θηλέων). Οι φαλαγγίτες και οι φαλαγγίτισες φορούν τις στρατιωτικές στολές της οργάνωσης, ένδυµα εντελώς καινούριο για τις γυναίκες, µε τη χρήση του οποίου εισέρχονταν στο στάδιο µίας πρωτόγνωρης χειραφέτησης

47


εισφορές υπέρ Βασιλικής Αεροπορίας: 1938 πηγή: Έθνος[Φλωρίνης] 15.1.38

Βεύη Μεσοχώρι Άγιος Παντελεήµονας Σκοπιά Μπούφι (Ακρίτας) Ξινό Νερό Νίκη Πολυπόταµος Μελίτη Αµύνταιο 0

20.000

40.000

60.000

80.000

100.000

120.000

Επάνω: εισφορές υπέρ της Βασιλικής Αεροπορίας στο νοµό Φλώρινας, επαρχία Φλώρινας, το 1938 Κάτω: εισφορές υπέρ της Βασιλικής Αεροπορίας στην ίδια περιοχή σε αναλογία µε τον αριθµό των κατοίκων. Με το γαλάζιο χρώµα τα χωριά όπου υπήρχαν και Πρόσφυγες (Νίκη, Μελίτη, Σκοπιά)

Βεύη

Μπούφι (Ακρίτας)

Ξινό Νερό

Άγιος Παντελεήµονας

Σκοπιά

21,83

33,18

34,36

34,4

35,24

40,01

Αµύνταιο

47,62

Μελίτη

51,31

Πολυπόταµος

61,66

Μεσοχώρι

93,52

Νίκη

48


Επάνω: ο λογότυπος και οι δυνητικοί αναγνώστες της εφηµερίδας Αγροτική που εξέδιδε στην Κοζάνη ο διδάκτορας Νοµικής Χαρίσιος Τανής από το 1929 και µετέπειτα. Το 1944 ο Τανής ανέλαβε πρόεδρος της ΕΣΟ Κοζάνης µε αποτέλεσµα να εκτελεστεί στα Πετρανά µαζί µε τη συµβία του από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ Κάτω: ο λογότυπος της εφηµερίδας Αγροτικός Κήρυξ που τύπωνε στην Πτολεµαϊδα ο αγροτιστής Αγαθάγγελος Παραστατίδης. Η αριστερή του τοποθέτηση φαινόταν από το λεξιλόγιο που οµιλούσε για µάζες και για το αδιέξοδο του καπιταλισµού. Επί Κατοχής ο εκδότης συµµετείχε στο ΕΑΜ κι έχασε τη ζωή του από αγρότες οπλίτες του ΕΕΣ

49


Έγγραφο της Χωροφυλακής σχετικά µε τη δραστηριότητα ενός πολύτεκνου Θρακιώτη δασκάλου και κατοίκου Αγίου Χαραλάµπους Κοζάνης που απολύθηκε το 1935 ως αντίθετος στο καθεστώς. Ορισµένοι από τους Θρακιώτες των ανατολικών Μπουτζακίων συµπορεύτηκαν αργότερα µε το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ

50


Επάνω: στελέχη του Ελληνικού Στρατού που απολύθηκαν από την Υπηρεσία το 1935. Ορισµένοι όπως ο Σ. ∆ιάφας επαναπροσλήφθηκαν. Ο Β. Τζιότζιος εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ αλλά αποχώρησε. Ο ∆. Τσάµπουρας, µέλος της ΥΒΕ/ΕΚΑ, συνεργάστηκε µε πάσα ειλικρίνια µε τους αριστερούς αντάρτες πριν καταφύγει στη Θεσσαλονίκη, απειλειθείς ή φοβηθείς για τη ζωή του. Ο Ι. Χατζηγιάννης ασχολήθηκε στην αρχή µόνο µε το ΕΑΜ κι έπειτα ιδιώτευσε Κάτω: Ανάµεσα στους απολυθέντες το 1935 περιλαµβάνεται ο Αγαθάγγελος Παραστατίδης κι ο Κοσµάς Προκοπίδης 51


Αριστερά: ποίηµα του επόπτη Αγροφυλακής Καστοριάς Εµµανουήλ Κιουρτσιδάκη µε θέµα τον εργάτη, τον οποίο και εξιδανικεύει, επηρεασµένος ίσως από έναν περιρρέων ροµαντισµό, αλλά σίγουρα επειδή ο ίδιος ασχολούµενος µε τα γράµµατα δεν είχε σχέση µε τη χειρωνακτική εργασία. Τον Απρίλιο του 1943 ο υµνητής του εργάτη θα εκτελεστεί από εργάτες αντάρτες του ΕΛΑΣ στο Νεστόριο ως αντιδραστικός ∆εξιά: ∆ήλωση Αναρραχιωτών ότι δεν είναι πια Φιλελεύθεροι κι ότι ανήκουν σε άλλο κόµµα. Ένας από αυτούς, ο ∆. Πεϊνούδης, παλαιός χωροφύλακας, θα διοριστεί επί Μεταξά πρόεδρος της Κοινότητας και θα χάσει τη ζωή τους στα Πετρανά το 1944 από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ

52


Στο γενικό κλίµα της περιόδου εντάσσονται και απόψεις όπως η διπλανή που έχει γραφεί σε εφηµερίδα των Γρεβενών που τύπωνε στην Κοζάνη ο Παντελής Τζώνος από τη Σιάτιστα. Απευθύνεται σε αγρότες και κτηνοτρόφους οµιλώντας µε γενικότητες για σκληρούς τοκογλύφους, για πληρωµή φόρων, ίσα δικαιώµατα που δεν τους έδιναν τα «εκφυλιστικά αστικά κέντρα» όπου ζούσαν οι «κεφαλαιοκράτες». «Το δίκαιον θα θριαµβεύση» καταλήγει στο κύριο άρθρο της η εφηµερίδα, χωρίς όµως ο αναγνώστης να καταλαβαίνει ποιο είναι αυτό κι από πού εκπορεύεται.

53


Κείµενα του ∆ρ Νοµικής Χαρισίου Τανή στην εφηµερίδα Αγροτική που εξέδιδε ο ίδιος στην Κοζάνη το 1929, το πρώτο µε το ονοµατεπώνυµό του και σε άπταιστη δηµοτική που ξαφνιάζει, το δεύτερο ανυπόγραφο και σε καθαρεύουσα όπως συνηθίζονταν στον τύπο. Ο δαιµόνιος δικηγόρος επέλεξε να πολιτευθεί στη θεωρούµενη αντιβενιζελική παράταξη, αν και θα επιθυµούσε να υπάρχει µία «τρίτη κατάστασις», προφανώς µε ηγέτη τον ίδιο και ψηφοφόρους του «τον εργαζόµενο κόσµο, τον δυστυχή εργάτη και αγρότη».

54


Κείµενα των αρχών της δεκαετίας του 1930 στην εφηµερίδα Αγροτική που εξέδιδε ο ∆ρ Νοµικής Χαρίσιος Τανής στην Κοζάνη. Φαίνεται το ενδιαφέρον του για τους βυρδοσέψες και γενικώς για τους εργάτες και για τους αγρότες επίσης –επί Κατοχής θα το επιδείξει εµπράκτως µέσα από την ΕΣΟ όπου προήδρευε, αλλά µόνο για τους εργάτες, καθώς οι αγρότες υποστήριξαν τον ΕΕΣ. Είναι πιθανόν πως το κείµενο για τους αγρότες έχει γραφεί από τον δικολάβο Κοσµά Σαββίδη από τα Σέρβια, που έγραψε µερικά άρθρα στην εφηµερίδα. Ωστόσο οι δρόµοι των δύο ανδρών διαχωρίστηκαν επί Κατοχής κι ο Σαββίδης εντάχθηκε στο ΕΑΜ όπου κι έχασε τη ζωή του

55


56


Επάνω: κείµενο του Παναγιώτη ∆αδούλη, κατοίκου Κοζάνης, σε εφηµερίδα της πόλης το καλοκαίρι του 1935. Ο Πρόσφυγας δικηγόρος βάλλει εναντίον των βουλευτών του νοµού και υπέρ των αγροτών, για τους οποίους θεωρεί ότι το ενδιαφέρον του κράτους είναι µειωµένο. Επί Κατοχής ο ∆αδούλης συµπορεύτηκε για ένα διάστηµα την οµοιογενή ΕΣΟ-ΕΕΣ, αλλά εναντιούµενος από παλαιότερα τόσο στον Χαρίσιο Τανή όσο και στον Ιωάννη Αντωνιάδη (µία κλασική σύγκρουση πόλης µε την ύπαιθρο) ανέλαβε διαφωτιστής της οργάνωσης ΕΕΣ και µετακόµισσε στη Θεσσαλονίκη. Ο φέρελπις Θρακιώτης έχασε τη ζωή του στο Κιλκίς το Νοέµβριο του 1944

57


Επάνω: όπως ο συνάδελφος και ανταγωνιστής του Χαρίσιος Τανής ο δικηγόρος Παναγιώτης ∆αδούλης πολιτεύτηκε στις δηµοτικές εκλογές της Κοζάνης –ο µοναδικός Πρόσφυγας- µε το συνδυασµό του αλευροβιοµήχανου και προέδρου του Εµπορικού Επιµελητηρίου Κοζάνης Στεφάνου Γκορτσούλη. Ο Γκορτσούλης ανέλαβε επί Κατοχής πρόεδρος του Εθνικοϋπαλληλικού Κέντρου Κοζάνης µε αποτέλεσµα να πολεµηθεί σφοδρά από το ΕΑΜ. Κάτω: διαφήµιση του δεύτερου δικηγορικού γραφείου του Παναγιώτη ∆αδούλη στην Πτολεµαϊδα –το πρώτο βρισκόταν στην Κοζάνη. Παρά τις προσπάθειές του για συνεισφορά στη ζωή της Κοζάνης ο ∆αδούλης δεν πέτυχε ποτέ, όχι µόνον επειδή δεν υπήρχαν πολλοί Πρόσφυγες ψηφοφόροι στην πόλη, αλλά είχε να διαµετρηθεί µε σηµαντικούς αντιπάλους όπως ο Χαρίσιος Τανής και ο Ιωάννης Αντωνιάδης

58


Τµήµατα από σελίδες περιοδικών που κατέσχεσαν Έλληνες στρατιώτες από Ιταλούς αντίστοιχους στο Μέτωπο της Αλβανίας. Αυτά και παρόµοια αντικείµενα –και βεβαίως οι εξελίξεις το Αλβανικόκαταρράκωναν το κύρος του Ιταλικού Στρατού στα µάτια των χωρικών µε αποτέλεσµα ελάχιστοι από τους τελευταίους να φοβούνται την ανά πάσα στιγµή ένοπλη σύγκρουση µαζί τους. Έπειτα η συγγένεια της ιταλικής µε τη βλαχική γλώσσα και η ανοικτή συµπεριφορά των Ιταλών είχαν ως αποτέλεσµα την ανάπτυξη σε ορισµένες περιπτώσεις φιλικών σχέσεων Ιταλών στρατιωτών µε Έλληνες ή Ελληνίδες. Αυτές διεκόπησαν απότοµα στις αρχές του 1943 –στη Θεσσαλία νωρίτερα- καθώς η δράση των πρώτων ανταρτών εστιαζόταν αποκλειστικά εναντίον όσων θεωρούνταν φίλοι των Ιταλών, που τους αποκαλούσαν «Λιγιουνάρδις» (Λεγεωνάριους)

59


Σαµαριναίοι Βλάχοι σε προπολεµικές φωτογραφίες. Επάνω: Η εικονιζόµενη οικογένεια είχε ζητήσει διαβατήριο για την Αλβανία όπου και πιθανώς µετανάστευσε. Κάτω: Η οικογένεια αυτή διέθετε χειµαδιά στο χωριό Πετρανά όπου ορισµένα µέλη της εγκαταστάθηκαν µόνιµα στις αρχές του 20ού αιώνα ασχολούµενοι µε τη γεωργία, τις µεταφορές, τη ραπτική, τη χρυσοχοϊα και άλλα επαγγέλµατα. ∆ιεσπαρµένοι µέσα σε χωριά ή σε συµπαγείς συνοικίες Βλάχοι (όπως π.χ. στην Αιανή) υπήρχαν σε όλη τη ∆υτική Μακεδονία, αλλά γάµοι µε τις άλλες γλωσσικές κοινότητες άρχισαν να συνάπτονται στην ύπαιθρο µόνο από το 1950 και µετά.

60


Έγγραφο της ∆Χ Γρεβενών το ∆εκέµβριο του 1940 σχετικό µε την εκτόπιση στο στρατόπεδο Κορίνθου τριών Βλάχων αδελφών από το Πολυνέρι. Είχαν αποµακρυνθεί από το χωριό τους και µεταφερθεί στο Σπήλαιο το Νοέµβριο του ιδίου έτους, όταν οι Ιταλοί προέλαυναν προς τη Σαµαρίνα. Επέστρεψαν όµως πάλι στο Πολυνέρι για να φροντίσουν όπως φαίνεται τα ζώα τους που είχαν εγκαταλείψει πίσω –η ανάγκη της επιβίωσης µέσα στο χειµώνα, αλλά εξηµµένες οι Ελληνικές Αρχές τους θεώρησαν υπόπτους

61


Ένορκος βεβαίωσις στο Ειρηνοδικείο Γρεβενών το 1945 ότι ο ∆ηµήτριος Μπραζοτίκος είχε οριστεί το Μάιο του 1941 φύλακας των οικιών, αλλά τον Ιούλιο του ιδίου έτους απελύθη από το νέο Κοινοτικό Συµβούλιο που διόρισε ο Αλκιβιάδης ∆ιαµάντης ως «µη ρουµανίζων» και «εθνικιστής» -αργότερα µέλη της οικογένεια Μπραζοτίκου υα ενταχθούν στις πρώτες οµάδες του ΕΛΑΣ. Παροµοίου είδους δραστηριότητες αλλά κι άλλες του Αλκιβιάδη ∆ιαµάντη δηµιούργησαν βαθύτερους διχασµούς ανάµεσα στους Βλάχους της περιοχής, µε αποτέλεσµα το 1942 ο φιλόδοξος Βλάχος µεγαλέµπορος να αποτραβηχτεί τελικά από την ενεργό δράση

62


Εξόριστοι σε Ιταλία συλληφθέντες για δράση στη ∆υτική Μακεδονία τι 1941 ΕΠΩΝΥΜΟ ΟΝΟΜΑ

ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ

Αργυρίου Γεώργιος Γρεβενά δάσκαλος Ασκαρίδης Χρήστος λοχαγός, έπαρχος Γρεβενών Βαβαρέσκος Παναγιώτης υποµοίραρχος ΓεωργόπουλοςΠαναγιώτης υποµοίραρχος Γκάλµπος Χιλιόδενδρο στέλεχος ΚΚΕ Γεωργίτσης Αναστάσιος Γρεβενά 27χρονος Καρακώτας ∆αµιανός Γράµµος ιερέας Κοντοκώτσιος Παρµενίων Γρεβενά δικαστικός επιµελητής Μαζαράκης Γεράσιµος υποµοίραρχος Μαλίτσας ∆ηµήτριος Μπαϊρακτάρης Κωνσταντίνος Φλαµπουράρι Μποµπορίδης Ηλίας Γρεβενά ταγµατάρχης Νίκζας Ζήσης Σαµαρίνα ελεγκτής αυτοκινήτων Νταµπακόπουλος Χαρίλαος Καστοριά Πηχεών Κωνσταντίνος Καστοριά γυµνασιάρχης Τσουπινάκης Αθανάσιος Φλαµπουράρι ποιµένας

63


Έγγραφο σχετικό µε τις δραστηριότητες του Βλάχου Γεωργίου Μητσιµπούνα, κατοίκου Γρεβενών, το Φεβρουάριο του 1943. «Ακραιφνών ελληνικών αισθηµάτων» στις αρχές της Κατοχής ο Μητσιµπούνας, όταν οι αντάρτες του ΕΛΑΣ αφήρεσαν ζώα από το κοπάδι του, στράφηκε εναντίον τους δηµιουργώντας Σώµα ενόπλων από παροµοίως πληττόµενους ποιµένες όπως οι ∆ηµαρέλληδες. Έπειτα έλαβε προφανώς εξ ανάγκης επαφή µε τους Ιταλούς για να του προσφερθεί η ανοχή ή η αρωγή τους όπως επίσης και µε ρουµανίζοντες της Λάρισας προς εύρεσιν περισσότερων ανδρών

64


Έγγραφο των αρχών Μαρτίου του 1943 σχετικό µε τις προσπάθειες δηµιουργίας «Εθελοντικού Σώµατος Φρουρών» µε επικεφαλής το Γρεβενιώτη Βλάχο Γεώργιο Μητσιµπούνα στη Λάρισα όπου βρίσκονταν όλοι οι νοµάδες ποιµένες της Πίνδου. Η κύρια µεταβλητή για τη δηµιουργία του ήταν οι επιθέσεις των ανταρτών του ΕΛΑΣ αποκλειστικά εναντίον Βλάχων είτε επειδή ορισµένοι από τους τελευταίους διατηρούσαν φιλικές σχέσεις µε τους Ιταλούς είτε –κυρίως- διότι οι ένοπλοι αρνητές χρειάζονταν τα ζώα των ποιµένων για την επιβίωσή τους. Η κίνηση όµως δεν βρήκε σηµαντική υποστήριξη ούτε από στους κύκλους των πόλεων ούτε στην ύπαιθρο όπου κατευθύνθηκαν οι νοµάδες ελάχιστους µήνες αργότερα

65


Ελληνόφωνα χωριά των Γρεβενών που δήλωσαν υπέγραψαν δηλώσεις «προσάρτησης στην Ιταλία» και ζητούσαν να διαδηλώσουν µάλιστα υπέρ της µέσα στην κωµόπολη των Γρεβενών. Με λίγη καλλιεργήσιµη γη λόγω του ορεινού εδάφους και πιεσµένοι από αποσπάσµατα Ιταλών που αναζητούσαν όπλα οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να ζητήσουν τα αναφερόµενα προς επιβίωσίν τους. Γι αυτό το λόγο κανείς τους δεν διώχτηκε γι αυτή την υπόθεση µεταπολεµικά.

66


Επάνω αριστερά: σελίδα από το γερµανικό διαβατήριο του δικαστικού επιµελητή Γεωργίου Κοντοκώτσιου από τα Γρεβενά. Ο αναφερόµενος όπως και µερικοί άλλοι συνελήφθη από τους Ιταλούς το 1941 ως ύποπτος για ενέργειες εναντίον τους κι εξορίστηκε αρχικά στην Ιταλία κι έπειτα στην Ελβετία. Επάνω δεξιά: εξόριστοι Γρεβενιώτες στην Ιταλία. Καθιστός δεξιά ο Γ. Κοντοκώτσιος και δίπλα του ο Βλάχος ελεγκτής λεωφορείων Ζήσης Νίκζας από τη Σαµαρίνα, κάτοικος Θεσσαλονίκης.

Επάνω αριστερά: έγγραφο της Ελληνικής Κυβέρνησης Καϊρου σχετικό µε τη διαβίωση του Ζήση Νίκζα στην Ιταλία. Ο αναφερόµενος που διατηρούσε επαφές µε την Ελληνική Πολιτεία είχε συλληφθεί µαζί µε συνεργάτες του ως ύποπτος για τη δολοφονία του Αλκιβιάδη ∆ιαµάντη τον Αύγουστο του 1941. Σύµφωνα µε τον ίδιο συµµετείχε σε αυτή και Βρετανός αξιωµατικός, αλλά η διήγηση δεν έγινε πιστευτή ούτε από πολίτες των Γρεβενών που κλήθηκαν να την επιβεβαιώσουν ούτε από τις Ελληνικές Κρατικές Αρχές.

67


Επάνω τµήµα του όρους Μπούρινος από το Νότο. Με το βέλος σηµειώνονται τα µεταλλεία της θέσης Βουιδόλακκας, γνωστά ως µεταλλεία Εξάρχου. Αν και βρίσκονταν σε ιταλοκρατούµενη περιοχή, η εκµετάλλευσή τους γίνονταν από Γερµανούς τεχνικούς ως το Μάρτιο του 1943 που έκλεισαν λόγω της εµφάνισης ανταρτών. Κάτω: έγγραφο της γερµανικής Τοπικής ∆ιοίκησης Λαγκαδά (λοχαγός Κοµπ) προς το Νοµάρχη Κοζάνης τον Αύγουστο του 1941 σχετικό µε τα υπάρχοντα αποθέµατα χρωµίου και µαγγανίου στο νοµό Κοζάνης στο χωριό Χρώµιο (µάλλον εννοεί τα µεταλλεία Βουιδόλακκα), στη 68 Ροδιανή και το Λιβαδερό. Το χρώµιο ήταν µία από τις βασικές αιτίες –η άλλη ήταν οι δίοδος του Σαρανταπόρου- που οι Γερµανοί ενδιαφέρονταν κύρια για τη λεκάνη της Κοζάνης


Επάνω: Η προς όφελος των κατακτητών οδοποιητική εταιρία Βία Νόβα Χροµ ζητά αλεύρι κατόπιν πληρωµής από την Αγορανοµία Κοζάνης τον Ιανουάριο του 1943. Μερικές ηµέρες αργότερα ένα συνεργείο της θα δεχθεί κοντά στην Αιανή την πρώτη επίσκεψη ανταρτών του ΕΛΑΣ κι ορισµένοι εργάτες της θα φύγουν στο βουνό. Η Βία Νόβα διαπλάτυνε ή άνοιξε δρόµους προς τα µεταλλεία χρωµίου. ∆ίπλα: ο Γρηγόριος Καλλιανιώτης από την Αιανή, στρατιώτης στην Κοζάνη το 1949. Εργάστηκε έφηβος ως λογιστής στην Εταιρία Βία Νόβα το 1942 κι όταν αυτή διαλύθηκε ανέλαβε αποθηκάριος τροφίµων στα µεταλλεία χρωµίου της Ροδιανής. Φυλακίστηκε ως εαµίτης από τους οπλίτες του ΕΕΣ το καλοκαίρι του 1944, αλλά απελευθερώθηκε από τους Γερµανούς.

69


Επάνω: Το µνηµείο εκτελεσθέντων από τους Γερµανούς τον Οκτώβριο του 1941 στο Μεσόβουνο Εορδαίας, επειδή οι κάτοικοι εκτέλεσαν τον πρόεδρο κι απήγαγαν αντιπροσώπους της Ελληνικής Πολιτείας, ουσιαστικά όµως διότι κάθε παρουσία ενόπλων στην περιοχή διακύβευε την ασφαλή σιδηροδροµική σύνδεση της Θεσσαλονίκης µε το Αµύνταιο και τη Φλώρνα (οικονοµική και στρατηγικοί λόγοι). Στο βάθος το έξαρµα Καρά Κους ή Μαύρο Πουλί που έκρυβε το χωριό από την υπόλοιπη λεκάνη. Κάτω: Προπολεµικό πιστοποιητικό γέννησης νόθου βρέφους. Παρά τα λεγόµενα το κυριότερο ίσως κίνητρο της εκτέλεσης του προέδρου ήταν οι προσωπικές διενέξεις του µε κατοίκους -το θύµα είχε εµπλακεί σε παράνοµες ερωτοτριβές, εξ αιτίας των οποίων είχε µείνει έγκυος µία γυναίκα. 70


Έγγραφο της Νοµαρχίας Κοζάνης τον Ιούλιο του 1943 όπου κοινοποιείται γερµανικό πρόστιµο εις είδος εναντίον κοινοτήτων της επαρχίας Κοζάνης που αµέλησαν να στείλουν εργάτες στα µεταλλεία χρωµίου Ροδιανής –εν αντιθέσει το προσφυγικό χωριό Πρωτοχώρι που είχε στείλει περισσότερους.. Οι λόγοι άρνησης εστιάζονται στο γεγονός ότι οι χωρικοί προτιµούσαν τις πατροπαράδοτες γεωργικές και ποιµενικές ασχολίες παρά τη βιοµηχανική εργασία. Αµελητέες ήταν επίσης οι σχετικές πιέσεις των ανταρτών του ΕΛΑΣ, που βρίσκονταν αρκετά µακριά πίσω από τη νότια όχθη του Αλιάκµονα. Έπειτα από αυτά οι Γερµανοί εξαπέλυσαν τοπική εκκαθαριστική επιχείριση φονεύοντας η εκτελώντας µία δεκάδα περίπου κατοίκους των περίγυρων οικισµών λύνοντας έκτοτε ευνοϊκά γι αυτούς το πρόβληµα της προσέλευσης των εργατών

71


Έγγραφο της Νοµαρχίας Κοζάνης το Νοέµβριο του 1942 σχετικό µε τη διατροφή εργατών που επισκεύαζαν το Σταθµό Χωροφυλακής Ξηρολίµνης όπου έµεναν Γερµανοί στρατιώτες. Από εκεί µερικά χιλιόµετρα προς τα ανατολικά άρχιζε η στενωπός του Μπουγαζίου που οδηγούσε στην ανταρτοκρατούµενη περιοχή, γι αυτό ήταν απαραίτητη η ένοπλη παρουσία Γερµανών, που προφανώς συνεπικουρούνταν από Έλληνες εθελοντές του συνταγµατάρχη Πούλου.

72


Αριστερά: συνοριακές συγκρούσεις µεταξύ Ελλήνων στρατιωτών, τους οποίους συνέδραµαν Βλάχοι βοσκοί, κι ενόπλων Σλαβοφώνων ληστών συνδυάζονταν µε τον αλυτρωτισµό των βορείων γειτόνων της Ελλάδας, στον οποίο εµπλεκόταν εν µέρει και πολιτευτές του ΚΚΕ της ∆υτικής Μακεδονίας µε αποτέλεσµα την αυξανόµενη προσοχή του Κράτους στην περιοχή. Κάτω: καταδίκη χωρικών από το Πταισµατοδικείο Εορδαίας τον Απρίλιο του 1937, διότι οµιλούσαν τη σλαβοµακεδονική, προφανώς κατά τη διάρκεια συναλλαγών στην αγορά. Επί δικτατορίας Μεταξά είχαν ενταθεί τα µέτρα ασφαλείας στις συνοριακές περιοχές, καθώς απλωνόταν το φάσµα του πολέµου σε ολόκληρη την Ευρώπη

73


74


∆ιαταγή του [Πελοποννήσιου;] διοικητή της ΙΧ µεραρχίας του Ελληνικού Στρατού τον Οκτώβριο του 1936 που απαγορεύει την οµιλία ξένων γλωσσών («Τουρκική, Σλαυϊκή, Αλαβανική, Βλαχική») από τους στρατιώτες εντός κι εκτός του στρατώνα. Η αθιγγανική δεν συµπεριλαµβάνεται, προφανώς διότι οι γνώστες της την οµιλούσαν πολύ κρυφά. ∆εν συµπεριλαµβάνονται επίσης διάφοροι διάλεκτοι όπως η καππαδοκική, η οποία ελάχιστα µάλλον γίνονταν κατανοητή, αν την εκφωνούσαν µε ταχύτητα

75


Αµέσως µετά από την απαγόρευση χρήσης άλλης γλώσσας εκτός της ελληνικής στο Στρατό η διάταξη επεκτάθηκε το ∆εκέµβριο του 1936 στην αγορά και τις συναλλαγές όπως φαίνεται από το ανωτέρω έγγραφο της ∆Χ Κοζάνης που απευθύνεται στο ∆ήµαρχο της πόλης. Καθώς η προπολεµική οικονοµία ήταν όµως κλειστού χαρακτήρα, ελάχιστοι έµποροι που έβγαιναν έξω από τα χωριά τους πλήττονταν από τη διάταξη, διότι οι περισσότεροι, αν όχι όλοι, χρησιµοποιούσαν την ελληνική ως γλώσσα εξάσκησης του επαγγέλµατός των.

76


Έκθεση του επιθεωρητή Πρωτοβάθµιας Εκπαίδευσης της σχολικής περιφέρειας Βοϊου στην αρχή της Κατοχής µε σκοπό να αποδειχθεί ότι ο πληθυσµός της περιοχής όχι µόνο ήταν ελληνικός, αλλά και οµιλούσε µόνο την ελληνική γλώσσα. Για τους Αγίους Αναργύρους ο επιθεωρητής δεν έλεγε την αλήθεια, διότι στο χωριό οι Πρόσφυγες κάτοικοι είχαν ως µητρική γλώσσα την τουρκική, την οποία και κατά πλειονότητα οµιλούσαν 77


Κατάσταση υπόπτων Σλαβοµακεδόνων κατά τη διάρκεια του Ελληνοϊταλικού Πολέµου. Οι άνδρες προσέρχονταν στο Νοµάρχη που ενέκρινε ή απέρριπτε την εκτόπισή τους στη νότια Ελλάδα. Αν ήταν πράγµατι ανθέλληνες, δεν δύναται να διαπιστωθεί, διότι οι περί των φρονηµάτων πληροφορίες περνούσαν συνήθως µέσα από ένα πρίσµα σφοδρών προσωπικών αντιδικιών, όπως π.χ. οι υποθέσεις των αναφεροµένων Άψη και Ρούµπα. Η περίπτωση του ιερέα Μάρκου Μητριάδη αποδεικνύει ευκρινώς τα ειρηµένα: επί Κατοχής ο ιερέας υπέστη βιαιότητες ως ελληνόφρων, ενώ το καλοκαίρι του 1945 απήχθη και φονεύθηκε από το ΝΟΦ

78


Τµήµα εγγράφου σχετικά µε τους απελευθερωθέντες Σλαβοµακεδόνες Κοµουνιστές της Ακροναυπλίας το καλοκαίρι του 1941 µε τη µεσολάβηση της Βουλγαρικής Πρεσβείας –ανάµεσά τους συµπεριελήφθησαν και ορισµένοι Βλάχοι που κατοικούσαν στη Μακεδονία όπως ο αναφερόµενος Πέτρος Κέντρος. Αυτή η χειρονοµία καλής θέλησης των Γερµανών προς χάριν των συµµάχων τους Βουλγάρων ενίσχυσε την πρότερη γνώµη της Ελληνικής Πολιτείας ότι πράγµατι το ΚΚΕ επαφίονταν µε τη Βουλγαρία εις βάρος της χώρας

79


∆ιαταγή της Ελληνικής Πολιτείας τον Ιούλιο του 1943 σύµφωνα µε την οποία απαγορεύεται η φυγή από τους τόπους κατοικίας. Φοβισµένοι οι άνθρωποι από την επέκταση των Βουλγάρων, κατόπιν πρόσκλησης των Γερµανών, στην Κεντρική Μακεδονία εγκατέλειπαν τις εστίες τους και κατέφευγαν προς προστασίαν όπου θεωρούσε ασφαλές ο καθένας. Στην επέκταση των Βουλγάρων οφείλεται η έξοδος πολλών αξιωµατικών και χωροφυλάκων στο βουνό και συνακόλουθα η δηµιουργία της οργάνωσης ΠΑΟ. Παρόλο που οι Βούλγαροι δεν είχαν προσέλθει τότε στη ∆υτική Μακεδονία, ο φόβος άφιξής των και εκεί καλλιεργούσε έντονα διάφορα συναισθήµατα

Επί καθεστώτος Μεταξά εκτός της απαγόρευσης οµιλίας όλων των βαλκανικών γλωσσών εκτός της ελληνικήςεπιβλήθηκε όπως φαίνεται από το απόσπασµα της εφηµερίδας και η ανατολίτικη µουσική

80


∆ιαφηµιστική αφίσα της Εµπορικής Πανηγύρεως Πτολεµαϊδας αµέσως µετά την επέκταση των Βουλγάρων στην Κεντρική Μακεδονία. Κάτω από το φόβο άφιξής των και στη ∆υτική Μακεδονία ο δάσκαλος κοινοτάρχης της κωµόπολης έγραψε στο λογότυπο της υπηρεσίας του «Γερµανική ∆ιοικητική Περιφέρεια»

81


82


Βούλγαροι 7%

«Φυλετική» καταγραφή κατοίκων Εορδαίας τον Ιούλιο του 1944. Όσοι είχαν µητρική γλώσσα την ελληνική ή την τουρκική δήλωσαν Έλληνες. Όσοι είχαν τη σλαβική δήλωσαν Βούλγαροι, Μακεδόνες ή Έλληνες –στην τελευταία περίπτωση ανήκουν οι κάτοικοι των Πύργων. Ένα από τα κριτήρια επιλογής ήταν ίσως οι προσωπικές σχέσεις µεταξύ των χωρικών, αφού ως Βούλγαροι δήλωσαν (ή δηλώθηκαν) κάτοικοι µικτών χωριών όπου οι Πρόσφυγες δραστηριοποιήθηκαν ως µέλη ή υποστηρικτές της εθνικιστικής οργάνωσης ΕΕΣ

Μακεδόνες 7% Αλβανοί 0%

Έλληνες 86%

83


Αλληλογραφία Νοµάρχη Κοζάνης µε ∆Χ Κεντρικής Μακεδονίας τον Απρίλιο του 1937 σχετικά µε την µη δίωξη όσων οµιλούν την «Κουτσοβλαχική». Στην περιφέρεια λειτουργούσαν σε ορισµένα χωριά «ρουµανικά» ∆ηµοτικά Σχολεία και ένα Γυµνάσιο στην κωµόπολη των Γρεβενών µε υψηλότερο αριθµό µαθητών το χειµώνα του 1941-42. Η λειτουργία τους σταµάτησε διαπαντός µε την εµφάνιση των ανταρτών του ΕΛΑΣ στις αρχές του 1943 –το Γυµνάσιο έκλεισε το Μάρτιο του ιδίου έτους.

84


Γρεβενά, Οκτ. 1940: Αρτοποιός έχει καταγγείλει Βλάχους συναδέλφους του ότι δεν πρόσφεραν στον έρανο της αεροπορίας και ο Νοµάρχης συστήνει αυστηρή εφαρµογή των αγορανοµικών διατάξεων εναντίον των δύο αρνητών. ∆ιαφαίνονται εδώ οι µέθοδοι ενός αυταρχικού κράτους εναντίον όσων αρνούνταν τις εντολές του κι επίσης τα κριτήρια επιλογής ή ένταξης ατόµων σε διάφορα στρατόπεδα, όχι πάντα ιδεολογικής υφής

85


Αναφορά της ΧΦ Γρεβενών σχετικά µε τη λεηλασία της Σαµαρίνας το Νοέµβριο του 1940 από Ιταλούς στρατιώτες. Πράγµατι αυτοί πήραν οτιδήποτε µάλλινο βρήκαν µέσα στα σπίτια, διότι ενδεδυµένοι µε λεπτές στολές µετά βίας αντιµετώπιζαν τις σκληρές συνθήκες του χειµώνα. Ραπτοµηχανές όµως και διάφορα άλλα είδη απαλλοτρίωσαν από τις ίδιες οικίες Κοπατσιαραίοι των περίγυρων χωριών που είχαν κουβαλήσει εκεί τρόφιµα προς χρήσιν του Στρατού είτε πηγαινοέρχονταν µε δική τους πρωτοβουλία

86


Επάνω αριστερά: ο Γερµανός συνταγµατάρχης των Ες Ες Κάρλ Σύµερς. ∆ιοικούσε τις µονάδες που κατέφθασαν κι εγκαταστάθηκαν στην Κοζάνη στα τέλη του 1943. Μία από τις µονάδες που διοικούσε µαζί µε οπλίτες του Πούλου και Κοµιτατζήδες της Καστοριάς πυρπόλησε κι εκτέλεσε άνδρες και γυναικόπαιδα στην Κλεισούρα τον Απρίλιο του 1944. ∆εξιά: Γερµανοί στρατιώτες τιµηµένοι µε το παράσηµο του αγκυλωτού σταυρού. Τέτοιας ποιότητας άνδρες έδρασαν και στη ∆υτική Μακεδονία µε αποτέλεσµα οι αντάρτες του ΕΛΑΣ να αποφεύγουν κάθε απευθείας σύγκρουση µαζί τους. Κάτω: Πρόσκληση της Νοµαρχίας το Φεβρουάριο του 1944 σύµφωνα µε την οποία καλούνται οι δηµόσιοι υπάλληλοι να παρακολουθήσουν στο κινηµατοθέατρο της Κοζάνης οµιλία Έλληνα αξιωµατικού της Γερµανικής Προπαγάνδας.

87


Επάνω: ∆ελτίο ταυτότητας στα γερµανικά και στα ελληνικά του βιβλιοθηκαρίου της ∆ηµοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης Νικολάου ∆ελιαλή. Τέτοιες ταυτότητες βγήκαν περισσότερες από δύο φορές σε όλο το διάστηµα της Κατοχής, για να ελέγχεται η κίνηση του πληθυσµού από και προς το βουνό. Κάτω: Βεβαίωση ότι 6 Έλληνες εργάστηκαν στο νοσοκοµείο των Ες Ες στην Κοζάνη, Απρίλιος 1944

88


Επάνω: προτροπή στον Επόπτη Εργασίας Κοζάνης το Μάρτιο του 1944 να ανακοινώσει ότι η γερµανική εταιρία Τοντ ζητά εργάτες και δίνει µισθό και τροφή. Στο κάλεσµα ανταποκρίθηκαν αρκετοί πολίτες και χωρικοί, καθώς η οικονοµία είχε στενέψει. Κάτω: Γνωστοποίηση για δηµόσια εκδίκαση από το γερµανικό στρατοδικείο Κοζάνης τον Ιούνιο του 1943 δύο Ελλήνων οπλοφορούντων, εξ ων ο ένας Κοζανίτης εργάτης, Εκτελέστηκαν αµφότεροι το απόγευµα. Οι Γερµανοί σπάνια ερευνούσαν για όπλα και µόνον έπειτα από καταγγελίες

89


Επάνω: Καθορισµός της τιµής των πετρελαιοειδών τον Οκτώβριο του 1942. Ο µεγαλέµπορος που τα διακινούσε διατηρούσε εκ του επαγγέλµατος καθηµερινές σχέσεις µε τους Γερµανούς. Στις αρχές του 1943 επλήγη από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. Κάτω: ο ∆ήµος Κοζάνης πληροφορεί τον Απρίλιο του 1944 το Γερµανικό Φρουραρχείο ότι µόνο πρωί µπορεί να γίνεται χρήση των ∆ηµοτικών Λουτρών από τα Ες Ες λόγω ανεπάρκειας ύδατος

90


Επάνω: Ειδοποίηση της Νοµαρχίας στο Μητροπολίτη Κοζάνης τον Ιανουάριο του 1944 ότι οι Γερµανοί επέτρεψαν την αποστολή τροφίµων του ∆ιεθνούς Ερυθρού Σταυρού στην περιφέρεια Γρεβενών Κάτω: ειδοποίηση του γερµανικού Φρουραρχείου Κοζάνης το Μάιο του 1945 προς το τµήµα προπαγάνδας και τύπου του ΕΕΣ ότι 3 από τους εκεί εργαζοµένους απαλλάσσονται της προσωπικής εργασίας

91


Επάνω: ανακοίνωση του γερµανικού Φρουραρχείο το Φεβρ. 1944 ότι µία οικία επιτάχθηκε από αυτό και οι οικογένειες που ζούσαν εκεί να µετακινηθούν σε άλλες. Γερµανοί αξιωµατικοί και στρατιώτες έµεναν επίσης σε άλλα σπίτια µαζί µε Έλληνες. Κάτω: Ανακοίνωση του γερµ. Φρουραρχείο τον Ιανουάριο του 1944 ότι οι υπαξιωµατικοί απαλλάσσονται της προσωπικής εργασίας

92


Επάνω: µε τις γερµανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του καλοκαιριού και του φθινοπώρου του 1943 όλα σχεδόν τα χωριά της λωρίδας των Σερβίων πυρπολήθηκαν. Το τίµηµα αυτό πληρώθηκε για να εξασφαλισθεί η ασφαλής δίοδος των κατακτητών από τα στενά του Σαρανταπόρου Κάτω: µπροστά το χωριό Σιδερά και στο βάθος τα Λιβερά. Την 3η Φεβρουαρίου του 1944 Γερµανοί µε οδηγούς οπλίτες του ΕΕΣ κύκλωσαν επιτυχώς τα δύο χωριά, πυρπόλησαν και λεηλάτησαν τις οικίες των και φόνευσαν δεκάδες αντάρτες του ΕΛΑΣ και στελέχη του ΚΚΕ που ήταν συγκεντρωµένα εκεί

93


Επάνω: κατάσταση της κοινότητας Λιβερών µε ονοµατεπώνυµα 4 κατοίκων του που επισκέφτηκαν την Κοζάνη για παραλαβή νήµατος το Σεπτέµβριο του 1944. Την κατάσταση ως είδος ταυτότητας θεώρησε ο ΕΕΣ Κάτω: αριστερά το µνηµείο των Λιβερών µε τα ονοµατεπώνυµα των νεκρών της 3ης Φεβρουαρίου του 1944. Στο βάθος το όρος Σινιάτσικο όπου διέφυγαν οι επιζώντες. ∆εξιά: νεκρολογία των θυµάτων από εαµική εφηµερίδα της εποχής

94


∆ήλωση του Σταύρου Βασιλειάδη από τους Αγίους Αναργύρους Βοϊου για ζηµίες που υπέστη εκ των «Γερµανοβουργάρον. Πράγµατι τον Ιούλιο του 1944 Γερµανοί και Κοµιτατζήδες έκαψαν και λεηλάτησαν το τουρκόφωνο αυτό χωριό του Βοϊου µε αποτέλεσµα οι κάτοικοί του το 1945 να αναζητούν την περιουσία τους στα σλαβόφωνα χωριά της Καστοριάς

95


∆ήλωση ζηµιών εκ των «Γερµανοκοµιτατσίδον» του Αγαπίου Βασιλειάδη από τους Αγίους Αναργύρους Βοϊο. Οι κάτοικοι του χωριού συµµετείχαν µαζικά στην ΕΚΑ αντιµετωπίζοντας την επίθεση του ΕΛΑΣ στον Αυγερινό. Ορισµένοι, µάλλον έπειτα από το κάψιµο του χωριού τους µετανάστευσαν στην Κοζάνη κι εκτελέστηκαν παραδοθέντες στα Ίµερα το Νοέµβριο του 1944

96


Κατάσταση της Νοµαρχίας Κοζάνης µε τον απαλλοτριωθέντα εξοπλισµό της από τους Γερµανούς, την ΕΣΟ και τον ΕΛΑΣ

97


Επάνω:κατάσταση παιδιών Άρδασσας των οποίων οι οικίες κάηκαν από τους Γερµανούς επειδή οι γονείς του συµµετείχαν στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Με την τοιαύτη επιλεκτική πυρπόληση πλήρωναν όσες οικογένειες είχαν µόνιµους αντάρτες στο βουνό ∆ίπλα: διαβιβαστικό του Νοµάρχη προς την πρώιµη ΕΣΟ και τον ΕΕΣ, συνοδευτικό αίτησης για περίθαλψη της Αικατερίνης Στάµου από την Αιανή, το σπίτι της οποίας έκαψαν οι Γερµανοί φονεύοντας τον άνδρα της, υπεύθυνο του ΕΑΜ. Παρόµοιες αιτήσεις δέχονταν τόσο η ΕΣΟ όσο κι ο ΕΕΣ µε αποτέλεσµα να διαχωρίσουν λίγο αργότερα τα ιµάτιά τους ως προς την µοναδικότητα της διαχείρισής των

98


Επάνω: προπαγανδιστικο έντυπο που τύπωναν οι Γερµανοί στα ελληνικά εναντίον των ανταρτών του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Οµιλεί για τη «Σοβιετική ∆ηµοκρατία της Μακεδονίας» που θα φθάσει ως τον Όλυµπο. Κάτω: Άδεια του Γερµανού Φρούραρχου ταγµατάρχη Μάτιχ για µεταφορά τροφίµων στα χωριά των Σερβίων Πολύρραχο και Προσήλιο, Φεβρουάριος 1944

99


Επάνω: διαταγή των Ες Ες για παρουσίαση των κάτων της Κοζάνης στην πλατεία τον Απρίλιο του 1944. όποιος δεν προσέλθει θα τιµωρηθεί. Κάτω: Ειδοποίηση στο Νοµάρχη Κοζάνης τον Φεβρουάριο του 1944 να πληρώσει τα µεταφορικά των τροφίµων του ∆ΕΣ που προορίζονταν για τους πυροπαθείς της Ποντοκώµης, χωριό που έκαψαν Γερµανοί και Πουλικοί το Φθινόπωρο του 1944 100


Επάνω: ορφανά παιδιά που περιθάλπονταν στην Κοζάνη. Τον έναν ή και τους δύο γονείς των είχαν εκτελέσει Ιταλοί, Γερµανοί ή οι αντάρτες Κάτω: Έγγραφο του Αποσπάσµατος Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ την 6η Απριλίου 1944 στο οποίο αναφέρεται η ενέδρα εναντίον των Γερµανών στην Κλεισούρα και η πυρά της κωµόπολης από Γερµανούς και Κοµιτατζήδες. Ήταν η 2η ενέδρα του Αποσπάσµατος που πληρώθηκε µε βαριά αντίποινα εκ µέρους των Γερµανών. Οι απώλειες των Γερµανών που αναφέρονται είναι φυσικά υπερβολικές

101


Βρετανική κατάσταση εχθρικών φρουρών στη ∆υτική Μακεδονία τον Ιούνιο του 1944. Εκτός από τους Γερµανούς αναφέρονται 50 κοµιτατζήδες στην Καστοριά, 182 οπλίτες του ΕΕΣ στη Σιάτιστα, και τις γέφυρες Καλονερίου και Γιάγκοβας οι οποίες φυλάγονταν καθώς ο Αλιάκµονας αποτελούσε το σύνορο µε την ανταρτοκρατούµενη περιοχή. Επίσης αναφέρονται και 400 της ΕΣΟ µέσα στην πόλη της Κοζάνης, αλλά στην πραγµατικότητα οι 400 αυτοί ανήκαν στον ΕΕΣ, πράγµα που οι Βρετανοί δεν γνώριζαν επειδή δεν είχαν πληροφορίες από δικό τους δίκτυο

102


103


Έγγραφο του επάρχου Εορδαίας το Φεβρουάριο του 1943 µε το οποίο ζητάει άµεση ενίσχυση µε ενδύµατα και υποδήµατα για τα παιδιά που αφικνούµενα από τις µεγάλες πόλεις το 1941 διαβιούσαν υπό την προστασία της Ελληνικής Πολιτείας στην περιοχή. Εµµέσως ζητά την ίδια ενίσχυση για τους Πρόσφυγες που ήρθαν από τη βουλγαροκρατούµενη Μακεδονία -Θράκη και την υπόλοιπη Ελλάδα όπως επίσης και για τους απόρους.

104


Κατάσταση αφιχθέντων το 1942 απόρων εκ Παλαιάς Ελλάδος στον Άγιο ∆ηµήτριο Μπουτζακίων. Προφανώς οι αναφερόµενοι όπως συνάγεται εκ των επιθέτων τους ήταν συγγενείς των χωρικών. Την τροφοδοσία τους είχε αναλάβει η Νοµαρχία Κοζάνης

105


106


∆ηµόσιοι υπάλληλοι κατέφευγαν ως πρόσφυγες στην Κοζάνη µετά από την πυρπόληση των κτηρίων όπου εργαζόταν από τους Ιταλούς στην αρχή κι από τους Γερµανούς µετέπειτα –ορισµένοι έπειτα από ανταρτική πίεση- ζητώντας την περίθαλψη της Νοµαρχίας. Εδώ κατάσταση δηµ. υπαλλήλων Βοϊου τον Οκτώβριο του 1943

107


108


Πρακτικό της ΕΟΧΑ Κοζάνης την 10η Μαρτίου 1943 µε την οποία αποφασίζεται η περίθαλψη παιδιών από τα προσφάτως πυρποληθέντα από τους Ιταλούς Σέρβια. Στην οργάνωση προήδρευε ένας ιερέας, ενώ µέλη ήταν ένας δικαστικός, ένας επιθεωρητής δασκάλων κι ένας δικηγόρος. Την ΕΟΧΑ αντιµάχονταν το ΕΑΜ και µάλιστα ο επιθεωρητής είχε χάσει τη ζωή του στα υψώµατα του νοτίου Βερµίου από τον ΕΛΑΣ

Κλειστά επί Κατοχής Σχολεία στην περιφ. Κοζάνης

ΤΣΙΑΡΤΣΙΑΜΠΑΣ 10

ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΙΑ. 5

ΣΕΡΒΙΑ. 20

109


Ιούλιος 1944. Κατάσταση της κοινότητας Πελαργού µε κατοίκους του χωριού που είχαν µεταναστεύσει στη Γερµανία επί Κατοχής προς αναζήτησιν εργασίας, αφού η ενασχόληση µε τα όπλα δεν παρείχε κατ΄ ανάγκην και απαραίτητα αγαθά για τη διατήρηση των ενόπλων και των οικογενειών τους. Εξ αυτών ο Παναγιωτίδης Παναγιώτης ή Κεµίκ, πρώην σκληρός «λοχαγός» του ΕΕΣ, επιστρέφοντας στην Ελλάδα κρατήθηκε µάλλον στα Σκόπια κι έκτοτε δεν επέστρεψε ποτέ στον Πελαργό

110


Καταστάσεις ανδρών και γυναικών από εντόπια και προσφυγικά χωριά της Εορδαίας που είχαν καταθέσει αιτήσεις προς έκδοσιν διαβατηρίου για εργασία στη Γερµανία. Ανάµεσά τους υπάρχουν οπλίτες του ΕΕΣ, αλλά και οπλίτες του Πούλου που προφανώς επιθυµούσαν να αλλάξουν επάγγελµα. Το αξιοσηµείωτο είναι ότι παρόµοιες αιτήσεις κατατίθονταν ακόµη κι ελάχιστες ηµέρες πριν την αποχώρηση των Γερµανών από τη χώρα, πράγµα που δείχνει ότι οι στρατιωτικές και πολιτικές εξελίξεις έτρεχαν εν αγνωσία πολλών ανθρώπων

111


Επάνω: αναφορά δασκάλου του ∆Σ Πετρανών το ∆εκέµβριο του 1942 µε την οποία δηλώνεται ότι ο κοινοτάρχης του χωριού επεµβαίνει υπέρ των γονέων που αµελούν τη φοίτηση των παιδιών τους στο Σχολείο και τους δίνει άλας και σπίρτα παραβαίνοντας τη διαταγή της Νοµαρχίας. Κάτω: κατάσταση γονέων Πετρανών που αµελούσαν να στείλουν τα παιδιά τους στο Σχολείο, προφανώς διότι τα χρειάζονταν για αγροτικές ή ποιµενικές εργασίες. Το µεθεπόµενο έτος ο δάσκαλος έχασε τη ζωή του από τους οπλίτες του ΕΕΣ ως Εαµίτης, ενώ ο κοινοτάρχης από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ ως υποστηρικτής του ΕΕΣ. Χωρίς αµφιβολία η επιλογή στρατοπέδων οφείλεται τουλάχιστον εν µέρει στις πρότερες αναφερόµενες εδώ διενέξεις τους. Αµφότεροι ήταν ελληνόφωνοι και ξένοι στο προσφυγικό χωριό όπου οµιλούνταν κατά βάσιν η τουρκική

112

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Επάνω: Εντολή Νοµάρχη στον Κοινοτάρχη Βατερού (χωριό όπου οµιλείτο η τουρκική, η λαζική και η ελληνική) το Νοέµβριο του 1942 να παύσει να χορηγεί τρόφιµα κι άλλα εφόδια σε όσους γονείς αµελούσαν τη ν τακτική φοίτηση των παιδιών τους στο Σχολείο. Κάτω: Κατάσταση γονέων αµελούντων την τακτική φοίτηση των παιδιών τους στο ελληνόφωνο κτηνοτροφικό χωριό Ροδιανή το ∆εκέµβριο του 1942. Συγκρίνοντας ένα κατά βάσιν τουρκόφωνο χωριό, τα Πετρανά, µε τη Ροδιανή (9 προς 16 γονείς), διαπιστώνει κανείς ότι η αποφυγή αποστολής των παιδιών στο Σχολείο δεν είχε σχέση µε τη γλώσσα που οµιλούσαν οι κάτοικοι, αλλά µε τα επαγγέλµατα που εξασκούνταν στο χωριό. ∆ιαπιστώνεται επίσης η σηµασία που είχε δοθεί στην Παιδεία σε περίοδο που η Ελληνική Πολιτεία αµφισβητούνταν από ξένες κι εντόπιες προπαγάνδες

113


Αν την εκπαίδευση των παιδιών τους αµελούσαν αρκετοί γονείς τόσο προπολεµικά όσο και µεταπολεµικά, η προσέλευση µαθητών κι εξωσχολικών στα πολιτισµικά δρώµενα ήταν αθρόα, ιδιαίτερα επί καθεστώτος Μεταξά. Στην εικόνα ποζάρουν έφηβοι του χωριού Μαυροδένδρι που παίζουν το θεατρικό έργο «Η Γκόλφω» το 1939. Ντυµένοι µε την αρβανίτικη παραδοσιακή στολή (άσπρες φουστανέλες) οι περισσότεροι από τους εικονιζόµενους νέους οµιλούσαν ελληνικά που είχαν µάθει στο Σχολείο αλλά και την τουρκική, µε την οποία συνεννοούνταν τόσο µε τους γονείς όσο και µεταξύ τους

Λαµβάνοντας πρωβουλία ελληνόφωνος δάσκαλος ιδρύει προπολεµικό Νυκτερινό Σχολείο για τους Τουρκόφωνους κατοίκους χωριού των Γρεβενών όπου υπηρετούσε. Το 1940 ο εργατικός δάσκαλος απολύθηκε ως κοµουνιστής, επαναπροσήφθηκε, αλλά εγκατέλειψε το Σχολείο το 1943 αναλαµβάνοντας το 2ο γραφείο του 28ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ. Το 1945 επανήλθε πάλι στην Υπηρεσία. Τα Νυκτερινά Σχολεία θεωρήθηκαν ότι καταπίεζαν τους Σλαβοµακεδόνες χωρικούς, αλλά όχι µόνο βέβαιες µαρτυρίες περί αυτού ελλείπουν, αλλά η λειτουργία τους ήταν κάθε άλλο παρά αυστηρή και καταπιεστική

114


Επάνω: το προπολεµικό Σχολείο του σλαβόφωνου χωριού Άνω Μελάς Κορεστίων και κάτω το αντίστοιχο του τουρκόφωνου Αγίου Αντωνίου της ιδίας περιοχής. Καµία διαφορά δεν υπήρχε µεταξύ τους έτσι ώστε να διαφαίνεται η διαφορετική µέριµνα του Ελληνικού Κράτους υπέρ της µίας γλωσσικής κοινότητας της αποµονωµένης αυτής περιοχής

115


Εντολή Γ∆Μ για επιβολή παρακρατήµατος 25% για κάθε εξαγόµενο προϊόν από το νοµό Κοζάνης τον Αύγουστο του 1942, ώστε να µειωθεί η αφαίµαξη τροφίµων προς την Αθήνα και τις άλλες µεγαλουπόλεις. Τα τρόφιµα ήταν απαραίτητα στη ∆υτική Μακεδονία για να επιζήσουν οι χιλιάδες Πρόσφυγες που είχαν καταφύγει εκεί ήδη από το 1941, αλλά και οι δηµόσιοι υπάλληλοι, ανάµεσά τους αρκετοί αξιωµατικοί

116


Κατάσταση Σερβιωτών, πιθανώς Τουρκόφωνοι και Καυκάσιοι, που κατέφυγαν στο χωριό Ίµερα µετά την πυρπόληση της κωµόπολής των από τους Ιταλούς. Όλοι τους ενισχύονταν µε τρόφιµα, ρούχα κι επιδόµατα από τη Νοµαρχία Κοζάνης

117

κάτοικοι επαρχιών ∆υτ Μακεδονίας το 1940

Βόιο; 38724

Εορδαία; 42456

118 Γρεβενά; 51868 Καστοριά; 68237

Κοζάνη; 64428


Φλώρινα; 87931


Επάνω: Γερµανοί αξιωµατικοί, Πουλικοί και χωρικοί σε προπαγανδιστική πορεία µέσα σε χωριό της ∆υτικής Μακεδονίας, πιθανώς το Ανατολικό. Αξιοσηµείωτο είναι ότι ελάχιστοι είναι οι οπλισµένοι χωρικοί ∆ίπλα: ο Πούλος συνοµιλεί µε χωρικό, µάλλον κοινοτάρχη.

119


Επάνω: Γερµανοί και Πουλικοί στον Πελαργό σε προπαγανδιστική φωτογραφία µαζί µε τις αρχές του χωριού, το γραµµατέα της κοινότητας και τον ιερέα. Ένας µόνο χωρικός είναι ένοπλος, ο παλαιός αντάρτης του Πόντου Χρήστος ∆εµουρτζίδης ∆ίπλα: ο αγρότης κι απλό στέλεχος του ΕΕΣ Ιωσήφ ∆εµουρτζίδης από τον Πελαργό µε περιβραχιόνιο για να ξεχωρίζει από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ. ∆ίπλα του κι ένας άλλος ένοπλος πολίτης, πιθανόν ο Χρήστος ∆εµουρτζίδης

120


Επάνω: Πρόσφυγας στρατιώτης του Πούλου σε Λαζούς συγγενείς του σε χωριό της Εορδαίας. οι Πουλικοί έµειναν στην περιοχή έναν περίπου χρόνο επιτηρώντας το δρόµο του σιταριού και διεξάγοντας µαζί µε τους Γερµανούς εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. ∆ίπλα: Θρακιώτης στρατιώτης του Πούλου από την Πτολεµαϊδα. Ο εικονιζόµενος κατάθεσε αίτηση για εργάτης στη Γερµανία βλέποντας πιθανόν το αδιέξοδο του προτέρου επαγγέλµατός του

121


Επάνω: ο καπετάν Ανδρέας Παναγιωτόπουλος από την Κλεισούρα Φλώρινας, έφεδρος λοχαγός εξ απονοµής. ∆ιωκόµενος από τον ΕΛΑΣ εντάχθηκε στο γερµανοντυµένο Σώµα του Πούλου ως λοχαγός. Οι Γερµανοί πάντως είχαν κάψει το σπίτι του Κάτω: µνηµείο εκτελεσµένων µελών του ΕΑΜ/ΚΚΕ έξω από τη Γαλάτεια Εορδαίας. Τους αναφερόµενους που διατηρούσαν γιάφκα εκτέλεσαν άνδρες του Πούλου το καλοκαίρι του 1943 που οδηγήθηκαν εκεί από χωρικούς

122


Έγγραφο του Υγειονοµικού Κέντρου Κοζάνης το Μάρτιο του 1944 µε το οποίο ζητείται η µεταφορά απολυµαντικού κλιβάνου από το Βελβεντό στην Πτολεµαϊδα προς χρήσιν των ανδρών του Πούλου που εκείνες τις µέρες έφευγαν στη Βέροια εγκαταλείποντας τη ∆υτική Μακεδονία

123


Έγγραφο της κοινότητας Ερµακιάς τον Ιούνιο του 1945 µε το οποίο ζητείται εφηµέριος. Η Ερµακιά κάηκε από Γερµανούς, στρατιώτες του Πούλου και οπλίτες του ΕΕΣ το Μάρτιο του 1944, επειδή από το σλαβόφωνο αυτό χωριό εφορµούσαν τόσο τα αποσπάσµατα της ΟΠΛΑ όσο και οι µονάδες του ΕΛΑΣ που πυρπολούσαν τα προσφυγικά χωριά των Μπουτζακίων

124


Επάνω αριστερά: µε το κοντό σακάκι ο Ιορδάνης Κιουρτσίδης από τα Κοµνηνά, γεννηθείς στη Νίγδη της Μικράς Ασίας. Εντάχθηκε στην κατοχική ΕΕΕ κι επέζησε από την εκτέλεση των Πετρανών. ∆εξιά ο αδελφός του Νικόλαος, ηγέτης των εθνικιστών του χωριού του Κάτω: το αρχηγείο της κατοχικής ΕΕΕ στην Πτολεµαϊδα

125


Κρατικός έρανος στην Πτολεµαϊδα το ∆εκέµβριο του 1943. Συντονιστές των συνεργείων καλούνται πρόσωπα της τοπικής ελίτ, ορισµένοι εκ των οποίων παλαιότερα είχαν χρηµατίσει στελέχη των ΕΕΕ, αλλά επί Κατοχής είχαν αποτραβηχτεί.

126


Επάνω: ∆ιαβιβαστικό της κατοχικής ΕΕΕ Πτολεµαϊδας προς το Νοµάρχη τον Απρίλιο του 1944 σχετικό µε ενίσχυση των Αθηναίων Προσφύγων στην περιοχή Κάτω: έγγραφο της ΕΕΕ τον Ιούνιο του 1944 προς τον έπαρχο Εορδαίας για διανοµή σίτου σε εθνικιστή ποιµένα

127


Πυροπαθής Πρόσφυγας από το Τσοτύλι ζητά τη διαγραφή του από τον έρανο [του ΕΕΣ] τον Ιούνιο του 1944, εκθέτοντας ότι είναι θύµα πολέµου κι άπορος

128


Επάνω: έγγραφο της ΕΣΟ Κοζάνης το Μάρτιο του 1943 (ένα από τα πρώτα) µε το οποίο ζητά από το γερµανικό Φρουραρχείο απαλλαγή ενός µέλους της από προσωπική εργασία Κάτω: έγγραφο της ΕΣΟ προς το «Εργατικόν Κέντρον» Κοζάνης τον Απρίλιο του 1944 µε το οποίο ζητείται η συγκέντρωση των εργατών για να τους ανακοινώσει ο πρόεδρος της ΕΣΟ διάφορα. Η αλληλογραφία της ΕΣΟ όπως φαίνεται από τα εξερχόµενα ήταν εξαιρετικά πυκνή

129


Έγγραφο του Σωµατείου Βυρσοδεψών προς το Πρωτοδικείο Κοζάνης το Σεπτέµβριο του 1944 µε το οποίο ζητεί πληρωµή σε τρόφιµα, καθώς ο πληθωρισµός τρέχει µε αστρονοµικές ταχύτητες. Κοινοποιείται και στον πρόεδρο της ΕΣΟ, παλαιό λεκτικό προστάτη του Σωµατείου

130


Αίτηση πυροπαθούς Κάτω Κώµης προς το Νοµάρχη Κοζάνης το Σεπτέµβριο του 1944 µε το οποίο ζητούνται υαλοπίνακες για τα παράθυρα. Οι αιτήσεις περνούσαν προς έγκρισιν από το γραφείο της ΕΣΟ

131


Έγγραφο του ΕΕΣ τον Ιούνιο του 1944 µε το οποίο δηλώνεται η µη αναγνώριση της ΕΣΟ. Ένα από τα διακυβεύµατα ήταν η είσπραξη του φόρου εισαγωγής των προϊόντων που έρχονταν στην πόλη

132


Επάνω: ένας από τους οδηγούς των ανταρτών του ΕΛΑΣ Ολύµπου σε επιχείρηση στο οροπέδιο Κοζάνης τον Ιανουάριο και Φεβρουάριο του 1943. Με µαύρες φουστανέλες, βούνευρα και µακριά µαλιά οι αντάρτες προξένησαν αλγεινή εντύπωση στον πληθυσµό, ιδιαίτερα όταν έδειραν κι εκτέλεσαν άνδρες της επαρχιακής ελίτ. Κάτω: αντάρτες της Θεσσαλίας φορτωµένοι µαχαίρια και κάµες ποζάρουν βαστώντας γκλίτσες. Ο ένας φορά αρβανίτικη φουστανέλα, η οποία όµως δεν συναντάται ως παραδοσιακό ένδυµα στην περιοχή.

133


∆ήλωση ζηµιών κατοίκου των Σερβίων. Ο ΕΛΑΣ από το ∆εκέµβριο του 1942 και µετέπειτα απαλλοτρίωνε ζώα της οικογένεις, ενώ φόνευσε τόσο τον άνδρα της όσο και τον αδελφό του. Εξ αιτίας της αρπαγής ζώων ο ΕΛΑΣ δηµιούργησε εχθρούς, ένας εκ των οποίων ήταν και ο Μιχάλαγας

134


135


Αριστερά: αίτηση του παντοπώλη Αργυρίου Καλλιανιώτη στην οποία αναγιγνώσκεται η διαγωγή των ανταρτών του ΕΛΑΣ και του Ε∆ΕΣ έναντι των ευπόρων κατοίκων (αρπαγή ή κατάσχεση περιουσιών) Κάτω: κάλεσµα του ΕΛΑΣ προς τους µονίµους αξιωµατικούς να ενταχθούν στο στρατό του. Ωστόσο η διαγωγή των πρώτων ανταρτών ξένιζε τους αξιωµατικούς, που µόνο όταν εµφανίστηκαν Βρετανοί αξιωµατικοί προσχώρησαν ορισµένοι στον ΕΛΑΣ έπειτα από απαίτηση των Συµµάχων

136


Επάνω: ο Αρµένιος αγροφύλακας Μηνάς Αρζουµανίδης, κάτοικος Κέντρου Γρεβενών. Υπήρξε ένας από τους πρώτους αντάρτες του ΕΛΑΣ µε σηµαντική δράση εναντίον των Ιταλών, των Γερµανών και των Ελλήλων αντιπάλων. Κάτω: αριστερά ο ποιητής Γεώργιος Κοτζιούλας, στη µέση ο ιατρός Γεώργιος Σαµαράς και δεξιά ο νοσοκόµος Λάζαρος Τσιτούρας από την Αιανή ποζάρουν στα Ιωάννινα το ∆εκέµβριο του 1944. Ο Τσιτούρας ακολούθησε χωρίς δισταγµό την πρώτη αντάρτικη οµάδα που προσήλθε στο χωριό του, χωρίς να έχει πρότερες επαφές µε ιδεολογίες ή κοσµοθεωρητικές κατευθύνσεις, πράξη που ακολούθησαν πολλοί. Καθώς ο ΕΛΑΣ βγήκε πρώτος για ενεργή στρατολόγηση στο πεδίο, πράγµατι ενέταξε αρκετούς στις τάξεις του

137


Επάνω αριστερά: ο λοχαγός Γεώργιος Γερούκης, κάτοικος Κοζάνης. Ενθουσιώδης ων έφυγε την 2η Μαρτίου του 1943 από την Κοζάνη για να καταταγεί στους αντάρτες. ∆εξιά ο αστυφύλακας Χρήστος Νοµικός που από τη Θεσσαλονίκη προσχώρησε στους αντάρτες της Κοζάνης την ίδια περίοδο. Πολλοί αστυνοµικοί και χωροφύλακες κατετάγησαν στους αντάρτες του ΕΛΑΣ, κατόπιν προτροπής ή όχι των Συµµάχων. Κάτω: οι διοικητές των αποσπασµάτων Μπούρινου και Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ που κτύπησαν και οπλισµένα χωριά. Από αριστερά Γ. Αργυράκος, ∆. Ζυγούρας, Α. Ρόσιος και Η. Ρούνης.

138


Επάνω: διοικητές µονάδων του ΕΛΑΣ ΙΧ µεραρχία. 4ος από αριστερά είναι ο Ευστράτιος Κέντρος ή Βαγγέλης ή Σλοµπόντας, Αρβανιτόβλαχος από τη Φλώρινα Κάτω: µέλη της ανεξάρτητης διµοιρίας του 1/27 τάγµατος του ΕΛΑΣ που δρούσε στα νότια προάστεια της Κοζάνης από το Σεπτέµβριο του 1943. Το προωθηµένο αυτό τµήµα λάβαινε και µετέδιδε πληροφορίες τόσο για τη δράση των Γερµανών όσο και των οπλιτών του ΕΕΣ, µε τους οποίους συγκρούστηκε αρκετές φορές

139


∆ίπλα: η διοικητική διάρθρωση του ΕΑΜ σε ένα προσφυγικό χωριό των Καραγιαννίων, αποµίµηση του κράτους -σε πρωτόγονη όµως µορφή- µε Εφορία, ∆ικαστήριο, ∆ιοίκηση και Χωροφυλακή. Άρχων όλων ο Α΄ γραµατέας του «στενού γραφείου», στον οποίο προφανώς υπάκουγαν οι υπεύθυνοι του «εκτελεστικού αποσπάσµατος» Κάτω: µέλη του ΚΚΕ στη ∆υτική Μακεδονία το ∆εκέµβριο του 1943 σύµφωνα µε εαµική πηγή. Στην αστική Κοζάνη και τη Σιάτιστα είναι πολλοί λίγοι µέλη ΚΚΕ σε ∆υτ Μακεδονία: ∆εκ. 1943 Σιάτιστα 600 Κοζάνη 1000

Βόιο 2900 Γρεβενά 3792 Καστοριά 4700

140


141


Επάνω: αριστερά, διµοιρίτης του αποσπάσµατος Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ από τα Λιβερά µε βουλγαρική στολή που πήρε από κρατουµένους Βουλγάρους στη Φλώρινα. ∆εξιά ο αρχηγός ανεξάρτητου αποσπάσµατος του ΕΛΑΣ Αµυνταίου, Σλαβοµακεδόνας από την Κέλλη Φλώρινας. Κάτω: αριστερά αντάρτες του 1/27 τάγµατος του ΕΛΑΣ από την Καισάρεια Κοζάνης καταδιώκοντας το τάγµα του Γκότσε. Φορούν αµφότεροι βρετανικά ρούχα. ∆εξιά Πρόσφυγας αντάρτης του ΕΛΑΣ Εορδαίας

142


Επάνω: η ηγεσία του 27ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ στην Κοζάνη λίγο πριν από την παράδοση των όπλων. Κάτω: ο Πρόσφυγας Θεόπιστος Πιλιτσίδης νεκρός τον Ιανουάριο του 1950. διετέλεσε σε ηγετικές θέσεις στην ΕΟΝ, στο ΚΚΕ Γρεβενών και στο ∆ΣΕ όπου έχασε και τη ζωή του

Αίτηση της Αναστασίας Χαδιού µε την οποία ζητά πιστοποιητικό για τη µητέρα της που απήχθη από αγνώστους από τα Πετρανά. Τη µητέρα της όσο και τον θείο της, κοινοτάρχη των Πετρανών, εκτέλεσεαν οι αντάρτες ύστερα από 143 λίγες ηµέρες στο Ρύµνιο Σερβίων


144


∆ήλωση ζηµιών κατοίκου Μερσίνας Γρεβενών. Σύµφωνα µε αυτή ο ΕΛΑΣ του πήρε στάµνες, στρώµατα, σιτηρά και είδη τσαγκαρικής

145

Επάνω: αριστερά ο Τουρκόφωνος Ιωάννης Ντουβαρτζίδης από το Ροδίτη, ένας από τους καπεταναίους του ΕΕΣ του χωριού. Οι σχέσεις του µε τους αντάρτες του ΕΛΑΣ συνετέλεσαν ώστε το χωριό του να έχει ελάχιστα θύµατα, παρόλο που βρισκόταν στο µάτι του κυκλώνα. ∆εξιά ο Παύλος Τσακιρίδης από την Κοζάνη εκφωνεί λόγο το 1945. Στην αρχή συµµετείχε στο ΕΑΜ, έπειτα εντάχθηκε στον ΕΕΣ. ∆ίπλα ο Καυκάσιος ιερέας Αναστάσιος Πουταχίδης από την Οινόη Κοζάνης µε στολή αξιωµατικού του Τσαρικού Στρατού. Υποστήριξε διπλωµατικά τόσο την οργάνωση ΕΚΑ, όσο τον ΕΛΑΣ και τον ΕΕΣ µε αποτέλεσµα το χωριό του να βγει αλώβητο από τη δίνη της Κατοχής


146


Η άποψη ότι στην ανυπαρξία του κράτους οφείλεται η ανάπτυξη του ΕΑΜ δεν ισχύει,, διότι όπως φαίνεται στο προκείµενο φύλλο εαµικής εφηµερίδα της Καστοριάς οι κάτοικοι ανταρτοκρατούµενων περιοχών λάµβαναν τρόφιµα από τη Νοµαρχία

147


Προπαγανδιστικά σκίτσα σε κατοχικές εφηµερίδες εναντίον του κοµουνισµού, εύληπτα και παραστατικά έπαιξαν σηµαντικό ρόλο, ώστε η πλειονότητα των χωρικών και πολιτών της Κοζάνης να αντιπαθεί τόσο το ΚΚΕ όσο και τους αντάρτες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ

148


Κατάσταση αξιωµατικών που εκτελούσαν υπηρεσία στην Κοζάνη το ∆εκέµβριο του 1943. Λίγο αργότερα δύο από αυτούς, ο λοχαγός ∆εµίρης κι ο ανθυπασπιστής Νταβίτης θα στελεχώσουν τον ΕΕΣ, ο πρώτος ως στρατιωτικός αρχηγός. Ωστόσο οι Γερµανοί ποτέ δεν τον εµπιστεύτηκαν λόγω της δεδοµένης αγγλοφιλίας του

149


Επάνω: αριστερά ο απότακτος αξιωµατικός ∆ηµήτριος Τσάµπουρας από τη Γαλατινή. Συµµετείχε αρχικά στο ΕΑΜ, αλλά έπειτα κατέφυγε στη Θεσσαλονίκη. ∆εξιά ο Ηπειρώτης ταγµατάρχης Λάζαρος Μάντιος ή Σουλιώτης. ∆ιοίκησε κοινές µονάδες του ΕΛΑΣ και της ΕΚΑ, αλλά εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ Κάτω: αριστερά ο ταγµατάρχης Γεώργιος Μαρωνίδης από τον Κοκκινοπλό, συνδιοίκησε στην αρχή µονάδες του ΕΛΑΣ και της ΕΚΑ, αλλά αργότερα ανέλαβε την ηγεσία του ΕΕΣ Κοζάνης µε αποτέλεσµα να εκτελεστεί από τον ΕΛΑΣ µαζί µε την έφηβη κόρη του. ∆εξιά ο Τουρκόφωνος αντάρτης του Πόντου και του ΕΛΑΣ Λεόντιος Λαζαρίδης από τις Αυλές. Στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο χρηµάτισε αρχηγός αντικοµουνιστικού αποσπάσµατος, αλλά προφύλαξε άριστα το χωριό του από επίβουλους ξένους

150


Επάνω: σχεδιάγραµµα των µαχών µεταξύ Ιταλών και Ελλήνων το Μάρτιο του 1944 το Βόιο. Με τους γαλάζιους κύκους δηλώνονται οι µονάδες των Ελλήνων, ενώ µε τα βέλη οι επιθετικές ενέργειες των Ιταλών. Ο όγκος του εχθρικού στρατού ανάγκασε τους Έλληνες να υποχωρήσουν µετά από ολιγόχρονη άµυνα Κάτω: η γέφυρα της Γιάγκοβας από τα ανατολικά (φαίνονται οι βάσεις της µόνο µπροστά και κάτω από τη σηµερινή). Οι Ιταλοί δυσκολεύτηκαν να την περάσουν το Μάρτιο του 1943 καθώς τα υψώµατα αριστερά προσέφεραν τέλεια κάλυψη στους Έλληνες αντάρτες

151


Επάνω: αριστερά το µνηµείο πεσόντων Αγίων Αναργύρων Βοϊου και ο υιός του Αγαπίου Μπουικίδη, οπλαρχηγού του χωριού, που συµµετείχε στο Εθνικό Αρχηγείο Πίνδου (αρχηγός του ο Θεόδωρος Σιδηρόπουλος που εικονίζεται αριστερά). Κάτω: µε το κίτρινο η πορεία των Εθνικιστών από το Τσοτύλι ως τον Αυγερινό που καταβλήθηκαναπό τον ΕΛΑΣ. Με το γαλάζιο σηµάνθηκαν τα τουρκόφωνα χωριά της περιοχής, ενώ µε το κόκκινο τα σλαβόφωνα

152


Η πρώτη σελίδα της απολογίας του ταγµατάρχη Ανδρέα Λαλοπούλου στο Στρατοδικείο Θεσσαλονίκης. Υπήρξε µέλος της ΥΒΕ/ΕΚΑ κι αργότερα εντάχθηκε στον ΕΛΑΣ

153


Επάνω: αριστερά ο ταγµατάρχης Ανδρέας Λαλόπουλος από τη Βουχωρίνα. Ως διοικητής της Φρουράς Κοζάνης αναµίχθηκε στις ζηµώσεις µεταξύ ΕΑΜ κι ΕΚΑ, αλλά προτίµησε να ενταχθεί στον ΕΛΑΣ κι όχι στην ΠΑΟ προφανώς έπειτα από παρότρυνση Βρετανών αξιωµατικών. ∆εξιά ο ταγµατάρχης Ιωάννης Κοντονάσης από την Περιστερά. ∆ιεύθυνε τη µάχη του Φαρδυκάµπου, κατά την οποία παραδόθηκε ένα τάγµα Ιταλών στις αρχές Μαρτίου του 1943, µία καταπληκτική επιτυχία των Ελλήνων, ανταρτώντου ΕΛΑΣ και της ΥΒΕ/ΕΚΑ, όσο και πολιτών και χωρικών

154


∆ήλωση ζηµιών κατοίκου Λικνάδων Βοϊου κατά την οποία δηλώνεται ότι τραυµατίστηκε την 8η Απριλίου του 1943 από τον ΕΛΑΣ. Προφανώς συµµετείχε ως Εθνικιστής στη µονάδα Σιδηρόπουλου και τραυµατίστηκε στον Αυγερινό, αλλά δεν θυµόταν καλά την ακριβή ηµεροµηνία που ήταν η 7η Απριλίου

155


Επάνω: αριστερά ο φοιτητής Γεώργιος Μέντζας από τη Σιάτιστα, στέλεχος του ΕΑΜ. ∆εξιά ο Λάζαρος Ζησιάδης ή Τερπόφσκι από το ∆ενδροχώρι, στέλεχος του ΚΚΕ ∆υτικής Μακεδονίας. Κάτω: αριστερά ο ξυλουργός Νικόλαος Νίτσιος (ψευδ. Κατσαντώνης) από τους Φιλιππαίους, αντάρτης του ΕΛΑΣ. Και οι τρεις αναφερόµενοι εκτελέστηκαν από οπλίτες της ΕΚΑ στη Ζαρκαδόπετρα Κοζάνης την 13η Απριλίου 1943. ∆εξιά ο Τουρκόφωνος φορτηγατζής Θωµάς Γιαχανατζής από τα Σέρβια που αδίκως κατηγορήθηκε ως µεταφορέας των εκτελεστών της Ζαρκαδόπετρας

156


Αίτηση του ανθυπασπιστή Γεωργίου Τζανίδη για περίθαλψη από τη Νοµαρχία. Από την Καστοριά κατέληξε στην Κοζάνη διωκόµενος από το Κοµιτάτο και τον ΕΛΑΣ κι ενετάχθη στον ΕΕΣ Μπουτζακίων ως στρατιωτικός διοικητής

157


Αίτηση του ∆ηµάρχου Κοζάνης προς τους Γερµανούς της Θεσσαλονίκης το Μάρτιο του 1943 (ίσως δεν στάλθηκε) µε την οποία ζητά την αρωγή τους, προφανώς για να σταµατήσουν τους Ιταλούς, που πυρπολούσαν πολλά χωριά µε αποτέλεσµα να συρρέουν στην Κοζάνη κατά εκατοντάδες οι πυρόπληκτοι Πρόσφυγες

158


Επάνω: Έγγραφο του 1943 µε το οποίο δηλώνεται η πυρπόληση οικίας στο χωριό Γιάγκοβη –οι Ιταλοί πυρπόλησαν εκατοντάδες οικίες στην περιοχή Επάνω και δίπλα: προσφορά τροφίµων από τη Νοµαρχία σε οικογένεια Προσφύγων στο Βατερό τον Ιούνιο του 1944

159


Αίτηση για περίθαλψη του Πρόσφυγα Αντωνίου Αντωνιάδη από το Άργος Ορεστικό. Η οικία του εκεί είχε καεί από τους Ιταλούς και τους Κοµιτατζήδες και µετανάστευσε στα Σιδερά όπου το σπίτι που φιλοξενούνταν κάηκε πάλι. Ο αναφερόµενος υπήρξε τρεις φορές Πρόσφυγας, αν συνεκτιµηθεί η αποδηµία του από τη Μικρά Ασία στην Ελλάδα τη δεκαετία του 1920

160


Κατάσταση Προσφύγων από την Αγία Κυριακή της Καστοριάς στα Κοµνηνά Εορδαίας τον Αύγουστο του 1944. Το χωριό τους είχε καεί τον προηγούµενο χρόνο από Ιταλούς και Κοµιτατζήδες

161


162


Αίτηση κατοίκου των Σερβίων προς το Νοµάρχη Κοζάνης το ∆εκέµβριο του 1943 µε την οποία ζητεί περίθαλψη. Είχε καταγγείλει την ύπαρξη οργάνωσης του ΕΑΜ/ΚΚΕ στα Σέρβια στην τοπική Χωροφυλακή, αλλά η τελευταία θεωρώντας τον προδότη τον έκλεισε µε τη συνεργασία των Γερµανών στο στρατόπεδο του Παύλου Μελά. Το έγγραφο δείχνει την ευνοϊκή στάση της Ελληνικής Χωροφυλακής έναντι των Ελλήνων επαστατών.

163


163


164


Επάνω: Αρχή απολογίας του επίλαρχου Χρήστου Λαζαρίδη, διοικητή του 28ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ στο ανταρτοδικείο Πενταλόφου τον Ιούνιο του 1944. Κατηγορήθηκε µαζί µε άλλους για στάση και φυλακίστηκε για έναν περίπου χρόνο µαζί µε οµοϊδεάτες του. Κεντρικό διακύβευµα ήταν η εξαιρετικά φιλική στάση του ΕΑΜ προς τους Σλαβοµακεδόνες ∆ίπλα: µεταπολεµική ανακοίνωση σε εφηµερίδα της Καστοριάς για την πυκνή προπαγάνδα του ΕΑΜ/ΚΚΕ

165


Νεκρολογία κατοίκου του Μελάνθιου Καστοριάς σε τοπική µεταπολεµική εφηµερίδα. Ο θανών εντάχθηκε ως αντάρτης στον ΕΛΑΣ, αλλά φυλακίστηκε ως αντιδραστικός, επειδή αντέδρασε βλέποντας τη θωπεία του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ προς τους «µυστικότερους χθρούς µας τους σλαύους»

166


Επάνω: διαµαρτυρία του συνταγµατάρχη ∆ηµάρατου, διοικητή της ΙΧ µεραρχίας του ΕΛΑΣ, το Σεπτέµβριο του 1943 σχετική µε την αποφυγή εκτέλεσης διαταγών από αντάρτες κατόπιν «ολοµελειών». Ας συνέρχονται αυτές µετά την εκτέλεση της διαταγής προτείναι ο συνταγµατάρχης, ο οποίος λίγο αργότερα παραιτήθηκε και ιδιώτευσε στο χωριό του Κάτω: παράπονα ∆ηµάρατου για συνθήµατα κι επιγραφές του ΕΛΑΣ, που «εκφεύγωσι του πνέυµατος του Ε.Α.Μ.», Σεπτέµβριος 1943

167


Επάνω: όταν ο ΕΛΑΣ εξεστράτευσε εναντίον του Ε∆ΕΣ οι Σύµµαχοι σταµάτησαν την υποστήριξή τους στους αντάρτες µε αποτέλεσµα οι πολιτικοί της ΙΧ µεραρχίας να διατάξουν τη συγκέντρωση τροφίµων από το λαό και τους πλουσίους των πόλεων. «Επιβάλλεται να λάβωµε όλα τα µέτρα» κατέληγε η διαταγή τον Οκτώβριο του 1943. Πράγµατι τον µεθεπόµενο µήνα στεναχωρηµένος από τροφές ο ΕΛΑΣ άρχισε τις επιδροµές εναντίον πεδινών χωριών ∆ίπλα: ανακοίνωση σε εφηµερίδα του ΚΚΕ Καστοριάς το Σεπτέµβριο του 1944 για τα Σλαβοµακεδονικά Σχολεία. Λειτούργησαν όµως αυτά 5 µήνες αργότερα µε αποτέλεσµα να ανοίξει περισσότερο το χάσµα µεταξύ Σλαβοµακεδόνων και Ελλήνων

168


Γενική διαταγή της ΙΧ µεραρχίας το Νοέµβριο του 1943 µε την οποία σταµατούν όλες οι αγορές µε λεφτά, καθώς η ΣΣΑ έχει διακόψει την οικονοµική της στήριξη. «Θα φτάσωµε σε αδιέξοδο και στη βεβαία καταστροφή» αν συνεχιστεί η κατάσταση, λέει ο αντιπρόσωπος του ΕΑΜ και υπεύθυνος του 2ου γραφείου Νικόλαος Ξυνός ή Σµόλικας, κοµουνιστής από την Τσαρίτσανη

169


Κατάσχεση σίτου το ∆εκέµβριο του 1943 και τσιγάρων από το Γρεβενιώτη βιοµήχανο Ν. Αναγνώστου, από τον οποίο ζητά και ενοίκιο για µηχανή άρµατος που χρησιµοποιούσε. Η ένδεια του ΕΛΑΣ έχει φθάσει σε ακρότατο σηµείο

170


Ετοιµαζόµενος ο ΕΛΑΣ να κτυπήσει τα οπλισµένα χωριά του κάµπου για να λάβει τρόφιµα, αναζητά όπλα πολεµοφόδια από τους κατοίκους της ανταρτοκρατούµενης ζώνης, έστω και µε τη βία, µε διαταγή του το ∆εκέµβριο του 1943. Από το άλλο µέρος φοβάται µήπως αντιδράσουν ένοπλοι πολίτες µέσα στη δική του ζώνη κατοχής.

171


Στεναχωρηµένος από τροφές και πολεµοφόδια ο ΕΛΑΣ στα τέλη του 1943 ο ΕΛΑΣ αναγκάστηκε να αποτάξει ορισµένους αντάρτες. έπειτα όµως από πρόσφατες γερµανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, πυρπολήσεις χωριών και πύκωνση της δραστηριότητας της Ελληνικής Πολιτείας και των Εθνικιστών και δισταγµοί για τις επιθέσεις εναντίον ελληνικών χωριών άρχισαν να λιποτακτούν αρκετοί αντάρτες. Η κείµενη εδώ διαταγή την 11η Ιανουαρίου του 1944 προσπαθεί να αποτρέψει περαιτέρω απίσχνανση του αριθµού των µονίµων ανταρτών

172


Ένα πολύ σηµαντικό κτύπηµα των Γερµανών εναντίον του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ/ΚΚΕ έλαβε χώραν στα Λιβερά την 3η Φεβρουαρίου του 1944. Στελέχη του ΚΚΕ φονεύθηκαν εκεί όπως κι αντάρτες του ΕΛΑΣ, ενώ πυρπολήθηκαν και λεηλατήθηκαν δύο χωριά. Όπως διαπιστώνεται από το κείµενο εδώ έγγραφο τα απαλλοτριωθέντα ζώα των χωρικών δόθηκαν από τους Γερµανούς στα Λαϊκά Συσσίτια της Κοζάνης, µία κίνηση καλής θέλησης µε σκοπό τη διατήρηση ή έναρξη της φιλίας των Ελλήνων προς τους Γερµανούς

173


Επάνω: ο πανικός του ΕΛΑΣ έπειτα από τις εκκαθαριστικές επιθέσεις των Γερµανών τον Ιούλιο του 1944 φαίνεται στην αλληλογραφία ανταρτών της Θεσσαλίας τον Αύγουστο του ιδίου έτους. Βλάχοι αγωγιάτες µεταδίδουν τα νέα διάλυσης του ΕΛΑΣ, ότι δεν στάθηκε να πολεµήσει, ότι αιφνιδιάστηκε κι ότι εξ αιτίας του έκαψαν τα χωριά οι Γερµανοί Κάτω: προσπάθεια ηρωοποίησης ανταρτών αλλά και πολιτών, «ιδία αντιπροσώπων Πολιτικών Οργανώσεων» όπως αναφέρει η ανακοίνωση της ΙΧ µεραρχία τον Οκτώβριο του 1943

174


Αναζητώντας την εύνοια των Συµµάχων µετά τις επιτυχηµένες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερµανών τον Ιούλιο του 1944 κατά τη διάρκεια των οποίων πυρπολήθηκαν όλα σχεδόν τα χωριά των Γρεβενών και του Βοϊου η ΙΧ εξέδωσε την κείµενη εδώ εντολή

175


Πρόσφατη έκθεση παραρτήµατος της ΠΕΑΕΑ ∆υτικής Μακεδονίας µε αναφορά στις γερµανικές ωµότητες, στις µάχες του ΕΛΑΣ εναντίον των κατακτητών και στη στελέχωση της ΟΜΜ του ΕΛΑΣ. Είναι αξιοσηµείωτο ότι ως µάχες αναφέρονται οι ελιγµοί κατά τη διάρκεια εκκαθαριστικών επιχειρήσεων των Γερµανών. Αν αυτοί αφαιρεθούν οι επιθέσεις εναντίον των Γερµανών είναι όχι περισσότερες από δύο, ενώ οι ενέδρες εναντίον τους χωρίς τη συµµετοχή Συµµάχων καταδροµέων ταυτίζονται σχεδόν ως προς τον αριθµό. ∆εύτερο χαρακτηριστικό είναι η αγνωσία των στελεχών του ΕΛΑΣ ∆υτικής Μακεδονίας όσον αφορά στις µονάδες Γρεβενών και Καστοριάς – επιπλέον ο Γεώργιος Γιαννούλης δεν χρηµάτισε ποτέ καπετάνιος του 28ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ. Η αγνωσία αυτή δείχνει ότι ο ΕΛΑΣ δεν παγιώθηκε ποτέ ως κλασικός στρατός και µία µεταβλητή γι αυτό ήταν η διαπάλη πολιτικών και στρατιωτικών ανάµεσά του

176


Άνω αριστερά: ο τουρκόφωνος αγρότης Γεώργιος Λαζαρίδης από το Φούφα Εορδαίας, υπαρχηγός του εικονιζόµενου δίπλα ελληνόφωνου Μικρασιάτη Φραγκίσκου Κολάρα µε στάγιερ και βαµµένο µαύρο χιτώνιο. Αµφότεροι υπήρξαν πρωτοπόροι αντάρτες της ΥΒΕ/ΕΚΑ, αλλά διωκόµενοι ως Παοτζήδες από τον ΕΛΑΣ ως το Κιλκίς σχηµάτισαν στις αρχές του 1944 υπό την ανοχή των Γερµανών ένοπλα αντικοµουνιστικά τµήµατα του ΕΕΣ µέσα στην κωµόπολη της Πτολεµαϊδας ∆ίπλα: ο τουρκόφωνος Μιχαήλ Παπαδόπουλος ή Μιχάλαγας επάνω σε ένα εντυπωσιακό άλογο. Ασχολούµενος µε το ζωεµπόριο ο Μιχάλαγας υποστήριζε στην αρχή το ΕΑΜ, αλλά έπειτα από την κλοπή των ζώων του εντάχθηκε στην ΥΒΕ/ΕΚΑ και µετά στην ΠΑΟ και τον ΕΕΣ όπου διετέλεσε κι αρχηγός της ∆υτικής Μακεδονίας

177


Επάνω: αριστερά ο δικηγόρος και εθνικιστής διανοούµενος Ιωάννης Αντωνιάδης από το Βελβεντό. Θεωρούνταν ο σπουδαιότερος αντίπαλος του ΕΑΜ στον τοµέα της πολιτικής επικοινωνίας, αλλά στην πραγµατικότητα δεν είχε στενές σχέσεις µε τον ΕΕΣ. ∆εξιά ο Ευστάθιος Κωνσταντινίδης ή Κοτζιά Ιστάς από τα Ίµερα, µεγαλοκτηνοτρόφος που η γνώµη του ήταν πάντα σεβαστή. Εκτελέστηκε από τον ΕΛΑΣ στο χωριό του το Νοέµβριο του 1944 Κάτω: ο καπετάν Παντελής Κυριακόπουλος από το αρµενόφωνο Φουντουκλί ως αντάρτης του αγώνα εναντίον των Τούρκων στη Μικρά Ασία. Αξιωµατικός εξ απονοµής ο Παντελής ανέλαβε αρχηγός του ΕΕΣ Μαυροδενδρίου και ∆ρεπάνου. Επί κυρίως Εµφυλίου πολέµησε τους αντάρτες ως αρχηγός αντικοµουνιστικού αποσπάσµατος

178


Επάνω αριστερά: ο τουρκόφωνος σιδεράς Αλέξης Τσακίρογλου από τον Πελαργό, αρχηγός των οπλιτών του ΕΕΣ Πελαργού. Στο δεύτερο αντάρτικο πολέµησε ως αξιωµατικός της Χωροφυλακής. ∆εξιά: νεαροί οπλίτες του ΕΕΣ της κωµόπολης Πτολεµαϊδας. Κάτω: το αρχηγείο του ΕΕΣ Αναρράχης στο οποίο είχε σταλεί ως στρατιωτικός διοικητής ο αγρότης Λάµπρος Κελεµπεσλής από το Σπάρτο, πρώην αντάρτης του ΕΛΑΣ

179


Επάνω αριστερά: ο αγροφύλακας Αχιλλέας Τριανταφυλλίδης από την Κοιλάδα. Αρνήθηκε την ένταξη στον ΕΛΑΣ και εντάχθηκε στην ΠΑΟ κι έπειτα στον ΕΕΣ διατελώντας αρχηγός των οπλιτών του χωριού του. ∆εξιά ο Χαράλαµπος Καβακίδης από τον Άγιο ∆ηµήτριο, οπλαρχηγός των οπλιτών του χωριού του και από τους λίγους Πρόσφυγες που σταµάτησε σχετικά νωρίς να υποστηρίζει το Κόµµα των Φιλελευθέρων Κάτω: αντικοµουνιστικό απόσπασµα επί κυρίως Εµφυλίου. Όρθιος µε τα πολιτικά ο Ευστάθιος Κωνσταντινίδης ή Χασιλάς, οπλαρχηγός του ΕΕΣ Κλείτου, δεξιά του ο δάσκαλος Θεοφάνης Σκούρτης και δίπλα του ο καπετάν Παντελής (κοντός και παχύς)

180


Ο κοντύτερος από τους τρεις είναι ο τουρκόφωνος υπολοχαγός Λεωνίδας Ιωαννίδης από το Βατόλακκο. Από στέλεχος της ΠΑΟ και τους ΕΕΣ Κοζάνης µετακόµισε λόγω φόβου από τον ΕΛΑΣ στη Θεσσαλονίκη όπου έλαβε υψηλότερα αξιώµατα. Συναντήθηκε µε το Ναπολέοντα Ζέρβα το καλοκαίρι του 1944, αλλά η συνεργασία τους δεν τελεσφόρησε. Εκτελέστηκε στο Κιλκίς το Νοέµβριο του 1944

Ελληνόφωνος Μικρασιάτης οπλίτης του ΕΕΣ από το Βατερό. Στο χέρι του φορά περιβραχιόνιο για να ξεχωρίζει από τους αντάρτες, αφού οι οπλίτες του ΕΕΣ φορούσαν κι αυτοί την ελληνική στρατιωτική στολή. Στο δίκωχό του φαίνεται το σήµα της οργάνωσή του, ο Άγιος Γεώργιος καβαλάρης

181


Τµήµα κατάστασης οπλιτών του ΕΕΣ Βαθυλάκκου. Πρώτος ο ελληνόφωνος Μικρασιάτης Ι. Καραβέλης, αντάρτης εναντίον των Τούρκων και παλαιός κοινοτάρχης του χωριού

182


Επάνω: ο τουρκόφωνος αγρότης «Ντιµίτ Τσαούς» ή ∆ηµήτριος Γεωργιάδης από τη Μεσιανή, οπλαρχηγός για ένα διάστηµα του ΕΕΣ του χωριού του. Κάτω: στο χωριό Ποντοκώµη µετανάστευσαν κυρίως Καυκάσιοι, ενώ οι Λαζόφωνοι Πόντιοι ήταν µειονότητα. Ο εικονιζόµενος φονεύθηκε πράγµατι µαζί µε άλλους 3 πατριώτες του από εξαγριωµένους Καυκάσιους χωριανούς του µε ξύλα και πέτρες επί Εαµοκρατίας, το Νοέµβριο του 1944

183


Προαγωγή του 40χρονου δασκάλου Θεοφάνη Σκούρτη από τον Αλιάκµονα Βοϊου τον Αύγουστο του 1944. Ο δάσκαλος, έφεδρος υπολοχαγός, στις αρχές το 1944 ανέλαβε αρχηγός τµήµατος του ΕΕΣ στα Καραγιάννια, αντικοµουνιστική καριέρα που συνέχισε και στον κυρίως Εµφύλιο Πόλεµο πολεµώντας τους αντάρτες του ∆ΣΕ επίσης ως αξιωµατικός

184


Επάνω: φωτογραφία το καλοκαίρι του 1944 στην Αυστρία. Εικονίζονται από αριστερά η ηγεσία του ΕΕΣ: Λεωνίδας Ιωαννίδης, Αυστριακός, Αθανάσιος Καπνόπουλος, Κισά Μπατζάκ, Μιχάλαγας, Γερµανός και Παναγιώτης ∆αδούλης Κάτω: οι ίδιοι ΄Έλληνες εθνικιστές σε πόζα µαζί µε περισσότερους Γερµανούς –στη µέση ο άνδρας µε το κοστούµι είναι πιθανώς µέλος της κυβέρνησης Τσιρονίκου. Το ταξίδι στην Αυστρία έλαβε χώραν για να κολακευτούν και να µην συµπράξουν µε τον Ε∆ΕΣ εναντίον των Γερµανών

185


Επάνω: φαγητό µαζί µε Γερµανούς στην Αυστρία. Μπροστά αριστερά ο Αθανάσιος Καπνόπουλος. ∆εξιά του φαλακρού Γερµανού ο Κισά Μπατζάκ κι αριστερά του ο Μιχάλαγας Κάτω: Κιλκίς Νοέµβριος 1946, κατάθεση στεφάνων για τους νεκρούς κι εκτελεσθέντες του ΕΕΣ. ∆εξιά ο Μιχάλαγας και δίπλα του ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, βουλευτής Κοζάνης. Ο Μιχάλαγας αρνήθηκε να πολιτευτεί από σεµνότητα, επειδή δεν ήξερε γράµµατα, αλλά και διότι διαφωνούσε µε αρκετούς από τους επί Κατοχής υφισταµένους του σε πολεµικά κι όχι ζητήµατα. Είχε σκεφτεί π.χ. να αφήσει την ΠΑΟ και να ενταχθεί στο ΕΑΜ το καλοκαίρι του 1943 ή προέτρεπε αρκετούς χωρικούς να µην ενταχθούν στον ΕΕΣ.

186


Επάνω: άδεια µετάβασης στην Πτολεµαϊδα εµπόρου της Κοζάνης και πώλησης αρβυλών που εκδόθηκε από τον ΕΕΣ Κοζάνης τον Ιούλιο του 1944. ∆ίπλα: υποχρεωτικός έρανος του ΕΕΣ για την κατασκευσή αρβυλών προς χρήσιν της οργάνωσης. Κάτω:ανακοίνωση του ΕΕΣ τον Ιούνιο του 1944 ότι ο φόρος εισαγωγής θα λαµβάνεται από αυτόν κι όχι από τις ∆ηµόσιες Αρχές (ούτε κι από την ΕΣΟ)

187


Επάνω: τµήµα ονοµαστικής κατάσταση Κοζανιτών που υποχρεώθηκαννα παραδώσουν ερανική εισφορά στον ΕΕΣ τον Ιούνιο του 1944, αφού οι Γερµανοί δεν πρόσφεραν τρόφιµα ούτε λεφτά στην εθνικιστική οργάνωση Κάτω: απόκκοµα ονοµαστικής κατάστασης Κοζανιτών που υποχρεώθηκαν να συνεισφέρουν στον ΕΕΣ κουβέρτες και είδη εστίασης, προφανώς για τους εκατοντάδες πυροπαθείς που προσέρχονταν στην πόλη διωκόµενοι από τον ΕΛΑΣ

188


Κατάσταση κατοίκων Βατολάκκου το Σεπτέµβριο του 1944 για χορήσηση άλατος και σπίρτων –τη θεώρησε ο ΕΕΣ. Οι οικογένειες αυτές µετανάστευσαν στην Κοζάνη υπό την προστασίαν του Μιχάλαγα, φοβούµενοι τους Γερµανούς και τους αντάρτες. Αρκετοί όµως από αυτούς έχασαν τη ζωή τους το Νοέµβριο του 1944 εκτελεσµένοι από τον ΕΛΑΣ

189


Καθώς ο καιρός κρυώνει Εθνικιστής Βελβεντινός που ζει στην Κοζάνη ζητά το Σεπτέµβριο του 1944 ένα πουλόβερ από το Νοµάρχη. Αναφέρει ότι µετανάστευσε στην πόλη διότι διώκονταν από τους αντάρτες, που λεηλάτησαν το σπίτι του και απήγαγαν τους γονείς του

190


Επάνω: Αίτηση της χήρας του ταγµατάρχη Γεωργίου Μαρωνίδου, στρατιωτικού διοικητή του ΕΕΣ Κοζάνης που εκτέλεσε ο ΕΛΑΣ µαζί µε την κόρη του στην Καστανιά Βεροίας, για χορήγηση υαλοπινάκων το Σεπτέµβριο του 1944 Κάτω: αλληλογραφία του ∆ήµου Κοζάνης µε τον ΕΕΣ σχετικά µε δηλώσεις που ζητεί η οργάνωση των Εθνικιστών

191


Έγγραφο του Ιουνίου του 1944 µε το οποίο ο ΕΕΣ βεβαιώνει πως ένας Πρόσφυγας που από την Καστοριά προσήλθε στην Κοζάνη είναι άξιος περίθαλψης

Έγγραφο του ΕΛΑΣ τον Ιούνιο του 1944 µε το οποίο δηλώνεται η επισήµως αποτυχηµένη προσέγγιση του ΕΕΣ Κοζάνης µε τον Ε∆ΕΣ µέσω του Λεωνίδα Ιωαννίδη –λανθασµένα ο ΕΕΣ αναφέρεται ως ΕΣΟ

192


∆ήλωση ζηµιών από την «Π.Α.Ο.» τον Ιούνιο του 1944 κατοίκου του χωριού Κρανίδια Σερβίων. Στην πραγµατικότητα επρόκειτο για οπλίτες του ΕΕΣ που πέρασαν τον ποταµό µαζί µε Γερµανούς για ανίχνευση των δυνάµεων του ΕΛΑΣ και συλλογή τροφίµων

193


∆ήλωση φυλακισµένων στον Πεντάλοφο εντοπίων ελληνοφώνων κατοίκων Καισάρειας το Μάρτιο του 1944 σε εφηµερίδα του ΕΑΜ, χάριν της οποίας έπειτα απελευθερώθηκαν. Παρακαλούν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ να τους ελεήσει παρόλο που φάνηκαν ψεύτες και εποίησαν «πονηρά»

194


∆ήλωση ζηµιών του Λαζού Γεωργίου Σπυρόπουλου από τα Κοµνηνά, µάλλον απόσυνοριακές τις πιο ειλικρινείς καθώςµεταξύ αναφέρει ελάχιστα πράγµατα τους που Αριστερά: συγκρούσεις Ελλήνων στρατιωτών, του πήραν οι οπλίτες Βλάχοι του ΕΕΣβοσκοί, αµέσωςκιµόλις σχηµατίστηκαν. αδελφός οποίους συνέδραµαν ενόπλων ΣλαβοφώνωνΟληστών του Βασίλειος, παλαιός κοινοτάρχης φονεύθηκε από οπλίτες του Πούλου, συνδυάζονταν µε τον αλυτρωτισµό των βορείων γειτόνων της Ελλάδας, ενώ ο ίδιος περιέθαλπε στο σπίτι του για δύο χρόνια ένα Βρετανό στον οποίο εµπλεκόταν εν µέρει και πολιτευτές του ΚΚΕ της ∆υτικής στρατιώτη Μακεδονίας µε αποτέλεσµα την αυξανόµενη προσοχή του Κράτους στην περιοχή.

195


∆ήλωση ζηµιών που προξένησαν οι «Παοτζήδες» στα Κοµνηνά Εορδαίας. Πρόκειται προφανώς για οπλίτες του ΕΕΣ από το ίδιο ή από άλλα διπλανά χωριά. Αν το απαλλοτριωθέν χόρτο δεν προορίζονταν για τους Γερµανούς, το ήθελαν οι οπλίτες για να ταϊσουν τα ζώα τους, καθώς στεναχωρούνταν από τροφές όσο ο ΕΛΑΣ τους πίεζε

196


Λαζόφωνος κάτοικος Πελαργού δηλώνει σε ξεχωριστό χαρτί, κι όχι στην κανονική έντυπη δήλωση που έπρεπε να υπογράψει ο πρόεδρος της Κοινότητας ότι ζηµιώθηκε από τους Γερµανούς. Όµως στη δήλωση αναφέρι ότι τραυµατίστηκε στο πόδι «υπό των Ταγµάτων Ασφαλείας ∆ιαταγή των Γερµανών», δηλαδή από χωριανούς του οπλίτες του ΕΕΣ

197


Το πρώτο φύλλο της συµπληρωµατικής κατάθεσης του αντισυνταγµατάρχη Αναστ. Μουµτζή το Νοέµβριο του 1944 στο Ανταρτοδικείο της ΙΧ µεραρχίας του ΕΛΑΣ σχετικά µε τον ΕΕΣ. Ο Μουµτζής διορίστηκε υποχρεωτικά διοικητής του ΕΕΣ Κοζάνης, αλλά µε σύνδεσµο τον Κοζανίτη Κωνσταντίνο Γκέκα λιποτάκτησε τελικά στους αντάρτες. Η κρίση του προς τον ΕΕΣ ήταν πολύ αυστηρή, ίσως επειδή κατέθετε έµπροσθεν του ΕΛΑΣ

198


Ανακοινωθέν σε καθαρεύουσα του 53ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ σχετικά µε την πρώτη επίθεση των ανταρτών εναντίον των Λευκάρων και της Σκάφης όπου οι «αντιδραστικοί» είχαν «σοβαράς απωλείας» -στην πραγµατικότητα δεν είχαν κανέναν. Στο ίδιο ανακοινωθέν περιγράφεται η επίθεση του αποσπάσµατος Υψηλάντη εναντίον γερµανικής κούρσας νότια της Καλαµιάς κατά την οποία φονεύθηκε επί τόπου ο χειρούργος των Ες Ες δρ Χαςς µε αποτέλεσµα να φονεύθούν δεκάδες κάτοικοι του Βατερού, να εκτελεστούν άλλοι τόσοι και να κρατηθούν εκατοντάδες χωρικοί. Στην ενέργεια αυτή των ανταρτών οφείλεται κατά ένα µεγάλο µέρος η µαζική επιτάχυνση του εξοπλισµού των χωριών της Κοζάνης εναντίον των ανταρτών

199


200


Αίτηση κοινότητας Κάτω Κώµης προς την Γ∆∆Μ το Σεπτέµβριο του 1946 για λήψη φορβάδων. Το εντόπιο ελληνόφωνο αυτό χωριό κτυπήθηκε από το 1/27 τάγµα του ΕΛΑΣ την 27η Ιανουαρίου του 1944, οικίες πυρπολήθηκαν, φονεύθηκαν δύο άτοµα και περισσότεροι αιχµαλωτίστηκαν. Προς το καλοκαίρι του ιδίου έτους οι οπλίτες αποτραβήχτηκαν στο Βαθύλακκο, αλλά επέζησαν όλοι. Από τα 15 θύµατα του µικρού αυτού χωριού οι 13 φονεύθηκαν από τον ΕΛΑΣ και µόνο 2 από τον ΕΕΣ

201


∆ήλωση ζηµιών κατοίκου της Άρδασας από τον ΕΛΑΣ τον Αύγουστο του 1944 αλλά και επί Εαµοκρατίας σε ζώα, γεννήµατα και ρουχισµό. Η αναφορά της καταστροφής του καπνοχώραφού του χρειάζεται περαιτέρω διαλεύκανση

202


∆ήλωση ζηµιών κατοίκου της Άρδασας όπου φαίνεται ότι εξαναγκάστηκε να µεταφέρει µε το κάρο του ανθρώπους ή υλικά για το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και πως τόσο ο ίδιος όσο και ο υιός του κρατήθηκαν από το ∆εκέµβριο του 1944 έως το Μάρτιο του 1945 σε στρατόπεδο κρατουµένων –προφανώς στο Βυθό Βοϊου

203


∆ήλωση ζηµιών κατοίκου της Άρδασας από τον ΕΛΑΣ: οι αντάρτες πήραν καπνό, γεννήµατα, ρούχα, υποδήµατα, κουβέρτες. Αυτό που δεν µπορεί να αµφισβητηθεί είναι η οµηρεία του ιδίου και της µητέρας του για ένα χρονικό διάστηµα –η µητέρα του ίσως έµεινε λιγότερο από 3 µήνες κρατούµενη σε στρατόπεδο του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ

204


∆ήλωση ζηµιών κατοίκου του Πελαργού από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Οι αντάρτες κατά τη διάρκεια των δύο επιθέσεων εναντίον του χωριού πυρπόλησαν το σπίτι του. Επί Εαµοκρατίας ο ίδιος κρατήθηκε σε στρατόπεδο, όχι όµως για 6 µήνες όπως δηλώνει, διότι 5 περίπου µήνες ήταν το µεγαλύτερο διάστηµα κράτησης. Πάντως οι Πελαργινοί κρατήθηκαν περισσότερο από όλους τους οπλίτες, προφανώς για να ξεπλύνουν την ήττα του ΕΛΑΣ που δεν µπόρεσε ποτέ να µπει µέσα στο χωριό τους

205


Ένορκη βεβαίωση στο Ειρηνοδικείο Γρεβενών ότι ο τουρκόφωνος αγρότης Παναγιώτης Κούρτογλου από το Βατόλακκο συνελήφθη από τον ΕΛΑΣ, φυλακίστηκε και πέθανε από την κακοποίηση το Σεπτέµβριο τυο 1944 στις φυλακές Γρεβενών. Η βιαιότητα των ανταρτών σχετιζόταν ίσως από την καταφυγή των κατοίκων του χωριού στην Κοζάνη τον Ιούλιο του 1944, γεγονός που δήλωνε την αντίθεση κατοίκων στην επανάσταση µέσα στην ανταρτοκρατούµενη περιοχή και που ίσως ακολουθούσαν και άλλοι

206


∆ήλωση κατοίκου του Ασπροκάµπου Γρεβενών ότι συνελήφθη από τον ΕΛΑΣ την 8η ∆εκεµβρίου 1944 και κρατήθηκε ως την 20ή Φεβρουαρίου 1945. Αρκετοί κάτοικοι συνελήφθηκαν στη ∆υτική Μακεδονία, όταν ξέσπασαν τα ∆εκεµβριανά στην Αθήνα, από φόβο µήπως ενταθεί η αντίδραση εναντίον του ΕΛΑΣ

207


∆ήλωση κατοίκου του Ασπροκάµπου Γρεβενών ότι συνελήφθη την 15η Ιουλίου 1944 από τον ΕΛΑΣ και κρατήθηκε για 40 µέρες. Η περίοδος αυτή ήταν κρίσιµη για το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ που είχε διαλυθεί από τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Γερµανών και πολλοί κάτοικοι είχαν δείξει την απέχθειά τους. Ο υποφαινόµενος ήταν τυχερός, διότι άλλοι παρόµοιοί του εκτελέστηκαν

208


∆ήλωση κατοίκου του Ασπροκάµπου Γρεβενών ότι την 1η Απριλίου του 1943 συνελήφθη από τον ΕΛΑΣ, κακοποιήθηκε, πυροβολήθηκε σε εικονικό εκτελεστικό απόσπασµα και φυλακίστηκε στα Γρεβενά για 50 µέρες. Έπειτα συνελήφθη πάλι την 8η ∆εκεµβρίου και κρατήθηκε ως τη συµφωνία της Βάρκιζας

209


Καστάσταση πυρποληθέντων Κλείτου Εορδαίας από τους αντάρτες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ την 18η Φεβρουαρίου του 1944. Με τον αριθµό 26 δηλώνεται η οικογένεια του εύπορου αγρότη Ευσταθίου Κωνσταντινίδη, που διετέλεσε αρχηγός των οπλιτών του ΕΕΣ του χωριού του

210


Η τελευταία σελίδα της κατάστασης πυροπαθών και λεηλατηµένων κατοίκων του Κλείτου Εορδαίας. Επρόκειτο για 220 οικογένειες, 1127 ανθρώπους που ζητούσαν την αρωγή της Νοµαρχίας. Ήταν φυσικό λίγο αργότερα οι πληγέντες να αναζητήσουν τη χαµένη περιουσία τους στην ανταρτοκρατούµενη Ερµακιά και το 1945 σε όσα χωριά δεν επλήγησαν από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ

211


Αίτηση κατοίκου του Κλείτου τον Ιούνιο του 1944 προς τη Νοµαρχία µε την οποία περιγράφει την πυρά της περιουσίας του από τον ΕΛΑΣ και ζητεί πισόχαρτο και άλλα υλικά για την επιδιόρθωση της οικίας του. Την αίτηση θεώρησε ο ΕΕΣ

212


Επάνω: κατάσταση πυροπαθών Φούφα. Αναφέρεται η επιλεκτική πυρπόληση από τον ΕΛΑΣ τον Απρίλιο του 1944 στην οικία του σλαβόφωνου αγροφύλακα Στεφάνου Χάιτα, ενός από τους πρώτους αντάρτες του Σώµατος Φραγκίσκου Κολάρα που έπειτα πέρασε στην ΠΑΟ και και τον ΕΕΣ. Εκτελέστηκε τον Απρίλιο του 1946 από τις Ο∆ΕΚ ή το ΝΟΦ Κάτω: την πυρά της οικίας Χάιτα ακολούθησαν στο ίδιο χωριό το Μάιο του 1944 λεηλασίες οικίες οπλιτών του ΕΕΣ όπως του Ιωάννη Πολυχρονίδη και του Ιωάννη Λαζαρίδη – αµφότεροι Τουρκόφωνοι αλλά ο τελευταίος ήταν υπαρχηγός του Κολάρα.

213


Αίτηση κατοίκου Χαραυγής το Σεπτέµβριο του 1944 προς τη Νοµαρχία –τη θεώρησε ο ΕΕΣ- για παραλαβή ενός πουλόβερ. Ο αιτών δηλώνει πυροπαθής από τον ΕΛΑΣ κι επαγγέλονταν τον οδηγό στην οργάνωση του ΕΕΣ

214


Αίτηση του ιατρού Γεωργίου Σαρρή προς την ΕΣΟ για εγκατάστασή του το Μάρτιο του 1944 σε οικία της Κοζάνης. Ήταν εγκαταστηµένος πρώτα στη Χαραυγή, αλλά έπειτα από την επίθεση εναντίον των χωριών φοβούµενος προσήλθε στην Κοζάνη αναλαµβάνοντας «τµηµατάρχης» στη «∆ιεύθυνση Υγιεινής» της ΕΣΟ. Η αίτηση σφραγίστηκε από την ΕΣΟ µε α.π.9, ένα από τα πρώτα έγγραφά της

215


Τµήµα κατάστασης πυροπαθών και λεηλατηθέντων κατοίκων του Πελαργού Εορδαίας από τον ΕΛΑΣ. Ο Πελαργός ήταν το πρώτο χωριό που επιτέθηκαν οι αντάρτες την 30ή ∆εκεµβρίου του 1943, αλλά και την 9η Φεβρουαρίου 1944, χωρίς όµως να το καταβάλλουν

216


Αίτηση κατοίκου του χωριού Σιδερά Καραγιαννίων το Μάρτιο του 1944 µε το οποίο ζητεί περίθαλψη από το Νοµάρχη. Το χωριό της πυρπολήθηκε από τους Γερµανούς την 3η Φεβρουαρίου του 1944 µαζί µε τα Λιβερά

217


Κατάσταση 13 πυροπαθών οικογενειών Ξηρολίµνης το Σεπτέµβριο του 1944. Οι οικίες τους πυρπολήθηκαν από τον ΕΛΑΣ και οι οικογένειες κατέφυγαν έπειτα στην Κοζάνη –ορισµένοι άνδρες είχαν ίσως πάει εκεί νωρίτερα υπηρετώντας στον ΕΕΣ όµως µόνο ένας από τους αναφερόµενους στην κατάσταση εκτελέστηκε το Νοέµβριο του 1944 από τον ΕΛΑΣ, οι υπόλοιποι επέστρεψαν στο χωριό τους

218

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 ΕΠΙΘΕΤΙΚΕΣ ΚΡΟΥΣΕΙΣ ΚΑΙ ΜΑΧΕΣ ΤΟΥ ΕΛΑΣ: 1943 -44 Α. ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΙΤΑΛΩΝ 1. ενέδρες 08.02.43 Ελευθεροχώρι (Συγκροτήµατα Βοΐου -Γρεβενών) 03.03.43 Βίγλα (Συγκρότηµα Μπούρινου) 2. επιθέσεις 04.03.43 Φαρδύκαµπος 04.43 Βωβούσα (Αρχηγείο Γρεβενών) Β. ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΒΟΥΛΓΑΡΩΝ ενέδρες 02.02.44 Τροπαιούχος Γ. ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ 1. ενέδρες 10.06.43 Σαραντάπορο 31.12.43 Νέος Καύκασος 24.01.44 Βατερό (Απόσπασµα Σινιάτσικου) 05.02.44 Τρίστενο Ζαγορίων 09.02.44 Ποντινή (1/27 τάγµα) 20.02.44 Μικροκλεισούρα (1/27 τάγµα) 04.04.44 Κλεισούρα (Απόσπασµα Σινιάτσικου) 13.04.44 Ροδιανή (Ζγκόστι +2 Γερµ) 00.07.44 Επταχώρι (Απόσπασµα Σινιάτσικου) 15.08.44 Φλώρινα (28 σύνταγµα) 30.08.44 στροφή Ροδιανής (1/27 τάγµα) 00.08.44 Κλειδί (28 σύνταγµα) 23.09.44 Φλώρινα χτύπησαν φάλαγγα (28 σύνταγµα) 2. επιθέσεις 09.07.43 Ροδιανή (2/16 τάγµα) 20.07.43 Καλαµιά (27ο και 53ο συντάγµατα) 10;.06.43 Σαραντάπορο (Αρχηγείο Αµάρµπεη) 22.2.44 Μικροκλεισούρα Βεντζίων (1/27 τάγµα) 07.07.44 Κηπουρειό (53 σύνταγµα) 22.09.44 Κοζάνη (27ο, 28ο, 53ο συντάγµατα) ∆. ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 1. Ενέδρες τυφλές 03.01.44 Πολύµυλος (53ο σύνταγµα) 2. Επιθέσεις εναντίον ΥΒΕ/ΕΚΑ 07.04.43 Αυγερινός (Αρχηγείο Βοϊου) 08.04.43 Μελάνθιο (Αρχηγείο Γράµµου) 09.04.43 Ίµερα (Συγκρότηµα Πιερίων) 23.04.43 Υψώµατα Μυλοχωρίου (Συγκρότηµα Σινιάτσικου) 23.04.43 Χαραυγή (Συγκρότηµα Σινιάτσικου) 3. Επιθέσεις εναντίον ΠΑΟ 11.10.43 Πηγαδούλια (2/16 τάγµα)

219

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ 4. Επιθέσεις εναντίον Πούλου 13;02.44 Κλεισούρα (Απόσπασµα Σινιάτσικου) 5. Επιθέσεις εναντίον ΚΟΜΙΤΑΤΟΥ 01.04.43 Λιθιά (Αρχηγείο Σινιάτσικου –Συγκρότηµα Βιτσίου -ΥΒΕ/ΕΚΑ Καστοριάς) 24.04.43 Σκράπαρι (οµάδα Νικήτα) 26.04.43 Κρανοχώρι (οµάδα Νικήτα -Παπαφλέσσα) 01.05.43 Λακώµµατα (Αρχηγεία Βοΐου -Γράµµου) 11.11.43 Άργος Ορεστικό (16ο σύνταγµα) 11.01.44 Μεσοποταµία 25.03.44 Κολοκυνθού – Κορησός (28ο σύνταγµα) 28.4.44 Σιδηροχώρι (Απόσπασµα Βίτσι) 25.05.44 Μεσοποταµία (28ο σύνταγµα) 6. Πολιορκίες εναντίον χωριών του ΕΕΣ 30.12.43 Πελαργός (τάγµα Μπαρµπαγιώργου), Λεύκαρα - Σκάφη (53ο σύνταγµα) 07.01.44 Σπάρτο (Ανεξάρτητη ∆ιµοιρία 1/27 τάγµατος) 26.01.44 Άγιος ∆ηµήτριος (ΟΠΛΑ Εορδαίας) 27.01.44 Άνω Κώµη - Κάτω Κώµη (1/27 τάγµα) 29.01.44 Κοιλάδα (ΟΠΛΑ Εορδαίας) 08.02.44 Πελαργός (τάγµα Ακρίτα, τάγµα Αράπη) 13.02.44 Κοµνηνά (2/16 τάγµα) 18.02.44 Κλείτος (2/16 τάγµα) 28.02.44 Ακρινή (2/16 τάγµα) 13.03.44 Καισάρεια (1/27 τάγµα) 24.03.44 Άγ. ∆ηµήτριος-Ρυάκιο (16ο σύνταγµα), Κολοκυνθού - Ποριά (28 σύνταγµα) 19.04.44 Περικοπή (28ο σύνταγµα) 24.05.44 Μανιάκι (16ο -30ό συντάγµατα) 00.07.44 Κνίδη (εναντίον αποσπάσµατος ΕΕΣ –Εφεδρικό ΕΛΑΣ) 27.07.44 Σπάρτο (1/27 τάγµα) 23.08.44 Κλείτος (2/16 τάγµα) 28.08.44 Βαθύλακκος (1/27 τάγµα), Μεσιανή - Κουβούκλια (2/16 τάγµα) 03.09.44 Άρδασσα 04.09.44 Πτολεµαϊδα (ΟΠΛΑ Εορδαίας) 19.09.44 Μαυροδένδρι (Απόσπασµα Σινιάτσικου) 04.10.44 Βαθύλακκος (1/27 τάγµα) 24.11.44 Πετρανά – Βαθύλακκος - Κοιλάδα (53 σύνταγµα) - ∆ρέπανο (28 σύνταγµα) 25.11.44 Μεσσιανή – Ροδίτης - Λεύκαρα (28ο και 53ο συντάγµατα) 7. Συγκρούσεις µε ΕΕΣ σε ανοιχτό χώρο 27.06.44 Κοντοβούνι (σύγκρουση 1/27 –οπλιτών Βαθυλάκκου) 00.07.44 Μαύρη Ράχη Καµβουνίων 8. Επιθέσεις εναντίον Ε∆ΕΣ 13.11.43 Λειψώ Ηπείρου 05.12.44 Ανατολική Κράψη(50ο σύνταγµα) 12.12.44 Μέτσοβο (28ο, 53 συντάγµατα) 22.12.44 Μάρµατα Ιωαννίνων (28ο, 53 συντάγµατα) 24.12.44 Μιτσικέλι Ιωαννίνων (28ο, 53 συντάγµατα) 00.02.45 Ιωάννινα

220


Η αρχή βρετανικού εγγράφου σχετικού µε τις αποτυχηµένες συνοµιλίες παράδοσης του ΕΕΣ στην Κοζάνη από την 21η έως την 23η Νοεµβρίου 1944. συµµετείχε ο ΕΛΑΣ, ο ΕΕΣ, εκπρόσωπος της Ελληνικής Κυβέρνησης κι ένας Βρετανός στρατηγός

221


Επάνω: απόκοµµα τοπικής εφηµερίδας του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ σχετικά µε τις επιθέσεις του ΕΛΑΣ εναντίον των οπλισµένων χωριών. Αναφέρονται ότι κρατήθηκαν στο στρατόπεδο όσοι «Παοτζήδες» παρουσιάστηκαν, αλλά ουδεµία λέξη υπάρχει για τις 4 περίπου εκατοντάδες εκτελεσµένους οπλίτες του ΕΕΣ ∆ίπλα: µία από τις ελάχιστες γυναίκες που εκτελέστηκαν το Νοέµβριο του 1944 ήταν η εικονιζόµενη Σµυρνιά Αναστασία Τανή, σύζυγος του προέδρου της ΕΣΟ – εδώ µε τοπική ενδυµασία των Βεντζίων. Εκτελέστηκε εν ψυχρώ µαζί µε τον άνδρα της από τους αντάρτες του ΕΛΑΣ έξω από το σπίτι που τους φιλοξενούσε στα Πετρανά

222


Επάνω: σχεδιάγραµµα των επιθέσεων του ΕΛΑΣ την 24η Νοεµβρίου 1944 εναντίον των οπλισµένων χωριών του ΕΕΣ. Με τα κόκκινα αστέρια δηλώνονται οι συγκρούσεις. Με τα γαλάζια Ε οι οπλίτες του ΕΕΣ. Στα Ίµερα δεν υπήρξε επίθεση του ΕΛΑΣ.

223


Επάνω: από την εκταφή των οµαδικών τάφων στα Πετρανά τον Απρίλιο του 1945. Εκεί φονεύθηκαν περισσότεροι από 100 οπλίτες, οι περισσότεροι κατόπιν εκτέλεσης ∆ίπλα: σηµερινή αναµνηστική πλάκα στο νεκροταφείο των Πετρανών µε τους εκτελεσµένους Εθνικιστές του Νοεµβρίου του 1944

224


Επάνω: η δυτική όψη του ∆ηµοτικού Σχολείου Οινόης Κοζάνης. Στο υπόγειό του, η πόρτα του οποίου διακρίνεται κάτω, είχαν κλειστεί 100 και πλέον άνδρες την 25η Νοεµβρίου του 1944. Από εκεί έβγαιναν δεµένοι κατά οµάδες κι εκτελούνταν έξω από το χωριό. Οι τελευταίοι που αρνήθηκαν εκτελέστηκαν µε πυρά αυτοµάτων από τα παράθυρα. ∆ίπλα: πλάκα θυµάτων στο υπόγειο του ∆Σ Οινόης. Στην πραγµατικότητα εκτελέστηκαν εκεί 94 άνδρες, όλοι από προσφυγικά χωριά, αλλά όχι αποκλειστικά οπλίτες του ΕΕΣ. Οι θύτες του ήταν Πρόσφυγες, Αρβανίτες, Αθίγγανοι και Σλαβοµακεδόνες από τη Φλώρινα, το Αµύνταιο και την Εορδαία

225


Το µνηµείο θυµάτων στο τουρκόφωνο χωριό Λεύκαρα της Κοζάνης. Τα Λεύκαρα αντιµετώπισαν την επίθεση του ΕΛΑΣ την 2η Ιανουαρίου του 1944. Το Νοέµβριο του ιδίου έτους όσοι οπλίτες συνελήφθησαν µέσα στο χωριό –χωρίς µάχη- ή στα περίγυρά του εκτελέστηκαν οµαδικά έξω στα µπαϊρια προς τη Ζαρκαδόπετρα Κάτω: κοινοποίηση διαταγής της ΙΧ µεραρχίας του ΕΛΑΣ την 7η ∆εκεµβρίου 1944 µε την οποία απαγορεύεται η εκταφή των οπλιτών του ΕΕΣ από τους οµαδικούς τάφους, τουλάχιστον για να µη δυσφηµιστεί το ΕΑΜ

226


Επάνω: πλάκες µε τα θύµετα των Ιµέρων σε εκκλησία του χωριού. Στην πραγµατικότητα τα θύµατα της 26ης Νοεµβρίου είναι περισσότερα, αφού δεν συµπεριλαµβάνονται οπλίτες άλλων περιοχών όπως π.χ. των Αγίων Αναργύρων Βοϊου. Εκτελέστηκαν όλοι χωρίς να συµβεί καµία µάχη. Κάτω: χήρες ανδρών του ΕΕΣ το 1947 στην Κοζάνη αναµένοντας την ερευνητική επιτροπή του ΟΗΕ. Στην πραγµατικότητα ήταν πολύ περισσότερες, αφού ο ΕΛΑΣ

227


∆ίπλωµα πολεµικής συντάξεως του υπολοχαγού ∆ιαχειρίσεως Λεωνίδα Ιωαννίδη από το Βατόλακκο. Ορφανός από µητέρα ο Ιωαννίδης σπούδασε µένοντας στο οικοτροφείο Γρεβενών. Έπειτα κατέφυγε µε τη µικρή αδελφή του στην Κοζάνη όπου ανέλαβε επιτελικός στο παράρτηµα της ΠΑΟ κι έπειτα του ΕΕΣ. Εκτελέστηκε στο Κιλκίς από τον ΕΛΑΣ

228


26

ΝΕΚΡΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ 1940 -41 8

ΚΑΣΤΟΡΙΑ

2

96

1

ΓΡΕΒΕΝΑ

108

1 10

ΦΛΩΡΙΝΑ

299

5 7

ΚΟΖΑΝΗ

25

394

ΑΛΒΑΝΙΚΟ

ΙΤΑΛΙΚΕΣ ΒΟΜΒΕΣ

ΘΥΤΕΣ ΣΤΗ ∆Μ 1941 -46

ΚΑΤΑΚΤΗΤΕΣ & ΣΙΑ ΕΛΑΣ & ΣΙΑ ΕΚΑ-ΕΕΣ ΕΘΝΟ(ΧΩΡΟ)ΦΥΛΑΚΗ

229

ΓΕΡΜΑΝ ΒΟΜΒΕΣ

1800 1600

1200

230

1000 800 600 400 200 0

ΓΡΕΒΕΝΑ

ΚΟΖΑΝΗ

ΚΑΤΑΚΤΗΤΕΣ & ΣΙΑ

ΕΛΑΣ & ΣΙΑ

ΚΑΣΤΟΡΙΑ ΕΚΑ-ΕΕΣ

ΦΛΩΡΙΝΑ

ΕΘΝΟ(ΧΩΡΟ)ΦΥΛΑΚΗ


ΘΥΤΕΣ 1941 -1946

1400


Αίτηση χήρας Χρήστου Στάµου από Μαυραναίους προς το Ειρηνοδικείο Γρεβενών ότι ο σύζυγός της, ταγµατάρχης του Εφεδρικού ΕΛΑΣ, έχασε τη ζωή του την 17η ∆εκεµβρίου του 1944 διώκοντας κρυµµένους άνδρες του ΕΕΣ σε σπηλιά της Ζαρκαδόπετρας. Στη µάχη αυτή συνελήφθηκαν τραυµατίες ο Μιχάλαγας κι ο καπετάν Αλέξης από τον Πελαργό

231


Ένσταση εµπόρου της Κοζάνης το Νοέµβριο του 1944 κατά της απόφασης του εαµικού ∆ηµαρχιακού Συµβουλίου για υποχρεωτικό έρανο 10 χρυσών εικοσόφραγκων. ∆ηλώνει ότι φυλακίστηκε από τον ΕΕΣ διότι είχε αρνηθεί να τον ενισχύσει κι ότι ανέκαθεν ενίσχυε το ΕΑΜ «υλικώς και ηθικώς»

232


233


Ένσταση αδελφών Γκέκα κατά του υποχρεωτικού εράνου του ΕΑΜ Κοζάνης, σύµφωνα µε τον οποίο ζητώνταν 12 χρυσές λίρες. Οι αδελφοί Γκέκα λένε ότι 3 µόνο λίρες µπορούν να δώσουν. Ένας από τους αδελφούς, ο Νικόλαος ήταν µεγαλέµπορος πετρελαιοειδών, υποστηρικτής της ΕΚΑ και διαπρύσιος αρνητής του ΕΑΜ, ενώ ο έτερος Κωνσταντίνος υποστηρικτής κι αυτός της ΕΚΑ, αλλά ουδέτερος ή µάλλον φίλος του ΕΑΜ

234


Αρχικό απόσπασµα από κατάλογο ευπόρων εµπόρων Κοζάνης που υποχρεώθηκαν να συνεισφέρουν στο ΕΑΜ χρυσές λίρες αµέσως µετά την εγκαθίδρυση των ανταρτών στην πόλη της Κοζάνης. Με το µεγαλύτερο ποσόν, 15 λίρες χρεώθηκε ο έµπορος δερµάτων Βασίλειος Γκιαγκιάς

235


236


237


238


Επάνω: Με την πρώτη του απόφαση του 1945 την 8η Ιανουαρίου το εαµικό ∆ηµοτικό Συµβούλιο της πόλης Κοζάνης επέβαλε εξοντωτικό φόρο 3809 χρυσών λιρών σε 111 εµπόρους της πόλης. Ο έµπορος Νικόλαος Γκέκας – κρατούµενος του ΕΛΑΣ- µαζί µε το Χρήστο Βαλταδώρο χρεώθηκαν τα µεγαλύτερα ποσό, 200 λίρες έκαστος Κάτω: παράθεση γεύµατος στο µητροπολίτη Ιωακείµ από τον εαµικό ∆ήµο Κοζάνης το ∆εκέµβριο του 1944. Ο φιλόδοξος µητροπολίτης δεν γύρισε στο θρόνο της Κοζάνης, αλλά διέτριβε επί Εαµοκρατίας στη Θεσσαλονίκη

239


Εγκύκλιοι της εαµικής Νοµαρχίας Κοζάνης το ∆εκέµβριο του 1944. Με την πρώτη προτρέπουν τα κοινοτικά συµβούλια των χωριών να πληρώσουν τους οικογενειάρχες δασκάλους από το ταµείο της Κοινότητας ή έπειτα από έρανο. Με τη δεύτερη εντέλλονται οι Κοινότητες να έχει έτοιµους άνδρες για την εκκαθάριση του χιονιού. Οι δυστροπούντες θα παραπέµπονται στην Εθνική Πολιτοφυκακή. Τη ∆ιοικητική Επιτροπή Μακεδονίας στελεχώνει ο Φίλιππος Παπαδόπουλος από την Πτολεµαϊδα

240


Επάνω: διαταγή του εαµικού ∆ηµάρχου Κοζάνης το Νοέµβριο του 1944 στον Κωνσταντίνο ∆ακή ότι διατέθηκε για υπηρεσία στην ΕΤΑ Κάτω: ο εαµικός ∆ήµος Κοζάνης ζητά το ∆εκέµβριο του 1944 από το Σωµατείο Λαχανοπωλών ονοµαστική κατάσταση των Κοζανιτών παραγωγών λαχανικών στο πλαίσιο της «Εθνικής εισφοράς»

241


Επάνω: ειδοποίηση του εαµικού ∆ήµου Κοζάνης στους ιδιοκτήτες κάρων και αλόγων να παρουσιαστούν στην πλατεία Λαχαναγοράς για ταξινόµηση. Όποιος δεν παρουσιαστεί «θα τιµωρηθεί αυστηρά», καθώς ετοιµάζεται η εκστρατεία των τµηµάτων του ΕΛΑΣ εναντίον του Ε∆ΕΣ

242


Στα τρία αποκόµµατα φαίνεται σηµείωµα του εαµικού ∆ήµου Κοζάνης το Νοέµβριο του 1944 µε το οποίο διατάζει τους κατοίκους της πόλης να δέχονται στις οικίες τους προς φιλοξενίαν τα µέλη της ΕΤΑ, ειδάλλως θα υπάρξουν προβλεπόµενες κυρώσεις

243


Επάνω: αριστερά πόζα στρατιωτών στην πλατεία των Γρεβενών. Πίσω το κατεστραµµένο από τους Γερµανούς ∆ηµαρχείο. ∆εξιά δελτίο διανοµής βοηθηµάτων του ∆ΕΣ, της Εµέλ και της Ούνρρα Κάτω: έγγραφο της ΕΕ Κοζάνης του ΕΑΜ για πανεπαρχιακό συλλαλητήριο την 11η Μαρτίου 1945 για την «συνεχή εξόφθαλµη παραβίαση της συµφωνίας της Βάρκιζας»

243


244


Έγγραφο του Επάρχου Γρεβενών το ∆εκέµβριο του 1945 στο οποίο περιγράφεται η κάκιστη οικονοµική κατάσταση των κοινοτήτων της περιοχής λόγω των καταστροφών κατακτητών και ανταρτών σε οικίες, υλικά, γεννήµατα και ζώα

245


Αποκόµµατα εγγράφου σχετικό µε ονόµατα δασκάλων που ζητούν µετάθεση από τα Γρεβενά το 1945, προφανώς για να λησµονηθεί εξ αιτίας της απόστασης η δράση τους στο ΕΑΜ/ΕΛΑΣ

246


Κατάσχεση ποδηλάτου από κάτοικο της πόλης των Γρεβενών από Εθνοφύλακες το Μάιο του 1945. Στελεχωµένη η Εθνοφυλακή µε εθελοντές που είχαν ζηµιωθεί από το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ δυσαρεστούσε συχνά µε τη δράση της όχι µόνο διάφορους πολίτες, αλλά και το κράτος, ιδίως τους Βρετανούς

247


∆ιαµαρτυρία της Κοινότητας Πυλωρών Βεντζίων για την καθυστέρηση αφίξεως τροφίµων της Ούνρρα µε µοµφές εναντίον της Επιτροπής ∆ιανοµών Σιάτιστας το Σεπτέµβριο του 1945

248


∆ιαµαρτυρία Εαµιτών κατοίκων Αιανής για την ανώµαλη τροφοδοσία της Ούνρρα στο χωριό. Ζητούν αντικατάσταση της επιτροπής

249


∆ιορισµός από το Νοµάρχη του Ιωάννη Σπανούδη ως κοινοτάρχη στην Ποντινή το Νοέµβριο του 1945. Οι διοιρισµοί κρατικών υπαλλήλων αργούσαν στις αποµεµακρυσµένες περιοχές όπως τα αναφερόµενα Βένζια

250


Έγγραφο της Α∆Χ∆Μ το Νοέµβριο του 1945 µε το οποίο ζητείται από το ∆ήµαρχο Κοζάνης να βρει οικία όπου θα εγκατασταθεί Βρετανός αξιωµατικός. Αµέσως µετά την Κατοχή οι Βρετανοί άνοιξαν γραφεία στην Κοζάνη στο όνοµα της Αγγλο –Ελληνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών

251


252


Έγγραφο του Νοµάρχη Κοζάνης το Νοέµβριο του 1945 για την αδράνεια του 1/3 των κοινοτήτων του νοµού όπου λείπουν κοινοτικοί γραµµατείς. Ανάµεσα στα άλλα αίτια της καθυστέρησης προβάλλεται και η προπαγάνδα του ΕΑΜ

253


Επάνω: ιδοποίηση της Γ∆∆Μ προς την Εθνοφυλακή ∆ρεπάνου το καλοκαίρι του 1945 να συστήσει σε κατοίκους του χωριού να µην ενοχλούν συγχωριανό τους Κάτω: Εθνικόφρονες νέοι του ∆ρεπάνου το 1945 στη Νοµαρχία Κοζάνης

254


∆ιαµαρτυρία του ΕΑΜ προς τη Νοµαρχία Κοζάνης το καλοκαίρι του 1945 για πράξεις εθνικιστών εναντίων µελών του ΕΑΜ. Όσα είχαν πάθει οι Εθνικόφρονες κατά τη διάρκεια της Κατοχής και της Εαµοκρατίας από το ΕΑΜ προσπαθούσαν παρόµοια να πράξουν εναντίον των αντιπάλων τους

255


256


Κατάσταση Καυκάσιων οικογενειών τον Οκτώβριο του 1945 από τα Ίµερα που µετανάστευσαν στα Σέρβια. Έφυγαν µόνοι τους ή διώχτηκαν από τους Τουρκόφωνους χωριανούς των. Σχεδόν 100 άτοµα εκτέλεσε ο ΕΛΑΣ στα Ίµερα το Νοέµβριο του 1944 χωρίς να προηγηθεί µάχη. Καθώς στη διαδικασία επιλογής των κρατουµένων έλαβαν µέρος και οι Καυκάσιοι, θεωρήθηκαν εξ ίσου ένοχοι και η παραµονή τους στο χωριό δεν ήταν καθόλου ευχάριστη για τις οικογένειες των θυµάτων

257


Οι 234 Καυκάσιοι Ιµεριώτες αρνούνταν να επιστρέψουν στο χωριό τους και παρέµεναν στα Σέρβια παρά τις διαταγές των Αρχών δηµηουργώντας προβλήµατα στη διανοµή της βοήθειας της Ούνρρα

258


Κατάσταση ατόµων που χρειάζονταν άµεση περίθαλψη (παιδιά, άρρωστοι και φυλακισµένοι) τον Οκτώβριο του 1945 στη ∆υτική Μακεδονία, ένα σύνολο 31724 ατόµων

259


260


Το αρχικό και το τελικό τµήµα από κατάσταση φυλακισµένων στην Κοζάνη τον Απρίλιο του 1946. Επρόκειτο για 246 άτοµα εκ των οποίων το 56% ήταν Πρόσφυγες, το 28% Εντόπιοι Ελληνόφωνοι και το 14% Εντόπιοι Σλαβόφωνοι. Ανάµεσά τους 7 γυναίκες (3 -1 -3 αντίστοιχα)

261


Βεβαιώσεις Σωµατείων Εθνικοφρόνων Ανατολικού Εορδαίας κι Αυγερινού Βοϊου το 1945. Παρόµοιες Ενώσεις δηµιουργήθηκαν σε κάθε χωριό και πόλη αµέσως µετά τη λήξη της Εαµοκρατίας

262


263


Επάνω: αίτηση της συµβίας του ήδη εκτελεσµένου από τον ΕΛΑΣ προέδρου της ΕΣΟ Πτολεµαϊδας µε την οποία ζητά προς ιδιοκατοίκησιν το κατασχεµένο από το ΕΑΜ ξενοδοχείο του συζύγου της, που χρησιµοποιήθηκε ως Νοσοκοµείο ∆ίπλα: Κοζανίτης τραυµατίας από σύγκρουση Εαµιτών και Εθνικιστών τον Αύγουστο του 1945 στην Κοζάνη, όταν ήρθαν να οµιλήσουν στελέχη του ΕΑΜ. Με την επέµβαση των Βρετανών απεσοβήθησαν χειρότερες εξελίξεις

264


Έγγραφο του ∆ήµου Πτολεµαϊδας το Μάιο του 1945 σχετικά µε το κατασχεθέν από τον ΕΛΑΣ ξενοδοχείο του µακαρίτη προέδρου της ΕΣΟ Πτολεµαϊδας. Ενοίκια δεν καταβλήθηκαν στην ιδιοκτήτρια, διότι σύµφωνα µε τη ∆ιεύθυνση του Νοσοκοµείου «δεν εζητήθησαν»

265


Κατάσταση κοινοτικών υπαλλήλων και προέδρων που εκτελέστηκαν από τον ΕΛΑΣ επί Κατοχής κι Εαµοκρατίας στο νοµό Κοζάνης. Πρόκειται για 23 άνδρες

266


Κατάσταση χωριών του Γράµµου που αποκλείονταν το χειµώνα. Καθώς είχαν καεί από τους κατακτητές, η διαβίωση επρόκειτο να δυσκολέψει πολύ, όταν θα έπεφτε το χιόνι

267


Η ΥΧ Νεστορίου ζητά το Νοέµβριο του 1945 από τη Γ∆∆Μ έγκαιρη τροφοδοσία των ορεινών κοινοτήτων της περιοχής κι επίσης δασκάλους

268


Κείµενο τοπικής εφηµερίδας της Καστοριάς σχετικό µε ζώο που άρπαξαν κοµιτατζήδες από Πρόσφυγα του Άργους Ορεστικού και που βρίσκεται στη Φλώρινα. Για την εύρεση των ζώων τους οι Πρόσφυγες του Βοϊου και της Καστοριάς σχηµάτισαν ένοπλες οµάδες από τον Απρίλιο του 1945 και µετέπειτα

269


Κατάσταση εξαφανισθέντων και υπαρχόντων ζώων της Καστοριάς. Πολλά από αυτά άρπαξαν Κοµιτατζήδες επί ιταλικής και γερµανικής Κατοχής

270


Κατάσταση καταστραφέντων οικισµών Καστοριάς επί Κατοχής. Ολικώς καταστράφηκαν ορεινά ή ελληνόφωνα χωριά

271


∆ήλωση ζηµιών από Πρόσφυγα κάτοικο του Εµπορίου. Οι αντάρτες του πήραν ένα βόδι για εργασία και αυτό «έθανεν». Η προτίµηση των Προσφύγων παρά των Σλαβοµακεδόνων για παρόµοιες αγγαρείες δυσφήµιζε το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ στα µάτια των Προσφύγων

272


Έγγραφο στο οποίο φαίνεται ότι οι ορεινές κοινότητες της Καστοριάς εκτός των άλλων αντιµετώπιζαν και συνοριακά προβλήµατα µε Αλβανούς

273


Έγγραφο στο οποίο φαίνεται η καταφυγή 70 ατόµων από τη Βόρειο Ήπειρο (νότια Αλβανία) στη Φλώρινα από φόβο ή κατόπιν διώξεων από το κοµουνιστικό καθεστώς της γειτονικής χώρας. Τα προβλήµατα αυτά δυσχέραιναν την οµαλότητα από το 1945 κι εντεύθεν

274


Κατάσταση της Ούνρρα όπου φαίνεται ο αριθµός των µερίδων τον Ιανουάριο του 1946

275


Έκκληση της ΕΕΑΝΚ (Ένωσις Εθνικών Αγωνιστών; Νοµού Καστορίας) προς τους πρώην αντάρτες του ΕΛΑΣ να γραφούν στην οργάνωση

276


277


Επάνω: έγγραφο του 1946 στο οποίο περιγράφεται η κατάσταση στη νότια Γιουγκοσλαβία όπου υπήρχαν τα «Μακεδονικά Τάγµατα», Έλληνες Σλαβοµακεδόνες πρώην αντάρτες του ΕΛΑΣ ή πολίτες του ΣΝΟΦ. Ανάµεσά τους δρούσε κι ένας Έλληνας «συνταγµατάρχης». Εκεί κατέφευγαν όταν πιέζονταν οι ένοπλοι του ΝΟΦ, οι οποίοι προκάλεσαν στην περιοχή περισσότερα θύµατα από ότι η Εθνικιστές εκδικητές την ίδια περίοδο όπως φαίνεται από το παρακάτων σχήµα

278


Επάνω:τηλεγράφηµα του Ιανουαρίου του 1946 στο οποίο δηλώνεται ο φόνος του κοινοτάρχη Ατραπού υπό «Οχρανιτοκοµουνιστών». Η αιµατηρή δράση του ΝΟΦ στη Φλώρινα, το Αµύνταιο και την Καστοριά το 1945 ξεπερνούσε την αντίστοιχη εκδικητική των Προσφύγων στην ίδια περιοχή Κάτω: έγγραφο στη σλαβική που κατασχέθηκε επάνω σε Έλληνα πολίτη από τις Ελληνικές Αρχές

279

θύµατα στη ∆υτ. Μακεδονία το 1945 (µε το κόκκινο τα θύµατα του ΝΟΦ, µε το γαλάζιο τα θύµατα της ∆εξιάς)


12

10

280 8

6

4 S2

2

S1 0 Μάρτιος

Απρίλιος

Μάιος

Ιούνιος

Ιούλιος

Αύγουστος

Σεπτέµβριος

Οκτώβριος

Νοέµβριος


Στις αρχές του 1947 αποσυµφορήθηκαν οι φυλακές. Ένας από τους ελευθερωθέντες ήταν ο κοµουνιστής Γεώργιος Καλαγασίδης ή Γιωρίκας από το Φυτώκι Βοϊου, υπεύθυνος αργότερα του ΚΠ Μπουρίνου του ∆ΣΕ

281


Εικόνα από εφηµερίδα της Θεσσαλονίκης σχετικά µε εαµική συγκέντρωση στη Φλώρινα το 1946. Με την άφιξη Με την εγκατάσταση Σταθµών Χωροφυλακής και τµηµάτων Εθνοφυλακής η δηµόσια τάξη αποκαταστάθηκε και το ΕΑΜ άρχισε να χάνει ταχύτατα τους οπαδούς του

282


Αναφορά στα γεγονότα της πρωίας των εκλογών την 31η Μαρτίου του 1946. Στη Νεάπολη έπεσαν πυροβολισµοί, στη Νάουσα δολοφονήθηκαν κοινοτάρχες και στο Λιτόχωρο κτυπήθηκαν όργανα της τάξης. Ήταν ορισµένες µόνο από τις βιαιότητες που έλαβαν χώραν στη ∆υτική Μακεδονία την ίδια περίοδο εκ µέρους των οπαδών του ΕΑΜ/ΚΚΕ

283


Τηλεγράφηµα στο οποίο περιγράφεται η απαγωγή Εθνικοφρόνων κατοίκων του χωριού Παλιουργιά Γρεβενών την 15η Μαρτίου 1946 από συγχωριανούς τους που έφεραν αυτόµατα όπλα, στρατιωτικά ρούχα και το σήµα του ΕΛΑΣ. Προφανώς η πράξη έλαβε χώραν στο πλαίσιο των αναµενόµενων εκλογών

284


Τηλεγράφηµα αναφερόµενο σε ένα από τα πρώτα θύµατων των Ο∆ΕΚ στην περιφέρεια Αιανής τον Απρίλιο του 1946. Οι Ο∆ΕΚ ετοίµαζαν τη δράση τους στα Βέντζια ήδη από τις αρχές Μαρτίου του ιδίου έτους, αλλά για άγνωστο µέχρι σήµερα λόγο δεν εµφανίστηκαν στις εκλογές. Το γεγονός σηµατοδοτούσε έντονα την έναρξη του κυρίως Εµφυλίου Πολέµου

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ 1927 -1946 1927 ∆εκέµβριος 1927 Εξορίες κοµουνιστών στην Καστοριά 1928 Μάρτιος 1928 11. Συλλαλητήριο αγροτών σε Πτολεµαϊδα 15. Έναρξη παραστάσεων θεατρικού θιάσου στην Πτολεµαϊδα 1930 Σεπτέµβριος 1930 Συλλαλητήριο αγροτών στα Γρεβενά 1931 Μάιος 1931 Συλλαλητήριο αγροτών στα Γρεβενά Ιούλιος 1931 Ίδρυση παραρτήµατος ΕΕΕ σε Πτολεµαΐδα, Κοζάνη και Φλώρινα 1933 Ιανουάριος Συγκρούσεις Ποντοκωµιτών µε Χωροφύλακες του ΣΧ, λόγω του ανεβάσµατος από νέους του θεατρικού έργου «Λαζάραγας»

285


1934 Φεβρουάριος 1934 11. Πλειοψηφία του κοινοτικού συνδυασµού των κοµουνιστών στην Ποντοκώµη 1935 Μάρτιος 1935 Κίνηµα Μπακιρτζή Μάιος 1935 Εξορίες και δηλώσεις αποκήρυξης κοµουνισµού Απολύσεις δηµόσιων υπαλλήλων, στρατιωτικών και αιρετών αρχόντων 1939 Αύγουστος 1939 Συλλήψεις κοµουνιστών, εξορίες και δηλώσεις αποκήρυξης Είσοδος Ιταλίας σε Αλβανία 1940 Οκτώβριος 1940 Εξορίες Βλάχων Περιβολίου σε Κόρινθο Επιστρατεύσεις Επίθεση Ιταλίας στην Ελλάδα 1941 Αύγουστος 1941 3. Ξεγύµνωµα και δάρσιµο κατοίκων Καρπερού από Ιταλούς Οκτώβριος 1940 10. ∆ολοφονία κοινοτάρχη Μεσόβουνου από κάτοικο του χωριού 23. Καταστροφή Μεσόβουνου από Γερµανούς Ερχοµός ταγµ. Μπάρµπα στην Κοζάνη για δηµιουργία ΥΒΕ 1942 Φεβρουάριος 1942 Βόµβες «Ελευθερίας» σε γερµανικά αυτοκίνητα στη Θεσσαλονίκη Νοέµβριος 1942 Εµφάνισης οµάδας της ΕΚΑ στην Οινόη ∆εκέµβριος 24. Κατάληψη ∆εσκάτης κι Ελάτης από αντάρτες του ΕΛΑΣ Καταστροφή µεταλλείου χρωµίου στο Ξηρολίβαδο Σκούµτζιας από Θεσσαλούς αντάρτες κι εµφάνισή τους στο µεταλλείο Βοϊδόλακκα Εξάρχου Προσπάθεια αφοπλισµού ΣΧ Χαραυγής από οµάδα ανταρτών Σινιάτσικου 1943 Ιανουάριος 1943 15. Είσοδος θεσσαλικής οµάδας Σαράντη στον Τσιαρτσιαµπά, αφοπλισµός ΣΧ Αιανής, Άνω Κώµης, Βαθυλάκκου 20. Αφοπλισµός Υ.Χ. Σιάτιστας από ΕΛΑΣ 27. Υπογραφή πρωτοκόλλου συνεργασίας µεταξύ αξιωµατικών Φρουράς Κοζάνης και ΕΑΜ νοµού Κοζάνης Φεβρουάριος 1943

286

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 Ενδοεκτελέσεις µελών της ΕΚΑ στο Βέρµιο κι εκτέλεση του οµαδάρχη της στο ΑΤ Βέροιας 4 Οι Ιταλοί καίνε σπίτια ανταρτών στη Μόρφη Βοϊου 7 Οι Ιταλοί καίνε σπίτια και λεηλατούν το ∆εσπότη Γρεβενών 8. Ενέδρα του ΕΛΑΣ Γρεβενών στη θέση Γούβες του χωριού Ελευθεροχώρι Γρεβενών εναντίον ιταλικού λόχου 10. Ενέδρα του ΕΛΑΣ Χασίων εναντίον ιταλικής διλοχίας στη θέση Μίκανη Οξύνειας 20. Φυγή των Ιταλών από τη Νεάπολη Μάρτιος 1943 ∆ηµιουργία Εθνικοσοσιαλιστικού Κόµµατος στην Κοζάνη 2. Κάψιµο γέφυρας Σερβίων από αντάρτες του Αρχηγείου Αµάρµπεη 3. Ενέδρα ΕΛΑΣ σε Βίγλα Σιάτιστας κι εκτέλεση εννέα αιχµαλώτων Ιταλών τραυµατιών – Καταφυγή του µητροπολίτη Ιωακείµ στον ΕΛΑΣ Ολύµπου 5. Περιφανής νίκη του ΕΛΑΣ και της ΥΒΕ/ΕΚΑ στο Φαρδύκαµπο 6. Ολοσχερής καταστροφή των Σερβίων από τους Ιταλούς 7. Σύσκεψη αξιωµατικών κι ΕΑΜ στη Σιάτιστα για τη δηµιουργία Αρχηγείου Βαρνούντος µε µικτή διοίκηση 8. Άφιξη του ταγµατάρχη Θωµά Μπάρµπα και ενίσχυση της ΥΒΕ/ΕΚΑ Κοζάνης µε χρήµατα των συµµάχων 9. Άφιξη στην περιοχή Συµεών Κερασίδη, στελέχους του ΜΓ του ΚΚΕ 10. Είσοδος της µεραρχίας Φορλί στην Κοζάνη 12. Σύσκεψη αξιωµατικών και καπεταναίων στο Τσοτύλι 17. ∆ιάσπαση στο Μπουγάζι κι αποχώρηση της ΕΚΑ 18-19. Μάχες στη γέφυρα Γιάγκοβης 23. Εγκατάλειψη των Γρεβενών από τους Ιταλούς 24. Πυρπόληση Κιβωτού, µερική λεηλασία σε Ταξιάρχη, Πολύδενδρο, Κοκκινιά, Μερσίνα, Γεράνεια – Σύσκεψη αξιωµατικών και καπεταναίων στο Τσοτύλι 25-26. Μάχες στη Νεάπολη και πυρπόληση Τσοτυλίου Απρίλιος 1943 4. Συλλήψεις ταγµαταρχών Πόρτη και Μάντζιου από ΕΛΑΣ 7. Πολιορκία του Αυγερινού από τον ΕΛΑΣ. Πέντε νεκροί 9. Καταδροµή ΕΛΑΣ εναντίον των Ιµέρων 10. Σύλληψη των επτά στα Ίµερα 12. Πολιορκία Μελανθίου από τον ΕΛΑΣ 13. Εκτέλεση 4 αξιωµατικών κι ενός πολίτη της ΥΒΕ/ΕΚΑ στη Βουχωρίνα από τον ΕΛΑΣ 14. Εκτέλεση 3 στελεχών του ΚΚΕ και 4 συνοδών τους στον αυχένα Σκάφης –Ιµέρων από την ΕΚΑ 18. Εκτέλεση τριών στελεχών της ΥΒΕ/ΕΚΑ στο Νεστόριο Εξάρθρωση ιταλικής καραµπινερίας στη Βωβούσα από αντάρτες του ΕΛΑΣ 23. ∆ιάλυση Σώµατος Κολάρα στο Μουρίκι Μάιος 1943 2. Α΄ συνέδριο του ΕΑΜ Επαρχίας Σερβίων στη µονή Ζιδανίου 6. Συλλήψεις κοµουνιστών σε Κοζάνη (18 άτοµα) και Πτολεµαϊδα (6 άτοµα) –και Βελβεντό (3 άτοµα) 9. Β΄ συνέδριο του ΕΑΜ στο γυµνάσιο Γρεβενών – καταστροφή µεταλλείων Ροδιανής από ΕΛΑΣ 15 -21; (δεύτερη) Πυρπόληση Μεσόβουνου 16. Γ΄ συνέδριο του ΕΑΜ στο γυµνάσιο Τσοτυλίου

287

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ Ιούνιος 1943 Α΄ συνδιάσκεψη ΠΕ ΚΚΕ Φλώρινας 11-12. Μάχες Υψηλάντη µε Γερµ σε Εµπόριο –Βλάστη, 3 Γερµανοί νεκροί 19. σύγκρουση Γερµ µε ΕΛΑΣ στο Μπουγάζι 20. Ανατίναξη γέφυρας στα Πετρανά –επίσκεψη αρχηγού της ΥΒΕ/ΕΚΑ Κοζάνης σε Βουχωρίνα 21. Ενέδρα στο Σαραντάπορο 23.6 -6.7. Εκκαθαριστικής Οµάδας Μάχης Εµπερλάιν σε δίοδο Σαρανταπόρου Ιούλιος 1943 6. Φύλαξη διόδου Σαρανταπόρου από το τάγµα Πούλου 9. Ενέδρα σε Ζγκόστι Ροδιανής, 3 Γερµ νεκροί κι ένας αιχµάλωτος 19. Σύγκρουση Γερµ κι ΕΛΑΣ στο Μπουγάζι 20. Επίθεση ΕΛΑΣ σε φυλάκιο Γερµανών σε Μουτσάρα Ροδιανής -επίθεση ΕΛΑΣ σε Καλαµιά, 6 Γερµ νεκροί κι 11 αντάρτες 22. Πυροβολισµοί εναντίον γερµ. Αυτοκινήτου σε Ροδιανή 24. κάψιµο Λεχόβου 24. Λυντσάρισµα κρατουµένου από χωριανούς του στην Πτολεµαϊδα. Αύγουστος 1943 8. Ενέδρα Κλαδοράχης, 1 Γερµ νεκρός και 2 αιχµάλωτοι 9. Κρέµασµα 15 Φλωρινιωτών από Γερµανούς στην Κλαδοράχη Φλώρινας 21. Ενέδρα Βογγόπετρας (1 Γερµ νεκρός) 31. Επίθεση ΕΛΑΣ σε φυλάκιο Γερµανών στη Γιάγκοβα Σεπτέµβριος 1943 13. Απελευθέρωση κοµουνιστών Φίλιππου Παπαδόπουλου, ∆ηµήτρη Τριγώνη, Αναστασίου Χειµερινάκη κ.α. από φυλακές Κέρκυρας 19. Β΄ συνέδριο του ΕΑΜ στο Βυθό 23. Αιµατηρή πολιορκία Οινόης Κοζάνης από την τοπική ΠΑΟ Οκτώβριος 1943 6. Επίθεση ΕΛΑΣ εναντίον µεταλλείων χρωµίου Ροδιανής 26. Παµµακεδονικό συνέδριο του ΕΑΜ στην Ελαφίνα Πιερίων 28. Παµµακεδονικό συνέδριο της ΕΠΟΝ στο Καταφύγι Νοέµβριος 1943 11. Επίθεση ΕΛΑΣ εναντίον Ιταλοκοµιτατζήδων Άργους Ορεστικού τέλη: Β΄ συνδιάσκεψη ΠΕ ΚΚΕ Φλώρινας ∆εκέµβριος 1943 Ενέδρα ΕΛΑΣ σε Παλιογράτσανο, 2 Γερµανοί νεκροί 12. Εκτελέσεις σε Παλιογράτσιανο από Γερµανούς 21.Κάψιµο Καταφυγίου από Γερµανούς 30. Επίθεση ΕΛΑΣ σε Πελαργό 1944 Ιανουάριος 1944 1. Επίθεση 53ου συντάγµατος του ΕΛΑΣ σε Λεύκαρα και Σκάφη 9. Β΄ συνδιάσκεψη της ΠΕ ΚΚΕ Σερβίων µε 500 αντιπρ από τους οποίους 200 γυναίκες 11. Πολιορκία Μεσοποταµίας από τον ΕΛΑΣ 15. Γερµανοί και οπλίτες του ΕΕΣ Κοζάνης σε επιχείρηση εναντίον του χωριού Σαραντάπορο Ελασσόνας

288

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ∆ΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ 1941 -46 24. Καταδίκη σε θάνατο ταγµ. Ανδρέα Λαλόπουλου από ΕΛΑΣ στο Κηπουριό, ελευθερώθηκε µε χάρη 24. Σκοτωµός του δρ. Haas στην Καλαµιά από το Απόσπασµα Σινιάτσικου του ΕΛΑΣ 25. Επιχείρηση Γερµανών σε Βατερό κι Αιανή 26. Εκτέλεση 43 κρατουµένων στα Νταµάργια (Μαντέµνια) Κοζάνης από τους Γερµανούς 27. Πολιορκία Κάτω Κώµης από το 27ο σύνταγµα του ΕΛΑΣ Φεβρουάριος 1944 9. Επίθεση ΕΛΑΣ σε Πελαργό 10-28. Τµήµατα Γερµανών, Βουλγάρων, Πούλου και ΠΑΟ εκκαθάρισαν τα Χάσια, ∆εσκάτη κλπ 18. Επίθεση ΕΛΑΣ εναντίον Κλείτους Μάρτιος 1944 10. Β΄ συνδιάσκεψη ΕΠΟΝ Φλώρινας 25 Ενέδρα ΕΛΑΣ στην Κορησό, 3 νεκροί Γερµανοί κι 1 Ιταλός Απρίλιος 1944 5 Ενέδρα ΕΛΑΣ σε Κλεισούρα, 2 Γερµανοί νεκροί. Καταστροφή έπειτα του χωριού από Γερµανούς 9. Β΄ συνδιάσκεψη της ΠΕ ΚΚΕ Σερβίων µε 500 αντιπρ από τους οποίους 200 γυναίκες Μάιος 1944 2ο 10ήµερο πρώτο κτηνοτροφικό συνέδριο στην περιοχή Σερβίων 5. Ανεπιτυχής επίθεση ΕΛΑΣ εναντίον Ξηρολίµνης, Αλωνακίων και Σκήτης, Χρυσοχόου, Α΄: 117

21 ανέδειξε ο λαός του Βελβεντού, άνδρες, γυναίκες και νέοι, το νέο κοινοτικό συµβούλιο 27. ∆οκιµαστική αποχώρηση των Γερµανών από την Καστοριά Ιούνιος 1944 Καταστροφή Λεχόβου από Πουλικούς 17. την 17.6.44, 6.45 δύο αεροπλάνα ερχόµενα από Μοναστήρι πολυβόλησαν γερµ φορτηγό στη γέφυρα Τριπόταµου, τραυµάτισαν το γερµανό οδηγό του και 11 πολίτες που ήταν πάνω και είτε εργάζονταν στο αεροδρόµιο είτε πήγαιναν στο παζάρι και σκότωσαν 5 χωρικούς. Ιούλιος 1944 1, 2. δύο αγγλικά αεροπλάνα πολυβόλησαν κι έρριξαν βόµβες κατά ΣΣ Αµυνταίου και χάλασαν τη γραµµή στο Κλειδί. Την 2.7.44 πέντε αεροπλάνα πολυβόλησαν το σταθµό, το τρένο, το δηµόσιο, το σχολείο όπου στρατωνίζονται οι Γερµανοί κι ένα αµάξι τους στο δρόµο Αµυνταίου –Καστοριάς. µόνο ένας σοβαρός τραυµατισµός του οδηγού του αυτοκινήτου έγινε 4. τρία καταδιωκτικά πολυβόλησαν στο αεροδρόµιο Φλώρινας 27. Πυρά Σπάρτου και Κρανιδίων από ΕΛΑΣ 28. Βοµβαρδισµός Φλώρινας από ΡΑΦ Αύγουστος 1944 1. Ένοπλα τµήµατα της ΕΑΜ επιτέθηκαν προ 10ηµέρου στην Τριφυλλία κατά 25 ανδρών µας και τους διέλυσαν 1. Επίθεση ΕΛΑΣ σε Εράτυρα ; Μάχη Μαύρης Ράχης (Γερµανοί, ΕΕΣ -ΕΛΑΣ) 6 ή 23. Επίθεση ΕΛΑΣ εναντίον Κλείτους 30. «τµήµα του ΕΛΑΣ προσέβαλε και έκαψε γερµ µοτοσυκλέτα στο δρόµο Ροδιανής Κοζάνης»

289

ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ Σεπτέµβριος 1944 4-5 Επίθεση ΕΛΑΣ σε Πτολεµαϊδα 6 Επίθεση ΕΛΑΣ σε Άρδασα 11. Αποχώρηση Γερµανών από την Καστοριά 17. ∆ιαδήλωση νέων της Καστοριάς σε Πεντάλοφο 21. Επίθεση ΕΛΑΣ κατά της Κοζάνης Οκτώβριος 1944 27. Επίθεση Βρετανών στην Κοζάνη 28 Απελευθέρωση Κοζάνης Νοέµβριος 1944 1.11.44. Επίθεση ΕΛΑΣ σε Φλώρινα 23-24. Ελληνοβρετανικές συνοµιλίες για παράδοση ΕΕΣ 24-26. Επίθεση ΕΛΑΣ σε Κοιλάδα, ∆ρέπανο, Πετρανά, Βαθύλακκο. Αθρόες εκτελέσεις ∆εκέµβριος 1944 6. Εκστρατεία ΕΛΑΣ εναντίον Ε∆ΕΣ 1945 Ιανουάριος 1945 10. ∆ίκη δικηγόρου Ιωάννη Αντωνιάδη σε Κοζάνη από ανταρτοδικείο της ΙΧ µεραρχίας Φεβρουάριος 1945 12. Συµφωνία Βάρκιζας 14. αυτοκίνητα, ζώα φορτωµένα, κάποτε µαζί µε τον καπετάνιο του εφεδρικού Λευτέρη προωθούνται προς τη ∆ροσοπηγή για απόκρυψη 18. Εγκαίνια Σλαβοµακεδονικού Φροντιστηρίου στο Άργος Ορεστικό Μάρτιος 14. Παράδοση όπλων 27ου συντάγµατος ΕΛΑΣ 17. Η Εθνοφυλακή στην Κοζάνη 29. ∆ολοφονία Ελασίτη Κ. Ποιµενόπουλου σε Αγίους Αναργύρους Βοϊου Ιούνιος 27. Απόφαση ΚΚΕ για Μαζική Λαϊκή Αυτοάµυνα Αύγουστος 1945 30. Οµιλία Εαµιτών σε Πτολεµαϊδα, συµπλοκή µε Εθνικιστές Σεπτέµβριος 27. Εορτασµός 4χρονων του ΕΑΜ Οκτώβριος Απόφαση ΚΚΕ για ένοπλη άµυνα του λαού… 28. ίδρυση Γενικού Αρχηγείου Ανταρτών 1946 Μάρτιος 15. Απαγωγή Εθνικοφρόνων από Ελασίτες στην Παλιουριά Γρεβενών 31. Βουλευτικές εκλογές –ένοπλο κτύπηµα Εµπορίου Απρίλιος 4. φόνος Εθνικόφρονα ∆. Τσίρου από Ο∆ΕΚ Βεντζίων (εµπράγµατη έναρξη του κυρίως Εµφυλίου Πολέµου)

290

ΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 1941-1944.pdf

Recommend Documents