Άγγελος Μαρτίνες - Η Εικόνα Της Γυναίκας Στην Αρχαία Ελληνική Λογοτεχνία

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΡΤΙΝΕΣ

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ο ΟΜΗΡΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΤΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗΣ ΕΠΟΧΗΣ

Έ κδοση του περιοδικού Αλφειός Πύργος 20 00

Ο Α γ γ ε λ ο ς Μ α ρ τίν ες (A n g e l M a r tin e z F er­ n a n d e z ) γ εν ν ή θ η κ ε το 1 9 4 9 σ τ ψ Κ α ρ τα χ έν α τ η ς Ισ π α νία ς. Σ π ο ύ δ α ­ σ ε Κ λ α σ ικ ή Φ ιλ ο λ ο γί­ α

στο Π α ν ε π ισ τή μ ιο

τη ς Σ α λ α μ ά ν κ α . Α π ό το 1 9 7 6 μ έ ν α μ ό ν ιμ α σ τψ

Τ ε ν ε ρ ίφ η

των

Κ α να ρίω ν Ν ήσω ν, ό­ που δ ίδ α ξε ως κ α θ η γ η τή ς τη ς ε λ λ η ν ικ ή ς γλώ σ σ α ς σ τη Λ α Λ α γο ύ ν α , στο α ρχα ιό τερο Λ ύ κ ε ιο των Κ α ­ ναρίω ν (C a n a ria s C abrera P in to ). T o 1 9 8 6 εξελ έ γ η τα κ τικ ό ς κ α θ η γ η τή ς τ η ς Ε λ λ η ν ικ ή ς Φ ιλολο­ γ ία ς στο Π α ν επ ισ τή μ ιο τη ς Λ α Λ α γ ο ύ ν α , όπου μ έ χ ρ ι σ ή μ ερ α διδά σ κει α ρ χ α ία Ε λ λ η ν ικ ά , ν εο ελ ­ λ η ν ικ ή π ο ίη σ η κα ι επ ιγρ α φ ικ ή . 11 μ ε λ έ τ η το ν « Η γνώ ση τη ς ια τρ ικ ή ς στο Σ ο φ ο ­ κ λ ή » ( 1 9 7 4 ) κα ι η διδα κ το ρ ικ ή το ν δ ια τρ ιβ ή «Οι π ρ ο θ έσ εις σ τη ν α ρ χα ία κ ρ η τικ ή διά λεκτο» ( 1 9 8 3 ) β ρ α β εύ τη κ α ν α π ό τη ν Ισ π α νικ ή Ε τα ιρ ε ία Κ λ α σ ι­ κών Σ πουδώ ν ( S .E .E .C .) . Τ ο 1 9 9 1 εξέδω σε το π εριο δικό Ε λλ η ν ικ ώ ν κα ι Λ α τινικ ώ ν Σ πονδώ ν

Eortunatae. Α π ό το 1 9 9 1 α σ χο λείτα ι μ ε τις α ρ χ α ίες Κ ρητικές ε π ιγ ρ α φ έ ς και η έρ εν νά το ν θ α σ υ μ π λ η ρ ώ σ ει το β ιβ λίο fn scrip tio n es C reticae τ η ς α ρ χα ιο λό γο ν Μ

O ra n d u cci.

Δ η μ ο σ ίε υ σ ε τις μ ε λ έ τε ς : « Τ α τεχ ν ο π α ίγν ια του Σ ιμ ίο ν · 1 9 8 7 * « Τ α κ α λ λ ιγ ρ α φ ή μ α τα στην Λ ρ \α ΐο Ε λλά δ α » , 1 9 9 8 * « Ν ο μ ικ ή κ ρ η τικ ή ορολο­ γία α γχ εμ ω λία » , 1 9 8 3 * « Λ εξιλό γιο των Κρητι­ κών επ ιγρ α μ μ ά τω ν» , 1 9 9 0 * « Η δ ικ α ν ικ ή ορολο­ γία ιη ς κ ρ η ιικ ή ς δια λέκτο υ» , 1 9 9 7 * «Α ρχοντες

mi δημόσιοι

υ π ά λ λ η λ ο ι σ τις Κ ρητικές επ ιγ ρ α -

φΐ ' · , 1 9 9 9 * « II γυ ν α ίκ α σ τα κ ρ η τικ ά επ ιτύ μ β ια ιιμ, ι \λ η ν ια τικ ή ς εποχής», 1 9 9 2 * « Η γυ ν α ίκ α ο ιο ι ιιιι έμ β ια ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α τη ς Π α λ α τιν ή ς Α ν ­ θ ο λ ο γ ία ς ·, 1 9 9 7 , κά. hum p Ιιΐιβίη

μ ε ιίφ ρ α σ ε την π ο ιη τικ ή σ υ λ λ ο γ ή τον IΙα ν λ ό π ο ν λ ο ν

Τ α Α ν τ ικ λ ε ίδ ια

(L a s

I Ιο ι'μ M a n l iu s ) καθώς και μ ι α ε π ιλ ο γ ή ποιημ α ιιν ν ιιιο από το έρ γο του. h v o i μ ι In·, ιη ς Δ ιεθ νο ύς Ε τα ιρ ε ία ς Ε λ λ η ν ικ ή ς

mu [ιιιινικηι. Ε π ιγρ α φ ικ ή ς . Α π ό το 1 9 9 1 ζει, h u m διιισι ημ α ιιι, οΐιι Η ρ ά κ λ ειο τη ς Κ ρ ή τη ς γ ια in ιπ ιο ιη μ ο ν ικ ι'ς ιιιο έρευνες <πα Α ρ χ α ιο λ ο γ ικ ά ΛΙ ι ψι ' ΐ ΐ ι ΐ

μ ιι

Μ ν η μ εία κ ιυ νησιού.

Copyright: Αγγελος Μαρτινεζ Περιοδικό «Αλφειός»

Άγγελος Μαρτίνες

II ΙΠΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ Ο ΟΜΗΡΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΠΌΚΡΑΤΟΡΙΚΗ Σ ΕΠΟΧΗΣ

ΑΘΗΝΑ 2000

1. Οι σπουδές σχετικά με τη γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα έχουν σημειώσει σημαντική πρόοδο και ευνοή­ θηκαν σε μεγάλο βαθμό από τα φεμινιστικά κινήματα, τα οποία έχουν φανεί ιδιαίτερα δραστήρια στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη από τα τέλη της δεκαετίας του ’60. Σήμερα, η βιβλιογραφία σε αυτό τον τομέα είναι ά­ φθονη, αν και θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι σχετικά ελλιπής σε σύγκριση με άλλα πεδία του αρχαίου κόσμου. Πολυάριθμα είναι τα γενικά έργα γι’ αυτό το θέμα καθώς και οι εργασίες πάνω σε επιμέρους πλευ-ρές1. Δε λείπουν βέβαια οι απόπειρες που στόχο έχουν να προσφέρουν βιβλιογραφικούς καταλόγους' για τις σπουδές οι οποίες σχετίζονται με τις γυναίκες στην / / I I I κλασική αρχαιότητα και οι οποίες έχουν ως σκοπο να παρέχουν μια συνολική θεώρηση πάνω στις εργασίες καθώς και στις σημαντικότερες προβληματικές για αυτό το ζήτημα. Στην παρούσα μελέτη θα ασχοληθούμε με ένα επιμέρους ερώτημα που αφορά την απεικόνιση της γυναίκας στον Όμηρο'1 καθώς και με την επιβίωσή

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΡΤΙΝΕΣ

της στη μεθομηρική ποίηση. Θα αποπειραθούμε να αναλύσουμε την εικόνα της γυναίκας όπως εκφρά­ ζεται στα ομηρικά έπη και το πέρασμά της στο ελλη­ νικό επίγραμμα της ελληνιστικής και της αυτοκρατορικής εποχής4. Όπως είναι γνωστό, τα ομηρικά έπη αποτελούν το αποκορύφωμα μιας μακράς διαδικασίας προφορικής σύνθεσης, η οποία ανάγεται στη μυκηναϊκή εποχή. Συνεπώς, η εικόνα της ομηρικής κοινιονίας είναι η περιγραφή της ελληνικής κοινιονίας και της εξέλιξής της κατά τους αιώνες που μεσολαβούν ανάμεσα στο τέλος του μυκηναϊκού πολιτισμού και στον 8ο αι. π.Χ . Ωστόσο, η ύπαρξη στα ομηρικά έπη στοιχείων που αναφέρονται σε διαφορετικές εποχές δεν αναιρεί την ενότητα στη σύνθεση τω ν ποιημάτων, η οποία Βασίζεται κυρίως σε προφανή κοινά χαρακτηριστικά που έχουν όλα τα μέρη κάθε έπους'’. Άλλωστε, δε μας ενδιαφέρουν εδώ τα ομηρικά έπη ως μαρτυρία για να γνωρίσουμε την κοινωνική πραγματικότητα του ομη­ ρικού κόσμου, παρά ως έργα στα οποία παρουσιάζεται ένα σύστημα αξιών, το οποίο θα επηρεάσει αργότερα τη λογοτεχνία και τη ζωή των Ελλήνων με δεδομένη την παιοευτικη λειτουργία της ομηρικής ποίησης. Σε ό,τι αφορά τις γυναίκες, στην Ιλιάδα και την Οδύσσεια εμφανίζεται σαφώς, πέρα από τις πολυ8

II ΕΙΚΟΝΑ ΊΉΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

άριθμες και διαφορετικές αναφορές σχετικά με τις συνθήκες ζωής της ομηρικής γυναίκας, ένα πρότυπο ιδανικής γυναίκας που αντανακλάται σ’ ένα σύνολο γυναικείων αρετών ή προτερημάτων καθώς και σε καθορισμένους κανόνες συμπεριφοράς που σχετίζονται με το γυναικείο φύλο. Αυτή η ομηρική ιδέα για το πώ ς πρέπει να είναι η γυναίκα μεταφέρεται σε γενικές γραμμές στην ελληνική μεθομηρική ποίηση και οφεί­ λεται στην ισχυρή επιρροή που ασκεί ο Όμηρος κατά την αρχαιότητα στον πολιτισμό, την εκπαίδευση και τη ζωή τω ν Ελλήνων. Θυμίζουμε σε αυτό το σημείο ότι ο Όμηρος, που θεωρούνταν ο πιο σοφός και ο πιο θαυμαστός ποιητής της αρχαιότητας0, υπήρξε συχνά πηγή έμπνευσης για την Τέχνη' και τη Λογοτεχνία. Στη Ζωή τού 'Ομή­ ρου του Ψευδό-1Ιλουτάρχου διαβάζουμε ότι ο Όμηρος ήταν χρονολογικά ο πρώτος απ’ όλους σχεδόν τους ποιητές και, σε ό,τι αφορά την ποιητική ρώμη, αναμφί­ βολα ο πρώτος, γιατί του οφείλουν τα πάντα όλοι οι άλλοι ποιητές, ειδικά στο πεδίο της ποιητικής έκφρα­ σης, στο περιεχόμενο του λογοτεχνικού έργου καθώς και στην ποικιλία τω ν γνώσεων που μαρτυρούνται στα ομηρικά έπη. Ο Όμηρος, επιπλέον, είναι -όπως υποδεικνύει ο ΙΙλάτωνας'- ο εκπαιδευτής της Ελλά­ δας, είναι -όπως συχνά έχει λεχθεί- ο συγγραφέας 9

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΛΡΤΙΝΚΣ

της Βίβλου τω ν Ελλήνων10, αυτής της Βίβλου που εκπροσωπεί ένα πρότυπο ηθικής και που γίνεται ο κα­ νόνας και ο οδηγός των Ελλήνων για όλα τα θεϊκά και ανθρώπινα ερωτήματα τους. Το έργο του απομνημο­ νευόταν από τους σπουδαστές" και αποτελούσε το κύριο αντικείμενο διδασκαλίας σε όλο τον ελληνικό κόσμο‘λ ΙΙροκύπτει, λοιπόν, ότι ο Όμηρος, αφού είχε γίνει για τους Έλληνες πηγή της παιδείας και της λογο­ τεχνίας, τους δίδαξε μέσω της υψηλής ποίησής του αυτό που έπρεπε να αισθάνονται και να σκέφτονται, πως οφειλαν να είναι και πως οφειλαν να συμπερι­ φέρονται. Σε ο,τι αφόρα τις γυναίκες, στα ομηρικά επη ορίζεται ενα γυναικείο πρότυπό το οποίο συμβο­ λίζει όλες τις αρετές που πρέπει να έχουν οι γυναίκες καθώς και τους τρόπους συμπεριφοράς που οφείλουν να τηρούν. Με αυτή την έννοια πρέπει να έχουμε κατά νου ότι η εικόνα της γυναίκας που αντικατοπτρίζεται στον Όμηρο και στη μεθομηρική ποίηση βασίζεται όχι μόνο σ’ ένα φανταστικό γυναικείο πρότυπο που μεταφέ­ ρεται μέσα από τη λογοτεχνία, αλλά επίσης και σε μια ρεαλιστική σύλληψη, παραδεκτή απ’ όλους, σχε­ τικά με αυτό που όφειλε να είναι η γυναίκα. Το γεγονος οτι αυτό το ομηρικο και ποιητικό γυναικείο προφίλ /

/

Λ

/

/

10

t

«,

II ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

το συναντάμε επίσης σε έμμετρα επιτάφια, οπού η νεκρή που επαινεί ο επιγραμματοποιός δεν είναι φανταστικό πρόσωπο αλλά ανήκει στον πραγματικό κόσμο, το γεγονός αυτό μας κάνει να σκεφτούμε ότι τα γυναικεία προτερήματα που εγκωμιάζουν οι ποιητές / r *·. r ·\ r / i ι ανταποκρινονται με τροπο λιγο-πολυ πιστό, πέρα απο την προφανή λογοτεχνική εξ ιδανίκευση που εκφράζεται στα κείμενα μεσω μιας σειράς τετριμμένων λογοτύπων, στις αντιλήψεις που πραγματικά υπάρχουν για τη γυ­ ναίκα στην αντίστοιχη εποχή και εν μέρει -στην περίπτώση τω ν έμμετρων επιτάφιων- στο 5ιο της νεκρής προς τιμήν της οποίας γίνεται ο έπαινος. Φαίνεται λοι­ πόν εντελώς απίθανο, δεδομένου ότι οι επιτύμβιες στή­ λες με τα επιγράμματα τους ήταν ενα ειοος οημοσιων ντοκουμέντων, να παραποιούσαν οι επιγραμματοποιοί την αλήθεια κατά τη σύνταξη των κειμένων. Συνε­ πώ ς, δεν πρόκειται για μια επίπλαστη γυναικεία εικόνα που δημιουργήθηκε από τον Όμηρο και τη μιμήθηκε η μεταγενέστερη ποίηση και η οποία δεν έχει καμιά σχέση με την καθημερινή πραγματικότητα της γυναίκας. Σημειώνουμε ακόμα ότι σε αυτή την παραδοσιακή εικόνα της γυναίκας προστίθενται μερικές φορές -όπως θα δούμε παρακάτω- ενδιαφέρουσες παραλλαγές ή καινοτομίες οι οποίες εμφανίζουν ορισμένες οιαφορες t

t

f

11

f

*s

/

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΚΡΙΝΈΣ

στην εικόνα που υπάρχει για τη γυναίκα σε κάθε εποχή. 2. Ας δούμε, λοιπόν, ποιο είναι το γυναικείο πρότυ­ πο που παρουσιάζεται στον Όμηρο και πώς αυτό επι­ βιώνει στο ελληνικό επίγραμμα της ελληνιστικής και της αυτοκρατορικής εποχής. ΙΙριν από την παρου­ σίαση τω ν δεδομένων, πρέπει να πούμε ότι στη μελέτη μας για το επίγραμμα θα συμπεριλάβουμε τόσο τα λογοτεχνικά επιγραμ-ματα οιαφορετικου περιεχομένου που είναι συγκεντρωμένα στην ΙΙαλατινη Ανθολο­ γ ία ’, όσο και τα επιγράμματα από επιγραφές, είτε επιτύμβια είτε αναθηματικά1'. Ανάμεσα στις διάφορες πλευρές που διαμορφώνουν το νοητικό ορίζοντα της γυναικείας εικόνας τον οποίο μας προσφέρουν τα ομηρικά έπη και τα επιγράμματα, απαντώνται τα προτερήματα ηθικής ή πνευματικής τάξης. II εξύψωση αυτών τω ν αρετών έχει εξέχουσα θέση στο γυναικείο πρότυπο που δημιουργεί ο Όμηρος και που κυριαρχεί σε ολόκληρη την ελληνική λογο­ τεχνία. Έ τσι λοιπόν, λέγεται ότι η Ελληνίδα πρέπει, μεταξύ άλλων, να είναι άμεμπτη, ενάρετη, έξυπνη, σώφρων και σεμνή. I ια να εκφραστουν αυτα τα προτερήματα, χρησιμο­ ποιείται στην ελληνική λογοτεχνία μεγάλος αριθμός όρων. Στον Όμηρο συναντάμε, για παράδειγμα, τα επίθετα '

f

t

13

/

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

αμυμων με τη σημασία «άμεμπτη, αψογη», πινυτη, περίφρων και έχέφρων, που σημαίνουν «σώφρων, συνετή», καθώς και τα ουσιαστικά πινυτή11’ με την έννοια «σωφροσύνη, σύνεση», φρένες" με την ευρεία ' ' ' ' ' „ '1 8 καί ασαφή έννοια «νους, φρόνηση, νόηση», καί νοος με τη σημασία της «νόησης». Τα επίθετα πινυτή'", και εχέφρων10 εμφανίζονται αναφορικά με την Πη­ νελόπη. Το επίθετο περίφρων χρησιμοποιείται συχνά για την Πηνελόπη, μερικές φορές για την τροφό Ευρύκλεια και μια φορά αναφέρεται στην Αιγιάλεια, την κόρη του Αδράστου'1. Στα επιγράμματα της ελληνιστικής και της αυτοκρατορικής εποχής, οι όροι που χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν αυτά τα γυναικεία προτερήματα ηθικής φύσης είναι πολυάριθμοι. Μεταξύ άλλων συναντάμε το ουσιαστικό σωφροσύνη και το επίθετο σώφρων, τα οποία αναφέρονται στην αυτοκυριαρχία που επιτρέπει να ελέγχονται οι υπερβολές των φυσικών ορμών κα­ θώς και σε άλλες αξίες, όπως η μετριοπάθεια, η σω­ φροσύνη και η αγνότητα. Επίσης έχουμε τα επίθετα V V 7 / » / ·ν άμεμπτος, αμωμος, αμυμων και ανέγκλητος, που ση­ μαίνουν «άμεμπτη», το επίθετο περίφρων, το ουσια­ στικό και επίθετο πινυτή, λέξεις οι οποίες αναφέρονται στην έννοια της σωφροσύνης και της σύνεσης, και το ουσιαστικό φρένες'1. 13

ΛΙΤΚΛΟΣ ΜΛΡΤΙΝΚΣ

Ο έπαινος αυτών των προτερημάτων στις γυναίκες αποτελεί κοινό τόπο στην ελληνική λογοτεχνία από την εποχή του Ομήρου και για τούτο δε θα επιμεί­ νουμε σε αυτό. Αρκεί μονάχα να παραθέσουμε μερικά r Λ' Ί ,Ί t ' I ενοεικτικα παραοειγματα. ΙΟτσι, σ ενα χωρίο της Οδύσσειας, η Πηνελόπη λέει για τον εαυτό της ότι ξεχωρίζει από τις άλλες γυναίκες στο νου και στη συ­ νετή σκέψη (τ 326), και σ’ ένα άλλο απόσπασμα επίσης της Οδύσσειας, η ψυχή του Λγαμέμνονα, απευθυνόμενη στον Οόυσσέα, επαινεί την ΙΙηνελόπη γιατί είναι πολύ φρόνιμη και συνετή και σκέφτεται λογικά (λ 445 κ.ε.). Σ’ ένα επίγραμμα της Λνύτης από την Τεγέα (3ος αι. π .Χ .), που αναφέρεται σε κάποια κοπέλα, σημειώ­ νεται ότι πλήθος γαμπροί έσπευσαν στο σπίτι του πατέρα της, «οδηγημένοι από τη φήμη της ομορφιάς και της σωφροσύνης τη ς» (ΙΙαλ. ΛνΟ. 7.430.3). Σε άλλο επίγραμμα του Ιωάννου 1Ιοιητού (στα μέσα του 6ου αι. μ.Χ .) επαινείται η σο^φροσύνη μιας παντρε­ μένης γυναίκας, «Αυτή, Νοστώ, ήταν η ανταμοιβή που έλαβες για τη σωφροσύνη σου: ο άντρας σου έχυσε για σένα πολλά δάκρυα στο θάνατό σου» ( Παλ. Ανθ. 7.555.b). 3. Ο έπαινος της γυναικείας ομορφιάς είναι ένα ακόμα κοινό μοτίβο στην ελληνική /.ογοτεχνία από Κι

11 ΕΙΚΟΝΑ ΊΊ1Σ ΓΥΝΑΙΚΑΣ

την εποχή του Ομήρου''1. Στην αντίληψη για την '.δανική γυναίκα που αντανακλάται στον Όμηρο και στη μεθομηρική ποίηση, η γυναίκα πρέπει να είναι πάνω απ’ όλα όμορφη. Έ τσι, στα ομηρικά έπη και στα επιγράμματα χρησιμοποιούνται διάφοροι όροι για να εκφράσουν την ιδέα της ομορφιάς, όπως τα ουσια­ στικά κάλλος, αγλαΐα, είδος και το επίθετο καλή''. Στο επίγραμμα υπάρχουν και άλλες /Έξεις με την ίδια σημασία, όπως καλλοσύνη και μορφή1'. ΙΙρέπει να υπογραμμίσουμε, από την άλλη πλευρά, ότι ο Όμηρος για να τονίσει το κάλλος του γυναικείου σώματος χρησιμοποιεί μια σειρά παγίων επιθέτων, μερικά από τα οποία εμφανίζονται επίσης και στα επιγράμματα από μίμηση προς τον Όμηρο, όπως βαθόζωνος και δαθύκολπος, έύπεπλος «που φοράει ιυραίο πέπλο» «καλλίπεπλη», ευπλόχαμος «που έχει ουραίες πλεξούδες» «καλλιπλόκαμη», και κα/λ,ιπάρ-ηος «με ωραίες παρειές» «ροδομάγουλη»'1’. Το βασικό στη γυναίκα είναι βέβαια η ομορφιά, η οποία, όπως λέγεται στην Οδύσσεια για τη Ναυσικά, χαρίζεται από τους θεούς ( Οδύσσεια , θ 457). Οι ανα­ φορές στη γυναικεία ομορφιά είναι πολυάριθμες στο έπος και στο επίγραμμα. Ο Οδυσσέας θυμάται από το ταξίδι του στον Άδη στον κατάλογο των ηρωίδων: «Είδα ακόμη την πεντάμορφη Χλιόρη που κάποτε 15

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΛΠΊΝΕΣ

παντρεύτηκε ο Νηλέας για τα κάλλη τη ς» {Οδύσσεια, λ 281-282). Δεν πρέπει, λοιπόν, να μιας παραξενεύει το γεγονός ότι οι γέροντες Τρώες αναφωνούν μεταξύ τους, όταν βλέπουν την Ελένη να έρχεται στον πύργο για να παρατηρήσει τη μάχη: «Δεν είναι άδικο οι Τρώες και οι Αχαιοί με τις όμορφες κνημίδες να παθαίνουν συμφορές τόσο καιρό για μια τέτοια γυναίκα. Μοιάζει στην όψη φοβερά με τις αθάνατες θεές» ( Ιλιάδα , Γ 156-157). Τα καλά του γυναικείου φύλου δεν περιορίζονται στο εφήμερο φυσικό κάλλος. Από αυτή την άποψη πρέπει να τονίσουμε ότι στα ομηρικά έπη η φυσική ομορφιά συσχετίζεται πολύ συχνά με κάποιο προτέ­ ρημα ηθικής ή πνευματικής τάξης, όπως η σωφρο­ σύνη, η σύνεση ή η νόηση και σε ορισμένες περιπτώ­ σεις με την εργατικότητα στις δουλειές του σπιτιού, ειδικά με εκείνες που αφορούν τη ρόκα και τον αργα­ λειό. Για παράδειγμα, ο Αχιλλέας δηλώνει ότι δε θα παντρευτεί με την κόρη του Αγαμέμνονα, «ακόμη κι αν παράβγαινε στην ομορφιά με τη χρυσή Αφροδίτη κι αν έμοιαζε της Αθηνάς στα έργα» ( Ιλιάδα , I 3 8 9 ­ 390)· ο Αγαμέμνονας διακηρύσσει ότι προτιμά τη Χρυση’ίδα από την Κλυταιμνήστρα, «αφού δεν είναι χειρότερη ούτε στο σώμα, ούτε στην κορμοστασιά, ούτε στο νου, ούτε στις δουλειές τω ν χεριών» ( Ιλιά 16

II RIKONA Π ΙΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

οχ, A 114-115)· για την Τρωάδα Ιπποδάμεια, κόρη του Αγχίση, λέγεται ότι «α π ’ όλες τις συνομήλικες της ξεχώριζε στην ομορφιά, στα έργα και στο νου» (Ιλιάδα, Ν 431-432)· και για τις κόρες του ΙΙανδάρου είναι γνωστό ότι «η Ήρα τους χάρισε, πάνω απ’ όλες τις γυναίκες, ομορφιά και σωφροσύνη, η αγνή Άρτεμη τους έδωσε ψηλό ανάστημα και η Αθηνά τους δίδαξε να κάνουν περίφημα εργόχειρα» ( Οδύσσεια , υ 70-72). Η γυναίκα που κατέχει αυτές τις αρετές είναι ένα θέμα που επαναλαμβάνεται στα επιγράμματα, στα οποία εμφανίζεται ο συνουασμος της ομορφιάς μαζί με ένα ηθικό ή πνευματικό προτέρημα, και πιο σπάνια με τη γυναικεία εργατικότητα στις δουλειές του σπιτιού. Ανάμεσα στις πολυάριθμες μαρτυρίες που μπορούν να αναφερθούν, ας παραθέσουμε, για παραοειγμα, ενα επιτυμδιο επίγραμμα της κυρίας αφιερωμένο σε μια παντρεμένη γυναίκα, «Εδώ αναπαύεται η καλή και συνετή Ιουλίτα... γυναίκα που ξεχώριζε από τις παλιότερές της, όχι μόνο από τις σύγχρονός της. Ή ταν ανώτερη από την ΙΙηνελόπη στα εργόχειρά της και από τη Λαοδάμεια στη μορφή τη ς» (Peek, GV 727.1 -4 , 2ος-3ος αι. μ.Χ .), και άλλο επίγραμμα της Λακωνίας, «θα λείψουν στους γονείς σου, ξακουστή Αρέσκουσα, η αρετή σου, 17

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΚΡΙΝΈΣ

τα εργόχειρά σου, η σωφροσύνη σου και η θεϊκή ομορφιά σου» (Peek, GV 9 2 4 .15-16, 2ος-3ος αι. μ .Χ .), και άλλο επίγραμμα της ΙΙολυρρήνιας αφιερωμένο σε μια νέα, «ο ήλιος δε θα δεί ποτέ ξανά μια κοπέλα τέτοιας ομορφιάς και σωφροσύνης» (SEG 16, 1959, αρ. 532.b.7-8, 2ος-1ος αι. π.Χ .). Κατά τα άλλα, η επίμονη αναφορά του γυναικείου κάλλους στα επιτύμβια επιγράμματα βοηθάει τους επιγραμματοποιούς όχι μόνο να προβάλουν ένα από τα πιο περιζήτητα γυναικεία προτερήματα, αλλά και να τονίσουν, στην περίπτωση των κοριτσιών που πεθαί­ νουν πρώιμα, τη μηδαμινότητα της ανθρώπινης ύπαρ­ ξης. Αυτή η ιδέα παρατηρείται καθαρά, για παρά­ δειγμα, σ’ ένα επίγραμμα της Μυκόνου αφιερωμένο σε μια παντρεμένη γυναίκα, η οποία πεθαίνει νέα στη γέννα, «Τι να το κάνεις, Ισιάδα, που έλαμπες από ομορφιά και σύνεση πρώτη απ’ όλες, εσύ που ήσουνα για τον άντρα σου η πιο αγαπημένη πηγή χαράς» (Peek, GV 1681.1-2, 2ος-1ος αι. π.Χ .), ή σε άλλο επίγραμμα της Θεσσαλονίκης αφιερωμένο σε μια νέα, «αυτή που καυχιόταν για τη ζηλευτή ομορφιά της εδώ βρίσκεται θαμμένη» (Peek, GV 1275.1-2, 2ος αι. μ.Χ .). 4. Μια άλλη πλευρά που πρέπει να ληφθεί υπόψη είναι η εργασία της γυναίκας. Στον ελληνικό κόσμο 18

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

υπάρχει καταμερισμός τω ν εργασιών βάσει του φύλου κι έτσι υπάρχουν δουλειές κατά κύριο λόγο γυναικείες, οι οποίες εκτελούνται παραδοσιακά μέσα στο σπίτι. Ανάμεσα στις δραστηριότητες που θεωρούνται απο­ κλειστικά γυναικείες είναι το γνέσιμο του μαλλιού και η ύφανση'1'. Σχετικά με την επεξεργασία του μαλλιού ως γυναικεία ασχολία μπορούμε, για παράδειγμα, να αναφέρουμε τον ^.ενοφωντα όταν λεει οτι «στην εριουργία... οι γυναίκες οιαταζουν τους άντρες, γιατί αυτές ξέρουν να υφαίνουν το μαλλί, ενώ οι άντρες δεν ξέρουν τίποτε για αυτή τη δουλειά». ( Απομνημο­ νεύματα 3.9.11). Στην εποποιία η βασική απασχόληση τω ν ηρωίδων είναι να γνέθουν, να υφαίνουν και να διευθύνουν τη δουλειά τω ν σκλάβων. Μπορούμε, για παράδειγμα, να θυμηθούμε τον Τηλέμαχο όταν λέει στη μητέρα του Πηνελόπη να επιστρέφει στα δώματά της, και να ασχολείται με τις δουλειές του φύλου της, δηλαδή τον αργαλειό και τη ρόκα, και να προστάζει τις σκλάβες να ασχολούνται με τη δουλειά τους ( Οδύσσεια, α 3 5 6 ­ 358). Στα επιγράμματα η εριουργία είναι επίσης μια από τις πιο συχνές αιτίες επαίνου για τη γυναίκα. Αρκεί να παραθέσουμε, για παράδειγμα, ένα επιτύμβιο επί­ γραμμα του Αντιπάτρου της Σίδωνος όπου λέγεται ότι 19

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΛΙ’ΤΙΝΈΣ

«στις γυναίκες που μαζεύονται στο σπίτι ταιριάζουν οι δουλειές με τη ρόκα και τον αργαλειό» ( ΙΙαλ. Ανθ. 7.424.5-6). Στα αναθηματικά επιγράμματα της Ανθο­ λογίας υπενθυμίζονται συχνά τα σύνεργα τα οποία προσφέρουν στην Αθηνά οι γυναίκες που ασχολούνται με την ύφανση και το γνέσιμο, (ΙΙαλ. Ανθ. 6.160, 6.288, 6.289, κ.ά.). Σε άλλες περιπτώσεις οι γυναίκες επαινούνται για τη δεξιοτεχνία τους γενικά, όπως η I Ιηνελόπη (Οδύσ­ σεια, β 117), οι κόρες του Αγαμέμνονα (Ιλιάδα, I 390), οι κόρες του ΙΙανδάρου (Οδύσσεια, υ 72), η Τρωάδα Ιπποδάμεια, κόρη του Αγχίση (Ιλιάδα, Ν 431-432), ή ορισμένες γυναίκες δούλες ή αιχμάλιυτες που ξεχω­ ρίζουν για την ικανότητά τους να κάνουν αψεγάδιαστα εργόχειρα (Ιλιάδα, I 128, 2 7 0 - Ύ 245· Μ' 263. Οδύσσεια, ω 278). Στα επιγράμματα η κατ’ εξοχήν αρετή της γυ­ ναίκας είναι το να θεωρείται εργατική. Οι επιγραμ­ ματοποιοί χρησιμοποιούν διάφορα επίθετα για να εκφράσουν αυτή την αντίληψη, όπως εργάτις, φί­ λεργος και φιλοεργός1*. Ας παραθέσουμε, μεταξύ άλ­ λων, ένα επίγραμμα του Αντιπάτρου της Σιδώνος που λέγεται για μια παντρεμένη γυναίκα, «το μαλλί θα διακηρύξει ότι υπήρξα εργατική γυναίκα» (ΙΙαλ. Ανθ. 7.423.3 τά ο’ εϊρια τάν φιλοεργόν). 20

Η ΕΙΚΟΝΑ ΓΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

5. Η παρθενία στις ανύπαντρες κοπέλες καθώς και η καλή τους φήμη είναι μια άλλη από τις αρετές που πρέπει να διαθέτει η Ελληνίδα. Οι παρθένες προστατεύονταν, κάτι που μπορεί να παρατηρηθεί, για παράδειγμα, σ’ ένα χωρίο της Οδύσσειας, όπου η Ναυσικά, «μια κόρη όμοια με τις θεές σε ανάστημα και κάλλη», κοιμόταν σε μια κάμαρα που είχε τα φύλλα της πόρτας κλειστά και που φυλασσόταν από δυο δούλες οι οποίες στέκονταν στα πλάγια της εισόδου (ζ 16-19). Σε άλλο χωρίο η ίδια η Ναυσικά παρακαλεί τον Οδυσσέα, όταν οι δυο τους κατευθύνονται στην πόλη τω ν Φαιάκων από την ακρο­ γιαλιά της Σχερίας όπου εξώκειλε μετά το ναυάγιό του, να απομακρυνθεί από αυτή για να μην τους δούνε μαζί καί για να αποφυγει έτσι τα κουτσομπόλιά που θα μπορούσαν να επηρεάσουν την καλή της φήμη ως παρθένας (ζ 255-2 8 5 ). Μ άλιστα, η άμεμπτη κόρη του βασιλιά Αλκίνοου δέχεται η ίδια τη γνώμη που επικρατεί στην κοινωνία για την παρθενία ως μια από τις πιο πολύτιμες ιδιότητες της γυναίκας, όταν λέει- «κ ι εγώ θ’ αγανακτούσα με κάποια γυναίκα που θα έκανε τέτοια πράγματα κόντρα στον πατέρα της και τη μητέρα της και θα ’σμίγε με άντρες πριν να γιορτάσει το γάμο τη ς» ( Οδύσσεια , ζ 286-288 ). 21

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΛΡΤΙΝΕΣ

Η προγαμιαία σεξουαλική σχέση μιας παρθένου απορρίπτεται σθεναρά στον ελληνικό κόσμο, και μά­ λιστα μερικές φορές τιμωρείται με αποκήρυξη. Ωστό­ σο, οι σεξουαλικές σχέσεις τω ν παρθένων πριν το I I I I I / I I I <\ γάμο ήταν κατα ενα τροπο ανεκτες υπο τον ορο οτι όε συλλαμβάνονταν επ’ αυτοφώρω με το διαφθορέα από τον πατέρα ή την κοινωνία, ή ότι η παράνομή της σχέση δε θα είχε σαν αποτέλεσμα μια ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη που θα ξεσκέπαζε τη σχέση'”1. Σε άλλες / ΛI I I περιπτώσεις τα παιοια που αποκτούν οι ανύπαντρες μητέρες θεωρείται ότι οφείλονται στην επέμβαση ενός θεού, χωρίς τη θέληση της κοπέλας. Έ τσι συμβαίνει στον Όμηρο με την ΙΙολυδώρα, την όμορφη κόρη του Πηλέα, που ο γιος της ο Μενέσθιος ήταν καρπός των σεξουαλικών της σχέσεων μ’ ένα θεό, αν και ήταν τυπικά παντρεμένη με το Βώρο ( Ιλιάδα , II 170-177, γυνή θεώ εύνηθεϊσα, I αυτάρ επίκληση Ηώρω), και με την ΙΙολυμήλη, που απέκτησε το γιο της Εύδωρο από την ένωσή της με το θεό Ερμή, και μετά παντρεύ­ τηκε τον Εχεκλή αφού αυτός εισέπραξε για το γάμο σεβαστή προίκα (Ιλιάδα, II 179-192). Από την άλλη πλευρά, το θέμα της γυναικείας παρθενίας μαρτυρείται συχνά στα επιγράμματα, ξημερώνουμε, για παραόειγμα, ενα επίγραμμα απο το Φαγιούμ της Αιγύπτου, αφιερωμένο σε μια κοπέλα 22

II ΕΙΚΟΝΑ Τ1ΙΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

που πέθανε ενάμισυ χρόνο μετά το γάμο της, όπου λεγεται γι αυτήν: «όταν ήταν οεκαπεντε χρόνων ο Διόφαντος την πήρε παρθένο για να γίνει γυναίκα του και για να μοιράζεται την κλίνη του» (Peek, GV 7 57.5-6 , 2ος-1ος αι. π .Χ .), κι ένα επίγραμμα της IΙερίνθου Θράκης, όπου διακηρύσσεται η παρθενία της νεκρής μέχρι το γάμο: «Α υτή, που από παρθένα έγινε γυναίκα μου, απάχθηκε από ένα θεό φθονερό» (Peek, GV729.3, 3ος αι. μ.Χ .), κι ένα άλλο επίγραμ­ μα από τη Ρώμη, αφιερωμένο σε μια νέα, όπου εξυ­ μνείται η παρθενία της: «Αυτός ο τάφος φυλάει το σώμα μιας αγνής και άμεμπτης κόρης... κανένας θνητός δεν κατάφερε να λύσει την παρθενική της ζώ νη» (Peek, G F 5 3 6 .1 -3 , 2ος αι. μ.Χ .). Οι μνείες στη γυναικεία παρθενία είναι αρκετά συχνές όταν πρόκειται για κοπέλες που πεθαίνουν πρόωρα πριν το γάμο (Peek, G F 98 8.1-2, Αάρισα, 2ος-3ος αι. μ.Χ .' GV 1275.3, Θεσσαλονίκη, 2ος αι. μ.Χ .' GV 1483.1, Τύανα της Καππαδοκίας, 2ος-3ος αι. μ.Χ .' GV 2026.14, Θάσος, 2ος αι. μ.Χ ., κτλ.). 6. Κοινό πεπρωμένο τω ν γυναικών στην ελληνική κοινωνία είναι ο γάμος και η τεκνοποίηση. Στην Οδύσ­ σεια βλέπουμε ότι ο γάμος γενικά αναδύεται σαν ένα από τα κεντρικά θέματα του ποιήματος. Σε αυτήν περιγραφεται με σαφήνεια κάποιο ιοεωόες γάμου, όταν 23

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΗΊΝΕΣ

ο Οδυσσέας εκφράζει στην Ναυσικά, που είναι σε ηλι­ κία γάμου, τις ευχές του να βρει ένα καλό σύζυγο: «Ας σου δώσουν οι θεοί όσα ποθεί η καρδιά σου, άντρα και σπίτι, κι ας σου χαρίσουν ακόμα την ομόνοια. r in / / / / taxt οεν υπάρχει τίποτα πιο ομορφο και καλό απο συζύγους που κυβερνούν το σπίτι τους με μια μονάχα γνώμη» (ζ 180-184). Έ τσι λοιπόν, ένα από τα κυριότερα καθήκοντα που αναθέτει η κοινωνία κατά την ελληνική αρχαιότητα στις παντρεμένες γυναίκες είναι να φυλάνε πιστά το σπίτι και να επιφορτίζονται με την οργάνωση της οικιακής ζωής και με τη διαφύλαξη της οικογενεια­ κής περιουσίας. Η ιδέα αυτή αντανακλάται στα ομηρικά έπη, στα οποία οι παντρεμένες γυναίκες παρουσιάζονται σαν οι κυρίες του σπιτιού ενόσω οι σύζυγοί τους ασχολούνται με τον πόλεμο. Τέτοια είναι η περίπτοκτη της Ανδρο­ μάχης, στην οποία λέει ο άντρας της: « I Ιήγαινε, λοιπόν, στο σπίτι και ασχολήσου με τις δουλειές σου, τον αργαλειό και τη ρόκα, και πρόσταξε τις δούλες να κάνουν τις δικές τους δουλειές, αφού οι άντρες φροντίζουν για τον πόλεμο» (Ιλιάοα, Ζ 490-492). Κάτι παρόμοιο συμβαίνει και με την 1Ιηνελόπη, που αφοσιωμένη στην εκπλήρωση των οικιακών καθη­ κόντων, περιμένει για είκοσι χρόνια την επιστροφή 24

H ΕΙΚΟΝΑ ΊΊΙΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

του συζύγου της. Σε αυτήν εμπιστεύεται ο Οδυσσέας κατά την επιστροφή του τη φροντίδα του σπιτιού, όταν ο ήρωας αποφασίζει να επανακτήσει την πατρική του περιουσία ( Οδύσσεια, ψ 354-360). Επίσης, όταν ο Οδυσσέας συναντά στον Άδη τη μητέρα του Αντίκλεια, ένα από τα πράγματα που θέλει περισσότερο να μάθει απο αυτήν είναι αν η γυναίκα του μενει στο σπίτι κοντά στο γιο του και αν διαφυλάσσει όλα τα αγαθά του (Οδύσσεια, λ 178, ήέ μενει παρά παιδί καί

εμπεδα πάντα φυλάσσει). Ωστόσο, σε αυτό το ρόλο της γυναίκας ως διαχειρίστριας του σπιτιού παρατηρείται κάποια υποταγή και υπακοή της γυναίκας προς το σύζυγο. Για την Αρήτη, π .χ ., λέγεται ότι ο άντρας της ο Αλκίνοος την τιμούσε όπως ποτέ δεν τιμήθηκε άλλη γυναίκα, «α π ’ όσες κυβερνάνε ενα σπίτι κάτω απο τους συζυγους τους» ( Οδύσσεια , η 68). Τα επιγράμματα μας παρουσιάζουν σε πολλές περι­ πτώσεις αυτή την εικόνα της παντρεμένης γυναίκας ως διαχειρίστριας του σπιτιού. Για παράδειγμα, σ’ ένα επίγραμμα της Αλεξάνδρειας από τον 3ο αι. π.Χ . επαινείται κάθε γυναίκα «που ξέρει να διαφυλάσσει την ευημερία του σπιτιού τη ς» (Peek, GV866.8), σ’ ένα επίγραμμα της Περγάμου από τους 1ο-2ο αι. μ.Χ. εγκωμιάζεται μια γυναίκα γιατί κρατούσε γερά 25

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΛΡΠΝΚΣ

το πηδάλιο της ζωής στο σπίτι (Peek, GV 2040.29), ή σ’ ένα άλλο επίγραμμα της πόλης Ρώσου στη Συ­ ρία, από τον 3ο αι. μ.Χ ., μια γυναίκα επαινείται γιατί υπήρξε καλή φύλακας του σπιτιού, κρατώντας στα­ θερά τα ηνία της ζωής της (Peek, GV 1737.6). 7. Μια από τις σπουδαιότερες αρετές που πρέπει να έχει μια παντρεμένη γυναίκα είναι να μένει πιστή στον άντρα της. Στην εποποιία ξεχωρίζει σαν πρότυ­ πο συζυγικής πίστης η μορφή της ΙΙηνελόπης, που παρέμεινε πιστή στον άντρα της για είκοσι χρόνια, παρόλο που πολιορκούνταν συνεχώς από τους πολυ­ άριθμους μνηστήρες σα να ήταν φυλακισμένη στο ίδιο της το σπίτι. Γι’ αυτή λέει η ψυχή της μητέρας του Οδυσσέα, όταν ο ήρωας κατεβαίνει στον Άδη: «μένει με θλιμμένη καρδιά στο αρχοντικό σου, κι οι νύχτες της περνούν με θρήνους κι οι μέρες με κλάμα ασταμά­ τητο» ( Οδύσσεια , λ 181-183). Επίσης, η Ανδρομά­ χη, ανάμεσα σε άλλες ηρωίδες, απεικονίζει στα ομη­ ρικά έπη την πίστη της συζύγου προς τον άντρα της. Αλλά το θέμα της συζυγικής πίστης είναι πολύ γνωστό και στα επιγράμματα. Η μορφή της Πηνελό­ πης ως πρότυπο πίστης μνημονεύεται, για παρά­ δειγμα, σ’ ένα ποίημα του Κύρου της ΙΙανοπόλεως: «κ ι ο Άδης άρπαξε αυτή τη γυναίκα, ίδια με τριαντά­ φυλλου μπουμπούκι, που είχε μιμηθεί όλα τα έργα της 26

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ Π 'Ν ΑΙΚ Λ Σ ...

ΙΙηνελόπης» ( ΙΙαλ. Ανθ. 7.557, 5ος αι. μ.Χ .), όπου f t i t t υπονοείται οτι η γυναίκα είχε απορριψει οσους προ­ σπάθησαν να υποκαταστήσουν το σύζυγό της. Ανά­ μεσα στα επιγράμματα στα οποία αντικατοπτρίζεται αυτό το ζητημα μπορούμε να αναφέρουμε ενα επί­ γραμμα από το Δορυλάειον της Φρυγίας: «Αυτός είναι, διαβάτη, ο τάφος που για την Αμμία, πιστή γυναίκα που αγαπούσε τον άντρα της, έχτισε ο σύζυγός της ο Δημοσθένης» (Peek, GF 243.1-2, 2ος αι. μ.Χ .), ένα επίγραμμα από τη Θεσσαλία όπου η νεκρή οηλωνει: «ζω ή άμεμπτη είχα, τον αντρα μου μόνο αγάπησα» (Peek, G F 96 5.5-6, 3ος αι. μ.Χ .), ή ένα επιτύμβιο επίγραμμα του Ιουλιανού του Αιγυπτίου (6ος αι. μ.Χ .) όπου λέγεται για τη νεκρή: «Έμοιαζε πολύ με τη θεά Αφροδίτη, αλλά για τον άντρα της μόνο, και για τους άλλους ήταν σα μια ΙΙαλλάδα απρόσιτη» (ΙΙαλ. Ανθ. 7.599.4-5). 8. Όσον αφορά τις αντιλήψεις που υπήρχαν στην ελληνική αρχαιότητα για το ρόλο που πρέπει να παίζει η γυναίκα στο γάμο, μπορούμε να κάνουμε μερικές ακόμα παρατηρήσεις. Όπως είναι γνωστό, στον ελληνικό κόσμο ο έγγα­ μος άντρας έχει μόνο μια σύζυγο, αλλά μπορεί να μοιράζεται την κλίνη του και με άλλες γυναίκες. Έ τσι, στα ομηρικά έπη ο άντρας διαθέτει για την ι

27

/

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΛΠΊΝΕΣ Iw

I

ερωτική του ικανοποίηση, έκτος απο τη συζυγο του, και άλλες γυναίκες όπως τις παλλακίδες, οι οποίες είναι σκλάβες και αιχμάλωτες, που μένουν στο σπίτι Λ* / Τ και που τα παιόία τους ενσωματώνονται στον οίκον. Από την άλλη μεριά, στην αθηναϊκή κοινωνία της κλασικής εποχής ο έγγαμος άντρας αναζητά την ερωτική ηδονή στις εταίρες. Σε σχέση με τους διάφορους ρόλους που εκπλήρωναν οι γυναίκες στην αθηναϊκή κοινωνία είναι διαφωτιστική η περίφημη αυτή φράση ενός άγνωστου ρήτορα του άου αι. π.Χ .: «Τις εταίρες τις έχουμε για τη σαρκική ηδονή, τις παλλακίδες για την καθημερινή περιποίηση του σώματος, και τις συζύγους για να μας κάνουν γνήσια τέκνα και για να διαθέτουμε μια πιστή φύλακα της οικογενειακής εστίας» ([Δημοσθένους], Κ ατά Νεαίρας 122). Π ρεπει όμως να υπογραμμίσουμε εοω οτι ο γάμος μπορούσε να είναι για τη γυναίκα κάτι παραπάνω από μια απλή συνένωση με σκοπό την τεκνοποίηση. Και στα ομηρικά έπη, βέβαια, η αγάπη και η σεξουαλική απόλαυση εκδηλώνονται πλήρως στις σχέσεις μεταξύ των συζύγων. Όμως δε συμβαίνει το ίδιο στην ελλη­ νική λογοτεχνία της κλασικής εποχής, όπου επικρατει ενα ιοεωοες αντιερωτικο, που είναι το νεο ιδεώδες της σωφροσύνης και της κυριαρχίας πάνω στα πάθη, '

*

*

28

<\ /

/

t

II ΕΙΚΟΝΛ T ill; Γν.ΝΛΙΚΛί; ...

το οποίο αποκρύπτει, τις σχέσεις αγάπης και έρωτα ανάμεσα στα δυο φύλα. Έ τσι, στην αττική τραγωδία, όπου η παντρεμένη γυναίκα εμφανίζεται πριν απ’ όλα t t ι\ t *\ > ως μητέρα της οικογένειας και οικοοεσποινα, ελά­ χιστα γίνεται λόγος για συζυγικό έρωτα. Αντίθετα, η κατάσταση αλλάζει στην ελληνιστική λογοτεχνία, στην οποία ο έρωτας μετατρέπεται σε σπουδαιότατο ζήτημα'10. Με αυτό τον τρόπο, ο συζυγικός έρωτας, Ρ, I ! I l l ι που εκδηλώνεται, τοσο απο τον αντρα οσο και απο τη γυναίκα μέσα απο ενα μεγάλο πλούτο αποχρώσεων στα ομηρικά έπη και αποσκυπάται στη μεταγενέ­ στερη ελληνική λογοτεχνία λόγω της σημασίας που οιοεται στο ιδεώδες του νου και του μέτρου, εμφα­ νίζεται ξανά στο ελληνικό επίγραμμα, τόσο λογοτε­ χνικό όσο και επιγραφικό, της ελληνιστικής και αυτοκρατορικής εποχής. Ας δούμε λεπτομεριακά στον Όμηρο και στα επι­ γράμματα μερικά παραδείγματα που εικονογραφούν το θέμα μας. Όσον αφορά τα ομηρικά έπη, η αμοιβαία αγαπη τω ν συζυγών αντανακλάται συχνά σε σύντομες αναφορές, όπως το παράπονο με το οποίο ο Αχιλλέας απαντά στον Οδυσσέα: «Μ ήπω ς μονάχα οι Ατρείδες στις γυναίκες τους απ’ όλους τους θνητούς έχουν αγάπη; Όχι, γιατί κάθε άντρας καλόγνωμος και συνε­ τός αγαπάει τη δίκιά του και τη φροντίζει» ( Γλιάοα, I 29

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΓΤΙΝΕΣ

340-342). Σε μια άλλη περίπτωση οι ήρωες εκφρά­ ζουν την επιθυμία να ξαναδούν το σπίτι τους και να γυρίσουν κοντά στις γυναίκες τους: «σα μικρά παιδιά ή σα γυναίκες χήρες κλαίνε όλοι μαζί, για να επιστρέ­ φουν σπίτι ... γιατί δεν μπορεί κανείς να αντέξει ούτε ένα μήνα να μείνει μακριά από τη γυναίκα του» ( Ιλιά & , Β 289-293). Από τα αποσπάσματα της εποποιίας που εξυμνούν το συζυγικό έρωτα, μπορεί να παρατεθεί ένα όπου ο Οδυσσέας χαρακτηρίζει την ομόνοια μεταξύ των συ­ ζύγων ως το πιο πολύτιμο απ’ όλα τ ’ αγαθά (Οδύσ­ σεια, ζ 180-184), κι ένα άλλο όπου η Πηνελόπη εκφράζει το ιδεώδες τω ν συζύγων που, σύμφωνα με τη γνώμη της, συνίσταται στο να χαρούν τη νιότη τους και να φτάσουν έως τα βαθιά τους γεράματα ( Οδύσσεια , ψ 210-212). Επίσης, ο συζυγικός έρωτας περιγράφεται απ’ τον Όμηρο σε μερικά ιδανικά ζευγάρια συζύγων, όπως εκείνα του Έκτορα και της Ανδρομάχης ή του Οδυσσέα και της Πηνελόπης. Στην περίφημη σκηνή απο­ χαιρετισμού του Έκτορα και της Ανδρομάχης στην 6η ραψωδία της Ιλιάδας (στ. 369-502 ), όπου το ζευ­ γάρι κάνει μια συζήτηση γεμάτη αγάπη και θλίψη, ας θυμηθούμε τα παθιασμένα λόγια της Ανδρομάχης προς τον Έκτορα: «Εσύ είσαι για μένα, Έκτορα, ο 30

II ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

πατέρας μου κι η σεβαστή μου μάνα, ακόμα και αδερφός μου, επειδή είσαι ο τρυφερός μου σύντροφος. Λυπήσου με και μείνε μαζί μου στον πύργο. Μην κάνεις ορφανό το παιδί σου και χήρα τη γυναίκα σου» (Ζ 429-432 ). Η αγάπη που ο Εκτορας αισθάνεται προς τη σύζυγό του διακρίνεται εκεί όπου ο ήρωας σκέπτεται τι θα της συμβεί αν η Τροία πέσει στα χέρια τω ν Αχαιών: «Τώρα δεν ανησυχώ και τόσο για τα πάθη τω ν Τρώων στο μέλλον ούτε της ίδιας της Εκάβης ούτε του βασιλιά Πριάμου ούτε ακόμα και τω ν αδερφών μου, που γενναία πολλοί απ’ αυτούς θα κυλιστούν στη σκόνη πέφτοντας στα χέρια των εχθρών, όσο για σένα, όταν κάποιος από τους χαλκοθωρακισμένους Αχαιούς σε σέρνει αιχμάλωτη, γεμάτη δάκρυα, στερώντας σου τη λευτεριά σου» (Ζ 4 5 0 ­ 455). Η μακρόσυρτη σκηνή της συνάντησης των νεαρών συζύγων στις Σκαιές Πύλες τελειώνει με την επιστροφή της Ανδρομάχης στο παλάτι του Έκτορα, που προκαλεί θρήνο στις δούλες, παρ’ ότι ο Έκτορας είναι ακόμα ζωντανός, «Η σύζυγός του, λοιπόν, κατευθύνθηκε προς το σπίτι της κοιτάζοντας πίσω στο κάθε της βήμα και χύνοντας καυτά δάκρυα ...» (Ζ 495 κ.ε.). ' Όσον αφορά την Πηνελόπη και τον Οδυσσέα, μπο­ ρεί να αναφερθεί η σκηνή στην οποία η Πηνελόπη /

t

·

31

f

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΛΓ'Π.ΝΈΣ

αναγνωρίζει τον Οουσσέα στο τέλος της Οδύσσειας (ψ 205-365), εκεί που η πραγματικότητα των συ­ ναισθημάτων τους διακρίνεται πιο έντονα. H Πηνε­ λόπη τελικά διώχνει τις έως τώρα αμφιβολίες της αφού εκείνος επαναφέρει στη μνήμη της λεπτομέρειες από τη συζυγική τους ζωή: «Α υτά είπε κι εκείνης λύθηκαν τα γόνατα και η καρδιά της, όταν αναγνώ­ ρισε τα σημάδια που της έδειξε ξεκάθαρα ο Οδυσσέας, και τρέχοντας έπεσε πάνω του με κλάματα, βάζοντας γύρω στο λαιμό του Οδυσσέα τα χέρια της και φι­ λώντας τον στο πρόσωπο» (ψ 205-208). Στη συνέ­ χεια η ίδια η θεά Αθηνά επεμβαίνει για να παρατείνει την ερωτική νύχτα των δύο συζύγων (ψ 24 1-246), οι οποίοι «αφού χαρήκανε το γλυκόν έριυτά τους» (ψ 300), κατόπιν ευχαριστήθηκαν ιστορώντας μεταξύ τους τα όσα βάσανα και πίκρες ο καθένας είχε περάσει. Επίσης, στα ομηρικά έπη δε λείπουν οι μυθικές αναφορές στο θέμα του έρωτα και της γυναικείας σεξουαλικότητας στα πλαίσια της συζυγικής ζωής. Αρκεί να αναφερθεί στη 14η ραψωδία της Ιλιάδας η σκηνή του ξελογιάσματος του Δία από την Ήρα, που εκμεταλλεύεται όλες τις θηλυκές της χάρες για να τον ξελογιάσει (στ. 153-351). Όσον αφορά τα επιγράμματα, οι εκδηλώσεις συζυγικού έρωτα, τόσο εκ μέρους του άντρα όσο και

Η ΕΙΚΟΝΑ ΊΊΙΣ ΙΎΝΑΙΚΑΣ ...

της γυναίκας, συναντώντας κι εκεί συχνά. Αρκεί να παρατεθούν διευκρινιστικά κάποια παραδείγματα. Έ τσι, σ’ ένα επίγραμμα του Διοτίμου (3ος αι. π.Χ .), όπου μια νιόπαντρη πεθαίνει από μελαγχολία μετά / t<* / r > απο το συζυγο της μην αντεχοντας το χαμό του ( ΙΙαλ. Ανθ. 7.475), υπογραμμίζεται ο ανεξίτηλος συ­ ναισθηματικός δεσμός που υπάρχει μεταξύ τους: «Αυτό το πολυθρήνητο μνημείο της αγάπης του ενός προς τον άλλο είναι ο τάφος που υψώνεται σε πολυ­ σύχναστο σταυροδρόμι» (οπ.π. στ.7-8). Σ’ ένα άλλο επίγραμμα του Απολλωνίδη από τη Σμύρνη (1ος αι. μ.Χ .) δηλώνεται η θλίψη μιας γυναίκας μετά το χαμό του συζύγου της που την οδηγεί σε σχεδόν ταυτό­ χρονο θάνατο (ΙΙαλ. Ανθ. 7.378): «Μ αζί του τάφου ευτυχισμένοι όπως και στο νυφικό τους δώμα» (στ.4). Σε επιτύμβιο επίγραμμα της Κέω από τον 3ο αι. μ.Χ. λέγεται, σα να μιλάει ο τάφος ή ο ποιητής, για μια γυναίκα που έχασε τον άντρα της: «Η σύζυγός σου / *> / / t t t / τώρα ζει με την αιώνια ανάμνησή σου, μέρα και νύχτα χωρίς να σταματά το κλάμα και, άυπνη, καταλύει την ομορφιά τ η ς» (Peek, GV1562, στ.7-8). Σε άλλο επί­ γραμμα από τη Μήλο, επίσης του 3ου αι. μ.Χ ., η νεκρή φανερώνει την αγάπη της: «Ακόμα και νεκρή αγαπώ τον άντρα μου» (Peek, GV 1128, στ.1 στέρ-

γω και φθιμένα τόν εμόν πόσιν). 33

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΚΡΙΝΕΣ

Ακόμα, σε αρκετές περιπτώσεις οι ποιητές εκφρά­ ζουν την αγάπη που αισθάνεται ο άντρας για τη γυναίκα του. Ας σημειώσουμε, για παράδειγμα, ένα ανώνυμο επίγραμμα της Ανθολογίας (7.330), όπου ένας άντρας κατασκεύασε κοινό τάφο για τον εαυτό του και τη γυναίκα του «με σκοπό κοντά της να χαίρεται την αγάπη της ακόμα και νεκρής» (στ.4)· και άλλο ποίημα της Ανθολογίας ανώνυμο κι αυτό (7.340), στο οποίο ένας άντρας θρηνεί για το χαμό της συζύγου του: «Τι απομένει λοιπόν για ένα άντρα μόνο του, εκτός από θλίψη, μετά το θάνατο της γυναίκας του;» (στ.3-4). Η ομόνοια (ομοφροσύνη) μεταξύ τω ν συζύγων, που -όπως είδαμε- επαινείται στον Όμηρο, εγκωμιάζεται επίσης και απο τους επιγραμματοποιούς. 1.τα επι­ γράμματα που είναι χαραγμένα σε επιτύμβιες στήλες, η ομόνοια επανεμφανίζεται σ’ ένα επίγραμμα από τη Ρώμη, του 2ου-3ου αι. μ.Χ. (Peek, GF 000.2), στο οποίο μια γυναίκα τιμά τη μνημη του νεκρού συζυγου αναγνωρίζοντας τη μεγάλη ομοφροσύνη του ζεύγους εν ζωή, σ’ άλλο επίγραμμα στη Μητρόπολη της Φρυ­ γίας από το 2ο αι. μ.Χ. (Peek, GK 771).2), επαινουνται ουο συζυγοι που οιαβηκαν τη ζωή τους / t t t r i έχοντας ςησει αρμόνικα απο τα νιατα τους εως τα βαθιά τους γεράματα, και σε ακρωτηριασμένη φράση 34

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

επιγράμματος από την Ωστία του Λατίου, επίσης του 2ου αι. μ.Χ. (Peek, GV 1896.19-20), όιαφαίνεται ότι ούτε ο Αόης απορεί να αφαιρεσει απο τους νεκρούς την ομόνοια που είχαν στη ζωή. Στα επιγράμματα της Ανθολογίας αυτή η ιδέα συναντάται στον Αντίπα­ τρο τον Θεσσαλονικέα (1ος αι π.Χ .-Ιο ς αι. μ.Χ .), όπου λέγεται για μια γυναίκα πως «αρκείται στην ομόνοια με τον άντρα τη ς» ( ΙΙαλ. Ανθ. 6.209.4), και στον Ιουλιανό τον Αιγύπτιο (6ος αι. μ.Χ .), όπου t / t vst t r αποοεικνυεται ο ν «ο γάμος οίνε!, στέγη και ομονοια» (ΙΙαλ. Ανθ. 9.446.4). Ας αναφέρουμε επίσης μερικούς όρους που χρησι­ μοποιούνται συνήθως στα επιγράμματα αναφορικά με το συζυγικό έρωτα της γυναίκας, όπως φΓλανδρος και φιλανδρία'. Βρίσκονται ακόμα λέξεις με ευρύτερη έννοια, όπως φιλόστοργος , στοργή και στεργω , που εκφράζουν τη στοργή στις οικογενειακές σχέσεις, στις οποίες εντάσσεται βέβαια και η συζυγική αγάπη. Στο ελληνιστικό και αυτοκρατορικό επίγραμμα παρουσιάζεται λοιπόν η γυναίκα, μέσα στα πλαίσια του γάμου, σαν η αγαπημένη και η αγαπώσα σε μια ρομαντική ερωτική εικόνα που είναι ασυνήθιστη στην αττική λογοτεχνία της κλασικής εποχής και στα επι­ γράμματα τω ν προηγούμενων χρόνων. Από αυτή την άποψη, πρέπει να έχουμε κατά νου ότι στην ελληνι35

Λ Ι Ί ' Ι ’,ΛΟΐ; Μ Λ Ι Ί Ί Μ Ο :

στική ποίηση εν γένει εμφανίζεται στο προσκήνιο το θέμα του γυναικείου έριυτα σε όλες του τις εκφάνσεις. Αν θέλουμε να καταλάβουμε αυτό το νεωτερισμό δεν μπορούμε να αγνοήσουμε τη νέα κατάσταση που δη­ μιούργησαν στον ελληνικό κόσμο οι πολιτικοί και κοι­ νωνικοί μετασχηματισμοί τους οποίους επέφεραν οι κατακτήσεις του Αλεξάνδρου. 11 νέα τάξη πραγμάτιυν αντικατοπτρίζεται στην ελληνιστική λογοτεχνία, που αναζητά θέματα και ύφη σε αρμονία με τις νέες συγκυρίες. Από την άλλη μεριά, ξεκινά μια βαθειά αλλαγή νοοτροπίας στην κοινωνία που κάνει τις γυναίκες να αναλαμβάνουν σταδιακά ενεργητικότερο ρόλο στο γάμο καθώς και στο δημόσιο πεδίο1'. 9. Σε πολλές περιπτώσεις τόσο στην εποποιία όσο και στα επιγράμματα γίνονται αναφορές στη φήμη ή τη δόξα των γυναικών. Θα ήταν χρήσιμο να κάνουμε εόω μερικες παρατηρήσεις γι αυτό που εννοούσε ο ελληνικός κόσμος ως γυναικεία φήμη, η οποία ήταν στενά συνδεδεμένη με την εικόνα της ιδανικής γυναίκας που επικρατεί στην ελληνική ποίηση από τον Όμηρο και μετά. Οι γυναίκες αποκτούν τη φήμη εφόσον ανταποκρίνονται στα προτερήματα ή τις αρετές στις οποίες οφείλουν να συμμορφώνονται. Ανάμεσα σε αυτά τα γνωρίσματα που έπρεπε να κατέχουν οι γυναίκες 36

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

συμπεριλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, οι ηθικές και πνευματικές αρετές, το φυσικό κάλλος που διαφυλάσ­ σεται με αιδώ και σύνεση, η επιδεξιότητα και η εργατικότητα στα οικιακά, η παρθενία στα κορίτσια, η συζυγική πίστη στις έγγαμες, η ομόνοια και η συζυγική αγάπη. Κατά συνέπεια, τα προτερήματα που προσδίδουν φήμη στις γυναίκες σχετίζονται ευρύ­ τερα με το ρόλο τον οποίο κρατούν παραδοσιακά μες το σπίτι. Η εικόνα της γυναίκας που απεικονίζει η ποίηση δεν είναι ένας απλός λογοτεχνικός μύθος που ανήκει εξ ολοκλήρου στο φανταστικό κόσμο αλλά αντανακλά κατά κάποιο τρόπο στους κανόνες και τις συμβάσεις που δέχεται η κοινότητα ως προς αυτό που πρέπει να είναι η γυναίκα και ως προς τη συμπεριφορά που πρέπει να έχει. Στην εποποιία η Πηνελόπη, πρότυπο ιδανικής γυναίκας, κατακτά άφθαρτη δόξα γιατί υπήρξε πιστή σύζυγος, όπως φαίνεται από ένα απόσπασμα της Οδύσ­ σειας : «Πόσο ευγενείς ήταν οι σκέψεις της άμεμπτης Πηνελόπης, της κόρης του Ικάριου! Πόσο πιστά κράτησε την ανάμνηση του Οδυσσέα, του νόμιμου άντρα της! Γι’ αυτό ποτέ δε θα σβήσει η φήμη της αρετής της, και οι θεοί θα εμπνεύσουν ένα ωραίο τραγούδι στους ανθρώπους προς τιμή της φρόνιμης Πηνελόπης» (ω 194-198). Γ ι’ αυτό το λόγο, ο ίδιος

37

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΡΓΙΝΕΣ

ο άντρας της, ο Οδυσσέας, πριν να αναγνωριστεί, της λέει ότι κανείς από τους θνητούς που κατοικούν στην απέραντη γη δε θα μπορούσε να την κατακρίνει, γιατί η δόξα της φτάνει μέχρι τα ουράνια πλάτη, όπως η δόξα ενός αψεγάδιαστου βασιλιά που τους θεούς φοβά­ ται και κυβερνάει μια χώρα με πολλούς και γενναίους άντρες ( Οδύσσεια, τ 107-110). Οι αρετές που δίνουν τη δόξα στην ΙΙηνελόπη καθορίζονται, όπως είδαμε, από τη σχέση της με το σύζυγο. Έ τσι, η ίδια η Πηνελόπη δηλώνει: «Οι θεοί αφάνισαν τις χάρες μου, την ομορφιά και την κορμοI f f » / r ii t στασια μου, όταν κίνησαν οι Aργειοι για την Ιροια και μαζί τους ο σύζυγός μου, ο Οδυσσέας. Αν τουλάχιστον επέστρεφε εκείνος και φρόντιζε για τη ζωή μου, η δόξα μου θα ’τανε πιο μεγάλη και πιο ωραία» (Οδύσ­ σεια, σ 251-255). Παρόμοια, τα επιγράμματα αναφέρονται συχνά στη γυναικεία φήμη, η οποία εμφανίζεται σε σχέση με αξίες που εγκωμιάζονται συνήθως στη γυναίκα, όπως αυτές που υπογραμμίσαμε λίγο πιο πάνω. Αυτή η ιδέα συναντάται, ανάμεσα στα πολυάριθμα παραδείγματα που μπορούν να μνημονευθούν, σ’ ένα επίγραμμα της Νάξου όπου επαινείται μια νεαρή σύζυγος που πέθανε πρόωρα: «Ανάμεσα στους ανθρώπους έφτασε τη φήμη της Πηνελόπης λόγω της αγνότητάς τη ς» (Peek, GV 38

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ

2031.9-10, 2ος-3ος αι. μ.Χ .), σ’ ένα επίγραμμα της Νεαπόλεως της Ιταλίας αφιερωμένο σε μια έγγαμη γυναίκα, οπού η idea η νεκρή διακηρύσσει: « Ι ο ονομια μου είναι Ουήρα και όσο ζούσα ήμουνα ξακουστή για τη σωφροσύνη μου» (Peek, GV 1039.1-2, 2ος αι. μ.Χ .), ή σ’ ένα άλλο επίγραμμα της Κυρήνης, που λέει για μια παντρεμένη γυναίκα: «Ξεχασμένα στο σκοτάδι Βρίσκονται μαζί, πάνω στη συνετή ροκά, τα νήματα και η ακούραστη σαΐτα. Η φήμη της ζωής της έγινε τραγούδι» (Peek, GV758.3-5, 2ος-1ος αι. π.Χ .). Τέλος, πρέπει να τονίσουμε ότι η ομηρική γυναίκα απολάμβανε μεγάλου σεβασμού, όπως παρατηρείται, για παράδειγμα, στη μορφή της βασίλισσας Αρήτης, την οποία τιμούν ο σύζυγός της ο Αλκίνοος, τα παιδιά της και ο λαός της, που τη βλέπει σα θεά (Οδύσσεια, η 67-74). Αυτή η ιδέα εξάγεται και από τη χρήση του επιθέτου αίδοίη το οποίο σημαίνει «σεβαστή, αξιοσέβαστη, σεβάσμια», που αναφέρεται τόσο σε παντρε­ μένες γυναίκες όσο και σε κοπέλες, καθώς επίσης σε θεότητες. Έ τσι, αυτό το επίθετο χρησιμοποιείται στα ομηρικά έπη στην παρθένο, στη σύζυγο ( αλοχος, χυνη, παράκοιτις), τη μητέρα, την πεθερά (έκυρή), τη βασίλισσα (βασίλεια), την οικονόμο (ταμίη), και στις θεές Ήρα και Θέτιδα'11’. Από την άλλη μεριά, η 39

ΛΓΙΈΛΟΙΙ ΜΛΙΊΊΝΚΣ

χρήση ορισμένων ουσιαστικοί που αναφέρονται στις γυναίκες, όπως δέσποινα με τη σημασία «οικοόεσποινα'1'» , και σε μικρότερο βαθμό πότνια, που λέγεται για τη μητέρα και συνάμα για κάποιες θεές, με την έννοια της «σεβάσμιας», της «κυρίας,ΙΚ», φαίνεται να στη­ ρίζει την υπόθεση ότι οι γυναίκες από βασιλική γενιά έχαιραν ιδιαίτερης εκτίμησης στον 'Ομηρο. Εξ άλλου, τα επιγράμματα αναφέρουν συχνά το σεβασμό στη γυναίκα, είτε πρόκειται για παρθένες είτε για έγγαμες γυναίκες. Έ τσι, χρησιμοποιούνται πολλές φορές τα επίθετα aiSoirf 1 και σεμνή '1", σε σχέση με παρθένους και με έγγαμες γυναίκες, και πιο σπάνια τα ουσιαστικά δέσποινα και πότνια '. Σημειώνουμε, για παραοειγμα, ενα επίγραμμα απο τη 1ο.>μη αφιερωμένο σε μια νέα: «Αυτός ο τύμβος φυλάει το σώμα μίας κόρης σεβαστής και άμεμπτης» (Peek, GF 536.1-2, 2ος αι. μ.Χ.), ή ένα άλλο επίγραμμα επίσης από τη Ρώμη που εγκωμιάζει μια παντρεμένη γυναίκα: «Οι παλιοί θεωρούσαν αξιοσέβαστη την ΙΙηνελόπη, αλλά και οι τωρινοί θεωρούν το ίδιο αξιοσέβαστη την Φηλικίτα» (Peek, GV 1736.1-2, 2ος αι. μ.Χ.). Οι αναφορές στο μεγάλο σεβασμό για τη γυναίκα αποτελούν, τόσο στον Όμηρο όσο και στα επιγράμ­ ματα, ένα ακόμα τρόπο γυναικείου εγκωμίου με τον οποίο υποδεικνύεται ότι, στις περιπτώσεις όπου χρη­ 40

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

σιμοποιείται αυτό το εγκώμιο, πρόκειται για γυναίκες που θεωρητικά εκπλήρωσαν πιστά το γυναικείο ρόλο τον οποίο τους ανέθεσε η κοινωνία και ότι γι’ αυτό έγιναν άξιες της πιο υψηλής εκτίμησης.

41

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

' Η εργασία αυτή αποτελεί εκτεταμένη μορφή της ανακοίνωσής μου στο Συνέδριο της E U R O C L A S S IC A (Ομίλου Εταιρειών Κλασσι­ κών Σπουδών Ευρώπης) που έλαβε χώρα στη Χίο από τις 28 Λυγούστου μέχρι την 1η Σεπτεμβρίου 1997. Θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον καθηγητή κ. Φώτη Καβουκόπουλο για τη βοήθεια του στην ελληνική απόδοση του κειμένου. 1

Α ν ά μ ε σ α σ τ α σ η μ α ν τ ικ ό τ ε ρ α έ ρ γ α π ο υ κ υ κ λ ο φ ό ρ η σ α ν π ρ ό σ ­

φ α τ α μ π ο ρ ο ύμ ε ν α π α ρ α π έ μ ψ ο υ μ ε ε ν δ ε ικ τ ικ ά σ ε ε κ ε ίν α τ ω ν S . Β . P o m e ro y , W om en in H e lle n istic E g yp t, N e w Y o rk 1 9 8 4 , κ α ι D iosas, ram era s, e sp o sa s y esclavas. M u jeres en la A n tig iie d a d c ld sic a , ισ π α ν ικ ή μ ε τ ά φ ρ α σ η , M a d rid 1 9 8 7 ’ G. A rrig o n i ( ε π ιμ .) , L e d o n n e in G recia , R o m a - B a r i 1 9 8 5 ' E. G arrid o ( ε π ιμ .) , L a m u je r en e l m u n d o a n tig u o , M a d r id 1 9 8 6 ' M .R . L e fk o w itz , W om en in G ree k M y th , L o n d o n 1986· J .M . S n y d e r , The W om an a n d the L y re (W om en w riters in C la ssic a l G ree ce a n d R o m e ), B risto l 1 9 8 9 ' K . D o w d en , D e a th a n d th e m aiden. G ir ls 'In itia tio n R ite s in G ree k M y th o lo g y , L o n d o n 1 9 8 9 ' R . Ju s t, W om en in A th e n ia n la w a n d life , L o n d o n -N ew Y o rk 1 9 8 9 ' A . L o p e z -C . M a r t in e z - A . P o c in a ( ε π ι μ . ) , L a m u je r en e l m u n d o m e d ite rrd n eo a n tig u o , G ra n a d a 1 9 9 0 ' R . S e a le y , W om en a n d L a w in C la ssic a l G ree ce , C h a p e l H ill-L o n d o n

1 9 9 0 ' A . P o w e ll ( ε π ιμ .) ,

E u rip id e s, w o m en a n d se x u a lity , L o n d o n 1990· N . L o ra u x , L e s m eres en d e u il, P a r is 1990· S . d es B o u v rie , W om en in G reek Tragedy. A n A n th r o p o lo g ic a l A p p ro a c h , O slo 1 9 9 0 ' A . Iria rte , L a s re d e s d e l en ig m a . V oces fe m e n in a s en el p e n s a m ie n to g rie g o , M a d rid 1990· B .M . E g g e r, W om en in the G reek n o vel: C o n stru c tin g th e fe m in in e ,

45

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΡΤΙΝΕΣ

U n iv e r s ity o f C a lifo r n ia , Irv in e , 1 9 9 0 ' G. H o ffm a n n , L e ch a tim e n t d e s a m a n ts d a n s la G rec e C la ssiq u e, P a ris 1 9 9 0 ' C . M o ss e , H Γ υ ν α ίκ α σ τ η ν Λ ρ χ α ία Ε λ λ ά δ α , ε λ λ η ν ικ ή μ ε τ ά φ ρ ., Α θ ή ν α

1991· Ρ.

S c h m itt P a n tel ( ε π ιμ .) , H isto ria d e las m u je r e s .I.L a A n tig iie d a d , ισ π . μ τ φ ρ ., M a d rid 1 9 9 1 ' E. C a n ta r e lla , L a c a la m id a d am bigua. C ondicio n e im a g en d e la m u je r en la a n tig iied a d g rie g a y ro m a n a , ισ π . μ τ φ ρ ., M a d rid 1 9 9 1 ’ R .E . B e ll, W om en o f C la ssic a l M ythology. A B io g r a p h ic a l D ic tio n a r y , O x fo rd 1991· R . S h e p a rd K ra em e r, H e r S h a re o f th e B lessin g s. W om en's R elig io n s a m o n g P agans, Jew s, a n d C h ristia n s in th e G rec o -R o m a n W orld, N ew Y o rk -O x fo rd 1992· N . L o ra u x ( ε π ιμ .) , G recia a l fe m m in ile , R o m a -B a r i, E d ito ri L a te rz a , 1 9 9 3 ' J.H . O a k le y -R .H . S in o s , The W edding in A n c ie n t A th en s, M a d iso n , W is c o n s in , 1993· N . S o rk in R a b in o w itz -A . R ic h lin ( ε π ιμ .) , F e m in ist T h eo ry a n d th e C la ssics, N ew Y o rk -L o n d o n

1993' C.

R e in s b e r g , Γ ά μ ο ς , ε τ α ίρ ε ς κ α ι π α ιδ ερ α σ τία σ τ η ν Α ρ χ α ία Ε λ λ ά δ α , ε λ λ η ν ικ ή μ ε τ ά φ ρ ., Α θ ή ν α

1993'

L . D e a n -Jo n e s, W om en's B o d ie s in

C la ssic a l G reek S c ie n ce , O x fo rd 1994- E. F a n th a m -H .P . F o le y -N .B . K a m p e n -S .B . P o m e ro y -H .A . S h a p iro , W om en in th e C la ssic a l W orld. Im a g e a n d Text, N e w Y o rk -O x fo rd 1994- R . R e h m , M a rria g e to d e a th : th e co n fla tio n o f w e d d in g a n d fu n e r a l ritu a ls in G reek tra g ed y, P rin c e to n , N e w J e r s e y , 1994· R . H a w le y -B . L e v ic k ( ε π ιμ .) , W om en in A n tiq u ity : N e w A sse ss m e n ts , L o n d o n -N ew Y o rk

1 9 9 5 ' A . P e re z

J im e n e z -G . C ru z A n d re o tti ( ε π ιμ .) , H ija s d e A fro d ita . L a se x u a lid a d fe m e n in a en lo s p u e b lo s m ed ile rrd n eo s, M a d rid 1 9 9 5 ' L . F a ra n d a , D im o r e d e l corpo. P r o fili d e ll' id en tita fe m m in ile nella G recia cla ssica , R o m a , M e lte m i e d ito re , 1996· I. M c A u sla n d -P . W a lc o t, W om en in A n tiq u ity , O x fo rd 1 9 9 6 ' R ie t v a n B re m e n , The lim its o f p a rtic ip a tio n .

W om en a n d c iv ic life in th e G r e e k E a st in the

H e lle n istic a n d R o m a n p e r io d s , A m ste rd a m , J . C . G ieb en , 1996· M . D alto n P a lo m o , M ujeres, d io sa s y m usas: te je d o ra s d e la m em o ria , M e x ic o

1 9 9 6 ' K . C o o p e r, The Virgin a n d the B rid e: Id e a lize d

W o m a n h o o d in L a te A n tiq u ity , C a m b rid g e , M a s sa c h u s e tts , 1 9 9 6 ' F.

46

II ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ... M a rto s M o n tie l, D e sd e L e sb o s co n a m o r: H o m o se x u a lid a d fe m e n in a en la a n tig iied a d , M a d rid 1996· G . C la r k , O', γ υ ν α ικ ε ρ σ τ η ν ό ψ ιμ η α ρ χ α ιό τ η τ α , ε λ λ η ν ικ ή μ ε τ ά φ ρ ., Α θ ή ν α 1 9 9 7 ’ J . E s la v a G a la n , A m o r y se x o en la a n tig u a G recia , M a d rid 1997· F. W u lf f A lo n so , L a fo r ta le z a a se d ia d a : diosas, h e ro e s y m u je re s p o d e ro sa s en e l m ito g rie g o , S a la m a n c a 1 9 97. " Β λ .,

L . G o o d w ater, W om en in A ntiquity: A n A n n o ta te d B i­

b lio g ra p h y, N ew J e r s e y 1975· S .B . P o m e ro y , " S elec te d B ib lio g ra p h y on W o m en in C la s s ic a l A n tiq u ity " , σ το : J. P erad o tto -J.P . S u lliv a n ( ε π ιμ .) , W om en in the A n c ie n t W orld, T h e A reth u sa P a p ers, A lb a n y 1 9 84, σ σ .3 4 3 -3 7 7 · E. G arrid o , " P ro b le m a tic a d el estu d io d e la m u je r en e l m u n d o a n tig u o . A p o rtacio n b ib lio g ra fic a " , σ τ ο : E. G arrid o ( ε π ιμ .) , L a m u je r en e l m u n d o antiguo, σ σ .2 9 -6 5 ( γ ια τ η ν Ε λ λ ά δ α , σ σ .36 -44)· Α .-Μ . V e r ilh a c - C . V ia l- L . D a rm e z in , L a fe m m e dans le m o n d e m e d ite rra n e e n .il.L a fe m m e g re c q u e e t rom aine. B ibliographie, L yo n 1 9 9 0 ' D . M in o n P e rez , L a s m u jeres en la A n tig iied a d I. F ondos b ib lio g rd flco s so b re m ujeres en la biblioteca d e l D ep a rta m en to de H isto ria A n tig u a d e la U n iversidad d e G ranada, G ran ad a 1992. :l Γ ια τ η γ υ ν α ίκ α σ τ ο ν Ό μ η ρ ο , β λ ., π . χ . , Μ .Ι. F in le y , " M a rria g e , S a le an d G ift in th e H o m e ric W o rld " , R e v u e In tern a tio n a le d es D ro its d e V A n tiq u ite 2, 1 9 5 5 , σ σ . 16 7 -1 9 4 · J.T h . K a k rid is, "T h e R o le o f the W o m a n in th e Ilia d ", E ra n o s 5 4 , 1 9 5 6 , σ σ .2 1 -2 7 · P. B u sso lin o , "E len a : e te m o fe m m in in o O m erico " , R iv ista d i S tu d i C la ssici 5 , 1957, σ σ .3 -1 7 · E. M ir e a u x , " L a v id a d e la s m u je re s " , σ τ ο : L a vida co tidiana en lo s tie m p o s d e H o m ero , ισ π α ν ικ ή μ ε τ ά φ ρ α σ η , B u en o s A ire s 1 9 62, σ σ .2 0 1 -2 2 4 ·

L . G il, " F a m ilia e in d iv id u o " , σ τ ο :

R . A d rad o s,

F e m a n d e z -G a lia n o , L . G il κ α ι L a s so d e la V e g a ( ε π ιμ .) , In tro d u ccio n a H o m e r o , M a d r id

1 9 6 3 , σ σ . 3 5 9 -3 7 4 ·

W .K . L a c e y , " H o m e ric

H E D N A an d P e n e lo p e 's K Y R IO S " , J H S 8 6 , 1966, σ σ .5 5 -6 8 · C h . R . B e y e , " M a le a n d F e m a le in th e H o m e ric P o em s", R a m u s 3 , 1974, σ σ .8 7 - 1 0 L N .P . G ro ss, " N a u sic a a : A F e m in in e T h reat", C W 6 9 , 1 9 76, σ σ .3 1 1 -3 1 7 1 S . F arro n , "T h e P o rtra y a l o f W o m en in the I lia d ', A cta

47

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΡΤΙΝΕΣ

C la ssica 2 2 , 1 9 79, σ σ . 1 5 -3 1 ' J . C a r lie r , "L es A m a z o n e s fo nt la g u e rre e t l ’ a m o u r" , L 'E th n o g ra p h ie 7 4 , 1 9 8 0 -1 9 8 1 , σ σ . 1 1 -3 3 ' M .B . A rth u r, "T h e D iv id e d W o rld o f Ilia d V I" , W om en's Stu d ies 8 , 1 9 8 1 , σ σ .2 1 -4 6 · A . G ia llo n g o , L 'im m a g in e d e lla d o nna nella cu ltu ra g re c a , R im in i 1 9 8 1 , σ σ .4 3 - 5 1 1 I. S a v a lli, L a d o n n a nella so cieta d e lla G recia A ntica, B o lo g n a 1 9 83, σ τ . 3 7 -4 3 - H .P . F o le y , "R e v e rse s im ile s a n d sex ro le s in th e O d y ss e y " , σ τ ο : J . P e ra d o tto -J.P . S u lliv a n ( ε π ιμ .) , W om en in the A n c ie n t W orld, σ σ .5 9 -7 8 -

H. M o n sa c re , L e s la rm e s d ’A chille. L e

heros, la fe m m e e t la so u ffra n c e d a n s la p o e s ie d 'H o m e r e , P a ris 1984· K .J. A tc h ity -E .J.W . B a rb e r, " G reek P rin c es an d A e g e a n P rin c e sse s: T h e R o le o f W o m en in th e H o m e ric P o em s", σ τ ο : K . A tc h ity , R . H o g a rt κ α ι D. P ric e ( ε π ιμ .) , C ritica l E ssa y s on H o m er, B o sto n 1 9 87, σ σ . 15 -3 6 -

V . P e d ric k , "T h e H o sp ita lity o f N o b le W o m en in the

O d y ss e y " , H elio s 15, 1 9 8 8 , σ σ .8 5 -1 0 1 ' L . G a rc ia I g le s ia s , " L a m en o r d e e d a d en lo s p o e m a s h o m e ric o s" , E m e rita 56, 1 9 8 8 , σ σ . 18 5 -206 - C l. M o ss e , Η Γ ο ν α ίχ α σ τ η ν Α ρ χ α ία E ) J ftS a , σ σ .2 1 -3 7 · E. C a n ta re lla , La c a la m id a d a m b ig u a , σ σ .3 9 -5 1 ' J .J . W in k le r, " P e n e lo p e 's C u n n in g and H o m e r's" , σ τ ο : The C onstra in ts o f D e sire, N ew Y o rk -L o n d o n 1 9 90, σ σ .1 2 9 - 1 6 Γ D .L . C a irn s, " M ix in g w ith M e n an d N a u s ic a 's N em esis" , CQ 40,

1990, σ σ .2 6 3 -2 6 6 - H. S te in th a l, "F rau en u m O d y sse u s" ,

G y m n a siu m 9 8 , 1 9 9 1 , σ σ .4 9 7 -5 1 6 · M a P. S a n c h e z G a rc ia , " S e x o y m a trim o n io en la o b ra h o m e ric a " , σ τ ο : H o m en a tg e a J o se p A lsin a , T a rra g o n a 1 9 92, σ σ .2 9 7 -3 0 0 · R .M . A g u ila r , " L a s m u je re s de O d iseo ", σ το :

R .M . A g u ila r , M . L o p e z S a lv a κ α ι I. R o d rig u e z A lfa g e m e

( ε π ι μ .) , H o m en a je a L u is G il, M a d rid 1 9 94, σ σ . 19 9 -2 0 7 - S . B lu n d e ll, " W o m en in the p o em s o f H o m er", σ τ ο : W omen in A n c ie n t G reece, London

1 9 9 5 , σ σ .4 7 -5 7 ·

B . C o h e n ( ε π ι μ .) ,

T he D i s t a f f sid e :

re p re se n tin g th e fe m a le in H o m er's O dyssey, O xford 1995. 1 Γ ια τ η γ υ ν α ί κ α σ τ α ε π ιτ ύ μ β ια ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α τ η ς Ι Ι α λ α τ ιν η ς Α ν θ ο λ ο γία ς , β λ . J . P e re z C a b re ra , " C o n sid e ra c io n e s so b re la m u je r en e l e p ig r a m a fu n e ra rio h e le n is tic o d e la A n to lo g ia P a la tin a ", F ortu n a ta e 4, 1 9 9 2 , σ σ . 1 8 3 -1 9 1 · A . M a rtin e z -F e m a n d e z , " L a m u je r en

48

Η ΕΙΚΟΝΑ Τ11Σ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ... lo s e p ig r a m a s fu n e ra rio s d e la A n to lo g ia P a la tin a ", H o m e n a tg e a M iq u e lD o lg , P a lm a d e M a llo r c a 1 9 9 7 , σ σ .2 1 9 -2 2 2 - Τ ο υ ίδ ιο υ, "N otas so b re la im a g e n d e la m u je r en e l e p ig r a m a fu n e ra rio d e la A n to lo g ia P a la tin a " , F o rtu n a ta e 8, 1 9 9 6 , σ σ .7 1 - 7 7 ' Γ ια τ η γ υ ν α ίκ α σ τ α ε π ι­ γ ρ α φ ικ ά ε π ιτ ύ μ β ια ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α , β λ ., π . χ . J. P irc h e r, D a s L o b d e r F ra u in v o rc h ristlic h en G ra b ep ig ra m m d e r G riech en , C o m m e n ta tio n es A e n ip o n ta n a e 2 6 , In n sb ru ck 1979· A .M . V e rilh a c , " L 'im a g e d e la fe m m e d a n s le s e p ig ra m m e s fu n e ra ire s g re c q u e s" , σ τ ο : A .M . V e r il­ h a c ( ε π ιμ .) , L a fe m m e d a n s le m o n d e m e d ite rr a n e e n .I.A n tiq u ite , L y o n 1 9 8 5 , σ σ .8 5 - 1 12- A . M a rtin e z -F e m a n d e z , " L a m u je r en lo s e p ita fio s m e tric o s d e C r e ta d e ep o c a h e le n is tic a " , F o rtu n a ta e 4, 1 9 9 2 , σ σ . 1 191 5 0 ' Τ ο υ ίδ ιο υ, " L a m u je r en lo s e p ig r a m a s cre te n se s d e e p o c a im p e r ia l" , A c ta s d e l I X C on g reso E sp a A o l d e E stu d io s C ld sico s, M a d rid 1 9 9 8 , σ σ . 1 7 1 - 1 7 5 . '' Π ρ β λ ., π . χ . , G .S . K irk , L o s p o e m a s d e H om ero, ισ π α ν ικ ή μ ε τ ά ­ φ ρ α σ η , B u e n o s A ir e s 1 9 68, σ .2 3 3 . II Ι Ι ρ β λ ., π . χ . , Ι σ ο κ ρ ά τ η ς , Κ α τ ά τ ώ ν Σ ο φ ισ τώ ν (X III), 2 ' Ξ ενο φ ώ ν τ α ς , Σ υ μ π ό σ ιο ν IV , 6. ' Β λ ., π . χ . , M .R . S c h e re r, The L e g e n d s o f Troy in A rt a n d L ite r a ­ tu re, N ew Y o rk -L o n d o n 1 9 6 3 ' K . F riis Jo h a n se n , The Ilia d in E a rly G r e e k A r t, C o p e n h a g e n

1967'

O . T o u c h e fe u - M e y n ie r , T h em es

o d y sse en s d a n s Part a ntique, P a ris 1970.

8 H om eri

O p era , re c o g n o v it b re v iq u e a d n o ta tio n e c r itic a in stru x it

T h o m a s W . A lle n , O xfo rd 1 9 1 2 , α ν α τ ύ π ω σ η

1 9 78, Τ όμ ος V , Vita

H o m e r i 11, 1, σ .2 4 4 .

!l

Π ο λ ιτ ε ία X , 6 0 6 e. Β λ . ε π ίσ η ς W .J . V e rd e n iu s, H om er, the

ed u ca to r o f th e G reeks, A m sterd a m -L o n d o n 1970.

III Στη βάση αυτής της αντίληψης βρίσκεται η μαρτυρία του Ηροδότου (II 53, 2), που επισημαίνει ότι ο Όμηρος έδωσε στους Έλληνες τους θεούς τους. Βλ., π.χ., A . L o p e z E ire, "H o m ero", στο: J .A . L o p e z F e re z (επιμ.), H isto ria d e la L itera tu ra G riega, M a d rid 49

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΡΠΝΕΣ

1 9 8 8 , σ .3 3 · Η. F u n k e, "H o m ero y su s le c to re s en la a n tig u e d a d " , σ τ ο : E. W is c h e r ( ε π ι μ .) , H isto ria d e la L ite r a tu r a .l.E l m u n d o a ntiguo, ισ π α ν ικ ή μ ε τ ά φ ρ α σ η , M a d rid , E d icio n es A k a l, 1 9 8 8 , σ .1 3 0 . " Π ρ β λ ., π . χ . , Ξ ε ν ο φ ώ ν τ α ς , Σ υ μ π ό σ ιο '/ III, 5 . Is Β λ ., π .χ · , Η. F u n k e , ο π .π . σ .1 2 8 . IJ Γ ια τ η ν Π α λ α τ ιν ή Α ν θ ο λ ο γία β λ ., π . χ . , τ ις ε κ δ ό σ εις τ ω ν Η. S t a d tm u e lle r , A n th o lo g ia

G r a e c a e p ig r a m m a tu m

P a la tin a cu m

P la n u d e a , L e ip z ig , T e u b n e r, 1 8 9 4 -1 9 0 6 , 3 τόμοι· W .R . P ato n , The G ree k A n th o lo g y , w ith an E n g lish T ra n sla tio n , L o n d o n , L o eb , 19 16­ 1 9 1 8 , 5 τό μ ο ι· P. W a ltz κ .ά . , A n th o lo g ie G recque, T e x te e ta b li et tra d u it, P a ris, B u d e , 19 28 κ ε .· H. B e c k b y , A n th o lo g ia G raeca, G riec h isc h -D e u tsc h , M iin c h e n , T u sc u lu m , 1 9 6 5 -1 9 6 7 , \

τόμοι·

F .M .

P o n ta n i, A n to lo g ia P a la tin a , V o lu m e p rim o , L ib ri I-V I, T o rin o 1978. Β λ.

ε π ίσ η ς

τ ις

ε κ δ ό σ ε ις

που

π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο υ ν

τω ν

μ έρος

ε π ι­

γ ρ α μ μ ά τ ω ν κ α ι ό π ο υ α κ ο λ ο υ θ ε ίτ α ι μ ια ισ τ ο ρ ικ ή σ ε ιρ ά , τ ω ν A .S .F . G o w κ α ι D .L . P a g e , T he G reek A nthology. H e lle n istic E pigram s, C a m b rid g e

1965,

The G ree k A nthology. The G a rla n d o f P hilip,

C a m b rid g e 1 9 6 8 , κ α ι F u r th e r G reek E p ig ra m s, C a m b rid g e 1981. Γ ια

τη

ν ε ο ε λ λ η ν ικ ή

μ ετάφ ρ ασ η

τω ν

ε π ιγ ρ α μ μ ά τ ω ν

της

Ι Ι α λ α τ ιν ή ς Α νθ ο λ ο γία ς, β λ . κ υ ρ ίω ς Β α σ . I. Λ α ζ α ν ά , Τα α ρχα ία Ε λ λ η ν ικ ά Ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α τ η ς " Ε ) λ η ν ικ ή ς ή Ι Ι α λ α τ ιν ή ς Α νθ ο λ ο γία ς " (Β ιβ λ ία Ι- Ι V κ α ι V III), Α θ ή ν α 1 9 9 3 , Τα Α ρ χ α ία Ε λ λ η ν ικ ά Ε ρ ω τικ ά Ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α (ο λό κ λη ρ ο το π έ μ π τ ο - V - Β ιβ λ ίο τ η ς " Ε λ λ η ν ικ ή ς ή Ι Ι α λ α τ ιν ή ς

Α ν θ ο λ ο γία ς " ),

Α θήνα

1988,

Τα

Α ρ χ α ία

Ε λ λ η ν ικ ά

Α ν α θ η μ α τ ικ ά κ α ι Π ρ ο τ ρ ε π τ ικ ά Ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α (Τ ο έ κ τ ο -V I - κ α ι το δ έ κ α το - X - Β ιβ λ ίο τ η ς Α θή να

1992,

Τα

" Ε λ λ η ν ικ ή ς ή Π α λ α τ ιν ή ς Α νθ ο λ ο γία ς " ),

Α ρ χ α ία

Ε λ λ η ν ικ ά

Ε π ιτ ύ μ β ια

Ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α

(ο λ ό κ λ η ρ ο το έβδομο - V II- Β ιβ λ ίο τ η ς " Ε λ λ η ν ικ ή ς ή ΙΙ α λ α τ ιν ή ς Α ν θ ο λ ο γία ς " ), Α θ ή ν α

1989,

Τα Α ρ χ α ία

Ε λ λ η ν ικ ά

Ε π ιδ ε ικ τ ικ ά

Ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α (ο λό κ λη ρ ο το έν α το - IX - Β ιβ λ ίο τ η ς " Ε λ λ η ν ικ ή ς ή Ι Ι α λ α τ ιν ή ς

Α ν θ ο λ ο γία ς " ),

Α θήνα

50

1991,

Τα

Α ρ χ α ία

Ε λ λ η ν ικ ά

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

Σ υ μ π ο τ ικ ά x a t Σ χ ω π τ ι χ ά Ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α (ολόκληρο το εν δ έ κ α το -X IΒ ιβ λ ίο τ η ς " Ε λ λ η ν ικ ή ς ή Ι Ι α λ α τ ιν ή ς Α ν θ ο λ ο γ ία ς "),

Λθήνα 1992,

Τ α Α ρ χ α ία Ε λ λ η ν ικ ά Ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α (Τ α τέσ σ ερ α τ ε λ ε υ τα ία Β ιβ λ ία της

" Ε λ λ η ν ικ ή ς

Α ν θ ο λ ο γ ία Π /,ανο ύδη ,

η

Ι Ι α λ α τ ιν ή ς

Α ρ χ α ίω ν

Α ν θ ο λ ο γία ς " ),

Ε λ λ η ν ιχ ώ ν

Αθήνα 1993,

Ε π ιγ ρ α μ μ ά τ ω ν

του

Η

Μ ά ξ ιμ ο υ

Λθήνα 1994. Βλ. επίσης: Ηλίας Κυζηράκος, Π ο ιή μ α τ α Αθήνα 1962' Νίκος ΙΙαναγιώτου,

α π ό τ η ν Π α λ α τ ιν ή Λ νθολ,ογία, Ε χα τό ν

Ε ρ ω τ ιχ ά

Ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α

από

τ η ν Π α λ α τιν ή

Α νθ ο λο γία ,

Λευκωσία, Κύπρου 1970' Δ. Σταμούλης, Α νθ ο λο γία Ε λ λ η ν ιχ ή ή Π α λ α τ ιν ή Α νθ ο λ ο γία , Αθήνα 1966-1973, 6 τ ό μ ο ν Α. Λεντάκης, Π α λ α τ ιν ή Α νθ ο λ ο γία . Ε κ λ ο γ ή , Αθήνα 1972 (1993, γ ’ έκδοση)· Γιώργος Ιωάννου, Σ τρ ά τω ν ο ς Μ ο ύ σ α Π α ιδ ικ ή , Π α λ α τιν ή Α νθ ο ­ λ ο γία , Λθήνα 1979' Αρης Δικταίος, A nthologia G raeca η λ ε γ ά μ ε ν η Π α λ α τιν ή , Αθήνα 1980' Κώστας θρακιώτης, Ε ρ ω τιχ ά , α ρ χα ία ε λ λ η ν ικ ά ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α τ η ς Ι Ι α λ α τ ιν ή ς Α νθ ο λ ο γία ς, Λθήνα 1980' Οδυσσέας Ελύτης, Κ ρ ινα γό ρ α ς, Λθήνα 1987' Δαμιανός Αμανατίδης, Π α λ α τ ιν ή Α νθ ο λ ο γία , 5 ο x a t do βιβλίο, Θεσσαλονίκη 1990' Δ. Νικολαΐδης-Λσιλάνης, Λ ’ Κ α λ λ ίμ α χ ο υ ύμνοι, Β ’ Τα α ρ χα ία ε λ λ η ν ικ ά ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α , Γ ’ Ο ρφ έα Α ρ γ ο ν α υ τ ιχ ά , Δ ' Ο ρφέα ύμνοι, Λθήνα 1992' Θανάσης ΙΙαπαθανασόπουλος, Κ α λ λ ίμ α χ ο ς . Ε π ιγ ρ ά μ ­ μ α τ α , Λθήνα 1992. Α π ό τ ις μ ε λ έ τ ε ς γ ια το α ρ χ α ίο ε λ λ η ν ικ ό ε π ίγ ρ α μ μ α α ξ ίζ ο υ ν ν α μ ν η μ ο ν ε υ θ ο ύ ν οι ε ρ γ α σ ίε ς τ ω ν Ο. B e n n d o rf, D e A n th o lo g ia e G raecae e p ig ra m m a tis q u a e a d a rtem sp e c ta n t, B o n n 1 8 6 2 ' A . M e n k , D e A n th o lo g ia e P a la tin a e ep ig ra m m a tis se p u lcra lib u s, M a rb u rg 1884· R . W e iss h a u p l, D ie G ra b g ed ich te d e r G riech isch en A n th o lo g ie, W ie n 1 8 8 9 ' H . K u h n , T opica ep ig ra m m a tu m d ed ica to rio ru m G raecorum , B e r o lin i 1 9 0 6 ' W . R a sc h e , D e A n th o lo g ia e G raecae ep ig ra m m a tis q u a e c o llo q u ii fo r m a m ha b en t, M U n ster 1910· B . K o ck , D e E p ig ra m ­ m a tu m

G ra eco ru m D ia lectis, G o ttin g a e

1910·

E. v o n P rittw itz -

G affro n , D a s S p ric h w o rt in g rie c h isc h e n E p ig ra m m , G ie sse n 191 l· M . G a b a th u le r, H e lle n istisch e E p ig ra m m e a u f D ich ter, B a s e l 1 9 3 7 1 R.

51

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΡΤΙΝΕΣ

R e itz e n s te in , E p ig ra m m u n d Sko lio n , G iessen 1 8 9 3 ' E. B ig n o n e , L 'e p ig r a m m a

greco,

B o lo g n a

1921·

A .E .

R a u b it s c h e k

κ .ά .,

L e p ig ra m m e g re c q u e, E n tretien s H ard t X IV , V a n d o e u v re s-G e n e v e 1 9 6 8 ' G . G ia n g ra n d e , " H e lle n istis c h e E p ig ram m e" , E ra n o s 6 5 , 1967, σ σ .3 9 -4 8 · Του ίδιου, "G li e p ig ra m m i a le ssa n d rin i c o m e arte a llu s iv a " , Q U C C 15, 1 9 7 3 , σ σ .7 -3 1 · G. P fo h l ( ε π ιμ .) , D a s E pigram m . Z u r G e s c h ic h te

e in e r

in s c h r iftlic h e n

und

lite r a tu r is c h e n

G a ttu n g ,

D a rm sta d t 1969· S .L . T a ra n , The A rt o f V ariation in H ellen istic E p ig r a m , L e id e n 1979· D .H . G a rriso n , M ild F renzy. A R e a d in g o f H e lle n istic L o v e E p ig ra m , H e rm e s, E in z e lsch r. X L I, W ie sb a d e n 19 7 8 ' Α ρ ισ τό ξενο υ Σ κ ια δ ά , Α λεξα νδρινοί π οιητα ί, Α θ ή να 1 9 6 6 ' Β α σ . I. Λ α ζ α ν ά , Φ ιλο λο γικά Μ ελ ετη μ α το ι, τό μ ο ς I, Α θ ή ν α 1 9 8 7 . Ε ιδ ικ ά γ ια τ ο υ ς π ο ιη τ έ ς τ η ς Π α λ . Α νθ. β λ ., π . χ . , D. G eo gh egan , A n yte. The epigram s, A C r itic a l E ditio n w ith C o m m e n tary, R o m a, 1979 G. S e tti, S tu d i su lla A n to lo g ia Greca. G li ep igram m i degli A ntipatri, T o rin o 1 8 9 0 ’ P. W a ltz , The A n tip a tro Sidonio, B o rd ea u x 19 0 6 ' T. R e in a c h , D e A rch ia p o e ta , P a ris 1890 O. R n a u e r, D ie E p igram m e des A sclep ia d es von Sa m os, T u b in g e n 19 3 5 ' R . P feiffe r, C allim achus, II, O xfo rd 19 5 3 ' P .C . T a p ia Z iin ig a , Calim aco. H im n o s y E pigram as, In tro d uccio n , v e rsio n ritm ic a y notas, M e x ic o 1 9 8 4 ’ M . R ub en so h n, C rin a g o ra e M ytilen a ei epigram m ata, B e rlin 1888· G. S etti, Leonida d A lessa n d ria , T o rin o 1894· J. G effck en , L eo nidas von Tarent, L e ip z ig 1 8 9 6 ' B . H an sen , D e L eo n id a Tarentino, L e ip z ig 1914· E. B e v a n , The P o em s o f L eo n id a s o fT a r e n tu m , O xford 1 9 3 T M . G ig a n te , L 'e d e ra di L eonida, N ap o li 1971 ■G. S etti, G li epigram m i di L uciano, T o rin o 1892· B . B a ld w in , "T he E p ig ram s o f L u c ia n " , P hoenix 2 9 , 1 9 7 5 , σ σ .3 11 -3 3 5 ' P . C ru p i, L ’ep ig ra m m a g reco d i L ucillio, N a p o li 1964· H. O uvre, M ele a g re de G adara, P a ris 1894- K. R a d in g e r, M elea g ro s von Gadara, In n sb ru ck 18 9 5 ' E. E rm atin g er, M eleagros von G adara, M a rb u rg 1898' G. G u id o riz z i, M eleagro. E p igram m i, M ila n o 1992· W . S e e lb a c h , D ie E p ig ra m m e des M n asalkes von Sikyon un d des T heodoridas von S yra ku s, W ie sb a d e n 1964· A . F ran k e, D e P allada epigram m atographo,

52

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

L e ip z ig 1 8 9 9 ' W . Z erw es, P a lladas von A lexa n d ria , T u b in gen 1956· I Irm sch er, P a lla d a s, H u m b o ld t-U n iv ersity, B e rlin 1 9 5 6 -1 9 5 7 ' P. Sch ott, P o s id ip p i

e p ig r a m m a ta

c o lle c ta

e t illu stra ta , B e r lin

1905'

E.

F e m an d ez -G a lia n o , P o sidipo d e P ela, M a d rid 1 9 8 7 ’ D. P a g e , The E p ig ra m s o fR u fin u s , C a m b rid g e 19 7 8 ' H . F ra e n k el, D e Sim ia R hodio, G o ttin gen 1 9 1 5 ' A .S .F . G ow , Theocritus, E dited w ith a T ran slatio n and C o m m e n ta ry, C a m b rid g e 1 9 5 0 ' H. B e c k b y , D ie griechischen B ukoliker, T ext, li b e r s & K o m m en tar, M e ise n h e im a n G ian 19 7 5 ' A . N o w a c k i, P h ilita e C o i fra g m e n ta p o etica , M iin ste r 19 2 7 ' N. K u c h e n m u eller, P h ilita e C oi fra g m e n ta p o e tic a , B e r lin 1 9 2 8 ' G. K a ib el, P hilodem i G adarensis ep igram m ata, G re ifsw a ld 1 8 8 5 ' L .M . S te lla , C inque p o e ti d e l l ’A n to lo g ia

P a la tin a ,

B o lo g n a

1949'

A.

V e n ie ro ,

I

p o e ti

d e ll ’A n to lo g ia P a latina del seco lo I I I a.C ., C a ta n ia 1 9 0 5 ' U . L is i, P o etesse g rech e, C a ta n ia 1932.

n Για τα επιγραφικά επιγράμματα, βλ., π.χ.,

Τ . P re g e r,

In sc rip tio n e s G ra eca e m e trica e ex sc rip to rib u s p r a e te r A n th o lo g ia m c o lle cta e, L e ip z ig 1 8 9 1 ,

επανεκτύπωση

C h ic a g o 1 9 7 7 ' G . K a ib e l,

E p ig ra m m a ta G raeca ex la p id ib u s conlecta, B e r lin 1 8 7 8 ,

πωση

επανεκτύ­

H ild e s h e im 1 9 6 5 ' E. H o ffm an n , S y llo g e ep ig ra m m a tu m G rae­

co ru m q u a e a n te m ed iu m sa ecu lu m a Chr. n. tertium in cisa a d nos p e rv e n e ru n t, H a lle/ S ., 1 8 9 3 ' J. G effck en , G riechische E p ig ra m m e, H e id e lb e rg 1916· A . W ilh e lm , G rie c h isch e E p ig ra m m e, B o n n 1 9 8 0 ' W . P e e k , G r ie c h is c h e

V e r s-In sc h rifte n .I.G ra b -E p ig ra m m e [G V],

Του ίδιου, G riech isch e G rabgedichte, g rie ch isc h u n d d eu tsch , B e r lin , I 9 6 0 1 Του ίδιου, E p ig ra m m e u n d a n d ere In sch riften a u s L a k o n ien u n d A rk a d ie n , H e id e lb e rg , 1971 ■ Του ίδιου, G riech isch e B e r lin , 1 9 5 5 '

V ers-In sch riften a u s T hessalien, H e id e lb e rg , 1 9 7 4 ' P . A . H an sen , C a rm in a E p ig ra p h ic a G raeca sa e c u li I V a.C h r.n .[C E G 2], B e rlin N e w Y o rk , 1 9 8 9 ' E tien n e B e m a n d , In sc rip tio n s m etriq u es de TE gypte g re c o -ro m a in e. R ec h erch e s s u r la p o e s ie ep ig ra m m a tiq u e des g r e c s en

αρ.28 σσ.153-155. Για τα παρατιθέμενα επιγράμματα από την Κρήτη, βλ. την έκδοση του co rp u s κρητικών

E g yp te, P a r is , 1 9 6 9 ,

53

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΛΙΤΙΝΕΣ

ε π ιγ ρ α φ ώ ν τ η ς Μ . G u a rd u c c i, In scrip tio n es C re tic a e [IC ret.\ I. Tituli C re ta e M e d ia e p r a e te r G o rtyn io s (R o m a 19 3 5 ). II. Tituli C retae O c cid en ta lis (R o m a 1 9 3 9 ). I ll Tituli C retae O rien ta lis (R o m a 19 4 2 ). IV . Tituli G o rtyn ii (R o m a 1 9 5 0 ). Γ ια τ α ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α δ η μ ο σ ιευ μ ένα π ρ ό σ φ α τ α , S u p p lem en tu m E p ig ra p h icu m G raecum [S £ G ], I-X L III, 1 9 2 3 -1 9 9 3 (I-X X V , L e id e n ; X X V I κ α ι X X V II), A lp h e n an d en R ijn ; X X V III-X L III, A m ste rd a m . Β λ . ε π ίσ η ς , π .χ ., τ ις ερ γ α σ ίε ς τ ω ν R . L a ttim o re, Them es in G reek a n d L atin E pitaphs, U rb ana/ Illin ois 1942, ε π α ν ε κ τ ύ π ω σ η 19 6 2 ' E. G rie ssm a ir, D a s M o tiv d e r m ors im m atura in d en g riech isch en m etrischen G rabinschriften, C o m m en tatio n es A en ip o n tan ae X V II, In n sb ru ck 1966- G. Fo hlen , "L es circo n stan c es de la m ort d an s les ep itap h e s g re c q u e s m etriq u es", M ela n g es offerts a m. le p ro fe sse u r V ictor M a g n ien , T o u lo u se 1949, σ σ .2 9 -3 4 · Τ ου ίδιου, "Q uelq u e s asp ects d e la v ie a n tiq u e d ’ ap res les ep itap h es m etriq u e s g re cq u e s", L es E tu d es C lassiques 2 2 , 1 9 5 4 , σ σ .1 4 5 -1 5 6 · M .N . T o d, "L au d ato ry E p ith ets in G reek E p itap hs", A n n u a l o f the B ritish S c h o o l at A th en s 4 6 , 1 9 5 1 , σ σ . 18 2-190- A . Z u m in, "E p igram m i s e p o lc ra li an o n im i d ’eta c la s s ic a ed e lle n istic a " , R ivista d i C ultura C lassica e M edioevale 3.2 , 1961, σ σ . 18 6 -2 2 3 ' Α ρ ισ τό ξενο υ Σ κ ια δ ά , ’E m τ ύ μ β μ . Σ υ μ β ο λ ή εις τ η ν ερμη νεία ν τώ ν ελ λ η ν ικ ώ ν επ ιτύ μ β ιω ν έ μ μ ετρ ω ν επ ιγρ α φ ώ ν, Α θ ή να

1975.

Γ ια μ ια χ ρ ή σ ιμ η β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία τ ω ν έ μ μ ε τ ρ ω ν ε π ιγ ρ α φ ώ ν β λ . κ α ι

G . P fo h l, B iblio g ra phie d e r g riechischen V ers-Inschriften, H ild esh eim 1964.

' Χρησιμοποιείται για τις γυναίκες στην Ιλ ιά δ α , Ζ 374, Ξ 444, στην Ο δύσ σ εια , δ 4, η 303, ν 42, ο 15, και ω 194. " Αναφέρεται σε γυναίκες, στην Ο δύσσεια, υ 71. Σε άντρες, στην Ι/.ιά δα Η 289 και στην Ο δύσσεια υ 228. '' Για παράδειγμα, στην

Ιλ ιά δ α

Λ 115 και στην

18 Γ ια π α ρ ά δ ε ιγ μ α , σ τ η ν Ο δύσσεια, η

73

και τ

Ο δύσσεια

γ 266.

326.

''' Ο δύσσεια, λ 445, υ 131, φ 103 και ψ 361. Το επίθετο πινυτός, αναφερόμενο σε άντρες, συναντάται στην Ο δύσσεια, α 229 και δ 211. 54

Η ΕΙΚΟΝΑ 'ΠΙΕ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

*' Ο δύσ σ εια , δ 111, ν 406, π 130, 458, ρ 390, ω 198 και 294. Για άντρες βρίσκεται στην Ιλ ιά δ α I 341 και στην Ο δύσσεια ν 332. !| Για την Πηνελόπη, στην Ο δύσσεια, α 329' δ 787, 808, 830· ε 216· λ 446- ξ 373· ο 41, 314· π 329, 409, 435· ρ 36, 100, 162, 492, 498, 528, 553, 562, 585- σ 159, 177, 245, 250, 285· τ 59, 89, 103, 123, 308, 349, 375, 508, 559, 588· υ 388·
Jl Για το κάλλος της ελληνίόας γυναίκας, βλ., π.χ., Κ. Jax, D ie Innsbruck 1933.

w eib lich e S c h o n h e it in d e r g rie ch isc h en D ich tu n g ,

Οι παραπομπές α υ τώ ν τω ν λ έξ εω ν σ το ν Όμηρο είναι οι ακό­ λουθες: κ ά λ λ ο ς , στην Ιλ ιά δ α , I 130, 272, 389, Ν 432, στην Ο δ ύσ ­ σ εια, ζ 18, 237, θ 457, λ 282, σ 192· ά γ λ α ιη , στην Ο δύσσεια , σ 180 και τ 82· είδος, στην Ιλ ιά δ α , Β 715, Ν 365, 378, στην 55

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΡΤΙΝΕΣ

ο 14, ζ 152, σ 249, κ.ά.· κ α λ ή , στην Ιλιά δ α , θ 305, II 175, 180, Σ 383, στην Ο δύσσεια, γ 464, θ 320, λ 271, 321, ν 289, ο 418, π 158, κ.ά. Στα επιγράμματα μπορούν να επισημανθούν, για παράδειγμα, οι ακόλουθες περιπτώσεις: κάλλος, στην Ι Ι α λ . Α νθ . 7.490.3, 7.604.6, 7.633.5, 7.649.3, στον Peek, G V 693.7, 868.4, 1164.12, 1282.1, 1416.3, 1551.8, 1648.6, 1938.10, 1999.35, S E G 16, 1959, ap.532.b.8· α γ λ α ΐα , στην Ι Ι α λ . Λ νθ . 7.220.6, 7.593.1, στον Peek, G V 1551.2’ είδος, στην ΙΙα λ . Α νθ . 5.108.3, 8.120.3, 15.32.14, 16.324.4, στον Peek, GK92.1, 674.2, 1684.15, 2040.26' κ α λ ή , στην Ι Ι α λ . Α νθ . 5.38.1, 5.228.4, 7.726.10, 10.56.4, 11.64.7, 11.73.1, στον Peek, G V 274.3, 528.1,848.5, 1037.2, 1346.1, 1404.1, 1441.3, 1857.1, 1938.4, 1950.1, 2020.1, 2030.17. Ο δύσ σ εια,

Για την κ α λ λ ο σ ύ ν η , στην Ι Ι α λ . Α νθ. 5.20.4, 5.69.4, 5.195.2, στον Peek, G V 1553.4 (=/Oei.I.V.ap.41.4)· για την μ ο ρ φ ή , στην Ι Ι α λ . Α νθ . 5.139.5, 5.154.2, στον Peek, G V 543.1, 1411.1, 1478.1, 1681.1, 1925.3. il' Όσον αφορά τις παραπομπές α υτώ ν των παγίων επιθέτων στον Όμηρο, 6λ., για το δαθύζω νος, στην Ιλιάδα, I 590, στην Οδύσσεια, γ 154- για το δα θ ύκολζος, στην Ιλιάδα, Σ 122, 339 και Ω 215' για το ε ΰ ζ επ λ ο ς , στην Ιλιάδα, Ε 424, Ζ 372, 378, 383, Ω 769, στην Ο δύσσεια, ζ 49 και φ 160· για το έϋ ζλό κ α μ ο ς, στην Ιλιάδα, Ζ 380, 385, A 623, Ξ 6, Σ 48, X 442 και 449, στην Οδύσσεια, a 86, ε 30, 58, 125, 390, ζ 135, 198, 222, 238, η 41, 246, 255, ι 76, κ 136, 144, λ 8, μ 132, 150, 449, υ 80· για το κα λλιζά ρ η ο ς, στην Ιλιάδα, A 143, 184, 310, 323, 346, 369, Ζ 298, 3 0 2 ,1 661, Λ 224, Ο 87, Τ 246, Ω 607 και 676, στην Οδύσσεια, ο 123 και σ 321. Σχετικά με τα επιγράμματα, βλ., π.χ., για το δα&ύζωνος, στον Peek, G V 1170.12, Φρυγία, 4ος αι. μ.Χ.· για το δαθύκολπος, στην ΙΙα λ . Α νθ. 7.446.3· για το ε ΰ - ε ζ λ ο ς , στον Peek, G V 1009.1, Αργος, 1ος αι. μ.Χ.· για το εύζ/.ό κα μ ο ς, ΙΙα λ . Α νθ. 5.76.2, 5.147.6, 5.197.1, 9.26.4, 9.382.4· 56

Η ΚΙΚΟΝΑ ΤΙΙΣ ΓΤΝΆΙΚΑΣ ...

για το χ ιχ λ λ ιπ ά ρ φ ς , στην ΙΙα λ . Λ νθ. 9.96.3. Για το β α θ υ χ ο λ π ο ς βλ. και Κ. Nawratill, "Βαθύκολπος", W iener Studien 72, 1959, σσ. 165-168. ■' Βλ., π.χ., Ρ. Herfst, L e travail d e la fe m m e dans la G rece Utrecht 1922, επανεκτύπωση New York 1979, σσ.17-24.

a n cien n e,

i# Για το επίθετο ε ρ γ ά τ ις , βλ., π.χ., στην Ι Ι α λ . Λ νθ . 6.39.8, στον Peek, G V 88.1, Σμύρνη, 1ος-2ος αι. μ.Χ.· για το φ ίλ ερ γο ς , σ το ν Peek, G V 1585.1, Κύζικος, 2ος-1ος αι. π.Χ., και για το φ ιλ ο ερ γό ς , στην Ι Ι α λ . Λ νθ . 6.160.7, 6.288.2, 7.423.3, στον Peek, G V 703.3, Μύκονος, 2ος-1ος αι. π.Χ., G V 759.1, Μύκονος, 2ος1ος αι. π.Χ. Βλ., π.χ., G. Sissa, "Maidenhood without Maidenhead: the fe­ male body in ancient Greece", στο: D. M. Halperin-J. J. Winkler-F. I. Zeitlin (επιμ.), B e fo re sexuality. The con stru ctio n o f erotic e xp erien ce in th e a n c ie n t G ree k w orld, Princeton 1990, σσ.339-364. :l" Βλ., π.χ., F. R. Adrados, "Hombre y mujer en la poesia y la vida griegas", στο: M. F. Galiano- J. S. Lasso de la Vega-F. R. Adrados, E l d e sc u b rim ien to d e l a m o r en G recia , Madrid 1985, σσ.149-175. " To επίθετο φίλανδρος συναντάται, π.χ., στον Peek, G V 243.1 (Φρυγία, 2ος αι. μ.Χ.), 791.4 (Συρακούσες, 3ος αι. μ.Χ.), 910.1 (Σηλυμβρία Θράκης), 1404.2 (Συρία, 2ος-3ος αι. μ.Χ.), 1548.1 (Λακωνία, 2ος αι. μ.Χ.), 1857.1 (Τεγέα, 2ος-3ος αι. μ.Χ.), 2005.47 (Σαρδηνία, 1ος-2ος αι. μ.Χ.), 2061.7 (Ρώμη, 3ος αι. μ.Χ.). Το ουσιαστικοποιημένο ουδέτερο επίθετο το φΟνανδρον, που σημαίνει "την αγάπη" της συζύγου, χρησιμοποιείται στον Peek, G V 727.7 (Συρία, 2ος-3ος αι. μ.Χ.). Το ουσιαστικό φ ϋ α ν δ ρ ία απαντά­ ται στον Peek, G V 791.7 (Συρακούσες, 3ος αι. μ.Χ.). Βλ., π.χ., στον Peek, G V 712.6 (Συρία, 1ος αι. μ.Χ.), 1585.6 (Κύζικος, Μυσία, 2ος-1ος αι. π.Χ.). 1:1 Βλ., π.χ., στον Peek, G V 132.4 (Φρυγία, 2ος-3ος αι. μ.Χ.), 133.4 (Γαλατία, 2ος-3ος αι. μ.Χ.), 274.4 (= Ι Ι α λ . Λ νθ . 7.330), 57

ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΡΤΙΝΕΣ

1015.11 (Αλεξάνδρεια, Αίγυπτος), 1442.2 (Μαρκιανόπολη, Μοισία), 1542.2 (= Ι Ι α λ . Α νθ . 7.476, Μελέαγρος), 1737.a. 1 (Κούριον, Κύπρος, 1ος αι. π.Χ.). 11 Βλ., π.χ., στον P e e k , G V 182.2 (Νεάπολη της Ιταλίας, 1ος αι. μ.Χ.), 421.3 (Πειραιάς, δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ.), 632.5 (Αθήνα, αρχές του 3ου αι. π.Χ.), 708.1 (Σύρος, τέλη του 1ου αι. π.Χ.), 728.8 ( έ π ισ τ έ ρ γ ω , Αρμενία, 2ος-3ος αι. μ.Χ.), 807.5 (Χίος, 1ος αι. π.Χ.), 965.6 (Λάρισα της Θεσσαλίας, 3ος αι. μ.Χ.), 1128.1 (Μήλος, 3ος αι. π.Χ.), 1148.5 (Σμύρνη, 2ος αι. π.Χ.), 1158.7 (Κως, 1ος αι. π.Χ.), 1623.4 (άγνωστης προέλευσης, 1ος αι. π.Χ.). Βλ., π.χ., J. Perez Cabrera, F o rtu n a ta e 7, 1995, σσ.154 κ.ε. I Για το παρθένος, Ιλ ιά ο α , Β 514· για το ά λ ο γ ο ς , Ιλιάοα , Ζ 250, Φ 460, Ο δύσσεια, κ 11 · για το π α ρ ά χ ο ιτις, Ιλιά οα , Φ 479, Ο δύσσεια, γ 381, 451· για το γ υ ν ή . Ο δύσσεια, ρ 152, τ 165, 262, 336, 583· για το μ ή τ η ρ , Ο δύσσεια, θ 420' για το έχ υ ρ ή , Ιλιά δα , X 451 · για το βασΟ-,εια, λεγόμενο για την Πηνελόπη, Ο δύσσεια, σ 314' για το τ α μ ίη , Ο δύσσεια, α 139, δ 55, η 175, κ 371, ο 138, ρ 94, 259' αναφέρεται στην Ήρα, στην Ιλιά οα , Ξ 210, και λέγεται για τη Θέτιδα, στην Ιλ,ιάδα, Σ 386, 394, 425. II Σε σ υνδυα σμό με το ά λ ο γο ς , στην Ο δύσσεια, γ 403' αναφερόμενο στο γυνή, στην Ο δύσσεια, η 347' σε άλλα συμφραζόμενα, στην Ο δύσσεια, η 53· ξ 9, 127, 451' ο 374, 377· τ 83, και ψ 2. 18 Χρησιμοποιούμενο με τη μ η τέ ρ α συναντάται στην Ιλ,ιάδα, A 357, Ζ 264, 413, 429, 4 7 1 , 1 557, 580, Λ 452, 794, Ν 430, II 37, 51, Σ 35, 70, Τ 291, X 239, 341, 352, Ψ 92, Ω 126, 710, στην Ο δύσσεια, ζ 30, 154, λ 180, 215, 546, μ 134, ο 385, 461, σ 5, 462, φ 115, 172, ω 333. 1,1 Βλ., π.χ., Ι Ι α λ . Α νθ . 9.381.2· Peek, G V 722.12 (Ρώμη, 2ος αι. μ.Χ.), G V 1983.15 (Δάμα της Συρίας, 3ος αι. μ.Χ.), G V 2030.4 (Σύρος, 2ος-3ος αι. μ.Χ.). 58

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ ...

Βλ„ π.χ., Ι Ι α λ . Α νθ . 9.63.2, 9.400.4- Peek, G V 208.2, 261.8, 394.2,'536.1, 685.2, 1169.11, 1736.1 και 2. 11 Για τη δέσποινα, βλ., π.χ., Π α λ . Α νθ . 10.55.8. Για την πότνια , βλ„ π.χ., Ι Ι α λ . Α νθ . 5.270.2.

59

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Η εικόνα της γυναίκας στην αρχαία ελληνική λογοτεχνία. Ο Ομηρος κα ι το επίγραμμα τη ς ελληνιστικής κ α ι αυτοκρατορικής εποχής ............................

7

Σημειώσεις .........................................

43

Τ Ο Β ΙΒ Λ ΙΟ T O T Α Γ Γ Ε Λ Ο Γ M A P T IN E Z «Η Ε ΙΚ Ο Ν Α Τ Η Σ Γ Γ Ν Α ΙΚ Α Σ Σ Τ Η Ν Α Ρ Χ Α Ι Α Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Λ Ο Γ Ο ­ Τ Ε Χ Ν ΙΑ »

ΤΓΠ Ω Θ Η ΚΕ

ΤΟ Ν

ΙΑ ­

Ν Ο Υ Α Ρ ΙΟ TO V 2 0 0 0 Α Π Ο Τ Η Ν Ε Κ ­ Δ Ο Τ ΙΚ Η

Ε Τ Α ΙΡ Ε ΙΑ

«Τ Υ Π Ο Γ Ρ Α ­

Φ Ο Σ» ΣΤΟ Ν Π Υ Ρ Γ Ο Η Λ Ε ΙΑ Σ Γ ΙΑ Τ ΙΣ Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Τ Ο Υ Π Ε Ρ ΙΟ Δ ΙΚ Ο Υ «Α Λ Φ Ε ΙΟ Σ »

ΣΕ

500

Α Ν Τ ΙΤ Υ Π Α .

ΤΗ Ν Ε Π ΙΜ Ε Λ Ε ΙΑ ΤΗ Σ ΕΚΔΟ ΣΗ Σ Ε Ι Χ Ε Ο Γ ΙΩ Ρ Γ Η Σ Π Α Υ Λ Ο Π Ο Υ Λ Ο Σ .

Σ το β ιβ λ ίο τ ο ύ το ο σ υ γ γ ρ α φ έ α ς α π ο π ε ιρ ά τ α ι να α ν α λ ύ σ ε ι τ η ν ε ικ ό ν α τ η ς γ υ ν α ί­ κ α ς ό π ω ς ε κ φ ρ ά ζ ε τ α ι σ τ α ο μ η ρ ικ ά έ π η κ α ι το π έ ρ α σ μ ά τ η ς σ το ε λ λ η ν ικ ό επ ίγ ρ α μ μ α τ η ς ε λ λ η ν ισ τ ικ ή ς κ α ι τ η ς α υ τ ο κ ρ α τ ο ρ ικ ή ς ε π ο χ ή ς . Σ τ η ν Ι λ ιά δ α κ α ι τ η ν Ο δ ύ σ σ ε ια ε μ φ α ν ίζ ε τ α ι σ α φ ώ ς έ ν α π ρ ό τυ π ο ιδ α ν ικ ή ς γ υ ν α ί­ κ α ς π ο υ α ν τ α ν α κ λ ά τ α ι σ έ ν α σ ύ ν ο λ ο γ υ ν α ικ ε ίω ν α ρ ε τώ ν κ α θ ώ ς κ α ι σ ε κ α θ ο ρ ισ μ έν ο υ ς κ α ν ό ν ε ς σ υμ π ερ ιφ ο ρ ά ς π ο υ σ χ ε τ ίζ ο ν τ α ι μ ε το γ υ ν α ικ ε ίο φ ύ λ ο . Α υ τ ή η ο μ η ρ ικ ή ιδέα γ ια το π ώ ς π ρ έ π ε ι να ε ίν α ι η γ υ ν α ίκ α μ ε τ α φ έ ρ ε τ α ι σ τ η ν ε λ ­ λ η ν ικ ή μ εθ ο μ η ρ ικ ή π ο ίη σ η γ ε ν ικ ά κ α θ ώ ς κ α ι σ το ε λ λ η ν ικ ά α ρ χ α ίο επ ίγ ρ α μ μ α ε ιδ ι­ κ ά , π ρ ά γ μ α π ο υ ο φ ε ίλ ε τ α ι σ τ η ν ισ χ υ ρ ή επιρροή π ο υ α σ κ ε ί ο Ο μ η ρος κ α τ ά τ η ν αρ­ χ α ιό τ η τ α σ το ν π ο λ ιτ ισ μ ό , τ η ν ε κ π α ίδ ε υ σ η κ α ι τ η ζω ή τω ν Ε λ λ ή ν ω ν . Σ 'α υ τ ά τ α γ ν ω ρ ίσ μ α τα π ο υ έ π ρ ε π ε ν α κ α τ έ χ ο υ ν ο ι γ υ ν α ίκ ε ς σ υ μ π ε ρ ιλ α μ β ά ν ο ν τ α ι, μ ε τ α ξ ύ ά λ λ ω ν , οι η θ ικ έ ς κ α ι π ν ε υ μ α τ ικ έ ς α ρ ε τές, το φ υ σ ικ ό κ ά λ λ ο ς π ο υ δ ια φ υ λ ά σ ­ σ ε τ α ι μ ε α ιδ ώ κ α ι σ ύ ν εσ η , η ε π ιδ ε ξ ιό τ η τ α κ α ι η ε ρ γ α τ ικ ό τ η τ α σ τ α ο ικ ια κ ά , η π α ρ ­ θ ε ν ία σ τ α κ ο ρ ίτ σ ια , η σ υ ζ υ γ ικ ή π ίσ τ η σ τ ις έ γ γ α μ ε ς , η ο μ ό νοια κ α ι η σ υ ζ υ γ ικ ή α γ ά ­ π η . Σ το σ η μ είο α υ τό π ρ έ π ε ι ν α σ η μ ε ιω θ ε ί ό τ ι α υ τ ή η ε ικ ό ν α τ η ς γ υ ν α ίκ α ς π ο υ α π ε ι­ κ ο ν ίζ ε ι η π ο ίη σ η δεν θ εω ρ ε ίτ α ι έ ν α ς α π λ ό ς λ ο γ ο τ ε χ ν ικ ό ς μ ύ θ ο ς π ο υ α ν ή κ ε ι εξ ο λο ­ κ λ ή ρ ο υ σ το φ α ν τ α σ τ ικ ό κό σ μ ο α λ λ ά α ν τ α ν α κ λ ά κ α τ ά κ ά π ο ιο τρ ό πο σ το υ ς κ α ν ό νες κ α ι τ ι ς σ υ μ β ά σ ε ις π ο υ δ έ χ ε τ α ι η κ ο ιν ό τ η τ α ως προς α υ τό π ο υ π ρ έ π ε ι ν α ε ίν α ι η γ υ ­ ν α ίκ α κ α ι ως προς τ η σ υμ π ερ ιφ ο ρ ά π ο υ π ρ έ π ε ι να έ χ ε ι. Τ έ λ ο ς , ιδ ια ίτερ ο ενδια φ έρο ν έ χ ε ι γ ι α τ ο ν α ν α γ ν ώ σ τ η η ν ε ο ε λ λ η ν ικ ή μ ε τά φ ρ α σ η τω ν π ο λ υ ά ρ ιθ μ ω ν έμ μ ετρ ω ν ε π ιγ ρ α φ ώ ν π ο υ υ π ά ρ χ ο υ ν σ το β ιβ λ ίο α υ τ ό , η ο π ο ία ε ίν α ι π ο λ λ έ ς φορές η π ρ ώ τ η δ η μ ο σ ιευ μ ένη σ τ α ν ε ο ε λ λ η ν ικ ά .

ISB N 960-8413-05-2