Επιστημονική Επανάσταση και Ορθόδοξη Ανατολή

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ  ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ  ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ 

Επιστημονικη Επανάσταση και  Ορθόδοξη Ανατολη ­Η  περιπτωση του 18ου αιώνα­ 

Διπλωματικη εργασια της Σουλτάνας Λευκοπούλου  Α.Ε.Μ.: 953 Επιβλεπουσα καθηγητρια: Άννα  Καραμανιδου  ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΟΥΝΙΟΣ 2015  1 

Πρόλογος 

Η δράση των λογιων στη δύσκολη για το Γενος περιοδο της  Τουρκι­ κης κυριαρχιας αποτελεσε αντικειμενο πολλών μελετών.  Ιδιαιτερο ενδια­ φερον παρουσιάζουν εκεινες που αναφερονται  στο χώρο των Θετικών Ε­ πιστημών, δεδομενου ότι από ομάδα  μελετητών υπηρξε μονόπλευρη θεώ­ ρηση του ρόλου της  Ορθόδοξης Εκκλησιας, η οποια χαρακτηριστηκε ως αντιδραστικός παράγοντας στην εισαγωγη, στην εκπαιδευση των ελλη­  νοπαιδων, των νεων ιδεών στις Θετικες Επιστημες που  προερχονταν από τη Δύση.  Στόχος της παρούσας εργασιας ειναι η παρουσιαση στοιχειων  από μελετες, οι οποιες απεγκλωβιζονται από τη συγκεκριμενη  θεώρηση και παρουσιάζουν τα δεδομενα κάτω από το φως της  Ορθόδοξης παραδόσε­ ως.  Η εργασια, μετά από μια σύντομη γενικη επισκόπηση της κατα­  στάσεως στην εκπαιδευση των Θετικών Επιστημών στην διάρκεια των αιώνων της δουλειας, εστιάζεται στη μελετη των δεδομενων  για τον 18ο αιώνα. Κατ’ αρχην εξετάζονται περιπτώσεις εντονων  αντιπαραθεσεων και γινεται προσπάθεια να οριοθετηθούν οι  συνθηκες και το περιβάλλον στα οποια αυτες εκδηλώθηκαν. Στη  συνεχεια παρουσιάζονται χαρακτηρι­ στικες περιπτώσεις λογιων  που δραστηριοποιούνται στο επιστημονικό πεδιο των Θετικών  Επιστημών και των οποιων η δράση συνεισφερει στο στόχο της  παρούσας εργασιας.  Στο σημειο αυτό θα ηθελα να ευχαριστησω την επικουρη  καθηγη­ τρια κα. Άννα Καραμανιδου για την πολύτιμη βοηθεια  καθ’ όλη τη διάρ­ κεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών καθώς  και τη συνεχη υποστηριξη που μου παρειχε κατά την εκπόνηση  της παρούσας εργασιας.  Θεσσαλονικη, 10 Ιουνιου 2015 

2 

Περιεχόμενα  Πινακας συντμησεων 5 Εισαγωγη 6  ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΟι Φυσικες Επιστημες: από την άλωση μεχρι την  επανάσταση 1.15ος­16ος αι.: αιώνες προετοιμασιας 11 2. 17ος αι.:  μεταβατικός αιώνας 15 3. 18ος ­19ος αι.: προεπαναστατικη  περιοδος 20  ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΒΕπιστημονικη επανάσταση στον ελληνικό χώρο: 18ος  αιώνας1. Η επιστημονικη επανάσταση 29  α. Ορισμός 29 β. Σταθμοι 29 γ. Χαρακτηριστικά 31  2. Επιστημονικη επανάσταση και Ορθοδοξια 32  ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΓΟ 18ος αιώνας μεσα από μελετες περιπτώσεωνΑ. Οι  αντιπαραθεσεις 39 1. Βενιαμιν ο Λεσβιος (1759­1824) 40  α. Βιογραφικά 40 β. Επιστημονικες θεσεις 44 γ. Η θεωρια του  πανταχηκινητου 47 δ. Ιδεολογικες διαμάχες 50 ε. Συμπεράσματα  57  2. Μεθόδιος Ανθρακιτης (περιπου 1660­1736/1749) 60 α.  Βιογραφικά 60 β. Το επιστημονικό του εργο 64 γ. Οι κατηγοριες  και η απολογια του 68 δ. Συμπεράσματα 76  3. Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)α. Βιογραφικά 80 β.  Συγγραφικό εργο 88 γ. Η επιστημονικη του σκεψη 90 δ.  Συμπεράσματα 97  4. Μπαλάνος Βασιλόπουλος και Κοσμάς Μπαλάνος 104 α.  Μπαλάνος Βασιλόπουλος (1694–1765) 104 β. Κοσμάς Μπαλάνος  (1731­ 1808) 106 γ. Μπαλάνοι και Βούλγαρης­«Αντιπελάργησις» 

107  3  δ. Συμπεράσματα 112 5. Αθανάσιος Ψαλιδας (1767­1829) 119 α.  Βιογραφικά 119 β. Η διαμάχη του με τον Ευγενιο Βούλγαρη 123  γ. Συμπεράσματα 126  Β. Χαρακτηριστικες προσωπικότητες λογιων ανδρών του 18ου  αιώνα 130 Εισαγωγη 131 1. Χρύσανθος Νοταράς (1655/1660­ 1731)  α. Βιογραφικά 131  β. Η συμβολη του στην παιδεια 137 2. Βικεντιος Δαμωδός η  Δαμοδός (1700­1752/4)  α. Βιογραφικά 148 β. Οι επιστημονικες του θεσεις 149 γ. Ο  Ορθόδοξος επιστημονας 154  3. Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλιώτης η Καβαλλιώτης (1718;­ 1789)α. Βιογραφικά 160 β. Ο επιστημονας 162  4. Ιώσηπος Μοισιόδαξ (1725­1800)α. Βιογραφικά 169 β. Οι  επιστημονικες του θεσεις 172  5. Νικηφόρος Θεοτόκης 1731(;) η 1736­1800 Αρχιεπισκοπος 180  α. Βιογραφικά 180 β. Το συγγραφικό του εργο 182 γ. Στοιχεια  Φυσικης 184 δ. Στοιχειων Μαθηματικών εκ παλαιών και  νεωτερων συνερανι­ σθεντων 189 ε. Στοιχεια Γεωγραφιας 189 στ. Σύγκριση Βούλγαρη­Θεοτόκη 191  6. Άνθιμος Γαζης 1758­1828 Αρχιμανδριτηςα. Βιογραφικά 196 β.  Ο λόγιος, ο δάσκαλος, ο επαναστάτης 199  Συμπεράσματα 209 Βιβλιογραφια 213 

4  Πινακας συντμησεων  ΑΠΘ Αριστοτελειο Πανεπιστημιο ΘεσσαλονικηςΕΑΠ Ελληνικό  Ανοικτό ΠανεπιστημιοΕΕΦΣΠΑ Επιστημονικη Επετηρις της  Φιλοσοφικης Σχολης του Πανε­  πιστημιου Αθηνών  .

ΕΕΦ  Ένωση Ελληνων Φυσικών 

.

ΕΕΧ  Ένωση Ελληνων Χημικών 

ΕΙΕ Εθνικό Ίδρυμα ΕρευνώνΕΚΕ Εθνικό Κεντρο ΕρευνώνΕΚΠΑ  Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστημιο Αθηνών ΕΛΠ Ελληνικός  Πολιτισμός  ΕΜΕ Ελληνικη Μαθηματικη ΕταιρειαΕΤ.ΜΕΛ.ΑΝ. Εταιρεια  Μελετης της καθ’ημάς Ανατολης ΘΗΕ Θρησκευτικη και Ηθικη  ΕγκυκλοπαιδειαΙΜΧΑ Ίδρυμα Μελετών Χερσονησου του Αιμου ΚΝΕ Κεντρο Νεοελληνικών ΕρευνώνΜΙΕΤ Μορφωτικό Ίδρυμα  Εθνικης ΤραπεζηςΜΠΤ Μετόχι Παναγιου ΤάφουΝΕ Νεος  ΕλληνομνημωνΟΕΔΒ Οργανισμός Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλιων  ΠΕΚ Πανεπιστημιακες Εκδόσεις ΚρητηςXAE Χριστιανικη  Αρχαιολογικη ΕταιρειαDThC Dictionnaire de Theologie  CatholiqueRESEE Revue des Études Sud­Est Europeénnes,  Βουκουρεστι  5 

Εισαγωγη  Το θεμα της παιδείας κατά την μακρά περιοδο της τουρκοκρατιας ειναι ευρύ και πολύπλευρο. Ειδικότερα η μελετη της ζωης και του εργου όσων ασχοληθηκαν με τις θετικες επιστημες στον 

υπόδουλο ελληνισμό, κατά τη χρονικη περιοδο από την Άλωση  της Κωνσταντινουπόλεως μεχρι την εξεγερση του Γενους, κατά τη διάρκεια δηλαδη μιας τραγικης περιό­ δου τεσσάρων αιώνων,  δειχνει ότι η επιστημη «δεν ειχε πεθάνει στον ελ­ ληνικό χώρο»1.  Και ως ελληνικός χώρος θεωρειται ο χώρος στον οποιο το  ελληνικό στοιχειο άσκησε πρωταρχικό και καθοριστικό ρόλο στον τομεα των γραμμάτων και της παιδειας, πολύ ευρύτερα από τα  αυστηρά εθνικά του όρια2.  Υπηρξαν συνεχεις προσπάθειες και αγώνες των δασκάλων του Γε­ νους για να αφυπνισουν τον ελληνικό λαό, και ιδιαιτερα τους  νεους, με όποιον τρόπο ο καθενας μπορούσε. Και για ενα  μορφωμενο της εποχης, ενας από τους τρόπους ηταν και η  μετάδοση των εξελιξεων γύρω από τις θετικες επιστημες, που  συνεβαιναν στη Δύση3.  Οι νεες επιστημονικες ιδεες και τάσεις εισάγονται και στην  Ελλάδα από τις αρχες του 18ου αιώνα, δεδομενου ότι πολλοι  Έλληνες, μεταξύ των οποιων και πολλοι κληρικοι, σπουδάζουν σε  κεντρα της Ιταλιας, της Γαλ­ λιας και της Γερμανιας. Πιο  συγκεκριμενα υπηρξαν πολλοι λόγιοι κληρικοι, κορυφαιοι  εκπρόσωποι των Θετικών Επιστημών, οι οποιοι ειτε συνεγραψαν  πρωτότυπες μελετες, ειτε μετεφρασαν ξενα επιστημονικά  εγχειριδια, ειτε συγκεντρωσαν και αντεγραψαν, σχολιασαν και  εξεδοσαν χειρόγραφα. Επιπλεον πολλοι εκκλησιαστικοι άνδρες,  λόγιοι εκπόνησαν μελετες στα Μαθηματικά και τη Γεωμετρια,  ασχοληθηκαν με μεταφρά­ σεις ξενων εγχειριδιων ­ φημισμενων  Ευρωπαιων επιστημόνων ­, εγρα­ ψαν σπουδαιες για την εποχη  αυτη μελετες ιστορικού, φιλοσοφικού, ια­ τρικού, αστρονομικού  και νομοκανονικού περιεχομενου και συνεβαλαν με την  οικονομικη τους στηριξη στην εκτύπωση γραπτών βοηθημάτων  Χη­ μειας, Αριθμητικης, Γεωμετριας και άλλων μαθημάτων. Το  εκπληκτικό, για τις συνθηκες κάτω από τις οποιες εμφανιστηκε, 

φαινόμενο της ανα­ πτύξεως των Θετικών Επιστημών τον 18ο  αιώνα δεν ηταν ξαφνικό αλλά αποτελεσμα των πνευματικών  διεργασιών στους αιώνες που προηγηθη­ καν. Οπως  σχολιάστηκε: «Η ζοφερότητα των καιρών με την ελλειψη της  ελευθεριας, τους δυσμενεις υλικούς όρους ζωης και την  απαιδευσια, δεν στάθηκαν σοβαρά, ανυπερβλητα εμπόδια για  την πνευματικη και Εθνικη παλιγγενεσια»4.  Β. Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες θετικοι επιστημονες από  το 1453 εως το 1821, σ. 6.2 Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο  (15ος­19ος αιώνας), σ. 16.3 Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια  (1453­1821), σ. 30.  1 

Κ. Γάλλος, Εκκλησια, Σχολεια και επιστημη κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατιας.

4 

6   

Στα δύσκολα εκεινα χρόνια ο ρόλος της Εκκλησιας υπηρξε  καθορι­ στικός δεδομενου ότι όλη την ευθύνη για την Παιδεια  ειχε η Εκκλησια, η οποια καθόριζε το παιδαγωγικό πρόγραμμα,  προσεφερε τα καταρτισμενα στελεχη της για τη διδασκαλια στα  σχολεια και αναλάμβανε τα εξοδά τους. «Ο δάσκαλος ειναι τώρα  ταυτόχρονα και ιερεας η μοναχός. Αλλά και ο λόγιος ειναι,  συνηθως, ταυτόχρονα μητροπολιτης η Αρχιμανδριτης. Εκκλησια,  Παιδεια και Λογοτεχνια υπηρετούνται απ' τους ιδιους Κληρι­  κούς λειτουργούς»5.  Η πολεμικη ορισμενων ιστορικών κατά της Εκκλησιας για το θεμα της εισαγωγης της διδασκαλιας των θετικών επιστημών στον  υπόδουλο ελληνισμό, χαρακτηριζεται από διάφορους ερευνητες  άδικη6. Οι λιγες ε­ ξαιρεσεις που υπάρχουν και οι οποιες εχουν  σχεση με την επιφυλακτικη αποδοχη του νεου πνεύματος των  Θετικών Επιστημών εκ μερους της Εκκλησιας, απλώς  επιβεβαιώνουν τον κανόνα. 

Πριν από την άλωση, οι διανοητες της εποχης στη Χριστιανικη Α­  νατολη, διατηρούν τη συνεχεια με την ελληνικη αρχαιότητα και  συγχρό­ νως μελετούν τις Θετικες Επιστημες διασώζοντας τη  διπλη φύση της ε­ ρευνας «ως ελλόγου ανιχνεύσεως των  φαινομενων και μυητικης οικειώ­ σεως των αιτιων του»7. Η  άλωση της Κωνσταντινουπόλεως οδηγει ανα­ πόφευκτα σε  αποδυνάμωση κατ’ αρχην και εγκατάλειψη στη συνεχεια αυτης  της προσπάθειας «συγκράσεως λόγου και αποκαλύψεως»8. Έτσι,  οι ιδεες του Διαφωτισμού, προερχόμενες από τις σπουδες στη  Δύση, θα βρουν το Γενος ανετοιμο να αρθρώσει ενοποιητικό και  καθολικό λόγο στηριζόμενο στις πνευματικες του καταβολες, με  αποτελεσμα να υπάρχει κινδυνος «αντικειμενοποιησεως του  κόσμου και απωλειας της υπερβατι­ κης του διαστάσεως»9. Ο  κινδυνος αυτός οδηγησε επιφανεις λογιους στην προσπάθεια  μελετης των Θετικών Επιστημών και ερμηνειας των φαινο­ μενων και με την κλασικη και με την πατερικη οπτικη.  Κ. Γάλλος, Εκκλησια, Σχολεια και επιστημη κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατιας. Ειναι χαρακτηριστικη η αποστροφη: «Στο βολικό πλαισιο συντηρητικοι­ προοδευτικοι, αριστοτελικοι­νευτώνειοι, θρησκευόμενοι­διαφωτιστες, ο  Ευγενιος Βούλγαρης θα προσ­ γραφόταν στους πρώτους και ο Νικηφόρος  Θεοτόκης στους δεύτερους. Καθώς, όμως, η ερευνα προχωρει, οι πρώτοι  ενθουσιασμοι καταλαγιάζουν και το μικροσκόπιο της προ­ σεκτικης μελετης και  της αντικειμενικης αξιολόγησης, που εχει αποφορτιστει από ιδεο­ λογικες  προκειμενες, αναδεικνύει φαινόμενα λεπτης υφης, αποδεικνύεται ότι αυτοι οι  σαφεις διαχωρισμοι ουσιαστικά δεν υφιστανται». Γ. Βλαχάκης, «“Πόσοι  Ευγενιοι, πόσοι Θεοτόκαι άλλοι δεν εμελλον ηδη να περιπολώνται περι ημών”»,  σσ. 50­51.7 Ε. Βαρελλα, «Παράμετροι ασκησεως των φυσικών επιστημών στη  βυζαντινη “Ανατο­ λη”», σ. 125.8 Ε. Βαρελλα, «Παράμετροι ασκησεως των  φυσικών επιστημών στη βυζαντινη “Ανατο­ λη”», σ. 129.9 Ε. Βαρελλα,  «Παράμετροι ασκησεως των φυσικών επιστημών στη βυζαντινη “Ανατο­ λη”», σ. 129.  5  6 

7 

Ειναι επισης αξιοσημειωτοι οι χαρακτηρισμοι, οι οποιοι αποδιδο­ νται στη συγκεκριμενη χρονικη περιοδο, από τους ερευνητες της  ιστοριας των επιστημών. Άλλοι τη χαρακτηριζουν ως νεοελληνικη αναγεννηση, άλλοι ως νεοελληνικό διαφωτισμό και άλλοι ως  μεταβυζαντινό ουμανι­ σμό, χαρακτηρισμοι οι οποιοι  υποδηλώνουν εμμεσα μια διαφορετικη ιδεο­ λογικη  προσεγγιση10. Τον όρο «νεοελληνικός η απλά ελληνικός διαφωτι­  σμός» υιοθετούν όσοι «εστιάζουν την προσοχη τους στον ρόλο  που επαιξε η δυτικοευρωπαϊκη διανόηση... για την ανάπτυξη  στον ελληνικό χώρο των γραμμάτων κατ’ αρχην και των  επιστημών στη συνεχεια»11. Οσοι υι­ οθετούν τον όρο  Νεοελληνικη Αναγεννηση «φαινεται ότι πιστεύουν πως από τη  διεξοδικη μελετη των επιστημονικών κυριως κειμενων της περιό­  δου αυτης προκύπτει η πρόθεση των λογιων του 18ου αιώνα να  συνθεσουν κριτικά την αρχαια ελληνικη επιστημη και φιλοσοφια  με τα σύγχρονά τους δυτικά επιτεύγματα επιτυγχάνοντας, όπου  ηταν αυτό δυνατόν μια σύζευξη ευρισκόμενη σε αρμονια με τα  δόγματα της Ορθόδοξης Ελληνι­ κης Εκκλησιας αλλά και μια  αυτόνομη διαδικασια ανάπτυξης των επι­ στημών απαλλαγμενη  τόσο από άκριτο μιμητισμό όσο και από στειρα άρ­ νηση»12.  Τελος ο όρος μεταβυζαντινός ουμανισμός χρησιμοποιειται από  όσους συνδεουν την περιοδο αυτη με το Βυζάντιο και τη  Χριστιανικη σκε­ ψη.  Οι μελετητες της ιστορίας των Θετικών Επιστημών ακολουθούν  στην ερευνά τους δύο μεθόδους:  α) την εργοκεντρικη μεθοδο γραμματολογιας, η οποια στηριζεται στα κειμενα, προσπαθώντας να ανιχνεύσει συλλογικες  νοοτροπιες για την ιστορια των ιδεών και γενικότερα της  σκεψεως και  β) τη βιογραφικη με άξονα τους λογιους, μελετώντας τι 

πρόσφερε ο καθενας σε σχεση με το υπό ερευνα θεμα.  Η πρώτη από αυτες τις μεθόδους προτιμάται από εκεινους που υ­ ποστηριζουν ότι για την ιστορια της επιστημονικης και  φιλοσοφικης σκε­ ψεως «το αιτουμενο δεν ειναι οι αιχμες αλλά  οι μεσοι όροι», ότι δεν ειναι τόσο σημαντικό το τι εγραψε η το  πώς εδρασε «το κάθε άτομο χωριστά, αλλά το τι η συλλογικη  σκεψη της εποχης –η συνισταμενη των ατομικών  Γ. Βλαχάκης, «Η άλλη άποψη: Η «επιτομη Φυσικης Ακροάσεως» του Σεργιου  Μακραι­ ου», σ. 250.11 Τον όρο εισηγαγε ο Κωνσταντινος Δημαράς το 1945, και  οριοθετει χρονικά την περιοδο από 1775 μεχρι το 1821, η οποια, κατά τον  Δημαρά, χαρακτηριζεται από την υιοθετηση του ορθού λόγου στα ζητηματα της  κοινωνικης ζωης και από την αφομοιωση των νεότε­ ρων επιστημονικών ιδεών.  Φορεις του νεου πνεύματος ειναι οι «φωτισμενοι» λόγιοι που ταξιδεύουν στη  Δύση και μεταφερουν το νεο ευρωπαϊκό πνεύμα. Μ. Πατηνιώτης, Στοι­ χεια  Φυσικης Φιλοσοφιας, σσ. 59­61.  10 

Γ. Βλαχάκης, «Η άλλη άποψη: Η «επιτομη Φυσικης Ακροάσεως» του Σεργιου  Μακραι­ ου», σ. 250.  12 

8  σκεψεων και συμβολών­ συγκράτησε, το πώς το συλλογικό σώμα  αξιολό­ γησε τις επι μερους προσφορες»13.  Η μελετώμενη όμως περιοδος εχει ιδιαιτερα χαρακτηριστικά.  Ειναι περιοδος στυγνης δουλειας και, όπως χαρακτηριστικά  γράφει ο Βούλγα­ ρης, «ο πεινών εχει ανάγκη πρώτιστα πάντων  άρτου και όταν αυτός στερη­ ται του αναγκαιοτερου μόλις ηθελε  κυνηγηση τα περιττά, και εκεινα, ων την χρησιν αζημιως ηδύνατο να αναβάλη»14. Γι’ αυτό και η επιμονη των δι­ δασκάλων στην  προσπάθειά τους να αφυπνισουν πνευματικά το δούλο Γενος και  να μεταδώσουν σε αυτό τις εξελιξεις της Δύσεως γὐρω από τις  Θετικες Επιστημες κρινεται και τολμηρη και ουσιαστικη. Οι 

διδάσκαλοι του Γενους «ταλαιπωρούνται ποικιλοτρόπως για να  μπορεσουν να στα­ θούν στα πόδια τους οι διάφορες σχολες  αλλά κυριως για να μεταδώσουν στους νεους τη φλόγα της  μαθησεως»15. Αγωνιζονταν να σπουδάσουν στην ελεύθερη Δύση  και στη συνεχεια, επιστρεφοντας στη δούλη πατριδα, να  συγγράψουν, να μεταφράσουν και να προσαρμόσουν  συγγράμματα για τη διδασκαλια τους και συγχρόνως να τα  εκτυπώσουν, πάλι με αγώ­ να, στις μεγάλες πολεις της Δύσεως,  με την ευγενικη χορηγια Ελληνων εμπόρων και άλλων πλουσιων.  Ειναι, λοιπόν, αυτοι, οι οποιοι ουσιαστικά οργάνωσαν παιδευτικά την Ελλάδα, υπερνικώντας δυσκολιες και εμπόδια και επομενως η μελετη της ζωης και της δράσεὠς τους εκφράζει, εκτός από τους  ιδιους ως φορεις και εκφραστες ιδεών, και τη σχεση τους με τον  περιγυρο της υπόδουλης πατριδας.  Ειναι χαρακτηριστικη η αναφορά ενός ερευνητη που υποστηριζει  την εργοκεντρικη μεθοδο με το αιτιολογικό ότι «το αιτούμενο δεν ειναι οι αιχμες αλλά οι μεσοι όροι»16, στη σημασια των  προσωπικοτητων στη με­ λετη της ιστοριας της επιστημης. «Η  Ιστορια των Επιστημών... μελετά τη διαδοχη μεσα στον χρόνο και στον χώρο των επιστημονικών επιτευγμά­ των κι εκει συναντά  τον άνθρωπο­φορεα των επιτευγμάτων αυτών. Και τούτο γιατι η  γνώση της επιστημονικης σκεψης μιας εποχης ειναι άρρη­ κτα  συνδεδεμενη με τους ανθρώπους που παράγουν τη γνώση αυτη,  με την ιστορια τους. Από την άποψη αυτη και οι εργογραφι­  ες/προσωπογραφιες εντάσσονται στην ιστορια της Επιστημης, με  την προυπόθεση πάντα, ότι το εργο του υπό μελετη ατόμου  εξετάζεται συ­ γκριτικά με το εργο των προηγουμενων του, αλλά  και των συγχρόνων του μεσα σε δεδομενο και αυστηρά  καθορισμενο ιστορικο­κοινωνικό χωρό­  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 14.14  «Ενδεον δε των αναγκαιοτερων, μόλις αν επιστραφειη των περιττών, και ων την  13 

χρησιν υπερθεσθαι εχειν υπειληφον». Βούλγαρης Ευγενιος, Η Λογικη, σ. 40, βλ.  Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 28.15 Δ.  Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 30.16 Κ.  Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός, σ. 430 στο Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες  στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 14. 

9  χρονο, όπως επισης και εν σχεσει με τις προοπτικες που  δημιουργει για την περαιτερω ανάπτυξη της επιστημονικης  σκεψης»17.  Στη εργασια αυτη μελετώνται, με τη μεθοδο των βιογραφιών, οι  προσωπικότητες εκεινες που προώθησαν τη μελετη των Θετικών  Επιστη­ μών στην υπόδουλη Ελλάδα τον 18ο αιώνα, μεσα από το  πρισμα της σχε­ σεώς τους με την Ορθόδοξη Εκκλησια ετσι, ώστε να αναδειχθει αφ’ ενός μεν η συμβολη τους στην αναγεννηση  της μελετης και διδασκαλιας των Επιστημών τη συγκεκριμενη  χρονικη περιοδο και αφ’ ετερου η στάση τους απεναντι στην  Εκκλησια και την Ορθόδοξη Πιστη γενικότερα.  Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η πορεια των Φυσικών Επι­  στημών από την άλωση μεχρι την επανάσταση. Στο δεύτερο  κεφάλαιο ο­ ριοθετειται ο προσδιορισμός «Επιστημονικη  επανάσταση» και σκιαγρα­ φειται αδρομερώς η σχεση της με την Ορθοδοξια. Στο επόμενο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι σημαντικες προσωπικότητες του 18ου αιώνα, οι οποιες συνεβαλαν στη  διάδοση των θετικών Επιστημών στον υπόδουλο ελληνι­ σμό και  η σχεση τους με την Ορθοδοξια. Τελος καταγράφονται τα συμπε­  ράσματα της παρούσας μελετης.  Γ. Καράς, Η εξελιξη της νεοελληνικης επιστημης, σ. 13. 

17 

10 

Κεφάλαιο Α Οι Φυσικές Επιστημες: από την άλωση μεχρι την επανά­  σταση  1. 15ος­16ος: αιώνες προετοιμασιας  Στους πρώτους μετά την άλωση αιώνες δεν υπάρχουν ούτε  συστη­ ματικη εκπαιδευση, ούτε λόγιοι για να οικοδομησουν το  εκπαιδευτικό ερ­ γο, ούτε βιβλία. Ανασταλτικοι παράγοντες για  τη δημιουργια ενός γενικό­ τερου πνευματικού κλιματος  θεωρούνται η αυθαιρεσια του Τούρκου δυ­ νάστη, οι λεηλασιες,  οι μετακινησεις κτλ18. Χαρακτηριστικη ειναι η παρα­ τηρηση του  Κωνσταντινου Παπαρρηγόπουλου: «Αι φοβεραι ανωμαλιαι και  καταστροφαι της 15ης και 16ης εκατονταετηριδος δεν επετρεψαν  την ιδρυση σχολών νεων, ώστε αι ηπειρωτικαι χώραι  εστερηθησαν επι 200 περιπου ετη πάσης παιδεύσεως»19. Αξιζει  να σημειωθει ότι και ερευνητες με αρνητικη στάση απεναντι  στην προσφορά της Εκκλησιας εκεινη τη χρονικη περιοδο  ομολογούν: «Κι εκει όπου συναντούμε, κατά τους πρώτους  αυτούς αιώνες, αλλά και αργότερα, ιδιαιτερα στην ηπειρωτικη  Ελλάδα, τις εννοιες «δά­ σκαλος»­«μαθητης», η εκπαιδευτικη  αυτη σχεση περιοριζεται στους νάρ­ θηκες των εκκλησιών η στο  κελι ενός μοναστηριού»20. Σε αυτούς τους πρώτους μετά την  άλωση αιώνες «πάνυ ολιγοι εισι παρ’ ημιν, οι φιλούσι σοφιαν»,  ακόμη και σ’ αυτη την Κωνσταντινούπολη, όπου «ουδεις ην σχε­  δόν ο διδάσκων γράμματα»21 και ο Γεννάδιος Σχολάριος22  αποκαλει χαρα­ κτηριστικά το δάσκαλό του, Μάρκο Ευγενικό23,  «της χρυσης των ημετερων  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 23.19  Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορια του Ελληνικού Έθνους, τ. Ε 2, σ.163..20 Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 25. Η Οκτώη­ χος, το Ψαλτηρι, ο Απόστολος και τα Μηναια, εκτός από τις εκκλησιαστικες ανάγκες,  18 

χρησιμοποιηθηκαν σε όλη την περιοδο του οθωμανικού ζυγού και ως σχολικά  βιβλια. Ειναι χαρακτηριστικά τα συμβόλαια που επικυρώνουν συμφωνιες  δασκάλων με γονεις, ακόμη και σε βενετοκρατούμενες περιοχες, για να  διδάξουν «ξεψαλμα, οκτόηχον, ψαλ­ τηριον, απόστολον και γράψιμον» η «τα  γράμματα τα ρωμεικα (...) ηγουν το προοιμια­ κόν και πτοηχη, ψαλτηρι και  απόστολον», βλ. Λ. Ζώης, «Έγγραφα του ΙΣΤ  αιώνος εκ του αρχειου Ζακύνθου»,  σσ. κδ , κε .21 M. Crusius, Turcograecia, σ. 92 –η πληροφορια αναφερεται στο  1555­ στο Γ. Καράς, Οι θε­ τικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος  αιώνας), σ. 29.22 Ο πρώτος, μετά την Άλωση πατριάρχης, χαρακτηριζεται άνδρας  πολυμαθης, σοφός νους με βαθεια κριση και δυναμικό χαρακτηρα, ιδρυτης της  πρώτης μετά την Άλωση Α­ καδημιας για τη μόρφωση της ελληνικης νεότητος.  Συγχρόνως όμως του αποδιδεται η μομφη του υπαιτιου πολλών δεινών λόγω της φιλαυτιας και της φιλοδοξιας του, οι ο­ ποιες τον οδηγησαν σε εμπαθεις  ακρότητες με ζημιογόνες συνεπειες για το εθνος, βλ. ενδεικτικά Κ. Μπόνης,  «Γεννάδιος ο Β  ο Σχολάριος», σσ. 274­289.23 Θεολόγος, «στύλος της  Ορθοδοξιας» ιδιως κατά την περιοδο της Συνόδου Φερράρας­ Φλωρεντιας, ηταν ο μόνος, ο οποιος δεν υπεγραψε τον όρο της ψευδοενώσεως. Η υπο­ 

11  διδασκάλων (...) σειράς ύστατον»24. Ο Κ. Παπαρρηγόπουλος  παρατηρει ότι «μνημονεύονται 230 περιπου λόγιοι Έλληνες∙ αλλ’  εκ τούτων περι τους 170 εγεννηθησαν και εζησαν, η εν ταις υπό  των Ενετών και των άλλων Φρά­ γκων κατεχομεναις νησοις και  παραλιαις, η εν Ιταλια και αλλαχού της Ευ­ ρώπης. Εκ δε των  υπολοιπων 60 όσοι ανηκουσιν εις τας υπό των οσμανιδών  κατεχομενας χώρας, περι τους 45 αναφερονται απλώς ως λόγιοι  αρχιερεις, μοναχοι και άλλοι ιερωμενοι, ουδενός άλλου  δειγματος της παιδειας αυτών περισωθεντος, των δε υπολοιπων  15 τα γνωστά εργα περιστρεφονται ως επι το πλειστον περι  ακολουθιας και εκκλησιαστικάς συζητησεις»25.  Προς το τελος όμως του 16ου αιώνα παρουσιάζεται μια  προσπάθεια για την ανάπτυξη ενός νεου κλιματος παιδειας, από  μεμονωμενα άτομα η ολιγομελεις ομάδες, καθώς αυξάνεται το  ενδιαφερον για τα βιβλια και την ιδρυση σχολειων. Η 

προσπάθεια αυτη ενισχύθηκε και νομιμοποιηθη­ κε με την  απόφαση της τοπικης Συνόδου της Ορθοδόξου Ανατολικης Εκ­  κλησιας, η οποια συνηλθε στην Κωνσταντινούπολη, επι τριτης  Πατριαρ­ χιας Ιερεμιου Β  του Τρανού26. Στα πρακτικά της  συνόδου, την οποια, με πρόταση του Πατριάρχη Αλεξανδρείας  Μελετιου Πηγά27, συνεκάλεσε το 1593 ο Οικουμενικός  Πατριάρχης Ιερεμιας Β  ο Τρανός, στον ζ  κανόνα, εχει  καταγραφει: «Ώρισεν η αγια σύνοδος εκαστον επισκοπον εν τη  εαυτού παροικια φροντιδα και δαπάνην την δυναμενην ποιειν,  ώστε τα θεια και ιερά γράμματα δύνασθαι διδάσκεσθαι, βοηθειν δε κατά δύναμιν τοις θελουσιν διδάσκειν και τοις μαθειν  προαιρουμενοις, εάν των επιτηδειων χρειαν εχω­ σιν»28. Το  γεγονός αυτό χαρακτηριστηκε ως «πράξη μεγιστης σημασιας  γραφη του όμως ειχε τετοια σημασια ώστε ο Πάπας Ευγενιος Δ  να αναφωνησει, όταν το πληροφορηθηκε: «Εποιησαμεν λοιπόν ουδεν!», βλ. ενδεικτικά Ι.  Καρμιρης, «Μάρκος ο Ευγενικός, Μητροπολιτης Εφεσου (1392­1444)», σσ. 760­ 763.24 Σ. Λάμπρος, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, τ. Β , σ. 39 στο Γ. Καράς,  Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 29.  Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορια του Ελληνικού Έθνους, τ. Ε 2, σ. 641­642.26  Ιερεμιας ο Β , Πατριάρχης λόγιος από την Αγχιαλο, γνωστός για τους  θεολογικούς δια­ λόγους με τους διαμαρτυρομενους και τη συμβολη του στην  παιδεια του γενους, βλ. εν­ δεικτικά Α. Καραθανάσης Α. (επιμ.), Θράκη, σ. 96, Ι.  Καρμιρης, «Ιερεμιας ο Β  Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως», σσ. 780­784.27  Κορυφαια εκκλησιαστικη προσωπικότητα του 16ου αιώνα, ο Πατριάρχης  Αλεξανδρειας Μελετιος Πηγάς κατόρθωσε να συγκεράσει «με απόλυτη  ισορροπια τα δυτικά πνευματι­ κά ρεύματα που κληροδότησε η Αναγεννηση με  τις ιδεολογικες ζυμώσεις και τους προ­ βληματισμούς που γεννηθηκαν στο χώρο του οθωμανοκρατούμενου και ενετοκρατούμε­ νου Ελληνισμού ενεργοποιώντας με αυτόν τον τρόπο τις διαδικασιες πνευματικού επα­ ναπροσδιορισμού και  ανασύστασης του Γενους και προοιωνιζόμενος την απαράμιλλη παιδευτικη  αναγεννηση που πραγματώθηκε κατά τους επακολουθησαντες αιώνες, βλ.  ενδεικτικά Β. Τζώγα, Μελετιος Πηγάς ( 1550­1601) Πατριάρχης Αλεξανδρειας:  βιος ­ δράση – εργογραφια.28 Κ. Σάθας, Βιογραφικόν σχεδιασμα περι του  Πατριάρχου Ιερεμιου Β  (1572­1534), σ. 91.  25 

12  για την παιδεια του Γενους»29 και θεωρειται ότι «επιβεβαιώνει  την άποψη ότι η Ορθόδοξη Εκκλησια επαιξε σπουδαιο ρόλο στην  επιβιωση του Γε­ νους κατα ́ τη διάρκεια της Τουρκοκρατιας.  Τούτο τεκμηριώνεται με το ότι «οι περισσότεροι λόγιοι και  δάσκαλοι ησαν κληρικοι, όλα σχεδόν τα σχο­ λεια και ιδιως τα  κοινά στεγάζονταν στα μοναστηρια, στους ναούς και στα σπιτια  των κληρικών»30.  Ήδη όμως από τα μεσα του 16ου αιώνος αρχιζουν να  διαμορφώνο­ νται δύο ρεύματα31:  α) το «λόγιο» ρεύμα, με εκπροσώπους ελάχιστους τότε  επωνύμους λογιους. Οι λόγιοι αυτοι βρισκονται γεωγραφικά στην περιφερεια του ελ­ ληνικού χώρου χωρις να εχουν άμεσες  επαφες με το χώρο αυτό η τους προβληματισμούς του και  προσπαθούν να συνεχισουν μια παράδοση που να συνδυάζει και  το νεο ευρωπαϊκό κλιμα.  β) το ρεύμα της «κοινης» παραδόσεως, με εκπροσώπους  ανωνύμους κυριως συγγραφεις με εργα που εχουν μεινει  χειρόγραφα. Οι συγγραφεις αυτοι προσπαθούν να δώσουν  απαντησεις σε άμεσα, πρακτικά καθημερι­ νά προβληματα.  Τα δύο αυτά ρεύματα, παρά τις όποιες διαφοροποιησεις τους,  ανα­ πτύσσονται παράλληλα, χωρις να μπορει να γινει πληρης  διαχωρισμός και χωρις αντιθεσεις μεταξύ τους η διπολικη  τοποθετηση του τύπου «πα­ ράδοση­ανανεωση»32. Ειδικότερα  στις Θετικες Επιστημες τα δύο ρεύματα εκφράζονται ως εξης:  α) Το «λόγιο» ρεύμα εκφράζεται με την αντιγραφη παλαιοτερων  εργων33. Χαρακτηριστικά ειναι τα εργαo των Ευκλειδη,  Απολλωνιου του Περγαιου, Θεωνος του Αλεξανδρινού, 

Νικόμαχου του Γερασηνού, Μάξιμου Πλανούδη, Μιχαηλ Ψελλού  στα  Μαθηματικά,o των Ιωάννου του Φιλοπόνου και Νικηφόρου  Γρηγορά στις Φυσικες Ε­  πιστημες,  Θ. Νημάς, Η Εκπαιδευση στη Δυτικη Θεσσαλια κατά την περιοδο της  Τουρκοκρατιας, Συμβολη στη μελετη του Θεσσαλικού Διαφωτισμού, σ. 60.30 Και  γενικότερα «κατά τον Απ. Βακαλόπουλο η ιστορια της παιδείας στα χρόνια της  Τουρκοκρατιας ηταν συνυφασμενη με την αντιστοιχη της Εκκλησιας. Και όταν  ενα μικρό τμημα του Ελληνισμού απόκτησε την ανεξαρτησια του, μετά την  Ελληνικη Επανάσταση, και η Εκκλησια "ειχε υποβιβαστει σε θεραπαινιδα της  πολιτικης εξουσιας [...], στον αλύ­ τρωτο Ελληνισμό κύτταρο της συλλογικης  δράσης ηταν η ενορια ­ κοινότητα"». Α. Βακα­ λόπουλος, Ιστορια του Νεου  Ελληνισμού Δ  Τουρκοκρατια, σ. 256, στο Θ. Νημάς, Η Εκπαι­ δευση στη Δυτικη  Θεσσαλια κατά την περιοδο της Τουρκοκρατιας, Συμβολη στη μελετη του  Θεσσαλικού Διαφωτισμού, σσ. 60, 61.  29 

Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 49.32  «οι πιο γόνιμες εξελιξεις στην ιστορια της ανθρώπινης σκεψης, παράγονται πολύ πιο συχνά εκει όπου συναντώνται δύο διαφορετικά ρεύματα σκεψης» W.  Heisenberg, Φυσικη  31 

και Φιλοσοφια.33 Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος  αιώνας), σ. 51. 

13  o των Πτολεμαιου, Στράβωνος, Διονυσιου του Περιηγητη, 

Ιωάννου του Δαμασκηνού στη Γεωγραφια,  o των Ιπποκράτη, Γαληνού, Ασκληπιάδη, Διοσκοριδη, Νικολάου 

Μυρε­ ψού, Γρηγοριου Νύσσης στις Επιστημες της ζωης.  β) Το «κοινό» ρεύμα34o στα Μαθηματικά εκφράζεται με εργα, τα οποια περιοριζονται στις 

τεσσερις πράξεις της αριθμητικης με ακεραιους και κλασματικούς α­ ριθμούς, με στόχο να εξυπηρετηθούν οι καθημερινες ανάγκες  σε ε­ μπορικες πράξεις,  o 

στιςΦυσικεςΕπιστημεςπαρατηρείταιωςσυγγραφησεισμολογιωνκαι βροντολογιων, στην προσπάθεια συνδεσεως των συνθηκών του  περι­ βάλλοντος με τη ζωη του ανθρώπου,  o στη Γεωγραφια επιδεικνύει ενδιαφερον για την εξυπηρετηση 

των α­ ναγκών των ναυτιλλομενων με τους διαφόρους  πορτολάνους και τα χειρόγραφα με ονόματα θαλασσών,  ωκεανών, χωρών και πόλεων κα­ θώς και των μεταξύ τους  αποστάσεων,  o στις επιστημες της ζωης εμφανιζεται με μεγάλο αριθμό 

ιατροσοφιων και συνταγολογιων, δηλαδη ιατρικών κειμενων της  εποχης που απο­ τελούν συνδυασμό παλαιοτερων ιατρικών  γνώσεων και δεισιδαιμο­ νιών, προσευχών και ευχελαιων και  συνδεουν σε μεγάλο βαθμό τα στοιχεια της φύσεως με τη  θεραπεια διαφόρων ασθενειών.  Αξιζει να γινει ιδιαιτερη αναφορά στους πορτολάνους. Πρόκειται  για κειμενα η χάρτες που περιεχουν οδηγιες, πληροφοριες η και  σημειώ­ σεις πάνω τους, χρησιμες για τους ναυτικούς, για τα  ταξιδια τους από λι­ μάνι σε λιμάνι και αποτελούσαν τα  πολύτιμα, αλλά και τα μοναδικά της εποχής βοηθηματα για τους  ναυτιλλομενους35.  Οι οδηγιες που δινονται ειναι γραμμενες σε δεύτερο πρόσωπο  και δινουν στον αναγνώστη μια ατμόσφαιρα οικεια και  παρηγορη. Σχολιάζε­ ται χαρακτηριστικά: «Διαβάζοντάς τες  νοιώθεις πως δεν εισαι μόνος, α­ νάμεσα ουρανό και θάλασσα,  περιτριγυρισμενος από φανερούς και κρυ­ φούς κινδύνους να 

παραμονεύουν, αλλά πως εχεις κάποιον διπλα σου και σου  συμπαραστεκεται και σε καθοδηγει με σχεδόν πατρικό τρόπο για  το τι πρεπει να κάνεις, από πού να προφυλαχτεις, πως θα  αποφύγεις κιν­  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 51.35  «Οι «πορτολάνοι» αυτης της περιόδου αποτελούν εναν κρικο στην αλυσιδα των  οδη­ γιών αυτού του ειδους που αρχιζει από τους αρχαιους «περιπλοες»,  προχωρει στους ελ­ ληνιστικούς «σταδιασμούς» περνάει στο Βυζάντιο με τον  Κοσμά τον Ινδικοπλεύστη και φθάνει στους νεότερους ελληνικούς «πλοηγούς»  που εκδιδει η Υδρογραφικη Υπηρεσια του Πολεμικού Ναυτικου ́ και τα αγγλικά  βιβλια των ”Sailing Directions”». Α. Τζαμτζης, «Το ανθρώπινο στους  πορτολάνους».  34 

14  δύνους και ανεπανόρθωτες ζημιες και ακόμα να σου δινει  κουράγιο για να προχωρησεις στον προορισμό σου»36. 

2. 17ος: μεταβατικός αιώνας  Ο 17ος αιώνας, που θεωρειται μεταβατικός, ειναι η χρονικη  περιοδος κατά την οποια, μεσα από μικρες αλλά συνεχεις  συσσωρεύσεις, ο ελληνι­ σμός προσπαθει να ξεπεράσει την  απογοητευση μετά την άλωση, να ορ­ γανωθει και να  αντιμετωπισει τη νεα κατάσταση ως εθνος. Σε συνεχη διάλογο με το παρελθόν του, μορφοποιει το αισθημα της ιδιαιτερης εθνι­  κης του ενότητος και εκτιμά τις σχεσεις του με το παρόν37.  Η κατάσταση στον πνευματικό τομεα σκιαγραφειται σε μια χαρα­ κτηριστικη φράση από επιστολη του Ευγενιου Γιαννούλη του  Αιτωλού38 στον Διονύσιο Λαρισης39. Αναφερόμενος στην  κατάσταση της παιδειας στην ευρύτερη περιοχη του γράφει: «Εν  τοις μερεσι της Αιτωλιας... και επι πάσιν σχεδόν τοις περιξ εκεινη  κλιμασιν εξελιπε προ πολλών ηδη χρόνων... η των πεζών 

γραμμάτων γνώσις... και ούτω συνεβη τους εκεισε πάντας α­  ναλφαβητους γενεσθαι... σπάνιόν τι χρημα ο ιερεύς εκει, ο  απλώς γραμμά­ των ειδησιν εχων»40, ενώ η γενικότερη  κατάσταση στον ελλαδικό χώρο χα­ ρακτηριζεται ως «μακρόν  ασθενούσα και προς το εκλειπειν εγγιζουσα» σε  Χαρακτηριστικά αποσπάσματα από πορτολάνους της εποχης: «Αν ησαι με  μικρό καράβι άγουμε όπου θελεις και εμπα δια τη του λεβεντη μπούκα και  ψανη, και του πουνεντη πλα­ τεια και βαθεά και εμπαινης μεσα το νησι και την  στερεάν και ράξε όπου σε βολει και πιάσε το νησι και μηδεν φοβάσαι και αν  θελεις νερό, εχει αντιπερα στο γαρμπη στο νησι της Χίου εχει και χωριό και  βρισκεις και κρασι».  36 

«Αν θελεις να πας εις την Μηλον ζερβά σου και θωρεις ενα ακρωτηριν άσπρο  και ομοιάζει ωσάν νησιν ότι εχει κορφόπουλον όπου ευγαινουν ταις μυλόπετρες, και ωσάν κοστάρης, θωρεις το πώς δενει και άφηνε το ζερβά σου και  κατακρώτηρα εχει νησιν άσπρο και εγκρε­ μόν κοντά εις την γην και ουδεν εχει  περαμα, περαμα, κοστεριζε το, μηδεν φοβάσαι» Α. Τζαμτζης, «Το ανθρώπινο  στους πορτολάνους».  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 53­ 54.38 Ο Ευγ. Γιαννούλης ο Αιτωλός, θεωρειται ο μεγαλύτερος Έλληνας  παιδαγωγός της επο­ χης του, ο οποιος ανεπτυξε αξιόλογη εκπαιδευτικη δράση  στην περιοχη των Αγράφων με δεύτερον τον Μακάριο Καλογερά –βλ. ενδεικτικά Ν. Φορόπουλος, «Καλογεράς Μακάρι­ ος», σσ. 267­271­, τον ιδρυτη και πρώτο  σχολάρχη της Πατμιάδας Σχολης, βλ. ενδεικτικά Θ. Νημάς, Η Εκπαιδευση στη  Δυτικη Θεσσαλια κατά την περιοδο της Τουρκοκρατιας, Συμ­ βολη στη μελετη  του Θεσσαλικού Διαφωτισμού, σ. 63, βλ. και Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του  Γενους, σσ. 147­163, π. Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην  πνευμα­ τικη πορεια του νεότερου Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο,  σσ. 23­43.39 Βλ. ενδεικτικά Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους, σσ. 17­32.40 Κ.  Σάθας, Βιογραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελληνων, από της  καταλύσεως της Βυζαντινης Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης εθνεγερσιας, σ.  229, Χ. Πατρινελης, Ιστορια Ελληνικού Έθνους, τ. Ι , σ. 368.  37 

15  συνοδικη επιστολη του Οικουμενικού Πατριάρχου Καλλινικου Β 41 

(Ιούλι­ ος 1691) που συνυπογράφουν ο Πατριάρχης Ιεροσολύμων Δοσιθεος42 και πολλοι ιεράρχες43.  Τα σχολικά βιβλια και γι’ αυτη τη χρονικη περιοδο ειναι η  Οκτώη­ χος, το Ψαλτηρι, ο Απόστολος και τα Μηναια44.  Το επιστημονικό βιβλιο, ενας από τους δεικτες της διαδόσεως της επιστημονικης και φιλοσοφικης σκεψεως, σε όλη τη διάρκεια του 17ου αιώ­ να εμφανιζει μόλις 27 εκδόσεις και επανεκδόσεις  εντύπων βιβλιων, τα οποια απευθύνονται σε ενα περιορισμενο  αριθμό ατόμων45.  Σε διάφορα πνευματικά κεντρα στον χώρο του ελληνισμού παρα­ τηρούνται προσπάθειες για εξελιξη της πνευματικης ζωης, οι  οποιες όμως ειναι ασυνεχεις, ασύνδετες, ασυντόνιστες και  μεμονωμενες46. Τετοια κε­ ντρα ειναι:  o 

ηΚωνσταντινούπολη,στηνοποιααφ’ενόςμενδραστηριοποιούνται  οι Φαναριώτες, ομάδα πλουσιων Ελληνων, με τους εμπορευματι­ κούς και οικονομικούς μηχανισμούς της οθωμανικης  αυτοκρατορι­ ας στα χερια τους, σε υψηλες θεσεις, που γινονται  πρωταρχικη πο­ λιτικη δύναμη του υπόδουλου ελληνισμού και  αφ’ ετερου συστηνε­ ται από τον Πατριάρχη Κύριλλο Λούκαρη47  τυπογραφείο για τους  Μαθητης του Ευγενιου Γιαννούλη Αιτωλού, πατριαρχεύει σε δύσκολους  καιρούς. Ανα­ διοργανώνει το 1691 την Πατριαρχικη Σχολη. Θεωρειται από τους  πλεον σοφούς και μορφωμενους Πατριάρχες, βλ. ενδεικτικά Τ. Γριτσόπουλος,  «Καλλινικος ο Β  πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως», σσ. 246­247.  41 

Ο Δοσιθεος Β  Πατριάρχης Ιεροσολύμων ηταν θειος και προκάτοχος του  Χρυσάνθου Νοταρά, με ιδιαιτερη ενεργητικότητα στην επιλυση των  προβλημάτων του Πατριαρχειου Ιεροσολύμων. Ήταν πεπεισμενος ότι η άνοδος  του πνευματικού επιπεδου ηταν απαραι­ τητη προυπόθεση για τη θρησκευτικη  θωράκιση του ποιμνιου και του κληρου της Ανα­ τολικης Εκκλησιας.  42 

Αποκορύφωμα αυτών των αντιρρητικών προσπαθειών υπηρξε η ι­ δρυση η  υποστηριξη ελληνικών τυπογραφειων στη Μολδαβια και τη Βλαχια, βλ. ενδει­  κτικά Κ. Σαρρης, «Ο Χρύσανθος Νοταράς και η εκδοση της «Δωδεκάβιβλου» του  Δοσιθε­ ου Ιεροσολύμων: μια περιπτωση αναληθούς χρονολογιας Έκδοσης», σ.  28.  Κ. Υψηλάντης, Τα μετά την Άλωσιν, σ. 204 στο Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες  στον ελ­ ληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 55.44 Ο Σπύρος Λάμπρος γράφει: «Δια το πολύ πληθος των υποδούλων Ελληνων ησαν αρκετά τα γράμματα των κοινών  σχολειων, άτινα καθιστανον εαυτούς ικανούς να μελετώσι τα ιε­ ρά βιβλια, ν’  αναγινώσκωσι τον απόστολον επ’ εκκλησιας, να κρατώσι προχειρως τα εμπο­  ρικά αυτών κατάστιχα, να γράφωσιν από καιρού εις καιρόν επιστολην τινα εις  τους οικει­ ους η φιλους. Εις τούτους τους πολλούς απηυθύνοντο τα ποικιλα  εκκλησιαστικά βιβλια άτινα εξεδιδοντο επανειλημμενως» Σ. Λάμπρος, «Τα  αναγνώσματα των πάππων μας», σ. 242.  43 

Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 62.46  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 70.47  Κύριλλος ο Α  ο Λούκαρις (1572­1638), Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως,  ιδρυτης του πρώτου ελληνικού τυπογραφειου στην Οθωμανικη Αυτοκρατορια. Η πολυσχιδης δράση του, η προσωπικότητά του, οι δογματικες πεποιθησεις του  και η κυκλοφορηθεισα από τους καλβινιστες Ομολογια με το όνομά του σε  συνδυασμό με την ταραγμενη και εκρη­  45 

16  Έλληνες ώστε «να αποσκορακισουν την τόσην αμάθειαν που  βασι­  λεύει μεταξύ των και να αφυπνισουν τον λαόν»48.o  ηΑλεξάνδρεια,στηνοποιαδρουναξιόλογοιλόγιοιιεράρχεςόπωςο  Μελετιος Πηγάς και ο Μητροφάνης Κριτοπουλος49 και  συγκροτειται πλούσια Πατριαρχικη βιβλιοθηκη, για την οποια  ελεχθη ότι «ουκ εστιν ευρειν πλουσιωτεραν άλλην παρ’  Έλλησιν»50.  o ακόμη και στο Κιεβο ιδρύεται σχολη από τον Πετρο Μογιλα51, 

μη­ τροπολιτη Κιεβου και πάσης Ρωσιας, όπου διδάσκονται και οι νεό­ τερες επιστημες και η οποια τιθεται κάτω από τη  δικαιοδοσια του Πατριαρχειου Κωνσταντινουπόλεως52.  Στον αιώνα αυτό, κυριως στο δεύτερο μισό του, ο «λόγιος» και ο  «δάσκαλος» αποτελούν αυθύπαρκτες παιδευτικες μονάδες. Ως  επι το πλειστον ειναι άνθρωποι της Εκκλησιας που  διαμορφώθηκαν μεσα στο πνευματικό κλιμα του Οικουμενικού  Πατριαρχειου και κινούνται μεσα στον χώρο των εκκλησιαστικών  ιδεών και της παραδόσεως –κυριως βυζα­ ντινης και  εκκλησιαστικης αλλά και αρχαιοελληνικης­53.  Προσωπικότητα που σημάδεψε τη σκεψη, όχι μόνον αυτης της  πε­ ριόδου αλλά και των μετεπειτα χρόνων, ειναι ο Θεόφιλος  Κορυδαλεας  κτικη εκκλησιαστικη και πολιτικη κατάσταση της εποχης του, τον κατεστησαν  σημειο αντιλεγόμενο, βλ. ενδεικτικά Ι. Καρμιρης, «Κύριλλος ο Α  ο Λούκαρις»,  σσ. 1183­1189.48 Κ. Μερτζιος, Πατριαρχικά, ητοι ανεκδοτοι πληροφοριαι σχετικά  προς τους πατριάρχας Κωνσταντινουπόλεως από του 1556­1702, σσ. 37, 39 στο  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σσ. 68, 69. Μητροφάνης Κριτόπουλος (1589­1639), Πατριάρχης Αλεξανδρειας, κάτοχος  λαμπρης ελληνικης παιδειας. Με την ευρύτητα της παιδειας του συνετελεσε  ώστε να τροποποιη­ θούν πολλες προκαταληψεις και εσφαλμενες δοξασιες των  Ευρωπαιων για το Ελληνικό Έθνος και την Ορθόδοξη Εκκλησια, βλ. ενδεικτικά Ι.  Καρμιρης, «Μητροφάνης ο Κριτό­ πουλος», σσ. 1136­1139, Γ. Μαζαράκης,  Μητροφάνης Κριτόπουλος Πατριάρχης Αλεξαν­ δρειας κατά τους κώδικας του  Πατριαρχειου Αλεξανδρειας και άλλας πηγάς.  49 

Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 70. Η  πληροφο­ ρια παραδιδεται από τον μετεπειτα Πατριάρχη Ιεροσολύμων Νεκτάριο Σιναιτη και ο ο­ ποιος παρατηρει ότι στη βιβλιοθηκη της Αλεξάνδρειας «εύρηται  τα Μελετιου βιβλια, Κυ­ ριλλου, Νικηφόρου, και του μετ’ αυτούς Ιωαννικιου,  σπουδαιων τούτων απάντων όντων, και την καθεδραν ταύτην λαχόντων. Αλλά  ταύτα ουδεν εισι, προς άπερ παρ’ Άγγλων, και Γερ­ μανών, ετι τε Βενετιας  ενταύθα κεκόμηκε Μητροφάνης εκεινος, ο πάνυ, ος πολλάκις δια­ λεγόμενός  μοι, ελεγεν, ως ουδεν ελλειπει βιβλιον τη εκεινη βιβλιοθηκη, όσα τύπω εξεδόθη­ 50 

σαν, Ελληνικών τε και Λατινικών, μεχρι του τότε καιρού».  Πετρος Μογιλας, Μητροπολιτης Κιεβου. Κατεστησε τη Μονη της Λαύρας του  Κιεβου κεντρο αναδιοργανώσεως της Ορθοδόξου Εκκλησιας μεσω της  μορφώσεως του Ορθοδό­ ξου κληρου, με τη συμπληρωση του τυπογραφειου  της μονης και την εκδοση πολλών βιβλιων. Συγχρόνως ιδρυσε στη μονη ανώτερη σχολη, η οποια εξελιχθηκε στην περιφημη θεολογικη Ακαδημια του Κιεβου, βλ.  ενδεικτικά Ι. Καρμιρης, «Μογιλας Πε­ τρος», σσ. 1239­1242.  51 

Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 70. 53  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 72.  52 

17  (1570­1646)54. Θεωρειται ενας από τους λαμπρότερους  ερμηνευτες της αρι­ στοτελικης σκεψεως και εκεινος που  εισηγαγε πρώτος στην Ελλάδα τον νεότερο τρόπο ερευνας55.  Στο εργο του υπάρχει αφ’ ενός μεν η συνεχεια που εκφράζει η  αρι­ στοτελικη σκεψη, ως υπόβαθρο της ελληνικης σκεψεως σε  όλη την περιο­ δο της οθωμανικης κυριαρχιας, αφ’ ετερου δε η  τομη στη νεοελληνικη ε­ πιστημονικη σκεψη, με την εισαγωγη  του εκσυγχρονισμού που στηριζεται στο πειραμα και στη  σύνθεση επαγωγικης και παραγωγικης μεθόδου ερ­ γασιας56. Ο  Αριστοτελης δεν εγινε γνωστός στον ελληνισμό της εποχης  εκεινης από τη Δύση αλλά μεσα από τη βυζαντινη παράδοση και  αυτό αποδεικνύεται από τα αριστοτελικά χειρόγραφα που  συναντώνται στον ελληνικό πνευματικό χώρο από τους πρώτους  ακόμη χρόνους μετά την άλωση57. Επιπλεον στο ότι η  αριστοτελικη σκεψη θεωρειτο αναπόσπαστο μερος της ελληνικης ιστορικότητος και της ελληνικης πνευματικης κλη­ ρονομιάς  οφειλεται η ευρεια διάδοση του εργου του Θεόφιλου Κορυδαλεα και άλλων ερμηνευτών του αριστοτελικού εργου. Στον νεο  αριστοτελισμό, πνευματικό κινημα που αναπτύχθηκε στη Δύση  από τα τελη του 15ου αιώ­ να, χειραγωγηθηκε ο Κορυδαλεας στην 

Πάντοβα και από εκει τον μετε­ φερε στις ελληνικες παροικιες  και στον ελλαδικό χώρο58.  Έχει γραφει ότι «ο Θεόφιλος Κορυδαλλεύς...μας εδωσε εναν Αρι­ στοτελη απαλλαγμενο από τις παραποιησεις των σχολαστικών  του Με­ σαιωνα και τις ερμηνειες των θεολόγων»59. Η παραπάνω  φράση αντικα­ τοπτριζει τις διιστάμενες απόψεις που υπάρχουν  στο χώρο της ιστοριας  π. Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια  του νεότε­ ρου Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σ. 24. Η επιδραση  του θα διαρκεσει περι­ που 100 χρόνια, μεχρι την εμφάνιση του σοφού  κληρικού Ευγενιου Βουλγάρεως (1716­ 1806).  54 

Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 73, Κ.  Σάθας, Βιογραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελληνων, από της  καταλύσεως της Βυζαντινης Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης εθνεγερσιας, σ.  253 «Τα υπομνηματα του Κορυδαλεα στον Αριστοτελη εγιναν τα αποκλειστικά  σχεδόν εγχειριδια φιλοσοφικης παιδειας, που συμπληρώνονταν μόνον από  υπομνηματα των μαθητών του. Τα κειμενα αυτά του κορυ­ δαλικού  αριστοτελισμού, σε χειρόγραφα αντιγραφα η, αργότερα, τον δεκατο όγδοο αιώ­  να, σε αλλεπάλληλες εκδόσεις, κυκλοφορούσαν πλατιά στα ελληνικά σχολεια  και απο­ τελεσαν το πρότυπο της καθιερωμενης θύραθεν παιδειας, η οποια  συμπληρωνε την πα­ ραδοσιακη θρησκευτικη μόρφωση, καθοριζοντας ετσι  αυστηρά τις παραμετρους της ελ­ ληνικης εκπαιδευσης». Π. Κιτρομηλιδης,  Νεοελληνικός Διαφωτισμός, οι πολιτικες και κοι­ νωνικες ιδεες, σσ. 29 ­ 42, 521  – 525, βλ. και Ανώνυμος, Η αντιφαση του διαφωτισμού.  55 

Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 76.57  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 77.58  Ειναι χαρακτηριστικη η αναφορά για την Πάντοβα ότι ειναι η πόλη που  «αγαπάει τις επιστημες, αλλά λατρεύει ειδωλολατρικά τον Αριστοτελη». Γ.  Καράς, Οι θετικες επιστη­ μες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 74.59 Ε.  Παπανούτσος, Νεοελληνικη Φιλοσοφια τ. Α , σ. 20 στο Γ. Καράς, Οι θετικες  επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 73.  56 

18 

της επιστημης, και όχι μόνον, για τη στάση της εκκλησιας  απεναντι στην επιστημονικη γνώση και πρόοδο. Και μπορει μεν η συγκεκριμενη φράση να αναφερόταν στη Δύση, όπου και  υπηρξαν σφοδρες συγκρούσεις ανά­ μεσα σε επιστημονες και  εκκλησιαστικούς φορεις, αποτελει όμως ενδειξη του πνεύματος  που μεταφερθηκε από τη Δύση στον ελληνικό χώρο, το οποιο  παρεβλεψε την τεράστια διαφορά ανάμεσα στη Δυτικη και την Α­ νατολικη Ορθόδοξη εκκλησιαστικη παράδοση.  Ειδικότερα, στην περιπτωση του Θεόφιλου Κορυδαλεα εχουμε  ενα από τα χαρακτηριστικά παραδειγματα «ιδεολογικού  μετασχηματισμού» που τοποθετηθηκε απεναντι στη σχεση  επιστημης και θεολογιας ακο­ λουθώντας μια παράδοση που  περνά από τον Πληθωνα, τον Βαρλαάμ, τον Ψελλό και  συνεχιζεται με τη δυτικότροπη κατεύθυνση του ελληνικού  διαφωτισμού60. Επηρεασμενος από τον απόλυτο ορθολογισμό,  σχετικο­ ποιει την Ορθόδοξη εκκλησιαστικη παράδοση και δινει  προτεραιότητα στη φιλοσοφια­επιστημη, με τετοιο τρόπο ώστε  να υποτάσσει σε αυτη την εκκλησιαστικη του πιστη. Ενδεικτικό  της παραπάνω θεσεώς του ειναι το γεγονός ότι στα εργα του  απουσιάζει η ελάχιστη αντιθεση η κριτικη στα εργα του  Αριστοτελη σε σημειο να φτάνει σε καθαρά αντιχριστιανικες  θεσεις61.  Παρ’ όλα αυτά θεωρειται διδάσκαλος του Γενους και τιμάται «ως φωτεινόν ορόσημον και λαμπρά αφετηρια δια την  φιλοσοφούσαν διανόη­ σιν του Νεωτερου Ελληνισμού»62. Ο ιδιος ο Ευγενιος Βούλγαρης εγραψε  π. Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια  του νεότε­ ρου Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σ. 30.61 Για να  αποφύγει τον κινδυνο να παρεξηγηθει αναφερει ότι «ο ιδιος αποδεχεται τις  δογματικες λύσεις της ανατολικης Εκκλησιας» και απλά αναλύει το Αριστοτελη.  Τη θεση του αυτη όμως αναιρει το γεγονός ότι δεν αντικρούει τον Αριστοτελη  60 

ποτε και σύντομα γινεται ύποπτος στους παραδοσιακούς. Την όλη στάση  απεναντι του, πλην των ανωτε­ ρω, ερμηνεύει και το άστατο των φρονημάτων  του αλλά και ο ιδιάζων χαρακτηρας του για τον οποιο εγράφη: «καθ’ υπερβολην οργιλος και επι τοσούτον μελαγχολικός και θυ­ μώδης και την γνώμην  δυσάρεστος, ως πολλών αυτώ κατά καιρούς φοιτησάντων, ουκ εστιν όστις  εδυνηθη μετ’ αυτού εξαμηνιαιον χρόνον αποπληρώσαι». π. Γ. Μεταλληνός,  Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια του νεότερου  Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σ. 37, Β. Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες θετικοι επιστημονες από το 1453 εως το 1821, σ. 174.  Μόνη εξαιρεση ο Άγιος Ευγενιος Γι­ αννούλης ο Αιτωλός, βλ. και Τ.  Χριστόπουλος, «Θεοδόσιος ο Κορυδαλλεύς», σ. 172 «ό Κο­ ρυδαλλεύς λόγω του  οργιλου χαρακτηρα του ερχόταν συχνά σε σύγκρουση με τους μα­ θητες του,  ακόμη και με τον υπάκουο Ευγενιο (Βούλγαρη), ό όποιος, αδυνατώντας να  υπομεινει πλεον τις προσβολες του δασκάλου του, τόν εγκατελειψε και  εντάχθηκε για μικρό χρονικό διάστημα στον κύκλο του Μελετιου Συριγου». Β.  Τσιότρας, «Τρεις ανεκδο­ τες επιστολες του Θεοφιλου Κορυδαλλεως και οι  αριστοτελικες πηγες τους», σ. 15, υπο­ σημειωση 10, βλ. και Α. Βακαλόπουλος,  Ιστορια του Νεου Ελληνισμού Δ  ́ Τουρκοκρατια, σσ. 320­321.  Ν. Τζιράκης, Η περι μετουσιώσεως (Transubstantiatio) ευχαριστιακη ερις, σ. 85  στο π. Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη  πορεια του νεότερου Ελ­ ληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σ. 42.  62 

19  για τον Κορυδαλεα: «ουκ αμυδρόν άστρον φιλοσοφιας εν τοις  ημετεροις α­ πεστιλβε∙ τούτου μεν γαρ της εν τοις λόγοις αρετης  πολλά μεν τα εν συγ­ γραφαις περιεχόμενα δειγματα, πολλά δε  καν τοις εν τω προσωμιληκόσι τα μαρτύρια»63.  Τα δύο ρεύματα της «λόγιας» και της «κοινης» παραδόσεως  συνεχι­ ζουν να υπάρχουν, στο ιδιο μοτιβο με την προηγούμενη  χρονικη περιοδο, με περιεχόμενο όμως που εν πολλοις  δικαιολογει τον χαρακτηρισμό του 17ου αιώνος, ως αιώνος του  αριστοτελισμού64. 

3. 18ος ­19ος αιώνας: προεπαναστατικη περιοδος 

Η προεπαναστατικη περιοδος χαρακτηριζεται ως περιοδος  αφυπνι­ σεως και διαδόσεως των γραμμάτων. Άρχισε να γινεται  συνειδηση ότι «μόνη η μάθησις κυριως και αληθώς δοξάζει τα  γενη»65. Καταβάλλεται με­ γάλη προσπάθεια να δημιουργηθούν  σχολεια, να συγγραφούν σύγχρονα βιβλια για εκπαιδευτικούς  σκοπούς, να δημιουργηθούν βιβλιοθηκες και να γινουν προσιτά  «τα λαμπρά κτισματα της Μαθηματικης, Φυσικης, Ια­ τρικης»66.  Σε αντιθεση με τους προηγούμενους αιώνες στους οποιους δεν  υ­ πηρχε κανενα πρόγραμμα εκπαιδευτικης δραστηριότητος και  μόνον ορι­ σμενοι λόγιοι, που ειχαν τη θεληση και τα υλικά μεσα, αναλάμβαναν αυ­ τό το εργο, τώρα η εμπορικη τάξη, που την  περιοδο αυτη αναπτύσσεται, πρωτοστατει στην ιδρυση σχολειων, στην εκδοση και διάδοση βιβλιων κα­ θώς και στην εκλαΐκευση  των γνώσεων με αποτελεσμα, κυριως το δεύτε­ ρο μισό του 18ου  αιώνα, να παρατηρειται εντονη εκπαιδευτικη δραστηριό­ τητα,  ιδιαιτερα σε εμπορικά κεντρα, κυριως του περιφερειακού ελληνι­ σμού –Μικρά Ασια, Οδησσός, Παραδουνάβιες Ηγεμονιες­67.  Οπου υπηρ­ χαν κεντρα εμποριου και βιοτεχνιών, εμφανιζονται  «Γυμνάσια», «Λύκει­ α», «Ελληνομουσεια» και «Ακαδημιες»68  από τα οποια πολλά ειχαν και τυπογραφεια69.  Τ. Χριστόπουλος, «Θεοδόσιος ο Κορυδαλλεύς», σ. 172.64 Γ. Καράς, Οι θετικες  επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 78.65 Δ. Δάρβαρις, Επιτομη  Φυσικης, σσ. δ ­ε  στο Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελλη­ νικό χώρο  (15ος­19ος αιώνας), σ. 81.66 Φράση του Αδαμαντιου Κοραη στο Γ. Καράς, Οι  θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 82.67 Γ. Καράς, Οι  θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 83, βλ. και Α.  Καραθανάσης, Έλληνες λόγιοι στη Βλαχια.68 Συνοπτικη περιγραφη των τύπων  σχολειων της εποχης υπάρχει στο Θ. Νημάς, Η Εκ­ παιδευση στη Δυτικη  Θεσσαλια κατά την περιοδο της Τουρκοκρατιας, Συμβολη στη μελετη του  Θεσσαλικού Διαφωτισμού, σ. 64: «Η εκπαιδευτικη διαδικασια, κατά την περιοδο αυτη, μπορει να χωρισθει σε τρεις κύκλους γνώσεων. Κατά τον Ἀλκη Αγγελου, ο  πρώτος, ο κα­ τώτερος, παρειχε την στοιχειώδη μόρφωση και ταυτιζεται με το  λεγόμενο "σχολειο των κοινών και ιερών γραμμάτων", ο δεύτερος, ο μεσος,  63 

παρειχε την ελληνοπαιδεια, δηλαδη 

20  Στην προσπάθεια αυτη εντάσσεται και η εγκύκλιος του Έλληνα  Μητροπολιτη Ιασιου Νικηφόρου, με ημερομηνια 7 Ιουλιου 1749,  σύμφωνα με την οποια όλα τα παιδιά επρεπε από την ηλικια των  τριών ετών να στελνονται υποχρεωτικά στα τρια σχολεια που  λειτουργούσαν εκει, του Αγιου Νικολάου, της Αγιας Παρασκευης  και του Αγιου Σάββα70.  Οι λόγιοι του προεπαναστατικού αιώνα ειναι διεσπαρμενοι σε  διά­ φορα κεντρα του ελληνισμού και προσπαθούν με διάφορα  μεσα, με προ­ φορικό η γραπτό λόγο, να αναμορφώσουν την  παιδεια αξιοποιώντας δη­ μιουργικά την προγονικη κληρονομιά  και συγχρόνως προσπαθώντας να βρουν την εθνικη αυτογνωσια.  Σε αντιθεση με τους λογιους των προη­ γουμενων περιόδων  ενδιαφερονται για τη μόρφωση του ελληνικού λαού, του οποιου  αποτελούν αναπόσπαστο μερος και επομενως ειχαν σαφη γνώση  της καταστάσεώς του71.  Εμβληματικη μορφη αποτελει ο Άγιος Κοσμάς ό Αιτωλός72, λα­  μπρός διδάσκαλος του Γενους, φωτιστης των σκλαβωμενων.  Λιγους μηνες προ του μαρτυρικού του θανάτου κάνει τον  απολογισμό του προσωπικού του εργου, ως διαφωτιστού του  ελληνικού γενους, των «θρυλικών», όπως χαρακτηριστηκαν  επιτυχώς, περιοδειών του μεταξύ 1759­1779, σε επιστο­ λη του  προς τον αδελφό του Χρύσανθο, δάσκαλο. «Έως τριάκοντα  επαρχι­ ας περιηλθον, δεκα σχολεια ελληνικά εποιησα, διακόσια  δια κοινά Γράμμα­ τα, του Κυριου συνεργούντος και τον λόγον  μου βεβαιούντος δια τινών επα­  την καλλιεργεια της ελληνικης γλώσσας (κειμενα­γραμματικη­σύνταξη) και  ταυτιζεται με το λεγόμενο "ελληνικό σχολειο", ενώ στον τριτο, τον ανώτερο 

κύκλο, γινόταν μελετη της φιλοσοφιας και των επιστημών. Ο πρώτος κύκλος  ηταν συνηθως ανεξάρτητος, ενώ ο δεύτερος αποτελούσε προπαρασκευαστικό  τμημα του τριτου, αν και πολλες φορες ηταν προεκταση του πρώτου κύκλου. Σε  αρκετες περιπτώσεις συνυπηρχαν και οι τρεις κύκλοι κάτω από την ιδια στεγη.  Για τους τύπους αυτών των σχολειων χρησιμοποιούνται φιλό­ δοξοι τιτλοι, όπως Φροντιστηριον, Παιδαγωγειον, Μουσειον, Ελληνομουσειον, Λύκειον, Παγγενες,  Ακαδημια, Κολλεγιον. Υπηρχαν ακόμα τα υπαιθρια σχολεια και τα σχολεια  μουσικης του τελευταιου τύπου μνημονεύονται δύο σχολεια, και τα δύο στην  Κωνστα­ ντινούπολη»... «Τα μαθηματα, που διδάσκονταν στα σχολεια αυτά, δεν  ηταν παντού τα ιδια, αλλά υπηρχε ποικιλια στην επιλογη των διδασκομενων  συγγραφεων και της μεθό­ δου διδασκαλιας, η επιτυχια της οποιας ειχε σχεση  με την ικανότητα και την προσωπικό­ τητα του κάθε δασκάλου».  Γ. Καράς, Οι Φυσικες θετικες επιστημες στον ελληνικό 18ο αιώνα, σ. 15.70 V.  Urechia, Istoria scolelor, σ. 20 στο Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό  χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 85.71 Α. Δασκαλάκης «Οι Έλληνες λόγιοι της  προεπαναστατικης περιόδου», σσ. 190­191 στο Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες  στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 88.72 Ο ιερομόναχος, ιεραπόστολος και μάρτυρας Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός υπηρξε η πιο δραστηρια, πρωτότυπη και  επιβλητικη φυσιογνωμια του νεοελληνικού μαρτυρολογιου. Αγωνιστηκε για την  πνευματικη αφύπνιση του Γενους και συνεβαλε στην εθνικη υπόθε­ ση  περισσότερο από κάθε άλλον, ακόμη και από αυτόν τον Ρηγα Βελεστινλη, βλ.  ενδει­ κτικά Ν. Σωτηρόπουλος, «Κοσμάς ο Αιτωλός», σσ. 894­899, Δ. Θεολόγου,  Η παιδαγωγικη σκεψη και πράξη στις διδαχες του αγιου Κοσμά του Αιτωλού, Μ.  Μαμασούλα, Παιδεια και γλώσσα στον Άγιο Κοσμά τον Αιτωλό.  69 

21  κολουθησάντων σημειων πλην δόξα τω λέγοντι, η γαρ δύναμις  μου εν ασθε­ νεια τελειούται... 1779 Μαρτιου β  ο σος αδελφός  Κοσμάς ιερομόναχος»73.  Η μελετη των επιστημονικών εργων των σχετικών με τις Θετικες  Επιστημες, εντύπων και χειρογράφων, που κυκλοφόρησαν στον  ελληνικό χώρο την προεπαναστατικη περιοδο, φανερώνει την  προσπάθεια των λο­ γιων της εποχης να ανιχνεύσουν και να  ερμηνεύσουν τα μυστικά της φύ­ σεως, καταπολεμώντας τις 

προληψεις και τις δεισιδαιμονιες. Στόχος της μελετης των  Θετικών Επιστημών ειναι η μελετη «των αιτιών και της αλ­  ληλουχιας των πραγμάτων», του «δεσμού και αλληλουχιας  αιτιων τε και αιτιατών», της φύσεως που περιβάλλει τον  άνθρωπο, «επειδη και η επι­ στημη δεν εχει άλλο αντικειμενον,  παρά εκεινα τα πράγματα, οπου ́ γνω­ ριζονται δια μεσου των  αιτιών τους, ειναι αναμφιβολον πράγμα, πως η σκεψη των αιτιών ειναι πολλά αναγκαιοτάτη»74.  Στην προσπάθειά τους αυτη αποπειρώνται να συνδυάσουν την  πα­ ραδοσιακη γι’ αυτούς μεθοδο, που δινει εμφαση μεγαλύτερη στην υποκει­ μενικη σύλληψη και λιγότερο στην αντικειμενικη  παρατηρηση, με τη νεό­ τερη που στρεφεται περισσότερο στην  αντικειμενικη παρατηρηση και στο πειραμα75.  Η πειραματικη ερευνα του φυσικού κόσμου, ως  προσχεδιασμενης και μεθοδευμενης πειραματικης  παρατηρησεως, αποτελει στοιχειο της προεπαναστατικης  επιστημονικης σκεψεως και υποστηριζεται από όλο και  περισσοτερους λογιους της εποχης. Αφομοιώνεται από τους  ελληνες λογιους το μηνυμα ότι από το πειραμα αντλειται η  αντικειμενικη και ε­ παληθεύσιμη γνώση καθώς και ότι με αυτόν  τον τρόπο υπάρχει δυνατό­ τητα αναπαραγωγης και  επαληθεύσεως των διαφόρων φυσικών φαινο­ μενων76.  Χαρακτηριστικες ειναι οι ακόλουθες περιπτώσεις:  o Ο Αλεξανδρος Υψηλάντης στελνει τον Μανασση Ηλιάδη77 στην 

Ι­ ταλια και τη Γερμανια «προς κατάρτισιν εν τοις  φυσικομαθηματι­ κοις» και για αγορά «των απαιτουμενων  εργαλειων δια την πειραμα­ τικην των επιστημών τούτων  διδασκαλιαν»78.  Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους, σ. 215. Και παροτρύνει: «Δράξασθε  παιδειας... Δεν βλεπετε, οπού το γενος μας αγριευσεν από την αμάθειαν και  73 

εγιναμεν όλοι ωσάν θηρια; Δια τούτο σας συμβουλευω να κάμετε σχολειον... να  σπουδἀζετε και σεις αδελφοι μου, να μαν­ θάνετε γράμματα, όσον ειμπορειται.  Και εάν δεν εμάθετε οι πατερες, να σπουδἀζετε τα παιδιά σας». Γ. Καράς, Οι  Φυσικες θετικες επιστημες στον ελληνικό 18ο αιώνα, σ. 16.  Γ. Καράς, Οι Φυσικες θετικες επιστημες στον ελληνικό 18ο αιώνα, σ. 39.75 Γ.  Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 92­93.76 Χ. Ξενάκης, Το πειραμα ως μεθοδος ερευνας και γνώσης στα εργα των λογιων της  προε­ παναστατικης περιόδου, σ. 147.77 Λόγιος από το Μελενοικο (1730­1785).  Σπούδασε Ιατρικη στην Πάντοβα και τη Μπολό­ νια, Φυσικομαθηματικά στη  Γερμανια και την Ιταλια. Διδαξε Φιλοσοφια και Φυσικη στην «Ακαδημια» του  Βουκουρεστιου, Ανώνυμος, Μανασσης Ηλιάδης (1730­1805).78 Γ. Καράς, Οι  θετικες επιστήμες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 97, Γ. Κατσια­  μπούρα, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός: ο χειραφετητικός λόγος των επιστημών»,  σ. 14.  74 

22  o Ο Δωρόθεος Πρώιος79 ζητά σε επιστολη του βιβλια αλλά και 

«εργα­ λεια προς απόδειξιν των φυσικών προτάσεων» με τη  διευκρινιση «να ηναι ολιγον μεγαλούτζικα και οπωσδηποτε  ακριβη δια να γινωνται αι δειξεις εντελεστεραι» καθώς και «une  inginiere civile μετά των ανηκό­ ντων εργαλειων» για να δειξει  «εις τους νεανισκους την χρησιν της Γεωμετριας»80.  o Ο Στεφανος Δούγκας81 στο πολύτομο εργο του Εξετασις της 

φύσεως παραπεμπει όχι μόνον σε δικά του πειράματα αλλά και  σε πειρά­ ματα «εμπειρων πειραματικών», «πειραματικών  φυσικών», «εφευρε­ τικών φυσικών οι οποιοι δια πειρας  δεικνύουσιν»82.  o Ο Κ. Κούμας83 καθιερωσε στη Σχολη της Σμύρνης τα πειράματα 

«προς χάριν των ομογενών Ελληνων όσοι δεν ειδον ακόμη εις τας πα­ τριδας των, ούτε Χημικόν εργαστηριον, ούτε πειραμα»84 και  στα ο­ ποια «συντρεχουν με χαρά παιδάρια και τεχνιται δια να  ιδώσι φυσικά πειράματα μανθάνοντες ενταυτώ και τους λόγους 

των κοινών τούτων της φύσεως φαινομενων»85.  Τα Μαθηματικά ειναι ο τομεας στον οποιο συναντούμε  χαρακτηρι­ στικά συνδυασμό παραδοσιακού και συγχρόνου  στοιχειου, στην προσπά­ θεια εξυπηρετησεως αναγκών της  αναπτυσσόμενης κοινωνιας. Κυριως στα χειρόγραφα εργα αλλά  και στα εντυπα υπάρχουν κανόνες και παρα­ δειγματα,  απουσιάζουν όμως σχεδόν εξ ολοκληρου οι τύποι. Αυτό ερμη­  νεύεται με το ότι ενδιαφερει την εποχη η σκεψη του  μαθηματικού συλλο­ γισμού ώστε να ειναι δυνατη η επιλυση  προβλημάτων καθημερινης ζωης. Αναπτύσσονται ιδιαιτερα τα  κεφάλαια εκεινα «προς ωφελεια των νεων όπου μελλουσι να  μεταχειρισθούν τα εμπορικά»86.  Στις Φυσικες Επιστημες συνεχιζει να υπάρχει η σφραγιδα του Κο­ ρυδαλεα αλλά ιδιαιτερως από το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα  αρχιζει η  Μητροπολιτης Αδριανουπόλεως και νεομάρτυρας, σχολάρχης της Μεγάλης  του Γενους Σχολης και καθηγητης της σχολης της Χιου (1750­1821), βλ.  ενδεικτικά Ν. Φορόπουλος, «Δωρόθεος ο Πρώιος», σσ. 274­276.80 Γ. Καράς, Οι  θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σσ. 97, 98.  79 

Θεσσαλός κληρικός και λόγιος, διευθυντης της Μεγάλης του Γενους Σχολης και του ηγεμονικού λυκειου στο Ιάσιο (1770­1830), βλ. ενδεικτικά Ε.  Κωνσταντινιδης, «Δούγκας Στεφανος», σσ. 199­200, Χ. Παπαδόπουλος,  «Στεφανος Δούγκας», σσ. 113­166.82 Σ. Δούγκας, Εξετασις της φύσεως στο Γ.  Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 98.  81 

Λόγιος, δάσκαλος και συγγραφεας, με αξιόλογη πανεπιστημιακη μόρφωση και  ανα­ μορφωτικη δράση στα εκπαιδευτικά πράγματα. Η πνευματικη παραγωγη  του περιλαμ­ βάνει πρωτότυπη συγγραφη, μεταφράσεις και σχολιασμό  κειμενων, βλ. ενδεικτικά Ε. Αμυγδαλάκη – Α. Παρασκευοπούλου, Κούμας  Κωνσταντινος.  83 

Κ. Κούμας, Χημειας επιτομη, σ. 96 στο Γ. Καράς, Οι Φυσικες θετικες επιστημες  στον ελ­ ληνικό 18ο αιώνα, σ. 90.85 Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό  84 

χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 98.86 Τ. Σκλαβενιτης, Τα εμπορικά εγχειριδια  Βενετοκρατιας και Τουρκοκρατιας, Γ. Καράς, Οι Φυσικες θετικες επιστημες στον  ελληνικό 18ο αιώνα, σ. 75. 

23  διεισδυση των ιδεών του Νεύτωνα με τους Δαμωδό, Βούλγαρη,  Θεοτόκη. Στα εργα της περιόδου αυτης υπάρχουν εννοιες πολύ  πρωτοποριακες για την εποχη, όπως για παράδειγμα η ύπαρξη  ζωης σε άλλους πλανητες, ει­ σάγονται και εξηγούνται για πρώτη  φορά διάφοροι όροι όπως για παρά­ δειγμα Υδροστατικη,  Μηχανικη, Οπτικη, συνδεεται η Φυσικη με τη Χημεια και την  Ιατρικη και επισημαινεται η ωφελιμότητα της Φυσικης για τις  διάφορες τεχνες αλλά και για το εμπόριο87. Το 1802 κυκλοφορει  το πρώτο βιβλιο Χημειας στην ελληνικη γλώσσα από τον Άνθιμο  Γαζη, ́ η Χημεια του Φουρκρουά σε μετάφραση Θ. Μ. Ηλιάδη88.  Η Γεωγραφια γνωριζει σημαντικη ανάπτυξη τον 18ο αιώνα σε  συν­ δυασμό με την ανάπτυξη του εμποριου. «Η Γεωγραφια  ερμηνεύει εις τους πραγματευτάς τας διαφόρους εμπορικάς  πόλεις, και τας πατριδας των δια­ φόρων φυσικών και τεχνικών  προϊόντων, και πώς δι’ αυτών ενεργειται ο με­ γάλος εμπορικός  γύρος των ανθρωπινων γενεών» γράφουν στην εισαγωγη της  Σχολαστικης Γεωγραφιας του Γάσπαρη οι μεταφραστες του  εργου α­ δελφοι Καπετανάκη89. Συγχρόνως «εκσυγχρονιζουν» με  σημειώσεις τα βι­ βλια Γεωγραφιας που επανεκδιδουν90.  Ιδιαιτερη ανάπτυξη γνωριζει και η Χαρτογραφια ειτε με χάρτες  αυτοτελεις ειτε με χάρτες που συνοδεύουν τα βιβλια  Γεωγραφιας. Οι Χάρτες αυτοι ́ περιεχουν σπουδαια ιστορικά και  πολιτιστικά στοιχεια και ειναι σημαντικά γεωγραφικά βοηθηματα και για όσους ηθελαν να μάθουν Γεωγραφια αλλά και για όσους  ασχολούνταν με το εμπόριο, τη ναυτιλια η την ιστορια91. 

Ο ρυθμός εκδόσεως και επανεκδόσεως των βιβλιων, ενας από  τους δεικτες του πνευματικού ρεύματος της εποχης, από 2,7 τον  17ο αιώνα γινε­ ται 10,1 τον 18ο. Σημαντικό επισης ειναι το  γεγονός ότι τις δύο τελευταιες  87 

Ενδεικτικά εργα: Ρηγας Βελεστινλης Θετταλός, Φυσικης απάνθισμα, Βιεννη  1790, Νι­ κηφόρος Θεοτόκης, Στοιχεια Φυσικης, Τόμος Α , Λειψια 1766, του  ιδιου Στοιχεια Φυσικης, Τόμος Β , Μόσχα 1779, Θεόφιλος Κορυδαλλεύς, Εισοδος Φυσικης Ακροάσεως κατ’ Αριστο­ τελην, Βενετια 1779, Άνθιμος Γαζης, Χημικη  Φιλοσοφια ... Εν Βιεννη της Αυστριας αωβ'. – για τον πληρη τιτλο του βλ. σ. 192, σημ. 721­ στο Γ. Καράς, Οι Φυσικες θετικες επιστημες στον ελληνικό 18ο αιώνα,  σσ. 85, 89.  Βλ. περισσότερα στην ενότητα Άνθιμος Γαζης, Γ. Καράς, Οι Φυσικες θετικες  επιστημες στον ελληνικό 18ο αιώνα, σ. 90.89 Πληρης τιτλος: Σχολαστικη  Γεωγραφια διερμηνευτικη του νεου μεθοδικού σχολαστικού άτλαντος,  συντεθεισα γερμανιστι υπό του Αδάμ Χριστιανού Γασπάρεως αξιώσει δε του κυ­ ριου Στεφάνου Μπούμπα, μεταφρασθεισα εις την νυν Ελληνικην διάλεκτον εκ  της τελευ­ ταιας όγδοης εκδόσεως υπό του Κυριακού Καπετανάκη, προς χρησιν  των ελληνικών σχο­ λειων, Βιεννη 1808 στο Γ. Καράς, Οι Φυσικες θετικες  επιστημες στον ελληνικό 18ο αιώνα, σ. 57.  88 

Χαρακτηριστικά οι σημειώσεις του Άνθιμου Γαζη στη Γεωγραφια του Θεοτόκη  ανερχο­ νται σε 44 περιπου σελιδες και εκεινες του Π. Κοδρικά στο εργο του  Φοντενελ σε 143, ση­ μειώσεις που μόνες τους θα μπορούσαν να αποτελεσουν  ενα επιστημονικά θεμελιωμενο πληρες βιβλιο Αστρονομιας. Γ. Καράς, Οι  Φυσικες θετικες επιστημες στον ελληνικό 18ο αιώνα, σ. 61.  90 

Γ. Καράς, Οι Φυσικες θετικες επιστημες στον ελληνικό 18ο αιώνα, σ. 68. 

91 

24  δεκαετιες του προεπαναστατικού αιώνα, το ποσοστό του εντύπου επιστη­ μονικού βιβλιου, στο σύνολο της παραγωγης του  επιστημονικού βιβλιου σε όλη τη διάρκεια του οθωμανικού  ζυγού, ειναι 52,66%92. Αξιζει να ση­ μειωθει ́ ότι τα εξοδα για την  εκδοση ενός βιβλιου ειναι υπερογκα και οι λόγιοι δεν ειχαν τους 

υλικούς πόρους για την εκδοση τους. Έτσι μια σειρά εργων,  ακόμη και σημερα, παραμενουν χειρόγραφα93. Η διεξοδος με τη  μεθοδο των συνδρομητών εχει ως αποτελεσμα, κατά τον Γ. Καρά, το 1749 να βγει το πρώτο βιβλιο με αυτη τη μεθοδο, και αυτό  επιστημονικού περι­ εχομενου, η «Οδός Μαθηματικης» του  Μεθοδιου Ανθρακιτη94. Η μεθοδος των «συνδρομών»  χαρακτηριστηκε «μια των κυριωτερων συνδρομών, την οποιαν  πας φιλογενης αληθινός οφειλει να συνεισφερη τη επιδόσει του  Γενους εαυτού»95.  Τα επιστημονικά βιβλια συνεχιζουν να ειναι σπάνια, όπως  αναφε­ ρει ηδη από το 1766 ο Νικηφόρος Θεοτόκης, ο οποιος  καταδικάζει την «σπάνιν η κρεισσον ειπειν αποστερησιν των  παραπλησια ταύτης (δηλαδη της Φυσικης) εμπεριλαμβανουσών  ελληνικών βιβλιων»96. Ακόμη και στις αρχες του 19ου αιώνα ο  Βενιαμιν ο Λεσβιος γράφει σε επιστολη του: «Έχω βιβλιων  νεωτερων χρειαν. Ταύτα δε ειναι Φυσικης πραγματειας, Χημικης  και Μαθηματικης, όσα δηλαδη ανεφάνησαν από του 1805 η 1806 μεχρι σημερον»97.  Επισης ενώ συνεχιζουν να υπάρχουν τα δύο ρεύματα, το «λόγιο»  και εκεινο της «κοινης παραδόσεως», ο διαχωρισμός τους δεν  ειναι τώρα τόσο αυστηρός. Οι δύο αυτες τάσεις προσεγγιζουν η  μια την άλλη, χωρις όμως ποτε να συνενώνονται. Ειναι  χαρακτηριστικό δε ότι η αριστοτελικη παράδοση συνεχιζει να  βάζει τη σφραγιδα της και σε αυτη την περιοδο, γεγονός που  επιβεβαιώνεται από το πληθος των αριστοτελικών κειμενων που  διασώζονται ειτε ως αντιγραφες του πρωτοτύπου ειτε ως  ερμηνειες και παραφράσεις εργων προγενεστερων σχολιαστών  του –Θεόφιλου Κο­ ρυδαλεα, Δωροθεου Λεσβιου, Γεωργιου  Κορεσιου κ.α.­98.  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 107.93 

92 

Ο Βενιαμιν ο Λεσβιος σχολιάζει: «Οι πτωχοι μεταφρασται και παραφρασται  αδυνατούν να εκδώσωσιν εις φως τα εαυτών πονηματα, ενθα εδαπάνησαν  απάσας τας ημερας της ζωης αυτών». Βενιαμιν Λεσβιος, Στοιχεια της  Μεταφυσικης, σ. γ , βλ. Γ. Καράς, Οι Φυσι­ κες θετικες επιστημες στον ελληνικό  18ο αιώνα, σ. 22.94 Γ. Καράς, Οι Φυσικες θετικες επιστημες στον ελληνικό 18ο  αιώνα, σ. 26.95 Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου,  Πρόλογος σ.Χ, βλ. Γ. Κα­ ράς, Οι Φυσικες θετικες επιστημες στον ελληνικό 18ο  αιώνα, σ. 27.96 Γ. Καράς, Οι Φυσικες θετικες επιστημες στον ελληνικό 18ο αιώνα,  σ. 37.97 Βενιαμιν Λεσβιος, «Απαντητικη επιστολη», σ. 16 στο Γ. Καράς, Οι  Φυσικες θετικες επι­ στημες στον ελληνικό 18ο αιώνα, σ. 39.98 Γ. Καράς, Οι  θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σσ. 129, 130. 

25 

Εικόνα 1. Χειρόγραφος πορτολάνος, Βιβλιοθηκη Ζαγοράς99. Πηγη:  www.zagora.gr 

Εικόνα 2. Γεωπονικόν Αγαπιου του Κρητός (1580­1656). Πηγη:  http://agioritikesmnimes.blogspot.gr/2012/09/1899.html  99 

Οι χειρόγραφοι πορτολάνοι ηταν σπάνιοι. Μόλις επτά εχουν σωθει σημερα  σκορπι­ σμενοι σε διάφορες βιβλιοθηκες και χρονολογούνται από τον 16ο αιώνα, δύο στη βιβλιο­ θηκη της Βιεννης, ενας στη βιβλιοθηκη του Βατικανού, ενας στη βιβλιοθηκη των Παρισι­ ων, ενας στο Λευντεν της Ολλανδιας, ενας στη Ζαγορά  και ενας στη βιβλιοθηκη της Βουλης που θεωρειται και ο πιο παλιός,  χρονολογημενος το 1534. Α. Τζαμτζης, «Το αν­ θρώπινο στους πορτολάνους». 

 

26 

 

Εικόνα 3. Εξώφυλλο: Eισοδος Φυσικης Aκροάσεως κατ'  Aριστοτελην (Βε­  νετια, 1779).Πηγη:  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0709241326000000/main.htm 

Εικόνα 4. Εξώφυλλο: Γενεσεως και φθοράς περι κατ' Αριστοτελη  (Βενετια,  1780).Πηγη: http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0804031226360000/main.htm

27 

 

 

Εικόνα 5. Εξώφυλλο: Εις άπασαν την Λογικην του Αριστοτελους  (Βενετια,  1729).Πηγη: http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0905031359360000/main.htm 28 

Κεφάλαιο Β Επιστημονικη ́ επανάσταση στον ελληνικό  χώρο: 18ος αιώ­  νας  1. Η επιστημονικη επανάσταση  α. Ορισμός:  Ως «Επιστημονικη Επανάσταση» χαρακτηριζονται τα ιστορικά γε­  γονότα που εκτυλιχθηκαν στη Δυτικη Ευρώπη από τα μεσα του  16ου εως το τελος του 17ου αιώνα και ειχαν ως αποτελεσμα μια  ανατροπη στην κα­ τανόηση της φύσεως, η οποια μεχρι τότε  στηριζόταν στους αρχαιους Έλ­ ληνες φιλοσόφους100.  Η περιοδος της Επιστημονικης Επαναστάσεως υπηρξε περιοδος  με­ γάλων μεταβολών σε όλους σχεδόν τους τομεις: επιστημη,  οικονομια, κοι­ νωνια, θρησκεια και άλλους. Αιχμη της όμως  αποτελεσαν η αστρονομια, τα μαθηματικά και η φυσικη.  β. Σταθμοι:  Έναρξη της επιστημονικης επαναστάσεως θεωρειται το ετος  1543101, τότε που εκδόθηκε το εργο «De Revolutionibus Orbium  Coelestium Libri VI» η «περι των περιφορών των ουράνιων  σφαιρών» του Πολωνού αστρονόμου Κοπερνικου102.  Θ. Αραμπατζης – Κ. Γαβρόγλου – Δ. Διαλετης – Γ. Χριστιανιδης – Ν. 

100 

Κανδεράκης – Σ. Βερνικος, Ιστορία των επιστημών και της τεχνολογιας, σ. 105.  Το ότι η επιστημη προοδεύει κατά επαναστατικό τρόπο αποτελει θεση του Κουν.  Μια επιστημονικη επανάσταση ισο­ δυναμει με την εγκατάλειψη ενός  «παραδειγματος» και την αντικατάσταση του από ενα νεο που δεν συμβιβάζεται με το παλαιό. Η εννοια του «παραδειγματος» ειναι ευρύτερη από την εννοια της θεωριας. Το κατά Κουν «παράδειγμα» αποτελειται από τις γενικες θεωρητικες  παραδοχες, τους νόμους και τις τεχνικες εφαρμογης παραδοχών και νόμων που  αναγνωριζονται και υιοθετούνται από τα μελη μιας συγκεκριμενης  επιστημονικης κοινότητας. Παραδειγματα μπορούν να θεωρηθούν η  αριστοτελικη φυσικη φιλοσοφια, η πτολεμαϊκη αστρονομια, η νευτώνεια  μηχανικη, ο κλασικός ηλεκτρομαγνητισμός. A. Chalmers, Τι ειναι αυτό που το  λεμε Επιστημη;, σσ. 139 κ.ε.  Κατά τον Koyré, Ρωσικης καταγωγης Γάλλο φιλόσοφο της ιστοριας και  επιστημης (1882/1892­1964), όταν το 1543 άρχιζαν να εκδιδονται ορισμενα εργα Ελληνων μαθηματι­ κών, μεταξύ των οποιων και του Αρχιμηδη, δόθηκε ώθηση  στις μελετες των παρισινών φυσικών φιλοσόφων και επηρεάστηκαν ριζικά  πολλοι στοχαστες της Αναγεννησεως σε δύο κυριως σημεια: στην κατάλυση της  θεμελιώδους αριστοτελικης διακρισεως μεταξύ ελαφρότητας και βαρύτητας και  στην εισαγωγη της γεωμετρικης μεθόδου στις μελετες τους που δημιουργει την  πεποιθηση ότι ηταν δυνατό να εφαρμοστει στη φύση ενα «ερ­ γαλειο»  καλύτερο από τη σχολαστικη λογικη που χρησιμοποιούσαν οι μεσαιωνικοι φι­  λόσοφοι. Στα πρώιμα εργα του Γαλιλαιου διακρινουμε την άμεση επιρροη του  Αρχιμηδη. Κ. Γαβρόγλου, Ιστορια της Φυσικης και της Χημειας, σ. 146.  101 

102 

N. Copernicus, De revolutionibus orbium coelestium, Δ. Αγγελης, Ζητηματα και προυποθε­ σεις της επιστημονικης επανάστασης. 

29  Άλλοι επιστημονες, οι οποιοι συνεβαλαν στην επιστημονικη επα­  νάσταση ειναι:  Ο αστρονόμος Κεπλερ, ο οποιος, λιγα χρόνια αργότερα, χρησιμο­  ποιησε τις αστρονομικες παρατηρησεις του δασκάλου του Tyho  Brahe και κατεληξε σε συμπεράσματα, που ειναι γνωστά ως  νόμοι του Κεπλερ: 

o οιτροχιεςτωνπλανητώνδενητανκυκλικεςαλλάελλειπτικες,o η 

ταχύτητα των πλανητών μεταβάλλονταν αναλόγως με την από­  σταση τους από τον Ήλιο,o το τετράγωνο της περιόδου δύο  πλανητών ισούται με τον κύβο της  μεσης αποστάσεώς τους από τον ηλιο.  ←

Ο Γαλιλαιος, ο οποιος το 1609 επαληθευσε την 

ηλιοκεντρικη θεωρια του Κοπερνικου, με τη βοηθεια του  τηλεσκοπιου που ο ιδιος κατα­ σκεύασε.  ←

Ο Ισαάκ Νεύτων, ο οποιος θεωρειται και ο 

ουσιαστικός θεμελιωτης της επιστημονικης επαναστάσεως.  Το 1687, ετος που θεωρειται και το τελικό ορόσημο της  επιστημονικης επαναστάσεως, εξεδωσε το εργο  Philosophiae Naturalis Principia Mathematica η  «Μαθηματικες αρχες της φυσικης φιλοσοφιας»103, στο  οποιο διατύπωσε τη θεωρια του για την αδράνεια,  σύμφωνα με την οποια τα κινούμενα σώματα κινούνται επ’  άπειρον ευθύγραμμα και με σταθερη ταχύτητα, εκτός αν  ασκηθει πάνω τους μια άλλη δύναμη –πρώτος νόμος του  Νεύ­ τωνα­104. Επισης, διατύπωσε το νόμο της παγκόσμιας  ελξεως, σύμ­ φωνα με τον οποιο, κάθε υλικό σώμα ελκει  όλα τα υπόλοιπα σώμα­ τα με μια δύναμη που εξαρτάται  από το τετράγωνο της αποστάσε­ ως μεταξύ των  αντικειμενων καθώς από το γινόμενο των μαζών τους. 103 I.  Newton, Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica.104 Θ. Αραμπατζης –  Κ. Γαβρόγλου – Δ. Διαλετης – Γ. Χριστιανιδης – Ν. Κανδεράκης – Σ.  Βερνικος, Ιστορια των επιστημών και της τεχνολογιας, σ. 162, Κ.  Γαβρόγλου, Ιστορια της Φυσικης και της Χημειας, σ. 163. Ειναι γνωστό  πως ούτε ο Κοπερνικος ηταν ο πρώτος που διατύπωσε την ηλιοκεντρικη  θεωρια, ούτε ο Γαλιλαιος ηταν ο πρώτος που εφηύρε το τη­ λεσκόπιο  αλλά ούτε και ο Νεύτωνας ηταν ο πρώτος που μιλησε για τον νόμο της  παγκό­ σμιας ελξεως. Το ερώτημα που τιθεται για τους ιστορικούς δεν 

ειναι το θεμα το ποιος ειπε κάτι πρώτος. αλλά η κατανόηση του ιστορικού πλαισιου. Έτσι ενώ ο Αρισταρχος ο Σάμιος ηταν ο πρώτος που γνωριζουμε ότι διατύπωσε την ηλιοκεντρικη θεωρια, η θεωρια αυτη τελικά  επικράτησε μετά από τις σύνθετες διεργασιες που προκάλεσε το εργο του Κοπερνικου. Ο Γαλιλαιος δεν εφηύρε το τηλεσκόπιο, ηταν όμως ο πρώτος  ο οποιος το χρησιμοποιησε για να παρατηρησει τα ουράνια φαινόμενα  και ο οποιος διαπιστωσε πως αυτά που παρατηρησε ερχονταν σε  αντιθεση με τις κρατούσες αντιληψεις. Ο Robert Hooke ειχε πρώτος  διατυπώσει ενα νόμο παγκόσμιας ελξεως, αλλά μόνο μεσα από το εργο  του Νεύτωνα εγινε δυνατό να κατανοηθούν οι νόμοι του Kepler και  διάφορα άλλα φαινόμενα. Κ. Γαβρόγλου, Ιστορια της Φυσικης και της  Χημειας, σ. 65 κ.ε. 

30  γ. Χαρακτηριστικά:  Τον όρο «επιστημονικη επανάσταση» εδωσε στη συγκεκριμενη  χρονικη περιοδο ο ιστορικός και φιλόσοφος της επιστημης  Alexandre Koyré, ο οποιος της απεδωσε δύο βασικά  χαρακτηριστικά105:  o ηκαταστροφητηςπαλιάςεικόναςτουκόσμου:Ο παλιός κόσμος, 

που η ερμηνεια του αναγόταν στον Αριστοτελη, ηταν ενα  πεπερασμενο, κλειστό και ιεραρχημενο σύμπαν. Στο σύ­ μπαν  αυτό υπηρχαν δύο περιοχες, η γηινη­υποσεληνια και η ουρά­ νια, στις οποιες οι νόμοι που λειτουργούσαν ηταν ξεχωριστοι για την  καθεμιά από αυτες. Σύμφωνα με τη νεα αντιληψη, το σύμπαν  δεν ειναι πλεον πεπερασμενο, κλειστό και ιεραρχημενο αλλά ε­  νιαιο και άπειρο, χωρις ιεραρχικες δομες. Δεν υπάρχουν πια  τελειες και ατελεις περιοχες και στο νεο αυτό ενιαιο σύμπαν η  επιγεια φυ­ σικη γινεται και ουράνια, δεδομενου ότι οι φυσικοι  νόμοι που λει­ τουργούν στη γη ισχύουν για όλο το σύμπαν. Το  ερευνητικό ενδια­ φερον μετατοπιζεται από τις πρώτες αιτιες των φαινομενων, όπως γινόταν μεχρι τότε, κυριως στην αναζητηση 

των νόμων στους οποι­ ους υπακούουν τα φαινόμενα.  Συγχρόνως η ποιοτικη μελετη της φύσεως μετατρεπεται  προοδευτικά σε ποσοτικη.  o ηγεωμετρικοποιησητουχώρου:Η νέα αντιληψη για ενα χώρο 

ενιαιο, άπειρο και ομογενη αντικατε­ στησε τη μεχρι τότε  αριστοτελικη αντιληψη του χώρου ως συνόλου  διαφοροποιημενων «τόπων»106. Ο νεος αυτός χώρος μπορει να  περι­ γραφει μαθηματικά με βάση τη γεωμετρια του Ευκλειδη  και γι’ αυ­ τό χαρακτηριζεται ως «Ευκλειδειος χώρος».Στην  επιστημονικη επανάσταση προτάθηκαν νεες μεθοδολογιες,  εννοιες άλλαξαν περιεχόμενο, δημιουργηθηκαν και νεες εννοιες,  ανακα­ λύφθηκαν και μελετηθηκαν συστηματικά νεα φυσικά  φαινόμενα και ε­ φευρεθηκαν νεες υπολογιστικες μεθοδοι.  Με γνωρισματα την άμεση παρατηρηση, τη συσσώρευση  δεδομε­ νων, την ανακάλυψη νόμων και την ανάπτυξη  συστηματικών πειραματι­ κών μεθόδων η επιστημονικη  επανάσταση οδηγησε στην εξερεύνηση του σύμπαντος με τετοιο  τρόπο ώστε μεσα από τις κοσμολογικες και αστρο­ νομικες  εργασιες σημαντικών επιστημόνων του 16ου και του 17ου αιώνα  105 

A. Koyré, Études galiléennes, A. Koyré, From the Closed World to the Infinite  Universe, A. Koyré, La Révolution astronomique: Copernic, Kepler, Borelli, A.  Koyré, Newtonian Studies βλ. και Θ. Αραμπατζης – Κ. Γαβρόγλου – Δ. Διαλετης –  Γ. Χριστιανιδης – Ν. Κανδεράκης – Σ. Βερνικος, Ιστορια των επιστημών και της  τεχνολογιας, σ. 105, Y. Elkana – A. Koyré, “Be­ tween the history of ideas and  sociology of knowledge”, σσ. 111­144.  106 

«τόποι»: περιοχες του χώρου που καταλαμβάνουν τα σώματα Θ. Αραμπατζης  – Κ. Γα­ βρόγλου – Δ. Διαλετης – Γ. Χριστιανιδης – Ν. Κανδεράκης – Σ. Βερνικος,  Ιστορια των επι­ στημών και της τεχνολογιας, σ. 107. 

31 

να αμφισβητηθει η εικόνα του κόσμου, όπως αυτη ερμηνευόταν  από τον Αριστοτελη107. 

2. Επιστημονικη επανάσταση και Ορθοδοξια  Τα ιδιαιτερα γνωρισματα της επιστημονικης επαναστάσεως  εμφα­ νιστηκαν αποκλειστικά στη Δύση, παρόλο που και σε  άλλους πολιτισμούς παρατηρηθηκαν αξιολογότατες  επιστημονικες και τεχνολογικες επιδό­ σεις, κάποτε και πολύ  ανώτερες από εκεινες της Δύσεως108. Από την επα­ νάσταση αυτη αναδύθηκε εκεινο που χαρακτηριζεται ως «νεότερη και σύγχρονη επιστημη», η οποια εχει ως χαρακτηριστικά109:  o τηνελλειψηκάθεμορφηςαυθεντιας,o τον πειραματισμό που 

περιλαμβάνει εμπειρικη παρατηρηση και  πειραμα,o τομηχανιστικόκοσμοειδωλο,o τη μαθηματικοποιηση  και την ποσοτικοποιηση των διαδικασιών  κατά τη μελετη του φυσικού κόσμου.  Οι ερευνητες που μελετούν το συγκεκριμενο φαινόμενο στη  Δύση εστιάζουν την προσοχη τους στην κατανόηση των  ιδιαιτεροτητων του Δυ­ τικού πολιτισμού της υπό μελετη  περιόδου και συγκλινουν στις επιση­ μάνσεις του Max Weber. Ο  Weber θεωρει ότι το κυριαρχο στοιχειο στο «παράδειγμα» του  Δυτικού κόσμου, στο οποιο ακόμη και σημερα κινειται και δρα  σημαντικό τμημα της επιστημονικης κοινότητος, ειναι οι θρη­  σκευτικοι παράγοντες, οι οποιοι διαμόρφωσαν μορφες  κοινωνικης συμπε­ ριφοράς, συλλογικες νοοτροπιες και δομες110.  Οι ερευνητες μελετούν κυ­ ριως την επιδραση του  Προτεσταντισμού και ορισμενοι επεκτεινονται και σε ευρύτερες  θεωρησεις ξεκινώντας από παλαιότερες εποχες. 

Τον ελληνικό όμως χώρο ενδιαφερει η Ορθόδοξη Ανατολη και  μά­ λιστα η χρονικη περιοδος του 18ου αιώνα μεχρι το 1821,  δεδομενου ότι αυτη την περιοδο εγινε η ουσιαστικη εισαγωγη  της νεας αντιληψεως για την επιστημη ως αποτελεσμα Δυτικών  επιδράσεων.  Αναγνωριζεται ότι, στην Ορθόδοξη Ανατολη, η Ορθόδοξη  παράδο­ ση άσκησε καταλυτικη επιδραση στη διαμόρφωση  συλλογικών και ατομι­ κών νοοτροπιών καθώς και τρόπων  συμπεριφοράς. Εκεινο που γινεται  Ανώνυμος, «Επιστημονικη Επανάσταση. Η μετάβαση από το κλειστό σύμπαν  στον άπειρο κόσμο».108 Τετοιοι πολιτισμοι ειναι της Κινας από τον 2ο π.Χ. μεχρι  τον 15ο μ.Χ. και του ισλαμικού­ αραβικού κόσμου τον Μεσαιωνα. Β. Μακριδης,  «Επιστημονικη Επανάσταση και Ορθόδο­ ξη Ανατολη», σ. 61.  107 

109 

R. Hooykaas, “The Rise of Modern Science: When and Why?”, σσ. 453­473  στο Β. Μακρι­ δης, «Επιστημονικη Επανάσταση και Ορθόδοξη Ανατολη», σ. 61. 110  M. Weber, Gesammelte Aufsätze zur Religionsoziologie I στο Β. Μακριδης,  «Επιστημονικη Επανάσταση και Ορθόδοξη Ανατολη», σ. 62 . 

32  απόπειρα να αξιολογηθει από τους διαφόρους ερευνητες είναι η  σημασια των θρησκευτικών παραγόντων στις επιστημονικες  εξελιξεις στην Ορθό­ δοξη Ανατολη. Οι πρώτες προσπάθειες  επιχειρησαν να διερευνησουν εάν ιστορικά η Ορθόδοξη  παράδοση ευνόησε την εμφάνιση μιας επιστημονι­ κης  επαναστάσεως η εδρασε ως ανασχετικός παράγοντας στη  διάδοση των νεων επιστημονικών ιδεών στην Ανατολη και  αποδιδουν σε αυτην μάλλον αρνητικό ρόλο.  Συγκεκριμενα θεωρούν αρνητικά τα παρακάτω χαρακτηριστικά  της Ορθόδοξης παραδόσεως: 

α) Η Ορθόδοξη Εκκλησια ειναι γνωστη ως «Εκκλησια της  παραδό­ σεως» με την εννοια ότι αποτελει το γνησιότερο και  πιστότερο θεματοφύ­ λακα της Θειας Αποκαλύψεως. Αυτό  εκλαμβάνεται ως υπερτιμηση του παρελθόντος εναντι του  παρόντος και του μελλοντος και ως συνεχης προσανατολισμός  προς το παρελθόν, το οποιο αποτελει σημειο αναφοράς και  διαχρονικό σημειο αυθεντιας και γνησιότητος111.  Η προσπάθεια διαφυλάξεως της θρησκευτικης ταυτότητος του  Ορ­ θοδόξου ποιμνιου από τους κινδύνους της Δύσεως και του  Ισλάμ θεωρη­ θηκε εμπόδιο για την προσεγγιση της Δύσεως. Εξ  άλλου η αυτάρκεια και το αισθημα της θρησκευτικης  ανωτερότητος θεωρηθηκε ότι μετασχημα­ τιστηκε σε  προσπάθεια να θεμελιωθει η υπεροχη της Ανατολης απεναντι  στη Δύση σε όλους τους τομεις.  Αρνητικη επισης χαρακτηριζεται η τάση της Ορθόδοξης Ανατολης να αξιολογει ενα πολιτισμικό σύνολο με βασικό κριτηριο όχι την  πρόοδο της επιστημης και της κοσμικης σοφιας αλλά τη γνησια  διαφύλαξη της χριστιανικης διδασκαλιας112.  Τελος, κατηγορηθηκε η απολυτοποιηση του συνόλου της  παραδό­ σεως και η αδυναμια διακρισεως των στοιχειων που δεν επιδεχονται αλ­ λαγη από εκεινα που ενσωματώθηκαν σε αυτη  λόγω συγκεκριμενων συνθηκών αλλά δεν σχετιζονται καθόλου με την Ορθοδοξια και επομε­ νως επιδεχονται αλλαγης. Ως  χαρακτηριστικό παράδειγμα της περιπτώ­ σεως αυτης  αναφερεται η υιοθετηση του νεοαριστοτελισμού του Θεόφιλου  Κορυδαλλεα από την Εκκλησια ως επισημου θεσεώς της113.  β) Η βεβαιότητα της γνώσεως την οποια προσφερει η Ορθοδοξια  στο θρησκευτικό πεδιο και το τελος της ερευνας για τη  θρησκευτικη αλη­ 

Ειναι χαρακτηριστικό της ισοπεδωτικης αντιμετωπισεως των γεγονότων η  εξομοιωση του Κολλυβαδικού κινηματος με το σχισμα των Παλαιοημερολογιτών  και την περιπτωση των Ρασκόλνικων στη Ρωσια, ως παραδοσιαρχικών τάσεων. Β. Μακριδης, «Επιστημονικη Επανάσταση και Ορθόδοξη Ανατολη», σ. 66.  111 

Β. Μακριδης, «Επιστημονικη Επανάσταση και Ορθόδοξη Ανατολη», σ. 68, 70. Επισημαινεται ότι παρ’ όλο που ο νεοαριστοτελισμός θεωρηθηκε ως το μόνο  ανεκτό και ακινδυνο για την πιστη φιλοσοφικό και επιστημονικό σύστημα,  περιειχε πολλες μη χριστιανικες κατευθύνσεις και θεσεις. Β. Μακριδης,  «Επιστημονικη Επανάσταση και Ορ­ θόδοξη Ανατολη», σ. 72.  112  113 

33  θεια θεωρηθηκε ότι προεκτάθηκε και σε μη θρησκευτικούς  χώρους, δημι­ ουργώντας ανάλογους τρόπους σκεψεως. Από την  άλλη, η άρση κάθε ει­ δους αυθεντιας που συνοδεύει τη νεότερη επιστημη εγινε προσπάθεια να επεκταθει και στο χώρο της  πιστεως και πιο συγκεκριμενα στα κειμενα της Αγιας Γραφης.  Επιπλεον η επαγωγικη μεθοδος που προτιμηθηκε στην  επιστημονικη μελετη, από τα επι μερους στοιχεια στο όλο,  θεωρηθηκε ότι συγκρούεται με την παραγωγικη μεθοδο της  θεολογικης σκεψεως, που ξεκινά από τις απόλυτες και αλάθητες  αρχες της Θειας Αποκαλύψεως.  γ) Στην Ορθόδοξη παράδοση, πολύ εντονότερα από ό,τι στη  ρωμαι­ οκαθολικη η πολύ περισσότερο την προτεσταντικη,  κυριαρχει ο εξωκο­ σμικός προσανατολισμός, με βασικό του  χαρακτηριστικό τη θεώρηση των πάντων «sub specie aeternitatis», δηλαδη κάτω από το πρισμα της αιωνιό­ τητος: η επιγεια ζωη  αποτελει προετοιμασια για την αιώνια. Η συγκεκρι­ μενη στάση  θεωρηθηκε ότι υποτιμά την παρούσα ζωη αφού η επιγεια ζωη και οι δραστηριότητες στον κόσμο δεν θεωρούνται αυτοσκοπός αλλά παιρνουν νόημα σε σχεση με την αιώνια ζωη114.  Έτσι, ο εξωκοσμικός αυτός προσανατολισμός της Ορθοδοξιας 

δια­ τεινονται ότι υπεταξε την ερευνα σε άλλους ανώτερους  σκοπούς: την υ­ ποτιμησε η και την απερριψε ως περιττη  ενδοκοσμικη ενασχόληση η το πολύ την επετρεψε υπό όρους,  θετοντας συγχρόνως περιορισμούς στην ανθρώπινη εφεση για  γνώση. Μάλιστα αποδιδουν «ιδιοτελεις» προθεσεις σε όσους  φορεις των νεων επιστημονικών ιδεών δεν αποκόπηκαν από την  Ορθόδοξη Εκκλησια, ισχυριζόμενοι ότι το χρησιμοποιησαν ως  προκάλυμ­ μα για την ευχερεστερη διάδοση των ιδεών τους115.  δ) Η Ορθοδοξια, χωρις να ειναι παράλογη η άλογη, δεν ευνοει  εναν εκλογικευμενο τρόπο ζωης, όπως ο προτεσταντισμός116,  ούτε δινει προτε­ ραιότητα στη λογικη ερευνα της φύσεως ως  οδού προς τον Θεό. Στην Ορ­ θόδοξη Ανατολη αναπτύσσεται την  εποχη αυτη, στους αντιποδες του πο­ λιτισμού της Δύσεως, ενας  άλλος πολιτισμός με αποφασιστικης σημασιας επιδράσεις όχι  κατ’ ανάγκην θετικες, ο οποιος στη συνεχεια δεχθηκε την  επιδραση του Δυτικού.  Ειναι χαρακτηριστικό ότι θεωρειται ως αρνητικη στάση η προτιμηση  δραστηριοτητων που συμβάλλουν στη σωτηρια της ψυχης, καθώς και η  επιλεκτικη χρηση της επιστημονι­ κης γνώσεως, με βάση χριστιανικά κριτηρια.  Επιπλεον αποδιδονται εύσημα στον προτε­ σταντισμό, ο οποιος με τον  ενδοκοσμικό του χαρακτηρα εδωσε άλλες διαστάσεις και α­ ξια στην  επιστημονικη ερευνα της φύσεως. Β. Μακριδης, «Επιστημονικη Επανάσταση και  Ορθόδοξη Ανατολη», σσ. 79, 80.  114 

Β. Μακριδης, «Επιστημονικη Επανάσταση και Ορθόδοξη Ανατολη», σ. 80.116 Ο  δυτικός ορθολογισμός, που θεωρηθηκε από τον Weber ως απρόβλεπτη συνεπεια του καλβινισμού, επεδρασε σε πολλούς χώρους­όπως για παράδειγμα στον  δυτικό ορθολογι­ κό καπιταλισμό­και επικριθηκε ότι οδηγησε σε διάφορα  προβληματα και αδιεξοδα, για τα οποια δεχθηκε κριτικη ακόμη και στη Δύση. D. Savramis, “Max WebersBeitrag zum bes­ seren Verständnis der ostkirchlichen  “ausserweltlichen” Askese“, pp. 334­358 στο Β. Μακρι­ δης, «Επιστημονικη  Επανάσταση και Ορθόδοξη Ανατολη», σσ. 83, 84.  115 

34 

Η νεότερη επιστημη σχετιζεται άμεσα με την ιδιάζουσα μορφη  του ορθολογισμού που συναρτάται με τις θρησκευτικες  παραδόσεις της Δύ­ σεως117 και επομένως ειναι φανερό γιατι η  Ορθόδοξη Ανατολη δεν ειχε εξ αρχης σχεση με την ανάδυση του  δυτικού ορθολογισμού και της νεότερης επιστημης.  Παρ’ όλη όμως την αρνητικη τοποθετηση ομάδος ερευνητών,  ανα­ γνωριζεται από τους ιδιους, αφ’ ενός μεν ότι ο  Χριστιανισμός γενικότερα συνεβαλε στην ανάδυση της νεότερης  επιστημης118 και αφ’ ετερου ότι στον «Ανατολικό Χριστιανισμό»,  όπως ονομάζουν την Ορθοδοξια στην Ανατο­ λη, υπάρχει  ποικιλομορφια στάσεων απεναντι στην επιστημη. Αναγνωρι­ ζουν ακόμη ότι το φαινόμενο της αποδοχης η μη της επιστημονικης  επα­ ναστάσεως στην Ορθόδοξη Ανατολη ειναι πολυπαραγοντικό  και δεν θα πρεπει η μελετη του να γινει με απλουστευτικες  μεθόδους119. Το συμπε­ ρασμά τους όμως ειναι ότι στην  Ορθόδοξη Ανατολη, την εποχη που η επι­ στημονικη επανάσταση εκδηλωνόταν στη Δύση, διαμορφώθηκε ενα αντι­ ανανεωτικό  κλιμα κάτω από την αποφασιστικη επιδραση θρησκευτικών  παραγόντων που λειτούργησε αρνητικά στην εμφάνιση σε αυτη  επιστη­ μονικης επαναστάσεως ανάλογης με εκεινη της  Δύσεως120.  Ειναι αληθεια ότι υπάρχουν περιπτώσεις, που επιβεβαιώνουν τα  ισχυριζόμενα από τους ερευνητες που τοποθετούνται αρνητικά  απεναντι στην επιδραση της Ορθοδοξιας στην επιστημονικη  σκεψη στην Ελλάδα του 18ου αιώνα. Η ενδελεχης όμως νεότερη  ερευνα, αφ’ ενός μεν αποκα­ λύπτει την ύπαρξη και περιπτώσεων που επιβεβαιώνουν το αντιθετο των ισχυριζομενων και αφ’  ετερου διαφωτιζει ερμηνευτικά τη διαφαινόμενη «αντιθεση»  Ορθοδοξιας και επιστημονικης σκεψεως την εποχη εκεινη.  Υπάρχουν πλεον πολλες μελετες, παλαιες και νεότερες, που δια­ 

φωτιζουν περισσότερο τον ρόλο της Ορθοδοξιας στη  συγκεκριμενη χρονι­ κη περιοδο στον ελλαδικό χώρο και  τοποθετούν σε νεες βάσεις τις εμφα­ νιζόμενες θεσεις, απόψεις  και διενεξεις οδηγώντας σε διαφορετικού τύπου συμπεράσματα.  Η παρουσιαση τους θα γινει μεσα από μελετες περιπτώ­ σεων.  Β. Μακριδης, «Επιστημονικη Επανάσταση και Ορθόδοξη Ανατολη», σ. 84.118 Τη συνολικη αρνητικη στάση της ομάδας αυτης των ερευνητών φανερώνει το  γεγονός ότι η αναγνώριση αυτη από τους επικριτες του γινεται με τη σύγχρονη  επισημανση ότι ακόμη και σε αυτην υπάρχουν αρνητικά σημεια, όπως η  «υποταγη» της επιστημης σε δικούς του σκοπούς και προτεραιότητες. Β.  Μακριδης, «Επιστημονικη Επανάσταση και Ορθόδοξη Ανατολη», σ. 86.119 Β.  Μακριδης, «Επιστημονικη Επανάσταση και Ορθόδοξη Ανατολη», σ. 86.120 Ειναι  χαρακτηριστικός ο τιτλος μελέτης του G. McNall Scott, “Value systems that  inhibit modernization: the case of Greece”, pp. 46­63, της οποιας ο στόχος, όπως  ο ιδιος ο συγγρα­ φεας επισημαινει, ειναι: «Το σημειο που θελουμε να  επισημάνουμε για την Ελλάδα ειναι ότι τα συστηματα αξιών που υπηρχαν και  αναπτύχθηκαν κατά την περιοδο της Τουρκο­ κρατιας δεν ευνοούν τον  εκσυγχρονισμό». Β. Μακριδης, «Επιστημονικη Επανάσταση και Ορθόδοξη  Ανατολη», σ. 87.  117 

35 

Κεφάλαιο Γ Ο 18ος αιώνα μεσα από μελετες  περιπτώσεων  Στη συγκεκριμενη εργασια μελετηθηκαν χαρακτηριστικες περι­  πτώσεις Ελληνων λογιων, οι οποιοι ασχοληθηκαν με τις Φυσικες  Επιστη­ μες και τα μαθηματικά κατά τον 18ο αιώνα. Ο καθορισμός των «οριων» του 18ου αιώνα εχει ενα στοιχειο υποκειμενικότητος, δεδομενου ότι ορι­ σμενοι από τους λογιους γεννηθηκαν τον 17ο  αιώνα και δραστηριοποιού­ νται εν πολλοις τον 18ο αιώνα ενώ σε άλλους, ενώ γεννηθηκαν τον 18ο αιώνα, μερος της δράσεώς τους  εκτεινεται και μεσα στον 19ο αιώνα. Η γε­ νικη αρχη, η οποια  καθόρισε την επιλογη τους, ηταν η σημασια της συμ­ βολης τους 

στις πνευματικες διεργασιες αυτης της περιόδου και η σχεση  τους με την Ορθόδοξη Εκκλησια121, χωρις αυτό να σημαινει ότι  εξαντλη­ θηκε ο κατάλογος των λογιων που θα μπορούσαν να  συγκαταλεχθούν στη μελετώμενη ομάδα.  Οι λόγιοι αυτης της περιόδου που μελετηθηκαν ειναι, κατά  χρονο­ λογικη σειρά, με βάση τη χρονολογια γεννησεως:  o ΜεθόδιοςΑνθρακιτης(1650­1736/1749),o  ΧρύσανθοςΝοταράς(1660/1663­1731),o 

ΜπαλάνοςΒασιλόπουλος(1690/1694­1760/1765), o  ΒικεντιοςΔαμωδός(1700­1754),o ΘεόδωροςΚαβαλιώτης(1706­ 1786),o ΕυγενιοςΒούλγαρης(1716­1806),o  ΙώσηποςΜοισιόδαξ(1725­1800),o ΝικηφόροςΘεοτόκης(1731­ 1800),o ΚοσμάςΜπαλάνος(1731­1807/1808),o  ΆνθιμοςΓαζης(1758­1828),o ΒενιαμινΛεσβιος(1759/1762­1824),o ΑθανάσιοςΨαλιδας(1764­1833).  Οι περισσότεροι από αυτούς βρεθηκαν στο επικεντρο  φιλοσοφικών και παιδαγωγικών συγκρούσεων, των οποιων η  μελετη επιτρεπει την πα­ ρακολούθηση των τάσεων που  επικρατούν τη συγκεκριμενη περιοδο στην πνευματικη ζωη122.  Οι συγκρούσεις και οι διαμάχες στον επιστημονικό χώρο αποτε­  λούν μερος της πορειας αναπτύξεως της επιστημονικης γνώσεως. Συγ­ χρόνως όμως ειναι επεισόδια που αφορούν και  διαπροσωπικες σχεσεις των εμπλεκόμενων ενώ μπορει να  εκφράζουν τη σύγκρουση ανάμεσα στους υποστηρικτες δύο  διαφορετικών τρόπων θεωρησεως συγκεκριμε­  Μ. Πατηνιώτης, Στοιχεια Φυσικης Φιλοσοφιας, σ. 194.122 Οι μαρτυριες του  Κούμα στο εργο του Ιστοριαι των ανθρωπινων πράξεων ειναι χαρα­ κτηριστικες  του κλιματος της μελετωμενης περιόδου και της φυσιογνωμιας των λογιων της  εποχης, βλ. και Μ. Πατηνιώτης, Στοιχεια Φυσικης Φιλοσοφιας, σ. 190.  121 

36  νων φαινομενων. Γενικά μια επιστημονικη διαμάχη ειναι ενα  πολύ πιο σύνθετο φαινόμενο. Ειναι μια διαδικασια, που  συνδυάζει στοιχεια φιλο­ σοφικης, κοινωνικης και μεθοδολογικης φύσεως123.  Οι επιστημονικες διαμάχες χαρακτηριζονται ως διαμάχες γεγονότων,  διαμάχες θεω­ ριών η διαμάχες αρχών. Καμια διαμάχη στην ιστορια της  επιστημης δεν ταυτιζεται απο­ κλειστικά με κάποια από τις παραπάνω  κατηγοριες. Το ενδιαφερον που εχουν αυτού του τύπου οι ταξινομησεις ειναι ότι βοηθούν τον ιστορικό να φερει στην επιφάνεια τα συγκε­ κριμενα  χαρακτηριστικά της διαμάχης που μελετά και να αναδειξει τον ιδιαιτερο ρόλο  που αυτη επαιξε στη συγκρότηση της πρακτικης ενός ορισμενου επιστημονικού  κλάδου. Ο τερματισμός μιας διαμάχης ειναι μια εξαιρετικά πολύπλοκη υπόθεση  και αυτό καθι­ στά τη μελετη των επιστημονικών διαμαχών ενα ιδιαιτερα  ενδιαφερον αντικειμενο με­ λετης για τους ιστορικούς της επιστημης. Κ.  Γαβρόγλου, Ιστορια της Φυσικης και της Χη­ μειας, σ. 74 κ.ε.  123 

37 

Εικόνα 6. Εξώφυλλο: Nicolas Copernicus, De revolutionibus  orbium coelestium, 2nd edition, Basel, Officina Henricpetrina,  1566.  Πηγη: http://www.deutsches­museum.de/ 

Εικόνα 7. Εξώφυλλο: Newton, Isaac, Sir (1642­1727) Philosophiae  naturalis  principia mathematica. Londini 1687. Πηγη:  http://www.library.usyd.edu.au 

38 

Α. Οι αντιπαραθεσεις 

39  1. Βενιαμιν ο Λεσβιος (1759­1824)  Χαρακτηριστηκε ως ενας από τους επιφανεστερους διαφωτιστες  του τελους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα124.  α. Βιογραφικά  Ο Βενιαμιν Λεσβιος γεννηθηκε στο Πλωμάρι της Λεσβου το 1759, όπου εμαθε τα πρώτα γράμματα. Σε ηλικια 17 ετών αναχωρει για το ̈Άγιο Ορος, όπου κειρεται μοναχός στην Ιερά Μονη  Παντοκράτορος και λαμβά­ νει το όνομα Βενιαμιν.  Ακολουθώντας τον θειο του στελνεται ως νεωκό­ ρος στο μετόχι  της Ι. Μονης στις Κυδωνιες με απώτερο στόχο την περαιτε­ ρω  μόρφωση του. Παρακολουθει μαθηματα στη Σχολη των 

Κυδωνιών που διευθύνει ο ιερεας Ι. Οικονόμου, ο οποιος στη  συνεχεια τον κατευθύνει στην ονομαστη Σχολη της Χιου125. Εκει  διδάσκει ο Άγιος Αθανάσιος ο Πά­ ριος126, ο οποιος ενεπνεε  σεβασμό στην εποχη του. Στη Σχολη της Χιου γνωριζει ως  συσπουδαστη και συνδεεται φιλικά με τον διδάσκαλο του γε­  νους και εθνομάρτυρα Άγιο Δωρόθεο Πρώιο127, αργότερα  σχολάρχη της Πατριαρχικης Σχολης Κωνσταντινουπόλεως και  μετεπειτα Μητροπολιτη Φιλαδελφειας και Αδριανουπόλεως128. Ο  Άγιος Δωρόθεος υπηρξε ενας από τους σημαντικότερους  προστάτες του Βενιαμιν κατά τη διάρκεια της ζωης του.  Με υπόδειξη του Αγιου Δωροθεου Πρώιου, τη μεσολάβηση του Ι. Οικονόμου και την οικονομικη υποστηριξη πλουσιων Κυδωνιεων  πηγαινει το 1790 για σπουδες στην Ευρώπη. Συγκεκριμενα  παρακολουθει μαθημα­ τα στην Πιζα και στην Πολυτεχνικη Σχολη του Παρισιού όπου διδασκε και ο ονομαστός Antoine Lavoisier, ο οποιος θεωρειται ο πατερας της σύγχρο­ νης Χημειας129.  Χαρακτηριστικό της φιλομάθειάς του ειναι το γεγονός ότι  Σ. Παπαδόπουλος, «Βενιαμιν ο Λεσβιος, ιερομόναχος», σ. 801.125 Ιδρύθηκε το  1792 με διευθυντη τον Άγιο Αθανάσιο Πάριο βλ. ενδεικτικά Α. Χαροκόπος, Η  περιώνυμη μεγάλη Σχολη της Χιου.126 Ο Άγιος Αθανάσιος Πάριος εντάχθηκε στο  αγιολόγιο της Ορθοδόξου Εκκλησιας το 1995 και η μνημη του εορτάζεται στις 24 Ιουνιου, βλ. ενδεικτικά, Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδριου, Άγιος Αθανάσιος ο  Πάριος.127 Ο Άγιος Δωρόθεος Πρώιος, Μητροπολιτης Αδριανουπόλεως,  συνεληφθη από τους Τούρκους, μαζι με τεσσερεις Επισκόπους (Δερκων,  Μυριοφύτου, Γάνου και Χώρας, Με­ σημβριας) και απαγχονιστηκε στο Μεγα  Ρεύμα στις 3 Ιουνιου 1821, βλ. ενδεικτικά Νικος Ν. Σωτηράκης, «Μανουηλ  Γλυζώνιος και Δωρόθεος Πρώιος. “Ένας πρόδρομος και ενας εθνομάρτυρας του  Νεοελληνικού Διαφωτισμού”», σσ. 183­198.128 Κ. Κούγκας, Η διδασκαλια των  Φυσικών Επιστημών στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα του Ελληνισμού κατά την  μετεπαναστατικη περιοδο (1821­1940), σ. 37. Ορισμενοι υποστηρι­ ζουν ότι ο  Άγιος Δωρόθεος Πρώιος υπηρξε δάσκαλος του Βενιαμιν, άποψη η οποια δεν  ευσταθει. Ρ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος και η Ευρωπαϊκη σκεψη του  δεκάτου ο­ γδόου αιώνα, σ.60.129 Ρ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος και η  Ευρωπαϊκη σκεψη του δεκάτου ογδόου αιώ­ να, σσ. 62­63.  124 

 

40  εσπευσε να παρευρεθει στην πρώτη επιδειξη του κατοπτρικού  τηλεσκοπι­ ου που εγκατεστησε στο αστεροσκοπειο του  Greenwich στο Λονδινο ο διά­ σημος αστρονόμος William  Herschel130.  Μετά από σπουδες οκτώ ετών επιστρεφει γύρω στα 1798­1799  στις Κυδωνιες και διδάσκει στη σχολη, στην οποια ειχε και ο ιδιος φοιτησει. Προηγουμενως ειχε αρνηθει πρόσκληση των επιτρόπων της Σχολης της Χιου να διδάξει στην εκει Σχολη με σχολάρχη τον  Άγιο Αθανάσιο Πάριο, στη θεση του Αγιου Δωροθεου Πρωιου, ο  οποιος ειχε από το 1796 εγκατα­ λειψει τη Σχολη. Ο αριθμός των  μαθητών της Σχολης των Κυδωνιών αρ­ χιζει να αυξάνεται  συνεχώς. Ο Βενιαμιν προτρεπει τους δημογεροντες της πόλεως  να ιδρύσουν το 1800 νεα Σχολη, η οποια ονομάστηκε Ακαδημια  των Κυδωνιών (η Γυμνάσιο η Ελληνομουσειο, η Μουσειο η  Φιλοσοφικη Σχολη). Η ανεγερση του κτιριου της νεας Ακαδημιας  ολοκληρώθηκε το 1803 και περιελάμβανε εξι αιθουσες  διδασκαλιας, αιθουσα βιβλιοθηκης, εργαστηριο φυσικης και  χημειας, «θαλάμους» για τους οικότροφους μα­ θητες,  διαμερισματα για τους δασκάλους κλπ., καθώς κι ενα βοτανικό  κηπο με οπωροφόρα δεντρα131. Η νεα Ακαδημια των Κυδωνιών  θεωρειται ως ενα από τα σημαντικότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα  των αρχών του 19ου αιώνα132.  Στον κύκλο «επιστημονικών μαθημάτων», τον ανώτερο από τους  δύο κύκλους σπουδών, που λειτουργούσαν στην Ακαδημια επι  Βενιαμιν Λεσβιου, υπάρχουν πληροφοριες ότι οι σπουδαστες  διδάσκονταν τη γενι­ κη Φυσικη και από τη μερικη Φυσικη τα  κεφάλαια: Μηχανικη, Υδροστατι­ κη, Αεροστατικη, Ακουστικη,  Οπτικη, Ηλεκτρισμό και Μαγνητισμό καθώς και στοιχεια Χημειας,

συνοδευόμενα από ανάλογα πειράματα. Αναφερε­ ται  χαρακτηριστικά ότι στην Ακαδημια «η φυσικη πειραματικη  διδάχτηκε συστηματικά από το 1796­97 ως το 1821  συνοδευόμενη από πειράματα α­ ναπαραγωγης και πιστοποιησης των διαφόρων φυσικών φαινομενων»133. Τη δυνατότητα  διεξαγωγης πειραμάτων εξασφάλιζε ο εμπλουτισμός της  Ακαδημιας με όλα τα απαραιτητα εποπτικά μεσα και όργανα με  αποτε­  Τη διασημότητά του ο W.Herschel την οφειλει στην ανακάλυψη του πλανητη  Ουρανού με τη βοηθεια του συγκεκριμενου τηλεσκοπιου. Β. Σπανδάγος – Ρ.  Σπανδάγου – Δ. Τραυ­ λού, Έλληνες θετικοι επιστημονες από το 1453 εως το  1821, σ. 57.131 Ι. Καραμπλιάς, Ιστορια των Κυδωνιών, σσ. 115­121, R. Clogg,  “Two accounts of the Acad­ emy of Ayvalik (Kydonies) in 1818­1819”σσ.  641,658.  130 

στο Χ. Ξενάκης, Το πειραμα ως μεθοδος ερευνας και γνώσης στα εργα των  λογιων της προεπαναστατικης περιόδου, σσ. 156­157, Ρ. Αργυροπούλου, Ο  Βενιαμιν Λεσβιος και η Ευ­ ρωπαϊκη σκεψη του δεκάτου ογδόου αιώνα, σσ. 65­ 66,132 Χ. Ξενάκης, Το πειραμα ως μεθοδος ερευνας και γνώσης στα εργα των  λογιων της προε­ παναστατικης περιόδου, σ. 156.  133 

Ανώνυμος, «Σμύρνη», σ. 13 στο Χ. Ξενάκης, Το πειραμα ως μεθοδος ερευνας  και γνώ­ σης στα εργα των λογιων της προεπαναστατικης περιόδου, σ. 158. 

41  λεσμα το εργαστηριο φυσικης και χημειας της Σχολης να  χαρακτηριζεται ως «ενα από τα καλύτερα οργανωμενα»134.  Δημιουργούνται όμως με τον χρόνο ζηλοφθονιες και  αντεγκλησεις. Το 1803 κατηγορειται στο Πατριαρχειο ως  αιρετικός και ότι εισάγει με τη διδασκαλια του «καινά δαιμόνια». Κατηγορηθηκε ως άθεος που αμφισβη­ τει την κοσμολογια της  Αγιας Γραφης καθώς υπερασπιζεται το ηλιοκε­ ντρικό σύστημα  και την ύπαρξη πληθους κόσμων135. 

Η υπόθεση του ανατιθεται από τη Σύνοδο του Πατριαρχειου στον ιεροκηρυκα της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησια Δωρόθεο  Βουλησμά136, ο οποιος καλειται να γνωμοδοτησει για τις απόψεις  του Βενιαμιν. Δημιουρ­ γηθηκαν δύο παρατάξεις, από τη μια  πλευρά οι «Βενιαμιτες»137, υποστηρι­ κτες του Βενιαμιν μεταξύ  των οποιων οι αδελφοι Αλεξανδρος, Δημητριος και Παναγιώτης  Μουρούζης, οι Μητροπολιτες Εφεσου Διονύσιος, Νικομη­ δειας  Αθανάσιος, Κυζικου Ιωακειμ και ο Άγιος Δωρόθεος Πρώιος και  από την άλλη οι κατηγορούντες μεταξύ των οποιων ο Ιωάννης  Καλλιμάχης, ο Ιάκωβος Θηραιος, ο Δωρόθεος Βουλησμάς και ο  Άγιος Αθανάσιος Πάριος. Στο μεταξύ η Σύνοδος του απαγορεύει  να διδάσκει τις θεωριες του και εάν δεν συμμορφωθει να  απομακρυνθει από τη Σχολη. Ο Βενιαμιν στελνει απολογητικη  επιστολη στο μελος της Ιεράς Συνόδου Εφεσου Διονύσιο138. Σε  αυτην αναφερεται στον Ιάκωβο Θηραιο139, που ειχε  συγκεντρώσει τα τετράδια του Βενιαμιν, τα τετράδια «της  πνευματικης αυτης λύμης»140, και τα προώθησε στη Σύνοδο, τον  οποιο κατηγορει ότι δεν καταφερεται κατά των επιστημονικών  του απόψεων αλλά κρύβει τις πραγματικες προθεσεις του που  ειναι ο φθόνος. Την εποχη εκεινη αλλάζουν οι συσχετισμοι στην  Κωνσταντινούπολη με την αύξηση της ισχύος των Μουρούζηδων  και την αντιστοιχη ελάττωση της ομάδος Καλλιμάχη. Συγχρόνως  ο μητροπολιτης Εφεσου κωλυσιεργει και δεν παύει τον Βενιαμιν  παρά τις πιεσεις που δε­  134 

Γ. Καράς, «Η δύναμη εκσυγχρονισμού της ελληνικης σκεψης πριν το '21», σ.  58 στο Χ. Ξενάκης, Το πειραμα ως μεθοδος ερευνας και γνώσης στα εργα των  λογιων της προεπανα­ στατικης περιόδου, σ. 157.135 Ε. Αμυγδαλάκη – Α.  Παρασκευοπούλου, Βενιαμιν Λεσβιος.  Ιεροκηρυκας στην Κωνσταντινούπολη με ισχυρη επιρροη στους  θρησκευτικούς και πολιτικούς κύκλους της πρωτεύουσας, βλ. ενδεικτικά Ν.  Ζαχαρόπουλος, Δωρόθεος Βου­ λησμάς επι τη βάσει των ανεκδότων αυτού  επιστολών.137 Ρ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος και η Ευρωπαϊκη σκεψη του 136 

δεκάτου ογδόου αιώ­ να, σσ. 76­77.  Διονύσιος Καλλιάρχης, Μητροπολιτης Εφεσου εθνομάρτυρας. Για τη δράση  του και τη διαμάχη του με τον Βενιαμιν Λεσβιο βλ. ενδεικτικά Α. Αγγελου, Των  Φώτων. Οψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σσ. 260­284, Γ. Βαλετας,  «Ιστορια της Ακαδημιας Κυδωνιών», σσ. 145­208.  138 

Αγιορειτης μοναχός από τη Μονη Κουτλουμουσιου, βλ. Α. Σαλβάνου – Β.  Σπυροπού­ λου, «Ακαδημια Κυδωνιών, Αϊβαλι».140 Κ. Κούγκας, Η διδασκαλια των  Φυσικών Επιστημών στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα του Ελληνισμού κατά την  μετεπαναστατικη περιοδο (1821­1940), σ.39.  139 

42  χεται από παράγοντες όπως ο Υψηλάντης και ο Μαυροκορδάτος.  Τελικά η απόφαση της Συνόδου εμεινε ανεκτελεστη και ο  Βενιαμιν συνεχισε να δι­ δάσκει στην Ακαδημια των Κυδωνιών.  Νεα ενταση που δημιουργηθηκε ανάμεσα στον Θεόφιλο Καΐρη141, που προσεληφθη το 1811 ως σχολάρχης της Ακαδημιας, και στον  Βενιαμιν οδηγει τον τελευταιο σε αναχώρηση από τις Κυδωνιες  το 1812142. Στην Κωνσταντινούπολη καλειται να αναλάβει τη  διεύθυνση της Σχολης του Κουρούτσεσμε, μετά την αναχώρηση  του Αγιου Δωροθεου Πρωιου στην Αδριανούπολη, αλλά οι  αντιδράσεις που υπάρχουν τον αναγκάζουν να καταφύγει στη  Μυτιληνη όπου προσπαθει να ιδρύσει Σχολη χωρις αποτε­ λεσμα. Επιστρεφει στην Κωνσταντινούπολη και ασκει εκει το επάγγελμα  του οικοδιδασκάλου μεχρι το 1817.  Το 1818 καλειται από τον Αλεξανδρο Μαυροκορδάτο να  αναλάβει τη διεύθυνση της Σχολης του Βουκουρεστιου. Ειναι  χαρακτηριστικό το απόσπασμα από τον εναρκτηριο λόγο του στις 18 Ιανουαριου 1818: «Μια μικρά νησος η Χιος, εχει τοσούτους  αριστους επιστημονικούς διδασκάλους, εχει τοσαύτα βιβλια  επιστημονικά, εχει τοσαύτα πειραματικά όργανα, και μια Δακια 

εχει ουδεν των τοιούτων!... Ὑμιν ανηκει, ω ευγενεστατοι άρχο­  ντες, το να άρητε εκ του γενους σας το όνειδος της αμαθειας!  υμιν ανηκει το να κάμητε το γενος των Δακών να σας  αναγνωριση ευεργετας της ιδιας πα­ τριδος! υμιν ανηκει το να  απαλλάξητε την πατριδα σας εκ του ζοφερού σκό­ τους της  αμαθειας!»143.  Μετά από λιγους μηνες οι προστάτες του αναγκάζονται να  φύγουν από το Βουκουρεστι και να εγκατασταθούν στο Ιάσιο  όπου καλούν και τον Βενιαμιν για να αναλάβει τη διεύθυνση  στην Αυθεντικη Σχολη του Ιασι­ ου. Εκει μυειται στη Φιλικη  Εταιρεια από τον Νικόλαο Σκουφά και αφο­ σιώνεται στο εργο  της.  Οι παραμονες του Αγώνα τον βρισκουν στις Κυδωνιες. Εκει «συ­  νεργάζεται με τον Παπαφλεσσα και φορτώνει ενα καράβι με  πολεμοφό­ δια για τον Μοριά»144. Ο Βενιαμιν, σύμφωνα με τον  Ν. Δραγούμη, ειναι από τους λογιους που «συντριψαντες τον  κάλαμον, εδραπετευσεν προς την παλαιουσαν Ελλάδα και  ετράπησαν εις το υπερ ελευθεριας, ομονοιας  141 

Λόγιος από την Άνδρο, εισηγητης ιδιότυπου θρησκευτικού συστηματος, το  οποιο ονό­ μασε «θεοσεβεια», κράμα μυστικισμού και ορθολογισμού, βλ.  ενδεικτικά Β. Σφυρόερας, «Καΐρης Θεόφιλος», σσ. 177­179, Συλλογικός τόμος  «Θεόφιλος Καΐρης», Ν. Σωτηράκης, «Η διδασκαλια του Θεόφιλου Καΐρη στη  Σχολη των Κυδωνιών και στην Άνδρο», σσ._116­ 152.  Ρ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος και η Ευρωπαϊκη σκεψη του δεκάτου  ογδόου αιώ­ να, σ. 81.143 Βενιαμιν Λεσβιος, «Λόγος εις Βουκουρεστιον», σσ. 206, 208, βλ. και Ρ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος και η Ευρωπαϊκη σκεψη του  δεκάτου ογδόου αιώνα, σσ. 263, 265.  142 

Ρ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος και η Ευρωπαϊκη σκεψη του δεκάτου  ογδόου αιώ­ να, σ. 102.  144 

43 

και δημοσιας τάξεως κηρυγμα»145. Περιερχεται τα νησιά και την  Πελο­ πόννησο εμψυχώνοντας στον αγώνα κατα ́ των Τούρκων.  Συμμετεχει στη Β  Εθνοσυνελευση στο Άργος ως μελος  εννεαμελούς επιτροπης για τη σύ­ νταξη προσωρινης ποινικης  νομοθεσιας146. Το 1824 υποβάλλει μαζι με άλ­ λους το σχεδιο και  ζητει στο Άργος «την ανεγερσιν σχολειου και άλλων τοιούτων,  προς φωτισμόν του Έθνους, και παρακαλούσι νά τους διορισθη  εν κατάλληλον εις τούτο οικοδόμημα δια τας συνελεύσεις των,  και εμεινεν εις σκεψιν147» και σκοπός του να ειναι «η ηθικη του  Ελληνικού Έθνους διαμόρ­ φωσις και των Επιστημών και τεχνών  την βελτιωσιν»148. Την ιδρυση μαται­ ωσαν τα γεγονότα που  ακολούθησαν όπως η καταστροφη των Ψαρών και η εξοδος του  Αιγυπτιακού στόλου.  Πεθαινει το 1824 στο Ναύπλιο κατά τη διάρκεια επιδημιας  τύφου.  Ως εργα του αναφέρονται φιλοσοφικά, φυσιογνωστικά και μαθη­ ματικά κειμενα. Μεταξύ άλλων αναφερονται τα «Στοιχεια  Αριθμητικης», Γεωμετριας Ευκλειδου Στοιχεια», «Στοιχεια  Άλγεβρας», «Στοιχεια φυσι­ κης», «Φυσικη και Μετεωρολογια»,  «Περι αοριστων προβλημάτων α  βαθ­ μού», «Τριγωνομετρια  ευμεθοδος πάνυ, συνερανισθεισα παρά πολλών συγγραφεων»,  «Στοιχεια Μεταφυσικης»149.  β. Επιστημονικες θεσεις  Ο Βενιαμιν Λεσβιος διατύπωσε θεσεις πρωτοποριακες για την  επο­ χη του χωρις όμως να αποφύγει την υιοθετηση  λανθασμενων απόψεων σε ορισμενες περιπτώσεις. Έτσι  αμφισβητει τη δυνατότητα στους δυτικούς να διατυπώσουν  γεωμετρικό σύστημα καλύτερο από το Ευκλειδιο και α­ πορριπτει σύγχρονες του απόψεις και θεωριες. Αποδεχεται πληρως το η­ 

λιοκεντρικό σύστημα και συγχρόνως απορριπτει πτυχες της  νευτώνειας φυσικης εισάγοντας τη θεωρια του πανταχηκινητου,  στο οποιο θα ανα­ φερθούμε στη συνεχεια150.  Έχει γραφει ότι οι επιστημονικες παραδόσεις του, οι οποιες δεν  η­ ταν μεταφράσεις ευρωπαϊκών εγχειριδιων αλλά τελειως  πρωτότυπες, χα­  Ν. Δραγούμης, Ιστορικαι αναμνησεις, σ. 141.146 Στην επιτροπη αναφερονται τα ονόματα των Επισκόπου Ρεοντος και Πραστού, Επι­ σκόπου Νεοφύτου  Ταλαντιου, Γρηγοριου Κωνσταντά, Γεωργιου Αινιάνος, Γερασιμου  Παπαδοπούλου, Πανούτσου Νοταρά, Ιωάννη Ζαΐμη και Ιωάννη Κουντουμά, Ρ.  Αργυρο­ πούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος και η Ευρωπαϊκη σκεψη του δεκάτου  ογδόου αιώνα, σ. 116.147 Αρχεια Ελληνικης Παλιγγενεσιας, σσ. 359­361 στο Ρ.  Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβι­ ος και η Ευρωπαϊκη σκεψη του δεκάτου  ογδόου αιώνα, σ. 118.148 Α. Δασκαλάκης, Κειμενα­πηγαι της ιστοριας της  Ελληνικης Επαναστάσεως, σσ. 47­54 στο Ρ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος  και η Ευρωπαϊκη σκεψη του δεκάτου ογδόου αιώνα, σ. 119.149 Β. Σπανδάγος – Ρ.  Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες θετικοι επιστημονες από το 1453 εως το 1821, σ. 59­60.150 Μ. Τερδημου, «Γεωμετρια versus Άλγεβρας. Αρχαιοελληνικά και  Δυτικά Μαθηματικά, σ. 66.  145 

44  ρακτηριζονται από εμπνευση και αφοσιωση του επιστημονα στο  εργο του151.  Προσπάθησε να διατυπώσει θεωρια, η οποια να ερμηνεύει  πληθος φαινομενων. Η καθοδηγητικη του ιδεα ηταν: «Η φύσις  ειναι απλη, απλοι θελουν ειναι και οι ταύτης νόμοι, ώστε ηθελεν  ειναι περιττόν εις αυτην όταν ηταν δυνατόν να εκτελεση τις δι’  ενός όντος, να δημιουργηση δεύτερον»152. Οι θεσεις αυτες  αποτελούν πρωτοποριακη τοποθετηση που θετουν τον Βενιαμιν  πρόδρομο στην πρόκληση της σύγχρονης ερευνας στη Φυσικη  για τη διατύπωση μιας θεωριας, η οποια να περιγράφει όλα όσα  συμβαι­ νουν στο Σύμπαν153. 

Διαπιστώνει «ακυριολεξια» στους χρησιμοποιούμενους  επιστημο­ νικούς όρους την οποια προσπαθει να διορθώσει.  Ειναι χαρακτηριστικη η σχετικη παρατηρηση του στο εργο του  «Φυσικη». Στον πρώτο τόμο της με­ ταξύ των άλλων κεφαλαιων  υπάρχουν και τα κεφάλαια «περι κεντρικών δυνάμεων, κινησεως  ουρανιων σωμάτων, σφαιρών, των πλανητών και ιδιως περι του  ηλιου, της παραλλάξεως και εκκεντρότητος των υποπλανητών,  των κομητών και των απλανών»154. Υποπλανητες υποστηριζει ο  Βενιαμιν ότι πρεπει να ονομάζονται οι δορυφόροι των πλανητών  διότι ετσι κυριο­ λεκτούμε καλύτερα. Επιπλεον φρονει ότι ο  πλανητης Ουρανός πρεπει να αλλάξει ονομασια για να μη  συγχεεται με το στερεωμα που ονομάζουμε ουρανό και προτεινει την ονομασια Τιτάν155.  Υποστηρικτης του ηλιοκεντρικού συστηματος, ειναι ο πρώτος που το διδάσκει στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα156. Χαρακτηριστικες  περικο­  Ανώνυμος, «Βενιαμιν ο Λεσβιος», σ. 64.152 Η αρχη της οικονομιας, την οποια  επικαλεστηκε και ο Αινστάιν όταν υποστηριξε την απλότητα των νόμων στη  φύση και τη γενικη ισχύ τους, βλ. και Ανώνυμος, «Βενιαμιν ο Λεσβιος», σ. 63.153  Από την εποχη του Αϊνστάιν, ο οποιος ασχοληθηκε ανεπιτυχώς με το εγχειρημα,  το μεγάλο όνειρο των ερευνητών στον τομεα της Φυσικης ηταν και ειναι η  δημιουργια μιας πληρους ενοποιημενης θεωριας «κβαντικης βαρύτητας». Οι  Μεγάλες Ενοποιημενες Θε­ ωριες GUTs (Grand Unified Theories), εχουν στόχο  όχι μόνον την ενοποιηση των γνωστών δυνάμεων, της ηλεκτρομαγνητικης,  ασθενούς και ισχυρης πυρηνικης δύναμης, αλλά και τη σύνθεση τους με τη  βαρυτικη δύναμη. Αυτό σημαινει ότι θα πρεπει να συνδυαστούν οι δύο  επιτυχεις θεωριες που, στην αρχη του 20ου αιώνα, άλλαξαν τις αντιληψεις μας  για τον μακρόκοσμο και τον μικρόκοσμο, η θεωρια της σχετικότητας και η  κβαντικη μηχανι­ κη αντιστοιχα, βλ. ενδεικτικά H. Georgi – S. Glashow, “Unity  of All Elementary Particle Forces”, σσ. 438–441, G. Ross, Grand Unified  Theories, S. Hawking, A Brief History of Time: The Updated and Expanded  Edition.154 Το βιβλιο του «Στοιχεια Φυσικης» ειναι ανεκδοτο. Οι περικοπες που  αναφερονται δη­ μοσιεύτηκαν από τον καθηγητη Μ. Στεφανιδη στο Μ.  Στεφανιδης, Αι Φυσικαι Επιστημαι εν Ελλάδι προ της Επαναστάσεως, βλ. και Δ.  151 

Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Α­ στρονομια (1453­1821), σ. 103.155 Δ.  Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 103.156 Β.  Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες θετικοι επιστημονες από το  1453 εως το 1821, σ. 63. 

45  πες από το εργο του «Στοιχεια Φυσικης» δημοσιεύει ο καθηγητης Μ. Στε­ φανιδης157. Αναφερεται στη συμβολη του Κοπερνικου158:  «Ο Κοπερνικος άνθρωπος ο οποιος ειχε τας αισθησεις να  αισθάνεται και όχι να αποφασιζη με τας αισθησεις των  τεθνηκότων∙ άνθρωπος, ο οποιος δεν εκρινε τα πράγ­ ματα με  τον εγκεφαλον των λοιπών, αλλά με εκεινον τον οποιον ειχε μεσα εις την εαυτού κεφαλην, αυτός λοιπόν ανατρεπει όλην την  πτολεμαϊκην κα­ τασκευην, συντριβων τας υαλινους αυτού  κάμαρας∙ συνθλάττει τους τρο­ χούς του Αριστοτελους, λύει τα  δεδεμενα άστρα, θετει τον ηλιον εις το κε­ ντρον του κόσμου,  βάλλει εις την κινησιν την γην και τελος αναζωογονει την δόξαν  του Πυθαγόρου» (§187 ).  Στη συνεχεια αναφερεται στη συμβολη του Γαλιλαιου και σχολιά­ ζει: «Γαλιλαιος, εις τον οποιον η φιλοσοφια ειναι τόσον  υπόχρεως, υπεβά­ σταξε περι τον δεκατον εβδομον αιώνα την  δόξαν του Κοπερνικου. Επειδη όμως και ο αρχηγός της δυτικης  εκκλησιας φερει ανά χειρας και τον σταυ­ ρόν και την σπάθην,  και κολάζει καθώς ηθελε τω φανη, εβιασε τον Γαλιλαι­ ον η να  εκβάλη το πυρ εκ του κεντρου του κόσμου και να αντικαταστηση  την γην, η να βαλθη αυτός εις το πυρ, καθό αιρετικός. Ούτω πως  οι μαθηται του πράου Ιησού κολάζουν τους αιρετικούς. Αν από  το ενα μερος ειναι άτοπον να θεολογη η φιλοσοφια, από το άλλο ειναι, ως φαινεται, και αναγκαιον και να φιλοσοφη η θεολογια»  (§189).  Συνεχιζει τον συλλογισμό του «Δύω ειναι τα αιτια, δια τα οποια 

το σύστημα του Κοπερνικου υπηντησαν κοινώς τόσην αντιστασιν, και απαντά εκ του δημου, η φιλαυτια του ανθρώπου, και η  δύσληψις ότι η γη κινειται»159.  Αξιοσημειωτη ειναι και το σχόλιό του απεναντι στους  υποστηρικτες του γεωκεντρικού συστηματος, οι οποιοι  στηριζονταν στην Παλαιά Δια­ θηκη και συγκεκριμενα στο χωριο  «και ειπεν ο Ιησούς, στητω ο Ήλιος κατά Γαβαών και η Σεληνη  κατά φάραγγα Αιλών, και εστη ο Ήλιος και η Σεληνη εν στάσει,  και εστη ο Ήλιος κατά μεσον του ουρανού, ου προεπορεύετο εις  Δυσμάς εις τελος ημερας μιας»160 για να υποστηριξουν την κινηση του η­ λιου γύρω από τη γη, αφού η προσταγη «στητω»  απευθύνεται στον ηλιο. Ο Βενιαμιν σχολιάζει «Αν η γη εκινειτο...  ο Ιησούς του Ναυη, ενας προφη­ της, ηγνόει την τοιαύτην  κινησιν, όταν επρόσταξε τον ηλιον να σταθη αλλ’ ο ανθιστάμενος ας αποδειξη πρώτον ότι ο Θεός εφανερωσε πάσαν την γνώσιν  θειων τε και ανθρωπινων πραγμάτων, εις κάθε προφητην και εις  κάθε άγι­ ον... αλλά δεδόσθω ότι η γη κινειται περι τον ηλιον και  ότι η Άπειρος Σοφια εφανερωσεν εις το Ιησούν του Ναυη εκεινο  το οποιον οι άνθρωποι του τότε καιρού, και μάλιστα οι ομογενεις του, ηγνόουν, τι άρα γε πρεπει να ειπη;  Μ. Στεφανιδης, Αι Φυσικαι Επιστημαι εν Ελλάδι προ της Επαναστάσεως, σσ.  30­54 στο Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ.  104.158 Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σσ.  104­106159 Κ. Μαυρομμάτης, Η αστρονομια του Βενιαμιν Λεσβιου, σσ. 18, §193,  Δ. Κωτσάκης, Διδά­ σκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 105  157 

Ι. Ναυη 10, 12­13. 

160 

46  στηθι γη; αλλά ποιος θελων να φανερώσει τα εν αυτώ ομιλει  γλώσσαν ακα­ τάληπτον; οι αστρονόμοι της σημερον και λεγουν 

και γράφουν «ο ηλιος ανε­ τειλεν, ο ηλιος εβασιλευσε», ηθελε  λάβη λοιπόν τινάς ως απόδειξιν, πως ού­ τοι δοξάζουν ότι ο ηλιος κινειται περι την γην;... Ο κάτοικος της γης εχει τον νουν του  προσηλωμενον εις την γην, ούτε βλεπει, ούτε εξετάζει τα εξω της  γης, ειναι πεπεισμενος υπό της φιλαυτιας ότι τα πάντα κινούνται  δι’ αυτόν, ώστε δυσκόλως ηθελεν υποφερει την κινησιν της  σφαιρας του, με τούτο ηθελεν αποδειχθη ομοια με τους λοιπούς  των πλανητών και ευτελε­ στερα από τον ηλιον»161.  Το κριτικό του πνεύμα φανερώνει και η θεση που πηρε στο  αδιαιρε­ το η μη της ύλης. Στη διαμάχη ανάμεσα στους  «ατομολόγους» που υπο­ στηριζαν ότι η ύλη δεν μπορει να  διαιρειται επ’ άπειρον και τους «δυνα­ μεολόγους» που  υποστηριζαν ότι «η ύλη πληροι το τόπον με αδιάκοπον  συνεχειαν», η θεση του Βενιαμιν ειναι: «άτομον οιδεν η ελληνικη φωνη όχι εκεινο το οποιον εγώ αφηνω άτμητον, αλλ’ εκεινο το  οποιον εχει δύναμιν να μη τεμνεσθαι»162.  γ. Η θεωρια του πανταχηκινητου  Στο εργο του Στοιχεια της Μεταφυσικης, για να δικαιολογησει  την ελξη των σωμάτων, διατυπώνει ο Βενιαμιν τη θεωρια του για το «Παντα­ χηκινητον»163, για την οποια αξιζει να γινει ιδιαιτερη  αναφορά. Η διατύ­  Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σσ. 104­ 106, Κ. Μαυ­ ρομμάτης, Η αστρονομια του Βενιαμιν Λεσβιου, σσ. 18­19.162 Γ.  Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 216. Στον  ελ­ ληνικό χώρο υποστηρικτες της πρώτης απόψεως υπηρξαν οι Νικηφόρος  Θεοτόκης, Ευγε­ νιος Βούλγαρης ενώ της δεύτερης οι Κωνσταντινος Κούμας και  Θεόφιλος Καΐρης.  161 

Κ. Σούλα, Ιστορικό Λεξικό επιστημονικών όρων, σσ. 351­352: πανταχηκινητον  (ως αιτιον αισθημάτων): [φιλοσοφια] το αισθάνεσθαι οδηγει στο ερώτημα πώς  γεννιώνται στον άνθρωπο τα αισθηματα, ερώτημα που εμεινε αναπάντητο από  τους μεταφυσικούς. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην θεωρει ότι τα  163 

αισθηματα διεγειρονται από τη προσβολη των εξωτερικών σωμάτων. Και ενώ  μπορούμε να εξηγησουμε τη γενεση των αισθημά­ των της αφης και της γεύσης, ειναι δύσκολο να ερμηνεύσουμε τη γενεση των αισθημά­ των όσφρησης, ακοης  και όρασης, διότι τα ενεργούντα σώματα δεν ερχονται σε άμεση επαφη με τα  αισθητηρια μας. Κατά το Λώκιο ερχονται προς εμάς μόρια των εξωτερικών  σωμάτων, προσβάλλοντα τα όργανα των αισθητηριων μας και δημιουργούν  στον εγκε­ φαλό μας κάποιες κινησεις, οι οποιες στη συνεχεια διεγειρουν τα  αισθηματα, δεδομενου ότι ειναι αδύνατο να εννοησουμε ότι ενα σώμα ενεργει  πάνω σε κάποιο άλλο χωρις επα­ φη και μετά την επαφη χωρις ώθηση. Οι  Χημικοι θεωρούν ότι η διαφορά των αισθημά­ των της γεύσης γεννιεται όχι από  την επαφη των σωμάτων στη γλώσσα, αλλά από τα διάφορα άλατα που  βρισκονται στα γευστά σώματα και πληττουν τα αισθητηρια της γεύσης,  διεγειροντας ανάλογα αισθηματα. Ο Χαρτλεης θεωρει ότι τα εξωτερικά σώματα  προκαλούν παλμούς πάνω στα νεύρα και αυτοι μεταφερουν την ενεργεια των  σωμάτων στον εγκεφαλο. Η απόσπαση όμως των μοριων των σωμάτων ειναι  δημιούργημα φαντα­ σιας, επειδη κατά τους φυσικούς τα σώματα ειναι αδρανη  και ειναι αδύνατον τα μόρια να αποσπώνται μόνα τους από αυτά. Και αν  θεωρησουμε ότι υπάρχει κάποια δύναμη αποσπαστικη στα σώματα, σύμφωνα  με το αξιωμα της φυσικης, σε κάθε σώμα υπάρχει 

47  πωση της εγινε για να καλύψει το κενό που φαινόταν ότι άφηνε η μη α­ ποδοχη εκ μερους του της νευτώνειας εκδοχης για την  παγκόσμια ελξη, δεδομενου ότι δεν μπορούσε να διανοηθει τη  δράση από απόσταση164. Το Πανταχηκινητον ειναι, σύμφωνα με  τη θεωρια του Βενιαμιν, ενα ρευστό που εκλύεται συνεχώς από  όλα τα σώματα, ουράνια και επιγεια, κινειται σε όλες τις  διευθύνσεις και εισρεει επισης σε όλα αυτά165.  δύναμη ελκτικη, οπότε οι δύο αυτες δυνάμεις ειτε ειναι ισες μεταξύ τους ειτε  άνισες. Αν ειναι ισες καμια από αυτες δεν θα μπορούσε να εχει αποτελεσμα,  διότι η μια θα εκμηδε­ νιζε την άλλη. Αν ειναι άνισες και η ελκτικη ειναι  μεγαλύτερη, αυτη θα εκμηδενιζε την αποσπαστικη. Αν η αποσπαστικη ειναι  μεγαλύτερη, τότε τα σώματα θα επρεπε να εξα­ φανιστούν, πράγμα που μεχρι  σημερα δεν εχει συμβει. Η υπόθεση της προσβολης των μοριων των σωμάτων  στα αισθητηριά μας δε σημαινει ωστόσο μόνο αποσπασμό αλλά και κινηση προς

κάθε ευθυβολια και ισως κινηση ισοταχη, καταγράφουσα σφαιρα. Ολοι σχεδόν  οι μεταφυσικοι και οι φυσιολόγοι τεινουν να θεωρησουν τα νεύρα ως αγωγούς  η σωληνες γεμάτους νευρικό ρευστό. Και δεχονται ότι μόλις γινει η προσβολη  των σωμα­ τιων στα περατα των νεύρων των πεντε αισθητηριων, κάποια κινηση  διαπορθμεύεται στον εγκεφαλο δια μεσου του νευρικού ρευστού, η οποια στην  ψυχη γινεται αισθημα. Οταν το αισθημα γεννιεται, τα μελη των ζώων κινούνται  με την επενεργεια αυτού του λεπτότατου ρευστού, που κινειται δια μεσου των  τριχοειδών σωληναριων των νεύρων και από τα εξωτερικά όργανα των  αισθησεων μεχρι τον εγκεφαλο και από τον εγκεφαλο προς τους μυώνες, άποψη που δεχεται και Νεύτων. Ομως τα αντικειμενα των πεντε αι­ σθητηριων ειναι όχι μόνο διαφορετικης φύσης αλλά και αμετρου διαφοράς. Ώστε πώς ειναι δυνατόν όντα τόσης αχανούς διαφοράς να ενεργούν προς ενα και το αυτό ον: το νευρικό  ρευστό η τις νευρώδεις ινες και να εκτελούν ενα και το αυτό αποτελεσμα, το αι­  σθημα στην ψυχη; Καθότι το νευρικό ρευστό ειναι παχύ και πορώδες, όπως τα  απτά σώ­ ματα ειτε λεπτότατο, όπως οι ακτινες, το θερμογόνο, το ηλεκτρικό  ρευστό. Στην πραγ­ ματικότητα από κάθε σώμα εκρεει και εισρεει  ακαταπαύστως και προς κάθε ευθυβολια ενα ρευστό, το πανταχηκινητο. Το  προερχόμενο από τα αυτόφωτα πανταχηκινητο λεγε­ ται φωτογόνο και ειναι το  αυτό με το προερχόμενο από τα ετερόφωτα η σκιερά σώματα. Η ψυχη μας  αντιλαμβάνεται δια των νεύρων την προσβολη αυτού του ρευστού και αυτό  ειναι αισθημα. Επομενως ενα και το αυτό ρευστό, το πανταχηκινητο, ενεργει  προς την ψυχη και εκτελειται ενα και το αυτό αποτελεσμα, το αισθημα. Και αν  το πανταχηκινητο εισελθει από τα φωτεινά σώματα, το αποτελεσμα ειναι φως η  χρώματα, αν εισελθει από τα ηχητικά ειναι ηχος, από τα οσφραντά ευωδια η  δυσωδια, από τα γευστά χυμοι, από τα απτά απτες ποιότητες. Και επειδη το  πανταχηκινητο φτάνοντας στις θηλες των νεύρων δεν στεκεται εκει αλλά  προχωρει μεχρι τον εγκεφαλο, η μετοχετευση αυτης της προσβο­ λης δεν ειναι  τιποτε άλλο παρά εξακολούθηση της οδοιποριας του ιδιου ρευστού. Και ε­ πειδη όλες οι προσβολες του πανταχηκινητου από τα σώματα αναφερονται στα πεντε  αισθητηριά μας, οι αναγόμενες στο αυτό αισθητηριο πρεπει να ειναι του αυτού  ειδους και διαφορετικες οι αναγόμενες στα διάφορα.  Πηγη: Βενιαμιν Λεσβιος, Στοιχεια της Μεταφυσικης, σσ. 30­45.164 «πώς όμως  ηθελεν ειναι δυνατόν ενα σώμα να ενεργει εκει όπου δεν ειναι;», Γ. Βαλετας, Τα μικρά κειμενα του Βενιαμιν Λεσβιου και οι βιογραφικες πηγες του, σ. 156 στο Κ.  Κού­ γκας, Η διδασκαλια των Φυσικών Επιστημών στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα  του Ελληνισμού κατά την μετεπαναστατικη περιοδο (1821­1940), σ. 41.165 Β.  Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες θετικοι επιστημονες από το  1453 εως το 1821, σ. 62. 

48  Η θεωρια του Πανταχηκινητου χαρακτηριστηκε ότι «αποτελει ενα σημαντικότατο κομμάτι της εθνικης μας επιστημονικης  κληρονομιάς και ειδικότερα αυτης των φυσικών επιστημών, στην ιστορια των οποιων διεκ­ δικει επάξια μια τιμητικη θεση»166. Ο  καθηγητης Μ. Αναστασιάδης ανα­ φερει σχετικά: «Δια την  στάθμην των γνώσεων της εποχης του, αι ερμη­ νειαι που δινει ο  Βενιαμιν ειναι τολμηραι και θα ελεγαμεν προφητικαι..... Αν ο  Νεύτων θεωρηθη ο Μωυσης όστις συνομιλησας με τον Θεόν  διετύ­ πωσε τους νόμους του σύμπαντος, ο Βενιαμιν σπειρων επι  την πετραν του Ελληνικού Διαφωτισμού, πρεπει να θεωρηθη ως  ο τολμηρός οραματιστης, πραγματικός σύγχρονος ερευνητης, αν  και παραβάτης μιας των εντολών, της αναφερομενης εις το  «Hypothesis non Fingo»(Δεν πλάθω βάσει υπο­ θεσεων)167.  Από σύγχρονους ερευνητες θεωρειται ότι ειναι σε συμφωνια με  τις αρχες της σύγχρονης φυσικης και μάλιστα ότι αποτελει μια  πρώιμη ταυ­ τοποιηση της «ενεργειας» ως φυσικού μεγεθους. Ο  τρόπος δε με τον οποιο ειναι διατυπωμενη δινει τη δυνατότητα  να της αποδοθει ο χαρακτηρισμός της προδρόμου θεωριας της  διπλης φύσεως της ενεργειας και επομενως και του φωτός168.  Τελος ας σημειωθει ότι ο Βενιαμιν, ενώ εντυπωσιάζεται από την  πρόοδο των Φυσικών Επιστημών στην Ευρώπη και εκθειάζει τους Ευρω­ παιους επιστημονες της εποχης του, κρατά κριτικη στάση  απεναντι τους. Έτσι, εκθειάζει τον Lavoisier «Η φύσις, ως  φαινεται, χρειάζεται αιώνας ο­  Ίδρυμα Τεχνολογιας και Έρευνας: Δρ. Α. Ανδριώτης: Η θεωρια του  Πανταχηκινητου του Βενιαμιν Λεσβιου ­ Από τον αιθερα των Καρτεσιανών στην  παγκοσμιότητα και τον δυϊ­ σμό των φαινομενων μεταφοράς της ενεργειας.167 Β. Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες θετικοι επιστημονες από το  1453 εως το 1821, σ. 63, Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια  166 

(1453­1821), σσ. 107, 108, βλ. και Μ. Αναστασιάδης, «Ο νόμος της παγκοσμιου  ελξεως και το Πανταχηκι­ νητον του Βενιαμιν του Λεσβιου», σσ. 363­375.  Ο Βενιαμιν δεχεται ότι η θεωρια του για το Πανταχηκινητον ειναι μια απλη  υπόθεση, που στηριζεται σε συλλογισμούς και όχι σε εμπειρικά δεδομενα και το  τόλμησε διότι «η φιλοσοφια δεν ετιμώρησε ποτε τινα, και αν αυτός εφθασε δια  να δώση και το πλεον αλ­ λόκοτον πράγμα δια αιτιον εις τα φαινόμενα» Γ.  Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελλη­ νικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 221.  Απόσπασμα από την παρουσιαση της ομιλιας του Α. Ανδριώτη, που δόθηκε  στο πλαι­ σιο τουσυνεδριου "Νεοελληνικός Διαφωτισμός. Η περιπτωση του  Βενιαμιν Λεσβιου", Πλωμάρι Λεσβου, 19­ 21 Ιουνιου 2009, (διαθεσιμο στο  http://farm4.static.flickr.com/3332/3659806455_6f5a838dc0.jpg).  168

«Σημερα πιστεύουμε στη διπλη φύση του φωτός, δηλαδη ότι το φως  συμπεριφερεται ως κύμα και ως σωματιδιο που ονομάζεται φωτόνιο. Σε  φαινόμενα όπως η συμβολη, η περι­ θλαση και η πόλωση εκδηλώνεται η  κυματικη φύση του φωτός (ηλεκτρομαγνητικό κύ­ μα), ενώ σε φαινόμενα που  σχετιζονται με την αλληλεπιδραση του φωτός με την ύλη (απορρόφηση ­  εκπομπη), όπως το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο, εκδηλώνεται η σωματιδι­ ακη  φύση του φωτός» Π. Γεωργακάκος – Α. Σκαλωμενος – Ν. Σφαρνάς – Ι.  Χριστακόπου­ λος, Φυσικη Γ Λυκειου Γενικης Παιδειας, σ. 14. 

49  λοκληρους δια να πλάση ενα υπεράνθρωπον, και τοιούτος τω  όντι υπηρξε Λαυοϊσιερος... Ώστε ηθελεν ειναι δύσκολον να  διορισθη αν η Γαλλια πρεπει να ενεβαρύνεται πλεον διότι  εγεννησε τοιούτον άνδρα, η να ταπεινούται διό­ τι τον  εθανάτωσε» αλλά ασκει κριτικη σε θεσεις του Καρτεσιου και του  Νεύτωνα169.  Ο Βενιαμιν διαθετει το πρωτοφανες για την εποχη του θάρρος να διατυπώνει θεσεις «και να εκφωνει εναντιον της κοινης δόξης  όλων των πεπαιδευμενων»170. Το θάρρος του, η κατ’ άλλους το  θράσος του, να αμφι­ σβητησει επιστημονικες θεσεις κορυφαιων επιστημόνων και να προσπα­ θησει να διατυπώσει τη δικη του 

καινοφανη θεωρια αποδιδεται στη γενι­ κότερη τοποθετηση του.  Συγκεκριμενα ο Βενιαμιν θεωρει ότι ο άνθρωπος ειναι ελεύθερος να εκφράζει τη γνώμη του σε θεματα φιλοσοφιας χωρις να  φοβάται την αποτυχια. «Τιποτε δεν ειναι τόσο κοντά στον  άνθρωπο όσο το λανθάνεσθαι και γι’ αυτό οι φιλόσοφοι θα  πρεπει να ειναι επιεικεις στην κριτικη που κάνουν σε  συναδελφους τους»171. Επιπλεον θεωρει ότι οι Ευρω­ παιοι δεν  ειναι ανώτεροι κριτες από τους Έλληνες δεδομενου ότι και οι  Έλληνες ειναι ικανοι να διατυπώνουν συλλογισμούς.  «Επιμαρτύρομαι ό­ μως εγώ, ότι αν η παιδεια εκτανθει εις την  Ελλάδα, και το γενος φωτισθη, ο κόσμος όλος θελει ιδει ιδιοις  οφθαλμοις ότι η Ελλάς δεν επαυσεν από του να ειναι Ελλάς, και  ότι αυτης μόνης το εδαφος οιδε να γεννά μάλλον προφητας, η τα λοιπά μερη της οικουμενης»172.  δ. Ιδεολογικες διαμάχες  Οι διωγμοι και οι παραθεωρησεις που υπεστη ο Βενιαμιν  αποδιδο­ νται σε διάφορα αιτια. Αναφερονται ο φθόνος, τα  φιλελεύθερα φρονημα­ τά του και οι επαναστατικες  επιστημονικες ιδεες του, όπως η υποστηριξη του ηλιοκεντρικού  συστηματος, η άποψη ότι μπορει να υπάρχει ζωη και αλλού στο  σύμπαν και η θεση του ότι ο ηλιος ειναι σκοτεινός από τη φύση  του και το φως του ειναι αποτελεσμά της αλληλεπιδράσεώς του  με τα άλ­ λα ουράνια σώματα μεσω μιας ουσιας, του  Πανταχηκινητου173.  Στους κατηγόρους του περιλαμβάνονται άσημα και διάσημα πρό­ σωπα της εποχης του. Στους σημαντικούς λογιους που ηρθαν σε  εντονη  Κ. Κούγκας, Η διδασκαλια των Φυσικών Επιστημών στα Εκπαιδευτικά  Ιδρύματα του Ελληνισμού κατά την μετεπαναστατικη περιοδο (1821­1940), σ.  40, Β. Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες θετικοι επιστημονες  169 

από το 1453 εως το 1821, σ. 57.170 Ανώνυμος, «Βενιαμιν ο Λεσβιος», σ. 63.  Κ. Κούγκας, Η διδασκαλια των Φυσικών Επιστημών στα Εκπαιδευτικά  Ιδρύματα του Ελληνισμού κατά την μετεπαναστατικη περιοδο (1821­1940), σ.  41.172 Βενιαμιν Λεσβιος, «Φυσικη», σ. 224.173 Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του  Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 108, Σ. Παπαδό­ πουλος, «Βενιαμιν ο  Λεσβιος, ιερομόναχος», σ. 801, Κ. Κούγκας, Η διδασκαλια των Φυσι­ κών  Επιστημών στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα του Ελληνισμού κατά την  μετεπαναστατικη περιοδο (1821­1940), σ. 38.  171 

50  διαμάχη με τον Βενιαμιν συγκαταλεγεται και ο Άγιος Αθανάσιος  Πάριος, κατά το χρονικό διάστημα 1799­1812, όταν και οι δύο  ηταν διδάσκαλοι στις Κυδωνιες και στη Χιο αντιστοιχα174.  Ο Βενιαμιν κατηγορηθηκε ως «αιρετικός, άθεος, οπαδός του  Κοπερνι­ κου, του Βολταιρου και άλλων Δυτικών φιλοσόφων» σε  ανώνυμες επιστολες που ελαβαν κάτοικοι των Κυδωνιών και των  οποιων συντάκτης, κατά τον Βε­ νιαμιν, ειναι ο Άγιος Αθανάσιος  Πάριος, όπως αναφερει στην απολογητικη του επιστολη στον  Μητροπολιτη Εφεσου175.  Οι θεσεις του Αγιου Αθανασιου Παριου ηταν γνωστες από το  κειμενο της «Αντιφωνησεως»176, το οποιο δημοσιευσε με άλλο  όνομα. Εξεφραζε την αντιθεση του σε οποιαδηποτε επαφη με τη  Δύση και προετρεπε τους γονεις να μη στελνουν τα παιδιά τους  στην Ευρώπη για σπουδες. «Φεύγετε όσον δύ­ νασθε την  Ευρώπην: και ακόμα και εκεινους οπού ερχονται από την Ευρώ­  πην»177. Και συνεχιζει: «Προς τι τόσος ζηλος για την ”εξω σοφια”,  τόση άκριτος επιθυμια για επιστημονικες γνώσεις;... τα  μαθηματα της εξω σοφιας δεν ειναι αναγκαια προς την αληθινην  ευδαιμονιαν του ανθρώπου... Φριττω και αμηχα­ νώ, όταν από  το ενα μερος στοχάζωμαι την σημερινην κατάστασιν της Ευρώπης και από το άλλο μερος βλεπω τούτους τους ημετερους, οπού ετζι 

ακρατώς φε­ ρονται εις την απόλαυσιν των δηθεν καλών αυτης...  η Ευρώπη ειναι το χάος της απωλειας, το βάραθρον του  Άδου...»178.  Ο Άγιος Αθανάσιος Πάριος, εκτός από τις γενικες αναφορες,  κατηγο­ ρει δριμύτατα την πολυμορφια του εργου του Λεσβιου  και αναφερει χαρα­ κτηριστικά: «Τι θελουν μας ωφεληση οι  κύκλοι και αι πυραμιδες και τα τετράγωνα και τα αστρονομικά  τηλεσκόπια; Ουδεν ουδεν... Εγύρισες και με πολύν πλούτον  φιλοσοφικών ειδησεων και με φημην μεγάλην πως εισαι η ενας  άριστος γεωμετρης, η ενας τελειος αστρονόμος, η ενας άκρος  φυσιολόγος, η ενας θαυμάσιος αλγεβριστης. Τούτων απάντων  εγώ δεν βλεπω το κέρδος, όταν εσύ εβρισκεσαι υπεύθυνος εις το  κριμα της λιποταξιας»179.  Θεωρει επισης ότι ο Βενιαμιν ασεβει ως ιερωμενος: «πλεον  σφοδρά και πλεον τυραννικη ειναι η επιθυμια του μανθάνειν.  Αυτη αναγκάζει τον άνθρω­ πον, αν ητον τρόπος, να αναβη και  εις τους πλανητας, δια να ιδη τι πράγμα ει­  Α. Καλαμάτας, «Βενιαμιν ο Λεσβιος – Αθανάσιος ο Πάριος: Το χρονικό μιας  ιδεολογι­ κης διαμάχης. Πρόταση ερμηνειας της», σ. 3.175 Κ. Κούγκας, Η  διδασκαλια των Φυσικών Επιστημών στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα του  Ελληνισμού κατά την μετεπαναστατικη περιοδο (1821­1940), σ. 38.  174 

Ο πληρης τιτλος ειναι: Περι της αληθούς φιλοσοφιας, η Αντιφώνησις προς τον παράλο­ γον ζηλον των από της Ευρώπης ερχομενων φιλοσόφων και επι  αφιλοσοφια το ημετερον γενος ανοητως οικτειρόντων. Τούτοις προσετεθη και  Παραινεσις προς τους αδεώς πεμπο­ ντας εις Ευρώπην τους παιδας / Αμφότερα  συγγραφεντα υπό Ναθαναηλ Νεοκαισαρεως του εν τω Αγιω Ορει ησυχάζοντος.  2 1866.  176 

Αθανάσιος Πάριος, Αντιφώνησις, σ. 70, Ρ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος και η Ευ­ ρωπαϊκη σκεψη του δεκάτου ογδόου αιώνα, σ. 72.178 Αθανάσιος  Πάριος, Αντιφώνησις, σ. 37­38.179 Αθανάσιος Πάριος, Αντιφώνησις, σ. 46.  177 

51  ναι και να βεβαιωθη αν ειναι και εκεινοι κατοικημενοι, καθώς οι  δειλοι λογισμοι των θνητών εικάζουσι»180  Η απάντηση του Βενιαμιν στις παραπάνω κατηγοριες βρισκεται  στο κειμενο της «Ηθικης» του, όπου αναφερει με δηκτικό τρόπο:  «Ειναι όμως αναντιρρητον, ότι τούτο τι εγχειριδιον, δηλαδη η  Αντιφώνησις, ειναι τοσούτον πτωχόν αποδειξεων και άτεχνον,  ώστε ο κύριος Ν. Αθωνιτης δεν ηδύνατο να εφεύρη άλλο μεσον  δια να εμφανιση την εαυτού πτωχειαν... ετι φαινεται ότι ούτος ο  Αθωνιτης ην άνθρωπος άνευ συνειδησεως, καθότι συμ­ βουλεύει τους Ἐλληνας να εξοστρακισωσιν εκ της Ελλάδος την σοφιαν.... Η  μεγιστη ύβρις προς εναν ηγεμόνα ειναι η συμβολη του να  εξωστρακιση τας επιστημας εκ της επικρατειας αυτού∙ καθότι  τούτο άλλο δεν θελει να ειπη, ειμη το ν’ αποκαταστηση τους  υπηκόους αυτού κτηνη και ημεις, ως φαινεται, ονομάζομεν τον  νομεα των κτηνών η ποιμενα... και τοιαύτην, ως φαινεται, ο  Αθωνιτης ηθελησεν την Εκκλησιαν, όταν εσυμβούλευσε τους  Ορθοδόξους να εξωστρακισωσιν άπασαν την επιστημην εκ της  Ελλάδος»181.  Ειναι χαρακτηριστικη η θεση του: «Το να ερμηνεύουμε τα φυσικά φαινόμενα απλά ως αποτελεσμα της Θειας Βούλησης ισοδυναμει με ά­ γνοια των αιτιών αυτών των φαινομενων. «Αν ηθελαμεν  μεταχειρισθη τούτον το τρόπον του εξηγειν «νόμος θειος ειναι,  ούτω θελει ο Θεός», δεν ηθελαμεν αφηση τιποτε ανεξηγητον»182.  «Κατηγορει τους διώκτες του ότι α­ δυνατώντας να  αντιπαρατεθούν με ενα «πεπαιδευμενο» με επιχειρηματα από τη Φυσικη, καταφεύγουν στα θεια και τον κατηγορούν ως  βλάσφημο και αιρετικό»183  Υπηρξαν προσπάθειες ερμηνειας της συγκεκριμενης ιδεολογικης 

αντιπαραθεσεως. Θεωρηθηκε μάλιστα θετικά στο πλαισιο ότι  αποτελει «εναν επιμονο διάλογο, που ρωμαλεα γονιμοποιησε τον πνευματικό μας βιο, στους δύο τελευταιους αιώνες. Στα δύο  πολιτισμικά ανισόπεδα, τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και την  Ορθόδοξη Παράδοση, ειναι γεγονός, ότι σφυρηλατηθηκαν οι  ιστορικοι παράγοντες, πάνω στους οποιους συγκρο­ τηθηκε το  ενιαιο σώμα του εθνικού κορμού, η γλώσσα και η Ορθοδοξια.  Οπως επισης ειναι γεγονός, ότι ο Νεος Ελληνισμός, καθ’ όλη τη  διάρκεια της Τουρκοκρατιας, δημιουργικά αναχωνεύτηκε, με  αντιθετικες σε σχεση με την παράδοση του δυνάμεις»184.  Αθανάσιος Πάριος, Αντιφώνησις, σ. 69, Ρ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος και η Ευ­ ρωπαϊκη σκεψη του δεκάτου ογδόου αιώνα, σ. 72.181 Βενιαμιν Λεσβιος, Στοιχεια Ηθικης, σσ. 201, 212, 213 στο Ρ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος και η Ευρωπαϊκη σκεψη του δεκάτου ογδόου αιώνα, σσ. 72­73.  180 

Βενιαμιν Λεσβιος, Στοιχεια Φυσικης, σ. 18 στο Α. Καλαμάτας, «Ορθόδοξη  Εκκλησια και Διαφωτισμός: ταύτιση και απόκλιση δύο αντιτιθεμενων κόσμων. Η  περιπτωση του Βενιαμιν Λεσβιου σε σχεση με τον Ευγενιο Βούλγαρι», σ. 15­16. 183  Κ. Κούγκας, Η διδασκαλια των Φυσικών Επιστημών στα Εκπαιδευτικά  Ιδρύματα του Ελληνισμού κατά την μετεπαναστατικη περιοδο (1821­1940), σ.  41.  182 

Ν. Ματσούκας, Νεος Ελληνισμός και Δυτικός διαφωτισμός, Λ. Μπενάκης,  «Δυτικοευρωπαϊκό πνεύμα και Ελληνικη Ορθοδοξια. Η μετάβαση από το  Βυζάντιο στο  184 

52  Μολονότι η διαμάχη των δύο διδασκάλων του Γενους, με τα  εκατερωθεν στηλιτευτικά κειμενά τους, κινηθηκε στο επιπεδο  αντιπαράθεσης θεσεων και απόψεων, ειχε βαθύτερες αιτιες185.  ο 

Η ευρωπαϊκη διανόηση, ηδη από τον 17 αιώνα άσκησε σαφεις  επιδράσεις στη σκεψη πολλών κορυφαιων Ελληνων λογιων,  κυριως της διασποράς, με σκοπό την πολιτισμικό συγκερασμό 

των ιδεών του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού με την ελληνικη  παιδεια των δύο τελευταιων αιώνων της Τουρκοκρατιας186.  Ο Βενιαμιν ηταν ο λόγιος, που συνεισεφερε στα εκπαιδευτικά  πράγματα, και προσεβλεπε σε μεγάλο βαθμό στο όραμα του  συνδυασμού της ελληνικης εκπαιδεύσεως με την ουμανιστικη και διαφωτιστικη παιδεια της Ευρώπης, γεγονός το οποιο  προυπεθετε την «απαγκιστρωση της εκπαιδευσης από τις  παραδοσιακες πεδες της».  Συγχρόνως, τις θεσεις του Αγιου Αθανασιου Παριου εκφράζει με  ι­ διαιτερη ευκρινεια ο ερευνητης όταν αναφερει «ο Αθανάσιος ο Πάριος ειδε την παιδεια του Νεου Ελληνισμού στην πολιτισμικη  της αυτάρκεια, πιστη στη μακρά βυζαντινη εκκλησιαστικη  παράδοση, η οποια εκκινούσε  ο 

από τον 14 αιώνα με τον Ησυχασμό και τον άγιο Γρηγόριο  Παλαμά, διαπερνούσε τα χρόνια της άλωσης της Πόλης με την  ανθενωτικη θεολογικοπολιτικη ιδεολογια και τον Γεννάδιο Β   Σχολάριο και εφτανε ως  ο 

τον 18 αιώνα με τους Κολλυβάδες Πατερες. Η αντιπαράθεση του με τον Λεσβιο προερχόταν από τις ακατάπαυστες διαδικασιες  ανάκτησης και διάσωσης της μακραιωνης βυζαντινης  κληρονομιάς. Ενσυνειδητος εκφραστης της πατερικης αυθεντιας,  και μαχητικός υπερασπιστης της κολλυβαδικης θεολογιας,  συμπύκνωσε στο εργο του όλα εκεινα τα χαρακτηριστικά για την  επαναφορά των λειτουργικών πράξεων της αρχαιας  εκκλησιαστικης παράδοσης. Η αναφορά του στην διδασκαλια  των «θεοφόρων διδασκάλων της Εκκλησιας», λειτούργησε ως η  θεμελιώδης αφετηρια για προβολη της ορθόδοξης  πνευματικότητας, προσδιορισμενης ως πολιτισμικη αντιπρόταση,  προς τη διαδικασια μετάβασης προς νεες μορφες παιδευτικών 

αξιών που πρωτιστως προωθούσε ο Βενιαμιν Λεσβι­ ος.  Νεο Ελληνισμό και η σύγχρονη προβληματικη», σσ. 30­41. π. Γ.. Μεταλληνός,  «Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και Ρωμηοσύνη. (Έλεγχος θεσεων της δυτικης  ιστοριογραφιας)», σσ. 65­69 στο Α. Καλαμάτας, «Βενιαμιν ο Λεσβιος –  Αθανάσιος ο Πάρι­ ος: Το χρονικό μιας ιδεολογικης διαμάχης. Πρόταση  ερμηνειας της», σ. 2.  Α. Καλαμάτας, «Ορθόδοξη Εκκλησια και Διαφωτισμός: ταύτιση και απόκλιση  δύο αντιτιθεμενων κόσμων. Η περιπτωση του Βενιαμιν Λεσβιου σε σχεση με τον  Ευγενιο Βούλγαρι», σ. 3.186 Α. Καλαμάτας, «Ορθόδοξη Εκκλησια και  Διαφωτισμός: ταύτιση και απόκλιση δύο αντιτιθεμενων κόσμων. Η περιπτωση  του Βενιαμιν Λεσβιου σε σχεση με τον Ευγενιο Βούλγαρι», σ. 2.  185 

53  Ο Βενιαμιν υποστηριζεται ότι «δεν μπόρεσε να κατανοησει την  κριτικη που του άσκησε ο αντιπαλός του Αθανάσιος Πάριος,  αρχηγετης των Κολλυβάδων Πατερων, όπου μεσα σε ενα κλιμα  ορθολογισμού και αστικού φιλελευθερισμού που προωθούσε η  ευρωπαϊκη και η ελληνόφωνη διανόηση, αποκάλυπτε μια  απροσδόκητη για την εποχη του θεολογικη εγρηγορση,  τροφοδοτώντας το Γενος με όλα εκεινα τα στοιχεια για  πνευματικη και πολιτισμικη αυτάρκεια και αυτοσυνειδησια»187.  Οι θεσεις του Αγιου Αθανασιου Παριου γινονται σαφεστερες με  την παράθεση των απόψεών του για τη συνολικη προσφορά της  θύραθεν σοφιας. «Ήθελε και επεδιωκε η παιδεια και η μάθηση  να ειναι συνδεδεμε­ να με την ευσεβεια και τον φόβο του Θεού,  για να εχει καρπούς αγαθούς. Η εξω σοφια, η κοσμικη, δεν ειναι  αυτοαγαθόν, από την καλη η κακη χρη­ ση της, εξαρτάται ο  θετικός η αρνητικός χαρακτηρας της, όπως γράφει πάλι στην  Αντιφώνηση: «Οι εχοντες την εξω σοφιαν πολύ ωφελησαν την  Εκκλησιαν. Και πάλιν άλλοι αυτην μεταχειριζόμενοι εκ του  εναντιου, πολ­ λην βλάβην και ταραχην επροξενησαν εις την 

Εκκλησιαν του Χριστού. Ώστε η εξω σοφια δεν ειναι από την  εδικην της φύσιν, ούτε κακη ούτε καλη. Αλλά απο ́ την  μεταχειρισιν των εχόντων αυτην γινεται καλη η κακη»188.  Ακόμη θεωρει ότι και στη Θεολογια μπορει να ειναι χρησιμη η  κο­ σμικη σοφια, όπως γράφει στην Επιτομη: «ει και  υπερφυσικαις χρηται αρ­ χαις, δηλαδη ταις εκ της θειας Γραφης  μαρτυριαις, ου μεντοι ανεπιδεης εστι και της εκ των εξωθεν  λόγων βοηθειας, πολλαχού δε και φυσικώ χρηται λόγω, εν τε  αποδειξεσι και σαφηνειαις χρηζουσι θεωρημασι»189.  Θεωρούνται «τελειως άδικες οι κρισεις συγχρόνων λογιων,  σύμφω­ να με τις οποιες «ανηκει εις την παράταξιν των  υπερσυντηρητικών καλο­ γηρων και λαϊκών, των μετά πεισματος  και φανατισμού εμμενόντων εις την διατηρησιν της κακώς υπ'  αυτών εννοουμενης "παραδόσεως", κατα­ πολεμούντων δε  πάσαν πρόοδον και εξελιξιν» και ότι δηθεν κατά τον Ά­ γιο  Αθανάσιο «απόβλητος από την λογικην του Χριστού ποιμνην  θεωρει­ ται πας αναγινώσκων, πλην των θειων Γραφών και των  Πατερων, βιβλια προερχόμενα εκ της Ευρώπης»190, τη στιγμη που από μελετητες Έλληνες και ξενους αναγνωριζεται ως «εκ των  διαπρεπεστερων του Ελληνικού Γε­ νους διδασκάλων κατά τους  χρόνους της Τουρκοκρατιας» και «ο πλεον διάσημος Έλλην του  18ου αιώνος μετά τον Ευγενιον Βούλγαριν»191.  Α. Καλαμάτας, «Ορθόδοξη Εκκλησια και Διαφωτισμός: ταύτιση και απόκλιση  δύο αντιτιθεμενων κόσμων. Η περιπτωση του Βενιαμιν Λεσβιου σε σχεση με τον  Ευγενιο Βούλγαρι», σ. 7.188 π. Θ. Ζησης, Κολλυβαδικά Άγιος Νικόδημος  Αγιορειτης, Άγιος Αθανάσιος Πάριος.  187 

π. Θ. Ζησης, Κολλυβαδικά Άγιος Νικόδημος Αγιορειτης, Άγιος Αθανάσιος  Πάριος.190 π. Θ. Ζησης, Κολλυβαδικά Άγιος Νικόδημος Αγιορειτης, Άγιος  Αθανάσιος Πάριος.191 Δ. Οικονομιδης, «Αθανάσιος ο Πάριος 1722­1813», σ. 365,  L. Petit, «Athanase de Paros», σ. 2189 στο Αθανάσιος Πάριος, Απολογια  Χριστιανικη, σ. 48.  189 

54  «Η πολεμικη του Παριου κατά των Επιστημών δεν σημαινει και  απόρριψη τους καθ' εαυτες, αλλά μόνο της στηριξης της  ανθρώπινης ελ­ πιδας σ' αυτες. Αυτη την παράδοση άλλωστε ειχε ενσαρκώσει και ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, το πνευματικό  πρότυπο των Κολλυβάδων. Γι' αυτό και καταφεύγουν στις  «επιστημες» στα εργα τους, αλλά για να προχωρη­ σουν σε  πνευματικότερες τεκμηριώσεις. Οχι συνεπώς η «σοφια», αλλ' οι  «σοφοι» ειναι το πρόβλημα των παραδοσιακών Κολλυβάδων... Οι φοντα­ μενταλιστικες θεσεις (απολυτοποιηση της Γραφης λ.χ. οι  διακηρύξεις του τύπου «τα μαθηματικά πηγη αθεΐας»  κατανοούνται σ' αυτό το πλαίσιο και σχετιζονται με την επαρση  (των ευρωπαϊκά σκεπτόμενων επιστημό­ νων, μόνιμο πρόβλημα  της ελληνικης κοινωνιας ως τον αιώνα μας). Η δη­ θεν αντιθεση  πιστεως και γνώσεως(επιστημης), ψευδοπρόβλημα για την  Ορθοδοξια, και η αναγνώριση της προτεραιότητας της  δικαιούμενης από τον ορθό λόγο επιστημης, βρισκεται στο  υπόβαθρο της διαφωτιστικης στάσης και της αντιδιαφωτιστικης  επιθετικότητας»192.  Μετά από αναλυτικη μελετη των όσων εχουν γραφει για τον Άγιο Αθανάσιο τον Πάριο εξάγεται το συμπερασμα ότι «όσοι  μελετητες κινού­ νται με ιδεολογικη φόρτιση και επιθυμούν να  κρινουν τα πράγματα του 18ου αιώνα με θεωρητικά σχηματα του  20ου εκφράζονται για τον Πάριο απόλυτα αρνητικά, ενώ οι  μελετητες που στεκονται κριτικά εναντι των δεδομενων του  Διαφωτισμού και που επιχειρούν να κατανοησουν την  προβληματικη της εποχης και τη σκεψη του Ορθόδοξου Έλληνα  του τε­ λους του 18ου αιώνα, διαπιστώνουν τη σημασια του εργου του και την πο­ λυεπιπεδη προσφορά του στα εκπαιδευτικά μια  θεολογικά προβληματα που αντιμετώπισε ο Ελληνισμός του 18ου 

αιώνα»193. Οι τότε συμπεριφορες δεν μπορούν να κρινονται  αναχρονιστικά με σημερινά κριτηρια194.  Αξιζει να παραθεσουμε τα συμπεράσματα μελετης για τη γενικό­  τερη στάση των Κολλυβάδων πατερων, στους οποιους  συγκαταλεγεται ο Άγιος Αθανάσιος Πάριος, απεναντι στο ρεύμα  του Διαφωτισμού του 18ου αιώνα:  «1. Η αντιπαράθεση Κολλυβάδων­Διαφωτιστών ειναι αντιθεση  δυο διαφορετικών κόσμων και «πολιτικών οραμάτων», ως δύο  αλληλοαπο­ κλειομενων εκδοχών της ελληνικότητας. Η επιλογη  των μεσων σ' αυτη τη διαπάλη δεν εχει πρωτεύουσα σημασια,  όσο η ιδια η διαπάλη, που υπο­ στασιώνει τις συνειδησεις.  2. Η αποτιμηση της στάσης των Κολλυβάδων προυποθετει  δυνατό­ τητα κατανοησεως της σημασιας γι' αυτούς της  Ορθοδοξιας, όχι ως θρη­  π. Γ. Μεταλληνός, «H πρόκληση του διαφωτισμού και οι Κολυβάδες», σ. 36.  Βλ. και π. Γ. Μεταλληνός, «Πιστη και Επιστημη στην Ορθόδοξη Γνωσιολογια»,  σσ. 15­23.193 Χ. Αραμπατζης, «Ο Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος στην Ιστορικη και  Θεολογικη Έρευνα», σ. 86.  192 

Αθανάσιος Πάριος, Απολογια Χριστιανικη, σ. 35. 

194 

55  σκευτικης ιδεολογιας η μεταφυσικού στοχασμού, αλλ' ως τρόπου υπάρ­ ξεως, που οδηγει στη θεωση, τον μοναδικό για την  Ορθοδοξια προορισμό του ανθρώπου, ενδοϊστορικά και  μεταϊστορικά. Ειναι, επισης, αναγκαια η γνώση της γλώσσας  τους, που δεν ειναι απλά ελληνικη, αλλ' εκκλησια­ στικά  ελληνικη, για την αποφυγη περαιτερω παρανοησεων.  3. Έτσι κατανοειται η εμμονη των Κολλυβάδων στην παράδοση 

του Γενους, εκφραζόμενη με το γραφικό αξιωμα: «μη μεταιρε  όρια αιώνια, α εθεντο οι πατερες σου»195.  4. Οι παρεξηγήσεις ­τελος­ στην ερμηνευτικη προσεγγιση των  Κολ­ λυβάδων πρεπει να αποδοθούν στην εφαρμογη δυτικών  κριτηριων (πολι­ τικών­οικονομικών, υλιστικών δηλαδη) και όχι  των δικών τους (πνευματι­ κών). Ειναι ενα λάθος, που προσπαθει να διορθώσει η σημερινη επιστη­ μονικη ερευνα, όταν βεβαια  ελευθερώνεται από το καταθλιπτικό βάρος του παρελθόντος.»196  Εξ άλλου στους Κολλυβάδες αναγνωριζεται ως στόχος των ενερ­  γειών τους η υπεράσπιση των συμφερόντων του Γενους και της  Ορθοδο­ ξιας στο πλαισιο του εθναρχικού ρόλου της «Μεγάλης  του Χριστού Εκ­ κλησιας»197.  Στην περιπτωση του Βενιαμιν από ερευνητες τιθενται  ερωτηματικά στο κατά πόσον υπηρξε πιστός οπαδός του  Διαφωτισμού και κατά πόσο απομακρύνθηκε από τη γνησια  παράδοση της Ορθόδοξης Εκκλησιας. Προσπαθούσε να συνδεσει  Φυσικες Επιστημες και Θεολογια, αναζητώ­ ντας τον Θεό μεσα  στη δημιουργια, καταπολεμώντας κάθε μορφη σχολα­ στικισμού: «ο φυσικός άλλο δεν ειναι ει μη αναγνώστης τις, εχων δια  βιβλιον αυτό το σύμπαν, το οποιον ειναι ανεωγμενον  ακαταπαύστως εμπροσθεν των οφθαλμών αυτού, και  αναγινώσκεται όχι μόνο δια της οράσεως, αλλά και δια των  λοιπών αισθησεων, και φαινεται, ότι η ζωη του ανθρώπου δεν  εδιορισθη προς άλλο, ειμη προς ανάγνωσιν του ειρημενου  βιβλιου»198. Οι θε­ σεις του θυμιζουν τους Καππαδόκες Πατερες  Μ. Βασιλειο και Γρηγόριο Νύσσης στους οποιους ειναι «σαφης η  διάκριση που κάνουν και οι δυο τους ανάμεσα στο ποιος εκανε  τον κόσμο και το πώς εγινε αυτός. Το πρώτο επισημαινουν ειναι  θεμα καθαρά χαρισματικης πειρας και θεολογιας, ενώ το  δεύτερο επιστημης και ερευνας. Ο ιδιος ο Μ. Βασιλειος, στα 

σοφά κηρύγματά του κατά τον Εσπερινό του Πάσχα το 370  σπεύδει να διαφωτισει το ακροατηριό του με την βαρυσημαντη  παρατηρηση ότι «η διηγηση της Γενεσεως πολλά παρελειψε να  πει, επειδη ο Θεός θελησε να  Παροιμιαι 22, 28.196 π. Γ. Μεταλληνός, «H πρόκληση του διαφωτισμού και οι  Κολυβάδες», σ. 37. 197 Αθανάσιος Πάριος, Απολογια Χριστιανικη, σσ. 34, 38.198 Γ.  Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 208.  195 

56  γυμνάσει τον νου μας, οξύνοντάς τον με τη δικη μας ερευνα. Γι’  αυτό μας ειπε λιγα για να βρούμε μόνοι μας τα υπόλοιπα»199.  Επιπλεον αντικρούει την επιχειρηματολογια των αθεων  Ευρωπαιων διαφωτιστών για τον υλισμό: «η θρησκεια δεν  γεννηθηκε από τη συμπαιγνια ιερεων και τυράννων, αφού η  ύπαρξη ιερατειου προυποθετει την ιδεα του Θεού κι αφού η ιδεα τούτη προηγειται χρονικά από την ιδρυση κρατών»200.  ε. Συμπεράσματα  Στην προσωπικότητα του Βενιαμιν Λεσβιου συναντώνται τρια χα­  ρακτηριστικά: του κληρικού, του λογιου και του αγωνιστη της  Επαναστά­ σεως του 1821201. Γράφτηκε γι’ αυτόν: «η διδασκαλια  και τα εργα του Βενι­ αμιν συνετελεσαν εις την αφύπνισιν και την πνευματικην προετοιμασιαν των Ελληνων, όχι μόνον δια την  Επανάστασιν, αλλά και την αντιμετώπι­ σιν της νεας πολιτειακης  καταστάσεως, εις την οποιαν ευρεθησαν μετά την Εθνεγερσιαν.  Το σύστημά του, εκλεκτικης μορφης και συνθεσεως κυ­ ριως,  παρουσιαζε μεν τας νεας κατακτησεις των θετικών και πνευματι­  κών επιστημών εν Ευρώπη, απεφευγεν όμως την σύγκρουσιν  προς την παράδοσιν και την Ορθόδοξον πιστιν»202.  Και ετσι πρεπει να θεωρηθει η συνεισφορά του περα από 

επιφανει­ ακούς χαρακτηρισμούς του τύπου «προοδευτικός ­  συντηρητικός» και «δι­ αφωτιστης – αντιδιαφωτιστης», παρ’ όλο  που η θεση των κολλυβάδων της εποχης του, με τον εκπρόσωπό  των οποιων Άγιο Αθανάσιο Πάριο ηλθε σε διαμάχη, εξεφραζε  θεολογικη εγρηγορση και επιγνωση των βιωματικών  προτεραιοτητων της Εκκλησιας και η αντιδραση τους στο ρεύμα  της επο­ χης, δηλαδη «στην ευρωπαϊκη κοσμογονια [...]  φανερωνε ιστορικη διορα­ τικότητα και οξυδερκεια πραγματικά  θαυμαστη»203.  199 

«Ειπών, Εν αρχη εποιησεν ο Θεός τον ουρανόν και την γην, πολλά  απεσιώπησεν.., παρε­ λιπε δε η ιστορια, τον ημετερον νουν γυμνάζουσα προς  εντρεχειαν, εξ ολιγων αφορμών πα­ ρεχομενη επιλογιζεσθαι τα υπόλοιπα».  Βασιλειος Καισαρειας, Εις την Εξαημερον, Λόγος Β , 33C.  Π. Κονδύλης,«Το πρόβλημα του υλισμού στη φιλοσοφια του Ελληνικού  Διαφωτισμού», σ. 220 στο Α. Καλαμάτας, «Ορθόδοξη Εκκλησια και  Διαφωτισμός: ταύτιση και απόκλιση δύο αντιτιθεμενων κόσμων. Η περιπτωση  του Βενιαμιν Λεσβιου σε σχεση με τον Ευγενιο Βούλγαρι», σ. 20.201 Ρ.  Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος και η Ευρωπαϊκη σκεψη του δεκάτου  ογδόου αιώ­ να, σ. 223.202 Σ. Παπαδόπουλος, «Βενιαμιν ο Λεσβιος,  ιερομόναχος», σ. 801.203 π. Γ. Μεταλληνός, «Η δυναμικη του διαφωτισμού στη  δράση των κολλυβάδων», σ. 192.  200 

57 

Εικόνα 8. Το εξώφυλλο από τα «Στοιχεια Μεταφυσικης», Βιεννη  1820. Πηγη: http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0804011843280000/main.htm Εικόνα 9. Το εξώφυλλο από την «Αντιφώνηση» , Ερμούπολη 1866. Πηγη: http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/4/2/e/metadata­212­0000203.tkl 

58 

 

 

Εικόνα 10. Ιδιόγραφο κειμενο του Βενιαμιν του Λεσβιου με την  υπογραφη του. Πρόκειται για μια επιστολη που απευθύνεται σε  γνωστό του πρόσω­ πο που καταληγει «με πολλάς ευχαριστιας  Βενιαμιν Λεσβιος» και συνο­  δεύεται από σπάραγμα φακελου, μεσα στον οποιο προφανώς  ειχε τεθει. Πηγη: Βιβλιοθηκη «Λεσχης Πλωμαριου Βενιαμιν ο Λεσβιος» 

http://www.plomarionline.com/2012/02/blog­post_5857.html 

Εικόνα 11. Το εξώφυλλο από τα «Στοιχεια Αριθμητικης», Βιεννη  1818. Πηγη: http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0709011143560000/main.htm

59 

 

 

2. Μεθόδιος Ανθρακιτης (περιπου204 1660­1736/1749) 

Κληρικός, «άριστος μαθηματικός, φιλόσοφος και θεολόγος,  διαπρε­ πων μεταξύ των συγχρόνων αυτού κατά την Ήπειρον,  Θεσσαλιαν και Μα­ κεδονιαν πεπαιδευμενων»205, θεωρειται  προδρομικη φυσιογνωμια της επο­ χής του. Του αποδιδεται η  πρωτοπορια στη διδασκαλια των νεοτερων μα­ θηματικών καθώς και στην αντικατάσταση της αρχαΐζουσας, ως γλώσσας  διδασκαλιας, με τη δημώδη206.  α. Βιογραφικά  Γεννηθηκε στο χωριά Καμινιά των Ανατολικών Ζαγοριων207. Σπου­ δάζει στα Ιωάννινα, στη Γκιούμειο Σχολη με σχολάρχη τον 

Γεώργιο Σου­ γδουρη208, όπου παρακολουθει μαθηματα  γραμματικης. εγκυκλοπαιδειας, φυσικης και μεταφυσικης209. Με  προτροπη του Σουγδουρη, εχοντας ηδη γινει ιερομόναχος,  συνεχιζει τις σπουδες του στη Βενετια, όπου σπουδάζει κυριως  Μαθηματικες Επιστημες, όπως χαρακτηριζονται οι γεωμετρια,  τριγωνομετρια, γεωγραφια, αστρονομια, οπτικη, μηχανικη210.  Ειναι άγνωστη η ακριβης χρονολογια της γεννησεώς του. Οι παλαιότερες  πηγες την τοποθετούν στα μεσα του 17ου αιώνος. Προτιμότερη ειναι η  τοποθετηση της γύρω στο 1660, διότι εάν ειχε γεννηθει νωριτερα δύσκολα θα  αναλάμβανε ταξιδι στο εξωτερικό για σπουδες στην ηλικια των 50 ετών. Γενικά,  ως προς τη χρονολόγηση της ζωης και της δράσεως του Ανθρακιτη υπάρχει  σύγχυση, βλ Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­,  σσ. 7­9.  204 

Χ. Αραβαντινός, «Μεθόδιος ο Ανθρακιτης», σ. 86.206 π. Δ. Αθανασιου,  Ηπειρώτες κληρικοι των Θετικών Επιστημών.207 Σε πολλες πηγες φερεται ως  γεννηθεις εν «Ιωαννινοις», για παράδειγμα Κ. Σάθας, Βιογραφιαι των εν  γράμμασι διαλαμψάντων Ελληνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινης  Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης εθνεγερσίας, σ. 435, εξ αιτιας τη τάσεως να  χαρα­ κτηριζονται όλοι οι Ηπειρώτες ως «Ιωαννιτες» λόγω της σπουδαιότητος  της πρωτεύου­ σας της Ηπειρου στα χρόνια της Τουρκοκρατιας. Π. Χρηστου,  Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βι­ ος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σ. 7. Το 1947 η Καμνιά,  με βασιλικό διάταγμα, μετονομάστηκε σε «Ανθρακιτης», προς τιμην του.208  Κληρικός και δάσκαλος, με αξιόλογη συγγραφικη δραστηριότητα. Διετελεσε  σχολάρ­ χης στη Γκιούμειο Σχολη των Ιωαννινων για περιπου 30 χρόνια  εισάγοντας στο πρό­ γραμμα των παραδόσεων μαθηματα θετικών επιστημών  και νεότερης φιλοσοφιας. Τ. Γριτσόπουλος, «Σουγδουρης Γεώργιος», σσ. 287­ 289, Σ. Βηττης, «Γεώργιος Σουγδουρης», σσ. 384­386.209 «Μεθόδιος ο εμός εις  ταύτην οδηγός και καθηγεμών εν τη αυτη ταύτη πατριδι, τα Ιωάν­ νινα φημι,  γραμματικην, εγκυκλοπαιδειαν, φυσικην τε και μεταφυσικην παρά Γεωργιω  προγυμνασθεις τω Σουγδουρη...» Μπαλάνος Βασιλόπουλος, Οδός Μαθηματικης, προοιμι­ ον σ. ΧΙΙ.210 «Ανδράσιν εντυχών εις άκρον τη των μαθηματικών  εξησκημενοις θεωρια, και παρ’ αυ­ τών Γεωματριαν, Τριγωνομετριαν,  Γεωγραφιαν, Αστρολάβιον, Αστρονομιαν, Οπτικην, Διο­ πτικην και Κατοπτρικην,  την τε Μηχανικην, και όσα δια του Αναλογικού Διαβητη πολυτρό­ πως άμα και  ευμεθόδως θηρεύεται, δια μακρού εκδιδαχθεις χρόνου, προς τούτοις δε και  άλλαις τισιν εκγυμνασθεις μαθηματικαις πραγματειαις» Μπαλάνος  205 

Βασιλόπουλος, Οδός Μαθηματικης. προοιμιον σ. ΧΙΙ. 

60  Μετά από δώδεκα χρόνια παραμονης στη Βενετια επιστρεφει,  στα Ιωάννινα στην αρχη, όπου βρισκει συμπληρωμενες τις θεσεις των σχο­ λαρχών211 και ετσι δεχεται στη συνεχεια την πρόσκληση  του Γεωργιου Καστοριώτη η Καστριώτη212 το 1708 για να διδάξει  στην Εκκλησιαστικη του Σχολη στην Καστοριά213. Στη συνεχεια  δεχεται την πρόσκληση να α­ ναλάβει τη σχολαρχια της Σχολης  Κυριτζη, της οποιας ο ιδρυτης Δημητρι­ ος Κυριτζης214 γνώριζε τον Ανθρακιτη από τη Βενετια όπου και διεμενε. Οι πληροφοριες  αναφερουν ότι στο διάστημα που ο Ανθρακιτης διδασκε στην  Καστοριά, διαμόρφωσε το φιλοσοφικό και το μαθηματικό του  σύ­ στημα215.  Η παρουσια του Ανθρακιτη στη Σχολη και η φημη του ως  διδασκά­ λου κάνει τη Σχολη ονομαστη και συγκεντρώνει  σπουδαστες από πολλά σημεια της ευρύτερης γεωγραφικης  περιοχης, από τα Ιωάννινα216 μεχρι το Άγιον Ορος και το μακρινό  Βουκουρεστι, από όπου ο Μάρκος Πορφυρό­ πουλος217, λόγιος  από την Κύπρο και διευθυντης της Σχολης στο Βουκου­ ρεστι,  στελνει μαθητες του στην Καστοριά. Μαθητες του στη σχολη  Κυρι­ τζη υπηρξαν ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος, σύμφωνα με  μαρτυρια του ιδι­ ου218, που δεν προτιμά την περιφημη Σχολη  Γκιούμα219 στα Ιωάννινα, ο Καστοριανός Σεβαστός Λεοντιάδης220  μετεπειτα σχολάρχης της Νεας Α­  Π. Χρηστου, «Ανθρακιτης Μεθόδιος», σ. 790 .212 Ο Γεώργιος Καστοριώτης η  Γεώργιος Καστριώτης υπηρξε ιδρυτης της Σχολης Ιερών Γραμμάτων στη συνοικια Μουζεμβικη της Καστοριάς το 1705. Για τη συντηρηση και τη λειτουργια της  Σχολης κατεθεσε σημαντικό ποσό χρημάτων στο θησαυροφυλάκιο (στην Τσεκα)  της Βενετιας, βλ. Μ. Παρανικας, Σχεδιασμα περι της εν τω ελληνικώ εθνει κατα­  στάσεως των γραμμάτων, σ.53­ Υποσημειωση (8).213Η Σχολη ονομαζόταν τότε  211 

«των Ιερών Γραμμάτων» και λειτουργούσε από το 1705 στη συνοικια του Αγιου  Νικολάου Μουζεμβικη, Ε. Αμυγδαλάκη – Α. Παρασκευοπούλου, Αν­ θρακιτης  Μεθόδιος.214 Βλ. ενδεικτικά Δ. Γκολιτσης, Το Ανώτερον Σχολειον Κυριτζη  Καστοριας.215 Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­,  σ. 12.216 Δ. Γκολιτσης, Το Ανώτερον Σχολειον Κυριτζη Καστοριας.217 Βλ. ενδεικτικά  A. Camariano­Cioran, Les Académies princières de Bucarest et de Jassy et leurs  professeurs, σσ. 373­381 στο Ε Ε. Αγγελομάτη­Τσουγκαράκη, «Γεώργιος  Χρυσόγονος Τρα­ πεζούντιος», σσ. 11­68.218 Μπαλάνος Βασιλόπουλος, Οδός  Μαθηματικης, προοιμιον σ. ΧΙΙ.219 Η Σχολη ιδρύθηκε το 1676, με τη διαθηκη του  εμπόρου Μάνου Γκιούμα, οργανωμενη, όπως και όλες οι σχολες των Ιωαννινων,  με βάση τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Διδάσκαλοι σε αυτην υπηρξαν και οι  Βησσαριων Μακρης, Μαζαράκης, Γεώργιος Σουγδουρης, Μπαλά­ νος  Βασιλόπουλος, Κοσμάς Μπαλάνος, Κωνσταντινος Μπαλάνος, Αναστάσιος  Μπαλά­ νος. Εξ αιτιας της «καταληψεως» της διευθύνσεως της Σχολης από τους  Μπαλάνους η Σχολη ηταν γνωστη και ως Μπαλάνειος η Μπαλαναια.220 Σεβαστός Λεοντιάδης (Καστοριά 1690­1765). Μαθητης του Ανθρακιτη στη Σιάτιστα,  Καστορια ́ και Ιωάννινα με σπουδες στην Ιταλια. Διηύθυνε τη Σχολη της  Καστοριάς (1726­ 1728). Διδαξε και σε άλλες μακεδονικες πόλεις (Κοζάνη 1728­ 1733) και στη Μοσχόπολη στο Ανώνυμος, Ελληνομακεδόνες λόγιοι (15ος ­ 19ος  αι.). 

61  καδημιας στη Μοσχόπολη της Βορειου Ηπειρου221 και ο λόγιος  μοναχός Παχώμιος222.  Η μεθοδος διδασκαλιας του και η εισαγωγη νεων φιλοσοφικών  συ­ στημάτων προκάλεσαν την υποψια μεριδος ανθρώπων που  χαρακτηριζο­ νται «φανατικά συντηρητικά στοιχεια»223 ενώ  συγχρόνως η μεγάλη φημη του δημιούργησε αντιζηλιες σε  διδασκάλους της περιοχης, από τους οποι­ ους κάποιοι τον  καταγγελλουν στην Καστοριά και στην Κωνσταντινού­ πολη.  Διατάσσεται ερευνα από τη Μεγάλη του Χριστού Εκκλησια, γεγο­ νός που αναγκάζει τον Ανθρακιτη να φύγει από την Καστοριά.  Μεταβαι­ νει στη Σιάτιστα224, στο τελος του 1720, μετά από  πρόσκληση παλαιών Σι­ ατιστινών μαθητών του στο 

Φροντιστηριο Καστοριάς, οι οποιοι πληροφο­ ρηθηκαν την  περιπετειά του, και αναλαμβάνει τη διεύθυνση του εκει Σχολειου για δύο χρόνια225.  Ενώ ο Ανθρακιτης βρισκεται στη Σιάτιστα, προσκαλειται από το  Πατριαρχειο να μεταβει στην Κωνσταντινούπολη για να  απολογηθει. Παρά τις συστάσεις του από τη Σιάτιστα πρώην  Αχριδών και προεδρου Σισανιου Ζωσιμά που εμενε εκει,  «επιτημηθεις άπαξ και δις υπ’ αυτού», δεν εδωσε σημασια στο  πατριαρχικό γράμμα και «απάρας αυτόθεν απεδη­ μησεν  αλλαχόθεν, απειθης φανεις και φευγόδικος», όπως αναφερεται  στην καταδικαστικη απόφαση226.  Η καταδικη του Ανθρακιτη εγινε στην Πατριαρχικη Σύνοδο τον  Αύγουστο του 1723 με πρόεδρο τον Πατριάρχη Ιερεμια τον Γ  και  «συγκα­ θημενου του Ιεροσολύμων Χρυσάνθου» , όπως  χαρακτηριστικά αναφερει ο Σάθας227. Ο Χρύσανθος ηταν γνωστός με τον Ανθρακιτη από την εποχη των σπουδών τους στη Βενετια  και φερεται να τον υποστηριξε στην Πα­ τριαρχικη Σύνοδο228­ βλεπε ενότητα Γ­.  Βλ. ενότητα Θεόδωρος Καβαλλιώτης, σ. 159.222 Μοναχός από τον Τύρναβο, ο  οποιος το 1764 εξεδωσε για πρώτη φορά τους «μαργαρι­ τες» του Ιωάννου του  Χρυσοστόμου, Κ. Σάθας, Βιογραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψά­ ντων Ελληνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινης Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης  εθνεγερσιας, σ. 606.223 Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις,  ανεκδοτα εργα­, σ. 12.224 Η Σιάτιστα την εποχη εκεινη ηταν πλουσιότατη  κωμόπολη, λόγω του εμποριου που με επιτυχια διεξηγαγαν οι κάτοικοι της στις  παραδουνάβιες χώρες. Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις,  ανεκδοτα εργα­, σ. 12.225 Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις,  ανεκδοτα εργα­, σ. 13. Τη διελευση του Ανθρακιτη από τη Σιάτιστα  αποδεικνύουν και η εμφάνιση, αμεσως μετά τη συγκε­ κριμενη χρονικη περιοδο, πολλών Σιατιστινών λογιων, όπως ο Γεώργιος Ζαβιρας.226 Π. Χρηστου, Μεθόδιος  Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­., σ. 13.227 Κ. Σάθας, Βιογραφιαι των  εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελληνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινης  Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης εθνεγερσιας, σ. 436.228 Σ. Πελαγιδης, «Η  221 

συνοδικη απόφαση για την «αποκατάσταση» του Μεθόδιου Ανθρα­ κιτη», σ.  145. 

62  Το 1722 ο Ανθρακιτης μεταβαινει στα Ιωάννινα και αναλαμβάνει  τη διεύθυνση της Γκιουμειου Σχολης. «Απεφασισθη κοινώς  διδάσκαλος της πρώτης σχολης της παροικιας μας» αναφερεται  σε επιστολη των προκρι­ των των Ιωαννινων προς τον  Νικομηδειας Παΐσιο, αφού μάλλον, κατά τα ισχύοντα την εποχη  εκεινη, εδωσε ενώπιον των διδασκάλων και των προ­ κριτων της  πόλεως ομολογια πιστεως229. Τη θεση του σχολάρχη διετηρησε  μεχρι το 1725, παρά την καταδικη του το 1723 από την  Πατριαρχικη Σύνο­ δο. Το γεγονός ερμηνεύεται διότι η  Γκιούμειος Σχολη ηταν ανεξάρτητη και ο Μητροπολιτης  Ιωαννινων δεν ειχε καμια δικαιοδοσια σε αυτη, σύμ­ φωνα με  ειδικό πατριαρχικό σιγιλιο. Έτσι, σύμφωνα με κανόνα της Σχο­  λης230, ο Ανθρακιτης παρεμεινε στη Σχολη για μια τριετια, μεχρι  το 1725.  Το 1725 τον διαδεχεται στη διεύθυνση της Σχολης ο Μπαλάνος  Βα­ σιλόπουλος, δεδομενου ότι δεν ηταν πλεον δυνατη η  παραμονη του, λόγω του δημιουργηθεντος θορύβου.  Η αναγκαστικη αυτη αποχώρηση από τη Σχολη τον οδηγει, κατά  τον Χρηστου, στο να ενδιαφερθει πλεον για την αποκατάσταση  του. Για τον σκοπό αυτό, κατά τον ιδιο μελετητη, μεταβαινει στην Καστοριά, όπου ενώπιον του αρχιεπισκόπου Αχριδών Ιωάσαφ και της τοπικης Συνόδου υποβάλλει ομολογια ορθοδόξου πιστεως, η  οποια άρχιζε με τις λεξεις: «Πιστεύω εις ενα Θεόν άναρχον,  αΐδιον, αιώνιον, παντελειον»231. Ο Ιωάσαφ επιβεβαιωσε το  ιδιόχειρον της ομολογιας και οι επισκοποι της Συνόδου  Καστοριας Χρύσανθος, Πελαγονίας Ιωσηφ, Βοδενών 

Μητροφάνης, Βελε­ γράδων Νικηφόρος και Βεριουπόλεως  Καλλινικος συνυπεγραψαν τη βε­ βαιωση. Νεότερες όμως  μελετες, θεωρούν ότι η συγκεκριμενη ομολογια του Ανθρακιτη  εγινε προ της καταδικης του και πριν ακόμη μεταβει στα  Ιωάννινα232 ­βλεπε και ενότητα Γ­.  Η αποκατάσταση του εγινε με πατριαρχικό και συνοδικό γράμμα  επι Ιερεμιου Γ , που απευθυνόταν στον πρώην Αχριδών Ζωσιμά,  στον Α­ χριδών Ιωάσαφ και στους υπολοιπους μητροπολιτες και  αρχιεπισκόπους της Αρχιεπισκοπης Αχριδος και συνυπογραφόταν  από τους δύο αρχιεπι­ σκόπους που μνημονεύθηκαν παραπάνω,  τον Πατριάρχη Αντιοχειας Σιλ­ βεστρο και άλλους δεκα ιεράρχες,  το 1725, με την εντολη στο μελλον να  Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σ. 16.230 Ο  κανόνας προεβλεπε διορισμό για μια τριετια των διδασκάλων της, μετά την  οποια μπορούσαν να διοριστούν ξανά, εφ’ όσον το εργο τους εθεωρειτο θετικό,  Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­., σ. 13.231 Δ.  Χατζης, «Το κειμενο της Ομολογιας του Μεθόδιου Ανθρακιτη», σ. 296, Γ.  Ζαβιρας, Ελληνικόν Θεατρον, σ. 421 στο Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­  Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σ. 38.232 Δ. Χατζης, «Το κειμενο της Ομολογιας του Μεθόδιου Ανθρακιτη», σ. 306.  229 

63  διδάσκει «μόνα τα υπο εξηγητη τω κυρω Κορυδαλλει  ερμηνευόμενα της πε­ ριπατητικης φιλοσοφιας μαθηματα»233.  Υπάρχει πληροφορια ότι, μετά την αποκατάσταση του, ο  Ανθρακι­ της ανελαβε τη διεύθυνση της Επιφανειου Σχολης στα  Ιωάννινα234, μεχρι το 1736.  Για το τελος του αναφερεται ότι λιγο μετά το 1736 και  οπωσδηποτε πριν το 1749, ετος που εκδόθηκε από τον Μπαλάνο  Βασιλόπουλο η Οδός Μαθηματικη, απεθανε235. 

Ενώ ο Ανθρακιτης διακριθηκε περισσότερο ως διδάσκαλος των  μα­ θηματικών και της φιλοσοφιας παρά ως εκκλησιαστικός  ποιμενας, τα ποιμαντικά του εργα θεωρούνται πιο αξιόλογα από  τα επιστημονικά236. Η κριση αυτη δεν υποβιβάζει καθόλου τη  μεγάλη προσφορά του στον επι­ στημονικό χώρο. Από τα  συγγράμματά του σώζονται:  •

Επισκεψις Πνευματικη, Βενετια, 1707 

•

Βοσκός λογικών προβάτων, Βενετια, 1708, 

•

Θεωρια χριστιανικη και ψυχοφελεις νουθεσιαι, Βενετια, 1708 

•

Οδός Μαθηματικη (επιμελεια Μπαλάνος Βασιλόπουλος),  Βενετια, 1749 

•

Λογικη ελάσσων Μεθοδιου 

•

Εισαγωγη εις την Λογικην, (αναφερεται από τον Ζαβιρα) 

•

Λόγος εις τον προφητην Ηλιαν. β. Το επιστημονικό του εργο Η  συμβολη του Ανθρακιτη στην αναγεννηση της Παιδειας  στην υπόδουλη Ελλάδα υπηρξε σημαντικη. Άριστα  καταρτισμενος, εισηγαγε δύο σημαντικες μεταρρυθμισεις  στη διδασκαλια237: Η πρώτη εχει σχεση με τη  χρησιμοποιούμενη γλώσσα. Την περιοδο εκεινη ηταν σε  χρηση τρεις μορφες γλώσσας: 233 Σ. Πελαγιδης, «Η συνοδικη  απόφαση για την «αποκατάσταση» του Μεθόδιου Ανθρα­ κιτη», σ. 137.234 Η Σχολη Επιφανιου η Επιφάνειος Σχολη η Μικρη Σχολη , σε αντιθεση με  τη «Μεγάλη» Γκιούμειο Σχολη, αποτελει το πρώτο συστηματικό ελληνικό  σχολειο που ιδρύθηκε στα Ιωάννινα κατά την περιοδο της Τουρκοκρατιας, με πρωτοβουλια και εξοδα του εμπόρου από τα Ιωάννινα Επιφανιου  Ηγουμενου που βρισκόταν στη Βενετια. Ο Επιφάνιος άφησε το 1648  κληροδότημα για να σπουδάζουν νεοι από τα Ιωάννινα στη Βενετια και  για να ιδρυθει σχολειο στην πόλη των Ιωαννινων. Σύμφωνα με τη 

διαθηκη του: ο δάσκαλος μα­ θαινει «γραμματικη, ανθρωπισμό και άλλες επιστημες και γράμματα ελληνικά στα α­ γόρια και στα κοριτσια που θα  θελησουν να μάθουν» Ι. Φλώρος, Η Παιδεια στα Ιωάννινα κατά την  Τουρκοκρατια (18ος αιώνας­αρχες 20ου αιώνα), σσ. 44­45. 235 Β. Μπόμπου­ Σταμάτη, «Ο Μεθόδιος Ανθρακιτης και τα “Τετράδια”», σ. 118, Π. Χρη­  στου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­., σ. 39.236 Π.  Χρηστου, «Ανθρακιτης Μεθόδιος», σ. 792.237 Π. Χρηστου, Μεθόδιος  Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σ. 18. 

64  o Η λαϊκη που χρησιμοποιούνταν στην καθημερινη ζωη και στα 

λαϊ­ κά ειδη του λόγου –παραμύθια, δημοτικά τραγούδια­,  o η δημώδης, που εμοιαζε με την καθαρεύουσα, ηταν σε χρηση 

στον γραπτό λόγο κυριως από τους μοναχούς και εθεωρείτο ως  συνεχεια της εξελικτικης πορειας της ελληνικης γλώσσας και  o ηαρχαΐζουσαπουχρησιμοποιούνταναπότιςεκκλησιαστικεςαρχες

και γενικότερα τους διδασκάλους.Ο Ανθρακιτης υπηρξε πιθανόν  ο πρώτος από τους διδασκάλους  των Ιωαννινων που χρησιμοποιησαν τη δημώδη γλώσσα στη  διδασκαλια. Και τα τρια εργα του, που ειχαν εκδοθει πριν από  την ελευση του στην πόλη, ειναι γραμμενα σ’ αυτόν τον τύπο της γλώσσας. Ενδεικτικη ειναι η φράση «ασύντακτα και  σολοικιζοντα» στη Συνοδικη καταδικαστικη από­ φαση238, η οποια προφανώς αναφερεται στη μορφη της γλώσσας στην ο­ ποια  ηταν γραμμενα τα καταδικασθεντα εργα του Ανθρακιτη. Η Οδός  μαθηματικης σε αυτην γράφτηκε κατ’ αρχάς αλλά στη συνεχεια ο Μπα­ λάνος Βασιλόπουλος τη μετεβαλε γλωσσικά. Από τα εργα  του που εκδό­ θηκαν στα Ιωάννινα, ο Λόγος εις τον προφητην  Ηλιαν ειναι στη δημώδη ενώ τα άλλα στην αρχαΐζουσα, πιθανόν  εξ αιτιας της εναντιον του κατα­ δικης239. 

Η δεύτερη πρωτοτυπια του Ανθρακιτη έχει σχεση με τη μεθοδο  που χρησιμοποιησε στη διδασκαλια της γλώσσας. Αντικατεστησε  την «πολ­ λαπλη ψυχαγωγια» με την «μονολεκτικη ψυχαγωγια»  δινοντας περισσό­ τερη σημασια στην ουσια παρά στον γλωσσικό τύπο240.  Υπηρξε ο πρώτος Έλληνας λόγιος που εισηγαγε στο φτωχό τότε  πρόγραμμα των σχολειων του υπόδουλου ελληνισμού τη  διδασκαλια των μαθηματικών και των νεωτερων φιλοσοφικών  συστημάτων. Ο Κοδρικάς αναφερει: «Εις το των Ιωαννινων  περικλεες σχολειον, το οποιον πρώτον εις την ετι στερεύουσαν  Ελλάδα φιλογενώς εσυστηθη, Σουγδουρην τε και Με­ θόδιον, τον πρώτον τας μαθηματικάς επιστημας επι σχολαρχικης καθεδρας  εις την στερεύουσαν Ελλάδα παραδόντα»241. Το γεγονός αυτό  ειναι μεγα­ λύτερης σημασιας από ο,́ τι το επιστημονικό του εργο  στα Μαθηματικά, το  Μ. Καλινδερης, Ο κώδιξ της Μητροπόλεως Σισανιου και Σιατιστης, σ. 105 στο  Α. Πολι­ της, Για τον διαφωτισμό­Μερικες επιμερους συμβουλες, Συμπληρωμα  για το μάθημα Νεο­ ελληνικός διαφωτισμός, σ. 17. σημ. 12.239 Π. Χρηστου,  Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σ. 19.  238 

Σύμφωνα με την «πολλαπλη ψυχαγωγια» για την ερμηνεια του κειμενου  χρησιμοποι­ ούσαν πολλες συνώνυμες λεξεις και εκφράσεις συγχρόνως, κάτι  που κούραζε χωρις ου­ σιαστικό αποτελεσμα τους μαθητες. Για παράδειγμα: «Άκουσον, παιδι μου, την ιδικην μου συμβουλην  240 

Ακροάσθητι, ω τεκνον μου, την ιδικην μου παραινεσινΕνωτισθητι, ω μαθητά  μου, την ιδικην μου ερμηνειανΆκουσον, ω παι, της εμης συμβουλιης» Α.  Τσιγώνη, «Μεθόδιος Ανθρακιτης, Ένας πρό­ δρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού», σ. 104.241 Π. Κοδρικάς, Μελετη της ελληνικης κοινης διαλεκτου,  σ. 165 

65  οποιο ειναι μεταφράσεις και διασκευες ευρωπαϊκών εργων242. 

Κατά τον Μπαλάνο σε πολλούς μαθητες «τον εις την  μαθηματικην εξεκαυσεν ερω­ τα»243. Στα σχολεια της Ελλάδος για πολύ καιρό διασκόταν ανάμεσα σε άλλα και προβληματα του  Ανθρακιτη244.  Η τριτομη «Οδός Μαθηματικης»245 αποτελει μια  «Εγκυκλοπαιδεια» των Φυσικών­Θετικών Επιστημών, γραμμενη  σε πολύ υψηλό για ολόκλη­ ρη εκεινη την περιοδο επιπεδο. Το  εργο «μετεκόμισεν από τα δυτικά μερη εις την Ελλάδα και  μετεφρασεν» ο Ανθρακιτης και στη συνεχεια «μετε­ φρασεν εις  το ελληνικώτερον, ανεθρεψεν, ηύξησεν, ανεπληρωσεν και εις  τόπον εξεδωκε» το 1749 στη Βενετια ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος,  ο οποιος και συμπληρωσε το εργο με ενα τεταρτο τόμο, την  «Έκθεση ακριβεστάτη της Αριθμητικης»246.  Ο πρώτος τόμος περιεχει τα 13 βιβλια των Στοιχειων του  Ευκλειδη, το 14ο, εργο του Υψικλεους, και την πραγματεια του  Θεοδοσιου του Τριπο­ λιτου «Σφαιρικά». Ο δεύτερος τόμος  περιεχει μια νεότερη στοιχειώδη γε­ ωμετρια με αντικείμενο τις  κατασκευες καθώς και τριγωνομετρια, επιπε­ δη και σφαιρικη. Ο  τριτος τόμος περιεχει το αστρονομικό εργο του Πρό­ κλου  «Σφαιρα», το «συνταγμάτιον Κωνσταντινου Γορδάτου περι της  των σφαιρών χρησεως» και το «περι κατασκευης και χρησεως  αστρολαβιου»247. Παραθετουμε, ενδεικτικό για τη σαφηνεια και  πληρότητά του, τον ορισμό της τριγωνομετριας από τον δεύτερο  τόμο: «Έστι δε τριγωνομετρια εξις τις διανοητικη δι’  αποδεικτικης μεθόδου προς την των τριγώνων συμβάλλουσαν  γνώσιν, και την των εμβαδών αυτών εύρεσιν, καθ’ ότι τινών  εγνωσμενων, η γουν υποτιθεμενων, τα λοιπά ζητειται. Εξ γαρ επι  παντός θεωρειται τριγώ­ νου, τρεις δηλ. πλευραι και γωνιαι τρεις. Τούτων δε τα τρια μεν ετερογενη  Α. Τσιγώνη, «Μεθόδιος Ανθρακιτης, Ένας πρόδρομος του Νεοελληνικού 

242 

Διαφωτι­ σμού», σ. 96.243 Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις,  ανεκδοτα εργα­, σ. 20.244 G. Chassiotis, L’instruction publique chez les Grecs  depuis la prise de Constantinople jusqu’ à nos jours, σ. 100 στο Π. Χρηστου,  Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σ. 20.  Κατά το Cursus Mathematicus η Cours de mathématiques.246 Γ. Καράς, Οι  θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 198 σημ. 12 Οπως  αναγράφεται στο εξώφυλλο του εργου: «Οδός μαθηματικης, ητοι σειρά  βαθμηδόν προϊούσα, περιεκτικη της κατ’ ειδος κυριωτερων της μαθησεως  πραγματειών, οιον των Στοιχειων του Ευκλειδου. Σφαιρικών κατά Θεοδόσιον,  Γεωμετρια θεωρητικης και πρακτι­ κης, Τριγωνομετριας, του περι κρικωτης  σφαιρας κατά Πρόκλον, Του περι χρησεως σφαι­ ρών, Αστρολαβιου, Γεωγραφιας και οπτικης. Πρότερον μεν παρά Μεθοδιου Ανθρακιτου εξ Ιωαννινων εκ της  Λατινιδος εις την Ελληνιδα μετενεχθεισα τε φωνην... ύστερον δε παρά...  Μπαλάνου Βασιλοπούλου, αναπτυχθεισα τε και καλλυνθεισα... πλατυνθεισα τε  και πλου­ τισθεισα τη προσθεσει ουκ ολιγων θεωρημάτων τε, και  προβλημάτων... Διαιρειται δε εις τόμους τρεις∙ προστεθειμενου επι τούτοις και  τετάρτου, του της Αριθμητικης».247 Β. Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού,  Έλληνες θετικοι επιστημονες από το 1453 εως το 1821, σ. 44.  245 

66  δει, ως επι το πλειστον γινώσκεσθαι, η γουν διδοσθαι, τα λοιπά  δε ζητει­ σθαι»248.  Στο εργο εκφράζεται η επικρατούσα τότε αντιληψη για την  ενότη­ τα, τη στενη σχεση και την αλληλεξάρτηση των λεγομενων φυσικομαθη­ ματικών επιστημών, δεομενου ότι περιλαμβάνει  και Φυσικη και Γεωγρα­ φια249.  Ειναι το πρώτο βιβλιο που κυκλοφόρησε με το σύστημα των συν­ δρομών, αφού η περιορισμενη δυνατότητα αγοράς βιβλιων  δρούσε ως α­ νασταλτικός παράγοντας για την εκδοση νεων  εργων. Ενδεικτικό της κα­ ταστάσεως ειναι απόσπασμα επιστολης του Ανθρακιτη προς τον πα­ τριάρχη Ιεροσολύμων Χρύσανθο. Τον παρακαλει να του στειλει «κανενα βιβλιον από αυτά τα νεα  μαθηματικά, οπού τυπωνονται»250 και συνεχιζει: «Ειχα και εγώ 

διάφορα συγγράμματα μαθηματικά, μια πρακτικη γεωμετρι­ α,  ερμηνεια και πράξις τριγωνομετριας, κατασκευη και χρησις των  λογα­ ριθμων, κατασκευη και χρησις του αναλογικού διαβητου  ολιγον επάνω εις το μαγνητικόν όργανον, εις την ναυτικην, εις  μηχανικην και άλλα όμοια και δύο, τρια βιβλια πνευματικά, και  με το να μη εχουσιν τον βοηθούντα, μενου­ σιν εις τον πτωχόν  φιλοπονησαντα»251. Τελικά όλα αυτά που εχουν σχεση με τα  Μαθηματικά περιεληφθησαν στην Οδό Μαθηματικης252.  Τελος, ο Ανθρακιτης προσπάθησε να εισάγει τη διδασκαλια των  νεότερων, για την εποχη του, φιλοσοφικών συστημάτων, γεγονός που τον οδηγησε σε περιπετειες. Κατάρτισε δικό του φιλοσοφικό  σύστημα, απαλ­ λαγμενο από την σχολαστικη αριστοτελικη  φιλοσοφια που κυριαρχούσε τότε, με βάση τον Descartes –  εξελληνισμενα Καρτεσιο­ και τον Male­ branche –εξελληνισμενα  Μαλεβράγχιο­. Οι δύο αυτοι φιλόσοφοι προκά­ λεσαν το  ενδιαφερον του διότι το μεν σύστημα του Descartes στηριζεται  στα Μαθηματικά ενώ ο Malebranche για να το κατανοησει  αναγκάστηκε να σπουδάσει μαθηματικά. Επιπλεον και οι δύο  εκτός από επιστημονικά ασχοληθηκαν και με θεολογικά  ζητηματα. Και για ενα μαθηματικό και θεολόγο, όπως ο  Ανθρακιτης ηταν αναμενόμενο να δειξει ενδιαφερον για τα δύο  συγκεκριμενα φιλοσοφικά συστηματα περισσότερο από  οποιαδη­ ποτε άλλα253.  Γενικά, η συμβολη του στην πνευματικη ανάταση των  συμπατριω­ τών του ειναι υψηλης σημασιας. Ορθώς ελεχθη ότι:  «Ο Μεθόδιος Ανθρα­  Ανθρακιτης Μεθόδιος, Οδός Μαθηματικη, τ. Β, σ. 392.249 Γ. Καράς, Οι θετικες  επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 148.250 Πιθανόν να εννοει  την «Εισαγωγη εις τα Γεωγραφικά και τα Σφαιρικά» που ο Χρύ­ σανθος ετοιμαζε  βλ. Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώ­ νας), σ.  114.251 Μ. Γεδεών, Πατριαρχικαι Εφημεριδες, σ. 211 στο Γ. Καράς, Οι θετικες  248 

επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 114.252 Γ. Καράς, Οι θετικες  επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 114.253 Π. Χρηστου,  «Ανθρακιτης Μεθόδιος», σ. 791. 

67  κιτης με την επιστημονικην του κατάρτισιν και την  συγχρονισμενην διδα­ κτικην μεθοδον κατώρθωσε να οδηγηση  τας Σχολάς της Καστοριας, της Σιατίστης και ιδιως των Ιωαννινων  εις υψηλά επιπεδα, να δημιουργηση κλιμα επιστημονικόν και να  αναδειξη πολλούς επιφανεις μαθητάς, όπως ειναι ο Ευγενιος  Βούλγαρις, ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος, ο Αναστάσιος  Βασιλόπουλος, ο Θεοφάνης και άλλοι»254.  γ. Οι κατηγοριες και η απολογια του  Η πρώτη αντιδραση κατά του Ανθρακιτη εκδηλώθηκε στην  Καστο­ ριά. Η φημη του Ανθρακιτη για την επιστημονικη του  επιδοση ως διδα­ σκάλου οδηγησε ως μαθητη του στη Σχολη και  τον διδάσκαλο των εγκυ­ κλίων μαθημάτων, λόγιο ιερομόναχο  Ιερόθεο Ιβηριτη, γύρω στα 1719255. Ο Ιερόθεος ειχε ηδη  σπουδάσει στο Άγιον Ορος, στο Βουκουρεστι, με δάσκα­ λο τον  Μάρκο Πορφυρόπουλο, και στην Πατριαρχικη Ακαδημια, με δά­  σκαλο τον αριστοτελικό Μάνο Αργειο256. Η όχι απαξιωτικη στάση  του Ιε­ ρόθεου απεναντι στις σπουδες στη Δύση αλλά η  ιεράρχηση τους σε σχεση με την ακεραιότητα του Ορθοδόξου  φρονηματος, καταφαινεται από το απόσπασμα από το Νεον  Εκλόγιον, που παρατιθεται: «επαρεκινείτο από μερικούς  πλουσιους συγγενεις του... να υπάγη με εξοδα εδικά τους εις τας  Φραγγιας, δια να μάθη όλην την φιλοσοφιαν. Αλλά αυτός ο  αειμνηστος, και με όλον οπού ειχε διακαη τον ερωτα της  μαθησεως, με όλον τούτο, επειδη ηκουσεν, ότι εις το Άγιον Ορος  ευρισκονται άνδρες, οπού... εργάζονται το μελι των αρετών, 

προτιμά να υπάγη εκει κατά το παρόν, δια να κοινωνηση από το  μελι εκεινο, με σκοπόν, ότι αν του τύχη ύστερον εις τας Φραγγιας τιποτε αψινθιον η περι ́ τα Δόγματα, η περι τα ηθη, να  υπερνικηση η γλυκύ­ της των αρετών την πικριαν εκεινων»257.  Οι αρχικες φιλικες σχεσεις μαθητη και δασκάλου μεταβάλλονται  στη συνεχεια, ο μεν Ανθρακιτης κατηγορει τον μαθητη για  αχαριστια και ο Ιερόθεος διαφωνει «δυσαρεστηθεις εις τα του  Νικολάου του Μαλεβραγ­ χιου»258. Μετά από αποτυχημενη  προσπάθεια να ανατρεψει δημόσια τις θεωριες του Ανθρακιτη,  τον καταγγελλει για αιρετικες αποκλισεις, κατ’ αρχην στους  τοπικούς άρχοντες της πόλεως.  Προκειμενου να ερμηνευθει η στάση του Ιεροθεου, ο οποιος  ηταν «σεβάσμιος και ευλαβης ανηρ» κατά τον Ζαβιρα259, εγινε  προσπάθεια να  Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σ. 20.255 Π.  Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­., σ. 26, Β.  Μπόμπου­ Σταμάτη, «Ο Μεθόδιος Ανθρακιτης και τα “Τετράδια”», σ. 113.256 Β.  Μπόμπου­Σταμάτη, «Ο Μεθόδιος Ανθρακιτης και τα “Τετράδια”», σ. 114.257  Νεον Εκλόγιον, σ. 353 .258 Γ. Ζαβιρας, Ελληνικόν Θεατρον, σ. 420 στο Β.  Μπόμπου­Σταμάτη, «Ο Μεθόδιος Ανθρα­ κιτης και τα “Τετράδια”», σ. 120.259 Ο  Ιερόθεος ο Ιβηριτης ειναι ενας από τους πολλούς αγιορειτες αγιους της  Τουρκοκρα­ τιας και για πρώτη φορά αναφερεται το 1803 σε εκδοση του Νεου  Εκλογιου. Στην εξιστό­  254 

68  συνδεθει με το γενικότερο κλιμα της εποχης. Υπηρχε, κατά τον  Σάθα, μια ευρύτερη αντιδραση κατά του Ανθρακιτη λόγω της  διδασκαλιας των θε­ σεων του Descartes και του Malebranche:  «κατά της καινοτομιας αύτης εξα­ νεστησαν οι εν Θεσσαλια και  Μακεδονια διδάσκοντες και συνασπισθεντες διηγειραν δικην»260,  από τους οποιους ενας ειναι ηδη επώνυμα γνωστός, ο 

προϊστάμενος του Φροντιστηριου των Τρικάλων Αναστάσιος. Ως  δύο ου­ σιαστικοι λόγοι αντιδράσεως αναφερονται:  α) η σε υπερβολικό βαθμό προσηλωση των διδασκάλων στα «πά­ τρια» ώστε να περιφρονούν κάθε γνώση από την Ευρώπη, χωρις  να εξε­ τάζουν την αξια της και  β) η αντιζηλια και ο φθόνος, δεδομενου ότι τα επιστημονικά προ­ σόντα του Ανθρακιτη τον εκαναν σεβαστό στην περιοχη της  Καστοριάς και επισκιαζαν τους άλλους δασκάλους της περιοχης  αυτης. Διατυπώνε­ ται και η άποψη ότι ισως η παρουσια του  Ιεροθεου στη Σχολη να ηταν σκόπιμη, με απώτερο στόχο τον  προσδιορισμό των σημειων της διδασκα­ λιας του Ανθρακιτη με  τα οποια διαφωνούσε η και την υποκλοπη του συ­ στηματός του  για να τον καταγγειλει στις εκκλησιαστικες αρχες261.  Ο σεβασμός των αρχόντων της Καστοριάς στο πρόσωπο του Αν­  θρακιτη ηταν τόσο μεγάλος ώστε, αντι να στραφούν εναντιον  του, αγνό­ ησαν την καταγγελια και, αντιθετα, απελυσαν τον  Ιερόθεο από διδάσκα­ λο και τον εδιωξαν από την πόλη.  Στη συνεχεια, επειδη ́ η καταγγελια του Ιερόθεου δεν βρηκε αντα­ πόκριση στην Καστοριά, τον καταγγελλει στη Σύνοδο του  Πατριαρχειου, προσκομιζοντας ο ιδιος και τα «τετράδια» με τις  σημειώσεις από τη διδα­ σκαλια του Ανθρακιτη, τα οποια  «ενεχειρησεν αυτοπροσώπως»262, ως από­ δειξη των  νεωτεριστικών διδασκαλιών του. Τα «τετράδια» περιειχαν με­  τάφραση των συγγραμμάτων του Malebranche, λογικη και «άλλα  τινά», τα οποια εξετάστηκαν από διδασκάλους στην  Κωνσταντινούπολη και χα­ ρακτηριστηκαν «βλάσφημα».  Το συνοδικό γράμμα του Πατριαρχειου που καλει τον Ανθρακιτη  να απολογηθει ενώπιον της Πατριαρχικης Συνόδου τον βρισκει  στη Σιά­ 

ρηση του βιου του μνημονεύονται οι σπουδες του στη Βλαχια,  Κωνσταντινούπολη και Βενετια, από τις οποιες επεστρεψε στο Άγιον Ορος  «πλουτισμενος από κάθε μάθησιν, και σοφιαν», χωρις, στη συνεχεια, καμια  άλλη αναφορά στην «κοσμικη» ζωη και δράση του. Νεον Εκλόγιον, σ. 352­356.  Αντιθετα, ο Σωφρόνιος Ευστρατιάδης, οποιος ειχε ασχο­ ληθει ́ διεξοδικα μαζι  του και με τον ρόλο του ως κατηγόρου στην καταδικη του Ανθρακι­ τη, απο την  ερευνά του απεκτησε μια πολύ αρνητικη ιδεα γι’ αυτόν, την οποια εξεφρασε με  εντονους χαρακτηρισμούς ὡς «υποκριτού Μωραΐτου φθονερού και απαισιου»,  Ε. Αγ­ γελομάτη­Τσουγκαράκη, «Ένα λανθάνον εργο του Καισάριου Δαπόντε και  η αγιοποιηση του Πελοποννησιου Ιερόθεου του Ιβηριτη , σ. 2.  Κ. Σάθας, Βιογραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελληνων, από της  καταλύσεως της Βυζαντινης Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης εθνεγερσιας, σ.  435.261 Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σ. 26. 262  Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σ. 26.  260 

69  τιστα. Γράμμα εστάλη από το Πατριαρχειο για το ιδιο θεμα και  προς τον πρώην Αχριδών Ζωσιμά, ο οποιος δυο φορες προτρεπει  τον Ανθρακιτη να υπακούσει στην εντολη του Πατριαρχειου. Ο  Ανθρακιτης όμως το απο­ φεύγει και αντι της  Κωνσταντινουπόλεως επιστρεφει στην Καστοριά, ό­ που, ενώπιον του Αρχιεπισκόπου Αχριδών Ιωάσαφ, των αρχιερεων και του  κληρου της περιοχης καταθετει ομολογια πιστεως: «ζώση φωνη  καθω­ μολόγησεν... την ομολογιαν ην άπας χριστιανός  ερωτώμενος οφειλει ποιη­ σαι προς πιστιν της αυτου πιστεως»263. Αυτά γινονται στις 22 Ιουλιου 1723264.  Στην Πατριαρχικη Σύνοδο στελνει επιστολη, στην οποια αναφερει ότι τα «τετράδια» που προσκομιστηκαν περιεχουν όσα διδάσκει  στη Σχο­ λη, αλλα ́ δεν εχουν γινει σε αυτά οι κατάλληλες  διορθώσεις και επομενως δεν ειναι δυνατόν να στηριχθει στο  περιεχόμενό τους οποιαδηποτε ενα­ ντιον του κατηγορια265.  Στη συνεχεια ο Ανθρακιτης μεταβαινει στα Ιωάννινα. Εκει οι συ­ 

μπατριώτες του δραστηριοποιούνται για να τον υποστηριξουν.  Έτσι, ορι­ σμενοι λόγιοι και πρόκριτοι αποστελλουν επιστολη  προς τον Νικομηδειας Παΐσιο, ο οποιος βρισκεται στην  Κωνσταντινούπολη και ειναι από τους ισχυρούς ιεράρχες την  εποχη αυτη στον κύκλο του Πατριαρχειου266. Στην επιστολη αυτη: o παρουσιάζονται οι αιτιες της διώξεως του Ανθρακιτη από  φθονε­ ρούς διδασκάλους: «ανεστησάν τινες, δικην  σφοδροτάτων ανεμων αλλεπάλληλα κύματα και χαλεπάς  τρικυμιας διεγειροντες, ουχι δι’ άλλο, παρά δια να προξενησωσι  ναυάγιον της αγαθης και καλης φη­ μης του ρηθεντος  λογιωτάτου κυρ Μεθοδιου»,  o βεβαιώνεται η ακεραιότητα του ηθους του και η Ορθόδοξη  πιστη του, δεδομενης και της ομολογιας πιστεως, την οποια  αναφερεται  Δ. Χατζης, «Το κειμενο της Ομολογιας του Μεθόδιου Ανθρακιτη», σ. 296.264 Η  λανθασμενη εκτιμηση του Π. Χρηστου για τη χρονολογια του χειρογράφου της  Ο­ μολογιας οφειλεται στην πληροφορια του Ζαβιρα για την ύπαρξη  χειρογράφου, το οποιο όμως δεν ειχε βρεθει. Οι παλαιότεροι μελετητες  στηριζονταν στην πληροφορια σύμφωνα με την οποια ο Ανθρακιτης, εκτός από  την ομολογια πιστεως που εκανε στα Ιωάννινα, «ετεραν ομολογιαν φερεται  ποιησας ενώπιον του Αχριδών Ιωάσαφ τη 22 Ιουλίου 17[2](;)». Νεότερη όμως  μελετη των χειρογράφων της συλλογης Ζαβιρα, τα οποια βρισκονταν για πολλά  χρόνια στη βιβλιοθηκη της ελληνικης κοινότητας της Βουδαπεστης και τώρα στο  Ινστιτούτο Ελληνικης φιλολογιας του Πανεπιστημιου της Βουδαπεστης, οδηγησε  στην ανεύρεση του κειμενου της Ομολογιας του Ανθρακιτη. Περιεχεται σε  κώδικα 78 αριθμη­ μενων σελιδων, με τον αριθμό ΧΧΙV στον κατάλογο του Graf. Η γραφη ειναι του Ζαβιρα, που σημαινει ότι το αντεγραψε ο ιδιος, χωρις να  αναφερει την πηγη. Η Ομολογια ειναι το ενατο κειμενο του κώδικα και  καταλαμβάνει τις σελιδες 65­72. Το κειμενο αυτό φερει κα­ θαρά τη χρονολογια  «1723 Ιουλιου 22». Δ. Χατζης, «Το κειμενο της Ομολογιας του Μεθό­ διου  Ανθρακιτη», σσ. 300, 304.265 Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις,  ανεκδοτα εργα­, σ. 27.266 Η αναφορά στο Π. Αραβαντινός, Χρονογραφια της  Ηπειρου, σ. 277 σημ. 1 στο Π. Χρη­ στου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις,  ανεκδοτα εργα­, σσ. 27­29.  263 

70  ότι εκανε ενώπιόν τους: «τον οποιον γινώσκοντες ημεις τρόπον  τινα εξ απαλών ονύχων ευσεβη και χριστιανικώτατον», και το  μαρτυρούν «τω βάρει των ψυχών τους», «δια την εκδοθεισαν  παρ’ αυτού εγγρά­ φως και δια ζώσης φωνης ενώπιον των  λογιωτάτων διδασκάλων της ημετερας κοινότητος ομολογιαν της  πιστεως, ητις υπάρχει κατά πά­ ντα σύμφωνος και ουκ απάδουσα τοις δόγμασι της Ανατολικης Εκ­ κλησιας»,  o αναφερονται ως λόγοι για τους οποιους δεν μπορει να  μεταβει στην Κωνσταντινούπολη για να απολογηθει το  προχωρημενο της ηλικι­ ας του και η ενδεια υλικών μεσων: «ει  μη ότι υπάρχει πενεστατος και ουκ εχει τα προς οδοιποριαν  αναγκαιούντα και δεύτερον ότι υ­ πάρχει ασθενης και αδύνατος  και ουκ ισχύουσιν αι γηραλαιαι σάρκες να αντιπαλαιωσιν εις  τοιαύτην σκληρότητα οδοιποριας τοσούτων η­ μερών» και  o βεβαιώνεται ότι «ει δε φασιν οι κατηγορούντες ειρηκεναι η  γεγραφε­ ναι ασύμφωνον τοις νοημασι και ευσεβεσι διδάγμασι  της Ανατολικης Εκκλησιας, αληθώς,... το τοιούτον προσετεθη υπό των κατηγορού­ ντων η, αν εύρηται τι τοιούτον, ελεχθη κατά τον  τρόπον των σχολα­ στικών και ουχι δογματικώς».  Η επιστολη αυτη η άργησε να φτάσει η δεν επηρεασε την κριση  της πατριαρχικης Συνόδου, η οποια, στη συνεδριαση με  ημερομηνια 23 Αυ­ γούστου 1723 υπό την προεδρια του  Πατριάρχου Ιερεμιου του Γ  και τη συμμετοχη άλλων 19  ιεραρχών, εκδιδει καταδικαστικη απόφαση267 με την οποια:  o καθαιρειται ο Ανθρακιτης «καθηρημενος υπάρχει πάσης  ιερατικης ενεργειας και τάξεως και εκπτωτος του ιερατικού  καταλόγου... Με­ θόδιος μοναχός λεγόμενος και ως εις των 

ιδιωτών γνωριζόμενος»,  o διατάσσεται η απομόνωση του «μηδεις όλως των απανταχού  ορθο­ δόξων ιερωμενος η λαϊκός τολμηση του λοιπού  αποδεχεσθαι τον ρη­ θεντα Κακομεθόδιον η ως ιερεα η ως  διδάσκαλον η τολμηση ανά χει­ ρας λαμβάνειν τα ρηθεντα  κακοτετράδια και συγγράμματα αυτού» και  o διατάσσεται η εξαφάνιση των συγγραμμάτων του «τα δε  ρηθεντα κακοτετράδια και συγράμματα αυτού.. ενοχα απόβλητά  τε και απε­ σκορακισμενα... ως μητε λεγεσθαι του λοιπού μητε  όλως ακούεσθαι, αλλ' απολεσθώσι μετ’ ηχου της μνημης των  χριστιανών και αποσυ­ νάγωγα γενωνται».  Η καταδικαστικη απόφαση στηριχθηκε στην κριση διδασκάλων  «ε­ μπειρων και ειδημόνων εν φιλοσοφια άμα τε και τη ιερά  θεολογια», όπως  Την απόφαση βλ. Μ. Γεδεών, Ανεκδοτος εγκύκλιος του Οικουμενικού  Πατριάρχου Ιερε­ μιου Γ , σσ. 14­17 στο Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­  Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σσ. 29­34.  267 

71  χαρακτηριζονται στην απόφαση, οι οποιοι μελετησαν τα  «τετράδια» του Ανθρακιτη και η σύνταξη της, σύμφωνα με τον  Μανουηλ Γεδεών ­λόγιο, συγγραφεα, ιστοριοδιφη και μεγα  χαρτοφύλακα του Οικουμενικού Πα­ τριαρχειου­, εγινε από τον  τότε Εκκλησιάρχη Κριτια, άνθρωπο που χαρα­ κτηριζεται  ραδιούργος268. Το συμπερασμα από τη μελετη των τετραδιων και  για το οποιο καταδικάστηκε ο Ανθρακιτης, ηταν ὀτι «τα του  Μολινου269 δυσσεβη συγγράμματα ευρών, ως εοικε λατινιστι  γεγραμμενα, μεταφράσας τε και τετράδιά τινα συγκροτησας»  εδιδασκε από αυτά τους μαθητες του. Ακόμη «μιξας φιλοσοφιαν 

θεολογια» διδάσκει αντορθόδοξες θεσεις και «καταφερεται... και κατ’ αυτών των Πατερων της Εκκλησιας»270.  Μετά την καταδικαστικη απόφαση, ο Ανθρακιτης πραγματοποιει  ταξιδι στην Κωνσταντινούπολη και παρουσιάζεται στην  πατριαρχικη Σύ­ νοδο, τον Οκτώβριο η Νοεμβριο του 1723. Οι  σχετικες πληροφοριες περιε­ χονται σε επιστολη του Ανθρακιτη  από την Κωνσταντινούπολη προς τους προκριτους των Ιωαννινων, την οποια αναφερει ο Άλκης Αγγελου271. Εκει δηλώνει για το  περιεχόμενο των «τετραδιων» ότι: «κανενα δεν ειναι ιδικόν μου  ποιημα, γνώμαις ειναι φιλοσόφων διαφόρων, και πως, αν τας  εδιδασκα, δεν τας εδιδασκα ως γνώμας Εκκλησιας, αλλά μόνον  δια περιεργειαν και ευμάθειαν των μαθητων, καθώς συνηθιζουν  εις τα σχολεια, και πως πρεπει να με εξετάσουν ως χριστιανόν,  και όχι ως φιλόσοφον». Στο ιδιο κειμενο αναφερει για το κάψιμο  των «τετραδιων»: «συναθροιζουν λογικάς και φυ­ σικάς και  Ευκλειδην και ετερα μαθηματικά και ανάπτουν φωτιαν εις την  αυλην της Εκκλησιας εις τρια μερη και τα ερριψαν μεσα... ωσάν  να ητον Αρειου αιρεσεις η πνευματομάχων, βιβλια... οπού δεν  εχουν να κάνουν ολό­ τελα με την πιστην»272.  Η καταστροφη και η εξαφάνιση των «τετραδιων» δεν δινει τη  δυνα­ τότητα ούτε να υπάρξει σαφης γνώμη για το περιεχόμενο  της διδασκαλι­ ας του Ανθρακιτη, ούτε να ελεγχθούν οι εναντιον  του κατηγοριες. Βασικη πηγη πληροφοριών αποτελει η  αλληλογραφια του ιεράρχη Νεοφύτου, πρώην Άρτης. Από αυτην  αντλούνται οι παρακάτω πληροφοριες:  Ο ιδιος συνετελεσε, όπως μαρτυρει ο Αθανάσιος Υψηλάντης, μετά από τρια  χρόνια και στην καθαιρεση του Πατριάρχη Ιερεμια του Γ . Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σ. 34.269 Ο Miguel de Molinos – εξελληνισμενα Μιχαηλ Μολινος­ (1628–1697), ειναι Ισπανός κληρικός και  θεμελιωτης του κινηματος του Quietismus, ενός ιδιότυπου ησυχασμού στους  κόλπους του παπισμού. Λόγω της μεγάλης διαδόσεως των διδασκαλιών του  268 

αντε­ δρασαν οι Ιησουΐτες, οι οποιοι ενηργησαν ώστε να συλληφθει και να  καταδικασθει, βλ. Ανώνυμος, «Μολινος, Μιγκουελ ντε» , σ. 10.  Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σσ. 34­35. Α. Αγγελου, «Η δικη του Μεθόδιου Ανθρακιτη», σσ. 170­173 στο Δ. Χατζης,  «Το κειμενο της Ομολογιας του Μεθόδιου Ανθρακιτη», σ. 305272 Α. Τσιγώνη,  «Μεθόδιος Ανθρακιτης, Ένας πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτι­ σμού», σ.  101.  270  271 

72  α) Σε απολογητικη επιστολη του Ανθρακιτη προς τον Νεόφυτο το  1723, πριν από την καταδικαστικη απόφαση, τον διαβεβαιώνει  για την Ορθόδοξη πιστη του και διατυπώνει τον φόβο ότι επειδη  τα «τετράδια» ει­ ναι ακόμη αδιόρθωτα παραποιηθούν.  Συγχρόνως εκδηλώνει την πρόθεση του «αν ηθελε να υπάγη να  τα θεωρησωσιν ακριβώς και όποιον εύρωσιν υ­ γιες και  σύμφωνον τω δόγματι της αγιας μας Εκκλησιας, καγώ μετά  χαράς αποδεχομαι, όπερ δε αλλότριον καγώ ουκ αποδεχομαι»273.  β) Σε άλλη επιστολη του Ανθρακιτη προς τον Νεόφυτο Άρτης,  επα­ ναλαμβάνει τις ιδιες ιδεες με εκεινες της επιστολης του  προς τους προκρι­ τους των Ιωαννινων: «ειτα τους διδω και  ετερα θεολογικά να μελετώσι κα­ τά την συνηθειαν του  σχολειου, να γινωνται διακριτικοι, ποιον το αληθες και ποιον το  μη τοιούτον, καθώς και εις άλλα ποιούμεν»274.  Μετά την εμπρακτη μετάνοια του Ανθρακιτη αποκαθισταται από  την πατριαρχικη Σύνοδο. Ο Πελαγιδης αναφερει ότι το κειμενο  της «α­ παλλακτικης αποφάσεως» του Ανθρακιτη ειναι  καταχωρισμενο ως συνο­ δικό γράμμα, με ημερομηνια 1η Ιουνιου 1725, στον κώδικα Μητροπόλεως Καστοριάς 1665­1769275. Το  γράμμα απευθύνεται στον Αρχιεπισκοπο Αχρι­ δος Ιωάσαφ, στον  πρώην αρχιεπισκοπο Αχριδος Ζωσιμά και στους μητρο­ πολιτες 

και τον κληρο της Αρχιεπισκοπης Αχριδος. Σε αυτό αναφερεται  ότι του εγινε σύσταση «μηκετι αυτόν μετερχεσθαι και  παραδιδόναι ολοτε­ λώς του λοιπού εν ουδενι καιρώ και τόπω τα κατάπτυστα εκεινα και κατε­ γνωσμενα τετράδια... και ωσει  γάγγραιναν αποφυγγάνειν όλως ποτε την χρησιν και διδασκαλιαν  εκεινων»276. Φερεται ότι ο Ανθρακιτης πειθάρχησε στη Συνοδικη  απόφαση μεχρι τον θάνατό του277.  Στη Σύνοδο που εξεδωσε την καταδικαστικη απόφαση για τον Αν­ θρακιτη παρισταται και ο Ιεροσολύμων Χρύσανθος, ο οποιος  ειναι βεβαιο ότι εκτιμά τον Ανθρακιτη ως μαθηματικό και ως  γνώστη των φιλοσοφι­ κών συστημάτων278. Προηγουμενως ο  Χρύσανθος με επιστολη του ειχε  Α. Τσιγώνη, «Μεθόδιος Ανθρακιτης, Ένας πρόδρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτι­ σμού», σ. 99.274 Β. Μπόμπου­Σταμάτη, «Ο Μεθόδιος Ανθρακιτης και τα  “Τετράδια”», σ. 120.275 Σ. Πελαγιδης, «Η συνοδικη απόφαση για την  «αποκατάσταση» του Μεθόδιου Ανθρα­ κιτη», σ. 134. Υπάρχουν και πηγες που  αναφερουν ότι το κειμενο της συγκεκριμενης α­ ποφάσεως δεν ειναι γνωστό Β.  Μπόμπου­Σταμάτη, «Ο Μεθόδιος Ανθρακιτης και τα “Τε­ τράδια”», σ. 117.  273 

Σ. Πελαγιδης, «Η συνοδικη απόφαση για την «αποκατάσταση» του Μεθόδιου  Ανθρα­ κιτη», σσ. 136­137.277 Α. Τσιγώνη, «Μεθόδιος Ανθρακιτης, Ένας  πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτι­ σμού», σ. 102.  276 

Τη σχεση Χρυσάνθου και Ανθρακιτη διευκρινιζει η Π. Στάθη στη Διδακτορικη  της δια­ τριβη: Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων,  Πρόδρομος του Νεοελλη­ νικού Διαφωτισμού, σσ. 157, 158. Συγκεκριμενα  αναφερει: «Ο Χρύσανθος και ο Μεθόδιος συνδεθηκαν φιλικά τα χρόνια που  σπούδαζαν στην Πάδοβα (1697­1700). Τα ενδιαφερο­ ντά τους μάλιστα,  τουλάχιστον για τα μαθηματικά, ηταν κοινά, ώστε ν' αναπτυχθει α­  278 

73  βεβαιώσει τον Ανθρακιτη ότι θα παρευρισκόταν και αυτός ό ιδιος στη Σύ­ νοδο, την καθορισμενη ημερα, και θα τον εξεταζε, 

«μόνον εις τα της πι­  ́ στεως και πώς αν εναντιωθη τινάς, θελη  σταθη υπερμαχος»279. Αναγκάζε­ ται όμως να μην τηρησει την  υπόσχεση του και να συνυπογράψει τη συ­ νοδικη απόφαση με  την οποια καταδικάζεται ό 'Ανθρακιτης ως οπαδός του Μολινου  και ως «της του 'Επικούρου αιρεσεως... άνεχόμενος»280. Σε ε­  πιστολη του προς τους άρχοντες των Ιωαννινων ο Ανθρακιτης  γράφει για το γεγονός: «ο άνωθεν πατριάρχης κυρ Χρύσανθος,  βλεποντας την ορμην τον λαόν και φοβούμενος να μη πεση η  μεμφις κατ’επάνω του, γυριζει με την γνώμην τους και άρχισε να  με ελεγχη κατά κράτος: αλησμόνησε τας συμ­ βουλάς και τας  υποσχεσεις όπου μου εταζε»281. Μάλλον όταν οι κατηγοριες  εναντιον του Ανθρακιτη πηραν χαρακτηρα δογματικό, ό  πατριάρχης βρε­ θηκε στην ανάγκη να προφυλαχτει και  στράφηκε εναντιον του282.  Στη συνεχεια όμως καθοριστικη φαινεται να ειναι η συμβολη του Χρυσάνθου στην αποκατάσταση του Ανθρακιτη, με επεμβαση του προς τον Πατριάρχη υπερ αυτού. Αυτό το αναγνωριζει και ο ίδιος ο Ανθρακι­  μοιβαια εμπιστοσύνη και εκτιμηση. Μάρτυρας γι' αυτό ειναι η πρόταση του  Χρύσανθου στον Ανθρακιτη ν' αναλάβει το σχολειο της ιδιαιτερης πατριδας του  στα Τρικαλα της Κο­ ρινθιας. Ο Ανθρακιτης δεχεται μετά χαράς, γιατι η πρόταση  αυτη τον τιμά και φανερώ­ νει αναγνώριση της αξιας του. «Ίσως να ακούη  ολιγην ειδησιν του δούλου της εις τα μαθη­ ματικά, και κατά τούτο το μικρόν  ειμαι όλος εις την προσταγην σας. Ειθε να επετελει τούτο το αγαθόν ειç την  επιθυμητην της πατριδα, και να με επρόσταζε να επηγαινα όσον τάχος  αγαλλομενω ποδι». Η συνεργασια αυτη, όμως, τελικά δεν πραγματοποιηθηκε  και το σχο­ λειο στην πατριδα του πατριάρχη ιδρύθηκε πολύ αργότερα. Ή φημη  της διδασκαλιας του Ανθρακιτη, η οποια εγινε αιτια να κατηγορηθει απ' τη  Σύνοδο ως αιρετικός, ειχε απλω­ θει μεταξύ των μαθητών, οι όποιοι με τη σειρά  τους διεδιδαν τις θεωριες του... Γνωριζο­ ντας αυτες τις θεωριες, ό Χρύσανθος  ειναι πολύ πιθανό να αποφεύγει στενότερες σχε­ σεις με τον 'Ανθρακιτη, κι όταν το 1716 επιχειρει την περιοδεια στη Βόρεια Ελλάδα μεχρι και το Αγιον Ορος, δεν πηγαινει στην Καστοριά. Βεβαια, εκεινο τον καιρό κυριαρχει ό αυστροτουρκικος  πόλεμος και καταβάλλεται προσπάθεια απ' τους Αυστριακούς να προ­ 

σεταιριστούν τους χριστιανούς της Μακεδονιας , ώστε κάθε επισκεψη προς  εκεινα τα με­ ρη να γινεται με πολλες επιφυλάξεις. Αλλά και ό Ανθρακιτης δεν  μπόρεσε να συναντη­ σει τον Χρύσανθο, για εντελώς διαφορετικούς λόγους. Γι'  αυτό του γράφει στις 11 Μαρτι­ ου του 1717: «... Εχρην με πάντως ελθειν εις  προσκύνησιν του εμού δεσπότου προσπελάσα­ ντος τοις κλιμασιν τούτοις∙  ξύνφημι, αλλ' ώσπερ το πνεύμα πρόθυμον ουχ ούτω και η σαρξ. Δει δε και ποτε  προφασιζεσθαι πρόφασεις∙ οι άξονες ουκ εισιν ασφαλεις, το δε μηκος, ου  σμικρόν δε, οκνηρόν με πεποιηκε. Τον δεσπότην μου προσεδόκουν ελθειν, ουκ  οιδ' όπως το κωλύον συνεβη».  Α. Αγγελου, «Η δικη του Μεθόδιου Ανθρακιτη», σ. 26 στο Π. Στάθη,  Χρύσανθος Νοτα­ ράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού, σ. 158.280 Ν. Πανταζόπουλος, Κώδιξ Μητροπόλεως Σισανιου και  Σιατιστης, σσ. 123­126 στο Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης  Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Δια­ φωτισμού, σ. 158.  279 

Α. Αγγελου, «Η δικη του Μεθόδιου Ανθρακιτη», σσ. 25­28 στο Π. Στάθη,  Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού, σ. 158.282 Α. Αγγελου, «Η δικη του Μεθόδιου Ανθρακιτη», σσ. 25­ 28 στο Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 158.  281 

74  της, όπως το δηλώνει σε επιστολη του προς τον Χρύσανθο από τα Ιωάννι­ να, προς τον οποιο εκφράζει την ευγνωμοσύνη του:  «Ζώσα μενει και ε­ ναυλος τοις ωσι μου η ύπερασπιζουσά της  φωνη, και προ οφθαλμών εχω τα όσα επράξατε κοινώς τε και  ιδιως προς εμην βοηθειαν. Ομολογώ την χάριν, ου κρύπτω την  ευεργεσιαν της, αλλ' ουδε παύομαι τοις πάσι κηρύττειν ώς ει ουκ ετυχεν εν τη θλιψει μου ο μακαριώτατός μοι δεσπότης, ουκ οιδ'  όπη γης τα οστά μου εσηποντο...»283.  Αξιοπρόσεκτο ειναι ότι ο Σάθας παρατηρει «διαστρεφοντες τας  α­ φηρημενας εννοιας της υπ’ αυτού διδασκομενης φιλοσοφιας  κατεδικαζον το φιλοσοφικόν του σύστημα, ως υποκρύπτον δηθεν τας αρχάς της νεοφανούς αιρεσεως του Μολινου» και 

χαρακτηριζει τις κατηγοριες εναντιον του ως «σπερμολογιες»284.  Την προσεγγιση της αληθειας από την παρατηρηση του Σάθα  μπο­ ρει να διαπιστώσει κανεις από το ότι στα συγγράμματα του  Ανθρακιτη δεν υπηρχαν καθόλου διδασκαλιες παρόμοιες με  εκεινες του Μολινου, ού­ τε στα συγγράμματα του Μολινου  υπηρχαν διδασκαλιες παρόμοιες με αυτες που αναφερονται στην καταδικαστικη για τον Ανθρακιτη απόφαση. Επομενως, κατά τον  Χρηστου, η γνώμη ότι ο Ανθρακιτης στη διδασκαλια του  ακολουθούσε τον Μολινο ειναι βασισμενη σε παρεξηγησεις, τις  ο­ ποιες και αναλύει285:  Ο Ιερόθεος, ο οποιος άκουσε τα μαθηματα του Ανθρακιτη, και οι  σύμφωνοι με αυτόν κατηγγειλαν τον Ανθρακιτη ως οπαδό του  φιλοσοφι­ κού συστηματος του Malebranche. Στην  Κωνσταντινούπολη, οι διδάσκαλοι οι οποιοι μελετησαν τα  «τετράδια» του Ανθρακιτη, μάλλον δεν γνώριζαν ούτε τον  Malebranche ούτε τον Μολινο, με αποτελεσμα να εκλάβουν την  καταγγελια ως αναφερομενη στο σύστημα του Μολινου,  δεδομενου ότι στα «τετράδια» με τη διδασκαλια του Ανθρακιτη  δεν υπηρχε γραμμενο κανενα όνομα ξενου συγγραφεως. Οι  ιεράρχες της Πατριαρχικης Συνόδου στηριχθηκαν στη γνώμη των  διδασκάλων και, σε συνδυασμό με την άρ­ νηση του Ανθρακιτη  να ελθει να απολογηθει, την οποια ερμηνευσαν ως αναγνώριση  της ενοχης, τον καταδικασαν με αυστηρότητα.  Ειναι χαρακτηριστικη η θεση που εκφράζεται στον Σάθα: «Η ιερά  σύνοδος, αυστηρώς προς τα ζητηματα διατεθειμενη εθεώρησε  μεν τον Μεθόδιον ως μη αφεστηκότα της ορθοδοξιας, αλλ’ επι  περιορισμώ και παραδειγματισμώ των φιλοσοφούντων  απεφάνθη όπως αποτεφρωθη το φιλοσοφικόν του δοκιμιον, και  απευθυνθώσιν εγκύκλιοι πανταχού ινα  Γ. Κουρνούτος, «Σχολεια της Τουρκοκρατούμενης Καστοριάς», σ. 453 στο Π. 

283 

Στάθη,  Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτι­ σμού, σ. 159.284 Κ. Σάθας, Βιογραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων  Ελληνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινης Αυτοκρατοριας μεχρι της  Ελληνικης εθνεγερσιας, σ. 435.  Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα εργα­, σ. 36. 

285 

75  όπου αν ευρεθη αντιγραφον η τετράδιον του πονηματος τούτου  δημοσιως παραδοθη τω πυρι»286.  δ. Συμπεράσματα  Από όσα εχουν ηδη εκτεθει γινεται φανερό ότι στην περιπτωση  του Ανθρακιτη η ερμηνεια των περιπετειών του στον  εκπαιδευτικό και εκκλη­ σιαστικό χώρο ούτε απλη ειναι ούτε  μπορει να γινει με διπολικούς όρους. Εκεινο που θα μπορούσε να σημειωθει συμπερασματικά ειναι ότι επιστη­ μονας που θα  μπορούσε να συγκαταριθμηθει με τους μεγάλους ευρωπαι­ ους  επιστημονες της εποχης του και ο οποιος συνεβαλε καθοριστικά  στην εισαγωγη των Θετικών Επιστημών στην υπόδουλη Ελλάδα.  Ο ιδιος θεωρει ότι ειναι ελεύθερος «να φιλοσοφη η πλατωνικώς,  η άριστοτελικώς, η άλλως πως κατά το πιθανώτερον όπου  ημπορει, διαι ιβε­ βαιαν επιστημην ουκ εχομεν των πραγμάτων  και ότι άφ' ου ηρξατο ό λόγος του Θεού να κηρύττεται άπασα  φιλοσοφια, εθνικη επιστημη πεπαυται...», όπως γράφει στον  Νεόφυτο Άρτης287. Η ελευθερια του όμως αυτη χρειάζε­ ται να  τοποθετηθει μεσα στο τότε ισχύον πλαισιο, το οποιο, όπως  φάνηκε από τα όσα αναφερθηκαν παραπάνω, αποδεικνύει τη  θεση του Στηβεν Ράνσιμαν ότι η Εκκλησια υπηρξε, καθ’ όλη τη  διάρκεια της Τουρκοκρατιας, το «λαϊκό πανεπιστημιο» που 

διεσωσε την «ακεραιότητα του ελληνικού λαού» και μεσα σε  αυτην «αναδειχθηκαν και «προοδευτι­ κοι» λόγιοι, ενας από τους οποιους ηταν ο Μεθόδιος Ανθρακιτης, οι οποιοι παρά τις  παλινωδιες τους σε θεολογικά, φιλοσοφικά και επιστημονικά  ζητηματα, προσπάθησαν να συγκεράσουν πολλες φορες  πράγματα που θεωρούνταν αντιθετα μεταξύ τους, γεγονός που  προκαλεσε τις αντιδρά­ σεις με στόχο την προσπάθεια  διαφυλάξεως της ελληνορθοδοξιας, αυτης δηλαδη που  εξασφάλιζε και καθόριζε τη συγκεκριμενη εκεινη εποχη τον  υπόδουλο ελληνισμό»288.  Κ. Σάθας, Βιογραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελληνων, από της  καταλύσεως της Βυζαντινης Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης εθνεγερσιας, σ.  436.287 Α. Αγγελου, «Η δικη του Μεθόδιου Ανθρακιτη», σ. 36 στο Π. Στάθη,  Χρύσανθος Νοτα­ ράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού, σ. 157.  286 

Α. Καλαμάτας, «Ορθόδοξη Εκκλησια και Διαφωτισμός: ταύτιση και απόκλιση  δύο αντιτιθεμενων κόσμων. Η περιπτωση του Βενιαμιν Λεσβιου σε σχεση με τον  Ευγενιο Βούλγαρι», σ. 14, Ε. Βαρελλα, «Οι θεολογικες προυποθεσεις και οι  πρακτικες εφαρμογες των Φυσικών επιστημών κατά τους λογιους της  Θεσσαλονικης (ΙΑ ­ΙΕ  αιώνες)», σσ. 115­ 132 και Ε. Βαρελλα, «Εγχειριδια  Φυσικών Επιστημών στη Θεσσαλονικη κατά το μεταιχ­ μιο ΙΗ  και ΙΘ  αιώνος»,  σσ. 187­200.  288 

76 

Εικόνα 12. Ο Μεθόδιος Ανθρακιτης και η υπογραφη του. Πηγη: 

http://el.wikipedia.org/ 

Εικόνα 13. Εισαγωγη στη Λογικη Μεθοδιου Ανθρακιτη, Συλλογη  Γ. Ζαβι­  ρα.Πηγη: : http://el.wikipedia.org/ 

77 

 

 

Εικόνα 14. Προτομη του Ανθρακιτη, στο ομώνυμο χωριό. Πηγη:  http://www.520greeks.com/people/o­methodios­anthrakitis/ 

Εικόνα 15. Το χωριό Καμινιά στο Ανατολικό Ζαγόρι, που  μετονομάστηκε  σε Ανθρακιτης.Πηγη: http://iliochori.blogspot.gr/2011/02/blog­post_4776.html

78 

Εικόνα 16. Μεθόδιος Ανθρακιτης­Μπαλάνος Βασιλόπουλος, Οδός Μαθη­  ματικης, Βενετια, Βόρτολις, 1749. Ο τιτλος του Α' τόμου,  Βιβλιοθηκη  Ι.Μ.Βατοπεδιου.Πηγη: http://www.vatopedi.gr/wp­ content/uploads/2011/05/608­559.jpg 

79  3. Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)  Οι μελετητες του Βούλγαρη δεν φειδονται εγκωμιων στον χαρα­  κτηρισμό του διδασκάλου του Γενους. Πρωτόκλητος και  κορυφαιος των αποστόλων του ελληνικού διαφωτισμού, σταθμός μεγιστος στην ιστορια της ελληνικης παιδειας289, ο  σπουδαιότερος Έλληνας λόγιος του 18ου αιώ­ να290, πανδαημων  και χαλκεντερος συγγραφεύς, πρόμαχος της Ορθοδοξι­ ας  λαμπρός291, εις εκ των αποτελεσματικώτερον συντελεσάντων εις  την ηθικην ανάστασιν του Γενους292 ειναι μερικοι από τους  χαρακτηρισμούς που του αποδιδονται.  α. Βιογραφικά  Γεννηθηκε στην Κερκυρα. Πραγματοποιησε τις εγκύκλιες σπουδες του διπλα στον ιερομόναχο Ιερεμια Καββαδια293. Σύμφωνα με μια άποψη μαθητευσε για ενα διάστημα διπλα στον Αντώνιο  Κατηφορο294 στη Ζά­ κυνθο. Για τη μαθητεια αυτη γράφτηκε:  «Τροπη προς την επιστημονικη σκεψη, απασχόληση για την  ανάπτυξη της παιδειας, κριτικη διάθεση, αλ­ λά μαζι και γερη  χριστιανικη σκεψη ειναι από τα κύρια χαρακτηριστικά του εργου  του Κατηφορου, ο οποιος φαινεται να άφησε ζωηρά ιχνη στην  ψυχη του Βούλγαρη»295. Πιθανολογειται, επισης, ότι ο Βούλγαρης

σπούδα­ σε διπλα στον Βικεντιο Δαμοδό, στην Κεφαλονιά296.  Στη συνεχεια αναφερεται ότι σπούδασε στην Άρτα και στην  Επιφά­ νειο Σχολη στα Ιωάννινα, όπου παρακολούθησε τα  μαθηματα του Αν­ θρακιτη. Εδώ μάλλον οφειλεται η ανάπτυξη  του ενδιαφεροντος του Βούλγαρη για τις Φυσικες και  Μαθηματικες Επιστημες. Το «νεωτερικό και φιλελεύθερο πνεύμα  του Ανθρακιτη» θα αποτελεσει τη βάση για την α­ ναθεώρηση  από τον Βούλγαρη του παραδοσιακού προγράμματος σπου­ δών,  το οποιο ειχε επιβληθει από τη νεοαριστοτελικη φιλοσοφια, με  το πνεύμα «συνωδά τω συστηματι του Κορυδαλλεως»297. Στα  Ιωάννινα, με­ ταξύ 1737 και 1738 χειροτονειται διάκονος με το  όνομα Ευγενιος.  Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 57.290 Μ. Μανωλόπουλος, Βούλγαρις Ευγενιος (1716­1806).291 Κ. Σάθας, Βιογραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελληνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινης  Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης εθνεγερσιας, σ. 569.  289 

Ι. Κωνσταντινιδης, «Ευγενιος ο Βούλγαρις», σσ. 1007­1013. 

.

292  

.

293  

.

294  

.

295  

.

296  

Καθηγητης στη Σχολη της Κερκυρας, βλ. Γ. Ζαβιρας, Ελληνικόν Θεατρον, σ.  359.  Βλ. Σ. Αβούρης, «Κατηφορος Αντώνιος», σ. 453.  Ι. Κωνσταντινιδης, «Ευγενιος ο Βούλγαρις», σ. 1008.  Μια ενδειξη που συνηγορει σε αυτη την κατεύθυνση ειναι ότι ο Βούλγαρης  ειναι ο μό­ 

νος λόγιος του 18ου αιώνα που υιοθετει την προτιμηση του Δαμοδού για το  τυχώνειο α­ στρονομικό σύστημα, μια προτιμηση που εχει σημαντικες συνεπειες στη διάρθρωση του φιλοσοφικού του λόγου. Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες  διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα, σ. 268. 297  Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλα­ γών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σσ. 73­ 74. 

 

80  Οι πρόκριτοι των Ιωαννινων του χορηγούν οικονομικη ενισχυση  για σπουδες στην Ιταλια. Εκει εργάζεται ως δάσκαλος στο  «Ελληνικό Γυμνά­ σιο» της Βενετιας ενώ συγχρόνως κηρύττει  στον Ιερό Ναό του Αγιου Γε­ ωργιου της πόλεως, ο οποιος ηταν  το κεντρο των δραστηριοτητων της ελ­ ληνικης κοινότητος298. Η  δράση του αυτη τον κάνει γνωστό στους πλούσι­ ους αδελφούς  Μαρούτση, που δραστηριοποιούνται εμπορικά εκει και οι οποιοι  τον καλούν να αναλάβει, σε ηλικια 26 ετών, τη σχολαρχια της  ανα­ καινισμενης Σχολης του Επιφανειου, που μετονομάστηκε σε  Μαρουτσαια Σχολη299. Οι γνώσεις του ηταν τετοιας ευρύτητος  ώστε να χαρακτηριστει εμβιος βιβλιοθηκη της πολυμαθειας300.  Χαρακτηριστικη ειναι η εκπληκτι­ κη για την εποχη  γλωσσομάθειά του –σύμφωνα με τους βιογράφους του γνώριζε  λατινικά, γερμανικά, ιταλικά, γαλλικά, εβραϊκά, τουρκικά, αρα­  βικά και ρωσικά –301.  Η παρουσια του Βούλγαρη στη Μαρουτσαια Σχολη καταγράφεται από τον Ιωάννη Φιλημονα στο Δοκιμιον περι της Φιλικης  Εταιρειας, ως σημαντικό βημα για την ανασυγκρότηση και την  πρόοδο της παιδειας302. Πρωτοποριακη και ρηξικελευθη  θεωρειται η εισαγωγη της διδασκαλιας των θετικών επιστημών,  μεταξύ αυτών και της Αστρονομιας και χρησι­ μοποιει ακόμη και  εποπτικά μεσα. Αλλάζει το καθιερωμενο κορυδαλλικό πρότυπο.  Για πρώτη φορά, η διδασκαλια της Εισόδου Φυσικης Ακροάσεως  και του Περι Γενεσεως και Φθοράς παραχωρει τη θεση της στα  «νεα φιλο­ σοφηματα του Λωκκιου, Λεϊβνιτειου και Ουολφιου,  τα οποια σιμά του νε­  βλ. ενδεικτικά Α. Ξανθοπούλου­Κυριακού, Η Ελληνικη κοινότητα της Βενετιας  (1797­ 1866), Διοικητικη και οικονομικη οργάνωση, Εκπαιδευτικη και πολιτικη  δραστηριότητα, Σ. Ευστρατιάδης, Ο εν Βιεννη ναός του Αγιου Γεωργιου και η  298 

κοινότης των Ελληνων Οθωμα­ νών υπηκόων, Α. Καραθανάσης, «Η  εκκλησιαστικη ρητορικη στον Άγιο Γεώργιο των Ελ­ ληνων της Βενετιας (1534­ 1788), σσ. 144­145.  Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό  χώρο του 18ου αιώνα, σ. 268­269. Από τα αρχεια της Βενετιας μας  πληροφορούμεθα οι αδελφοι Μα­ ρούτσοι από τον Βούλγαρη ζητούσαν να  διδάξει «τας επιστημας ητοι λογικην, μεταφυσι­ κην, θεολογιαν εις όποιον ηθελε να σπουδάσει, και μαθηματικά, ελληνιστι και λατινιστι, θεωρών αναγκαιαν την  σπουδην της λατινικης δια την επιτυχιαν των ομοεθνών ημών σπουδαστών οι  οποιοι μεγάλως εζημιώθησαν από την μοιραιαν απώλειαν του ελληνικού  κράτους με την οποιαν απωλεσθησαν αι κύριαι βάσεις των επιστημονικών  εγγράφων». Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλαγών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 101.  299 

Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, σ. 170 στο Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες  στον ελλη­ νικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 94.301 Α. Καλαμάτας, Ευγενιος  Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλα­ γών και των  ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, 166.  300 

302 

«Ο ωφελιμότατος Ευγενιος Βούλγαρης, σαλεύσας τον βαρύν ληθαργον της  απαιδευσιας, ο Θεοτόκης, Δανιηλ, Λάμπρος Φωτιάδης, Τσελεμπης, Πρώιος,  Στεφανος και άλλοι υπηρξαν τόσοι απόστολοι της μελλούσης πολιτικης του  εθνους τύχης, εμπνευσμενοι τον θειον προς την εκπαιδευσιν της νεολαιας και  την πατριδα ερωτα» Ι. Φιλημων, Δοκιμιον Ιστορικόν περι της Φιλικης Εταιριας,  σ. 64. 

81  ωτερισμού τα ανεδειχνεν αξιοτιμητότερα η ευγλωττια και η  πολυμάθεια του ανδρός, οστις ανεμιγνυε θαυμασιως παλαιά και  καινά»303. Τα Μαθη­ ματικά του Tacquet και η Φυσικη του  Wucherer, θα αποτελεσουν επισης βασικά μαθηματα των «προς  ακρόασιν των παρ’ αυτώ μαθητιώντων»304.  Η δράση του αυτη τον φερνει σε ρηξη με τον διευθυντη της  Σχολης Γκούμα στα Ιωάννινα εκεινη την περιοδο, τον Μπαλάνο  Βασιλόπουλο. Η ρηξη αυτη κορυφώνεται το 1746, γεγονός που 

αναγκάζει τον Βούλγαρη να παραιτηθει, να εγκαταλειψει τα  Ιωάννινα και να μεταβει στην Κοζάνη, όπου, μετά από πρόσκληση εγκριτων Κοζανιτών, οι οποιοι μετεβησαν στα Ιωάννινα,  αναλαμβάνει τη σχολαρχια της εκει Σχολης. Στην Κοζάνη με­ νει  τρια χρόνια και διδάσκει αμιγώς επιστημονικά μαθηματα, κυριως ευ­ ρωπαιων φιλοσόφων, βάσει των δικών του μεταφράσεων.  Με παρεμβαση των αδελφών Μαρούτση, μετά τα τρια χρόνια  επα­ νερχεται στα Ιωάννινα και αναλαμβάνει εκ νεου τη  σχολαρχια της σχο­ λης των Ιωαννινων. Οι αντιδράσεις όμως  εναντιον του συνεχιζονται και την άνοιξη του 1753 αναγκάζεται  να εγκαταλειψει τα Ιωάννινα, με προο­ ρισμό το Άγιον Ορος.  Το πρωτοπόρο αυτό τόλμημα του Βούλγαρη, κατά την επταετη  πα­ ραμονη του στα Ιωάννινα, ειχε άμεση απηχηση στους  μαθητες του, εκ των οποιων οι περισσότεροι ιδεολογικά  στάθηκαν κοντά του305.  Η δράση του Βούλγαρη ως διδασκάλου γινεται ευρεως γνωστη  στον ελλαδικό χώρο. Γι’ αυτό, όταν «η εν Κωνσταντινουπόλει  ιερά σύνοδος επι Κυριλλου ΣΤ’ Πατριαρχεύοντος εκρινεν  ωφελιμον να συστηση σχολειον του γενους εις τον Άθωνα»  κάλεσε τον Βούλγαρη να αναλάβει τη σχο­ λαρχια «οστις μετά  της φιλοσοφιας ηδύνατο να διδάσκη τους μελλοντας κληρικούς  και ποιμενας του Χριστιανικού λαού τα υγιά δόγματα της ιεράς  ημών πιστεως. Με τιμην μεγάλην επροσκαλεσθη ο Ευγενιος εις  το Πατρι­ αρχειον (1753), εσυμφωνηθη με τον ανηκουστον τότε  διδασκαλικόν μι­ σθόν χιλιων γροσιων, και εις οικοδόμημα νεον  του Άθωνος χωρούν περι­  Κ. Κούμας, Ιστοριαι των ανθρωπινων πράξεων, σ. 560, Μ. Πατηνιώτης,  Απόπειρες δια­ μόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου  αιώνα, σ. 270.304 Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση  των πολιτισμικών αλλα­ γών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ.  303 

102.  Μαθητες του Βούλγαρη υπηρξαν, μεταξύ άλλων, ο Μονεμβασιτης Ιγνάτιος  Κεμιζος, ο Νεόφυτος Καυσοκαλυβιτης, ο Σιατιστινός δάσκαλος Μιχαηλ  Παπαγεωργιου, ο Κυπρια­ νός ο Κύπριος μετεπειτα Πατριάρχης Αλεξανδρειας, ο  λόγιος Μητροπολιτης Θεσσαλονι­ κης Δαμασκηνός, ο Αγάπιος από τη Γαλάτιστα, δάσκαλος και διευθυντης στην Αθωνιά­ δα μετά τον Βούλγαρη, ο Χριστόφορος  Προδρομιτης, διαπρεπεστατος λόγιος και συγ­ γραφεας μελετών σχετικών με το  Κανονικό Δικαιο, ο λόγιος μοναχός Βησσαριωνας από τη Ραψάνη, ο Αναστάσιος  Μουσπινιώτης, μεγάλος διερμηνεας στην Κωνσταντινούπολη, ο Θεόφιλος  Παπαφιλης, σημαντικός λόγιος ιεράρχης Επισκοπος Καμπανιας και ο Θεό­ δωρος Αναστασιου Καβαλιώτης, λαμπρός δάσκαλος στη Νεα Ακαδημια της Μοσχόπο­  λης. Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλ­ λαγών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 104  κ.ε.  305 

82  που 500 μαθητάς εστάλθη εις την νεαν καθεδραν του»306. Με νεο  σιγιλιό του που απεστάλη στο Ορος τον Ιούλιο του 1753 ο  πατριάρχης χαρακτηρι­ ζει τον Βούλγαρη «άνδρα πεπαιδευμενον  και λόγιον και παντοδαπαις ε­ πιστήμαις κεκοσμημενον και  γεγυμνασμενον και δυνάμενον παιδεύσαι τους μαθητάς ου  μόνον την γραμματικην και την λογικην τεχνην, αλλά και την  φιλοσοφιαν και τας μαθηματικάς επιστημας ναι μην και την θεο­  λογιαν και όσα εις την ηθικην φιλοσοφιαν ανηκουσιν»307.  Στην Αθωνιάδα ο Βούλγαρης προσπαθει να αναμορφώσει και να  αναβαθμισει το περιεχόμενο του προγράμματος σπουδών στους  τομεις της φιλοσοφιας και των μαθηματικών. Εδώ ολοκληρώνει  τη Λογικη του, που προοριζεται να εκτοπισει τη διδασκαλια της  κορυδαλικης λογικης308. Στην απόρριψη του αριστοτελικού  κύρους εντάσσεται η όλη του προσπά­ θεια της αναπτύξεως των  φυσικών επιστημών και ετσι εξηγειται και η χαρακτηριστικη του  κινηση να τοποθετησει στην πρόσοψη της Σχολης την 

παράφραση ρησεως του Πλάτωνα «Γεωμετρησων εισιτω, ου  κωλύω, τω μη θελοντι συζυγώσω τας θύρας»309  Το πρόγραμμά του περιλαμβάνει την Εισαγωγη εις τη Φιλοσοφια  του W. J. 'sGravesande, την Εισαγωγη εις τη Μεταφυσικη του A.  Genovesi, τα Στοιχεια Αριθμητικης του C. Wolff, τα Στοιχεια  Γεωμετριας του A. Taquet, τη Φυσικη του J.Fr. Wucherer και το  Περι συστηματος του παντός (το τελευταιο υποστηριζεται ότι  αποτελει μετάφραση της τεταρτης πραγ­ ματειας του εργου  Philosophia Sensuum Mechanica Methodice Tractata του  Fortunato de Brescia, με τον τιτλο «De systemate Universi»)310. Για τις ανά­ γκες του εκπαιδευτικού προγράμματος της Σχολης  αρχιζει το μεταφρα­ στικό του εργο βάζοντας τις βάσεις για την  εκδοση στη συνεχεια των δι­ κών του εργων311. Το πληθος των  μαθηματαριων και των αντιγράφων που σώζονται μεχρι σημερα  μαρτυρει τη διάδοση της διδασκαλιας του Βούλ­ γαρη και την  κεντρικη θεση που αρχιζουν να καταλαμβάνουν στο φιλο­  Κ. Κούμας, Ιστοριαι των ανθρωπινων πράξεων, σ. 561.307 Α. Καλαμάτας,  Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλα­ γών και  των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 125.308 «Εις όλην την Ελλάδα  υπερενικησεν η φιλοσοφια του Ευγενιου. Οι εις την Αθωνιάδα σχολην  μαθητεύσαντες εδιδασκαν την Λογικην του χειρόγραφον. Η εις το σύγραμμα  τούτο εμφαινομενη πολυμάθεια, ο καινοπρεπης και σοβαρός ελληνισμός, η  αντιπαρά­ θεσις των νεωτερων θεωριών προς τα παλαιάς, εκυριευσαν γενικώς  τα γνώμας. Και ηρ­ χισαν όλοι οι σπουδασται να μην ζητώσιν άλλην, ει μη την  Λογικην του Ευγενιου», Κ. Κούμας, Ιστοριαι των ανθρωπινων πράξεων, σ. 566.309  Μ. Τερδημου, «Γεωμετρια versus Άλγεβρας. Αρχαιοελληνικά και Δυτικά  Μαθηματικά, σ. 1.310 Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού  λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα, σ. 272.311 Α. Καλαμάτας, Ευγενιος  Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλα­ γών και των  ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 127.  306 

83 

σοφικό στοχασμό της εποχης οι νεότερες επιστημονικες και  φιλοσοφικες ιδεες.  Η Σχολη λειτουργούσε σε δύο βαθμιδες, την κατώτερη και την α­  νώτερη. Στην ανώτερη διδάσκονταν η Λογικη, τα Μαθηματικά, η  Αριθμη­ τικη, η Γεωμετρια, η Φυσικη, η Κοσμογεωγραφια, η  Φιλοσοφια, η Μετα­ φυσικη και τα Λατινικά. Την ευθύνη της  διδασκαλιας αυτών των μαθημά­ των την ειχε αποκλειστικά ο  ιδιος ο Βούλγαρης312.  Η εντονη παρουσια του Βούλγαρη στο Άγιον Ορος, καθώς επισης  η ευφυΐα, η ευρυμάθεια και η εντυπωσιακη κατάρτιση του σε  ενα μεγάλο φάσμα επιστημονικών κλάδων, προσηλκυσε πληθος  μαθητών από όλα τα μερη της ηπειρωτικης και της νησιωτικης  Ελλάδας, καθώς επισης και από τη Μ. Ασια και την ευρύτερη  περιοχη της βαλκανικης χερσονησου313. Με­ ταξύ αυτών και ο  βασικώτερος εκπρόσωπος της Ορθόδοξης θεολογικης σκεψεως  στην εποχη του, ο Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος, ο οποιος αξιζει να  σημειωθει ότι, κατά τη μαθητεια του στην Αθωνιάδα, αλλά και  κατά τη μετεπειτα διδακτικη και συγγραφικη του δράση, ποτε δεν ηρθε σε αντιπα­ ράθεση με τον Βούλγαρη και μάλιστα, αρκετά  χρόνια αργότερα, στη δια­ μάχη του Βούλγαρη με τον Ψαλιδα,  υπερασπιζεται τον δάσκαλο ́ του314.  Την εποχη αυτη εκδηλώνεται και η πληρης αντιθεση του με τον  Μπαλάνο Βασιλόπουλο, η οποια ξεκινησε από τη θητεια τους σε  Σχολες των Ιωαννινων. Στην τωρινη περιπτωση η διαφωνια τους  ειναι καθαρά επιστημονικη. Πρόκειται για τη γνωστη γεωμετρικη  εριδα, που ως αφορμη ειχε την ανακοινωση του Μπαλάνου ότι  βρηκε τη λύση του λεγόμενου Δηλιου προβληματος, την οποια  ανεθεσε μάλιστα στον παλαιό μαθητη του Νικόλαο Ζερζούλη315,  που τότε σπούδαζε στην Μπολόνια, να γνωστο­  Ν. Γιαννακούλης, «Προγράμματα Ανωτερων Σχολειων στον αιώνα των 

312 

Φώτων», Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλαγών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα., σ. 129­ 130.313 Από την αλληλογραφια του Βούλγαρη μαθαινουμε ότι στα 1753­1754  φοιτούν 70 μα­ θητες ενώ το 1756 οι μαθητες ξεπερνούν τους 100. Α. Αγγελου,  «Το χρονικό της Αθωνιά­ δας», σσ. 84­105, Αθηνα στο Α. Καλαμάτας, Ευγενιος  Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλαγών και των  ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 134­135.  Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλα­ γών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 142. 315  Ο Νικόλαος Ζερζούλης διαδεχθηκε τον Ευγενιο Βούλγαρη στη σχολαρχια της  Αθω­ νιάδας. Παρά το ότι η συμβολη του ειναι σημαντικη στη διάδοση των  νεων επιστημονι­ κών θεωριών στην εποχη του, διδάσκοντας στην Αθωνιάδα και στην «Αυθεντικη» Σχολη του Ιασιου, παρεμεινε άγνωστος και χωρις συστηματικη μελετη του εργου του μεχρι πρό­ σφατα. Ασκει εντονη κριτικη σε όσους  θεοποιούν τον Αριστοτελη λεγοντας ότι κριτηριο πρεπει να ειναι η αληθεια και  ότι δεν μπορει ο Αριστοτελης να ειναι «ο δεκατος τριτος Απόστολος η ο πεμπτος  Ευαγγελιστης η ο τεταρτος Ιεράρχης», Κ. Κούγκας, Η διδασκαλια των Φυσικών  Επιστημών στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα του Ελληνισμού κατά την μετεπανα­  στατικη περιοδο (1821­1940), σσ. 33­34, Κ. Πετσιος, «Νικόλαος Ζερζούλης ca  (1710­1773) και Petrus van Musschen broek (1692­1761) ­νεα στοιχεια», σσ. 48­ 96, Λ. Μπενάκης, «Από την ιστορια του μεταβυζαντινού αριστοτελισμού στον  ελληνικό χώρο. Αμφισβητηση και  314 

84  ποιησει στις ιταλικες και άλλες ευρωπαϊκες ακαδημιες. Ο  Βούλγαρης ενε­ πλάκη στην παραπάνω εριδα, γνωριζοντας την  πραγματεια του Μπαλά­ νου από τον εκ Μετσόβου δάσκαλο  Τρύφωνα με σπουδες στην Πάντοβα316, διάδοχό του στη  Μαρουτσαια Σχολη317. Ο Βασιλόπουλος, που μόνον στοι­ χειώδη  Γεωμετρια γνώριζε, νόμισε ότι ελυσε το πρόβλημα: «Δύο  ευθειών δοθεισών, δύο μεσας αναλόγους ευρειν κατά συνεχη  γεωμετρικην αναλο­ γιαν». Ο Βούλγαρης, ο οποιος γνώριζε  Ανώτερα μαθηματικά, αντεκρουσε τη συγκεκριμενη λύση318. Το  ζητημα αυτό αναπτύσσεται στη συνεχεια, με­ τά την παράθεση 

των βιογραφικών στοιχειων για τους Κοσμά Μπαλάνο και  Μπαλάνο Βασιλόπουλο.  Σειρά ιδεολογικών αναταραχών και συγκρούσεων αναγκάζει τον  Βούλγαρη, τον Ιανουάριο του 1759, να παραιτηθει από τη  διεύθυνση της Αθωνιάδας. Μετά όμως μόλις λιγους μηνες, τον  Νοεμβριο του 1759, κα­ λειται να αναλάβει τη σχολαρχια της  Πατριαρχικης Ακαδημιας στην Κωνσταντινούπολη319, γεγονός που συνοδεύεται από εκδοση πατριαρχι­ κης επιστολης, στην οποια  αναφερεται ότι «συνεκροτηθη εν τη βασιλευ­ ούση των πόλεων  κοινόν φροντιστηριον, εις παράδοσιν των θύραθεν επι­  στημονικών και της καθ’ ημάς ιεράς θεολογιας, εν ω  αποκατεστάθη κα­ θηγεμών και διδάσκαλος ο οσιώτατος και  σοφολογιώτατος κυρ­Ευγενιος, ανηρ σοφώτατος και  πολυμαθεστατος, καθ’ α διά μακράς πειρας εγνώ­ σθη»320.  Ο Βούλγαρης επιχειρει να εφαρμόσει στην Πατριαρχικη  Ακαδημια, σχολη η οποια κατά κύριο λόγο προορίζεται για την  αναπαραγωγη των ανώτερων στελεχών του κληρου, το  μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα που α­ κολούθησε στην Αθωνιάδα.  Επιζητει να ανατρεψει το σύστημα του αρι­ στοτελισμού του  Θεοφιλου Κορυδαλεα, πάνω στο οποιο η Πατριαρχικη Ακαδημια  για δύο σχεδόν αιώνες στηριζε το εργο της, με πιο ώριμο τώρα  υπεράσπιση του φιλοσόφου στον 18ο αιώνα. Νικόλαος Ζερζούλης–Δωρόθεος  Λεσβιος», σσ. 416­452.316 «Έτος 1749. Αριθμ. 1498. Triphonas Singelus monacus  basilianus filius quondam Demetrii Epirus anno 2o no 46» Βλ. Γ. Πλουμιδης, Αι  πράξεις εγγραφης των Ελληνων σπουδαστών του Πανεπιστημιου της Παδούης,  σ. 316 στο Ν. Γιαννακούλης, Πρώιμος ελληνικός διαφω­ τισμός­η εκπαιδευτικη  συμβολη του Ευγενιου Βούλγαρη, σ. 9.  Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλα­ γών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 146. 318  Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 60.319 Η  Πατριαρχικη Σχολη της Κωνσταντινουπόλεως ιδρύθηκε από τους πατριάρχες  Ιερο­ σολύμων Νεκτάριο και Κωσταντινουπόλεως Διονύσιο Γ , με χορηγια του  317 

πλούσιου γου­ νεμπορου από την Καστοριά Μανολάκη Καστοριανού.. Η Σχολη  χορηγούσε και υποτρο­ φιες με στόχο να καλύψει τις ανάγκες του Γενους για τη  στελεχωση της Εκκλησιας και να μορφώσει αποφοιτους ικανούς να «ηγηθούν  της παιδευτικης εξορμησεως ανά την υπόδουλον χώραν». Α. Καραμανιδου,  Νεκταριου Πατριάρχου Ιεροσολύμων Ομιλιάριον  Τ. Γριτσόπουλος, Πατριαρχικη Μεγάλη του Γενους Σχολη, τ. Α , σ. 388, στο Μ.  Μ. Πα­ τηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό  χώρο του 18ου αιώ­ να, σ. 273.  320 

85  τρόπο, σταδιακά παραμεριζοντας τα αριστοτελικά κειμενα. Στο  πλαισιο αυτό εντάσσεται και η διδασκαλια των θετικών  επιστημών, των Μαθημα­ τικών, της Γεωμετριας, της Φυσικης,  της Κοσμογραφιας. Επιχειρει να θε­ σει ενα νεο εκπαιδευτικό  πρότυπο και να αναβαθμισει τη διδασκαλια της αριθμητικης και  της γεωμετριας, εισάγοντας τη διδασκαλια των εργων του Wolff  και του Taquet, τα οποια ειχε μεταφράσει κατά το διάστημα της  προηγούμενης θητειας του στην εκπαιδευση321. Αποτυγχάνει  όμως στην προσπάθειά του αυτη. Μελετητες του όμως  αναφερουν ότι ο χαρακτηρας του επιζητούσε τις ρηξεις. Δεν όταν εύκολος άνθρωπος και η παρουσια του προκαλούσε αντιζηλιες.  Γι’ αυτό κι από όλες τις θεσεις άπου βρεθηκε ως δάσκαλος δεν  αποχώρησε με ομαλό τρόπο322. Έτσι τον Απριλιο του 1761  παραιτειται και εγκαθισταται στο σπιτι του Γρηγοριου Γκικα, Δρα­ γουμάνου της Υψηλης Πύλης και μετεπειτα διαδοχικά ηγεμόνα  της Μολ­ δοβλαχιας και της Βλαχιας323, στο οποιο, την ιδια εποχη, φιλοξενειται και ο Νικηφόρος Θεοτόκης. Το πρόγραμμα σπουδών της Πατριαρχικης Ακα­ δημιας άσκησε μεγάλη επιδραση σε  αρκετά ανώτερα σχολεια του τουρκο­ κρατούμενου  Ελληνισμού324.  Στη συνεχεια εγκαθισταται στη Λειψια, όπου επιδιδεται με θερμη

στην εκδοση διδακτικών και επιστημονικών εργων του, που κατά  κανόνα προερχόταν από το ενδιαφερον του για τις θετικες  επιστημες και ιδιαιτε­ ρα τα Μαθηματικά. Πρώτα εκδιδει τη  Λογικη του και στη συνεχεια τη με­ τάφραση του εγχειριδιου  Elementa arithmeticae et geometriae του γερμανού μαθηματικού  Johann Andreas von Segner με τιτλο Των μαθηματικών στοι­  χειων αι πραγματειαι αι αρχοειδεσταται. Το εργο αποτελει ενα  υψηλού ε­ πιπεδου μαθηματικό σύγγραμμα, το οποιο  προοριζεται για διδακτικη χρηση. Ο Βούλγαρης δεχθηκε κριτικη  για την απόσταση που υπάρχει α­ νάμεσα στο επιπεδο και το  ύφος γραφης του βιβλιου από τη μια και των  Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό  χώρο του 18ου αιώνα, σ. 275.322 Ειναι χαρακτηριστικη η αναφορά του ιδιου του  Βούλγαρη, σε επιστολη του προς τον Νεόφυτο Καυσοκαλυβιτη: «Εγηράσαμεν,  αδελφε Νεόφυτε, το νεανικόν εκεινο και ενθερμο φιλερι και φιλελεγκτικόν και  (δεν ξεύρω πώς άλλως αγαπάς να το ονομάσω) εκτόπως φι­ λότιμον και  πρόχειρον εις τας κατά των άλλων καταφοράς και μεμψεις και διαβολάς, και­  ρός ειναι να αποψυγη εν ημιν και να παύση», στο Α. Καλαμάτας, Ευγενιος  Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλαγών και των  ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 9, βλ. και Α. Καλαμάτας, Ευγενιος  Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλαγών και των  ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 170.  321 

Από την οικογενεια των ευγενών με καταγωγη από τους Ζερβάτες της Βορειου Ηπει­ ρου, ο Γρηγόριος Γκικας ο Γ  υπηρξε δραγουμάνος της Υψηλης Πύλης, ενα  ειδος Υπουρ­ γού εξωτερικών της εποχης, με σπουδες στις μεταφραστικες  σχολες του εξωτερικού, βλ. Ι. Τσοκώνα, «Φαναριώτες Δραγουμάνοι».  323 

Κ. Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεια στην περιοδο της οθωμανικης κυριαρχιας,  σ. 74, στο Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλαγών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σσ. 168­ 169.  324 

86  αναγκών της εκπαιδεύσεως της εποχης από την άλλη. Ο Ιώσηπος 

Μοισιό­ δαξ, ο οποιος χαρακτηριζεται ως ο πιο ενθερμος  προπαγανδιστης της ει­ σαγωγης των μαθηματικών στην  εκπαιδευση, γράφει: «Ο μεγας Ευγενιος εκοπιασε πάντως  μεγάλως μεταγλωττιζων τον ειρημενον συγγραφεα, πλην  εκοπιασε προς δόξαν μόνον του Σεγνεριου, ουχι όμως και προς  όφε­ λος του Γενους»325.  Ο Βούλγαρης τη στιγμη αυτη απολαμβάνει μεγάλης  δημοσιότητος στο χώρο της Ανατολης, και όχι μόνον, διότι  συγκεντρώνει πληθος επιθυ­ μητών χαρακτηριστικών: «άρτιες  σπουδες σε διακεκριμενους δασκάλους του πρώτου μισού του  18ου αιώνα, γόνιμο και πρωτοποριακό διδακτικό εργο σε  ονομαστά εκπαιδευτικά κεντρα, πληρης αντιθεση εναντι του Πα­  πισμού και της προελασης των Ρωμαιοκαθολικών στην Ανατολικη Ευρώ­ πη»326. Το κλιμα ειναι ευνοϊκό για να δεχθει τιμητικη  πρόσκληση από την τσαρινα της Ρωσιας το 1771 να μεταβει και  να ενταχθει στο πνευματικό κλιμα της αυλης της. Εκει αρχιζει μια νεα σταδιοδρομια, ως αυλικός και αξιωματούχος της ρωσικης  αυλης. Τεσσερα χρόνια μετά την εγκατάσταση του στην  Πετρούπολη χειροτονειται, στη Μόσχα, αρχιεπισκοπος Σλαβινι­  ου και Χερσώνος. Το επόμενο ετος φεύγει για την Παλτάβα, όπου βρισκε­ ται η εδρα της αρχιεπισκοπης. Κατά την παραμονη του  εκει φροντιζει, με­ ταξύ άλλων, για την ιδρυση σχολειου, όπου  παραδιδονται και σεμινάρια ελληνικών σπουδών, και καλει το  φιλο και συμπατριώτη του Νικηφόρο Θεοτόκη να αναλάβει  επικεφαλης των σεμιναριων. Τα νεα του καθηκο­ ντα δεν του  επιτρεπουν την αφοσιωση στο συγγραφικό και μεταφραστικό του εργο. Το 1779 ζητά απαλλαγη από τα καθηκοντά του και οριζει  διάδο­ χό του τον Νικηφόρο Θεοτόκη. Μια δεκαετια μετά  επιστρεφει στην Πε­  Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. 43, Μ.  Πατηνιώτης, Α­ πόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό  325 

χώρο του 18ου αιώνα, σ. 277. Και η κριτικη του Αθανασιου Ψαλίδα, δεκαπεντε  χρόνια αργότερα, την ιδια άποψη απηχει: «Αυτός εκοπιασε τόσον καιρόν... διά  να γινη δούλος ενός... Γερμανού Μαθηματικού, με­ ταφράζοντας... την νηστικην, ξηράν και ισχνην Αριθμητικη, και Γεωμετριαν» Α. Ψαλι­ δας, Καλοκινηματα, σ.  19 στο Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λό­ γου στον  ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα, σ. 277.  Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλα­ γών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 183  Ενδεικτικό της εκτιμησεως την οποια εχαιρε ειναι και η πρόσκληση του από τον  Φρειδερικο της Πρωσιας στην αυλη του (1772) στο Βερολινο. Εκει φημολογειται  ότι συνεβη και το εξης χαρακτηριστικό περιστα­ τικό: Ο Βούλγαρης γνώρισε στο  Βερολινο τον Βολταιρο, με τον οποιο συζητησε πολλά θεολογικά και φιλοσοφικά θεματα. Ο Βολταιρος, μια μερα που ηταν κι οι δύο προσκε­ κλημενοι στο  βασιλικό δειπνο, άνοιξε μια συζητηση για τη νηστεια των ορθοδόξων και  ρώτησε ειρωνικά τον φαινομενικά απλοϊκό και φτωχό Ευγενιο πώς αυτός, ενας  σοφός και θετικός επιστημονας, ασπάζεται τετοιου ειδους δεισιδαιμονιες, όπως  η νηστεια. Τότε ο Βούλγαρης απάντησε στον ορθολογιστη Γάλλο διανοούμενο:  «Ει μεν τα παρά σου λε­ γόμενα εισιν ορθά, εγώ ο άλλως φρονών δεν  βλάπτομαι ει ορθά άπερ εγώ φρονώ, τότε οποια τιμωρια διαδεξεται σε τον  εναντια φρονούντα;» Β. Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες  θετικοι επιστημονες από το 1453 εως το 1821, σ. 72.  326 

87  τρούπολη, όπου και παραμενει μεχρι τον θάνατό του, στο  μοναστηρι Αλε­ ξάνδρου Νεφσκι, και ασχολειται κυριως με  θεολογικες μελετες, εκδόσεις και μεταφράσεις κειμενων της  κλασικης και λατινικης γραμματειας.  β. Συγγραφικό εργο  Το συγγραφικό εργο του Ευγενιου Βούλγαρη χαρακτηριστηκε  «τε­ ράστιο σε εκταση, πληθωρικό, πολυεπιπεδο και καλύπτει  όλα τα πεδια του επιστητού: Θεολογια, Φιλοσοφια, Φιλολογια,  Μουσικη, Γεωγραφια, θετικες και φυσικες επιστημες. Υπ’ αυτην  την εννοια, ειναι ορθη η εκτι­ μηση του B. Knös, ο οποιος τον 

χαρακτηριζει ως τον πιο μορφωμενο λόγιο του 18ου αιώνα.  Τούτη η γόνιμη συγγραφικη παραγωγη τον εκανε εναν εκ των  πολυγραφότερων λογιων του 18ου αιώνα»327.  Πληρης καταγραφη του συγγραφικού εργου του Βούλγαρη μεχρι  σημερα δεν εχει γινει, δεδομενων των δυσκολιών που συναντούν οι επι­ χειρουμενες προσπάθειες328. Παρ’όλα αυτά, η ταξινόμηση  τους σε εργα πρωτότυπα και σε μεταφράσεις δινει τη  δυνατότητα να διαφανει και ο ό­ γκος της συγγραφικης του  δράσεως και η πολυπραγμοσύνη του, μαρτυ­ ρούμενη εμμεσα  από την πολυμάθειά του329.  Ως πρωτότυπα εργα καταγράφονται330:  1. Αδολεσχια φιλόθεος ητοι της αναγνώσεως της ιεράς μοσαϊκης. 

2 τόμοι. Βιεννη, 1801.  2. Ανάκρισις περι Νικηφόρου του Βλεμμιδου. Λειψια, 1784 

(Περιεχεται στον τριτο τόμο συλλογικης εκδόσεως των  εργων του Ιωσηφ Βρυεννι­ ου από τον Βούλγαρη).  3. Αντιπληκτισμός γραμματικού και φιλοσόφου. Ανεκδοτο.  4. Απόκρισις ορθοδόξου τινός προς τινά αδελφόν ορθόδοξον περι 

της των καθολικών δυναστειας, και περι του τινες οι σχισται και οι σχισματικοι και οι εσχισμενοι και περι της  βαρβαρικώς λεγομενης ουνιας και των ουνιτών, και περι  του πώς δει τους ορθοδόξους απαντάν τη των καθολι­ κών  τυραννια. Χάλη – Μαγδεμβούργο, 1775331.  5. Τα Αρεσκοντα τοις φιλοσόφοις, ητοι τα περι των φύσει όντων 

φιλοσο­ φούμενα... Βιεννη, 1805.  327 

B. Knös, Histoire de la littérature néo­grecque, p. 511 στο Α. Καλαμάτας,  Ευγενιος Βούλγα­ ρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλαγών και 

των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα., σ. 221.328 Α. Καλαμάτας, Ευγενιος  Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλα­ γών και των  ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 221 κ.ε.  Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλα­ γών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 232. 330  Μ. Πατηνιώτης – Β. Σπυροπούλου, Βούλγαρης Ευγενιος.331 Ο Βούλγαρης  αναφερει ως δικό του το εργο αυτό στον προσωπικό κατάλογο των ερ­ γων του,  ενώ από τον Legrand, γάλλο ακαδημαϊκό, φιλόλογο και ελληνιστη συγγραφεα,  θεωρειται ότι συγγραφεας του ειναι ο Νικηφόρος Θεοτόκης. Μ. Πατηνιώτης – Β. Σπυρο­ πούλου, Βούλγαρης Ευγενιος.  329 

88  6. «Breves Adnotatiunculae, in numero 68». Ανεκδοτο. (Στα 

λατινικά. Α­ ναφερεται από τον Βούλγαρη στον αυτόγραφο  κατάλογο των εργων του).  7. «Contra existementem se solvissa per elementarem geometriam 

problema: ‘Datis duabus rectis lineis, invenire duas medias in proportione continua’». Ανεκδοτο. (Αναφερεται από τον  Βούλγαρη στον αυτόγρα­ φο κατάλογο των εργων του. Δεν  γνωριζουμε αν γράφτηκε στα λατι­ νικά η στα ελληνικά).  8. Διατριβη περι της ευθανασιας. Αγια Πετρούπολη, 1804.  9. Εκατονταετηρις των από Χριστού Σωτηρος ενανθρωπησαντος. 

Λειψια, 1805.  10.

Επι τη πανενδόξω ειρηνη ην η αεισεβαστος, ευτυχης,  ευσεβης, μεγάλη πασών των ρωσσιών αυτοκράτωρ  Αικατερινα Β’ μετά πολλάς και μεγά­ λας ας διά τε της και  θαλάσσης ηρατο νικης, τοις οθωμανοις εχαρισατο. Αγια  Πετρούπολη, 1774. 

11.

Επι τοις παναισιοις και πανολβιοις βασιλικοις γάμοις του 

αυτοκρατορι­ κού ύψους Παύλου Πετριδου δουκός  μεγάλου ρωσσιας μετά της γαλη­ νοτάτης λανδγραβιιδος  δάρμσταδ Ναταλιης Αλεξιεβνης. Αγια Πετρού­ πολη, 1773.  12.

«‘Επικρισις’ ad Binas Philosophicas Questiones ex operibus  philosophicis doctissimis Theophanis Procopovitz».  Ανεκδοτο. (Αναφερεται από τον Βούλγαρη στον αυτόγραφο  κατάλογο των εργων του). 

13.

Επιστολη περι φιλιας. Κωνσταντινούπολη, 1850. 

14.

Επιστολη ́ του σοφωτάτου κυριου Ευγενιου αρχιεπισκόπου  πρώην σλα­ βωνιου και χερσώνος. Τριεστη, 1797. 

15.

Ευχαριστια προς την μεγάλην κυριαν και τρισσεβαστον των  ρωσσιών αυτοκράτορα Αικατεριναν Β’ εκφωνηθεισα επ’  εκκλησιας ενώπιον του αυτοκρατορικού θρόνου αυτης.  Μόσχα, 1775. (Στην ιδια εκδοση περι­ λαμβάνεται και ο  λόγος του Βούλγαρη προς τον Πλάτωνα Λεβσιν,  Μητροπολιτη Μόσχας, με τιτλο: Προσλαλια προς τον  πανιερώτατον και σοφολογιώτατον αρχιεπισκοπον  μοσχοβιας κύριον Πλάτωνα). 

16.

«Γενεαλογικός κατάλογος των Οθωμανών Σουλτάνων».  Μόσχα, 1812. (Περιλαμβάνεται στην εκδοση Επιτομη της  Ιστοριας Γεωργιου του Κα­ στριώτου του επονομασθεντος  Σκεντερμπεη Βασιλεως της Αλβανιας). 

17.

Istoricheskoe rozyskanie o vremeni kreshcheniia rosiiskoi  velikoi kniagini Ol’gi. Αγια Πετρούπολη, 1792. (Διγλωσση  εκδοση, λατινικη­ρωσικη. Το πρω­ τότυπο εργο γράφτηκε  από τον Βούλγαρη στα λατινικά). 

18.

Κριτικαι επιστάσεις. Επι των υπομνηματικών παρεκβολών 

του σοφολο­ γιωτάτου εν Ιεροδιακόνοις Νεοφύτου των εις  το τεταρτον της Γραμμα­ τικης Θεοδώρου του Γαζη. Βιεννη,  1806.  19.

«Κύκλος ποιητικών αθυρματιων». Ανεκδοτο. 

20.

Η Λογικη εκ παλαιώντε και νεωτερων συνερανισθεισα.  Λειψια, 1766. 

89  21.

«Λόγος εκφωνηθεις κατά την ημεραν του αγιου Ανδρεου  του Πρωτο­ κλητου». Αθηνα, 1838. 

22.

Ορθόδοξος Ομολογια ητοι πιστεως εκθεσις κατά την του  Χριστού αγιαν καθολικην, αποστολικην και ανατολικην  εκκλησίαν. Άμστερνταμ, 1767. 

23.

«Otvet mitropolitu rimsko­katolicheskoi tserkvi Stanislavu  Sestrentsevichu na vopros ego, ‘Kakim iazykom govorili  drevnie sarmaty’?». 1805. (Το πρωτότυπο κειμενο γράφτηκε  στα ιταλικά. Ανα­ φερεται από τον Βούλγαρη στον  αυτόγραφο κατάλογο των εργων του). 

24.

Περι συστηματος του παντός επιτομος εκθεσις σαφώς ως  οιόν τε εκ δι­ αφόρων φιλοσόφων. Βιεννη, 1805. 

25.

Περι των μετά το σχισμα αγιων της ορθοδόξου ανατολικης  εκκλησιας και των γινομενων εν αυτη θαυμάτων. Επιστολη  προς Πετρον τον Κλαιρκιον. Αθηνα, 1844. 

26.

Πραγματεια περι μουσικης. Τριεστη, 1868. 

27.

«Problematis Censura». Ανεκδοτο. 

28.

Σχεδιασμα de Zichis ad Czechos designandos extorsis: Tum 

de erroribus a P. Dobnero in lingua commissis. Λειψια, 1772. 29.

Σχεδιασμα περι της ανεξιθρησκειας. Λειψια, 1768.  (Περιλαμβάνεται στη μετάφραση του εργου του Βολταιρου  Περι των διχονοιών...). 

30.

Στοχασμοι εις τους παρόντας κρισιμους καιρούς, του  Κράτους του Ο­ θωμανικού. Αγια Πετρούπολη, 1772. 

31.

«Στοιχεια Αλγεβραϊκά». Ανεκδοτο. 

32.

Στοιχεια της μεταφυσικης. Βενετια, 1805. 

33.

Θεολογικόν. Βενετια, 1872. 

34.

Βιος του Μακαριου Θεοδωριτου, Επισκόπου Κύρου. Χάλλη,  1768­1775. (Περιλαμβάνεται στον πρώτο τόμο των  Σωζομενων του Θεοδωριτου, που επιμεληθηκε ο  Βούλγαρης). 

35.

Βιβλιάριον κατά Λατινων εχον όνομα εγκύκλιος επιστολη.  Κωνσταντι­ νούπολη, 1756. 

36.

«Zapiska o luchshem sposobe vossoedineniia uniatov s  pravoslavnoiu tserkov’iu». 1887. (Το αρχικό κειμενο,  γραμμενο στα ελληνικά, παρε­ μεινε μεχρι σημερα  ανεκδοτο. Έχει εκδοθει μόνο η ρωσικη του μετά­ φραση). 

γ. Η επιστημονικη του σκεψη  Ο Βούλγαρης, μεσα από όλο του το συγγραφικό εργο, στόχευε  στην αναμόρφωση της παιδειας του υπόδουλου Ελληνισμού.  Εργάστηκε ως δά­ σκαλος, ως συγγραφεας, ως μεταφραστης και  προσπάθησε να μεταφερει τις ιδεες της σύγχρονης του 

επιστημης στο Γενος εχοντας συναισθηση της  90  πνευματικης του καταστάσεως332. Η επιστημονικη του  αναγνώριση φαινε­ ται και από το ότι στις 3 Απριλιου του 1788  εξελεγη μελος της Βασιλικης Εταιρειας στο Λονδινο, μαζι με  άλλους 12 ξενους μεταξύ των οποιων και ο Antoine Lavoisier, ο  θεμελιωτης της σύγχρονης χημειας. Ο Βούλγαρης υ­ πηρξε ο  μόνος μεχρι σημερα Έλληνας μελος της Βασιλικης Εταιρειας333.  Θεωρούσε τα Μαθηματικά ως το βασικό οικοδόμημα των  θετικών Επιστημών, και ειδικότερα τη Γεωμετρια, γεγονός που  αποδεικνύεται και από την επιγραφη που εθεσε στην εισοδο της  Αθωνιάδας κατά την περιο­ δο της σχολαρχιας του, παραλλαγη  πλατωνικης ρησεως: «μηδεις αγεωμε­ τρητος εισιτω, τω μη  θελοντι συζυγώσω τας θύρας»334.  Τα εργα του στα οποια αναπτύσσει κυριως τις θεσεις του σε  θεματα κοσμολογιας και φυσικης φιλοσοφιας ειναι το «Περι  Συστηματος του πα­ ντός»335 και «Τα Αρεσκοντα τοις  Φιλοσόφοις»336. Και τα δύο εκδόθηκαν το  Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλα­ γών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 268. 333  Μ. Μανωλόπουλος, Βούλγαρις Ευγενιος (1716­1806), βλ. Γ. Πετρου, «Ο  Ευγενιος Βούλ­ γαρης (1716­1706) και η Βασιλικη Εταιρεια του Λονδινου», σσ.  181­198.  332 

Μ. Τερδημου, «Γεωμετρία versus Άλγεβρας. Αρχαιοελληνικά και Δυτικά  Μαθηματικά, σ. 61, «Μηδεις αγεωμετρητος εισιτω, επεγραψε προ των πυλώνων  της Ακαδημιας Πλάτων, εμφανιζων δια τούτου το αδύνατον της παρεισδύσεως  εις τα μυστηρια της φύσεως άνευ της γνώσεως της γεωμετριας». Γεωμετριας  Ευκλειδου Στοιχεια, τ. Β, Βιεννη 1820, 5. Και σε άλλο εργο του θα γράψει τα  εξης: «Αφαιρεσον τα μαθηματικά από της Γης, και θελεις ιδει τον άνθρωπον  ερπιζοντα επι της Γης, χωρις να δυνηθη να υψωθη από της γηινης επιφανει­ ας,  ούτε να εξελθη, εκ της πατριδος αυτού. Και ειναι τοσούτον αναγκαια τα  334 

μαθηματικά εις την παιδαγωγιαν του ανθρώπου, ώστε τούτων απόντων μενει  άπορον εις τι ηθελε παιδα­ γωγηθη ο άνθρωπος, και πολύ πλεον πώς ηθελε  παρεισδύσοι εις τα της φύσεως μυστηρια, όθεν και ο Πλάτων επι της θύρας της  Ακαδημιας επεγραψε το, «μηδεις αγεωμετρητος εισι­ τω». Βλ. Βούλγαρης  Ευγενιος, Στοιχεια Αριθμητικης, τ. Α , σ. ι . Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης  (1716­1806)­Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλαγών και των ιδεολογικών ζυ­  μώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 275.  Ο πληρης τιτλος: Περι Συστηματος του Παντός επιτομος εκθεσις ως οιον τε εκ  διαφόρων Φιλοσόφων ερανισθεισα υπό του Πανιερωτάτου Αρχιεπισκόπου  κυριου Ευγενιου του Βουλ­ γάρεως Ιεροδιακόνου ετι σχολαρχούντος εν τε  Ιωαννινοις, και εν τη Αθωνιάδι Ακαδημια, και εν Κωνσταντινουπόλει, προς  ακρόασιν των παρ’ αυτού μαθητιώντων. Τα νυν δε τύποις εκδοθεισα υπό της  Αυταδελφότητος των κυριων Ζωσιμάδων Α. και Ν. και Ζ.. και Μ. Επι τω  διανεμηθηναι δωρεάν τοις φιλεπιστημοσιν Ελληνων Νεανισκοις. Εν Βιεννη της  Αουστριας Εν τη Ελληνικη Τυπογραφια Γεωργιου Βενδώτη. 1805. Α. Καλαμάτας,  Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλαγών και  των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 277.  335

Ο πληρης τιτλος: Τα Αρεσκοντα τοις Φιλοσόφοις ητοι τα περι τω φύσει όντων  φιλοσο­ φούμενα επιτετμημενως μεν, σαφώς δε ως οιον τε εκ διαφόρων  Φιλοσόφων αωτευθεντα υπό του Πανιερωτάτου Αρχιεπισκόπου κυριου  Ευγενιου του Βουλγάρεως Ιεροδιακόνου ετι σχολαρχούντος εν τε Ιωαννινοις, και εν τη Αθωνιάδι Ακαδημια, και εν Κωνσταντινουπόλει, προς ακρόασιν των παρ’  αυτού μαθητιώντων. Τα νυν δε τύποις εκδοθεισα υπό της Αυτα­ δελφότητος των κυριων Ζωσιμάδων Α. και Ν. και Ζ.. και Μ. Επι τω διανεμηθηναι δωρεάν τοις  φιλεπιστημοσιν Ελληνων Νεανισκοις. Εν Βιεννη της Αουστριας Εν τη Ελληνικη  Τυπο­ γραφια Γεωργιου Βενδώτη. 1805, Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης  (1716­1806)­  336

91  1805 στη Βιεννη, στο τυπογραφειο του Γεωργιου Βενδότη337 με  χρηματοδό­ τηση των Ζωσιμάδων.  α) Το «Περι Συστηματος του παντός» ειναι ενα κλασικό εγχειριδιο Αστρονομιας338. Το περιεχόμενό του μαρτυρει αφ’ ενός μεν την  καλλιερ­ γεια της Αστρονομιας σε αξιοσημειωτο επιπεδο σε 

εποχη δουλειας και αφ’ ετερου την πνευματικη ωριμότητα και το διανοητικό επιπεδο του κοι­ νού, στο οποιο απευθύνεται339. Σε  αυτό περιλαμβάνονται μαθηματα που διδαξε ο Βούλγαρης στις  Σχολες της Αθωνιάδας και των Ιωαννινων και αποτελει τεκμηριο  της πορειας της Αστρονομιας την εποχη εκεινη. Ο Βούλγαρης, αν  και δεν ηταν ειδικός αστρονόμος, παρουσιάζει εργο με α­ ρετες  που θα ζηλευαν και ειδικοι. Διακρινεται η επιστημονικη  ενημερότη­ τά του, δεδομενου ότι κατορθώνει να ειναι γνώστης  όλων των ουσιαστι­ κών ζητημάτων που απασχολούσαν τους  αστρονόμους, όπως καταδει­ κνύει και η πλουσιότατη  βιβλιογραφια, την οποία χρησιμοποιει και στην οποια διαρκώς  παραπεμπει340. Ειναι χαρακτηριστικό ότι ιδεες και αντιλη­ ψεις  που εχουν σχεση με επιστημονικά φαινόμενα, τα οποια σημερα  πα­ ρουσιάζονται αδιαμφισβητητα, αποτελούσαν στους  δύσκολους εκεινους καιρούς αντικειμενο εντόνων διαφωνιών.  Εντυπωσιακό όμως ειναι και το γεγονός ότι πολλά ερωτηματα  που θετει σε αυτό, χωρις να δινει απάντηση η επιστημονικη  γνώση της εποχης του, εξακολουθούν και σημερα να μην εχουν  βρει ικανοποιητικη λύση341. Για παράδειγμα, η πρωτοποριακη  σκεψη του Βούλγαρη φαινεται και από τη διατύπωση δύο  κοσμολογικών ερωτημάτων, τα οποια αναφερονται στη δύναμη  της παγκόσμιας ελξεως και κυριως στον τρόπο και τη φύση με  την οποια η δύναμη αυτη μεταδιδεται και τα οποια συνεχιζουν  να υφι­ στανται μεχρι σημερα δεδομενου ότι ούτε η θεωρια της  Σχετικότητας μπόρεσε να δώσει σε αυτά σαφη απάντηση342.  Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλαγών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον  18ο αιώνα, σ. 277.337 Ο εκ Ζακύνθου Γεώργιος Βενδότης, μεταφραστης,  συγγραφεας, επιμελητης εκδόσεων και τυπογράφος, πρωτοπόρος της  νεοελληνικης τυπογραφιας, υπηρξε ο εκδότης της πρώτης Ελληνικης εφημεριδας στη Βιεννη το 1874 με τον τιτλο «ταχυδρόμος της Βιεννης» βλ. ενδεικτικά Γ.  Λάιος, «Ο Γεώργιος Βεντότης, ο Ζακύνθιος και η πρώτη ελληνικη εφη­ μεριδα  (1784)», σσ. 149­154, Γ. Λάιος, «Γεώργιος Βεντότης. Ο διαφωτιστης συγγραφεύς

και τυπογράφος και ο πατερας της ελληνικης δημοσιογραφιας», σσ. 162­184.  Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλα­ γών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 227. 339  Α. Διονυσόπουλος, «Η συμβολη του Ευγενιου Βούλγαρη στην ανάπτυξη της  Αστρονο­ μιας στο πλαισιο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Οι περι κενού  αντιληψεις του: επιστη­ μολογικες προσεγγισεις», σ. 91.  338 

Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 71. 341 Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 65. 342 Δ.  Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 65.  340 

92  Στα 14 κεφάλαια του εργου αναπτύσσονται θεματα σχετικά με  την παράλλαξη των αστερων, τα διάφορα ειδη τους ­«Πλάνητες  και Απλα­ νεις»­, τη φύση του ουρανού, τις κινησεις των  αστερων, τα περι Ηλιου, σε­ ληνης, εκλειψεων, τις αποστάσεις  των πλανητων και απλανών, τις ανα­ τολες και τις δύσεις, , τα  περι των κομητών και τελος τα περι συστημάτων του κόσμου, στα οποια αφιερώνει 47 ολόκληρες σελιδες από τις 146 σελι­ δες του  όλου βιβλιου.  Στη διαμάχη ηλιοκεντρικού και γεωκεντρικού συστηματος, παρ’  όλο που ο Βούλγαρης γράφει σχεδόν τρεις αιώνες μετά τον  Κοπερνικο, δεν υποστηριζει το ηλιοκεντρικό σύστημα. Μια  προσεκτικη μελετη των θεσεων του διδασκάλου του Γενους  καθιστά φανερό το ότι οι θεσεις του σε επιστημονικά θεματα δεν συνδεονται με στενότητα ερμηνειας σχετι­ κών χωριων της Αγιας  Γραφης343. Η επιφυλακτικότητά του στην αποδοχη νεων και  επαναστατικών, για την εποχη του, επιστημονικών αντιληψεων  οφειλεται στο ότι αυτες δεν ειχαν μεχρι εκεινη τη στιγμη την  ανάλογη ε­ πιστημονικη επιβεβαιωση μεσα από παρατηρησεις.  Συγκεκριμενα, η επι­ βεβαιωση του ηλιοκεντρικού συστηματος  εγινε μεσω μετρησεων του Bes­ sel το 1838344. 

Ο Βούλγαρης ανασκευάζει με πρωτότυπο για την εποχη του  τρόπο τα όσα επιχειρηματα παρεθεταν οι υποστηρικτες του  ηλιοκεντρικού συ­ στηματος, χωρις να παραθετουν τις  αντιστοιχες πειραματικες επιβεβαιώ­ σεις345, και καταληγει στην  αποδοχη του «ενδιάμεσου» συστηματος του Τύχωνα ­Tycho  Brahe­. Το σύστημα αυτό διατηρει τη Γη ακινητη στο κε­ ντρο του σύμπαντος και θεωρει ότι ο Ήλιος περιστρεφεται γύρω από αυ­  τη. Οι πλανητες, με τη σειρά τους, περιστρεφονται γύρω από τον  Ήλιο και, αν η διάμετρος της τροχιάς τους ειναι αρκετά μεγάλη,  περιστρεφο­ νται εκκεντρα και γύρω από τη Γη346. Για να το  αποδεχθει εξετασε:Α . Ει σύμφωνον εστι τη Αστρονομια το  Τύχωνος Σύστημα.Β . Ει προφανώς τοις θεσμοις αντιβαινει της  Φύσεως.  Περι αυτού συνηγορούν και άλλα μερη των βιβλιων του, Α. Διονυσόπουλος,  «Η συμ­ βολη του Ευγενιου Βούλγαρη στην ανάπτυξη της Αστρονομιας στο  πλαισιο του Νεοελ­ ληνικού Διαφωτισμού. Οι περι κενού αντιληψεις του:  επιστημολογικες προσεγγισεις», σ. 97.  343 

Ο Bessel προσδιόρισε την ετησια παράλλαξη των απλανών αστερων, δηλαδη  τη γωνια υπό την οποια φαινεται η ακτινα της τροχιάς της Γης από τον αστερα,  βλ. Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 69.345  Ως μόνο σοβαρό ερεισμα του Ηλιοκεντρικού συστηματος, την εποχη εκεινη,  απεμενε το φαινόμενο της αποπλανησεως του φωτός των άστρων, δηλαδη η  φαινομενικη μετα­ βολη της διευθύνσεως διαδόσεως του φωτός, η οποια  γινεται αντιληπτη από παρατηρητη στη γη και η οποια διαπιστώθηκε για πρώτη  φορά το 1725 βλ. Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­ 1821), σ. 69.  344 

Βούλγαρης Ευγενιος, Περι Συστηματος του Παντός, σ. 54. 

346 

93  Γ . Ει δικαιως του Πτολεμαϊκού και Κοπερνικειου εγκρινεται  προτιθεμε­ νον347. 

Η πιστη του Βούλγαρη σε αυτη τη διάταξη του σύμπαντος ειναι  α­ ποτελεσμα ενός συνδυασμού μαθηματικών, εμπειρικών και  θεολογικών επιχειρημάτων. Οπως ο ιδιος αναφερει, στο βαθμό  που το τυχώνειο σύ­ στημα συμφωνει πληρως με την αστρονομια και δεν αντικειται στη φύση, όπως το πτολεμαϊκό, ούτε στις  Γραφες, όπως το κοπερνικειο, ειναι εύλογο να το προτιμησουμε  εναντι των δύο άλλων348. Ας μην θεωρησει, βεβαιως, κανεις,  συνεχιζει, ότι εχουμε πεισθει «απαρατρεπτως» ότι η διάταξη του  σύμπαντος ειναι ακριβώς αυτη που μας την περιγράφει ο Τύχων.  Απλώς θεωρούμε ότι η συγκεκριμενη άποψη βρισκεται  πλησιεστερα στην αλη­ θεια και, ως εκ τούτου, την υιοθετούμε  «εως αν μειζον επι τούτων φως ημιν επιλάμψη»349.  Παρ όλο που βασικό στοιχειο της κοσμολογικης αντιληψεώς του  Βούλγαρη ειναι η πεποιθηση του ότι η Γη ειναι ακινητη στο  κεντρο του σύμπαντος, αυτό δεν τον εμποδιζει να δεχτει την  ορθότητα του νευτώνει­ ου συστηματος. Στο 6° κεφάλαιο του  Περι Συστηματος του Παντός, του ιδιου εργου, δηλαδη, στο  οποιο διακηρύσσει την πιστη του στην ορθότητα του τυχώνειου  συστηματος, εξηγει ότι η άποψη του Νεύτωνα για τα αιτια της  κινησεως των ουρανιων σωμάτων ειναι η απλούστερη, η πιο  διαδεδο­ μενη και η πλεον επαρκης.  Ειναι σαφης η προσπάθεια του ερευνητη Βούλγαρη να μελετησει συστηματικά τα αστρονομικά φαινόμενα με στόχο τη διατύπωση  νομοτε­  Το Τυχώνειο σύστημα δεν ηταν παράλογο, αλλά μόνο λανθασμενο. Στις  ακριβεις πα­ ρατηρησεις του Τύχωνος στηριχθηκε ο Κεπλερ για να διατυπώσει  τους τρεις νόμους που διεπουν την κινηση των πλανητών. Έχει γραφει ότι «ηταν  ισως ευτύχημα για τη διδα­ σκαλια του Κοπερνικου το ότι τα αστρονομικά  όργανα του Τύχωνος δεν ειχαν μεγάλη ακριβεια διότι, αν αυτός εύρισκε ότι η  ετησια παράλλαξη επι των απλανών δεν εφθανε ακόμη σε ενα δευτερόλεπτο και ότι αυτοι επρεπε να βρισκονται τουλάχιστον 200.000 φο­ ρες μακρύτερα από  την απόσταση ηλιου ‒ γης, οι αστρονόμοι, οι οποιοι δεν θα ηταν ικα­ νοι να  347 

δεχθούν μια τόσο αιφνιδια επεκταση των περι διαστάσεων του κόσμου ιδεών  τους μεχρι αυτό το σημειο, θα απερριπταν ως λάθος το σύστημα του  Κοπερνικου και θα δια­ τηρούσαν εκεινο του Πτολεμαιου». Δ. Κωτσάκης,  Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σσ. 67, 71.  348 

«Ει γαρ ουχι τη φύσει αντικειται, ως το Πτολεμαϊκον (§ να ), ουδε ταις ιεραις  Σελισιν, ως το Κοπερνικαιον (§ οε ), τη δε Αστρονομια, καθ’ εαυτο μάλιστα  συνάδον κατειληπται (§ πε ), εικότως άρα αμφοτερων εκεινων εγκρινεται  προτιμώμενον» Βούλγαρης Ευγενιος, Περι Συστηματος του Παντός, σ. 63, βλ. και Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονο­ μια (1453­1821), σ. 71.  349 

«Καιτοι μηδεις ηγεισθω, ούτως ημάς πεπεισθαι απαρατρεπτως καθ’ εαυτά  εχειν προς άλληλα τα εν τω παντι σώματα, ως υπο Τύχωνος υποτεθειται. Ου  τούῦτο φρονούμεν», το­ νιζει, «εκεινο δε, μάλλον πιθανωτεραν ειναι των άλλων  ηγούμεθα την δόξαν, και ταύτη εμμενειν προσηκον αποφαινόμεθα, εως αν  μειζον επι τούτων φως ημιν επιλάμψη» Βούλγα­ ρης Ευγενιος, Περι Συστηματος  του Παντός, σ. 63, βλ. και Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια  (1453­1821), σ. 71. 

94  λειών με τη βοηθεια των Μαθηματικών και του πειράματος.  Ελεχθη ότι «για πρώτη φορά στη νεοελληνικη διανόηση, για την  οποια τόσα πολλά εχουν γραφει, τεκμαιρεται από τις πηγες και  την εργογραφια του διδα­ σκάλου του Γενους η αποφασιστικη  σύνδεση Μαθηματικών και Φυσικής, που εδράζεται στη βάση  της πεποιθησης ότι η φύση ειναι άξιο και συνάμα τελεια  δομημενο αντικειμενο ύψιστης και οριστικης γνώσης».  β) Το «Τα Αρεσκοντα τοις Φιλοσόφοις» ειναι ενα ογκωδεστατο  σύγ­ γραμμα κοσμολογιας και φυσικης. Απευθύνεται πρωτιστως  στους νεους και αν πετύχει το στόχο του, τούτο θα αποτελεσει  και τη μεγαλύτερη επι­ βράβευση του συγγραφεα350.  Στο εισαγωγικό κεφάλαιο διακρινει κανεις ενα εξαιρετικά σημα­  ντικό προγραμματικό κειμενο, με το οποιο παρουσιάζεται για  πρώτη φο­ ρά στον ελληνικό χώρο μια συγκροτημενη 

επιστημονικά προσπάθεια που αποβλεπει στην υπερβαση της  κορυδαλικης διδασκαλιας και την καθιε­ ρωση ενός νεου  προτύπου μελετης του φυσικού κόσμου. Το μεγεθος και η αξια  αυτης της προσπάθειας κατανοούνται μόνον αν αναλογιστούμε  ότι αυτά, που με τη σημερινη επιστημονικη πρόοδο θεωρούνται  αυτονόητα ως προς το πρότυπο της μελετης του φυσικού  κόσμου, την εποχη του Βούλγαρη δεν ηταν καθόλου αυτονόητα.  Το συγκεκριμενο εργο, μαζι με τα «Στοιχεια Φυσικης» του  Νικηφόρου Θεοτόκη, ειναι τα πρώτα κειμενα της νεοελληνικης  γραμματειας που ειναι διαρθρωμενα σύμφωνα με τον τρόπο των εγχειριδιων φυσικης φιλοσοφιας που κυκλοφορούν την ιδια  εποχη στη Δύση351.  Στην αρχη του εργου τιθεται το ερώτημα «ποιος ειναι ο σκοπός  της φυσικης γνώσεως;», στο οποιο δινει την απάντηση ότι με τη  βοηθεια της φυσικης γνωριζουμε τον Δημιουργό, όσο ειναι  δυνατό να τον γνωρισουμε διά της εμπειρικης οδού352. Ειναι η  πρώτη φορά που διατυπώνεται μια τε­ τοια απάντηση στη  νεότερη ελληνικη φιλοσοφια. Συγκεκριμενα, οι φυσι­ κοι νόμοι  ειναι κανόνες, σύμφωνα με τους οποιους «επι, τεταγμεναις τισι  περιστάσεσι, κινησεις τιναι ώρισμεναι συμβαινουσι». Τους  κανόνες αυ­ τούς ­«θεσμούς» σύμφωνα με τον Βούλγαρη­ τους  εχει νομοθετησει ελεύ­ θερα ο Δημιουργός, δεν ειναι δυνατό να  τους γνωρισουμε παρά μεσω της παρατηρησεως, η οποια  καθοδηγειται από τις αισθησεις, και η γνώση τους συμβάλλει  στην αναγνώριση του θεϊκού μεγαλειου. Η φυσικη φιλο­ σοφια  την οποια διατυπώνει ο Βούλγαρης ειναι το μεσο με το οποιο επι­ 350 

«Ει μεν ουν τα της σπουδης ημιν χωρησει κατά θυμόν, τούτο γε τοι αύταρκες  αποισόμεθα γερας, το συνεισενεγκειν και τι καθ' εαυτούς προς την κατά την  παιδειαν των νεανισκων επιδοσιν» Βούλγαρης Ευγενιος, Τα Αρεσκοντα τοις  Φιλοσόφοις, σ. iv, Μ. Πατηνιώτης, Α­ πόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού  λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα, σ. 295. 

Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό  χώρο του 18ου αιώνα, σσ. 305, 306.352 Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης  επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα, σ. 314.  351 

95  διώκει να αναβαπτισει τη φιλοσοφικη παιδεια της εποχης του  στην Αλη­ θεια της Ορθόδοξης Πιστεως353.  Υιοθετώντας όμως ενα βασικό στοιχειο της φυσικης φιλοσοφιας  του 18ου αιώνα, σημειώνει ότι υπάρχουν και όρια σε αυτη τη  γνώση. Η νεα θεώρηση του Βούλγαρη θεμελιώνει την παρουσια  του Θεού τόσο στη γνώση όσο και στην άγνοια. Η πεπερασμενη  ανθρώπινη νόηση δεν ειναι δυνατό να εξιχνιάσει τις  ανεξιχνιαστες βουλες του Δημιουργού και να φτάσει μεχρι τις  αρχες των όντων, ούτε να γνωρισει τις υπερτατες αιτιες που  βρισκονται πισω από κάθε φαινόμενο354. Η γνώση των φυσικών  νό­ μων αποκαλύπτει την παρουσια του Θεού στη φύση, ενώ η  αδυναμια της ανθρώπινης διάνοιας να συλλάβει τα αίτια των  φαινομενων περα από ενα όριο αντανακλά την ελεύθερη  βούληση του Δημιουργού, πάλι δηλαδη την ενεργητικη παρουσια του Θεού355. Τα εργαλεια που εχουμε στη διάθε­ ση μας για την  ερευνα του φυσικού κόσμου ειναι το πειραμα και τα μα­  θηματικά. Επομενως η αρμόζουσα στάση στα ζητηματα της  ερευνας του φυσικού κόσμου, σημειώνει, ειναι να αποφεύγουμε  να προχωρούμε περα από τα δεδομενα της εμπειριας και των  νοητικών σχημάτων, αντιστοιχα με τα υπάρχοντα εργαλεια356. Και όταν αυτά δεν μπορούν να μας βοηθη­ σουν, οφειλουμε να  συμβιβαζόμαστε με την άγνοια μας. Ο συλλογισμός αυτό  αποτελει μια, από άλλο δρόμο, επιβεβαιωση της παρουσιας του  Θεού στο σύμπαν. Η παρουσια του Θεού επικυρώνεται, τόσο από την αναγνώ­ ριση του μεγαλειου της Δημιουργιας όσο και από  την ομολογια της αδυ­ ναμιας μας να εξιχνιάσουμε τις 

ανεξιχνιαστες βουλες του Δημιουργού357.  Επιπλεον διαφοροποιειται από τους άλλους ευρωπαιους  διανοητες κάνοντας την αξιοσημειωτη παρατηρηση: παρά τη  σταθερότητα των φυ­ σικών νόμων, η «δημιουργός φύσις» εχει  πάντοτε τη δυνατότητα να τους τροποποιησει «επειδάν αυτη  βουλητόν η τι των υπερ την φύσιν οικονομησα­  Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικου ́ λόγου στον ελληνικό  χώρο του 18ου αιώνα, σσ. 305, 318.354 Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης  επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα, σ. 316.  353 

Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό  χώρο του 18ου αιώνα, σ. 318.356 Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης  επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα, σ. 331.  355 

Η συγκεκριμενη θεση χαρακτηριστηκε ενδιαφερουσα, δεδομενου ότι εδώ «ο  Βούλγα­ ρης προσαρτά μια τυπικά κορυδαλικη θεση σε ενα φιλοσοφικό πλαισιο  εντελώς διαφο­ ρετικό από αυτό που εχει διαμορφώσει ο Κορυδαλεας», ότι  δηλαδη η φυσικη δεν ασχολει­ ται ούτε φιλοσοφικά ούτε δογματικά με το Θεό.  «Ο ρητός στόχος του Κορυδαλεα ειναι να προσδώσει στη φυσικη εναν υλιστικό­ αντιθεολογικό χαρακτηρα, ενώ η υπόρρητη επι­ διωξη του ειναι να της  προσδώσει γνωσιολογικη προτεραιότητα εναντι της μεταφυσικης και της  θεολογιας. Ο Βούλγαρης, από την πλευρά του, κινειται προς την αντίθετη κατεύ­  θυνση... πρόθεση του ειναι να αποκαταστησει την παρουσια του Θεού στο  φυσικό σύ­ μπαν». Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού  λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα, σ. 330­331.  357 

96  σθαι»358. Πρόκειται για την παραδοχη της δυνατότητος του  θαύματος, μια «γεφύρωση» του φυσικού με το υπερφυσικό, της  φυσικης με την πιστη.  δ. Συμπεράσματα  Οι μελετητες της προσωπικότητος και του εργου του Ευγενιου  Βούλγαρη αποτυπώνουν την αποτιμηση τους συμφωνώντας ότι: 

«Στην εικοσάχρονη διδακτικη του παρουσια ο Βούλγαρης θεωρη­ θηκε ως ενας αναγνωρισμενος θεολόγος, με διδακτικό  πρόγραμμα που περιλάμβανε ενα νεο συνδυασμό Θεολογιας και  Φιλοσοφιας, με τις θετι­ κές επιστημες. Πρόκειται για ενα λόγιο  ο οποιος σε όλους τους σταθμούς της σταδιοδρομιας του  επιχειρει να υλοποιησει ενα μειζονος σημασιας με­  ταρρυθμιστικό πρόγραμμα. Στόχος του ειναι η εκτόπιση της  κορυδαλικης διδασκαλιας και η καθιερωση ενός εκπαιδευτικού  προτύπου, το οποιο θα στηριζεται σε μια νεου τύπου σύζευξη της δογματικης θεολογιας με τη φυσικη φιλοσοφια. Οι δύο  σημαντικότερες αποστολες που αναλαμβάνει —η οργάνωση της  Αθωνιάδας και η διεύθυνση της Πατριαρχικης Ακαδη­ μιας—  εχουν "οικουμενικό" χαρακτηρα, με την εννοια ότι του  ανατιθενται από ενα σώμα στο οποιο εκπροσωπούνται όλα τα  στρώματα της υπό δια­ μόρφωση ελληνικης κοινωνιας, που  αποβλεπουν στη ριζικη αναδιάρθρω­ ση της πνευματικης ζωης. Ο Βούλγαρης θεωρειται ο μόνος άνθρωπος που μπορει να φερει εις περας ενα τετοιο εργο»359.  «Βάση της νηφάλιας αποτιμησης που εκαμε στο κινημα του  Ευρω­ παϊκού Διαφωτισμού, επετυχε τη σύζευξη του ανατολικού  με το δυτικό φιλοσοφικό και επιστημονικό πνεύμα. Κατά κανόνα  αυθεντικός πατερι­ κός λόγιος, απεδειξε ότι πιστη και επιστημη  δεν συγκρούονται, αλλά αλ­ ληλοσυμπληρώνονται μόνο αν  επιτευχθει η ισορροπια επιστημης και θε­ ολογικης παράδοσης.  Τα θεολογικά, φιλοσοφικά και επιστημονικά του εργα, παρότι  δεν εμφανιζουν κάποια πρωτοτυπια, μαρτυρούν αυτό που ορθά  εχει επισημανθει ως «Εκκλησιαστικός Διαφωτισμός», η  «Ορθόδοξος Φωτισμός» ο οποιος υπό τον μανδύα μιας  «προοδευτικης ορθοδοξιας» ά­ μεσα εκφράστηκε σε μερος της  εκπαιδευσης του 18ου αιώνα»360.  «Η μεγαλοφυΐα του Βούλγαρη επετρεπε όλα τα τολμηρά του α­ 

νοιγματα και ευνοούσε την άνετη κινηση σε όλες τις όψεις του  επιστητού, η πατερικότητα όμως του εχάραζε την προοπτικη»361.  Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό  χώρο του 18ου αιώνα, σ. 318.359 Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­ Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλα­ γών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον  18ο αιώνα, σ. 302.  358 

π. Γ. Μεταλληνός, Τουρκοκρατια. Οι Έλληνες στην Οθωμανικη Αυτοκρατορια,  σσ. 161­ 162 στο Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση  των πολιτισμικών αλλαγών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ.  221.361 π. Γ. Μεταλληνός, Φώτα και φως, σ. 107 στο Α. Καραμανιδου Ά.,  «Ευγενιος Βούλγαρης και Παπισμός», σ. 445.  360 

97  Γι’ αυτό «για τον Βούλγαρι ελευθερια της σκεψης μπορει να  υπάρ­ χει... στις επιστημες. Ομως, «εις τα θεια και μυστηριώδη  της πιστεως δόγ­ ματα, η ελευθερια του συλλογιζεσθαι ειναι  θρασύτης, διότι το να ζητη τις λόγον εις τα λόγου επεκεινα ειναι  άνοια». Συνεπώς, όταν η ψυχη προσπα­ θει «να ιδη με άλλο  φως» όσα διδάσκει η Αγία Γραφη και η Εκκλησια, τυ­ φλώνεται  και παραπλανάται. Ως λόγιος της μεσότητας, ειδικότερα στο  Σχεδιασμα περι της Ανεξιθρησκειας, επιδιώκει να υπερασπισει  την ανε­ ξιθρησκεια, όχι ως ενας λόγιος ενός άκρατου  φιλελευθερισμού, αλλά σαν πιστός»362. Κινειται μεταξύ των  κόσμων της παραδόσεως και της ελεύθε­ ρης επιστημονικης  ερευνας και των Φυσικών Επιστημών και ως γνώστης και των  δύο «προσπαθει να αποδειξει ότι η Χριστιανικη Ορθοδοξια δεν  βρισκεται σε αντιθεση με την επιστημη, όταν αυτη απορρεει από  τη σοφια του Θεού, όταν όμως ειναι “κεχωρισμενη από την  σοφιαν του Θεού”, τότε ειναι “πλάνη, αφροσύνη και μωρια”. Και διευκρινιζει «εκεινην την σοφιαν (την θύραθεν) την μανθάνει τις  εις τας νεωτερας ακαδημιας, ταύτην (την σοφια του Θεού) εις 

την παλαιάν Εκκλησιαν∙ εκεινην εις τα βιβλια των φι­ λοσόφων,  ταύτην εις τα συγγράμματα των Πατερων∙ εκεινην με την οξύτη­  τα της αγχινοιας, ταύτην με την θερμότητα της καθαράς και  ευδιαθετου ψυχης∙ εκεινην με πολυπλόκους συλλογισμούς  πολυτρόπων επιχειρημά­ των, ταύτην με απλην και στερεάν  συγκατάθεσιν διστάκτου πιστεως∙ εκει­ νην με περιεργον  ερευναν και εξετασιν, ταύτην με απράγμονα του νοός  αιχμαλωτισμόν»363.  Ο Βούλγαρης, «αν και εσπούδασεν εις την Δύσιν, αν και εφερε τα φώτα της φιλοσοφιας και της επιστημης, αν και ειργάσθη  δραστηριως δια την διάδοσιν αυτών, όμως δεν απώλεσε τιποτε  από την κληρονομιαν του Ελληνος Ορθοδόξου. Η χριστιανικη και  θεολογικη του σκεψις εμεινεν α­ νεπηρεαστος. Εις τον τομεα  αυτόν ο Βούλγαρις ανηκει καθ' ολοκληριαν εις την παράδοσιν της Ανατολικης Εκκλησιας»364.  Χαρακτηριστικη ειναι η αναφορά του Ιησουΐτη μοναχού  Podskalsky: «ο δυτικοευρωπαϊκός Διαφωτισμός αποτελει για τον  ασυνηθιστα πολύ­ γλωσσο, κάτοχο 10 γλωσσών, Ευγενιο  Βούλγαρη, ενα προκλητικό πεδιο γνώσης, αλλά ποτε αποδεκτη  κοσμοθεωρια»365  «Ειναι ο τύπος του Νεοελληνα λογιου που πηγαινει προς τη  Δύση, αποδεχεται τη φιλοσοφια και την επιστημη, αλλά δεν  θυσιάζει τιποτε από  Βούλγαρης Ευγενιος, Σχεδιασμα περι της Ανεξιθρησκειας, σ. 133 κε, Α.  Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των πολιτισμικών  αλλαγών και των ιδεολο­ γικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σσ. 259­260, βλ. και  Κ. Κωτσιόπουλος, Ανεξιθρησκεια.363 Βούλγαρης Ευγενιος, Κατά Λατινων  στηλιτευτικη επιστολη, σ. 16 στο Α. Καραμανιδου Ά., «Ευγενιος Βούλγαρης και  Παπισμός», σσ. 443­444.  362 

Α. Κάρμης, Ευγενιος Βούλγαρις και οι πνευματικες ζυμώσεις του ΙΗ  αιώνα.365 

364 

G. Podskalsky, Η Ελληνικη Θεολογια επι Τουρκοκρατιας 1453­1821. Η Ορθοδοξια στη σφαιρα επιρροης των δυτικών δογμάτων μετά τη μεταρρύθμιση, σ. 439. 

98  την κληρονομιά του Έθνους, αντιθετα τη διερευνά και την  κατεχει με όση εντελεια και τη “θύραθεν σοφια”»366.  Β. Τατάκης, Σκούφος­Μηνιάτης­Βούλγαρις­Θεοτόκης, σσ. 24­29, 239­249 στο  Ι. Κωνστα­ ντινιδης, «Ευγενιος ο Βούλγαρις», σ. 1010.  366 

99 

Εικόνα 17. Προσωπογραφια του Ευγενιου Βούλγαρη. Πηγη:  http://el.wikipedia.org/ 

Εικόνα 18. Εξώφυλλο του βιβλιου «Στοιχεια Μεταφυσικης», Β τόμος. Πηγη:  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0809101129400000/main.htm 

100 

 

 

:  Εικόνα 19. Εξώφυλλο του βιβλιου «Τα αρεσκοντα τοις  φιλοσόφοις»,  Β τόμος.Πηγη:  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0709011145190000/main.htm 

Εικόνα 20. Εξώφυλλο του βιβλιου Των μαθηματικών στοιχειων αι  πραγμα­ τειαι αι αρχοειδεσταται του Johann Andreas von Segner, [1704­1777], μετά­  φραση Ε. Βούλγαρη.Πηγη:  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0709011144360000/main.htm 

101 

 

 

Εικόνα 21. Γραμματόσημο με την προσωπογραφια του Ευγενιου  Βούλγα­ ρη, Έκδοση Παιδεια και Αγών, αναμνηστικη εκδοση στο  πλαισιο των 150 χρόνων Εθνικης Ανεξαρτησιας. Σχεδιασμός­ προσαρμογη Γ. Βελισσαριδη και Π. Γράββαλος.  Πηγη: http://stamps­gr.blogspot.gr/2014/04/1971.html 

Εικόνα 22. Προσωπογραφια του Βούλγαρη από το εσώφυλλο της  Λογικης,  Λειψια 1766.Πηγη: Εθνικη Βιβλιοθηκη Αργυρούπολης. Εύξεινος Λεσχη  Ποντιων Νάουσας. 

102 

Εικόνα 23. Εικόνα από το εργο του Τύχο Μπράχε De mundi  aetherei  recentioribus phaenomenis που δημοσιεύτηκε το 1588.Πηγη:  http://copernicus.torun.pl/rewolucja/recepcja/3/1/?view=galeria&file=1 

103 

4. Μπαλάνος Βασιλόπουλος και Κοσμάς Μπαλάνος  α. Μπαλάνος Βασιλόπουλος (1694–1765)  Λόγιος κληρικός, δεινός μαθηματικός και φιλόσοφος, με δράση  στα Ιωάννινα «ὀλως κατεχων εξεχουσαν θεσιν εις την χορειαν  των διδασκά­ λων του Γενους κατά την περιοδον της  Τουρκοκρατιας»367.  Υπηρξε ενας από τους λαμπρότερους μαθητες του Μεθόδιου Αν­  θρακιτη στην Καστοριά και τον ακολούθησε όταν μετακινηθηκε  στη Σιά­ τιστα και στα Ιωάννινα. Δεν ειχε σπουδες στη Δύση, οι  σπουδες του περιο­ ρισθηκαν στον ελληνικό χώρο αποτελώντας  εξαιρεση ανάμεσα στους με­ γάλους δασκάλους, που  διαμόρφωσαν το πνεύμα της διδασκαλιας των ελληνικών  Μαθηματικών368.  Για 40 χρόνια (1720­1760) διδάσκει στη σχολη Γκιούμα των  Ιωαννι­ νων, για τρια χρόνια από κοινού με τον Ανθρακιτη και,  μετά την αποχώ­ ρηση του δασκάλου του, συνεχιζει ως  σχολάρχης369. Από την περιοδο αυτη η Σχολη Γκιούμα –η  «αρχιγυμνάσιον» κατά τον Μπαλάνο Βασιλόπουλο ­ θα  αποκαλειται από πολλούς Μπαλαναια Σχολη.  Στα εργα του περιλαμβάνονται:  •

Μεθοδος γεωμετρικώς χωρούσα περι ευρεσεως των δύο μεσων συνε­ χώς εξης αναλόγων γραμμών, Βενετια 1756 

•

Έκθεσις ακριβεστάτη της Αριθμητικης, Βενετια, 1803 –αποτελει  ου­ σιαστικά τον 4ο τόμο της «Οδού Μαθηματικης» 

•

«Συνοπτικη ερμηνεια της Αριθμητικης» 

•

Ερμηνεια των αφορισμών του Ιπποκράτους, εσχολιασμενοι 

κατά τον Γαληνόν, Κωνσταντινούπολη, 1887  •

Οδός Μαθηματικη, Βενετια, 1749. Το συγκεκριμενο εργο το  οποιο ει­ χε μεταφράσει από τα λατινικά ο Μεθόδιος  Ανθρακιτης, το επεξερ­ γάστηκε γλωσσικά και το ανεπτυξε  σε τεσσερις τόμους, όπως μαρ­ τυρει ο γιός του, Κοσμάς  Μπαλάνος370.Για την προσφορά του ο Κούμας γράφει: «Και  αυτός (ο Ανθρακιτης) και ο μαθητης και διάδοχός του  Βαλάνος Βασιλόπουλος, διδάσκαλοι τη κοινης των  Ιωαννινων σχολης, εδιδαξαν μετά της Αριστοτελικης  φιλοσο­ 367 Τ. Γριτσόπουλος, «Μπαλάνος Βασιλόπουλος», σ. 142.368 Μ.  Τερδημου, «Γεωμετρια versus Άλγεβρας. Αρχαιοελληνικά και Δυτικά  Μαθηματικά, σ. 36 Οπως οι Ανθρακιτης, Νοταράς, Βούλγαρης, Θεοτόκης,  οι οποιοι σπούδασαν στην Ιταλια.369 Τ. Γριτσόπουλος, «Μπαλάνος  Βασιλόπουλος», σ. 142.370 «Μεθόδιος ιερομόναχος Ανθρακιτης... ο οποιος  μετεκόμισε από τα δυτικά μερη εις την Ελλάδα τας Μαθηματικάς  Επιστημας και μετεφρασεν, οπού προ χρόνων ειχον λειψει από αυτην...  αυτάς ο εν μακαρια τη ληξει γενόμενος Μπαλάνος Ιερεύς Βασιλόπουλος,  ο εμός πατηρ και διδάσκαλος μετεφρασε εις το ελληνικώτερον,  ανεθρεψεν, ηύξησεν, ανεπληρω­ σεν εις τύπον εξεδωκε...» Β. Σπανδάγος  – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες θετικοι επιστημονες από το 1453  εως το 1821, σ. 210.   

104  φιας κατά τα Κορυδαλλεως συγγράμματα, και την Γεωμετριαν  του Ευ­ κλειδου και Αριθμητικην και των Σφαιρικών θεωριαν και  προητοιμαζαν δια της διδασκαλιας των κατάστασην άλλην  καλητεραν και ευτυχεστεραν εις το Γενος. Πολλοι μαθηται  των.....συνεισεφεραν τα δυνατά προς διόρ­ θωσην της  καταστάσεώς μας με συστάσεις τυπογραφιών, με Εκδόσεις βι­  βλιων...»371.  Ο Μοισιόδακας αναφερει γι’ αυτόν: «ανηρ εν πολλοις 

δοκιμώτατος, και εν τοις Μαθηματικοις ειτα αριστεύων, ζηλω  ανενδότω κινούμενος υπερ των μαθητευόντων αυτώ και υπερ  παντός του γενους απλώς, ανεζώσθη να καταστρώση μιαν οδόν  μαθηματικην πληρη»372.  Ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος εχει για τα Μαθηματικά απόψεις  παρόμοιες με τους Βούλγαρη, Θεοτόκη και Βενιαμιν Λεσβιο,  όπως φαινε­ ται και από τον πρόλογο της «Οδού Μαθηματικης»:  «Μόνον δε το Μαθη­ ματικόν επιστημην ειναι αποφαινεται, και  τω της επιστημης ονόματι καλει­ σθαι αξιοι, άτε δη βεβαιαν και  αμετάπταιστον, ως αυτός φησι, τοις χρωμε­ νοις την ειδησιν  παρεχόμενον... της δε επιστημονικης θεωριας τελος η των  ζητουμενων, η γουν προβαλλομενων επιτευξις , ώστε  εφησυχάζειν τον νουν... ως δε αναμφισβητων οδών, κατά  Πτολεμαιον, της εν τοις Μαθημασιν αποδειξεως γινομενης,  δηλον, ότι τω κατά τούτον μεθεκτεον τοις φιλεπι­ στημοσι των τα μαθηματικώς προβαλλόμενά τε, και ζητούμενα, περιεχου­ σών  πραγματειών... ταις άλλαις θεωρητικαις εξεσι συνεργός ούσα  διατελει θαυμάσιος, η Μαθηματικη, προς τε την των αύλων  γνώσιν ημάς ποδηγετού­ σα, η προς την των ενύλων κατάληψιν  τα μάλιστα συντελούσα, πώς ου προ­ ληπτεα παντι  φιλεπιστημονι η των μαθηματικών προβλημάτων και θεωρη­  μάτων γνώσις;... Έχετε τοινυν,... αναγνώσται,... δύο διδύμους  αδελφάς την φιλοσοφιαν και την μαθηματικην, τοσούτον οικειας  και συγγενεις, ώστε α­ δύνατον απ’ αλληλας χωριζεσθαι, δια τον  εμφυτον της ομονοιας δεσμόν, και την ετεραν ατελη ειναι,  εκλειπούσης της ετερας »373.  Μετά τον θάνατό του τον διαδεχεται στη σχολαρχια ο γιός του  Κο­ σμάς Μπαλάνος.  Κ. Κούμας, Σύνταγμα Φιλοσοφιας, σ. ς . Μαθητες των Μπαλάνων υπηρξαν οι:  Ιωάννης Πεζαρος σχολάρχης στον Τύρναβο το 1782, Θεοφάνης, σχολάρχης  Βαγγιανών και Φουρ­ νάς, Ιερομόναχος Κύριλλος εξ Αγράφων διδάσκαλος  371 

μαθηματικών στην Κοζάνη, Αμφι­ λόχιος Παρασκευάς στη σχολη της Κοζάνης,  Ιωάννης εκ Φουρνάς, Δημητριος Ραζης, Νι­ κόλαος Ζερζούλης, Ιώσηπος  Μοισιόδαξ, Γ. Ζεπελοβιτης, Λάμπρος Φωτιάδης σχολάρχης της Σχολης  Βουκουρεστιου το 1792 – 1805, Νεόφυτος Δούκας. Ο Ιωάννης εκ Φουρνάς και ο  Δημητριος Ραζης διδάσκουν και μεταφράζουν Ιησουιτες μαθηματικούς την  περιοδο 1780­1790 ενώ το ιδιο εκανε πιο πριν και ο Μοισιόδαξ , ενώ ο  Ζερζούλης αποπειράται να διδάξει Άλγεβρα παράλληλα με τους Θεοτόκη και  Βούλγαρη.  Β. Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες θετικοι επιστημονες από  το 1453 εως το 1821, σ. 210, Τ. Γριτσόπουλος, «Μπαλάνος Βασιλόπουλος», σ.  142, Κ. Σάθας, Βιο­ γραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελληνων, από της  καταλύσεως της Βυζαντινης Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης εθνεγερσιας, σ.  519.  372 

Μπαλάνος Βασιλόπουλος, Οδός Μαθηματικης, σ. x. 

373 

105  β. Κοσμάς Μπαλάνος (1731­ 1808)  Πρωτότοκος γιος του Μπαλάνου Βασιλόπουλου, πηρε την  εγκύκλια μόρφωση από τον πατερα του, όταν ο τελευταιος  διηύθυνε τη Γκιούμειο Σχολη στα Ιωάννινα.  Διδάσκει στα Ιωάννινα, στη σχολη που μετονομάστηκε  Μπαλαναι­ α, και διαδεχεται το 1760 στη σχολαρχια τον πατερα  του, στην οποια πα­ ραμενει για σαράντα περιπου χρόνια, εως  και το 1799. Αντιμετωπιζει με επιτυχια σοβαρες οικονομικες  δυσχερειες, που προκαλούσε η μειωση των τόκων των  ηπειρωτικών κληροδοτημάτων στη Βενετια, από τα οποια συ­  ντηρούνταν η σχολη. Τελικά, παραδιδει τη σχολαρχια το 1799  στον αδελ­ φό του Κωνσταντινο Καμινάρι.  Πεθαινει στα Ιωάννινα το 1808.  Σοφός και ικανός διδάσκαλος, όπως χαρακτηριστηκε374, συνεχιζει 

τη «συντηρητικη» διδακτικη παράδοση του πατερα του. Αυτό δεν τον ε­ μπόδισε από τον καταρτισμό διαπρεπών μαθητών αλλά  τον εφερε σε σύ­ γκρουση με τον Αθανάσιο Ψαλιδα, ο οποιος  εκεινη την περίοδο ηταν στην Μαρουτσαια η Καπλαναια Σχολη. Η διαμάχη ηταν κυριως για τη χρησι­ μοποιούμενη στη διδασκαλια  γλώσσα. Οπως γράφει χαρακτηριστικά ο μαθητης του εμπορος  Δημητριος Αθανασιου375: «Ούτος, ο άλλως σεβάσμιος ανηρ,  επρεπε να εχει μαθητάς τους πάππους και προπάππους μας.  Βιβλια γραμμενα εις την απλην διάλεκτον ειναι εξωρισμενα  εκειθεν [από την Μπαλαναια Σχολη]. Εκτός τούτου εμποδιζει  μεγάλως ο ρηθεις να μανθά­ νωσιν οι μαθηται ευρωπαϊκάς  διαλεκτους, λεγων ότι αυται γεμουσαι από άθεα βιβλια κάμνουσι να αθεΐσουν όσοι τας μανθάνουσι».  Έργα του:  •

Περι ελλειψεως των παραλειπομενων φωτών παρά τοις  αριστοις των ποιητών και των καταλογάδην συγγραψάντων, Βενετια, 1803 

•

Ιστορικό της Ηπειρου, (ανεκδοτο) 

•

Έκθεσις Συνοπτικη Αριθμητικης, Άλγεβρας και Χρονολογιας,  Βιεννη, 1798.Με το εργο αυτό εισάγει για πρώτη φορά στα  σχολεια της υπόδουλης Ελλάδος την Άλγεβρα376. Ο  Μανουηλ Γεδεών αναφερει: «Η δε της Αριθμη­ 374 Τ.  Γριτσόπουλος, «Κοσμάς Μπαλάνος», σ. 147.375 Δ. Αθανασιου, «Προς τους  Ιωαννιτας τους φιλους μου συμπολιτας», σ. 85, Βιεννη, Τ. Γριτσόπουλος,  «Κοσμάς Μπαλάνος», σ. 147.376 Β. Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ.  Τραυλού, Έλληνες θετικοι επιστημονες από το 1453 εως το 1821, σ. 214. Η Τερδημου όμως σημειώνει: «Ορισμενοι σύγχρονοι ερευνητες, όπως ο  Νικόλαος Σωτηράκης, θεωρούν ότι η Αλγεβρα εισάγεται για πρώτη φορά  στα ελληνικά σχολεια από τον Κοσμά Μπαλάνο ­βλεπε Ν.Σωτηράκης, «Τα  Μαθηματικά εις την Ελλά­ δα κατά την εποχη της Τουρκοκρατιας», σ. 89­. 

Η γνώμη μας για το θεμα ειναι, ότι η ει­ σαγωγη του μαθηματος εγινε με  το μαθηματικό σύγγραμμα του Σενιερου (Segner), το οποιο μετεφρασε ο  Βούλγαρις. Για την ακριβεια, στο σύγγραμμα του Βούλγαρη γινεται 

106  τικης και της Αλγεβρας διδασκαλια υπό μεν των μαθητών της εν  Ιωαννινοις Μπαλαναιας Σχολης εγενετο κατά την υπό Κοσμά  Μπαλάνου Βασιλόπου­ λου Συνοπτικην Έκθεσιν...»377. Ενδιαφερον παρουσιάζει η ορολογια, την οποια χρησιμοποιει στο βιβλιο του,  για παράδειγμα: «άδηλος» ο άγνω­ στος, «αποσκορακισμός  αδηλου» η απαλοιφη του αγνώστου, «ζηρος» το μηδεν,  «βαθμοδεικτης» ο εκθετης378.  γ. Μπαλάνοι και Ευγενιος Βούλγαρης­«Αντιπελάργησις»  Η προσπάθεια του Μπαλάνου Βασιλόπουλου να δώσει λύση στο  λεγόμενο «Δηλιο πρόβλημα», τον διπλασιασμό δηλαδη του  κύβου, ενα από τα τρια «άλυτα» γεωμετρικά προβληματα379,  εδωσε αφορμη για εντο­ νη διαμάχη με τον Ευγενιο Βούλγαρη  και οδηγησε στη συγγραφη του ερ­ γου «Αντιπελάργησις» από  τον γιό του Κοσμά Μπαλάνο.  Την εποχη της Τουρκοκρατιας, τα τρια περιφημα άλυτα  προβλημα­ τα τράβηξαν τον προσοχη επιδόξων λυτών380. Το  πρόβλημα με το οποιο ασχοληθηκε ο Βασιλόπουλος, το «Δηλιον  πρόβλημα» η «πρόβλημα πα­ ρεμβολης δύο μεσων αναλόγων»,  ειχε ηδη απασχολησει και άλλους λογι­ ους της εποχης381.  Συνηθως οι «λύσεις» ηταν η με πληρη σύγχυση ανε­  μια εισαγωγη στην Αλγεβρα, μεσα από τη συμβολικη Αριθμητικη, που πρώτος  αυτός εισάγει στο τμημα του βιβλιου, που φερει τον τιτλο "Περι της Καθόλου  Λογιστικης". Και λεμε εισαγωγη, γιατι από το τμημα αυτό απουσιάζει το  ουσιαστικό κεφάλαιο των εξισώ­ σεων». Μ. Τερδημου, Μαθηματικά και  φιλοσοφια στην ελληνικη σκεψη κατά την περιοδο της Τουρκοκρατιας, σ. 53. 

Μ. Τερδημου, «Γεωμετρια versus Άλγεβρας. Αρχαιοελληνικά και Δυτικά  Μαθηματικά, σ. 68.378 Β. Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες  θετικοι επιστημονες από το 1453 εως το 1821, σ. 214, 218.  377 

Οι αρχαιοι ελληνες κατεληξαν σε τρια προβληματα κατασκευών, τα οποια δεν  ηταν δυνατόν να λυθούν με χρηση μόνον κανόνα και διαβητη και τα οποια  χαρακτηριστηκαν «άλυτα προβληματα». Αυτά ειναι ο διπλασιασμός τού κύβου,  η τριχοτόμηση γωνιας και ο τετραγωνισμός τού κύκλου. Ολες οι προσπάθειες να λυθούν τα προβληματα αυτά κα­ τεληξαν σε αποτυχια. Μόλις το 1829  αποδειχθηκε –από τον A. F. Möbius­, με τη βοηθεια σύγχρονων μαθηματικών,  ότι τα προβληματα αυτά δεν λύνονται με τις προυποθεσεις που ειχαν τεθει.  Προκαλει εντύπωση η «γεωμετρικη» διαισθηση των αρχαιων Ελληνων  μαθηματικών, η οποια τους ενστάλαξε την πεποιθηση του όντως αλύτου των  συγκεκρι­ μενων προβλημάτων. Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια διπλασιασμού  του κύβου την επο­ χη της Τουρκοκρατιας και το κειμενο της Αντιπελάργησης»,  σ. 150.  379 

Το 1774 ο Κωνσταντινος Τζεχάνης, συγγραφεας μαθηματικού βιβλιου,  ανηγγειλε με­ θοδο τετραγωνισμού του κύκλου. Το χειρόγραφό του δεν εχει  βρεθει. Το 1812 στο περιο­ δικό Λόγιος Ερμης της 15ης Αυγούστου, ανηγγελθη η  λύση της τριχοτόμησης γωνιας υπό του Στεφάνου Δούγκα και ότι θα δοθούν  λεπτομερειες σε επόμενα τεύχη, κάτι όμως που δεν εγινε. Μ. Λάμπρου, «Μια  προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της Τουρ­ κοκρατιας και το  κειμενο της Αντιπελάργησης», σ. 152.  380 

Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της  Τουρκοκρατι­ ας και το κειμενο της Αντιπελάργησης», σ. 152.  381 

107  πτυγμενες, γεγονός που εδειχνε ότι δεν ειχε γινει κατανοητό το  πρόβλη­ μα, η κάποια καλη η κακη κατά προσεγγιση κατασκευη.  Το 1756, πριν δηλαδη από την απόδειξη του αδυνάτου της  λύσεώς του, ο Βασιλόπουλος δημοσιεύει στη Βενετια το εργο του Μεθοδος γεωμε­ τρικώς χωρούσα περι ευρεσεως των δύο μεσων συνεχώς εξης αναλόγων γραμμών, στα ελληνικά με παράλληλη  λατινικη μετάφραση, στο οποιο διαπραγματεύεται την 

κατασκευη του διπλασιασμού του κύβου με κανό­ να και  διαβητη. Η μεθοδος του Βασιλόπουλου αξιζει να μελετηθει, παρ’  όλο που ειναι εσφαλμενη. Στην εσφαλμενη πρόταση οδηγηθηκε  από την ελλειψη γνώσεων πάνω στα τότε σύγχρονα μαθηματικά:  «ο Βαλάνος ε­ μπειρος πολύ της στοιχειώδους Γεωμετριας ων,  αλλ’ αγνοών τα της υψη­ λοτερας Μαθηματικης ενόμισεν ότι  ελυσεν το περιφημον πρόβλημα» α­ ναφερει ο Κούμας382.  Η προτεινόμενη κατασκευη διηγειρε πολλες συζητησεις και προ­  κάλεσε διαμάχες, στις οποιες ενεπλάκησαν αξιόλογοι λόγιοι της  εποχης με γνώσεις μαθηματικών. Κατά ετάχθησαν οι Ευγενιος  Βούλγαρης και Νικηφόρος Θεοτόκης, υπερ οι μαθητες του  Μπαλάνου Βασιλόπουλου, Γεώργιος Ζεπελαβιτης και ο  μεταφραστης του Νεύτωνα Νικόλαος Ζαρ­ ζούλης η Ζερτζούλης,  ενώ ο Τρύφων εκ Μετσόβου τηρησε ισες αποστά­ σεις.  Ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος, ηδη από το 1750, στελνει επιστολες  σε πολλούς αποδεκτες, ιδρύματα και πρόσωπα, ζητώντας τη  γνώμη τους για τη μεθοδό του. Μεταξύ αυτών ηταν οι Ακαδημιες της Πετρουπόλεως, των Παρισιων, της Βρετανιας, της Ολλανδιας, του Βερολινου, της Bologna και της Χάλλης στη Σαξονια, ο  διάσημος μαθηματικός Euler, πολλοι μαθημα­ τικοι της Βενετιας  και της Bologna ενώ επικοινωνει, κυριως μεσω του μα­ θητη του  Ζαρζούλη, και με άλλους καθηγητες μαθηματικών και αστρο­  νόμους στην Ιταλια.  Στην επιστολη του στην Ακαδημια της Πετρουπόλεως γράφει: «...  αξιών αυτούς δηλώσαι μοι δια γραμμάτων οπωσδηποτε εχουσιν  τα περι του αυτού προβληματος, και της τούτου λύσεως. Οι δε  απαντώντες τοις εμοις γράμμασιν, ως εζητουν, τους των πάλαι  και νυν εκτεθεισομενας εφόδους εις λύσιν του τοιούτου  προβληματος δια βραχεων εδηλουν»383. Οπως φαινεται ο 

Βασιλόπουλος ηταν γνώστης και των αρχαιων αλλά και των  συγχρόνων του προσπαθειών για την επιλυση του συγκεκριμενου προβληματος.  Οι περισσότερες απαντησεις που ελαβε και διετύπωναν απόψεις  για το εσφαλμενο της μεθόδου ηταν ευγενικες, τον επαινούσαν  για τον  Κ. Κούμας, Ιστοριαι των ανθρωπινων πράξεων, σ. 562 , Μ. Λάμπρου, «Μια  προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της Τουρκοκρατιας και το  κειμενο της Αντιπελάργη­ σης», σ. 176.383 Μπαλάνος Βασιλόπουλος, Μεθοδος  γεωμετρικώς χωρούσα περι ευρεσεως των δύο με­ σων συνεχώς εξης αναλόγων  γραμμών, σ. 36.  382 

108  κόπο του και δεν ασχολούνταν με την ουσια του προβληματος.  Κάποιες άλλες απαξιωσαν να τη μελετησουν ειτε διότι ειχαν  εδραιωμενη την πε­ ποιθηση περι του άλυτου του προβληματος  ειτε διότι κατά τη γνώμη τους ηταν φαιδρη «η άποψη ότι ενας  μικρης εμβελειας μαθηματικός από άση­ μη πατριδα επινόησε  λύση... εκει που ειχαν αποτύχει οι πάντες»384.  Ο μαθητης του Τρύφων ο εκ Μετσόβου αποστελλει στον  ευρισκό­ μενο στην Αθωνιάδα Βούλγαρη επιστολη μαζι με  αντιτυπο της Μεθόδου. Η αντιδραση του «κλεινού αλλά  φιλεριστικού»385 Βούλγαρη ειναι σφοδρη : « ́ ο Ευγενιος λαβών εις  τον Άθωνα το βιβλιάριον από τον προειρημενον Τρύ­ φωνα  (1757), δι’ επιστολης του προς τον πεμψαντα αναιρεσεν την  λύσιν»386. Απαντά με μακροσκελη επιστολη, την οποια περιελαβε  στην μετεπειτα εκδοθεισα Αντιπελάργηση ο Κοσμάς Μπαλάνος,  επισημαινοντας τα λάθη στην αναπτυσσόμενη μεθοδο λύσεως,  με ύφος όμως τετοιο που να χαρα­ κτηριζεται: «νεανικη  φιλοτιμια σφοδροτερα του δεοντος»387 και «συζητη­ σιν εις 

βαναυσολογιας παρεκτραπεισα»388. Ενδεικτικά του ύφους ειναι  τα αποσπάσματα που ακολουθούν: «ου κότει μοι της Πυθαγόρου κλεινης βουθυσιης το εργον άξιον, τη δε του Αυγειου μάλλον  βουστασιη κρινετα άξι­ ον», «παραλογισμός εστι σαφης ο  εκδοθης, και των πάνυ αφελών, υφ’ ου μό­ νος αν τις  παρακρουσθειη αρτιμαθης ων τα τοιαύτα, ως ακμην ανεφυσεν  ο­ δόντας, η, των ους εδιδαξαν. ει τύχοι, αριστερά γράμματα  μούσαι», «ο δη και οι παρακεκινημενοι τας φρενας πάσχουσι»,  «τον υπό τω λιθω εύδοντα σκορπιον ημιν δούναι  τεκμηριώσαι»389.  Ο Βασιλόπουλος, αναγνωριζοντας τα λογικά κενά, τα οποια του  αποκάλυπταν οι οξυδερκεστεροι από τους επικριτες του,  ανασκεύασε με­ ρικες φορες τη μεθοδό του, με αποτελεσμα η  μεθοδος που δημοσιεύτηκε να μην ειναι ακριβώς η ιδια με αυτη  που μελετησαν όσοι τον επεκριναν.  Γράφει ο Ζερζούλης: «ημάς τις μας ακούει, εστωντας να ειναι παρ’ αυτοις  περιφρονού­ μενοι εις τον παρόντα αιώνα οι Έλληνες... αμη τι δυνάμεθα να  κάνωμεν ημεις εν τη κατα­ πτώσει του γενους ημών, και εν καιρώ όπου οι  Έλληνες ζητούσι παρ’ αυτών;». Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια διπλασιασμού  του κύβου την εποχη της Τουρκοκρατιας και το κειμενο της Αντιπελάργησης», σ.  161.  384 

Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της  Τουρκοκρατι­ ας και το κειμενο της Αντιπελάργησης», σ. 168.386 Κ. Κούμας,  Ιστοριαι των ανθρωπινων πράξεων, σ. 562, Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια  διπλασιασμού του κύβου την εποχη της Τουρκοκρατιας και το κειμενο της  Αντιπελάργη­ σης», σ. 159. Ο Τρύφων, φιλος και συμμαθητης στην Ιταλια του  Βούλγαρη, τον διαδεχθη­ κε στη σχολαρχια της Μαρουτσαιας Σχολης, μετά τη  φυγη του από τα Ιωάννινα.  385 

Κ. Κούμας, Ιστοριαι των ανθρωπινων πράξεων, σ. 562, βλ. και Μ. Λάμπρου,  «Μια προ­ σπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της Τουρκοκρατιας και  το κειμενο της Α­ ντιπελάργησης»., σ. 168.388 Κ. Σάθας, Βιογραφιαι των εν  γράμμασι διαλαμψάντων Ελληνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινης  Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης εθνεγερσιας, σ. 520.  387 

Κ. Μπαλάνος, Αντιπελάργησις, σσ. 55, 56, 64, βλ. και Μ. Λάμπρου, «Μια  προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της Τουρκοκρατιας και το  κειμενο της Αντιπελάργη­ σης», σ. 168.  389 

109  Τούτο συμπεραινεται από αναφορες του ιδιου του  Βασιλόπουλου. Στην επιστολη του προς την Ακαδημια της  Πετρουπόλεως το 1753 γράφει: «εις ανασκευην των ενστάσεων  και εμπεδωσιν του προβληματος, μικρόν τι πα­ ραλλάξας την της  πρώτης δειξεως κατασκευην»390. Στη δε εισαγωγη της  «Μεθόδου» αναφερει για τις απαντησεις στις ενστάσεις τις  οποιες ορισμε­ νοι προεβαλλαν: «και εν Ουενετιας ταύτας  απεστειλα μετά της προτάσε­ ως, προς τους εκει διατριβοντας  γνησιους μαθητάς μου, μικράν τινα πα­ ραλλαγην»391.  Έτσι η μεθοδος, η οποια περιγράφεται στο κειμενο του 1756 και  ε­ παναλαμβάνεται στην Αντιπελάργηση το 1816, ειναι  διαφορετικη από ε­ κεινη που επικρινουν και αναιρούν οι  Βούλγαρης και Θεοτόκης. Η ανασύ­ σταση της συγκεκριμενης  παραλλαγης ειναι δυνατη από τα συμφραζόμε­ να των  αναιρεσεών της. Βεβαια, όσες προσπάθειες και αν εγιναν, δεν η­  ταν δυνατόν η εκ νεου προτεινόμενη λύση να ειναι ορθη. Το  γεγονός όμως ερμηνεύει τη μεγάλη χρονικη διάρκεια της  διαμάχης γύρω από το συγκε­ κριμενο εργο.  Αξιζει να σημειωθει η διαφορά στο σχολιασμό και στην επικριση  του Θεοτόκη σε σχεση με τον Βούλγαρη. Χαρακτηριζεται από  λιτότητα και από μαθηματικη άποψη θεωρειται «υπόδειγμα  διαύγειας»392 καθώς εντο­ πιζει τα μαθηματικά κενά της  προτεινόμενης λύσεως393. Και οι δύο επεση­ μαναν ορθά τα κενά  της προτεινόμενης λύσεως. Η εκφραση όμως των α­ ντιρρησεων  από τον Θεοτόκη υπερεχει αναντιρρητα από εκεινη του πρε­ 

σβυτερου του Βούλγαρη.  Ολο το ιστορικό της διαμάχης μαζι με όλη την αλληλογραφια και  από τις δύο πλευρες εκδόθηκε από τον γιό του Κοσμά Μπαλάνο  στο εργο Αντιπελάργησις394 που δημοσιεύτηκε στη Βιεννη το  1816.  Μπαλάνος Βασιλόπουλος, Μεθοδος γεωμετρικώς χωρούσα περι ευρεσεως  των δύο με­ σων συνεχώς εξης αναλόγων γραμμών, σ. 44, Μ. Λάμπρου, «Μια  προσπάθεια διπλασια­ σμού του κύβου την εποχη της Τουρκοκρατιας και το  κειμενο της Αντιπελάργησης», σ. 160.  390 

Κ. Μπαλάνος, Αντιπελάργησις, σ. 36.392 Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια  διπλασιασμού του κύβου την εποχη της Τουρκοκρατι­ ας και το κειμενο της  Αντιπελάργησης», σ. 172.393 Οι περισσότεροι βιογράφοι των «δύο αυτών κλεινών Κερκυραιων», του Βούλγαρη δη­ λαδη και του Θεοτόκη, συμφωνούν ότι, παρά  τις πολλες ομοιότητες της ζωης τους, η σύ­ γκριση τους οδηγει στη διαπιστωση  ότι: ο Βούλγαρης «επετηδεύετο του λόγου την γλαφυ­ ρότητα, επιδεικνύμενος  τον πλούτον της παντοδαπης πολυμαθειας, δι’ ο και πολλά των συγγραμμάτων  του εισι στρυφνά και δυσνόητα. Ο δε Νικηφόρος και λεγων και γράφων ε­ τεινε  πάντοτε και υπερ παν άλλον το εύληπτον και ακριβες... δια το διαυγες της  φράσεως και το εντονον του συλλογισμού» Α. Γούδας, Βιοι Παράλληλοι, τ. Β , σ.  78 Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της  Τουρκοκρατιας και το κειμενο της Αντιπελάργησης», σσ. 173, 174.394  Αντιπελάργηση ονομάζεται η ανταπόδοση των ευεργεσιών των τεκνων προς  τους γο­ νεις. «Αντιπελαργειν, παροιμια επι των τας χάριτας αντιδιδόντων... οι  γαρ πελαργοι δι­ καιοπραγεις όντες επι των πτερύγων βαστάζουσι τους  γεγηρακότας» Λεξικό Σουΐδα , σσ.  391 

110  Ο πληρης τιτλος του εργου ειναι: «Αντιπελάργησις, η, συλλογη  των σωζομενων εκ των αρχαιοτερων Ελληνων των  εκπεπονηκότων διαφόρως περι το Δηλιον πρόβλημα εις εύρεσιν  δυω μεσων αναλόγων γραμμών εν συ­ νεχει γεωμετρικη  αναλογια και εκ των νεωτερων υπό του εν μακαρια τη ληξει  γενομενου κυριου Μπαλάνου Βασιλοπούλου του 

Αρχιπρεσβυτερου, και Διδασκάλου των Επιστημών εν τω εν  Ιωαννινοις Αρχιγυμνασιω, ευφυώς γεωμετρηθεντων, εις την  τούτων εύρεσιν, δια μόνου του κανόνος και διαβη­ του  γεωμετρικώς. Εν Βιεννη της Αυστριας 1816».  Η καθυστερημενη εκδοση της Αντιπελαργησεως πιθανολογειται  ότι οφειλεται στο ότι η επιστολη σε εντονο ύφος του Βούλγαρη  δεν εφτασε ποτε στον Βασιλόπουλο αλλά και εφτασε πολύ αργά  στα χερια του Κοσμά Μπαλάνου το 1805, ο οποιος, όπως μας  πληροφορει ο Κούμας, «ωργισθη και εγραψεν Αντιπελάργησιν  προς υπεράσπισιν του πατρός του. Την εστει­ λε εις την Βιεννα να τυπωθη». Ομως συνεχιζει ο Κούμας «δεν εξεύρω πώς ετυπώθη  1816 εν Βιεννη, εκθετουσα όλην την ιστοριαν της εριδος»395.  Η καθυστερηση της επιστολης βρηκε τον Κοσμά σε προχωρημενη ηλικια, εξ αιτιας της οποιας πιθανόν δεν ηταν δυνατόν να  παρακολουθη­ σει τους μαθηματικούς συλλογισμούς του  Βούλγαρη. Η απάντηση του, η οποια βρισκεται στην εισαγωγη  του εργου, ειναι στο ιδιο ύφος με την επι­ στολη, λεγοντας ότι ο  Βούλγαρης ειναι «φιλοσκώμμων και φιλολοιδωρος». Και  συνεχιζει: «το σκώπτειν και χλευάζειν και διασύρειν ουκ εστι  φιλοσο­ φούντων ανδρών, αλλ’ εξεστηκότων και μαινομενων, και ουδ’ όλως ανδρών» και «εχρην τω πυρι παραδιδοσθαι, η εν  παραβύστω που κεισθει, ινα μη επι πολύ η δυδοσμια εκτανθεισα, και εκ των υπερβορεων, αηδιαν τοις Έλλησι τοις τε νυν και τοις  επειτα γενησομενοις προμνηστεύσηται»396.  Παρ’ όλο το εσφαλμενο της προτεινόμενης λύσεως στη Μεθοδο,  ει­ ναι αδιαμφισβητητες οι μαθηματικες γνώσεις του  Βασιλόπουλου: «Μαθη­ ματικός άριστος ως ουδεις των καθ’  ημάς εν τοις χρόνοις εκεινοις» σχολιά­  120­121, βλ. και Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την  εποχη της Τουρκοκρατιας και το κειμενο της Αντιπελάργησης», σ. 156. «Η δε 

περι τους γηράσαντας των πελαργών πρόνοια εξηρκει τους παιδας ημών, ει  προσεχειν εβούλοντο, φιλοπάτορας καταστησαι. Πάντως γαρ ουδεις ούτως  ελλειπων κατα την φρόνησιν, ως μη αισχύνης άξιον κρινειν των αλογωτάτων  ορνιθων υστεριζειν κατ ̓ αρετην. Εκεινοι τον πατερα υπο του γη­ ρως  πτερορρυησαντα περιστάντες εν κύκλω τοις οικειοις πτεροις διαθάλπουσι, και  τας τροφας αφθόνως παρασκευάζοντες, την δυνατὴν και εν τη πτησει  παρεχονται βοηθειαν, ηρεμα τω πτερώ κουφιζοντες εκατερωθεν. Και ούτω  τούτο παρα πάσι διαβεβόηται, ώστε ηδη τινες την των ευεργετημάτων αντιδοσιν αντιπελάργωσιν ονομάζουσι». Βασιλειος Και­ σαρειας, Εις την Εξαημερον, Λόγος Η , 176CD.  Κ. Κούμας, Ιστοριαι των ανθρωπινων πράξεων, σσ. 563, 564 σημ. **, βλ. και  Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της  Τουρκοκρατιας και το κειμενο της Αντιπελάργησης», σ. 170.396 Κ. Μπαλάνος,  Αντιπελάργησις, σσ. 4, 5, βλ. και Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια διπλα­ σιασμού του κύβου την εποχη της Τουρκοκρατιας και το κειμενο της Αντιπελάργησης», σ.  170.  395 

111  ζει ο Ζαβιρας397. Παρόμοια εκφράζεται, με αφορμη άλλη αιτια, ο  Μοισιό­ δακας: «η περιττη υπόληψις την οποιαν ειχε προς την  αρχαιότητα και αυτός ο ανηρ, και η άγνοια των διαλεκτων της  Ευρώπης, εχρημάτισαν δύω αιτιαι, αιτινες εποιησαν αυτόν να  διαλάβη περι μόνης της συνθετικης οδού εν δυσι τόμοις  ογκωδεστάτοις, ενώ πολλοι των νεωτερων ειτα  διαλαμβάνουσιν... εν μόνω ενι τόμω...»398.  Συμπερασματικά η Αντιπελάργησις αποτελει «ενα συναρπαστικό  και συνάμα πικρόχολο» κειμενο, το οποιο «γράφτηκε εις τας  δυσμάς του βιου από εναν εβδομηνταπεντάχρονο υιό εναντιον  ενός θρυλικού ενενη­ ντατετράχρονου πρεσβύτη, προς απονομην δικαιου σε μια προ μισού αιώ­ να μαθηματικη διαμάχη του  παρηλικου τότε πατερα του»399. Και σχολιά­ ζει ο Κωνσταντινος  Ασώπιος: «και ει μεν η παρεκτροπη εκ του κοσμιου και καλώς  εχοντος εν τούτοις σεβασμιοις διδασκάλοις λυπει, παρηγορει 

τουλά­ χιστον η ενδειξις επιστημονικης ζωης εν Ελλάδι υπό  βαρύτατον δούλειον ημαρ»400.  δ. Συμπεράσματα  Ο χαρακτηρισμός των Μπαλάνου Βασιλόπουλου και Κοσμά Μπα­ λάνου ως «συντηρητικών»401 από το σύνολο σχεδόν των  ιστορικών, οι ο­ ποιοι τους κατηγορούν για υπερβολικά  συντηρητικη μονομερεια, ειναι αναγκαιο να εξεταστει με  περισσότερη προσοχη. Αυτό που εχει σημασια για την αποτιμηση της συνολικης προσφοράς τους ειναι αν αυτοι οι δύο άνδρες  προσεφεραν και πόσο. «Αν διεδωσαν τη γνώση στο υπόδουλο Έ­  θνος η αν βοηθησαν το σκοταδισμό και την αμάθεια»402. Η  μελετη των δε­ δομενων παρεχει συντριπτικη απάντηση. Και οι  δύο προσεφεραν πολλά, κάτω από αντιξοες συνθηκες και μεσα  από τη διαμάχη και τον ανταγωνι­ σμό με δύο μεγάλους  δασκάλους του Γενους, τον Ευγενιο Βούλγαρη και τον Αθανάσιο  Ψαλιδα, αντιστοιχα, γεγονός όχι ασυνηθιστο σε επιστημο­ νικούς κύκλους.  Τρια ειναι τα σημεια στα οποια επικεντρώνονται οι περισσότεροι  κατηγοροι τους, κυριως για τον Μπαλάνο Βασιλόπουλο:  Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της  Τουρκοκρατι­ ας και το κειμενο της Αντιπελάργησης», σ. 175.398 Ιώσηπος ο  Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. 41.399 Κωνσταντινος Ασώπιος:  Έλληνας καθηγητης πανεπιστημιου του 19ου αιώνα. Μ. Λά­ μπρου, «Μια  προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της Τουρκοκρατιας και το  κειμενο της Αντιπελάργησης», σ. 177.  397 

Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της  Τουρκοκρατι­ ας και το κειμενο της Αντιπελάργησης», σ. 177.401 Ε. Παπανούτσος,  Νεοελληνικη Φιλοσοφια, σ.34 στο Ν. Παπαϊωάννου, Μπαλάνος Βασι­ λόπουλος­ Κοσμάς Μπαλάνος.  400 

Ν. Παπαϊωάννου, Μπαλάνος Βασιλόπουλος­Κοσμάς Μπαλάνος. 

402 

112  α) Η γλώσσα που χρησιμοποιει στα συγγράμματά του: Οι  ιστορικοι δειχνουν να επηρεάζονται από τη γλώσσα της «Οδού  Μαθηματικης». Ει­ ναι όμως χαρακτηριστικη η γνώμη του  Δημαρά πάνω στο συγκεκριμενο θέμα: «η ροπη προς την αρχαια  δεν αποτελει τεκμηριο συντηρητικότητας, αλλά, αντιθετα,  συνδυάζεται με τα πιο προοδευτικά κινηματα του Ελλη­ νικού  νου»403. Εξ άλλου ο Μπαλάνος Βασιλόπουλος χρησιμοποιει τη  γλώσσα που χρησιμοποιούν και άλλοι λόγιοι (Νεόφυτος Δούκας), ακόμα και ο Βούλγαρης και άλλοι «διαφωτιστες»404.  β) Ο «ορθόδοξος δογματισμός» του: αυτη η ξεκάθαρη θεση του  σε θεματα πιστεως και η σταθερότητά του σε αυτά, του επιτρεπει να καθιε­ ρώσει τα Μαθηματικά στα σχολικά προγράμματα,  δεδομενου ότι, όπως εδειξε η εμπειρια του Ανθρακιτη, χωρις  αυτό το χαρακτηριστικό θα ηταν εξαιρετικά δύσκολο.  γ) Η διαμάχη του με τον Βούλγαρη: «Η διάσταση ανάμεσα στους  Βούλγαρη και Βασιλόπουλο, η οποια εκανε το Βούλγαρη να  αποσυρθη στην Κοζάνη, ούτε εφημερο επεισόδιο ηταν ούτε  περιοριζονταν σε θεματα φιλοσοφικού προσανατολισμού. Οι δύο άνδρες συνεχισαν την αντιδικια πάνω σε θεματα μαθηματικών  πολύ καιρό μετά την περιοδο που ο Βούλ­ γαρης διδασκε στα  Γιάννενα»405. Η διαφωνια σε επιστημονικά θεματα μπορει να  οφειλεται και στις διαφορετικες συνθηκες οι οποιες διαμόρφω­  σαν την παιδεια των συγκεκριμενων λογιων. Έτσι ο Βασιλόπουλος εκπαι­ δεύτηκε στον Ελλαδικό χώρο, με σημαντικη την επιδραση  του Ανθρακιτη. Ο Βούλγαρης σπούδασε κατά βάση στην Ιταλια.  Ειναι επομενως λογικό οι διαφορετικες επιδράσεις των  περιβαλλόντων παιδειας να καλλιεργησαν διαφορες στον τρόπο  αντιμετωπισεως γεγονότων και ιδεών. 

Άλλωστε οι αλληλοκατηγοριες για διάφορα επιστημονικά η φιλο­ σοφικά θεματα μεταξύ των λογιων της εποχης δεν ηταν σπάνιο  φαινόμε­ νο ούτε σημαινει πως κάποιος ειχε σε όλα δικιο, ούτε  ακόμα ότι κάποιος από τους αντιμαχόμενους ηταν καλύτερος από τον άλλο. Για παράδειγμα ο Ψαλιδας βάλει όχι μόνο εναντιον του Κοσμά αλλά και του Βούλγαρη όπου μαζι με το Μοισιόδακα  αμφισβητούν την καταλληλότητά του να εκ­ θεσει επιστημονικη  γνώση και τη δεινότητά του στα Μαθηματικά, κριση σαφώς  υπερβολικη. Ειναι χαρακτηριστικη η αναφορά του Μ. Γεδεών «εν τη συζητησει ταύτη οι μεταγενεστεροι ημεις τιμώμεν την κινησιν  του δια­ σκεπτικού πνεύματος, ητις τιμά τας εποχάς και τους  λαούς∙ διότι τότε οι  Μ. Τερδημου, Μαθηματικά και φιλοσοφια στην ελληνικη σκεψη κατά την  περιοδο της Τουρκοκρατιας, σ. 51, Κ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, σ.  17 στο Ν. Παπαϊωάν­ νου, Μπαλάνος Βασιλόπουλος­Κοσμάς Μπαλάνος.404 Ε.  Παπανούτσος, Νεοελληνικη Φιλοσοφια τ. Α , σ.30 στο Ν. Παπαϊωάννου,  Μπαλάνος Βασιλόπουλος­Κοσμάς Μπαλάνος.  403 

405 

G. Henderson, The Revival of Greek Thought 1620 – 1830, σ.69­70 στο Ν.  Παπαϊωάννου, Μπαλάνος Βασιλόπουλος­Κοσμάς Μπαλάνος. 

113  μαθηματικοι αφορμην ελαβον να εγκύψωσιν εις τοιαύτα  ζητηματα, συζη­ τούντες ηρεμως η μετά σφοδρότητος»406.  Ας σημειωθει ότι ο Βούλγαρης ειναι περιπου εικοσιπεντε χρόνι­ α νεότερος από το Βασιλόπουλο και ότι και ο ιδιος ο Βούλγαρης θα δεχθει αργότερα εντονότατη κριτικη από μαθητες του, όπως ο  Μοισιόδακας. επι­ βεβαιώνοντας το σχεδόν αυτονόητο της  κριτικης της παλαιάς γενεάς από την νεότερη, χωρις αυτη η  κριτικη να σημαινει μομφη για συντηρητισμό. Ο  «συντηρητισμός» εξ άλλου μπορει κάλλιστα να συνδεεται με τη  συντη­ ρηση, η οποια αποτελει βασικη φιλοσοφικη διάσταση του

κλασικού ευρω­ παϊκού ορθολογισμού407. Ειδικότερα για τον  Βούλγαρη ο Παναγιώτης Κονδύλης δυσκολεύεται να τον  προσδιορισει, αναφεροντας σχετικά: «Φω­ τισμενος  συντηρητικός η συντηρητικός διαφωτιστης;»408. Η «συντηρητικη»  στάση του Βούλγαρη χαρακτηριζεται από αρκετούς νεώτερους  μελετητες ως συμβιβαστικη των αντιμαχόμενων ρευμάτων της  εποχης του η ως δι­ αλλακτικότητα409.  Δεν αποκλειεται η ελλειψη «ριζοσπαστικών» κινησεων και  θεσεων να ηταν πολιτικη, η οποια να ειχε ως στόχο την επιβιωση  της Σχολης και την εδραιωση της διδασκαλιας των μαθηματικών  στα εκπαιδευτικά πράγματα. Αλλά ο χαρακτηρισμός του  «συντηρητικού» με εντονα επικρι­ τικό τόνο ειναι υπερβολικός  για τον άνθρωπο, ο οποιος, παρά την καταδι­ κη του δασκάλου  του που εχει προηγηθει, συνεχισε το εργο του για την ενισχυση  της διδασκαλιας των μαθηματικών σε ενα μεγάλο μερος της  ηπειρωτικης Ελλάδας, και επετυχε να γινει κοινά αποδεκτό. Η  στάση του αυτη εδωσε τη δυνατότητα στον νεότερο Βούλγαρη,  να διαδώσει τη διδα­ σκαλια των μαθηματικών παντού, μεχρι την Πόλη δεδομενου ότι και η περιρρεουσα ατμόσφαιρα εδειχνε πιο  ώριμη για την καλλιεργεια και την ανάπτυξη των Θετικών  Επιστημών.  Εξ άλλου δεν ηταν αυτός που κατηγόρησε τον Ανθρακιτη410. Αντι­  θετα, εκδιδει το βιβλιο «Οδός Μαθηματικης» του δασκάλου του  και, δεδο­ μενου ότι ανηκε στο «εκκλησιαστικό κατεστημενο»411,  το νομιμοποιει.  Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 61.407 Η  στάση αυτη απαντάται με διαφόρους τρόπους στον Descartes, στους Lipsius και  Hobbes και στον Spinoza, βλ. Γ. Αραμπατζης, «Κλάδοι της φιλοσοφιας και  Κριτικη στο σύστημα της Λογικης του Ευγενιου Βούλγαρη», σ. 557.408 Π.  Κονδύλης, Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός – Οι φιλοσοφικες ιδεες στο Ν.  Παπαϊωάν­ νου, Μπαλάνος Βασιλόπουλος­Κοσμάς Μπαλάνος.409 Γ. Αραμπατζης,  406 

«Κλάδοι της φιλοσοφιας και Κριτικη στο σύστημα της Λογικης του Ευγενιου  Βούλγαρη», σ. 557.410 Κατηγορος του Ανθρακιτη θεωρειται το Πατριαρχειο με  τους Ιερόθεο Ιβηριτη και Αβι­ μεχελ Ιβηριτη, λόγω της επιδρασης του από τον  Καρτεσιο και τον Malebranche. Βλ. Ε. Αγγελομάτη­Τσουγκαράκη, «Ένα λανθάνον  εργο του Καισάριου Δαπόντε και η αγιοποι­ ηση του Πελοποννησιου Ιερόθεου  του Ιβηριτη», σσ. 2­3. 

114  Οι επικριτες του Βασιλόπουλου μάλλον παραβλεπουν το γεγονός  ότι, με βάση τις μαρτυριες χειρογράφων, συμπληρωσε το  πρόγραμμα δι­ δασκαλιας των Μαθηματικών στη Σχολη Γκιούμα  με την Πρακτικη και Θεωρητικη Αριθμητικη εχοντας τη συναινεση και των νεωτεριστικών και των συντηρητικών κύκλων και το  περιεχόμενο των μαθηματικών σπου­ δών της Σχολης  αντιπροσώπευε γύρω στο 1740, «το πιο προηγμενο επιπε­ δο της  Νεοελληνικης Μαθηματικης Παιδειας»412.  Οι επιτυχεστεροι χαρακτηρισμοι για τον Μπαλάνο Βασιλόπουλο,  τον «Ευκλειδη του 18ου αιώνα» κατά τον Α. Οικονόμο413, ειναι του  «ακάμα­ του» και του «επιμονου»414. Ο Κοσμάς Μπαλάνος  αισθάνεται υποχρεωση του τη συνεχιση του εργου του πατερα  του, τον οποιο θεωρει, ισως όχι ά­ δικα, μεγάλο διδάσκαλο, και  το προσπαθει εν μεσω οικονομικών δυσκο­ λιών και κάτω από  την αυξανόμενη επιρροη του Ψαλιδα στα εκπαιδευτι­ κά  πράγματα και στον Αλη Πασά, τον διοικητη της περιοχης των  Ιωαννι­ νων.  Η προσφορά τους στα Μαθηματικά και τα γράμματα γενικότερα  ειναι αναμφισβητητη. «Χωρις το δικό τους όνομα η μόρφωση και ο φωτι­ σμός που προσεφεραν τα Γιάννενα στο Γενος θα ηταν  φτωχότερα»415.  Ν. Καστάνης, Η Εισαγωγη των Μαθηματικών στη Νεοελληνικη Παιδεια – Η 

411 

Αλγεβρα και ο Απειροστικός Λογισμός, σ.41 στο Ν. Παπαϊωάννου, Μπαλάνος  Βασιλόπουλος­Κοσμάς Μπαλάνος.412 Ν. Καστάνης, Οψεις της Νεοελληνικης  Μαθηματικης Παιδειας, σ.83 στο Ν. Παπαϊωάν­ νου, Μπαλάνος Βασιλόπουλος­ Κοσμάς Μπαλάνος.  Αναστάσιος ιερεύς, Απολογια Ιστορικοκριτικη, σ. 206, βλ. και Μ. Λάμπρου,  «Μια προ­ σπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της Τουρκοκρατιας και  το κειμενο της Α­ ντιπελάργησης», σ. 176.414 Ν. Παπαϊωάννου, Μπαλάνος  Βασιλόπουλος­Κοσμάς Μπαλάνος.  413 

Ν. Παπαϊωάννου, Μπαλάνος Βασιλόπουλος­Κοσμάς Μπαλάνος. 

415 

115 

Εικόνα 24. Προτραιτο του Μπαλάνου Βασιλόπουλου στο εργο  Οδός Μα­  θηματικης, Βενετια 1749.Πηγη:  http://pandektis.ekt.gr/pandektis/handle/10442/62167 

Εικόνα 25. Προτραιτο του Κοσμά Μπαλάνου στο εξώφυλλο του  εργου του 

Έκθεσις Συνοπτικη Aριθμητικης, Άλγεβρας και Χρονολογιας,  Βιεννη, 1798. Πηγη: http://el.wikipedia.org/ 

116 

Εικόνα 26. Εξώφυλλο από το βιβλιο Αντιπελάργησις του Κοσμά  Μπαλά­  νου, Βιεννη 1810.Πηγη:  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0809131039170000/main.htm 

Εικόνα 27. Εξώφυλλο του βιβλιου του Μπαλάνου Βασιλόπουλου  Έκθεσις ακριβεστάτη της Αριθμητικης, Βενετια, 1803.  Πηγη: http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0803151843420000/main.htm 

117 

Εικόνα 28. Εξώφυλλο του βιβλιου του Μπαλάνου Βασιλόπουλου  Μεθοδος γεωματρικώς χωρούσα περι ευρεσεως των δύο μεσων  συνεχώς εξης ανά­ λογον γραμμών επινοειθεισα και  φιλοπονηθεισα παρά Μπαλάνου βασι­  λοπούλου διδασκάλου Ιωαννινων.Πηγη:  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0709241340130000/main.htm 

118  5. Αθανάσιος Ψαλιδας (1767­1829)  α. Βιογραφικά  Ο Αθανάσιος Ψαλιδας γεννηθηκε στα Ιωάννινα, σε εύπορη  αστικη οικογενεια, την εποχη που η πόλη των Ιωαννινων  συγκρινεται με την Αρ­ χαια Αθηνα για να αναδειχθει η  ανυπολόγιστη σημασια της και να υπο­ γραμμισθει ο ρόλος της  ως πνευματικης κιβωτού, όχι μόνον του ελλαδι­ κού χώρου αλλά  και όλου του ελληνισμού416. Γράφει ο Απόστολος Βακα­  λόπουλος: «Από τις αρχες κιόλας του 18ου αιώνα τα Ιωάννινα  βρισκονται στην πολιτιστικη πρωτοπορια του εθνους,  αποτελώντας μια αληθινη όα­ ση μεσα στην αναστατωμενη  Ήπειρο»417. «Εις την πόλιν των Ιωαννινων χρεωστει η Ελλάς την  αναγεννησιν της παιδειας, όχι μόνον δια την σύ­ στασιν και  συντηρησιν των σχολειων των, αλλά δια την πολυμάθειαν των  διδασκάλων και το περισσότερον δια τον ζηλον τον οποιον  περιεθαλπταν οι καλοι Ιωαννιται τους μαθητάς... Μαθηται των  Ιωαννινων υπηρξαν δι­ δάσκαλοι εις Μετσοβον, Τρικκην,  Λάρισαν, Τύρναβον, Θεσσαλονικην, Α­ δριανούπολιν, αι οποιαι  πόλεις εσύστησαν σχολεια μετά το των Ιωαννι­ νων...» σημειώνει ο Κωνσταντινος Κούμας418.  Ολοκληρώνει τις εγκύκλιες σπουδες του στη Μπαλάνειο Σχολη 

στα Ιωάννινα και συνεχιζει στη Νιζνα της Ρωσιας και στη Ρωσικη  Σχολη της Πολτάβας στην Ουκρανια, όπου ηταν εγκαταστημενα  τα αδελφια του. Συμπληρώνει τις σπουδες του στη Βιεννη, όπου  βρισκεται ακολουθώντας την οικογενεια στην οποια εργάζεται ως ιδιωτικός δάσκαλος. Εκει παρα­ κολουθει μαθηματα ιατρικης,  φιλοσοφιας, ελληνικης και λατινικης Φιλο­ λογιας,  φυσικομαθηματικης και φυσικης πειραματικης και ξενων γλωσ­  σών419. Κατά τον Henry Holland «ο θαυμαστός ούτος ανηρ  εκεκτητο όσην πολυμάθειαν και ευφυιαν, τοσαύτην ευφράδειαν  και δεινότητα περι το λεγειν∙ ελάλει απταιστως την λατινικην, την γερμανικην και την ρωσικην∙ ητο ικανός να αγορεύση μετά  νεανικης ζωηρότητος περι παντός θεματος, ιδιως δε περι της  τεχνης, της φιλοσοφιας και της ευκλειας της πατριδος του  Ελλάδος»420.  Στη Βιεννη, σε ηλικια μόλις εικοσιτεσσάρων ετών, ολοκληρώνει  το εργο του «Αληθης Ευδαιμονια», μια φιλοσοφικη διατριβη,  πάνω από τε­ τρακόσιες σελιδες, από τις οποιες οι μισες στα  ελληνικά και οι άλλες μι­ σες, το αντιστοιχο κειμενο, στα  λατινικά421. Στο εργο αυτό οι απόψεις του  Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους, σσ. 319, 320.417 Α. Βακαλόπουλος,  Ιστορια του Νεου Ελληνισμού Δ  Τουρκοκρατια, στο Κ. Σαρδελης ό.π., σ. 320.418  Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους, σ. 321.419 Ανώνυμος, «Ψαλιδας  Αθανάσιος», σ. 800.420 Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους, σ. 342.421 Ο πληρης  τιτλος ειναι: «Αληθης ευδαιμονια, ητοι βάσις πάσης θρησκειας, συντεθεισα υπό  Αθανασίου Πετρου Ψαλιδα του εξ Ιωαννινων εις την απλην διάλεκτον και υπό  του αυ­  416 

 

119  χαρακτηριζονται «συντηρητικες» και τις εκθετει με στόχο να  αντικρούσει «όλους τους εχθρούς της θρησκειας, καθώς ειναι ο  Ρουσσό, ο Βολταιρος, ο Ελβετιος και άλλοι παρόμοιοι»422. Επισης 

ενδιαφερεται να αναιρεσει την κριτικη που δεχεται η χριστιανικη  θρησκεια και παρουσιάζει τον μακαρι­ σμό του «ορθοδόξου» σε  ανοιχτη παραβολη με τη μομφη του «αθεου»423.  Ο Αθανάσιος Ψαλιδας εχει μια «απεραντη»424, όπως χαρακτηριζε­ ται, εργογραφια, με πιο σημαντικά από τα εργα του την «Αληθη  Ευδαιμο­ νια» και τα «Καλοκινηματα». Νεότατος, το 1795,  αναγγελλει την εκδοση δεκα συγγραμμάτων: Γραμματικη,  Ρητορικη, Μεταφυσικη, εγχειριδιο Πει­ ραματικης Φυσικης  «κατά τους νεότερους φυσικούς και χυμικούς»425, Ηθι­ κη,  πραγματεια περι του Δικαιου της φύσεως ­που απηχει τον  Ρουσό­, μια Λογικη «κατά το σύστημα του περιφημου Φεδερ και  του περιπύστου ανά πάσαν την Ευρώπην Γερμανού Καντιου»,  Παγκόσμια Ιστορια και Παγκό­ σμια Γεωγραφια426. Το 1799  προανηγγειλε την εκδοση, με το σύστημα των προεγγραφών,  ενός πεντάτομου εργου του, που θα περιελάμβανε: «Λο­ γικη,  Μεταφυσικη, πρακτικη Φιλοσοφια, Μαθηματικη, Πειραματικη  Φυ­ σικη»427. Ταυτόχρονα επιμεληθηκε τη «Λογικη του  Σουγδουρη και τη «Λο­ γικη» του Baumeister –εξελληνισμενα  Βαυμάστερου­. Λιγο αργότερα εκδι­ δει μετάφραση της  «Αριθμητικης» του Metzburg, εργο το οποιο μπορει να θεωρηθει  συγγραφη, δεδομενου ότι ειναι, όπως δηλώνεται, «αυξηθεισα τε  παρ' αυτού και κατακοσμηθεισα πολλοις σημειώμασι και σχολιοις προς κοι­ νην χρησιν της Ελλάδος σχολειων»428.  τού εις την λατινικην μεταφρασθεισα. Τόμ. Α ». Απεναντι και ο λατινικός τιτλος  «Vera felicitas, sive fundamentum omnis religionis. Graece et latine authore  Athanasio Petride Psa­ lida Joanninensi ex Epiro». Δεύτερος και τριτος τόμος δεν  κυκλοφόρησε. Το εργο ειναι α­ φιερωμενο στη Μεγάλη Αικατερινη,  Αυτοκράτειρα της Ρωσιας, στην οποια απευθυνόμε­ νος εκφράζει την ελπιδα της λυτρώσεως του ελληνικού εθνους. Ι. Φλώρος, Η Παιδεια στα Ιωάννινα κατά την  Τουρκοκρατια (18ος αιώνας­αρχες 20ου αιώνα), σ. 74.  Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους, σ. 336. Ο Κλωντ Αντριεν Ελβετιος  (Claude Adrien Helvetius) υπηρξε γάλλος φιλόσοφος, υλιστης, επηρεασμενος  422 

από το θρησκευτικό ορθο­ λογισμό της εποχης του κηρυττε τον απόλυτο  αθεϊσμό και διαπιστωνε ότι υπάρχει άμεση σχεση μεταξύ θρησκειας και  τυραννιας.  Ι. Φλώρος, Η Παιδεια στα Ιωάννινα κατά την Τουρκοκρατια (18ος αιώνας­αρχες 20ου αιώ­ να), σσ. 82,83.424 Ε. Κουρμαντζη­Παναγιωτάκου, Η πνευματικη κινηση  στα Γιάννινα, Από τα τελη του 18ου αιώνα εως τις πρώτες δεκαετιες του 19ου, σ.  57.  423 

Ανώνυμος, Ψαλιδας Αθανάσιος.426 Ν. Γιαννακούλης, «Η κριτικη των Νεωτερων Λογιων στο παιδαγωγικό εργο του Ευγε­ νιου Βούλγαρη και οι φιλοσοφικες  διαμάχες του την περιοδο του νεοελληνικού διαφωτι­ σμού», σσ. 133­152.427  Ανώνυμος, Ψαλιδας Α.428 Ο πληρης τιτλος ειναι: «Εισαγωγη μαθηματικη, ητοι  αριθμητικη εις χρησιν των πρωτό­ πειρων, συγγραφεισα υπό του Α. Β. του  Μετζβουργ, δάσκαλου της μαθηματικης εν τη της Βιεννη Ακαδημιας,  μετεφράσθη δε υπό Αθ. Πετρ. Ψαλιδα του εξ Ιωαννινων, αυξηθεισα δε παρ'  αυτού και κατακοσμηθεισα πολλοις σημειώμασι και σχολιοις προς κοινην χρησιν των της Ελλάδος σχολειων. Τόμ. Α' 1791 Βιεννη». Ανώνυμος, Ψαλιδας Α..  425 

120  Το 1795 επιστρεφει στα Ιωάννινα αρνούμενος θεση καθηγητη της φιλοσοφιας στο πανεπιστημιο της Πεστης. Εγκαταλειπει μια  καριερα που ανοιγόταν εμπρός του στην Ευρώπη και ειναι  αποφασισμενος να δουλε­ ψει στο εξης για τον φωτισμό του  Γενους. Αναλαμβάνει τη διεύθυνση της Μαρουτσαιας Σχολης και, όταν αυτη κλεινει λόγω απωλειας του κληρο­ δοτηματος που τη  συντηρούσε, με δικες του ενεργειες γινεται νεος δωρη­ της ο  Ζώης Καπλάνης, μεγαλεμπορος στη Ρωσια από τα Ιωάννινα. Στη  νεα Καπλάνειο πλεον Σχολη δραστηριοποιειται για περιπου ενα  τεταρτο του αιώνα ο Ψαλιδας και την καθιστά «πρωτοποριακη  πνευματικη επαλ­ ξη»429.  Διδάσκει Αρχαιολογια και αρχαιους συγγραφεις, γενικη ιστορια,  πολιτικη, αστρονομια και γεωγραφια (με σφαιρες και άτλαντες),  λατινι­ κά, ιστορια και δικαιο του εμποριου για χρηση των 

εμπορευόμενων, λογι­ κη, μεταφυσικη, ηθικη, πειραματικη  φυσικη και χημεια (με πειράματα, με όργανα και με  μηχανηματα), αριθμητικη, άλγεβρα και γεωμετρια, οι δε μαθητες τού Σχολειου κυμαινονταν κατά μεσο όρο από τους εκατό εως  τους εκατό πενηντα430. Οσον αφορά στις Θετικες Επιστημες  διδάσκονται τα μαθηματικά του καθηγητη της Βιεννης Metzburg  –εξελληνισμενα Με­ τζβούργου­, μεταφρασμενα στα ελληνικά, η  Φυσικη πειραματικη του κα­ θηγητη του Γενικού Σχολειου της  Πεστης Χορβετη, ο οποιος χρησιμοποι­ ούσε την πειραματικη  μεθοδο, στο βαθμό που ηταν δυνατόν την εποχη εκεινη και η  Γεωγραφια μαθηματικη και πολιτικη, από τα συγγράμματα των  καλυτερων και νεοτερων γεωγράφων431. Αναφερεται επισης ότι ε­ Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους, σ. 341 Ο Ψαλιδας σε γράμμα του  εκφράζει την ευγνωμοσύνη του στον ιδρυτη της Ζώη Καπλάνη, σημειώνοντας τη συμβολη του στην πνευματικη αναγεννηση: «Και αν δε βρισκονταν ενας νεος  Ακάδημος ο μακαριτης Πικρο­ ζώης Καπλάνης να βάλει στη Ρουσια τους ιδρώτες του για μισθό των δασκάλων, δεν θα η­ ταν και αυτό το μικρό σχολειο, όπου  ειναι τώρα στην πατριδα μας, καθώς το ιδιο εκαμαν και οι καλοι Ζωσιμάδες».  429 

Τα Σχολεια στα Ιωάννινα δεν διδάσκουν μόνον, αλλά γινονται και χώροι  κινησης των ιδεών και του βιβλιου. Έχουν εξαιρετες βιβλιοθηκες, με  χειρόγραφα, με εφημεριδες και βιβλια: Δυστυχώς όμως και οι δύο βιβλιοθηκες  εγιναν παρανάλωμα του πυρός και εξα­ φανιστηκαν, αλλά μεγάλη ηταν η  σπουδαιότητα, τους, όταν ειναι γνωστό ότι περιειχαν, εκτός του πολυπληθούς  των βιβλιων, και χειρόγραφα τα οποια αφορούσαν την ιστορια των Ιωαννινων  από τον 14ο αι. και ύστερα, που μάλιστα μεγάλο μερος αυτών συνάχτηκε από τα μοναστηρια της νησου των Ιωαννινων. Δεν ειναι ετσι παράξενο, ότι με την ιστο­  ρια τού τόπου ασχολούνται πολλά άτομα και στα Ιωάννινα κυκλοφορούν  ευρύτατα α­ ντιγραφα παλαιών χειρογράφων. Ε. Κουρμαντζη­Παναγιωτάκου, Η  πνευματικη κινηση στα Γιάννινα, Από τα τελη του 18ου αιώνα εως τις πρώτες  δεκαετιες του 19ου, σσ. 23,24.  430 

Ι. Φλώρος, Η Παιδεια στα Ιωάννινα κατά την Τουρκοκρατια (18ος αιώνας­αρχες 20ου αιώ­ να), σ. 95. Ενδεικτικά το πρόγραμμα της Σχολης περιελάμβανε τρεις  κύκλους μαθημά­ των: α τάξις (κατωτερα): στοιχεια ελληνικης γλώσσας,  αριθμητικη, κατηχηση, ασκησεις τεχνολογιας­ β  τάξις: ελληνικη ορθογραφια και 431 

σύνταξις, γνώσις βαθυτερα της ελληνι­ κης εν συγκρισει προς την νεωτεραν,  παγκόσμιος ιστορια, γεωγραφια σύγχρονος, ελλη­ νικη αρχαιολογια­ γ  τάξις  (ανωτερα η τάξις Ελληνων Συγγραφεων): διάλεκτοι ελληνι­ 

121  μπλούτισε τη βιβλιοθηκη της Σχολης: «... απερχόμενος εκ Βιεννης ειχε φερει μετ’ αυτού όργανα ιδιόκτητα προς διδασκαλιαν της  Φυσικης.... η­ σαν κατά τον ανά χειρας ημών ευρισκόμενον  ιδιόχειρον κατάλογον, μη­ χαναι αεροστατικαι, ηλεκτρικαι,  πνευματικαι και οπτικαι... τα Ιωάννινα ειδον από της  παρελθούσης εκατονταετηριδος την Φυσικην διδασκομενην δια  πειραμάτων, διότι πρώτος ο Ψαλιδας εδιδαξεν αυτην...»432.  Σύμφωνα με μαρτυρια του W. M. Leake στα Ιωάννινα στα τελη  του 18ου και στις αρ­ χες του 19ου αιώνα υπηρχε «θαυμάσια  βιβλιοθηκη με χιλια πεντακόσια βι­ βλια, δύο υδρόγειες σφαιρες, μια ηλεκτρικη μηχανη με την οποια ο Αθ. Ψαλιδας εκανε  πειράματα, και μερικά καλά όργανα αστρονομιας»433. Ο Ψαλιδας  υπερασπιζεται την αλληλεξάρτηση των θετικών επιστημών με­  ταξύ τους καθώς σημειώνει: «η μηχανικη, η οπτικη και η  αστρονομια, που ειναι επιστημες «περισσότερο φυσιολογικες  παρά μαθηματικες», αναφε­ ρονται κι αυτες στα μαθηματικά  «ως γεωμετρικώς και αριθμητικώς υφαι­ νόμεναι»»434.  Ο Ψαλιδας κατατάσσεται στη χορεια των διανοητών που  διακρινο­ νται για την ευρύτητα των ενδιαφερόντων τους. Η  πολυμερειά του τον οδηγει στο να ασχοληθει και με ζητηματα  κοσμολογικης υφης που απο­ τελεσαν το επικεντρο εντονων  αντιπαραθεσεων ανάμεσα στους υποστη­ ρικτες του  ηλιοκεντρικού και του γεωκεντρικού συστηματος. Σε χειρό­  γραφο μαθηματάριο Μεταφυσικης ενυπόγραφο και  χρονολογημενο435 πε­ ριγράφονται με σαφηνεια οι θεσεις του  Ψαλιδα, ο οποιος εντάσσει την Κοσμολογια στην ευρύτερη 

ενότητα της Μεταφυσικης. Συγκεκριμενα, αφού αναφερει τους  υποστηρικτες και των δύο συστημάτων υιοθετει τις θεσεις του  Κοπερνικου «Εν τούτω τω ορατώ κόσμω τω πολλά και διάφορα  συνυπάρχοντα όντα περιεχοντι ορώμεν αυτά κινούμενα και  κινούμενα περι­ οδικώς και ευσταθώς, και περι τι κεντρον και  κεντρον αναντιρρητως εστιν ο ηλιος, όστις εστι σώμα αυτόφωτον και θερμαντικόν, και μυριάκις της γης μειζον. Περι αυτό δε  κινούνται ετερα σώματα ετερόφωτα, άπερ και πλάνη­  κης γλώσσας, ποιητικη, ρητορικη, επιστολών ύφος, μαθηματικά, λατινικά,  φυσικη, φιλο­ σοφια (λογικη, ψυχολογια, μεταφυσικη, ηθικη).432 Εστια (1879)  στο Μ. Γιαννακού, «Γλώσσα και διδασκαλια στα σχολεια της πόλης των  Ιωαννινων το 18ο και 19ο αιώνα», σ. 849.  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 124  William Martin Leake, 1777­1860): Βρετανός στρατιωτικός, τοπογράφος,  αρχαιολόγος, και περιη­ γητης στην Ελλάδα και Μικρά Ασια.434 Α. Ψαλιδας  (1791) ό.π., σ. 8 στο Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­ 19ος αιώνας), σ. 147.  433 

Α Α. Ψαλιδας, Μαθηματα Φιλοσοφιας. Στο δεύτερο φύλλο υπάρχει ο τιτλος  «Αθανασι­ ου Ψαλιδα Μεταφυσικη». Ειναι μαθηματα που ο Σπυριδων Μανάρης «ηκροάσθη κατά το 1825» στην Κερκυρα. Κ. Πετσιος, «Η περι του κόσμου  επιστημη, αναφορά σ’ ενα χειρό­ γραφο μαθηματάριο του Αθανασιου Ψαλιδα», σσ. 191­215 Υπάρχουν ομοιότητες αλλά και διαφορες με το χειρόγραφο που  παρουσιασε ο Π. Νούτσος, «Ένα μαθηματάριο «με­ ταφυσικης» του Αθανασιου  Ψαλιδα», σσ. 93­104.  435

122  τες καλούνται, ως εν τη Αστρονομια δεικνυται ακριβεστερα,  Αυτόφωτα δε σώματα ητοι ηλιοι αναμφιβόλως ουκ εισιν εις ο  ημετερος, αλλά πάντες οι αστερες, περι ους ως περι κεντρα  κινούνται και ετερα σώματα ετερόφωτα ητοι πλανηται»436.  Συγχρόνως δεν επιδοκιμάζει τη συμβιβαστικη πρόταση του  Tycho Brahe, ο οποιος «δύω κεντρα τον ηλιον, υποτιθησι και την 

γην»437, θεωρια που υιοθετηθηκε από τους Δαμοδό και  Βούλγαρη. Την ιδια θεση αποτυπώνει και στη χειρόγραφη  γεωγραφια του, με την οποια εισάγεται για πρώτη φορά σε  σχολη των Ιωαννινων η νεα αντιληψη, η οποια χρειά­ στηκε 150  χρόνια για να παγιωθει στον ευρωπαϊκό χώρο.  Η Καπλάνειος Σχολης εκλεισε λόγω της πολιορκιας των Ιωαννινων από τα Σουλτανικά στρατεύματα. Ο Ψαλιδας κατεφυγε στο  Τσεπελοβο του Ζαγορίου. Παρεμεινε εδώ μεχρι τον Ιούλιο του  1822, όταν κι εγκατα­ στάθηκε στην Κερκυρα. Αναγορεύτηκε  διδάκτορας Φιλοσοφιας από την Ιόνιο Ακαδημια. Ωστόσο, με  παρεμβαση των Άγγλων δεν ελαβε καθηγη­ τικη εδρα, διότι  θεωρούνταν Ρωσόφιλος. Έτσι, αντιμετώπισε μεγάλες οι­  κονομικες δυσκολιες απασχολούμενος ως ιδιωτικός δάσκαλος.  Κατά την παραμονη του στην Κερκυρα κυριαρχούσε μεσα του η  επιθυμια να υπηρε­ τησει το ελληνικό εθνος. Αυτό αποδεικνύεται τόσο από την αλληλογρα­ φια του με τον Αλεξανδρο  Μαυροκορδάτο και με τα φιλελληνικά κομιτά­ τα της Ευρώπης  όσο και από τις διπλωματικες ενεργειες του.  Το Φθινόπωρο του 1828 μετακόμισε στη Λευκάδα, όπου ανελαβε τη διεύθυνση του Λυκειου. Πεθανε λιγους μηνες αργότερα σε  ηλικια 62 ετών.  β. Η διαμάχη του με τον Ευγενιο Βούλγαρη  Τα «Καλοκινηματα, ητοι εγχειριδιον κατά φθόνου και κατά της  Λο­ γικης του Ευγενιου... (1795)», ειναι ενα μικρό βιβλιαράκι,  του οποιου το κειμενο χαρακτηριστηκε «βιαιότατο» και «κειμενο  που η πνευματικη του βιαιότητα δεν εχει προηγούμενο στον  ελληνικό χώρο»438. Στο απόσπασμα που ακολουθει ο Ψαλιδας  καταφερεται εναντιον όσων διατεινονται ότι «αθεΐζουσιν όσοι  σπουδάζουσιν εν τη Φραγγια, και μετά την επιστροφην αυ­ τών 

συναθεΐζουσιν και ετερους»439 και η ανάγνωση του επιβεβαιώνει  τον  Α. Ψαλιδας, Μεταφυσικη §65 στο Κ. Πετσιος, «Η περι του κόσμου επιστημη,  αναφορά σ’ ενα χειρόγραφο μαθηματάριο του Αθανασιου Ψαλιδα»,  Παράρτημα σ. 201, ανάτυπο από το Κ. Πετσιος, «Αθανασιου Ψαλιδα,  “Μεταφυσικη”».437 Α. Ψαλιδας, Μεταφυσικη §69 στο Κ. Πετσιος, «Η περι του  κόσμου επιστημη, αναφορά σ’ ενα χειρόγραφο μαθηματάριο του Αθανασιου  Ψαλιδα», Παράρτημα σ. 215, ανάτυπο από το Κ. Πετσιος, «Αθανασιου Ψαλιδα,  “Μεταφυσικη”».  436 

Ε. Κουρμαντζη­Παναγιωτάκου, Η πνευματικη κινηση στα Γιάννινα, Από τα  τελη του 18ου αιώνα εως τις πρώτες δεκαετιες του 19ου, σ. 20.439 Την φράση  διετύπωσε ο Ιερόθεος ο εξ Ιθάκης, ενας από τους προϊστάμενους της Σχο­ λης  της Σμύρνης, όταν ο Μοισιόδακας εξεφραζε τη θεληση να πάει για σπουδες  στην Πάντοβα. Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. 153 σημ. 2. Βλ. και Ε. Κουρμαντζη­Παναγιωτάκου, Η πνευματικη κινηση στα Γιάννινα, Από τα τελη του 18ου αιώνα εως τις πρώτες δεκαετιες του 19ου, σ. 20.  438 

123  δοθεντα χαρακτηρισμό περι βιαιοτάτου κειμενου: «Αυτά ουν τα  αρπακτικά και αιμοβόρα ρηθεντα θηρια και άχρι του νυν  σώζονται με περισσοτεραν ε­ νεργειαν και με άλλον κάλυμμα  σκοτεινότερον δια να μη φαινωνται, και ό­ που αισθάνονται  κανενα σπινθηρα, όπου ανάπτει από τους παλαιούς εκει­ νους  φωστηρας, βιάζονται με κάθε τρόπον να τον σβύσουν δια να μην τα ά­ νάψη τον ποικιλον και χαμερπη χιτώνα και τους τον καύση,  και τοιουτοτρό­ πως τα ξεκαλύψη, να φαινωνται τοιαύτα, ό,τι  λογης ειναι φυσικά, και όχι ό,τι λογης φαινονται τοις τυφλοις  ανθρώποις. Αχ! τεταλαιπωρημενον και διεσπαρμενον μου τηδε  κακεισε γενος! πόσην λύπην αισθάνεται η ψυχη μου, όταν  παρασταινη την άκραν λαμπρότητα, σοφιαν και δόξαν των  προγόνων μας, και ακολούθως ευτυχιαν και εξεναντιας την  χαμερπειαν, αμάθειαν και ατιμιαν, και επομενως την άκραν 

δυστυχιαν ημών των απογόνων αυτών»440.  Ο Ψαλιδας καταγγελλει όχι μόνο τον Ευγενιο Βούλγαρη, όπως ο  τιτλος υποδεικνύει, ο οποιος Βούλγαρης θεωρειται μια από τις  τότε ηγετι­ κες, αν όχι η κορυφαια λόγια μορφη τού ορθόδοξου  ελληνισμού, ως ψευ­ δοφιλόσοφο, που συγχεει τη φιλοσοφια με  τη θεολογια, «φιλοσοφοθεολογοῦντα» τον αποκαλει, ως  ψευδοπατριώτη, που σιτιζεται στα ρωσικά πρυτανεια, αλλά και  ολόκληρη την επισημη πνευματικη ηγε­ σια του Γενους, «τους  υποκριτάς και κόλακας ... και αγύρτας»441, που εμπο­ διζοντας το  Γενος να ακολουθησει τον δρόμο της φωτισμενης Ευρώπης το  καταδικάζουν σε αιώνια αμάθεια και βαρβαρότητα.  Στην κριτικη του ο Ψαλιδας: προτάσσει τις γλωσσικες αντιληψεις  του Βούλγαρη –το εργο ειναι γραμμενο σε αρχαΐζουσα γλώσσα­,  για να καταδειξει τις αδυναμιες του συγγράμματός του, χωρις να  αποφύγει να αναγνωρισει ότι το «σύστημα και η μεθοδός του – του Βούλγαρη­ ειναι κα­ τά τους νεωτερους». Χαρακτηριστικά ο  Ψαλιδας χρησιμοποιησε το ρημα, «ευγενιζειν» όταν ειρωνεύτηκε τα «διδασκαλάκια» ότι «κομπάζουν θελο­ ντες να ονομάζωνται  Φιλόσοφοι οι ανόητοι δια τα λεξιδια οι λεξιθηραι»442.  Λεγεται ότι το μενος τού Ψαλιδα κατά του Βούλγαρη πυροδότησε η Λογικη τού Baumeister, η οποια μεταφράστηκε από τον  Νικόλαο Μπάρκο­ ση και εκδόθηκε το 1795 «Δι’ επιμελειας και  ακριβούς διορθώσεως σπου­ δαιου τινός περι τα ενταύθα  φιλοσοφικά μαθηματα ενασχολουμενου»443. Ο «σπουδαιος τις»,  ειναι ο ιδιος ο Ψαλιδας, ο οποιος διαπιστωσε ότι εγιναν  παρεμβάσεις από δύο άτομα στην επιμελεια του εργου για να  υπερασπι­  Ε. Κουρμαντζη­Παναγιωτάκου, Η πνευματικη κινηση στα Γιάννινα, Από τα  τελη του 18ου αιώνα εως τις πρώτες δεκαετιες του 19ου, σσ. 20,21.441 Κ.  Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους, σ. 338.442 Π. Νούτσος, «Λογικη: τι  440 

διακινδυνεύει ως διδάσκαλος και ως κοινωνός της σκεψης των «νεωτερων» ο  Ευγενιος Βούλγαρης», σ. 567.  Α. Βρετός, Νεοελληνικη φιλολογια, σ.100. στο Ε. Κουρμαντζη­Παναγιωτάκου,  Η πνευ­ ματικη κινηση στα Γιάννινα, Από τα τελη του 18ου αιώνα εως τις πρώτες δεκαετιες του 19ου, σ. 212.  443 

124  στούν τη φιλοσοφικη «αυθεντια» του Βούλγαρη, και γι’ αυτό  απαντά με τα Καλοκινηματα444.  Γενικότερα όμως η αντιδραση του κατά του Βούλγαρη,  εντάσσεται στην αντιδραση λογιων που οι ιδεολογικες τους  ροπες, εκλιναν καθ’ ολο­ κληριαν σχεδόν προς τον Ευρωπαϊκό  Διαφωτισμό445.  Επιπλεον κατηγορει με δριμύτητα την προτιμηση και την  προσκόλ­ ληση, του γηραιού τότε Βούλγαρη, στην τσαρικη  Ρωσια, η οποια ηταν φα­ νερη τόσο στις πολιτικες και εθνικες  όσο και στις εκπαιδευτικες επιλογες του, του αλλά και την εύνοια και την άνεση που ειχε από την Μ. Αικατε­ ρινη. Αυτά για τον  Ψαλιδα σημαιναν «οπισθοδρόμηση της ελληνικης ανα­  βιωσης»446. Συγχρόνως επικρινει τη στάση του να  σταδιοδρομησει μακριά από την υπόδουλη Ελλάδα, την οποια  θεωρει μειωση της συνεισφοράς του στο φωτισμό των  ομογενών: «καταφρονησας την πατριδα του και όλον το γενος,  επρόσφυγεν εις ξενα βάρβαρα γενη, τον πατριωτισμόν δεύτερον  ποι­ ούμενος της ηδονης και της γαστερας»447. Στο πλαισιο αυτό  ελεγχει αυτό που ο Βούλγαρης γράφει στη Λογικη του, ότι «του  γαρ σοφού πάσα μεν η Γη πατρις, πόλις δε ο Κόσμος»448,  σχολιάζοντας «ώστε οπού και αυτού η πα­ τρις ειναι όλη η Γη και πόλις η Ρωσια και συμπολιται οι άρκτοι φευ! Οιμοι εις τους  ομογενεις μου οπού από παρόμοιον σοφόν άνδρα προσδοκούν 

φωτι­ σμόν και ωφελεια»449. Ελεχθη ότι «η δριμύτητα του  Ψαλιδα προσεδωσε στο κειμενό του, που αποσκοπούσε να  λειτουργησει ως φιλοσοφικη και πολι­ τικη κριτικη, τη χροιά του  προσωπικού λιβελλου εναντιον ενός σεβασμιου ηγετη της  ελληνικης πνευματικης αναγεννησης»450.  Πράγματι εάν κανεις παραβάλει την αφιερωση και το προοιμιο της "Λογικης"  τού Baumeister, με την αφιερωση και το προοιμιο όπως αυτά γράφηκαν από τον Ψαλιδα και μεταφερθηκαν στα Καλοκινηματα, παρατηρειται ότι, ενας ενθερμος  «πατριωτικός» λό­ γος και μια αντικρουση των φιλοσοφικών άρχων τού  Βούλγαρη αντικαθιστανται στη συγκεκριμενη Λογικη, από εναν άχρωμο λόγο,  καθαρά «εκδοτικης» χροιάς. Ε. Κουρμα­ ντζη­Παναγιωτάκου, Η πνευματικη  κινηση στα Γιάννινα, Από τα τελη του 18ου αιώνα εως τις πρώτες δεκαετίες του  19ου, σ. 212 σημ. 42.  444 

Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλα­ γών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 271. 446  Π. Κιτρομηλιδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, οι πολιτικες και κοινωνικες  ιδεες, σ. 193 στο Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση  των πολιτισμικών αλ­ λαγών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ.  271.  445 

Α. Ψαλιδας, Καλοκινηματα, σ. 23 στο Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης  (1716­1806)­ Σκιαγράφηση των πολιτισμικών αλλαγών και των ιδεολογικών  ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 309.448 Βούλγαρης Ευγενιος, Η Λογικη, σ. 12.  447 

Α. Ψαλιδας, Καλοκινηματα, σ. 23 στο Ν. Γιαννακούλης, «Η κριτικη των  Νεωτερων Λο­ γιων στο παιδαγωγικό εργο του Ευγενιου Βούλγαρη και οι  φιλοσοφικες διαμάχες του την περιοδο του νεοελληνικού διαφωτισμού», σσ. 4­ 5.450 Π. Κιτρομηλιδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, οι πολιτικες και κοινωνικες  ιδεες, σ. 193 στο Ν. Γιαννακούλης, «Η κριτικη των Νεωτερων Λογιων στο  παιδαγωγικό εργο του Ευ­  449 

125  Στις κατηγοριες αυτες, ο Βούλγαρης απηντησε με την Επιστολη  του Σοφωτάτου κυριου Ευγενιου Αρχιεπισκόπου πρώην  Σλαβωνιου και Χερσώ­ νος, που εκδόθηκε στην Τεργεστη το 

1797. Το ύφος της επιστολης ειναι ε­ ντονα επικριτικό και  φανερώνει ότι εθιγη από την επιθεση του νεαρού τό­ τε λογιου:  «τα Καλοκινηματα ώφειλεν επιγράψαι αληθεστερον Κακοκινη­  ματα...επιθυμεις δε παρ’ εμού και τινα ανασκευην των διαφόρων ληρων, ων κατ’ εμού ο Ψαλιδας κατεψαλιδισε. Τι; την Αυγειου  κόπρον ανασκαλεύσαι τε και καθάραι επιχειρησομεν; Ω!...ο  συρφετός αηδης! Οχληρόν το εργον! Ίσως περιττόν»451. Και αφ’  ενός μεν ο Βούλγαρης επεμενε ότι ο Ψαλιδας αρνούνταν να  κατανοησει, ότι ο φιλοσοφικός λόγος δεν μπορούσε να  προσαρμοστει στην καθομιλουμενη γλώσσα, αφ’ ετερου δε  απερριψε την κριτικη των απόψεών του από τον Ψαλιδα ως  αβάσιμη, επικαλούμενος ότι η Λογικη του ειχε στηριχτει επάνω  στις φιλοσοφικες ιδεες των νεωτε­ ρων452. Με την απάντηση  αυτη ο γηραιός Βούλγαρης δινει την τελευταια πνευματικη μάχη  της ζωης του για να υπερασπιστει το εργο του. Το γεγο­ νός αυτό  όμως δεν δικαιολογει τους οξεις χαρακτηρισμούς που χρησιμο­  ποιει εναντιον του Ψαλιδα, οι οποιοι δεν συνάδουν με την  αυθεντια του. Η όλη του όμως συμπεριφορά, όπως παραπάνω  περιγράφηκε, μαρτυρει το δύστροπο και το ασυμβιβαστο του  χαρακτηρα του, το οποιο ακφράστηκε σε πολλες περιστάσεις της  δράσεώς του και το οποιο δικαιολογει τη σφο­ δρότητα στο ύφος της απαντησεώς του. Εξάλλου και ο ιδιος ο Ψαλιδας αργότερα  διώκεται για τις ιδεες του και βιώνει και ο ιδιος το τιμημα της  χαράξεως νεων δρόμων στη σκεψη, που απαιτούν δύναμη και  τόλμη σε κάθε εποχη453.  γ. Συμπεράσματα  Η προσφορά του Ψαλιδα στη σκλαβωμενη και αγωνιζόμενη  πατρι­ δα, συνολικά αποτιμώμενη, ηταν πάρα πολύ σημαντικη,  «ανυπολόγι­ στη»454 χαρακτηριστηκε. Ο Ψαλιδας υπηρξε μια  πνευματικη μορφη η ο­ ποια δεν περιοριστηκε στο παιδευτικό  του εργο, αλλά ενεταξε την παρου­ σια του στις ανάγκες του 

εθνους που το εβλεπε «τεταλαιπωρημενον και  γενιου Βούλγαρη και οι φιλοσοφικες διαμάχες του την περιοδο του  νεοελληνικού διαφω­ τισμού», σ. 4.451 Βούλγαρης Ευγενιος, Επιστολη, σσ. 3, 11,  βλ. και Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλαγών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 309.  Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση των  πολιτισμικών αλλα­ γών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, σ. 271,  σημ. 3.453 Ν. Γιαννακούλης, «Η κριτικη των Νεωτερων Λογιων στο παιδαγωγικό  εργο του Ευγε­ νιου Βούλγαρη και οι φιλοσοφικες διαμάχες του την περιοδο του νεοελληνικού διαφωτι­ σμού», βλ. και Α. Αγγελου, Των Φώτων. Οψεις του  Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 20.  452 

Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους, σ. 348. 

454 

126  διεσπαρμενον τηδε κακεισε»455 και για το οποιο με τη θεληση του πρόσφερε με όσα μεσα μπορούσε στην κοινη προσπάθεια για  ελευθερια.  Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους, σ. 338. 

455 

127 

Εικόνα 29. Ο Αθανάσιος Ψαλιδας σε χαρακτικό του Κωνσταντινου Μαλά­  μου.Πηγη: http://el.wikipedia.org  Εικόνα 30. Ο Αθανάσιος Ψαλιδας σε λιθογραφια του 1872. Πηγη:  http://el.wikipedia.org 

128 

 

 

Εικόνα 31. Το εξώφυλλο της "Αληθούς Ευδαιμονιας", Βιεννη  1791. Πηγη: Ψηφιακη Βιβλιοθηκη Ιονιου Πανεπιστημιου, http://books.ionio.gr  Εικόνα 32. Αρχειο Ψαλιδα, κώδικας 33Πηγη: Κ. Πετσιος, «Σύμμικτα περι  Αθανασιου Ψαλιδα με βάση το αρχειο του», σσ. 202­ 206. 

129 

 

 

Β. Χαρακτηριστικες προσωπικότητες λογιων ανδρών του  18ου αιώνα 

Εικόνα 33. Παράσταση σχολειου (1816). Πηγη: Αλφαβητάριον μικρόν  (εξώφυλλο) 

130  Εισαγωγη  Από το σύνολο των λογιων που δραστηριοποιηθηκαν στον 18ο  αιώ­ να και πληρούν τα κριτηρια που τεθηκαν456, επιλεχθηκαν  ορισμενες προ­ σωπικότητες, καθεμια από τις οποιες εχει ενα  ιδιαιτερο χαρακτηριστικό. Έτσι, ο Χρύσανθος Νοταράς αποτελει  εξεχουσα προσωπικότητα στον χώ­ ρο της Αστρονομιας  αναγνωρισμενη στον ευρωπαϊκό επιστημονικό κό­ σμο, ο  Ιώσηπος Μοισιόδαξ ειναι χαρακτηριστικη περιπτωση λογιου που  προερχεται από τη Βλαχια, ο Άνθιμος Γαζης συνδυάζει και την  εντονη εθνικη δράση, ο Νικηφόρος Θεοτόκης ακολουθει  παράλληλη εν πολλοις αλλά και χαρακτηριστικά  διαφοροποιημενη πορεια με τον Ευγενιο Βούλ­ γαρη ­γεγονός  που επιτρεπει και συγκριτικες προσεγγισεις­, ο Βικεντιος  Δαμωδός αποτελει παράδειγμα «αναχωρητη λογιου» και ο  Θεόδωρος Κα­ βαλιώτης συνδεεται με την πνευματικη ακμη ́ της  Μοσχοπόλεως. Η πα­ ρουσιαση τους ακολουθει χρονολογικη  σειρά.  1. Χρύσανθος Νοταράς (1655/1660457­1731) α. Βιογραφικά  Χαρακτηριστηκε ως «εξεχουσα προσωπικότητα», η οποια  «διεδρα­ μάτισε... εναν πρωτοποριακό ρόλο στον πρώιμο  νεοελληνικό διαφωτι­ σμό»458.  Ο Χρύσανθος Νοταράς γεννηθηκε στα Τρικαλα της Κορινθιας459.  Αποφασιστικό ρόλο ειχε στην όλη του ζωη ο θειος του, από την  πλευρά της μητερας του, Πατριάρχης Ιεροσολύμων Δοσιθεος460.  Τα πρώτα γράμ­ 

Βλεπε σ. 36.457 Οι βιογράφοι του και άλλοι μελετητες απλώς πιθανολογούν τον χρόνο γεννησεως του Χρύσανθου, στηριγμενοι και σε νεώτερα στοιχεια, με  βάση τους κώδικες της εποχης και σε συνδυασμό με εμμεσους χρονολογικούς  περιορισμούς. Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων,  Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 6.458 Π. Στάθη, Χρύσανθος  Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού, σ. 273.459 Και όχι στην Αράχωβα της Κορινθιας –βλεπε Χ.  Πατρινελης, «Χρύσανθος Νοταράς», σ. 387­, όπως το βεβαιώνει ό ιδιος σε  κάποιες αυτοβιογραφικες αναφορες, πού βρισκουμε στα εργα του. Η οικογενεια των Νοταράδων εχει τις ριζες της στον 13ο μ.Χ. αιώνα. Πηρε το όνομά της από το «νοτάριος», το οποιο υποδηλώνει και τη φύση της εργασιας που ο πρώτος η οι  πρώτοι γόνοι της οικογενειας εκτελούσαν.460 Ο «πολυπράγμων» Πατριάρχης  Ιεροσολύμων Δοσιθεος υπηρξε για τον Χρύσανθο κη­ δεμόνας, διδάσκαλος αλλά και «γεροντας». Ειδικά για τη σχεση υποτακτικού­γεροντα, ιδιαιτερα στα πρώτα  χρόνια της νεότητας του, ό Χρύσανθος επιβεβαιώνει σημειώνοντας: «... πρώτον  μεν εν τη νεότητι ημών και ετι τη τάξει λαϊκών διατελούντες... μετά του αοιδι­  μου πατριάρχου της Αγίας Πόλεως κυριου Δοσιθεου, του και Δεσπότου και προς  μητρός θειου ημών». Α. Βρετός, Νεοελληνικη φιλολογια, σσ. 67­68, στο Π.  Στάθη, Χρύσανθος Νο­ ταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του  Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 5 και σ. 273 βλ. και σημ. 42.  456 

 

131  ματα τα διδάχτηκε «εις το της πατριδος αυτού μικρόν  σχολειον»461. Φεύγει από την πατριδα του για την  Κωνσταντινούπολη, όταν «το παιδικον ιμάτι­ ον άπετίθετο»462 και  ειχε ηδη κάνει την εκλογη του ν' ακολουθησει τη ζωη του  μοναχού.  Στην Κωνσταντινούπολη παρακολουθει ανώτερα μαθηματα στην  Πατριαρχικη Ακαδημια, σύμφωνα με σαφεις μαρτυριες από τους  κώδικες, καθώς και αναφορες στην αλληλογραφια του, σιγουρα  τα χρόνια 1680­ 1681. Οι σπουδες στο ανώτερο τμημα της  Πατριαρχικης 'Ακαδημιας διαρ­ κούσαν περι τα τρια ετη και η  σειρά των μαθημάτων ηταν: στο πρώτο ετος Λογικη, Φυσικη  Ακρόαση και Περι Ψυχης στο δεύτερο τα Προγυμνάσματα του 

Άφθονιου και στο τριτο Μεταφυσικη. Στην Ακαδημια διδάσκει  την περιοδο αυτη ο Σεβαστός Κυμινιτης463, ενας από τους πιο  δραστηριους δα­ σκάλους και πολυγραφότερους λογιους της  εποχης του, ο οποιος αποκα­ λει τον Χρύσανθο «φοιτητών μοι  γνησιώτατε», «λογιων ανδρών αγχινού­ στατε, κλεος της του  Κωνσταντινου σχολης»464.  Περι το 1697 ο Κωνσταντινος Μπασσαράμπας, ηγεμόνας της Βλα­ χιας465, προτρεπει τον Χρύσανθο, που ειναι ηδη αρχιμανδριτης,  να πάει στη Δύση για να συμπληρώσει τις σπουδες του466, διότι  εκτιμησε σε μεγά­ λο βαθμό την ευφυΐα και τη λογιωσύνη του.  Με τον ηγεμόνα Κωνσταντι­  Κατ’ άλλους, το σχολειο των Τρικάλων της Κορινθιας φερεται να το εχει  ιδρύσει ό ιδιος ό Χρύσανθος. Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης  Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 23.462 Στο τελος  της παιδικης του ηλικιας, περιπου 3­15 ετών. Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς  Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 6.  461 

Τραπεζούντιος λόγιος, σχολάρχης διαδοχικά στην Πατριαρχικη Σχολη της  Κωνστα­ ντινουπόλεως, στο Φροντιστηριο Τραπεζούντος και στην Αυθεντικη  Ακαδημια του Βου­ κουρεστιου, βλ. ενδεικτικά Μ. Μητσόγλου, Σεβαστός  Κυμινητης, Ο βιος, η διδασκαλια, το εργο του. Ι. Κόλια, «Ο Σεβαστός Κυμινητης  και η ιδρυση του Φροντιστηριου της Τραπε­ ζούντας», σσ. 280­306, C.  Karanasios, Sebastos Trapezuntios Kyminetes.  463 

464 

E. Legrand, Epistolaire grec, Bibliothèque grecque vulgaire, t. IV, σ. 4. στο Π.  Στάθη, Χρύσαν­ θος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του  Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 23. 465 Ηγεμόνας της Βλαχιας (1688­1714),  συνεργάσθηκε με διακεκριμενους ελληνες λογιους, που τους χρησιμοποιησε ως  συμβούλους η γραμματικούς. Οι λόγιοι αυτοι, μεσω των σπουδών τους στα  δυτικά πανεπιστημια, μετεφεραν στον βαλκανικό χώρο την παιδεια της  αναγεννημενης Ευρώπης, αλλά και επαιξαν σημαντικό ρόλο στην πνευματικη  ζωη των Ηγεμονιών και γενικότερα του Ελληνισμού. Α. Γλυκοφρύδη­Λεοντσινη,  «Δημητριος Νοταράς και Emanuele Tesauro: Μια ανεκδοτη μετάφραση  αριστοτελικης ηθικης και ο ρόλος των διανοουμενων της Διασποράς στη  διακινηση των ιδεών» , σσ. 379­392, βλ. και Α. Καραθανάσης, Έλληνες λόγιοι  στη Βλαχια, σσ. 23 κ.ε και N. Iorga, Byzance après Byzance, σσ. 189­199. 

Κάποιοι βιογράφοι αποδιδουν στον Δοσιθεο αυτην την πρωτοβουλια. Δεν  αποκλειεται η αληθεια να βρισκεται κάπου στη μεση. Ο Κωνσταντινος  Μπασσαράμπας, βεβαια, ηταν αυτός πού στηριξε οικονομικά τον Χρύσανθο. Κ.  Αθανασιάδης, «Χρύσανθος Ιεροσολύ­ μων ο Νοταράς», σ. 21, στο Π. Στάθη,  Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού, σ. 11.  466 

132  νο Μπασσαράμπα ο Χρύσανθος συνεργάστηκε αργότερα και για  την α­ ναδιοργάνωση της Σχολης του Βουκουρεστιου467.  Οι σπουδες του στη Δύση ξεκινούν στην Πάντοβα, στη Σχολη των  'Ιατροφιλοσόφων, στην Università degli Artisti, όπου τα  μαθηματα πού κυ­ ριαρχούν ειναι: νεοαριστοτελικη Φιλοσοφια,  Θεολογια κυριως του Θωμά του Άκινάτη, Μεταφυσικη,  θεωρητικη και πρακτικη Ιατρικη, Μαθηματικά, Αστρονομια και  Φυσικη πειραματικη. Τα επόμενα δύο, από τα τρια συνο­ λικά  ετη παραμονης του Χρύσανθου στην Πάντοβα, τον συναντούμε  γραμμενο στο Πανεπιστημιο Università degli Legisti, δηλαδη στη  Νομικη Σχολη. Το γεγονός αυτό μαρτυρει το εύρος και την  ποικιλια των ενδιαφε­ ρόντων του ενώ συγχρόνως αποτελει  ενδειξη του ανησυχου χαρακτηρα του.  Χαρακτηριστικό της προσωπικότητός του ειναι το ότι «ηταν πάντα πολύ προσεκτικός κατά τη μάθηση και δεν δεχόταν αβασάνιστα  τις γνώ­ μες των διδασκάλων του, ούτε παραδεχόταν  αδιαμαρτύρητα απόψεις που θα νόθευαν το ακραιφνες  ορθόδοξο φρόνημα του»468. Ο ιδιος ο Χρύσανθος γράφει  διατυπώνοντας τις επιφυλάξεις του για όσα διδάσκεται στη  Δύση: «εν η πλειστα μεν αληθη τε ευφυη, αλλ' ουν κατεσπαρται  και τινα τοις λα­ τινοις σύμφωνα η τη αληθεια»469.  Η παρατηρηση αυτη γινεται σημαντικη αν σημειωθει ότι 

διδάσκα­ λός του στη Σχολη ηταν ο Κρητικός Νικόλαος Κομνηνός  Παπαδόπου­ λος470, ο οποιος ηταν «Έλλην αλλ' ου φωτιανός»,  ιδιότητα «πού την προ­ βάλλει σε κάθε ευκαιρια, αλλά δεν τον  εμποδιζει να θαυμάζει τον «άνα­ τολικώτατο» Χρύσανθο»471. Οι  επιστολες του Κομνηνού στον Δοσιθεο α­ ποκαλύπτουν πολλά για την προσωπικότητα του Χρύσανθου. Πιο συγκε­ κριμενα:  α) Σε επιστολη του, στην οποια τον πληροφορει για την  αναχώρηση του Χρύσανθου από την Πάντοβα για να συνεχισει το ταξιδι του προς την Ευρώπη, σημειώνει: «ώστε χρη με  αγάλλεσθαι, ουχ ότι ελθών σοφός επα­ νερχεται σοφώτατος, αλλ' ότι αμετάβλητος τα ηθη εκ της ιταλικης διαφθο­  Για τη Σχολη του Βουκουρεστιου βλ. ενδεικτικά Δ. Παπαϊωάννου, «Σχολες του  ευρύτε­ ρου Ελληνισμού επι Τουρκοκρατιας : “Η Αυθεντικη Ακαδημια  Βουκουρεστιου”».468 Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων,  Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 28.  467 

Α. Παπαδόπουλος­Κεραμεύς, Ιεροσολυμιτικη Βιβλιοθηκη, τ. IV, σ. 321, στο Π.  Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του  Νεοελληνικού Διαφωτι­ σμού, σ. 28.470 Λόγιος από την Κρητη που ασπάστηκε τον ρωμαιοκαθολικισμό και ανηκε για αρκετά χρόνια στο τάγμα των Ιησουϊτών. Β.  Μπόμπου­Σταμάτη, «Οι «Επιστολιμαιες Πραγματει­ ες» του Νικολάου  Παπαδόπουλου Κομνηνού προς τον μαθητη του Χρύσανθο Νοταρά», σ. 175.  469 

471 

«Εν όλοις επτά μησι εδιδάχθην την παρούσαν θεολογιαν διά φωνης του εμού  διδασκάλου, τον σοφωτάτου φημι κυριου Νικολάου Κομνηνού». Π. Στάθη,  Χρύσανθος Νοταράς Πα­ τριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού, σ. 27. 

133  ράς το χρυσούν άνθος της καλοηθειας μεθηγειται ενταύθα,  γενόμενος εν τω μεταξύ και τοις μυκτηριζουσιν ημάς Λατινοις  επαινος»472.  β) Αλλού γράφει επισημαινοντας μάλλον θετικά την εμμονη του 

Χρύσανθου στο ορθόδοξο δόγμα: «οπλιζομεν σοι τον  ελλαδικότατον νουν (ει και νυν φωτιανιζει και φωτιανισεις άει  εύχεται) θεολογικαις αρχαις»473.  γ) Οταν ο Χρύσανθος αναχώρησε για το Παρισι: «τη μεγάλη  Δευτε­ ρα Απριλιου κατά το εν Ιταλια καλενδάριον, και  αρξάμενος της προς τας Κελτας πορειας, αφηλε μοι μετά της  καρδιας την ηδονην και την δόξαν μου της διδασκαλιας»474  δ) Και μετά το περας των σπουδών του Χρύσανθου στην Ιταλια:  «ου γαρ ελπιζω ποτε, ει και εκατοντούτης αποθάνω, φοιτητην  τοιούτον ευρειν, ου το φιλεπιστημον άκρον, το σπουδαιον πολύ,  βαθύ το νοητικόν, το πολυ­ ποθες, ανερεύνητον»475.  Τα ενδιαφεροντα του Χρύσανθου στη Πάντοβα εδειξαν ότι ειχε  «μια ισχυρη κλιση και μεγάλο πάθος» για επιστημονικά θεματα  αστρο­ νομικά, γεωμετρικά, μαθηματικά και γεωγραφικά. Ήδη  από το 1680 επι­ διδεται σε μελετες για αστρολαβικά όργανα σε  μεταφράσεις σχετικών αραβικών όρων και αστρονομικών  θεμάτων476. Έτσι ερμηνεύεται και η αναχώρηση του Χρύσανθου  για το Παρισι, όπου την εποχη εκεινη κυριαρ­ χούσαν οι ιδεες  του Καρτεσιου, του Πασκάλ και άλλων «νεωτερικών φιλο­  σόφων»477. Εκει επισκεπτόταν συχνά το Αστεροσκοπειο, που  πρόσφατα ει­ χε ιδρυθει, για να δει από κοντά τα επιστημονικά  όργανα και κυριως την πρόσφατη επαναστατικη εφεύρεση, τα  τηλεσκόπια478.  472 

E. Legrand, Epistolaire grec, Bibliothèque grecque vulgaire, t. IV, σσ. 11­12,  στο Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του  Νεοελληνικού Διαφωτι­ σμού, σ. 28.473 Από τον κώδικα της συλλογης του ΜΠΤ  αρ. 247, φ. 16Γ Α. Παπαδόπουλος­Κεραμεύς, Ιεροσολυμιτικη Βιβλιοθηκη, τ. IV,  σσ. 214­215 στο Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πα­ τριάρχης Ιεροσολύμων,  Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 28.  Επιστολες Ν. Κ. Παπαδόπουλου προς τον Δοσιθεον, σε E. de Hurmuzaki, 

474 

Documente privitoare la Istoria Românilor, v. 14.1 p. 311 και 327­329 στο Δ.  Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 43.475 Δ.  Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 42.  Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του  Νεοελληνικού Διαφωτισμού, 29.477 Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης  Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 30.  476 

Το Αστεροσκοπειο του Παρισιού ιδρύθηκε το 1667 μετά από εισηγηση Γάλλων επιστη­ μόνων στο βασιλιά Λουδοβικο ΙΔ  και τη σύμφωνη γνώμη του  πρωθυπουργού Colbert, μαζι με την Ακαδημια των Επιστημών. Με την ιδρυση  του ο Colbert κάλεσε τον Ιταλό Gianni Domenico Cassini, ο οποιος ηταν στην  υπηρεσια του Πάπα, να αναλάβει τη διεύ­ θυνση του ιδρύματος. Θ. Νικολαΐδης,  «Θεσμοι και Επανάσταση στα επιστημονικά ιδρύ­ ματα: τα αστεροσκοπεια του  Παρισιού και της Πετρούπολης», σσ. 22­23.  478 

134 

 

Στο Αστεροσκοπειο εργάστηκε υπό τη διεύθυνση του Giovanni  Domenico Cassini479. Ο Χρύσανθος σχολιάζει ευμενώς τη  φιλοξενια και την προσηνη αντιμετώπιση που ειχε από τον  διάσημο αστρονόμο: «Απολαύ­ σαμεν παρ' αυτού [του Cassini]  φιλανθρωπιαν ου την τυχούσαν, όστις και φιλοποιησάμενος, και  φιλοξενησας ημάς δι' όλης εβδομάδος εv τω κατα­ λύμματι  αυτού (ην δε εν αυτώ τω βασιλικώ Αστεροσκοπειω)  παρετηρησαμεν μετ' αύτού δια των μεγιστων τηλεσκοπιων την τε Σεληνην, τον Δια και τους περι αυτόν λεγομενους δορυφόρους  αυτού Αστερας, τον Γαλαξιαν, και άλλα τινά»480.  Ειναι πολύ πιθανόν από τη συνεργασια του με τον Cassini αφ’  ενός μεν να προερχονται οι γνώσεις του οι σχετικες με τον  «σταδιασμό»481, με τις ανακαλύψεις των τεσσάρων δορυφόρων  του Διός, της περιστροφικης κινησεως του Διός και του ουράνιου φαινομενου που χαρακτηριζεται ως «ζωδιακό φως», αφ’ ετερου  δε να του δόθηκε η δυνατότητα να συγκε­ ντρώσει όσα στοιχεια  χρειαζόταν για τη συγγραφη του βιβλιου του «Εισα­ γωγη εις τα 

Γεωγραφικά και Σφαιρικά».  Σύμφωνα με πληροφοριες του Κύριλλου Αθανασιάδη, ο οποιος  ε­ ρεύνησε τη βιβλιοθηκη του Μετοχιου του Παναγιου Τάφου  στην Κωνστα­ ντινούπολη, σώζονταν εκει αστρονομικά και  μαθηματικά όργανα του Χρύσανθου, πού ειχαν καταστραφει από την πολυκαιρια και την υγρασια, καθώς και γεωγραφικες σφαιρες και ζωηρόχρωμοι πινακες των χωρών της Ευρώπης, της 'Ασιας,  της 'Αφρικης και της Πολυνησιας, τα οποια «τω πυρι  παρεδόθησαν», κατεστραμμενα κι αυτά από την υγρασια482.  Ανάμεσα σε αυτά ηταν και ενας διπλός αστρολάβος, οποιος  βρεθηκε το 1892, από  479 

Giovanni Domenico η Jean Dominique Cassini (1625 ­1712): στα 25 του  χρόνια εξελεγη καθηγητης της 'Αστρονομιας στο πανεπιστημιο της Bologna και  διακριθηκε κυριως για την ανακάλυψη των τεσσάρων δορυφόρων του Κρόνου,  για τις παρατηρησεις του στις κινησεις πλανητών, την καταγραφη του ζωδιακού  φωτός και τον πινακα του με τις θε­ σεις των δορυφόρων του Δια. Σε ενα  σύγχρονο μεγαλεπηβολο διαστημικό πρόγραμμα εξερευνησεων το όνομά του  φερει η περιφημη ραδιο­τηλεκατευθυνόμενη διαστημοσυ­ σκευη Huygens­ Cassini που ερευνά την εγγύς διαστημικη περιοχη του Κρόνου.  Χρύσανθος Νοταράς, "Εισαγωγη εις τα γεωγραφικά και σφαιρικά", σ. 92 στο  Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του  Νεοελληνικού Διαφωτι­ σμού, σσ. 30, 31.481 Σταδιασμός χαρακτηριζονται τα  σχετικά με τη μετρηση γεωδαιτικών τριγώνων από τον «ανταγωνιστη» του  Γάλλου αστρονόμου και κληρικού Cassini, Jean Picard, τα ετη 1669­1670. Οταν  αναφερεται σχετικά ο Χρύσανθος σημειώνει ότι στις εργασιες του Picard ηταν  παρών και ο Cassini «ὀστις ηλθε τότε νεωστι από Ιταλιας, προσκλησει του  βασιλεως Λουδοβικου». Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια  (1453­1821), σ. 44.  480 

482 

«Σημειωτεον ότι και εν τη βιβλιοθηκη του εν Κωνσταντινουπόλει Μετοχιου  του Αγιου Τάφου σώζονται εντός κιβωτιου ουκ ολιγα της αστρονομιας όργανα,  οις εχρητο ο αοιδημος Χρύσανθος αλλά και ταύτα ιωμενα» Κ. Αθανασιάδης,  «Χρύσανθος Ιεροσολύμων ο Νοτα­ ράς», σ. 71 στο Π. Στάθη, Χρύσανθος  Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού, σ. 31, βλ. και Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρο­ 

νομια (1453­1821), σ. 45. 

135  τον τότε καθηγητη των μαθηματικών στη Θεολογικη Σχολη του  Σταυρού στην Ιερουσαλημ Γ. Αρβανιτάκη, στο ελαιοτριβειο του  μοναστηριου που στεγαζόταν η Σχολη, κατασκευασμενο από τον  Χρύσανθο στο Παρισι και χαρισμενο από τον ιδιο στη Σχολη. Ο  συγκεκριμενος αστρολάβος εφερε την επιγραφη: «Τούτο το  όργανον κατεσκευάσθη υπό του μονάχου Χρύσαν­ θου υπό την  οδηγιαν του Cassini δια τους αδελφούς του της Ιερουσαλημ, ινα  λατρεύωσι τον Θεόν εν τοις εργοις αυτού»483.  Αξιζει να σημειωθει ότι ο Χρύσανθος δημιούργησε τη μοναδικη  γνωστη συλλογη επιστημονικών οργάνων στην Ελλάδα μετά τη  βυζαντι­ νη περιοδο και πριν από το τελος του 18ου αιώνα484.  Το 1702 χειροτονειται από τον Δοσιθεο μητροπολιτης Καισαρειας της Παλαιστινης485. Με αφορμη ́ τον προβιβασμό αυτό του  Χρύσανθου, ο Αλεξανδρος Μαυροκορδάτος του γράφει  συγχαρητηριο επιστολη, στην οποια τον «συγχαιρει για την  επάνοδο του απ' την Ευρώπη, για το αδιάφ­ θορο ηθος του και  για τον πλούτο των γνώσεων πού απεκόμισε»486. Μετά το θάνατο  του Δοσιθεου στις αρχες του 1707, τον διαδεχεται στον πατρι­  αρχικό θρόνο των Ιεροσολύμων487. Οι «συγχαρητηριες και  φιλοφρονητικες επιστολες των αρχόντων και των διδασκάλων»  που του απευθύνονται «βλεπουν στο πρόσωπο του νεου  πατριάρχη τον συνεχιστη της αντιλατι­ νικης πολιτικης του  Δοσιθεου στα θεματα των προσκυνημάτων, αλλά και κάποια  πλατειά αντιληψη στις φιλοσοφικες θεωρησεις και στις θρησκευ­ τικες προσεγγισεις»488.  Εκοιμηθη, ό «σοφώτατος και λογιώτατος πατριάρχης του θρόνου 

των 'Ιεροσολύμων Χρύσανθος Νοταράς»489, στις 7 Φεβρουαριου  του 1731, εχοντας ηδη ορισει, κατά το εθος της εποχης, τον  διάδοχό του.  Έργα του:Περι ιεροσύνης λόγος εγκωμιαστικός, Βουκουρεστι,  1702  483 

G. Arvanitakis, “Notes astronomiques” στο Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς  Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 31.484  E. Livieratos – C. Boutoura – M. Pazarli – N. Ploutoglou – A. Tsorlini, «The very  first printed map in Greek, a derived map from Dutch cartography: Chrysanthos  Notaras' world map (1700) vs Jan Luyts' world map (1692)», p. 202.  Χ. Πατρινελης, «Χρύσανθος Νοταράς», σ. 388.486 Θ. Λιβαδάς, Αλεξάνδρου  Μαυροκορδάτου του εξ απορρητων, Έπιστολαι ρ', σσ. 130­131 στο Π. Στάθη,  Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνι­ κού  Διαφωτισμού, σ. 12.487 Κ. Σάθας, Βιογραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων  Ελληνων, από της καταλύσεως της Βυζαντινής Αυτοκρατοριας μεχρι της  Ελληνικης εθνεγερσιας, σ. 432.488 Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης  Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 13.489 Π. Στάθη,  Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού, σ. 22.  485 

136  •

Συνταγμάτιον περι των οφφικιων, κληρικάτων και αρχοντικιων  της του Χριστού Αγιας Εκκλησιας και της σημασιας αυτών..., Βουκουρε­ στι, 1715 και Βενετια, 1778 

•

Εισαγωγη εις τα Γεωγραφικά και Σφαιρικά, Παρισι, 1716 

•

Διδασκαλια ωφελιμος περι μετανοιας και εξομολογησεως,1724 

•

Ιστορια και περιγραφη της Αγιας Γης και της Αγιας Πόλεως  Ιερου­ σαλημ, Βενετια, 1728 

•

Εγχειριδιον περι της κατ εξοχην υπεροχης της Αγιας Πόλεως 

Ιερου­ σαλημ και του Αγιου και Ζωοδόχου Τάφου του  Κυριου..., Βουκουρεστι, 1728  •

Πιναξ Γεωγραφικός της τε πάλαι και νεας απάσης εγνωσμενης  Γης, Πάδοβα, 1828 

•

Αντιρρησις εις τα όσα κακώς και ψευδώς λεγονται εις το  προσκυνη­ τάριον του Αγιου Ορους Σινά, Βενετια, 1732 

•

Κιταϊα δουλεύουσα, ητοι βιβλιον περιεχον τον πόλεμον, όπου  οι Τάτα­ ροι της Μπογδόας εσηκωσαν κατά των Σινών,  δηλαδη Κιταϊτών... (εκ­ δόθηκε από τον Εμιλ Λεγκράν στη  σειρά Biblioteque Grecque Vulgaire III) 

•

Ερμηνεια και καταγραφη του τεταρτημοριου της σφαιρας,  (ανεκδοτο) 

•

Προθεωρια εις τους νόμους, (ανεκδοτο) 

•

Διηγησις της αλώσεως Τεμεσβαριου υπό Τούρκων 

•

Τύποι προσηγοριών ων χρώνται τανύν οι νεώτεροι Έλληνες  (εκδόθη­ κε από τον Φαβρικιο στην Ελληνικη Βιβλιοθηκη,  τόμος ΙΑ') 

•

Διασάφησις απλη και σύντομος εις τας παροιμιας του  Σολομώντος, συλλεγεισα εκ διαφόρων ερμηνευτών παρά  Χρυσάνθου ιεροδιακόνου Ιεροσολυμιτου 

•

Έπη ηρωελεγεια εις Συριγον και την Αντιρρησιν αυτού β. Η  συμβολη του στην παιδεια Το ενδιαφερον του Χρύσανθου  για την παιδεια γενικότερα αλλά και για την κατάσταση της  στην Ελλάδα πιο συγκεκριμενα, ειναι θερμό και ειναι  καταφανες στα κειμενά του. Η «ευρωπαϊκη του παιδεια»  άσκησε ε­ πιδραση επάνω του, όπως φαινεται και από το 

κειμενό του: «ητον κοινη παροιμια σιμά εις τους Έλληνας  πάς μη ελλην βάρβαρος­ όθεν βάρβαροι η­ τον η Γερμανια,  βάρβαρος η Γαλλια, η Ολλάνδα και τα λοιπά αυτά εθνη.  Αλλ' αφ' ου εσεβη εις του λόγου των η σπουδη, αφ’ ου  ελαβον την ελληνικην σοφιαν, αφ' ου εκατάστησαν  Ακαδημιας, Γυμνάσια και σπουδαστηρια, εγιναν οι  βάρβαροι Έλληνες και οι Έλληνες με το να τα χάσουν  βάρβαροι»490. 490 Χρύσανθος Νοταράς, Θεσεις τινες περι οικοδομης  σχολειων, σσ. 217­227 στο Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης  Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτι­ σμού, σ. 147.  •

137  Τις απόψεις του για την παιδεια τις αναπτύσσει στη μελετη του  «Θεσεις τινες περι οικοδομης των σχολειων»491, στο οποιο  παραθετει και αναπτύσσει, λιγότερο η περισσότερο, τεσσερις  θεσεις:  α) «Θεσις πρώτη: «Οτι πρεπει αναγκαιως να προκρινεται η  οικοδομη και κατάστασις των Σχολειων από την οικοδομην απλώς των κοινοβιων Μο­ ναστηριών».  β) Θεσις δεύτερη: «Οτι πρεπει τα εισοδεύματα τών αχρηστων  Μονα­ στηριών να αναφερωνται εις κατάστασιν Σχολειων και  σπουδης ωφελειαν όταν δεν ειναι άλλος τρόπος, μητε άλλο  μεσον».  γ) Θεσις τριτη, η αναγκαιότητα της ελληνικης γλώσσας: «Θεσις  τρι­ τη, ότι η ελληνικη διάλεκτος προτιμάται των άλλων πασών  διαλεκτων εις κατάληψιν τόσον της ιεράς γραφης, όσον και της  εξωθεν σοφιας».  δ) Την τεταρτη θεση δεν την αναλύει, γιατι, όπως λεει, «ειναι η  αλη­ θεια και μητε θελει πολλά λόγια». Ή θεση αυτη αναφερεται 

πάλι στην ελληνικη γλώσσα. «Θεσις τετάρτη, εν η δεικνυται ότι  καν και καθ' υπόθε­ σιν δεν προτιμάται η ελληνικη γλώσσα των  άλλων εις απόκτησιν των επι­ στημών, όμως τα ορθόδοξα εθνη,  ητοι οι Μόσχοβοι Ρούσοι, Μολδάβοι, Βλά­ χοι, Σερβοι,  Βούλγαροι, Ίβηρες, και όσα άλλα ορθόδοξα γενη ευρισκονται, την ελληνικην διάλεκτον πρεπει να προκρινουν από όλας τας άλλας  διαλε­ κτους».  Η συγκεκριμενη τοποθετηση, ως προς το θεμα της ιδρύσεως σχο­ λειων, αργότερα καταντά να ειναι «κοινός τόπος». Σε αυτην όμως τη χρο­ νικη περιοδο θεωρειται και πράγματι ειναι πολύ πρώιμη.  Οι παραπάνω θεσεις, πλην των άλλων, κατατάσσουν σαφώς τον  Χρύσανθο στους προ­ δρόμους διαφωτιστες492.  Συμπερασματικά το ιδανικό του Χρύσανθου για την παιδεια  φαινε­ ται ότι ειναι, όπως καταληγουν μελετητες του, ενας  «συνδυασμός του ορ­ θόδοξου πνεύματος και της ορθόδοξης  γραμματειας γενικά με την ευρω­ παϊκη σκεψη, ντυμενη όμως με την ελληνικη γλώσσα»493.  Χρύσανθος Νοταράς, Θεσεις τινες περι οικοδομης σχολειων, σσ. 217­227. Βλ.  Α. Παπα­ δόπουλος­Κεραμεύς, Ιεροσολυμιτικη Βιβλιοθηκη, τ. IV, σ. 383 στο Π.  Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του  Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 42.492 Πενηντα χρόνια αργότερα, οι ιδιες γνώμες  για την ανεγερση σχολειων επαναλαμβά­ νονται στις Διδαχες του Κοσμά του  Αιτωλού με την παραπλησια διατύπωση «Σας συμ­ βουλεύω να κάμετε σχολειον δια να εννοειτε το άγιον Ευαγγελιον και τα λοιπά βιβλια», και «Αι πολλαι  Εκκλησιαι ούτε διατηρούν, ούτε ενισχύουν την πιστιν μας» . Ή προτροπη,  βεβαια, για μια ελληνοχριστιανικη παιδεια ειναι παλαιά­ ξεκινάει από τον Μ.  Βασιλειο, κυριως, και ανανεώνεται με τον Κύριλλο Λούκαρη και τον Χρύσανθο  Νοταρά, επανα­ λαμβάνεται από τον Κοσμά τον Αιτωλό και αργότερα με  εντελώς διαφορετικό τρόπο υ­ παγορεύεται από τον Αδαμάντιο Κοραη και τον  Κωνσταντινο Οικονόμο. Π. Στάθη, Χρύ­ σανθος Νοταράς Πατριάρχης  Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 46.  491 

Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του 

493 

Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 46. 

138  Συγχρόνως στηριξε με πρακτικότερους τρόπους την παιδεια. Έτσι, για παράδειγμα, στη Μόσχα, παράλληλα με τη δράση του ως  αντιπροσώ­ που του πατριαρχειου Ιεροσολύμων, ενδιαφερεται  για την ιδρυση τυπο­ γραφειου και την αναδιοργάνωση της  τοπικης ελληνοσλαβικης σχολης, ειναι ο υπεύθυνος για θεματα  παιδειας της Ακαδημιας του Ιασιου, της οποιας καταρτιζει το  πρόγραμμα σπουδών και τον κανονισμό, ιδρύει σχο­ λεια στην  Πελοπόννησο, στηριζει διοικητικά και οικονομικά τη Σχολη της  Καστοριάς.  Ο Χρύσανθος θεωρειται ως ο μόνος από τους λογιους της εποχης του που διαθετει τη φυσιογνωμια ενός αστρονόμου με τη  σύγχρονη ση­ μασια του όρου494. Τον χαρακτηρισμό αυτό τον  οφειλει και στις σπουδες και την ενασχόληση του με την  αστρονομια και τη χρηση των τηλεσκοπι­ ων αλλά και στη  φροντιδα του για τη διάδοση της αστρονομιας στον ελ­ ληνισμό.  Ασχοληθηκε επισης και με την πρακτικη Αστρονομια δεδομενου  ότι αναφερεται και σε παρατηρησεις πού εγιναν «δια οργάνων  και τηλεσκο­ πιων»495. Αυτό σημαινει ότι τα όργανα αυτά τα  μεταχειριστηκε ο ιδιος και μάλιστα σε επιστολες του προς τον  Νικόλαο Μαυροκορδάτο, στον οποιο εστειλε δειγματα των  οργάνων, φαινεται ότι ανταλλάσσουν γνώμες για τη χρησιμότητα των οργάνων αυτών. Επισης ο Θεόφιλος ο Θεσσαλός από τη  Χιο496, σε επιστολη του, αναφερεται στον αδελφό του, που  θελοντας να φτιάξει εναν αστρολάβο, παρακαλει τον Χρύσανθο  να βοηθησει η να υ­ ποδειξει τον τρόπο κατασκευης του, η να  του στειλει τον δικό του, επειδη γνωριζει ότι εφτιαξε εναν αυτός  ό ιδιος και τον εχει μαζι του για τις παρα­ τηρησεις του. Ακόμη 

και Τούρκοι διανοούμενοι τον εκτιμούν όπως φαινε­ ται στις  επιστολες που του στελνει ο Εσάτ εφεντης, στις όποιες φιλικά και φιλοφρονητικά ανταλλάσσουν απόψεις και συζητούν θεματα της  'Αστρονομιας497.  Το εργο του Χρύσανθου «Εισαγωγη εις τα Γεωγραφικά και  Σφαιρι­ κά», το οποιο εκδιδεται στο Παρισι το 1716, δηλαδη 74  χρόνια μετά τον θά­ νατο του Γαλιλαιου, θεωρειται η απαρχη της σύγχρονης αστρονομικης  Ν. Ματσόπουλος, «Οι επιδράσεις της εξελιξης της αστρονομιας στον ελληνικό  χώρο κατά τον 18ο ­19ο αιώνα», σ. 183.495 Χρύσανθος, Εισαγωγη εις τα  Γεωγραφικά και Σφαιρικά, σ. 92 στο Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης  Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 38.  494 

Η επιστολη βρισκεται στο Γραμματοφυλάκειο του ΜΠΤ, φάκ. Αλληλογραφια  Τουρκιας, εγγρ. 296 με χρονολογια 1729 στο Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς  Πατριάρχης Ιεροσολύ­ μων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 39. 497  Ο Εσάτ η Εσάντ εφεντης ηταν τούρκος λόγιος, αστρονόμος, μαθηματικός και  φιλόσο­ φος, γνώστης της κλασικης φιλοσοφιας, πού ειχε σχεσεις και φιλιες με  τους Φαναριώτες και υπηρξε δάσκαλος της αραβικης και περσικης τού 'Ιωάννου  Μαυροκορδάτου και τοϋ πατριάρχη Ιεροσολύμων Χρύσανθου Νοταρά. Π.  Στάθη, «Ο «σοφώτατος Εσάτ εφεντης»  496 

φιλος και αλληλογράφος του Χρύσανθου Νοταρά», σσ. 57­84. 

139  παιδειας στον Ελληνικό χώρο498. Οταν το εκδιδει ειναι ηδη  Πατριάρχης Ιε­ ροσολύμων για εννεα χρόνια με σημαντικη  αντικαθολικη δράση εντός και εκτός συνόρων της Οθωμανικης  Αυτοκρατοριας499. Στο εργο αυτό ο Χρύ­ σανθος, παρ’ όλο που ο  ιδιος υποστηριζει το γεωκεντρικό σύστημα, πα­ ρουσιάζει το  ηλιοκεντρικό «με ιδιαιτερως ευπρόσωπο τρόπο»500. Από ό,τι  φαινεται, γνωριζει, ασφαλώς, ό Χρύσανθος πολύ καλά τα  συστηματα του Κοπερνικου, του Tycho Brahe και του Γαλιλαιου. 

Τις σύγχρονες αυτες θε­ ωριες τις παραθετει, τις αναλύει αλλά  ακολουθει το αστρονομικό σύστη­ μα του Πτολεμαιου, όσον  άφορα στα «περι κινησεως των ουρανιων σωμά­ των»501. Δινει  μεγάλη σημασια στις πληροφοριες των αισθησεων: «Ομως και η  Αισθησις και η πειρα των Αστρονομικών οργάνων μας  φανερώνουν ό­ λον το εναντιον... Επειδη λοιπόν και ημεις  βλεπομεν, πως η Γη μεν ισταται, ο δε Ήλιος και οι Αστερες,  κινούνται, τις η κατεπειγουσα ανάγκη να αρνη­ θώμεν την  Αισθησιν, και να ζητούμεν λόγους...»502. Στη θεση αυτη του  Χρὐσανθου εφαρμόζεται η πλατωνικη αρχη του «σώζειν τα  φαινόμενα»503.  Στο σύγγραμμά του αυτό απεικονιζει με πινακες τις θεσεις των  πλανητών, τις συζυγιες των άστρων, την προβολη του Ζωδιακού  κύκλου κ.λπ. την ημερησια κινηση, την κλιση του άξονα της γης  σε σχεση με την εκλειπτικη, καθώς και τους τεσσερις  δορυφόρους του Δια. Ή παράθεση δύο σχημάτων πού  επιγράφονται «Σύστημα τοϋ Παντός κατά τον Ρενά­ τον  Δεσκάρτες» (René Descartes εξελληνισμενα Καρτεσιος) εχουν  σχεση με τις θεσεις του Κοπερνικου για το σύστημα του κόσμου  και αποτελούν  Ν. Ματσόπουλος, «Οι επιδράσεις της εξελιξης της αστρονομιας στον ελληνικό  χώρο κατά τον 18ο ­19ο αιώνα», σ. 182. Δεν καθιερώθηκε ως διδακτικό  εγχειριδιο, γιατι θεωρη­ θηκε δύσχρηστο: «ην δύσχρηστον βιβλιον προς  διδασκαλιαν της Αστρονομιας». Παρεμεινε ωστόσο το επιστημονικό σύγγραμμα, από το όποιο ολόκληρα κεφάλαια μεταφερθηκαν σε εργα άλλων λογιων.  Ολόκληρα κεφάλαια του Γ  τόμου του εργου «Οδός μαθηματι­ κης» Ενετια 1749  του Μπαλάνου Βασιλόπουλου εχουν μεταφερθει από το συγκεκριμενο εργο του  Χρύσανθου. Επισης ο Κ. Γορδάτος στο βιβλιο του Συνταγμάτιον­Περι Σφαιρών  Χρησεως γράφει: «Τοιούτων τοινυν αγαθών την μεν καθόλου διδασκαλιαν όσα  τε εις εκα­ στος των Κύκλων συμβάλλεται, τινα τε προς τους λοιπούς και τον  αρχετύπως νοούμενον λόγον εσχηκε, Πρόκλος ημιν μικρώ Συνταγματιω και μετά τούτον ο τους Ιεροσολύμων οια­ κας εγχειρισθεις και εις άκρον Σοφιας  εληλακώς, μακαριώτατος Πατριάρχης, Κύριος Χρύσανθος διεξοδικώτερον  498 

παρεδωσαν» Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρο­ νομια (1453­ 1821), σ. 54, Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρό­  δρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 39.  Μ. Πατηνιώτης, Στοιχεια Φυσικης Φιλοσοφιας, σ. 282.500 Χρύσανθος Νοταράς, "Εισαγωγη εις τα γεωγραφικά και σφαιρικά", σ. 83 στο Μ. Πατη­ νιώτης,  Στοιχεια Φυσικης Φιλοσοφιας, σ. 281, βλ. και E. Nicolaidis, “Science and the  Eastern Orthodox Church during the 17th­19th centuries”, p.22.501 Π. Στάθη,  Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού, σ. 37.502 Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια  (1453­1821), σ. 49.503 Σύμφωνα με την αρχη αυτη επιβαλλόταν θεωρητικες  υποθεσεις για να ερμηνευτούν φαινόμενα τα οποια η εμπειρικη άμεση  παρατηρηση διαπιστωνε.  499 

140  ενα εμμεσο τρόπο γνωστοποιησεως των επιστημονικών θεσεων  της σύγ­ χρονης τότε δυτικης αστρονομιας504.  Τα συμπερασματά του διακρινονται από μετριοπάθεια,  χαρακτηρι­ στικη του αντικειμενικού επιστημονα505: «Αν και η  Γνώμαις αυταις –ο ηλιο­ κεντρισμός και ο γεωκεντρισμός­ ειναι  κατά το άκρον αντικειμεναις, όμως εις τούτο συμφωνούσιν, ως  αδελφοι, ότι τόσον και η μια όσον και η άλλη ο­ μολογει το  κεντρον εκεινου του πρώτου κινητού, κατά το οποιον φαινεται να περιφερωνται εις του λόγου μας τα άστρα εις διάστημα  εικοσιτεσσάρων ωρών, να ευρισκεται εις την Γην, εις την οποιαν  υπόθεσιν όχι μόνον η Γεω­ γραφια, αλλά και η Αστρονομια  στηριζεται, εις τόσον ότι καν το Πτολεμαϊκό Σύστημα, καν το  Κοπερνικόν ακολουθηση τινάς δεν ξεπεφτει από την αλη­ θεια  κανενα διά τα όσα συντεινουσι εις την καθολικην Αστρονομιαν  και Γε­ ωγραφιαν, επειδη και η διαφορά τούτων των γνωμών  μόνο εις τούτο στεκει, πως οι Πτολεμαϊκοι θελουσι την κινησιν να ειναι εις τα άστρα, και η Γη να ηρεμη. Το δε ενάντιον ως ειπομεν  δοξάζουσιν οι Κοπερνικαιοι, οπό τα οποια ποιον να βεβαιωθη και

να υποτεθη ως αληθινόν εις την υπόθεσιν της Αστρο­ νομιας, η  Γεωγραφιας, δεν ειναι αναγκαιον. Επειδη όμως και το Πτολεμαϊ­  κόν Σύστημα τόσον διά την αρχαιότητα, και το Αξιωμα των τόσων Σοφών οπού το εδεχθηκαν, όσον και διατι ειναι σύμφωνον τη  Θεια Γραφη, κρινεται το μάλλον αληθεστερον»506.  Παρατιθεται απόσπασμα από την παρουσιαση του ηλιοκεντρικού συστηματος στο συγκεκριμενο εργο. Το απόσπασμα ειναι  χαρακτηριστικό των γνώσεών του και του συλλογισμού του. Από  αυτό διαπιστώνονται η αντικειμενικότητα της κρισεως του  Χρύσανθου, η ορθότητα των συλλογι­ σμών και η σαφηνεια των  επιχειρημάτων. Η διστακτικότητά του να δεχθει το νεο σύστημα  μπορει να ερμηνευθει με το ότι ο νόμος της παγκόσμιας ελξεως  του Νεύτωνα δεν ειχε ακόμη επικρατησει507:  «Λοιπόν ότι η Γη δεν κινειται, αλλά μόνον ο Ουρανός, και οι  Αστερες, ητον, και ειναι κοινη Γνώμη των Παλαιών, και πολλών  Νεωτερων Αστρονό­ μων Δόξα, οι οποιοι και Πτολεμαϊκοι  λεγονται, λαβόντες την επωνυμιαν από  Χρύσανθος Νοταράς, "Εισαγωγη εις τα γεωγραφικά και σφαιρικά", στα πισω  φύλλα χωρις αριθμηση στο Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης  Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, σ. 38.505 Αξιζει να  σημειωθει ότι, όπως αναφερουν οι μελετητες του θεματος, η υποδοχη του  ηλιοκεντρικού συστηματος από τους λογιους της εποχης ειναι νηφάλια ειτε  συμφωνούν ειτε διαφωνούν με αυτό, με τις εντονες και οργιλες αντιδράσεις να  αποτελούν την εξαι­ ρεση, βλ. Μ. Πατηνιώτης, Στοιχεια Φυσικης Φιλοσοφιας, σ.  283.  504 

Χρύσανθος Νοταράς, "Εισαγωγη εις τα γεωγραφικά και σφαιρικά", σ. 83 στο  Μ. Πατη­ νιώτης, Στοιχεια Φυσικης Φιλοσοφιας, σ. 282, βλ. και Ν. Κυριακού,  Χρύσανθος Νοταράς, ο αστρονόμος, σσ. 59­60.507 Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του  Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 50. Ειναι χαρακτη­ ριστικό ότι το  σύστημα του Κοπερνικου δεν τολμούσαν να το διδάξουν ούτε και στη Γαλ­ λια  κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα Ακόμη και ο Cassini ποτε δεν το διδαξε  απεριφραστα και με παρρησια. Ν. Κυριακού, Χρύσανθος Νοταράς, ο  506 

αστρονόμος, σ. 206. 

141  τον εξαιρετον των Αστρονόμων Πτολεμαιον. Εξ εναντιας δε, ότι  οι Αστερες να μη κινούνται, η δε Γη να κινηται περι το ιδιον  Κεντρον, το εδιδαξαν οι Πυ­ θαγορικοι φιλόσοφοι, αναμεταξύ εις τους οποιους επισημος διαφεντευτης της γνώμης αυτης εστάθη  Αρισταρχος ο Σάμιος, όθεν και εκατηγορηθη ασε­ βειας εις τον  Άρειον Πάγον παρά τινος αντιλεγοντος, αλλ' όμως απελύθη του  εγκληματος, επειδη και με όλας τας ψηφους των Κριτών ενικηθη  ο Α­ ντικειμενος του. Ύστερον απ' αυτόν τον Αρισταρχον ολιγοι  τινες εγιναν α­ κόλουθοι τούτου του Δόγματος, και τελος εις  πολλούς αιώνας χωρις να α­ ναφερεται εις καμιαν Σχολην ετάφη  τη ληθη, εως οπού κατά το αφιε (1515), από Χριστού Νικόλαος ο  Κοπερνικος τοσούτον εφάνη ζηλωτης ταύτης της γνώμης, ώστε  όχι μόνον το εβγαλεν από το σκότος εις το φως, αλλά και με  δεινάς αποδειξεις το εστερεωσε, και δια τούτο Περιβόητος επ'  Αστρονομια γενόμενος και άλλους πολλούς ετράβιξεν εις την  Γνώμην του, (οι οποιοι Κο­ περνικάνοι λεγονται η Κοπερνικαιοι,  και όχι Πυθαγορικοι, λαβόντες την επωνυμιαν απ' αυτόν τούτον  τον Ανακαινιστην του Δόγματος, και όχι από τους πρώτους του  Εφευρετας Πυθαγορειους) από τους οποιους εστάθη και  Κεπλερος ο πάνυ Διδάσκαλος των Καισάρων εις τας  Μαθηματικάς Επιστη­ μας, Γαλιλαιος ο Γαλιλαιου Ιταλός, ο  οποιος και παρά της Ρωμαϊκης Καθε­ δρας δεν επεσεν εις ολιγην  αγανάκτησιν, μητε εις ολιγα δεινά περι του Δόγματος τούτου,  Διδάσκαλος ομοιως και αυτός εις τας Μαθηματικάς επι­ στημας  του μεγάλου Δουκός της Ετρουριας, ητοι της Φιωρεντζας,  Λανσβερ­ γιος Βελγός, και άλλοι πολλοι εις την Αστρονομιαν  διαλάμψαντες, οι οποιοι και τότε και νυν μεγάλως την εξυμνούσι, και ως αληθινην την κρατούσι και την διδάσκουσιν...»508. 

Στο παραπάνω απόσπασμα ο Κοπερνικος, όχι μόνο δεν θεωρειται  η «προσωποποιηση του κακού» αλλά εγκωμιάζεται ως  «περιβόητος επ’ Α­ στρονομια» διότι παρεθεσε δεινες αποδειξεις με τις οποιες «εστερεωσεν» το ηλιοκεντρικό σύστημα.  Ο Γ. Παπαθανασόπουλος σχολιάζοντας το παραπάνω απόσπασμα παρατηρει για τον Χρύσανθο ότι: «Πρώτον δεν ξεχνά το Γενος  του και το­ νιζει ότι τα όσα ειπε ο Κοπερνικος δεν ηταν δικά του,  αλλά του Αρισταρ­ χου του Σάμιου, που κερδισε την δικη στον  Άρειο Πάγο, όταν εκθετοντας την άποψη του ότι η Γη κινειται  κατηγορηθηκε για ασεβεια. Το δεύτερο δειχνει μια σαφη  συμπάθεια προς τον Γαλιλαιο, για τα όσα τράβηξε από την  «Ρωμαϊκη καθεδρα». Και το τριτο, παρά το ότι δειχνει να μην  αποδε­ χεται την ανακάλυψη των Αρισταρχου, Κοπερνικου,  Κεπλερ, Γαλιλαιου και των άλλων με τους επαινους του γι'  αυτούς όλους αφηνει να εννοηθει ότι εχουν το δικιο με το μερος  τους»509.  Χρύσανθος Νοταράς, "Εισαγωγη εις τα γεωγραφικά και σφαιρικά", σ. 83, στο  Γ. Παπα­ θανασόπουλος, Ο Γαλιλαιος, η Ορθοδοξια και η Επιστημη.509 Γ.  Παπαθανασόπουλος, Ο Γαλιλαιος, η Ορθοδοξια και η Επιστημη.  508 

142  Η νηφαλιότητα και η μετριοπάθειά του ειναι εμφανεις και στη  γε­ νικότερη θεση που παιρνει για τις επιστημονικες διαφωνιες:  «δεν ειναι όμως μητε την σημερον μικρά ερις, ουδε ολιγη  αμφισβητησις περι του τοιού­ του πάθους της γης αναμεταξύ εις  πολλούς σοφούς και μεγάλης φημης Α­ στρονόμους επειδη  εκεινοι όπου λεγουσι να ηρεμει η Γη τόσον εχουσιν ισχυ­ ρά  επιχειρηματα, όσον και εκεινοι όπου δοξάζουσι, πως κινειται»510.  Αποτελει επομενως αναμφισβητητη αληθεια ότι ο Χρύσανθος  ειναι μια επιφανης προσωπικότητα της εποχης του, που 

κυριαρχει στο χώρο της 'Ορθόδοξης 'Ανατολης, και «μάλιστα  στον άξονα 'Ιερουσαλημ ­ Κων­ σταντινούπολη ­ Βουκουρεστι –  Μόσχα». Γνωριζει και παρακολουθει κρι­ τικά τις νεες  κατακτησεις του πνεύματος της Δύσεως, τις οποιες και ανα­  γνωριζει, αλλά συγχρόνως γνωριζει και παραμενει σταθερός στην υπε­ ροχη της «ελληνικης σοφιας της Ανατολης». Αυτη την σοφια προσπαθει με την παιδεια και τη μάθηση να την ανυψώσει. Ορθά χαρακτηριστηκε ότι «το πνεύμα του Χρύσανθου οιστρηλατειται  άπο μιαν οικουμενικότητα μοναδικη στον καιρό του»511.  Ν. Κυριακού, Χρύσανθος Νοταράς, ο αστρονόμος, σ. 57.511 Π. Στάθη,  Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού, σ. 275.  510 

143 

Εικόνα 34. Η οργάνωση του αστεροσκοπειου του Παρισιού εγινε  από τον διάσημο αστρονόμο Giovani Domenico Cassini 

(αριστερά). Την ιδια εποχη ο Χρύσανθος Νοταράς (δεξιά) ηταν  επισκεπτης στο συγκεκριμενο αστε­ ροσκοπειο ενώ ο διάσημος  χαρτογράφος του 18ου αιώνα Guillaume Delisle (κεντρο)  εργαζόταν εκει.  Πηγη: www.e­perimetron.org | ISSN 1790­3769 

Εικόνα 35. «Πιναξ Γεωγραφικός της τε πάλαι και νεας απάσης  εγνωσμε­ νης Γης (Πάδοβα, 1700)», Χάρτης του αρχαιου και του  νεου κόσμου σε δύο ημισφαιρια, από την Εισαγωγη στη  Γεωγραφια και τα Σφαιρικά του Χρύ­  σανθου Νοταρά (Bibl.Universitaria, Padova).Πηγη:  http://anabases.revues.org/docannexe/image/1446/img­1.png 

144 

Εικόνα 36. Χρυσάνθου Νοταρά, πρεσβυτερου και αρχιμανδριτου  του αγιω­ τάτου πατριαρχικού και αποστολικού θρόνου των 

Ιεροσολύμων "Εισαγω­ γη εις τα γεωγραφικά και σφαιρικά"  Αξιώσει του εκλαμπροτάτου και πε­ ριβλεπτου Κυριου Σκαρλάτου Μαυροκορδάτου Υιού Αξιοπρεπεστάτου του Υψηλοτάτου,  Ευσεβεστάτου και Σοφωτάτου Κυριου Κυριου Ιωάννου Νι­  κολάου Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου, αυθεντου και ηγεμόνος  πάσης Ουγγροβλαχιας", Εν Παρισιοις, 1716­Εξώφυλλο.  Πηγη: http://www.noa.gr/museum/extra_pics/vivlio_7.jpg 

Εικόνα 37. Προσωπογραφια του Χρύσανθου από το βιβλιο  Ιστορια και πε­  ριγραφη Βενετια, Βορτόλης, 1728. Πηγη: Ν. Κυριακού, Χρύσανθος  Νοταράς, ο αστρονόμος 

145 

 

 

Εικόνα 38. Χρυσάνθου, «Εισαγωγη εις τα Γεωγραφικά, και  Σφαιρικά», Ν. Β. Επιγραμμα. Στο επιγραμμα αναφερεται ο  θαυμασμός του Cassini προς τον Χρύσανθο:  «Μάλλον Παρισιων μάρτυς μεγαλώνυμον Άστυ, Ένθα Σε  Κασσινος θαύμασεν Υψινοος».  Πηγη: Ν. Κυριακού, Χρύσανθος Νοταράς, ο αστρονόμος 

Εικόνα 39. Υπογραφη ιδιοκτησιας του Χρύσανθου, 1707.Πηγη: John Lowden, The Jaharis Gospel Lectionary: The Story of a Byzantine Book 

146 

Εικόνα 40. Χαλκογραφια στην εκδοση του βιβλιου του  Χρύσανθου «Εισα­ γωγη εις τα Γεωγραφικά και Σφαιρικά». Στη  χαλκογραφια αυτη ο Χρύ­ σανθος εικονιζεται μεσα σε ωοειδες  πλαισιο γύρω στο όποιο υπάρχει η επιγραφη «Χρύσανθος  Νοταράς Πελοποννησιος ο του πατριαρχικού θρόνου τών  'Ιεροσολύμων αρχιμανδριτης». Ειναι νεανικη μορφη, φοράει  επανω­ καλύμαυχο, στο δεξι του χερι κρατάει διαβητη και το  αριστερό του ακου­ μπάει σε μια υδρόγειο σφαιρα. Στη βάση της χαλκογραφιας βρισκεται το επιγραμμα του διδασκάλου Νικολάου Βουβουλιου:  «Ούτος, ον εισοράεις επ' άκρως αρθεντα Μαθησει  Αιθεριων, χθονιων τ ' ισθ’, Ο ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ εει». Πηγη: Ν. Κυριακού,  Χρύσανθος Νοταράς, ο αστρονόμος 

147  2. Βικέντιος Δαμωδός η Δαμοδός (1700­1752/4)  α. Βιογραφικά  Ο Βικεντιος Δαμοδός θεωρειται ενας από τους εκπροσώπους του  «αναχωρητισμού», ανηκει δηλαδη στην ομάδα εκεινη των  λογιων, οι ο­ ποιοι μετά τις σπουδες τους στη Δύση, προτιμησαν  να μεινουν μακριά από τα μεγάλα κεντρα και να δράσουν στον  τόπο τους ασχολούμενοι με τη διδασκαλια και τη συγγραφη512.  Γεννηθηκε στα Χαβριάτα Πάλλης της Κεφαλονιάς μεσα σε  αριστο­ κρατικη οικογενεια, από πατερα που ανηκε στον κύκλο  των ευγενών και μητερα κόρη ιερεα της Κεφαλονιάς. Την αρχικη  του μόρφωση πηρε στην πατριδα του, όπως συνάγεται από το  γεγονός ότι εγινε δεκτός για περαι­ τερω σπουδες στην περιφημη «Φλαγγινιο Σχολη» στη Βενετια513. Οι σπου­ δες του συνεχιζονται  στο Πανεπιστημιο της Πάντοβα –Πατάβιον η Πα­ δούη­ όπου  αναγορεύεται διδάκτορας της νομικης. Στα εργα του ως τιτλος  καταχωρειται «σοφώτατος εν θεολογια, εν φιλοσοφια και  αμφοτεροις τοις νόμοις δαφνοφόρος»514.  Μετά από δεκαετη απουσια επιστρεφει στην ιδιαιτερη πατριδα  του, και εκει ιδρύει ανώτερη ιδιωτικη σχολη, η οποια γρηγορα  αναδεικνύεται σε μια από τις πιο αξιόλογες των Επτανησων,  προσελκύοντας μαθητες από τον ευρύτερο ελλαδικό χώρο515.  Γινεται ετσι παράδειγμα «εδραιου δι­ δασκάλου που επιστρεφει  στη γενεθλια γη, όπου και εγκαθισταται, ισως για το υπόλοιπο  της ζωης του, ασκώντας τα διδακτικά του καθηκοντα και  θετοντας ετσι τη σφραγιδα της προσωπκότητός του στη  σχολη»516. Θεω­ ρειται από τους πρώτους «αν όχι ο πρώτος» που  φερνει τις αναζητησεις του ευρωπαϊκού πνεύματος στον 

ελλαδικό χώρο και, χωρις να απομακρύ­ νεται από τη συνολικη  αριστοτελικη θεώρηση, κρινει αυστηρά τον σχολα­ στικισμό,  παραθετοντας στα εργα του, με κριτικό πνεύμα, απόψεις των  Κ. Δημαράς, Ιστορια της νεοελληνικης λογοτεχνιας, σ. 105 στο Β. Μπόμπου­ Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 367.513 Βλ. Α.  Καραθανάσης, Η Φλαγγινειος Σχολη της Βενετιας. Η Φλαγγινιος Σχολη, γνω­ στη  και ως Φλαγγινιο Φροντιστηριο η Φλαγγινιανό Ελληνομουσειο, ιδρύθηκε από  την ελληνικη παροικια της Βενετιας, με χρηματα του Θωμά Φλαγγινη, ως  αντισταση στην εκπαιδευτικη δραστηριότητα των Ιησουιτών, με σκοπό την  προετοιμασια εκκλησιαστι­ κών στελεχών και μορφωμενων εμπόρων, οι οποιοι  θα δραστηριοποιούνταν τόσο στη βενετοκρατούμενη Δύση όσο και στην  τουρκοκρατούμενη βαλκανικη χερσόνησο. Σύμ­ φωνα με τον κανονισμό οι  μαθητες επρεπε να ειναι ορθόδοξοι ελληνικης καταγωγης και να εχουν καλη  γνώση της ελληνικης και της λατινικης γλώσσας. Τα μαθηματα που δι­  δάσκονταν ηταν γραμματικη, «ανθρωπιστικά γράμματα», ρητορικη, φιλοσοφια,  λογικη, θεολογια, μαθηματικά και γεωγραφια. Ε. Αμυγδαλάκη – Α.  Παρασκευοπούλου, Δαμοδός Βικεντιος.  512 

Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 28.515  π. Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια  του νεό­ τερου Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σ. 45.516 Β.  Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 51.  514 

 

148  θεωρούμενων «νεωτερων φιλοσόφων», με τις οποιες δεν  διστάζει σε πολ­ λες περιπτώσεις να συμφωνησει517.  Ως εργα του αναφερονται518:o  ΕπιτομοςΛογικηκατ’Αριστοτελην,Βενετια,1759o  ΤεχνηΡητορικη,Βενετια,1759o  Πράξιςκατάσυντομιανειςταςρητορικάςερμηνειας,Πεστη,1815 o  ΣύνοψιςΗθικηςΦιλοσοφιας,Αθηνα,1940o  ΣύντομοςιδεατηςΛογικηςκατάτηνμεθοδοντωννεοτερων,Αθη­  να, 1978o ΣυνταγματικόνΘεολογικόν,Αθηνα,1980o 

Φυσιολογιααιτιολογικηειςτηνκοινηνδιάλεκτονσχολαστικη,Αρι­  στοτελικη και νεωτερικηo  Μεταφυσικη,ητοιπρώτηφιλοσοφιακαιφυσικηθεολογια o  Λογικηελάσσωνκαιμειζωνπεριπατητικηκαινεωτερικη  Η διδασκαλια ηταν για τον Δαμοδό «εργο ζωης» και όλα τα εργα  του εχουν ύφος διδακτικό, όπως δηλώνεται και στα «Προοιμιά»  τους519. Σε αυτά απευθύνεται στους μαθητες του με ιδιαιτερο  ύφος, χωρις να επιδιώ­ κει την επιδειξη γνώσεων αλλά την άμεση επικοινωνια μαζι τους με σα­ φηνεια520. Εξ άλλου η φροντιδα για  την εκπαιδευση ηταν χαρακτηριστικό της εποχης του όχι μόνον  στα ενετοκρατούμενα Επτάνησα, χώρο δράσεως του Δαμοδού,  αλλά σε όλη την υπόδουλη Ελλάδα521.  Οι πληροφοριες για τη ζωη και τη δράση του Δαμοδού στα  Χαβριά­ τα ειναι εμμεσες και προερχονται κυριως από τους  μαθητες και τα συγ­ γράμματά του και από όσα η παράδοση  διεσωσε522. Έμμεσα επισης, από την πράξη επιστροφης της  προικας της συζύγου του, συνάγεται ότι η χρο­ νολογια του  θανάτου του ειναι μάλλον το 1754 και όχι το 1752, όπως οι  περισσότεροι βιογράφοι του ανεφεραν523.  β. Οι επιστημονικες του θεσεις  Στη διδασκαλια του αλλά και στα κειμενά του επιλεγει να χρησι­  μοποιησει την απλη νεοελληνικη γλώσσα της εποχης του, την  «κοινην μας διάλεκτον», όπως τη χαρακτηριζει ο ιδιος, διότι την  κρινει ως την κα­  Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 365. Ε. Αμυγδαλάκη – Α. Παρασκευοπούλου, Δαμοδός Βικεντιος.519 Οι εννοιες  «αφοσιωση» και»εργο ζωης» ηταν επιβεβλημενες από την όλη κατάσταση για  τον διδάσκαλο της Τουρκοκρατιας, βλ. Α. Αγγελου, «Η Εκπαιδευση», σ. 317, Β.  Μπό­ μπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 51.520 Β.  517  518 

Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 371.521 Κ.  Δημαράς, Ιστορια της νεοελληνικης λογοτεχνιας, σ. 104 στο Β. Μπόμπου­ Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 367.522 Β. Μπόμπου­ Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 31.523 M. e N.  Pignatorre M. e N., Memorie storiche e critiche dell’ isola di Cefalonia dei tempi  eroici alla caduta della Republica Veneta, pp. 233­234 στο Β. Μπόμπου­Σταμάτη,  Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 32. 

149  ταλληλότερη για την μαθησιακη διαδικασια και ειδικότερα για  την πλη­ ρεστερη κατανόηση των νοημάτων που επιχειρει να  μεταδώσει524. Στη Φυσιολογια του σημειώνει ότι αφορμη για τη  συγγραφη της στην «κοινην διάλεκτον» «εστάθη για να γενη  πλεα κοινόν». Έτσι θα μπορούσε να τη μελετά ο κάθε φιλομαθης  και θα «του χρειάζεται ισως δάσκαλος για να του ερμηνεύσει τα  νοηματα, όχι όμως τας φωνάς»525.Υπάρχουν σοβαρες  πληροφοριες ότι στο Φλαγγινιανό διδάσκονται κειμενα, όπως οι  Αισώπου Μύθοι, μεταγλωττισμενα στην απλη νεοελληνικη. Τούτο μπορει να ερμη­ νεύσει το ότι ο Δαμοδός, παρ’ όλες τις σπουδες  του στην Ιταλια, εμαθε να γράφει σωστά στην απλη  νεοελληνικη526. Η γλώσσα βεβαια ειχε προη­ γουμενως  καλλιεργηθει από «σπουδασμενους στη Δύση» που πιστεψαν ότι  οι Έλληνες θα ωφελούνταν τα μεγιστα «αν ηθελαν διαβάσει να  γροικη­ σουν τα βιβλια που αφηκαν εκεινοι οι παλαιοι και  ενάρετοι άνδρες»527. Ση μαντικη συνεισφορά σε αυτό ειχε ο πιο  κοντινός του, τον οποιο αποκαλει και δάσκαλο, επισης Κεφαλλην  Ηλιας Μηνιάτης528. Συγχρόνως τη χρησι­ μοποιει απαλλαγμενη  από ιταλισμούς και ιταλικες παραφθαρμενες λε­ ξεις, παρ’όλο  που, όπως φαινεται από σημειώσεις στο αυτόγραφό του, ε­  γραφε τα ιταλικά «με την ιδια, αν όχι με περισσότερη ευκολια,  από τα ελ­ ληνικά»529. Το γεγονός αυτό ειναι ιδιαιτερης σημασιας  δεδομενου ότι συμ­ βαινει σε μια περιοδο όπου τα αρχαϊκά 

στοιχεια ηταν εκδηλα στα εργα άλλων συγγραφεων και η  επιδραση της Δύσεως εντονη. Η συγκεκριμενη προσφορά του στη δημιουργια μιας νεοελληνικης επιστημονικης και φι­ λοσοφικης  γλώσσας ειναι φανερη και αξιομνημόνευτη530. Και τούτο διότι ο  Δαμοδός προχώρησε ενα βημα παραπερα. Χρησιμοποιει τη  νεοελληνικη γλώσσα για να εκφράσει και επιστημονικες θεσεις  και αφηρημενες εννοι­ ες. Γι’ αυτό και χρησιμοποιει γλωσσικό  τύπο «πιο συντηρητικό» από εκει­ νο του Μηνιάτη, πολύ πιο  απλό από την αρχαϊκη γλώσσα, με αρκετά λό­  Κ. Σάθας, Βιογραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελληνων, από της  καταλύσεως της Βυζαντινης Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης εθνεγερσιας, σ.  469.525 Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σσ.  262, 263.526 Α. Καραθανάσης, Η Φλαγγινειος Σχολη της Βενετιας, σσ. 190­192 στο Β. Μπόμπου­ Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 26.  524

Επιστολη Ν. Σοφιανού προς τον επισκοπον Μυλοποτάμου Διονύσιον, η οποια  προ­ τάσσεται στο εργο του Μοισιόδακος «Παιδαγωγός» στο Β. Μπόμπου­ Σταμάτη, Ο Βικεντι­ ος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σσ. 374, 523.528  Επισκοπος Κερνιτσης και Καλαβρύτων, «ο δοκιμώτερος εκκλησιαστικός ρητωρ  των χρόνων της Τουρκοκρατιας». Το εργο του «Διδαχες» ειχε πολλαπλες  εκδόσεις και κυκλο­ φορούσε ευρύτατα κατά τον 18ο και 19ο αιώνα ανάμεσα  στον ελληνικό λαό, βλ. ενδεικτι­ κά Χ. Πατρινελης, «Ηλιας ο Μηνιάτης», σσ. 32­ 37, Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δα­ μοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ.  374.  527 

Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 378.  Ρ. Αργυροπούλου, «Ένας φωτισμενος ορθολογιστης, βιβλιοκρισια». 

529  530 

150  για στοιχεια, ετσι ώστε να μην μπορει να χαρακτηριστει  «δημοτικη»531. Ε­ πιπλεον στη «Φυσιολογια», για να ξεπεράσει  δυσκολιες που το θεμα του συγγράμματος δημιουργει,  αναγκάζεται, αφού αποδώσει εναν επιστημο­ νικό όρο στην  νεοελληνικη, για πρώτη απ’ ό,τι φαινεται, φορά, να γράψει σε 

παρενθεση και τον αντιστοιχο λατινικό η ιταλικό για μεγαλύτερη  σα­ φηνεια αλλά και από επιστημονικη ευσυνειδησια, μη  θεωρώντας ότι εχει κάνει την επιτυχεστερη απόδοση του όρου532. Το εργο «Φυσιολογια» ειναι το μοναδικό εργο του Δαμοδού, στο  ο­ ποιο εχει διασωθει το αυτόγραφο. Βρισκεται στη Βιβλιοθηκη  του Πανεπι­ στημιου Θεσσαλονικης, δωρεά Οθωνος  Πυλαρινού533. Ο πληρης τιτλος ει­ ναι «Φυσιολογια αιτιολογικη  κατά την κοινην διάλεκτον, εν η περι των φυ­ σικών σωμάτων  εστιν ο λόγος»534.  Το εργο αυτό μπορει να χαρακτηριστει ως βιβλιο Φυσικης στο  οποιο ο Δαμοδός διατυπώνει τη θεση του για τη φύση της  επιστημης της Φυσι­ κης, την οποια και ονομάζει Φυσιολογια. Το  γράφει σε μια εποχη που κυ­ ριαρχει ο αριστοτελισμός του  Κορυδαλλεως, μια ολόκληρη γενιά πριν από τον θεωρούμενο  εισηγητη της νεότερης φυσικης στην Ελλάδα Νικηφόρο Θεοτόκη, και παρουσιάζει τις θεσεις του Καρτεσιου χωρις να αναιρει τις  αντιστοιχες του Αριστοτελη, συμβάλλοντας με αυτό εστω και  εμμεσα στον κλονισμό της Αριστοτελικης αυθεντιας535. Η  Φυσιολογια ειχε ευρεια διάδοση, όπως μαρτυρει το πληθος των  σωζομενων χειρογράφων, χωρις όμως ποτε να τυπωθει536.  Μ. Τριανταφυλλιδης, Νεοελληνικη Γραμματικη Α  Ιστορικη Εισαγωγη, σσ. 352, 358 στο Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια,  σσ. 375, 376.532 Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­ Εργογραφια, σ. 376.533 Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­ Εργογραφια, σ. 259. Η ταύτιση του συγκεκριμενου χειρογράφου με το  αυτόγραφο του Δαμοδου ́ στηριχτηκε στη μελετη: α) της συνθεσεώς του, β)  σημειώσεων που βρεθηκαν σε παράφυλλο της στάχωσης γ) του τμηματος του  αλφαβητικού ευρετηριου στο τελος του κώδικα αλλά και δ) στο γραφικό του  χαρακτηρα, ο οποιος συγκριθηκε με χειρόγραφα της Μονης Ιβηρων και ε) στην  υπο­ γραφη του Δαμοδού σε νοταριακούς κώδικες των Χαβριάτων. Ενδεικτικό  του φρονηματός του και της γενικότερης τοποθετησεώς του ειναι το γεγονός ότι  στο Αλφαβητικό Ευρετη­ ριο, το οποιο δεν ειναι ολοκληρωμενο, δεν αρχιζει από  531 

το Α αλλά από το Θ και συγκεκρι­ μενα από τη λεξη «Θεός» «πιστός ισως στο  «από Θεού άρχεσθαι». Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­ Εργογραφια, σσ. 383­391.  Ο τιτλος αυτός ειναι του αυτογράφου. Σε άλλους κώδικες, μετά το «κατά την  κοινην διάλεκτον» υπάρχει το «αριστοτελικη και νεωτερικη» και άλλοι  «αριστοτελικη, σχολα­ στικη και νεωτερικη». Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος  Δαμοδός, Βιογραφια­ Εργογραφια, σ. 504.  534 

Κ. Κούγκας, Η διδασκαλια των Φυσικών Επιστημών στα Εκπαιδευτικά  Ιδρύματα του Ελληνισμού κατά την μετεπαναστατικη περιοδο (1821­1940), σ.  22.536 Ο αριθμός των χειρογράφων της Φυσιολογιας ειναι αξιοσημειωτος και  δηλώνει τη με­ γάλη διάδοση της Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός,  Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 261.  535 

151  Στα προλεγόμενα της Φυσιολογιας αναφερει: «Η Φυσιολογια  ελαβε την προσηγοριαν από την φύσιν, δηλαδη από τα φυσικά  σώματα, τα οποία θεωρει, όθεν και φυσικη επιστημη ακόμη  ονομάσθη, οριζεται λοιπόν η φυσι­ ολογια, επιστημη θεωρητικη,  η οποια εξετάζει και ερευνά, τας αρχάς, την ουσιαν, και τα  ιδιώματα των φυσικών σωμάτων, καθώς δηλαδη εγιναν, και  γινονται από την φύσιν»537. Σκοπός της ειναι «να εξηγηση, τας  αρχάς, τα ει­ δη, πάθη, και ιδιώματα των φυσικών σωμάτων... το  υλικόν της φυσιολογιας υποκειμενον ειναι το φυσικόν σώμα.... η  φυσιολογια μπορει να ονομασθη κυριως επιστημη, ηγουν  γνώσις, και ειδησις πραγμάτων βεβαια και ασφα­ λης... καθόσον  θεωρει τας αρχάς, και στοιχεια των πραγμάτων538». «Οτι λοιπόν η φυσιολογια ειναι επιστημη... τούτο ειναι γνωστόν, επειδη... της  ε­ πιστημης ιδιον ειναι, να γνωριζη τα αιτια, και τας αρχάς των  πραγμάτων, εξ ων γινονται, η τα αιτια, ηγουν τας αφορμάς...,  ακολουθει λοιπόν να ειναι ε­ πιστημη και η φυσιολογια διότι  θεωρει τας πρώτας αρχάς και στοιχεια των σωμάτων... δεν  μετερχεται άλλο, παρά την φανερωσιν των αρχών, αιτιων, και 

ιδιωμάτων τοσούτων κεκρυμενων, της φύσεως αποτελεσμάτων,  τα ο­ ποια καθ’ εκάστην βλεπομεν, και αγνοούντες αυτών τας  αιτιας πρεπόντως θαυμάζομεν»539.  Σκοπός του: «ο φωτισμός του περιδόξου γενους μας» και το κάνει «όχι διδοντας μια παντελη γνώμην εις όλα» αλλά μια γενικη  εικόνα παρα­ θετοντας χωρις προκαταληψεις όλες τις γνώμες και  τις επιστημονικες αληθειες όσες «εξεύρε η αγχινοια των σοφών  της Ευρώπης», «δια να εχη ο φιλομαθης την οφειλομενην  επιγνωσιν των φυσικών πραγμάτων»540.  Ακολουθει στη διαπραγμάτευση των θεμάτων την παραγωγικη  μεθοδο, την «απαγωγικη μεθοδο του Αριστοτελη», «την πάνυ  χρησιμοτά­ την μεθοδον ακολουθούμεν και ημεις προϊόντες εκ  των κοινών προς τα με­ ρικα»́ 541.  Στη διαμάχη ανάμεσα στο πτολεμαϊκό γεωκεντρικό σύστημα και  στο ηλιοκεντρικό ο Δαμοδός παιρνει θεση υποστηριζοντας την  παραλλα­ γη του γεωκεντρικού συστηματος του Τύχωνος ­ Tycho Brahe542: «Ασφαλε­ στερόν εστι δοξάζειν ακινητον την γην...  Δεχόμεθα ουν την τυχονικην υπό­ θεσιν, ως αρμοδιωτεραν και  πιθανοτεραν, καθάπερ νυν μαρτυρούσιν οι  Δαμοδός Βικεντιος, Φυσιολογια αιτιολογικη, κωδ. αρ. 52, σ. Β.538 Δαμοδός  Βικεντιος, Φυσιολογια αιτιολογικη, κωδ. αρ. 52, σ. Β. Στη θεση του αυτη ακο­  λουθει το αριστοτελικό σχημα, όπως ο ιδιος αναφερει: «την κοινην δόξαν των  περιπατη­ τικών» Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος  αιώνας), σ. 203.539 Δαμοδός Βικεντιος, Φυσιολογια αιτιολογικη εις την κοινην  διάλεκτον, φφ. 3α, 5αβ στο Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο  (15ος­19ος αιώνας), σσ. 203­204.540 Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός,  Βιογραφια­Εργογραφια, σσ. 262, 264.541 Δαμοδός Βικεντιος, Φυσιολογια  αιτιολογικη, κωδ. αρ. 52, σ. 187 στο Β. Μπόμπου­ Σταμάτη, Ο Βικεντιος  Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 265.542 Σύμφωνα με το σύστημα του  Τύχωνος η γη ειναι ακινητη στο κεντρο του σύμπαντος και γύρω από αυτην  περιφερεται η σεληνη και ο ηλιος, γύρω από τον οποιο περιφερονται οι  πλανητες σε κυκλικες τροχιες­βλεπε παρούσα εργασια, σ. 89.  537 

152  πλεον εκκριτοι των αστρονόμων». Η κοσμολογικη του θεώρηση  χαρακτηρι­ ζεται ως η «πιο ριζικη ́ προσπάθεια εκσυγχρονισμού  του νεοαριστοτελικού σύμπαντος»543.  Αναλυτικότερα, αφού παραθετει και τα τρια κοσμολογικά συστη­  ματα, επισημαινει ότι αποτελούν υποθεσεις με στόχο την  ερμηνεια των φαινομενων: «Σημειωσε, ότι τα συστηματα τούτα  θεωρούνται μόνον ως υ­ ποθεσεις παρά των φιλοσόφων ουχι δε  ως αληθη εις όσον συμφερουσι δια την φανερωσιν των  φαινομενων, τα οποια χωρις των υποθεσεων εκεινων δεν  εδύναντο να εξηγησωσι... τρια ειναι τα πλεον περιφημα  συστηματα, τα ο­ ποια απ’ αρχης ελαβον και μεχρι του νυν  εχουσι τους ιδιους συνηγόρους και διαφεντευτάς. Πρώτον εστι  το καλούμενον Πτολεμαϊκόν και Αριστοτελικόν. Δεύτερον εστι το  καλούμενον Κοπερνικανόν και τριτον το ονομαζόμενον  Τυχονικόν. Τούτα τα τρια λοιπόν συστηματα θελει αναφερομεν  και ημεις, ακολουθούντες πάντοτε την πιθανοτεραν γνώμην.  Επειδη δεν εχομεν ουδε­ μιαν βεβαιότητα περι της ολικης τάξεως του παντός κόσμου, ωσάν οπού τα διάφορα συστηματα όλα  σχεδόν ανταποκρινονται εις τα φαινόμενα και όλα όμως ειναι  αδύνατον να αληθεύουν»544. Τα επιχειρηματα που παραθετει για  να στηριξει το σύστημα του Τύχωνος ειναι κυριως θεολογικού  χαρακτη­ ρα545.  α. Σύμφωνα με την νεοαριστοτελικη άποψη που στηριζεται στην  εμπειρια, η ακινησια της γης ειναι προφανης546: «Πρώτον μεν  διότι πάντες φυσικώς παρακινούνται να πιστεύσωσιν ακινητον  την γην, μητε τινάς εσω­ θεν καταπειθεται προς το εναντιον».  β. Επιπλεον το σύστημα του Τύχωνος ερμηνεύει τις μεχρι τότε  πα­ ρατηρησεις και «σώζει τα φαινόμενα»: «Δεύτερον το 

Τυχονικόν σύστημα ανταποκρινεται πάσι τοις φαινομενοις ως  δεδεικται και πάντες μαρτυρού­ σιν οι αστρονόμοι».  γ. Συγχρόνως συμφωνει με την Αγια Γραφη547: «Τριτον μάλλον  συμ­ φωνει, ως ειρηται, τη θεια γραφη, η οποια αποδιδωσι την  κινησιν τω ηλιω ου τη γη».  Α. Σαλούστρου, Ελληνικη φιλοσοφια απο την αρχαιότητα εως τον 20o αι. ­  τόμος β’ κε­ φάλαιο 9ο, οι ελληνες λόγιοι την περιοδο της τουρκοκρατιας, σ. 10. 544  Δαμοδός Βικεντιος, Φυσιολογια αιτιολογικη, κωδ. αρ. 52, σ. 187 στο Β.  Μπόμπου­ Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 286.  543 

Δαμοδός Βικεντιος, Φυσιολογια αιτιολογικη, κωδ. αρ. 52, φ. 349α, Γ. Καράς,  Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 250, Β.  Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντι­ ος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 287.546 Α.  Σαλούστρου, Ελληνικη φιλοσοφια απο την αρχαιότητα εως τον 20o αι. ­ τόμος β’ κε­ φάλαιο 9ο, οι ελληνες λόγιοι την περιοδο της τουρκοκρατιας, σ. 11.  545 

Δαμοδός Βικεντιος, Φυσιολογια αιτιολογικη, κωδ. αρ. 52, φ. 349α στο π. Γ.  Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια του  νεότερου Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σ. 81, Α. Σαλούστρου,  Ελληνικη φιλοσοφια απο την αρχαιότητα εως τον 20o αι. ­ τόμος β’ κεφάλαιο 9ο, οι ελληνες λόγιοι την περιοδο της τουρκοκρατιας, σ. 11.  547 

153  Επισης παρουσιάζει επιχειρημα για να υπερασπιστει τη μετατόπι­ ση του ενδιαφεροντος των λογιων της εποχης σε πρακτικότερα  θεματα. Ο αναπροσανατολισμός αυτός εντάσσεται στην  ευρύτερη στροφη από το αφηρημενο και θεωρητικό στο  πειραματικό και περιγραφικό548. Συγκεκρι­ μενα, γράφει  προσπαθώντας να τεκμηριώσει με θεωρητικούς συλλογι­ σμούς,  την προσαρμογη του πεδιου ερευνών των λογιων στις  δυνατότητες και στο επιπεδο και τις γνώσεις της εποχης:  «Φαινεται αληθώς τόλμη α­ νεικαστος να θελη ο ανθρώπινος  νους να εξετάση την φύσιν του ουρανού, μη δυνάμενος να 

καταλάβη την φύσιν των στοιχειων, τα οποια ειναι πλησιε­ στερα ημιν, και τόσων άλλων σωμάτων μεταξύ των οποιων ζώμεν,  μάλιστα καθώς θεωρει και ο Λακτάντιος, ημεις δεν ημπορούμεν  να περιγράψωμεν την θεσιν , και τα ιδιώματα μιας πόλεως η  χώρας, την οποιαν δεν ειδαμεν, και ελπιζομεν να φανερώσωμεν  τι εστιν ο ουρανός, και οι αστερες, οι οποιοι ευρισκονται τόσον  μακριά αφ’ ημῶν; ταύτα όλα ειναι αληθινά, ότι δηλαδη ειναι  τόλμη και αφροσύνη να εχωμεν τόσην περιεργειαν δια τον  ουρανόν, και αστερας, ανισως όμως και ευχαριστηθώμεν να  διαμεινωμεν εις εν διω­ ρισμενον μετρον γνώσεως, την οποιαν  ημπορώμεν να λάβωμεν πιθανώς υπό διαφόρων σημειων ημιν  γνωστών, δεν γινεται ανωφελης, και ματαια η εξε­ τασις»549  Σε μελετη του για τον Βικεντιο Δαμοδό ο π. Γεώργιος  Μεταλληνός τον χαρακτηριζει επιστημονα, με την ευρωπαϊκη  εννοια του όρου, όχι μό­ νον όταν αναφερεται στα καθαρά  επιστημονικά του συγγράμματα αλλά και στα θεολογικά του  εργα. «Η εκπληκτικη βιβλιογραφικη του ενημερω­ ση, η πιστη  εφαρμογη της επιστημονικης μεθόδου, οι κριτικες παρεμβά­ σεις στα κειμενα, η πληρεστατη γνώση της σύγχρονης επιστημονικης  ο­ ρολογιας» ειναι αυτά που του απεδωσαν τον παραπάνω  αναφερόμενο χαρακτηρισμό550.  γ. Ο Ορθόδοξος επιστημονας  Παρά το γεγονός ότι μορφώθηκε στη Δύση εχει συναισθηση της  δι­ αφορετικότητάς του και της ιδιαιτερότητας της παραδόσεώς  του, γεγονός που καταδεικνύει ότι «δεν εχει χάσει τα ορθόδοξα  συνειδησιακά αντανα­ κλαστικά του»551. Αυτό του το  αναγνωριζουν και ετερόδοξοι μελετητες, όταν σημειώνουν ότι:  «το εργο του φανερώνει... πλούσιες γνώσεις λατινι­ κης  πατερικης και σχολαστικής θεολογιας, την οποια χρησιμοποιει ο  Δα­ 

Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 233. 549  Δαμοδός Βικεντιος, Φυσιολογια αιτιολογικη, σ. 269, στο Γ. Καράς, Οι θετικες  επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 233­234.550 π. Γ.  Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια του  νεό­ τερου Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σ. 51.551 π. Γ.  Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια του  νεό­ τερου Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σ. 52.  548 

154  μοδός... όπου διαπιστώνει ότι αυτη ανταποκρινεται στο  θεμελιώδες ορθό­ δοξο φρόνημά του»552.  Η στάση του απεναντι στη Δύση ειναι τετοια που του αποδιδει  τον χαρακτηρισμό του εισηγητη ενός «ορθοδοξοπατερικού  διαφωτισμού», ο οποιος δεχεται την επιστημονικη πρόοδο της  εποχης του, που προερχεται από τη Δύση, και την αξιολογει με  βάση την εκκλησιαστικη και πατερικη παράδοση, στην οποια  μενει πιστός και διαφυλάττει τη συνεχειά της 553. Συγκεκριμενα,  δεν τον διακρινει εχθρικη στάση απεναντι στη Δύση αλλά  αποστασιοποιηση και πνευματικη και ιδεολογικη αντιθεση554. Δεν δειχνει εντυπωσιασμενος από την ευρωπαϊκη επιστημονικη  πρόοδο, ούτε ο μονα­ δικός σκοπός του ειναι να μεταφερει στην  πατριδα τα «φώτα της Ευρώ­ πης» με οποιοδηποτε τιμημα555.  Στους μαθητες του μεταδιδει τη σύγχρονη ευρωπαϊκη σκεψη  χωρις μειονεξια απεναντι στη Δύση, με ελεύθερη και ανεξάρτητη  γνώμη, θεμε­ λιωμενη στην παράδοση του556.  Κάνει επιπλεον σαφη τη διάκριση ανάμεσα στο χώρο της επιστη­  μης της Δύσεως, στον οποιο βρισκει θετικά στοιχεια, και στο  χώρο της θε­ ολογιας, ο οποιος με την «ανάμειξη επιστημονικών  αποδειξεων η αυθε­ ντιών με τις μαρτυριες της εμπειριας των  θεουμενων Αγιων Πατερων» εμφανιζεται αλλοτριωμενος»557. 

552 

G. Podskalsky, Η Ελληνικη Θεολογια επι Τουρκοκρατιας 1453­1821. Η  Ορθοδοξια στη σφαιρα επιρροης των δυτικών δογμάτων μετά τη μεταρρύθμιση, σ. 424.553Συνεχιστες του θεωρούνται οι Ευγενιος Βούλγαρης, Νικηφόρος  Θεοτόκης, Κοσμάς ο Αιτωλός και οι κολλυβάδες μεχρι τον Κωνσταντινο  Οικονόμο των εξ Οικονόμων. π. Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση:  Τομες στην πνευματικη πορεια του νεότερου Ελ­ ληνισμού κατά τη  μεταβυζαντινη περιοδο, ό.π., σ. 79.  π. Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια  του νεό­ τερου Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σ. 62.555 Γι’ αυτό και δεν υπηρχε περιπτωση να διωχθει ποτε ο Δαμοδός εκκλησιαστικά διοτι κανεις  δεν αμφεβαλλε για την παραδοσιακότητά του. π. Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και  αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια του νεότερου Ελληνισμού κατά τη  μεταβυζα­ ντινη περιοδο, σ. 81.  554 

π. Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια  του νεό­ τερου Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σσ. 79, 80, 83.557 Οι  αρχες της Ορθόδοξης γνωσιολογιας δινονται από τον Άγ. Γρηγόριο τον Θεολόγο: μπορούν και επιτρεπεται να θεολογούν μόνον «το περι Θεού φιλοσοφεῖν... Ου  πάντων μεν, ότι των εξητασμενων και διαβεβηκότων εν θεωρια, και προ τούτων, και ψυχην και σώμα κεκαθαρμενων, η καθαιρόμενων, το μετριώτατον»  Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Λόγος θεολογικός Α , 13CD, βλ. π. Γ. Μεταλληνός,  Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευ­ ματικη πορεια του νεότερου  Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σ. 49. Η γνώμη του για τη σύγχρονη του δυτικη θεολογια διατυπώνεται: «... Ούτως εννόουν και οι αρ­ χαιοι  διδάσκαλοι των λατινων προ του σχισματος, οιτινες εξηγησαν τον Κύριλλον, ώ­  σπερ νυν εξηγούμεν ημεις» όπου την αντιπαραβάλλει με την ανατολικη, την  οποια θεω­ ρει παραδοσιακη και διαφυλάττουσα τη συνεχεια π. Γ. Μεταλληνός,  Παράδοση και αλλο­ τριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια του νεότερου  Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σ. 62.  556 

155  Ο ισχυρισμός που διατυπώθηκε ότι ο Δαμοδός «φροντιζει ώστε η δι­ δασκαλια του να μην συγκρούεται ποτε με τις θεσεις της  επισημης ορθό­ δοξης εκκλησιας για να μην εχει την τύχη του  Ανθρακιτη»558 δεν ευσταθει εάν θεωρησουμε τη γενικότερη  τοποθετηση ́ του. 

Σε όλα του τα επιστημονικά εργα ειναι φανερη η θεολογικη του  συνειδηση, το δε εκκλησιαστικό του φρόνημα καθοδηγει και τη  θεση του σε επιστημονικά θεματα, θετοντας παράλληλα  επιστημη και εκκλησια­ στικη πιστη559. Γι’ αυτό και δεν  αμφισβητηθηκε η γνησιότητά του και η παραδοσιακότητά του.  Ακόμη και υποστηρικτες της παραπάνω «ωφελιμι­ στικης» για  τον Δαμοδό θεσεως αναγκάζονται, μετά από μελετη της ζωης και  του εργου του, να δεχθούν ότι «κανεις δεν μπορει να  αμφισβητησει την προσηλωση του στα ορθόδοξα δόγματα και το  βαθύ θρησκευτικό συ­ ναισθημα που τον εμπνεει»560.  Οι θεσεις του ειναι σύμφωνες με τη θεση που διατυπώθηκε από  τον Άγιο Γρηγόριο τον Θεολόγο : «Φιλοσόφει μοι περι κόσμου η  κόσμων, περι ύλης, περι ψυχης, περι λογικών φύσεων, βελτιόνων  τε και χειρόνων, περι αναστάσεως, κρισεως, ανταποδόσεως,  Χριστού παθημάτων. Εν τούτοις γαρ και το επιτυγχάνειν ουκ  άχρηστον και το αμαρτάνειν ακινδυνον»561  π. Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια  του νεό­ τερου Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, σ. 80 και Β.  Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βι­ κεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 368.559 π.  Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια του  νεό­ τερου Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο., σσ. 79­81.  558 

Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σ. 368.  Ειναι χα­ ρακτηριστικό ότι στην πεντάτομη Δογματικη του, την οποια συνεγραψε σε πολύ νεαρη ηλικια, μόλις τριάντα ετών, επικρινει τον δυτικό θεολογικό  σχολαστικισμό με θεσεις του Αγιου Γρηγοριου του Παλαμά και παρουσιάζει  γενικότερα σοβαρά επιχειρηματα στην υπεράσπιση των θεσεων της Ορθοδοξιας  ώστε γνωστοι θεολόγοι να εκφράζονται γι’ αυ­ τό με θαυμασμό. Β. Μπόμπου­ Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­Εργογραφια, σσ. 368­369.  560 

Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Λόγος θεολογικός Α ,25Α. 

561 

156 

Εικόνα 41. Το σύστημα του Τύχωνος για την κινηση των  πλανητών.Πηγη: http://physics4u.wordpress.com/2009/10/19/%CF%8D­%CE %AC­%CF%8C­%CE%AE/ 

Εικόνα 42. Το βιβλιο του Δαμοδού, «Πράξις κατά συντομιαν εις  τας ρητο­  ρικάς ερμηνειας», που εκδόθηκε στη Πεστη της Ουγγαριας το  1815. Πηγη: Ανεμη­Ψηφιακη βιβλιοθηκη Νεοελληνικών Σπουδών 

157 

 

 

Εικόνα 43. Λογικη και Φυσιολογια, αυτόγραφος κώδικας,  χειρόγραφο, 692  σ. 30x21 εκ.Πηγη: Βιβλιοθηκη Πανεπιστημιου Θεσσαλονικης, Δωρεά Οθ.  Πυλαρινού 

Εικόνα 44. Λογικη και Φυσιολογια, αυτόγραφος κώδικας,  χειρόγραφο, 692  σ. 30x21 εκ.Πηγη: Βιβλιοθηκη Πανεπιστημιου Θεσσαλονικης, Δωρεά Οθ.  Πυλαρινού 

158 

Εικόνα 45. Επιτομος Λογικη κατ' Αριστοτελην & Τεχνη Ρητορικη : / κοινη φράσει συντεθεισαι παρά του σοφωτάτου κυριου  Βικεντιου Δαμωδού Κε­ φαληνιεως, νυν πρώτον τύποις  εκδοθεισαι αναλώμασι μεν του τιμιωτάτου κυριου Πολυζώη  Σπύρου του εξ Αργυροκάστρου, προτροπη δε, και επιδι­ ορθώσει  Γεωργιου ιερεως Φατζεα του Κηθυρεως, παλαιτυπο,  σ.183+1λ.+366 18 εκ.Πηγη: Εύξεινος Λεσχη Ποντιων Νάουσας, βιβλιοθηκη  Αργυρούπολης 

159  3. Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλιώτης η Καβαλλιώτης (1718;­ 1789)  α. Βιογραφικά  Χαρακτηριζεται ως «εκ των ολιγων διδασκάλων του γενους»562.  Φερεται να γεννηθηκε στην Καβάλα, εξ ου και το προσωνύμιο  Κα­ βαλιώτης. Παρ’ όλο που η συγκεκριμενη πληροφορια δεν  θεωρειται αυθε­ ντικη, το αποδιδόμενο στον λόγιο  «πατριδωνύμιο» τον συνδεει αναμφι­ σβητητα με την πόλη της  Καβάλας563, όπου υπάρχει και οδός επονομαζο­ μενη «Θεόδωρου Καβαλιώτου».  Το Αναστασιου θεωρειται βεβαιο ότι ειναι το πατρώνυμό του,  λαμ­ βάνοντας υπ’ όψη το γεγονός ότι «το πατρώνυμο συνοδεύει πάντα το ο­ νοματεπώνυμο του λογιου και κληροδοτειται στον  εγγονό (γιό του), σύμ­ φωνα με την ελληνορθόδοξη συνηθεια ο  εγγονός να παιρνει το όνομα του πάππου του (από πατερα)»564.  Γενικά για τη ζωη και το εργο του δεν υπάρχουν αξιόπιστες  πηγες, γεγονός που οδηγησε, εκτός από την παραπάνω  αναφερόμενη παρερμη­ νεια του προσωνυμιου και σε άλλου 

ειδους παρανοησεις. Έρευνες τον πα­ ρουσιάζουν ως αλβανό η  και ως ρουμάνο. Οι ερμηνευτικες όμως προσεγ­ γισεις που  προβάλλονται για την τεκμηριωση τους δεν θεωρούνται επι­  στημονικά αποδεκτες και αποδιδονται μάλλον σε εθνικιστικού  τύπου δι­ εκδικησεις δεδομενου ότι και το όνομα και το  πατρώνυμό του ειναι καθα­ ρά ελληνικά ενώ επιπλεον ο  Καβαλιώτης γνώριζε να γράφει και να μιλά άπταιστα ελληνικά  και στις δύο μορφες της γλώσσας που χρησιμοποιού­ νταν την  εποχη εκεινη565.  Κ. Σάθας, Βιογραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελληνων, από της  καταλύσεως της Βυζαντινης Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης εθνεγερσιας, σ.  502.563 Σύμφωνα με τις υπάρχουσες πληροφοριες το Καβαλιώτης αφορά ειτε  στην καταγωγη κάποιων προγόνων του, οι οποιοι κατεφυγαν στη Μοσχόπολη για να ξεφύγουν τον κιν­ δυνο από τους Οθωμανούς ειτε στο ότι ο Μοσχοπολιτης  στην καταγωγη πατερας του Θεόδωρου εζησε στην Καβάλα, για εμπορικούς  λόγους, για μακρό χρονικό διάστημα . Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου  Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 21 564 Ε. Κεκριδης,  Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ.  19.  562 

Ειδικά η αρχαΐζουσα γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι περισσότεροι λόγιοι,  ηταν ε­ μπόδιο ανυπερβλητο γιά μη ελληνες, ιδιαιτερα όταν χρησιμοποιούσαν  δυσνόητη φιλο­ σοφικη ορολογια Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου  Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδά­ σκαλος του Γενους., σ. 31. Ειναι  χαρακτηριστικό ότι ο αλβανός Uçi υποστηριζει ότι από πατερα ηταν αλβανός και από μητερα βλάχος χωρις νά επικαλειται καμμιά μαρτυρια ενώ ενας άλλος  αλβανός ερευνητης ο Mile χρησιμοποιώντας συλλογισμούς που χαρα­  κτηριστηκαν «γλωσσικες αλχημειες» θεωρει το Καβαλιώτης παράγωγο  αλβανικού επω­ νύμου. Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης  (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σσ. 17, 18.  565 

160  Ζώντας στη Μοσχόπολη, πόλη σε πνευματικη άνθηση στις αρχες  του 18ου αιώνα566, ειχε τη δυνατότητα να αναπτύξει τις 

διανοητικες του ι­ κανότητες φοιτώντας στη σχολη εγκύκλιας  παιδειας που λειτουργούσε εκει ηδη από τον 17ο αιώνα567.  Μαθητης του Ευγενιου Βούλγαρη στα Ιωάν­ νινα όπου εστάλη με υποτροφια του σωματειου των χαλκεων της Μοσχο­ πόλεως, τον  ακολουθει στην Κοζάνη για τη συμπληρωση των σπουδών του.  Το όνομα του Θεοδώρου Καβαλιώτου συνδεθηκε στενά με την  Σχο­ λη της Μοσχοπόλεως τη γνωστη με την ονομασια «Νεα  Ακαδημια». Η Σχολη λειτουργούσε από τις αρχες του 18ου αιώνα.  Το 1744 συμπληρώθηκε η λειτουργια της με μια ανώτερη  βαθμιδα και μετονομάστηκε σε «Νεα Ακαδημια» η «Ελληνικόν  Φροντιστηριον»568. Σε αυτην αναφερεται ότι δι­ δάσκονταν η  λογικη, η φυσικη, η μεταφυσικη και η θεολογια, τα μαθημα­  τικά, η αρχαια ελληνικη, η λατινικη και στοιχεια ποιητικης σε  επιπεδο που χαρακτηριστηκε ακαδημαϊκό με βάση τα  χρησιμοποιούμενα διδακτι­ κά εγχειριδια. Η Φυσικη ειχε την  θεση της στην Ακαδημια, την οποια προσδιόριζε η άποψη που  επικρατούσε την εποχη εκεινη γι’ αυτη, άποψη μετριόφρονα σε  σχεση με την αποφθεγματικη Φυσικη του 19ου αιώνα569.  Στη σχολη αυτη αναλαμβάνει διδακτικό εργο ο Θεόδωρος Καβα­  λιώτης μετά την επιστροφη του στη Μοσχόπολη από τις σπουδες  του, ενώ διετελεσε και Διευθυντης της περισσότερο από μια  εικοσαετια (1748­ 1769)570 περιοδο κατά την οποια αποτελει τον  ηγετικό της νου και τη «με­  Χαρακτηριστηκε ώς «Παρισι της Ρούμελης» η «'Αθηναι της Τουρκοκρατιας» η  «Μυ­ στράς του τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού» Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος  Αναστασιου Καβαλ­ λιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 92.567  Υπάρχει πληροφορια ότι μπορει να λειτουργούσαν περισσότερες από μια σχολες Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος  του Γενους, σ. 39 568 Βλ. ενδεικτικά Τ. Ευαγγελιδης, Η παιδεια επι Τουρκοκρατιας, σσ. 133 κ.ε. και V. Papacostea, “Teodor Anastasie Cavallioti, Trei manuscrise  inedite” στο Ε. Κεκριδης, Θεόδω­ ρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο  διδάσκαλος του Γενους, σ.42.  566 

569 

W. Heisenberg, Η εικόνα της φύσης στη σύγχρονη φυσικη, σ. 158 στο Ε.  Κεκρίδης, Θεό­ δωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 120.570 Υπάρχει μαρτυρια στον κώδικα της 'Ιεράς Μονης του  Προδρόμου, ώς βιογραφικού τεκμηριου: «Κατά τό αψν' (1750) ετος σωτηριον  επι του πανιερωτάτου, λογιωτάτου και θεοπροβλητου Μητροπολιτου της  αγιωτάτης Μητροπόλεως Κορυτσάς και Σελασφόρου Κυριου Κυριου Νικηφόρου, επι των εντιμότατων και ευγενεστατων αρχόντων της καθ' ημάς πολιτειας  Κυριου Κυριου Θεοδώρου Βρεττα, Κυριου Ναούμ Θεοδώρου και Κυριου  Κωνσταντινου Βρεττα και επι των χρησιμωτάτων επιτρόπων κ.κ. Θεοδώρου  Μπάλλα, Κυριου Αναστασιου Κωστη Μόσχα και Κυριου Γεωργιου Μάνου,  ιθύνοντος τους διδα­ σκαλικούς οιακας, του σοφωτάτου, λογιωτάτου και της  ημών πατριδος αριστου διδασκά­ λου κυριου κυριου Θεοδώρου Αναστασιου  Καβαλλιώτου, εκτισθη εκ θεμελιων το περι­ φημον ελληνικόν σχολειον, ο άκρος  στολισμός της πολιτειας, η ευκοσμια των ηθών, το φως της 'Εκκλησιας το επι το  πρώτον φως ανάγον και δια των διαρκεστατων αγωνισμά­ των αυτών και  ενθεου ζηλου και προθυμιας ευσεβούς, εστερεώθη κατά πάντα. Αιωνια η  μνημη, τρις» Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο  διδάσκαλος του Γενους., σ.95. Επιπλεον αναφερεται ρητά ώς διευθυντης της  Νεας 'Ακαδημιας, θεση 

161  ταβάλει σε προπύργιο αντιστάσεως κατά της οθωμανικης  τυραννιας και της ετερόδοξης προπαγάνδας». Ειχε πληθος  μαθητών571, οι οποιοι «φώτι­ σαν όχι μόνο τους βαλκανικούς  λαούς άλλα συνεβαλαν στη θεμελιωση του νεότερου  ευρωπαϊκού πολιτισμού»572.  Μετά την καταστροφη της Μοσχοπόλεως το 1769, την  εγκαταλειπει ακολουθώντας το μεταναστευτικό ρεύμα προς την  κεντρικη Ευρώπη, ό­ που και εκδιδει το εργο του «Πρωτοπειρια». Το 1773 επιστρεφει στην πα­ τριδα του και αποτελει ηγετικη  μορφη στην προσπάθεια ανασυγκροτησε­ ως της πνευματικης  ζωης.  Ειναι χαρακτηριστικη η αναφορά στο τελος της ζωης του 

Θεοδώρου Καβαλιώτου στη Μοσχόπολη: «Εδώ θα περάσει τα  τελευταια χρόνια της ζωης του, συνεχιζοντας την άσκηση του  ιεροδιδακτικού και του συγγρα­ φικού του εργου, τιμώμενος από όλους»573. Σημειώνεται απλά από χρονι­ κογράφο στον κώδικα  του ναού της Παναγιας: «Το 1789 Αυγουστου 11, ημεραν  Δευτεραν επληρωσε το κοινόν χρεος ο Ιεροδιδάσκαλος και  Ιεροκη­ ρυξ Πρωτοπαππάς Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης.  Αιωνια η μνημη, τρις»574.  β. Ο επιστημονας  Το συγγραφικό εργο του Θεοδώρου Καβαλιώτου αποτελειται  από575:  στην οποια πιθανόν τοποθετηθηκε τό 1748 διαδεχόμενος τό δάσκαλο του  Σεβαστό Λεο­ ντιάδη, με τρόπο που να μην επιδεχεται αμφιβολια ότι τη  συγκεκριμενη χρονιά ηταν δι­ ευθυντης στην Νεα Ακαδημια. Ε. Κεκριδης,  Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­ 1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ.  35.  Ως μαθητες του αναφερονται ο Τερπος Μάκου δάσκαλος της σχολης  Κορυτσάς, ο Ιε­ ρεας και νομοφύλακας Βρετος, ο Νούντσος Σαμσάλας, ο Ναούμ  Γκούστας, ο Ιερομόνα­ χος Σάββας δάσκαλος στό σχολειο Βυθκουκιου, ο  Γεώργιος Νικολαΐδης Τούρτας, ο Ναούμ Νικολάου Τούρτας, ό ιερομόναχος του  οσιου Ναούμ Αμβρόσιος Παμπερης Ε. Κε­ κριδης, Θεόδωρος Αναστασιου  Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σσ. 97, 98.  571 

Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος  του Γενους., σ. 166.573 Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­ 1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 66.  572 

Θ. Γεωργιάδης, Μοσχόπολις, σ. 65, V. Papacostea, Civilizaţie Românească și  civilizaţie Balcanică, Studii Istorice, σ. 399 στο Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος  Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­ 1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 68.575 Ο  Καβαλλιώτης χαρακτηριστηκε από μελετητες του εργου του ως ο αντιποδας του  Ίω­ σηπου Μοισιόδακα, διότι ενω τό εργο τοϋ Μοισιόδακα «κυριαρχειται άπό  την προσπά­ θεια του αύτοχαρακτηρισμού του» με πληθος στοιχειων γιά  ψυχογραφικη προσεγγιση, τό συγγραφικό εργο του Καβαλλιώτη, δεν  574 

αναφερεται καθόλου στον δημιουργό του και απουσιάζουν από αυτό οι άμεσες  προσωπικες αναφορες καθώς και οι υπαινιγμοι η κά­ ποια παροχη εστω και  σποραδικών πληροφοριών. Βλ. Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σ. 233, Ε.  Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του  Γε­ νους, σ. 105 κ.ε. 

162  α) εργα φιλοσοφικά, κυριως εκπαιδευτικά βοηθηματα σε  επιπεδο ανώτερο της εγκύκλιας παιδειας, σε μορφη τριλογιας  (1750­1755):  1. «Λογικη πραγματεια» 2. «Φυσικη πραγματεια» 3.  «Μεταφυσικη»β) εργα φιλολογικά.  1. Εισαγωγη γραμματικης (1760, 1764)2. Πρωτοπειρια (1770).  Θεωρειται το σημαντικότερο εργο του. Περι­ λαμβάνει το  τριγλωσσο (ελληνικό­βλαχικό­αλβανικό) λεξικό.Ειναι  αξιοπρόσεκτη η αναφορά στη φιλολογικη του δράση: «Γνησιο  τεκνο της εποχης του ειχε συνειδητοποιησει ότι ο βαθύς καημός  για το φωτισμό του γενους και ο ασυμβιβαστος αγώνας για την  αναγεννηση της παιδειας, θα παρεμεναν απλες προθεσεις χωρις  τη σωστη χρηση του γλωσσικού οργάνου. Μόνο αυτη παρειχε τα  εχεγγυα μιας πνευματικης αφυπνισεως και εφερνε στο ιστορικό  προσκηνιο τη ρωμαλεα σκεψη των αρχαιων φιλοσόφων, αλλά  εδινε και τη δυνατότητα προσεγγισεως του ια­ ματικού λόγου της Εκκλησιας»576.  γ) Επισης αναφερονται ως δικά του εργα η επιμελεια του  κειμενου μιας Οκτωηχου και η συγγραφη «Ιστοριας της  Ακαδημιας της Μοσχοπό­ λεως», πού δεν σώζεται, ορισμενα επη  σε ομηρικη διάλεκτο και «Ποιητι­ κη».  Η «Φυσικη πραγματεια» του φερει τον ακριβη τιτλο: «Φυσικη 

πραγ­ ματεια ξυντεθεισα παρά του σοφολογιωτάτου διδασκάλου κυριου Θεοδώρου Αναστασιου Καββαλιώτου του εκ  Μοσχοπόλεως και παρ' αυτού εκδοθεισα εν τη της ιδιας πατριδος νεωστι ιδρυ(ν)θειση σχολη»577.  Στο προοιμιο υπερασπιζεται την άποψη ότι η Φυσικη θεωρειται  βα­ σικός κλάδος της Φιλοσοφιας και δεν νοειται ολοκληρωμενος κύκλος σπουδών χωρις τη μελετη της «Ουδεν των εν τω μετά  σώματος βιω άλλο και ειναι και λεγεσθαι αγαθόν δικαιον αν ειη,  ὀρθώς τε και μάλα σαφώς της κρισεως γενομενης ότι μη το της  φιλοσοφιας αύτη γαρ εστι και μόνη το θειότατον άμα πάντων και σωστικότατον. Δια ταύτης άνθρωποι επι του α­ κρότατου των  εφετών αφικούντες και της εσχατης ευδαιμονιας εγκρατεις  υπάρχουσιν όντες, θειας φύσεως κατά το δυνατόν και κλησεως  μετασχειν κληρωσάμενοι»578. Η Φυσικη θεωρειται επιστημη με  μεθοδολογια ερευνας  Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος  του Γενους, σ. 139.577 Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­ 1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 118, σημ. 1.  576 

Από τα χειρόγραφα Σιατιστης, φ. 68 στο Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου  Καβαλλιώ­ της (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 177.  578 

163  τη λογικη και τις μαθηματικες σχεσεις και αντικειμενο ερευνας τη φυσικη πραγματικότητα με στόχο την υπηρεσια του ανθρώπου579. Η στάση του Ορθόδοξου πιστού απεναντι στις Φυσικες Επιστημες διαγράφονται στη «Φυσικη» με σαφηνεια:  α) Η επιστημονικη γνώση οδηγός προς το Θεό:  Κατ’ αρχην, όπως αναφερεται στο απόσπασμα του προοιμιου της

Φυσικης που παρατεθηκε παραπάνω, η γνώση της φύσεως  οδηγει όποιον τη μελετά στον Θεό, το ακρότατο των εφετών,  όπου μετεχει, κατά τό δυ­ νατόν, θειας φύσεως και βρισκει την  εσχάτη ευδαιμονια.  β) Κριτικη αποδοχη η απόρριψη των διαφόρων ιδεών και  απόψεων. Απαραιτητη προυπόθεση για την ορθη κριση η  σταθερη πιστη.«Εν γαρ ακραδάντω της πιστεως θεμελιω  στερεωθεντας, χάριτι  Θεού, μη πάντας απλώς τους φιλοσόφους παραδεχεσθαι, μηδ'  αει, αλλά τους λόγοις αναγκαιοις επι ταις αποδειξεσι χρωμενους  και ηνικα μη απάδο­ ντας εαυτούς παρεχονται τη καθολικη  εκκλησια τους δε πιθανώ λόγω πα­ ρασύροντας επι το ψεύδος,  και παρά ταύτην κανόνα ακριβη και στάθμην της φιλοσοφιας  ούσαν φρονούντας και μισειν ως απατεώνας και παντι σθενει  πολεμειν ως λυμεώνας»580.  Οι παραπάνω θεσεις του μπορούν να παρομοιαστούν με τις  θεσεις του δασκάλου του Ευγενιου Βούλγαρη, παρ’ όλο που η  παιδεια του περιε­ λάμβανε και δασκάλους οπαδούς του  αριστοτελισμού και άλλους με νεω­ τεριστικες αντιληψεις581.  Διαχωριζεται το επιστημονικό πεδιο, στο οποιο λειτουργούν οι  κανόνες του ορθού λόγου και οι αρχες της επιστημης, από τη  σφαιρα των δογμάτων της πιστεως, όπου δεν ειναι δυνατόν να  εισχω­ ρησει η ανθρώπινη διάνοια. Εφ  όσον γινονται σεβαστά  τα όρια του κάθε πεδιου και αναγνωριζονται συγχρόνως και τα  όρια της ανθρωπινης δια­ νοησεως δεν υπάρχει καμια  σύγκρουση ανάμεσά τους582. Τις ιδιες θεσεις αποδεχονται και οι  περισσότεροι από τους λογιους των μεσων του 18ου αιώνα, οι  οποιοι δεν δεχονται άκριτα τις καινούργιες ιδεες αλλά προσπα­  θούν να συνδυάσουν επιστημη και φιλοσοφια με την πιστη και  τη θεολο­ για583. 

Από τα χειρόγραφα Σιατιστης, φ. 69α στο Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου  Καβαλ­ λιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 122.580 Από τα  χειρόγραφα Σιατιστης φ. 68 στο Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώ­  της (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 177.  579 

Στους δασκάλους του συγκαταλεγονται ο αριστοτελικών αντιληψεων Ιωάννης Χαλδε­ ας και οι νεωτεριστες Μεθόδιος Ανθρακιτης και Σεβαστός Λεοντιάδης, Ε. Κεκριδης, Θεό­ δωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 51.582 Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789)  Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 103.  581 

Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος  του Γενους, σ. 102.  583 

164  Στο ιδιο πνεύμα ειναι και οι θεσεις λε  και λστ  του Καβαλιώτη  στη «Λογικη Πραγματεια»: «Η γαρ επιστημη και η πιστις  ενεργειών αλληλοις αντικειμενων ουκ ευμοιρούσιν, ει δε ασαφης η πιστις εστι ουκ εστι κατά θε­ σιν, αλλά κατ' απόφασιν»584,  καθώς και η αναφορά του που βρισκεται γραμμενη στο  περιθώριο του ιδιου εργου «Οτι η πιστις εστιν ασαφης, ως και η  υπόληψις αμφιρεπης τω λόγω της αφορμης, και του μεσου, ουχι  τω λόγω του αντικειμενου»585.  Παιρνει θεση και στο από τότε συζητούμενο θεμα σχεσεως  πιστεως και επιστημης, εχοντας βάση την εκκλησιαστικη  διδασκαλια. «Θεωρούσε ως κάκιστη συνηθεια τη διχοτόμηση της αληθειας, που επιχειρούσαν ορι­ σμενοι φιλόσοφοι της εποχης  του, ισχυριζόμενοι ότι άλλα διδάσκει η φι­ λοσοφια και άλλα  δεχεται η πιστη. Προετρεπε δε αδιστακτα να αποδοκι­ μάζονται  τετοιες απόψεις ως παράλογες και γελοιες, γιατι και η φιλοσο­  φια προς την αληθεια, πού ειναι μια και απλη, οδηγει»586.  Χαρακτηριστικό παράδειγμα της κριτικης του στάσεως αποτελει η θεση του για την ύλη. Παρ’ όλο που θεωρει τον Αριστοτελη ως 

«κορυφαιο πάντων», αφού εκθεσει τη διδασκαλια του για το  συγκεκριμενο θεμα, α­ ναφερει και την αντιστοιχη του  Επικουρου, η οποια κινειται σε αντιθεση με εκεινη του  Αριστοτελη587. Στη συνεχεια, αφού διαπιστώσει τη διαφορά των  δύο απόψεων, διατυπώνει τη δικη του, η οποια απορριπτει και  τις δύο και προσπαθει να τις συμβιβάσει με θεση που εμπνεεται  από την πνευ­ ματικη του στάση σε ανάλογα θεματα: «Οντως μεν ουν οι κατ’ Επικουρον και Αριστοτελην προς αλληλους  λογομαχούσιν, ημεις δε φιλαληθεια προ­ σκειμενοι μηδετέρων  γενώμεθα. Ασαφες γαρ και πάντη αδιάλυτον το ζητη­ μα, αλλ'  ώσπερ ημιν σύνηθες επι τοις αγνοουμενοις νοΐ κτιστώ, ειτε καθα­ ρών, ειτε των μικτών, ούτω κανταύθα ποιησωμεν. Τοιαύτη  χρώμενοι διαιρε­ σει. Η ύλη πάντως διαιρειται φύσει, αλλ' oυ  γνώσει, διαιρειται δηλον η φύ­ σιν εχει, το δε περας της  διαιρεσεως γνωστόν, μόνω τω τα πάντα γινώσκοντι Θεώ»588.  Αξιοπαρατηρητο ειναι το γεγονός ότι μεσα από τις σελιδες της  «Φυσικης» παρελαύνουν πληθος από ονόματα φιλοσόφων και  διανοητών, των οποιων οι γνώμες παρατιθενται, κάτι που  καθιστά το συγκεκριμενο  Από τα χειρόγραφα Σιατιστης φ. 54α στο Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου  Καβαλ­ λιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 117.585 Από τα  χειρόγραφα Σιατιστης φ. 54 και τα χειρόγραφα της Ρουμανικης Ακαδημιας φ. 99 στο Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο  διδάσκαλος του Γε­ νους, σ. 117.  584 

Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος  του Γενους, σ. 123.587 Ο Αριστοτελης υποστηριζει τη δυνατότητα συνεχούς  διαιρεσεως της ύλης ενώ ο Επι­ κουρος εισάγει την ασυνεχειά της.  586 

Από τα χειρόγραφα Σιατιστης φ. 78α στο Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου  Καβαλ­ λιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, σ. 123.  588 

165 

σύγγραμμα «μνημειο επιστημονικης πολυφωνιας» ενώ  συγχρόνως φανε­ ρώνει την πολυμάθεια του συγγραφεα του589.  Μελετητες του τον χαρακτηριζουν επιφανη διδάσκαλο του  Γενους και τον κατατάσσουν μαζι με τους Βούλγαρη, Μοισιόδακα και Γαζη, θεω­ ρούν δε ότι η προσφορά του δεν ηταν μόνον προς  την ελληνικη παιδεια αλλά και προς τη κατεύθυνση της  μορφωτικης αναγεννησεως και των άλλων βαλκανικών λαών590.  Αναφερονται οι Ξενοφάνης, Παρμενιδης, Μελισσος, Θαλης, Αναξιμενης,  Σελευκος, Πλούταρχος, Θεόφραστος, Πτολεμαιος, Εύδοξος ο Κνιδιος, Κάλιππος,  Άρατος, Ίππασος, Ηράκλειτος, Σωκράτης, Λεύκιππος, Δημόκριτος , Επικουρος,  Εμπεδοκλης , Ιπποκράτης, Ησιοδος, Αναξαγόρας, Αναξιμανδρος, Αριστοτελης,  Πλάτων, Πυθαγόρας, Γαληνός, Σύμμαχος, Πρόκλος, Ζηνων, Ερμης ό  τρισμεγιστος, Αρχελαος, Άνάξαρχος, Φιλων ο Πλατωνικός, Διογενης ο  Απολλωνιάτης, Καρτεσιος, Μπόυλ, Γρηγόριος ο Θεολόγος, Γρη­ γόριος Νύσσης,  Ιωάννης Δαμασκηνός, Μεγας Βασιλειος, Κύριλλος, Αυγουστινος, Ωριγε­ νης Ε.  Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του  Γε­ νους, σ. 128.  589 

Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος  του Γενους, σ. 102.  590 

166 

Εικόνα 46. 'Εξώφυλλο της «Πρωτοπειριας» πού βρισκεται στην  'Αλβανια Πηγη: Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­ 1789) Ο διδάσκαλος του Γε­ νους, σ. 149. 

Εικόνα 47. Η πρώτη σελιδα της «Λογικης πραγματειας».Πηγη: Ε.  Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του  Γε­ νους, σ. 37 

167 

Εικόνα 48. Σχεδια πνευματικης μηχανης και βαρομετρου από τη 

«Φυσικη  πραγματεια». Χειρόγραφο Σιατιστης.Πηγη: Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος  Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γε­ νους, σ. 127 

Εικόνα 49. Η οδός Θ. Καβαλιώτου στην Καβάλα. Πηγη: Χάρτες της  Google 

168 

 

4. Ιώσηπος Μοισιόδαξ (1725­1800)  α. Βιογραφικά  Χαρακτηριστηκε ως «ο πιο ακραιος ισως εκφραστης της αντιαρι­  στοτελικης άποψης κατά την προεπαναστατικη περιοδο»591,  «μορφη τυπι­ κά και συνάμα πρωτοποριακη»592. Σχεδόν μοναδικη πηγη για τα γεγονότα της ζωης του αποτελει η «Απολογια» του,  που γράφτηκε το 1780593. Δεν υπάρχουν πηγες –αρχεια η  εγγραφα­ που να δινουν στοιχεια για όσα θε­ ωρούνται  ουσιαστικά δεδομενα για τη βιογραφια του, εξ ου και ο χαρα­  κτηρισμός του ως «ο μεγάλος άγνωστος της νεοελληνικης  παιδειας»594.  Αναφερεται ότι γεννηθηκε το 1765 και ότι το βαπτιστικό του  όνομα ηταν Ιωάννης595. Το όνομα Ιώσηπος ελαβε αργότερα, κατά  τη χειροτονια του σε διάκονο. Το επώνυμο Μοισιόδαξ ειναι  δηλωτικό της εθνικης του καταγωγης596.  Ως τόπος γεννησεώς του αναφερεται η Τσερναβόδα, σύμφωνα  με ό,τι καταγράφεται στη Μεγάλη Χάρτα του Ρηγα. Συγκεκριμενα σημειώνε­ ται, στη νότια όχθη του Δούναβη στη  βορειοανατολικη Βουλγαρια, ότι το χωριό Τσερναβόδα ειναι «η  πατρις Ιωσηπου του Μοισιόδακος»597.  Παρ’ όλο που η Κωνσταντινούπολη και η Μολδοβλαχια ηταν τα  σημαντικότερα κεντρα εκπαιδευτικης δραστηριότητος κατά τον  17ο και 18ο αιώνα, ο Ιώσηπος ηταν ο μόνος λόγιος που καταγόταν  από αυτες τις πε­ ριοχες και ασχοληθηκε με τις επιστημες598. 

Οι πρώτες αναφορες για τον εαυτό του, που ο ιδιος μας δινει,  εχουν σχεση με την προσπάθειά του να συνεχισει τις σπουδες  του στα μεγάλα μορφωτικά κεντρα του ελληνισμού599. Το 1752  βρισκεται στη Θεσσαλονικη, συνεχιζει στη Σμύρνη και το 1754  φθάνει στην Αθωνιάδα. Η φοιτηση στην Αθωνιάδα αποτελει  σταθμό στη ζωη του. Εκει ειχε φθάσει το 1753 ο Ευγε­  Γ. Βλαχάκης, «Η ανάδειξη της Χημειας ως αυτόνομης επιστημης μεσα από τα  προεπα­ ναστατικά βιβλια Φυσικης», σ. 98.592 Μ. Πεχλιβάνος, «Παρρησια και  αποσιώπηση: ο Ιώσηπος Μοισιόδαξ και τα όρια της νεοτερικης κριτικης στην  αρχαιότητα», σ. 82.  591 

Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σ. 33.594 Χ. Σπυρόπουλος, Ιώσηπος  Μοισιόδακας (1730­1800), «ο μεγάλος άγνωστος της νεοελλη­ νικης παιδειας». 595  Α. Δημητρακόπουλος, Προσθηκαι και Διορθώσεις εις την Νεοελληνικην  Φιλολογιαν Κωνσταντινου Σάθα, σ. 94.596 Μοισιόδακες ονομάζονταν από τους  Έλληνες λογιους οι ρουμανόφωνοι κάτοικοι της βόρειας Βουλγαριας Π.  Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σ. 34, Κ. Κούγκας, Η διδασκαλια των Φυσικών  Επιστημών στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα του Ελληνισμού κατά την μετεπαναστα­  τικη περιοδο (1821­1940), σ. 30.597 Ρηγας Βελεστινλης, Χάρτα της Ελλάδος στο Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σσ. 4, 34.598 Μ. Πατηνιώτης, Στοιχεια Φυσικης  Φιλοσοφιας, σ. 198.599 «Εγώ εδιάτριψα εις πολλοτάτους τόπους της Ελλάδος, και ιξεύρω τι ομιλώ» Ιωσηπος ο Μοισιόδαξ, Ηθικη Φιλοσοφια, τ. Α , σ. ιη , στο Π.  Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σσ. 39, 243.  593 

 

169  νιος Βούλγαρης για να αναλάβει τη διεύθυνση της, ανανεώνει το  πρό­ γραμμά της και ξεκινά μια λαμπρη φάση στην ιστορια της  που διαρκει μια δεκαετια. Τις παραδόσεις του Βούλγαρη  παρακολουθει και ο Μοισιό­ δαξ600. Παρ’ όλη την κριτικη που  άσκησε στις μεθόδους του δασκάλου του, στη γλώσσα που  χρησιμοποιούσε και στο περιεχόμενο της διδασκαλιας του, ο  θαυμασμός του γι’ αυτόν ειναι εμφανης από τα επιθετα με τα ο­  ποια συνοδεύει στην Απολογια του το όνομα του Βούλγαρη:  κλεινός, σο­ φώτατος. Μετά τη διετια στην Αθωνιάδα η 

περιπλάνηση του συνεχιζεται στα νησιά Σιφνο και Μύκονο601. Το  1759 αναφερεται ως ιεροδιάκονος και ιεροκηρυκας στον Ιερό  Ναό του Αγιου Γεωργιου στη Βενετια με το όνομα Ιώσηπος602.  Συνεχιζει στο Πανεπιστημιο της Πάντοβα –το επισημο ιδρυμα  ανωτάτης παιδειας της ενετικης πολιτειας από το 1405­603. Στην  Απολογια του περιγράφει χαρακτηριστικά: «Ενθυμούμαι εγώ,  ενώ διετριβον εν Πατα­ βιω, πως, οσάκις εγενοντο πράξεις  πειραματικαι, όλον το θεατρον σχεδόν επληρούτο υπό ανθρώπων τεχνητών, οιτινες, καλά και οι κλεινοι διδάσκα­ λοι... επεραινον  τας διδασκαλιας των γεωμετρικώς»604.  Το 1765 καλειται από τον νεο ηγεμόνα Γρηγόριο Αλεξανδρο Γκικα στη Μολδαβια για να βοηθησει στην εκπαιδευτικη  μεταρρύθμιση, ανα­ λαμβάνοντας τη διεύθυνση της Αυθεντικης  Ακαδημιας στο Ιάσιο, στην οποιο υπηρετησε και ως  «φιλοσοφικός διδάσκαλος». Στο πρόγραμμα των μαθημάτων  υπάρχουν τα νεότερα μαθηματικά, η φυσικη και η γεωγρα­ φια  ενώ εισάγει και την ορθολογικη, εναντι της σχολαστικης, μεθοδο. Η σκληρη εργασια στην Ακαδημια κλόνισε σοβαρά την υγεια του  και τον οδηγησε στην παραιτηση από την Ακαδημια και στην  αναχώρηση του από το Ιάσιο605.  600 

«Ημεις εδιδασκόμεθα εν τη Αθωνιτιδι σχολη, όπου εγυμνασιάρχει  πανευκλεώς ο κλεινός Ευγενιος, εν όλη μια διετια» Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ,  Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. 25.601 «όταν εγώ διετριβον κατά τους  1756 εν Σιφνω και εν Μυκώνω» Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια  Άλκη Αγγελου, σ. 171 σημ. 1.  Αυτόγραφη απόδειξη πληρωμης για τις υπηρεσιες του «εγώ Ιώσηπος  ιεροδιάκονος ο Μοισιόδαξ επιβεβαιώνω» Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σ. 57. 603  Το Πανεπιστημιο της Πάντοβα υπηρξε εστια πανεπιστημιακης μορφώσεως  των Ελλη­ νων από τις βενετοκρατούμενες ελληνικες χώρες Π. Κιτρομηλιδης, Ι.  Μοισιόδαξ, σ. 60.  602 

Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. 31.605 Π.  Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σ. 88 «Ενστάντος ηδη του εαρος, ηρξάμην να  604 

αισθανθώ καύσιν τινά λεπτην... εζητησα την βουλην των ευρισκομενων ιατρών  κατά τότε εν Ιασιω, και πάντες μοι ειπον ότι το πάθος μου ητον αρχη φθισεως,  και ότι, αν θελω υπόληψιν, ανά­ γκη να αποθάνω φθισιών εν τω σχολειω, και αν θελω ζωην, ανάγκη να παραιτηθώ το σχο­ λειον. Εγώ των δύο κακών  προκειμενων προεκρινον το μετριώτερον και παρητηθην το σχο­ λειον. Η  αληθινη αιτια της τότε παραιτησεώς μου ειναι κυριως αυτη, αν καλά ο κόσμος  δεν ελειψε κατά την συνηθειαν αυτού να διαθρυληση και εν τω τότε άλλα και  άλλα κατ’ εμού». 

170  Οι επόμενες πληροφοριες που υπάρχουν, μετά από κενό δεκα ε­  τών606, φερνουν τον Ιώσηπο να αναζητά την υποστηριξη του  προστάτη του Γρηγοριου Αλεξάνδρου Γκικα στο Ιάσιο. Εκει ανα  λαμβάνει το 1776 εκ νε­ ου τη θεση του σχολάρχη στην  Ακαδημια, η οποια ειχε κενωθει μετά την αποχώρηση του  Νικηφόρου Θεοτόκη, καθώς και του καθηγητη των φιλο­  σοφικών μαθημάτων, δηλαδη των θετικών επιστημών607. Και για  τον προ­ κάτοχό του Νικηφόρο Θεοτόκη, όπως και για τον  δάσκαλό του Ευγενιο Βούλγαρη εκφράζεται με εγκωμιαστικά  λόγια. Τους χαρακτηριζει: «σοφώ­ τατον» Ευγενιον,  «περιβλεπτον» Νικηφόρον, τους οποιους κοσμούν «ευγε­ νεια,  ευγλωττια, πολυμάθεια και πολλά προτερηματα άλλα»608.  Αργότερα, στην προσπάθειἀ του να υπερασπιστει τον αυτό του,  θα συνδεσει τη δικη του εμπειρια διώξεων με τις ανάλογες των  Βούλγαρη και Θεοτόκη609. Δι­ δάσκει Μαθηματικά, από βιβλια  που ο ιδιος μετεφρασε και Γεωγραφια από το δικό του  σύγγραμμα που συνεθεσε το 1767 και εξεδωσε το 1781. Η νεα  θητεια του διηρκεσε τεσσερις μηνες. Μετά από πολεμικη  εναντιον του υπεβαλε την παραιτηση του και κατεφυγε στο  Πρασοβόν ­Μπρασόφ­ της Τρανσυλβανιας. Ακολουθει σειρά  περιπλανησεων στην Ευρώπη που δι­ καιολογούν τη φράση του  Ιώσηπου για τον εαυτό του: «κατηντησα αλητης εν ταις 

αλλοδαπαις»610.  Ο χρόνος του θανάτου του δεν ειναι με ακριβεια γνωστός.  Πιθανο­ λογειται το 1800, σύμφωνα με μεταγενεστερη ειδηση  στο περιοδικό Ερμης ο Λόγιος της Βιεννης611.  Ο χαρακτηρας του προσδιοριζεται ως «ιδιότυπος» και «εντονα  ευ­ αισθητος», «σκυθρωπός και γκρινιάρης», ο οποιος στις  αντιδράσεις ενα­ ντιον του απαντά μιλώντας με δημόσιο και  εξομολογητικό λόγο για τον  Σε αυτό μάλλον συνεβαλε και ο ρωσοτουρκικός πόλεμος 1768­1774, ο οποιος  αναστά­ τωσε την περιοχη των Ηγεμονιών. Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σ. 93.  Το κενό αυτό ισως υπηρξε περιοδος γόνιμη για συγγραφικη παραγωγη,  δεδομενου του πλουσιου εκδοτικού προγράμματος σειράς επιστημονικών  πραγματειών, που ο Ιώσηπος ανηγγειλε το 1781 Π. Π. Κιτρομηλιδης, Ι.  Μοισιόδαξ, σ. 95.  606 

Θεωρειται αξιοσημειωτο ότι και στις δύο περιπτώσεις που ο Μοισιόδαξ  κληθηκε να αναλάβει τη σχολαρχια της Αυθεντικης Ακαδημιας του Ιασιου,  διαδεχθηκε τον Νικηφό­ ρο Θεοτόκη, ο οποιος αποχωρούσε λόγω αντιδράσεων  εναντιον του. Δεδομενου όμως του αδιάλλακτου χαρακτηρα του Μοισιόδακος η  αλλαγη αυτη όξυνε περισσότερο τις αντιθε­ σεις, με αποτελεσμα να υποστει και  ο ιδιος την κριση. Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σ. 97, 98.  607 

Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σσ. 43, 45, Π.  Κιτρομηλι­ δης, Ι. Μοισιόδαξ, σ. 97.609 Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια,  Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σσ. 80­81, Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ., σ. 103.  608 

Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. 81.611 Π.  Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ., σ. 164 «Ιώσηπος Μοισιόδαξ, ανηρ φιλόσοφος και  επιστη­ μων... απεθανεν εν Βουκουρεστιω, τω 1800, ετών 75», Ανώνυμος,  «Γραμματεια νεωτερι­ κη», σ. 86.  610 

171  εαυτό του612. Η απουσια όμως των πηγών για τη ζωη του  καθιστούν δύ­ σκολη την ερμηνεια των παραπάνω 

χαρακτηρισμών613.  Ως εργα του αναφερονται614:o ΗθικηΦιλοσοφια,Βενετια,1761­2o ΠαραλλαγητουπροςΝικοκλεαλόγουηΚεφάλαιαΠολιτικά,Βε­  νετια, 1779o ΠεριπαιδωναγωγηςηΠαιδαγωγια,Βενετια,1779o  Απολογια,Βιεννη,1780o ΘεωριατηςΓεωγραφίας,Βιεννη,1781o  ΣημειώσειςΦυσιολογικαι,Βουκουρεστι,1784o  ΟδόςΜαθηματικητουΑ.Caille(μετάφραση)o  ΣτοιχειαΜαθηματικώντουA.Tacquet(μετάφραση)o  ΟδοιΦυσικης,(ανεκδοτο)o  ΕπιτομηΑστρονομιαςκατάτουςΝεωτερους,(ανεκδοτο)  β.  Στα εργα του Ιώσηπου Απολογια και Θεωρια της Γεωγραφιας πε­  ριεχονται τοποθετησεις, αναλύσεις και πολλες αναφορες σε  επιστημονι­ κες πηγες ετσι ώστε να ειναι δυνατόν να εκτιμηθει  και να αξιολογηθει η θεση του και η εξελιξη της σκεψεώς του615.  Τα διευκρινιστικά σχόλια, οι επιστημονικες παρατηρησεις, οι  βιβλιογραφικες παραπομπες των εργων του ειναι τεκμηρια της  επιστημονικότητας της εργασιας του Ιώσηπου616.  Η Απολογια ειναι ενα μοναδικό όσο και ιδιότυπο βιβλιο, στο  οποιο κυριαρχει ο προσωπικός τόνος617. Το 1780 τυπώθηκε το  πρώτο μερος του βιβλιου, ενώ το δεύτερο μερος αν και  προαναγγελλεται από τον ιδιο τον συγγραφεα εντούτοις δεν  τυπώθηκε ποτε, ούτε δια­ σώθηκε το χειρόγραφό του618. Δεν  αποτελειται από συνεχες και ενιαιο  Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. ιη . 613 Π.  Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σ. 35.614 Ε. Αμυγδαλάκη – Α. Παρασκευοπούλου,  Μοισιόδακας Ιώσηπος.615 Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ., σ. 178.  612 

Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σ. 131.617 «Ομνυμι τον Θεόν αυτόν πως δεν  ειναι μητε υπερβολη φιλοτιμιας, μητε επιθυμια εκδι­ κησεως ητις με εκινησε να  616 

κατατολμησω την παρούσαν απολογιαν, αλλά απλώς η σύστασις της αναξιώτατα πασχούσης υποληψεώς μου, υπερ της οποιας εγώ κατηνάλωσα το άνθος όλον  της ηλικιας μου, πλεων πελάγη και διατρεχων ηπειρους και υστερούμενος  παντός ηδεος των εν τω βιω, και δυνάμει ειτα μόνης ελπιζω και εν τω εξης να  εύρω τον αναγκαιον πόρον της ζωής μου». Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια,  Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. 46. Ειναι χαρακτηριστικό του προσωπικού  χαρακτηρα του αγώνα που διεξηγαγε ο Ιώσηπος το ότι κατά την οριστικη του  αποχώρηση από την Ακαδημια του Ιασιου κυκλοφόρησε εξι ιδιόγραφα κειμενα  από τις παραδόσεις του, τρια της γεωγραφιας και τρια της αριθμητι­ κης  υπογεγραμμενα από τους μαθητες του, ως εγγραφη γνησια μαρτυρια της  επιστημο­ νικης ποιότητας των μαθημάτων του. Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ,  σ. 107.618 Χ. Σπυρόπουλος, Ιώσηπος Μοισιόδακας (1730­1800), «ο μεγάλος  άγνωστος της νεοελλη­ νικης παιδειας», Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σ. 129. 

172  κειμενο, η σύνθεση της υπηρξε μακροπρόθεσμη και κράτησε από το 1765 εως το 1780619. Το ύφος της ειναι χαρακτηριστικά  προσωπικό: «Κανενας άλλος νεοελληνας συγγραφεας δεν  αναζητησε ενα προσωπικό ύφος λό­ γου, όπως εκανε ο Ιώσηπος  συνθετοντας την «Απολογια» και εγκαινιάζο­ ντας ετσι το  νεοελληνικό δοκιμιο, για να δηλώσει την ταυτότητά του και να  αποκαλύψει τις πτυχες του χαρακτηρα του και τις πνευματικης  του πορειας»620.  Αφορμη για τη συγγραφη της υπηρξε η διενεξη του Ιώσηπου με  ιε­ ρωμενο, ο οποιος κατειχε τη θεση του Μεγα Γραμματικού της  Ηγεμονιας, οπαδό της αριστοτελικης φιλοσοφιας, του οποιου το  όνομα δεν αναφερε­ ται621. Ο Ιώσηπος κατηγορηθηκε ως άθεος  και λατινόφρονας, που παραδι­ δει «μπακάλικα»622 μαθηματα στη νεοελληνικη λόγω άγνοιας της αρχαι­ ας. Του απάντησε  χρησιμοποιώντας επιχειρηματα από τις ανακαλύψεις της  νεώτερης φυσικης, όπως αυτη ειχε διαμορφωθει την εποχη  εκεινη στο χώρο της Ευρώπης. Ο ιερωμενος στη συνεχεια  κατηγόρησε τον Ιώσηπο για λατινοφροσύνη. Για να απαντησει ο 

Ιώσηπος συνεταξε εκθεση με τις θεσεις του, την οποια  κυκλοφόρησε με φυλλάδιο σε εξι αντιγραφα στους λόγιους  κύκλους του Ιασιου. Σε αυτην εκθειάζει τα επιτεύγματα του νεό­  τερου πολιτισμού και αποδιδει την εχθρότητα των αριστοτελικών προς τους νεότερους σε άγνοια και ιδιοτελεια623. Η προσηλωση  του στις θεσεις της Ορθόδοξης Εκκλησιας φαινεται και από την  Παιδαγωγια του, στην οποια γράφει: «Μεταξύ των  κεφαλαιωδεστερων καθηκόντων εκάστου χρι­ στιανού ειναι, και  πρεπει αναγκαιως να ειναι και η γνώσις της ημετερας θρησκειας.  Δύω κυριως ειναι αι βάσεις αυτης, μια τα δόγματα της πιστεως,  και άλλη τα ρητά της εκκλησιας... Αυτός (ο διδάσκαλος) πρεπει  να ερμη­ νεύη τα κυριώτερα τόσον από αυτά, όσον από εκεινα,  και η αρχη αυτού ας γινεται αει από τα απλούστερα, από τα  χωρητότερα. Ο διδάσκαλος και άλ­ λοθεν να βοηθηται, ουδεν  ηττον όμως και από την λεγομενην Διδασκαλιαν Χριστιανικην,  ητις, αν και άλλα πλατυνθη, και άλλα συντμηθη, ́ γινεται αρ­ κετη  να ιδεώση τον κατηχούμενον ευγενη με πάσας τας αναγκαιας  ιδεας του ορθοδόξου χριστιανισμού»624.  Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σσ. 89, 130.620 Α. Κουτσιλοπούλου, «Ιωσηπος  Μοισιόδαξ, διδάσκαλος και συγγραφεας του 18ου αιώ­ να, σ. 7.621 Κ. Κούγκας, Η  διδασκαλια των Φυσικών Επιστημών στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα του  Ελληνισμού κατά την μετεπαναστατικη περιοδο (1821­1940), σ. 32.622 Ιώσηπος ο  Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. 77.623 Χ. Σπυρόπουλος,  Ιώσηπος Μοισιόδακας (1730­1800), «ο μεγάλος άγνωστος της νεοελλη­ νικης  παιδειας».624 Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Παιδαγωγια, σσ. 104­105, βλ. και Π.  Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σσ. 101­103.  619 

173  Η Θεωρία της Γεωγραφιας ειναι κειμενο που ασχολειται με τον  κλάδο της μαθηματικης γεωγραφιας625. Ειναι κειμενο «με  στοιχεια πρωτο­ τυπιας στη σύνθεση του, ενημερωμενο και  γραμμενο με τρόπο που καθι­ στά εύκολη την αναγνωση του. Με 

λιγα λόγια: ενα εργο αρωγός σε εκει­ νον που θα ηθελε να  αποκτησει κάποιες γεωγραφικες γνώσεις στα τελη του 18ου  αιώνα»626 και στον πρόλογό αναγράφεται χαρακτηριστικα:  «ουδεις πάντως δύναται να αρνηθη μετά λόγου πως η  Γεωγραφια ειναι μια των α­ ναγκαιοτάτων επιστημών»627.  Ο Ιώσηπος, στο τελος του 18ου αιώνα κάνει σαφη την αποστασιο­  ποιηση του από τον Αριστοτελισμό και την τοποθετηση του «στο  στρατό­ πεδο του Νεύτωνα»: Η δόξα του Νεύτωνα «αμαυροι την  δόξαν παντός φι­ λοσόφου άλλου»628. Τα εργα του μαρτυρούν ότι εχει σαφη θεση για τη νεό­ τερη Φυσικη. Πιστεύει ότι η νεότερη  φυσικη «δεν περιοριστηκε απλά στη βελτιωση η αναιρεση  ορισμενων σημειων της αριστοτελικης φυσικης φι­ λοσοφιας,  αλλά αντικατεστησε το παραδοσιακό κοσμοειδωλο, το πεπερα­  σμενο, κλειστό και αυστηρά ιεραρχημενο σύμπαν μ' ενα ολότελα  και­ νούργιο, το οποιο επεβαλε τη ριζικη αναθεώρηση των  απόψεων για τη θε­ ση του ανθρώπου μεσα στον κόσμο»629.  Απορριπτει τον στειρο αριστοτελι­ σμό και τη χωρις κριτικη  αυθεντια του «...υμεις οι αριστοτελικοι... ελεγχε­ σθε προχειρως  και υπό του λόγου, και υπό της πειρας...»630. Αντιδρά στο ότι «...η  μάθησις εχρεώστει να κλινη το γόνυ και να πειθαρχη τω  Αριστοτε­ λει»631, και επισημαινει ότι «τα αριστοτελικά  μαθηματα...δεν τρεφουσι πο­ σώς την ψυχην, εγχεουσιν αυτη  κατά το αυτό χυμούς διεφθορότας, υπό των οποιων εξισταμενη  αυτη, γινεται ενιοτε ανεπιδεκτος και αυτών των υγιε­ στατων  εννοιών»632. Διευκρινιζει ότι «δεν μάχομαι μητε τω Αριστοτελει  μη­ τε τοις Αριστοτελικοις, διότι τελος μητε αυτοι, μητε εκεινος  με εβλαψεν εν πολλώ η εν ολιγω»633. Εξ άλλου από τον  Αριστοτελη η σκεψη του τελευται­ ου προεπαναστατικού αιώνα,  για να ξεπεράσει την εποχη της, πηρε τα  Η μαθηματικη Γεωγραφια αποτελει συνηθως την «εισαγωγη» των  γενικότερων γεω­ γραφικών εγχειριδιων καθώς η γνώση της θεωρειται  625 

προαπαιτούμενη για τη σωστη με­ λετη των θεμάτων που ακολουθούν. Γ.  Βλαχάκης, «Η θεμελιωση της Γεωγραφιας κατά τη Νεοελληνικη Επιστημονικη  Αναγεννηση», σ. 720.  Γ. Βλαχάκης, «Η θεμελιωση της Γεωγραφιας κατά τη Νεοελληνικη  Επιστημονικη Α­ ναγεννηση», σ. 721.627 Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Θεωρια της  Γεωγραφιας, σ. vi.628 Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου,  σσ. 24­25, Γ. Καράς, Οι θε­ τικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος  αιώνας), σ. 144.  626 

Χ. Ξενάκης, Το πειραμα ως μεθοδος ερευνας και γνώσης στα εργα των λογιων της προε­ παναστατικης περιόδου, σ. 92.630 Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια,  Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. 148.631 Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια  Άλκη Αγγελου, σ. 19.  629 

Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. 5. 633 Ιώσηπος ο  Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. 5.  632 

174  εργαλεια για την ερευνα και τη γνώση634: «Ας σημειώση ενταύθα  ο ευγνώ­ μων αναγνώστης πώς, όταν ομιλώ, ως ομιλώ κατωτερω, ούτε εξουθενώ πο­ σώς τον Αριστοτελη. Οστις ανοηταινει, όστις  επωρώθη υπό της δοκοφροσύ­ νης αυτού, ο τοιούτος μόνον  δύνατα να εξουθενη ενα φιλόσοφο τηλικού­ τον»635.  Του αναγνωριζεται η προσπάθεια να αναβιώσει την ατομικη θεω­ ρια, στην οποια αφιερώνει όλο το τεταρτο τμημα της Απολογιας  του, χω­ ρις όμως να δεχεται την αυθυπαρξια του κόσμου636.  Θεωρειται «ακραιφνης και λαλιστατος υποστηρικτης του ηλιοκε­  ντρικού συστηματος», για την υπεράσπιση του οποιου αφιερώνει αρκετες σελιδες στη Θεωρια της Γεωγραφιας637. Για να δώσει  βαρύτητα στις θεσεις του και αρχαιοπρεπεια γράφει: «Έκαστος  εντυγχάνων βλεπει προφανώς ότι εγώ νεωτεριζω η μάλλον ειπειν πυθαγοριζω, εν ω ομιλώ περι του πότε­ ρον: η γη ειναι κινητεα η  ο Ήλιος»638. Επιχειρημά του αποτελει η υπεροχη των νεοτερων 

φιλοσόφων σε σχεση με τους παλαιοτερους: «Η σαφηνεια, η  πιθανότης, το φυσικώτερον της δόξης, ητις θελει τον Ήλιον μεν  ηρεμούντα, την Γην δε κινουμενην, ετι δε ο άπλετος εσμός των  αρχειων και των νεωτε­ ρων φιλοσόφων, προς τους οποιους οι  αρχαιοι αντιπαρεξεταζόμενοι μητε σύγκρισιν πάντως σώζουσι»639. Σημειώνει όμως χαρακτηριστικά: «Πολύ μεν το διάστημα από  ημών μεχρι των άστρων, πολλά δε τα προσιστάμενα τη  πληροφορια της ακινησιας ειτε της Γης ειτε του Ηλιου: επομενως  δε, όστις φιλοσοφών χωρει εν τοις τοιούτοις μετά λόγου, οφειλει μεν να προκρινει τα πιθανότερα, ουδεποτε δε να επικυρη αυτά  ως βεβαια»640.  Στην επιστημονικη του ερευνα δινει μεγάλη σημασια στην παρα­  τηρηση και τα δεδομενα της εμπειριας για τον ελεγχο, την  επαληθευση η τη διάψευση των νοητικών κατασκευών: «Η  αισθησις πρεπει να λογιζεται ασφαλες κριτηριο των  φαινομενων»641. Γι’ αυτό επιμενει: «Πάντες οι μετερ­ χόμενοι τα  γεωγραφικά οφειλουσι να εφοδιασθώσιν υπό σφαιρών, τας ο­  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 100 635  Ν. Δαπόντες, Η φυσικη ως κλάδος.636 Ν. Δαπόντες, Το περιεχόμενο και οι  μεθοδοι της Φυσικης σύμφωνα με το βιβλιο "ΑΠΟ­ ΛΟΓΙΑ" (1780) του  Μοισιόδακα.637 Μ. Πατηνιώτης, Στοιχεια Φυσικης Φιλοσοφιας, σ. 283 «Πάντα με συνώθησαν, ώστε να εγκρινω την ακινησιαν του Ήλιου» Π. Κιτρομηλιδης, Ι.  Μοισιόδαξ, σ. 134. Η σημασια που αποδιδει στο συγκεκριμενο ζητημα φαινεται  και από το ότι, ενώ για την εκθεση των επι­ χειρημάτων του γεωκεντρικού  συστηματος αφιερώνει δεκατρεις γραμμες, η ανάπτυξη των επιχειρημάτων υπερ του ηλιοκεντρικού συστηματος καταλαμβάνει εκταση δεκα σε­ λιδων. Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Θεωρια της Γεωγραφιας, σ. xiv, βλ. και Π. Κιτρομηλιδης, Ι.  Μοισιόδαξ, σ. 133.638 Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Θεωρια της Γεωγραφιας, σ. xiv.639  Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Θεωρια της Γεωγραφιας, σσ. 106­123.640 Ιώσηπος ο  Μοισιόδαξ, Θεωρια της Γεωγραφιας, σ. xv, Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, σ.  134.641 Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Θεωρια της Γεωγραφιας, σ. 111.  634 

175 

ποιας δύνανται να προμηθεύσωσιν εαυτοις, όσοι μεν  κατοικούσιν εν ταις παραλιαις από Ουενετιας, η από άλλων  τόπων παραθαλασσιων, όσοι δε εν Βλαχομολδαυια από  Ουιεννης, η από Λειψιας»642. Η εμπειρικη μεθοδος φαι­ νεται  εντονότερα όταν προκρινει τις γεωγραφικες εξερευνησεις για την επιβεβαιωση η γενικότερα τον ελεγχο των θεσεων της  θεωρητικης Γεω­ γραφιας643. Στο ιδιο πνεύμα και η  ενδιαφερουσα παραινεση του για τα σχολεια: «Πλην και τοιαύτη  η κατάστασις ημών πτωχη και αθλια οποια ει­ ναι, ούτε κωλύει  ημάς να εχωμεν, τουλάχιστον, τα μάλλον ευωνητότερα, τα  μάλλον κοινότερα όργανα. Μια πνευματικη αντλια, μια  ηλεκτρικη μηχανη, θερμόμετρα, βαρόμετρα, μικροσκόπια,  διαβητας αναλογικούς, μια πυξιδα γεωμετρικη πεπληρωμενη  κ.τ.λ... Πόσα πειράματα, πόσαι παρατηρησεις, πόσαι πράξεις  γεωμετρικαι δεν ηδύναντο να περαιωθώσι και δια μόνων αυ­  των των ολιγων οργάνων;»644.  Μπορούν να ανιχνευθούν στα εργα του πρωτοποριακες απόψεις  για τη διδασκαλια, όπως η παιδαγωγικη αναπλαισιωση του  περιεχομενου: «Δύω οδούς μαθηματικάς βούλομαι να  επιχειρισθώ, την μιαν μεν προς χρη­ σιν των ευγενών, την λοιπην  δε προς χρησιν των σχολειων, ομοιως δε και δύω οδούς φυσικάς, ωσαύτως την μιαν μεν δια τους ευγενεις, την άλλην δε δια τα  σχολεια»645 η η δυνατότητα διδασκαλιας οποιασδηποτε εννοιας η ιδεας με την κατάλληλη προσαρμογη: «Ο λόγος μου αφορά  ιδιαιτατα και κυριως τους μη ειδότας, και εν τω αυτώ σκοπόν  εχει να δειξη ότι πάσα στρυφνη, πολύπλοκος απόδειξις  επιστημονικη δύναται να εκτεθη εν σαφη­ νεια, όταν ο  πραγματευόμενος περι αυτης βούλεται να ειναι σαφης»646.  Ειναι σαφης στο διαχωρισμό της Θρησκευτικης Πιστεως από την  ενασχόληση με τις επιστημες: «Το Πνεύμα το Άγιον καταρτιζει  μύστας των Ιερών Γραφών και της υπερφυούς Θρησκειας ημών, 

δεν καταρτιζει όμως το αυτό ούτε τεκτονας, ούτε χρυσοχόους,  ούτε λιθοξόους, επομενως δ’ ούτε μαθηματικούς πάντως: δια τι;  το δια τι ειναι αποτεταμιευμενον εν τω υπε­ ραγνώστω γνόφω  της υπερ φύσιν βουλης του Θεού, επομενως δε ημεις οι δειλοι  άνθρωποι ούτε δυνάμεθα να κατανοησωμεν αυτό»647.  Αναγνωριστηκε ότι ηταν από τη μια πλευρά κληρονόμος της  παρα­ δόσεως των ελληνικών γραμμάτων που η Ορθόδοξη  Εκκλησια ειχε περι­ φρουρησει στην ελληνικη Ανατολη και από  την άλλη κάτοχος των επι­  Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Θεωρια της Γεωγραφιας, σ. xiv.643 Ιώσηπος ο  Μοισιόδαξ, Θεωρια της Γεωγραφιας, σ. 26 στο Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ,  σσ. 186­187.644 Β. Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες θετικοι  επιστημονες από το 1453 εως το 1821, σ. 136.645 Ι Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ,  Σημειώσεις Φυσιολογικαι, σ. Δ  στο Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιό­ δαξ, σ. 144.646  Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Σημειώσεις Φυσιολογικαι, σ. Ζ . στο Π. Κιτρομηλιδης, Ι.  Μοισιό­ δαξ., σ. 149.647 Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Θεωρια της Γεωγραφιας, σ. 62,  σημ. 1.  642 

176  στημονικών γνώσεων της Δύσεως και επομενως «φορεας  ακριβοδικαιης επιστημονικης κρισης»648.  Αποδιδει τιμη στους προηγουμενους αυτού αναμορφωτες της  παι­ δειας: «Ένας Βούλγαρις Ευγενιος εις το Βυζάντιον, ενας  Θεοτόκης Νικηφό­ ρος εις την Κερκυραν, ενας Ζορτούλλιος  Νικόλαος εις τον Άθωνα ειναι οι πρώτοι λογάδες, άξιοι και οι  τρεις να συγγράφουν, και να παραδιδουν με ακριβειαν κάθε  επιστημην».  Μαζι με αυτούς και ο Ιώσηπος θεωρειται ενας από τους λογιους  που ειχαν καθοριστικη συμβολη στην εισαγωγη των επιστημών  στον τουρκοκρατούμενο ελληνισμό649. 

Μ. Πεχλιβάνος, Εκδοχες νεωτερικότητας στην κοινωνια του γενους: Νικόλαος  Μαυρο­ κορδάτος­Ιώσηπος Μοισιόδαξ­Αδαμάντιος Κοραης, σ. 132.649 Κ.  Κούγκας, Η διδασκαλια των Φυσικών Επιστημών στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα του Ελληνισμού κατά την μετεπαναστατικη περιοδο (1821­1940), σ. 34.  648 

177 

Εικόνα 50. Ιωσηπου του Μοισιόδακος Απολογια, Εν τη Βιεννη της  Αυστρι­ ας, 1780.Πηγη: http://www.livepedia.gr/  Εικόνα 51. Η πρώτη σελιδα του Α  κεφαλαιου από το ιδιόγραφο  κειμενο του Μοισιόδακος Θεωρια τρης Γεωγραφιας (1767). Άγιον Ορος, Μονη Αγι­  ου Παντελεημονα.Πηγη: Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ, εικόνα 19 

178 

 

 

Εικόνα 52. Θεωρια της Γεωγραφιας, συντεθεισα υπό Ιωσηπου  του Μοισιό­ 

δακος, εκδοθεισα νυν το πρώτον εν Ουϊεννη της Αουστριας,  1781. Πηγη: http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0709241335240000/main.htm Εικόνα 53. Πραγματεια περι παιδων αγωγης η παιδαγωγια,  συντεθεισα  παρά Ιωσηπου του Μοισιόδακος, ΕΝΕΤΙΗΣΗ, 1779.Πηγη:Ανεμη,  Ψηφιακη βιβλιοθηκη Νεοελληνικών Σπουδών  http://anemi.lib.uoc.gr/metadata/2/e/b/metadata­155­0000041.tkl 

179 

 

 

5. Νικηφόρος Θεοτόκης 1731(;) η 1736­1800 Αρχιεπισκοπος  Χαρακτηριστηκε «ο εισηγητης των νεωτερων φυσικών και  μαθημα­ τικών θεωριών στον Ελλαδικό χώρο, σηματοδοτώντας  με το υψηλού επι­ πεδου επιστημονικό του εργο από την αρχη το σημειο στο οποιο προσπά­ θειες μισού περιπου αιώνα θα  οδηγούσαν τους μεταγενεστερους του λό­ γιους»650.  α. Βιογραφικά 

Γεννηθηκε στην Κερκυρα, όπου και παρακολούθησε τις βασικες  σπουδες, μαθητεύοντας κοντά σε επιφανεις δασκάλους της  εποχης, όπως ο ιερομόναχος Ιερεμιας Καββαδιας651, ο οποιος ειχε διδάξει επισης και τον Ευγενιο Βούλγαρη. Συνεχιζει τις σπουδες  του για τρια χρόνια στην Ιταλια. Εκει παρακολουθει μαθηματα  Φιλοσοφιας, Φυσικης και Μαθηματικών στα Πανεπιστημια της  Μπολόνια και της Πάντοβα, όπου ειχε ηδη επικρα­ τησει η  διδασκαλια των νεωτερων φυσικών θεωριών. Οπως φαινεται από τις αναφορες του στα Στοιχεια Φυσικης, μεταξύ των δασκάλων  του συ­ γκαταλεγονταν ο Giovanni Poleni (1683­1761)652,  καθηγητης αστρονομιας, φιλοσοφιας και πειραματικης φυσικης  στο πανεπιστημιο της Πάντοβα, κοντά στον οποιο ο Θεοτόκης  ειχε την ευκαιρια να παρακολουθησει πει­ ράματα που ειχαν  σχεση με τη διαμάχη περι της υπάρξεως της vis viva, και ο  Eustachio Zanotti (1729­1782)653, ο οποιος ηταν στην Μπολόνια  και ασχοληθηκε με τα μαθηματικά, την αστρονομια και την  υδροστατικη. Υπό την καθοδηγηση του ο Θεοτόκης εκανε  αστρονομικες παρατηρησεις από το αστεροσκοπειο της  Μπολόνια654.  Γ. Βλαχάκης, Η «Φυσικη» του Νικηφόρου Θεοτόκη σταθμός στην  επιστημονικη σκεψη τον 18ο αιώνα, σ. 55.651 Ο Ιερεμιας Καββαδιας υπηρξε  εξεχουσα μορφη των ελληνικών γραμμάτων κατά τους χρόνους της δουλειας,  αντιπροσωπευτικός τύπος σεμνού λευΐτη και διδασκάλου, ο ο­ ποιος μόρφωσε  πολλες γενιες νεων στην Κερκυρα. Στους μαθητες του, οι οποιοι διεπρε­ ψαν στα γράμματα, συγκατελεγεται εκτός από τον Θεοτόκη και ο Ευγενιος Βούλγαρης,  βλ. Ζ. Μουρούτη­Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη  αυτού εις την παιδειαν του Γενους, σσ. 90­92.  650 

Ο Giovanni Poleni (1683­1761), οπαδός των ιδεών του Καρτεσιου,  ασχοληθηκε με τά Μαθηματικά και την Άστρονομια και διδαξε Αστρονομια,  Φιλοσοφια και Φυσικη πειρα­ ματικη στό Πανεπιστημιο του Παταβιου.  Μελετησε τις θεωριες τών αρχαιων περι τών υδάτων. Ειχε γνώσεις  αρχιτεκτονικες και ασχοληθηκε και με την άρχαιολογια, βλ. Mac­ Tutor History  of Mathematics.  652 

Ο Eustachio Zanotti (1729­1782) υπηρξε μεγάλη επιστημονικη φυσιογνωμια.  Ασχολη­ θηκε με τα Μαθηματικά, την Αστρονομια, τη Μηχανικη και την  Υδρομετρια, εθεωρειτο ειδικός στα αντιπλημμυρικά εργα. Υπηρξε οπαδός της  περι φωτός θεωριας του Νεύτωνα, βλ. Αnonymous, Zanotti Eustachio.  653 

Εκτός από αυτες τις πληροφοριες—τις οποιες αντλούμε από το εργο του ιδιου του Θεο­ τόκη, Στοιχεια Φυσικης, Τόμος Α , Λειψια 1766, εκδ. ΕΕΦ, σ. 264, σημ.  (α)— δεν γνωριζουμε άλλες λεπτομερειες για την παραμονη του στην Ιταλια και  τις σπουδες που πραγματο­ ποιησε εκει. Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες  διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα, σ. 283.  654 

 

180  Στη συνεχεια επιστρεφει στην Κερκυρα και αποφασιζει να  ιδρύσει σχολειο που θα παρεχει ανώτερη μόρφωση. Αρχικά  παραδιδει μαθηματα στο σπιτι του. Κατόπιν με προσωπικά του  εξοδα ιδρύει το «Κοινόν Φροντι­ στηριον», κοινοτικό σχολειο του οποιου ανελαβε την οργάνωση και τη διεύθυνση, και για την  ιδρυση του συνεργάζεται με τον παλιό του δάσκα­ λο Ιερεμια  Καββαδια. Σε αυτο ́ ο ιδιος διδάσκει Φιλοσοφια, Μαθηματικά και  Φυσικη655. Ήδη από τα μαθηματα που παρεδιδε κατ' οικον, ο  Θεοτόκης φρόντιζε να ριξει ιδιαιτερο βάρος στη διδασκαλια της  φυσικης φιλοσοφιας και των μαθηματικών «κατά το σύστημα  των νεωτερων»656. Η διδασκαλια αυτη συστηματοποιηθηκε στο  «Κοινόν Φροντιστηριον», όπως πιστοποιει­ ται από το  πρόγραμμα σπουδών και τα μαθηματάρια που σώζονται από  εκεινη την εποχη.  Ενώ ακόμα διευθύνει το σχολειο που ιδρυσε ο ιδιος, δεχεται  πρό­ σκληση από τον πατριάρχη Ιωαννικιο657 να αναλάβει τη  σχολαρχια της Αθωνιάδας, η οποια επαψε να λειτουργει λιγο  μετά την αποχώρηση του Βούλγαρη. Το πρόσωπο που  μεσολάβησε στους πατριαρχικούς κύκλους για την ανάθεση της  αποστολης στο Θεοτόκη ειναι ο φαναριώτης «πρι­ γκηπας» 

Γρηγόριος Γκικας, προστάτης και του Ευγενιου Βούλγαρη. Με  παρεμβαση, ωστόσο, του πρώην πατριάρχη Σεραφειμ, ο οποιος  εκεινη την εποχη μονάζει στο Ορος, τα σχεδια αυτά  ματαιώνονται, για άγνωστους λόγους658. Παρ' όλα αυτά, ο  Θεοτόκης εγκαταλειπει την Κερκυρα και με­ ταβαινει στην  Κωνσταντινούπολη, όπου τον βρισκουμε να φιλοξενειται στον  οικο του Γκικα μαζι με τον συντοπιτη του Ευγενιο.  Λεπτομερειες για την παραμονη του στην Κωνσταντινούπολη δεν  εχουμε. Το βεβαιο ειναι ότι, όταν ο Γρηγόριος Γκικας διοριζεται  ηγεμόνας της Μολδαβιας, ο Θεοτόκης μεταβαινει για ενα  σύντομο διάστημα στο Ιά­ σιο προκειμενου να αναλάβει τη  σχολαρχια της υπό αναδιάρθρωση ηγε­ μονικης ακαδημιας659. Ο  Θεοτόκης παρεμεινε στα καθηκοντά του για λι­  Σύμφωνα με μαρτυρια του Γενικού Προβλεπτη –βενετού αξιωματούχου­  Francesco Grimani, το 1759, «ηνοιξεν η Σχολη της Κοινότητος υπό την  διεύθυνσιν κυριως ενός νεου μοναχού Έλληνος του πατρός Νικηφόρου  Θεοτόκη... Αυτός ο μοναχός εσπούδασεν εις το Πατάβιον και εις την Βονωνιαν.  Επεστρεψεν προ πεντε ετών με το κύρος του επιστημο­ νος και ηρχισεν αμεσως  να διατηρη ειδος ιδιωτικης σχολης εις την κατοικιαν του». Ζ. Μουρούτη­ Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη αυτού εις την παι­ 655 

δειαν του Γενους, σ. 3 σημ. 15.656 Ζ. Μουρούτη­Γκενάκου, Ο Νικηφόρος  Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη αυτού εις την παιδειαν του Γενους, σ. 82. 657  βλ. Τ. Γριτσόπουλος, «Πατριάρχης Ιωαννικιος ο Γ  ο Καρατζάς», σσ. 64­65.658  Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, Αφιερωσις.659 Γνωριζουμε ότι το  1764 —ετος διορισμού του Γκικα— στην ακαδημια διδάσκονται τα μαθηματικά  του Θεοτόκη. Ζ. Μουρούτη­Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη αυτού εις την παιδειαν του Γενους, σ. 12. 

181  γότερο από ενα χρόνο και αναχώρησε για τη Λειψια με σκοπό  την εκδοση των Στοιχειων Φυσικης, όπως ο ιδιος δηλώνει660. 

Ο Θεοτόκης εμεινε στη Λειψια για δύο περιπου χρόνια και επιμε­ ληθηκε, πράγματι, την εκδοση της Φυσικης του. Οπως φαινεται  από μια αναφορά του στο δεύτερο τόμο του εργου, το διάστημα  αυτό ειχε την ευ­ καιρια να εντρυφησει στη φυσικη φιλοσοφια  της εποχης του. Αυτό τον βοηθησε να εμβαθύνει στην κατανόηση ορισμενων ζητημάτων της πει­ ραματικης φυσικης και να  επιφερει τις αναγκαιες βελτιώσεις στο σύγ­ γραμμά του661.  Κατά την παραμονη του στη Λειψια εκλεγεται στο θρόνο του  αρχι­ επισκόπου Φιλαδελφειας. Η Μητρόπολη Φιλαδελφειας  υφιστατο την ά­ μεση επιρροη της Ρώμης. Ο Θεοτόκης δεν ειχε  διάθεση να κάνει καμια παραχώρηση στην Ορθόδοξη πιστη του.  Για τον λόγο αυτό, ενώ δεν απερ­ ριψε κατ’ αρχην την εκλογη  του, ζητησε επιμονα από την ενετικη γερου­ σια να διαβεβαιώσει με επισημο θεσπισμα ότι δεν θα υπηρχε καμια εξάρ­ τηση του  από τη Ρώμη. Οι σχετικες διαπραγματεύσεις, οι οποιες διηρκε­  σαν για τρία χρόνια και εννεα μηνες με μακρά αλληλογραφια και άλλες επαφες, υπηρξαν άγονες και ειχαν ως κατάληξη την  οριστικη παραιτηση του Θεοτόκη από το αξιωμα662.  Μετά από πρόσκληση του Ευγενιου Βούλγαρη στα τελη του 1776  ο Θεοτόκης μεταβαινει στη Ρωσια και διοριζεται στο  αρχιεπισκοπικό συμ­ βούλιο της Παλτάβα και το 1779, που ο  Βούλγαρης παραιτειται από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο, τον οριζει  διάδοχό του. Το 1782 μετατιθεται στην αρχιεπισκοπη  Αστραχανιου όπου παραμενει μεχρι το 1792. Κουρασμενος,  πιθανότατα, από τα διοικητικά και ποιμεναρχικά καθηκοντα που  άσκησε επι 13 χρόνια και σε αρκετά προχωρημενη ηλικια,  αποσύρεται στη μονη του Αγιου Δανιηλ, στη Μόσχα, όπου και  πεθανε το 1800.  β. Το συγγραφικό του εργο 

Το πλούσιο συγγραφικό εργο που άφησε ο Θεοτόκης ταξινομειται σε δύο κύριες ενότητες: Το εκκλησιαστικό και το επιστημονικό. Το πρώτο εχει μεχρι σημερα αναλυθει σε σημαντικό βαθμό από  τους βιογράφους του. Το δεύτερο φανερώνει ένα ανησυχο και  ερευνητικό πνεύμα, που ειχε κατανοησει πληρως, τη σημασια της αναπτύξεως των θετικών επιστημών για το Γενος. Τα γενικά  χαρακτηριστικά του εργου του ειναι η σαφηνεια  Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, σ. 6.661 Η εκτιμηση των  Ευρωπαιων επιστημόνων στο πρόσωπο του Νικηφόρου Θεοτόκη επι­  βεβαιώνεται από το γεγονός ότι ο όγδοος τόμος των «Αναλεκτων των Ελληνων  Ρητό­ ρων», που εκδόθηκαν το 1773 στη Λειψια, αφιερώνεται στον Νικηφόρο  Θεοτόκη, ενώ «οι καθηγηται του Πανεπιστημιου της Λειψιας συνδιαλεγοντο  πολλάκις μετ' αυτού» Ε. Κού­ κου, Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800), σσ. 46 – 47 στο Γ. Βλαχάκης, Η «Φυσικη» του Νικη­ φόρου Θεοτόκη σταθμός στην  επιστημονικη σκεψη τον 18ο αιώνα, σ. 55.662 Τ. Γριτσόπουλος, «Νικηφόρος  Θεοτόκης», σ. 487.  660 

182  του λόγου και των νοημάτων, η σωστη τοποθετηση των  ερωτημάτων και η αντικειμενικη τεκμηριωση των απαντησεων663. Ως εργα του αναφερονται664:  Στοιχεια Φυσικης εκ νεωτερων συνερανισθεντα, υπό 

Νικηφόρου Ιε­ ρομονάχου του Θεοτόκου, τόμοι Α'­Β', Λειψια  1766­1767.  •

Λόγοι εις την Αγιαν και Μεγάλην Τεσσαρακοστην, μετά και  τινών πανηγυρικών, επιφωνηματικών και επιταφιων, Λειψια 1766. 

•

Πόνημα χρυσούν Σαμουηλ Ραββι του Ιουδαιαου εξελεγχον την  των Ιουδαιων πλάνην, Λειψια 1769. 

•

Του οσιου πατρός ημών Ισαακ επισκόπου Νινευι του Σύρου τα  ευρε­ θεντα ασκητικά, Λειψια 1770. 

•

Σειρά ενός και πεντηκονοτα υπομνηματιστών εις την  οκτάτευχον και τα των Βασιλειών, Λειψια 1772. 

•

Απόκρισις Ορθοδόξου τινός πρός τινα αδελφόν Ορθόδοξον περι των της Κατολικων Δυναστειας και περι του τινες οι Σχισται  και οι Σχι­ σματικοι και οι Εσχισμενοι, Χάλλη 1775. 

•

Προσφώνημα τη ευσεβεστάτη, θεοστεπτω, σεβαστη,  τρισμεγιστη και φιλανθρωποτάτη αυγούστη κυρια  Αικατερινη Αλεξιάδι, ..., εκφωνη­ θεν υπό Νικηφόρου,  αρχιεπισκόπου Σλαβονιου και Χερσώνος, καθ' ην ημεραν επι τον της αρχιερωσύνης βαθμόν προεβιβάσθη, Βερολινο  1968. 

•

Απόδειξις του κύρους των της νεας και παλαιάς Διαθηκης  βιβλιων, και των εν αυτοις αληθειας υπεράσπισις η  ανασκευη της εκ του Βολ­ ταιρου βιβλου, Βιεννη 1794. 

•

Κυριακοδρόμιον, ητοι ερμηνεια και μετ' αυτην ηθικη ομιλια εις  το κα­ τά πάσαν Κυριακη εν ταις αγιαις των Ορθοδόξων  Εκκλησιαις αναγι­ γνωσκόμενον Ευαγγελιον, Μόσχα 1796. 

•

Στοιχειων Μαθηματικών εκ παλαιών και νεωτερων  συνερανισθε­ ντων, τόμοι 3, Μόσχα 1798 (ο πρώτος τόμος)  –1799(οι δύο άλλοι). 

•

Στοιχεια Γεωγραφιας, Βιεννη 1804. 

•

Εξηγησις του κατά Ρασκολνικων λόγου εν τη επιστρεψει αυτών,  1915. 

•

Λόγος εκφωνηθεις εν τη Κυριακη τηςΟρθοδοξιας εν Πουλτάνη 

Ρωσι­ ας, 1915.  •

Νικηφόρου του Θεοτόκη λόγος "Μακάριος ος εύρε φρόνησιν",  1892. 

•

Λόγος εις τον αποχωρισμόν αυτού εκ τηςεπαρχιας, 1892. 

•

Διάφοροι λόγοι Νικηφόρου ιερομονάχου Θεοτόκου  αφιερούμενοι τω πατριάρχη Ιεροσολύμων κυριων Εφραιμ,  Λειψια 1770. 663 Γ. Βλαχάκης, Η «Φυσικη» του Νικηφόρου Θεοτόκη  σταθμός στην επιστημονικη σκεψη τον 18ο αιώνα, σ. 56.664 Μ.  Πατηνιώτης, Θεοτόκης Νικηφόρος. 

183  Ιδιαιτερη αναφορά αξιζει στα τρια εκπαιδευτικά συγγράμματά  του:  Στοιχεια Φυσικης, Στοιχειων Μαθηματικών εκ παλαιών και  νεωτερων συ­ νερανισθεντων και Στοιχεια Γεωγραφιας. Τα κοινά  χαρακτηριστικά τους, αντιπροσωπευτικά του αναλόγου  πνεύματος της εποχης, ειναι665:1. Κύριος σκοπός της συγγραφης  τους είναι η ανάπτυξη της παιδειας στον υπόδουλο ελληνισμό  και η επιδιωξη της πνευματικης αφυπνισεως του.  2. Στροφη προς το σύστημα και τις μεθόδους της σύγχρονης  επιστημονι­ κης εργασιας, δηλαδη απόρριψη της αυθεντιας και  υιοθετηση του πειρά­ ματος και της επαναλαμβανόμενης  παρατηρησεως.3. Χρησιμοποιηση απλης γλώσσας.  4. Μελετη και κριτικη παρουσιαση των νεων επιστημονικών  θεωριών.5. Βιβλιογραφικη ενημερωση και αξιοποιηση παλαιών  και νεων επιστη­ μονικών συγγραμμάτων.6. Επιστημονικη  αναφορά στις ελληνικες πηγες της αρχαιότητος και σύν­ δεση 

των συγχρόνων επιστημονικών επιτευγμάτων της Δύσεως με τις  ρι­ ζες τους στην Ελλάδα.  Η στάση αυτη του Θεοτόκη ειναι ενδεικτικη της πορειας την  οποια ακολουθει το ελληνικό γενος κατά τον 18ον αιώνα στην  προσπάθειά του να ανακτησει εμπιστοσύνη στον εαυτόν του και  τη δικη του πνευματικη παράδοση666.  γ. Στοιχεια Φυσικης  Ειναι το πρώτο εντυπο βιβλιο νεωτερικης Φυσικης στον ελληνικό  χώρο. Γραμμενο σε απλη γλώσσα667, υιοθετει ύφος στο οποιο  απουσιάζει η επιδειξη και κυριαρχει η διάθεση να διευκολύνει  τον αναγνώστη. Μάλι­ στα ο Θεοτόκης θεωρει ότι ελάχιστα θα  ωφελούσε η απλοποιηση της γλώσσας, εάν δεν δινόταν η  ανάλογη προσοχη και στον τρόπο εκφράσε­ ως. Επιδειξη  ρητορικης δεινότητας και χρησιμοποιηση εκφραστικών σχη­  μάτων θα ειχε πάλιν ως συνεπεια την ακαταληψια. Έγραψε την  Φυσικη «συνθηκη των ονομάτων ατεχνω και πάσης δεινότητος  αμοιρούση» αν και ως δάσκαλος της ρητορικης δεν αγνοούσε την τεχνη668. Χαρακτηριστικά  Ζ. Μουρούτη­Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη  αυτού εις την παιδειαν του Γενους, σ. 151.666 Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του  Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 96.667 «συνεθεμην δε το κατ' επιτομην  τουτοι πονημάτιον λεξει συνηθει τε και πεζη» Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια  Φυσικης, τ. Α, τω εντευξομενω» σ. γ , βλ. και Ζ. Μουρούτη­ Γκενάκου, Ο  Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη αυτού εις την παιδειαν του  Γενους, σ. 134.  665 

Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, τω εντευξομενω» σ. γ «και γαρ  ως εμοιγε δοκει, τους επιστημονικόν τι φιλοπονούντας σύνταγμα φεύγειν δει,  καθ' όσον οιον τε, την του λεγειν δυσχερειαν, ινα μη προς τω Φύσει δυσεφικτω  του νοηματος και αύτη προστιθε­ μενη και άπορα, δύσληπτα η και πάντη  ακατάληπτα τα εν αυτώ απεργαζομενη, κενούς και κεχηνότας εκτικει τους τη  μελετη προσεχοντας, μηδεν εξ αυτού επικαρπώσασθαι η ́ απόνα­  668 

184  αναφερει ότι σε τομεις του επιστητού όπου το πειραμα και η  απόδειξη ε­ χουν βαρύνουσα σημασια, η ευφράδεια και η  ρητορικη δεινότητα καταλο­ γιζονται ως μειονεκτηματα.  Η ρηξικελευθη σκεψη του Θεοτόκη αναδεικνύεται από τη θεση  που πηρε στο θεμα της ηλιοκεντρικης θεωριας. Στην εκδοση του  Α  τόμου της Φυσικης το 1766 θετει το επιμαχο θεμα περι της  κινησεως της Γης και λαμβάνει θεση δεχόμενος αυτην, ενώ  συγχρόνως διατυπώνει και τις επι­ φυλάξεις του669. Οι  επιφυλάξεις αυτες ηταν απόλυτα δικαιολογημενες, εάν ληφθει  υπ' όψη ότι ό νόμος της παγκόσμιας ελξεως που εισηχθη από τον  Νεύτωνα δεν ειχε γινει επισημως αποδεκτός670 και ότι στα πανεπι­ στημια του Yale, Harvard και Παρισιων μεχρι το 1760  διδασκόταν το γεω­ κεντρικό σύστημα του Πτολεμαιου και μόνον γύρω στο 1830 το σύστημα του Κοπερνικου εχει από όλους  αποδεκτό671.  Το πρόβλημα της κινησεως της Γης, το όποιον ειχε διχάσει τους  συγχρόνους του μελετητες και όχι μόνον, αναφερεται συχνά από  τον Θε­ οτόκη, τόσο στην Φυσικη672 όσο και στη Γεωγραφια673. Η  συχνη αυτη ανα­ φορά αποτελει απόδειξη της σπουδαιότητας  που ο ιδιος του απεδιδε. Κατά τον Θεοτόκη οι αληθειες της Αγιας Γραφης δεν ειχαν ανάγκην καμιάς ε­ πιστημονικης θεωριας για  επαληθευση. Εάν τα νεώτερα επιτεύγματα της Φυσικης  απεδεικνυαν εσφαλμενο το γεωκεντρικό σύστημα, και επομενως  επρεπε να εγκαταλειφθει και να υιοθετηθει το ηλιοκεντρικό, ο  Χριστιανι­ σμός δεν θα εβλάπτετο καθόλου. Ολες οι θεωριες, από όποια αφετηρια και αν ξεκινούν και με ποικιλα μεσα, σε ενα και  το αυτό καταληγουν, να ερμηνεύσουν τους απαρασάλευτους  νόμους της πανσόφου δημιουργιας674. 

Την αναφορά του ηλιοκεντρικού συστηματος στα «Στοιχεια  Φυσι­ κης» χρησιμοποιούν, ως ενισχυτικό στοιχειο των  επιχειρημάτων τους, τό­ σο ο Βενιαμιν Λεσβιος όσο και ο  Δωρόθεος Βουλησμάς στη μεταξύ τους αντιδικια για το  ηλιοκεντρικό σύστημα, γεγονός που καταδεικνύει την α­  σθαι δυναμενους» βλ. και Ζ. Μουρούτη­Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης  (1731­1800) και η συμβολη αυτού εις την παιδειαν του Γενους, σ. 134.669  Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, τω εντευξομενω» σ. γ .670 Δ.  Κωτσάκης, Η σπουδη της Αστρονομιας εν Ελλάδι κατά τον 18ον αι, σελ 11 στο Ζ.  Μουρούτη­Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη αυτού εις την παι­ δειαν του Γενους, σ. 136.  Δ. Κωτσάκης, Η συμβολη τών διδασκάλων τοϋ Γενους εις την προαγωγην της  αστρονομι­ ας κατά τους χρόνους της Τουρκοκρατιας, σ. 6 στο Ζ. Μουρούτη­ Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη αυτού εις την  παιδειαν του Γενους, σ. 136672 Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, σσ.  76, 92, 109, 264 (σημ. α).  671 

Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Γεωγραφιας, σσ. 38—41.674 Ζ. Μουρούτη­ Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη αυτού εις την  παιδειαν του Γενους, σ. 137.  673 

185  ξιοπιστια του επιστημονικού λόγου που περιλαμβάνεται στο  συγκεκριμε­ νο εργο675.  Θεωρούσε ότι εργο της αληθινης επιστημης ειναι η απόρριψη  της ανεξελεγκτης αυθεντιας και των φανταστικών υποθεσεων  διότι με τον τρόπο αυτό διαμορφώνεται η επιστημονικη  συνειδηση676. Τρόπους και με­ σα για την επιστημονικη μελετη  θεωρει τον «λόγον»677 με την αναλυτικη και συνθετικη μορφη,  την «πειραν» δηλαδη το πειραμα, το οποιο ειναι γνησιο όταν  επαληθεύεται μετά από επαναληψεις και την «ιστοριαν», δη­  λαδη την αξιοποιηση του μόχθου των ερευνητών προγενεστερων 

επο­ χών678. Ο ιδιος βεβαια δεν ερευνά άγνωστα για την εποχη  του θεματα φυ­ σικών επιστημών και δεν προβαινει στην  διατύπωση πρωτοτύπων θεω­ ριών. Στα Στοιχεια Φυσικης  περιεχονται συνοπτικά οι γνωστες μεχρι την εποχη εκεινη  θεωριες προηγουμενων και συγχρόνων ερευνητών, τις ο­ ποιες  δεν τις αναφερει απλά αλλά «πραγματεύεται συστηματικώς και  κα­ τά τρόπον άκρως επιστημονικόν, ολόκληρον την πειραματικην και εν μερει Μαθηματικην Φυσικην»679. Συγκεκριμενα, με  αντικειμενικότητα καταχω­ ριζει τα πορισματα καθενός από τους  επιστημονες και διατυπώνει την κριση του παραθετοντας τις  δικες του παρατηρησεις680, τελος δε παραπε­ μπει συστηματικά  στα συγγράμματα που χρησιμοποιει ως πηγες681.  Ειναι εξ ισου σημαντικό το ότι ο Θεοτόκης αναφερεται και στους  φυσικούς της αρχαιότητας, των οποιων τις θεωριες παραθετει  για να ενι­ σχύσει τα πορισματα από τα πειραματικά δεδομενα.  Για παράδειγμα, ο Β'  Γ. Βλαχάκης, Η «Φυσικη» του Νικηφόρου Θεοτόκη σταθμός στην  επιστημονικη σκεψη τον 18ο αιώνα, σ. 226 Ο Βενιαμιν Λεσβιος υποστηριζει : «Αν λεγω η κινησις της Γης ην ενα­ ντια εις την Θειαν Γραφην η Εκκλησια δεν ηθελε  διαφυλάξει άκραν σιωπην εις την εκδοσιν της Φυσικης του περιφημου Θεοτόκη,  ενθα δηλαδη διδεται η κινησις της Γης. Η σιωπη του Νομοθετου περι της  εκτελεσεως πράγματός τινος εστι συγκατάνευσις περι της εκεινου εκτελεσεως.  Και ει συγκεχώρηται να εκδοθη τύποις η κινησις της Γης, πολλώ μάλλον το να  προφερεται δια λόγου». Αντιστοιχα ο Δωρόθεος Βουλησμάς σημειώνει : «Ίσθι  επι πάσιν, αγαπητε, ως ει και το εν τοις εν του Χριστού ιεράρχαις μαθηματικόν  σύστημα Νικηφόρου του Θεοτόκου κεντρον τιθησι τον ηλιον και περιφερομενην  την γην, αλλ'ουχ’ως ούτω φρο­ νών ο θειογραφικώτατος εκεινος ανηρ το  σύστημα τούτο απεδεξατο, αλλά προς το των δει­ ξεων αυτού εμαρεστερον  όπερ εστι υποθετικώς και ουχι αναγκαιως και αληθώς, ως οι κα­ τά το σόν  ισχυρογνωμούντες σύστημα φιλοσοφούσιν».  675 

Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, τω εντευξομενω» σ. γ «του μεν  γαρ αυτός εφα πόρρω των φυσικών ακουσμάτων εξωσθεντος, καν οποιοσούν η  ο φησας και πασών των κατ' αρεσκειαν πεπλασμενων υποθεσεων συν ταις  676 

ακατάληπτά τινα σημαινούσαις λεξεσι μακράν άπορριφθεισών».  Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, τω εντευξομενω σ. δ.678  Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, τω εντευξομενω σ. δ «Ιστορια δε,  τη των φυσικών αποτελεσμάτων ακριβει, και πολυετει πολλών σοφών θεωρια  και παρατηρησει». 679 Δ. Κωτσάκης, «Οι εισηγηται των φυσικών επιστημών εις  την Ελλάδα», σ. 97 στο Ζ. Μουρούτη­Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­ 1800) και η συμβολη αυτού εις την παι­ δειαν του Γενους, σ. 138.680 Θεοτόκης  Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, σσ. 100, 155.681 Θεοτόκης Νικηφόρος,  Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, σσ. 288, 326 κ.ά.  677 

186  τόμος της Φυσικης αρχιζει με τον ορισμό «περι φωτός» τοϋ  'Αριστοτελη682, στου οποιου τις θεωριες επανερχεται πολλες  φορες683, μνημονεύονται δε μεταξύ άλλων ο Δημόκριτος684, ο  Επικουρος685, ο Ευκλειδης686, ο Ποσειδώ­ νιος ο Στωικός687, κ.α.  Δεν ειναι λιγες οι περιπτώσεις εκεινες στις οποιες συγκρινει τα  επιτεύγματα των νεων επιστημόνων με εκεινα των αρχαιων  Ελληνων688. Με τον τρόπο αυτό στελνει μηνυμα στην τότε Δύση  ότι δεν πρεπει να λησμονησει, στην εποχη εκεινη της προόδου  και του αυτοθαυ­ μασμού της, τις ριζες της επιστημης, οι οποιες  βρισκονται στην Ελλάδα. Η αναφορά αυτη του Θεοτόκη στους  αρχαιους Έλληνας δεν περιεχει άκριτο θαυμασμό αλλά πνεύμα  αντικειμενικότητας, το οποιο καταδεικνύει η ε­ πισημανση τυχόν  ελλειψεων και λαθών των θεωριών των αρχαιων και τα οποια  αντιδιαστελλονται προς τις σύγχρονες θεσεις της επιστημης689.  Επι­ δεικνύει ετσι μια άριστη κριτικη θεση ισορροπιας ανάμεσα  στον θαυμα­ σμο ́ των επιστημονικών κατακτησεων της Δύσεως  και του αντιστοιχου προς το ελληνικό παρελθόν, με αποτελεσμα  ούτε να παρασύρεται ώστε να αφομοιωθει από το ξενικό πνεύμα ούτε να μη διακρινει το επιστημονι­ κά ορθό από άκριτη αγάπη.  Η επιστημονικη ενημερότητά του καταδει­ κνύεται από την  πλούσια βιβλιογραφια στην οποια διαρκώς παραπε­ μπει690. 

Για τη συγγραφη των «Στοιχειων Φυσικης» ο Θεοτόκης χρησιμο­  ποιησε ως πηγη το εργο του Pieter van Musschenbroek691. Μια  επιπόλαιη  Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Β , σ. 1.683 Θεοτόκης Νικηφόρος,  Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, σσ. 88, 90, 98, τ. Β',ό.π., σσ. 165, 176 κ.α.684 Θεοτόκης  Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Β , σ. 2.685 Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια  Φυσικης, τ. Β , σ. 2.686 Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Β , σ. 80.687  Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, σ. 12.688 Θεοτόκης Νικηφόρος,  Στοιχεια Φυσικης, τ. Β , σ. 2. «.Δύο ουσών των περι το Φως αιρε­ σεων, της μεν,  αρχηγετας γεγονεναι φασι τον Δημόκριτον και Επικουρον, της δε τον Καρ­  τεσιον. Και οι οπαδοι της πρώτης, εν οις και ο Νεύτων, ύλην λεπτοτάτην  ενόμισαν το Φως ....οι δε της δευτερας ύλην εγκατεσπαρμενην ... εκ τούτων  ράδιον κατιδειν, ότι το του Καρ­ τεσιου δόγμα μηδεν διαφερειν δοκει του  Αριστοτελους φαμενου, το φως παρουσιαν ειναι πυρός η τοιούτου τινός εν τω  διαφανει». 'Επισης, Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Β , σ. 185 «ο  ψόγος γαρ ουκ εκ της όλου κινησεως, αλλ' εκ του παλμού και δονηματος, και  τιναγμού τών μεριδιων αυτού, ο και ο Αριστοτελης πάνυ καλώς επεγνωκεναι  δοκει.689 Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Β , σ. 173 «ώστε ο αηρ ου  μόνον εφάπτεται της των ρευστών επιφανειας, αλλά και εις το βάθος αυτών  εισερχεται­ όπερ δη ηγνόει, ώς εοικεν ο Αριστοτελης».690 Θεοτόκης Νικηφόρος,  Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, σ. 326 «περι δε τούτων μετιτεον την του  Μερσενου ...υδραυλικην πραγματειαν ... πλατύτερον διαλαμβάνουσαν της  ημετερας ταύτης επιτομης, της τα στοιχεια και θεμελα της Υδραυλικης  περιεχούσης».691 Ολλανδός φυσικός που εμεινε γνωστός κυριως για τα δημόσια  πειράματα του και την κατασκευη της φιάλης του Leyden, μιας «πρωτόγονης»  μορφης πυκνωτη. Στην Ιταλια τον γνώρισε, σχολιασμενο και εμπλουτισμενο, ο  Θεοτόκης και επελεξε να τον χρησιμο­ ποιησει για να μεταφερει το νεο  επιστημονικό πνεύμα στην Ελλάδα. Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης  επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του 18ου αιώνα, σ. 123.  682 

187  ανάγνωση θα απεδιδε μια ταυτότητα των «Στοιχειων Φυσικης με  τα «Elemente Physicae» του Pieter van Musschenbroek κάτι που  υποτιμά το εργο του Θεοτόκη. Προσεκτικότερη όμως μελετη  οδηγει στη διαπιστωση ότι η μεταφραστικη προσπάθεια του 

Θεοτόκη δεν ειναι απλη μετάφραση ούτε απλά επιλεγμενη  μετάφραση των στοιχειων εκεινων μόνο του πρω­ τοτύπου που  εκφράζουν το μεταφραστη αλλά αποτελει μια «γενικότερη  αναπλαστικη προσπάθεια, όπου γινεται σύνδεση γνώσεων από  πολλα­ πλες πηγες και προσωπικες μαρτυριες»692, γεγονός που  αξιολογει στο υ­ ψηλότερο σημειο τη μεταφραστικη προσπάθεια  του συγγραφεα.  Επιπλεον η συνεισφορά του Θεοτόκη εχει ακόμα μία διάσταση.  Την εισαγωγη δόκιμων όρων στα ελληνικά για την περιγραφη των φυσικών φαινομενων με βάση τη νευτώνεια ορολογια693.  Τα σπουδαιότερα κεφάλαια των Στοιχειων Φυσικης ειναι η  Πειρα­ ματικη και Μαθηματικη Φυσικη, η Μηχανικη, η  Θερμότητα, η Ακουστικη, ο Μαγνητισμός, ο Ηλεκτρισμός, η  Φυσικη της Ατμοσφαιρας, κ.α. Για την κατανόηση των  πειραμάτων και τον τρόπο χρησεως των επιστημονικών οργάνων  χρησιμοποιει πληθος από σχηματα694.  Ο Βλαχάκης695 επιχειρει μια αποτιμηση της αξιας των «Στοιχειων  Φυσικης», συγκρινοντας τα περιεχόμενα του βιβλιου αυτού με τα αντι­ στοιχα περιεχόμενα ενός σχολικού βιβλιου Φυσικης των  μεσων του 19ου αιώνα και ενός βιβλιου Φυσικης της δεκαετιας  1970­1980. Διαπιστώνει απο ́ τη σύγκριση ότι και στα τρια βιβλια  διατηρειται σχεδόν αμετάβλητη η δο­ μη, με εξαιρεση την  προσθηκη των κεφαλαιων που αφορούν τους νεους τομεις της  Φυσικης. Η κάλυψη της κλασσικης μηχανικης γινεται με ταυ­  τόσημο τρόπο και μάλιστα, όπως αναφερει, «ενας προσεκτικός  αναγνώ­ στης θα διαπιστώσει ότι περα από τη μορφη και το  περιεχόμενο των βι­ βλιων ελάχιστα παραλλάσσει χωρις μάλιστα  να μπορει να ειναι βεβαιος εάν η μικρη αυτη διαφορά τεινει  προς το καλύτερο»696.  Κλιμακα που αποτιμά το μεταφραστικό αποτελεσμα προτεινει ο Άλκης 

692 

Αγγελου κα­ θώς σχολιάζει στο Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, Πρόλογος, σελ.κθ', βλ. και Γ. Βλαχάκης, Η «Φυσικη» του Νικηφόρου  Θεοτόκη σταθμός στην επιστημο­ νικη σκεψη τον 18ο αιώνα, σ. 230.  Γ. Βλαχάκης, Η «Φυσικη» του Νικηφόρου Θεοτόκη σταθμός στην  επιστημονικη σκεψη τον 18ο αιώνα, σ. 233.694 Ζ. Μουρούτη­Γκενάκου, Ο  Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη αυτού εις την παιδειαν του  Γενους, σ. 139.  693 

Τα δύο βιβλια που επιλεγησαν ως αντιπροσωπευτικά της εξελιξεως του  διδακτικού βιβλιου Φυσικης ειναι : α) Στοιχεια Φυσικης : Β. Λάκωνος, Αθηνα  1861 και β) Φυσικη Ηλια Κουγιουμτζόπουλου, Αθηνα 1975 στο Γ. Βλαχάκης, Η  «Φυσικη» του Νικηφόρου Θεοτόκη σταθμός στην επιστημονικη σκεψη τον 18ο  αιώνα, σ. 260 κ.ε.  695 

Γ. Βλαχάκης, Η «Φυσικη» του Νικηφόρου Θεοτόκη σταθμός στην  επιστημονικη σκεψη τον 18ο αιώνα, σ. 227.  696 

188  δ. Στοιχειων Μαθηματικών εκ παλαιών και νεωτερων  συνερανισθε­ ντων  Το δεύτερο εκπαιδευτικό εργο του Θεοτόκη εξεδόθη με τον τιτλο  «Στοιχειων Μαθηματικών εκ παλαιών και νεωτερων  συνερανισθεντων υπό του πανιερωτάτου Αρχιεπισκόπου πρώην  Αστραχανιου Κυριου Νικηφόρου, ...» τ. Α' εν Μόσχα ετει 1798, τ.  Β'—Γ', 1799, δύο χρόνια πριν τον θάνατο του, όταν ο Θεοτόκης,  εχοντας παραιτηθει από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο, μόναζε στη  Μόσχα. Ειναι χαρακτηριστικη η αφιερωση προς τη νεότητα από  την Παλαιά Διαθηκη, η οποια υπάρχει στο δεύτερο εσώφυλλο,  ενδει­ κτικη της κοσμοθεωριας του συγγραφεα697:  «Άκουσον μου, τεκνον, και μάθε επιστημην,και επι των λόγων  μου πρόσεχε τη καρδια σου», Σοφια Σειράχ 16.24 

Η πνευματικη αναγεννηση δεν ειναι δυνατόν να υπάρξει με την  άρνηση της επιστημονικης προόδου, αλλά με την ορθη  αξιολογικη τοπο­ θετηση της στην πυραμιδα των αξιών. Στα  «Στοιχεια τών Μαθηματικών» η διάταξη της ύλης προχωρά  μεθοδικά απόόνο τα απλά στα σύνθετα, με την ακόλουθη  διδακτικη προσεγγιση: α) θεση του προβληματος (πρότα­ σις), β)  κατασκευη, γ) απόδειξη (δειξις) και δ) πορισματα (συνεπεια)698.  Τα Στοιχεια των Μαθηματικών τοϋ Θεοτόκη, κρινόμενα υπό το  φως της επιστημης, ενάμισυ αιώνα αργότερα, εθεωρούντο ότι  ευρισκονται «εις ανωτεραν στάθμην από εκεινην ην εχουν  σημερον τα διδακτικά βιβλια του Γυμνασιου, διότι περιεχουν  κεφάλαια, τα όποια διδάσκονται οι φοιτηται κα­ τά τα δύο πρώτα ετη της εν τω Πανεπιστημιω φοιτησεως των»699.  ε. Στοιχεια Γεωγραφιας  Το τελευταιο από τα εκπαιδευτικά συγγράμματα του Θεοτόκη τα, «Στοιχεια Γεωγραφιας» εξεδόθη τεσσαρα χρόνια μετά τον  θάνατό του, με προσθηκες και συμπληρώσεις του Άνθιμου Γαζη.  Στο εργο αυτό αναπτύσσει διεξοδικά τις διάφορες θεωριες για το επιμαχο θεμα της κινησεως της γης και συγκεκριμενα του  Πτολεμαιου, του Τύχωνος και του Κοπερνικου700. Από την πρώτη  αναφορά του Θεοτόκη στο συγκεκριμενο θεμα στα Στοιχεια  Φυσικης το ηλιοκεντρικό σύστημα  Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, προμετωπιδα.698 Ζ. Μουρούτη­ Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη αυτού εις την  παιδειαν του Γενους, σ. 147. Τα Μαθηματικά του Θεοτόκη κυκλοφόρησαν πολύ  νωρις και εκτός της Ελλάδος. Παρουσιαση και ευμενη σχόλια για τον α' τόμο των Μαθηματικών γράφτηκαν από τον F.K. Alter στο «Allgemeiner litterarischer  Anzeiger» την 23 'Ιανουαριου 1800, στ. 646—648. στο Ζ. Μουρούτη­Γκενάκου,  Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη αυτού εις την παιδειαν του  Γενους, σ. 148.699 Δ. Κωτσάκης, Η σπουδη της Αστρονομιας εν Ελλάδι κατά τον  18ον αι, σ. 16 (σημ. 1) στο Ζ. Μουρούτη­Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης  697 

(1731­1800) και η συμβολη αυτού εις την παιδειαν του Γενους, σ. 148.700  Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Γεωγραφιας, σσ. 38—40. 

189  ειχε γινει ευρεως αποδεκτό701. Ειναι αξιοσημειωτη η αναφορά  του στους αρχαιους Έλληνες, τις απόψεις των οποιων συνδεει με  εκεινες του Κοπερ­ νικου. Το ηλιοκεντρικό σύστημα, το όποιο  όλοι θαυμάζουν δεν ειναι ανα­ κάλυψη της νεώτερης επιστημης,  γράφει ο Θεοτόκης: «Οι Πυθαγόρειοι τούδε του δόγματος  πατερες, εν οις επισημος ο εκ Κροτόνης Φιλόλαος και Αρισταρχος ο Σάμιος, ο και ως ασεβης εν τω Αρειω Πάγω κατηγορηθεις και  την κατηγοριαν αποσεισάμενος, πάντων των Αρεοπαγιτών κατά  του κατη­ γόρου αυτού ψηφισάντων. Μετά δε τούτους κατά το  1515 από Χριστού ετους Νικόλαος Κοπερνικος ο εκ Θόρνης η  Τόρυ της Προυσιας την αρχαιαν ταύτην περι της κινησεως της Γης ανακαινισας αιρεσιν»702.  Μια γενικότερη θεση του Θεοτόκη, η οποια καθοριζει και τη  στάση του απεναντι στην Πιστη και την επιστημονικη ερευνα,  ειναι ότι με το σαφες περιεχόμενο και τα όρια κάθε κλάδου  προλαμβάνεται η σύγχυση και δημιουργειται η αληθινη  επιστημη. Η επιστημη εκτρεπεται της ορθης πορειας και  καταληγει σε υλοκρατια και αθεΐα, όταν γενικεύει τη χρηση  τρόπων ερευνας, όπως το πειραμα, σε τομεις οι οποιοι δεν  επιδεχονται πειράματος και αποδειξεως και επιπλεον οδηγειται  σε εσφαλμενα συ­ μπεράσματα. Το πειραμα και η απόδειξη ειναι  μεθοδοι γνώσεως των αι­ σθητών και δεν μπορούν να  προσφερουν τιποτε στη σφαιρα των πνευμα­ τικών, των  αϋλων703. Η αληθινη επιστημονικη εργασια, η οποια χρησιμο­  ποιει την ερευνα, οδηγει τον ερευνητη στην κατανόηση και  υποδοχη πνευματικών αληθειών, «όσον τη ανθρωπινη φύσει  εφικτόν»704. Και μεσω της ερευνας του φυσικού κόσμου 

προσανατολιζεται στην γνώση του αο­ ράτου, για παράδειγμα η  διαπιστωση φυσικών νόμων σταθερών, οι οποιοι διεπουν ενα  φυσικό φαινόμενο, οδηγει στην παραδοχη υπάρξεως τού Νο­  μοθετου705. Έτσι δηλώνεται σαφώς ότι η επιστημονικη γνώση δεν ειναι δυνατόν να αντικαταστησει την πιστη.  Για την προσφορά του Θεοτόκη στην παιδεια του υποδούλου Γε­  νους, ως διδασκάλου και ως συγγραφεως εκπαιδευτικών  βιβλιων, απαρά­ μιλλος ειναι ό χαρακτηρισμός του Ίωσηπου  Μοισιόδακος. «Εις μόνος κυ­  701 

«Κεπλερον και Νεύτωνα και πάντας τους νυν οπαδούς εχει Αστρονόμους»  Θεοτόκης Νι­ κηφόρος, Στοιχεια Γεωγραφιας, σ. 39.702 Θεοτόκης Νικηφόρος,  Στοιχεια Γεωγραφιας, σ. 40 σημ 3.703 «Σημειωσαι δε, ότι η Θεολογια (μάλιστα η  εκ της θειας αποκαλύψεως) και η Πνευματο­ λογια (δηλαδη η ασχολούμενη περι υπάρξεως και ιδιοτητων πασών των αύλων τε και ασω­ μάτων ουσιών) των  άλλων της φιλοσοφιας μερών εξαιρούνται­ ανωτερας γαρ και υπερτα­ της και  άνεκφράστου τινός περι Θεού και αϋλων πνευμάτων, η Πιστις της αποδειξεως  πα­ ρεκτικωτερα», Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, σ. 2.  Ζ. Μουρούτη­Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη  αυτού εις την παιδειαν του Γενους, σ. 141.705 «την μεν του Θεού ύπαρξιν όσον  δυνατόν κατανοούσιν, το δε παντοδύναμον και δημιουρ­ γικον και πάνσοφον  και συνεκτικόν και προνοητόν και πανάγαθον και πάντα τα αόρατα αυτού  εμφανώς ορώσιν...» Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α, σ. 3.  704 

190  ριως ητο πεφυκώς προς αναπλήρωσιν μιας τοιαύτης χρειας του  ταλαιπω­ ρου γενους, ο περιβλεπτος Θεοτόκης, πληρης, σαφης,  απεριττος, ως πνεων άει ζηλον ακραιφνη υπερ της ωφελειας του  κοινού, μόνος εμελλε να προικι­ ση τα ημετερα σχολεια μετά  πάντων των αναγκαιων αυτοις, ειτε των μαθη­ ματικών ειτε και  των λοιπών φυσικών»706.  στ. Σύγκριση Βούλγαρη­Θεοτόκη 

Η σύγκριση των δύο λογιων, Βούλγαρη και Θεοτόκη ειναι αναπό­  φευκτη δεδομενου ότι εχουν πολλά κοινά γνωρισματα στην  πορεια και τη δράση τους. Συγκεκριμενα:  α) Έδρασαν στους ιδιους γεωγραφικούς χώρους. Γεννιούνται στα υπό ενετικη κυριαρχια Επτάνησα, σπουδάζουν στη βόρεια Ιταλια  και επι­ στρεφουν στην ευρύτερη περιοχη των νοτιοδυτικών  Βαλκανιων για να ασκησουν το επάγγελμα του δασκάλου. Στη  συνεχεια κατευθύνονται προς την Κωνσταντινούπολη όπου  μπαινουν κάτω από την προστασια του φαναριώτη άρχοντα  Γρηγοριου Γκικα. Η επόμενη μετακινηση τους συμπιπτει με τη  μετακινηση του προστάτη τους προς τις Παραδουνάβιες  ηγεμονιες. Οι δύο λόγιοι καταφεύγουν κατόπιν στη Γερμανια.  Εκει διευ­ ρύνουν τους πνευματικούς τους οριζοντες μελετώντας  στα σπουδαστηρια της Λειψιας και της Χάλλης και  αναπτύσσοντας σχεσεις με τους τοπικούς πανεπιστημιακούς  κύκλους. Η περιοδος αυτη ολοκληρώνεται με την ανα­ χώρηση  τους για την Πετρούπολη όπου αναλαμβάνουν υψηλά ιερατικά  αξιώματα και περνούν την υπόλοιπη ζωη τους στη ρωσικη αυλη  ως πα­ ράγοντες της τοπικης πολιτικης και πνευματικης ζωης.  β) Ειναι και οι δύο ενθερμοι υποστηρικτες του νεου  επιστημονικού πνεύματος και συμμετεχουν στις επιστημονικες  ζυμώσεις που τότε γινο­ νταν στη Δυτικη Ευρώπη. Πιο  συγκεκριμενα στον χώρο της φυσικης φιλο­ σοφιας, και οι δύο  θεωρούν ως σημαντικότερο την εκτόπιση της κορυδα­ λικης  φιλοσοφιας και τη διαμόρφωση ενός φιλοσοφικού λόγου περι  της φύσεως, που θα βρισκεται σε συμφωνια με τα σύγχρονά  τους επιστημονι­ κά επιτεύγματα. Κι αν οι προσπάθειες τους δεν  καταληγουν στην εγκαθι­ δρυση ενός νεου εκπαιδευτικού  προτύπου λιγα χρόνια αργότερα, ο Ιώση­ πος Μοισιόδαξ, ο  Αθανάσιος Ψαλιδας, ο Βενιαμιν Λεσβιος κ.ά. συνεχιζουν την ιδια  μεταρρυθμιστικη πολιτικη, γνωριζοντας ότι τα θεμελια τα εχουν 

θεσει οι δύο προκάτοχοι τους. Επιπλεον, τα συγγράμματα τους  αποτελούν τη σημαντικότερη παραγωγη του 18ου αιώνα στους  τομεις της λογικης, των μαθηματικών και της φυσικης  φιλοσοφιας. Ειναι χαρακτηριστικη η υπογράμμιση του Κοραη ότι  μόλις δεκαπεντε χρόνια μετά την εκδοση της Γαλλικης  Εγκυκλοπαιδειας «εφάνησαν το πρώτον εν Ελλάδι πραγματειαι  Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, σ. 43, Ζ.  Μουρούτη­ Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και η συμβολη  αυτού εις την παιδειαν του Γενους, σ. 152.  706 

191  Φυσικης ­Θεοτόκης­ και Λογικης –Βούλγαρης­ συντεταγμεναι  κατά την μεθοδον των πεφωτισμενων της Ευρώπης λαών»707.  γ) Ο Νικηφόρος Θεοτόκης και ο Ευγενιος Βούλγαρης εκτός απο ́ με­ ταρρυθμιστες των εκπαιδευτικών και φιλοσοφικών προτύπων παρουσιά­ ζονται και αποφασισμενοι υπερασπιστες της  Ορθοδοξιας. Και οι δύο, σε κάποια φάση της ζωης τους,  φρόντισαν να προμηθεύσουν το «γενος των ομόδοξων» με τα  απαραιτητα πνευματικά εφόδια για την αντιμετώπιση τόσο της  ουνιτικης απειλης όσο και του σπερματος της αθεΐας708. Αγαπούν  την Εκκλησια. Προτιμούν τα κατώτερα εκκλησιαστικά αξιώματα,  χωρις να επηρεάζονται από τιμες709. Αναλισκουν τον εαυτό τους  για την παιδεια και την πιστη στο υπόδουλο γενος. Ο Βούλγαρης  διάνοια ανώτερη κατά πολύ, δεχεται επιθεσεις από πολλούς  εχθρούς αλλά μορφώνει διακεκρι­ μενους μαθητες. Ο Θεοτόκης,  συστηματικότερος δάσκαλος, γράφει βιβλια με μεγάλη  κυκλοφορια ανάμεσα στους σπουδαστες, σε γλώσσα απλη. Ζουν  και οι δύο μοναστικη ζωη και πραγματοποιούν «καθ’ όλα τον  άρτιο και ζηλευτό τύπο του χριστιανού επιστημονα»710.  Ειναι χαρακτηριστικη η αποτιμηση του συνολικού εργου των δύο 

αυτών λογίων την οποια επιχειρει ο Πατηνιώτης: «Οι  φιλοσοφικες συνθε­ σεις των δυο λογιων θετουν σε διάλογο τη  φυσικη φιλοσοφια της εποχης τους με τις πνευματικες  παραδόσεις του ιδιαιτερου πολιτισμικού τους πλαισιου. Η  πολλαπλότητα των θεωρησεων που συνδεονται με το νευτώ­ νειο πρόγραμμα καθιστά εφικτες τις παρεμβάσεις τους και  νομιμοποιει την προσπάθεια τους να διατυπώσουν την  προσωπικη τους εκδοχη σε μια σειρά ζητημάτων, όπως ειναι η  σύσταση της ύλης, η φύση της αδράνειας, ο μηχανισμός  παραγωγης της κινησης και ο τρόπος δράσης των κεντρι­ κών  δυνάμεων. Οι πνευματικες καταβολες και οι ιδεολογικες επιλογες που βρισκονται πισω από αυτες τις παρεμβάσεις, όμως,  καθοριζουν και τη φυσιογνωμια του λόγου που, εν τελει,  οικοδομούν: Ειναι ενας λόγος φιλο­ σοφικός, ο οποιος καλειται  να επικυρώσει εκεινα τα στοιχεια που συνδεο­ νται με την  πολιτισμικη ταυτότητα των πληθυσμών στους οποιους απευ­  θύνεται. Γι' αυτό και αποκλινει από τον επιστημονικό λόγο που  την ιδια εποχη εχει αρχισει να παιρνει την οριστικη του μορφη  στις δυτικες κοινω­ νιες. Αυτό, όμως, δεν σημαινει ότι ειναι και  ανεπαρκης: Οι συνθεσεις του Βούλγαρη και του Θεοτόκη  προσφερουν μια συνεκτικη φιλοσοφικη θεώ­ ρηση της φύσης, η  οποια ανταποκρινεται στις γνωστικες ανάγκες της υπό  διαμόρφωση ελληνικης κοινωνιας. Δεν θεμελιώνουν την  επιστημονικη πρακτικη, αλλά συμβάλουν στην πνευματικη και  ιδεολογικη συγκρότηση  Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 98.708 Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο  του 18ου αιώνα, σσ. 290­292.709 Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και  Αστρονομια (1453­1821), σ. 98.710 Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και  Αστρονομια (1453­1821), σ. 99  707 

192 

μιας κοινωνιας, η οποια περισσότερο από την επιστημη εχει  ανάγκη την ταυτότητα»711.  Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου στον ελληνικό  χώρο του 18ου αιώνα, σ. 464.  711 

193 

Εικόνα 54. Προσωπογραφια Νικηφόρου Θεοτόκη, Συλλογη 

εικαστικών  εργων της Αναγνωστικης Εταιριας Κερκύρας.Πηγη:  http://www.anagnostikicorfu.com/index.asp?PageId=9&ArticleID=5 

Εικόνα 55. Εσώφυλλο, από το βιβλιο Στοιχεια Φυσικης του Ν.  Θεοτόκη. Πηγη: http://el.wikipedia.org 

194 

Εικόνα 56. Εσώφυλλο του βιβλιου Στοιχειων Μαθηματικών εκ  παλαιών  και νεωτερων συνερανισθεντων, τόμος 1, Μόσχα 1798. Πηγη:  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon 

Εικόνα 57. Εσώφυλλο του βιβλιου Στοιχειων Μαθηματικών εκ  παλαιών  και νεωτερων συνερανισθεντων, τόμος 2, Μόσχα 1799. Πηγη:  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon 

195 

 

 

6. Άνθιμος Γαζης 1758­1828 Αρχιμανδριτης  α. Βιογραφικά  Κληρικός, «εκ των μεγαλωνύμως προεπαναστατικώς και κατά την  διάρκειαν του Αγώνος δρασάντων», όπως χαρακτηριζεται712.  Γεννημενος στις Μηλιες του Πηλιου, από φτωχη πολυμελη  οικογε­ νεια, μαθαινει τα πρώτα του γράμματα από τον ιδρυτη  του σχολειου του χωριού του, τον δάσκαλο ιερομόναχο Άνθιμο  Παπαπανταζη, όπως ο ιδιος ο Γαζης μαρτυρει713. Στον πρώτο του  αυτό δάσκαλο, τον Άνθιμο Παπαπα­ νταζη αφιερώνει τη Χημικη  Φιλοσοφια του Φουρκροά, που εκδιδει στη Βιεννη το 1802714.  Συνεχιζει τις σπουδες του στο «Ελληνομουσειο» της Ζαγοράς715,  στο οποιο, εκτός από την ελληνικη γλώσσα, θα διδαχθει τα  μαθηματικά, τις φυσικες επιστημες, την αστρονομια, τη 

γεωγραφια, τη φιλοσοφια και τη λογικη.  Αφού χειροτονειται στην πατριδα του, το 1776 πηγαινει στην  Κων­ σταντινούπολη, ως γραμματεας –«γραφέας επιστολών»­,  του Πατριάρχη Σωφρονιου Β 716 για να εξοικονομησει τα προς το  ζην717. Με την προτροπη και την οικονομικη βοηθεια του εμπόρου Αγγελη Μαμμάρα από τη Μα­ κρινιτσα του Πηλιου, που ζούσε  στην Κωνσταντινούπολη, πηγαινει στη Βιεννη. Εκει το 1789  καταλαμβάνει, με εκλογη, τη χηρεύουσα θεση του προϊσταμενου στον Ιερό Ναό του Αγιου Γεωργιου, θεση στην οποια υπη­ ρετησε μεχρι το 1802718. Συγχρόνως, με συνεχη μελετη και εκμάθηση ξε­  νων γλωσσών συντελειται η πνευματικη του συγκρότηση,  στηριγμενη στη βαθιά αρχαιογνωσια του719. Την εντονη δράση  του την περιοδο αυτη απει­ κονιζει χαρακτηριστικά η αναφορά  του Γ. Καρά720: «Στη Βιεννη μελετά τη γερμανικη γλώσσα,  σπουδάζει με επιμονη τις Φυσικες­Θετικές Επιστημες,  μεταφράζει στα ελληνικά σύγχρονα επιστημονικά συγγράμματα,  εκδιδει χάρτες, επιμελειται την εκδοση επιστημονικών κυριως  εργων, συμβάλλει  Τ. Γριτσόπουλος, «Γαζης Άνθιμος», σ. 139.713 «Το Σχολειον ελαβεν αρχην εις  Μηλιαις από του 1770, σωτηριου ετους, του οποιου αρ­ χηγός και κτιτωρ  εγενετο Άνθιμος τις εγχώριος, ενθα και Μονύδριον υπάρχει επ' ονόμα­ τι του  αγιου Νικολάου τιμώμενον». Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ.  15. 714 Γαζης Άνθιμος, Χημικη Φιλοσοφια, σ. V, Viii.715 Βλ. Θ. Νημάς, Η  Εκπαιδευση στη Δυτικη Θεσσαλια κατά την περιοδο της Τουρκοκρατι­ ας,  Συμβολη στη μελετη του Θεσσαλικού Διαφωτισμού, σσ. 83 κ.ε.716 Π.  Νικολόπουλος, «Σωφρόνιος Β  Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως», σσ. 645­646. 717  Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 111.718  Βλ. Σ. Ευστρατιάδης, Ο εν Βιεννη ναός του Αγιου Γεωργιου και η κοινότης των  Ελληνων Οθωμανών υπηκόων, σ. 138 στο Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης  (1758­1828), σσ. 10, 21­ 22.719 Τ. Γριτσόπουλος, «Γαζης Άνθιμος», σ. 139.720 Γ.  Καράς, «Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828)», σ. 17 στο Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του  Γε­ νους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 112.  712 

 

196  στο εργο διαδόσεως της παιδειας στην πατριδα του, ερχεται σ’  επαφη με γνωστούς ευρωπαιους επιστημονες από τους οποιους  ζητά πληροφοριες επιστημονικού περιεχομενου και  προμηθεύεται σύγχρονα επιστημονικά εγχειριδια, γνωριζεται με  τον Τσάρο της Ρωσιας Αλεξανδρο και τον Υ­ πουργό του  Καποδιστρια».  Η εφημερια του στον Άγιο Γεώργιο διακόπτεται για λόγους  υγειας. Το 1807 όμως προσκαλειται να υπηρετησει εκει για  δεύτερη φορά. Συνεχι­ σε μεχρι το 1815 όταν και παραιτηθηκε  από τη θεση του, επειδη, όπως ε­ γραφε, πατριωτικοι λόγοι  υπαγόρευαν την επιστροφη του στην πατριδα721. Κατά τη δεύτερη περιοδο του Ανθιμου Γαζη στο Ναό του Αγιου Γεωργιου στη  Βιεννη άρχισε η εθνικη δράση του και η γόνιμη πνευματικη  εργασια του, η οποια αποτελει σημαντικό σταθμό στα ελληνικά  γράμματα.  Παρ’ όλο που, όπως αναφερεται, «ο αληθινός Γαζης βρισκεται  στον «Λόγιο Ερμη» και στη Φιλικη Εταιρεια, όπου δινει όλη του  την ψυχη κι ερ­ γάστηκε με πραγματικό πάθος, με ακατάβλητη  θεληση και με ιεραπο­ στολικό ενθουσιασμό»722, η συμβολη του  Γαζη στην ανάπτυξη της νεας επιστημονικης γνώσεως στην  Ελλάδα ειναι σημαντικη. Ειναι χαρακτηρι­ στικό ότι το πρώτο  βιβλιο, που εξεδωσε ο Ανθιμος Γαζης το 1799 και με το οποιο  εμφανιζεται στα νεοελληνικά γράμματα, ειναι ενα βιβλιο  «Φυσικης Ιστοριας» σχετικά με την εξηγηση των φυσικών  φαινομενων, για την κο­ σμολογια, αστρονομια, για τους νόμους  της φύσεως, για τον ηχο, το φως, τη γεωλογια, τη γεωγραφια, το  ύδωρ, τα φυτά, τα ζώα και τον άνθρω­ πο723.  Αξιομνημόνευτες ειναι οι θεσεις του για τη διδασκαλια της Γεω­ 

γραφιας. Το 1807 πραγματοποιώντας τη δεύτερη εκδοση της  Γεωγραφιας χαρακτηριζει τη Γεωγραφια και την Ιστορια  «επιστημες αναγκαιότατες στον κάθε άνθρωπο, τις οποιες οι νεοι πρεπει να σπουδάζουν στα σχολεια. Ακόμη και οι γονεις  οφειλουν να τις διδάσκουν στα τεκνα τους»724. Θεωρει ότι η  πληρης γνωριμια του ελληνικού παρελθόντος και του ελληνικού  χώ­ ρου, που υπηρξε θεατρο μεγάλων ιστορικών γεγονότων,  οδηγει στην ε­ θνικη αυτογνωσια, απαραιτητη προυπόθεση για  την εθνικη απελευθερω­ ση. Η εκδοση γεωγραφικών εργων και  χαρτών θα βοηθούσε τους Έλληνες να συνειδητοποιησουν τα  όρια και τις περιοχες της σκλαβωμενης στον  721 

«Η πατρις με προσκαλει να επιστρεψω εις αυτην όθεν και υπακούω εις την  φωνην της, δια τούτο Σας διδω την ειδησιν προ εξ μηνών, ότι μετά τας εορτάς  του Πάσχα αναγκαιος πρεπει να αναχωρησω εντεύθεν και να υπάγω να ζησω  εκει μεταξύ των αδελφών μας», Σ. Ευστρατιάδης, Ο εν Βιεννη ναός του Αγιου  Γεωργιου και η κοινότης των Ελληνων Οθωμα­ νών υπηκόων, σ. 149 στο Ε.  Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ. 23.  Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους, σ. 367.723 Δ. Καραμπερόπουλος Δ., «Ο  διαφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου Γαζη (1764­1828), Πα­ ράρτημα: η  εργογραφια του», σ. 211.724 Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ.  78.  722 

197  Τούρκο χώρας τους725. Η προσφορά του στον τομεα της  Γεωγραφιας­ Αστρονομιας συνισταται τόσο σε σημειώσεις και  προσθηκες, με τις οποιες συμπληρώνει τα εργα των οποιων  επιμελειται την εκδοση, όσο και στην εκδοση χαρτών. Ιδιαιτερα  μνημονεύονται, εκτός των άλλων, οι εκτενεις αναφορες του στο  ηλιοκεντρικό σύστημα, το οποιο συναντούσε τότε ισχυ­ ρη  αντισταση726.  Ο κατάλογος των εργων του καταδεικνύει την πνευματικη του 

συ­ νεισφορά κατά την προεπαναστατικη εποχη. Διαπιστώνεται  ότι παρότι ο Ανθιμος Γαζης ειναι κληρικός, μόνο τρια  εκκλησιαστικά βιβλια επιμελη­ θηκε και εξεδωσε , ενώ  συμμετεχει στην εκδοση και προβολη εργων των θετικών  επιστημών και των χαρτών727.  Ως εργα του σημειώνονται728:  Γραμματικη των φιλοσοφικών επιστημών του Μπεντζαμιν 

Μαρτεν, Βιεννη, 1799  Άτλας περιεχων καθολικούς γεωγραφικούς πινακας της 

υδρογειου σφαιρας, Βιεννη, 1800  •

Carte de la Grece η Πιναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος, 1800 

•

Πιναξ Γεωγραφικός της Ευρώπης, 1807 

•

Πιναξ γεωγραφικός της Ασιας, 1807 

•

Πιναξ γεωγραφικός της Αμερικης, 1807 

•

Πιναξ γεωγραφικός της Αφρικης, 1807 

•

Ελληνικη Βιβλιοθηκη, Βενετία, 1807 

•

Λεξικόν Ελληνικόν, Α  τόμος, Βενετια, 1809 

•

Λεξικόν Ελληνικόν, Β  τόμος, 1812 

•

Μαγνησια, 1814 

•

Λεξικόν Ελληνικόν, Γ  τόμος, 1816Επισης, ο Άνθιμος Γαζης  επιμεληθηκε την εκδοση των παρακάτω ερ­ γων: 

•

Αδολεσχια Φιλόθεος του Ευγενιου Βούλγαρη, Βιεννη, 1801 

•

Εις δόξαν Πατρός, Υιού και Αγ. Πνεύματος, του ενός Θεού,  Βιεννη, 1801 

•

Λογικη του Κοντιγιάκ σε μετάφραση Δ.Φιλιππιδη, Βιεννη, 1801 

•

Εγχειριδιον συμβουλευτικόν περι φυλακης των πεντε  αισθησεων του Νικόδημου Αγιορειτου, Βιεννη, 1801 725 Ε.  Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ. 83.726 Γ. Καράς, «Ο  Άνθιμος Γαζης (1758­1828)», σ. 18 στο Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γε­  νους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 114 Υπάρχουν επισης σημειώσεις  του για τη δημιουρ­ για των αστερων και των αστερισμών, για τη Μεγάλη και Μικρη Άρκτο, τους αντιποδες, τους απλανεις ατερες, την εκταση της  γηινης σφαιρας και τους κατοικους της, το χωρι­ σμό σε ηπειρους, την  εκταση, την οικονομικη ζωη και τον πληθυσμό.727 Δ. Καραμπερόπουλος Δ., «Ο διαφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου Γαζη (1764­1828), Πα­ ράρτημα: η  εργογραφια του», σ. 216.728 Ε. Αμυγδαλάκη – Α. Παρασκευοπούλου, Γαζης Άνθιμος. 

198  Χημικη Φιλοσοφια του Φουρκρουά σε μετάφραση Ηλιάδη 

Θεοδόσιου Βιεννη, 1802 

Επιτομη Αστρονομιας του Λαλάνδ σε μετάφραση Δανιηλ 

Φιλιππιδη, Βιεννη, 1802  Σύνοψις των κωνικών τομών Γουιδωνος του Γρανδη σε 

μετάφραση του Γερμανού Σπαρμιώτη, Βιεννη, 1802  •

Ακολουθια των μαρτύρων Μανουηλ, Σαβελ και Ισμαηλ, Βιεννη,  1803 

•

Αναλυτικη πραγματεια των κωνικών τομών του Καϊλλε, σε  μετά­ φραση Κωνσταντινου Κούμα, Βιεννη, 1803 

•

Γεωγραφια του Νικ. Θεοτόκη, Βιεννη, 1804 

•

Ιστορια Καρόλου του ΙΒ  Βασιλεως της Σουηδιας του  Βολταιρου σε μετάφραση του Κ.Τζιγαρά, Βιεννη, 1806 

Γεωγραφια του Μελετιου Μητρου, Βενετια, 1807 

β. Ο λόγιος, ο δάσκαλος, ο επαναστάτης  Το 1802 ο Άνθιμος Γαζης εκδιδει στη Βιεννη τη Χημικη  Φιλοσοφια729. Η Χημικη Φιλοσοφια γράφτηκε πρώτα στα Γαλλικά από τον Χημικό Fourcroy, «όστις μετά κλεους φιλοσοφει εις την  Γαλλιαν»730. Το βιβλιο φά­ νηκε πολύ αξιόλογο και αμεσως μόλις  δημοσιεύθηκε, «όλα τα πεπαιδευ­ μενα γενη της Ευρώπης  εσπευσαν να το μετενεγκωσιν εκαστον εις την ιδιαν  διάλεκτον»731. Στον πρόλογο του βιβλιου διαπιστώνεται η  ευρύτερη γνώση του Γαζη και στο επιστημονικό πεδιο της  Χημειας, που εκεινα τα χρόνια εκανε τα πρώτα βηματά της.  Παραθετει σε υποσημειωση τους τιτλους σχετικών γαλλικών η  γερμανικών προσφάτων βιβλιων η περιοδικών Χη­ μειας,  στοιχειο της επιστημονικης του ενημερώσεως732.  Ο Γαζης ειχε επαρκεις γνώσεις ακόμη και της σύγχρονης του ανα­ τομιας και φυσιολογιας του ανθρώπινου σώματος. Αυτό  διαπιστώνεται από τις υποσημειώσεις και τα παραρτηματα του  στο βιβλιο «Γραμματικη των φιλοσοφικών επιστημών» που  μετεφρασε και εξεδωσε στα 1799 και από εκτενη υποσημειωση  για την ανατομια και λειτουργια της καρδιάς και την κυκλοφορια  του αιματος που καταχωρει στο εργο του Νικόδημου  Ο πληρης τιτλος του ειναι: «Χημικη Φιλοσοφια η στοιχειώδεις αληθειαι της  νεωτερας Χημικης, νεωτερα τινι μεθόδω τεταγμενοι, υπό Α.Φ. Φουρκροά,  ιατρού και Διδασκάλου της Χημικης εν Παρισιοις, εκ Γραικισθεισα μετά  προσθηκης και τινων Σημειωμάτων υπό Θεο­ δοσιου Μ. Ηλιάδου.  Επιδιορθωθεισα και τύποις εκδοθεισα υπό Ανθιμου Γαζη Αρχιμδρ. του από  Μηλιών του Πηλιου Ορους, και μελους της εν Ιενη Εταιρειας των Ορυκτολόγων,  χάριν των Φιλολόγων. Εν Βιεννη της Αυστριας αωβ'. Τυποις Φ., Σχράμβλ,  729 

Πρόλογος, σ. XII.  Γαζης Άνθιμος, Χημικη Φιλοσοφια, Πρόλογος, σ. XII στο Ε. Σταυρουλάκη, Ο  Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ. 82.731 Γαζης Άνθιμος, Χημικη Φιλοσοφια,  Πρόλογος, σ. XII στο Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ. 82.  730 

Δ. Καραμπερόπουλος Δ., «Ο διαφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου Γαζη (1764­ 1828), Πα­ ράρτημα: η εργογραφια του», σ. 216. Ειναι χαρακτηριστικό ότι με το  βιβλιο αυτό καθιε­ ρώνεται η ελληνικη χημικη ονοματολογια.  732 

199  Αγιορειτου, «Εγχειριδιον Συμβουλευτικόν» που εξεδωσε το 1801.  Επισης στο εργο του «Βιβλιοθηκη Ελληνικη» καταχωρούνται και  οι γιατροι συγ­ γραφεις. Σε υποσημειωση του Α' τόμου  αναφερεται στον τάφο του Ιππο­ κράτη733.  Τα βιβλια και οι μεταφράσεις του Γαζη ηταν συγχρονισμενα με  προσθηκες δικών του σημειώσεων. Χαρακτηριστικά αναφερει  στα «Στοι­ χεια Γεωγραφιας» του Θεοτόκη που εκδιδει το 1804:  «Αφ’ου ο συγγραφεας μας συνεγραψεν την παρούσαν  Γεωγραφιαν εγιναν μεγάλαι εφευρεσεις εις την σφαιραν μας»734.  Επισης στο διτομο εργο του B. Martin «Γραμματικη των  φιλοσοφικών επιστημών» η Σύντομος Αναλυσις της Πειραματικης νεωτερας φιλοσοφιας ο Γαζης διαπιστώνει ελλειψεις για τις  οποιες «μόνος αιτιος ειναι ο νυν αιών, τοσαύτα κάλλιστα  ανακαλύψας»735. Για τον λόγο αυτό προσθετει με τη μορφη  σημειώσεων τις «κατακτησεις του νυν αιώνος» που εχουν εκταση πενηντα περιπου σελιδες και περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων  παρατηρη­ σεις για την καύση, τη σηψη, τη ζύμωση, τη διαιρεση  των σωμάτων σε α­ πλά και σύνθετα, οργανικά και ανόργανα, σε  όσα «μεχρι τούδε το χυμικόν εργαστηριον ημπόρεσε να  αναλύση»736. 

Ειδικά, στο πεμπτο Κεφάλαιο του δευτερου τόμου του  συγκεκριμε­ νου εργου, το οποιο ειναι αφιερωμενο στην  ανατομια και φυσιολογια του ανθρωπινου σώματος ο Γαζης  προσθετει πολλες υποσημειώσεις με τις σύγχρονες ιατρικες  γνώσεις της εποχης του, δεδομενου ότι το πρωτότυπο βιβλιο ειχε εκδοθει πριν από σαράντα χρόνια, ενώ τα επιστημονικά βιβλια  που χρησιμοποιει, όπως φαινεται από τις παραπομπες που  παραθετει, ει­ ναι της χρονικης περιόδου που το βιβλιο  εκδιδεται737.  Ακόμη, στο ιδιο εργο στον πρώτο τόμο σημειώνει τις νεότερες  πα­ ρατηρησεις σχετικά με τον Ήλιο και τους άλλους πλανητες,  τους δορυφό­  733 

«Ο τάφος του Ιπποκράτους κειται εξω της Λαρισσης μεταξύ εις τα των  Τούρκων μνημα­ τα, επάνω εις τον δρόμον, μετά τινος επιγραφης τον οποιον  ειδον κι εγώ, αναγνώσας την επιγραφην μη δυνηθεις δε να την αντιγράψω δια  τον φόβον των περικυκλωσάντων με τουρ­ κοπαιδων, ανεχώρησα λυπημενος,  και με στεναγμούς» Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ. 313.  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 104. 735  Τιτλος του γαλλικού πρωτοτύπου, το οποιο μεταφράστηκε από τα αγγλικα:  ́ Grammaire des sciences philosophiques ou analyse abrégée de la philosophie  moderne, Παρισι 1749 στο Γ. Κα­ ράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο  (15ος­19ος αιώνας), σ. 226.736 Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο  (15ος­19ος αιώνας), σ. 226.737 Αναφερονται, μεταξύ άλλων, τα βιβλια «Ανατομια  του ανθρωπινου σώματος», 1798, του ανατόμου Samuel Sommerring,  «Βοτανικη» του Carl Wildenow (1765­1812), «Φυσικη Ιστο­ ρια» του Johann  Blumenbach (1752­1840), που εκδόθηκαν το 1798 και 1799 αντιστοιχα Δ.  Καραμπερόπουλος Δ., «Ο διαφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου Γαζη (1764­1828),  Παράρτη­ μα: η εργογραφια του», σ. 219­220.  734 

200  ρους του Δια και του Κρόνου, τη φύση του δακτυλιου του  Κρόνου, τους κο­ μητες, την ανακάλυψη του πλανητη Ουρανού 

από τον Herschel κ.ά.738.  Ονειρο του Γαζη ηταν να ιδρύσει στην ιδιαιτερη πατριδα του  ανω­ τερα Ακαδημια Επιστημών739, «ενα εκπαιδευτηριο με  ανώτερη πνοη, με πλατιά ακτινοβολια σε όλη την ηπειρωτικη  Ελλάδα». Γι’ αυτό όταν πλη­ ροφορειται τα σχεδια του Γρηγοριου Κωνσταντά σχετικά με την ιδρυση Σχολειου στις Μηλιες απαντά  στην πρόσκληση με ενθουσιασμό: «Δεν ει­ ναι, τη αληθεια,  εντροπη μας, να μην θελησωμεν να κατορθώσωμεν τούτο εις την πατριδα μας, ενώ ο Δούκας δύο εκατόρθωσεν εως τώρα, εν εις  Με­ τσοβον και άλλο εις Ζαγόρι; Διατι λοιπόν να μην  κατορθώσωμεν και ημεις εις την πατριδα μας εν Σχολειον, το  οποιον και τιμην φερει και κερδος εις την πατριδα και εις ημάς  ευχαριστησιν;»740.  Το 1814 οι δύο συνιδρυτες της σχολης υπογράφουν ενα  συνυποσχε­ τικό, που σώζεται ακόμη στη βιβλιοθηκη των  Μηλεών741. Με συνδρομες της ελληνικης κοινότητας της Βιεννης  και εισφορες των κατοικων καλύ­ πτονται τα αναγκαια για την  ανεγερση της Σχολης εξοδα, αλλά εξασφα­ λιζονται και οι  απαραιτητοι πόροι για τη λειτουργια της. Ο εμπλουτισμός της  Σχολης με βιβλια και εποπτικά όργανα της διδασκαλιας, κυριως,  των μαθημάτων της Γεωγραφιας, της Φυσικης και της Χημειας,  γινεται με φροντιδα του Ανθιμου Γαζη από τη Βιεννη742. Χάρτες,  υδρόγειες σφαιρες, όργανα γεωμετρικά, μια εικόνα του Ομηρου  και ενα μεγάλο ηλιακό ρολόι. Το σύνολο των βιβλιων της  βιβλιοθηκης των Μηλεών ανερχεται σε 20000743.  Στις αρχες του 1818 η Σχολη των Μηλεών ηταν ενα  υποδειγματικά συγκροτημενο εκπαιδευτικό ιδρυμα σε κτιριο  ευρύχωρο, καλοφτιαγμενο, με φροντισμενη διαρρύθμιση και  διακόσμηση, με τζάμια στα παράθυρα, πράγμα σπάνιο για την  εποχη, με φωτεινες αιθουσες διδασκαλιας, με τους 

απαραιτητους βοηθητικούς χώρους. Ο Άνθιμος Γαζης περιγράφο­ ντας το κτιριο αναφερει: «... δύο μεγάλαι Σάλαι προς παράδοσιν  μαθημά­ των επιτηδειοι, η Βιβλιοθηκη μετά θόλου, προδωμάτιον εις την Βιβλιοθηκην διά ανάγνωσιν, και ταμειον δια τα προς τας  επιστημας αναγκαια όργανα και  Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­1821), σ. 114.739 Τ. Γριτσόπουλος, «Γαζης Άνθιμος», σ. 140.740 Γαζης Άνθιμος, Επιστολη Ανθιμου Γαζη προς Γρηγ. Κωνσταντά. Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άν­ θιμος Γαζης (1758­1828), σ. 95.741  Στο υποσχετικό αναφερεται: «... ο μεν Γρηγόριος Κωνοταντάς κατεβαλεν εις  μετρητά χρυσούς καισαρικούς πεντακόσιους. Ο δε Άνθιμος ο Γαζης ομοιως  χρυσούς πεντακόσι­ ους, και άπασαν την Βιβλιοθηκην αυτού. Έτι δε αφιερωσεν  εις αυτό και όλην την εκδοσιν του Ελληνικού Λεξικού αυτού» Ε. Σταυρουλάκη, Ο  Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ. 95.742 Εικόνα του εντύπου πλούτου της  Βιβλιοθηκη της Σχολης, αλλά και της πληθώρας των εποπτικών μεσων της  διδασκαλιας εχουμε από την αλληλογραφια του Γαζη με τον Κών­ σταντά, που  σώζεται στη Μηλιώτικη Βιβλιοθηκη, αλλά και από το εξοδολόγιο της Σχο­ λης. Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ. 96.743 Γ. Καράς, Οι θετικες  επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος αιώνας), σ. 124, σημ. 113.  738 

201  τινα οικηματα δια τους ξενους μαθητάς»744, ενώ για τα μαθηματα που θα διδάσκονταν γράφει: «... πρώτη βάσις να ειναι η του  Ιερού Ευαγγελιου Ηθι­ κη, χωρις της οποιας ο άνθρωπος δεν  ειναι τω όντι άνθρωπος εις τον κό­ σμον, και η εξωτερικη ηθικη  φιλοσοφια κατά τον Σωκράτην. Επομενως δε φιλολογικώς να  παραδιδωνται εν αυτώ η τε Ελληνικη αρχαια γλώσσα, και η καθ'  ημάς κοινη. Η Γερμανικη και η Ιταλικη, δια τους μελλοντας  εμπόρους γενεσθαι. Και ακολούθως αι επιστημαι κατά την τάξιν  των Ευρωπαϊκών Λυκειων»745. Οι μαθητες διδάσκονταν Θεολογια, Φιλοσοφια, Μαθηματικά, Φυσικη, Χημεια, Γεωγραφια, Ιστορια,  Αρχαια Ελληνικά, Ομηρο και Τραγι­ κούς, όχι με την παλαιά  «ψυχαγωγικη » μεθοδο746, αλλά μεταφράζοντυας σε συνεχη  νεοελληνικό λόγο. Οι συνιδρυτες της Σχολης κατενειμαν τη δι­ 

δασκαλια των μαθημάτων και ο Γρηγόριος Κωνσταντάς διδασκε  τα φιλο­ λογικά, τα φιλοσοφικά και τα θεολογικά μαθηματα ενώ  τα Μαθηματικά, την Άλγεβρα, τη Γεωμετρια, τη Φυσικη και τη  Χημεια ο Άνθιμος Γαζης, χρησιμοποιώντας στη διδασκαλια του  και τα εποπτικά όργανα747.  Για τη διδασκαλια της Φυσικης ο Γαζης σημειώνει: «Η Φυσικη  ειναι τερπνότατη άμα και ωφελημωτάτη επιστημη, διότι διά  ταύτης γνωριζομεν ημεις πρώτον ορθώς τον κόσμον και τα εν  κόσμω πράγματα, και φθάνομεν εις την γνώσιν του Θεού τούτων  όλων Ποιητού. Αύτη μας παριστησι τρανώς προ οφθαλμών την  άπειρον αυτού αγαθότητα, δύναμιν, και σοφιαν, και ε­ μπνεει εις την καρδιαν ημών σεβας, αγάπην και ευχαριστιαν, προς αυτόν ώς απειροτελειον Ον»...«Αύτη μας ελευθερώνει και από της  επιβλαβούς και θλιβεράς δεισιδαιμονιας, υπό της οποιας τον  ζυγόν τόσοι άνθρωποι, άπειροι και ανιδεοι της Φυσικης, συνεχώς ταράττονται και δεινώς βασανιζονται»748. Και μάλιστα τονιζει ότι:  «Τοιαύτην λοιπόν Φυσικην ηθελησα να προσφερω εις το γενος,  εύληπτον δηλαδη ως συγγεγραμμενην εις την ομιλουμενην  Ελληνικην γλωσσαν ελευθεραν από μαθηματικός δειξεις, και από  πολλά και δυσκατόρθωτα πειράματα»749.  Εκτός από την πνευματικη ο Γαζης ανεπτυξε και επαναστατικη  δραστηριότητα. Ήταν από τα πρώτα μελη που μυηθηκαν στη  Φιλικη Ε­  Γαζης Άνθιμος, «Προς τους Ομογενεις», σ. 25: «Μια των αιθουσών του  σχολειου μετε­ ποιησαν εις Βιβλιοθηκην, άνωθεν δε της θύρας εθηκαν την  επιγραφην ΨΥΧΗΣ ΑΚΟΣ, ητις και νυν σώζεται» στο Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος  Γαζης (1758­1828), σ. 96, βλ. και Ρ. Καμηλάρης, Γρηγοριου Κωνσταντά,  Βιογραφιαι, λόγοι, επιστολαι.  744 

Γαζης Άνθιμος, «Προς τους Ομογενεις», σ. 71 στο Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος  Γαζης (1758­1828), σ. 97.746 Για την ψυχαγωγικη μεθοδο βλ. Α. Σκαρβελη­ Νικολοπούλου, Τα μαθηματάρια των Ελληνικών Σχολειων της Τουρκοκρατιας,  745 

σσ. 285 κ.ε.  Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ. 97.748 Επιτομη Φυσικης εις  τρια μερη διηρημενη, προς χρησιν των φιλομαθών νεων, συλλε­ χθεισα υπό  Δημητριου Νικολάου του Δαρβάρεως, και εκδοθεισα φιλοτιμώ δαπάνη των  κυριων αυταδελφων Δαρβάρεων εν Βιεννη της Αουστριας παρά τω Ι.Β. Σβηκιω  1812. Γβ' 74­81 σ. 78 στο Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ. 112. 749  Λόγιος Ερμης, Β' (1812) 118 στο Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­ 1828), σ. 210.  747 

202  ταιρια γινεται ενας από τους εμψυχωτες της και αναδεικνύεται,  με την εκρηξη της επαναστάσεως ακατάβλητος καθοδηγητης  της750.  Η δράση του ηταν γνωστη, όπως φαινεται από μια αναφορά  μυστι­ κού πράκτορα της Βιεννης στην προϊσταμενη του αρχη,  στην οποια γινε­ ται αναφορά στον «Λόγιο Ερμη».  ́ Ο «Λόγιος  Ερμης» ηταν το πρώτο σοβα­ ρό ελληνικό περιοδικό που  εκδιδόταν στα χρόνια της σκλαβιάς και εκδό­ θηκε το 1811 από  τον Γαζη στο πλαισιο της εκδοτικης και μεταφραστικης του  δραστηριότητας. Η λογοκρισια του ιδρυτη της Ιεράς Συμμαχιας  του Μεττερνιχ, ο οποιος αντιμαχόταν κάθε ιδεα για  απελευθερωση των υπό­ δουλων στην Οθωμανικη Αυτοκρατορια λαών, παρακολουθούσε κάθε παράξενο γραφτό, ικανό να  διαταράξει τις άριστες σχεσεις του με την Πύλη και τον Σουλτάνο. Έτσι, ο Γαζης και το περιοδικό του παρακολου­ θούνταν άγρυπνα  απ' την αυστριακη αστυνομια. Σημειώνεται στην ανα­ φορά:  «O Άνθιμος Γαζης εκδιδει με την άδεια της λογοκρισιας  περιοδικόν εις νεοελληνικην γλώσσαν υπό τον τιτλο «Λόγιος  Ερμης». Το περιοδικόν τούτο καιτοι εξωτερικώς επιδιώκει να  «διαφωτιση φιλολογικώς το Ελληνι­ κόν Έθνος», αποτελει εν  τούτοις συγχρόνως το σημειον συγκεντρώσεως των εν διασπορά 

Ελληνων, οι οποιοι υπερ ποτε άλλοτε ονειροπολούν την ανα­  γεννησιν της Ελλάδος. Ο Γαζης ευρισκεται ωσαύτως εις  στενωτάτας σχε­ σεις με τον Μητροπολιτην της Βλαχιας Ιγνάτιον,  ο οποιος παιζει εκει εναν σπουδαιον ρόλο, πληρώνει ενα μερος  των εξόδων της εκδόσεως και διανεμει δωρεάν αντιτυπα του  «Λογιου Ερμού». Επι την αναγεννησιν αυτην της Ελ­ λάδος  τρεφουν ελπιδας συγχρόνως το Παρισι και η Πετρούπολις, ενώ η  προαγωγη των ελπιδων αυτών φαινεται ότι αποτελει την  μονομανιαν του Γαζη»751.  Στον Άνθιμο Γαζη συναντώνται τρια χαρακτηριστικά: του κληρι­  κού, του λογιου, του επαναστάτη, τα οποια συνιστούν το  αδιάσπαστο σύ­ νολο της προσωπικότητας του752. Η φυσιογνωμια του, όχι τυχαια, όπως χαρακτηριστηκε753 θεωρειται από τις  ηγετικες μορφες των τελευταιων χρόνων της Τουρκοκρατιας.  Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους, σσ. 364­365.751 Π. Ενεπεκιδης, Κοραης,  Κούμας, Κάλβος, Άνθιμος Γαζης, Ούγος Φώσκολος, Αντώνιος Δάνδολος,  Βαρθολομαιος Κόπιταρ: ελληνικός τύπος και τυπογραφεια της Βιεννης 1790­  1821, σ. 227 στο Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ. 66.752 Ε.  Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828), σ. 313.753 Τ. Γριτσόπουλος, «Γαζης  Άνθιμος», σ. 141.  750 

203 

 

Εικόνα 58. Εξώφυλλο του βιβλιου «Χημικη Φιλοσοφια» του  Fourcroy, μετα­ φρασμενο και σχολιασμενο από τον Άνθιμο Γαζη.

Πηγη: Δ. Καραμπερόπουλος Δ., «Ο διαφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου Γαζη (1764­ 1828), Παράρτη­ μα: η εργογραφια του» 

Εικόνα 59. Εξώφυλλο του βιβλιου «Γεωγραφια παλαιά και νεα»  του Μελετι­  ου, μεταφρασμενο και σχολιασμενο από τον Άνθιμο Γαζη.Πηγη:  http://anthemousa.myftp.org/hellinomnimon/0712031306420000/main.htm 

204 

Εικόνα 60. Σημειώσεις ανατομιας του Γαζη στο «Γραμματικη των  φιλοσοφι­ κών επιστημών» Βιεννη, 1799.Πηγη: Δ. Καραμπερόπουλος  Δ., «Ο διαφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου Γαζη (1764­1828), Παράρτημα: η  εργογραφια του» 

Εικόνα 61. Σημειώσεις ανατομιας του Γαζη στο «Γραμματικη των  φιλοσοφι­ κών επιστημών» Βιεννη, 1799.Πηγη: Δ. Καραμπερόπουλος  Δ., «Ο διαφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου Γαζη (1764­1828), Παράρτημα: η  εργογραφια του» 

205 

Εικόνα 62. Η χαλκογραφια του Άνθιμου Γαζη στο βιβλιο  «Γραμματικη των  Φιλοσοφικών Επιστημών» (Βιεννη 1799).Πηγη: Δ. Καραμπερόπουλος  Δ., «Ο διαφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου Γαζη (1764­1828), Παράρτημα: η  εργογραφια του» 

Εικόνα 63. Προτομη του Γαζη, μπροστά από τη βιβλιοθηκη στις  Μηλιες. Πηγη: http://www.mesogeia.net/trip/pelion/milies_en.html 

206 

 

 

Εικόνα 64. Εξώφυλλο του βιβλιου «Γραμματυικη των  Φιλοσοφικών Επιστη­ μών» του Μαρτινου, μεταφρασμενο και  σχολιασμενο από τον Άνθιμο Γαζη. Πηγη: Δ. Καραμπερόπουλος Δ., «Ο  διαφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου Γαζη (1764­1828), Παράρτημα: η εργογραφια  του» 

 

Εικόνα 65. Αποτύπωμα της σφραγιδας της Σχολης των Μηλεών  και οι υ­  πογραφες των ιδρυτών της: Γαζης, Κωνσταντάς, Φιλιππιδης. Πηγη:  http://vivl­mileon.mag.sch.gr/hist02_GR.html 

207 

Εικόνα 66. Εξώφυλλο του βιβλιου «Επιτομη Αστρονομιας» του  Λαλάντ που  εκδόθηκε από τον Άνθιμο Γαζη.Πηγη: http://vivl­ mileon.mag.sch.gr/hist03_GR.html 

208 

Συμπεράσματα  Έχει γραφει και υποστηριζεται ότι, κατά τη μακρόχρονη περιοδο  της δουλειας στους Τούρκους, η Εκκλησια και οι κληρικοι ηταν  κατά κα­ νόνα εχθρικοι προς τις νεες ιδεες που εφθαναν από τη  Δύση και εμπόδι­ ζαν τη διάχυση των νεων επιστημονικών  ανακαλύψεων και τη διδασκα­ λια των θετικών επιστημών.  Η αντιδραση αυτη σε ενα βαθμό ειναι απόλυτα δικαιολογημενη,  δεδομενου ότι, όπως εχουν διαπιστώσει κατά καιρούς ερευνητες, σε κάθε εποχη, κάθε τι που θεωρειται ριζοσπαστικό, καινοφανες  η απλά νεο σε σχεση με τα παραδεδομενα, ειτε πρόκειται για  ιδεα, ειτε για επιστημονικη σύλληψη, ειτε για θεωρια, δεν  γινεται αποδεκτό εύκολα, όχι μόνον από το ευρύτερο κοινό αλλά  και από την ιδια την επιστημονικη κοινότητα. Η α­ ποδοχη και η  αφομοιωση του νεου απαιτει ενα χρονικό διάστημα, μικρό­ τερο  η μεγαλύτερο, ανάλογα με την ιδιαιτερότητα των ιδεών και των  συν­ θηκών στις οποιες διατυπώνονται. Έτσι, οι αντιδράσεις που  αντιμετώπι­ σαν διδάσκαλοι όπως ο Βενιαμιν ο Λεσβιος, ο  Ευγενιος Βούλγαρης, ο Νι­ κηφόρος Θεοτόκης κ.ά. στην  εισαγωγη των νεων ιδεών, οι οποιες θεμελι­ ωσαν τις Φυσικες  Επιστημες, από παλαιούς διδασκάλους και κληρικούς όπως ο  Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος, ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορειτης, ο Ιε­ ρεμιας ο Γ , ηταν αναμενόμενες. Επιπλεον ευνόησαν τη  δημιουργια ενός κλιματος γόνιμων αντιπαραθεσεων, δεδομενου 

ότι προώθησαν την πρόο­ δο της επιστημης.  Πολλοι από όσους ασχοληθηκαν με τους κληρικούς­λογιους της  προεπαναστατικης εποχης κάνοντας κριτικη, ξεχνούν τις  ιδιαιτερες συν­ θηκες κάτω από τις οποιες οι συγκεκριμενοι  λόγιοι εδρασαν. Έζησαν και διδαξαν σε περιοδο δουλειας και  απευθύνονταν στον υπόδουλο ελληνικό λαό. Δεν ειχαν την  πολυτελεια να διαθεσουν χρόνο για εκπόνηση ερευνη­ τικών  εργασιών η διατριβών γιατι στόχος τους ηταν η διδασκαλια των  ελ­ ληνοπαιδων. Ανελαβαν, για τις ανάγκες της διδασκαλιας τους, τo δύσκο­ λο και επιπονο εργο της μεταφράσεως εργων  συγχρόνων τους επιστημό­ νων, όχι διότι δεν ηταν σε θεση να  ετοιμάσουν δικά τους συγγράμματα αλλά διότι στη δεδομενη  συγκυρια, η μετάφραση ηταν ευκολότερη γι’ αυ­ τούς από την  πρωτότυπη συγγραφη. Η βασικη τους επιδιωξη δεν ήταν η  επιστημονικη τους ανελιξη αλλά η συμβολη τους στην επιβιωση  του ελ­ ληνισμού. Ούτε θεωρούσαν την ανάπτυξη της Παιδειας  ως αυτοτελη σκοπό. Εκεινο που τους ενδιεφερε ηταν η  καλλιεργεια της Εθνικης αυτο­ συνειδησιας και της ελπιδας στην  ανάσταση του Γενους. Μπροστά στον συγκεκριμενο στόχο, κάθε  άλλος, για ενα Ορθόδοξο Έλληνα κληρικό η πνευματικό ηγετη,  ηταν δευτερεύων.  Πολλοι ασκούν κριτικη στο Πατριαρχειο και σε άλλους εκπροσώ­  πους της Εκκλησιας διότι κατά καιρούς διατύπωσαν αρνητικες  κρισεις. Ι­ διαιτερα επισημαινεται η Πατριαρχικη Εγκύκλιος του  Μαρτιου 1819 για τα  209  θεματα Παιδειας, στην οποια καταδικάζεται η καταφρόνηση «για τα γραμματικά μαθηματα και τη διδασκαλια της υψηλοτάτης  θεολογιας, προ­ ερχομενη εκ της ολοτελούς αφοσιώσεως  μαθητών ομού και διδασκάλων εις μόνα τα Μαθηματικά και τας 

επιστημας». Το αντικειμενικό γεγονός και ολόκληρο το κειμενο  του μαρτυρικού Πατριάρχου Γρηγοριου του Ε  περι­ λαμβάνεται  στον τόμο που συνεγραψε γι' αυτόν ο αειμνηστος Αρχιεπι­  σκοπος Χριστόδουλος754.  Οσοι όμως ασκούν την κριτικη αυτη λησμονούν ότι ο Πατριάρχης αγωνιζεται να τονώσει με την Παιδεια τη θρησκευτικη και εθνικη  συνει­ δηση των Ελληνων, και επομενως να στηριξει τη  διδασκαλια της γλώσσας και της Ορθοδόξου Πιστεως,  αποβλεποντας στον επικειμενο απελευθε­ ρωτικό Αγώνα. Δεν  ειναι δυνατη η σύγκριση με τα διαδραματιζόμενα στην Παιδεια  των άλλων ευρωπαϊκών χωρών, αγνοώντας τη σημασια των  κλασικών γραμμάτων και της θεολογικης καταρτισεως για τους  υπόδου­ λους μαθητες.  Η προσφορά του κληρου αναγνωριζεται και από ετεροδόξους. Σε  ενα διαθρησκειακό συνεδριο στην Κύπρο, που ειχε διοργανώσει  η Μονη Κύκκου, Τούρκος καθηγητης, που συμμετειχε ανεφερε  ότι ζηλεύει τους 'Έλληνες, γιατι ο κληρος τους ηταν πρωτοπόρος  στην Επανάσταση του 1821 και στη συνεχεια συνεβαλε στην  ανάπτυξη, στην πρόοδο και στην ευημερια τους, ενώ οι δικοι  τους ιερωμενοι αποτελεσαν βαριδια και πηγαν πισω τη χώρα του .  Και παρ’ όλο που υπηρξαν « υπερσυντηρητικά μυαλά» και στην  Εκκλησια η τάσεις εκκοσμικεύσεως, και παρ’ όλο που δεν  διακρινονται όλοι οι κληρικοι της από ορθόδοξη πνευματικότητα, ευρύτητα πνεύματος ούτε συλλαμβάνουν τα μηνύματα των  καιρών, η Ορθοδοξια, στο πνεύμα και στα βιώματα της, ηταν  πάντοτε πολύ πιο μπροστά από τη Δυτικη Εκ­ κλησια, πολύ πιο  φιλελεύθερη, πολύ πιο ανθρώπινη σε όλους τους τομεις της  ζωης, και στην αντιμετώπιση της Επιστημης. Ειναι  αναμφισβητητο γεγονός ότι τις θετικες επιστημες τις μετάγγισαν 

στον υπόδουλο Ελληνι­ σμό οι κληρικοι και οι λόγιοι της  Εκκλησιας.  Για να κατανοησει κάποιος, όχι μόνον τη στάση των κληρικών­  λογιων της περιόδου αυτης απεναντι στα από τη Δύση ερχόμενα  επιστη­ μονικά ρεύματα, αλλά και τη γενικότερη στάση της  Ορθοδοξιας απεναντι στην επιστημη, ειναι απαραιτητο να  συνειδητοποιησει τη διαφοροποιηση στη στάση απεναντι στην  επιστημονικη γνώση της δυτικης θεολογικης σκεψεως σε σχεση  με εκεινη της Ανατολικης Ορθοδόξου.  Στην ορθόδοξη παράδοση διακρινονται δύο γνώσεις: η γνώση  του ακτιστου –Θεός­ και η γνώση του κτιστού ­ο κόσμος ως κτιση και δημιουρ­ για­. Η γνώση του Θεού –θεογνωσια­ ειναι  υπερφυσικη και επιτυγχάνεται  Χριστόδουλος, Αρχιεπισκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος, Γρηγόριος Ε', ο  εθνάρχης της οδύνης.  754 

210  με την συνεργεια του ανθρώπου με τον Θεό. Η γνώση του  κόσμου ειναι φυσικη και αποκτάται με την επιστημονικη ερευνα.  Θεολογια λοιπόν ει­ ναι η γνωσιολογια και γνώση του ακτιστου.  Επιστημη η γνωσιολογια και γνώση του κτιστού. Οι δύο  γνωσιολογιες, κτιστού και ακτιστου, εργάζο­ νται με διαφορετικά όργανα και διαφορετικη μεθοδολογια, γι' αυτό τα με­ ταξύ τους  όρια ειναι ευδιάκριτα. Οι φυσικες επιστημες επιδιώκουν την θεα  του μακρόκοσμου και του μικρόκοσμου. Η επιστημη της πιστεως  στο­ χεύει στην θεα του Θεού, δηλαδη στην θεωση.  Γινεται λοιπόν κατανοητό, γιατι στην Ορθοδοξια δεν μπορει ποτε  να υπάρξει περιπτωση ανάλογη με εκεινη του Γαλιλαιου. Η  αρνητικη στάση των ορθοδόξων λογιων κατά του ηλιοκεντρικού 

συστηματος, τον 18ο αιώνα, ηταν ειτε αποτελεσμα δυτικών  επιδράσεων από το σχολαστι­ κισμό ειτε αναμονη των εξελιξεων  της επιστημης, όπως στην περιπτωση του Ευγενιου Βούλγαρη.  Αντιθετα όταν τα κριτηρια του ενός χώρου χρη­ σιμοποιούνται  για την προσεγγιση θεμάτων του άλλου χώρου η σύγκρου­ ση  ειναι όχι μόνο δυνατη, αλλά και φυσιολογικη. Διότι τότε η μεν  επιστη­ μη θεολογει και αυτοκαταργειται, η δε πιστη  μεταβάλλεται σε φυσικη ε­ πιστημη και αλλοτριώνεται. Αυτό  συνεβη εντονα στην Δυτικη Ευρώπη, όταν το αριστοτελικό  κοσμοειδωλο και η μεθοδολογια του εγκαταλειφθη­ καν από την  επιστημονικη κοινότητα λόγω των νεοτερων επιστημονικών  δεδομενων, ενώ η Δυτικη Εκκλησια επεμενε σε αυτά.  Προεκτάσεις του δυ­ τικού προβληματισμού και συνεπώς και  συγκρούσεις υπηρξαν και στη δυ­ τικά σκεπτόμενη Ανατολη.  Η Ορθόδοξη Εκκλησια, ενώ κράτησε αυστηρη στάση στο θεμα  των αληθειών της πιστεως για να τις διατηρησε αλώβητες σε  περιοδο δυσχερη, στάθηκε με σύνεση απεναντι στους  πρωτοπόρους για την εποχη γνησιους εργάτες του επιστημονικού χώρου υποστηριζοντας το εργο τους. Η Ορθό­ δοξος Εκκλησια  της Ανατολης, κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατιας, δεν  κατεδικασε κανενα λόγιο για τις επιστημονικες του τοποθετησεις  παρά μόνον όσους ενστερνιζονταν φιλοσοφικες θεσεις, οι οποιες «νοσούν περι τα καιρια» ενώ συγχρόνως αντιστάθηκε στις  περιπτώσεις εκεινες, στις οποιες διακυβεύονταν οι αληθειες της  πιστεως και το ορθόδοξο φρόνημα. Η στάση της χαρακτηριζεται  από σύνεση, η οποια της επετρεψε να αντι­ μετωπισει  αποτελεσματικά εντονους ιδεολογικούς ανταγωνισμούς και  επηρεασμούς, ακόμη και εκκλησιαστικών παραγόντων, από  ρεύματα προερχόμενα από τη δυτικη φιλοσοφια.  Εξάλλου οι περισσότεροι από τους διδασκάλους της Εκκλησιας,  οι οποιοι μετά από σπουδες στη Δύση ηταν κάτοχοι της τότε 

ευρωπαϊκης παιδειας, διακηρυτταν την πιστη τους στην  Ορθόδοξη παράδοση. Ειχαν βαθειά συνειδηση ότι τα  επιτεύγματα των επιστημόνων δεν ειναι δυνατόν να θεσουν υπό  αμφισβητηση ούτε την ουσια της Πιστεως αλλά ούτε το  μυστηριακό ­ λυτρωτικό περιεχόμενο της Ορθοδοξιας.  211  Στους διδασκάλους του γενους της περιόδου αυτης, καθώς μελε­  τούμε με προσοχη το επιστημονικό και συγγραφικό τους εργο, με το οποιο καλλιεργησαν τις Θετικες Επιστημες στον ελληνικό χώρο και όχι μόνον, παρουσιάζεται μπροστά μας ενα σπάνιο και  εκπληκτικό φαινόμενο. Οι πνευματικοι αυτοι καθοδηγητες του  Ελληνισμού, παραμεριζοντας εν πολλοις τις προσωπικες τους  φιλοδοξιες, αφ’ ενός μεν θυσιάζουν τις ποι­ κιλες ανεσεις των  μεγάλων πόλεων της Δύσεως, όπου θα μπορούσαν να  διαπρεψουν, και αφ’ ετερου αγωνιζονται με θάρρος  διακηρύσσοντας χω­ ρις δισταγμούς τις νεες ιδεες και τα νεα  φιλοσοφικά συστηματα. Συγχρό­ νως διατηρούν ακεραια την  ευεργετικη παράδοση της μακραιωνης ιστορι­ ας του Έθνους, το  οποιο από την αρχαιότητα και δια μεσου της βυζαντι­ νης εποχης  αντιμετώπισε καρτερικά τη σκληρη εποχη της δουλειας, για να  παραδώσει άσβεστη τη φλόγα της μαθησεως στην ελεύθερη  Ελλάδα. Οι μεγάλοι αυτοι διδάσκαλοι του Γενους που συνεβαλαν και στην ανά­ πτυξη των θετικών επιστημών, με το εμπρακτο  παράδειγμά τους παρου­ σιασαν με σαφηνεια την εικόνα του  αληθινού ερευνητη της φύσεως και του βαθύ μελετητη της  ανθρωπινης ψυχης, ο οποιος και διαβλεπει το βα­ θύτερο νόημα  των εξελισσομενων μεσα στο χρόνο γεγονότων.  Ειναι αυτοι που σε δύσκολους καιρούς πρόσφεραν στον λαό μας, την επιστημονικη γνώση συνδυασμενη με την προσπάθεια να  διατηρηθει η συνειδηση της ιδιαιτερότητάς του, τόσο απεναντι 

στον Τούρκο κατακτη­ τη όσο και απεναντι στην πνευματικά και  κοινωνικά αλλοτριωμενη Δύση.  212 

Βιβλιογραφια  Ελληνόγλωσση  Σ. Αβούρης, «Κατηφορος Αντώνιος» = Αβούρης Σ., «Κατηφορος  Αντώνι­ ος», ΘΗΕ 7 (1965) 453.  Δ. Αγγελης, Ζητηματα και προυποθεσεις της επιστημονικης  επανάστασης = Αγγελης Δ., Ζητηματα και προυποθεσεις της  επιστημονικης επανάστα­ σης, 2009, (διαθεσιμο στο  http://www.archive.gr/news.php?readmore=241).  Ε. Αγγελομάτη­Τσουγκαράκη, «Ένα λανθάνον εργο του  Καισάριου Δαπό­ ντε και η αγιοποιηση του Πελοποννησιου  Ιερόθεου του Ιβηριτη» = Αγ­ γελομάτη­Τσουγκαράκη Ε., «Ένα  λανθάνον εργο του Καισάριου Δα­ πόντε και η αγιοποίηση του  Πελοποννησιου Ιερόθεου του Ιβηριτη», Ιό­ νιος Λόγος, 2 (2010)  1­11, (διαθεσιμο στο http://history.ionio.gr/download.php? f=ahf_ionios_logos/il_02_02.pdf).  Ε. Αγγελομάτη­Τσουγκαράκη, «Γεώργιος Χρυσόγονος  Τραπεζούντιος» = Αγγελομάτη­Τσουγκαράκη Ε., «Γεώργιος  Χρυσόγονος Τραπεζούντιος: νεα στοιχεια για τον βιο και το εργο  του», Ιόνιος Λόγος, 3 (2011) 11­68.  Α. Αγγελου, «Η δικη του Μεθόδιου Ανθρακιτη» = Αγγελου Ά., «Η  δικη του Μεθόδιου Ανθρακιτη όπως την αφηγειται ο ιδιος»,  Αφιερωμα εις την Ήπειρον εις μνημην Χριστου Σούλη, (1956)  168­182. 

Α. Αγγελου, «Το χρονικό της Αθωνιάδας» = Αγγελου Ά., «Το  χρονικό της Αθωνιάδας», Νεα Εστια 74 (1963) 84­105.  Α. Αγγελου, «Η Εκπαιδευση» = Αγγελου Ά., «Η Εκπαιδευση»,  Ιστορια Ελ­ ληνικού Έθνους, ΙΑ (1975) 306­328.  Α. Αγγελου, Των Φώτων. Οψεις του Νεοελληνικού Διαφωτισμού  = Αγγελου Ά., Των Φώτων. Οψεις του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού, εκδ. Ερμης, Αθηνα 1988.  Κ. Αθανασιάδης, «Χρύσανθος Ιεροσολύμων ο Νοταράς» =  Αθανασιάδης Κ., «Χρύσανθος Ιεροσολύμων ο Νοταράς»,  Εκκλησιαστικη Αληθεια Δ' (1883) 83­84, 148­150.  Αθανάσιος Πάριος, Αντιφώνησις = Αθανάσιος Πάριος, Περι της  αληθούς φιλοσοφιας, η Αντιφώνησις προς τον παράλογον ζηλον  των απο ́ της Ευ­ ρώπης ερχομενων φιλοσόφων και επι  αφιλοσοφια το ημετερον γενος α­ νοητως οικτειρόντων. Τούτοις  προσετεθη και Παραινεσις προς τους α­ δεώς πεμποντας εις  Ευρώπην τους παιδας / Αμφότερα συγγραφεντα υπό Ναθαναηλ  Νεοκαισαρεως του εν τω Αγιω Ορει ησυχάζοντος, 21866.  Αθανάσιος Πάριος, Απολογια Χριστιανικη = Αθανάσιος Πάριος,  Απολογια Χριστιανικη, εκδ. Γρηγόρη, Αθηνα 2015.  213  Δ. Αθανασιου, «Προς τους Ιωαννιτας τους φιλους μου  συμπολιτας» = Α­ θανασιου Δ., «Προς τους Ιωαννιτας τους  φιλους μου συμπολιτας», Ερ­ μης ο Λόγιος 7 (1 Μαρτιου 1817)  84­90.  π. Δ. Αθανασιου, Ηπειρώτες κληρικοι των Θετικών Επιστημών =  π. Αθα­ νασιου Δ., Ηπειρώτες κληρικοι των Θετικών Επιστημών,  2014, (διαθε­ σιμο στο http://fdathanasiou.wordpress.com). 

Αλφαβητάριον μικρόν = Αλφαβητάριον μικρόν, προς εύκολον  μάθησιν των παιδιων, Εν Βιεννη της Αουστριας : τυπ. Γεώργιος  Βεντότης, 1816.  Ε. Αμυγδαλάκη – Α. Παρασκευοπούλου, Ανθρακιτης Μεθόδιος =  Αμυγδα­ λάκη Ε. ­ Παρασκευοπούλου Α., Ανθρακιτης Μεθόδιος,  [1650/60, Κα­ μνιάς Ζαγοριου – περ. 1736, Ιωάννινα], (διαθεσιμο  στο  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors/Anthrakitis.htm).  Ε. Αμυγδαλάκη – Α. Παρασκευοπούλου, Βενιαμιν Λεσβιος =  Αμυγδαλάκη Ε. ­ Παρασκευοπούλου Α., Βενιαμιν Λεσβιος  [1759/62, Λεσβος– 1824, Ναύπλιο] (διαθεσιμο στο  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors/Lesvios.htm).  Ε. Αμυγδαλάκη – Α. Παρασκευοπούλου, Γαζης Άνθιμος =  Αμυγδαλάκη Ε. ­ Παρασκευοπούλου Α., Γαζης Άνθιμος [1758,  Μηλιες Πηλιου – 1828, Ερ­ μούπολη Σύρου], (διαθεσιμο στο  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors/Gazis.html).  Ε. Αμυγδαλάκη – Α. Παρασκευοπούλου, Δαμοδός Βικεντιος =  Αμυγδαλάκη Ε. ­ Παρασκευοπούλου Α., Δαμοδός Βικεντιος [1700, Χαβριάτα Κεφαλο­ νιάς – 1752, Χαβριάτα Κεφαλονιάς],  (διαθεσιμο στο  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors//Damodos.htm).  Ε. Αμυγδαλάκη – Α. Παρασκευοπούλου, Κούμας Κωνσταντινος =  Αμυγδα­ λάκη Ε. ­ Παρασκευοπούλου Α., Κούμας Κωνσταντινος  [1777, Λάρισα ­ 1836, Τεργεστη], (διαθεσιμο στο  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors/Koumas.htm).  Ε. Αμυγδαλάκη – Α. Παρασκευοπούλου, Μοισιόδακας Ιώσηπος =  Αμυγδα­ λάκη Ε. ­ Παρασκευοπούλου Α., Μοισιόδακας Ιώσηπος  [1725/1730, Τσερναβόδα ­ 1800(;), Βουκουρεστι(;)], (διαθεσιμο 

στο  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors/Misiodakas.html).  Μ. Αναστασιάδης, «Ο νόμος της παγκοσμιου ελξεως και το  Πανταχηκινη­ τον του Βενιαμιν του Λεσβιου» = Αναστασιάδης  Μ., «Ο νόμος της πα­ γκοσμιου ελξεως και το Πανταχηκινητον  του Βενιαμιν του Λεσβιου», Αιολικά Χρονικά 1 (Ιανουάριος 1981) 363­375.  Αναστάσιος ιερεύς, Απολογια Ιστορικοκριτικη = Αναστάσιος  ιερεύς και Οι­ κονόμος των Αμπελακιων, Των επι των Θετταλικών Τεμπών κειμενων παρ' ου και ιδια δαπάνη εξεδόθη χάριν των  ομογενών. Απολογια Ιστορι­  214  κοκριτικη / Συντεθεισα μεν ελληνιστι υπότινος Φιλογενούς  Έλληνος Επεξεργασθεισα δε εις την κοινην διάλεκτον των  Ελληνων, μετά τινων σημειωμάτων, Δι' επιστασιας Σπυριδωνος  Πρεβετου Ζακυνθιου. Εν Τρι­ εστιω: Εν τη Τυπογραφια Γάσπαρος  Βάϊς, 1814.  Α. Ανδριώτης, Η θεωρια του Πανταχηκινητου του Βενιαμιν  Λεσβιου = Αν­ δριώτης Α., Η θεωρια του Πανταχηκινητου του  Βενιαμιν Λεσβιου ­ Από τον αιθερα των Καρτεσιανών στην  παγκοσμιότητα και τον δυϊσμό των φαινομενων μεταφοράς της  ενεργειας, Αθηνα 2009.  Ανθρακιτης Μεθόδιος, Οδός Μαθηματικη = Ανθρακιτης  Μεθόδιος, Οδός Μαθηματικη, τ. Β , Βενετια 1749.  Ανώνυμος, «Βενιαμιν ο Λεσβιος» = Ανώνυμος, «Βενιαμιν ο  Λεσβιος», Η Δράσις μας 20 (1981) 63­64.  Ανώνυμος, «Γραμματεια νεωτερικη» = Ανώνυμος, «Γραμματεια 

νεωτερι­ κη», Ερμης ο Λόγιος 2 (15 Μαρτιου 1812) 85­86,  (διαθεσιμο στο Österreichische Nationalbibliothek,  http://anno.onb.ac.at/cgi­ content/anno? aid=lgh&datum=18120315&seite=6&zoom=33).  Ανώνυμος, Ελληνομακεδόνες λόγιοι (15ος ­ 19ος αι.) =  Ανώνυμος, Ελληνο­ μακεδόνες λόγιοι (15ος ­ 19ος αι.),  (διαθεσιμο στο http://www.imma.edu.gr).  Ανώνυμος, «Επιστημονικη Επανάσταση. Η μετάβαση από το  κλειστό σύ­ μπαν στον άπειρο κόσμο» = Ανώνυμος,  «Επιστημονικη Επανάσταση. Η μετάβαση από το κλειστό σύμπαν  στον άπειρο κόσμο», Αντιφωνο 2007, (διαθεσιμο στο  http://www.antifono.gr/).  Ανώνυμος, Η αντιφαση του διαφωτισμού = Ανώνυμος, Η  αντιφαση του δια­ φωτισμού, (διαθεσιμο στο  http://www.apologitis.com/gr/ancient/diafvtismos.htm).  Ανώνυμος, Μανασσης Ηλιάδης (1730­1805) = Ανώνυμος,  Μανασσης Ηλιά­ δης (1730­1805) (διαθεσιμο στο  www.meleniko.gr).  Ανώνυμος, «Μολινος, Μιγκουελ ντε» = Ανώνυμος, «Μολινος,  Μιγκουελ ντε», ΘΗΕ 9 (1966) 10.  Ανώνυμος, «Σμύρνη» = Ανώνυμος, «Σμύρνη», Ερμης ο Λόγιος 2  (1812) 12­ 14.  Ανώνυμος, «Ψαλιδας Αθανάσιος» = Ανώνυμος, «Ψαλιδας  Αθανάσιος», Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλιου, 18  (1948) 800  Ανώνυμος, «Ψαλιδας Αθανάσιος» = Ανώνυμος, «Ψαλιδας  Αθανάσιος (Ι­ ωάννινα 1767 – Λευκάδα 1829)», Academic 

Dictionaries and Encyclopedias,, (διαθεσιμο στο  http://greek_greek.enacademic.com/).  215  Ανώνυμος, Ψαλιδας Α. = Ανώνυμος, Ψαλιδας Α., Ζαγόρι­Φύση  και Πολιτι­ σμός, Ψηφιακός οδηγός, (διαθεσιμο στο  http://zagori.tlpm.gr/).  Π. Αραβαντινός, Χρονογραφια της Ηπειρου = Αραβαντινός Π.,  Χρονογρα­ φια της Ηπειρου: των τε ομόρων ελληνικών και  ιλλυρικών χωρών δια­ τρεχουσα κατά σειράν τα εν αυταις  συμβάντα από του σωτηριου ετους μεχρι του 1854, τ. Β, Εκ του  Τυπογραφειου Σ. Κ. Βλαστού, Αθηνα 1856.  Χ. Αραβαντινός, «Μεθόδιος ο Ανθρακιτης», Πανδώρα, 244 (1860) 86­89.  Γ. Αραμπατζης, «Κλάδοι της φιλοσοφιας και Κριτικη στο σύστημα  της Λο­ γικης του Ευγενιου Βούλγαρη» = Αραμπατζης Γ., «Κλάδοι  της φιλοσο­ φιας και Κριτικη στο σύστημα της Λογικης του  Ευγενιου Βούλγαρη», Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού  Συνεδριου: Ευγενιος Βούλγαρης, Ιό­ νιο Πανεπιστημιο, Τμημα  Ιστοριας, Εκδ. Κανάκη, Αθηνα 2009, σσ. 545­ 562.  Θ. Αραμπατζης – Κ. Γαβρόγλου – Δ. Διαλετης – Γ. Χριστιανιδης –  Ν. Καν­ δεράκης – Σ. Βερνικος, Ιστορια των επιστημών και της  τεχνολογιας = Αραμπατζης Θ. ­ Γαβρόγλου Κ. ­ Διαλετης Δ. ­  Χριστιανιδης Γ. ­ Καν­ δεράκης Ν. ­ Βερνικος Σ., Ιστορια των  επιστημών και της τεχνολογιας, ΟΕΔΒ, Αθηνα 1999.  Χ. Αραμπατζης, «Ο Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος στην Ιστορικη και  Θεολο­ γικη Έρευνα» = Αραμπατζης Χ., «Ο Άγιος Αθανάσιος ο  Πάριος στην Ιστορικη και Θεολογικη Έρευνα», Πρακτικά  Επιστημονικού Συνεδριου, εκδ. Ιερό Προσκύνημα Παναγίας

Εκατονταπυλιανής, Πάρος 2000, σσ. 73­ 86.  Ρ. Αργυροπούλου, «Ένας φωτισμενος ορθολογιστης,  βιβλιοκρισια» = Αρ­ γυροπούλου Ρ., «Ένας φωτισμενος  ορθολογιστης, βιβλιοκρισια», Εφ. Το Βημα, 24.12.2000.  Ρ. Αργυροπούλου, Ο Βενιαμιν Λεσβιος και η Ευρωπαϊκη σκεψη  του δεκάτου ογδόου αιώνα = Αργυροπούλου Ρ., Ο Βενιαμιν  Λεσβιος και η Ευρωπαϊκη σκέψη του δεκάτου ογδόου αιώνα,  [Βιβλιοθηκη Ιστοριας των Ιδεών­2], ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθηνα 2003.  Αρχεια Ελληνικης Παλιγγενεσιας = Αρχεια Ελληνικης  Παλιγγενεσιας, τ. 2ος, επανεκδοση Βιβλιοθηκης της Βουλης,  Αθηνα 1972.  Α. Βακαλόπουλος, Ιστορια του Νεου Ελληνισμού Δ  Τουρκοκρατια = Βακα­ λόπουλος Α., Ιστορια του Νεου Ελληνισμού Δ   Τουρκοκρατια, Θεσσα­ λονικη 1973.  Γ. Βαλετας, «Ιστορια της Ακαδημιας Κυδωνιών» = Βαλετας Γ.,  «Ιστορια της Ακαδημιας Κυδωνιών», Μικρασιατικά Χρονικά 4  (1948) 145­208.  Γ. Βαλετας, Τα μικρά κειμενα του Βενιαμιν Λεσβιου και οι  βιογραφικες πη­ γες του = Βαλετας Γ., Τα μικρά κειμενα του  Βενιαμιν Λεσβιου και οι βιο­  216  γραφικες πηγες του, εκδ. Εταιρειας «Αιολικών μελετών»,  Μυτιληνη 1982.  Ε. Βαρελλα, «Οι θεολογικες προυποθεσεις και οι πρακτικες  εφαρμογες των Φυσικών επιστημών κατά τους λογιους της  Θεσσαλονικης (ΙΑ ­ΙΕ  αιώνες)» = Βαρελλα Ε., «Οι θεολογικες  προυποθεσεις και οι πρακτικες εφαρμογες των Φυσικών 

επιστημών κατά τους λογιους της Θεσσαλο­ νικης (ΙΑ ­ΙΕ   αιώνες)», Κληρονομια 21 (1989) 115­132  Ε. Βαρελλα, «Εγχειριδια Φυσικών Επιστημών στη Θεσσαλονικη  κατά το μεταιχμιο ΙΗ  και ΙΘ  αιώνος» = Βαρελλα Ε., «Εγχειριδια  Φυσικών Επι­ στημών στη Θεσσαλονικη κατά το μεταιχμιο ΙΗ  και ΙΘ  αιώνος. Μια κριτικη προσεγγιση», ΣΤ  επιστημονικό Συμπόσιο: Χριστιανικη Θεσσα­ λονικη­Οθωμανικη περιοδος 1430­1912, Ιερά Μονη Βλατάδων, Θεσσα­ λονικη 1994, σσ. 187­200.  Ε. Βαρελλα, «Παράμετροι ασκησεως των φυσικών επιστημών στη βυζα­ ντινη “Ανατολη”» = Βαρελλα Ε., «Παράμετροι ασκησεως  των φυσικών επιστημών στη βυζαντινη “Ανατολη”», Οι Επιστημες στον Νεοελληνι­ κό χώρο, ΚΝΕ/ Ε.Ι.Ε., εκδ. Τροχαλια, Αθηνα 1997, σσ. 125­129.  Βασιλειος Καισαρειας, Εις την Εξαημερον, Λόγος Β = Βασιλειος  Καισαρει­ ας, Εις την Εξαημερον, Λόγος Β , P.G. 29, 27C­ 52Β.  Βασιλειος Καισαρειας, Εις την Εξαημερον, Λόγος Η = Βασιλειος  Καισαρει­ ας, Εις την Εξαημερον, Λόγος Η , P.G. 29, 165C­ 188A.  Βενιαμιν Λεσβιος, Στοιχεια Φυσικης = Βενιαμιν Λεσβιος, Στοιχεια  Φυσικης, χειρόγραφο 2967, Τμημα χειρογράφων Εθνικης  Βιβλιοθηκης της Ελλάδος.  Βενιαμιν Λεσβιος, «Φυσικη» = Βενιαμιν Λεσβιος, «Φυσικη»,  Ερμης ο Λόγιος 14­15 (Οκτώβριος­Νοεμβριος 1813) 217­224.  Βενιαμιν Λεσβιος, «Απαντητικη επιστολη» = Βενιαμιν Λεσβιος,  «Απαντη­ τικη επιστολη στη Φιλόμουσο Εταιρεια και τους  εφόρους της Σχολης των Αθηνών που τον κάλεσαν να διδάξει»,  Ερμης ο Λόγιος, 6 (1 Ιανου­ αριου 1816) 16.  Βενιαμιν Λεσβιος, «Λόγος εις Βουκουρεστιον» = Βενιαμιν 

Λεσβιος, «Λόγος εις Βουκουρεστιον», Ερμης ο Λόγιος, 8, τεύχος  9, (1818), 200­209.  Βενιαμιν Λεσβιος, Στοιχεια της Μεταφυσικης = Βενιαμιν Λεσβιος, Στοιχεια της Μεταφυσικης, Βιεννη 1820.  Βενιαμιν Λεσβιος, Στοιχεια Ηθικης = Βενιαμιν Λεσβιος, Στοιχεια  Ηθικης, εκδ. Ρ. Δ. Αργυροπούλου, ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθηνα 1995.  Σ. Βηττης, «Γεώργιος Σουγδουρης» = Βηττης Σ., «Γεώργιος  Σουγδουρης», Ηπειρωτικη Εστια 12 (1963) 384­386  217  Γ. Βλαχάκης, Η «Φυσικη» του Νικηφόρου Θεοτόκη σταθμός στην  επιστημο­ νικη σκεψη τον 18ο αιώνα = Βλαχάκης Γ., Η «Φυσικη»  του Νικηφόρου Θεοτόκη σταθμός στην επιστημονικη σκεψη τον  18ο αιώνα, Διδακτορικη διατριβη, Αθηνα 1990.  Γ. Βλαχάκης, «Η θεμελιωση της Γεωγραφιας κατά τη Νεοελληνικη Επι­ στημονικη Αναγεννηση» = Βλαχάκης Γ., «Η θεμελιωση της  Γεωγραφι­ ας κατά τη Νεοελληνικη Επιστημονικη Αναγεννηση  (1750 ­1821): Κει­ μενα ­Κριτηρια ­Ιδεολογικες Προσεγγισεις», 4ο Πανελληνιο Γεωγραφι­ κό Συνεδριο, Πρακτικά, Ψηφιακη  Βιβλιοθηκη Θεόφραστος ­ Τμημα Γεωλογιας. Α.Π.Θ.,  Θεσσαλονικη 1995, σσ. 712­725.  Γ. Βλαχάκης, «Η ανάδειξη της Χημειας ως αυτόνομης επιστημης  μεσα από τα προεπαναστατικά βιβλια Φυσικης» = Βλαχάκης Γ.,  «Η ανάδειξη της Χημειας ως αυτόνομης επιστημης μεσα από τα  προεπαναστατικά βι­ βλια Φυσικης», Πρακτικά πανελληνιου  Συμποσιου, «Η ιστορικη εξελιξη της Χημειας στην Ελλάδα», 14­15 Οκτωβριου 1994, Επιμ. Γιώργος Βλα­ χάκης, Αθηνα 1996, σσ. 95­ 117. 

Γ. Βλαχάκης, «Η άλλη άποψη: Η «επιτομη Φυσικης Ακροάσεως»  του Σερ­ γιου Μακραιου» = Βλαχάκης Γ., «Η άλλη άποψη: Η  «επιτομη Φυσικης Ακροάσεως» του Σεργιου Μακραιου», Οι  Επιστημες στον Νεοελληνικό χώρο, ΚΝΕ/ Ε.Ι.Ε., εκδ. Τροχαλια,  Αθηνα 1997, σσ. 249­260.  Γ. Βλαχάκης, «“Πόσοι Ευγενιοι, πόσοι Θεοτόκαι άλλοι δεν  εμελλον ηδη να περιπολώνται περι ημών”» = Βλαχάκης Γ.,  «“Πόσοι Ευγενιοι, πόσοι Θεοτόκαι άλλοι δεν εμελλον ηδη να  περιπολώνται περι ημών”. Συνά­ φειες, αποκλισεις και  επιδράσεις της επιστημονικης σκεψης των δύο Κερκυραιων  λογιων», Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδριου: Ευγενιος  Βούλγαρης, Ιόνιο Πανεπιστημιο, Τμημα Ιστοριας, Εκδ. Κανά­ κη,  Αθηνα 2009, σσ. 47­61.  Βούλγαρης Ευγενιος, Η Λογικη = Βούλγαρης Ευγενιος, Η Λογικη  εκ πα­ λαιών τε και νεωτερων συνερανισθεισα, Λειψια 1766.  Βούλγαρης Ευγενιος, Σχεδιασμα περι της Ανεξιθρησκειας =  Βούλγαρης Ευγενιος, Σχεδιασμα περι της Ανεξιθρησκειας, Λειψια  1768.  Βούλγαρης Ευγενιος, Επιστολη = Βούλγαρης Ευγενιος, Επιστολη  του Σο­ φωτάτου κυριου Ευγενιου Αρχιεπισκόπου πρώην  Σλαβωνιου και Χερ­ σώνος, Τεργεστιω εν τη τυπογραφια του  Ιωάννου Μπατιστα Σπερανδι­ ου, 1797.  Βούλγαρης Ευγενιος, Περι Συστηματος του Παντός = Βούλγαρης  Ευγενιος, Περι Συστηματος του Παντός επιτομος εκθεσις ως οιον  τε εκ διαφόρων Φιλοσόφων ερανισθεισα υπό του Πανιερωτάτου  Αρχιεπισκόπου κυριου Ευγενιου του Βουλγάρεως Ιεροδιακόνου  ετι σχολαρχούντος εν τε Ιωαν­ νινοις, και εν τη Αθωνιάδι  Ακαδημια, και εν Κωνσταντινουπόλει, προς 

218  ακρόασιν των παρ’ αυτού μαθητιώντων. Τα νυν δε τύποις  εκδοθεισα υπό της Αυταδελφότητος των κυριων Ζωσιμάδων Α.  και Ν. και Ζ.. και Μ. Επι τω διανεμηθηναι δωρεάν τοις  φιλεπιστημοσιν Ελληνων Νεανισκοις. Εν Βιεννη της Αουστριας Εν  τη Ελληνικη Τυπογραφια Γεωργιου Βενδώτη. 1805.  Βούλγαρης Ευγενιος, Τα Αρεσκοντα τοις Φιλοσόφοις =  Βούλγαρης Ευγενι­ ος, Τα Αρεσκοντα τοις Φιλοσόφοις ητοι τα  περι τω φύσει όντων φιλοσο­ φούμενα επιτετμημενως μεν,  σαφώς δε ως οιον τε εκ διαφόρων Φιλοσό­ φων αωτευθεντα υπό του Πανιερωτάτου Αρχιεπισκόπου κυριου Ευγενι­ ου του  Βουλγάρεως Ιεροδιακόνου ετι σχολαρχούντος εν τε Ιωαννινοις,  και εν τη Αθωνιάδι Ακαδημια, και εν Κωνσταντινουπόλει, προς  ακρόασιν των παρ’ αυτού μαθητιώντων. Τα νυν δε τύποις  εκδοθεισα υπό της Αυ­ ταδελφότητος των κυριων Ζωσιμάδων Α.  και Ν. και Ζ.. και Μ. Επι τω δι­ ανεμηθηναι δωρεάν τοις  φιλεπιστημοσιν Ελληνων Νεανίσκοις. Εν Βιεννη της Αουστριας Εν  τη Ελληνικη Τυπογραφια Γεωργιου Βενδώτη. 1805.  Βούλγαρης Ευγενιος, Στοιχεια Αριθμητικης  = Βούλγαρης  Ευγενιος, Στοι­ χεια Αριθμητικης, τ. Α , Βιεννη 1818.  Βούλγαρης Ευγενιος, Κατά Λατινων στηλιτευτικη επιστολη =  Βούλγαρης Ευγενιος, Κατά Λατινων στηλιτευτικη επιστολη, εν  Κωνσταντινουπόλει 1849.  Α. Βρετός, Νεοελληνικη φιλολογια = Βρετός Α., Νεοελληνικη  φιλολογια : ητοι κατάλογος των από πτώσεως της Βυζαντινης  αυτοκρατοριας μεχρι εγκαθιδρύσεως της εν Ελλάδι βασιλειας  τυπωθεντων βιβλιων παρ' Ελ­ ληνων εις την ομιλουμενην, η εις  την αρχαιαν ελληνικην γλώσσαν / συ­ ντεθεις υπό Ανδρεου  Παπαδοπούλου Βρετού , τ. A'­ Β. Τύποις και ανα­ λώμασι Λ. Δ. 

Βιλαρά και Β. Π. Λιούμη, . ́ Εν Αθηναις (τ. Α  1854/τ. Β  1857).  Κ. Γαβρόγλου, Ιστορια της Φυσικης και της Χημειας = Γαβρόγλου  Κ., Ιστο­ ρια της Φυσικης και της Χημειας, ΕΑΠ, Πάτρα 2003.  Γαζης Άνθιμος, Χημικη Φιλοσοφια = Γαζης Άνθιμος, Χημικη  Φιλοσοφια η στοιχειώδεις αληθειαι της νεωτερας Χημικης,  νεωτερα τινι μεθόδω τε­ ταγμενοι, υπό Α.Φ. Φουρκροά, ιατρού  και Διδασκάλου της Χημικης εν Παρισιοις, εκ Γραικισθεισα μετά  προσθηκης και τινων Σημειωμάτων υπό Θεοδοσιου Μ. Ηλιάδου.  Επιδιορθωθεισα και τύποις εκδοθεισα υπό Ανθιμου Γαζη  Αρχιμδρ. του από Μηλιών του Πηλιου Ορους, και μελους της εν  Ιενη Εταιρειας των Ορυκτολόγων, χάριν των Φιλολόγων. Εν  Βιεννη της Αυστριας αωβ'. Τυποις Φ., Σχράμβλ.  Γαζης Άνθιμος, Επιστολη Ανθιμου Γαζη προς Γρηγ. Κωνσταντά =  Γαζης Άνθιμος, Επιστολη Ανθιμου Γαζη προς Γρηγ. Κωνσταντά, 13 Σεπτεμβρι­ ου 1812, Φάκ. Ε/1, Βιβλιοθηκη Μηλιών.  219  Γαζης Άνθιμος, «Προς τους Ομογενεις» = Γαζης Άνθιμος, «Προς  τους Ο­ μογενεις», Λόγιος Ερμης 4 (1814) 71­72.  Κ. Γάλλος, Εκκλησια, Σχολεια και επιστημη κατά τη διάρκεια της  Τουρκο­ κρατιας = Γάλλος Κ., Εκκλησια, Σχολεια και επιστημη  κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατιας, (διαθεσιμο στο  http://www.apostoliki­  diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/themata.asp? cat=hist&conte  nts=contents_Genos.asp&main=ecclesia_history&file=8/8.4.htm).  Μ. Γεδεών, Ανεκδοτος εγκύκλιος του Οικουμενικού Πατριάρχου  Ιερεμιου Γ = Γεδεών Μ., Ανεκδοτος εγκύκλιος του Οικουμενικού  Πατριάρχου Ιε­ ρεμιου Γ (1727) εξ ανεκδότου κώδικος του 

Κριτιου, Κωνσταντινούπολις 1872.  Μ. Γεδεών, Πατριαρχικαι Εφημεριδες = Γεδεών Μ., Πατριαρχικαι  Εφημερι­ δες, Αθηνα 1936.  Π. Γεωργακάκος – Α. Σκαλωμενος – Ν. Σφαρνάς – Ι.  Χριστακόπουλος, Φυ­ σικη Γ Λυκειου Γενικης Παιδειας =  Γεωργακάκος Π. ­ Σκαλωμενος Α. ­ Σφαρνάς Ν. ­ Χριστακόπουλος  Ι., Φυσικη Γ Λυκειου Γενικης Παιδειας, ΟΕΔΒ, Αθηνα 2010.  Θ. Γεωργιάδης, Μοσχόπολις = Γεωργιάδης Θ., Μοσχόπολις,  Σύλλογος προς διάδοσιν των ελληνικών γραμμάτων, Αθηναι 1975. Μ. Γιαννακού, «Γλώσσα και διδασκαλια στα σχολεια της πόλης  των Ιωαν­ νινων το 18ο και 19ο αιώνα» = Γιαννακού Μ., «Γλώσσα  και διδασκαλια στα σχολεια της πόλης των Ιωαννινων το 18ο και  19ο αιώνα», 6ο Επι­ στημονικό Συνεδριο Ιστοριας Εκπαιδευσης,  Παιδαγωγικό Τμημα Δημο­ τικης Εκπαιδευσης, Πανεπιστημιο  Πατρών, Πάτρα 2011, σσ. 840­856.  Ν. Γιαννακούλης, Πρώιμος ελληνικός διαφωτισμός­η  εκπαιδευτικη συμβο­ λη του Ευγενιου Βούλγαρη = Γιαννακούλης  Ν., Πρώιμος ελληνικός δια­ φωτισμός­η εκπαιδευτικη συμβολη  του Ευγενιου Βούλγαρη, (διαθεσιμο στο  https://www.academia.edu).  Ν. Γιαννακούλης, «Προγράμματα Ανωτερων Σχολειων στον αιώνα των Φώτων» = Γιαννακούλης Ν., «Προγράμματα Ανωτερων  Σχολειων στον αιώνα των Φώτων», Πρακτικά 2ου Διεθνούς  Συνεδριου Η παιδεια στην αυγη του 21ου αιώνα, Ιστορικο­ συγκριτικες προσεγγισεις –σε ηλεκτρο­ νικη μορφη, Πάτρα 2002,  (διαθεσιμο στο  http://www.eriande.elemedu.upatras.gr/eriande/synedria/synedrio2/ prak tika/giannakoulis.htm). 

Ν. Γιαννακούλης, «Η κριτικη των Νεωτερων Λογιων στο  παιδαγωγικό ερ­ γο του Ευγενιου Βούλγαρη και οι φιλοσοφικες  διαμάχες του την περι­ οδο του νεοελληνικού διαφωτισμού» =  Γιαννακούλης Ν., «Η κριτικη των Νεωτερων Λογιων στο  παιδαγωγικό εργο του Ευγενιου Βούλγαρη  220  και οι φιλοσοφικες διαμάχες του την περιοδο του νεοελληνικού  δια­ φωτισμού», Θεματα Ιστοριας της Εκπαιδευσης 6­7 (Άνοιξη­ Φθινόπωρο 2007) 133­152, (διαθεσιμο στο  http://www.academia.edu).  Δ. Γκολιτσης, Το Ανώτερον Σχολειον Κυριτζη Καστοριας =  Γκολιτσης Δ., Το Ανώτερον Σχολειον Κυριτζη Καστοριας (1710­ 1831) από τον Μεθόδιον Ανθρακιτην μεχρι τον Αργύριον  Παπαριζον, 2010, (διαθεσιμο στο  http://eklactakeimena.blogspot.gr/2010/12/1710­1831.html).  Α. Γλυκοφρύδη­Λεοντσινη, «Δημητριος Νοταράς και Emanuele  Tesauro: Μια ανεκδοτη μετάφραση αριστοτελικης ηθικης και ο  ρόλος των δια­ νοουμενων της Διασποράς στη διακινηση των  ιδεών» = Γλυκοφρύδη­ Λεοντσινη Α., «Δημητριος Νοταράς και  Emanuele Tesauro: Μια ανεκ­ δοτη μετάφραση αριστοτελικης  ηθικης και ο ρόλος των διανοουμενων της Διασποράς στη  διακινηση των ιδεών», Πρακτικά του Γ  Ευρωπαϊ­ κού Συνεδριου  Νεοελληνικών Σπουδών, (Βουκουρεστι, 2­4 Ιουνιου 2006), Ο  ελληνικός κόσμος ανάμεσα στην εποχη του Διαφωτισμού και  στον εικοστό αιώνα, επιμελεια εκδοσης Κ. Δημάδης, 3 τ.,  Ελληνικά Γράμμα­ τα, Αθηνα 2007, τ. Γ , σσ. 379­392, (διαθεσιμο  στο http://www.eens­ congress.eu).  Α. Γούδας, Βιοι Παράλληλοι, τ. Β  = Γούδας Α., Βιοι Παράλληλοι,  τ. Β, Αθηνα 1870. 

Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Λόγος θεολογικός Α = Γρηγόριος  Ναζιανζηνός, Λόγος θεολογικός Α , P.G. 36, 11Α­26Β.  Τ. Γριτσόπουλος, «Γαζης Άνθιμος» = Γριτσόπουλος Τ., «Γαζής  Άνθιμος», ΘΗΕ 4 (1964)139­141.  Τ. Γριτσόπουλος, «Καλλινικος ο Β  πατριάρχης  Κωνσταντινουπόλεως» = Γριτσόπουλος Τ., «Καλλινικος ο Β   πατριάρχης Κωνσταντινουπόλε­ ως», ΘΗΕ 7 (1965) 246­247.  Τ. Γριτσόπουλος, «Πατριάρχης Ιωαννικιος ο Γ  ο Καρατζάς» =  Γριτσόπου­ λος Τ., «Πατριάρχης Ιωαννικιος ο Γ  ο Καρατζάς», ΘΗΕ 7 (1965) 64­65.  Τ. Γριτσόπουλος, «Κοσμάς Μπαλάνος» = Γριτσόπουλος Τ.,  «Κοσμάς Μπα­ λάνος», ΘΗΕ 9 (1966) 146­147.  Τ. Γριτσόπουλος, «Μπαλάνος Βασιλόπουλος» = Γριτσόπουλος Τ.,  «Μπα­ λάνος Βασιλόπουλος», ΘΗΕ 9 (1966) 142.  Τ. Γριτσόπουλος, «Νικηφόρος Θεοτόκης» = Γριτσόπουλος Τ.,  «Νικηφόρος Θεοτόκης», ΘΗΕ 9 (1966) 486­490.  Τ. Γριτσόπουλος, Πατριαρχικη Μεγάλη του Γενους Σχολη =  Γριτσόπουλος Τ., Πατριαρχικη Μεγάλη του Γενους Σχολη, τ. Α ,  Αθηνα 1966.  221  Τ. Γριτσόπουλος, «Σουγδουρης Γεώργιος» = Γριτσόπουλος Τ.,  «Σουγδουρης Γεώργιος», ΘΗΕ 11 (1967) 287­289.  A. Chalmers, Τι ειναι αυτό που το λεμε Επιστημη; = Chalmers A.,  Τι ειναι αυτό που το λεμε Επιστημη;, ΠΕΚ, Ηράκλειο 1994.  Δαμοδός Βικεντιος, Φυσιολογια αιτιολογικη = Δαμοδός 

Βικεντιος, Φυσιο­ λογια αιτιολογικη [...] συντεθεισα παρά [...]  Βικεντιου Δαμοδού [...] Φυσιολογια μερικη. Περι του αψύχου  σώματος, Εθνικη Βιβλιοθηκη της Ελλάδας, κωδ. αρ. 2.311.  Δαμοδός Βικεντιος, Φυσιολογια αιτιολογικη, κωδ. αρ. 52 =  Δαμοδός Βικε­ ντιος, Φυσιολογια αιτιολογικη, κωδ. αρ. 52 της  Πανεπιστημιακης Βι­ βλιοθηκης Θεσσαλονικης (δωρεά Οθ.  Πυλαρινού).  Δαμοδός Βικεντιος, Φυσιολογια αιτιολογικη εις την κοινην  διάλεκτον = Δα­ μοδός Βικεντιος, Φυσιολογια αιτιολογικη εις την κοινην διάλεκτον σχο­ λαστικη, Αριστοτελικη και νεωτερικη,  Μητρόπολις Σάμου, κωδ. αρ 67, φφ. 3α, 5αβ.  Ν. Δαπόντες, Η φυσικη ως κλάδος = Δαπόντες Ν., Η φυσικη ως  κλάδος, 2005, (διαθεσιμο στο http://www.dapontes.gr/index.php? option=com_content&task=view&id= 47&Itemid=46).  Ν. Δαπόντες, Το περιεχόμενο και οι μεθοδοι της Φυσικης  σύμφωνα με το βιβλιο "ΑΠΟΛΟΓΙΑ" (1780) του Μοισιόδακα =  Δαπόντες Ν., Το περιεχό­ μενο και οι μεθοδοι της Φυσικης  σύμφωνα με το βιβλιο "ΑΠΟΛΟΓΙΑ" (1780) του Μοισιόδακα ,  2005, (διαθεσιμο στο http://www.dapontes.gr/index.php? option=com_content&task=view&id= 45&Itemid=46).  Δ. Δάρβαρις, Επιτομη Φυσικης = Δάρβαρις Δ., Επιτομη Φυσικης  εις τρια με­ ρη διηρημενη, προς χρησιν των φιλομαθών νεων,  συλλεχθεισα υπό Δη­ μητριου Νικολάου του Δαρβάρεως, και  εκδοθεισα φιλοτιμώ δαπάνη των κυριων αυταδελφων  Δαρβάρεων εν Βιεννη της Αουστριας παρά τω Ι.Β. Σβηκιω 1812.  Α. Δασκαλάκης «Οι Έλληνες λόγιοι της προεπαναστατικης  περιόδου» = Δασκαλάκης Α, «Οι Έλληνες λόγιοι της  προεπαναστατικης περιόδου», ΕΕΦΣΠΑ, 5 (1954­1955) 190­191. 

Α. Δασκαλάκης, Κειμενα­πηγαι της ιστοριας της Ελληνικης  Επαναστάσεως = Δασκαλάκης Α, Κειμενα­πηγαι της ιστοριας της  Ελληνικης Επανα­ στάσεως, [Τόμος 3, Τα περι παιδειας], Αθηνα  1968.  Κ. Δημαράς, Ιστορια της νεοελληνικης λογοτεχνιας = Δημαράς Κ., Ιστορια της νεοελληνικης λογοτεχνιας, εκδ. Γνώση, Αθηνα 1975.  222  Κ. Δημαράς, Ελληνικός Ρωμαντισμός = Δημαράς Κ.., Ελληνικός  Ρωμαντι­ σμός, εκδ. Ερμης, Αθηνα 1982.  Κ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός = Δημαράς Κ.,  Νεοελληνικός Δια­ φωτισμός, εκδ. Ερμης, Αθηνα 31983.  Α. Δημητρακόπουλος, Προσθηκαι και Διορθώσεις εις την  Νεοελληνικην Φιλολογιαν Κωνσταντινου Σάθα =  Δημητρακόπουλος Α., Προσθηκαι και Διορθώσεις εις την  Νεοελληνικην Φιλολογιαν Κωνσταντινου Σάθα, Λειψια, 1871.  Α. Διονυσόπουλος, «Η συμβολη του Ευγένιου Βούλγαρη στην  ανάπτυξη της Αστρονομιας στο πλαισιο του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού. Οι περι κενού αντιληψεις του: επιστημολογικες  προσεγγισεις» = Διονυσόπου­ λος Α., «Η συμβολη του Ευγενιου  Βούλγαρη στην ανάπτυξη της Α­ στρονομιας στο πλαισιο του  Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Οι περι κε­ νού αντιληψεις του:  επιστημολογικες προσεγγισεις», Πρακτικά Διε­ θνούς  Επιστημονικού Συνεδριου: Ευγενιος Βούλγαρης, Ιόνιο Πανεπι­  στημιο, Τμημα Ιστοριας, Εκδ. Κανάκη, Αθηνα 2009, σσ. 89­109.  Σ. Δούγκας, Εξετασις της φύσεως = Δούγκας Σ., Εξετασις της  φύσεως, α­ νεκδοτο.  Ν. Δραγούμης, Ιστορικαι αναμνησεις = Δραγούμης Ν., Ιστορικαι 

αναμνη­ σεις, Εκ του τυπογραφειου Λαζ. Βηλαρά, Εν Αθηναις  1874.  Π. Ενεπεκιδης, Κοραης, Κούμας, Κάλβος, Άνθιμος Γαζης, Ούγος  Φώσκολος, Αντώνιος Δάνδολος, Βαρθολομαιος Κόπιταρ:  ελληνικός τύπος και τυπογρα­ φεια της Βιεννης 1790­1821 =  Ενεπεκιδης Π., Κοραης, Κούμας, Κάλβος, Άνθι­ μος Γαζης, Ούγος  Φώσκολος, Αντώνιος Δάνδολος, Βαρθολομαιος Κόπιταρ:  ελληνικός τύπος και τυπογραφεια της Βιεννης 1790­1821 :  ερευναι εις ευ­ ρωπαϊκά αρχεια και εις χειρογράφους συλλογάς,  εκδ. Βιβλιοπωλειον της Εστιας, Αθηνα 1967.  Τ. Ευαγγελιδης, Η παιδεια επι Τουρκοκρατιας = Ευαγγελιδης Τ., Η παιδεια επι Τουρκοκρατιας (Ελληνικά σχολεια από της αλώσεως  μεχρι Καποδι­ στριου), τ. 1­2, Αθηναι 1936.  Σ. Ευστρατιάδης, Ο εν Βιεννη ναός του Αγιου Γεωργιου και η  κοινότης των Ελληνων Οθωμανών υπηκόων = Σ. Ευστρατιάδης, Ο  εν Βιεννη ναός του Αγιου Γεωργιου και η κοινότης των Ελληνων  Οθωμανών υπηκόων, Αλε­ ξάνδρεια 1912.  Γ. Ζαβιρας, Ελληνικόν Θεατρον = Ζαβιρας Γ., Ελληνικόν Θεατρον,  Αθηναι 1872.  Ν. Ζαχαρόπουλος, Δωρόθεος Βουλησμάς επι τη βάσει των  ανεκδότων αυτού επιστολών = Ζαχαρόπουλος Ν., Δωρόθεος  Βουλησμάς επι τη βάσει των ανεκδότων αυτού επιστολών,  Διδακτορικη διατριβη, Θεσσαλονικη 1969.  223  π. Θ. Ζησης, Κολλυβαδικά Άγιος Νικόδημος Αγιορειτης, Άγιος  Αθανάσιος Πάριος = π. Ζησης Θ., Κολλυβαδικά Άγιος Νικόδημος  Αγιορειτης, Άγιος Αθανάσιος Πάριος, εκδ. Βρυεννιος,  Θεσσαλονικη 2004 (διαθεσιμο στο 

http://www.impantokratoros.gr/B8E716B4.print.el.aspx).  Λ. Ζώης, «Έγγραφα του ΙΣΤ  αιώνος εκ του αρχειου Ζακύνθου» =  Ζώης Λ., «Έγγραφα του ΙΣΤ  αιώνος εκ του αρχειου Ζακύνθου»,  Δελτιον XAE 4 (1934­1936)­Περιοδος γ (1938) ιε ­ μζ .  W. Heisenberg, Η εικόνα της φύσης στη σύγχρονη φυσικη =  Heisenberg W., Η εικόνα της φύσης στη σύγχρονη φυσικη, εκδ.  Σάκκουλα, Θεσσαλονι­ κη 1971.  W. Heisenberg, Φυσικη και Φιλοσοφια = Heisenberg W., Φυσικη  και Φιλοσο­ φια, εκδ. Κάλβος, Αθηνα 1978.  G. Henderson, The Revival of Greek Thought 1620 – 1830 =  Henderson G., The Revival of Greek Thought 1620 – 1830,  Μετάφραση Φ. Κ. Βώρου: Η αναβι­ ωση του Ελληνικού  στοχασμού 1620 – 1830, Ακαδημια Αθηνών, Αθηνα 1977.  Δ. Θεολόγου, Η παιδαγωγικη σκεψη και πράξη στις διδαχες του  αγιου Κο­ σμά του Αιτωλού = Θεολόγου Δ., Η παιδαγωγικη  σκεψη και πράξη στις διδαχες του αγιου Κοσμά του Αιτωλού:  χριστιανοπαιδαγωγικη θεωρηση, Διδακτορικη διατριβη,  Θεσσαλονικη 2012.  Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α = ́Θεοτόκης  Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Α , Λειψια 1766.  Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Φυσικης, τ. Β = Θεοτόκης  Νικηφόρος, Στοι­ χεια Φυσικης, τ. Β , Μόσχα 1779.  Θεοτόκης Νικηφόρος, Στοιχεια Γεωγραφιας = Θεοτόκης  Νικηφόρος, Στοι­ χεια Γεωγραφιας, Βιεννη 1804.  Θεόφιλος Κορυδαλλεύς, Εισοδος Φυσικης Ακροάσεως κατ’  Αριστοτελην = Θεόφιλος Κορυδαλλεύς, Εισοδος Φυσικης  Ακροάσεως κατ’ Αριστοτε­ λην, Βενετια 1779. 

Ίδρυμα Τεχνολογιας και Έρευνας: Δρ. Α. Ανδριώτης: Η θεωρια  του Πα­ νταχηκινητου του Βενιαμιν Λεσβιου ­ Από τον αιθερα  των Καρτεσιανών στην παγκοσμιότητα και τον δυϊσμό των  φαινομενων μεταφοράς της ε­ νεργειας = Ίδρυμα Τεχνολογιας  και Έρευνας, Δελτιο τύπου­ Παρουσιαση: Δρ. Αντώνης  Ανδριώτης: Η θεωρια του Πανταχηκινητου του Βενιαμιν Λεσβιου  ­ Από τον αιθερα των Καρτεσιανών στην παγκο­ σμιότητα και τον  δυϊσμό των φαινομενων μεταφοράς της ενεργειας­, Αθηνα 2010  (διαθεσιμο στο https://www.forth.gr/index_main.php? l=g&c=28&i=150)  224  Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια = Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ,  Απολογια, Βιεννη 1760.  Ιωσήπος ο Μοισιόδαξ, Ηθικη Φιλοσοφια, τ. Α  =, Ιωσηπος ο  Μοισιόδαξ, Η­ θικη Φιλοσοφια, τ. Α , Βενετια 1761.  ́ Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Παιδαγωγια = Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ,  Πραγματεια περι παιδων Αγωγης η Παιδαγωγια, Ενετηισι 1779.  Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Θεωρια της Γεωγραφιας = Ιώσηπος ο  Μοισιόδαξ, Θεωρια της Γεωγραφιας, Ουϊεννη της Αυστριας 1781. Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Σημειώσεις Φυσιολογικαι = Ιώσηπος ο  Μοισιόδαξ, Σημειώσεις Φυσιολογικαι, Βουκουρεστι 1784.  Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου =  Ιώσηπος ο Μοισιόδαξ, Απολογια, Επιμελεια Άλκη Αγγελου, εκδ.  Ερμης, Αθηνα 1976.  Α. Καλαμάτας, «Βενιαμιν ο Λεσβιος – Αθανάσιος ο Πάριος: Το  χρονικό μιας ιδεολογικης διαμάχης. Πρόταση ερμηνειας της» =  Καλαμάτας Α., «Βενιαμιν ο Λεσβιος – Αθανάσιος ο Πάριος: Το 

χρονικό μιας ιδεολογι­ κης διαμάχης. Πρόταση ερμηνειας της»,  Παιδαγωγικό Βημα Αιγαιου 36 (Απριλιος–Ιούνιος 2000) 7­10.  Α. Καλαμάτας, «Ορθόδοξη Εκκλησια και Διαφωτισμός: ταύτιση  και απόκλιση δύο αντιτιθεμενων κόσμων. Η περιπτωση του  Βενιαμιν Λεσβιου σε σχεση με τον Ευγενιο Βούλγαρι» =  Καλαμάτας Α., «Ορθόδοξη Εκκλησια και Διαφωτισμός: ταύτιση  και απόκλιση δύο αντιτιθεμενων κόσμων. Η περιπτωση του  Βενιαμιν Λεσβιου σε σχεση με τον Ευγενιο Βούλγαρι», Λεσβιακά  20 (2004) 49­64.  Α. Καλαμάτας, Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­Σκιαγράφηση  των πολιτι­ σμικών αλλαγών και των ιδεολογικών ζυμώσεων στον 18ο αιώνα = Κα­ λαμάτας Α., Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1806)­ Σκιαγράφηση των πολιτι­ σμικών αλλαγών και των ιδεολογικών  ζυμώσεων στον 18ο αιώνα, Διδα­ κτορικη διατριβη, Θεσσαλονικη  2011.  Μ. Καλινδερης, Ο κώδιξ της Μητροπόλεως Σισανιου και Σιατιστης = Κα­ λινδερης Μ., Ο κώδιξ της Μητροπόλεως Σισανιου και  Σιατιστης (1686— ), εκδ. Εταιρειας Μακεδονικών Σπουδών  (Μακεδονικη Βιβλιοθηκη), Θεσσαλονικη 1974.  Ρ. Καμηλάρης, Γρηγοριου Κωνσταντά, Βιογραφιαι, λόγοι,  επιστολαι = Κα­ μηλάρης Ρ., Γρηγοριου Κωνσταντά, Βιογραφιαι,  λόγοι, επιστολαι, εκδ. Κωνσταντινιδου, Αθηναι 1897.  Α. Καραθανάσης, «Η εκκλησιαστικη ρητορικη στον Άγιο Γεώργιο  των Ελ­ ληνων της Βενετιας (1534­1788) = Καραθανάσης Α., «Η  εκκλησιαστικη  225  ρητορικη στον Άγιο Γεώργιο των Ελληνων της Βενετιας (1534­ 1788), Θησαυρισματα 9 (1972) 144­145. 

Α. Καραθανάσης, Η Φλαγγινειος Σχολη της Βενετιας =  Καραθανάσης Α., Η Φλαγγινειος Σχολη της Βενετιας, εκδ.  Κυριακιδη, Θεσσαλονικη 1975.  Α. Καραθανάσης, Έλληνες λόγιοι στη Βλαχια = Καραθανάσης Α.,  Έλληνες λόγιοι στη Βλαχια, (1670­1714), Συμβολη στη μελετη της ελληνικης πνευματικης κινησης στις Παραδουνάβιες Hγεμονιες  κατά την προφα­ ναριωτικη περιοδο, εκδ. ΙΜΧΑ , Θεσσαλονικη  1982.  Α. Καραθανάσης Α. (επιμ.), Θράκη = Καραθανάσης Α. (επιμ.),  Θράκη, εκδ. Μαιανδρος, Θεσσαλονικη 1993  Α. Καραμανιδου Ά., «Ευγενιος Βούλγαρης και Παπισμός» =  Καραμανιδου Ά., «Ευγενιος Βούλγαρης και Παπισμός», Πρακτικά  Διορθόδοξου Επι­ στημονικού Συνεδριου: Οικουμενισμός. Γενεση – Προσδοκιες – Διαψεύ­ σεις, εκδ. Θεοδρομια, Θεσσαλονικη  2008, σσ. 441­458.  Α. Καραμανιδου Ά., Νεκταριου Πατριάρχου Ιεροσολύμων  Ομιλιάριον = Κα­ ραμανιδου Ά., Νεκταριου Πατριάρχου  Ιεροσολύμων Ομιλιάριον, Θεσ­ σαλονικη 2014.  Δ. Καραμπερόπουλος Δ., «Ο διαφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου  Γαζη (1764­ 1828), Παράρτημα: η εργογραφια του» =  Καραμπερόπουλος Δ., «Ο δι­ αφωτιστικός ρόλος του Άνθιμου  Γαζη (1764­1828), Παράρτημα: η ερ­ γογραφια του», Θεσσαλικό  ημερολόγιο 62 (2012) 209­224.  Ι. Καραμπλιάς, Ιστορια των Κυδωνιών = Καραμπλιάς Ι., Ιστορια  των Κυδω­ νιών, Αθηναι 1949.  Γ. Καράς, Οι Φυσικες θετικες επιστημες στον ελληνικό 18ο αιώνα  = Καράς Γ., Οι Φυσικες θετικες επιστημες στον ελληνικό 18ο  αιώνα, εκδ. Guten­ berg, Αθηνα 1977. 

Γ. Καράς, «Η δύναμη εκσυγχρονισμού της ελληνικης σκεψης πριν  το '21» = Καράς Γ., «Η δύναμη εκσυγχρονισμού της ελληνικης  σκεψης πριν το '21», Δευκαλιων 21 (1978) 57­63.  Γ. Καράς, «Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828)» = Γ. Καράς, «Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828)», Φυσικός Κόσμος 78 (Σεπτεμβριος 1981) 17­ 19.  Γ. Καράς, Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο (15ος­19ος  αιώνας) = Κα­ ράς Γ., Οι θετικες επιστημες στον ελληνικό χώρο  (15ος­19ος αιώνας), εκδ. «Δαιδαλος»­Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθηνα  1991.  Γ. Καράς, Η εξελιξη της νεοελληνικης επιστημης = Καράς Γ., Η  εξελιξη της νεοελληνικης επιστημης, εκδ. ΚΝΕ/ΕΙΕ, Αθηνα 1999.  Α. Κάρμης, Ευγενιος Βούλγαρις και οι πνευματικες ζυμώσεις του  ΙΗ  αιώνα = Κάρμης Α., Ευγενιος Βούλγαρις και οι πνευματικες  ζυμώσεις του ΙΗ   226  αιώνα, εκδ. Παρρησια, Αθηνα 2008, (διαθεσιμο στο  http://www.apostoliki­  diakonia.gr/gr_main/catehism/theologia_zoi/themata.asp? cat=hist&main= texts&file=16.htm).  Ι. Καρμιρης, «Ιερεμιας ο Β  Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως» =  Καρμιρης Ι., «Ιερεμιας ο Β  Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως»,  ΘΗΕ 6 (1965) 780­784.  Ι. Καρμιρης, «Κύριλλος ο Α  ο Λούκαρις» = Καρμιρης Ι., «Κύριλλος ο Α  ο Λούκαρις», ΘΗΕ 7 (1965) 1183­1189.  Ι. Καρμιρης, «Μάρκος ο Ευγενικός, Μητροπολιτης Εφεσου (1392­ 1444)» = Καρμιρης Ι., «Μάρκος ο Ευγενικός, Μητροπολιτης 

Εφεσου (1392­1444)», ΘΗΕ 8 (1966) 760­763.  Ι. Καρμιρης, «Μητροφάνης ο Κριτόπουλος» = Καρμιρης Ι.,  «Μητροφάνης ο Κριτόπουλος», ΘΗΕ 8 (1966) 1136­1139.  Ι. Καρμιρης, «Μογιλας Πετρος» = Καρμιρης Ι., «Μογιλας Πετρος», ΘΗΕ 8 (1966) 1239­1242.  Ν. Καστάνης, Οψεις της Νεοελληνικης Μαθηματικης Παιδειας =  Καστάνης Ν., Οψεις της Νεοελληνικης Μαθηματικης Παιδειας,  εκδ. Μαθηματικη Βιβλιοθηκη Βαφειάδη, Θεσσαλονικη 1998.  Ν. Καστάνης, Η Εισαγωγη των Μαθηματικών στη Νεοελληνικη  Παιδεια – Η Αλγεβρα και ο Απειροστικός Λογισμός = Καστάνης  Ν., Η Εισαγωγη των Μαθηματικών στη Νεοελληνικη Παιδεια – Η  Αλγεβρα και ο Απειροστι­ κός Λογισμός, Διδακτορικη διατριβη,  Θεσσαλονικη 2001.  Γ. Κατσιαμπούρα, «Νεοελληνικός Διαφωτισμός: ο χειραφετητικός λόγος των επιστημών» = Κατσιαμπούρα Γ., «Νεοελληνικός  Διαφωτισμός: ο χειραφετητικός λόγος των επιστημών»,  Κριτικη/Επιστημη και Εκπαι­  ́ δευση 3 (2006) 13­20.  Ε. Κεκριδης, Θεόδωρος Αναστασιου Καβαλλιώτης (1718;­1789) Ο διδάσκαλος του Γενους = Κεκριδης Ε., Θεόδωρος Αναστασιου  Καβαλλιώτης (1718;­ 1789) Ο διδάσκαλος του Γενους, εκδ.  Παρουσια, Καβάλα 1991.  Π. Κιτρομηλιδης, Ι. Μοισιόδαξ = Κιτρομηλιδης Π., Ι. Μοισιόδαξ,  εκδ. ΜΙΕΤ, Αθηνα 1985.  Π. Κιτρομηλιδης, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, οι πολιτικες και  κοινωνικες ιδεες = Κιτρομηλιδης Π., Νεοελληνικός Διαφωτισμός,  οι πολιτικες και κοινωνικες ιδεες, Μετάφραση Στέλλα Νικολούδη, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθηνα 1996. 

Π. Κοδρικάς, Μελετη της ελληνικης κοινης διαλεκτου = Κοδρικάς  Π., Με­ λετη της ελληνικης κοινης διαλεκτου, Παρισιοι 1818.  227  Ι. Κόλια, «Ο Σεβαστός Κυμινητης και η ιδρυση του Φροντιστηριου της Τραπεζούντας» = Κόλια Ι., «Ο Σεβαστός Κυμινητης και η  ιδρυση του Φροντιστηριου της Τραπεζούντας», Ελληνικά τεύχ. Β,  30 (1977­1978) 280­306.  Π. Κονδύλης, «Το πρόβλημα του υλισμού στη φιλοσοφια του  Ελληνικού Διαφωτισμού» = Κονδύλης Π.,«Το πρόβλημα του  υλισμού στη φιλοσοφια του Ελληνικού Διαφωτισμού», Ο  Ερανιστης 17(1981) 196­ 223.  Π. Κονδύλης, Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός – Οι φιλοσοφικες  ιδεες = Κον­ δύλης Π., Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός – Οι  φιλοσοφικες ιδεες, εκδ. Θεμελιο, Αθηνα 1988.  Κ. Κούγκας, Η διδασκαλια των Φυσικών Επιστημών στα  Εκπαιδευτικά Ι­ δρύματα του Ελληνισμού κατά την  μετεπαναστατικη περιοδο (1821­ 1940) = Κούγκας Κ., Η  διδασκαλια των Φυσικών Επιστημών στα Εκπαι­ δευτικά  Ιδρύματα του Ελληνισμού κατά την μετεπαναστατικη περιοδο  (1821­1940), Διδακτορικη διατριβη, Θεσσαλονικη 2010.  Ε. Κούκου, Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) = Κούκου Ε.,  Νικηφόρος Θεοτό­ κης (1731­1800), Αθηνα 1973.  Κ. Κούμας, Χημειας επιτομη = Κούμας Κ., Χημειας επιτομη, τ. 2,  Βιεννη 1808.  Κ. Κούμας, Σύνταγμα Φιλοσοφιας = Κούμας Κ., Σύνταγμα  Φιλοσοφιας, τ. πρώτος, Βιεννη 1818.  Κ. Κούμας, Ιστοριαι των ανθρωπινων πράξεων = Κούμας Κ., 

Ιστοριαι των ανθρωπινων πράξεων, τ. ΙΒ , Βιεννη 1832.  Ε. Κουρμαντζη­Παναγιωτάκου, Η πνευματικη κινηση στα  Γιάννινα, Από τα τελη του 18ου αιώνα εως τις πρώτες δεκαετιες  του 19ου = Κουρμαντζη­ Παναγιωτάκου Ε., Η πνευματικη κινηση  στα Γιάννινα, Από τα τελη του 18ου αιώνα εως τις πρώτες  δεκαετιες του 19ου, Διδακτορικη διατριβη, Γιάννινα 1991.  Γ. Κουρνούτος, «Σχολεια της Τουρκοκρατούμενης Καστοριάς» =  Κουρνού­ τος Γ., «Σχολεια της Τουρκοκρατούμενης Καστοριάς»,  Γερας 'Αντωνιου Κεραμοπούλου, Αθηνα 1953, σσ. 436­468.  Α. Κουτσιλοπούλου, «Ιωσηπος Μοισιόδαξ, διδάσκαλος και  συγγραφεας του 18ου αιώνα = Κουτσιλοπούλου Α., «Ιωσηπος  Μοισιόδαξ, διδάσκα­ λος και συγγραφεας του 18ου αιώνα»,  Πρακτικά του 6ου Πανελληνιου Συνεδριου του Ελληνικού  Ινστιτούτου Εφαρμοσμενης Παιδαγωγικης και Εκπαιδευσης  (ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.ΕΚ.) ­σε ηλεκτρονικη μορφη­, Αθηνα 5­7 Οκτω­ βριου  2012, (διαθεσιμο στο  228  http://www.elliepek.gr/documents/6o_synedrio_eisigiseis/42_kouts ilopou lou.pdf).  Ν. Κυριακού, Χρύσανθος Νοταράς, ο αστρονόμος = Κυριακού Ν.,  Χρύσαν­ θος Νοταράς, ο αστρονόμος, Διπλωματικη εργασια,  Θεσσαλονικη 2007.  Ι. Κωνσταντινιδης, «Ευγενιος ο Βούλγαρις» = Κωνσταντινιδης Ι.,  «Ευγενιος ο Βούλγαρις», ΘΗΕ 5 (1964) 1007­1013.  Ε. Κωνσταντινιδης, «Δούγκας Στεφανος» = Κωνσταντινιδης Ε.,  «Δούγκας Στεφανος», ΘΗΕ 5 (1964) 199­200.  Δ. Κωτσάκης, Η σπουδη της Αστρονομιας εν Ελλάδι κατά τον 

18ον αι.= Κω­ τσάκης Δ., Η σπουδη της Αστρονομιας εν Ελλάδι  κατά τον 18ον αι., Α­ θηναι 1940.  Δ. Κωτσάκης, «Οι εισηγηται των φυσικών επιστημών εις την  Ελλάδα» = Κωτσάκης Δ., «Οι εισηγηται των φυσικών επιστημών  εις την Ελλάδα», Ακτινες 6 (1943) 92­98.  Δ. Κωτσάκης, Η συμβολη τών διδασκάλων τοϋ Γενους εις την  προαγωγην της αστρονομιας κατά τους χρόνους της  Τουρκοκρατιας = Κωτσάκης Δ., Η συμβολη τών διδασκάλων τοϋ  Γενους εις την προαγωγην της αστρο­ νομιας κατά τους χρόνους  της Τουρκοκρατιας, Αθηνα 1953.  Δ. Κωτσάκης, Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια (1453­ 1821) = Κωτσά­ κης Δ., Διδάσκαλοι του Γενους και Αστρονομια  (1453­1821), εκδ. «Ζωη», Αθηνα 1983.  Κ. Κωτσιόπουλος, Ανεξιθρησκεια = Κωτσιόπουλος Κ.,  Ανεξιθρησκεια, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονικη 2008.  Γ. Λάιος, «Ο Γεώργιος Βεντότης, ο Ζακύνθιος και η πρώτη  ελληνικη εφη­ μεριδα (1784)» = Λάιος Γ., «Ο Γεώργιος Βεντότης,  ο Ζακύνθιος και η πρώτη ελληνικη εφημεριδα (1784)»,  Επιθεώρηση Τεχνης τ. Β , ετος Α  (8 Αύγ. 1955) 149­154.  Γ. Λάιος, «Γεώργιος Βεντότης. Ο διαφωτιστης συγγραφεύς και  τυπογρά­ φος και ο πατερας της ελληνικης δημοσιογραφιας» =  Λάιος Γ., «Γεώρ­ γιος Βεντότης. Ο διαφωτιστης συγγραφεύς και  τυπογράφος και ο πα­ τερας της ελληνικης δημοσιογραφιας»,  Επτανησιακά Φύλλα 3 αρ.6 (1958), 162­184  Σ. Λάμπρος, «Τα αναγνώσματα των πάππων μας» = Λάμπρος Σ.,  «Τα α­ ναγνώσματα των πάππων μας», ΝΕ, τεύχος Β ­Γ , 15  (1921), 237­271. 

Σ. Λάμπρος, Παλαιολόγεια και Πελοποννησιακά, τ. Β = Λάμπρος  Σ., Πα­ λαιολόγεια και Πελοποννησιακά, τ. Β , Αθηνα 1924.  Μ. Λάμπρου, «Μια προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την  εποχη της Τουρκοκρατιας και το κειμενο της Αντιπελάργησης» =  Λάμπρου Μ.,  229  «Μια προσπάθεια διπλασιασμού του κύβου την εποχη της  Τουρκο­ κρατιας και το κειμενο της Αντιπελάργησης», Οι  Επιστημες στον Νεο­ ελληνικό χώρο, ΚΝΕ/ΕΙΕ, εκδ. Τροχαλια,  Αθηνα 1997, σσ. 149­177.  Λεξικό Σουΐδα = Λεξικό Σουΐδα, Suidae Lexicon, Immanuelis  Bekkeri, Βερο­ λινο 1834.  Θ. Λιβαδάς, Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ απορρητων,  Έπιστολαι ρ' = Λιβαδάς Θ., Αλεξάνδρου Μαυροκορδάτου του εξ  απορρητων, Έπιστολαι ρ', Τεργεστη 1879.  Γ. Μαζαράκης, Μητροφάνης Κριτόπουλος Πατριάρχης  Αλεξανδρειας κατά τους κώδικας του Πατριαρχειου Αλεξανδρειας και άλλας πηγάς = Μα­ ζαράκης Γ., Μητροφάνης Κριτόπουλος  Πατριάρχης Αλεξανδρειας κατά τους κώδικας του Πατριαρχειου  Αλεξανδρειας και άλλας πηγάς, Κάιρο 1884.  Β. Μακριδης, «Επιστημονικη Επανάσταση και Ορθόδοξη  Ανατολη» = Μα­ κριδης Β., «Επιστημονικη Επανάσταση και  Ορθόδοξη Ανατολη», Οι Επιστημες στον Νεοελληνικό χώρο,  ΚΝΕ/ΕΙΕ, εκδ. Τροχαλια, Αθηνα 1997, σσ. 61­91.  Μ. Μαμασούλα, Παιδεια και γλώσσα στον Αγιο Κοσμά τον  Αιτωλό = Μαμα­ σούλα Μ., Παιδεια και γλώσσα στον Αγιο Κοσμά τον Αιτωλό, εκδ. Ιερά Μονη Κουτλουμουσιου, Άγιον Ορος 2004. 

Μ. Μανωλόπουλος, Βούλγαρις Ευγενιος (1716­1806) =  Μανωλόπουλος Μ., Βούλγαρις Ευγενιος (1716­1806), (διαθεσιμο  στο http://users.sch.gr/mmanol/ISTORIA/Boulgaris.doc).  Ν. Ματσόπουλος, «Οι επιδράσεις της εξελιξης της αστρονομιας  στον ελ­ ληνικό χώρο κατά τον 18ο ­19ο αιώνα» = Ματσόπουλος  Ν., «Οι επιδρά­ σεις της εξελιξης της αστρονομιας στον ελληνικό  χώρο κατά τον 18ο ­ 19ο αιώνα», Οι Επιστημες στον Νεοελληνικό  χώρο, ΚΝΕ/ΕΙΕ, εκδ. Τρο­ χαλια, Αθηνα 1997, σσ. 179­187.  Ν. Ματσούκας, Νεος Ελληνισμός και Δυτικός διαφωτισμός =  Ματσούκας Ν., Νεος Ελληνισμός και Δυτικός διαφωτισμός, εκδ.  ΑΠΘ, Θεσσαλονικη 1984.  Κ. Μαυρομμάτης, Η αστρονομια του Βενιαμιν Λεσβιου =  Μαυρομμάτης Κ., Η αστρονομια του Βενιαμιν Λεσβιου, εκδ. 1ο  Λύκειο Βόλου, Θεσσαλονι­ κη 1991.  Κ. Μερτζιος, Πατριαρχικά, ητοι ανεκδοτοι πληροφοριαι σχετικά  προς τους πατριάρχας Κωνσταντινουπόλεως από του 1556­1702  = Μερτζιος Κ., Πατριαρχικά, ητοι ανεκδοτοι πληροφοριαι σχετικά  προς τους πατριάρ­ χας Κωνσταντινουπόλεως από του 1556­ 1702, εκδ. Ακαδημια Αθηνών, Εν Αθηναις, 1951.  230  π. Γ. Μεταλληνός, «Πιστη και Επιστημη στην Ορθόδοξη  Γνωσιολογια» = π. Μεταλληνός Γ., «Πιστη και Επιστημη στην  Ορθόδοξη Γνωσιολογια», Ορθοδοξια και Φυσικές Επιστημες, εκδ. Σαββάλα­ ΕΕΦ, Αθηνα 1996, σσ. 15­23.  π. Γ.. Μεταλληνός, «Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και Ρωμηοσύνη.  (Έλεγχος θεσεων της δυτικης ιστοριογραφιας)» = π. Μεταλληνός  Γ., «Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός και Ρωμηοσύνη. (Έλεγχος θεσεων  της δυτικης ιστοριογραφιας)», Ελλοπια 5 (Άνοιξη 1991) 65­69. 

π. Γ. Μεταλληνός, Τουρκοκρατια. Οι Έλληνες στην Οθωμανικη  Αυτοκρατο­ ρια = π. Μεταλληνός Γ., Τουρκοκρατια. Οι Έλληνες  στην Οθωμανικη Αυτοκρατορια, εκδ. Ακριτας, Αθηνα 1993.  π. Γ. Μεταλληνός, «Η δυναμικη του διαφωτισμού στη δράση των  κολλυ­ βάδων» = π. Μεταλληνός Γ., «Η δυναμικη του  διαφωτισμού στη δράση των κολλυβάδων», Ο Ερανιστης 21  (1997) 189­200.  π. Γ. Μεταλληνός, Παράδοση και αλλοτριωση: Τομες στην  πνευματικη πο­ ρεια του νεότερου Ελληνισμού κατά τη  μεταβυζαντινη περιοδο = π. Με­ ταλληνός Γ., Παράδοση και  αλλοτριωση: Τομες στην πνευματικη πορεια του νεότερου  Ελληνισμού κατά τη μεταβυζαντινη περιοδο, εκδ. Δόμος, Αθηνα  2001.  π. Γ. Μεταλληνός, Φώτα και φως = π. Μεταλληνός Γ., Φώτα και  φως, εκδ. Άθως, Αθηνα 2002.  π. Γ. Μεταλληνός, «H πρόκληση του διαφωτισμού και οι  Κολυβάδες» = π. Μεταλληνός Γ., «H πρόκληση του διαφωτισμού  και οι Κολυβάδες», Πειραϊκη Εκκλησια (Ιούνιος 2009) 34­37.  Μ. Μητσόγλου, Σεβαστός Κυμινητης, Ο βιος, η διδασκαλια, το  εργο του = Μητσόγλου Μ., Σεβαστός Κυμινητης, Ο βιος, η  διδασκαλια, το εργο του, Διπλωματικη εργασια, Θεσσαλονικη  2007.  Ζ. Μουρούτη­Γκενάκου, Ο Νικηφόρος Θεοτόκης (1731­1800) και  η συμβολη αυτού εις την παιδειαν του Γενους = Μουρούτη­ Γκενάκου Ζ., Ο Νικηφό­ ρος Θεοτόκης (1731­1800) και η  συμβολη αυτού εις την παιδειαν του Γε­ νους, Διατριβη επι  διδακτορια, Αθηναι 1979.  Κ. Μπαλάνος, Αντιπελάργησις = Μπαλάνος Κ., Αντιπελάργησις, 

Βιεννη, 1816.  Μπαλάνος Βασιλόπουλος, Μεθοδος γεωμετρικώς χωρούσα περι  ευρεσεως των δύο μεσων συνεχώς εξης αναλόγων γραμμών =  Μπαλάνος Βασιλό­ πουλος, Μεθοδος γεωμετρικώς χωρούσα περι ευρεσεως των δύο μεσων συνεχώς εξης αναλόγων γραμμών,  Βενετια 1756.  Μπαλάνος Βασιλόπουλος, Οδός Μαθηματικης = Μπαλάνος  Βασιλόπου­ λος, Οδός Μαθηματικης, Ήτοι Σειρά βαθμηδον  προϊούσα, Περιεκτικη  231  των κατ' ειδος κυριωτερων της μαθησεως πραγματειών του  αιδεσιμω­ τάτου και επιστημονικωτάτου κυριου Μεθοδιου  Ανθρακιτου, Τόμος 1, προιμιον Μπαλάνου Βασιλόπουλου Βενετια 1756.  Λ. Μπενάκης, «Από την ιστορια του μεταβυζαντινού  αριστοτελισμού στον ελληνικό χώρο. Αμφισβητηση και  υπεράσπιση του φιλοσόφου στον 18ο αιώνα. Νικόλαος  Ζερζούλης–Δωρόθεος Λεσβιος» = Μπενάκης Λ., «Από την ιστορια του μεταβυζαντινού αριστοτελισμού στον ελληνικό χώρο.  Αμφισβητηση και υπεράσπιση του φιλοσόφου στον 18ο αιώνα.  Νικόλαος Ζερζούλης–Δωρόθεος Λεσβιος», Φιλοσοφια 7 (1977)  416­452.  Λ. Μπενάκης, «Δυτικοευρωπαϊκό πνεύμα και Ελληνικη  Ορθοδοξια. Η μετάβαση από το Βυζάντιο στο Νεο Ελληνισμό και  η σύγχρονη προβληματικη» = Μπενάκης Λ., «Δυτικοευρωπαϊκό  πνεύμα και Ελληνικη Ορθοδοξια. Η μετάβαση από το Βυζάντιο  στο Νεο Ελληνισμό και η σύγχρονη προβληματικη», Σύναξη 34  (Απριλιος– Ιούνιος 1990) 30­41. 

Β. Μπόμπου­Σταμάτη, «Ο Μεθόδιος Ανθρακιτης και τα  “Τετράδια”» = Μπόμπου­Σταμάτη Β., «Ο Μεθόδιος Ανθρακιτης  και τα “Τετράδια”», Ελληνικά 45 (1995) 111­127, Θεσσαλονικη.  Β. Μπόμπου­Σταμάτη, Ο Βικεντιος Δαμοδός, Βιογραφια­ Εργογραφια = Μπόμπου­Σταμάτη Β., Ο Βικεντιος Δαμοδός,  Βιογραφια­Εργογραφια 1700­1751, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθηνα 1998.  Β. Μπόμπου­Σταμάτη, «Οι «Επιστολιμαιες Πραγματειες» του  Νικολάου Παπαδόπουλου Κομνηνού προς τον μαθητη του  Χρύσανθο Νοταρά» = Μπόμπου­Σταμάτη Β., «Οι «Επιστολιμαιες  Πραγματειες» του Νικολά­ ου Παπαδόπουλου Κομνηνού προς τον μαθητη του Χρύσανθο Νοτα­ ρά», Εώα και Εσπερία 4 (1999­ 2000), 175­242.  Κ. Μπόνης, «Γεννάδιος ο Β  ο Σχολάριος» = Μπόνης Κ.,  «Γεννάδιος ο Β  ο Σχολάριος», ΘΗΕ 4 (1964) 274­289.  Νεον Εκλόγιον = Νεον Εκλόγιον, Εκλεχθεν υπό του Αγιου Πατρός  ημών Νικοδημου του Αγιορειτου, εκδ. Αστηρ, Αθηνα 1974.  Θ. Νημάς, Η Εκπαιδευση στη Δυτικη Θεσσαλια κατά την περιοδο  της Τουρ­ κοκρατιας, Συμβολη στη μελετη του Θεσσαλικού  Διαφωτισμού = Νημάς Θ., Η Εκπαιδευση στη Δυτικη Θεσσαλια  κατά την περιοδο της Τουρκο­ κρατιας, Συμβολη στη μελετη του  Θεσσαλικού Διαφωτισμού, Διδακτο­ ρικη διατριβη, εκδ.  Κυριακιδη, Θεσσαλονικη 1995.  Θ. Νικολαΐδης, «Θεσμοι και Επανάσταση στα επιστημονικά  ιδρύματα: τα αστεροσκοπεια του Παρισιού και της  Πετρούπολης» = Νικολαΐδης Θ., «Θεσμοι και Επανάσταση στα  επιστημονικά ιδρύματα: τα αστεροσκο­  232 

πεια του Παρισιού και της Πετρούπολης», Επιστημη και  Εκπαιδευση 3 (2006) 21­31.  Π. Νικολόπουλος, «Σωφρόνιος Β  Πατριάρχης  Κωνσταντινουπόλεως» = Νικολόπουλος Π., «Σωφρόνιος Β   Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως», ΘΗΕ 11 (1967) 645­646.  Π. Νούτσος, «Ένα μαθηματάριο «μεταφυσικης» του Αθανασιου  Ψαλιδα» = Νούτσος Π., «Ένα μαθηματάριο «μεταφυσικης» του  Αθανασιου Ψα­ λιδα», Ο Ερανιστης 18 (1986), 93­104.  Π. Νούτσος, «Λογικη: τι διακινδυνεύει ως διδάσκαλος και ως  κοινωνός της σκεψης των «νεωτερων» ο Ευγενιος Βούλγαρης» =  Νούτσος Π., «Λογι­ κη: τι διακινδυνεύει ως διδάσκαλος και ως  κοινωνός της σκεψης των «νεωτερων» ο Ευγενιος Βούλγαρης»,  Πρακτικά Διεθνούς Επιστημονι­ κού Συνεδριου: Ευγενιος  Βούλγαρης, Ιόνιο Πανεπιστημιο, Τμημα Ιστο­ ριας, εκδ. Κανάκη,  Αθηνα 2009, σσ. 563­572.  Α. Ξανθοπούλου­Κυριακού, Η Ελληνικη κοινότητα της Βενετιας  (1797­ 1866), Διοικητικη και οικονομικη οργάνωση, Εκπαιδευτικη και πολιτικη δραστηριότητα = Ξανθοπούλου­Κυριακού Α., Η  Ελληνικη κοινότητα της Βενετιας (1797­1866), Διοικητικη και  οικονομικη οργάνωση, Εκπαι­ δευτικη και πολιτικη  δραστηριότητα, Διδακτορικη διατριβη, Θεσσαλο­ νικη 1978.  Χ. Ξενάκης, Το πειραμα ως μεθοδος ερευνας και γνώσης στα  εργα των λο­ γιων της προεπαναστατικης περιόδου = Ξενάκης Χ.,  Το πειραμα ως με­ θοδος ερευνας και γνώσης στα εργα των  λογιων της προεπαναστατικης περιόδου, Διδακτορικη διατριβη,  Ιωάννινα 1994.  Δ. Οικονομιδης, «Αθανάσιος ο Πάριος 1722­1813» = Οικονομιδης Δ., «Αθα­ νάσιος ο Πάριος 1722­1813», Επετηρις Εταιρειας 

Κυκλαδικών Μελετών 1 (1961) 347­422.  Ν. Πανταζόπουλος, Κώδιξ Μητροπόλεως Σισανιου και Σιατιστης = Πα­ νταζόπουλος Ν., Κώδιξ Μητροπόλεως Σισανιου και Σιατιστης, ΙΖ ­ΙΘ  αι., Θεσσαλονικη 1974.  Σ. Παπαδόπουλος, «Βενιαμιν ο Λεσβιος, ιερομόναχος» =  Παπαδόπουλος Σ., «Βενιαμιν ο Λεσβιος, ιερομόναχος», ΘΗΕ 3  (1963) 801­802.  Χ. Παπαδόπουλος, «Στεφανος Δούγκας» = Παπαδόπουλος Χ.,  «Στεφανος Δούγκας», Εκκλησιαστικός Φάρος 25 (1926) 113­166.  Α. Παπαδόπουλος­Κεραμεύς, Ιεροσολυμιτικη Βιβλιοθηκη, τ. IV =  Παπαδό­ πουλος­Κεραμεύς Α., Ιεροσολυμιτικη Βιβλιοθηκη, τ. IV,  Πετρούπολις 1915.  233  Γ. Παπαθανασόπουλος, Ο Γαλιλαιος, η Ορθοδοξια και η Επιστημη = Πα­ παθανασόπουλος Γ., Ο Γαλιλαιος, η Ορθοδοξια και η  Επιστημη, 2009, (διαθεσιμο στο http://www.amen.gr/article737).  Δ. Παπαϊωάννου, «Σχολες του ευρύτερου Ελληνισμού επι  Τουρκοκρατιας : “Η Αυθεντικη Ακαδημια Βουκουρεστιου”» =  Παπαϊωάννου Δ., «Σχο­ λες του ευρύτερου Ελληνισμού επι  Τουρκοκρατιας : “Η Αυθεντικη Α­ καδημια Βουκουρεστιου”»,  Πρακτικά 2ου Διεθνούς Συνεδριου Η παιδεια στην αυγη του 21ου  αιώνα, Ιστορικο­συγκριτικες προσεγγισεις ­σε ηλε­ κτρονικη  μορφη­, Πάτρα 2002, (διαθεσιμο στο  http://www.eriande.elemedu.upatras.gr/eriande/synedria/synedrio2/ prak tika/papaioannou.htm).  Ν. Παπαϊωάννου, Μπαλάνος Βασιλόπουλος­Κοσμάς Μπαλάνος =  Παπαϊ­ ωάννου Ν., Μπαλάνος Βασιλόπουλος­Κοσμάς Μπαλάνος, 

2012, (διαθε­ σιμο στο http://www.scribd.com/doc/90025112/M %CE%A0%CE%91%CE%9B%CE %91%CE%9D%CE%9F%CE %99#scribd).  Ε. Παπανούτσος, Νεοελληνικη Φιλοσοφια = Παπανούτσος Ε.,  Νεοελληνικη Φιλοσοφια [Βασικη Βιβλιοθηκη] Αετός Α.Ε., Αθηνα  1953.  Ε. Παπανούτσος, Νεοελληνικη Φιλοσοφια τ. Α = Παπανούτσος Ε., Νεοελ­ ληνικη Φιλοσοφια τ. Α , [Βασικη Βιβλιοθηκη], Αθηνα  1956.  Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορια του Ελληνικού Έθνους, τ. Ε 2 =  Παπαρρη­ γόπουλος Κ., Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Ε 2, εκδ. Π. Καρολιδου, Αθηνα 51925.  Μ. Παρανικας, Σχεδιασμα περι της εν τω ελληνικώ εθνει  καταστάσεως των γραμμάτων = Παρανικας Μ., Σχεδιασμα περι  της εν τω ελληνικώ εθνει καταστάσεως των γραμμάτων από  αλώσεως μεχρι των αρχών της ενε­ στώσης (ΙΘ)  εκατονταετηριδος, εν Κωνσταντινουπόλει 1867.  Μ. Πατηνιώτης, Θεοτόκης Νικηφόρος = Πατηνιώτης Μ.,  Θεοτόκης Νικηφό­ ρος [1731, Κερκυρα – 1800, Μόσχα],  (διαθεσιμο στο  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors/Theotokis.htm).  Μ. Πατηνιώτης, Απόπειρες διαμόρφωσης επιστημονικού λόγου  στον ελλη­ νικό χώρο του 18ου αιώνα = Πατηνιώτης Μ., Απόπειρες διαμόρφωσης ε­ πιστημονικού λόγου στον ελληνικό χώρο του  18ου αιώνα, Διδακτορικη διατριβη, Αθηνα 2001.  Μ. Πατηνιώτης, Στοιχεια Φυσικης Φιλοσοφιας = Πατηνιώτης Μ.,  Στοιχεια Φυσικης Φιλοσοφιας: ο Ελληνικός επιστημονικός  στοχασμός τον 17ο και 18ο αιώνα, Gutenberg, Αθηνα 2013. 

Μ. Πατηνιώτης – Β. Σπυροπούλου, Βούλγαρης Ευγενιος =  Πατηνιώτης Μ. ­ Σπυροπούλου Β., Βούλγαρης Ευγενιος [1716,  Κερκυρα – 1806, Πετρού­  234  πολη], (διαθεσιμο στο  http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors/Voulgaris.htm).  Χ. Πατρινελης, «Ηλιας ο Μηνιάτης» = Πατρινελης Χ., «Ηλιας ο  Μηνιάτης», ΘΗΕ 6 (1965) 32­37.  Χ. Πατρινελης, «Χρύσανθος Νοταράς» = Πατρινελης Χ.,  «Χρύσανθος Νο­ ταράς», ΘΗΕ 12 (1968) 387­390.  Χ. Πατρινελης, Ιστορια Ελληνικού Έθνους, τ. Ι  = Πατρινελης Χ.,  Ιστορια Ελληνικού Έθνους, τ. Ι , Εκδοτικη Αθηνών, Αθηνα 1974,  σσ. 367­376.  Σ. Πελαγιδης, «Η συνοδικη απόφαση για την «αποκατάσταση»  του Μεθό­ διου Ανθρακιτη» = Πελαγιδης Σ., «Η συνοδικη  απόφαση για την «απο­ κατάσταση» του Μεθόδιου Ανθρακιτη»,  Μακεδονικά, 23 (1983) 134­147.  Γ. Πετρου, «Ο Ευγενιος Βούλγαρης (1716­1706) και η Βασιλικη  Εταιρεια του Λονδινου» = Πετρου Γ., «Ο Ευγενιος Βούλγαρης  (1716­1706) και η Βασι­ λικη Εταιρεια του Λονδινου», ΝΕΥΣΙΣ 10  (2001) 181­198.  Κ. Πετσιος, «Αθανασιου Ψαλιδα, “Μεταφυσικη”» = Πετσιος Κ.,  «Αθανασι­ ου Ψαλιδα, “Μεταφυσικη” » , Ελληνικη Φιλοσοφικὴ  Επιθεώρηση, 13, 38 (1996) 140­153.  Κ. Πετσιος, «Η περι του κόσμου επιστημη, αναφορά σ’ ενα  χειρόγραφο μαθηματάριο του Αθανασιου Ψαλιδα» = Πετσιος Κ.,  «Η περι του κό­ σμου επιστημη, αναφορά σ’ ενα χειρόγραφο 

μαθηματάριο του Αθα­ νασιου Ψαλιδα» στο Οι Επιστημες στον  Νεοελληνικό χώρο, ΚΝΕ/ Ε.Ι.Ε., εκδ. Τροχαλια, Αθηνα 1997, σσ.  191­215.  Κ. Πετσιος, «Νικόλαος Ζερζούλης ca (1710­1773) και Petrus van  Musschen broek (1692­1761) ­νεα στοιχεια» = Πετσιος Κ.,  «Νικόλαος Ζερζούλης ca (1710­1773) και Petrus van Musschen  broek (1692­1761) ­νεα στοιχεια», Eranistis 23 (2001) 48­96.  Κ. Πετσιος, «Σύμμικτα περι Αθανασιου Ψαλιδα με βάση το  αρχειο του» = Πετσιος Κ., «Σύμμικτα περι Αθανασιου Ψαλιδα με  βάση το αρχειο του», Ο Ερανιστης 24 (2003) 202­206.  Μ. Πεχλιβάνος, «Παρρησια και αποσιώπηση: ο Ιώσηπος  Μοισιόδαξ και τα όρια της νεοτερικης κριτικης στην αρχαιότητα»  = Πεχλιβάνος Μ., «Παρρησια και αποσιώπηση: ο Ιώσηπος  Μοισιόδαξ και τα όρια της νε­ οτερικης κριτικης στην  αρχαιότητα», Σύγχρονα θεματα, 64 (1997) 81­86.  Μ. Πεχλιβάνος, Εκδοχες νεωτερικότητας στην κοινωνια του  γενους: Νικό­ λαος Μαυροκορδάτος­Ιώσηπος Μοισιόδαξ­ Αδαμάντιος Κοραης = Πεχλι­ βάνος Μ., Εκδοχες νεωτερικότητας  στην κοινωνια του γενους: Νικόλαος Μαυροκορδάτος­Ιώσηπος  Μοισιόδαξ­Αδαμάντιος Κοραης, Διδακτορικη διατριβη,  Θεσσαλονικη 1999.  235  Γ. Πλουμιδης, Αι πράξεις εγγραφης των Ελληνων σπουδαστών  του Πανεπι­ στημιου της Παδούης = Πλουμιδης Γ., Αι πράξεις  εγγραφης των Ελλη­ νων σπουδαστών του Πανεπιστημιου της  Παδούης, Αθηνα 1970­1971, σ . 316 «Έτος 1749. Αριθμ. 1498.  Triphonas Singelus monacus basilianus filius quondam Demetrii  Epirus anno 2o no 46». 

Α. Πολιτης, Για τον διαφωτισμό­Μερικες επιμερους συμβουλες,  Συμπληρω­ μα για το μάθημα Νεοελληνικός διαφωτισμός =  Πολιτης Α., Για τον δια­ φωτισμό­Μερικες επιμερους συμβουλες,  Συμπληρωμα για το μάθημα Νεοελληνικός διαφωτισμός,  Πανεπιστημιο Κρητης 2010.  Πρακτικά Επιστημονικού Συνεδριου, Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος = Πρακτι­ κά Επιστημονικού Συνεδριου, Άγιος Αθανάσιος ο Πάριος, (Πάρος, 29 Σε­ πτεμβριου ­ 4 Οκτωβριου 1998), Ιερό προσκύνημα Παναγιας Εκατοντα­ πυλιανής Πάρου, Πάρος 2000  G. Podskalsky, Η Ελληνικη Θεολογια επι Τουρκοκρατιας 1453­ 1821. Η Ορ­ θοδοξια στη σφαιρα επιρροης των δυτικών  δογμάτων μετά τη μεταρ­ ρύθμιση = Podskalsky G., Η Ελληνικη  Θεολογια επι Τουρκοκρατιας 1453­1821. Η Ορθοδοξια στη  σφαιρα επιρροης των δυτικών δογμάτων μετά τη μεταρρύθμιση,  μετάφραση π. Γ. Δ. Μεταλληνός, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθηνα 2005.  Ρηγας Βελεστινλης, Φυσικης απάνθισμα = Ρηγας Βελεστινλης,  Φυσικης απάνθισμα, Βιεννη 1790.  Ρηγας Βελεστινλης, Χάρτα της Ελλάδος = Ρηγας Βελεστινλης,  Χάρτα της Ελλάδος, φύλλο 12, Βιεννη 1797.  Κ. Σάθας, Βιογραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελληνων,  από της καταλύσεως της Βυζαντινης Αυτοκρατοριας μεχρι της  Ελληνικης εθνε­ γερσιας = Σάθας Κ., Βιογραφιαι των εν γράμμασι διαλαμψάντων Ελλη­ νων, από της καταλύσεως της Βυζαντινης  Αυτοκρατοριας μεχρι της Ελληνικης εθνεγερσιας, εν Αθηναις  1868.  Κ. Σάθας, Βιογραφικόν σχεδιασμα περι του Πατριάρχου Ιερεμιου  Β  (1572­ 1534) = Σάθας Κ., Βιογραφικόν σχεδιασμα περι του  Πατριάρχου Ιερεμι­ ου Β  (1572­1534), εν Αθηναις 1870. 

Α. Σαλβάνου – Β. Σπυροπούλου, «Ακαδημια Κυδωνιών, Αϊβαλι» =  Σαλβά­ νου Α. ­ Σπυροπούλου Β., «Ακαδημια Κυδωνιών, Αϊβαλι»,  Εγκυκλοπαι­ δεια Μειζονος Ελληνισμού, Μ. Ασια, 2002,  (διαθεσιμο στο http://www.ehw.gr/l.aspx?id=3474>).  Α. Σαλούστρου, Ελληνικη φιλοσοφια απο την αρχαιότητα εως τον 20o αι. ­ τόμος β’ κεφάλαιο 9ο, οι ελληνες λόγιοι την περιοδο της  τουρκοκρατιας = Σαλούστρου Α., Ελληνικη φιλοσοφια απο την  αρχαιότητα εως τον 20o αι. ­ τόμος β’ κεφάλαιο 9ο, οι ελληνες  λόγιοι την περιοδο της τουρκο­  236  κρατιας – ΕΛΠ22 –, Φιλοσοφια Σημειώσεις, 2012­2013,  (διαθεσιμο στο https://www.academia.edu/).  Κ. Σαρδελης, Το συναξάρι του Γενους = Σαρδελης Κ., Το συναξάρι  του Γε­ νους, Εστια, Αθηνα 1974.  Κ. Σαρρης, «Ο Χρύσανθος Νοταράς και η εκδοση της  «Δωδεκάβιβλου» του Δοσιθεου Ιεροσολύμων: μια περιπτωση  αναληθούς χρονολογιας Έκ­ δοσης» = Σαρρης Κ., «Ο Χρύσανθος  Νοταράς και η εκδοση της «Δωδε­ κάβιβλου» του Δοσιθεου  Ιεροσολύμων: μια περιπτωση αναληθούς χρονολογιας Έκδοσης  (1715/c. 1722)», Μνημων, 27 (2005) 27­53.  Α. Σκαρβελη­Νικολοπούλου, Τα μαθηματάρια των Ελληνικών  Σχολειων της Τουρκοκρατιας = Σκαρβελη­Νικολοπούλου Α., Τα  μαθηματάρια των Ελληνικών Σχολειων της Τουρκοκρατιας,  Διδακτορικη διατριβη, Αθηναι 1989.  Τ. Σκλαβενιτης, Τα εμπορικά εγχειριδια Βενετοκρατιας και  Τουρκοκρατιας = Σκλαβενιτης Τ., Τα εμπορικά εγχειριδια  Βενετοκρατιας και Τουρκο­ κρατιας, Εταιρεια Μελετης  Ελληνισμού­Μνημων, Αθηνα 1991. 

Κ. Σούλα, Ιστορικό Λεξικό επιστημονικών όρων = Σούλα Κ.,  Ιστορικό Λεξικό επιστημονικών όρων, εκδ. ΠΕΚ, Ηράκλειο 2007.  Β. Σπανδάγος – Ρ. Σπανδάγου – Δ. Τραυλού, Έλληνες θετικοι  επιστημονες από το 1453 εως το 1821 = Σπανδάγος Β. ­  Σπανδάγου Ρ. ­ Τραυλού Δ., Έλληνες θετικοι επιστημονες από το  1453 εως το 1821, εκδ. Αιθρα, Α­ θηνα 2008.  Χ. Σπυρόπουλος, Ιώσηπος Μοισιόδακας (1730­1800), «ο μεγάλος  άγνωστος της νεοελληνικης παιδειας» = Σπυρόπουλος Χ.,  Ιώσηπος Μοισιόδακας (1730­1800), «ο μεγάλος άγνωστος της  νεοελληνικης παιδειας», 2014, (διαθεσιμο στο  http://eranistis.net/wordpress).  Π. Στάθη, «Ο «σοφώτατος Εσάτ εφεντης» φιλος και  αλληλογράφος του Χρύσανθου Νοταρά» = Στάθη Π., «Ο  «σοφώτατος Εσάτ εφεντης» φι­ λος και αλληλογράφος του  Χρύσανθου Νοταρά», Ο Ερανιστης 18 (1986) 57­84.  Π. Στάθη, Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρχης Ιεροσολύμων,  Πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού = Στάθη Π.,  Χρύσανθος Νοταράς Πατριάρ­ χης Ιεροσολύμων, Πρόδρομος του  Νεοελληνικού Διαφωτισμού, Διδα­ κτορικη διατριβη, Αθηνα  1995.  Ε. Σταυρουλάκη, Ο Άνθιμος Γαζης (1758­1828) = Σταυρουλάκη Ε., Ο Άνθι­ μος Γαζης (1758­1828), ΕΚΠΑ, Αθηνα 2001.  Μ. Στεφανιδης, Αι Φυσικαι Επιστημαι εν Ελλάδι προ της  Επαναστάσεως = Στεφανιδης Μ., Αι Φυσικαι Επιστημαι εν Ελλάδι προ της Επαναστάσε­ ως, Αθηναι 1926.  237  Συλλογικός τόμος «Θεόφιλος Καΐρης» = Συλλογικός τόμος 

«Θεόφιλος Καΐρης (1853­1953)», Νεα Εστια ( 1 Αυγούστου 1953). Β. Σφυρόερας, «Καΐρης Θεόφιλος» = Σφυρόερας Β., «Καΐρης  Θεόφιλος», ΘΗΕ 7 (1965) 177­179.  Σχολαστικη Γεωγραφια = Σχολαστικη Γεωγραφια διερμηνευτικη  του νεου μεθοδικού σχολαστικού άτλαντος, συντεθεισα  γερμανιστι υπό του Αδάμ Χριστιανού Γασπάρεως αξιώσει δε του  κυριου Στεφάνου Μπούμπα, με­ ταφρασθεισα εις την νυν  Ελληνικην διάλεκτον εκ της τελευταιας όγδο­ ης εκδόσεως υπό  του Κυριακού Καπετανάκη, προς χρησιν των ελληνι­ κών  σχολειων, Βιεννη 1808.  Ν. Σωτηράκης, «Η διδασκαλια του Θεόφιλου Καΐρη στη Σχολη  των Κυδω­ νιών και στην Άνδρο» = Σωτηράκης Ν., «Η διδασκαλια του Θεόφιλου Καΐρη στη Σχολη των Κυδωνιών και στην Άνδρο»,  Μικρασιατικά Χρο­ νικά 7 (1957)_116­152  Ν.Σωτηράκης, «Τα Μαθηματικά εις την Ελλάδα κατά την εποχη  της Τουρκοκρατιας» = Σωτηράκης Ν., «Τα Μαθηματικά εις την  Ελλάδα κατά την εποχη της Τουρκοκρατιας», Διαλεξεις ΕΜΕ,  Αθηνα 1962, σσ. 64­92.  Ν. Σωτηράκης, «Μανουηλ Γλυζώνιος και Δωρόθεος Πρώιος.  “Ένας πρό­ δρομος και ενας εθνομάρτυρας του Νεοελληνικού  Διαφωτισμού”» = Σωτηράκης Ν., «Μανουηλ Γλυζώνιος και  Δωρόθεος Πρώιος. “Ένας πρόδρομος και ενας εθνομάρτυρας του Νεοελληνικού Διαφωτισμού”», Χιακη Επιθεώρησις 11 (1973)  183­198.  Ν. Σωτηρόπουλος, «Κοσμάς ο Αιτωλός» = Σωτηρόπουλος Ν.,  «Κοσμάς ο Αιτωλός», ΘΗΕ 7 (1965) 894­899.  Β. Τατάκης, Σκούφος­Μηνιάτης­Βούλγαρις­Θεοτόκης = Τατάκης  Β., Σκού­ φος­Μηνιάτης­Βούλγαρις­Θεοτόκης, Βασικη Βιβλιοθηκη

Αετού, αρ. 8, Αθηναι 1953­1957, σσ. 24­29, 239­249.  Μ. Τερδημου, Μαθηματικά και φιλοσοφια στην ελληνικη σκεψη  κατά την περιοδο της Τουρκοκρατιας = Τερδημου Μ.,  Μαθηματικά και φιλοσοφια στην ελληνικη σκεψη κατά την  περιοδο της Τουρκοκρατιας, Διδακτορι­ κη διατριβη,  Πανεπιστημιο Ιωαννινων, Ιωάννινα 1998.  Μ. Τερδημου, «Γεωμετρια versus Άλγεβρας. Αρχαιοελληνικά και  Δυτικά Μαθηματικά = Τερδημου Μ., «Γεωμετρια versus  Άλγεβρας. Αρχαιοελ­ ληνικά και Δυτικά Μαθηματικά: παράλληλες η διασταυρούμενες επι­ λογες από τους Έλληνες Λογιους του 18ου αιώνα;», Κριτικη/Επιστημη και Εκπαιδευση 5 (2007) 61­72.  Α. Τζαμτζης, «Το ανθρώπινο στους πορτολάνους» = Τζαμτζης Α.,  «Το αν­ θρώπινο στους πορτολάνους», «ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ», 18  (Απρίλιος­Ιούνιος.  238  1996) 4. Έκδ. Ναυτικό Μουσειο Ελλάδος. Αναδημοσιευση στο  Περι Α­ λός, 2012, (διαθεσιμο στο  http://perialos.blogspot.gr/2012/04/blog­ post.html).  Ν. Τζιράκης, Η περι μετουσιώσεως (Transubstantiatio)  ευχαριστιακη ερις = Τζιράκης Ν., Η περι μετουσιώσεως  (Transubstantiatio) ευχαριστιακη ε­ ρις, Διδακτορικη διατριβη,  Αθηνα 1977.  Β. Τζώγα, Μελετιος Πηγάς ( 1550­1601) Πατριάρχης  Αλεξανδρειας: βιος ­ δράση – εργογραφια = Τζώγα Β., Μελετιος  Πηγάς ( 1550­1601) Πατριάρ­ χης Αλεξανδρειας: βιος ­ δράση –  εργογραφια, Διδακτορικη διατριβη, Αθηνα 2009.  Μ. Τριανταφυλλιδης, Νεοελληνικη Γραμματικη Α  Ιστορικη 

Εισαγωγη = Τριανταφυλλιδης Μ., Νεοελληνικη Γραμματικη Α   Ιστορικη Εισαγωγη, Αθηνα 1938.  Α. Τσιγώνη, «Μεθόδιος Ανθρακιτης, Ένας πρόδρομος του  Νεοελληνικού Διαφωτισμού» = Τσιγώνη Α., «Μεθόδιος  Ανθρακιτης, Ένας πρόδρομος του Νεοελληνικού Διαφωτισμού»,  Μαθηματικη Επιθεώρηση 59 (2003) 95­105.  Β. Τσιότρας, «Τρεις ανεκδοτες επιστολες του Θεοφιλου  Κορυδαλλεως και οι αριστοτελικες πηγες τους» = Τσιότρας Β.,  «Τρεις ανεκδοτες επιστο­ λες του Θεοφιλου Κορυδαλλεως και οι  αριστοτελικες πηγες τους», Ο Ερανιστης 24 (2003) 11­27.  Ι. Τσοκώνα, «Φαναριώτες Δραγουμάνοι» = Τσοκώνα Ι.,  «Φαναριώτες Δρα­ γουμάνοι», Ημεριδα με θεμα: Μετάφραση  από τα Τουρκικά στα Ελλη­ νικά. Θεωρητικά και Πρακτικά  Ζητηματα», ΕΤ.ΜΕΛ.ΑΝ., Νοεμβριος 2011, (διαθεσιμο στο  http://etmelan.gr/wp­content/uploads/2014/04/Io­ tsokona.pdf).  Κ. Υψηλάντης, Τα μετά την Άλωσιν = Υψηλάντης Κ. Τα μετά την  Άλωσιν, Κωνσταντινούπολη 1870.  Ι. Φιλημων, Δοκιμιον Ιστορικόν περι της Φιλικης Εταιριας =  Φιλημων Ι., Δοκιμιον Ιστορικόν περι της Φιλικης Εταιριας, Εν  Ναυπλια 1834  Ν. Φορόπουλος, «Δωρόθεος ο Πρώιος» = Φορόπουλος Ν.,  «Δωρόθεος ο Πρώιος», ΘΗΕ 5 (1964) 274­276.  Ν. Φορόπουλος, «Καλογεράς Μακάριος» = Φορόπουλος Ν.,  «Καλογεράς Μακάριος», ΘΗΕ 7 (1965) 267­271.  Ι. Φλώρος, Η Παιδεια στα Ιωάννινα κατά την Τουρκοκρατια (18ος  αιώνας­ αρχες 20ου αιώνα) = Φλώρος Ι., Η Παιδεια στα Ιωάννινα  κατά την Τουρ­ κοκρατια (18ος αιώνας­αρχες 20ου αιώνα), 

Διδακτορικη διατριβη, Πανε­ πιστημιο Johannesburg,  Johannesburg 2005.  239  Α. Χαροκόπος, Η περιώνυμη μεγάλη Σχολη της Χιου = Χαροκόπος  Α., Η περιώνυμη μεγάλη Σχολη της Χιου, εκδ. Κυριακιδη,  Θεσσαλονικη 2006.  Δ. Χατζης, «Το κειμενο της Ομολογιας του Μεθόδιου Ανθρακιτη»  = Χατζης Δ., «Το κειμενο της Ομολογιας του Μεθόδιου  Ανθρακιτη», Ελληνικά 17, (1962) 296­306, Θεσσαλονικη.  Κ. Χατζόπουλος, Ελληνικά σχολεια στην περιοδο της οθωμανικης  κυριαρ­ χιας = Χατζόπουλος Κ., Ελληνικά σχολεια στην περιοδο  της οθωμανι­ κης κυριαρχιας (1453­1821), εκδ. Βάνιας,  Θεσσαλονικη 1991.  Π. Χρηστου, Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις, ανεκδοτα  εργα­ = Χρη­ στου Π., Μεθόδιος Ανθρακιτης ­ Βιος, Δράσις,  ανεκδοτα εργα­, Ιωάννι­ να 1953.  Π. Χρηστου, «Ανθρακιτης Μεθόδιος» = Χρηστου Π., «Ανθρακιτης  Μεθόδι­ ος», ΘΗΕ 2 (1963) 790­793.  Χριστόδουλος, Αρχιεπισκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος,  Γρηγόριος Ε', ο εθνάρχης της οδύνης = Χριστόδουλος,  Αρχιεπισκοπος Αθηνών και πά­ σης Ελλάδος, Γρηγόριος Ε', ο  εθνάρχης της οδύνης, εκδ. Αποστολικης Διακονιας, Αθηνα 2004.  Τ. Χριστόπουλος, «Θεοδόσιος ο Κορυδαλλεύς» = Χριστόπουλος  Τ., «Θεοδό­ σιος ο Κορυδαλλεύς», ΘΗΕ 6 (1965) 171­173.  Χρύσανθος Νοταράς, Θεσεις τινες περι οικοδομης σχολειων =  Χρύσανθος Νοταράς, Θεσεις τινες περι οικοδομης σχολειων,  Μετόχι Παναγιου Τάφου 411, σσ. 217­227. 

Χρύσανθος Νοταράς, "Εισαγωγη εις τα γεωγραφικά και  σφαιρικά" = Χρύ­ σανθος Νοταράς, "Εισαγωγη εις τα  γεωγραφικά και σφαιρικά" Αξιώσει του εκλαμπροτάτου και  περιβλεπτου Κυριου Σκαρλάτου Μαυροκορδά­ του Υιού  Αξιοπρεπεστάτου του Υψηλοτάτου, Ευσεβεστάτου και Σοφω­  τάτου Κυριου Κυριου Ιωάννου Νικολάου Αλεξάνδρου  Μαυροκορδάτου, αυθεντου και ηγεμόνος πάσης  Ουγγροβλαχιας", Εν Παρισιοις, 1716.  Α. Ψαλιδας, «Αληθης ευδαιμονια» = Ψαλιδας Α., «Αληθης  ευδαιμονια, ητοι βάσις πάσης θρησκειας, συντεθεισα υπό  Αθανασιου Πετρου Ψαλιδα του εξ Ιωαννινων εις την απλην  διάλεκτον και υπό του αυτού εις την λατινι­ κην μεταφρασθεισα.  Τόμ. Α », Βιεννη 1791.  Α. Ψαλιδας, Καλοκινηματα = Ψαλιδας Α., Καλοκινηματα, ητοι  έγχειριδιον κατά φθόνου και κατά της Λογικης του Ευγενιου  1795, επιμελεια Ά. Αγ­ γελου, Τρόγκεν 1951.  Α. Ψαλιδας, «Εισαγωγη μαθηματικη» = Ψαλιδας Α., «Εισαγωγη  μαθη­ ματικη, ητοι αριθμητικη εις χρησιν των πρωτόπειρων,  συγγραφεισα υπο ́ του Α. Β. του Μετζβουργ, δάσκαλου της  μαθηματικης εν τη της Βιεννη Ακαδημιας, μετεφράσθη δε υπό  Αθ. Πετρ. Ψαλιδα του εξ Ιωαννινων, αυ­  240  ξηθεισα δε παρ' αυτού και κατακοσμηθεισα πολλοις σημειώμασι  και σχολιοις προς κοινην χρησιν των της Ελλάδος σχολειων. τ. Α'  1791 Βιεν­ νη».  Α. Ψαλιδας, Μαθηματα Φιλοσοφιας = Ψαλιδας Α., Μαθηματα  Φιλοσοφιας, Μεταφυσικη­Κοσμολογια, χειρόγραφο 1793.  Ξενόγλωσση 

Αnonymous, Zanotti Eustachio = Αnonymous, Zanotti Eustachio  (Bologna, 1709­ 1782), (διαθεσιμο στο  http://www.bo.astro.it/~biblio/Archives/Galleria/zanotti.html).  G. Arvanitakis, “Notes astronomiques” = Arvanitakis G., “Notes  astronomi­ ques”, Le Messager d'Athènes, No 5217 (Février 1939). A. Camariano­Cioran, Les Académies princières de Bucarest et de  Jassy et leurs pro­ fesseurs = Camariano­Cioran A., Les  Académies princières de Bucarest et de Jassy et leurs professeurs,  Institute for Balkan Studies, Thessaloniki 1974.  G. Chassiotis, L’instruction publique chez les Grecs depuis la prise de Constantino­ ple jusqu’ à nos jours = Chassiotis G.,  L’instruction publique chez les Grecs de­ puis la prise de  Constantinople jusqu’ à nos jours, Paris 1881.  R. Clogg, “Two accounts of the Academy of Ayvalik (Kydonies)  in 1818­1819” = Clogg R., “Two accounts of the Academy of  Ayvalik (Kydonies) in 1818­ 1819”, RESEE, 10 (1972) 633 κ. ε.,  658 κ. ε.  N. Copernicus, De revolutionibus orbium coelestium = Copernicus N., De revolutionibus orbium coelestium, J. Petreium 1543.  M. Crusius, Turcograecia = Crusius M., Turcograecia, Βασιλεια  1584.  Y. Elkana – A. Koyré, “Between the history of ideas and sociology of knowl­ edge” = Elkana Y. – Koyré A., “Between the history of  ideas and sociology of knowledge”, History and Technology, 4  (1987) 111­144.  H. Georgi – S. Glashow, “Unity of All Elementary Particle Forces” = Georgi H. ­ Glashow S., “Unity of All Elementary Particle  Forces”, Physical Review Letters, 32 (1974) 438–441. 

S. Hawking, A Brief History of Time: The Updated and Expanded  Edition = Hawk­ ing S., A Brief History of Time: The Updated and Expanded Edition, 2Bantam Books, 1996.  R. Hooykaas, “The Rise of Modern Science: When and Why?” =  Hooykaas R., “The Rise of Modern Science: When and Why?”,  The British Journal for the History of Science, Issue 04, 20  (October 1987) 453­473.  241  E. de Hurmuzaki, Documente privitoare la Istoria Românilor, v.  14.1 = Hurmuzaki E. de, Documente privitoare la Istoria  Românilor, v. 14.1 (Doc. Grecesti 1320­1716), επιμ. Ν. Iorga,  Bucarest 1915, (διαθεσιμο στο  http://www.scribd.com/doc/130912042/Hurmuzaki­DIR­Vol­14­1­ Doc­ Grecesti­1320­1716).  N. Iorga, Byzance après Byzance = Iorga Ν., Byzance après  Byzance, Bucarest 1971.  C. Karanasios, Sebastos Trapezuntios Kyminetes = Karanasios C.,  Sebastos Trapezuntios Kyminetes (1632­1702), Dr. Ludwig  Reichert Verlag, Wiesbaden 2001.  B. Knös, Histoire de la littérature néo­grecque = Knös B., Histoire  de la littérature néo­grecque, Uppsala 1962.  A. Koyré, Études galiléennes = Koyré Α., Études galiléennes,  Hermann, Paris 1939.  A. Koyré, From the Closed World to the Infinite Universe = Koyré Α., From the Closed World to the Infinite Universe, Johns Hopkins Press, Baltimore 1957.  A. Koyré, La Révolution astronomique: Copernic, Kepler, Borelli 

= Koyré Α., La Ré­ volution astronomique: Copernic, Kepler,  Borelli, Hermann, Paris 1961.  A. Koyré, Newtonian Studies = Koyré Α., Newtonian Studies,  Chapman & Hall, London 1965.  E. Legrand, Epistolaire grec, Bibliothèque grecque vulgaire, t. IV = Legrand Ε., Epistolaire grec, Bibliothèque grecque vulgaire, t. IV,  Maisonneuve, Paris 1888.  E. Livieratos – C. Boutoura – M. Pazarli – N. Ploutoglou – A.  Tsorlini, «The very first printed map in Greek, a derived map from  Dutch cartography: Chrysanthos Notaras' world map (1700) vs Jan  Luyts' world map (1692)» = Livieratos E. – Boutoura C. – Pazarli  M. – Ploutoglou N. – Tsorlini A., «The very first printed map in  Greek, a derived map from Dutch carto­ graphy: Chrysanthos  Notaras' world map (1700) vs Jan Luyts' world map (1692)», e­ Perimetron No. 3, 6 (2011) 200­218.  MacTutor History of Mathematics = MacTutor History of  Mathematics, (διαθεσιμο στο  http://www­history.mcs.st­ andrews.ac.uk/Biographies/Poleni.html).I. Newton, Philosophiæ  Naturalis Principia Mathematica = Newton I. , Philosophiæ  Naturalis Principia Mathematica, Londini 1687.  E. Nicolaidis, “Science and the Eastern Orthodox Church during  the 17th­19th centuries” = Nicolaidis E., “Science and the Eastern  Orthodox Church during the 17th­19th centuries”, The Circulation of Science and Technology: Proceedings of the 4th International  Conference of the European Society for the  242 

History of Science, Barcelona, 18­20 November 2010, ROCA­ ROSELL, A.  (ed.)., Barcelona 2012, pp. 17­25.V. Papacostea, “Teodor  Anastasie Cavallioti, Trei manuscrise inedite” =  Papacostea V., “Teodor Anastasie Cavallioti, Trei manuscrise  inedite”, Revista Isterica Romàna, 1 (1931) 383­402 και 2 (1932)  51­82.  V. Papacostea, Civilizaţie Românească și civilizaţie Balcanică,  Studii Istorice = Papacostea V., Civilizaţie Românească și  civilizaţie Balcanică, Studii Istorice, εκδ. Eminescu, Bucuresti  1983.  L. Petit, «Athanase de Paros» = Petit L., «Athanase de Paros»,  DThC, v. 1 (1909) pp. 2189­2190.  M. e N. Pignatorre M. e N., Memorie storiche e critiche dell’ isola  di Cefalonia dei tempi eroici alla caduta della Republica Veneta =  Pignatorre M. e N., Memorie storiche e critiche dell’ isola di  Cefalonia dei tempi eroici alla caduta della Republica Veneta, τ. 2,  Κερκυρα 1889.  G. Ross, Grand Unified Theories = Ross G., Grand Unified  Theories, Westview Press, USA 1984.  D. Savramis, “Max WebersBeitrag zum besseren Verständnis der  ostkirchli­ chen “ausserweltlichen” Askese“ = Savramis D., “Max  WebersBeitrag zum besseren Verständnis der ostkirchlichen  “ausserweltlichen” Askese“, Kölner Zeitschrift für Soziologie und  Sozialpsychologie, Sonderheft 7 (1963) 334­358.  G. McNall Scott, “Value systems that inhibit modernization: the  case of Greece” = Scott G. McNall, “Value systems that inhibit  modernization: the case of Greece”, Studies in Comparative 

International Development, Issue 3, 9 (Fall 1974), 46­63.  V. Urechia, Istoria scolelor = Urechia V., Istoria scolelor,  Βουκουρεστι 1892.M. Weber, Gesammelte Aufsätze zur  Religionsoziologie I = Weber M., Gesammelte  Aufsätze zur Religionsoziologie I, Mohr Siebeck Verlag, Tübingen 9 1988.  243