(Γ τόμος) Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας - Κάρολος Ντιλ

^ jjf^ C H A R L E S

D IE H L

‘ ICTOPlA. TH C B Y Z A J s lT I n h c ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΝ TO M O C Γ

Κ υ ρ ια κ ά τ ικ η *

ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ

IG TO P IX XH C KYZXNTINHG XYTO K PXTO PlXC

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ © Ε Κ Δ Ο Σ ΕΙΣ Η Λ ΙΑ Δ Η C H A R LE S D IE H L Μέλους του Ινστιτούτου Επίτιμου Καθηγητή τηςΣορβόνης Μετάφραση: Ε Λ Ε Ν Η ΤΑ Μ Π Α Κ Η Διορθώσεις- Επιμέλεια έκδοσης: Π Α Ν Α ΓΙΩ Τ Η Σ Μ ΙΧ Α ΛΟ Π Ο Υ Α Ο Σ Εικονογράφηση: Π Α Ν Α ΓΙΩ Τ Η Σ ΑΝΑΣΤΑΣΩ ΠΟΥΛΩ Σ Σχεδιασμός, Παραγωγή: ERGG m&p Γ Ρ Α Φ ΙΚ Ε Σ Τ Ε Χ Ν Ε Σ Ε Π Ε Εκτύπωση: Χ.Κ. ΤΕΓΟΠΩΥΛΩΣ ΕΚ Δ Ω Σ ΕΙΣ Α.Ε. IS B N Σειράς: 960-87191-0-0 IS B N Γ"Τόμου: 960-87191-3-5

IC TO P IX T H C r

Y Z x n t in h c

Τ Α

/Ά < ΓΑ Λ Α

x y t o

k p x t o

p ix c

Π Ρ Ο & Λ Η /Ά Α ΤΑ

Charles DIEHL ΜΕΛΟΥΣ TOY ΙΝ ΣΤΙΤΟ Υ ΤΟ Υ Καθηγητή του Πανεπιστημίου των Παρισίων

Γ ΤΟΜΟΣ tj*.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΛΙΑΔΗ

Γ ' ΤΟΜΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΒΥΖΑΝΤΙΟΥ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΑΙΩΝΑ......................................... 343

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η ΙΔΡΥΣΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ Η ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΚΤΑΣΗ ΚΑΙ Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ Τ Η Σ .....................................................359

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

01 ΜΕΓΑΛΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ................................................. 369

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΩΝ ΕΘΝΟΤΗΤΩΝ............................................................................. 379

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Π ΕΜ ΠΤΟ

ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ......................................................................................... 385

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

ΤΟ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ...................................................................................391

Π ε ρ ιε χ ό μ ε ν α

Κ ΕΦ Α ΛΑ ΙΟ ΕΒΔ Ο Μ Ο

ΤΟ ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ....................................................................................399

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ..................................................................................... 409

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ΤΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ....................................................................................... 419

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ΤΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ....................................................................................427 I.

Το γεωργικό ζήτημα.......................................................................................................................... 428

II.

Η βιομηχανία και το εμπόριο............................................................................................................ 432

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ.......................................................439

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ - ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΟΙ ΤΕΧΝΕΣ................................. 453 I.

Η βυζαντινή σκέψη και η κίνηση ίων ιδ ε ώ ν ....................................................................................454

II.

Η βυζαντινή τέχν η .............................................................................................................................. 460

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ................................... 467

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

τον

eecH κ υ ^χ ν τ ιο υ CTHN ICTOPIX T O Y MGCXICDNX η

343

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

I C T O P I X T H C Κ Υ ^ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ Τ Ό Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

Ο νώ στη Δύση, τον 5ο αιώνα, η ρωμαϊκή αυ­

Καρλομάγνο, τονΌθωνα τον Μέγα, τον Φρειδερίκο

τοκρατορία κατέρρεε κάτω από τα χτυπήμα­

Βαρβαρόσα, που τους θεωρούσε σφετεριστές. Π ε­

τα των βαρβαρικών εισβολών και στη Γαλα­

ρισσότερες από μια φορά φιλοδοξία της αυτοκρατο-

τία, την Ισπανία, την Αφρική, την Ιταλία, τα βαρβα-

ρικής πολιτικής ήταν να ανασυστήσει στο ακέραιο

ρικά βασίλεια αντικαθιστούσαν την κυβέρνηση των

τη χαμένη ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Το μεγαλεπήβο-

Καισάρων, το Βυζάντιο γνώριζε διαφορετικά πε­

λο όνειρο του Ιουστινιανού ήταν να ανακτήσει τις ε­

πρωμένα. Ασφαλώς είχε χτυπηθεί κι εκείνο από τις

παρχίες της χαμένης Δύσης και κατάφερε πράγματι

6

εισβολές, των

να ανακαταλά­

Ούνων

και

βει την Αφρι­

Σλάβων

κή, την Ιταλία,

των

τον 5 ο και τον

μέρος

της

6ο αιώνα, των

Ισπανίας

και

Αβάρων

να ξανακάνει

τον

6ο και τον 7ο,

τη

των

ρωμαϊκή

Αράβων

Μεσόγειο λ ί­

και των Βουλ­

μνη. Και ναι

γάρων τον 7 ο

μεν αυτή η α-

και αυτές οι ε ι­

νακατάκτηση

σβολές αφαί-

ήταν μάλλον ε­

ρεσαν είτε ορι­

φήμερη -

στικά είτε προ­

Αφρική από το

σωρινά σημα­

τέλος του 7ου

ντικά μέρη του

αιώνα και με­

εδάφους

του

γάλο μέρος της

άφησαν

Ιταλίας στα μέ­

μερικές φορές

σα του 8ου αι­

στο εσωτερικό

ώνα, ξέφυγαν

της αυτοκρατο­

από την αυτο-

ρίας βάρβαρες

κρατορική κυ­

και

η

φυλές που εξάλλου ενσωματώθηκαν πολύ γρήγορα

ριαρχία - αλλά η ανάμνηση αυτής της μεγάλης επι­

στη βυζαντινή ενότητα. Ποτέ όμως η Κωνσταντινού­

χείρησης παρέμεινε ζωντανή στο Βυζάντιο: τον 1Οο

πολη δεν έπεσε στα χέρια των εισβολέων, ποτέ βάρ­

αιώνα οι Βυζαντινοί έδιναν ευχαρίστως στον αυτο­

βαροι ηγεμόνες δεν πήραν τη θέση των βυζαντινών

κράτορα του 6ου αιώνα το όνομα του Ιουστινιανού

αυτοκρατόρων και στην απαραβίαστη πρωτεύουσα

του Μεγάλου. Τον 12ο αιώνα ο Μανουήλ Κομνηνός

της μοναρχίας έμεναν ζωντανές η ανάμνηση της Ρώ­

ήταν υπερήφανος που τον ονόμαζαν νέο Ιουστινια­

μης και η ρωμαϊκή παράδοση. Ο βυζαντινός αυτο-

νό και ονειρευόταν κι εκείνος να εντάξει την Ιταλία

κράτορας θεωρείτο πάντοτε νόμιμος διάδοχος και

στη βυζαντινή αυτοκρατορία και να μεταφέρει και

συνεχιστής των Καισάρων. Ισχυριζόταν ότι ήταν ο

πάλι την πρωτεύουσα της μοναρχίας στη Ρώμη.

μόνος που είχε το δικαίωμα να φέρει το όνομα του

Ασφαλώς όλα αυτά είχαν μία μεγάλη δόση ψευδαί­

αυτοκράτορα και το διεκδίκησε ενεργητικά από τον

σθησης, αλλά στην εσωτερική οργάνωση της αυτο-

344

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IG T O P IX "F H C K Y Z X N 'T IN H C x y t o k p x t o p i x c

κρατορίαςη ρωμαϊκή παράδοση διατηρείτο, οι ρω­

πολη ήταν γεμάτη αριστουργήματα της ελληνικής

μαϊκοί θεσμοί εξακολουθούσαν να διαρκούν και, ε­

τέχνης, που είχε αφαιρέσει ο Κωνσταντίνος από τα

νώ εξελίσσονταν αργά με την πάροδο του χρόνου, ά­

πιο φημισμένα ιερά για να στολίσει την πρωτεύου-

φηναν τα ίχνη τους σε πολλούς βυζαντινούς θε­

σά του και το θαυμαστό αυτό μουσείο έδειχνε ακόμη

σμούς. Εξάλλου, δίπλα στη ρωμαϊκή παράδοση, η

πιο ζωντανά το μεγαλείο της ελληνικής παράδοσης.

ελληνική παράδοση παρέμενε ακόμη πιο ζωντανή

Όμως, δίπλα σ’ αυτές τις αναμνήσεις της ρωμαϊ­

και πιο ισχυρή. Ενώ η Δύση ξεχνούσε τα ελληνικά

κής και ελληνικής παράδοσης, η βυζαντινή αυτο­

και τα αγνοούσε εντελώς - είναι γνωστό το περίφη­

κρατορία, όπως έχει παρατηρηθεί σωστά, ήταν ένα

μο αξίωμα: graecum est, non legitur - τα ελληνικά

μεσαιωνικό κράτος, μια ανατολική αυτοκρατορία

ήταν στη βυζαντινή αυτοκρατορία η πραγματική ε­

που βρισκόταν στα σύνορα της Ευρώπης και επομέ­

θνική

γλώσσα.

νως βρισκό­

Ακόμη και εκείνοι

ταν σε στενή

που δεν ήταν αμι-

και άμεση ε­

γώς ελληνικής κα­

παφή με τον

ταγωγής τα μιλού­

ασιατικό κό­

σαν ή τα καταλά­

σμο. Ορισμέ­

βαιναν και από το

νες από τις ε­

τέλος του 6ου αιώ­

παρχίες της, η

να τα λατινικά, που

Αίγυπτος,

κατά την εποχή του

Συρία, ακόμη

Ιουστινιανού εξα­

και ένα μέρος

κολουθούσαν

της

να

η

Μικράς

είναι η γλώσσα των

Ασίας είχαν ε­

αυτοκρατορικών

ξ ε λ λ η ν ισ τ ε ί

"νεαρών”, έδιναν

πολύ επιφα­

τη θέση τους στα

νειακά και αυ­

ελληνικά στα αυτο-

τές οι επαρ­

κρατορικά διατάγ­

χίες επρόκει-

ματα. Τα αριστουρ­

το να ασκή­

γήματα της ελληνι­

σουν βαθιά ε­

κής κλασικής φι­

πιρροή στον

λολογίας ήταν η

προσανατολι­

βάση της δημόσιας παιδείας. ΟΌμηρος ήταν το αγα­

σμό του βυζαντινού πνεύματος κατά τον 5ο και τον

πημένο ανάγνωσμα όλων των μαθητών και ακόμη

6ο αιώνα. Εξάλλου, το Βυζάντιο διατηρούσε συχνές

και οι γυναίκες τον διάβαζαν με ιδιαίτερη ευχαρί­

σχέσεις με την Αρμενία, την Περσία των Σασσανι-

στηση. Στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινουπόλε­

δών και αργότερα με τον αραβικό κόσμο των χαλί­

ως οι δάσκαλοι σχολίαζαν τους διασημότερους έλ­

φηδων και η επιρροή ολόκληρης αυτής της Ανατο­

ληνες συγγραφείς, και από τον 11 ο αιώνα δίδασκαν

λής ασκείτο στην Κωνσταντινούπολη. Έτσι, η αρ­

εκεί τη φιλοσοφία του Πλάτωνα και προοιώνιζαν έ­

χαία παράδοση αναμιγνυόταν με τη συνεισφορά της

τσι τέσσερις αιώνες πριν, την αναβίωση των πλατω­

ασιατικής Ανατολής και από τον συνδυασμό τους

νικών ιδεών που γνώρισε η Ιταλία κατά τον 15ο αι­

γεννήθηκε ο πρωτότυπος και λαμπρός πολιτισμός

ώνα. Πολλές άλλες αναμνήσεις θύμιζαν επίσης τη

που υπήρξε ο βυζαντινός πολιτισμός. Για να καταλάβει κανείς τι ήταν αυτός ο πολιτι-

δόξα της ελληνικής αρχαιότητας. Η Κωνσταντινού­

345

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

Ιβ Β Β Η Κ Β Η Η Η Η Η ·····

IC T O P IA . T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y T O K P X T O P l X C

σμός, αρκεί να εξετάσει μερι­

νου και την Πλατεία του Ταύ­

κές από τις μεγάλες πόλεις

ρου, στο πιο φωτεινό μέρος

της αυτοκρατορίας και πρώ­

της, επικρατούσε μεγάλη κ ί­

τα απ’ όλα την πρωτεύουσά

νηση όλη την ημέρα. Στο

της. Η Κωνσταντινούπολη

θαυμάσιο λιμάνι που σχη­

ήταν μια πολύ πλούσια και

μάτιζε ο Χρυσοκεράτιος έρ­

ευημερούσα πόλη.Ήδη από

χονταν να αγκυροβολήσουν

τις αρχές του 13ου αιώνα ο

πλοία που έφθαναν από τις

Ροβέρτος του Κλαρί έγραφε

πιο διαφορετικές χώρες και

“ότι τα δύο τρίτα του παγκό­

στην ακτή δίπλα στον κόλπο

σμιου πλούτου βρίσκονταν

όπως και στην ακτή της θά­

στην

Κωνσταντινούπολη

λασσας του Μαρμαρά επ ι­

και το ένα τρίτο διάσπαρτο

κρατούσε μια ακατάπαυστη

στον κόσμο”. Στα εργαστήρια

κίνηση από συναλλαγές και

που διεύθυναν οι συντεχνίες

ανταλλαγές. Η Θεσσαλονίκη

της μεγάλης πόλης, η βυζα­

δεν ήταν λιγότερο λαμπρή.

ντινή βιομηχανία κατασκεύ­

Κάθε χρόνο, τις παραμονές

αζε αντικείμενα εκλεπτυσμέ­

της γιορτής του Αγίου Δημη-

νης πολυτέλειας που όλος ο

τρίου, γινόταν εκεί μια μεγά­

κόσμος ερχόταν ν’ αναζητή­

λη εμποροπανήγυρις

σει στο Βυζάντιο. Το εμπόριο

γέμιζε την πόλη μ’ ένα πλή­

σημείωνε εξίσου μεγάλη άν­

θος ξένους. Μια ζωντανή πε­

θηση. Χτισμένη στο σημείο

ριγραφή αυτής της εμπορο-

συνάντησης της Ευρώπης

πανηγύρεως δίνεται σ’ ένα

και της Ασίας, η Κωνσταντι­

παράξενο βιβλιαράκι του

νούπολη ήταν το μεγάλο πα­

12ου αιώνα, το “Τιμάριον”.

που

ζάρι όπου συναντιόνταν οι

Στην πεδιάδα του Βαρδά­

λαοί της βαλκανικής χερσο­

ρη γεννιόταν για μερικές η­

νήσου και των χωρών πέρα

μέρες μια πόλη από ξύλο και

από το Δούναβη και των

πανί που οι μακριοί δρόμοι

κρατών της Ασιατικής ανα­

της ήταν γεμάτοι από το

τολής. Οι Ρώσοι έφερναν το

πρωί ως το βράδυ, από ένα

στάρι, τις γούνες, το χαβιάρι

βιαστικό πλήθος. Μπορού­

κι έρχονταν εκεί ακόμη και

σε κανείς να συναντήσει εκεί

για να πουλήσουν σκλά­

Έλληνες από όλες τις φυλές,

βους. Οι Αραβες της Βαγδά­

από τους ανθρώπους της

της έρχονταν να πουλήσουν

βαλκανικής χερσονήσου μέ­

εκεί τα πολύτιμα μεταξωτά

χρι εκείνους που κατοικού­

τους κι ακόμη κι εκείνα που

σαν στις όχθες του Δούναβη

έρχονταν από τη μακρινή

και τους βαρβάρους της Σκυ-

Κίνα. Και μέσα στο μεγάλο

θίας, Ιταλούς και Ισπανούς,

παζάρι της πόλης, ανάμεσα

“Κέλτες εκείθεν των Άλπε­

στην αγορά του Κωνσταντί­

ων" και εκείνους που έρχο-

346

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O P IX T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ ΊΝ Η Ο Χ Υ Ί ~ 0 Κ Ρ Χ Χ 0 Ρ ΙΧ 0

νταν από ιις μακρινές ακτές του Ωκεανού. Όλοι έ­

πραγματική αξία, θεολόγους, φιλοσόφους, θρη­

φερναν εκεί τα προϊόντα της πατρίδας τους, υφά­

σκευτικούς και λαϊκούς ρήτορες, σοφούς, ποιητές

σματα από τη Βοιωτία και την Πελοπόννησο, εμπο­

και κυρίως ιστορικούς, πολλοί από τους οποίους ή­

ρεύματα που εισάγονταν από την Ιταλία, προϊόντα

ταν άνθρωποι με αναμφισβήτητο ταλέντο. Βρίσκου­

της Φοινίκης και της Αιγύπτου, θαυμάσια κεντητά

με επίσης πρωτότυπα και καινούργια πράγματα ό­

χαλιά της Ισπανίας, όλα όσα έστελνε μέσω της Κων­

πως η θρησκευτική ποίηση που συνέθετε ο Ρωμα­

σταντινουπόλεως ο Εύξεινος Πόντος από τις μεγά­

νός ο Μελωδός στις αρχές του 6ου αιώνα και υπήρ­

λες πόλεις της Κριμαίας. Και από αυτή τη μά­

ξε μία από τις δόξες του Βυζαντίου ή όπως η

ζα των ζώων και των ανθρώπων αναδι­

βυζαντινή εποποιία το αριστούργημα της οποίας είναι το έπος του Διγενή

δόταν ένας συγκεχυμένος θόρυβος: ά­ λογα που χλιμίντριζαν, βόδια που

Ακρίτα και που μπορεί από μερικές

μούγκριζαν, πρόβατα που βέλαζαν,

απόψεις να συγκριθεί με τα δικά

γουρούνια που γρύλιζαν, σκυλιά

μας [Σ.τ.μ. γαλλικά] ηρωικά τρα­

που γάβγιζαν. Και η Θεσσαλονίκη

γούδια. Η βυζαντινή τέχνη γνώ­

εκείνες τις ημέρες φαινόταν σαν

ρισε μια πρώτη περίοδο ακμής

ένα από τα μεγάλα παζάρια της

κατά τον 6ο αιώνα. Γνώρισε μια

αυτοκρατορίας. Αλλες μεγάλες βυ­

δεύτερη από τον 1Οο ώς τον 11 ο

ζαντινές πόλεις μπορούσαν να

αιώνα και κατά τον 14ο αιώνα

εμφανίζουν παρόμοια όψη και να

μεταμορφωνόταν και ανανεωνό­

μαρτυρούν την μακροχρόνια λάμ­ ψη του βυζαντινού εμπορίου.

«Τύχη» της Θεσσαλονίκης, από μαρμάρινο τόξο.

ταν σε μια τελευταία αναγέννη­ ση. Βλέπουμε λοιπόν ότι αυτή η

Σ ’ αυτή την υλική ευημερία ερχόταν να προστεθεί

τέχνη δεν ήταν καθόλου, όπως έχει ειπωθεί συχνά,

η λάμψη των γραμμάτων και των τεχνών. Αρκεί να

μια ακίνητη και μονότονη τέχνη που περιοριζόταν

διατρέξουμε την ιστορία της βυζαντινής λογοτεχνίας

στην καλύτερη περίπτωση στην επανάληψη στο

για να δούμε την ευρύτητα και την ποικιλία της σκέ­

διηνεκές των δημιουργιών μερικών μεγάλων καλ­

ψης στο Βυζάντιο. Βρίσκουμε εκεί συγγραφείς με

λιτεχνών. Ήταν μια ζωντανή τέχνη που εξελίχθηκε

347

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

I C T O P I X T H C ΚΥ^ΧΝ ΓΓΙΝ Η Ο X Y T O K P V T O P lX C

0 Αγιος Δημήτριος “εκ γένους των περιδόξων”.

που γνώρισε για πολύ καιρό ο μεσαίωνας.

στη διάρκεια των αιώνων και ήταν ικανή για εφευ­ ρέσεις και καινοτομίες: στην αρχιτεκτονική, δημι­

Μεγάλο στον πολιτισμό, το Βυζάντιο δεν ήταν λ ι­

ούργησε νέους τύπους εκκλησιαστικών κπσμάτων

γότερο μεγάλο στον πόλεμο. Προστατευμένη από μια

και έβαλε μέσα στις στεφανωμένες με τρούλους εκ­

ζώνη από περιφερειακά τείχη, το μεγάλο τείχος που

κλησίες μία θαυμάσια και πλούσια διακόσμηση,

χτίστηκε επί Θεοδοσίου του Β ' και που ακόμη και

μωσαϊκά ή νωπογραφίες, όπου η βυζαντινή ζωγρα­

σήμερα παρά τις φθορές που έχει υποστεί, παραμέ­

φική, μεταφράζοντας τα θέματα της εκκλησιαστικής

νει ένα από τα αριστουργήματα της πολεμικής αρχι­

εικονογραφίας, δημιούργησε αρκετές αξιοσημείω­

τεκτονικής, η Κωνσταντινούπολη ήταν μία θαυμά­

τες δημιουργίες. Και παρήγαγε όλα αυτά τα έργα με

σια οχυρή θέση που μπορούσε να αντέξει σε όλες τις

την κομψή και εκλεπτυσμένη πολυτέλεια, των ο­

επιθέσεις. Και πράγματι προτού πέσει στα χέρια των

ποίων το Βυζάντιο κρατούσε ζηλότυπα το μονοπώ­

Τούρκων το 1453, κατακτήθηκε μόνο μία φορά, το

λιο: μινιατούρες που εικονογραφούσαν τα φημι­

1204, από τους Λατίνους της τέταρτης σταυροφο­

σμένα χειρόγραφα, λεπτοσκαλισμένα ελεφαντόδο­

ρίας. Όμως χρειάστηκε να απωθήσει πολλές επιθέ­

ντα, μπρούντζοι με εγχάρακτο ασήμι, σμάλτα με ζε­

σεις: των Σλάβων, των Αβάρων, των Αράβων, των

στές ανταύγειες, πολύτιμα χρυσά και ασημένια κο­

Βουλγάρων, των Ρώσων και αμύνθηκε νικηφόρα ε­

σμήματα, έργα που συντελούσαν στη λάμψη αυτού

ναντίον όλων. Κατά τον 7ο αιώνα, επί πέντε χρόνια,

του βυζαντινού πολιτισμού, ενός από τους πιο λα­

από το 673 ως το 678, άντεξε την μακρόχρονη πο­

μπρούς χωρίς αμφιβολία και ίσως του μοναδικού

λιορκία των Αράβων μπροστά στα τείχη της, όπως

348

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

ΙΟ ΊΓ Ο Ρ ΙΧ T H C Κ Υ Ξ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ 'Γ Ο Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

και στις αρχές του 8ου αιώνα την πολιορκία που

ντα να εκπληρώνουν αυτό το διπλό καθήκον και

διάρκεσε από το 7 17 ως το 718. Και μ’ αυτή τη δι­

πολλούς αιώνες πριν από τις σταυροφορίες, το Βυζά­

πλή και θαυμαστή προσπάθεια αναχαίτισε πραγμα­

ντιο ανέλαβε το μεγάλο έργο που εμψύχωσε τους

τικά την ορμή της αραβικής εισβολής και εμπόδισε

Σταυροφόρους. Κατά τον 7ο αιώνα οι πόλεμοι του

τους Μουσουλμάνους να εισβάλουν στη βαλκανική

Ηρακλείου κατά των Περσών, που λάτρευαν τη φω­

χερσόνησο και μέσω αυτής ίσως σ’ ολόκληρη την

τιά, έδιναν την εντύπωση ενός πραγματικού ιερού

Ευρώπη/Ομως, το Βυζάντιο έκανε πολύ περισσότε­

πολέμου. Κατά τον 1Οο αιώνα η απελευθέρωση της

ρα: επί πολλούς αιώνες ήταν στην Ανατολή ο υπερα­

Κρήτης από τους Μουσουλμάνους είναι γεμάτη ευ­

σπιστής του χριστιανισμού ενάντια στο Ισλάμ. Ξ έ­

λαβικές παραινέσεις και θαύματα και η στρατιωτική

ρουμε ποια θέση κατείχε η θρησκεία στις ψυχές των

νίκη συμπληρώνεται με τον προσηλυτισμό των ηι-

βυζαντινών, ποια θερμή, συχνά προληπτική

τημένων απίστων. Κατά τον 10ο αιώνα οι πο­

πίστη τους εμψύχωνε και πόση εμπι­

λεμιστές αυτοκράτορες της Μακεδο­

στοσύνη είχαν στη θεϊκή προ­

νικής Δυναστείας επαναλαμβά­

στασία που ήταν εξασφαλι­

νουν με τόλμη την επίθεση

σμένη στη βυζαντινή αυ­

κατά των Μουσουλμά­

τοκρατορία. Στα μάτια

νων:

των Βυζαντινών, η

ο Νικηφόρος

Φωκάς και ο Ιωάν­

Κωνσταντινούπο­

νης Τζιμισκής επε­

λη ήταν “η θεο­

κτείνουν τα όρια

φύλακτη πόλη".

της

Η Παρθένος ή­

ρίας στη Συρία

ταν η προστάπς

μέχρι την Αντιό­

της και όλος ο

χεια και στη Μ ι­

κόσμος ήξερε ότι

κρά Ασία μέχρι

πολλές φορές η α­

πέρα από τον Ευ­

γία εικόνα της Πα­

φράτη και συμπλη­

αυτοκρατο­

ρώνουν τη στρατιω­

ναγίας των Βλαχερ-

τική κατοχή με μία ι ­

νών, που την περιέφε­

σχυρή στρατιωτική οργά­

ραν σε λιτανεία πάνω στα

νωση. Αυτοκρατορικές στρα­

τείχη της πόλης, είχε απω­

τιές που διοικούνται από μεγά­

θήσει τους βάρβαρους πολιορκη­

λους στρατηγούς, βοηθούν παντού σ’

τές. Το ίδιο ίσχυε και στη Θεσσαλονίκη όπου ο άγιος Δημήτριος, προστάτης της πόλης, επε­

αυτά τα μεγάλα σχέδια. Στις αρχές του 11 ου αιώνα ο

νέβαινε αυτοπροσώπως για να πολεμήσει και να

Βασίλειος ο Β ' καταστρέφει τη βουλγαρική αυτοκρα­

τρέψει σε φυγή τους Σλάβους και τους Αβάρους. Κ ι έ­

τορία και επαναφέρει στον Δούναβη τα σύνορα της

τσι, στις ώρες του σοβαρού κινδύνου, φαινόταν ότι το

μοναρχίας που είχαν χαθεί από τις αρχές του 7ου αι­

Βυζάντιο έζησε πραγματικά μέσα σε μια ατμόσφαιρα

ώνα. Κατά τον 12ο αιώνα οι Κομνηνοί για μία ακό­

θαύματος. Εξάλλου ο βυζαντινός αυτοκράτορας δεν

μη φορά επαναλαμβάνουν στην Ανατολή, και μάλι­

ήταν μόνο ο αντιπρόσωπος του θεού στη γη αλλά

στα με επιτυχία, την επίθεση κατά των Σελτζούκων

και ο τοποιηρητής του θεού που είχε σαν υψηλή α­

Τούρκων. Και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ήδη

ποστολή να πολεμάει παντού τους απίστους και να ε­

από το τέλος του 12ου αιώνα, η ήττα του Ματζικέρτ

παναφέρει στην ορθοδοξία τους αιρετικούς και τους

(1071), όπου ο αυτοκράτορας Ρωμανός Διογένης έ­

ειδωλολάιρες. Οι βυζαντινοί ηγεμόνες φρόντιζαν πά­

πεσε στα χέρια των Μουσουλμάνων, ήταν πολύ βα­

349

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N " T IN H C Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Ύ Ό Ρ ΙΧ Ο

ρύ χτύπημα για το Βυζάντιο. Και κατά τον 12ο αιώνα

ντινούπολη άντεξε πολλές φορές ακόμη στις επιθέ­

η ήττα του Μανουήλ Κομνηνού στο Μυριοκέφαλο

σεις των Τούρκων και το 1453 η ηρωική άμυνα που

(1176) ήταν μια ακόμη σοβαρότερη καταστροφή. Η

διηύθυνε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Δράγασης

εποχή των Παλαιολόγων ήταν απλώς μια αργή επι­

έριξε μια τελευταία ακτίνα δόξας στα πολεμικά χρο­

θανάτια αγωνία. Κι όμως ακόμη και τότε, η Κωνστα­

νικά ίου Βυζαντίου.

350

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O P I X X H C K Y ^ X N 'T IN H G X Y 'T O K P X 'T O P lX C

Φ M

ε όλα αυτά η βυζαντινή αυτοκρατορία είχε ασύγκριτο γόητρο σε ολόκληρο τον κόσμο

του μεσαίωνα. Ενώ οι περισσότερες μεγά­

λες πόλειςτης σύγχρονης Ευρώπης ήταν μέτριες και φτωχές πολίχνες, η Κωνσταντινούπολη ήταν η μό­ νη μεγάλη χριστιανική πόλη της Ευρώπης. Κατά τα λεγάμενα του Βιλαρδουίνου ήταν “η πόλη που ήταν ανώτερη απ’ όλες τις άλλες” και οι Βυζαντινοί την ο­ νόμαζαν απλώς “η Πόλις” δηλαδή η κατ’ εξοχήν πό­ λη, η μοναδική πόλη. Και πράγματι ήταν. Η Κων­ σταντινούπολη ήταν μια αξιοθαύμαστη πρωτεύου­ σα. Ήταν γεμάτη φημισμένες εκκλησίες από τις ο­

ους Τόπους. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ήταν μια α­

ποίες η γνωστότερη ήταν η Αγία Σοφία, “η μεγάλη

νατολίτικη πόλη. Σε ορισμένες φτωχές συνοικίες έ­

εκκλησιά" όπως την ονόμαζαν συνήθως, που ήταν

βρισκε κανείς στενούς δρόμους, σκεπασμένους με

τόσο όμορφη ώστε, κατά τα λεγάμενα ενός βυζαντι­

καμάρες, γεμάτους λάσπη, όπου περαστικοί και α­

νού συγγραφέα “όταν έχεις μιλήσει γ ι’ αυτήν, δεν

μάξια γλιστρούσαν συχνά, χωρίς φως τη νύχτα, και

μπορείς πια να μιλήσεις για τίποτ’ άλλο”. Ήταν γε­

όπου κατοικούσε ένας άθλιος πληθυσμός, όπου,

μάτη φημισμένα μοναστήρια πολλά από τα οποία

κατά τα λεγάμενα ενός βυζαντινού συγγραφέα, υ­

ήταν κέντρα πνευματικού ή καλλιτεχνικού πολιτι­

πήρχαν τόσοι κλέφτες όσοι και φτωχοί. Αλλά δίπλα

σμού. Είχε ένα σωρό πολύτιμα λείψανα, περισσότε­

σ’ αυτές υπήρχαν μεγάλες λεωφόροι που διέσχιζαν

ρα, κατά τα λεγάμενα μιας προσωπικότητας του

ολόκληρη την πόλη, μεγάλες πλατείες με πλούσια

12ου αιώνα, από εκείνα που είχε ολόκληρη η λατι­

ανάκτορα και στο κέντρο των οποίων υψωνόταν μια

νική δύση, έτσι που στα μάτια των προσκυνητών η

ψηλή κολόνα. Έβλεπε κανείς δημόσια μνημεία με

επίσκεψη στην Κωνσταντινούπολη ήταν μια πράξη

κλασική εμφάνιση, κομψά σπίτια χτισμένα με τη

που άξιζε σχεδόν όσο και το προσκύνημα στους Αγί­

συριακή τεχνοτροπία. Οι δρόμοι και οι στοές ήταν

«κττΗΟ-

nrttf (jvvftO

Ή

**

QV·"' ** _

..MMfMrr* I

·

VI vrrot

'Sy-m uafft YC-,iy*jh«n. I U«Atno~ oirtW rtCVI»

4 ». / r~*

. C' Υ

351

'ττ^Κ.βά

-jiwMVimvtVfftey ι ι ·η

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

icrroPix

ΠΡΩΤΟ

t h g ky ^xnxinhg

xY'TOKPxnroPixc

0 Καρλομάγνος. Πίνακας του Α. Σέφερ.

352

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

I C T O P I X T H G K Y 2 X N T~ IN H G X Y T O K P X T O P l X C

γεμάτες αρχαία αγάλματα και όλα αυτά δημιουργού­

γκριτο Τσαριγκράντ. Την ονειρεύονταν στα φεουδα-

σαν ένα θαυμάσιο σύνολο. Ένας ποιητής του 10ου

λικά ανάκτορα της μακρινής Γαλλίας όπου τα ηρωι­

αιώνα, ο Κωνσταντίνος ο Ρόδιος, επαίνεσε δίκαια

κά τραγούδια, όπως το ταξίδι του Καρλομάγνου

την "πόλη του Κωνσταντίνου, τη φημισμένη και σε­

στην Ιερουσαλήμ, έφερναν τον θαυμάσιο απόηχο

βαστή πόλη που είναι κυρίαρχος του κόσμου και

των μεγαλείων του Βυζαντίου. Την ονειρεύονταν

λάμπει παράξενα μ’ ένα πλήθος θαύματα, με τη

στις τράπεζες της Βενετίας, όπου γνώριζαν τον πλού­

λάμψη των ψηλών κτισμάτων της, την όψη των

το της βυζαντινής πρωτεύουσας και τις καλές δου­

θαυμάσιων εκκλησιών της, τους διαδρόμους των

λειές που μπορούσαν να κλείσουν στον Βόσπορο.

μακριών στοών της, το ύψος των κολωνών της που

Και από όλα τα σημεία του κόσμου η Κωνσταντι­

υψώνονται στους αιθέρες”. Η λάμψη των αυτοκρα­

νούπολη τραβούσε τους ξένους. Οι σκανδιναβοί Β ί­

τορικών ανακτόρων, του μεγάλου Ιερού Παλατιού

κινγκς έρχονταν να υπηρετήσουν στην αυτοκρατο-

και αργότερα του παλατιού ίων Βλαχερνών ήταν α­

ρική φρουρά και περίμεναν να κάνουν την τύχη

ξιοθαύμαστη για την ποικιλία των κτιρίων, την ο­

τους. Οι Ρώσοι έρχονταν να καταιαγούν στον αυτο-

μορφιά των κήπων που τα πλαισίωναν, τα μωσαϊ­

κρατορικό στρατό και στόλο εφοδιάζοντάςτον με α­

κά και τους πίνακες που διακοσμούσαν τα διαμερί­

ξιοθαύμαστους στρατιώτες. Οι Αρμένιοι αποτελού­

σματα. Και με όλα αυτά η Κωνσταντινούπολη τρα­

σαν μερικά από τα καλύτερα σώματα του βυζαντινού

βούσε πάνω της όλα τα βλέμματα. Ολόκληρος ο κό­

στρατού. Στο Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινουπόλε­

σμος την ονειρευόταν σαν μια πόλη θαυμάτων που

ως, γύρω από διάσημους δασκάλους, στριμώχνο-

την έβλεπαν μέσα σε μια χρυσή λάμψη. Την ονει­

νταν οι σπουδαστές ολόκληρης της Αυτοκρατορίας

ρεύονταν κάτω από τις ομίχλες της Σκανδιναβίας

και ξένοι που έρχονταν από τον αραβικό κόσμο και

και κατά μήκος των ρωσικών ποταμών απ’ όπου οι

μερικές φορές ακόμη και από τη Δύση. Η Κωνστα­

τυχοδιώκτες του Βορρά κατέβαιναν προς το ασύ­

ντινούπολη, όπως έχει ειπωθεί, ήταν πράγματι το

353

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O P IX T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Ύ ΊΝ Η Ο X Y T O K P X T O P lX C

. ··,

Παρίσι του Μεσαίωνα και οι ταξιδιώτες γύριζαν θα­

ούς της Νουβίας και μέχρι τις οάσεις της Σαχάρας.

μπωμένοι από τα θαύματά της. Ο Βιλλεαρδουίνος έ­

Κατά τον 9ο αιώνα η δραστηριότητά τους ήταν ακό­

δειξε πολύ καλά την πρώτη επίδραση που άσκησε

μη μεγαλύτερη. Εκείνη την εποχή ο Κύριλλος και ο

στους Σταυροφόρους το 1204 όταν βρέθηκαν απέ­

Μεθόδιος, αυτοί που έχουν επονομαστεί οι απόστο­

ναντι της: "Μάθετε λοιπόν ότι πολλοί κοίταζαν την

λοι των Σλάβων, έφεραν την ορθόδοξη θρησκεία

Κωνσταντινούπολη, εκείνοι που δεν την είχαν δει

και λειτουργία στους Σλάβους της Μεγάλης Μορα­

ποτέ, που δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι μπο­

βίας. Την ίδια περίπου εποχή, κάτω από την ισχυρή

ρούσε να υπάρξει τόσο πλούσια πόλη σ’ ολόκληρο

επιρροή του πατριάρχη Φωτίου, η Βουλγαρία προ­

τον κόσμο καθώς έβλεπαν τα ψηλά τείχη της και

σηλυτιζόταν. Λίγο αργότερα, οι Σέρβοι μιμούνταν το

τους πλούσιους πύργους που την περιέκλειαν γύρω-

παράδειγμά της και στη βαλκανική χερσόνησο ο

γύρω και τα πλούσια παλάτια της και τις ψηλές εκ­

χριστιανισμός κυριαρχούσε σχεδόν παντού και σε

κλησίες που ήταν τόσο πολλές που κανείς δεν μπο­

λίγο, διασχίζοντας τον Δούναβη, θα έφτανε στις φυ­

ρεί να το πιστέψει, αν δεν το δει με τα μάτια του, και

λές της Βλαχίας και της Μολδαβίας. Η Ρωσία εκχρι­

σ’ ολόκληρη την πόλη που δέσποζε όλων των άλ­

στιανιζόταν με τη σειρά της. Ο Βλαδίμηρος, μεγάλος

λων”.

ηγεμόνας του Κιέβου, βαπτιζόταν στην Χερσώνα.

Στο γόητρο που την περιέβαλλε η βυζαντινή αυτο­

Παντρευόταν μία βυζαντινή πριγκίπισσα και επέβα­

κρατορία οφείλε μια θαυμαστή ακτινοβολία στον

λε στους υπηκόους του τη χριστιανική πίστη. Σε ό­

κόσμο του μεσαίωνα.

λους αυτούς τους βάρβαρους λαούς το Βυζάντιο δεν

Το έργο των ιεραποστολών υπήρξε μία από τις δό­

έφερνε μόνο τη θρησκεία.Έφερνε μαζί της το ιδανι­

ξες του Βυζαντίου. Από τον 6ο αιώνα οι έλληνες ιε ­

κό του κράτους, τις μορφές διακυβέρνησης, ένα νέο

ραπόστολοι έφεραν τον χριστιανισμό από τις ακτές

δίκαιο που ρύθμιζε τις κοινωνικές σχέσεις, την εκ­

της Κριμαίας στις όχθες του Άνω Νείλου, στους λα­

παίδευση και ακόμη και το κυριλλικό αλφάβητο

354

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IC T O P IX

T H C

ΠΡΩΤΟ

K Y Z X N T IN H C

X Y T O K P X T O P lX C

Λ 3 W
Μ.κ«.**ϊΛ-ΗΛβϊι«β·»»»ΜΛΛ Τ,*-·

■«SίίΆue#».rtiv*unMl J>/r*itidkiHrf>|γ·. Jfl«1p.j

j >it£" 3 · er rtbrr

Wuna«>;»
V « ° a ρ<ιί tV 3 1 3 "w ’

A

ί·Λ Λ Ο Ρ Α !3 ΐ» Λ ι·^ « ’ Λ . 0« " » ’ tV:1 Ϊ*Λ) ν - » * x -m i Ρ>9ι»ββφαρΛιβ< ■

w.>ii(io*iunfiwrvtii ·ϊ’ΐ”:(7>*·λΑ'Κοη:ΐ· TW'roar·

K tn, * . Λ . Λ » ϊ '*<3 **»' - w ' · ' 0 0 ' ” T -

A ^ qo33C3/. ar^^'eHW ^^iftW AS/

rt)>:HTX3 un~N I»·'HirttJ&ti'JtfJMI · ]/,»«"

f .It. n u t iron*·.» 8 r*t ρ:»·Ό··>ϋ I η h) 3 · Q ram w nn.«y>

·:· r t r w a j TTXArW r 7Γ 3 » v w / v ^ r r i /

ϋΓ·^»«ιηοβοΛ>»<»»»·< wjf?f•■w«»**< <*urw3'»«*W·' . X ^ * nA ■P' ·.» A “Λ

H*« t t f rti uo««
'^*·]Χ'>»υχΛ1ΧΓ'3Λ.Λΐ3ί

it ire·Γ

A .» n w .« < R : * Α · / - < ^ « > · ^ β » Α ·>· Λ

jg> ,V r"'»u ? m i.,«<(*> ,[./*. '({Μ ι ΡΊΛιΙΟ ouaw /^ I

*

·,’·

3 aft ittttf

ιΛ ·Κ γΛ·>ι β

»■ .

*

Χ ι; ο κ ·Λ »,

·,■ ϊφ i r o . ^ a i ' A / .

1 J’ m ^ O tniXfcom »u fla p A

* iu y < v

„ ·Β - ν π > " ·« ’·Λ 1 · ' Ρ 1· Ο Α '

H) ' ^ ^

χ . 'V

ΛίΜ ******·*»

t* IlttW 4.3 V*J aff’ ^ * '**a t r w . V * on*

Κύριλλος και Μεθόδιος.

στο οποίο θα γραφόταν και θ’ αποτυπωνόταν η

είχε, όπως η Κωνσταντινούπολη, την εκκλησία της

γλώσσα τους. Έλληνες διδάσκαλοι έρχονταν να δ ι­

Αγίας Σοφίας και τη Χρυσή Πύλη του.Έτσι όλες οι

δάξουν στα σχολεία. Έλληνες ιερείς ιερουργούσαν

βάρβαρες φυλές γίνονταν πραγματικοί λαοί, οι βυ­

στις καινούργιες εκκλησίες που χτίζονταν με βάση

ζαντινοί λόγιοι αφηγούνταν την καταγωγή και την ι ­

ίο πρότυπο των βυζαντινών εκκλησιών και τις ο­

στορία τους και για ολόκληρη την ανατολική Ευρώ­

ποίες βυζαντινοί καλλιτέχνες διακοσμούσαν με λα­

πη το Βυζάντιο ήταν αυτό που υπήρξε η Ρώμη των

μπρά μωσαϊκά. Τα έργα που κυριαρχούσαν στη βυ­

Παπών για τη δυτική Ευρώπη, ο μεγάλος εκπαιδευ­

ζαντινή λογοτεχνία μεταφράζονταν μετά το Ευαγγέ­

τής, ο μεγάλος μυσταγωγός.

λιο στα σλαβικά και πρόσφεραν τα μοντέλα που

Η επίδραση του Βυζαντίου δεν εκδηλωνόταν μό­

προετοίμαζαν τη γέννηση μιας εθνικής λογοτεχνίας

νο στους Σλάβους. Πέρα από τον Βόσπορο ήταν αι­

σε κάθε χώρα. Στις αυλές τους, οι βάρβαροι ηγεμό­

σθητή στην Αρμενία, όπου η δημιουργία πολυάριθ­

νες εισήγαν τα πολυτελή ρούχα, τους τίτλους, το πε­

μων επισκοπών που κατέχονταν απόΈλληνες και η

ρίπλοκο τελετουργικό του αυτοκρατορικού παλατι­

συχνότητα των πολιτικών σχέσεων εξασφάλιζαν

ού του Βυζαντίου και το Κίεβο ήταν υπερήφανο που

την επιρροή της, και μέχρι και στον αραβικό κόσμο,

355

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

1%

i JA-n

."Λ*·:.. *Α , IL. fc * ϊ

Ufea Jta

όπου οι νίκες των Βυζαντινών και το γόητρο της

τμόσφαιρά της από πορφύρα και χρυσάφι, την ακρι­

Κωνσταντινουπόλεως δεν άφηναν καθόλου αδιά­

βέστερη ίσως εικόνα του τι ήταν ένα βυζαντινό ιερό

φορους τους Μουσουλμάνους. Και τέλος, η βυζαντι­

κατά τον 1Οο ή τον 11 ο αιώνα. Σε όλη την Ιταλία, ό­

νή επίδραση ήταν πανίσχυρη ακόμη και στη Δύση.

λοι όσοι ήθελαν να χτίσουν ή να διακοσμήσουν εκ­

Στην Ιταλία που είχε ανακατακτηθεί από τον Ιουστι­

κλησίες, οι ηγούμενοι του Μόντε Κασίνο και οι ρω­

νιανό, οι εκκλησίες της Ραβέννας και πολλές από τις

μαίοι πάπες, οι νορμανδοί βασιλείς της Σικελίας

εκκλησίες της Ρώμης, έφεραν στην αρχιτεκτονική

και οι δόγηδες της Βενετίας, ζητούσαν από την Κων­

και στα μωσαϊκά τους τη σφραγίδα της ανατολικής

σταντινούπολη αρχιτέκτονες για να χτίσουν τα ιερά

τέχνης. Στη Ρώμη υπήρχε μια ολόκληρη ελληνική

κτίρια, μωσαϊκά για τη διακόσμησή τους και έφερ­

συνοικία, όπου υπήρχαν πολλά βυζαντινά μονα­

ναν από την πρωτεύουσα του Βοσπόρου όλα τα πο­

στήρια και η Ρώμη του 7ου και του 8ου αιώνα ήταν

λυτελή αντικείμενα που είχαν ανάγκη, τις μπρού-

μια κατά το ήμισυ βυζαντινή πόλη και η βασιλική

ντζνες πόρτες, διακοσμημένες με ανάγλυφα, τις πο­

της Santa Maria Antica, στους πρόποδες του Παλα-

λύτιμες λειψανοθήκες από αστραφτερά σμάλτα, τα

τίνου Λόφου καθώς και το υπέροχο παρεκκλήσι του

λεπτοδουλεμένα ελεφαντόδοντα, τα ωραία υφάσμα­

Αγίου Ζήνωνα στην εκκλησία του Αγίου Praxede

τα που στόλιζαν τους βωμούς ή που χρησίμευαν για

δείχνουν ότι, ακόμη και πολύ αργότερα, η ελληνική

το ντύσιμο των ηγεμόνων. Σε ολόκληρη τη Νότιο

επιρροή διατηρείτο. Εξάλλου η Βενετία ήταν εντε­

Ιταλία η οποία ήταν μέρος της αυτοκρατορίας μέχρι

λώς ελληνική πόλη ωςπροςτα ήθη και τις προτιμή­

το τέλος του 11ου αιώνα, η ελληνική επιρροή ήταν

σεις της και η Βασιλική του Αγίου Μάρκου, κτισμέ­

πανίσχυρη/Ελληνες μοναχοί, ξεφεύγοντας από την

νη σύμφωνα με το πρότυπο μιας εκκλησίας της

αραβική εισβολή ή την καταδίωξη των εικονοκλα­

Κωνσταντινουπόλεως, της εκκλησίας των Αγίων

στών, είχαν έρθει να ιδρύσουν μοναστήρια και ερη­

Αποστόλων, και διακοσμημένη ολόκληρη με βυζα­

μητήρια που σώζονται ακόμη, διακοσμημένα με

ντινά μωσαϊκά μας δίνει ακόμη και σήμερα στην α-

τοιχογραφίες που συνοδεύουν ελληνικές επιγρα­

356

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O P IX T H G R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Χαρακτηριστικός ναός της δύσης.

φές. Έλληνες επίσκοποι διοικούσαν τις εκκλησίες.

Όθωνα Β ζ έφερνε μαζί της Έλληνες που διέδιδαν

Το ελληνικό τελετουργικό εφαρμοζόταν παντού και

στην αυλή της ένα μικρό μέρος της βυζαντινής κουλ­

έστω και αν οι Νορμανδοί βασιλείς διαδέχτηκαν

τούρας ενώ ο γιος της θεοφανούς, ο νεαρός αυτο­

τους βυζαντινούς ηγεμόνες, οι θεσμοί διατήρησαν

κράτορας Όθων ο Γ ', εισήγαγε με μοναδική ευχαρί­

για πολύ καιρό τη σφραγίδα του Βυζαντίου και εξα­

στηση στο περιβάλλον του τους τίτλους και το τελε­

κολούθησαν να χρησιμοποιούν τα ελληνικά τόσο

τουργικό του βυζαντινού Ιερού Παλατιού και στα

για τις επίσημες πράξεις όσο και για την τρέχουσα

χειρόγραφα που «ιστόρησαν» (εικονογράφησαν)

χρήση. Τέλος, στη Σικελία, οι Νορμανδοί βασιλείς,

κατά τον 10ο αιώνα οι σχολές του Reichenau και

στην πρωτεύουσά τους, το Παλέρμο, φορούσαν με

της Treves, και κατά τον 11ο αιώνα η σχολή του

υπερηφάνεια τη μεγαλοπρεπή ενδυμασία των βυζα­

Ratisbonne, βρίσκουμε επίσης τη σφραγίδα του

ντινών αυτοκρατόρων και έχτιζαν εκκλησίες, τη

Βυζαντίου και της τέχνης του. Και ακόμη και στη

Μαρτοράνα και το Παλατινό παρεκκλήσι, διακο­

Γαλλία, χωρίς να μιλήσουμε για την εκκλησία του

σμημένες με μωσαϊκά εμπνευσμένα από τη βυζαντι­

Germigny-les-Pres (Loiret) που διακοσμήθηκε

νή εικονογραφία και τέχνη. Και πέρα από την Ιτα­

στις αρχές του 9ου αιώνα με βυζαντινά μωσαϊκά, η

λία, στη Γερμανία του 10ου αιώνα, μια βυζαντινή

ομάδα των εκκλησιών με τρούλο της Νοτιοδυτικής

πριγκίπισσα, η θεοφανώ, σύζυγος του αυτοκράτορα

Γαλλίας, το αριστούργημα της οποίας είναι ο Saint-

357

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Τζιότο. “To φιλί του Ιούδα” λεπτομέρεια τοιχογραφίας από το παρεκκλήσι Αρένα της ΠάδοΒα.

Front tou Perigueux δείχνει καιά τον 12ο αιώνα ό­

ντίας κατόπιν επιθυμίας του ΚοζίμουτωνΜεδίκων.

λα τα δάνεια της Δύσης από τα βυζαντινά πρότυπα.

Εξάλλου, ακόμη και στις απαρχές της ιταλικής τέ­

Και τέλος, κατά τον 14ο και 15ο αιώνα, η Δύση ξα-

χνης του 14ου αιώνα γίνεται αισθητή η επίδραση

νάμαθε την ελληνική γλώσσα μέσω του Βυζαντίου.

της βυζαντινής εικονογραφίας και τέχνης, σε τέτοιο

Βυζαντινοί δάσκαλοι ήρθαν να διδάξουν στη Βενε­

βαθμό ώστε να έχει ειπωθεί ότι ο Ντούτσιο της Σιέ-

τία και στη Φλωρεντία. Βυζαντινοί ανθρωπιστές έ­

νας και ο Τζιότο δεν ήταν, από ορισμένες απόψεις,

φεραν στην Ιταλία χειρόγραφα που διέσωζαν τα αρι­

τίποτε περισσότερο από μεγαλοφυείς Βυζαντινούς,

στουργήματα της κλασικής ελληνικής φιλολογίας

θα ήταν παιδιάστικο να θέλει κανείς, όπως έχει γί­

και, ενώ μέχρι τότε τα πανεπιστήμια της Δύσης

νει μερικές φορές, ν’ αρνηθεί αυτή τη μακρόχρονη

γνώριζαν μόνο τον Αριστοτέλη που είχε φτάσει εκεί

και αναμφισβήτητη επιρροή του βυζαντινού πολιτι­

μέσω των Αράβων, τους γνώρισαν τη φιλοσοφία

σμού και τίποτε δεν μαρτυρεί σαφέστερα τη μεγάλη

του Πλάτωνα/Ενας Βυζαντινός, ο Μαρσίλος Φ ικί-

θέση που κατείχε επί αιώνες το Βυζάντιο στην ιστο­

νος, ίδρυσε την πλατωνική ακαδημία της Φλωρε­

ρία του μεσαίωνα.

358

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Η ΙΑ,ΡΥΟΗ THC KYZXNTINHC XYTOKPXTOPlXC Η Γ<ΟΓΙ>ΑΦΙΚΗ
359

0

HAHOVCMOC THC

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

I C T O P I X T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

ο nq 11 Μαΐου 330, συςακτέςτου Βοσπόρου,

της Ευρώπης και της Ασίας, πολύ κοντά στις ακτές

ο Κωνσταντίνος εγκαινίαζε επίσημα τη νέα

της Μαύρης θάλασσας και της ανατολικής Μεσογεί­

πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας, για την ο­

ου, ήταν σε κατάλληλη θέση για να γίνει ένα σημα­

ποία είχε επιλέξει το Βυζάντιο, που θα ονομαζόταν

ντικό εμπορικό κέντρο, μια μεγάλη διεθνής αγορά.

από δω και πέρα Κωνσταντινούπολη. Η εκλογή του

Πολυτελείς γιορτές συνοδέυσαν την εγκαινίαση της

αυτοκράτορα ήταν εξαιρετική. Λόγω της γεωγραφι­

νέας πρωτεύουσας και ο αυτοκράτορας διέταξε να

κής θέσης της, η Κωνσταντινούπολη πρόσφερε με­

γιορτάζεται κάθε χρόνο η επέτειος της ίδρυσης με

γάλα πλεονεκτήματα. Από στρατιωτική άποψη, ή­

μια μεγάλη θρησκευτική γιορτή. Ιππικοί αγώνες

ταν σε καλύτερη θέση από τη Ρώμη που ήταν πολύ

και άλλες τελετές έκαναν ακόμη μεγαλύτερη τη λα­

απομακρυσμένη για να επιβλέπει και να υπερασπί­

μπρότητα των εγκαινίων. Για να λαμπρύνει ακόμη

ζεται, αν χρειαζόταν τα ανατολικά σύνορα της Αυτο­

περισσότερο τη νέα πρωτεύουσα, ο Κωνσταντίνος

κρατορίας που απειλούνταν από τους Γότθους στην

φρόντισε για την ανέγερση επιβλητικών κτιρίων και

Ευρώπη και από τους Πέρσες στην Ασία. Από οικο­

ιδίως πολλών χριστιανικών εκκλησιών, η γνωστό­

νομική άποψη, χτισμένη στο σημείο συνάντησης

τερη από τις οποίες ήταν η πρώτη Αγία Σοφία.Έβα­

C

0 Μέγας Κωνσταντίνος. Κομμάτια από γιγάντιο άγαλμα.

360

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

I C T O P I X ΊΓ Η Ο B V ^ X N T IN H C X Y 'T O K P X 'T O P lX C

λε να ανοίξουν μεγάλες πλατείες, μεταξύ των οποί­

οι πράξεις του, η φρουρά που τον προστάτευε, ήταν ε­

ων η αγορά του Κωνσταντίνου, στο κέντρο της οποί­

πίσης ιερές. Γ ία να τονιστεί περισσότερο αυτός ο νέος

ας υψωνόταν μια ψηλή μπρούντζινη στήλη που έφε­

χαρακτήρας, μία πολυτελής ενδυμασία αντικατέστη­

ρε στην κορυφή ένα ολόχρυσο άγαλμα που κρατούσε

σε την απλότητα των πρώτων Καισάρων. Ο αυτοκρά­

στα χέρια του μια φιγούρα που αντιπροσώπευε την

τορας, ντυμένος με πορφύρα, κρατούσε στο χέρι του

τύχη της πόλης. Γία να στολίσει τη νέα πρωτεύουσα,

το σκήπτρο και έφερε στο κεφάλι του το διάδημα που

τη γέμισε με αριστουργήματα της αρχαίας τέχνης

ήταν γεμάτο μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους.

που αφαίρεσε από τα πιο φημισμένα ειδωλολατρι-

Λίγο αργότερα η τελετή του αυτοκρατορικού χρίσμα­

κά ιερά. Τέλος μετέφε­

τος υπογράμμισε ακό­

ρε στην Κωνσταντι­

μη περισσότερο αυτό

νούπολη πολλούς α­

τον χαρακτήρα που έ­

πό τους θεσμούς της

κανε την αυτοκρατορι-

Ρώμης και ειδικότερα

κή εξουσία μια εικόνα

τη σύγκλητο. Για να

της θείας εξουσίας. Τέ­

φιλοξενήσει τους ρω­

λος ένα θαυμάσιο τελε­

μαίους συγκλητικούς

τουργικό, μια περί­

που δεν ήταν καθόλου

πλοκη ετικέτα περιέ­

ικανοποιημένοι

γΓ

βαλαν τον ηγεμόνα και

αυτή τη μετακίνηση,

τον διέκριναν από την

διέταξε, όπως λέγεται,

υπόλοιπη ανθρωπό­

να χτίσουν γΓ αυτούς

τητα. Η νίκη του χρι­

ανάκτορα πανομοιό­

στιανισμού είχε ως συ­

τυπα με εκείνα που ε ί­

νέπεια μια άλλη μετα­

χαν στις όχθες του Τ ί ­

μόρφωση: ο αυτοκρά­

βερη. Και στην επίση­

τορας έγινε χριστιανός

μη γλώσσα του κρά­

αυτοκράτορας, που ε ί­

τους η Κωνσταντινού­

χε ως αποστολή του

πολη έγινε «η νέα Ρώ­

την εξάπλωση της πί­

μη».

στης, την υπεράσπισή

Σ ’ αυτή τη νέα πρω­

της ενάντια σε όλους

τεύουσα η αυτοκρατο-

τους εχθρούς της και

ρική εξουσία, πήρε κι

φυσικά την προστασία

αυτή νέα όψη. Από πο­

της

λύ καιρό είχε αρχίσει

Εκκλησίας.

Ο

Κωνσταντίνος χάρισε

S i, , Μ

την εύνοιά του στην

να διαφαίνεται μία νέα αντίληψη για τη μοναρχική εξουσία. Η Κωνσταντι­

Εκκλησία αλλά, σε αντάλλαγμα για τις ευεργεσίες που

νούπολη ολοκλήρωσε αυτή τη μεταμόρφωση. Ο αυ­

δεχόταν, η Εκκλησία δέχθηκε την επίβλεψη του ηγε­

τοκράτορας ήταν τώρα πια ένας “ελέω θεού" μονάρ­

μόνα και την επέμβασή του στις εκκλησιαστικές υπο­

χης που διοριζόταν και εμπνεόταν από τον θεό και α­

θέσεις, είτε επρόκειτο για πράγματα είτε για πρόσω­

πολάμβανε απόλυτη εξουσία. Το πρόσωπό του θεω­

πα. Έτσι ο χριστιανισμός έγινε πραγματική επίσημη

ρείτο ιερό, όπως και όλα όσα πλησίαζε, όλα όσα έκα­

θρησκεία. Και όσο διήρκεσε η βυζαντινή αυτοκρατο­

νε. Το αυτοκρατορικό παλάτι ονομάστηκε Ιερό Παλά­

ρία, η αυτοκρατορική εξουσία επρόκειτο να διατηρή­

τι. Τα διατάγματα που εκδίδονταν από τον ηγεμόνα,

σει αυτό τον διπλό χαρακτήρα.

361

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

I C T O P I X T H G Κ Υ ^ Χ Ν Γ Γ ΙΝ Η Ο Χ Υ Ί Γ θ Κ Ρ Χ Ί ~ θ Ρ ΐΧ θ

Ωστόσο, παρά τη μεταφο­

Ονώριος και το Ανατολικό

ρά της πρωτεύουσας από τη

όπου βασίλευε ο Αρκάδιος.

Ρώμη στην Κωνσταντινού­

Όταν, τον 5ο αιώνα, η δυτι­

πολη, η ρωμαϊκή αυτοκρα­

κή ρωμαϊκή αυτοκρατορία

τορία διατηρούσε την ενό­

κατέρρευσε κάτω από την

τητά της. Ένας μόνο αυτο­ κράτορας την κυβερνούσε.

Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος (379-395).

πίεση των βαρβαρικών ε­ πιδρομών, η ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία ε-

Αλλά η διαφορά ανάμεσα στο ανατολικό τμήμα και το δυτικό τμήμα της μο­

πέζησε μόνη της. Η βυζαντινή αυτοκρατορία είχε

ναρχίας γινόταν ολοένα και πιο έντονη. Όταν το

γεννηθεί. Και δεν θα αργούσε να γίνει, σύμφωνα με

395 ο αυτκράτορας Θεοδόσιος πέθανε και τον δια­

τον ορισμό του Rambaud “ένα μεσαιωνικό κράτος

δέχθηκαν οι δύο γιοι του, η αυτοκρατορία μοιρά­

τοποθετημένο στα ακραία σύνορα της Ευρώπης, στα

στηκε σε δύο τμήματα, το Δυτικό, που κυβερνούσε ο

όρια της βαρβαρικής Ασίας”.

362

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX T H C Κ Υ £ Χ Ν Τ ΊΝ Η Ο X Y T O K P X T O P lX C

φ Β

.

,

,

,

οια ηταν η έκταση αυτής της αυτοκρατορίας;

γυπτο, 11 για την Ασία, 11 για τον Πόντο, 6 για τη

Για να το καταλάβουμε, αρκεί να συμβου­

Θράκη, συνολικά 49. Αυτές οι επαρχίες διοικού-

λευτούμε την N otitia dignitarum που χρο­

νταν

από

αξιωματούχους

που

ονομάζονταν

νολογείται γύρω στο 400. Η ανατολική αυτοκρατο­

consulares ή praesides. Κατ’ εξαίρεση, η επαρχία

ρία μοιραζόταν σε δύο θέματα, το Ανατολικό και το

της Ασίας διοικείτο από ανθύπατο που είχε υπό την

Ιλλυρικό. Καθένα από τα δύο θέματα περιλάμβανε

εξουσία του τη Μικρά Ασία, τις παράκτιες νήσους

έναν ορισμένο αριθμό επισκοπών, που διοικού-

και τον Ελλήσποντο. Το θέμα του Ιλλυρικού ήταν

νταν από αξιωματούχους που είχαν γενικά τον τίτλο

λιγότερο εκτεταμένο: περιλάμβανε δύο επισκοπές,

του εξάρχου. Στο Ανατολικό θέμα υπήρχαν πέντε ε­

της Μακεδονίας, που περιλάμβανε 6 επαρχίες, της

πισκοπές: η επισκοπή της Ανατολής, με επικεφα­

Δακίας, που περιλάμβανε 5, συνολικά 11. Εδώ, ό­

λής τον com es Orientis, η επισκοπή της Αιγύπτου,

πως και στην Ασία, υπήρχε μία εξαίρεση για την

με διοικητή τον αυτοκρατορικό έπαρχο και οι τρεις

Αχαΐα, ο διοικητής της οποίας έφερε τον τίτλο του

επισκοπές της Ασίας, του Πόντου, της Θράκης. Κα-

ανθύπατου.

θεμία από αυτές τις επισκοπές διαιρείτο σε έναν α­

Αν συμβουλευτούμε ένα χάρτη, μπορούμε να χαρά­

ριθμό επαρχιών: 15 για την Ανατολή, 6 για την Α ί­

ξουμε με ακρίβεια τα σύνορα της αυτοκρατορίας. Στον

ΒΡΕΤΑΝ Ύ Ά

Α Λ A NO

Λουγδουνο

/

Μεδιόλανο Ιιρ μ ι ο .

χεροω νο

αοσαλια-

Ν

ΕΎΞΕΙΝΟΣ

Κ Ο ΡΕ Ι

Κόρντοβα

^υρραχι £ Α Ρ Δ Η Ν ΙΑ

θεσσαλονιχη

Ν εα π ο λ

ΠΟΝΤΟΣ

/

στανχ « Ν ίχ α ια Α γ χυ ρ α

Καρχηδόνα^ Μ. Α Γ Ι Α αρχηδόνο
Έιρεοος

Ταροος

ιντιοχε

Ν Ο Υ Μ ΙΔ ΙΑ Κ Ρ Η ΤΗ

• Ιε ρ α υ σ α λ ι Αλέξα νδρέ,

Α □

Τ οι χ ρ ά τ ο ς τ ο υ Μ. Κ ω ν σ τ α ν τ ί ν ο υ

363

Γ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

I C T O P I X T H C Κ V £ Χ Ν Γ Γ IN H C Χ Υ Τ Ο Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

βορρά το όριο ήταν η γραμμή του Δούναβη από το

τέμνοντας τον Αραξο (Καρα-σου) έτσι ώστε ν’ αφή­

στόμιο του ποταμού μέχρι τη συμβολή του με τον

νει στην αυτοκρατορία τη θεοδοσιόπολη της Αρμε­

Σαύο. Στη συνέχεια η γραμμή των συνόρων κατέβαι­

νίας (Ερζερούμ) και τον Αρσανία (Μουράτ-σου) και

νε προς τα νοτιοδυτικά, ακολουθώντας τον Σαύο μέ­

ακολουθούσε την πορεία του Νυμφίου (Νταλμάν-

χρι το Σίρμιο και μετά την πορεία του Ντρίνα και τε­

τσάι) μέχρι τη συμβολή του με τον Τίγρη αφήνοντας

λειώνοντας με μία γραμμή που κατέληγε στην Αδρια-

έτσι στη Δύση τη Μαρτυρόπολη (Majafarkin) και

τική, μεταξύ των εκβολών TOuCattaro και της λίμνης

την Αμιδα (Diarbekir). Από εκεί, μέσω μια γραμ­ μής που περνούσε μεταξύ της Δάρας στα δυ­

του Σκουταρίου. Αυτό το φυσικό σύνορο χώ­

τικά και της Νισίβεως στα ανατολικά,

ριζε την ανατολική Αυτοκρατορία από

έφτανε στην κοίτη του Αμπορρά

το δυτικό Ιλλυρικό, που ήταν μία α­

(Χαμπούρ) την οποία ακολουθού­

πό τις επισκοπές του θέματος της Ιταλίας και ανήκε στη δυτική αυ­

σε μέχρι το Κιρκήσιο στον Ευ­

τοκρατορία. Μέσα σ’ αυτά τα όρια

φράτη. Τέλος, διασχίζοντας την

ολόκληρη η Βαλκανική Χερσό­

έρημο της Συρίας κατευθυνόταν

νησος ήταν μέρος της ανατολι­

προς τα Νοτιοδυτικά, περνώ­

κής αυτοκρατορίας. Εντούτοις ό­

ντας ανοιχτά ανατολικά της

ταν η δυτική ρωμαϊκή αυτοκρατο­

Παλμύρας και της Βασόρας και έ­

ρία κατέρρευσε και κυρίως όταν, κα­

φτανε στην ανατολική ακτή της

τά τον 6ο αιώνα, ο Ιουστινιανός ανέλα­

Ερυθρός θάλασσας περίπου σε βόρειο

βε την ανακατάκτησή της, η ανατολική ρω­

γεωγραφικό πλάτος 25 μοιρών αφορίζο-

μαϊκή αυτοκρατορία μετέφερε τα δυτικά σύνορά

ντας μία στενή ζώνη κατά μήκος της όχθης από

της στις ακτές της Αδριατικής και ολόκληρη η Δαλμα­

τον κόλπο τηςΆκαμπας μέχρι το σημείο όπου κατέ­

τία έγινε μία από τις επαρχίες της.

ληγε μια στενή ζώνη κατά μήκος της όχθης.

Στην Ασία, μετά τις συνθήκες που συνήφθησαν

Στην Αφρική, η Αίγυπτος ανήκε στην αυτοκρατο­

μετουςΠέρσεςτο 363 και το 387, η γραμμή των συ­

ρία μέχρι τις Φίλες και τον πρώτο καταρράκτη. Από

νόρων ακολουθούσε περίπου την ακόλουθη δια­

εκεί, η γραμμή ανέβαινε προς τα Βορειοδυτικά μέ­

δρομή: ξεκινούσε στο βυθό της Μαύρης θάλασσας

χρι το σημείο όπου τέμνονται ο 30ός βόρειος πα­

από το στόμιο του Λύκου-Βόα (Τσορόκ), του οποίου

ράλληλος και ο 22ος ανατολικός μεσημβρινός, και,

ακολουθούσε την κάτω κοίτη, αφήνοντας στην αυ­

περνώντας, ακολουθώντας την περίμετρο της Κυρη­

τοκρατορία μια στενή ζώνη κατά μήκος της όχθης.

ναϊκής, κατέληγε στη θάλασσα, όπου έφθανε περί­

Στη συνέχεια κατευθυνόταν από Βορρά προς Νότον,

που στο νότιο πυθμένα της Μεγάλης Σύρτεως.

364

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

I G T O P IX T H G R V Z X N 'T 'IN H G X Y 'T O K P X T 'O P lX C

# οια ήταν τα στοιχεία που αποτελούσαν τον

Π

πιρροή του. Κάτω όμως από αυτή τη φαινομενική

πληθυσμό αυτής της αχανούς αυτοκρατο­

ενότητα εξακολουθούσαν να υπάρχουν βαθιές δια­

ρίας; Υπήρχαν εκεί πολύ διαφορετικές φυ­

φορές που αποτελούσαν λόγο σοβαρής ανησυχίας

λές: πρώτα-πρώτα μία πλειοψηφία Ελλήνων ή

για την αυτοκρατορική κυβέρνηση και των οποίων

πλήρως εξελληνισμένων πληθυσμών αλλά και

τις αιτίες πρέπει να εξηγήσουμε εν συντομία.

Σλάβοι, Αρμένιοι, Καππαδόκες, Σημίτες, Αιγύπτι­

Στην Ευρώπη, οι εισβολές του 6ου αιώνα δεν ε ί­

οι. Σ ’ όλους αυτούς τους ανθρώπους ο ελληνισμός

χαν επιφέρει μεγάλες αλλαγές στην εθνογραφία της

είχε αφήσει μία κοινή σφραγίδα: τα ελληνικά ήταν

ανατολικής αυτοκρατορίας. Οι Βησιγότθοι του Αλά-

η γλώσσα της εκκλησίας, η γλώσσα του εμπορίου, α­

ριχου, οι θύννοι του Αττίλα, οι Οστρογότθοι του θε-

κόμη και η φιλολογική γλώσσα, και ήταν πραγματι­

οδώριχου είχαν παραβιάσει για μια στιγμή τα σύνο­

κά μία εθνική γλώσσα που σχεδόν όλοι μιλούσαν ή

ρά της, αλλά είχαν απλώς περάσει από εκεί και πο­

τουλάχιστον καταλάβαιναν. Μεγάλες ελληνικές πό­

λύ σύντομα είχαν γλιστρήσει προς τη Δύση, αφήνο­

λεις υπήρχαν σε όλα τα μέρη της αυτοκρατορίας. Αυ­

ντας πίσω τους, στη Βαλκανική χερσόνησο, μόνο

τά ήταν εκτός από την Κωνσταντινούπολη, η Αλε­

μερικές φυλές που δεν είχαν ακολουθήσει τη γενι­

ξάνδρεια, η Αντιόχεια, η Έφεσος, η Θεσσαλονίκη,

κή κίνηση. Ήταν αυτές που ονομάζονταν Ελληνο-

και άλλες και γύρω από αυτές τις ανθούσες πόλεις ο

γότθοι. Οι εισβολές του 6ου αιώνα, των θύννων,

ελληνισμός είχε επεκτείνει σε μεγάλο βαθμό την ε­

των Σλάβων, των Βουλγάρων, των Αβάρων, ήταν

365

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

I C T O P I X T H G B Y Z X N T T IN H C X Y " T O K P X T O P lX C

περισσότερο καταστροφικές για την αυτοκρατορία

λη. Εποίκισαν ολόκληρη την περιοχή με τις φυλές

και πολλές φορές οι ένοπλες ομάδες τους είχαν κά­

τους, που οι Βυζαντινοί ονόμαζαν Σλαβινίες και τις

νει την εμφάνισή τους ακόμη και κάτω από τα τείχη

οποίες οι αυτοκράτορες του 7ου αιώνα αναγκάστη­

της Κωνσταντινουπόλεως. Φυσικά, οι αυτοκρατορι-

καν να υποχρεώσουν με τη βία να δεχθούν την αυ-

κοί στρατηγοί απωθούσαν πάντοτε τους εισβολείς

τοκρατορική εξουσία. Αλλοι Σλάβοι εισχώρησαν

πέρα από τα σύνορα αλλά η χώρα είχε λεηλατηθεί

μέχρι τη Θεσσαλία ή ακόμη και μέχρι την Πελοπόν­

φρικτά, οι κάτοικοι είχαν σφαγιαστεί κατά χιλιάδες

νησο και οι πειρατικές επιδρομές τους μάστιζαν τα

ή είχαν οδηγηθεί στην αιχμαλωσία. Ο Προκόπιος έ­

νησιά της ασιατικής ακτής και μερικές φορές ακόμη

χει περιγράφει εκτενώς τις αγριότητες των οποίων

και τη Μικρά Ασία. Άλλες Σλαβινίες υπήρχαν στα

είχαν υπάρξει θύματα, και, αν πιστέψουμε τη μαρτυ­

Βορειοανατολικά της χερσονήσου: ήταν οι Σλαβι­

ρία του, μπορούμε να “εκτιμήσουμε σε πάνω από

νίες της Μοισίας, και όταν στο τέλος του 7ου αιώνα

200.000 τον αριθμό των Ρωμαίων που σφάχτηκαν

οι Βούλγαροι κατέλαβαν την περιοχή και συγχω-

ή οδηγήθηκαν στην αιχμαλωσία σε καθεμία από

νεύθηκαν με τους Σλάβους, η εθνογραφική μεταβο­

αυτές τις εισβολές, έτσι ώστε οι επαρχίες αυτές έμοι­

λή έγινε ακόμη βαθύτερη. Ασφαλώς οι παλαιοί

αζαν με τις ερήμους της Σκυθίας”. Σ ’ αυτή την έρημη

πληθυσμοί αντιστάθηκαν σ’ αυτόν τον σχεδόν πλή­

και χωρίς πληθυσμό χώρα υπήρχε χώρος για νέες

ρη εκσλαβισμό της Βαλκανικής χερσονήσου και

εγκαταστάσεις. Οι βάρβαροι συγκεντρώθηκαν εκεί

πολύ συχνά επέβαλαν την κυριαρχία τους στους

τον 7ο αιώνα. Την εποχή του Ηρακλείου, οι Κροά-

Σλάβους. Δεν έπαυσε όμως να αποτελεί ένα σημα­

τες και οι Σέρβοι κατέλαβαν ολόκληρο το ανατολικό

ντικό γεγονός που επρόκειτο να έχει σοβαρές συνέ­

τμήμα του Ιλλυρικού. Άλλοι Σλάβοι εγκαταστάθη­

πειες για την αυτοκρατορία: αυτό φάνηκε καθαρά ό­

καν στη Μακεδονία στις κοιλάδες του Βαρδάρη

ταν, στο τέλος του 9ου αιώνα, ο τσάρος Συμεών ί ­

[Αξιού] και του Στρυμώνα και γύρω από τη Θεσσα­

δρυσε μία μεγάλη βουλγαρική αυτοκρατορία που

λονίκη την οποία επιχείρησαν μάταια να καταλά­

διήρκεσε μέχρι τις αρχές του 11ου αιώνα ή όταν,

βουν και που παρέμεινε μια μεγάλη ελληνική πό­

κατά τον 16ο αιώνα, ο τσάρος Στέφανος Δουσάν ί-

Μ αύρη

ΛΟΜΒΑΡ ΟΒΗΓΚΙΑ

Θ ά λασσα

β\

ι _

Σαρδηνία

{το 1050

φρηνικό U ]% λ α γ ο ς

Meoaivn Παλέρμο1063 Σικελία

Μάλτα1090-1127

Α ΙΓ Υ Π Τ Ο Σ Χ Α Λ ΙΦ Α Τ Ο Τ Ω Ν Φ Α Τ ΙΜ ΙΔ Ω Ν

366

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

I C T O P I X T~H C R Y ^ X N T IN H C Χ Υ Τ Ό Κ Ρ Χ Τ Ό Ρ Ι Χ Ο

Y & 1τ ν τ 'λ *τ >V f * Φ 3ρο« 'Μ ψύβΐν O f y p p m .* 'JltD tO p JC T V p r J* I

*O P ; V " j» O V « O f

Η χήρα ενός στρατιώτη σταματά τον αυτοκράτορα Θεόφιλο και του φανερώνει την αδικία ενός στρατηγού απέναντι στον άντρα της.

δρυσε ένα μεγάλο σέρβικά κράτος που διεκδίκησε

σεις και επειδή επιπλέον, από εχθρότητα για την ελ­

την ηγεμονία στη Βαλκανική χερσόνησο από τους

ληνική ειδωλολατρία ο χριστιανισμός είχε ενθαρ­

Παλαιολόγους.

ρύνει αυτές τις τάσεις, νέα αισθήματα εκδηλώνο­

Στην Ασία η κατάσταση ήταν πολύ διαφορετική.

νταν, εμφανίζονταν εθνικές διεκδικήσεις, πολύ έ­

Η Ανατολή δεν είχε δοκιμασθεί από τις εισβολές ό­

ντονα ίχνη των οποίων βρίσκουμε στη λογοτεχνία

πως η Βαλκανική χερσόνησος και ο πληθυσμός της

και την τέχνη αυτών των περιοχών. Στα νότια της α­

που είχε μείνει περισσότερο ομοιογενής, αποτελεί­

νατολικής ενδοχώρας, η Συρία και η Αίγυπτος ήταν

το στη μεγάλη πλειοψηφία του από Έλληνες ή εξελ­

ακόμη πιο ανησυχητικές. Κατοικημένες σχεδόν εξ

ληνισμένα έθνη. Εντούτοις και εδώ υπήρχαν πολύ

ολοκλήρου από Σημίτες, είχαν ελάχιστους δεσμούς

βαθιές διαφορές στην εθνογραφία. Αν τραβήξουμε

με την Κωνσταντινούπολη, της οποίας το ελληνικό

μια γραμμή από το στόμιο του Αλυ μέχρι τη Ρόδο ο­

πνεύμα μισούσαν. Διεκδικούσαν την εθνική αυτο­

λόκληρη η περιοχή δυτικά της γραμμής αυτής ήταν

νομία τους και έτσι γεννιόταν σ’ αυτές τις επαρχίες

σχεδόν εξ ολοκλήρου ελληνική και διατηρήθηκε

μία αντίσταση που εκδηλωνόταν συνήθως με θρη­

για πολύ καιρό έτσι. Αλλά στα ανατολικά αυτής της

σκευτική μορφή αλλά κάτω από την οποία κρύβο­

γραμμής τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά.

νταν πολιτικές βλέψεις και στόχοι. Στη Μεσοποτα­

Υπήρχαν εκ εί Αρμένιοι, Καππαδόκες, Κ ιλ ικο ί,

μία, τη Συρία, την Αίγυπτο, αυτή η αντίσταση εκδη­

Ίσαυροι, Σημίτες και όλοι αυτοί οι άνθρωποι είχαν

λωνόταν με μία συνεχή αναταραχή, με κομματικές

μία νοοτροπία πολύ διαφορετική από τον ελληνι­

έριδες, με ταραχές, με στάσεις που έπρεπε να κατα­

σμό. Σε ολόκληρη την ενδοχώρα, η αναγέννηση της

σταλούν δυναμικά και η αντίσταση αυτή επρόκειτο

Περσίας επί της εποχής της δυναστείας των Σασσα-

να έχει σοβαρές συνέπειες για την αυτοκρατορία.

νιδών είχε αφυπνίσει τις αρχαίες εθνικές παραδό­

Βοήθησε στη γρήγορη επιτυχία της αραβικής εισβο­

367

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

I C T O P I X ΊΓ Η Ο Κ Υ ^ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y l~ O K P X T ~ O P lX C

λής κατά τον 7ο αιώνα και συνετέλεσε καιά πολύ

30.000 Σλάβους από τη Μακεδονία στη Βιθυνία.

στην απώλεια της Συρίας και της Αιγύπτου από την

Κατά τον 7ο αιώνα οι εικονοκλάστες αυτοκράτορες,

αυτοκρατορία. Εντούτοις η εξ ολοκλήρου ελληνική

για να μειώσουν τις επιρροές στην πρωτεύουσα που

Μικρά Ασία παρέμεινε συνδεδεμένη με την αυτο­

ευνοούσαν τη λατρεία των εικόνων, μετέφεραν από

κρατορία και γι’ αυτό παρέμεινε για πολύ καιρό η

την Ασία στην Κωνσταντινούπολη ένα μεγάλο αριθ­

μεγάλη δύναμη της μοναρχίας. Η εθνογραφική με­

μό Σύριων και Αρμενίων και ακολούθησε λίγο αρ­

ταβολή που είχε γίνει τον 7ο αιώνα στη Βαλκανική

γότερα η εγκατάσταση των Παυλικιανών στην πρω­

χερσόνησο ολοκληρώθηκε μόλις κατά τον 11 ο αιώ­

τεύουσα. Κατά τον 9ο αιώνα ο αυτοκράτορας Θεόφι­

να. Εκείνη την εποχή η εισβολή των Σελτζούκων

λος εγκαθιστούσε τους Βαρδαριώτες Τούρκους στη

Τούρκων και πολύ σύντομα η εισβολή των Οθωμα­

Μακεδονία, στην κοιλάδα του Βαρδάρη και στα πε­

νών εισήγαγαν στην Ανατολή νέους πληθυσμούς

ρίχωρα της λίμνης της Οχρίδας, και μετέφερε από

που άλλαξαν σε βάθος την εθνογραφία της χώρας.

την Ασία στην Ευρώπη 30.000 Πέρσεςπου κατένει-

Ένα άλλο γεγονός που δεν θα μπορούσαμε να ξε-

με μεταξύ των διαφορετικών κυβερνήσεων της Βαλ­

χάσουμε περιέπλεξε ακόμη περισσότερο την εθνο­

κανικής χερσονήσου. Κατά τον 10ο αιώνα ο Ιωάν­

γραφία της αυτοκρατορίας. Για θρησκευτικούς και

νης Τζιμισκής εγκατέστησε στη Φιλιππούπολη μια

συχνά πολιτικούς λόγους οι βυζαντινοί αυτοκράιο-

σημαντική μανιχαϊκή αποικία που ανθούσε ακόμη

ρες μετέφεραν σημαντικές ομάδες του πληθυσμού α­

στις αρχές του 12ου αιώνα.

πό τη μια περιοχή της μοναρχίας στην άλλη. Κατά

Έτσι δεν υπήρχε στην κυριολεξία, βυζαντινή εθνι­

τον 7ο αιώνα οι Μαρδαΐτες ίου Αιβάνου είχαν απο­

κότητα και αυτή η έλλειψη ενότητας ήταν πηγή σο­

μακρυνθεί από τη χώρα τους και είχαν εγκατασταθεί

βαρής ανησυχίας για την αυτοκρατορική κυβέρνη­

άλλοι στη νότια ακτή της Μικράς Ασίας στην περιο­

ση. Επομένως είχε να αντιμετωπίσει ένα πολύ σο­

χή που ονομάστηκε αργότερα θέμα των Κυβυρεω-

βαρό πρόβλημα, εάν ήθελε να διορθώσει αυτή την

τών και άλλοι στην Ευρώπη, στην περιοχή της Νικο-

πηγή αδυναμίας: θα δούμε αργότερα με ποια μέσα

πόλεως και στην Κεφαλληνία. Περίπου την ίδια ε­

οι αυτοκράτορες προσπάθησαν να το λύσουν και

ποχή ο αυτοκράτορας Ιουστινιανός Β ' μετέφερε

πώς το κατόρθωσαν.

368

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΟΙ ΜΘΓΧΑΘΟ ΠΟΡΙΟΑΟΙ THC KYZXNTINHC ICTOPIXC

369

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IG T O P IA . " T H C K Y 2 X N T IN H C X Y 'T O K P X 'T O P IX C

ία να καταλάβουμε καλά τι ήταν η βυζαντινή

γότερο καταστρεπτική γι’ αυτήν απ’ όσο για τη Δύ­

αυτοκρατορία, έχει σημασία να παρουσιά­

ση, αλλά είχε σημαντικές συνέπειες γ ι’ αυτήν. Η

σουμε πρώτα σε ένα σύντομο “σκίτσο” τις με­

πτώση της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, η ί ­

γάλες περιόδους της ιστορίας της.Έτσι θα δούμε ότι,

δρυση πάνω στα ερείπιά της γερμανικών βασιλείων

αντίθετα από ό,τι πιστεύουμε, αυτή η αυτοκρατορία

είχαν ως αποτέλεσμα τη μετατόπιση όλο και περισ­

είχε αποθέματα ενέργειας και πραγματικού μεγαλεί­

σότερο προς τα Ανατολικά όλων όσων απέμεναν α­

ου και, αν και γνώρισε παταγώδεις αποτυχίες και

πό την αρχαία ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Εξάλλου η

κατέληξε σε μια πολύ αξιοθρήνητη παρακμή, γνώ­

θρησκευτική κρίση, που γεννήθηκε από τη μονο­

ρισε επίσης, και πολύ συχνότερα απ’ όσο πιστεύου­

φυσιτική αίρεση, είχε ως αποτέλεσμα κυρίως μετά

με, θαυμαστές περιόδους επιτυχίας και πολύ μεγά­

τη σύνοδο της Χαλκηδόνας (451), να γίνουν δυσκο­

λης επιρροής και ημέρες αναμφισβήτητης δόξας, ό­

λότερες οι σχέσεις ανάμεσα στην αυτοκρατορία και

που, σύμφωνα με την έκφραση ενός βυζαντινού

την παποσύνη, σε σημείο ώστε να επέλθει πραγμα­

ποιητή, “η αυτοκρατορία, αυτή η γηραιό κυρία, μοι­

τικό σχίσμα μεταξύ Κωνσταντινουπόλεως και Ρώ­

άζει σαν νέα κοπέλα στολισμένη με χρυσάφι και πο­

μης. Έτσι, όταν ο αυτοκράτωρ Ζήνων για να σταμα­

λύτιμες πέτρες”.

τήσει τις θρησκευτικές έριδες, δημοσίευσε το διά­

α

Μεταφέροντας την πρωτεύουσα της μοναρχίας

ταγμα της ένωσης (482), όταν ο αυτοκράτωρ Ανα­

στην Κωνσταντινούπολη, ο Κωνσταντίνος προετοί­

στάσιος υιοθέτησε μια ολοένα και πιο αδιάλλακτη

μαζε τη γέννηση της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο

στάση απέναντι στην παποσύνη, εμφανιζόταν ήδη η

5ος αιώνας έκανε ακόμη πιο φανερή αυτή την εξέ­

ιδέα μιας καθαρά ανατολικής αυτοκρατορίας, που

λιξη. Η μεγάλη εισβολή χωρίς να αφήσει εντελώς α­

θα ζούσε χωριστά και όπου θα συναντιόνταν μερικά

νεπηρέαστη την ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία

από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της μελλοντι­

- ο Αλάριχος, ο Αττίλας, ο θεοδώριχος ήταν σε ορι­

κής βυζαντινής αυτοκρατορίας: απόλυτη μοναρχία,

σμένες στιγμές επίφοβοι εχθροί γι’ αυτήν - ήταν λ ι­

του τύπου των ανατολικών μοναρχιών, έντονη συ-

κρατο £ ρβιγολα

“>Λ0ΜΒΑρΛ91 Χίροωνα

ΕΤΞΕΙΝΟΣ

_-*£ινυα π η

βΗΣΙΓΌΤ0 0 » Κ ο ρ δΰβη

'

ΠΟΝΤΟΣ Τ

( ΣΑΡΔΗΝΙΑ

« ...Ο Υ

Δοράς

(^ Α ν τ » ό χ ίΐα

I ΚΕΛΙ Α Κ α ρ χη Ο ό ·

Κ Υ Π ΡΟ Σ

£ X t t a v 6 pet

370

/

«. χ . > '«««til· ι

ο \

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

I C T O P I X T H G K Y Z X N T IN H G X Y " rO K P X T ~ O P lX C

γκέντρωση της διοίκησης, μια Εκκλησία που θα ε ί­

για τους κινδύνους που απειλούσαν την αυτοκρατο­

χε ως γλώσσα της την ελληνική και που έτεινε να ε­

ρία από αυτή την πλευρά, εξαντλώντας σε επιχειρή­

ξελιχθεί σε ανεξάρτητο οργανισμό, μια Εκκλησία

σεις τους οικονομικούς και στρατιωτικούς πόρους

που, από την άλλη πλευρά, εξαρτιόταν στενά από το

της μοναρχίας, ο Ιουστινιανός έκανε ασφαλώς πε­

Κράτος που την κυβερνούσε. Η εξέλιξη που παρέσυ­

ρισσότερο κακό παρά καλό στην αυτοκρατορία. Και

ρε το Βυζάντιο προς την Ανατολή φαινόταν να πλη­

η αυτοκράτειρα θεοδώρα, ανατολίτισσα από κατα­

σιάζει στην ολοκλήρωσή της.

γωγή, διέκρινε ίσως πιο καθαρά από τον αυτοκρά-

Η μακρόχρονη βασιλεία του Ιουστινιανού (527­

τορα σύζυγό της όταν προσπαθούσε να βάλει τέλος

565) διέκοψε αυτή την εξέλιξη. Αυτός ο χωρικός α­

στις θρησκευτικές έριδες, να καταπραΰνει με κατάλ­

πό τη Μακεδονία, που ανέβηκε στο θρόνο των Και-

ληλες παραχωρήσεις τις πολιτικές διαφορές και να

σάρων ήταν πραγματικά ο τελευταίος από

δημιουργήσει έτσι ένα κράτος καλύτερα ε­

τους μεγάλους ρωμαίους αυτοκράτορες.

νωμένο, περισσότερο ομοιογενές,

Δύο ιδέες ενέπνεαν την πολιτική

πιο ισχυρό που θα είχε μπορέσει

του: η αυτοκρατορική ιδέα και η

να αντισταθεί καλύτερα στην

χριστιανική ιδέα. Είχε τη μεγα-

αραβική εισβολή κατά τον

λεπήβολη φιλοδοξία να απο­

7ο αιώνα. Όπως κι αν έχει

καταστήσει την ακεραιότητα

το πράγμα, όταν πέθανε ο

της χαμένης ρωμαϊκής αυ­

Ιουστινιανός, η κατάστα-

τοκρατορίας και κατάφερε

ση της αυτοκρατορίας ή­

να ανακατακτήσει το μεγα­

ταν αξιοθρήνητη: στην

λύτερο μέρος των χαμένων

Ασία, η περσική απειλή

επαρχιών της Δύσης και να

γινόταν ολοένα και πιο ε­

κάνει για μια ακόμη φορά

πίφοβη. Στην Ευρώπη η

τη Μεσόγειο ρωμαϊκή λ ί­

εισβολή των Αβάρων ή­

μνη. θέλησε εξάλλου να ε ί­

Χρυσό νόμισμα.

ναι ο ζωντανός νόμος, η

ταν ένας μεγάλος κίνδυ­ νος. Η οικονομία ήταν

πληρέστερη ενσάρκωση της απόλυτης εξουσίας, ο α­

κατεστραμμένη, ο στρατός σχεδόν εκμηδενισμένος.

λάθητος νομοθέτης και το νομοθετικό έργο του συ­

Έτσι ο απολογισμός του έργου του Ιουστινιανού ή­

νέχισε με αρκετή δόξα το έργο των μεγάλων ρωμαί­

ταν καταστροφικός και ο 7ος αιώνας φαίνεται σαν

ων νομοδιδασκάλων. Από την άλλη πλευρά, έσπευ-

μια από τις πιο σκοτεινές περιόδους των βυζαντινής

σε να αποκαταστήσει τις καλές σχέσεις με την παπο­

ιστορίας.

σύνη και, θεωρώντας τον εαυτό του εκπρόσωπο του

Ασφαλώς ο Ηράκλειος (610-641) έδωσε μια εικό­

θεού στη γη, ανέλαβε την αποστολή της υπεράσπι­

να δόξας στην αυτοκρατορία με τις λαμπρές νίκες του

σης και προστασίας της χριστιανικής πίστης. Κατα­

επί των Περσών.Όμως, μόλις πέντε χρόνια μετά τον

δίωξε σκληρά τους αιρετικούς και παρενέβη σε όλες

θρίαμβο που γιόρτασε με μεγάλη μεγαλοπρέπεια το

τις υποθέσεις της Εκκλησίας, που κυβέρνησε δε-

629, η αραβική εισβολή χτυπούσε τη μοναρχία. Η

σποτικά.Έτσι ο Ιουστινιανός έδωσε στην Ανατολι­

Συρία, η Μεσοποταμία, η Αίγυπτος, η Αρμενία είχαν

κή Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ένα γόητρο που δεν είχε

χαθεί για την αυτοκρατορία. Η Μικρά Ασία είχε κα­

όμοιό του στον κόσμο του 6ου αιώνα και η Αγία Σο­

ταπατηθεί και οι Αραβες έφταναν ώςτη Χαλκηδόνα.

φία, την οποία έχτισε και διακόσμησε πλούσια, πα­

Η κυριαρχία της θάλασσας ξέφευγε από τους Βυζα­

ραμένει ακόμη και σήμερα το θαυμαστό σύμβολο

ντινούς και στη Δύση το Βυζάντιο έχασε την Ισπανία

του μεγαλείου και της δόξας του. Παραμελώντας ό­

και λίγο αργότερα την Αφρική. Στην Ιταλία πάλι, ό­

μως υπερβολικά την Ανατολή και αδιαφορώντας

που οι Αογγοβαρδοί δέσποζαν σε περισσότερο από

371

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

ίο ήμισυ ιης χερσονήσου, οι δύσκολες σχέ­

γαλύτερη ανάπτυξη του μοναχισμού. Και α­

σεις με την παποσύνη προμήνυαν ήδη την πο­

σφαλώς αυτή η μεταμόρφωση, που ανανεώ­

λύ σύντομη απώλεια αυτής της επαρχίας. Αν

νει σε βάθος την αυτοκρατορία δεν ήταν πά­

και με την ηρωική αντίστασή του

ντα, ούτε από κάθε άποψη, ευτυχής. Η πρόο­

(673-678) ο Κωνσταντίνος Δ' α­

δος της δεισιδαιμονίας κάνει τα ή­

ναχαίτισε την ορμή της αραβικής

θη πιο άγρια. Οι στρατιωτικές στά­

εισβολής κάτω από τα τείχη της

σεις, οι σφετερισμοί μαρτυρούν

Κωνσταντινουπόλεως, στο βορει­

την αυξανόμενη διαφθορά και ε ί­

οανατολικό τμήμα της χερσονή­

κοσι χρόνια αναρχίας (695-717)

σου οι Βούλγαροι, διασχίζοντας

θέτουν σε κίνδυνο ακόμη και την

τον Δούναβη, ίδρυαν εις βάρος του

ίδια την ύπαρξη της αυτοκρατο­

Βυζαντίου ένα κράτος που δεν άργησε να απο­

ρίας. Ένα ουσιαστικό γεγονός δεσπόζει σ’ αυτή

κτήσει δύναμη στη βαλκανική χερσόνησο. Σ ’

την ταραγμένη περίοδο: την παγκόσμιου χα­

αυτή την εδαφικά μειωμένη αυτοκρατορία γί­

ρακτήρα ρωμαϊκή αυτοκρατορία διαδέχεται

νεται ταυτόχρονα μια βαθιά μεταμόρφωση:

οριστικά η βυζαντινή αυτοκρατορία, εδαφι­

διοικητική μεταμόρφωση που, για τις ανά­

κά μειωμένη ασφαλώς, αλλά πιο “συμμαζε­

γκες της άμυνας, αντικαθιστά τους ρωμαϊ­

μένη”, απαλλαγμένη από το νεκρό βάρος της

κούς θεσμούς με το καθεστώς των θεμάτων

Δύσης και τον κίνδυνο των δυτικών δια­

που διοικούνται από στρατιωτικούς αρχηγούς, που

σπαστικών τάσεων και που θα μπορέσει να ζήσει

διήρκεσε όσο και το Βυζάντιο. Και κυρίως κοινωνι­

μόλις θα βρεθεί ένα δυνατό χέρι για να την κυβερνή­

κή μεταμόρφωση, όπου το ελληνικό στοιχείο κατα­

σει. Αυτός ο σωτήρας ήταν ο Λέων Γ ', που ανέβασε

λαμβάνει κάθε μέρα και σημαντικότερη θέση τόσο

στο θρόνο τη δυναστεία των Ισαύρων (717).

στη γλώσσα όσο και στη σκέψη και στα ήθη, όπου το

ΟΓΙσαυροι αυτοκράτορες (717-867) ήταν οι έν­

χριστιανικό στοιχείο τονίζει όλο και περισσότερο

δοξοι δημιουργοί της αναδιοργάνωσης της αυτο­

την επικράτησή του με το ρόλο που παίζει η Εκκλη­

κρατορίας. Συχνά κρίνουμε αυστηρά τους εικονο­

σία στις δημόσιες υποθέσεις, με την ολοένα και με­

κλάστες αυτοκράτορες χωρίς να λαμβάνουμε αρκε-

Λ* ( -

/ ' «.7 *

*· ■

V·*!·*

ίι.Λ».«η,-*-^λί <»iu · -ηβι, ϋ / t -^rc ef *n*"r Tl*^r ,ί ί j

· tin λ

/+ cujiU *· ΨΎΨ» : is* **“Tu " Π

Εμφύλιος και αιματοχυσία, κατά το σφετερισμό του θρόνου από τον Θωμά (821-823).

372

tr c r r i,

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N 'r iN H G X Y 'T O K P X T O P lX C

υπόψη ίο γεγονός όχι η θρησκευτική πολιτική

τον Καίσαρα Βάρδα, άρχιζε να ξαναγίνεται το κέ­

τους ήταν απλώς ένα μέρος του έργου της παλινόρ­

ντρο μιας αξιοθαύμαστης πνευματικής καλλιέργει­

θωσης που επιχείρησαν και ότι, αν και ήταν βίαιοι

ας. Η επιρροή του Βυζαντίου γινόταν έντονα αι­

και παθιασμένοι πολέμιοι της λατρείας των εικό­

σθητή στους Σλάβους της Μοραβίας, τους Βουλγά­

νων, ήταν και πολλά άλλα πράγματα. 0 Λέων Γ ', ο

ρους, στους οποίους οι βυζαντινοί ιεραπόστολοι έ­

Κωνσταντίνος Ε ' ήταν ηγεμόνες γεμάτοι πάθος και

φεραν τη χριστιανική πίστη, ενώ η βυζαντινή εκ­

σκληρότητα που καταδίωκαν ανελέητα τους αντι­

κλησία προσλάμβανε ολοένα και περισσότερο ε­

πάλους τους. Ήταν όμως και μεγάλοι στρατηγοί

θνική μορφή που υπογραμμίστηκε και αποσαφη­

που αναχαίτισαν το 7 17 την ορμή των Μουσουλ­

νίστηκε από το σχίσμα του Φωτίου (867). Εξάλ­

μάνων και τους εμπόδισαν να περάσουν στην Ευ­

λου μετά τους κινδύνους με τους οποίους είχαν α­

ρώπη, που καταπολέμησαν με επιτυχία την πρόο­

πειλήσει την αυτοκρατορία οι επιθέσεις των

iq

δο των Βουλγάρων. Και αυτοί οι ηγεμόνες ε-

Βουλγάρων στις αρχές του 9ου αιώνα, παρά

πετέλεσαν ένα μεγάλο νομοθετικό, δ ι­

την απώλεια της Κρήτης (826) που στε­

οικητικό και κοινωνικό έργο που α­

ρούσε από τους Βυζαντινούς την κυ­

ναγνωρίστηκε μερικές φορές και

ριαρχία των θαλασσών, η επίθε­

από τους ίδιους τους αντιπά­

ση κατά των Μουσουλμάνων

λους τους. Ασφαλώς αυτή η

ξανάρχιζε στη Μικρά Ασία και

πολιτική δεν ήταν πάντα ευτυ­

όλα προανάγγελλαν το από­

χής: εκτός από τη ρήξη με τη

γειο που, κατά την περίοδο της

Ρώμη, η απώλεια της Ιταλίας,

μακεδονικής δυναστείας ε-

η επανίδρυση της Δυτικής Αυ­

πρόκειτο να χαρίσει στην αυτο­

τοκρατορίας από τον Καρλομά-

κρατορία ενάμιση αιώνα ευημε­

γνο, ήταν βαριές αποτυχίες που α­

ρίας, μεγαλείου και δόξας.

πωθούσαν το Βυζάντιο προς την Ανα­

Η βυζαντινή αυτοκρατορία είχε την

τολή. Στο εσωτερικό η Εικονομαχία, που

καλοτυχία να κυβερνηθεί επί εκατόν πενή­

διήρκεσε πάνω από έναν αιώνα (726-842) συντη­

ντα χρόνια από διαπρεπείς ηγεμόνες: τον Βασίλειο

ρούσε μέσα στη μοναρχία μια επικίνδυνη ανατα­

Α', που ανέβασε στο θρόνο τη νέα δυναστεία, στη

ραχή που η Εκκλησία προσπάθησε να εκμεταλ-

συνέχεια τους σφετεριστές Ρωμανό Λεκαπηνό, Ν ι­

λευθεί για να απαλλαγεί από τον δεσποτισμό των

κηφόρο Φωκά και Ιωάννη Τζιμισκή που σεβάστη­

αυτοκρατόρων. Γενικά όμως, η αυτοκρατορική ε­

καν τη ζωή και τα δικαιώματα των νόμιμων εκπρο­

ξουσία βγήκε πιο ισχυρή από αυτή την ταραγμένη

σώπων της δυναστείας και τέλος τον Βασίλειο Β'.

περίοδο και όταν το 842 η θρησκευτική ειρήνη α­

Σε όλα τα σύνορα της αυτοκρατορίας αυτοί οι ηγεμό­

ποκαταστάθηκε, η αυτοκρατορία φαινόταν να βρί­

νες γνώρισαν αξιοθαύμαστες επιτυχίες. Στην Ασία η

σκεται σε μεγαλύτερη άνθηση απ’ όσο εδώ και πο­

επίθεση κατά των Μουσουλμάνων επανέφερε τα

λύ καιρό. Κατά την περίοδο της βασιλείας του Θεο­

σύνορα της αυτοκρατορίας από τον Άλυ στον Ευ­

φίλου (829-841) η αυλή του Βυζαντίου με το μεγα­

φράτη και τον Τίγρη. Η βόρεια Συρία κατακτήθηκε

λείο των κτισμάτων, την πολυτέλεια του Ιερού Πα­

και ο Ιωάννης Τζιμισκής οδήγησε τα νικηφόρα

λατιού, τη λάμψη του πολιτισμού, ανταγωνιζόταν

στρατεύματά του ώς τις πύλες της Ιερουσαλήμ. Η α-

τη Βαγδάτη των Χαλίφηδων. Η λογοτεχνία και η

νακατάκτηση της Κρήτης έδινε και πάλι στο Βυζά­

τέχνη φαίνονταν να αποκτούν καινούργια δύναμη

ντιο την κυριαρχία της ανατολικής Μεσογείου. Και

και προανάγγελλαν τη θαυμαστή αναγέννηση του

στην Ευρώπη, ο Βασίλειος Β ', μ’ ένα πόλεμο που

1Οου αιώνα. Το Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινου­

διήρκεσε τριάντα χρόνια (986-1014) κατέστρεφε το

πόλεως, που ανασυγκροτήθηκε γύρω στο 850 από

βουλγαρικό βασίλειο που για μια στιγμή, υπό την η­

373

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

I C T O P I X T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Τ Ό Ρ ΙΧ Ο

γεσία των μεγάλων τσάρων Συμεών και Σαμουήλ,

σαν να αποδιοργανωθούν οι ισχυροί στρατιωτικοί

είχε διεκδικήσει από το Βυζάντιο την ηγεμονία της

θεσμοί, ατίμασαν τους καλύτερους στρατηγούς και ε­

βαλκανικήςχερσονήσου. Ποτέ από τη μακρινή επο­

μπιστεύτηκαν την εξουσία σε μια πολιτική γραφειο­

χή του Ιουστινιανού, η βυζαντινή αυτοκρατορία δεν

κρατία που κυβέρνησε μέτρια. Και ο πατριάρχης Κη-

είχε γνωρίσει τέτοια επέκταση.Έφτανε από το Δού­

ρουλάριος επωφελήθηκε από την αδυναμία της αυ-

ναβη στην Αντιόχεια και τη Βόρειο Συρία, από την

τοκρατορικής εξουσίας για να έρθει σε ρήξη με τον

προσαρτημένη Αρμενία μέχρι την ανακατακτημένη

πάπα και να προκαλέσει το σχίσμα που αποσπούσε

νότιο Ιταλία. Γύρω από την αυτοκρατορία είχε συ­

οριστικά την ορθόδοξη εκκλησία από την υπακοή

γκεντρωθεί μια σειρά από υποτελή κράτη, ιταλικά

στη Ρώμη (1054). Από την άλλη πλευρά στο εξωτε­

και σλαβικά, καυκάσια και αρμενικά, και η Ρωσία,

ρικό δύο μεγάλοι κίνδυνοι απειλούσαν την αυτο­

που είχε ασπαστεί τον χριστιανισμό από το 989, έ­

κρατορία: στη Δύση οι Νορμανδοί καταλάμβαναν τη

μπαινε εξ ολοκλήρου στη σφαίρα επιρροής του Βυ­

νότιο Ιταλία που ανήκε ακόμη στο Βυζάντιο και

ζαντίου. Στο εσωτερικό η τάξη είχε αποκατασταθεί,

στην Ανατολή οι Σελτζούκοι Τούρκοι εισέβαλλαν

οι μεγάλες φεουδαλικές εξεγέρσεις είχαν κατασταλεί

στη Μικρά Ασία και η μάχη του Ματζικέρτ (1071)

και η αυτοκρατορική εξουσία ήταν πιο στερεή παρά

κατά την οποία ο αυτοκράτορας Ρωμανός Διογένης

ποτέ. Η λογοτεχνία και η τέχνη είχαν αναπτυχθεί

έπεσε στα χέρια των Μουσουλμάνων φαινόταν να

πάρα πολύ.Όταν πέθανε ο Βασίλειος Β ' (1025), έ­

αναγγέλλει την προσεχή απώλεια ολόκληρης της

να ισχυρό χέρι θα ήταν αρκετό για να εξασφαλίσει

Ανατολίας. Ένα σελτζουκικό σουλτανάτο ιδρυόταν

τη διάρκεια αυτής της αξιοθαύμαστης ευημερίας.

στο Ικόνιο και στο μεταξύ στην Κωνσταντινούπολη

Δυστυχώς η κυβέρνηση έπεσε στα χέρια γυναικών

δεν υπήρχε τίποτ’ άλλο εκτός από ίντριγκες της αυ­

και μέτριων ηγεμόνων και πολύ δύσκολα άρχισε η

λής, επαναστάσεις των ανακτόρων, εξεγέρσεις και

παρακμή. Από δυσπιστία προς τους μεγάλους φεου-

απόπειρες σφετερισμού της εξουσίας. Το 1081 τρεις

δαλικούς άρχοντες που υποστήριζε ο στρατός, άφη­

υποψήφιοι διεκδικούσαν το θρόνο ενώ οι Σελτζού-

374

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

I G T O P IX T H C Κ Υ ^ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y T O K P X T O P l X C

3 Ί-:

V s

.

- ·

κοι έφταναν ώςτην ακτή του Βοσπόρου απέναντι α­

μπρή αναγέννηση. Ο Αλέξιος πολέμησε τους εξωτε­

πό την Κωνσταντινούπολη/Ολοι ζητούσαν ένα σω-

ρικούς εχθρούς με μεγάλη ενεργητικότητα και επιτυ­

τήρα. Αυτός ήταν ο Αλέξιος Κομνηνός που ανέλαβε

χία. Νίκησε τους Νορμανδούς όταν επιχείρησαν να

την αυτοκρατορική εξουσία και έγινε ο ιδρυτής μιας

κατακτήσουν την ανατολική ακτή της Αδριατικής

νέας δυναστείας (1081).

και επέβαλε στον Βοημούνδο μια ταπεινωτική συν­

Και πάλι, επί έναν ολόκληρο αιώνα, το Βυζάντιο

θήκη, σταμάτησε την πρόοδο των Σελτζούκων Τούρ­

κυβερνήθηκε από ηγεμόνες μεγάλης αξίας: τον Αλέ­

κων στην Ασία. Και ασφαλώς το πέρασμα από την

ξιο και τον Ιωάννη, μεγάλους στρατηγούς, καλούς

Κωνσταντινούπολη των στρατευμάτων της πρώτης

κυβερνήτες, ικανούς διπλωμάτες, τον Μανουήλ, τον

σταυροφορίας προκάλεσε μεγάλες ανησυχίες στον

πιο γοητευτικό εκπρόσωπο της δυναστείας που ήταν

αυτοκράτορα.Όμως με τη διπλωματία του τους έκα­

ταυτόχρονα γενναίος σε βαθμό που άγγιζε τα όρια της

νε να δεχθούν την εξουσία του και χάρη στις νίκες

παρατολμίας και θεολόγος, κομψός, πομπώδης, ο­

τους επί των Σελτζούκων, μπόρεσε να ανακτακτήσει

παδός της καλοζωίας και μορφωμένος, ένα περίεργο

σημαντικό μέρος της Μικράς Ασίας. Οι διάδοχοί του

κράμα των ιπποτικών αρετών και του παραδοσια­

είχαν υψηλότερες βλέψεις: ο Μανουήλ (1143-1180)

κού πνεύματος του Βυζαντίου που ήταν ίσως ο τε­

κατάφερε να επιβάλει την εξουσία του στους λατί­

λευταίος από τους μεγάλους ηγεμόνες της μοναρχίας

νους ηγεμόνες της Αντιόχειας και να κάνει αισθητή

που ανέβηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο και τέλος

την επιρροή του ακόμη και στο βασίλειο της Ιερου­

τον Ανδρόνικο, οι ρομαντικές περιπέτειες του οποί­

σαλήμ. Στην Ιταλία, όπως κάποτε ο Ιουστινιανός, ο­

ου δεν πρέπει να μας κάνουν να ξεχνάμε ότι όταν α­

νειρεύτηκε να ανασυστήσει την αρχαία ρωμαϊκή αυ­

νέβηκε στο θρόνο οι σύγχρονοί του τον θεωρούσαν

τοκρατορία και να ξανακάνει τη Ρώμη πρωτεύουσα

ικανό να γίνει ίσος με τους μεγαλύτερους. Χάρη σ’

της μοναρχίας. Σε όλη τη διάρκεια του 13ου αιώνα η

αυτούς τους ηγεμόνες, η βυζαντινή αυτοκρατορία

Κωνσταντινούπολη ήταν ένα από τα κέντρα της ευ­

γνώρισε κατά τον 12ο αιώνα μια τελευταία και λα­

ρωπαϊκής πολιτικής. Και στο εσωτερικό, όπου η τά­

375

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N T T IN H C X Y 'T O K P X 'T O P lX C

ξη είχε αποκαχασιαθεί και η αυτοκρατορική εξουσία

επανάσταση που ανέτρεψε τον Ανδρόνικο Κομνηνό,

ήταν πιο στερεή παρά ποτέ, η αυλή των Κομνηνών,

η εξουσία πέρασε στα χέρια των μέτριων ηγεμόνων

κομψή και εκλεπτυσμένη, με μεγάλο ενδιαφέρον για

της οικογένειας των Αγγέλων, η κατάσταση επιδει­

τις δημιουργίες του πνεύματος και τηςτέχνης, μαρτυ­

νώθηκε ακόμη περισσότερο. Το 1204, από επιθυμία

ρεί τη λάμψη που διατηρούσε πάντοτε ο βυζαντινός

των Βενετών, που τα πλούτη της Κωνσταντινουπό­

πολιτισμός. Εξάλλου, η Κωνσταντινούπολη θάμπω­

λεως τους είχαν ανοίξει την όρεξη, η τέταρτη σταυρο­

νε όσους την επισκέπτονταν με την ευημερία και τον

φορία, που είχε ξεκινήσει για να απελευθερώσει τον

πλούτο της. Όμως, οι μεγάλες φιλοδοξίες του Μα­

Πανάγιο Τάφο, κατέληξε στην κατάληψη του Βυζα­

νουήλ δεν είχαν την επιτυχία που ήλπιζε: δεν κατά-

ντίου από τους Λατίνους. Ήταν η πρώτη φορά από

φερε να νικήσει

την ίδρυσή της που

τους Νορμανδούς

η

στην Ιταλία. Άλλες

πρωτεύουσα έπε­

αιτίες ανησυχίας ή­

φτε στα χέρια των

ταν η εχθρότητα της

εχθρών. Στη θέση

παποσύνης

κατά

της κατεστραμμέ­

των σχισματικών

νης βυζαντινής αυ­

Ελλήνων, οι βλέ­

τοκρατορίας ένας

ψεις της Βενετίας,

λατίνος ηγεμόνας

που συμμάχησε αρ­

κάθισε στο θρόνο

χικά με τον Αλέξιο

των

κατά των Νορμαν-

Λατινικές

δών

αλλά

πολύ

γρήγορα ήρθε σε σύγκρουση με τους διαδόχους του. Τέ­

Con/hxiitmoMcfnpxtnfc Mffaidty/

w

t$wt JcjHnur ct an four tom 4)ommc ft ittmr*lc»npcitur v m th n jflc fi

λος δεν ήταν και πολύ τυχερός στον αγώνα του κατά του Φρειδερίκου Βαρ-

Jafellt a iautm ttr SClafnct Ow le t) i n u v i t la f f a iU t t f lik r ftftv it b cxb gth c otontfc*) Οι σταυροφόροι πολιορκούν την Κωνσταντινούπολη. Μινιατούρα από γαλλικό χειρόγραφο του 15ου αι.

βαρόσα, στον οποί­

αυτοκρατορική

Κομνηνών. ηγεμο­

νίες δημιουργήθηκαν στην Αθήνα και την Πελοπόν­ νησο, η Βενετία ί ­ δρυσε στην ανατο­ λική Μεσόγειο μια πραγματική αποι­ κιακή αυτοκρατο­ ρία και ό,τι είχε α­

ον αρνιόταν τον τίτλο του αυτοκράτορα και με τον ι­

πομείνει από τη βυζαντινή αυτοκρατορία διασπά­

μπεριαλισμό του προκάλεσε την ανησυχία και τη δυ­

στηκε σε χωριστά κράτη: αυτοκρατορία της Τραπε-

σπιστία ολόκληρης της Δύσης. Το τέλος της βασιλεί­

ζούντας, αυτοκρατορία της Νίκαιας, δεσποτάτο της

ας του σημαδεύτηκε από σοβαρές αποτυχίες: ο αγώ­

Ηπείρου. Φαινόταν ότι είχε έρθει το τέλος της βυζα­

νας που άρχισε πολύ αργά κατά του σουλτανάτου του

ντινής αυτοκρατορίας. Και εν πάση περιπτώσει το

Ικονίου, που είχε αναπτυχθεί πολύ κατά τη διάρκεια

συμβάν του 1204 ήταν ένα χτύπημα από το οποίο

του 12ου αιώνα, κατέληξε στην ήττα του Μυριοκε-

δεν συνήλθε ποτέ.

φάλου (1176) που ανήγγελλε την προσεχή απώλεια

Ωστόσο, το εθνικό αίσθημα που είχε σχεδόν εξα­

ολόκληρης της Μικράς Ασίας. Η κατάληψη της Θεσ­

φανιστεί ξύπνησε την επαύριο της μεγάλης κατα­

σαλονίκης από τους Νορμανδούς (1185) ήταν μια α­

στροφής και οι ηγεμόνες που βασίλεψαν στη Νίκαια,

κόμη προειδοποίηση, όπως και η αναγέννηση της

ο Θεόδωρος Λάσκαρις και κυρίως ο Ιωάννης Βατά-

βουλγαρικής αυτοκρατορίας και η δημιουργία ενός

τζης (1222-1254) ήταν οι κατ’ εξοχήν εκπρόσωποι

ανεξάρτητου σερβικού κράτους. Όταν, μετά από την

του βυζαντινού πατριωτισμού. Κατάφεραν να συστή­

376

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

ΙΟ ΊΓΟ Ρ ΙΧ T H G K Y ^ X N T IN H C x Y t o k P x t o p i x c

σουν στη Μικρά Ασία ένα αρκετά σημαντικό κράτος,

Στη Βαλκανική χερσόνησο, η δεύτερη βουλγαρική

να επιβάλουν την εξουσία τους στους δεσπότες της

αυτοκρατορία και κυρίως η μεγάλη σέρβική αυτο­

Ηπείρου και, στηριζόμενοι στη συμμαχία με τους

κρατορία του Στεφάνου Μιλούτιν και του Στεφάνου

Βουλγάρους, να πολεμήσουν δυναμικά την αδύνα­

Δουσάν διεκδικούσαν από το Βυζάντιο την ηγεμονία

μη λατινική αυτοκρατορία. Το 1261, ο Μιχαήλ Πα­

της χερσονήσου. Στην Κωνσταντινούπολη, Βενετοί

λαιολόγος, υποστηριζόμενος από τους Γενουάτες, α­

και Γενουάτες εκμεταλλεύονταν ασυνείδητα ό,τι είχε

ντίζηλους των Βενετών, επέστρεφε στην Κωνσταντι­

απομείνει από τα πλούτη του Βυζαντίου και συχνά

νούπολη και ανέβαζε στο θρόνο τη δυναστεία των

φέρονταν σαν “αφεντικά”. Τέλος, οι Οθωμανοί Τούρ­

Παλαιολόγων.

κοι καταλάμβαναν ολόκληρη τη Μικρά Ασία και ε­

0 Μιχαήλ Η ' Παλαιολόγος (1261-1282) ήταν α­

γκαθιστούσαν την πρωτεύουσά τους στην Προύσα,

σφαλώς ο τελευταίος μεγάλος αυτοκράτορας που βα­

πολύ κοντά στην Κωνσταντινούπολη και σε λίγο,

σίλεψε στο Βυζάντιο. Κατάφερε να εγκατασταθεί στη

περνώντας στην Ευρώπη, θα την μετέφεραν στην

λατινική Πελοπόννησο και να αποτρέψει τις προ­

Αδριανούπολη (1365). Κάτω από τα νικηφόρα χτυ-

σπάθειες του Καρόλου του Ανδεγανού να κατακτήσει

πήματά τους το μέγεθος της βυζαντινής αυτοκρατο­

την ανατολική ακτή της Αδριατικής. Έβαλε κάποια

ρίας μειωνόταν ολοένα και περισσότερο. Οι Τούρκοι

τάξη στα οικονομικά, στο στόλο, στο στρατό. Μετά το

κυρίευαν τη Θράκη, τη Μακεδονία, επέβαλλαν ένα

θάνατό του όμως, άρχισε η παρακμή που δεν σταμά­

είδος υποτέλειας στους αδύναμους βυζαντινούς ηγε­

τησε ποτέ πια. Ασφαλώς η αυτοκρατορία είχε και άλ­

μόνες και η μειωμένη σε έκταση βυζαντινή αυτοκρα­

λους άξιους ηγεμόνες όπως τον Ιωάννη Καντακουζη-

τορία περιλάμβανε πια μόνο την Κωνσταντινούπο­

τό (1341-1355) και τον Μανουήλ Β ' Παλαιολόγο

λη και περιοχές απομακρυσμένες από την πρωτεύ­

(1391-1425) που θα μπορούσαν να σώσουν την αυ­

ουσα, τη Θεσσαλονίκη και το ελληνικό δεσποτάτο

τοκρατορία, αν η αυτοκρατορία μπορούσε να σωθεί.

του Μυστρά που είχε αντικαταστήσει τη λατινική η­

Όμως, η αυτοκρατορία δεν μπορούσε πια να σωθεί.

γεμονία της Αχαΐας. Και ενώ οι σουλτάνοι ολοκλή-

377

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

C X Y T O K P X T O P lX C

lCT~O PlX T~HC K Y Z X I ρωναν την κατάκτηση της βαλκανικής χερσονήσου,

ζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Δράγασης

καταστρέφονταςτο βουλγαρικό κράτος, συντρίβοντας

σκοτωνόταν ηρωικά πάνω στα τείχη της πρωτεύου-

τους Σέρβους στο Κοσσυφοπέδιο (1389), η βυζαντι­

σάς του και την επομένη ο σουλτάνος έμπαινε νικη­

νή αυτοκρατορία εξασθενούσε κάθε μέρα και περισ­

τής στην Αγία Σοφία.

σότερο. Δεν είχε πια στρατό, στόλο, χρήματα. Κάθε

Αυτή είναι σε γενικές γραμμές η ιστορία της βυζα­

πατριωτισμός είχε χαθεί. Μάταια, για να πετύχουν

ντινής αυτοκρατορίας από το 330 ώςτο 1453. Βλέ­

την υποστήριξη της Δύσης, οι βυζαντινοί αυτοκράτο-

πουμε ότι περιλαμβάνει αρκετές ένδοξες περιόδους:

ρες προσπαθούσαν να αποκαταστήσουν την ενότητα

Τον 6ο αιώνα, με τον Ιουστινιανό, γίνεται για τελευ­

των εκκλησιών. Η σταυροφορία της Νικοπόλεως

ταία φορά ανασύσταση της ρωμαϊκής αυτοκρατο­

(1396) και, κατά τον 15ο αιώνα, της Βάρνας (1444)

ρίας. Τον 8ο αιώνα, οΓΙσαυροι αναχαιτίζουν την ορ­

δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα. Το μόνο που κατάφε-

μή του Ισλάμ και αναδιοργανώνουν την απόλυτη

ραν οι αυτοκράτορες με την πολιτική ενότητας με τη

μοναρχία πάνω σε νέες βάσεις. Τον 1Οο αιώνα, οι

Ρώμη ήταν να ξεσηκώσουν την αντίθεση της Εκκλη­

μεγάλοι αυτοκράτορες της μακεδονικής δυναστείας

σίας και του λαού. Το 1397 όλα έδειχναν ότι η Κων­

κάνουν το Βυζάντιο τη μεγάλη δύναμη της Ανατο­

σταντινούπολη, πολιορκημένη από τον σουλτάνο

λής. Κατά τον 12ο αιώνα, με τους Κομνηνούς, η ελ­

Βαγιαζήτ, θα υπέκυπτε και μαζί της θα τελείωνε και

ληνική αυτοκρατορία εξακολουθεί να κατέχει πε­

η αυτοκρατορία. Η μογγολική εισβολή και η ήττα

ρίοπτη θέση στον ευρωπαϊκό κόσμο. Κατά τον 14ο

στην Άγκυρα του Βαγιαζήτ, που έπεσε στα χέρια του

και 15ο αιώνα, στο ετοιμοθάνατο Βυζάντιο, ένα με­

Ταμερλάνου, παρέτειναν τη ζωή της αυτοκρατορίας

γάλο πνευματικό κείμενο αναγγέλλει τον ουμανι-

κατά μισό αιώνα περίπου. Πολύ σύντομα όμως η

σμό και την αναγέννηση και η μεταμορφωμένη βυ­

Κωνσταντινούπολη πολιορκείτο και πάλι από τους

ζαντινή τέχνη ρίχνει μια τελευταία και θαυμάσια

Τούρκους. Η Θεσσαλονίκη έπεφτε στα χέρια τους

λάμψη. Βλέπουμε λοιπόν ότι δεν αρκεί να μιλάμε

(1430). Το δεσποτάτο του Μορέως είχε καταληφθεί

για παρακμή. Πρέπει να μιλάμε και για μεγαλείο.

δύο φορές. Και όταν, το 1451, ο Μωάμεθ Β ' ανέβη­

Και κυρίως, μέσα σ’ αυτούς τους έντεκα αιώνες, η

κε στο θρόνο, ήταν το τέλος. Το 1453, με ένα φοβερό

βυζαντινή αυτοκρατορία αντιμετώπισε μία σειρά α­

στρατό, έστηνε πολιορκία μπροστά στην Κωνσταντι­

πό προβλήματα που πρέπει να εξετάσουμε τώρα, ε­

νούπολη και στις 29 Μαΐου 1453, ο τελευταίος βυ-

ρευνώντας τον τρόπο λύσης τους.

378

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Τ Ο ΠΡΟΚΑΗΜΑ. TCDN eONOTHTCDN

379

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

I C T O P I X T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P A T O P lA C

νάμεσα στα προβλήματα που αντιμετώπιζε

κάνουν τη βαλκανική χερσόνησο ένα κράμα από

η αυτοκρατορική κυβέρνηση, ένα από τα

πολύ διαφορετικές φυλές. Και αν και μέχρι τον 1 Ιο

σημαντικότερα ήταν το πρόβλημα των ε­

αιώνα η Μικρά Ασία δεν άλλαξε καθόλου όψη, στην

θνοτήτων. Όπως είδαμε προηγουμένως, ο πληθυ­

Ευρώπη δεν υπήρχε πια κανένα ίχνος βυζαντινής ε­

σμός της βυζαντινής αυτοκρατορίας δεν ήταν ομοιο-

θνικότητας. Και όμως η αυτοκρατορία διατηρούσε

γενής.Ήδη από τον 5ο αιώνα, δίπλα σε μία ισχυρή

την ενότητά της. Με ποια μέσα επιτεύχθηκε ή διατη­

πλειοψηφία ελληνικών ή εξελληνισμένων στοιχεί­

ρήθηκε αυτή η ενότητα;

λ

ων, ορισμένες επαρχίες, η Συρία, η Μεσοποταμία, η

Πρώτα με τη βία. Οι αυτοκράτορες του 7ου αιώνα,

Αίγυπτος, η Αρμενία, και στην Ευρώπη το Ιλλυρικό

ο Κώνστας Β ' και ο Ιουστινιανός Β ' έκαναν εκστρα­

κατοικούνταν κατά μεγάλο μέρος από μη ελληνικά

τείες κατά των Σλαβινιών της Μακεδονίας και τους

στοιχεία. Ο 7ος αιώνας έφερε ακόμη μεγαλύτερες

επέβαλαν την αυτοκρατορική εξουσία. Και κατά τον

αλλαγές σ’ αυτή την κατάσταση. Αν εκείνη την επο­

8ο αιώνα είχε δημιουργηθεί ένα καινούργιο θέμα,

χή η αραβική εισβολή απέσπασε από την αυτοκρα­

το θέμα του Στρυμώνα, γεγονός που μαρτυρεί σαφώς

τορία τις περισσότερες επαρχίες που δεν κατοικού-

την υποταγή αυτών των φύλων. Στο τέλος του 8ου

νταν από Έλληνες, την ίδια περίπου εποχή έγινε

αιώνα η αυτοκράτειρα Ειρήνη επέβαλε την αυτοκρα­

μια βαθιά μεταμόρφωση στη βαλκανική χερσόνη­

τορική εξουσία στους Σλάβους της Ελλάδας, ενα­

σο. Σλαβικοί λαοί ήρθαν και εγκαταστάθηκαν εκεί,

ντίον των οποίων ο υπουργός Σταυράκιος διεξήγαγε

Κροάτες και Σέρβοι στα βορειοδυτικά της χερσονή­

μία ισχυρή εκστρατεία. Μερικά φύλα όμως δεν υπο­

σου και στο τέλος του αιώνα Βούλγαροι στα βορειο­

τάχθηκαν απόλυτα. Κατά τον 9ο αιώνα οι Μιλίγκες

ανατολικά και αυτοί οι τρεις λαοί σχημάτισαν εκεί

και οι Εζερίτες, εγκατεστημένοι στην περιοχή τουΤα-

ανεξάρτητα κράτη. Εξάλλου, στην περιοχή που είχε

ϋγέτου, απασχολούσαν πολύ τους στρατηγούς της

μείνει υπό την αυτοκρατορική εξουσία, Σλάβοι δι-

Πελοποννήσου. Πάντα έτοιμοι να εξεγερθούν, ελά­

είσδυσαν σε μεγάλους αριθμούς σε μια χώρα που ε ί­

χιστα διατεθειμένοι να πληρώσουν τους φόρους που

χε χάσει τον πληθυσμό της από τις εισβολές του 6ου

τους είχαν επιβληθεί, ήθελαν να παραμείνουν ανε­

αιώνα. Ολόκληρη η χώρα, λέει ο Κωνσταντίνος

ξάρτητοι. Για να υποταχθούν χρειάστηκαν πολλές

Πορφυρογέννητος, εκσλαβίστηκε και έγινε βάρβα­

στρατιωτικές εκστρατείες μετά από τις οποίες αυξά­

ρη, εσθβαβώθη πάσα τ\χώρα και εγένειο βάρβαρος.

νονταν οι φόροι που ήταν υποχρεωμένοι να πληρώ­

Στη Μακεδονία, γύρω από τη Θεσσαλονίκη, ήρθαν

νουν. Γία να εξασφαλιστεί καλύτερα η υποταγή όλων

να εγκαταστασθούν σλαβικά φύλα, Σμολένοι, Βαϊ-

αυτών των Σλάβων ισχυρά κάστρα είχαν επιφορτι­

ουνίτες, Ρουγχίνες, Δρεγοβίτσες, Σαγουδάτες, Βερζί-

στεί με την επίβλεψή τους, η Θεσσαλονίκη για τη

τες και ίδρυσαν μικρά ανεξάρτητα κράτη που ονόμα­

Μακεδονία, η Νικόπολις και το Δυρράχιο για την

ζαν στο Βυζάντιο Σλαβινίες. Πολλές φορές αυτά τα

Ήπειρο και ένα μέρος της Ιλλυρίας, τα κάστρα της νή­

φύλα πολιόρκησαν τη Θεσσαλονίκη και προσπάθη­

σου Εύβοιας για την κεντρική Ελλάδα, η Πάτρα και η

σαν να καταλάβουν την πόλη του Αγίου Δημητρίου.

Κόρινθος για την Πελοπόννησο. Εξάλλου, παράλλη­

Άλλοι Σλάβοι, Βελιγόστες, Βερζίτες, διείσδυσαν στη

λα με αυτά τα μέτρα που απέβλεπαν στη διατήρηση

Θεσσαλία, στην κεντρική Ελλάδα και έφθασαν μέ­

της τάξης, ο αυτοκράτορας χρησιμοποιούσε για να τα

χρι και την Πελοπόννησο. Αλλοι Σλάβοι, πάνω στα

έχει καλά με τους Σλάβους ευνοϊκές μεταχειρίσεις,

μονόξυλά τους (καράβια κομμένα σ’ ένα μόνο κορ­

μειώσεις φόρων, κολακευτικές υποδοχές στην αυλή

μό δένδρου), κατέλαβαν πολλά από τα νησιά των

κ.λπ.Όλα αυτά όμως είχαν ως μοναδικό αποτέλεσμα

Κυκλάδων. Άλλοι εισέβαλαν ακόμη και στη Μικρά

να εξασφαλίσουν την υλική τάξη. Εκείνο που δημι­

Ασία. Οι μετακινήσεις των πληθυσμών, που πολλές

ούργησε το μεγαλείο της αυτοκρατορικής κυβέρνη­

φορές τις διέταζαν οι αυτοκράτορες, κατέληξαν να

σης ήταν ένα υψηλότερο καθήκον. Είχε σκοπό να ε-

380

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

I C T O P I X T H C K Y ^ X N 'T IN H C X Y T O K P X T O P l X C AO'TOe’V'V'l'OUe'· \Κ**γϊ'9lU H ff.’r x s p 'TTC-λ ofiKiCT'
^

.

.

.

.

Λ

.

/

-

f

β

«roi/fyawT** ^%/^7^»Λ®4ί!ο<·7Τί·ττ3^(/Λΐβρ Μ

\

4

\

/

Γ!

1

p e a o ^ ^ (n ^ o ^ iV «f^ A ^ .fc lrjU < V !ziiA C ia ra ^ !a j+ ^ « * ΊΤ 3 λ / -ιΐΓ . j
V 7Y 1 x .

.

«^ν*7Όβfe^eleOu necp^TsV*· -

*'

juiSV/jfe^i

· f * i Λ| . . _ ' .

- Λ.

o^f»^e^wr/i^e>| · • jrv T c y w f^

. ΙΛ-'--Γ..—

Η άλωση της Θεσσαλονίκης από Σαρακηνούς υπήρξε μεγάλο πλήγμα για ολόκληρη την αυτοκρατορία.

γκαθιδρύσει την ενότητα με την κοινή ομολογία του

παρατηρήσει πολύ σωστά ο Rambaud, στη βυζαντι­

ελληνισμού και της ορθοδοξίας.

νή αυτοκρατορία η ορθοδοξία υπείχε τη θέση εθνι­

Τα ελληνικά ήταν η γλώσσα της διοίκησης, η

κότητας. Προσπαθούσαν κατ’ αρχήν να επαναφέ­

γλώσσα της Εκκλησίας καθώς και η γλώσσα των με­

ρουν σ’ αυτήν, στην ανάγκη και με διωγμούς, τους

γάλων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων, πανεπιστημίου

αιρετικούς που υπήρχαν ακόμη στην αυτοκρατορία,

και πατριαρχικής σχολής στην πρωτεύουσα, επι­

Μανιχαϊστές, Παυλικιανούς, Βογομίλους. Εκείνο

σκοπικών ή μοναστικών σχολών στις επαρχίες.

όμως που είναι πιο διδακτικό είναι αυτό που μα­

Έτσι εξαπλωνόταν παντού ο ελληνικός πολιτισμός.

θαίνουμε από τους επισκοπικούς καταλόγους των

Η νικηφόρα επίθεση του Βυζαντίου στη Μικρά

αρχών του 10ου αιώνα. Βρίσκουμε εκεί πολυτιμό­

Ασία κατά τον 1Οο και τον 11 ο αιώνα, είχε ως απο­

τατες πληροφορίες. Στα πρακτικά της συνόδου του

τέλεσμα την εξάπλωση σε μεγάλη έκταση της επί­

987 εμφανίζονται ήδη νέες επισκοπές με σλαβικά

δρασης του ελληνισμού, όπως π.χ. στην Καππαδο­

ονόματα, της Μοραβίας, των Εζεριτών, των Δρου-

κία. Και τέλος η Κωνσταντινούπολη προσείλκυε για

γουβιτών και, στον επισκοπικό κατάλογο του Δέο­

δουλειές, δίκες, για συναλλαγές που γίνονταν σ’ αυ­

ντος του Σοφού μια ολόκληρη σειρά από επισκοπές

τή τη μεγάλη διεθνή αγορά, ανθρώπους από όλες τις

που εξαρτιόνταν από τους μητροπολίτες της Φιλιπ-

επαρχίες. Και η πρωτεύουσα αφομοίωνε τελικά όλα

πούπολης και των Φιλίππων, τις επισκοπές της

τα διαφορετικά στοιχεία που συνέρεαν εκεί.Έτσ ι τα

Λουτίτσας, της Βελικίας, των Σμολενών, τηςΔραμί-

ελληνικά γίνονταν σιγά-σιγά η εθνική γλώσσα της

τσας, της Ιωαννίτσας και άλλες εξαρτημένες από

αυτοκρατορίας που όλοι τη μιλούσαν ή τουλάχιστον

τους μητροπολίτες της Ναυπάκτου και του Δυρραχί­

την καταλάβαιναν.

ου, της Βουνδίτσας και της Τσουναβίας, νέες επι­

Πιο σημαντική ακόμη ήταν η αφομοίωση μέσω

σκοπές που είχαν σλαβικά ονόματα και προορίζο­

της κοινής ομολογίας της ορθοδοξίας. Όπως έχει

νταν για τον προσηλυτισμό των σλαβικών φύλων

381

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

ΙΟ ΊΓ Ο Ρ ΙΧ T H C K Y ^ X N T IN H C X Y 'T O K P X 'T O P lX C

της Μακεδονίας και της Ηπείρου. Παρόμοιες ενδεί­

θηκαν έλληνες ιεράρχες: 8 στην Καλαβρία που εξαρ-

ξεις απαντούν στον κατάλογο των επισκοπών που ε-

τιόνταν από τη μητρόπολη της Αγίας Σεβερίνας, 5

ξαριιόνταν από τους μητροπολίτες της Θεσσαλονί­

στο Οτράντο που εξαρτιόνταν από τη μητρόπολη του

κης, της Λάρισας και, για την Πελοπόννησο, εκεί­

Οχράντο. Και στην Αρμενία ιδρύθηκαν νέες επισκο­

νων που εξαρτιόνταν από την Πάτρα και την Κόριν­

πές διοικούμενες από έλληνες ιεράρχες για την κα­

θο. Τέλος, στον Ταΰγετο, όπου το μεγαλύτερο μέρος

ταπολέμηση της αρμενικής εκκλησίας.Ήδη από τον

ίου πληθυσμού ήταν ακόμη ειδωλολάτρες, η χρι­

1Οο αιώνα η Μελπηνή είχε γίνει έδρα μιας μητρό­

στιανική προπαγάνδα ασχολούνταν ενεργά με τον

πολης από την οποία εξαρτιόνταν 9 επισκοπές. Επί

προσηλυτισμό.Έτσι για όλα τα σλαβικά φύλα που

Βασιλείου Β ' προχώρησαν ακόμη περισσότερο και

είχαν εγκατασταθεί προ πολλού στην αυτοκρατορία

δημιούργησαν είκοσι μία ελληνικές επισκοπές που

συντελέστηκε ένα πολύ μεγάλο έργο, επί της βασι­

εξαρτιόνταν από τρεις μητροπόλεις.Έτσι χάρη στην

λείας του Βασιλείου Α' και πιθανόν υπό την επί­

ορθοδοξία η αυτοκρατορία εύρισκε μία ενότητα που

δραση του πατριάρχη Φωτίου για να οδηγηθούν οι

δεν της εξασφάλιζε πλήρως η γλώσσα και η φυλή. Η

ειδωλολατρικοί πληθυσμοί στην ορθοδοξία.

αυτοκρατορική κυβέρνηση φρόντιζε εξάλλου να

Μια παρόμοια προσπάθεια έγινε στο έδαφος που

κερδίσει τη συμπάθεια των πληθυσμών που προ-

κατακτήθηκε από τους Βυζαντινούς κατά τον 1Οο

σαριιόνταν στην αυτοκρατορία.Όταν ο Βασίλειος Β '

αιώνα. Για παράδειγμα, στην ανατολική Καππαδο­

κατέστρεψε ίο βουλγαρικό βασίλειο, όπως ήταν φυ­

κία στα νέα θέματα της Λυκανδού και της Μεσοπο­

σικό, ανώτεροι βυζαντινοί αξιωμαιούχοι ανέλαβαν

ταμίας και ακόμη και σε θέματα που η ύπαρξή τους

τη διοίκηση των νέων επαρχιών. Όμως στην ανα-

ήταν προσωρινή όπως το θέμα των Σαμοσάτων, ό­

κατακτημένη Βουλγαρία ο Βασίλειος θέλησε “να

που δημιουργήθηκε μία μητρόπολη. Στη Νότιο Ιτα­

μην αλλάξει τίποτα και να διατηρηθεί παντού η πα­

λία δημιουργήθηκε επίσης μια ολόκληρη σειρά α­

λαιό τάξη των πραγμάτων". Οι Βούλγαροι εξακο­

πό επισκοπές επικεφαλής των οποίων τοποθετή­

λούθησαν όπως άλλοτε να πληρώνουν τους φόρους

382

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

I C T O P I X T H C R Y Z X N T I N H C X Y T 'O K P X 'T 'O P lX C

Αγία Σοφία, Κωνσταντινούπολη.

εις είδος, χωρίς να υπόκεινται στις περιπλοκές ίου

λία, σε πολλές θέσεις της αυτοκρατορικής διοίκη­

βυζαντινού φορολογικού συστήματος. Με μια σοφή

σης τοποθετήθηκαν τοπικοί ευγενείς και από αυτή

κατανομή τίτλων και αξιωμάτων, οι κορυφαίοι

την πολιτική της ηπιότητας και της ανεκτικότητας

βούλγαροι ευγενείς μπήκαν στην αυτοκρατορική δ ι­

μπορούσε να ελπίζει κανείς τα καλύτερα αποτελέ­

οίκηση και με διάφορους γάμους οι ανώτερες βουλ­

σματα.

γαρικές τάξεις συμμάχησαν με τη βυζαντινή αυτο­

Ωστόσο αυτή η βυζαντινή αυτοκρατορία εξακο­

κρατορία. Κυρίως όμως, παρά την κατάργηση του

λουθούσε να ονομάζεται ρωμαϊκή αυτοκρατορία

βουλγαρικού πατριαρχείου, η βουλγαρική εκκλησία

και ο αυτοκράτορας έφερε τον επίσημο τίτλο βασι-

εξακολούθησε να αποτελεί έναν οργανισμό ανεξάρ­

βεύς των Ρωμαίων. Η λέξη Έλληνας ήταν εδώ και

τητο από την Κωνσταντινούπολη και, το πιο αξιο­

πολύ καιρό συνώνυμη του ειδωλολάτρης για τους

σημείωτο, επικεφαλής της τοποθετήθηκε ένας

Βυζαντινούς. Στο τέλος όμως του 14ου αιώνα και

βούλγαρος ιεράρχης που δεν ήταν άλλος από τον

στο πρώτο μισό του 15ου, έγινε μια παράξενη αλλα­

πρώην τοποτηρητή του πατριαρχείου. Ο βουλγαρι­

γή, ένα ξαφνικό ξύπνημα της ελληνικής εθνικότη­

κός κλήρος διατήρησε όλα τα προνόμια και τις α­

τας. Στα έργα των συγγραφέων της εποχής βλέπουμε

παλλαγές του παρελθόντος. Επίσης, στη νότιο Ιτα­

να επανεμφανίζονται αρκετά απροσδόκητα τα ονό-

383

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

ICXOPIX ΊΓΗΟ ΚΥ^ΧΝΤΊΝΗΟ XYTOKPXTOPlXC

μαία του Περικλή, του Θεμιστοκλή, του Επαμει­

μεγάλη και θα μεγαλώσει ασφαλώς στο μέλλον, ό­

νώνδα και να υπενθυμίζονται αυτά που έκαναν κά­

ταν κάποια μέρα ένας έλληνας βασιλιάς και οι διά­

ποτε οι ένδοξοι πρόγονοι “για το κοινό, για την πα­

δοχοί του θα αποκαταστήσουν ένα βασίλειο όπου οι

τρίδα”. Και στα ίδια έργα η λέξη έλληνας αποκτά νέα

γιοι των Ελλήνων, ενωμένοι, θα διοικούν μόνοι

και μοναδική αξία. Ο Γεμιστός Πλήθων, στο υπό­

τους τις υποθέσεις τους και θα αποτελούν ένα έ­

μνημά που απηύθυνε στον Μανουήλ Β" όταν ο αυ­

θνος”. Ασφαλώς έχουμε να κάνουμε με περίεργες

τοκράτορας ήρθε να επισκεφτεί την Πελοπόννησο,

ψευδαισθήσεις όταν οι Τούρκοι βρίσκονται στις πύ­

γράφει: “Εμείς, των οποίων είστε αρχηγός και βασι­

λες της Κωνσταντινουπόλεως και ο Μωάμεθ Β '

λεύς, είμαστε από τη φυλή των Ελλήνων, όπως

πρόκειται να καταστρέψει τη βυζαντινή αυτοκρατο­

μαρτυρούν η γλώσσα μας και η παράδοση της πα­

ρία. Και δεν είναι λιγότερο αξιοσημείωτο το γεγονός

τρίδας μας”. Ο Αργυρόπουλοςεξορκίζει τον Κωνστα­

ότι, στο ετοιμοθάνατο Βυζάντιο, ο ελληνισμός συ­

ντίνο Δράγαση να πάρει τον τίτλο του βασιλιά των

γκέντρωσε, για να εκπέμψει μια τελευταία λάμψη,

Ελλήνων: “Και μόνο αυτός ο τίτλος θα ήταν αρκετός

όλες τις πνευματικές δυνάμεις του, σαν να ήθελε να

για να εξασφαλίσει τη σωτηρία των ελεύθερων

επικαλεστεί τις δόξες του παρελθόντος, να συμβολί­

Ελλήνων και την απελευθέρωση των υπόδουλων

σει και να αναγγείλει το μέλλον. Και ίσως, αν η βυ­

αδελφών τους”. Και σ’ ένα περίεργο απόσπασμα με

ζαντινή αυτοκρατορία είχε διαρκέσει περισσότερο,

σχεδόν προφητικό τόνο, ο ιστορικός Χαλκοκονδύ-

να είχε βρει την πραγματική εθνικότητά της μέσα σ’

λης γράφει: “Η φήμη της ελληνικής γλώσσας είναι

αυτές τις ιδέες.

384

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

Τ Ο ΠΟΑΙΤΙΚΟ ΠΡΟΚΑΗΜΑ

385

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O P I X T H G R Y Z X N T I N H C X Y T O K P A T O P l X C

e

λάχισιοι ηγεμόνες στον κόσμο υπήρξαν ι­

σεις, πράγμα που έκανε τον Mommsen να πει δικαί­

σχυρότεροι από τον αυτοκράτορα του Βυζα­

ως ότι η βυζαντινή αυτοκρατορία είναι μία “απόλυτη

ντίου. Ελάχιστα κράτη, ακόμη και κατά τον

μοναρχία που μετριάζεται από τις επαναστάσεις και

μεσαίωνα, είχαν πιο απόλυτη αντίληψη για τη μο­

τις δολοφονίες". Υπάρχει εδώ μια φαινομενική αντί­

ναρχική εξουσία. Κληρονόμος των Ρωμαίων Καισά-

φαση που ξαφνιάζει και έτσι δημιουργείται ένα πο­

ρων, ο βυζαντινός αυτοκράτορας ήταν ο im perator,

λιτικό πρόβλημα του οποίου πρέπει να προσδιορί­

δηλαδή ταυτόχρονα ο πολέμαρχος και ο νομοθέτης.

σουμε τα αίτια και τα αποτελέσματα. Η βυζαντινή αυτοκρατορία, όπως και η ρωμαϊκή

Ερχόμενος σε επαφή με την Ανατολή έγινε ο αυτο-

αυτοκρατορία έπασχε για πολύ καιρό από ένα

κράτωρ, ο δεσπότης, και από τις αρχές του 7ου

πολύ σοβαρό συνταγματικό ελάττω­

αιώνα ο βασιβεύς, δηλαδή ο κατ’ εξο­

μα, την απουσία ενός νόμου πε­

χήν αυτοκράτορας, ο κύριος που

ρί διαδοχής που να ρυθμί­

διαθέτει απόλυτη εξουσία. Τέλος ο χριστιανισμός

ζει την κανονική μεταβί­

τον έκανε τον εκλεκτό

βαση του θρόνου. Οι

του θεού, τον Χριστό,

πρώτοι αυτοκράτορες ε­

τον αντιπρόσωπο του

κλέγονταν από τη σύ­

θεού επί της γης, τον υ-

γκλητο, το λαό και το

παρχηγό του στη διοίκη­

στρατό. Δεν υπήρχε λοι­

ση του στρατού και, όπως

πόν αυτοκρατορική οικο­

έλεγαν στο Βυζάντιο, τον ι-

γένεια, βασιλικό αίμα. Και

σαπόστοβο, τον ηγεμόνα

οι πιο ταπεινοί μπορούσαν

που ήταν ισάξιος των απο­

να προσβλέπουν στο θρόνο.

στόλων. Γία να εξυψώσει το

Όλοι είχαν τη “στόφα” του αυ­

γόητρο του προσώπου του

τοκράτορα. Η βυζαντινή ιστο­

αυτοκράτορα, το Βυζάντιο τον

ρία είναι γεμάτη από ιστορίες α­

περιέβαλε με όλες τις περιπλο-

νόδου στην εξουσία τυχάρπα-

κότητες της ετικέτας, με όλες τις

στων: σύμφωνα με τη λαϊκή πα­

πολυτέλειες του τελετουργικού

ράδοση ο Αέων Α' ήταν χασάπης

και γύρω από το κεφάλι των αυ-

και έδειχναν ακόμη στην Κωνστα­

τοκρατόρων και ακόμη και των αυ-

ντινούπολη το παράπηγμα όπου

τοκρατειρών η τέχνη τοποθέτησε το

πουλούσε το κρέας του μαζί με τη γυ­ ναίκα του. Ο Ιουστίνος Α ' ήταν χωρικός

φωτοστέφανο των αγίων. Από την άλλη πλευρά όμως ελάχιστα κράτη γνώρισαν περισσότε­

από τη Μακεδονία που είχε φτάσει στην Κωνστα­

ρες επαναστάσεις. Έ χ ε ι υπολογιστεί ότι από το 395

ντινούπολη ξυπόλητος και με το σάκο του στην πλά­

ώςτο 1453, από τους 107 ηγεμόνεςπου κάθισαν στο

τη και όπως αυτός έτσι και ο ανιψιός του Ιουστινια­

θρόνο του Βυζαντίου, μόνο 34 πέθαναν στο κρεβάτι

νός ήταν ένας απλός χωρικός από το Ιλλυρικό. Ο

τους, 8 στον πόλεμο ή από κάποιο ατύχημα. Οι άλ­

Φωκάς ήταν ένας απλός εκατόνταρχος όταν πήρε τη

λοι παραιτήθηκαν με τη θέλησή τους ή διά της βίας

θέση του Μαυρίκιου. Ο Λέων ο'Ισαυρος είχε αρχί­

ή πέθαναν από βίαιο θάνατο, δηλητηριασμένοι,

σει τη ζωή του σαν φτωχός βιοτέχνης, ο Λέων Ε ' και

σφαγμένοι, στραγγαλισμένοι, μαχαιρωμένοι, ακρω­

ο Μιχαήλ Β ' είχαν ξεκινήσει σαν σταβλίτες ενός με­

τηριασμένοι.Έτσι έχουμε συνολικά σε 1058 χρόνια

γάλου άρχοντα. Ο Βασίλειος Α' ήταν ένας χωρικός

65 ανακτορικές, λαϊκές ή στρατιωτικές επαναστά­

αρμενικής καταγωγής, οι γονείς του οποίου είχαν α-

386

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

I C T O P I X T~HG K Y Z X N X IN H C X Y X O K P X X O P lX C

ναγκαστεί να εκπατριστούν και να ζήσουν στη μεγα­

φανίζεται η οικογένεια των Κομνηνών και κατά τον

λύτερη δυστυχία. Η “αρρώστια της πορφύρας” είχε

15ο αιώνα, κατά την περίοδο της βασιλείας των ανί­

γίνει στο Βυζάντιο ενδημική και επίφοβη αρρώ­

σχυρων ηγεμόνων του οίκου των Παλαιολόγων.

στια, που την ανέπτυσσε ακόμη περισσότερο η δει­

Ωστόσο με τον καιρό διαπιστώνουμε την πρόοδο

σιδαιμονία. Ανάμεσα στις υποσχέσεις των μάντεων

των ιδεών περί νομιμότητας. Αυτό ήταν έργο του

και των κατασκευαστών ωροσκοπίων, μία από τις

Βασιλείου Α', που σύμφωνα με την έκφραση του

πιο συνηθισμένες ήταν η υπόσχεση της ανώτατης ε­

Κωνσταντίνου Ζ ', “έδωσε στην αυτοκρατορική ε­

ξουσίας. Αυτό συνέβη στην περίπτωση του Αεόντος

ξουσία ισχυρότερες ρίζες για να δώσει τα θαυμάσια

Γ ', του Λέοντος Ε ' και του Μιχαήλ Β ', στον οποίο έ­

κλαδιά της δυναστείας”. Υπήρχε τώρα μια αυτοκρα­

νας καλόγερος είχε αναγγείλει ότι θα ανέβαιναν και

τορική οικογένεια τα μέλη της οποίας έπαιρναν το

οι δύο στο θρόνο. Αυτό συνέβη και στην περίπτωση

όνομα του “πορφυρογέννητου”. Υπήρξαν δυναστεί­

του Βασιλείου Α ' του οποίου η μητέρα είχε δει

ες, οι Μακεδόνεςπου διήρκεσαν 189 χρόνια, οι

στο όνειρό της να βγαίνει από το στήθος της έ­

Κομνηνοί που βασίλευσαν 104 χρόνια, οι

να χρυσό δέντρο που γινόταν πελώριο

Παλαιολόγοι που κατέλαβαν το θρόνο

και σκίαζε ολόκληρο το σπίτι

επί 192 χρόνια. Και ο θεσμός

και ο οποίος, όταν έφτασε

του αυτοκράτορα περιβάλλε­

στην Κωνσταντινούπολη

ι

ται από σχεδόν γενικό σε-

φτωχοντυμένος και με το

βασμό. Η κοινή γνώμη ε ί­

δισάκι στην πλάτη είχε

ναι πεπεισμένη ότι “ό­

προσφωνηθεί αυτοκράτο­

ποιος

βασιλεύει

στην

ρας από τον ηγούμενο ενός

Κωνσταντινούπολη νικάει

μοναστηριού στην είσοδο

τελικά πάντα” και ότι το να

του οποίου είχε αποκοιμη­

επαναστατείς ενάντια στον

θεί. Και η επιτυχία όσων τα

νόμιμο αυτοκράτορα είναι κάτι

κατάφερναν ενθάρρυνε όλες

περισσότερο από έγκλημα, ε ί­

τις ελπίδες και όλες τις απόπει­

ναι ανοησία. Και αυτό είναι τόσο αληθινό ώστε, σ’ αυτή την ανατολί­

ρες σφετερισμού. Οι τιμωρίες, οι

τικη μοναρχία, βασίλεψαν ακόμη και

σκληρότητες, που είχαν σκοπό την καταστολή αυτών των αποπειρών, δεν έφερναν κα­

γυναίκες - πράγμα που δεν συνέβη ποτέ στη Δύση -

νένα αποτέλεσμα. Μόλις η εξουσία εξασθενούσε,

και αυτές οι γυναίκες, μια Ειρήνη, μια θεοδώρα,

εμφανίζονταν ανταγωνιστές και επικρατούσε αναρ­

μια Ζωή, ήταν δημοφιλείς. Και μερικές φορές γινό­

χία. Στα τέλη του 7ου και στις αρχές του 8ου αιώνα,

μαστε μάρτυρες μοναδικών γεγονότων. Σαν να θέ­

μετά την πτώση της οικογένειας του Ηρακλείου,

λει να εξευμενίσει το έγκλημα που διαπράχθηκε κα­

βλέπουμε σε είκοσι χρόνια να διαδέχονται ο ένας

τά της νομιμότητας, μερικές φορές ο ίδιος ο κληρο­

τον άλλο έξι ή επτά αυτοκράτορες, που ανέβηκαν

νόμος του σφετεριστή φροντίζει για την καταδίκη σε

στο θρόνο με ισάριθμες επαναστάσεις.Έτσι και στις

θάνατο εκείνων που βοήθησαν στη συνωμοσία που

αρχές του 9ου αιώνα μετά το τέλος της δυναστείας

οργάνωσε ο πατέρας του: ο Θεόφιλος διατάζει την ε­

των Ισαύρων τρεις ή τέσσερις επαναστάσεις σε λιγό­

κτέλεση των δολοφόνων του Λέοντος Ε ' που ανα­

τερο από είκοσι χρόνια ανέβασαν στο θρόνο ισάριθ­

τράπηκε από τον πατέρα του Μιχαήλ Β ', ο Λέων

μους σφετεριστές. Η ίδια αναρχία επικράτησε και

Σ Τ " στέλνει στον δήμιο τους φίλους του Βασιλείου

κατά το δεύτερο μισό του 11 ου αιώνα, από το 1056

Α" που τον βοήθησαν να δολοφονήσει τον Μιχαήλ

ώς το 1081 μετά την εξαφάνιση της Μακεδονικής

Β". Ασφαλώς αυτό δεν εμποδίζει τους σφετερι-

δυναστείας και στο τέλος του 12ου αιώνα όταν εξα­

σμούς. Κατά τον 1Οο αιώνα έχουμε τις περιπτώσεις

387

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

I C T O P I X T H C K Y ^ X N T IN H C X Y " T O K P X T O P lX C

ίου Ρωμανού Λεκαπηνού, ίου Νικηφόρου Φωκά

βασε στο θρόνο μερικούς από τους πιο ένδοξους αυ­

και ίου Ιωάννη Τζιμισκή, αλλά αυχοί οι σφειερισχές

τοκράτορες του Βυζαντίου, τον Ηράκλειο που έσωσε

θεωρούν ότι είναι υποχρεωμένοι να σεβαστούν τη

την αυτοκρατορία από την τυραννία του Φωκά, τον

ζωή των νόμιμων ηγεμόνων αντί να απαλλαγούν

Λέοντα τον'Ισαυρο που έβαλε τέλος στη φοβερή α­

απ’ αυτούς όπως άλλοτε δολοφονώντας τους. Και η

ναρχία των αρχών του 8ου αιώνα και τον Νικηφόρο

κοινή γνώμη είναι πάντοτε έτοιμη να υποστηρίξει

Φωκά που κατά τον 10ο αιώνα, χάρισε ασύγκριτη

ία δικαιώματα ίου νόμιμου ηγεμόνα, όπως δείχνει

δόξα στην αυτοκρατορία και τον Αλέξιο Κομνηνό

η επανάσταση του 1042, όπου ο λαός της Κωνστα­

που την έσωσε από την κρίση όπου βυθιζόταν κατά

ντινουπόλεως ξεσηκώ­

τα τέλη του 11ου αιώ­

νεται για να οδηγήσει

να. Και δεν μιλάω για

στο θρόνο την αυιοκρά-

τους

τειρα Ζωή, που ανατρά­

διεκδικητές, τον Γεώρ­

πηκε από τον Μιχαήλ

γιο Μανιάκη, τον Βάρ­

Ε", “εκείνη που κρα­

δο Φωκά, τον Βάρδα

τούσε νόμιμα την κλη­

Σκληρό, και ένα σωρό

ρονομιά της αυτοκρα­

άλλους που πίστευαν ό­

τορίας, εκείνη της ο­

τι ήταν αρκετά σίγουροι

ποίας ο πατέρας και ο

για

παππούς και ο προ­

τους ώστε να φορέσουν

πάππος

βασι­

το αυτοκρατορικό στέμ­

λεύς”. Ωστόσο αυτή η

μα και τα πορφυρά πα­

πρόοδος των ιδεών της

πούτσια και που, λιγό­

νομιμότητας δεν απο­

τερο τυχεροί, δεν μπό­

κλ είει

τους σφετερι-

ρεσαν να εκπληρώσουν

σμούς ή τις εξεγέρσεις,

το όνειρό τους. Στα

ακόμη και μέσα στην

στρατόπεδα, ανάμεσα

αυτοκρατορική οικογέ­

στα στρατεύματα που

νεια. Ο Ανδρόνικος Κο-

τους ήταν απόλυτα α-

μνηνός ανατρέπει τον

φοσιωμένα, όλοι οι δυ-

γιο ίου εξαδέλφου του

σαρεστημένοι και φι­

αυτοκράτορα Μανου­

λόδοξοι στρατηγοί, ό­

ήλ, ο Αλέξιος Αγγελος

λοι εκείνοι που σε πε­

εκθρονίζει τον αδελφό

ριόδους κρίσης είχαν

ήταν

αναρίθμητους

τους στρατιώτες

του Ισαάκιο, ο Μιχαήλ Παλαιολόγος παίρνει τη θέ­

δημιουργήσει το μεγαλείο της αυτοκρατορίας, ανα­

ση του νόμιμου αυτοκράτορα της Νίκαιας και κατά

ζήτησαν και βρήκαν στήριγμα. Το ίδιο έκαναν και ε­

τον 14ο αιώνα οι γιοι ίου Ιωάννη Ε" και του Μα­

κείνοι που στην Κωνσταντινούπολη φοβούνταν για

νουήλ Β ' επαναστατούν κατά ίων πατέρων τους.

την προσωπική ασφάλειά τους, ο Ισαάκ Κομνηνός

Είναι ενδιαφέρον να ερευνήσουμε πώς γίνονται

και οι στρατηγοί που πρόσβαλε αδέξια ο Μιχαήλ

αυτές οι επαναστάσεις και ποια στηρίγματα βρί­

ΣΤ", ο Αλέξιος Κομνηνός που απειλούνταν από τις

σκουν για να πετύχουν. Έχουμε πρώτα απ’ όλα το

δολοπλοκίες των υπουργών του Βοτανιάτη και τέ­

στρατό. Είναι η μεγάλη δύναμη. Στις σοβαρές περι­

λος τα μέλη της μεγάλης αριστοκρατίας, οι Δούκες,

στάσεις, το Βυζάντιο περιμένει τη σωτηρία απ’ αυ­

οι Κομνηνοί, οι Άγγελοι, που είναι οι μεγάλοι αρχη­

τόν. Ω στρατός με τα “pronunciamientos” του ανέ­

γοί του στρατού και ταυτόχρονα μεγάλοι γαιοκτήμο­

388

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I C T O P I X

T H G

ΠΕΜΠΤΟ

R Y £ X N T I N H G

a

V

t o

k

p

a

t o

p

i x

c

νες και η αντίθεση των οποίων είναι πάντοτε επίφο­

ντίον του ηγεμόνα. Ο ισχυρός υπουργός παρακοιμώ­

βη για την αυτοκρατορική κυβέρνηση. Οι επαναστά­

μενος Βασίλειος, νόθος γιος του Ρωμανού Λεκαπη-

σεις έβρισκαν επίσης στήριγμα στην πόλη. Ο πλη­

νού, συνωμότησε εναντίον σχεδόν όλων των κυ­

θυσμός της Κωνσταντινουπόλεως είναι ένα ευεπη­

ρίων που υπηρέτησε διαδοχικά και η αυτοκρατειρα

ρέαστο πλήθος που ξεσηκώνεται εύκολα, συχνά δυ-

θεοφανώ, στο σκοτάδι του γυναικωνίτη, προετοί­

σαρεστημένο και πρόθυμο για επανάσταση όταν τα

μασε τη δολοφονία του Νικηφόρου Φωκά, όταν βα­

πάθη οξύνονται, οπότε γίνεται αιμοχαρής και ά­

ρέθηκε τον σύζυγό της και έκανε εραστή της τον Ιω­

γριος. Περιλαμβάνει ένα συνονθύλευμα από ανθρώ­

άννη Τζιμισκή.Έτσι πολλές φορές το αυτοκρατορικό

πους χωρίς ηθικούς φραγμούς, τυχοδιώκτες, κλέ­

παλάτι έγινε το θέατρο αιματηρών τραγωδιών: ο Λέ­

φτες, ζητιάνους, που είναι πάντα πρόθυμοι να βοη­

ων Ε ' δολοφονήθηκε εκεί ένα χριστουγεννιάτικο

θήσουν μια εξέγερση από την οποία ελπίζουν να α­

πρωινό του 820 όταν διηύθυνε τον χορό των ψαλ­

ντλήσουν κάποιο όφελος. Αυτός ο λαός είναι πολύ­

τών σε μία από τις εκκλησίες του παλατιού. Ο Μ ι­

τιμο στήριγμα για όλα τα κινήματα που ξεσπούν

χαήλ Γ ' σφάχτηκε στο παλάτι από τον Βασίλειο και

στην πρωτεύουσα και μερικές φορές επαναστατεί ο

τους φίλους του και ο Νικηφόρος Φωκάς μαχαιρώ­

ίδιος όπως στην περίπτωση της Στάσης του Νίκα

θηκε από τους συνενόχους της συνωμοσίας που είχε

που παρά λίγο να ανατρέψει τον θρόνο του Ιουστι­

ετοιμάσει μέχρι τις λεπτομέρειες η αυτοκράτειρα.

νιανού το 532, ή της επανάστασης του 1042, όταν ο

Εύκολα μαντεύει κανείς τις συνέπειες αυτών των

Μιχαήλ Ε ' εκθρόνισε την αυτοκράτειρα Ζωή και ο

αναρίθμητων επαναστάσεων. Είναι πρώτα-πρώτα ο

λαός πήρε το μέρος της γηραιός αυτοκράτειρας σε

εμφύλιος πόλεμος που φέρνει αντιμέτωπους τους

μια μεγάλη και μυστηριώδη εξέγερση της λαϊκής

σφετεριστές και την κυβέρνηση, τον Ανδρόνικο τον

ψυχής, όπως λέει ο Φελλός στην ωραία και ζωντανή

νεώτερο εναντίον του πατέρα του Ανδρονίκου Β',

διήγηση αυτού του γεγονότος που μας άφησε. Άλλο­

τον Ιωάννη Καντακουζηνό εναντίον του Ιωάννη Ε '

τε πάλι την επανάσταση την κάνει η εκκλησία: το

Παλαιολόγου, και αυτός ο εμφύλιος πόλεμος επ ι­

963, όταν ο Νικηφόρος Φωκάς, που ανακηρύχθηκε

δεινώνεται από τη βοήθεια που ζητούν τα δύο μέρη

αυτοκράτορας από τους στρατιώτες στην Καισάρεια

από τους εχθρούς της αυτοκρατορίας. Κατά τον 14ο

της Καππαδοκείας βρισκόταν προ των πυλών της

αιώνα η αυτοκρατορική κυβέρνηση και οι αντίπα­

Κωνσταντινουπόλεως, ο πατριάρχης Πολύευκτος ε-

λοί της ζητούν την υποστήριξη των Βουλγάρων, των

ξέφρασε έντονα την αντίθεσή του προς την κυβέρνη­

Σέρβων, των Τούρκων και δεν διστάζουν να τους υ-

ση και, βοηθούμενος από τον λαό που χτυπιέται

ποσχεθούν σαν αντάλλαγμα για τη βοήθειά τους, την

στους δρόμους με τους στρατιώτες του αυτοκράτορα,

παραχώρηση μεγάλων τμημάτων της βυζαντινής ε­

γίνεται σχεδόν αμέσως κύριος της πόλης και ανοίγει

πικράτειας ή να δεχθούν να γίνουν υποτελείς τους.

τις πύλες της στον Φωκά. Το 1057 ο πατριάρχης Κη-

Και αυτές οι επαναστάσεις κάνουν τον αυτοκράτορα

ρουλλάριος δέχεται στην Αγία Σοφία τους δυσαρε-

εξαιρετικά αδύναμο. Ασφαλώς βρίσκουμε στη βυζα­

στημένους στρατηγούς και τους επιτρέπει να ετοιμά­

ντινή ιστορία μακροχρόνιες βασιλείες όπου η αυτο­

σουν εκεί την εξέγερσή τους, αφήνει τον λαό να φω­

κρατορική εξουσία φαίνεται στερεή και ισχυρή: ο

νάξει το όνομα του Ισαάκ Κομνηνού, υποχρεώνει σε

Ιουστινιανός, αρχικά εξ ονόματος του θείου του και

παραίτηση τον γηραιό αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ ' και

αργότερα προσωπικά, βασίλεψε σχεδόν μισό αιώ­

σχηματίζοντας προσωρινή κυβέρνηση ανακηρύσσει

να. Ο Ηράκλειος και ο Κωνσταντίνος Ε ' βασίλεψαν

αυτοκράτορα τον Ισαάκ Κομνηνό. Εκείνη την ημέρα

ο πρώτος επί 31 χρόνια και ο δεύτερος επί 35 χρό­

ο πατριάρχης έφτιαξε πραγματικά τον βασιλέα. Τέ­

νια, ο Βασίλειος Β ' βασίλεψε αποτελεσματικά επί

λος στο ίδιο το Ιερό Παλάτι, στο περιβάλλον του ηγε­

49 χρόνια (ήταν η μεγαλύτερης διάρκειας βασιλεία

μόνα και ακόμη και στην αυτοκρατορική οικογέ­

της βυζαντινής ιστορίας) και τέλος οι Κομνηνοί,

νεια, γίνονταν δολοπλοκίες και συνωμοσίες ενα­

Αλέξιος και Ιωάννης, παρέμειναν στον θρόνο ο

389

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ι ο ί γ ο ρ ι α

t h

c

ΠΕΜΠΤΟ C

r y z a i

A Y T O K P A T O P I A C

πρώτος επί 37 χρόνια και ο δεύτερος επί 25 χρόνια

στραμμένη αυτοκρατορία, στην Τραπεζούντα, στη

και ο Μανουήλ Κομνηνός επί 37 χρόνια. Όμως α­

Νίκαια, στην Ήπειρο και αλλού. Και δεν υπάρχει

κόμη και γι’ αυτούς τους αυτοκράτορες υπάρχει πά­

αμφιβολία ότι με την ενεργητικότητά τους οι ηγεμό­

ντοτε ένας κίνδυνος εξέγερσης. Αυτό φαίνεται καθα­

νες της Νίκαιας κατάφεραν να ανασυστήσουν στη

ρά στις ίντριγκες της Αννας Κομνηνής εναντίον του

Μικρά Ασία ένα αρκετά σημαντικό κράτος. Επέβα­

αδελφού της Ιωάννη και των συγγενών του Μανου­

λαν την εξουσία τους στους δεσπότες της Ηπείρου

ήλ γύρω από τον αυτοκράτορα. Και όταν η αυτοκρα­

και αποκατέστησαν τη βυζαντινή αυτοκρατορία στην

τορική εξουσία εξασθενεί, όλοι προσπαθούν να ε-

Κωνσταντινούπολη. Όμως, κατά την περίοδο της

πωφεληθούν, τα νεώτερα μέλη της αυτοκρατορικής

βασιλείας των Παλαιολόγων, οι επαναστάσεις ξα­

οικογένειας για να πάρουν από τον πατέρα τους κτή­

ναρχίζουν: εμφύλιοι πόλεμοι διεκδικητών εναντίον

ματα στη Θεσσαλονίκη, στον Μορέα, όπου είναι

της κυβέρνησης, βίαιες μάχες μεταξύ οπαδών και α­

σχεδόν ανεξάρτητοι, οι μεγάλοι φεουδάρχες για να

ντιπάλων της ένωσης με τη Ρώμη, επαναστάσεις ό­

επαναστατήσουν, όπως ο Βάρδας Φωκάς ή ο Βάρ­

που Βενετοί και Γενουάτες παίζουν εναλλάξ το ρόλο

δος Σκληρός ή για να δημιουργήσουν ανεξάρτητες

τους, προσφυγή στους Τούρκους που επεμβαίνουν

ηγεμονίες όπως έκαναν στο τέλος του 12 ου αιώνα οι

ολοένα και περισσότερο στις υποθέσεις της Αυτο­

Γαβράδες στην Τραπεζούντα, ένας Κομνηνός στην

κρατορίας. Η βυζαντινή αυτοκρατορία εξαρθρώνε­

Κύπρο, ένας Λέων Σγουρός στην Αργολίδα και στην

ται, διαλύεται ολοένα και περισσότερο. Και ασφα­

Αθήνα.Έτσι, την παραμονή της τέταρτης σταυροφο­

λώς οι επαναστάσεις δεν ήταν η μοναδική αιτία αυ­

ρίας, αυτή η αυτοκρατορία, όπου κάθε εθνικό αί­

τής της αξιοθρήνητης παρακμής.Όμως, το πολιτικό

σθημα, κάθε πατριωτισμός, έχει εξαφανιστεί, αρχί­

πρόβλημα, όπως τέθηκε στο Βυζάντιο, συνετέλεσε

ζει να εξαρθρώνεται. Η κατάσταση επιδεινώθηκε α­

ασφαλώς σε μεγάλο βαθμό. Και παρά τις προσπά-

κόμη περισσότερο όταν η σταυροφορία του 1204 α­

θειές τους, παρά την απόλυτη εξουσία που κατείχαν,

νέτρεψε τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Χωριστά κράτη

οι βυζαντινοί αυτοκράτορες δεν κατάφεραν ποτέ να

δημιουργούνται σε ό,τι έχει απομείνει από την κατε-

λύσουν εντελώς αυτό το πρόβλημα.

390

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Τ Ο ΘΡΗΟΚΘΥΤΙΚΟ πΡΟβ\ΗΜΧ

391

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

I C T O P I X T H G K V ^ X N X IN H G X Y T O K P X T O P l X C

T

o θρησκευτικό πρόβλημα είχε μοναδική

μίζουν την πειθαρχία και να καθορίζουν το δόγμα

σημασία στη βυζαντινή αυτοκρατορία.

και ορισμένοι από αυτούς, όπως π.χ. ο Ιουστινια­

Γνωρίζουμε πόσο μεγάλη θέση κατείχε η

νός, έγραφαν εκτενείς πραγματείες για να εκθέσουν

Εκκλησία στον βυζαντινό κόσμο. Για να πειστεί κα­

και να υποστηρίξουν τη γνώμη τους σχετικά με κά­

νείς αρκεί να διαβάσει το βιβλίο των Τελετών και να

ποιο ουσιαστικό ζήτημα και, αν χρειαζόταν, να την

δει σε πόσες θρησκευτικές τελετές το πρωτόκολλο υ­

επιβάλουν. Ο αυτοκράτορας επενέβαινε επίσης στην εκλογή

ποχρέωνε τον αυτοκράτορα να παίρνει μέρος. Έ χ ε ι ειπω θεί σωστά ότι οι

των ανώτερων αξιωμα-

αυτοκράτορες που συμ­

τούχων της Εκκλησίας.

μορφώνονταν προς αυ­

Όταν επρόκειτο να εκλε­

τές τις απαιτήσεις ζού-

γεί ο πατριάρχης Κων­

σαν πραγματικά αρχιε­

σταντινουπόλεως, η Σύ­

ρατική ζωή. Επίσης ο

νοδος υπέβαλε στον ηγε­

Κωνσταντίνος, από την

μόνα

ημέρα που είχε κάνει

τριών προσώπων μετα­

τον χριστιανισμό επίση­

ξύ των οποίων έπρεπε

μη θρησκεία του κρά­

να επιλέξει.Όμως, ο αυ­

τους, είχε φροντίσει να

τοκράτορας διατηρούσε

δώσει στην κυβέρνηση

το δικαίωμα, εάν κανέ­

το δικαίωμα να επεμ­

να από τα προτεινόμενα

βαίνει σε όλες τις εκκλη­

ονόματα δεν ήταν της α-

σιαστικές υποθέσεις και

ρεσκείας του, να προ­

της είχε εξασφαλίσει το

σθέσει ένα τέταρτο πρό­

μέσο να κυβερνά δεσπο-

σωπο που του άρεσε πε­

τικά την Εκκλησία, τόσο

ρισσότερο. Έτσ ι

σε θέματα πραγμάτων ό­

πραγματικότητα μόνο ο

σο και σε θέματα προ­

αυτοκράτορας

σώπων. Η εξουσία του

τον πατριάρχη. Όπως

αυτοκράτορα στα θέματα

τον διόριζε, είχε τα μέσα,

της θρησκείας φαινόταν

όταν το έκρινε απαραί­

λοιπόν σχεδόν απόλυτη.

τητο, να απαλλαγεί απ’

Ο αυτοκράτορας ουγκα-

αυτόν, είτε καθαιρώντας

λούσε τις συνόδους, εκ­

τον για θρησκευτικούς ή

προσωπείτο σ’ αυτές α­

πολιτικούς λόγους ή ε-

πό ανώτερους κρατικούς

ξαναγκάζοντάς τον σε

λειτουργούς όταν δεν

παραίτηση. Έτσι την ε­

παρευρισκόταν

ποχή του Λέοντος Σ Τ ' ο

αυτο­

ένα

κατάλογο

στην

εξέλεγε

προσώπως, κύρωνε τις αποφάσεις των Πατέρων

πατριάρχης Νικόλαος, κατηγορούμενος για εσχάτη

και αυτές οι αποφάσεις είχαν ισχύ νόμου μόνο μετά

προδοσία και συνωμοσία κατά της αυτοκρατορικής

την κύρωσή τους από αυτόν. Πολλοί αυτοκράτορες

εξουσία, καθαιρέθηκε και αντί καταστάθηκε από έ­

εξάλλου κολακεύονταν στην ιδέα ότι ήταν εξαίρετοι

ναν ιεράρχη που είχε καλύτερες σχέσεις με την αυλή

θεολόγοι και πίστευαν ότι είχαν δικαίωμα να ρυθ­

και ήταν στενός φίλος και ευνοούμενος του αυτο-

392

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

iC T O P lA T H C R Y Z A N T I N H C A Y T O K P A T O P lA C

κράτορα. Έτσι, την εποχή ίου Ισαάκ Κομνηνού, ο

να γίνεται στην αγιότατη Εκκλησία αντίθετα προς τη

πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλλάριος, του οποίου η

γνώμη και τις εντολές του αυτοκράτορα”.Ένας χρο­

φιλοδοξία ανησυχούσε τον ηγεμόνα, συνελήφθη,

νικογράφος του 12ου αιώνα έγραφε: “ο αυτοκράτο­

κλείστηκε σ’ ένα μοναστήρι ώσπου να παραπεμ-

ρας είναι για τις εκκλησίες ο ανώτατος κύριος της

φθεί σε δίκη, για την οποία ο Φελλός επιφορτίστη­

πίστεως” και περίπου την ίδια εποχή ο ιστορικός

κε να γράψει ένα εκτενές και βίαιο κατηγορητήριο

Νικήτας, σ’ ένα περίεργο απόσπασμα, έλεγε ότι οι

κατά του ιεράρχη. Μόνο ο θάνατος εμπόδισε τον

αυτοκράτορες θεωρούν ότι τους αδικούν εάν δεν

Κηρουλλάριο να αποφύγει μια αναπόφευκτη κατα­

τους θεωρούν “πλάσματα εμπνευσμένα από τον θεό

δίκη. Την εποχή πάλι του Αλεξίου Κομνηνού ο πα­

σαν τον Σολομώντα, διδάκτορες των θείων επιστη­

τριάρχης Κοσμάς υποχρεώθηκε σε παραίτηση επει­

μών, κανόνες πιο σίγουρους από τους κανόνες και

δή είχε υποστηρίξει υπερβολικά ενεργητικά την αυ-

με μια λέξη αλάθητους ερμηνευτές των θείων και

τοκράτειρα Ειρήνη όταν απαιτούσε να στεφθεί επί­

των ανθρωπίνων πραγμάτων, και πιστεύουν ότι σ’

σημα όπως είχε στεφθεί ο αυτοκράτορας σύζυγός

αυτό το ζήτημα δεν είναι κατώτεροι από κανένα και

της. Ο βασιλεύς αντιμετώπιζε με τον ίδιο τρόπο τα υ­

αναγορεύονται ερμηνευτές, κριτές, ρυθμιστές των

ψηλότερα πρόσωπα της

δογμάτων”. Γ ι’ αυτό το ■rfTAI

εκκλησίας και ακόμη και

λόγο και αυτή η λεπτομέ­

τον ρωμαίο ποντίφικα. Ο

ρεια είναι χαρακτηριστι­

Ιουστινιανός διέταζε τη

κή, ο αυτοκράτορας ήταν

σύλληψη του πάπα Σιλ-

ο μόνος λαϊκός που είχε

βέρου.

Φερόταν πολύ

το δικαίωμα να διασχίζει

σκληρά στον πάπα Βιγί-

την αγία πύλη του εικο­

λιο που ήρθε στην Κων­

νοστασίου μαζί με τον

σταντινούπολη και δεν

κλήρο. Όλα αυτά οδη­

φαινόταν να υποτάσσεται

γούν στο συμπέρασμα ότι

αρκετά στις θελήσεις του

στις σχέσεις του Κράτους

αυτοκράτορα. Κατά τον

και της Εκκλησίας η αυ­

7ο αιώνα ο πάπας Μαρ­

τοκρατορική εξουσία ή­

τίνος συνελήφθη από

ταν απεριόριστη.

του

Ωστόσο ο πατριάρχης

Εξάρχου της Ραβέννας

της Κωνσταντινουπόλε­

και μεταφέρθηκε στην

ως ήταν μία πολύ ισχυρή

τους

στρατιώτες

Κωνσταντινούπολη όπου παραπέμφθηκε σε πολι­

και υπολογίσιμη προσωπικότητα. Μετά τη σύνοδο

τική δίκη μετά από την οποία εξορίστηκε στη Χερ-

της Χαλκηδόνας κατείχε στην εκκλησιαστική ιεραρ­

σώνα. Οι πάπες του 8ου αιώνα απειλούνταν με πα­

χία τη δεύτερη θέση αμέσως μετά τον ρωμαίο ποντί­

ρόμοια μεταχείριση και την απέφευγαν χάρη στην ε­

φικα. Μετά την κατάληψη της Αλεξάνδρειας, της Ιε­

πέμβαση των ρωμαϊκών πολιτοφυλακών που τους

ρουσαλήμ, της Αντιόχειας από τους Αραβες ήταν ο

προστάτευαν. Στις σχέσεις με το σύνολο του κλήρου

μοναδικός πατριάρχης της βυζαντινής αυτοκρατο­

επικρατούσε η ίδια πολιτική, όπου οι βιαιότητες ε­

ρίας και ήθελε να κρατήσει στην Ανατολή μια θέση

ναλλάσσονταν με τη διαφθορά.Έτσι η αυτοκρατορι­

ισάξια με εκείνη που είχε ο πάπας στη Δύση. Ορι­

κή εξουσία φαινόταν να κυβερνά την Εκκλησία. Η

σμένοι πατριάρχες, π.χ. την εποχή του Γρηγορίου του

Εκκλησία δεχόταν αυτή τη συνεχή επέμβαση του

Μεγάλου, έπαιρναν τον τίτλο του οικουμενικού πα­

αυτοκράτορα σαν εντελώς νόμιμη. Ο πατριάρχης

τριάρχη και παρουσιάζονταν ως ισάξιοι του ρωμαί­

Μηνάς έλεγε κατά τον 7ο αιώνα: “Τίποτε δεν πρέπει

ου ποντίφικα. Πράγματι, ο πατριάρχης της Κωνστα-

393

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

lCT~OPlA. T H C K Y Z X N 'T IN H C X Y T O K P X T O P l X C

νπνουπόλεως ήταν κάτι σαν πάπας της βυζαντινής

σιλεύς στον πολιτικό τομέα. Και έλεγε: “Ανάμεσα στο

αυτοκρατορίας. Το πεδίο στο οποίο ασκούσε την ε­

πατριαρχείο και την αυτοκρατορία δεν υπάρχει κα­

ξουσία του ήταν τεράστιο: κατά τον 10ο αιώνα περι­

μία διαφορά ή σχεδόν καμία διαφορά και όσον αφο­

λάμβανε 57 μητροπόλεις, 49 αρχιεπισκοπές και

ρά τις τιμές που τους οφείλονται, το πατριαρχείο

514 επισκοπές και από εκεί ασκούσε σε ολόκληρη

μπορεί να απαιτεί περισσότερες”. Τέλος ο αρχηγός

τη μοναρχία μια επιρροή που δεν είχε όμοιό της.

της βυζαντινής Εκκλησίας ήταν πολύ πλούσιος και

Εξάλλου διηύθυνε, γενικά σε συμφωνία με τον ηγε­

αυτό του έδινε ένα ακόμη μέσο επιρροής.Ήταν πολύ

μόνα, ολόκληρη τη θρησκευτική πολιτική του Βυζα­

σεβαστός, πολύ δημοφιλής και αυτό τον έβαζε στον

ντίου. Ε ίχε ισχυρά μέσα δράσης απέναντι στον αυτο-

πειρασμό να επεμβαίνει πολλές φορές ακόμη και

κράτορα. Μπορούσε από τον θρόνο της Αγίας Σο­

στα μεγάλα ζητήματα της πολιτικής. Είδαμε το ρόλο

φίας να συζητεί και να κατηγορεί τις πράξεις της κυ­

του πατριάρχη Πολύευκτου στην επανάσταση του

βέρνησης. Μπορούσε να αφορίσει τον βασιλέα, να

1067 και του Μιχαήλ Κηρουλλαρίου στην επανά­

του επιβάλει σκληρές μετάνοιες, να του απαγορεύσει

σταση του 1057. Και η ίδια η επιτυχία αυτών των ε­

την είσοδο στις εκκλησίες για ένα μικρότερο ή μεγα­

παναστάσεων έδειχνε τι κίνδυνο μπορούσε να απο­

λύτερο χρονικό διάστημα. Αυτό έκανε ο πατριάρχης

τελεί το πατριαρχείο για την ασφάλεια του αυτοκρά­

Νικόλαος όταν, σε μια ημέρα μεγάλης γιορτής, τόλ­

τορα και για την καλή τάξη του κράτους και αποδεί-

μησε να σταματήσει στο κατώφλι της Αγίας Σοφίας

κνυε πέρα από κάθε αμφιβολία ότι έπρεπε να υπο­

τον αυτοκράτορα Λέοντα Σ Τ ' και την ακολουθία του

λογίζεται μερικές φορές.

και να απαγορεύσει στον ηγεμόνα την είσοδο στο ιε ­

Εκτός από τον πατριάρχη, η ανάπτυξη του μοναχι­

ρό. Αυτό έκανε ο πατριάρχης Πολύευκτος, μετά το

σμού είχε δημιουργήσει στην Εκκλησία μία άλλη ε­

γάμο του Νικηφόρου Φωκά με τη θεοφανώ, όταν α­

πίσης υπολογίσιμη δύναμη. Ολόκληρη η βυζαντινή

παγόρευσε στον ηγεμόνα να μπει στη μεγάλη εκκλη­

κοινωνία έτρεφε μεγάλο θαυμασμό για τους μονα­

σία και του επέβαλε μία αρκετά μακρόχρονη μετά­

χούς και οι αυτοκράτορες ήταν οι πρώτοι που δεν

νοια. Ο ίδιος πατριάρχης, με την απειλή του αφορι-

τσιγκουνεύονταν τον σεβασμό προς αυτούς τους ευ­

σμού, υποχρέωνε τον Ιωάννη Τζιμισκή να αποσύρει

λαβείς ανθρώπους που είχαν απαρνηθεί τον κόσμο

τα μέτρα που ήταν αντίθετα προς τα εκκλησιαστικά

για να γίνουν “πολίτες του ουρανού”. Ο Ιουστινια­

προνόμια. Και, μπροστά σ’ αυτές τις απειλές που ή­

νός λέει σε μία από τις νεαρές του ότι ο μοναχισμός

ταν πολύ ταπεινωτικές για την αυτοκρατορική εξου­

είναι “όχι μόνο εκ φύσεως ιερός, γιατί οδηγεί τις ψυ­

σία ο αυτοκράτορας ήταν υποχρεωμένος να υποχω­

χές στον θεό και επομένως ωφέλιμος για όσους τον

ρήσει, τουλάχιστον προσωρινά.Όλα αυτά διήγειραν

ασπάζονται, αλλά και ωφέλιμος για ολόκληρη την

πολύ συχνά την αλαζονεία και τη φιλοδοξία των πα-

κοινωνία λόγω της αγιότητας των ηθών των μονα­

τριαρχών και τους έκαναν να αψηφούν ανοιχτά το

χών και των προσευχών που απευθύνουν στον

βασιλέα. Ο πατριάρχης Νικόλαος έφτασε στο σημείο

θεό”. Και παρακάτω: “Αν αυτά τα καθαρά χέρια και

να γράψει: “Εάν ο αυτοκράτορας διατάξει, εμπνευ­

οι αγιασμένες ψυχές προσεύχονται για την αυτοκρα­

σμένος από τον διάβολο, κάτι αντίθετο προς την πί­

τορία, ο στρατός θα είναι πιο στερεός, η ευημερία

στη του θεού, δεν του οφείλουμε καθόλου υπακοή.

της αυτοκρατορίας μεγαλύτερη, η γεωργία και το ε­

Πρέπει να θεωρούμε άκυρη μια ασεβή εντολή που

μπόριο θα ανθούν περισσότερο κάτω από την εξα­

προέρχεται από έναν ασεβή άνθρωπο’’. Ο πατριάρ­

σφαλισμένη εύνοια του θεού”. Και όλοι σκέφτονταν

χης Κηρουλλάριος προχωρούσε ακόμη μακρύτερα:

σαν τον αυτοκράτορα.'Ενας πλούσιος βυζαντινός ή­

Διεκδικούσε ως δικαίωμα του ιερατείου το προνό­

ταν υπερήφανος όταν ίδρυε και προίκιζε εξαιρετικά

μιο να φοράει όπως ο αυτοκράτορας πορφυρά πα­

ένα μοναστήρι. Και σχεδόν όλοι οι Βυζαντινοί, ακό­

πούτσια και να δείχνει έτσι ότι είχε στον εκκλησια­

μη και οι φαινομενικά πιο αδιάφοροι ήθελαν, όταν

στικό τομέα εξουσία ίση προς εκείνη που είχε ο βα­

ένιωθαν να έρχεται ο θάνατος, να μπουν σ’ ένα μο-

394

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IA . T H C R Y Z X N T I N H C x Y t o k P x t o p i x c

νασχήρι, να φορέσουν το ένδυμα ίου μοναχού και

ρές οι μοναχοί της Κωνσταντινουπόλεως σχημάτι­

να πεθάνουν με αγιοσύνη για να εξασφαλίσουν έτσι

ζαν μακριές πομπές για να πάνε να εκφράσουν στο

ιην αιώνια σωτηρία τους. Υπήρχαν πάρα πολλά μο­

αυτοκρατορικό παλάτι τα παράπονά τους ή τη γνώ­

ναστήρια στην πρωτεύουσα και στο σύνολο της αυ­

μη τους και πολλές φορές αυτές οι ταραχώδεις εκδη­

τοκρατορίας μια παρόμοια άνθηση είχε οδηγήσει

λώσεις, που είχαν μεγάλη επιρροή στον λαό της

στη γέννηση ενός πλήθους κοινοτήτων. Ορισμένα

πρωτεύουσας, εξανάγκαζαν τη θέληση του αυτοκρά­

από αυτά τα μοναστήρια ήταν διάσημα όπως π.χ. η

τορα. Είναι γνωστός ο μεγάλος ρόλος που έπαιξαν

μονή του Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη, τα μο­

οι μοναχοί στην εικονομαχία και η αντίσταση που

ναστήρια του Ολύ-

προέβαλαν στους ε ι­

μπου της Βιθυνίας,

κονοκλάστες αυτο­ "'//~·~~ι."ίτ]°

-f-

η μονή του μακρι­

,»(ΐλ · μιUA>(Λ ιιU.«ν'*°" Ρ T*pVpe

νού Σινά και οι μο­

‘

νές του ΑγίουΌρους.

'

.

EE falrrti -rriLT· > T/o

Ορισμένα από αυτά

.

τα μοναστήρια φύ­

.

•

X no μ

οο μ l ~ » W * φ

'

·#

* ■

ορισμένες

.

· 'f ·

w μ Λ ρ a u a r,~ M rfL a H * » « " · cirh a -^ j- ά μ ■ | μ & υ σ χ Δ » ο

νταν κατά πλήθη, σε

*

ΤΙΛΛ>l ^ p u w l u u

'

*
-m r, p c ί c u r

προσκυνητές έρχο­

,

I x u V l < x ^> o u / c f o -

« κ

» Η «V lA

« * * * ·■ « - r m i'c r -ϋ ^ -Β ο

'

£9

·

από την επίδραση των Στουδιτών, προ­ σπάθησαν να απαλ­ λάξουν την Εκκλη­

· ι o-

σία από την αυτο­

/ Ι

σαν ακόμη περισσό­ 9ου αιώνα και κάτω

·

V.

κράτορες. Προχώρη­ τερο στις αρχές του

o U K o u u o u r o ^ a tf.ti V i ; c r ti* *

γιες εικόνες που οι

' . » ■

.

-f

λαγαν λείψανα ή ά­

lix** -Λλ-uJ tojTJ ιμ

ο ο μ * r t u * · ·*-Λ

ημέρες,

κρατορική εξουσία

να περιβάλουν με

σε μια διαμάχη που ·*'

τον σεβασμό τους

από ορισμένες από­

και από τις οποίες

ψεις θύμιζε αυτό που

περίμεναν θαύματα.

υπήρξε στη Δύση η

Και αυτό ήταν μια α­ κόμη αιτία επιρροής για τους μοναχούς.

διαμάχη του χρίσμα­ f; Γ* ' Ί is ? i I - m •i·- . ·,V.. --

Άλλες μονές, όπως η μονή του Στουδίου

ik H R V -

-

.

<1

!·*'

X\

■*· /■ *1

■}

1

1 11 1

τος. “Οι εκκλησια­ στικές

υποθέσεις,

δήλωνε ο Θεόδωρος Στουδίτης στον αυτο­

ήταν κέντρα πνευμα­

κράτορα Λέοντα Εξ

τικής ή καλλιτεχνι­

ανήκουν στην αρμο­

κής δραστηριότητας

διότητα των ιερέων

και αυτό αύξανε επί­

και των δοκτόρων.

σης το γόητρό τους

Στον αυτοκράτορα α­

και αποτελούσε πη­

νήκει η διοίκηση

γή δράσης. Πολύ περισσότερο από τον κοσμικό

των εξωτερι κών πραγμάτων. Οι πρώτοι έχουν το δι­

κλήρο, οι μοναχοί διηύθυναν τις συνειδήσεις και έ­

καίωμα να παίρνουν αποφάσεις σχετικά με τα δόγ­

τσι προσανατόλιζαν συχνά κατά την κρίση τους τη

ματα της πίστης. Για σας, το καθήκον σας είναι να

βυζαντινή ψυχή. Τέλος, τα μοναστήρια ήταν πολύ

τους υπακούετε και να μην σφετερίζεστε καθόλου τη

πλούσια και τα πλούτη τους αυξάνονταν αδιάκοπα

θέση τους”. Οι Στουδίτες δήλωναν ακόμη: “Καμία ε­

με νέες δωρεές. Με λίγα λόγια, όλα αυτά έκαναν τον

ξουσία δεν έχει δοθεί στους αυτοκράτορες πάνω στα

μοναχισμό μία δύναμη που πολλές φορές επενέ­

θεία δόγματα και εάν την ασκούν, δεν θα διαρκέ­

βαινε στις μεγάλες κρατικές υποθέσεις. Πολλές φο­

σει”. Εδώ υπήρχαν μεγάλες καινοτομίες. Δεν κατά-

395

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IA . T H C K Y Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P l X C

φεραν να θριαμβεύσουν πάνω στην αυτοκρατορική

δημιουργεί βλέψεις. Αυτό δημιούργησε μια ολό­

εξουσία. Όμως η προσπάθεια που έγινε από τους

κληρη πολιτική σχετικά με τα κτήματα που ανήκαν

μοναχούς του Στουδίου, με άκαμπτο θάρρος, δεί­

στα μοναστήρια. Για πολύ καιρό οι αυτοκράτορες

χνει καλά ότι οι μοναχοί, όπως και ο πατριάρχης, ή­

δεν είχαν δείξει ενδιαφέρον και είχαν συντελέσει οι

ταν μια δύναμη που δεν μπορούσε κανείς να παρα­

ίδιο ι στην αύξηση αυτού του πλούτου. Αλλά σιγά-

μελήσει.

σιγά δημιουργήθηκε μία αντίδραση. Οι εικονοκλά­

Είδαμε πώς, στις σχέσεις του με τον πατριάρχη, ο

στες αυτοκράτορες, στη διάρκεια της εικονομαχίας,

αυτοκράτορας είχε σχεδόν πάντα την τελευταία λέ­

έκλεισαν πολλά μοναστήρια και δήμευσαν τις περι­

ξη, και πώς, στις σχέσεις με τον μοναχισμό, η αυτο­

ουσίες τους. Μετά, κατά τον 10ο αιώνα, επιβλήθη­

κρατορική κυβέρνηση συνέτριψε τη μεγάλη προ­

καν και άλλα μέτρα. Ο Νικηφόρος Φωκάς ήταν ευ­

σπάθεια που έκαναν οι μοναχοί για ν’ απαλλάξουν

σεβής. Ε ίχε βοηθήσει πολύ τον Άγιο Αθανάσιο

την Εκκλησία από την εξουσία του αυτοκράτορα.

στην ίδρυση του αρχαιότερου από τα μοναστήρια

Ωστόσο τα μοναστήρια εξακολούθησαν να είναι μια

του ΑγίουΌρους, της μονής της Λαύρας, και είχε κά­

δύναμη που χρειαζόταν επίβλεψη, τόσο εξαιτίας

νει πολλές ευεργεσίες στο μοναστήρι. Ωστόσο, όταν

των οικονομικών ή κοινωνικών συνεπειών της ί ­

έγινε αυτοκράτορας, εξέδωσε ένα νόμο που απαγό­

διας της ύπαρξής τους όσο και εξαιτίας των ταραχών

ρευε κάθε νέα ίδρυση μοναστηριού, κάθε δωρεά στα

που υποκινούσαν πολύ συχνά οι μοναχοί. Η έλξη

υπάρχοντα μοναστήρια και κάθε αγορά από τους

που ασκούσε το μοναστήρι σε πολλές ευλαβικές ψυ­

μοναχούς γαιών που ανήκαν σ’ ένα φτωχό. Και αυ­

χές είχε ως αποτέλεσμα, οδηγώντας μεγάλο αριθμό

τό το αυστηρό μέτρο διήρκεσε πάνω από ένα τέταρτο

ανθρώπων στα μοναστήρια, να αφαιρεί εργάτες από

του αιώνα, μέχρι την ημέρα που ο Βασίλειος Β ', κα­

τη γεωργία, στρατιώτες από το στρατό, φορολογού­

τά την περίοδο των μεγάλων φεουδαλικών εξεγέρ­

μενους από τα ταμεία του κράτους. Και από την άλλη

σεων υποχρεώθηκε να κάνει μεγάλες παραχωρή­

πλευρά ο ολοένα αυξανόμενος πλούτος των μονα-

σεις στην Εκκλησία για να έχει την υποστήριξή της.

στηριών είχε ως αποτέλεσμα εκτός από την απαλλα­

Η νεαρά του 988 δήλωσε ότι ο νόμος του Νικηφό­

γή από τους φόρους που τους δινόταν συχνά, να α­

ρου Φωκά είχε “προκαλέσει δεινά από τα οποία υ­

νησυχεί την αυτοκρατορική εξουσία λόγω της δύνα­

πέφερε η αυτοκρατορία γιατί αυτός ο νόμος ήταν

μης που έδινε στα μοναστήρια και ταυτόχρονα να

προσβολή όχι μόνο για τα πολύ ευλαβικά μοναστή­

396

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

I G T O P IX T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P l X C

ρια αλλά για ιον ίδιο το θεό” και κατά συνέπεια το

τους, οι μοναχοί τις αναστάτωναν με τις στείρες

διάταγμα του Νικηφόρου Φωκά καταργήθηκε. Οι

πνευματικές έριδές τους. Στα μοναστήρια του Αθω

αυτοκράτορες του 12ου αιώνα άσκησαν παρόμοια

γεννήθηκε κατά τον 14ο αιώνα η έριδα των ησυχα­

πολιτική σε σχέση με τους μοναχούς. Ο Αλέξιος Κο­

στών που προκάλεσε βαθιά αναταραχή στην αυτο­

μνηνός ίδρυσε τη μονή της Πάτμου που επρόκειτο

κρατορία επί περίπου είκοσι χρόνια. Και την ίδια ε­

να χρησιμεύσει ως πρότυπο για τις μοναστικές κοι­

ποχή οι μοναχοί δεν δίσταζαν να αναμιχθούν στις

νότητες για την αποκα­

πολιτικές διαμάχες και

τάσταση της πειθαρ­

έπαιρναν το μέρος του

χίας που είχε χαλαρώ­

Ιωάννη Καντακουζη-

σει πολύ. Ο Μανουήλ

νού κατά των αντιπά­

Κομνηνός ίδρυσε επί­

λων του. Επενέβησαν

σης μία πρότυπη μονή

με τον ίδιο ζήλο όταν

στο Βόσπορο. Αλλά α­

οι αυτοκράτορες επ ι­

ντί να την προικίσει

χείρησαν να αποκατα­

πλούσια με χτήματα

στήσουν κατά τον 14ο

αρκέστηκε να δώσει τα

και 15ο αιώνα την έ­

χρήματα που ήταν α­

νωση με τη Ρώμη και

παραίτητα για τη συ­

όλα αυτά μαρτυρούν

ντήρηση της κοινότη­

αρκετά ότι ο μοναχι­

τας και επανέφερε σε ι ­

σμός, όπως και το πα­

σχύ το νόμο του Ν ικη­

τριαρχείο, ήταν ένας

φόρου. Αυτά τα αυστη­

κίνδυνος που έπρεπε

ρά μέτρα όμως φαίνε­

να υπολογίζει πάντοτε

ται ότι έφεραν ελάχι­

ο αυτοκράτορας.

στο αποτέλεσμα. Στη

Γενικά όμως το θρη­

γραφική εικόνα του

σκευτικό

μοναχικού βίου που

λυνόταν όπως ήθελε η

δίνει, ο Ευστάθιος ο

αυτοκρατορική εξου­

θεσσαλονικεύς γύρω

σία. Τα νομοθετικά κεί­

στα τέλη του 12ου αιώ­

μενα δείχνουν πολύ

να, δείχνει σε ποιο ση­

καλά τη μεγάλη θέση

μείο είχε χαλαρώσει η

που κατείχε ο αυτοκρά­

πειθαρχία των μονα-

τορας στην Εκκλησία

στηριών: η κύρια φρο­

και τον ουσιώδη ρόλο

ντίδα των μοναχών ή­

που απέδιδε στον εαυ­

ταν να πλουτίσουν και

τό του. Ο Ιουστινιανός,

η βασική τους έγνοια,

αφού έθεσε την αρχή ό­

πρόβλημα

να εκμεταλλευτούν καλά τα κτήματά τους. Αντί για

τι “η καλή τάξη της Εκκλησίας αποτελεί το στήριγμα

την ευλαβική ζωή που τους επέβαλε ο κανόνας, αρέ-

της αυτοκρατορίας", δηλώνει ότι το πρώτο καθήκον

σκονταν στα πράγματα του κόσμου, τα άλογα, το κυ­

του ηγεμόνα είναι “να διατηρεί ακέραιη την αγνή

νήγι, τις λαμπρές πορείες με τα άλογα. Τέλος, η αμά-

χριστιανική πίστη, να προστατεύει από κάθε διατά­

θειά τους ήταν πολύ μεγάλη. Και όταν δεν πλήγω­

ραξη την αγιοτάτη καθολική και αποστολική Εκκλη­

ναν τις ευλαβικές ψυχές με την έκλυση των ηθών

σία” και πιστεύει ότι “τίποτε δεν θα άρεσε περισσότε­

397

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

I C T O P I X T H G Κ Υ £ Χ Κ Γ Γ INHG X Y T O K C P X T O P lX C

ρο στον θεό από την ένωση όλων των χριστιανών

σαν να αποκαταστήσουν την ενότητα με την παποσύ­

στην ίδια αγνή πίστη”. Αυτοί οι κανόνες ενέπνευσαν

νη, ο πατριάρχης τέθηκε επικεφαλής της αντίστασης

την πολιτική των βυζαντινών αυτοκρατόρων όσο

και ήταν για τον αυτοκράτορα ένας ανησυχητικός και

διήρκεσε η αυτοκρατορία. Ασφαλώς υπήρξαν μερι­

επίφοβος αντίπαλος που πολλές φορές νίκησε τον

κές φορές φιλόδοξοι πατριάρχες που άσκησαν ισχυ­

αυτοκράτορα. Γενικά όμως, ενώ η ρωμαϊκή Εκκλη­

ρή εξουσία όταν βρέθηκαν αντιμέτωποι με έναν αδύ­

σία, κυβερνώμενη από μεγάλους πάπες, γινόταν μία

ναμο αυτοκράτορα. Αυτή ήταν η περίπτωση του Μ ι­

ανεξάρτητη δύναμη, η ανατολική εκκλησία παρέμε­

χαήλ Κηρουλλαρίου ο οποίος, το 1054, επέβαλε

νε υπάκουη στις διαταγές του ηγεμόνα. Και αν στην ι­

στον Κωνσταντίνο τον Μονομάχο τη ρήξη με τη Ρώ­

στορία αυτής της Εκκλησίας βρίσκουμε ένδοξες σε­

μη και απέσπασε οριστικά την ανατολική εκκλησία

λίδες όπως το έργο ίων ιεραποστολών που διηύθυνε

από την υπακοή στη Ρώμη. Και ασφαλώς όταν τον

τόσο επιδέξια ο πατριάρχης Φώτιος κατά τον 9ο αιώ­

13ο αιώνα, ο Μιχαήλ Η ', στη σύνοδο της Λυών και

να δεν υπάρχει αμφιβολία, αν εξετάσουμε καλά τα

μετά από αυτόν οι διάδοχοί του στο τέλος του 14ου

πράγματα, ότι συχνά ήταν ένα όργανο στην υπηρεσία

αιώνα και κατά το πρώτο μισό του 15ου, προσπάθη­

της αυτοκραιορικής πολιτικής.

398

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΔΔΟ Μ Ο

T O CTPXTICDTIKO ΠΡΟΚΧΗΜλ

399

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

lCT~OPlX 1~HC ΚΥΖΧΝ ΤΊΝ Η Ο x y t - o k p x t o p i x c

όλα ία σύνορά της η αυτοκρατορία είχε ε­

νέο καθεστώς, εκείνο των στρατιωτικών φέουδων

πίφοβους εχθρούς. Επομένως η άμυνα του

{στρατιωτικαί κτήσεις) που εφαρμόζεται τόσο στους

εδάφους της ήταν μία από τις μεγάλες έ­

υπηκόους της αυτοκρατορίας όσο και σε ορισμένα

γνοιες των αυτοκρατόρων. Πώς προσπάθησαν οι η­

ξένα στοιχεία. Συνίσταται βασικά στην παραχώρη­

γεμόνες να λύσουν το στρατιωτικό πρόβλημα, που

ση ενός κομματιού γης υπό τον όρο να εκτελέσει ο

ήταν σοβαρότερο από οποιοδήποτε άλλο, και σε

δικαιούχος τη στρατιωτική υπηρεσία. Και για να ε­

ποιο βαθμό το πέτυχαν;

ξασφαλιστεί η συνέχεια αυτής της υπηρεσίας η γη

C

e

Εκείνο που είχε τη μεγαλύτερη σημασία ήταν η ύ­

που παραχωρείται απολαμβάνει ορισμένα προνό­

παρξη καλού στρατού. “Ο στρατός”, έλεγε ένας αυτο­

μια: είναι αναπαλλοτρίωτη, δεν μπορεί να κατασχε­

κράτορας, “είναι για το κράτος ό,τι είναι το κεφάλι

θεί και είναι κληρονομική: ένας από τους γιους

για το σώμα. Αν δεν το φροντίσει κανείς καλά, δια-

πρέπει να αντικαταστήσει τον πατέρα αν αυτός είναι

κυβεύεται η ίδια η σωτηρία της αυτοκρατορίας”. Και

ανίκανος να υπηρετήσει. Ο θεσμός ήταν οργανωμέ­

πράγματι, όσο ο στρατός ήταν στερεός, η αυτοκρατο­

νος πλήρως κατά τον 1Οο αιώνα, όπως δείχνουν οι

ρία διαρκούσε.

σχετικές αυτοκρατορικές νεαρές και ιδίως η νεαρά

Από ποια στοιχεία αποτελείται αυτός ο στρατός; Η

του Κωνσταντίνου Ζ ' που χρονολογείται μεταξύ

εθνική στρατολόγηση, τηρωνάτον, συνεχίζεται και

945 και 959 και κωδικοποιεί “αυτό που είχε προη­

διατηρεί τη σημασία της. Οι στρατιώτες που δίνει

γουμένως κυρώσει η συνήθεια με άγραφο τρόπο”

χαρακτηρίζονται στα νομοθετικά κείμενα ως στρα-

και δύο νεαρές του Νικηφόρου Φωκά. Βλέπουμε

τιώται, όχι γιατί είναι άνθρωποι με ιδιαίτερη αξία

καλά από αυτά τα νομοθετικά κείμενα ποια ήταν η

αλλά γιατί αρέσκονιαι να βλέπουν σ’ αυτούς τους

οργάνωση του καθεστώτος. Υπήρχαν δύο κατηγο­

κληρονόμους των αρχαίων ρωμαϊκών λεγεώνων.

ρίες γαιών που διέφεραν ως προς τον εξοπλισμό

Πράγματι, μια αυτοκρατορική νεαρά τους αναφέρει

που έπρεπε να προμηθεύσει ο δικαιούχος: τα κτή­

με τη χαρακτηριστική έκφραση “οι ιερές λεγεώνες

ματα της πρώτης κατηγορίας, αξίας τεσσάρων χρυ­

των στρατιωτών”. Κατά τον 7ο αιώνα και πιθανόν

σών λιρών, παραχωρούνταν στο ιππικό και στο

ήδη από την εποχή του Ηρακλείου εμφανίζεται ένα

ναυτικό των τριών κυβερνήσεων-θεμάτων της Σά­

400

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

I C T O P I X T H C R Y Z X N T I N H C X Y 'T O K P X 'T 'O P lX C

μου, ίου Αιγαίου πέλαγους και ίων Κιβυρραιωτών,

ρο ακινήτων, ζητούσε μερικές φορές πρόσθετα πο­

όπου στρατολογείτο η αφρόκρεμα του βυζαντινού

σά. Οι αυτοκράτορες του 10ου αιώνα, όπως δεί­

στόλου. Και τα κτήματα της δεύτερης κατηγορίας, α­

χνουν οι νεαρές τους, προσπάθησαν να αντιδρά-

ξίας δύο χρυσών λιρών παραχωρούνταν στους άλ­

σουν με όλα τα μέσα ενάντια σε όλα αυτά. Και όσο

λους ναύτες και πιθανόν στους στρατιώτες του πεζι­

είχαν στη διάθεσή τους την απαραίτητη γη για τη

κού. Κατά τα άλλα φαίνεται ότι το πεζικό κατείχε πο­

δημιουργία αυτών των τιμαρίων, που παιρνόταν

λύ μικρή θέση στο στρατό. Την αφρόκρεμά του απο­

γενικά από τα αυτοκρατορικά κτήματα, ο θεσμός αν­

τελούσε το ιππικό και γ ι’ αυτό οι στρατιώτες χαρα­

θούσε και έδινε τα αναμενόμενα αποτελέσματα.

κτηρίζονται συχνά με τη λέξη ιππείς, καβαββάριοι.

Ένα άλλο στοιχείο του βυζαντινού στρατού αποτε­

Αποτελείτο από δύο στοιχεία, το μεγάλο ιππικό των

λούσαν οι μισθοφόροι. Η αυτοκρατορία αναζητούσε

καταφράκτων, με πανοπλία και ισχυρό οπλισμό και

στρατιώτες στους λαούς που γειτόνευαν με τη μο­

το ελαφρύ ιππικό των τραπεζιτών, και αυτοί οι ιπ­

ναρχία και της προμήθευαν είτε ολόκληρα συντάγ­

πείς κέρδισαν τις περισσότερες αποφασιστικές μά­

ματα που τα διοικούσαν αρχηγοί της φυλής τους ή έ­

χες. Αυτό το καθεστώς των στρατιωτικών κτήσεων

νας μεγάλος αριθμός βαρβάρων κάθε προέλευσης

διήρκεσε ώς το τέλος της αυτοκρατορίας. Συμπλη­

που έρχονταν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους ε­

ρώθηκε μόνο από τον 11ο

δώ. Ο αυτοκράτορας ήταν έ­

αιώνα με μια νέα μορφή πα­

νας ηγεμόνας που πλήρωνε

ραχώρησης, την πρόνοια,

καλά. Ο μισθός των αξιωμα­

που, αντί για ένα κτήμα που

τικών στον αυτοκρατορικό

εκμεταλλεύεται ο ίδιος ο δι­

στρατό ήταν εξαιρετικά κα­

καιούχος, του παραχωρούν

λός και κατάλληλος για να

την κατοχή ενός αγροκτήμα­

βάλει σε πειρασμό τους φτω­

τος ή ενός χωριού του οποί­

χούς ευγενείς της Αρμενίας

ου οι κάτοικοι του πληρώ­

και του Καυκάσου, για να α­

νουν εισφορά. Και αυτή η

νοίξουν την όρεξη των σκαν­

νέα μορφή του καθεστώτος,

διναβίαν ή ρώσων τυχοδιω­

που εμφανίζεται κυρίως κατά τον 13ο και τον 14ο

κτών. Η αμοιβή των ανδρών ήταν συχνά πολύ υψη­

αιώνα, δεν είναι πια προορισμένη αποκλειστικά

λή. Και εξάλλου ο αυτοκράτορας είχε μεγαλύτερη ε­

για τους στρατιώτες και όταν εφαρμόζεται σ’ αυτούς

μπιστοσύνη σ’ αυτούς τους ξένους στρατιώτες που

η παραχώρηση γίνεται κυρίως προς αξιωματικούς.

ανακατεύονταν λιγότερο στις εσωτερικές υποθέσεις

Δίνεται όμως κυρίως στους μεγάλους ιδιοκτήτες

της μοναρχίας, παρά στους υπηκόους του. Τους έδι­

που, σε αντάλλαγμα πρέπει να προμηθεύσουν στον

νε λοιπόν πρόθυμα μεγάλες διοικήσεις και υψηλά

στρατό έναν ορισμένο αριθμό καλά εξοπλισμένων

στρατιωτικά αξιώματα και τους ανέθετε τη φροντίδα

ιππέων. Αλλά είτε με τη μία ή με την άλλη μορφή, η

της προσωπικής του ασφάλειας.Ένα από τα συντάγ­

βάση του καθεστώτος είναι πάντοτε η ίδια αρχή, δη­

ματα της φρουράς, η ειαιρία, αποτελείτο σχεδόν α­

λαδή η παραχώρηση ενός στρατιωτικού φέουδου υ­

ποκλειστικά από ξένους, Ρώσους, Σκανδιναβούς

πό τον όρο της υπηρεσίας στο στρατό. Επίσης οι αυ­

και Χαζάρους. Και η φημισμένη βαραγγιανή φρου­

τοκράτορες έκαναν κάθε προσπάθεια για να προ­

ρά, που γεμίζει ολόκληρη τη βυζαντινή ιστορία με

στατεύουν τους στρατιώτες που έπαιρναν τις παρα­

τη φήμη των κατορθωμάτων της, αποτελείτο αρχι­

χωρήσεις. Αυτά τα εδάφη ήταν αντικείμενο πολλών

κά από Ρώσους και στη συνέχεια από τους Νορμαν­

βλέψεων. Οι γειτονικοί μεγαλοϊδιοκτήτες προσπα­

δούς της Ισλανδίας και της Νορβηγίας και Αγγλοσά-

θούσαν να τα αγοράσουν ή να τα σφετεριστούν. Το

ξονες. Την εποχή του Ιουστινιανού βρίσκουμε σ’ αυ­

δημόσιο ταμείο, ενώ τους επέβαλε τον συνήθη φό­

τήν, πλάι-πλάι, Βανδάλους και Γότθους, Λογγοβαρ-

401

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IG X O PIA . X H C K Y Z X N X IN H C X Y X O K P X X O P lX C

δούς και Σλάβους, Ερούλους και Γεπίδες, Μαυριτα-

μέρος, το καθεστώς των στρατιωτικών κτήσεων. Τα

νούς ιης Αφρικής. Κατά τον 10ο αιώνα εμφανίζο­

κτήματα που τους παραχωρούνταν ήταν απαλλαγμέ­

νται Χαζάροι, Πετσενέγκες, Ρώσοι, Αραβες, Τούρ­

να από κάθε φόρο ακίνητης περιουσίας. Εγκατεστη­

κοι, Νορμανδοί της Σκανδιναβίας και Νορμανδοί

μένοι σε σταθερά πόστα κοντά στα σύνορα, οι ακρίτες

της Ιταλίας και κυρίως Αρμένιοι. Στο στρατό των

ήταν οργανωμένοι για τη γρήγορη και σίγουρη άμυ­

Κομνηνών συναντάμε Αγγλοσάξονες και Σκανδινα-

να του εδάφους και όπως θα δούμε σε λίγο εκπλή­

βούς, Ιταλούς και Γερμανούς, Λατίνους από όλες τις

ρωναν με θαυμαστό τρόπο τα καθήκοντά τους. Η βυ­

χώρες της Δύσης, Γάλλους από τη Γαλλία και Νορ-

ζαντινή εποποιία τους δόξασε αφηγούμενη τα κατορ­

μανδούς από τη Σικελία και εκπροσώπους όλων

θώματα του Διγενή Ακρίτα και ο Μανουήλ Κομνη­

των λαών της Ανατολής. Αργότερα, οι Παλαιολόγοι

νός, κατά τον 12ο αιώνα, ήταν υπερήφανος που τον

χρησιμοποίησαν Καταλανούς και Τούρκους, γενου­

ονόμαζαν “νέο ακρίτη”.

άτες ή βενετούς μισθοφόρους, σέρβους ή βούλγα­

Η αμυντική οργάνωση των συνόρων είχε αλλάξει

ρους βοηθητικούς και ακόμη και εκείνη την εποχή

πολύ από τον 6ο αιώνα. Η Ρώμη είχε αρκεστεί να

αποτελούσαν την ουσία του βυζαντινού στρατού.

χτίσει κατά μήκος της γραμμής των συνόρων μια

Πώς ήταν οργανωμένος αυτός ο στρατός; Αποτε­

σειρά από οχυρά με γερές φρουρές. Το σύστημα της

λείτο από δύο μέρη, το στρατό γραμμής (τάγματα, θέ­

βυζαντινής άμυνας ήταν εντελώς διαφορετικό, και η

ματα), μια πολύ ευκίνητη δύναμη, προορισμένη για

Πραγματεία περί κτιρίων του Προκοπίου δείχνει

τις μεγάλες εκστρατείες και πάντα έτοιμη να μεταβεί

πολύ καθαρά πώς ήταν οργανωμένο την εποχή του

σε κάποιο απειλούμενο σημείο και τα συνοριακά

Ιουστινιανού. Αντί για μία σειρά ουρών που διέτρε-

στρατεύματα. Αυτά ήταν ένας αρκετά παλιός θεσμός:

χαν κατά μήκος των συνόρων, υπήρχαν δύο ή τρεις

για να υπερασπίσει τα limes, δηλαδή τις παραμεθό­

σειρές κάστρων παράλληλες προς την πρώτη και ο

ριες περιοχές, η Ρώμη είχε δημιουργήσει ειδικά

Προκόπιος έχει εξηγήσει πολύ καλά σε ποιες και­

στρατεύματα, τους lim itanei. Το Βυζάντιο διατήρησε

νούργιες ανάγκες ανταποκρίνονταν. “θέλοντας να

τα ίδια ειδικά στρατεύματα και τα ονόμασε ακρίτες.

καλύψει το σύνορο του Δούναβη, ο Ιουστινιανός έ­

Κι εκείνοι απολάμβαναν και σε ακόμη μεγαλύτερο

χτισε κατά μήκος του ποταμού πολυάριθμα κάστρα

402

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

bY

ic t o p ix t h c

ΕΒΔΟΜΟ

Z x n t i n h c x Y t o k Px x o p i x c

και εγκατέστησε κατά μήκος της όχθης φυλάκια για

χθρό, να απωθούν τις εισβολές, να υπερασπίζονται

να εμποδίσει τους βαρβάρους να προσπαθήσουν να

το έδαφος, να κάνουν αμυντικό και επιθετικό πόλε­

περάσουν. Όμως, μειά ιην κατασκευή αυτών των

μο. Μία περίεργη πραγματεία περί τακτικής του

έργων, ξέροντας πόσο εύθραυστες είναι οι ανθρώπι­

10ου αιώνα μας ζωγράφισε με γραφικές και ζωηρές

νες προσδοκίες, σκέφτηκε ότι, εάν οι εχθροί κατά-

γραμμές την ακατάπαυστη μάχη που έκαναν σ’ αυτές

φερναν να περάσουν αυτό το εμπόδιο, θα έβρισκαν

τις συνοριακές επαρχίες, στα όρη του Ταύρου και στα

εντελώς ανυπεράσπιστους πληθυσμούς και θα μπο­

σύνορα της Καππαδοκίας, υπό τη συνεχή απειλή

ρούσαν χωρίς κόπο να υποδουλώσουν τους κατοί­

της αραβικής εισβολής. Ήταν ένας “σοφός” και δύ­

κους και να λεηλατήσουν τις περιουσίες. Δεν αρκέ-

σκολος πόλεμος όπου, με μικρές δυνάμεις, έπρεπε

στηκε λοιπόν στο να τους εξασφαλίσει μία γενική α­

να αναχαιτίσουν έναν εφευρετικό εχθρό: πόλεμος

σφάλεια με τα κάστρα του ποταμού αλλά αύξησε τα

με αιφνιδιασμούς και ενέδρες, με τολμηρές ανα­

οχυρά σε όλα τα πεδινά, ώστε κάθε γεωργικό κτήμα

γνωρίσεις και τολμηρά χτυπήματα, όπου έκανε

να μεταμορφωθεί σε οχυρό πύργο ή να βρίσκεται

θαύματα το ελαφρό ιππικό των τραπεζιτών. Ολό­

κοντά σε μια οχυρή θέση”. Και μ’ αυτό, σύμφωνα με

κληρη η γραμμή των συνόρων φρουρούνταν από έ­

τη δήλωση του ιστορικού, ο Ιουστινιανός πραγματι­

να πυκνό δίκτυο μικρών παρατηρητηρίων, που

κά “έσωσε τη μοναρχία”.

συνδέονταν μ’ ένα σύστημα σημάτων προς το γενικό

Το Βυζάντιο δεν εγκατέλειψε ποτέ αυτή την οργά­

αρχηγείο. Μόλις δινόταν το σύνθημα για μια κίνη­

νωση της στρατιωτικής άμυνας. Το ασιατικό τμήμα

ση του εχθρού, άρχιζαν αναγνωρίσεις του ιππικού

της αυτοκρατορίας ήταν σκεπασμένο από κάστρα ό­

προς όλες τις κατευθύνσεις, και, πίσω από αυτή την

πως και η βαλκανική χερσόνησος. Κατά τον 11 ο αι­

κουρτίνα, γινόταν η κινητοποίηση: το πεζικό έπιανε

ώνα στην Ασία “δεν υπήρχε τίποτ’ άλλο από κά­

τα περάσματα, ο πληθυσμός των πεδινών υποχω­

στρα”. Η άμυνα των στρατιωτικών συνόρων είχε α­

ρούσε προς τα κάστρα, ο στρατός συγκεντρωνόταν.

νατεθεί στους ακρίτες που εγκατεστημένοι με τις οι-

Στις οδηγίες που δίνονταν τίποτα δεν αφήνεται στην

κογένειές τους στη γη που τους παραχωρούσαν, ε ί­

τύχη. Μέτρα για τη συγκέντρωση των στρατευμά­

χαν ως αποστολή τους να παρακολουθούν τον ε­

των, οδηγίες για την υπηρεσία πληροφοριών και ε-

' ' I x . » . · **A . / -Λ ν ·*' \ · ■ «· . ·„ 9UT· * < c u - , - r . ' A o u 5 y c 5 i vytPCVty *. i μ ητοΛίβχτ,. · > : · / · ^ 7 ? * r'Mi> ;

'

\

f

, /

.

/

„ i

*

S\

gjurAfcui»i-.Aiur· f^ouwvrtMT’ vTjUftlfov&Tt ?

*

Ο

w

‘

I /

.

'

VV • β>*τιΛίΥι

N * ' 9 · X tu.nct t ijtypiUH.Trp'p! κ

KuiHT

Η θριαμβευτική επιστροφή του αυτοκράτορα Ιωάννη Τζιμισκή στην Κωνσταντινούπολη.

403

*

7 »6rj j · r 'Τ 'λ Iovyw*1ipsoττ·οC&ytu.ifcuitta·£-yfeus * .«

'

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

ΙΟ ΊΓ Ο Ρ ΙΧ " T H C K Y ^ X N T IN H C Χ Υ Χ Ο Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

φοδιασμού, ενέδρες και κατασκοπεία, τακτική νυ­

τικής σταυροφορίας που δόθηκε σ’ αυτό τον πόλεμο

χτερινών επιθέσεων, όλα προβλέπονται και ρυθμί­

και πατριωτικό αίσθημα. Η λέξη πατρίδα εμφανίζε­

ζονται λεπτομερώς. Ταυτόχρονα τολμηρές επιδρο­

ται από τον 1Οο αιώνα στα βυζαντινά κείμενα.

μές εισχωρούσαν στο εχθρικό έδαφος για αντιπερι­

Όμως παρά το μέγεθος του έργου που είχε να εκ­

σπασμό. Και εν τω μεταξύ ο βυζαντινός στρατηγός,

πληρώσει ο βυζαντινός στρατός, δεν θα έπρεπε να υ­

ερχόμενος σε επαφή με τον εχθρό, άρχιζε τη μάχη,

περβάλουμε το αριθμητικό μέγεθος του και να πά­

γενικά με ένα ξαφνικό και απρόσμενο χτύπημα μ’ έ­

ρουμε κατά γράμμα τις αναφορές των αράβων συγ­

να μίγμα τόλμης και πονηριάς.Ένας σκληρός πόλε­

γραφέων που κατά τον 1Οο αιώνα υπολογίζουν τα

μος, όπου το ιππικό παίζει τον ουσιαστικό ρόλο, ό­

στρατεύματα των βυζαντινών αυτοκρατόρων σε 100

που πρέπει να είναι συνεχώς σε επιφυλακή και ό­

ή 150.000 άνδρες. Στην πραγματικότητα, κατά τον

που, συχνά με μικρές δυνάμεις, έπρεπε να αντιμε­

10ο αιώνα, ο στρατός της Ασίας, που ήταν ασφαλώς

τωπίζουν έναν αριθμητικά πολύ ανώτερο εχθρό.

η καλύτερη δύναμη της αυτοκρατορίας, αριθμούσε

Ένας πόλεμος γεμάτος βίαιες και ιπποτικές περιπέ­

περίπου 70.000 άνδρες. Αν προσθέσουμε σ’ αυτούς

τειες, όπου προσαρμοζόταν θαυμάσια η ψυχή εκεί­

τους 24.000 άνδρες της αυτοκρατορικής φρουράς

νων που έπαιρναν μέρος. Και σε ανάμνηση αυτών

και τα στρατεύματα της βαλκανικής χερσονήσου,

των κατορθωμάτων, στο έπος του Διγενή Ακρίτα, ο

φτάνουμε σ’ ένα σύνολο το πολύ περίπου 140.000

ποιητής μπόρεσε να ονομάσει σωστά τον ήρωά του

ανδρών. Και βλέπουμε εξάλλου πολύ καλά πώς κατά

“πρότυπο των γενναίων, δόξα των Ελλήνων, ειρη­

τον 6ο όπως και κατά τον 12ο αιώνα, οι μεγαλύτερες

νευτή της Ρωμανίας”. Αυτό που πρέπει να σημειώ­

εκστρατείες γίνονται με στρατούς 30.000 έως

σουμε εδώ είναι ο θρησκευτικός χαρακτήρας αυτού

50.000 ανδρών και ότι ένα σώμα στρατού 5.000 έ­

του πολέμου: οι στρατιώτες δεν πολεμούν μόνο για

ως 6.000 στρατιωτών φαίνεται μια μεγάλη δύναμη.

την υπεράσπιση του εδάφους και για τον αυτοκράτο­

Αλλά αυτός ο στρατός είναι θαυμάσια εκπαιδευμέ­

ρα, αλλά όπως αναφέρεται στην πραγματεία περί τα­

νος. Οι πραγματείες περί τακτικής που έχουν σωθεί

κτικής, “για ολόκληρη τη χριστιανική κοινότητα”

και κλιμακώνονται από τον 6ο ώς τον 11 ο αιώνα με

και αν νικήσουν, νικούν με “τη χάρη του Χριστού”.

τα ονόματα των αυτοκρατόρων Μαυρίκιου. Λέοντος

Και είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε εδώ τι

Σ Τ ', Νικηφόρου Φωκά ή Βασιλείου Β', μας δεί­

πρόσθεσε το χριστιανικό Βυζάντιο στη ρωμαϊκή πα­

χνουν με γραφικές λεπτομέρειες όλες τις ασκήσεις

ράδοση που διατηρήθηκε: ένα χαρακτήρα πραγμα­

στις οποίες υποβάλλονταν τα στρατεύματα και πώς

404

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

I C T O P I X T~H C K Y ^ X N T IN H C X Y X O K P X X O P lX C

σχηματιζόταν έτσι ένας στρατός εξασκημένος στο ε­

ντιο και πολλές φορές στις σοβαρές κρίσεις, ο λαός έ­

πάγγελμα των όπλων, που μπορούσε να αντέξει σ’ ό­

κανε έκκληση σ’ αυτούς, ικετεύοντάς τους να βγουν

λες τις δοκιμασίες, σ’ όλους τους κόπους, σ’ όλες τις

από τον τάφο για να οδηγήσουν για μια ακόμη φορά

στερήσεις. Και η συνεχής τελειοποίηση των μεθό­

τους στρατιώτες τους στη νίκη. Και όλα αυτά δεί­

δων μάχης του εξασφαλίζει συχνά αναμφισβήτητη υ­

χνουν αρκετά καλά πόσο άδικο και παιδιάστικο θα

περοχή πάνω στους αντιπάλους του.Όπως είδαμε το

ήταν να μιλάμε για αδιάκοπη παρακμή της βυζαντι­

ιππικό που είναι το “ευγενές” όπλο κατά το Βυζάντιο

νής αυτοκρατορίας.

όπως και σε όλη τη διάρκεια του μεσαίωνα, κατέχει

Ασφαλώς αυτός ο στρατός είχε σοβαρά ελαττώμα­

τη βασική θέση σ’ αυτό το στρατό. Και από την άλλη

τα. Μαζί με εξαιρετικούς στρατιώτες, η εθνική στρα-

πλευρά το Βυζάντιο θέτει στην υπηρεσία του ένα ι ­

τολόγηση έδινε συχνά πολύ μέτριους άνδρες και γ ι’

σχυρό σύνολο πολεμικών μηχανών, που φυλάσσο­

αυτό οι αυτοκράτορες είχαν αντικαταστήσει τη στρα­

νται στο οπλοστάσιο των Μαγγάνων στην Κωνστα­

τιω τική υπηρεσία που απαιτούσαν από τους υπη­

ντινούπολη. Γ Γ αυτό ο στρατός αυτός, που μεταφερό­

κόους της αυτοκρατορίας με ένα φόρο. Από την άλ­

ταν σε τόσα πεδία μάχης, σημείωσε επί πολλούς αι­

λη πλευρά, αυτός ο στρατός είχε το ελάττωμα που έ­

ώνες λαμπρές επιτυχίες: κατά τον 6ο αιώνα, συνέτρι­

χει εύκολα ένας μισθοφορικός στρατός: ήταν συχνά

ψε τα βασίλεια των Βανδάλων και των Οστρογότ-

απειθάρχητος, ενδιαφερόταν πολύ για θέματα που

θων, εκμηδένισε, κατά τον 7ο αιώνα την ισχύ της

είχαν σχέση με το μισθό και ήταν πάντα πρόθυμος

περσικής αυτοκρατορίας, ανέκοψε, κατά τον 8ο αιώ­

για επανάσταση ή λιποταξία. Δεν δίσταζε να λεηλα­

να, την ορμή του Ισλάμ, αποκατέστησε στην Ασία,

τήσει τους κατοίκους της αυτοκρατορίας ενώ πολε­

κατά τον 1Οο αιώνα, το γόητρο του Βυζαντίου και έ­

μούσε τους εχθρούς της και έτσι μερικές φορές ήταν

πνιξε στο αίμα το μεγάλο βουλγαρικό κράτος που

αιτία σοβαρών προβλημάτων για τον στρατηγό που

γεννήθηκε στα Βαλκάνια. Κατά τον 12ο αιώνα προ-

τον διοικούσε και για τον ίδιο τον αυτοκράτορα. Ο

σέφερε λαμπρές υπηρεσίες στη μοναρχία και κόσμη­

στρατός αυτός αναμιγνυόταν επίσης πολύ συχνά

σε τα λάβαρά της με ένα φωτοστέφανο δόξας. Τέλος,

στις εσωτερικές υποθέσεις της μοναρχίας και, πολύ

εκτός από την τόλμη και τη θαυμάσια ορμή του, αυ­

προσκολλημένος στους μεγάλους φεουδάρχες που

τός ο στρατός είχε την καλή τύχη να βρει πολλές φο­

κατείχαν τους υψηλούς βαθμούς, ήταν έτοιμος να

ρές στρατηγούς μεγάλης αξίας για να τον οδηγήσουν:

τους υποστηρίξει σε όλες τις απόπειρες επανάστα­

κατά τον 6ο αιώνα τον Βελισάριο ή τον Ναρσή, κατά

σης. Όμως, από την άλλη πλευρά, ήταν ένα θαυμα-

τον 7ο αιώνα τον Ηράκλειο, κατά τον 8ο τους αυτο­ κράτορες Λέοντα Γ ' και Κωνσταντίνο Ε', κατά τον 10ο αιώνα τον Ιωάννη Γουργηνό, για τον οποίο οι συγγραφείς έλεγαν ότι ήταν “ένας δεύτερος Τραϊανός, ένας δεύτερος Βελισάριος” και τους στρατηγούς της οικογένειας των Φωκάδων, που, επί τρεις γενιές, ο­ δήγησαν στη νίκη τα στρατεύματα της αυτοκρατο­ ρίας. Υπάρχουν ακόμη οι μεγάλοι αυτοκράτορες της μακεδονικής δυναστείας, ο Νικηφόρος Φωκάς, ο ΙωάννηςΤζιμισκής, ο Βασίλειος Β ' και κατά τον 12ο αιώνα οι αυτοκράτορες της δυναστείας των Κομνηνών, και κυρίως ο Μανουήλ ο οποίος με την ιπποτική ανδρεία του ήταν για πολύ καιρό το είδωλο των στρατιωτών. Η ανάμνηση αυτών των μεγάλων αρχη­ γών διατηρήθηκε ζωντανή για πολύ καιρό στο Βυζά­

405

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N 'T IN H C Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Τ Ό Ρ ΙΧ Ο

νει ευλαβικά πολεμώντας τους απίστους.

στό πολεμικό εργαλείο που επέτρεψε στους βυζαντι­ νούς αυτοκράτορες όχι μόνο να υπερασπιστούν την

Έτσι οι βυζαντινοί αυτοκράτορες είχαν προσπα­

αυτοκρατορία αλλά και να αυξήσουν την έκτασή

θήσει να λύσουν το στρατιωτικό πρόβλημα και συ­

τους και να σημειώσουν λαμπρές επιτυχίες.Έτσι οι

χνά το είχαν καταφέρει. Πώς συνέβη όμως αυτός ο

ηγεμόνες είχαν ιδιαίτερη αλληλεγγύη για τους στρα­

στρατός να μην προσφέρει μέχρι τέλος όλες τις υπη­

τιώτες τους. Οι νεαρές του 10ου αιώνα είναι σημα­

ρεσίες που περίμεναν απ’ αυτόν; Η πολιτική της αυ-

ντικές από αυτή την άποψη. Συνιστούν αν θέλει κα­

τοκρατορικής κυβέρνησης είχε ίσως μεγαλύτερη ευ­

νείς να πηγαίνουν “με χαρούμενη ψυχή, με φλογε­

θύνη γ ι’ αυτό από τον ίδιο το στρατό. Από τον 6ο αι­

ρή και ικανοποιημένη καρδιά να διακινδυνεύσουν

ώνα, οι μεγάλες επιχειρήσεις του Ιουστινιανού, οι

τη ζωή τους για τους άγιους αυτοκράτορές μας” και

μακρόχρονοι πόλεμοι της Αφρικής και της Ιταλίας,

εάν θέλει κανείς “να αυξήσει το θάρρος τους και να

είχαν εξαντλήσει τον βυζαντινό στρατό και η πολιτι­

τους δώσει την τόλμη να επιχειρήσουν το αδύνατο”

κή των γενναιόδωρων επιχορηγήσεων προς τους

δεν έπρεπε να στερεί ούτε αμοιβές ούτε προνόμια α­

βάρβαρους εισβολείς που εφάρμοσε ο Ιουστινιανός

πό τους στρατιώτες. Ο αυτοκράτορας ασχολείται σε

κατά την τελευταία περίοδο της βασιλείας του, είχαν

σημείο που να χάνει τον ύπνο ίου με το να αποφεύ­

ως αποτέλεσμα να παραμελούνται όλο και περισσό­

γει οποιαδήποιε αναξιοπρεπή μεταχείριση των

τερο οι στρατιωτικοί θεσμοί σε τέτοιο βαθμό ώστε,

στρατιωτών και σφετερισμό των κτημάτων τους.

όταν πέθανε ο Ιουστινιανός, ο βυζαντινός στρατός,

“Πρέπει να απολαμβάνουν όλη την εκτίμηση που

σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός επίσημου κειμένου,

τους αξίζει, να μην τους αφήνουμε, αυτούς που εκ­

ήταν σχεδόν ανύπαρκτος. Ο Ηράκλειος, οι'Ισαυροι

θέτουν τη ζωή τους για τη σωτηρία των αγίων αυτο­

αυτοκράτορες, οι ηγεμόνες της μακεδονικής δυνα­

κρατόρων και την ελευθερία των χριστιανών, εκτε­

στείας του ξανάδωσαν προοδευτικά όλη τη δύναμή

θειμένους στην περιφρόνηση και την κακομεταχεί­

του.Όμωςτον 1 Ιο αιώνα, η πολιτική που υιοθετή­

ριση άθλιων φοροεισπρακτόρων που δεν προσφέ­

θηκε μετά τον θάνατο του Βασιλείου Β ', η αυξανό­

ρουν καμία υπηρεσία στο κράτος”. Ο στρατιώτης

μενη δύναμη της πολιτικής γραφειοκρατίας, η δυ­

πρέπει να κρίνεται μόνο από τους αρχηγούς του.

σπιστία για τους μεγάλους στρατιωτικούς αρχηγούς

Δεν επιτρέπεται να βλέπει κανείς “αλυσοδεμένους

και τον στρατό που τους υποστήριζε, είχαν ως συνέ­

σαν δούλους και χτυπημένους με βέργες τους αν­

πεια να περιφρονηθούν για μία ακόμη φορά οι

θρώπους που είναι οι υπερασπιστές και, με τη χάρη

στρατιωτικοί θεσμοί. Και όταν περί τα μέσα του

του θεού, οι σωτήρες του χριστιανισμού και που

11ου αιώνα οι Σελτζούκοι τούρκοι εισέβαλαν στη

πεθαίνουν κάθε μέρα για τους άγιους αυτοκράτο­

Μικρά Ασία, όταν το 1071, οι Βυζαντινοί ηττήθη-

ρες”. Πρέπει να έχεις τον στρατιώτη μέσα στη χαρά,

καν στην καταστροφική μάχη του Ματζικέρτ, το χτύ­

μέσα στην ικανοποίηση, μέσα στον ενθουσιασμό.

πημα ήταν ανεπανόρθωτο για την αυτοκρατορία

Έτσι θα γίνει πιο γενναίος, πιο τολμηρός, θα φαίνε­

που έχανε έτσι το μεγαλύτερο μέρος της Ασίας, δη­

ται ακατανίκητος.Έτσι όχι μόνο ο αυτοκράτορας θα

λαδή την περιοχή που της προμήθευε τους καλύτε­

υπερασπίζεται την αυτοκρατορία αλλά και θα υπο­

ρους στρατιώτες και τους καλύτερους ναύτες και ή­

τάσσει όλα τα εδάφη των εχθρών του. Από όλα αυτά

ταν η πραγματική δύναμη της μοναρχίας. Οι Κο-

βλέπουμε πόση σημασία είχε ο στρατιώτης στη βυ­

μνηνοί, κατά τον 12ο αιώνα, κατάφεραν να ανασυ­

ζαντινή κοινωνία και πόσο, με τα προνόμια που

γκροτήσουν ένα στρατό, χωρίς να μπορέσουν να α­

του δίνονταν, καθώς και με την εκτίμηση που απο­

ντλήσουν όσα ήλπιζαν από αυτή την ανασυγκροτη­

λάμβανε ήταν πολύ ανώτερος από το πολιτικό στοι­

μένη στρατιωτική δύναμη. Και όταν το 1204 οι

χείο. Και καταλαβαίνουμε γιατί ο Νικηφόρος Φω­

σταυροφόροι κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη,

κάς ζήτησε από τον πατριάρχη να τιμήσει η Εκκλη­

αυτό ήταν η χαριστική βολή και οδήγησε στην πλή­

σία σαν μάρτυρες τους πολεμιστές που είχαν πεθά-

ρη διάλυση της αυτοκρατορίας. Και αν και ο Μιχαήλ

406

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

ΙΟ ΊΓ Ο Ρ ΙΧ ΊΓ Η Ο R Y Z X I

ο Χ Υ Τ Ό Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

Η ' Παλαιολόγος καιάφερε να ανακαταλάβει την

σμένα το ένα από το άλλο. Η θαυμαστή οργάνωση

Κωνσταντινούπολη και να δώσει την εικόνα του με­

της άμυνας των συνόρων είχε εξαφανιστεί προ πολ-

γάλου ηγεμόνα, δεν καιάφερε να διορθώσει τις κα­

λού. Το μόνο που απέμενε ήταν μερικές οχυρές πό­

ταστροφικές συνέπειες του συμβάντος του 1204.

λεις που αμύνθηκαν για μικρότερο ή μεγαλύτερο

Και από το τέλος του 13ου αιώνα ακολούθησε η αυ­

χρονικό διάστημα, καθεμία για λογαριασμό της, και

ξανόμενη και αδιάκοπη παρακμή όλων όσων είχαν

περί τις αρχές του 15ου αιώνα, η Κωνσταντινούπο­

δημιουργήσει άλλοτε το στρατιωτικό μεγαλείο του

λη και οι γύρω περιοχές ήταν σχεδόν ολόκληρη η

Βυζαντίου: ολοένα και μεγαλύτερη μείωση του α­

αυτοκρατορία και είναι χαρακτηριστικό της αδυνα­

ριθμού των στρατιωτών, προοδευτική απώλεια α­

μίας του βυζαντινού στρατού το γεγονός ότι κατά την

πό την αυτοκρατορία, πρώτα στην Ασία και μετά

υπέρτατη κρίση του 1453, οι ξένοι μισθοφόροι ή­

στην Ευρώπη των περιοχών που της προμήθευαν

ταν εκείνοι που βοήθησαν κυρίως τον αυτοκράτορα

άλλοτε στρατιώτες, ολοένα και μεγαλύτερη μείωση

στην ηρωική αντίστασή του στη φοβερή επίθεση

της αξίας των στρατευμάτων που ήταν συχνά περισ­

των Μουσουλμάνων.

σότερο διατεθειμένα να τραπούν σε φυγή παρά να

Έτσι οι βυζαντινοί αυτοκράτορες είχαν λύσει επι-

πολεμήσουν, ολοένα και σημαντικότερη θέση των

τυχώς επί αιώνες το στρατιωτικό πρόβλημα, δημι­

μισθοφόρων στα στρατεύματα των Παλαιολόγων,

ουργώντας το θαυμάσιο πολεμικό εργαλείο που εξα­

πολύ συχνή απειθαρχία των ξένων που βρίσκονταν

σφάλιζε την άμυνα της μοναρχίας και της επέτρεπε

στην υπηρεσία του Βυζαντίου. Και τέλος, αυτός ο α­

να επιχειρεί κατακτήσεις προορισμένες να τη μεγα­

ριθμητικά ανίσχυρος στρατός, με τη μέτρια αξία και

λώσουν. Όσο καιρό αυτός ο στρατός παρέμενε ακέ­

την κακή πειθαρχία, δεν είχε με ελάχιστες εξαιρέ­

ραιος, όσο καιρό διατηρούνταν το δίκτυο των οχυ­

σεις στρατηγούς που να μπορούν να επιβληθούν

ρών που εξασφάλιζε την άμυνα των συνόρων, το

στους άνδρες με το κύρος και το ταλέντο τους.Έτσι,

Βυζάντιο, επί πολλούς αιώνες, ήταν μια μεγάλη δύ­

ενώ ο κίνδυνος πλησίαζε από παντού την Κωνστα­

ναμη που κανένας από τους αντιπάλους της δεν κα­

ντινούπολη, με τις κατακτήσεις των Σέρβων στη

τόρθωσε να τη νικήσει. Την ημέρα όμως που δεν υ­

βαλκανική χερσόνησο, με την είσοδο στη σκηνή

πήρχε πια στρατός ήρθε το τέλος της μοναρχίας και

των Οθωμανών Τούρκων που, έχοντας γίνει κύριοι

κατά την πτώση της, το 1453, ήταν νεκρή εδώ και

ολόκληρης της Ανατολίας, περνούσαν στην Ευρώ­

σχεδόν ένα αιώνα, τόσο από την εξάντληση της

πη από τα μέσα του 4ου αιώνα, η βυζαντινή αυτο­

στρατιωτικής δύναμής της όσο και, όπως θα δούμε,

κρατορία αποτελούνταν από σκόρπια εδάφη, χωρί­

από την άθλια κατάσταση των οικονομικών της.

407

408

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

Τ Ο ΛΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΠΡ Κ\ΗΜΧ 0

409

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IA . T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y T O K P X T O P l X C

Rambaud έχει δώσει πολύ σωστά τον ορι­

διαδόχων του συντελέστηκε μια βαθιά αλλαγή στη

σμό της βυζαντινής αυτοκρατορίας: “ένα ε­

διοικητική οργάνωση. Λόγοι εσωτερικής πολιτι­

ντελώς τεχνητό δημιούργημα, που κυβερ­

κής, οι ανάγκες της εξωτερικής άμυνας, η αυξανόμε­

νούσε είκοσι διαφορετικές εθνικότητες και τις ένωνε

νη εξέλιξη της Ανατολής προς τον ελληνισμό, προ-

με τη συνταγή: ένας κύριος, μία πίστη”. Για να δοθεί

κάλεσαν σημαντικές αλλαγές. Αλλά τόσο πριν όσο

σ’ αυτό το τεχνητό δημιούργημα η ενότητα και η δύ­

και μετά η βυζαντινή διοίκηση διατήρησε μερικά α­

ναμη που του έλειπε, μια καλή διοίκηση ήταν απα­

πό τα βασικά χαρακτηριστικά της: ήταν μια διοίκη­

ραίτητη. Το διοικητικό πρόβλημα κατέλαβε λοιπόν

ση καλά επιλεγμένη, προσεκτικά προετοιμασμένη

την πρώτη θέση ανάμεσα στις ανησυχίες των βυζαντι­

για το έργο της, μια έντονα συγκεντρωτική διοίκηση

νών αυτοκρατόρων. Οι βασικοί στόχοι της αυτοκρα-

που στηριζόταν για όλα από την αυτοκρατορική ε­

τορικής κυβέρνησης ήταν να δημιουργήσει μια ισχυ­

ξουσία, καλά ελεγχόμενη, καλά εποπτευόμενη, μια

ρή διοίκηση, να καθορίσει με ακρίβεια τα καθήκοντα

διοίκηση τέλος που είχε γενικά επίγνωση των κα­

των δημόσιων λειτουργών, να δώσει τον ακριβή ορι­

θηκόντων της και κυρίως της αποστολής που είχε

σμό της αποστολής της. Πρέπει να δούμε πώς και σε

να εκπληρώσει. Και έμεινε έτσι, ή περίπου έτσι ώς

ποιο βαθμό κατάφερε να τους πραγματοποιήσει.

το τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

O

Όταν ο Κωνσταντίνος μετέφερε στην Κωνσταντι­

Το Ιερό Παλάτι ήταν το κέντρο της πολιτικής και

νούπολη την πρωτεύουσα της μοναρχίας, οι θεσμοί

διοικητικής ζωής της μοναρχίας. Όλα εξαρτιόνταν

της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας διατηρήθηκαν αμετά­

από τον αυτοκράτορα: η δικαιοσύνη, τα οικονομι­

βλητοι. Τα συντάγματα του Διοκλητιανού και του

κά, η διοίκηση.Όλα καθορίζονταν από την υπέρτα­

Κωνσταντίνου ήταν η βάση της διακυβέρνησης τό­

τη θέλησή του. Ω Κωνσταντίνος είχε μεταφέρει στην

σο της Ανατολής όσο και της Δύσης. Και εκτός από

Κωνσταντινούπολη μαζί με την αυλή και τη σύ­

ορισμένα σημεία στα οποία θα επανέλθουμε σε λ ί­

γκλητο. Και αυτή η σύγκλητος επρόκειτο να παίξει

γο, αυτή η κατάσταση διατηρήθηκε ώς τις αρχές του

σημαντικό ρόλο στην εκλογή του αυτοκράτορα από

7ου αιώνα. Όταν κατά τον 6ο αιώνα ο Ιουστινιανός

τον 5ο και κατά τις αρχές του 6ου αιώνα.Όμως αυτή

ανακατέκτησε την Αφρική και την Ιταλία η πρώτη

η σύγκλητος διέφερε ολοένα και περισσότερο από

φροντίδα του ήταν να αποκαταστήσει τους ρωμαϊ­

την αρχαία ρωμαϊκή σύγκλητο.Έμοιαζε ολοένα και

κούς θεσμούς όπως τους είχαν γνωρίσει κάποτε αυ­

περισσότερο με το Consistorium pnncipis, δηλαδή

τές οι επαρχίες. Και μέσα σ’ αυτό.το ίδιο πνεύμα, με

ήταν μια ολιγάριθμη συνέλευση, που αποτελείτο α­

τα δύο μεγάλα διατάγματα του Απριλίου του 535, ο

πό ανώτερους αξιωματούχους και κατά συνέπεια ή­

Ιουστινιανός καθόρισε τι περίμενε από τους κρατι­

ταν απόλυτα υποταγμένη στα θελήματα του ηγεμό­

κούς λειτουργούς του, δηλαδή να φροντίζουν για

να. Σιγά-σιγά η σημασία της μειώθηκε ακόμη πε­

την ακριβή είσπραξη των φόρων αλλά χωρίς να υ­

ρισσότερο. Με δύο νεαρές, ο Λέων Σ Τ ' της αφαίρεσε

ποβάλλουν τους υπηκόους σε περιττή ταλαιπωρία

το δικαίωμα να εξετάζει τις υποθέσεις και να διορί­

και να αποφεύγουν κυρίως την υπερβολική φορο­

ζει τους δημόσιους λειτουργούς καθώς και το δικαί­

λογία και ακόμη περισσότερο τη διαφθορά. Με δυο

ωμα να παρεμβαίνει στη σύνταξη των νόμων. Και

λόγια, για να επαναλάβουμε την έκφραση που επα­

αν και μερικές φορές, σε στιγμές κρίσης, χηρείας

ναλαμβάνεται συνεχώς στις αυτοκρατορικές νεαρές,

του θρόνου ή προβλημάτων με κάποια μειονότητα,

να εφαρμόζουν μια πολιτική “καθαρών χεριών”.

φαίνεται ότι η βυζαντινή σύγκλητος ξαναβρήκε κάτι

Είναι ένας κανόνας που, μερικούς αιώνες αργότερα,

από την αλλοτινή της σημασία, πρόκειται για εντε­

ο Βασίλειος Α ' υποδείκνυε με τα ίδια ακριβώς λό­

λώς εξαιρετικά γεγονότα. Ωστόσο, στο περιθώριο

για στα όργανα της αυτοκρατορικής διοίκησης.

της συγκλήτου, υπήρχε πάντοτε, όπως και στη ρω­

Ωστόσο, επί της βασιλείας του Ηρακλείου και των

μαϊκή αυτοκρατορία, μια συγκλητική τάξη ευγενών,

410

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

I G T O P IX T H G R Y Z X N T I N H G X Y T O K P X X O P lX G

τα μέλη της οποίας, οι συγκλητικοί, κατείχαν στη

κράτορας, με μια πράξη της βούλησής του, εισάγει έ­

βυζαντινή κοινωνία μια θέση ανάλογη με εκείνη

να πρόσωπο στη συγκλητική τάξη των ευγενών ή το

που κατείχαν οι clarissim i στην αρχαία ρωμαϊκή

προάγει από ένα αξίωμα σε ένα ανώτερο αξίωμα.

αυτοκρατορία. Αυτή η συγκλητική τάξη των ευγε-

Επίσης ο αυτοκράτορας διορίζει με διάταγμα (δια

νών ήταν διαιρεμένη ιεραρχικά σε δε­

βόγου) στις εξήντα ανώτερες θέσεις της δ ι­

καοχτώ κλάσεις, καθεμία από

οίκησης. Έτσι όλοι έχουν αναμφι­

τις οποίες αντιστοιχούσε

σβήτητο συμφέρον να υπηρε­ τήσουν καλά για να είναι ά­

σε ένα αξίωμα. Τα υ­

ξιος για προαγωγή στη συ­

ψηλότερα αξιώμα­ τα ήταν του μαγί-

γκλητική τάξη των ευγε­

στρου, του ανθύ­

νών ή για διορισμό σε

πατου, του πατρι­

μία υψηλή διοικητική

κίου, του πρωιο­

θέση. Συνέπεια αυτού

σπαθαρίου κ.λπ.

του συστήματος είναι ότι,

και σε καθένα α­

στη βυζαντινή διοικη­

πό αυτούς τους

τική γλώσσα, κάθε

τίτλους

αντι­

ανώτερος βυζαντινός

στοι χούσαν

κρατικός λειτουργός

διάσημα,

χαρακτηρίζεται

βρα­

βεία, πουαπένεμε

με

δύο τίτλους, ο ένας από

ο αυτοκράτορας τη

τους οποίους δείχνει τη

στιγμή που επέτρεπε σε κά­

σειρά του στην τάξη των ευγε­

ποιο αυλικό την είσοδο στη

νών και ο δεύτερος το λειτούργη­

συγκλητική τάξη των ευγε-

μα που του έχει ανατεθεί. Γ ία πα­

νών. Τα πρόσωπα που κατεί­

ράδειγμα, μάγιστρος και δομέστι-

χαν τα ανώτερα αξιώματα α­

κος των Σχολών, πατρίκιος και

ποτελούσαν μέσα στην τάξη

στρατηγός, πρωτοσπαθάριος και

των ευγενών μία ελίτ που είχε

διευθυντής του γραφείου αιτήσε­

το όνομα άρχοντες ττις συ-

ων (επί των δεήσεων). Εξάλλου

γκβήτου και, στην οργάνωση

πρέπει να παρατηρήσουμε ότι σ’

της αυτοκρατορικής διοίκη­

αυτή τη διοικητική οργάνωση οι

σης, η συγκλητική τάξη των

στρατιωτικοί λειτουργοί είναι

ευγενών κατείχε βασική θέ­

σαφώς ανώτεροι από τους

ση. Καθένα από τα δεκαοχτώ

πολιτικούς: ο δομέστικος των

αξιώματα της συγκλητικής τά­

σχοβών που είναι ο γενικός

ξης των ευγενών παρείχε

αρχηγός του στρατού, βρίσκε­

στους δικαιούχους τα προσό­

ται στην 5 η θέση στον κατάλο­

ντα για ορισμένες διοικητικές

γο των ανώτερων λειτουργών,

θέσεις και ειδικότερα για να

Μαρμάρινη κεφαλή του Μεγάλου Κωνσταντίνου.

οι στραττιγοί, ταυτόχρονα δ ι­ οικητές επαρχιών και στρα­

καταλάβουν τα εξήντα λ ε ι­ τουργήματα που προορίζονταν για τους μεγάλους

τιωτικών σωμάτων, προηγούνται των υπουργών

αρχηγούς της πολιτικής ή στρατιωτικής διοίκησης.

και ο σημαντικότερος από αυτούς, ο στρατηγός των

Πρέπει να κάνουμε εδώ δύο παρατηρήσεις. Ο αυτο­

Ανατολικών, βρίσκεται στην 4η θέση του καταλό­

411

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

I C T O P I X T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

γου ίων μεγάλων αξιωμάτων. Και αντίστροφα ένα

σεις και θα γίνει περί τα τέλη του 12ου αιώνα, με τον

πολύ υψηλό πρόσωπο, όπως ο έπαρχος της πόλεως

τίτλο του μεγάβου βογοθέτη, πραγματικός πρωθυ­

που είναι ο πρώτος από τους μεγάλους πολιτικούς

πουργός. Δίπλα του ο βογοθέτης του δημόσιου θη­

αξιωματούχους εμφανίζεται μόλις στη 18η θέση

σαυρού (του γενικού) είχε τη διαχείριση των οικονο­

στον κατάλογο των εξήντα μεγάλων αξιωμάτων ενώ

μικών, ο βογοθέτης του στρατιωτικού ήταν ο μέγας

ο οακεβάριος κατέχει μόλις την 32η θέση και ο βο-

θησαυροφύλακας του στρατού, οβογοθέτης των αγε-

γοθέυιςτου δρόμ ουιην 37η, και είναι και οι δύο υ­

βώ ν διοικούσε τα ιπποφορβεία και τα κτήματα.

πουργοί. Τέλος πρέπει να παρατηρήσουμε ότι εκτός

Άλλες ανώτερες θέσεις της οικονομικής διοίκησης

από τα μέλη της συγκλητικής τάξης των ευγενών

είχαν δοθεί στον χαρτουβάριο του σακεββίωνος που

που απασχολούνται σε διοικητικές θέσεις, πολλοί

ασχολείτο με την κληρονομιά και την ιδιω τική περι­

έχουν μόνο τον συγκλητικό τίτλο ευγενείας (ονομά­

ουσία του αυτοκράτορα, τον ειδικό που διαχειριζό­

ζονται βιτοί, άπρατοι) και έτσι δίνουν στον αυτοκρά­

ταν τις βιοτεχνίες και τους ναυστάθμους και κυρίως

τορα πολύτιμα στοιχεία για την ενδεχόμενη στρατο-

στο πολύ υψηλό πρόσωπο, τον σακεβάριο, που εκτός

λόγηση της διοίκησης.

από τα οικονομικά καθήκοντά του έλεγχε όλα τα

Στην πρωτεύουσα, γύρω από τον ηγεμόνα, η κε­

γραφεία της κεντρικής διοίκησης και όσα συνέβαι­

ντρική κυβέρνηση είχε ανατεθεί στους αρχηγούς των

ναν εκεί. Ο δομέστικος των σχοβών, ή μέγας δομέ-

μεγάλων υπηρεσιών, στους υπουργούς, θα μπορού­

στικος, ήταν ο ανώτατος αρχηγός του στρατού. Ο μέ­

σαμε να πούμε, που διηύθυναν τη διοίκηση αφ’ υ­

γας δρογγάριος, υπουργός ναυτικού. Τέλος, ο έπαρ­

ψηλού και διαβίβαζαν τη θέληση του αυτοκράτορα

χος είχε το βαρύ καθήκον της διοίκησης της πρωτεύ­

μέσω της μοναρχίας. Αυτοί οι υπουργοί, που ήταν ό­

ουσας. Ε ίχε την εποπτεία των εταιρειών, των φα­

λοι υπόλογοι στον αυτοκράτορα, ήταν επί ρωμαϊκής

τριών του ιπποδρόμου (δήμων), της αστυνομίας. Τέ­

αυτοκρατορίας ολιγάριθμοι και επομένως είχαν πο­

λος είχε τη φροντίδα της τροφοδοσίας της Κωνστα­

λύ εκτεταμένες αρμοδιότητες. Σιγά-σιγά, τη βυζαντι­

ντινουπόλεως. Και όλα αυτά του έδιναν μια ιδιαίτε­

νή εποχή, ο αριθμός τους αυξήθηκε. Και αν και πα­

ρα σημαντική θέση στη βυζαντινή διοίκηση.

ρέμειναν πάντοτε υπόλογοι στον αυτοκράτορα, η αρ-

Από καθέναν από αυτούς τους υπουργούς εξαρτιό-

μοδιότητά τους ήταν λιγότερο εκτεταμένη. Από τις

νταν γραφεία, σεκρέτα ή βογοθέσια των οποίων το

αρχές του 6ου αιώνα τα ονόματα που χαρακτήριζαν

προσωπικό ήταν πολυάριθμο. Αυτή η σοφά οργα­

αυτά τα πρόσωπα είχαν αλλάξει ως επί το πλείστον

νωμένη γραφειοκρατία εξασφάλιζε στο Βυζάντιο ό­

και κάτω από την αυξανόμενη επίδραση του ελληνι­

πως και στη Ρώμη τη σταθερή διοίκηση και την

σμού ελληνικές ονομασίες είχαν αντικαταστήσει

πειθαρχημένη συνοχή της μοναρχίας. Αυτό το πλή­

σχεδόν παντού τους λατινικούς τίτλους που διατη­

θος των σκοτεινών σεκρετικών που, μελετώντας τις

ρούνταν ακόμη κατά την εποχή του Ιουστινιανού.

λεπτομέρειες των υποθέσεων, ετοιμάζοντας τις απο­

Μόνο ο quaestor, υπουργός της δικαιοσύνης, είχε

φάσεις, μεταδίδοντας παντού το θέλημα του αυτο­

διατηρήσει το αλλοτινό όνομά του. Αλλά ο διοικητής

κράτορα, ήταν το ελατήριο και ο στερεός οπλισμός

της πόλης ονομαζόταν τώρα έπαρχος, οι rationales

που στήριξε τη βυζαντινή αυτοκρατορία.

είχαν γίνει βογοθέτες και το πολύ υψηλό πρόσωπο

Κάτω από τους μεγάλους αρχηγούς των υπηρε­

που ήταν ο έπαρχος του πραιτωρίου είχε εξαφανι­

σιών που διηύθυναν από την Κωνσταντινούπολη

στεί το 680.Έτσι οι μεγάλοι αρχηγοί της βυζαντινής

την πορεία της αυτοκρατορικής διοίκησης, η διοί­

διοίκησης ήταν τα ακόλουθα πρόσωπα: οι τέσσερις

κηση των επαρχιών είχε μεταμορφωθεί πλήρως

βογοθέτες, ο βογοθέτης του δρόμου ο οποίος, επι­

κατά τον 7ο αιώνα, επί της βασιλείας του Ηρακλείου

φορτισμένος αρχικά με τις επικοινωνίες είχε γίνει

και των διαδόχων του. Ήδη από τον 6ο αιώνα ο

σιγά-σιγά υπουργός των εσωτερικών και της αστυνο­

Ιουστινιανός είχε κρίνει απαραίτητο να καταργήσει

μίας, κρατικός γραμματέας για τις εξωτερικές υποθέ­

σε ορισμένες ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατο­

412

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

I C X O P IX X H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y X O K P X X O P IX C

ρίας, την παραδοσιακή διάκριση της πολιτικής και

σίες συγκεντρώθηκαν στα χέρια του ίδιου προσώ­

της στρατιωτικής εξουσίας και για να διατηρεί καλύ­

που και ανατέθηκαν στον στρατηγό που διοικούσε

τερα την τάξη, να συγκεντρώσει τις δύο εξουσίες στα

το σώμα στρατού ή θέμα που στρατοπέδευε στην ε­

χέρια του ίδιου προσώπου. Λίγο αργότερα, στα τέλη

παρχία, που πήρε το όνομα θέμα. Αυτή η νέα διοι­

του 6ου αιώνα, η ανάγκη εξασφάλισης της εξωτερι­

κητική οργάνωση είχε ως αποτέλεσμα τη διαίρεση

κής άμυνας είχε επιφέρει μια παρόμοια μεταμόρ­

της αυτοκρατορίας σε επτά μεγάλες στρατιωτικές δ ι­

φωση στις εξαρχίες της Αφρικής και της Ιταλίας, υ­

οικήσεις που απαριθμούνται σε μία αυτοκρατορική

ποτάσσοντας τους εκπροσώπους της πολιτικής ε­

επιστολή του τέλους του 7ου αιώνα. Αλλά αυτές οι

ξουσίας στον στρατιωτικό διοικητή που ήταν ο έ-

πολύ εκτεταμένες, πολύ πλούσιες επαρχίες που κα-

ξαρχος.Ήταν το προμήνυμα της μεγάλης μεταρρύθ­

τέχονταν από μία σημαντική στρατιωτική δύναμη

μισης που θα γινόταν κατά τον 7ο αιώνα και που ο­

δεν ήταν χωρίς κινδύνους για την εσωτερι κή ασφά­

νομάζεται καθεστώς των θεμάτων. Ο μακροχρόνιος

λεια της αυτοκρατορίας, γιατί έδιναν στους στρατη­

πόλεμος κατά των Περσών, στη συνέχεια η αραβική

γούς που τις διοικούσαν φιλοδοξίες και πειρασμούς

εισβολή και στα τέλη του 7ου αιώνα η βουλγαρική

που θα μπορούσαν να είναι ανησυχητικοί. Οι ίσαυ-

εισβολή, υποχρέωσαν τον Ηράκλειο και τους δια­

ροι αυτοκράτορες έκριναν λοιπόν φρόνιμο να χωρί­

δόχους του να πάρουν στην Ανατολή μέτρα στρα­

σουν αυτές τις μεγάλες διοικήσεις σε λιγότερο εκτε­

τιωτικής άμυνας παρόμοια με εκείνα που είχαν λη-

ταμένες περιφέρειες και ο αριθμός των θεμάτων αυ­

φθεί στη Δύση. Οι πολιτικές και στρατιωτικές εξου­

ξήθηκε ακόμη περισσότερο κατά τον 9ο αιώνα: το

413

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

iC T O P lX T~HG R Y Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P l X C ^ .

m

*

«

VτρίΓΓI u ' cjtcujctct

*

V

/

Λ .

a

ίo\

' &J 4

T

T

j

j

t a * }\ p ov iw v n


^

~η*\(ΜθΙ ( ο ϋ Μ # ι < * γ * & ο ^ ρ γ U «cJ^oyrwt/At (,<;7 '7 » * C V, ^ > '/ *’

899 η αυτοκρατορία περιλάμβανε 25 θέματα και α­

της βαλκανικής χερσονήσου θεωρούνταν λιγότερο

ριθμούσε 31 στα μέσα του 10ου αιώνα. Οι κατακτή­

σημαντικά. Και αυτό εξηγείται εύκολα αν θυμηθού­

σεις των αυτοκρατόρων της μακεδονικής δυναστεί­

με ότι, μέχρι το τέλος του 11 ου αιώνα, η Ασία ήταν

ας αύξησαν ακόμη περισσότερο, μερικές φορές προ­

η μεγάλη δύναμη της μοναρχίας, η χώρα που της

σωρινά, τον αριθμό των θεμάτων και αργότερα ακό­

προμήθευε τους καλύτερους στρατιώτες και τους κα­

μη έγιναν ορισμένες αλλαγές στην οργάνωση των ε-

λύτερους ναύτες.

παρχιών.Όμως, μέχρι το τέλος της βυζαντινής αυτο­

Πώς διοικούνταν οι νέες επαρχίες που δημιουρ-

κρατορίας, το καθεστώς των θεμάτων και οι αρχές

γήθηκαν μ’ αυτό τον τρόπο; Επικεφαλής του θέμα­

στις οποίες βασιζόταν παρέμειναν η βάση της βυζα­

τος βρισκόταν ο στρατηγός, μεγάλος στρατιωτικός

ντινής επαρχιακής διοίκησης. Όλα αυτά τα θέματα

αρχηγός που διοικούσε τα στρατεύματα, διηύθυνε

δεν είχαν εξάλλου την ίδια σημασία: τα θέματα της

τις επιχειρήσεις και ήταν υπεύθυνος για την πολιτι­

Ασίας κατείχαν την πρώτη θέση στην ιεραρχία. Οι

κή διοίκηση, τη δικαιοσύνη, τα οικονομικά κ.λπ.

διοικητές τους έπαιρναν μεγαλύτερο μισθό και έχαι-

Κάτω από την εξουσία του στρατηγού, το θέμα ήταν

ραν ιδιαίτερης εκτίμησης. Τα θέματα της Ευρώπης

διαιρεμένο σε περιφέρειες που ονομάζονταν τούρ-

έχαιραν μικρότερης εκτίμησης. Μόνο δύο από αυτά,

μες και διοικούνταν από έναν αξιωματικό που ονο­

το θέμα της Θράκης, όπου βρισκόταν η Κωνσταντι­

μαζόταν γουρμάρχης. Η τούρμη με τη σειρά της πε­

νούπολη, και το θέμα της Μακεδονίας, ανήκαν στην

ριλάμβανε έναν αριθμό banda ή τοτιοτηρηοιών που

ίδια κατηγορία με τα ασιατικά θέματα και οι διοικη­

διοικούνταν από αξιωματικούς που ονομάζονταν

τές τους είχαν την ίδια μεταχείριση. Τα άλλα θέματα

κομήτες ή δήμαρχοι Κατ’ εξαίρεση σε ορισμένες ε­

414

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N X IN H C X Y T 'O K P X 'T 'O P lX C

παρχίες ο διοικητής έφερε και ένα δεύτερο τίτλο,

πων για την αυτοκρατορική διοίκηση και τις μηνύ­

κόμης στο Οψίκιο, καταπάνω στη Νότιο Ιταλία,

σεις που έκαναν οι υπήκοοι ενώπιον του δικαστη­

δούκας στην Αντιόχεια, προνοητής στη Βουλγαρία.

ρίου του ηγεμόνα. Παρά τις αναμφισβήτητες αρετές

Η αρχή παρέμενε όμως παντού η ίδια, η συγκέ­

της, η βυζαντινή διοίκηση είχε πολλά ελαττώματα.

ντρωση όλης της εξουσίας στα χέρια του μεγάλου

Η αγορά των αξιωμάτων, που αποτέλεσε για πολύ

στρατιωτικού αρχηγού. Τέλος, ορισμένες οχυρές θέ­

καιρό τον κανόνα στο Βυζάντιο, έβαζε τους διοικη­

σεις με ιδιαίτερη στρατηγική σημασία σχημάτιζαν

τές στον πειρασμό να πάρουν από τους υπηκόους

μικρές κυβερνήσεις που ονομάζονταν κλεισούρες

ό,τι είχαν ξοδέψει για να αποκτήσουν το αξίωμά

και που πολλές φορές μεταμορφώνονταν σε θέματα.

τους. Πολλοί ανώτεροι κρατικοί λειτουργοί ήταν ε­

Και αυτές διοικούνταν από έναν αξιωματικό που ο­

πιρρεπείς στη διαφθορά και έτοιμοι να παραβούν

νομαζόταν κλεισουράρχης.

τα καθήκοντά τους. Η είσπραξη των φόρων ήταν ε­

Ο στρατηγός ήταν λοιπόν πολύ μεγάλη προσωπι­

πίσης συχνά σκληρή και καταπιεστική, αφού η δ ι­

κότητα, πραγματικός αντι-αυτοκράτορας στην επαρ­

οίκηση ήθελε να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις του

χία του. Ε ίχε εξάλλου το προνόμιο να επικοινωνεί

ηγεμόνα και τις ανάγκες του θησαυροφυλακίου. Και

απευθείας με τον βασιλέα, και αυτό αύξανε ακόμη

μ’ αυτό τον τρόπο εμπόδιζε συχνά την οικονομική

περισσότερο την εξουσία του. Για να τον βοηθούν

ανάπτυξη της μοναρχίας.Όμως, παρά τις αδυναμίες

στα καθήκοντά του περιβαλλόταν από έναν αριθμό

της, που είχαν μερικές φορές πολύ σοβαρές συνέ­

προσώπων, μερικά από τα οποία αποτελούσαν το ε­

πειες για τους ενδιαφερομένους, γενικά αυτή η διοί­

πιτελείο του ενώ άλλα ασχολούνταν υπό τις διατα­

κηση καλά προετοιμασμένη για το έργο της, ιδίως

γές του με την κυρίως διοίκηση. Ο σημαντικότερος

στις νομικές σχολές που ήταν πραγματικά φυτώρια

από τους τελευταίους ήταν ο πρωτονοτάριος του θέ­

κρατικών λειτουργών (κυρίως γ ι’ αυτό το σκοπό ο

ματος ο οποίος κατ’ εξαίρεση ήταν πολίτης και, παρ’

Κωνσταντίνος ο Μονομάχος αναδιοργάνωσε τη νο­

όλο που ήταν υποταγμένος στον στρατηγό, είχε επί­

μική σχολή της Κωνσταντινουπόλεως το 1045), κα­

σης δικαίωμα να επικοινωνεί απευθείας με τον αυ­

λά πειθαρχημένη, εξαρτημένη στενά από τον αυτο­

τοκράτορα. Αυτός ασχολείτο με τη δικαιοσύνη και

κράτορα που διόριζε, προήγε και ανακαλούσε κατά

ειδικότερα με την οικονομική διοίκηση στο θέμα.

βούληση όλους τους δημόσιους λειτουργούς, έπαιξε

Φρόντιζε για την είσπραξη των φόρων μέσω των

ένα ρόλο πρώτης τάξεως στη διακυβέρνηση της βυ­

οργάνων του, κανόνιζε τα έξοδα που επρόκειτο να

ζαντινής αυτοκρατορίας. Όπως είδαμε, αυτή ήταν

γίνουν στην επαρχία, μισθούς, επιδόματα μοναστη-

που της έδωσε, με την όλο και μεγαλύτερη επιρροή

ριών και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων κ.λπ. και έ­

του ελληνισμού, την πνευματική και ηθική ενότητα

στελνε το πλεόνασμα των εισπράξεων στην Κων­

που της έλειπε. Εκείνη, με την υποστήριξη της

σταντινούπολη. Έτσι μέσα στο θέμα κρατούσε από

Εκκλησίας, της επέβαλε προοδευτικά την ορθοδο­

ορισμένες απόψεις σε ισορροπία τον πανίσχυρο

ξία, η άσκηση της οποίας επρόκειτο κατά κάποιο

στρατηγό και η κεντρική κυβέρνηση είχε έναν εκ­

τρόπο να υποκαταστήσει την εθνικότητα.

πρόσωπο των πολιτικών συμφερόντων για να πα­

Η ιστορία του θέματος της Λυκανδού δείχνει με έ­

ρακολουθεί τον στρατηγό.

να συγκεκριμένο παράδειγμα πώς εκτελούσαν την

Η κεντρική κυβέρνηση παρακολουθούσε εξάλλου

αποστολή τους οι εκπρόσωποι της αυτοκρατορικής

πολύ προσεκτικά τους επικεφαλής της διοίκησης. Ο

διοίκησης. Στις αρχές του 10ου αιώνα, ένας αρμέ­

αυτοκράτορας έστελνε στα θέματα ερευνητές, πραγ­

νιος τυχοδιώκτης ονόματι Μλεχ, που οι βυζαντινοί

ματικούς missi dom inici, επιφορτισμένους να διορ­

μετέγραψαν το όνομά του με την ελληνική μορφή

θώσουν τις αδικίες που έκαναν συχνά οι ανώτεροι

Μελίας, είχε έρθει στην Κωνσταντινούπολη στην

λειτουργοί της διοίκησης στους υπηκόους. Ο αυτο­

αυλή του Λέοντος Σ Τ '. Αφού υπηρέτησε στον αυτο-

κράτορας δεχόταν επίσης τις εκθέσεις των επισκό­

κρατορικό στρατό κατά των Βουλγάρων, πήγε να ε­

415

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IG T O P IX T~ H C R V Z X N 'T IN H C X Y T O K P X T O P l X C

γκατασταθεί στη Μ ελιιηνή και επειδή πολλοί

κοί αρχηγοί για να εκπληρώσουν τον ρόλο που τους

Αρμένιοι κατοικούσαν την περιοχή δεν δυσκολεύ­

ανέθετε η αυτοκρατορική διοίκηση. Ωστόσο, παρά

τηκε καθόλου να συγκεντρώσει ία στοιχεία ενός μ ι­

τον ζήλο με τον οποίο επιδίδονταν στο έργο τους,

κρού στρατού με τον οποίο επιχείρησε την κατάχτη­

προσέκρουαν σε πολλές δυσκολίες και πρώτα-πρώ­

ση της σχεδόν έρημης περιοχής ανατολικά της Με-

τα στο οικονομικό ζήτημα που ήταν πάντοτε μια από

λιτηνής. Κατέλαβε τη μικρή πόλη Λυκανδό, της ο­

τις μεγάλες αδυναμίες της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

ποίας ξανάχτισε το κάστρο, και επειδή η Λυκανδός

Στον προϋπολογισμό της μοναρχίας τα έξοδα ήταν

ήταν μια πολύ σημαντική στρατηγική θέση γιατί ή­

βαριά: η συντήρηση του στρατού και οι αδιάκοποι

ταν η αφετηρία οδών προς τα Σαμόσατα, την Κ ιλ ι­

πόλεμοι, οι πολυδάπανες πρακτικές της διπλωμα­

κία, τη Μελιτηνή και τον άνω Ευφράτη, η αυτοκρα­

τίας, η αυτοκρατορική πολυτέλεια, οι μεγαλοπρεπείς

τορική κυβέρνηση την έκανε κλεισούρα με διοικη­

κατασκευές, όλα αυτά στοίχιζαν πολύ ακριβά. Οι φό­

τή τον Μελία. Έξυπνος, θαρραλέος, πονηρός, προ­

ροι ήταν λοιπόν πολύ βαριοί και πολύ συχνά νέοι

χώρησε και κυρίευ­

φόροι έρχονταν να

σε την Τζαμανδό, ό­

προστεθούν

που έχτισε ένα ση­

παλιούς γιατί, όπως

μαντικό κάστρο και,

έλεγε ένας αυτοκρά­

έχοντας οργανώσει

τορας “χωρίς χρήμα­

την άμυνα των συ­

τα το κοινό δεν μπο­

νόρων του, σημείω­

ρεί να σωθεί”. Επο­

σε σημαντικές επι­

μένως η μεγάλη υ­

τυχίες

των

πόθεση της διοίκη­

Αράβων. Εξάλλου η

σης ήταν να εισπράτ­

περιοχή που είχε

τει ακριβώς τους φό­

καταληφθεί

ήταν

ρους και αν και η αυ­

γόνιμη, κατάλληλη

τοκρατορική κυβέρ­

για την εκτροφή ζώ­

νηση διέταζε τους υ­

ων και ιδιαίτερα α­

παλλήλους της να

λόγων. Ο Μελίας

μην επιβάλουν πε­

κάλεσε εκ εί

πολ­

ριττές ταλαιπωρίες

λούς συμπατριώτες

στους υπηκόους, αν

του που μετέφεραν

και τους συνιστούσε

κατά

στους

τη βυζαντινή επιρροή. Και η περιοχή που άρχισε

να φέρονται χωρίς δόλο και απάτη και να συμμορ­

πολύ γρήγορα να ευημερεί, οργανώθηκε σε θέμα με

φώνονται προς τους κανόνες της αυστηρής εντιμότη­

πρώτο διοικητή τον Μελία, με τον τίτλο του πατρι­

τας, στην πραγματικότητα η φορολογική τυραννία ή­

κίου και του στρατηγού. Πρόσφερε τόσο μεγάλες υ­

ταν εξαιρετικά βαριά και κατά τα λεγάμενα ενός ιστο­

πηρεσίες εκεί ώστε ο Κωνσταντίνος Τ τον προήγα-

ρικού του 6ου αιώνα, μία βαρβαρική εισβολή ήταν

γε στο υψηλό αξίωμα του μαγίστρου. Εξάλλου, στο

λιγότερο τρομερή από την άφιξη των φοροεισπρα­

νέο θέμα, η Εκκλησία δημιουργούσε έναν αριθμό ε­

κτόρων. Πολλοί δημόσιοι υπάλληλοι, ακόμη και οι

πισκοπών και έτσι ο βυζαντινός εποικισμός συν­

πιο αξιόλογοι κερδοσκοπούσαν για να πλουτίσουν

δυαζόταν με την επίδραση της ορθόδοξης εκκλησίας

εις βάρος των υπηκόων και, επειδή χρειάζονταν

και η κυβέρνηση της Λυκανδού έπαιρνε κάποια θέ­

χρήματα με κάθε θυσία, ο αυτοκράτορας έκλεινε

ση στην ενότητα της αυτοκρατορίας.

πολλές φορές τα μάτια στη συμπεριφορά των οργά­

Βλέπουμε τι μπορούσαν να κάνουν οι στρατιωτι­

νων του, υπό την προϋπόθεση ότι κάθε φορά που θα

416

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N T I N H C X Y 'T O K P X T O P lX C

ερχόταν μία αίτηση από την Κωνσταντινούπολη θα

με περισσότερα από τρία δισεκατομμύρια χρυσά γαλ­

ήταν σε θέση να ανταποκριθούν στέλνοντας χρήματα

λικά φράγκα. Όταν πέθανε ο Βασίλειος Β ' υπήρχε

στην πρωτεύουσα.Έτσι το θησαυροφυλάκιο αντιμε­

στο ταμείο ένα πλεόνασμα 220 εκατομμυρίων, πά­

τώπιζε συχνά πολύ μεγάλες δυσκολίες. Στο τέλος της

νω από ένα δισεκατομμύριο χρυσά γαλλικά φράγκα.

βασιλείας του Ιουστινιανού ήταν σχεδόν άδειο και

Αλλά αυτές ήταν εξαιρετικές στιγμές και παρά τη σο­

στις αρχές του 7ου αιώνα μια από τις μεγάλες έγνοιες

φή οργάνωσή της, η αυτοκρατορική διοίκηση σπά­

ίου Ηρακλείου παράλληλα με την οργάνωση ίων θε­

νια κατάφερνε να αποφύγει τις οικονομικές δυσκο­

μάτων ήταν η αντιμετώπιση της οικονομικής κρί­

λίες και στο σημείο αυτό το διοικητικό πρόβλημα

σης. Οι ίδιες χρηματικές δυσκολίες υπήρχαν όταν,

δεν λύθηκε καθόλου όπως θα το επιθυμούσαν.

μετά από είκοσι χρόνια αταξίας, ανέβηκαν στον θρό­

Η αυτοκρατορική διοίκηση προσέκρουε σε μια άλ­

νο οι ίσαυροι αυτοκράτορες. Οι ίδιες δυσκολίες όταν,

λη δυσκολία.Ήδη από τον 6ο αιώνα ο Ιουστινιανός

στα τέλη του 11 ου αιώνα ο Αλέξιος Κομνηνός χρειά­

παραπονιόταν για τους μεγάλους ιδιοκτήτες που, στις

στηκε να πολεμήσει τους Νορμανδούς. Και τα πράγ­

επαρχίες, προσπαθούσαν ασυνείδητα να αρπάξουν

ματα ήταν πολύ χειρότερα την εποχή των Παλαιολό­

τα κτήματα των μικρών γαιοκτημόνων της περιοχής

γων, όταν φαινόταν εντελώς αδύνατον να εξισορρο­

τους και, έχοντας γενικά καλές σχέσεις με τους επί κε­

πηθούν τα έξοδα και τα έσοδα που μειώνονταν ολοέ­

φαλής της επαρχιακής διοίκησης κατάφερναν να ι κα-

να και περισσότερο. “Δεν υπάρχουν πια χρήματα

νοποιήσουν τις βλέψεις τους χωρίς μεγάλο κόπο σε

πουθενά", γράφει ο αυτοκράτορας Ιωάννης Καντα-

τέτοιο σημείο ώστε, όπως λέει μία νεαρά του 6ου αι­

κουζηνός. “Τα αποθέματα έχουν ξοδευτεί, τα βασιλι­

ώνα, οι επαρχίες ήταν στην κυριολεξία ακατοίκητες.

κά κοσμήματα έχουν πουληθεί και οι φόροι δεν ει-

Έτσι δημιουργούνταν ένα σοβαρό κοινωνικό πρό­ βλημα για την αυτοκρατορική κυβέρνηση και οι ηγε­

στραμμένη”. Και ο Νικηφόρος Γρήγορός έλεγε περί­

μόνες έκαναν μια δυναμική προσπάθεια για να το

που την ίδια εποχή: ‘Έτσι καταστράφηκε και χάθηκε

λύσουν, θα δούμε αργότερα ποιος ήταν ο ρόλος της

η παλιά ευημερία και η αρχαία λάμψη της ρωμαϊκής

διοίκησης σ’ αυτή την πάλη της εξουσίας του ηγεμόνα

αυτοκρατορίας. Και τα διηγούμαι αυτά όχι χωρίς

κατά της μεγάλης αριστοκρατίας και πώς και σ’ αυτό

ντροπή”. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι σε ορισμένες

το σημείο το διοικητικό πρόβλημα δεν λύθηκε τόσο

στιγμές τα οικονομικά της αυτοκρατορίας ήταν σε λ ι­

ικανοποιητικά όσο θα επιθυμούσε κανείς. Ωστόσο,

γότερο κακή κατάσταση, κυρίως μετά την ένδοξη βα­

γενικά, η σοφή οργάνωση της βυζαντινής διοίκησης

σιλεία των αυτοκρατόρων της μακεδονικής δυνα­

πέτυχε στα βασικά σημεία, αναμφισβήτητα αποτελέ­

στείας. Στις αρχές του 11 ου αιώνα το σύνολο των ε­

σματα και η υπηρεσία που πρόσφερε στην αυτοκρα­

σόδων της αυτοκρατορίας ανερχόταν σε περίπου

τορία εξασφαλίζοντας για πολύ καιρό την τάξη, τη δύ­

650 εκατομμύρια, που θα ισοδυναμούσαν σήμερα

ναμη και την ενότητά της, ήταν πολύ μεγάλη.

417

418

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

T O KOINCDNIKO ΠΡΟΚλΗΜΧ

419

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

I C T O P I X T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y T O K P X " T O P lX C

πό πολύ νωρίς στη βυζαντινή Ανατολή, ό­

ιδίως στις ασιατικές επαρχίες, διαταράσσουν σοβα­

πως και στη λατινική Δύση διαπιστώνουμε

ρά την τάξη στη μοναρχία. Κύριοι απέραντων κτη­

κατά τους πρώτους αιώνες του μεσαίωνα, έ­

μάτων, τριγυρισμένοι από αναρίθμητους πελάτες,

να διπλό φαινόμενο: προοδευτική εξαφάνιση της

συντηρώντας με έξοδά τους ομάδες ενόπλων, αψη­

μικρής ελεύθερης ιδιοκτησίας και προοδευτική ε­

φώντας χωρίς ηθικό δισταγμό και χωρίς φόβο την

ξαφάνιση των ελεύθερων ανθρώπων. Μέσα στην α­

εξουσία των οργάνων του αυτοκράτορα, οι μεγάλοι

νασφάλεια μιας ταραγμένης εποχής, οι μικροί, οι α­

αυτοί άρχοντες συντηρούσαν στη μοναρχία μια κα­

δύναμοι, αναζητούν την προστασία ενός ισχυρότε­

τάσταση αναταραχής που ανησυχούσε τον ηγεμόνα.

ρου γείτονα. Τοποθετούνται κάτω από την προστα­

Πράγματι βλέπουμε στην τάδε ή στη δείνα επαρχία

σία τους και σε αντάλλαγμα για τα πλεονεκτήματα

μεγάλες οικογένειες όπως π.χ. των Απίων στην Α ί­

που ελπίζουν να εξασφαλίσουν, γίνονται πελάτες, υ­

γυπτο, να φέρονται στη γη τους σαν σχεδόν απόλυ­

ποτελείς των προστατών τους και συχνά τους ανα­

τοι ηγεμόνες και να μην υπακούουν σχεδόν καθό­

γνωρίζουν ακόμη και δικαίωμα ιδιοκτησίας πάνω

λου στις διαταγές της κυβέρνησης. Μάταια ο Ιουστι­

στη γη τους. Εξάλλου οι μεγάλοι ιδιοκτήτες προσπα­

νιανός προσπαθούσε να διορθώσει αυτές τις πρα­

θούν, είτε με τον εκφοβισμό είτε με τη βία να βά­

κτικές, μάταια οι ίσαυροι αυτοκράτορες προσπαθού­

λουν στο χέρι τη γη των μικρών ιδιοκτητών και έτσι

σαν με τη σειρά τους, απαγορεύοντας την προστασία,

δημιουργούνται μεγάλες ιδιοκτησίες προς όφελος

να εμποδίσουν τον σφετερισμό των κτημάτων. Κατά

των πανίσχυρων γαιοκτημόνων. Οι νεαρές του Ιου­

τον 9ο αιώνα η κρίση είχε οξυνθεί. Είχε δημιουργη-

στινιανού δείχνουν καθαρά την ταχύτητα αυτής της

θεί ένα πραγματικό κοινωνικό ζήτημα που έφερνε

κοινωνικής εξέλιξης κατά τον 6ο αιώνα και τις συ-

αντιμέτωπες δύο τάξεις, τους τιένητες και τους δυνα­

νέπειές της. Ο αυτοκράτορας μιλάει αδιάκοπα γΓ αυ­

τούς και ο κίνδυνος ήταν τόσο σοβαρός ώστε οι αυ­

τούς τους ισχυρούς άρχοντες των οποίων οι πράξεις,

τοκράτορες δεν φείδονταν καμιάς προσπάθειας για

λ

420

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

I G T O P IX T H C K Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P l X C

να λύσουν αυτό ίο κοινωνικό πρόβλημα.

εξαφάνιση των μικρών ελεύθερων ιδιοκτητών, εξα­

Τα νομοθετικά κείμενα δίνουν τον ακριβή ορισμό

φανιζόταν η φορολογητέα ύλη και οι οικονομικοί

αυτών των δυνατών. Είναι, σύμφωνα με μία αυτο­

πόροι της αυτοκρατορίας μειώνονταν. Με τον σφε-

κρατορική νεαρά, “εκείνοι στους οποίους ο θεός έ­

τερισμό των στρατιωτικών φέουδων, η στρατιωτική

δωσε να κυβερνούν, εκείνοι που με τη δόξα και τον

οργάνωση είχε κλονιστεί και ο αριθμός των στρα­

πλούτο επιβάλλονται στους κοινούς ανθρώπους”,

τιωτικών είχε μειωθεί γιατί, “όλα καταρρέουν, ό­

“εκείνοι που τιμούνται με διοικήσεις και στρατη­

πως λέει μία νεαρά, όταν η πλειοψηφία παρακού­

γίες, με πολιτικά ή στρατιωτικά αξιώματα”. Οι μεγά­

ε ι”. Αυτή όμως η δύναμη των μεγάλων αρχόντων

λοι άρχοντες έκαναν χρήση και κατάχρηση αυτού

είχε ακόμη σοβαρότερες πολιτικές συνέπειες. Στη

του διπλού στοιχείου της επιρροής και του γοήτρου

Μικρά Ασία ιδιαίτερα είχαν δημιουργηθεί τερά­

προς όφελος τους,

στιες

“θεωρώντας

που ανήκαν σε μεγά­

τους

ιδιοκτησίες

φτωχούς λεία, ανυ-

λες

πομονώντας να αρ­

στους Φωκάδες, τους

πάξουν

αγαθά

Σκληρούς, τους Μα-

τους”, πασχίζοντας

λεϊνούς, τους Κο-

να τους πάρουν τα

μνηνούς, τους Λου­

πάντα και πέφτοντας

κάδες, τους Παλαιο­

πάνω τους “σαν πα­

λόγους. Κλεισμένοι

νούκλα” και κάνο­

στους πύργους τους,

ντας να βαρύνει “στο

οι μεγάλοι αυτοί άρ­

σβέρκο των υπηκό­

χοντες ζούσαν εκεί

ων ο βαρύς ζυγός της

σχεδόν ανεξάρτητοι,

σωματικής και ηθι­

περιβαλλόμενοι από

κής καταπίεσης". Μ’

τον γενικό σεβασμό

αυτές τις έντονες λέ­

που τους εξασφάλι­

ξεις εκφράζονται οι

ζαν τα κατορθώματά

νεαρές του 10ου αι­

τους, οι γενναιοδω­

τα

οικογένειες,

ώνα για τους μεγάλους άρχοντες που διψάνε “να κα­

ρίες τους και η αξία της προστασίας τους. Κατέχοντας

ταπιούν τα αγαθά των φτωχών" και για τους οποί­

τους ανώτερους βαθμούς του στρατού, ήταν σίγου­

ους όλα τα μέσα είναι καλά, τόσο η αγορά σε εξευτε­

ροι για την υποστήριξη των στρατιωτών που τους

λιστική τιμή που επιβάλλεται με τη βία όσο και η α­

λάτρευαν. Τέλος, ενωμένοι από την κοινότητα των

γορά με την υπόσχεση μιας καλής μίσθωσης που

συμφερόντων τους, συχνά συνδεδεμένοι μεταξύ

φυσικά δεν πληρώνεται ποτέ. “Και απ’ αυτό προέρ­

τους με οικογενειακές συμμαχίες, οι μεγάλοι άρχο­

χονται, λέει ένα έγγραφο της εποχής, η σύγχυση ό­

ντες ήταν σίγουροι σε κάθε περίπτωση ότι θα έβλε­

λων των πραγμάτων, οι αναρίθμητες αδικίες, η με­

παν να συγκεντρώνονται γύρω τους όλοι οι άνθρω­

γάλη και αιώνια δυστυχία των φτωχών και το ατε­

ποι της τάξης τους, καθώς και το πλήθος εκείνων

λείωτο βογκητό τους που ο αντίλαλός του ξυπνάει

που ελπίζοντας να επωφεληθούν από τη νίκη τους,

τον Άρχοντα”. Και ένα άλλο έγγραφο προσθέτει:

έπαιρναν αδίστακτα το μέρος τους. Και έτσι όλοι αυ­

“για όλους όσοι μπορούν να καταλάβουν η εξάπλω-

τοί οι αλαζονικοί γαιοκτήμονες ήταν για τον αυτο­

ση της δύναμης των ισχυρών θα οδηγήσει στην ανε­

κράτορα πολύ ανυπάκουοι υπήκοοι που πολλές

πανόρθωτη απώλεια του κοινού”. Βλέπουμε πράγ­

φορές προσπαθούσαν ακόμη και να επιβάλουν τη

ματι τις συνέπειες αυτών των σφετερισμών: με την

θέλησή τους στον ηγεμόνα και αν ο ηγεμόνας αντι­

421

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

iG T O P lX T H C K V ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P l X G

✓\j

|
7*

*V P

f KM

~ /O ' J * *i * » ΐ*Λ β ϋ Π 0^ &](pnucT‘ / * - Τ ϋ > ,

στεκόταν δεν δίσταζαν να περάσουν στην επανάστα­

λεύτηκε η κυβέρνηση να “σταματήσει την τυραννία

ση. Μπορούμε να καταλάβουμε τις ανησυχίες που

και τη λαιμαργία αχόρταγων ανθρώπων". Και λίγο

προκαλούσε στην κυβέρνηση αυτή η ισχυρή φεου­

αργότερα ο Ιωάννης Τζιμισκής, γυρίζοντας από τη

δαρχία. “Και δεν θα αντιταχθούμε”, λέει δραστήρια

Συρία επικεφαλής του νικηφόρου στρατού του και

ο Βασίλειος Β ', “στις επιχειρήσεις αυτών των αν­

βλέποντας, καθώς διέσχιζε τη Μικρά Ασία, τα τερά­

θρώπων; θα αφήσουμε στα χέρια τους την περιου­

στια κτήματα των μεγάλων φεουδαρχών, παραπο­

σία των φτωχών που έκλεψαν και λεηλάτησαν;” Οι

νιόταν με πικρία ότι οι κόποι των στρατιωτών είχαν

αυτοκράτορες δεν δίστασαν να αναλάβουν τον αγώ­

ως μοναδικό αποτέλεσμα να ωφελήσουν μερικούς.

να για να δώσουν ένα τέλος σ’ αυτούς τους κινδύ­

Η συνεχής ανανέωση των αυτοκρατορικών μέτρων

νους. Και αυτό ήταν ίσως το μεγάλο γεγονός του

δείχνει καλά τον αυξανόμενο κίνδυνο των φεουδα-

10ου αιώνα στην εσωτερική ιστορία του Βυζαντίου.

λικών δυνάμεων. Τα γεγονότα του δεύτερου μισού του 10ου αιώνα θα το αποδείκνυαν καθαρά.

Από την άνοδο στο θρόνο της μακεδονικής δυνα­ στείας, ο Βασίλειος Α ' προσπάθησε να σταματήσει

Τότε έγινε μια πραγματική ασιατική εξέγερση. Το

τους σφετερισμούς των γαιοκτημόνων, θέλησε “να

971 ο Βάρδας Φωκάς, ανιψιός του αυτοκράτορα Ν ι­

μην καταπιέζονται πια οι φτωχοί από τους πλούσι­

κηφόρου, ξεσηκώθηκε εναντίον του Ιωάννη Τζιμι-

ους”. Σκόπευε να βάλει τέλος στις ενέργειες αυτών

σκή και συμπαρέσυρε μαζί του ολόκληρη την Ασία.

“των λαίμαργων χεριών που πάντα είναι απλωμένα

Εξεγέρθηκε για δεύτερη φορά εναντίον του Βασιλεί­

προς την περιουσία των άλλων”. Προσπάθησε να α­

ου του Β ' και ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας από ολό­

νασυγκροτήσει τη μικρή ιδιοκτησία και, κατά τα λε­

κληρη την αριστοκρατία της Ανατολίας.Ένας άλλος

γάμενα ενός ιστορικού της εποχής “να ξαναδώσει τη

μεγάλος φεουδάρχης, ο Βάρδας Σκληρός, έκανε το

ζωή στο σώμα των φτωχών που είχαν εξασθενήσει

ίδιο το 976. Αφού νικήθηκε και φυλακίστηκε επί ε­

τόσο αξιοθρήνητα”. Οι διάδοχοί του ενήργησαν εξί­

πτά χρόνια στη Βαγδάτη, επανήλθε στο προσκήνιο

σου δραστήρια: ο Ρωμανός Λακαπηνός, με τις νεα­

το 987 και για να νικηθεί χρειάστηκε όλη η ενεργη­

ρές του 922 και του 934, ο Κωνσταντίνος Ζ ' με τη

τικότητα του Βασιλείου Β '. Οι βυζαντινοί ιστορικοί

νεαρά του 947, ο Ρωμανός Β ', ο Νικηφόρος Φωκάς

επισήμαναν σε περίεργα αποσπάσματα όλα όσα εξα­

προσπάθησαν να προστατεύσουν τη μικρή ιδιοκτη­

σφάλιζαν τη γρήγορη επιτυχία αυτών των φεουδαρ­

σία, αλλά η αριστοκρατία αντιστάθηκε ενεργά και ο

χικών στάσεων. Ήταν πολύ φυσικό για ολόκληρη

ίδιος ο Κωνσταντίνος Τ διαπιστώνει πόσο δυσκο­

την ασιατική αριστοκρατία να υποστηρίζει την υπό­

422

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

ΙΟ ΊΓΟ ΡΙΛ. T H C K Y Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P l X C

θεση ενός ανθρώπου της τάξης της και από την άλλη

τοκράτορας δεν επρόκειτο να ξεχάσει καθόλου αυτή

πλευρά οι στρατιώτες, που λάτρευαν τον Σκληρό, έ­

τη συμβουλή: το βλέπουμε αυτό στη νεαρά του 966

σπευδαν να τον υποστηρίξουν. Αλλά το γόητρό του

όπου αναγνωρίζουμε σε ορισμένες φράσεις το ίδιο

και η λάμψη της φήμης του ήταν τέτοια ώστε πολλοί

το χέρι του ηγεμόνα και που ήταν ασφαλώς το πιο

άλλοι εμπλέκονταν στην υπόθεσή του, άλλοι φέρ-

τρομερό χτύπημα για τη μεγάλη βυζαντινή φεου­

νοντάς του χρήματα με την ελπίδα ότι την ημέρα της

δαρχία. Ό χι μόνο απαγορευόταν οποιαδήποτε αγο­

νίκης θα ανταμείβονταν με το παραπάνω κι άλλοι

ρά στους φεουδάρχες αλλά μια αυστηρή έρευνα επα­

μπαίνοντας στη μάχη σαν τυχοδιώκτες, όπως συμ­

νεξέταζε όλα όσα είχαν σφετεριστεί στο παρελθόν.

βαίνει πάντοτε στις επαναστάσεις και λογαριάζο­

Οι τίτλοι ιδιοκτησίας τους υποβάλλονταν σε προσε­

ντας, παίζοντας αυτό το χαρτί, ότι η εμπιστοσύνη

κτική εξέταση χωρίς να παραγράφεται καμία από τις

τους στο άστρο του Σκληρού θα ανταμειβόταν πλού­

αδικίες τους και ο αυτοκράτορας δεν εξαιρούσε από

σια. Και πέρα από τα σύνορα ακόμη και στον αραβι­

την εξέταση ούτε τις παραχωρήσεις που είχαν γίνει

κό κόσμο, το γόητρο του Σκληρού του εξασφάλιζε ο­

παράνομα εξ ονόματος του. Ήταν η εκδίκηση του

παδούς. Οι εμίρηδες της Αμίδας και του Μαϊφερκάτ

στέμματος από τους στασιαστές της Ανατολίας.

του έστελναν αποσπάσματα ιππέων για να τον υπο­

Η αυτοκρατορία φαινόταν να έχει νικήσει. Κατά τα

στηρίξουν. Οι Αρμένιοι εξάλλου ήταν απόλυτα αφο-

τελευταία χρόνια της βασιλείας του ο Βασίλειος Β ' ε­

σιωμένοι στην υπόθεσή του και όλα φαίνονταν να

πέβαλε ενεργητικά τις συνέπειες της νίκης του. Το

προαναγγέλλουν μια επιτυχία που πράγματι ο

διάταγμα του 996 εφαρμόστηκε με κάθε αυστηρότη­

Σκληρός παρά λίγο να πραγματοποιήσει. Ωστόσο,

τα: οι μεγάλοι φεουδάρχες της Ανατολίας χτυπήθη­

μετά από πολλά χρόνια αγώνων, ο Σκληρός ανα­

καν σκληρά και ιδίως ο Ευστάθιος Μαλεϊνός που ε ί­

γκάστηκε να δηλώσει υποταγή. Ο Ψελλός, σ’ ένα πε­

χε παίξει σημαντικό ρόλο στις φεουδαλικές εξεγέρ­

ρίεργο απόσπασμα, αφηγήθηκε τη δραματική συνά­

σεις του τέλους του 1Οου αιώνα και του οποίου η υ­

ντηση που έφερε αντιμέτωπους τον νικηφόρο αυτο­

περβολικά επιδεικτική φιλοξενία ανησύχησε και

κράτορα και τον ηττημένο. Στην πόρτα της σκηνής

πλήγωσε τον αυτοκράτορα. Επίσης, ο Βασίλειος Β '

του, ο Βασίλειος περίμενε τον Σκληρό και βλέπο-

κατέσχεσε ολόκληρη την τεράστια περιουσία που ε ί­

ντάςτον να προχωρεί αργά, γερασμένος, σχεδόν ανί­

χε αφήσει ο πρώην πρωθυπουργός του, ο παρακοι­

κανος, σχεδόν τυφλός, δεν μπόρεσε να μην αναφω­

μώμενος Βασίλειος.Όταν όμως ο Βασίλειος Β ' πέ-

νήσει: “Ιδού αυτός που φοβήθηκα τόσο, που μας έ­

θανε, το 1025, όλα άλλαξαν. Γ ία να συνεχιστεί η αυ­

κανε όλους να τρέμουμε.Έρχεται σ’ εμένα ως ικέτης,

τοκρατορική πολιτική, χρειαζόταν ένα δραστήριο χέ­

τον οδηγούν από το χέρι”. Μετά άρχισε η συζήτηση

ρι. Αντί γι’ αυτό υπήρχαν ηγεμόνες αδύναμοι ή ανί­

ανάμεσα στους δύο άνδρες, υποχωρητική από την

κανοι ή που ανήκαν σε κάποιο κόμμα.Έτσι άρχισε

πλευρά του μεγάλου βαρόνου, εγκάρδια από την

μια μακροχρόνια κρίση που διήρκεσε από το 1025

πλευρά του αυτοκράτορα, που έκανε πολλές ερωτή­

ώςτο 10 8 1 και που επρόκειτο να έχει πολύ σοβαρές

σεις στον Σκληρό και του ζήτησε ακόμη και συμβου­

συνέπειες για τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Είδαμε

λές. Και ο Ψελλός αναφέρει ποιες ήταν αυτές οι συμ­

στον θρόνο τον Ρωμανό Αργυρό, που ανήκε σε μία

βουλές. Ο Σκληρός “του συνέστησε να μην ανέχεται

μεγάλη οικογένεια της αριστοκρατίας και του οποίου

πολύ ισχυρούς λειτουργούς, να μην επιτρέπει σε κα-

το πρώτο μέλημα ήταν, για να ευχαριστήσει τους αν­

νέναν από τους μεγάλους στρατιωτικούς αρχηγούς

θρώπους της τάξης του, να καταργήσει το βαρύ φορ­

να έχει μεγάλα πλούτη, να τους συντρίβει με αυθαί­

τίο που επέβαλλε στους γαιοκτήμονες ο φόρος του

ρετους φόρους ώστε να τους υποχρεώνει να αφιερώ­

αββηβεγγύου.Όιαν έπαψε να εφαρμόζεται το διάταγ­

νουν όλο τον χρόνο τους στις ιδιωτικές υποθέσεις

μα του 996, ξανάρχισαν οι σφετερισμοί των μεγά­

τους, να μην εμπιστεύεται κανένα, και να εμπιστεύ­

λων αρχόντων εις βάρος των μικρών ιδιοκτητών και

εται τα σχέδιά του σε ελάχιστους ανθρώπους”. Ο αυ­

των τιμαριούχων στρατιωτών με όλες τις συνέπειες

423

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IC X O P IX T H C Κ Υ ^ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Υ Ο Ρ ΙΧ Ο

που είχαν αυτές οι πρακτικές τόσο για την οικονομι­

ματα. Όλα αυτά τα μέτρα δεν εμπόδισαν την άνοδο

κή κατάσταση όσο και για την άμυνα της μοναρχίας.

στο θρόνο στρατιωτικών αυτοκρατόρων όπως του

Έτσι σε λίγα χρόνια η μεγάλη επαρχιακή αριστοκρα­

Ισαάκ Κομνηνού και του Ρωμανού Διογένη. Και αν

τία ξαναβρήκε όλα όσα είχε χάσει από πολιτική και

και το πολιτικό κόμμα κατάφερε πολύ γρήγορα να ε­

οικονομική άποψη και η αδυναμία της κυβέρνησης

πιβληθεί και κυβέρνησε την αυτοκρατορία κατά την

να την αντιμετωπίσει έφτασε σε τέτοιο σημείο ώστε

περίοδο της βασιλείας του Κωνσταντίνου Δούκα και

απαγορεύτηκε στα όργανα της κυβέρνησης να μπαί­

κυρίως του Μιχαήλ Η', κατά βάθος κανένα από τα α­

νουν στην ιδιοκτησία των μεγάλων αρχόντων.

ναμενόμενα αποτελέσματα δεν προέκυψε από αυτό

Ασφαλώς για την καταπολέμηση αυτού του επαρχια­

τον αγώνα ανάμεσα στην πρωτεύουσα και τη μεγάλη

κού φεουδαλισμού, δημιουργήθηκε στην Κωνστα­

επαρχιακή αυτοκρατορία. Είδαμε να ξεσπούν νέες

ντινούπολη ένα κόμμα που αντλούσε τους οπαδούς

φεουδαρχικές εξεγέρσεις, όπως του Νικηφόρου

του από την παντοδύναμη πολιτική γραφειοκρατία

Βρυέννιου και του Νικηφόρου Βοτανιάτη και τέλος

των ανακτόρων. Η σύγκλη­

η κρίση έληξε με την άνοδο

τος, ανοιχτή στα μέλη αυτού

στην εξουσία μιας μεγάλης

του κόμματος, ανέκτησε μια

φεουδαλικής οικογένειας,

σημασία που είχε χάσει και

των Κομνηνών, που κατέ­

επί Κωνσταντίνου Μονο­

λαβε το θρόνο το 1081.

μάχου είδαμε το μοναδικό

Ασφαλώς, και έχει σημα­

φαινόμενο στο Βυζάντιο, έ­

σία να το επισημάνουμε,

να υπουργείο αποτελούμε-

αυτή η μεγάλη φεουδαλική

νο από πολίτες όπου, υπό

οικογένεια δεν κυβέρνησε

την προεδρία του Κωνστα­

φεουδαλικά την αυτοκρα­

ντίνου Αιχούδη, συμμετεί­

τορία. Οι αυτοκράτορες της

χαν ο Ιωάννης Ξιφιλίνος, ο

δυναστείας των Κομνηνών

Φελλός, ο Ιωάννης Μαυρό-

προσπάθησαν να αποκατα­

πους. Για να εξουδετερώσει

στήσουν την παντοδυναμία

τη μεγάλη επαρχιακή αρι­

της αυτοκρατορικής εξου­

στοκρατία, αυτό το πολιτικό κόμμα προσπάθησε να

σίας και φαινόταν ότι το κατόρθωσαν. Κατά βάθος

της αφαιρέσει την πανίσχυρη υποστήριξη του στρα-

όμως η κατάσταση είχε αλλάξει ελάχιστα. Αυτό φά­

τού.Έγιναν μια σειρά από στρατιωτικές μεταρρυθμί­

νηκε καθαρά όταν, μετά την εξαφάνιση των Κομνη­

σεις: κατάργησαν την περιφερειακή στρατολόγηση,

νών, οι Αγγελοι ανέβηκαν στον θρόνο και κάτω από

αντικατέστησαν την προσαιπική υπηρεσία μ’ ένα

την αδύναμη διοίκησή τους άρχισαν να δημιουρ-

στρατιωτικό φόρο, μείωσαν στα θέματα την απόλυτη

γούνται παντού προς όφελος των μεγάλων αριστο­

εξουσία των στρατηγών τοποθετώντας δίπλα τους έ­

κρατικών οικογενειών, σχεδόν ανεξάρτητα κράτη ό­

ναν εκπρόσωπο της πολιτικής εξουσίας που είχε τον

πως το κράτος που ίδρυσαν οι Γαβράδες στην Τρα­

τίτλο του πραίτορα. Μείωσαν τους στρατιωτικούς

πεζούντα ή ο Λέων Σγουρός στην Ελλάδα, όπως ε­

προϋπολογισμούς, εφάρμοσαν αποφασιστικά ειρη­

κείνα που γεννήθηκαν από τη διάλυση της αυτο­

νική πολιτική, έδειξαν δυσπιστία στους στρατηγούς

κρατορίας το 1204, το δεσποτάτο της Ηπείρου ή οι

και κατά τα λεγάμενα ενός ιστορικού της εποχής “οι

αριστοκρατικές δεσποτείες της Ανατολίας. Ένα χα­

στρατιώτες έπρεπε ν' αφήσουν τα όπλα στην άκρη

ρακτηριστικό γεγονός που μας επιτρέπει να καταλά­

και να γίνουν δικηγόροι ή νομομαθείς”.Έκαναν κυ­

βουμε την κοινωνική εξέλιξη που έγινε στη βυζαντι­

ρίως έκκληση στους μισθοφόρους που τους προκα-

νή αυτοκρατορία είναι ότι οι σταυροφόροι του

λούσαν λιγότερη δυσπιστία από τα εθνικά στρατεύ­

1204, ερχόμενοι από την Ανατολή, αναγνώρισαν ε­

424

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H G K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

κεί μια οργάνωση παρόμοια με εκείνη που γνώρι­

άνεμο της επανάστασης να απλώνεται σ’ ολόκληρη

ζαν σιη Δύση και διέκριναν χωρίς δισταγμό δύο τά­

την αυτοκρατορία, και όλες τις πόλεις να εξεγείρο­

ξεις, εκείνους που ονόμαζαν “χωρικούς” και εκεί­

νται ενάντια στους δυνατούς, γεμάτους ταραχές, λεη­

νους που ονόμαζαν “ευγενείς”.

λασίες και φόνους. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγ­

Ασφαλώς αυτός ο φεουδαλισμός της Ανατολής

μα αυτών των φλογερών και παθιασμένων κοινω­

δεν έγινε ποτέ εντελώς όμοιος με εκείνον της Δύσης

νικών αγώνων μας προσφέρει η ιστορία της κομού­

και δεν γνώρισε ποτέ την αυστηρή ιεραρχία που κά­

νας της Θεσσαλονίκης, της τραγικής περιπέτειας

νει τη φεουδαλική κοινωνία της Δύσης μια μακριά

που ονομάζουμε επανάσταση των Ζηλωτών - όπου

αλυσίδα από επί κυρίαρχους και υποτελείς. Όμως,

σχεδόν επί επτά χρόνια το δημοκρατικό κόμμα διε-

μέχρι το τέλος της βυζαντινής ιστορίας, η ύπαρξη

ξήγε έναν αιματηρό και ανελέητο αγώνα κατά της α­

στην Ανατολή αυτής της ισχυρής αριστοκρατίας ή­

ριστοκρατίας. Και όλα αυτά δείχνουν καλά πώς η

ταν μια συνεχής αιτία κοινωνικών αγώνων και τα­

μεγάλη αριστοκρατία ήταν διαλυτικό στοιχείο για

ραχών. Αυτό φαίνεται καθαρά στη σύγκρουση που

την αυτοκρατορία και πώς το κοινωνικό πρόβλημα,

ξέσπασε κατά τον 14ο αιώνα ανάμεσα στους μεγά­

παρά τις προσπάθειες που έκαναν οι αυτοκράτορες

λους άρχοντες και τις κατώτερες τάξεις, κυρίως στην

για να το λύσουν, ήταν στην πραγματικότητα ένα α­

Αδριανούπολη, στην εξέγερση κατά των αρχόντων.

πό τα σοβαρότερα που αντιμετώπισε η αυτοκρατο­

Και ο Ιωάννης Καντακουζηνός, σε ένα περίεργο α­

ρία, ένα από εκείνα που συνετέλεσαν περισσότερο

πόσπασμα των απομνημονευμάτων του έδειξε τον

στην παρακμή και την πτώση της μοναρχίας.

425

426

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

Τ Ο ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟ ΠΡΟΚΑΗΜΧ

427

I.

Το γεωργικό ζήτημα.

II.

Η βιομηχανία και το εμπόριο.

Κ Ε Φ Α Λ Α ΙΟ

ΔΕΚ Α ΤΟ

I C T O P I X T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Τ Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

Ο 0 ΓΕΩΡΓΙΚΟ ΖΗ ΤΗ Μ Α - Ανάμεσα στα

ναμφισβήτητο γεγονός, ορισμένοι ιστορικοί έχουν

προβλήματα που εμφανίζονται στην ιστο­

τη γνώμη ότι αυτή η κατάσταση πραγμάτων άλλαξε

ρία του Βυζαντίου ένα από τα πιο λεπτά και

εντελώς κατά τον 8ο αιώνα. Ο Ζαχαρίας του

αμφιλεγόμενα είναι το αγροτικό ζήτημα και η κατά­

Lingenthal, μελετώντας τον νόμο γεωργικό που α­

σταση του αγροτικού πληθυσμού. Δύο σημεία έχουν

πέδιδε στους ισαύρους αυτοκράτορες και διαπιστώ­

συζητηθεί ιδιαίτερα: το ένα αφορά την κατάσταση

νοντας ότι σ’ αυτό το νόμο γίνεται λόγος μόνο για ε­

των προσώπων. Το ζητούμενο είναι αν έμεναν ελεύ­

λεύθερους χωρικούς, συμπέραινε ότι κάθε άλλη κα­

θεροι χωρικοί στη βυζαντινή

τάσταση του αγροτικού πλη­

αυτοκρατορία και σε ποια α­

θυσμού είχε εξαφανιστεί και

ναλογία. Το άλλο αφορά την

ότι στη μεγάλη μεταρρύθμι­

κατάσταση των κτημάτων.

ση που έγινε από τους εικο­

Πρέπει να ερευνήσουμε αν,

νοκλάστες αυτοκράτορες πε-

όπως έχει υποστηριχθεί, κά­

ριλαμβανόταν και η κατάρ­

τω από τις σλαβικές επιδρά­

γηση της δουλοπαροικίας.

σεις, η συλλογική ιδιοκτη­

Αυτή η θεωρία που υιοθετή­

σία αντικατέστησε το καθε­

θηκε κυρίως από τους ρώ­

στώς της ατομικής ιδιοκτη­

σους ιστορικούς, έχει πολε-

σίας. Σχετικά με αυτά τα δύο

μηθεί έντονα. Αποδείχθηκε

σημεία, έγγραφα που ανακα­

ότι ο γεωργικός νόμος δεν ε ί­

λύφθηκαν πρόσφατα και ι ­

ναι καθόλου έργο του 8ου αι­

δίως η πραγματεία περί φο­

ώνα. Είναι μια συλλογή εθί­

ρολογίας του 10ου αιώνα

μων που χρονολογούνται

που φυλάσσεται στη Βενετία,

μεταξύ 640 και 744 και που

έδωσαν ορισμένες διευκρι­

μπορούν ίσως να αποδο­

νίσεις των οποίων πρέπει να

θούν με μεγαλύτερη ακρί­

συνοψίσουμε

βεια στη βασιλεία του Ιουστι­

τα

βασικά

στοιχεία.

νιανού Β'. Φαίνεται λοιπόν

Στο τέλος της ρωμαϊκής

να συνδέεται πολύ στενά με

αυτοκρατορίας ένα μεγάλο

τις μεταρρυθμίσεις του Ηρα­

μέρος του αγροτικού πληθυ­

κλείου και των διαδόχων

σμού ζούσε υπό συνθήκες

του. Η δημιουργία των στρα­

δουλοπαροικίας. Υπήρχαν πολλοί ελεύθεροι χωρι­

τιωτικών φέουδων είχε αυξήσει κατά πολύ εκείνη

κοί αλλά ο αριθμόςτων μικρών ελεύθερων ιδιοκτη­

την περίοδο τον αριθμό των ελεύθερων ιδιοκτητών

τών μειωνόταν συνεχώς. Αρκεί να διατρέξουμε τις

στον αγροτικό πληθυσμό και η ακριβής ρύθμιση της

νεαρές του Ιουστινιανού για να δούμε πόση ανησυ­

κατάστασης των ιδιοκτητών ήταν πολύ σημαντική.

χία προκαλούσε στον αυτοκράτορα αυτή η μείωση

Αυτό ήταν το αντικείμενο του γεωργικού νόμου. Αυ­

των ελεύθερων ανθρώπων που περνούσαν μαζί με

τό όμως δεν υπονοεί ότι παράλληλα με τους ελεύθε­

τις περιουσίες τους στα χέρια των μεγάλων ιδιοκτη­

ρους ιδιοκτήτες δεν υπήρχαν άλλες καταστάσεις και

τών της περιοχής, παρά τις ανησυχίες που εκδηλώ­

κατά συνέπεια τίποτα δεν αποδεικνύει ότι η δουλο­

νονται σ’ αυτά τα κείμενα και που μαρτυρούν ένα α­

παροικία είχε εξαφανιστεί. Αρκεί επίσης να εξετά-

428

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ic n ro p ix t h c k Y Z x n t i n h c χ Υ ί γ ο κ ρ χ τ ό ρ ι χ ο

σουμε τη λίγο μεταγενέστερη εποχή για να διαπι­

σημη, είναι η ακόλουθη: αυτοί οι άνθρωποι είναι ε­

στώσουμε ότι το καθεστώς της δουλοπαροικίας εξα­

γκατεστημένοι σε μία γη που δεν τους ανήκει και που

κολουθούσε να εξελίσσεται σύμφωνα με μία φυσι­

την καλλιεργούν. Είναι προσκολλημένοι σ’ αυτή τη

κή εξέλιξη.

γη, δεν έχουν το δικαίωμα να την εγκαταλείψουν. Σε

Αν εξετάσουμε την κατάσταση των ανθρώπων που

αντάλλαγμα, ο ιδιοκτήτης της γης δεν έχει το δικαίω­

καλλιεργούν τη γη κατά τον 9ο και τον 1Οο αιώνα

μα να τους κάνει έξωση. Αυτοί οι πάροικοι δεν πλη­

βρίσκουμε, στα κρατικά κτήματα και στα ακόμη πιο

ρώνουν κτηματικό φόρο που πληρώνεται από τον ι ­

πολυάριθμα κτήματα των μεγάλων λαϊκών ιδιοκτη­

διοκτήτη της γης αλλά υπόκεινται σε αρκετά βαριές ε­

τών, των εκκλησιών και των μοναστηριών, ανθρώ­

πιβαρύνσεις που απαριθμούνται σε πολλά αυτοκρα-

πους που φέρουν το όνομα πάροικοι δίπλα στους ο­

τορικά συντάγματα.Έχουν όμως ορισμένα προνόμια.

ποίους βρίσκουμε άλλους ανθρώπους ονόματι προ­

Υπάρχει ένα δίκαιο των παροίκων (παροικικόν δί­

καθήμενους που φαίνεται ότι ήταν βάρβαροι που ε ί­

καιον) αν και η κατάστασή τους είναι ίσως λίγο καλύ­

χαν μείνει στην αυτοκρατορία μετά τις εισβολές και

τερη από εκείνη των ελεύθερων χωρικών. Και επει­

στους οποίους παραχωρήθηκαν εδάφη για να τα καλ­

δή οι μεγάλοι ιδιοκτήτες εξακολουθούν όπως και στο

λιεργούν. Η κατάσταση αυτών των παροίκων που θυ­

παρελθόν να παίρνουν τη γη που ανήκει στους ελεύ­

μίζει από ορισμένες απόψεις την κατάσταση των

θερους χωρικούς και εκείνη που ανήκει στους στρα­

a d sa ip ticii του 6ου αιώνα αλλά που δεν είναι ταυτό­

τιώτες, καθώς προχωρούμε στην ιστορία της αυτο­

429

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N T T IN H C X Y T O K P X T O P l X C

κρατορίας, ο αριθμός ίων παροίκων αυξάνει συνε­

ου από αυτά τα χωριά νιώθει περιορισμένος στην ι ­

χώς. Αρκεί να ανατρέξουμε τις πράξεις του 14ου αιώ­

διοκτησία του, αν τα ζώα του δεν χωράνε σ' αυτήν,

να για να δούμε ότι εκείνη τη στιγμή η μεγάλη πλειο-

μπορεί να πουλήσει αυτή την ιδιοκτησία και να α­

ψηφία του αγροτικού πληθυσμού αποτελείται από

γοράσει λίγο έξω από το χωριό μια μεγαλύτερη έ­

παροίκους και το γεγονός αυτό διακρίνειαι πολύ κα­

κταση στην οποία κτίζει ένα αγρόκτημα (αγρίδιον)

θαρά στις πράξεις των μονασιηριών, στους χάρτες

που αποτελεί φυσικά ελεύθερη ιδιοκτησία. Αλλα

των μονών του ΑγίουΌρους και στους πρόσφατα δη­

λίγο μεγαλύτερα αγροκτήματα βρίσκονται σε κά­

μοσιευμένους χάρτες της μονής Βαζίλων.

ποια απόσταση από το χωριό.Έχουν το όνομα κτήοις και βρίσκουμε σ’ αυτά γύρω από το σπίτι του ι ­

Μπορούμε όμως να πούμε ότι παράλληλα με τους παροίκους δεν υπάρ­

διοκτήτη του κτήματος

χουν πια στην αυτοκρα­

ορισμένα παραρτήμα­

τορία ελεύθεροι χωρι­

τα, αποθήκες, κτίρια

κοί; θα ήταν λάθος να

εκμετάλλευσης που το

πιστέψουμε κάτι τέτοιο.

σύνολό τους σχηματίζει

Στον γεωργικό νόμο, ό­

κάτι σαν μικρό χωριό

πως και στην πραγμα­

και αυτό το μικρό κτή­

τεία περί φορολογίας

μα, όπως και το ίδιο το

του 10ου αιώνα, γίνε­

χωριό, αποτελεί μία

ται λόγος για χωριά

φορολογική

(■κώμαι) που χαρακτη­

και επομένως εξαρτά-

ρίζονται και με το όνο­

ται από το κράτος. Ένα

μα χωρίον και οι κάτοι­

τελευταίο

κοί τους ονομάζονται

στικό είναι το εξής: αν

χωρίται ή οικήτορες

στο χωριό μια ιδιοκτη­

του χωρίου. Χαρακτη­

σία είναι για πούλημα,

ριστικά γεγονότα μαρ­

είτε λόγω του θανάτου

τυρούν ότι πρόκειται

του ιδιοκτήτη της ή για

για ελεύθερους χωρι­

οποιοδήποτε άλλο λό­

κούς.

Παρατηρούμε

γο, οι κάτοικοι του χω­

πρώτα-πρώτα ότι αυτά

ριού έχουν δικαίωμα

τα χωριά έχουν νομική

προτίμησης για να την

προσωπικότητα, εμφα­

αγοράσουν. Αυτή είναι

νίζονται στο δικαστή­

η προτίμηοις που κα­

ριο για να υποστηρί­

θιερώθηκε με μία νεα­

μονάδα

χαρακτηρι­

ξουν μια δίκη ή να διεκδικήσουν τα δικαιώματά

ρά του Ρωμανού Αακαπηνού και έχει σκοπό να ε­

τους, πράγματα που θα ήταν αδύνατα εάν οι χωρικοί

μποδίσει έναν γείτονα μεγάλο άρχοντα να πατήσει

εξαρυόνταν από ένα μεγαλοϊδιοκτήτη που θα ήταν

πόδι στο χωριό αγοράζοντας τη γη και να εγκαθι-

ο μόνος αρμόδιος να τους εκπροσωπεί. Το χωριό α­

δρύσει έτσι προοδευτικά την επιρροή και την εξου­

ποτελεί εξάλλου μία διοικητική και φορολογική

σία του στο χωριό. Και όλα αυτά είναι αρκετά για να

μονάδα, πράγμα που δείχνει ότι οι κάτοικοί του υ-

δείξουν ότι εκτός από τους παροίκους εξακολου­

πόκεινται στην εξουσία του κράτους και όχι στην ε­

θούν να υπάρχουν ελεύθεροι χωρικοί στη βυζαντι­

ξουσία ενός μεγάλου άρχοντα. Αλλες ενδείξεις δεν

νή αυτοκρατορία.

είναι λιγότερο σημαντικές. Αν ένας κάτοικος κάποι­

Εδώ τίθεται ένα άλλο ερώτημα. Πρέπει να πιστέ-

430

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N T I N H C X Y 'T O K P X T 'O P lX C

ψουμε, όπως υποστήριξαν οι ρώσοι ιστορικοί ότι

ακριβώς εδώ βρίσκεται ο κίνδυνος αυτής της γεωρ­

κάτω από την επίδραση των σλάβων, το καθεστώς

γικής επιχείρησης. Εγκατεστημένοι στη γη ενός κυ­

της συλλογικής ιδιοκτησίας αντικατέστησε σ’ αυτά τα

ρίου με τον οποίο είναι στενά συνδεδεμένοι, οι πό­

χωριά το καθεστώς της ατομικής ιδιοκτησίας; Είναι

ροι κοι ξεφεύγουν σχεδόν εντελώς από την κρατική

πολύ δύσκολο να δεχθούμε αυτή τη θεωρία. Τη στιγ­

εξουσία και εξαρτώνται μόνο από τον άρχοντα για

μή που δημιουργείται το χωριό, η γη μοιράζεται α­

λογαριασμό του οποίου καλλιεργούν τη γη. Και υ­

νάμεσα στους κατοίκους του και επί τριάντα χρόνια

πάρχει εδώ για τους μεγάλους άρχοντες ένα στοιχείο

αυτή η αρχική διανομή μπορεί να γίνει αντικείμενο

δύναμης που προστίθεται σε τόσους άλλους λόγους

παραπόνων ή ακόμη και αναθεωρήσεων. Αλλά υ­

δύναμης που, όπως είδαμε, κάνουν αυτούς τους φε-

πάρχει ένα γεγονός που κυριαρχεί: κανένα βυζαντινό

ουδάρχεςτόσο επικίνδυνους για την αυτοκρατορική

κείμενο δεν κάνει την παραμικρή αναφορά για μια

κυβέρνηση. Από τη μια πλευρά οι πάροικοι δεν

περιοδική ανακατανομή της ιδιοκτησίας, πράγμα

πληρώνουν τον φόρο ακινήτων, που βαρύνει θεω­

που θα αποδείκνυε τη συλλογική ιδιοκτησία. Ασφα­

ρητικά τον ιδιοκτήτη, που στην πράξη αμελεί συχνά

λώς αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν στα χωριά

να τον πληρώσει και εδώ υπάρχει σημαντική απώ­

ορισμένα πράγματα που ανήκουν στο σύνολο της

λεια για το δημόσιο ταμείο. Από την άλλη πλευρά η

κοινότητας. Στα κείμενα γίνεται λόγος για τόπους

παραχώρηση σ’ ένα μεγάλο άρχοντα, με τη μορφή

που ονομάζονταν τόπος κοινός. Αυτό φαίνεται να ι­

πρόνοιας των εισοδημάτων ενός χωριού έχει ως

σχύει για τα δάση, για τα βοσκοτόπια, και για άλλα

συνέπεια να στερεί το θησαυροφυλάκιο από πόρους

πράγματα, π.χ. ένα μύλο, που μπορούν να χρησιμο­

που θα έπρεπε να έχει στη διάθεσή του. Τέλος ο τρό­

ποιούν όλοι οι κάτοικοι του χωριού. Αυτές οι εξαιρέ­

πος με τον οποίο οι μεγάλοι φεουδάρχες οικειοποι-

σεις όμως, που απαντούν οποτεδήποτε σε οποιοδή­

ούνται τη γη των ελεύθερων χωρικών και κυρίως

ποτε χωριό, δεν αλλάζουν σε τίποτα τον χαρακτήρα

των στρατιωτών αφαιρεί και άλλους πόρους από το

της γης που ανήκει στους χωρικούς. Πρόκειται για α­

δημόσιο ταμείο. Και έτσι η βυζαντινή γεωργική ορ­

τομικές ιδιοκτησίες που ο ιδιοκτήτης τους τις διαθέ­

γάνωση έχει διπλό αποτέλεσμα: όλο και μεγαλύτε­

τει όπως θέλει και τις κληροδοτεί στους κληρονό­

ρη μείωση της κρατικής εξουσίας πάνω στον αγροτι­

μους του. Αυτή η κατάσταση πραγμάτων διήρκεσε

κό πληθυσμό, επίσης ολοένα και μεγαλύτερη μείω­

ώς το τέλος της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ασφαλώς

ση των χρημάτων που θα έπρεπε να συνεισφέρει

ο αριθμός αυτών των χωριών ελεύθερων χωρικών

στο θησαυροφυλάκιο αυτός ο πληθυσμός με τη μορ­

μειώθηκε με την αύξηση των παροίκων, αλλά τέτοια

φή φόρων. Και βλέπουμε πώς, σε τελευταία ανάλυ­

χωριά ελεύθερων χωρικών εξακολούθησαν να υ­

ση, το γεωργικό πρόβλημα δεν λύθηκε στη βυζαντι­

πάρχουν μέχρι το τέλος της μοναρχίας.

νή αυτοκρατορία και πώς η οργάνωση του αγροτι­

Δίπλα σ’ αυτά τα χωριά, το μεγαλύτερο μέρος της

κού πληθυσμού και της αγροτικής ιδιοκτησίας υ­

βυζαντινής υπαίθρου αποτελείται από μεγάλα κτή­

πήρξε μία από τις σημαντικές αιτίες της παρακμής

ματα που καλλιεργούνται από τους παροίκους. Και

της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

431

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P l X C

Φ

Η

ΒΙΟ Μ ΗΧΑΝΙΑ ΚΑΙ TO ΕΜΠΟΡΙΟ - Η βυ­

της και γ ι’ αυτές που ο Καμηνιάτης ονομάζει τέχνες

ζαντινή αυτοκρατορία δεν υπήρξε ποτέ, ό­

της φωτιάς που παρήγαν σε μεγάλες ποσότητες αντι­

πως η δυτική Ευρώπη κατά την καρολιγγια-

κείμενα από μπρούντζο, κασσίτερο, χαλκό, σίδερο

νή περίοδο, ένα βασικά αγροτικό κράτος του οποίου

και γυαλί.Όμως η Κωνσταντινούπολη ήταν κυρίως

η οικονομική βάση ήταν η εκμετάλλευση της κτη­

βιομηχανική πόλη με θαυμαστή δραστηριότητα και

ματικής ιδιοκτησίας. Η αστική ζωή συνεχιζόταν και

σχετικά μ’ αυτή τη δραστηριότητα βρίσκουμε άφθο­

εμφάνιζε άνθηση. Οι μεγάλες πόλεις ήταν πολλές, η

νες πληροφορίες σε μία νεαρά του αυτοκράτορα Λέ­

Αλεξάνδρεια στην Αίγυπτο, οι πόλεις της Συρίας με

οντος Σ Τ ζ που αναφέρεται συνήθως με το όνομα Β ι­

πρώτη την Αντιόχεια, η Έφεσος στη Μικρά Ασία

βλίο του Επάρχου και στην οποία οφείλουμε πολυ­

και στο ευρωπαϊκό τμήμα της αυτοκρατορίας η Πά­

τιμότατες πληροφορίες. Φυσικά δεν βρίσκουμε σ’

τρα, η Θήβα, η Κόρινθος στην

αυτήν τον πλήρη κατάλογο των

Ελλάδα, η Θεσσαλονίκη και κυ­

βιομηχανικών συντεχνιών της βυ­

ρίως η Κωνσταντινούπολη. Και α­

ζαντινής πρωτεύουσας. Εμφανίζο­

κόμη και μετά την αραβική κατά-

νται κυρίως τρεις ομάδες, χωρίς να

κτηση, η αστική ζωή συνεχίστηκε.

υπολογίσουμε τις τράπεζες: οι βιο­

Αυτές οι πόλεις δεν αρκούνταν

μηχανίες που αφορούν τη διατρο­

στην κατανάλωση, παρήγαν. Η

φή, πράγμα απαραίτητο σε μια με­

βιομηχανία σ’ αυτές ήταν πολύ

γάλη πόλη όπως η Κωνσταντινού­

δραστήρια. Όπως λέει ο Henri

πολη, εκείνες που έχουν σχέση με

Pirenne, η Κωνσταντινούπολη

τα κτίρια, η σημασία των οποίων

δεν ήταν μόνο μία μεγάλη πόλη

ήταν μεγάλη σε μία πόλη όπου γί­

αλλά μέχρι το τέλος του 11ου αιώ­

νονταν πολλές κατασκευές και κυ­

να φαίνεται ότι ήταν η μεγαλύτερη

ρίως οι βιομηχανίες ειδών πολυ­

πόλη της λεκάνης της Μεσογείου.

τελείας που κατασκεύαζαν τα αντι­

Οι πληροφορίες που έχουμε σχετικά μ’ αυτή τη βιο­

κείμενα που ολόκληρος ο μεσαίωνας ερχόταν να

μηχανία μας επιτρέπουν να σημειώσουμε τα χαρα­

προμηθευθεί στο Βυζάντιο.Ήταν οι κοσμηματοποι-

κτηριστικά γνωρίσματά της και το καθεστώς που τη

οί, που εμπορεύονταν κοσμήματα και πολύτιμους

διέπει.

λίθους, οι κατασκευαστές και εισαγωγείς μεταξω­

Μέχρι τον 7ο αιώνα η Συρία γνώρισε μεγάλη βιο­

τών, από τους οποίους άλλοι πουλούσαν ακατέργα­

μηχανική δραστηριότητα. Τα εργοστάσια μεταξωτών

στο μετάξι, άλλοι κατασκεύαζαν μεταξωτά υφάσματα

υφασμάτων που δημιουργήθηκαν επί της βασιλείας

ενώ άλλοι είχαν το μονοπώλιο της πώλησης των

του Ιουστινιανού εμφάνιζαν ιδιαίτερη άνθηση και

βυζαντινών υφασμάτων και άλλοι ειδικεύονταν στα

οι Σύριοι κατείχαν δεσπόζουσα θέση στη βιομηχα­

υφάσματα που εισάγονταν από τη Βαγδάτη και τη

νική και εμπορική κίνηση. Άλλα κέντρα δεν ήταν

Συρία. Υπήρχαν οι έμποροι λινού που έρχονταν από

λιγότερο σημαντικά: προς το τέλος του 11ου αιώνα

τον Στρυμόνα και τον Πόντο, οι αρωματοπώλες που

γίνεται λόγος για εργοστάσια μεταξωτών, λινών υ­

πουλούσαν μπαχαρικά και αρώματα, που ήταν τόσο

φασμάτων και χαλιών που είχε στην Πελοπόννησο

προσφιλή στη μεσαιωνική κοινωνία.Όλα αυτά εξα­

η Δανιηλίς, προστάτις και φίλη του αυτοκράτορα

σφάλιζαν τη δόξα και το γόητρο της Κωνσταντινου­

Βασιλείου Α'. Την ίδια περίπου εποχή η Θεσσαλο­

πόλεως και τα αντί κείμενα που έχουν σωθεί από αυ­

νίκη ήταν διάσημη για τα εργοστάσια μεταξωτών

τές τις βιομηχανίες ειδών πολυτελείας είναι αρκετά

432

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Τ Ό Ρ ΙΧ Ο

για να δικαιολογήσουν ιη λαμπρή φήμη της.

τους παραβάτες. Παρ’ όλες τις δυσκολίες, όμως, η

Όλες αυτές οι βιομηχανίες ήταν συγκεντρωμένες

βυζαντινή βιομηχανία ανθούσε στην Κωνσταντι­

σε ερμητικά κλειστές συντεχνίες, ρυθμισμένες σε ό­

νούπολη του 1Οου αιώνα όπως και στη Θεσσαλονί­

λες τις λεπτομέρειες, που παρακολουθούνταν προ­

κη του 12ου αιώνα όπως δείχνει η μαρτυρία του

σεκτικά από το Κράτος και που κάνουν την Κωνστα­

Βενιαμίν του Tudele και του Ευσταθίου.

ντινούπολη να φαίνεται σαν “παράδεισος του μονο­

Εξαιτίας της γεωγραφικής θέσης της η βυζαντινή

πωλίου, του προνομίου και του προστατευτισμού”.

αυτοκρατορία προσφερόταν για μεγάλη εμπορική

Δεν αφήνεται καμιά θέση στην ελεύθερη εργασία

ευημερία. Τοποθετημένη στο σημείο της ένωσης με­

και στην ατομική πρωτοβουλία. Κάθε συντεχνία έ­

ταξύ της Ευρώπης και του ανατολικού κόσμου βρι­

χει ένα αυστηρά καθορισμένο μονοπώλιο το οποίο

σκόταν στο σημείο όπου κατέληγαν όλα τα μεγάλα

δεν μπορεί να διευρύνει. Έτσι, στις βιομηχανίες

δρομολόγια του ηπειρωτικού και θαλάσσιου εμπο­

δέρματος διακρίνονται σαφώς οι βυρσοδέψες, οι εκ-

ρίου που της έφερναν τα προϊόντα ολόκληρης της

δορείς, οι σαγματοποιοί· στη βιομηχανία δια­

Ανατολής. Στη βαλκανική χερσόνησο, στην Κων­

τροφής καθορίζεται ακριβώς τι ανήκει

σταντινούπολη και τη Θεσσαλονίκη βρισκόταν

στους χασάπηδες, τους αλλαντοπώλες,

η αφετηρία των δρόμων που, ακολουθώντας

τους παντοπώλες. Αυτό είναι ακόμη

τους ποταμούς της Θράκης και της Μακεδο­

πιο φανερό στη βιομηχανία μεταξω­

νίας, έφταναν στην κοιλάδα του Δούναβη

τών, όπου βρίσκουμε πέντε συντεχνίες

και προεκτείνονταν προς την Ουγγαρία

καθεμία από τις οποίες έχει τις αρμο-

και την Κεντρική Ευρώπη και η μεγά­

διότητές της.Όλες αυτές οι συντεχνίες έ­

λη εγκάρσια οδός που, ακολουθώ­

χουν αυστηρή πειθαρχία. Οι όροι εισό­

ντας τη διαδρομή της αρχαί­

δου είναι ρυθμισμένοι λεπτομερώς όπως

ας Εγνατίας οδού πήγαινε

και το καθεστώς εργασίας. Η συντεχνία υπο­

από την Κωνσταντινούπο­

καθιστά το άτομο για την αγορά πρώτων υ­

λη προς την Αδριατική και

λών, για την πώληση και για την ποσότητα

προς τη Δύση. Στη Μαύρη

των αντικειμένων που παράγονται. Κάθε

θάλασσα κατέληγαν οι δρόμοι

ανταγωνισμός είναι αδύνατος. Επίσης

που ένωναν τη νότια Ρωσία

ρυθμίζονται λεπτομερώς όλα όσα αφορούν την

με τις πύλες της Κριμαίας και

κατάσταση, την εργασία και το μισθό των εργατών

εκείνοι που μέσω της χώρας των

και την κατάσταση των μαθητευομένων.

Λαζών, της αρχαίας Κολχίδας και αρ­

Σε όλες αυτές τις βιομηχανίες το κράτος ασκούσε

γότερα μέσω τηςΤραπεζούντας έφερναν το Βυζάντιο

διαρκή και λεπτομερή έλεγχο και ο έπαρχος της πό­

σε επικοινωνία, μέσω του Καυκάσου και της Κα-

λης αναμιγνυόταν σε όλα όσα τις αφορούσαν.

σπίας θάλασσας, με τις οάσεις του Τουρκεστάν και

Ασκούσε συνεχή επίβλεψη στη βιομηχανία, κάνο­

της Κεντρικής Ασίας. Στη Συρία κατέληγαν τα δρομο­

ντας έρευνες στα καταστήματα, επιθεωρώντας τα βι­

λόγια των καραβανιών που, μέσω της Περσίας, συ­

βλία των λογαριασμών, απαγορεύοντας την εξαγω­

νέδεαν την Άπω Ανατολή με τον βυζαντινό κόσμο

γή ορισμένων προϊόντων και εφαρμόζοντας παντού

και εκείνα που μέσω του Περσικού Κόλπου έφερναν

ένα επίφοβο καθεστώς προστατευτισμού και “ιεράς

τα προϊόντα της Κεϋλάνης, της Ινδίας, της Κίνας. Τέ­

εξέτασης”. Υπήρχε μια ολόκληρη σειρά από είδη

λος η Αλεξάνδρεια και τα λιμάνια της Ερυθρός θά­

που ονομάζονταν “απαγορευμένα αντικείμενα” και

λασσας όπως η Άδουλις ήταν η αφετηρία των οδών

των οποίων η εξαγωγή και η πώληση στους ξένους

που οδηγούσαν αφενός προς την Αιθιοπία και την

απαγορευόταν αυστηρά. Και για να τηρούνται όλοι

κεντρική Αφρική και αφετέρου προς την Κεϋλάνη ό­

αυτοί οι κανονισμοί υπήρχαν βαριές κυρώσεις για

που διαμετακομίζονταν τα πλούτη της Ινδίας και της

433

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C K V Z X N T IN H C ΧΥΊΓΟΚΡΧΊΓΟΡΙΧΟ

Άπω Ανατολής. Ασφαλώς μεγάλο μέρος αυτών των

και τα δέρματα του Βορρά. Από τα σλαβικά Βαλκά­

δρομολογίων βρισκόταν στα χέρια των Περσών και

νια έφταναν το λινάρι και το μέλι, τα παστά ψάρια

των Αράβων και έτσι το Βυζάντιο στηριζόταν σε με­

και τα διάφορα προϊόντα της σερβικής και βουλγαρι­

σάζοντες που συχνά ήταν εχθροί. 0 Ιουστινιανός ε ί­

κής γεωργίας. Και από τη Δύση, μέσω των παραθα­

χε προσπαθήσει κατά τον 6ο αιώνα να απαλλάξει το

λάσσιων πόλεων της Ιταλίας έπαιρνε τα εμπορεύμα­

βυζαντινό εμπόριο από αυτή την επαχθή και συχνά

τα της Γερμανίας και της Ιταλίας, ακατέργαστα και κα­

ενοχλητική εξάρτηση. Δεν το είχε κατορθώσει, αλλά

τεργασμένα μέταλλα, υφάσματα από καμβά και λινό,

η ευημερία του βυζαντινού εμπορίου παρέμενε ασύ­

κεντημένα ισπανικά χαλιά, κρασιά και αλίπαστα.

γκριτη. Στα θαυμάσια λιμάνια του, στις μεγάλες πό­

Και όλα αυτά είναι αρκετά για να δείξουν τη θαυμα­

λεις ίου, δεχόταν και διένεμε σ’ όλο τον κόσμο τα α­

στή εξάπλωση του βυζαντινού εμπορίου. Είναι εν­

ντικείμενα που παρήγε η βιομηχανία του και ό,π του

διαφέρον όμως να σημειώσουμε, τουλάχιστον σε γε­

έφερνε το εμπόριό του. Υπήρχαν από τη μια πλευρά

νικές γραμμές, την εξέλιξη αυτού του εμπορίου.

τα θαυμάσια υφάσματα με τα λαμπερά χρώματα, με

Ένα περίεργο έργο του 6ου αιώνα, η Χριστιανική

τα πλούσια χρυσά κεντήματα, τα υπέροχα κοσμήμα­

τοπογραφία του Κοσμά του Ινδικοπλεύστη, δείχνει

τα και πολύτιμες πέτρες και όλη η κομψή και εκλε­

ποια ήταν την εποχή του Ιουστινιανού η σημασία

πτυσμένη πολυτέλεια που γνώρισε ο μεσαίωνας.

και η έκταση των εμπορικών σχέσεων του Βυζαντί­

Και υπήρχαν από την άλλη πλευρά τα πολύτιμα είδη

ου. Ο συγγραφέας αυτού του βιβλίου, ένας έμπορος

διατροφής που εισήγε το Βυζάντιο από όλες τις πε­

από την Αλεξάνδρεια, είχε ταξιδέψει πολύ στην

ριοχές του κόσμου της Ανατολής και οι πρώτες ύλες

Ανατολή και αν, παρά το παρατσούκλι που συνο­

που μεταποιούσαν οι τεχνίτες του. Από την Άπω

δεύει το όνομά του, δεν επισκέφτηκε καθόλου την

Ανατολή, μέσω των Αράβων, έφταναν το μετάξι της

Ινδία, ήταν τουλάχιστον καλά πληροφορημένος

Κίνας, οι πολύτιμοι λίθοι και τα μαργαριτάρια των

σχετικά με το τι γινόταν εκεί, και μας δίνει πολύτι­

Ινδιών, τα μπαχαρικά και τα αρώματα. Από τη Βα­

μες πληροφορίες σχετικά με τη δραστηριότητα του

γδάτη και τη Συρία έφταναν τα μεταξωτά ρούχα, τα

βυζαντινού εμπορίου σ’ αυτές τις περιοχές. Οι αλε­

πολύτιμα κρασιά, τα υπέροχα κεντημένα χαλιά. Από

ξανδρινοί έμποροι και οι ναυτικοί των λιμανιών

τη νότιο Ρωσία η αυτοκρατορία έπαιρνε τα στάρια, τα

της Ερυθρός θάλασσας και κυρίως εκείνοι του με­

παστά ψάρια, το αλάτι, το μέλι, το χαβιάρι, τις γούνες

γάλου αιθιοπικού λιμανιού της Αδουλίδας πήγαι­

434

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P I X T~H C R Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P l X C

ναν μέχρι την Κεϋλάνη για ν’ αναζητήσουν τα πλού-

μουσουλμανικών στόλων στη Μεσόγειο είχε αφαι-

τη των Ινδιών και τα προϊόντα της Άπω Ανατολής

ρέσει από τον βυζαντινό στόλο την κυριαρχία των

που συσσωρεύονταν στα λιμάνια της μεγαλονήσου.

θαλασσών που του ανήκε και είχε ως αποτέλεσμα να

Άλλοι προχωρούσαν μακρύτερα ώςτο Σιάμ και την

διακόψει προοδευτικά και τελικά να κόψει για πε­

Ινδοκίνα και παρά τις δυσκολίες που τους προκα-

ρισσότερο από έναν αιώνα τις οικονομικές σχέσεις

λούσαν οι Πέρσες που ήταν εγκατεστημένοι στην

μεταξύ της χριστιανικής Ανατολής και της λατινικής

Κεϋλάνη και διαφύλασσαν ζηλότυπα ίο μονοπώλιό

Δύσης. Ωστόσο το Βυζάντιο ανέκτησε τελικά τη ναυ­

τους, έφερναν από αυτά τα ταξίδια μεγάλη ποσότητα

τική δύναμή του. Από το τέλος του 9ου αιώνα ανέ­

προϊόντων της Απω Ανατολής που από την Αίγυ­

κτησε στη Μεσόγειο την κυριαρχία της θάλασσας, τη

πτο εξαπλώνονταν σε ολόκληρη την αυτοκρατορία.

θαβασοοκρατία όπως έλεγαν στην Κωνσταντινούπο­

Από την άλλη πλευρά η Μεσόγειος ήταν εξ ολοκλή­

λη και τη διατήρησε επί περισσότερο από δύο αιώ­

ρου βυζαντινή θάλασσα. Ο στόλος της αυτοκρατο­

νες. “Η ναυτική δύναμη ανήκει μόνο σ’ εμένα”, δή­

ρίας ήταν σχεδόν αδιαφιλονίκητος κύριός της κατά

λωνε περήφανα ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Φωκάς

τον 6ο αιώνα και η αυτοκρατορική αστυνομία φρό­

κατά τον 10ο αιώνα και ένας συγγραφέας του 11ου

ντιζε να εξασφαλίζει την ασφάλεια της ναυσιπλοΐας

αιώνα επιβεβαίωνε αυτή τη δήλωση όταν έγραφε: “ο

και των συναλλαγών. Επίσης οι έμποροι της Αιγύ-

στόλος είναι η δόξα των Ρωμαίων”. Πράγματι, από

πτου και ακόμη περισσότερο οι έμποροι της Συρίας

το τέλος του 9ου αιώνα και μέχρι το τέλος του 11ου η

(και γι’ αυτό στη Δύση χαρακτήριζαν όλους τους

ευημερία του βυζαντινού εμπορίου ήταν λαμπρή.

Ανατολίτες με τη γενική ονομασία Σύριοι) έφερναν

Κατά τον 1Οο αιώνα η αυτοκρατορία υπέγραφε ε­

ώς τις άκρες της Μεσογείου τα προϊόντα της βιομη­

μπορικές συνθήκες με τους Άραβες, τους Ρώσους,

χανίας και του κόσμου της Ανατολής. Ορισμένοι α­

τους Βενετούς και αυτές οι συνθήκες καθόριζαν τους

πό αυτούς ήταν ειδικευμένοι στο εμπόριο με την

όρους των οικονομικών ανταλλαγών. Ασφαλώς αυ­

Ισπανία και τους ονόμαζαν σπανοδρόμους, άλλοι,

τοί οι όροι ήταν πολύ σκληροί για τους ξένους στους

οι γαββοδρόμοι, έκαναν δουλειές κυρίως με τη Γα­

οποίους το αυτοκρατορικό τελωνείο επέβαλε πολύ

λατία και άλλοι είχαν σαν πεδίο δράσης την Αδρια-

μεγάλους δασμούς τόσο κατά την είσοδο των εμπο­

τική και έφθαναν μέχρι πολύ μακριά στο Βορρά, ό­

ρευμάτων στην αυτοκρατορία όσο και κατά την έξο­

που η Ραβέννα ήταν έδρα μιας σημαντικής αποι­

δό τους και η αυτοκρατορική διοίκηση, πολύ λεπτο­

κίας. Οι Σύριοι δεν αρκούνταν στη μεταφορά των

λόγος, αγρυπνούσε προσεκτικά, με τη βοήθεια της α­

προϊόντων της Ανατολής στα λιμάνια της ακτής. Ε ι­

στυνομίας για την τήρηση αυτών των όρων. Ο πρέ­

σχωρούσαν και στο εσωτερικό. Βρίσκουμε Σύριους

σβης τουΌθωνα Α', ο επίσκοπος Λουιτπράνδος της

στη Ναρμπόν, στο Μπορντό, στην Τουρ, στην Ορλε­

Κρεμόνας, είχε μια σχετική εμπειρία, παρά τη δ ι­

άνη, στο Παρίσι και σε πολλές πόλεις είχαν αρκετά

πλωματική ιδιότητά του, όταν θέλησε να πάρει μαζί

σημαντικές παροικίες. Και μια σημαντική απόδειξη

του χωρίς άδεια μερικά από τα ωραία υφάσματα των

της θέσης που κατείχε το Βυζάντιο στον οικονομικό

οποίων το μονοπώλιο διατηρούσε ζηλότυπα το Βυ­

κόσμο του 6ου αιώνα είναι το γεγονός ότι το χρυσό

ζάντιο. Το τελωνείο τα κατέσχεσε χωρίς κανένα δι­

βυζαντινό νόμισμα γινόταν δεκτό σε όλες τις μεσο­

σταγμό. Μια παρόμοια επίβλεψη ασκούνταν πάνω

γειακές αγορές και ότι, ακόμη και την εποχή των

σε όλους τους ξένους: οι Ρώσοι, πολλοί από τους ο­

Σταυροφοριών, διατηρούσε αυτό το προνόμιο. Το

ποίους σύχναζαν στην Κωνσταντινούπολη, δεν μπο­

"besant”, το χρυσό βυζαντινό νόμισμα ήταν το πιο

ρούσαν να κατοικούν στην πρωτεύουσα. Στέλνονταν

διαδεδομένο και εκείνο που έχαιρε της μεγαλύτερης

στα προάστια του Αγίου Μάμα, το σημερινό Μπετσίκ

εκτίμησης.

Ταχ στο Βόσπορο και όταν έρχονταν στην πόλη για

Ωστόσο η αραβική εισβολή είχε πολύ βαριές συνέ­

τις δουλειές τους δεν μπορούσαν να μπουν μέσα πα­

πειες για το βυζαντινό εμπόριο. Η εμφάνιση των

ρά μόνο άοπλοι και δεν επιτρεπόταν να περάσουν ε­

435

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ICHTOPIX T H G R Y £ x N "T IN H C Χ Υ Ί ~ θ Κ Ρ Χ Χ θ Ρ ΐ Χ θ

κεί τη νύχτα. Οι κομερκιάριοι, δημόσιοι υπάλληλοι

μασία. Στην Ευρώπη διατηρούσε ενεργούς σχέσεις

επιφορτισμένοι ειδικά με τις οικονομικές υποθέ­

με τη Βουλγαρία. Μέσω της Χερσώνας διείσδυε βα­

σεις, τιμωρούσαν αυστηρά κάθε αθέτηση των όρων,

θιά στις περιοχές των Χαζάρων και των Ρώσων. Οι

κάθε προσπάθεια λαθρεμπορίου που έκαναν συχνά

έμποροί του προχωρούσαν ακόμη μακρύτερα, μέχρι

οι Βενετοί για να εξαγάγουν απαγορευμένα αντικεί­

τη Βαλτική, τη χώρα του κεχριμπαριού και τη Σουη­

μενα. Όμως, παρά τις υπερβολές αυτού του ελάχιστα

δία, και οι θησαυροί βυζαντινών νομισμάτων που α­

φιλελεύθερου συστήματος, η αυτοκρατορία αντλού­

νακαλύφθηκαν στη Ρωσία και τη Σουηδία σημειώ­

σε αναμφισβήτητα οφέλη από αυτό. Έ χ ε ι υπολογι­

νουν, σαν μ’ ένα δρομολόγιο από χρυσάφι, τους δρό­

στεί ότι το αυτοκρατορικό ταμείο εισέπραττε μόνο α­

μους που διέσχιζαν οι δραστήριοι βυζαντινοί έμπο­

πό την πόλη της Κωνσταντινούπολης, για τα ενοίκια

ροι και τη μεγάλη δραστηριότητα των συναλλαγών.

των καταστημάτων, για τα δικαιώματα αγοράς και

Από την πλευρά της Δύσης, το Βυζάντιο διατηρούσε

τελωνείου, ετήσιο εισόδημα 7.300.000 χρυσών

παρόμοιες σχέσεις με τις παραθαλάσσιες πόλεις της

σκούδων, πάνω από 500 εκατομμύρια σημερινά

Ιταλίας, το Αμάλφι, την Πίζα και κυρίως τη Βενετία

χρυσά φράγκα. Και όλα αυτά μαρτυρούν την αναμφι­

και με τη νότιο Ιταλία. Κ ι έτσι, από όλα τα σημεία του

σβήτητη οικονομική ευημερία του Βυζαντίου κατά

κόσμου, οι ξένοι συνέρρεαν στην Κωνσταντινούπο­

τον 10ο και τον 11ο αιώνα. Από την πλευρά της

λη και τα μεγάλα παζάρια της πρωτεύουσας, χτισμέ­

Ασίας διατηρούσε συνεχείς σχέσεις με τον αραβικό

να κατά μήκος της οδού της Μησής, ήταν το κέντρο

κόσμο, με τις μεγάλες πόλεις της Συρίας, το Χαλέπι,

μιας αδιάκοπης κίνησης. Ο Βενιαμίν του Tudele έ­

την Αντιόχεια, τη Δαμασκό, οι σχέσεις του με τις ο­

λεγε για την Κωνσταντινούπολη: “Είναι μια μεγάλη

ποίες είχαν καθοριστεί με τη συνθήκη του 969, με

εμπορική πόλη. Οι έμποροι έρχονται εκεί από όλες

την Τραπεζούντα και με την Αρμενία, όπου η συνο­

τις χώρες του κόσμου και δεν υπάρχει στον κόσμο

ριακή πόλη Αρζεν είχε προσλάβει πολύ μεγάλη ση­

καμιά πόλη που να μπορεί να συγκριθεί μαζί της ε­

436

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC TO P IX T H C R Y Z X N TIN H C Χ Υ ΊΓ Ο Κ Ρ Χ ΤΌ Ρ ΙΧ Ο

κτός από τη Βαγδάτη”. “Είναι η δόξα της Ελλάδας", έ­

όπου έχτισαν τις εκκλησίες τους, τις αποθήκες τους,

λεγε ένας Γάλλος του 12ου αιώνα. “Τα πλούτη της ε ί­

τα μέγαρά τους και όπου ήταν σχεδόν ανεξάρτητοι υ­

ναι φημισμένα και είναι ακόμη πιο πλούσια απ’ όσο

πό την εξουσία του βαΐλου τους. Και για να επωφε-

φημίζεται”. Παράλληλα με την αγορά της πρωτεύου­

ληθούν από αυτά τα προνόμια, που έδιναν πραγμα­

σας, η ίδια δραστηριότητα επικρατούσε και στις ε­

τικά στη Βενετία μια ασύγκριτη θέση στην αυτοκρα­

παρχίες: η έκθεση της Θεσσαλονίκης, όπως την πε­

τορία, πλήθη Βενετών συνέρρεαν στην Κωνσταντι­

ριγράφει το Τιμάριον, συγκέντρωνε κάθε χρόνο στη

νούπολη και σε ολόκληρη την Ανατολή. Κατά το

μεγάλη πόλη της Μακεδονίας ξένους που έρχονταν

δεύτερο μισό του 12ου αιώνα υπήρχαν τουλάχιστον

από όλα τα μέρη του κόσμου. Και ο Βενιαμίν ίου

10.000 στην πρωτεύουσα. Και στην αρχή τους έβλε­

Tudele, στη διήγησή του για το ταξίδι του στην Ανα­

παν με πολύ καλό μάτι. Ο Μανουήλ Κομνηνός δή­

τολή, δείχνει με ακρίβεια τον οικονομικό πλούτο ό­

λωνε ότι τους θεωρούσε “όχι ξένους, αλλάΈλληνες”

λων των πόλεων που διέσχισε. Ακόμη και κατά τον

και ο Νικήτας έλεγε γι’ αυτούς ότι είχαν γίνει “οι συ­

12ο αιώνα, όπως δείχνουν αυτές οι μαρτυρίες, η οι­

μπατριώτες και οι καλύτεροι φίλοι των Ρωμαίων”.

κονομική ευημερία της αυτοκρατορίας ήταν ασύ­

Πολύ γρήγορα όμως, με τη δίψα τους για κέρδος,

γκριτη και τίποτα δεν φαινόταν να την απειλεί.

την αλαζονεία τους και την αναίδειά τους να αψη­

Αυτά τα πλούτη που προσείλκυαν την προσοχή

φούν ακόμη και τις διαταγές του αυτοκράτορα, πρό-

των ξένων στο Βυζάντιο, επρόκειτο να έχουν σοβα­

σβαλαν την περηφάνια των Βυζαντινών και οι σχέ­

ρές συνέπειες. Από νωρίς, στις ναυτικές πόλεις της

σεις τους έγιναν τόσο κακές ώστε το 1171 ο Μανου­

Ιταλίας και κυρίως στη Βενετία, είχαν καταλάβει τι

ήλ Κομνηνός διέταξε να συλληφθούν όλοι οι Βενε­

κέρδος θα μπορούσαν να αποκομίσουν στην ακτή

τοί που κατοικούσαν στην αυτοκρατορία και να κα­

του Βοσπόρου και οι Βενετοί είχαν αρπάξει όλες τις

τασχεθούν τα πλοία και οι περιουσίες τους. Αυτή η

ευκαιρίες για να ανοίξουν δρόμο προς τα εκεί.Ή δη

πράξη βίας οδήγησε σ' έναν αρκετά μακροχρόνιο

από το 992, πέτυχαν από τον Βασίλειο Β ' μία εμπο­

πόλεμο αλλά ακόμη και μετά την αποκατάσταση της

ρική συνθήκη, την πρώτη από τις πράξεις που θα

ειρήνης, οι σχέσεις δεν βελτιώθηκαν καθόλου και

θεμελίωναν τη δύναμη της Δημοκρατίας στην Ανα­

στη Βενετία αισθάνονταν όλο και περισσότερο την

τολή. Μ ’ αυτή τη συνθήκη εξασφάλιζαν σημαντικές

επιθυμία και την ανάγκη να μην προσκρούουν στην

μειώσεις των δασμών που εισπράττονταν στην ε ί­

Ανατολή σε μία εξουσία ανώτερη από εκείνη της

σοδο και την έξοδο των Δαρδανελίων και εγγυήσεις

Δημοκρατίας. Αυτός ήταν ο βασικός λόγος που έκα­

κατά των παρενοχλήσεων των βυζαντινών δημό­

νε τους Βενετούς να εκτρέφουν την τέταρτη Σταυρο­

σιων υπαλλήλων. Μετά την άνοδο στο θρόνο του

φορία προς την Κωνσταντινούπολη. Εκμεταλλεύτη­

Αλεξίου Κομνηνού πέτυχαν ακόμη σημαντικότερα

καν τα γεγονότα του 1204 για να ενισχύσουν τη θέ­

προνόμια σε αντάλλαγμα για τη στρατιωτική υπο­

ση τους στην Ανατολή. Στην πρωτεύουσα που διοι-

στήριξή τους κατά των Νορμανδών. Τώρα απαλλά­

κούνταν τώρα από έναν λατίνο αυτοκράτορα, είχαν

χτηκαν από κάθε φόρο και κάθε τελωνειακό έλεγχο

προνομιούχο θέση και επωφελήθηκαν απ’ αυτήν

όχι μόνο στην Κωνσταντινούπολη αλλά και σε μια

για να ιδρύσουν μια πραγματική αποικιακή αυτο­

σειρά από λιμάνια που τους ανοίχθηκαν ελεύθερα.

κρατορία στην ανατολική Μεσόγειο.

Κατάφεραν να υπαχθούν σε ειδική δικαιοδοσία όλα

Η Γένουα, αν και αρχικά λιγότερο ευνοημένη από

τα εμπορικά ζητήματα που τους αφορούσαν. Είχαν

τη Βενετία, δεν είχε αργήσει να κατακτήσει μια με­

το δικαίωμα να συναλλάσσονται στις μεγάλες αγο­

γάλη θέση στην Ανατολή. Από μίσος για τους Βενε­

ρές της ενδοχώρας, την Αδριανούπολη και τη Φι-

τούς, οι αυτοκράτορες της οικογένειας των Παλαιο­

λιππούπολη στην Ευρώπη, τη Φιλαδέλφεια στην

λόγων της παραχώρησαν ακόμη μεγαλύτερα προνό­

Ασία. Και ακόμη και στην Κωνσταντινούπολη ε ί­

μια: εκτός από τις καθαρά οικονομικές εύνοιες, σε

χαν στην ακτή του Κερατίου μια ολόκληρη συνοικία

λίγο είχε αποκτήσει κτήσεις στην ακτή της Μικράς

437

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X ΊΓ Η Ο Κ Υ Ζ Χ Ν " Γ ΙΝ Η θ X Y T O K P X T O P l X C

Ασίας και τα γειτονικά νησιά. Ε ίχε αποικίες στη

τοί και οι Γενουάτες έκαναν τώρα όλες τις μεγάλες

Μαύρη θάλασσα και η κατάστασή της έγινε ακόμη

δουλειές.Ένας ιστορικός του 14ου αιώνα, ο Νικηφό­

πιο ανθηρή όταν, στο τέλος του 12ου αιώνα, ο Μ ι­

ρος Γρήγορός, γράφει: “Ενώ οι Λατίνοι αύξαναν α­

χαήλ Παλαιολόγος της παραχώρησε, στην είσοδο

διάκοπα στη θάλασσα τα κέρδη τους και τη δύναμή

του Κερατίου Κόλπου, απέναντι από την Κωνσταντι­

τους οΓΕλληνες εξασθενούσαν προοδευτικά και κάθε

νούπολη, τη σημαντική θέση Γαλατά, την οποία με­

μέρα πρόσθετε άλλη μια δυστυχία στις συμφορές των

τέτρεψε σε γερό κάστρο, μεγάλο λιμάνι και ευημε-

προηγούμενων ημερών”, και λίγο παρακάτω: “οι

ρούσα αποικία. Και έτσι προοδευτικά η Βενετία και

Λατίνοι έχουν αρπάξει όχι μόνο όλα τα πλούτη των

η Γένουα κατέληξαν να εκμεταλλεύονται ολόκληρο

Βυζαντινών και σχεδόν όλα τα εισοδήματα της θά­

το βυζαντινό εμπόριο.

λασσας, αλλά και όλους τους πόρους που πλούτιζαν

Η οικονομική πολιτική της αυτοκρατορίας είχε συ-

το ταμείο του ηγεμόνα”. Κατά τον 14ο αιώνα βρί­

ντελέσει κατά πολύ σ’ αυτή την εξέλιξη. Το Βυζάντιο

σκουμε μία χαρακτηριστική απόδειξη αυτής της ολο­

δεν πήγαινε πια, όπως άλλοτε να φέρει στους άλλους

ένα και μεγαλύτερης παρακμής του βυζαντινού εμπο­

λαούς τα προϊόντα της βιομηχανίας και του εμπορίου

ρίου και των συνεπειών της για τα οικονομικά της

του. Περίμενε να έρθουν να τα ζητήσουν στην αγορά

αυτοκρατορίας: εκείνη την περίοδο το τελωνείο της

της Κωνσταντινουπόλεως. Και δεν πήγαινε όπως άλ­

Κωνσταντινουπόλεως απέφερε κάθε χρόνο στο δη­

λοτε να ζητήσει από τους άλλους τα αντικείμενα που

μόσιο ταμείο μόνο 30.000 υπέρπυρα, ενώ το τελω­

χρειαζόταν. Περίμενε να της τα φέρουν στην ακτή του

νείο του Γαλατά εισέπραττε πάνω από 200.000. Από

Βοσπόρου. Στα μάτια των Βυζαντινών, αυτός ήταν έ­

την άλλη πλευρά, στη βυζαντινή πρωτεύουσα, Βενε-

νας τρόπος για να αυξήσουν το γόητρο της αυτοκρα­

τοί και Γενουάτες είχαν πάρει σχεδόν το νόμο στα χέ­

τορίας υποχρεώνοντας ολόκληρο τον κόσμο να έρχε­

ρια τους. Όταν χρειαζόταν οι στόλοι τους έρχονταν

ται στην Κωνσταντινούπολη, κάνοντας τους ξένους,

στον Βόσπορο για να επιβάλουν τις θελήσεις τους

με τις αγορές που έκαναν, να ρίχνουν στο αυτοκρατο-

στον αυτοκράτορα και οι Γενουάτες δεν δίσταζαν, ό­

ρικό ταμείο το μεγαλύτερο μέρος του χρυσαφιού του

ταν ο Ιωάννης Καντακουζηνός σκεφτόταν να βελτιώ­

κόσμου και ξαναστέλνοντάς τους στις πατρίδες τους

σει λίγο την κατάσταση του βυζαντινού εμπορικού

θαμπωμένους από τη λάμψη του βυζαντινού πολιτι­

στόλου και να μειώσει τους τελωνειακούς δασμούς,

σμού. Ήταν όμως σοβαρό λάθος να εξαφανίσουν μ’

να επιτεθούν στην πόλη και να κάψουν τα πλοία που

αυτό τον τρόπο σχεδόν ολόκληρη την αλλοτινή ε­

κατασκευάζονταν ή επισκευάζονταν. Δεν ήταν επίσης

μπορική δραστηριότητα. Το αποτέλεσμα ήταν να πα­

σπάνιο να βλέπει κανείς στους δρόμους της πρωτεύ­

ραδίδουν όλο και περισσότερο στους ξένους ολόκλη­

ουσας Βενετούς και Γενουάτες να δίνουν μάχες με

ρο το εμπόριο του Βυζαντίου και αυτός ήταν ένας λό­

τους στρατιώτες του αυτοκράτορα. Και η ολοένα και

γος για να παραμελούν όλο και περισσότερο οι Βυζα­

μεγαλύτερη μείωση της αυτοκρατορικής εξουσίας

ντινοί την ανάπτυξη του στόλου τους. Επίσης, από τα

και η ακόμη μεγαλύτερη μείωση των οικονομικών

τέλη του 13ου αιώνα, τα σημάδια της οικονομικής

πόρων της μοναρχίας δείχνει τη σημασία της οικο­

παρακμής φαίνονταν αναμφισβήτητα. Από αυτή τη

νομικής ευημερίας που για τόσο πολύ καιρό ήταν

στιγμή, λέει ένας έλληνας ιστορικός της εποχής, “η

μια από τις δόξες και τις δυνάμεις της βυζαντινής αυ­

ναυτική δύναμη του Βυζαντίου είχε χαθεί”. Οι Βενε-

τοκρατορίας.

438

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

Τ Χ ΠΡ0Κ\ΗΜΑέΤ THC θΙωΤΘΡίΚΗΟ ΠΟΑΠΊΚΗΟ k

439

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

ivai γνωστό ότι ο βυζαντινός αυτοκράτορας

ναβη, τους ιεραποστόλους που ακόμη πιο θαρραλέα,

θεωρούσε τον εαυτό του ηγεμόνα της κατοι-

πήγαιναν να φέρουν στις χώρες αυτές τον χριστιανι­

κημένης γης, της οικουμένες, και μ’ αυτή

σμό και που, πριν ακόμη επιτύχουν τον προσηλυτι­

την ιδιότητα ήθελε να ασκεί την πολιτική και θρη­

σμό του λαού, κατάφερναν να δημιουργήσουν πολύ­

σκευτική επιρροή του όχι μόνο στους λαούς που γει­

τιμες επιρροές στο περιβάλλον του ηγεμόνα, ιδίως

τόνευαν με την αυτοκρατορία αλλά και σχεδόν σε ό­

μεταξύ των γυναικών και τέλος τους πρεσβευτές που

λους τους λαούς του γνωστού κόσμου, θεωρούσε τον

στέλνοντας στους βάρβαρους ηγεμόνες και των οποί­

εαυτό του ως τον μοναδικό ηγεμόνα που είχε το δι­

ων οι εκθέσεις ήταν γεμάτες πληροφορίες. Η αφήγη­

καίωμα να φέρει τον τίτλο του αυτοκράτορα και έτσι

ση που μας άφησε ο Πρίσκος για την πρεσβεία του

θεωρούσε τον εαυτό του ανώτερο από όλους τους άλ­

στον Αττίλα είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα έγ­

λους ηγεμόνες στους οποίους έδειχνε μια λίγο από­

γραφα που έχουμε σχετικά με τον κόσμο του 5ου αι­

μακρη ευγένεια ή λίγο περιφρονητική ευμένεια. Τέ­

ώνα. Οι διπλωμάτες είχαν πολυάριθμα μέσα δράσης

λος, ήταν πεπεισμένος για τη μεγάλη αξία του βυζα­

για να αξιοποιήσουν αυτές τις πληροφορίες. Στο Βυ­

ντινού πολιτισμού και για τις ευεργεσίες που πρό-

ζάντιο υπήρχε πραγματική επιστήμη διακυβέρνη­

σφερε σε όλους όσοι είχαν την τύχη να μυηθούν σ’

σης των βαρβάρων. Στην αυτοκρατορική καγκελαρία

αυτόν. Για να κάνει πραγματικότητα αυτές τις ιδέες,

υπήρχε ένα γραφείο που ονομαζόταν “γραφείο των

το Βυζάντιο είχε αναγκαστικά σχέσεις σχεδόν με ό­

βαρβάρων”. Αργότερα, στις υπηρεσίες του λογοθέτη

λους τους τότε γνωστούς λαούς. Γ ία να εξασφαλίσει

του δρόμου, υπουργού εξωτερικών, πολλά γραφεία

την ασφάλεια της μοναρχίας έπρεπε να παρακολου­

είχαν τα ίδια καθήκοντα και όλα συνεργάζονταν για

θεί προσεκτικά γείτονες που ήταν μερικές φορές α­

το κοινό έργο. Το απλούστερο μέσο που χρησιμοποι­

νησυχητικοί. Έπρεπε να προσπαθήσει να τους επι­

ούσαν ήταν το χρήμα. Στο Βυζάντιο ήταν πεπεισμέ­

βάλει τη θέληση του αυτοκράτορα και να φροντίσει

νοι ότι όλοι αγοράζονται και ότι εάν πλήρωναν το τί­

για τη διείσδυση της βυζαντινής επιρροής. Για όλα

μημα μπορούσαν να πετύχουν ό,τι ήθελαν. Επίσης

αυτά χρειαζόταν μια καλά πληροφορημένη και ικα­

δεν τσιγκουνεύονταν καθόλου τις επιχορηγήσεις

νή διπλωματία που να μπορεί να εκμεταλλευθεί ό­

στους βαρβάρους: άλλοτε επρόκειτο για ετήσιες επι­

λες τις περί στάσεις. Η βυζαντινή διπλωματία είχε συ­

χορηγήσεις που δίνονταν στους αρχηγούς με αντάλ­

χνά αυτές τις ιδιότητες. Για να το καταλάβουμε καλά

λαγμα τον εφοδιασμό του αυτοκρατορικού στρατού

θα έπρεπε να ανατρέξουμε ολόκληρη την ιστορία της

με στρατιώτες και άλλοτε μεγαλύτερες επιχορηγήσεις

αυτοκρατορίας. Δεν είναι εδώ ο κατάλληλος τόπος

που δίνονταν γενναιόδωρα σε κάθε ευκαιρία. Ένα

για να το κάνουμε, θ ’ αρκεστούμε στην υπόδειξη των

άλλο μέσο δράσης, λίγο πιο λεπτό ήταν να κολακεύ­

βασικών προβλημάτων που αντιμετώπιζε η εξωτερι­

ουν την υπερηφάνεια των βάρβαρων ηγεμόνων μοι-

κή πολιτική της μοναρχίας και να ερευνήσουμε τις

ράζοντάς τους τους τίτλους της βυζαντινής αυλικής ιε­

λύσεις που διαφαίνονταν ή εφαρμόζονταν για τη λύ­

ραρχίας και να τους κάνουν να πιστεύουν πως έτσι

ση αυτών των προβλημάτων.

γίνονταν, σύμφωνα με τα λεγάμενα του Κορίππου

e

Κατά τον 5ο και 6ο αιώνα οι εισβολές είχαν φέρει

σχετικά μ’ έναν Βέρβερο αρχηγό, άνθρωποι “με πο­

στα σύνορα της αυτοκρατορίας πολλούς νέους λαούς,

λιτισμένα ήθη και λατινική σοβαρότητα” πράγμα

Γότθους, Ούνους,Έρουλους, Γεπίδες, Λογγοβαρδούς

που τους παρότρυνε φυσικά να ανακηρυχθούν

και λίγο αργότερα τους Αβάρους, τους Βουλγάρους,

“σκλάβοι της αυτοκρατορικής μεγαλειότητας". Εξάλ­

τους Σλάβους. Η αυτοκρατορική διπλωματία είχε

λου καλούσαν τους βάρβαρους αρχηγούς να έρθουν

πολύτιμους συνεργάτες για να μαθαίνει τι συνέβαινε

με τις γυναίκες και τα παιδιά τους, να επισκεφτούν

σ' αυτούς τους λαούς: τους εμπόρους που πήγαιναν

την αυτοκρατορική αυλή. Η βασιλεία του Ιουστινια­

θαρραλέα να κάνουν συναλλαγές πέρα από το Δού­

νού είναι γεμάτη από επισκέψεις εξωτικών ηγεμό­

440

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

νων, και έκαναν κάθε προσπάθεια για να τους αφή-

λυτισμό στον χριστιανισμό, η αυτοκρατορική δι­

σουν μια έντονη εντύπωση από την παραμονή τους

πλωματία επρόκειτο να πετύχει μερικές από τις ω­

στο Βυζάντιο: η ομορφιά της πρωτεύουσας, η λα­

ραιότερες επιτυχίες της. Οι ιεραπόστολοι πείθουν ε­

μπρότητα του Ιερού Παλατιού, η πολυτέλεια της αυ-

πιδέξια τον βασιλιά και το περιβάλλον του και στη

τοκρατορικής ακρόασης, το πομπώδες τελετουργικό

συνέχεια κάνουν ολόκληρο το λαό να αλλάξει θρη­

της υποδοχής που τόνιζε την απόσταση ανάμεσα

σκεία. Τότε γίνονται έμπιστοι, σύμβουλοι, υπουργοί

στον αυτοκράτορα και σ’ εκείνους που δεχόταν. Επι-

του βασιλιά. Εγκαθίστανται επίσκοποι που λογοδο­

στρέφοντας στις πατρίδες τους όλοι αυτοί οι βάρβα­

τούν στην Κωνσταντινούπολη. Ο χριστιανισμός δεν

ροι διατηρούσαν την ανάμνηση του γοήτρου αυτού

φέρνει μόνο μαζί του μια νέα λατρεία, ένα άγνωστο

του αυτοκράτορα που δεχόταν τό­

και γοητευτικό λειτουργικό, αλλά εισάγει έναν ολό­

σο φιλικά και πλήρωνε τόσο κα­

κληρο κόσμο από ιδέες, αι­

λά. Προσπαθούσαν επίσης να

σθήματα, εξωτερικές

κρατήσουν ή να φέρουν στην

συνήθειες. Ένας νέος

Κωνσταντινούπολη τους κλη­

ΛI

ρονόμους των βαρβάρων ηγε­

ρου βυζαντινός, διεισ­

μόνων για να τους αναθρέ­

«»·<*.Oi—J-.

ψουν μέσα στον βυζαντινό πο­

-•vTe

λιτισμό και να τους προετοι­

-

1 :

.

-

■|, T

^

δύει στους ξένους και τους

μεταμορφώνει.

Επ ί της βασιλείας του

__

μάσουν να τον δεχθούν. Επ ί­

Ιουστινιανού από τις α­

σης δέχονταν στο Βυζάντιο

^ '»*·■“ J’‘*re®* •

τους δυσαρεστημένους που

^

;

~.L< i

δεν έλειπαν ποτέ στα βαρβα-

'cJo.Ak.C -<— · . 7 V’v

*> o j 2k « . ,.«. Λ. ^ .

ΓΧ · .

σίλευε. Τέλος δίχαζαν αυ-

κτές της Κριμαίας μέχρι την κοιλάδα του Ανω Νείλου, από τα βουνά του

σύμμαχοι σε μια σύγκρου­ ση με τον ηγεμόνα που βα­

v'~ -

"Y

ρικά κράτη και που μπορού­ σαν να γίνουν χρήσιμοι

^

" ^

o

V».

—

-

· *.·**"·**»·

Καυκάσου ώς τις οάσεις της Σαχάρας, οι βυζαντινοί ιεραπόστολοι έφεραν τον

V ™ ____

χριστιανισμό στους Γότ­ "V — — ,

j

•·£Ξ3ε:

τούς τους λαούς και τους αρχηγούς τους πυροδοτώ-

πολιτισμός, εξ ολοκλή­

θους της Κριμαίας, στους Αραβες της ερήμου της Συ­ ρίας, στο αραβικό βασίλειο

i

ντας τη ζήλια τους, κάνο­

του Χιμυάρ και στο αιθιοπι-

ντας τους μεν να πιστέ­

κό βασίλειο του Αξούμ,

ψουν ότι ήταν ανώτεροι από τους δε

στους Νοβάδες και

τους

και δίνοντας περισσότερα χρήματα και τιμές στους

Βλέμμυες της κοιλάδας του Νείλου και στους Βερβέ­

μεν παρά στους δε. Και έτσι πολλές φορές η αυτοκρα­

ρους της Βορείου Αφρικής και η επιτυχία αυτής της

τορική κυβέρνηση κατάφερνε, χωρίς να χρειαστεί να

θρησκευτικής προπαγάνδας εντυπώσιασε τόσο τους

επέμβει με τα όπλα, να εξουδετερώσει αυτούς τους

συγχρόνους ώστε πίστευαν ότι παρά τις ήττες της, η

λαούς ή ακόμη και να τους κάνει να αλληλοκατα-

χριστιανική αυτοκρατορία ήταν ακατανίκητη: “για­

στραφούν.

τ ί”, όπως λέει ο Κοσμάς, “έχει ως αποστολή να μην αφήσει να μειωθεί η έκταση του χριστιανικού κό­

Η βυζαντινή διπλωματία είχε ένα ακόμη μέσο

σμου, αλλά να την επεκτείνει στο άπειρο”.

δράσης. Ένας ποιητής του 6ου αιώνα έγραψε κά­

Ωστόσο, παρά τις επιτυχίες της, αυτή η ικανή δ ι­

που: Res R om ana dei est; terrenis non eget armis.

πλωματία είχε και ορισμένους κινδύνους. Ασφαλώς

Με τη θρησκευτική προπαγάνδα και τον προση­

η αυτοκρατορική καγκελαρία αντέτασσε συχνά στις

441

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C R Y Z X N X IN H C X Y T O K P X Y O P lX C

να, τα προβλήματα που αντιμετώπιζε.

αδιάκριτες απαιτήσεις των Βαρβάρων μια απόλυτη αδιαλλαξία επικαλούμενη την ανάμνηση του Κων­

Ο εκσλαβισμός της βαλκανικής χερσονήσου επέ­

σταντίνου και βεβαιώνονιαςότι ο ίδιος ο θεός, μέσω

βαλε άλλα καθήκοντα στη βυζαντινή διπλωματία

ενός αγγέλου, είχε παραδώσει στον πρώτο χριστιανό

μεταξύ του 7ου και του 10ου αιώνα. Εκείνη την ε­

αυτοκράτορα τα διάσημα της αυιοκρατορικής εξου­

ποχή οι Κροάτες και οι Σέρβοι είχαν εγκατασταθεί

σίας, ότι ο θεός του είχε δώσει τον τίτλο και τα προ­

σχεδόν σε ολόκληρο το Ιλλυρικό, οι Βούλγαροι ε ί­

νόμια που ανήκαν μόνο σ’ αυτόν στον κόσμο, ότι ο

χαν κατακτήσει ολόκληρο το βορειοανατολικό τμή­

θεός του είχε υπαγορεύσει τη συμπεριφορά που έ­

μα της χερσονήσου. Κατά τον αιώνα του Ιουστινια­

πρεπε να ακολουθεί σε όλες τις δύσκολες περιπτώ­

νού δρούσαν κυρίως πέρα από τον Δούναβη. Τώρα

σεις. Σε άλλα όμως σημεία το Βυζάντιο ενεργούσε με

έπρεπε να προσπαθήσουν να κερδίσουν κάποια ε­

λιγότερη σύνεση. Εκθέτοντας στα μάτια των ξένων τα

πιρροή πάνω στους νεοφερμένους στα νότια του με­

πλούτη του, μοιράζοντάς τους γενναιόδωρα χρήμα­

γάλου ποταμού, σ’ αυτό που ήταν άλλοτε μέρος της

τα, τους άνοιγε την όρεξη και όταν αρνιόταν να τους ι­

αυτοκρατορίας. Αυτή τη φορά η θρησκευτική προ­

κανοποιήσει, οι Βάρβαροι είχαν πάντα έτοιμο ένα

παγάνδα ήταν κυρίως εκείνη που πέτυχε ουσιαστι­

μέσο για να εκβιάσουν την αυτοκρατορική θέληση:

κά αποτελέσματα κατά τον 9ο και τον 1Οο αιώνα. Ο

την εισβολή. Και επειδή σ’ αυτές τις περιπτώσεις α­

Κωνσταντίνος ο Πορφυρογέννητος διηγείται ότι την

γόραζαν πολύ ακριβά την υποχώρησή τους, ενθαρ-

εποχή του Ηράκλειου, οι Κροάτες και οι Σέρβοι, α­

ρύνονταν να ξαναρχίσουν. Οι ιστορικοί του 6ου αιώ­

φού προσκλήθηκαν από τον αυτοκράτορα, είχαν

να επέκριναν αυστηρά τις τρελές γενναιοδωρίες του

πάρει απ’ αυτόν εδάφη σε ολόκληρο το δυτικό τμή­

αυτοκράτορα, αυτό το αδιάκοπο πάρε-δώσε και τον

μα της βαλκανικής χερσονήσου και είχαν δεχθεί

κύκλο που δεν έκλεινε ποτέ. Κ ι όμως, παρά τις ήττες

σαν αντάλλαγμα να προσηλυτιστούν στον χριστιανι­

των τελευταίων χρόνων της βασιλείας, τις μερικές α­

σμό και να γίνουν υποτελείς της αυτοκρατορίας. Αν

ποτυχίες της διπλωματίας, οι ίδιοι αυτοί ιστορικοί

και αυτή η διήγηση είναι πολύ αμφίβολη και αντα-

δεν είχαν μπορέσει να μην επαινέσουν τη σύνεση

ποκρίνεται περισσότερο στη ματαιοδοξία του αυτο­

(προμήθεια), την ορθότητα των απόψεων (ευβου-

κράτορα παρά στην πραγματικότητα, φαίνεται βέ­

βία), την οξύνοια (το αγχίνουν) του αυτοκράτορα

βαιο ότι στα τέλη του 9ου αιώνα οι Κροάτες και οι

στην άσκηση της διπλωματίας του. Ακόμη και οι κα­

Σέρβοι είχαν προσηλυτιστεί στον Χριστιανισμό από

τήγοροί του, κατά τον Αγαθία, ήταν υποχρεωμένοι

τον Βασίλειο Α ' και υπήρξαν πιστοί σύμμαχοι για

να θαυμάσουν την “προβλεπτικότητα και την ικανό­

το Βυζάντιο στον αγώνα του κατά των Βουλγάρων.

τητά του” και το πώς “χωρίς να τραβήξει το σπαθί, με

Μετά τη νίκη του Βασιλείου Β ' επί του τσάρου Σα­

την εξυπνάδα του νικούσε και πραγματοποιούσε τις

μουήλ, ο αυτοκράτορας αντάμειψε τους κροάτες αρ­

ελπίδες του”. Και ο Μένανδρος έχει γράψει τη χαρα­

χηγούς δίνοντάς τους πλούσια κτήματα και αξιώμα­

κτηριστική αυτή φράση: “Χωρίς πόλεμο, μόνο με

τα και φαίνεται ότι δέχτηκαν να γίνουν υποτελείς

την εοβουβία του, θα είχε καταστρέψει τους Βαρβά­

του Βυζαντίου. Η ίδια πολιτική έφερε στη σφαίρα ε­

ρους αν είχε ζήσει αρκετό καιρό”. Όσο διήρκεσε η

πιρροής της αυτοκρατορίας τα μικρά σέρβικά κράτη

βυζαντινή αυτοκρατορία, η αυτοκρατορική διπλω­

που είχαν ιδρυθεί στην ακτή της Αδριατικής και

ματία διατήρησε τα ίδια μέσα δράσης, συμπληρώνο-

που ασφαλώς επηρεάζονταν από τις πόλεις της α­

ντάς τα μόνο με μερικά άλλα όπως οι γάμοι που ένω­

κτής που ανήκαν ακόμη στην αυτοκρατορία και α­

ναν ξένους ηγεμόνες με γυναίκες της βυζαντινής αρι­

ποτελούσαν το θέμα της Δαλματίας.

στοκρατίας και μερικές φορές ακόμη και με πριγκί-

Εκείνο όμως που απασχόλησε σοβαρά τη βυζαντι­

πισσες της αυτοκρατορικής οικογένειας. Και με όλα

νή διπλωματία ήταν κυρίως το βουλγαρικό ζήτημα.

αυτά η διπλωματία κατάφερε να λύσει χωρίς μεγάλο

Από το τέλος του 7ου αιώνα ώς τα μέσα του 9ου, υ­

κόπο και ακόμη καλύτερα απ’ όσο κατά τον 6ο αιώ­

πήρχαν μόνο πόλεμοι και συνεχείς αγώνες μεταξύ

442

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ICTO PIX T H C R Y Z X N T IN H C X Y 'T O K P X 'T O P lX C

Βυζαντίου και Βουλγάρων. Όμως, από το πρώτο

νούπολη για να πάρει βυζαντινή παιδεία και σπού­

τρίτο του 9ου αιώνα, ο χριστιανισμός άρχισε να ε ι­

δασε εκεί, κατά την έκφραση ενός βυζαντινού χρονι­

σχωρεί στους Βουλγάρους και η αυτοκρατορική πο­

κογράφου “τη ρητορική του Δημοσθένη και τους

λιτική παρακολουθούσε με ενδιαφέρον τις προό­

συλλογισμούς του Αριστοτέλη” σε σημείο ώστε να

δους του, βλέποντας σ’ αυτόν ένα μέσο για να εξα­

τον αποκαλούν μισο-Έλληνα (ημίαργος). Επρόκει-

σφαλίσει την επιρροή της στο βαρβαρικό βασίλειο.

το να κρατήσει για πολύ καιρό την ανάμνηση της

Ο προσηλυτισμός του τσάρου Βόρι το 864 δικαίωσε

διαμονής του στη βυζαντινή πρωτεύουσα: όταν δια­

αυτές πς προσδοκίες. Ο βούλγαρος ηγεμόνας ήρθε

δέχθηκε τον πατέρα του, η πρώτη του φροντίδα ή­

στην Κωνσταντινούπολη για να δεχθεί ίο βάπτισμα,

ταν να εισαγάγει στην αυλή του τους τίτλους, τις εν­

ο ίδιος ο αυτοκράτορας θέλησε να είναι ανάδοχός

δυμασίες, το τελετουργικό της αυτοκρατορικής αυ­

του και του έδωσε το χριστιανικό όνομα Μιχαήλ

λής ώστε να φαίνεται σχεδόν ίσος με τον βυζαντινό

και ο Πατριάρχης Φώτιος, που ήταν ο βασικός δη­

αυτοκράτορα. Πράγματι, αν και δεχόταν την επιρ­

μιουργός αυτής της μεγάλης επιτυχίας χαιρέτιζε με

ροή του βυζαντινού πολιτισμού στο βασίλειό του, ε ί­

χαρά στο πρόσωπο του νεοφώτιστου “το ωραιότερο

χε μεγάλες βλέψεις: φιλοδοξούσε να κατακτήσει την

κόσμημα των προσπαθειών του”. Ακολουθώντας το

ηγεμονία των Βαλκανίων και παρά λίγο να το κα­

παράδειγμα του ηγεμόνα ίου, ολόκληρος ο βουλγα­

τορθώσει με τον μακροχρόνιο πόλεμό του κατά του

ρικός λαός προσηλυτίστηκε και παρά τον στιγμιαίο

Βυζαντίου. Όταν όμως πέθανε το 927 αφήνοντας

δισταγμό μεταξύ Βυζαντίου και Ρώμης, ο βούλγαρος

τον θρόνο σ’ ένα ανήλικο παιδί, όλα άλλαξαν. Η ε ι­

τσάρος αποφάσισε να δεχθεί τη βυζαντινή επιρροή:

ρήνη αποκαταστάθηκε ανάμεσα στα δύο κράτη και

δέχθηκε στη χώρα του τον ορθόδοξο κλήρο και επέ­

κατά την πολύχρονη βασιλεία του τσάρου Πέτρου

στρεψε στη σφαίρα επιρροής του Βυζαντίου. Ο νεα­

(927-968) η επίδραση του Βυζαντίου διείσδυσε βα­

ρός Συμεών, ο γιος του, στάλθηκε στην Κωνσταντι­

θιά στη Βουλγαρία. Η βυζαντινή διπλωματία έκανε

443

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IA . T H G K Y Z X N T I N H C X Y 'T O K P X 'T O P lX C

ό,ιι χρειαζόταν γι’ αυτό. Σε ένδειξη εξαιρετικής εύ­

10ου αιώνα, η Όλγα, μεγάλη πριγκίπισσα του Κιέ-

νοιας έδωσαν στον βούλγαρο τσάρο τον τίτλο του βα-

βου να έρθει στην Κωνσταντινούπολη να επισκεφτεί

σιβέως, πράγμα που τον έκανε σχεδόν ίσο με τον αυ­

τον αυτοκράτορα και να δεχθεί το βάπτισμα. Επίσης,

τοκράτορα και παντρεύτηκε μια πριγκίπισσα της αυ-

πολλοί Ρώσοι σύχναζαν στην Κωνσταντινούπολη.

τοκρατορικής οικογένειας, την εγγονή του Ρωμανού

Πολλοί έρχονταν ως έμποροι για δουλειές, άλλοι

Λακαπηνού. Στην Κωνσταντινούπολη επεφύλασ-

κατατάσσονταν στο στρατό στον οποίο έδιναν θαυμά­

σαν μεγάλες τιμές στους Βουλγάρους. Οι πρεσβευτές

σιους στρατιώτες και στο στόλο, στον οποίο έδιναν ε­

του τσάρου, οι “βούλγαροι φίλοι” όπως τους αποκα-

ξαιρετικούς ναύτες. Και όλοι αυτοί οι άνθρωποι έ­

λούσαν, γίνονταν δεκτοί με μια ευγένεια που πλή­

παιρναν λίγο-λίγο κάτι από τη βυζαντινή επιρροή.

γωνε σκληρά τον εγωισμό ορισμένων δυτικών πρε­

Έτσι δεν είναι καθόλου παράξενο ότι στα τέλη του

σβευτών. Και φαινόταν ότι τα σλαβικά κράτη, που

1Οου αιώνα, ο εγγονός τηςΌλγας, ο μέγας πρίγκιπας

στη

Βλαδίμηρος, προση­

βαλκανική χερσόνη­

λυτίστηκε με τη σειρά

σο, έμπαιναν όλο και

του, βαπτίστηκε στη

είχαν

ιδρυθεί

περισσότερο

^a^oiuJTOjjTriv\T7»iOp6wfaKaS/i> ym p«j. Jk]

στη

ωσε ολόκληρο το λαό

σφαίρα επιρροής του I atfj*orl<^ Zi* ^ 7!* ·] w » ^7Ϊ ^ TOP»OV* Γ.

Βυζαντίου. Όμως ακόμη και

aeVe,

του να δεχτεί τη χρι­ στιανική πίστη. Ταυ­

πέρα από τα όρια της αυτοκρατορίας, η θρη­

Χερσώνα και υποχρέ­

τόχρονα, παντρευό­

TUJr*pi(Jur((jju&L
ταν μια

βυζαντινή

σκευτική δράση του

πριγκίπισσα. Και η

Βυζαντίου επενεργού­

βυζαντινή διπλωμα­

σε στους Σλάβους. Ε ί­

τία είχε κάθε λόγο να

ναι γνωστή η αποστο­

είναι υπερήφανη για

λή που για μια ακόμη

ένα γεγονός που έκα­

φορά κάτω από την ε­

νε τη Ρωσία να μπει

πιρροή του Φωτίου, έ­

στη σφαίρα επιρροής

καναν ο Κύριλλος και

του Βυζαντίου όχι μό­

ο Μεθόδιος

στους

νο μέσω της θρησκεί­

Σλάβους της Μορα­

ας αλλά και μέσω της

βίας και οι μακροχρό­

κοινωνικής οργάνω­

fU

νιες συνέπειες που ε ί­

σης, της εκπαίδευ­

χε, παρά τη σύντομη διάρκειά της, η επιχείρηση εκεί­

σης, της λογοτεχνίας και της τέχνης.

νων που ονομάστηκαν απόστολοι των Σλάβων. Και

Σ ’ αυτές τις ίδιες περιοχές της νότιας Ρωσίας βρι­

επίσης μέσω της θρησκευτικής προπαγάνδας θα δέ­

σκόταν το βασίλειο των Χαζάρων. Το Βυζάντιο δια­

χονταν τη βυζαντινή επιρροή άλλοι Σλάβοι, οι Ρώσοι.

τηρούσε καλές σχέσεις μαζί του. Στο πρώτο μισό του

Από τα τέλη του 9ου αιώνα βρίσκουμε στους επι­

9ου αιώνα, μετά από αίτηση του ηγεμόνα των Χαζά­

σκοπικούς καταλόγους έναν επίσκοπο Ρωσίας, η ε­

ρων, ο αυτοκράτορας είχε θέσει στη διάθεσή του ένα

πισκοπή του οποίου πρέπει να έμοιαζε πολύ με τις

βυζαντινό μηχανικό που έχτισε το κάστρο της Σαρ-

σημερινές επισκοπές in partibus infidelium (σε τό­

κέλ που ήταν προορισμένο να προστατεύει το βασί­

πους απίστων). Ήταν ωστόσο η αφετηρία της βυζα­

λειο από τις επιθέσεις των Πατζινάγκων. Εξάλλου,

ντινής προπαγάνδας στους Ρώσους και όπως φαίνε­

στη χώρα των Χαζάρων όπου ανθούσε ο Ιουδαϊ­

ται σημείωσε αρκετή πρόοδο ώστε στα μέσα του

σμός, η βυζαντινή διπλωματία προσπαθούσε να ε ι­

444

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C B Y 2 X N T I N H C Χ Υ Τ O K P Y T O P lX C

σαγάγει ιη χριστιανική πίστη. Διηγούνται ότι προ­

ντα ηγεμόνων, η πρώτη προσωπικότητα που ανα­

τού πάει να κηρύξει στους Σλάβους της Μοραβίας, ο

φέρεται είναι ο πάπας που χαρακτηρίζεται ως “α­

Κύριλλος στάλθηκε σε αποστολή στους Χαζάρους

γιότατος πάπας, πνευματικός πατέρας του αυτοκρά­

και έγινε καλά δεκτός. Συζήτησε με τους ραβίνους

τορα”. Μεταξύ των λαϊκών ηγεμόνων, ο πρώτος που

και πήρε από τον ηγεμόνα την άδεια να κηρύξουν οι

αναφέρεται είναι ο Χαλίφης της Βαγδάτης που επο­

έλληνες ιερείς τον χριστιανισμό. Η ακρίβεια αυτής

νομάζεται “ο πολύ τιμημένος, ευγενέστατος και έν­

της αφήγησης έχει αμφισβητηθεί. Πάντως ένα είναι

δοξος ηγεμόνας των Αγαρηνών” και οι επιστολές

βέβαιο: υπήρχε χριστιανική επισκοπή στη χώρα

που του απευθύνουν είναι σφραγισμένες με χρυσή

των Χαζάρων. Και αυτό ήταν μια ακόμη ικανοποίη­

σφραγίδα αξίας τεσσάρων χρυσών σκούδων και ε ί­

ση για τη βυζαντινή δ ι­

ναι μαζί με τον εμίρη

πλωματία που, κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου, χρωστούσε στη χριστιανική προ­

της Αιγύπτου ο μονα­ ^ U-L.T.J. A ',* .

/

*'

•

c

_ ; ··1 t

επιτυχίες, τον προση­

: v,

u

' C ·

fl

| '

u

λαιο του βιβλίου των Τεβετών μας δείχνει

<

r

τισμό της Ρωσίας.

.

/

•

/ ,

,

.

/

.

.

f

I '

κόσμο για τον οποίο

.

χρησιμοποιούν τόσο

*r-

μεγάλη

T t t t u :·

'

t

r *■<»./ t . - | V - g u ; f 1 (

ti.·'

σιλεύς των βασιλέων της Αρμενίας και ο η­

}

i

t /

'

«r-»iv/15-7.r*.->> o I ■ . . A, π,-.ι. nnnp^nry/xti*. /r>— J· I’-V-Ii /»r-

'-V *

"

SjitjUUa/

'

./V») «.« | · η··'

δράσης αυτής της δ ι­

-

, , ' i i - > . S - · >« v < · '· 1· J . * .

· r '-

. ·

· ji, ir'

κατά το

Ακολουθούν δύο αρ­ μένιοι ηγεμόνες, ο βα­

· ·

sti···::’

σφραγίδα.

«s’*-*·' 0

. 1 .. jj< isi -,; ι λ ·.:

/.r; i.-im ii-e/Xntyi . j’

t v ·. · . . ) · ' , , n / i

—;*■··■».

ποιο ήταν το πεδίο πλωματίας

.

f Im

:~t,~ H-’j#' 4%r%h*+r

·*

yxi

rtf/T*·*y/. tfiS : *

* .u

$- · i

, · .fiiijrit 'Sv+r* *

o

r jr w r / T V i.ii.

r

4

λυτισμό της Βουλγα­

δικός ηγεμόνας στον

»

—/f.J rvafflfU*·-

]· /

- Λΐ-ι&'χχ. | ♦

Ένα περίεργο κεφά­

0

-°-Γ«;· •I .«4^r *A TIMiU

παγάνδα δύο μεγάλες

ρίας και τον προσηλυ­

0

, *

γεμόνας του Βασπουραχάν, που φέρει επί­ σης τον τίτλο του βασιλέως των βασιλέων. Και οι δύο χαρακτηρί­ ζονται

“πνευματικοί

πρώτο μισό του 10ου

γιοι του αυτοκράτορα”

αιώνα.

και η χρυσή σφραγίδα

Η

αυτοκρατορική

που

καγκελαρία, που έδινε

στις επιστολές που α­ πευθύνονται σ’ αυτούς

πάντοτε μεγάλη σημα­ σία στο πρωτόκολλο, είχε καθορίσει με α­

επισυνάπτεται

•' '

.

"**·. •

.

.

u

"? <

'

w a y ■Λ Α ' Λ ί » · Τ ' .

. .

. <

"T‘ ii t ··/.’>!/ u i; K4 t

*

j <

.· I .

*

IT·'

1

·- . . 1, . .~r. r·— . · .

έχει αξία τριών χρυ­ σών σκούδων. Μεταξύ

κρίβεια τους τίτλους

των άλλων σημαντι­

που έπρεπε να δίνουν

κών ηγεμόνων βρί­

στους διαφόρους ηγεμόνες με τους οποίους δια­

σκουμε τον βασιλιά της Ιβηρίας που έφερε κληρο­

πραγματευόταν και την αξία της χρυσής σφραγίδας

νομικά τον υψηλό βυζαντινό τίτλο του κουροπαλά-

που έβαζαν στην αυτοκρατορική επιστολή που τους

τη, τον εξουσιοκράτορα της Αλανίαςπου χαρακτηρί­

έστελναν. Οι πληροφορίες που έχει διασώσει το βι­

ζεται επίσης πνευματικός γιος του αυτοκράτορα και

βλίο των Τεβετών μας

πληροφορεί ταυτόχρονα

τον τσάρο της Βουλγαρίας που ονομάζεται “χάριτι

ποια ήταν τα κράτη με τα οποία είχε σχέσεις το Βυ­

θεία ηγεμόνας του χριστιανικότατου λαού των

ζάντιο και την αξία που απέδιδαν στην πρωτεύουσα

Βουλγάρων” και για τον οποίο μία συμπληρωματι­

στους διαφόρους ηγεμόνες με τους οποίους συναλ­

κή σημείωση μας πληροφορεί ότι έχει τώρα τον τίτ­

λάσσονταν. Σ ’ αυτό τον κατάλογο των περίπου εξή­

λο του βασιλέως. Ακολουθούν πολυάριθμοι ηγεμό­

445

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X 'T H C K Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P l X C

νες, μεγάλοι ή μικροί, σε όλα τα μέρη του γνωστού

τα κράτη του Καυκάσου και από τους ηγεμόνες της

κόσμου, ο βασιλιάς της Γαλλίας και ο βασιλιάς της

Αρμενίας. Και η μεγάλη φιλοδοξία της βυζαντινής

Γερμανίας που και οι δύο αποκαλούνται “πνευματι­

διπλωματίας ήταν να μεταμορφώσει την πλειοψη-

κοί αδελφοί του αυτοκράτορα", στην ανατολική Ευ­

φία αυτών των υποτελών σε υπηκόους της αυτοκρα­

ρώπη οι ηγεμόνες των Ρώσων, των Πατζινάγκων,

τορίας. Αυτός ήταν ο κύριος στόχος της βυζαντινής

των Χαζάρων και έξω από την Ευρώπη ο ηγεμόνας

διπλωματικής δράση στην Ασία.

των Τούρκων, ο εμίρης της Αφρικής, ο εμίρης της

Στα ασιατικά σύνορα της μοναρχίας, η βυζαντινή

Αιγύπτου και άλλοι ηγεμόνες ακόμη πιο μακρινοί

αυτοκρατορία είχε αντιμετωπίσει διαδοχικά δύο

όπως ο ηγεμόνας της Αραβίας και ο ηγεμόνας της

μεγάλους αντιπάλους: τους Πέρσες, που προκαλού-

Ινδίας. Και όλα αυτά δείχνουν καθαρά την έκταση

σαν μεγάλο φόβο ώς την ημέρα που ο Ηράκλειος

των διπλωματικών σχέσεων της αυτοκρατορίας.

θριάμβευσε επί της μοναρχίας των Σασσανιδών,

Ορισμένοι από τους ηγεμόνες που απαριθμούνται

που συμπαρασύρθηκε λίγο αργότερα από την αρα­

ήταν υποτελείς της αυτοκρατορίας στην οποία πρό-

βική εισβολή και, μετά τους Πέρσες, τους Αραβες,

σφεραν τη διπλή υπηρεσία να καλύπτουν σε ορι­

που εγκαταστάθηκαν αρχικά στη Δαμασκό με τους

σμένα σημεία τα σύνορ' της μοναρχίας και να συ­

Ομεϋάδες και αργότερα στη Βαγδάτη με τους Αβασί-

ντελούν στην εξάπλωσα της βυζαντινής επιρροής.

δες χαλίφηδες. Για πολύ καιρό το Βυζάντιο βρισκό­

Αυτοί κατατάσσονταν σε τέσσερις ομάδες: ιταλοί υ­

ταν σε συνεχή πόλεμο εναντίον των Μουσουλμά­

ποτελείς, μικροί λογγοβαρδοί ηγεμόνες της Κομπα­

νων, αρχικά, από τα μέσα του 7ου ώς τις αρχές του

νίας, αρχηγοί των ναυτικών δημοκρατιών όπως το

9ου αιώνα για να αντισταθεί στη μουσουλμανική

Αμάλφι, η Νάπολη ή Γαέτη και κυρίως η Βενετία.

εισβολή και στη συνέχεια, από τα μέσα του 9ου ώς

Από την καταγωγή της, τα ήθη της, τον πολιτισμό

τις αρχές του 1Οου αιώνα για να οδηγήσει σε μια ν ι­

της, την τέχνη της, η Βενετία ήταν μια εξ ολοκλήρου

κηφόρα επίθεση τα αυτοκρατορική στρατεύματα πέ­

ελληνική πόλη που βρισκόταν κάτω από την επιρ­

ρα από τον Ευφράτη και μέχρι τη Συρία. Ωστόσο υ­

ροή του Βυζαντίου. Ε ίχε μείνει πάντοτε πιστή στην

πήρχαν μερικά διαστήματα ειρήνης που άφηναν

αυτοκρατορία, ακόμη και την εποχή του Καρλομά-

χώρο για διπλωματικές σχέσεις, ανταλλαγές πρε­

γνου και συνδεόταν με στενούς δεσμούς με την αυ­

σβειών στις οποίες οφείλουμε μερικές ενδιαφέρου­

τοκρατορική αυλή. Οι δόγηδες ήταν υπερήφανοι ό­

σες εκθέσεις των αράβων απεσταλμένων σχετικά με

ταν δέχονταν από τον αυτοκράτορα τους βυζαντινούς

την αυτοκρατορική αυλή και τον βυζαντινό κόσμο,

τίτλους του πρωτοσπαθάριου, του πατρικίου ή του

και σημαντικές πνευματικές και καλλιτεχνικές σχέ­

προέδρου. Ήταν ευτυχείς να στέλνουν τους γιους

σεις. Στην Κωνσταντινούπολη έτρεφαν κάποιο θαυ­

τους να μείνουν για ένα διάστημα στην Κωνσταντι­

μασμό για την αυλή των χαλίφηδων και είδαμε την

νούπολη και να ενωθούν με γάμους με πριγκίπισ-

ιδιαίτερη εκτίμηση με την οποία αντιμετώπιζαν

σες της αυτοκρατορικής οικογένειας. Και με την πο­

τους δύο μεγάλους ηγεμόνες του Ισλάμ. Και πολλές

λυτελή ενδυμασία του, το τελετουργικό που τον πε­

φορές έχτισαν στο εσωτερικό του αυτοκρατορικού

ριέβαλλε, ο δόγης φαινόταν σαν ανώτερος βυζαντι­

παλατιού κτίρια εμπνευσμένα από τα πρότυπα που

νός λειτουργός. Από νωρίς η αυτοκρατορική κυβέρ­

πρόσφερε η αραβική αρχιτεκτονική. Στη Βαγδάτη έ­

νηση είχε δείξει στους Βενετούς την εμπιστοσύνη

τρεφαν επίσης μεγάλο σεβασμό για τον βυζαντινό

της, αναθέτοντάς τους την αστυνόμευση της Αδριατι-

πολιτισμό, για τη λάμψη της αυλής της Κωνσταντι­

κής, και τη φιλία της παραχωρώντας τους μια πλεο­

νουπόλεως, για την πνευματική και καλλιτεχνική

νεκτική εμπορική συνθήκη, την πρώτη από εκείνες

δόξα του Βυζαντίου. Οι έλληνες πρεσβευτές στη Βα­

που θεμελίωσαν τη δύναμη της Βενετίας στην Ανα­

γδάτη θάμπωναν την αραβική πρωτεύουσα με τη

τολή. Αλλες ομάδες υποτελών αποτελούνταν από

μεγαλοπρέπειά τους και έλεγαν γύρω τους ότι αν ο

τους ιλλυριούς, κροάτες και σέρβους ηγεμόνες, από

πρεσβευτής σκορπούσε το χρήμα σε τόση αφθονία,

446

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P l X C

ο κύριος που τον έστελνε θα έπρεπε να είναι ακόμη

κατά τον 7ο αιώνα, τον Λέοντα τον Αρμένιο κατά τον

πλουσιότερος. Οι βυζαντινοί σοφοί γίνονταν καλά

9ο, τον Ρωμανό Λακαπηνό και τον Ιωάννη Τζιμι-

δεκτοί στη Βαγδάτη και ο χαλίφης τους κρατούσε

σκή κατά τον 1Οο. Της οφείλε τέλος εξαίρετους στρα­

ευχαρίστως κοντά του όπως συνέβη στην περίπτω­

τιώτες. Οι Αρμένιοι συγκαταλέγονταν από τον 10ο

ση του Δέοντος του Φιλοσόφου, μεγάλου μαθηματι­

αιώνα μεταξύ των καλύτερων στρατευμάτων της αυ­

κού, που αρνήθηκε τις κολακευτικές προσφορές του

τοκρατορίας. Κάτω από αυτές τις συνθήκες ήταν κα­

μουσουλμάνου ηγεμόνα ενθυμούμενος ότι ο βυζα­

τανοητό να ονειρεύεται η αυτοκρατορική κυβέρνη­

ντινός αυτοκράτορας “δεν ήθελε καθόλου να παρα­

ση να μεταμορφώσει σε υπηκόους της αυτοκρατο­

χωρήσει στους άλλους ό,τι του ανήκε και να παρα­

ρίας αυτούς τους πληθυσμούς που είχαν δεχθεί τη

δώσει στους βαρβάρους τη γνώση των πραγμάτων

βυζαντινή επιρροή. Η αυτοκρατορική διπλωματία

με τα οποία ο ρωμαϊκός λαός είχε κερδίσει την εκτί­

μεταχειριζόταν γΓ αυτό το σκοπό τα πιο διαφορετικά

μηση και τον θαυμασμό όλων”.Όμως παρά τις ευγε­

μέσα, είτε υποχρεώνοντας έναν αρμένιο ηγεμόνα να

νικές και παροδικές αυτές σχέσεις, η βυζαντινή δ ι­

παραχωρήσει αμέσως τις κτήσεις του με αντάλλαγ­

πλωματία επιδίωκε πολύ υψηλούς στόχους στην

μα κάποιο υψηλό βυζαντινό αξίωμα ή επιτυγχάνο­

Ασία και ιδίως από την πλευρά της Αρμενίας.

ντας μία διαθήκη με την οποία ένας ηγεμόνας κλη­

Η Αρμενία είχε στενές σχέσεις με το Βυζάντιο που,

ροδοτούσε τα κράτη του στην αυτοκρατορία. Η βασι­

κατά τον 9ο αιώνα, είχε αποκαταστήσει το βασίλειο

λεία του Βασιλείου Β ' σημείωσε τον θρίαμβο αυτής

της αρμενίας που είχε καταργηθεί από τον 4ο αιώνα

της πολιτικής. Το 1000, η αυτοκρατορία απέκτησε έ­

και πάντα δεχόταν ευνοϊκά στο έδαφος του τους

να μέρος του βασιλείου της Ιβηρίας που της κληρο­

Αρμένιους που υποχρεώνονταν να εγκαταλείψουν

δότησε πεθαίνοντας ο κουροπαλάτης Δαβίδ και κα­

την πατρίδα τους. Κατά τον 9ο αιώνα όλοι οι αρμένι­

θώς ερχόταν να παραλάβει την περιοχή που του είχε

οι ηγεμόνες ήταν υποτελείς του Βυζαντίου και ήταν

παραχωρηθεί ο αυτοκράτορας, σ’ ένα θριαμβευτικό

πολύ υπερήφανοι για την υποδοχή που τους έκαναν

ταξίδι, δεχόταν τις τιμές όλων των αρμένιων ηγεμό­

όταν έρχονταν στην Κωνσταντινούπολη, για τους

νων. Λίγο αργότερα ο ηγεμόνας του Βασπουραχάν

τίτλους που έπαιρναν και για τα δώρα με τα οποία

παραχωρούσε τα εδάφη του στην αυτοκρατορία με

τους γέμιζαν. Οι αρμένιοι ευγενείς, συχνά πολύ φτω­

αντάλλαγμα το αξίωμα του στρατηγού της Σεβαστεί­

χοί, έρχονταν πρόθυμα να υπηρετήσουν στον αυτο-

ας. Και τέλος ο παγκρατιδης βασιλιάς της Αρμενίας

κρατορικό στρατό και ορισμένοι από αυτούς τους τυ­

Ιωάννης Σεμπάντ αποφάσιζε με τη διαθήκη του ότι

χοδιώκτες απέκτησαν λαμπρές περιουσίες. Το Βυζά­

μετά το θάνατό του το βασίλειό του και η πρωτεύου-

ντιο οφείλε στην Αρμενία πολλούς από τους καλύτε­

σά του Άνι θα περνούσαν στους Βυζαντινούς. Και α­

ρους στρατηγούς του, εξαιρετικούς διοικητικούς. Της

πό το 1020 ώς το 1022 ο Βασίλειος Β ' έκανε ένα

οφείλε και αρκετούς αυτοκράτορες: τον Ηράκλειο

καινούργιο θριαμβευτικό ταξίδι στην Αρμενία.

447

I

I C T O P I X " T H C K Y Z X N T I N H C X Y T 'O K P X 'T O P lX C

Ασφαλώς αυτές ήιαν μεγάλες επιτυχίες που αύξαναν

δράση της μέχρι το βασίλειο της Ιερουσαλήμ: γόμοι

το έδαφος της αυτοκρατορίας και ενίσχυαν το γόητρό

ένωσαν πολλές βυζαντινές πριγκίπισσες με τους ηγε­

της. Όμως ίσως αυτές οι επιτυχίες ήταν περισσότερο

μόνες των λατινικών κρατών και οι βασιλείς της Ιε ­

φαινομενικές παρά πραγματικές. Γιατί με την προ­

ρουσαλήμ ήταν υπερήφανοι για την καλή υποδοχή

σάρτηση της Αρμενίας εξαφανιζόταν ένα κράτος που

που τους επεφύλασσαν στην αυλή της Κωνσταντι­

εμπόδιζε την πολύ άμεση επαφή ανάμεσα στον αρα­

νουπόλεως, όπως στην περίπτωση του ταξιδιού που

βικό και στον βυζαντινό κόσμο.

έκανε στην Κωνσταντινούπολη ο βασιλιάς Αμάουρι,

Οι Κομνηνοί κατά τον 13ο αιώνα προσπάθησαν

τη διήγηση του οποίου μας άφησε ο Γουλιέλμοςτης

με παρόμοια μέσα να εξασφαλίσουν τη βυζαντινή ε­

Τύρου. Από την πλευρά της Δύσης υπήρχαν άλλα

πιρροή στη Συρία/Οταν η πρώτη σταυροφορία οδή­

πολύ σοβαρά προβλήματα. Και πρώτα απ’ όλα το

γησε στην Κωνσταντι­

πρόβλημα των σχέσε­

νούπολη τους μεγά­

ων με τον Πάπα. Όσο

λους στρατούς της Δύ­

η Ιταλία που ανακατα­

σης, ο Αλέξιος Κομνη­

κτήθηκε από τον Ιου­

νός ανησύχησε πολύ

στινιανό ήταν μέρος

και η βυζαντινή δ ι­

της βυζαντινής αυτο­

πλωματία χρειάστηκε

κρατορίας, παρά τον

πολλή δουλειά για να

φαινομενικό σεβασμό

κλείσει μια συμφω­

που έδειχναν για τον

νία με τους μεγάλους

ποντίφικα, ο αυτο­

λατίνους βαρόνους. Το

κράτορας απαιτούσε

κατάφερε όμως, αρκε­

να κυβερνά τον αρχη­

τά δύσκολα με ορι­

γό της ρωμαϊκής εκ­

σμένους αρχηγούς της

κλησίας εξίσου δε-

σταυροφορίας όπως ο

σποτικά όσο κυβερ­

Γοδεφρείδος

νούσε τις άλλες μεγά­

του

Μπουγιόν και ευκο­

λες

λότερα με άλλους που

προσωπικότητες.

εκκλησιαστικές Ο

ήταν πιο ευαίσθητοι στην έλξη του χρήματος και

Σιλβέρος και ο Βιγίλιος, κατά τον 6ο αιώνα, ο Μαρ­

των αξιωμάτων, όπως ο Βοημούνδος του Τάραντα

τίνος κατά τον 7ο, έζησαν τη σχετική εμπειρία και οι

και τελικά κλείστηκε μια συμφωνία με την οποία οι

σχέσεις μεταξύ Βυζαντίου και Ρώμης ήταν συχνά δύ­

μεγάλοι λατίνοι βαρόνοι δεσμεύονταν να υπηρετή­

σκολες. Όταν στα μέσα του 8ου αιώνα η παποσύνη

σουν τον αυτοκράτορα, να εργαστούν γι’ αυτόν υπό

απελευθέρωσε τη Ρώμη από την αυτοκρατορική ε­

ορισμένους όρους και να αναγνωρίσουν ότι ήταν

ξουσία και ο πάπας έγινεανεξάρτητος ηγεμόνας, η

σχεδόν υποτελείς του. Σ ’ αυτή τη συμφωνία βάσισε

κατάσταση δενβελτιώθηκε καθόλου. Ασφαλώς η

το Βυζάντιο τις αξιώσεις του για την επικυριαρχία

Ρώμη, όπου υπήρχαν ελληνικά μοναστήρια, όπου

της λατινικής ηγεμονίας της Αντιόχειας, που επι­

υπήρχε μία ελληνική συνοικία, όπου η επίδραση

βλήθηκε από τον Αλέξιο Κομνηνό στον Βοημούνδο

της βυζαντινής τέχνης παρέμεινε αισθητή για πολύ

και έγινε πραγματικότητα από τον Μανουήλ Κομνη­

καιρό στη διακόσμηση των εκκλησιών, ήταν από ο­

νό, ανάγκασε τον Ρενώ του Σατιγιόν να δηλώσει υ-

ρισμένες απόψεις μια κατά το ήμισυ βυζαντινή πόλη

ποτέλεια στην αυτοκρατορία και να δεχθεί έλληνα

όπου γινόταν συχνά αισθητή η επιρροή της Ανατο­

πατριάρχη στην Αντιόχεια. Και πέρα από την Αντιό­

λής. Αλλά όσον αφορά τις σχέσεις με το παπικό κρά­

χεια η αυτοκρατορική διπλωματία έκανε αισθητή τη

τος, το βυζάντιο δυσκολευόταν πάρα πολύ να τις ρυθ­

448

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X ΊΓ Η Ο K Y Z X N 'T IN H C Χ Υ " Γ Ο Κ Ρ Χ Ί Γ Ο Ρ ΐΧ θ

μίσει. Η αυτοκρατορική κυβέρνηση, νιώθοντας τη

λοδοξίες ορισμένων αυτοκρατόρων που ονειρεύο­

μεγάλη επίδραση που ασκούσε ο πάπας στην Ιταλία

νταν, όπως ο Μανουήλ Κομνηνός, να βασιλέψουν

και σ’ ολόκληρη τη Δύση, ήταν διατεθειμένη να έρ­

στη Ρώμη στο πλευρό του πάπα, δεν ήταν κατάλλη­

θει σε συνεννόηση μαζί του για να πετύχει την υπο­

λες για να πείσουν τον ποντίφικα να δεχθεί τις προ­

στήριξή του και να εξυπηρετήσει τους σκοπούς της

τάσεις της βυζαντινής κυβέρνησης.

βυζαντινής πολιτικής. Η ανατολική εκκλησία είχε

Ένα άλλο εξίσου σοβαρό ζήτημα ήταν το

μία μοναδική επιθυμία, να απελευθερωθεί όσο

ζήτημα της αυτοκρατορίας. Όταν το 800 ο

το δυνατόν γρηγορότερα από την υπακοή στη

Καρλομάγνος στέφθηκε αυτοκράτορας της

Ρώμη και αυτή η επιθυμία εκδηλωνόταν κα­

Δύσης από τον πάπα Λέοντα Γ', το Βυζάντιο

θαρά κατά τον 9ο αιώνα στο προσωρι­

αρνήθηκε αρχικά να δεχθεί αυτό που

νό σχίσμα του Φωτίου και κατά τον 9ο

θεωρούσε σφετερισμό και αν και τελι­

αιώνα στο οριστικό σχίσμα που επέ­

κά, μετά από δώδεκα χρόνια, συγκα­

βαλε στον αυτοκράτορα ο Κηρουλλά-

τατέθηκε να αναγνωρίσει τον αυτο-

ριος. Υπήρχε λοιπόν αναγκαστικά α­

κρατορικό τίτλο στον καρολιγγιανό

ντίφαση και ανταγωνισμός ανάμεσα

ηγεμόνα, αυτό έγινε με κακή διάθε­

στην αυτοκρατορική διπλωματία και

ση και παροδικά. Το Βυζάντιο αμ­

την εκκλησιαστική αντιπολίτευση

φισβήτησε στους διαδόχους του

και αυτή η κατάσταση πραγμάτων δια­

Καρλομάγνου το δικαίωμα να φέ­

τηρήθηκε ως το τέλος της αυτοκρατο­

ρουν τον τίτλο του αυτοκράτορα.

ρίας. Κατά τον 13ο αιώνα ο Μιχαήλ Η ',

Αρκεί να δούμε σχετικά ποια φρασε­

στη σύνοδο της Λυών, κατά τον 15ο αιώ­

ολογία χρησιμοποιούσε ο Βασίλειος

να ο Ιωάννης Η ' στη σύνοδο της Φλωρε­

Α' όταν έγραφε στον Λουδοβίκο Β ' της

ντίας, προσπαθούσαν με καθαρά

Ιταλίας. Τα πράγματα έγιναν α­

πολιτικούς στόχους να απο­

κόμη χειρότερα όταν ο

καταστήσουν την ένωση

Όθων Α ' στέφθηκε αυ­

των εκκλησιών και για

τοκράτορας κατά τον

να επιτύχουν την πα­

10ο αιώνα. Στη διήγη­

ντοδύναμη υποστήρι­

ση του Λιουτπράνδου

ξη του Πάπα για να

της Κρεμόνας βλέ­

βοηθήσουν ή να

πουμε ποιες σκλη­

σώσουν την αυτο­

ρές αλήθειες υπο­

κρατορία. Η ορθό­

χρεώθηκε να ακού­

δοξη

σει ο πρεσβευτής

εκκλησία

πρόβαλλε αντίσταση

βίαιη

του γερμανού Καί-

στις

σαρα από το στόμα των βυζαντινών υπουρ­

προσπάθειές τους

γών με τους οποίους διαπραγματευ­

και κατάφερνε να ξεση­ κώσει εναντίον της αυτοκρατορικής πολιτικής

όταν και πώς αρνήθηκε αποφασιστικά στον κύριό

την κοινή γνώμη, τη λαϊκή οργή κι έβρισκε βοη­

του τον τίτλο που διεκδικούσε. Την ίδια στάση ακο­

θούς τα μισό κράτη της ανατολής. Κάτω από τέτοιες

λούθησε κατά τον 12ο αιώνα ο Μανουήλ Κομνηνός

συνθήκες ήταν πολύ δύσκολο για τη βυζαντινή δ ι­

απέναντι στον Φρειδερίκο Βαρβαρόσα και ο βυζαντι­

πλωματία να πετύχει πολύ ικανοποιητικά αποτελέ­

νός αυτοκράτορας δεν τσιγκουνεύτηκε ούτε τη δ ι­

σματα από την πλευρά του Πάπα. Και εξάλλου οι φι­

πλωματία του ούτε τα χρήματά του για να δημιουρ­

449

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IC T O P IX

ΊΓ Η Ο

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

Β Υ Ζ Χ Κ Γ Π Ν Η Ο

X Y T O K P X X O P lX C

γήσει προβλήματα στον γερμανό αντίζηλό του και να

βυζαντινές επιδράσεις, η βυζαντινή διπλωματία είχε

ματαιώσει τις βλέψεις του στην Ιταλία. Όχι μόνο ο

πάντα τα μάτια της καρφωμένα στην Ιταλία όπου η

Βαρβαρόσας έφερε αδίστακτα τον αυτοκρατορικό του

μεγάλη ανάμνηση της Ρώμης δημιουργούσε φιλο­

τίτλο, αλλά αρνήθηκε με τη σειρά του τον αυτοκρατο-

δοξίες και ελπίδες στους αυτοκράτορες. Προσπάθη­

ρικό τίτλο στον Μανουήλ Κομνηνό. Σε μια αρκετά α­

σε πολλές φορές να δημιουργήσει σοβαρές δυσκο­

ναιδή επιστολή που απηύθυνε στον βυζαντινό ηγε­

λίες στον Ροβέρτο Γυϊσκάρδο και τους διαδόχους

μόνα τον αποκαλούσε “βασιλέα των Ελλήνων”. Τώ­

του, τους νορμανδούς βασιλείς της Σικελίας, στο ε­

ρα όμως το αυτοκρατορικό ζήτημα φαινόταν να έχει

σωτερικό του βασιλείου τους. Και στα τέλη του 13ου

ξεχαστεί. Οι ηγεμόνες της Νίκαιας δεν αμφισβήτη­

αιώνα, προετοίμαζε τους σικελικούς εσπερινούς κα­

σαν στον Φρειδερίκο Β ' τον τίτλο του αυτοκράτορα

τά του Καρόλου Ανδεγανού. Διατηρούσε στενές σχέ­

και το ίδιο έκαναν οι αυτοκράτορες της Κωνσταντι­

σεις με τις μεγάλες ναυτικές πόλεις, τη Βενετία και

νουπόλεως σχετικά με τους διαδόχους του Χοχεν-

τη Γένουα είτε διαπραγματευόμενη μαζί τους συμ­

στάουφεν. Εξάλλου, παρά τις δυσκολίες που δημι­

φωνίες που καθόριζαν την κατάσταση των δύο πό­

ουργούσε ο τίτλος του αυτοκράτορα, η βυζαντινή δι­

λεων στην Ανατολή, είτε επωφελούμενη από τις οι­

πλωματία δεν έχανε από τα μάτια της τη Γερμανία.

κονομικές σχέσεις της για την πολιτική της μοναρ­

Πάντρευε μία αυτοκρατορική πριγκίπισσα, τη θεο-

χίας: αυτό συνέβη την εποχή του Αλεξίου Κομνη­

φανώ, με τον ίδιο το γιο τουΌθωνα του Μεγάλου και

νού, όταν πέτυχε τη στρατιωτική υποστήριξη των

η νέα ηγεμονίδα που συνοδευόταν από μια αρκετά

Βενετών κατά του Ροβέρτου Γυϊσκάρδου. Το ίδιο συ­

πολυπληθή ακολουθία Ελλήνων συνετέλεσε ασφα­

νέβη και την εποχή του Μανουήλ Κομνηνού, όταν

λώς στην εισαγωγή κάποιας βυζαντινής επιρροής

προσπάθησε να παρασύρει τη Βενετία και τη Γένουα

τουλάχιστον στον τομέα της τέχνης.

στον αγώνα κατά του Βαρβαρόσα. Εξάλλου συνετέ­

Στηριζόμενη στον βορρά στη Βενετία, όπου ήταν

λεσε στο σχηματισμό της λογγοβαρδικής ομοσπον­

ευπρόσδεκτη, και από την άλλη πλευρά στη νότιο

δίας και την βοήθησε με μεγάλες επιχορηγήσεις. Τα

Ιταλία που ανήκε στην αυτοκρατορία περίπου μέχρι

χρήματα παρέμεναν πάντοτε ένα από τα μεγάλα μέ­

τα τέλη του 11 ου αιώνα και που είχε δεχθεί άφθονες

σα δράσης του Βυζαντίου και οι άνθρωποι της επο­

450

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΙΟ ΊΓ Ο Ρ ΙΧ T H C Κ

Υ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

I NHC X Y 'T O K P X 'T O P lX C

χής θαμπώθηκαν από τον ποταμό του χρυσού που

στη βαλκανική χερσόνησο. Πρώτα ο Μιλούτιν και

έριξε ο Μανουήλ Κομνηνός στην Ιταλία. Τέλος άρχι­

κυρίως ο Στέφανος Δουσάν στη συνέχεια μεγάλωσαν

σαν λεπτές διαπραγματεύσεις με τη Ρώμη με την ελ­

σημαντικά το κράτος τους εις βάρος του Βυζαντίου.

πίδα να ξαναγίνει μια μέρα η αιώνια πόλη πρωτεύ­

Επενέβησαν πολλές φορές στις εσωτερικές υποθέ­

ουσα της μοναρχίας. Ωστόσο η βυζαντινή διπλωμα­

σεις της μοναρχίας και το 1346 ο Δουσάν, κάνοντας

τία άντλησε ελάχιστα σοβαρά οφέλη από όλα αυτά

ένα βήμα παραπάνω, πήρε τον τίτλο του αυτοκράτο­

και ο ιμπεριαλισμός του Μανουήλ Κομνηνού ανη­

ρα και στέφτηκε στα Σκόπια “βασιλεύς και αυτοκρά-

σύχησε τη Δύση και την έκανε πρόθυμη να συνασπι­

τωρ της Σερβίας και της Ρουμανίας”. Και μόνο ο αιφ­

στεί εναντίον του Βυζαντίου.Όμως με τη δραστηριό-

νίδιος θάνατος του σέρβου τσάρου το 1355 ενώ βρι­

τητά της η αυτοκρατορική διπλωματία διατηρούσε

σκόταν σχεδόν στις πύλες της Κωνσταντινουπόλεως,

όλο το γόητρό της στον κόσμο. Κατά τον 12ο αιώνα η

εμπόδισε ίσως την πρωτεύουσα να υποκύψει και τη

Κωνσταντινούπολη παρέμενε πάντοτε ένα από τα

βυζαντινή αυτοκρατορία να καταρρεύσει έναν αιώνα

κέντρα της ευρωπαϊκής πολιτικής.

πριν από την καταστροφή του 1453.

Την εποχή των Παλαιολόγων η βυζαντινή διπλω­

Το Βυζάντιο ζήτησε τη βοήθεια της Δύσης ενάντια

ματία αντιμετώπισε ένα τελευταίο πρόβλημα: πώς

στον τουρκικό κίνδυνο. Είδαμε πώς, για να πετύχει

θα μπορούσε να υπερασπιστεί, πώς θα μπορούσε να

την υποστήριξή της, η αυτοκρατορική διπλωματία

σώσει ό,τι είχε απομείνει από την αυτοκρατορία; Στη

προσπάθησε να κερδίσει την εύνοια του πάπα. Για

βαλκανική χερσόνησο, μεγάλα σλαβικά κράτη είχαν

να εξασφαλίσουν την απαραίτητη βοήθεια, πολλές

γεννηθεί, η δεύτερη βουλγαρική αυτοκρατορία που

φορές οι ίδιο ι οι αυτοκράτορες επισκέπτονταν τους

είχε ανασυγκροτηθεί στα τέλη του 12ου αιώνα, το

ηγεμόνες της δύσης: το 1369 ο Ιωάννης Ε ' Παλαιο­

σέρβικά κράτος που, περίπου την ίδια εποχή, είχε

λόγος επισκέφτηκε τη Ρώμη όπου ασπάστηκε τον

κηρύξει την ανεξαρτησία του. Στην αρχή η αυτοκρα­

Ρωμαιοκαθολικισμό και τη Βενετία. Το 1399 ο Μα­

τορική διπλωματία είχε θελήσει να κρατήσει την επι­

νουήλ Β ' πήγε στο Παρίσι και στο Λονδίνο. Το

κυριαρχία πάνω σ’ αυτό το κράτος και είχε προσπα­

1438 ο Ιωάννης Η ' παραβρέθηκε στη σύνοδο της

θήσει να διαλέξει τους ανθρώπους που θα το κυβερ­

Φλωρεντίας. Εξάλλου βρίσκονταν σε διαπραγματεύ­

νούσαν, και πράγματι, όσο ζούσε ο Μανουήλ Κομνη­

σεις με την Ουγγαρία που βρισκόταν πιο κοντά στην

νός, ο Στέφανος Νεμάνια, παρά τις κάποιες διαφω­

αυτοκρατορία και από την οποία ήλπιζαν πολλά.

νίες, ήταν ένας υπάκουος και πιστός υποτελής.Όμως,

Στην πραγματικότητα όμως παρά τις προσπάθειες

μετά το θάνατο του αυτοκράτορα, επωφελήθηκε από

της αυτοκρατορικής διπλωματίας η Δύση αδιαφό­

τις περιστάσεις για να κηρύξει την ανεξαρτησία του

ρησε σχεδόν εντελώς για το Βυζάντιο, και το μόνο

και να συγκεντρώσει κάτω από την εξουσία του τα πε­

που την ενδιέφερε ήταν να επωφεληθεί από την κα­

ρισσότερα από τα μικρά σέρβικά κράτη. Γ ία να ασκή­

ταστροφή της μοναρχίας. Οι μόνες προσπάθειες

σουν κάποια επιρροή στη μεγάλη Σερβία που γεννιό­

που έγιναν, η σταυροφορία της Νικοπόλεως και η

ταν αναγκάστηκαν να καταφύγουν στα συνηθισμένα

σταυροφορία της Βάρνας ήταν παταγώδεις αποτυ­

μέσα, τα χρήματα, τα αξιώματα, τις οικογενειακές

χίες και ήταν οι τελευταίες εκδηλώσεις της βυζαντι­

συμμαχίες. Ο Στέφανος Μιλούτιν παντρεύτηκε την

νής διπλωματίας που για τόσο πολύ καιρό, με την

κόρη του Ανδρόνικου Β ' Παλαιολόγου και η βυζαντι­

δραστηριότητά της ήταν μια από τις δυνάμεις της

νή επιρροή διείσδυσε σε μεγάλο βαθμό στο σερβικό

μοναρχίας και που με την ευελιξία της, τόσο κατά

βασίλειο, στην οργάνωση της αυλής και της διοίκη­

την εποχή του Ιουστινιανού όσο και κατά τον 9ο και

σης καθώς και στον τομέα της τέχνης.Όμως, όπως ε ί­

τον 1Οο αιώνα και κατά την εποχή των Κομνηνών,

χε συμβεί άλλοτε τον καιρό του βούλγαρου τσάρου

είχε καταφέρει πολλές φορές να λύσει τα προβλήμα­

Συμεών, αυτό δεν εμπόδισε τους σέρβους ηγεμόνες

τα που η εξωτερική πολιτική δημιουργούσε στη βυ­

να διεκδικήσουν από τον αυτοκράτορα την ηγεμονία

ζαντινή κυβέρνηση.

451

452

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

Ο KYZXNTINOC TIOMTICMOC ΤΑ ΙΈΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ 01 Τ<Χ/ν<*

I.

Η βυζαντινή σκέψη και η κίνηση ί ω ν ιδεών.

II.

Η βυζαντινή τέχνη.

453

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IC T O P IX

T H G

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

K Y ^ X N T IN H C

χ

υ

ί

~ο

κ ρ χ τ ο ρ ι χ ο

Μια εικόνα της βυζαντινής ζωής δεν θα ήταν πβήρηςεάν, αφού μεβετήσαμε τα μεγάβα προββήματα που α­ ντιμετώπιζε η αυτοκρατορική κυβέρνηση δεν προσπαθούσαμε να πούμε τι ήταν ο βυζαντινός ποβιτισμός του οποίου την επίδραση προοπάθηοε να οδηγήσει αυτή η κυβέρνηση σ' οβόκβηρο τον κόσμο. Λείξαμε ή­ δη τι ήταν αυτός ο ποβιτισμός από υβική άποψη, δείχνοντας την ευημερία της βυζαντινής βιομηχανίας, τη δραστηριότητα του εμπορίου, τη βάμψη της Κωνσταντινουπόβεωςκαι τη βαθιά επίδραση που ασκούσε η μεγάβη πρωτεύουσα σε όβους όσοι την επισκέπτονταν. Τώρα μένει να σημειώσουμε τι ήταν αυτός ο ποβιτισμόςαπό πνευματική άποψη, στον τομέα των ιδεών και στον τομέα της τέχνης και να ερευνήσουμε ποιες μεγάβες υπηρεσίες προσέφερε προς αυτή την κατεύθυνση.

Ο Β Υ ΖΑ Ν ΤΙΝ Η ΣΚ Ε Ψ Η ΚΑΙ Η Κ ΙΝ Η ΣΗ

ρούμε να αντιληφθούμε τον πλούτο αυτών των βι­

ΤΩΝ ΙΔΕΩΝ - Δεν είναι εδώ ο κατάλληλος

βλιοθηκών από τις πληροφορίες που έχουμε για ο­

τόπος για να εκθέσουμε λεπτομερώς την ι­

ρισμένες ιδιωτικές βιβλιοθήκες: ο πατριάρχης Φώ­

στορία της βυζαντινής λογοτεχνίας. Αυτό που έχει ση­

τιος, στο Μυριοβίββιόν του, ανέλυσε 280 χειρόγρα­

μασία να δείξουμε είναι

φα κλασικών συγγραφέ­

τα μεγάλα ρεύματα των ι ­

ων που ανήκαν στη βι­

δεών απ’ όπου προήλθε

βλιοθήκη του. Ασφα­

αυτή η λογοτεχνία και ο

λώς είχε και άλλα εκτός

χαρακτήρας που προσέ-

από αυτά. Η βιβλιοθήκη

λαβε.

του καρδιναλίου Βησ­

Αυτό που δίνει στη

σαρίωνα, που περιλάμ­

βυζαντινή λογοτεχνία έ­

βανε 500 χειρόγραφα,

ναν ξεχωριστό χαρακτή­

περιείχε 300 χειρόγρα­

ρα και την κάνει πολύ

φα ελλήνων συγγραφέ­

διαφορετική από τις άλ­

ων. Και ακόμη και στις

λες λογοτεχνίες του με­

μοναστικές βιβλιοθή­

σαίωνα, είναι η στενή ε­

κες, στη μονή της Πά-

παφή που διατήρησε με

τμου ή στο ελληνοϊταλι-

την ελληνική αρχαιότη­

κό μοναστήρι του Αγίου

τα. Όπως ξέρουμε τα ελ­

Νικολάου του Κάζολε,

ληνικά στη βυζαντινή

δίπλα στα θρησκευτικά

αυτοκρατορία ήταν η ε­

έργα υπήρχε κάποια θέ­

θνική γλώσσα. Τα έργα

ση και για τους συγγρα­

των μεγάλων Ελλήνων

φείς της κλασικής Ελλά­

συγγραφέων ήταν επομένως προσιτά σε όλους και

δας. Μπορεί κανείς να κρίνει πόσο οικείοι ήταν ό­

όλοι τα καταλάβαιναν και τα θαύμαζαν. Στις μεγάλες

λοι αυτοί οι συγγραφείς στους Βυζαντινούς, βλέπο­

βιβλιοθήκες της πρωτεύουσας φυλάσσονταν πο­

ντας την έκταση της ανάγνωσης μερικών από αυ­

λυάριθμα χειρόγραφα αυτών των έργων και μπο­

τούς: ο Σουίδας τον 10ο αιώνα, ο Ψελλόςτον 11ο, ο

454

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

ΙΟ ΊΓ Ο Ρ ΙΧ T H C Κ Υ ^ Χ Ν Ί Γ Ι Ν Η Ο X Y 'T O K P X 'T 'O P l X C

Τζέτζης τον 12ο, ο Θεόδωρος Μετοχίτης τον 14ο

προστατευόταν προσεκτικά από τον Κωνσταντίνο

διάβασαν ολόκληρη την ελληνική λογοτεχνία, ρή­

Πορφυρογέννητο και ήκμαζε ακόμη κατά την εποχή

τορες και ποιητές, ιστορικούς και φιλοσόφους, τον

των Παλαιολόγων ήταν ένα αξιοθαύμαστο σεμινά­

Όμηρο και τον Πίνδαρο, τους Τραγικούς και τον

ριο αρχαίου πολιτισμού. Οι καθηγητές που δίδα­

Αριστοφάνη, τον Δημοσθένη και τον Ισοκράτη, τον

σκαν εκεί, οι ύπατοι των φιλοσόφων και οι διδά­

Θουκυδίδη και τον Πολύβιο, τον Αριστοτέλη και

σκαλοι των ρητόρων όπως τους ονόμαζαν, δίδα­

τον Πλάτωνα, τον Πλούταρχο και τον Λουκιανό, μέ­

σκαν οι μεν τη φιλοσοφία και κυρίως εκείνη του

χρι και τον Απολλώνιο τον Ρόδιο και τον Λυκόφρω-

Πλάτωνα και οι δε τη γραμματική, που περιλάμβα­

να. Και οι γυναίκες δεν ήταν λιγότερο καλλιεργημέ­

νε όλα όσα ονομάζουμε σήμερα φιλολογία, όχι μό­

νες: η Αννα Κο-

νο τη γραμματι­

μνηνή είχε δια­

κή, τη μετρική, τη

βάσει όλους τους

λεξικογραφία αλ­

μεγάλους κλασι­

λά τον σχολιασμό

κούς συγγραφείς

και

της Ελλάδας και

κριτική μελέτη ό­

καυχιόταν ότι ε ί­

λων των αρχαί­

χε

ων

εισχωρήσει

συχνά

την

κειμένων.

στα “άδυτα των α­

Ορισμένοι

δύτων του ελλη­

αυτούς τους δα­

νισμού”. Και η

σκάλους έγιναν

πρώτη φροντίδα

πολύ διάσημοι:

της πρώτης συζύ­

κατά τον 11ο αι­

γου του Μανουήλ

ώνα ο Ψελλός ε­

Κομνηνού, μιας

πανέφερε τη με­

Γερμανίδας, όταν

λέτη της φιλοσο­

έφτασε στο Βυζά­

φίας του Πλάτω­

ντιο, ήταν να ζη­

να και εξηγούσε

τήσει

τους κλασικούς μ’

από

τον

από

Τζέτζη να σχολιά­

έναν

ενθουσια­

σει για λογαρια­

σμό για την Αθή­

σμό της την Ιλιάδα και την Οδύσσεια και χαρακτη­

να που εκδηλώνεται με συγκινητικό τρόπο. Κατά

ριζόταν από τον γραμματικό της ως “μια κυρία πολύ

τον 12ο αιώνα, ο Ευστάθιος ο θεσσαλονικεύς σχο­

γοητευμένη από τον Όμηρο”. Στις βυζαντινές σχο­

λίαζε τονΌμηρο και τον Πίνδαρο και οι καθηγητές

λές, δίπλα στα έργα των πατέρων της εκκλησίας, οι

του 14ου και του 15ου αιώνα, μεγάλοι σοφοί, λόγι­

κλασικοί έλληνες συγγραφείς ήταν η βάση της εκ­

οι κριτικοί, μεγάλοι γνώστες της ελληνικής γραμμα­

παίδευσης. Ο Όμηρος ήταν το αγαπημένο ανάγνω­

τείας, ήταν πραγματικά οι πρόδρομοι των ανθρωπι­

σμα όλων των μαθητών και αρκεί να δει κανείς τι

στών της Αναγέννησης.

είχε διαβάσει ο Φελλός σε ηλικία είκοσι ετών για να

Η λογοτεχνία επηρεάστηκε αναγκαστικά από όλα

καταλάβει τι μάθαιναν κατά τη διάρκεια αυτών των

αυτά. Οι βυζαντινοί συγγραφείς έπαιρναν ως πρότυ­

σπουδών και τι όφελος αντλούσαν από αυτές. Τέλος

πα τους κλασικούς συγγραφείς και προσπαθούσαν

το πανεπιστήμιο της Κωνσταντινουπόλεως που ι ­

να τους μιμηθούν: ο Προκόπιος μιμείται τον Ηρό­

δρύθηκε από τον Θεοδόσιο Β" και αποκαταστάθηκε

δοτο και τον Θουκυδίδη, ο Αγαθίας, περισσότερο

κατά τον 9ο αιώνα από τον καίσαρα Βάρδα που

ρήτορας, εμπνέεται αρκετά από τους ποιητές, ο θεο-

455

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX X H G R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

φύλακιος, περισσότερο φιλόδοξος, αναζητεί πρότυ­

πλευρά με τη θεολογία. Και εδώ η έλξη που ασκούν

πα στην αλεξανδρινή λογοτεχνία. Αργότερα, ο Ν ι­

τα θρησκευτικά πράγματα, ο σεβασμός της χριστια­

κηφόρος Βρυέννιος παίρνει σαν πρότυπο τον Ξενο-

νικής παράδοσης και της αυθεντίας των Πατέρων ε-

φώντα, η Αννα Κομνηνή προσπαθεί να ανταγωνι­

πρόκειτο να έχουν πολύ σημαντικές συνέπειες για

στεί τον Θουκυδίδη και τον Πολύβιο και κατά τον

τη λογοτεχνία.

15ο αιώνα ο Χαλκοκονδύλης και ο Κριτόβουλος

Κάτω από αυτή τη διπλή επιρροή δημιουργήθη-

συνδέονται στενά με τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδί­

κε και αναπτύχθηκε η βυζαντινή λογοτεχνία και αυ­

δη/Οταν έρχονται σε επαφή με τους κλασικούς δη­

τό μας επιτρέπει να διακρίνουμε την ποικιλία της.

μιουργούν για να γράψουν τα έργα τους, μια γλώσσα

Η ιστορία ήταν πάντα πολύ αγαπητή στους Βυζαντι­

λόγια, λίγο τεχνητή, μερικές φορές πολύ εξεζητημέ­

νούς και από τον 6ο ώς τον 15ο αιώνα, από τον

νη, πολύ διαφορετική από τα ελληνικά που μιλού­

Προκόπιο, τον Αγαθία και τον Μένανδρο ώς τον

σαν γύρω τους, αλλά όπου πιστεύουν ότι αναπαρά­

Φραντζή, τον Δούκα και τον Κριτόβουλο, κάθε αιώ­

γουν τη χάρη του αττικισμού. Και όπως το στυλ τους

νας της λογοτεχνι κής ιστορίας του Βυζαντίου γνώρι­

μιμείται την αρχαία μορφή, και η σκέψη τους δια­

σε εξέχοντες ιστορικούς. Με την ευφυΐα και συχνά

μορφώνεται αδιάκοπα πάνω στο πρότυπο των κλα­

με το ταλέντο τους φαίνονται πολύ ανώτεροι από

σικών ιδεών. Είναι γεμάτοι αναμνήσεις από την ελ­

τους ανθρώπους που έγραφαν βιβλία ιστορίας στη

ληνική ιστορία και μυθολογία: διασκεδάζουν χαρα­

Δύση περίπου την ίδια εποχή και ορισμένοι από

κτηρίζοντας με αρχαία ονόματα τους βάρβαρους λα­

αυτούς θα άξιζαν μια καλή θέση σε οποιαδήποτε λο­

ούς, Βουλγάρους, Ρώσους ή Ούγγρους, για τους ο­

γοτεχνία. Ο Φελλός, για παράδειγμα, με το ταλέντο

ποίους μιλάνε. Και αυτός ο σχεδόν δεισιδαίμονας

στην παρατήρηση, τη γραφική ακρίβεια των εικό­

σεβασμός για την ελληνική κλασική παράδοση ε-

νων, τη λεπτή ψυχολογία των πορτραίτων, τη φα­

πρόκειτο να έχει πολύ σημαντικές συνέπειες για τη

ντασία και το χιούμορ του στυλ, μπορεί να συγκρι-

λογοτεχνία.

θεί με τους μεγαλύτερους ιστορικούς, και δεν είναι ο

Από την άλλη πλευρά, ο χριστιανισμός έβαλε κι

μόνος που αξίζει αυτό τον έπαινο.

αυτός τη σφραγίδα του στη λογοτεχνία. Είναι γνω­

Δίπλα σ’ αυτούς τους μεγάλους ιστορικούς, η ίδια

στή η μεγάλη θέση που κατείχε η θρησκεία στο Βυ­

αγάπη για την ιστορία εκδηλώνεται στα χρονικά πα­

ζάντιο, η λαμπρότητα των τελετών, η επίδραση που

γκόσμιας ιστορίας, μοναστικής ή λαϊκής έμπνευ­

ασκούσε η εκκλησία στις ψυχές. Είναι γνωστό το εν­

σης, μικρότερης πνευματικής αξίας, εκτός εάν ο συγ­

διαφέρον που έτρεφαν όλοι για τις θεολογικές συζη­

γραφέας είναι ένας Σκυλίτζης ή ένας Ζωναράς, με

τήσεις, το πάθος που ξεσήκωναν οι δογματικές έρι­

συχνά μέτριο κριτικό πνεύμα, αλλά που άσκησαν

δες, τον σεβασμό με τον οποίο περιέβαλλαν τους μο­

μεγάλη επιρροή γύρω τους. Η αγάπη για την ιστορι­

ναχούς, την ευχαρίστηση που έβρισκαν πολλοί στη

κή αφήγηση στο Βυζάντιο είναι τέτοια ώστε ορισμέ­

φιλανθρωπία. Τα γραπτά των Πατέρων της Εκκλη­

νοι αρέσκονται να διηγούνται τα μεγάλα γεγονότα

σίας, του Αγίου Βασιλείου, του Γρηγορίου του Να-

των οποίων υπήρξαν μάρτυρες, ο Καμηνιάτης την

ζιανζηνού, του Γρηγορίου Νύσης, του αγίου Ιωάν-

κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Αραβες το

νου του Χρυσοστόμου ήταν αντικείμενο γενικού

904, ο Ευστάθιος την κατάληψη της ίδιας πόλης α­

θαυμασμού. Τα μελετούσαν στις βυζαντινές σχολές

πό τους Νορμανδούς το 1185, και τίποτα δεν είναι

και οι συγγραφείς αναζητούσαν τα πρότυπά τους σ’

πιο ελκυστικό και πιο ζωντανό από τις αναμνήσεις

αυτά. Είναι αξιοσημείωτο ότι η θεολογία αποτελεί

με τις οποίες ο Κεκαυμένος γέμισε το βιβλιαράκι ό­

τουλάχιστον το ήμισυ της βυζαντινής λογοτεχνικής

που άφησε κατά κάποιο τρόπο τα απομνημονεύμα­

παραγωγής και ότι υπάρχουν στο Βυζάντιο ελάχι­

τά του.

στοι συγγραφείς, ακόμη και λαϊκοί που να μην α­

Εκτός από την ιστορία, η επιστήμη που ενδιέφερε

σχολήθηκαν σε κάποια στιγμή και από κάποια

περισσότερο τη βυζαντινή σκέψη είναι αναμφισβή­

456

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Γ Γ ΙΝ Η Ο X Y T O K P X T O P l X C

τητα η θεολογία. Και εδώ είναι αξιοσημείωτο ότι,

των μελωδών” και όπου, στους ύμνους αυτούς με

μέχρι τον 12ο αιώνα, η θεολογική φιλολογία ήταν

την τόσο φλογερή έμπνευση, τον τόσο ειλικρινή τό­

πολύ ανώτερη από την αντίστοιχη παραγωγή της

νο, την τόσο έντονη δραματική δύναμη εμφανίζεται

Δύσης. Από την εποχή του Λεοντίου του Βυζαντίου,

ένα από τα πιο σημαντικά έργα της βυζαντινής λογο­

του Μαξίμου του Ομολογητή, του αγίου Ιωάννη του

τεχνίας. Και από την άλλη πλευρά η βυζαντινή επο­

Δαμασκηνού και του θεοδώρου Στουδίτη μεταξύ

ποιία που θυμίζει από πολλές πλευρές τον κύκλο

6ου και 8ου αιώνα μέχρι τον Παλαμά κατά τον 14ο

των γαλλικών ηρωικών τραγουδιών και που συνέ­

αιώνα, τον Γρηγόριο Σχολάριο και τον Βησσαρίωνα

θεσε κατά τον 11 ο αιώνα, με επίκεντρο έναν εθνικό

κατά τον 15ο, το ενδιαφέρον για την ορθοδοξία και

ήρωα, το αριστούργημά της, το έπος του Διγενή

η αγάπη για τις θρησκευτικές συζητήσεις ενέπνευσε

Ακρίτα. Σ ’ αυτή την επική ποίηση όπως και στη

αναρίθμητα έργα. Υπάρχουν επίσης τα σχόλια της

θρησκευτική ποίηση δεν υπάρχει πια κανένα ίχνος

Αγίας Γραφής, η μυστικιστική λογοτεχνία που γεν­

αρχαίας έμπνευσης. Βρίσκουμε, όπως έχει ειπωθεί

νιέται στη μονή Στουδίου και στις μονές του Αγίου

σωστά, το αίμα και το πνεύμα του χριστιανικού Βυ­

Όρους, η θρησκευτική ρητορική, η αγιογραφική φι­

ζαντίου και σ’ όλη αυτή τη λογοτεχνία, αυτό είναι

λολογία της οποίας την ουσία συνόψισε σε μία με­

που συνδέεται πραγματικά με τα βαθύτερα σημεία

γάλη συλλογή ο Συμεών ο Μεταφραστής κατά τον

της βυζαντινής ψυχής. Με εξαίρεση όμως αυτές τις δύο σειρές έργων, πρέ­

10ο αιώνα. Παράλληλα όμως με την ιστορία και τη φιλολο­

πει ν’ αναρωτηθούμε ποια είναι, παρά την ποικιλία

γία, η κίνηοη των ιδεών στο Βυζάντιο εμφανίζει α­

της, παρά το ταλέντο ορισμένων από τους συγγραφείς

ξιοπρόσεκτη ποικιλία. Η φιλοσοφία, και κυρίως η

της, η πραγματική αξία αυτής της βυζαντινής φιλολο­

φιλοσοφία του Πλάτωνα που επανήλθε στο προ­

γίας. Από πολύ νωρίς, μετά από μία περίοδο δημι­

σκήνιο χάρη στον Φελλό και τους διαδόχους του,

ουργικής δραστηριότητας, από τον 9ο αιώνα, η θεο­

κατέχει αξιόλογη θέση στη βυζαντινή λογοτεχνία. Η

λογία έχασε κάθε πρωτότυπη έμπνευση. Κυριαρχεί­

ρητορική δεν είναι λιγότερο αγαπητή και εμφανίζε­

ται από τον σεβασμό για την παράδοση, από την αυ­

ται με τις πιο διαφορετικές μορφές: πανηγυρικοί

θεντία των Πατέρων της Εκκλησίας. Οι συζητήσεις

και επικήδειοι λόγοι, λόγοι που απαγγέλλονταν σε

είναι γεμάτες παραθέματα, τα επιχειρήματα βασίζο­

ημέρες γιορτής στο αυτοκρατορικό παλάτι ή στο πα­

νται πάντα σε κάποιο διάσημο κείμενο και ήδη -

τριαρχείο, κομμάτια προορισμένα να περιγράφουν

πράγμα ανησυχητικό - ο Ιωάννης Δαμασκηνός έ­

ένα έργο τέχνης ή ένα τοπίο. Και ανάμεσα στους ρή­

γραφε: “Δεν θα πω τίποτα που να προέρχεται από μέ­

τορες, που όλοι εμπνέονται από την αρχαία παρά­

να”.Έτσι η θεολογία χάνει κάθε πρωτοτυπία και αυ­

δοση, υπάρχουν μερικοί με μεγάλη αξία όπως ο

τό που συμβαίνει στη θεολογία απαντά επίσης, τη-

Φώτιος, ο Ευστάθιος, ο Μιχαήλ Ακομινάτος. Βρί­

ρουμένων των αναλογιών, στην κοσμική λογοτε­

σκουμε στο Βυζάντιο ποιητές, μικρά έργα όπως ο

χνία. Οι Βυζαντινοί τρέφουν ανεπιφύλακτο σεβασμό

Φιλόπατριςτου 10ου αιώνα, το Τιμάριοντου 12ου,

για το παρελθόν, θέλουν να μη χάσουν τίποτα απ’

η Μαζαρίς του 14ου, τα δύο τελευταία μιμήσεις του

αυτό, να κρατήσουν όλα όσα τους έχει παραδώσει. Ο

Λουκιανού και ευφυή και πνευματώδη δοκίμια

10ος αιώνας είναι πραγματικά ο αιώνας των εγκυ­

που προέρχονται από έναν Θεόδωρο Μετοχίτη ή έ­

κλοπαιδειών, ιστορικών, στρατιωτικών, γεωργι­

να Μανουήλ Παλαιολόγο. Δύο είναι όμως κυρίως

κών, ιατρικών, αγιογραφικών, που συντάχθηκαν κα­

τα πράγματα που αξίζει να συγκρατήσουμε από τη

τά παραγγελία του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου

βυζαντινή λογοτεχνία γιατί μαρτυρούν πραγματικά

και όπου ήταν συγκεντρωμένα όλα τα στοιχεία του

πρωτότυπη και δημιουργική έμπνευση. Πρώτα-

παρελθόντος που θα μπορούσαν να είναι χρήσιμα

πρώτα η θρησκευτική ποίηση που δημιούργησε

και να χρησιμεύσουν ως πληροφορίες ή ως προη­

την αυγή του 6ου αιώνα ο Ρωμανός, “ο πρίγκιπας

γούμενο για το παρόν. Αυτοί οι Βυζαντινοί είναι βα­

457

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H G B Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P l X C

σικά λόγιοι, σοφοί και ερανιστές και τίποτα δεν είναι

υποκαθιστούν τη σκέψη, αλλά κυρίως η γλώσσα

πιο χαρακτηριστικό από την άποψη αυτή από τον

που χρησιμοποιούν οι περισσότεροι βυζαντινοί

Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο του οποίου το βιβλίο

συγγραφείς δημιούργησε πολύ σοβαρά προβλήμα­

περί 7ε/?ετών και η πραγματεία περί τηςΔιοικήσεως

τα για τη λογοτεχνία. Είναι μια γλώσσα λόγια, λίγο

της αυτοκρατορίας δείχνουν ταυτόχρονα ακούραστη

τεχνητή, λίγο συμβατική που πολλοί δυσκολεύο­

περιέργεια και θαυμάσια τεκμηρίωση. Ακολουθώ­

νται να καταλάβουν και κατά συνέπεια δεν τη διαβά­

ντας το παράδειγμα του αυτοκράτορα, πολλοί άλλοι

ζουν καθόλου. Έτσι αυτή η λογοτεχνία προορίζεται

συνθέτουν πραγματείες για τα πιο διαφορετικά θέμα­

αποκλειστικά για μια ελίτ καλλιεργημένων πνευμά­

τα, πραγματείες περί τα­

των και είναι υπόθεση

κτικής, πολιτικού δικαί­

των

ου, διπλωματίας, αγροτι­

Παράλληλα μ’ αυτή τη

κής οικονομίας, παιδείας,

γλώσσα υπάρχει και μια

όπου προσπαθούν να λύ­

άλλη, η τρέχουσα γλώσ­

σουν με την προσεκτική

σα, αυτή που ονομάζουν

μελέτη των προηγουμέ­

κοινή

νων, όλες τις δυσκολίες

γλώσσα που τη μιλάνε

που μπορεί να παρουσια­

αλλά στην οποία δεν γρά­

στούν. Και η ωφελιμιστι­

φουν καθόλου. Δεν υπάρ­

κή και πρακτική πλευρά

χει καμία αμφιβολία ότι

πολλών από τα έργα που

από τον 6ο αιώνα προ­

μας άφησε η βυζαντινή

σπάθησαν μερικές φορές

λογοτεχνία είναι ένα από

να δώσουν σ’ αυτή τη

τα χαρακτηριστικά της.

γλώσσα την αξία και τη

Ασφαλώς συναντάμε στο

θέση μιας φιλολογικής

Βυζάντιο μερικά πραγμα­

γλώσσας αλλά μόλις κατά

τικά πρωτότυπα πνεύμα­

τον 11ο ή τον 12ο αιώνα

τα όπως τον Φώτιο, τον

εμφανίζονται έργα γραμ­

Ψελλό, και τουλάχιστον

μένα σ’ αυτή τη γλώσσα.

σε δύο σημεία, όπως ε ί­

Είναι ποιήματα όπως ε­

δαμε λίγο πριν, στη θρη­

κείνα του Γλύκα και του

σκευτική ποίηση και στην

θεοδώρου Προδρόμου,

επική ποίηση, η βυζαντι­

τα τελευταία με λίγο χυ­

γραμματισμένων.

ελληνική,

μια

νή λογοτεχνία ήταν πραγματικά πρωτότυπη και δη­

δαία αλλά διασκεδαστική ορμή, ιστορικά βιβλία ό­

μιουργική. Στο σύνολό της όμως αυτή η βυζαντινή

πως το χρονικό του Μορέως, μυθιστορήματα και

λογοτεχνία, όσο ενδιαφέρουσα κι αν είναι η μελέτη

κυρίως το έπος του Διγενή Ακρίτα που έχει σωθεί

της, όσο διδακτική κι αν είναι για τη γνώση της βυζα­

μόνο σ’ αυτή τη γλώσσα.Έτσι δημιουργείται στη βυ­

ντινής σκέψης και αν και περιλαμβάνει συγγραφείς

ζαντινή λογοτεχνία ένας πολύ δυσάρεστος δυϊσμός

με πραγματικό ταλέντο πολλοί από τους οποίους ε ί­

ανάμεσα στα πραγματικά λογοτεχνικά έργα και στη

ναι υψηλού επιπέδου, στερείται πολύ συχνά αυθορ­

λογοτεχνία στην κοινή ελληνική που δεν έγινε ποτέ

μητισμού, καινοτομίας και φρεσκάδας.

πραγματικά φιλολογική γλώσσα.Όμωςτα έργα αυτά

Έ χ ε ι και άλλα ελαττώματα: η αγάπη για την κομ­

είναι ενδιαφέροντα ως μαρτυρίες της πραγματικής

ψότητα και τον μανιερισμό, η προτίμηση στην ηχη­

φρεσκάδας της έμπνευσης και της σκέψης που υ­

ρή και κενή φράση, οι αναζητήσεις της φόρμας που

πήρχε στην πνευματική ζωή του Βυζαντίου.

458

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC TTO P IX T H G K Y ^ X N T IN H C Χ Υ Ί Γ Ο Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ ΙΧ Ο

Ωστόσο, παρ’ όλες αυτές τις επιφυλάξεις, η βυζα­

νου του Χρυσοστόμου και οι κόλακές του τον σύ-

ντινή λογοτεχνία άσκησε μεγάλη επιρροή. Ενώ το

γκριναν με “μια φιλόπονη μέλισσα, που μάζευε το

Βυζάντιο έφερνε στους λαούς της ανατολικής Ευ­

χυμό όλων των λουλουδιών για να τον σκορπίσει

ρώπης, μαζί με τη θρησκεία, τις αρχές μιας νέας

στους μπογιάρους του”. Στη Ρωσία, στις σχολές

κοινωνικής οργάνωσης, η λογοτεχνία τους έφερ­

του Κιέβου, γινόταν παρόμοια δουλειά και με βά­

νε τα στοιχεία μιας νέας πνευματικής παιδείας.

ση τις εμπνεύσεις που έρχονταν από το Βυζάντιο,

Πολλά βυζαντινά έργα, ιδίως τα ιστορικά χρονικά

δημιουργούνταν προοδευτικά σε ολόκληρη την α­

και τα έργα των Πατέρων της Εκκλησίας, μετα­

νατολική Ευρώπη, εθνικές λογοτεχνίες.

φράστηκαν

στα

Και στη Δύση κα­

βουλγαρικά,

στα

τά το δεύτερο μισό

σέρβικά, στα ρωσι­

του 14ου αιώνα και

κά, στα γεωργιανά,

σε όλη τη διάρκεια

στα αρμενικά. Αυτό

του 15ου, η βυζαντι­

συνέβη στην περί­

νή λογοτεχνία α­

πτωση του Μαλα-

σκούσε την επιρροή

λά, του Γεωργίου

της.

του Μοναχού, του

Πλήθων και ο Βησ­

Κωνσταντίνου Μα-

σαρίων ξυπνούσαν

νασσή, του Ζωνα-

την αγάπη για την

ρά, και η μόδα αυ­

ελληνική αρχαιότη­

τών των χρονικο­

τα

γράφων ήταν αρκε­

στούσαν την υπόλη­

τά διαδεδομένη ώ­

ψη της φιλοσοφίας

στε ο Θεοφάνης να

του Πλάτωνα. Ακο­

μεταφραστεί

στα

λουθώντας το παρά­

λατινικά.

Στη

δειγμα των δασκά­

Βουλγαρία, την ε­

λων του πανεπιστη­

ποχή του τσάρου

μίου της Κωνστα­

Ο

και

Γεμιστός

αποκαθι­

Συμεών, ο ηγεμόνας, ενώ οργάνωνε την αυλή του

ντινουπόλεως και χάρη στη διδασκαλία που έκαναν

πάνω στο πρότυπο της αυτοκρατορικής αυλής, έ­

μερικοί από αυτούς στη Βενετία ή τη Φλωρεντία, οι

δινε εντολή να μεταφραστούν στα βουλγαρικά το

ανθρωπιστές της Αναγέννησης ξανάβρισκαν την ε­

χρονικό του Μαλαλά και τα έργα του αγίου Βασι­

παφή με τους διάσημους συγγραφείς της Ελλάδας.

λείου, του αγίου Αθανασίου, του Ιωάννη Δαμα­

Και έτσι η βυζαντινή λογοτεχνία συντελούσε στην ε-

σκηνού. Και ο ίδιος έδινε το παράδειγμα συνθέτο­

' ξάπλωση της επιρροής που άσκησε στον κόσμο το Βυζάντιο ώς την τελευταία ημέρα της ζωής του.

ντας μια συλλογή αποσπασμάτων του αγίου Ιωάν-

459

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P I X T H C Κ Υ £ Χ Ν " Γ ΙΝ Η θ X Y T O K P X T O P l X C

Φ

Η

ΒΥΖΑ Ν ΤΙΝ Η ΤΕΧ Ν Η -Όποιος έχει επισκε-

πίδραση της αρχαιότητας, μια δεύτερη χρυσή περίο­

φτεί την Αγία Σοφία της Κωνσταντινουπόλε­

δο, όχι λιγότερο λαμπρή από την πρώτη, αλλά με πο­

ως και τον Αγιο Δημήτριο της Θεσσαλονίκης

λύ διαφορετική όψη. Και τέλος, κατά τον 14ο και τον

πριν από την καταστροφή του από την πυρκαγιά του

15ο αιώνα, υπήρξε μια τελευταία και θαυμάσια ανα­

1917, όποιος έχει δει τα μωσαϊκά του αγίου Βιταλίου

γέννηση όπου εμφανίζεται σχεδόν εντελώς ανανεω­

της Ραβέννας ή του Δαφνιού και του Οσίου Λουκά

μένη και μεταμορφωμένη.

Φωκίδας, τα θαύματα του Αγίου Μάρκου της Βενε­

Έ χ ε ι ειπωθεί ότι αυτή η βυζαντινή τέχνη ήταν βασι­

τίας και της Καπέλα Παλατίνα του Παλέρμου, τα μνη­

κά θρησκευτική τέχνη και είναι βέβαιο ότι η Εκκλη­

μεία του Μιστρά, τα μωσαϊκά του Καχριέ-Τζαμί στην

σία άσκησε μεγάλη επιρροή επάνω της. Αυτή ενέ­

Κωνσταντινούπολη, τις εικόνες των μοναστηριών

πνευσε την ιερή εικονογραφία που προοριζόταν να

του ΑγίουΌρους, όποιος έχει ξεφυλλίσει στην εθνική

εικονογραφήσει τα θέματα από την Παλαιό Διαθήκη

βιβλιοθήκη του Παρισιού ή στη βιβλιοθήκη του Βα­

και το Ευαγγέλιο, μερικά δημιουργήματα της οποίας,

τικανού τα εικονογραφημένα με πολύτιμες μικρογρα­

όπως η κάθοδος του Χριστού στον Αδη και ο θάνατος

φίες χειρόγραφα δεν μπορεί να παραγνωρίσει την ο­

της Παρθένου, είναι πραγματικά αριστουργήματα.

μορφιά και την ποικιλία της βυζαντινής τέχνης. Και

Αυτή επίσης άσκησε τον έλεγχο και την προστασία

όποιος έχει δει, όπως μας δόθηκε η ευκαιρία να το

της σε μια τέχνη που δούλευε πολύ για τη διακόσμη-

κάνουμε με την έκθεση βυζαντινής τέχνης που οργα­

ση των εκκλησιών. Όμως, παράλληλα με τη θρη­

νώθηκε πριν από μερικά χρόνια στο περίπτερο του

σκευτική τέχνη, υπάρχει μία λαϊκή τέχνη που ασχο-

Μαρσάν, τα έργα αυτών που ονομάζουμε ελάσσονες

λείται με την απεικόνιση των πορτραίτων των ηγεμό­

τέχνες, σμάλτα με λαμπερά χρώματα, λεπτοσκαλι-

νων, των μεγάλων σκηνών της ιστορίας, των γνω­

σμένα ελεφαντόδοντα, μπρούντζους με ασημένια

στών επεισοδίων της μυθολογίας και που κράτησε

σκαλίσματα, πολύτιμα κοσμήματα, ωραία υφάσματα

ουσιαστική θέση στη διακόσμηση των αυτοκρατορι­

με πορφυρές και χρυσές ανταύγειες, καταλαβαίνει ότι

κών ανακτόρων, μεταξύ του 10ου και του 12ου αιώ­

επί αιώνες η βυζαντινή τέχνη παρήγε ό,τι πιο κομψό

να. Ασφαλώς τα μνημεία αυτά είναι σπανιότερα και

και εκλεπτυσμένο γνώρισε ο μεσαίωνας. Και όλα αυ­

τα γνωρίζουμε μόνο από μερικά διάσημα μωσαϊκά ό­

τά είναι αρκετά για να δείξουν τη θέση που κράτησε η

πως εκείνα του αγίου Βιταλίου και από τις μικρογρα­

τέχνη στον πολιτισμό και στη ζωή του Βυζαντίου.

φίες των χειρογράφων. Το ουσιώδες όμως που πρέ­

Λεγόταν για πολύ καιρό και επαναλαμβάνεται με­

πει να συγκρατήσουμε είναι η ύπαρξη, παράλληλα με

ρικές φορές ακόμη και σήμερα ότι η τέχνη αυτή ήταν

τη θρησκευτική τέχνη, της αυτοκρατορικής και λαϊ­

μια τέχνη μονότονη, ιερατική όπως λένε, ανίκανη

κής τέχνης που ίσως διήρκεσε λιγότερο από την αντί­

για ανανέωση και ότι επί αιώνες περιορίστηκε να ε­

παλό της και της παραχώρησε σιγά-σιγά τη θέση της,

παναλαμβάνει τις δημιουργίες μερικών μεγαλοφυών

αλλά δείχνει την ποικιλία της έμπνευσης της βυζαντι­

καλλιτεχνών. Αυτό όμως είναι σοβαρό λάθος. Η βυ­

νής τέχνης.

ζαντινή τέχνη υπήρξε μια ζωντανή τέχνη και όπως ό­

Έ χ ε ι ειπωθεί συχνά ότι η βυζαντινή τέχνη ήταν α­

λα τα ζωντανά πράγματα γνώρισε περιόδους μεγαλεί­

πλώς η συνέχεια της ρωμαϊκής τέχνης. Και θα ήταν

ου και παρακμής, εξελίχθηκε, μεταμορφώθηκε. Κατά

πράγματι παιδιάστικο να πιστεύουμε ότι η Ρώμη δεν

τον 6ο αιώνα είχε την πρώτη της χρυσή περίοδο. Στη

άσκησε καμία επιρροή επάνω της. Όμως οι εμπνεύ­

συνέχεια, μετά την κρίση που χαρακτηρίζει την επο­

σεις που τη διαμόρφωσαν προέρχονταν από αλλού.

χή των εικονοκλαστών αυτοκρατόρων, γνώρισε κατά

Αυτή η τέχνη βρήκε τη χαρακτηριστική μορφή της

τον 1Οο και τον 11ο αιώνα, κυρίως κάτω από την ε­

στην Ανατολή, με τον συνδυασμό της επίδρασης της

460

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ ΙΟ ΊΓ Ο Ρ ΙΧ T H C R Y Z X N 'T IN H C X Y X O K P X T O P lX C

αρχαίας Ελλάδας και της ασιατικής Ανατολής. Συν­

χνουν τον πλούτο και την ποικιλία μιας τέχνης που

δύασε τη λιτή χάρη της Ελλάδας με τον πιο ζωντανό,

είχε φτάσει στο αποκορύφωμα της δημιουργίας της:

πιο δραματικό ρεαλισμό της Ανατολής της Συρίας ή

μεγάλες βασιλικές με υπέροχες κιονοστοιχίες, εκκλη­

της Περσίας. Στις ωραίες διατάξεις και τις ευγενείς

σίες με κεντρικό σχέδιο, κτίρια σε σχήμα σταυρού ό­

στάσεις που δανειζόταν από την ελληνική τέχνη πρό-

πως η μεγάλη εκκλησία των Αγίων Αποστόλων στην

σθεσε την αγάπη της πολυτέλειας, τη λάμψη της δια-

Κωνσταντινούπολη, διακοσμημένη εξ ολοκλήρου με

κόσμησης που της δίδασκε η Ανατολή. Μερικές φο­

θαυμάσια μωσαϊκά της οποίας το σχέδιο και τη μεγα­

ρές η επίδραση της Συρίας και της Περσίας των Σασ-

λοπρέπεια μιμήθηκε μερικούς αιώνες αργότερα ο

σανιδών κυριάρχησε στη βυζαντινή τέχνη και άλλοτε

Αγιος Μάρκος της Βενετίας. Δίπλα στα μνημεία της

η επίδραση της κλασικής Ελλάδας συντέλεσε στην α­

αρχιτεκτονικής υπάρχουν τα αριστουργήματα της ζω­

νανέωσή της. Και έτσι, η ελληνική ή ασιατική Ανατο­

γραφικής, τα ωραία χειρόγραφα όπως η Γένεση της

λή ήταν, πολύ περισσότερο από τη Ρώμη, ο βασικός

Βιέννης, το Ευαγγέλιο του Ροσάνο, η Χριστιανική το­

παράγων στη δημιουργία της βυζαντινής τέχνης.

πογραφία του Κοσμά ή ο πάπυρος του Ιωσηέ, και όλα

Μετά από μία περίοδο προετοιμασίας και αναζητή­

όσα βλέπουμε από τη διακόσμηση του Ευαγγελίου,

σεων που κάλυψε τον 4ο και τον 5ο αιώνα, η βυζαντι­

είτε με την πιο εμπνευσμένη μορφή της συριακής πα­

νή τέχνη βρήκε τη χαρακτηριστική μορφή της κατά

ράδοσης ή με τη μορφή που προέρχεται από την ελ­

τον 6ο αιώνα, την εποχή του Ιουστινιανού. Η Αγία

ληνική παράδοση. Και υπάρχουν και πολλά άλλα α­

Σοφία, ένα θαύμα τόλμης και γνώσης, σημειώνει το

ριστουργήματα στα οποία εκδηλώνεται παντού η α­

απόγειο της νέας τεχνοτροπίας με τον ψηλό της τρού­

γάπη για την πολυτέλεια, τη λάμψη, τόσο στη διακό-

λο, χαρακτηριστικό γνώρισμα της βυζαντινής αρχιτε­

σμηση των εκκλησιών και του αυτοκρατορικού πα­

κτονικής, με τη θαυμάσια διάταξη των κιόνων της με

λατιού όσο και στα έργα των ελασσονών τεχνών, ελε­

τα σκαλισμένα κιονόκρανα, με την πολυτελή διακό-

φαντόδοντα, ασημένιους ή χρυσούς δίσκους, πολύτι­

σμηση από πολύχρωμα μάρμαρα που σκεπάζουν

μα κοσμήματα, ωραία υφάσματα, που αποτελούν

τους τοίχους, και ία εντυπωσιακά μωσαϊκά που σκε­

θαύματα μιας ευγενικής και πλούσιας τέχνης.

πάζουν τους θόλους, την αψίδα και τον τρούλο. Εκτός

Μετά την κρίση της εικονομαχίας, η επίδραση της

όμως από την Αγία Σοφία, πολλά άλλα μνημεία δεί­

οποίας στην τέχνη δεν ήταν αμελητέα, ο 1Οος αιώνας

461

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N T I N H C Χ Υ - Γ Ο Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ ΙΧ Ο

γνώρισε μια νέα και θαυμαστή άνθηση. Στην τέχνη,

μετωπίζει μερικές φορές σαν ηθογραφικά θέματα τα

όπως και στη λογοτεχνία, γίνεται αισθητή η πανίσχυ­

σοβαρότερα θρησκευτικά θέματα. Αγαπάει τις συνθέ­

ρη επίδραση τη ελληνικής παράδοσης. Και ενώ η αρ­

σεις όπου μπορεί να εκδηλωθεί το δραματικό ή τρυ­

χιτεκτονική δημιουργεί τον κατά κάποιο τρόπο κλα­

φερό συναίσθημα και η παθητικότητα που εκδηλώ­

σικό τύπο της βυζαντινής εκκλησίας, το κτίριο σε

νεται περίπου την ίδια εποχή στην τέχνη της Δύσης,

σχήμα ελληνικού σταυρού στεφανωμένου από τρού­

κάνει συχνά την εμφάνισή της. Η κομψότητα και η

λους, του οποίου οι εξωτερικοί τοίχοι κοσμούνται α­

χάρη των συνθέσεων ενισχύονται από το πολύ ζωη­

πό έναν κομψό διάκοσμο από τούβλα διατεταγμένα

ρό αίσθημα και το σπάνιο ταίριασμα του χρώματος.

με μεγαλοφυή τρόπο, η εσωτερική διακόσμηση,

Η εικονογραφία εξάλλου εμπλουτίζεται με νέες σκηνές που αυξάνουν την ποικιλία αυτής

πιο πλούσια, πιο σοφά διατεταγμένη, δεί­

της τέχνης. Διαφορετικές σχολές συνα­

χνει όλη την ομορφιά της ιερής εικονο­

ντιόνται για πρώτη ίσως φορά στη

γραφίας, συγκεντρώνοντας σε μια σειρά από συχνά αξιοθαύμαστους

βυζαντινή τέχνη και αντί για την α­ νωνυμία που αποτελεί τον κανό­

πίνακες τις σκηνές που εικονο­ γραφούν

τα

δόγματα

της

να στα έργα των προηγούμε­

Εκκλησίας. Η αίσθηση του

νων αιώνων, αναφέρονται ο­

χρώματος κάνει ήδη την εμ­

νόματα ζωγράφων μερικά α­

φάνισή της, τόσο στα μωσαϊ­

πό τα οποία παρέμειναν διά­

κά σε μπλε ή χρυσό φόντο

σημα και οι πίνακες των ο­

που βλέπουμε στο Δαφνί ή

ποίων κοσμούν τις μονές

στον Όσιο Λουκά όσο και

του ΑγίουΌρους. Κυρίως ό­

στα ωραία χειρόγραφα που

μως κατά τον 14ο αιώνα

διαπερνώνται από την ελ­

βρίσκουμε τα πραγματικά α­

ληνική κλασική έμπνευση

ριστουργήματα αυτής της τέ­

όπως το Ψαλτήριο της εθνι­

χνης στα χαριτωμένα μωσαϊ­

κής Βιβλιοθήκης και σε πολ­

κά του Καχριέ-Τζαμί στην

λά άλλα χειρόγραφα όπως ο

Κωνσταντινούπολη, στις τοι­

Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός του

χογραφίες της εκκλησίας της Πε­

Παρισιού ή το Μηνολόγιο του Βα­

ριβλέπτου στο Μυστρά, ή ακόμη

σιλείου του Βατικανού και στα θαυ­

και στις κομψές εικόνες των εκκλη­

μάσια υφάσματα ή στις πολυτελείς λει­

σιών της Μακεδονίας, όπως του Να-

ψανοθήκες που είναι εμπλουτισμένες με

γκοριτσίνο ή της Στουδενίτσας. Και με όλα

λαμπρά σμάλτα. Αυτή η δεύτερη χρυσή εποχή

αυτά αυτή η τελευταία και αξιοπρόσεκτη αναγέν­

της βυζαντινής τέχνης διατηρήθηκε πέρα από τον

νηση της βυζαντινής τέχνης βάζει μια υπέρτατη ακτί­

1Οο αιώνα μέχρι την εποχή των Κομνηνών, όπου τα

να δόξας στο μέτωπο του ετοιμοθάνατου Βυζαντίου.

παλαιότερα μωσαϊκά του Αγίου Μάρκου της Βενετίας

Όπως η λογοτεχνία και ακόμη περισσότερο, η βυ­

ή εκείνα της Μαρτοράνας στο Παλέρμο μαρτυρούν το

ζαντινή τέχνη άσκησε βαθιά επιρροή. Από αυτήν

μεγαλείο και την υψηλή ποιότητα για την οποία υπε-

προέρχονται σχεδόν όλα τα μνημεία της Βαλκανικής

ρηφανευόταν πάντοτε η βυζαντινή τέχνη.

χερσονήσου και πέρα από τον Δούναβη, στη Ρωσία

Τέλος, ο 14ος και ο 15ος αιώνας δείχνουν τη βυζα­

και τη Ρουμανία, η επίδρασή της είναι εξίσου αισθη­

ντινή τέχνη με μια σχεδόν νέα μορφή όπου μοιάζει

τή. Στη Βουλγαρία, ήδη από τον 1Οο αιώνα και ακό­

σαν μεταμορφωμένη. Είναι μια τέχνη ερωτευμένη με

μη περισσότερο στα μνημεία του 13ου και του 14ου

τη γραφικότητα και τη ζωή, σε σημείο ώστε να αντι­

αιώνα, η επίδραση της βυζαντινής τέχνης εμφανίζε­

462

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

ΙΟ ΊΓ Ο Ρ ΙΧ T H C Κ ν Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y 'T O K P X 'T O P lX C

ται παντοδύναμη στις εκκλησίες της Μεσημβρίας ή

αλλά η έμπνευση του Βυζαντίου δεν φαίνεται λιγότε­

της Μποϊανα που διακοσμούνται από ωραίες, εντε­

ρο ισχυρή κυρίως στη Βενετία του 11ου ή του 12ου

λώς βυζαντινές, τοιχογραφίες του 13ου αιώνα. Το ί­

αιώνα, στη βασιλική του Αγίου Μάρκου που μας δί­

διο ισχύει και στη Μακεδονία ή τη Σερβία όπου βρί­

νει ίσως την τελειότερη εικόνα ενός βυζαντινού ναού

σκουμε μια ολόκληρη σειρά από εκκλησίες διακο­

της εποχής και, στην άλλη άκρη της χερσονήσου, στις

σμημένες με βυζαντινές τοιχογραφίες τόσο στα κτίρια

εκκλησίες που χτίστηκαν και διακοσμήθηκαν κατά

που αναφέραμε παραπάνω όσο και στη Γκρατιανίκα,

τον 12ο αιώνα κατά παραγγελία των νορμανδών βα­

το Πεκ ή το Ντετσάνι. Στη Βλαχία, η εκκλησία του α­

σιλέων της Σικελίας. Κατά τον 13ο αιώνα υπάρχει

γίου Νικολάου στην Curtea de Arges είναι έ­

μία συνεχής ανταλλαγή καλλιτεχνικών επι­

να καθαρά βυζαντινό μνημείο που δια­

δράσεων μεταξύ Βυζαντίου και Ιταλίας,

κοσμείται από αξιόλογες τοιχογρα­

στην οποία το Βυζάντιο παίρνει πολύ

φίες του 14ου αιώνα. Τέλος στη

περισσότερα από όσα δίνει. Η βυ­

Ρωσία, η Αγία Σοφία του Κιέ-

ζαντινή εικονογραφία κυριαρχεί

βου, με την αρχιτεκτονική της,

και εμπνέει τις περισσότερες

τα ωραία μωσαϊκά της, τις

διακοσμήσεις της εποχής

περίεργες εικόνες της, δεί­

και στα τέλη του 13ου και

χνει ποια ήταν από τον

στις αρχές του 14ου αιώνα,

11ο αιώνα η επίδραση

οι πιο φημισμένοι ιταλοί

της βυζαντινής τέχνης.

“πριμιτίφ”, ο Ντούτσιο

Αυτή η επίδραση παρα-

της Σιένας ή ο Τζιότο ε ί­

τείνεται μέχρι τον 12ο αι­

ναι, όπως έχει ειπωθεί

ώνα στις τοιχογραφίες

πολύ σωστά, παρ’ όλες

του Νερεντίτσι, και τον

τις προσωπικές αρετές

14ο αιώνα, στους πίνα­

τους, μεγαλοφυείς Βυζα­

κες της σχολής του Νο-

ντινοί.

βγκορόντ ή σ’ εκείνους του

Και με όλα αυτά, όπως η

Βλαδιμήρου που θυμίζουν

λογοτεχνία, η βυζαντινή τέ­

έντονα την τέχνη του Μιστρά.

χνη συνετέλεσε κατά πολύ

Επίσης η βυζαντινή τέχνη έκα­

στην εξάπλωση σ’ ολόκληρο

νε έντονα αισθητή την επίδρασή

τον κόσμο του θαυμαστού πολιτι­

της στη Δύση. Η Ραβέννα, με τις ω­

σμού που ήταν η δόξα της Κωνστα­ ντινουπόλεως και της βυζαντινής αυ­

ραίες εκκλησίες του Αγίου Απολιναρί-

τοκρατορίας.

ου του Νέου και του Αγίου Βιταλίου είναι μια καθαρά βυζαντινή πόλη κατά τον 6ο αιώνα

Ολόκληρη η Ανατολική Ευρώπη διατήρησε

και σχεδόν το ίδιο ισχύει για τη Ρώμη όπου πολλά

για πολύ καιρό και διατηρεί ακόμη την ανάμνηση

μωσαϊκά της ίδιας εποχής μαρτυρούν την επίδραση

αυτού του πολιτισμού και ένιωσε βαθιά την επίδρα­

του Βυζαντίου. Αυτή η επίδραση παρατείνεται μέχρι

σή του για πολλά χρόνια. Γ ι’ αυτό ο Nicolas Jorga

τον 9ο ή τον 1Οο αιώνα σε ορισμένα μνημεία όπως η

μπόρεσε να γράψει ένα βιβλίο που φέρει τον σημαντι­

εκκλησία της Σάντα Μαρία Αντίκα στους πρόποδες

κό τίτλο: Το Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο.

του Παλατίνου ή όπως το χαριτωμένο παρεκκλήσι

Το οθωμανικό κράτος, κράτος βασικά στρατιωτι­

του Αγίου Ζήνωνα, πραγματική χρυσή λειψανοθήκη

κό, δεν ήταν τέλεια προετοιμασμένο για να διαχειρι­

ενσωματωμένη στην εκκλησία της Αγίας Πραξιθέας.

στεί την απέραντη αυτοκρατορία που έριξε στα χέρια

Η νότια Ιταλία είναι γεμάτη βυζαντινές τοιχογραφίες,

του η πτώση του Βυζαντίου. Έτσι αναγκάστηκε να

463

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IA . T H C R Y Z X K T T IN H C X Y " r O K P X T O P lX C

δανειστεί πολλά από τους βυζαντινούς θεσμούς και,

Βλαχίας, κυρίως εκείνοι που ονομάζονται Φαναριώ-

σ’ αυτό το έργο ο Μωάμεθ Β ' βοηθήθηκε από τις

τες, που κυβερνούσαν, αν και ήταν χριστιανοί, τη χώ­

συμβουλές και τη συνδρομή των Ελλήνων που ε ί­

ρα εξ ονόματος του σουλτάνου, δίνουν κατά τον 17ο

χαν μείνει στην Κωνσταντινούπολη, και πολλοί από

και τον 18ο αιώνα την εικόνα πραγματικών βυζαντι­

τους οποίους, ακόμη και μέλη των μεγάλων οικογε­

νών ηγεμόνων.Όχι μόνο πολλοί απ’ αυτούς κατάγο­

νειών της αριστοκρατίας, είχαν πολύ γρήγορα ταχθεί

νται από τις μεγάλες οι κογένειες της βυζαντινής αυτο­

με το μέρος του νέου καθεστώτος. Από την άλλη

κρατορίας αλλά και τα πορτραίτα που σώζουν την ε ι­

πλευρά οι έλληνες υπήκοοι του σουλτάνου έβλεπαν

κόνα τους, όπως για παράδειγμα στις τοιχογραφίες

δικαίως στο πρόσωπο του πατριάρχη, που ο νικητής

του μοναστηριού του Χορέζ μας δείχνουν αυτά τα

τούρκος είχε ανακηρύξει επίσημα αρχηγό των χρι­

πρόσωπα, τους Μπρανκοβάν, τους Καντακουζηνούς.

στιανών της αυτοκρατορίας, τον φυσικό κληρονόμο

τους Μαυροκορδάτους, να φοράνε τις πλούσιες ενδυ­

του χαμένου αυτοκράτορα και το Φανάρι, η κατοικία

μασίες που φορούσαν άλλοτε στην αυτοκρατορική

του πατριάρχη στην Κωνσταντινούπολη έγινε επί

αυλή και να μοιάζουν πολύ με ανώτερους βυζαντι­

πολλά χρόνια το πραγματικό κέντρο του ελληνικού

νούς αξιωματούχους. Στην αυλή τους, όπου διατη­

έθνους. Ο πατριάρχης, με την ισχυρή υποστήριξη

ρούν σχεδόν ακριβώς το τελετουργικό που περιέβαλ­

των πλούσιων Ελλήνων του τουρκικού κράτους, αυ­

λε τους βασιλείς, βλέπουμε να συρρέουν Έλληνες

τών που ονομάζονταν άρχοντες, έπαιξε πολύ σημα­

που έρχονται από όλα τα μέρη της χαμένης αυτοκρα­

ντικό ρόλο. Χάρη σ’ αυτόν, οι Έλληνες διατήρησαν

τορίας και να γεννιέται, όπως στο Βυζάντιο, μια

με τη θρησκεία τους την ανάμνηση του παρελθόντος,

πνευματική κίνηση όπου συναντιούνται ταλαντού­

το αίσθημα της φυλής τους, τη γλώσσα τους και κάτι

χοι φιλόσοφοι, συγγραφείς, ποιητές, έτσι ώστε να

από τον ελληνικό πολιτισμό, πράγμα που οφειλόταν

μπορούμε να πούμε ότι αυτή η αυλή των οσποδά-

κυρίως στη μεγάλη ανάπτυξη των ελληνικών σχο­

ρων ήταν πραγματικά ένα αναστημένο Βυζάντιο.

λών, τόσο σημαντική και τόσο αποτελεσματική ώστε

Όπως και οι αυτοκράτορες, αυτοί οι ηγεμόνες της

να γίνεται δίκαια λόγος για την αναγέννηση μέσω

Βλαχίας ιδρύουν μοναστήρια, προστατεύουν την ορ­

της παιδείας. Επίσης χάρη στον πατριάρχη, ορισμέ­

θόδοξη εκκλησία, διατηρούν στενές σχέσεις με το

νες περιοχές, όπως για παράδειγμα τα μοναστήρια

Φανάρι και έτσι, μαζί με τον πατριάρχη, συνετέλεσαν

του ΑγίουΌρους ή η μονή του Σινά, διατήρησαν μέ­

σε σημαντικό βαθμό στην εξασφάλιση της διατήρη­

σα στο οθωμανικό κράτος κάποια αυτονομία που

σης της ελληνικότητας. Και τέλος η Ρωσία, που δέ­

τους επέτρεψε να διατηρήσουν ακέραιες τις βυζαντι­

χτηκε πολύ μεγάλη επιρροή από το Βυζάντιο, προ­

νές παραδόσεις. Και τέλος, η πολιτική του Φαναριού

σφέρει επίσης γεγονότα που αξίζει να αναφερθούν.

φρόντιζε εξίσου για τη σωτηρία του παρελθόντος και

Χωρίς να αναφέρουμε τον τρόπο με τον οποίο ο τσά­

για την προετοιμασία του μέλλοντος. Δεν πρέπει να

ρος, όπως άλλοτε ο αυτοκράτορας, απασχολούσε

ξεχνάμε τη μεγάλη θέση που είχε το πατριαρχείο

στην υπηρεσία του ανθρώπους που προέρχονταν α­

στην προετοιμασία του μεγάλου εθνικού κινήματος

πό όλες τις διαφορετικές φυλές που συγκεντρώνο­

από το οποίο επρόκειτο να προέλθει στις αρχές του

νταν στην αυτοκρατορία και μερικές φορές ακόμη

19ου αιώνα ο πόλεμος της ανεξαρτησίας που οδήγη­

και ξένους που έρχονταν από γειτονικές χώρες, πα­

σε στη γέννηση ενός ελληνικού και χριστιανικού βα­

ρατηρούμε πολύ σημαντικά πράγματα. Στο Κρεμλί-

σιλείου. Και είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ό­

νο, στο ανάκτορο που ονομάζεται ανάκτορο των πο­

τι, ακόμη και σήμερα, στο Φανάρι, σε ορισμένες ημέ­

λυέδρων, μια κυκλική αίθουσα, που υποστηρίζεται

ρες μεγάλης γιορτής, οι θρησκευτικές τελετές θυμί­

από μια συμπαγή κολόνα, διακοσμημένη με τοιχο­

ζουν όλη τη λαμπρότητα των βυζαντινών τελετών.

γραφίες σε χρυσό φόντο, θυμίζει το Ιερό Παλάτι και

Το ίδιο περίπου συνέβαινε σε ολόκληρη τη βαλκα­

τη λάμψη του. Με τους πίνακες που τις διακοσμούν,

νική χερσόνησο. Στη Ρουμανία, οι οσποδάροι της

με τις ιερές εικόνες που είναι το καύχημά τους, οι εκ­

464

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

κλησίες του Κρεμλίνου θυμίζουν τις εκκλησίες της

Όλα αυτά δεν είναι καθόλου αδιάφορα. Μόνο έ­

βυζαντινής πρωτεύουσας. Και η αυλή των τσάρων με

νας μεγάλος πολιτισμός μπορεί να ασκήσει τόσο

την πολυτέλειά της, το τελετουργικό της, ήταν χωρίς

μακροχρόνια και έντονη επίδραση, και αυτό τοπο­

αμφιβολία, μέχρι τον 19ο αιώνα, το μοναδικό μέρος

θετεί στην πραγματική θέση του και στη θέση του

που έδινε μια σχεδόν ακριβή εικόνα του παλατιού

στην ιστορία τον πολιτισμό που ήταν η δόξα του

και της αυλής των βυζαντινών αυτοκρατόρων.

χαμένου Βυζαντίου.

465

466

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

ΤΑ. ΠΡΧΓΜΧΤΙΚΑ. ΠΡΟΒλΗΜΧΤΧ TH C KYZXNTINHC ICTOPIXC

467

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

C

τα προηγούμενα κεφάλαια ανασκοπήσαμε τα βασικά προβλήματα που απασχολούσαν τη βυζαντινή κυβέρνηση και προσπαθήσαμε να δείξουμε πώς προσπάθησε αυτή η κυβέρνηση να λύσει αυτά τα προβλήματα και σε ποιο βαθμό το κατάφερε. Όμως, όποιος θέλει να γνωρίσει τον πολιτισμό και τη

ζωή του Βυζαντίου βρίσκεται αντιμέτωπος με πολλά άλλα προβλήματα, εκτός από τα προβλήματα αυτά που είχαν κεφαλαιώδη σημασία για την ίδια τη ζωή της μοναρχίας. Ορισμένα από αυτά τα προβλήματα έχουν εξεταστεί εν μέρει. Άλλα μόλις αναφέρθηκαν. Υπάρχουν λοι­ πόν αρκετά ζητήματα που πρέπει να μελετηθούν και που έχουν αναμφισβήτητο ενδιαφέρον. Κρίναμε λ οι­ πόν σκόπιμο να επισημάνουμε εδώ εν συντομία μερικά από αυτά τα σημερινά προβλήματα της βυζαντινής ιστορίας και αν αυτές οι ενδείξεις παρακινήσουν την περιέργεια μερικών, αν κάνουν κάποιο επιστήμονα να προσανατολίσει τιςέρευνέςτου προς αυτό τον τομέα, ίσως να ωφελήσουν κάπως στην ανάπτυξη των βυζα­ ντινών σπουδών. Το πρώτο ζήτημα που τίθεται είναι η δημοσίευση των εγγράφων που αποτελούν τις πηγές της βυζαντινής ιστορίας. Πολλά από αυτά τα βυζαντινά ιστορικά κείμενα έχουν δημοσιευθεί πριν από πολύ καιρό και έτσι μερικά από αυτά τα κείμενα χρειάζονται μια νέα έκδοση, με περισσότερο κριτικό πνεύμα και σύμφωνα με πιο επιστημονικές μεθόδους. Εξάλλου στις μεγάλες αποθήκες χειρογράφων υπάρχουν ακόμη πολλά έγγρα­ φα των οποίων η δημοσίευση μπορεί να έχει μεγάλο ενδιαφέρον. Η ανακάλυψη της Χρονογραφίας του Ψελλού στην Εθνική Βιβλιοθήκη των Παρισίων, της φορολογικής πραγματείας του 10ου αιώνα στη Μαρκιανή βιβλιοθήκη, η λίγο παλαιότερη ανακάλυψη, σε μια ρωσική βιβλιοθήκη, των γραφικών αναμνήσεων που έχουν τίτλο Στρατηγικόν του Κεκαυμένου, η ανακάλυψη μιας πραγματείας περί τακτικής στη Λαυρεντιανή βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας, μιας πραγματείας περί τακτικής, που δίνει μια εξαιρετική εικόνα της βυζαντινής στρατιωτικής οργάνωσης του 10ου αιώνα, αρκούν για να δείξουν πόσα ανέκδοτα έγγραφα μπο­ ρούμε να ελπίζουμε να βρούμε ακόμη στα χειρόγραφα των μεγάλων βιβλιοθηκών. Επίσης ορισμένα κείμε­ να, των οποίων η ύπαρξη και το ενδιαφέρον είναι γνωστά, περιμένουν έναν εκδότη όπως για παράδειγμα ο λόγος που έγραψε ο Νικόλαος Καβάσιλας περί τα μέσα του 14ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη κατά τη διάρκεια της επανάστασης των Ζηλωτών που φαίνεται να έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ιστορία αυτού του μεγά­ λου κοινωνικού κινήματος. Εξάλλου, στις βιβλιοθήκες και κυρίως στις αποθήκες των αρχείων φυλάσσεται μεγάλος αριθμός από ανέκδοτες πράξεις, αυτοκρατορικές πράξεις, πατριαρχικές πράξεις, τυπικά ή ιδρυτικοί χάρτες μοναστηριών που είναι πολύ διδακτικοί για τη μελέτη της θρησκευτικής ζωής, πράξεις δωρεών, πράξεις πωλήσεων, αποφάσεις διοικητών επαρχιών κ.λπ., ένα ολόκληρο σύνολο από έγγραφα, η σημασία και το ενδιαφέρον των οποίων αναγνωρίζονται από όλους και πολλά από τα οποία είναι ακόμη εντελώς ά­ γνωστα. Πολλή δουλειά έχει γίνει τα τελευταία χρόνια στους δύο αυτούς τομείς. Το βυζαντινό τμήμα της συλλογής B u de δημοσίευσε μια έκδοση μεγαλλική μετάφραση της Χρονογραφίας του Ψελλού, μια Επιλο­ γή επιστολών του Νικηφόρου Γρήγορά, με πλήρη ανάλυση της Αλληλογραφίας του, μια Επιλογή Επιστο­ λώ ν τουΔημητρίου Κυδωνιών, με πλήρη ανάλυση της Αλληλογραφίας του, το Β ίο του Πορφυρίου της Γά­ ζας του διακόνου Μάρκου, και αυτή τη στιγμή ετοιμάζει την επανέκδοση δύο σημαντικών έργων: του Βιβλί­ ου των Τελετών του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου και της Αλεξιάδας της Άννας Κομνηνής, ενώ υπάρ­ χουν ελπίδες για μία νέα έκδοση της Ιστορίας ή για την ακρίβεια των Απομνημονευμάτων του Ιωάννη Καντακουζηνού. Στη Λειψία κυκλοφόρησε μια νέα έκδοση του Φραντζή καθώςκαι άλλα βυζαντινά κείμενα ό­ πως ο Προκόπιος, ο θεοφύλακτος Σιμοκάττης, ο πατριάρχης Νικηφόρος ή ο Θεοφάνης που επανεκδόθηκαν επίσης από τον Teubner. Στην Ιταλία μόλις δημοσιεύθηκαν δύο τόμοι των o p era m in ora του Ψελλού ό­ που βρίσκουμε, μαζί με την αλληλογραφία του, πολλά πολύ ενδιαφέροντα ανέκδοτα κείμενα. Στο Παρίσι,

468

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

I C T O P I X ~TH C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y T O K P X T O P l X C

στη S ylloge T acitoru m δημοσιεύθηκε η ανέκδοτη πραγματεία περί τακτικής που αναφέρθηκε παραπάνω. Και θα ήταν εύκοβο να αναφέρουμε ποββά άββα παραδείγματα. Εξάββου έχουν αρχίσει να δημοσιεύονται τα ανέκδοτα έγγραφα αρχείου που απαριθμήσαμε προηγουμένως. Μας έχουν δώσει τους καταστατικούς χάρτεςποββών μεγάβων βυζαντινών μοναστηριών, της μονής της Πάτμου, ποββών μοναστηριών του ΑγίουΌρουςκαι ποβύ πρόσφατα κυκβοφόρησε ο πρώτος τόμος των πράξεων της Λαύρας, της αρχαιότερης μο­ νής του Αγίου Όρους και μπορούμε να εβπίζουμε ποββά από όοα έφεραν από τα ταξίδια τους στο Αγιο Όρος ο M illet και πιο πρόσφατα ο Dolger. Εξάββου ο Dolger, στα ποβύτιμα Πρακτικά [Regestes] του, συνέταξε τον χρονοβογικό κατάβογο των πράξεων που έχουν εκδοθεί από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες και που είτε σώζονται στο πρωτότυπο ή είναι γνωστές από την αναφορά κάποιου ιστορικού. Επίσης, το Γαββικό Ινστι­ τούτο Βυζαντινών Σπουδών του Βουκουρεστίου ανέβαβε τα Πρακτικά των πράξεων των πατριαρχών της Κωνσταντινουπόβεως που ανέβυσε ώς το 1043. Εκτός από αυτές τις μεγάβες συββογές εγγράφων θα μπο­ ρούσαμε εύκοβα να αναφέρουμε και άββες, όπου δημοσιεύονται σημαντικές σειρές κομματιών αρχείου. Σ ’ ένα άββο τομέα, υπενθυμίζουμε απβώς ότι η μεβέτη των βυζαντινών σφραγίδων, ποββέςαπό τις οποίες έχουν ανακαβυφθεί πρόσφατα και παραμένουν ανέκδοτες, θα δώσει ένα χρήσιμο συμπβήρωμα στο ποβύτιμο έργο του S chlu m berger περί της Βυζαντινής σφραγιδογραφίας. Περισσότερο όμως από το θέμα της δημοσίευσης των κειμένων, πρέπει να επισημάνουμε ορισμένα ζητή­ ματα που πρέπει να μεβετηθούν στο πβαίσιο της βυζαντινής ιστορίας. Και θα θέβαμε εδώ να επιστήσουμε

469

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

I C T O P I X T H C R Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P l X C

ο πολιτική ιστορία της ελληνικής αυτοκρατο­

προσποιητή περιφρόνηση για τα μεγαλεία, μια

ρίας της Ανατολής έχει μελετηθεί αρκετά

πλήρη απουσία ηθικών αναστολών, ένα ειλικρινές

καλά τα τελευταία χρόνια. Δημοσιεύθηκαν

ενδιαφέρον για τις θρησκευτικές υποθέσεις, μια μυ­

εξαιρετικές μονογραφίες σχετικά με πολλές σημα­

στική επιθυμία παραίτησης, και την προσπάθεια να

ντικές περιόδους αυτής της ιστορίας. Από τον Ιου­

δώσει στους μεταγενέστερους μια ωραία εικόνα για

στινιανό ώςτους εικονοκλάστες αυτοκράτορες, από

τον εαυτό του στα απομνημονεύματά του. Με δυο

τους ηγεμόνες της μακεδονικής δυναστείας ώς τους

λόγια, ένα ωραίο παράδειγμα των βυζαντινών αυτο­

αυτοκράτορες της οικογένειας των Κομνηνών, μια

κρατόρων στους οποίους όλα τα χαρακτηριστικά,

ομάδα από μελέτες, συχνά αξιόλογες σχηματίζει μια

και τα καλά και τα κακά, είναι ακραία και όπου, πο­

σχεδόν συνεχή σειρά όπου υπάρχουν ελάχιστα κε­

λύ συχνά, ο χαρακτήρας δεν βρίσκεται στο ύψος του

νά. Ωστόσο μπορούμε να πούμε ότι σ’ αυτό τον το­

πνεύματος.

Η

μέα δεν έχουμε πια πολλά να κάνουμε; Δεν έχουμε

θα μπορούσαμε φυσικά να αναφέρουμε πολλές

σχεδόν τίποτα για την ιστορία των δύο τελευταίων

περιπτώσεις, ακόμη και για άλλες περιόδους εκτός

αιώνων της βυζαντινής αυτοκρατορίας. Ο Vasiliev,

από την εποχή των Παλαιολόγων.Έτσι η βασιλεία

στην Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας έδωσε

του Λέοντος Σ Τ , πολύ σημαντική για τη διοικητική

απλώς ένα γενικό σκίτσο της εποχής των Παλαιο­

και θρησκευτική ιστορία της αυτοκρατορίας, προ­

λόγων. Ο Halecki, στο έργο τουΈνας Βυζαντινός Αυ­

σφέρει ένα ωραίο θέμα για μελέτη. Και δεν αναφέ­

τοκράτορας στη Ρώμη ασχολήθηκε μόνο με ένα ε­

ρομαι στις μονογραφίες που θα μπορούσε να αφιε­

πεισόδιο, έστω και εξαιρετικά ενδιαφέρον, αυτής

ρώσει κανείς στις διάφορες περιοχές της αυτοκρατο­

της περιόδου. Αρκεί όμως να δείξουμε τι μπορούν

ρίας: δεσποτάτο της Ηπείρου, δεσποτάτο του Μι-

να μας δώσουν γι’ αυτή την περίοδο προσεκτικές

στρά, τη μελέτη του οποίου έχει αρχίσει ο Ζακυθη-

και σε βάθος έρευνες. Υπάρχει μια ολόκληρη σειρά

νός, Βυζαντινή Αίγυπτος, της οποίας προσπάθησα

από πρόσωπα που αξίζουν να μελετηθούν. Παρά

να δείξω την όψη και τη ζωή στον 3ο τόμο της Ιστο­

την πολύ επιπόλαιη σχετική μελέτη, η βασιλεία του

ρίας του ΑιγυπτιακούΈθνους, ή ακόμη και εκείνες

Μιχαήλ Η ' και η μεγάλη προσπάθεια που έκανε για

που θα μπορούσαν να γραφτούν για πολλές σημα­

την παλινόρθωση της αυτοκρατορίας, περιμένουν έ­

ντικές προσωπικότητες της βυζαντινής ιστορίας ό­

ναν ιστορικό. Επίσης η βασιλεία του Ανδρονίκου

πως π.χ. τον Θεόδωρο Μετοχίτη, που είναι πολύ

Β ', που είναι τόσο σημαντική για τη θρησκευτική α­

γνωστός σε όσους έχουν επισκεφτεί το Καχριέ-Τζαμί

ναδιοργάνωση της μοναρχίας και εξάλλου τόσο γρα­

στην Κωνσταντινούπολη και που υπήρξε, στις αρ­

φική και τόσο διασκεδαστική για τις πληροφορίες

χές του 14ου αιώνα, ένας από τους πιο διακεκριμέ­

που δίνει για τη ζωή της αυλής και την ιδιω τική

νους ανθρώπους της εποχής του, ή τον μεγάλο πα­

ζωή ενός βυζαντινού ηγεμόνα, θα άξιζε να παρου­

τριάρχη Φώτιο του οποίου η μορφή παρουσιάστηκε

σιαστεί στον αναγνώστη. Και κυρίως ένας άνθρω­

κάτω από ένα νέο πρίσμα στο ωραίο βιβλίο του

πος σαν τον Ιωάννη Καντακουζηνό, ίσως την πιο α­

Dvornik, Οι θρύλοι του Κωνσταντίνου και του Με­

ξιόλογη προσωπικότητα που μας παρουσιάζει το

θοδίου από τη σκοπιά του Βυζαντίου. Και γνωρίζω σ’

Βυζάντιο κατά τον 14ο αιώνα, θα έδινε υλικό για έ­

αυτό το μακρινό και γοητευτικό Βυζάντιο πολλές

να πολύ ενδιαφέρον βιβλίο. Γιατί ήταν πολύ έξυ­

μορφές γοητευτικών γυναικών που περιμένουν έ­

πνος, σύνθετος και διαφορετικός, γεμάτος αντιθέ­

ναν θαυμαστή και έναν ιστορικό για να ξαναβρούν

σεις, που συνδύαζε φλογερές βλέψεις με μια λίγο

τη χαμένη χάρη τους.

470

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

ΐΟ Τ Ο Ρ ίλ . T H C K Y Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P l X C

πάρχει όμως ένας άλλος τομέας έρευνας

παριθμούνται στο κείμενο του αυτοκράτορα συγγρα­

στον οποίο χρειάζεται πολλή δουλειά.

φέα; Ποιος είναι ο ρόλος της γερουσίας; Τ ι ακριβώς

Πρόκειται για τη μελέτη των θεσμών της

είναι αυτό το συγκβητικόν σύστημα για το οποίο μ ι­

βυζαντινής αυτοκρατορίας, πράγμα ιδιαίτερα σημα­

λάει ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος και αυτοί οι

ντικό αν σκεφτοόμε ότι η αυτοκρατορία οφείλει το

συγκβητικοί που εμφανίζονται σε κάθε σελίδα; Και

γεγονός ότι διήρκεσε τόσους πολλούς αιώνες, πε­

αν περάσουμε από την εποχή των Μακεδόνων στην

ρισσότερο από οτιδήποτε άλλο, στην ισχυρή διοι­

εποχή των Κομνηνών ή των Παλαιολόγων, φαίνε­

κητική πανοπλία της.

ται ότι εδώ δεν έχει γίνει σχεδόν τίποτα. Εκτός από

Υ

Ασφαλώς έχουν δημοσιευθεί πολλές σημαντικές

μία εξαίρετη μελέτη του Ε. Stein με τίτλο Spatbyza-

εργασίες πάνω σ’ αυτό το δύσκολο θέμα. Δεν χρειά­

ntinische Verfassungs- und W irtschaftsgeschichte,

ζεται να υπενθυμίσω το υπόμνημα του Gelzer, Die

που είναι απλώς ένα πρώτο σχεδιάγραμμα του θέ­

Genesis der Byzantinischen Themenverfassung, το

ματος, δεν έχουμε καμία άλλη εργασία σχετικά μ’

βιβλίο του Bury,

The Im perial A dm inistrative

αυτά τα θέματα. Και ωστόσο δεν λείπουν τα ντοκου­

System in the ninth Century, τις μελέτες του Dolger

μέντα. Από τον 12ο αιώνα έχουμε την τύχη να έχου­

και του Ostrogorsky πάνω στη φορολογική πραγ­

με στη διάθεσή μας ένα αρκετά μεγάλο αριθμό χαρ­

ματεία του 10ου αιώνα και την οικονομική διοίκη­

τών, ως επί το πλείστον ανέκδοτων, ένα θαυμάσιο

ση της αυτοκρατορίας. Και, στην πρόσφατη ιστορία

σύνολο που θα αποτελέσει μια μέρα το υλικό για το

μου της βυζαντινής αυτοκρατορίας, περιέγραψα τους

Corpus dergriechischen Urkunden des M ittelalters.

θεσμούς του Βυζαντίου κατά τον 1Οο αιώνα.

Μελετώντας κανείς απλώς τις υπογραφές που συνο­

Αρκεί όμως να διαβάσει κανείς το Βιββίο των Τε­

δεύουν αυτές τις πράξεις - και αυτό είναι απλώς ένα

βετών για να δει πώς ακόμη και γ ι’ αυτή την περίο­

παράδειγμα - θα μπορούσε να χαράξει την εικόνα

δο του 10ου αιώνα, που είναι η περίοδος της διο ι­

της βυζαντινής διοίκησης την εποχή των Κομνη­

κητικής ιστορίας του Βυζαντίου που έχει μελετηθεί

νών. Και χωρίς να παραγνωρίζουμε τη σημασία των

περισσότερο, προσκρούει κανείς σε κάθε σελίδα,

όσων έχουν γίνει για τη μελέτη των οικονομικών

σχεδόν σε κάθε γραμμή, σε δυσκολίες που δεν έ­

προβλημάτων, είναι βέβαιο ότι πολλά σημεία σχετι­

χουν λυθεί ακόμη. Ποια είναι ακριβώς τα καθήκο­

κά μ’ αυτή την βασική πλευρά της ιστορίας του Βυ­

ντα των αναρίθμητων κρατικών λειτουργών που α-

ζαντίου χρειάζονται μελέτη.

471

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

ICTO PIX T H C Κ ΥΖΧΝ ΤΊΝ Η Ο ΧΥΊΓΟ ΚΡΧ ΤΌ ΡΙΧΟ

# αρά ίο διδακτικό έργο του στρατηγού de

ντινό ποβιτισμό. Χρειάζεται όμως πολλή δουλειά α-

Beylie, γνωρίζουμε ελάχιστα πώς ήταν ίο

κόμηίΈχουμε μελετήσει τα θέματα του ιπποδρόμου

βυζαντινό σπίτι. Ωστόσο έχουν σωθεί πολ­

και των φατριών, αλλά παρά τις πρόσφατες έρευνες,

λά έγγραφα από ία οποία θα μπορούσαμε να αντλή­

που είναι ενδιαφέρουσες, η ιστορία του θεάτρου στο

σουμε πολύτιμες πληροφορίες. Για να αναφέρουμε

Βυζάντιο εμφανίζει ακόμη πολλά σκοτεινά σημεία.

ένα παράδειγμα, υπάρχει σ’ ένα προνόμιο που πα-

Φαίνεται ότι υπήρχαν στην ελληνική Ανατολή του

ραχωρήθηκε στους Γενουάτες από τον αυτοκράτορα

μεσαίωνα μυστήρια παρόμοια με εκείνα της Δύσης.

Αλέξιο Β ' το 1202 μία περίεργη περιγραφή ενός α­

Έχουμε όμως μόνο ασαφείς πληροφορίες για τις

νακτόρου που αναφέρεται ως ανάκτορο του Βοτα-

πολλές γιορτές, όλες γεμάτες από ειδωλολατρικές α­

νιάτη, που θα άξιζε να σχολιαστεί προσεκτικά. Στις

ναμνήσεις, που σκανδάλιζαν την Εκκλησία και δια­

ανασκαφές της Αντιόχειας ανακαλύφθηκε πρόσφα­

σκέδαζαν τόσο πολύ το λαό, για τη συχνή χρήση των

τα ένα μεγάλο μωσαϊκό δαπέδου, πολύ διδακτικό

μεταμφιέσεων - οι γυναίκες ντύνονταν άντρες και οι

για την ιστορία της κατοικίας. Στη μακριά ζώνη που

άντρες γυναίκες - για τις μάσκες και τους χορούς, για

πλαισιώνει το κεντρικό θέμα απεικονίζονται τα κύ­

τις παράξενες διασκεδάσεις στις οποίες συμμετείχε

ρια μνημεία της πόλης, εκκλησίες, ανάκτορα, ιδιω ­

ακόμη και ο κλήρος και που φέρνουν στη σκέψη τις

τικές κατοικίες. Το μωσαϊκό χρονολογείται από τον

γιορτές των τρελών ή του γαϊδάρου στον δυτικό με­

5ο αιώνα μ.Χ. Και θα έχουμε πολλά να μάθουμε α­

σαίωνα. θα θέλαμε να έχουμε το κλειδί για την κα­

πό τις έρευνες που γίνονται στη θέση του αυτοκρατο-

τανόησή τους!

Π

ρικού παλατιού της Κωνσταντινουπόλεως.

Στο περίεργο σχόλιο του θεοδώρου Βαλσαμώνος

Επίσης, παρά τις ωραίες έρευνες ίου Kondakof

για τους κανόνες της συνόδου του 692 που χρονολο­

σχετικά με τα Ανατοβίηκα έθιμα στην Αυβή του Βυ­

γείται από τον 12ο αιώνα, διαβάζουμε τα ακόλουθα:

ζαντίου, ο τρόπος ένδυσης στο Βυζάντιο είναι γεμά­

“Βλέπουμε, σε ορισμένες γιορτές, ακόμη και κληρι­

τος αβεβαιότητες. Και όμως τα ντοκουμέντα δεν λεί­

κούς να μεταμφιέζονται σε διάφορα πρόσωπα.

πουν - όπως το λεύκωμα ίου Λάμπρου που περιέ­

Αλλοτε με το σπαθί στο χέρι μπαίνουν στην εκκλη­

χει τις προσωπογραφίες των αυτοκρατόρων όπως

σία ντυμένοι με στρατιωτικά ενδύματα, άλλοτε προ­

σώζονται σε μωσαϊκά, τοιχογραφίες ή μικρογραφίες

χωρούν μεταμφιεσμένοι σε μοναχούς και άλλοτε σε

- για να προσπαθήσουμε να δώσουμε τον ακριβή ο­

τετράποδα ζώα. Και όταν ρώτησα - προσθέτει ο συγ­

ρισμό ίων τόσο διαφορετικών και τόσο δυσνόητων

γραφέας - πώς επέτρεπαν αυτές τις πρακτικές, μου

όρων που αναφέρονται στην ενδυμασία ίου βασιλέα

απάντησαν απλούστατα ότι ήταν αποτέλεσμα μιας

και των ανθρώπων της αυλής του στο Βιββίο των Τε­

μακροχρόνιας συνήθειας”. Και ο Βαλσαμών παρου­

βετών, σε όλες αυτές τις εκφάνσεις μιας εκτυφλωτι­

σιάζει τους ιερείς να κροταλίζουν τα δάχτυλά τους

κής πολυτέλειας με την οποία το Βυζάντιο υπερηφα-

στον αέρα σαν αμαξάδες, να φτιασιδώνουν το πρό­

νευόταν ότι θάμπωνε το σύμπαν. Κυρίως όμως, τι

σωπό τους, να ασχολούνται με τα έργα των γυναι­

ξέρουμε για τη βυζαντινή ζωή; Διακρίνουμε μερικές

κών, και να κάνουν όπως λέει “και άλλα ατοπήματα

πλευρές της, μερικές από τις προτιμήσεις αυτής της

για να προκαλέσουν το γέλιο των θεατών”. Υπήρχε

κοινωνίας, τουλάχιστον στην Κωνσταντινούπολη.

ακόμη η γιορτή των συμβολαιογράφων, σοβαρών

Προσπάθησα να σημειώσω μερικά χαρακτηριστικά

ανθρώπων, που ήταν επιφορτισμένοι με την εκπαί­

της σε ένα έργο για τη βυζαντινή κοινωνία κατά την

δευση της νεολαίας, που την ημέρα της γιορτής των

εποχή των Κομνηνών και χρήσιμες πληροφορίες

μεγάλων προστατών αγίων τους, μεταμφιέζονταν

περιέχονται στο βιβλίο του Runciman για τον Βυζα­

και φορούσαν μάσκες και περιφέρονταν στις δημό­

472

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

IG T O P IX T H C R Y Z X N T I N H C X Y T O K P X T O P l X C

σιες πλατείες ιης πρωτεύουσας. Και δεν έχουμε εδώ,

ματα δείχνουν πόσες σχεδόν ανεξερεύνητες πηγές έ­

αν σκεφτούμε το αυστηρό τελετουργικό της αυτοκρα-

χει στη διάθεσή του σήμερα ο ιστορικός και ειδικό­

τορικής αυλής, ένα ολοκαίνουργο και σχεδόν άγνω­

τερα πόσα μπορούν να μας μάθουν οι βίοι των

στο ακόμη Βυζάντιο, ένα χαρούμενο Βυζάντιο που

Αγίων σχετικά με τη βυζαντινή ζωή. Ξέρουμε εξάλ­

αγαπούσε τη διασκέδαση και το γέλιο, όπου ακόμη

λου ποιες πληροφορίες για τη ζωή των μεγάλων

και ο κλήρος συμμετείχε - με έναν τρόπο ελάχιστα

γαιοκτημόνων μπορούμε να βρούμε στο έπος του

κατανοητό για μας - σε παράξενες διασκεδάσεις;

Διγενή Ακρίτα του οποίου ο Γρηγόριος επανέλαβε

Πράγματι, αν και οι βυζαντινοί ιστορικοί μας επι­

μάταια τη μελέτη και στο Στρατηγικόν όπου ο Κε-

τρέπουν να αποκτήσουμε μια αρκετά ακριβή ιδέα

καυμένοςδιηγήθηκε τις αναμνήσεις του και εξέθεσε

για τη ζωή ενός βυζαντινού αυτοκράτορα, δεν κατα­

τις αρχές της πρακτικής και πολύ προσγειωμένης η­

λαβαίνουμε πολύ καλά πώς ήταν η ζωή των υπηκό­

θικής του.

ων του ακόμη και στην πρωτεύουσα, πώς ήταν η

Αλλά σχετικά με το ζήτημα της ιδιοκτησίας - βασι­

ζωή μιας μεγάλης οικογένειας της αριστοκρατίας και

κό πρόβλημα για την κατανόηση της ιστορίας της

ακόμη περισσότερο πώς ήταν η ζωή μιας αστικής

βυζαντινής αυτοκρατορίας - πολλά πράγματα παρα­

οικογένειας. Και αν περάσουμε από την Κωνσταντι­

μένουν αδιευκρίνιστα, όπως έδειξε η εξαιρετική έκ­

νούπολη στην επαρχία - έχουμε πολύ λιγότερες

θεση που υπέβαλε ο Dolger στο συνέδριο των ιστο­

πληροφορίες για τη ζωή ενός μεγάλου κτηματία, την

ρικών επιστημών που έγινε στη Βαρσοβία το 1933.

αγροτική ζωή, το καθεστώς της ιδιοκτησίας. Η ζωή

Πρέπει κυρίως να συγκρατήσουμε την, πραγματικά

των γυναικών μας είναι σχεδόν άγνωστη. Η θέση

πολύ επιστημονική, επιθυμία που εκφράζει ο

που κατείχε στις βυζαντινές ψυχές η θρησκεία, και η

Dolger, όταν εύχεται να αποφύγουμε σ’ αυτά τα λε­

δεισιδαιμονία, εμφανίζεται μόνο στο βιβλίο του Οι­

πτά θέματα να εμπνευσθούμε από πολύ γενικές θε­

κονόμου για τη θρησκευτική ζωή στο Βυζάντιο την

ωρήσεις οικονομικής ιστορίας και να προσπαθή­

εποχή των Κομνηνών και των Αγγέλων. Και όμως

σουμε να εργαστούμε αποκλειστικά πάνω στα κείμε­

υπάρχουν άφθονα ντοκουμέντα για να μελετήσουμε

να, να τα ερμηνεύσουμε προσεκτικά, και να προχω­

αυτά τα πράγματα. Στις Βυζαντινές μορφές μου επι­

ρήσουμε βήμα προς βήμα στη λύση των προβλημά­

χείρησα να δείξω πώς ζούσαν στην Κωνσταντινού­

των. Και μπορούμε να παραβάλουμε αυτή τη χρήσι­

πολη ορισμένες οικογένειες της αστικής τάξης, σύμ­

μη συμβουλή με αυτό που έλεγε κάποτε ο Fustel de

φωνα με τον επικήδειο λόγο του θεοδώρου Στουδί-

Coulanges: “Η ιστορία γίνεται μόνο με κείμενα, και

τη και του Φελλού για τις μητέρες τους.

δεν πρέπει να τα υποκαθιστούμε με προσωπικές

Ο Brehier εξήγησε σ’ ένα ενδιαφέρον σκίτσο όλες

γνώμες. Ο καλύτερος ιστορικός είναι εκείνος που

τις πληροφορίες που μας δίνουν τα αγιογραφικά

μένει όσο το δυνατόν πιο κοντά στα κείμενα, που

κείμενα για τον αγροτικό πληθυσμό στη βυζαντινή

γράφει και σκέφτεται σύμφωνα μ’ αυτά. Τα ριψοκίν­

αυτοκρατορία κατά τον 9ο αιώνα. Αυτά τα παραδείγ­

δυνα συμπεράσματα δεν είναι επιστήμη”.

473

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C R V ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ πό αυτές τις επισημάνσεις - που δεν είναι

τις ελπίδες και μπορούν να ενθαρρύνουν τις έρευ­

καθόλου πλήρεις - βλέπουμε πόσα προ­

νες. Στις εκκλησίες της Σερβίας και της Μακεδονίας

βλήματα παρουσιάζονται ακόμη στις έρευ­

σώζονται επίσης τοιχογραφίες του 14ου και του

νες των βυζαντινολόγων. θα άξιζε επίσης τον κόπο

15ου αιώνα που έχουν εξαιρετικό ενδιαφέρον για

να προσδιορίσουμε τα αίτια της παρακμής της βυζα­

την τελευταία αναγέννηση της βυζαντινής τέχνης αλ­

ντινής αυτοκρατορίας και να ερευνήσουμε ποιο ρό­

λά που έχουν δημοσιευθεί μόνο εν μέρει. Και πρέ­

λο έπαιξε στην καταστροφή του η Δύση. θα άξιζε τον

πει να ελπίζουμε ότι ο M illet δεν θα αργήσει να μας

κόπο να ξεκαθαρίσουμε τις κοινωνικές και πνευμα­

γνωστοποιήσει τα αποτελέσματα που πέτυχε σ’ αυτό

τικές σχέσεις που υπήρχαν ανάμεσα στη Δύση και

τον τομέα σε πέντε ή έξι αποστολές στη Γιουγκοσλα­

στο Βυζάντιο, κυρίως μετά τον 12ο αιώνα, και ποια

βία. Τέλος, πολλά ανέκδοτα χειρόγραφα περιμένουν

ήταν η επίδραση του βυζαντινού πολιτισμού στον

τη δημοσίευση των μικρογραφιών που τα διακο­

κόσμο της Ανατολής και, αντίστροφα, τι οφείλει το

σμούν και, για να αναφέρουμε ένα παράδειγμα, η

Βυζάντιο στον αραβικό πολιτισμό.Έχει ειπωθεί συ­

πρόσφατη δημοσίευση ενός συριακού χειρογράφου

χνά ότι επί πολλούς αιώνες, το Βυζάντιο υπήρξε ο

του 13ου αιώνα που ανήκει στη βιβλιοθήκη του

δάσκαλος της Ανατολής, θα άξιζε τον κόπο να ερευ­

Βατικανού δείχνει τι μπορεί να ελπίζει η ιστορία

νήσουμε - χωρίς ματαιοδοξία και παιδιάστικο ε­

της βυζαντινής τέχνης από τέτοιες δημοσιεύσεις.

θνικό εγωισμό - τι κράτησαν οι Τούρκοι, οι Έλλη­

Κυρίως όμως αξίζει να εξεταστούν με προσοχή γενι­

νες και οι σλαβικοί λαοί από τους θεσμούς του Βυ­

κότερα θέματα που εξακολουθούν να αποτελούν α­

ζαντίου, από τις ιδέες του, από τα ήθη του, και τι α­

ντικείμενο έντονης συζήτησης. Λεγόταν για πολύ

πομένει, ακόμη και σήμερα, από το Βυζάντιο στη

καιρό ότι η βυζαντινή τέχνη ήταν απλώς η συνέχεια

Νοτιοδυτική Ευρώπη, ζητήματα που εξέθεσε με ε­

και η παρακμή της ρωμαϊκής τέχνης. Σ ’ ένα βιβλίο

ξαιρετικό τρόπο ο jorga στο βιβλίο του με τίτλο Το

που προκάλεσε αίσθηση, Orient o d er Rom? ο

Βυζάντιο μετά το Βυζάντιο. Πρόκειται για σημαντικά

Strzygowski έδειξε ότι η βυζαντινή τέχνη οφείλε

προβλήματα, με μεγάλο ενδιαφέρον, γιατί αφορούν

αυτό που ήταν πολύ περισσότερο στην Ανατολή πα­

τα ίδια τα θεμέλια του μεγαλείου του Βυζαντίου και

ρά στη Ρώμη. Όμως η λέξη Ανατολή είναι πολύ γε­

εξηγούν τις αιτίες του, και κυρίως γιατί δικαιολο­

νική και κάπως αόριστη. Υπάρχει η ελληνική Ανα­

γούν, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, τη μελέτη

τολή, η παράδοση της κλασικής τέχνης της Ελλά­

αυτού του πολιτισμού που έχει χαθεί αλλά που ακό­

δας, που άσκησε μεγάλη και σε ορισμένες στιγμές

μη και σήμερα δεν είναι καθόλου νεκρός.

παντοδύναμη επιρροή στη βυζαντινή τέχνη. Υπάρ­

Χ

Η ιστορία της βυζαντινής τέχνης παρουσιάζει επί­

χει η Ανατολή της Συρίας, της Μεσοποταμίας, της

σης ακόμη πολλά προβλήματα. Πολλά μνημεία αυ­

Περσίας που δεν άσκησε μικρότερη επίδραση στη

τής της τέχνης έχουν δημοσιευθεί και μελετηθεί κα­

δημιουργία και την ανάπτυξη της βυζαντινής τέ­

λά: μωσαϊκά, πίνακες, μικρογραφίες των χειρογρά­

χνης. Από το συνδυασμό αυτών των δύο στοιχείων

φων. Πολλά όμως δεν έχουν δημοσιευθεί ή ακόμη

γεννήθηκε η βυζαντινή τέχνη και, ανάλογα με τις ε­

και ανακαλυφθεί. Ισως στην Κωνσταντινούπολη,

ποχές, η μία ή η άλλη επιρροή γινόταν περισσότερο

στις βυζαντινές εκκλησίες που έχουν μεταμορφωθεί

αισθητή. Είναι απαραίτητο να ερευνήσουμε με α­

σε τζαμιά να ξαναβρίσκουμε μωσαϊκά ή πίνακες κά­

κρίβεια τι οφείλουν τα βυζαντινά μνημεία άλλοτε

τω από το σοβά των τοίχων: έχουν γίνει σ’ αυτό τον

στην κλασική ελληνική τέχνη και άλλοτε στη συρια-

τομέα στο Καχριέ-Τζαμί, στο Βεφά-Τζαμί και κυρίως

κή τέχνη και ποιες διαφορετικές όψεις παρουσιά­

στην Αγία Σοφία ανακαλύψεις που δικαιολογούν

ζουν αυτά τα μνημεία ανάλογα με την περίπτωση.

474

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΤΡΙΤΟ

I G T O P IX T H G R Y Z X N 'T IN H C X Y 'T O K P X 'r O P lX C

Γ ία να το καταλάβει κανείς αυτό αρκεί να μελετήσει

που πρέπει να γίνουν ακόμη πάνω στη βυζαντινή

τους πίνακες που διακοσμούν τις πέτρινες εκκλη­

εικονογραφία και την προοδευτική ανάπτυξή της.

σίες της Καππαδοκίας θα δούμε ότι οι παλαιότερες

Πρέπει να μελετήσουμε το δύσκολο ζήτημα των ε ι­

προέρχονται από τη Συρία και οι πιο σύγχρονες δεί­

κόνων, που οξύνεται από τη δυσκολία που έχουμε

χνουν την ολοένα και ισχυρότερη επίδραση της

στη χρονολόγηση των μνημείων, θα μπορούσαμε

Κωνσταντινουπόλεως στη Μικρά Ασία. Και όλα αυ­

να πολλαπλασιάσουμε αυτά τα παραδείγματα που

τά έχουν πολύ μεγάλη σημασία για να προσδιορί­

είναι αρκετά για να δείξουν την ποικιλία των ερευ­

σουμε την καταγωγή και τις διαφορετικές όψεις της

νών που πρέπει να γίνουν στον τομέα της ιστορίας

βυζαντινής τέχνης.

της τέχνης και αυτό είναι ένα ακόμη αντικείμενο με­

Αλλα προβλήματα δεν είναι λιγότερο σημαντικά.

λετών για τους ερευνητές, εξαιρετικά ενδιαφέρον

Αξίζει τον κόπο να ξεκαθαρίσουμε τις σχέσεις ανά­

και γοητευτικό. Αυτές οι σύντομες αναφορές αρκούν

μεσα στην τέχνη της Αρμενίας, τόσο πλούσια και

για να συμπληρώσουν τον κατάλογο των σημερι­

πρωτότυπη, και την τέχνη του Βυζαντίου, και να

νών προβλημάτων της βυζαντινής ιστορίας και να

προσδιορίσουμε τι μπορεί να οφείλει το Βυζάντιο

δείξουν τι μπορούμε να περιμένουμε ακόμη από

στην Αρμενία και, αντίθετα, ποια επίδραση άσκησε

την προσεκτική μελέτη αυτού του μεγάλου χαμένου

στην αρμενική τέχνη. Υπάρχουν πολλές έρευνες

πολιτισμού.

475

Ξ Υ Λ Λ Γ Κ ^ Α Ξ Λ Λ Α

Σια χίλια χρόνια της ζωής της, η βυζαντινή αυτοκρατορία είχ ε να λύσει πολλά προβλήματα κεφαλαιώ­ δους σημασίας για τη διάρκεια και ακόμη και για τη ζωή της μοναρχίας. Γ ία πολλά από αυτά τα προβλή­ ματα το Βυζάντιο μπόρεσε να βρει ικανοποιητικές λύσεις που αποτέλεσαν στοιχεία του μεγαλείου του. Σε άλλες περιπτώσεις ήταν λιγότερο τυχερό, κυρίως για το κοινωνικό πρόβλημα και για το καθεστώς της α­ γροτικής ιδιοκτησίας και ασφαλώς αυτά αποτελούν, στο εσωτερικό, μια από τις σοβαρότερες αιτίες της παρακμήςτου. Από την άλλη πλευρά, στο εξωτερικό, η στρατιωτική οργάνωση, που ήταν για πολύ καιρό εξαιρετική, αλλά εξασθένισε προοδευτικά, οι συνεχείς οικονομικές δυσκολίες και συχνά υπέρμετρες φι­ λοδοξίες επιτάχυναν την πτώση του. Και δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το σχίσμα, χωρίζοντας το Βυζάντιο α­ πό τη Ρώμη, ξεσήκωσε πολλά μίση εναντίον του Βυζαντίου στη Δύση και κυρίως ότι κατά τους τελευταί­ ους αιώνες της ζωής του βρέθηκε αντιμέτωπο με λαούς πιο νέους, δραστήριους και φιλόδοξους, τους Βουλγάρους, τους Σέρβους, τους Τούρκους, τους Βενετούς, τους Γενουάτες, εναντίον των οποίων ήταν α­ νίσχυρο. Παρά τις αδυναμίες του, παρά τα ελαττώματα πουτιςπροκάλεσαν, το Βυζάντιο είδε να γεννιέται ένας λαμπρός πολιτισμός, ίσως ο λαμπρότερος που γνώρισε ο μεσαίωνας, και ασφαλώς ο μοναδικός που υπήρχε στη χριστιανική Ευρώπη ώς τον 9ο αιώνα. Η Κωνσταντινούπολη υπήρξε επί αιώνες η μό­ νη μεγάλη πόλη αυτής της χριστιανικής Ευρώπης και η λάμψη του φαινόταν ασύγκριτη. Με τη λογοτε­ χνία του, όπως και με την τέχνη του, το Βυζάντιο άσκησε μεγάλη επιρροή σε όλους τους λαούς που ήταν γείτονές του και ακόμη και σήμερα τα μνημεία που σώζονται απ’ αυτό, τα θαυμάσια έργα τέχνης που μας άφησε, αρκούν για να δείξουν τη λάμψη της βυζαντινής τέχνης. Με όλα αυτά το Βυζάντιο κράτησε στην ι ­ στορία του μεσαίωνα μια σημαντική θέση και είναι σωστό να προσθέσουμε ότι του άξιζε αυτή τη θέση. Και ίσως, παρά τις προκαταλήψεις που υπάρχουν ακόμη σχετικά μ’ αυτό τον κόσμο που χάθηκε, όσοι διάβασαν αυτό το βιβλίο, θα καταλάβουν για ποιους λόγους το Βυζάντιο άξιζε πραγματικά αυτή τη θέση.

476

%

Κυριακάτικη Λ ΕΛίΥΘεΡΟΪΥΠΙΑ