Η μαύρη βίβλος του Καπιταλισμού

Η ΜΑΥΡΗ ΒΙΒΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ


Μετάφραση από τα γαλλικά ΑΓΓΕΛΟΣ ΦΙΛΙΠΠΑΤΟΣ

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ ΑΘΗΝΑ 2002

Σειρά: Πολιτική Τήλος πρυιοινηον: LE LIVRE NOIR DU CAPITALISME Συγγραφείς- GILLES PERRAULT, MAURICE CURY, JEAN SURET-CANALE, PHILIPPE PARA1RE, ROGER BORDIER, MAURICE MOISSONNIER, CLAUDE WILLARD, AN DRÉ DEVRIENDT, MAURICE RAJSFUS, JEAN-PIERRE FLÉCHARD, PIERRE DURAND, FRANÇOIS DELPLA, MAURICE BUTT1N, FRANÇOIS DERIVERY, JACQUES JURQUET, SUBHI TOMA. ANDRÉ PRENANT, FRANCIS ARZALIER, PACO PENA, ROBERT PAC, JEAN LAlLLE, YVES GRENET. CAROLINE ANDRÉANI, FRANÇOIS CHESNAIS, JEAN ZIEGLER, YVES FRÉMION, MONIQUE ET ROLAND WEYL Copyright © Le Temps des Cerises, 1998 Copyright © 2002 ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ ABE Σόλωνος 98 - 106 80 Αθήνα. Τηλ.: 010 3661200, Fax: 010 3617791 http://www.livanij.gr Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή, ολική, μερική ή περιληπτική, ή η α πόδοση κατά παράφραση ή διασκευή του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήπστε τρό πο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή άλλο, χωρίς προηγούμενη γρα πτή άδεια του εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες του Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα. ISBN 960-14-0525-9

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

Εισαγωγή, του Ζιλ Π ερ ό ..................................................................11 Ο ολοκληρωτικός φιλελευθερισμός, του Μορίς Κιουρί............ 15 Οι απαρχές του καπιταλισμού (15ος-19ος αιώνας), του Ζαν Σιρέ-Κανάλ.........................................................................24 Η οικονομία της δουλείας και ο καπιταλισμός: ένας μετρήσιμος απολογισμός, του Φιλίπ Π α ρ έρ ..................... 55 Πυροβολήστε, δεν είναι παρά εργάτες, του Ροζέ Μπορντιέ ....70 1744-1849: Ο αιώνας της Λιόν: Οι εργάτες του μεταξιού αντιμέτωποι με τους κανίβαλους του κέρδους, του Μορίς Μουασονιέ..................................................................... 87 1871: Η ταξική προδοσία και η αιματοβαμμένη εβδομάδα, του Κλοντ Β ιγιάρ........................................................124 Αντισυνδικαλιστική καταστολή, του Αντρέ Ν τεβριέν.............. 131 Οι ένοπλες συμμορίες του κεφαλαίου στη δημοκρατική Γαλλία, του Μορίς Ραζφούς......................... 145 Ο μεγάλος πόλεμος: 11.500 νεκροί και 13.000 τραυματίες καθημερινά για τριάμισι χρόνια, του Ζαν-Πιερ Φ λεσά ρ .......164 Η αντεπενάσταση και οι επεμβάσεις των ξένων στη Ρωσία (1917-1922), του Πιερ Ντιράν..................................192 Ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος, του Φρανσουά Ντελπλά................................................................ 198 Για την απαρχή των πολέμων και για μια μορφή παροξυσμού του καπιταλισμού, του Πιερ Ν τιράν................... 238 Ιμπεριαλισμοί, σιωνισμός και Παλαιστίνη, του Μορίς Μ πουτέν.......................................................................243

H MAVPH ΒΙΒΛΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

Πόλεμος και καταστολή: η εκατόμβη του Βιετνάμ, του Φρανσουά Ν τεριβερί............................................................ 252 Σφαγές και καταστολή στο Ιράν, του Φρανσουά Ν τεριβερί............................................................ 272 Η αντικομουνιστική γενοκτονία στην Ινδονησία, του Ζακ Ζουρκέ.............................................................................. 291 Η φασιστική προσάρτηση του Ανατολικού Τιμόρ, του Ζακ Ζουρκέ.............................................................................. 311 Το Ιράκ θύμα του πετρελαίου, του Σούμπι Τ όμ α.................... 332 Η Μαύρη Αφρική υπό το γαλλικό αποικιοκρατικό καθεστώς, του Ζαν Σιρέ-Κανάλ...................................................................... 350 Αλγερία 1830-1998: Από τα πρώτα βήματα του αποικιοκρστικού καπιταλισμού στο μονοπωλιακό εγχείρημα της «παγκοσμιοποιημένης» επαναποικιοποίησης, του Αντρέ Π ρενάν..........................................................................376 Τα ανεξάρτητα κράτη της Αφρικής και ο «κομουνισμός» (1960-1998), του Φρανσίς Αρζαλιέ.................................................................... 430 Οι βορειοαμερικανικές επεμβάσεις στη Λατινική Αμερική, του Πάκο Π ένια.............................................................................451 ΗΠΑ, το ανεκπλήρωτο όνειρο. Η μακρά πορεία των Αφρο-Αμερικανών, του Ρόμπερτ Π α κ ................................ 508 Εκατό χρόνια από μια γενοκτονία στην Κούβα. Η «συγκέντρωση» του Βέιλερ, του Ζαν Λ αΐλ.............................553 Η γενοκτονία των Ινδιάνων, του Ρόμπερτ Π α κ ....................... 574 Η έφοδος του καπιταλισμού στην Ασία, του Ιβ Γκρενέ..........581 Οι μεταναστεύσεις τον 19ο και τον 20ό αιώνα: Μια συμβολή στην ιστορία του καπιταλισμού, της Καρολίν Αντρεανί................................................................... 612 Ο καπιταλισμός, ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών και το εμπόριο όπλων, του Ιβ Γκρενέ.........................................628 Οι ζωντανοί νεκροί της παγκοσμιοποίησης, του Φιλίπ Π α ρ έ ρ ...........................................................................670 Η παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου και οι αιτίες της απειλής της βαρβαρότητας, του Φρανσουά Σεσνέ........... 697

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Οι Ελβετοί τραπεζίτες σκοτώνουν χωρίς πολυβόλα, του Ζαν Ζίγκλερ............................................................................718 Μια διαφήμιση αξίζει όσο χίλιες βόμβες. Τ α εγκλήματα της διαφήμισης στον σύγχρονο πόλεμο, του Ιβ Φ ρεμ ιόν.......739 Ό ταν πια δεν θα είναι αρκετή η κατάργηση του καπιταλισμού, των Μονίκ και Ρολάν Β έιλ...................,.....759 Καπιταλισμός και βαρβαρότητα: Ο μαύρος κατάλογος των σφαγών και των πολέμων του 20ου αιώνα (1900-1997).......................................................767

ΕΙΣΑ ΓΩ ΓΗ του Ζιλ Περκ5

Μακάριε καπιταλισμέ! Δεν προαναγγέλλει τίποτα και δεν υπό σχεται ποτέ! Δεν υπάρχει κανένα μανιφέστο του, καμία διακή ρυξη είκοσι σημείων που να προγραμματίζει μια απτή ευτυχία. Σας συνθλίβει, σας ξεκοιλιάζει, σας υποδουλώνει, σας βασανί ζει - όμως, σας απογοητεύει; Έ χετε το δικαίω μα να είστε δυ στυχισμένοι αλλά όχι απογοητευμένοι, γιατί η απογοήτευση προϋ ποθέτει μια δέσμευση που δεν τηρήθηκε. Ό σ ο ι προαναγγέλ λουν ένα πιο δίκαιο αύριο εξυμνώντας το, εκτίθενται στον κίν δυνο να κστηγορηθοϋν για εξαπάτηση, όταν η απόπειρά τους βυ θίζεται σε μια φ ριχτή κακοφωνία. Ο καπιταλισμός όμως πε ριορίζεται συνετά στο παρόν. Υπάρχει. Το μέλλον; Το αφήνει ευχαρίστως στους ονειροπόλους, στους ιδεολόγους και στους οικολόγους. Αλλά και τα εγκλήματά του είναι σχεδόν τέλεια. Δεν υπάρχει καμία γραπτή ένδειξη που να τεκμηριώνει την προμε λέτη. Είναι εύκολο για εκείνους που δεν αγαπούν τις επα να στάσεις να φανταστούν τους υπεύθυνους για την Τρομοκρατία του 1793: Ο Διαφωτισμός και η παράλογη θέληση να μπει μια τάξη στην κοινωνία σύμφωνα με τον ορθό λόγο. Ό σ ο για τον κο μουνισμό, οι βιβλιοθήκες είναι γεμάτες με έργα που τον ενοχο ποιούν. Δεν ισχύει όμως κάτι αντίστοιχο για τον καπιταλισμό. Κανείς δεν μ πορεί να τον κατηγορήσει ότι κατασκεύασε τη δυ στυχία ισχυριζόμενος ότι θα έφερνε την ευτυχία. Αποδέχεται να τον κρίνουν μόνο με βάση αυτό που πάντα ήταν το κίνητρό του: Η αναζήτηση του μέγιστου κέρδους στον ελάχιστο χρόνο. Τ α υ πόλοιπα ενδιαφέρουν τον άνθρωπο. Ο καπιταλισμός ασχολείται μόνο με τα εμπορεύματα. Υπάρχουν ευτυχισμένα ή δυστυχι

12


σμένα εμπορεύματα; Οι μόνοι απολογισμοί που έχουν αξία εί ναι οι ισολογισμοί. Δεν υπάρχουν βάσιμα επιχειρήματα για να τον κατηγορήσει κανείς για εγκλήματα. Είναι προτιμότερο να τα θεωρήσουμε φυσικές καταστροφές. Σας έχουν κάνει πλύση εγκεφάλου: Ο καπιταλισμός είναι η φυσική κατάσταση της αν θρωπότητας. Η ανθρωπότητα μέσα στον καπιταλισμό είναι ό πως το ψάρι στο νερό. Θα πρέπει κάποιος να έχει τη μάταιη α λαζονεία των ιδεολόγων για να θέλει ν’ αλλάξει την τάξη των πραγμάτων, με τις κυκλικά επαναλαμβανόμενες θλιβερές συνέ πειες που όλοι γνωρίζουμε: επανάσταση, καταστολή, απογοή τευση, μεταμέλεια. Τ ο πραγματικό προπατορικό αμάρτημα του ανθρώπου είναι αυτή η αιώνια έγνοια που τον οδηγεί να θέλει ν’ αποτινάξει το ζυγό, η λυρική αυταπάτη ενός μέλλοντος απε λευθερωμένου από την εκμετάλλευση, η αξίωση ν’ αλλάξει τη φυ σική τάξη. Δεν χρειάζεται να δράτε. Ο καπιταλισμός δρα για ε σάς. Και όπως στη φύση συμβαίνουν καταστροφές, το ίδιο ι σχύει και για τον καπιταλισμό. Θ ’ αναζητούσατε ποτέ τον υ πεύθυνο για ένα σεισμό, για ένα παλιρροϊκό κύμα; Τ α εγκλή ματα όμως προϋποθέτουν εγκληματίες. Είναι εύκολο να προσ διορίσουμε την ταυτότητα των ενόχων για τα εγκλήματα των κο μουνισμού: Δυο γενειοφόροι, ένας με υπογένειο, ένας που φο ρούσε γυαλιά, ένας με παχύ μουστάκι, ένας που διέσχισε κολυ μπώντας τον ποταμό Γιανγκτσέ-Τσανγκ-Τσιάνγκ, ένας που κα πνίζει πούρα κ.λπ.* Μ πορεί κάποιος να μισήσει αυτά τα πρό σωπα. Ενσαρκώνουν κάτι. Στην περίπτωση του καπιταλισμού όμως, υπάρχουν μόνο δείκτες: Ο Dow Jones, ο CAC 40, ο Nikkei, κ.λπ. Προσπαθήστε, αν θέλετε, να μισήσετε ένα δείκτη. Η Αυ τοκρατορία του Κακού είχε πάντα ένα γεωγραφικό χώρο, είχε πρωτεύουσες. Μ πορεί να εντοπιστεί. Ο καπιταλισμός είναι πα ντού και πουθενά. Σε ποιους θα στέλνονταν οι κλητεύσεις για να εμφανιστούν σ’ ένα νέο δικαστήριο της Νυρεμβέργης;

* Δηλαδή, αντίστοιχα, ο Μαρξ και ο Έ νγκελς, ο Λένιν, ο Τρότσκι, ο Στάλιν, ο Μάο και ο Κάστρο. (Σ.τ.Μ.)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

13

Ο όρος «καπιταλισμός» είναι αρχαϊκός και ξεπερασμένος. Ενη μερωθείτε και χρησιμοποιήστε την κατάλληλη λέξη: φιλελευθε ρισμός. Το λεξικό Littré ορίζει τη λέξη «φιλελεύθερος» ως «αυτός που είναι αντάξιος ενός ελεύθερου ανθρώπου». Δεν ακουγεται ω ραίο; Και το λεξικό Le Petit Robert μας παραθέτει έναν πειστικό κα τάλογο με αντώνυμα: «φειδωλός, αυταρχικός, δικτατορικός, οπα δός της κατευθυνόμενης οικονομίας, φασίστας, απολυταρχικός». Μπορεί κάποιος να έχει δικαιολογίες για να αυτοπροσδιορίζεται ως αντικαπιταλιστής, ομολογήστε όμως ότι θα πρέπει να είναι αρ κετά διεστραμμένος για να δηλώνει ότι είναι αντιφιλελευθερος. Σε τι λοιπόν αποσκοπεί μια «μαύρη βίβλος του καπιταλισμού»; Δεν βλέπετε ότι το τεράστιο μέγεθος του εγχειρήματος καταδει κνύει ότι πρόκειται για ένα παραλήρημα; Παραδέχονται ότι εί ναι ο χειρότερος μαζικός δολοφόνος στην Ιστορία, είναι όμως έ νας δολοφόνος χωρίς πρόσωπο και χωρίς γενετικό κώδικα, ο ο ποίος δρα ατιμωρητί εδώ και αιώνες σε πέντε ηπείρους... Σας εύ χονται καλό κουράγιο. Σε τι χρησιμεύουν όλα αυτά; Δεν ακούσα τε τον ήχο του γκονγκ που αναγγέλλει, ταυτόχρονα με τη λήξη του αγώνα, και το τέλος της Ιστορίας; Νίκησε. Ενσωματώνει μέ σα στην εύρωστη μαφιόζικη εκδοχή του τα λείψανα των εχθρών του. Υπάρχει κάποιος αξιόπιστος αντίπαλός του στον ορίζοντα; Ποιος είναι λοιπόν ο αντίπαλός του; Οι λαοί που θα αποτε λόσουν την πολιτική αγωγή στη δίκη του. Οι ζωντανοί και οι νε κροί. Το αναρίθμητο πλήθος αυτών που μεταφ έρθηκαν σαν δούλοι από την Αφρική στην Αμερική, αυτών που κατακρεουργήθηκαν στα χα ρακώ μ ατα ενός ανόητου πολέμου, όσων κάηκαν ζωντανοί από τις βόμβες ναπάλμ, αυτών που βασανί στηκαν μέχρι θανάτου στα κελιά που φυλάνε τα σκυλιά του κα πιταλισμού, που τουφεκίστηκαν στον Τ οίχο των Ομοσπονδια κών,* που τουφεκίστηκαν στο Φουρμί,** που τουφεκίστηκαν * Τ ο σημείο στο νεκροταφείο του Περ-Λασέζ στο Παρίσι, όπου εκτελέστηκαν στις 27 Μαΐου 1871 οι τελευταίοι υπερασπιστές της Κομούνας του Παρισιού. (Σ.τ.Μ.) *· Κωμόπολη της Γαλλίας, όπου την Π ρωτομαγιά του 1891, στη διάρκεια μιας εργατικής κινητοποίησης, ο στρατός άνοιξε πυρ σκοτώνοντας εννέα και τραυ ματίζοντας εξήντα ανθρώπους. (Σ.τ.Μ.)

14


στο Σετίφ,* αυτών που σφαγιάστηκαν κατά εκατοντάδες χιλιά δες στην Ινδονησία, που εξοντώθηκαν σχεδόν μέχρι ενός όπως οι Ινδιάνοι της Αμερικής, που δολοφονήθηκαν μαζικά στην Κί να για να διακινείται ελεύθερα το όπιο... Ό λοι αυτοί έδωσαν στα χέρια των ζωντανών το δαυλό της εξέγερσης του ανθρώπου στον οποίο στερούν την αξιοπρέπειά του. Στα χέρια των παιδιών του Τρίτου Κόσμου που σύντομα δεν θα έχουν καμία ικμάδα ζωής εξαιτίας του υποσιτισμού που καθημερινά σκοτώνει δεκάδες χιλιάδες, στα λιπόσαρκα χέρια των λαών που είναι καταδικα σμένοι να εξοφλούν τους τόκους ενός χρέους ενώ οι μαριονέτες-κυβερνήτες τους έχουν κλέψει το αρχικό κεφάλαιο, στα τρεμάμενα χέρια των απόκληρων που διαρκώς αυξάνονται και ζουν στο περιθώ ριο της αφθονίας... Χέρια που η αδυναμία τους είναι τραγική και προς το παρόν δεν είναι ενωμένα, όμως κάποια ημέρα θα ενωθούν. Και εκείνη την ημέρα, ο δαυλός που κρατούν θα πυρπολήσει τον κόσμο.

* Πόλη της Α λγερίας, όπου τον Μάιο του 1945, στη διάρκεια μιας εθνικοαπελευθερωτικής εξέγερσης, σκοτώθηκαν πολλές χιλιάδες άνθρωποι. (Σ,τ.Μ.)

Ο Ο Λ Ο Κ Λ Η Ρ Ω Τ ΙΚ Ο Σ Φ ΙΛ ΕΛ ΕΥ Θ ΕΡΙΣΜ Ο Σ του Μ ορίς Κ ιουρί*

Ο κόσμος που κυριαρχείται από το κεφάλαιο είναι ο ελεύθερος κόσμος, είναι ο καπιταλισμός που πια τον αποκαλούν φιλελευ θερισμό, είναι ο μοντέρνος κόσμος. Είναι το μοναδικό κοινωνι κό μοντέλο και, παρόλο που δεν είναι ιδανικό, είναι το μόνο ι κανοποιητικό. Υπάρχει και δεν θα υπάρξει ποτέ κάποιο άλλο. Αυτή την ωδή ψάλλουν ομόφωνα όχι μόνο οι οικονομικοί ι θύνοντες, αλλά και οι περισσότεροι από τους πολίτικους ιθύνοντες, οι διανοούμενοι και οι δημοσιογράφοι που έχουν πρόσβαση στα κυριότερα μέσα μαζικής ενημέρωσης -σ τα οπτικοακουστικά μέ σα, στον Τύπο, στους μεγάλους εκδοτικούς οίκους- που σε γενι κές γραμμές βρίσκονται στα χέρια των μεγάλων βιομηχανικών και χρηματοπιστωτικών ομίλων. Η σκέψη των αντιφρονουντων δεν απαγορεύεται (το απαγορεύει ο φιλελευθερισμός!), όμως την εξαναγκάζουν να βρίσκεται σ’ένα καθεστώς ημιπαρανομίας. Ιδού η ελευθερία της έκφρασης για την οποία υπερηφανεύονται οι θια σώτες του φιλελεύθερου συστήμστός μας. Η αρετή του καπιταλισμού είναι η οικονομική του αποτελεσμστικότητα. Προς όφελος όμως ποιου και με ποιο αντίτιμο; Ας εξετάσουμε τα δεδομένα στις δυτικές χώρες που αποτελούν τη βιτρίνα του καπιταλισμού, ενώ ο υπόλοιπος κόσμος δεν είναι πα ρά ο πίσω χώρος του καταστήματος. * Ο Μορίς Κιουρί έχει γράψει ποιητικές συλλογές, μυθιστορήματα, δοκίμια, σενάρια για τον κινηματογράφο και την τηλεόραση, έργα για το ραδιόφωνο και το θέατρο. Στα πιο πρόσφατα έργα του συμπεριλαμβάνονται το Les orgues de Flandre (μυθιστόρημα), το La Jungle et le désert (ποιήματα και πεζά κείμενα) και το Le Libéralisme totalitaire.

16


Μετά τη μεγάλη περίοδο της επέκτασης του 19ου αιώνα, που οφειλόταν στην εκβιομηχάνιση και στη στυγνή εκμετάλλευση των εργαζομένων, η τάση, που επιταχύνθηκε στη διάρκεια των τε λευταίων δεκαετιών, οδήγησε στη σχεδόν εξαφάνιση των μικρών αγροτών που καταβροχθίστηκαν από τις μεγάλες αγροτικές επι χειρήσεις, με συνέπεια τη μόλυνση, την καταστροφή της υπαί θρου και την υποβάθμιση της ποιότητας των αγροτικών προϊόντων (και όλα αυτά με έξοδα των φορολογουμένων, καθώς δεν σταμά τησε ποτέ η επιδότηση της γεωργίας), στην εξαφάνιση σχεδόν του μικρεμπορίου, ιδιαιτέρα στον διατροφικό τομέα, προς όφε λος των μεγάλων διανομέων και των υπεραγορών, στη συγκέ ντρωση των βιομηχανιών στα χέρια μεγάλων εθνικών και στη συ νέχεια υπερεθνικών εταιρειών που έχουν αποκτήσει τέτοιες δια στάσεις ώστε διαχειρίζονται κεφάλαια μεγαλύτερα από εκείνα των κρατών, επιβάλλουν το νόμο (ή αξιώνουν να τον επιβάλλουν) και παίρνουν μέτρα όπως η Πολυμερής Συμφωνία για τις Επεν δύσεις για να ενισχύσουν την ανεξέλεγκτη εξουσία τους υπεράνω των κρατών (η United Fruit Co. είναι το αφεντικό πολλών λατι νοαμερικανικών κρατών). Οι ιθύνοντες του καπιταλισμού φοβούνταν ότι ενδεχομένως η εξαφάνιση των μικρών αγροτών και των μικροαστών βιοτεχνών και εμπόρων θα ενίσχυε τις τάξεις του προλεταριάτου. Ό μω ς, ο «εκσυγχρονισμός» τούς πρόσφερε τη δυνατότητα ν’αντεπιτεθούν με την αυτοματοποίηση, τη μικροτεχνολογία και την πληροφο ρική. Μετά τη μείωση των εργαζομένων στους αγρούς, βλέπουμε τη μείωση των εργαζομένων στα εργοστάσια και στα γραφεία. Καθώς ο καπιταλισμός ούτε γνωρίζει πώς ούτε θέλει να κατανείμει τα κέρδη και την εργασία (το βλέπουμε με τις προκλητικές και υστερικές αντιδράσεις της εργοδοσίας για το 35ωρο, ένα μέτρο που εντούτοις είναι αρκετά άτολμο), καταλήγουμε αναπόφευκτα στην ανεργία και στο σύνολο των κοινωνικών συμφορών που τη συνοδεύει. Ό σ ο περισσότεροι άνεργοι υπάρχουν, τόσο μικρότερα είναι τα επιδόματα και τόσο μικρότερη είναι η χρονική περίοδος κα ταβολής τους. Ό σ ο λιγότεροι γίνονται οι εργαζόμενοι, τόσο πε ρισσότερα σχέδια εκπονούνται για τη μείωση των συντάξεων.

Ο ΟΛΟΚΛΗΡΩΤΙΚΟΣ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟΣ

17

Φαίνεται λογικό και αναπόφευκτο. Ναι, αν η κοινωνική αλλη λεγγύη επιμεριστεί με βάση τη μείωση των μισθών. Αν όμως λά βουμε υπ’όψιν μας ότι το ακαθάριστο εθνικό προϊόν αυξήθηκε πε ρισσότερο από 40% σε λιγότερο από είκοσι χρόνια ενώ η μάζα των μισθωτών διαρκώς μειωνόταν, τότε θα καταλήξουμε o’éva δια φορετικό συμπέρασμα! Ό μω ς, το συμπέρασμα αυτό δεν εμπε ριέχεται στην καπιταλιστική λογική. Ο θετικός ισολογισμός του καπιταλισμού είναι ότι οι άνεργοι στην Ευρώπη είναι σχεδόν είκοσι εκατομμύρια! Και το μέλλον προβλέπεχαι χειρότερο. Οι μεγάλες ευρωπαϊ κές και αμερικανικές εταιρείες, που τα κέρδη τους δεν ήταν πο τέ τόσο ανθηρά, ανακοινώνουν απολύσεις εκατοντάδων χιλιάδων εργαζομένων. Ο ανταγωνισμός τις υποχρεώνει να «εξορθολογίσουν» την παραγωγή! Χαιρόμαστε για την αύξηση των ξένων επενδύσεων στη Γαλ λία. Εκτός όμως από τους κινδύνους για την εθνική ανεξαρτησία, θα πρέπει ν’αναρωτηθούμε μήπως οι επενδύσεις ενθαρρύνονται από τη μείωση των μισθών. Οι Γάλλοι υμνητές του φιλελευθερισμού -του «εκσυγχρονι σμού!»- (όπως ο Αλέν Μαντελέν!) ορκίζονται στ’όνομα της Αγγλίας και των Ηνωμένων Πολιτειών, που είναι οι πρωταθλητές της οι κονομικής επιτυχίας και της καταπολέμησης της ανεργίας. Αν η καταστροφή της κοινωνικής προστασίας, η αβεβαιότητα των ερ γαζομένων για τις θέσεις τους, οι χαμηλοί μισθοί και η μη κατα βολή των βραχυπρόθεσμων επιδομάτων ανεργίας για να μην εμ φανίζονται οι άνεργοι στις στατιστικές αναλύσεις αποτελούν το ι δανικό του κ. Μαντελέν, δεν πιστεύω ότι ισχύει το ίδιο για τους εργαζομένους αυτής της χώρας. Στις ΗΠΑ, στον παράδεισο του καπιταλισμού, 30 εκατομμύ ρια άνθρωποι (περισσότερο από το 10% του πληθυσμού) ζουν κά τω από τα όρια της φτώχειας και στην πλειοψηφία τους είναι μαύ ροι. Η κυριαρχία των Ηνωμένων Πολιτειών στον κόσμο, η ιμπε ριαλιστική και ισοπεδωτική διάδοση του αμερικανικού τρόπου ζωής και της αμερικανικής κουλτούρας ικανοποιούν μόνο τα δου λικά πνεύματα. Η Ευρώπη, που ακόμα διαθέτει τα οικονομικά μέ

18


σα, θα πρέπει να πάρει τα μέτρα της και ν’αντιδράσει. Θα πρέ πει όμως να έχει και την πολιτική βούληση. Για να βοηθήσει τις παραγωγικές επενδύσεις στις βιομηχα νίες και στον τομέα των υπηρεσιών, ο καπιταλισμός θέλει να τις καταστήσει ανταγωνιστικές σε σχέση με τις χρηματοπιστωτικές και κερδοσκοπικές βραχυπρόθεσμες επενδύσεις. Δεν το κάνει ό μως φορολογώντας τα κερδοσκοπικά κεφάλαια, αλλά μειώνοντας τους μισθούς και τις κοινωνικές δαπάνες! Πρόκειται επίσης για έναν τρόπο ώστε να γίνει η Δύση αντα γωνιστική σε σχέση με τον Τ ρίτο Κόσμο. Στη Μεγάλη Βρετανία έχει ξαναρχίσει η παιδική εργασία. Η υποτελής των ΗΠΑ, αλλά και ο επικυρίαρχός της, δεν έχουν επικυρώσει τη σύμβαση που α παγορεύει την εργασία των παιδιών. Παγιδευμένος στον φαύλο κύκλο του ανταγωνισμού, ο Τρίτος Κόσμος θα πρέπει να μειώσει ακόμα περισσότερο το κόστος και να βυθίσει ακόμα περισσότερο τους κατοίκους του στην εξα θλίωση, για ν’ακολουθήσει η σειρά της Δύσης... Μέχρι το σύνολο του κόσμου να βρεθεί στα χέρια μερικών υ περεθνικών εταιρειών, που στην πλειοψηφία τους είναι αμερι κανικές, και να μην είναι πια αναγκαίοι οι εργαζόμενοι, εκτός α πό μια ελίτ τεχνικών... Τότε όμως ο καπιταλισμός θ’ αντιμετωπί σει το πρόβλημα να βρει καταναλωτές πέρα από αυτή την ελίτ και τους μετόχους των εταιρειών... καθώς και να περιορίσει την ε γκληματικότητα που θα γεννηθεί από την εξαθλίωση. Η συσσώρευση χρήματος -που δεν είναι παρά μια αφηρημένη έννοια- εμποδίζει την παραγωγή αγαθών εξοπλισμού και στοι χειωδών αγαθών που είναι χρήσιμα σε όλους.

Η μαύρη βίβλος του καπιταλισμού έχει ήδη γραφτεί στον «πα ράδεισό» του. Τι συμβαίνει όμως στην κόλασή του, στον Τρίτο Κό σμο;

Οι καταστροφές που έχει προκαλέσει ενάμισης αιώνας αποικιο κρατίας και νεοαποικιοκρατίας είναι αναρίθμητες και ευθυνο-


19

νται για εκατομμύρια νεκρούς που είναι δύσκολο να υπολογιστεί ο ακριβής τους αριθμός. Ό λες οι μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες και οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ένοχες για τη δουλεία, για την ανε λέητη καταστολή, για τα βασανιστήρια, για την ιδιοποίηση, για την καταλήστευση της γης και των φυσικών πόρων από τις μεγά λες δυτικές εταιρείες, είτε είναι αμερικανικές είτε υπερεθνικές, ή από τους εγχώριους έμμισθους δυνάστες, για την τεχνητή δημι ουργία ή τον τεχνητό διαμελισμό χωρών, για την επιβολή δικτα τοριών, για τη μονοκαλλιέργεια που αντικατέστησε τις παραδο σιακές καλλιέργειες διατροφικών προϊόντων, για την καταστρο φή του πατροπαράδοτου τρόπου ζωής και της πατροπαράδοτης κουλτούρας, για την καταστροφή των δασών και την ερήμωση της υπαίθρου, για τις οικολογικές καταστροφές, για τους λιμούς, για την εξορία των πληθυσμών στις μεγαλουπόλεις όπου τους πε ριμένουν η ανεργία και η εξαθλίωση. Οι δομές που διαθέτει η διεθνής κοινότητα για να ρυθμίζει την ανάπτυξη των βιομηχανιών και του εμπορίου βρίσκονται εξολοκλήρου στα χέρια και στην υπηρεσία του καπιταλισμού: Η Παγκό σμια Τράπεζα, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ο Οργανισμός Οι κονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ), ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου (ΠΟΕ) και τώρα η Πολυμερής Συμφωνία για τις Επενδύσεις. Οι οργανισμοί αυτοί χρησιμέυσαν μόνο στο να χρεωθούν οι χώρες του Τρίτου Κόσμου και στο να τους επιβληθεί το φιλελεύθερο δόγμα. Παρόλο που επέτρεψαν σ’ ένα βαθμό την α νάπτυξη προκλητικών περιουσιών για τα τοπικά δεδομένα, οδήγη σαν κυρίως στην αύξηση της εξαθλίωσης των πληθυσμών.1 Σε μερικές δεκαετίες, ο διεθνής καπιταλισμός δεν θα έχει πια ανάγκη από εργατικό δυναμικό χάρη στην αυτοματοποίηση! Στα αμερικανικά εργαστήρια γίνονται πειράματα για την ανάπτυξη καλλιεργειών in vitro, κάτι που θα καταστρέφει οριστικά την α γροτική παραγωγή του Τρίτου Κόσμου (και ίσως τη γαλλική γε ωργία, που είναι η δεύτερη στον κόσμο σ’ εξαγωγές). Αντί να μοι ράζονται τα αγαθά, οι εργαζόμενοι ολόκληρου του κόσμου θα μοιράζονται οριστικά την ανεργία.2 Δεν θα παρέχονται πια ουσιαστικές υπηρεσίες στην εκπαί δευση, στην υγεία, στο περιβάλλον, στην κουλτούρα, στην άλλη-

20


λοβοήθεια, επειδή δεν αποφέρουν κέρδη και δεν ενδιαφέρουν τον ιδιωτικό τομέα, επειδή μόνο το κράτος ή η κοινότητα των πο λιτών μπορεί να τις προσφέρει, ο καπιταλισμός όμως θέλει να αφαιρέσει και από το κράτος και από τους πολίτες κάθε εξουσία και κάθε μέσο.

Ποια είναι τα μέσα επέκτασης και συσσώρευσης του καπιταλι σμού; Ο πόλεμος (ή η προστασία, στα πρότυπα της μαφίας), η κα ταστολή, η κατάχρηση, η εκμετάλλευση, η τοκογλυφία, η δια φθορά, η προπαγάνδα.

Ο πόλεμος χρησιμοποιείται ως μέσο εναντίον των απείθαρχων χωρών που δεν σέβονται τα δυτικά συμφέροντα. Αυτό που στο παρελθόν ήταν το ιδιαίτερο γνώρισμα της Αγγλίας και της Γαλ λίας στην Αφρική και στην Ασία (οι τελευταίοι σπασμοί της α ποικιοκρατίας στην Ινδία, στη Μ αδαγασκάρη, στην Ινδοκίνα και στην Αλγερία είχαν ως συνέπεια να υπάρξουν εκατομμύρια νε κροί) έχει γίνει σήμερα το ιδιαίτερο γνώρισμα των ΗΠΑ, του έ θνους που αξιώνει να ελέγχει το κόσμο. Γι’ αυτό το λόγο, οι Ηνω μένες Πολιτείες δεν σταμάτησαν ποτέ ν’ ακολουθούν μια πολιτι κή στρατιωτικών υπερεξοπλισμών (την οποία απαγορεύουν στις άλλες χώρες). Αυτή η ιμπεριαλιστική πολιτική έχει εφαρμοστεί σε όλες τις άμεσες ή έμμεσες επεμβάσεις των Ηνωμένων Πολιτειών στη Λατινική Αμερική και ιδιαίτερα στην Κεντρική Αμερική (Νι καράγουα, Γουατεμάλα, Ελ Σαλβαδόρ, Ονδούρα, Γρενάδα), στην Ασία, στο Βιετνάμ, στην Ινδονησία, στο Ανατολικό Τιμόρ (όπου πραγματοποιήθηκε μια γενοκτονία η οποία αναλογικά ήταν με γαλύτερη από εκείνη που διέπραξαν οι Ερυθροί Χμερ στην Κα μπότζη -σχεδόν τα δυο τρίτα του πληθυσμού- και για την οποία η Δύση αδιαφόρησε ή μάλλον ήτσν συνένοχη στη διάπραξή της), στον πόλεμο του Κόλπου, κ.λπ.* Ο πόλεμος δεν διεξάγεται μόνο με όπλα, αλλά μπορεί να πά ρει πρωτοφανείς μορφές. Για παράδειγμα, οι Ηνωμένες Πολι τείες δεν δίστασαν, για να πολεμήσουν τον κομουνισμό, να βοη


21

θήσουν την αίρεση του Μουν στη Νότια Κορέα ή τους φασίστες στη μεταπολεμική Ιταλία, όπως επίσης δεν δίστασαν να εξοπλί σουν και να χρηματοδοτήσουν φονταμενταλιστές ισλαμιστές, ό πως τους Αδελφούς Μουσουλμάνους ή τους Ταλιμπάν στο Αφγα νιστάν. Ο πόλεμος μ πορ εί επίσης να πά ρει τη μορφή του ε μπάργκο εναντίον των απείθαρχων κρατών (Κούβα, Λιβύη, Ιράκ), μια μορφή πολέμου που είναι εξαιρετικά δολοφονική για τους πληθυσμούς (στο Ιράκ, οι νεκροί ανέρχονται σε πολλές εκατο ντάδες χιλιάδες, ίσως και σε εκατομμύρια). Η λεηλασία είναι ο προφανής σκοπός για τον οποίο χρησι μοποιείται η δύναμη. Αν κάποιος θέλει να διαρρήξει ένα σπίτι ε νώ βρίσκονται μέσα οε αυτό οι ένοικοί του, πρέπει να είναι ο πλισμένος. Οι πρακτικές του καπιταλισμού μοιάζουν μ' εκείνες της μαφίας και αυτός είναι αναμφίβολα ο λόγος που η μαφία ευδοκιμεί τό σο πολύ στα μέρη που έχει λιπάνει ο καπιταλισμός. Ακολουθώντας τα πρότυπα της μαφίας, ο καπιταλισμός προ στατεύει τους πειθήνιους κυβερνώντες που επιτρέπουν χωρίς την παραμικρή αιδώ στις μεγάλες αμερικανικές και υπερεθνικές ε ταιρείες vc: εκμεταλλεύονται τις χώρες τους. Με αυτό τον τρόπο εδραιώνει -όταν δεν τις εγκαθιδρύει- δικτατορίες, οι οποίες προ στατεύουν με πιο αποτελεσματικό τρόπο από τις δημοκρατίες τις περιουσίες των επιχειρήσεων. Χρησιμοποιεί αδιακρίτως σαν όπλα του τη δημοκρατία ή τη δικτατορία, τις διαπραγματεύσεις ή τον γκανγκστερισμό, την τρο μοκρατία ή τις δολοφονίες. Μπορούμε λοιπόν να ισχυριστούμε ό τι η CIA είναι αναμφίβολα η πιο μεγάλη εγκληματική οργάνωση οε παγκόσμια κλίμακα. Η τοκογλυφία είναι μια ακόμα μαφιόζικη μέθοδος που χρη σιμοποιεί ο καπιταλισμός. Ό π ω ς η μαφία δανείζει σε κάποιον έ μπορο και αυτός, καθώς δεν μπορεί ποτέ ν’ απαλλαγεί από το χρέος του, καταλήγει να χάσει το κατάστημά του (ή τη ζωή του), έτσι οι χώρες παρακινούνται, συχνά με τεχνητούς τρόπους, να κάνουν επενδύσεις, ενώ επιπλέον τους πουλούν όπλα για να συμ βάλλουν στον αγώνα εναντίον των απείθαρχων κρατών, με συνέ πεια να πρέπει να εξοφλούν αιωνίως τους συσσωρευμένους τόκους

22


και οι δανειστές να θέτουν κάτω από την κυριαρχία τους τις οι κονομίες αυτών των χωρών. Η καταστολή και η εκμετάλλευση σχετίζονται μεταξύ τους. Η καταστολή του συνδικαλιστικού κινήματος (που κάποτε ήταν νό μιμη) συνεχίζεται και σήμερα σιωπηρά. Οι επιχειρήσεις προ σφεύγουν σε μεθόδους όπως η παρακολούθηση των συνδικαλι στών, η συγκρότηση εγκληματικών ιδιωτικών στρατών στην υπη ρεσία των εργοδοτών,4 η δημιουργία συνδικάτων από τα αφεντι κά (CFT - Confédération Françaice du Travail / Γαλλική Συνο μοσπονδία Εργασίας) και η καταστολή κάθε ριζοσπαστικής ερ γατικής αμφισβήτησης.5 Αυτό είναι το αντίτιμο για να έχουν τη δυνατότητα να εκμεταλλεύονται. Και γνωρίζουμε, από την επο χή του Μαρξ, ότι η εκμετάλλευση της εργασίας είναι ο κινητήριος μοχλός του καπιταλισμού. Οι οικονομίες των δυτικών χωρών ε πωφελούνται από τον Τρίτο Κόσμο, μέσω της εκμετάλλευσής του κατά τον χειρότερο δυνατό τρόπο: Οι κάτοικοι του Τρίτου Κόσμου είναι δούλοι στις χώρες τους και παράνομοι μετανάστες όταν πη γαίνουν στις δυτικές χώρες. Η διαφθορά είναι ένα ακόμα μέσο που χρησιμοποιεί ο καπι ταλισμός. Οι πολυεθνικές διαθέτουν τόση επιρροή και μπορούν ν’ ασκήσουν τόσο ισχυρές οικονομικές ή πολιτικές πιέσεις στο σύνολο αυτών που είναι υπεύθυνοι για τον ιδιωτικό αλλά και τον δημόσιο τομέα της οικονομίας, ώστε μπορούν να καταπνίξουν κάθε αντίσταση με τα πλοκάμια τους. Τέλος, όσον αφορά την προπαγάνδα, για να επιβάλει τα δόγ ματά του, αλλά και για να δικαιολογήσει τους υπερεξοπλισμούς, τις παράνομες πράξεις του και τα αιματοβαμμένα εγκλήματά του, ο καπιταλισμός επικαλείται πάντα υψηλά ιδανικά, όπως η υπε ράσπιση της δημοκρατίας και της ελευθερίας, ο αγώνας εναντίον της «κομουνιστικής» δικτατορίας, η υπεράσπιση των αξιών της Δύ σης, ενώ τις περισσότερες φορές προασπίζει μόνο τα συμφέρο ντα της κατέχουσας τάξης, η οποία θέλει να σφετερίζεται τις πρώ τες ύλες, να ελέγχει την παραγωγή του πετρελαίου ή να θέτει κά τω από τον έλεγχό της στρατηγικά σημεία. Η προπαγάνδα αυτή προβάλλεται από τους οικονομικούς και πολιτικούς κυβερνώντες, τον Τύπο και τα δουλικά μέσα μαζικής ενημέρωσης. Πρόκειται


23

για τα Σκυλιά Φύλακες (Les chiens de garde) που έχει καταγγείλει ο Νιζάν, για την Προδοσία των Διανοουμένων (Trahison des clercs) που έχει στιγματίσει ο Ζουλιέν Μπεντά.6 Ο παδοί του φιλελευθερισμού, υμνητές των Ηνωμένων Πολι τειών, δεν έχω ακούσει τη φωνή σας να υψώνεται για να καταγ γείλει την καταστροφή του Βιετνάμ, τη γενοκτονία στην Ινδονη σία, τις ωμότητες που πραγματοποιήθηκαν στ’ όνομα του φιλε λευθερισμού στη Λατινική Αμερική, τη βοήθεια των ΗΠΑ στο πραξικόπημα του Πινοσέτ που ήταν ένα από τα πιο αιματηρά στην Ιστορία,7 τις εκτελέσεις των Τούρκων συνδικαλιστών. Η α γανάκτησή σας ήταν επιλεκτική, για τη Solidarnosc αλλά όχι για την Disk,* για τη Βουδαπέστη αλλά όχι για την Αλγερία, για την Πράγα αλλά όχι για το Σαντιάγο, για το Αφγανιστάν αλλά όχι για το Ανατολικό Τιμόρ. Δεν σας είδα ν’ αγανακτείτε όταν σκότωναν κομουνιστές ή απλά όσους ήθελαν να δώσουν την εξουσία στο λαό και να υπερασπίσουν τους φτωχούς. Δεν σας ακούω να ζητάτε συγνώμη για τη συνενοχή ή τη σιωπή σας.

Σημειώσεις 1. Βλ. Philippe Paraire, «Le Village m onde et son chateau», Le Temps des cerises, 1995. 2. Βλ. Jerem y Rjfkin (μτφ. Π ουρί Κοβαλένκο), Το Τέλος της Εργασίας και το Μ έλ λον της, Εκδοτικός Ο ργανισμός Λιβάνη, 1996. 3. Βλ. Noam Chomsky, «Les Dessous de la politique d e Γ Oncle Sam», Écociété, EPO, Le Tem ps des cerises, 1996. 4. Βλ. Marcel Caille, Les Truands du patronal, Éditions sociales, 1997. 5. Βλ. Maurice Rajsfus, La Police hors la loi, Le C herche-midi, 1996. 6. Βλ. Serge Halim i, Les Nouveaux Chines de garde, Liber-Raison d ’ agir, 1997. 7. Βλ. Chili Le Dossier Noir, Gallimard, 1974.

* H Disk ήταν μία α πό τις κυριότερες συνδικαλιστικές οργανώσεις στην Τουρ κία πριν το πραξικόπημα τις 12ης Σ επτεμβρίου 1980. (Σ.τ.Μ.)

Ο Ι Α ΠΑ ΡΧΕΣ Τ Ο Υ ΚΑΠ ΙΤΑ Λ ΙΣΜ Ο Υ ( 15 ο ς -19ος αιώ να ς) του Ζαν Σιρέ-Κ ανάλ*

Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, ο καπιταλισμός, βασιζόμενος στη μισθωτή εργασία, έγινε η κυρίαρχη μορφή παραγωγής, αρχικά στη Δυτική Ευρώπη και στις ΗΠΑ, ενώ στη συνέχεια έθεσε υπό τον έλεγχό του το σύνολο του κόσμου μέσω άμεσων (αποικιο κρατία) ή έμμεσων μορφών κυριαρχίας. Ουσιαστικά, η γέννησή του συντελέστηκε στους τρεις προη γούμενους αιώνες (16ο, 17ο και 18ο). Πρόκειται, για να χρησι μοποιήσουμε την ορολογία του Άνταμ Σμιθ την οποία επανα λαμβάνει ο Μαρξ, για την εποχή της «πρωταρχικής συσσώρευσης» (ή μάλλον, αποδίδοντας με μεγαλύτερη ακρίβεια τον όρο που χρησιμοποιεί ο Άνταμ Σμιθ, για την εποχή της «προγενέστερης συσσώρευσης» [previous accumulation]). Πώς βρέθηκαν αντιμέτωποι οι καπιταλιστές, οι οποίοι ήταν κά τοχοι του πλούτου που μπορούσε να μετατραπεί σε μέσα παρα γωγής (μηχανές, πρώτες ύλες κ.λπ.), με τους «προλετάριους», οι οποίοι στερούνταν κάθε μέσου αυτόνομης ύπαρξης και, για να ε πιβιώσουν, εξαναγκάστηκαν να γίνουν μισθωτοί των πρώτων; Σύμφωνα με την αστική ιδεολογία, όπως εκφραζόταν τον 19ο αιώνα από τους πολιτικούς «στοχαστές» και τους υποστηρικτές

* Ο Ζαν Ζιρέ-Κανάλ, εθελοντής μαχητής στην Αντίσταση, φυλακισμένος αντι στασιακός, παράνομος αγωνιστής της κομουνιστικής νεολαίας α πό το 1939 έως 1944, πρώην μέλος της κεντρικής επιτροπής του Κομουνιστικού Κόμματος της Γαλλίας, είναι επίτιμος υφηγητής στο πανεπιστήμιο Π αρίσι V II. Γεωγράφος και ιστορικός, έχει γράψει δέκα περίπου έργα για την Αφρική και τον Τ ρίτο Κόσμο.

ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

25

του χυδαίου οικονομισμού, η κοινωνία από τις απαρχές της δι αιρείται σε δυο κατηγορίες ανθρώπων: Οι πρώτοι είναι εργατι κοί, ευφυείς και οικονόμοι, ενώ οι δεύτεροι είναι οκνηροί και σπάταλοι. «Φτάσαμε στο σημείο, οι πρώτοι να σωρεύουν πλού το και οι άλλοι να μην έχουν στο τέλος να πουλήσουν τίποτα άλ λο από το τομάρι τους»,1 γράφει ο Καρλ Μαρξ, παραθέτοντας τις απόψεις του Θιέρσου,2* ενός από αυτούς που υποστήριζαν αυτή τη θέση. Τον 20ό αιώνα, ο γιατρός Αλέξις Καρέλ, που εί χε τιμηθεί με το βραβείο Νόμπελ Ιατρικής και ήταν υποστηρικτής του Πετέν, θα εξηγούσε στο L ’ Homme, cet inconnu3 ότι οι πρώτοι ήταν γενετικά ανώτεροι και οι δεύτεροι γενετικά κατώ τεροι. Ο Καρλ Μαρξ έχει σχολιάσει: «Στην πραγματική Ιστορία, ό πως είναι γνωστό, η κατάκτηση, η υποδούλωση, η λεηλασία, κο ντολογίς η βία, παίζουν τον πρώτο ρόλο».4 Για να μελετήσουμε αυτή την περίοδο, που εγκαινιάζεται με τις μεγάλες ανακαλύ ψεις στα τέλη του 15ου αιώνα, θα πρέπει να προσφύγουμε σε δυο μείζονες πηγές. Η παλαιότερη από τις δυο είναι το ΚεψάΧαιο του Καρλ Μαρξ και πιο συγκεκριμένα η ανάλυσή του για την «πρωταρχική συσσώρευση» (Βιβλίο Πρώτο, Μέρος Έ βδομο).5 Η δεύτερη, πιο πρόσφατη και ασφαλώς πιο πλούσια σε πληρο φορίες και πιο «σημερινή», είναι το σημαντικό έργο του Φερνάν Μπροντέλ Civilisation materielle, Economie et Capitalisme, XVe XVIIIe siècle.6 H άποψη του Μπροντέλ, όπως και εκείνη του Μαρξ, δίνει ι διαίτερη σημασία στην κοινωνικο-οικονομική υποδομή της Ιστο ρίας. Διαφέρει όμως από την άποψη του Μαρξ, επειδή δεν προσ δίδει κομβικό ρόλο στη διαίρεση της κοινωνίας σε αντίθετες τά ξεις. Η αντιπαράθεση των δυο αυτών απόψεων θα μπορούσε να έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον. Δυστυχώς απουσιάζει από το έργο του Μπροντέλ, ο οποίος προφανώς δεν έχει διαβάσει τον Μαρξ

* Λουδοβίκος Αδόλφος θιέρ σ ο ς (1797-1877). Γάλλος πολιτικός και ιστορικός. Υποστηρικτής μιας κοινοβουλευτικής δημοκρατίας κατά το αγγλικό πρότυπο, υπήρξε ο επικεφαλής της κυβέρνησης που κατέστειλε την Κομούνα του ΙΙαριοιοΰ. (Σ.τ.Μ.)

26


(τουλάχιστον εκείνο το τμήμα του Κεφαλαίου που καλύπτει αυτό το ζήτημα).7

Η αγορά και οι «προκατακλυσμιαίες» μορφές τον κεφαλαίου Οι ταξικές κοινωνίες που προηγήθηκαν του καπιταλισμού χαρα κτηρίζονταν από μια προσωπική σχέση του κυρίαρχου με τον κυ ριαρχούμενο (δούλο, φόρου υποτελή, δουλοπάροικο κ.λπ.). Ο κυρίαρχος εκμεταλλευόταν ασφαλώς τον κυριαρχούμενο, συχνά με τον πιο βίαιο τρόπο, όμως η εκμετάλλευση ήταν δυνα τό να «δικαιολογηθεί», τουλάχιστον ιδεολογικά, χάρη σε μια α μοιβαιότητα: Ο κυρίαρχος είχε το καθήκον να τον προστατεύει ή ακόμα και να τον βοηθάει, συχνά πίσω από ένα πατριαρχικό προσωπείο. Με την έλευση του καπιταλισμού, οι κοινωνικές σχέ σεις απέκτησαν έναν πιο αφηρημένο, πιο ανώνυμο χαρακτήρα. Και, επομένως, έχασαν την ανθρώπινη διάστασή τους. Η ανάπτυξη του καπιταλισμού βασίστηκε στην εμπορευμαιική παραγωγή, της οποίας προϋποθέτει τη γενίκευση. Αντίθετα με τις προγενέστερες μεθόδους παραγωγής, που θεμελιώνονταν σε με γαλύτερο ή μικρότερο βαθμό σε μια οικονομία αυτάρκειας, η κα πιταλιστική παραγωγή στράφηκε εξαρχής στην αγορά: Ο καπιτα λιστής παράγει για να πουλήσει. Ακόμα και η σχέση ανάμεσα στον καπιταλιστή και στο μισθωτό παρουσιάζεται με τη μορφή της εμπορευματικής συναλλαγής· ο καπιταλιστής παρουσιάζεται ως ο αγοραστής της εργατικής δύναμης και ο μισθωτός ως ο πωλητής. Η αγορά, το εμπόρευμα, η εμπορευμαιική παραγωγή εμφα νίστηκαν από πολύ νωρίς στις πιο διαφορετικές κοινωνίες, χω ρίς, παρ’ όλα αυτά, να είναι οι αποκλειστικές, και ακόμα λιγότε ρο οι αρχικές, μορφές συναλλαγών. Οι «αρχαϊκές» κοινωνίες εί χαν «μη εμπορευματικές» μορφές συναλλαγών, όπως πρώτος κατέδειξε ο Ντιρκέμ, και των οποίων την ιδιαιτερότητα σε σχέση με τις εμπορευματικές συναλλαγές έχει επισημάνει ο Καρλ Πολάνιι.8 Στην «απλή» εμπορευμαιική παραγωγή, ο αγρότης παραγω γός ή ο βιοτέχνης παραγωγός, που είναι ιδιοκτήτες των μέσων παραγωγής τους, παράγουν ένα μέρος ή το σύνολο ενός προϊόντος,


27

όχι πια για να καλύπτουν άμεσα τις ανάγκες τους, αλλά για να το πουλήσουν σε μια αγορά όπου τα προϊόντα ανταλλάσσονται μέ σω νομισματικών ισοδυναμιών, ενώ οι παραγωγοί ειδικεύονται σύμφωνα μ’ ένα κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας. Με την έλευση του παραγωγικού καπιταλισμού, ο καπιταλι στής, ιδιοκτήτης των μέσων παραγωγής (γη, μηχανές, πρώτες ύ λες κ.λπ.) «αγοράζει» από τον εργαζόμενο τη χρήσης της εργατι κής του δύναμης έναντι ενός μισθού που αντιστοιχεί χονδρικά στο αναγκαίο ποσό για την αποκατάσταση και την αναπαραγω γή αυτής της εργατικής δύναμης. Ό μω ς, το ποσό αυτό είναι κα τώτερο από εκείνο που παράγεται από τη χρησιμοποίηση αυτής της εργατικής δύναμης. Το πλεόνασμα που εξάγεται με αυτό το τρόπο (η «υπεραξία» σύμφωνα με τον Μαρξ) ανήκει στον καπι ταλιστή. Στο τέλος λοιπόν του κύκλου, το κεφάλαιο που κατα βλήθηκε προκαταβολικά και χρησιμοποιήθηκε στην παραγωγή από τον καπιταλιστή αναπαράγεται και αυξάνεται μ’ ένα πρό σθετο ποσό, το οποίο ο καπιταλιστής μπορεί να χρησιμοποιήσει για προσωπικούς καταναλωτικούς σκοπούς, μπορεί όμως επίσης να το «συσσωρεύσει» για ν’ αυξήσει τον όγκο του κεφαλαίου του. Η διαδικασία αυτή είναι η «διευρυμένη»* αναπαραγωγή. Στις προγενέστερες κοινωνίες, το προϊόν από την εκμετάλ λευση (του δούλου, του φόρου υποτελή, του φεουδαλικά εξαρτώμενου, είτε ήταν δουλοπάροικος είτε ελεύθερος χωρικός) κατα ναλωνόταν κυρίως από τις προνομιούχες τάξεις και μόνο ένα σχε τικά μικρό μέρος του «επαναεπενδυόταν». Ο παραγωγικός κύ κλος επαναλαμβανόταν σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό στην ίδια κλίμακα. Η «αύξηση της οικονομικής δραστηριότητας», στο βαθμό που υπήρχε, ήταν πολύ αργή, σχεδόν αδιόρατη. Στον σημερινό (παραγωγικό) καπιταλισμό, χάρη στη βιομηχανι κή επανάσταση με τη γενικευμένη χρησιμοποίηση της μηχανικής ε νέργειας, οι πρόοδοι στην παραγωγικότητα της εργασίας επιτρέπουν μια «διευρυμένη αναπαραγωγή» σε μια όλο και μεγαλύτερη κλίμα κα, δηλαδή την «αύξηση της οικονομικής δραστηριότητας». * Ή «αναπτυγμένη», σύμφωνα με την α πόδοση του όρου α πό τον Γιάννη Σκουριώτη στη μετάφραση του Κεφαλαίου. (Σ.τ.Μ.)

28


Ή δ η από το Μεσαίωνα, ο παραγωγικός καπιταλισμός είχε αρχίσει να εμφανίζεται σε εμβρυακή κατάσταση στις ιταλικές πό λεις με τη μορφή της «βιοτεχνικής παραγωγής» (είτε σε «εργο στάσια» όπου εφαρμοζόταν ο καταμερισμός της χειρωνακτικής εργασίας είτε ως εργασία στο σπίτι, με τον καπιταλιστή να προ μηθεύει την πρώτη ύλη, για παράδειγμα το νήμα στον υφαντή, και ν’ αγοράζει το μεταποιημένο προϊόν). Ό μω ς, μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα, το κεφάλαιο είχε ου σιαστικά τις μορφές που ο Μαρξ ονομάζει «προκατακλυσμιαί ες», ήταν δηλαδή εμπορευματικό ή χρηματικό (τοκογλυφικό) κε φάλαιο, δυο μορφές που είχαν εμφανιστεί από την Αρχαιότητα. Και σε αυτές τις μορφές υπάρχει συσσώρευση, όχι όμως μέ σω της δημιουργίας πλούτου: Το κεφάλαιο περιορίζεται ν’ αφαιρεί από την υπάρχουσα παραγωγή. Η έλευση του παραγωγικού καπιταλισμού, που ουσιαστικά εί ναι βιομηχανική, εκτός από τις αναγκαίες τεχνικές συνθήκες που ήδη αναφέρθηκαν, προϋποθέτει επίσης και κάποιες αναγκαίες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες.

Η «απελευθέρωση» του εργατικού δυναμικού: Η εκπ,τώχευση και η εκμετάλλευση των χωρικών Η πρώτη αναγκαία συνθήκη είναι η ύπαρξη ενός «ελεύθερου» ερ γατικού δυναμικού, δηλαδή απαλλαγμένου από τις υποχρεώσεις και τους καταναγκασμούς του φεουδαλικού ή φεουδαρχικού συ στήματος, το οποίο όμως θα στερείται επίσης και κάθε μέσου αυ τόνομης ύπαρξης (και ιδιαίτερα γης). Αυτή η «απελευθέρωση» άρχισε να πραγματοποιείται στην Αγγλία από τα τέλη του 14ου αιώνα και ολοκληρώθηκε το 17ο αιώνα, στη διάρκεια της Επα νάστασης του Κρόμγουελ. Στη Γαλλία, πραγματοποιήθηκε με τη Επανάσταση του 1789 και, στη συνέχεια, επεκτάθηκε και στην υ πόλοιπη Ευρώπη χάρη στην άμεση ή έμμεση επιρροή των κατακτήσεων της Επανάστασης και του Ναπολέοντα. Αυτή η «απελευθέρωση» είναι αλληλένδετη με τη μαζική εκπτώχευση των χωρικών που έχασαν τις ιδιοκτησίες τους. Στην


29

Αγγλία, το φαινόμενο αυτό ξεκίνησε στη βασιλεία των Τιδόρ και απέκτησε μεγαλύτερες διαστάσεις τον 18ο αιώνα. Ή ταν όμως πιο περιορισμένο και η πορεία που ακολούθησε ήταν πιο αργή σε σύ γκριση με την ηπειρωτική Ευρώπη. Οι «απελευθερωμένοι» και χω ρίς ιδιοκτησία χωρικοί συγκρότησαν μια αυξανόμενη μάζα αλητών και εξαθλιωμένων, που στην Αγγλία υπέκειντο σε μια ανηλεή νο μοθεσία για τους φτωχούς (Poor laws) και οι οποίοι, όταν θα ερ χόταν η ιστορική συγκυρία, θ’ αποτελούσαν ένα έτοιμο εργατικό δυ ναμικό για τις καπιταλιστικές βιομηχανικές επιχειρήσεις. Τον 19ο αιώνα, η αγροτική έξοδος θα τροφοδοτούσε την αύξηση των κα τοίκων των αστικών κέντρων και την αύξηση της βιομηχανικής δραστηριότητας, αλλά και τη μετανάστευση προς την Αμερική ή προς τις αποικίες, όπου η εκμετάλλευση ήταν «μετριασμένη». Ας επανέλθουμε στο παράδειγμα της Αγγλίας, το οποίο μελέ τησε ο Μαρξ. Η δουλοπαροικία είχε εξαφανιστεί ήδη από τα τέ λη του Μου αιώνα. Την πλειοψηφία των χωρικών την αποτελού σαν μικροί ανεξάρτητοι καλλιεργητές, που ήταν σχετικά ευκα τάστατοι. Τ ο τέλος του πολέμου των «δυο Ρόδων» (που ήταν ένας εμφύλιος πόλεμος ανάμεσα σε γένη φεουδαρχών) και η άνοδος στο θρόνο της δυναστείας των Τιδόρ συνοδεύτηκε από δυο φ αι νόμενα. Το πρώτο ήταν η απόλυση των μελών των φεουδαρχικών «ακολουθιών» που μέχρι τότε συντηρούσαν οι ευγενείς (οι οποίοι έχασαν τα αξιώματά τους ή καταστράφηκαν οικονομικά), με α ποτέλεσμα μια μάζα ανέστιων ανθρώπων να βρεθεί στο δρόμο. Το δεύτερο ήταν ότι οι νεόπλουτοι, οι οποίοι πήραν τις θέσεις της παλιάς αριστοκρατίας που είχε καταστραφεί οικονομικά ή είχε χάσει την ισχύ της, προσπάθησαν να «δώσουν αξία» στις πε ριουσίες τους διώχνοντας μαζικά από τις έγγειες ιδιοκτησίες τους τους ανεξάρτητους καλλιεργητές, στους οποίους τις εκμίσθωναν μέχρι τότε, για να τις μετατρέψουν σε βοσκότοπους για πρόβα τα. Η ακμή της υφαντουργίας της Φλάνδρας, την οποία η Αγγλία εφοδίαζε ήδη για πολλά χρόνια με την αναγκαία πρώτη ύλη, εί χε ως συνέπεια την άνοδο της τιμής του μαλλιού, γεγονός που πα ρακινούσε προς αυτή την κερδοσκοπία. Οι νόμοι του Ερρίκου Ζ' (1489) και του Ερρίκου Η', που α παγόρευσαν την κατεδάφιση τοιν σπιτκόν των χωρικών και προ

30


σπάθησαν να περιορίσουν την επέκταση των βοσκοτόπων, δεν εί χαν κανένα αποτέλεσμα. Η Μεταρρύθμιση και η δήμευση της εκκλησιαστικής περιου σίας -κυρίως αυτής των μοναστικών ταγμάτων-, που αποτελού σε το ένα τρίτο των γαιών του βασιλείου και διανεμήθηκε από τον Ερρίκο Η ' στους ευνοούμενους του, οδήγησε σε μια επιτά χυνση αυτού του φαινομένου. Ό λοι αυτοί οι νεόπλουτοι που έγι ναν «ευγενείς» συνέχισαν να διώχνουν τους χωρικούς από τις ι διοκτησίες τους. Μέχρι την Αγγλική Επανάσταση, οι μικροί και μεσαίοι αγρότες, οι «yeomen», εξακολουθούσαν να υπάρχουν και αποτέλεσαν την πλειοψηφία του όγκου του στρατού του Κρόμγουελ. Ό μω ς, το 1750 περίπου, η εξέλιξη αυτή είχε ολοκληρωθεί: Οι Άγγλοι χωρικοί είχαν πρακτικά εξαφανιστεί προς όφελος των «landlords», των μεγαλοϊδιοκτητών γης, και είχαν αντικατασταθεί από καπιταλιστές μισθωτές γης ή, στην Ιρλανδία, από μικροκαλλιεργητές-μισθωτές γης με αβέβαιο μέλλον, καθώς οι μεγαλοϊδιοκτήτες γης μπορούσαν να τους διώξουν όποτε ήθελαν. «Όσοι διώχτηκαν μετά τη διάλυση της φεουδαρχικής ακο λουθίας και μετά την προοδευτική, βίαιη απαλλοτρίωση της γης και του εδάφους, αυτό το εξουθενωμένο προλεταριάτο ήταν α δύνατο ν’ απορροφηθεί από την ανδρούμενη βιοτεχνία τόσο γρή γορα, όσο αυτό ερχόταν στον κόσμο... Μεταβλήθηκαν μαζικά σε ζητιάνους, ληστές, αλήτες....»9 Σε αυτό το γεγονός οφείλεται η ανηλεής νομοθεσία εναντίον των φτωχών που είχε αρχίσει να θεσπίζεται από τον 15ο αιώνα. Έ νας νόμος του Ερρίκου Η ' προέβλεπε ότι οι εύρωστοι αλή τες θα καταδικάζονταν σε μαστίγωμα: Θα δένονταν πίσω από έ να κάρο και θα μαστιγώνονταν μέχρι να τρέξει αίμα από το κορ μί τους και, στη συνέχεια, θα φυλακίζονταν. Έ νας μεταγενέστε ρος νόμος του ίδιου βασιλιά έκανε ακόμα πιο σκληρές τις ποινές με επιπρόσθετες διατάξεις. Σε περίπτωση υποτροπής, ο αλήτης έπρεπε να μαστιγωθεί πάλι και να του κόψουν το μισό αφτί. Αν υποτροπίαζε πάλι, θ’ απαγχονιζόταν. Το 1572, η βασίλισσα Ελισάβετ ανανέωσε την ισχύ αυτής της νομοθεσίας. Στην περίοδο της σχεδόν μητριαρχικής βασιλείας της «Βασίλισσας Μπες», οι αλήτες κρεμιόνταν στη σειρά. Συνή-


31

θως δεν υπήρχε ούτε ένας χρόνος που να μην περνούσαν από την κρεμάλα 300 ή 400 στο ένα μέρος ή το άλλο, έγραψε ο Στράιπ στα Χρονικά του. Κατά τον ίδιο, στο Σόμερσετσαϊρ, σε μία μονάχα χρονιά, 40 άτομα αποκεφαλίστηκαν, 35 σημαδεύτηκαν με καυτό σίδερο, 37 μαστιγώθηκαν και 188 «απελπισμένοι κακούργοι» α πολύθηκαν.... «χάρη στην αμέλεια των ειρηνοδικών και στην η λίθια συμπόνια του λαού».10 Ο «νόμος για τους φτωχούς» της ίδιας βασίλισσας (1597) επι φόρτιζε τις ενορίες με τη φροντίδα των απόρων. Η «συνδρομή» των ενοριών συνίστατο στον εγκλεισμό των α πόρων στα «workhouses» (πτωχοκομεία), που ήταν πραγματικά κάτεργα και όπου οι άποροι υποχρεώνονταν να εργάζονται εξα ντλητικά μ’ ελάχιστη τροφή. Ο νόμος για τους φτωχούς καταργήθηκε τελικά το 1834... επειδή η αγγλική αστική τάξη θεωρού σε ανυπόφορο να πληρώνει ένα φόρο για τη συντήρηση των «κη φήνων». Το κράτος συνέχισε να στέλνει τους άπορους στα πτω χοκομεία, όπου εργάζονταν το λιγότερο 18 ώρες την ημέρα και όπου το επίπεδο της τροφής και του ρουχισμού τους ήταν κατώ τερο και από εκείνο του πιο κακοπληρωμένου εργάτη!

Η δουλοκτητική και εμηοροκραιική αποικιοκρατία Μια άλλη αναγκαία συνθήκη για την έλευση του καπιταλισμού ή ταν η επέκταση και η γενίκευση των εμπορευματικών σχέσεων. Η γενίκευση των εμπορευματικών σχέσεων άρχισε να υλο ποιείται από τον 16ο αιώνα με την επέκταση του ευρωπαϊκού θα λάσσιου εμπορίου, γεγονός που οδήγησε, για πρώτη φορά στην Ιστορία, στην εμφάνιση μιας πραγματικά παγκόσμιας αγοράς. Η ανακάλυψη της Αμερικής από τον Χριστόφορο Κολόμβο ( 1492) προς όφελος της βασιλικής δυναστείας της Ισπανίας οδή γησε στην κατάληψη της ηπείρου. Τ α δυο κυριότερα κράτη που υπήρχαν, η αυτοκρατορία των Ατζέκων στο Μεξικό και η αυτο κρατορία των Τνκας στο Περού, καταστράφηκαν το 1519 και το 1532 αντίστοιχα. Οι καταχτητές, που στην αρχή νόμιζαν ότι είχαν φτάσει στην

32


Ινδία, αναζητούσαν μπαχαρικά (τα οποία δεν βρήκαν) και χρυ σό, τον οποίο βρήκαν αλλά σε περιορισμένες ποσότητες. Οι θη σαυροί των τοπικών πολιτισμών λεηλατήθηκαν, όμως η χρυσοθηρία απέφερε λίγα και ο χρυσός εξαντλήθηκε πριν το 1550. Σύντομα όμιος οι Ισπανοί ανακάλυψαν και άρχισαν να εκμε ταλλεύονται πλούσια κοιτάσματα αργύρου στο Μεξικό (Νέα Ισπα νία) και στο Περού (η περιοχή όπου σήμερα βρίσκονται το Πε ρού και η Βολιβία). Το εμπόριο με την Αμερική ήταν βασιλικό μονοπώλιο. Είχε α νατεθεί ως υπεργολαβία σε μια εταιρεία εμπόρων, στην οποία εί χαν εκχωρηθεί ειδικά προνόμια και η οποία έδρευε στη Σεβίλλη. Διεξαγόταν μέσω ενός στόλου από γαλιόνια, που ταξίδευαν σε νη οπομπές για λόγους ασφαλείας (συχνά δέχονταν επιθέσεις και λε ηλατούνταν από κουρσάρους, κυρίως Άγγλους). Ο στόλος ξεκι νούσε κάθε έτος στην αρχή από τη Σεβίλλη και αργότερα από το Κάδιξ για την Αβάνα, η οποία, καθώς ήταν μια οχυρωμένη το ποθεσία, αποτελούσε τον πρώτο σταθμό. Στη συνέχεια, ο στόλος κατευθυνόταν στη Βέρα Κρους (για να εξυπηρετήσει τη Νέα Ισπανία) ή στον Ισθμό του Παναμά, απ’ όπου άνθρωποι και προϊ όντα μετεπιβιβάζονταν για την ακτή του Ειρηνικού ή μεταφέρο νταν μ’ ένα στόλο στο Καλάο, για καταλήξουν στο Περού και στις περιοχές των Άνδεων. Μερικά πλοία πήγαιναν στο λιμάνι της Καρθαγένης, για να εξυπηρετήσουν τη Νέα Γρενάδα (η περιοχή όπου βρίσκονται σήμερα Κολομβία και Βενεζουέλα). Αυτός ο στό λος έφερνε από την Ισπανία μεταποιημένα προϊόντα και εφόδια. Οι εισαγωγές από οποιονδήποτε άλλο μεσάζοντα θεωρούνταν λα θρεμπόριο. Επίσης, η Ισπανία επικοινωνούσε με την Αμερική μέ σω της μοναδικής ασιατικής της κτήσης, των νησιών των Φιλιπ πινών. Κάθε έτος, ένα γαλιόνι ξεκινούσε από το Ακαπούλκο, που βρίσκεται στην ακτή του Ειρηνικού, για τη Μανίλα. Μετέφερε άργυρο και, επιστρέφοντας, έφερνε προϊόντα από την Κίνα. Η Αμερική εξήγαγε ελάχιστα πράγματα εκτός από άργυρο. Οι Ισπανοί άποικοι, που προσπαθούσαν να γίνουν γρήγορα πλούσιοι ζώντας όμως σαν «ευγενείς» (δηλαδή, χωρίς να εργάζο νται χειρωνακτικά), εκμεταλλεύονταν πέρα από τα όρια της λογι κής τον αμερικανικο-ινδιάνικο πληθυσμό και τον μεταχειρίζονταν


33

με βάρβαρους τρόπους (βασανιστήρια, ακρωτηριασμούς) για να επιβάλουν ένα καθεστώς τρόμου. Ο πληθυσμός των Αντιλλών, που ήταν το πρώτο μέρος στο οποίο έφτασαν οι εξερευνητές, δεν μπό ρεσε ν’ αντέξει τη δουλεία και την καταναγκαστική εργασία, με συ νέπεια ν’ αποδεκατιστεί τόσο από τη βάναυση μεταχείριση, που σε μερικές περιπτώσεις οδήγησε σε μαζικές αυτοκτονίες, όσο και από τις ασθένειες που έφεραν οι Ευρωπαίοι και στις οποίες δεν εί χε ανοσία. Ο πληθυσμός της Ισπανιόλας (το νησί όπου σήμερα υ πάρχουν τα κράτη της Αϊτής και της Δομινικανής Δημοκρατίας), που υπολογιζόταν σε μισό εκατομμύριο το 1492, είχε περιοριστεί σε 30.000 το 1514 και πρακτικά εξολοθρεύτηκε στη διάρκεια του 16ου αιώνα. Σε γενικές γραμμές, ο πληθυσμός των Αντιλλών υ πήρξε θύμα μιας σχεδόν ολοκληρωτικής γενοκτονίας. Τον 19ο αι ώνα, οι τελευταίοι αυτόχθονες κάτοικοι της Καραϊβικής (μερικές δεκάδες) εκτοπίστηκαν στη νήσο Ντομίνικα, όπου αποκόπηκαν α πό τη γλώσσα και τις παραδόσεις τους. Στην ήπειρο, ο αμερικανικο-ινδιάνικος πληθυσμός δεν εξο ντώθηκε, αλλά υπέστη φοβερά δεινά για τους ίδιους λόγους. Στη Νέα Ισπανία (Μεξικό), ο πληθυσμός, που υπολογιζόταν σε 25 ε κατομμύρια το 1520, μειώθηκε σε 7 εκατομμύρια το 1548 και σε λιγότερο από ενάμισι εκατομμύριο την περίοδο 1595-1605, δη λαδή μια μείωση της τάξης του 95% σε τρία τέταρτα του αιώνα. Στο Περού, η εργασία στα ορυχεία αργύρου του Ποτοσί εξα σφαλιζόταν μέσω της «μίτα», της άμισθης καταναγκαστικής ερ γασίας, ενός θεσμού που οι Ισπανοί δανείστηκαν από την αυτο κρατορία των Ίνκ ας, αλλά που πλέον είχε τη μορφή της εκτόπισης των ιθαγενών μακριά από τον τόπο κατοικίας τους, σε υψό μετρο που ξεπερνούσε τα 3.000 μέτρα, για να εργαστούν κάτω α πό τη γη. Οι συνθήκες εργασίας ήταν τόσο σκληρές, ώστε ελάχι στοι επέστρεφαν. Πριν αναχωρήσουν οι ιθαγενείς που επιστρα τεύονταν για να εργαστούν στα ορυχεία, τους προέτρεπαν να πα ρακολουθήσουν τη νεκρώσιμη ακολουθία... Παρόλο που η δημογραφική κατάρρευση στο Περού ήταν μικρότερη από εκείνη στη Νέα Ισπανία, προσέγγισε το 20% με 30% μεταξύ 1530 και 1660. Συνολικά, ο πληθυσμός της ισπανικής Αμερικής, που ανερχό

34


ταν σε 50 εκατομμύρια στα τέλη του 15ου αιώνα, μειώθηκε σε 910 εκατομμύρια το 1570 και σε 4-5 εκατομμύρια στα μέσα του Π ου αιώνα. Μόνο στα τέλη του Π ου αιώνα και τον 18ο αιώνα, ξεκίνησε μια αργή δημογραφική άνοδος. Στη Βόρεια Αμερική, όπου η αποικιοκρατική εκμετάλλευση ή ταν «μετριασμένη», η απώθηση ή η εξόντωση των Ινδιάνων υ πήρξε από την αρχή μια αναγκαία συνθήκη για την εγκατάστα ση των Ευρωπαίων. Σύμφωνα μ’ ένα διάταγμα που υιοθέτησαν το 1703, οι πουριτανοί της Νέας Αγγλίας αποφάσισαν να καταβάλ λουν 40 στερλίνες για κάθε σκαλπ Ινδιάνου ή για κάθε αιχμαλω τισμένο Ερυθρόδερμο. Το 1720, η αμοιβή ανέβηκε στις 100 στερ λίνες.

Το δουλεμπόριο των μαύρων σκλάβων11 Ο επίσκοπος Μπαρτολομέ δε λας Κάσας, αγανακτισμένος από τη μεταχείριση των Αμερικανο-ινδιάνων, την οποία κατήγγειλε στο έργο του Brevissima Relacién de la Destruciôn de las Indias, κατάφερε να πετυχει το 1542 την κατάργηση της δουλείας για τους Ινδιά νους (κάτι που ελάχιστα άλλαξε τη μοίρα τους) και πρότεινε ν’ αντικστασταθουν στις διάφορες εργασίες από Αφρικανούς σκλά βους. Αργότερα, θα μετάνιωνε για την πρότασή του. Στην πραγ ματικότητα, η χρησιμοποίηση μαύρων σκλάβων που τους έφερ ναν από την Αφρική είχε αρχίσει από πιο παλιά. Στη διάρκεια του 15ου αιώνα, οι Πορτογάλοι είχαν αρχίσει να εξερευνούν σταδιακά τις δυτικές ακτές της Αφρικής. Βρήκαν ελάχιστο χρυσό (που στο παρελθόν εξαγόταν, μέσω της Σαχά ρας, προς τον αραβικό κόσμο). Επιστρέφοντας, έφεραν μαζί τους και σκλάβους. Ό μω ς, η εξαγωγή σκλάβων θα έφτανε στο από γειό της μόνο όταν θ ’ άρχιζε να κατευθύνεται προς την Αμερική. Στην πραγματικότητα, οι μαύροι θ ’ αντικαθιστούσαν τους Ινδιάνους μόνο στις περιοχές όπου οι δεύτεροι είχαν πρακτικά ε ξολοθρευτεί, δηλαδή στις παράκτιες πεδιάδες του Κόλπου του Μεξικού, στις Αντίλλες και κυρίως στο βορειοανατολικό τμήμα της Βραζιλίας, που ήταν αποικία των Πορτογάλων. Η ανάπτυξη του

ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ TOV ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

35

δουλεμπορίου των Αφρικανών σκλάβων σχετιζόταν στενά με την ανάπτυξη των φυτειών ζαχαροκάλαμου. Η καλλιέργεια και η επεξεργασία του ζαχαροκάλαμου, που είχε έρθει από την Ινδία, εισήχθη στα τέλη του Μεσαίωνα αρχι κά στα νησιά της Μεσογείου που ήταν αποικίες της Βενετίας και της Γένοβας (Χίος, Κύπρος, Κρήτη), και στη συνέχεια στη Σικε λία και στην Ανδαλουσία. Στα τέλη του 15ου αιώνα, εισήχθη στα νησιά του Ατλαντικού: Μαδέρα, Καναρίους, Σάου Τομέ. Η παραγωγή ζάχαρης από το ζαχαροκάλαμο υπήρξε εξαρ χής μια πραγματική αγροτική βιομηχανία, που απαιτεί τη φύ τευση και την κοπή του ζαχαροκάλαμου, τη σύνθλιψή του σε μύ λους για την παραγωγή της ζάχαρης, τον καθαρισμό και τη συ μπύκνωση της ζάχαρης σε λέβητες, την κρυστάλλωση της ζάχα ρης και τέλος τη διήθησή της, ενώ ως υποπροϊόν απέμενε η με λάσα που καταναλωνόταν αυτούσια ή διυλιζόταν για την παρα γωγή οινοπνευματωδών ποτών (ρούμι και ηδύποτα). Η παραγω γή της ζάχαρης δεν μπορεί να γίνει με βιοτεχνικές παραγωγικές μεθόδους. Απαιτεί ένα μεγάλο αριθμό εργαζομένων και μια αυ στηρή πειθαρχία κατά την εκτέλεση της εργασίας, που μόνο η δουλεία μπορούσε να προσφέρει εκείνη την εποχή. Στις φυτείες της Μεσογείου, χρησιμοποιούνταν σκλάβοι. Στις αρχές του 16ου αιώνα, το ζαχαροκάλαμο εισήχθη στις ισπανικές Αντίλλες, η παραγωγή του όμως ήταν περιορισμένη εξαιτίας της έλλειψης εργατικού δυναμικού. Η πορτογαλική Βραζιλία ήταν η πρώτη αποικία στην οποία εισήχθησαν σε μεγάλη κλίμακα σκλάβοι από την Αφρική, με συ νέπεια το 1580 περίπου να κατέχει την πρώτη θέση στην παρα γωγή ζαχαροκάλαμου στον κόσμο. Στις Μικρές Αντίλλες, μερικές από τις οποίες είχαν εγκαταλειφθεί από τους Ισπανούς και είχαν γίνει αποικίες των Άγγλων, των Γάλλων και των Ολλανδών, οι Ευρωπαίοι χρησιμοποίησαν αρχικά για τον αποικισμό τους «εθελοντές». Αυτοί, ως αντίτιμο για το υπερπόντιο ταξίδι τους, «αναλάμβαναν εθελοντικά τη δέ σμευση» να εργαστούν για μια περίοδο 3 έως 7 ετών προς όφε λος εκείνων που τους είχαν στρατολογήσει. Αυτό το σύστημα δεν λειτουργούσε καλά. Η δουλεία, έστω και η προσωρινή, δεν

36


ήταν πια αποδεκτή από τους Ευρωπαίους. Οι «εθελοντές», που στρατολογούνταν από περιθωριακούς, δεν είχαν τις ικανότητες ν’ αντεπεξέλθουν στις ανάγκες της γεωργίας, και ιδιαίτερα της γεωργίας στις τροπικές ζώνες. Στη διάρκεια του 17ου αιώνα, θα τους αντικαθιστούσαν οι μαύροι σκλάβοι, ενώ τόσο η καλλιέρ γεια του καπνού όσο και εκείνη του λουλακιού θα περιθω ριο ποιούνταν προς όφελος των φυτειών ζαχαροκάλαμου. Στη διάρ κεια της σύντομης περιόδου που είχαν τη Βραζιλία υπό την κα τοχή τους, οι Ολλανδοί μυήθηκαν στα μυστικά της αγροτικής βιομηχανίας της ζάχαρης. Ό τα ν εκδιώχτηκαν, μετά την επανάκτηση της Βραζιλίας από τους Πορτογάλους, εισήγαγαν το ζα χαροκάλαμο στις Μικρές Αντίλλες. Στη διάρκεια του δεύτερου μισού του Π ου αιώνα, οι σκλάβοι έγιναν η πλειοψηφία στις α ποικίες. Για παράδειγμα, στα νησιά Μ παρμπάντος (βρετανική αποικία), οι λευκοί αποτελούσαν μέχρι το 1645 την πλειοψηφία (τα τρία τέταρτα του πληθυσμού). Το 1667, η αναλογία είχε αντιστραφεί: Οι λευκοί αποτελούσαν μόνο το ένα δέκατο του πλη θυσμού. Οι φυτείες ζαχαροκάλαμου ήταν εξαρχής καπιταλιστικές ε πιχειρήσεις. Απαιτούσαν μεγάλες επενδύσεις για τη διαρρύθμι ση του εδάφους, για τον βιομηχανικό εξοπλισμό (μύλοι, λέβη τες, κ.λπ.) και για την αγορά σκλάβων. Εξαιτίας του μεγάλου χρόνου των ταξιδιών για τη μεταφορά της ζάχαρης, οι αποδόσεις των κεφαλαίων ήταν μακροπρόθεσμες. Ο καπιταλιστής που ασχολιόταν με τις φυτείες ζαχαροκάλαμου ήταν ένας έμπορος (συ χνά και εφοπλιστής), ο οποίος είτε επένδυε άμεσα στις φυτείες είτε χρηματοδοτούσε τους ιδιοκτήτες των φυτειών με προκατα βολές. Η οικονομία των φυτειών εξαρτιόταν ολοκληρωτικά από το εξωτερικό εμπόριο. Το σύνολο σχεδόν της παραγωγής της (κυρίως ζάχαρη και δευτερευόντως καπνός, λουλάκι και καφές) εξαγόταν στην Ευρώπη. Σχεδόν όλα όσα κατανάλωνε, εργαλεία, ρούχα, α κόμα και τρόφιμα, εισάγονταν. Οι μικρές εκτάσεις γης που είχαν δοθεί στους σκλάβους για να καλλιεργούν είδη διατροφής, μια α σχολία για την οποία δεν τους παραχωρούσαν παραπάνω από μια ημέρα την εβδομάδα, δεν έφταναν για να συντηρηθούν. Έτσι,

01 ΑΠΑΡΧΕΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

37

από την Ευρώπη εισάγονταν αλεύρι και κρασιά, ενώ από τη Βό ρεια Αμερική αποξηραμένος ή παστός μπακαλιάρος. Η ζήτηση για σκλάβους, που συνδεόταν με την ανάπτυξη της οικονομίας των φυτειών, είχε ως αποτέλεσμα ν’ ανθήσει το δου λεμπόριο, το οποίο είχε τη μορφή «τριγωνικού» εμπορίου. Το δου λεμπορικό πλοίο έφερνε στις ακτές της Αφρικής τα «εμπορεύμα τα του δουλεμπορίου» (υφάσματα, είδη κιγκαλερίας, διακοσμητικά αντικείμενα, οινοπνευματώδη ποτά, πυρίτιδα και πυροβόλα ό πλα). Τα προϊόντα αυτά προορίζονταν για τα προνομιούχα στρώ ματα της αφρικανικής κοινωνίας, τα οποία οργάνωναν το δουλε μπόριο και επωφελούνταν από αυτό. Στη συνέχεια, το δουλεμπο ρικό πλοίο έφευγε από τις ακτές της Αφρικής μεταφέροντας σκλά βους με προορισμό την Αμερική, όπου οι σκλάβοι ανταλλάσσονταν με τα αποικιακά είδη (ζάχαρη, καπνό, καφέ, κ.λπ.). Καθώς όμως η τιμή του φορτίου ενός δουλεμπορικού πλοίου ισοδυναμούσε με τα φορτία τεσσάρων πλοίων που μετέφεραν αποικιακά είδη, ένα μεγάλο μέρος του εμπορίου γινόταν «σε ευθεία γραμμή» ανάμε σα στην Ευρώπη και τις αποικίες: εργαλεία και εμπορεύματα α πό την Ευρώπη έναντι αποικιακών ειδών. Τη μοναδική εξαίρεση αποτελούσε η πορτογαλική Βραζιλία, όπου οι σκλάβοι ανταλλάσ σονταν απευθείας με καπνό και ρούμι. Το δουλεμπόριο των σκλάβων, που αυξήθηκε ραγδαία το δεύ τερο μισό του 18ου αιώνα, είχε γίνει μέχρι το πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα η κυρίαρχη μορφή εμπορίου ανάμεσα στην Ευρώπη και στην Αφρική. Οι Ευρωπαίοι εγκατέλειψαν αρκετά νωρίς κάθε πρόθεση να διεισδύσουν στο εσωτερικό της Αφρικής. Τ α παράκτια κράτη ει δικεύονταν στο ρόλο του μεσάζοντα, παρέχοντάς τους το ανθρώ πινο εμπόρευμα. Ταυτόχρονα όμως υπεράσπιζαν το αποδοτικό τους μονοπώλιο από τους Ευρωπαίους αλλά και από τους αφ ρι κανικούς πληθυσμούς της ενδοχώρας. Μόνο στα τέλη του 18ου αι ώνα ξεκίνησαν οι πρώτες εξερευνητικές αποστολές προς το εσω τερικό της ηπείρου, με την ιδέα μιας άμεσης πρόσβασης στην α φρικανική αγορά.


Η ανθρώπινη αφαίμαξη από το δουλεμπόριο και η μεταχείριση των σκλάβων Πόσοι Αφρικανοί μεταφέρθηκαν στην άλλη ακτή του Ατλαντικού από τις αρχές του 16ου αιώνα μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα (το δουλεμπόριο συνεχίστηκε για πολλές δεκαετίες μετά την απαγό ρευσή του, μέχρι το 1815 βόρεια του Ισημερινού και μέχρι το 1842 στις περιοχές του Νότιου Ατλαντικού); Σύμφωνα με τους πιο πρόσφατους υπολογισμούς, ο αριθμός των μεταφερθέντων κυμαίνεται από 10 έως 15 εκατομμύρια. Θα πρέπει όμως να προσθέσουμε σε αυτή τη δημογραφική αιμορ ραγία όλα τα ανθρώπινα όντα που έπεσαν θύματα του κυνηγιού για την αιχμαλωσία των σκλάβων, αλλά και όσους πέθαναν στη διάρκεια της μεταφοράς. Το κυνήγι για την αιχμαλωσία των σκλάβων είχε γίνει για τις άρχουσες τάξεις των αφρικανικών κρατών η πιο κερδοφόρος δρα στηριότητα. Για κάθε όμως σκλάβο που αιχμαλωτιζόταν, πόσοι πέθαναν στη διάρκεια των επιδρομών στα χωριά; Πόσοι πέθαναν στη διάρκεια των πορειών των καραβανιών που οδηγούσαν τους αιχμαλωτισμένους προς τις ακτές, αφού όμως πρώτα κάποια α πό αυτά είχαν διασχίσει εκατοντάδες χιλιόμετρα; Πόσοι πέθα ναν στις «αποθήκες» των ακτών; Πόσοι πέθαναν στη θάλασσα στη διάρκεια της μεταφοράς (συνήθως ήταν αρκετοί σε κάθε φορ τίο, ιδιαίτερα όταν ξεσπούσε κάποια επιδημία στο καράβι εξαιτίας του συνωστισμού, των ανθυγιεινών συνθηκών και της κακής διατροφής, στη διάρκεια ενός διάπλου που διαρκούσε αρκετές εβδομάδες). Θα πρέπει επίσης να προσθέσουμε τις επιπτώσεις που είχε στην Αφρική η μόνιμη ανασφάλεια η οποία οφειλόταν στο κυνήγι για την αιχμαλωσία των σκλάβων: Πολλοί λιμοκτο νούσαν εξαιτίας της καταστροφής των χωριών και των συγκομι δών τους, ενώ άλλοι υποχρεώνονταν να καταφύγουν σε περιοχές στις οποίες ήταν δύσκολη η πρόσβαση αλλά δεν είχαν πόρους. Για να υπολογίσουμε τους νεκρούς, θα έπρεπε να πολλαπλα σιάσουμε τον αριθμό των μεταφερθέντων μ’ ένα συντελεστή που όμως είναι αδύνατο να προσδιορίσουμε. 50 εκατομμύρια; 100 ε κατομμύρια;


39

Ακόμα και στην Αμερική η δημογραφική εξέλιξη των σκλάβων ήταν αρνητική μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα. Στο γαλλικό τμή μα του Αγίου Δομίνικου (στη σημερινή Αϊτή), είχαν μεταφερθεί από το 1739 έως το 1789 2,2 εκατομμύρια σκλάβοι. Το 1789 ό μως είχαν απομείνει μόνο 500.000. Ο Φενελόν, ο κυβερνήτης της Μαρτινίκας, σε μια επιστολή του στον αρμόδιο υπουργό με ημερομηνία 11 Απριλίου 1764, ε ξέφραζε την κατάπληξή του γι’ αυτή την αρνητική εξέλιξη και επισήμαινε τις αιτίες αυτής της μείωσης του αριθμού των σκλάβων, η οποία καθιστούσε αναγκαία τη συνεχή εισαγωγή νέων σκλά βων: Η κακή διατροφή, η υπερβολική εργασία που επιβαλλόταν ακόμα και σε εγκύους, το γεγονός ότι παιδιά ήταν φιλάσθενα. Ο Ρ. Π. Ντιεντονέ Ρινσόν παραθέτει τα λόγια του δουλεμπό ρου Ντεγκραντπρέ, ο οποίος παραδεχόταν ότι «πρέπει να το ο μολογήσουμε, κερδοσκοπούμε υποχρεώνοντάς τους να εργάζο νται υπερβολικά και δεν φοβόμαστε μήπως πεθάνουν από την κούραση, αν το αντίτιμο που κερδίζουμε από τον ιδρώτα τους ισούται με το αντίτιμο της αγοράς τους».12 Ο Ιλιάρ ντ’ Ομπερτέιγ, ο οποίος είχε μείνει δώδεκα χρόνια στην Άγιο Δομίνικο·, είχε γράψει το 1776: «Το ένα τρίτο των νέ γρων της Γουινέας πεθαίνουν συνήθως μέσα στα τρία πρώτα χρό νια από τη μετοίκησή τους και οι νέγροι δεν ζουν παραπάνω α πό δεκαπέντε χρόνια επειδή οι συνθήκες που επικρατούν στην περιοχή κάνουν τη ζωή τους ιδιαίτερα επίπονη» (παρατίθεται α πό τον Γκαστόν Μαρτέν). 13 Η έκφραση «δουλεύει σαν μαύρος» είναι παροιμιώ δης στη γαλλική γλώσσα. Έ π ρ επε να φτάσει το τέλος του 18ου αιώνα για να σταθεροποιηθεί ο πληθυσμός των σκλάβων και ν’ αρχίσει ν’ αυ ξάνεται φυσιολογικά. Σε αυτό συνέβαλαν διάφοροι παράγοντες, όπως η άνοδος του κόστους των σκλάβων, η διακοπή του δουλε μπορίου στη διάρκεια των ναπολεόντειων πολέμων και ο «μεγά λος φόβος» που προκάλεσε στους υποστηρικτές της δουλείας η ε ξέγερση των μαύρων σκλάβων στον Άγιο Δομίνικο (στη σημερι νή Αϊτή). Οι ιδιοκτήτες σκλάβων άρχισαν να ενδιαφέρονται για τη διατήρηση και την αναπαραγωγή του εργατικού τους δυναμι κού.

40


Για συνεχίσουν να είναι πειθήνιοι οι σκλάβοι, οι ιδιοκτήτες σκλάβων έπρεπε να επιβάλλουν ένα καθεστώς τρόμου και φυλε τικών διακρίσεων. Ο «Μαύρος Κώδικας», που εκδόθηκε το 1685 στη διάρκεια της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ', καθόρισε τις επίσημες διατά ξεις που ίσχυσαν μέχρι το 1848 σχετικά με τη διακυβέρνηση, τη δημόσια διοίκηση, την αστυνομία, την πειθαρχία και το εμπόριο των νέγρων στις γαλλικές αποικίες1-1 (μ’ εξαίρεση τις αποικίες ό που από το 1794 μέχρι το 1802 ίσχυσε η κατάργηση της δουλεί ας την οποία είχε ψηφίσει η Συμβατική Συνέλευση). Η τιμωρία των σκλάβων που βιαιοπραγουσαν εναντίον των κυρίων τους ή ε λευθέριον ανθρώπων, αλλά και εκείνων που έκλεβαν άλογα ή βό δια, ήταν η εσχάτη των ποινών. Έκοβαν τα αφτιά και μ’ ένα πυ ρωμένο σίδηρο σημάδευαν στον ώμο με το σημάδι του κρίνου τους φυγάδες σκλάβους που έλειπαν για περισσότερο από ένα μήνα από τις θέσεις τους. Σε περίπτωση υποτροπής, τους έκοβαν τους ιγνυακους μυς και τους σημάδευαν με το σημάδι του κρίνου και στον άλλο ώμο. Αν δραπέτευαν και τρίτη φορά, τους εκτελουσαν. Τα βασανιστήρια (σημάδια και ακρωτηριασμοί) καταργήθηκαντο 1833. Οι κύριοι είχαν το δικαίωμα ν’ αλυσοδένουν και να μαστιγώ νουν τους σκλάβους τους, «όταν θεωρούσαν ότι οι σκλάβοι άξιζαν αυτή την τιμωρία». Εκτός από τις περιπτώσεις που προέβλεπαν οι νόμοι, θεωρητικά απαγορευόταν στους ιδιοκτήτες σκλάβων να μαστιγώνουν, να βασανίζουν ή να σκοτώνουν τους σκλάβους τους. Στην πραγματικότητα όμως, οτιδήποτε και αν έκαναν οι ιδιο κτήτες σκλάβων, δεν τους επιβάλλονταν ποτέ κυρώσεις. Τ α δι καστήρια, που τα έλεγχαν οι άποικοι, δίκαζαν με βάση την αρχή ότι δεν ήταν δυνατόν ένας ιδιοκτήτης σκλάβων να καταδικαστεί με βάση τις καταγγελίες ενός σκλάβου, εξαιτίας του φόβου ότι κάτι τέτοιο θα έθετε σε κίνδυνο την εξουσία του δουλοκτητικού καθεστώτος. Στην αναφορά του για τις Ταραχές τον Άγιο Δομίνικο, ο Γκαράν, μέλος της Συμβατικής Συνέλευσης, επισήμαινε ότι δεν υ πήρχε κανένα παράδειγμα ιδιοκτήτη σκλάβων που να οδηγήθη κε ενώπιον της δικαιοσύνης επειδή σκότωσε ή ακρωτήριασε κά

ΟΙ ΑΠΑΡΧΕΣ Ί ΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

41

ποιο σκλάβο. Μια νομοθετική διάταξη του 1784, που περιόριζε σε 50 τα χτυπήματα με μαστίγιο που μπορούσε να δώσει ο’ ένα σκλάβο ο ιδιοκτήτης του, «υιοθετήθηκε με μεγάλη δυσκολία» και δεν εφαρμόστηκε ποτέ.15 Οι γάμοι και οι σεξουαλικές σχέσεις ανάμεσα τους αποίκους και στους σκλάβους θεωρητικά απαγορεύονταν. Στην πράξη, οι άποικοι είχαν ως παλλακίδες τους σκλάβες και, πολύ σύντομα, άρχισε να σχηματίζεται ένα κοινωνικό στρώμα μιγάδων, που ή ταν ιεραρχημένο με κριτήριο την αναλογία «λευκού» αίματος. Το 1789, στο γαλλικό τμήμα του Αγίου Δομίνικου (στη σημερινή Δη μοκρατία της Αϊτής), υπήρχαν 35.440 λευκοί, 509.642 σκλάβοι και 26.666 απελευθερωμένοι και «έγχρωμοι». Παρόλο που απε λευθερωμένοι και οι έγχρωμοι μπορούσαν να είναι ιδιοκτήτες φυ τειών και σκλάβων, ίσχυε εις βάρος τους ένα αυστηρό καθεστώς διακρίσεων. Οι λευκοί άποικοι είχαν αρνηθεί το 1789 να τους δο θούν πολιτικά δικαιώματα. Σ’ ένα φυλλάδιο που δημοσιεύτηκε το 1814, ο Βαστέ, ο γραμ ματέας του βασιλιά Κριστόφ* (ή Ερρίκου 1ου, τον οποίο α π ο θανάτισε σ’ ένα θεατρικό του έργο ο Εμέ Σεζέρ), απαριθμούσε τα βασανιστήρια που είχαν υποστεί οι σκλάβοι από τους αποί κους, και ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της εξέγερσης των σκλά βων: Τους έκαιγαν ζωντανούς ή αναοκολοπισμένους, τους πριό νιζαν τα μέλη του σώματός τους, τους έκοβαν ή τους ξερίζωναν τη γλώσσα, τα αφτιά, τα δόντια και τα χείλια, τους κρεμούσαν με το κεφάλι προς τα κάτω, τους έπνιγαν, τους σταύρωναν πάνω σε σανίδες, τους έθαβαν ζωντανούς, τους έδεναν σε μυρμηγκοφω λιές, τους πάταγαν ζωντανούς σε λέβητες για την κατεργασία της ζάχαρης, τους έκλειναν μέσα σε βαρέλια που στη συνέχεια τα έ ριχναν από γκρεμούς και, τέλος, έβαζαν ειδικά εκπαιδευμένα * Ενρί Κριστόφ (1767-1820). Γεννημένος σκλάβος, ο Κριστόφ ήταν ένας από τους κυριότερους αρχηγούς της εξέγερσης των σκλάβων της Αϊτής. Μετά την ανε ξαρτησία της Αϊτής, η χώρα διαιρέθηκε σ’ ένα βασίλειο στο βόρειο τμήμα και σε μια δημοκρατία στο νότιο τμήμα. Ο Κριστόφ αυτοανακηρΰχθηκε βασιλιάς του βορείου τμήματος της Αϊτής το 1811, αυτοκτόνησε όμως το 1820 όταν πε ρικυκλώθηκε στο παλάτι του α πό το στρατό της δημοκρατίας. Ο θάνατός του σήμανε και το τέλος του βασιλείου του. (Σ.τ.Μ.)

42


σκυλιά να τους καταβροχθίσουν ζωντανούς.16 Ο Ροσαμπό υιός, διοικητής, μετά το θάνατο του στρατηγού Λεκλέρκ, του εκστρατευτικού σώματος που είχε στείλει ο Βοναπάρτης για ν’ ανακτή σει τον Άγιο Δομίνικο και να αποκαταστήσει τη δουλεία, είχε α γοράσει από την Κούβα σκυλιά ειδικά εκπαιδευμένα γι’ αυτό το σκοπό. Είναι αυτονόητο ότι αυτός ο τρόπος μεταχείρισης των σκλά βων δεν ίσχυε μόνο στις γαλλικές αποικίες αλλά στο σύνολο και των υπολοίπων αποικιών.

Το δονλεμηόμο και τι δουλεία τον 19ο aim a Παρά τα την προσπάθεια του βρετανικού ναυτικού να καταστείλει το δουλεμπόριο που είχε απαγορευθεί, η διακίνηση σκλάβων συνεχίστηκε μέχρι τη δεκαετία του 1860. Μετά τον «μεγάλο φόβο» των υποστηρικτών της δουλείας εξαιτίας της εξέγερσης των σκλάβων στο γαλλικό τμήμα του Αγίου Δομίνικου, που οδήγησε στην ίδρυση της ανεξάρτητης Δημο κρατίας των Μαύρων στην Αϊτή, οι αμερικανικές φυτείες στις ο ποίες εργάζονταν σκλάβοι γνώρισαν μια νέα ακμή στο πρώτο μι σό του 19ου αιώνα, αυτή τη φ ορά όμως όχι μέσα στα πλαίσια της εμποροκρατίας, αλλά μέσα στα πλαίσια της κυριαρχούμενης α πό το μοντέρνο-βιομηχανικό καπιταλισμό αγοράς. Στις Νότιες Πολιτείες των ΗΠΑ, άκμασε η παραγωγή βαμβακιού σε φυτείες όπου εργάζονταν σκλάβοι και το οποίο αποτελούσε την πρώτη ύ λη για τα αγγλικά εργοστάσια της περιοχής του Μάντσεστερ. Η δουλεία άκμασε επίσης στην Κούβα για την παραγωγή ζάχαρης και στη Βραζιλία για την παραγωγή ζάχαρης και κακάο, προϊό ντα που καταναλώνονταν στην Ευρώπη. Η δουλεία καταργήθηκε τελικά το 1833 στις αγγλικές αποικίες, το 1848 στις γαλλικές αποικίες, το 1866 στις ΗΠΑ (μετά την ήττα των Νοτίων στον Εμφύ λιο Πόλεμο), το 1886 στην Κούβα (που ήταν ισπανική αποικία) και το 1888 στη Βραζιλία. Αν και απαγορευμένο στον Ατλαντικό Ωκεανό, το δουλεμπό ριο θα γνώριζε μια νέα άνθηση τον 19ο αιώνα στην Ανατολική


43

Αφρική, κυρίως στο Σουδάν (που ήταν κάτω από την κυριαρχία της Αίγυπτου) και στο σουλτανάτο της Ζανζιβάρης που είχε δημιουργηθεί από τους Άραβες του Ομάν και, με αφετηρία τα νη σιά Ζανζιβάρη και Πέμπα, έθεσε υπό τον έλεγχό του τις ακτές του Ινδικού Ωκεανού από τη Σομαλία έως τη Μ οζαμβίκη.17 Έχουν γίνει κατά καιρούς απόπειρες να χρησιμοποιηθεί το «αραβικό» δουλεμπόριο για να «δικαιολογηθεί» το δουλεμπόριο των Ευρωπαίων, με την προβολή του επιχειρήματος «ότι δεν κά ναμε μόνο εμείς δουλεμπόριο». Το πρόβλημα είναι ότι το «αρα βικό» δουλεμπόριο είχε ως κινητήριο μοχλό τη ζήτηση της καπι ταλιστικής ευρωπαϊκής αγοράς. Πράγματι, ο βασικός σκοπός που εξυπηρετούσε το δουλε μπόριο ήταν η αναζήτηση ελεφαντόδοντου, είτε με τη σφαγή των ελεφάντων είτε κυρίως με τη λεηλασία των «θησαυρών» από χαυ λιόδοντες ελεφάντων που είχαν συσσωρευτεί στα θησαυροφυλά κια της Κεντρικής Αφρικής. Ό σ οι συμμετείχαν στις εκστρατείες για τη λεηλασία του ελεφαντόδοντου, που ξεκινούσαν από τον Νείλο ή τη Ζανζιβάρη, κατέστρεφαν τα χωριά των μαύρων και έ σφαζαν ή μετέτρεπαν σε σκλάβους τους κατοίκους τους. Οι αιχ μαλωτισμένοι προορίζονταν να παίξουν το ρόλο των αχθοφόρων για τη μεταφορά των ελεφαντόδοντου. Η δουλεία ήταν ένα «υ ποπροϊόν» της λεηλασίας του ελεφαντόδοντου. Οι σκλάβοι που ε πιβίωναν πουλιόνταν στη Μέση Ανατολή, όπου εξακολουθούσε να υπάρχει η οικόσιτη δουλεία, ή χρησιμοποιούνταν ως εργατι κό δυναμικό στις φυτείες γαρίφαλου της Ζανζιβάρης, η οποία ή ταν ο κυριότερος προμηθευτής της παγκόσμιας αγοράς καρπών γαρίφαλου που ελεγχόταν από τους Βρετανούς. Πράγματι, η ζήτηση ελεφαντόδοντου στην ευρωπαϊκή αγορά ήταν μεγάλη, καθώς οι εύπορες τάξεις κατανάλωναν πολλά είδη κατασκευασμένα από αυτό το υλικό: Μπάλες μπιλιάρδου, πλή κτρα πιάνων, λαβές για τα μαχαίρια που κατασκευάζονταν από τις μαχαιροποιίες του Σέφιλντ. Ο αριθμός των σκλάβων, που τον 19ο αιώνα κατέληξαν στην Ασία μέσω του Ινδικού Ωκεανού, υ πολογίζεται σε 400.000.18 Ό σ ο για τους σκλάβους που «παρήγαγε» το σουδανικό δουλεμπόριο, ο αριθμός τους υπερβαίνει τις 750.000 (οι απώλειες στη διάρκεια της μεταφοράς ανέρχονταν

44


από 10% έως 30%, ενώ δεν έχει υπολογιστεί η αναλογία αυτών που σκοτώθηκαν κατά τις επιχειρήσεις για τη σύλληψη σκλάβων).19

Ο δρόμος ηρος τ ψ Ινδία και η αποικιοκρσιία σ ι ψ Ασία Την ίδια περίπου περίοδο που οι Ισπανοί, πιστεύοντας ότι είχαν φτάσει στην Ινδία από τα δυτικά, άρχισαν να ιδρύουν αποικίες στην Αμερική, οι Πορτογάλοι εξερευνούσαν και άνοιγαν το δρό μο που οδηγούσε στην Ινδία από τα ανατολικά, παρακάμπτοντας από το νότο την αφρικανική ήπειρο. Ο Βάσκο ντε Γκάμα έφτα σε στην Ινδία (την πραγματική) το 1498. Οι Πορτογάλοι ήταν οι πρώτοι που ίδρυσαν αποικίες στην Ανατολή, εφαρμόζοντας την αρχή του βασιλικού μονοπωλίου. Οι Ολλανδοί, οι Άγγλοι και οι Γάλλοι ακολούθησαν σύντομα το πα ράδειγμά τους. Εκτός από μερικές εξαιρέσεις, οι εδαφικές κτήσεις των αποικιοκρατών περιορίζονταν τουλάχιστον μέχρι το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα σε παράκτιους διαμετακομιστικούς σταθμούς. Οι Ευ ρωπαίοι πήγαιναν στην Ινδία, και δευτερευόντως στην Ινδοκίνα, την Κίνα και την Ιαπωνία για να βρουν είδη πολυτελείας: μπα χαρικά (πιπέρι, κανέλα, μοσχοκάρυδο κ.λπ.) και τα προϊόντα των βιοτεχνιών της Ανατολής (πολυτελή υφάσματα: μουσελίνες, κα σμίρια, ινδικά υφάσματα -έγχρω μα βαμβακερά υφάσματα-, με ταξωτά, έπιπλα και διακοσμητικά αντικείμενα από λάκα και πορ σελάνες από την Κίνα). Ή ταν αδύνατο να προτείνουν ανταλλαγές σε είδος με μετα ποιημένα ευρωπαϊκά είδη, καθώς τα αντίστοιχα είδη που κατα σκεύαζαν οι Ασιάτες ήταν καλύτερα και πιο φθηνά. Καθώς δεν μπορούσαν να κάνουν διαφορετικά, οι Ευρωπαίοι αποδέχτηκαν να πληρώνουν σε άργυρο αυτά που αγόραζαν. Το ασιατικό ε μπόριο διεξαγόταν λοιπόν με τον αμερικανικό άργυρο. Από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα, το ένα τρίτο, ίσως και το μισό, του αργύ ρου με τον οποίο προμήθευε η Αμερική την Ευρώπη απορροφήθηκε από την Κίνα.20 Η Κίνα έλεγχε αυστηρά τις εισόδους στην επικράτειά της και μόνο οι Πορτογάλοι κατάφεραν να ιδρύσουν


45

ένα διαμετακομιστικό σταθμό στο Μακάο. Ό σ ο για την Ιαπω νία, το 1638 απαγόρευσε τις εμπορικές συναλλαγές με τους Ευ ρωπαίους, μ’ εξαίρεση τους Ολλανδούς που είχαν μια περιορι σμένη και ελεγχόμενη πρόσβαση στο λιμάνι του Ναγκασάκι. Ή δ η όμως από τον 17ο αιώνα, για να διασφαλίσουν το μονο πώλιο των μπαχαρικών, οι Ολλανδοί έθεσαν κάτω από τον έλεγ χό τους, άμεσα ή μέσω εγχώριων ηγεμόνων, τα νησιά Μολουκες και έπειτα την Ιάβα, όπου ίδρυσαν την πρωτεύουσα της εμπορι κής τους αυτοκρατορίας, την Μπατάβια (τη σημερινή Τζακάρτα). Στη διάρκεια του 18ου αιώνα, οι Γάλλοι και οι Άγγλοι προ σπάθησαν να θέσουν και άλλα εδάφη κάτω από την κυριαρχία τους για να εδραιώσουν τους διαμετακομιστικους σταθμούς τους. Η γαλλική απόπειρα υπό τον Ντιπλέξ, που θεωρήθηκε προσωπική πρωτοβουλία και αποδοκιμάστηκε από τη Γαλλική Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών, εγκαταλείφθηκε μετά την ήττα της Γαλλίας στον Επταετή Πόλεμο (1763). Η Αγγλική Εταιρεία των Ανατολι κών Ινδιών πήρε τη σκυτάλη. Η νίκη στο Πλάσι (1757) είχε ως α ποτέλεσμα να θέσει η εταιρεία κάτω από τον έλεγχό της τη Βεγ γάλη. Από τότε, η μορφή της αποικιοκρατίας και των εμπορικών σχέσεων άλλαξαν ριζικά. Η εταιρεία απέκτησε και άλλη μια πη γή κέρδους εκτός από το εμπόριο: τη φορολογική εκμετάλλευση των κατακτημένων εδαφών. Με αυτό τον τρόπο άρχισε ο «επα ναπατρισμός» του αργύρου και του υπόλοιπου πλούτου που είχε συσσωρευτεί στην Ινδία. Η περίοδος ανάμεσα στα τέλη του 18ου και τις αρχές του 19ου αιώνα σηματοδοτεί την αφετηρία της τά σης που μετέτρεψε την Ινδία από προμηθευτή μεταποιημένων προϊόντων και ειδών πολυτελείας σε προμηθευτή πρώτων υλών για τη βρετανική βιομηχανία (βαμβάκι, λινάρι) και σε αγοραστή των μεταποιημένων προϊόντων της αγγλικής βιομηχανίας, με συνέ πεια την καταστροφή της παραδοσιακής της βιοτεχνίας. Στην Κίνα, η μεταστροφή αυτή πραγματοποιήθηκε πιο αργά, στις αρχές του 19ου αιώνα. Η Εταιρεία των Ινδιών άρχισε ν’ α ντικαθιστά τον άργυρο με το όπιο ως μέσο πληρωμής για την α γορά των κινεζικών προϊόντων (μεταξωτά υφάσματα, τσάι). Η ι σορροπία ανατράπηκε εις βάρος της Κίνας το 1820 περίπου. Ο «Πόλεμος του Οπίου» (1839-1842) επέβαλε στην Κίνα να επιτρέ

46


ψει την πρόσβαση σε πέντε λιμάνια της, να παραχωρήσει το Χονγκ Κονγκ και, κυρίως, να δεχτεί την εισαγωγή του οπίου που η κυ βέρνηση της Κίνας είχε προσπαθήσει ν’ απαγορεύσει. Ως μονα δικό σχόλιο, παραθέτουμε τα λόγια του Μπροντέλ: «Η Κίνα πλη ρωνόταν λοιπόν με καπνό, και τι καπνό!»21

Ποιες ήταν οι συνέπειες για τους λαούς; Στις Ολλανδικές Ινδίες (Ινδονησία), η ιστορία της αποικιοκρατικής διακυβέρνησης «ξετυλίγει μια ανυπέρβλητη εικόνα προ δοσίας, δωροδοκίας, δολοφονίας και προστυχιάς».22 Η παραπά νω κρίση ανήκει στον κυβερνήτη που διόρισαν οι Άγγλοι όταν κα τέλαβαν την περιοχή στη διάρκεια των ναπολεόντειων πολέμων. Η λεηλασία, η υποδούλωση, η υπεξαίρεση ήταν μόνο μερικά α πό τα μέσα που χρησιμοποίησε η Ολλανδική Εταιρεία των Ανα τολικών Ινδιών, που εκμεταλλευόταν την Ινδονησία μέχρι τα τέ λη του 18ου αιώνα, για ν’ αποκομίσει τα μέγιστα δυνατά κέρδη. Το κράτος, στη διάρκεια του 19ου αιώνα, είχε ακόμα καλύτερες επιδόσεις. Από το 1830, ο κυβερνήτης Βαν ντεν Μπος εγκαθίδρυσε το «σύστημα» που φέρει το όνομά του: υποχρεωτικές μορ φές καλλιέργειας και υποχρεωτική εργασία. Οι χωρικοί έπρεπε να παρέχουν το ένα πέμπτο από τις καλύτερες γαίες τους και το ένα πέμπτο του χρόνου εργασίας τους για να προσφέρουν χωρίς ανταμοιβή εξαγώγιμα προϊόντα. Οι υποχρεωτικές μορφές καλ λιέργειας και η υποχρεωτική εργασία συχνά υπερέβαιναν τα ε πίσημα όρια. Οι Αρχές έφτασαν μέχρι το σημείο ν' απαιτούν το ένα τρίτο, ακόμα και το μισό, των γαιών αλλά και χρόνο εργα σίας που κυμαινόταν από 66 έως 240 ώρες ετησίως.23 Παράλλη λα, ο φόρος για την έγγεια ιδιοκτησία διπλασιάστηκε. Αργότε ρα, η δημιουργία φυτειών (καπνού, καουτσουκόδεντρων, χουρ μαδιών κ.λπ.) θα οδηγούσε στη στρατολόγηση εργατικού δυνα μικού «με συμβάσεις εργασίας», στην πραγματικότητα όμως επρόκειτο για εργαζόμενους που δούλευαν υποχρεωτικά και τους μεταχειρίζονταν χειρότερα και από σκλάβους. Στην Ινδία, οι Άγγλοι θα υποστηρίζονταν από μερικά κοινω


47

νικά στρώματα -κ αι ιδιαίτερα τους εμπόρους και τους τραπεζί τες- που θα γίνονταν οι μεταπράτες του βρετανικού εμπορίου. Το 1793, μ’ ένα απλό διάταγμα, η διεύθυνση της Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών μετέτρεψε τους «Ζαμιντάρ», που στην αυτο κρατορία των Μογγόλων ήταν μισθωτές φόρων, σε μεγαλοϊδιοκτήτες γης, σε Landlords σύμφωνα με το βρετανικό πρότυπο, στις περιοχές όπου ήταν επιφορτισμένοι να εισπράττουν τους φόρους, ενώ οι χωρικοί υποβιβάστηκαν σε μικροκαλλιεργητές-μισθωτές γης με αβέβαιο μέλλον. Τα μονοπώλια του αλατιού, του οπίου, του πιπεριού και άλλων προϊόντων εκχωρήθηκαν στους ανώτερους υπαλλήλους της εται ρείας, οι οποίοι σύντομα πλούτισαν. Το χειρότερο όμως ήταν η καταστροφή της βιοτεχνίας, κα θώς η οικονομική ισορροπία της Ινδίας βασιζόταν στη σύνδεση της γεωργίας με τη βιοτεχνία (κυρίως των υφασμάτων). Από το 1818 έως το 1835, οι εισαγωγές «ινδικών υφασμάτων» στη Μ. Βρετανία μειώθηκαν κατά τρία τέταρτα. Αντίθετα, οι ει σαγωγές των βαμβακερών υφασμάτων της βρετανικής βιομηχα νίας πολλαπλασιάστηκαν επί 50! Οι κατεστραμμένοι βιοτέχνες υποχρεώθηκαν να καταφύγουν στην καλλιέργεια γης, που ήταν ήδη κορεσμένη. Οι επιπτώσεις συνοψίζονται στα λόγια κάποιου γενικού κυβερνήτη της Ινδίας που είχε πει ότι τα οστά των υφαντουργών άσπριζαν τις κοιλάδες της Ινδίας. Οι περιοδικοί λιμοί έγιναν ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της Ινδίας. Από το 1875 έως το 1900, 18 λιμοί είχαν ως συνέπεια να πεθάνουν 26 εκατομμύρια άνθρωποι.24 Στον 20ό αιώνα, υπήρξαν και άλλοι λιμοί (αυτός στη Βεγγάλη το 1943 προκάλεσε το θάνα το 3 έως 4 εκατομμυρίων ανθρώπων). Στην Κίνα, μετά τον πρώτο Πόλεμο του Οπίου, ακολούθησε μια σειρά από στρατιωτικές επεμβάσεις των Ευρωπαίων που α ποσκοπούσαν να επιβάλουν το νόμο των μεγάλων καπιταλιστι κών δυνάμεων, οι οποίες κατάφεραν να τους δοθούν λιμενικές «παραχωρήσεις». Από το 1842, επέβαλαν στην Κίνα να μειώσει στο 5% τους δασμούς για τα ετσαγόμενα ξένα προϊόντα. Επακο λούθησε αποδιάρθρω ση των παραδοσιακώ ν οικονομικών κυ


κλωμάτων και επιδείνωση της εξαθλίωσης, που οδήγησε σε α γροτικές εξεγέρσεις από τις οποίες η πιο σημαντική ήταν εκείνη των Τ άι-Πινγκ (1851-1864). Τα λόγια του Μαρξ συνοψίζουν την εξέλιξη: «Η ανακάλυψη των χρυσωρυχείων και των ασημορυχείων στην Αμερική, το ξε ριζωμό, το σκλάβωμα και το θάψιμο του εγχώριου πληθυσμού μέσα στα ορυχεία, η έναρξη της κατάκτησης και της λεηλασίας των ανατολικών Ινδιών, η μετατροπή της Αφρικής σε περίφραγ μα για να κυνηγουν οι έμποροι τους μελανόδερμους, χαρακτηρί ζουν τη χαραυγή του κεφαλαιοκρατικού παραγωγικού αιώνα. Αυ τές οι ειδυλλιακές διαδικασίες είναι κυρίαρχες φάσεις της αρχι κής σώρευσης».25

Η Ανατολική Ευρώπη και η «δεύτερη δουλοπαροικία» Η εξάρτηοη και η εκμετάλλευση μέσω της παγκόσμιας αγοράς της Αμερικής, της Ασίας και της Αφρικής είχαν επίσης επιπτώ σεις στη Μέση Ανατολή και στην Ανατολική Ευρώπη. Το δυτι κό εμπόριο άρχισε να διεισδύει προοδευτικά στην οθωμανική αυτοκρατορία και, ήδη από τον 16ο αιώνα, αρχικά οι Γάλλοι και στη συνέχεια οι Άγγλοι είχαν πετύχει να ισχύει η ετεροδικία στους διαμετακομιοτικούς τους σταθμούς, «στις σκάλες του Λεβάντε». Στην Ανατολική Ευρώπη (σε γενικές γραμμές, ανατολικά του ποταμού Έλβα), η εγχώρια αριστοκρατία, για να μπορεί να προ μηθεύεται τα είδη πολυτελείας που παράγονταν στη Δυτική Ευ ρώπη (ρούχα, έπιπλα, οίνους κ.λπ.), άρχισε να εκμεταλλεύεται περισσότερο τους χωρικούς, ιδιοποιούμενη τη γη και γενικεύοντας τη δουλοπαροικία. Οι ιστορικοί ονομάζουν «δεύτερη δουλοπαροικία» αυτή την εξέλιξη στην Ανατολική Ευρώπη (Ρωσία, Πολωνία, Πρωσία), η ο ποία συντελέστηκε την εποχή που η δουλοπαροικία εξαφανιζό ταν στη Δυτική Ευρώπη. Η «δεύτερη δουλοπαροικία» θα έφτανε στο απόγειό της στη Ρωσία στα τέλη του 18ου αιώνα, στη διάρ κεια της βασιλείας της Αικατερίνης Β', και θα έπαιρνε μορφές πα


49

ρόμοιες μ’ εκείνες της καθαρής δουλείας. Θα καθιστούσε εφικτή τη δημοσίευση της ακόλουθης μικρής αγγελίας σε μια εφημερί δα της Αγίας Πετρούπολης: «Πωλείται ένας κομμωτής και μια α γελάδα καλής ράτσας». Η αυξημένη εκμετάλλευση των χωρικών επέτρεψε στους μεγαλοϊδιοκτήτες γης να πλουτίσουν πραγματο ποιώντας μαζικές εξαγωγές τροφίμων και πρώτων υλών στη Δυ τική Ευρώπη: δημητριακά, λινάρι, ξυλεία κ.λπ. Η Χανσεατική Ένωση (που την αποτελούσαν παραθαλάσσιες γερμανικές και βαλτικές πόλεις) στην αρχή, οι Ολλανδοί στη συνέχεια και τέλος οι Αγγλοι ήταν οι μεταπράτες και οι επωφελούμενοι από αυτό το εμπόριο.

Το εμηορεψατικό και το χρηματικό (τοκογλνφικό) κεφάλαιο. Από τ ψ εμποροκρατία στο φιλελευθερισμό Το αποικιακό σύστημα από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα βασιζό ταν στο μονοπώλιο: Αρχικά στα βασιλικά μονοπώλια της Ισπα νίας και της Πορτογαλίας και στη συνέχεια στα μονοπώλια των εταιρειών στις οποίες είχαν εκχωρηθεί προνόμια, όπως ήταν οι διάφορες εταιρείες των Ινδιών (η ολλανδική, η αγγλική και η γαλ λική). Το δόγμα που ίσχυε για το εξωτερικό εμπόριο ήταν η εμπο ροκρατία, την οποία εκθείαζε ο Κολμπέρ. Σύμφωνα με αυτό το δόγμα, ο πλουτισμός του βασιλιά (και του βασιλείου) συνδεόταν με την απόκτηση της μέγιστης δυνατής ποσότητας μεταλλικών νομισμάτων (χρυσών και αργυρών). Έ π ρ επε επομένως να ελαχι στοποιούνται οι εισαγωγές και να μεγιστοποιούνται οι εξαγωγές. Γι’ αυτό λοιπόν το λόγο εφαρμοζόταν μια προστατευτική δασμο λογική πολιτική. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στα εμπορικά έθνη αποκτούσε συ χνά βίαιο χαρακτήρα: πειρατεία (οι πόλεμοι των «κουρσάρων») και κάθε είδους διαρπαγή. Συχνά, ο ανταγωνισμός αυτός οδη γούσε σε πολεμικές ουρράξεις. Οι πόλεμοι του 17ου και του 18ου αιώνα οφείλονταν σ’ ένα βαθμό στις δυναστικές αντιπαραθέσεις, όμως τα οικονομικά κίνητρα αποκτούσαν ολοένα και μεγαλύτε

50


ρη σημασία. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο πόλε μος που διεξήγαγε η εξεγερμένη Ολλανδία («Ενωμένες Επαρ χίες») εναντίον της Ισπανίας, οι αγγλο-ολλανδικοί και γαλλο-ολλανδικοί πόλεμοι του 17ου αιώνα, ο πόλεμος της Ισπανικής Δια δοχής, ο Επταετής Πόλεμος και οι αγγλο-γαλλικές συγκρούσεις στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης και της Αυτοκρατορίας του Ναπολέοντα. Η έλευση του βιομηχανικού καπιταλισμού συνοδεύτηκε από την προώθηση της «φιλελεύθερης» ιδεολογίας. Ο βιομηχανικός καπιταλισμός ήρθε σε σύγκρουση με τους προγενέστερους θε σμούς: Άσκησε κριτική στα μονοπώλια, στους κανονισμούς των συντεχνιών, στην «αποκλειστική αποικιακή σύμβαση» (που απα γόρευε στις αποικίες να συναλλάσσονται με ξένα έθνη και να πα ράγουν μεταποιημένα είδη, τα οποία έπρεπε να προμηθεύονται μόνο από τη μητρόπολη), στον προστατευτισμό, στο δουλεμπό ριο και στη δουλεία. Ό μως, οι υποστηρικτές της φιλελεύθερης ιδεολογίας αλλάζουν απόψεις ανάλογα με τα συμφέροντα που εξυπηρετούν. Η φιλελεύ θερη ιδεολογία θριάμβευσε στην Αγγλία τον 19ο αιώνα με την κα τάργηση, το 1846, των προστατευτικών νόμων για το σιτάρι, μια α πόφαση που ικανοποιούσε τα συμφέροντα των Landlords αλλά έ βλαπτε εκείνα των βιομηχάνων, καθώς αύξανε την τιμή του ψωμιού και το επίπεδο των μισθών. Σε αντίθεση όμως με τις αρχές των «ε λεύθερων συναλλαγών», η Αγγλία επέβαλε στην Ινδία μια δασμο λογική πολιτική εις βάρος της, η οποία επιβάρυνε με δασμούς τις ινδικές εξαγωγές μεταποιημένων ειδών αλλά διευκόλυνε τις εισα γωγές των βιομηχανικών βρετανικών προϊόντων. Επίσης, μπορεί η Αγγλία να καταπολέμησε το δουλεμπόριο με τις μοίρες του στόλου της που επόπτευαν τον Ατλαντικό Ωκεανό, αλλά στη διάρκεια του αμερικανικού Εμφύλιου Πολέμου ενίσχυσε τους Νότιους που υπο στήριζαν τη δουλεία και την προμήθευαν με βαμβάκι... Οι Ηνωμέ νες Πολιτείες και η Γερμανία θα υλοποιούσαν την εκβιομηχάνισή τους οχυρωμένες πίσω από με μια προστατευτική πολιτική, ενώ στα τέλη του 19ου αιώνα ο ιμπεριαλιστικός προστατευτισμός θριάμ βευσε σε όλες τις βιομηχανικές χώρες, ακόμα και στη Αγγλία. Από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα, το αποικιακό εμπόριο τρο


51

φοδότησε το χρηματιστικό (τοκογλυφικό) κεφάλαιο. Πράγματι, στη διάρκεια αυτής της περιόδου, οι τράπεζες δεν έκαναν παρα γωγικές επενδύσεις, αλλά δάνειζαν στα κράτη και στους ηγεμό νες, ενώ αυτοί που πλήρωναν ήταν οι υπήκοοι, οι οποίοι υπέκειντο στην υποχρεωτική φορολόγηση, δηλαδή σε τελική ανάλυση κυρίως οι χωρικοί. Αρχικά, το χρηματοπιστωτικό κέντρο της Ευρώπης ήταν η Γέ νοβα, που αντάλλασσε τον άργυρο του βασιλιά της Ισπανίας με χρυσά νομίσματα τα οποία χρειαζόταν για να πληρώνει τις υπη ρεσίες των μισθοφόρων του, αλλά τελικά θα έπεφτε θύμα της χρε οκοπίας του ισπανικού κράτους. Στη συνέχεια, το εμπόριο των α ποικιακών προϊόντων είχε ως κέντρο του την Αμβέρσα, που μέ χρι το 1575 κατείχε την πρώτη θέση στις χρηματιστικές συναλ λαγές σε πανευρωπαϊκή κλίμακα. Η εξέγερση των Ολλανδών ε ναντίον του βασιλιά της Ισπανίας θα την κατέστρεφε και θα είχε ως αποτέλεσμα το Άμστερνταμ να γίνει το κέντρο του μεγάλου ε μπορίου και το χρηματοπιστωτικό κέντρο της Ευρώπης. Τον 18ο αιώνα, τη θέση αυτή κατέλαβε το Λονδίνο. Το αποικιακό εμπόριο συνέδεσε μέσω των κοινών τους συμ φερόντων τα μοναρχικά κράτη και φυσικά τα αστικά κράτη, ό πως η Ολλανδία, με την εμπορική και χρηματιστική αστική τά ξη. Η αποικιακή πολιτική διεξαγόταν με κρατικά μέσα. Αυτή η σχέση, από την οποία δεν έλειπαν σε μερικές περι πτώσεις οι συγκρούσεις, γίνεται επίσης φανερή από την αύξηση του δημόσιου χρέους και της φορολογίας, που συνέβαλαν σημα ντικά στην εκπτώχευση και την εκμετάλλευση των χωρικών, και αποτέλεσαν έναν από τους μοχλούς της πρωταρχικής συσσώρευ σης. Οι ηγεμόνες, για να έχουν άμεσα στη διάθεσή τους τα χρήματα που είχαν ανάγκη αλλά και για ν’ αποφυγουν τις επιβαρύνσεις και τις καθυστερήσεις που συνοδεύουν την είσπραξη των φόρων, εκμίσθωναν σε χρηματοδότες την είσπραξη μερικών φόρων, σύμ φωνα με μια πρακτική που ανάγεται στην Αρχαιότητα. Αυτό α κριβώς έκαναν στη Γαλλία οι «γενικοί μισθωτές», οι οποίοι έδι ναν άμεσα στο βασιλιά τα χρήματα που είχε ανάγκη και ως α νταμοιβή τούς παραχωρούνταν το δικαίωμα να εισπράξουν για

52


λογαριασμό τους μερικούς φόρους με περιθώριο κέρδους που σε μερικές περιπτώσεις προσέγγιζε το 100% και δεν ήταν ποτέ κα τώτερο από το 30% (ένα περιθώριο κέρδους που είναι προφανώς τοκογλυφικό). Εξάλλου, τα κράτη άρχισαν να δανείζονται αρχι κά από τραπεζίτες και στη συνέχεια απευθείας από το λαό. Ο Φραγκίσκος Α' ήταν ο πρώτος που σύναψε το 1522 ένα δη μόσιο κρατικό δάνειο, ζητώντας από τους αστούς του Παρισιού να του δανείσουν με τόκο 200.000 λίρες. Ή ταν το πρώτο «κρατι κό ομολογιακό δάνειο» μ’ εγγύηση τα έσοδα από μερικούς δη μοτικούς φόρους. «Το δημόσιο χρέος γίνεται ένας από τους πιο ενεργητικούς μοχλούς της αρχικής σώρευσης».26 Αυτή η μέθοδος λεηλασίας των κρατικών πόρων προς όφελος των πλουσίων ευ δοκιμεί σήμερα περισσότερο από ποτέ (τα δάνεια που συνήψαν ο Πινέ* και ο Ζισκάρ ντ’ Εστέν** αποτελούν χαρακτηριστικά πα ραδείγματα). Το αποικιοκραιικό σύστημα, η ληστεία μέσω της φορολογίας, το δημόσιο χρέος, η εκπτώχευση και η μετατροπή των χωρικών σε ακτήμονες προετοίμασαν, σε διαφορετικό βαθμό, την έλευση του βιομηχανικού καπιταλισμού. Ό μω ς, τα μέσα αυτά δεν επαρκούσαν, τουλάχιστον στην αρ χή, για να προμηθεύσουν το εργατικό δυναμικό που είχε ανάγκη ο αναδυόμενος βιομηχανικός καπιταλισμός. Στην Αγγλία, το πρό βλημα αυτό αντιμετωπίστηκε με την προσφυγή στην εργασία των παιδιών στα πτωχοκομεία. Οι υφαντουργίες του Λάνκαστερ χρειάζονταν «μικρά και ευ κίνητα δάχτυλα». «Αμέσως αναπήδησε η συνήθεια, να προμηθεύονται μαθητευούμενους από τα διάφορα ενοριακά άσυλα του Λονδίνου, του Μπέρμιγχαμ και όπου αλλούθε. Πολλές, πολλές χιλιάδες α π ’ αυ τά τα μικρά αβοήθητα πλάσματα, από 7 ως 13 ή 14 ετών, στάλ

* Αντουάν ΓΙινέ (1891-1994). Γάλλος πολιτικός. Τ ο δάνειο που φέρει το όνομά του συνάφθηκε το 1952, όταν είχε διατελέσει πρω θυπουργός και υπουργός Ο ι κονομικών της Γαλλίας. (Σ.τ.Μ.) ** Ο Ζισκάρ ντ’ Εστέν ( 1926) είχε διατελέσει υπουργός Οικονομικών την περίοδο 1962-1966. (Σ.τ.Μ.)


53

θηκαν έτσι προς το βορρά. Η συνήθεια ήταν το αφεντικό (δη λαδή ο κλέφτης των παιδιών) να ντύνει τους μαθητευόμενοΰς του, να τους τρέφει και να τους στεγάζει οε ένα οικοτροφείο κο ντά στο εργοστάσιο. Επόπτες διορίστηκαν για να επιβλέπουν την εργασία τους. Το συμφέρον αυτών των σκλαβονόμων ήταν να τσακίζουν όσο παίρνει στη δουλειά τα παιδιά, γιατί η πλη ρωμή τους βρισκόταν σε αναλογία προς το ποσό των προϊόντων που θα μπορούσαν να βγάλουν από το παιδί. Η σκληρότητα ή ταν φυσική συνέπεια... Σε πολλά βιομηχανικά διαμερίσματα, ι διαίτερα στο Λανκασάιρ, τα πιο σπαραξικάρδια μαρτυρία εφαρ μόστηκαν σ’ αυτά τα άβλαβα και δίχως φίλους πλάσματα, που τα είχαν εμπιστευτεί στους εργοστασιάρχες. Ρίχνονταν στο θάνατο από την υπερβολή της εργασίας... μαστιγώνονταν, αλυσοδένονταν και βασανίζονταν με την πιο εξεζητημένη τελειότητα της σκλη ρότητας. Σε πολλές περιπτώσεις είχαν μείνει πετσί και κόκαλο α πό την πείνα, ενώ τους κρατούσε στη δουλειά ο βούρδουλας».27 Ο σημερινός «φιλελευθερισμός» έχει επεκτείνει αυτές τις πρα κτικές σε δεκάδες χιλιάδες παιδιά στη Βραζιλία, στο Πακιστάν, στην Ταϊλάνδη και αλλού. Έ τσι γεννήθηκε το θριαμβεύον Κεφάλαιο: «από όλους τους πόρους του στάζει αίμα και βρωμιά».28

Σημειώσεις 1. Βλ. Karl Marx (μτφ. Γιάννη Σκουριώτη), Το Κεφάλαιο, Αθήνα, 1954, Βιβλίο ΙΙρώχο, Μέρος Έ βδομ ο, Κεφάλαιο ΚΔ', σ. 782. Ό .π . ο. 782. A dolphe T hiers, De la propriété, Παρίσι, 1848. Alexis Carrel, L ’Homme, cet inconnu, Plon, Π αρίσι, 1935. Karl Marx, ό.π., σ. 782. Karl Marx, ό.π., σσ. 781-836. Fernand Braudel, Civilisation materielle, Économie et Capitalisme, XVe - XVIIle

2. 3. 4. 5. 6.

siècle, A rm an Colin, Παρίσι, 3 τ., 544, 600 και 608 σελίδες αντίστοιχα. 7. Βλ. J. Surei-Canale, «Braudel vu p ar Pierre Daix», La Pensée 307, 3o τρ ίμη νο 19% , σσ. 160-161. 8. Karl Polanyi (επιμ. George Dalton), Primitive, Archaic and Modem Economies, Beacon Press, Βοστόνη, 1968.

54


9. Karl Marx, ό.π., σ. 804. 10. Ό .π ., σσ. 806-807 (υποσημείωση 221α). 11. Για μια συνολική παρουσίαση του ζητήματος, βλ., Serge Daget, La Traite des Noirs, Éditions O uest-France Université, 1990, 300 σελίδες. Για λεπτομέ ρειες, βλ. De la Traite à l’esclavage (Actes du colloque international de N antes 1985), Παρίσι, 1988, 2 τ., XXXII 551 και 733 σελίδες αντίστοιχα. 12. R. P. Dieudonné R inchon, La traite et l'esclavage des Congolais par les Européens, Vanelsche, Π αρίσι, 1929, σ. 97-98. 13. Gaston M artin, Histoire de T esclavage dans les colonies françaises, P.U.F., Π α ρίσι, 1949,σσ. 124-125. 14. Le Code Noir... A Paris στο Prault, Im prim eur-libraire, 1767. Π ανομοιότυπα αντίγραφα: Société d ’ histoire de G u adeloupe, Μ πας-Τ ερ και Société d ’ histoire de la M artinique, Φορ-νιε-Φ ρανς, 1980. 15. R apport Gartan-Coulon, Imprimerie nationale, Π αρίσι, Έ το ς V (1796), τ. 1, σ. 25. 16. Notes a M. le Baron Malouet, Ministre d e la M arine et des Colonies... Au Cap H enry, P. Roux, τυπογρά φ ος του Βασιλιά, Ο κτώ βριος 1814, σσ. 11-12. 17. Βλ. Abdul Sheriff, Slaves, Spices and Ivory in Zanzibar. Integration o f an East African commercial Empire into the World Economy (1770-1873), Ohio University Press, 1987, 320 σελίδες και G. Clarece-Smith (επιμ.), The Economies o f the Indian Ocean. Slave Trade in the Nineteenth Century, F. Cass, Λονδίνο, 1989. 18. François Renault, «Problèmes d e recherche su r la traite transsaharienne et orientale en Afrique» στο De la Traite a l ’esclavage, ό.π., τ. 1, σσ. 37-53. 19. G erard Prunier, La trite soudanaise (1820-1885). Ό .π ., τ. 2, σσ. 521-535. 20. F. Braudel, ό.π., τ. 2, σ. 169. 21. F. Braudel, ό.π., σ. 191. 22. Thom as Stanford Raffles, The History o f Java and its dependencies, Λονδίνο, 1918, παρατίθεται στο K. Marx, ό.π., σ. 823. 23. Charles Robequain, Le monde malais, Payot, Π αρίσι, 1946, σ. 351. 24. J. Chesneaux, L ’Asie orientale au XIXe et XXe siècles, P.U.F., Π αρίσι, 1966, σ. 189. H μέση ημερήσια κατανάλωση ρυζιοό ανά κάτοικο μειώθηκε σχεδόν κατά το ήμισυ α πό το 1866 έως το 1936-1942, α πό 800 γραμμάρια σε 400480 γραμμάρια. G reenough, Prosperity and Misery in Modem Bengal, Oxford Univeristy Press, Νέα Υόρκη, 1982, σσ. 19-80. 25. Karl Mane, ό.π., σ. 822. 26. Karl Marx, ό.π., σ. 827. 27. Jo h n Fielden, The Curse o f the Factory System, Λονδίνο, 1836, παρατίθεται στο Karl Marx, ό.π., σσ. 830-31. 28. Karl Marx, ό.π., σ. 833.

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ: ΕΝΑΣ ΜΕΤΡΗΣΙΜΟΣ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ του Φιλίπ Παρέρ*

Στην 118η Περσική Επιστολή, ο Μοντεσκιέ επισήμαινε, το 1721, ό τι οι ακτές της Αφρικής «θα πρέπει να έχουν αρχίσει ν’ αδειάζουν εδώ και διακόσια χρόνια, καθώς οι μικροί βασιλείς ή αρχηγοί των χωριών πουλουν τους υπηκόους τους στους πρίγκιπες της Ευρώ πης για να τους μεταφέρουν στις αποικίες τους στην Αμερική». Σ’ ένα μεταγενέστερο έργο του, στο Πνεύμα των Νόμων (1748), ειρω νεύεται τους λαούς της Ευρώπης για την οκνηρία τους, καθώς «α φού εξόντωσαν τους λαούς της Αμερικής, έπρεπε να υποδουλώσουν τους λαούς της Αφρικής, για να τους χρησιμοποιήσουν στο ξεχέρσωμα της γης».** Στο ίδιο απόσπασμα (15, V), υπογραμμίζει την οικονομική διάσταση του προβλήματος: «Η ζάχαρη θα ήταν πολύ ακριβή αν δεν καλλιεργούσαν το ζαχαροκάλαμο οι δού λοι».*** Έντεκα χρόνια αργότερα, ο Βολταίρος θα εξηγούσε στο Kamiτ

* Ο Φιλίπ Π αρέρ είναι συγγραφέας των: L'environnement expliqué aux enfants, συλ. «Réponces aux petits curieux», Hachette-Jeunesse, 1990, Comprendre Γenvironnement, συλ. «Échos», Hachette-Jeunesse, 1991, L ’ Environnement (συλλογικό έργο), συλ. «Géant», Hachette-Jeunesse, 1992, L' Utopie Verte, écologie des riches, écologie des pauvres, συλ. «Pluriel», Hachette, 1993, Le Village monde et son chateau, essai contre le FMI, l’OMC et la Banque Mondiale, T eT e m p s des Cerises, 1995. Les Noirs américains, généalogie d ’une exclusion, συλ. «Pluriel intervention», H achette, 1993. ** Μοντεσκιέ, Το Πνεύμα τον Νόμον, τ. 1, σ. 409. (μτφ. Κ. Π απαγιώ ργης και Π. Κονδΰλης), εκδόσεις Γνώση, Αθήνα, 1994. (Σ.τ.Μ.) *** Μοντεσκιέ, ό.π. (Σ.τ.Μ.)

56


(κεφ. XIX), μέσω ενός ακρωτηριασμένου σκλάβου: «Με αυτό το α ντίτιμο τρώτε ζάχαρη στην Ευρώπη...» Ό λ α ειπώθηκαν με λίγες λέξεις: Ο πλούτος της κατακτήτριας Ευρώπης, λίκνου του καπιταλισμού, οικοδομήθηκε πάνω στην εκμετάλλευση και στην εξόντωση των Αμερικανο-ινδιάνων, οι ο ποίοι μειώθηκαν μέσα σε τρεις αιώνες από 40 σε 20 εκατομμύ ρια (σε μερικές περιπτώσεις, εξολοθρεύτηκαν ολοσχερώς, όπως στις Μπαχάμες και στις Μεγάλες Αντίλλες, αλλά και στις ακτές της Βόρειας Αμερικής), καθώς επίσης και στην εκμετάλλευση και στην εξόντωση των λαών που ζούσαν στις ακτές της Δυτικής Αφρι κής, των οποίων οι απώλειες ανέρχονται σε 20 εκατομμύρια (10 εκατομμύρια νεκροί και 10 εκατομμύρια που μεταφέρθηκαν στην Αμερική) μέσα σε τρεις αιώνες δουλεμπορίου, δηλαδή από το 1510 έτος το 1850 περίπου. Τα έσοδα από την οικονομία της δου λείας, που αντιπροσώπευαν για τις μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις περισσότερα από τα μισά κέρδη που αποκόμιζαν από το εξαγωγικό εμπόριο το 1800, στοίχισαν τη ζωή σε περισσότερα από 30 εκατομμύρια ανθρώπινα όντα. Στην Αμερική, ζούσαν περισσότεροι από 40 εκατομμύρια άν θρωποι την εποχή της ευρωπαϊκής εισβολής: Περισσότεροι από 5 εκατομμύρια στη Βόρεια Αμερική (Καναδάς και ΗΠΑ). . νώ οι υπόλοιποι ήταν ισομερώς κατανεμημένοι στην Κεντρική Αμερι κή (κυρίως στο Μεξικό) και στη Νότια Αμερική, στις περιοχές των Άνδεων, στα δάση του Ισημερινού και στην πάμπα του νότου. Μένει κανείς κατάπληκτος βλέποντας στις πιο πρόσφατες απογραφές: Στις ΗΠΑ υπάρχουν λιγότεροι από 2 εκατομμύρια Ινδιάνοι! Αν η φυσιολογική δημογραφική εξέλιξη δεν είχε διαταραχθεί (όπως, για παράδειγμα, στην Ευρώπη τους τρεις τελευ ταίους αιώνες), οι Αμερικανο-ινδιάνοι των Ηνωμένων Πολιτειών θα έπρεπε να είναι τουλάχιστον 30 εκατομμύρια περίπου. Τ ι συ νέβη στο Περού και στην Κολομβία, ή στη Χιλή και στην Αργε ντινή, όπου οι Ινδιάνοι, όπως εξάλλου και στο Μεξικό, αποτελούν μόνο την πλειοψηφία, ενώ θα έπρεπε ν’ αποτελούν το 90% του πληθυσμού, αν δεν είχε γίνει μια γενοκτονία εις βάρος τους; Και αυτό το ποσοστό θα έπρεπε να ισχύει ανεξάρτητα από τις επι μειξίες και τις άλλες μορφές «αφομοίωσης», τις οποίες επικά-

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗ Σ ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ

57

λούνται μερικοί πιστεύοντας ότι με αυτό τον τρόπο θα θολώσουν την αλήθεια των αριθμών. Η περίπτωση των Αμερικανο-ινδιάνων μπορεί να συνοψιστεί σ’ ένα θλιβερό λογιστικό λογαριασμό: Τουλάχιστον 20 εκατομ μύρια άνθρωποι θυσιάστηκαν με άμεσο τρόπο στο θ ε ό Κέρδος μέσω των σφαγών, της εξαθλίωσης, των εκτοπισμών και των κα ταχρήσεων. Δεν γνωρίζουμε τις λεπτομέρειες. Π αρ’ όλα αυτά, η γενική εικόνα είναι τρομακτικά διαφωτιστική: Ατίθασοι, πει σματάρηδες, αλλεργικοί στην καταναγκαστική εργασία που τους επέβαλλαν οι άποικοι, οι Αμερικανο-ινδιάνοι, που κηρύχθηκαν ε πικίνδυνοι στην ίδια τους τη γη, εκμηδενίστηκαν από τους Ευ ρωπαίους μετανάστες. Ό σ ο για την Αφρική, θυσιάστηκε με τη σειρά της στο βωμό της «εκπολιτιστικής αποστολής» του ευρω παϊκού καπιταλισμού για «το ξεχέρσωμα της γης».

1.

Η κατάρρευση της Αφρικής

Ούτε ο Μοντεσκιέ ούτε ο Βολταίρος είχαν τη δυνατότητα να το ε πιχειρήσουν, σήμερα όμως μπορούμε να κάνουμε αυτή η μακά βρια απαρίθμηση και να τη χρεώσουμε στο παθητικό ενός οικο νομικού συστήματος το οποίο βασίστηκε στη μετατροπή σε κεφά λαιο της υπεραξίας που εξάγεται από εργαζομένους οι οποίοι ερ γάζονταν καταναγκαστικά: τους σκλάβους. Διακόσια πενήντα χρό νια μετά από τους ανθρωπιστές του Διαφωτισμού, διαθέτουμε όλα όσα χρειαζόμαστε για ν’ αποτιμήσουμε τη βαρβαρότητα του αναδυόμενου καπιταλισμού: Τ α ημερολόγια καταστρώματος των πλοι οκτητών, τις εκθέσεις των πλοιάρχων, τις αφηγήσεις των ταξιδιω τών, τα ποσά των ναυτικών ασφαλιστηρίων συμβολαίων, τα σχέδια και τον αριθμό των πλοίων, τις κινήσεις λογαριασμών των δουλε μπόρων που πλούτισαν, τους καταλόγους με τους απελευθερωμέ νους, τις εκκαθαρίσεις κληρονομιών, την αξία των σκλάβων σε νό μισμα, τους ισολογισμούς του τριγωνικού εμπορίου, τις αναφορές των γιατρών των πλοίων, τα πριμ που δίνονταν στους κυνηγούς των φυγάδων σκλάβων, τις αφηγήσεις για τα λιντσαρίσματα, τα πρα κτικά των δικών και τον αναλυτικό αριθμό των εκτελέσεων.

58


Κανένας σοβαρός ιστορικός δεν αμφισβητεί πλέον αυτή τη μέθοδο υπολογισμού. Κανένας ερευνητής δεν προσπαθεί σήμε ρα να ελαχιστοποιήσει την έκταση της καταστροφής που υπήρ ξε για την Αφρική η συνάντησή της με τον νεογέννητο καπιταλι σμό των μητροπόλεων της Ευρώπης, ο οποίος κατάφερε να ενηλικιωθεί μόνο χάρη στα καταπληκτικά κέρδη που απέφερε η ει σβολή σε μια ήπειρο (την Αμερική) η οποία αξιοποιήθηκε από πληθυσμούς που αποσπάστηκαν διά της βίας από μια άλλη (την Αφρική). Είναι σαφές ότι δέκα εκατομμύρια Αφρικανοί μεταφέρθηκαν στον Νέο Κόσμο από το 1510 έως το 1860. Περισσότεροι από δέκα εκατομμύρια πέθαναν στη διάρκεια του διάπλου. Οχτώ ε κατομμύρια σκοτώθηκαν ανάμεσα στον τόπο σύλληψής τους στην Αφρική και στους παράκτιους διαμετακομιστικούς σταθμούς ό που επιβιβάζονταν όσοι είχαν επιζήσει από τις επιδρομές. Επο μένως, η δημογραφική εξέλιξη της Αφρικής επιβαρύνθηκε με την απώλεια τουλάχιστον είκοσι εκατομμυρίων ανθρώπων. Την περίοδο της άνθησης του δουλεμπορίου, από το 1650 έ ως το 1850, εκπατρίζονταν 100.000 Αφρικανοί ετησίως. Π ροη γουμένως, από το 1500 έως το 1650, ο ρυθμός ήταν μικρότερος, καθώς κάθε έτος μεταφέρονταν 15.000 έτος 40.000 άνθρωποι. Η χειρότερη όμως περίοδος για την Αφρική συμπίπτει με την ακμή της καλλιέργειας του βαμβακιού στις Ηνωμένες Πολιτείες, μετα ξύ 1800 και 1850: Κάθε χρόνο, μετακινούνταν έως 120.000 άν θρωποι. Είναι φανερό ότι δεν μ πορεί μια ήπειρος να υφίσταται μια τέ τοια αιμορραγία χωρίς να υπάρξουν δραματικές συνέπειες. Πρώ τα α π’ όλα, πρέπει να επισημάνουμε ότι, στο στατιστικό επίπεδο του αυστηρά δημογραφικού «κενού που πρέπει να καλυφθεί», υ πήρξε μια σταθερή μείωση της βαρύτητας της Αφρικής στον πα γκόσμιο πληθυσμό. Το 1600, η Αφρική αντιπροσώπευε το 30% του συνόλου των ανθρωπίνων όντων. Ο αριθμός αυτός μειώθηκε στο 20% το 1800. Η μείωση συνεχίστηκε μέχρι το 1900, οπότε στην Αφρική ζούσε μόνο το 10% της ανθρωπότητας. Οι δυτικές ακτές, από τη Σενεγάλη μέχρι την Αγκόλα, ήταν φυσικά αυτές που είχαν πληγεί περισσότερο. Τ α παράκτια δάση και οι σαβάνες κύριο-


59

λεκτικά χτενίστηκαν εξονυχιστικά από τους Αφρικανούς ηγεμο νίσκους, οι οποίοι με τους στρατούς τους αιχμαλώτιζαν τους κα τοίκους και στη συνέχεια διοχέτευαν τους αιχμαλωτισμένους προς τις ζώνες όπου γίνονταν οι συναλλαγές. Σε αυτές τις περιοχές, ο αντρικός πληθυσμός μειώθηκε: Μεταξύ Μαυριτανίας και Σενε γάλης, το 20% του συνολικού πληθυσμού εκπατρίστηκε μέσα σε τρεις αιώνες και το δημογραφικό έλλειμμα στις ακτές της Γουι νέας, στον κόλπο του Μπενίν, στο Καμερούν και στην Αγκόλα ή ταν τόσο μεγάλο ώστε, στις περισσότερες περιοχές του Σαχέλ* και μέχρι τα δάση του Κονγκό, η ανισορροπία άγγιξε τρομαχτι κά όρια. Στο Μπενίν υπήρχαν μόλις 50 άντρες για 100 γυναίκες, στην Μ πιάφρα 70 άντρες για 100 γυναίκες, στο Κονγκό, στη Σά μπα** και στην Αγκόλα λιγότεροι από 50 άντρες για 100 γυναί κες. Βορειότερα, μεταξύ της Κεντροαφρικανικής Δημοκρατίας και του Μάλι, και από την Ακτή Ελεφαντοστού μέχρι τη Γκάμπια, υπήρχαν μόλις έξι άντρες για δέκα γυναίκες. Η συνεχής μείωση του πληθυσμού της Δυτικής Αφρικής στη διάρκεια αυτής της πε ριόδου εξηγείται από μια μέση ετήσια αφαίμαξη (για τρεις αιώ νες) τριών κατοίκων ανά χίλιους. Ίσιος ο αριθμός αυτός να δημι ουργεί την εντύπωση ότι δεν υπήρξαν σημαντικές επιπτώσεις, πρέπει όμως να διευκρινίσουμε ότι αντιστοιχεί στο 3% σε δέκα χρόνια και στο 30% σε εκατό χρόνια! Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις διαφοροποιήσεις ανά περιοχή και τις αυξομειώσεις μέσα στο χρόνο, οι ειδικοί συμφωνούν ότι ο ελάχιστος αριθμός των εκπατρισθέντων μεταξύ του 1700 και του 1850 ανέρχεται στο 15% του πληθυσμού. Αυτός είναι ο λόγος που, στη διάρκεια της ίδιας περιόδου, δεν υπήρξε καμία αύξηση του γενικού πληθυσμού της Αφρικής (ενώ την ίδια εποχή, η δημογραφική εξέλιξη της Ευρώπης της επέ τρεψε να εξάγει το πληθυσμιακό πλεόνασμά της στον Νέο Κόσμο και να έχει τη δυνατότητα να εποικίσει όλο τον πλανήτη).

* Ημιάνυδρη περιοχή της Δυτικής Αφρικής που εκτείνεται από τη Σενεγάλη μέ χρι το Σουδάν. (Σ.τ.Μ.) ** Π εριοχή του νοτιοανατολικού Κονγκό (πρώην Ζαΐρ), που στο παρελθόν ονο μαζόταν Κατάνγκα. (Σ.τ.Μ.)

60


Οι οικονομικές επιπτώσεις χαρακτηρίζονταν από μια πρωτο φανή βιαιότητα: Βασίλεια που είχαν νομισματοκοπεία εξανα γκάστηκαν να επιστρέφουν στο φυλετικό στάδιο, συνομοσπον δίες φυλών διαλύθηκαν και μετατράπηκαν σε περιπλανώμενες κοινότητες, συγκροτημένες αυτοκρατορίες κατακερματίστηκαν, πόλεις εγκαταλείφθηκαν, τα χωράφια έμεναν ακαλλιέργητα εξαιτίας της έλλειψης αγροτών. Η γενική ανασφάλεια εμπόδιζε το εμπόριο. Οι συναλλαγές, από ενδοηπειρωτικές, περιορίστηκαν σε περιφερειακό επίπεδο. Μια μεγάλη οικονομική στασιμότητα συνόδευσε τη δημογραφική κάμψη. Η ανάπτυξη μιας οικονομίας που βασιζόταν στη ληστεία και στις επιδρομές είχε σαν αποτέλεσμα οι άνθρωποι να χάσουν τη διάθε ση για την εργασία. Ή ταν πολύ πιο εύκολο να πλουτίσει κάποιος, ή απλά να επιβιώσει, πουλώντας ως σκλάβο το γιο του γείτονά του από το να καλλιεργεί το χωράφι του. Παράλληλα, οι ιδεολογικές και πολιτικές συνέπειες επιδείνωσαν τη στασιμότητα της ηπείρου. Οι δουλέμποροι βασιλιάδες επέβαλαν βίαια προσωπικές δικτατο ρίες που ήταν αντίθετες στην παραδοσιακή αγροτική δημοκρατία. Η υποταγή αντικατέστησε τη δημόσια συζήτηση, η καταβολή ενός φόρου αντικατέστησε τη διπλωματία. Μέσα σε αυτή τη συλλογική παρακμή, η κατάσταση των γυναικών (που είχαν γίνει υπεράριθ μες εξαιτίας των εκπατρισμού των αντρών) επιδεινώθηκε σημα ντικά: Σχηματίστηκαν τεράστια χαρέμια από αγορασμένες γυναί κες, χήρες και πουλημένες κοπέλες, που έμεναν άγαμες και ήταν περιττές. Οι αιχμαλωτισμένοι που ήταν πολύ καχεκτικοί για να τους αγοράσουν οι Ευρωπαίοι και οι υπεράριθμοι ηλικιωμένοι α ποτελούσαν ένα άφθονο ζωικό κεφάλαιο που προοριζόταν για αν θρωποθυσίες, μια πρακτική που από τον 17ο αιώνα γνώρισε μια κατακόρυφη άνοδο στην Αφρική. Η ήπειρος βυθιζόταν αργά σε μια βαρβαρότητα την οποία στην πραγματικότητα δεν είχε γνωρίσει ποτέ μέχρι τότε. Στη διάρκεια του Μεσαίωνα, το δουλεμπόριο στην Αφρική ήταν ένα σπάνιο, ένα μάλλον περιθωριακό φαινόμενο. Το Ισλάμ δεν είχε καταφέρει να επιβάλει στο Σαχέλ την πολυγαμία. Οι ανθρωπο θυσίες ήταν λίγες και ελάμβαναν χώρα μόνο σε αυστηρά καθο ρισμένες περιπτώσεις.


61

Την ίδια περίοδο, υπήρξε μια πραγματική διαρθρωτική ανα στροφή στην «αφρικανική αγορά». Πριν την άφιξη των Ευρω παίων, η Μαύρη Αφρική ζούσε γύρω από αυτή που την αποκαλούσαν η «θάλασσα της Σαχάρας». Η κεντρική έρημος, που τη διέσχιζαν καραβάνια όπως τα πλοία πηγαίνουν από λιμάνι σε λι μάνι, χρησιμέυσε ως οικονομικός πόλος: συναλλαγές ανάμεσα στη δυτική ακτή και το Σουδάν στην ανατολή, εμπόριο με τους ισλαμικούς πολιτισμούς της Βόρειας Αφρικής. Ο ωκεανός αντίθετα, που κατά μήκος των ακτών του υπήρχαν πυκνά δάση, χρησίμευε ως όριο της οικονομικής δραστηριότητας, καθώς δεν αντιπροσώ πευε κανένα υπαρκτό οικονομικό συμφέρον. Η δημιουργία όμως των διαμετακομιστικών σταθμών των ευ ρωπαϊκών δυνάμεων έστρεψε απότομα προς το εξωτερικό την α φρικανική οικονομία, με τον ίδιο τρόπο που γυρίζει κάποιος μια κάλτσα από μέσα προς τα έξω. Σε λιγότερο από έναν αιώνα, η σα βάνα με τους ακμάζοντες λαούς της μετατράπηκε σε σιτοβολώνα σκλάβων και τα πολεμοχαρή βασίλεια των παράκτιων δασών κυ ριάρχησαν, δημιουργώντας πραγματικές αυτοκρατορίες που βα σίζονταν στην «οικονομία του δουλεμπορίου», της οποίας οι μο ναδικές δραστηριότητες ήταν οι εισβολές σε ειρηνικές περιοχές, οι επιδρομές, η αιχμαλωσία ανθρώπων, η διοχέτευση και η πώ ληση των αιχμαλωτισμένων. Η σχετική ευημερία, η οποία οφειλόταν στην οικονομική α πογείωση της Δυτικής Αφρικής (που ήταν αισθητή ήδη από τον 12ο αιώνα), δεν μπόρεσε να επιβιώσει από αυτά τα πλήγματα. Το 1800, το σύνολο της ηπείρου είχε οπισθοδρομήσει κατά μια χιλιετία.

2. Το μερίδιο της οικονομίας της δονλείας στην «πρωταρχική συσσώρευση» Φαίνεται αδιανόητο ότι είκοσι εκατομμύρια άντρες, γυναίκες και παιδιά ξεριζώθηκαν από τις εστίες και τη γη τους για να επιλυ θεί το ακόλουθο πρόβλημα παραγωγικότητας: Με δεδομένους τους κινδύνους του υπερατλαντικού εμπορίου, έπρεπε να μηδε

62

Η ΜΑΥΡΗ ΒΙΒΛΟΙ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

νιστεί η μάζα των μισθωτών ώστε ν’ αποκομίζονται ικανοποιητι κά κέρδη. Το ισοζύγιο για την παραγωγή του καφέ, του κακάο, της ζάχαρης και του βαμβακιού δεν μπορούσε να είναι ενεργητι κό παρά μόνο καταργώντας τους μισθούς, ώστε να εξάγεται η μέγιστη υπεραξία. Ο εργαζόμενος σκλάβος, του οποίου το συνολι κό κόστος περιοριζόταν στην τιμή αγοράς του και στην απολύτως αναγκαία τροφή, αποτελούσε λοιπόν ένας είδος ζωντανού πα κτωλού. Παράγοντας πέντε έως δέκα φορές μεγαλύτερη υπερα ξία από ένα μισθωτό στην Ευρώπη, ο σκλάβος συνέβαλλε στον πλουτισμό των λευκών αποίκων, των δουλεμπόρων και των ε μπόρων της μητρόπολης. Στα τέλη του 17ου αιώνα, όταν ακόμα ο πληθυσμός των σκλά βων στις ΗΠΑ ήταν αριθμητικά ίσος μ’ εκείνον των λευκών με ταναστών, οι σκλάβοι παρήγαγαν το 80% του ακαθάριστου εθνι κού προϊόντος της αποικίας. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο πληθυσμός των σκλάβων συνέβαλλε στον συλλογικό πλούτο (εφόσον δεν α ποκόμιζε κανένα όφελος) μ’ έναν τόσο συντριπτικό τρόπο ώστε, όταν το 1800 έφτασε ν’ αποτελεί τα δύο τρίτα του γενικού πλη θυσμού, οι λευκοί Αμερικάνοι είχαν πρακτικά σταματήσει να δια δραματίζουν οποιονδήποτε παραγωγικό ρόλο και είχαν περιορι στεί στην εξαιρετικά προσοδοφόρα ενασχόληση του εμπορίου με την Ευρώπη. Μόνο στα τέλη του 19ου αιώνα, οι Ευρωπαίοι με τανάστες, που έφτασαν σε διαδοχικά κύματα, ξεπέρασαν σε α ριθμό τον πληθυσμό που καταγόταν από την Αφρική και, για πρώ τη φορά, συμμετείχαν στο ακαθάριστο εγχώριο προϊόν στην αρ χή σ’ ένα σημαντικό βαθμό και στη συνέχεια αποτελώντας την πλειοψηφία (χωρίς παρ’ όλα αυτά να συμμετέχουν αναλογικά στη διανομή του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος, καθώς οι νεοαφιχθέντες Γερμανοί, Πολωνοί, Ρώσοι, Ιταλοί και Ιρλανδοί έπεσαν θύματα της μισθωτής εκμετάλλευσης). Οι δουλέμποροι, που στις αρχές του 16ου αιώνα ήταν ξεπε σμένοι ευγενείς και ανενδοίαστοι τυχοδιώκτες, δεν μπορούσαν να μεταφέρουν περισσότερους από δέκα χιλιάδες περίπου αιχ μαλωτισμένους ετησίως, με προορισμό τις βρετανικές αποικίες του Βορρά, τις γαλλικές και ισπανικές Αντίλλες και τη Βραζιλία που την κατείχαν οι Πορτογάλοι. Αυτό το εμπόριο της αρπαγής,

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Τ Η Σ ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ

63

που παρέμεινε περιθωριακό μέχρι το 1650, ήταν φυσικά κερδοφόρο, αλλά δεν αποτελούσε ακόμα μια σημαντική πηγή εσόδων. Οι σκλάβοι, που ήταν εύκολο ν’ αγοραστούν καθώς η τιμή πώλησής τους ήταν μάλλον χαμηλή (από 5 έως 10 λίρες το 1650 για έ να άντρα υγιή, ηλικίας 15 έως 30 ετών), πέθαιναν γρήγορα και τους αντικαθιστούσαν άλλοι εξίσου γρήγορα. Το προσδόκιμο ζω ής των σκλάβων ήταν ένα έτος στη Βραζιλία και στις Αντίλλες, και λίγο λιγότερο από δύο έτη στη γαλλική Λουιζιάνα. Οι πέντε λίρες αντιπροσώπευαν το 1650 το ένα τέταρτο του μηνιαίου εισοδή ματος ενός Αμερικανού βιοτέχνη της ανατολικής ακτής. Για πα ράδειγμα, έναν αιώνα αργότερα, ο ίδιος σκλάβος ανταλλασσό ταν μ’ ένα μεταχειρισμένο τουφέκι και τέσσερα βαρέλια πυρίτι δας. Ό χ ι αρκετά για να γίνει κάποιος πλούσιος... Για να καταστεί η δουλεία ο κεντρικός πυλώνας του εκκολα πτόμενου ευρωπαϊκού καπιταλισμού και για να μην προσφέρει α πλά τη δυνατότητα επικουρικών εσόδων στις φεουδαλικές οικο νομίες, χρειάστηκε ο συνδυασμός πολλών δεδομένων: 1. Η κατασκευή ex nihilo (εκ του μηδενός) μιας αγοράς η οποία βασιζόταν στη ζήτηση προϊόντων που θεωρούνταν σπάνια και πουλιόνταν ακριβά παρά το μικρό κόστος παραγωγής. 2. Η εδραίωση μιας πραγματικής κυκλοφορίας νομίσματος γύρω από το υπερατλαντικό δουλεμπόριο και άρα η ορθολογι στική οργάνωση της μεταφοράς των σκλάβων. 3. Η ρύθμιση της τιμής των σκλάβων και η συνδεδεμένη με αυ τή ρύθμιση του κόστους συντήρησής τους. 4. Ο καθορισμός συμβατικών τιμών για τα προϊόντα της δου λικής εργασίας και η οργανωμένη επιστροφή στην Ευρώπη του μεγαλύτερου μέρους των κερδών από τις επενδύσεις για ν’ απο φεύγονται οι αντιπαραγωγικοί θησαυρισμοί, χωρίς όμως να ε μποδίζεται η επανεισαγωγή των ελάχιστων αναγκαίων κερδών στο τοπικό επίπεδο των αποικιακών οικονομιών. Αυτά τα αναγκαία δεδομένα για την εξαγωγή της μέγιστης υ περαξίας από τους εργαζόμενους σκλάβους στον Νέο Κόσμο μπό ρεσαν να συνυπάρξουν γύρω στο 1800. Η έκρηξη της οικονομι κής δραστηριότητας που επακολούθησε ήταν τόσο μεγάλη, ώστε μπορούμε να πούμε χωρίς τον παραμικρό δισταγμό ότι ο ευρώ-

64


παϊκός καπιταλισμός δεν θα είχε γνωρίσει τον 19ο αιώνα αυτή την καταπληκτική ανάπτυξη, χωρίς την αποφασιστική συνεισφορά της εργασίας του εργατικού δυναμικού των σκλάβων στον Νέο Κόσμο. Η μόδα του «γαλλικού πρωινού ροφήματος» (καφές με γάλα ή κακάο με ζάχαρη από ζαχαροκάλαμο) εμφανίστηκε στη διάρ κεια της βασιλείας του Λουδοβίκου ΙΔ' και από το 1750 μετα τράπηκε σ’ ένα καθολικό φαινόμενο σε όλη την Ευρώπη. Ακόμα και τα πιο χαμηλά στρώματα του λαού, ακόμα και οι χωρικοί εγκατέλειψαν απότομα τα γλυκά αφεψήματα με μέλι για χάρη του νέου πρωινού ροφήματος. Η ζήτηση ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ο Νέος Κόσμος δεκαπλά σιασε την εισαγωγή σκλάβων και στράφηκε στις νέες καλλιέργει ες, που εφόδιαζαν την Ευρώπη με τα εξωτικά ροφήματα τα οποία ήταν στη μόδα. Για παράδειγμα, στις γαλλικές Αντίλλες εγκαταλείφθηκε η καλλιέργεια μπαχαρικών και γύρω στο 1750 ξεκίνησε η παραγωγή ζάχαρης, στη Βραζιλία στράφηκαν στην παραγωγή καφέ, ενώ παντού προσπαθούσαν να εγκλιματίσουν το κακάο και τον καπνό, που και αυτόν τον είχε μετατρέψει σε μόδα η αυλή του βασιλιά της Γαλλίας. Αυτή την πρώτη αγορά τη διαδέχτηκε μια δεύτερη, όταν λίγο μετά το 1800 ένας Αμερικάνος μηχανικός α νακάλυψε μια μέθοδο επεξεργασίας του βαμβακιού, μετατροπής του σε νήμα και ύφανσης με αυτό. Αμέσως, σε όλο το Νότο των ΗΠΑ άρχισαν να καλλιεργούν βαμβάκι. Η ζήτηση σκλάβων αυ ξήθηκε κατακόρυφα σε όλες τις ζώνες παραγωγής. Η Κούβα εισήγαγε μεταξύ του 1810 και του 1830 περισσότερους από 750.000 επιπλέον σκλάβους, στους οποίους ανατέθηκε η καλλιέργεια του ζαχαροκάλαμου. Από το 1810 έως το 1830, στο Νότο των ΗΠΑ, πε ρισσότεροι από 150.000 σκλάβοι εισάγονταν ετησίως στην cotton belt (ζώνη του βαμβακιού). Σε αντίθεση με τους αυτοσχεδιασμούς των πρώτων ετών, είχε αρχίσει να γεννιέται μια πραγματική «κα πιταλιστική οικονομία της δουλείας». Το 1750, η μεταπώληση της παραγωγής καφέ και ζάχαρης που έρχονταν από την Αμερική αντιπροσώπευε το 50% των εσό δων της Γαλλίας από τις εξαγωγές. Σε ό,τι αφορούσε την κυκλοφορία νομίσματος και τη μετά-

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Τ ΗΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ

65

τροπή σε κεφάλαιο της υπεραξίας που παραγόταν από την ορ θολογιστική οργάνωση της μεταφοράς των σκλάβων, πολλοί δεί κτες υπογραμμίζουν πόσο μεγάλα ήταν τα κέρδη που απέφερε η δουλική εργασία. Η έκρηξη της οικονομικής δραστηριότητας στις πόλεις της Πορτογαλίας που επιδίδονταν σε αυτό το εμπόριο, η παράλληλη άνθηση των τραπεζών που ζουσαν από το δουλεμπό ριο, η ειδίκευση στο δουλεμπόριο μερικών πλοιοκτητών αποτε λούν απτά σημάδια της κεφαλαιοποίησης στην Ευρώπη των κερ δών από την εκμετάλλευση των Αφρικανών που εκπατρίστηκαν στον Νέο Κόσμο. Είναι πια κοινότοπο να λέμε ότι το Μπορντό, η Νάντη ή ακόμα και η Αισσαβόνα οφείλουν τις πιο όμορφες συ νοικίες και τα πιο ωραία μνημεία τους στα επαναπατρισμένα κε φάλαια. Τι όμως να πούμε για το Λονδίνο ή το Άμστερνταμ, χω ρίς να παραβλέψουμε την Κοπεγχάγη ή τη Στοκχόλμη; Γιατί, παρόλο που είναι αλήθεια ότι οι Άγγλοι μετέφεραν τους μισούς από τους εκπατρισμένους (η Αγγλία απαγόρευσε το δου λεμπόριο το 1812) και οι Πορτογάλοι το ένα τέταρτο, μικρές χώ ρες όπως η Ολλανδία και η Σουηδία οφείλουν την οικονομική τους απογείωση στο μάννα του δουλεμπορίου (για παράδειγμα, το κατά κεφαλήν εισόδημα από τα κέρδη που απέφερε το δου λεμπόριο ήταν στις βόρειες χώρες δέκα φορές μεγαλύτερο α π’ ό σο στη Γαλλία). Οι Ολλανδοί, αλλά και οι Δανοί και οι Σουηδοί, είχαν μετατρέψει τη μεταφορά των αιχμαλωτισμένων σε μια α ποδοτική ειδίκευση: Η μεταφορά των σκλάβων κάτω από στέγα στρα που επέτρεπαν τον εξαερισμό, το καθάρισμα των αμπαριών, το συστηματικό πλύσιμο των αιχμαλωτισμένων, οι καλύτε ρες μερίδες τροφής και τα πιο γρήγορα πλοία είχαν μειώσει τη θνησιμότητα στο 10% των αιχμαλωτισμένων που μεταφέρονταν, ενώ την ίδια περίοδο, στα ρυπαρά πλοία των Γάλλων, των Άγγλων και των Πορτογάλων τυχοδιωκτών η θνησιμότητα έφτανε ακόμα και στο 50%, ενώ σε γενικές γραμμές ήταν περίπου 30%. Το ερώτημα αν πρέπει ν’ αποδώσουμε στον εκκολαπτόμενο καπιταλισμό τα δέκα εκατομμύρια νεκρούς του υπερατλαντικού δουλεμπορίου μοιάζει ακόμα περισσότερο περιττό, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας ότι το δουλεμπόριο είχε από την αρχή τη μορφή μιας αρκετά οργανωμένης αγοράς, που ήταν δομημένη με βάση

66


περιφερειακές και διεθνείς συνεννοήσεις και προσπαθούσε ν’ ανταποκριθεί όσο το δυνατόν καλύτερα στις αυξομειούμενες α παιτήσεις των ιδιοκτητών των φυτειών και των Ευρωπαίων που εισήγαγαν τα εξωτικά είδη. Δεν υπήρξε ποτέ ένα «χρηματιστήριο σκλάβων», αλλά ένα σύ νολο απόλυτα τυποποιημένων εμπορικών πρακτικών, τις οποίες γνωρίζουμε σήμερα χάρη στα πολλά λογιστικής φύσης έγγραφα που έχουν διασωθεί. Οι αιχμαλωτισμένος, που αγοράζονταν στην Αφρική μέσω ενός προκαπιταλιστικού συστήματος ανταλλαγής (ένας σκλάβος ανταλλασσόταν το 1770 με είκοσι λίτρα ρακί ή με δυο τόπια ύφασμα ή με δυο καπέλα και ένα περιδέραιο από κοχύλια), και το οποίο επομένως ήταν παρακινδυνευμένο και ελά χιστα ορθολογικό, πουλιόνταν στην Αμερική σε μια σταθερή τι μή ανάλογα με την ηλικία τους, το φύλο τους, τη υγεία τους και τις τοπικές ανάγκες. Η μετατροπή των κερδών σε επενδύσεις, η μεταφορά της υπεραξίας προς την Ευρώπη ή τις μεγάλες πόλεις των αποικιών, οι κρατικές επιδοτήσεις στους δουλεμπόρους πλοι οκτήτες (όπως αυτές που θέσπισε ο Ρισελιέ το 1635), οι φόροι που επέβαλλε η Αγγλία (ήδη από 1661), οι διατάξεις για τις ποι νές που επιβάλλονταν στους σκλάβους ώστε ν’ αποφεύγονται τα υψηλά ποσοστά θνησιμότητας που μείωναν την αποδστικότητα (ό πως αυτές που θέσπισε ο Κολμπέρ το 1685), όλα αυτά μας δεί χνουν ότι ήδη από τον 17ο αιώνα η οικονομία της δουλείας του Νέου Κόσμου αποτελούσε έναν πυλώνα εξίσου σημαντικό για την πρωταρχική καπιταλιστική συσσώρευση με την περίφραξη των ι διοκτησιών ή την ίδρυση των τραπεζών της Λομβαρδίας πριν α πό μερικούς αιώνες. Ο βασιλιάς της Ισπανίας άναψε το πράσινο φως στα δουλε μπορικά πλοία με το διάταγμα της 10ης Ιανουαρίου 1510. Οι πρώτοι αιχμαλωτισμένοι Αφρικανοί αποβιβάστηκαν στην Ισπα νιόλα ένα χρόνο αργότερα, το 1511. Μετά από έναν αιώνα «αυτοσχεδιασμών», στη διάρκεια του οποίου εδραιώθηκαν τα δεδο μένα του καπιταλισμού της δουλείας, η επίσημη φορολόγηση των χρηματιστηριακών συναλλαγών που αφορούσαν στα εισαγόμενα στην Ευρώπη εξωτικά είδη άρχισαν ν’ αντανακλούν την κατά σταση των «αγορών». Στις αφρικανικές ακτές υπήρχαν περισσό

Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΔΟΥΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ

67

τεροι από εκατό διαμετακομισιικοί σταθμοί αγοράς, οι οποίοι καθόριζαν μέσω συνεννοήσεων ποια ήταν η κατώτατη επιτρεπό μενη τιμή του «εβένου» (δηλαδή, των μαύρων σκλάβων), με το κόστος «αποκτήσεως των αγαθών» να περιορίζεται στα έξοδα με ταφοράς. Καθώς τα δεκαπέντε λιμάνια μεταξύ του Ρίο ντε λα Πλάτα και του κόλπου της Νέας Υόρκης στα οποία έφτανε ο με γαλύτερος όγκος των αιχμαλωτισμένων συνεννοούνταν επίσης με ταξύ τους, η μέση τιμή πώλησης ενός ενήλικα σκλάβου με καλή υγεία αυξομειωνόταν (σε σταθερές λίρες) από πέντε έτος είκοσι λο γιστικές μονάδες του 1800, δηλαδή ένα ποσό που κυμαινόταν α νάμεσα στην τιμή ενός ζώου έλξης, βοδιού ή αλόγου, και στο δι πλάσιά της. Απέμενε να ρυθμιστεί η τιμή των αποικιακών ειδών. Με δεδομένες τις υπηρεσίες που πρόσφερε ο σκλάβος, η δου λεία υπήρξε για τρεις αιώνες μια επιχειρηματική δραστηριότη τα που χαρακτηριζόταν από την εξαιρετική αποδοτικότητα των επενδύσεων στη Βόρεια και στη Νότια Αμερική. Από τη μια, η ι διαίτερη σχέση παραγωγικότητας που χαρακτηρίζει τη δουλική εργασία δείχνει τη σημασία των κερδών που απέφερε: Καθώς η μάζα των μισθωτών έτεινε προς το μηδέν, η σχέση ανάμεσα στην παραγωγή (όποια μορφή και αν είχε) και αυτή τη μάζα απέφερε μια απεριόριστη αξία, η οποία αποτελεί τη μαθηματική εικόνα της μέγιστης δυνατής εξαγωγής της υπεραξίας που είχε παραχθεί. Από την άλλη, η ύπαρξη ενός μονοπωλίου που συνδεόταν με μια αγορά αιχμαλωτισμένων εξασφάλισε τα κέρδη που επέτρε ψαν στην Ευρώπη να εδραιώσει ένα σταθερό προβιομηχανικό καπιταλισμό, ο οποίος με τη σειρά του της επέτρεψε να περάσει σ’ ένα ανώτερο στάδιο στη διάρκεια του 19ου αιώνα, αυτό της κατάκτησης του κόσμου. Αφού επέβαλε το «πρωινό ρόφημα πα ρισινού στιλ», η οικονομία της δουλείας (που την αποτελούσε το σύστημα τράπεζες / Ευρωπαίοι πλοιοκτήτες / δουλέμποροι βασι λιάδες της Αφρικής / μεταφορείς / ιδιοκτήτες φυτειών και εξαγωγείς στην Αμερική / Ευρωπαίοι εισαγωγείς) έφερε στη μόδα το βαμβάκι. Έχοντας δημιουργήσει νέες ανάγκες (αφού είχε κατα φέρει να θεωρούνται ως παλαιομοδίτικα το μέλι, τα αφεψήματα, το λινάρι και το μετάξι), η οικονομία της δουλείας ανταποκρίθηκε στην αρχή μ’ έναν εμποροκρατικό τρόπο επιβάλλοντας φό

68


ρους και προστατευτικά μέτρα, αλλά στη συνέχεια μ’ έναν πε ρισσότερο καπιταλιστικό τρόπο με τη μοντέρνα έννοια, μέσω τε λωνειακών ατελείων, συνεννοήσεων, μετοχικών εταιρειών και του ανταγωνισμού. Μέσα σ’ έναν αιώνα, η ισορροπία τιμών, που εί χε επιτευχθεί από τη ρύθμιση της προσφοράς / ζήτησης, κυριο λεκτικά απογείωσε τον ευρωπαϊκό καπιταλισμό. Πρέπει να υπενθυμίσουμε το τεράστιο ανθρώπινο κόστος αυ τής της οικονομικής άνθησης. Εφτά με οχτώ εκατομμύρια Αφρι κανοί σκοτώθηκαν στη διάρκεια των επιδρομών ή πέθαναν ενώ τους οδηγούσαν στους δουλεμπορικούς διαμετακομιστικούς σταθ μούς της Αφρικής. Δέκα εκατομμύρια πέθαναν κατά το διάπλου. Δυο εκατομμύρια πέθαναν από την εξάντληση στη διάρκεια του πρώτου χρόνου εργασίας τους στις φυτείες. Τέλος, είναι αδύνα το να προσδιοριστεί ο αριθμός των θανάτων που οφείλονται στην κακή μεταχείριση, στις αυτοκτονίες, στις εξεγέρσεις, στην κατα στολή, στα λιντσαρίσματα και στις σφαγές. Ό λα αυτά οδήγησαν την Αφρική σε μια χωρίς προηγούμενο ιστορική και πολιτισμική οπισθοδρόμηση, σε μια δημογραφική κατάρρευση που αρκούσε για να υπάρξει μια στασιμότητα στην αύξηση του πληθυσμού της Αφρικής, σε αμετάκλητα μίση, σε οι κονομική καταστροφή, στην ακύρωση της αύξησης της οικονο μικής δραστηριότητας και σε μια καθυστέρηση την οποία επι βάρυνε η αποικιοκρατική εισβολή. Παρά τους προκατειλημμένους ιστορικούς που αποδίδουν στις αφρικανικές φεουδαρχίες την πρωτοβουλία για το δουλεμπόριο ή κατηγορούν τους Άραβες βασιλιάδες ότι το διαιώνισαν, παρά τους αυλοκόλακες του φιλελευθερισμού που αρνούνται να υπο λογίσουν τα κέρδη της οικονομίας της δουλείας και να τα συνδέ σουν με τη σωτηρία και στη συνέχεια με την απογείωση των ευ ρωπαϊκών οικονομιών, πρέπει να το πούμε και δεν πρέπει να φο βόμαστε να το επαναλαμβάνουμε: Έ να σύνολο αδιαμφισβήτη των γεγονότων δείχνει ότι ο εκκολαπτόμενος καπιταλισμός δεν αφαίμαξε μόνο τους λαούς της Ευρώπης (ο υπολογισμός αυτός μπορεί να γίνει αλλού), αλλά βάσισε την ακμή του πάνω σε μια τάφρο με πτώματα που παρόμοιό της δεν είχε ξαναγνωρίσει η Ιστορία, αν και συνηθισμένη στο αίμα. Είκοσι εκατομμύρια Αμε-


ρικανο-ινδιάνοι εξολοθρεύτηκαν σε διάστημα τριών ακόνων και δώδεκα εκατομμύρια Αφρικανοί πέθαναν δουλεύοντας οτη διάρ κεια της ίδιας περιόδου. Δυο ολόκληρες ήπειροι θυσιάστηκαν για να εγκαθιδρυθεί ένα εγκληματικό και ανήθικο σύστημα, που ο μοναδικός του νόμος είναι ο νόμος του κέρδους. Περισσότερα α πό τριάντα εκατομμύρια ανθρώπινα όντα δολοφονήθηκαν από τον καπιταλισμό, με άμεσο και αδιαμφισβήτητο τρόπο.

Franz Tardo-D ino, Le collier de semitude, Éditions Caribéenes, 1985. Ibrahim Baba Kaké, Le traite négrière. Presence Africaine, Larousse N athan inter national, 1988. Jean Meyer, Esclaves et négriers, συλ. «Découvertes», Gallimard, 1986. H ubert Deschamps, Histoire de la traite des Noirs, Fayard, 1972. Kenneth M. Stamp, The peculiar institution, Random H ouse, Νέα Υόρκη, 1956. Benjamin Q uarles, The Negro in the making o f America, Collier Books, Νέα Υόρκη, 1987. Patrick M anning, Slavery and African Life, Cam bridge University Press, Νέα Υόρκη, 1990.

ΠΥΡΟΒΟΛΗΣΤΕ, ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΑΡΑ ΕΡΓΑΤΕΣ του Ροζέ Μ πορντιέ*

Στις ημέρες και τους μήνες που ακολούθησαν την κατάληψη της Βαστίλης, και κυρίως τον Αύγουστο, ένας ιδιαίτερα έντονος ερ γατικός αναβρασμός, που ήταν περισσότερο σημαντικός και α ποφασιστικός α π’ όσο μπορούμε να φανταστούμε σήμερα μετά από δυο αιώνες, διαπέρασε πολλές συντεχνίες και άρχισε να σκια γραφεί τα χαρακτηριστικά, που σε μερικές περιπτώσεις ήταν, φυ σικά, συγκεχυμένα, του πραγματικού προσώπου μιας μοντέρνας πάλης των τάξεων. Ή δ η από τον Απρίλιο, μια εξέγερση που στρε φόταν εναντίον της βιοτεχνίας του διάσημου χαρτοποιου ΖανΜπατίστ Ρεβεγιόν είχε καταδείξει ότι ένα τμήμα του πληθυσμού του Παρισιού, που η ένδειά του ερχόταν σε αντίθεση με τον πλού το, ήταν εξοργισμένο. Η βιοτεχνία απασχολούσε τετρακόσιους ανθρώπους (από τους οποίους το ένα τέταρτο ήταν παιδιά) και δεν γνωρίζουμε αν ανάμεσα στους πολυάριθμους εξεγερμένους υ πήρχαν και εργαζόμενοι στη βιοτεχνία. Παραδόξως, η ουσία βρι σκόταν αλλού, και πρώτα απ’ όλα στη φήμη που διαδόθηκε μέ σα σ’ ελάχιστο χρόνο στο προάστιο του Σεντ-Αντουάν: 'Οτι ο Ρε βεγιόν είχε μιλήσει προσβλητικά σ’ εκείνους που, αν και ήδη δεν αμείβονταν καλά, κινδύνευαν να δουν τους μισθούς τους να μει ώνονται ακόμα περισσότερο. Ή τα ν αλήθεια; Ή τα ν ψέμα; Οι ε-

* Ο Ροζέ Μπορντιέ έχει γράψει μυθιστορήματα και δοκίμια, μεταξύ των οποί ων τα: Les blés (βραβείο Renaudot), Un âge d ’ or, Le Tour de ville, Meeting, La Grande vie, La Belle de mai. Τελευταίο έργο του: Chronique de la citéjoyeuse, εκδό σεις Albin Michel, 1996.

ΠΥΡΟΒΟΛΗΣΤΕ, ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΠΑΡΑ ΕΡΓΑΤΕΣ

71

ξαθλιωμένοι έδωσαν την απάντηση κατακλύζοντας τους δρόμους και στη συνέχεια πλήρωσαν το αντίτιμο της τρομερής καταστο λής που επακολούθησε. Νεκροί σωριάστηκαν στους δρόμους, ε νώ την επόμενη ημέρα απαγχονίστηκαν μερικοί από τους συλληφθέντες διαδηλωτές, άλλοι κακοποιήθηκαν με βάναυσο τρόπο και άλλοι φυλακίστηκαν. Ό πω ς ήδη αναφέραμε, αυτά συνέβησαν τον Απρίλιο, όταν ακόμα ο άνεμος φυσούσε εναντίον των φτω χών. Όμως, μετά την 14η Ιουλίου, είχαν την εντύπωση ότι επιτέ λους θα φυσούσε υπέρ τους. Για τον Ζορές,* η πιο αξιοσημείωτη διάσταση της κατάληψης της Βαστίλης ήταν ότι επέτρεψε στο λαό να συνειδητοποιήσει για πρώτη φ ορά τη δύναμή του. Πράγματι, αυτή η συνείδηση α ναπτύχθηκε με μια εκπληκτική ευρύτητα, με μια αδιάκοπη ορμητικότητα που είναι το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό, για να μην πούμε ο ορισμός, των αυθεντικών επαναστάσεων όσων είναι θύ ματα της εκμετάλλευσης και της υπερεκμετάλλευσης, και όχι μό νο -εφόσον, α π ’ ό,τι φαίνεται στη συγκεκριμένη περίπτωση, ή ταν οι πιο δραστήριοι- των εργαζομένων στα υποδηματοποιία και στις βιοτεχνίες κατασκευής περουκών, αλλά και των γυναι κών που τις αποκαλούσαν «οι γυναίκες της αγοράς». Παρ’ όλα αυ τά, αυτοί που έδρασαν με τον πιο εντυπωσιακό τρόπο, αλλά και με τον πιο συμβολικό και τον πιο παθιασμένο, ήταν αναμφίβο λα οι νεαροί μαθητευόμενοι ράφτες. Τι ήθελαν; Πρώτα α π ’ όλα, ένα καλύτερο μισθό και σαράντα δεκάρες βρέξει χιονίσει. Έ π ειτα, να μην επιτρέπεται στους ε μπόρους μεταχειρισμένων ενδυμάτων να κατασκευάζουν και νούργια ρούχα. Το δεύτερο αίτημά τους πρέπει αναμφίβολα να μας προβλη ματίσει. Την απαίτηση αυτή την ασπάζονταν και οι ιδιοκτήτες των ραφείων που επιθυμούσαν να εξαφανίσουν τον ανταγωνισμό, με συνέπεια η σχετική ουδετερότητα που έδειξαν απέναντι στους μισθωτούς μαθητευόμενούς τους να φαίνεται ύποπτη. Μπορού

* Ζαν Ζορές (1859-1914). Μια α πό τις σημαντικότερες προσωπικότητες του γαλ λικού σοσιαλιστικού κινήματος, δολοφονήθηκε εξαιτίας των φιλειρηνικών του θέσεων τις παραμονές του Πρώτου Π αγκοσμίου πολέμου. (Σ.τ.Μ.)

72


με να μαντέψουμε το εκβιαστικό δίλημμα: Α! χωρίς τους εμπόρους μεταχειρισμένων ενδυμάτων, θα πληρωνόμασταν καλύτερα. Παρ’ όλα αυτά, δεν έχει σημασία. Ακόμα και να υπήρξε υπό αυτή την έννοια σύμπτωση συμφερόντων, αυτό δεν αναιρεί σε τίποτα την αξία της πρωτοβουλίας που πήραν από μόνοι τους οι εργαζόμε νοι, δεν αναιρεί το γεγονός ότι ένα μισθολογικό αίτημα διατυ πώθηκε με συγκεκριμένο τρόπο και ότι οι εργαζόμενοι έδειξαν την επιθυμία τους να οργανωθούν. Τι όμως μπορούσαν να κάνουν; Να συγκεντρώνονται και να συζητούν; Επέλεξαν τις πρασιές απένα ντι από το Λούβρο. Σύντομα όμως άρχισαν να προβληματίζονται για το πώς θα εμπόδιζαν τους ανεπιθύμητους να πλησιάζουν, ώ στε να είναι σίγουροι ότι ήταν όλοι τους αποκλειστικά και μόνο άνθρωποι του ίδιου επαγγέλματος, και ότι σε κάθε τους συγκέ ντρωση θα ήταν τρεις χιλιάδες, εφόσον τόσοι είχαν εκδηλώσει την επιθυμία να παίρνουν μέρος στις συναντήσεις; Δεν υπήρχε περίπτωση να ζητούν από τους παριστάμενους να δείχνουν μια κάρτα μέλους, κάτι που άλλωστε κανείς δεν είχε α κόμα σκεφτεί εκείνες τις ημέρες του πυρετώδους, πρωτόγονου και εμβρυακού συνδικαλισμού. Κάποιος είχε μια ιδέα. Ή τα ν πο λύ απλό. Η καθημερινή, χειρωνακτική και σκληρή εργασία τους είχε ως συνέπεια να φθείρεται τόσο πολύ το δέρμα, να το έχουν τρυπήσει τόσο βαθιά και τόσες πολλές φορές οι βελόνες μέσα στα χρόνια, ώστε αρκούσε να δείξει κάποιος τα κατασημαδεμένα δά χτυλά του για να γίνει δεκτός. Με αυτό τον τρόπο, κανείς δεν μπορούσε να εξαπατηθεί, κα νείς δεν μπορούσε να εξαπατήσει: Ο καθένας ήξερε με ποιον εί χε να κάνει. Αυτή η φυσική απόδειξη υπήρξε λοιπόν η πρώτη κάρτα μέλους. Για τους εργαζομένους, μαρτυρούσαν τα τραύμα τα. Ενάντια στους εργαζομένους, πολλαπλασιάζονταν οι φόνοι. Δεν πρόκειται να κάνουμε έναν απολογισμό, δεν θα επιδοθούμε, όπως έχουν κάνει άλλοι αλλού, σε μια μακάβρια και μανιοκαταθλιπτική λογιστική. Κάτι τέτοιο θα σήμαινε ότι δεν τιμούμε όπως πρέπει αναμνήσεις που έχουμε μάθει να σεβόμαστε, επει δή αποτελούν ένα κομμάτι του εαυτού μας. Θα προσπαθήσουμε όμως να καταδείξουμε την ουσία μέσα από επώδυνα και αλη σμόνητα γεγονότα, που συγκροτούν το μακρύ μαρτυρολόγιο της


73

γαλλικής εργατικής τάξης, την οποία επέλεξε ως θύμα του ο κα πιταλισμός. Οι κατέχοντες, το γνωρίζουμε, ύψωσαν γρήγορα εμπόδια με τη μορφή των νόμων, των κανονισμών και των ελέγχων. Με το ι διαίτερα ευφυές πρόσχημα ότι θα καταργούσε τις συντεχνίες των εργοδοτών και των εργαζομένων που θεωρήθηκαν ως κάτι το πε ριοριστικό, και φυσικά επικαλούμενος το όνομα της ελευθερίας, ο νόμος Δε Σαπελιέ του 1791 εναντίον των επαγγελματικών ενώ σεων και του δικαιώματος της απεργίας έπληξε στην πραγματι κότητα όσους, για να επιβιώνουν, δεν είχαν τίποτα άλλο εκτός α πό τα άθλια χέρια τους, που οι ράφτες τα είχαν μετατρέψει σε ταυ τότητα αναγνώρισης. Η προειδοποίηση είχε δοθεί και η αστική τάξη την ενσωμάτωσε στις δομές της. Ό μω ς, αυτό δεν αρκούσε. Παρά τα φαινόμενα, ο νόμος Λε Σαπελιέ δεν μπορούσε να προ σφέρει συνεχώς μια εγγυημένη προστασία. Αυτό το γενικό μέτρο αφορούσε σημαντικά και επικίνδυνα γεγονότα που όμως συνέβαιναν περιστασιακά. Δεν πρόσφερε τη βεβαιότητα της διατή ρησης της τάξης στο επίπεδο της επίμοχθης καθημερινότητας. Κάτι που διορθώθηκε το 1803 με τη θέσπιση του εργατικού βι βλιαρίου. Είναι περιττό να επεκταθούμε σε αυτό το θέμα. Δεν εί ναι δύσκολο να φανταστούμε τι σήμαιναν για έναν εργαζόμενο τα αρνητικά σχόλια ενός αφεντικού που καταγράφονταν σ’ ένα βι βλιάριο, το οποίο επιπλέον ο εργαζόμενος μπορούσε να το παραλάβει μόνο από την αστυνομία. Χωρίς τη συγκατάθεση του ερ γοδότη, ήταν αδύνατον κάποιος να εγκαταλείψει τη δουλειά του. Να έφευγε από τη δουλειά του χωρίς να πάρει το βιβλιάριό του; Σε αυτή την περίπτωση, χαρακτηριζόταν ως αλήτης και η ποινή του ήταν έξι μήνες φυλακής. Έτσι, στη γαλλική κοινωνία, μια μό νο τάξη, μια πολύ μεγάλη κοινωνική οντότητα που γινόταν ολοέ να και μεγαλύτερη, βρέθηκε συνεχώς υπό επίσημη παρακολού θηση. Ο τόνος είχε δοθεί, η εξουσία έλεγε στους εργάτες: Σας έ χω βάλει το μάτι. Και στα στόχαστρα τουφεκιών. Κάτι που δεν θα σταματούσε πια. Κυρίες και κύριοι διαχειριστές-εκπρόσωποι των μετόχων της ΕΠΕ, οι Αρμόδιοι Ανθρωπιστές, παλιοί πειθήνιοι μαθητές ενός συστήματος που σας έχει ενσταλάξει την παιδαγωγική της επι

74


λεκτικής αγανάκτησης, εσείς που δίνετε μαθήματα επειδή έχετε μάθει πολΰ καλά το δικό σας, μας επαναλαμβάνετε πρόθυμα, αναφερόμενοι στην παλιά κοινωνική προσδοκία που πάνω της ε ξακολουθούν να είναι στραμμένα τα τουφέκια και την οποία ε πιμένουμε να διατηρούμε μέσα μας σαν ουλή: Προσέξτε, είστε οι διάδοχοί τους! Ας το παραδεχτούμε. Αλλά και εσείς είστε διάδο χοι κάποιων άλλων. Εφόσον σας αρέσουν οι καλοί λογαριασμοί, έχουμε το δι καίωμα να σας ζητήσουμε το λόγο. Για ποιο λόγο, στις αρχές του 1830, η μόνη απάντησή σας ήταν να πυροβολήσετε εκείνους τους νεαρούς χτίστες της Κρεζ* οι οποίοι, στην πρωτεύουσα του νομού όπου ήταν φημισμένοι για το επάγγελμά τους, σκο τώνονταν στη δουλειά για ένα ξεροκόμματο το μεσημέρι, ένα πιάτο ζωμό το βράδυ και ένα σάπιο στρώμα -ότα ν έβρισκανστα ενοικιαζόμενα δω μάτια κάποιου σ παγκοραμμένου; Δεν μπορούσαν ν’ αντέξουν πια οι νεαροί χτίστες και εγκατέλειψαν τα γιαπιά. Πυρ! Είναι παράλογο ότι αυτή η μικρή συλλαβή, τόσο εικόνα όσο και λέξη, σας ασκεί μια αυθόρμητη γοητεία. Είναι η εν στικτώδης ποίηση που δικαιολογεί την καταδίκη σας. Πυρ στο Παρίσι, πυρ στη Λα Ρικαμαρί, πυρ στο Φουρμί, πυρ στη Χάβρη, πυρ, πυρ, πυρ! Και για ποιο λόγο, το 1834, στην οδό Τρανσονέν στρέψατε τα όπλα προς τα θεμέλια των σπιτιών για να πυροβολήσετε στα υπόγεια μέσα από τους φεγγίτες; Για ποιο λόγο; Μ πορούμε να σας δώσουμε την απάντηση, αν δεν τη γνω ρίζετε: Επειδή, μέσα στα υπόγεια, ζούσαν τις περισσότερες φ ο ρές εργατικές οικογένειες. Για μια τυφλή εξέγερση και μερικά οδοφράγματα στη συνοικία Σεν-Μ ερί, οι στρατιωτικές Αρχές θεώρησαν σκόπιμο να προβούν χω ρίς καθυστέρηση σε αντί ποινα. Η οδός Γρανσονέν, που βρισκόταν πολύ κοντά, πρόσφερε τις δυνατότητες που μόλις αναφέραμε. Δολοφονήθηκαν λοιπόν, έχοντας ελάχιστες δυνατότητες διαφυγής και ακόμα λιγότερες ν’ αμυνθούν, μέσα στους τοίχους των θλιβερών υπογεί-

Ν ομ όςτη ς Κεντρικής Γαλλίας. (Σ.τ.Μ.)


75

ων τους, γυναίκες, παιδιά, ηλικιωμένοι. Ο Ντομιέ* έχει α π ει κονίσει με συγκλονιστικό τρόπο αυτό το λαμπρό κατόρθωμα του 35ου συντάγματος υπό τις διαταγές ενός στρατηγού που το όνομά του θα γινόταν διαβόητο και σε άλλα μέρη: Μπιζό.** Τα οδοφράγματα στον Σεν-Μερί, όσο ανίσχυρα και αν ήταν, προκάλεσαν σοβαρές ανησυχίες, καθώς την ίδια περίοδο οι εργά τες μεταξιού της Λιόν υπεράσπιζαν και πάλι τα δικαιώμστά τους. Τρία χρόνια μετά την εξέγερσή τους το 1831, αυτή η επίδειξη της οργής τους αναστάτωσε τις Αρχές, ακόμα περισσότερο καθώς, όπως και τα γεγονότα στο Παρίσι, σχετιζόταν με την Εταιρεία για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου που ήταν το μαύρο πρόβατο για την κυβέρνηση και την εργοδοσία. Αυτή τη φορά, οι εργάτες μεταξιού είχαν εξεγερθεί εναντίον μιας απόφασης που τους στερούσε ένα επίδομα και καταργούσε τα επικουρικά ταμεία τους. Πυρ! Πόσοι ήταν οι νεκροί; Διακόσιοι, σύμφωνα με τους υ πολογισμούς. Τ ο 1831 ήταν εξακόσιοι και, από τότε, εκείνο το έ τος αναπαριστούσε με αριθμούς στη μνήμη μερικών έναν παρά λογο τρόμο. Είχαν φοβηθεί τόσο πολύ! Οι εξεγερμένοι έγιναν κύ ριοι της πόλης, καθώς οι πολιτικές και στρατιωτικές Αρχές είχαν αποσυρθεί από το προσκήνιο (οιωνός της Κομούνας του 1871), και συγκρότησαν ένα συμβούλιο από δεκάξι εργάτες μεταξιού το οποίο εγκαταστάθηκε στο δημαρχείο. Αρχικά, όμως, δεν ήταν αυτός ο σκοπός του αγώνα τους. Κάθε άλλο. Ή θελα ν απλά, και εξάλλου το πέτυχαν, την επιβολή μιας διατίμησης στα αγαθά. Το αποκορύφωμα είναι ότι, σε αυτή τη σύγκρουση, ο αρχικός προ σανατολισμός ήταν η ταξική συνεργασία. Ποιος λοιπόν τη διέ λυσε; Ό λοι είχαν συνυπογράψει το αίτημα, συμπεριλαμβανομέ νων των εργοστασιαρχών και των μελών του δικαστικού συμβου λίου επίλυσης των εργασιακών διαφορών, των εντεταλμένων εκ προσώπων του Εμπορικού Επιμελητηρίου και του ίδιου του νο * Ο νορέ Ν τομιέ (1808-1879). Γάλλος λιθο γρ ά φ ο ς, ζω γράφος και γλύπτης. (Σ,τ.Μ.) ** Τομά Ρομπέρ Μπιζά (1784-1849). Σ τρατάρχης της Γαλλίας. Ο Μπιζό υ πήρ ξε ο επικεφαλής των γαλλικών στρατευμάτων που νίκησαν τους Αλγερινους (1837) και τους Μαροκινούς (1844), νίκες που άνοιξαν το δρόμο για την αποικιοκρατική κυριαρχία της Γαλλίας στη Βόρεια Αφρική. (Σ.τ.Μ.)

76


μάρχη. Και έπειτα, ειπώθηκε, αρχικά με έμμεσο τρόπο και στη συνέχεια ανοιχτά, ότι αυτοί που υπέγραψαν υποχρεώθηκαν να υ ποχωρήσουν στις απαράδεκτες πιέσεις μιας μάζας σε κατάστα ση υπερδιέγερσης. Οι εργοδότες, μερικοί στην αρχή αλλά ολοέ να περισσότεροι στη συνέχεια, και οι προύχοντες της πόλης απέρριψαν ανεπιφύλακτα τη συμφωνία, και τελικά τους υποστή ριξε ο νομάρχης που έφτασε μέχρι το σημείο να πει τα ακόλου θα παράλογα λόγια: Πρόκειται για μια δέσμευση που βασίζεται στο λόγο της τιμής των εμπλεκομένων. Πράγματι. Και είχε προ σθέσει: Η οποία δεν είναι υποχρεωτική. Η εφαρμογή της συμ φωνίας, εξήγησε και γνωρίζουμε το τροπάριο (πάντα επίκαιρο), εξαρτάται από την καλή θέληση του κάθε εμπλεκομένου. Αλλά οι εργάτες του μεταξιού είχαν μια πραγματική αίσθηση της τιμής. Ενώ οι αρχιτεχνίτες των εργαστηρίων οδηγούνταν στην ανεργία, για να αποτελέσουν ένα παράδειγμα, οι εργάτες συνει δητοποίησαν πολύ καλά το μάθημα που τους είχαν διδάξει: 'Οτι ο λόγος της τιμής που δίνεται σ’ ένα μισθωτό δεν αξίζει τίποτα. Είναι δύσκολο να ανεχθεί κανείς μια τόσο μεγάλη περιφρόνηση και ακολούθησε η έκρηξη. Ο Τύπος πήρε θέση, επιδεικνύοντας ένα επιθετικό ζήλο. Οι εργατικές κινητοποιήσεις είναι μεταδοτι κές, έγραψε η Le Temps απαιτώντας τη γρήγορη καταστολή τους. Η έκκλησή της εισακούστηκε. Ο εισαγγελέας της Αιόν διαπίστω σε αυτάρεσκα και μ’ ένα βαθμό κυνισμού, λησμονώντας την αξιοπρέπειά του ως δικαστικού, ότι η δικαιοσύνη μπορούσε πια να βασίζεται στην υποστήριξη των ενόπλων δυνάμεων: Μπορούσε λοιπόν να δράσει. Τέλος, ο πρωθυπουργός Κασμίρ Περιέ* επέπληξε δριμύτατα τους ταραξίες: Οι εργάτες πρέπει να μάθουν ό τι το μοναδικό αντίδοτο που υπάρχει για τα βάσανά τους είναι η υπομονή και η καρτερία. Δυο λέξεις που δεν έχουν γεράσει. Σήμερα, στην εποχή της μαζικής ανεργίας, των «χωρίς μόνιμη κατοικία», της «υποβάθμισης των προαστίων», των απόρων που ζουν μ’ επιδόματα κοινω νικής πρόνοιας, των νέων χωρίς εργασία και προοπτικές ακόμα και αν έχουν ένα πανεπιστημιακό δίπλωμα, τι λένε χωρίς να το Κασμίρ Περιέ (1777-1832). Γάλλος πολιτικός. (Σ.τ.Μ.)


77

τηρούν, επειδή αυτός είναι ο επίκαιρος τρόπος εξαπάτησης; Υπο μονή. Καρτερία. Ας μην έχουμε αυταπάτες. Ο καπιταλισμός του πρώτου μισού του 19ου αιώνα μιλούσε ωμά. Ο καπιταλισμός του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα εφαρμόζει την πρακτική του να μη λέει τίποτα. Εν τω μεταξύ, οι διανοούμενοι επέτρεψαν να συντελεστεί μ’ επιτυχία αυτή η μεταμόρφωση. Ό πω ς επίσης συνέχισαν, εφόσον είχε γίνει πια συνήθεια, να παρατάσσουν στρατιώτες εδώ, αστυνομικούς εκεί, και τις περισ σότερες φορές και στρατιώτες και αστυνομικούς. Πυρ! Πυρ ενα ντίον τοιν προλετάριων τον Ιούνιο του 1848, για τους οποίους εί ναι καλύτερο να μη θυμόμαστε ότι ήταν επίσης αυτοί που είχαν εξεγερθεί τον Φεβρουάριο,* εξίσου πολυάριθμοι, εξίσου θαρρα λέοι με τους αστούς. Ή τα ν όμως αναγκαίο να δώσουν οι προλε τάριοι τόση σημασία στο γεγονός ότι θα έκλειναν τα «εθνικά ερ γαστήρια»;** Ή τα ν αναγκαίο να διατηρηθούν, αφού θα μ πο ρούσαν ν’ αντικατασταθούν, έστω και επιφανειακά, από μερικές άλλες θέσεις εργασίας που ενδεχομένως θα δημιουργούνταν αρ γότερα; Οι προλετάριοι όμως είχαν απαυδήσει να είναι θύματα. Άρχισαν να σκέφτονται, να σχολιάζουν, ν’ ασκούν κριτική. Με λί γα λόγια, αποδείχτηκαν ικανοί ν’ αναλύουν τις καταστάσεις με πολύ μεγαλύτερη πολιτική οξυδέρκεια από αυτή που η αστική τάξη υπέθετε ότι διέθεταν. Συνόψισαν τις καταστάσεις, συνέθε σαν τα επιμέρους δεδομένα. Τις τους πρότειναν στην πραγματι κότητα; Να καταταγούν στο στρατό (για να πυροβολούν τα α δέρφια τους) ή περιστασιακές θέσεις εργασίας, κάτι που θα τους υποχρέωνε ν’ αλλάζουν τόπο διαμονής και θα κατέστρεφε την οι κογενειακή τους ζωή. Επιπλέον, δεν υπήρχε στην πραγματικότη

* Η αστική επανάσταση του Φεβρουάριου του 1848 οήμανε το τέλος της βασι λείας του Λουδοβίκου-Φιλίππου (μοναρχία του Ιουλίου) και την ίδρυση της Δεύ τερης Γαλλικής Δημοκρατίας. Στις 23 Ιουνίου του 1848, πραγματοποιήθηκε μια εργατική εξέγερση με αφορμή το κλείσιμο των «εθνικών εργαστηρίων» και με κε ντρικό σύνθημα «ψωμί και δουλειά». Η εξέγερση κράτησε μέχρι τις 26 Ιουνίου και την κατάπνιξή της ακολούθησε μια περίοδος βάναυσης καταστολής. (Σ.τ.Μ.) ** «Εθνικά ή κοινωνικά εργαστήρια»: εργοτάξια που δημιουργήθηκαν μετά την επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1848 στο Π αρίσι και σε πολλές μεγά λες επαρχιακές πόλεις για να μειωθεί η ανεργία. (Σ.τ.Μ.)

78


τα καμία διασφάλιση γι’ αυτές τις αμφίβολες ανταμοιβές. Μετά από την αυταπάρνηση που είχαν δείξει τον Φεβρουάριο, η έν δεια παραμόνευε τους περισσότερους προλετάριους τον Ιούνιο. Πώς ήταν λοιπόν δυνατόν, κάτω από παρόμοιες συνθήκες, να μη θεωρήσουν ότι το μόνο που θα μπορούσε να τους βοηθήσει ήταν, για μια ακόμα φορά, να κατέβουν στους δρόμους και προσφυγουν στα οδοφράγματα; Πυρ! Και, φυσικά, σχηματίζουμε την οδυνη ρή εντύπωση ότι η επανάσταση στράφηκε εναντίον του εαυτού της. Αυτή όμως η αισθητική του πνεύματος οδηγεί σε ρομαντικές αντιλήψεις. Πολύ πιο πεζά, έπρεπε να εδραιωθεί η απόλυτη ε ξουσία της κυρίαρχης τάξης και να παγιωθούν τα κέρδη, ακόμα και πάνω στην εξαθλίωση, αν χρειαζόταν. Ακόμα περισσότερο κα θώς είναι δύσκολο να γίνει κάτι διαφορετικό σε μια κοινωνία που η κοινωνική και πολιτισμική της οργάνωση έχει ως θεμέλιό την αδικία. 'Οταν πρότειναν στον Λουί Μπλαν* ν’ αναλάβει κάποιο υπουργείο ανάπτυξης με αβέβαιες αρμοδιότητες και μ’ ένα εντε λώς εξευτελιστικό προϋπολογισμό, αντέδρασε: Μου ζητάτε να κά νω στους πεινασμένους μια διάλεξη για την πείνα. Πράγματι, ή ταν εντελώς περιττό. Ή ταν πιο δραστικό, πιο αποτελεσματικό α πλά να εξαφανίσουν τους πεινασμένους. Ιδίως αφού είχαν την κακή συνήθεια να θυμώνουν. Ποτέ δε θα μάθουμε τους πραγμα τικούς αριθμούς. Τέσσερις χιλιάδες νεκροί; Πέντε χιλιάδες; Οι στασιαστές κυνηγήθηκαν μέχρι τα μεγάλα λατομεία της Μονμάρτης όπου, καθώς βρέθηκαν μπροστά στους περίκλειστους κά θετους βράχους, αποτέλεσαν τέλειους στόχους. Τ ι όμορφη εξά σκηση για τους στρατιώτες. Η μια ομοβροντία διαδεχόταν την άλλη, μέχρι που έπεσαν όλοι. Δεν επέζησε κανένας. Αναλογιστείτε πώς ήταν τα λατομεία! Μια ανέλπιστη ευκαιρία, ένα είδος οδού Τρανσομέν κάτω από τον ανοιχτό ουρανό. Π αρ’ όλα αυτά, τα υ πόγεια ασκούν μια έλξη που οφείλεται στο φυσικό μυστήριο που τα περιβάλλει και πρέπει επομένως να πιστέψουμε ότι οι δυνά μεις της καταστολής ένιωθαν μια νοσταλγία γι’ αυτά. Έτσι, σε μια άλλη συνοικία του Παρισιού, κάποιοι άλλοι δυστυχισμένοι ♦Λουί Μπλαν (1811-1882). Γάλλος ουτοπιστής σοσιαλιστής, ο εισηγητής της πρότασης για τη δημιουργία των «εθνικών εργαστηρίων». (Σ.τ.Μ.)


79

κλείστηκαν σ’ ένα υπόγειο και κανείς δεν γνωρίζει πόσο χρόνο κράτησε η αγωνία τους. Αυτές οι λεπτομέρειες έμοιαζαν δευτερεύουσες και μετά από τρία χρόνια ο Μπαντιγκέ-Βοναπάρτης* πραγματοποιούσε μ’ επιτυχία το πραξικόπημά του. Απέμενε να γίνει αυτοκράτορας, κάτι που άλλωστε αποτελού σε οικογενειακή παράδοση.** Αφού λοιπόν ικανοποίησε αυτό τον ένδοξο αταβισμό, έπρεπε να προσαρμόσει στις ανάγκες της επο χής το σύμβολο της πίστης του. Αλλωστε, δεν αγαπούσε το λαό; Δεν ήταν φίλος των ταπεινών; Δεν είχε ανησυχίες αλτρουιστικού και φι λανθρωπικού χαρακτήρα; Δεν είχε ταχθεί υπέρ της εξάλειψης της ένδειας, έστω και αν πολλοί αστειεύονταν μαζί του λέγοντας ότι τον «απασχολεί η εξάλειψη της ένδειας μετά από τις δέκα το βράδυ» (όταν δηλαδή παρευρισκόταν σε πολυτελείς δεξιώσεις); Δυστυχώς, φαίνεται ότι η αγέρωχη σύζυγός του δεν μοιραζόταν τις απόψεις του. 'Οταν ο διοικητής του στρατιωτικού αποσπάσματος διέταξε τους άντρες του ν’ ανοίξουν πυρ χωρίς καμία προειδοποίηση ε ναντίον του πλήθους στη Λα Ρικαμαρί, στις 16 Ιουνίου 1869, στη διάρκεια μιας επιχείρησης για τη σύλληψη των απεργών μεταλ λωρύχων, η συγκίνηση για τους δεκατρείς νεκρούς και τους πο λυάριθμους τραυματίες υπήρξε τόσο έντονη, ώστε οι κάτοικοι του Σεν-Ετιέν, που βρίσκεται κοντά στη Λα Ρικαμαρί, αλλά και των πε ριχώρων απηύθυναν με σεβασμό μια έκκληση στην αυτοκράτειρα Ευγενία. Τ ο μόνο που της ζήτησαν ήταν να φροντίσει να δοθεί βοήθεια στα θύματα, χωρίς να προβούν σε καμία κρίση για την ε νέργεια του στρατού. Εν ολίγοις, το αίτημά τους ήταν απόλυτα χριστιανικό. Να ποια ήταν η απάντηση της βαθιά χριστιανής αυτοκράτειρας των Γάλλων: Η βοήθεια σε οικογένειες που δεν φο

* Μπαντιγκέ ονομαζόταν ο μασόνος του οποίου δ ανείστηκε τα ρούχα ο Λουδοβίκος-Ναπολέων Βοναπάρτης (ο μετέπειτα Ναπολέων Γ ) για να δραπετεύσει από το οχυρό του Αμ, όπου είχε φυλακιστεί μετά την αποτυχημένη απόπειρά του να καταλάβει την εξουσία, όταν ξεκινώντας α πό την Αγγλία όπου ζούσε αυτοεξόριστος είχε αποβιβαστεί μαζί με οπαδούς του στο λιμάνι της Βουλόνης (1840). Από τότε, οι πολιτικοί του αντίπαλοι τον αποκαλούοαν περιφρονητικά με αυτό το προσωνύμιο. (Σ.τ.Μ.) · · Ο Λουδοβίκος-Ναπολέων Βοναπάρτης ήταν τρίτος γιος του Λουδοβίκου Βοναπάρτη, αδερφού του Ναπολέοντα Βοναπάρτη. (Σ.τ.Μ.)

80


βήθηκαν να προσβάλουν τους γενναίους στρατιώτες που έκαναν το καθήκον τους ήταν το χειρότερο παράδειγμα που θα μπορού σε να δοθεί στον άθλιο πληθυσμό του Σεν-Ετιέν. Με αυτό τον τρόπο γλίτωνε εκ των προτέρων τον κόπο ένας άλ λος άθλιος πληθυσμός, αυτός του Ομπέν στο νομό Αβεϊρόν, που με ρικούς μήνες αργότερα δοκιμάστηκε με τον ίδιο τρόπο και είχε έναν επιπλέον νεκρό, να υποβάλει με τον πρέποντα και δέοντα σεβασμό στην Αυτής Μεγαλειότητά Της ένα παρόμοιο ενοχλητικό αίτημα. Παρόμοια διαβήματα δικαιολογούνται συχνά, τουλάχιστον κατά προτεραιότητα, από την ανελέητη μοίρα που πλήττει τα ορ φανά παιδιά. Υπάρχει η τάση να επιβάλλεται η ιδιωτική ελεη μοσύνη στις περιπτώσεις όπου η επίσημη τάξη πραγμάτων δεν μπορεί να δράσει. Ή δεν θέλει. Επειδή πρέπει να εποπτεύει άλ λους τομείς, να δώσει αξία σε άλλες ανθρώπινες παραμέτρους και της είναι ήδη αρκετά δύσκολο να ελέγχει τις ηλικίες των ερ γαζομένων, τους τόπους εργασίας τους, τα ωράριά τους και τις στατιστικές σε ό,τι αφορά στην παιδική εργασία. Διαδοχικά, α πό νόθες λύσεις σε νόθες λύσεις, η επίσημη τάξη πραγμάτων θα προσπαθούσε να επιδείξει μέσα στα χρόνια, ή ορθότερα μέσα α πό τις δεκαετίες, μια μεμψίμοιρη κατανόηση που η σκληρότητα της εργοδοσίας δεν της επέτρεπε να έχει. Έ πρεπε όμως ταυτό χρονα να φροντίσει και για τα συμφέροντα της ιδιοκτησίας. Ό χ ι κάτω των οχτώ ετών, σας βολεύει; Δέκα ετών; Δώδεκα ετών τα παιδιά που εργάζονται στα ορυχεία, δεκατριών ετών εκείνα που εργάζονται τη νύχτα; Το παιδικό εργατικό δυναμικό και το γυ ναικείο εργατικό δυναμικό συνέβαλλαν με ιδιαίτερα αποδοτικό τρόπο στην αυξανόμενη ευημερία των εργοστασιαρχών, καθώς τό σο τα παιδιά όσο και οι γυναίκες αμείβονταν με μικρότερους μι σθούς. 'Οταν μετά το 1874 εμφανίστηκαν οι πρώτοι επιθεωρητές εργασίας, συνεσταλμένα στην αρχή και περισσότερο δυναμικά στη δεκαετία του 1880, οι επιχειρήσεις που απασχολούσαν πα ράνομα ανήλικα παιδιά τα έβαζαν να παίζουν κρυφτό, εφόσον δεν πήγαιναν σχολείο για να παίξουν εκεί. Προσοχή, ήρθε ο ε πιθεωρητής! Και τα μικρά πόδια έτρεχαν γρήγορα προς το γνω στό μέρος που τους είχε υποδειχθεί εκ των προτέρων, τις περισ σότερες φορές μια άμαξα με σακιά κάτω από τα οποία κρύβονταν.


81

Τι θα μπορούσαμε να πούμε σε αυτά τα καχεκτικά αγράμματα παιδιά; Επειδή πεινούσαν, γίνονταν συνένοχα αυτών που τα εκ μεταλλεύονταν εναντίον εκείνων που ήθελαν να τα υπερασπίσουν. Τουλάχιστον, χόρταιναν την πείνα τους. Τα παιδιά; Για πολλά χρόνια ήταν μάρτυρες των διωγμών σας. Πραγματικοί. Με την έννοια που δίνουν στη λέξη οι διακεκριμέ νοι σας συγγραφείς. Στη διάρκεια της αιματοβαμμένης εβδομά δας τον Μάιο του 1871, ενώ η Κομούνα, μεγαλειώδης και ανυ πέρβλητη, ψυχορραγώντας κληροδοτούσε το μήνυμά της, σε με ρικές συνοικίες ξεκίνησε ένα πραγματικό κυνήγι με θηράματα, ό χι μόνο τις διάσημες «πυρπολήτριες» που άναβαν πυρκαγιές με πε τρέλαιο, αλλά και παιδιά. Ή ταν βέβαιοι ότι αυτοί νέοι Γαβριάδες, ικανοί να χώνονται παντού, θ’ άναβαν πολλές πυρκαγιές. Οι Βερσαλίες* είχαν την πρόθεση να μη χαριστούν σε κανέναν. Σύμφωνα με τον Μορίς Ντομανζέ, ο αντιδραστικός ιστορι κός Ντομπάν προσπάθησε μάταια στην οδό ντε Λα Πε να γλιτώ σει από το θάνατο ένα πεντάχρονο κοριτσάκι. Τέσσερα παιδιά τουφεκίοτηκαν μαζί με τη μητέρα τους, η οποία είχε μόλις αγο ράσει πετρέλαιο για το φωτισμό του σπιτιού της. Έ νας αυτόπτης μάρτυρας, φίλος του Καμίλ Πελετάν, θα του εξιστορούσε αργό τερα ότι είχε δει να οδηγούν μερικά πάμφτω χα παιδιά σ’ ένα στρατώνα για να τα εκτελέσουν. Είχε προσέξει ότι ένα από αυτά που έκλαιγε φορούσε ξύλινα τσόκαρα χωρίς κάλτσες. Έ πειτα, οι βαριές πόρτες έκλεισαν Και ενώ φώναξε προς τους στρατιώτες «Είναι ντροπή να σκοτώνετε παιδιά!», κάποιοι καλοί αστοί που βρίσκονταν γύρω του άρχισαν να βρυχούνται: «Καλά κάνουν. Ας μας απαλλάξουν από τη σπορά του όχλου!» Η σπορά του όχλου! Ανήκε άραγε σε αυτή την επίφοβη και τό σο ποταπή κατηγορία ο μικρός Εμίλ Κορνάιγ που, την Πρωτο μαγιά του 1891, στο Φουρμί, στη βόρεια Γαλλία, με το ισχνό κορ μί του διάτρητο από τις σφαίρες, άφησε την τελευταία του πνοή μπροστά στο καφενείο το «Χρυσό Δαχτυλίδι» όπου προσπαθού σε να βρει καταφύγιο; * Στη διάρκεια της Κομούνας του Παρισιού, οι Βερσαλίες ήταν η έδρα της «νό μιμης· κυβέρνησης που είχε επικεφαλής της τον θ ιέρ σ ο . (Σ.τ.Μ.)

82


Ή ταν δέκα ετών και είχε πάνω του ένα μυστηριώδες όπλο που βρέθηκε στις τσέπες του όταν τον έθαψαν: μια σβούρα. Οι τουφεκισμοί στο Φουρμί απέκτησαν μια ιδιαίτερη θέση στην Ιστορία, παρόλο που άλλοι υπήρξαν εξίσου ή και περισ σότερο δολοφονικοί. Ίσ ω ς επειδή έγιναν σε μια εποχή και κά τω από συνθήκες που ήταν πιο δύσκολο να χωρίσει ο ανθρώπι νος νους αυτού του είδους τις ωμότητες. Σε τελική ανάλυση, α κτινοβολούσε ήδη η διάσημη «Δημοκρατία των Δημοκρατών»,* είχαν ψηφιστεί οι μεγάλοι νόμοι της δεκαετίας του 1880,** είχε επιτέλους επιτραπεί στους εργάτες να δημιουργούν συνδικάτα και μέσω αυτών να προσφεύγουν στη δικαιοσύνη κ.λπ. Ό μω ς, α κριβώς ένα χρόνο πριν τους τουφεκισμούς στο Φουρμί, οι εργα τικές κινητοποιήσεις για την Π ρω τομαγιά του 1890 προκάλεσαν τόσο μεγάλο τρόμο στην αστική τάξη, ώστε το Παρίσι τέ θηκε κυριολεκτικά σε κατάσταση πολιορκίας. Πολλά συντάγ ματα με πλήρη εξοπλισμό έφτασαν στην πρωτεύουσα με σύντο νες πορείες. Στις Βερσαλίες -πάντα στις Βερσαλίες- μεταφέρ θηκαν επιβλητικές πυροβολαρχίες και όλα τα αστυνομικά τμή ματα, από το πιο μικρό μέχρι το πιο μεγάλο, τέθηκαν σε κατά σταση μόνιμου συναγερμού. Τ α μέτρα ήταν τόσο υπερβολικά, ώ στε ακόμα και ο Τύπος της Δεξιάς έδειξε τον εκνευρισμό του. Οι χρονικογράφοι έγραφαν ότι η Γαλλία έμοιαζε να έχει κάνει μια μεγαλύτερη επιστράτευση το 1890 για ν’ αντιμετωπίσει τους ερ γαζομένους της από εκείνη που είχε κάνει το 1870 για ν’ αντι μετωπίσει τους Πρώσους. Δεν είχε λοιπόν άδικο ο Μπλανκί*** όταν είπε ότι το σύνθημα πολλών αστών ήταν «Καλύτερα ο βασιλιάς της Πρωσίας από τη Δη μοκρατία», σύνθημα που προανήγγειλε το ιδιαίτερα γνωστό «Κα λύτερα ο Χίτλερ από το Λαϊκό Μέτωπο» του 1936. Εξάλλου, το 1890 οι εύπορες οικογένειες εγκστέλειψαν το Παρίσι για να καταφύγουν • Πρόκειται για την Τρίτη Δημοκρατία (1870-1940). (Σ.τ.Μ.) ** Οι νόμοι αυτοί α φορούσαν την παραχώρηση σημαντικών δημοκρατικών ε λευθεριών και την καθιέρωση της δωρεάν υποχρεωτικής εκπαίδευσης. (Σ.τ.Μ.) *** Λουί Ογκίστ Μπλανκί (1805-1881). Γάλλος σοσιαλιστής, ένθερμος υποστηρικτής τη ς επαναστατικής δράσης. Ο ι θεωρητικές του θέσεις αποτέλεσαν τον αναγκαίο δεσμό ανάμεσα στον ουτοπικό σοσιαλισμό και το μαρξισμό. (Σ.τ.Μ.)


83

στην ύπαιθρο, όπως πολλές έκαναν και το 1936, όταν οι εργάτες κατέλαβαν τα εργαστήρια, τις αποθήκες και τα μηχανουργεία. Πά ντως, αυτή η πρώτη Πρωτομαγιά πραγματοποιήθηκε, παρά τις επιμέρους περισσότερο ή λιγότερο σοβαρές συγκρούσεις, χωρίς να υπάρξει συνολικά μια μεγάλη αντιπαράθεση και, μάλιστα, μια αντιπροσωπία στην οποία συμμετείχε ο Ζιλ Γκεσντ* έγινε δεκτή σύμφωνα με το πρωτόκολλο από τη Βουλή. Τότε, γιατί συνέβη η σφαγή στο Φουρμί; Τ ο ερώτημα αυτό έ χει τεθεί πάρα πολλές φορές, σε σημείο που να υπάρχει μια πα ράλογη δυσαναλογία με τη σημασία του περιστατικού. Μπορού με ν’ αφήσουμε κατά μέρος τη γελοία ερμηνεία για τον τοπικό α στυνόμο που περιδιάβαινε την κωμόπολη κραδαίνοντας το πι στόλι του, κάτι που αν είχε γίνει μάλλον θα έκανε τους γεροδε μένους εργάτες να διπλωθούν στα δυο από τα γέλια. Δεν μ πο ρούμε όμως να μη θέσουμε σοβαρά ερωτήματα για τη μαζική π α ρουσία όλων αυτών των στρατιωτών, των υπαξιωματικών και των αξιωματικών, για τον τρόπο με τον οποίο είχε οργανωθεί μια στρατιωτική επιχείρηση εναντίον των πιθανών απεργών -ο δή μαρχος Ογκίστ Μπερνιέ και ο πρόεδρος της Ένωσης των βιομηχάνων Σαρλ Μπελέν είχαν σίγουρα ανάμειξη στην παρουσία του στρατού-, για το ζήλο του υπονομάρχη, για τη γρήγορη άφιξη ε νός εισαγγελέα και για όλα τα υπόλοιπα. Πυρ! Από το πρωί ήδη, όταν οι εργάτες συγκεντρώθηκαν μπροστά από το υφαντουργείο «Το Απαράμιλλο», για να παρακινήσουν αυτούς που βρίσκονταν μέσα να ενωθούν μαζί τους στη διαδήλωση, μια ομάδα στρατιω τών υπό τις διαταγές ενός υπολοχαγού επέδειξε μεγαλύτερη διά θεση παρέμβασης απ’ όση χρειαζόταν. Πολλοί άντρες συνελήφθησαν, όταν όμως οι σύζυγοί τους και οι φίλοι τους άρχισαν να διαμαρτύρονται, τους διαβεβαίωσαν ότι θα τους άφηναν ελεύθε ρους το μεσημέρι. Δεν το έκαναν. Η οργή άρχισε να φουντώνει. Και σε αυτή την περίπτωση, όπως και με τους εργάτες του μετα ξιού πριν εξήντα χρόνια, μια υπόσχεση σε εργάτες δεν άξιζε τί-

* Ζιλ Γκεσντ (1854-1922). Γάλλος σοσιαλιστής, συνέβαλε στη διάδοση του μ αρ ξισμού στη Γαλλία ιδρύοντας την πρώτη γαλλική μαρξιστική εφημερίδα. (V Égalité). (Σ.τ.Μ.)


ποτά. Φυσικά, η απογευματινή διαδήλωση δεν μπορούσε παρά να ερμηνεύει αυτή την έντονη οργή. Ό μω ς, δεν ήταν πυκνή και δεν έδειχνε ιδιαίτερα απειλητική. Υπήρχαν μάλιστα και μερικές εκδηλώσεις χαράς. Και η χαρά όμως δεν είναι αποδεκτή. Πυρ! Μια εικοσάχρονη νεαρή κοπέλα, η Μαρί Μπλοντό, βάδιζε επι κεφαλής της πορείας, κρατώντας ένα κλαδί με λευκάνθεμα. Πυρ! Καθώς οι σφαίρες τη βρήκαν στο πρόσωπο, τα μαλλιά της Μαρί κυριολεκτικά αποκολλήθηκαν από το κεφάλι της, τα μακριά πυρόξανθα μαλλιά της πετουσαν στον αέρα μαζί με τα λευκάνθεμα κάτω από το όμορφο φως του ήλιου του Βορρά, και -αντέχετε να ακούσετε αυτή τη λεπτομέρεια;- τα μαλλιά της δεν βρέθηκαν πο τέ. Το μόνο που βρέθηκε στη γωνία του πεζοδρομίου ήταν κομ μάτια από μυαλά και οστά. Φτάνει! Φτάνει, θα πείτε εσείς με τις ευαίσθητες ψυχές που γνωρίζετε τόσο καλά να προσεύχεστε για τη σωτηρία της ψυχής και για την άνοδο του χρηματιστηρίου. Φτάνει! Μα τι νομίζετε; Αυτές οι λεπτομέρειες μας προκαλούν την ίδια απέχθεια που προκαλουν και σ’ εσάς. Ποιος όμως είναι υπεύθυνος γι’ αυτές; Οι νε κροί ήταν εννιά. Τα ονόματά τους είναι γραμμένα σε μια στήλη στο Φουρμί: Λουίζ Ιμπλέ, είκοσι ετών. Σαρλ Λερουά, είκοσι ενός ετών. Γκιστάβ Πεστιό, δεκαέξι ετών. Εμίλ Σεγκό, τριάντα ετών. Φελισί Τονελιέ, δεκαεφτά ετών. Μαρί Μπλοντό, είκοσι ετών. Εμίλ Κορνάιγ, δέκα ετών. Ματί Ντιό, δεκαεφτά ετών. Κλεμπέρ Ζιλοτό, δεκαεν νέα ετών. Ο Ζιλοτό, κληρωτός της κλάσης του 1890, κουνούσε πάνω α πό το κεφάλι του τη γαλλική σημαία. Πυρ! Η Μαρί Μπλοντό και τα λευκάνθεμά της έγιναν θρύλος. Ό σ ο για τον ταγματάρχη Σαπίς, που έδωσε δυο φορές το παράγγελμα στους στρατιώτες ν’ ανοίξουν πυρ, θα τον παρασημοφορούσε αρ γότερα ο στρατηγός Γκαλιφέ,* ένας άλλος ειδήμονας. Δεν έγινε καμία έρευνα, δεν αναζητήθηκε κανένας υπεύθυνος, δεν διώχθηκε

* Γκαστόν Ο γκίστ Γκαλιφέ (1830-1909). Γάλλος στρατηγός, ήταν ο επικεφαλής των δυνάμεων που κατέστειλαν την Κομούνα του Παρισιού. (Σ.τ.Μ.)


85

ποινικά κανένας, μ’ εξαίρεση τον Λαφάργκ,* που είχε την ατυχή ιδέα να είναι ένας από τους ομιλητές οε μια συνάντηση που είχε γίνει τον Απρίλιο στο Φουρμί, και τον συνδικαλιστή Κουλίν, ο ο ποίος σιη διάρκεια της πορείας έγραφε ένα άρθρο στο τραπέζι ενός καπηλειού. Εκείνο που είχε σημασία ήταν ότι οι Αρχές είχαν ανακαλύψει τους ενόχους. Και δεν ήταν οι οποιοδήποτε. Οι δι ευθυντές των επιχειρήσεων της βόρειας Γαλλίας μισούσαν τον Κουλίν. Ό σ ο για τον Λαφάργκ, πέρα από το γεγονός ότι ήταν έ νας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του σοσιαλισμού στη Γαλλία, ήταν επίσης γαμπρός του Μαρξ. Έ ξι έτη καθείρξεως για τον πρώτο, ένας έτος φυλάκισης για τον δεύτερο. Ό σ α εί χαν πει αυτοί οι δυο υποκινητές, όπως επισήμανε το αιτιολογικό της δικαστικής απόφασης, δεν μπορούσαν παρά να παρακινή σουν τους εργάτες σε ανατρεπτικές ενέργειες. Κατά βάθος, οι εν νέα κάτοικοι του Φουρμί είχαν δολοφονηθεί από την προπαγάν δα και όχι από τις σφαίρες. Στη Βουλή, ο βουλευτής Ερνέστ Ρος, που έδειξε στους κοινοβουλευτικούς άντρες ένα αιματοβαμμέ νο πουκάμισο, τιμωρήθηκε με προσωρινό αποκλεισμό από τις εργασίες του κοινοβουλίου. Στο Φουρμί, δοκιμάστηκαν για πρώτη φορά σε ανθρώπινους στόχους τα τουφέκια τύπου Λεμπέλ, που είχαν πρόσφατα αντι καταστήσει τα δύσχρηστα τουφέκια τύπου Σασεπό. Θα χρησι μοποιούνταν και σε άλλες Πρωτομαγιές. Έ πειτα, θα εμφανίζο νταν νέοι τύποι τουφεκιών, άλλοι άνθρωποι θα βρίσκονταν πίσω από τα τουφέκια και άλλοι άνθρωποι θα βρίσκονταν πίσω από αυ τούς, μερικοί από τους οποίους κατείχαν υψηλά πολιτικά αξιώ ματα. Ιδιαίτερα υψηλά, σε μερικές περιπτώσεις. Ο ριζοσπάστης Κλεμανσό πριν τον πόλεμο του 1914-18, ο σοσιαλιστής Ζιλ Μος μετά από τον πόλεμο του 1939-45 ηγήθηκαν των κατασταλτικών μηχανισμών. Πρέπει όμως να τους απαριθμήσουμε; Νεκροί υ πήρξαν και στη Χάβρη στη δεκαετία του 1920, και στο Παρίσι στις 9 Φεβρουάριου 1934 ανάμεσα στους αντιφασίστες διαδη λωτές. * ΙΙολ Λαφάργκ (1842-1911). Ο σημαντικότερος Γάλλος θεωρητικός μαρξιστής ίου 19ου αιώνα, είχε πα ντρειπεί την κόρη του Μαρξ, Λάουρα. (Σ.τ.Μ.)

86


Η υπενθύμιση του παρελθόντος προκαλεί μακροπρόθεσμα παραισθήσεις. Να μην επιμένουμε λοιπόν; Ίσιος. Ό μω ς, δεν πρέ πει ποτέ να χάσουμε την αίσθηση αυτού το ρίγους που μας δια περνά και κάνει ν’ αντηχεί στη μνήμη μας η ηχώ ενός προγονι κού μίσους: Πυροβολήστε, δεν είναι παρά εργάτες.

1744-1849: Ο Α ΙΩ Ν Α Σ Τ Η Σ Λ ΙΟ Ν : Ο Ι ΕΡΓΑΤΕΣ Τ Ο Υ Μ ΕΤΑ Ξ ΙΟ Υ Α Ν Τ ΙΜ Ε Τ Ω Π Ο Ι ΜΕ Τ Ο Υ Σ ΚΑΝΙΒΑΛΟΥΣ Τ Ο Υ ΚΕΡΔΟΥΣ του Μ ορίς Μ ουασονιέ*

Από τον 16ο αιώνα, η Λιόν είχε αρχίσει να μετστρέπεται σ’ ένα κέ ντρο κατεργασίας ακριβών υφασμάτων που εξάγονταν σε όλη την Ευρώπη, αργότερα και στον Νέο Κόσμο, χάρη σ’ ένα τραπεζικό και εμπορικό μηχανισμό που τον είχαν αναπτύξει και εισαγάγει ήδη από την Αναγέννηση οι εκείθεν των Άλπεων (Ιταλοί) κεφα λαιούχοι. Η πόλη την οποία βρέχει ο ποταμός Ροδανός υπήρξε λοιπόν ένας πρώιμος πόλος πρωταρχικής συσσώρευσης του κεφαλαίου, το οποίο επωφελήθηκε από μια ιδιαίτερη συγκυρία. Η διευρυμένη αναπαραγωγή διευκολύνθηκε από ένα σύστημα που επι βάρυνε τους υποβαθμισμένους σε μισθωτούς κατασκευαστές υ φασμάτων με τις δαπάνες οι οποίες ήταν αναγκαίες για την αύ ξηση του πάγιου κεφαλαίου (εργαλεία, εξοπλισμός, εγκαταστά σεις). Για να ζήσει, ο μισθωτός «αρχιτεχνίτης» μοιραζόταν με τους «τεχνίτες»** του την αμοιβή για τη συλλογική εργασία, ενώ πα ράλληλα έπρεπε να εξασφαλίζει «από μόνος του» το κόστος για

* Ο Μορίς Μουασονιέ είναι ιστορικός. *· Μέχρι την πλήρη εκβιομηχάνιση, η μεταποίηση είχε βιοτεχνικό χαρακτήρα και γινόταν σε επιμέρους «εργαστήρια» (atelier) που ήταν ιεραρχημένα, με βά ση τα πρότυπα των μεσαιωνικών συντεχνιών, σε «αρχιτεχνίτες» (chef d ’ atelier ή maître), «τεχνίτες» (compagnon) και «μαθητευόμενους» (apprenti). (Σ.τ.Μ.)


τον εκσυγχρονισμό του εξοπλισμού και τη συντήρηση των υφα ντουργών που εργάζονταν γι’ αυτόν.

Καταμερισμός της εργασίας και εκμετάλλευση στη Λ ιόν τον 18ο ατωνα Γι’ αυτό λοιπόν το λόγο, το «ζήτημα των μισθών» τέθηκε ως κυ ρίαρχο στις κοινωνικές σχέσεις σε αυτή την πόλη όπου, ήδη από τον 17ο αιώνα, περισσότερο από το ένα τρίτο του πληθυσμού της ζουσε με μέσα πενιχρά από την παραγωγή υφασμάτων που δεν ήταν μόνο ακριβά αλλά και δαπανηρά, Στο βιβλίο του V ouvrier en soie, μια μονογραφία για τους εργάτες-υφαντουργούς της Λιόν,1ο ριζοσπάστης-σοσιαλιστής βου λευτής Ζιστέν Γκοντάρ, που διετέλεσε διαδοχικά υπουργός Εργα σίας, αντιστασιακός και δήμαρχος της Λιόν το 1944, επισημαί νει το ρόλο που διαδραμάτισε ο κανονισμός του 1744 που κα θιέρωσε την οριστική δομή της μεταποίησης των μεταξωτών υ φασμάτων της Λιόν. Εκτιμάει ότι αυτό το κείμενο καθόρισε «την κατάσταση του αυτεξουσίου εργάτη που εργαζόταν με το κομ μάτι και την κατάσταση του εμπόρου-μεταποιητή ή του εμπό ρου που αναθέτει σε άλλους τη μεταποίηση». Και προσθέτει: «Ολόκληρη η ιστορία της μεταποίησης υφασμάτων εμπεριέχε ται στην αφήγηση της πάλης ανάμεσα στους υφαντουργούς και τους εμπόρους. Από τη μελέτη των κανονισμών, συνάγεται η υ ποδούλωση των πρώτων. Η ελευθερία της εργασίας δεν ήταν παρά μια λέξη, το έργο των εμπόρων δεν ήταν παρά μια κατάχρηση». Τον Ιούλιο του 1744 έγινε γνωστό ότι υιοθειήθηκε ο κανονισμός. Η είδηση προκάλεσε μια εργατική εξέγερση στην πόλη στις 6 και 7 Αυγούστου, που ήταν τόσο σημαντική ώστε καταργήθηκε η ε φαρμογή του κανονισμού... Στις αρχές όμως του 1745, μετά από την εισβολή στη Λιόν μιας στρατιωτικής δύναμης μ’ επικεφαλής της τον κόμη ντε Λοτρέκ, ο κανονισμός τέθηκε πάλι σε ισχύ, ενώ επα κολούθησε μια βίαιη καταστολή εις βάρος των εργατών. Στις 30 Μαρτίου 1745, ο Ετιέν Μαρισαντέ, που είχε καταδικαστεί σε θάνατο

1744-1849: Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΗΣ ΛΙΟΝ

89

και σε δημόσια διαπόμπευση μεταφέροντας μια πινακίδα που έ γραφε «στασιαστής εργάτης του μεταξιού», απαγχονίστηκε στην πλατεία Τερό. Έγιναν και άλλες δίκες, και αυτοί που κρίθηκαν έ νοχοι καταδικάστηκαν να σταλούν στα κάτεργα από 4 χρόνια έως ισόβια, αφού πρώτα σημαδεύτηκαν με πυρωμένο σίδερο. Τον Αύγουστο του 1786, στις παραμονές της Επανάστασης, αναδύθηκε στη διάρκεια μιας σύγκρουσης για τους μισθούς ο πρώτος σημαντικός αγωνιστής στην ιστορία του εργατικού κινή ματος της Λιόν: Ο Ντενίς Μονέ, ο εμπνευστής της «Εξέγερσης των 2 δεκάρων» (δυο δεκάρες αύξηση για κάθε aune* υφάσμα τος). Στις 6 Αυγούστου, ξεκίνησε μια αξιοσημείωτα καλά οργα νωμένη απεργία στην οποία συμμετείχαν οι υφαντουργοί και οι πιλοποιοί. Στις 8 Αυγούστου, οι άντρες της χωροφυλακής επιτέ θηκαν με τα σπαθιά στα χέρια τους εναντίον των διαδηλωτών. Δυο διαδηλωτές σκοτώθηκαν και δέκα περίπου τραυματίστηκαν. Ανάμεσα στις στρατιωτικές μονάδες που κινητοποιήθηκαν για να καταστείλουν αυτή τη στάση υπήρχε και ένα τάγμα που έδρευε στη Φερ και στο οποίο υπηρετούσε με το βαθμό του υπολοχαγού ο νεαρός τότε Ναπολέων Βοναπάρτης. Π αρ’ όλα αυτά, για να η ρεμήσει την κατάσταση, το Δικαστικό Συμβουλευτικό Σώμα ενέκρινε στις 9 Αυγούστου την αύξηση. Ό μω ς, η απόφαση αυτή α κυρώθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου 1786 μ’ ένα βασιλικό διάταγμα. Ή ταν το σύνθημα για την έναρξη ενός νέου γύρου καταστολής: Δυο πιλοποιοί και ένας υφαντουργός απαγχονίστηκαν, και α σκήθηκαν πολλές ποινικές διώξεις, ανάμεσα στις οποίες και μια εναντίον του Ντενίς Μονέ που συνελήφθη και φυλακίστηκε. Ή δη όμως είχε αρχίσει να διαφαίνεται η Επανάσταση. Ο Μο νέ, που το 1787 αφέθηκε προσωρινά ελεύθερος, ξανάρχισε τον α γώνα. Το 1789, έστειλε στις Γενικές Τάξεις και στο βασιλιά ένα εκπληκτικό για την εποχή μνημόνιο, όπου προαναγγέλλονταν οι βάσεις του νεότερου συνδικαλισμού και στο οποίο καταγγέλλονταν οι πρακτικές των εμπόρων-μεταποιητών, που μετά το 1786 είχαν επιβάλει την επαναφορά της «συμφωνίας κοινής συναίνεσης» α νάμεσα σε όποιον πρόσφερε εργασία και στον εργαζόμενο: • Παλιό μέτρο μήκους, ίσο με 1,18 μέτρα. (Σ.τ.Μ.)

90


«Για τους ανθρώπους που είναι ίσοι ως προς τα μέσα και την εξουσία που κατέχουν, και, γι’ αυτό το λόγο, δεν μπορούν οι μεν να υπόκεινται στη διακριτική ευχέρεια των δε, η ελευθερία που εγκαθιδρύει αυτός ο κανονισμός δεν μπορεί παρά να είναι ευ νοϊκή. Ό μω ς, όσον αφορά τους εργάτες του μεταξιού που στε ρούνται κάθε μέσου και η επιβίωσή τους εξαρτάται εξολοκλήρου από την καθημερινή τους εργασία, αυτή η ελευθερία τους αφή νει ολοκληρωτικά εκτεθειμένους στο έλεος του εμπόρου-μεταποιητή, ο οποίος μπορεί ν’ αναστείλει τη μεταποίηση χωρίς να ζη μιωθεί και με αυτό τον τρόπο να κάνει τον εργάτη ν’ αποδεχθεί το μισθό που θέλει αυτός να καθορίσει, γνωρίζοντας πολύ καλά ότι ο εργάτης, εξαναγκασμένος από τον επιτακτικό νόμο της α νάγκης, σύντομα θα υποχρεωθεί να υποκυψει σε αυτό που ο έμπορος-μεταποιητής θέλει να του επιβάλλει».2 Από το 1789 έως το 1973, επωφελούμενοι από την Επανά σταση, ο Μονέ και οι φίλοι του κατάφεραν να επιβάλουν μέσω των αιρετών δημοτικών συμβουλίων ισότιμους όρους διαπραγ μάτευσης στους εμπόρους-μεταποιητές για τον καθορισμό μιας κατώτατης τιμής ανά κομμάτι (υφάσματος), ένας πραγματικά εγ γυημένος ελάχιστος μισθός που άλλαζε κάθε έτος ανάλογα με το κόστος ζωής, μια προαναγγελία τη αυτόματης τιμαριθμικής αναπαροσαρμογής των μισθών. Το σύστημα αυτό εφαρμόστηκε το 1792/1793, καθώς οι λαϊκές λέσχες το υποστήριξαν με έγγρα φες αναφορές τους. Η Επανάσταση του 1789 ήταν όμως η επανάσταση μιας δε δομένης εποχής όπου κυριαρχεί η αστική τάξη, που μια από τις βασικές της ανησυχίες ήταν να περιορίσει τις εργατικές διεκδι κήσεις. Η αστική τάξη της Λιόν φοβόταν ιδιαίτερα τις κοινωνι κές καινοτομίες. Κ,ατάφερε ν’ απαλλαγεί από τους οπαδούς του Μπερτράν και του Σαλιέ,* αυτών των «φανατικών» που ήθελαν να * Ο Μπερτράν και ο Σαλιέ ήταν οι κυριάτεροι εκπρόσω ποι των «ορεινών» στη Λιόν. «Ορεινοί» στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης ονομάζονταν οι α κραιφνείς υποστηρικτές του δημοκρατικού πολιτεύματος και του πολέμου ενα ντίον των αντεπαναστατών. Ο Σαλιέ εκτελέστηκε α πό τους φιλομοναρχικούς στις 17 Ιουλίου 1793, όταν επικράτησε προσωρινά το αποσχιστικό τους κίνη μα. (Σ.τ.Μ.)

1744-1849: Ο ΑΙΩΝΑΣ ΤΗ Σ ΛΙΟΝ

καταστρέφουν την οικονομική τάξη και απειλούσαν την πρωτο καθεδρία της. Το 1793, συμμάχησε με τους χθεσινούς αντιπά λους της (τους φιλομοναρχικούς) σ’ ένα αποσχιστικό κίνημα που το κατέστειλαν με ιδιαίτερη σκληρότητα τα δημοκρατικά στρα τεύματα. Μετά από την ανακατάληψη της Λιόν από τους δημο κρατικούς σ τις 9 Ο κτω βρίου 1793, ο Φουσέ και ο Κολό ντ’ Ερμπουά,* απορρίπτοντας τις εκκλήσεις του Κουτόν** να επιδείξουν μια επιλεκτική μετριοπάθεια, έστειλαν τον Ντενίς Μονέ στη γκιλοτίνα στις 27 Νοεμβρίου 1793. Ο Μονέ θεωρήθηκε «έ νοχος», επειδή στη διάρκεια του αποσχιστικού κινήματος δεν εί χε παραιτηθεί από τα επίσημα καθήκοντά τους ως εκπρόσωπος της συνοικίας του! Πέρα από την προβληματική προσωπικότητα του Φουσέ, του υπηρέτη τριών καθεστώτων,*** υπάρχει το ζήτημα της αμφιση μίας μιας εξουσίας που, στις 17 Μαρτίου 1795 (27 Βαντόζ, Έ τος II), σε μια εγκύκλιό της στις Αρχές του νομού του Ροδανού επέ μενε να χρησιμοποιεί μια «κοινωνική γλώσσα»: «Η Επανάσταση θα ήταν ένα πολιτικό και κοινωνικό τέρας, αν είχε ως σκοπό της να διασφαλίσει την ευδαιμονία μερικών εκατοντάδων ατόμων και να εδραιώσει την εξαθλίωση είκοσι τεσσάρων εκατομμυρίων πο λιτών... Η αστική αριστοκρατία, αν υπήρχε, θα παρήγαγε σύντο μα τη χρηματική αριστοκρατία, που με τη σειρά της θα γεννού σε την αριστοκρατία της καταγωγής, επειδή ο πλούσιος άνθρω πος δεν αργεί να πιστέψει ότι η φύση του είναι διαφορετική από εκείνη των υπολοίπων ανθρώπων».3

• Ο Φουσέ (1759-1820) και ο Κολό ντ’ Ε ρμπουά (1750-1796, μέλος τη ς Επι τροπής Κοινής Σωτηρίας), διέταξαν μετά α πό την ανακατάληψη τη ς Λιόν τη μαζική εξόντωση των υποστηρικτών του φιλομοναρχικοΰ-αποσχιστικοΰ κινή ματος. (Σ.τ.Μ.) ** Ο Κουτόν (1755-1794) ήταν μέλος τη ς Ε πιτροπής Κοινής Σωτηρίας και, μαζί με τον Σεν-Ζισι, ο στενότερος συνεργάτης του Ροβεσπιέρου. (Σ.τ.Μ). ··* Εκτός από την Πρώτη Δημοκρατία που προέκυψε από τη Γαλλική Επανάστα ση, ο Φουσέ υπηρέτησε τόσο το αυτοκρατορικό καθεστώς του Ναπολέοντα, όσο και τη μοναρχία των Βουρβόνων μετά α πό την παλινόρθωσή της. (Σ.τ.Μ.)

92


Λεκτική υποκρισία ή προειδοποίηση για τις ενδεχόμενες προδο σίες εις βάρος μιας επανάστασης από αυτούς που είχαν αυτοανακηρυχθεί οδηγητές της; Η ουσία είναι ότι ακολουθήθηκε μια κατεύθυνση που θα δι ευκόλυνε το θρίαμβο του κεφαλαίου. Στο πολιτισμικό επίπεδο, κυριάρχησε η οικονομική σκέψη που τις βάσεις της είχαν θέσει ο Τιγκό και οι φυσιοκράτες, ο Άνταμ Σμιθ και ο Ρικάρντο: Δηλαδή, ο μοιρολατρικός φιλελευθερισμός που καταδικάζει ως μείζον λά θος κάθε ρυθμιστική παρέμβαση του κράτους. Μέχρι να έρθουν οι οπαδοί του αισιόδοξου φιλελευθερισμού, όπως ο Τζον Στιούαρτ Μιλ και ο Ζαν Μπατίστ Σε, οι οποίοι θα έδειχναν μια από λυτη εμπιστοσύνη στο «αόρατο χέρι της αγοράς» για να επιλυ θούν μέσα από την οδύνη -μ ε την προϋπόθεση ότι κάποιος είναι αρκετά σώ φρω ν-τα κοινωνικά δράματα της καπιταλιστικής ανά πτυξης... Με την πρόσθετη ενίσχυση της επιβεβλημένης ηθικολογικής λογικής, όπως αυτή διατυπώνεται στον ακόλουθο λόγο που ο α βάς Μαγιέ εκφώνησε στη Λιόν το 1786 στο αποκορύφωμα της «κρίσης των 2 δεκάρων»: «Για να διασφαλιστεί και να διατηρηθεί η ευημερία των βιο τεχνιών μας, είναι αναγκαίο ο εργάτης να μην πλουτίζει ποτέ, να έχει μόνο όσα ακριβώς του χρειάζονται για να τρέφεται καλά και να ντύνεται... Σε μια συγκεκριμένη τάξη του λαού, η μεγάλη οι κονομική άνεση μετριάζει την εργατικότητα, γεννάει την οκνηρία και όλα τα ελαττώματα που εξαρτώνται από αυτή. Στο βαθμό που ο εργάτης πλουτίζει, γίνεται ιδιότροπος ως προς την επιλογή της εργασίας που θα κάνει και ως προς το μισθό που ζητάει. •Κανείς δεν αγνοεί ότι η μεταποιητική βιοτεχνία της Λιόν ο φείλει την εκπληκτική της ευημερία κυρίως στο χαμηλό κόστος του εργατικού δυναμικού. Αν η ανάγκη σταματήσει να επιβάλλει στον εργάτη να δέχεται για την απασχόλησή του όποιο μισθό και αν του δίνουν, αν καταφέρει να αποδεσμευτεί από αυτό το είδος δουλοπαροικίας, αν τα κέρδη του υπερβαίνουν τις ανάγκες του σε τέτοιο βαθμό ώστε να μπορεί να επιβιώνει για ένα διάστημα χω ρίς τη βοήθεια των χεριών του, θα χρησιμοποιεί αυτό το χρονικό διάστημα για να σχηματίζει οργανώσεις. Γνωρίζοντας ότι ο έ

1744-1849: Ο ΑΙΩΝΑΣ Τ Η Σ ΛΙΟΝ

93

μπορος δεν μπορεί να στερείται αιώνια τις υπηρεσίες του, ο ερ γάτης θα τολμήσει με τη σειρά του να του επιβάλει νόμους που δεν θα επιτρέπουν στον έμπορο ν’ αντεπεξέλθει στον ανταγωνισμό με τις ξένες βιοτεχνίες, και από αυτή την ανατροπή, που θα προκαλέσει η καλύτερη ζωή του εργάτη, θα προκόψει η ολοσχερής καταστροφή της μεταποιητικής βιοτεχνίας. Είναι επομένως ση μαντικό οι Έμποροι-Μ εταποιητές της Λιόν να διατηρούν τον ερ γάτη σ’ ένα συνεχές καθεστώς όπου θα έχει ανάγκη την εργασία, να μη λησμονούν ποτέ ότι το χαμηλό κόστος του εργατικού δυ ναμικού δεν είναι μόνο επωφελές για τους ίδιους, αλλά αποβαί νει γι’ αυτούς ακόμα περισσότερο ωφέλιμο καθώς καθιστά τον εργάτη περισσότερο εργατικό, περισσότερο συγκρατημένο ως προς τα ήθη του, περισσότερο υποταγμένο στη βούλησή τους».-1 Αυτό το κατ’ εξοχήν αποκαλυπτικό κείμενο δικαιολογεί την ά ποψη που υποστηρίζει ο ιστορικός Μορίς Γκαρντέν στη διδα κτορική διατριβή του Lyon et les Lyonnais au XVIIle siècle: «Όσο μεγαλύτερη ισχύ αποκτούσαν στη χώρα οι φιλελεύθερες θεωρίες, τόσο περισσότερο επιβεβαιωνόταν η κυριαρχία του οικονομικού νόμου της προσφοράς και της ζήτησης, ενός νόμου, που περισ σότερο και από τους κανονισμούς αυτους καθ’ εαυτούς, προωθού σε την υποδούλωση των εργατών σε όσους τους έδιναν εργασία και τους κατέβαλλαν ένα μισθό».5 Ο Ζορές είχε διακρίνει τις επιπτώσεις: «Η τάξη των αυτεξού σιων εργατών της Λιόν ήταν ως προς το πνεύμα αντίστασης και την οργάνωση, αλλά και χάρη στην καθαρότητα μερικών κοινω νικών αιτημάτων, πιο μπροστά από την εργατική τάξη του 18ου αιώνα».6

1831: Οι εργάτες τον μεταξιού αντιμέτωποι μ ε τον καπιταλισμό Η εξέγερση των «εργατών του μεταξιού» τον Νοέμβριο του 1831 είναι στις γενικές της γραμμές ιδιαίτερα γνωστή, εξαιτίας του α ντίκτυπου που είχε τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο. Εξάλλου, αποτέλεσε το θέμα πολλών έργων.7 Θα περιοριστούμε να παρουσιάσουμε τα γενικά χαρακτηρι

94


στικά της. Στη Λιόν, όπως και στο Παρίσι (όπου ο θ ιέρσ ος καλούσε τους τυ π ο γρ ά φ ο ς σε πολιτική απεργία!), η δράση του κό σμου της εργασίας τον Ιούλιο του 1830* υπήρξε αποφασιστική στην τελική αναμέτρηση της ανερχόμενης αστικής τάξης με την αριστοκρατία που είχε επανέλθει στην εξουσία με την Παλινόρ θωση. Στην πόλη του Ροδανού, το «ζήτημα των μισθών» εξακολου θούσε να είναι πάντα επίκαιρο και αναζωπυρωνόταν από τις ε ναλλαγές των κρίσεων («νεκρές περίοδοι») και των ανακάμψεων της οικονομικής δραστηριότητες («περίοδοι πίεσης»). Η εγκα τάσταση των υφαντουργών στο υψίπεδο της Κρουά Ρους, μιας α νεξάρτητης κοινότητας (έξω από τα όρια της περιοχής στην ο ποία είχαν αρμοδιότητα οι φορολογικές Αρχές της Λιόν και όπου η ζωή ήταν λιγότερο ακριβή), έκανε πιο στενούς τους δεσμούς αλ ληλεγγύης ανάμεσα τους. Τ α κολακευτικά σχόλια του Τύπου, που εγκωμίαζε το ρόλο «των καλών, των εξαίρετων εργατών μας», τους έδωσαν θάρρος. Η φιλελευθεροποίηση του νόμου για το Τύπο τούς επέτρεψε ν’ αρχίσουν να εκδίδουν από τον Οκτώβριο μια εργατική εφημερίδα, την L ’ Echo de la Fabrique. Μια ένωση των αυτεξούσιων εργατών με την ονομασία Le Devoir Mutuel, (Το καθήκον της αλληλοβοήθειας), που ιδρύθηκε το 1828 και ή ταν χωρισμένη σ’ επιμέρους οργανώσεις είκοσι μελών ώστε να μην παραβιάζεται ο νόμος, δημιούργησε τις συνθήκες για να ε πεξεργαστούν οι εργάτες τις διεκδικήσεις τους τις οποίες θα πρό βαλλε η εβδομαδιαία εφημερίδα. Η στάση του νομάρχη Μπουβιέ ντι Μολάρ, που βασιζόμενος στις υπηρεσίες που είχε προ σφέρει στη διάρκεια της Παλινόρθωσης στον πρόεδρο του συμ βουλίου επίλυσης των εργασιακών διαφορών Περιέ, πίστευε ότι διέθετε σ’ ένα βαθμό την ελευθερία να παίρνει αυτόνομες απο φάσεις και επιδίωκε να παρουσιάζεται ως «ο πατέρας των εργα τών», πρόσφερε τις δυνατότητες για μια διαιτησία που θα ήταν

* Η επανάσταση του Ιουλίου του 1830 έδωσε τέλος στη βασιλεία του Καρόλου Γ και άνοιξε το δρόμο για την άνοδο στο θρόνο του Λουδοβίκου-Φιλίππου. Ο υ σιαστικά, σήμανε το πέρασμα της Γαλλίας α πό την απόλυτη στην κοινοβου λευτική μοναρχία. (Σ.τ.Μ.)


95

ευνοϊκή απέναντι στις διεκδικήσεις των υφαντουργών ν’ αυξη θούν οι μισθοί τους. Πρέπει να προσθέσουμε ότι οι εργάτες του μεταξιού του 1831 δεν είχαν λησμονήσει τα κείμενα του Ντενίς Μονέ και τις ε μπειρίες από τον αγώνα του. Η ανακάλυψη το 1973 σε μια σο φίτα στην Κρουά Ρους ενός σημειωματάριου του Μασόν-Σιμπού, που ήταν ένας από τους ηγέτες της Devoir Mutuel, το αποδεικνύει. Το ντοκουμέντο αυτό περιέχει μεγάλα αποσπάσματα από το μνημόνιο που είχε γράψει το 1789 ο Μονέ και στο οποίο περιγραφόταν η πάλη του 1786 που είχε ως κεντρικό της σύνθημα τη διεκδίκηση μιας ελάχιστης αμοιβής. Γνωρίζουμε λοιπόν ότι εί χαν μεταδοθεί εμπειρίες και σκέψεις που αποτέλεσαν την πηγή έμπνευσης για τις κινητοποιήσεις του 1831. Θα περιοριστούμε σε μερικές γενικές αναφορές στο επίπεδο των γεγονότων. Στις αρχές Οκτωβρίου του 1831, δημοσιεύτηκε το πρώτο φύλλο της V Echo de la Fabrique στο οποίο ανακοινωνό ταν η συγκρότηση μιας επιτροπής από «αρχιτεχνίτες» με σκοπό την επεξεργασία μιας πρότασης για τον ελάχιστο μισθό, που θα την έθεταν προς συζήτηση υπό την εποπτεία του νομάρχη στους εμπόρους-μεταποιητές. Στις 12 Οκτωβρίου, μια πρώτη διερευνητική συνάντηση στο δημαρχείο, υπό την προεδρία του αναπληρωτή νομάρχη Τερμ, χρησιμέυσε μόνο στο ν’ αποκαλυφθούν οι έντονες επιφυλάξεις των αρχόντων της μεταποιητικής βιοτεχνίας. Στις 21 Οκτωβρίου, όταν οι εκπρόσωποι των εμπόρων βγήκαν έξω από το δημαρχείο μετά το τέλος μιας συνάντησης κατά την ο ποία ο νομάρχης είχε προσπαθήσει να τους πείσει, προπηλακί στηκαν από διαδηλωτές εργάτες. Στις 25 Οκτωβρίου, στις 10 η ώ ρα το πρωί, ο νομάρχης είχε μια νέα συνάντηση με τους εκλεγμέ νους διαπραγματευτές των δυο μερών. Οι συνομιλίες είχαν κσταλήξει σε αδιέξοδο εξαιτίας της άρνησης των εμπόρων-μεταποιητών, όταν μια τεράστια διαδήλωση πλημμύρισε το χώρο γύρω α πό τη νομαρχία. Σύμφωνα με την αφήγηση ενός εμπόρου-μεταποιητή, στη διαδήλωση συμμετείχαν χιλιάδες εργάτες του μετα ξιού, σε οργανωμένες ομάδες, χωρίς να φωνάζουν και χωρίς να προκαλούν: «Σου προκαλούσε οίκτο να βλέπεις τα σκαμμένα μά

96


γουλα, το πελιδνό χρώμα, την καχεξία της πλειοψηφίας αυτών των δυστυχισμένων. Ατομικά, ο καθένας από αυτούς σου ενέπνεε ένα απόλυτα φυσιολογικό αίσθημα συμπόνιας, καθώς τα ισχνά και ε λάχιστα αναπτυγμένα σώματά τους έμοιαζαν να μην έχουν καθό λου ενέργεια, όμως αυτά τα άτομα ήταν συγκεντρωμένα, ήταν ορ γανωμένα, σχημάτιζαν ένα συμπαγές σώμα, και οι μάζες γνωρίζουν ενστικτωδώς τη δύναμή τους, την ισχύ της θέλησής τους, που ε ξανεμίζεται μόνο όταν οι μάζες διασκορπίζονται».8 «'Οταν ανα κοινώθηκε ότι δεν ήταν πια δυνατό να συγκροτηθεί η συγκέντρω ση, έπρεπε να τελειώσουν όλα ή μάλλον να τ’ αποδεχτούν όλα».9

Το βράδυ, ένα κύμα αισιοδοξίας πλημμύρισε την Κρουά Ρους που παρέμεινε φωτισμένη για ένα μεγάλο διάστημα της νύχτας, καθώς οι εργάτες γιόρταζαν αυθόρμητα. Είχαν όμως δείξει μεγάλη εμπιστοσύνη στους εκπροσώπους της αντίπαλης παράταξης. Στην πόλη, τα αφεντικά της μεταποι ητικής βιοτεχνίας υπέγραφαν μια έκκληση ενάντια στον καθορι σμό ενός ελάχιστου μισθού, μια απόφαση την οποία θεωρούσαν παράνομη και επιζήμια για την οικονομική υγεία της χώρας. Ο ντ’ Αργκού, ο υπουργός Εμπορίου και Δημοσίων Έργων, τους υπο στήριξε σε μια μακροσκελή επιστολή του που έστειλε στο νομάρ χη στις 3 Νοεμβρίου. Απέρριπτε χωρίς τον παραμικρό ενδοιασμό την επιχειρηματολογία του ντι Μολάρ, ο οποίος είχε επικαλεστεί τα ιστορικά προηγούμενα του 1789, του 1786 και του 1811, όταν ο Ναπολέων είχε επίσης συγκατανεύσει στον καθορισμό ενός ε λάχιστου μισθού στη μεταποιητική βιοτεχνία μεταξωτών υφα σμάτων. Ο υπουργός καλούσε το νομάρχη να «διαφωτίσει τους ερ γάτες», κάνοντάς τους να καταλάβουν ότι «αυτό που είναι παρά νομο δεν μπορεί να είναι επικερδές» και τον συμβούλευε: «Θα ή ταν προτιμότερο να είχατε παραμελήσει το ζήτημα του ελάχιστου μισθού αντί να το έχετε επαναφέρει με τόσο ρητό τρόπο. Προκειμένου να σας δώσω το χρόνο για να φτάσετε σε αυτό το απο τέλεσμα, αλλά και για να μη σταθώ εμπόδιο στις προσπάθειές σας, περιορίζομαι να σας εκφράσω τη λύπη μου για όσα συνέβησαν μέχρι σήμερα και να σας συστήσω να μην κάνετε τίποτα που


97

θα επιδεινώσει την κατάσταση ή θα αποτελέσει μια επιβεβαίωση γι’ αυτά τα μέτρα, που οι τοπικές Αρχές δεν μπορούν να εφαρμό σουν και οι ανώτερες Αρχές δεν μπορούν να εγκρίνουν».10 Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η μετωπική σύγκρουση ήταν προβλέψιμη. Στις 20 Νοεμβρίου, με την ευκαιρία της προαγωγής του διοικητή της Εθνοφρουράς, του στρατηγού ντ’ Ορντενό, πραγ ματοποιήθηκε μια στρατιωτική τελετή στην πλατεία Μπελκούρ. Η συμπεριφορά των εθνοφρουρών του τάγματος της Κρουά Ρους, ανάμεσα στους οποίους υπήρχαν αρκετοί «αρχιτεχνίτες» που ή ταν σχετικά εύποροι, υπήρξε ιδιαίτερα απείθαρχη. Η αιτία ήταν ότι, όταν οι «αρχιτεχνίτες» πήγαν στους αντιπροσώπους των ε μπόρων να ζητήσουν εργασία, αυτοί τους είπαν ότι οι αμοιβές τους θα ήταν μικρότερες από αυτές που είχαν καθοριστεί ως ε λάχιστες. Έ νας μάλιστα έμπορος-μεταποιητής που ονομαζόταν Ολιβιέ υποδέχτηκε κραδαίνοντας δυο πιστόλια κάποιον που του ζήτησε εργασία. Στις 21 Νοεμβρίου, κάτω από την παρότρυνση των τεχνιτών, ένα απεργιακό κύμα επεκτάθηκε σε όλη την Κρουά Ρους. Ή δ η από το πρωί, οι εθνοφρουροί και οι στρατιώτες που στάλθηκαν στα όρια της Κρουά Ρους έγιναν δεκτοί με πέτρες. Στη διάρκεια του πρωινού, οι υφαντουργοί αποφάσισαν να κάνουν μια νέα διαδήλωση, ανάλογη μ’ εκείνη που είχαν πραγ ματοποιήσει μ’ επιτυχία στις 25 Οκτωβρίου. Χιλιάδες εργάτες κατέβηκαν στην πόλη, με την πρόθεση να βα δίσουν στην κεντρική ανηφορική λεωφόρο. Το μοναδικό τους ό πλο ήταν μια μαύρη σημαία στην οποία ήταν γραμμένο το σύν θημα που είχε επινοήσει ο τεχνίτης Ζαν-Κλοντ Ρομάν: Θα ζήοουμε δουλεύοντας ή θα πεθάνουμε πολεμώντας. Στην αρχή της λεωφόρου, βρισκόταν το Ιο τάγμα της Εθνο φρουράς, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου το αποτελούσαν έμποροι-μεταποιητές που είχαν τα γραφεία τους στη συνοικία. Τα στήθη αντιπαρατέθηκαν στα τουφέκια, τα αφεντικά της μετα ποιητικής βιοτεχνίας άρχισαν να πυροβολούν. Οι διαδηλωτές α ποσύρθηκαν στο υψίπεδο της Κρουά Ρους, μεταφέροντας τους νεκρούς τους: Η εξέγερση είχε ξεσπάσει. Το απόγευμα, ο νομάρχης ντι Μολάρ και ο στρατηγός Ορνιο-


ν<5 προσπάθησαν μάταια να διαπραγματευτούν με τους εξεγερμένους εργάτες. Ενώ οι δυο άντρες διαπραγματεύονταν με τους εργάτες, ο στρατηγός Ρογκέ διέταξε τις μονάδες που ήταν υπό τις διαταγές τους να καταλάβουν τις πλαγιές του υψιπέδου της Κρουά Ρους. Οι εξεγερμένοι κράτησαν τους δυο πληρεξουσίους διαπραγματευτές ως ομήρους μέχρι τα χαράματα, ενώ ο τακτικός στρατός, που αντικατέστησε τους εθνοφρουρούς οι οποίοι είχαν λιποτακτήσει, κινήθηκε προς το υψίπεδο και κατέλαβε αμυντικές θέσεις. Ο στρατηγός Ρογκέ είχε εγκαταστήσει το στρατηγείο του στο δημαρχείο και εξέδωσε μια ημερησία διαταγή στην οποία ε ξέφραζε την αισιοδοξία του για την αναπόφευκτη νίκη. Διέταξε επίσης να τοποθετηθούν πυροβολαρχίες απέναντι από τη γέφυ ρα Μοράντ και στο Μπροτό, ώστε ν’ αποτραπεί μια αιφνιδιαστι κή επίθεση των εργατών που πυροβολούσαν από την απέναντι ό χθη του Ροδανού. Η νύχια υπήρξε καθοριστική γα τις μετέπειτα εξελίξεις. Εκτός από την κοινότητα της Κρουά Ρους, στην εξέγερση πήραν μέρος και οι εργατικές συνοικίες της Λιόν. Σχηματίστηκαν ένοπλα απο σπάσματα που, παρακάμπτοντας το κέντρο της πόλης, πήγαν να ενισχύσουν τους υπερασπιστές του υψιπέδου. Ομάδες ενόπλων που ήταν αλληλέγγυοι με τους εργάτες του μεταξιού συγκροτήθη καν στη Γκιγιοτέρ και στην παλιά Λιόν, στη δεξιά όχθη του Σαόν.* Έ να κύκλος φωτιάς άρχισε σιγά σιγά να σχηματίζεται γύρω από το κέντρο της πόλης και το σημείο συμβολής του Ροδανού με τον Σαόν. Οι πολιορκημένοι έγιναν πολιορκητές. Ό πω ς γράφει ο ΖανΜπατίστ Μονφαλκόν, χρονικογράφος της ιστορίας της πόλης και ιδανική καρικατούρα του αστού της εποχής του Λουδοβίκου-Φιλίππου, από εκείνη τη στιγμή «οι εργάτες, χάρη στην επιθετικότητά τους, βρίσκονταν σε πλεονεκτική θέση... Η γενική εξέγερση των εργατών όλων των ειδικοτήτων στις συνοικίες της Λιόν υπήρ ξε το αποφασιστικό στοιχείο για την έκβαση της μάχης».11 Τα χαράματα της νύχτας της 22ης προς την 23η Νοεμβρίου, οι εργάτες του μεταξιού πέρασαν στην επίθεση, υποχρεώνοντας τους στρατιώτες σε μια εσπευσμένη αναδίπλωση. Πριν όμως υΠαραπόταμος του Ροδανού. (Σ.τ.Μ.)


ποχωρήσουν, είχαν αποτελειώσει (σύμφωνα με την αφήγηση του στρατιώτη Γκιγιόν) αρκετούς τραυματισμένους αντιπάλους, ανά μεσα στους οποίους και «ένα μικροκαμωμένο νεαρό που μπορεί να ήταν δέκα ετών και μια σφαίρα είχε σπάσει το χέρι του...»12 Ο νεαρός ήταν αναμφίβολα μεγαλύτερος από δέκα ετών, όμως οι συνθήκες διαβίωσης των εργατών του μεταξιού ήταν τόσο άθλιες, ώστε η σωματική τους ανάπτυξη τους ήταν ολοφάνερα προβλη ματική, όπως είχαν διαπιστώσει τα συμβούλια επιλογής οπλιτών. Η αναδίπλωση του στρατού άφησε στις «δυνάμεις της τάξης» μό νο ένα τετράπλευρο γύρω από το δημαρχείο, στη συμβολή του Ροδανού με τον Σαόν, στο οποίο κατέλαβαν αμυντικές θέσεις. Το χαμηλό ηθικό των στρατιωτών, η σχεδόν ολοκληρωτική λι ποταξία της Εθνοφρουράς, η αυξανόμενη ενίσχυση της εξέγερ σης δεν μπορούσαν παρά να οδηγήσουν σε μια μόνο εξέλιξη: Την εκκένωση της Λιόν. Το πρω ί της 23ης Νοεμβρίου, οι τελευ ταίοι στρατώνες καταλήφθηκαν μετά από την άτακτη, γεμάτη αντιξοότητες και με πολλές απώλειες υποχώρηση του στρατού κα τά μήκος της δεξιάς όχθης του Ροδανού, με κατεύθυνση προς το βορρά.

Και τότε συνέβη κάτι που κατέπληξε τους αντικειμενικούς πα ρατηρητές των εξελίξεων: Ο νομάρχης, που είχε μείνει στην πό λη και είχε την υποστήριξη των αρχιτεχνιτών της Devoir Mutuel, συνεργάστηκε με τους νικητές για να διατηρηθεί η τάξη. Δεν έ γιναν ούτε βιασμοί ούτε λεηλασίες, όπως φοβόντουσαν οι πλού σιοι που κατοικούσαν στην περιοχή της συμβολής του Ροδανού μα τον Σαόν. Τ ο αντίθετο: Δυο ληστές που συνελήφθηκαν επ’ αυτοφώρω τουφεκίστηκαν από τους εξεγερμένους που ανέλαβαν την ευθύνη της ασφάλειας των προσώπων και των αγαθών (μ’ ε ξαίρεση ένα σπίτι, αυτό του εμπόρου-μεταποιητή Οριόλ, που ο στρατός το είχε μετατρέψει σε οχυρωμένο φυλάκιο).

Εν τω μεταξύ, στο Παρίσι, η κυβέρνηση αποφάσισε να στείλει τέσσερα συντάγματα πεζικού, δυο συντάγματα δραγόνων και τρεις

100


πυροβολαρχίες για να ενισχύουν τις δυνάμεις που είχαν εκδιωχθεί από τη Λιόν. Η διοίκηση όλων αυτών των μονάδων ανατέθηκε στο στρατάρχη Σουλτ, ύστερα από εισήγηση του δούκα της Ορλε άνης, του γιου του βασιλιά (ένα σιδερένιο χέρι μέσα σ’ ένα βε λούδινο γάντι, θα έλεγαν χαρακτηριστικά γι’ αυτόν). Οι στόχοι της εκστρατείας καθορίστηκαν με σαφήνεια από τον Κασμίρ Περιέ: διάλυση όλων των «εργατικών ενώσεων» και απαγόρευση δη μιουργίας νέων, αφοπλισμός των εργατών, κατάργηση του ελά χιστου μισθού και αντικατάστασή του από ένα εβδομαδιαίο κα θορισμό των μισθών ανάλογα με τον όγκο της παραγωγής. «Η κυβέρνηση μπορεί να παρέμβει και να προσφέρει το κύρος της για την έγκριση και τη σταθερή εφαρμογή των όρων μιας συμ φωνίας, μόνο όταν η συμφωνία αυτή συνάπτεται εκούσια και μ’ ελεύθερο τρόπο, αλλά και μόνο όταν οι όροι αυτής της συμφω νίας είναι από τη φύση τους κυμαινόμενοι όπως η κατάσταση της βιομηχανίας».13 Αυτό το εγκώμιο της «ευελιξίας» των μισθών δεν θεωρείται -δυστυχώς!- σήμερα ένα κυνικό απολίθωμα! Αντίθετα, για τους οικονομολόγους ειδήμονες της «ενιαίας σκέψης», απο τελεί τη συνταγή για την ευτυχία που προσφέρει ο καπιταλισμός... Στις 2 Δεκεμβρίου 1831, προελαύνοντας από το βορρά και το νότο, οι στρατιωτικές μονάδες που είχαν συγκεντρωθεί εναντίον των εργατών μεταξιού εισέβαλαν στη Λιόν για ν’ αποκαταστή σουν την τάξη! Από τις 5 έως τις 22 Ιουνίου 1832, έγινε στην πόλη Ριόμ η δί κη των «υπευθύνων» για την εξέγερση, οι οποίοι αποτελούσαν έ να προσεχτικά επιλεγμένο δείγμα του πληθυσμού της Λιόν. Δε κατρείς από τους είκοσι δυο υπόδικους ήταν εργάτες και οι κα τηγορίες που τους βάραιναν ήταν εξέγερση, στάση, παρότρυνση σε φόνο, φόνος, λεηλασία και βιαιοπραγίες. Ανάμεσά τους ήταν και ο «νέγρος» Αντουάν Στανισλάς, για το οποίο ο Μονφαλκόν έ χει γράψει ότι «τα μάτια του πετούσαν φωτιές, το στόμα του ά φριζε, τα χέρια του ήταν αιματοβαμμένα... έβγαζε μια βάρβαρη κραυγή κάθε φορά που μια από τις σφαίρες του χτυπούσε κά ποιο στρατιώτη στη γέφυρα Μοράντ». Από τους υπόδικους α πούσιαζε η ιδιοκτήτρια καταστήματος Αντουανέτ Πασκάλ που είχε απαλλαγεί από τις κατηγορίες, παρόλο που ο Μονφαλκόν


ΙΟΙ

την έχει κατατάξει «στις γυναίκες της εργατικής τάξης, που ήταν πραγματικές μαινάδες και βασάνιζαν τους τραυματισμένους δρα γόνους».Η Ο επίσημος χρονικογράφος της αστικής εξουσίας στην Λιόν, χειρουργός και βιβλιοθηκάριος της πόλης, δεν δίσταζε να ενσωματώνει στην εκδοχή του για την «Ιστορία» τα φαντάσματα της κόστας του! Στους δεκατρείς υπόδικους εργάτες, προστέθη καν και εννέα αξιοσέβαστοι πολίτες της Λιόν (ανάμεσά τους ο δι κηγόρος Μισέλ-Ανζ Περιέ και μερικοί δημοσιογράφοι), οι οποί οι κατηγορουνταν για παρότρυνση σε εξέγερση και απόπειρα ε γκαθίδρυσης της δημοκρατίας. Προς τιμήν των ενόρκων και των δικαστών της Ριόμ, η ετυ μηγορία τους έφερε σε δύσκολη θέση τους κατήγορους. Ό λοι οι κατηγορούμενοι απαλλάχθηκαν, μ’ εξαίρεση τον Ρομάν που κα ταδικάστηκε για κλοπή, ένα αδίκημα που ήταν δευτερευον σε σύ γκριση με αυτά του κατηγορητηρίου και είχε διαπραχθεί πριν α πό τα γεγονότα. Ο καλοσυνάτος Μονφαλκόν μέμφθηκε «την επιείκεια των δι καστών», «την απίστευτη μαλθακότητα του υπουργείου», «τη δη μόσια έκφραση δογμάτων που είναι ασύμβατα με τη διατήρηση της δημόσιας τάξης», «την αξιοθρήνητη ετυμηγορία του κακουργιοδικείου της Ριόμ». Και κατέληγε: «"Οταν ένορκοι, που α νήκουν στις ελίτ της χώρας και έχουν επιλεχθεί από τους πιο φω τισμένους και από αυτούς που κυρίως ενδιαφέρονται για την δια τήρηση της ευταξίας, κυριεύονται από έναν τέτοιο ίλιγγο, το μό νο που απομένει είναι ν’ αποστρέψουμε με φρίκη το πρόσωπό μας και να περιμένουμε με καρτερία το τελικό πλήγμα εναντίον της δημόσιας τάξης».15

Δεν γνωρίζουμε τον πραγματικό αριθμό των θυμάτων εκείνων των ταραγμένων ημερών. Ο ιστορικός Στεγιέρτ, που είναι συντηρητι κός και δεν είναι επομένως επιρρεπής στο να υπερβάλλει τις α πώλειες των εργατών, υπολογίζει σε 29 τους νεκρούς του στρατού και της Εθνοφρουράς και σε 100 τους νεκρούς εργάτες του με ταξιού, σε 150 τους τραυματίες των δυνάμεων καταστολής και σε 100 τους τραυματίες των εξεγερμένων. Οι αριθμοί αυτοί είναι α

102


σφαλώς λανθασμένοι σε <5,τι αφορά τους τραυματισμένους εργά τες. Μέσα στο κλίμα καταστολής που επακολούθησε, ήταν δύ σκολο να πάει κάποιος σ’ ένα γιατρό ή στο νοσοκομείο, καθώς η αστυνομία επαγρυπνούσε. Πάντως, οι αριθμοί αυτοί αντιστοι χούν σε γενικές γραμμές στην ισχύ των δυνάμεων που συγκρούστηκαν και την περιορισμένη αποτελεσματικότητα των όπλων που χρησιμοποιούσε τόσο ο στρατός όσο και οι εξεγερμένοι. Έ να πραγματικό κύμα κοινωνικών εκκαθαρίσεων ακολούθη σε αυτά τα βίαια γεγονότα (που, δεν πρέπει να το ξεχνάμε, προκλήθηκαν από το γεγονός ότι άνοιξε πυρ η διμοιρία των εμπόρωνμεταποιητών της 1ης λεγεώνας της Εθνοφρουράς). Το εργατικό βιβλιάριο που επιβλήθηκε την περίοδο της Αυτοκρατορίας θα χρησίμευε ως μέσο για να γίνουν οι εκκαθαρίσεις εις βάρος των εργατών του μεταξιού. Αυτό το επίσημο έγγραφο, χωρίς το οποίο ένας εργάτης χαρακτηριζόταν αλήτης και, εκτός από τα στοιχεία ταυτότητάς του, περιείχε τον κατάλογο με τους εργοδότες του και βεβαιώσεις από αυτούς ότι είχε εκτελέσει με νομιμοφροσύνη τα καθήκοντα για τα οποία είχε προσληφθεί, ανανεωνόταν από τα αστυνομικά τμήματα των συνοικιών στις οποίες κατοικούσαν οι ενδιαφερόμενοι. Έ να από τα μέτρα που επέλεγαν οι Αρχές για να πλήξουν τους εργάτες ήταν η άρνηση ανανέωσης του βιβλιαρίου, καθώς οι εργάτες εξαναγκάζονταν να εγκσιαλείψουν την πόλη. Το εργατικό βιβλιάριο υπήρξε λοιπόν το μέσο για να πραγματοποι ηθεί μια επιχείρηση «κοινωνικής κάθαρσης».

1833-1834 - Η στρατηγική της αράχνης Την επομένη της εξέγερσης των εργατών του μεταξιού, οι Αρχές ανακάλυψαν τον εθνικό και διεθνή αντίκτυπό της. Στο Ζουανιί, στην Οσέρ, στο Σαλόν-σιρ-Σαόν, στη Μακόν, οι στρατιωτικές φά λαγγες της καταστολής προκάλεσαν στο πέρασμά τους διαδηλώ σεις αλληλεγγύης προς τους εξεγερμένους. Το γεγονός ήταν από μόνο του ανήκουστο: Η δεύτερη σε μέγεθος πόλη της Γαλλίας εί χε πέσει για δώδεκα ημέρες στα χέρια των εργατών της. Τ η νύχτα της 25ης προς την 26η Νοεμβρίου, τοιχοκολλήθηκαν στα προάστια

1744-1849: Ο ΑΙΠΝΑΣ ΤΗΣ ΛΙΟΝ

103

του Παρισιού καλέσματα στο λαό να μιμηθεί τους εργάτες του με ταξιού της Λιόν. Ο ίδιος ο Μέτερνιχ, ο εμπνευστής του αντιδρα στικού απολυταρχισμού στη Ευρώπη, δήλωσε: «Θεωρώ την υπό θεση της Λιόν εξαιρετικά σοβαρή». Ή ταν πράγματι ένα ιστορικό γεγονός, με την έννοια που το ο ρίζει ο ιστορικός Πιερ Βιλάρ: Έ να σημάδι, αυτό της εισόδου σε μια νέα περίοδο, ένα προϊόν, αυτό μιας επώασης που κράτησε πε ρισσότερο από σαράντα χρόνια και συνδεόταν με τις κοινωνικές επιπτώσεις της εξέλιξης ενός ανεπτυγμένου οικονομικού κέντρου, ένας παράγοντας της ανέλιξης των κοινωνικών αντιφάσεων σε πανευρωπαϊκό επίπεδο. Σε τελική ανάλυση, ήταν η στιγμή όπου οι επιπτώσεις των δομών τροποποιούν τη συγκυρία σημαδεύοντάς την και παράγοντας ένα ιστορικό σημαίνον στο οποίο εν σωματώνονται. Στις 13 Δεκεμβρίου 1831, με τη γραφίδα του ΣενΜαρκ ντε Ζιραντέν, η εφημερίδα Le Journal des Débats ανακοίνω νε την ωρίμανση μια νέας κατάστασης: «Οι βάρβαροι που απει λούν την κοινωνία δεν βρίσκονται στις στέπες των Ταρτάρων, αλ λά στα προάστια των βιομηχανικών μας πόλεων... Η προλετα ριακή δημοκρατία και ο ρεπουμπλικανισμός είναι δυο πράγμα τα πολύ διαφορετικά μεταξύ τους. Ρεπουμπλικάνοι, μοναρχικοί της μεσαίας τάξης (της αστικής τάξης, επεξήγηση του συγγρα φέα), όσο και αν διαφέρουν οι απόψεις σας για την καλύτερη μορφή διακυβέρνησης, φαντάζομαι ότι υποστηρίζετε ομόφωνα τη διατήρηση της κοινωνίας. Είναι όμως αντίθετο με τη διατήρηση της κοινωνίας να τους δίνονται πολιτικά δικαιώματα και να κα λούνται υπό τα εθνικά όπλα εκείνοι που δεν έχουν τίποτα να υ περασπίσουν και έχουν τα πάντα να χάσουν». Στις 14 Μαρτίου 1832, ο Κασμίρ Περιέ, που η χολέρα θα τον εξάλειφε από τον κόσμο των ζωντανών τρεις μήνες αργότερα, υ πέδειξε στον Γκασπαρέν, τον νέο νομάρχη, τις γενικές γραμμές των μελλοντικών του καθηκόντων: «Σας απομένει να διαλύσετε τις ενώσεις, θα πρέπει όμως να προτιμήσετε τη λογική, να ενεργή σετε δίνοντας σημασία στις επιμέρους λεπτομέρειες αντί να πλήξετε τις μάζες και να προκαλέσετε τη δυσαρέσκεια και την αντί σταση. Αυτός ο συνετός τρόπος ενέργειας υπόσχεται καλά απο τελέσματα».16

104


Επρόκειτο για μια στρατηγική ίδια μ’ εκείνη της αράχνης, που τυλίγει το θύμα με το νήμα της και το παραλύει μέσα στον ιστό της πριν του επιφέρει το θανατηφόρο πλήγμα. Μετά το θάνατο του Περιέ, ο Γκασπαρέν είχε άμεση και τα κτική επικοινωνία με τον Αδόλφο θιέρσο, όπως αποδεικνύεται α πό την πλούσια συλλογή εγγράφων που υπάρχει τα δημοτικά αρ χεία της Λιόν. Ταυτόχρονα, διοχετεύτηκε προς τη νομαρχία ένας πακτωλός από μυστικά κονδύλια που χρησιμοποιήθηκαν για δωροδοκίες.17 Για να παρακινήσει το ζήλο της αστυνομίας, ο νομάρχης πρότεινε στους διοικητές των αστυνομικών τμημάτων να τους ανταμεί βει ανάλογα με το μέγεθος του εργατικού πληθυσμού ο οποίος ζούσε στις συνοικίες που ήταν υπό την ευθύνη τους. Παρακολουθούνταν οι μετακινήσεις και οι επαφές εκείνων που είχαν πάρει μέρος στην εξέγερση. Οι χειρισμοί των Αρχών να πάρουν με το μέρος τους τον Μισέλ-Ανζ Περιέ, τον Λασαπέλ ή τον Λακόμπ απέτυχαν, όμως ο Πιερ Σαρνιέ δεν αντιστάθηκε και τελικά έγινε πράκτορας της μυστικής αστυνομίας. Εφαρμόστηκαν όμως και άλλες μέθοδοι γιατί, εκτός από την Devoir Mutuel των αρχιτεχνιτών που η αστυνομία την παρακο λουθούσε στενά, οι τεχνίτες ίδρυσαν τη δεύτερη Κυριακή του Φε βρουάριου του 1832 τη δική τους οργάνωση με την ονομασία Les compagnons ferrandiniers du Devoir (Οι τεχνίτες του Φεράν του καθήκοντος), η οποία, πίσω από τη γερασμένη μορφή των κλα σικών αλλά φθινουσών συντεχνιών, ήταν μια διεκδικητική οργά νωση που είχε συμμαχήσει με την Devoir Mutuel. Μετά την ίδρυση της οργάνωσης των τεχνιτών, ο νομάρχης άρχισε να κηδεμονεύει τους εμπόρους-μεταποιητές και να τους αποκαλύπτει τις απειλές που θα προέκυπταν από την ενότητα τών μισθωτών, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορούσε στις υποθέσεις που απασχολούσαν το συμβούλιο επίλυσης εργατικών διαφορών της Λιόν, το πρώτο που είχε ιδρυθεί στη Γαλλία. Οι «άνθρωποι με τα γεμάτα χρυσό σεντούκια» -όπ ω ς τους αποκαλούσε η V Écho de la Fabrique, που είχε επιβιώσει της α νατα ρα χή ς- δεν έδιναν ιδιαίτερη σημασία στις αποφάσεις αυτού του «οικογενειακού συμ βουλίου», που είχε ιδρυθεί σιη Λιόν στις 18 Μαρτίου 1806 με από-


105

φάση του Ναπολέοντα Α'. Ο σκοπός του αυτοκράτορα ήταν να δημιουργήσει σε αυτή την πόλη με την αναπτυγμένη μεταποιη τική βιοτεχνία μεταξωτών υφασμάτων όπου οι συγκρούσεις είχαν περιοδικό χαρακτήρα έναν οργανισμό συμβιβασμών, στον οποίο οι «έμποροι-μεταποιητές» θ’ αποτελούσαν την πλειοψηφία και θα είχαν την προεδρία. Ό μω ς, στις 15 Ιανουαρίου 1832, ο Λουδοβίκος-Φίλιππος υπέγραψε ένα διάταγμα που αναδιοργάνωσε το συμβούλιο επίλυσης εργατικών διαφορών και, δημιουργώντας την εντύπωση ότι λάμβανε υπ’ όψιν του τις επιθυμίες των εργα τών του μεταξιού, καθόριζε τον αριθμό των εκλεγμένων αντι προσώπων σε εννέα εμπόρους-μεταποιητές και οχτώ αρχιτεχνί τες, καταργώντας ταυτόχρονα τη διάκριση ανάμεσα σε τακτικά και αναπληρωματικά μέλη. Οι εργάτες του μεταξιού είχαν εκμε ταλλευτεί την ευκαιρία για να προτείνουν στην L 'Echo de la Fabrique την παρουσία στις συζητήσεις του συμβουλίου ενός δικηγόρου ή ενός αρμόδιου πληρεξούσιου της εξουσίας (επαναλαμβάνανε έ να αίτημα που είχε διατυπωθεί ήδη από το 1830, υπέρ του οποίου είχαν υπογράψει 5.031 πολίτες). Την ίδια περίοδο, τα ζητήματα που ετίθεντο προς συζήτηση στο συμβούλιο εκτρέπονταν συχνά στην ερμηνεία του εβδομαδι αίου καθορισμού των μισθών, που οι εκπρόσωποι των εργατών ή θελαν να τον μετατρέψουν σε υποχρεωτική τιμαριθμική ανα προσαρμογή των μισθών. Αυτές οι προτάσεις και η εκμετάλλευ ση των συχνών απουσιών από τις συνεδριάσεις των αφεντικών της μεταποιητικής βιοτεχνίας ενείχαν τον κίνδυνο να τροποποιήσουν τον αρχικό χαρακτήρα του συμβουλίου και να επιτρέπουν, σε με ρικές περιπτώσεις, να προεδρεύει των εργασιών του συμβουλίου κάποιος αρχιτεχνίτης. Το γεγονός αυτό ανησύχησε τον θιέρσ ο, που είχε γίνει υπουργός Εμπορίου και Δημοσίων Έργων, και άρ χισε πάλι να υποδύεται το ρόλο του μέντορα του νομάρχη Γκασπαρέν. Στις 11 Νοεμβρίου 1833, του εκμυστηρεύτηκε τους φόβους του:18 «Αντί να είναι ένα διαιτητικό δικαστήριο, οι συγκυρίες το έχουν μετατρέψει σ’ ένα συμπαγές σώμα και γνωρίζετε καλύτερα από εμένα σε τι θέλει να το μετατρέψει αυτό το φατριαστικό πνεύ μα. Γνωρίζετε ότι ζητούν τώρα πια την κατάργηση της επιπλέον

106


ψήφου που έχουμε δώσει στους εμπόρους-μεταποιητές και κατά συνέπεια την αφαίρεση από αυτούς της προεδρίας, ότι αποπει ρώνται να τροποποιήσουν τη φύση του θεσμού του αδελφικού συμβιβασμού ζητώντας την ανάμειξη δικηγόρων, ότι ο ελάχιστος μισθός εξακολουθεί να υπάρχει κάτω από την ονομασία του ε βδομαδιαίου καθορισμού των μισθών, ή ότι τουλάχιστον αυτό πι στεύουν οι εργάτες ότι πρέπει να γίνει και εγείρουν αυτή την α ξίωση... θ α έχετε δει αλλού, στα πρακτικά από τις συγκεντρώσεις των αναρχικών που δημοσιεύονται στον Τύπο, ότι εκφράζονται οι πιο εχθρικές απόψεις από ρήτορες που είναι αρχιτεχνίτες και δεν παραμελούν να αυτοτιτλοφορούνται μέλη του συμβουλίου επίλυ σης εργατικών διαφορών...» Σε συνεννόηση με τον Γκαοπαρέν, ο θ ιέρ σ ος προσέφυγε στο Συμβούλιο Επικράτειας, επιφορτίζοντας έναν εισηγητή του ανωτάτου αυτού δικαστηρίου (που ήταν και διευθυντής στο υπουργείο του!) να φροντίσει ώστε να διευθετηθεί με αποφασιστικό τρόπο το ζήτημα. Αυτός έφερε μ’ επιτυχία σε πέρας το έργο που του εί χε ανατεθεί. Ή δ η από τις 24 Μαΐου, ο εισηγητής πληροφόρησε τον υπουργό ότι το Συμβούλιο Επικρατείας συμφωνούσε «να ληφθούν μέτρα ώστε οι έμποροι-μεταποιητές ν’ απολαμβάνουν τα δικαιώματα της πλειοψηφίας... και προτάθηκε μια τροπολογία ώ στε, οτιδήποτε και αν συμβεί, να συνεχίσουν ν’ απολαμβάνουν τα δικαιώματα της πλειοψηφίας. 'Οταν απουσιάζει κάποιος σύμ βουλος, θα τον αντικαθιστά δικαιωματικά ένα αναπληρωματικό μέλος της τάξης του, ακόμα και όταν η παρουσία αυτού του α ναπληρωματικού μέλους δεν είναι αναγκαία για να συμπληρωθεί ο αριθμός των δυο τρίτων που απαιτεί ο νόμος για να συνεδριά σει το συμβούλιο». Στις 30 Μαΐου, μερικά λεπτά μετά την από φαση του Συμβουλίου Επικρατείας, ο εισηγητής έστειλε στον Θιέρσο το ακόλουθο λακωνικό αλλά θριαμβευτικό σημείωμα: «Κερδίσαμε την υπόθεση στο Συμβούλιο Επικρατείας». Έ να ση μείωμα που λέει πολλά για την ανεξαρτησία αυτού του θεσμού... Στις 21 Ιουνίου 1833, ένα νέο διάταγμα που υπέγραψε στο Νεϊγί ο Λουδοβίκος-Φίλιππος καθόριζε ότι τα εκλεγμένα μέλη του συμβουλίου επίλυσης εργατικών διαφορών θα διαιρούνταν σε τακτικά και αναπληρωματικά (άρθρα 1 και 2) και ότι «σε πε


107

ρίπτωση απουσίας ή κωλύματος κάποιου τακτικού συμβούλου, έ να αναπληρωματικό μέλος που θα εκπροσωπεί την ίδια βιοτε χνία ή την ίδια τάξη θα καλείται πάντα να πάρει τη θέση του, ό ποιος και αν είναι ο αριθμός των παρόντων μελών». Ό μω ς, παρά τις δικαστικο-διοικητικές περιπέτειες, το «κακό πνεύμα» είχε αναγεννηθεί. Τον Φεβρουάριο του 1833, η εφημε ρίδα Le Précurseur δημοσίευσε ένα κείμενο που ο νομάρχης το επέκρινε αποκαλώντας το «μανιφέστο των αρχιτεχνιτών για τον συνασπισμό των εργατών», ενώ ο Θιέρσος, συμφωνώντας με τον Γκασπαρέν, δήλωσε ότι το κείμενο αυτό προωθούσε «ένα σύστη μα που το είχαν υπαγορεύσει οι εχθροί της βιομηχανίας μας και της χώρας». Στην προκειμένη περίπτωση (και προς το παρόν), ο υπουργός εκτιμούσε ότι δεν πρέπει «να διαδραματίσουμε έναν ε νεργό ρόλο στις συζητήσεις, ώστε να μην κατηγορηθούμε για τί ποτα, αυτός πιστεύω ότι πρέπει να είναι ο ρόλος της δημόσιας δι οίκησης». Το γεγονός όμως ότι οι αρχές έπρεπε να τηρήσουν τα προσχήματα δεν σήμαινε ότι έπρεπε να παραμείνουν αδρανείς. «Πρέπει στο βαθμό που αυτό είναι εφικτό να εμποδιστούν οι έμποροι-μεταποιητές να υποχωρήσουν στα αιτήματα του συνα σπισμού, επειδή κάτι τέτοιο, και όχι η προνοητικότητα ν’ απο φευχθεί το χύσιμο αίματος, θα ήταν μια αδυναμία». Και ο Θιέρ σος κατέληγε καθησυχαστικά: «Η ενότητα του συνασπισμού δεν είναι αρκετά ισχυρή για να διαρκέσει περισσότερο από οχτώ η μέρες. Οι εργάτες έχουν τα χέρια τους, οι επιχειρηματίες έχουν τα κεφάλαιά τους. Αν οι εργάτες κάνουν κατάχρηση της δύναμής τους, δίνουν στους επιχειρηματίες το δικαίωμα να χρησιμοποιή σουν τη δική τους δύναμη, δηλαδή να κρατήσουν τα χρήματά τους και ν’ αρνηθούν τα μέσα επιβίωσης σε εκείνους που αρνούνται να εργαστούν. Ο επιχειρηματίας μπορεί να περιμένει, εφόσον έχει τα κεφάλαια».19 Έ πρεπε επομένως ν’ αφήσουν το συνασπισμό ν’ αποσυντεθεί διατηρώντας μια σταθερή στάση. Ή ταν όμως δύσκολο να διατηρήσουν μια τέτοια συμπεριφο ρά επειδή, από τις αψ ιμ αχίες του Φ εβρουαρίου, αναζω πυρώ θηκε στις αρχές Ιουλίου ένα απεργιακό κύμα που μέχρι τότε βρισκόταν σε λανθάνουσα κατάσταση! Ο Θιέρσος αυτή τη φ ορά

108


ανησύχησε για «την αδυναμία των εμπόρων-μεταποιητών η ο ποία είχε ως συνέπεια να θριαμβεύσουν οι αξιώσεις των εργατών ή μάλλον οι μηχανορραφίες εκείνων που τους παρακινούσαν» και κατέληγε ότι έπρεπε να εμφυσηθεί στους εμπόρους-μεταποιητές «το θάρρος να περιμένουν»: «Εναπόκειται τώρα στην κυβέρνηση να τους προσφέρει τα μέσα, διότι το καθήκον της είναι να προ στατεύει όλους όσοι δεν μπορούν να προστατεύσουν τους εαυ τούς τους, διότι ο θεσμικός της ρόλος είναι να προστατεύει τους αδύναμους». Με λίγα λόγια, μεταξύ του Φεβρουαρίου και του Ιου λίου του 1833 (διάστημα στο οποίο συνελήφθηκαν 800 με 1.000 εργάτες), η «δύναμη» των κεφαλαίων χρειάστηκε να προσφύγει στη βοήθεια του κρατικού μηχανισμού!... Ακόμα περισσότερο κα θώς η δύναμη της δημοκρατικής αντιπολίτευσης στην πόλη ενισχυόταν και οι δημοκρατικές ενώσεις συγκέντρωναν υπογραφές υπέρ της ελευθερίας του Τύπου που δεχόταν τις επιθέσεις της «μετριοπαθούς»* εξουσίας.

Σε μια επιστολή του με ημερομηνία 6 Αυγούστου 1833, ο Θιέρσος κάνει ένα ακόμα βήμα. Σε αυτό το έγγραφο που έχει γρα φτεί από το ίδιο στο σπίτι του και όχι από τους επίσημους συ ντάκτες του υπουργείου, συνιστά απερίφραστα «να καθοδηγη θούν, να παρακινηθούν ν’ αντισταθούν μέσω της ενότητας στην τυραννία του συνασπισμού. Ό μω ς, δεν πιστεύω, όπως εξάλλου και εσείς, ότι αυτό το ιδιαίτερα αβέβαιο μέσο είναι το μοναδικό μέσο που πρέπει να χρησιμοποιηθεί». Έ π ρ επε να προχωρήσουν ακόμα περισσότερο: «Στο σημείο αυτό απαιτώ όλο σας το ζήλο, όλη σας την προσοχή. Μια προσεκτική αστυνομία μπορεί να πληροφορηθεί συμβάντα που υποτίθεται ότι είναι αδύνατο να έχουν συμβεί. Μια ευτυχής συγκυρία δεν σας επέτρεψε να βρείτε και να συλλάβετε τα μέλη των ενώσεων αλληλοβοήθειας τα οποία ήθε

* Η συνταγματική μοναρχία επί Λουδοβίκου-Φιλίππου αυτοχαρακτηριζόταν ως ένα «μετριοπαθές» ή «κεντρώο» (juste-milieu) σύστημα διακυβέρνησης, με την έννοια ότι απείχε εξίσου από τα δυο άκρα (την απόλυτη μοναρχία και τη δ η μοκρατία, αντίστοιχα). (Σ.τ.Μ.)


λαν να εμποδίσουν εκείνους που ήθελαν να εργαστούν;20... Π ι στεύω ότι μπορούμε να υπολογίζουμε σε μεγάλο βαθμό ότι ο χρό νος θα διχάσει τους υποκινητές και ότι επίσης θ ’ αποσπάσει ση μαντικά την προσοχή τους, σε καμία όμως περίπτωση δεν πρέ πει ν’ απαρνηθουμε τη νόμιμη οδό. Θα πρέπει να επαγρυπνούμε με ιδιαίτερη ενεργητικότητα για τα γεγονότα τα οποία μπορούν να παραπεμφθούν στα δικαστήρια, θα πρέπει όμως να συμπεριφερθούμε με την προσήκουσα σύνεση!» Ο σκοπός καθοριζόταν ξεκάθαρα: «Να υπάρχουν διαθέσιμοι μερικοί κρατούμενοι οι οποίοι θα είναι σε μεγάλο βαθμό ένοχοι», για να παραπεμφθούν σε μια μεγάλη δίκη όπου θα παρουσια στούν ως ανατρεπτικά στοιχεία. Και ο Θιέρσος κατέληγε: «Ελπί ζω ότι δε θα υποχρεωθούμε να προσφύγουμε σε αυτό τον ανα γκαίο τρόπο δράσης, ελπίζω ότι δεν θα βρεθούμε ποτέ σε αυτή τη δύσκολη θέση!» Σχήμα λόγου! Η δέσμευση σε αυτόν τον προσανατολισμό δρά σης σήμαινε ότι ήδη είχε αρχίσει να τίθεται σε ισχύ. Στις 12 Φεβρουάριου 1834, στη διάρκεια μιας συγκέντρωσης, οι αρχιτεχνίτες που ήταν επικεφαλής των ενώσεων αλληλοβοή θειας συμβουλεύτηκαν τη βάση για το ζήτημα της απεργίας. Κα θώς η πλειοψηφία επέλεξε την πάλη, δίνεται το σύνθημα να δια κοπεί η εργασία στις 14 του ίδιου μήνα. Τ ην ημέρα εκείνη, 20.000 εργάτες απέργησαν. Ο ενταφιασμός ενός υφαντουργού έ δωσε την ευκαιρία στις οργανώσεις των αρχιτεχνιτών και των τε χνιτών να κάνουν επίδειξη δύναμης. Τ ις επόμενες οχτώ ημέρες η ένταση αυξανόταν, η αστυνομία όμως είχε την κατάσταση υπό τον έλεγχό της και συνέλαβε έξι μέλη των ενώσεων αλληλοβοή θειας με την κατηγορία ότι ήταν «οι αρχηγοί του συνασπισμού». Οι «σε μεγάλο βαθμό ένοχοι» εργάτες που επιθυμούσε ο Θιέρσος είχαν βρεθεί. Η δίκη τους ορίστηκε για τις 5 Απριλίου. Μερικές ημέρες πριν τη δίκη, η είδηση ότι το κοινοβούλιο θα συζητούσε ένα νόμο που θα απαγόρευε τις εργατικές ενώσεις εκλήφθηκε ως πρόκληση. Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια που δείχνει σε ποιο βαθμό η κατάσταση στη Λιόν επηρέαζε τη στάση της αστικής μοναρχίας: Την πρόταση για την υιοθέτηση μια νομοθεσίας που θ’ απαγόρευε

110


όλες τις εργατικές ενώσεις, ακόμα και αν είχαν λιγότερα από εί κοσι μέλη (όπως ήταν η περίπτωση της Devoir Mutuel) την είχε κάνει ο νομάρχης Γκασπαρέν.21 Μέσα σε μερικές ημέρες συγκεντρώθηκαν 2.557 υπογραφές κάτω από ένα κείμενο που κατέληγε ως εξής: «Τα μέλη των ενώ σεων αλληλοβοήθειας διαμαρτύρονται για το νόμο που σκοτώ νει την ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι και δηλώνουν ότι δεν θα σκύψουν ποτέ το κεφάλι σ’ έναν αποκτηνωτικό ζυγό, ότι δεν θα διακόψουν τις συναντήσεις τους και ότι, βασιζόμενοι στο πιο α παραβίαστο από τα δικαιώματα, αυτό του να μπορούν να ζουν ερ γαζόμενοι, θ’ αντισταθουν με όλη την ενεργητικότητα που χαρα κτηρίζει τους ελεύθερους ανθρώπους σε κάθε βίαιη απόπειρα και δεν θα υποχωρήσουν μπροστά σε καμία θυσία προκειμένου να υ περασπίσουν ένα δικαίωμα που καμία ανθρώπινη δύναμη δεν μπορεί να τους αφαιρέσει». Το παραπάνω κείμενο έχει συντα χθεί το 1834, πενήντα χρόνια παρά ένα μήνα πριν το νόμο του 1884 που νομιμοποιούσε τις συνδικαλιστικές οργανώσεις! Μια υπενθύμιση που φωτίζει την αξία της πικρόχολης κρίσης που ο υμνητής της θριαμβεύουσας αστικής τάξης διατύπωνε με τα α κόλουθα λόγια: «Εργάτες που δεν χρησιμοποιούσαν τις διανοη τικές τους ικανότητες παρά μόνο για να σπρώξουν τη σαΐτα του αργαλειού από τα αριστερά προς τα δεξιά και από τα δεξιά προς τα αριστερά, συζητούσαν, συκοφαντούσαν το έργο των τριών ε ξουσιών και διακήρυτταν την εξέγερση... Οι τρομερές επιπτώ σεις του παραλογισμού των εργαζομένων δεν πρέπει να μας κά νουν να παραγνωρίσουμε πόσο γελοία είναι τα κίνητρα της δια μαρτυρίας τους».22 Αυτή η γεμάτη μίσος επιθετικότητα αποτελεί ένα πραγματικό ντοκουμέντο για την ατμόσφαιρα που επικρατούσε εκείνη την ε ποχή στους διακεκριμένους κύκλους της κοινωνίας! Μια ατμό σφαιρα που τη συντηρούσαν με τεχνητό τρόπο, μια κατασκευα σμένη ατμόσφαιρα... Η έναρξη της δίκης το Σάββατο 5 Απριλίου είχε ως συνέπεια να πραγματοποιηθεί μια μεγάλη συγκέντρωση γύρω από το πλημ μελειοδικείο. Ό τα ν το δικαστήριο αποφάσισε ν’ αναβάλει την υ πόθεση για την επόμενη Παρασκευή 9 Απριλίου και η δίκη να διε-


111

ξαχθεί κεκλεισμένων των θυρών, σημειώθηκαν πολλά επεισόδια. Την Κυριακή 6 Απριλίου, ο ενταφιασμός ενός αρχιτεχνίτη που ήταν μέλος της Devoir Mutuel, στον οποίο παρευρέθηκαν 8.000 άνθρωποι, αρχιτεχνίτες μέλη της Devoir Mutuel και τεχνίτες μέ λη της Les compagnons ferrandiniers du Devoir, έγινε κάτω από κραυγές εναντίον της «μετριοπαθούς διακυβέρνησης» και των «τυ ράννων». Ποτέ μια σύγκρουση δεν υπήρξε τόσο προβλέψιμη και δεν εί χε προετοιμαστεί με τέτοιο τόπο. Στις 9 Απριλίου, πολλοί έμποροι-μεταποιητές συσκεύασαν τα εμπορευματά τους και εγκατέλειψαν την πόλη.23 Αντίθετα, έφτα σαν στη Λιόν χίλιοι πεντακόσιοι στρατιώτες που ανήκαν σε 15 τάγματα και 2 ανεξάρτητους λόχους, ενώ τους συνόδευαν 2 ίλες ιππικού και ένα σύνταγμα πυροβολικού με 10 πυροβολαρχίες. Όλοι αυτοί οι άντρες, με τις φυσιγγιοθήκες του γεμάτες, με τους γυλιούς στις πλάτες τους, εφοδιασμένοι με τρόφιμα για δυο ημέ ρες, κατανεμήθηκαν σε στρατηγικά σημεία της πόλης, αφήνο ντας εντελώς ελεύθερη την πρόσβαση στο δικαστήριο προς το ο ποίο κατευθύνθηκε μια εργατική διαδήλωση. Το πλήθος που φο βόταν μια ενδεχόμενη προβοκάτσια εκκένωσε την πλατεία ΣενΖαν που δεν πρόσφερε καμία προστασία και αποσύρθηκε τους γύ ρω δρόμους, δημιουργώντας για να προστατευθεί αυτοσχέδια ο δοφράγματα με μερικά μαδέρια και άλλα υλικά που βρήκε επί τό που. Ή ταν περίπου δέκα η ώρα, όταν συνέβη το καθοριστικό ε πεισόδιο. Χωροφύλακες και μια διμοιρία του 7ου συντάγματος ε λαφρού πεζικού άρχισαν να εκκαθαρίζουν την οδό Σεν-Ζαν. Οι ερ γάτες αποσύρθηκαν πίσω από τα προκαλύμματά τους. Εκείνη τη στιγμή, έπεσε ένας πυροβολισμός. Ακόμα και ο Μονφαλκόν το ε πισημαίνει: «Ένας πράκτορας της αστυνομίας, ο Φ εβρ, που τραυματίστηκε θανάσιμα από ένα στρατιώτη τη στιγμή που ορμούσε σ’ ένα οδόφραγμα, μεταφέρθηκε στο θυρωρείο του ξενο δοχείου ντε Σαβενιέρ».24 Η παραπάνω συγκαλυμμένη ομολογία για την προβοκάτσια ε πιβεβαιώνεται από δυο πηγές. Πρώτα απ’ όλα, από την αφήγη ση του Ζ. Λ. Φιλίπ, χρονικογράφου της Ένωσης των τεχνιτών του

112


Φεράν, ένα ντοκουμέντο που μπορεί κάποιος να το συμβουλευ τεί στο Σπίτι των Εργατών του Μεταξιού, που βρίσκεται στη Λιόν, στην οδό Ιβρί: «Ένας προβοκάτορας πυροβόλησε μ’ ένα πιστό λι. Οι πόρτες του Σεν-Ζαν άνοιξαν και ακούστηκε ένας πυροβο λισμός. Σαν από παρέμβαση της θείας πρόνοιας, ένας άντρας σκοτώθηκε. Ποιος ήταν; Ο προβοκάτορας! Ο αγώνας ξεκίνησε σε κάθε σημείο της πόλης και των προαστίων». Τη δεύτερη μαρτυ ρία συνιστούν οι εξομολογήσεις του εισαγγελέα Σεγκαρέ στον Ζοζέφ Μπενουά, τον συγγραφέα του Confessions d ’ un prolétaire·25 Ο Σεγκαρέ, που όπως και ο Μπενουά, είχε εκλεγεί μέλος της Συ ντακτικής Συνέλευσης,’" του επιβεβαίωσε το γεγονός μέσα στο κλίμα ευφορίας της «σύντομης άνοιξης των λαών» εκείνου του έ τους! Ο αγώνας κράτησε από την Τετάρτη 9 Απριλίου μέχρι τη Δευ τέρα 14 Απριλίου στη δεξιά όχθη του Σαόν, στη συμβολή του Ρο δανού με τον Σαόν, στην Γκιγιοτέρ και στην Κρουά Ρους. Μερικές από τις στρατιωτικές μονάδες, που είχαν επιστρέφ ει από την Αλγερία, διακρίθηκαν για την αγριότητα που επέδειξαν στα λαϊ κά δημοτικά διαμερίσματα της Λιόν, τα οποία βρίσκονταν μέσα στον κλοιό των εκκαθαριστικών επιχειρήσεων. Η βία έφτασε στο αποκορύφωμά της το Σάββατο 12 Απριλίου, στην οδό Ποζετέ α Βεζ. Ο Μονφαλκόν, παρόλο που ήταν ευνοϊκά διατεθειμένος απέναντι στις δυνάμ εις της «τάξης», περ ιγρ ά φ ει τι συνέβη: «Όρμησαν στα σπίτια, έσπασαν τις πόρτες, άρπαζαν οτιδήποτε προσφερόταν στη μανία τους... Ό ποιον εύρισκαν με τα χέρια και τα χείλη μαυρισμένα από το μπαρούτι, τον σκότωναν. Σαράντα εφτά πτώματα μαρτυρούν την εκδίκηση. Είκοσι έξι ήταν εξεγερμένοι που ουνελήφθηκαν με τα όπλα στο χέρι, είκοσι ένας (πόσο τρομερός είναι ο εμφύλιος πόλεμος!) δεν ανήκαν στην παράτα ξη που είχε πολεμήσει. Ανάμεσά τους υπήρχαν παιδιά, ηλικιω μένοι που χτυπήθηκαν μέσα στις κατοικίες τους από τα βλήμα-*

* Πρόκειται για τη Συντακτική Συνέλευση που εκλέχτηκε στις 23 Απριλίου 1848, μετά α πό την επανάσταση του Φεβρουαρίου που σήμανε το τέλος τη ς μοναρ χίας του Ιουλίου. (Σ.τ.Μ.)


113

Η βία αυτής χης κατασταλτικής δράσης που είχε προετοιμα στεί επιμελώς δεν αποσκοπούσε μόνο να πλήξει τον κόσμο της ερ γασίας (τους εργάτες του μεταξιού αλλά και τους εργάτες άλλων εργατικών προαστίων), αλλά και να εμποδίσει τη επικίνδυνη συμμαχία των δημοκρατικών με τους μισθωτούς των βιομηχανιών και των βιοτεχνιών, την οποία είχε επισφραγίσει η κοινή πάλη ε ναντίον του νόμου που απαγόρευσε το συνεταιρίζεσθαι. Χρειάζεται ν’ αναφέρουμε και άλλες αποδείξεις; Τρεις ημέ ρες μετά τη σφαγή της οδού Βεζ, στις 15 Απριλίου, στην οδό Τρανσομέν του Παρισιού, έγινε μια άλλη σφαγή με θύματα δη μοκρατικούς εργάτες που αγωνίζονταν για τον ίδιο σκοπό, μια σφαγή που ο Ντομιέ την έχει απεικονίσει σε μια συγκλονιστική και συμβολική λιθογραφία! Στο τηλεγράφημα που έστειλε ο Θιέρσος στον Γκασπαρέν, και με το οποίο του εξέφραζε την επιδοκιμασία του και του ζητούσε διευκρινίσεις, είχε γράψει: «Χύθηκε γαλλικό αίμα, ήταν αναπό φευκτο...» Αναπόφευκτο ή προγραμματισμένο; «Εξακόσιοι άνθρωποι και από τα δυο μέρη τέθηκαν εκτός μάχης, εκ των οποίων σχεδόν τριακόσιοι χάθηκαν στο πεδίο της μάχης ή στο κρεβάτι της α γωνίας», έχει γράψει ο Μονφαλκόν. Ό σ ο για τον Στεγιέρτ, υπο λογίζει σε πενήντα εφτά τους στρατιωτικούς και σε 220 τους πο λίτες που σκοτώθηκαν, ενώ σε 267 τους στρατιωτικούς και σε 180 τους πολίτες που τραυματίστηκαν. Οι αριθμοί αυτοί μας προ βληματίζουν για την αυθεντικότητά τους: Υποδηλώνουν ότι η μια παράταξη (που ο αναγνώστης μπορεί εύκολα να μαντέψει ποια είναι) είχε την τάση ν’ αποτελειώνει τους τραυματίες... Ο Κλοντ Λατά27 έχει υπολογίσει σε 131 τους νεκρούς και 192 τους τραυ ματίες στη διάρκεια της ένοπλης σύρραξης, καθώς και σε 190 τους σκοτωμένους και 122 τους τραυματισμένους από τον άμαχο πληθυσμό. Αναδημοσιεύει τη μαρτυρία του αβά Παβί, εφημέριου της εκκλησίας του Αγίου Μποναβεντούρα* η οποία βρισκόταν *

* Τζιοβάνι Μ ποναβεντοΰρα (1221-1274). Ιταλός θεολόγος. Υ πήρξε φρα γκ ι σκανός μοναχός και το φιλοσοφικό και θεολογικό του έργο ακολουθεί την π α ράδοση του Αυγουστίνου. (Σ.τ.Μ.)

114


στο κέντρο της συμβολής του Ροδανού με τον Σαόν: Έ νας νεαρός 16 ετών που είχε δεχτεί οχτώ σφαίρες «είχε κρυφτεί κάτω από το πτώμα ενός εξεγερμένου που τον σκέπαζε ολόκληρο... Οι στρα τιώτες ανακάλυψαν δυο άλλους από 18 έως 20 ετών πίσω από έ να εξομολογητήριο του παρεκκλησίου του Αγίου Λουκά... Π ιέ σαμε τους επικεφαλής, τους εξορκίσαμε να δείξουν έλεος και ν’ αναβάλουν την εκτέλεση αυτών των δυστυχισμένων! Μάταια: “Συνελήφθηκαν με όπλα στα χέρια και, άρα, πρέπει να λογοδο τήσουν στη δικαιοσύνη. Τραβηχτείτε”. Δέκα στρατιώτες τους πυ ροβόλησαν σχεδόν εξ επαφής. Το εξομολογητήριο πλημμύρισε από το αίμα τους...» Τον Ιούνιο του 1834, ο Μονφαλκόν, ένας εστέτ της Ιστορίας, τέλειωνε την αφήγησή του με τα ακόλουθα λό για: «Η εξέγερση στη Λιόν θα είναι για πάντα ένα από τα πιο ι διόρρυθμα επεισόδια της μακρόχρονης Επανάστασής μας, η ο ποία είναι τόσο πλούσια σε ασυνήθιστα γεγονότα, και στο εξής θα γραφτεί σε μερικές από τις πιο λαμπρές σελίδες των χρονικών της πόλης μας, αλλά και της τόσο αξιοσημείωτης ιστορίας των Γάλλων κατά τον 19ο αιώνα». Έκανε λάθος. Δεν είχε τελειώσει. Ο Ιούνιος του 1849 θα του πρόσφερε νέες ικανοποιήσεις...

1849-1851 - Η τάξη βασιλεύει επιτέλους στη Λιόν Μια καλή αφαίμαξη αλλά και μια δίκη-θέαμα στη Βουλή των Ομό τιμων που συνεδρίασε ως Ανώτατο Δικαστήριο, αυτό ήταν το α ντίδοτο που επιβλήθηκε στον πληθυσμό της Λιόν και του βασιλείου. Παρά τις διαμαρτυρίες των κατοίκων της Λιόν, τις οποίες εξέφρασε ο Ευγένιος Μπον, δημοκρατικός καθηγητής στην εμπορι κή σχολή, η υπόθεση των 60 κατηγορουμένων από τη Λιόν δια χωρίστηκε από εκείνη των 163 υπόδικων σ’ εθνικό επίπεδο. Στις 13 Αυγουστου 1835, επιβλήθηκαν οι ακόλουθες ποινές: ισόβια εκτόπιση εκτός της εθνικής επικράτειας σε εφτά- κάθειρξη 20 ετών στο οχυρό της Ντουλέν σε πέντε· κάθειρξη 15 ετών σε τρεις· κά θειρξη 10 ετών σε εννέα· κάθειρξη 7 ετών σε τέσσερις· πενταετής φυ λάκιση σε δεκαεννέα· τριετής φυλάκιση σε τέσσερις· φυλάκιση ε


115

νός έτους σε δύο· τέλος, εννέα απαλλάχθηκαν από τις κατηγορίες. Ένας κατηγορούμενος πέθανε στη διάρκεια της δίκης. Συνολικά, οι ποινές ανέρχονταν σε 312 έτη φυλάκισης ή κάθειρξης (περισσότε ρα από 9 κατά μέσο όρο), χωρίς να συνυπολογίζονται οι εκτοπίσεις. Παρ’όλα αυτά, τρία χρόνια αργότερα, χορηγήθηκε αμνηστία με την ευκαιρία του γάμου του δούκα της Ορλεάνης: Ο ΛουδοβίκοςΦίλιππος επιχειρούσε να βρει υποστηρικτές για το καθεστώς του. Αυτή τη φορά, ο κίνδυνος θα προερχόταν από μια εξέγερση που θα ήταν με ακόμα πιο ξεκάθαρο τρόπο εργατική και δη μοκρατική α π ’ όσο εκείνη του 1834. Με την ελπίδα ότι ήταν ε φικτό να διαιρεθεί αυτό το κοινό μέτωπο, τα πλήγματα εις βά ρος των μελών της Εταιρείας των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ήταν σκληρότερα από εκείνα εναντίον των εργατικών οργανώ σεων της μεταποιητικής βιοτεχνίας των μεταξωτών υφασμάτων. Για μια ακόμα φορά, ο συλλογισμός ήταν λανθασμένος. Ο Ευ γένιος Μπον είχε δίκιο όταν είπε στους δικαστές του στις 10 Ιου λίου 1835: «Πιστεύετε ότι η μάχη που δόθηκε ήταν η τελευταία. Η παρουσία μας μπροστά σας πιστοποιεί μόνο την ήττα της ε μπροσθοφυλακής». Πράγματι, το καθεστώς είχε κερδίσει δεκατέσσερα χρόνια σχετικής ηρεμίας, η οποία δημιούργησε στον Γκιζό* την αυταπάτη ότι θα διαιωνιζόταν η τιμοκρατική ψηφοφορία. Ο Γκιζό ήταν α ντίθετος σε κάθε μεταρρυθμιστικό αίτημα για τη μείωση του ο ρίου των εισοδημάτων που έπρεπε να έχει ένα πολίτης για να συμ μετέχει στις «δημοκρατικές» εκλογές. Υπό αυτές τις συνθήκες, το σύνθημα εκείνης της εποχής ήταν «πλουτίστε!». Το 1848, μια οικονομική κρίση που ήταν ταυτόχρονα αγρο τική, τραπεζική και βιομηχανική, σε συνδυασμό με τα σκάνδαλα στα οποία είχαν αναμειχθεί τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα και μ’ ένα μεταρρυθμιστικό αναβρασμό που σε πολιτικό επίπεδο εί χε επεκταθεί σε όλη τη χώρα, οδήγησαν σε μια εκρηκτική κατά σταση. Έτσι, στο επίπεδο των γεγονότων, το βάρος του κόσμου της εργασίας υπήρξε καθοριστικό. * Φρανσουά Γκιζό (178"-1874). Γάλλος πολιτικός και ιστορικός, πρω θυπουρ γός της Γαλλίας πριν α πό την επανάσταση του 1848. (Σ.τ.Μ.)

116


Στο Παρίσι, η δυναμική κινητοποίηση των προλετάριων με τέτρεψε σ’ επανάσταση μια σειρά από διαδηλώσεις «μέσα σε λο γικά πλαίσια», που η ορμή τους ήταν εύκολο να συγκρατηθεί. Στη Λιόν, στις 25 Φεβρουαρίου, η εμφάνιση μέσα στο δη μαρχείο και γύρω από αυτό των μελών των μυστικών εταιρειών της Κρουά Ρους, ενώ οι ρεπουμπλικάνοι «της προηγούμενης η μέρας» αντάλλασσαν φιλοφρονήσεις με τους ρεπουμπλικάνους «της επόμενης ημέρας»* έδωσε τέλος στην αναποφασιστικότητα. Ό π ω ς αναφέρει ο νεο-μπαμπεφικός** υφαντουργός Ζοζέφ Μπενουά: «Μια μεγάλη φάλαγγα που κατέβηκε από την Κρουά Ρους ματαίωσε όλα τα σχέδιά τους και τους έπεισε ότι ήταν μάταιο να αντισταθούν. Το βράδυ, ο λαός ήταν κύριος του δημαρχείου και οργάνωνε μια επαναστατική επιτροπή».28 Χωρίς να περιμένουν, τα μέλη της μυστικής εταιρείας των Αδηφάγων (που χρησιμοποιούσαν αυτό το όνομα επειδή εμφα νιζόταν ως μια συντροφιά μπεκρήδων) άρχισαν να σχεδιάζουν να καταστρέφουν τα οχυρά που είχαν κατασκευαστεί στο υψίπεδο το 1831, στις θέσεις που είχε υποδείξει ο Σουλτ λίγο μετά την ανάκτηση της πόλης, και των οποίων οι πολεμίστρες ήταν προ σανατολισμένες προς το ανυπότακτο προάστιο. Ό τα ν ο επίτρο πος της Δημοκρατίας Εμανουέλ Αραγκό, που έφτασε στη Αιόν στις 28 Φεβρουαρίου, τους υπέδειξε να σταματήσουν το εγχείρη μά τους, τα μέλη των μυστικών εταιρειών τον αντιμετώπισαν με ψυχρό τρόπο. Ό μω ς, το απόγευμα της 5ης Μαρτίου, ο επίτροπος της Δημοκρατίας υποχρεώθηκε ν’ αποδεχτεί την ιδέα της κατα στροφής «αυτών των οχυρωμένων τειχών, τα οποία είχαν κατα σκευαστεί από τη μοναρχία ανάμεσα στη Λιόν και στην Κρουά Ρους την εποχή κατά την οποία η μοναρχία σχεδίαζε να εξολοθρεύσει τους δημοκράτες εργαζόμενους».29 Σε μια πόλη, που ο ιστορικός Ζ. Περέ δεν διστάζει να χαρα κτηρίσει ως την «πρώτη δημοκρατική πόλη της Γαλλίας»80εκεί * Ο συγγραφέας υπονοεί αντίστοιχα τους υποστηρικτές της συνταγματικής μο ναρχίας και τους υποστηρικτές της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. (Σ.τ.Μ.) ** Φρανσουά-Νοέλ ή Γράκχος Μ παμπέφ (1760-1797). Γάλλος επαναστάτης, υποστηρικτής της κατάργησης της ιδιοκτησίας και ενός αγροτικού εξισωτικού κομουνισμού. (Σ.τ.Μ.)


117

νη την εποχή, η επαναφορά της Δημοκρατίας είχε ως εμπρο σθοφυλακή της τους νεο-μπαμπεφικούς αγωνιστές της Λιόν οι ο ποίοι, με την παράνομη «Εταιρεία των ανθών» που συνδεόταν με την πρώην παρισινή «Εταιρεία των οικογενειών» που είχε μετα τραπεί στην «Εταιρεία των Ίσων»,31 ονειρεύονταν να εγκαθιδρύσουν «μαζί με τη Δημοκρατία και την κοινοκτημοσύνη των αγα θών». Οι διαδηλώσεις που έγιναν στη Λιόν την άνοιξη του 1848 εί χαν μια ιδιαίτερη απόχρωση. Στη διάρκεια των πολλών φυτεύσεων δέντρων της Ελευθερίας,* εφαρμοζόταν ένα πρωτότυπο τελε τουργικό. Μετά την τελετή, μια πομπή συνόδευε στα σπίτια τους τις στεφανωμένες με άνθη κοπέλες, που ήταν επικεφαλής της πο μπής. Δίπλα τους, τέσσερις άντρες μετέφεραν πάνω σ’ ένα φο ρείο έναν «άνθρωπο του λαού», που φορούσε τον κόκκινο σκού φο της δημοκρατίας και κρατούσε ένα τουφέκι και πυρομαχικά, και ο οποίος συμβόλιζε τη «θεοποίηση της Εξέγερσης», όπως α ναφέρει πικρόχολα ο Μονφαλκόν. Στις 9 Απριλίου, πραγματοποιήθηκε μια επιμνημόσυνη τελε τή προς τιμήν των θυμάτων της αντιδημοκρατικής καταστολής στο κέντρο της πόλης, όπου είχαν γίνει οι σκληρές μάχες του 1834. Πέντε χιλιάδες άνθρωποι συμμετείχαν στην τελετή, που ο Μον φαλκόν την χαρακτήρισε ως μια «φριχτή ανάμνηση του 1793». Στις 16 Απριλίου, οργανώθηκε μια άλλη εκδήλωση. Ό χ ι από τις Αρχές, αλλά από τις λέσχες των «ορεινών».** Σκοπός της εκ δήλωσης ήταν να τοποθετηθεί στο Περάς, στην πλατεία της Ελευ θερίας, ένα άγαλμα του Κυρίαρχου Λαού φτιαγμένο από τον Ζ. Π. Λεπίντ. Αναπαριστούσε έναν εργάτη με γυμνό στήθος να στέ κεται όρθιος πίσω από ένα οδόφραγμα κρατώντας ένα τουφέκι. Αμέσως, η φωνή του λαού το βάφτισε ο Άνθρωπος του Λαού. Έ να μεγάλο πλήθος περιέφερε το άγαλμα σε όλη την περιοχή της συμ βολής του Ροδανού με τον Σαόν, όπου κατοικούσε η αστική τάξη * Μια πρακτική που αποτελούσε επανάληψη της αντίστοιχης στη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης του 1789. (Σ.τ.Μ.) ** Δεν πρόκειται φυσικά για τους «ορεινούς» της Γαλλικής Επανάστασης. «Ορει νοί» είχαν ονομαστεί επίσης μετά την επανάσταση του 1848 οι ριζοσπάστες δ η μοκρατικοί και οι σοσιαλιστές. (Σ.τ.Μ.)

118


και η αριστοκρατία της Λιόν. Έγινε επίσης ένας έρανος για να προσ φ ερθεί ένα ορειχάλκινο αντίγραφ ο του μνημείου στους «Αδερφούς του Παρισιού ως ένδειξη θαυμασμού και ενότητας». Π αρ’ όλα αυτά, τον Ιούνιο του 1848, στη Λιόν δεν συνέβη τί ποτα. Η κυβέρνηση σκέφτηκε να προλάβει μια ενδεχόμενη κι νητοποίηση των εργατών της Λιόν. Είχε δώσει λοιπόν μια πολύ με γάλη παραγγελία για μεταξωτές σημαίες που κράτησε απασχο λημένους τους υφαντουργούς και, ενώ ο κυβερνητικός στρατός συνέτριψε στο Παρίσι την εξέγερση των εργατών των εθνικών ερ γαστηρίων, στη Λιόν ο μηχανισμός των δυνάμεων ασφαλείας βρι σκόταν σ’ επιφυλακή, γεγονός που ικανοποίησε και καθησύχασε τους «ανθρώπους με τα γεμάτα χρυσό σεντούκια». Στη Λιόν, όπως διαπίστωνε ο Μαρτίν Μ περνάρ την παραμο νή του παρισινού δράματος, «το αστικό στοιχείο και το λαϊκό στοιχείο είναι πανταχού παρόντα... με μοναδική διαφορά ότι το γεμάτο αφοσίωση ένστικτο του λαού τον παραπέμπει πάντα στις αρχές της Επανάστασης, ενώ η στενοκέφαλη και εγωιστική υ στεροβουλία της αστικής τάξης την απομακρύνει πάντα από αυ τές τις αρχές».32 Π αρ’ όλα αυτά, η ήττα των εργατών του Παρισιού δεν επηρέ ασε την αποφασιστικότητα των εργαζομένων της Λιόν, το αντί θετο! Στις εκλογές που έγιναν τον Μάιο του 1849 για τη νομοθετική συνέλευση, μετά τον αφοπλισμό των μονάδων της Εθνοφρουράς της Κρουά Ρους και στη συνέχεια όλης της Εθνοφρουράς, το ανυπότακτο πνεύμα των εργατών επιβεβαιώθηκε μ’ εντυπωσιακό τρόπο. Οι έντεκα υποψήφιοι του «κόκκινου ψηφοδελτίου» εκλέ χτηκαν με ψήφους που ανέρχονταν από 72.569 έως 69.323, ξεπερνώντας τους μετριοπαθείς υποψηφίους (50.343 ψήφοι). Η κυβέρνηση, που ανασχηματίστηκε μετά τον Ιούνιο του 1848, έστειλε ως στρατιωτικό διοικητή τον στρατάρχη Μπιζό, ο ο ποίος είχε -ή δη !- αποκτήσει στην Αλγερία τη φήμη του ειδικού σε «επιχειρήσεις ειρήνευσης». Με τη χωρίς περιστροφές γλώσσα του σκληρού στρατιωτικού, ο Μπιζό εξέφρασε σε μια επιστολή στον Θιέρσο την οργή του: «Τι άξεστα και άγρια κτήνη! Πώς ο θ εό ς επιτρέπει στις μητέρες τους να τους γεννούν! Λ! Αυτοί είναι

1744-1849: Ο ΑΙΩΝΑΣ ΓΗΣ ΛΙΟΝ

119

οι πραγματικοί μας εχθροί και όχι οι Ρώσοι και οι Αυστριακοί».33 Χωρίς να σταθεί περισσότερο σε παρόμοιους θεολογικούς προ βληματισμούς, ο Μπιζό βιαζόταν να προετοιμάσει την υποταγή αυ τού του ατίθασου λαού. Το σχέδιο που ετοίμασε δεν εφαρμόστηκε από αυτόν. Μέσω της χολέρας, ο «Θεός» κάλεσε κοντά του τον Τομά Ρομπέρ Μπιζό, μαρκήσιο της Πικονερί και δούκα του Ισλί (που βρίσκεται στην Αλγερία) στις 10 Ιουνίου 1849. Απέναντι στην προκλητική στάση των πολιτικών και στρα τιωτικών Αρχών, η εφημερίδα Le Républicain έγραψε απειλητικά στις 4 Ιουνίου 1849 ότι η λύση «ήταν η δικτατορία του προλετα ριάτου που θα καταστρέψει την αστική τάξη, όπως η αστική τά ξη είχε διώξει την αριστοκρατία, όπως η μοναρχία είχε θάψει το φεουδαλισμό». Την έννοια της «δικτατορίας του προλεταριάτου» δεν την ειοήγαγε λοιπόν ούτε ο Μαρξ ούτε ο Λένιν, αλλά η στρατιωτική τρομοκρατία της αστικής τάξης, η οποία αρνιόταν τη σοσιαλι στική δημοκρατία! Από τις 15 έως τις 16 Ιουνίου 1849, ο στρατηγός Ζεμό επέφερε το θανατηφόρο πλήγμα που είχε προετοιμάσει ο Μπιζό. Στις 14 Ιουνίου, διαδόθηκε στην πόλη η ψεύτικη είδηση ότι στο Παρίσι εί χε γίνει μια εξέγερση και είχε επικρατήσει, ενώ στην πραγματικό τητα επρόκειτο για μια διαδήλωση την οποία είχαν οργανώσει οι «ορεινοί» βουλευτές και η οποία διαλύθηκε από τις δυνάμεις κα ταστολής. Ό πω ς εξηγεί ο Μαρξ: «Μονάχα στη Λιόν τα πράγματα έφτασαν σε μια πεισματική, αιματηρή αντίσταση. Εδώ, που η βιο μηχανική αστική τάξη και το βιομηχανικό προλεταριάτο βρίσκονται άμεσα αντιμέτωπα, που το κίνημα των εργατών δεν πλαισιώνεται και δεν καθορίζεται από το γενικό κίνημα».34 Το σχέδιο εξελίχθηκε όπως στα γυμνάσια. Οι εργάτες του με ταξιού της Κρουά Ρους απομονώθηκαν από την υπόλοιπη πόλη, που βρισκόταν κάτω από την επιτήρηση του στρατού. Μέσα σε σαράντα οχτώ ώρες, με την προσφυγή στα κανόνια, καταπνίγη κε η τελευταία εξέγερση του υψιπέδου του μεταξιού. Τ α οδο φράγματα στις πλαγιές σαρώθηκαν, και στη συνέχεια εκείνα που βρίσκονταν στη Μεγάλη Οδό και στην οδό του Σφυριού. Σύμφω να με τα επίσημα στοιχεία σκοτώθηκαν 150 εξεγερμένοι, τα κα

120


πηλειά έκλεισαν, οι εφημερίδες της αντιπολίτευσης τέθηκαν ε κτός νόμου, απαγορεύτηκε στους πλανόδιους εμπόρους να που λουν έντυπα και συνελήφθηκαν 1.500 άνθρωποι από τους οποίους 1.200 παραπέμφθηκαν σε στρατοδικεία. Η κατάσταση πολιορκίας που κηρύχθηκε υπήρξε το προοί μιο των χειρισμών που άνοιξαν το δρόμο για τη δικτατορία του Βοναπάρτη. Αξίζει να παραθέσουμε την ομολογία του Ζ. Μπ. Μονφαλκόν, του συγγραφέα των επίσημων ιστορικών χρονικών της πόλης. Στο χρονικό για το έτος 1852 (το κείμενο ήταν ήδη έτοιμο πριν το πραξικόπημα του Βοναπάρτη στις 2 Δεκεμβρίου 1851 ), ο Μον φαλκόν γράφει για τα γεγονότα του 1849:S5 «Δεν υπάρχει καμία αμ φιβολία ότι αν είχε πραγματοποιηθεί η στάση, θα είχε δεχτεί ισχυ ρές ενισχύσεις από τους σοσιαλιστές των περιχώρων. Τα κάθε φύ σης προσκόμματα τα οποία αντιμετώπισαν τα στρατεύματα που κατευθύνονταν προς τη Λιόν αποτελούν μια απόδειξη για το πνεύ μα των γειτονικών πληθυσμών. Η Λιόν είχε προφαντός επιλεχθεί ως το κέντρο μια σοσιαλιστικής ανταρσίας και οι πιθανότητες επιτυχίας της θα ήταν πάρα πολλές αν υπήρχε ακόμα η Εθνοφρουρά. Θα εί χε προσφέρει τουλάχιστον 10.000 άντρες στην εξέγερση». Είναι ολοφάνερο ότι το κείμενο αυτό αποτελεί την ηχώ της εκστρατείας πανικού που προετοίμασε το πραξικόπημα και α ποσκοπούσε να παρουσιάσει το 1852, που ήταν έτος νομοθετι κών εκλογών, ως ένα έτος-φόβητρο που έκρυβε μια απειλή ενα ντίον του δικαιώματος της ιδιοκτησίας. Ας εξετάσουμε, στη συνέχεια, το χρονικό για το έτος 1853, ό ταν η αστική τάξη αποδέχτηκε «να χάσει το στέμμα για να σώσει το πορτοφόλι της» (Μαρξ). Ο Μονφαλκόν «εκφράζει την ευγνω μοσύνη του για μια επανάσταση η οποία αυτή τη φορά πραγμα τοποιήθηκε από επάνω και όχι από το βούρκο των πεζοδρομίων, όπως οι υπόλοιπες», επειδή χωρίς το πραξικόπημα «η διανομή εί χε διευθετηθεί εκ των προτέρων, στον καθένα ανάλογα με τις ικανότητές του και η κάθε ικανότητα θα κρινόταν ανάλογα με τα έργα, στον ένα το τάδε υπουργείο, στον άλλο εκείνη η καρέκλα, στους υπηρέτες τα ενδύματα των κυρίων τους, στο χειρώνακτα την οικία που οικοδόμησε, στο χωρικό το κτήμα που εκμεταλ


121

λεύεται, στο διεστραμμένο η ενάρετη γυναίκα... στον αδαή η δη μόσια εκπαίδευση, στον άθεο η τέλεση των θρησκευτικών τελε τών, στο δολοφόνο η δικαιοσύνη».36 Ο Μονφαλκόν φαίνεται ότι είχε το χάρισμα να περιγράφει γε γονότα που γνώριζε εξ αποκαλύψεως! Δεν είναι όμως απολύτως βέβαιο, καθώς τα προπαγανδιστικά κείμενα εκείνης της εποχής ξεπερνούν το ένα το άλλο σε παρόμοιες υπερβολές. Η Δεύτερη Αυ τοκρατορία, είναι πια γνωστό, έδωσε το σύνθημα για τη «γιορτή των κερδών», άνοιξε το δρόμο για το ζωηρό άλμα του γαλλικού καπιταλισμού.

Τι απομένει στην πόλη που διασχίζει σήμερα ο τουρίστας από αυ τές τις τραγωδίες των πρώτων εκατό χρόνων της ζωής του γαλλι κού καπιταλισμού; Θα του δείξουν πρόθυμα, στο μουσείο των υφασμάτων, τα α ξιοθαύμαστα υφάσματα που κατασκεύαζε ένα επίλεκτο εργατικό δυναμικό: Τον «τρόπο ύφανσης» που απαιτούσε επιδεξιότητα και τεχνογνωσία. Το μόνο μέρος όπου γίνεται μια προσπάθεια να προβληθούν οι άνθρωποι που έκαναν πλούσια τη μεταποιητική βιοτεχνία, το Σπίτι των Εργατών του Μεταξιού, στην οδό Ιβρί, δεν έχει λάβει μέχρι σήμερα τη δημόσια βοήθεια την οποία φυ σιολογικά δικαιούται. Η διαφήμιση παρουσιάζει μια πλαστή εικόνα για τους εργά τες μεταξιού που την έχει δημιουργήσει ένα παραμορφωτικό φολ κλόρ, από το οποίο έχουν εξοβελιστεί οι αγώνες. Δεν ακούει κα νείς παρά μόνο καλά λόγια για τα εύθυμα τραγουδάκια και τις γα στρονομικές συνταγές των φτωχών που έπιναν κρασί Μποζολέ! Μόνο στις αρχές της δεκαετίας του 1950 μια κεντρική αρτηρία της Κρουά Ρους, που μέχρι τότε είχε την καθαρά τοπική ονομα σία express wav, ονομάστηκε λεωφόρος των Εργατών του Μετα ξιού και μόνο όταν έγινε νομάρχης ο ιστορικός Φερνάν Ρουντ το ποθετήθηκαν στο δημαρχείο αναμνηστικές πλάκες για τα τις μ ά χες του 1831 και του 1834. Εκτός από αυτά, κανένας δρόμος της πόλης δεν έχει το όνομα κάποιου εργάτη αγωνιστή ή κάποιου επαναστάτη που να θυμίζει

122


αυτό το παρελθόν αλλά και την Επανάσταση του 1789: Δεν υπάρ χει ούτε οδός Ντενίς Μονέ, ούτε οδός Μπερτράν, που ήταν ο Ι α κωβίνος δήμαρχος, ούτε οδός Ζοζέφ Σάλιό. Αντίθετα, έχουν τιμη θεί οι περισσότεροι από τους απροκάλυπτους εχθρούς των εργα τών του μεταξιού: Ο Προυνέλ, ο αναπληρωτής δήμαρχος (18311835) που διακήρυττε την ευθύνη των Σενσιμονικών* στην εξέ γερση του 1831, ο βουλευτής Φουλσιρόν (Fulchiron) που οι εργά τες του μεταξιού κάνοντας λογοπαίγνιο με το όνομά του τον αποκαλούσαν «Fichu-rond» (ο καταραμένος χοντρός) επειδή είχε ζη τήσει να φορολογηθούν ως εύποροι, οι διάδοχοί του στο βουλευτι κό αξίωμα, ο Κριστόφ Μαρτέν (1835-1840), που πέρασε εντελώς απαρατήρητος, και ο Τερμ (1840-1847) που συνέχισαν την ίδια πολιτική, ο αναπόφευκτος Μπιζό και ο Γκασπαρέν, που ο δρόμος που έχει το όνομά του καταλήγει στο κέντρο της πόλης, στην πλα τεία Μπελκούρ, κάτι που είναι φυσικό αφού εκεί είχε γίνει η στρα τιωτική τελετή μετά από την οποία ξεκίνησε η εξέγερση του 1831. Αντίθετα, δεν υπάρχει δρόμος με το όνομα του Μπουβιέ ντι Μολάρ επειδή επέδειξε υπερβολική ανεκτικότητα απέναντι στους εργά τες. Υπάρχουν όμως δρόμοι με τα ονόματα του Βάις, του νομάρχη με τη σιδερένια πυγμή στην περίοδο της Αυτοκρατορίας, και του καταγόμενου από τη Λιόν Αουσμάν, που ήταν φίλος των τραπεζι τών. Και φυσικά οι δρόμοι με αυτά τα ονόματα συνδυάζονται σ’ έ να αρμονικό σύνολο με τους ογδόντα έναν δρόμους που έχουν ο νόματα αγίων, αντρών και γυναικών. Οι πινακίδες στους δρόμους εξυμνούν την τάξη, που επιτέλους είχε αποκατασταθεί διά πυρός και σιδήρου στην πόλη με τα εξαίστα μεταξωτά υφάσματα.

Σίβίειώσεις 1. Justin G odart, Λιόν-Παρίσι, 1899, Ιο μέρος, σσ. 92-93. 2. Doléances des maîtres-ouvriers adresseées au Roi et a la Nation assemblée, παρου σίαση F. Rude, Federop, Λιόν, 1976, σσ. 5 και 6. 3. Patrick Kessel, Le prolétariat français avant Marx, Plon, τ. 1, o. 480.

Κλοντ Ενρί Σεν-Σιμόν (1760-1825). Γάλλος ουτοπικός σοσιαλιστής. (Σ.τ.Μ.)


123

4. Abbé F. Maiyet, Mémoire sur les manufactures de Lyon, 1786. 5. Maurice G arden, Lyon et les Lyonnais au XVUIe siicle, Flammarion, 1975, o. 331. 6. J. Jaurès, Histoire socialiste de la révolution, ESI, 1939, τ. 1, o. 111. 7. Βλ. F. Rude, Les Révoltes des Canuts (nov. 1831 -avril 1834), Maspero, Παρίσι, 1982 και M aurice Moissonier, Les Canuts « Vivre en travaillant ou mourir en combattant·, Éditions Sociales, 1988. 8. Le Précurseur, 26 Ο κτωβρίου 1831. 9. L Écho de la fabrique, 13 Νοεμβρίου 1831. 10. Archives départem entales d e Γ Isère, εκδοχή AudifTret-Pasquier. 11. Histoire des insurrections de Lyon en 1831 et 1834, Au5v, 1834, o a. 79-80. 12. M. Moissonier, Les Canuts, ό.π., o. 188. 13. Archives Nationales 42-AP-22, φάκελος 2. 14. Monfalcon, ό.π., o. 82. 15. Ό .π ., oo. 118-122. 16. Archives municipales de Lyon (AML) Doc. G asparin, τ. II. 17. M. Moissonier, Les Canuts, ό.π., o. 130. 18. AML- Doc. G asparin, τ. I. 19. Ό .π ., 27 Φεβρουαρίου 1833. 20. Ό .π ., T hiers à G asparin, 1833. 21. Archives Nationales BB-21-407. Τ ο πρόγραμμα υποβλήθηκε στις 24 Φε βρουαρίου 1834 και ψηφίστηκε στις 25 Μαρτίου. 22. Monfalcon, ό.π., σσ. 211-212. 23. 24. 25. 26. 27.

Σύμφωνα με τον Monfalcon, σσ. 221-223. Ό .π ., σσ. 229-230. Μ. Moissonier (επιμ.), Éditions Sociales, 1968, σ. 54. Monfalcon, σ. 261. P. Η. Vigier (επιμ.), Répressions et prisons politiques en France et en Europe au

XIXe siicle. Société d ’ histoire de la révolution d e 1848 et des R évolutions du XIXe siècle. Claude Latta, Les victimes de la répression se la seconde révolte des Canuts, σσ. 27-30. 28. Confessions d ’ un prolétaire, ό.π. 29. Justin G odart (εηψ .),Journal d ’un bourgeoisde Lyon en 1848, PUF, 1924, o.4 1 . 30. La propagande républicaine au début de la Monarchie de Juillet, 1930, σ. 99. 31. Μαζί με τους Μ παρμπές, Μαρτίν Μ περνάρ και Μπλανκί. 32. Revue d'histoire de Lyon, X II, 1913, σ. 179. 33. Maréchal B ugeaud, Lettres inédits, Λιόν, 1849. 34. K. Marx, Ot Ταξικοί Αγώνες σιη Γαλλία από ro 1848 ας ίο 1850, Σύγχρονη Επο χή, Αθήνα, 2000, σ. 118. ΓΓ αυτό το επεισόδιο βλ Μ. M oissonnier, «Les images de la République dans le m onde et le m ouvem ent ouvrier lyonnais» στο Le XIXe siicle et la Révolution Française, Société d ’ histoire de la révolution de 1848 et des Révolutions d u XIXe siècle, C reaphis, 1992, σσ. 173-189. 35. Dépôt Bibliothèque municipale de Lyon, σσ. 87-88. 36. Ό .π ., σσ. 93-94.

1871: Η Τ Α Ξ ΙΚ Η Π Ρ Ο Δ Ο ΣΙΑ ΚΑΙ Η Α ΙΜ Α ΤΟ Β Α Μ Μ ΕΝ Η ΕΒΔΟΜΑΔΑ του Κλοντ Βιγιάρ*

Πρώτο δεδομένο: Η αποτυχία της ηγετικής πολιτικής και στρα τιωτικής ομάδας. Στις 19 Ιουλίου 1870, η Δεύτερη Αυτοκρατο ρία, «ελαφρά τη καρδία», κήρυξε τον πόλεμο στην Πρωσία. Ή ταν μάλιστα τόσο βέβαιη για τη νίκη ώστε, σύμφωνα με τον υπουρ γό Άμυνας, από το στρατό δεν έλειπε «ούτε ένα κουμπί περικνη μίδας». Έ ξι εβδομάδες αργότερα, ο Ναπολέων Π συνθηκολόγη σε επονείδιστα στο Σεντάν και, στις 4 Σεπτεμβρίου, ανακηρύ χθηκε η Δημοκρατία. Τη νέα κυβέρνηση, που ονομάστηκε κυ βέρνηση «εθνικής άμυνας» αλλά στην πραγματικότητα ήταν μια κυβέρνηση «εθνικής λιποταξίας», την αποτελούσαν μετριοπαθείς δημοκράτες «που ήταν εξαιρετικά σχολαστικοί με τα ζητήματα της τάξης και της ιδιοκτησίας».1 Πρόεδρος της κυβέρνησης και στρατιωτικός διοικητής του Παρισιού ήταν ο στρατηγός Τροσί (Trochu), «μετοχή αορίστου του ρήματος πέφτω πολύ χαμηλά (trop chu)» όπως τον είχε ειρωνευτεί ο Βικτόρ Ουγκό κάνοντας λογοπαίγνιο με το όνομά του. Το Παρίσι, που το είχαν περικυκλώσει από τις 19 Σεπτεμβρίου οι Πρώσοι, «είχε ταχθεί υπέρ του αγώνα μέχρις εσχάτων» (Λισαγκαρέ),** παρά τις τεράστιες αντιξοότητες της πολιορκίας. Ο έ

* Ο Κλονι Βιγιάρ είναι ιστορικός, επίτιμος καθηγητής του Π ανεπιστημίου Π α ρίσι VIII και πρόεδρος της Έ νωσης Φίλων της Κομούνας. ** Προσπύρ Ολιβιύ Λιοαγκαρέ (1839-1901). Γάλλος δημοσιογράφος, υποστηρ ικ τή ςτης Κομούνας. (Σ.τ.Μ.)

1871: Η ΤΑΞΙΚΗ ΠΡΟΔΟΣΙΑ ΚΑΙ Η ΑΙΜΑΤΟΒΑΜΜΕΝΗ ΕΒΔΟΜΑΔΑ

125

νοπλος λαός του Παρισιού (που είχε και κανόνια, τα οποία είχαν αγοραστεί χάρη σ’ ένα λαϊκό έρανο) οργανωνόταν. Και τότε αναδύθηκε, με μεγαλύτερη ένταση από ποτέ, ο φό βος για τις «επικίνδυνες τάξεις». Ή δ η από τις 19 Σεπτεμβρίου 1870, ο Φρανσίσκ Σαρσί -ένας ιδιαίτερα αντιδραστικός δημο σιογράφος- είχε σχολιάσει με κυνισμό και οξυδέρκεια: «Η αστι κή τάξη έβλεπε τον εαυτό της, με αρκετή δόση μελαγχολίας, α νάμεσα στους Πρώσους που της πατούσαν με το πόδι το λαιμό και αυτούς που ονόμαζε οι κόκκινοι και τους έβλεπε οπλισμένους με μαχαίρια. Δεν ξέρω τι της προκαλούσε περισσότερο φόβο. Μι σούσε περισσότερο τους ξένους, αλλά φοβόταν περισσότερο τους υποστηρικτές του προγράμματος της Μπελεβίλ».* Την ίδια εκείνη ημέρα, στις 19 Σεπτεμβρίου, ο Ζιλ Φαβρ** συνάντησε μυστικά στον Μ πίσμαρκ στο Φεριέρ για να πληροφορηθεί τους όρους μιας ανακωχής... Ό μω ς, ο Τροσί είχε εκμυ στηρευτεί στο φίλο του και συντηρητικό συγγραφέα Μαξίμ ντι Καμπ: «Η Εθνοφρουρά δεν θα δώσει τη συγκατάθεσή της για την ειρήνη, παρά μόνο αν χάσει 10.000 άντρες».2 Η πρόβλεψή του δεν επαληθεύτηκε. Η έξοδος από το Μπιζενβάλ*** στις 19 Ιανουαρίου 1871 είχε ως αντίτιμο το θάνατο 4.000 αξιωματικών και στρα τιωτών. Ο συνδυασμός του φόβου με τη φοβία οδήγησε στην προδο σία. Η αστική τάξη δεν άργησε να κάνει την επιλογή ανάμεσα στους Πρώσους και στους υποστηρικτές του προγράμματος της Μπελεβίλ. Ο Γκιστάβ Φλομπέρ έγραφε στη Γεωργία Σάνδη στις 30 Απριλίου 1871 : «“Α! Δόξα τω θ εώ , οι Πρώσοι είναι εδώ!" κραυ γάζουν ομόφωνα οι αστοί». Τ α λόγια αυτά επιβεβαιώνει ο Φραν-

* Τ ο πρόγραμμα της Μπελεβίλ παρουσιάστηκε τον Απρίλιο του 1869 α πό τον Γαμβέτα. Στα αιτήματα του προγράμματος συμπεριλαμβάνονταν η καθολική ψ η φοφορία, η διασφάλιση των ατομικών ελευθεριών, η ελευθερία του Τόπου και του συνεταιρίζεσθαι, ο χωρισμός Εκκλησίας-Κράτους, η δωρεάν και υποχρεω τική πρωτοβάθμια εκπαίδευση. (Σ.τ.Μ.) ** Ζιλ Φ αβρ (1809-1880). Γάλλος πολιτικός, υπουργός Εξωτερικών της κυβέρ νησης «εθνικής άμυνας». (Σ.τ.Μ.) *** Στην τοποθεσία όπου βρίσκεται ο πύργος του Μπιζενβάλ έγινε μια α πό τις τελευταίες μάχες του γαλλο-πρωσικού πολέμου του 1870-71. (Σ.τ.Μ.)

126


σίσκ Σαρσί: «Δεν μπορείς να φανταστείς τον τρόπο που ειπώθη κε αυτό το “για"... Πιο τυπικά γερμανικό και από ένα ποτήρι μπί ρας, αυτό το “για” έμοιαζε να λεει: “Ναι, φτωχέ Γάλλε, είμαστε εδώ, μη φοβάσαι πια... Γεννήθηκες σε μια ελεύθερη χώρα, ‘για’, σε μια φιλική γη, για’, κάτω από την προστασία των βαυαρικών ξιφολογχών, για’, για’”. Δεν μπόρεσα να μην το επαναλάβω με τη σειρά μου, προσπαθώντας να τον προφέρω σωστά».5 Σύμφω να με τους όρους της ανακωχής, που υπογράφτηκε στις 28 1ανουαρίου, η Αλσατία και ένας μέρος της Λορένης παραδόθηκε στους Πρώσους. Ή δ η από τις 3 Ιανουαρίου 1871, η εφημερίδα Le Figaro έδω σε το σύνθημα για την έναρξη του κυνηγιού: «Ο στρατός του κα λού εναντίον του στρατού του κακού... της τάξης εναντίον της α ναρχίας, ο αγώνας δεν θα είναι ούτε μακροχρόνιος ούτε δύσκο λος! Θα είναι μάλλον μια παγανιά παρά μια μάχη... Μια σταυ ροφορία του πολιτισμού εναντίον της βαρβαρότητας». Στις 18 Μαρτίου, ο Θιέρσος εκτέλεσε τα κελεύσμστα της αστικής τάξης. Τα χαράματα, έστειλε τον κυβερνητικό στρατό να κυριεύσει τα κα νόνια της Εθνοφρουράς. Αυτό το προβοκατόρικο φιτίλι έβαλε φω τιά στο βαρέλι με την πυρίτιδα. Η κεντρική επιτροπή της Εθνο φρουράς διακήρυξε στις 21 Μαρτίου: «Οι προλετάριοι της πρω τεύουσας, εν μέσω των αδυναμιών και των προδοσιών των αρχουσών τάξεων, κατάλαβαν ότι ήρθε η ώρα να σώσουν την κατά σταση παίρνοντας στα χέρια τους τη διεύθυνση των δημόσιων υ ποθέσεων. Η αστική τάξη, η πρωτότοκή τους, η οποία πραγμα τοποίησε τη χειραφέτησή της πριν από τρία τέταρτα του αιώνα και προηγήθηκε στο δρόμο της επανάστασης, δεν καταλαβαίνει σήμερα ότι έχει έρθει η σειρά του προλεταριάτου να χειραφετη θεί;» Με τη γέννησή της, με τη σύντομη ύπαρξή της (72 ημέρες) και κυρίως με το πλούσιο έργο της, η Κομούνα, η πρώτη παγκό σμια εργατική επανάσταση, διέπραξε ένα έγκλημα καθοσιώσεως, ένα έγκλημα εναντίον του καπιταλισμού, ένα έγκλημα εναντίον της ηθικής τάξης: μια κυβέρνηση του λαού, από το λαό και για το λαό, οι ανακλητοί εκλεγμένοι αντιπρόσωποι, μια πραγματική κι νητοποίηση των πολιτών, οι απαρχές της αυτοδιαχείρισης (οι ε-


127

νωμένοι εργάτες έθεσαν πάλι σε λειτουργία τα εργαστήρια που τα είχαν εγκαταλείψει τα αφεντικά τους), τα πρώτα βήματα προς τη χειραφέτηση των γυναικών, ο ρόλος των ξένων (ένα Ούγγρος εβραίος μετανάστης, ο Λέο Φράνκελ, ήταν υπουργός Εργασίας)... Στη διάρκεια της αιματοβαμμένης εβδομάδας (21-28 Μαΐου 1871), ο στρατός της κυβέρνησης των Βερσαλιών απόλαυσε το έργο του. Ο στρατός αυτός, και κυρίως οι ανώτεροι αξιωματι κοί, είχε επιδείξει τα διαπιστευτήριά του στη διάρκεια της κατάκτησης της Αλγερίας (οι σφαγές στη σπηλιά της οροσειράς Ντάχρα 1845), στο Μεξικό (οι «blanca blanca» του Γκαλιφέ)* και εναντίον των απεργών (27 νεκροί στο Ομπέν και στη Λα Ρικαμαρί). Ο στρατηγός Βινουά, που για πολλά χρόνια ήταν επικε φαλής αυτού του στρατού, αυτοπροσδιοριζόταν ως «ένας άν θρωπος που πάντα θεωρούσα την τάξη ως το πρώτο καθήκον κάθε κοινωνίας».4 Ο στρατός αυτός ενισχΰθηκε από τον Μπίσμαρκ που απελευθέρωσε τους Γάλλους αιχμαλώτους πολέμου. Ταξικός διεθνισμός. Το μίσος και ο φόβος είχαν τέτοια ένταση ώστε το Παρίσι με τατράπηκε σε σφαγείο. Από τις πολλές μαρτυρίες που υπάρχουν, παραθέτω αυτή του Ερρίκου Ντινάν, του ιδρυτή του Ερυθρού Σταυρού: «Αυτή η αδυσώπητη καταστολή... τέλειωσε με αποτρό παιες σκηνές στραγγαλισμών, που έκαναν το Παρίσι ένα τεράστιο σωρό πτωμάτων. Σκότωναν για να σκοτώνουν... Έ νας πραγματι κός πόλεμος εξολόθρευσης με όλη τη φρίκη που τον συνοδεύει, πρέπει να το πούμε, γιατί είναι η αλήθεια. Και αυτοί που τον διέ ταξαν καυχιούνται και επαινούν τους εαυτούς τους, καθώς πι στεύουν ότι έφεραν σε πέρας ένα ιερό καθήκον. Ό λοι όσοι ανή καν στην Κομούνα ή τη συμπαθούσαν πρέπει να τουφεκιστούν». Έγιναν αναρίθμητες εκτελέσεις με συνοπτικές διαδικασίες: στα στρατόπεδα, στις φυλακές (1.900 τουφεκίστηκαν στη Λα Ροκέτ στις 28 Μαΐου), στα πάρκα και στους δημόσιους κήπους (στον Κή

* Γκασιόν Ογκίστ Γκαλιφέ (1830-1909). Γάλλος στρατηγός. Είχε υπηρετήσει στο Μεξικό στη διάρκεια της γαλλικής στρατιωτικής επέμβασης (1862-67) που είχε ως στόχο της την επιβολή του Μαξιμιλιανού της Αυστρίας ως αυτοκράτορα του Μεξικού. (Σ.τ.Μ.)

128


πο του Λουξεμβούργου, στο Πάρκο Μονσό, στον Βοτανικό Κή πο), στα νεκροταφεία (στο Περ-Λασέζ, στο Μονπαρνάς) υπήρ χαν σωροί πτωμάτων. Τα χαρακώματα των οχυρώσεων, που ήταν γεμάτα με πτώματα, μετατράπηκαν σε κρεματόρια. Η αποθέω ση της βαναυσότητας: Κομουνάροι θάφτηκαν ζωντανοί, κυρίως στον δημόσιο κήπο του Σεν-Ζακ. Σύμφωνα με τη βρετανική εφη μερίδα Evening Standard «είναι αμφίβολο αν θα γίνει ποτέ γνωστός ο ακριβής αριθμός των θυμάτων της σφαγής η οποία συνεχίζεται. Ακόμα και για δράστες αυτών των εκτελέσεων, θα πρέπει να εί ναι απολύτως αδύνατο να πουν πόσα πτώματα έσπειραν». Μετα ξύ 20.000 και 30.000. Αυτή η κτηνωδία προκάλεσε ενθουσιώδη χειροκροτήματα. Η εφημερίδα Le Gaulois έγραφε στις 31 Μαΐου: «Παράφρονες αυ τού του είδους και σε τόσο μεγάλους αριθμούς, και οι οποίοι ε πιπλέον συνεννοούνταν μεταξύ τους, αποτελούσαν για την κοι νωνία στην οποία ανήκαν έναν τόσο τρομερό κίνδυνο, ώστε δεν υπήρχε άλλη εφικτή ποινή από ριζική εξόντωσή τους». Μερικές ημέρες αργότερα, η εφημερίδα Le Figaro υπερθεμάτιζε: «Απο μένει στον κ. Θιέρσο ένα σημαντικό καθήκον: Να εκκαθαρίσει το Παρίσι... Ποτέ δεν παρουσιάστηκε μια παρόμοια ευκαιρία για να θεραπευτεί το Παρίσι από την ηθική γάγγραινα που το διαβρώνει εδώ και είκοσι χρόνια... Σήμερα, η επιείκεια θα ήταν πα ραφροσύνη... Τ ι είναι ένας δημοκράτης; Έ ν α άγριο κτήνος... Εμπρός, έντιμοι άνθρωποι! Ας βάλουμε ένα χέρι για να τελειώ σουμε με τον υπόκοσμο των δημοκρατικών και των σοσιαλιστών». Ο Αλέξανδρος Δουμάς υιός, ο συγγραφέας του Η Κυρία με τις Καμελίες, έπεσε τόσο χαμηλά ώστε έφτασε στο σημείο να γράψει: «Δεν θα πούμε τίποτα για τα θηλυκά τους άπό σεβασμό προς ό λες τις υπόλοιπες γυναίκες με τις οποίες μοιάζουν όταν πεθάνουν». Ο φόβος για τις επιδημίες σταμάτησε τη σφαγή. Έ νας συγ γραφέας επιτυχημένων έργων, ο Εμίλ ντε Ζιραρντέν, συνιστούσε οι μαζικοί ενταφιασμοί να γίνουν στα προάστια: «Εκεί, δεν υ πάρχει κανένας φόβος από τις εκκρίσεις των πτωμάτων, το α κάθαρτο αίμα θα ποτίσει, γονιμοποιώντάς τη, τη γη που οργώ νουν οι αγρότες». Η Λευκή Τρομοκρατία -«η εν ψυχρώ παρά-


129

δόση στα κυνηγόσκυλα των θηραμάτων», όπως την αποκαλεί η Λουίζ Μισέλ-* διαδέχτηκε το λουτρό αίματος. 43.522 αιχμάλω τοι οδηγήθηκαν οτα υπόγεια του πύργου των Βερσαλιών, στο στρατόπεδο του Σατορί ή, όπως οι βαρυποινίτες των κάτεργων, στις πλωτές εξέδρες επιβίβασης των λιμανιών (Βρέστη, Χερβουργο...). Ο δημοσιογράφος Λεόνς Ντιπόν περιγράφει ως εξής τη μακριά πορεία τους: «Μπροστά από τα μάτια μας περνάει έ να κοπάδι πελιδνών και ρακένδυτων ανθρώπων που φορουν κυ ριολεκτικά κουρέλια, ένα μείγμα από ρωμαλέους άντρες, από η λικιωμένους που δεν έχουν χάσει το σθένος τους, από φτωχοδιάβολους που είναι διπλωμένοι στα δυο και σέρνουν με κόπο τα βήματά υποβασταζόμενοι από τους διπλανούς τους. Αλλοι φο ρουν παπούτσια, άλλοι παλιοπάπουτσα, άλλοι είναι ξυπόλητοι... Το πλήθος που βλέπει να περνούν από μπροστά του αυτοί οι αιχ μάλωτοι δεν μπορεί να συγκροτηθεί... Θα ήθελε να ορμήσει πά νω τους και να τους κομματιάσει. Είδα κυρίες, που έμοιαζαν πο λύ γλυκές, να εξαγριώνονται, να χάνουν τόσο πολύ την αυτοκυ ριαρχία τους ώστε να χτυπούν με τις ομπρέλες τους τους φτωχοδιάβολους».5 Κυρίες του καλού κόσμου και κυρίες ελαφρών ηθών. Ο μεγάλος φωτογράφος και συγγραφέας Ναντάρ αφηγείται α νάλογα περιστατικά.6 Τα στρατοδικεία συνεδρίαζαν για πέντε χρόνια. Η «δικαιο σύνη» της κυβέρνησης των Βερσαλιών καταδίκασε 13.440 αν θρώπους (από τους 3.313 ερήμην) στην εσχάτη των ποινών (εκτελέστηκαν 9.323 άνθρωποι), σε εκτόπιση, σε ποινές φυλάκι σης. Πολλοί Κομουνάροι στάλθηκαν οτα κάτεργα της Νέας Καληδονίας. Έ νας από αυτούς, ο Ζαν Αλεμάν, έχει περιγράφει την κτηνωδία με την οποία τους υποδέχτηκαν, την απάνθρωπη πει θαρχία, τις σωματικές τιμωρίες που τους επέβαλλαν με σαδισμό, την πείνα, την απομόνωση, την απελπισία, τις αυτοκτονίες..." Μετά από αυτή τη φριχτή αιματοχυσία, ο Θιέρσος αποφάσι σε να υποδυθεί τον προφήτη: «Δεν μιλάνε πια για το σοσιαλισμό και κάνουν πολύ καλά. Απαλλαχθήκαμε από το σοσιαλισμό». • Λουίζ ΚΑεμίνς Μισέλ (1830 ή 1833-1905). Γαλλίδα αναρχική ειιαναστάτρια, συμμετείχε στην Κομούνα. (Σ.τ.Μ.)

130


Έ νας χρησμός που γρήγορα διαψευστηκε. Ό π ω ς έχει γράψει ο Ποτιέ:* Τη σκότωσαν πυροβολώντας τη με Σασεπό Πυροβολώντας τη με πολυβόλα Και τυλιγμένη μέσα στη σημαία της Μέσα στην αργιλώδη γη Και το πλήθος των χοντρών δημίων Πίστευε ότι είναι η πιο δυνατή Όλα αυτά δεν εμποδίζουν, Νικολά, Την Κομούνα να ζει!

Σημειώσεις 1. J. P. Azéma και Μ. Winock, Les Communards, Seuil, 1970, σ. 22. 2. Maxime du C am p, U s convulsions de Paris, H achette, 1897, τ. 1, σ. 11. T o πνεύμα α ιπ ό επιβεβαιώθηκε α πό την κοινοβουλευτική έρευνα για την εξέ γερση της 18ης M atou, τ. I, σ. 399 και τ. III, σ. 13. 3. Στην εφημερίδα που ονομαζόταν -τρ α γική ειρω νεία- U Drapeau tricolore,** 20 M atou 1871. 4. Jean-C laude Freierm uth στο Maintien de Γ ordre et polices, Créaphis, 1987, σ. 41-51. 5. Léonce D upont, Souvenirs de Versailles pendant la Commune, 1881. 6. N adar, 1871. Enquête sur la Commune, Π αρίσι, 1897. 7. Je an Allemane, Mémoires d ’ un Communard. Des barricades au bagne, Π αρίσι, 1910.

* Ευγένιος Π οτιέ (1818-1887). Γάλλος πολιτικός και ποιητής, συμμετείχε ενερ γά στην Κομούνα. (Σ.τ.Μ.) '* Η τρίχρω μη, δηλαδή η γαλλική, σημαία. (Σ.τ.Μ.)

ΑΝΤΙΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ

του Αντρέ Ντεβριέν*

«Η φυλακή και τα καταναγκαστικά έργα αποτε λούν τη μοναδική λύση για το κοινωνικό ζήτημα. Ας ελπίσουμε ότι θα γενικευθεί η χρήση τους». Chicago Times (Μάιος 1886)

Από τότε που νομιμοποιήθηκε η ελευθερία ίδρυσης συνδικάτων, το 1884, άρχισε και η καταστολή των δραστηριοτήτων τους! Συ χνά βίαιη, συχνά δόλια. Βέβαια, πάντα υπήρχε καταστολή εις βάρος των εργατών, ό ταν αυτοί εξεγείρονταν εναντίον των συνθηκών που τους είχαν ε πιβάλλει αυτοί που ζουσαν από την εργασία τους. Οι τεχνίτες του παρελθόντος πραγματοποίησαν επικούς αγώνες και υπέστησαν την καταστολή των «δυνάμεων της τάξης», βασιλικών, αυτοκρα τορικών ή δημοκρατικών, συχνά και με τις ευλογίες της εκκλησίας. Αναφέρουμε μόνο τη μεγάλη απεργία των τεχνιτών τυπογράφων στη Λιόν το 1539. Yπήρξαν όμως πολλές ακόμα στη διάρκεια των αιώνων. Αργότερα, τα μέλη της Διεθνούς Ένωσης Εργατών (η Πρώτη

• Ο Αντρέ Ντεβριέν είναι διευθυντής σύνταξης του Monde Libertaire και έχει υ πηρετήσει το συνδικαλιστικό κίνημα α πό πολλές θέσεις (γραμματέας του συν δικάτου των διορθωτών τυπογραφικώ ν δοκιμίων [CGT], μέλος του εθνικού συμ βουλίου και του γραφείου της Ο μοσπονδιακής Έ νωσης Συνταξιούχων του Βι βλίου και των Χαρτοβιομηχανιών [CGT], γενικός γραμματέας και αντιπρόεδρος του επικουρικού ταμείου του Τύπου και του βιβλίου, κ.λπ.).

132


Διεθνής) καταδιώχθηκαν επίσης από τις Αρχές. Οι εργαζόμενοι, που δεν είχαν το δικαίωμα να πραγματοποιούν συναθροίσεις και να συγκροτούν οργανώσεις αυτοάμυνας, χρησιμοποιούσαν τις μό νες ενώσεις που τους επιτρεπόταν να έχουν: Τις εταιρείες αλλη λοβοήθειας, τις οποίες μετέτρεψαν σ’ εταιρείες αντίστασης που φυσικά ήταν παράνομες. Πίσω από το προκάλυμμα των εταιρει ών αλληλοβοήθειας, προετοιμάστηκαν και διεξήχθησαν οι μεγά λες απεργίες και οι ξεσηκωμοί το 1830 στη Νάντη, το 1831 στο Παρίσι και στη Λιμόζ, καθώς και οι εξεγέρσεις των εργατών του μεταξιού στη Λιόν το 1831 και το 1834, που καταπνίγηκαν με α νελέητο τρόπο.

Οι αρχές του συνδικαλισμού «... Ο αντίπαλός μου ήταν, παραμένει και θα πα ραμένει για πάντα ο αντίπαλος της τάξης μου, αυ τός που την καταδικάζει να λιμοκτονεί και, όταν αυτή αρχίσει να φωνάζει, την πολυβολεί....» Π Α Ν Α ΪΤ IΣΤ ΡΑ Τ Ι, Π ρος τ ψ Ά λ λη Φλόγα

Το 1884 λοιπόν, η νεαρή γαλλική δημοκρατία, η τρίτη κατά σει ρά, επέτρεψε την ίδρυση συνδικάτων. Πολύ γρήγορα, άρχισαν να πραγματοποιούνται προσεγγίσεις ανάμεσα στις οργανώσεις που συγκροτήθηκαν. Δημιουργήθηκαν η Ομοσπονδία των Συν δικάτων και η Ομοσπονδία των Εργατικών Κέντρων. Το 1895, συνενώθηκαν και ίδρυσαν τη Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας (CGT). Το εργατικό κίνημα οργανώθηκε, αναπτύχθηκε. Ετοιμα ζόταν να διεξάγει μεγάλους αγώνες, όχι μόνο διεκδικητικούς αλ λά και αγώνες που αποσκοπούσαν στην κατάργηση της μισθωτής εργασίας, ώστε να οικοδομηθεί μια κοινωνία στην οποία θα είχε καταργηθεί η εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον άνθρωπο και θα κυριαρχούσε η κοινωνική δικαιοσύνη. Αλλά και ο καπιταλισμός οργανώθηκε. Με τη βοήθεια των κυ βερνήσεων, η εργοδοσία θ ’ αντιδρούσε πλήττοντας με ιδιαίτερα σκληρό τρόπο την αξίωση των εργαζομένων να μη ζουν σε συν

ΑΝΤΙ ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ

133

θήκες εξαθλίωσης. Οι συνδικαλιστές, οι εργάτες, θα πλήρωναν α κριβά, σε μερικές περιπτώσεις με την ελευθερία και τη ζωή τους, τη δέσμευσή τους στην πάλη εναντίον της εκμετάλλευσης της ο ποίας ήταν θύματα. Το 1885, η περιβόητη Επιτροπή Σιδηρουργίας μεταμορφώ θηκε σε (εργοδοτικό) επαγγελματικό συνδικάτο. Το 1886, συ γκροτήθηκε η Επιτροπή Ανθρακωρυχείων και, στη συνέχεια, τα εργοδοτικά επιμελητήρια της μεταλλουργίας μετατράπηκαν στην Ένωση των Μεταλλουργικών και Εξορυκτικών Βιομηχανιών, των Βιομηχανιών Μηχανικών Κατασκευών και των Ηλεκτρικών και Μεταλλευτικών Βιομηχανιών, στην οποία ενσωματώθηκαν και οι υπόλοιπες βιομηχανίες, μια φοβερή πολεμική μηχανή εναντίον των εργαζομένων που ήταν ακόμα διεσπαρμένοι σε πολλές συν δικαλιστικές οργανώσεις. Δυστυχώς, πολλές φορές έχουμε διαπι στώσει ότι η εργοδοσία συνενώνεται εναντίον των εργαζομένων πολύ πιο γρήγορα α π ’ όσο αυτοί εναντίον των αφεντικών τους. Η CGT θα συνέχιζε λοιπόν τον αγώνα των εκμεταλλευόμενων εναντίον των εκμεταλλευτών τους. Μέσα στα χρόνια, οι συνδι καλιστές θα γνώριζαν νίκες, αλλά και ήττες που δεν οφείλονταν μόνο στους «φυσικούς» τους εχθρούς, την εργοδοσία και την κυ βέρνηση, αλλά σε μερικές περιπτώσεις, δυστυχώς, και στις δικές τους διαιρέσεις. Παρά τις δεσμεύσεις τους, οι συνδικαλιστικές ορ γανώσεις και τα σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης δεν μπό ρεσαν ν’ αποτρέψουν τον πόλεμο του 1914-18, τον «Μεγάλο Πό λεμο» που υπήρξε μια καπιταλιστική σφαγή. Η προβλεπόμενη γενική απεργία δεν κηρύχθηκε ποτέ. Τ ο σύνθημα «οι προλετά ριοι δεν έχουν πατρίδα» έδωσε τη θέση του στην ιερή συμμαχία...

Απεργίες Το Ιανουάριο του 1900 έγινε μια απεργία στον Σεντ-Ετιέν, ενώ τον Φεβρουάριο πραγματοποιήθηκε μια απεργία στη Μαρτινίκα (εν νέα εργάτες σκοτώθηκαν και δεκατέσσερις τραυματίστηκαν). Τον Ιούνιο, τρεις εργάτες σκοτώθηκαν στο Σαλόν-σιρ Σαόν. Θα μπο

134


ρούσαμε να προσθέσουμε «κ.λπ.», αν δεν υπήρχε ο φόβος να με τατρέψουμε σε κοινότοπα αυτά τα γεγονότα. Η αύξηση του κόστους ζωής και των ενοικίων που υποχρέωνε τους εργάτες να ζουν σε τρώγλες, οι πολύ χαμηλοί μισθοί και οι μέθοδοι εντατικοποίησης της εργασίας στα εργοστάσια προκάλεσαν μεγάλες απεργιακές κινητοποιήσεις από το 1902 έτος το 1913. Σε αυτές συμμετείχαν οι μεταλλουργοί, οι ανθρακωρύχοι, οι λιμενεργάτες, οι εργάτες του κατασκευαστικού τομέα και της υφαντουργίας, οι γεωργικοί εργάτες, οι οδηγοί ταξί... Η καταστολή υπήρξε εξαιρετικά βίαιη. Ο Κλεμανσό και ο Μπριάν (πρώην σθεναροί υπερασπιστές της εργατικής τάξης που είχαν γίνει υπουργοί) τέθηκαν επικεφαλής της αντίδρασης ενα ντίον των εργατών. Στο Νταβέιγ, στις 2 Ιουνίου 1908, οι χωρο φύλακες άνοιξαν πυρ εναντίον των διαδηλωτών: δύο νεκροί και εννέα τραυματίες. Στις 30 Ιουλίου, στο Βιλνέβ-Σεν-Ζορζ, ο στρα τός σκότωσε εφτά και τραυμάτισε διακόσιους εργαζομένους. Οι ηγέτες των συνδικάτων συνελήφθηκαν. Παντού όπου γινόταν α περγία, ο στρατός στελνόταν εναντίον των απεργών, αρκετοί α πό τους οποίους συλλαμβάνονταν, τους απέλυαν οι εργοδότες τους, δυσφημούνταν. Για παράδειγμα, ο γραμματέας του συνδι κάτου των καρβουνιάρηδων της Χάβρης, ο Ζιλ Ντιράν, καταδι κάστηκε σε θάνατο για ηθική συμμετοχή σε μια απεργία! Η ποι νή του μετατράπηκε σε εφταετή κάθειρξη και, μετά από μια έ ντονη εκστρατεία αλληλεγγύης σε όλη τη χώρα, απελευθερώθη κε πριν από την αναθεώρηση της δικαστικής απόφασης. Οι δο κιμασίες όμως υπήρξαν πολύ σκληρές για τον Ντιράν, που έχα σε τα λογικά του. Τελικά, αθωώθηκε το 1918! Στην πραγματικότητα, οι κατηγορίες εις βάρος του Ντιράν ή ταν επακόλουθο μιας μηχανορραφίας των εργοδοτών και των πο λιτικών. Ο Μπριάν δεν είχε διστάσει να δηλώσει: «Αν δεν είχα στη διάθεσή μου τα αναγκαία όπλα για να διατηρηθεί η ασφά λεια, αν έπρεπε να προσφύγω στην παρανομία, δεν θα είχα δι στάσει». Δεν δίστασε... Πολλοί πολιτικοί, αστυνομικοί και εργο δότες, σε όλες τις χώρες και σε όλα τα καθεστώτα, δεν δίστασαν να εξυφάνουν μηχανορραφίες εναντίον των συνδικαλιστών που ή ταν ιδιαίτερα δραστήριοι.


135

'Οταν η κυβέρνηση αρνήθηκε στους σιδηροδρομικούς το δι καίωμα της απεργίας, ήρθε η σειρά τους να ριχτούν στη μάχη. Τα μέλη της απεργιακής επιτροπής τους συνελήφθηκαν και 15.000 σιδηροδρομικοί επιστρατεύθηκαν, γεγονός που έκανε τον Ζαν Ζορές να πει: «Μετέτρεψαν την παύση της εργασίας σε στρατιω τικό αδίκημα». Προηγουμένως, το 1909, οι ταχυδρομικοί υπάλληλοι είχαν πραγματοποιήσει μια μεγάλη απεργία. Οι ταπεινώσεις, οι κυρώ σεις και οι απολύσεις έπεσαν σαν βροχή πάνω στους απεργούς. Ένας άλλος αποστάτης του σοσιαλισμού, ο υπουργός Εργασίας Βιβιανί, πρότεινε στην κυβέρνηση να διαλύσει την CGT. Δεν έ φτασαν μέχρι αυτό το σημείο, έκλεισαν όμως το Εργατικό Κέ ντρο του Παρισιού. Η CGT καθοδηγούσε τους αγώνες, υποστήριζε τους απεργούς. Μαζί με το σύνολο σχεδόν των συνδικάτων που την αποτελούσαν, ξεκίνησε τον αγώνα για το οχτάωρο: οχτώ ώρες εργασίας, οχτώ ώρες ανάπαυσης, οχτώ ώρες ελεύθερου χρόνου. Η διεκδίκηση του οχτάωρου, που ξεκίνησε το 1906, θ α γινόταν πράξη το 1919. Ταυτόχρονα, η Συνομοσπονδία διεξήγαγε μια αντιμιλιταριστική προπαγανδιστική εκστρατεία, διακηρύττοντας την ιδέα μιας γε νικής απεργίας σε περίπτωση πολέμου.

Η Πρωτομαγιά «Η Πρωτομαγιά είναι μια πράξη που δεν πρέπει να εκφυλιστεί ώστε να γίνει μια παρωδία των αστι κών γιορτών ή μια ηλιόλουστη 11η Νοεμβρίου».* ΖΟΡΖ ΝΤΙΜΟΥΛΕΝ (Μάιος 1937) Την Πρωτομαγιά του 1905, η CGT οργάνωσε για πρώτη φορά α περγίες και διαδηλώσεις, με κίνητρο την εργάσιμη ημέρα των ο

* Στις 11 Νοεμβρίου 1918 υπογράφηκε η ανακωχή που έδωσε τέλος στον Π ρώ το Παγκόσμιο πόλεμο. Η ημερομηνία αυτή θεωρείται α πό τους Γάλλους εθνι κή εορτή. (Σ.τ.Μ.)

136


χτώ ωρών. Το κεντρικό σύνθημα του πρώτου εορτασμού της Πρω τομαγιάς ήταν: «Από την Πρωτομαγιά του 1906, οι εργαζόμενοι θα δουλεύουν μόνο οχτώ ώρες!» Την Πρωτομαγιά του 1905, το Παρίσι είχε τεθεί σε κατάστα ση πολιορκίας. 60.000 στρατιώτες επιτηρούσαν την πόλη. Έγιναν πολλές συμπλοκές και πραγματοποιήθηκαν 800 συλλήψεις. Οι τραυματίες ήταν εκατοντάδες και υπήρξαν δυο νεκροί. Η αστική τάξη είχε πανικοβληθεί. Αλλά και στην επαρχία πραγματοποιή θηκαν στάσεις εργασίας, διαδηλώσεις και επεισόδια, κυρίως στην Νίκαια, στην Γκρενόμπλ, στο Μονπελιέ, στον Σεντ-Ετιέν, στη Λιόν, στο Ροσφόρ... Η ιδέα να μετατραπεί η Πρωτομαγιά σε μια ημέρα διεκδι κήσεων ξεκίνησε από τις ΗΠΑ. Στο Σικάγο, την Πρωτομαγιά του 1886 πραγματοποιήθηκε μια πολύ μεγάλη απεργία, η οποία συ νεχίστηκε μέχρι τις 3 και 4 Μαΐου. Το τέλος της απεργιακής κι νητοποίησης υπήρξε δραματικό. Οι αστυνομικοί άνοιξαν πυρ ε ναντίον του πλήθους, σκοτώνοντας πέντε ανθρώπους και τραυ ματίζοντας πολλούς, ενώ στη συνέχεια μια βόμβα, που κατά πά σα πιθανότητα την είχε ρίξει κάποιος προβοκάτορας, εξερράγη ανάμεσα στους αστυνομικούς. Αναρχικοί εργάτες συνελήφθησαν, καταδικάστηκαν χωρίς αποδείξεις και εκτελέστηκαν. Ό π ω ς έχει γράψει η Κλάρα Τσέτκιν,* το οχτάωρο θεωρού νταν ως «μια προκαταβολή της αστικής τάξης για το τεράστιο χρέος που οφείλει στην εργατική τάξη», γεγονός που ερμηνεύει την τεράστια απήχηση που είχε αυτό το διεκδικητικό αίτημα. Μερικές Πρωτομαγιές σημάδεψαν την Ιστορία είτε εξαιτίας του αριθμού των απεργών και των διαδηλωτών, είτε εξαιτίας της άσκησης βίας από τις λεγόμενες δυνάμεις της τάξης, είτε εξαιτίας αυτού που συμβόλιζαν. Έτσι, η Πρωτομαγιά του 1919, η πρώτη μετά από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, υπήρξε μεγαλειώδης και χαρακτηρίστηκε από βίαια επεισόδια στη Γαλλία, στις ΗΠΑ, στην Αργεντινή... Αυτή του 1920, υπήρξε η σημαντικότερη, από την άποψη του αριθμού των συμμετεχόντων, στη Γαλλία. Εκείνη * Κλάρα Τοέτκιν (1857-1933). Γερμανίδα επαναστάτρια, μια α πό τις ηγετικές μορφές τοο κομουνιστικού κινήματος. (Σ.τ.Μ.)


137

του 1934 υπήρξε το έναυσμα για τον αγώνα εναντίον του φασι σμού και εκείνη του 1936 για την επανένωση των συνδικάτων, γεγονός που αποτέλεσε το προοίμιο για τις μεγάλες απεργίες του Ιουνίου. Στην Ισπανία, η Πρωτομαγιά του 1936 υπήρξε μια εντυπω σιακή επίδειξη της λαϊκής δύναμης. Η απάντηση δεν ήταν μια συ νηθισμένη καταστολή, αλλά ένας εμφύλιος πόλεμος τον οποίο ξε κίνησαν εναντίον του Frente Popular (Λαϊκού Μετώπου) οι διψασμένοι για εξουσία στρατιωτικοί, οι φασίστες, οι αντιδραστι κοί ρωμαιοκαθολικοί και, φυσικά, οι μεγαλοϊδιοκτήτες που ήταν τα αφεντικά της οικονομίας της Ισπανίας. Οι συνδικαλιστικές συ νομοσπονδίες, η σοσιαλίζουσα Γενική Ένωση Εργατών (U C .T ) και η αναρχο-συνδικαλιστική Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας (C N T ) αποτέλεσαν την αιχμή του δόρατος στον αγώνα, κυρίως η C N T που, εκτός από τον αγώνα εναντίον του φασισμού, έβαλε πα ντού όπου μπόρεσε τις βάσεις για μια νέα κοινωνία. Εγκαταλειμμένη από τις δημοκρατίες, τη Μεγάλη Βρετανία και τη Γαλλία, η ισπανική δημοκρατία υπέκυψε στα πλήγματα των οπαδών του Φράνκο, που είχαν την υποστήριξη της φασιστικής Ιταλίας και της χιτλερικής Γερμανίας, αλλά και τις ευλογίες του πάπα. Ό σ ο για τη γαλλική κυβέρνηση, υποδέχτηκε σαν κακο ποιούς, ακόμα και σαν εχθρούς της Γαλλίας, τους δημοκράτες μαχητές που κατάφεραν να καταφύγουν στη Γαλλία το 1939. Ό ταν η Πρωτομαγιά έγινε εθνική γιορτή, έχασε ένα μέρος α πό τη δυναμική της και σιγά σιγά σταμάτησε ν’ αποτελεί σύμβο λο της ταξικής πάλης. Στις χώρες με δικτατορικά καθεστώτα, εί χε ήδη εκτραπεί σε ημέρα στρατιωτικών παρελάσεων. Σε άλλες χώρες, έγινε η γιορτή των λουλουδιών. θ α χρειαστεί αναμφίβο λα αρκετός χρόνος για να ξαναγίνει μια ημέρα των διεθνών ερ γατικών διεκδικήσεων.

Η καταστολή συνεχίζεται... Το 1936 υπήρξε το έτος της μεγάλης νίκης των εργατών. Το ιε ρό δικαίωμα της ιδιοκτησίας καταπατήθηκε -έστω και πρόσω-

138


ρ ινά- από την κατάληψη των εργοστασίων, ενώ αναγνωρίστηκε το δικαίωμα της άδειας μετ’ αποδοχών, καθώς και το δικαίωμα της συνδικαλιστικής εκπροσώπησης. Καμία άλλη νίκη δεν είχε ως αποτέλεσμα να επιτευχθούν τόσο θεμελιώδη κεκτημένα όσο αυτά. Π αρ’ όλα αυτά, ήδη από το 1937, άρχισε η καταστολή. Τις περισσότερες φορές ήταν οι εργοδότες που με τις ενέργειές τους προκαλουσαν τις απεργίες. Δημιουργήθηκαν απεργοσπασχικές «συνδικαλιστικές» οργανώσεις, όπως τα Γαλλικά Επαγγελματικά Συνδικάτα. Τον Μάρτιο, στο Κλιοί, η αστυνομία άνοιξε πυρ ενα ντίον των εργατών. Ο απολογισμός: Πέντε νεκροί και εκατοντά δες τραυματίες. Το 1938, η CGT κάλεσε τους εργαζομένους ν’ απεργήσουν στις 30 Νοεμβρίου εναντίον των διαταγμάτων-νόμων που καταργούσαν πολλά από τα κεκτημένα του 1936. Η απεργία δεν ήταν καλά προετοιμασμένη. Η εργοδοσία και η κυβέρνηση ενορχήστρωσαν την αντεπίθεσή τους: συνελήφθησαν αγωνιστές, κηρύχθηκαν λοκάουτ. Η αστυνομία κατέλαβε τα «νευραλγικά» σημεία, οι σιδηροδρομικοί και οι δημόσιοι υπάλληλοι επιστρα τεύτηκαν. Μέσα σε αυτή την ατμόσφαιρα εμφυλίου πολέμου, η α περγία σημείωσε αποτυχία στις περισσότερες πόλεις; (εκτός από τη Νάντη, το Σεντ-Ναζέρ, την Τουλούζη και το Κλερμόν Φεράν). Η καταστολή πήρε μεγάλες διαστάσεις: 500 αγωνιστές καταδι κάστηκαν σε ποινές, 350.000 δημόσιοι υπάλληλοι τιμωρήθηκαν με πειθαρχικές κυρώσεις. Το Λαϊκό Μέτωπο είχε εκμετρήσει το ζην...

Βίαιη καταστολή και δόλια καταστολή Για να σπάσει μια απεργία, ένας εργατικός αγώνας, η καταστο λή μ πορεί να είναι αιματηρή. Για να εξασθενήσει μια ισχυρή συν δικαλιστική οργάνωση, η καταστολή μπορεί να είναι δόλια, κά τι που την καθιστά μεσοπρόθεσμα αποτελεσματική. Π ρέπει επί σης να επισημάνουμε ότι τα σχίσματα δεν τα προκαλουν ανα γκαστικά οι δυνάμεις που είναι εχθρικές στο συνδικαλισμό, αλ λά σε μερικές περιπτώσεις τα ίδια τα συνδικάτα.


139

Στις 9 Νοεμβρίου 1940, η κυβέρνηση του Βισί* διέλυσε τη CGT και τα συνδικάτα τέθηκαν εκτός νόμου. Οι αποστάτες της CGT, όπως οι Μπελέν, Ντιμουλέν, Μιλιόν, Φρουαντεβάλ κ.λπ., προσχώρησαν στο Λαϊκό Συναγερμό και αποδέχτηκαν τη χάρτα εργασίας του Πετέν, που προέβλεπετη δημιουργία συντεχνιακών επαγγελματικών οργανώσεων, όπως στη φασιστική Ιταλία, στις ο ποίες θα συνυπήρχαν οι εργοδότες και οι μισθωτοί. Επρόκειτο για μια προσπάθεια να οργανωθεί η ταξική συνεργασία. Οι α περγίες απαγορεύτηκαν. Η CGT ανασυγκροτήθηκε μέσα στους κόλπους της Αντίστασης. Οι αγωνιστές της είχαν την ίδια μοίρα με τους άλλους αντιστα σιακούς όταν συλλαμβάνονταν είτε από τους κατακτητές είτε α πό την αστυνομία ή την πολιτοφυλακή του Βισί. Η CGT, που συμ μετείχε στο Εθνικό Συμβούλιο Αντίστασης, ετοίμαζε το πρ ό γραμμά της για τη μεταπολεμική περίοδο. Εν τω μεταξύ, πραγματοποιούνταν απεργίες και διαδηλώσεις παρά τους κινδύνους. Την Πρωτομαγιά του 1943 και εκείνη του 1944 έγιναν διαδηλώσεις. Οργανώθηκαν απεργίες στα εργοστά σια και στα ορυχεία της Γκρενόμπλ, της Λιόν και της Μασσαλίας, στα ορυχεία του Νορ-Πα-ντε-Καλέ, στους σιδηροδρόμους... Με τά την Απελευθέρωση, η CGT συνέβαλε στην ανοικοδόμηση της Γαλλίας, επανέφερε τους κοινωνικούς νόμους του 1936, αγωνί στηκε για την αύξηση της αγοραστικής δύναμης των εργαζομέ νων. Οι εργοδότες, εξαιτίας της «συνεργατικής στάσης» τους με τους κατακτητές, δεν μπόρεσαν στην αρχή ν’ αντιδράσουν απο τελεσματικά. Ή δ η όμως από το 1947, ξεκίνησαν πάλι τις εχθρο πραξίες εναντίον των εργαζομένων. Ο πληθωρισμός, που κάλ παζε, είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί και άλλο το επίπεδο δια βίωσης των μισθωτών, που ήταν ήδη αρκετά χαμηλότερο από ε κείνο του 1938. Ξέσπασαν μεγάλες απεργίες: στην αυτοκινητο • Μετά την ήττα του γαλλικού στρατού του 1940, η Γαλλία δ ιαιρέθηκε από τους Γερμανούς σε δυο ζώνες. Η πρώτη (στο βορρά) ήταν υπό την άμεση κατοχή των Γερμανών, ενώ η δεύτερη διατήρησε μια φαινομενική ανεξαρτησία υπό τον στρατάρχη Πετέν, ο οποίος εγκατέστησε την κυβέρνησή του στην πόλη Βισί. Στην πραγματικότητα, η κυβέρνηση του Βισί συνεργάστηκε απόλυτα με τους Γερ μανούς. (Σ.τ.Μ.)

140


βιομηχανία Renault, στους σιδηροδρόμους, στον Τύπο. Η αστυ νομία άρχισε πάλι να επεμβαίνει. Πολλοί θεωρούσαν ότι η δύναμη της CGT ήταν υπερβολικά μεγάλη. Έ πρεπε να μειωθεί. Η έναρ ξη του Ψυχρού Πολέμου συνέβαλε ώστε μια συνωμοσία από ετε ρόκλητα στοιχεία να προκαλέσει ένα σχίσμα με την ενίσχυση της American Federation of Labor, της αμερικανικής συνδικαλιστι κής ομοσπονδίας. Το έδαφος είχε προετοιμαστεί για να ιδρυθεί η Force Ouvrière (Εργατική Δύναμη). Υπήρχαν πια τέσσερις συνδικαλιστικές ομοσπονδίες: Η CGT, η FO, η CFTC (Γαλλική Συνοποσπονδία Χριστιανών Εργαζομένων) και η FEN (Ομοσπονδία Εθνικής Εκπαίδευσης). Λίγο αργότερα, θα ιδρυόταν και η Γενική Συνομοσπονδία Ανεξάρτητων Συνδι κάτων. Την ίδια περίοδο, η εργοδοσία ενισχύθηκε δημιουργώντας το Εθνικό Συμβούλιο των Γάλλων Εργοδοτών (CNPF). Το 1948 ήταν ένα έτος μεγάλων απεργιακών κινητοποιήσεων και, κατά συνέπεια, έντονης καταστολής. Οι απεργίες ήταν μα κροχρόνιες, σκληρές. Έ νας σοσιαλιστής υπουργός, ο Ζιλ Μος, έ στειλε στα ορυχεία του Βορρά λόχους χωροφυλακής και άρματα μάχης, και κήρυξε την περιοχή σε κατάσταση πολιορκίας. Το α ποτέλεσμα: Τέσσερις ανθρακωρύχοι σκοτώθηκαν, εκατοντάδες τραυματίστηκαν και δύο χιλιάδες συνελήφθηκαν. Εκείνο το έτος, ο αριθμός των απεργών ανήλθε σε 6.561.176 και οι ημέρες απεργίας σε 13.133.313! Ενώ συνεχιζόταν η ανοικοδόμηση της Γαλλίας, οι κυβερνή σεις της Τ έταρτης Δημοκρατίας, που διαδέχονταν η μια την άλ λη με γοργό ρυθμό, δεν δίστασαν να εμπλακούν σ’ έναν αποικιοκρατικό, καταστρεπτικό και αιματηρό πόλεμο στο Βιετνάμ, αλ λά και να προσφύγουν στη βίαιη καταστολή στη Μ αδαγασκάρη και στην Αλγερία. Τ ο 1953, οι στρατιωτικές δαπάνες αντιπρο σώπευαν το 40% του προϋπολογισμού της Γαλλίας! Η εκπτώχευση της εργατικής τάξης συνεχιζόταν, ενώ τα κέρδη των επιχει ρήσεων σημείωναν το ένα ρεκόρ μετά το άλλο. Τα συνδικάτα αγωνίζονταν σε όλα τα μέτωπα, τόσο εναντίον του πολέμου του Βιετνάμ, όσο και για τη βελτίωση της αγορα στικής δύναμης των μισθωτών. Οι δυνάμεις της καταστολής έ-

ΑΝΤ1ΣΥΝΔΙΚΑΛΙΣΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ

141

πληξαν τους εργαζομένους με όλη τους την ισχύ. Εργάτες σκο τώθηκαν από την αστυνομία ή από τους μπράβους του RPF (Συ ναγερμός του Γαλλικού Λαού, το κόμμα του Ντε Γκολ), έγιναν αυ θαίρετες απολύσεις. Το 1951, σύμφωνα με στοιχεία που παρου σιάστηκαν στο 28ο συνέδριο της CGT, 3.500 εργαζόμενοι είχαν διωχθεί ποινικά, 1.200 είχαν καταδικαστεί σε ποινές φυλάκισης, ενώ χιλιάδες συνδικαλιστές και εκπρόσωποι των εργαζομένων εί χαν απολυθεί... Τον Ιούνιο-Ιούλιο του 1953, η κυβέρνηση Λανιέλ εκδήλωσε την πρόθεσή της να υιοθετήσει μια σειρά μέτρων που έθιγαν τα δι καιώματα των μισθωτών: Περιορισμός της κοινωνικής ασφάλισης, αύξηση των ενοικίων, αύξηση του ορίου συνταξιοδότησης των δη μοσίων υπαλλήλων κ.λπ. Στις αρχές Αυγούστου, ξεκίνησε ένα απεργιακό κύμα στο οποίο, ύστερα από έκκληση της CGT, συμμετείχαν μέλη της FO και της CFTC, καθώς και μη συνδικαλισμένοι εργαζόμενοι. Οι τηλεπικοι νωνίες, οι σιδηρόδρομοι, οι δημόσιες υπηρεσίες, τα εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος και φωταερίου, τα μέσα μετα φοράς του Παρισιού παρέλυσαν. Οι τραπεζικοί, οι λιμενεργάτες, οι αξιωματικοί του εμπορικού ναυτικού, οι οικοδόμοι και οι εργα ζόμενοι στη μεταλλουργία συμμετείχαν και αυτοί στην απεργία. 4.000.000 άνθρωποι απεργούσαν. Οι εργαζόμενοι δεν υπάκουσαν στις διαταγές πολιτικής επιστράτευσης. Ή ταν αδύνατο να προσφύγει η κυβέρνηση σε μια βίαιη κα ταστολή μπροστά στο μέγεθος αυτού του κινήματος. Έτσι, αυτό το κίνημα αποδυναμώθηκε με τη μέθοδο του διαίρεσης, καθώς οι ηγέτες της FO και της CFTC, ύστερα από μυστικές διαπραγ ματεύσεις με την κυβέρνηση, κάλεσαν τους απεργούς να επι στρέφουν στις εργασίες τους. Ο πόλεμος της Αλγερίας σήμανε το τέλος της Τέταρτης Δη μοκρατίας. Η Γαλλία έφτασε στα πρόθυρα του εμφυλίου πολέμου. Η CGT αγωνίστηκε εναντίον του πολέμου. Οι ανθρακωρύχοι και οι μεταλλωρύχοι είχαν το θάρρος να μην υπακούσουν στον Ντε Γκολ, όταν διέταξε την πολιτική επιστράτευσή τους. Δεν είχαν την παραμικρή διάθεση να σταθούν προσοχή μπροστά του, πα ρόλο που ήταν στρατηγός!

142


Ακολούθησε ο Μάιος του 1968. «Δέκα χρόνια, φτάνει!»* Ό μως, τα δέκα εκατομμύρια απεργών δεν κατάφεραν να επιφέρουν, στο κοινωνικό επίπεδο, σημαντικές αλλαγές...

Π αρ’ όλα αυτά, συνεχίζουμε! «Τι είναι ο παραγωγός; Τίποτα. Τι πρέπει να είναι; Τα πάντα. Τι είναι ο καπιταλιστής; Τα πάντα. Τι πρέπει να είναι; Τίποτα». ΠΙΕΡ-ΖΟΖΕΦ ΠΡΟΥ Ν ΤΟ Ν

Η συνδικαλιστική δράοη και η καταστολή της υπήρξαν οι δυο ό ψεις της πάλης των εργατών εναντίον των εκμεταλλευτών τους. Το είδαμε σε αυτή τη συνοπτική παρουσίαση των αγώνων τους, η ο ποία αφορούσε κυρίως της Γαλλία. Η καταστολή υπήρξε, δυστυ χώς, πολύ χειρότερη σε άλλες χώρες. Π αρ’ όλα αυτά, αν συγκρίνουμε τις συνθήκες ζωής των εργα ζομένων στη Γαλλία μέχρι μια σχετικά πρόσφατη περίοδο, με τις συνθήκες ζωής των προγόνων τους τον 19ο αιώνα, διαπιστώνου με ότι οι αγώνες τους δεν ήταν μάταιοι. Παραθέσαμε μόνο ως χαρακτηριστικά παραδείγματα μερι κές ημερομηνίες και μερικά γεγονότα σε αυτή την αρκετά ατελή συνοπτική παρουσίαση των εργατικών αγώνων και της καταστο λής τους. Εκείνο που πρέπει να συγκροτήσουμε είναι ότι η κα ταστολή των εργατικών αγώνων από την κυβέρνηση και την ερ γοδοσία υπήρξε πάντα αντιλαϊκή, σκληρή και, σε μερικές περι πτώσεις, ακόμα και απάνθρωπη: Τ α γεγονότα του Ιουνίου του 1830, τα γεγονότα του 1848 και η Κομούνα είναι μόνο τα πιο γνω στά εγκλήματα. Οι πράξεις όμως που έχουν γίνει εναντίον της κοινωνικής δικαιοσύνης είναι δεκάδες χιλιάδες, οι εργάτες, οι υ πάλληλοι και οι μισθωτοί αγωνίζονται καθημερινά, και κατα* Τ ο 1968 συμπληρώθηκαν δέκα χρόνια α διάλειπτης παραμονής του Ντε Γκολ στην εξουσία. (Σ.τ.Μ.)


143

σιέλλονται καθημερινά στις επιχειρήσεις και στα γραφεία όπου εργάζονται. Έ να αφανές, πεισματικό και χωρίς δόξα έργο, που είναι όμως αναγκαίο και γεμάτο θάρρος! Ο φιλελεύθερος, ο ολοκληρωτικός και ακραίος φιλελεύθερος καπιταλισμός, βασιζόμενος στη γρήγορη πρόοδο των τεχνικών μέ σων παραγωγής και στην εκτεταμένη χρησιμοποίηση της πληρο φορικής στον τομέα επικοινωνιών, μπόρεσε ν’ αυξήσει σε τόσο μεγάλο βαθμό την ανεργία, ώστε να καταφέρει ν’ αφαιρέσει χω ρίς ιδιαίτερες δυσκολίες από τους εργαζομένους ένα μεγάλο μέ ρος από τα κοινωνικά κεκτημένα που απέκτησαν με πολλούς κό πους. Η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας παρουσιάζεται από τον καπιταλισμό και τους γεμάτους ζήλο υπηρέτες του ως η τελική φά ση της Ιστορίας, και επομένως ως η αμετάκλητη κυριαρχία αυτού του συστήματος εις βάρος όλων των άλλων πιθανών συστημάτων. Η ιδέα αυτή έχει διεισδύσει σε πολλά πνεύματα, ακόμα και στα πνεύματα ανθρώπων που διακηρύσσουν ότι σκοπός τους είναι η υπεράσπιση της εργατικής τάξης. Το συνδικαλιστικό κίνημα εί ναι κατακερματισμένο, όλες οι συνομοσπονδίες δοκιμάζονται α πό σχίσματα, ο αριθμός των συνδικαλιστικών οργανώσεων αυ ξάνεται ασταμάτητα, παρ’ όλα που ο αριθμός των συνδικαλισμέ νων μειώνεται συνέχεια! Ο συνδικαλισμός έχει δεχτεί σκληρά πλήγματα, έχει νοθευτεί και έχει εκτραπεί από τους αρχικούς τους στόχους, δεν είναι όμως νεκρός. Για να δημιουργηθεί πάλι μια ισχυρή συνδικαλιστική δύ ναμη, δεν θα πρέπει να ξεχνάμε αυτό που γράφει ο Πιερ-Ζοζέφ Προυντόν στην Αθλιότητα της Φιλοσοφίας: «Ο οποιοσδήποτε, για να οργανώσει την εργασία, επικαλείται την αναγκαιότητα της εξου σίας και του κεφαλαίου, ψεύδεται, γιατί η οργάνωση της εργασίας δεν πρέπει να έχει ανάγκη το κεφάλαιο και την εξουσία».

Συνοπτική Βιβλιογραφία Jean Bruhat και Marc Piolot, Esquisse d 'u n e histoire de la C.G.T., Éditions d e la C.G .T., 1966.

144


Maurice D ommanget, Histoire du Premier Mai, Éditions Archives et docum ents, 1972. Fernand Rude, Les Révoltes des Canuts, 1831-1834, Petite Collection Maspero. C.G.T. A pproches historiques. Ινστιτούτο Κονωνικής Ιστορίας τη ς GFT. Émile Pouget, La Confédération générale du travail et Le Parti du travail, Éditions C.N.T ., Π αρίσι 20ο διαμέρισμα, οδός des Vignoles, αριθ. 33, 1997. G eorge Lefranc.Juin 36, Γ Explosion populaire, Éditions Juillard, 1966. G érard Adam, Histoire des grèves, συλλογή «Voir Γ histoire», Éditions Bordas, 1981. Jean-Pierr Rioux, Révolutionnaires du Front populaire, συλλογή 10/18,1973. T hierry Laurent, La Mutualitéfrançaise et le monde du travail, Éditions Cooperative d ’ inform ation et d ’ édition mutualiste, 1973. Luttes ouvrières. Éditions Floréal, 1977. Je an M aitron (επιμ.), Dictionnaire biographique du mouvement ouvrier français, Éditions ouvrières. Marcel Caille, Les Truands du patronat, Éditions Sociales, 1977.

ΟΙ ΕΝΟΠΛΕΣ ΣΥΜΜΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΣΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΓΑΛΛΙΑ του Μορίς Ραζφούς*

Ο καπιταλισμός είναι από τη φύση του μαύρος. Ό π ω ς το κάρβου νο που, ήδη από τον 19ο αιώνα, συνέβαλε στον πλουτισμό των ε ταιρειών εκμετάλλευσης των ανθρακωρυχείων. Μαύρος όπως η ε ξαθλίωση που, την ίδια εποχή, είχαν επιβάλει με συστηματικό τρό πο στους εργάτες οι ιδιοκτήτες των σιδηρουργείων. Είναι αδύνατο να ξεχάσουμε ότι τα -τότε εθνικά- καπιταλιστικά συστήματα προ ετοιμάζονταν να επεκταθούν σε παγκόσμια κλίμακα μέσω της α ποικιοκρατίας. Ή ταν η εποχή που τα μεγάλα αφεντικά εξηγούσαν ότι οι οικονομίες των βιομηχανικών χωρών θ’ αντιμετώπιζαν τε ράστιους κινδύνους αν απαγορευόταν η εργασία των παιδιών που ήταν κάτω των δώδεκα ετών και αν οι εργάτες δεν εργάζονταν ε ξήντα ώρες την εβδομάδα. Φυσικά, με εξευτελιστικούς μισθούς.

Οι y w της εργατικής τάξης είναι οι καλύτεροι μπάτσοι των κατεχόντων! Η αναδυόμενη καπιταλιστική κοινωνία δεν μπορούσε παρά να βα

* Ο Μορίς Ραζφους έχει γράψει είκοσι δύο βιβλία, α πό τα οποία τα περισσό τερα ασχολούνται με τα κατασταλτικά συστήματα. Στα πιο πρόσφατα έργα του συμπεριλαμβάνονται το Mai 68, sous Us paves, la répression, Le Cherche midi éditeur, 1998 και το En grosel et en détail, Le Pen au quotidien Paris-M editenanée, 1998. Είναι πρόεδρος του Π αρατηρητηρίου των Δημόσιων Ελευθεριών, το οποίο εκδίδει το μηνιαίο ενημερωτικό δελτίο Que fa it la police?. Επίσης, είναι ένας α πό τους ιδρυτές του δικτύου Ras Γ Front.

146


σιστεί στους ντυμένους στα μαύρα* άντρες για να την υπερασπί σουν. Είναι γεγονός ότι, για περισσότερο από εκατόν πενήντα χρόνια, η αστυνομία ελάχιστες φορές χρησιμοποιήθηκε για «την προστασία των ατόμων και των περιουσιών», κάτι που αποτε λούσε την αρχική της αποστολή. Αντίθετα, χρησιμοποιήθηκε για να διασφαλιστεί η ασφάλεια του κεφαλαίου. Δεν μπορούμε επο μένως να παραβλέψουμε τον μεγάλο κατάλογο των αιματηρών κατασταλτικών ενεργειών τις οποίες διέπραξαν αυτές οι ένοπλες συμμορίες που τα μέλη τους στρατολογήθηκαν από τα παιδιά της εργατικής και της αγροτικής τάξης. Τον Φεβρουάριο του 1848, μετά την πτώση της μοναρχίας και την αποτυχία των εθνικών εργαστηρίων, η αστική τάξη που είχε καταλάβει την εξουσία παρακίνησε τους νεαρούς εργάτες να καταταχθούν στην κινητή φρουρά που είχε δημιουργηθεί πρό σφατα με σκοπό τη διατήρηση της τάξης στο Παρίσι - με μι σθούς πενταπλάσιους από εκείνους των εργατών. Μετά από με ρικές εβδομάδες, στη διάρκεια της εξέγερσης των εργατών του Παρισιού τον Ιούνιο του 1848, οι γιοι της εργατικής τάξης στάλ θηκαν εναντίον των εξεγερμένων, μαζί με τα συντάγματα που εί χαν επιστρέφει από τον πόλεμο για την κατάκτηση της Αλγε ρίας. Αυτοί οι νέου είδους αστυνομικοί έφεραν μ’ επιτυχία σε πέ ρας το καθήκον τους, όπως συνηθίζεται να λέγεται: «... Η κινη τή φρουρά και η Εθνοφρουρά πραγματοποίησαν απάνθρωπες σφαγές... (26 Ιουνίου). Τουφέκιζαν εξεγερμένους στη φυλακή της Κονσιερεζερί, στο Δημαρχείο. Σαράντα οχτώ ώρες μετά τη νίκη, τουφέκιζαν τραυματισμένους αιχμαλώτους, άοπλους... Φρί κη, φρίκη, φρίκη!»1 Μερικά χρόνια αργότερα, θα έβλεπαν το φως της δημοσιότητας πιο συγκεκριμένες πληροφορίες γι’ αυτές τις πέντε ημέρες ανελέητης καταστολής: «Είναι γνωστό ότι η α στική τάξη, για τη θανάσιμη αγωνία που πέρασε, αποζημιώ θη κε με μια ανήκουστη κτηνωδία και έσφαξε πάνω από 3.000 αιχ μαλώτους».2 Στον αριθμό αυτό πρέπει να προσθέσουμε τις εκα τοντάδες αυτών που σκοτώθηκαν στα οδοφράγματα. Και φυσι κά δεν πρέπει να λησμονούμε τους περίπου 12.000 εργάτες που * Οι Γάλλοι αστυνομικοί φορούσαν μαύρο χιτώνιο. (Σ.τ.Μ.)

ΓΑΛΛΙΑ: ΟΙ ΕΝΟΠΛΕΣ ΣΥΜΜΟΡΙΕΣ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

147

συνελήφθησαν και στην πλειοψηφία τους «μεταφέρθηκαν» στην Αλγερία ή στάλθηκαν στα κάτεργα. Π ράγματι, η κυβέρνηση της Δεύτερης Δημοκρατίας αντιμετώπισε τους κατοίκους του Π αρι σιού με τον ίδιο τρόπο που είχε αντιμετωπίσει τους Αλγερινούς οι οποίοι αρνούνταν να υποκύψουν στον αποικιοκρατικό ζυγό.3 Μερικούς μήνες αργότερα, ο στρατηγός Σανγκαρνιέ, ο πρω τεργάτης αυτής της καταστολής, την οποία πραγματοποίησε μα ζί με μερικούς στρατηγούς που είχαν επιστρέφει από την Αφρι κή, όπως ο Λαμορισιέρ, όταν έλαβε τις σχετικές διαταγές από τον διαβόητο στρατηγό Καβενιάκ που ήταν ο επικεφαλής της εκτε λεστικής εξουσίας, θα δήλωνε: «Το έργο των μοντέρνων στρατών δεν είναι τόσο να αγωνίζονται εναντίον των εξωτερικών εχθρών, όσο να υπερασπίζονται την τάξη από τις στάσεις». Πολύ σύντο μα, αυτοί οι μεγάλοι δημοκρατικοί θ’ ανέβαζαν στην εξουσία τον Λουδοβίκο-Ναπολέοντα Β οναπάρτη μέσω των προεδρικώ ν ε κλογών του Δεκεμβρίου του 1848. Το 1849, στο βιβλίο του Les Partageux, ο Ενρί Βαλόν, ένας ι στορικός στην υπηρεσία αυτής της αιματοβαμμένης αστικής τά ξης, περιέγραφε τους εργάτες, τους «κόκκινους», ως κληρονομι κούς εχθρούς: «... Ο κόκκινος δεν είναι άνθρωπος, είναι κόκκινος... Είναι ένα έκπτωτο και εκφυλισμένο ον... Μια αποκτηνωμένη φυ σιογνωμία... με θαμπό και φευγαλέο βλέμμα όπως εκείνο του γου ρουνιού... με βουβό στόμα όπως εκείνο του γαϊδάρου...»'1 Οι εξεγερμένοι του Ιουνίου του 1848, όπως και εκείνοι του Ιουλίου του 1830, δεν ήταν παρά νοσταλγοί των ιδανικών του 1789. Στη συνέχεια όμως, η ανάγκη ν’ αμυνθούν συλλογικά και ν’ αντιταχθουν στη βιομηχανική κοινωνία που αναπτυσσόταν καταπιέζοντας την εργατική τάξη, θα οδηγούσε αυτους με τη μεγαλύτερη πνευματική διαύγεια να συγκροτήσουν την Πρώτη Διεθνή, το 1864. Ή τα ν πα ρ ’ όλα αυτά σαφές ότι η καταστολή θα ήταν ακόμα πιο σκληρή, επειδή η αστική τάξη, της οποίας η οικονομική ι σχύς ήταν πια ακαταμάχητη, δεν μπορούσε ν’ αποδεχτεί το συ μπέρασμα του Κομουνιστικού Μανιψέοτον, που έγραψαν το 1847 ο Μαρξ και ο Ένγκελς: «Ας τρέμουν οι κυρίαρχες τάξεις μπρος σε μια κομουνιστική επανάσταση. Οι προλετάριοι δεν έχουν να

148


χάσουν σ’ αυτήν τίποτα άλλο, εκτός από τις αλυσίδες τους. Έχουν να κερδίσουν έναν κόσμον ολόκληρο».*

Η σφαγή τιw Κομοννάρων Μετά από τη βίαιη αντίδραση των εργατών του Παρισιού τον Ιού νιο του 1848, η αστική τάξη θα τελειοποιούσε τα κατασταλτικά της μέσα στη διάρκεια της συντριβής της Κομούνας του Παρισιού τον Μάιο του 1871. Για μια ακόμα φορά, οι δημοκρατικοί πολιτικοί α πέδειξαν τη βούλησή τους να διασφαλίσουν την ηρεμία των οικο νομικών παραγόντων. Έστω και με αντίτιμο τη θανάτωση των ερ γατών που εξασφάλιζαν την καπιταλιστική ευημερία. Ο στρατός και η αστυνομία, που δολοφόνησαν ευσυνείδητα τους Κομουνάρους του Παρισιού, διεξήγαγαν έναν πραγματικό πόλεμο εναντίον των κατοίκων του Παρισιού. (Δεν έδειξαν όμως το ίδιο πάθος στον πό λεμο εναντίον των Πρώσων.) Η καταστρεπτική μανία έγινε ακόμα πιο δολοφονική τις τελευταίες ημέρες, όταν έπεφταν τα τελευταία οδοφράγματα: «...Τουφέκιζαν παντού, στις γωνίες των δρόμων, στις αυλές των σπιτιών, στα κατεδαφισμένα κτίρια, παντού όπου υ πήρχε ένας τοίχος για να στήσουν τα θύματα. Οι αποβάθρες του Σηκουάνα υπήρξαν ο τόπος ανελέητων σφαγών. Κάτω από τη Νέα Γέφυρα, τουφέκιζαν για παραπάνω από οχτώ ημέρες».5 Παρόλο που είχε ήδη διασφαλιστεί η νίκη του θιέρσου και της κυβέρνησης των Βερσαλιών, υπήρχε η βούληση να σκοτώσουν, ε πειδή, παρόλο που στον πόλεμο δεν τουφεκίζονται οι αιχμάλω τοι, δεν συμβαίνει το ίδιο με τον εσωτερικό εχθρό για τον οποίο δεν υπάρχει έλεος, όπως αναφέρει ο Μαξίμ Βουιλόμ: «Στο βαθ μό που προχωρούσε ο στρατός της κυβέρνησης των Βερσαλιών, οι αποτρόπαιοι στρατονόμοι αναλαμβάνανε δράση από πλατεία σε πλατεία, έχοντας ως μοναδικό τους έργο να σκοτώνουν - ανε ξαιρέτως».6 Στα απομνημονεύματά της, η Αουίζ Μισέλ περιγρά φει σαν έναν εφιάλτη την είσοδο του στρατού της κυβέρνησης * Κ. Μαρξ και Φ. Έ νγκελς, Το Κομουνιστικό Μανιφέστο, εκδόσεις Α. Π απακώ σια, 1963,0. 107. (Σ.τ.Μ.)


149

των Βερσαλιών στο Παρίσι: «Στραγγάλιζαν τους τραυματίες μέ σα στις άμαξες που τους μετέφεραν... Τ α πολυβόλα θέριζαν στους στρατώνες. Σκότωναν σαν να είχαν πάει σε κυνήγι. Ή ταν μια α πάνθρωπη σφαγή. Ό σους τραυματίες παρέμεναν όρθιοι ή όσους προσπαθούσαν να διαφύγουν τρέχοντας από τοίχο σε τοίχο, τους σκότωναν κατά βούληση».7 Ενώ τα στρατοδικεία συνεδρίαζαν χωρίς διακοπή (περισσό τεροι από 10.000 άνθρωποι εκτοπίστηκαν), συνέχιζαν να σκοτώ νουν για να σκοτώνουν. Χωρίς καμία δικαιολογία. Ό π ω ς γράφει ο ιστορικός της Κομούνας Κ. Ταλέ: «Έπρεπε να σφάξουν, για να είναι ήσυχοι για πολλά χρόνια!»8 Αυτή η εκδίκηση εις βάρος του εξεγερμένου Παρισιού εξυμνήθηκε όπως της άρμοζε και ^Journal des débats, αναφερόμενη στις πρόσφατες ήττες του Ναπολέοντα Π, δεν έκρυβε την ικανοποίησή της: «Τι τιμή! Ο στρατός μας εκδι κήθηκε τις καταστροφές του με μια ανεκτίμητη νίκη!» Και πρό σθετε: «Ζήτω η τάξη, ζήτω ο στρατός ο οποίος είναι το μοναδικό της στήριγμα!»9 Το γενικό επιτελείο αυτού του στρατού είχε επιλέξει να εφαρμόσει μια χωρίς όρια καταστολή: «Αυτοί οι οποίοι εξαπέλυσαν στο Π αρίσι την τυφλή δύναμη της τρομοκρατίας, φρόντισαν ώστε η σφαγιγνα είναι όσο το δυνατόν πιο μεγάλη».10 Το γενικό επιτελείο δεν παρέλειψε επίσης να δώσει ιδιαίτερη ση μασία στις λεπτομέρειες, όπως μαρτυρεί η αργή προέλαση του στρατού: «Θέλαμε να διαρκέσει, ώστε να σκοτώνουμε για περισ σότερο χρόνο».11 Στις 15 Ιουνίου 1871, οι τουφεκισμοί συνεχίζονταν στο δάσος της Βουλόνης. «Σταμάτησαν να σκοτώνουν μόνο όταν άρχισαν να φοβούνται τον κίνδυνο μολύνσεων από τα πτώματα».12 Στην εκ κλησία της Μαντλέν τουφεκίστηκαν 300 ομοσπονδιακοί, στην πλατεία του Πανθέου 700 με 800 κ.λπ. Πολλές εβδομάδες αργό τερα, οι κάτοικοι του Παρισιού μιλούσαν για το επεισόδιο με τους μικρούς καπνοδοχοκαθαριστές - υπήρχαν πολλοί στο Παρίσι, που τουφεκίστηκαν επειδή τα χέρια τους ήταν μαύρα, υποτίθεται από την πυρίτιδα. Αλλά και για το θρύλο -που είχε γίνει έμμονη ιδέα- των πυρπολητριών που άναβαν φωτιές με πετρέλαιο στο Παρίσι: «Από τότε, έκαναν σωματική έρευνα σε κάθε ύποπτη γυ ναίκα. Η χειρότερη μοίρα περίμενε όποια πάνω της ανακάλυ

150


πταν ένα κερί ή σπίρτα, όποια μετέφερε ένα μπουκάλι. Το λάδι ή η χλωρίνη γίνονταν πετρέλαιο. Αφού την αποδοκίμαζε και τη χτυπούσε το πλήθος, η πυρπολήτρια τουφεκιζόταν όπως οι γυ ναίκες που είχαν συλληφθεί κρατώντας όπλα. Εκατοντάδες γυ ναίκες δολοφονήθηκαν γι’ αυτό το λόγο».1* Μέσα σε αυτή την καταστολή που αποφασίστηκε εν ψυχρώ, η ξενοφοβία είχε μια ξεχωριστή θέση: «Τουφέκιζαν τους δημο κράτες, επειδή η Κομούνα ήταν δημοκρατική. Έ σφαζαν τους ξέ νους, επειδή ήταν κοσμοπολίτικη. Το γεγονός ότι ο Ντομπρόφσκι14 ήταν διάσημος προκάλεσε το θάνατο πολλών Πολωνών... Ό λοι όσοι ήταν Ιταλοί, Πολωνοί, Ολλανδοί, Γερμανοί τουφεκίστηκαν, δήλωσε ένας αξιωματικός που διαδραμάτισε ενεργό ρό λο στην καταστολή».1* Ό σ οι διάβασαν τον βρετανικό Τύπο εκείνης της εποχής, ό πως ο Π. Ο. Λισαγκαρί,16ανακάλυψαν λεπτομέρειες που τις έχουν παραλείψει ο Γάλλοι χρονικογράφοι. Έτσι, στις 28 Μαΐου 1871, ο στρατηγός Γκαλιφέ, ο αρχιεκτελεστής, είπε απευθυνόμενος σε μια ομάδα αιχμαλωτισμένων Κομουνάρων: «Όσοι έχετε γκρίζα μαλλιά, βγείτε από τις γραμμές. Ζήσατε τον Ιούνιο του 1848, εί στε περισσότερο ένοχοι από τους υπολοίπους! Και έσπρωξε τα πτώματα στα χαρακώματα των οχυρώσεων».17 'Οταν τέλειωσε η σφαγή, ο Αδόλφος Θιέρσος, επικεφαλής της εκτελεστικής εξου σίας, έστειλε το ακόλουθο τηλεγράφημα στους νομάρχες: «Το έ δαφος καλύφθηκε από τα πτώματά τους, αυτό το φριχτό θέαμα θα χρησιμεύσει σαν μάθημα».18 Ο απολογισμός που κάνει ο Λισαγκαρί στο βιβλίο του Histoire de la Commune είναι ένας από τους πιο ακριβείς: 20.000 κάτοικοι του Παρισιού σκοτώθηκαν στις μάχες, συμπεριλαμβανομένων των γυναικών και των παιδιών. 3.000 πέθαναν στα κρατητήρια, στις πλωτές εξέδρες επιβίβασης των λιμανιών, στις φυλακές της Νέας Καληδονίας και στην εξορία. 13.700 καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης. 70.000 γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι στε ρήθηκαν τους φυσικούς τους προστάτες. Μετά από την Αιματο βαμμένη Εβδομάδα, υπήρξαν περίπου 400.000 καταγγελίες. Από τη μεριά του, ο Ζακ Ρουζερί, που μπόρεσε να ερευνήσει συστη ματικά τα ιστορικά αρχεία που βρίσκονται στο οχυρό της Βενσέν,


151

αναφέρει ότι από τους 36.909 Κομουνάρους που συνελήφθησαν, περισσότερα από τα δυο τρίτα ήταν χειρώνακτες εργάτες. Μπο ρούμε όμως να τους διαχωρίσουμε από τους υπαλλήλους και τους υπηρέτες που αντιτάχθηκαν στην κυβέρνηση των Βερσαλιών;19

Η τάξη βασιλεύει υπό τον Κλεμανσό! Είκοσι χρόνια μετά την Κομούνα του Παρισιού, το αίμα των ερ γατών θα κυλούσε στο Φουρμί (στη βόρεια Γαλλία). Την Πρωτο μαγιά του 1891, χωροφύλακες και στρατιώτες του 145ου συντάγ ματος άνοιξαν πυρ εναντίον του πλήθους. Δέκα άνθρωποι σκοτώ θηκαν, ανάμεσά τους και παιδιά, ενώ πολλοί τραυματίστηκαν. Οι επόμενες Πρωτομαγιές, αν και λιγότερο αιματοβαμμένες, θα γιορ τάζονταν για πολλά χρόνια κάτω από ένα καθεστώς καταστολής. Για παράδειγμα, το 1893 οι χωροφύλακες επιτέθηκαν στις δια δηλώσεις που έγιναν στην επαρχία και οι αστυνομικοί σ’ εκείνη που έγινε στο Παρίσι. Οι πολυάριθμες συλλήψεις και απολύσεις που ακολουθούσαν τις Πρωτομαγιές αποδεικνύουν ότι οι δυνάμεις της τάξης και οι εργοδότες δρούσαν συντονισμένα.20 'Οταν ο Ζορζ Κλεμανσό έγινε υπουργός Εσωτερικών, απέκτη σε αμέσως το προσωνύμιο «ο πρώτος μπάτσος της Γαλλίας». Την Πρωτομαγιά του 1906, κήρυξε το Παρίσι σε κατάσταση πολιορ κίας, ενώ ήδη από τα μέσα Απριλίου είχε συγκεντρώσει στην πό λη 50.000 στρατιώτες. Ή δ η από την αυγή άρχισαν να γίνονται ε κατοντάδες προληπτικές συλλήψεις. Στην πλατεία της Δημοκρα τίας, οι έφιπποι θωρακοφόροι περιπολούσαν δίπλα σε αστυνο μικούς με πολιτικά ρούχα. Η προκλητική στάση των αστυνομικών και των στρατιωτών έφερε γρήγορα αποτελέσματα και άρχισαν να στήνονται οδοφράγματα σε αυτή τη λαϊκή συνοικία. Σαν να ή ταν το σύνθημα που περίμεναν οι δυνάμεις της τάξης, οι αστυ νομικοί άρχισαν να χτυπούν στα τυφλά, ακόμα και περαστικούς. Ο απολογισμός της ημέρας ήταν 800 συλληφθέντες από τους ο ποίους 173 παραπέμφθηκαν σε δίκη. Οι τραυματίες γέμισαν τα νοσοκομεία. Τέλος, δυο άνθρωποι σκοτώθηκαν. «Όσοι αφέθηκαν ελεύθεροι το βράδυ, κατευθύνθηκαν προς την έξοδο σκύβο

152


ντας κάτω από τα χτυπήματα των αστυνομικών που στέκονταν δεξιά και αριστερά από την πόρτα».21 Εκείνη την εποχή που ορισμένοι αποκαλουν «Μπελ Επόκ», αρκουσε ο διευθυντής μιας επιχείρησης να ενημερώσει το αστυ νομικό τμήμα της συνοικίας ότι οι εργάτες του απεργοΰσαν ή α πλά αμφισβητούσαν την εξουσία του για να καταφτάσει αμέσως μια διμοιρία αστυνομικών με τα κλομπ υψωμένα. Το ν’ αντιταχθεί ένας εργάτης στο αφεντικό του σήμαινε ότι έβαζε σε κίνδυ νο τη δημόσια τάξη. Στο ενεργητικό του Κλεμανσό καταγράφο νται πολλές περιπτώσεις που ο στρατός και η αστυνομία άνοιξαν πυρ εναντίον των εργατών: - Στις 19 Ιουνίου 1907, ο στρατός άνοιξε πυρ εναντίον των εξεγερμένων στο Ναρμπόν. Πέντε άνθρωποι σκοτώθηκαν και εί κοσι περίπου τραυματίστηκαν. - Στις 26 Ιουλίου 1907, στο Ραόν-Λ’ Ετάπ, στα Βόσγια όρη, οι απεργοί υφαντουργοί βρέθηκαν απέναντι στο στρατό: Τρεις νε κροί και τριάντα περίπου τραυματίες. - Στις 2 Ιουνίου 1908, στο Ντραβέιγ (στη συμβολή του Ση κουάνα με τον Ουάζ), οι απεργοί εργάτες, που πέταξαν πέτρες στους χωροφύλακες όταν προσπάθησαν να τους διαλύσουν, εί δαν δυο συντρόφους του να σκοτώνονται και δέκα άλλους νο τραυ ματίζονται βαριά. - Στις 30 Ιουλίου 1908, στο Βιλνάβ-Σεντ-Ζορζ, οι στρατιώτες άνοιξαν ομαδικά πυρ εναντίον των απεργών και των περαστικών, ενώ οι άντρες του ιππικού επιτέθηκαν κραδαίνοντας τα σπαθιά τους: Τέσσερις νεκροί και πολλοί τραυματίες. Παραδόξως, το δημοκρατικό σύνταγμα του 1875, η θέσπιση της λαϊκής εκπαίδευσης από τον Ζιλ Φερί, οι νόμοι για τον Τύπο και το δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι, ο χωρισμός εκκλησίας-κράτους κ.λπ. δεν μείωσαν το ελάχιστο την οργή που αισθάνονταν εις βάρος των εργατών όσοι αυτόκλητα απονέμουν τη δικαιοσύνη στο όνομα της εξουσίας. Αρκεί να υπενθυμίσουμε ότι, μετά τη συντριβή της φασιστικής εξέγερσης που πραγματοποιήθηκε στις 6 Φ ε βρουάριου 1934 στο Παρίσι μπροστά στο κοινοβούλιο, η δημο κρατική κυβέρνηση εξαπέλυσε τους αστυνομικούς της εναντίον των εργατών που διαδήλωναν στις 9 Φεβρουαρίου για να εκφρά-


153

σουν την υποστήριξή τους στους δημοκρατικούς θεσμούς. Ο α πολογισμός: Έ ξι νεκροί που πυροβολήθηκαν σχεδόν εξ επαφής.22

Από το απίστευτο στο απερίγραπτο Είναι αδύνατο να παραβλάψουμε το γεγονός ότι, τον Φεβρουάριο του 1939, οι αστυνομικοί και οι χωροφύλακες αντιμετώπιζαν σαν βαρυποινίτες τους δημοκρατικούς Ισπανούς και τους μαχητές των διεθνών ταξιαρχιών που κατέφυγαν στη Γαλλία μετά τη νίκη του Φράνκο. Ό πω ς επίσης δεν πρέπει να ξεχνάμε τη μοίρα που επι φυλάχθηκε στους Γερμανούς αντιφασίστες και Εβραίους που εί χαν φύγει από τη Γερμανία για να γλιτώσουν από το ναζισμό και, από τον Οκτώβριο του 1939 έως τον Μάιο του 1940, βρέθηκαν κλεισμένοι σε 110 στρατόπεδα συγκέντρωσης κάτω από την άγρυ πνη φρούρηση των ίδιων υπηρετών της τάξης που, μετά την ήττα του γαλλικού στρατού, έλεγαν στους έγκλειστους στο στρατόπεδο του Μιλές ότι θα φρόντιζαν να τους παραδώσουν στους ναζί.23 Σύντομα θ’ ακολουθούσε η πιο ελεεινή περίοδος των γαλλι κών δυνάμεων της τάξης εξαιτίας του ρόλου που διαδραμάτισαν στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς ζώνη του βορρά, αλλά και στη λεγάμενη «ελεύθερη» ζώνη της Γαλλίας του Βισί. Για τέσσε ρα χρόνια, οι αστυνομικοί, οι χωροφύλακες, ακόμα και οι τελω νειακοί σε πολλές περιπτώσεις, θα πρόσφεραν ανεπιφύλακτα τις υπηρεσίες τους στην Γκεστάπο. Αδιαφορώντας για το έργο που τους ζητούσαν να εκπληρώσουν, αυτοί οι περίπου 200.000 άντρες, πολλοί από τους οποίους είχαν στρατολογηθεί την εποχή του Λαϊ κού Μετώπου, θα κυνηγούσαν χωρίς ενδοιασμούς τους Εβραίους, τους γκολικούς, τους κομουνιστές, τους μασόνους κ.λπ. Ελάχιστη σημασία είχε γι’ αυτούς να γνωρίζουν ποιος έδινε τις διαταγές, το ουσιαστικό ήταν να φέρνουν σε πέρας με ζήλο την αποστολή που τους ανέθεταν. Μετά την απελευθέρωση, δεν τέθηκε ποτέ το ζή τημα να κριθούν από τη δικαιοσύνη τόσο οι άνθρωποι όσο και οι θεσμοί που ευθύνονταν για τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν α πό το καλοκαίρι του 1940 μέχρι το καλοκαίρι του 1944. Η αλή θεια είναι ότι, όταν ο στρατηγός Ντε Γκολ επέστρεψε στη Γαλλία,

154


προτίμησε να χρησιμοποιήσει αυτούς τους άντρες παρά τους α ντιστασιακούς και τους μακί. Η υστερόβουλη σκέψη που τον ο δήγησε σε αυτή την απόφαση ήταν λογική: Ο άνθρωπος που ήρ θε από το Λονδίνο γνώριζε ότι, όπως συνέβαινε και με τους δι καστές, το διοικητικό προσωπικό των νομαρχιών και τους ανώ τερους δημοσίους υπαλλήλους, αυτοί οι άντρες θα του ήταν πο λύ περισσότερο πιστοί, καθώς τα τέσσερα προηγούμενα χρόνια είχαν παραβεί τα καθήκοντά τους με τον πιο ελεεινό τρόπο.24 Είναι περιττό ν’ αναφέρουμε ότι, παρόλο που το 1945 περίπου 4.000 αστυνομικοί «απομακρύνθηκαν» προσωρινά -εκείνοι που είχαν συνεργαστεί με τους Γερμανούς περισσότερο από τους άλ λους-, στις αρχές της δεκαετίας του 1950 ο διοικητής της αστυ νομίας του Παρισιού Μπα'ίλό επανέφερε στο αστυνομικό σώμα αυτούς τους δημόσιους λειτουργούς. Καθώς είχαν χάσει μερικά χρόνια, ο Μπα'ίλό τους πρόσφερε μια πλουσιοπάροχη αύξηση των αποδοχών τους, ενώ η γρήγορη άνοδός τους στην ιεραρχία -π ιο γρήγορη από εκείνη των συναδέλφων τους- τους έφερε σύ ντομα στα ανώτερα κλιμάκια της αστυνομίας.

Μ ια δημοκρατική αστυνομία; Ένας ευσεβής πόθος! Αν και σε μια εντελώς διαφορετική κλίμακα, η Τέταρτη Δημο κρατία, που προήλθε από την Αντίσταση, δεν απέφυγε τον πει ρασμό να προσφύγει στην καταστολή. Ή δ η από το 1945 συ γκροτήθηκαν οι δημοκρατικοί λόχοι ασφαλείας (CRS), που θα α ποκτούσαν μια ιδιαίτερη αλγεινή διασημότητα. Ο ιδιόμορφος τρόπος με τον οποίο σφυρηλατήθηκαν, καθώς αποτελούσαν ένα παράδοξο αμάλγαμα από άντρες που είχαν προσφέρει τις υπη ρεσίες τους στην κυβέρνηση του Βισί ή στην Γκεστάπο και από μαχητές της FFI και της FTP* που είχαν πολεμήσει ως μακί στα * FFI (Γαλλικές Δυνάμεις Εσωτερικού): Η ονομασία του συνόλου των αντάρτι κών οργανώσεων που δρούοαν στο εσωτερικό τη ς Γαλλίας μετά α πό τη θεωρη τική ενοποίησή τους το 1944. FTP (Γάλλοι Ελεύθεροι Σκοπευτές και Π αρτιζά νοι): Στρατιωτική αντιστασιακή οργάνωση που ιδρύθηκε το 1942. Τ α περισσό τερα μέλη τη ς ήταν κομουνιστές. Τ ο 1944 ενσωματώθηκε στο FFI. (Σ.τ.Μ.)


155

βουνά ή είχαν πάρει μέρος στο αντάρτικο πόλης στη διάρκεια της Κατοχής,25 μετέτρεψε τα CRS στην τέλεια απεικόνιση της έλ λειψης μνήμης τόσο της Γαλλίας όσο και της νέας εξουσίας. Ή δ η από τα τέλη του 1947, τρία χρόνια μετά την απελευθέρωση της Γαλλίας από το ναζιστικό ζυγό και από το καθεστώς του Βισί, τα CRS, οι νέοι στρατιώτες της τάξης, δεν δίστασαν ν’ ανοίξουν πυρ εναντίον των εργατών που απεργούσαν. Τρεις άνθρωποι σκοτώ θηκαν στη Βαλένς και ένας στη Μασσαλία, ενώ πολλοί τραυμα τίστηκαν. Απέναντι στο πρώτο μεγάλο απεργιακό κύμα μετά την Απε λευθέρωση, η κυβέρνηση, που την αποτελούσαν ακόμα πολιτικοί οι οποίοι είχαν πάρει μέρος στην Αντίσταση, εισηγήθηκε στην Εθνοσυνέλευση, και αυτή τον ψήφισε, ένα νόμο για «την άμυνα της δημοκρατίας». Αυτό σήμαινε ότι στη διάθεση του υπουργού Εσω τερικών Ζιλ Μος τέθηκε μια δύναμη 80.000 αντρών, που ήταν ε πιφορτισμένοι να «προστατεύσουν την ελευθερία της εργασίας».26 Ταυτόχρονα, το κοινοβούλιο, που τα μέλη του ήταν στην πλειοψηφία τους αντιστασιακοί, ψήφισε μια σειρά από νόμους στους οποίους διαφαινόταν η βούληση ν’ αμφισβητηθούν το δικαίωμα της απεργίας (που είχε αναγνωριστεί στο σύνταγμα του 1946), τα συνδικαλιστικά δικαιώματα, οι ατομικές ελευθερίες και η ελευθε ρία του Τύπου. (Η παλιά ταξική πάλη αναζωπυρωνόταν και η α στυνομία διαδραμάτιζε το ρόλο του αυτόκλητου κριτή.) Τον Οκτώβριο του 1948, οι ανθρακωρύχοι έδωσαν το έναυσμα για ένα σημαντικό απεργιακό κύμα που επεκτάθηκε γρήγορα α πό τη μια άκρη της Γαλλίας ως την άλλη, από το Νορ-Πα-ντε Κα λέ ως τις κοιλάδες που βρίσκονται στο Λίγηρα και στο νοτιο ανατολικό τμήμα της χώρας. Αμέσως, η δημοκρατική εξουσία έ στειλε στρατιώτες, χωροφύλακες και αστυνομικούς στα ορυχεία και στους οικισμούς όπου έμεναν οι ανθρακωρύχοι. Συνολικά, στάλθηκαν χιλιάδες άντρες εναντίον των ανθρακωρύχων, που δυο χρόνια πριν τους είχαν παρουσιάσει ως ήρωες της εργασίας. Οι δυνάμεις που στάλθηκαν εναντίον των «ανθρώπων με τα μαύρα πρόσωπα» αποτελούσαν ένα πραγματικό στρατό, καθώς διέθε ταν άρματα μάχης, τεθωρακισμένα οχήματα εξοπλισμένα με πο λυβόλα, ερπυστριοφόρα οχήματα μεταφοράς προσωπικού, α

156


συρματοφόρα οχήματα, μεταγωγικά και αναγνωριστικά αερο πλάνα. Ή ταν ένας κανονικός πόλεμος. Επικεφαλής αυτής της κα τασταλτικής δύναμης ήταν ο Ζιλ Μος, συνεπικουρουμενος από τον Ρεϊμόν Μαρσελέν.27 Ο απολογισμός των κατά μέτωπο συγκρούσεων που ξέσπα σαν ήταν τρεις νεκροί, πολλοί τραυματίες και χιλιάδες συλληφθέντες. Σχολιάζοντας αυτή την ανελέητη καταστολή, ο ηγέτης των Αμερικανών εργατών ορυχείων, ο Τζον Λιούις, είχε δηλώσει: «Η γαλλική κυβέρνηση προτιμάει να τους πυροβολεί (τους αν θρακωρύχους) με αμερικανικές σφαίρες, αντί να τους δίνει ψω μί για να γεμίσουν τα άδεια στομάχια τους».28Στις 12 Νοεμβρί ου, περισσότεροι από χίλιοι ανθρακωρύχοι συνελήφθησαν και τριακόσιοι από αυτούς καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης. Μόνο στην κοιλάδα των ορυχείων του Νορ-Πα-ντε Καλέ απολύ θηκαν 1.800 ανθρακωρύχοι. Οι αναμνήσεις από τα φριχτά χρόνια της Κατοχής δεν είχαν ακόμα διαλυθεί, όμως ο κοινωνικός διάλογος μπορούσε να διεξαχθεί μόνο κάτω από την προστασία των κλομπ και των πυρο βόλων όπλων των CRS. Φυσικά, δεν είναι δυνατό να συγκρίνουμε αυτή την καταστολή μ’ εκείνη που βίωσαν οι εργάτες του 1848 και οι Κομουνάροι. Π αρ’ όλα αυτά, όπως και τον Ιούνιο του 1848, και σ’ ένα βαθμό όπως και τον Μάιο του 1871, οι άντρες των δυνά μεων της τάξης προέρχονταν σε μεγάλο βαθμό από την εργατι κή τάξη και, κάτι που είναι ίσως το χειρότερο, μερικοί ήταν μα χητές της Αντίστασης... Οι απεργοί του 1947 και του 1948 ήταν απομονωμένοι. Ή ταν επομένως εφικτό ν’ αποκατασταθεί η τάξη χωρίς ιδιαίτερες κοι νωνικές αναταράξεις. Απελευθερωμένος από το βάρος της ναζιστικής κατοχής, ο πληθυσμός της Γαλλίας επέστρεψε στη συνη θισμένη του συμπεριφορά της αδιαφορίας ή μάλλον του εγωισμού. Ποιος τόλμησε να εκφράσει την αγανάκτησή του μετά τα γεγονό τα της 8ης Μαΐου 1945, όταν το γαλλικό πολεμικό ναυτικό βομ βάρδισε το Σετίφ και μερικές ακόμα πόλεις της ανατολικής Αλγε ρίας, όταν ο στρατός και η αστυνομία, μαζί με εποίκους -όλων των πολιτικών τάσεων- σκότωναν στους δρόμους τους Αλγερινούς αγωνιστές; Ποιος ενδιαφέρθηκε για τα αν είχαν σκοτωθεί δεκά


157

δες χιλιάδες Αλγερινοί σε μια γη που θεωρούνταν ακόμα γαλλι κή, όταν εκείνη την ημέρα οι καλοί πολίτες ήταν χαρούμενοι για την ήττα της ναζιστικής Γερμανίας; Θ ’ ακολουθούσε ο πόλεμος της Ινδοκίνας, με τον οποίο η κυβέρνηση θέλησε να κάνει τους Βιετναμέζους να καταλάβουν ότι δικαίωμα στις δημοκρατικές ε λευθερίες είχαν -κ α ι μάλιστα όχι πάντα- μόνο οι Γάλλοι της Γαλ λίας, και στη συνέχεια η φοβερή καταστολή στη Μαδαγασκάρη, το 1947. Έχοντας ήδη ανοίξει πυρ εναντίον των Γάλλων εργαζομένων το 1947 και το 1948, η αστυνομία δεν είχε καμία αναστολή να πυ ροβολήσει εναντίον των Αλγερινών εργατών που είχαν το θάρρος να πάρουν μέρος, ανάμεσα στους Παρισινούς, στη διαδήλωση της 14ης Ιουλίου 1953 για την επέτειο της Επανάστασης του 1789: «Δεν ήταν φυσικά η πρώτη φορά που Αλγερινοί σκοτώθηκαν σε διαδη λώσεις, ποτέ όμως μέχρι τότε δεν είχε συμβεί κάτι τέτοιο τόσο α προκάλυπτα, στην καρδιά του Παρισιού».29 Καθώς ο πληθυσμός της Γαλλίας σκεφτόταν κυρίως την προσωπική του ευημερία, οι αλληλοδιαδεχόμενοι αποικιοκρατικοί πόλεμοι δεν τον άγγιζαν. Έτσι, ήδη από το φθινόπωρο του 1954, η κυβέρνηση μπόρεσε να δώσει στον πόλεμο της Αλγερίας τη διακριτική ονομασία «επιχείρηση για τη διατήρηση της τάξης», παρά τους εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς. Όμως, ο πόλεμος της Αλγερίας υπήρξε το προοίμιο για την κα τάρρευση της Τέταρτης Δημοκρατίας που είχε γεννηθεί από τον α γώνα εναντίον του καθεστώτος του Βισί και των ναζί κατακτητών.

Η Πέμπτη Δημοκρατία, μια αστυνομοκρατούμενη κοινωνία Ή δη από τις 13 Μαΐου 1953, ήταν φανερό ότι η γαλλική αστυ νομία σκεφτόταν με τον ίδιο τρόπο με τους στρατηγούς που πρω τοστάτησαν στην επίδειξη δύναμης στο Αλγέρι και θα έφερναν το στρατηγό Ντε Γκολ στην εξουσία.* Ο Ζιλ Μος, που είχε ξαναγίνει υπουργός Εσωτερικών, δεν ήταν πια το είδωλο των αστυνομι • Πρόκειται για τους στρατηγούς Μασί και Σαλάν, οι οποίοι δημιούργησαν μια επιτροπή «κοινής σωτηρίας». (Σ.τ.Μ.)

158


κών που το βλέμμα τους ήταν στραμμένο στα γεγονότα της Αλγε ρίας: «Η αστυνομία; Ξέρει από τις 13 Μαΐου ότι δεν μ πορεί να υ πολογίζει παρά μόνο στον εαυτό της. Εκείνο το βράδυ, βγαίνοντας από το κοινοβούλιο, είδε να περνούν από μπροστά του αστυνο μικοί και επιθεωρητές, αποδοκιμάζοντας τους βουλευτές. Ακού σε καθαρά τις κραυγές “θάνατος στους Εβραίους”. Οι 20.000 φύ λακες της ειρήνης στο Παρίσι είχαν στην πλειοψηφία τους προ σχωρήσει στο κίνημα του αστυνόμου Ντιντές30 για την εγκαθί δρυση ενός αυταρχικού καθεστώτος».31 Πολύ σύντομα, μετά την ανάληψη της εξουσίας από τον Ντε Γκολ, δεν ενδεικνυόταν να επικαλείται κάποιος τα δικαιώματα του ανθρώπου, και ιδιαίτερα των Αλγερινών. Ή δ η από το φθινό πωρο του 1960, οι πρώτες μεγάλες διαδηλώσεις για την ανεξαρ τησία της Αλγερίας διαλύονταν βίαια. Κάτι που διευκολυνόταν α πό το γεγονός ότι χιλιάδες νέοι Γάλλοι υπηρετούσαν πια τη στρα τιωτική τους θητεία στο Ορές,* όπου οι αξιωματικοί τους τους μάθαιναν να «σπάνε» αυτά τα «κούτσουρα συκιάς» που ήταν α ναίσθητα στις αξίες του πολιτισμού... Για να τιθασευτούν οι αγωνιστικές προθέσεις των Αλγερινών της Γαλλίας, q διοικητής της αστυνομίας του Παρισιού Παπόν απο φάσισε από τις 5 Οκτωβρίου 1961 να απαγορεύσει στους Αλγερινούς να κυκλοφορούν μετά τη δύση του ήλιου, τιμωρώντας ένα λαό που είχε ήδη υποστεί πολλά. Ή ταν μια καλά μελετημένη προ βοκάτσια. Στην πραγματικότητα, από την 1η Ιανουαρίου έως τις 31 Αυγούστου 1961, είχαν σκοτωθεί ή μάλλον είχαν δολοφονηθεί εν ψυχρώ περισσότεροι από 450 Αλγερινοί. Μέσα σε αυτό το κλί μα, ήταν αναμενόμενο η εφαρμογή της απαγόρευσης κυκλοφορίας να προκαλέσει αντιδράσεις. Στις 17 Οκτωβρίου 1961, οι επικε φαλής της Γαλλικής Ομοσπονδίας του FLN** κάλεσαν τους Αλγερινούς σε μια ειρηνική διαδήλωση στο Παρίσι. Εκείνο το βράδυ,

* Οροσειρά της Αλγερίας, α π ’ όπου ξεκίνησε ο ενθνικοαπελευθερωτικός αγώ νας των Αλγερινών. (Σ.τ.Μ). ** Μέτωπο Εθνικής Α πελευθέρωσης: Τ ο πολιτικό κόμμα που καθοδήγησε τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα των Αλγερινών. Ιδρύθηκε τον Ν οέμβριο του 1954 α πό τη συγχώνευση διαφόρω ν οργανώσεων. (Σ.τ.Μ.)


159

απέναντι σε δεκάδες χιλιάδες Αλγερινούς, που φορώντας τα καλά τους ρούχα είχαν έρθει να διαμαρτυρηθούν με «αξιοπρέπεια» ε ναντίον μιας εγκληματικής απόφασης, η αστυνομία φέρθηκε με μια δολοφονική θηριωδία. Δώδεκα χιλιάδες άνθρωποι συνελήφθηκαν και στοιβάχτηκαν στο αθλητικό κέντρο που βρίσκεται στην Πύλη των Βερσαλιών, στον περίβολο του Εκθεσιακού Κέ ντρου, στο κέντρο διαλογής στη Βενσέν, στην αυλή του κτιρίου της αστυνομικής διεύθυνσης του Παρισιού, όπου διαπράχθηκαν δολοφονίες μπροστά στα μάτια του διοικητή της αστυνομίας Παπόν. Στους δρόμους του Παρισιού, πραγματοποιήθηκε ένα τερά στιο πογκρόμ και δεκάδες Αλγερινοί ρίχτηκαν από τις γέφυρες στα παγωμένα νερά του Σηκουάνα.32 Ή ταν ολοφάνερο ότι επρόκειτο για μια οργανωμένη σφαγή, την οποία όμως τόσο ο διοικη τής της αστυνομία Παπόν όσο και ο υπουργός Εσωτερικών Ροζέ Φρέι αρνήθηκαν ενώπιον του δημοτικού συμβουλίου και του κοι νοβουλίου αντίστοιχα. Η ISG πραγματοποίησε μια έρευνα και δημοσιοποίησε με δια κριτικότητα ότι υπήρχαν 140 νεκροί. Από τη μεριά τους, οι εκ πρόσωποι του FLN στη Γαλλία ανέφεραν ότι υπήρχαν περισσό τεροι από 250 νεκροί και σχεδόν 400 εξαφανισμένοι. Ο πληθυ σμός του Παρισιού δεν πληροφορήθηκε αυτή την καταστολή, κα θώς πολλά από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αντιμετώπισαν με διακριτικό τρόπο το ζήτημα. Ελάχιστοι μάρτυρες τόλμησαν να μι λήσουν για αυτό το γεγονός. Ευτυχώς, ένας θαρραλέος φωτογρά φος, ο Ελί Κάγκαν, όργωσε το Παρίσι εκείνη την κολασμένη νύ χτα, όμως ο Τύπος δεν δημοσίευσε τα αδιάψευστα ντοκουμέντα που συγκέντρωσε, μ’ εξαίρεση τις Libération, L'Humanité, FranceObsevateur και Témoignage Chretien.33 Η λήθη έκανε τα υπόλοιπα και η κοινή γνώμη συγκρότησε μόνο τους θανάτους οχτώ κομου νιστών, που δολοφονήθηκαν στη διάρκεια της διαδήλωσης της 8ης Φεβρουάριου 1962 στο σταθμό του μετρό Σαρόν. Είναι αλή θεια ότι όλοι τους ήταν Γάλλοι. Καθώς η Πέμπτη Δημοκρατία ήταν μια αστυνομοκρατουμενη κοινωνία, ήταν απόλυτα φυσιολογικό ν’ αναπτύξει παρακρα τικές οργανώσεις, όπως η SAC, στην οποία κακοποιοί συνεργά ζονταν με ανθρώπους των γκολικών δικτύων. Το 1965, στη θλι

160


βερή υπόθεση Μπεν Μπάρκα,* πράκτορες της SDEC (των μυστι κών υπηρεσιών της Γαλλίας) συνεργάστηκαν με ανθρώπους του υποκόσμου, σαν να επρόκειτο για μια συνηθισμένη διαδικασία.34 Πίσω από τη σκιά των κακοποιών, υπήρχαν πρώην μέλη της Καρλίνγκ (της γαλλικής Γκεστάπο, που τα μέλη της ήταν αστυνομικοί αλλά και κακοποιοί), ακόμα και ο διοικητής της αστυνομίας του Παρισιού Παπόν, ο οποίος, όπως και πολλοί άλλοι, «κουκούλω σε» αυτή την αποτρόπαιη επιχείρηση. Ή ταν όμως τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1968 που η γαλλική α στυνομία και χωροφυλακή επέδειξαν σε όλη τους τη διάσταση τις ικανότητές τους. Ή δ η από τις 3 Μαΐου 1968, μετά από την εισβολή των CRS στη Σορβόνη, οι δυνάμεις της τάξης έχασαν κάθε μέτρο και επετίθεντο στους φοιτητές σαν να επρόκειτο για πραγματικούς ε χθρούς. Για έξι εβδομάδες, στη διάρκεια των συνεχών διαδηλώσε ων, οι αστυνομικοί χτυπούσαν ανελέητα με κλομπ τους κατοίκους του Παρισιού και εκτόξευαν εναντίον τους ασφυξιογόνα αέρια, και το ίδιο συνέβαινε και σε πολλές πόλεις της επαρχίας. Πόσοι άραγε από αυτούς υπέστησαν βλάβες στην υγεία τους από τις οποίες δεν ανάρρωσαν ποτέ απόλυτα; Οι αστυνομικοί χτυπούσαν με κλομπ μέ σα στους δρόμους, έδερναν τους νεαρούς και τις κοπέλες που είχαν πέσει κάτω, χτυπούσαν με κλομπ και βασάνιζαν ακόμα και μέσα στα αστυνομικά τμήματα. Ή ταν ένας κανονικός πόλεμος!35 Από τον Ιούνιο του 1968 μέχρι τον Μάρτιο του 1974, υπό την υψηλή καθοδήγηση του Ρεϊμόν Μαρσελέν, η Γαλλία βρισκόταν σε μια σχεδόν μόνιμη κατάσταση πολιορκίας. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου, το πραγματικό κέντρο της εξουσίας ήταν το υ πουργείο Εσωτερικών. Οι ζωντανές δυνάμεις της Γαλλίας των δι καιωμάτων του ανθρώπου ήταν εξ ορισμού ύποπτες για τη διά δοση ενός πνεύματος αμφισβήτησης και καταστέλλοταν με ιδιαί τερα αυστηρότητα. Δεν μπορούσε πια κανείς να γράψει, να εκ φραστεί δημόσια, να κινηματογραφήσει μια ταινία, ν’ ανεβάσει * Μπεν Μ πάρκα (1920-1965). Αριστερός Μαροκινός πολιτικός. Κ αταδικασμέ νος σε θάνατο α πό την κυβέρνηση του Μαρόκου, ζοόσε εξόριστος στο Π αρίσι ασχολούμενος με το συντονισμό των επαναστατικών κινημάτων στον Τ ρίτο Κό σμο. Τ ον απήγαγαν το 1965 και, καθώς δεν βρέθηκε ποτέ, οι ανακριτές της υ πόθεσης κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι δολοφονήθηκε. (Σ.τ.Μ.)


161

ένα θεατρικό έργο ή, σε μερικές περιπτώσεις, ακόμα και να ζω γραφίσει, παρά μόνο κάτω από τον άγρυπνο έλεγχο του Ρεϊμόν Μαρσελέν. Η αστυνομία, και η δικαιοσύνη που ήταν στην υπη ρεσία της, ήταν σ’ επιφυλακή για να μην υπάρξει η παραμικρή αναταραχή στα λύκεια και στα πανεπιστήμια.36 Ό ντας μια αστυνομοκρατούμενη κοινωνία, η Γαλλία διατρέ χει τον κίνδυνο να παρεκκλίνει. Το αστυνομικό κράτος μας πα ρακολουθεί, ακόμα και όταν η πλειοψηφία αλλάζει στρατόπεδο. Η Γαλλία είναι από τις δημοκρατικές χώρες που έχουν τις πολυ πληθέστερες δυνάμεις της τάξης. Διαθέτουμε: - Περισσότερους από 120.000 αστυνομικούς, από τους οποίους 18.000 ανήκουν στα CRS (υπάγονται στο υπουργείο Εσωτερικών). - 95.000 χωροφυλακές, από τους οποίους 15.000 ανήκουν στις ειδικές κινητές μονάδες (υπάγονται στο υπουργείο Άμυνας). - 20.000 τελωνοφύλακες (υπάγονται στο υπουργείο Οικονο μικών), οι οποίοι, όταν τους δοθεί η ευκαιρία, συμπεριφέρονται όπως τα CRS ή οι ειδικές κινητές μονάδες της χωροφυλακής. Πρέπει να προσθέσουμε σε αυτές τις κλασικές δυνάμεις της τάξης τους περίπου 12.000 άντρες της δημοτικής αστυνομίας. Στις μεγάλες πόλεις, όπως το Παρίσι, εκατοντάδες ελεγκτές των δη μόσιων μέσων μεταφοράς, με ιδιαίτερα κατασταλτική συμπερι φορά, βοηθούνται από τους άντρες της ομάδας Προστασίας της Ασφάλειας του Δικτύου Μεταφορών (GPRS), που είναι εφοδια σμένοι με κλομπ και δακρυγόνα αέρια. Επίσης, δεν πρέπει να ξε χνάμε τις ιδιωτικές εταιρείες φρούρησης, πολλές από τις οποίες έχουν στενές σχέσεις με την αστυνομία, τους φρουρούς ακινήτων και τους πολυάριθμους καταδότες, επ’ αμοιβή ή εθελοντές, που εί ναι αδύνατο να καταμετρηθούν. Σε μερικά χρόνια, με την κατάρ γηση της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας, η εξουσία θα έχει στη διάθεσή της έναν επαγγελματικό στρατό που θ’ ανέρχεται σε 250.000 άντρες και θα είναι έτοιμος να φέρει σε πέρας οποιαδή ποτε κατασταλτική επιχείρηση. Η Γαλλία μπορεί να μην είναι α κόμα σε απόλυτο βαθμό ένα αστυνομικό κράτος, αλλά η κοινωνία μας είναι πλέον περισσότερο ευαίσθητη στην ιδεολογία που προ παγανδίζει τους κινδύνους για την ασφάλεια παρά στις πολυ άριθμες απόπειρες εναντίον των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

162


Χωρίς να έχουμε αυταπάτες για τις κατασταλτικές ικανότητες της αστυνομίας, θα πρέπει πρώτα απ’ όλα να καταδείξουμε τους παραλογισμους στο ζήτημα της στρατολόγησης και της εκπαίδευσης των αστυνομικών υπαλλήλων. Αλλά και ότι τα κριτήρια επιλογής που χρησιμοποιούνται είναι εξίσου αμφισβητήσιμα. Είναι βέβαιο ότι, εδώ και δεκαπέντε χρόνια, οι άνθρωποι που επιλέγουν να δρουν κατασταλτικά εναντίον συνανθρώπων τους το κάνουν για να μην κα ταλήξουν στην ανεργία. Μέχρι τη δεκαετία του 1950, η εκπαίδευ ση των αστυνομικών διαρκουσε λιγότερο από ένα μήνα και το μορ φωτικό επίπεδο των στρατολογουμενων ήταν το απολυτήριο δη μοτικού. Πέρα από τα κοττασταλτικά τους καθήκοντα, οι αστυνο μικοί δεν φέρονταν με ιδιαίτερα βάναυσο τρόπο. Σήμερα, η εκ παίδευση στη σχολή αστυνομίας διαρκεί ένα έτος και οι νέοι α στυνομικοί, όλοι τους στο επίπεδο του εθνικού απολυτηρίου δευ τεροβάθμιας εκπαίδευσης (baccalaureat), είναι περισσότερο ρα τσιστές από τους αστυνομικούς του παρελθόντος, αλλά εξίσου σεξιστές και βίαιοι. Οι αστυνομικοί έχουν μεταμορφωθεί σε αυτό κλητους κριτές που αποδίδουν δικαιοσύνη, κάτι που δεν είναι το λει τούργημά τους, αλλά η δικαιοσύνη αντιμετωπίζει σαν καλή μητέ ρα αυτούς τους αστυνομικούς που παρεκτρέπονται...

Σημειώοεις 1. Στο Proudhon, Les Cahiers, παρατίθεται στο É douard Dolléans, Histoire du mouvement ouvrier, A rm and Collin, 1967, τ. I, o. 241. 2. K. Marx, Οι Ταξικοί Αγώνες στη Γαλλία από το 1848 ως το 1850, Σύγχρονη Επο χή, Αθήνα, 2000, σσ. 64. 3. Για την επανάσταση του 1848, βλ. Maurice Aghulon, Les Quaranl-huitards, Folio-Histoire, 1992. 4. Π αρατίθεται από τον Rene A rnaud, στο V Histoire par V image, Le 2 décembre, Hachette, 1967, σσ. 22 και 26. 5. Maxime W uillaume, La Semaine sanglante, La Palatine, 1964, a. 249. 6. Ό .π . 7. Louise Michel, La Commune, Histoire et souvenirs, Maspero, τ. II, σ. 58. 8. C. Tales, La Commune de 1871, Spartacus, 1971, σ. 120. 9. Παρατίθεται από τους Jean-Piene Azéma και Michel Winock, Les Communards, ■ συλ. Le Tem ps qui court, Le Seuil, 1964, σ. 165.


163

10. C. Talés, La Commune de 1871, a. 130. Ι Ι .Ό .π .,σ . 142. 12. Ό .π . 13. Ό .π ., σ. 145. 14. Έ νας από τους στρατιωτικούς αρχηγούς της Κομούνας του Παρισιού, όπως οι Ιταλοί αδελφοί Κιπριάνι και ο Πολωνός Βρομπλέβσκι. 15. G. Talés, La Commune de 1871, σ. 145. 16. Συγγραφέας του Histoire de la Commune de Paris, M aspero, 1967. 17. Édouard Dolléans, Histoire du mouvement ouvrier, τ. I, σ. 386. 18. Ό .π. 19. Jacques Rougerie, Paris ville libre. Le Seuil, 1971, o. 259-261. 20. Βλ. Maurice D ommanget, Histoire du 1er Mai, Société universitaire d 'éd itio n , 1953,σσ. 136-154. 21. Ό .π., o. 221. 22. Για το βράδυ της 9ης Φεβρουαρίόυ 1934,φ \. L'Humanité, ΙΟΦεβρουαρίου 1934. 23. Για αυτή την κάθε άλλο παρά ένδοξη στάση τη ς γαλλικής αστυνομίας και χωροφυλακής, βλ. A rth u r Koestler, La lie de la Terre, Calman-Lévy, 1947. Les camps en Provence, συλλογική εργασία, εξ, 1984. Lion Feuchtw anger, Le Diable en France, Jean-Cyrille Godefroy, 1985. Zones d ’ombre, συλλογική ερ γασία, Alinea, 1990. Exiles en France, συλλογική εργασία M aspero, 1982. Les Bannis de Hitler, συλλογική εργασία EDI, 1982. Claude Laharie, Le camp de Gurs, εκδότης Claude Laharie, 1985. H anna Schram και Barbara V orm eier, Vivre à Gurs, Maspero, 1979. 24. Βλ. Maurice Rajsfus, La Police de Vichy, Le C herche midi éditeur, 1995. 25. Auguste Lecæur, Le Partisan, Flamm arion, 1963. 26. Ό .π ., o. 234. 27. Ό .π., o. 238. 28. Ό .π ., σσ. 238-239. 29. Claude Angeli και Paul Gillet, La Police dans la politique, Grasset, 1967. 30. Ο Ζαν Ντιντές ήταν επιθεω ρητής τη ς αστυνομίας. Απολύθηκε το 1954 και έγινε μέλος του ακροδεξιού κινήματος του Π ιερ Πουζάντ. Ό τα ν υπηρέτη σε στην αστυνομική διεύθυνση του Π αρισιού από το 1942 έως το 1944, συμ μετείχε στις διώξεις εναντίον των Εβραίων. 31. Serge και Merry Brom berger, Les 13 complotsdu 13 mai, Fayard, 1959, σ. 82. 32. Βλ. τις μαρτυρίες που παραθέιονται στο Jean-L uc Einaudi, La Bataille de Paris, Le Seuil, 1991. 33. Οι φωτογραφίες που τράβηξε εκείνο το βράδυ ο Ελί Κάγκαν έχουν δ ημοσι ευτεί από τις εκδόσεις A nne-M arie Metaillé και στο A nne T ristan, Le silence du fleuve. Au nom de la memoir, 1991. 34. Για την υπόθεση Μπεν Μ πάρκα, βλ. Daniel G uérin, Ben Barka, ses assasήns, Plon, 1981. 35. Βλ. Maurice Rajsfus, La Police hors la loi, Le C herche midi éd iteu r, 1996. 36. Βλ. Maurice Rajsfus, Mai 68, sous les paves, la répression. Le Cherche midi éditeur, 1998.

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: 11.500 ΝΕΚΡΟΙ ΚΑΙ 13.000 ΤΡΑΥΜΑΤΙΕΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ ΓΙΑΤΡΙΑΜΙΣΙ ΧΡΟΝΙΑ του Ζαν-Πιερ Φλεσάρ

«Είναι το τανγκό των χαρούμενων στρατιωτικών Των ευθυμών νικητών του παντού και του άλλου. Είναι το τανγκό των διάσημων που πάνε στον πόλεμο Είναι το τανγκό όλων των νεκροθαφτών». Μ Π Ο ΡΙΣ ΒΙΑΝ

«Αυτό, συνταγματάρχη μου, που θα ήθελα να κάνω Είναι ο πόλεμος του Ί4-Ί8». ΖΟΡΖ ΜΠΡΑΣΕΝΣ

«Οπλιζόμαστε και φεύγετε». ΑΝΩΝΥΜΟΣ

Δυο κοινότητες της Γαλλίας ξεχωρίζουν από τις υπόλοιπες. Η πρώτη είναι η μόνη που στην κεντρική της πλατεία δεν έχει αναγερθει ένα μνημείο για τους νεκρούς του πολέμου του 1914-1918, επειδή οι δεκαπέντε επιστρατευμένοι αυτής της κοινότητας επέ στρεψαν όλοι ζωντανοί από το μέτωπο. Η δεύτερη, που ονομά ζεται Ζεντιου και βρίσκεται στο νομό Κρεζ, έχει ένα μνημείο πεσόντων για το οποίο δεν πραγματοποιήθηκαν ποτέ επίσημα ε γκαίνια, καθώς απεικονίζει ένα μαθητή να δείχνει με το δάχτυλό του την ακόλουθη επιγραφή: «Καταραμένος να είναι ο πόλεμος!» Σε όλες τις άλλες υπάρχουν μνημεία για τους νεκρούς, γεγονός που

Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

165

δείχνει πόσο μεγάλη ήταν η έκταση της σφαγής περισσότερο απ’ όσο δείχνει η ψυχρότητα των αριθμών. Αναφέρω χαρακτηριστικά ότι η επιγραφή, που είναι αφιερω μένη στους νεκρούς του πολέμου του 1914-1918 σε μια αίθουσα του δημαρχείου της Μπεζόν, γράφει: «Πόλεμο στον πόλεμο, μίσος στο μίσος». Καμία κοινότητα της Γαλλίας λοιπόν, με μόνο μια ε ξαίρεση, δεν γλίτωσε από τη γιγαντιαία σφαγή η οποία, από τους 7,8 εκατομμύρια άντρες, που επιστρατεύτηκαν μέσα σε περισσό τερο από τέσσερα χρόνια και αντιστοιχούσαν στο 30% του ενερ γού πληθυσμού της Γαλλίας, είχε ως αποτέλεσμα 1,4 εκατομμύρια άνθρωποι να πεθάνουν στα πεδία των μαχών και περισσότεροι α πό 1 εκατομμύριο να επιστρέφουν στα σπίτια τους ανάπηροι.

Η επίδραση τον στρατιωτικο-βιομηχανικού Χόμπι, το διεθνές καρτέλ της πυρίτιδας Από το 1904, οι ανταγωνισμοί άρχισαν να γίνονται πιο έντονοι, τα ε θνικά πάθη να οξύνονται, οι κρίσεις, όπως στο Μαρόκο ή στα Βαλ κάνια, να πολλαπλασιάζονται και να επιδεινώνονται, μέχρις ότου το 1914 η δολοφονική απόπειρα στο Σεράγεβο να δώσει το έναυσμα για την καταστροφή που όλοι φοβούνταν, έναν πανευρωπαϊκό πόλεμο. Η γενική κατάσταση και η ισορροπία των δυνάμεων άλλαξαν στην Ευρώπη, όχι μόνο εξαιτίαςτης γαλλο-αγγλικής συνεννόησης, αλ λά και εξαιτίας της ήττας που την ίδια περίοδο (1904-1905) υπέστη η Ρωσία στην Απω Ανατολή.* Ο Γουλιέλμος Β' και ο καγκελάριός του Μπίλοβ προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν την αποδυνάμωση της Ρω σίας για να διαλύσουν την Εγκάρδια Συνεννόηση ή Αντάντ.**

* Στη διάρκεια του ρωσο-ιαπωνικού πολέμου. (Σ.τ.Μ.) *· Ο όρος Αντάντ (στα γαλλικά Entente) χρησιμοποιήθηκε στον 19ο και στις αρ χές του 20ου αιώνα για να δηλώσει διπλω ματικές προσεγγίσεις. Ο όρος Εγκάρ δια Συνεννόηση (E ntente Cordiale) χ ρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά α πό τον Γκιζό για την προσέγγιση ανάμεσα Μ. Βρετανία και τη Γαλλία, που επέτρεψε στη δεύτερη να βγει από τη διπλωματική της απομόνωση μετά την επανάστα ση του 1830.0 ίδιος όρος χρησιμοποιήθηκε και για τις διμερείς συμφωνίες που υπέγραψαν οι δύο χώρες τον Απρίλιο του 1904. (Σ.τ.Μ).

166


Το ζήτημα τον Μαρόκου προκαλεί μια βίαιη γαλλο-γερμανική αντιπαράθεση (1905-1906) Παρά τη συνεχή αύξηση της γερμανικής ισχύος, ο κίνδυνος της περικύκλωσης είχε γίνει έμμονη ιδέα στον Γουλιέλμο Β', όπως και στον Μπίσμαρκ στο παρελθόν. Θεωρούσε ότι η συμφωνία που υ πέγραψε η Γαλλία με την Αγγλία, και ήρθε να προστεθεί στη συμμαχία της Γαλλίας με τη Ρωσία και στις συμφωνίες που είχε υπο γράψει με την Ιταλία και την Ισπανία, απειλούσαν τα γερμανικά επεκτατικά σχέδια. Παρακινούμενος από τους συμβούλους του Μπίλοβ και Χολστάιν, ξεκίνησε μια μεγάλη διπλωματική επίθεση που στρεφόταν ταυτόχρονα εναντίον της Γαλλίας και της Ρωσίας. Η Γερμανία άσκησε στη Γαλλία έντονες πιέσεις, δημιουργώ ντας την εντύπωση ότι θα της κήρυττε πόλεμο, και πρόβαλλε ένα είδος αρνησικυρίας στην πολιτική της για το Μαρόκο. Ο λόγος του Κάιζερ στην Ταγγέρη* και στη συνέχεια η παραίτηση του Ντελκασέ** προκάλεσαν στη γαλλική κοινή γνώμη την αίσθηση ενός νέου «επεισοδίου της Φασόντα»,*** μιας νέας εθνικής τα πείνωσης. Αντίθετα, ο Γουλιέλμος Β' απηύθυνε φιλικές προτά σεις στον τσάρο, που το κύρος του είχε πληγεί από την ήττα στο ρωσο-ιαπωνικό πόλεμο και την επανάσταση του 1905, με συνέ πεια να τον οδηγήσει στη συνάντηση του Μπιόρκοε, όπου υπογράφηκε ένα μυστικό σύμφωνο γερμανο-ρωσικής συμμαχίας, το οποίο αποτελούσε το προοίμιο ενός μεγάλου ηπειρωτικού συνα σπισμού που θα είχε επικεφαλής του τη Γερμανία. Αυτή όμως η πολιτική δεν απέφερε τα προσδοκώμενα αποτε λέσματα. Το σύμφωνο του Μπιόρκοε, που δεν συμβιβαζόταν με τη

* Στο λόγο του στην Ταγγέρη (31 Μαρτίου 1905), ο Γουλιέλμος Β' ζήτησε την ανεξαρτησία του Μαρόκου. (Σ.τ.Μ.) ** Θεόφιλος Ντελκασέ (1852-1923). Γάλλος πολιτικός. Ω ς υπουργός Εξωτε ρικών (1894-1905), υπήρξε πρωτεργάτης τη ς γαλλο-αγγλικής προσέγγισης. (Σ.τ.Μ.) **· Στα πλαίσια του ανταγωνισμού τους με τους Βρετανούς για την κυριαρχία στην περιοχή του Ανω Νείλου, οι Γάλλοι κατέλαβαν τον Ιούλιο του 1899 την πόλη Φασόντα του Σουδάν. Τ ο γεγονός αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η κυβέρνηση της Μ. Βρετανίας να στείλει ένα τελεσίγραφο στη γαλλική κυβέρνηση και οι Γάλλοι, με διαταγή του Ντελκαοέ, εγκαιέλειψαν αυτή την προκεχωρημένη θέση. (Σ,τ.Μ.)


167

γαλλο-ρωσική συμμαχία, παρέμεινε νεκρό γράμμα. Στη διάσκεψη της Αλγεθι'ρας (1906), που έγινε ύσιερα από αίτημα της Γερμανίας για να διευθετηθεί το ζήτημα του Μαρόκου, απορρίφθηκαν οι πε ρισσότερες γερμανικές προτάσεις και ανατέθηκε στη Γαλλία και στην Ισπανία η αστυνόμευση των λιμανιών του Μαρόκου. Αντί να διαλυθεί, η Αντάντ συσπειρώθηκε αλλά και διευρυνθηκε σε Τ ρι πλή Αντάντ, όταν η Αγγλία και η Ρωσία με τη συμφωνία του 1907 διευθέτησαν τις διαφορές τους στην Ασία. Στη Γερμανία, η έμμο νη ιδέα της περικύκλωσης έγινε εντονότερη. Μια δεύτερη διά σκεψη για την ειρηνική επίλυση των διαφορών που έγινε στη Χά γη (1907) δεν πέτυχε ν’ αναχαιτίσει τον ανταγωνισμό των εξοπλι σμών, τόσο των χερσαίων όσο και των θαλάσσιων. Ο ανστρο-ρωσικός ανταγωνισμός στα Βαλκάνια εντείνειαι (1908-1909) Τα πολιτικά και εθνικά ζητήματα που υπήρχαν στα Βαλκάνια και στην Κεντρική Ευρώπη ήταν ακόμα πιο σημαντικά από τις αποικιοκρατικές διαφορές, επειδή διακυβευόταν όχι μόνο η ύ παρξη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά και εκείνη της Αυστρο-ουγγρικής Αυτοκρατορίας, και κατά συνέπεια οι βάσεις της ισορροπίας στην Ευρώπη. Από αυτά τα ζητήματα, τα πιο σημαντικά ήταν: Το ζήτημα της Μακεδονίας, που εξακολουθούσε να είναι μια τουρκική επαρχία αλ λά με ανάμεικτο πληθυσμό και την οποία εποφθαλμιούσαν η Βουλ γαρία, η Ελλάδα και η Σερβία· το ζήτημα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, που αν και κατ’ όνομα αποτελούσε τουρκική επαρχία ήταν κά τω από τη διακυβέρνηση της Αυστρίας, μια περιοχή στην οποία κα τοικούσαν και Σέρβοι και όπου είχε αρχίσει να διαδίδεται ο σέρ βικός εθνικισμός· το ζήτημα των Στενών -Β όσπορος και Δαρδανέ λια-, τα οποία η Ρωσία, αποκλεισμένη μέσα στη Μαύρη Θάλασ σα, ήθελε ν’ ανοίξουν ώστε να έχει ελεύθερη δίοδο ο πολεμικός της στόλος. Μετά τις αποτυχίες που σημείωσε στην Άπω Ανατολή, η ρω σική πολιτική υπό τη διεύθυνση του υπουργού Εξωτερικών Ισλόβσκι επανήλθε στους παραδοσιακούς στόχους της στα Βαλκάνια. Το 1908 ξέσπασε μια κρίση στα Βαλκάνια, που προκλήθηκε από μια επανάσταση στην Τουρκία. Το εθνικιστικό κόμμα των Νεότουρκων κατέλαβε την εξουσία και υποχρέωσε το σουλτάνο

168


Αμπντούλ Χαμίτ ν’ αποδεχτεί ένα σύνταγμα (όταν το επόμενο έ τος ο σουλτάνος προσπάθησε ν’ ανακτήσει την εξουσία, εκθρο νίστηκε). Για να δώσει τέλος στον αναβρασμό που επικρατούσε στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, η Αυστρία, υπό την καθοδήγηση του τολ μηρού υπουργού Εξωτερικών Έρενταλ, την προσάρτησε. Αλλά και η Βουλγαρία εκμεταλλεύτηκε την κρίση για να κηρύξει την ανεξαρτησία της. Ό σ ο για τον Ισλόβσκι, δεν κατάφερε, παρά τις προσπάθειές του, να πείσει τις υπόλοιπες δυνάμεις να συναινέσουν στο άνοιγμα των Στενών. Η προσάρτηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης -που αποτελούσε πα ραβίαση του status quo που είχε θεσπισθεί με τη συνθήκη του Βε ρολίνου το 1878- είχε ως συνέπεια να ξεσπάσει μια ευρωπαϊκή κρίση. Η Αυστρία και η Σερβία έφτασαν στα πρόθυρα ενός πολέ μου, καθώς η Σερβία είχε εθνικιστικές φιλοδοξίες για τα προσαρτημένα εδάφη. Η Ρωσία, δυσαρεστημένη εξαιτίας της αποτυχίας της, υποστήριξε τους Σέρβους μέχρις ότου η απειλή της Γερμανίας ότι θα παρέμβει υποχρέωσε τόσο τη Ρωσία όσο και τη Σερβία να υποχωρήσουν και ν’ αναγνωρίσουν το τετελεσμένο γεγονός ( 1909). Τίποτα δεν «ραινόταν ικανό ν’ αντισταθεί στη γερμανική ισχύ. Για να εδραιωθεί στο Μαρόκο, η Γαλλία νηοχρεώνειαι να ηαραχωρψει ένα μέρος τον Κονγκό (1911) Μετά από νέα επεισόδια που έγιναν στο Μαρόκο (που αφορού σαν Γερμανούς που υπηρετούσαν <πη Λεγεώνα των Ξένων και λιποτάκτησαν), η Γερμανία σύναψε μια οικονομική συμφωνία με τη Γαλλία (1909). Ό μω ς, η συμ«ρωνία αυτή δεν λειτούργησε. Ό ταν γαλλικά «ττρατεύματα εισέβαλαν <πη Φεζ (1911) για ν’ απελευθε ρώσουν το σουλτάνο και Ευρωπαίους πολίτες που τους πολιορ κούσαν οι εξεγερμένοι Μαροκινοί, η Γερμανία διακήρυξε ότι θε ωρούσε πως είχε παραβιαστεί το status quo που είχε συμφωνηθεί στη διάσκεψη της Αλγεθίρας και, για να επιτύχει αντκπαθμίσματα, έστειλε ένα πολεμικό πλοίο στο Αγκαντίρ (στις νότιες α κτές του Μαρόκου). Αυτή τη «ρορά η Γερμανία συνάντησε έντονες αντιδράσεις. Η Αγγλία πρόβαλλε βέτο σε κάθε μορφή εγκατάστασης της Γερμα νίας στο Μαρόκο. Ό μω ς, η γαλλική κυβέρνηση του Ζοζέφ Καί-


169

γιό ήταν υπέρ μιας ειρηνικής λύσης. Οι γαλλο-γερμανικές δια πραγματεύσεις, παρόλο που συχνά διακόπηκαν από τις ιαχές του πολέμου, κατέληξαν σε μια συμφωνία: Σε αντάλλαγμα για την ε λευθερία δράσης στο Μαρόκο, η Γαλλία παραχώρησε στη Γερ μανία ένα μέρος του Γαλλικού Κονγκό (1911). Αντί να καθησυχάσει τα πνεύματα, η συμφωνία αυτή είχε ως αποτέλεσμα να οξυνθούν ακόμα περισσότερα τα πάθη και ο γαλλο-γερμανικός ανταγωνισμός. Η Γερμανία, για να εκφοβίσει τους αντιπάλους της, αύξησε τους εξοπλισμούς της. Η Γαλλία, μετά α πό τις τόσες φορές που είχε βρεθεί αντιμέτωπη με την απειλή ε νός πολέμου, δεν ήταν πια διατεθειμένη ν’ αφήσει τη Γερμανία να την εκφοβίζει. Ο Πουανκαρέ, που ήταν ταυτόχρονα πρωθυ πουργός και υπουργός Εξωτερικών και υποστήριζε την υιοθέτη ση μιας σθεναρής στάσης απέναντι στη Γερμανία, σύσφιξε ακό μα περισσότερο τις σχέσεις της Γαλλίας με τη Ρωσία και την Αγγλία με την υπογραφή νέων συμφωνιών (1912). Από το Μαρόκο, η κρίση επεκιείνειαι σ ιψ Τραιολίτιδα κω στη συνέχεια στα Βαλκάνια (1911-1913) Από το 1911 έως το 1914, οι κρίσεις διαδέχονταν η μια την άλλη και η Ευρώπη, σαν να είχε παγιδευτεί σε μια μοιραία αλληλου χία, όδευε τυφλά προς την καταστροφή. Η εγκατάσταση της Γαλλίας και της Ισπανίας στο Μαρόκο εί χε ως άμεση συνέπεια την επέκταση της Ιταλίας στην Τριπολίτιδα (1911). Ό μω ς, η εκστρατεία των Ιταλών στην Τρίπολη προκάλεσε έναν ιταλο-τουρκικό πόλεμο (1911-1912), στη διάρκεια ίου οποίου οι Ιταλοί κατέλαβαν τη Ρόδο και τα Δωδεκάνησα. Με τη σειρά του, ο ιταλο-τουρκικός πόλεμος προκάλεσε πόλε μο στα Βαλκάνια. Σχηματίστηκε μια βαλκανική συμμαχία -Σ ερ βία, Βουλγαρία, Ελλάδα, Μαυροβούνιο- υπό την αιγίδα της Ρωσίας. Η εξασθενημένη Τουρκία δέχτηκε την επίθεση του συνασπισμού των βαλκανικών χωρών και ηττήθηκε σε όλα τα μέτωπα. Η προέ λαση των Βουλγάρων αναχαιτίστηκε σε απόσταση 30 χιλιομέτρων από την Κωνσταντινούπολη, στη γραμμή Τσατάλντζια (1912). Η κατάρρευση της Τουρκίας αναζωπύρωσε όλες τις ευρωπαϊ κές και βαλκανικές αντιπαλότητες. Η Αυστρία, που είχε τη Βοσνία

170


υπό την κυριαρχία της, δεν ήθελε σε καμία περίπτωση την ύπαρ ξη μιας μεγάλης Σερβίας, που εκ των πραγμάτων θα αποτελούσε πόλο έλξης για τους Σέρβους υπηκόους της. Για να παρεμποδίσει την έξοδο της Σερβίας στην Αδριατική, πέτυχε να δημιουργηθεί το πριγκιπάτο της Αλβανίας. Ταυτόχρονα, η διανομή της Μακεδο νίας υπήρξε η αιτία για ένα δεύτερο βαλκανικό πόλεμο (1913). Οι Βούλγαροι, πραγματοποιώντας μια αιφνιδιαστική επίθεση, προ σπάθησαν να συντρίψουν τους Σέρβους. Απέτυχαν όμως και νική θηκαν από το συνασπισμό Σερβίας-Ελλάδας-Ρουμανίας. Η συν θήκη του Βουκουρεστίου έδωσε τη Σιλίστρια στους Ρουμάνους, τη Θεσσαλονίκη στους Έλληνες, το Μοναστήρι και ένα μεγάλο μέ ρος της Μακεδονίας στους Σέρβους. Οι Τούρκοι διατήρησαν στην Ευρώπη μόνο την Αδριανούπολη και την Κωνσταντινούπολη. Όμως, η ειρήνευση που επιτεύχθηκε ήταν ασιαθής. Δεν ήταν δυ νατό να υπάρξει καμία συμφωνία ανάμεσα στην αυστριακή πολι τική και τις εθνικές διεκδικήσεις της Σερβίας. Οι σχέσεις της Ρω σίας με την Αυστρία και τη Γερμανία διαρκώς επιδεινώνονταν. Κα θώς όλες οι ευρωπαϊκές δυνάμεις ανησυχούσαν, αύξησαν τους εξο πλισμούς τους (με τους νόμους για τις ένοπλες δυνάμεις του 1913 στη Γερμανία και στη Γαλλία). Η κατάσταση είχε φτάσει στο σημείο ό που και οι δυο ανταγωνιστικές συμμαχΐες, έχοντας εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους, ήταν αποφασισμένες να μην υποχωρήσουν. Μετά τη δολοφονία στο Σεράγεβο, ο ανσιρο-σερβικός πόλεμος προκαλεί ρωσική επέμβασή και γενικευμένο πόλεμο Στις 28 Ιουνίου 1914, ο αρχιδούκας διάδοχος της Αυστρίας και η σύζυγός του δολοφονήθηκαν στο Σεράγεβο της Βοσνίας. Ο δολο φόνος ήταν ένας Σερβοβόσνιος, η δολοφονία όμως είχε προετοι μαστεί στο Βελιγράδι. (Αργότερα θα γινόταν γνωστό ότι επικε φαλής της συνωμοσίας ήταν ένας αξιωματικός του σερβικού γε νικού επιτελείου, ο συνταγματάρχης Ντιμιτρίεβιτς, που ήταν επί σης και ο αρχηγός της ισχυρής μυστικής οργάνωσης Μαύρη Χειρ.) Μέχρι τότε, η Γερμανία συγκροτούσε την Αυστρία, που από καιρό ανυπομονούσε να επιτεθεί εναντίον της Σερβίας. Αυτή τη φο ρά όμως η Αυστρία κατάφερε να πάρει τη συγκατάθεση της Γερ μανίας. Στις μυστικές συζητήσεις που έγιναν στο Πότσδαμ (5-6


171

Ιουλίου) και σε ένα συμβούλιο που συγκλήθηκε στη Βιέννη (7 Ιου λίου), ο κίνδυνος ενός ευρωπαϊκού πολέμου ζυγίστηκε και έγινε α ποδεκτός. Είναι αλήθεια ότι ο Γουλιέλμος Β' θεωρούσε ελάχιστη την πιθανότητα ενός πολέμου (ο τσάρος δεν θα υποστήριζε βασι λοκτόνους) και υπολόγιζε στην ουδετερότητα της Αγγλίας, με την οποία βρισκόταν στα πρόθυρα της σύναψης μια συμφωνίας για τις αποικίες. Στις 23 Ιουλίου, η Αυστρία επέδωσε αιφνιδιαστικά στη Σερ βία ένα τελεσίγραφο που οι όροι του ήταν σκόπιμα απαράδεκτοι. Παρόλο που η απάντηση της Σερβίας ήταν ιδιαίτερα συμφιλιω τική (και περιελάμβανε και μια έκκληση να παραπεμφθεί το ζή τημα σε διεθνή διαιτησία), στις 25 Ιουλίου επήλθε οριστική ρή ξη ανάμεσα στην Αυστρία και στη Σερβία και στις 28 Ιουλίου η Αυστρία κήρυξε τον πόλεμο στη Σερβία. Ο περιορισμός όμως του πολέμου σε τοπικό επίπεδο, όπως είχε απαιτήσει η Γερμανία, αποδείχτηκε αδύνατος. Η Ρωσία, α ποφασισμένη να μην επιτρέψει να συντρίβει η Σερβία, άρχισε να προετοιμάζεται για πόλεμο. Η αγγλική κυβέρνηση, που ήταν ι διαίτερα ειρηνόφιλη, κατέβαλε πολλές προσπάθειες διαμεοολάβησης που αποδείχτηκαν μάταιες. Η Γερμανία απέρριψε αρχι κά την αγγλική πρόταση και δεν την αποδέχτηκε παρά μόνο ό ταν άρχισε να αμφιβάλλει για την αγγλική ουδετερότητα (29-30 Ιουλίου). Ή τα ν όμως πολύ αργά. Η αυστριακή αδιαλλαξία έπαι ζε το παιχνίδι των γενικών επιτελείων που ανυπομονούσαν να δράσουν. Η Ρωσία διέταξε μερική επιστράτευση στις 29 Ιουλίου και γενική επιστράτευση στις 30 Ιουλίου. Η Γερμανία αντέδρα σε στις 31 Ιουλίου με δυο τελεσίγραφα, ένα προς τη Ρωσία και έ να προς τη Γαλλία, και στη συνέχεια κήρυξε τον πόλεμο την 1η Αυγούστου στη Ρωσία και στις 3 Αυγούστου στη Γαλλία. Με την έναρξη της σύγκρουσης, η Τριπλή Συμμαχία (ανάμε σα τη Γερμανία, την Αυστρία και την Ιταλία) διαλύθηκε, ενώ α ντίθετα οι χώρες της Τριπλής Αντάντ* αλληλοϋποστηρίχτηκαν. Η

* Έ χει επικρσιήοει ν' αποκαλούνιαι Κεντρικές Δυνάμεις η Γερμανία, η Αυστρο ουγγαρία και οι χώρες που συμμάχησαν μαζί τους, και ως Σύμμαχοι οι χώρες της Τριπλής Αντάντ και αυτές που συμμάχησαν μαζί τους. (Σ.τ.Μ.)


172

Ιταλία επικαλέστηκε τον καθαρά αμυντικό χαρακτήρα της Τ ρ ι πλής Συμμαχίας για να παραμείνει ουδέτερη. Η αγγλική κυβέρ νηση, που ήταν διχασμένη και διατακτική, αρχικά δεσμεύτηκε ότι θα συμμετείχε μόνο στην υπεράσπιση των γαλλικών ακτών της Μάγχης (2 Αυγούστου). Η παραβίαση της ουδετερότητας του Βελγίου από τα γερμανικά στρατεύματα έπεισαν την αγγλική κυ βέρνηση να έρθει σε ρήξη με τη Γερμανία και να εμπλακεί πλή ρως στον πόλεμο. «Κι όλα αυτά, για ένα κομμάτι χαρτί!» αναφώ νησε ο Γερμανός καγκελάριος Μπέτμαν-Χόλβεγκ (αναφερόμενος στις συνθήκες που εγγυούνταν τη βελγική ουδετερότητα).

Παράλληλα με τους μεγάλους πολιτικο-στρατιωτικούς ελιγμούς, οι μεγάλες ευρωπαϊκές βιομηχανίες δεν είχαν παραλείψει να ορ γανωθούν για να υποχρεώσουν τις κυβερνήσεις και τους λαούς να επωμιστούν το βάρος της αύξησης των επιχειρηματικών τους δρα στηριοτήτων. Ο εθνικισμός και ο πατριωτισμός δεν είχαν καμία θέση, το μόνο που μετρούσε ήταν το χρήμα. Είχε οργανωθεί μια πραγματική διεθνής, που είχε επεκτείνει τα παρακλάδια της σε όλες τις εμπόλεμες χώρες. Δυο παραδείγματα αρκούν: 1. Η διεθνής οργάνωση των κατασκευαστών πυρίτιδας, εκρηκτικών και πυρομαχικων: -Τ ρ α σ τ Nobel (Μεγάλη Βρετανία) θυγατρικές Αγγλία 7 Γερμανία 5 Ιαπωνία 1 - Rhein-Siegener (Γερμανία) 3 εργοστάσια - Εταιρεία κατασκευής πυρίτιδας Kôln Hottweiler (Γερμανία) - Διάφορες γερμανικές εταιρείες κατασκευής όπλων και πυρομαχικών. - Société française de la dynamite (Γαλλία) - Société générale pour la fabrication de la dynam ite (Γαλλία)


173

- Société franco-russe de dynamite (Γαλλία) 2.

H σιδηρουργική βιομηχανία

-U n ite d H arvey Steel C om pany (πολυεθνική σ ιδηρουργική εταιρεία) - Vickers 8c A rmstrong (Μεγάλη Βρετανία) - Krupp & Stumm (Γερμανία) - Schneider-Le Creusot (Γαλλία) - Siocieta degli alti forni Fondiere Acciane di Terni (Ιταλία) Οι Krupp και Schneider συμμετείχαν αντίστοιχα στις: Skoda & Pilsen (Αυστρία) PoutilofF (Ρωσία) (στην οποία συμμετείχε επίσης και η Voss) Εμπορικές συμφωνίες για τον περιορισμό του ανταγωνισμού: Le Creusot - Krupp Armstrong - Krupp Επίσης, οι εταιρείες αυτές είχαν δεσμούς με τις εταιρείες κατα σκευής όπλων, και ιδιαίτερα με τις: Deutsche W affen-und-Munitions Fabriken του Βερολίνου Waffenfabrik Ateliers de Doellingen θυγατρικές: 1. Γερμανία Mauser: 1.985.000 μάρκα Düren (μεταλλουργία): 1.000.000 μάρκα 2. Βέλγιο Fabrique nationale d’armes de guerre d ’ Herstal: 3.000.000 μετοχές 3. Γαλλία Société française pour la fabrication de roulem ents à billes: το σύνολο του κεφαλαίου


174

Οικονομική κατάσταση των δυο κυρτότερων εμπολέμων του 1914 ΓΕΡΜΑΝΙΑ

ΓΑΛΛΙΑ

Πληθυσμός

67 εκατομμύρια

39,6 εκατομμύρια

Εθνικός πλοότος

400 δισεκατομμύρια

325 δισεκατομμύρια

Εθνικά εισοδήματα

52,5 δισεκατομμύρια

36,5 δισεκατομμύρια

5.970 φράγκα

8.207 φράγκα

783 φράγκα

946 φράγκα

Κατά κεφαλήν εθνικός πλοότος Κατά κεφαλήν εθνικό εισόδημα

Εξαιτίας αυτών των δυο διεθνών βιομηχανικών οργανώσεων, που δεν αποτελούν παρά το πιο πρόδηλο παράδειγμα και τις μιμήθηκαν οι προμηθευτές ειδών επιμελητείας, οι κατασκευαστές οχημάτων, οι κατασκευαστές ρούχων κ.λπ., ο πόλεμος θ’ αποδεικνυόταν μια εξαιρετική επιχειρηματική δραστηριότητα για τις μεγάλες διεθνείς βιομηχανίες, που χρησιμοποίησαν την επιρροή τους για να διαρκέσει όσο το δυνατόν περισσότερο, υποδαυλίζο ντας είτε φανερά είτε μυστικά τα εθνικιστικά πάθη, μέσω του χρηματοδοτούμενου από αυτές Τύπου.

Παραγωγή (σε εκατομμύρια τόνους) το 1914 ΓΑΙΑΝΘΡΑΚΑΣ

ΧΑΛΥΒΑΣ

ΧΥΤΟΣΙΔΗΡΟΣ

191

18

12

Αυστρο-Ουγγαρία

15

5

4

Γαλλία

41

4

35

4

5

292

9

11

Γερμανία

Ρωσία Μ. Βρετανία

9

Η μεγάλη στραγη Ο ευρωπαϊκός πόλεμος πήρε τις διαστάσεις ενός τεράστιου κα τακλυσμού. Επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο. Στη Γαλλία όμως έ-


175

φτάσε στο μέγιστο της έντασής του και προκάλεσε τις μεγαλύτε ρες καταστροφές. Και, τελικά, ήταν στη Γαλλία που η γερμανική δύναμη υποχρεώθηκε να συνθηκολογήσει. Ο συνασπισμός των Κεντρικών Αυτοκρατοριών (που ενισχύθηκε τον Οκτώβριο του 1914 από την Τουρκία) έμοιαζε πολύ πιο ανίσχυρος από το συνασπισμό που περιλάμβανε τη Γαλλία, τη Ρω σική και τη Βρετανική Αυτοκρατορία, το Βέλγιο, τη Σερβία (ακό μα και την Ιαπωνία). Η Αγγλία όμως διέθετε ένα μικρό στρατό. Όσο για τον ρωσικό στρατό που ήταν ιδιαίτερα πολυάριθμος, η οργάνωσή του ήταν μέτρια. Ό λ α εξαρτιόνταν από την αντίσταση που θα πρόβαλλε η Γαλλία στον ισχυρό γερμανικό στρατό. Η Γφμανία προσπαθεί να καταβάλει τη Γαλλία κω ψιάνει στο σημείο να το επιτύχει Το σχέδιο της Γερμανίας προέβλεπε μια επίθεση εναντίον της Γαλλίας με το σύνολο σχεδόν του γερμανικού στρατού, ώστε να τεθεί γρήγορα εκτός μάχης και στη συνέχεια ο γερμανικός στρα τός να στραφεί εναντίον της Ρωσίας. Αναμφίβολα, η Γερμανία δεν διέθετε όπως το 1870 μια μεγάλη αριθμητική υπεροχή. Υπο λόγιζε όμως στην υπεροχή της στα τεχνικά μέσα, στους εφεδρι κούς σχηματισμούς, στο βαρύ πυροβολικό και στο πυροβολικό πολιορκίας (κανόνια των 420 mm), καθώς επίσης και στις επι πτώσεις από τον αιφνιδιασμό που θα προκαλούσε ο ελιγμός του στρατού της μέσω του Βελγίου. Ο γαλλικός στρατός διέθετε σε σύ γκριση με τον γερμανικό ένα πολύ ανώτερο οπλικό σύστημα στο ελαφρύ πυροβολικό, το κανόνι των 75 mm, δεν είχε όμως σχεδόν καθόλου βαρύ πυροβολικό. Επίσης, οι άντρες του πεζικού φο ρούσαν κόκκινα παντελόνια με συνέπεια ν’ αποτελούν εύκολους στόχους, ενώ το τακτικό δόγμα στο οποίο είχαν εκπαιδευτεί προ έβλεπε τη «μέχρις εσχάτων» επίθεση με τις ξιφολόγχες στις κάννες των τουφεκιών. Η πρώτη μεγάλη μάχη, που ονομάστηκε μάχη των συνόρων, έγινε από τις 20 έως τις 23 Αυγούστου. Και οι δυο αντίπαλοι στρα τοί επιτέθηκαν σε διαφορετικούς τομείς του μετώπου. Το γερ μανικό γενικό επιτελείο, υπό τη διοίκηση του Μόλτκε, ήθελε να παρακάμψει τα οχυρά που βρίσκονταν ανατολικά και να υπέρ-

176


κεράσει την αριστερή πτέρυγα του γαλλικού στρατού. Για να το επιτύχει, κυρίευσε τα οχυρά της περιοχής Λιέγης και έριξε πέντε από τις εφτά στρατιές που είχε στη διάθεσή του στο Βέλγιο. Το γαλλικό γενικό επιτελείο, υπό τη διοίκηση του Ζοφρ, θέλησε να παραλύσει τον εχθρικό ελιγμό με μια κεραυνοβόλα επίθεση στη Λορένη και στις Αρδένες. Η γαλλική όμως επίθεση, που έγινε σ’ ένα δύσκολο έδαφος, αναχαιτίστηκε στο Μοράνγκ της Λορένης (20 Αυγούστου) και στις Αρδένες (22 Αυγούστου). Η αριστερή γαλλο-αγγλική πτέρυγα, που δέχτηκε επίθεση στο Σαρλερουά και στο Μονς και κινδύνεψε να περικυκλωθεί, κατάφερε ν’ αποφύγει την περικύκλωση και να οπισθοχωρήσει πολεμώντας (23 Αυγού στου). Η γερμανική νίκη είχε ως συνέπεια την απώλεια του Βελγίου και την εισβολή του γερμανικού στρατού στη Γαλλία. Οι Γερμα νοί, που ο φόβος τους για την ενδεχόμενη δημιουργία αντάρτικων σωμάτων είχε μετατραπεί σ’ έμμονη ιδέα, εφάρμοσαν απάνθρω πα μέτρα καταστολής (καταστροφή του Λουβέν και της Ντινάν). Το γερμανικό σχέδιο αποτυγχάνει αρχικά στον Μάρνη και στη συνέχεια στον Ιζέρ Π αρ’ όλα αυτά, ο σκοπός των Γερμανών, η εξολόθρευση του γαλ λικού στρατού, δεν είχε επιτευχθεί. Με μια γρήγορη προέλαση, οι Γερμανοί προσπάθησαν να περικυκλώσουν και τη δεξιά πτέ ρυγα του αντιπάλου στρατού ή να τον υποχρεώσουν ν’ αναδιπλω θεί προς τα ελβετικά σύνορα. Εν τω μεταξύ, οι γαλλικές μεραρ χίες της αριστερής πτέρυγας οπισθοχωρούσαν μεθοδικά, μέχρις ότου η παράτολμη προέλαση της δεξιάς πτέρυγας του γερμανι κού στρατού (φον Κλουκ) έδωσε τη δυνατότητα στον στρατιωτι κό διοικητή του Παρισιού, τον στρατηγό Γκαλιενί, να επιτεθεί στο πλευρό των Γερμανών (5 Σεπτεμβρίου). Ο Ζοφρ διέταξε αμέσως όλες τις γαλλικές στρατιές και το αγ γλικό εκστρατευτικό σώμα να επιτεθούν (6 Σεπτεμβρίου). Μετά από αρκετές ημέρες μάχης, οι Γερμανοί, που η δεξιά τους πτέ ρυγα κινδύνευε να διασπαστεί, οπισθοχώρησαν μέχρι τον ποτα μό Εσν, όπου οχυρώθηκαν. Η νίκη των Γάλλων στη μάχη αυτή, που ονομάστηκε μάχη του Μάρνη, είχε ως αποτέλεσμα όχι μόνο


177

την αναδίπλωση των Γερμανών, αλλά και την κατάρρευση του αρχικού τους σχεδίου. Αλλά και ο αντίκτυπος στο ηθικά πεδίο ή ταν σημαντικός, καθώς η Γαλλία απέκτησε αυτοπεποίθηση. Προσπαθώντας να υπερκεράσουν ο ένας τον άλλο από τα δυ τικά, οι δυο αντίπαλοι κατέληξαν να επεκτείνουν τις γραμμές τους μέχρι τη θάλασσα. Μετά την κατάληψη της Αμβέρσας (9 Οκτω βρίου), οι Γερμανοί αποπειράθηκαν για μια ακόμα φ ορά να επι φέρουν ένα αποφασιστικό πλήγμα στον αντίπαλό τους κυριεύοντας το Καλέ. Ό λες όμως οι επιθέσεις τους αναχαιτίστηκαν στο Ιπρ και στο Ιζέρ από τις συμμαχικές δυνάμεις που ήταν κάτω από τις δια ταγές του Φος (Οκτώβριος-Νοέμβριος). Αντίθετα λοιπόν με τις προβλέψεις, το 1914 τέλειωσε χωρίς η γερμανική εκστρατεία στη δύση να επιφέρει κάποιο αποφασιστικό αποτέλεσμα. Το ίδιο συνέβη σε όλα τα μέτωπα. Στην ανατολή, οι Ρώσοι, που είχαν εισβάλει στην Ανατολική Πρωσία για ν’ αποδεσμευσουν γερμανικές δυνάμεις από την επίθεση εναντίον της Γαλλίας, ηττήθηκαν στο Τάνενμπεργκ (29 Αυγούσιου), νίκησαν όμως τους Αυστριακούς στο Λέμπεργκ της Γαλικίας (Σεπτέμβριος). Πραγ: ματοποιήθηκαν επίσης αιματηρές μάχες χωρίς κάποιο αποφα σιστικό αποτέλεσμα στην Πολωνία, στην περιοχή της Βαρσοβίας (Νοέμβριος-Δεκέμβριος). Στη θάλασσα, η Γερμανία δεν τολμού σε να διακινδυνέψει μια μεγάλη ναυμαχία. Περιορίστηκε λοιπόν σε καταδρομικές ναυτικές επιχειρήσεις και στον υποβρυχιακό πόλεμο. Τέλος, παρόλο που δεν κατάφερε να εμποδίσει τους Συμ μάχους να κυριεύσουν τις αποικίες της, η συμμαχία της με την Τουρκία της επέτρεψε ν’ αποκλείσει τα Στενά των Δαρδανελίων και ν’ απειλήσει την Αίγυπτο. 0 πόλεμος των χαρακωμάτων διαδέχεται τον πόλεμο των κινήσεων Εξίσου εξαντλημένοι, οι δυο αντίπαλοι στρατοί ακινητοποιήθηκαν ο ένας απέναντι στον άλλο σε αυτοσχέδια χαρακώματα που σχημάτιζαν μια συνεχή γραμμή 780 χιλιομέτρων από τη Βόρεια Θάλασσα μέχρι τα ελβετικά σύνορα, με συνέπεια ο πόλεμος να μετστραπεί σ’ ένα πόλεμο χαρακωμάτων. Και τα δυο μέρη προσπαθούσαν αδιάκοπα να ενισχύοουν αυ τές τις αμυντικές θέσεις τους - δίκτυα συρματοπλεγμάτων, κατα

178


φύγια σκαμμένα από κάτω από τη γη ή φτιαγμένα από μπετόν, διαδοχικές αμυντικές γραμμές, πυρά πυροβολικού στη νεκρή ζώ νη για ν’ αποτραπούν οι επιθέσεις του εχθρού, πολυβολεία που κά λυπταν τα πλευρά των αμυντικών θέσεων. Επανήλθαν σε χρήση όπλα που ταίριαζαν στην εκ του συστάδην μάχη, όπως οι χειρο βομβίδες και οι όλμοι, αλλά και αμυντικά όπλα που είχαν εγκαταλειφθεί από την εποχή του Μεσαίωνα, όπως τα χαλύβδινα κρά νη. Ταυτόχρονα, και τα δυο μέρη προσπαθούσαν να τελειοποιή σουν διάφορα επιθετικά μέσα που θα τους επέτρεπαν να διασπάσουν τις εχθρικές γραμμές, όπως το βαρύ πυροβολικό και, κυρίως, την αεροπορία που εξελίχθηκαν σε τεράστιο βαθμό. Επι νοήθηκαν επίσης νέα όπλα, που θα ήταν ικανά να αιφνιδιάσουν τον αντίπαλο. Οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν το 1915 εύφλεκτα υ γρά και ασφυξιογόνα αέρια. Οι Γάλλοι και οι Άγγλοι κατασκεύ ασαν το 1916 το άρμα μάχης ή τανκ, ένα θωρακισμένο όχημα πάνω σε χαλύβδινες ερπύστριες. Για την παραγωγή αυτών των τεράστιων ποσοτήτων πολεμικού υλικού, χρειάστηκε να πολλαπλασιαστούν οι πολεμικές βιομηχανίες. Ο πόλεμος αποκτούσε έ να ολοένα και μεγαλύτερο επιστημονικό και βιομηχανικό χαρα κτήρα. Δεν άργησε επίσης να μετατραπεί και σε οικονομικό πόλεμο. Η Αγγλία, κυρίαρχη των θαλασσών, απέκλεισε τα γερμανικά λι μάνια και εμπόδιζε τον ανεφοδιασμό της Γερμανίας (ιδίως σε τρόφιμα). Η Γερμανία αντέδρασε προσπαθώντας με τα υποβρύ χιά της να εμποδίσει τον ανεφοδιασμό της Αγγλίας (παρόλο που τα γερμανικά υποβρύχια είχαν βυθίσει και άλλα πλοία προηγου μένως, ο τορπιλισμός του μεγάλου αγγλικού υπερωκεανίου «Λουζιτάνια» στις 7 Μαΐου 1915 με συνέπεια να υπάρξουν περισσότε ρα από 1.100 θεωρείται συμβατικά ως η αφετηρία του υποβρυ χιακού πολέμου). Ο πόλεμος συνεχίζεται το 1915 και το 1916 χωρίς αποφασιστικά αποτελέσματα Ο πόλεμος συνεχιζόταν, εξαπλωνόταν και γινόταν πιο έντονος από έτος σε έτος, χω ρίς όμως να καταλήγει σε κάποιο αποτέ λεσμα περισσότερο αποφασιστικό από εκείνο του 1914. Οι Σύμ


179

μαχοι είχαν την υπεροχή στον πληθυσμό, επειδή όμιος δεν εί χαν προετοιμαστεί κατάλληλα για τον πόλεμο, δεν ήταν μεθο δικοί και κυρίως δεν διέθεταν μια ενιαία διοίκηση δεν μ πόρε σαν στην αρχή να εκμεταλλευτούν αυτή τους την υπεροχή (για παράδειγμα, η Αγγλία θέσπισε την υποχρεω τική θ ητεία το 1916). Το 1915 χαρακτηρίστηκε από την είσοδο της Ιταλίας στον πόλεμο εναντίον της Αυστρίας, αλλά και από την εκείνη της Βουλγαρίας εναντίον της Σερβίας και των Συμμάχων. Υπήρξε κυ ρίως ένα έτος σημαντικών πληγμάτων εις βάρος των Συμμάχων στην ανατολή. Ενώ οι απόπειρες των Αγγλο-Γάλλων να κυριεύ σουν τα Δαρδανέλια από ξηρά και θάλασσα απέτυχαν, οι Αυστρο-Γερμανοί κατάφεραν να διασπάσουν το ρωσικό μέτωπο στη Γαλικία, ν’ απωθήσουν τις ρωσικές στρατιές και να κατα λάβουν όλη την Πολωνία, τη Λιθουανία και την Κουρλάνδη. Στη συνέχεια, ενισχυμένοι από τους Βουλγάρους, συνέτριψαν τον σερβικό στρατό και κατέκτησαν τη Σερβία (Οκτώβριος-Δεκέμβριος). Έ να συμμαχικό εκστρατευτικό σώμα που στάλθηκε να βοηθήσει τους Σέρβους αποβιβάστηκε πολύ αργά στη Θεσσα λονίκη, παρέμεινε όμως στην πόλη παρά την αντίθεση του βα σιλιά της Ελλάδας Κωνσταντίνου και ενώθηκε με τα υπολείμ ματα του σερβικού στρατού. Στο δυτικό μέτωπο, οι διαρκείς γαλλικές επιθέσεις (Βοκουά, Επάρζ, μάχες της Κομπανίας και του Αρτουά) είχαν ως μοναδικό αποτέλεσμα τον αποδεκατισμό του έμψυχου δυναμικού (400.000 άντρες σκοτώθηκαν ή αιχμα λωτίστηκαν). Ο ιταλικός στρατός, που προσπάθησε να κατευθυνθεί προς την Τεργέστη, ακινητοποιήθηκε στον ποταμό Ιζόντσο. Το 1916 χαρακτηρίστηκε από την είσοδο στον πόλεμο της Πορτογαλίας και της Ρουμανίας με το μέρος των Συμμάχων. Ή ταν όμως κυρίως το έτος της μάχης του Βερντέν, της πιο με γάλης μάχης του πολέμου ως προς τη διάρκειά της και την επι μονή των αντιπάλων. Οι Γερμανοί, μετά από απόφαση του Φάλκενχαϊν που είχε διαδεχτεί τον Μόλτκε στην αρχηγία του γενι κού επιτελείου, επανήλθαν στο σχέδιο του 1914, να επιφέρουν δηλαδή ένα αποφασιστικό πλήγμα στον κυριότερο αντίπαλό

180


τους, το γαλλικό στρατό. Επιτέθηκαν στο Βερντέν (21 Φεβρουαρίου), όμως οι σφοδρές προσπάθειές τους που κράτησαν πέ ντε μήνες αναχαιτίστηκαν από την πείσμονα αντίσταση των Γάλ λων υπό τις διαταγές του στρατηγού Πετέν. Φάνηκε ότι οι Σύμ μαχοι είχαν αποκτήσει τη στρατιωτική υπεροχή και με τη σει ρά τους επιτέθηκαν στο ποταμό Σομ και στη Γαλικία. Η Γερ μανία, που βρέθηκε σε απόγνωση, ανέθεσε την ανώτατη διοί κηση στους νικητές των Ρώσων, στον Χίντεμπουργκ και στον ε πιτελάρχη του Λούντεντορφ. Οι δυο τους κατάφεραν ν' αναχαι τίσουν τις συμμαχικές επιθέσεις και να κατακτήσουν όλη σχε δόν τη Ρουμανία. Στη θάλασσα, ο αγγλικός και ο γερμανικός στόλος συγκρούστηκαν στη μεγάλη ναυμαχία της Γιουτλάνδης, χωρίς όμως να υ πάρξει κάποιο αποφασιστικό αποτέλεσμα (31 Μαΐου 1916). Ο υποβρυχιακός πόλεμος και η Ρωσική Επανάστασή φερνουν σε δύσκολη θέσφ τους Συμμάχους το 1917 Παρά τις κατακτήσεις της, η Γερμανία είχε εξαντληθεί από τον αποκλεισμό. Για να επιβάλει ειρήνη στους Συμμάχους, προσέ<ρυγε σε απελπισμένα μέσα, όπως ο χωρίς όρια υποβρυχιακός πό λεμος (Ιανουάριος 1917). Η νέα μορφή του υποβρυχιακού πολέ μου, που δεν αναγνώριζε στους ουδέτερους το δικαίωμα της ε λεύθερης ναυσιπλοΐας, είχε μια άμεση σχεδόν συνέπεια: Την εί σοδο στον πόλεμο των ΗΠΑ εναντίον της Γερμανίας μετά από έ να διάγγελμα του προέδρου Ουίλσον (6 Απριλίου 1917). Ό μω ς, ο στρατός των ΗΠΑ ήταν μικρός και η συμμετοχή του στις μά χες στην Ευρώπη έμοιαζε δύσκολη, αν όχι αδύνατη. Εξάλλου, η Γερμανία πίστευε ότι είχε σωθεί χάρη στη Ρωσι κή Επανάσταση. Η κακή διεξαγωγή του πολέμου είχε δώσει το τε λικό πλήγμα στο κύρος του τσαρισμού. Η επανάσταση ξέσπασε αιφνίδια στις 11 Μαρτίου 1917 και ο Νικόλαος Β' υποχρεώθηκε να παραιτηθεί (15 Μαρτίου). Σύντομα, η Ρωσική Επανάσταση α πέκτησε το χαρακτήρα κοινωνικής επανάστασης: Έχοντας την υποστήριξη των σοβιέτ, των επιτροπώ ν των εκπροσώπων των στρατιωτών και των εργατών, οι μπολσεβίκοι μ’ επικεφαλής τον Λένιν και τον Τρότσκι κατέλαβαν την εξουσία και τη διατήρησαν


181

(7 Νοεμβρίου). Ολόκληρη η Ανατολική Ευρώπη βυθίστηκε στην αναρχία. Αφού πρώτα πρότειναν μάταια μια γενική ανακωχή, οι μπολσεβίκοι υπόγραψαν με τη Γερμανία την ανακωχή του ΜπρεστΛιτόφσκ (Δεκέμβριος) και ξεκίνησαν διαπραγματεύσεις για την υπογραφή μιας συνθήκης ειρήνης. Η Γερμανία έχει νικήσει στο ανατολικό μέτωπο. Στο δυτικό μέτωπο, ο γερμανικός στρατός, που διατηρούσε συνετά αμυντική στάση, είχε οχυρωθεί σύμφωνα με τις διαταγές του Χίντεμπουργκ σε ισχυρές θέσεις πάνω στις οποίες αναχαιτί στηκε η νέα γαλλική επίθεση, που ήταν ακόμα περισσότερο πα ράτολμη από τις προηγούμενες (μάχη του Εσν, 16 Απριλίου). Με τα στρατεύματα που ήρθαν από την Ανατολή, οι Αυστρο-Γερμανοί κατάφεραν να διασπάσουν το ιταλικό μέτωπο στο Καπορέτο (Οκτώβριος) και να εισβάλουν στην περιοχή της Βενετίας μέχρι τον ποταμό Πιάβε. Ό λοι οι εμπόλεμοι έδειχναν σημάδια κόπωσης (μυστικές συ νεννοήσεις, ανταρσίες, ηττοπάθεια). Ό μω ς, στη Γαλλία, η άνοδος στην εξουσία του Κλεμανσό έδωσε μια νέα πνοή και έβαλε τέλος σε κάθε πολιτική συμβιβασμού. Ο νέος αρχηγός του στρατού, ο Πετέν, κατάφερε να εμπνεύσει εμπιστοσύνη στους στρατιώτες, ενώ απέφυγε να εμπλέκει το στρατό σε περιττές μάχες που κατέ ληγαν σε ωμές σφαγές. Η μεγάλη μάχη στη Γαλλία το 1918 τελειώνει με τ ψ ήττα της Γερμανίας Τον Μάρτιο του 1918, η Γερμανία επέβαλε τη συνθήκη ειρήνης του Μπρεστ-Λιτόφσκ στη Ρωσία και τη συνθήκη ειρήνης του Βουκουρεστίου στη Ρουμανία. Έ πειτα, για τρίτη φορά, αποφάσισε να συγκεντρώσει όλες τις δυνάμεις της στο δυτικό μέτωπο και να κα ταφέρει στους Συμμάχους ένα αποφασιστικό πλήγμα πριν φτά σει ο αμερικανικός στρατός στο μέτωπο. Η γερμανική επίθεση ξεκίνησε στις 21 Μαρτίου και διήρκεσε μέχρι τις 18 Ιουλίου. Καθοδηγούμενη από τον Λούντεντορφ, σημείωσε μεγάλες επιτυχίες σε τακτικό επίπεδο, δεν οδήγησε ό μως σε μια αποφασιστική νίκη. Χάρη σε μια νέα μέθοδο -α π ό λυτη μυστικότητα των προετοιμασιών, προπαρασκευή της επί θεσης με έντονα αλλά σύντομα πυρά πυροβολικού, μαζική χρη

182


σιμοποίηση οβίδων με τοξικά αέρια-, ο Λούντεντορφ κατάφερε να λύσει το πρόβλημα της διείσδυσης στις εχθρικές γραμμές. Σε τρεις περιπτώσεις, στην Πικαρδία (21 Μαρτίου), στη Φλάνδρα (9 Απριλίου) και στον ποταμό Εσν (27 Μαΐου), το αγγλικό και τα γαλλικό μέτωπο διασπάστηκαν. Οι Γερμανοί προσέγγισαν την Αμιένη, το Καλέ και το Παρίσι, το οποίο βομβάρδισαν με αερο πλάνα και κανόνια μεγάλου βεληνεκους (από απόσταση 120 χι λιομέτρων). Η κατάσταση ήταν κρίσιμη για τους Συμμάχους. Αποφάσισαν τελικά να εμπιστευθούν την ενιαία ανώτατη διοίκηση στον Γάλ λο στρατηγό Φος (26 Μαρτίου). Οι ΗΠΑ επέσπευσαν την απο στολή του στρατού τους (περισσότεροι από 10.000 Αμερικάνοι στρατιώτες έφταναν καθημερινά τον Ιούνιο στη Γαλλία). Ο Πετέν επινόησε νέες επιθετικές και αμυντικές μεθόδους (επιθέσεις χωρίς προπαρασκευή πυροβολικού, μαζική χρησιμοποίηση ελα φρών αρμάτων μάχης και αεροπλάνων). Τον Ιούνιο, μια τέταρ τη γερμανική επίθεση στην Κομπανία αναχαιτίστηκε αμέσως με τά την εκδήλωσή της. Η αναστροφή στις τύχες του πολέμου πραγματοποιήθηκε α πό τις 15 έως τις 18 Ιουλίου, όταν πραγματοποιήθηκε η δεύτε ρη μάχη του Μάρνη που και αυτή υπήρξε νικηφόρα και αποτέλεσε ένα από τα αποφασιστικά γεγονότα του πολέμου. Οι Γερ μανοί, που η επίθεση τους στην Κομπανία αναχαιτίστηκε και στη συνέχεια δέχτηκαν μια αιφνιδιαστική επίθεση στα πλευρά τους, υποχρεώθηκαν όπως το 1914 να οπισθοχωρήσουν από τον ποταμό Μάρνη στον ποταμό Εσν. Η νίκη του Μάρνη αποτέλεσε την αφετηρία μιας μεγάλης συμμαχικής επίθεσης. Ο Φος δεν ά φησε στον εχθρό που βρισκόταν σε δύσκολη θέση το χρόνο να συνέλθει και ν’ ανασυγκροτήσει τις εφεδρείες του. Με μια με θοδική διεύρυνση της μάχης, πολλαπλασίασε τις επιθέσεις σε ό λα τα σημεία του μετώπου. Οι Γερμανοί υποχρεώθηκαν ν’ ανα διπλώνονται συνεχώς, καθώς αντιμετώπιζαν την απειλή να πε ρικυκλωθούν. Σταδιακά, όλες οι αμυντικές τους θέσεις, ακόμα και η γραμμή Χίντεμπουργκ, διασπάστηκαν (Σεπτέμβριος-Οκτώβριος). Οι Σ ύ μ μ α ^ ι ανακατέλαβαν το Σεν-Καντλέν, τη Λαν, τη Λίλη.


183

Ταυτόχρονα, σιη Μακεδονία (15 Σεπτεμβρίου) και στην Πα λαιστίνη (18 Σεπτεμβρίου), αποφασιστικός νίκες υποχρέωσαν τη Βουλγαρία (29 Σεπτεμβρίου) και την Τουρκία (30 Οκτωβρίου) να καταθέσουν τα όπλα. Η Αυστρο-Ουγγαρία άρχισε να διαλύεται και, νικημένη από τους Ιταλούς στο Βιτόριο-Βενέτο (27-30 Οκτω βρίου), εγκατέλειψε τον αγώνα (3 Νοεμβρίου). Για ν’ αποφύγει την ολική καταστροφή, η Γερμανία, στην οποία είχε ξεσπάσει επα νάσταση, αποδέχτηκε όλους τούς όρους που της επιβλήθηκαν με την ανακωχή της 11ης Νοεμβρίου. Ή δ η από τις 9 Νοεμβρίου, ο Γουλιέλμος Β' είχε καταφύγει στην Ολλανδία. Τα παραπάνω δεν αποτελούν παρά την ορατή πλευρά των ε πιχειρήσεων, που χαρακτηρίζονταν από την επιθυμία των κατα χτήσεων, τη δίψα του κέρδους, τους μυστικούς στόχους του πο λέμου και τους χειρισμούς των παρασκηνίων. Πίσω από την ορ μητική εκδήλωση του πατριωτισμού κρυβόταν μια άθλια πραγ ματικότητα, αυτή της λυσσασμένης υπεράσπισης των ιδιωτικών συμφερόντων. Ένα μόνο παράδειγμα, από τα πολλά που υπάρχουν, αρκεί για ν’ απεικονιστεί αυτή η άθλια πραγματικότητα: η μοίρα του λε κανοπεδίου Μπριέ-Τιονβίλ. Ένα ιερό τον διεθνούς καπιταλισμού: το λεκανοπέδιο τον Μπριέ-Τιονβίλ Οι έμποροι κανονιών, από τους οποίους οι κυριότεροι ήταν η ε ταιρεία Schneider στη Γαλλία και η εταιρεία K rupp στη Γερμα νία, συνδέονταν στενά μεταξύ τους σ’ ένα είδος διεθνούς τραστ που είχε ως μυστικό του στόχο την αύξηση των τεράστιων περιου σιών των μελών του μέσω της αύξησης της πολεμικής παραγω γής και από τις δυο μεριές των συνόρων. Για να επιτύχει αυτό το σκοπό, είχε στη διάθεσή του ισχυρά μέσα που του επέτρεπαν να σπέρνει τον πανικό στους πληθυσμούς και των δυο χωρών, ώστε να τους πείσει ότι ο αντίπαλος δεν είχε παρά ένα στόχο: να επι τεθεί. Πολλοί δημοσιογράφοι και βουλευτές ανταμείβονταν πλου σιοπάροχα για να επιτελούν αυτό το ρόλο. Εξάλλου, ένας από τους σημαντικότερους προμηθευτές του γαλλικού στρατού με πυρομαχικά, ο ντε Βεντέλ, που επιπλέον ήταν και βουλευτής, ήταν επίσης και ξάδερφος του φον Βέντελ, που όχι μόνο προμήθευε

184


τον γερμανικό στρατό με πυρομαχικά αλλά ήταν και μέλος του Ράιχσταγκ (του γερμανικού κοινοβουλίου). Οι δυο αυτοί άντρες κατείχαν, ο καθένας στη χώρα του, τις πρώτες θέσεις στην εξα γορά συνειδήσεων και στη διάδοση της πατριωτικής κινδυνολο γίας. Ό λος αυτός ο «καλός κόσμος» -έμ ποροι κανονιών, δημοσιο γράφοι, βουλευτές- κατάφεραν μ’ ευκολία να ρίξουν τους δυο λα ούς σε μια τρελή κούρσα εξοπλισμών, που τίποτα δεν κατάφερε να τη σταματήσει μέχρι την έναρξη του πολέμου. Οι αρχηγοί των δυο κρατών, αντί να τους σταματήσουν, τους ενθάρρυναν. Ιδιαίτερα ο πρόεδρος της Γαλλίας, ο Ρεϊμόν Πουανκαρέ, που καταγόταν από τη Αορένη, είχε μεγαλώσει με την ι δέα του ρεβανσισμού και ήταν έτοιμος να πει το οποιοδήποτε ψέ μα, να διαπράξει το οποιοδήποτε έγκλημα ώστε ν’ επανακτηθουν η Αλσατία και η Αορένη. Οι Γερμανοί και οι Γάλλοι στρατιώτες θ’ αλληλοσφάζονταν γι’ αυτά τα διαφορετικά κίνητρα. Τους είχαν μάθει να μισούν οι μεν τους δε, ενώ οι προμηθευ τές πυρομαχικών και οι αξιωματικοί των γενικών επιτελείων των δυο χωρών, συναδελφωμένοι, παρακολουθούσαν με ικανοποίηση από τα μετόπισθεν το δράμα που από κοινού είχαν προκολέσει. Για ν’ αναλύσουμε σε βάθος αυτή την τεράστια εξαπάτηση και για να καταδείξουμε ότι ο πατριωτισμός και η υπεράσπιση των πατρίων εδαφών δεν είναι παρά κενές λέξεις που χρησιμεύουν στη συγκάλυψη των πιο αποτρόπαιων μηχανορραφιών, πρέπει ν’ αναφερθούμε στην περίπτωση του λεκανοπεδίου Μπριέ-Τιονβίλ, επειδή είναι χαρακτηριστική, ενδεικτική και από μόνη της θα αρκούσε να κάνει τους λαούς ν’ αηδιάζουν στη σκέψη να πάρουν τα όπλα. Τα ορυχεία σιδήρου του Μπριέ-Τιονβίλ βρίσκονταν ιππαστί στα σύνορα του Λουξεμβούργου, της Γαλλίας και της Γερμανίας. Ιδιοκτήτης τους ήταν η γαλλλο-γερμανική οικογένεια ντε Βεντέλ. Το λεκανοπέδιο αυτό είχε κεφαλαιώδη σημασία για τη διε ξαγωγή του πολέμου. Ο Ανζεράν, σ’ ένα λόγο του στο κοινοβού λιο μετά το τέλος της σύρραξης, στις 31 Ιανουαρίου 1919, είχε πει:


185

«Το 1914, από την περιοχή του Μπριέ προερχόταν το 90% της συ νολικής μας παραγωγής σε σιδηρομετάλλευμα». Ο ίδιος ο Πουανκαρέ είχε γράψει στο παρελθόν: «Η κατοχή του λεκανοπεδίου του Μπριέ από τους Γερμανούς θα ήταν κατα στροφική, εφόσον θα αποκτούσαν έναν ασύγκριτο μεταλλουργι κό και ορυκτό πλούτο, που η χρησιμότητά μπορεί ν’ αποβεί τε ράστια για όποιον από τους εμπολέμους θα τον κατέχει». Συνέβη όμως κάτι το εκπληκτικό. Ή δ η από τις 6 Αυγούστου 1914, το λεκανοπέδιο καταλήφθηκε από τους Γερμανούς χωρίς καμία αντίσταση. Ακόμα πιο εκπληκτικό ήταν το γεγονός ότι ο μέραρχος στον οποίο είχε ανατεθεί η άμυνα της περιοχής, ο στρατηγός Βερό, α ποκάλυψε στη συνέχεια ότι οι επίσημες διαταγές που είχε (μέσα σ’ ένα φάκελο τον οποίο θ’ άνοιγε σε περίπτωση επιστράτευσης) ήταν να εγκαταλείψει το Μ πριέ χωρίς μάχη. Η αλήθεια, που έγινε γνωστή πολλά χρόνια αργότερα, ήταν η ακόλουθη: Μερικά μέλη του γενικού επιτελείου είχαν συνεννοηθεί με Γάλλους προμηθευτές του στρατού ν’ αφεθεί το λεκανοπέ διο στα χέρια των Γερμανών, ώστε να επιμηκυνθεί ο πόλεμος (οι Γερμανοί δεν θα μπορούσαν να συνεχίσουν να πολεμούν χωρίς σιδηρομετάλλευμα) και τα κέρδη των εμπόρων κανονιών ν’ αυξη θούν. Κατά τ’ άλλα, ζήτω η δίκαιη υπεράσπιση της χώρας στ’ όνο μα της οποίας οι στρατιώτες σφάζονταν στα πεδία των μαχών! Όμως, αυτή η τόσο εποικοδομητική περίπτωση δεν τελειώνει εδώ. Σε όλη τη διάρκεια της σύρραξης, ο γαλλικός στρατός δεν πραγματοποίησε ούτε μια επίθεση στην περιοχή του Μπριέ! Και ο λόγος δεν ήταν ότι δεν είχε ενημερωθεί για τη σημασία της πε ριοχής. Πράγματι, στη διάρκεια του πολέμου, ο διευθυντής της ορυκτογεωλογικής υπηρεσίας είχε στείλει το ακόλουθο υπόμνημα στο γερουσιαστή Μπερενζέ: «Αν η περιοχή του Τιονβίλ (Μπριέ) καταλαμβανόταν από τα στρατεύματά μας, η Γερμανία θα πε ριοριζόταν σε 7 εκατομμύρια τόνους μεταλλεύματος με μικρή πε ριεκτικότητα σε σίδηρο, τους οποίους παίρνει από την Πρωσία

186


και διάφορα κράτη. Ό λ α τα εργοστάσιά της θα σταματούσαν να λειτουργούν. Μπορούμε λοιπόν να ισχυριστούμε ότι η κατάληψη της περιοχής του Τιονβίλ θα οδηγούσε αμέσως στον τερματισμό του πολέμου, επειδή θα στερούσε από τη Γερμανία το σύνολο σχεδόν του μετάλλου που της είναι απαραίτητο για τους εξοπλι σμούς της». Το γαλλικό γενικό επιτελείο και ο πρόεδρος της Δημοκρα τίας ενημερώθηκαν για αυτά τα δεδομένα. Ο βουλευτής Ανζεράν έδωσε στον Πουανκαρέ έναν πλήρη φάκελο γΓ αυτό το ζήτημα. Ο Πουανκαρέ αρνήθηκε να παρέμβει. Το γενικό επιτελείο αρνήθηκε να πραγματοποιήσει οποιαδήποτε επίθεση στην περιοχή του Μπριέ. Αφού ο γαλλικός στρατός δεν πραγματοποίησε μια επίθεση για ν’ ανακαταλάβει την περιοχή, θα μπορούσε ίσως να βομβαρδίσει το Μπριέ για ν’ αχρηστεύσει τις εγκαταστάσεις. Αντίθετα, έγινε μια μυστική συμφωνία ανάμεσα στο γαλλικό και στο γερμανικό γενικό επιτελείο, ώστε τα γεμάτα σιδηρομετάλλευμα τρένα που κατευθύνονταν προς τη Γερμανία να μη βομβαρδίζονται σε κα μία περίπτωση. Παρεμπιπτόντως, ας αναφέρουμε ότι τα δυο γενικά επιτελεία είχαν επίσης αποφασίσει να μην επιτεθούν εναντίον των αντί στοιχων αρχηγείων... Τ α γενικά επιτελεία των δυο τακτικών στρα τών είχαν καταλήξει να είναι δυο συμμορίες γκάνγκστερ. Π αρ’ όλα αυτά, Γάλλοι πιλότοι πολεμικών αεροπλάνων δεν υ πάκουσαν στις διαταγές και έριξαν μερικές βόμβες στις εγκατα στάσεις του Μπριέ. Τιμωρήθηκαν αυστηρά. Ο άνθρωπος που μεσολάβησε ώστε ν’ απαγορευτεί ο βομ βαρδισμός του Μ πριέ ονομαζόταν Λεζέν -ένας πανίσχυρος α ξιωματικός στο γενικό επιτελείο, αν και ήταν ένας απλός υπολοχαγός-, ο οποίος ως πολίτης πριν από τον πόλεμο ήταν μηχανι κός στα ορυχεία του Ζοέφ και υπάλληλος του ντε Βεντέλ. Ο Γκαλτιέ-Μπουασιέρ* έχει γράψει: * Ζαν Γκαλτιέ-Μπουασιέρ (1891-1966). Γάλλος συγγραφέας και δημοσιογράφος. (Σ.Ι.Μ.)


187

«Για να μη θίγουν τα πανίσχυρα ιδιωτικά συμφέροντα και για να μην παραβιαστούν οι μυστικές συμφωνίες που είχαν συναφθεί ανάμεσα στους Γάλλους και τους Γερμανούς, θυσίασαν εκατο ντάδες χιλιάδες ανθρώπινες ζωές σε αναποτελεσματικές στρα τιωτικές επιχειρήσεις που έγιναν σε όλο το μέτωπο εκτός από έ να σημείο: Το Μπριέ-Τιονβίλ, α π’ όπου, για τέσσερα χρόνια, η Γερμανία αντλούσε ανενόχλητη τα μέσα για να συνεχίζει τον α γώνα». Όμως, η γαλλο-γερμανική οικογένεια ντε Βεντέλ αποκόμιζε τε ράστια κέρδη! Τα παραπάνω δεν αποτελούν παρά μόνο ένα παράδειγμα, α πό τα πολλά που υπάρχουν, για τη συμπαιγνία ανάμεσα στους προμηθευτές των στρατών με πυρομαχικά και τις κυβερνήσεις των εμπόλέμων χωρών. Ο απολογισμός σε ανθρώπινο αίμα ήταν πολύ βαρύς: Απολογισμός σε ανθρώπινο αίμα του πολέμου 1914-1918 Επιστρατευμένοι Νεκροί

62.110.000 8.345.000

Τραυματίες

20.000.000

Άμαχοι νεκροί

10.000.000

Επιστρατευμένοι

Νεκροί

Ρωσία

12.000.000

1.700.000

Γαλλία

8.400.000

1.350.000

Βρετανική αυτοκρατορία

8.900.000

900.000

Ιταλία

5.600.000

650.000

ΗΠΑ

4.350.000

115.000

Πιστεύουμε ότι δεν χρειάζεται να σχολιάσουμε αυτούς τους αριθμούς. Αντιπροσωπεύουν περισσότερους από 5.000 νεκρούς καθημερινά σε όλα τα μέτωπα σε όλη τη διάρκεια του πολέμου.


Μ ετά τον πόλεμο Η νικημένη Γερμανία υπογράψει τη συνθήκη των Βερσαλιων Η ανακωχή της 11ης Νοεμβρίου ισοδυναμούσε με μια συνθηκο λόγηση της Γερμανίας, καθώς την υποχρέωνε να παραδώσει το στόλο της και ένα μέρος του πολεμικού της υλικού, καθώς και να εκκενώσει την αριστερή όχθη του Ρήνου που την κατείχαν οι Σύμ μαχοι. Οι Γάλλοι έγιναν δεκτοί μ’ ενθουσιασμό όταν εισέβαλαν στην Αλσατία και τη Λορένη. Οι όροι της ειρήνης διευθετήθηκαν στη διασυμμαχική διά σκεψη του Παρισιού, που ξεκίνησε στις 18 Ιανουαρίου 1919 υπό την προεδρία του Κλεμανσό. Είκοσι εφτά κράτη είχαν στείλει αντιπροσωπίες. Στην πραγματικότητα, όλες οι σημαντικές απο φάσεις λήφθηκαν από στενό κύκλο που τον αποτελούσαν ο πρό εδρος των ΗΠΑ Ουίλσον, ο πρωθυπουργός της Αγγλίας Λόιντ Τζορτζ και ο πρωθυπουργός της Γαλλίας Κλεμανσό. Ή δ η από τις 8 Ιανουαρίου 1918, ο πρόεδρος Ουίλσον είχε διατυπώσει σε 14 σημεία το πρόγραμμά του για την ειρήνη. Το πρόγραμμα αυτό, που αποτέλεσε τη βάση για τις εργασίες της διάσκεψης, απο σκοπούσε στην εγκαθίδρυση μιας νέας παγκόσμιας τάξης πραγ μάτων που θα θεμελιωνόταν στο δικαίωμα αυτοδιάθεσης των λα ών και στη δημιουργία ενός οργανισμού στον οποίο θα συμμε τείχαν όλα τα έθνη. Αν όμως οι μάζες ενθουσιάστηκαν από αυτό το πρόγραμμα, οι ηγέτες και οι διπλωμάτες το αντιμετώπισαν με σκεπτικισμό. Για τον Κλεμανσό, το κεφαλαιώδες πρόβλημα ήταν η συντριβή της γερμανικής ισχύος. Μετά από σκληρές διαπραγματεύσεις, υπογράφηκε στις 28 Ιουνίου 1918 η συνθήκη των Βερσαλιών, η οποία ουσιαστικά ε πιβλήθηκε στη Γερμανία. Η συνθήκη θέσπιζε την Κοινωνία των Εθνών, στην οποία αρχικά θα συμμετείχαν οι Σύμμαχοι και τα ου δέτερα έθνη και θα είχε ως αποστολή της τη διευθέτηση, μέσω δι αιτησίας, των συγκρούσεων. Η Γερμανία έπρεπε να επιστρέφει την Αλσατία και τη Λορένη στη Γαλλία, την Ποζνανία στην Πο λωνία (μαζί μ’ ένα διάδρομο μέσα από το έδαφός της που θα έ δινε τη δυνατότητα στους Πολωνούς να έχουν πρόσβαση στη Βαλ τική) και ν’ αποδεχτεί ότι το μέλλον του Σλέσβικ, της πολωνικής


Πρωσίας και της Άνω Σιλεσίας θα διευθετηθεί μ’ ένα δημοψήφι σμα. Επιπλέον, έπρεπε να παραιτηθεί α π ’ όλες τις αποικίες της και να δεσμευτεί ότι θα κατέβαλλε πολεμικές αποζημιώσεις στη Γαλλία και τους συμμάχους της για τις καταστροφές που είχαν υποστεί. Η Γαλλία, που το έδαφός της είχε ερημωθεί, ελάμβανε ως αποζημίωση για τα ορυχεία της στο Βορρά που είχαν καταστρα φεί την κυριότητα των ορυχείων του Σάαρ (η περιοχή του Σάαρ τέθηκε για δεκαπέντε χρόνια υπό διεθνή εποπτεία). Ως εγγυήσεις απέναντι στη Γερμανία, η Γαλλία κατάφερε να πετυχει: 1) τη μεί ωση του γερμανικού στρατού σε 100.000 άντρες, 2) την προσω ρινή κατάληψη της αριστερής όχθης του Ρήνου από τις συμμα χικές δυνάμεις για μια περίοδο από πέντε έως δεκαπέντε χρόνια και 3) την υπόσχεση ότι θα είχε τη συνδρομή των Άγγλων και των Αμερικάνων σε περίπτωση επίθεσης (η υπόσχεση αυτή αναιρέ θηκε εξαιτίας της αντίδρασης της Γερουσίας των ΗΠΑ). 'Οταν ο πρόεδρος Ουίλσον επέστρεψε στις Ηνωμένες Πολι τείες, δεν κατάφερε να πετυχει την επικύρωση της συνθήκης α πό τη νομοθετική εξουσία των ΗΠΑ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες αρνήθηκαν επίσης να προσχωρήσουν στην Κοινωνία των Εθνών και υπέγραψαν με τη Γερμανία μια χωριστή συνθήκη (1921). Η Ανσιρο-ουγγριχή και η Οθωμαηκι'ι Αυτοκρατορία διαμελίζονται Η συνθήκη των Βερσαλιών συμπληρώθηκε από τις συνθήκες του Αγίου Γερμανού με την Αυστρία, του Νεϊγί με τη Βουλγαρία, του Τριανόν με την Ουγγαρία και των Σεβρών με την Τουρκία. Οι συνθήκες αυτές επικύρωσαν το διαμελισμό της Αυστρο-ουγγρικής και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και άλλαξαν σε πολύ με γάλο βαθμό το εδαφικό status quo στην Κεντρική Ευρώπη και στη Μέση Ανατολή. Η Αυστρία και η Ουγγαρία, που χωρίστηκαν η μια από την άλ λη, έγιναν δυο μικρά κράτη, το πρώτο περιορισμένο στις γερμανι κές επαρχίες και το δεύτερο στα εδάφη με ουγγρικό πληθυσμό της πρώην Αυστρο-ουγγρικής Αυτοκρατορίας. Οι σλαβικές επαρχίες της Αυστρο-ουγγρικής Αυτοκρατορίας διανεμήθηκαν ανάμεσα στην Πολωνία, στο νέο κράτος της Τσεχοσλοβακίας και στη Σερβία που μετατράπηκε σε ενωμένο βασίλειο των Σέρβων, των Κροστών και

190


των Σλοβένων (Γιουγκοσλαβία). Η Τρανσυλβανία δόθηκε στη Ρου μανία, που έγινε ένα μεγάλο κράτος μ’ έκταση 500.000 τετραγωνι κών χιλιομέτρων. Η Ιταλία απέκτησε την Ίστρια, την Τεργέστη και το Τρέντο, ενώ διεκδικοΰσε από τους Γιουγκοσλάβους την κα τοχή του Φιοΰμε και των δαλματικών ακτών. Η Βουλγαρία έχασε κάθε πρόσβαση στη Μεσόγειο. Η Ελλά δα πήρε τη Θράκη με την Αδριανουπολη και στη Μικρά Ασία το λιμάνι της Σμύρνης. Η Τουρκία περιορίστηκε στην περιοχή γύ ρω από την Κωνσταντινούπολη στην Ευρώπη και στη δυτική Μι κρά Ασία (Ανατολία). Τ α Στενά των Δαρδανελίων τέθηκαν υπό διεθνή εποπτεία, η Αίγυπτος έγινε αγγλικό προτεκτοράτο. Οι υ πόλοιπες επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στην Ασία είτε έγιναν ανεξάρτητα κράτη είτε τέθηκαν προσωρινά υπό την εντολή κάποιας από τις μεγάλες δυνάμεις ύστερα από εξουσιο δότηση της Κοινωνίας των Εθνών. Ό λες αυτές οι συνθήκες ήταν δύσκολο να εφαρμοστούν, κυ ρίως σε ό,τι αφορούσε τη χάραξη των νέων συνόρων. Δεν ήταν δύ σκολο να προβλέψει κάποιος ότι η διαδικασία της ειρήνευσης θα ήταν μακροχρόνια, δύσκολη και θα τη διέκοπταν νέες κρίσεις. Ο κόσμος όμως είχε εναποθέσει τις ελπίδες του στην Κοινωνία των Εθνών. Γνωρίζουμε τι συνέβη.

Βιβλιογραφία Paul Allard, Les dessous de la guerre révélés par les comtés secrets, Π αρίσι, 1932. Francis Delaisi, «Le Patriotisme des plaques blindées» στο La Paix par le droit, Νιμ, 1913. Marc Ferro, La Grande Guerre, Π αρίσι, 1968. Gambiez και Suire, Histoire de la Première Guerre mondiale, Π αρίσι, 1968. Raoul G irardet, La Société militaire dans la France contemporaine, Π αρίσι, 1953. Joly Bertrand, Les Archives de la famille De Wendel. A. Mayer, Politics and Diplomacy o f Peace Making. Containment and Counterrevolution at Versailles, Νέα Υόρκη, 1967. Meyer, Ducasse και Peru, Vie et mort des Français, Π αρίσι, 1959. G. O lphe-G aillard, Histoire économique et financière de la guerre 1914-1918, Π αρί σι, 1925.


191

Pierre Renouvin, La Crise européenne et la Première Guerre mondiale, Π αρίσι, 1962. Pierre Renouvin, La Première Guerre mondiale, Π αρίσι, 1965. Tannery, «Finances et D éfence nationale» στο Revue des questions de Défence nationale, Μάιος 1939. J. Toutain, «La Q uestion d u bassin de Briey», στο V Aide morde, χωρίς ημερο μηνία (1916;). Valluy και Dufourcq, La Première Guerre mondiale, Π αρίσι, 1968.

Η ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ (1917-1922)

του Πιερ Ντιράν*

Στις 31 Μαΐου 1920, ο Μαρσέλ Κασέν,** συνοδευόμενος από τον Φροσάρ,*** πήγε στη Ρωσία. Έμεινε εβδομήντα μία ημέρες, επισκέφθηκε πολλές πόλεις και διέσχισε χιλιάδες χιλιόμετρα στην ύ παιθρο. Οι αναμνήσεις του Έτους II της Γαλλικής Επανάστασης τον κατάτρυχαν. Έχει γράψει: «Εδώ και τρία χρόνια, οι εργάτες και οι αγρότες είναι κύριοι της χώρας. Από την επόμενη κιόλας ημέρα που κατέλαβαν την εξουσία, ο μοναδικός τους στόχος ήταν ν’ αφιε ρωθούν στην ανοικοδόμηση της χώρας. Εμποδίστηκαν όμως από την αντεπανάσταση, τον εμφύλιο πόλεμο και τις εξωτερικές επεμβάσεις, που διαιωνίζονταν στο έδαφος της Ρωσίας από τα τέλη του 1917. * Ο Π ιερ Ντιράν είναι πρόεδρος της επιτροπής των πρώην κρατουμένων στο Μπούχενβαλντ και στο Ντόρα, δημοσιογράφος, ιστορικός και ειδικός στον Δεύ τερο Παγκόσμιο πόλεμο και στο ζήτημα των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Είναι συγγραφέας του Les sans-cullols du bout du monde - 1917-1921 - Contre-révolution et intervention étrangère en Russie, Éditions du Progrès, 1977 και των Jeunes pour la Liberté, Louise Michel και Joseph et les hommes de Γ ombre και La Résistance des Français à Buclenwald et à Dora, β έκδοση 1991, που έχουν εκδοθεί α πό τις εκδόσεις T em ps des cerises. ■** Μαρσέλ Κασέν (1869-1958). Γάλλος πολιτικός, α πό τα ιδρυτικά μέλη του Γαλλικού Π αραρτήματος της Κομουνιστικής Διεθνούς [του μ ετέπειτα Γαλλικού Κομουνιστικού Κόμματος]. (Σ.τ.Μ.) *** Ο σκάρ Λουί Φροσάρ (1889-1946). Γάλλος πολιτικός, υπήρξε γενικός γραμ ματέας του Γαλλικού Π αραρτήματος τη ς Κομουνιστικής Διεθνούς, διαφώνησε όμως και παραιτήθηκε το 1923, επιστρέφοντας στο SFIO [τον πρόγονο του Γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος]. (Σ.τ.Μ.)

Η ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ

193

»Οι καταστροφές από τον τριετή εμφύλιο πόλεμο που επι βλήθηκε στο επαναστατημένο έθνος προστέθηκαν σ’ εκείνες του ιμπεριαλιστικού πολέμου. Είναι εύκολο να φανταστεί κάποιος σε ποια κατάσταση βρισκόταν η οικονομία του έθνους μετά από έ ξι χρόνια μαχών».1 Σ’ ένα άλλο σημείο, ο Μαρσέλ Κασέν γράφει για τους εθελο ντές στρατιώτες τους οποίους είδε και με τους οποίους μίλησε: «Ήταν πραγματικά οι γιοι και οι αδελφοί εκείνων του Έτους II, του Βαλμί και της Μασσαλιώτιδας».2 Είναι φυσικά πάντα αυθαί ρετο να συγκρίνουμε καταστάσεις που γεωγραφικά και ιστορικά απέχουν πολύ μεταξύ τους, παρ’ όλα αυτά οι Ρώσοι επαναστάτες γνώρισαν Κόμπλεντς* και Βανδέες,** και μπορεί να μην υπο χρεώθηκαν ν’ αντιμετωπίσουν τους συνασπισμένους βασιλιάδες της Ευρώπης, βρέθηκαν όμως απέναντι σε κράτη που ήταν αντί θετα στη νέα τάξη πραγμάτων που ήθελαν να εγκαθιδρυσουν. Στη λευκή τρομοκρατία που εξαπολύθηκε εναντίον τους, απ ά ντησαν με την κόκκινη τρομοκρατία. Και το έκαναν σε μια χώρα για την οποία ο Λένιν έλεγε ότι δεν υπήρχε καμία άλλη στην Ευ ρώπη που να μπορούσε να συγκριθεί μαζί της από την άποψη του πολιτισμικού ελλείμματος. Αυτή την καθυστέρηση πρέπει προφανώς να τη λάβουμε υπ’ όψιν μας. Ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος είχε κοστίσει στη Ρωσία δεκάμισι εκατομμύρια νεκρούς. Ο εμφύλιος πόλεμος και η ξένη ε πέμβαση είχαν ως αποτέλεσμα ενάμισι εκατομμύριο επιπλέον θύ ματα. Εννέα εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν, αρρώστησαν ή θεω ρούνται αγνοούμενοι εξαιτίας του λιμού και των επιδημιών. Το 1921, βιομηχανική παραγωγή ισοδυναμούσε με το 15% εκείνης του 1913. Η παραγωγή σιταριού ήταν η μισή σε σύγκριση με την παραμονή του πολέμου. Ποιος όμως ευθύνεται για όλα αυτά, αν όχι ο καπιταλισμός; Ο Λένιν πίστευε σε μια ειρηνική ανάπτυξη της Επανάστασης.

* Πόλη της Γερμανίας, όπου το 1792 οι Γάλλοι αριστοκράτες σχημάτισαν έναν αντεπαναστατικό στρατό. (Σ.τ.Μ.) ** Βανδέα: επαρχία της Γαλλίας, η οποία στη διάρκεια της Γαλλικής Επανά στασης είχε εξεγερθεί εναντίον τη ς δημοκρατίας. (Σ.τ.Μ.)

194


Έκανε λάθος. Μερικές ημέρες μετά την κατάληψη των Χειμερι νών Ανακτόρων, στις 9 Οκτωβρίου 1917, έγραψε: «Τα Σοβιέτ, παίρνοντας όλη την εξουσία θα μπορούσαν ακόμη και τώρα -κ αι ίσως αυτή η ευκαιρία να παρουσιάζεται για τελευταία φ ορ ά- να εξασφαλίσουν την ειρηνική εξέλιξη της επανάστασης, την ειρη νική εκλογή των βουλευτών από το λαό, την ειρηνική πάλη των κομμάτων μέσα στα Σοβιέτ, τη δοκιμασία στην πράξη του προ γράμματος των διαφόρων κομμάτων, το ειρηνικό πέρασμα της ε ξουσίας από τα χέρια ενός κόμματος στα χέρια ενός άλλου».3 Η κατάληψη των Χειμερινών Ανακτόρων είχε ως συνέπεια να υπάρξουν έξι νεκροί, ενώ οι κανονιοβολισμοί που έριξε το κατα δρομικό «Αουρόρα» ήταν μόνο σκέτη πυρίτιδα χωρίς οβίδες. Ή δ η από τις 26 Οκτωβρίου (8 Νοεμβρίου), το Δεύτερο Συνέδριο των Σο βιέτ είχε καταργήσει τη θανατική ποινή. Οι ευέλπιδες που συνελήφθησαν στο τηλεφωνικό κέντρο της Πετρούπολης, όταν προ σπάθησαν να το αποσπάσουν από τους επαναστάτες, αφέθηκαν ε λεύθεροι δίνοντας την υπόσχεση ότι δεν θα στρέφονταν πάλι ενα ντίον της επανάστασης. Δεν το έκαναν και κατατάχθηκαν τις τάξεις των Λευκών στο νότιο τμήμα της χώρας. Ο στρατηγός Κρασνόφ ορ κίστηκε ότι δεν θα πολεμούσε ξανά εναντίον των μπολσεβίκων. Αργότερα, θ’ αναλάμβανε την ηγεσία μιας αντεπαναστατικής μο νάδας Κοζάκων. Στα τέλη Νοεμβρίου, η νέα εξουσία είχε εδραιω θεί σχεδόν παντού και ήταν γενικά αποδεκτή. Στα μέσα Φεβρουά ριου 1918, η Επανάσταση μπορούσε να αρχίσει αυτό που ο Μαρσέλ Κασέν αποκαλεί «το έργο της ανασυγκρότησης». Δεν είχε όμως υπολογίσει το μένος των τάξεων που είχαν χάσει τα προνόμιά τους και την ενίσχυση που θα λαμβάνανε από το εξωτερικό. Ο Τζον Ριντ αναφέρει στο Δέκα Ημέρες ηον Σνγκλόησαν τον Κό σμο κάτι που του είχε πει ο Ροντζιάνκο, ο αποκαλούμενος «Ρώσος Ροκφέλερ»: «Η επανάσταση είναι μια ασθένεια. Αργά ή γρήγο ρα, οι ξένες δυνάμεις θα πρέπει να επέμβουν, όπως επεμβαίνει κάποιος για να θεραπεύσει ένα άρρωστο παιδί ή για να του μά θει να περπατάει». Έ νας άλλος Ρώσος εκατομμυριούχος, ο Ριαμπουσίνσκι, διαβεβαίωνε ότι η μόνη λύση ήταν «να συλλάβουμε όλους τους δήθεν φίλους του λαού, όλα τα μέλη των Σοβιέτ και των δημοκρατικών επιτροπών, και να τους κρεμάσουμε». Ο επικε

Η ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ

195

φαλής της βρετανικής Ιντέλιτζενς Σέρβις, ο σερ Σάμιουελ Χόαρ, που είχε επιστρέφει στο Λονδίνο πριν την κατάληψη των Χειμε ρινών Ανακτόρων, συνιστούσε την εγκαθίδρυση μιας στρατιωτι κής δικτατορίας στη Ρωσία, είτε υπό το ναύαρχο Κολτσάκ είτε υ πό το στρατηγό Κορνίλοφ. Το Λονδίνο επέλεξε τον δεύτερο και το Παρίσι συμφώνησε. Στις 8 Σεπτεμβρίου 1918, ο Κορνίλοφ και ο στρατός του ξεκίνησαν την πορεία τους προς την Πετρούπολη, αλλά νικήθηκαν από τους μπολσεβίκους που είχαν την υποστή ριξη του λαού στο σύνολό του. Η απλή χρονολογική παράθεση των γεγονότων δείχνει ότι αυ τό που οι ίδιοι οι μπολσεβίκοι αποκαλούσαν «κόκκινη τρομο κρατία» (όπως οι Γάλλοι επαναστάτες στα τέλη του 18ου αιώνα μιλούσαν για την Τ ρομοκρατία) οφειλόταν σε μια αλληλοδιαδο χή γεγονότων που ξεκίνησαν από την αντεπανάσταση την οποία βοηθούσαν οι ξένες δυνάμεις.

1918 Στις 11 Μαρτίου, η σοβιετική κυβέρνηση εγκαταστάθηκε στη Μό σχα. Ταυτόχρονα, αποβιβάζονταν στο βορρά αγγλικά, γαλλικά και αμερικανικά στρατεύματα. Στις 4 Απριλίου, ιαπωνικά στρα τεύματα αποβιβάστηκαν στο Βλαδιβοστόκ, ενώ ο αταμάνος Σεμιόνοφ υποκινούσε μια εξέγερση στην Υπερβαϊκαλία. Στις 29 Απριλίου, οι Γερμανοί εγκαθίδρυσαν στην Ουκρανία τη δικτατο ρία του Σκοροπάνσκι. Τ ο Μάιο, η Λεγεώνα των Τσεχοσλοβάκων* εξεγέρθηκε και προσπάθησε να φύγει από τη Ρωσία χρησιμο ποιώντας τον υπερσιβηρικό σιδηρόδρομο. Στον Βόλγα, στα Ου ράλια, στη Σιβηρία και στην περιοχή του Ντον, ο Ντενίκιν, ο Κορ νίλοφ και ο Αλεξέγιεφ υποκινούσαν εξεγέρσεις και είχαν επιβά λει καθεστώς τρομοκρατίας, ενώ οι Άγγλοι προετοιμάζονταν στο Ιράν για να επιτεθούν εναντίον του Μπακού μαζί με μονάδες Κο

* Εθελοντική μονάδα α πό Τσέχους και Σλοβάκους που στη διάρκεια του Π ρώ του Παγκόσμιου πολέμου πολέμησαν με τον ρωσικό στρατό εναντίον του αυστροουγγρικοΰ στρατού. (Σ.τ.Μ.)

196


ζάκων. Αλλά και η Τουρκία απειλούσε να εισβάλει στην ίδια πε ριοχή. Στα τέλη Μαΐου, τα τρία τέταρτα της σοβιετικής επικρά τειας κατέχονταν από τους αντεπαναστάτες και τα στρατεύματα των ξένων δυνάμεων που είχαν επέμβει. Στις 3 Αυγούστου, νέα βρετανικά στρατεύματα αποβιβάστηκαν στο Βλαδιβοστόκ μαζί με ιαπωνικές ενισχύσεις. Στις 30 Αυγού στου, ο Λένιν τραυματίστηκε βαριά στη διάρκεια μιας δολοφονι κής απόπειρας την οποία πραγματοποίησε ο Φ. Κάπλαν. Στις 2 Σεπτεμβρίου, η κεντρική εκτελεστική επιτροπή των Σοβιέτ προ κήρυξε την έναρξη της κόκκινης τρομοκρατίας εναντίον της α ντεπανάστασης. Τον Αύγουστο και το Σεπτέμβριο ξεκίνησαν οι σο βιετικές αντεπιθέσεις σε όλα τα μέτωπα. Στις 20 Σεπτεμβρίου, οι Λευκοί, ύστερα από διαταγή των Βρετανών, εκτέλεσαν 26 κομι σάριους του Μπακού. Τον Οκτώβριο, οι επαναστάτες δημιούρ γησαν κανονικό στρατό.

1919 Στις 2 Μαρτίου, ο Γάλλος επαναστάτης Ζαν Λαμπούρμπ δολο φονήθηκε στην Ο δησσό από Γάλλους στρατιώτες και λευκο φρουρούς. Στις 28 Απριλίου, ξεκίνησε η μεγάλη επίθεση εναντίον του στρατού του ναυάρχου Κολτσάκ στα Ουράλια. Την ίδια ημέ ρα, οι Γάλλοι εκκένωναν την Οδησσό, επέστρεψαν όμως στις 23 Αυγούστου για να ενισχύσουν τον Ντενίκιν. Τον ίδιο μήνα, ο στρα τός του Κολτσάκ υπέστη μια καθοριστική ήττα. Στις 24 Οκτω βρίου, ο στρατός του Ντενίκιν ηττήθηκε στο Βορονέζ και στο Τσαρίτσιν (Στάλινγκραντ).

1920 Μεταξύ Ιανουάριου και Μαρτίου, τα σοβιετικά στρατεύματα ση μείωσαν νίκες σε όλα τα μέτωπα. Ο Κολτσάκ ηττήθηκε στη Σι βηρία, προσπάθησε να διαφύγει, συνελήφθη στο Ιρκούτσκ και τουφεκίστηκε. Ο Ντενίκιν ήταν αντίθετος στην εκκένωση της

Η ΑΝΤΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΣΓΗ ΡΩΣΙΑ

197

Οδησσού, όμως οι Γάλλοι αποφάσισαν να δώσουν τέλος στην ε πέμβασή τους. Τα λιμάνια του Μουρμάνσκ και του Αρχαγγέλου απελευθερώθηκαν. Η εξουσία των Σοβιέτ, που μόλις είχε αποφασίσει να τεθεί σ’ εφαρμογή το σχέδιο Γκέρλο για την ηλεκτροδότηση της Ρωσίας, πίστευε ότι επιτέλους μπορούσε ν’ ανασάνει. Ό μω ς, στις 25 Απρι λίου, οι Πολωνοί με τη βοήθεια του λευκού στρατού του στρατη γού Βράγκελ, τον οποίο υποστήριζε κυρίως η Γαλλία, επιτέθηκαν εναντίον του κόκκινου στρατού. Η 1η στρατιά ιππικού του στρα τηγού Μπουντιένι αντεπιτέθηκε στις 5 Ιουνίου και σημείωσε μια καθοριστική νίκη τον Νοέμβριο. Ο στρατός του Βράγκελ, που περικυκλώθηκε στην Κριμαία, ηττήθηκε οριστικά. Η Γεωργία, η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν πέρασαν στην εξουσία των επανα στατών. Ο αγώνας συνεχίστηκε για κάποιο διάστημα ακόμα στην Απω Ανατολή εναντίον των συμμοριών του Σεμιόνοφ και του βα ρόνου φον Ούνγκεν. Έ π ρ επε όμως να έρθει ο Οκτώβριος του 1922 για να σταματήσουν να υπάρχουν ξένα στρατεύματα* στην επικράτεια του κράτους που στις 30 Δεκεμβρίου ονομάστηκε Έντα ση Σοβιετικών Σοσιαλιστικών Δημοκρατιών (ΕΣΣΔ). Θα πρέπει να θυμόμαστε αυτά τα αναμφισβήτητα ιστορικά γε γονότα, όταν μιλάμε για τα εγκλήματα σε αυτό το τμήμα του κό σμου εκείνη την περίοδο.

Σψειώοεις 1. Marcel Cachin, Écrits et portraits, (επιμ. Marcelle Herzog-Cachin), E.F.R., 1964. 2. Στο ίδιο. 3. Λένιν (επιμ. θ . Λιακόπουλος), Άηανια, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1986, τ. 34, ο. 238.

* Ο ιαπωνικός στρατός ήταν ο τελευταίος που αποχώρησε. (Σ.τ.Μ.)

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

του Φρανσουά Ντελπλά*

Πολλοί άνθρωποι κατηγόρησαν τον καπιταλισμό για τη σφαγή του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου, τόσο εξαιτίας του ρόλου που δια δραμάτισαν τα οικονομικά συμφέροντα στη γένεση της σύρραξης, όσο και εξαιτίας της σπουδής με την οποία η βιομηχανία προ μήθευε με πολλαπλασιαζόμενα μέσα τη σφαγή. Η ριζοσπαστική αμφισβήτηση του καπιταλισμού, που είναι γνωστή ως κομουνι σμός, υπήρξε εξάλλου ένας από τους κυριότερους καρπούς αυτής της σύγκρουσης και, στην αρχή, συντηρήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τη φρίκη που προξένησε αυτή η σύγκρουση. Η εικόνα για τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο είναι φαινομε νικά πιο πολύπλοκη. Αντί για ένα οικονομικο-πολιτικό σύστημα που έφερε αντιμέτωπα δυο μπλοκ δυνάμεων, αιτία του κατακλυ σμού υπήρξε μια επιθετική χώρα, η Γερμανία. Το ναζιστικό κα θεστώς της ήταν φυσικά καπιταλιστικό, αλλά χαρακτηριζόταν α πό πολλές ιδιαιτερότητες. Συγγένευε με άλλα καθεστώτα, όπως ε κείνα της Ιταλίας, της Ιαπωνίας, της Ουγγαρίας ή της Ισπανίας, με τα οποία είχε κοινά συμφέροντα, τουλάχιστον κατά διαστή ματα. Έ χουμε συνηθίσει να χρησιμοποιούμε την έννοια φ ασι σμός για το σύνολο αυτών των καθεστώτων. Ό μω ς, το κοινό στοι χείο αυτών των χωρών ήταν μια βαθιά εχθρότητα εναντίον του κο μουνισμού, καθώς ξερίζωσαν από τις επικράτειές τους τους συ-

* Ο Φρανσουά Ντελπλά είναι ιστορικός ειδικευμένος στον Δεύτερο Π αγκόσμιο πόλεμο και συγγραφέας του Aubrac, les fails et a calomnie, εκδόσεις Les T em ps des cerises, 1997.


199

χνά σημαντικούς σπόρους του και αντιμετώπισαν στον πόλεμο τις ένοπλες δυνάμεις τους, είτε στην ΕΣΣΔ είτε στην Κίνα. Και δεν πρέπει φυσικά να ξεχνάμε ότι στις κατεχόμενες χώρες βρέθηκαν αντιμέτωπα με τις δυνάμεις της Αντίστασης, που σε πολλές περι πτώσεις είχαν δημιουργηθεί από τα κομουνιστικά κόμματα. Ο φασισμός όμως είναι, τουλάχιστον θεωρητικά, εξίσου αντίθετος με τη φιλελεύθερη δημοκρατία, δηλαδή με τον μη φασιστικό κα πιταλισμό. Η φιλελεύθερη δημοκρατία εμφανίζεται ως ο κυριότερος νικητής του Δευτέρου Παγκόσμιου πολέμου, χάρη στην έ κταση και τον πλούτο των μέχρι τότε φασιστικών χωρών στις ο ποίες επεκτάθηκε το 1944-1945. Έ χει λοιπόν δημιουργηθεί η ε ντύπωση ότι ο καπιταλισμός, μ’ ένα δημοκρατικό ανασκίρτημα, συγχωρέθηκε για τις αμαρτίες του στον Πρώτο Παγκόσμιο πό λεμο, ο οποίος παρουσιάζεται πλέον ως ένα απρόοπτο συμβάν στην Ιστορία. Ό σ ο για τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, παρου σιάζεται ως συνέπεια των εξτρεμισμών, οι οποίοι αφέθηκαν για πολύ χρόνο ελεύθεροι να δρουν. Ο κομουνισμός έχει ένα μερίδιο της ευθύνης, αφού προϋπήρξε του φασισμού και τον δημιούργη σε, καθώς ήταν μια μορφή αυτοάμυνας των χωρών που θεωρού σαν ότι απειλούνται από την ΕΣΣΔ ή τις ιδέες της. Στο σημείο αυ τό προσεγγίζουμε το ζήτημα της «συγγένειας» των δυο συστημά των και της συμπαιγνίας που συνέδεσε σ’ ένα βαθμό τα συμφέροντά τους στα πλαίσια του γερμανο-σοβιετικού συμφώνου, από τις 23 Αυγούστου 1939 μέχρι τις 22 Ιουνίου 1941. Κατά βάθος, δεν οραματίζονταν και τα δυο να κατακτήσουν τον πλανήτη μέσω του πολέμου και δεν αντιμετώπιζαν σοβαρά το ενδεχόμενο, ήδη πριν την έναρξη του πολέμου, να ενώσουν τα πεπρωμένα τους σε αυ τή την προσπάθεια; Η ανάλυση που ακολουθεί αποτελεί μια σύνθεση των κλασι κών απόψεων για τα ελαττώματα των συνθηκών του 1919 με τις πρόσφατες έρευνες σχετικά με το ναζισμό και τις απαρχές του Δευτέρου Παγκόσμιου πολέμου. Καταδεικνύει ότι ο Χίτλερ, από το 1933 έως το 1940, χάραξε με οξυδέρκεια την πορεία του, κά νοντας την κάθε δύναμη ξεχωριστά να πιστεύει ότι η Γερμανία ε ξοπλίζεται χωρίς να θίγει τα συμφέροντά της. Απέχουμε λοιπόν από την αλήθεια όταν κατηγορούμε τις φιλελεύθερες δημοκρα-

200


χίες για ευπιστία ή δειλία, και γινόμαστε άδικοι όταν αποδίδου με μόνο στην ΕΣΣΔ την τάση να χρησιμοποιήσει τη γερμανική ε πιθετικότητα εναντίον των αντιπάλων της. Αν παραδεχόμαστε ό τι το 1914 ο καπιταλισμός έδειξε, ρίχνοντας τους λαούς στα πε δία των μαχών, τα όρια της εκπολιτιστικής του ικανότητας, είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι στη μεσοπολεμική περίοδο αυτή η μορφή οικονομικής οργάνωσης συνέβαλε με σταθερό τρόπο στην προώθηση της ειρήνης ανάμεσα στα έθνη.

1919-1929: Η απόρριψη της συλλογικής ασφάλειας Σύμφωνα με τα ήθη και τα έθιμα του 19ου αιώνα, δυο δυνάμεις επωφελήθηκαν από τη νίκη του 1918, η Γαλλία και η Αγγλία. Είχαν διακινδυνέψει τα πάντα για να εξαλείψουν τον γερμανι κό ανταγωνισμό από την παγκόσμια σκηνή και, όπως ήταν α πόλυτα λογικό, μοιράστηκαν σαν λάφυρα τις αποικίες της Γερ μανίας. Ό μω ς, ο 20ός αιώνας έφερε μαζί του μια καινοτομία: το διαζύγιο ανάμεσα στην πολιτική και στην οικονομική ισχύ. Τα οικονομικά αποθέματα της Αγγλίας και της Γαλλίας δεν επαρκούσαν για να ηττηθεί η Γερμανία, και η Αμερική, που μέχρι τότε ο ρόλος της στην παγκόσμια σκηνή ήταν περιθωριακός, έ ριξε όλο το βάρος της στη χρηματοδότηση της πολεμικής προ σπάθειας, καθώς έγινε ο πιστωτής των δυο δυτικοευρωπαϊκών δυνάμεων. Οι ΗΠΑ εξοργίστηκαν λοιπόν από την αρπακτική τους στάση στη διάσκεψη για την ειρήνη, καθώς γνώριζαν πολύ καλά ότι η επέκταση των ήδη πολύ μεγάλων αποικιοκρατικών τους αυτοκρατοριών εις βάρος της Γερμανίας και της συμμάχου της Τουρκίας θα είχε ως συνέπεια να υψωθούν νέα εμπόδια στο αμερικανικό εξωτερικό εμπόριο. Η Γερμανία το είχε ήδη κατα λάβει πολύ καλά, όταν, στις 11 Νοεμβρίου 1918, υπέγραψε την ανακωχή με βάση τα «14 σημεία» του προέδρου Ουίλσον, τα ο ποία, καθώς επικαλούνταν την ελευθερία των συναλλαγών και τα δικαιώματα των λαών, έμοιαζαν μ’ ένα μανιφέστο των αδυνά των απέναντι στις άπληστες γαλλο-βρετανικές απαιτήσεις. Κα θώς η Γερμανία βρισκόταν σε μια εξαιρετικά δυσμενή θέση, δεν


201

μπορούσε να κάνει τίποτα άλλο παρά ν’ αποδεχτεί τα «14 ση μεία» του Ουίλσον και ήδη άρχισε να σκιαγραφείται μια συ μπαιγνία ανάμεσα σε αυτή και τις ΗΠΑ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες περιόρισαν τον εδαφικό ακρωτηριασμό της ηττημένης Γερμα νίας και της επέτρεψαν να διατηρήσει τη Ρηνανία, παρόλο που η Γαλλία απαιτούσε την απόσπασή της από τη Γερμανία για λό γους ασφαλείας. Η γερμανο-αμερικανική συμπαιγνία έγινε ακόμα πιο φανε ρή, όταν η υποδοχή που επιφύλαξαν οι συμπατριώτες του στον Ουίλσον, ο οποίος ήταν περήφανος επειδή είχε περιορίσει το γαλλο-αγγλικό θρίαμβο, δεν ήταν καθόλου καλή και οι ΗΠΑ απέρριψαν τις συνθήκες. Αποδοκιμάζοντας τον πρόεδρό τους και το Δημοκρατικό Κόμμα στο οποίο ανήκε, οι Αμερικανοί απαρνήθηκαν ακόμα και τη νομιμότητα της εισόδου τους στον πόλε μο το 1917 και, κάνοντας μια εξαίρεση στη λατρεία του καπι ταλισμού, θεωρούσαν ότι οι «έμποροι των κανονιών» είχαν δια μορφώσει τη γνώμη τους. Καθώς η ζυγαριά είχε γείρει εξαιτίας της αμερικανικής παρέμβασης, μπορούσε να υπάρξει καλύτερη ενθάρρυνση για την ανάπτυξη ενός ρεβανσιστικού πνεύματος οτη Γερμανία; Ό σο για τη Γαλλία, ο φόβος για μια ενδεχόμενη επανεμφάνι ση της γερμανικής απειλής είχε καλλιεργηθεί τόσο έντονα ώσιε είχε αποκτήσει γερά θεμέλια. Οι πρόσφατες έρευνες έχουν επι βεβαιώσει την απληστία των Γάλλων εργοδοτών, οι οποίοι εκμε ταλλεύτηκαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις συγκυρίες για να κυριαρχήσουν εις βάρος των Γερμανών ανταγωνιστών τους στην ευρωπαϊκή αγορά, και ιδίως στον τομέα της σιδηρουργίας.1 Η Κοινωνία των Εθνών, της οποίας ο Ουίλσον ήταν ο κυριότερος απόστολος και η οποία, αν είχε συγκεντρώσει στους κόλπους της όλα τα έθνη, θα μπορούσε να είχε ρίξει αποφασιστικά το βά ρος της υπέρ της ειρήνης, περιορίστηκε σε μια γαλλο-αγγλική λέ σχη, μετά την απόρριψη της συνθήκης των Βερσαλιών από τους Αμερικανούς και την μπολσεβίκικη επανάσταση που είχε ως συ νέπεια τον εξοστρακισμό της Ρωσίας. Οι έντονες έριδες ανάμε σα στο Παρίσι και το Λονδίνο, που κάθε άλλο παρά συμφωνού σαν σε όλα τα ζητήματα, επέφεραν την παραλυσία. Ό π ω ς και

202


τους προηγούμενους αιώνες, τα μείζονος σημασίας θέματα διευ θετούνταν σε ad hoc συνέδρια, τα οποία μέσα σε διάστημα λίγων ημερών έπαιρναν αποφάσεις που την εφαρμογή τους δεν επέ βλεπε κανένας μόνιμος οργανισμός.

1929-1933: «Ο καθένας για τον εαυτό τον» απέναντι σ τ ψ οικονομική κρίστι Δεν είναι βέβαιο ότι η σημερινή οικονομική κρίση μας βοηθάει να καταλάβουμε τη λεγόμενη «κρίση του 1929», που έπληξε την ανθρωπότητα τις αρχές της δεκαετίας του 1930. Το κυριότερο κοινό σημείο είναι η ανεργία. Σήμερα όμως, οι διεθνείς συναλ λαγές δεν σταματούν ν’ αυξάνονται, ενώ το 1933 είχαν πέσει στα δυο τρίτα σε σχέση μ’ εκείνες του 1929. Οι χώρες που διέθεταν αποικιοκρατικές αυτοκρατορίες βρίσκονταν σε μια προκλητικά ευνοϊκή θέση, επειδή μπορούσαν πιο εύκολα από τις άλλες να διοχετεύσουν τα βιομηχανικά προϊόντα τους. Από τις μεγάλες δυνάμεις, η Γερμανία και οι ΗΠΑ είχαν τα υψηλότερα ποσοστά ανεργίας. Ο βασικός λόγος δεν ήταν το γεγονός ότι δεν είχαν α ποικίες, όπως πίστεψε η κοινή γνώμη στις δυο αυτές χώρες. Κά τι που είχε ως συνέπεια να δημιουργηθεί στην άλλη μεριά του Ατλαντικού ένα αίσθημα μνησικακίας απέναντι στη Γαλλία και στην Αγγλία. Ο Φρανκλίνος Ρούζβελτ, πρώην υφυπουργός Ναυ τικών επί προεδρίας Ουίλσον, όταν εξελέγη πρόεδρος με το σύν θημα πως θα προσπαθούσε να δώσει τέλος στην κρίση δεν έκα νε τίποτα για να καταπολεμήσει την ιδέα, με την οποία είχαν σφυροκοπήσει τον αμερικανικό λαό οι Ρεπουμπλικάνοι προκάτοχοί του, ότι η συμμετοχή των ΗΠΑ στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο ήταν ένα λάθος. 'Οταν το Λονδίνο και το Παρίσι ζήτη σαν από τις ΗΠΑ να εφαρμόσουν μια κοινή οικονομική και χρη ματοπιστωτική πολιτική απέναντι στην κρίση, η Αμερική απά ντησε μ’ ένα ξερό όχι στη διάσκεψη του Λονδίνου, τον Ιούλιο του 1933.

Ο ΔΕΎΤΕΡΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

2 03

1933-1939: Η οφθαλμαπάτη της χιτλερικής αδυναμίας Ο Χίτλερ πήρε στα χέρια του, στις 30 Ιανουάριου 1933, μια χώ ρα μ’ εξασθενημένη οικονομία και με ανύπαρκτη υποστήριξη α πό το εξωτερικό. Το πρόγραμμά του, το οποίο είχε διατυπώσει στο Mein Kampf (Ο Αγών μου) οχτώ χρόνια νωρίτερα, δεν τον βοη θούσε να βρει συμμάχους, καθώς αυτοί που προσδιόριζε ως ε χθρούς του ήταν πολλοί και ισχυροί: Ο μαρξισμός αλλά και η χρι στιανική φιλανθρωπία, ο κομουνισμός αλλά και ο καπιταλισμός, οι Γάλλοι και οι Ρώσοι, οι κάθε μορφής ελευθερίες και, το απο κορύφωμα όλων, οι Εβραίοι που τους θεωρούσε υπεύθυνους για όλα τα κακά. Χρησιμοποίησε όμως μια εξαιρετικά αποτελεσμα τική μέθοδο, που βασιζόταν σε δυο αρχές: Να εκμεταλλεύεται τις αδυναμίες των αντιπάλων του και να τους οδηγεί σε αντιπαραθέ σεις. Πρώτα α π’ όλα, πρέπει να επισημάνουμε ότι δεν κατέλαβε μόνος του την εξουσία, αλλά μέσα στα πλαίσια μιας κυβέρνησης στην οποία κυριαρχούσε αριθμητικά ένας συνασπισμός κομμά των της συντηρητικής Δεξιάς. Ο πιο προβεβλημένος από τους αρ χηγούς των δεξιών κομμάτων, ο Φραντς φον Πάπεν, φαινόταν για ενάμιση χρόνο ικανός να παραμερίσει τον Χίτλερ ανά πάσα στιγ μή, μέχρις ότου τη «νύχτα των μεγάλων μαχαιριών» (30 Ιουνίου 1934) ο Φίρερ διέταξε ατιμωρητί να δολοφονηθούν οι πιο στενοί συνεργάτες του φον Πάπεν. Επειδή η «νύχτα των μεγάλων μαχαι ριών» πραγματοποιήθηκε με το πρόσχημα ότι έπρεπε να εκκα θαριστούν και μερικοί αρχηγοί των Ταγμάτων Εφόδου (Sturmabteilungen - SA), που υποτίθεται ότι συνιστούσαν μια απειλή για το ΰτρσιό, δημιουργήθηκε η εντύπωση ότι ο στρατός υπήρξε ο πραγ ματικός νικητής από αυτό το επεισόδιο. Έ τσι, ακόμα και μετά την έναρξη του πολέμου, ο Χίτλερ θα καλλιεργούσε τη φαινομενική ει κόνα ενός υπό προθεσμία δικτάτορα, ο οποίος δεν είχε ισχύ εξαιτίας έντονων εσωτερικών αντιπαραθέσεων αλλά και εξαιτίας των διχονοιών των στενών συνεργατών του - κάτι που τον έκανε να γε λάει με την καρδιά του μαζί με τους υπαρχηγούς του, που τους έ βαζε να υποδύονται παρόμοιους ρόλους. Το παιχνίδι αυτό δεν έχει γίνει πλήρως αντιληπτό. Ακόμα και σήμερα, ο ιστορικός Χανς Μόμσεν, όταν κάνει λόγο για έναν «α

204


νίσχυρο δικτάτορα», δεν εκφράζει ασφαλώς την ομόφωνα επι κρατούσα άποψη, καταφέρνει όμως να τον παίρνουν στα σοβα ρά. Π αρ’ όλα αυτά, η αλήθεια σημειώνει προόδους και θέτει το ακόλουθο ερώτημα: Για ποιο λόγο δεν έχει σχεδόν κανείς διατυ πώσει την υπόθεση ότι ο Χίτλερ ήταν ίσως ένας εξαιρετικά ευφυής γνώστης της στρατηγικής; Η απάντηση μας οδηγεί στο θέμα αυτού του άρθρου: Επειδή κανείς δεν ενδιαφερόταν, τουλάχιστον όταν έβλεπε τα συμφέροντά του κάτω από το πρίσμα που τον έκανε ο Χίτλερ να τα δει. Πολλοί πίστεψαν ότι τον χρησιμοποιούσαν, ενώ στην πραγματι κότητα τους χρησιμοποιούσε αυτός. Αισθάνονταν λοιπόν την α νάγκη να πιστέψουν ότι ο άνθρωπος αυτός ήταν εύθραυστος και, αφού θα τους βοηθούσε να επιτύχουν το σκοπό τους, θα μπο ρούσαν να τον παραμερίσουν αν γινόταν ενοχλητικός. Στα μάτια της τότε παγκόσμιας κοινής γνώμης, αλλά ακόμα και μέχρι τις μέρες μας, η Αγγλία ήταν η μόνη χώρα που η εικό να της δεν αμαυρώθηκε ιδιαίτερα για το ρόλο της στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930. Π αρ’ όλα αυτά, ο ρόλος της υπήρξε από τους πιο ολέθριους για την ειρήνη και τη δημοκρατία. Αυτός που από το 1933 ήταν ένας από τους βασικούς εμπνευστές και από το 1937 έγινε ο κατ’ εξοχήν υπεύθυνος για την πολιτική του κατευνασμού απέναντι στον Χίτλερ, ο Νέβιλ Τσάμπερλεν, θεωρείται ένας κα λοκάγαθος άνθρωπος που η ωμότητα της πολιτικής δεν του επέ τρεψε να ελέγξει την κατάσταση, ενώ στην πραγματικότητα ήξε ρε πολύ καλά τι ήθελε και αυτό που ήθελε δεν είχε τίποτα το αγ γελικό. Ή θελε να εμποδίσει τη Γαλλία να πάρει πρωτοβουλίες τις οποίες ενέπνεε ο αντιγερμανικός της αταβισμός και τα κατάφερε με αξιοθαύμαστο τρόπο. Οι σχέσεις του με τον Χίτλερ ήταν τυπι κές, είχε όμως αναπτύξει μέσω του υπουργείου Εξωτερικών αρκετά στενές σχέσεις με τους Γερμανούς συντηρητικούς. Ο σκοπός του Τσάμπερλεν δεν ήταν ένα μοίρασμα του κόσμου όπως αυτό που είχε σκιαγραφηθεί στο Mein Kampf -η Αγγλία τις θάλασσες και η Γερμανία την Ανατολική Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένης και της Ουκρανίας-, αλλά η σύναψη μερικών fair deal (τίμιων συμφωνιών) με το γερμανικό κεφάλαιο που θα ικανοποιούσαν τις πιο λογικές από τις προσδοκίες της Γερμανίας στην Ανατολική Ευρώπη. Αυ


2 05

τός είναι και ο λόγος που μετά τη συμφωνία του Μονάχου αισθα νόταν θριαμβευτής, καθώς πίστεψε ότι θυσιάζοντας τους Σουδήτες κατάφερε να ελέγξει τις φιλοδοξίες της Γερμανίας στην Ανα τολή. Σε αυτό τον βοήθησαν και οι Γερμανοί στρατηγοί που δεν έκρυβαν το φόβο τους για έναν ενδεχόμενο πόλεμο με την Αγγλία. Αυτός ήταν επίσης και ο λόγος για την ειλικρίνειά του την επόμε νη ημέρα της γερμανικής εισβολής στην Τσεχοσλοβακία, στις 15 Μαρτίου 1939, γεγονός που συνιστούσε μια παραβίαση της συμ φωνίας του Μονάχου: «Ο κύριος Χίτλερ δεν είναι τζέντλεμαν». Δεν σήμαινε φυσικά ότι μέχρι τότε ο Τσάμπερλεν θεωρούσε τον Χίτ λερ τζέντλεμαν, αλλά ότι πίστευε πως τον είχε θέσει υπό έλεγχο με τη συμφωνία του Μονάχου.2 Είναι ενδεχόμενο ο Τσάμπερλεν να μην έβλαψε στη ζωή του ούτε μια μύγα. Το έγκλημά του είναι πρώτα απ’ όλα διανοητικό. Πίστεψε ότι είχε παγιδέψει τον Χίτλερ και ότι είχε περιορίσει τις φιλοδοξίες της Γερμανίας, και έδρασε σαν αυτό να ήταν μια βε βαιότητα, ενώ συνεχώς αποτύγχανε να πραγματοποιήσει αυτό το στόχο. Εν τω μεταξύ, οι δυνατότητες να περιοριστεί η επέκταση του ναζισμού χάνονταν η μια μετά την άλλη και οι εν δυνάμει σύμμαχοι είτε απορροφούνταν από το Ράιχ είτε απομακρύνονταν από τις δυτικές δημοκρατίες.

Ποιος ενθύνεται για το γερμανο-σοβιειικό σύμφωνο; Είναι παράδοξο, υπάρχουν όμως μερικοί που ισχυρίζονται ότι ο Στάλιν έλπιζε να συνεννοηθεί με τον Χίτλερ πριν από το 1939. Ασφαλώς, όπως δείχνει η συνέχεια των γεγονότων, οι ιδεολογι κοί ενδοιασμοί δεν τον εμπόδιζαν σε αυτό το ζήτημα περισσό τερο α π’ όσο τον εμπόδισαν σε άλλα. Για να γίνει όμως ένας γά μος χρειάζονται δυο και η στάση του Χίτλερ δεν επέτρεπε κα μία τέτοια ελπίδα. Αυτό δεν σημαίνει ότι ήταν επιθετικός. Μέ χρι τα τέλη του 1938, καλλιεργούσε την εικόνα ενός ειρηνόφι λου ανθρώπου, που δεν αναζητούσε το μεγαλείο της Γερμανίας έξω από τα τότε της σύνορα, εκτός από το να ενσωματώνει κα τά διαστήματα μερικά γειτονικά εδάφη με γερμανικούς πληθυ

206


σμούς. Αν όμως ο Χίτλερ άφηνε ήσυχη τη Ρωσία, δεν έχανε την ευκαιρία να σπιλώνει τον κομουνισμό, ενώ ταυτόχρονα χάραζε σταδιακά ένα δρόμο που οδηγούσε στην ανατολή, γεγονός που θα έκανε τον οποιονδήποτε διάδοχο των τσάρων ν’ ανησυχεί. Ό λα άρχισαν λοιπόν τον Ιανουάριο του 1939, όταν, στη διάρ κεια μιας τελετής κατά την οποία το διπλωματικό σώμα υπέβαλε τα σέβη του στον Χίτλερ, ο Χίτλερ έσφιξε το χέρι του πρέσβη των Σοβιέτ μ’ εμφανή θέρμη. Ακολούθησαν διακριτικές εμπορικές δια πραγματεύσεις. Ο Στάλιν όμως, που ελλείψει άλλης επιλογής είχε συνειδητά καλλιεργήσει μια φιλία με τους Δυτικούς, δεν ήταν δια τεθειμένος να τη θυσιάσει για μια αβέβαιη προσδοκία. Ασφαλώς, η συμφωνία του Μονάχου τον είχε ενοχλήσει. 'Οταν όμως η εισβο λή της Γερμανίας στην Τσεχοσλοβακία την έστειλε στα αζήτητα, ο Στάλιν βρέθηκε σε πλεονεκτική θέση και πρότεινε στις χώρες που περιστοίχιζαν τη Γερμανία μια μεγάλη αμυντική συμμαχία ενα ντίον της. Για μια ακόμα φορά, η Αγγλία αντέδρασε ψυχρά και ε μπόδισε τη Γαλλία να κάνει ένα παραπάνω βήμα από την ίδια. Έ νας γεωγραφικός παράγοντας περιέπλεξε τις διαπραγμα τεύσεις. Η ΕΣΣΔ δεν είχε κοινά σύνορα με τη Γερμανία και, επο μένως, για να συμμετάσχει σ’ έναν πόλεμο εναντίον της θα έπρε πε ο στρατός της να περάσει μέσα από τη Λιθουανία, την Πολω νία ή τη Ρουμανία, και κατά προτίμηση και από τις τρεις. Ο Λιτβίνοφ, ο λαϊκός επίτροπος για τις Εξωτερικές Υποθέσεις, και στη συνέχεια ο Μολότοφ που τον διαδέχτηκε στις 3 Μαΐου, ήθελαν η συνθήκη με τους Δυτικούς να έχει σχετικά με αυτό το ζήτημα σα φείς διατάξεις. Ή τα ν ένα απλό παιχνίδι για τη βρετανική δ ι πλωματία να διαιωνίσει τις διαπραγματεύσεις, όπως εξίσου απλό θα ήταν αργότερα για τη γαλλο-αγγλική προπαγάνδα να υπο στηρίξει ότι για κάθε σημείο στο οποίο κατέληγαν σε μια συμ φωνία, οι Σοβιετικοί προέβαλλαν «νέες αξιώσεις» - ένας ισχυρι σμός που υπονοεί ότι οι Σοβιετικοί είχαν επιλέξει πολύ νωρίτερα να καταλήξουν σε μια συμφωνία με τον Χίτλερ. Έ φτασε ο Αύ γουστος. Ο Μολότοφ, για να υποχρεώσει τους Δυτικούς ν’ ανοί ξουν τα χαρτιά τους, απαίτησε και τελικά πέτυχε να συζητηθεί μια στρατιωτική συμφωνία που θα καθόριζε ποιος θα έκανε τι, πού και με πόσες στρατιωτικές δυνάμεις. Δυτικοί αξιωματικοί πή


2 07

γαν λοιπόν στη Μόσχα... και, καθώς δεν είχαν οδηγίες από τις κυβερνήσεις τους, βρέθηκαν αντιμέτωποι με την προδεδικασμένη απαίτηση του Βοροσίλοφ, του αρχηγού του σοβιετικού στρα τού, ότι, εφόσον η Πολωνία αντιμετώπιζε την απειλή μιας γερμα νικής επίθεσης, οι Ρώσοι έπρεπε να καταλάβουν προληπτικά θέ σεις σ’ ένα τμήμα των συνόρων της Πολωνίας με τη Γερμανία. Ο Στάλιν έδωσε στη γαλλική και στην αγγλική στρατιωτική αντιπροσωπία το χρόνο να έρθουν σ’ επαφή με τις κυβερνήσεις τους, και στις δυτικές κυβερνήσεις το χρόνο να συνεννοηθούν με τη Βαρ σοβία. Μόνο όμως η Γαλλία εκμεταλλεύτηκε αυτή τη διορία, όχι ό μως με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ούτε ο πρωθυπουργός Νταλαντιέ ούτε ο πρέσβης της Γαλλίας στη Βαρσοβία Λεόν Νοέλ, δεν έκαναν τίποτα για να υποχρεώσουν τους Πολωνούς, που ήθελαν να καλέσουν τον Κόκκινο Στρατό μόνο αφού θα είχε εισβάλει στη χώρα τους ο γερμανικός στρατός, να λάβουν περισσότερο σοβαρά υπ’ όψιν τους τις στρατηγικές αναγκαιότητες. Μόνο ο Γάλλος δια πραγματευτής στη Μόσχα, ο στρατηγός Ντουμένκ, πήρε πρωτο βουλίες για ν’ απεμπλέξει την κατάσταση. Έφτασε μάλιστα μέχρι το σημείο να στείλει ένα μέλος της αποστολής του στη Βαρσοβία. Όσο για τον Νταλαντιέ, το 1946 διόρθωσε το προσωπικό του αρ χείο για να φανεί ότι στις 21 Αυγούστου, όταν δέχτηκε τον Πολω νό πρέσβη, τον απείλησε ότι η Γαλλία «θ’ αναθεωρούσε τους όρους της συμμαχίας», αν η χώρα του δεν αποδεχόταν το αίτημα των Σο βιετικών. Στην πραγματικότητα, το περιστατικό αυτό συνέβη στις 23 Αυγούστου και ο Νταλαντιέ δεν διατύπωσε καμία απειλή.* Το βράδυ της 21ης Αυγούστου έφτασε ένα τηλεγράφημα που έγραφε ότι η Γερμανία και η ΕΣΣΔ είχαν μόλις υπογράψει μια ε μπορική συμφωνία και, κυρίως, ότι την επόμενη ημέρα ο Γερ μανός υπουργός Εξωτερικών Ρίμπεντροπ θα πήγαινε στη Μόσχα για να υπογράψει ένα σύμφωνο μη επίθεσης. Τα ντοκουμέντα που γνωρίζουμε σήμερα δείχνουν ότι η Γερ μανία ανησυχούσε ιδιαίτερα για τις στρατιωτικές διαπραγμ α τεύσεις στη Μόσχα και άσκησε πιέσεις στους Σοβιετικούς να υ πογράψουν μια συμφωνία, προβαίνοντας ταυτόχρονα σε συνε χείς υποχωρήσεις. Ο Στάλιν έκανε την επιλογή του, ή τουλάχι στον αυτή έγινε φανερή, μόνο μερικές ημέρες πριν την υπογρα

208


φή. Αν δεν είχε κσταλήξει σε μια συνεννόηση με τη Γερμανία, η ΡΣΣΔ θα είχε δεχτεί την επίθεση των γερμανικών τεθωρακισμέ νων μεραρχιών όταν αυτές εισέβαλαν ορμητικά στην Πολωνία, ε νώ η ακινησία των Δυτικών στη διάρκεια του «Παράξενου Πολέ μου»* μας επιτρέπει να εικάσουμε τι θα είχαν κάνει για να κρα τήσουν ακινητοποιημένες στις θέσεις τους στο δυτικό μέτωπο τις γερμανικές στρατιωτικές μονάδες. Ποιος μπορεί να υποστηρίξει καλόπιστα ότι ο Στάλιν δεν είχε κανένα λόγο να φοβάται τις αντισοβιετικές κυβερνήσεις του Παρισιού και του Λονδίνου, οι ο ποίες ήταν αυτές που είχαν υπογράψει τη συμφωνία του Μονά χου και ότι ήταν καθαρή παράνοια εκ μέρους του να φοβάται πως οι δυτικές κυβερνήσεις θα διαπραγματεύονταν μια ειρήνη με τον Χίτλερ μετά από μια παρωδία πολέμου; Για την έναρξη αυτής της σύρραξης στη διάρκεια της οποίας θα σκοτώνονταν πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι, αλλά και για το αρχικό πλεονέκτημα που θα διέθετε η Γερμανία, εν μέρει χάρη * «Παράξενος Πόλεμος» έχει ονομαστεί η περίοδος α πό την 1η Σεπτεμβρίου 1939 (ημερομηνία τη ς επίθεσης της Γερμανίας εναντίον της Πολωνίας) μέχρι τις 10 Μαΐου 1940 (ημερομηνία τη ς επίθεσης της Γερμανίας στο δυτικό μέτω πο). Η περίοδος αυτή ονομάστηκε έτσι, επειδή, παρόλο που η Αγγλία και η Γαλ λία βρίσκονταν σ’ εμπόλεμη κατάσταση με τη Γερμανία, ο αγγλικός και ο γαλ λικός στρατός δεν πραγματοποίησαν καμία επίθεση εναντίον της Γερμανίας, πα ρόλο που το έργο τους θα ήταν σχετικά εύκολο, καθώς ο μεγαλύτερος όγκος του γερμανικού στρατού βρισκόταν στην Πολωνία. Ακόμα και αν δεχτούμε ότι η γρήγορη συντριβή της Πολωνίας (μέσα σε 15 ημέρες) αποτελεί ένα άλλοθι για τα γενικά επιτελεία των δυτικών στρατών, η μεταφορά του γερμανικού στρατού στο δυτικό μέτωπο και η διάταξή του σε θέσεις μ άχης απαιτούσε ένα επιπρ ό σθετο χρονικό διάστημα, που όμως και αυτό οι συμμαχικές δυνάμεις το ά φη σαν ανεκμετάλλευτο. Π έρα από τις όποιες πολιτικές σκοπιμότητες ενδεχομένως υποκρύπτει ο «Παράξενος Πόλεμος», εκείνο που καταδεικνύει πέρα α πό κάθε αμφιβολία είναι το παρωχημένο στρατιωτικό δόγμα των Συμμάχων (υπολόγιζαν το χρόνο διεξαγωγής των επιχειρήσεων και την ισχύ της άμυνας με βάση τα δε δομένα του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου, ενώ η εξέλιξη των πολεμικών αε ροπλάνων, των αρμάτων μάχης είχε ενισχύοει σε πολύ σημαντικό βαθμό την ι σχύ της επίθεσης και είχε αυξήσει δραματικά την ταχύτητα διεξαγωγής των ε πιχειρήσεων), αλλά και το πνεύμα ηττοπάθειας που επικρατούσε στα γενικά ε πιτελεία. Ο ι επιπτώσεις του «Παράξενου Πολέμου» υπήρξαν ιδιαίτερα καταστρείΓΓίκές για το ηθικό των απλών στρατιωτών των συμμαχικών δυνάμεων. (Σ.τ.Μ).

Ο ΔΕΥΤΕΡΟΣ ΠΑΓ ΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ

209

στο γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο, η ευθύνη του Τσάμπερλεν είναι απόλυτη, όπως και εκείνη του Νταλαντιέ. Ό μω ς, και εκείνη του Στάλιν είναι σημαντική. Θα μπορούσαμε να θέσουμε το πρόβλημα με τον τρόπο που θα το έθετε ο Τρότσκι: Μ ετατρέποντας τη Ρωσία σε μια δύναμη που διαπραγματευόταν με τις δυτικές καπιταλιστές δυνάμεις, βά ζοντας παντού τροχοπέδη στους αγώνες και κυρίως στο Λαϊκό Μέτωπο στη Γαλλία, ο Στάλιν εξασθένησε την επαναστατική ισχύ, η οποία ήταν η μόνη που θα μπορούσε να εξαναγκάσει σε οπι σθοχώρηση το φασισμό. Ή , εν πάση περιπτώσει, θα μπορούσε να επιτευχθεί μια κλασική συνεννόηση ανάμεσα στα δυτικά κρά τη και την ΕΣΣΔ, ώστε να περικυκλωθεί και ν’ αποθαρρυνθεί ο εν δεχόμενος επιτιθέμενος. Αυτός ήταν ο σκοπός του Τσόρτσιλ και πρέπει να παραδεχτούμε ότι στο συγκεκριμένο ζήτημα είχε δί κιο. Είναι ολοφάνερο ότι οι Γάλλοι κομουνιστές απέφευγαν κά θε σύγκρουση μέχρι τα τέλη Αυγούστου του 19S9 και αντέδρασαν όσο το δυνατόν πιο ήπια, αψηφώντας ακόμα και τους ίδιους τους ψηφοφόρους τους, παρόλο που ο Νταλαντιέ είχε στραφεί εναντίον των κοινωνικών κεκτημένων του Λαϊκού Μετώπου, για να μη διαταράξουν ούτε την πολεμική προετοιμασία του έθνους ούτε τις διπλωματικές προσπάθειες του μεγάλου σοβιετικού αδελφού. Θεωρώ ότι η ευθύνη του Στάλιν έγκειται μάλλον στο... σταλινι σμό. Οι μεγάλες εκκαθαρίσεις, και κυρίως εκείνες του 1937 εις βά ρος των στελεχών του στρατού, είχαν ως συνέπεια η Δύση ν’ αρχί σει ν’αμφιβάλλει για το αν η ΕΣΣΔ παρέμενε ένας σημαντικός στρα τιωτικός παράγοντας. Στον γαλλικό στρατό, είχαν ξεκινήσει από το 1933 έντονες συζητήσεις για τη συμμαχία με τους Σοβιετικούς και πολλοί αξιωματικοί, αντιδρώντας μάλλον μ’ επαγγελματικό πα ρά πολιτικό τρόπο, έκλιναν υπέρ αυτής. Παρ’ όλα αυτά, όταν το 1935 ο Γκαμελέν διαδέχτηκε τον Βεϊγκάν στην αρχηγία του γαλλι κού στρατού, τα πολιτικά επιχειρήματα απέκτησαν την πρωτοκα θεδρία, καθώς οι θέσεις του Γκαμελέν ως προς αυτό το ζήτημα προσέγγιζαν εκείνες του αντισοβιετικού Νταλαντιέ (πρέπει να υ πενθυμίσουμε ότι πριν γίνει πρωθυπουργός το 1938, ο Νταλαντιέ ήταν υπουργός Άμυνας, ένα αξίωμα που διατήρησε αδιαλείπτως α πό τον Ιούνιο του 1936 μέχρι τον Μάιο του 1940). Η δολοφονία του

210


στρατάρχη Τουχατσέφσκι και πολλών εκατοντάδων στρατηγών του Κόκκινου Στρατού το 1937 έφερε σε πλεονεκτική θέση τους Γάλ λους αξιωματικούς που ασπάζονταν τις απόψεις του Νταλαντιέ, ή ταν φιλοφασίστες, αρνούνταν εκ προοιμίου την κοινή δράση με την ΕΣΣΔ και αποτελούσαν αναμφίβολα τη μειοψηφία μέχρι τότε. Αλλά και η κοινή γνώμη, τόσο στη Γαλλία όσο και την Αγγλία, δεν επιθυμούσε τόσο πολύ μετά τις εκκαθαρίσεις του 1937, τη σοβιε τική ενίσχυση απέναντι στη χιτλερική πρόκληση. Παρ’ όλα αυτά, ο στρατηγός Ντουμένκ ισχυρίζεται ότι, όταν ο Νταλαντιέ του εξή γησε τους λόγους για τους οποίους του ανέθεσε την αποστολή να συζητήσει με τους Σοβιετικούς μια στρατιωτική συμφωνία, δικαι ολόγησε αυτή του την απόφαση επικαλούμενος τις προσδοκίες της κοινής γνώμης, που δεν είχε καταλάβει ότι η Γαλλία δεν είχε την πρόθεση να εξετάσει όλους τους τρόπους για να επιτευχθεί μια συ νεννόηση με την ΕΣΣΔ. Αναφέρει επίσης διάφορες λαϊκές εκδηλώ σεις που, πριν την αναχώρηση της αποστολής, επιβεβαιώνουν αυ τές τις προσδοκίες και, τέλος, εκφράζει την απογοήτευσή του ε πειδή η Γαλλία στερήθηκε τη στρατιωτική ισχύ της ΕΣΣΔ εξαιτίας των εκκαθαρίσεων που είχαν αμαυρώσει την εικόνα της. Τελικά, για να μάθουμε αν «ευθύνεται ο καπιταλισμός» για τους πρώτους νεκρούς του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου, την 1η Σεπτεμβρίου 1939, αλλά και για εκείνους που θα σκοτώνονταν στη συνέχεια επειδή επιτράπηκε στη Γερμανία ν’ αποκτήσει μια τόσο μεγάλη στρατιωτική ισχύ, θα πρέπει πρώτα απ’ όλα να λά βουμε υπ’ όψιν μας τον αντικομουνισμό και τον τρόπο με τον ο ποίο τον εκμεταλλεύτηκε ο ναζισμός. Αφήνοντας να εννοηθεί ό τι όλες οι φιλοδοξίες του ήταν στραμμένες προς την Ανατολή και ότι η ικανοποίησή τους θ’ απελευθέρωνε τον πλανήτη από ένα α νεπιθύμητο καθεστώς, ο ναζισμός κατάφερε ν’ αποκτήσει αρκε τές συμπάθειες στους ηγετικούς κύκλους των μεγάλων δυτικών δυνάμεων. Π αρ’ όλα αυτά, οι κύκλοι αυτοί δεν θα είχαν τόσο εύ κολα ανοίξει το δρόμο για την επέκταση της ανταγωνιστικής για τα συμφέροντά τους Γερμανίας, αν αυτή δεν είχε καταφέρει να τους πείσει ότι ήταν ανίσχυρη, διαιρεμένη και ανίκανη να εκμε ταλλευτεί στο έπακρο μια νίκη εις βάρος της αυτοκρατορίας του κακού. Η πορεία που οι χώρες αυτές επέτρεψαν στη Γερμανία ν’


211

ακολουθήσει και η πρωτοφανής αύξηση της ισχύος της μεταξύ του 1939 και του 1941 δεν είναι λοιπόν αμιγείς επιπτώσεις του μί σους των εργοδοτών για το εργατικό κίνημα. Είναι επίσης συνέ πειες μιας αφέλειας απέναντι σε μια ιδιαίτερα εμπνευσμένη σκη νοθεσία. Οι ιθύνοντες των μεγάλων καπιταλιστικών δυνάμεων αφέθηκαν να πιστέψουν αυτό που τα ταξικά τους συμφέροντα τους ψιθύριζαν να πιστέψουν, ακόμα και αντίθετα σε αυτό που ήταν πρόδηλο, ότι δηλαδή ο Χίτλερ δεν ήταν ένας πολιτικός μεγάλης εμβέλειας, αλλά ένας επιπόλαιος ταραξίας από τον οποίο θα μπο ρούσαν ν’ απαλλαγούν, αφού πρώτα θα τον χρησιμοποιούσαν.

0 Παράξενος Πόλεμος, μια τόσο ορθή ονομασία Αν η βιβλιογραφία για τη συμφωνία του Μονάχου είναι σχετικά μεγάλη και ποιοτική, ο Παράξενος Πόλεμος παραμένει ο φτω χός συγγενής στην Ιστορία του 20ού αιώνα, παρόλο που υπήρξε μια από τις πιο καθοριστικές περιόδους της. Το κυριότερο όμως είναι ότι, αν κάποιον τον ενδιαφέρει η συμφωνία του Μονάχου, ο Παράξενος Πόλεμος θα πρέπει να τον συναρπάζει, καθώς στη διάρκειά του οι μεγάλες φιλελεύθερες δημοκρατίες καταπάτη σαν τις αρχές τους ακόμα περισσότερο σε σύγκριση με τη συμ φωνία του Μονάχου, όταν πούλησαν τους Σουδήτες στη Γερμα νία αντί πινακίου φακής. Η μόνη διαφορά είναι ότι ο πόλεμος εί χε ήδη κηρυχθεί και οι ιστορικοί προτιμούν να ισχυρίζονται ότι οι φιλελεύθερες δημοκρατίες έκαναν λάθος (τρέφοντας αυταπά τες για την αποτελεσματικότητα του ναυτικού αποκλεισμού της Γερμανίας και τη δυνατότητα να τη νικήσουν μέσω της φθοράς), παρά να ομολογήσουν ότι έκαναν το αντίθετο από τον πόλεμο, δη λαδή την ειρήνη, ή ότι τουλάχιστον την επιδίωκαν επίμονα. Σε αυτό το σημείο, εμφανίστηκαν στο προσκήνιο οι ΗΠΑ, κα θώς ήταν ο κυριότερος διαμεσολαβητής γι’ αυτή την ειρήνη, πα ρόλο που στη συνέχεια προσπάθησαν ν’ αποκρύψουν το ρόλο που διαδραμάτισαν. Βέβαια, όταν στις αρχές Σεπτεμβρίου ο Ρούζβελτ διακήρυξε την ουδετερότητα της χώρας του, διευκρίνισε με συ νωμοτικό ύφος ότι «οι σκέψεις δεν είναι ουδέτερες», κάτι που ι-

212


σοδυναμούσε με μια καταδίκη, που στην πραγματικότητα ήταν η ελάχιστη δυνατή, της επιθετικότητας της Γερμανίας. Η κατα δίκη αυτή πήρε συγκεκριμένη μορφή με την υιοθέτηση της τρο πολογίας «cash and carry» στο νόμο για την ουδετερότητα που είχε ψηφιστεί μερικά χρόνια νωρίτερα από το Κογκρέσο με τις ευλογίες του προέδρου. Με την τροπολογία αυτή γινόταν μια ε ξαίρεση στο νόμο για την ουδετερότητα που απαγόρευε τις πωλήσεις πολεμικού υλικού σ’ εμπόλεμες χώρες, καθώς επιτρεπόταν η πώληση όπλων σε όποιον ήταν διατεθειμένος να καταβάλει α μέσως το τίμημα για την αγορά των όπλων και ν’ αναλάβει τη με ταφορά τους, κάτι που ευνοούσε τους αντιπάλους της Γερμανίας οι οποίοι ήταν κύριοι των θαλασσών. Αντιναζισμός; Ίσιος. Καπι ταλισμός; Αναμφισβήτητα. Η αμερικανική βιομηχανία, που πληττόταν από την ανεργία, δεν είχε την πολυτέλεια να μην πουλάει σε όσους ήθελαν ν’ αγοράσουν. Ούτε ο αμερικανικός ιμπεριαλι σμός μπορούσε ν’ αφήσει ανεκμετάλλευτη την ευκαιρία να εξασθενίσει οικονομικά τους ανταγωνιστές του. Την ίδια περίοδο, παράξενοι απεσταλμένοι όργωναν την Ευ ρώπη. Ο δηλωμένος θαυμαστής της ναζιστικής αποτελεσματικότητας Τζόζεφ Κένεντι, ο πατέρας του Τζον Φιτζέραλντ που ε ξάλλου τον συνόδευε, ήταν ο πρέσβης των ΗΠΑ στο Λονδίνο και πραγματοποιούσε περιοδείες στην ήπειρο. Ο Σάμνερ Γουέλς, υ φυπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ και στενός συνεργάτης του προ έδρου, για πολλές εβδομάδες πηγαινοερχόταν μεταξύ Παρισιού, Ρώμης, Λονδίνου και Βερολίνου. Υπάρχουν επίσης αναφορές για επαφές που πραγματοποίησαν τα αφεντικά των μεγάλων αμερι κανικών επιχειρήσεων, και ιδιαίτερα της General Motors.4 Η αποστολή του Γουέλς άρχισε ενώ ήδη από τις 30 Νοεμβρί ου 1939 μαινόταν ο πόλεμος ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και στη Φιλανδία, θύμα της σοβιετικής επιθετικότητας. Η σταλινική κτηνωδία, που δεν είχε ακόμα ξεφύγει από τα πλαίσια των παλιών συνόρων της τσαρικής αυτοκρατορίας και αρχικά αποσκοπούσε μόνο στην κατάληψη μερικών εδαφών για την προστασία των σο βιετικών συνόρων, θεωρήθηκε πολύ γρήγορα ως μια απεριόρι στη όρεξη για κατακτήσεις που συγγένευε μ’ εκείνη του Χίτλερ. Έδωσε το δικαίωμα στις εφημερίδες όλου του πλανήτη να συ


213

ντηρούν την ιδέα ότι η παροχή στρατιωτικής βοήθειας στη Φι λανδία ισοδυναμούσε με την πραγματοποίηση πολεμικών επι χειρήσεων εναντίον της Γερμανίας. Αν ο Γουέλς κατάφερνε να ε παναφέρει την ειρήνη και την ομόνοια στην Ευρώπη ή αν τα α ποτελέσματα της αποστολής του επέτρεπαν την ανάληψη μιας θεαματικής πρωτοβουλίας από τον πρόεδρο Ρούζβελτ, θα επρόκειτο για έναν πολύ κακό οιωνό για την ΕΣΣΔ, τη μοναδική δύναμη την οποία δεν είχε επισκεφθεί ο υφυπουργός. Είναι αλήθεια ότι ο πρόεδρος των ΗΠΑ δεν αντιμετώπιζε με ουδετερότητα, ούτε καν λεκτικά, τον σοβιετικο-φιλανδικό πόλεμο. Τα παραπάνω γεγονότα μας οδηγουν στη σφαγή των μελών των ελίτ της Πολωνίας από τους Σοβιετικούς, η οποία είθισται να ονομάζεται σφαγή του Κατίν από το όνομα του δάσους στο οποίο ανακαλύφτηκαν το 1943 οι τάφοι μερικών από τα θύματα. Η δια ταγή του Στάλιν να εκτελεστούν 20.000 Πολωνοί, κυρίως αξιω ματικοί, την οποία αποκάλυψε ο Μ πόρις Γιέλτοιν το 1992, χρο νολογείται από τις 5 Μαρτίου 1940 - ενώ οι άνθρωποι αυτοί ή ταν φυλακισμένοι ήδη από τον προηγούμενο Σεπτέμβριο. Καθώς κανείς δεν έχει κάνει το συσχετισμό με αυτή την ημερομηνία και δεν έχει προσπαθήσει να εξηγήσει για ποιο λόγο έγινε η σφαγή, θεώρησα καθήκον μου να προσπαθήσω να το κάνω σ’ ένα βιβλίο μου που εκδόθηκε το 1993, και α π ’ όσο γνωρίζω δεν έχει προταθεί μέχρι σήμερα κάποια άλλη ερμηνεία.5 Στις 5 Μαρτίου, η Φ ι λανδία ζήτησε τον τερματισμό των εχθροπραξιών και ο Στάλιν ε τοιμάστηκε να δεχτεί τους Φιλανδούς διαπραγματευτές. Πρέπει λοιπόν ν’ αναρωτηθούμε μήπως ο Στάλιν φοβόταν ότι η ειρήνη θα είχε επιπτώσεις που θα καθιστούσαν επικίνδυνους τους Πολω νούς αιχμαλώτους, και ιδιαίτερα τους αξιωματικούς. Ό πω ς, για παράδειγμα, στην περίπτωση που η σοβιετικο-φιλανδική ειρήνη θα οδηγούσε σε μια συμφιλίωση των καπιταλιστικών δυνάμεων, δηλαδή σε μια ειρήνη ανάμεσα στη Γερμανία και τους γείτονές της. Για να σωθούν τα προσχήματα, ο Χίτλερ θ ’ ανεχόταν ενδε χομένως την ανασύσταση ως ανεξάρτητου κράτους ενός μέρους της Πολωνίας, την οποία είχε μοιραστεί με τον Στάλιν το 1939. Μια από τις πρώτες πράξεις αυτού του ακρωτηριασμένου κράτους θα ήταν κατά πάσα πιθανότητα να ζητήσει την απελευθέρωση

214


των αιχμαλώτων πολέμου. Σε αυτή την περίπτωση, θα ήταν δύ σκολο να εκτελεστοΰν και επικίνδυνο ν’ αφεθοΰν ελεύθεροι, ε πειδή η νέα Πολωνία, έχοντας ανακτήσει μερικά από τα εδάφη που είχε καταλάβει η Γερμανία, θα προσπαθούσε να πάρει και μερικά από τα εδάφη που κατείχαν οι Σοβιετικοί, εν ανάγκη και με πόλεμο. Πρέπει να προσθέσουμε ότι ο Σάμνερ Γουέλς βρι σκόταν στο Βερολίνο από την 1η έως την 6η Μαρτίου. Βρισκό ταν δηλαδή στο Βερολίνο την ημέρα που ο Στάλιν υπέγραψε τη μοιραία διαταγή και μάλιστα έμεινε περισσότερο από τον προβλεπόμενο χρόνο, γεγονός που κατά πάσα πιθανότητα θα προκάλεσε έντονα αισθήματα αγωνίας στη σοβιετική κυβέρνηση. Σήμερα, μετά από τις πιο πρόσφατες έρευνες για τα προοίμια της γερμανο-σοβιετικής σύγκρουσης, θέτω ένα νέο ερώτημα: Αν υ ποθέσουμε ότι οι Σοβιετικοί είχαν αποκαλύψει στον Χίτλερ ότι την είχαν διαπράξει ή ότι είχαν την πρόθεση να τη διαπράξουν, τότε μήπως ο σκοπός αυτής της σφαγής ήταν να τον πείσει ότι ήταν ο ριστικά με το μέρος του και ότι είχαν κόψει κάθε γέφυρα με τους Δυτικούς, ώστε να τον αποτρέψουν να συμφιλιωθεί μαζί τους; Σε αυτή την περίπτωση, οι δολοφονίες των μελών των ελίτ της Πολω νίας δεν αποσκοπούσαν τόσο στο να ενισχύσουν την άμυνα της χώ ρας ενόψει ενός ενδεχόμενου σοβιετικο-πολωνικού πολέμου που θα ήταν το φυσικό επακόλουθο της σύναψης μιας πολωνο-γερμανικής ειρήνης, όσο στο ν’ αποφευχθεί με οποιοδήποτε κόστος μια τέτοια επικίνδυνη κατάσταση μέσω της οριστικής πρόσδεσης της μοίρας της ΕΣΣΔ μ’ εκείνη του ναζισμού.6 Ακόμα και αν αυτές οι ε κτιμήσεις είναι ανακριβείς, οφείλουμε να καταλήξουμε σε μια δι πλή διαπίστωση. Πρώτον, ο Στάλιν πανικοβλήθηκε (θα μπορούσε να μετακινήσει τους αιχμαλώτους προς τα ανατολικά και να περι μένει την εξέλιξη των γεγονότων, θεώρησε όμως λανθασμένα ότι δεν είχε χρόνο). Δεύτερον, πρόκειται ασφαλώς για ένα έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας. Βέβαια, δεν εκτελέστηκαν γυναίκες και παι διά, καθώς και όσοι ήταν φτωχοί. Η σφαγή όμως ενός έθνους μέ σω των ελίτ του έχει τα χαρακτηριστικά μιας γενοκτονίας. Επίσημα, οι επαφές που είχαν στην Ευρώπη οι Αμερικανοί α πεσταλμένοι στη διάρκεια του Παράξενου Πολέμου ήταν διερευ νητικές. Οι ΗΠΑ δεν μεσολάβησαν, απλά ενημερώθηκαν για τις


215

προθέσεις των εμπλεκομένων μερών. Αυτό όμως δεν λέγεται πά ντα όταν αποτυγχάνει μια προσπάθεια μεσολάβησης; Στη προ κειμένη περίπτωση, η υποδοχή του Γουέλς στο Βερολίνο ήταν ι διαίτερα ψυχρή. Ο Χίτλερ είχε κάνει την επιλογή του: Δεν ήθελε πια την ειρήνη, επέμενε να πραγματοποιήσει την επίθεσή του στη Δύση για να επιφέρει αποφασιστικό πλήγμα τόσο στο ηθικό των αντιπάλων του, όσο και στον γαλλικό στρατό και το κύρος του. Στη περίοδο λοιπόν αυτού του ψευδο-πολέμου, που όντως ή ταν παράξενη καθώς ήταν γεμάτη από κάθε είδους ειρηνευτικές προσπάθειες, η υποτίμηση των ικανοτήτων του Χίτλερ αποδεί χτηκε ιδιαίτερα εγκληματική. Τύφλωσε τους αντιπάλους του ώ στε να μη δουν το κεραυνοβόλο πλήγμα που ο Χίτλερ προετοίμαζε αργά, υπολογίζοντας και την παραμικρή λεπτομέρεια, και το ο ποίο εξαπέλυσε αιφνιδιαστικά στις 10 Μαΐου.7

Η ητύση της Γαλλίας και η γενική ψτοηάθεια Την ώρα που οι γερμανικές στρατιές ξεκίνησαν την επίθεσή τους στη Δύση εκείνη την ανοιξιάτικη αυγή, πρωθυπουργός της Αγγλίας ήταν ο Τσάμπερλεν. Τέσσερις ημέρες νωρίτερα, ο Γκέρινγκ είχε πει στον Ντάχλερους, ένα Σουηδό διπλωμάτη που είχε επαφές με Άγγλους διπλωμάτες, ότι η Γερμανία θα έκανε σύντομα μια «γεν ναιόδωρη» προσφορά για να τερματιστεί ο πόλεμος, όταν ο στρα τός της θα «είχε φτάσει στο Καλέ». Ο Ντάχλερους ενημέρωσε ε πίσης και τον Ραούλ Νόρντλινγκ, τον γενικό πρόξενο της Σουη δίας στο Παρίσι, ο οποίος είχε πρόσβαση στους γαλλικούς κυ βερνητικούς κύκλους. Ο Χάλιφαξ και ο Ρεϊνό, οι υπουργοί Εξω τερικών της Αγγλίας και της Γαλλίας αντίστοιχα -ο Ρεϊνό ήταν ε πίσης και ο πρωθυπουργός της Γαλλίας-, όταν πληροφορήθηκαν την πρόταση του Γκέρινγκ, αρχικά τη θεώρησαν έκφραση αλα ζονείας, ή μάλλον μια από εκείνες τις αναρίθμητες ενδείξεις α δυναμίας που χαρακτήριζαν το ναζιστικό καθεστώς από τότε που κατέλαβε την εξουσία στη Γερμανία. Οι Γερμανοί μπροστά στο Καλέ ήταν ένα δυσάρεστο ενδεχόμενο, σε καμία όμως περίπτω ση δεν θα επρόκειτο για μια καταστροφή, θ α σήμαινε απλά ότι

216


οι συμμαχικές στρατιές, που είχαν μπει στο Βέλγιο για να ν’ α ντιμετωπίσουν την προέλαση των Γερμανών, δεν θα είχαν κατα φέρει να τους σταματήσουν και θα είχαν αναδιπλωθεί με τάξη προς τα γαλλικά σύνορα. Το γεγονός αυτό δεν θ’ αρκουσε για να σπευσουν οι σύμμαχοι να υπογράψουν μια συνθήκη ειρήνης σύμ φωνα με τους όρους της Γερμανίας. Όμω ς, μετά από τρεις ημέρες, αποδείχτηκε ότι ο κεντρικός ά ξονας της γερμανικής επίθεσης δεν περνούσε από τις βελγικές πε διάδες, αλλά από τον τομέα του Σεντάν, όπου η άμυνα κονιορτο ποιήθηκε από τον όγκο των γερμανικών τεθωρακισμένων μεραρ χιών. Πολύ γρήγορα έγινε αντιληπτό ότι το έδαφος της Γαλλίας ή ταν ανοιχτό στη γερμανική εισβολή. Στη συνέχεια, οι σύμμαχοι δια πίστωσαν ότι προς το παρόν το Παρίσι δεν θα δεχόταν τη γερμα νική επίθεση, η οποία συνεχιζόταν βόρεια του ποταμού Σομ. Τέλος, οι σύμμαχοι συνειδητοποίησαν ότι όντως το Καλέ ήταν ο στόχος της επίθεσης των Γερμανών, αλλά μέσω μιας προέλασης από το νό το και όχι από το βορρά, στη διάρκεια της οποίας το σύνολο του ε παγγελματικού γαλλικού και αγγλικού στρατού περικυκλώθηκε. Πολύ γρήγορα, ο λόρδος Γκορτ, ο διοικητής του εκστρατευτικού σώματος της Αυτού Μεγαλειότητας, επέλεξε να οπισθοχω ρήσει προς τα λιμάνια με την προοπτική να επιβιβαστεί σε πλοία ο αγγλικός στρατός και να φύγει από τη Γαλλία. Στο Λονδίνο, υ πήρχαν άνθρωποι πρόθυμοι ν’ αποδεχτούν αυτή την προοπτική, και ιδιαίτερα ο Χάλκραξ. Ό μω ς, από τις 10 Μαΐου, πρωθυπουρ γός ήταν πια ο Τσόρτσιλ. Στο μυαλό του υπήρχε μόνο μια ιδέα: Να διατηρήσει την εμπόλεμη κατάσταση με οποιονδήποτε τρό πο. Η πρώτη του ενέργεια ήταν ν’ απαγορεύσει οποιαδήποτε ο πισθοχώρηση του αγγλικού εκστρατευτικού σώματος του Γκορτ, με την οποία οι Γάλλοι δεν συμφωνούσαν και η οποία θα έμοια ζε ως το προοίμιο μιας ανακωχής. Οι Γάλλοι ήθελαν να πολεμή σουν... ή να υπογράψουν μια ανακωχή, σε καμία όμως περίπτω ση δεν ήθελαν ο συμμαχικός στρατός να επιβιβαστεί σε πλοία για να διαφύγει από τον κλοιό. Για μερικές ημέρες, οι σύμμαχοι ζούσαν μέσα στην αυταπάτη των αμφιλεγόμενων προοπτικών του «σχεδίου Βεϊγκάν» -ο στρατηγός Βεϊγκάν είχε αναλάβει την αρ χηγία του γαλλικού στρατού, μετά την καθαίρεση του στρατηγού


217

Γκαμελέν-, σύμφωνα με το οποίο θα ανοιγόταν ένα ρήγμα στη γερμανική τεθωρακισμένη φάλαγγα με επιθέσεις από το βορρά και από το νότο... Στην πραγματικότητα, ο κύριος στόχος του σχε δίου ήταν να μην αποφασίσουν οι σύμμαχοι να διαφυγουν μέσω θαλάσσης από τον κλοιό. Και ξαφνικά, ο Χίτλερ διέταξε το στρατό του να σταματήσει την επίθεση από τις 24 έτος τις 27 Μαΐου, παρόλο που είχε φτά σει στις πύλες της Δουγκέρκης, του τελευταίου διαθέσιμου λιμα νιού μέσω του οποίου ο συμμαχικός στρατός θα μπορούσε να ε πιβιβαστεί σε πλοία. Πρόκειται για ένα πλαστό αίνιγμα. Για ν’ α παντηθεί, αρκεί να λάβουμε σοβαρά υπ’ όψιν μας την πρόβλεψη του Γκέρινγκ. Ο Χίτλερ σταμάτησε, επειδή ήθελε η Γαλλία και η Αγγλία ν’ αποδεχτούν τους όρους της «γενναιόδωρης» ειρήνης του, σύμφωνα με τους οποίους θα κρατούσαν τα εδάφη και τις α ποικίες τους, και θα έχαναν μόνο τη μαχητικότητα και τη φήμη τους, καθώς οι σύγχρονοι στρατοί τους είχαν περικυκλωθεί στο Βέλγιο. Είναι ευνόητο ότι χρειαζόταν λίγος χρόνος για να ληφθεί μια τέτοια απόφαση, και έτσι ο γερμανικός στρατός σταμάτησε για να επιτρέψει στις υπεύθυνες Αρχές του Παρισιού και του Λον δίνου να συνεδριάσουν. Στο Παρίσι, η επιτροπή πολέμου που συ νεδρίασε στις 25 Μαΐου θεώρησε ότι η μοναδική διέξοδος ήταν η υπογραφή ανακωχής και στη συνέχεια συνθήκης ειρήνης. Ο Ρεϊνό όμως δεν παρουσίασε με λεπτομέρειες σε αυτό το πολυά ριθμο και ποικιλόμορφο όργανο την προσφορά που είχε μεταβι βάσει ο Νόρντλινγκ. Η πιο σημαντική απόφαση αυτής της επι τροπής, ύστερα από πρόταση του Βεϊγκάν, ήταν να πάει την ε πόμενη ημέρα ο Ρεϊνό στο Λονδίνο για να «εκθέσει τις δυσκολίες μας», όπως αναγράφεται διακριτικά στα πρακτικά. Κάτι που ο Τσόρτσιλ, κατά την έναρξη της συνεδρίασης του υπουργικού συμ βουλίου το πρωί της 26ης Μαΐου, ερμήνευσε ως εξής: «Έρχεται να μας ανακοινώσει ότι η Γαλλία θα συνθηκολογήσει». Όμω ς, ας μην προτρέχουμε. Και στην Αγγλία επίσης, η ηττο πάθεια είχε φτάσει στο αποκορύφωμά της ήδη από τις 25 Μαΐου. Το πρωί εκείνης της ημέρας, ο Χάλιφαξ ενημέρωσε το υπουργι κό συμβούλιο για τις συζητήσεις που είχαν κάνει δευτεροκλασά τοι Αγγλοι και Ιταλοί διπλωμάτες για τις παραχωρήσεις που θα

218


μπορούσαν να μεταπείθουν την Ιταλία ώστε να μην μπει στον πό λεμο. Ο Χάλκραξ κατάφερε να του δοθεί η άδεια να συνεχίσει αυτές τις επαφές. Το απόγευμα, υπερβαίνοντας τις αρμοδιότητες αυτής της εξουσιοδότησης, δέχτηκε ο ίδιος τον πρέσβη της Ιτα λίας Μπαστιανίνι, που ανήκε στο στενό περιβάλλον του Μουσολίνι, και του ζήτησε να μεσολαβήσει ο Ντουτσε υπέρ μιας «γενι κής ευρωπαϊκής διευθέτησης, η οποία θα οδηγούσε σε μια διαρ κή ειρήνη». Και πρόσθεσε ότι έκανε αυτή την πρόταση εξ ονό ματος της κυβέρνησης, δηλαδή του Τσόρτσιλ, χωρίς όμως ν’ α ναφέρει το όνομά του. Δεν επρόκειτο τόσο για ένα ψέμα όσο για μια προεξόφληση: Πεπεισμένος ότι ο Ουίνστον δεν ήταν παρά έ νας γελωτοποιός που η τυχοδιωκτική πολιτική του είχε χρεοκο πήσει, ο Χάλιφαξ τον θεωρούσε αμελητέα ποσότητα και ενερ γούσε ήδη ως πρωθυπουργός. Το πιο εκπληκτικό ήταν ότι την επόμενη ημέρα ο Χάλιφαξ ε νημέρωσε το υπουργικό συμβούλιο για τη συζήτηση με απόλυτη σχεδόν ειλικρίνεια (το μόνο ψέμα που είπε ήταν ότι ο Μπαστιανίνι ξεκίνησε τη συζήτηση για μια «γενική διευθέτηση») και ο Τσόρτσιλ δεν διαμαρτυρήθηκε. Ό τα ν στη συνέχεια ο Τσόρτσιλ συναντήθηκε κατ’ ιδίαν με τον Ρεϊνό, στην αρχή του μίλησε για την Ιταλία και έπειτα τον ρώτησε αιφνίδια αν η Γαλλία είχε δε χτεί προτάσεις ειρήνης. Ο Ρεϊνό του απάντησε όχι, πρόσθεσε ό μως ότι οι Γάλλοι «γνώριζαν ότι μπορούσαν να λάβουν μια προ σφορά, αν το επιθυμούσαν». Στη συνέχεια, ο Τσόρτσιλ έστρεψε αλλού τη συζήτηση, και μαζί με αυτή το σκοπό της επίσκεψης του Ρεϊνό, προσανατολίζοντάς τη στις προετοιμασίες για την εκ κένωση της Δουγκέρκης. Πράγματι, είχε υιοθετήσει αυτή τη λύ ση την προηγούμενη ημέρα και, παρόλο που οι Γάλλοι εξακο λουθούσαν να μη συμφωνούν, ήταν για τον Τσόρτσιλ μια θαυ μάσια ευκαιρία να μιλήσει για τη συνέχιση της δράσης και των μαχών, αντί για μια εκεχειρία και για διαπραγματεύσεις. Καθώς μετά την εκκένωση της Δουγκέρκης δεν επήλθε η ει ρήνη, ο Χίτλερ διέταξε χωρίς να στενοχωρηθεί ιδιαίτερα τη συ νέχιση του πολέμου, θ α προτιμούσε αυτή την άμεση και ελάχιστα αιματηρή ειρήνη που θα του επέτρεπε να διεκδικήσει σύντομα την Ουκρανία από τον Στάλιν, όμως το σχέδιό του είχε αποτύχει


219

και άλλαξε χωρίς ενδοιασμούς τη σειρά του προγράμματός του: Εφόσον η Γαλλία, ασπαζόμενη παράλογα την επιμονή του Τσόρτσιλ, προσφερόταν ανυπεράσπιστη στα χτυπήματά του, εκμεταλ λεύτηκε την ευκαιρία για να τη συντρίψει. Σίγουρα, δεν φανταζό ταν ότι θα την υποχρέωνε να υπογράψει μια ανακωχή χωρίς να συνθηκολογήσει και ότι θα την καταλάμβανε για τέσσερα χρόνια. Αναμφίβολα, θα υπολόγιζε ότι η συντριβή της Γαλλίας θα είχε ως αποτέλεσμα την ωρίμανση της απογοήτευσης στην άλλη μεριά της Μάχης και την επίσπευση της πτώσης του Τσόρτσιλ. Πάντως, σια τέλη Ιουνίου-αρχές Ιουλίου, έκανε δελεαστικές προτάσεις για την υπογραφή μιας ειρήνης μέσω πολλών καναλιών και ο Χάλιφαξ ήταν και πάλι έτοιμος ν’ αναλάβει την εξουσία.8

Η ναζτστική στροφή εναντίον της ΕΣΣΔ Η εγκληματική ανοησία της υποτίμησης του Χίτλερ δεν σταμά τησε, δυστυχώς, μετά τις λαμπρές νίκες του, την άνοιξη του 1940. Από αυτή την άποψη, τα όργανα του γαλλικού καπιταλισμού και ο νέος ήρωάς τους, ο Πετέν, δεν είναι μόνο υπεύθυνα επειδή δι ευκόλυναν προκαταβολικά τις μαζικές συλλήψεις των Εβραίων με το θεσμικό πλαίσιο της 19ης Οκτωβρίου.9 Από τη στιγμή που ανέλαβαν την εξουσία, προσπάθησαν με μια μοναδική επιδεξιότητα να επιρρίψουν την ευθύνη για την ήττα στους απεργούς του 1936, οι οποίοι το μόνο που σκέφτονταν ήταν «ν’ απολαμβάνουν» αντί να κάνουν παιδιά και η προδοσία τους είχε φτάσει μέχρι το σημείο να καταφέρουν να παίρνουν δυο εβδομάδες άδειας μετ’ αποδοχών ετησίως. Τ α όργανα του γαλλικού καπιταλισμού έχα σαν για μια ακόμα φορά την ευκαιρία ν’ αναλύσουν το ναζισμό και να συνειδητοποιήσουν ότι ήταν ένα δηλητήριο το οποίο χο ρηγούσε σε μικρές δόσεις ένας ιδιοφυής τρελός. Αντίθετα, άρχι σαν να υπακούουν κατά γράμμα στις εντολές του πολύ νωρίτερα από το φθινόπωρο, οπότε χάραξαν με μεγάλα γράμματα τη λέξη «συνεργασία» στην προμετωπίδα της πολιτικής τους. Αποδέχτη καν από την πρώτη στιγμή τη στρατιωτική ήττα ως ήττα της δη μοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, παρόλο που αυτά

220


περιλήφθηκαν στο προσχέδιο του νέου καταστατικού χάρτη.10Οι υποτιθέμενοι άνθρωποι της τάξης δεν απαρνήθηκαν μόνο τις κα τακτήσεις της Δημοκρατίας μετά από τις κοινωνικές αναταρά ξεις του 19ου αιώνα που επέτρεψαν στον Πετέν, γιο χωρικών, να γίνει στρατάρχης, αλλά εθελοτυφλούσαν και για την αταξία που θα προκαλούσε η παρουσία μιας ξένης δύναμης στη Γαλλία, η ο ποία επιπλέον ήταν ναζιστική. Θεωρούσαν τον Χίτλερ ως ένα μα νιακό της δικτατορίας, ο οποίος θα γινόταν πιο ήπιος απέναντι στη Γαλλία αν αντέγραφαν το καθεστώς του. Δεν αναρωτήθηκαν ούτε μια στιγμή για τους σκοπούς του. Η πολιτική τους δεν βα σίστηκε σε μια ανάλυση, αλλά σ’ ένα στοίχημα χαμένο εκ των προτέρων. Ή δη , αμέσως μετά την επίθεση των Άγγλων στο Μερς ελ-Κεμπίρ* (3 Ιουλίου), πρότειναν στη Γερμανία μια στρατιωτι κή συνεργασία, και αν αυτή τελικά δεν πήρε μια συγκεκριμένη μορφή, δεν ευθυνόταν το Βισί αλλά το Βερολίνο. Δυστυχώς όμως ελάχιστοι άνθρωποι αμφισβήτησαν τη νομιμότητά τους, εκτός από τον Ντε Γκολ και τη δράκα των αρχικών υποστηρικτών του. Επαναλαμβάνοντας το λάθος που διέπραξαν το 1933 οι Γερμανοί σύντροφοί τους, οι οποίοι θωρούσαν κυρίως το ναζισμό ως ένα χρήσιμο μέσο που θα κατέστρεφε τις παλιές σχέσεις κυριαρχίας, οι Γάλλοι κομουνιστές υιοθέτησαν μια στά ση αναβλητικότητας που, κυρίως στην αρχή, έφτανε μέχρι το ση μείο της αναζήτησης μια ειρηνικής συνύπαρξης με τον κατακτητή - θα μπορούσαμε μάλιστα να κάνουμε λόγο και για πρόθεση συνεργασίας, αν αυτή η λέξη δεν ήταν τόσο φορτισμένη, αν δεν έφερνε στη μνήμη μας τις διώξεις εναντίον των Εβραίων και των * Λιμάνι της Αλγερίας, στο οποίο βρισκόταν ένα τμήμα του γαλλικού στόλου. Σύμφωνα με τους όρους της ανακωχής του 1940, ο γαλλικός στόλος έπρεπε να επιστρέφει στα μητροπολιτικά λιμάνια και υπήρχε επομένως ο κίνδυνος να περιέλθει υπό τον έλεγχο των Γερμανών. Οι Βρετανοί δεν ήταν διατεθειμένοι να επιτρέψουν αυτό το ενδεχόμενο και στις 3 Ιουλίου 1940 μια αγγλική ναυτική δύ ναμη εμφανίστηκε στα ανοιχτά του λιμανιού. Ο Αγγλος ναύαρχος έστειλε στον Γάλλο ομόλογό του ένα τελεσίγραφο, ζητώντας του είτε να συνεχίσει τον πόλε μο στο πλευρό των Βρετανών είτε ν' αφοπλίσει τα πλοία του. Ό τα ν ο Γάλλος ναύ αρχος αρνήθηκε, τα αγγλικά πλοία άνοιξαν πυρ με συνέπεια το σύνολο σχεδόν των γαλλικών πλοίων να υποστούν σημαντικές ζημιές και να σκοτωθούν 1.300 Γάλλοι ναύτες. (Σ.τ.Μ.)


221

αντιστασιακών που θα διέπραττε στη συνέχεια το καθεστώς του Βισί. Το Κομουνιστικό Κόμμα Γαλλίας δεν ξεπέρασε τα όρια του αιτήματος να επανεκδοθεί νόμιμα η V Humanité και ν’ αναλά βουν πάλι τα καθήκοντά τους τα εκλεγμένα μέλη των δημοτικών συμβουλίων στην κατεχόμενη ζώνη, ένα αίτημα που θ’ αποδεικνυόταν εξαιρετικά απερίσκεπτο, καθώς θα είχε ως αποτέλεσμα πολλοί άνθρωποι να συλληφθούν ανόητα το φθινόπωρο. Οι κομουνιστές αντιτάχθηκαν βέβαια από την αρχή στον Πετέν, γεγονός που θα τους επέτρεπε μετά τον πόλεμο, ψάχνοντας στα αρχεία τους, να ξεθάψουν πρώ ιμες μαχητικές ενέργειες. Όμως, παρόλο που στιγμάτιζαν τους Γάλλους που δέχτηκαν να γί νουν σκλάβοι των Γερμανών κατακτητών, συμπεριφέρονταν σαν να ήθελαν να προσφέρουν στους κατακτητές τις υπηρεσίες τους. Εκτός από το γεγονός ότι υποβιβάστηκαν και αυτοί στο ίδιο ηθι κό επίπεδο, δεν επέδειξαν καμία διανοητική οξυδέρκεια. Έ π α ι ξαν και αυτοί το παιχνίδι του Χίτλερ, ο οποίος δεν ήθελε να συ νεργαστεί με κανέναν από όσους εξέφρασαν την επιθυμία να συ νεργαστούν. Ο μοναδικός του σκοπός ήταν να διαιρέσει τους Γάλ λους σε αντίπαλες φατρίες και να τις διατηρεί σε μια κατάσταση προσμονής με διάφορες υποσχέσεις. Πρέπει να διευκρινίσουμε, κάτω από το φως των πρόσφατων ερευνών, ότι, παρότι η αναβλητικότητά τους κράτησε πολλούς μήνες, η πρόθεσή των Γάλλων κομουνιστών να συνεννοηθουν με τον κατακτητή δεν κράτησε παρά μόνο μερικές εβδομάδες και ο φειλόταν, απ’ όσο μπορούμε να κρίνουμε, σε μια πρωτοβουλία του Ζακ Ντικλό. Ο Μορίς Τορέζ, ο ηγέτης του Κομουνιστικού Κόμ ματος Γαλλίας, τον ειδοποίησε από τη Μόσχα ότι τόσο ο ίδιος ό σο και η Κομιντέρν αποδοκίμαζαν τη στάση του. Ό σ ο για τους κομουνιστές που βρίσκονταν στη Γαλλία, δεν συμφωνούσαν ο μόφωνα με τη στάση του Ντικλό και κανείς δεν αμφισβητεί τις ά μεσες πράξεις αντίστασης που πραγματοποίησε στ’ όνομα του κόμματος ο Σαρλ Τιγιόν. Επικεφαλής όμως του κομματικού μη χανισμού ήταν ο Ντικλό και, παρόλο που από τον Αύγουστο στα μάτησε κάθε διαπραγμάτευση με τον κατακτητή, πρέπει να θε ωρήσουμε τις προγενέστερες επαφές του ως συνέπεια του σταλι νικού οπορτουνισμού, που ήταν μακριά από το αντιφασιστικό

222


πνεύμα, και γεννήθηκε σε αυτό το πρωτοκλασάτο στέλεχος, του οποίου η βιογραφία είναι γεμάτη από αποδείξεις πατριωτισμού, από τις ντιρεκτίβες που είχε στείλει η Μόσχα τον Σεπτέμβριο του 1939: Οι κομουνιστές έπρεπε να θεωρουν τον πόλεμο, όπως και τον προηγούμενο, ως έναν «ιμπεριαλιστικό πόλεμο», στον οποίο δεν έπρεπε να πάρουν μέρος. Το μεγάλο έτος του Χίτλερ ήταν, αν εξετάσουμε πιο προσε χτικά τα γεγονότα, αυτό που εκτείνεται από τις 22 Ιουνίου 1940, όταν υπογράφηκε η ανακωχή με τη Γαλλία, μέχρι τις 22 Ιουνίου 1941, όταν ξεκίνησε η γερμανική εισβολή στην ΕΣΣΔ. Παρόλο που διατάραξε τα ναζιστικά σχέδια, η επιμονή του Τσόρτσιλ, ο οποίος κέρδισε το στοίχημα και κατάφερε, απ’ όλες τις μεγάλες δυνάμεις, να μείνει μόνο η χώρα του στον πόλεμο εναντίον της Γερμανίας, η οποία είχε εξουδετερώσει τις υπόλοιπες, πρόσφερε την ευκαιρία στον Χίτλερ να ξεδιπλώσει όλο το ταλέντο του. Εί χε παραπλανήσει τη Γαλλία, δημιουργώντας την εντύπωση ότι ή θελε να εισβάλει μόνο στο Βέλγιο. Τώρα πια, εξαπατουσε ολό κληρο τον πλανήτη, προσποιούμενος στην αρχή ότι ήθελε να ε πιτεθεί στην Αγγλία και στη συνέχεια ότι αναζητούσε αφορμές να επέμβει στη Μεσόγειο και στα Βαλκάνια, ενώ δεν επρόκειτο παρά για παραπλανητικές κινήσεις οι οποίες επέτρεψαν στις στρατιές του να παραταχθούν πάνοπλες σε διάφορα σημεία των σοβιετικών συνόρων που το μήκος τους εκτεινόταν σε τρεις χι λιάδες χιλιόμετρα. Στο σημείο αυτό, πρέπει να εξετάσουμε την ευθύνη του Στάλιν, καθώς η χώρα του ήταν αμυντικά εντελώς απροετοίμαστη, με συνέπεια να είναι πολύ μεγάλος ο αριθμός των νεκρών στις μά χες -κ άτι που θα μπορούσε να είχε αποφευχθεί αν είχαν γίνει στοιχειώδεις προετοιμασίες-, αλλά, κυρίως, να αιχμαλωτιστούν ε κατομμύρια άνθρωποι που ήταν καταδικασμένοι να πεθάνουν α πό υποσιτισμό. Καθώς το ρατσιστικό μένος του Χίτλερ στρεφό ταν εναντίον και των Σλάβων, η απείρως μεγαλύτερη θνησιμότη τα των Ρώσων, Σέρβων και Πολωνών αιχμαλώτων σε σύγκριση με τους Γάλλους ή Άγγλους αιχμαλώτους ήταν κάτι το προβλέψι μο. Πρόσφατα, έχει αρχίσει να προβάλλεται μια παράξενη θέση: Ο Στάλιν είχε απογυμνώσει την άμυνα της χώρας του για να δι-


223

ευκολυνθούν τα επιθετικά του σχέδια, όμως ο Χίτλερ τον πρόλα βε.11 Πιστεύω ότι πρέπει να σταματήσουμε ν’ αναμασάμε τις ναζιοτικές κατηγορίες εκείνης της εποχής και να εξετάσουμε τα γε γονότα. Τον Οκτώβριο του 1940, ο Χίτλερ πραγματοποίησε μια δι πλωματική επίθεση, τη μεγαλύτερη που είχε κάνει έως τότε και η οποία είχε ως κύριο στόχο της τους Αμερικανούς ψηφοφόρους που θα προσέρχονταν στις κάλπες στις 5 Νοεμβρίου. Σκοπός ή ταν να καταδειχτεί ότι ο Φίρερ έλεγχε απόλυτα την κατάσταση και ότι ήταν προτιμότερο να ψηφίσουν τον Γουίλκι αντί του Ρούζβελτ, που υποστηρίζοντας τον Τσόρτσιλ ήταν έτοιμος να ξεκινή σει μια διαμάχη με τον αναμφισβήτητο νικητή του ευρωπαϊκού πολέμου από την οποία ήταν βέβαιο ότι θα έβγαινε ηττημένος. Ο Χίτλερ συνάντησε διαδοχικά τον Πετέν, τον Φράνκο και τον Μουσολίνι. Την ίδια περίοδο, είχε προσκληθεί και ο Μολότοφ στο Βερολίνο, καθυστέρησε όμως και επισκέφθηκε την πρωτεύουσα της Γερμανίας στις 12 Νοεμβρίου, μειώνοντας σ’ ένα βαθμό τις επιπτώσεις του σχεδίου του Γερμανού ηγέτη. Ποιος ξέρει τι θα εί χε συμβεί, όχι μόνο στις αμερικανικές εκλογές, αλλά και στη συ νεχή διαπάλη του Τσόρτσιλ με τους Βρετανούς ειρηνόφιλους, αν ο Χίτλερ είχε καταφέρει, μετά τις συναντήσεις στο Μοντουάρ (με τον Πετέν), στο Χεντάγιε (με τον Φράνκο) και στη Φλωρεντία (με τον Μουσολίνι),12 να εμφανίσει και τον Στάλιν προοδεμένο πίσω από το άρμα του θριάμβου του; Ο Χίτλερ πρότεινε στην ΕΣΣΔ τη σύναψη μιας συμμαχίας ε ναντίον της Αγγλίας και τη συνδρομή του για να επεκταθεί η FT.TA στη ζώνη της Ινδίας. Ο Μολότοφ αρνήθηκε. Τ α πρακτικά των συζητήσεων είναι αδυσώπητα για τους δικτάτορες των καπιταλι στικών χωρών. Ο επίτροπος των Εξωτερικών υπήρξε απείρως πιο αξιοπρεπής από τον Πετέν και τον Φράνκο. Π αρ’ όλα αυτά, η α ξιοπρέπεια δεν αποτελεί μια εξασφάλιση ότι δεν θα πεθάνουν άνθρωποι εξαιτίας της ανοησίας. Αραγε, ο Μολότοφ κατάλαβε καλύτερα τα σχέδια του Χίτλερ από τους υπόλοιπους; Ό χι! Τ ο αποδεικνύουν οι εκμυστηρεύσεις του στον Φέλιξ Τσούεφ, όταν ή ταν πια ηλικιωμένος. Πίστεψε ότι ο Χίτλερ ήθελε πραγματικά να εισβάλει στην Αγγλία και επομένως η ΕΣΣΔ, αρνούμενη να συμ

224


μαχήσει μαζί του, κέρδιζε χρόνο, ενώ στην πραγματικότητα εκ χωρούσε ένα πλεονέκτημα στον άνθρωπο που σκόπευε να την κα τακτήσει: Για να δικαιολογήσει την επίθεσή του εναντίον της ΕΣΣΔ, ο Χίτλερ θα μπορούσε πια να επικαλεστεί ότι είχε προτεί νει μια συνεννόηση και ότι οι Σοβιετικοί είχαν αρνηθεί. Η παγί δα πάντως ήταν τέλεια. Αν ο Στάλιν είχε αποδεχτεί μια συνθήκη συμμαχίας, θα είχε αναβιώσει την ανυποληψία εις βάρος της χώ ρας του που είχε προκαλέσει το γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο του 1939, γεγονός που θα εμπόδιζε οποιαδήποτε χώρα να βοηθήσει την ΕΣΣΔ, ακόμα και αν το ήθελε, μετά την αναπόφευκτη επίθε ση της Γερμανίας.13 Το πρώτο εξάμηνο του 1941, η γάτα συνέχισε να παίζει με τα ποντίκια. Ό τα ν ο Στάλιν αδιαφόρησε για τις προειδοποιήσεις του Τσόρτσιλ και του Ρίχαρντ Ζόργκε,* δεν το έκανε ασφαλώς από α νοησία. Απλά, είχε θέσει ένα πολύ μετριοπαθή στόχο: να μη γί νει η επίθεση εκείνο το έτος. Τα έπαιξε λοιπόν όλα για όλα και διέταξε να σταματήσουν οι πολεμικές προετοιμασίες στα σύνο ρα για να δείξει στον Χίτλερ ότι δεν διέτρεχε κανένα κίνδυνο αν κινούνταν εναντίον της Αγγλίας. Ο Στάλιν συνέχισε να υιοθετεί αυτή τη στάση,14 ακόμα και μετά την έναρξη της γερμανικής ε πίθεσης. Ο Γκέμπελς, για να εξαπατήσει ακόμα καλύτερα όλο τον κόσμο, άφησε να διαρρεύσει στις αρχές Ιουνίου τόσο η φή μη για μια επικείμενη απόβαση των Γερμανών στην Αγγλία, όσο και η φήμη για ένα επικείμενο ταξίδι του Στάλιν στο Βερολίνο, κάτι που το διέψευσε το σοβιετικό πρακτορείο ΤΑΣΣ. Εντελώς ό μως αιφνίδια, το βράδυ της 21ης Ιουνίου, ο Στάλιν ενημέρωσε το Βερολίνο ότι αποδεχόταν να πάει! Την επόμενη ημέρα, και ενώ η εισβολή είχε ξεκινήσει, διέταξε να μην προβληθεί αντίσταση, ελπίζοντας αναμφίβολα ότι επρόκειτο για μια πρωτοβουλία ενός μέρους των Γερμανών στρατηγών, οι οποίοι ήθελαν με αυτό τον * Ρίχαρντ Ζόργκε (1885-1944): Σοβιετικός μυστικός πράκτορας, που χρησιμο ποιούσε ως κάλυψη τη θέση του ανταποκριτή γερμανικής εφημερίδας στο Τ ό κιο. Τ ο Μάιο του 1941 ειδοποίησε τη Μόσχα για την ημερομηνία της γερμανι κής επίθεσης, καθώς και για τον αριθμό των μεραρχιών που συμμετείχαν σε αυτή. Συνελήφθη α πό τους Ιάπωνες τον Οκτώβριο του 1941 και εκτελέστηκε το 1944. (Σ,τ.Μ.)


225

τρόπο να πιέσουν την κυβέρνησή τους. Αυτή τη φορά, καθώς α ποτελούσε την τελευταία του ελπίδα, ήταν η σειρά του Στάλιν να υιοθετήσει τη θεωρία ότι ο Χίτλερ ήταν ένας «ανίσχυρος δικτά τορας».15 Μέσα σε όλη αυτή τη συγκεχυμένη κατάσταση, υπάρχει μόνο ένα γεγονός ικανό να παρηγορήσει τους κομουνιστές: Το ότι η ΕΣΣΔ έμεινε όρθια μετά από το γερμανικό πλήγμα το οφείλει στα αντανακλαστικά των μαζών και όχι στους ηγέτες της.

Το αμερικανικό παιχνίδι Οι ΗΠΑ, που αιφνιδιάστηκαν από την πτώση της Γαλλίας, απέ κτησαν μέσα σε χρόνο ρεκόρ τα μέσα που θα τους επέτρεπαν ν’ αντιμετωπίσουν τις νέες τους ευθύνες, τόσο σε παγκόσμια κλίμα κα όσο και ως καπιταλιστική δύναμη. Πρέπει πια να δοθεί ένα τέλος στους γελοίους διαπληκτισμους στους οποίους οι μεν ισχυ ρίζονται ότι οι Σοβιετικοί σήκωσαν το κύριο βάρος του αγώνα ε ναντίον του Χίτλερ και οι δε υποστηρίζουν ότι οι Σοβιετικοί άντεξαν μόνο χάρη στις αμερικανικές προμήθειες. Στην πραγμα τικότητα, οι δυο μεγάλες δυνάμεις ήταν αντάξιες του ονόματός τους και οι ιδιότητές τους ήταν συμπληρωματικές. Η κινητοποίη ση του ανθρώπινου δυναμικού και της οικονομίας ενός λαού που αγωνιζόταν για την επιβίωσή του, μαζί με τον κατακτητικό δυνα μισμό ενός έθνους υπό συγκρότηση που βρισκόταν στην πρωτο πορία της τεχνικής, κονιορτοποίησαν την ισχύ του Χίτλερ, ο ο ποίος, παρόλο που δεν αιφνιδιάστηκε απόλυτα, είχε υποτιμήσει και τις δυο αυτές πανίσχυρες δυνάμεις και, κυρίως, έλπιζε ότι θα μπορούσε να εξουδετερώσει τη μια πριν αντιμετωπίσει με όλα του τα μέσα την άλλη. Έχοντας ήδη υπογραμμίσει τη σημασία του αντικομουνισμου στη λήψη των αποφάσεων που άφησαν για τόσο πολύ καιρό ε λεύθερο το πεδίο στον Χίτλερ, θα ήθελα στο σημείο αυτό να δεί ξω ότι οι νικήτριες δυτικές δυνάμεις κατάφεραν ν’ αναστρέψουν την πορεία των πραγμάτων, όταν παραμέρισαν την απέχθειά τους για την ΕΣΣΔ.

226


Είναι προφανές και αρκετά γνωστό στην περίπτωση του Τσόρτσιλ. Ο άνθρωπος, που ο Λένιν τον είχε χαρακτηρίσει ως τον «πιο μεγάλο αντίπαλο της ρωσικής επανάστασης», είχε βάλει νερό στο κρασί του ήδη από το 1935, όταν άρχισε να ισχυρίζεται ότι ο χιτ λερικός κίνδυνος συνιστουσε μια μεγαλύτερη απειλή από τον κο μουνιστικό κίνδυνο, ενώ από το 1938 είχε αρχίσει να παροτρύνει τη χώρα του να συμμαχήσει με τη Μόσχα - μια ελπίδα που η γερμανο-σοβιετική συμπαιγνία δεν τον έκανε ποτέ να την απαρνηθεί. Δεν έκανε λοιπόν κάτι που πήγαινε αντίθετα στη φύση του ό ταν το πρωί της 22ας Ιουνίου συνέταξε και το ίδιο βράδυ εκφώ νησε έναν εκπληκτικό λόγο, με τον οποίο χωρίς ν’ αρνείται τις προηγούμενες προκαταλήψεις του υποδεχόταν με τον πιο θερμό τρόπο το σύμμαχο που ο Χίτλερ του είχε προσφέρει στο πιάτο. Στην περίπτωση του Ρούζβελτ, το φαινόμενο αυτό ήταν πιο διακριτικό. Αντίθετα με τον Τσόρτσιλ, παρέμεινε σιωπηλός τόσο στις 22 Ιουνίου όσο και τις επόμενες ημέρες. Αυτός ο πραγματι στής σκεφτόταν αναμφίβολα ότι οι ενθαρρύνσεις δεν θ’ άλλαζαν στο άμεσο μέλλον την έκβαση του ένοπλου αγώνα και ότι, αν η ΕΣΣΔ κατέρρεε όπως ένα πύργος από τραπουλόχαρτα, θα ήταν ε πιζήμιο να έχει εκτεθεί υπέρ της. Π αρ’ όλα αυτά, έδρασε και, καθώς ελάχιστοι Αμερικανοί και Σοβιετικοί του έχουν αποδώσει τα εύσημα γι’ αυτές του τις ενέρ γειες ίσιος εξαιτίας των αμοιβαίων ιδεολογικών προκαταλήψεων, πιστεύω ότι πρέπει πια να ριχτεί φως σε αυτές. Εκτός από τις ΗΠΑ, υπήρχε ακόμα μια μεγάλη δύναμη που δεν συμμετείχε στον πόλεμο: η Ιαπωνία, θ α ήταν ιδιαίτερα πανούρ γος αυτός που θα μπορούσε να πει πότε θα έμπαινε στον πόλε μο... καθώς δεν το ήξερε ούτε η ίδια. Και κυρίως, δεν ήξερε ενα ντίον ποιου. Το ιαπωνικό καθεστώς δεν ήταν τόσο φασιστικό ό σο ιμπεριαλιστικό, και ο στρατός κατείχε μια πολύ σημαντική θέση σε αυτό. Έχοντας αρχίσει ν’ αναπτύσσεται οικονομικά στα τέλη της δεκαετίας του 1890, λίγο μετά τις ΗΠΑ, η Ιαπωνία μπή κε σχεδόν παντού καθυστερημένη στο γεωπολιτικό παιχνίδι σε σχέση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, τόσο στις Φιλιππίνες όσο και στα νησιά της Χαβάης. Σε πολλές περιπτώσεις, υποχρεώθηκε γε μάτη οργή να υποχωρήσει μπροστά στις ΗΠΑ. Π αρ’ όλα αυτά, οι


227

ηγέτες της ήταν πολύ καλά πληροφορημένοι για να πιστεύουν ό τι είχε έρθει η στιγμή της σύγκρουσης. Προτιμούσαν να βάζουν στο στόχαστρό τους πιο μικρούς αντιπάλους, και ιδίως τις ευρω παϊκές δυνάμεις που είχαν ήδη ηττηθεί από τη Γερμανία, όπως τη Γαλλία που ήταν ευάλωτη στην Ινδοκίνα ή την Ολλανδία που δεν ήταν σε θέση να υπερασπίσει τις Ολλανδικές Ινδίες. Η Ια πωνία εξέταζε επίσης το ενδεχόμενο να επιτεθεί εναντίον των κτή σεων της Μεγάλης Βρετανίας, που είχε απογυμνώσει την άμυνα του Χονγκ Κονγκ και της Σιγκαπούρης για να συγκεντρώσει τις δυνάμεις της στον αγώνα εναντίον του Τρίτου Ράιχ. Υπήρχε, τέ λος, και μια ακόμα επιλογή: να επεκταθεί στη Σιβηρία, εις βάρος της ΕΣΣΔ. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1930, η Ιαπωνία ευ νοούσε αυτή τη λύση, καθώς θα μπορούσε να συνδυαστεί με τις επιχειρήσεις του ιαπωνικού στρατού στις ανατολικές επαρχίες της Κίνας, οι οποίες πραγματοποιούνταν με την επίσημη δικαι ολογία ότι έπρεπε ν’ αναχαιτιστεί η επέκταση του κομουνισμού. Το γερμανο-σοβιετικό σύμφωνο ήταν μια ψυχρολουσία για την Ια πωνία, καθώς υπογράφηκε την ίδια περίοδο που ο ιαπωνικός και ο σοβιετικός στρατός συγκρούονταν σε συνοριακές μάχες. Απο γοητευμένο από το Βερολίνο, το Τόκιο υπέγραψε με τη σειρά του ένα σύμφωνο μη επίθεσης με τη Μόσχα τον Απρίλιο του 1941. Ο Χίτλερ, που προετοίμαζε πια την επίθεσή του εναντίον της ΕΣΣΔ, έκανε τα πάντα για να μεταπείθει τους Ιάπωνες ώστε να μην το υπογράψουν. Η Ιαπωνία όμως, εκτός από το γεγονός ότι με αυ τό τον τρόπο έπαιρνε την εκδίκησή της για την περιφρόνηση που έδειξαν οι ναζί το 1939 για τα συμφέροντά της, έλπιζε ότι μέσω ίου συμφώνου θα έστρεφε το Βερολίνο προς τη Δύση και θα το παρακινούσε να τελειώσει τον πόλεμο με την Αγγλία πριν εμπλακεί σ’ έναν νέο. Είναι πιθανό ότι ο Ματσουόκα, ο υπουργός Εξωτερικών της Ιαπωνίας, που από τον Μάρτιο έως τον Απρίλιο του 1941 επισκέφθηκε διαδοχικά τη Μόσχα, το Βερολίνο και τη Ρώμη, να νόμιζε ότι είναι αρκετά πανούργος ώστε να ωθήσει τον Χίτλερ να εισβάλει στη Μεγάλη Βρετανία, κάτι που θα επέτρεπε στην Ιαπωνία να καταλάβει χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες τις ασια τικές αποικίες της. Απέμενε στην Ιαπωνία να πείσει τις ΗΠΑ να την αφήσουν να

228


ενεργήσει ελεύθερα, εκμεταλλευόμενη το γεγονός ότι η Αμερική δεν έβλεπε ευνοϊκά την ύπαρξη των ευρωπαϊκών αποικιοκρατικών αυτοκρατοριών. Οι πιθανότητες επιτυχίας ήταν ελάχιστες και ο Ματσουόκα το γνώριζε. Έτσι, όταν μετά τις 22 Ιουνίου 1941 διαπίστωσε ότι οι προσπάθειές του είχαν αποτύχει και ότι ο Χίτλερ είχε λάβει την αμετάκλητη απόφαση να επεκταθεί εις βάρος της ΕΣΣΔ,16 άλλαξε γραμμή πλεύσης και υποστήριξε στο υπουρ γικό συμβούλιο την πραγματοποίηση μιας επίθεσης στη Σιβηρία. Ή ταν σε αυτό το σημείο που παρενέβη ο Ρούζβελτ. Στις 4 Ιου λίου, γνωστοποίησε στην ιαπωνική κυβέρνηση ότι μια επίθεση της Ιαπωνίας εναντίον της ΕΣΣΔ θα προκαλούσε την έντονη δυ σαρέσκεια των ΗΠΑ. Εξάλλου, οι Ηνωμένες Πολιτείες διέθεταν άφθονα μέσα για ν’ ασκήσουν πιέσεις στην Ιαπωνία. Πριν δυο χρόνια, είχαν εγκαινιάσει εναντίον της Ιαπωνίας, εξαιτίας των παρεμβάσεών της στην Ασία, μια πολιτική βαθμιαίων κυρώσε ων, που μέχρι τότε περιορίζονταν στον περιορισμό της προμή θειας πετρελαίου. Ο πρωθυπουργός Κονόιε φοβήθηκε άραγε έ να ολοκληρωτικό εμπάργκο σε αυτό το στρατηγικό προϊόν; Είναι πάντως αναμφισβήτητο γεγονός ότι, στις 16 Ιουλίου, θυσίασε τον Ματσουόκα και μαζί του κάθε ιδέα για μια επίθεση εναντίον των Σοβιετικών. Η ηρεμία στα σύνορα της Σιβηρίας, που σύμφωνα με τα μηνύματα του Ζόργκε προβλεπόταν διαρκής, επέιρεψ ε στον Στάλιν ν’ ανακαλέσει στην ευρωπαϊκή Ρωσία τον Ζούκοφ, τον στρατηγό που η αξία του είχε αναδειχτεί στις συνοριακές μάχες του 1939, και τα καλύτερα συντάγματά του. Έφτασαν στην πε ριοχή της Μόσχας τον επόμενο Δεκέμβριο και κατάφεραν να νι κήσουν τους Γερμανούς. Ο Ρούζβελτ είχε συμβάλει σημαντικά στη σωτηρία του Στάλιν και, με αυτό τον τρόπο, προσέλκυσε πά νω του τον κεραυνό. Επειδή, για να ικανοποιήσει τους σκληρούς του υπουργικού συμβουλίου, ο Κονόιε ήταν υποχρεωμένος ν’ αναλάβει μια πρωτοβουλία και έτσι, στα τέλη Ιουλίου, διέταξε τον ιαπωνικό στρατό να εισβάλει στην Ινδοκίνα, γεγονός που οδήγη σε τις ΗΠΑ να επιβάλλουν εμπάργκο στην προμήθεια πετρελαί ου και υποχρέωσε την Ιαπωνία να δράσει γρήγορα, αν ήθελε να δράσει. Η συνέπεια ήταν η επίθεση στο Περλ Χάρμπορ.


229

Περλ Χάρμηορ: Πώς και γιατί; Ένας κατακλυσμός από βόμβες και τορπίλες έπληξε στις 7 Δε κεμβρίου 1941 μια κοιμισμένη ναυτική βάση. Η επιδρομή, που τα θύματά της ήταν 2.000 άνθρωποι, άναψε μια πυρκαγιά στον Ειρηνικό που θα προκαλουσε χιλιάδες θανάτους και θα τέλειωνε με τη διπλή πυρηνική φωτιά. Αν σταθούμε στην παραδοσιακή αντίληψη, υπαίτιος γι’ όλους αυτούς τους νεκρούς δεν ήταν ο καπιταλισμός, αλλά ο φεουδαλι σμός ή μια πρωτόγονη βαρβαρότητα. Τ η δόλια επίθεση στο Περλ Χάρμπορ την είχε πραγματοποιήσει η Ιαπωνία των σαμουράι, που χρησιμοποιούσε τη μοντέρνα βιομηχανία μόνο ως ένα μέσο στην υπηρεσία της αιώνιας όρεξής της για κατακτήσεις.17 Μια πιο λεπτομερής ανάλυση του φαινομένου μας υποχρεώ νει, όπως έχω ήδη αναφέρει, να κάνουμε μια αναδρομή στη γέν νηση, κατά τον 19ο αιώνα, του ιαπωνικού ιμπεριαλισμού, καθώς και στην καθυστερημένη είσοδό του στο παιχνίδι των μεγάλων δυνάμεων. Ο προικισμένος μαθητής δεν αφομοίωσε μόνο τα τε χνικά αλλά και τα γεωπολιτικά μαθήματα του καπιταλισμού και μάλιστα πολύ γρήγορα. Η Ιαπωνία προσπάθησε ν’ αποκτήσει α ποικίες, στην αρχή εις βάρος της Κίνας, εκμεταλλευόμενη τη γε ωγραφική απόσταση των ευρωπαϊκών δυνάμεων και τις αντιπαλότητές τους. Οι ηγετικοί κύκλοι της ήταν από την αρχή διχασμένοι σχετι κά με τη δοσολογία ανάμεσα στον εκσυγχρονισμό και την παρά δοση. Ό μω ς, ο διχασμός γίνεται πολλές φορές και προσωπικός. Όπω ς όλες οι μη ευρωπαϊκές ιθύνουσες τάξεις που δεν είναι γνή σια δημιουργήματα της Δύσης, οι ιαπωνικές ελίτ αναρωτιόνταν αδιάκοπα και με αγωνία πού θα έπρεπε να τεθούν τα όρια ανά μεσα στην εισαγωγή των δυτικών αξιών, που ήταν αναγκαίες όχι μόνο για την ανάπτυξη αλλά και για την απλή επιβίωση, και τη διατήρηση των εθνικών ιδιαιτεροτήτων. Σε αυτό το γεγονός ο φειλόταν ο διχασμός, που το περίγραμμά του δεν ήταν οροθετημένο με σαφήνεια, ανάμεσα στο εκσυγχρονιστικό τμήμα της α στικής τάξης, που επιθυμούσε τη διατήρηση της ειρήνης με τις μεγάλες δυνάμεις και κυρίως με τις Η ΓΙΑ, και σε άλλα τμήματα

230


της αστικής τάξης που είχαν υιοθετήσει έναν ξενοφοβικό εθνικι σμό. Το 1941, ο πρωθυπουργός Κονόιε, που το 1937 ήταν υποστηρικτής της επιθετικότητας, είχε ασπαστεί πιο μετριοπαθείς από ψεις και προσπαθούσε να κρατήσει τη χώρα του έξω από τον πα γκόσμιο πόλεμο. Καθώς η Ιαπωνία είχε ήδη εμπλακεί σ’ έναν το πικό πόλεμο στην Κίνα, έπρεπε να δώσει σε αυτόν έναν τέλος το συντομότερο δυνατό μ’ ένα συμβιβασμό που θα τον αποδεχόταν η Ουάσινγκτον. Ο Κονόιε βρέθηκε αντιμέτωπος μέσα στους κόλ πους του υπουργικού του συμβουλίου με μια φιλοπόλεμη τάση η οποία έκλινε υπέρ μιας στρατιωτικής λύσης που θα στερούσε την Κίνα από τα εξωτερικά της στηρίγματα, τα οποία προέρχονταν τόοο από τη σοβιετική Σιβηρία όσο και από την αγγλική Βιρμα νία - αυτός ήταν ο λόγος που οι υπέρμαχοι του πολέμου πίστευ αν ότι ήταν αναγκαία μια σύρραξη με μια από τις δυο δυνάμεις, με την ελπίδα, την οποία συμμερίζονταν όλες οι τάσεις, ότι οι ΗΠΑ δεν θ’ αναμειγνύονταν. Ο πολιτικός διχασμός είχε προκαλέσει μια διάσταση απόψεων και στους επικεφαλής του στρατού. Ο στρατός ξηράς δυσανασχετούσε στην προοπτική να εγκαταλειφθούν τα κινεζικά εδάφη που είχαν κατακτηθεί, ενώ το ναυτι κό, που είχε μεγαλύτερη επίγνωση της νοοτροπίας αλλά και των πόρων της Βόρειας Αμερικής, αντιμετώπιζε με σκεπτικισμό την πιθανότητα ενός πολέμου εναντίον της Αγγλίας ή της Ρωσίας χω ρίς να υπάρξει παρέμβαση των ΗΠΑ. Στις αρχές του 1941, ξεκίνησε μια συγκλονιστική παρτίδα πόκερ. Ο ναύαρχος Γιαμαμότο, ο άνθρωπος με το μεγαλύτερο κύ ρος στο ναυτικό, υποστήριξε ότι ήταν ανέφικτο να μην εμπλακούν οι ΗΠΑ σ’ έναν ενδεχόμενο πόλεμο και ότι, αν τα συμφέρο ντα της Ιαπωνίας απαιτούσαν τη διεξαγωγή ενός πολέμου, τότε αυτός έπρεπε ν’ αρχίσει με μια αιφνιδιαστική επίθεση εναντίον του αμερικανικού στόλου που ναυλοχούσε στο Περλ Χάρμπορ, καθώς μόνο η καταστροφή του θ’ άφηνε ελεύθερο το πεδίο για την πραγματοποίηση των ιαπωνικών επιθετικών σχεδίων. Προς με γάλη του έκπληξη, έλαβε τη διαταγή να ετοιμάσει τα σχέδια για μια τέτοια επίθεση. Αυτό είναι κάτι που το γνωρίζουμε εδώ και καιρό. Πολλοί όμως παρουσιάζουν τον Γιαμαμότο ως έναν άν


231

θρωπο διχασμένο ανάμεσα στις φιλειρηνικές πεποιθήσεις του και το πάθος του για τη μάχη. Ό μω ς, τα ιαπωνικά ντοκουμέντα δεί χνουν ότι, αν δέχτηκε να κατευθύνει την επιχείρηση, ήταν για να την υπονομεύσει. Το αποδεικνυουν οι τελευταίες διαταγές που έ στειλε στη μοίρα που θα πραγματοποιούσε την επίθεση. Η μοί ρα αυτή, η πιο ισχυρή μέχρι τότε στην ιστορία του πολεμικού ναυτικού, όφειλε να κάνει μεταβολή χωρίς καν να συμβουλευτεί το γενικό επιτελείο αν, στη διάρκεια του διάπλου των έντεκα η μερών μεταξύ των Κουρίλων νήσων και της Χαβάης, την εντόπι ζαν 24 ώρες πριν την επίθεση, ενώ σε αντίθετη περίπτωση θα έ πρεπε να πραγματοποιήσει την επίθεση. Είναι όμως δύσκολο να φανταστεί κάποιος ότι κανένα αναγνωριστικό αεροπλάνο δεν θα εντόπιζε σε διάστημα δέκα ημερών μια τέτοια αρμάδα, χωρίς να συνυπολογίζονται οι τυχαίες συναντήσεις με πλοία ή αεροπλάνα. Οι φιλοπόλεμοι αποδέχτηκαν να πάρουν μέρος σ’ ένα παιχνίδι στο οποίο τους είχαν εξαπατήσει εκ των προτέρων, ενώ οι ειρηνόφι λοι σ’ ένα παιχνίδι στο οποίο φαινομενικά δεν διακινδύνευαν τί ποτα. Πρέπει λοιπόν να θεωρήσουμε ότι οι ΗΠΑ έχουν ένα μέρος της ευθύνης εξαιτίας της καταπληκτικής ανεπάρκειας των υπευθύ νων για τις αεροπορικές αναγνωρίσεις ή θα πρέπει να αποδώ σουμε την ευθύνη μόνο στην κακοτυχία; Η απάντηση είναι λιγό τερο απλή απ’ όσο νομίζουν μερικοί εχθροί του Ρούζβελτ, οι ο ποίοι πιστεύουν ότι ο πρόεδρος παρακολουθούσε λεπτό προς λε πτό το διάπλου των ιαπωνικών πλοίων και τα άφησε να δράσουν για να υποβάλει σ’ ένα ηλεκτροσόκ την αμερικανική κοινή γνώ μη που εξακολουθούσε να είναι υπέρ της ειρήνης. Η αλήθεια εί ναι περίπου η αντίθετη. Ο Ρούζβελτ θα έδινε πολλά για να μάθει τι εξυφαινόταν. Ο εντοπισμός μιας επιθετικής δύναμης που έ πλεε προσπαθώντας να κρατήσει μυστική την παρουσία της, ενώ την ίδια ώρα συνεχίζονταν στην Ουάσινγκτον οι διαπραγματεύ σεις με τους ειδικούς απεσταλμένους της ιαπωνικής κυβέρνησης Νομούρα και Κουρούσου, θα του επέτρεπε να υψώσει τους τόνους και ενδεχομένως να πετύχει την ανάληψη της διακυβέρνησης της Ιαπωνίας από μια ειρηνόφιλη κυβέρνηση. Κατά βάθος, ο στόχος του Ρούζβελτ ήταν ο ίδιος μ’ εκείνον του Γιαμαμότο.

232


Η βάση του Περλ Χάρμπορ, όπως άλλωστε και όλες οι στρα τιωτικές βάσεις των ΗΠΑ στον Ειρηνικό, είχε τεθεί σε κατάσταση συναγερμού από το στρατηγό Μάρσαλ, τον επικεφαλής όλων των κλάδων των αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων, όμως σε λάθος χρό νο. Για πρώτη φορά, τον Οκτώβριο, την επομένη της παραίτησης του Κονόιε και της αντικατάστασής του από τον στρατηγό Τόγιο, που θεωρούνταν φιλοπόλεμος. Και για δεύτερη φορά, στις 27 Νο εμβρίου, την επομένη της διακοπής, που φαινόταν οριστική, των συζητήσεων με τον Νομουρα. Ό μ ω ς, και στις δυο αυτές περι πτώσεις, δεν συνέβη τίποτα. Την πρώτη φορά, οι Ιάπωνες επα νήλθαν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων με νέες προτάσεις. Ενώ λοιπόν στα τέλη Νοεμβρίου ο Ρουζβελτ φοβόταν μια επίθε ση, στις αρχές Δεκεμβρίου είχε αρχίσει να ελπίζει πάλι και μάλι στα είχε πάρει μέρος προσωπικά ο ίδιος σε κάποιες από τις συ ζητήσεις με τους Ιάπωνες απεσταλμένους. Αγνοούσε όμως ότι αυ τή τη δεύτερη φορά η Ιαπωνία, που ήταν αποφασισμένη να επι τεθεί ή μάλλον να παίξει στο διάπλου προς τη Χαβάη το παιχνίδι της μοίρας που ήδη αναφέραμε, είχε ανάγκη μια διορία έντεκα η μερών ώστε οι δυνάμεις της να φτάσουν στη θέση από την οποία θα πραγματοποιούσαν την επίθεση. Εξάλλου, σε μια περίοδο τό σο μεγάλων διεθνών εντάσεων, κανείς δεν φανταζόταν ότι θα μπο ρούσε να πραγματοποιηθεί, ή τουλάχιστον να πραγματοποιηθεί με σημαντικά μέσα, μια αιφνιδιαστική επίθεση σ’ ένα στόχο που απείχε τόσο πολύ από την Ιαπωνία όσο η Χαβάη. Οι Αμερικάνοι περίμεναν ότι κάτι τέτοιο θα μπορούσε ίσως να συμβεί στις Φι λιππίνες. Και πράγματι, ο αμερικανικός στρατός την περίοδο ε κείνη μετέφερε πολεμικό υλικό από το αρχιπέλαγος της Χαβάης σ’ εκείνο των Φιλιππίνων... γεγονός που εξηγεί τη συγκέντρωση στις Φιλιππίνες ενός μεγάλου μέρους των μέσων αεροπορικής α ναγνώρισης που είχαν μέχρι τότε ως βάση τους τη Χαβάη. Η αμερικανική ευθύνη για το πλήγμα του Περλ Χάρμπορ μπο ρεί επομένως να συνοψισθεί σε μια λέξη: ρατσισμός. Βέβαια, οι Αμερικανοί ηγέτες δεν αντιμετώπιζαν τους Ιάπωνες ομολόγους τους με τον ίδιο ρατσιστικό τρόπο που αντιμετώπιζε ο Χίτλερ τους Εβραίους. Επρόκειτο μάλλον για ένα αίσθημα ανωτερότη τας, τόσο ηθικής και διανοητικής όσο και τεχνικής. Ο Λευκός Ο ί


233

κος δεν μπορούσε να φανταστεί ότι αυτή η χώρα, που καθυστέ ρησε ν’ αναπτυχθεί, ήταν ικανή για τόσο τόλμη και τέτοια τεχνο γνωσία. Ο Ρούζβελτ και ο Μάρσαλ πίστευαν ότι έλεγχαν την Ια πωνία, τόσο στρατιωτικά όσο και διπλωματικά. Η αποκωδικο ποίηση, χάρη στη συσκευή Purple, των μυστικών μηνυμάτων α νάμεσα στον Τόγιο και τον Νομούρα αύξανε το αίσθημα ανωτε ρότητας... και ασφάλειας.

Συμπέρασμα Η γένεση του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου και η συγκρότηση των αντιπάλων στρατοπέδων στη διάρκεια των δυο πρώτων ετών του δείχνουν τόσο ότι ο καπιταλισμός δεν έχασε το 1919 ως εκ θαύματος τη δυνατότητά του να προξενεί πολέμους, όσο και ότι εξακολουθούσε να έχει αρκετούς πόρους ώστε να διορθώσει με ρικά από τα λάθη του και να διαγράψει, με τη βοήθεια του σο βιετικού συστήματος που αποτελούσε την άρνησή του, την απε χθή ναζιστική παραλλαγή του. Οι αντιπαλότητες των μεγάλων δυνάμεων, που οφείλονταν σε υστερόβουλα οικονομικά συμφέ ροντα, κατέστρεψαν στην αρχή το ιδανικό της συλλογικής α σφάλειας, πριν ο Χίτλερ χρησιμοποιήσει τον κομουνισμό όπως ο ταυρομάχος το κόκκινο πανί, και μάλιστα σε μια περίοδο όπου η ΕΣΣΔ, διπλωματικά λογικευμένη και παραδομένη σε μια τρο μερή εσωτερική καταστολή, δεν φαινόταν πια ιδιαίτερα απειλη τική. Δεν υπάρχει λοιπόν καμία αμφιβολία ότι η γερμανική επι θετικότητα ήταν αυθύπαρκτη και δεν μπορεί να επικαλεστεί ως πρόσχημα, τουλάχιστον στη δεκαετία του 1930, τον επεκτατισμό της Σοβιετικής Ένωσης στην Ευρώπη. Παρ’ όλα αυτά, ο Χίτλερ κατάφερε, στην αρχή εκμεταλλευό μενος το μίσος της αστικής τάξης γι’ αυτή τη χώρα και στη συνέ χεια προσεγγίζοντάς την προσωρινά, να εμποδίσει τη σύζευξη των εν δυνάμει εχθρών του με σκοπό να τους επιτεθεί χωριστά. Την κρίσιμη περίοδο του Μαΐου-Ιουνίου 1940, όλα κρέμονταν α πό τα χέρια ενός ανθρώπου, του Τσόρτσιλ. Έχοντας ανέβει πρό σφατα στην εξουσία επωφελούμενος από τις αντιζηλίες στην η-

234


γεοία του Συντηρητικού Κόμματος, κστάφερε μ’ ένα μείγμα θέ λησης και πανουργίας να πάει αντίθετα στη λογική του βρετανι κού καπιταλισμού, που ήταν έτοιμος ν’ αποδεχτεί το θρίαμβο του Χίτλερ και να μεταβάλει τις δραστηριότητες του Σίτι λαμβάνοντας υπ’ όψιν του αυτό το νέο παράγοντα. Ο Τσόρτσιλ κατάφερε αρ γά αλλά σταθερά να εμπνεύσει ένα αίσθημα εμπιστοσύνης στον Ρούζβελτ και να τον οδηγήσει να θέσει στην υπηρεσία του αντιναζιστικού αγώνα τους πόρους μιας ηπείρου η οποία ανάρρωνε από την κρίση του 1929 και διψούσε για τα κέρδη που θ’ απέφε ρε η σύρραξη. Καταλαβαίνουμε λοιπόν πόσο ριψοκίνδυνο είναι να θεωρή σουμε κάποιο από τα τότε κοινωνικο-πολιτικά συστήματα ως υ πεύθυνο για τα θύματα του πολέμου, αλλά και ότι είναι προτιμό τερος ο θάνατος από μια υποταγμένη ζωή. Χωρίς τον Τσόρτσιλ, θα είχαν υπάρξει πολύ λιγότεροι νεκροί από το 1940 έως το 1945, επειδή ο Χίτλερ θα είχε εδραιώσει για πολλά χρόνια την εξουσία του και, χωρίς καμία αμφιβολία, θα είχε καταστρέψει τη σταλινι κή εκδοχή του κομουνισμού πολύ πριν το 1991 (και ενδεχομένως χωρίς πόλεμο, επειδή ο Στάλιν μπορεί ν’ αποφάσιζε να παραχω ρήσει την Ουκρανία εξαιτίας του συσχετισμού των δυνάμεων, ό πως είχε κάνει και ο Αένιν στο Μπρεστ-Λιτόφσκ). Ό π ω ς επίσης, δεν θα είχε διατάξει να δολοφονηθούν τόσοι Εβραίοι, εφόσον, ό πως έχουν δείξει πρόσφατες έρευνες,18 ο λόγος που αποφάσισε την εφαρμογή της «τελικής λύσης» ήταν η αργή προέλαση του γερ μανικού στρατού στην ΡΣΣΔ το 1941, κάτι που τον έκανε να δια κρίνει για πρώτη φορά την πιθανότητα της ήττας. Μια θριαμβεύουσα Γερμανία, που θα υποχρέωνε τις υπόλοιπες δυνάμεις ν’ α ποδεχτούν την επέκταση των συνόρων της προς τα ανατολικά, θα είχε αφήσει τους Σλάβους να ζουν σε καθεστώς δουλείας και θα είχε ολοκληρώσει την απέλαση των Εβραίων από τον «ζωτικό χώ ρο» της - με μια βιαιότητα που αναμφίβολα θα ήταν μοιραία για πολλούς, αλλά χωρίς να προβεί σε μια συστηματική γενοκτονία. Οι ηγέτες των μεγάλων καπιταλιστικών δυνάμεων, τυφλωμένοι από τον αντικομουνισμό, επέτρεψαν να πραγματοποιηθεί το πιο ε γκληματικό ρατσιστικό εγχείρημα όλων των εποχών. Ό σ ο για τον σταλινικό κομουνισμό, το μόνο που έκανε ήταν να προσπαθήσει με


235

αδέξιο τρόπο να προστατεύσει τα συμφέροντα του εργατικού κι νήματος τα οποία ταυτίζονταν με τα συμφέροντα του σοβιετικού κράτους, που και αυτό όμως σε αρκετές περιπτώσεις επέδειξε μια μεγάλη αφέλεια για τις προθέσεις του Χίτλερ απέναντί του. Η εν δημική παρουσία των πολέμων μετά από το 1945 στην περιφέρεια του αναπτυγμένου κόσμου, τόσο πριν όσο και μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ, δείχνει ότι το μάθημα του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου έ χει γίνει μόνο εν μέρει κατανοητό. Παρόλο που αποφεύχθηκε μια σύρραξη ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις, μόνο οι ηττημένοι του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου δεν χρησιμοποίησαν την ισχύ στις σχέσεις τους με τις υπανάπτυκτες χώρες. Από την Ινδοκίνα ως την Τσετσενία, και από το Σουέζ και το Αφγανιστάν ως τις Μαλβίνες (Φόκλαντ) και το Ιράκ, οι «τέσσερις μεγάλοι» νικητές του Άξονα μί λησαν με την πυρίτιδα... ενώ ταυτόχρονα φρόντιζαν να ναζιστικοποιήσουν με την προπαγάνδα τους τούς ηγέτες των αντιπάλων τους, ακόμα και αν ανήκαν σ’ εθνότητες που ο συγγραφέας του Mein Kampf δεν εκτιμούσε ιδιαίτερα. Χθες ο Νάσερ και σήμερα ο Σαντάμ είναι οι νέοι Χίτλερ, με τους οποίους κάθε συνεννόηση θα ή ταν ένα νέο Μόναχο... Ο πρόεδρος Κλίντον υιοθετεί με μεγάλη ευ κολία αυτή τη λογική και, αν πρόσφατα οι συνεργάτες του στο συμ βούλιο ασφαλείας των ΗΠΑ τον επανέφεραν στη λογική, ήταν λό γω των κινήτρων του πολέμου που ήθελε να κάνει και όχι λόγω της αρχής ότι κάθε κράτος, όσο ισχυρό και αν είναι, πρέπει να υπακούει σε κοινούς κανόνες. Αν και πλησιάζουμε στο τέλους του 20ού αιώ να, ο καπιταλισμός εξακολουθεί να δυσκολεύεται να επιβάλει στο επίπεδο των σχέσεων ανάμεσα στα έθνη την ειρηνική τάξη πραγ μάτων που υπάρχει στα κράτη δικαίου.

Σημειώσεις 1. Βλ. Jacques Bariéty, Les relations franco-allemand apres la Première Guerre mondiale, Pedone, Π αρίσι, 1977. 2. B.\ F. Delpla, Churchill et les Français (1939-40), Plon, Π αρίσι, 1993, Κεφ. 1. 3. Ό .π., σσ. 141 -153 (με αναφορές σιο διορθωμένο αρχείο του Ν ταλανιιέ) και F. Delpla, Les papiers secrets du général Doumenc, O rban, Π αρίοι, 1992.

236


4. Ακόμα και σήμερα γνωρίζουμε πολύ Αίγα για την αποστολή του Γουέλς και στα ταξιδιωτικά του απομνημονεύματα, που δημοσιεύτηκαν στη Νέα Υόρκη το 1944 με τον τίτλο The Time fo r Decision, επικαλείται το γεγονός ότι ο πόλεμος διαρκούσε ακόμα για ν’ αφηγηθεί μ’ επιλεκτικό τρόπο τα γεγονό τα. Τ ο αμερικανικό υπουργείο Εξωτερικών δημοσίευσε ήδη α πό το 1959, ισχυριζόμενο μάλιστα ότι ιιεριλαμβάνονται όλες, τις α ναφορές που έστελνε ο Γουέλς στην αμερικανική κυβέρνηση (βλ. Diplomatic Papers, 1940, τ. 1). Ιδιαίτερα μεροληπτική χρήση αυτών των ντοκουμέντων γίνεται στο Churchill et les Français, ό.π., σσ. 337 και 394. Για τις άλλες επαφές των Αμερικανών απεσταλμένων, βλ. Jo h n Costello, Les dix jours qui ont sauvé T Occident, Π α ρίσι, Olivier O rban, 1991, κεφ. 3, «Les éclaireurs de la paix». 5. Churchill et les Français, όπ., σσ. 371-373. Στο Nicolas W erth, Le Livre noir du communisme, LafToni, Π αρίσι, 1997, σ. 234, ο συγγραφέας παραθέτει, μέσα σ’ ένα πιο γενικό απόσπασμα για τις βιαιοπραγίες που διαπράχθηκαν το 1939-1940 στα κατεχόμενα από την ΕΣΣΔ εδάφη, ένα πιο λεπτομερειακό κεί μενο, που και αυτό χρονολογείται α πό τις 5 Μαρτίου και το υπογράφει ο Μ πέρια. Ό μ ω ς, και σε αυτό το βιβλίο δεν υπάρχει ο παραμικρός προβλη ματισμός για την ημερομηνία, ούτε γίνεται κάποια αναφορά στη δική μου ερμηνευτική προσπάθεια του 1993. Τ ο γεγονός αυτό μοιάζει να επιβεβαιώ νει τις κατηγορίες ότι αυτό το βιβλίο είναι πλούσιο σε απολογισμούς αλλά όχι σε προβληματισμούς. 6. Στο κστεχόμενο τμήμα της Πολωνίας, οι Γερμανοί είχαν απαγορεύσει όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης εκτός από την πρωτοβάθμια και κστεδίωκαν με κά θε δυνατό τρόπο τις ελίτ, και κυρίως τη θρησκευτική. Βλ„ για παράδειγμα. Revue d'Histoire de la Deuxième Guerre mondiale, ap. 40, Οκτώβριος 1960. 7. Για τις στρατιωτικές προετοιμασίες τη ς Γερμανίας στη διάρκεια του Π α ράξενου Πολέμου, βλ., F. Delpla, La ruse nazie / Dunkerque, 24 mai 1940, France-Empire, Π αρίσι, 1997. 8. H περίοδος αυτή έχει μ ελετηθεί α πό τον Jo h n Costello, ό.π., Κεφ. 12. Οχτώ χρόνια μετά τη δημοσίευση στη Figaro στις 13 Ιουλίου 1990 των εργασιών μιας μικρής ομάδας λογίων, οι οποίοι είχαν την υποστήριξη των Phillipe Cusin και Jean-C hristophe Averty, σχετικά με τις παραλλαγές του κειμένου του λόγου που εκφώνησε στις 18 Ιουνίου ο στρατηγός Ντε Γκολ, εξακολου θεί να υπάρχει ένα εκπληκτικό μπλακ-άουτ στην πληροφόρηση. Τ ο θέμα αυ τό σχετίζεται με την πάλη ανάμεσα στον Τσόρτσιλ και στον Χ άλιφαξ για το ζήτημα της συνέχισης του πολέμου (βλ. Churchill et les Français, ό.π., σσ. 717727). Σχετικά με το ρόλο του Ζαν Μονέ σε αυτό το ζήτημα, βλ. τη συνέντευξη Τύπου του συγγραφέα στις 16 Ιουνίου 1994. 9. Και όχι στις 3 Οκτωβρίου, όπως αναφέρεται σε όλα σχεδόν τα έργα που πραγματεύονται αυτό το ζήτημα (βλ. F. Delpla, Montoire, Albin Michel, Π α ρίσι, 1996, os. 220-225). 10. Βλ. Marc-Olivier Baruch, Servir T État français. Fayard, Π αρίσι, 1997, Κεφ. 1. Για μια συνοπτική παρουσίαση βλ. Annie Kriegel και Stéphane Courtois, Eugen Fried, Seuil, Π αρίσι, 1997, σσ. 356-362.


2 37

11. Victor Suvorov, Le brise-glace, O rban, Π αρίσι, 1989. Π αρόλο που το βιβλίο αυτό είναι ένα από τα τελευταία «άνθη» του Ψυχρού Πολέμου (ο συγγραφέας του, που διέφυγε στη Δύση στις αρχές της δ εκαετίας του 1980, ήταν συνερ γάτης της Ιντέλιτζενς Σέρβις), δεν στερείται ενδιαφέροντος. Ο συγγραφέας, που σιο έργο του δημοσιεύεται για πρώτη φορά μ ια λεπτομερής μελέτη της διάταξης μάχης του σοβιετικού στρσιού, δεν αποδίδει στον Στάλιν την αυτοκτονική πρόθεση να επιτεθεί στον Χίτλερ τη στιγμή που βρισκόταν σιο απόγειο της δύναμής του, υποψιάζεται όμως ότι μια τέτοια επίθεση ήταν έ να από τα μελλοντικά σχέδια του Στάλιν. Βλ. επίσης Paul Gaujac, Barbarossa: Γ Armée Rouge agresseure ou agressée?, διάλεξη σ ιο Institut d ’ H istoire des conflits contem poraines, 26/2/1998. 12. Για όλες αυτές τις συναντήσεις που έγιναν το φθινόπωρο του 1940, βλ. F. Delpla, Montoire, ό.π. 13. Με μια μόνο εξαίρεση: Στις 5 Μαΐου, αναμφίβολα για να δείξει σιον Χίτ λερ ότι και αυτός επίσης μπορούσε ν’ αντιδράσει αν δεχόταν μια επίθεση και ίσως για να μην αφήσει να καταρρεύσει το μαχητικό πνεύμα του ρωσι κού σ ιρατού, ο Στάλιν δήλωσε δημόσια άτι «πρέπει να περάσουμε α πό την άμυνα στην επίθεση» (βλ. Gaël Moullec, «1941: com m ent H itler a manipulé Staline», L ’Histoire, Μάρτιος 1998). 14. Βλ. La ruse nazie, ό.π., Κεφ. 12. 15. Paix et guerre / La politique étrangère des États-Unis 1931-1941, D epartm ent of State, Ουάσινγκτον, 1943, σσ. 135-136. 16. Βλ. F. Delpla, Les nouveaux mystères de Peri Harbor, ανέκδοτο. Αποσπάσματα υπάρ χουν· στο Διαδίκτυο: h ttp//www .amgol.org/fr.histhtm. 17. Πρέπει να προσθέσουμε, α ποκλειστικά για όσους δεν είναι δογματικοί, ότι η αμερικανική παθητικότητα τις ημέρες που προηγήθηκαν της επίθεσης, αλ λά και τις πρώτες ώρες μετά την πραγματοποίησή της, τόσο στις Φ ιλιππί νες όσο και στη Χ αβάη, θυμίζει εκείνη του Στάλιν τον προηγούμενο Ιούνιο και ενδεχομένως είχε το ίδιο κίνητρο: Για να ενθαρρύνει τις φιλειρηνικές τά σεις σιους κόλπους του επιτιθέμενου, ο αμυνόμενος προσπαθεί να δείξει ό τι δεν α ντιδρά βίαια. 18. Phillipe B urrin, Hitler et les Juifs, Seuil, Π αρίσι, 1989.

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΡΧΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ΚΑΙ ΓΙΑ ΜΙΑ ΜΟΡΦΗ ΠΑΡΟΞΥΣΜΟΥ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ του Πιερ Ντιράν

Λησμονούμε πρόθυμα στη σημερινή εποχή τα λόγια του Ζαν Ζορές, ο οποίος διαβεβαίωνε ότι ο καπιταλισμός είναι φορέας του πολέμου με τον ίδιο τρόπο που η νύχτα μεταφέρει μέσα της την καταιγίδα. Και θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ότι αυτή η α λήθεια έγινε ακόμα περισσότερο φανερή όταν ο καπιταλισμός πήρε την πολιτική μορφή του φασισμού. Για να περιοριστούμε στον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο και στα όσα προηγήθηκαν, εί ναι αδιαμφισβήτητο ότι ο φασιστικός καπιταλισμός υπήρξε η αι τία του. Ο Μουσολίνι είχε επιτεθεί στην Αιθιοπία και στην Αλβα νία, ο Χίτλερ κυρίευσε την Αυστρία και την Τσεχοσλοβακία, η στρατοκρατική Ιαπωνία ήθελε να επεκταθεί εις βάρος της Κίνας και της Σοβιετικής Ένωσης, ο Φράνκο, με τη βοήθεια της Γερ μανίας και της Ιταλίας, κατέλαβε την εξουσία πολεμώντας τη Δη μοκρατία. Το τελευταίο στάδιο ήταν ο παγκόσμιος πόλεμος, που ξεκίνησε όταν ο Χίτλερ επιτέθηκε εναντίον της Πολωνίας. Δεν θα μάθουμε ποτέ με μαθηματική ακρίβεια πόσοι άνθρω ποι σκοτώθηκαν στην παγκόσμια αυτή σφαγή. Δεν υπάρχει όμως καμία αμφιβολία ότι από τα σαράντα εκατομμύρια νεκρών στην Ασία, στην Ευρώπη και στην Αφρική, τα είκοσι περίπου εκατομ μύρια ήταν πολίτες ή στρατιώτες της Σοβιετικής Ένωσης, και εί ναι δύσκολο να την κατηγορήσουμε ότι είναι υπεύθυνη.

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΡΧΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ

239

Μέσα στο γενικότερο πλαίσιο αυτού του παγκόσμιου πολέμου εμ φανίστηκε η πιο ωμή και δολοφονική έκφραση της καπιταλιστι κής εκμετάλλευσης: Η εκμετάλλευση του εργατικού δυναμικού στα ναζισιικά στρατόπεδα συγκέντρωσης (ΚΖ). Ο αρχικός σκοπός των χιτλερικών «ΚΖ» ήταν ν’ απομονωθούν από τον υπόλοιπο γερμα νικό πληθυσμό οι πολιτικοί αντίπαλοι του ναζισμού. Η μεταχείρι σή τους ήταν τόσο σκληρή, ώστε πολλοί από αυτούς πέθαναν με ταξύ του 1933 και του 1940. Στη συνέχεια, τα SS, που είχαν αναλάβει τη φρούρηση των στρατοπέδων, άρχισαν να χρησιμοποιούν τους κρατουμένους για να κερδίζουν χρήματα υποχρεώνονιάς τους να δουλεύουν σ’ επιχειρήσεις που τους ανήκαν, κυρίως λατομεία. Από το 1942, τα μεγάλα γερμανικά τραστ της πολεμικής βιο μηχανίας άρχισαν ν’ απαιτούν την αντικατάσταση του παραδο σιακού εργατικού δυναμικού τους που είχε επιστρατευθεί με τη εντατική χρησιμοποίηση του εργατικού δυναμικού των στρατο πέδων συγκέντρωσης. Έ τσι, μέσα στα στρατόπεδα συγκέντρω σης εμφανίστηκαν εργοστάσια που κατασκεύαζαν όπλα, ενώ άλ λοι κρατούμενοι δούλευαν έξω από τα στρατόπεδα, οργανωμένοι σε «kommandos» τα οποία υπάγονταν στα διάφορα «ΚΖ». Ο τρό πος που ζούσαν και πέθαιναν οι κρατούμενοι των «ΚΖ» αλλά και αυτοί που ανήκαν στα διάφορα «kommandos» δεν διέφερε σε τί ποτα, σε μερικές μάλιστα περιπτώσεις οι συνθήκες ήταν χειρό τερες στα «kommandos». Τ α μέλη των «kommandos» δούλευαν σ’ επιχειρήσεις που ανήκαν σε όλους τους κλάδους της βαριάς βιομηχανίας: αεροναυπηγική, χημικές βιομηχανίες, μεταλλουρ γία, ορυχεία κ.λπ. Οι κρατούμενοι δούλευαν μέρα και νύχτα. Ήταν σκλάβοι που τους μεταχειρίζονταν με τον χειρότερο τρό πο. Η ζωή ανήκε στα SS, χωρίς περιορισμούς και όρια. Παρ’ όλα αυτά, όπως έχει γράψει ένας ιστορικός, «δεν πρέπει να πέφτουμε στην πα γίδα. Τ α να ζισ ιικά “ΚΖ” και τα “kommandos" δεν αποτελούσαν μια αναβίωση της αρχαίας οικονο μίας. Οι κατασκευαστές των πυραύλων V2, των τουφεκιών και των αεροπλάνων, που χρησιμοποιούσαν εκατοντάδες χιλιάδες κρατουμένων, δεν ανήκαν σ’ έναν κόσμο που αγνοούσε τη διακί νηση κεφαλαίων, το χρηματιστήριο αξιών και τους ενοποιημέ νους ισολογισμούς».1

240


Το μεγάλο αφεντικό της βιομηχανικής εκμετάλλευσης των κρα τουμένων των «ΚΖ» ήταν ένας από τους άμεσους υφισταμένους του Χίμλερ, του αρχηγού των SS και όλων των αστυνομικών δυ νάμεων της Γερμανίας, ο στρατηγός των SS Όσβαλντ Πολ, επι κεφαλής της ανώτατης υπηρεσίας των SS για την οικονομική δια χείριση (WVHA), που δημιουργήθηκε την 1η Φεβρουάριου 1942. Με βάση τις διαταγές του Πολ οργανώθηκε αυτό που ο υπουργός Δικαιοσύνης του Χίτλερ, ο Ό το Τιέρακ, ονόμασε «η εξόντωση μέσω της εργασίας». Η θεωρητική αρχή ήταν σχετικά απλή. Το εργατικό δυναμι κό των στρατοπέδων συγκέντρωσης παρείχε μια τέτοια υπεραξία που κάλυπτε τα έξοδα συντήρησής του από τα SS και διασφάλι ζε τα μεγαλύτερα δυνατά κέρδη στις εκμεταλλευτριες εταιρείες, από τις πιο μεγάλες (K rupp, Messerschmidt, Siemens, IG-Farben κ.λπ.) μέχρι τις πιο μικρές, μερικές από τις οποίες είχαν βιοτεχνικό χαρακτήρα. Για να ικανοποιήσουν τα αιτήματα των βιομηχάνων, τα SS εκμίσθωναν τους κρατουμένους έναντι μιας τιμής που ήταν πολύ κατώτερη από τους μισθούς του ελεύθερου εργατικού δυ ναμικού. Άρα, για να αποκομίζουν και τα SS κέρδη, έπρεπε να μει ώσουν στον μέγιστο δυνατό βαθμό τα έξοδα συντήρησης των κρα τουμένων (τροφή, ένδυση, στέγαση). Ο Πολ έβαλε τους ειδικούς του να μελετήσουν το ζήτημα και αυτοί ανακάλυψαν ότι το όριο αποδοτικότητας αντιστοιχούσε σε μια μέση διάρκεια ζωής των κρατουμένων που ισοδυναμούσε περίπου με οχτώ μήνες. Στη συ νέχεια, αρκούσε ν’ αντικστασταθούν από νέους κρατουμένους, που με διάφορα προσχήματα ήταν εύκολο να συλληφθούν στις κατεχόμενες χώρες.2 Είναι ενδιαφέρον να συγκρίνουμε αυτούς τους θεωρητικούς υπολογισμούς με την πραγματικότητα. Από το 1942 έως το 1945 -μ ια σχετικά μικρή περίοδος-, ο μέσος όρος ζωής των κρατου μένων στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ήταν περίπου οχτώ με εν νέα μήνες.3

Δεν θα σταθούμε στο ζήτημα του χρυσού που οι ναζί έκλεψαν α πό τους Εβραίους της Ευρώπης και μεταφέρθηκε κυρίως στην

ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΡΧΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ

241

Ελβετία, για να «ξεπλυθεί» και να χρησιμοποιηθεί στη συνέχεια για την αγορά πολεμικού υλικού από τη Βέρμαχτ. Και οε αυτή την περίπτωση, η διακίνηση γινόταν με τους αυστηρούς καπιταλι στικούς κανόνες. Λιγότερο γνωστή είναι η συμμετοχή εταιρειών που θεωρού νταν αξιοσέβαστες στην πολεμική οικονομία της Γερμανίας. Η βρετανική εφημερίδα The Guardian δημοσίευσε τον Δεκέμβριο του 1997 ένα άρθρο το οποίο είχε γράψει ένας ερευνητής ειδι κευμένος στη μελέτη της γενοκτονίας των Εβραίων. Ονομάζεται Ντέιβιντ Κεσαράνι. Ερευνώντας τι συνέβη στην Ουγγαρία στη διάρκεια του πολέμου, οδηγήθηκε στο όνομα Βάλενμπεργκ. Γνω ρίζουμε ότι ο Ραούλ Βάλενμπεργκ κατάφερε να σώσει πολλούς Εβραίους της Ουγγαρίας από το θάνατο και ότι εξαφανίστηκε μυστηριωδώς στην ΕΣΣΔ μετά τον πόλεμο. Ο Κεσαράνι επικαλείται τις μελέτες μιας ομάδας Ολλανδών ερευνητών, οι οποίοι ασχολήθηκαν με την περίπτωση του Βάλενμπεργκ. Τα όσα ανακάλυψαν παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδια φέρον. Οι Σουηδοί αδελφοί Βάλενμπεργκ ήταν τραπεζίτες και βιομήχανοι. Πριν τον πόλεμο είχαν σχηματίσει με γερμανικές βιομηχανίες ένα καρτέλ που έλεγχε το 80% της ευρωπαϊκής αγο ράς ρουλεμάν, τα οποία προμήθευε η εταιρεία SKF. Η τράπεζα των αδελφών Γιάκομπ και Μάρκους Βάλενμπεργκ, η ENSKILDA BANK μ’ έδρα τη Στοκχόλμη, συνεργαζόταν στενά με την SKF, η οποία συνέχισε σε όλη τη διάρκεια του πολέμου να έχει συναλ λαγές με τη ναζιστική Γερμανία. Το 1943, η SKF αύξησε κατά 300% τις εξαγωγές της στη Γερμανία. Τ ο 1944, η SKF προμήθευε την πολεμική βιομηχανία του Ράιχ με το 70% των αναγκαίων ρου λεμάν. Ο στρατηγός Σπάστς, που ήταν ο επικεφαλής των αμερι κανικών βομβαρδιστικών, είχε διαμαρτυρηθεί ότι «η αεροπορι κή μας δράση (εναντίον των γερμανικών εργοστασίων) καθίστα ται ανώφελη». Την ίδια περίοδο, οι σουηδικές τράπεζες «ξέπλυναν» έναντι 26 εκατομμυρίων δολαρίων το χρυσό που είχαν κλέψει οι ναζί. Η τράπεζα ENSKILDA αγόρασε από τη Γερμανία το 5 έως 10% α πό ένα σύνολο τίτλων αξίας 350 με 500 εκατομμυρίων φιορινιών που είχαν κλαπεί από τους Εβραίους της Ολλανδίας. Αυτή η συ

242


νεργασία με τη χιτλερική Γερμανία αποκαλύφθηκε λίγο μετά το τέλος του πολέμου και οι ΗΠΑ δέσμευσαν τα περιουσιακά στοι χεία των Βάλενμπεργκ. Η SKF, που εξακολουθούσε να συνεργά ζεται με τους Βάλενμπεργκ, στράφηκε στην ΕΣΣΔ που είχε μεγά λες ανάγκες σε ρουλεμάν και της πούλησε μεγάλες ποσότητες ε πί πιστώσει. Καθώς εξελισσόταν ο «Ψυχρός Πόλεμος», οι ΗΠΑ σταμάτησαν να χορηγούν κάθε είδους βοήθεια στους Σοβιετικούς και απείλησαν τις σουηδικές τράπεζες και βιομηχανίες ότι θ’ α ποκάλυπταν τη συνεργασία τους με τους ναζί. Ο Κεσαράνι κα ταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο Ραούλ Βάλενμπεργκ υπήρξε α ναμφίβολα θύμα αυτών των σκοτεινών συναλλαγών που, προμη θεύοντας τον Χίτλερ με στρατηγικής σημασίας υλικά, συνέβαλαν στην αιματοχυσία από το 1939 έως το 1945.

Σημειώσεις 1. Dominique Decèze, L'esclavage concentrationnaire, FND1RP, 1979. 2. Ο ι δραστηριότητες του Πολ και οι υπηρεσίες που πρόσφερε αποκαλόφτηκαν στη δίκη τη ς Νυρεμβέργης. 3. Η εξόντωση των Εβραίων και των Τσιγγάνων στους θαλάμους αερίων σχετί ζεται με μια άλλη λογική. Π ρέπει πάντως να επισημάνουμε ότι μερικοί που ανήκαν σε αυτές τις δυο κατηγορίες χρησιμοποιήθηκαν επίσης α πό τα τέλη του 1942 ως εργατικό δυναμικό στο Αουσβιτς και σε άλλα στρατόπεδα εξό ντωσης.

ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΙ, ΣΙΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ του Μορίς Μπουτέν*

Στη νεότερη ιστορία, η μοίρα του παλαιστινιακού λαού αποτελεί έναν πραγματικό αναχρονισμό σε μια εποχή όπου σχεδόν όλοι οι λαοί έχουν κατακτήσει την ανεξαρτησία τους. Για να καταλάβουμε πώς διαμορφώθηκε αυτή η κατάσταση, είναι αναγκαίο να γνωρίζουμε τα γεωγραφικά, ιστορικά και πο λιτικά βασικά δεδομένα που είναι εγγενή στην περιοχή της Μέ σης Ανατολής. Ο ρόλος των δυτικών ιμπεριαλισμών και του ρωσικου-σοβιετικου ιμπεριαλισμού αλλά και εκείνος του σιωνισμού πριν τη δη μιουργία του κράτους του Ισραήλ θ’ αναλυθούν ουσιαστικά μέσα στα περιορισμένα πλαίσια αυτού του άρθρου.

Το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας Τον Αύγουστο του 1914 ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλε μος. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν ήδη ο «μεγάλος ασθε νής». Οι περισσότερες ευρωπαϊκές της κτήσεις είχαν ήδη απε λευθερωθεί. Στη Βόρεια Αφρική, οι δυτικές δυνάμεις είχαν δη μιουργήσει αποικίες. Η μοναδική περιοχή στην οποία, εδώ και τέσσερις αιώνες, διατηρούσε την εδαφική της ακεραιότητα εξαι-

• Ο Μορίς Μπουτέν είναι δικηγόρος και πρόεδρος του Γαλλο-Παλαιστινιακου Συνδέσμου.

244


τίας των στρατηγικών συμφερόντων της Αγγλίας ήταν η Μέση Ανατολή. Έχοντας από το 1882 υπό την κυριαρχία της τη διώρυγα του Σουέζ και την Αίγυπτο, η Αγγλία δεν ήθελε να δει κάποια άλ λη ιμπεριαλιστική δύναμη να την ανταγωνίζεται στις περιοχές απ’ όπου περνούσε η χερσαία οδός για την Ινδία. Τον Οκτώβριο του 1914, η Τουρκία του σουλτάνου μπήκε στον πόλεμο στο πλευρό των Κεντρικών Αυτοκρατοριών, κάτι που θ’ α ποτελούσε την τελευταία πράξη της. Η Αγγλία φοβόταν μια ενδεχόμενη τουρκο-γερμανική προέ λαση προς τη διώρυγα του Σουέζ... Άλλαξε λοιπόν τακτική και α ντιμετώπισε για πρώτη φορά το ενδεχόμενο μιας «αραβικής» λύ σης υπό βρετανικό έλεγχο, η οποία θ’ αντικαθιστούσε την οθω μανική κυριαρχία.

Οι υποσχέσεις στους Άραβες Από τον Ιούλιο του 1915 μέχρι τις αρχές του 1916, η Αγγλία πραγ ματοποίησε με τον σερίφ Χουσεΐν, κυβερνήτη των μουσουλμανι κών ιερών τόπων, μυστικές διαπραγματεύσεις, που στη συνέχεια θα γίνονταν γνωστές ως η «Αλληλογραφία Χουσεΐν-Μακ Μάον» - ήταν ο νέος Βρετανός διοικητής στο Κάιρο. Με αντάλλαγμα την υπόσχεση για τη δημιουργία ενός ελεύθερου «αραβικού βα σιλείου», ο σερίφ πρότεινε την εξέγερση των αραβικών φυλών ε ναντίον των Τούρκων κατακτητών. Η ελπίδα για την ανεξαρτησία της «εύφορης ημισελήνου», που μέχρι τότε δεν αποτελούσε παρά μια ακόμα τουρκική επαρχία -τη Συρία-, δεν ήταν νέα. Ο αραβικός εθνικισμός είχε εμφανιστεί στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, στην αρχή με την αναγέννηση της αραβικής γλώσ σας και κουλτούρας (Νάχντα), ένα έργο το οποίο είχαν επιτελέσει σημαντικοί μουσουλμάνοι και χριστιανοί της Αιγύπτου, της Συ ρίας, του Λιβάνου, της Παλαιστίνης που αγωνίζονταν εναντίον του οθωμανικού πολιτισμικού και πολιτικού ιμπεριαλισμού.

ΙΜΠΕΡΙΑΛΙΣΜΟΙ, ΣΙΩΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΗ

245

Η ιμπεριαλιστική αγγλο-γαλλική διανομή Η Αγγλία δεν πολεμούσε μόνη της την Τουρκία, που ήταν σύμ μαχος των κεντρικών δυνάμεων. Μαζί της πολεμούσαν η Γαλλία και η τσαρική Ρωσία. Οι δυο αυτός χώρες απαίτησαν το μερίδιό ιούς από την πίτα, και κυρίως η Γαλλία. Δεν ασκούσε τη μεγαλύ τερη επιρροή από τις υπόλοιπες δυτικές χώρες στους Αγίους Τ ό πους; Ο Σουλτάνος δεν την είχε αναγνωρίσει το 1673 ως προστάτιδα όλων των χριστιανών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας; Δεν είχε επέμβει το 1860 για να σώσει από τη σφαγή τους μαρωνίτες του Λιβάνου; Ή δη από το 1916 είχαν ξεκινήσει στο Λονδίνο μυστικές συ ζητήσεις ανάμεσα στους διπλωμάτες κ. Σάικς και κ. Πικό, οι ο ποίες κατέληξαν σ’ ένα «πρωτόκολλο συμφωνίας» για τη διανομή της περιοχής σε ζώνες επιρροής των δυο ιμπεριαλιστικών δυνά μεων - παραβλέποντας εντελώς τις αραβικές εθνικές προσδοκίες και τις υποσχέσεις των Άγγλων στους Άραβες! Η Γαλλία θα έπαιρνε τον Λίβανο και ένα μέρος της Συρίας. Η Αγγλία τη Μεσοποταμία (Ιράκ), το νοτιοανατολικό τμήμα της Συρίας και ένα μέρος της Παλαιστίνης (Άγιος Ιωάννης του Ακρ), καταφέρνοντας να διατηρήσει προς όφελός της τον έλεγχο της «οδού προς τις Ινδίες» μέσω της διώρυγας του Σουέζ και του Περσικού κόλπου. Ένα μεγάλο μέρος της Παλαιστίνης θα υπαγόταν υπό «διε θνή διοίκηση, της οποίας η μορφή θα αποφασιζόταν κατόπιν διαβουλεύσεων με τη Ρωσία...» Πρέπει να επισημάνουμε ότι αυτή η απόφαση, που ο σκοπός της ήταν να οδηγήσει σ’ ένα συγκερασμό των ανταγωνιστικών αγγλο-γαλλο-ρωσικών διεκδικήσεων, δεν είχε καμία σχέση με τις προσδοκίες των σιωνιστών, οι οποίοι προωθούσαν σε άλλα πεδία τις θέσεις τους...

Η ονμμαχία τον βρετανικού ιμπεριαλισμού μ ε το σιωνισμό Το 1917, που ήταν ένα δραματικό έτος για τους συμμάχους στο δυτικό μέτωπο, τα αγγλο-γαλλικά σχέδια για τη Μέση Ανατολή

246


τροποποιήθηκαν. Τρία σημαντικά γεγονότα διαδραμάτισαν κα ταλυτικό ρόλο σε αυτή τη μεταστροφή: - Η είσοδος, τον Απρίλιο, των ΗΠΑ στον πόλεμο, με συνέπεια αυτή η χώρα ν’ ασκήσει στο εξής μια καθοριστική επιρροή τόσο στο ζήτημα της παγκόσμιας σύρραξης όσο και στην εξέλιξη των φιλελεύθερων-καπιταλιστικών δογμάτων σε όλο τον κόσμο. - Η Ρωσική Επανάσταση, την οποία ακολούθησε τον Οκτώ βριο η κατάληψη της εξουσίας από τους μπολσεβίκους και ο προ σωρινός θρίαμβος της μαρξιστικής-λενινιστικής ιδεολογίας. - Η «Διακήρυξη Μπάλφουρ», τον Νοέμβριο, με την οποία η αγγλική κυβέρνηση αναγνώριζε επίσημα τις σιωνιστικές φιλοδο ξίες. Αυτές δεν ήταν χθεσινές. Αν ο θρησκευτικός σιωνισμός -το «Κάλεσμα της Σιών», από το όνομα ενός λόφου της Ιερουσαλήμδεν είχε σταματήσει ποτέ να είναι μια έμμονη ιδέα για τους ευ σεβείς Εβραίους από το 70 μ.Χ. όταν ο Τίτος κατέστρεψε το Ναό, ο πολιτικός σιωνισμός είχε αρχίσει να εκφράζεται μόνο πριν α πό είκοσι χρόνια. Πράγματι, ο ιδρυτικός χάρτης του σιωνιστικού κινήματος δια κηρύχθηκε τον Αύγουστο του 1887 στη διάρκεια του πρώτου πα γκόσμιου σιωνιστικού συνεδρίου που έγινε στη Βασιλεία. Ο Τέοντορ Χερστλ, ένας εβραϊκής καταγωγής Αυστριακός δημοσιο γράφος που όμως είχε αφομοιωθεί απόλυτα, αποτελούσε την ψυ χή του αυτού του νέου εθνικισμού, ο οποίος γεννήθηκε από ιδέες που εκείνη την εποχή ήταν διαδεδομένες σε όλη την Ευρώπη, αλ λά κυρίως εξαιτίας των συνεχών πογκρόμ εναντίον των Εβραίων στη Ρωσία και στην Πολωνία και της αποχαλίνωσης του βίαιου αντισημιτισμού στη Γαλλία το 1894 με την υπόθεση Ντρέιφους. Το πρόγραμμα του σιωνιστικού κινήματος ανέφερε ότι «ο σιω νισμός έχει ως σκοπό του τη δημιουργία στην Παλαιστίνη μιας πατρίδας για τον εβραϊκό λαό, την οποία θα διασφαλίζει το δη μόσιο δίκαιο». Πρέπει να επισημάνουμε ότι, από το συνέδριο στη Βασιλείας μέχρι εκείνο στο Μπίλτμορ της Νέας Υόρκης το 1942, οι ακονι στές και οι φίλοι τους δεν ανέφεραν ποτέ τη λέξη «κράτος», για ν’ αποφύγουν την αντίδραση ορισμένων δυτικών κύκλων αλλά και


247

των αφομοιωμένων Εβραίων που μέχρι τότε αντιμετώπιζαν με ι διαίτερη εχθρότητα το σιωνιοτικό κίνημα. Ο Χερστλ όμως είχε δημοσιεύσει το 1896 ένα βιβλίο με τον τίτ λο DerJudenstaat (Το Εβραϊκό Κράτος). Εξάλλου, μετά το τέλος του συνεδρίου στη Βασιλεία, είχε γράψει: «Εκεί, έβαλα τα θεμέλια του εβραϊκού κράτους. Αν αποτολμούσα σήμερα ν’ ανακηρύξω την ίδρυσή του, όλος ο κόσμος θα έβαζε τα γέλια μαζί μου. Όμω ς, ίσως, σε πέντε αλλά οπωσδήποτε σε πενήντα χρόνια, θα είναι μια πραγματικότητα που κανείς δεν θα μπορεί να μην την αναγνω ρίσει». Προφητικά λόγια, πράγματι! Ο Χερστλ πέθανε το 1905. Έ νας Ρωσο-εβραίος, που σύντομα θ’ αποκτούσε την αγγλική υπηκοότητα, θα συνέχιζε το έργο του. Για τον Χάιμ Βάιζμαν, σε αντίθεση με τον Χερστλ, η «εβραϊκή πα τρίδα» δεν μπορούσε να υπάρξει παρά μόνο στην Παλαιστίνη. Λα μπρός επιστήμονας και ερευνητής, ο Βάιζμαν συνέβαλε σημα ντικά στην πολεμική προσπάθεια της Αγγλίας συνθέτοντας την ακετόνη. Το γεγονός αυτό του άνοιξε πολλές πόρτες και κυρίως εκείνη του Λόιντ Τζορτζ, που στη συνέχεια θα γινόταν πρωθυ πουργός της Αγγλίας. Ο Βάιζμαν ήταν ήδη φίλος του Άρθουρ Μπάλφουρ, του μελλοντικού υπουργού Εξωτερικών. Τους πρότεινε την ίδρυση ενός εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη υπό βρετανική προστασία ως τον καλύτερο τρόπο για να διασφαλιστεί η άμυνα της διώρυγας του Σουέζ... Οι Άγγλοι ασπάστηκαν αυτή την ιδέα και για ένα ακόμα λό γο. Φοβούνταν ότι μπορεί οι Γερμανο-εβραίοι, που και αυτοί ή ταν υπέρ της ίδρυσης ενός εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη, να τους προλάβαιναν και να ζητούσαν πρώτοι την ίδρυσή του. Επιπλέον, η πρόταση του Βάιζμαν τους επέτρεπε ν’ αποφύγουν τη διεθνοποίηση του ελέγχου της Παλαιστίνης. Η είσοδος των ΗΠΑ στον πόλεμο, η Ρωσική Επανάσταση, τα εχέγγυο που δόθηκαν στους Αμερικανούς Εβραίους για να συμμετάσχουν στην πολεμική προσπάθεια, αλλά και ο μεγάλος α ριθμός των Ρωσο-εβραίων που ήταν υπέρ της επανάστασης είχαν ως αποτέλεσμα οι Άγγλοι να παραμερίσουν και τους τελευταίους δισταγμούς τους. Ο Μπάλφουρ ζήτησε από τον Βάιζμαν και από

248


τον λόρδο Ρότσιλντ -έναν από τους ελάχιστους αριστοκράτες ε βραϊκής καταγωγής που υποστήριζαν το σιωνιστικό κίνημα- να του υποβάλουν το προσχέδιο μιας διακήρυξης ανεξαρτησίας της Παλαιστίνης. Αυτό, τροποποιημένο, αποτέλεσε τη βάση της επι στολής που απέσιειλε ο υπουργός Εξωτερικών στο λόρδο Ρότσιλντ στις 2 Νοεμβρίου 1917 και στην οποία αναφερόταν ότι «η κυ βέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητας αντιμετωπίζει ευνοϊκά την ί δρυση στην Παλαιστίνη μιας εθνικής εστίας για τον εβραϊκό λαό και θα καταβάλει κάθε προσπάθεια για να διευκολύνει την πραγ ματοποίηση αυτού του σκοπού...»

Η αθέτηση m v αγγλικών υποσχέσεων Η μπολσεβίκικη κυβέρνηση είχε ενημερώσει ήδη από το 1917 τους Άραβες ηγέτες για τη «Συμφωνία Σάικς-Πικό». Μερικούς μήνες αργότερα, θα πληροφορούνταν τη «Διακήρυξη Μπάλφουρ», δηλαδή την εδραίωση στα εδάφη τους, εκτός από τις α ποικίες που είχαν δημιουργηθεί πριν από τριάντα χρόνια, ενός νέου ιμπεριαλισμού που ήταν σύμμαχος του βρετανικού ιμπε ριαλισμού! Για να καλμάρουν τις ανησυχίες τους, η αγγλική και η γαλλι κή κυβέρνηση -που όπως και η αμερικανική κυβέρνηση είχε ε γκρίνει τη «Διακήρυξη Μ πάλφουρ»- επανέλαβαν τις υποσχέσεις τους. Την παραμονή μάλιστα της ανακωχής της 11ης Νοεμβρίου 1918, αναγνώρισαν στους λαούς που είχαν απελευθερωθεί από την οθωμανική εξουσία το «δικαίωμα της αυτοδιάθεσης», που ή ταν ιδιαίτερα προσφιλές στον πρόεδρο Ουίλσον... Πράγματι, η «εξέγερση της ερήμου» υπήρξε εξαιρετικά επω φελής για τους Συμμάχους. Αφού απελευθέρωσαν την περιοχή αλ-Χιτζάζ, οι φυλές των Βεδουίνων καθοδηγούμενες από τον εμίρη Φεϊζάλ, γιο του σερίφ Χουσεΐν, κατέλαβαν την Άκαμπα και προέλασαν προς το βορρά κατά μήκος της ανατολικής Υεμένης συ νασπίζοντας όλες τις φυλές μέχρι τον Ευφράτη. Παρόλο που ο βρετανικός στρατός του στρατηγού Άλενμπι κατέλαβε την Ιε ρουσαλήμ στις 9 Δεκεμβρίου 1917, ο Φεϊζάλ -π ου ήταν φίλος του


2 49

διάσημου συνταγματάρχη Λόρενς- μπήκε μαζί με τον Άλενμπι στη Δαμασκό την 1η Οκτωβρίου 1918. Τον Ιούλιο του 1919, πραγματοποιήθηκε στη Δαμασκό ένα συνέδριο στο οποίο συμμετείχαν εκπρόσωποι όλων των αραβι κών εθνικιστικών κινημάτων. Ανάμεσα στις διάφορες προτάσεις που ψηφίστηκαν στο συνέδριο και με τις οποίες καταδικάζονταν τα σχέδια των Δυτικών, υπήρχε μια που αφορούσε συγκεκριμένα την ίδρυση μιας εθνικής εβραϊκής εστίας στην Παλαιστίνη... Το γεγονός αυτό δεν απασχόλησε καθόλου τους ηγέτες των Συμμάχων που πήραν μέρος στη συνδιάσκεψη του Σαν Ρέμο, η οποία άρχισε τις εργασίες της στις 25 Ιουλίου 1920. Τ α αραβικά εδάφη που εκτείνονταν από τον Περσικό κόλπο μέχρι τη Μεσό γειο κατανεμήθηκαν σε αγγλικά και γαλλικά προτεκτοράτα, τη δημιουργία των οποία επικύρωσε με τη μορφή της «ανάθεσης ε ντολών» η Κοινωνία των Εθνών, το 1922. Η Μεγάλη Συρία κατανεμήθηκε σε τέσσερα μέρη: Η Αγγλία πήρε την Παλαιστίνη και τα εδάφη ανατολικά του ποταμού Ιορ δάνη -που το 1921 μετονομάστηκαν σε Υ περιορδανία-, ενώ η Γαλλία πήρε τον Λίβανο και τη Συρία. Το χειρότερο για τους Άρα βες ήταν η ενσωμάτωση της «Διακήρυξης Μπάλφουρ» στους ό ρους της εντολής που είχε δοθεί στους Βρετανούς! Οι υποσχέσεις που είχαν δοθεί στους Άραβες «λησμονήθηκαν» ολοκληρωτικά, οι ίδιες οι αρχές της Κοινωνίας των Εθνών παρα βιάστηκαν! Από τότε, το 1920 θα χαρακτηριζόταν για πάντα στα αραβικά κείμενα ως το «Έτος της Καταστροφής» (Αμ Αλ Νάκμπα).

Οι αραβικές αντιδράσεις και η νέα βρετανική πολιτική Οι πρώτες αιματηρές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας των Αράβων στην Παλαιστίνη πραγματοποιήθηκαν την άνοιξη του 1921. Θα επα ναλαμβάνονταν το 1929, για να φτάσουν στο αποκορύφωμά τους ίο 1935 με την πρώτη γενική εξέγερση εναντίον των βρετανικών δυνάμεων και των σιωνιστών συμμάχων τους, οι οποίοι είχαν ορ γανώσει ένα μυστικό στρατό, τη Χαγκάνα. Η αγγλική καταστολή υπήρξε εξαιρετικά σκληρή: Οι νεκροί ξεπέρασαν τους 5.000.

250


Καθώς όμως πλησίαζε ο πόλεμος, οι Άγγλοι άρχισαν να φο βούνται μια συνεννόηση της Γερμανίας με τις αραβικές χώρες. Δημοσίευσαν λοιπόν το φθινόπωρο του 1939 μια «Λευκή Βίβλο» με την οποία διαβεβαίωναν ότι δεν είχαν την παραμικρή πρόθε ση να δημιουργήσουν ένα εβραϊκό κράτος. Η Παλαιστίνη θ’ α ποκτούσε την ανεξαρτησία της σε δέκα χρόνια και θα γινόταν έ να κράτος στο οποίο θα συμμετείχαν ισότιμα και τα δυο έθνη. Π αράλληλα, τέθηκαν περιορισ τικοί όροι στη μετανάστευση Εβραίων στην Παλαιστίνη. Οι σιωνιστές ηγέτες κατέφυγαν στις ΗΠΑ και στο συνέδριο του Μπίλτμορ (1942) δεν δίστασαν να ζητήσουν τη δημιουργία ε νός εβραϊκού κράτους στην Παλαιστίνη τα οποίο θα εκτεινόταν σε όλα τα εδάφη που βρίσκονταν υπό τη βρετανική εντολή! Απέναντι στην αντίδραση των Βρετανών, οι πιο σκληρές από τις σιωνιστικές οργανώσεις ξεκίνησαν μια μεγάλη εκστρατεία τρομοκρατίας εναντίον, όπως ισχυρίζονταν, του «Άγγλου κατακτητή». Στις ΗΠΑ, ο πρόεδρος Ρουζβελτ έκλινε μάλλον υπέρ των Αρά βων ηγετών. Ο αιφνίδιος θάνατός του είχε ως συνέπεια ν’ αντικατασταθεί από τον αντιπρόεδρο Τρουμαν, που χρειαζόταν τους Εβραίους ψηφοφόρους για να κερδίσει τις εκλογές του 1948. Ζή τησε λοιπόν από τη αγγλική κυβέρνηση να επιτρέψει την είσο δο στην Παλαιστίνη 100.000 Εβραίων προσφυγών που είχαν επιζήσει από το Ολοκαύτωμα (Sloah). Η αγγλική κυβέρνηση αρνήθηκε. Εν τω μεταξύ, οι τρομοκρατικές ενέργειες πολλαπλασιάζονταν στην Παλαιστίνη και στις 22 Ιουλίου 1946 ανατινάχθηκε με δυναμίτιδα από Εβραίους το ξενοδοχείο «Βασιλεύς Δαβίδ», όπου έ δρευε το επιτελείο των βρετανικών στρατευμάτων. Οι νεκροί ξεπέρασαν τους 90, ενώ οι τραυματίες ήταν δεκάδες! Τον Φεβρουάριο του 1947, καθώς δεν μπορούσε πια να ελέγ ξει την κατάσταση, η αγγλική κυβέρνηση αποφάσισε να φέρει το παλαιστινιακό ζήτημα στον ΟΗΕ.


251

Δυο νέοι ιμπεριαλισμοί μπαίνουν στο παιχνίδι Ο πρόεδρος Τρούμαν ανακοίνωσε τον Μάρτιο του 1947 ότι οι ΗΠΑ αναλάμβαναν τις υποχρεώσεις της Αγγλίας στην Ανατολική Μεσόγειο και στη Μέση Ανατολή. Από τότε, δεν θα σταματήσουν να παρεμβαίνουν σε αυτή την περιοχή του πλανήτη... Με τη σειρά του, ο Γκρομίκο, αντιπρόσωπος της ΕΣΣΔ στον ΟΗΕ, παραδέχτηκε την αναγκαιότητα «να διαιρεθεί η Παλαιστί νη σε δυο ανεξάρτητα κράτη»! Η απογοήτευση στους κύκλους ίων Αράβων εθνικιστών ήταν τόσο μεγάλη, ώστε έκαναν λόγο για μια «σοβιετική διακήρυξη Μπάλφουρ». Ο ΟΗΕ διόρισε μια ειδική ερευνητική επιτροπή. Η έκθεσή ιης, που δημοσιεύτηκε τον Αύγουστο του 1947, συνιστούσε τη δι αίρεση της περιοχής σε τρεις ανεξάρτητες επικράτειες: ένα ε βραϊκό κράτος, ένα αραβικό κράτος και μια οντότητα υπό διεθνή έλεγχο που θα περιελάμβανε τους χριστιανικούς Άγιους Τόπους, από την Ιερουσαλήμ έως τη Βηθλεέμ (Corpus separatum). Η γενική συνέλευση του ΟΗΕ υιοθέτησε αυτή την πρόταση στις 29 Νοεμβρίου 1947. Τριάντα τρεις χώρες ψήφισαν υπέρ της πρότασης, ανάμεσά τους και οι σοσιαλιστικές χώρες, οι οποίες θα βοηθούσαν σημαντικά τις εβραϊκές ένοπλες δυνάμεις στον πρώιο ισραηλινο-αραβικό πόλεμο που θ’ ακολουθούσε το 1948-1949. Ο εβραϊκός πληθυσμός, που δεν αντιπροσώπευε παρά το ένα τρίτο των κατοίκων της Παλαιστίνης (600.000 σε 1.800.000 κα τοίκους) απέκτησε το 55% του εδάφους που βρισκόταν υπό τη βρετανική εντολή. Η συνέχεια... είναι σε όλους γνωστή.

ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ: Η ΕΚΑΤΟΜΒΗ ΤΟΥ ΒΙΕΤΝΑΜ του Φρανσουά Ντεριβερί*

Παρόλο που τα πιο σημαντικά και εντυπωσιακά γεγονότα του αποικιοκρατικού πολέμου του Βιετνάμ από το 1965 έως το 1975 εί ναι γνωστά, το ευρύ κοινό εξακολουθεί ν' αγνοεί σε μεγάλο βαθ μό τις συνθήκες ζωής του πληθυσμού του Νότιου Βιετνάμ στη διάρκεια αυτής της περιόδου. Στην αρχή, κάτω από τον άμεσο ζυ γό του κατακτητή, και στη συνέχεια, στη διάρκεια της περιόδου που ονομάστηκε «βιετναμοποίηση» και εγκαινιάστηκε από τον Νίξον το 1969, μέσω του Θιέου, του ανδρεικέλου των ΗΠΑ, που χάρη στην υποστήριξη της αμερικανικής επιμελητείας αποδεί χτηκε ένας από τους πιο αιματηρούς δεσμοφύλακες αυτής της περιοχής του πλανήτη, η οποία γνώρισε πολλούς. Ο Θιέου, μετά την παραίτηση του Νίξον το 1974, υποχρεώθηκε να διαφύγει στο εξωτερικό μπροστά στην αποφασιστική και νικηφόρο προέλαση του Εθνικού Μετώπου Απελευθέρωσης.

Οι στρατιωτικές επιχειρήσεις Το 1963, ο Θιέου, έχοντας την υποστήριξη του Αϊζενχάουερ, α νέτρεψε τον Ντιέμ μ’ ένα στρατιωτικό πραξικόπημα. Ταυτόχρο * Ο Φρανσουά Ν τεριβερί είναι ζωγράφος (μέλος της ο μάδας DDP). Έ χει γρά ψει πολλά ά ρθρα για θέματα αισθητικής και πολλές κριτικές. Διετέλεσε γραμ ματέας της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Esthétique Cahiers ( 1988-1997). Σήμερα, είναι βοηθός αρχισυντάκτης του περιοδικού Intervention.

ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ: Η ΕΚΑΤΟΜΒΗ ΤΟΥ ΒΙΕΤΝΑΜ

253

να, γεννήθηκε το Εθνικό Μέτωπο Απελευθέρωσης του Νότιου Βιετνάμ, που υποστηριζόταν από το Βόρειο Βιετνάμ του Χο Τσι Μινχ. Αρχικά ο Κένεντι και στη συνέχεια ο Τζόνσον ενέπλεξαν σε πολύ μεγάλο βαθμό τις Η ΓΙΑ σε αυτό τον εμφύλιο πόλεμο. Ο θιέου κατάφερε επίσης να κερδίσει και την υποστήριξη του Νίξον, που εξελέγη πρόεδρος των Η Π Α το 1968. Αντικατέστησε επίσημα τον Τζόνσον στις αρχές του 1969. Η σταδιακή αμερικανική ανάμειξη στη σύρραξη, τόσο στο ε πίπεδο του στρατιωτικού προσωπικού όσο και στο επίπεδο του υ λικού, είναι χαρακτηριστική. Τον Ιούλιο του 1965, υπήρχαν 125.000 Αμερικάνοι στρατιώτες στο Βιετνάμ. Τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, ανέρχονταν σε 185.000. Τον Δεκέμβριο του 1968 έ φτασαν τους 390.000 (από τους οποίους περισσότεροι από 64.000 ήταν Αυστραλοί, Κορεάτες και Ταϊλανδοί). Τον Δεκέμβριο του 1968 είχαν φτάσει τους 580.000. Σε αυτές τις δυνάμεις, πρέπει να προσθέσουμε τους 700.000 άντρες του τακτικού στρατού του Νότιου Βιετνάμ, καθώς και 200.000 πολιτοφύλακες. Τα αμερικανικά ελικόπτερα την ίδια περίοδο ανέρχονταν σε 3.500. Ό σ ο για τους αεροπορικούς βομβαρδισμούς πέρα από τον 17ο παράλληλο (στην επικράτεια του Βόρειου Βιετνάμ), άρχισαν να πραγματοποιούνται με εντατικό τρόπο μετά το 1965 με ορμη τήριο αεροδρόμια που βρίσκονταν στην Τ αϊλάνδη και στη νήσο Γκουάμ. Μέσα σε τρία χρόνια, από τον Φ εβρουάριο του 1965 μέ χρι τον Απρίλιο του 1968, οι Αμερικανοί έριξαν 500.000 τόνους βομβών στο Βόρειο Βιετνάμ και 200.000 τόνους στο Νότιο Βιετ νάμ. Το 1972, σε διάστημα μόνο έξι μηνών, επιτεύχθηκε ο εντυ πωσιακός αριθμός της ρίψης 400.000 τόνων βομβών. Στην ξηρά, οι επιχειρήσεις «εκκαθάρισης» ήταν εξίσου δολοφονικές και χα ρακτηρίζονταν από ιδιαίτερα αιματηρά περιστατικά, όπως ήταν η σφαγή 500 χωρικών στο Μάι Λάι το 1971, στην οποία διακρίθηκε ο υπολοχαγός Κάλεϊ που υπεράσπιζε τα συμφέροντα του θείου Σαμ και η οποία δεν διέφερε από τη σφαγή που πραγμα τοποίησε στις 20 Ιουνίου 1944 η ναζιστική μεραρχία Das Reich στο Οραντούρ-σιρ-Γκλαν. Τον Ιανουάριο του 1969, αντικαταστάθηκε ο στρατηγός Ουέστ-

254


μορλαντ από τον στρατηγό Έ ιμ πραμς στη θέση του διοικητή των αμερικανικών στρατευμάτων στο Βιετνάμ, και άρχισαν οι εργασίες της διάσκεψης του Παρισιού. Αντιμετωπίζοντας μια έντονη αμ φισβήτηση στο εσωτερικό των ΗΠΑ, ο Νίξον εγκαινίασε την πο λιτική της «βιετναμοποίησης», που συνίστατο στην απόσυρση των χερσαίων αμερικανικών ενόπλων δυνάμεων, με την ταυτόχρονη εντατικοποίηση των αεροπορικών επιχειρήσεων και την ενίσχυση των μονάδων του στρατού του Νότιου Βιετνάμ με υλικό και είδη επιμελητείας, ώστε ν’ αναλαμβάνουν τις πιο επικίνδυνες χερσαίες επιχειρήσεις. Έτσι, το 1972, ο τακτικός στρατός του Νότιου Βιετ νάμ έφτασε στους 1.200.000 άντρες, ενώ οι πολιτοφύλακες που πολλές φορές στρατολογούνταν διά της βίας, όπως θα δούμε στη συνέχεια, ξεπέρασαν τις 600.000. Ό σ ο για την αεροπορία, είχε στη διάθεση της περισσότερα από 2.000 αεροπλάνα. Με το πρόσχημα του ελέγχου των οδών ανεφοδιασμού του Εθνικού Μετώπου Απελευθέρωσης, οι Αμερικανοί και οι Νοτιοβιετναμέζοι επενέβησαν στην Καμπότζη το 1970. Ό σ ο για τους βομβαρδισμούς του Βόρειου Βιετνάμ ξανάρχισαν να πραγματο ποιούνται μαζικά από το 1972, και είχαν ως κύριο στόχο τους τη Χαϊφόνγκ (το λιμάνι στο οποίο έφταναν τα πλοία που προέρχο νταν από την Κίνα και την ΕΣΣΔ). Η συμφωνία του Παρισιού υπογράφηκε τελικά τον Ιανουάριο του 1973. Μετά την παραίτη ση του Νίξον (1974) και απέναντι στις αυξανόμενες διαμαρτυ ρίες της αμερικανικής κοινής γνώμης, οι ΗΠΑ εγκατέλειψαν τον θιέου, το χασάπη του ίδιου του τού λαού, ο οποίος δεν μπορού σε πια παρά να βασιστεί στον εαυτό του. Στις 21 Απριλίου 1975, εγκατέλειψε το Βιετνάμ για να περάσει πλουσιοπάροχα τα υπό λοιπα χρόνια της ζωής του στη χώρα των προστατών του. Στις 30 Απριλίου, οι άντρες του Εθνικού Μετώπου Απελευθέρωσης μπή καν στη Σαϊγκόν.

Η εσωτερική καταστολή Σύμφωνα μ’ έναν επίσημο αμερικανικό απολογισμό, που υποτι μάει σε πολύ μεγάλο βαθμό τους πραγματικούς αριθμούς, από το


255

1964 έως το 1973 σκοτώθηκαν 500.000 πολίτες και 200.000 στρα τιώτες του Νότιου Βιετνάμ, ενώ οι Αμερικάνοι νεκροί ανέρχονταν σε 55.000. Στους αριθμούς αυτούς, που αφορούν τις χερσαίες πο λεμικές επιχειρήσεις και πιθανότατα είναι ελαχιστοποιημένοι, δεν συνυπολογίζεται ο πολύ μεγαλύτερος αριθμός των τραυματιών και των διά βίου αναπήρων και στα δυο στρατόπεδα, όπως φυ σικά και ο αριθμός των νεκρών και των τραυματιών του Βόρειου Βιετνάμ. Ο αριθμός των νεκρών Βιετκόνγκ και των αντρών του στρατού του Βόρειου Βιετνάμ ανέρχεται σε τουλάχιστον 725.000 άντρες από το 1964 έως το 1973. Επιπλέον, στις αμερικάνικες ε κτιμήσεις δεν συμπεριλαμβάνονται τα θύματα της εσωτερικής καταστολής και των συνοπτικών εκτελέσεων στο Νότιο Βιετνάμ. Κάτω από το ζυγό του Θιέου, η καταστολή αυτή που βασιζόταν στην αμερικανική επιμελητειακή βοήθεια υπήρξε ιδιαίτερα σκλη ρή και αιματηρή. Στις εκρηκτικές βόμβες, στις βόμβες ναπάλμ και στις βόμβες φωσφόρου, θα πρέπει λοιπόν να προσθέσουμε ένα δο λοφονικό οπλοστάσιο που το αποτελούσαν οι φυλακές, τα βασα νιστήρια, οι υπηρεσίες και τα μέτρα ψυχολογικής πίεσης. Σκοπός αυτού του άρθρου είναι να παρουσιάσει με περισσό τερες λεπτομέρειες αυτόν τον κατασταλτικό μηχανισμό και τις μεθόδους του. Το 1969, ο Νίξον αρνήθηκε την πραγματοποίηση στρατιωτι κών επιχειρήσεων για την ανακατάληψη των περιοχών της υπαί θρου και των ορεινών ζωνών που είχαν απελευθερωθεί. Διέταξε να βομβαρδίζονται συστηματικά και αδιάκοπα αυτές οι περιο χές, με συνέπεια εκατομμύρια χωρικοί να εξαναγκαστούν να συρρεύσουν στις πόλεις. Πάνω σε αυτό τον πληθυσμό που συγκε ντρώθηκε διά της βίας στις πόλεις, και με σκοπό να επιταχύνουν τη στρατολόγηση μισθοφόρων από τις τάξεις του, ο Νίξον και ο θιέου επέβαλαν ένα καθεστώς τρόμου. Ο στόχος τους ήταν διπλός. Πρώτον, να παραλύσουν κάθε πα τριωτική δραστηριότητα τόσο με τις δολοφονίες των αγωνιστών και των υπόπτων όσο και με τη φυλάκιση κάθε πραγματικού ή υ ποτιθέμενου αντιπάλου του καθεστώτος. Και δεύτερον, να τρο μοκρατήσουν τον πληθυσμό ώστε να τον υποχρεώσουν ν’ αποδε χτεί την κυβέρνηση που του είχε επιβάλει η Ουάσινγκτον. Η ψυ

256


χική και ψυχολογική πίεση αποσκοπούσε επίσης, όπως συνηθί ζεται στα δικτατορικά καθεστώτα, στον εξαναγκασμό των πα τριωτών και εκείνων που αντιστέκονταν στο καθεστώς ν’ απαρνηθουν τις πεποιθήσεις τους ώστε να τεθούν στην υπηρεσία του κατακτητή. Για την επίτευξη αυτών των σκοπών, τέθηκε σε λειτουργία ο κατασταλτικός μηχανισμός. Οργανώθηκε ένα ολόκληρο δίκτυο φυλακών, κατέργων, στρατοπέδων εγκλεισμού, ένα ολόκληρο σύ στημα φυσικών και ηθικών βασανιστηρίων, το οποίο «είχε εκ συγχρονιστεί» χάρη στις φροντίδες ειδικών αλλά και στη τερά στια τεχνική και οικονομική βοήθεια της Ουάσινγκτον. Οι ειδι κές αμερικανικές υπηρεσίες -κ α ι κυρίως ο Ρόμπερτ Τόμσον, ο σημαντικότερος σύμβουλος του Ν ίξον- αξιοποίησαν και «βελ τίωσαν» τις αποικιοκρατικές εμπειρίες της Αγγλίας και της Γαλ λίας.

Τα εργαλεία Έ να κατασταλτικό αστυνομικό δίκτυο είχε διεισδυσει σε όλες τις βαθμίδες της νοτιοβιετναμέζικης κοινωνίας. Περισσότερες από δώδεκα αστυνομικές και πολιτικές υπηρεσίες είχαν την αρμο διότητα να προβαίνουν σε συλλήψεις. Το 1971, η αστυνομία α ποσπάστηκε από τις πολιτικές υπηρεσίες και αποτέλεσε μια ξε χωριστή στρατιωτική υπηρεσία. Ο επικεφαλής της, ένας αξιω ματικός του στρατού, υπαγόταν απευθείας στον πρόεδρο Θιέου. Η ανάθεση στην πολιτική αστυνομία στρατιωτικών καθηκόντων αντανακλούσε τις απόψεις του Ρόμπερτ Τόμσον, του συμβούλου του προέδρου Νίξον σε ζητήματα καταστολής των εξεγέρσεων. Η δύναμη της εθνικής αστυνομίας ανήλθε από 16.000 άντρες το 1963 σε 120.000 στα τέλη του 1972. Η δικαιοδοσία της εκτει νόταν από το φακέλωμα των κατοίκων άνω των 15 ετών μέχρι την ανάκριση των συλληφθέντων. Διέθετε έναν παραστρατιωτικό κλά δο (εξοπλισμένο με τεθωρακισμένα και πυροβολικό), δύναμης 25.000 αντρών, ο οποίος πραγματοποιούσε επιχειρήσεις εναντίον των Βιετκόνγκ.


257

Η ειδική αστυνομία, που υπαγόταν στον παραστρατιωτικό κλάδο της αστυνομίας, ήταν επιφορτισμένη με την εξόντωση των στελεχών του Εθνικού Μετώπου Απελευθέρωσης, καθώς και με την καταστολή των φιλειρηνικών και ουδετερόφιλων κινημάτων. Μια από τις συνήθεις πρακτικές της ήταν ο βασανισμός των συλλαμβανόμενων. Στο ενεργητικό της καταγράφεται το μαζικό κύ μα συλλήψεων του 1972. Η αστυνομία δεχόταν απευθείας διαταγές από την προεδρία, τη CIA, τους επικεφαλής του γενικού επιτελείου του στρατού της Σαϊγκόν και τους επικεφαλής των αμερικανικών Ειδικών Δυνά μεων. Είχε κάτω από τις διαταγές της 20 επαρχιακές υπηρεσίες που χρησιμοποιούσαν από 80 έως 120 άντρες. Επιπλέον, διέθε τε 300 τμήματα και μια στρατιά πληροφοριοδοτών. Σε κάθε στρατιωτική μονάδα υπήρχε ένα γραφείο στρατιωτι κής ασφάλειας, του οποίου οι αρμοδιότητες εκτείνονταν στις πε ριοχές γύρω από τις στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Οι μυστικές υπηρεσίες υπάγονταν απευθείας στον πρόεδρο θιέου. Πραγματοποιούσαν συλλήψεις, όμως το κύριο καθήκον τους ήταν να εκτελούν με συνοπτικές διαδικασίες τους γνωάτούς αντιπάλους του καθεστώτος χρησιμοποιώντας συνήθως τις υπη ρεσίες πληρωμένων δολοφόνων. Η αστυνομία δεν ήταν η μοναδική υπηρεσία που πραγματο ποιούσε συλλήψεις και είχε αναλάβει να φέρει οε πέρας την κα ταστολή. Ό λες οι τοπικές Αρχές του Νότιου Βιετνάμ ήταν υπο χρεωμένες, εθελούσια ή διά της βίας, να συμμετέχουν σε αυτό το έργο. Το ίδιο ίσχυε και για τις κοινοτικές Αρχές, επειδή όλος ο μη χανισμός της δημόσιας διοίκησης, μέχρι το επίπεδο των κοινο τήτων, διοριζόταν από τη Σαϊγκόν. Οι μονάδες της λαϊκής πολι τοφυλακής των πόλεων απαρτίζονταν κυρίως από άνεργα παιδιά 12 έως 16 ετών, στα οποία έδιναν αυτόματα όπλα και ήταν επι φορτισμένα με την καταστολή των φοιτητικών διαδηλώσεων και συγκεντρώσεων. Ό σο για το στρατό, είχε δικαίωμα ζωής και θανάτου, ιδίως ε κτός των πόλεων. Ο κάθε στρατιώτης μπορούσε να συλλαμβάνει και ν’ ανακρίνει όποιον ήθελε. Επιτρεπόταν η άσκηση κάθε μορ φής πίεσης, ώστε να εξαναγκαστούν οι χωρικοί να ομολογήσουν

258


ότι ανήκαν στο Εθνικό Μέτωπο Απελευθέρωσης ή ότι συγκέ ντρωναν χρήματα υπέρ του. Πολλοί απλοί πολίτες συνελήφθησαν και οδηγήθηκαν σε «κέντρα φιλοξενίας» κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων Research and Destroy («αναζήτησης και κα ταστροφής») που διεξήγαν από κοινού ο αμερικανικός και ο κυ βερνητικός στρατός. Επίσης, πολλοί πολίτες εκτοπίστηκαν ως συμπαθουντες του Εθνικού Μετώπου Απελευθέρωσης κατά τη διάρ κεια της εφαρμογής των προγραμμάτων ειρήνευσης «Φοίνιξ» και «Κύκνος». Οι εθνοφρουροί (Βαν Ντε), που ήταν εθελοντές, προκαλουσαν στους πολίτες μεγαλύτερο φόβο από τους στρατιώτες. Κα θώς δεν πληρώνονταν καλά (ο μισθός τους ήταν ο μισός εκείνου των στρατιωτών), ζούσαν από τη λεηλασία και την εκμετάλλευ ση του πληθυσμού της υπαίθρου. Ή τα ν υπό τις διαταγές ενός αρμόδιου για κάθε επαρχία (ο οποίος ήταν αξιωματικός του στρα τού) και είχαν τις δικές τους φυλακές και αίθουσες βασανιστη ρίων.

Το νομικό πλαίσιο Οι νόμοι που ρύθμιζαν τις κατασταλτικές διαδικασίες αποσκοπούσαν μόνο στο να προσφέρουν ένα προκάλυμμα νομιμότητας στην αυθαιρεσία. Ο πληθυσμός ζούσε μέσα σ’ ένα καθημερινό κλίμα τρομοκρατίας. Σύμφωνα λοιπόν με το Αρθρο 1 του νέου Ποινικού Κώδικα, «τί θενται εκτός νόμου κάθε άτομο, κόμμα, ένωση ή οργάνωση που ευθύνονται για οποιαδήποτε πράξη, όποια και αν είναι η μορφή της, η οποία αμέσως ή εμμέσως προωθεί την κομουνιστική ή φιλοκομουνιστική ουδετεροφιλία». Ή , επίσης (Άρθρο 17 του νόμου για τη λήψη διοικητικών μέ τρων εγκλεισμού): «Κάθε άτομο που διαπράττει οποιαδήποτε πράξη η οποία αποσκοπεί στην υπονόμευση του αντικομουνιστικού πνεύματος του έθνους ή στο να βλάψει τον αγώνα του λα ού και των ενόπλων δυνάμεων τιμωρείται με υποχρεωτική εργα σία».


259

Για ν’ αναπληρωθεί η έλλειψη αποδεικτικών στοιχείων, ένα νομοθετικό διάταγμα που ήταν γνωστό με την ονομασία «αν τρι» (διοικητικά μέτρα εγκλεισμού) επέτρεπε την τελεσίδικη και χω ρίς δικαστική απόφαση φυλάκιση. Το Άρθρο 19 αυτού του νο μοθετικού διατάγματος (004/66) όριζε ότι επιτρεπόταν η φυλάκιση κάθε ατόμου «το οποίο εθεωρείτο επικίνδυνο για την εθνική άμυνα και τη δημόσια ασφάλεια» για μια περίοδο έως δυο ετών. Επι πλέον, η ποινή αυτή ήταν ανανεώσιμη. Ο Χοάνγκ Ντουε Νχα, προσωπικός σύμβουλος του προέδρου Θιέου, καυχήθηκε στις 9 Νοεμβρίου 1972 για την αποτελεσματικότητα της αστυνομίας, η οποία, έχοντας ως όπλα της αυτούς τους νόμους εκτάκτων μέτρων, κατάφερε μέσα σε δυο εβδομάδες να συλλάβει περισσότερους από 40.000 ανθρώπους. Τον Ιούνιο του 1972, συνελήφθησαν πολλές χιλιάδες άνθρω ποι και οδηγήθηκαν στο νησί Κον Σον - όπως ήταν η νέα ονο μασία του Πούλο Κόντορ, του διαβόητου κάτεργου. Οι περισσό τεροι από αυτούς ήταν συγγενείς, σύζυγοι και παιδιά υπόπτων για πολιτικά αδικήματα, όπως έγραψαν μερικές αμερικανικές ε φημερίδες (Boston Globe, 24 Ιουνίου 1972 και New York Times, 28 Ιουνίου 1972). Την ίδια περίοδο, άρχισαν ν’ ασκούνται έντονες πιέσεις στους διανοουμένους. Το 1972, οι περισσότεροι πρυτάνεις και κοσμή τορες των πανεπιστημίων της Σαϊγκόν και της Χουέ συνελήφθηκαν (Time, 10 Ιουλίου 1972). Ταυτόχρονα με τις βίαιες μάχες που έγιναν την άνοιξη του 1972 κατά μήκος του «μονοπατιού Χο Τσι Μινχ», πραγματο ποιήθηκε ένα χωρίς προηγούμενο κύμα συλλήψεων πολιτών: μα ζικές συλλήψεις φοιτητών, συλλήψεις ως ομήρων μελών των οι κογενειών γνωστών πολιτικών αντιπάλων του καθεστώτος, συλ λήψεις μελών εθνικιστικών ή θρησκευτικών ομάδων που ήταν α ντίθετες στον πόλεμο και την αμερικανική κατοχή. Η αιτιολογία για τις συλλήψεις ήταν σε όλες τις περιπτώσεις η ίδια, «συμπά θεια προς τον κομουνισμό», και ερμηνευόταν με τον πιο ευρύ τρόπο.

260


Η κράτηση πριν από τη δίκη Η σύλληψη κάποιου δεν ήταν παρά η αρχή μιας διαδρομής που συχνά κατέληγε στο θάνατο. Αρκουσε να χαθεί ο φάκελος με τα στοιχεία της υπόθεσής του για να μείνει ένας κρατούμενος πολ λά χρόνια φυλακισμένος περιμένοντας να οριστεί η δίκη του. Πριν φυλακιστεί ο κρατούμενος, υπήρχαν πολλές πιθανότητες να οδηγηθεί σε κάποιο κέντρο ανάκρισης, όπου θα του αποσπούσαν -μ ε τη χρησιμοποίηση των χειρότερων μέσων αν χρειαζό τα ν- την αναγκαία για την καταδίκη του ομολογία και θα τον ε ξανάγκαζαν να την υπογράψει. Ή τα ν μια δοκιμασμένη μέθοδος. Μια γυναίκα περιγράφει ως εξής την παραμονή της σ’ ένα α πό τα κέντρα κράτησης της αστυνομίας της Σαϊγκόν: «Ενώ σε ανέκριναν, άκουγες τις διαπεραστικές κραυγές αυ τών που τους βασάνιζαν. Μερικές φορές σε υποχρέωναν να παρευρίσκεσαι στα βασανιστήρια για να σε τρομοκρατήσουν και να σ’ εξαναγκάσουν να ομολογήσεις οτιδήποτε ήθελαν. •Δυο γυναίκες που βρίσκονταν στο ίδιο κελί μ’ εμένα ήταν έγκυες. Έ δειραν με ιδιαίτερη βιαιότητα τη μία, ενώ χτύπησαν την άλλη τόσο δυνατά στα γόνατα ώστε κακοφόρμισαν. •Μια φοιτήτρια προσπάθησε ν’ αυτοκτονήσει χτυπώντας τους καρπούς της στη μεταλλική βρύση του πλυσταριού για να σπάσουν οι φλέβες της, δεν τα κστάφερε όμως. Για να την τιμωρήσουν, τη βασάνισαν σφίγγοντας γύρω από το κεφάλι της μια χοντρή τα ι νία καουτσούκ. Τ α μάτια της είχαν βγει από τις κόχες τους και στη συνέχεια υπέφερε από φριχτούς πονοκεφάλους...» {New York Times, 13 Αυγούστου 1972) «Αν λένε όχι, χτυπάτε τους μέχρι να πουν ναι»: Αυτός ήταν ο μοναδικός κανόνας που εφάρμοζε η αστυνομία της Σαϊγκόν.

Η δικαιοσύνη Οι δικαστικές αποφάσεις δεν ήταν περισσότερο αμερόληπτες των διαδικασιών που προηγούνταν. Οι κατηγορούμενοι για πο λιτικά αδικήματα δεν είχαν τη δυνατότητα να υπερασπίσουν τον


261

εαυτό τους (και φυσικά δεν είχαν δικηγόρο) απέναντι στην εκτε λεστική εξουσία και η καταδίκη τους ήταν σχεδόν βέβαια. Ανάλο γα με τα αποτελέσματα της ανάκρισης και το περιεχόμενο των εκ θέσεων της Υπηρεσίας Πληροφοριών, ο κρατούμενος δικαζόταν από κάποιο στρατοδικείο ή από κάποια επαρχιακή επιτροπή α σφαλείας. Οι Επαρχιακές Επιτροπές Ασφαλείας διακρίθηκαν για την αυ θαιρεσία τους. Αν θεωρούσαν «σαφές» ότι «ο ύποπτος αποτελού σε μια απειλή για την εθνική ασφάλεια», μπορούσαν, ανάλογα με την εκτίμησή τους για την κατάσταση και το συσχετισμό των δυνάμεων, να διατάξουν τη φυλάκισή του βάσει του νομοθετικού διατάγματος για τα διοικητικά μέτρα εγκλεισμού χωρίς να χρει άζεται να αιτιολογήσουν νομικά την απόφασή τους. Ό π ω ς έχουν γράψει δυο Αμερικανοί ειδικοί: «Οι τυπικές νό μιμες διαδικασίες, που σπάνια τηρήθηκαν στη διάρκεια της πρό σφατης ιστορίας του Νότιου Βιετνάμ, εγκαταλείφθηκαν εντελώς μετά την έναρξη της επίθεσης του εχθρού. Παρόλο που η κυβέρ νηση δεν προέβη σε καμία επίσημη διακήρυξη, στην πράξη είχε ανασταλεί η εφαρμογή των νόμων που αφορούσαν τα δικαιώμα τα των κατηγορουμένων» (Holmes Brown και Don Luce, Hostages of War, 1972).

Τα κέντρα ανάκρισης Ό σοι είχαν συλληφθεί μέσα στα πλαίσια του προγράμματος «Φοίνιξ» στέλνονταν στα επαρχιακά κέντρα ανάκρισης. Σε αυτά τα κέντρα, οι κρατούμενοι υποβάλλονται «επίσημα» σε βασανιστή ρια, όπως στο παρελθόν υποβάλλονταν στα «ανακριτικά βασανι στήρια» οι κρατούμενοι στις βασιλικές φυλακές της Γαλλίας. Μερικές λακωνικές αφηγήσεις έφτασαν μέχρι τις αμερικανι κές εφημερίδες, όπως οι ακόλουθες: «Χτύπησαν τη Νγκιγιέν Τ ι Γιεν μ’ ένα ρ αβδί μέχρι να λιποθυ μήσει. Ό ταν ανέκτησε τις αισθήσεις της, οι δέκα βασανιστές της την υποχρέωσαν να σταθεί όρθια και γυμνή μπροστά τους, και άρ χισαν να τις καίνε με τσιγάρα τα στήθη».

262


«Έδειραν την Βο Τι Μπαχ Τουγιέτ και την κρέμασαν από τα πόδια κάτω από εκτυφλωτικό φως ενός προβολέα. Στη συνέχεια, την έκλεισαν σ’ ένα πολύ στενό κελί μισοπλημμυρισμένο με νε ρό, ενώ ποντίκια και έντομα σκαρφάλωναν στο κορμί της» (New York Times, 13 Αυγούστου 1972). Οι μαρτυρίες αυτές επιβεβαιώνονται και από άλλες πηγές. Σύμφωνα με το Dispatch News Service International της 6ης Ιουλίου 1972, «περισσότεροι από το 90% των συλληφθέντων, υποβάλλο νται σε βίαιες ανακρίσεις στις οποίες περιλαμβάνονται ξυλοδαρ μοί με ραβδιά, ηλεκτροσόκ, ξερίζωμα των νυχιών και εξαναγκα σμός των κρατουμένων να πιουν σαπουνόνερο». Έ νας Αμερικανός γιατρός, ο δρ Νέλσον, επιβεβαίωσε ενώπιον μιας υποεπιτροπής της Βουλής των Αντιπροσώπων, στις 17 Ιου λίου 1970, ότι είχε εξετάσει φυλακισμένους που είχαν βασανιστεί. Ο πρόεδρος της Εθνικής Ένωσης των Φοιτητών του Νότιου Βιετ νάμ, ο Χουγίν Ταν Μαν, έμεινε ανάπηρος και έχασε την ακοή και την όρασή του εξαιτίας των κακοποιήσεων που υπέστη. Π α ρόμοια, ο πρόεδρος της Ένωσης των Μαθητών της Δευτεροβάθ μιας Εκπαίδευσης, ο Λε Βαν Νουγιόι, δεν μπορούσε να χρησι μοποιήσει τα πόδια του μετά από επανειλημμένους ξυλοδαρμούς με ραβδιά. Στις «δραστηριότητες εναντίον της εξέγερσης» των επαρχια κών κέντρων ανάκρισης, συμμετείχαν και Αμερικανοί. Σύμφωνα με το δημοσιογράφο Τεοντόρ Τζακενέι, «οι ιθύνοντες των επαρ χιακών κέντρων ανάκρισης είχαν επαφές με τους ομολόγους τους της CIA και συχνά με τους συμβούλους της AID» (Aid to Thieu, 1972).

Η πολιτική της συστηματικής τρομοκρατίας την οποία εφάρμο ζαν η νοτιοβιετναμέζικη και η αμερικανική κυβέρνηση άρχισε να γίνεται ακόμα πιο βίαιη, όταν έγινε φ ανερό ότι η πολιτική αυ τή δεν κατάφερε να επιτύχει, όχι την υποστήριξη, αλλά ούτε καν την ουδετερότητα του πληθυσμού. Το πιο σημαντικό όπλο αυτής


263

της πολιτικής ήταν οι μαζικές εκτοπίσεις. Τ α καθεστώς του θιέου πραγματοποιούσε συνεχώς επιχειρήσεις εκκαθάρισης στη διάρ κεια των οποίων συλλαμβάνονταν χιλιάδες άνθρωποι που στη συ νέχεια εκτοπίζονταν. Κατάφορτα πλοία μετέφεραν γυναίκες, παι διά και ηλικιωμένους στο νησί Κον Σον, χωρίς να υπάρχουν εις βάρος τους δικαστικές αποφάσεις. Μόνο τον Απρίλιο του 1972, εκτοπίστηκαν 1.500 άνθρωποι (Le Monde, 10 Ιανουαρίου 1973). Διανοούμενοι, βουδιστές και φοιτητές από τη Χουέ είχαν την ί δια μοίρα. Επίσημα, δεν γνωρίζουμε τίποτα για τους ανθρώπους που ε ξαφανίστηκαν. Καμία «υπηρεσία» δεν ήταν αρμόδια να δώσει πληροφορίες για την τύχη τους. Στην πραγματικότητα, η μυστι κότητα αποτελούσε τον κανόνα και συγκάλυπτε την ύπαρξη ενός πολυπλόκαμου συστήματος εξόντωσης των αντιπάλων του καθε στώτος και γενικευμένης καταστολής. Οι ρομαντικές-μηδενιστικές φαντασμαγορίες της κινηματο γραφικής ταινίας Αηοκάλνψτι ιύρα απέχουν πολύ από την πραγ ματικότητα του πολέμου του Βιετνάμ, στη διάρκεια του οποίου λειτουργούσε μέσα στο σκοτάδι ένας μηχανισμός εξολόθρευσης που από πολλές απόψεις θυμίζει τη ναζιστική βιομηχανία θανά του. Το 1970, υπήρχαν 100.000 κρατούμενοι στις νοτιοβιετναμέζικες φυλακές σύμφωνα με μια επίσημη αμερικανική πηγή (συ νεδρίαση του Κογκρέσου, Ιούλιος-Αύγουστος 1970). Σύμφωνα με την εφημερίδα Le Monde (10 Νοεμβρίου 1971), στη διάρκεια του ίδιου έτους πραγματοποιήθηκαν 153.000 συλλήψεις. Ο διπλασιασμός του ποσού που χορήγησαν το 1972 οι Αμερικάνοι για τις φυλακές του Νότιου Βιετνάμ μας επιτρέπει να υ ποθέσουμε ότι διπλασιάστηκε και ο αριθμός των κρατουμένων. Το 1973, χιλιάδες νέοι κρατούμενοι οδηγήθηκαν στα κελιά του θιέου. Οι αριθμοί που παρουσίαζαν οι Αμερικανοί ήταν ιδιαίτε ρα υποτιμημένοι. Η προσωρινή επαναστατική κυβέρνηση ανα κοίνωσε το 1973 ότι υπήρχαν περίπου 400.000 κρατούμενοι στο σύνολο του σωφρονιστικού νοτιοβιετναμέζικου συστήματος. Σύμ φωνα με τη Διεθνή Αμνηστία, ήταν «τουλάχιστον 200.000» (Νο έμβριος 1972).

264


Υπήρχαν εκατοντάδες επίσημα και μυστικά μέρη κράτησης σε όλες τις πόλεις και τις επαρχίες του Νότιου Βιετνάμ. Τα πιο με γάλα και πιο γνωστά ήταν οι φυλακές του Κον Σον ή Κον Ντάο (πρώην Πούλο Κόντορ), του Τσι Χοά στα προάστια της Σαϊγκόν, του Θου Ντουκ, του Ταν Χιέπ και του Κάι Ντουά (στο νησί Φου Κουόκ, κοντά στα σύνορα με την Καμπότζη). Ο τρόπος μεταχείρισης των κρατουμένων, τον οποίο γνώρι ζαν οι Αμερικανοί -καθώ ς πολλοί αξιωματικοί του αμερικανικού στρατού συνεργάζονταν στενά στις φυλακές με Νοτιοβιετναμέζους αξιωματικούς-, θύμιζε τις ναζιστικές μεθόδους. Οι κρατού μενοι υποσιτίζονταν, ήταν υπεράριθμοι μέσα στα κελιά και γίνο νταν συστηματικές προσπάθειες για να υπονομευθεί η υγεία και το ηθικό τους.

Τα -κλουβιά των τίγρεων Το «Εθνικό Κέντρο Σωφρονισμού του Κον Σον», όπως το παρου σίαζαν ωραιοποιημένα οι Αρχές του Νότιου Βιετνάμ, βρισκόταν σ’ ένα παραδείσιο νησί της Νότιας θάλασσας της Κίνας, σε απόστα ση 220 χιλιομέτρων από τη Σαϊγκόν. Οι εγκαταστάσεις που υπήρ χαν στο νησί είχαν χτιστεί από τους Γάλλους το 1862 για να χρησι μεύσουν ως φυλακές. Μέσα στα χρόνια, είχε αποκτήσει την ίδια φή μη με το «νησί του διαβόλου». Τ α «κλουβιά των τίγρεων» του στρα τοπέδου No 4 αποτελούσαν ένα από τα κοσμήματά του. Οι Αρχές, τόσο οι αμερικανικές όσο και οι νστιοβιετναμέζικες, αρνιούνταν για πολλά χρόνια την ύπαρξή τους, έχουμε όμως μια διαφωτιστική πε ριγραφή τους χάρη στον Αμερικανό δημοσιογράφο Ντον Λούτσε, στον οποίο έχουμε ήδη κάνει μνεία και του οποίου το σχετικό ρε πορτάζ δημοσιεύτηκε σε πολλές αμερικανικές εφημερίδες. Σ’ έναν απομονωμένο τομέα του στρατοπέδου, τον οποίο δεν έδειχναν στους επίσημους επισκέπτες, υπήρχαν μικρά κελιά που αντί για οροφή είχαν κάγκελα ώστε οι φύλακες να επιτηρούν τους κρατουμένους από ψηλά. Σε καθένα από αυτά τα μικρά πέτρινα κελιά, που οι διαστάσεις τους δεν ξεπερνούσαν τα 2,50 χ 1,50 μέ τρα, στοιβάζονταν τρεις ως τέσσερις φυλακισμένοι. Μια φορά


2 65

την ημέρα, οι φύλακες κατέβαζαν στα κελιά έναν κάδο για τα πε ριττώματα των εγκλείστων. Οι κρατούμενοι είχαν στα κορμιά τους σημάδια από χτυπήματα, ήταν γεμάτοι πληγές, τους έλειπαν δ ά χτυλα και βρίσκονταν σε τέτοια κατάσταση εξάντλησης ώστε δεν μπορούσαν να σταθούν όρθιοι. Πάνω από κάθε κελί βρισκόταν ένας κουβάς με ασβέστη τον οποίο χρησιμοποιούσαν οι φύλακες για να «ηρεμούν» τους φυ λακισμένους. 'Οταν διαμαρτύρονταν, τους έριχναν ασβέστη. Η πρακτική αυτή ήταν τόσο συνηθισμένη, ώστε τα πατώματα των κελιών εξακολουθούν έως σήμερα να είναι καλυμμένα από ένα στρώμα ασβέστη. Η κακομεταχείριση των κρατουμένων ήταν τέ τοια, ώστε πολλοί έκαναν αιμοπτύσεις, έπασχαν από φυματίωση, είχαν προσβληθεί από δερματικές ασθένειες και αντιμετώπιζαν προβλήματα με τα την όρασή τους. Σ’ ένα διπλανό κτίριο υπήρχαν παρόμοια κλουβιά για τις γυ ναίκες. Σε κάθε κελί υπήρχαν πέντε γυναίκες. Η πιο νεαρή από τις κρατούμενες ήταν δεκαπέντε ετών, ενώ η πιο ηλικιωμένη, που επιπλέον ήταν τυφλή, ήταν εβδομήντα ετών. Οι δεσμοφύλακες είχαν επιβάλει ένα καθεστώς τρόμου και ξεσπούσαν τη λύσσα τους στους πιο αδύναμους με την παραμικρή διαμαρτυρία. Εκτός από τις περιπτώσεις που πραγματοποιού νταν επίσημες επισκέψεις, το υπόλοιπο διάστημα οι φυλακισμέ νοι παρέμεναν αλυσοδεμένοι σε μπάρες που εκτείνονταν κατά μήκος των τοίχων, είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο, α κόμα και όταν έτρωγαν, κοιμούνταν ή πλένονταν, ενώ τους απα γορευόταν να καθίσουν. Οι παλιές στέγες άφηναν το νερό της βροχής να μπαίνει μέσα στα κελιά, τα χωμάτινα δάπεδα ήταν σκεπασμένα με ακαθαρσίες. Τα σιδερένια δεσμά που χρησιμοποιούνταν στο Κον Σον ήταν κατασκευασμένα από την εταιρεία Smith and Wesson που έχει την έδρα της στο Σπρίνγκφιλντ της Μασαχουσέτης. Δεν ήταν λεία (ό πως εκείνα που χρησιμοποιούνταν την περίοδο της γαλλικής α ποικιοκρατίας), αλλά κατασκευασμένα από σίδηρο F8, ένα υλι κό που χρησιμοποιείται στις οικοδομές. Είχαν κοφτερές ραβδώ σεις που χαράκωναν τις σάρκες των ποδιών, με συνέπεια οι κρα τούμενοι να υποβάλλονται σ’ ένα πραγματικό μαρτύριο.

266


Περίπου 500 κρατούμενοι, άντρες και γυναίκες, σάπιζαν για μήνες, ακόμα και για χρόνια, μέσα στα «κλουβιά των τίγρεων». Συ νολικά, στο στρατόπεδο υπήρχαν περισσότεροι από 10.000 κρα τούμενοι. Ό σ οι από τους κρατουμένους δεν ήταν έγκλειστοι στα κλου βιά των τίγρεων, μπορούσαν να επωφεληθούν από τη φιλοξενία των «κλουβιών των βουβαλιών», τα οποία βρίσκονταν στους χώ ρους που στο παρελθόν χρησιμοποιούνταν ως βουστάσια, όταν οι φυλακές ήταν υπό τη διεύθυνση των Γάλλων. Τ α κελιά αυτά διέ φεραν από τα «κλουβιά των τίγρεων» μόνο ως προς το μέγεθός τους και τον αριθμό των κρατουμένων που στοιβάζονταν σε αυ τά, περίπου είκοσι. Κατά τα άλλα, και οι κρατούμενοι σε αυτά ζούσαν κάτω από τις ίδιες συνθήκες με τους έγκλειστους στα «κλου βιά των τίγρεων». Στις γενικές συνθήκες κράτησης που ήταν αφόρητες, θα πρέ πει να προσθέσουμε και μερικές άλλες πρακτικές που αποσκο πούσαν στο να εμποδίζουν τους κρατουμένους να σιτίζονται. Οι κρατούμενοι είχαν μόνο τρία λεπτά στη διάθεσή τους για φάνε, ενώ οι δεσμοφύλακες έριχναν χαλίκια στις μερίδες ρυζιού και τους έδιναν σάπια ψάρια. Στα γεύματα των κρατουμένων δεν πε ριλαμβάνονταν καθόλου λαχανικά. Η πείνα τους ήταν τέτοια, ώ στε τρέφονταν με έντομα, με τερμίτες και με κατσαρίδες, που α ποτελούσαν τη μοναδική πηγή πρωτεϊνών. Η συγκαταβατική διεύθυνση των φυλακών επέτρεπε στους δε σμοφύλακες -που ξεπερνούσαν τους 100 στο Πούλο Κόντορ- να είναι οπιομανείς, να επιδίδονται σε όργια (η «υπηρεσία» φρόντι ζε να φέρνει τακτικά πόρνες), να παίζουν τυχερά παιχνίδια, να βιάζουν και να δολοφονούν κατά βούληση. Είναι αυτονόητο ότι, με την άφιξή των κρατουμένων, τους αφαιρούσαν όσα χρήματα εί χαν μαζί τους και τα ρούχα τους. Μερικοί δεσμοφύλακες προέβαιναν σε «ξεκαθαρίσμαια λογαριασμών» μέσα στο στρατόπεδο για να ιδιοποιηθούν αυτά που είχαν κλαπεί από τους κρατουμέ νους. Μερικοί κατάφεραν να συσσωρεύσουν μικρές περιουσίες που ανέρχονταν σε 400.000 έως 500.000 πιάστρα. Ό π ω ς και στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, κρατούμενοι του κοινού ποι νικού δικαίου προθυμοποιούνταν να βοηθούν στα βασανιστήρια.


267

Η κατάσταση στο Τσι Χοά, που βρισκόταν κοντά στη Σαϊγκόν, δεν ήταν καλύτερη. Στις 16 Ιουλίου 1968, ο τότε διευθυντής των φυλακών Νγκιγιέν Βαν Βε, ο σημαντικότερος από τους «ει δικούς» της διοίκησης σωφρονισμού Λο Βαν Κχουόνγκ (ή Τσιν Κχουόνγκ), διέταξε τη μεταφορά 120 αρρώστων φυλακισμένων -φυματικών, παράλυτων ή ακρωτηριασμένων -στα «κλουβιά των βουβαλιών». Από τότε, η ζώνη όπου βρίσκονταν τα κελιά των βουβαλιών ονομάστηκε «στρατόπεδο ανάρρωσης». Αντί να τους περιθάλψουν όπως έλπιζαν, οι 120 φυλακισμένοι στοιβάχτηκαν σε κελιά 1 2 x 8 μέτρων. Ο καθένας από αυτούς διέθετε, για να ξα πλώσει, λιγότερο από ένα τετραγωνικό μέτρο. 'Οταν οι κρατού μενοι αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στο πρόγραμμα καταναγκασιικής εργασίας των φυλακών, το μόνο που τους έδιναν για να φάνε ήταν ρύζι και νουόκ μαμ (ξινή σάλτσα). Μέσα σε δυο μή νες, το 50% των κρατουμένων είχε προσβληθεί από μπέρι-μπέρι εξαιτίας της έλλειψης φρέσκων λαχανικών (Debris και Menras, Rescapés des bagnes de Saigon). Στο Θου Ντουκ, μια φυλακή για γυναίκες, οι κρατούμενες βα σανίζονταν, υποβάλλονταν σε ηλεκτροσόκ και στο μαρτύριο του νερού, και ξυλοκοπούνταν μέχρι θανάτου από μεθυσμένα κτήνη. Έξι έτος εφτά αστυνομικοί, αφού κρεμούσαν το θύμα τους από τους καρπούς σε ένα δοκάρι, το χτυπούσαν με ρόπαλα σε όλο το κορμί μέχρι να λιποθυμήσει (το βασανιστήριο αυτό ονομαζόταν «ταξίδι με αεροπλάνο»). Πολλά από τα θύματα δεν μπορούσαν πια να σταθούν στα πόδια τους μετά από αυτή τη «μεταχείριση». Οι αστυνομικοί και οι δεσμοφύλακες συμπεριφέρονταν με ιδιαίτε ρη αγριότητα στις νεαρές γυναίκες και στις φοιτήτριες, που συ χνά βιάζονταν ομαδικά (Ανώτερη Παιδαγωγική Σχολή της Σαϊγκόν, 4 Ιουλίου 1970). ΣτοΤαν Χιέπ ήταν έγκλειστοι 1.500 κρατούμενοι... Η μονα δική κατηγορία εις βάρος τους ήταν ότι είχαν συλληφθεί από τον αμερικανικό στρατό στη διάρκεια κάποιας επιχείρησης. Επρόκειτο κυρίως για χωρικούς, αρκετοί από τους οποίους σάπιζαν για χρόνια στις φυλακές χωρίς να δικαστούν, καθώς τους μετέ φεραν από τη μια φυλακή στην άλλη χωρίς να γνωρίζουν τους λό γους για τους οποίους τους είχαν φυλακίσει. Σε πολλές περιπτώ

268


σεις, οι αστυνομικοί έκοβαν τα δάχτυλα και τα αφτιά των κρα τουμένων. Στο Κάι Ντουά, ο γιατρός Τραν Τρονγκ Τσάου βασανίστηκε με ηλεκτροσόκ μέχρι να χάσει τις αισθήσεις του. «Ήμουν κλεισμένος σ’ ένα σκοτεινό κελί που δεν ξεπερνούσε τα τρία τετραγωνικά μέ τρα και μέσα στο οποίο ήμουν υποχρεωμένος να τρώω και να κά νω τις φυσικές μου ανάγκες. 'Οταν έβρεχε καταρρακτωδώς, το νε ρό έμπαινε κατά κύματα μέσα στο κελί και τα περιττώματά μου έ πλεαν μέσα σε αυτό. Έ πρεπε να στέκομαι όρθιος, με την πλάτη στον τοίχο, χωρίς να μπορώ να ξαπλώσω για να κοιμηθώ» (1971). Είναι δύσκολο να υπολογιστεί ο σημαντικός αριθμός των νε κρών που υπήρξαν θύματα του σωφρονιστικού συστήματος του θ ιέου και των Αμερικανών. Κάποιοι αριθμοί έχουν δημοσιοποι ηθεί. Το 1971, 147 κρατούμενοι πέθαναν στο στρατόπεδο Πχου Κουόκ εξαιτίας της κακομεταχείρισης. Επίσης, από τον Ιανουά ριο έως το Μάιο του 1972, πέθαναν 125 κρατούμενοι εξαιτίας της έλλειψης περίθαλψης. Από τις 15 Σεπτεμβρίου 1971, ειδικές δια ταγές επέτρεπαν στη στρατιωτική αστυνομία ν’ ανοίγει πυρ χω ρίς προειδοποίηση εναντίον των κρατουμένων. Η άμεση συνέ πεια ήταν 200 νεκροί και τραυματίες. Αρκετοί κρατούμενοι αυτοκτονούσαν, ανοίγοντας την κοιλιά τους (News from Vietnam, 1η Μαρτίου 1973, Καναδάς). Προς τα τέλη του 1972, το καθεστώς του θιέου, καθώς είχε ση μειωθεί μια πρόοδος στη διάσκεψη του Παρισιού, ξεκίνησε μια εκστρατεία εξόντωσης στα στρατόπεδα εγκλεισμού. Πράγματι, αν ήθελε να επιβιώσει πολιτικά μετά από την υπογραφή μιας ε κεχειρίας, θα έπρεπε να εξαφανίσει όλους όσοι είχαν ζήσει στις φυλακές του και θα μπορούσαν να εξιστορήσουν όσα είχαν δει. Η υπογραφή της συμφωνίας του Παρισιού, τον Ιανουάριο του 1973, παρεμπόδισε σ’ ένα βαθμό τα σχέδια του θιέου. Π αρ’ όλα αυτά, η κυβέρνηση της Σαϊγκόν κατάφερε να εξαφανίσει χιλιά δες κρατουμένους στον Κον Ντάο, ισχυριζόμενη ότι οι περισσό τεροι από αυτούς «είχαν αφεθεί ελεύθεροι». Ό π ω ς είναι φυσικό, δεν γνωρίζουμε τίποτα για την τύχη τους. «Η μοίρα 200.000 κρα τουμένων στα κελιά του θ ιέο υ διακυβεύεται αυτή τη στιγμή» (Νγκιγιέν Ντινχ θ ι , Παρίσι, 21 Μαρτίου 1973).


269

Έ να από τα πρωταρχικά καθήκοντα του αμερικανικού μηχα νισμού στο Νότιο Βιετνάμ ήταν να βοηθάει την αστυνομία. Οι ΗΠΑ χρηματοδοτούσαν τον κατασταλτικό μηχανισμό του καθε στώτος της Σαϊγκόν, εκπαίδευαν το ειδικευμένο προσωπικό του και διεύθυναν τις επιχειρήσεις του μέσω των πανταχού παρόντων Αμερικανών «συμβούλων». Ό πω ς συνηθίζεται, οι αποικιοκράτες είχαν αναθέσει τα πιο τα πεινά καθήκοντα στα πιο διεφθαρμένα στοιχεία της κατεχόμενης χώρας, ενώ οι ίδιοι προτιμούσαν να κινούν τα νήματα από το σκο τάδι, ώστε να μην προκαλούν την άμεση κατακραυγή των υπε ρασπιστών των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Παρ’ όλα αυτά, υπάρχουν άφθονες αποδείξεις για την ανά μειξη των Αμερικανών στα πιο απεχθή βασανιστήρια, στις μαζι κές συλλήψεις και στην εκστρατεία εξόντωσης των πολιτικών α ντιπάλων του καθεστώτος του Θιέου. Στην αμερικανική νεοαποι κιοκρατία δεν αρκούσε το ότι βομβάρδιζε για χρόνια το Βόρειο Βιετνάμ, έσπειρε τη φωτιά και το θάνατο στο μεγαλύτερο μέρος του Νότιου Βιετνάμ, έκαψε με βόμβες ναπάλμ δεκάδες χιλιάδες αθώους, κατέστρεψε τις αγροτικές καλλιέργειες και εξανάγκασε εκατομμύρια χωρικούς να λιμοκτονούν, αλλά επιπλέον διεξήγαγε ένα δόλιο και αιματηρό πόλεμο εναντίον της εθνικής και πο λιτικής αντίστασης ενός ολόκληρου καταδιωγμένου λαού. Όπως έχει παραδεχτεί ένα εκπρόσωπος της Υπηρεσίας για της Διεθνή Ανάπτυξη (AID): «Η AID ενίσχυε το πρόγραμμα για τη δη μόσια ασφάλεια στο Βιετνάμ από το 1955. Το έργο της AID ήταν να βοηθάει την εθνική αστυνομία στη στρατολόγηση, την εκπαί δευση και την οργάνωση μιας δύναμης για τη διατήρηση του νό μου και της τάξης. Συνολικά, περισσότεροι από 7.000 Αμερικανοί εργάστηκαν για λογαριασμό του προγράμματος “Δημόσια Ασφά λεια” στο Νότιο Βιετνάμ» (Ακροάσεις για τη βοήθεια των ΗΠΑ). Από το 1968 έως το 1971, περισσότερα από 100 εκατομμύρια δολάρια δαπανήθηκαν από τη CIA, το υπουργείο Αμυνας των ΗΠΑ και την AID. Μέσα σε μερικά χρόνια, το βιετναμέζικο αστυνομι κό σύστημα ανανεώθηκε εκ βάθρων. Το 1972, από τους 300.000 Βιετναμέζους που ήταν επιφορτισμένοι με τη «διατήρηση της τά ξης», μόνο οι 120.000 μισθοδοτούνταν από τον προϋπολογισμό

270


της Σαϊγκόν. Οι υπόλοιποι πληρώνονταν από το θείο Σαμ. Υπήρ χαν επίσης πολλοί μυστικοί πράκτορες της αστυνομίας, οι οποίοι εξαρτιόνταν απευθείας από τη CIA (Liberation News Service, 6 Δε κεμβρίου 1972). To 1971, ζητώντας από τις αμερικανικές Αρχές για το οικονο μικό έτος 1972 κονδύλια ύψους 33 εκατομμυρίων δολαρίων που θα τα χορηγούσε στην εθνική αστυνομία (συμπεριλαμβανομένων 22 εκατομμυρίων δολαρίων από τα ταμεία του Πενταγώνου), ο εκ πρόσωπος της AID δήλωσε: «Η εθνική αστυνομία του Νότιου Βιετ νάμ, της οποία η ενίσχυση αποτελεί μια από τις διαστάσεις της βιετναμοποίησης, καλείται ν’ αναλάβει σταδιακά πιο σημαντικά καθήκοντα: Να μοιραστεί με τις ένοπλες δυνάμεις του Νότιου Βιετνάμ το βάρος του αντεπαναστατικού αγώνα και να επαγρυπνεί καθημερινά για τη διατήρηση της ειρήνης και της τάξης στις πό λεις και στην ύπαιθρο. Το σημερινό της δυναμικό (100.000 ά ντρες) θα ανέλθει σε 124.000 άντρες στη διάρκεια του οικονομι κού έτους, ώστε να μπορέσει ν’ αναλάβει πιο σημαντικές ευθύνες στο μέλλον. Έ χει προβλεφθεί ότι οι ΗΠΑ θα χορηγήσουν την α νάλογη βοήθεια» (Michael Τ. Klare, War Without End, 1972). Παρά την ύπαρξη αυτών των αριθμητικών στοιχείων, η αμερι κανική κυβέρνηση δεν σταμάτησε να ισχυρίζεται ότι η μεταχείρι ση των φυλακισμένων αποτελούσε μια εσωτερική υπόθεση του Νό τιου Βιετνάμ. Όμω ς, όπως έχουν γράψει οι δημοσιογράφοι Χολμς Μπράουν και Ντον Λούτσε: «Δημιουργήσαμε και στη συνέχεια α νατρέψαμε την κυβέρνηση Ντιέμ. Βομβαρδίσαμε και “αποψιλώσαμε” χωρίς καμία έγκριση και τη χώρα τους. Κι όμως, ισχυριζόμενοι ότι πρέπει να σεβαστούμε την ανεξαρτησία τους, τους επι τρέπουμε να κακομεταχειρίζονται τους φυλακισμένους τους». Μετά από την αποκάλυψη της ύπαρξης των «κλουβιών των τί γρεων» από δυο Αμερικανούς παρατηρητές, η κυβέρνηση της Σαϊγκόν αποφάσισε να κατασκευάσει νέα κελιά απομόνωσης χρησι μοποιώντας τους φυλακισμένους ως εργατικό δυναμικό. 'Οταν αυτοί αρνήθηκαν να εργαστούν, η AID υποχρεώθηκε ν’ αναθέσει την κατασκευή των νέων κελιών, μ’ ένα συμβόλαιο ύψους 400.000 δολαρίων, στην αμερικανική εταιρεία RMK-BRJ (Ακροάσεις για την βοήθεια των ΗΠΑ).

ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΛΙ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ: Η ΕΚΑΤΟΜΒΗ ΤΟΥ ΒΙΕΤΝΑΜ

271

θ α πρέπει επίσης να προσθέσουμε ότι οι Αμερικανοί ήταν εξειδικευμένοι στην τέχνη της ανάκρισης και των βασανιστηρίων. «Τα κέντρα ανάκρισης που διευθύνονταν από τους Αμερικανούς φημίζονταν για τον “εκλεπτυσμένο" τρόπο με τον οποίο γίνονταν τα βασανιστήρια» (Ngo Cong Duc, Le Monde, 3 Ιανουάριου 1973). Οι Αμερικανοί συνέχισαν να χρηματοδοτούν την αστυνομία του θιέου και μετά από την υπογραφή της συμφωνίας του Π α ρισιού. Η AID ζήτησε από το Κογκρέσο 18 εκατομμύρια δολάρια και ο υπουργός Άμυνας σχεδόν το διπλάσιο ποσό (Washington Post, 2 Φεβρουάριου 1973). «Μόνο η αμερικανική βοήθεια σε ανθρώ πινο δυναμικό και δολάρια επιτρέπει στον Θιέου να συνεχίζει τις συλλήψεις, την παράνομη κράτηση, το βασανισμό και τις σφαγές των πολιτικών κρατουμένων» (Saigon’s prisoners, 1973). Μετά την υπογραφή της συμφωνίας του Παρισιού, ο αμερικανικός Τύπος είχε παραδεχτεί ότι παρέμεναν στο Βιετνάμ «20.000 “πολιτικοί σύμβουλοι” μετά από την αποχώρηση του στρατού», καθώς και ότι «συνεχιζόταν κανονικά η επιχείρηση “Φοίνιξ” -π ου σύντομα θα την αντικαθιστούσε το “πρόγραμμα F6" που είχε τους ίδιους στόχους-, ένα πρόγραμμα που εκπόνησε η CIA με σκοπό την ε ξόντωση των αντιπάλων του Θιέου και των υπόπτων» (Liberation News Service, 6 Δεκεμβρίου 1972).

Ας αφήσουμε το συμπέρασμα σ’ έναν Αμερικανό δημοσιογράφο, τον Μάικλ Κλέαρ (En surveillant l’Empire tricontinental Ap. 21,1972): «Η βοήθεια και η καθοδήγηση του Τμήματος Δημόσιας Ασφά λειας (Public Safety Division) είναι τόσο πολύ εκτεταμένες, ώστε στην πραγματικότητα η εθνική αστυνομία θα μπορούσε να θεω ρηθεί μάλλον σαν μια μισθοφορική δύναμη των ΗΠΑ παρά σαν ένας εγχώριος θεσμός».

ΣΦΑΓΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ ΣΤΟ ΙΡΑΝ

του Φρανσουά Ντεριβερί

Στους φίλους μου -πού να ναι άραγε σήμερα;του κόμματος Τουντέχ του Ιράν

Το Ιράν -η Π ερσία- είναι μια αρχαία χώρα, ένα από τα λίκνα του πολιτισμού, που η χιλιόχρονη ιστορία του και ο υψηλός πολιτισμός του βαραίνουν πάνω σου, μαζί με την αποπνικτική ζέστη, μόλις πατήσεις το πόδι σου στο διάδρομο προσγείωσης του αεροδρο μίου Μ εχραμπάντ στην Τεχεράνη. Την άνοιξη του 1975, χρειαζόσουν μισή ώρα για να φτάσεις στην έξοδο, καθώς έπρεπε να περάσεις διαδοχικά μικρά δωμά τια που ήταν γεμάτα με σπιούνους της Σαβάκ1 και οπλισμένους στρατιώτες. Μεταχειρίζονταν τους ξένους πολύ καλύτερα από τους γηγενείς, τους οποίους έλεγχαν εξονυχιστικά. Εν τω μεταξύ, είχες στη διάθεσή σου πολύ χρόνο για να πα ρατηρήσεις τα σταθμευμένα σ’ έναν απομονωμένο χώρο του αε ροδρομίου μεγάλα μεταγωγικά αμερικανικά αεροπλάνα, που ή ταν βαμμένα χακί, και οι αρχές του Ιράν δεν έκαναν καν τον κό πο να τα κρύψουν. Ό π ω ς επίσης, λίγο αργότερα, δεν δυσκολευ όσουν να εντοπίσεις το εργοστάσιο της Coca Cola που ήταν ε γκατεστημένο στο κέντρο της πόλης. Η πρώτη εντύπωση που σχημάτιζες ήταν ότι η χώρα αυτή βρι σκόταν σε κατάσταση πολιορκίας και ότι η πανταχού παρούσα α στυνομία δυσκολευόταν να ελέγξει την κατάσταση αναβρασμού που επικρατούσε.


2 73

Παρά τη δυσπιστία και το γεγονός ότι όλες οι συζητήσεις πα ρακολουθούσαν (οι Ιρανοί έφταναν μέχρι το σημείο να λένε -όταν μιλούσες κατ' ιδίαν μαζί τους- ότι ο ένας άνθρωπος στους πέντε που συναντούσες σε δημόσιους χώρους είχε άμεση ή έμ μεση σχέση με τη Σαβάκ, και ότι στους πανεπιστημιακούς χώ ρους η αναλογία αυτή ήταν ο ένας στους τρεις), και παρόλο που μερικά ονόματα αποτελούσαν ταμπού, κανείς δεν είχε ξεχάσει το πραξικόπημα του 1953, το οποίο πραγματοποίησε η C1A, ανέτρεψε την κυβέρνηση του δρος Μοσαντέκ που προω θούσε την εθνική ανεξαρτησία και επανέφερε τη χώρα κάτω από την εξάρτηση των αγγλο-αμερικανικών εταιρειών πετρε λαίου. Εκτός από τη σημαντική στρατηγική του θέση στα σύνορα με την ΕΣΣΔ («η πρώτη γραμμή άμυνας του δυτικού κόσμου»), το Ιράν ενδιέφερε τις δυτικές δυνάμεις και για έναν ακόμα ουσια στικό λόγο: το πετρέλαιό του. Ο πόλεμος για το πετρέλαιο ξεκίνησε το 1870. Από τότε, η χώ ρα ήταν για πολλά χρόνια κάτω από την επιρροή των ξένων, και κυρίως των Άγγλων και των Ρώσων. Η Anglo-Persian Company έ δινε στο Ιράν το 16% των κερδών της από το πετρέλαιο. Η Ρω σία (Εταιρεία Γεωργιανών Πετρελαίων), και στη συνέχεια η ΕΣΣΔ, κατείχε για πολλά χρόνια στρατιωτικά το βορειοδυτικό τμήμα της χώρας. Παρόλο που ο περσικός πολιτισμός είναι πανάρχαιος και ε κλεπτυσμένος, από την ιστορία της Περσίας δεν απουσιάζουν τα αιματηρά γεγονότα. Η ιστορική της διαδρομή είναι μια συνεχής αλληλουχία πολέμων, δολοφονιών, καταστολής και βίας. Σε αυ τή τη χώρα, που σχεδόν πάντα την κυβερνούσαν δυνάστες οι ο ποίοι αδιαφορούσαν για τα ανθρώπινα δικαιώματα, η φυσική ε ξόντωση ήταν συχνά το πιο απλό και γρήγορο μέσο για την επί λυση των διαφορών, και κυρίως των πολιτικών. Το καθεστώς του σάχη, που ήταν μια μηχανή καταπίεσης, δολοφονιών και εκμετάλλευσης ενός ολόκληρου λαού, γεννήθη κε από τη σύζευξη δυο παραγόντων, της προγονικής βίας, που βα σιζόταν στο δεσποτισμό, με τον πόλεμο για το πετρέλαιο που υ ποδαυλιζόταν από τις συνωμοσίες και τις επεμβάσεις του αγ-

274


γλοσαξονικοΰ καπιταλισμού. Έ ξ ι διαδοχικοί πρόεδροι των ΗΠΑ επαγρυπνούσαν τόσο για τη μοίρα αυτού του μονάρχη όσο και για τις υψηλές αποδόσεις των επενδύσεων τους, που βασίζονταν πάνω σ’ ένα διαταραγμένο άνθρωπο που μετατράπηκε σε μεγαλομανή δικτάτορα. Μέχρι, φυσικά, η ισλαμική επανάσταση του 1979 να δείξει σε αυτόν και τους φίλους του την πόρτα της εξόδου. Ο Μοχάμαντ Ρεζά Παχλαβί ακολούθησε τις κλίσεις του πα τέρα του, του Ρεζά Χαν. Αυτός, που με μετριοφροσύνη ζητούσε να τον αποκαλούν ο «Μεγάλος», είχε εκθρονίσει τον τελευταίο Χαζάρο σάχη μ’ ένα πραξικόπημα, επικεφαλής μιας ταξιαρχίας Κοζάκων. Αυτονακηρύχθηκε βασιλιάς τον Δεκέμβριο του 1925, στέφθηκε από τα στρατεύματά του στις 24 Απριλίου 1936 και ί δρυσε τη δυναστεία των Παχλαβί. Γεννημένος σε μια φτωχή συ νοικία της Τεχεράνης, ο στρατιωτικός αυτός ήταν τόσο μανια κός, ώστε έφτασε μέχρι το σημείο να εκπαραθυρώσει με τα ίδια του τα χέρια ένα δύστροπο υπουργό στη διάρκεια κάποιου υ πουργικού συμβουλίου. Για να εδραιώσει την εξουσία του, δεν δί στασε να πραγματοποιήσει εκστρατείες αντιποίνων εναντίον των μειονοτήτων που διεκδικούσαν τα δικαιώματά τους, διατάζοντας την ανηλεή σφαγή τους. Οι Βακτριανοί, οι Κούρδοι και οι Κασκάι υπήρξαν θύματά του. Το 1933, πέτυχε την επαναδιαπραγμάτευση των πετρελαϊκών συμφωνιών με την Anglo-Persian που μετονομάστηκε σε AngloIranian. Το ποσοστό του Ιράν στα κέρδη από το πετρέλαιο ανέ βηκε στο 25%. Με την έναρξη του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου, δεν έ κρυψε τη συμπάθειά του για τους Γερμανούς, όπως εξάλλου είχε κάνει και ο Ατατούρκ που ήταν το πρότυπό του. Έ να κέντρο ναζιστικής προπαγάνδας άρχισε να λειτουργεί στην Τεχεράνη το 1940. Οι Σύμμαχοι κατέλαβαν τη χώρα για να περιορίσουν τη γερμανική επιρροή και για να εξασφαλίσουν, μέσω της ΕΣΣΔ, μια οδό ανεφοδιασμού με πετρέλαιο από τον Κόλπο. Υποχρέωσαν τον Ρεζά Σαχ, που υποτάχθηκε, να παραιτηθεί στις 16 Σεπτεμ βρίου 1941 υπέρ του γιου του Μοχάμαντ Ρεζά.


275

Οι Αμερικανοί δεν θα έφευγαν πια από το Ιράν. Ή δ η από τέλη του 1942, ο Ρούζβελτ είχε πάρει αυτή την απόφαση. Στη διάρκεια της Διάσκεψης της Τεχεράνης το 1943, στάλθηκαν στο Ιράν στρα τιωτικοί σύμβουλοι και όπλα κάτω από την κάλυψη της ανοικο δόμησης της χώρας. Ή δη από τα τέλη του 1944, το νέο καθεστώς βρέθηκε αντιμέ τωπο με τις πρώτες δυσκολίες, όταν στο Αζερμπαϊτζάν πραγματο ποιήθηκε μια κομουνιστική εξέγερση που υποστηριζόταν από την ΕΣΣΔ. Η καταστολή ήταν ιδιαίτερα άγρια και οι νεκροί ξεπερνούσαν τους 200 καθημερινά. Οι τεράστιες διαδηλώσεις συμπαρά στασης στην εξέγερση του Αζερμπαϊτζάν που έγιναν σιο Ισπαχάν και στην Τεχεράνη, μπροστά από το κοινοβούλιο, με πρωτοβου λία του κόμματος Τουντέχ, κατεστάλησαν με την ίδια αγριότητα. Το 1946, πολλές περιοχές της «ρωσικής ζώνης» κατά μήκος των ακτών της Κασπίας Θάλασσας προσπάθησαν ν’ αποσχιστούν από το Ιράν: το Γκιλάν, το Χορασάν, το Μαζαντεράν, ενώ στο Κουρδιστάν έγινε μια απόπειρα να ιδρυθεί μια ανεξάρτητη δη μοκρατία. το λουτρό αίματος συνεχίστηκε, ενώ ολοένα και πε ρισσότεροι Αμερικανοί σύμβουλοι έφταναν στο Ιράν. Οι συρρά ξεις αυτές επέτρεψαν στις ΗΠΑ να επιτύχουν αυτό που επιδίωκαν για πολύ καιρό: Την αναδίπλωση της ΕΣΣΔ από το Ιράν. Τον Ιούνιο του 1947, οι Αμερικανοί χορήγησαν βοήθεια ύ ψους 26 εκατομμυρίων δολαρίων στον ιρανικό στρατό. Ο Τζορτζ Άλεν ήταν ο νέος πρέσβης των Ηνωμένων Πολιτειών. Ο στρατη γός Βέρνον Έ βανς διορίστηκε επικεφαλής της στρατιωτικής α ποστολής. Ο στρατηγός Σβάρτσκοπφ επιφορτίστηκε με την ανα διοργάνωση της χωροφυλακής. Το ίδιο έτος, ο Τρούμαν ίδρυσε τη C1A. Στις 2 Φεβρουαρίου του 1949, έγινε στην Τεχεράνη μια δολο φονική απόπειρα εναντίον του σάχη. Το γεγονός αυτό άφησε βα θιά σημάδια στη σκέψη του μονάρχη, ιδιαίτερα απέναντι σε αυ τό που θεωρούσε πάντα ως τον κυριότερο εχθρό του και εναντίον του οποίου θα διεξήγε έναν ανελέητο πόλεμο: το μαρξιστικό-λενινισιικό κόμμα Τουντέχ. Παρόλο που δεν έχει τεκμηριωθεί ξεκά θαρα η ευθύνη του Τουντέχ -κυρίως εξαιτίας του άμεσου λιντσα ρίσματος του υποψήφιου δολοφόνου, του φωτογράφου Φακρ

276


Αράι-, ο σάχης θα πίστευε για πάντα ότι η απόπειρα ήταν έργο των κομουνιστών. Ακόμα περισσότερο καθώς η κομουνιστική ι δεολογία συνιστούσε μια μόνιμη καταγγελία του γεγονότος ότι ζούσε σαν σατράπης, ενώ ο πληθυσμός ζούσε σε μια εξόφθαλμη αθλιότητα. Η αστική τάξη ήταν ακόμα σχεδόν ανύπαρκτη στο Ιράν, καθώς η περίοδος ακμής της θα ήταν η δεκαετία του 1970 με τη μαζική εισροή των κερδών από το πετρέλαιο. Ο σάχης ή ταν οπαδός των συνοπτικών διαδικασιών και των δραστικών με θόδων. Το απέδειξε τον Φεβρουάριο του 1948 όταν διέταξε να δο λοφονήσουν το δημοσιογράφο Μασούντ, διευθυντή του εβδομα διαίου περιοδικού Marde Emrouz (Το Πρόσωπο της Ημέρας), μπρο στά στην είσοδο του κτιρίου όπου στεγαζόταν το έντυπό του, ε πειδή απειλούσε ότι θα προέβαινε σε αποκαλύψεις για τον τρό πο ζωής της βασιλικής οικογένειας. Ή δ η στην Τεχεράνη κυκλο φορούσε η φήμη ότι ο σάχης συντηρούσε μια ομάδα φανατικών οπαδών του που είχαν ως αποστολή τους να εξοντώνουν τους πιο δραστήριους αντιπάλους του. Στις αρχές του 1951, οι επεμβάσεις των ξένων και η κυριαρ χία των αγγλο-αμερικανικών εταιρειών πετρελαίου προκάλεσαν μια αναγέννηση του εθνικισμού και εξασφάλισαν στο Κόμμα του Εθνικού Μετώπου του δρος Μοσαντέκ τη λαϊκή υποστήριξη. Ο Μοχάμαντ Χενταγιάτ, που τον αποκαλούσαν Μοσαντέκ («ο Γενναίος») γεννήθηκε το 1881. Οξυδερκής πολιτικός, σπούδασε στο Παρίσι και διετέλεσε υφυπουργός Οικονομικών επί 15 χρό νια. 'Οταν ο πρωθυπουργός του σάχη Ραζμάρα (τον οποίο κατη γορούσαν ότι είχε διατάξει να κάψουν ζωντανούς φυλακισμένους!) δολοφονήθηκε στο παζάρι της Τεχεράνης από τον Χαλίντ Ταχαρασέμπι (στις 7 Μαρτίου 1951), ο αγιατολάχ Ελ Καχανί υπο στήριξε δημόσια την υποψηφιότητα του Μοσαντέκ. Ο σάχης ό μως διόρισε στη χηρεύουσα θέση τον Χοσεΐν Αλα, τον πρέσβη του Ιράν στην Ουάσινγκτον. Ο λαός διαμαρτυρήθηκε ομόφωνα γι' αυτή την απόφαση. Τ ο παζάρι εξεγέρθηκε εναντίον του σάχη. Στις 31 Μαρτίου, ο σάχης υποχώρησε και διόρισε τον Μοσαντέκ πρωθυπουργό. Ο Μοσαντέκ εγκαινίασε αμέσως μια αντιβρετανική πολιτική και στις 30 Απριλίου 1951 το κοινοβούλιο ψήφισε το νόμο για την


277

εθνικοποίηση των πετρελαίων του Ιράν, ο οποίος αφαιρούσε α πό την Anglo-Iranian τα τεράστια εδάφη με τα πετρελαιοφόρα κοιτάσματα που της είχαν εκχωρηθεί. Στα χρηματιστήρια του Λονδίνου και της Νέας Υόρκης, οι χρηματιστές, κατάπληκτοι, δεν πίστευαν στ’ αφτιά τους όταν πληροφορήθηκαν την είδηση και δήλωσαν ότι «είχαν σοκαριστεί». Πρέπει ν’ αναφέρουμε ότι η Anglo-Iranian δωροδοκούσε πολ λούς βουλευτές... Στις 10 Ιουνίου 1951, η ιρανική σημαία κυμάτιζε στην έδρα της Anglo-Iranian, στο Χοραμσάχρ. Ή ταν μια από τις σπάνιες νί κες του λαού. Καθώς ο πρέσβης των ΗΠΑ Χάριμαν είχε υποστη ρίξει ανοιχτά τους Άγγλους, στη διάρκεια μιας διαδήλωσης στην Τεχεράνη το πλήθος ακινητοποίησε το αυτοκίνητό του. Οι συμβιβασμοί του σάχη με τους Αγγλοσάξονες και η εχθρι κή του στάση απέναντι στον Μοσαντέκ είχαν προκαλέσει τη λαϊ κή δυσαρέσκεια. Ο Μοσαντέκ επανεξελέγη το 1952. Στις 26 Φε βρουάριου 1953, φαινομενικά ηττημένος, ο σάχης αποφάσιε να αυτοεξοριστεί στη Ρώμη, εγκαταλείποντας κρυφά το Ιράν με το μικρό προσωπικό του αεροπλάνο. Η τραγικο-κωμική στάση του στο αεροδρόμιο της* Βαγδάτης έδωσε στη Σοράγια τη δυνατότη τα να επιδείξει την απερισκεψία και την επιπολαιότητά της, που αποτελούσαν μόνιμα στοιχεία της συμπεριφοράς της: το μόνο που την ενδιέφερε ήταν οι αποσκευές και τα κοσμήματά της. Η επέμβαση της CIA θα έσωζε τον σάχη - και θα γλίτωνε το Ιράν από τη διεθνή καταισχύνη ότι είχε μια αριστερή κυβέρνη ση. Την επιχείρηση πραγματοποίησαν ο Αμερικάνος Κιμ Ρούζβελτ, τον οποίο είχε στείλει η CIA και είχε αναλάβει τη λογιστική υποστήριξη της επιχείρησης, και ο Ζαχέντι, ένας αποστάτης πρώ ην οπαδός του Μοσαντέκ, ο οποίος «μεταστράφηκε» μετά από την περιπετειώδη απαγωγή του από τους Άγγλους. Τον Αύγουστο του 1953, ο Ζαχέντι με την υποστήριξη του τμήματος του στρα τού που εξακολουθούσε να είναι υπέρ του σάχη ανέτρεψε τον Μο σαντέκ. Ο Ζαχέντι δεν είχε κρύψει στη διάρκεια του Δεύτερου Π α γκόσμιου πολέμου τη συμπάθειά του για τους ναζί. Παρόλο που ήταν ένας άνθρωπος αμφιβόλου εντιμότητας, παθιασμένος με τα

278


τυχερά παιχνίδια και ψυχωτικός με το σεξ (καυχιόταν ότι γνώρι ζε τις διευθύνσεις όλων των πορνών του Ισπαχάν), διαδέχτηκε τον Μοσαντέκ στη θέση του πρωθυπουργού ως ανταμοιβή για την προδοσία του. Η πορεία των γεγονότων ήταν η ακόλουθη: Στις 13 Αυγούστου 1953, ο σάχης επέστρεψε από την εξορία και απέπεμψε τον Μοσαντέκ μ’ ένα «φιρμάνι», το οποίο παρέ δωσε στον Μοσαντέκ ο Νασίρι, ο μελλοντικός αρχηγός της Σαβάκ. Στις 19 Αυγούστου, εκδόθηκε ένταλμα σύλληψης του Μοσα ντέκ. Τον περικύκλωσαν στο μικρό σπίτι του στην Τεχεράνη, τον συνέλαβαν, τον δίκασαν στις 8 Νοεμβρίου 1953 και τον καταδί κασαν σε θάνατο. Ο σάχης όμως του έδωσε χάρη (δεν ήθελε να τον κάνει μάρτυρα) και τελικά η ποινή του μετατράπηκε σε τριετή φυλάκιση. Οι ΗΠΑ και η τράπεζα Melli του Ιράν προμήθευσαν το ανα γκαίο ποσό για την πραγματοποίηση του πραξικοπήματος, το ο ποίο ανερχόταν σε 400.000 δολάρια. Εκτός από τους δυο βασι κούς πρωταγωνιστές, στη συνωμοσία είχαν αναμειχθεί και άλλα άτομα, όπως ο στρατηγός Νασίρι. Ο άνθρωπος όμως που επέ βλεπε την επιχείρηση και κινούσε τα νήματα ήταν ο Άλεν Ντά λες, μαζί με το βοηθό του Ρίτσαρντ Χελμς, που το 1974 θα διο ριζόταν πρέσβης των ΗΠΑ στην Τεχεράνη. Οι νεκροί του πραξικοπήματος της 19ης Αυγούστου 1953 ή ταν μόνο 200 - ένας αριθμός που μάλλον αποτελεί την εξαίρεση στην ιστορία του Ιράν. Οι εταιρείες πετρελαίου δεν άργησαν ν’ ανακτήσουν την πα λιά τους ισχύ. Στις 5 Αυγούστου 1954 υπογράφηκε μια συμφωνία μ’ ένα διε θνές κονσόρτσιουμ, το οποίο απαρτιζόταν από Άγγλους, Γάλλους, Ολλανδούς και Αμερικανούς. Ιδρύθηκε η Εθνική Εταιρεία Πε τρελαίων του Ιράν. Το κονσόρτσιουμ όφειλε ν’ αποδίδει στο Ιράν ένα μέρος των κερδών τα οποία αποκόμιζε από τα 260.000 τετρα γωνικά μέτρα εδάφους με πετρελαιοφόρα κοιτάσματα που έλεγχε. Εν τω μεταξύ, ένας άνθρω πος αμφιβόλου εντιμότητας και προικισμένος με συνωμοτικές ικανότητες συνέχιζε το δρόμο του


2 79

προς την εξουσία. Επρόκειτο για το στρατηγό Τεϊμούρ Μπαχτιάρ, τον κυβερνήτη της επαρχίας της Τεχεράνης, ο οποίος, παρόλο που στην αρχή ήταν οπαδός του Μοσαντέκ, στη συνέχεια τον πρόδωσε για να παίξει το δικό του παιχνίδι. Ή τα ν ο άνθρωπος που διέταξε τη σφαγή των οπαδών του Τουντέχ -είχαν συλληφθεί 800σιην αυλή της φυλακής του Γκχαρτζ. Με τη βοήθεια του γενικού εισαγγελέα Αζμουντέχ, ο οποίος είχε επιφορτιστεί με το καθήκον να προσφέρει ένα νομικό προκάλυμμα σε αυτές τις εκκαθαρί σεις, ο Μ παχτιάρ «εξαφάνισε» περισσότερους από 3.000 οπα δούς του Μοσαντέκ με συνοπτικές εκτελέσεις {Le Monde, 13-14 Νοεμβρίου 1955). Ή ταν αυτός ο δήμιος που δημιούργησε το 1956 τη Σαβάκ, τη μυστική αστυνομία του σάχη, ένα πραγματικό αστυνομικό κρά τος εν κράτει, με την οικονομική και τεχνική βοήθεια των ΗΠΑ και της ισραηλινής Μοσάντ. Οι άμετρες φιλοδοξίες του Μ πα χτιάρ υπήρξαν η αιτία της καταστροφής του. 'Οταν προσπάθησε ν’ αποκτήσει μεγαλύτερη πολιτική ισχύ από το σάχη, οι πράκτο ρες του σάχη τον δολοφόνησαν στο Ιράκ (1959).

Τα παραπάνω γεγονότα είχαν ως αποτέλεσμα να ενισχυθεί η εξου σία του σάχη, ο οποίος συγκέντρωσε όλες τις εξουσίες στα χέρια του και μετατράπηκε σ’ έναν απολυταρχικό μονάρχη, ενώ οι Αμε ρικανοί, που είχαν εδραιώσει τη θέση τους στη χώρα, χρησιμο ποιούσαν το Ιράν στην πολιτική της περικύκλωσης της ΕΣΣΔ μέ σω των τεράστιων εξοπλισμών των χωρών του CENTO (Οργανι σμός των Χωρών του Συμφώνου της Κεντρικής Ασίας), του φιλοαμερικανικού συμφώνου στο οποίο συμμετείχαν το Ιράν, η Τουρ κία και το Πακιστάν. Έχοντας αναλάβει το ρόλο του χωροφύλα κα στην περιοχή, τόσο στο βορρά στα σύνορα με την f t x a όσο και στο νότο στον Περσικό κόλπο, το στρατιωτικοποιημένο Ιράν συνεργαζόταν στενά με τις αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις και ή ταν μια βάση της επιμελητείας του αμερικανικού στρατού. Τα χρήματα από το πετρέλαιο άρχισαν να εισρέουν κατά κύ ματα. Η προσωπική περιουσία του σάχη αλλά και οι περιουσίες όλων όσοι ανήκαν στο περιβάλλον του διογκώνονταν. Οι δυτικές


εφημερίδες μετατράπηκαν σε αυτάρεσκα φερέφωνα του καθε στώτος του σάχη, περιγράφοντας την πολυτέλεια των παλοαιών του Γκολεστάν ή του Νιαβαράν που βρισκόταν στα υψώματα της πόλης, αλλά και τις τρέλες της Ασράφ, της αδελφής του σάχη, που ήταν ικανή να σπαταλήσει μέσα σ’ ένα βράδυ εκατομμύρια δολάρια στο Μόντε Κάρλο. Γιατί όλα τα μέλη της αυλής ταξί δευαν, για λόγους αναψυχής, αλλά και για να πραγματοποιήσουν κερδοφόρες συναλλαγές και να υπογράψουν συμβόλαια με τις μεγάλες εταιρείες στις οποίες είχε παραδοθεί η χώρα. Η δια φθορά είχε πάρει μεγάλες διαστάσεις, ο Τύπος όμως ήταν φ ι μωμένος, καθώς η παραμικρή φωνή αμφισβήτησης καταπνιγό ταν. Ό σ ο για τις ευρωπαϊκές εφημερίδες, έγραφαν μόνο για τις πολλές ερωτικές περιπέτειες του σάχη -ένας «συλλέκτης ερωτικών εμπειριών»- και για τα άγχη της Φ αράχ Ντιμπά. Ο σάχης περ νούσε το χειμώνα στο Σεν Μόριτς, ταξίδευε στο Μεξικό, γινόταν δεκτός από τον Ζισκάρ ντ’ Εστέν, τη βασίλισσα της Αγγλίας και όλη την υψηλή κοινωνία της Ευρώπης, συμβουλευόταν τακτικά τον Κίσιντζερ. Τ ο συμβολικό αποκορύφωμα αυτής της περιόδου με γαλοπρέπειας και επιτυχίας στα μέσα μαζικής ενημέρωσης ήταν η απόφαση του σάχη να στέψει ο ίδιος τον εαυτό του αυτοκράτορα μέσα σε μια επίδειξη πολυτέλειας στη διάρκεια του ι ·>ρτασμού των 2.500 ετών της Περσέπολης, μπροστά σ’ ένα κοινό που το αποτελούσαν εκπρόσωποι κρατών και εστεμμένοι που τους τί μησε με την πρόσκλησή του (26 Οκτωβρίου 1967).2 Τη ίδια όμως περίοδο, και ενώ η Ασράφ κατασκεύαζε στην έ ρημο ένα παλάτι με μοντέρνο look που η στέγη του ήταν επικα λυμμένη με χρυσό και περιστοιχιζόταν από συρματοπλέγματα και παρατηρητήρια, η εξαθλίωση του πληθυσμού του Ιράν δεν ή ταν ποτέ τόσο αφόρητη, παρόλο που η αύξηση της τιμής του πε τρελαίου είχε ως αποτέλεσμα το ετήσιο κατά κεφαλήν εισόδημα, που στο παρελθόν ήταν ένα από τα χαμηλότερα στον κόσμο, ν’ ανέλθει το 1972 σε 870 δολάρια (οκταπλάσιο από εκείνο του Π α κιστάν). Η μεγάλη μάζα των Ιρανών όμως δεν είδε ποτέ της αυ τά τα χρήματα, ενώ αντίθετα ο πληθωρισμός αυξανόνταν και η ακρίβεια των βασικών αγαθών καθιστούσε ανυπόφορη τη ζωή. Ωθημένοι από την πείνα και την ανάγκη, οι κάτοικοι του Ιράν δια

ΣΦΑΓΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΓΓΟΛΗ ΣΤΟ ΙΡΑΝ

281

δήλωναν συχνά για να διαμαρτυρηθούν, και εξίσου συχνά σφα γιάζονταν στους δρόμους - καθώς τόσο η αστυνομία όσο και ο στρατός άνοιγαν πυρ στα τυφλά. Από το 1960 έως το 1979, χι λιάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν στις διαδηλώσεις διαμαρτυρίας του πλήθους. Για παράδειγμα, το 1961 κατέβηκαν σε απεργία οι εργάτες των κεραμοποιείων της Τεχεράνης, 30.000 άνθρωποι που ήταν θύ ματα στυγνής εκμετάλλευσης. Πληρώνονταν 35 ριάλ (25 γαλλικά φράγκα) για την κατασκευή 1.000 τούβλων που απέφεραν 3.500 ριάλ στον εργοδότη τους. Η αστυνομία επιδόθηκε σε μια ανηλεή σφαγή, την οποία επανέλαβε μερικές ημέρες αργότερα, στις 21 Ιανουαρίου 1961, καταστέλλοντας μια φοιτητική διαδήλωση (100 νεκροί). Στις 4 Απριλίου 1963, ο αγιατολάχ Χομεϊνί άσκησε δη μόσια κριτική στο σάχη, με συνέπεια να συλληφθεί στην πόλη Κομ, στις 6 Απριλίου. Στη διάρκεια της τεράστιας διαδήλωσης διαμαρτυρίας που ακολούθησε, περισσότεροι από 1.000 άνθρω ποι σκοτώθηκαν (Le Monde, 20 Φεβρουαρίου 1964).

ΗΣαβάκ Το πυρ εναντίον του πλήθους και οι σχεδόν καθημερινές εκα τόμβες που σηματοδότησαν το τέλος του καθεστώτος του σάχη το 1979 δεν ήταν χωρίς προηγούμενο. Ο σάχης εφάρμοζε πάντα α πέναντι στον πληθυσμό του Ιράν, παρά την προπαγάνδα (η «Λευ κή Επανάσταση» του 1963) και τις γεμάτες στόμφο δηλώσεις («ο βαθύς δεσμός με το λαό του») μια πολιτική συστηματικής κατα στολής, πνίγοντας το αίμα κάθε φωνή κριτικής ή αμφισβήτησης. Ο σκοπός του δεν ήταν μόνο να κυβερνά ως απολυταρχικός δε σπότης χωρίς να μοιράζεται την εξουσία, αλλά και να κρατά τη χώρα του πιστή στις στρατηγικές και πολιτικές συμφωνίες που είχε συνάψει με τις Η ΓΙΑ, σύμμαχο και μέντορά του, οι οποίες χωρίς τον παραμικρό ενδοιασμό, τόσο στο Ιράν όσο και σε άλ λες χώρες, κουνούσαν από τα παρασκήνια τις αιματοβαμμένες μαριονέτες τους. Υπήρχε πάντως μια αμοιβαιότητα σε αυτή τη σχέση, καθώς, σύμφωνα με το δημοσιογράφο Τζακ Άντερσον

282


(που έφερε στο φως την υπόθεση Γουοτεργκέιτ), ο σάχης με τη βοήθεια του Ρίτσαρντ Χελμς, που ήταν σύμβουλός του και πρά κτορας της CIA, συνέβαλε στην επανεκλογή του Νίξον, δωρίζοντάς του αρκετά εκατομμύρια δολάρια που μεταφέρθηκαν στις ΗΠΑ μέσω του Μεξικού για να «ξεπλυθούν». Είναι δύσκολο να μιλήσουμε για το ρόλο της Σαβάκ, χωρίς μια ιστορική αναδρομή στη δημιουργία της και στον τομέα των αρμοδιοτήτων της. Η Σαβάκ δεν ήταν μόνο το πιο τρομακτικό στοιχείο ενός πολύπλοκου μηχανισμού, αλλά και η βάση, τα θε μέλια τόσο της προσωπικής εξουσίας του σάχη όσο και της ορ γανωτικής δομής και της αποτελεσμστικότητάς της. Η Σαβάκ α ποτελούσε την αντανάκλαση της ισχύος του σάχη, ο οποίος τη με τέτρεψε σε προσωπικό του όργανο αμέσως μόλις απαλλάχθηκε α πό τον Μ παχτιάρ, τον ιδρυτή της. Στη συνέχεια, στην αρχή ο στρατηγός Νακραβάν, τον Ιούνιο του 1961, και έπειτα ο στρατη γός Νασίρι, το 1966 («ένας διανοούμενος που αντικαταστάθηκε από έναν άνθρωπο με πυγμή»), ανέλαβαν την αρχηγία της. Το 1975, ο ιρανικός στρατός είχε 400.000 άντρες, η χωροφυ λακή 80.000 άντρες και η Σαβάκ τουλάχιστον 100.000 άντρες. Μια «υπερΣαβάκ» έλεγχε την οργάνωση, η Αυτοκρατορική Οργάνωση Επίβλεψης, επικεφαλής της οποίας ήταν αρχικά ο στρατηγός Γιασντανπανάχ και στη συνέχεια ο Χοσεΐν Φαρντούς. Η οργάνωση αυτή αποτελούνταν από περίπου 200 ανώτερους α ξιωματικούς. Τέλος, υπήρχε ένα ειδικό γραφείο από δεκαπέντε ειδικά επιλεγμένους αξιωματικούς, το οποίο βρισκόταν στην κο ρυφή της πυραμίδας, έλεγχε δραστικά τις ενέργειες όλου του συ στήματος και ήταν υπόλογο μόνο στο σάχη. Οι άντρες της μυστικής αστυνομίας, που ήταν ένας οργανι σμός διείσδυσης στις οργανώσεις των αντιφρονούντων, υπονό μευσης των αντιπάλων του καθεστώτος και παρακολούθησης του πληθυσμού, βρίσκονταν παντού. Ο κάθε Ιρανός αισθανόταν ότι τον κατασκόπευαν και, κατά συνέπεια, ότι παρακολουθούσαν ο τιδήποτε έλεγε. Αυτή η μόνιμη ψύχωση δεν ήταν αποκύημα της φαντασίας. Στο Ιράν, δεν υπήρχε η ελευθερία της έκφρασης. Κά θε κριτική εναντίον του καθεστώτος, και ιδίως για το πρόσωπο του σάχη ή για την οικογένειά του, ήταν ένα έγκλημα που επέφερε την


2 83

άμεση φυλάκιση. Αλλά και το όνομα της μυστικής οργάνωσης α ποτελούσε ένα ταμπού. Ή τα ν υποχρεωτικό να υπάρχει σε κάθε σπίτι το πορτραίτο του σάχη ή του γιου του. 'Οταν κάποιος ά γνωστος πλησίαζε στο δρόμο δυο Ιρανούς που συζητούσαν, αυ τοί χαμήλωναν τον τόνο της φωνής ή σταματούσαν τη συζήτηση. Πόσοι αθώοι περαστικοί ή ακόμα και πραγματικοί πατριώτες δεν θεωρήθηκαν, άδικα, ύποπτοι ως μέλη της φοβερής αυτής α στυνομίας, και πόσοι άλλοι ήταν πραγματικά; Οι άντρες της μυ στικής αστυνομίας επιτηρούσαν αδιάκοπα τους δημόσιους χώ ρους, τα τεμένη, το παζάρι (που ήταν, μαζί με τα πανεπιστήμια, η κύρια εστία της λαϊκής αντίστασης), αλλά και τα εργοστάσια, τα καταστήματα και ασφαλώς τα μεγάλα ξενοδοχεία όπως το Intercontinental και το Royal Teheran Hilton, που οι υπάλληλοί τους ήταν τις περισσότερες φορές καταδότες. Μικρόφωνα και κάμερες ήταν κρυμμένα στα δωμάτια των ξενοδοχείων. Οι πρά κτορες της Σαβάκ κατασκόπευαν τα πάντα. Η αλληλογραφία ε λεγχόταν και ιδιαίτερα οι επιστολές που είχαν ως προορισμό τους το εξωτερικό. Οι πολιτικοί, οι αγωνιστές εναντίον του καθεστώ τος, οι φοιτητές που ήταν εγκατεστημένοι στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ ή στην ΕΣΣΔ ήταν υπό μόνιμη παρακολούθηση -υπήρχαν επίσης προφανώς και πράκτορες της Σαβάκ που προσπαθούσαν να διεισδύσουν στους κύκλους της αντιπολίτευσης στο εξωτερικό-, οι οικογένειες και οι φίλοι τους φακελώνονταν και μερικές φορές συλλαμβάνονταν. Οι δημόσιοι υπάλληλοι και οι πολιτικοί δεν ήταν υπεράνω υ ποψίας· δίπλα σε κάθε προσωπικότητα του καθεστώτος υπήρχε ένας άντρας των δυνάμεων ασφαλείας. Η Σαβάκ είχε πολλά γρα φεία στην Τεχεράνη. Το αρχηγείο της βρισκόταν κοντά στο Σεμιράντ, στη διασταύρωση του Σαανταμπάντ. Η «επιτροπή», όπως το ονόμαζαν, ήταν ένα τεράστιο κτίριο με χοντρούς τοίχους και γεμάτο με κεραίες. Δίκαια προκαλούσε φόβο σε όλους τους Ιρα νούς. Ό σ οι ήταν ύποπτοι για τη διάπραξη κάποιου πραγματικού ή υποτιθέμενου εγκλήματος -που μπορούσε να ήταν από το ότι κάποιος είπε απλά τη γνώμη μέχρι το ότι ανήκε σε κάποια εκτός νόμου πολιτική οργάνωση, όπως το Τουντέχ-, συλλαμβάνονταν και τους οδηγούσαν σε κέντρα ανάκρισης ή στις φυλακές. Ή ταν

284


γι’ αιποΰς η αρχή μιας περιπέτειας με αβέβαιο τέλος, αλλά και η αρχή της φρίκης, καθώς τα βασανιστήρια αποτελούσαν μια συ νήθη πρακτική. Οι συνθήκες κράτησης των φυλακισμένων ήταν εφιαλτικές και, υπό την επήρεια των Αμερικάνων και Ισραηλινών συμβουλών που ήταν εξπέρ στα πιο εκλεπτυσμένα «ψυχολο γικά βασανιστήρια», η μυστική αστυνομία εκβίαζε τους φυλακι σμένους συλλαμβάνοντας και βασανίζοντας τα μέλη των οικογε νειών τους. Εκτός από τις δίκες κεκλεισμένων των θυρών, τις α ποφάσεις των στρατοδικείων που δεν αιτιολογούνταν ποτέ, τις συνοπτικές εκτελέσεις και τους θανάτους από βασανιστήρια, το καθεστώς του Ιράν προσέφευγε και σε ακόμα πιο αχρείες πρα κτικές, όπως οι σχεδόν καθημερινές τηλεοπτικές εκπομπές στις οποίες οι φυλακισμένοι εμφανίζονταν να κάνουν αυτοκριτική και να ομολογούν τα εγκλήματά τους, ενώ όλοι γνώριζαν ότι οι ομο λογίες αυτές είχαν αποσπαστεί με βασανιστήρια και εκβιασμούς, καθώς οι «μετανοημένοι» ήταν εμφανώς μακιγιαρισμένοι για την περίσταση και οι πληγές τους με δυσκολία κρύβονταν. Πολλοί Ιρανοί διανοούμενοι και καλλιτέχνες πέρασαν από τα κελιά του σάχη και αρκετοί πέθαναν σε αυτά. Πίσω από τις επι βλητικές τελετές στην Περσέπολη κρυβόταν η βούληση του κα θεστώτος ν’ αποκεφαλίσει το λαό του Ιράν από τις δημοκρατικές ελίτ του. Ο δυτικός Τύπος και οι διεθνείς οργανισμοί τέλος πα ρουσίαζαν μια μακρινή ηχώ αυτών των συστηματικών παραβιά σεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. 'Οταν όμως ένας δημοσιο γράφος τόλμησε να ρωτήσει το σάχη -που πάντα αρνιόταν ότι γί νονταν βασανιστήρια -π ο ια ήταν η άποψή του, πήρε την ακό λουθη απάντηση: «Η Διεθνής Αμνηστία; Τ ι οργάνωση είναι αυ τή; Δεν τη γνωρίζουμε!» (Actuel 2, 24 Ιουνίου 1974). Το 1971 έγινε η δίκη της «Ομάδας των 18» στην Τεχεράνη. Ομολόγησαν με βασανιστήρια ότι ήταν κομουνιστές, αλλά στη συνέχεια αναίρεσαν τις ομολογίες τους. Έ νας Γάλλος παρατη ρητής, ο κ. Μινιόν, που κατάφερε να παρευρεθεί σε δυο συνε δριάσεις του δικαστηρίου (τόσο ο δημόσιος κατήγορος όσο και ο «συνήγορος» ήταν αξιωματικοί) ανέφερε ότι πολλοί από τους κρατουμένους είχαν σημάδια από βασανιστήρια και η υγεία τους παρουσίαζε επιπλοκές εξαιτίας των βασανιστηρίων. Έ νας από


2 85

τους κατηγορουμένους, ο Σοκρολάχ Πανκεζάντ, είχε ισχυριστεί: «Μετά τη σύλληψή μου, με οδήγησαν στα μπουντρούμια της Σαβάκ στο Χοραμσάρ, όπου με έγδυσαν και ταυτόχρονα με γρονθοκοπούσαν. Στις 20 ώρες που κράτησε η ανάκριση, με χτυπού σαν. Έ πειτα, μ’ έκλεισαν γυμνό για μια εβδομάδα στο WC της φυ λακής του Αμπαντάν. Στη συνέχεια με μετέφεραν στο Εβίν (μια φυλακή βόρεια της Τεχεράνης), όπου με βασάνισαν πάλι, με μα στίγωσαν και με έδειραν. Μετά, με υπέβαλαν στο βασανιστήριο “χειροπέδες με βάρη” (τα χέρια του φυλακισμένου δένονται πί σω από το σβέρκο του και κρεμούν από αυτά ολοένα και μεγα λύτερα βάρη) και με χτύπησαν». Έ νας άλλος κατηγορούμενος, ο Νάσερ Κακχσάρ, είπε ότι είδε το μηχανικό Νικαντβούντι να πε θαίνει από τα βασανιστήρια στη φυλακή του Γκχεζέλ-Γκαλέχ, κα θώς είχε υποστεί βλάβες στο νωτιαίο μυελό. Το έγκλημά του ή ταν ότι «διάβαζε βιβλία». Στο Γκχεζέλ-Γκαλέχ πέθανε επίσης και ο αγιατολάχ Σαΐντι. Οι κκ. Νούρι Αλμπάλα και Λιμπερτάλις, της Διεθνούς Ομο σπονδίας Δημοκρατών Νομικών, παρευρέθηκαν επίσης σε μερι κές δίκες μελών της ιρανικής αντιπολίτευσης που κρατούνταν στις φυλακές του Εβίν. Από τις 28 Ιανουαρίου έως τις 6 Φεβρουαρίου 1972, έξι κατηγορούμενοι καταδικάστηκαν σε θάνατο. Με ρικοί από τους φυλακισμένους κατηγορούνταν ότι είχαν ληστέψει τράπεζες, ότι είχαν επιτεθεί σε αστυνομικά τμήματα.... Π αρα βιάζοντας το νόμο, οι συνεδριάσεις του δικαστηρίου γίνονταν κεκλεισμένων των θυρών. Οι φυλακισμένοι είχαν βασανιστεί στη διάρκεια της προφυλάκισής τους που ήταν επ’ αόριστον. Μερι κοί από τους κρατουμένους αφηγήθηκαν τι είχαν υποστεί. Ο Σαντέγκχ, που τον χτύπησαν στο κεφάλι με τη λαβή ενός περιστρό φου, υπέστη εσωτερική αιμορραγία και στη συνέχεια έπεσε σε κώ μα. Αλλους φυλακισμένους τους είχαν δέσει πάνω σε πυρωμένα μεταλλικά τραπέζια. Σε γενικές γραμμές, τα χειρότερα βασανι στήρια γίνονταν αμέσως μετά τη σύλληψη των κρατουμένων. «Ο κατηγορούμενος περνούσε από τα χέρια ειδικών στο καράτε και στο τζούντο, και τις περισσότερες φορές έπεφτε σε κώμα. Συνή θως, του έσπαγαν τα χέρια, τα πόδια και τη μύτη. Ό τα ν ανα κτούσε τις αισθήσεις του, έπρεπε να υπογράψει μια ομολογία,

286


στην οποία όφειλε επίσης να παραδεχτεί ότι δεν είχε υποστεί βα σανιστήρια». «Οι πράκτορες της Σαβάκ υποχρέωσαν τον κ. Ασγκχάρ Μπαντιζαντεγκάν να καθίσει σε μια ηλεκτρική καρέκλα που έκαιγε τις σάρκες του για τέσσερις ώρες. Το έγκαυμα έφτασε μέχρι τη σπονδυλική του στήλη και ανέδυε μια τέτοια οσμή που κανένας δεν πλησίαζε το κελί μας. Δεν πέθανε, χρειάστηκε όμως να του κά νουν τρεις χειρουργικές επεμβάσεις. Σήμερα, πρέπει να χρησι μοποιεί τα χέρια του για να περπατάει». Ό σ ο για τον Μεχντί Σαλαβάνι «δεν μπορεί πια να περπατή σει, καθώς και τα δυο το πόδια είναι σπασμένα. Το ηλεκτροσόκ είναι το πιο διαδεδομένο βασανιστήριο. Δεν αφήνει σημάδια, προκαλεί όμως μια γενική παράλυση. Επίσης, κάνουν στους κρα τουμένους ενέσεις με φάρμακα, όπως το cardiazol που επιταχύ νει τους παλμούς της καρδιάς, τους βγάζουν τα νύχια, τους, τους χτυπούν στο κεφάλι. Είδα επίσης έναν κρατούμενο που δεν μπο ρούσε να ουρήσει, επειδή είχαν κρεμάσει βάρη στα γεννητικά του όργανα». Να πώς περιγράφει κάποιος κρατούμενος τη φυλακή του Εβίν: «Τα μπουντρούμια ήταν τόσο σκοτεινά και υγρά, ώστε η ζάχαρη διαλυόταν από μόνη της. Οι διαστάσεις τους ήταν 1,20 χ 2 μέτρα, το ύψος τους έφτανε τα 2 μέτρα και είχαν ένα μικρό άνοιγμα 40 εκατοστών με κάγκελα. Φως έμπαινε μόνο από αυτό το άνοιγμα. Μέσα σε αυτό το κελί, ζούσαμε τρεις άνθρωποι». Στη διάρκεια των τελευταίων ετών του καθεστώτος του σάχη, που ήταν και τα πιο αιματηρά, έγιναν πολλά συνέδρια και συ γκεντρώσεις τόσο στην Αμερική όσο και στην Ευρώπη, κυρίως στα πανεπιστήμια, για να καταγγελθούν τα βασανιστήρια και να ζητηθεί η αποκατάσταση της ελευθερίας της έκφρασης στο Ιράν. Διαδηλωτές αποδοκίμασαν τον σάχη στην Ελβετία, η Σαβάκ όμως είχε τόσους πολλούς άντρες στα ξένα πανεπιστήμια (υπολογίζε ται ότι το 1975 είχε 4.000 πράκτορες στο εξωτερικό), ώστε να εί ναι σε θέση να επεμβαίνουν δυναμικά εναντίον των μελών του Τουντέχ και να καταστρέφουν τους πάγκους με τα φυλλάδιά του στη διάρκεια συγκεντρώσεων συμπαράστασης (όπως συνέβη το 1977 στην Πανεπιστημιούπολη του Παρισιού). Είχε ξεσπάσει έ-


2 87

νας πραγματικός πόλεμος ανάμεσα στην αντιπολίτευση που ή θελε ν’ ανατρέψει τον σάχη και στο καθεστώς που αγωνιζόταν για την επιβίωσή του. Στο Ιράν εν τω μεταξύ συνεχιζόταν η καθημε ρινή σφαγή του εξεγερμένου λαού. Ό σ ο για τον Τύπο, εφημερίδες όπως η Le Monde και οι Sunday Times, αλλά ακόμα και οι Financial Times, δημοσίευαν ρεπορτάζ για τα βασανιστήρια στο Ιράν. Το 1975, ο Ιβ Μποντελό, ένας δι κηγόρος του Παρισιού, πραγματοποίησε μια έρευνα στο Ιράν για την εξαφάνιση τριών πολιτικών κρατουμένων, της δρος Σιμίν Σαλέχι, του Λοφτολάχ Μεϊζαμί και του Χοσεΐν Ντζαβέρι. Ο στρα τηγός Αζίζι, επικεφαλής της διεύθυνσης σωφρονισμού, δήλωσε ότι δεν γνώριζε τίποτα γι’ αυτούς τους κρατουμένους, οι οποίοι, σύμφωνα με μαρτυρίες, είχαν υποστεί βασανιστήρια. Η Διεθνής Αμνηστία θ ’ αποκάλυπτε αργότερα ότι η Σαλέχι, που ήταν έγκυος στον όγδοο μήνα, είχε πεθάνει από τα βασανιστήρια. Ο Μποντε λό ανέφερε ότι οι δεσμοφύλακες θεωρούσαν τις συνθήκες κρά τησης ως τις «πιο κατάλληλες για την απόσπαση ομολογιών», οι κρατούμενοι όμως αρνούνταν τις περισσότερες φορές να ομολο γήσουν. Σύμφωνα με τον Γάλλο δικηγόρο, ο βασανισμός των συγ γενών των κρατουμένων ήταν μια συνήθης πρακτική. Βίαζαν τις συζύγους των κρατουμένων μπροστά στα μάτια τους ή βασάνι ζαν τα παιδιά τους, ακόμα και αυτά που ήταν σε βρεφική ηλικία, για να τους κάνουν να ομολογήσουν. Οι Sunday Times δημοσίευσαν στις 19 Ιανουάριου 1975 τη μαρ τυρία του δημοσιογράφου Φίλιπ Γιάκομπσον. Υποστήριζε ότι η έρευνα που είχε κάνει για την εφημερίδα του αποδείκνυε πέρα α πό κάθε αμφισβήτηση ότι τα βασανιστήρια αποτελούσαν μια πραγματικότητα στο Ιράν. Σύμφωνα με το δημοσιογράφο, οι κρα τούμενοι που βασανίζονταν χωρίζονταν σε τρεις κατηγορίες: Σε αυτούς εναντίον των οποίων υπήρχαν υποψίες ότι ανήκαν σε α ριστερές πολιτικές οργανώσεις ή ότι είχαν συμμετάσχει σε ανταρτικές ενέργειες· στους ιερωμένους που ήταν αντίθετοι στο σάχη· και τέλος στους διανοούμενους, σε όσους ανήκαν στη με σαία τάξη και στους απλούς ανθρώπους του λαού που με διάφο ρους τρόπους είχαν ασκήσει δημόσια κριτική στο καθεστώς. Πολ λοί μάρτυρες επιβεβαίωσαν την παρουσία του αρχηγού της Σα-

288


βάκ, του Νεμέτ-Ολάχ Νασΐρι, στις αίθουσες βασανιστηρίων. «Με ρικοί κρατούμενοι», προσθέτει ο Γιάκομπσον, «υποβάλλονταν, πριν εκτελεστουν, σε μια σειρά εκλεπτυσμένων ψυχολογικών βα σανιστηρίων». Η Σαβάκ χρησιμοποιούσε συχνά μια καινοτομία στις μεθό δους βασανισμού, που ουσιαστικά ήταν μια παραλλαγή της τόσο προσφιλούς στο θείο Σαμ ηλεκτρικής καρέκλας: Την αποκαλουσαν «ζεστό τραπέζι» ή «γκριλ» ή «σανίδα του ψησίματος». Ο Γιά κομπσον περιγράφει αυτό το εργαλείο βασανισμου ως «ένα πλέγ μα από σίδερο που έμοιαζε με σομιέ και μέσα από το οποίο περ νούσε ηλεκτρικό ρεύμα, όπως σε μια ψηστιέρα. Έ δεναν τους βα σανιζόμενους πάνω σε αυτό το πλαίσιο μέχρι ν’ αρχίσουν να ψή νονται οι σάρκες τους». Ό σ ο για τις γυναίκες, συνήθως τις χτυ πούσαν βάναυσα αφού πρώτα τις βίαζαν. Το 1975 στις ΗΠΑ, υστέρα από μια πρωτοβουλία που ξεκίνη σε κυρίως από το Πανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ, μαζεύτηκαν υ πογραφές κάτω από ένα κείμενο με το οποίο οι υπογράφοντες ζητούσαν πληροφορίες για τη μοίρα εξαφανισμένων Ιρανών, ό πως ο θεολόγος δρ. Αλί Σαριάτι, η κ. Χαντζέμπ Τ αμπρίζι, ο συγ γραφ έας δρ. Γκολαμχοσεΐν Σαέντι, ο συγγραφέας Σ. Σολτανπουρ.... Αυτοί που υπέγραψαν το κείμενο (ήταν περισσότεροι α πό 2.000) έγιναν δεκτοί στο πλατύσκαλο της πρεσβείας του Ιράν από έναν υπάλληλο που αρνήθηκε να πει το όνομά του. Τους εί πε να στείλουν ταχυδρομικά στην Τεχεράνη μια επιστολή. Στην ενέργεια αυτή συμμετείχαν Αμερικανοί συγγραφείς και καλλιτέ χνες όπως ο Νόαμ Τσόμσκι, ο Λόρενς Φερλινγκέτι, η Κέι Μπόιλ και η Τζόαν Μπαέζ. Σύμφωνα με εκτιμήσεις που δημοσιοποιήθηκαν το 1975, πε ρίπου 137.000 κρατούμενοι είχαν περάσει από την «επιτροπή» της Σαβάκ - το τόσο μισητό αρχηγείο της. θ α πρέπει να προ σθέσουμε σε αυτό τον αριθμό άλλους τόσους ανθρώπους που ο δηγήθηκαν στο Γκασρ και στο Εβίν ή βασανίστηκαν επιτόπου. Η Ένωση Δημοκρατών Νέων και Φοιτητών του Ιράν (η οργάνωση νεολαίας του Τουντέχ) υπολόγιζε το 1977 ότι οι άντρες και οι γυ ναίκες που βασανίστηκαν στις φυλακές της Σαβάκ στα 20 χρόνια της ύπαρξής ανέρχονταν περίπου σε 300.000.

ΕΦΑΓΕΣ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΤΟΛΗ ΣΤΟ ΙΡΑΝ

2 89

Στις αίθουσες ανακρίσεων, τα όργανα των βασανιστηρίων ή ταν κρεμασμένα στους τοίχους, όπως στα σημερινά σαδομαζοχιστικά άντρα που είναι στη μόδα και όπου ενσαρκώνεται η αστι κή φαντασίωση μιας πολιτισμένης βίας. Στο Ιράν όμως, αυτό που επακολουθούσε ήταν αποτρόπαιο, τα βασανιστήρια μπορούσαν να οδηγήσουν στο θάνατο. Τ α μεταλλικά μαστίγια κρέμονταν α πό καρφιά, τα ηλεκτρικά ραβδιά ήταν τοποθετημένα στη σειρά πάνω σε σκαμνιά, η τανάλια με την οποία έβγαζαν τα νύχια βρι σκόταν σε περίοπτη θέση. Και φυσικά, δεν πρέπει να παραλεί ψουμε τη διαβόητη «σανίδα του ψησίματος». Υπήρχαν όμως και άλλα βασανιστήρια, όπως κλύσματα με βραστό νερό και ηλε κτροσόκ στα γεννητικά όργανα που «έκαναν τα θύματα, άντρες και γυναίκες, να ουρλιάζουν σαν λύκοι», ενώ επίσης έχωναν καυ τά σίδερα στα στόματα των βασανιζόμενων (Caifi Newsletter, Νέα Υόρκη, Μάρτιος 1975).

Ο κατάλογος με τα θύματα είναι ατελείωτος. Το σύνολό τους ό πως και οι μέθοδοι βασανισμού αποτελούν ένα συντριπτικό κα τηγορητήριο που δεν στρέφεται μόνο εναντίον του σάχη, ο οποί ος ήταν ένας μανιακός μεγαλομανής και δεν θα ήταν παρά ένας αποτυχημένος δυνάστης χωρίς την υποστήριξη της CIA. Ό σ ο για τον Μοσαντέκ παραμένει για κάθε Ιρανό ο εθνικός ήρωας του Ιράν, παρά την αναμφισβήτητη χαρισματική προσωπικότητα του Χομεϊνί, που με τον τρόπο του συνέχισε το αγώνα του Μοσαντέκ. Ό ,τι και αν λένε στη Δύση (όπου κυριαρχεί η αμερικανική προ παγάνδα), το Ιράν δεν είναι μόνο μια μεγάλη -πάντα ήταν-, αλ λά και μια σύγχρονη και εξελιγμένη χώρα όπου, μετά την πτώση του σάχη, πραγματοποιήθηκε μια τεράστια πρόοδος στον κοι νωνικό τομέα. Αντίθετα, το πραξικόπημα που οργάνωσε η CIA το 1953 και είχε ως συνέπεια την πολιτική ηγεμονία των ΗΠΑ στο Ιράν, κα θώς και η άνευ όρων υποστήριξη της Αμερικής στο σατράπη μιας άλλης εποχής, στον Ρεζά Παχλαβί, καταδίκασαν το Ιράν σε 25 χρόνια στασιμότητας, προξενώντας επιπλέον ένα παθητικό με ρικών εκατομμυρίων νεκρών και ανυπολόγιστη οδύνη.

290


Μ πορεί κάποιος να υποστηρίξει ότι οι Η Π Α , εξαιτίας της α παράδεκτης ανάμειξής τους στις εσωτερικός υποθέσεις μιας άλ λης χώρας, έχουν την κυριότερη ευθύνη για την αποτυχία της α πόπειρας να υπάρξει στο Ιράν μια λαϊκή και δημοκρατική κυ βέρνηση. Ό π ω ς επίσης ότι ευθυνονται άμεσα για την ίδρυση της ισλαμικής δημοκρατίας, για την οποία το μόνο που δεν μπορού με να ισχυριστούμε είναι ότι ανήκει στη αμερικανική σφαίρα ε πιρροής. Οι Η Π Α δεν συγχώρεσαν ποτέ το Ιράν για το γεγονός ό τι τις παραμέρισε, και, όπως έκαναν στην περίπτωση της Κούβας, της Λιβύης και πρόσφατα του Ιράκ, έχουν επιβάλει εις βάρος του ένα σκληρό εμπάργκο, φτάνοντας μέχρι το σημείο ν’ απειλούν με αυστηρές κυρώσεις (νόμος Χελμς-Μπάρτον του 1996) οποιαδή ποτε χώρα έχει εμπορικές σχέσεις με το Ιράν. Η καπιταλιστική ελευθερία είναι συνεπής στη λογική της.

Σημειώσεις 1. Σαζεμάνε Ετελαάτ Βα Ααρνιάτε Κεχβάρ: Οργάνωση πληροφοριών και α σφάλειας της χώρας. 2. Ο Ντε Γκολ είχε στείλει τον Πομπιντοΰ.

Η ΑΝΤΙ ΚΟΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΙΝΔΟΝΗΣΙΑ του Ζακ Ζουρκέ*

Η Ινδονησία αποτελείται από περίπου τρεις χιλιάδες νησιά και το 1998 είχε διακόσια εκατομμύρια κατοίκους, με αποτέλεσμα να είναι η χώρα της Νοτιοανατολικής Ασίας με τον μεγαλύτερο πληθυσμό. Η πρωτεύουσά της, η Τζακάρτα, έχει περίπου 10 ε κατομμύρια κατοίκους. Τα πιο σημαντικά νησιά είναι η Ιάβα, η Σουμάτρα, το Καλιμαντάν (ή Βόρνεο), τα νησιά των θαλασσών της Κελέβης και της Μολούκα, και τέλος το δυτικό μέρος της Νέας Γουινέας που ο νομάζεται Ίριαν. Η κατοχή του νησιού Τιμόρ, πρώην πορτογαλικής αποικίας που αποτελεί μια γεωγραφική προέκταση της Ιάβας προς τα α νατολικά, είναι εδώ και δεκαετίες το διακύβευμα ενός πολέμου προσάρτησης τον οποίο διεξάγει ο ινδονησιακός στρατός ενα ντίον του Fretilin, της οργάνωσης των αυτοχθόνων, η οποία έχει ιδρύσει ένα ανεξάρτητο κράτος που το αναγνωρίζει και το υπο στηρίζει όλος ο τοπικός πληθυσμός (βλ., στο παρόν έργο, το άρ θρο που αφορά σε αυτό το ζήτημα). Το όνομα της Ινδονησίας είναι μια σχετικά πρόσφατη επι νόηση και χρονολογείται από τις παραμονές του Πρώτου Π α

• Ο Ζακ Ζουρκέ είναι συγγραφέας και ενεργό μέλος του κομουνιστικού κινήματος από τα χρόνια της Αντίστασης. Μετά το φασιστικό πραξικόπημα του Σουχάριο, συνάντησε πολλές φορές στο Π εκίνο, αλλά και στην Ευρώπη, τους ηγέτες του Κομουνιστικού Κόμματος Ινδονησίας που κατάφεραν να επιβιώσουν.

292


γκόσμιου πολέμου. Στην πραγματικότητα, όλη αυτή η περιοχή, που κατοικείται κατά 90% από αγρότες, καταλήφθηκε στις αρχές του 17ου αιώνα από Ολλανδούς αποικιοκράτες και λεηλατήθηκε συστηματικά. Το 1602, οι Ολλανδοί ίδρυσαν μια εταιρεία εμπορίου που ο νομάστηκε Vereenigde Oostindische Compagnie (Ενιαία Εται ρεία Ανατολικών Ινδιών ) και στο δεύτερο μισό του Π ου θα γι νόταν γνωστή απλά ως «Ολλανδική Εταιρεία». Η εταιρεία αυτή είχε το μονοπώλιο σε όλη την εγχώρια αγροτική παραγωγή: ρύ ζι, καλαμπόκι, τσάι, καφές, κασσάβα, ινδική καρύδα κ.λπ. Το 1799, το ίδιο το ολλανδικό κράτος αντικατέστησε αυτή την εταιρεία, ονομάζοντας την περιοχή «Ολλανδικές Ινδίες», ανα λαμβάνοντας απευθείας την αποικιοκρατική διαχείρισή της και προασπίζοντας τα ολλανδικά συμφέροντα από τις άλλες αποικιοκρατικές δυνάμεις. Οι ιδιοκτήτες των καπνοβιομηχανιών άρχισαν σταδιακά να στρέφονται στην εκμετάλλευση των κοιτασμάτων πετρελαίου. Οι πληθυσμοί που κατοικούν σε αυτά τα νησιά ανήκουν σε πολλές εθνότητες. Η πλειοψηφία τους έχει ασπαστεί τον ισλαμι σμό, ενώ υπάρχει και μια χριστιανική μειοψηφία. Για τρεις αιώ νες, υπήρξαν θύματα μιας κλασικής αποικιοκρατικής εκμετάλ λευσης. Το 1740, για παράδειγμα, μια γενική εξέγερση των Κι νέζων κατοίκων αυτών των νησιών πνίγηκε στο αίμα, με συνέπεια να υπάρξουν χιλιάδες νεκροί για τους οποίους δεν μιλάει κανείς σήμερα. Από το 1830 έως το 1877, το πλεόνασμα από την αποικιοκρατική εκμετάλλευση της Ινδονησίας ανήλθε σε 800 εκατομμύ ρια φιορίνια. Από το 1900 έως το 1910, οι καπιταλιστικές χώρες αναγνώριζαν επίσημα την ύπαρξη της αποικιοκρατικής ολλαν δικής αυτοκρατορίας. Εκείνη την περίοδο, ο κόσμος ήταν κατα νεμημένος στις μεγάλες αποικιοκρατικές αυτοκρατορίες των δυ τικών κρατών, τα οποία ανταγωνίζονταν μεταξύ τους, όπως για παράδειγμα η Γαλλία και η Μ. Βρετανία, αλλά δεν παρέλειπαν όταν χρειαζόταν να ενώνουν τις δυνάμεις τους εις βάρος των υ ποδουλωμένων λαών της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, που ήταν θύματα μιας συστηματικής λεηλασίας.

Η ΑΝΤΙΚΟΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΙΝΔΟΝΗΣΙΑ

2 93

Ο ινδονησιακός εθνικισμός εμφανίστηκε το 1908 και ανα πτύχθηκε στη διάρκεια των επόμενων δεκαετιών. Την ίδια περίοδο άρχισε και η διάδοση των κομουνιστικών ι δεών με τη δημιουργία το 1920 του πρώτου κομουνιστικού κόμ ματος στην Ασία, του Κομουνιστικού Κόμματος Ινδονησίας, το ο ποίο προηγήθηκε της γέννησης του Κομουνιστικού Κόμματος Κί νας και του Κόμματος Εργασίας του Βιετνάμ. Ό μω ς, από το ε πόμενο κιόλας έτος, το 1921, μια διάσπαση επιβεβαίωσε τη ρή ξη που υπήρχε ανάμεσα στα μέλη του που ήταν μουσουλμάνοι και σε αυτά που πίστευαν σ’ ένα «κοσμικό» κράτος. Το 1927, μετά α πό μια εξέγερση στην Ιάβα και στη Σουμάτρα, οι αποικιοκρατικές Αρχές το έθεσαν εκτός νόμου. Χιλιάδες άνθρωποι εκτοπί στηκαν στα αφιλόξενα βουνά του Ίρ ια ν και όλοι οι κομουνιστές ηγέτες κλείστηκαν σε ειδικά στρατόπεδα. Το αντιαποικιοκρατικό εθνικιστικό ρεύμα αναπτύχθηκε με πιο αργούς ρυθμούς. Η οργάνωση Perhim punan Indonesia (Ινδονησιακή Ένωση), στην οποία προσχώρησαν πολλοί διανοούμε νοι, ίδρυσε πολλές λέσχες μελετών. Μέλος της λέσχης του Μπάντουνγκ ήταν ένας νεαρός μηχανικός με εξαιρετικές ρητορικές ι κανότητες, ο οποίος ονειρευόταν να ενοποιήσει τον εθνικισμό, τον ισλαμισμό και τον κομουνισμό. Αυτός ο εθνικιστής αγωνιστής που είχε γεννηθεί το 1901, ο πατέρας του ήταν δάσκαλος και εί χε σπουδάσει στο Μπάντουνγκ, δεν ήταν άλλος από τον Αχμέτ Σουκάρνο, τον μελλοντικό «πατέρα της ανεξαρτησίας της Ινδονη σίας». Το 1927 ίδρυσε το Persikatan Nasional Indonesia (Ινδονησιακό Εθνικό Κόμμα) και τον Οκτώβριο του 1928 διατύπωσε το θεμελιώδες σύνθημα του κόμματός του το οποίο περιεχόταν σ’ έναν «όρκο της νεολαίας»: «Μία πατρίδα, ένα έθνος, μία γλώσσα». Όμως, οι Ολλανδοί αποικιοκράτες τον συνέλαβαν το 1929. Στη διάρκεια της δίκης του, υπερασπίστηκε τον εαυτό του με το σύν θημα «η Ινδονησία κατηγορεί». Με τη σύλληψη του Σουκάρνο, διαλύθηκε και το Ινδονησιακό Εθνικό Κόμμα. Η οικονομική κρίση του 1929 είχε σοβαρές επιπτώσεις στην Ινδονησία. Η κατάρρευση των παγκόσμιων τιμών των εξαγωγικών προϊ όντων της Ινδονησίας προκάλεσε μια σημαντική αύξηση της α

294


νεργίας με συνέπεια τα λιγότερο ευνοημένα λαϊκά στρώματα να ζουν σε μια τρομακτική εξαθλίωση. Το εθνικιστικό και το κομουνιστικό κίνημα, που είχαν δημιουργηθεί ταυτόχρονα και σε μερικά ζητήματα συγκλίνανε ενώ σε άλλα διαφωνούσαν, συνάντησαν πολλά εμπόδια στην εξέλιξή τους, εξαιτίας της ιδιαίτερα σκληρής αποικιοκραιικής καταστολής, των φυλακίσεων και των εκτελέσεων. Η ουσιαστική διαφωνία των ι δεών του Σουκάρνο με τις κομουνιστικές ιδέες αφορούσε τη θε ωρητική αρχή της «πάλης των τάξεων». Το Ινδονησιακό Εθνικό Κόμμα, που είχε τεθεί εκτός νόμου, αντικαταστάθηκε από το Partindo. Το 1933, οι αποικιοκράτες συνέλαβαν τον Σουκάρνο, που ήταν ο ηγέτης του, για δεύτερη φο ρά. Το 1937 συγκροτήθηκε η Gerindo, μια οργάνωση που ήταν πε ρισσότερο αντιφασιστική παρά αντιαποικιοκρατική, και το 1939 ιδρύθηκε η GAPI (Εθνικιστική Αντιφασιστική Οργάνωση), η ο ποία προέβαλε αιτήματα που προωθούσαν την εθνική ενότητα, ό πως μια ενιαία ινδονησιακή γλώσσα, ενώ ταυτόχρονα ζητούσε την υιοθέτηση της κόκκινης-λευκής ινδονησιακής σημαίας και ε νός εθνικού ύμνου. Το 1941, η GAP1 ίδρυσε ένα Εθνικό Συμβού λιο του Λαού της Ινδονησίας. Η ολλανδική κυβέρνηση όμως, πα ρόλο που είχε καταφύγει στο Λονδίνο μετά την κατάληψη της Ολλανδίας από τους Γερμανούς, απέρριψε όλες αυτές τις πρω τοβουλίες. Η βασίλισσα Βιλελμίνη επιθυμούσε τη συνέχιση του πο λέμου εναντίον της ναζιστικής Γερμανίας έχοντας ως στήριγμα τις «Ολλανδικές Ινδίες». Ο καπιταλισμός που πολεμούσε εναντίον του επεκτατισμού των ναζί αναζητούσε ερείσματα μόνο στην α ποικιοκρατία, στη δική του μορφή επεκτατισμού. Η κατάσταση στην Ινδονησία ανατράπηκε ριζικά με την α πόβαση του ιαπωνικού στρατού το 1942 και την κατοχή που ε πέβαλε στην θέση της ολλανδικής αποικιοκρατίας. Η ολλανδική εξουσία που είχε ηλικία τριακοσίων ετών κατέρρευσε, γεγονός που γέννησε μερικές αυταπάτες στους πληθυσμούς της Ινδονησίας για το ρόλο της Ιαπωνίας, ιδίως στις πιο ευνοημένες κοινωνικές τάξεις, στη μεταπρατική αστική τάξη που είχε ήδη συγκροτηθεί και προωθούσε τα συμφέροντά της. Οι νέοι κατακτητές προ-

Η ΑΝΓΙΚΟΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΙΝΔΟΝΗΣΙΑ

295

οπάθηοαν να κερδίσουν την υποστήριξη του Σουκάρνο και των εθνικιστών φίλων του, οι οποίοι δέχτηκαν να «παίξουν το παιχνί δι», τουλάχιστον προσωρινά. Έ νας όμως από αυτούς, ο Στζαχρίρ, ένα από τα στελέχη του Σοσιαλιστικού Κόμματος, οργάνωσε πολ λά δίκτυα αντίστασης. Έ νας ακόμα πιο δραστήριος ηγέτης, ο Αμίρ Στζαριφουντίν, μαζί με αρκετούς συντρόφους του συνελήφθη και βασανίστηκε από τους Ιάπωνες. Ο ιαπωνικός ιμπεριαλισμός, που διαδέχτηκε την ολλανδική α ποικιοκρατία και βασιζόταν και αυτός στον καπιταλισμό, προσέφυγε λοιπόν στις ίδιες βίαιες και εγκληματικές μεθόδους που χρη σιμοποιούσε ο προκάτοχός του εναντίον του λαού της Ινδονησίας. 'Οταν οι αυταπάτες του λαού διαλύθηκαν από την κτηνώδη στάση των νέων κατακτητών, συγκροτήθηκε στην Ιάβα μια νέα πο λιτική οργάνωση, η Putera (Κέντρο της Λαϊκής Εξουσίας), της ο ποίας ιδρυτές και εμψυχωτές ήταν ο Σουκάρνο και οι φίλοι Χάτα, Κι Χαντάρ και Ντεβάντρο. Οι Ιάπωνες ανέχθηκαν την ύπαρ ξή της, ενώ ταυτόχρονα προσπάθησαν μάταια να τη θέσουν υπό τον έλεγχό τους. Η στάση τους αυτή οφειλόταν στην ανησυχία τους για το ίδιο τους το μέλλον. Οι ιαπωνικές Αρχές έφτασαν τον Οκτώβριο του 1943 μέχρι το σημείο ν’ αποδεχτούν την ίδρυση της οργάνωσης Peta (Εθελοντές Υπερασπιστές της Πατρίδας), που θ’ αποτελούσε τον πυρήνα του μελλοντικού ινδονησιακού στρατού. Πολλοί από τους ανώτερους αξιωματικούς και τους στρατηγούς των ενόπλων δυνάμεων της Ινδονησίας ξεκίνησαν τη στρατιωτική τους σταδιοδρομία θητεύοντας δίπλα σε Ιάπωνες αξιωματικούς μέσα στα πλαίσια αυτής της οργάνωσης. Αυτό συνέβη και στην περίπτωση του Σουχάρτο, του μελλοντικού φασίστα δικτάτορα. Τον Σεπτέμβριο του 1944, σε μια περίοδο που οι ηγέτες της Ιαπωνίας διαισθάνονταν ότι πλησίαζε η ήττα τους και το τέλος του Λεύτερου Παγκόσμιου πολέμου, η κυβέρνηση του Τόκιο υποσχέθηκε στους Ινδονήσιους ότι θα τους παραχωρούσε την ανε ξαρτησία τους. Από τότε, ο Σουκάρνο μπορούσε πια να παρεμβαίνει πιο α ποτελεσματικά στη δημόσια ζωή και την 1η Ιουνίου 1945 διατύ πωσε τις Pantja Sila (Πέντε Αρχές): εθνικισμός, διεθνισμός, δη-

296


μοκρστία, κοινωνική δικαιοσύνη και πίστη στο θ εό . Βασίστηκε στην gotong royong (αμοιβαία συνεννόηση). Δυο ημέρες μετά την κατάρρευση της Ιαπωνίας, κάτω από την πίεση των νεαρών Ινδονήσιων εθνικιστών ακτιβιστών, ο Σουκάρνο και ο Χάτα ανα κήρυξαν, στις 17 Ιουνίου 1945, την ανεξαρτησία της Δημοκρατίας της Ινδονησίας. Η εθνική κυριαρχία των νησιών, τα οποία δέχο νταν ακόμα πιέσεις από τις δυτικές δυνάμεις, εκφράστηκε με την ονομασία «Ηνωμένα Έ θνη της Ινδονησίας». Ό μω ς, τα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετώπιζε ο λαός δεν επιλύθηκαν και η δυσαρέσκεια γινόταν ολοένα και πιο έντο νη, τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο. Τον Σεπτέμβριο του 1948, οι κομουνιστές οργάνωσαν μια ε ξέγερση στο Ματιούν και κατηγορήθηκαν άδικα ότι ήθελαν να κα ταλάβουν την εξουσία. Τ ο περιστατικό αυτό δεν έχει ακόμα πλή ρως διαλευκανθεί. Είναι όμως αναμφισβήτητο γεγονός ότι η με ραρχία Σιλιβάνγκι μ’ επικεφαλής το συνταγματάρχη Νασουτιόν, τον μετέπειτα αρχηγό του γενικού επιτελείου του ινδονησιακού στρατού, καταδίωξε και συνέτριψε τις δυνάμεις των κομουνιστών. Τριάντα χιλιάδες κομουνιστές σκοτώθηκαν, ανάμεσά τους και οι δυο κυριότεροι ηγέτες τους, ο Μιρ Στζαριφουντίν και ο Μούσο που είχαν έλθει από την ΕΣΣΔ τον προηγούμενο Αύγουστο. Μπορού με να θεωρήσουμε ότι αυτά τα γεγονότα προανήγγειλαν τις πολύ πιο εκτεταμένες σφαγές που θα γίνονταν δεκαεφτά χρόνια αργό τερα. Οι Ολλανδοί αποικιοκράτες θέλησαν να εκμεταλλευτούν την κατάσταση και να αιφνιδιάσουν τον Σουκάρνο και την κυβέρνη σή του. Οι Η ΓΙΑ όμως, καθησυχασμένες από τη στρατιωτική νί κη εις βάρος των κομουνιστών αλλά και ταυτόχρονα ανησυχώ ντας για την κατάληψη της εξουσίας στην Κίνα από τον Μάο Τσε Τουνγκ, επέβαλαν στην Ολλανδία, τον Νοέμβριο του 1948, μια διάσκεψη στρογγυλής τραπέζης που έγινε στη Χάγη και κατέλη ξε στην υπογραφή της συμφωνίας για την ανεξαρτησία της Ινδο νησίας. Για τους Αμερικανούς ιμπεριαλιστές, το σημαντικότερο απ’ όλα ήταν να μη γίνει τίποτα που θα ωθούσε την Ινδονησία στο κομουνιστικό στρατόπεδο. Εκείνη την περίοδο, στις καπιταλι στικές χώρες κυριαρχούσε η «θεωρία του ντόμινο», σύμφωνα με


297

την οποία η επικράτηση του κομουνισμού σε μια από τις ασιατι κές χώρες συνιστουσε μια απειλή για όλη την Ασία. Οι «Ηνωμένες Πολιτείες της Ινδονησίας» έδωσαν τη θέση τους στη «Ενωμένη Δημοκρατία της Ινδονησίας», της οποίας πρόε δρος έγινε αμέσως ο Σουκάρνο. Θεσπίστηκε ένα κοινοβουλευτι κό σύστημα, παρόλο που ο πρόεδρος ήταν μάλλον οπαδός του μο νοκομματικού κράτους. Καθώς λοιπόν επικρατούσε χάος στο πο λιτειακό σύστημα, έξι κυβερνήσεις διαδέχτηκαν η μια την άλλη μέσα σ’ εφτά χρόνια. Στη διάρκεια της ίδιας περιόδου, το ινδονησιακό κράτος πα ραχώρησε σε αγγλο-αμερικανικά μονοπώλια την εκμετάλλευση των πετρελαιοπηγών της Ινδονησίας. Οι εταιρείες Shell, Standard Oil και Caltex διαχειρίζονταν για λογαριασμό των δυτικών καπι ταλιστικών οικονομιών, και κυρίως της αμερικανικής και της βρε τανικής, τα πλούσια κοιτάσματα της πρώην ολλανδικής αποικίας. Η μεταπρατική αστική τάξη και τα γραφειοκρατικά καπιταλιστι κά στρώματα της Ινδονησίας γνώρισαν μια περίοδο ραγδαίας α νάπτυξης, βασιζόμενα στα κυκλώματα της διεθνούς διαφθοράς. Οι ανώτεροι αξιωματικοί του στρατού εκπροσωπούσαν αυτά τα προνομιούχα κοινωνικά στρώματα, ενώ οι κομουνιστές βασί ζονταν στις πιο φτωχές τάξεις, κυρίως στις πόλεις, και σε μικρό τερο βαθμό στην ύπαιθρο. Ο Σουκάρνο παρέμενε το ζωντανό σύμβολο της ανεξαρτησίας και προσπαθούσε να εξομαλύνει τις ανταγωνιστικές αντιθέσεις που υπήρχαν ανάμεσά τους. Στις 17 Οκτωβρίου 1950, ο στρατηγός Νασουτιόν, αρχηγός του γενικού επιτελείου του ινδονησιακού στρατού, πραγματοποί ησε ένα πραξικόπημα για να καταλάβει την εξουσία. Ο πρόεδρος όμως, έχοντας την υποστήριξη ενός μέρους των αξιωματικών και του στρατού που επηρεάζονταν ακόμα από το εθνικιστικό του πα ρελθόν, κατάφερε να εξουδετερώσει αυτή την απόπειρα. Απέπεμψε τον Νασουτιόν, όμως δεν του επιβλήθηκε καμία σοβαρή κύρωση. Ο Σουκάρνο υποστηρίχτηκε ενεργά από το κόμμα που είχε ιδρύσει, το Ινδονησιακό Εθνικό Κόμμα, το οποίο εκπροσω πούσε κυρίως την αντι-ιμπεριαλιστική εθνική αστική τάξη. Τον υποστήριξαν επίσης και οι κομουνιστές. Οι στρατιωτικοί πραγματοποίησαν στη συνέχεια και άλλες α

298


πόπειρες για να υποχρεώσουν τον πρόεδρο να διαλύσει το κοι νοβούλιο, με σημαντικότερη α π’ όλες εκείνη της 17ης Οκτωβρίου 1952, σε όλες όμως τις περιπτώσεις οι πραξικοπηματίες απέτυχαν, καθώς διαφωνούσαν μεταξύ τους. Από εκείνη την περίοδο χρονολογούνται και οι πρώτες απο κλίσεις του Σουκάρνο στην εξωτερική πολιτική, καθώς άρχισε να ενισχύει τις φιλικές σχέσεις της Ινδονησίας με την ΕΣΣΔ και τη Λαϊκή Κίνα. Είχε συνειδητοποιήσει ότι οι ΗΠΑ υποστήριζαν τον ινδονησιακό στρατό εναντίον της πλειοψηφίας του λαού. Από τον Ιούλιο του 1953 έως τον Ιούλιο του 1955, ο πρωθυπουργός Σατροαμιτζόγιο υλοποίησε την προσέγγιση με τις σοσιαλιστικές χώ ρες. Τον Απρίλιο του 1955, υιοθετήθηκε ένα θεσμικό πλαίσιο για τους Κινέζους κάτοικους της Ινδονησίας. Τ α μέτρα αυτά αποτε λούσαν μια μετωπική επίθεση εναντίον του ρατσισμού που υ πήρχε από παλιά στην Ινδονησία, δεν κατάφεραν όμως να τον ε ξαλείψουν. Η μεταπρατική αστική τάξη έπρεπε ν’ αντιμετωπίσει τον εμπορικό ανταγωνισμό μερικών πολύ πλούσιων Κινέζων που και αυτοί συναλλάσσονταν με τις δυτικές χώρες, με συνέπεια να είναι εύκολο η αντιζηλία να μετατραπεί σε ρατσισμό. Στη διάρκεια της ίδιας περιόδου, πραγματοποιήθηκε η διά σημη διάσκεψη των χωρών της Αφρικής και της Ασίας στο Μπάντουνγκ, που είχε σημαντική απήχηση σε παγκόσμια κλίμακα. Στη διάσκεψη συμμετείχαν 29 κράτη της Αφρικής και της Ασίας, επιβεβαιώνοντας την αφύπνιση του Τρίτου Κόσμου. Ανάμεσα στις προσωπικότητες με διεθνή εμβέλεια που πήραν μέρος στη διά σκεψη ήταν ο Παντίτ Νεχρού και ο πρωθυπουργός της Κίνας Τσου Εν Λάι. Το κύρος του προέδρου Σουκάρνο στις χώρες της Αφρικής και της Ασίας αυξήθηκε, αυτή όμως η παγκόσμια συ νάντηση προκάλεσε τις ανησυχίες των ΗΠΑ, των χωρών της Δυ τικής Ευρώπης αλλά και της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία δεν διαδραμάτισε κανένα ρόλο στη διάσκεψη. Ο πρόεδρος της Ινδονησίας επισκέφθηκε τον Νοέμβριο του 1956 αρχικά την ΕΣΣΔ και στη συνέχεια την Κίνα. Εν τω μεταξύ, οι στρατηγοί δεν είχαν σταματήσει να προβαί νουν σε στασιαστικές ενέργειες. Ο Σουκάρνο αποδέχτηκε ν’ ανα

Η ΑΝΤΙ ΚΟΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΙΝΔΟΝΗΣΙΑ

θέσει πάλι την αρχηγία του γενικού επιτελείου του στρατού ξηράς στο στρατηγό Νασουτιόν. Ο αξιωματικός αυτός, που εξακολου θούσε να είναι εν μέρει πιστός στον Σουκάρνο, κατάφερε ν’ απο τρέψει τον εμφύλιο πόλεμο, ενώ οι στασιαστές αξιωματικοί υπο στηρίζονταν ανοιχτά από τους Αμερικανούς. Τον Φεβρουάριο του 1957, ο αρχηγός του κράτους αποφάσι σε να εγκαταλείψει την οδό της δυτικού τύπου δημοκρατίας και να την αντικαταστήσει μ’ ένα καθεστώς το οποίο επεξεργαζόταν στη σκέψη του εδώ και πολλά χρόνια, την «κατευθυνόμενη δη μοκρατία», που αποτελούσε τη συγκεκριμένη έκφραοη ενός τε ράστιου λαϊκιστικού ρεύματος. Η απόφασή του ήταν αποτέλε σμα της προσωρινής συνεννόησής του με τον αρχηγό τον γενικού επιτελείου, τον στρατηγό Νασουτιόν. Έλαβε την οριστική από φαση το 1959, όταν μ’ ένα διάταγμα διέλυσε τη Συντακτική Συ νέλευση που είχε εκλεγεί το 1956. Π αρ’ όλα αυτά, δεν διευθετή θηκε το ζήτημα αν η Ινδονησία θα ήταν ένα κράτος που θα βα σιζόταν στον ισλαμισμό ή στις Pantja Sila (Πέντε Αρχές). Ο Σουκάρνο, με αυτή του την ενέργεια, ανέκτησε την πρωτο βουλία στο επίπεδο της πολιτικής. Έθεσε εκτός νόμου τα κόμ ματα που είχαν υποστηρίξει τη στάση των στρατιωτικών. Ταυτό χρονα, εκθείαζε την Nasakom, την ένωση των τριών μεγάλων ι δεολογικών ρευμάτων που κυριαρχούσαν στα λαϊκά στρώματα: Τον εθνικισμό, τη θρησκεία και τον κομουνισμό. Το 1961, το Κομουνιστικό Κόμμα της Ινδονησίας, που είχε τρία εκατομμύρια μέλη, είχε γίνει ποσοτικά μια σημαντική δύ ναμη, που η πολιτική της επιρροή ήταν μεγαλύτερη από εκείνη του στρατού, αλλά ήταν άοπλη απέναντι στον αντιδραστικό στρα τό που είχε ενισχυθεί με σοβιετικά όπλα. Την ίδια περίοδο, ο Σου κάρνο αντικατέστησε τον στρατηγό Νασουτιόν μ’ έναν άλλο α ξιωματικό, τον στρατηγό Γιάνι. Ό τα ν η Ινδονησία αποφάσισε να καταλάβει την περιοχή του δυτικού Τριαν που την κατείχαν ακόμα οι Ολλανδοί αποικιοκράτες, η ΕΣΣΔτην υποστήριξε. Οι ΗΠΑ, φοβούμενες ότι η Ινδο νησία θα διολισθήσει στο σοσιαλιστικό στρατόπεδο, επέβαλαν στην Ολλανδία ν’ αποδεχτεί μια λύση μέσω διαπραγματεύσεων. Η συμφωνία υπογράφηκε τον Αύγουστο του 1962. Ταυτόχρονα,

300


οι Αμερικανοί ιμπεριαλιστές πρόσφεραν οικονομική βοήθεια στην Ινδονησία. Όμως, τον Δεκέμβριο του 1962, η έκρυθμη κατάσταση στη Μα λαισία προκάλεσε μια αποσταθεροποίηση στην περιοχή του Καλιμαντάν. Η Αγγλία και οι ΗΠΑ από τη μια μεριά, και η Ινδονησία από την άλλη υποστήριξαν αντίθετα στρατόπεδα. Ο Σουκάρνο και ο ινδονησιακός στρατός, παρόλο που είχαν διεισδυσει σε αυτόν πρά κτορες των Αμερικανών, ενίσχυσαν τον εθνικό αγώνα των λαών του Βόρειου Βόρνεο. Τελικά όμως, καθώς οι Αμερικανοί είχαν ήδη εμπλακεί στον πόλεμο του Βιετνάμ, θεώρησαν ότι ήταν συνετότερο ν' αποσυρθούν από τις πολεμικές επιχειρήσεις στη Μαλαισία. Το 1964, ο Σουκάρνο ήλθε σε ρήξη με την Ουάσινγκτον, δη λώνοντας χωρίς περιστροφές: «Στο διάβολο, η βοήθειά σας!» Επιτάχυνε την εφαρμογή της πολιτικής του γραμμής, του «σο σιαλισμού ινδονησιακού τύπου». Προσέγγισε ακόμα περισσότε ρο τη Λαϊκή Κίνα. Έφτασε μάλιστα μέχρι το σημείο ν’ αποσύρει την Ινδονησία από τα Ηνωμένα Έ θνη και να προτείνει την αντι κατάσταση του ΟΗΕ από έναν οργανισμό των νέων ανερχόμενων δυνάμεων (NEFOS). Ό π ω ς ήταν φυσικό, το Πεκίνο, που δεν διέ θετε έδρα στον διεθνή οργανισμό, υποστήριζε ανεπιφύλακτα την πρόταση του Σουκάρνο. Από τη μεριά του, το Κομουνιστικό Κόμμα Ινδονησίας πήρε το μέρος του Κομουνιστικού Κόμματος Κίνας στην ιδεολογική και πολιτική διαμάχη που το αντιπαρέθεσε με το Κομουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης. Ταυτόχρονα, εγκαινίασε μια προ παγανδιστική εκστρατεία εναντίον των Ινδονήσιων καπιταλιστών γραφειοκρατών. Ό μω ς, υπήρξε μια αναβίωση των εντάσεων στην εσωτερική ζωή της χώρας. Βίαιες συγκρούσεις αντιπαρέθεσαν τους ακτήμονες χωρικούς με τους ιδιοκτήτες γης, ιδίως στο νησί της Ιάβας. Η Ενωτική Οργάνωση του Nasakom, την οποία είχε ιδρύσει ο Σουκάρνο, διαλύθηκε. Οι κομουνιστές αντιπαρατέθηκαν στους ι διοκτήτες γης και σε μερικές φράξιες του Ινδονησιακού Εθνικού Κόμματος τις οποίες υποστήριζε ο στρατός. Αντιλαμβανόμενο ότι βρισκόταν σε δυσμενή θέση, το Κομου νιστικό Κόμμα Ινδονησίας αποφάσισε να σταματήσει να υποκι


301

νεί τις ενέργειες των φτωχών χωρικών, πετυχαίνοντας ταυτόχρο να από τον αρχηγό του κράτους να θέσει εκτός νόμου διαβόητες αντικομουνισπκές οργανώσεις, όπως η Maniukebu και η Murba. Η συνεργασία του Σουκάρνο με τους κομουνιστές συνεχίστηκε χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα. Ο πρόεδρος της Ινδονησίας τη ρούσε μια στάση που αποσκοπούσε στη συμφιλίωση όλων των κοινωνικών δυνάμεων με το στρατό. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για ένα όνειρο που μπορούσε να ερμηνευθεί μόνο από το γεγονός ότι αρνιόταν με φανατισμό την ύπαρξη της πάλης των τάξεων. Ή τα ν σαν να πίστευε στον τετραγωνισμό του κύκλου. Το 1965 ξεκίνησε με πολλές και ισχυρές εντάσεις. Η κατά σταση στη Μαλαισία δεν βελτιώθηκε, παρά την φαινομενική του λάχιστον απόσυρση των Αμερικανών. Ο στρατός, που την ηγεσία του είχε αναλάβει πάλι ο στρατηγός Νασουτιόν, έστειλε στο Βόρνεο μονάδες αλεξιπτωτιστών. Οι αξιωματικοί του γενικού επιτε λείου απέρριψαν κατηγορηματικά την πρόταση του Κομουνιστι κού Κόμματος Ινδονησίας να εξοπλιστούν οι εργάτες και οι χω ρικοί για να συγκροτήσουν μια εφεδρική στρατιωτική δύναμη. Οι ενέργειες των ακτημόνων χωρικών είχαν συμβάλλει στην προσέγγιση όλων των αντικομουνιστικών δυνάμεων, που ανησυ χούσαν για την αύξηση της δύναμης του Κομουνιστικού Κόμμα τος Ινδονησίας και για την εξωτερική πολιτική του Σουκάρνο. Από τη μεριά τους, οι ΗΠΑ ανησυχούσαν για τις σχέσεις του Σουκάρνο με την Κίνα, καθώς γνώριζαν πολύ καλά το κύρος του προέδρου της Ινδονησίας. Στους διεθνείς διπλωματικούς κύκλους γινόταν λόγος για έναν άξονα Τζακάρτας-Πεκίνου, τον οποίο θα υποστήριζαν και η Πιόνγκγιανγκ, το Ανόι και η Πνομ Πεν. Η συνωμοσία που εξύφαιναν εδώ και χρόνια οι αντιδραστικοί στρατηγοί έγινε πράξη προς τα τέλη του έτους. Τη νύχτα της 30ής Σεπτεμβρίου, ο συνταγματάρχης Ουντούνγκ συνέλαβε και εκτέλεσε έξι στρατηγούς της ανώτατης διοίκησης του στρατού ξηράς. Ανάμεσά τους ήταν και ο πρώην αρχηγός του γε νικού επιτελείου, ο στρατηγός Αχμάντ Γιάνι. Ό σ ο για τον στρα τηγό Νασουτιόν, κατάφερε να γλιτώσει την τελευταία στιγμή. Σύμφωνα με την εκδοχή την οποία αποδέχτηκαν τις αμέσως

302


επόμενες ημέρες τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, υπεύθυνη για τις δολοφονίες θεωρήθηκε μια οργάνωση που ονομαζόταν «Κίνημα της 30ής Σεπτεμβρίου» και κινητήριος μοχλός της ήταν «προο δευτικοί αξιωματικοί» της πολεμικής αεροπορίας. Οι αξιωματι κοί αυτοί κατάφεραν να θέσουν υπό τον έλεγχό τους μερικά κομβικά σημεία της πρωτεύουσας με σκοπό να σώσουν τον πρόεδρο Σουκάρνο και ν’ αποτρέψουν ένα πραξικόπημα το οποίο είχαν προετοιμάσει κάποιοι στρατηγοί που, μέσω των επαφών τους με την Κεντρική Υπηρεσία Πληροφοριών (CIA), είχαν την υποστή ριξη των Αμερικανών. Δεν γνωρίζουμε με σαφήνεια τι ακριβώς συνέβη στη συνέχεια. Πάντως, οι στρατηγοί που ήταν υπέρ του Σουκάρνο συγκρότη σαν ένα «Επαναστατικό Συμβούλιο». Το Κομουνιστικό Κόμμα Ινδονησίας αιφνιδιάστηκε από τα γεγονότα. Π αρ’ όλα αυτά δημοσιοποίησε μια ανακοίνωση με την οποία εξέφραζε την υποστήριξή του στους προοδευτικούς αξιω ματικούς, φροντίζοντας όμως να επισημάνει ότι επρόκειτο μόνο για μια «εσωτερική υπόθεση του στρατού». Αρνήθηκε ότι είχε την οποιαδήποτε συμμετοχή ή ευθύνη στα όσα είχαν γίνει. Ό σ ο για τον Σουκάρνο, φρόντισε να μην επιδοκιμάσει τις ενέργειες των στρατηγών που ισχυρίζονταν ότι οι ενέργειές τους αποσκοπού σαν στον να τον υποστηρίξουν και ν’ αποτρέψουν μια στρατιωτι κή συνωμοσία που ήταν έτοιμη να εκδηλωθεί. Μέσα σε αυτή τη συγκυρία, ο διοικητής της στρατηγικής ε φεδρείας του στρατού, ο στρατηγός Σουχάρτο που είχε γεννηθεί το 1921, προερχόταν από μια οικογένεια εμπόρων και ο πατέρας του ήταν μουσουλμάνος κληρικός, πήρε πολύ γρήγορα την κα τάσταση στα χέρια του. Παρά την αντίθετη γνώμη του προέδρου, αυτοανακηρύχθηκε αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων, έθεσε την πρωτεύουσα υπό τον έλεγχό του μέσα σε είκοσι τέσσερις ώρες και, στη συνέχεια, οι πιστές σε αυτόν στρατιωτικές μονάδες κυ ρίευσαν την αεροπορική βάση όπου ήταν οχυρωμένοι οι αξιω ματικοί του «Κινήματος της 30ής Σεπτεμβρίου». Οι στρατιωτικοί που είχαν καταλάβει την εξουσία κατηγόρη σαν αμέσως τους κομουνιστές ως υπεύθυνους για το πραξικόπη μα που είχε στοιχίσει τη ζωή έξι στρατηγών.


3 03

Μια τυφλή και εγκληματική καταστολή ξεκίνησε σε όλη την Ινδονησία εις βάρος των κομουνιστών. Ο ρατσισμός εναντίον των Κινέζων είχε επίσης ως συνέπεια τη σφαγή ολόκληρων οικογε νειών, που στην πλειοψηφία τους δεν ήταν υπέρ των κομουνι στών, ούτε καν υπέρ των προοδευτικών αξιωματικών. Σύμφωνα με τις πηγές, ο αριθμός των θυμάτων από τις σφα γές που διέταξε ο στρατηγός Σουχάρτο κυμαίνεται από πεντακό σιες χιλιάδες έως ένα εκατομμύριο (βλ. Encyclopaedia Universalis, 1988, σ. 1049). Ό λ οι οι ηγέτες του Κομουνιστικού Κόμματος Ινδονησίας που βρίσκονταν στη χώρα εκτελέστηκαν χωρίς δίκη, ενώ εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι για τους οποίους υπήρχαν υποψίες ότι συμπαθούσαν τον κομουνισμό είτε εκτελέστηκαν εί τε κάηκαν ζωντανοί μαζί με τις οικογένειές μέσα στα σπίτια τους, τα οποία πυρπολούσαν οι άντρες του στρατού. Εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες της Ινδονησίας φυλακίστηκαν ή κλείστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στην έκθεσή της για το 1971, η Διεθνής Αμνηστία ανέφερε ότι διακόσιες χιλιάδες άν θρωποι εξακολουθούσαν να είναι κρατούμενοι. Τα χρόνια που πέρασαν από τα γεγονότα της 30ής Σεπτεμ βρίου 1965 επιτρέπουν στον ιστορικό να προσδιορίσει ποιες κοι νωνικές, πολιτικές και οικονομικές δυνάμεις ωφέλησε η κατάλη ψη της εξουσίας από το στρατηγό Σουχάρτο και τον φασιστικό ινδονησιακό στρατό. Πιστεύω ότι αυτό το άρθρο θα συμβάλει στο να καταδείξει με αδιάψευστο τρόπο το τραγικό βάρος των ε γκλημάτων που διαπράχθηκαν από το καθεστώς του Σουχάρτο. Έ τυχε τις ημέρες που έγινε το πραξικόπημα να έχει πρ ο γραμματιστεί μια διεθνής διάσκεψη στην Τζακάρτα με πρωτο βουλία του Σουκάρνο. Οι ξένοι εκπρόσωποι που είχαν κληθεί να πάρουν μέρος στη διάσκεψη έγιναν λοιπόν αθέλητά τους μάρτυ ρες της τρομοκρατίας του στρατού. Δυο Γάλλοι είχαν φτάσει στην Τζακάρτα την ημέρα που έγι νε το φασιστικό πραξικόπημα για να πάρουν μέρος στη διάσκε ψη που είχε οργανώσει ο πρόεδρος Σουκάρνο. Ο Ρεζίς Μπερζερόν, ένας γνωστός δημοσιογράφος, ήταν γραμματέας της συντα κτικής επιτροπής του περιοδικού Les Lettres françaises και έγραφε τη στήλη με τα πολιτιστικά θέματα στην εφημερίδα V Humanité,

304


πριν πάει στη Λαϊκή Κίνα όπου εργάστηκε ως καθηγητής γαλλι κών και δΤορθωτής στο περιοδικό Littérature chinoise. Ο Κριστιάν Μαγιό, ζωγράφος και στρατευμένος καλλιτέχνης, είχε αγωνιστεί όταν ήταν νέος μέσα στους κόλπους του Κομουνιστικού Κόμμα τος Μαρόκου, στη συνέχεια είχε πάρει μέρος στη αντίσταση κα τά των Γερμανών συμμετέχοντας στην οργάνωση FTP και μέχρι το 1964 ήταν μέλος του Κομουνιστικού Κόμματος Γαλλίας, οπό τε και τάχθηκε υπέρ των κινεζικών και εναντίον των σοβιετικών θέσεων. Ο ένας από αυτούς τους δυο έμπειρους Γάλλους κομου νιστές, ο Κριστιάν Μαγιέ, θυμάται για το φασιστικό πραξικόπη μα του Σουχάρτο: «Ο σύντροφος Ρεζίς Μπερζερόν και εγώ φτάσαμε στο αερο δρόμιο της Τζακάρτας την 1η Οκτωβρίου 1965 στις δέκα το πρωί. Μας είχε στείλει το Γαλλικό Κομουνιστικό Κίνημα (μαρξιστικόλενινιστικό) ως εκπροσώπους του στη “Διεθνή διάσκεψη για την κατάργηση των ιμπεριαλιστικώ ν βάσεων σε όλο τον κόσμο” (Κ ΙΑ ΡΜ Α ) που θα γινόταν στην Τζακάρτα. «Αμέσως μόλις φτάσαμε, διαπιστώσαμε ότι οι πραξικοπημα τίες στρατιωτικοί έλεγχαν την κατάσταση. Ο διάδρομος προ σγείωσης ήταν περικυκλωμένος από άρματα μάχης, τεθωρακι σμένα με πολυβόλα και άλλα στρατιωτικά οχήματα γεμάτα με πάνοπλους στρατιώτες. «Ο στρατός μας “πήρε υπό την προστασία” του και μας οδή γησε σ’ ένα ξενοδοχείο που βρισκόταν στο βορειοανατολικό τμή μα της Τζακάρτας. Τ α πρωινά, είχαμε το δικαίωμα να κυκλοφο ρούμε στην πόλη. Οι δρόμοι ήταν σχεδόν άδειοι. Τ α περισσότε ρα καταστήματα ήταν ανοιχτά, αλλά στην πραγματικότητα δεν υ πήρχαν πελάτες. Ο στρατός είχε καταλάβει όλα τα στρατηγικά ση μεία και τα κτίρια της δημόσιας διοίκησης. Καθώς μετά τη δύση του ήλιου απαγορευόταν η κυκλοφορία, δεν μπορούσαμε να βγού με έξω από το ξενοδοχείο. Ανεβαίναμε λοιπόν στην ταράτσα, α π ’ όπου είχαμε μια πανοραμική θέα ολόκληρης της πόλης. Μπο ρούσαμε να δούμε τα στρατιωτικά οχήματα, με τους προβολείς αναμμένους, παρόλο που οι δρόμοι ήταν φωτισμένοι σαν να ήταν πρωί, να κινούνται με πολύ μικρή ταχύτητα το ένα πίσω από το άλλο, απέχοντας μεταξύ τους μόνο είκοσι μέτρα. Σε τακτά χρο


3 05

νικά διαστήματα και απ’ όλα τα σημεία της πόλης ακουγονταν ρι πές αυτομάτων όπλων, ενώ πυρκαγιές σε διάφορες συνοικίες της Τζακάρτας έδιναν κόκκινες ανταύγειες στον ουρανό. »Για τρεις ημέρες ακοΰγαμε τους πολυβολισμούς και βλέπα με τις φωτιές... Στη συνέχεια, ο στρατός μας οδήγησε στο ξενο δοχείο “Ινδονησία”, ένα τεράστιο πολυτελές ξενοδοχείο που βρι σκόταν στο κέντρο της Τ ζακάρτας και στο οποίο ήταν συγκε ντρωμένοι όλοι οι απεσταλμένοι στο ΚΙΑΡΜΑ. Οι αξιωματικοί μας είπαν ότι “για την ασφάλειά μας” δεν έπρεπε να βγούμε από το ξενοδοχείο! Δεν είχαμε πια τη δυνατότητα να μαθαίνουμε τι συνέβαινε στην πόλη. «Πολλές φορές την ημέρα στρατιωτικά καμιόνια γεμάτα με Ινδονήσιους με πολιτικά ρούχα, που στα μέτωπά τους είχαν λευ κές ταινίες πάνω στις οποίες ήταν γραμμένα ακατανόητα για ε μάς συνθήματα, στάθμευαν για πολύ ώρα μπροστά από το ξενο δοχείο... Οι στοιβαγμένοι στα καμιόνια Ινδονήσιοι φώναζαν α διάκοπα "κομουνιστές γκαντούνγκ!”, κάτι που σημαίνει, όπως μας πληροφόρησε το προσω πικό του ξενοδοχείου, “κρεμάλα στους κομουνιστές!" Ή ταν φανερό ότι το έκαναν για να τρομοκρα τήσουν τους απεσταλμένους. «Το ξενοδοχείο είχε μια εσωτερική αυλή στην οποία πηγαίνα με για να ξεφύγουμε για λίγο από την αίσθηση του περιορισμού και τον αέρα των κλιματιστικών... και για να συζητήσουμε πιο ελεύθε ρα μεταξύ μας, γιατί ήταν προφανές ότι μας περιστοίχιζαν αδιά κριτα αφτιά. Από τα παράθυρα των ψηλότερων ορόφων, κάποιοι μας πετούσαν άδεια μπουκάλια μπίρας. Μπορέσαμε να εντοπί σουμε ένα από τα παράθυρα απ’ όπου έριχναν τα μπουκάλια. Αφού πρώτα διαμαρτυρηθήκαμε έντονα στους υπεύθυνους του ξενοδο χείου, οι επιθέσεις σταμάτησαν. Μας ομολόγησαν ότι τα μπουκά λια ρίχνονταν από δωμάτια στα οποία έμεναν Αμερικανοί! «Μέχρι τότε, στο στόχαστρο του στρατού ήταν μόνο οι κομου νιστές. Η διάσκεψη θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί όταν οι Ινδονήσιοι κομουνιστές και φιλοκομουνισιές θα είχαν εξοντωθεί. «Για να περάσει κάπως ο χρόνος των απεσταλμένων στη διά σκεψη, μας μετέφεραν μ ’ ένα μεταγωγικό αεροπλάνο της πολεμι κής αεροπορίας στο νησί Μπάλι. Ο κυβερνήτης, περιστοιχισμένος

306


από τις Αρχές του νησιού, μας υποδέχτηκε θερμά. Στο κυβερνη τικό μέγαρο, πραγματοποιήθηκε μια δεξίωση προς τιμήν μας. Με ρικές ημέρες αργότερα, στο Πεκίνο, μάθαμε ότι οι στρατιωτικοί έκλεισαν μέσα στο μέγαρο, μαζί με τις οικογένειές τους, όλους τους δημόσιους λειτουργούς και τους πολιτικούς που μας είχαν υ ποδεχτεί, και στη συνέχεια το πυρπόλησαν! Βρήκαν αυτό το φ ρι χτό θάνατο, επειδή τους κατηγόρησαν ότι είναι κομουνιστές». Από τη μεριά του ο Ρεζίς Μπερζερόν δημοσίευσε το 1975 ένα φυλλάδιο με τον τίτλο «Για μια Ελεύθερη και Δημοκρατική Ινδο νησία», στο οποίο υπήρχε μεταφρασμένος στα γαλλικά ένας λό γος του Ζουσούφ Αντζιτορόπ, που ήταν μέλος της Κεντρικής Επι τροπής του Κομουνιστικού Κόμματος Ινδονησίας και, καθώς βρι σκόταν στο εξωτερικό όταν έγινε το πραξικόπημα, ήταν ένας α πό τους ελάχιστους ηγέτες του κόμματος που επιβίωσαν. Διαβά ζοντας κάποιος τον πρόλογο, ανακαλύπτει ότι ακόμα και μετά α πό δέκα χρόνια η δολοφονική φασιστική καταστολή δεν είχε στα ματήσει: «... Για τρίτη φορά στην ιστορία του Κομουνιστικού Κόμμα τος Ινδονησίας, μετά το 1926 και το 1948, όλη σχεδόν η ηγεσία του εξολοθρεύτηκε. Η καταστολή εις βάρος του συνεχίζεται μέ χρι σήμερα. Για παράδειγμα, στις 28 Αυγούστου, ο Ασέπ Σουριαμάν που είχε συλληφθείτο 1971 στο Μπάντουνγκ, καταδικά στηκε σε θάνατο. Τ α μέλη του κόμματος πέφτουν επίσης και στη διάρκεια του αγώνα, όπως ο Σαΐντ Αχμέτ Σόφιάν, ο πρώτος γραμ ματέας του κόμματος στο Δυτικό Καλιμαντάν (πρώην Βόρνεο), ο οποίος δολοφονήθηκε στη διάρκεια μιας εκκαθαριστικής επι χείρησης στις 12 Ιανουαρίου 1974. »Οι νεκροί και οι κρατούμενοι είναι αμέτρητοι. Η Ινδονησία έ χει μετατραπεί σ’ ένα τεράστιο στρατόπεδο συγκέντρωσης όπου, σύμφωνα με τις πιο πρόσφατες εκτιμήσεις, περίπου εκατό χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι εξακολουθούν να υφίστανται τα πάνδεινα, μέ σα σε συνθήκες που συνεχώς επιδεινώνονται, σε μέρη όπως η φυ λακή Σαλέμπα (στην Τζακάρτα) όπου τρεις κρατούμενοι πέθαναν από την πείνα το 1974, ή η αποτρόπαια φυλακή που υπάρχει στο νησί Μπούρου, αλλά και σε πολλά ακόμα μέρη βασανισμού και θα νάτου, στο Μαμπαράβα, στο Καλισοτόκ, στο Κόμπλεν κ.λπ.


3 07

»...Κανείς δεν αμφισβητεί σήμερα ότι το Κομουνιστικό Κόμ μα Ινδονησίας δεν ήταν αναμεμειγμένο στο “πραξικόπημα” που χρησιμοποίησαν ως πρόσχημα οι στρατηγοί για να καταλάβουν την εξουσία.... »... Έ χει αποδειχτεί ότι οι στρατιωτικοί κατέλαβαν την εξου σία με τη βοήθεια της CIA, αυτής της οργάνωσης για όλες τις δου λειές του αμερικανικού ιμπεριαλισμού, ο οποίος ήταν φανερό ό τι δεν θα αργούσε να αποπειραθεί να επιστρέφει με βίαιο τρόπο στην Ινδονησία.... »... Η χήρα του Σουκάρνο κατήγγειλε τον Οκτώβριο του 1974 το ρόλο της Ιαπωνίας στην εδραίωση της εξουσίας των στρατηγών. Όταν ο πρώην πρωθυπουργός της Ιαπωνίας Εϊζάκου Σάτο τιμή θηκε με το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης, η χήρα του Σουκάρνο απο κάλυψε ότι ο Σάτο “είχε βοηθήσει καθοριστικά τους στρατιωτι κούς και τους επαγγελματίες φοιτητές που, μετά το πραξικόπημα του 1966 (δηλαδή, μετά την οριστική απομάκρυνση του Σουκάρ νο), έσφαξαν ένα εκατομμύριο ανθρώπους με την κατηγορία ότι ήταν κομουνιστές, ενώ δεν ήταν παρά οπαδοί του Σουκάρνο”. »Σήμερα, ο ιμπεριαλισμός κυριαρχεί στην οικονομική ζωή της Ινδονησίας και, άρα, καθορίζει την πολιτική που ακολουθεί η χώρα. »Το καθεστώς της “Νέας Τάξης” καυχιέται επειδή άνοιξε τη χώρα στις ξένες επενδύσεις... Το χρήμα εισρέει κατά κύματα στα θησαυροφυλάκια του Σουχάρτο με τη μορφή δανείων, οικονομι κής βοήθειας κ.λπ... που του παραχωρούν πολλοί διεθνείς οργα νισμοί (αμερικανικοί και ιαπωνικοί)·..» (Βλ. Ju su f Adjitorop, Pour une Indonésie libre et démocratique, Éditions de Centenaire-collection «Le Tiers Monde en lutte», 4o τρίμηνο 1975 - το κείμενο του Ινδονήσιου κομουνιστή ηγέτη γράφτηκε στις 23 Μαΐου 1975, στην 55η επέτειο της ίδρυσης του Κομουνιστικού Κόμματος Ινδονη σίας.) Στα συγκεκριμένα στοιχεία που παραθέτονται στο φυλλάδιο που δημοσίευσε ο Μπερζερόν, ας προσθέσουμε και εκείνα που δημοσιεύτηκαν το 1975 απάτην Επιτροπή Ινδονησίας-Γαλλίας με τον τίτλο «Η Ινδονησία των Στρατηγών... Δέκα Χρόνια Φασισμού»: «... Οι κρατούμενοι χωρίζονται σε τέσσερις κατηγορίες: A, Β,

308


Γ και X. Για όσους ανήκουν στην κατηγορία Α, η κυβέρνηση ι σχυρίζεται ότι διαθέτει αποδείξεις για τη συμμετοχή τους στο πραξικόπημα του Οκτωβρίου του 1965 (πρόκειται για χίλιους κρατουμένους). Ό σ οι ανήκουν στην κατηγορία Β δεν θα δικα στούν ποτέ, καθώς σύμφωνα με επίσημες δηλώσεις δεν υπάρχουν εις βάρος τους αποδείξεις, αποτελούν όμως έναν κίνδυνο για τη χώρα αφού είναι “καθαρόαιμοι κομουνιστές". Στην κατηγορία Γ, η κυβέρνηση κατατάσσει όσους συνελήφθησαν “νόμιμα” και θ’ αφεθούν ελεύθεροι στο μέλλον, όταν θα το επιτρέψει η κατάστα ση. Δεν υπάρχουν αποδεικτικά στοιχεία εναντίον τους.... »Η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (που εδρεύει στη Γενεύη) ζή τησε από την κυβέρνηση της Ινδονησίας να της στείλει μια έκθε ση για την καταναγκαστική εργασία των πολιτικών κρατουμένων (οι οποίοι ονομάζονται tapol, σύντμηση των ινδονησιακών λέξεων tahaman politik). Σχετικά με αυτό το ζήτημα, ο εκπρόσωπος της κυ βέρνησης δήλωσε στην Τζακάρτα τον Οκτώβριο του 1974 ότι κα νένας tapol δεν εργαζόταν καταναγκαστικά... (η δήλωση αυτή α ποτελεί τουλάχιστον μια αναγνώριση ότι η καταναγκαστική εργα σία ίσχυε μέχρι το 1973, οχτώ χρόνια μετά από πραξικόπημα)...»

Στις 11 Μαρτίου 1966, ο φασίστας Σουχάρτο απέκτησε και τυπι κά τον έλεγχο της διακυβέρνησης της χώρας, τον οποία ασκούσε de facto από την πρώτη ημέρα του πραξικοπήματος. Αμέσως, έ θεσε εκτός νόμου το Κομουνιστικό Κόμμα Ινδονησίας, του οποί ου είχε ήδη εξοντώσει το σύνολο σχεδόν των ενεργών μελών του. Διέταξε επίσης να συλληφθούν δεκαπέντε υπουργοί με την κατη γορία ότι ήταν κομουνιστές. Αγνοούμε αν πράγματι ήταν, το πι θανότερο όμως ήταν ότι επρόκειτο για υποστηρικτές του προέ δρου Σουκάρνο. Στη συνέχεια, ο Σουχάρτο ένωσε με αυθαίρετο τρόπο τα πολιτικά κόμματα σε δυο μεγάλες παρατάξεις, που και οι δυο πειθαρχούσαν τυφλά στις διαταγές του. Διοργάνωσε εκλο γές για τυπικούς λόγους και ανέλαβε τα καθήκοντα του προέδρου τον Μάρτιο του 1968. Ο Σουκάρνο δεν μπορούσε ή δεν ήθελε να αντιπαρατεθεί με δραστικό τρόπο στους κυνικούς και βίαιους χει ρισμούς του Σουχάρτο, ο οποίος σταδιακά τον απομάκρυνε από


3 09

κάθε πολιτική δραστηριότητα. Κλεισμένος στο σπίτι του, ο «πα τέρας της ανεξαρτησίας της Ινδονησίας» πέθανε τον Ιούνιο του 1970. Η φασιστική «Νέα Τάξη» είχε εδραιωθεί. Ο νέος αρχηγός του κράτους υποστηριζόταν ανεπιφύλακτα από μια πολιτική ορ γάνωση που είχε ιδρυθεί με δική του πρωτοβουλία, το Golkar (Ενιαία Διοίκηση Ομάδων Δράσης). Τον Ιανουάριο του 1974, φοιτητικές διαδηλώσεις καταστάληκαν με κτηνώδη τρόπο, ενώ για μια ακόμα φορά χιλιάδες άν θρωποι συνελήφθηκαν και φυλακίστηκαν. Απαγορεύτηκε η κυ κλοφορία δέκα εφημερίδων. Παρόμοια γεγονότα συνέβησαν και το 1978. Οι σχέσεις των αμερικανικών κυβερνήσεων με τον Σουχάρτο γίνονταν ολοένα και πιο στενές. Οι Αμερικανοί πρόεδροι Νίξον και Φορντ επισκέφθηκαν την Ινδονησία το 1969 και το 1975 α ντίστοιχα. Ας σημειώσουμε παρεμπιπτόντως ότι δώδεκα ώρες με τά την επίσκεψη του Φορντ, ο ινδονησιακός στρατός εισέβαλε στο ανεξάρτητο κράτος του Ανατολικού Τιμόρ. Αλλά και ο Σουχάρτο επισκέφθηκε τις ΗΠΑτο 1970, το 1975 και το 1982. Ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός ήταν πια απόλυτα σίγουρος για τον Ινδονήσιο συνένοχο ή πράκτορά του. Αρκεί να δει κά ποιος τα διαρκώς αυξανόμενα ποσά της στρατιωτικής βοήθειας των ΗΠΑ προς την Ινδονησία για να το συνειδητοποιήσει. Για πα ράδειγμα, το 1979 χορηγήθηκαν 34 εκατομμύρια δολάρια ενώ το 1985 το ύψος της βοήθειας ανήλθε στα 53 εκατομμύρια δο λάρια (μια αύξηση της τάξης του 64%). Παραθέτουμε παρεμπι πτόντως μια πληροφορία που δημοσιεύτηκε το 1975 στο φυλλά διο της Επιτροπής Ινδονησίας-Γαλλίας στο οποίο έχουμε ήδη α ναφερθεί: «... Πρόεδρος του IGGI (του διεθνούς κονσόρτσιουμ βοήθειας προς την Ινδονησία, στο οποίο συμμετέχει και η Γαλ λία από το 1967, οπότε και ιδρύθηκε), ο Ολλανδός υπουργός κ. Προνκ επισκέφθηκε την Ινδονησία τον Νοέμβριο του 1973. Στη διάρκεια των συνομιλιών του με τους εκπροσώπους των ινδονησιακών Αρχών σχετικά με το ύψος και τους τρόπους χορήγησης της βοήθειας του IGGI για το 1974, τους εξέφρασε την ανησυχία της κυβέρνησής του για τους Ινδονήσιους πολιτικούς κρατουμέ

310


νους. Στη διάσκεψη του 1GG1 που έγινε στο Άμστερνταμ τον Μάιο του 1974, το ζήτημα αυτό τέθηκε στην ημερήσια διάταξη προκαλώντας την έντονη αμηχανία της αντιπροσωπίας της Τζακάρ τας, όμως το γεγονός αυτό δεν αποτέλεσε τελικά εμπόδιο στο να δοθούν στην Ινδονησία 850 εκατομμύρια δολάρια ετησίως....» Θα ήταν εύκολο να προσθέσουμε σε αυτά τα χαρακτηριστικά γεγονότα ένα ολόκληρο τόμο με τα εγκλήματα και τις άλλες πρά ξεις βαρβαρότητας του ινδονησιακού φασισμού, που η άνοδός του στην εξουσία υποστηρίχθηκε από τους δυτικούς καπιταλι στές. Είναι όμως ολοφάνερο ότι ο στρατηγός Σουχάρτο πραγμα τοποίησε μια γενοκτονία εις βάρος των κομουνιστών της χώρας του, ενώ επιπλέον θύματα της αγριότητάς του υπήρξαν και όλοι όσοι, άντρες και γυναίκες, ήταν προοδευτικοί ή απλά αντι-ιμπεριαλιστές εθνικιστές. Χωρίς την ενεργή υποστήριξη του αμερικανικού ιμπεριαλι σμού, των καπιταλιστικών χωρών της Δύσης και της Ιαπωνίας, δεν θα μπορούσε να έχει επιβάλλει τη «νέα τάξη» του, ένα φασιστικό καθεστώς που διαιωνιζόταν μέχρι πρόσφατα. Στις αρχές Ιανουαρίου του 1998, το Golkar, το κυβερνητικό κόμμα στην Ινδονησία, επιβεβαίωσε για μια ακόμα φορά την πρόθεσή του να προτείνει αυτό το δήμιο του λαού του ως υπο ψήφιο διάδοχο του εαυτού του, για μια έβδομη θητεία στο αξίω μα του προέδρου της Ινδονησίας. Παρά την οικονομική κρίση που οδήγησε τη χώρα στην χρεοκοπία και έξι εκατομμύρια ανθρώπους στην ανεργία, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο υπέγραψε στις 15 Ιανουαρίου 1998 μια συμφωνία με το στρατηγό-πρόεδρο Σου χάρτο που δεν έκρυψε την προσωπική του ικανοποίηση, όπως ε ξάλλου δεν το έκαναν και τα μέλη της οικογένειάς του που είναι πολυεκατομμυριούχοι. Η περίπτωση της Ινδονησίας αποτελεί μια αναμφισβήτητη α πόδειξη ότι ο καπιταλισμός, όταν πρόκειται για τα συμφέροντά του, δεν διστάζει ούτε για μια στιγμή να υποστηρίξει ένα δολο φόνο που έχει διαπράξει εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας.

Η ΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΑΡΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΤΙΜΟΡ του Ζακ Ζουρκέ

Το νησί Τιμόρ είναι ένα από τις Μικρές Σούνδες. Το ανατολικό τμήμα του απέχει 350 χιλιόμετρα από την Ινδο νησία και 500 χιλιόμετρα από την Αυστραλία. Ο γηγενής πληθυσμός, που το 1975 ανερχόταν σε 600.000 κα τοίκους, είναι κατά 90% αγροτικός και σημαδεύτηκε έντονα από την πορτογαλική αποικιοκρατία που διήρκεσε λίγο περισσότερο από τεσσεράμισι αιώνες. Αντίθετα με τον ισλαμικό πληθυσμό που ζει στο δυτικό τμήμα του νησιού, οι κάτοικοι του Ανατολικού Τ ι μόρ, που στο παρελθόν ήταν ανιμιστές, ασπάστηκαν το χριστια νισμό. Ο καθολικός κλήρος επηρέαζε και εξακολουθεί να επη ρεάζει σε μεγάλο βαθμό το λαό. Το 1975, η συντριπτική πλειοψηφία των κατοίκων ήταν α ναλφάβητοι. Οι υγειονομικές συνθήκες ήταν πολύ κακές: Το πο σοστό παιδικής θνησιμότητας ήταν πολύ υψηλό και ανερχόταν σε 40%, η φυματίωση και η ελονοσία ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένες, ενώ για όλη τη χώρα υπήρχαν μόνο είκοσι γιατροί που όλοι τους έμεναν στην πρωτεύουσα. Υπήρχαν μόνο τριάντα χιλιόμετρα α σφαλτοστρωμένου δρόμου, γεγονός που καθιστούσε πρακτικά α δύνατη την ύπαρξη ιατρικής μέριμνας στην ύπαιθρο. Στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου, οι Ιάπωνες αποβιβάστηκαν στο Ανατολικό Τιμόρ και χάρη στη στρατιωτική τους ισχύ έκαμψαν την αντίσταση των Πορτογάλων. Η βάναυση ιαπωνική κατοχή είχε ως συνέπεια 50.000 κάτοικοι του Ανατολι κού Τιμόρ να χάσουν της ζωή τους, όμως ο δυτικός κόσμος α

312


διαφόρησε γι’ αυτά τα θύματα, τότε αλλά και μετά τον πόλεμο. Π αρ’ όλα αυτά, η αναλογία των θυμάτων σε σχέση με το σύνολο του πληθυσμού του Ανατολικού Τιμόρ είναι η μεγαλύτερη σε σύ γκριση με τις σφαγές που υπέστησαν όλοι οι υπόλοιποι λαοί της Ασίας. Το 1945, μετά την ήττα της Ιαπωνίας, έγινε ακόμα πιο φανε ρή η στρατηγική σημασία του Ανατολικού Τιμόρ, το οποίο εποφθαλμιούσαν η μακρινή Μεγάλη Βρετανία και η κοντινή Αυ στραλία. Επιπλέον, οι ιθύνοντες της Ινδονησίας, που είχε απελευθερω θεί από την ολλανδική αποικιοκρατία, θεωρούσαν ότι το Ανατο λικό Τιμόρ αποτελούσε μέρος της Ινδονησίας. Ή δ η από την ε ποχή που ο Σουκάρνο κυβερνούσε χωρίς την ύπαρξη ισχυρής α ντιπολίτευσης, ακροδεξιά στοιχεία είχαν αρχίσει να προβαίνουν σε εχθρικές ενέργειες εναντίον των Πορτογάλων. Τον Ιούνιο του 1959, έγινε στην περιοχή Βικέκε μια εξέγερση, που κατά πάσα πι θανότητα την υποκίνησαν αυτά τα στοιχεία, εναντίον των Π ορ τογάλων αποίκων που ζούσαν και εργάζονταν σε αγροκτήματα. Η αποικιοκρστική καταστολή υπήρξε άμεση και εξαιρετικά βί αιη. Χίλιοι περίπου κάτοικοι του Ανατολικού Τιμόρ σκοτώθηκαν και εκατοντάδες άλλοι φυλακίστηκαν σε απάνθρωπες συνθήκες. Τα γεγονότα αυτά είχαν ως συνέπεια ν’ αναπτυχθούν τα πα τριωτικά αντιαποικιοκρατικά αισθήματα των γηγενών στο σύνο λο του Ανατολικού Τιμόρ. Εξάλλου, η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ θα ψήφιζε στις 14 Δε κεμβρίου 1960 τη διάσημη «Διακήρυξη για την παραχώρηση α νεξαρτησίας στις χώρες και του λαούς που ζούσαν υπό αποικια κό καθεστώς». Ο κόσμος ζούσε στην εποχή της αποαποικιοποίσης. Μετά την «Επανάσταση των γαριφάλων» στην Πορτογαλία, ωρίμασαν ακόμα περισσότερο οι εθνικές διεκδικήσεις των κα τοίκων του Ανατολικού Τιμόρ. Πράγματι, στις 16 Μαΐου 1974, ο στρατηγός Σπίνολα, ο νέος αρχηγός του κράτους, ανακοίνωσε ό τι οι πορτογαλικές αποικίες θ’ αποκτούσαν την ανεξαρτησία τους. Η γρήγορη άνοδος του εθνικισμού είχε ως συνέπεια να υπάρ ξουν στο Ανατολικό Τιμόρ, όπως άλλωστε συνέβη παντού, αντί-

Η ΦΑΣΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΑΡΤΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΥ ΤΙΜΟΡ

3 13

θέσεις σχετικά με τη στρατηγική και την τακτική που έπρεπε να εφαρμοστούν. Η Σοσιαλιστική και Δημοκρατική Ένωση του Τιμόρ, που την ηγεσία της αποτελούσε μια ομάδα «προοδευτικών καθολικών» διανοουμένων, απέκτησε πολύ μεγαλύτερη επιρροή από τους υ πόλοιπους πολίτικους σχηματισμούς. Οι ιδρυτές της, ο Φρανσίσκο Ξαβιέ ντο Αμαράλ και ο Νικολάου Λομπάτο, δέχτηκαν ισχυ ρές πιέσεις από νεαρότερους ηγέτες όπως ο Ρόκε Ροντρίγκες και ο Αμπίλιο Αράουχο που αντιμετώπιζαν θετικά τις ιδέες και τις αρχές του Μάο Τσε Τουνγκ. 'Οταν λοιπόν η Αυστραλία ανακοί νωσε ότι υποστήριζε την πρόθεση της Ινδονησίας να προσαρτήσει το Ανατολικό Τιμόρ, αυτοί οι νεαροί ηγέτες αποφάσισαν να κάνουν ακόμα πιο ριζοσπαστικές τις θέσεις τους και στις 12 Σε πτεμβρίου 1974 μετέτρεψαν τη σοσιαλιστική και Δημοκρατική Ένωση του Τιμόρ στο «Επαναστατικό Μέτωπο για ένα Ανεξάρ τητο Ανατολικό Τιμόρ» (Fretilin). Στις αρχές του 1975, το κόμμα αυτό που ήταν το πιο δημοφι λές κυριάρχησε εις βάρος όλων των υπολοίπων πολιτικών σχη ματισμών. Διακήρυξε ότι η μοναδική εφικτή οδός για ν’ απελευθερωθεί ο λαός από κάθε μορφή εκμετάλλευσης και καταπίεσης «δεν ή ταν άλλη από την οδό της ανεξαρτησίας». Από πολλά χρόνια ήδη, η Ινδονησία την οποία κυβερνούσε ο φασίστας στρατηγός Σουχάρτο προετοιμαζόταν, με αρκετές αμ φιταλαντεύσεις, να θέσει σ’ εφαρμογή το σχέδιο για την κατάλη ψη Ανατολικού Τιμόρ. Έ δρασε με δόλιο τρόπο και βασίστηκε στις πρακτικές μιας οργάνωσης που είχε δεσμούς με το στρατό, της Bakin (Γραφείο για το συντονισμό των εθνικών υπηρεσιών πληροφοριών), την οποία μπορούμε να συγκρίνουμε όχι μόνο με τις μυστικές υπηρεσίες των καπιταλιστικών χωρών, αλλά και με τη ναζιστική Γκεστάπο. Ο εθνικός ραδιοφωνικός σταθμός της Ινδονησίας άρχισε μεταδίδει ψευδείς ειδήσεις, όπως ότι η Σο βιετική Ένωση, η Κίνα και το Βιετνάμ είχαν στείλει στρατιωτι κούς συμβούλους και όπλα στο Ανατολικό Τιμόρ για να βοηθή σουν μια «μειοψηφική οργάνωση κομουνιστών διανοουμένων». Οι πράκτορες αυτής της ειδικής υπηρεσίας κατάφεραν να

314


προκαλέοουν μια ρήξη ανάμεσα στους ηγέτες της Δημοκρατικής Ένωσης του Τιμόρ και στους ηγέτες του Fretilin. Η Ινδονησία δή λωνε απερίφραστα ότι δεν επρόκειτο ν’ αποδεχτεί ποτέ ν’ αναλάβει την εξουσία στο Ανατολικό Τιμόρ μια κυβέρνηση που θα την αποτελούσαν κομουνιστές. Στις 14 Απριλίου 1975, ο ηγέτης της Δημοκρατικής Ένωσης του Τιμόρ Ντομίνγκος ντο Ολιβέιρα, επηρεασμένος από αυτή την προειδοποίηση, ακύρωσε στη συμ μετοχή του σ’ ένα ταξίδι που θα πραγματοποιούσε μαζί με τον Νι κολάου Λομπάτο, έναν από τους ηγέτες του Fretilin, στις χώρες της Αφρικής που ήταν πρώην πορτογαλικές αποικίες αλλά και στην Ευρώπη, δηλαδή κατά πάσα πιθανότητα στην Πορτογαλία, της οποίας πολλοί κάτοικοι ήταν εναντίον της πορτογαλικής α ποικιοκρατίας, ακόμα και μέσα στους κυβερνητικούς κύκλους. To Fretilin, η μόνη πια πολιτική δύναμη η οποία εξέφραζε τον αντιαποικιοκρατικό εθνικισμό που είχε αποκτήσει βαθιές ρί ζες στις λαϊκές μάζες, εξουδετέρωσε μέσα σε 17 ημέρες εμφυλίου πολέμου τόσο τη Λαϊκή και Δημοκρατική Ένωση του Τιμόρ που την υποστήριζαν η Bakin και η CIA, όσο και τη Δημοκρατική Ένωση του Τιμόρ που ικέτευε τους Πορτογάλους αποικιοκράτες να παραμείνουν. Οι επαναστάτες πατριώτες άρχισαν από τον Αύγουστο του 1975 να προετοιμάζονται για τον τρόπο που θα διακυβερνούσαν το ανεξάρτητο Ανατολικό Τιμόρ, προσπαθώντας να επιλύσουν τα πολλά προβλήματα που τους είχε κληροδοτήσει η ιστορία της χώρας. Έχοντας την υποστήριξη της πλειοψηφίας του λαού, το Fretilin ανακήρυξε στις 28 Νοεμβρίου 1975 την ανεξαρτησία της «Δη μοκρατίας του Ανατολικού Τιμόρ». Ο πρόεδρος της νεοσύστατης δημοκρατίας, ο Φρανσίσκο ντο Αμαράλ, εξύμνησε τον ένοπλο α γώνα του λαού για την ανεξαρτησία και δήλωσε: «Απευθύνουμε μια ειρηνική έκκληση στην Ινδονησία, παραμένουμε όμως πι στοί στο σύνθημα: “ανεξαρτησία ή θάνατος”». Σε μια μεταγενέστερη έκθεσή του προς το Συμβούλιο Ασφα λείας των Ηνωμένων Εθνών, ο Αυστραλός βουλευτής Κεν Φράι, που παρέμεινε στο Ανατολικό Τιμόρ από τον Σεπτέμβριο έως τον Νοέμβριο του 1975, ανέφερε τα εξής: «Οι Αρχές της χώρας ήταν


3 15

υπεύθυνες και μετριοπαθείς, και είχαν τη σταθερή υποστήριξη του λαού του Τιμόρ... Ό π ω ς όλοι οι Αυστραλοί που επισκέφθηκαν το Ανατολικό Τιμόρ στη διάρκεια εκείνης της περιόδου, επέστρεψα στην πατρίδα μου γεμάτος θαυμασμό για την Κεντρική Επιτρο πή του Fretilin. Είχα εντυπωσιαστεί πάρα πολύ από τη μετριο πάθεια, την ακεραιότητα και την ευφυΐα των μελών της, παρόλο που αντιμετώ πιζαν μια εξαιρετικά δύσκολη κατάσταση» (βλ. Gabriel Defert, Timor-Est génocide oublié - Droits d’un peuple et raisons d’Etats, a. 83 - L’ H arm attan, 1992). Πριν την επίθεση του ινδονησιακού στρατού, είχαν προηγηθεί καταδρομικές επιχειρήσεις και στρατιωτικές επιδρομές κατά τη διάρκεια των οποίων παραβιαζόταν η συνοριακή γραμμή α νάμεσα στην Ινδονησία και στο Ανατολικό Τιμόρ. Τελικά, τη νύ χτα της 6ης προς 7η Δεκεμβρίου 1975, ο ινδονησιακός στρατός εισέβαλε στο Ανατολικό Τιμόρ. Είκοσι πολεμικά πλοία βομβάρ δισαν το κέντρο του Ντίλι, της πρωτεύουσας του Ανατολικού Τ ι μόρ, και τα περίχωρά του. Στις πέντε τα χαράματα, πραγματο ποιήθηκε μια απόβαση σε συνδυασμό με τη ρίψη αλεξιπτωτι στών. Στη στρατιωτική αυτή επιχείρηση, συμμετείχαν συνολικά δέκα χιλιάδες άντρες υπό τις διαταγές του στρατηγού Μουρντάνι, ο οποίος ήταν το δεξί χέρι του φασίστα δικτάτορα Σουχάρτο. Όμως, η λυσσαλέα αντίσταση των αντρών του Fretilin, το οποίο συγκρότησε τις Δυνάμεις για την Εθνική Απελευθέρωση του Ανα τολικού Τιμόρ (Falintil), εμπόδισε τους Ινδονήσιους να καταλά βουν την πρωτεύουσα σε είκοσι τέσσερις ώρες, όπως προέβλεπε το σχέδιο. Οι επιτιθέμενοι κατάφεραν να κυριεύσουν όλη την πό λη μόνο ύστερα από τρεις εβδομάδες. θ α μπορούσαμε ν’ αναφερθούμε στα σημαντικά στρατιωτικά σφάλματα του ινδονησιακού στρατού, όπως στον πνιγμό πολλών αλεξιπτωτιστών που έπεσαν κατά λάθος στη θάλασσα ή στις μά χες που έγιναν ανάμεσα σε μονάδες του στρατού εισβολής, εκεί νο όμως που έχει σημασία από ιστορική σκοπιά είναι οι θηριω δίες που διέπραξαν οι Ινδονήσιοι στρατιώτες κάτω από τις δια ταγές των αξιωματικών τους, οι οποίοι ήταν αντάξιοι των αξιωμα τικών των ναζιστικών SS. Οι αξιωματικοί του ινδονησιακού στρα τού ευθύνονται για πολλές σκόπιμες σφαγές. Ή δ η στη διάρκεια

316


των δυο πρώτων ημερών της εισβολής, διέταξαν να εκτελεστούν εν ψυχρώ στο λιμάνι του Ντίλι πενήντα αιχμάλωτοι, που στην πλειοψηφία τους ήταν πολίτες, άντρες και γυναίκες, και δεν α νήκαν ούτε στο ούτε Fretilin στο Falintil. Τα θύματα, μετά την ε κτέλεσή τους, ρίχτηκαν στη θάλασσα. Επίσης, οι κάτοικοι της νο τιοανατολικής συνοικίας της πόλης συγκεντρώθηκε διά της βίας σ’ ένα στάδιο όπου τους εκτέλεσαν με ριπές αυτομάτων όπλων. Οι ελάχιστοι οι οποίοι κατάφεραν να επιζήσουν ήταν τραυματίες που κρύφτηκαν κάτω από τα πτώματα. Ο πληθυσμός και οι μαχητές του Τιμόρ υιοθέτησαν την τα κτική της αναδίπλωσης, εγκαταλείποντας τις περισσότερες πό λεις για να συνεχίσουν τον αγώνα στην ύπαιθρο και στα βουνά. Αλλά και ο εθνικός ραδιοφωνικός σταθμός της Ινδονησίας προκάλεσε μια έξαρση των πατριωτικών αισθημάτων του κατοίκων του Τιμόρ όταν άρχισε να εκτοξεύει απειλές, από τις οποίες η κυριότερη ήταν ότι ο ινδονησιακός στρατός θα σκότωνε όλους τους κομουνιστές στρατιώτες του Fretilin. Οι τελευταίοι Πορτογάλοι στρατιωτικοί που βρίσκονταν ακό μα στο νησί Αταούρο έφυγαν στις 8 Δεκεμβρίου για το Ντάργουιν της Αυστραλίας, βάζοντας οριστικά τέλος στα 460 χρόνια της πορ τογαλικής αποικιοκρατίας. Η επίθεση του ινδονησιακου στρατού δεν κατάφερε να υλο ποιήσει το σχέδιο του στρατηγού Μουρντάνι να κατακτηθεί όλη η χώρα. Οι άντρες του Falintil κατάφεραν, καθώς γνώριζαν τα έ δαφος, να διατηρήσουν κάτω από τον έλεγχό τους τα δυο τρίτα της επικράτειας του Ανατολικού Τιμόρ. Ο ινδονησιακός στρατός υποχρεώθηκε λοιπόν να στείλει ενι σχύσεις για να καταληφθούν οι κυριότερες πόλεις. Δέκα χιλιάδες πεζοναύτες αποβιβάστηκαν στο Ανατολικό Τιμόρ για να ενισχύσουν τους δέκα χιλιάδες άντρες που ήδη βρίσκονταν εκεί αλλά εί χαν αποτύχει να κατακτήσουν τη χώρα. Κατάφεραν να καταλά βουν τους μεγαλύτερους οικισμούς, όμως δεν εξουδετέρωσαν τις δυνάμεις της αντίστασης. Η Κεντρική Επιτροπή του Fretilin κα τέφυγε στα νοτιοδυτικά του νησιού, στο Αϊνάρο. Οι δυνάμεις του ινδονησιακού στρατού, που αποδείχτηκαν ανίκανες να συντρί ψουν τους αντάρτες του Τιμόρ, έφτασαν τελικά στους 32.000 ά


3 17

ντρες σιο Ανατολικό Τιμόρ, ενώ μια εφεδρεία 10.000 άντρων βρι σκόταν στο Δυτικό Τιμόρ. Από τη μεριά του, το Falintil είχε 2.500 άντρες που είχαν υ πηρετήσει ως μόνιμοι στον πορτογαλικό στρατό, 7.000 άντρες που στο παρελθόν είχαν κάνει τη στρατιωτική τους θητεία στον πορτογαλικό στρατό και 10.000 εθελοντές που δεν είχαν καμία στρατιωτική εκπαίδευση. Στα ανακοινωθέντα του από το 1975 έως το 1977, το Fretilin διαβεβαίωνε ότι διατηρούσε υπό την εξουσία του το 90% της ε πικράτειας του Ανατολικού Τιμόρ και, παρόλο που θα πρέπει να θεωρήσουμε υπερβολικό αυτό τον ισχυρισμό, πρέπει να επισημάνουμε ότι οι ελάχιστοι δημοσιογράφοι, στους οποίες οι Αρχές της Ινδονησίας επέτρεψαν να επισκεφθουν την περιοχή, ανέφε ραν όλοι τους ότι ο ινδονησιακός στρατός έλεγχε μόνο το 30% της χώρας. Π αρά την εν μέρει αποτυχία της, η κυβέρνηση της Τζακάρτας διακήρυξε στις 17 Ιουλίου 1976 ότι πλέον το Ανατο λικό Τ ιμόρ αποτελούσε την 27η επαρχία της Ινδονησίας. Οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί του ινδονησιακου στρατού συμπεριφέρονταν με απάνθρωπο τρόπο. Έ σφαζαν, χωρίς να δεί χνουν τον παραμικρό οίκτο, γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένους σε κάθε χωριό που καταλάμβαναν. Το 1976, όλοι οι Κινέζοι που ζούσαν στην πόλη Μαουμπάρα συγκεντρώθηκαν διά της βίας στην παραλία και εκτελέστηκαν, ενώ οι γυναίκες και οι κόρες τους βιά στηκαν. Το ίδιο έτος, ο ινδονησιακός στρατός χρησιμοποίησε χη μικά όπλα και βόμβες ναπάλμ. Τα δυτικά καπιταλιστικά κράτη και οι ΗΠΑ εφοδίαζαν τους Ινδονήσιους με το σύνολο σχεδόν των όπλων που χρησιμοποιούσαν. Εκτός από την ποικιλόμορφη βοή θεια των ΗΠΑ, η Ινδονησία είχε υπογράψει συμβόλαια για την α γορά πολεμικού υλικού με την Ολλανδία, την Αυστραλία, την Ισπανία και την Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας. Η συ νεισφορά της Γαλλίας ήταν να στείλει ελικόπτερα Alouette και Puma 330. Η τεράστια υπεροχή του ινδονησιακού στρατού σε οπλισμό δεν στάθηκε ικανή από τα τέλη του 1975 μέχρι τα τέλη του 1977 να τον οδηγήσει στην επίτευξη των στρατηγικών στόχων που καθό ριζε το σχέδιο εισβολής. Οι συνεχείς επιθέσεις των αντρών του

318


Falintil -ενέδρες και στη συνέχεια αναδίπλωση των ανταρτών σε περιοχές που ήταν ακόμα ελεύθερες- προκαλούσαν στους εισβο λείς βαριές απώλειες. Αν προσθέσουμε τους απολογισμούς από τις μάχες τους οποίους ανακοίνωσε το Fretilin από το 1975 έως το 1977, οι νεκροί εισβολείς έφταναν τους 17.000 και σε αυτούς θα πρέπει να προσθέσουμε χιλιάδες τραυματίες. Είναι δύσκολο να υπολογιστούν οι απώλειες του Fretilin αλλά και του πληθυσμού τους Τιμόρ στη διάρκεια της ίδιας περιόδου, είναι όμως προφανές ότι ήταν πολύ μεγαλύτερες από εκείνες των επιτιθεμένων, οι οποίοι διέθεταν εξελιγμένα όπλα, βαρύ και ε λαφρύ πυροβολικό, αλλά και την απόλυτη κυριαρχία του αέρα που τους επέτρεπε να πραγματοποιούν μαζικούς βομβαρδισμούς τρομοκράτησης. Στις 7 Σεπτεμβρίου 1977 συνέβη ένα γεγονός με ολέθριες ε πιπτώσεις. Τ ο προηγούμενο έτος, ο πρόεδρος και τα μέλη της πολιτικής γραμματείας του Fretilin είχαν διαφωνήσει για τη στρα τηγική που έπρεπε ν' ακολουθήσουν. Ο Ξαβιέ ντο Αμαράλ, ο πρό εδρος του Fretilin, είχε προτείνει την έναρξη διαπραγματεύσεων με τον καταχτητή. Επιπλέον, πίστευε ότι η Κεντρική Επιτροπή του Fretilin έπρεπε να ζητήσει από τον ΟΗΕ να διοργανώσει ένα δη μοψήφισμα σχετικά με το ζήτημα της αυτοδιάθεσης του Ανατο λικού Τιμόρ. Το αποτέλεσμα ήταν οι υπόλοιποι ηγέτες του Fretilin να καθαιρέσουν και να συλλάβουν τον Ξαβιέ ντο Αμαράλ, αλλά και να προβούν σε ακόμα πιο ριζοσπαστικές διακηρύξεις και ε νέργειες. Ο ντο Αμαράλ, κατηγορούμενος από τους συντρόφους του για προδοσία, θα έπεφτε σύντομα στα χέρια ινδονησιακού στρατού. Οι Ινδονήσιοι δεν τον εκτέλεσαν, τον έστειλαν όμως σ’ ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ο Νικολάου Λομπάτο τον αντι κατέστησε στη θέση του προέδρου του Fretilin. Εκμεταλλευόμενος τη συγκυρία, ο ινδονησιακός στρατός α ποφάσισε να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο που είχε στη διάθεση του για να εκμηδενίσει την αντίσταση. Από τον Σεπτέμβριο του 1977 έως τον Μάρτιο του 1979, εξαπέλυσε τρεις επιθέσεις μέσα στα πλαίσια ενός στρατηγικού σχεδίου «περικύκλωσης και εξολόθρευσης». Ο στόχος της πρώτης φάσης του σχεδίου ήταν ν’ απομονω-


319

θοΰν οι αντάρτες από τον πληθυσμό του Τιμόρ, που αποτελούσε την επιμελητεία τους. Ακολούθησαν δυο διαδοχικές εκστρατείες, το 1979 και το 1981, που είχαν ως στόχο τους να εξαναγκάσουν τον πληθυσμό σε λιμοκτονία. Στις στρατιωτικές αυτές επιχειρήσεις χρησιμοποιήθηκαν σύγ χρονα όπλα. Π ραγματοποιήθηκαν αεροπορικοί βομβαρδισμοί και ο ινδονησιακός στρατός κατέστρεφε συστηματικά τις καλ λιέργειες στα πλαίσια επιχειρήσεων «αναζήτησης και καταστρο φής». Οι αντάρτες του Τιμόρ αντιστάθηκαν λυσσαλέα, ήταν ό μως αναπόφευκτο να υποστούν σημαντικές ήττες. Ο καθολικός κλήρος δεν εγκατέλειψε τους πατριώτες του Ανα τολικού Τιμόρ. Για παράδειγμα, ένας ιερέας στο Ντίλι είχε γρά ψει σε δυο δομινικανές μοναχές: «Από τα τέλη Σεπτεμβρίου, ο πόλεμος έγινε πιο σφοδρός. Οι βομβαρδισμοί διαρκούν από το πρωί μέχρι το βράδυ. Εκατοντάδες ανθρώπινα όντα πεθαίνουν καθημερινά και τα σώματά τους αφήνονται βορά στα όρνια (ό σοι δεν σκοτώνονται από τις σφαίρες, πεθαίνουν από τις επιδη μίες). Μερικά χωριά έχουν καταστραφεί ολοκληρωτικά και με ρικές φυλές έχουν αποδεκατιστεί. Η βαρβαρότητα, η ωμότητα, οι αμέτρητες καταστροφές, οι αναίτιες εκτελέσεις, με μια λέξη η “οργανωμένη κόλαση” έχει αποκτήσει βαθιές ρίζες στο Τιμόρ... Στους δρόμους του Ντίλι βλέπεις μόνο Ινδονήσιους στρατιώτες. Έχουν απομείνει ελάχιστοι αυτόχθονες, καθώς οι περισσότεροι έχουν καταφύγει στα δάση, είναι νεκροί ή βρίσκονται στη φυλα κή» (βλ. G. Defert, ό.π.). Μετά από σκληρές συγκρούσεις, οι μαχητές του Fretilin και εξήντα χιλιάδες άοπλοι πολίτες κατέφυγαν στις ορεινές περιοχές που βρίσκονται στα βάθη της ζούγκλας. Οι κυριότεροι ηγέτες της αντίστασης συνελήφθησαν μετά από τρομερές μάχες και εκτελέστηκαν. Ο Νικολάου Λομπάτο, ο πρό εδρος του Fretilin, τραυματίστηκε και πέθανε στο αεροπλάνο που τον μετέφερε στο Ντίλι. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι τον δολοφόνησαν. Μ’ εξαίρεση τους εκπροσώπους της Δημοκρατίας του Ανατολικού Τιμόρ στο εξωτερικό και τρία μέλη της Κεντρικής Επιτροπής, ό λοι οι ηγέτες του Fretilin εξολοθρεύτηκαν. Η φασιστική βαρβαρότητα, που είχε την έγκριση και τη δια

320


κριτική ενίσχυση των Αμερικανών και την οποία ηθελημένα πα ρέβλεπαν οι κυβερνήσεις των χωρών της Δυτικής Ευρώπης και της Αυστραλίας, είχε τα ίδια χαρακτηριστικά με τη βαρβαρότη τα των χιτλερικών. Η Διεθνής Αμνηστία έχει καταγγείλει τις συ στηματικές εκτελέσεις πολιτών και στρατιωτών που παραδόθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν από τον ινδονησιακό στρατό. Κάποιους από αυτούς τους έκαψαν ζωντανούς αφού πρώτα τους βασάνισαν, άλ λους τους έριξαν από ελικόπτερα στο κενό. Χιλιάδες κάτοικοι του Τιμόρ σκοτώθηκαν στη διάρκεια των εκ καθαριστικών επιχειρήσεων στις ορεινές περιοχές της χώρας. Τα χωριά που οι κάτοικοί τους δεν είχαν το χρόνο να τα εγκαταλείψουν μετατράπηκαν σε ειδικά στρατόπεδα συγκέντρω σης. Στα στρατόπεδα αυτά που ανέρχονταν σε 150, κρατούνταν 250.000 έως 300.000 άνθρωποι χωρίς τροφή, ρακένδυτοι, παραδομένοι στις επιδημίες, χωρίς καμία περίθαλψη. Έ νας δυτικός δημοσιογράφος που κατάφερε να επισκεφθεί κάποιο από αυτά τα στρατόπεδα, πιθανότατα με τη μεσολάβηση του ινδονησιακού Ερυθρού Σταυρού, έχει κάνει την ακόλουθη πε ριγραφή: «Άντρες, γυναίκες και παιδιά παρουσίαζαν όλοι τους τα συμπτώματα της στέρησης τροφής: τα σώματά τους ήταν εξασθενημένα, φορούσαν κουρέλια, τα πρόσωπά τους ήταν λιπόσαρκα και το βλέμμα τους κενό. Ο θάνατος είχε ήδη αφήσει πάνω τους το σημάδι του. Οι πρησμένες κοιλιές των παιδιών προεξείχαν τό σο πολύ από τα υπερβολικά αδύνατα σώματά τους, ώστε τα πιο μι κρά δεν μπορούσαν να φορέσουν το παντελόνι τους» (ό.π.). Η φυματίωση, η ελονοσία, η δυσεντερία και άλλες μολυσμα τικές ασθένειες προκάλεσαν το θάνατο δεκάδων χιλιάδων αν θρώπων που ζούσαν σχεδόν στις ίδιες συνθήκες με αυτές που υ πήρχαν στα ναζιστικά στρατόπεδα θανάτου (αν εξαιρέσουμε τους θαλάμους αερίων και τα κρεματόρια που πρόσδιδαν τα χαρα κτηριστικά βιομηχανίας στα ναζιστικά στρατόπεδα, και ιδίως το Άουοβιτς). Οι άντρες και οι γυναίκες που τολμούσαν ν' απομα κρυνθούν από τα στρατόπεδα-χωριά για να βρουν κάτι να φάνε εκτελούνταν με συνοπτικές διαδικασίες. Οι άντρες όμως του Falintil δεν παραδόθηκαν, παρόλο που οι απώλειές τους ανέρχονταν στο 80%.


321

Έ να από τα τρία μέλη της Κεντρικής Επιτροπής που ζούσαν ακόμα, ο Αλεξάντρ Γκουσμάο, που τον αποκαλούσαν Ξανάνα, έ νας άντρας με απαράμιλλη ενεργητικότητα και θάρρος, κατάφερε ν’ ανασυγκροτήσει μερικές μονάδες των ανταρτών και άρχισε να πραγματοποιεί παράτολμες επιχειρήσεις, ακόμα και μέσα στο Ντίλι. Το καλοκαίρι του 1980, οι πατριώτες αυτοί κατάφεραν να καταστρέφουν το σταθμό αναμετάδοσης της ινδονησιακής τηλε όρασης που οι Ινδονήσιοι είχαν κατασκευάσει στην πρωτεύουσα του Τιμόρ. Η νέα ηγεσία του Fretilin αποφάσισε ν’ αλλάξει στρατηγική. Έ π ρ επε να λάβει υπ’ όψιν της την κατάσταση που είχε δια μορφωθεί στο σύνολο της χώρας, καθώς όλες οι πόλεις και αρ κετές περιοχές της υπαίθρου είχαν καταληφθεί. T o Falintil δεν είχε πια αρκετούς άντρες για να διεξάγει μεγάλες επιχειρήσεις, όπως εκείνες που έκανε πριν τις ήττες που υπέστη στα τέλη του 1978. Αποφασίστηκε η αναδιοργάνωση όσων αντρών είχαν επιζήσει σε μικρές μονάδες που θα πραγματοποιούσαν επιδρο μές σύντομης χρονικής διάρκειας και θα υποχωρούσαν αμέσως, ώστε να μη διατρέχουν τον κίνδυνο να συλληφθούν αιχμάλω τοι. Τον Νικολάου Λομπάτο διαδέχτηκε ο Ξανάνα Γκουσμάο, ο ο ποίος συμμετείχε στον απελευθερωτικό αγώνα από την εποχή που είχε ιδρυθεί η Σοσιαλιστική και Δημοκρατική Ένωση του Τιμόρ. Έγινε ο νέος ηγέτης του Fretilin και της αντίστασης. Η αλλαγή στρατηγικής δεν περιορίστηκε μόνο στα στρατιω τικά ζητήματα, αλλά εκφράστηκε και σε ιδεολογικό επίπεδο. Αντί πια να θεωρεί τον εαυτό του ως το μόνο πολιτικό σχηματισμό που κατείχε την αλήθεια και μπορούσε να καθοδηγήσει το δίκαιο α γώνα του λαού του Τιμόρ, το Fretilin πραγματοποίησε ανοίγμα τα προς τις υπόλοιπες πολιτικές οργανώσεις παρά τις παλιές α ντιθέσεις. Το μοναδικό προαπαιτούμενο για να συμμετέχει κά ποιος εθελοντής στην αντίσταση ήταν πια τα πατριωτικά του αι σθήματα και όχι η άνευ όρων πίστη του στις ιδέες των ηγετών του Fretilin. Έ τσι, παλιά μέλη της Λαϊκής και Δημοκρατικής Ένωσης του Τιμόρ και της Δημοκρατικής Ένωσης του Τιμόρ μπόρεσαν να καταταχθούν στο Falintil.

322


Ο αντιπρόσωπος του Βατικανού στο Ντίλι δήλωσε το 1983 ό τι το σύνολο του πληθυσμού του Ανατολικού Τιμόρ υποστήριζε το Fretilin και έδειχνε με κάθε τρόπο την αλληλεγγύη του στις ενέργειές του. Από τη μεριά τους, οι στρατηγοί του ινδονησιακού στρατού πί στευαν ότι είχαν απαλλαχθεί οριστικά από το Fretilin, όταν διέ ταξαν να εκτελεστούν χωρίς δίκη 80 ηγετικά στελέχη του. Η επίθεση που πραγματοποίησαν το 1980 στο Ντίλι οι α ντάρτες αιφνιδίασε και εξόργισε τους Ινδονήσιους φασίστες, με συνέπεια να εγκαινιάσουν μια εκστρατεία καταστολής την οποία η Διεθνής Αμνηστία χαρακτήρισε ως την πιο βίαιη και δολοφο νική από την αρχή του πολέμου. Τ α βασανιστήρια και οι εκτελέ σεις ήταν στην ημερήσια διάταξη. Εξακόσιοι κάτοικοι του Ντίλι συνελήφθησαν και εκτοπίστηκαν στο νησί Αταούρο, ενώ εκατο ντάδες άλλοι δολοφονήθηκαν με συνοπτικές διαδικασίες στους δρόμους της πρωτεύουσας. Ο ινδονησιακός στρατός ενεργούσε με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που είχε δράσει τον Οκτώβριο του 1965 στην Τζακάρτα εναντίον των κομουνιστών ή όσων θεωρήθηκαν κομουνιστές. Αλλά και ο ινδονησιακός στρατός προσάρμοσε τη δράση του στη νέα στρατηγική της αντίστασης. Αρχισε να εφαρμόζει την τα κτική του «φράγματος από ανθρώπινα σώματα». Οι Ινδονήσιοι στρατιώτες υποχρέωναν τους κατοίκους του Τιμόρ να σχηματίζουν ανθρώπινες αλυσίδες μήκους πολλών δεκάδων χιλιομέτρων με σκοπό να «χτενίσουν» το νησί από την ανατολή έως τη δύση. Οι φασίστες στρατηγοί πίστευαν ότι με αυτό τον τρόπο θα μπορού σαν να συλλάβουν τους άντρες του Falintil, καθώς τους θεωρού σαν ανίκανους να ξεφύγουν από αυτή την εξονυχιστική έρευνα. Το μέτρο αυτό είχε κυρίως ως αποτέλεσμα αναρίθμητοι πο λίτες του Τιμόρ να πεθάνουν από την πείνα, το κρύο και την ε λονοσία, ενώ όλοι όσοι προσπαθούσαν να ξεφύγουν, άντρες ή γυ ναίκες, εκτελούνταν χωρίς οίκτο. Ταυτόχρονα, οι φασίστες κατακτητές πυρπολούσαν τις περιοχές της ζούγκλας όπου υπήρχε το ενδεχόμενο να κρύβονται οι αντάρτες και, πράγματι, μερικοί α πό αυτούς κάηκαν ζωντανοί. Π αρ’ όλα αυτά, αρκετοί μαχητές του Falintil κατάφεραν να περάσουν μέσα από αυτό τον ανθρώπινο


323

κλοιό χάρη στην αυθόρμητη συνεργασία των συμπατριωτών τους. 'Οταν αντιλήφθηκαν τι συνέβαινε, η εγκληματική μανία των α ξιωματικών του ινδονησιακού στρατού έγινε ακόμα μεγαλύτερη. Στη διάρκεια του φθινοπώρου του 1981, άρχισαν να προβαίνουν σε ολοένα και πιο συστηματικές σφαγές. Μετά την ανταρσία, στις 7 Σεπτεμβρίου 1981, μιας μονάδας βοηθητικών την οποία είχε συ γκροτήσει με κατοίκους του Τιμόρ ο ινδονησιακός στρατός, οι Ινδονήσιοι εξόντωσαν όλο τον πληθυσμό του στρστοπέδου-χωριού Κράρας, κοντά στο Βικέκε, θερίζοντας με πολυβόλα στην αρχή 200 ανθρώπους και στη συνέχεια άλλους 800 που, στην προσπάθειά τους να διαφυγουν, είχαν καταφέρει να διασχίσουν ένα πο τάμι. Υπήρξε μόνο ένας επιζών. Αργότερα, οι φασίστες στρατιώ τες που είχαν πάρει μέρος σε αυτή την επιχείρηση καυχιόνταν για το έργο τους και εξηγούσαν πώς, αφού πρώτα υποχρέωναν τους πολίτες του Τιμόρ να σκάβουν τους τάφους τους, στη συνέ χεια τους πυροβολούσαν εξ επαφής ώστε να πέσουν μέσα στους λάκκους που είχαν ανοίξει. Η επιχείρηση «φράγμα από ανθρώπινα σώματα» είχε μια α κόμα φριχτή επίπτωση. Σχεδόν όλοι όσοι εξαναγκάστηκαν να πά ρουν μέρος σε αυτή την εγκληματική επιχείρηση ήταν χωρικοί που εκ των πραγμάτων παραμέλησαν τις καλλιέργειές τους. Τ ο γεγο νός αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μειωθεί σε πολύ μεγάλο βαθμό η γεωργική παραγωγή που αποτελούσε την κυρία πηγή διατρο φής του τοπικού πληθυσμού, με άμεση συνέπεια τον υποσιτισμό και τη διάδοση ασθενειών. Έ νας δεύτερος λιμός έπληξε το λαό του Ανατολικού Τιμόρ, προκαλώντας χιλιάδες θύματα. Π αρά τις ελπίδες των φασιστών στρατηγών, οι άντρες του Falintil κατάφεραν αρκετά εύκολα ν’ αντιμετωπίσουν αυτή τη νέα μορφή της στρατηγικής «περικύκλωσης και εξόντωσης». Αντίθε τα, όσοι πολίτες εξαναγκάστηκαν διά τη βίας να συμμετάσχουν στη συγκρότηση της ανθρώπινης αλυσίδας, τουλάχιστον όσοι ε πιβίωσαν, ζητούσαν αυθόρμητα να καταταχθούν στο Falintil. Ο Ξανάνα αρνήθηκε να τους ενσωματώσει στις ήδη υπάρχουσες μο νάδες, καθώς ήθελε να έχει μικρές ομάδες ικανές να πολεμούν με τις μεθόδους του ανταρτοπόλεμου. Οργάνωσε όμως με αυτούς τους νέους εθελοντές ομάδες τριών έως έξι αντρών, οι οποίοι θα

324


παρέμεναν στις πόλεις και στα χωριά τους και θα είχαν ως απο στολή τους να παρακολουθούν όλες τις δραστηριότητες του ινδονησιακού στρατού και να ενημερώνουν το Fretilin. Οι ομάδες αυτές ονομάστηκαν «Νουρέπ» και υπήρχαν παντού στο νησί. Οι πρωτοβουλίες του ινδονησιακού στρατού είχαν για μια ακόμα φορά αποτύχει. Στα τέλη του 1982, ο συνταγματάρχης Πουρβάντο διορίστη κε ως νέος στρατιωτικός διοικητής του Ανατολικού Τιμόρ. Είχε ως αποστολή του να προσπαθήσει να κερδίσει τη συμπάθεια των κατοίκων του Τιμόρ, όχι πια με τη βία, αλλά με διαπραγματεύ σεις. Μετά από πολλές αναβολές, πραγματοποιήθηκε από τις 11 έως τις 13 Μαρτίου 1983 σε ουδέτερο έδαφος, στο Λάρι Γκούτο, μια συνάντηση ανάμεσα στον Πουρβάντο και τον Ξανάνα Γκουσμάο, τον πρόεδρο του Fretilin. Η αντιστασιακή οργάνωση του Τιμόρ ζήτησε «την άφιξη ενός αποσπάσματος του ΟΗΕ, το οποίο θα έπαιρνε θέσεις ανάμεσα στους εμπολέμους και θα διασφάλι ζε την ομαλή διεξαγωγή ενός ελεύθερου και δημοκρατικού δη μοψηφίσματος για τη θέσπιση ενός κοινοβουλευτικού συστήμα τος στο Ανατολικό Τιμόρ». Ο εκπρόσωπος των Ινδονήσιων φ α σιστών αρνήθηκε την πρόταση του Fretilin, ισχυριζόμενος ότι μπορούσε να συζητήσει μόνο για τους όρους και τον τρόπο πα ράδοσης των αντρών του Falintil. Ό μω ς, η τετράμηνη εκεχειρία επέτρεψε στους αντάρτες ν’ α ναδιοργανωθούν και να ενισχυθούν. Ό σ ο για το συνταγματάρχη Πουρβάντο, καθαιρέθηκε και αντικαταστάθηκε από ένα αξιω ματικό που ήταν στενός συνεργάτης του ήδη διαβόητου για ε γκλήματα κατά της ανθρωπότητας στρατηγού Μουρντάνι. Τα σημαντικά γεγονότα που συνέβησαν τον Νοέμβριο του 1991 στο Ντίλι απέδειξαν ότι ο πληθυσμός του Τιμόρ, αν και άοπλος, εξακολουθούσε να είναι αντίθετος στην ινδονησιακή κατοχή. Ανταποκρινόμενος στο αίτημα των πατριωτών του Ανατολι κού Τιμόρ, ο ΟΗΕ είχε αποφασίσει ήδη από το 1982 να στείλει μια αντιπροσωπία του στο νησί και ο γενικός γραμματέας του διεθνούς οργανισμού Περές ντε Κουεγιάρ είχε επιφορτιστεί να ορ γανώσει την επίσκεψη της αντιπροσωπίας. Ο ΟΗΕ είχε επίσης α ποφασίσει να διενεργηθεί ένα δημοψήφισμα για το ζήτημα της


325

αυτοδιάθεσης του Ανατολικού Τιμόρ υπό την αιγίδα της πρώην αποικιακής δύναμης, της Πορτογαλίας, την οποία τα Ηνωμένα Έθνη εξακολουθούσαν να θεωρούν ως κάτοχο της εξουσίας στο Ανατολικό Τιμόρ. Στις 13 Οκτωβρίου 1991, η πρώτη από αυτές τις πρωτοβουλίες αναβλήθηκε επ’ αόριστον. Η αντιπροσωπία του ΟΗΕ που θα ε πισκεπτόταν το Ανατολικό Τιμόρ θ’ αποτελούνταν από μέλη του πορτογαλικού και του ινδονησιακού κοινοβουλίου, όμως οι Ινδο νήσιοι βουλευτές ισχυρίστηκαν ότι στην πορτογαλική αντιπροσωπία συμμετείχε ένα μέλος του Fretilin, δικαιολογώντας με αυ τό τον τρόπο την αντίθεσή τους στη διεξαγωγή της έρευνας που είχε αποφασίσει ο ΟΗΕ. Φυσικά, η δικαιολογία αυτή δεν ήταν παρά ένα πρόσχημα. Δέκα ημέρες αργότερα, στις 23 Οκτωβρίου 1991, ένας νεαρός κάτοικος του Τιμόρ, ο Σεμπαστιάο Γκόμες, σκοτώθηκε από την αστυνομία στη διάρκεια μιας διαδήλωσης. Στις 8 το πρωί της 12ης Νοεμβρίου, περισσότεροι από εκα τό νεαροί κάτοικοι του Τ ιμόρ πήγαν στο νεκροταφείο της Σάντα Κρους για να τιμήσουν τη μνήμη του συντρόφου τους σε μια θρη σκευτική τελετή. Συγκεντρώθηκαν στην εκκλησία του Μοατέλ για να παρευρεθούν τη λειτουργία, όταν όμως βγήκαν από την εκκλησία κατευθύνθηκαν προς το ξενοδοχείο «Ρεσέντε» όπου έ μενε ένας αντιπρόσωπος του ΟΗΕ, ο οποίος είχε έλθει στο Τιμόρ για να ερευνήσει τις περιπτώσεις βασανιστηρίων. Οι νεαροί, που ήταν άοπλοι, πέιαξαν πέτρες στην πρόσοψη του κτιρίου και φώ ναξαν συνθήματα υπέρ της ανεξαρτησίας του Ανατολικού Τιμόρ. Η ινδονησιακή αστυνομία επενέβη αμέσως και άνοιξε πυρ ε ναντίον της ομάδας των νεαρών. Η κυβέρνηση της Τζακάρτας παραδέχτηκε ότι σκοτώθηκαν περίπου 50 «στασιαστές». Η εφημερίδα Le Monde δημοσίευσε στις 19 Νοεμβρίου 1991 ανταποκρίσεις του AFP και του Reuter, στις οποίες γινόταν λόγος για «19 έως 200 νεκρούς σύμφωνα με τις πηγές». Η Ινδονησιακή Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώ που ανακοίνωσε ότι 80 νεαροί, που είχαν συλληφθεί, εκτελέστηκαν μετά από τα γεγονότα, τη 15η Νοεμβρίου 1991.

326


Το επόμενο έτος, στις 20 Νοεμβρίου 1992, ο Ξανάνα Γκουσμάο συνελήφθη από τις ινδονησιακές δυνάμεις ασφαλείας. Στις 2 Δεκεμβρίου, η ινδονησιακή τηλεόραση μετέδωσε μια υποτιθέ μενη συνέντευξή του, στην οποία ισχυριζόταν ότι «αποδεχόταν την προσάρτηση του Ανατολικού Τιμόρ» και «καλούσε τους α ντάρτες πρώην συντρόφους του να παραδοθούν». Τον είχαν βα σανίσει, είχαν ασκήσει εις βάρος του ψυχολογικές πιέσεις απει λώντας ότι θα σκότωναν μέλη της οικογένειάς του ή επρόκειτο α πλά για μια χαλκευμένη συνέντευξη μέσω μοντάζ; Κανένας από τους συντρόφους του δεν πίστεψε αυτή τη μεταστροφή, που ήταν ασυμβίβαστη με το χαρακτήρα του προέδρου του Fretilin. Πάντως στις 2 Ιανουαρίου 1995, δύο χρόνια αργότερα, το πορτογαλικό ειδησεογραφικό πρακτορείο Lusa μετέδωσε «μια έκκληση του η γέτη της αντίστασης στο Τιμόρ, του Ξανάνα Γκουσμάο που είναι φυλακισμένος, με την οποία ζητούσε το καθεστώς του νησιού να προσδιοριστεί μ’ ένα δημοψήφισμα». Η σύλληψη του Ξανάνα υπήρξε σκληρό χτύπημα για τον αγώ να των πατριωτών του Τιμόρ. Το 1993 εξάλλου είχε υπογραφεί μια συμφωνία ανάμεσα στην Αυστραλία και στην Ινδονησία για την εκμετάλλευση ενός κοι τάσματος πετρελαίου που είχε ανακαλυφθεί στη θάλασσα του Τ ι μόρ, ένα γεγονός που αποκαλύπτει τα οικονομικά κίνητρα της προσάρτησης του Τιμόρ από το φασιστικό καθεστώς της Ινδο νησίας. Σύμφωνα μ ’ ένα άρθρο της Σεσίλια Γκαμπιζόν που δημοσιεύ τηκε στη Libération στις 12 Νοεμβρίου 1994, οι Πορτογάλοι είδαν σιις τηλεοράσεις τους Ινδονήσιους στρατιώτες ν’ ανοίγουν πυρ εξ επαφής σ’ ένα πλήθος νεαρών κατοίκων του Τιμόρ.... «Ανάμεσα στον αριθμό των 100 νεκρών σύμφωνα με την επίσημη ανακοί νωση των Αρχών και σ’ εκείνον των 500 σύμφωνα με την επιτρο πή υποστήριξης του αγώνα των Μαουμπέρε (της εθνότητας που αποτελεί την πλειοψηφία στο Τιμόρ), οι Πορτογάλοι επιλέγουν μάλλον τη δεύτερη εκδοχή, προσθέτοντας ότι οι Ινδονήσιοι αποτέλειωσαν με δηλητήριο τους τραυματίες». Οι διαδηλώσεις των νεαρών κατοίκων του Τιμόρ, που δεν μπο ρούσαν πια να καταφύγουν στον ένοπλο αγώνα, δεν σταμάτησαν.


327

Στις 20 Δεκεμβρίου 1994, η εφημερίδα Libération ανέφερε: «Η πρώην πορτογαλική αποικία αποτέλεσε και πάλι το πρώτο θέμα της επικαιρότητας, όταν υποστηρικτές της ανεξαρτησίας του Τιμόρ κατέλαβαν την πρεσβεία των ΗΠΑ στη διάρκεια της επίσκε ψης του προέδρου Μπιλ Κλίντον». Στις 25 Νοεμβρίου 1996, οι δημοσιογράφοι Ιζαμπέλ Μπουκ και Πιερ Χάσκι ανακοίνωσαν ότι ο Χοσέ Ραμος Χόρτα και ο σεβασμιότατος Κάρλος Μπέλο τιμήθηκαν με το βραβείο Νόμπελ Ει ρήνης για «την αντιστασιακή δράση τους εναντίον της κατοχής του Ανατολικού Τιμόρ από την Ινδονησία». Τέλος, στο φυλό της 15ης Νοεμβρίου 1997 της Libération, μπο ρούσε κάποιος να διαβάσει στη σελίδα 7: «Ο επίσκοπος Μπέλα, που το 1996 τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης, κατήγγει λε την “απίστευτη κτηνωδία” του ινδονησιακού στρατού που την Παρασκευή άνοιξε πυρ στο πανεπιστήμιο του Ντίλι... Από τη με ριά της, η Διεθνής Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού διαμαρτυρήθηκε επίσημα για τις ενέργειες των αστυνομικών, οι οποίοι συλλάβανε ένα βαριά τραυματισμένο φοιτητή την ώρα που το προ σωπικό του Ερυθρού Σταυρού του πρόσφερε τις πρώτες βοήθειες... Οι αστυνομικοί έσυραν έξω από το όχημα του Ερυθρού Σταυρού τον νεαρό, που είχε πυροβοληθεί στο λαιμό και ήταν γεμάτος αί ματα, και τον επιβίβασαν σ’ ένα λεωφορείο. Τέσσερις έως έξι φοι τητές τραυματίστηκαν, ενώ σύμφωνα με ανεπιβεβαίωτες πληρο φορίες υπήρξε και ένα νεκρός» (AFP). Αυτός ο αποικιακός κατακτητικός πόλεμος, τον οποίο πραγμα τοποίησε ένα φασιστικό κράτος με την ενίσχυση του διεθνούς κα πιταλισμού, απέκτησε τα χαρακτηριστικά μιας γενοκτονίας, της σχεδόν ολοκληρωτικής εξόντωσης ενός έθνους. Οι ίδιες οι υπηρε σίες της Ινδονησίας παραδέχονται ότι έχουν πεθάνει 170.000 έως 212.000 κάτοικοι του Ανατολικού Τιμόρ. Οι εκτιμήσεις των εκ προσώπων της Καθολικής Εκκλησίας είναι περισσότερο αξιόπι στες και υπολογίζουν σε 308.000 έως 345.000 χιλιάδες τον αριθμό των θυμάτων. Επισημαίνουμε ότι στην αρχή της σύρραξης ο πλη θυσμός του Ανατολικού Τιμόρ ανερχόταν σε 600.000 κατοίκους. Τα παραπάνω στατιστικά δεδομένα αφορούν μόνο την πε ρίοδο από το 1975 έως το 1981. Από τότε, έχουν διαπραχθεί και

328


άλλες μαζικές δολοφονίες εις βάρος των αυτοχθόνων του Τιμόρ. Σύμφωνα με τα στοιχεία που υπήρχαν μέχρι το 1998, τα δύο τρί τα του πληθυσμού του Ανατολικού Τιμόρ είχαν εξοντωθεί. Για να κρίνει αντικειμενικά ο αναγνώστης τι αντιπροσωπεύει αυτό το ποσοστό, αρκεί ν’ αναφέρουμε ότι αν αυτά τα εγκλήματα είχαν διαπραχθεί στη Γαλλία, θα είχαν προκαλέσει το θάνατο 40 εκα τομμυρίων ανθρώπων, κάτι που φυσικά φαντάζει αδιανόητο σε ο ποιαδήποτε άλλη περίπτωση εκτός από έναν πυρηνικό πόλεμο. Το γεγονός αυτό μας δίνει τη δυνατότητα ν’ αναλογιστούμε το μέγεθος της εγκληματικής συνενοχής του καπιταλιστικού κόσμου, όταν είναι πασίγνωστο ότι δεν λήφθηκε ποτέ κάποιο συγκεκριμένο μέτρο για να σωθεί από αυτή τη σφαγή ο λαός του Τιμόρ. Αμέσως μετά την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Ανατολι κού Τιμόρ από το Frelitin, μερικές χώρες αναγνώρισαν την εθνι κή κυριαρχία του νεοσύστατου κράτους. Ανάμεσα στις χώρες αυ τές ήταν η Λαϊκή Κίνα, το Βιετνάμ, αρκετές χώρες της Ασίας και οι χώρες της Αφρικής που ήταν πρώην αποικίες της Πορτογα λίας. Ο Χοσέ Ράμος Χόρτα, ο υπουργός Εξωτερικών της κυβέρνη σης του Ντίλι, έφυγε από το Τιμόρ στις 4 Δεκεμβρίου 1975 για να πραγματοποιήσει μια παγκόσμια περιοδεία με σκοπό την α πόκτηση διπλωματικών ερεισμάτων για την περίπτωση που οι Ινδονήσιοι φασίστες θα εισέβαλλαν στη χώρα του για να την προσαρτήσουν. Τα γεγονότα τον πρόλαβαν και, την επομένη της εισβολής του ινδονησιακού στρατού και της επίθεσης εναντίον του Ντίλι, απο δέχτηκε την πρόσκληση που του απέστειλε στις 15 Δεκεμβρίου το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ με σκοπό να εκθέσει τις απόψεις της κυβέρνησής του. Ο διεθνής οργανισμός, αφού άκουσε επίσης και τους εκπροσώπους της Ινδονησίας και της Πορτογαλίας, ψ ή φισε ομόφωνα στις 22 Δεκεμβρίου 1975 την υπ’ αριθμόν 384 α πόφαση με την οποία «ζητούσε άμεση απόσυρση των ενόπλων δυνάμεων της Ινδονησίας από το Ανατολικό Τιμόρ», ενώ επίσης «ζητούσε από την κυβέρνηση της Πορτογαλίας, ως διοικούσας δύναμης, να συνεργαστεί με τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών ώ στε να επιτραπεί στο λαό του Ανατολικού Τιμόρ ν’ ασκήσει ελεύ


329

θερα το δικαίωμά του στην αυτοδιάθεση». Το κείμενο του Συμ βουλίου Ασφαλείας περιελάμβανε και άλλους όρους, που όλοι τους αντιμετώπιζαν κάτω από ένα ευνοϊκό πρίσμα τα αιτήματα που είχε διατυπώσει η κυβέρνηση του Ανατολικού Τιμόρ. Έ νας ειδικός απεσταλμένος θα στελνόταν στο Τιμόρ και ο γενικός γραμ ματέας του ΟΗΕ επιφορτιζόταν να επιβλέψει την εφαρμογή της απόφασης που είχε υιοθετηθεί ομόφωνα. Η κυβέρνηση της Τζακάρτας εξέφρασε την αντίθεσή της στις αποφάσεις του Συμβουλίου Ασφαλείας, προβάλλοντας ψευδείς δικαιολογίες. Η φασιστική επίθεση συνεχίστηκε και μόνο η λυσ σαλέα αντίσταση των αντρών του Falintil καθυστέρησε την προ έλαση του ινδονησιακού στρατού. Μόνο στις 24 Απριλίου 1976, ύστερα από το σχετικό αίτημα πολλών χωρών του Τρίτου Κόσμου, το Συμβούλιο Ασφαλείας ζήτησε εκ νέου από Ινδονησία να αποσυρθεί από το Ανατολικό Τιμόρ και ν’ αναγνωρίσει στο λαό αυτής της χώρας το δικαίω μα της αυτοδιάθεσης. Οι συζητήσει στον ΟΗΕ γίνονταν χιλιά δες χιλιόμετρα μακριά από το Τ ιμόρ και η αξία τους δεν ήταν μεγαλύτερη από την αξία του χαρτιού και του μελανιού που χρη σιμοποιούνταν για να καταγραφούν. Εξάλλου, οι ΗΠΑ και η Ια πωνία έριξαν τις μάσκες και αρνήθηκαν να ψηφίσουν τη νέα α πόφαση. Το 1988 και το 1991, νέες αποφάσεις ψηφίστηκαν κατά πλειοψηφία από διάφορους δυτικούς οργανισμούς. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, με πρόταση της Πορτογαλίας, ψήφισε μια απόφα ση με την οποία καταδικαζόταν η κατοχή του Ανατολικού Τιμόρ από την Ινδονησία. Δεν υπήρξε όμως καμία συνέχεια. Η ευθύνη για το γεγονός ότι δεν υλοποιήθηκαν όλες αυτές οι διακηρύξεις βαραίνει τους ίδιους τους διεθνείς οργανισμούς -τον ΟΗΕ, το Συμβούλιο Ασφαλείας, την Επιτροπή Αποαποικιοποίησης του ΟΗΕ, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο- που ποτέ δεν αποφά σισαν τη στρατιωτική παρέμβαση ή την επιβολή ενός εμπάργκο εις βάρος του επιτιθέμενου, ώστε ν’ αποκατασταθεί η νομιμότη τα στο Ανατολικό Τιμόρ. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, η υπερδύναμη που θέλει να υποδύεται το ρόλο του παγκόσμιου χωροφύλακα, υ ποστηρίζουν σταθερά όλα αυτά τα χρόνια, είτε με υποκριτικό

330


τρόπο είτε άμεσα, τη χώρα όπου την εξουσία κατέχει ένας συνεργός τους, την Ινδονησία του στρατηγό Σουχάρτο. Επισκεπτόμενος το Παρίσι μετά τα γεγονότα που είχαν συμ βεί στο Ντίλι το 1991, ο Χοσέ Ράμος Χόρτα, ο εκπρόσωπος της Κεντρικής Επιτροπής του Fretilin, υπήρξε δίκαια αυστηρός α πέναντι στη διεθνή κοινότητα: «Η τραγωδία μας είναι ότι ζούμε σε μια μικρή χώρα, που είναι χαμένη σε μια γωνία της Νοτιοα νατολικής Ασίας». Σε μια συνέντευξη Τύπου που παραχώρησε στα γραφεία του Ιδρύματος «Γαλλία-Ελευθερία», στην οποία παρευρέθηκε και η κ. Ντανιέλ Μιτεράν, η σύζυγος του προέδρου της Δημοκρατίας, υπενθύμισε τις τελευταίες προτάσεις του Fretilin (που δεν επικαλείται πια το μαρξισμό): «Διαπραγματεύσεις χωρίς όρους με την Ινδονησία υπό την αι γίδα του ΟΗΕ». Ζήτησε «απ’ όλα τα μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης να ενώ σουν τη φωνή τους μ’ εκείνη της Πορτογαλίας και ν’ απαιτήσουν τη σύγκληση του Συμβουλίου Ασφαλείας», και «από τις χώρες που πουλούν όπλα στην Ινδονησία (ιδίως τη Μεγάλη Βρετανία) να ε πιβάλουν ένα άμεσο εμπάργκο». Οι δυο τελευταίες του λέξεις ήταν: «Βοηθήστε μας!» Στις τελευταίες γραμμές του βιβλίου του Timor-Est génocide oublié - Droits d ‘ un peuple et raisons d ’Etats, που είναι πλούσιο σε αδιάψευστα ντοκουμέντα, ο Γκαμπριέλ Ντεφέρ έγραφε το 1992: «Στο βαθμό που ο σεβασμός μιας απόφασης εξαρτάται αποκλει στικά από τα διακυβευόμενα συμφέροντα, μπορούμε να συνεχίσουμε να ισχυριζόμαστε ότι το Ιράκ δεν πρέπει να θεωρεί το Κου βέιτ ως τμήμα της επικράτειάς του, ενώ η Ινδονησία μπορεί να προσαρτά το Ανατολικό Τιμόρ ανεμπόδιστη, σε αυτή όμως την περίπτωση θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η ισχύς αποτελεί τη μο ναδική πηγή νομιμότητας στις διεθνείς διαιτησίες» (ό.π., σ. 289). Ο Μπιλ Κλίντον μπορεί λοιπόν να συνεχίζει ν’ απειλεί το Ιράκ μ’ ένα «στρατηγικό πλήγμα», δηλαδή με τη χρήση πυρηνικών ό πλων, όπως έκανε σχεδόν σε καθημερινή βάση τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο του 1998. Χωρίς να επιτρέπω σε κανέναν να με κατηγορήσει για αντι σημιτισμό, θέλω απλώς να επισημάνω ότι ο Νετανιάχου, ο νυν


331

πρωθυπουργός του Ισραήλ, ακολουθεί απέναντι στους Παλαιστί νιους μια πολιτική που χαρακτηρίζεται επίσης από μια συστημα τική παραβίαση των αποφάσεων του ΟΗΕ, χωρίς όμως οι δυτικές χώρες να επιβάλουν στο Ισραήλ κυρώσεις ή ένα εμπάργκο. Υπάρχουν λοιπόν δυο μέτρα και δυο σταθμά. Για τις χώρες που δεν υποκύπτουν στην ηγεμονική θέληση της αμερικανικής υπερδύναμης και των συνεργών της, για τους μικρούς λαούς, για τους φτωχούς, ο καπιταλισμός αλλά και η αποικιοκρατία αποτελούν ε δώ και πολλά χρόνια την κόλαση επί της γης. Κσταλήγονιας, θέλω να επισημάνω ότι τα 350.000 με 400.000 θύματα που εξοντώθηκαν στο Ανατολικό Τιμόρ από το 1975 πι στοποιούν χωρίς καμία αμφιβολία ότι δίκαια αυτό το βιβλίο με τα εγκλήματα του καπιταλισμού ονομάστηκε «Μαύρη Βίβλος».

Βιβλιογραφία Gabriel D efen, Timor-Est génocide oublié - Droits d 'u n peuple et raisons d'Etats, L' Harm attan, 1992. Libération, διάφορα φύλλα α πό το 1991 μέχρι το 1998. L’Humanité Rouge, 1975 και 1976, Εθνική Βιβλιοθήκη και Βιβλιοθήκη Σύγχρο νης Διεθνούς Τ εκμηρίω σης τη ς Ναντέρ. Βλ. ιδιαίτερα το τεύχος 509 της 15ης Ιουνίου 1976 και το ανανοινωθέν αλληλεγγύης του Κομουνιστικού Κόμματος Ινδονησίας. Le Monde. Βλ. ιδιαίτερα τα φύλα της 13ης, 14ης και 19ης Νοεμβρίου 1991. Έ κθεση τη ς Διεθνούς Αμνηστίας, Λονδίνο, 1977. Prolétariat, τ. 12, Ιο τρίμηνο 1976, σ. 56, Εθνική Βιβλιοθήκη και Βιβλιοθήκη Σύγ χρονης Διεθνούς Τεκμηρίω σης τη ς Ναντέρ. Το φυλλάδιο τη ς Mary Mac Killop, Institute o f East Timor Studies, PO Box 229 ST MARYS NSW 2760, Αυστραλία.

ΤΟ ΙΡΑΚ ΘΥΜΑ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ του Σ ού μ π ι Τ όμ α *

Ο πόλεμος για το πετρέλαιο στο Ιράκ ξεκίνησε το 1908, όταν ο Γουλιέλμος Β' πέτυχε από τον Αμπντουλ Χαμίτ την παραχώρηση μιας εδαφικής λωρίδας μήκους χιλίων πεντακοσίων χιλιομέτρων που διέσχιζε την Τουρκία και τη Μεσοποταμία. Με αυτή την πα ραχώρηση, η Γερμανία δεν απέκτησε μόνο το δικαίωμα να κα τασκευάσει μια σιδηροδρομική γραμμή που θα ένωνε την Κων σταντινούπολη με τη Βαγδάτη, αλλά και το δικαίωμα εκμετάλ λευσης του ορυκτού πλούτου του υπεδάφους σε απόσταση τριά ντα χιλιομέτρων από κάθε πλευρά της σιδηροδρομικής γραμμής. Η ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Πρώτο Παγκό σμιο πόλεμο επέτρεψε στην Αγγλία να καταλάβει, το 1920, το με γαλύτερο τμήμα της Μέσης Ανατολής. Η Μεγάλη Βρετανία, για ν’ αποφύγει τις εγγενείς δυσκολίες που παρουσίαζε η διοίκηση αυτής της τεράστιας περιοχής στην οποία ζούσαν πολλές εθνικές και θρησκευτικές κοινότητες (Άραβες, Κούρδοι, σουνίτες, σιίτες, χριστιανοί, Βεδουίνοι) σχημάτισε πολλά κράτη στα εδάφη που ήταν πλούσια σε πετρέλαιο. Με αυτό τον τρόπο δημιουργήθηκαν πολλά πριγκιπάτα, ανάμεσά τους και εκείνο του Κουβέιτ, νότια του Ιράκ. Η διάρκεια της βρετανικής εντολής για το εμιράτο κα θορίστηκε στα 99 χρόνια, ήδη όμως από το 1938 ο βασιλιάς του

* Ο Σούμπι Τ όμα είναι κοινωνιολόγος, ιρακινής καταγωγής, και ζει εξόριστος στη Γαλλία από το 1971. Υπήρξε γενικός γραμματέας της ο ργάνωσης των Ιρακινών φοιτητών που ήταν αντίθετοι στο καθεστώς τη ς Βαγδάτης. Είναι συνι δρυτής της διεθνούς συντονιστικής επιτροπής εναντίον των εμπάργκο και έχει συμμετάσχει σε πολλές αποστολές στο Ιράκ μετά α πό τον πόλεμο του 1991.

ΤΟ ΙΡΑΚ ΘΥΜΑ TOY ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ

3 33

Ιράκ Γκαζί απαίτησε την ενσωμάτωσή του στη χώρα του, θεω ρώντας ότι οι Βρετανοί είχαν σφετεριστεί την εξουσία στο Κου βέιτ. Αρχισε λοιπόν να πραγματοποιεί μια σειρά από διαβήματα προς την αγγλική κυβέρνηση, ενώ ξεκίνησε και μια μεγάλη εκ στρατεία πληροφόρησης για να ενημερωθούν τόσο ο πληθυσμός του Ιράκ όσο και εκείνος του Κουβέιτ. Ο Γκαζί εγκατέστησε ένα ραδιοφωνικό σταθμό στο βασιλικό παλάτι της Βαγδάτης, μέσω του οποίου καλούνταν οι κάτοικοι του Κουβέιτ να εξεγερθούν. Όμως το ίδιο έτος, στη διάρκεια μια επίσκεψής του στην Ελβε τία, ο βασιλιάς Γκαζί πέθανε σ’ ένα μυστηριώδες αυτοκινητικό δυστύχημα, γεγονός που μας επιτρέπετ να σκεφτούμε ότι επρόκειτο για δολοφονία. Από τότε, καμία ιρακινή κυβέρνηση δεν εγκατέλειψε το αίτημα για την ενσωμάτωση του Κουβέιτ. Ούτε καν η κυβέρνηση του Νουρί αλ Σαΐντ, ο οποίος, αν και ήταν άνθρω πος των Βρετανών, προσπάθησε να πείσει τους Αμερικανούς ν’ α σκήσουν πιέσεις στην Αγγλία για να επιστρέφει το Κουβέιτ στο Ιράκ. Και αυτός επίσης δολοφονήθηκε. Το 1961, ο στρατηγός Κασέμ, ο ηγέτης της επανάστασης, α ποφάσισε, τρία χρόνια μετά την άνοδό του στην εξουσία, να ανα κτήσει διά της βίας το Κουβέιτ. Τ α βρετανικά στρατεύματα, που στάλθηκαν εσπευσμένα, κατάφεραν να σταματήσουν την προέ λαση του ιρακινού στρατού. Τον Φεβρουάριο του 1963, ο Κασέμ δολοφονήθηκε από μια ομάδα αξιωματικών που την υποστήριζε η κυβέρνηση του Κουβέιτ. Τον Μάρτιο, το νέο καθεστώς, κάτω α πό τις πιέσεις των εταιρειών πετρελαίου, αναγνώρισε το Κουβέιτ. Το εμιράτο κατέβαλε 32 εκατομμύρια δηνάρια στον νέο άρχοντα της Βαγδάτης. Η Μεγάλη Βρετανία, εξασθενημένη από τον Δεύτε ρο Παγκόσμιο πόλεμο, δεν μπορούσε πλέον να προστατεύσει τα συμφέροντα των μεγάλων εταιρειών πετρελαίου της Μέσης Ανα τολής και πρότεινε ένα σύμφωνο με το οποίο οι κυριότερες χώρες της περτοχής θα συνδέονταν με τις ΗΠΑ. Φαινομενικά, η συμφω νία αυτή αποσκοπούσε στην προστασία του «ελεύθερου κόσμου» από τη σοβιετική απειλή. Στην πραγματικότητα, επρόκειτο για μια συμμαχία ανάμεσα στις χώρες της περιοχής η οποία θα δια σφάλιζε την προστασία των δυτικών εταιρειών πετρελαίου και την εκμετάλλευση του πετρελαίου από τις ΗΠΑ και την Αγγλία.

334


Η συμφωνία της Γερμανίας με την Οθωμανική Αυτοκρατορία για την κατασκευή μιας σιδηροδρομικής γραμμής που θα συνέ δεε το Βερολίνο με τη Βαγδάτη και για την πραγματοποίηση ε ρευνών με σκοπό την ανακάλυψη πετρελαιοφόρων κοιτασμάτων προκάλεσε τη δυσαρέσκεια της Μεγάλης Βρετανίας και το 1914, χρησιμοποιώντας ινδικά στρατεύματα, εισέβαλε στο Ιράκ, που ήταν ακόμα μια τουρκική επαρχία.1Τ ο γεγονός αυτό υπήρξε μια από τις αιτίες του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου. Μετά το τέλος του, η εξέγερση των Ιρακινών, ιδιαίτερα στο νότο, υποχρέωσε τα βρετανικά στρατεύματα να εγκσταλείψουν τη χώρα, όμως το 1920 η Κοινωνία των Εθνών έθεσε το Ιράκ υπό βρετανική εντολή. Μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία επέβαλαν στη Μέση Ανατολή τις αντιλήψεις τους για το τι είναι δίκαιο, σχεδιάζοντας στο Παρίσι τα σύνορα των χωρών ανάλογα με τα πετρελαϊκά συμφέροντά τους. Το διεθνές δίκαιο δεν απασχόλησε τις δυο δυτικές δυνάμεις, καθώς στη Μέση Ανα τολή το διεθνές δίκαιο προσαρμοζόταν πάντα στα συμφέροντα των εταιρειών πετρελαίου. Εξάλλου, μπορούμε σήμερα, εκ των υ στέρων, να δούμε με ποιο τρόπο οι ΗΠΑ και τα υπόλοιπα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας ερμηνεύουν το διεθνές δίκαιο. Το 1932, η εξουσία στο Ιράκ επανήλθε στα χέρια των Ιρακινών μετά από το σύμφωνο που υπέγραψε η βασιλική κυβέρνηση με τους Βρετανούς. Από το 1920 έως το 1958, μια σειρά από δια δοχικές εξεγέρσεις θα είχαν ως συνέπεια ο λαός να πληρώσει έ να τεράστιο αντίτιμο: Η βασιλική κυβέρνηση με τη βοήθεια των Άγγλων κατέστειλε τις εξεγέρσεις, ενώ πολλοί Ιρακινοί εκτελέστηκαν ή απαγχονίστηκαν. Το 1958, οι προοδευτικές δυνάμεις, η Κεντροαριστερά, η Αρι στερά και οι εθνικιστές ίδρυσαν το Ενωμένο Πατριωτικό Μέτωπο. Η επανάσταση της 14ης Ιουλίου 1958 κατάργησε τη βασιλεία και τις συμφωνίες με τη Μεγάλη Βρετανία. Τέθηκαν σ’ εφαρμογή διά φορες μεταρρυθμίσεις, όπως η αγροτική μεταρρύθμιση, η θεσμο θέτηση των ατομικών δικαιωμάτων, η ισότητα των γυναικών σε ζη τήματα κληρονομιάς. Το φεουδαλικό σύστημα, που είχαν θεσπί σει οι Βρετανοί και εκχωρούσε στο 5% του πληθυσμού του 95% της γης, καταργήθηκε. Η γη αναδιανεμήθηκε στους αγρότες.


3 35

To 1963, πέντε χρόνια μετά την επανάσταση, το νέο καθεστώς του Ιράκ, που είχε καταλάβει την εξουσία χάρη στην υποστήρι ξη ενός τεράστιου λαϊκού κινήματος, ξεκίνησε μια αντιπαράθε ση με την πανίσχυρη Iraq Petroleum Company (I PC - Εταιρεία Πετρελαίου του Ιράκ), βρετανικών, γαλλικών και ολλανδικών συμ φερόντων, η οποία μετά το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου πο λέμου είχε θέσει υπό τον έλεγχό της πλούτο της χώρας, δεν εκ μεταλλευόταν στο σύνολό τους τα πετρελαϊκά κοιτάσματα για να διατηρεί υψηλές τις τιμές και έδινε στους Ιρακινους ένα εξευτε λιστικό ποσοστό από τα κέρδη. Το ιρακινό κράτος επιθυμούσε να ελέγχει την εκμετάλλευση των πετρελαιοφόρων κοιτασμάτων και απαιτούσε αύξηση της παραγωγής, ώστε να μπορέσει να χρημα τοδοτήσει την ανοικοδόμηση της χώρας που είχε λεηλατηθεί τό σο από την Οθωμανική Αυτοκρατορία όσο και από τους Βρετα νούς αποικιοκράτες, όμως η IPC αρνήθηκε να ικανοποιήσει τα αι τήματα του Ιράκ. Η ιρακινή κυβέρνηση ζήτησε επίσης την ακύ ρωση της βρετανικής εντολής στο Κουβέιτ, το οποίο θεωρούσε ως ιρακινή επαρχία (τα σύνορα είχαν χαραχτεί το 1922 από τους Βρετανούς οι οποίοι είχαν αναθέσει την εξουσία σ’ ένα σεΐχη πριν εκχωρηθεί στη αγγλοαμερικανική Kuwait Oil Company το δι καίωμα έρευνας και εκμετάλλευσης των πετρελαιοφόρων κοιτα σμάτων για 99 χρόνια). Μετά την άρνηση των Άγγλων, η κυβέρ νηση του Ιράκ αποφάσισε να εθνικοποιήσει το 90% των εδαφών στα οποία υπήρχαν τα πετρελαιοφόρα κοιτάσματα που δεν εκ μεταλλευόταν η IPC. Η εθνικοποίηση εξόργισε τις εταιρείες πετρελαίου με συνέ πεια να υποθάλψουν το πραξικόπημα του 1963, στο οποίο πρω τοστάτησε το κόμμα Μ πάαθ με τη βοήθεια διαφόρων ομάδων που εκπροσωπούσαν τα αγγλοσαξονικά συμφέροντα και με τη χρηματοδότηση του Κουβέιτ. Μετά από πολλές ημέρες βομβαρ δισμού της έδρας της κυβέρνησης και συγκρούσεων με τον πλη θυσμό στους δρόμους της Βαγδάτης, η στρατιωτική χούντα κατάφερε, εκτελώντας το Κασέμ, τον επικεφαλής της κυβέρνησης και ηγέτη της επανάστασης, αλλά και πολλούς συντρόφους του, να καταλάβει την εξουσία και να επιβάλει ένα καθεστώς τρόμου που διήρκεσε εννέα μήνες, στη διάρκεια των οποίων κάθε είδους

336

Η ΜΑΥΡΗ ΒΙΒΛΟΣ TOY ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

μέτρο καταστολής εφαρμόστηκε εις βάρος των αντι-ιμπεριαλιστών πατριωτών και των νομιμοφρόνων δημοκρατικών. Περισ σότεροι από 400.000 άνθρωποι συνελήφθησαν και βασανίστη καν, ενώ 20.000 από αυτούς δεν επέστρεψαν ποτέ από τα στρα τόπεδα συγκέντρωσης, καθώς είτε πέθαναν από τα βασανιστή ρια είτε εκτελέστηκαν με συνοπτικές διαδικασίες. Συνδικαλιστές, οι ηγέτες του Κομουνιστικού Κόμματος, διανοούμενοι και απλοί αντι-ιμπεριαλιστές αγωνιστές εξοντώθηκαν μέσα σε μερικούς μή νες. Το πατριωτικό κίνημα αποκεφαλίστηκε. Το πραξικόπημα επέτρεψε στις εταιρείες πετρελαίου να επι τύχουν τους στόχους τους, καθώς ακυρώθηκε ο υπ’ αριθμόν 80 νόμος για την εθνικοποίηση των πετρελαιοφόρων κοιτασμάτων, ενώ επιπλέον καταργήθηκαν ο νέος αστικός κώδικας (που θέσπιζε την ισότητα αντρών και γυναικών) και η αγροτική μεταρρύθμιση, με συνέπεια να ξαναδοθούν στους μεγαλοϊδιοκτήτες οι έγγειες ι διοκτησίες τους. Επίσης, καταργήθηκε το δικαίωμα στην εργασία και διακόπηκαν οι διαπραγματεύσεις για την παραχώρηση δι καιωμάτων στον κουρδικό λαό. Μερικά χρόνια αργότερα, αρκε τοί από τους ηγέτες του πραξικοπήματος αποκάλυψαν ότι είχαν στενές επαφές με αγγλοσαξονικούς κύκλους. Ο Αλί Σαλχ αλ Σαάντι, που κατείχε τη δεύτερη θέση στην ιεραρχία του κόμματος Μπάαθ και ήταν υπουργός Εσωτερικών, δήλωσε το 1968 στο λι βανέζικο περιοδικό Etudes arabes: «Το κόμμα μας οδηγήθηκε στην εξουσία από μια αμερικανική αυτοκινητάμαξα». Τον Ιούλιο του 1963, ο υπουργός Αμυνας του Ιράκ πληροφό ρησε επίσημα την κυβέρνησή του ότι Αμερικανός στρατιωτικός ακόλουθος στη Βαγδάτη του είχε ζητήσει να επιτραπεί σε Αμε ρικανούς ειδικούς να εξετάσουν διεξοδικά τα σοβιετικής κατα σκευής άρματα μάχης Τ54 και τα πολεμικά αεροπλάνα MIG 21 που διέθετε ο ιρακινός στρατός. Σε αντάλλαγμα, η κυβέρνηση των Η ΠΑ ήταν διατεθειμένη να εφοδιάσει με όπλα το Ιράκ στον πόλεμό του εναντίον των Κούρδων. Ο πόλεμος εναντίον του Κούρ δων υπήρξε λοιπόν ο παράγοντας που αποκάλυψε την εξάρτηση της ιρακινής κυβέρνησης από τις ΗΠΑ.2 Το 1964, το κόμμα Μ πάαθ απομακρύνθηκε από την εξουσία και οι νέοι κυβερνήτες της Βαγδάτης, που δεν έκρυβαν τη συ-

TO ΙΡΑΚ ΘΥΜΑ TOY ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ

3 37

μπάθειά τους για τον Νάσερ, προσπάθησαν να εφαρμόσουν στο Ιράκ ένα σοσιαλισμό βασισμένο στο αιγυπτιακό μοντέλο. Μετά την εθνικοποίηση του τραπεζικού τομέα και των μεγάλων βιομη χανιών, η κυβέρνηση αποφάσισε να ιδρύσει μια ιρακινή εθνική εταιρεία πετρελαίου (INOC) και ξεκίνησε διαπραγματεύσεις με την IPC με σκοπό τη σύναψη μιας συμφωνίας που θα επέτρεπε τη συμμετοχή του Ιράκ στην εκμετάλλευση του πετρελαίου του. Υπογράφτηκαν επίσης χωριστές συμφωνίες με την ΕΣΣΔ και τη Γαλλία, όμως η σύγκρουση με την IPC οδήγησε στην πτώση της κυβέρνησης. Τον Ιούλιο του 1968, το κόμμα Μ πάαθ επανήλθε στην εξου σία. Υιοθέτησε ανελέητα μέτρα καταστολής εις βάρος της αντι πολίτευσης, ενώ υπέγραψε συμμαχίες τακτικής μορφής και με τις δυο υπερδυνάμεις. Το 1975, η νέα κυβέρνηση εθνικοποίησε το σύνολο της πα ραγωγής πετρελαίου. Έ θεσε σ’ εφαρμογή ένα εκτεταμένο πρό γραμμα ανοικοδόμησης, εκβιομηχάνισης, δημιουργίας υποδο μών και προώθησης της εκπαίδευσης (το Ιράκ βραβεύτηκε από την Unesco με τρεις διακρίσεις), ενώ εγκαινιάστηκε και μια εκ στρατεία εναντίον του αναλφαβητισμού. Το πετρέλαιο θα χρη σίμευε για την ανοικοδόμηση της χώρας. Τ ο 1991, η εκβιομηχά νιση του Ιράκ μπορούσε να συγκριθεί μ’ εκείνη των ευρωπαϊκών κρατών. Ο πόλεμος του Κόλπου γύρισε τη χώρα πενήντα χρόνια πίσω. Από το 1970 έως το 1975, η κυβέρνηση του Ιράκ διέθεσε 1.500 εκατομμύρια δολάρια για την ανάπτυξη του Κουρδιστάν. Η παιδεία έγινε δωρεάν και υποχρεωτική. Τ ο 1986, ο αριθμός των μαθητών της πρω τοβά θμιας εκπαίδευσης ανερχόταν σε 2.200.000 και της δευτεροβάθμιας σε 640.000, ενώ στα τεχνικά λύκεια σπούδαζαν 90.000 νέοι. Στα πέντε πανεπιστήμια της χώ ρας υπήρχαν 130.000 φοιτητές. Συνολικά, το ένα τρίτο του πλη θυσμού του Ιράκ παρακολουθούσε διάφορα προγράμματα σπου δών το 1986: οι μαθητές και οι φοιτητές ήταν τρία εκατομμύρια, ενώ δυο εκατομμύρια ενήλικοι μάθαιναν ανάγνωση και γραφή. Αν και εξακολουθούσε να υπάρχει το πρόβλημα της πολιτι κής ελευθερίας, η ελευθερία της γυναίκας είχε επιτευχθεί. Οι γυ

338


ναίκες κατείχαν μια σημαντική θέση στη νεότερη ιρακινή κοι νωνία, παρόλο που ένας μεγάλος αριθμός γυναικών εξακολου θούσε να εργάζεται στα χωράφια. Πριν τον πρώτο πόλεμο του Κόλπου, το 38% των εκπαιδευτικών, το 31% των γιατρών, το 30% των δημοσίων υπαλλήλων και το 11% των εργαζομένων στα ερ γοστάσια ήταν γυναίκες. Συνολικά, οι γυναίκες αποτελούσαν το 30% του ενεργού πληθυσμού. Το 1981, ο προϋπολογισμός του υπουργείου Πολιτισμού άγ γιξε τα 30 εκατομμύρια δολάρια.

Ο πόλεμος μ ε το Ιράν Η Μεγάλη Βρετανία είχε συνειδητά χαράξει εικονικά και ασαφή σύνορα ανάμεσα στο Ιράν και στο Ιράκ. Οι εδαφικές διεκδική σεις αποτέλεσαν την αφορμή για τον πόλεμο που κήρυξε στο Ιράν ο Σαντάμ Χουσεΐν. Πολλές χώρες έδωσαν αεροπλάνα και πούλησαν όπλα στο Ιράκ. Ανάμεσά τους και η Γαλλία, που προμήθευσε το Ιράκ με α εροπλάνα Super Étndarts. Συνολικά, τριάντα περίπου κυβερνή σεις και περισσότερες από χίλιες εταιρείες ανταγωνίζονταν με ζήλο και επινοητικότητα για το ποια θα εφοδίαζε το Ιράκ μ’ έναν πανίσχυρο πολεμικό μηχανισμό. Οι εξοπλισμοί του Ιράκ είχαν ως αποτέλεσμα την απώλεια 500 δισεκατομμυρίων δολαρίων από το ακαθάριστο εγχώριο προϊόν!3 Από τη μεριά τους, οι έμποροι ό πλων πούλησαν επί πιστώσει στο Ιράκ όπλα που η αξία τους υπερέβαινε τα 50 δισεκατομμύρια δολάρια. Πριν τον πόλεμο, το Ιράκ διέθετε συναλλαγματικά αποθέμα τα ύψους 15 δισεκατομμυρίων δολαρίων. Το 1988, το εξωτερικό του χρέος ανερχόταν σε 70 δισεκατομμύρια δολάρια, από τα οποία τα 40 δισεκατομμύρια δολάρια τα όφειλε σε χώρες της Δύσης και του Τρίτου Κόσμου και τα 30 δισεκατομμύρια δολάρια στις χώ ρες του Κόλπου (Σαουδική Αραβία και Κουβέιτ). Το χρέος του προς τη Γαλλία ανερχόταν σε 28 δισεκατομμύρια φράγκα. Τόσο οι δυτικές χώρες όσο και οι μοναρχίες των πετρελαιο παραγωγών κροπών είχαν υποστηρίξει και είχαν ενθαρρύνει το


339

Ιράκ για ν’ αποτελέσει ένα φραγμό στην εξάπλωση της ιρανικής επανάστασης. Ό λες οι χώρες της Ευρώπης και οι ΗΠΑ είχαν στη διάρκεια του πολέμου φιλικές σχέσεις με το Ιράκ. Την ίδια πε ρίοδο, το Κουβέιτ ανέλαβε την εκμετάλλευση των πετρελαιοφό ρων κοιτασμάτων της Ρουμάιλα που βρίσκεται στο Ιράκ, με σκο πό την αύξηση της παραγωγής πετρελαίου και την πτώση των τι μών. Ο οκταετής πόλεμος ανάμεσα στο Ιράν και στο Ιράκ είχε ως συνέπεια να πεθάνουν τρία εκατομμύρια άνθρωποι και να κατα στραφούν και οι δυο χώρες.

Η παγίδα Οι δυτικές δυνάμεις θέλουν να διατηρούν υπό τον έλεγχό τους τα πετρελαιοφόρα κοιτάσματα της Μέσης Ανατολής και, κατά συ νέπεια, τα κράτη της περιοχής δεν πρέπει να είναι ανεξάρτητα. Στο Ιράν, για παράδειγμα, όταν ο πρωθυπουργός της χώρας Μοσαντέκ εθνικοποίησε τις εταιρείες πετρελαίου, η CIA έστειλε ένα πράκτορά της, τον στρατηγό Σβάρτσκοπφ (πατέρα του επικεφα λής των αμερικανικών δυνάμεων στον πόλεμο του Κόλπου!) για να υποκινήσει μια εξέγερση εναντίον της νόμιμα εκλεγμένης κυ βέρνησης. Ο Σβάρτσκοπφ είχε εξαίρετες σχέσεις με τους αξιω ματικούς του αυτοκρστορικού στρατού του Ιράν, καθώς από το 1942 έως το 1948 είχε επιβλέψει την εκπαίδευση του ιρανικού στρατού. Μαζί με το φίλο του στρατηγό Ζαχέντι, διεύθυνε την κα ταστολή του λαού του Ιράν. Μετά την καταδίκη του Μοσαντέκ σε θάνατο με την κατηγορία της εσχάτης προδοσίας, οι εξουσιαστι κοί μηχανισμοί του σάχη έφεραν σε πέρας μια αιματηρή κατα στολή, ιδίως στις περιοχές με τα πετρελαιοφόρα κοιτάσματα ό που δολοφονήθηκαν χιλιάδες εργάτες, αλλά και στο Αμπαντάν όπου χιλιάδες άνθρωποι φυλακίστηκαν ή τουφεκίστηκαν. Ο α μερικανικός ιμπεριαλισμός χρησιμοποιούσε πάντα το τέχνασμα να επωφελείται από τις συρράξεις ανάμεσα σε κράτη για να σφε τερίζεται τον πλούτε τους. Εκμεταλλεύεται την εξασθένηση των κρατών της περιοχής για να διασφαλίζει την οικονομική του ισχύ.

340


Δεν θέλει να υπάρχει κανένα κράτος ικανό να προστατεύσει την ανεξαρτησία του. Αμέσως μετά τον πόλεμο εναντίον του Ιράν, οι Αμερικανοί ζή τησαν από το Ιράκ να περιορίσει τη στρατιωτική του ισχύ και του επέβαλαν ένα εμπάργκο για να το υποχρεώσουν να υποκύψει. Ό ταν ο Σαντάμ Χουσεΐν εκδήλωσε την πρόθεσή του να κυριεύ σει το Κουβέιτ, οι ΗΠΑ καθησύχασαν του Ιρακινούς: «Το ζήτη μα αυτό δεν μας αφορά». Στα τέλη Ιουλίου του 1990, το Ιράκ συ γκέντρωσε ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις στα σύνορα με το Κου βέιτ. Οι ΗΠΑ παρακολουθούσαν τις κινήσεις του ιρακινού στρα τού ήδη από τις 14 Ιουλίου.4 Ο Σαντάμ νόμισε ότι είχε το πράσι νο φως, καθώς οι δυτικές δυνάμεις του το όφειλαν. Μόλις όμως πραγματοποιήθηκε η εισβολή στο Κουβέιτ, ξεκί νησε η διαδικασία που θα οδηγούσε στον πόλεμο. Στις 6 Αυγούστου 1990, το Συμβούλιο Ασφαλείας αποφάσισε την επιβολή στρατιωτικών και οικονομικών κυρώσεων εις βάρος του Ιράκ. Στις 25 Σεπτεμβρίου, επέβαλε έναν αεροπορικό απο κλεισμό στο Ιράκ. Στις 29 Νοεμβρίου, αποφάσισε τη χρησιμο ποίηση κάθε μέσου για να τιμωρηθεί το Ιράκ, αν δεν συμμορφω νόταν μέχρι τις 5 Ιανουαρίου 1991. Υπενθυμίζω ότι το Συμβού λιο Ασφαλείας προσπάθησε πολλές φορές να επιβάλει κυρώσεις εις βάρος του Ισραήλ, χωρίς όμως επιτυχία εξαιτίας των διαδοχι κών βέτο των ΗΠΑ. Αναφέρω μερικά παραδείγματα: Τ ο 1982, οι ΗΠΑ άσκησαν βέτο στην απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας με την οποία επιβαλλόταν ένα στρατιωτικό και οικονομικό ε μπάργκο εις βάρος του Ισραήλ εξαιτίας της κατοχής συριακών ε δαφών. Τον Ιούνιο του 1982, οι ΗΠΑ άσκησαν βέτο στην απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας για την επιβολή κυρώσεων εις βάρος του Ισραήλ εξαιτίας της άρνησής του ν’ αποσύρει το στρατό του από τον Λίβανο. Τον Αύγουστο του 1982, ένα νέο αμερικανικό βέτο εμπόδισε την υιοθέτηση μιας νέας απόφασης που απαιτού σε την απόσυρση του Ισραήλ από τον Λίβανο. Τ ον Αύγουστο του 1983, οι ΗΠΑ ανατάχθηκαν στην απόφαση του Συμβουλίου Ασφα λείας να επιβληθούν κυρώσεις στο Ισραήλ εξαιτίας της επεκτα τικής του πολιτικής. Τον Ιανουάριο του 1988, ένα νέο αμερικα νικό βέτο εμπόδισε την υιοθέτηση μιας απόφασης που καταδίκαζε

ΓΟ ΙΡΑΚ ΘΥΜΑ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ

341

το Ισραήλ επειδή δεν σεβόταν τα ανθρώπινα δικαιώματα των Π α λαιστινίων. Το 1989, το Συμβούλιο Ασφαλείας επεξεργάστηκε πέ ντε αποφάσεις που καταδίκαζαν το Ισραήλ. Οι ΗΠΑ εμπόδισαν την υιοθέτηση τριών από αυτές ασκώντας βέτο. Τον Μάιο του 1989, οι Αμερικανοί άσκησαν και πάλι βέτο σε μτα απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας που καταδίκαζε την κατοχή του Νότιου Λι βάνου από το Ισραήλ. Τον Νοέμβριο του 1989, το βέτο που ά σκησαν οι ΗΠΑ είχε ως αποτέλεσμα να μην υιοθετηθεί μια από φαση με την οποία ο διεθνής οργανισμός εξέφραζε τη διαμαρ τυρία του για την καταστροφή των κατοικιών των Παλαιστινίων. Τον Νοέμβριο του 1989 επίσης, η γενική συνέλευση των Ηνωμέ νων Εθνών υιοθέτησε μια απόφαση με την οποία ζητούσε την ε πίλυση του παλαιστινιακού-ισραηλινου προβλήματος με βάση τη δημιουργία δυο κρατών. Η απόφαση ψηφίστηκε από 151 χώρες και καταψηφίστηκε από τρεις (τις ΗΠΑ, το Ισραήλ και τη Δομι νικανή Δημοκρατία). Την επόμενη ημέρα οι New York Tim s δη μοσίευσαν ένα άρθρο με το οποίο καταγγελλόταν η επιρροή των αραβικών κρατών στον ΟΗΕ. Π αρ’ όλα αυτά, η ίδια εφημερίδα δεν ανέφερε ποτέ τις πιέσεις που ασκουν οι ΗΠΑ στα μέλη του Συμβουλίου Ασφαλείας.5 Μέχρι το 1990, κανένα κράτος δεν είχε στην πραγματικότητα σεβαστεί τις αποφάσεις των Ηνωμένων Εθνών. Ένας συνασπισμός, που περιελάμβανε 33 από τα πιο ισχυρά κράτη του πλανήτη, συγκροτήθηκε εναντίον του Ιράκ. Χρησιμο ποιήθηκε μια προπαγάνδα χωρίς ιστορικό προηγούμενο για να πειστεί η κοινή γνώμη ότι οι Ιρακινοί ήταν 18 εκατομμύρια φ α σίστες. Η χειραγωγημένη κοινή γνώμη αποδέχτηκε την ιδέα ότι έπρεπε να γίνει πόλεμος. Το Ιράκ παρουσιαζόταν σαν μια απει λή για την παγκόσμια ειρήνη, παρόλο που η οικονομική του ισχύς ήταν το ένα τοις χιλίοις σε σύγκριση μ’ εκείνη των αντιπάλων δυ νάμεων. Στη Σαουδική Αραβία ο Τύπος ήταν υποταγμένος στην εξουσία, ενώ στο Ισραήλ βρισκόταν υπό τον έλεγχο του στρατού. Στη διάρκεια του πολέμου, οι δυτικοί δημοσιογράφοι μπορού σαν ν’ ασκούν το έργο τους στο Ιράκ σε καλύτερες συνθήκες απ’ όσο στις δυο προηγούμενες χώρες. Τ ο Ιράκ είχε ηττηθεί ήδη πριν την έναρξη του πολέμου στο επίπεδο της πληροφόρησης. Ο Σα-

342


ντάμ δεν είχε τη δυνατότητα ν’ αντιμετωπίσει την προπαγάνδα, την παραπληροφόρηση και τα ψέματα των μέσων μαζικής ενη μέρωσης. Το χημικό οπλοστάσιο του Σαντάμ Χουσεΐν ήταν υποτυπώ δες. Τα δυο αέρια που προτιμούσε, το ταμπουν και το σαρίν, εί χαν ήδη χρησιμοποιηθεί από τους Γερμανούς για την εξόντωση των Εβραίων. Τ α δυο αυτά αέρια, όταν διαχέονται, σκοτώνουν αυτούς που τα εισπνέουν. Η βόμβα FAE (Fuel Air Explosive) ή βόμβα κενού, ένα από τα τελευταία θαύματα της αμερικανικής τε χνολογίας, σκοτώνει οποιοδήποτε έμβιο ον αναπνέει, καίγοντας το οξυγόνο σε μια έκταση που καλύπτει ένα τετραγωνικό χιλιό μετρο περιμετρικά του σημείου στο οποίο θα εκραγεί. Οι Αμερι κανοί, που απαγορεύουν στον Σαντάμ Χουσεΐν να έχει τα αέρια ταμπούν και σαρίν, έχουν το δικαίωμα να χρησιμοποιούν τις βόμ βες κενού, αλλά και τις βόμβες ναπάλμ ή τις βόμβες φωσφόρου, «καθαρά» όπλα που εξαφανίζουν οτιδήποτε αγγίζουν.6 Ό σ ο για τα όπλα με απεμπλουτισμένο ουράνιο, η χρήση τους είχε ως α ποτέλεσμα να μολυνθούν 60.000 Αμερικανοί και 10.000 Βρετα νοί στρστιώτες. Ακόμα και σήμερα αγνοούμε τις επιπτώσεις τους στον πληθυσμό του Νότιου Ιράκ. Έ να πόλεμος «καθαρός», γρήγορος, αποτελεσματικός και ε λάχιστα δαπανηρός. Αυτός υπήρξε επιγραμματικά για τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ο πόλεμος του Κόλπου. Π ρέπει να ξεχάσουμε ότι στον πόλεμο του Κόλπου χρησιμοποιήθηκε η μεγαλύ τερη δύναμη πολεμικών αεροπλάνων που συγκεντρώθηκαν ποτέ, τα οποία, ξεκινώντας καθημερινά από τη Σαουδική Αραβία, την Τουρκία, τη Γαλλία, την Ισπανία, την Αγγλία, την Ερυθρά θ ά λασσα και τον Ινδικό Ωκεανό, έριχναν τις δολοφονικές βόμβες τους σε μια χώρα 18 εκατομμυρίων κατοίκων. Π ρέπει να ξεχάσουμε τους πυραύλους, τις βόμβες ναπάλμ, τις βόμβες συμπίε σης, τις βόμβες διασποράς. Το αποτέλεσμα: Οι βομβαρδισμοί εί χαν επιπτώσεις που αγγίζουν τα όρια της Αποκάλυψης στις οικο νομικές υποδομές μιας κοινωνίας που μέχρι τον Ιανουάριο του 1991 ήταν ιδιαίτερα αστικοποιημένη και εκμηχανισμένη. Τ α πε ρισσότερα από τα μέσα που καθιστούν εφικτό τον σύγχρονο τρό πο διαβίωσης κσταστράφηκαν ή υπέστησαν σημαντικές ζημιές.

ΤΟ ΙΡΑΚ ΘΥΜΑ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ

343

Το Ιράκ γύρισε πίσω στην προβιομηχανική εποχή, αλλά με όλα τα μειονεκτήματα μιας μεταβιομηχανικής κοινωνίας που εξαρτάται από την εκτεταμένη χρήση των ενεργειακών πόρων και της τεχνολογίας.7 Ο Μπους το είχε υποσχεθεί: Δεν μπορούμε ν’ απο δεχτούμε μια ανεξάρτητη κυβέρνηση που θα διαχειρίζεται τον πλούτο της. Οι ΗΠΑ πραγματοποίησαν εναντίον του Ιράκ τρία είδη πο λέμου: έναν στο στρατιωτικό επίπεδο, έναν στο οικονομικό επί πεδο με την επιβολή του εμπάργκο και έναν στο κοινωνικό επί πεδο με την καταστροφή του κοινωνικού ιστού. Αρχικά, κατα στράφηκαν οι ένοπλες δυνάμεις και οι υποδομές της χώρας. Στη συνέχεια, καταβλήθηκαν προσπάθειες να διασπαστεί η εθνική ε νότητα με τη χειραγώγηση του κουρδικού λαού και των σιιτών. Τους υποσχέθηκαν προστασία και βοήθεια για να τους παρο τρύνουν να εξεγερθούν, και έπειτα εγκατέλειψαν τους εξεγερμένους ν’ αντιμετωπίσουν μόνοι τους την καταστολή. Οι μεγάλες δυ νάμεις χρησιμοποιούν τους Κούρδους εδώ και πολλά χρόνια σαν μέσο εκβιασμού. Στην πραγματικότητα, οι ΗΠΑ και η Αγγλία δεν θέλησαν ποτέ να λυθεί το κουρδικό πρόβλημα, δεν αποδέχτηκαν ποτέ την ιδέα ενός ανεξάρτητου Κουρδιστάν. Μετά το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου, οι συνθήκες των Σεβρών, της Λοζάνης και των Βερσαλιών δεν παραχώρησαν στους Κούρδους την ανεξαρτησία τους. Το 1922, όταν αναγορεύτηκε ένας Κούρδος βασιλιάς, οι Άγγλοι βομβάρδισαν και χρησιμοποίησαν ασφυξιογόνα αέρια εναντίον του άμαχου πληθυσμού. Το εμπάργκο που ισχύει από το 1991 πλήττει και τους Κούρδους. Η Τουρκία έχει σκοτώσει δεκάδες χιλιάδες Κούρδους, όμως η Τουρκία ανήκει στο «στρατόπεδο των καλών», και επομένως είναι αδιανόητο να πραγματοποιηθεί μια επίθεση εναντίον της. Διαίρει και βασίλευε: Αυτό είναι το απόφθεγμα που εφαρμόζουν οι μεγάλες δυνάμεις. Ενθαρρύνουν τις εξεγέρσεις εθνοτήτων και θρησκευτικών ομά δων, όπως των σουνιτών, των σιιτών, των Αράβων, των χριστιανών. Ο Λίβανος αποτελεί το πιο τραγικό παράδειγμα εφαρμογής αυ τής της πολιτικής. Ο σκοπός του πολέμου του Κόλπου ήταν να μειωθεί η τιμή του πετρελαίου. Για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, δεν δίστασαν

344


να θέσουν υπό κηδεμονία ένα έθνος, να σφαγιάσουν ένα λαό και να καταστρέφουν τους παραγωγικούς μηχανισμούς μιας χώρας.

Οι Η ΠΑ αποκόμισαν τα περισσότερα οικονομικά οφέλη από τον πόλεμο εναντίον του Ιράκ, κυριαρχώντας στην αγορά όπλων στην περιοχή της Μέσης Ανατολής. Τ α κέρδη των πολεμικών βιομη χανιών προέρχονται κυρίως από τις εξωτερικές παρά από τις ε σωτερικές αγορές. Πριν το 1990, οι εξωτερικές αγορές είχαν μει ωθεί σε σημαντικό βαθμό, καθώς οι μεγαλύτεροι αγοραστές, οι χώρες της Μέσης Ανατολής, αντιμετώπιζαν οικονομικά προβλή ματα. Το 1990, η παγκόσμια αγορά όπλων γνώρισε μια πτώση της τάξης του 60%. Το γεγονός αυτό είχε ως αποτέλεσμα να κάνει α κόμα πιο έντονο τον ανταγωνισμό των τιμών και να οδηγήσει ε πομένως σε μια προσπάθεια μείωσης του κόστους, που είχε σαν λογική συνέπεια τη δραστική μείωση του αριθμού των «παικτών» στην αγορά. Μέσα σε δέκα χρόνια, η αμερικανική αμυντική βιο μηχανία γνώρισε ένα πρωτοφανές κύμα αναδιαρθρώσεων και συγχωνεύσεων. Η αξία των εκχωρήσεων ή των εξαγορών επιμέρους παραγωγικών δραστηριοτήτων ή και ολόκληρων εταιρειών ξεπέρασε σε αυτό τον τομέα τα 100 δισεκατομμύρια δολάρια.8 Οι συναλλαγές αυτές γέννησαν τρεις κολοσσούς. Οι συνολικές πωλήσεις όπλων των εταιρειώ ν που ανήκουν σε κάποια από τις Lockheed-Martin, Boeing-McDonnell Douglas και Raytheon ανήλθαν το 1996 σε 50 δισεκατομμύρια δολάρια και αντιπροσώ πευαν σε γενικές γραμμές τον προϋπολογισμό του Πενταγώνου (εξαιρουμένων των κονδυλίων για την έρευνα). Η αμερικανική βιο μηχανία, που η θέση της ενισχύθηκε εξαιτίας του ρόλου της στην κατάρρευση της ΕΣΣΔ, αλλά κυρίως εξαιτίας του ηγεμονικού ρό λου που διαδραμάτισε στο συνασπισμό εναντίον του Ιράκ, μεγα λώνει το άνοιγμα ανάμεσα σε αυτή και τους ανταγωνιστές της, σύμφωνα με τα στοιχεία του Διεθνούς Ινστιτούτου Έρευνας για την Ειρήνη της Στοκχόλμης (SIPRI). Το 1996, οι Ηνωμένες Π ο λιτείες μονοπωλούσαν το 44% της αγοράς (μερικοί ειδικοί ανε βάζουν αυτό το ποσοστό στο 50%). Η υπεροχή τους σε αυτό τον τομέα είναι τόσο μεγάλη που δεν μπορεί να συγκριθεί με την υ


345

περοχή τους σε κανένα άλλο τομέα της οικονομίας.9 Μετά τον πόλεμο του Κόλπου, οι ΗΠΑ μέσα σε τέσσερα με πέντε χρόνια ε ξασφάλισαν τον έλεγχο της μισής αγοράς όπλων (όλων των ει δών). Η Γαλλία που το 1985 κατείχε το 10% της παγκόσμιας α γοράς έχει περιοριστεί σήμερα στο 4% έως 5%, καθώς την εκ θρόνισε η Αγγλία που κατέχει το διπλάσιο ποσοστό.10 Μετά την καταστροφή του Ιράκ, ο πόλεμος εναντίον του συ νεχίστηκε στο επίπεδο της οικονομίας με το εμπάργκο. Τ α ετή σια έσοδα του Ιράκ από το πετρέλαιο ανέρχονταν σε 20 δισεκα τομμύρια δολάρια, από τα οποία τα 5 δισεκατομμύρια δαπανιόνταν για την εισαγωγή φαρμάκων. Οχτώ χρόνια αργότερα, η α ξία του πετρελαίου που επιτρέπεται στο Ιράκ να πουλάει ετησίως δεν πρέπει να υπερβαίνει τα 2 δισεκατομμύρια δολάρια και το με γαλύτερο μέρος από αυτό το ποσό χρησιμεύει για την εξόφληση του πολεμικού χρέους προς το Κουβέιτ. Το εμπάργκο δεν είναι τίποτα άλλο από μια διαδικασία που αποσκοπεί στο να στείλει πίσω το Ιράκ στην προβιομηχανική ε ποχή και να του στερήσει κάθε δυνατότητα ν’ ακολουθήσει μια α νεξάρτητη οικονομική πολιτική στην παραγωγή του πετρελαίου. Οι δυτικές δυνάμεις δεν θέλουν να επιτρέψουν σ’ ένα ανεξάρτη το κράτος που διαθέτει στρατιωτική ισχύ ν’ αναπτυχθεί και να διαδραματίσει ένα ρόλο στην περιοχή. Ο σκοπός τους είναι να ε λέγχουν όλους τους πετρελαϊκούς πόρους. Τ ο πετρέλαιο που υ πάρχει στο έδαφος του Ιράκ αρκεί για ακόμα έναν ή δυο αιώνες. Ή ταν λοιπόν αναπόφευκτο να στραφούν εναντίον του. Ο έλεγχος του οπλοστασίου του Ιράκ είναι μια κωμωδία που δεν εξαπατά πια κανέναν. Δεν είναι δυνατόν να μας κάνουν να πι στέψουμε ότι μέσα σε οχτώ χρόνια οι ειδικοί του ΟΗΕ, και ιδιαί τερα αυτοί που είναι Αμερικανοί, δεν κατάφεραν να επαληθεύσουν αν το Ιράκ έχει ή δεν έχει χημικά όπλα, παρά τα τελειοποι ημένα όργανα εντοπισμού, τα μέσα τηλεπικοινωνίας, τα ραντάρ, τους δορυφόρους κ.λπ., που έχουν στη διάθεσή τους. Πριν το εμπάργκο, το 1990, το Ιράκ πληρούσε τα κριτήρια της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας. Δαπανούσε μηνιαίως 30 δολά ρια κατά κεφαλή, ενώ σήμερα δεν δαπανά περισσότερα από 2 δο λάρια, μια μείωση της τάξης του 93%.

346


Οι πιο τραγικές επιπτώσεις του εμπάργκο πλήττουν ιδιαίτερα τα πιο ευάλωτα στρώματα του πληθυσμού και κυρίως τα παιδιά. Το 1977, Γάλλοι ερευνητές που είχαν επισκεφθείτο Ιράκ προέβλεπαν ότι στα τέλη του αιώνα ο πληθυσμός της χώρας θα έ φτανε τα 25 εκατομμύρια κατοίκους.11 Θα είναι μόνο 22 εκα τομμύρια. Η Unicef, η Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας και το Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο των Ηνωμένων Εθνών υ πολογίζουν σε 1.300.000 τον αριθμό των παιδιών κάτω των 5 ε τών που έχουν πεθάνει εξαιτίας του εμπάργκο. Έ να εκατομμύριο παιδιά δεν πηγαίνουν πια στο σχολείο. Από τα πέντε εκατομμύ ρια παιδιά κάτω των 5 ετών, το ένα εκατομμύριο δεν θ’ αποκτή σουν ποτέ τις φυσιολογικές διανοητικές ικανότητες εξαιτίας της έλλειψης πρωτεϊνών και γάλατος που είναι απαραίτητα για την α νάπτυξη του εγκεφάλου τους. Σύμφωνα με αυτά τα στοιχεία, το ένα τέταρτο του μελλοντικού πληθυσμού θεωρείται ήδη χαμένο. Για καθαρά οικονομικές επιδιώξεις, θυσίασαν στο βωμό του πετρελαίου έναν ολόκληρο λαό. Ενώ στο παρελθόν έφταναν στο Ιράκ πολλές χιλιάδες μετα νάστες από τις γειτονικές χώρες, σήμερα οι διανοούμενοι και τα πιο λαμπρά πνεύματα του Ιράκ μεταναστεύουν στο εξωτερικό. Η ιρακινή κοινωνία έχει απολέσει τα πιο δημιουργικά στοιχεία της. Τ α μέλη πολλών οικογενειών ζουν χωριστά εξαιτίας της με τανάστευσης. Πολλές γυναίκες ζουν μόνες τους. Οι οικογένειες αποσυνθέτονται, η εγκληματικότητα αυξάνεται. Οι γυναίκες πρέ πει να διαχειρίζονται την εξαθλίωση, να μοιράζουν την τροφή α νάμεσα στα παιδιά, τη μια ημέρα να ταΐζουν το ένα και την επο μένη το άλλο. Υπάρχουν περιστατικά που πατέρες βάδισαν εί κοσι χιλιόμετρα για να μεταφέρουν τα άρρωστα παιδιά τους σε κάποιο νοσοκομείο όπου δεν μπόρεσαν να τα περιθάλψουν ε πειδή δεν υπήρχαν φάρμακα. Τ ο Ιράκ δεν μπορεί να εισάγει φάρμακα, τρόφ ιμα και α νταλλακτικά για τα ιατρικά μηχανήματα, για τις μηχανές ή για τα οχήματα. Δεν μπορεί να εισάγει τετράδια, μολύβια και βιβλία για τα παιδιά που πηγαίνουν σχολείο. Εδώ και οχτώ χρόνια, το Ιράκ δεν μ πορεί να εισάγει επιστημονικά συγγράμματα. Οι Ιρακινοί ερευνητές δεν μπορούν να πάνε στο εξωτερικό ή να πα-


347

ρευρεθούν σε διεθνή συνέδρια. Στο Ιράκ, δεν μπορεί κάποιος ν’ αποκτήσει έναν ηλεκτρονικό υπολογιστή, δεν μπορεί να έχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο και στη γνώση που αναπτύσσεται στις άλλες χώρες. Υπολογίζεται ότι το Ιράκ σε σχέση με τον υπόλοι πο κόσμο βρίσκεται 30 έως 40 χρόνια πίσω, γεγονός που μειώ νει τις πιθανότητές να έρθει σ’ επαφή με τον νέο πολιτισμό. Ό λοι οι τομείς έχουν πληγεί. Υπάρχει η εσκεμμένη πρόθεση να μείνει για πάντα το Ιράκ μια χώρα του Τρίτου Κόσμου. Η συμφωνία «πετρέλαιο για τρόφιμα» δεν επέλυσε κανένα πρόβλημα. Χρη σιμεύει κυρίως στην εξόφληση του πολεμικού χρέους. Στη χώρα μένει μόνο το 20%. Οι δαπάνες για την υγεία έχουν μειωθεί δρα ματικά. Οι συμφωνίες για την εισαγωγή τροφίμων και φαρμάκων δεν τηρούνται πάντα. Ό σ ο για το πάγω μα των περιουσιακών στοιχείων του Ιράκ στο εξωτερικό, πρόκειται για μια ολοφάνε ρη κλοπή. Οι δυνάμεις που κυριαρχούν στο Συμβούλιο Ασφαλείας έχουν επιβάλει έναν χωρίς προηγούμενο οικονομικό αποκλεισμό σε μια χώρα που είχε τα οικονομικά μέσα να βοηθήσει τον Τρίτο Κόσμο, για να την εμποδίσουν ν’ αναπτυχθεί και για να κατα στρέφουν το μέλλον της. Μετά τον «βρόμικο πόλεμο» εναντίον του Ιράκ, ακολούθησε το εμπάργκο που είναι επίσης μια μορφή αποικιοκρατικού πολέμου με οικονομικό χαρακτήρα, όποιο πρό σχημα και αν επικαλούνται, έστω και αν αυτό είναι το διεθνές δί καιο. Παρ’ όλα αυτά, ο λαός του Ιράκ έδειξε ότι έχει τη θέληση ν’ αντισταθεί, να επιβιώσει και να διατηρήσει την αξιοπρέπειά του. Δεν μπορούμε όμως να ζητήσουμε από ένα λαό να θυσιαστεί στ’ όνομα της τιμής. Πρέπει να εξασφαλίσει την επιβίωσή του. Αντί θετα με τις ελπίδες αυτών που επέβαλαν το εμπάργκο, οι διαφω νίες για το καθεστώς αμβλύνθηκαν ή λησμονήθηκαν. Έ νας πεινασμένος λαός προσπαθεί να τραφεί, δεν κάνει επαναστάσεις. Οι Ιρακινοί έχουν επίγνωση ότι όσα υφίστανται γίνονται για να εμποδιστεί η ανάπτυξη της χώρας τους. Αντιστέκονται, δεν θα μπο ρούν όμως ν’ αντιστέκονται και για άλλα δέκα χρόνια. Ο ιρακινός λαός κινδυνεύει. Αν ξεσπάσει ένας εμφύλιος πόλεμος στο Ιράκ, κανένας δεν θα μπορέσει να τον περιορίσει μέσα στα σύ

348


νορα του Ιράκ, θα έχει επιπτώσεις σε ολόκληρη την περιοχή. Οι Αμερικανοί παίζουν τους μαθητευόμενους μάγους, δεν θα μπο ρέσουν όμως να θέσουν την κατάσταση υπό τον έλεγχό τους όταν ανοίξει το κουτί της Πανδώρας. Δεν έχουν καταφέρει να ελέγ ξουν το φονταμενταλισμό και τις συγκρούσεις στο Αφγανιστάν ε δώ και 25 χρόνια. Ό π οιο και αν είναι το καθεστώς, ο λαός πρέ πει ν’ αποφασίζει για το μέλλον του. Το εμπάργκο είναι μια μορ φή πολέμου εναντίον όλων των καθεστώτων που είναι προοδευ τικά ή δεν είναι πειθήνια στις Η ΓΙΑ. Η αλληλεγγύη προς το λαό του Ιράκ θα έπρεπε να διαπνέει όλες τις προοδευτικές δυνάμεις του πλανήτη. Πριν το εμπάργκο Μετά την εθνικοποίηση του πετρελαίου κατασκευάστηκαν νοσο κομεία με χωρητικότητα 30.000 κλίνες. Ο προϋπολογισμός για την υγεία ανερχόταν σε 500 εκατομ μύρια δολάρια. Η αξία των αποθεμάτων φαρμάκων ήταν 250 ε κατομμύρια δολάρια. Παιδική θνησιμότητα: 24 παιδιά ανά χίλια. Τ α παιδιά κάτω των 5 ετών που πέθαιναν ήταν 540 μηνιαίος, ενώ αυτά άνω των 5 ετών ήταν 650 μηνιαίος. Μετά το εμπάργκο Ο προϋπολογισμός για την υγεία ανέρχεται σε 37 εκατομμύρια δολάρια. Δεν υπάρχουν αποθέματα φαρμάκων. Παιδική θνησιμότητα: 92 παιδιά ανά χίλια. Τ α παιδιά κάτω των 5 ετών που παθαίνουν είναι 7.500 μηνιαίος, ενώ αυτά άνω των 5 ετών είναι 9.000 μηνιαίος. Υποσιτισμός: 1.100 θερμίδες κατά κεφαλήν αντί των 2.500. Το.μέσο βάρος των παιδιών έχει μειωθεί κατά 22%. UNICEF, Παρατηρητήριο για την Υγεία.


349

Σημειώσεις 1. Lionard Mosley, La Guerre du pétrole. Press d e la Cité, 1974. 2. Charles Saint-Prot, Saddam Hussein, Albin Michel, 1987. 3. Alain G resh και Dom inique Vidal, Golfe, clefs pour une guerre, Le M onde édition, 1991. 4. Bob W oodward, Cefs de guerre, Calm ann-Lévy, 1991. 5. N orm an Finklsten (καθηγητής πολιτικών επιστημών), A l Quds, 16 Δεκεμ βρίου 1997. 6. Dominique Ja m et και Régime Déforges, La Partie de Golfe, Editions 1991. 7. Έ κθεση της α ποστολής του OHE στο Ιράκ, 20 Μαρτίου 1991. 8. Pierre Dussauge (καθηγητής της στρατηγικής πολιτικής των επιχειρήσεων στον όμιλο HEC), Le Monde, 20 Ιανουαρίου 1998. 9. Claude Serfati, Le Monde, 20 Ιανουαρίου 1998. 10. Christian Schmid (πρόεδρος της ένωσης οικονομολόγων που ασχολούνται με ζητήματα άμυνας), Le Monde, 20 Ιανουαρίου 1998. 11. Alain G uerreau, L ’ Irak, développement et contradiction, Le Sycomore, 1978.

Η ΜΑΥΡΗ ΑΦΡΙΚΗ ΥΠΟ ΤΟ ΓΑΛΛΙΚΟ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ του Ζαν Σιρέ-Κανάλ

Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, το παλιό αποικιοκρατικό σύστημα, που ήταν δουλοκτητικό και εμποροκρατικό, άρχισε σταδιακά να εξαφανίζεται και να παραχωρεί τη θέση του στη «μοντέρνα» α ποικιοκρατία, που θα κυριαρχούσε από το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα. Η «μοντέρνα» αποικιοκρατία χαρακτηριζόταν από μια επι στροφή στον προστατευτισμό μέσα στα πλαίσια «αυτοκρατοριών»: Η κάθε μεγάλη δύναμη διατηρούσε αποκλειστικά για τον εαυτό της τις αγορές των αποικιών της και των ζωνών επιρροής της, στις οποίες ήταν πια χωρισμένος ολόκληρος ο πλανήτης. Η Γαλλία, που από το 1830 ξεκίνησε την κατάκτηση της Αλγε ρίας, συμπλήρωσε τις «παλιές αποικίες» της, που είχε κληρονο μήσει από το Παλαιό Καθεστώς και της είχαν επιστραφεί το 1815, με νέες κατακτήσεις στην περίοδο της Μ οναρχίας του Ιουλίου και της Δεύτερης Αυτοκρατορίας. Ή τα ν όμως η Τ ρίτη Δημοκρατία που, από το 1876 έως το 1903, θα υλοποιούσε την οικοδόμηση μιας τεράστιας αυτοκρα τορίας, της οποίας τα σημαντικότερα τμήματα ήταν, από οικο νομική άποψη, η Βόρεια Αφρική και η Ινδοκίνα. Ό μω ς, οι με γαλύτερες σ’ έκταση περιοχές αυτής της αυτοκρατορίας βρισκό ταν στην τροπική Αφρική, απαρτίζοντας τη γαλλική Δυτική Αφρι κή και τη Γαλλική Αφρική του Ισημερινού, στις οποίες θα προσθέτονταν το 1918 το μεγαλύτερο μέρος των πρώην γερμανικών αποικιών του Καμερούν και του Τόγκο. Οι περιοχές αυτές συ-

Η ΜΑΥΡΗ ΑΦΡΙΚΗ ΥΠΟ ΤΟ ΓΑΛΛΙΚΟ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ

351

γκροτουσαν ένα ενιαίο σύνολο που εκτεινόταν από τη Σαχάρα έ ως τον Ινδικό Ωκεανό, από τις γαλλικές κτήσεις της Βόρειας Αφρι κής έως τη Μ αδαγασκάρη και την περιοχή του Τζιμπουτί. Σε αυτή τη νέου «τύπου αποικιοκρατία», οι χρηματιστικοί ό μιλοι, που προέκυψαν από τη συγχώνευση μεγάλων τραπεζικών και βιομηχανικών επιχειρήσεων, μοιράστηκαν τις αγορές και α ντικατέστησαν τον ελεύθερο ανταγωνισμό με μονοπώλια, ενώ στις αποικίες έδιναν την πρωτοκαθεδρία στην εξαγωγή κεφαλαίων σε σχέση με την εξαγωγή εμπορευμάτων και την εισαγωγή πρώτων υλών. Από αυτή την άποψη, η γαλλική Μαύρη Αφρική αποτελού σε μια εξαίρεση. Η εκμετάλλευση παρέμεινε ουσιαστικά εμπορι κού τύπου και τη μονοπωλούσε ένα μικρός αριθμός εταιρειών της Μασσαλίας και του Μπορντό, οι οποίες άργησαν να ενσωματω θούν στο χρηματιστικό κεφάλαιο, περιόριζαν τις επενδύσεις τους στο ελάχιστο και αντάλλασσαν τα προϊόντα που συνέλεγε ή καλ λιεργούσε η παραδοσιακή αγροτική τάξη με εισαγόμενα εμπο ρεύματα (υφάσματα, είδης κιγκαλερίας, μικρά εργαλεία).

Οι αηοικιοκρστικές κατακτήσεις Η διανομή της αφρικανικής ηπείρου, η οποία έγινε με βάση τους παράκτιους διαμετακομιστικούς σταθμούς που είχαν κληρονο μηθεί από την εποχή του δουλεμπορίου, πραγματοποιήθηκε σε γενικές γραμμές από το 1876 έτος το 1900. Η διαδικασία αυτή οδήγησε τη Γαλλία και τη Μεγάλη Βρε τανία σε μια αντιπαράθεση που έφτασε στο αποκορύφωμά της το 1898 με το «επεισόδιο της Φασόντα», όταν μια γαλλική εξερευ νητική αποστολή που είχε επικεφαλής της τον Μαρσάν, προ σπαθώντας ν’ ανοίξει μια οδό επικοινωνίας ανάμεσα στην Κε ντρική Αφρική και στο Τζιμπουτί, συγκρούστηκε με τα αγγλικά στρατεύματα του Κίτσενερ στην περιοχή του Άνω Νείλου. Η Γαλ λία υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τις διεκδικήσεις σε αυτή την περιοχή. 'Οταν όμως ολοκληρώθηκε η διανομή της Αφρικής, η «Εγκάρδια Συνεννόηση» (Αντάντ) που υπογράφηκε το 1904 έβα λε τέλος στη γαλλο-βρετανική διαμάχη.

352


Οι αποικιοκρατικές κατακτήσεις έγιναν με πρόσχημα τον αν θρωπισμό. Υποτίθεται ότι αποσκοπούσαν να βάλουν τέλος στο δουλεμπόριο και στη δουλεία, να εξαφανίσουν τους «αιματο βαμμένους Αφρικανούς βασιλιάδες» που βύθιζαν την ήπειρο στη φωτιά και στο αίμα, και να φέρουν το εμπόριο και, επομένως, τον πολιτισμό στην Αφρική. Το έργο των ιεραποστόλων (οι οποίοι στις γαλλικές κτήσεις ήταν κυρίως ρωμαιοκαθολικοί), που αποσκοπούσε στην κατάκτηση των ψυχών, συνδεόταν στενά με το αντίστοιχο έργο των αξιωματικών και των διοικητικών υπαλλή λων. Στη Συνδιάσκεψη του Βερολίνου (15 Νοεμβρίου 1884-26 Φε βρουάριου 1885), στην οποία συμμετείχαν οι κυριότερες ευρω παϊκές δυνάμεις και οι Η ΠΑ, επιβεβαιώθηκε εν ονόματι των πα ραπάνω αρχών το δικαίωμα των ευρωπαϊκών δυνάμεων να μοι ραστούν την Αφρική. Οι αποικιοκρατικές πρακτικές, όπως θα δούμε, απείχαν πο λύ από τις διακηρυγμένες αρχές. Η κατάκτηση της Αφρικής, αμέσως μετά την ήττα της Γαλλίας στον γαλλοπρωσικό πόλεμο του 1871 και την απώλεια της Αλσα τίας και της Λορένης, ήταν για τους Γάλλους αξιωματικούς ένας τρόπος για ν’ ανακτήσουν τη χαμένη στρατιωτική τους δόξα, ενώ η συμμετοχή τους σε μια περιπέτεια, που συχνά μπορούσε ν’ α ποβεί επικίνδυνη, ήταν ένα μέσο για να κερδίσουν φήμη και γα λόνια. Οι απόψεις των στρατιωτικών και των εμπόρων σε μερικές περιπτώσει απέκλιναν, όπως όταν, για παράδειγμα, οι πολιτικές Αρχές απαίτησαν ν’ απαγορευτεί η εισαγωγή πυροβόλων όπλων και πυρομαχικών, μια απόφαση που ζημίωνε σημαντικά τους ε μπόρους. Σε γενικές γραμμές όμως, η κατάκτηση των νέων εδαφών ε ξυπηρετούσε τα συμφέροντα των Ευρωπαίων, που εξαφάνισαν τον ανιαγωνισμό των Αφρικανών εμπόρων και εγκατέστησαν, α πό τις ακτές προς την ενδοχώρα, ένα δίκτυο υποκαταστημάτων στα οποία ακατέργαστα προϊόντα ανταλλάσσονταν με εισαγόμενα εμπορεύματα. Η αντίσταση των αρχηγών των αφρικανικών κρατών, του Λστ


353

Νιιορ ο ιη Σενεγάλη, του Αχμαντού στο Σουδάν* (σημερινά Μάλι), του Σαμορί στη Γουινέα, του Μπεανζίν στη Δαχομέη (σημε ρινό Μπενίν) κ.λπ., συντρίφτηκε χάρη στην ανωτερότητα των ό πλων των κατακτητών (τουφέκια ταχείας βολής, πυροβολικό). Χρειάστηκε περισσότερος χρόνος για να καμφθεί η αντίσταση των πληθυσμών που δεν ζουσαν μέσα στα πλαίσια κάποιας «κρα τικής οντότητας» αλλά οε φυλετικές κοινότητες ή αυτόνομα χω ριά. Σε μερικές περιπτώσεις, η αντίσταση αυτών των πληθυσμών συνεχίστηκε μέχρι τον 20ό αιώνα (επιχειρήσεις «ειρήνευσης» στις δασικές περιοχές της Ακτής Ελεφαντοστού από το 1908 έ ως το 1916, εξέγερση των Γκμπάγια στην Αφρική του Ισημερι νού από το 1938 έως το 1931 ). Οι φυλές που ζουσαν στα όρια της Σαχάρας, στη Μαυριτανία και στο Μαρόκο υποτάχθηκαν μόνο το 1936. Οι «συνθήκες» που συνάπτονταν με τους Αφρικανούς ηγεμό νες και θεμελίωναν τα «δικαιώματα» της Γαλλίας απέναντι στους υπόλοιπους αποικιοκράτες ανταγωνιστές της μετατρέπονταν σε «κουρελόχαρτα», όταν το επέβαλλαν τα συμφέροντα των αποι κιοκρατιώ ν Αρχών. Για παράδειγμα, στις 23 Οκτωβρίου 1904, η Γαλλική Δυτική Αφρική προσαρτήθηκε «ως προτεκτοράτο», μ’ ένα απλό διάταγμα.

Οι μέθοδοι των αηοικιοκρατνκών πολέμων Οι μέθοδοι των αποικιοκρατικών πολέμων ήταν δραστικές και ανελέητες. Καθώς οι Ευρωπαίοι στρατιώτες ήταν εκ των πραγ μάτων λίγοι, οι γαλλικές Αρχές προσέφευγαν στην επιστράτευση εγχωρίων και η πλειοψηφία των στρατιωτών που κατέκτησαν την Αφρική για λογαριασμό της Γαλλίας ήταν Αφρικανοί. Ο Φάιντερμπε, κυβερνήτης της Σενεγάλης την περίοδο της Δεύτερης Αυτοκρατορίας, δημιούργησε τις πρώτες μονάδες των «Σενεγαλέζων τυφεκιοφόρων», οι οποίες θα διατηρούσαν αυτή * Σουδάν: Π εριοχή της τροπικής Αφρικής που καλύπτει τμήματα πολλών κρα τών, και το Σουδάν, στο οποίο έδωσε την ονομασία της. (Σ.τ.Μ.)

354


την ονομασία παρόλο που στη συνέχεια το μεγαλύτερο μέρος των άντρων τους δεν θα προερχόταν από τη Σενεγάλη. Οι μισθοί και τα επιδόματα προσέλκυαν τους μελλοντικούς στρατιώτες. Ό μω ς, για την κατάκτηση του Σουδάν, εφαρμόστη κε μια διαφορετική διαδικασία. Ό τα ν γινόταν αισθητή η έλλει ψη άντρων, στους «σταθμούς» (στις έδρες των στρατιωτικών μο νάδων) άνοιγαν κατάλογοι «εθελοντικής κατάταξης». Οι δουλέ μποροι, που είχαν ειδοποιηθεί έγκαιρα έφερναν το «εμπόρευμά» τους. Έ νας «αιχμάλωτος», που ήταν σε κατάσταση να υπηρετή σει στο στρατό, αγοραζόταν σε γενικές γραμμές (στην περίοδο 1895-1900) για λιγότερα από 300 φράγκα. Μετά την πώληση του «αιχμαλώτου», υπογραφόταν μια «πράξη απελευθέρωσης». Ο στρατός λοιπόν θεωρούσε ότι ο «αιχμάλωτος», καθώς είχε «απε λευθερωθεί», κατατασσόταν «εθελοντικά». Στις μεγάλες εκστρατείες, ο γαλλικός στ pert ός χρησιμοποιού σε, εκτός από τις τακτικές μονάδες, και μεγάλους αριθμούς «βοη θητικών», οι οποίοι επιστρατεύονταν χωρίς μισθό με την υπό σχεση ότι θα συμμετείχαν στη λεηλασία. Ο κύριος τρόπος αντα μοιβής τους ήταν να πουλούν μερικούς από τους νικημένους ως σκλάβους. Έ νας Γάλλος αξιωματικός, που συμμετείχε στην κα τάληψη του Σικάσο (Μάλι) το 1898, περιγράφει ως εξής τη λεη λασία της πόλης: «Μετά την πολιορκία, η επίθεση... Δίνεται η διαταγή ν’ αρχί σει η λεηλασία. Αρπάζουν τα πάντα, σκοτώνουν καθετί το ζω ντανό. Ό λοι οι αιχμάλωτοι, 4.000 περίπου, συγκεντρώνονται σαν να είναι κοπάδι. »0 συνταγματάρχης δίνει τη διαταγή ν’ αρχίσει η διανομή των λαφύρων. Αρχίζει να καταγράφει τη λεία που θα μοιραστεί, ό μως κάποια στιγμή μετανιώνει και λέει: “Μοιραστείτε τα!” Η δια νομή γίνεται με διαπληκτισμούς και γρονθοκοπήματα. Αμέσως μετά, ξεκινάμε! Ο κάθε Ευρωπαίος πήρε μια γυναίκα της επιλο γής του... Στο δρόμο της επιστροφής, κάναμε στάση μόνο κάθε σαράντα χιλιόμετρα, παρόλο που είχαμε μαζί μας τους αιχμα λώτους. Τ α παιδιά και όλους όσοι ήταν κουρασμένοι τους σκό τωναν με τα κοντάκια και με τις ξιφολόγχες... »Τα πτώματα εγκαταλείπονταν στην άκρη του δρόμου... Στη


3 55

διάρκεια της διαδρομής, όσοι επιτάσσονταν για να μεταφέρουν το κεχρί έμειναν πέντε ημέρες χωρίς τροφή. Μαστιγώνονταν μέ χρι και 50 φορές, αν έτρωγαν μια χούφτα από το κεχρί που με τέφεραν».1 Έ νας άλλος συγγραφέας διευκρινίζει: «Τα περιστατικά που συνόδευσαν το περασμένο έτος την κατάληψη του Σικάσο δεν ή ταν παρά μια επανάληψη όσων είχαν προηγηθεί κατά τη λεηλα σία του Σέγκου, του Νιόρο και όλων των χωριών που κατέλαβε ο στρατός μας... Οι άποικοί μας αυξάνουν διαρκώς με αυτό τον τρό πο τον αριθμό των σκλάβων κστά εκατοντάδες, κατά χιλιάδες...»2 Ό ταν στη συνεδρίαση της Βουλής της 20ής Νοεμβρίου 1900, ο Βινιέ ντ’ Οκτόν κατήγγειλε τις φρικαλεότητες που είχαν διαπραχθεί κατά την κατάληψη του Σουδάν, ο Λε Μιρ ντε Βιλέ, ένας από τους αντιπροσώπους των αποίκων στη Βουλή, που είχε ό μορφη μαυρισμένη επιδερμίδα, του απάντησε: «Ο αξιότιμος συ νάδελφός μας στρέφεται εναντίον των εκτελεστικών οργάνων. Εγώ κατηγορώ τις κατά καιρούς κυβερνήσεις. Δεν ήταν δυνατό ν’ αγνοούν ότι, στέλνοντας στρατιώτες σε απόσταση αρκετών χι λιάδων χιλιομέτρων από τις βάσεις τους, χωρίς μεταφορικά μέ σα, χωρίς τρόφιμα, χωρίς εμπορεύματα για να κάνουν ανταλλα γές σε είδος, οι στρατιώτες θα υποχρεώνονταν να ζήσουν εις βά ρος των κατοίκων, να επιτάσσουν χιλιάδες αχθοφόρους, που τα πτώματά τους είναι σπαρμένα στα μονοπάτια ...»3

Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, οι πόλεμοι ανάμεσα στους Αφρι κανούς είχαν μικρές επιπτώσεις εξαιτίας της αναποτελεσματικό τητας των όπλων. Είχαν ως αποτέλεσμα την ερήμωση μερικών μόνο περιοχών. Αντίθετα, οι κατακτητικοί αποικιοκρατικοί πό λεμοι αποτέλεσαν μια μάστιγα για όλη την ήπειρο, δεν γλίτωσαν από αυτούς ούτε καν τα «φιλικά» προς τους αποικιοκράτες χωριά, καθώς μπορεί να μην καταστρέφονταν συθέμελα, όμως οι αποικιοκρατικοί στρατοί επιτάσσανε τρόφιμα, ζώα και αχθοφόρους. Η φρίκη έφτασε στο αποκορύφωμά της το 1899, με την απο στολή που είχε ως επικεφαλής της τους λοχαγούς Βουλέ και Σα νονάν. Οι δυο αυτοί αξιωματικοί είχαν ήδη «διακριθεί» στη χώ

356


ρα των Μόσι (σημερινή Άνω Βόλτα) εξαιτίας των «πρωσικών» με θόδων τους. Ξεκινώντας από το Σουδάν, η αποστολή των Βουλέ και Σανουάν έπρεπε συναντήσει στη λίμνη Τσαντ την αποστολή των Φουρό-Λαμί που είχε ξεκινήσει από την Αλγερία και την αποστολή του Ζαντίλ που είχε ξεκινήσει από το Κονγκό. Σκοπός όλων αυτών των αποστολών ήταν να διασφαλίσουν τη γαλλική κυριαρχία στη βόρεια όχθη της λίμνης Τσαντ, ώστε να υπάρχει γεωγραφική συ νέχεια ανάμεσα στις γαλλικές κτήσεις στην αφρικανική ήπειρο. Καθώς οι άντρες της αποστολής μετέφεραν πολύ βαριά φορτία και έπρεπε να διασχίσουν μια περιοχή στην οποία υπήρχε έλλει ψη υδάτινων και διατροφικών πόρων, οι πράξεις ωμής βίας δια δέχονταν η μια την άλλη, όπως αποκάλυψε, όταν επέστρεψε οτη Γαλλία, ένα μέλος της αποστολής που είχε εκδιωχθεί επειδή δια φωνούσε με αυτές τις πρακτικές. Θ’ αναφέρουμε ένα μόνο παρά δειγμα. Τη νύχτα της 8ης προς την 9η Ιανουάριου 1899, οι επι κεφαλής της αποστολής διέταξαν ν’ ανιχνευθεί η περιοχή: «Οι περίπολοι θα πρέπει να προσεγγίσουν τα χωριά, να τα κα ταλάβουν χρησιμοποιώντας αγχέμαχα όπλα, να αιχμαλωτίσουν τους κατοίκους και ν’ αρπάξουν τα κοπάδια. Το πρωί της 9ης Ια νουάριου, οι ανιχνευτικές περίπολοι επέστρεψαν στο στρατόπε δο με 250 βόδια, 500 πρόβατα, 28 άλογα και 80 αιχμαλώτους. Μερικοί τυφεκιοφόροι είχαν τραυματιστεί. Για να “αποτελέοουν παράδειγμα” για τους υπόλοιπους αιχμαλώτους, ο λοχαγός Βου λέ διέταξε τους άντρες ν’ απαγχονίσουν είκοσι γυναίκες-μητέρες μαζί με παιδιά τους που ήταν ακόμα βρέφη, και στη συνέχεια να τις διαπεράσουν με λόγχες, σε απόσταση μερικών εκατοντάδων μέτρων από το στρατόπεδο. Ο διοικητής της φρουράς του Σάι βρήκε μερικές ημέρες αργότερα τα πτώματά τους».4 Σ’ ένα άλλο χωριό, καθώς είχε διαδοθεί η είδηση ότι η απο στολή αναζητούσε αχθοφόρους, όλοι οι γεροί άντρες κατέφυγαν στη σαβάνα. «Είχαν μείνει μόνο οι ηλικιωμένοι, οι γυναίκες και τα παιδιά. Τους έβγαλαν από τα σπίτια τους και, αφού τους έβα λαν στη σειρά, άνοιξαν ομαδικά πυρ εναντίον τους, σκοτώνοντάς τους όλους».5 Μετά από αυτό το «περιστατικό» καταμετρήθηκαν 111 πτώματα.

Η ΜΑΥΡΗ ΑΦΡΙΚΗ ΥΠΟ ΤΟ ΓΑΛΛΙ KO ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙ KO ΚΑΘΕΣΤΩΣ

357

Οι Αρχές του Σουδάν, οι οποίες είχαν αρχίσει ν’ ανησυχούν ό χι τόσο για τις μεθόδους που χρησιμοποιούσαν οι επικεφαλής της αποστολής και τις είχε αποκαλύψει ο Τύπος, αλλά για την καθυ στέρησή της σύμφωνα με το προβλεπόμενο χρονοδιάγραμμα, έ στειλαν τον αντισυνταγματάρχη Κλομπ και τον υπολοχαγό Μεϊνιέ να βρουν την αποστολή και να τεθούν επικεφαλής της. Πενή ντα χρόνια αργότερα, ο Μεϊνιέ που εν τω μεταξύ είχε προαχθεί σιο βαθμό του στρατηγού περιγράφει ως εξής τα ίχνη που άφη νε πίσω της η αποστολή: «Ίχνη από μεγάλους διασκελισμούς στο χορτάρι και στα μο νοπάτια, διάφορα εγκαταλελειμμένα αντικείμενα κ.λπ. Ό μω ς, αυτό που κυρίως βρίσκαμε ήταν πυρπολημένα χωριά και διά σπαρτα ανθρώπινα οστά... (Στο Μπίρνι Νκόμι) μπορούσαμε να “διαβάσουμε” στο έδαφος και ανάμεσα στα ερείπια της μικρής πόλης τις διάφορες φάσεις της επίθεσης, της πυρπόλησης και της σφαγής... Σε διάφορα σημεία, είχαν ανοιχτεί λάκκοι για να χρη σιμεύσουν ως ομαδικοί τάφοι και μπορούσες να δεις διάσπαρτα ανθρώπινα υπολείμματα με τα οποία χόρταιναν την πείνα τους με γάλοι σκελετωμένοι σκύλοι. Ό σ ο περισσότερο προχωρούσε η φά λαγγα, τόσο πιο πολλές και μακάβριες ήταν οι εικόνες που βλέ παμε. Κοντά στο μεγάλο χωριό Τιμπερί, βρήκαμε κρεμασμένα τα πτώματα δεκάδων γυναικών. Σε μια διασταύρωση, ανακαλύψα με το πτώμα ενός οδηγού, που κατά πάσα πιθανότητα τον είχαν σκοτώσει επειδή υποψιάζονταν ότι ήθελε να εγκαταλείψει την α ποστολή. Το πιο συγκλονιστικό α π ’ όσα συναντήσαμε ήταν τα πτώματα δυο μικρών κοριτσιών (εννέα έως δέκα ετών), τα οποία τα είχαν κρεμάσει από το χοντρό κλαδί ενός δέντρου στις παρυ φές του μικρού χωριού Κόράν-Κάλγκο. ...Σε όλα σχεδόν τα χω ριά που συναντήσαμε στην πορεία μας, τα πηγάδια ήταν μολυσμένα και γεμάτα με σωρούς από κουφάρια, που με δυσκολία μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε αν ήταν ζώων ή ανθρώπων».6 'Οταν τελικά οι δυο αξιωματικοί βρήκαν τον Βουλέ και τον Σανουάν, αυτοί, εξοργισμένοι που τους είχε αφαιρεθεί η αρχηγία της αποστολής «τους», τους πυροβόλησαν. Ο Κλομπ σκοτώθηκε και ο Μεϊνιέ τραυματίστηκε. Ό ταν όμως ο Βουλέ και ο Σανουάν είπαν στους άντρες που συμμετείχαν στην αποστολή ότι σκόπευαν να

358


τους χρησιμοποιήσουν για να δημιουργήσουν μια ανεξάρτητη αυ τοκρατορία στα μέρη που είχαν κατακτήσει και ότι δεν θα μπο ρούσαν να επιστρέφουν στα σπίτια τους με τα λάφυρα που είχαν αρπάξει, αυτοί στασίασαν και σκότωσαν τον Βουλέ και τον Σανουάν. Οι Αρχές απέδωσαν το «περιστατικό» σε μια κρίση τρέλας των δυο λοχαγών, ενώ για μισό αιώνα η λογοκρισία φρόντιζε να μη γίνεται καμία αναφορά σε αυτή τη δυσάρεστη υπόθεση.

Το αηοικιοκρατικό σ ν στψ α Ποια μορφή είχε το αηοικιοκρατικό σύστημα στην Αφρική, το ο ποίο εδραιώθηκε στις αρχές του 20ού αιώνα και παρέμεινε α ναλλοίωτο μέχρι τη δεκαετία του 1950; Μέχρι να τεθεί σε ισχύ το Σύνταγμα του 1946, οι νέες αποικίες (δηλαδή, αυτές που απέκτησε η Γαλλία εκτός από εκείνες που κληρονόμησε από το Παλαιό Καθεστώς) υπάγονταν αυθαίρετα στη δικαιοδοσία του αρχηγού του κράτους. Το συμβουλευτικό σώμα της Γερουσίας (σιη διάρκεια της Δεύτερης Αυτοκρατορίας) αποφάσισε σ πς 3 Μαΐου 1845 ότι ο τρόπος διοίκησης των αποι κιών ανήκε στη διακριτική ευχέρεια του αρχηγού του κράτους, δη λαδή του αυτοκράτορα. Η Τρίτη Δημοκρατία διατήρησε την ίδια κατάσταση προς όφελος του προέδρου της Δημοκρατίας, ο ο ποίος εκχωρούσε τις εξουσίες του επί των αποικιών στην κυβέρ νηση, κάτι που στην πράξη σήμαινε στον υπουργό Αποικιών. Εκτός από κάποιες ειδικές διατάξεις, οι νόμοι που ψήφιζε το Κοι νοβούλιο δεν είχαν ισχύ στις αποικίες (όπως, για παράδειγμα, ο νόμος για την ελευθερία του Τύπου ή ο νόμος για την ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι). Ο υπουργός Αποικιών νομοθετούσε μέσω διαταγμάτων και είχε το δικαίωμα, αν το θεωρούσε χρήσιμο, εί τε να επεκτείνει την ισχύ των μητροπολιτικών νόμων σε κάποιες από τις αποικίες είτε να θεσπίζει ειδικές διατάξεις. Οι αυτόχθονες κάτοικοι των αποικιών ήταν Γάλλοι υπήκοοι, όχι όμως και πολίτες. Yπόκειντο στη διακριτική εξουσία των Ευ ρωπαίων γενικών κυβερνητών, των κυβερνητών και των κατά τό πους διοικητών. Διατάγματα με τοπική ισχύ ρύθμιζαν το θεσμικό

Η ΜΑΥΡΗ ΑΦΡΙΚΗ ΥΠΟ ΤΟ ΓΑΛΛΙ KO ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙ KO ΚΑΘΕΓΓΩΣ

359

καθεστώς αυτών των «υπηκόων», που ήταν γνωστοί ως «ιθαγενείς». Οι επιτόπιες ευρωπαϊκές διοικητικές υπηρεσίες μπορούσαν με α πλές διοικητικές αποφάσεις και χωρίς καμία δικαστική απόφαση να επιβάλλουν ποινές φυλάκισης και χρηματικά πρόστιμα στους αυτόχθονες υπηκόους για μια μεγάλη ποικιλία από λόγους, όπως «για αμέλεια καταβολής των φόρων», «για ανυπακοή στον επικε φαλής του χωριού ή του καντονιού», για «μη τεκμηριωμένες» δια μαρτυρίες ή «για έλλειψη του οφειλόμενου σεβασμού προς τις γαλ λικές Αρχές». Οι κυβερνήτες και οι γενικοί κυβερνήτες μπορούσαν επιπλέον να επιβάλλουν και ποινές εκτόπισης. Ο Ανγκουλβάν, κυ βερνήτης της Ακτής Ελεφαντοστού, είχε εκφράσει το 1916 τη λύ πη του για το γεγονός ότι το αξίωμά του δεν του έδινε το δικαίω μα να επιβάλλει την εσχάτη των ποινών, είχε όμως επισημάνει ό τι από στατιστική άποψη η εκτόπιση οδηγούσε στο ίδιο αποτέλε σμα.' Πράγματι, η μεταφορά των εκτοπισμένων από τις δασικές περιοχές στο Πορτ Ετιέν της Μαυριτανίας, στην καρδιά της Σα χάρας, άφηνε ελάχιστες ελπίδες επιβίωσης στους τιμωρημένους. Αλλωστε, συμβούλευαν όσους «ιθαγενείς προύχοντες» είχαν τιμω ρηθεί με το διοικητικό μέτρο της εκτόπισης να κάνουν τη διαθή κη τους πριν από την αναχώρησή τους. Για παράδειγμα, ένας ιθαγενής μπορούσε να κατηγορηθεί «για έλλειψη του οφειλόμενου σεβασμού προς τις γαλλικές Αρχές», αν ξεχνούσε να βγάλει το καπέλο του ή να χαιρετίσει στρατιωτι κά κάποιον λευκό «αρχηγό» που περνούσε από μπροστά του (ό λοι οι λευκοί ήταν εξ ορισμού, οε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθ μό, «αρχηγοί»). Στην περίπτωση που ο «αρχηγός» ήταν μεγαλό ψυχος, περιοριζόταν να πει σε κάποιο χωροφύλακα να κατάσχει το καπέλο του παραβάτη και να τον διατάξει να έρθει να το πά ρει από το «γραφείο», όπου του το επέστρεφαν μετά από μερικά χτυπήματα με το «μανιγκόλο», το μαστίγιο από δέρμα ιπποπό ταμου που ήταν το αναγκαίο, αν και δεν προβλεπόταν από τη νο μοθεσία, εξάρτημα κάθε χωροφύλακα. Ό πω ς είναι αυτονόητο, οποιοσδήποτε ιθαγενής ασκούσε κρι τική εναντίον των Αρχών ή διαμαρτυρόταν, αντιμετώπιζε αμέσως την κατηγορία «της έλλειψης του οφειλόμενου σεβασμού προς τις γαλλικές Αρχές».

360


Ό λοι οι «υπήκοοι» από 16 έως 60 ετών, άντρες και γυναίκες, ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν έναν προσωπικό ή κεφαλικό φόρο. Το ποσό καταβαλλόταν εφάπαξ και ήταν το ίδιο για τους πλουσίους (υπήρχαν τόσο λίγοι!) και τους φτωχούς, ενώ το ύψος του κυμαινόταν ανάλογα με τις περιοχές. Αντίθετα, οι άποικοι (οι οποίοι έπρεπε να προσελκυσθούν με «κίνητρα») εξαιρούνταν α πό την πλειοψηφία των φόρων που θα πλήρωναν αν είχαν μείνει στη μητρόπολη. Οι υπήκοοι ήταν επίσης, θεωρητικά τουλάχιστον, υποχρεω μένοι να εργάζονται καταναγκαστικά μερικές ημέρες κάθε έτος «παρέχοντας τις υπηρεσίες τους στο σύνολο». Στην πράξη όμως, οι Αρχές υπερέβαιναν σε περιπτώσεις ανάγκης χωρίς τον παρα μικρό ενδοιασμό τις προβλεπόμενες ημέρες και σε μερικές πε ριπτώσεις έστελναν τους «επιταγμένους» για ολόκληρους μήνες σε μέρη που απείχαν εκατοντάδες χιλιόμετρα από τα σπίτια τους. Οι αποικιοκρατικές Αρχές χρησιμοποιούσαν την καταναγκαστική εργασία για την κατασκευή και τη συντήρηση των διοικητικών κτι ρίων, των δρόμων και των σιδηροδρομικών γραμμών. Από το 1921 έως το 1934, η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής Κονγκό-Ωκεανός, από το Μαύρο Ακρωτήριο έως την Μπραζαβίλ, κατέληξε σε μια πραγματική εκατόμβη, την οποία εί χε καταγγείλει ο δημοσιογράφος Αλμπέρ Λοντρ.8 Καθώς ο αριθ μός των ντόπιων κατοίκων «που είχαν επιταχθεί» δεν επαρκούσε, οι αποικιοκρατικές Αρχές μετέφεραν εργάτες από αποστάσεις 3.000 χιλιομέτρων ή και περισσότερο, από το Ουμπάνγκι-Σάρι (σημερινή, Κεντροαφρικανική Δημοκρατία) και από το Τσαντ. Από αυτούς, άλλοι έφτασαν πεζοπορώντας και άλλοι μέσω των πο ταμών Ουμπάνγκι και Κόνγκο. Η εξάντληση από το ταξίδι, οι ε πιδημίες που προκλήθηκαν από το στοίβαγμα πάρα πολλών αν θρώπων στις μαούνες, οι οποίοι επιπλέον ταξίδευαν σχεδόν χω ρίς τροφή και σε αδιανόητες συνθήκες υγιεινής, αλλά και το γε γονός ότι οι άνθρωποι αυτοί μεταφέρθηκαν από τη σαβάνα σε μια περιοχή με υγρό κλίμα και όπου τα είδη διατροφής ήταν δια φορετικά, είχαν ως συνέπεια οι επιταγμένοι να πεθαίνουν σαν τις μύγες. Ό σ οι επιζούσαν, έπρεπε κάτω από τα μαστίγια των επι στατών να σπάνε βράχους με λοστούς και φτυάρια.

Η ΜΑΥΡΗ ΑΦΡΙΚΗ ΥΠΟ ΤΟ ΓΑΛΛΙΚΟ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑ'ΠΚΟ ΚΑΘΕΣΤΩΣ

361

Το 1929, ο Αλμπέρ Λοντρ υπολόγισε ότι είχαν πεθάνει 17.000 άνθρωποι (και ενώ απέμεναν ακόμα 3.000 χιλιόμετρα για να ο λοκληρωθεί η κατασκευή της σιδηροδρομικής γραμμής). Π αρ’ ό λα αυτά, αναφέρει ότι υπήρξε μια «βελτίωση», εφόσον σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές η θνησιμότητα, από 45,20% το 1927, μειώθηκε σε 17,34% το 1929!9 Έ να άλλο μεγάλο εργοτάξιο το οποίο προκάλεσε πολλές εκα τόμβες ήταν αυτό που λειτουργούσε υπό τον έλεγχο του Γραφείου του Νίγηρα. Στο κεντρικό κομμάτι του ρου του, στο σημερινό Μάλι, ο ποταμός Νίγηρας διακλαδώνεται σε παραποτάμους και σχηματίζει λίμνες: πρόκειται για το κεντρικό δέλτα του Νίγηρα. Κάποιοι συνέλαβαν την ιδέα να γίνουν σε αυτή την περιοχή αρ δευτικές ζώνες, ώστε να μετατραπεί σε μια νέα Αίγυπτο που θα εφόδιαζε τη Γαλλία με βαμβάκι. Το έργο ανατέθηκε σε δημόσιους υπαλλήλους και εργολάβους δημοσίων έργων οι οποίοι δεν γνώ ριζαν τίποτα για τη σύσταση του εδάφους, για τον τρόπο που θ’ αντιδρούσε το έδαφος στην άρδευση, αλλά και για τις κατάλλη λες μεθόδους καλλιέργειας. Μόνο με τη χρήση διαπιστώθηκε ό τι η άρδευση όχι μόνο απέφερε συγκομιδές κατώτερες από τον μέ σο όρο, αλλά και ότι μετέτρεπε σε άγονη τη γη, καθώς το νερό παράσερνε το χώμα. Τελικά, η καλλιέργεια του βαμβακιού εγκαταλείφθηκε και αντικαταστάθηκε με την καλλιέργεια ρυζιού. Οι αποικιοκρατικές Αρχές, για ν’ αξιοποιήσουν τα αρδευτικά έργα που είχαν γίνει στο δέλτα του Νίγηρα, μετέφεραν μαζικά τον πληθυσμό της χώρας των Μόσι (σημερινή Άνω Βόλτα) και τον εγκατέστησαν σε χωριά όπου επικρατούσε μια αυστηρή στρατιω τική πειθαρχία. Οι επιταγμένοι έπρεπε να εργάζονται καταναγκαστικά από τα χαράματα μέχρι τη δύση του ήλιου, απαγορευ όταν να κυκλοφορούν και έπρεπε να καταβάλλουν ένα φόρο για τη στέγη που τους παρείχαν οι αποικιοκρατικές Αρχές και για την κατανάλωση νερού. Υπήρχαν όμως και άλλες μορφές καταναγκαστικής εργασίας. Η καλλιέργεια εξαγωγικών προϊόντων ενθαρρυνόταν με διά φορα μέσα, από τα οποία το πιο απλό ήταν η υποχρέωση των «ι θαγενών» να πληρώνουν τον κεφαλικό φόρο. Στις περιοχές όπου η χρήση του χρήματος δεν ήταν γενικευμένη, το μοναδικό μέσο

362


για τους κατοίκους ν’ αποκτήσουν το χρηματικό ποσό για την πληρωμή του φόρου ήταν να παράγουν και να πουλούν τα προϊ όντα που ζητούσαν οι εμπορικές εταιρείες, είτε ήταν προϊόντα α πό καλλιέργειες όπως η αραχίδα, το βαμβάκι και ο καφές, είτε ήταν προϊόντα συλλογής όπως το «καουτσούκ από χόρτα» (που προερχόταν από ένα αναρριχητικό φυτό της σαβάνας και ήταν περιζήτητο στις αρχές του αιώνα), το φοινικέλαιο και οι φυτικές ίνες που συλλέγονταν από το δέντρο καπόκ. Οι καλλιεργητές έ πρεπε να τροφοδοτούν με αυτά τα προϊόντα τις αγορές που ή ταν κάτω από τον έλεγχο της αποικιοκρατικής διοίκησης ή των Ευρωπαίων εμπόρων. Οι εμπορικοί αντιπρόσωποι αγόραζαν τα προϊόντα στις «επίσημες τιμές που καθόριζε εβδομαδιαίως η αποικιοκρατική διοίκηση». Τ ις περισσότερες φορές, το ύψος τους ήταν πολύ κατώτερο από την πραγματική εμπορική αξία. Επί σης, οι καλλιεργητές συχνά εξαπατούνταν (για το ζύγισμα χρη σιμοποιούνταν παραποιημένες ζυγαριές, οι αγοραστές δεν πλή ρωναν για τα εμπορεύματα με το πρόσχημα της «κακής ποιότη τας», μόλο που στη συνέχεια τα μεταπουλούσαν....) Οι καταχρήσεις ήταν περισσότερο κατάφωρες στις περιοχές (κυρίως της Ισημερινής Αφρικής) όπου ίσχυε το καθεστώς των «υποχρεωτικών καλλιεργειών», όπως ήταν το Ουμπάνγκι-Σάρι (σημερινή Κεντροαφρικανική Δημοκρατία) και το Τσαντ, όπου από το 1929 ήταν υποχρεωτική η καλλιέργεια του βαμβακιού. Στις ζώνες παραγωγής βαμβακιού, ο κάθε φορολογούμενος ή ταν υποχρεωμένος να καλλιεργεί βαμβάκι σ’ ένα αγροτεμάχιο με προκαθορισμένες διαστάσεις και να παραδίδει το προϊόν στις «ε ταιρείες με προνόμια εκμετάλλευσης», δηλαδή στις εταιρείες στις οποίες είχε εκχωρηθεί το μονοπώλιο της αγοράς και της κατερ γασίας του βαμβακιού. Κάτω από την επίβλεψη της αποικιοκρατικής διοίκησης και των αντιπροσώπων των εταιρειών, αλλά και αντιμετωπίζοντας την απειλή να του επιβληθούν κυρώσεις, ο χω ρικός όφειλε να παραδώσει στους «αγοραστές» της εταιρείας την απαιτούμενη ποσότητα βαμβακιού. Η καθορισμένη τιμή πώλη σης ήταν εξευτελιστική. Στην καλύτερη περίπτωση, επέτρεπε στον χωρικό να πληρώσει τον κεφαλικό φόρο.10 Ό μω ς, το παραπάνω καθεστώς δεν ήταν τίποτα σε σύγκριση


363

μ’ εκείνο που επιβλήθηκε στους ίδιους αυτούς πληθυσμούς στις αρχές του αιώνα. Το «γαλλικό Κονγκό», που το 1910 μετονομάστηκε σε Γαλλι κή Αφρική του Ισημερινού, είχε σχεδόν εξ ολοκλήρου διανεμη θεί το 1899 σε 40 «εταιρείες με προνόμια εκμετάλλευσης». Σ’ αυ τές είχε εκχωρηθεί το μονοπώλιο της εκμετάλλευσης των εγχώριων πόρων και, de facto, του εμπορίου τους.11 Οι εταιρείες αυτές δεν πραγματοποίησαν σχεδόν καμία επέν δυση και αρκετές από αυτές οδηγήθηκαν σύντομα στη χρεοκο πία, αφού πρώτα «έγδυσαν» μέσω του χρηματιστηρίου κάποιους αφελείς. Ό σες από αυτές ανέπτυξαν κάποια δραστηριότητα, εκ μεταλλεύονταν τη συλλογή καουτσούκ. Η καταναγκαστική εργα σία ανταμειβόταν ως «εργασία συλλογής», καθώς οι εταιρείες ι σχυρίζονταν ότι το συλλεγμένο καουτσούκ, εφόσον ήταν προϊόν του εδάφους, τους ανήκε χάρη στο προνόμιο που τους είχε εκχωρηθεί. Για το τι συνέβαινε, διαθέτουμε τη μαρτυρία ενός ιεραποστό λου, του Ρ. Π. Ντεγκρ, ο οποίος κατά τ’ άλλα ήταν ένας άποικος με ωραία μαυρισμένη επιδερμίδα: «'Οταν έφτασε η διαταγή για τη συλλογή του καουτσούκ, τα πε ρισσότερα χωριά αρνήθηκαν να στείλουν άντρες. Για να υλοποι ηθούν οι αποφάσεις της διοίκησης, αποφασίστηκε να αποστα λούν στρατιωτικές φάλαγγες...» Οι στρατιωτικές δυνάμεις προσέφυγαν στον εξαναγκασμό. «Το κάθε χωριό ή η κάθε ομάδα χω ριών καταλήφθηκε από μια ή περισσότερες στρατιωτικές φρου ρές, τις οποίες συνέδραμαν στο έργο τους αρκετοί “βοηθητικοί”, και άρχισε η συλλογή του καουτσούκ... Στο τέλος του μήνα, το συλλεγμένο καουτσούκ μεταφερόταν σ’ ένα κεντρικό σημείο ό που πουλιόταν για δεκαπέντε δεκάρες το κιλό. Οι υπάλληλοι της διοίκησης ζύγιζαν το εμπόρευμα και ο αγοραστής πλήρωνε τοις μετρητοίς με την παραλαβή του. Δεν έδινε όμως τα χρήματα στους συλλέκτες, αλλά στους υπαλλήλους της διοίκησης οι οποίοι τα παρακρατούσαν με την αιτιολογία ότι με τα χρήματα αυτά εξο φλούνταν οι κεφαλικοί φόροι που αναλογούσαν στους κατοίκους του χωριού. Η μάζα εργαζόταν λοιπόν για εννέα συνεχείς μήνες χωρίς την παραμικρή ανταμοιβή». Ο ιεραπόστολος εξηγεί ότι, τα δυο πρώτα χρόνια, ο πληθυ

364


σμός κατάφερε να επιβιώσει χάρη στα αποθέματα που είχαν συ γκεντρωθεί από την καλλιέργεια κασσάβας τα προηγούμενα χρό νια. Ό μω ς, τα αποθέματα άρχισαν σταδιακά να εξαντλούνται. Οι «συλλέκτες» έπρεπε να εργάζονται ολοένα και πιο μακριά από χωριά τους, καθώς τα αναρριχητικά φυτά από τα οποία προερ χόταν το καουτσούκ άρχισαν να γίνονται ολοένα και πιο σπάνια κοντά στα χωριά. «Προς τα τέλη του μήνα, τους παραχωρούσαν δυο ή τρεις ημέρες για να πάνε στα χωριά τους ν’ ανεφοδιαστούν, όμως τις περισσότερες φορές επέστρεφαν με άδεια χέρια, καθώς οι αγροί τους είχαν μείνει ακαλλιέργητοι... Οι άρρωστοι και τα μι κρά παιδιά (που είχαν μείνει στα χωριά) πέθαιναν από την πεί να. Επισκέφθηκα αρκετές φορές μια περιοχή όπου οι λιγότερο, άρ ρωστοι σκότωναν τους πιο βαριά άρρωστους για να τους φάνε. Εί δα ανοιχτούς τάφους από τους οποίους είχαν αφαιρέσει τα πτώ ματα για να τα φάνε. Σκελετωμένα παιδιά ψαχούλευαν στους σω ρούς των απορριμμάτων για να βρουν μυρμήγκια ή άλλα έντομα, και τα έτρωγαν ωμά. Τ α περίχωρα των χωριών ήταν σπαρμένα με κρανία και οστά».12

Η άσκηση της «γαλλικής εξουσίας» Ό π ω ς ήδη αναφέραμε, η εξουσία βρισκόταν εξ ολοκλήρου στα χέρια μιας ιεραρχίας Ευρωπαίων υπαλλήλων. Στην κορυφή αυ τής της ιεραρχίας βρισκόταν ο γενικός κυβερνήτης (ο οποίος α σκούσε την εξουσία στις «εδαφικές περιφέρειες» στη γαλλική Δυ τική Αφρική και στη Γαλλική Αφρική του Ισημερινού, αλλά και στις μεγάλες αποικίες όπως η Μ αδαγασκάρη. Το Καμερούν, που η διοίκησή του είχε ανατεθεί στη Γαλλία μ’ «εντολή» της Κοινω νίας των Εθνών, ήταν υπό την εξουσία ενός γενικού κυβερνήτη ο οποίος έφερε τον τίτλο του «Ανώτερου Επιτρόπου»). Ακολουθού σαν ο κυβερνήτης και ο διοικητής (ο οποίος διοικούσε τον «κύ κλο» ή κάποια άλλη διοικητική υποδιαίρεση - σε μερικές περι πτώσεις ένας «κύκλος» περιελάμβανε και άλλες διοικητικές υπο διαιρέσεις, στις οποίες την εξουσία ασκούσε κάποιος κατώτερος υπάλληλος ο οποίος υπαγόταν στο διοικητή του «κύκλου»).


365

Τα καθήκοντα του διοικητή του «κύκλου» ήταν η είσπραξη των φόρων, η προμήθεια και η διάθεοη στο εμπόριο των προϊό ντων που απαιτούσαν οι εμπορικές εταιρείες, η επίταξη άντρων για την καταναγκαστική εργασία και, μετά την έναρξη του Πρώ του Παγκόσμιου πολέμου, η επιστράτευση άντρων για να υπη ρετήσουν στο στρατό (η στρατιωτική θητεία των επιστρατευμένων ήταν τρία χρόνια). Για να φέρει σε πέρας αυτά τα καθήκοντα, ο διοικητής ήταν υποχρεωμένος να προσφεύγει στις υπηρεσίες ιθαγενών «βοηθη τικών». Αυτοί χωρίζονταν βασικά σε δυο κατηγορίες: Στους υ παλλήλους (γραφείς και διερμηνείς) που εργάζονταν στα γραφεία και, κυρίως, στους «εθιμικούς αρχηγούς» των χωριών και των καντονιών. Οι «αρχηγοί» προέρχονταν σε μερικές περιπτώσεις από τις παλιές προαποικιοκρατικές δυναστείες. Σε άλλες όμως περι πτώσεις ήταν από κατώτερες κοινωνικές τάξεις, πρώην τυφεκιοφόροι των αποικιοκρατικών συνταγμάτων, αλλά και, σπανιότε ρα, πρώην υπηρέτες ή μάγειροι κάποιου κυβερνήτη, ο οποίος ή θελε να τους ανταμείψει για τις υπηρεσίες τους. Οι αρχηγοί των καντονιών, στους οποίους υπάγονταν οι αρ χηγοί των χωριών, δεν είχαν καμία νομιμοποίηση, καμία εγγύη ση ότι θα διατηρούσαν το αξίωμά τους. «Οι αρχηγοί των καντο νιών», είχε γράψει σε μια εγκύκλιο ο γενικός κυβερνήτης Βαν Βολενχόφεν, «ακόμα και αν είναι απόγονοι των βασιλιάδων με τους οποίους είχαμε διαπραγματευτεί, δεν διαθέτουν από μόνοι τους καμία εξουσία. Έχουν διοριστεί από εμάς, μέσω μια διαδικασίας επιλογής όπου η απόφαση ανήκει στη διακριτική μας ευχέρεια, και δεν είναι παρά όργανά μας».13 Αν δεν εκπλήρωναν με τον επιθυμητό τρόπο τα καθήκοντά τους, οι αρχηγοί των καντονιών διέτρεχαν ανά πάσα στιγμή τον κίνδυνο να καθαιρεθούν ή και να φυλακιστούν. Οι υποχρεώσεις ενός αρχηγού καντονιού ήταν πολλές. Μαζί με τους αρχηγούς των χωριών που διορίζονταν με δική του πρότα ση, ήταν επιφορτισμένος να εισπράττει τους φόρους, παρακρα τώντας ένα μικρό ποσοστό. Επιπλέον, εισέπραττε για δικό του λογαριασμό τις «εθιμικές εισφορές» και επέβαλλε στους κατοί κους των χωριών να εργαστούν δωρεάν προς όφελός του, δυο «πα

366


ροχές» για τις οποίες η αποικιοκρστική διοίκηση έκλεινε τα μά τια. Ο φόρος καταβαλλόταν από τον κάθε αρχηγό οικογένειας, α νάλογα με τον αριθμό των μελών της οικογένειάς τους. Το ποσό, που υπολογιζόταν για κάθε καντόνι και χωριό με βάση μια κατά προσέγγιση «απογραφή», καταβαλλόταν εφάπαξ. Έτσι, αν ο α ριθμός των πραγματικών κατοίκων ήταν μικρότερος από αυτόν της απογραφής, ο φόρος που καταβαλλόταν ήταν μεγαλύτερος από εκείνον που πραγματικά αναλογούσε. Οι υπαρκτοί κάτοικοι πλήρωναν για αυτούς που ανέφεραν οι απογραφές χωρίς πραγ ματικά να υπάρχουν, για τους φυγάδες ή ακόμα και για τους νε κρούς. Για την είσπραξη των φόρων -αλλά και για ν’ αντεπεξέλθει και στις υπόλοιπες υποχρεώσεις του που θ’ αναφέρουμε στη συ νέχεια-, ο αρχηγός του καντονιού συντηρούσε μ’ έξοδά του μια μικρή ομάδα τραμπούκων. Ό ταν ο διοικητής ενός «κύκλου» και εθνολόγος Ζιλμπέρ Βιεγιάρ κατηγόρησε αυτους τους «προύχοντες» ότι περιστοιχίζονταν από «γνήσια αποβράσματα», αυτοί του απάντησαν: «Θέλετε ή ό χι να εισπράττουμε τους φόρους, να σας φέρνουμε άντρες να ερ γαστούν καταναγκαστικά και να υπηρετήσουν στο στρατό σας; Δεν υπάρχει περίπτωση να τα καταφέρουμε με την ηπιότητα και την πειθώ. Αν οι άνθρωποι δεν φοβούνται ότι θα τους δέσουμε και θα τους χτυπήσουμε, θα μας κοροϊδεύουν».14 Στο παραπάνω απόσπασμα, αναφέρονται οι δυο άλλες υπο χρεώσεις που είχαν οι αρχηγοί των καντονιών: Να βρίσκουν ά ντρες για την καταναγκαστική εργασία και, από τον Πρώτο Π α γκόσμιο πόλεμο και μετά, να υπηρετούν στο στρατό (το κάθε κα ντόνι έπρεπε να παρέχει έναν προκαθορισμένο αριθμό κληρω τών που υπηρετούσαν για τρία χρόνια). Η επιλογή γινόταν με αυθαίρετα κριτήρια. Ό π ω ς είναι φυσι κό, οι συγγενείς, οι φίλοι και οι προστατευόμενοι των αρχηγών ε ξαιρούνταν στο μέτρο που αυτό ήταν εφικτό. Το βάρος της καταναγκαστικής εργασίας και της επιστράτευσης το σήκωναν κα τά προτεραιότητα οι ταπεινοί, και κυρίως οι πρώην σκλάβοι. Στις περιπτώσεις που οι τραμπούκοι του αρχηγού ενός κα ντονιού δεν κατάφερναν να φέρουν σε πέρας αυτά τα καθήκο-


3 67

via, τότε ο αρχηγός ζητούσε τη συνδρομή των ένοπλων χωροφυ λάκων «του κύκλου», με συνέπεια τόσο η είσπραξη των φόρων ό σο και η επίταξη για την καταναγκαστική εργασία και το στρα τό να παίρνει τη μορφή επιδρομής: Τα χωριά περικυκλώνονταν και καταλαμβάνονταν με μια αιφνιδιαστική επίθεση, τα αγαθά των κατοίκων του χωριού κατάσχονταν και πουλιόνταν σε πλειστηριασμό, έδεναν τους επιστρατευμένους με σχοινιά και τους ο δηγούσαν στα στρατολογικά γραφεία. Οι αρχηγοί των καντονιών ήταν επίσης υποχρεωμένοι να υ ποδέχονται και να φιλοξενούν τους διοικητές «των κύκλων» και τις ακολουθίες τους όταν περιόδευαν, τους χωροφύλακες και τους διάφορους περαστικούς υπαλλήλους της αποικιοκρατικής διοί κησης. Στην καθημερινή ζωή των «ιθαγενών» κυριαρχούσε ο φό βος που απορρέει από την αυθαιρεσία: την αυθαιρεσία των αρ χηγών και των τραμπούκων τους, αλλά και την αυθαιρεσία των λευκών «αρχηγών». Η μοναδική σχέση ανάμεσα στους μαύρους και στους λευκούς ήταν η σχέση του υφισταμένου προς το «αφεντικό» του. Κάθε οι κειότητα, ακόμα και (και ίσιος κυρίως) μ’ εκείνους που τους αποκαλούσαν με μια συγκαταβατική περιφρόνηση «εξελιγμένους», δηλαδή εκείνους που είχαν σπουδάσει και είχαν γίνει υπάλληλοι, δάσκαλοι και γιατροί, όχι μόνο δεν γινόταν αποδεκτή αλλά επέ φερε και κυρώσεις. Το αποδεικνύει το ακόλουθο σχόλιο στο φ ά κελο ενός Ευρωπαίου υπαλλήλου: «Κάνει παρέα με τους ιθαγενείς. Σε μερικές περιπτώσεις, τρώει και μαζί τους. Δεν είναι κατάλλη λος για τη ζωή στις αποικίες». 'Οταν η σύζυγος ενός λευκού ήταν δυσαρεστημένη με τον υ πηρέτη ή το μάγειρά της, επειδή έσπασε την τσαγιέρα ή δεν πέ τυχε τη σάλτσα, τον έστελνε στο «γραφείο» (του διοικητή του «κύ κλου») μ’ ένα σημείωμα στο οποίο αναγραφόταν ο αριθμός των χτυπημάτων με το μαστίγιο που έπρεπε να του δώσουν οι χωρο φύλακες. Το 1944, ο σοσιαλιστής Αλμπέρ Γκαζιέ, μέλος της προσωρι νής εθνοσυνέλευσης στο Αλγέρι, πραγματοποίησε μια περιοδεία στις γαλλικές αποικίες της Αφρικής και είχε κάνει την ακόλουθη ερώτηση σε σαράντα περίπου Ευρωπαίους: «Κύριε (ή Κυρία),

368


οας έχει συμβεί να χτυπήσετε τον υπηρέτη σας;» Ό π ω ς αναφέρει: «Δεν μου έδωσαν ούτε μία αρνητική απάντηση».15

Από το θρύλο για τις αποικίες σ τ ψ πραγματικότητα Τα σχολικά εγχειρίδια και ένας ολόκληρος προπαγανδιστικός μηχανισμός (ιδιαίτερα αυτός της «Ναυτικής και Αποικιακής Ένω σης») έκαναν τους νεαρούς Γάλλους να πιστέψουν ότι η Γαλλία εί χε φέρει στους πληθυσμούς των αποικιών δρόμους, σχολεία, νο σοκομεία, με λίγα λόγια την πρόοδο και τον πολιτισμό, και άρα μια βελτίωση των συνθηκών διαβίωσής τους. Τι συνέβαινε στην πραγματικότητα; Μέχρι τις αρχές του αιώνα, η αποικιοκρατία είχε κατασκευά σει ένα σιδηροδρομικό δίκτυο, που όμως παρέμενε ανολοκλή ρωτο. Υπήρχαν μερικές σιδηροδρομικές γραμμές που οδηγού σαν από τις ακτές προς την ενδοχώρα, όμως ποτέ δεν ενώθηκαν μεταξύ τους. Αυτές οι σιδηροδρομικές γραμμές που ήταν πιο στε νές απ’ όσο συνήθως (το πλάτος τους ήταν 1 μέτρο αντί για 1,44 μέτρα) είχαν μικρή μεταφορική δυνατότητα. Ο πρωταρχικός λό γος για τον οποίο κατασκευάστηκαν ήταν η μεταφορά στρατευ μάτων - η γρήγορη διοχέτευση ενόπλων δυνάμεων στις περιοχές όπου θα γινόταν αισθητή η ανάγκη τους. Στη συνέχεια, οι σιδη ροδρομικές γραμμές χρησίμευσαν για τη διοχέτευση προς τα λι μάνια των ακατέργαστων προϊόντων και προς την ενδοχώρα των εισαγόμενων εμπορευμάτων. Οι σιδηροδρομικές γραμμές, και αργότερα οι αμαξιτοί δρό μοι, ουσιαστικά κατασκευάστηκαν και συντηρούνταν με την καταναγκαστική εργασία. Τ α σχολεία; Ο σκοπός της ίδρυσής τους ήταν να προμηθεύ ουν την αποικιοκρατική διοίκηση με το βοηθητικό προσωπικό που χρειαζόταν: διερμηνείς, γραφείς και, σ’ ένα ανώτερο επίπε δο, δασκάλους και γιατρούς. Τ α δύο τελευταία λειτουργήματα ή ταν τα ανώτερα στα οποία θα μπορούσε να φτάσει ένας «ιθαγε νής», πάντα όμως σε μια θέση υφισταμένου σε σχέση με τους Γάλλους δασκάλους και γιατρούς. Πράγματι, τα διπλώματά τους


369

είχαν τοπική ισχύ και τους έδιναν τη δυνατότητα να υπηρετουν μόνο στις αντίστοιχες τοπικές διοικητικές θέσεις. Δεν είχαν κα μία αξία στη Γαλλία και, καθώς δεν υπήρχε η δυνατότητα εξομοίωσης των διπλωμάτων αυτών με τα αντίστοιχα γαλλικά δι πλώματα (όπως το εθνικό απολυτήριο λυκείου), οι κάτοχοί τους δεν είχαν πρόσβαση στην ανώτατη παιδεία. Σε κάθε αποικία (και στην Μπραζαβίλ για τη Γαλλική Αφρική του Ισημερινού), υπήρχε ένα σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Οι πιο καλοί μαθητές μπορούσαν να συνεχίσουν τις σπουδές τους στην «Ανώτερη Σχο λή Βιλιάμ Ποντί», από την οποία αποφοιτούσαν οι «ιθαγενείς» δάσκαλοι και γιατροί. Μόνο το 1946 μερικοί απόφοιτοι της «Ανώ τερης Σχολής Βιλιάμ Ποντί» έγιναν δεκτοί στο Λύκειο του Ντα κάρ, ώστε να μπορέσουν να προετοιμαστούν για τις εξετάσεις του εθνικού απολυτηρίου λυκείου και να συνεχίσουν τις σπουδές τους στα πανεπιστήμια της Γαλλίας. Οι Αφρικανοί που χάρη σε ειδικές συνθήκες κατάφεραν να σπουδάσουν σε κάποιο πανεπι στήμιο στη Γαλλία, όπως ο Με Λαμίν Γκέγιε που σπούδασε νο μικά και ο Λεοπόλ Σένταρ Σενγκόρ που πήρε πτυχίο καθηγητή της γαλλικής φιλολογίας, μετριόνταν στα δάχτυλα των χεριών. Το 1945, το ποσοστό φοίτησης στην πρωτοβάθμια εκπαίδευ ση δεν υπερέβαινε το 5% στη Γαλλική Δυτική Αφρική. Υπήρχαν μόνο δυο λύκεια στο Σεν Λουί της Σενεγάλης και στο Ντακάρ, στα οποία αρχικά γίνονταν δεκτοί μόνο Ευρωπαίοι. Το πανεπι στήμιο του Ντακάρ ιδρύθηκε το 1957, ένα χρόνο πριν την ανεξαρ τησία της Σενεγάλης. Στη Γαλλική Αφρική του Ισημερινού, η κατάσταση ήταν χει ρότερη. Μόνο το 1937 ιδρύθηκε στην Μπραζαβίλ μια υπηρεσία για την εκπαίδευση. Μέχρι τότε, τα ελάχιστα σχολεία που υπήρ χαν υπάγονταν στην υπηρεσία «πολιτικών και διοικητικών υπο θέσεων». Στην Μπραζαβίλ, υπήρχε μόνο ένα σχολείο πρωτοβάθ μιας εκπαίδευσης. Ας εξετάσουμε στη συνέχεια το ζήτημα της δημόσιας υγείας. Η «αποικιακή υπηρεσία υγείας», που ήταν στρατιωτικοποιημένη (και θα παρέμενε μέχρι την ανεξαρτησία των αποικιών), περιέθαλπε κυρίως τους Ευρωπαίους και τους στρατιώτες, και δευτερευόντως τους ιθαγενείς υπαλλήλους.

370


Οι ιεραποστολές είχαν ιδρύσει νοσηλευτήρια και εξωτερικά ια τρεία. Μόνο το 1905 ιδρύθηκε στη Γαλλική Δυτική Αφρική η υ πηρεσία «ιατρικής περίθαλψης των ιθαγενών», η οποία ήταν προ σανατολισμένη στη μαζική ιατρική και διέθετε ένα δίκτυο νοσο κομείων «για ιθαγενείς» (3 το 1910) και εξωτερικών ιατρείων. Τ ο 1908, σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία, η υπηρεσία περιέθαλψε 150.000 ασθενείς σ’ ένα πληθυσμό 12.000.000. Η αποικιοκρατία πρόσθεσε στις ενδημικές ασθένειες (ελονο σία, κίτρινος πυρετός, κ.λπ.) τις εισαγόμενες ασθένειες, που δεν ήταν μόνο πολύ πιο επικίνδυνες, καθώς οι Αφρικανοί δεν είχαν αναπτύξει ανοσοποιητικούς μηχανισμούς απέναντί τους, αλλά και ιδιαίτερα βαριές (σύφιλη, φυματίωση). Οι διαδοχικές μετα κινήσεις πληθυσμών εξαιτίας των μαζικών επιτάξεων εργατικού δυναμικού και η ανάπτυξη των εμπορικών σχέσεων συνέβαλαν στην εξάπλωση των επιδημιών. Ο διευθυντής της υπηρεσίας υγείας στο Καμερούν είχε γρά ψει το 1945: «Για τη μείωση του πληθυσμού δεν ευθύνονται μόνο οι ασθέ νειες, παρόλο που διαδραματίζουν ένα πολύ μεγάλο ρόλο. Υπάρ χουν και άλλοι λόγοι που διευκολύνουν τις εκατόμβες και είναι πο λύ σημαντικοί, αλλά δεν εμπίπτουν στις αρμοδιότητες της υπη ρεσίας υγείας: Ο υποσιτισμός και η σχεδόν γενική έλλειψη αζωτούχων τροφών, η αλόγιστη οικονομική πολιτική που σε μερικές περιοχές έδωσε ώθηση στην ανάπτυξη προσοδοφόρων καλλιερ γειών εις βάρος της καλλιέργειας διατροφικών ειδών, η ανισορ ροπία που υπάρχει ανάμεσα στα έσοδα των ιθαγενών και στις τι μές των βασικών τροφίμων».16 Εξαιτίας όλων αυτών των παραγόντων, τα ποσοστά θνησιμό τητας, και ιδιαίτερα της παιδικής, ήταν πολύ υψηλά. Μόνο από τη δεκαετία του 1920, οι εκστρατείες εμβολιασμού συνέβαλαν αποτελεσματικά στην υποχώρηση των ποσοστών θνη σιμότητας. Μια από τις πιο επίφοβες ασθένειες, για την οποία λαμβάνονταν προληπτικά μέτρα, ήταν η τρυπανοσωμίαση (νόσος του ύπνου). Για να την αντιμετωπίσει, η αποικιοκρατική διοίκηση δημιούρ γησε ειδικευμένες κινητές μονάδες περίθαλψης. Ό μω ς, για να συ


371

γκεντρώσουν τους πληθυσμούς, να τους απογράψουν και να πραγ ματοποιήσουν τις ιατρικές εξετάσεις, οι κινητές μονάδες περίθαλψης χρησιμοποιούσαν μεθόδους παρόμοιες μ’ εκείνες που χρη σιμοποιούνταν για την πολιτική επίταξη ή την επιστράτευση και την είσπραξη των φόρων, και οι οποίες συγγένευαν με τις πρα κτικές των ανθρωποκυνηγών. Δεν είναι δύσκολο να ερμηνευθεί η έλλειψη ενθουσιασμού των πληθυσμών για την παρεχόμενη περί θαλψη: Οι κινητές μονάδες των νοσοκόμων και όσοι τους συνό δευαν, ακολουθώντας πιστά την αποικιοκρατική παράδοση, ζούσαν εις βάρος των αυτοχθόνων, απαιτώντας να τους δίνουν τρό φιμα, γυναίκες κ.λπ. Οι αναγκαίες για τις εξετάσεις παρακεντή σεις στην οσφυϊκή χώρα γίνονταν από νοσοκόμους που δεν ήταν πάντα επιδέξιοι και χωρίς να υπάρχουν οι αναγκαίες συνθήκες υ γιεινής, με συνέπεια σε μερικές περιπτώσεις να συμβαίνουν σο βαρά ατυχήματα. Επιπλέον, οι θεραπευτικές μέθοδοι που εφαρ μόζονταν δεν ήταν ακίνδυνες, καθώς στην περίπτωση που δεν δι νόταν η κατάλληλη δοσολογία μπορούσαν να υπάρξουν σοβαρές επιπλοκές στο νευρικό σύστημα (νεφρίτιδες, τυφλώσεις). Μόνο στη δεκαετία του 1950, το ιατρικό σύστημα πρόληψης έγινε πραγματικά αποτελεσματικό, με συνέπεια να υπάρξει μια «αναστροφή» στις δημογραφικές τάσεις, από την κάμψη ή τη στασιμότητα προς την αύξηση, ενώ από το 1955 περίπου ξεκίνησε η δημογραφική έκρηξη. Ένα τελευταίο σχόλιο για έναν από τους «στόχους» που επι καλούνταν οι οπαδοί της αποικιοκρατίας: Τον αγώνα εναντίον της δουλείας. Ό π ω ς ήδη αναφέραμε, στα πρώτα χρόνια της αποικιοκρα τίας, αυτά των κατακτήσεων, η δουλεία όχι μόνο δεν μειώθηκε αλ λά αυξήθηκε. Στη συνέχεια, αρχικά η απαγόρευση του δουλε μπορίου (που στη Γαλλική Δυτική Αφρική επικυρώθηκε με διά ταγμα μόνο το 1905) και έπειτα η κατάργηση της δουλείας άρχι σαν να υλοποιούνται με πολύ αργούς ρυθμούς. Η απελευθέρωση των σκλάβων εφαρμοζόταν συνήθως ως μια μορφή τιμωρίας των επαναστατημένων ή ανυπότακτων φυλών. Στις περιπτώσεις όμως που η υποστήριξη των παραδοσιακών κυ ρίαρχων τάξεων κρινόταν ως πολιτικά αναγκαία, όπως στην πε

372


ριοχή Φοΰτα Τζάλον (Γουινέα) ή στις περιοχές του Σαχέλ και της Σαχάρας, η δουλεία συνέχισε να υπάρχει και η αποικιοκρσιική διοίκηση ενέκρινε (ή συγκάλυπτε) την πρακτική του «δικαιώμα τος της καταδίωξης» (αναζήτηση, σύλληψη και επιστροφή των <ρυγάδων σκλάβων στους κυρίους τους). 'Οταν το 1954-1955, το INSEE (Εθνικό Ινστιτούτο Στατιστικής και Οικονομικών Μελε τών) πραγματοποίησε για πρώτη φορά μια απογραφή στη Γουι νέα, κατέγραψε στη Φουτα Τζάλον τους «αιχμαλώτους» ως μια επιμέρους πληθυσμιακή ομάδα. Στη Μαυριτανία, η διαιώνιση της δουλείας, με την υποστήριξη της αποικιοκρατικής διοίκησης, κα ταγγέλθηκε το 1929 από το δάσκαλο Λουί Χουνκαρίν που κατα γόταν από τη Δαχομέη και είχε τιμωρηθεί με δέκα χρόνια εκτόπισης στη Μαυριτανία. Ο Χουνκαρίν κατήγγειλε την ύπαρξη της δουλείας σ’ ένα μικρό βιβλίο που κατάφερε να το στείλει στη Γαλ λία και το δημοσίευσε η Ένωση για τα Δικαιώματα του Ανθρώ που.17 Η ίδια κατάσταση συνεχίστηκε και μετά την ανεξαρτησία των αποικιών και γνωρίζουμε ότι, πρόσφατα, Μαυριτανοί αγω νιστές για τα ανθρώπινα δικαιώματα συνελήφθησαν, καταδικά στηκαν και φυλακίστηκαν, επειδή κατήγγειλαν την επιβίωση του θεσμού της δουλείας.

Τα δψ ογραφικά δεδομένα Το δουλεμπόριο, που διήρκεσε από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα, είχε ήδη αφαιμάξει δημογραφικά την Αφρική. Οι πληγές από τις κατακτήσεις υπήρξαν ένα νέο πλήγμα για την ήπειρο, ίσως πιο βίαιο από το δουλεμπόριο, αν και πιο περιορισμένο χρονικά. Οι μάχες, και στη συνέχεια οι καταχρήσεις του αποικιοκρατικου κα θεστώτος, όπως η μεταφορά ανθρώπων για να εργαστούν καταναγκαστικά και οι επιτάξεις τροφίμων και ζώων είχαν ως συνέπεια ν’ αυξηθεί η θνησιμότητα. Οι πληθυσμοί μειώθηκαν και έγιναν πε ρισσότερο ευάλωτοι στις επιδημίες αλλά και στις φυσικές κατα στροφές, όπως για παράδειγμα η ξηρασία. «Η παραμικρή φυσική καταστροφή -μ ια απρόβλεπτη ξηρα σία ή μια επιδρομή α κρίδας- αποκτούσε δραματικές διαστάσεις


3 73

εξαιτίας της επίταξης των τροφίμων και της καταναγκαστικής ερ γασίας, χωρίς η αποικιοκρατική διοίκηση να έχει προβλέψει τα αναγκαία μέσα παρέμβασης».18 Η μεγαλύτερη δημογραφική κάμψη σημειώθηκε στην περίο δο 1880-1920, είναι όμως αδύνατο να υπολογίσουμε τις διαστά σεις της καθώς τα στατιστικά δεδομένα είναι ελάχιστα. Στη Δαχομέη (σημερινό Μπενίν), μια από τις πιο πυκνοκατοικημένες και σχετικά ειρηνικές αποικίες, καταγράφηκε μια υποχώρηση της τάξης του 9% από το 1900 έως το 1920.19 Η κάμψη αυτή υ πήρξε ασφαλώς περισσότερο αισθητή στις περιοχές που διέθεταν περιορισμένους πόρους και σ’ εκείνες είχαν πληγεί περισσότερο από τις μαζικές επιτάξεις ανθρώπων, ζώων και τροφίμων αναλο γικά με τους πόρους τους, όπως η περιοχή του Νίγηρα20 ή η Μαυ ριτανία. Οι περιοχές της Γαλλικής Αφρικής του Ισημερινού, που ήταν ήδη αραιοκατοικημένες, αφανίστηκαν εξαιτίας των καταχρήσε ων των εταιρειών με προνόμια (Κεντροαφρικανική Δημοκρατία) ή της εκμετάλλευσης της ξυλείας (στην Γκαμπόν, ενήλικοι άντρες «επιτάσσονταν» μ£ διετή συμβόλαια για να εργαστούν στα εργο τάξια ξυλείας, ενώ τα χωριά, όπου είχαν μείνει μόνο οι γυναίκες, τα παιδιά και οι ηλικιωμένοι, υποχρεώνονταν να δίνουν «ως φό ρο» μεγάλες ποσότητες κασσάβας για να συντηρούνται οι εργα ζόμενοι στα εργοτάξια ). Η κάμψη εκεί υπήρξε ακόμα μεγαλύτερη (από 30% έως 50%).21 Στις περιοχές του Σουδάν και του Σαχέλ, οι μεγάλες ξηρασίες του 1913-1914, του 1930-1933, της οποίας οι επιπτώσεις έγιναν ακόμα πιο αισθητές εξαιτίας του πολιτικο-οικονομικού πλαισίου (ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος, η οικονομική κρίση και η ύφε ση της δεκαετίας του 1930), και τέλος η ξηρασία του 1972 προκάλεσαν σιτοδείες και λιμούς. Οι πρώτες ευεργετικές συνέπειες της μαζικής ιατρικής άρχι σαν να γίνονται αισθητές στη δεκαετία του 1930. Η Αφρική των ανεξάρτητων κρατών πέρασε από τη δημογραφική κάμψη στη δημογραφική έκρηξη, όμως οι επιπτώσεις του οικονομικού συστή ματος που κληρονόμησε από την αποικιοκρατία διατήρησαν μέ χρι σήμερα την εξαθλίωση και τον υποσιτισμό, που επιδεινώθη

374


καν από τους εμφυλίους πολέμους. Τ ο ζήτημα αυτό όμως θα πρέ πει ν’ αποτελέσει το θέμα κάποιου άλλου άρθρου.

Τα δεδομένα που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτό το άρθρο προέρχονται α πό τα ακόλουθα έργα μας: Afrique noire occidentale: géographie, civilisations, histoire, Éditions sociales, Παρίσι, 1958 (επανέκδοση 1968) και Afrique noire-U ère coloniale (1900-1945), Éditions sociales, Παρίσι, 1964 (επα νέκδοση 1982).

Σημειώσεις 1. Παρατίθεται στο P. Vigné d ’ O cton, Le gloire du sabre, Flamm arion, Παρίσι, 1900, σ. 131 (σημειώσεις ενός μάρτυρα της κατάληψης του Σικάσο). 2. Jean Rodes, «Un reg ard su r le Soudan», La revue Blanche, 1η Ν οεμβρίου 1899. 3. Κοινοβούλιο, συνεδρίαση της 30ής Ν οεμβρίου 1900, πρακτικά του Κοινο βουλίου, 1900, σ. 580. 4. P. Vigné d’ Octon, ό.π., σσ. 40-41. 5. Μαρτυρία του λοχία Τ ουρό, στο P. V igné d ’ Octon, ό.π., σσ. 142-143. 6. Général Meynier, La Mission Joalland-Meynier, É ditions de Γ Em pire français, Παρίσι, 1947,σσ. 39-40. 7. G. Angoulvant, La pacification de la Cote-d' Ivoire, Larose, Π αρίσι, 1916. 8. Albert Londres, Terre d ’ébène. Albin Michel, Π αρίσι, 1929. 9. R. Susset, La vérité sur le Cameroun et Γ A.E.F. , Éd. de la Nouvelle revue critique, Π αρίσι, 1934. 10. Βλ. Jean Cabot, «La culture du coton au Tchad», Annales de géographie, 1957, σσ. 499-508. 11. G. Coquery-Vidrovitch, Le Congo au temps des grandes compagnies concessionnaires (1989-1930), M outon, Παρίσι-Χ άγη, 1972. 12. R. P. Daigre, Oubangui-Chari, témoignage sur son évolution (1990-1940), Dillen et Cie, Ισουντέν (Γαλλία), 1947, σσ. 113-116. 13. Π αρατίθεται στο R. Cornevin, «L' évolution des chefferies dans Γ Afrique noire», Recueil Penant, τ. 687, Ιοΰνιος-Αΰγουστος 1961, σ. 380 14. Gilbert Vieillard, «Notes sur les Peupls du Fouta-Djalon», Bulletin de T Institut français d ’Afrique noire 1, Ντακάρ, σ. 171. 15. Μαρτυρία που παρουσιάστηκε στη διάρκεια του Συνεδρίου του Ινστιτούτου Σ ύ γχρ ονη ς Ισ το ρ ία ς κα ι δ η μ ο σ ιεύτη κ ε με τον τίτλ ο Les chemins de la décolonisation de T Empire français (1936-1956), Éditions d u C.N.R.S., 1986.


375

16. Ιατρική αναφορά του συνταγματάρχη του ιατρικού σώματος Φαρινό. Π α ρατίθεται στο Afrique noire: Γ ire coloniale, ό.π., σ. 493. 17. J. Suret-Canale, «Un p ionnier m éconnu d u m ouvem ent dém ocratique en Afrique: Louis H unkanrin», Études dahom éenes (νέα σειρά), τ. 3, ΠόρτοΝόβο (Μπεν(ν), Δ εκέμβριος 1964, σσ. 5-30. 18. G. Coquery-Vidrovitch, Afrique noire, permanences et ruptures, Payot, Παρίσι, 1985,0. 52. 19. Ό .π ., σ. 57. 20. Βλ. Idrissa Kimba, La Formation de la colonie du Niger 1880-1920, δ ιδακτορι κή διατριβή, Université de Paris V II, 1983. 21. G. Coquery-Vidrovitch, ό.π., σ. 56.

ΑΛΓΕΡΙΑ 1830-1998: Α Π Ο Τ Α Π Ρ Ω Τ Α ΒΗΜ ΑΤΑ Τ Ο Υ Α Π Ο ΙΚ ΙΟ Κ Ρ Α Τ ΙΚ Ο Υ ΚΑΠ ΙΤΑ Λ ΙΣΜ Ο Υ Σ Τ Ο Μ Ο Ν Ο Π Ω Λ ΙΑ Κ Ο ΕΓΧ ΕΙΡΗ Μ Α Τ Η Σ «Π Α Γ Κ Ο Σ Μ ΙΟ Π Ο ΙΗ Μ Ε Ν Η Σ » Ε Π Α Ν Α Π Ο ΙΚ ΙΟ Π Ο ΙΗ Σ Η Σ του Α ντρέ Π ρενάν*

Ο καπιταλισμός, παρόλο που η συμμετοχή του στην απόφαση για την κατάληψη της Αλγερίας υπήρξε μικρή, διαδραμάτισε έναν καθοριστικό ρόλο αμέσως μόλις άρχισε να υλοποιείται αυτή η απόφαση και, μ’ εξαίρεση τις δυο δεκαετίες που ακολούθησαν την ανεξαρτησία της χώρας, συνεχίζει να τον διαδραματίζει έως σήμερα. Μέχρι το 1962, η δράση του αποτελούσε το μοντέλο του αποικιοκρατικου καπιταλισμού, από τα πρώτα εμποροκριπικά βήματά του μέχρι τις προσπάθειές του να θέσει υπό τον έλεγχό του το πετρέλαιο. Σήμερα, μέσα στα πλαίσια της παγκοσμιοποί ησης, η δράση του αποτελεί το πρότυπο ενός είδους μονοπωλια κής «επαναποικιοποίησης». Η εξουσία που διέθετε το κεφάλαιο στη Γαλλία του 1830 ήταν ασφαλώς μικρή. Ό μω ς, σε όλη τη διάρκεια της εξέλιξής του, το κεφάλαιο διευθυνε τη διάρθρωση της αποικιοκρατικής νομοθε σίας και οικονομίας στην Αλγερία, και έκανε το παν για να δια τηρηθεί η αποικιοκρατική εξουσία απέναντι στις διάφορες μορ φές αντίστασης που είδαν το φως της ημέρας, καταλήγοντας να προβεί σε πρωτοφανείς βιαιότητες στην προσπάθειά του ν’ απο τρέψει να το θέσουν στο περιθώριο. Μετά από την ανεξαρτησία

Ο Α νιρέ Πρενάν είναι γεωγράφος.

ΑΛΓΕΡΙΑ 1830-1998

377

της Αλγερίας, το κεφάλαιο εκμεταλλεύτηκε τόσο την αδυναμία και την εξάρτηση από το εξωτερικό της «μη καπιταλιστικής» οι κονομίας που προσπάθησαν να οικοδομήσουν οι ηγέτες της χώ ρας, όσο και την παγίωση του ανταγωνισμού ανάμεσα στις κοι νωνικές τάξεις που αναπτύχθηκε εξαιτίας των αντιφάσεων αυτής της οικονομίας, για να προκαλέσει τη σημερινή κρίση. Αυτή πρόσφερε τη δυνατότητα να εισαχθουν πάλι οι εξαναγκασμοί που την επιδείνωναν και την επιδεινώνουν, προκαλώντας τις βιαιο πραγίες που μαστίζουν τη χώρα, οι οποίες με τη σειρά τους χρη σιμοποιούνται για εδραιωθεί η «νέα παγκόσμια τάξη». Το καπιταλιστικό σύστημα, παρόλο που δεν είχε καμία ανά μειξη στην απόφαση για την εκστρατεία του 1830 (που λήφθηκε μετά την άρνηση της γαλλικής μοναρχίας ν’ αποδεχτεί ένα χρέ ος), σημάδεψε τα σαράντα χρόνια πολέμου και βιαιοπραγιών που χρειάστηκαν για να θέσει υπό τον έλεγχό του τη χώρα (18301871 ), τα εξήντα πέντε χρόνια που ακολούθησαν και στη διάρκεια των οποίων κατάφερε να εκμεταλλεύεται τη χώρα χωρίς να προ σφεύγει στη μαζική «παράνομη» βία (1871-1945), και τα δεκαε φτά χρόνια (1945-1962) που εκτείνονται από τις σφαγές στο Σετίφ και στο Γκέλμα μέχρι την ανεξαρτησία. Απομένει να εκτιμηθεί ο ρόλος που διαδραμάτισε και διαδραματίζει, όχι μόνο σε γαλλική αλλά σ’ «ευρωπαϊκή» ή και ακόμα σε «παγκοσμιοποιημένη» κλίμακα, στην καταστροφή / αποδιάρθρωση της οικονομίας και της κοινωνίας της ανεξάρτητης Αλγερίας, αλλά και στην ε πανεμφάνιση της (ισλαμικής) βίας, από τη δεκαετία του 1980 έ ως σήμερα.

Η γέννηση τον 'καπιταλισμού και η αποικιοκρατιχη κατάχτηση 1. Η ευθύνη τον κεφαλαίου στην απόφαση για την εκστρατεία στο Αλγέρι Παραδόξως, η εκστρατεία στο Αλγέρι, που πραγματοποιήθηκε ε νώ στη Γαλλία ολοκληρωνόταν η μετάβαση από την εμποροκρα τία στη βιομηχανική επανάσταση, έγινε χωρίς τη σύμφωνη γνώ μη των οπαδών του οικονομικού φιλελευθερισμού και των εκπρο σώπων της μεταποιητικής βιομηχανίας, οι οποίοι ανατάχθηκαν

378


στην ιδέα να δαπανηθεί το δημόσιο χρήμα σ’ ένα εγχείρημα σιο οποίο δεν έβλεπαν προοπτικές κέρδους. Η Γαλλία, σε αντίθεση με τις αποικιοκρατικές κατακτήσεις που θ ’ ακολουθούσαν, όπως ε κείνη της Αγγλίας εις βάρος της Αίγυπτου, δεν επικαλέστηκε τα α νεξόφλητα χρέη της χώρας την οποία σκόπευε να θέσει υπό τον έλεγχό της, για ένα πολύ συγκεκριμένο λόγο. Η σύγκρουση πήγα σε από τη μη εξόφληση από την Πρώτη Αυτοκρατορία, αλλά και από τη μοναρχία μετά την παλινόρθωση, της αγοράς δημητρια κών που είχε πραγματοποιήσει το Διευθυντήριο έναντι 7.942.992 χρυσών φράγκων, από τα οποία η Γαλλία εξακολουθούσε να ο φείλει 350.000 στον μπέη. Το 1827, με τη συσσώρευση των τό κων, το ποσό αυτό είχε ανέλθει σε 24.000.000 χρυσά φράγκα, α πό τα οποία τα 1.250.000 έπρεπε να καταβληθούν στον μπέη. Οι εμποροκρατικοί κύκλοι της Μ ασσαλίας συνέβαλαν στην α ναζωπύρωση της διαμάχης, ιδιαίτερα μέσω του σκοτεινού ρόλου που διαδραμάτισε ο πρόξενος Ντιβάλ. Αυτός, αντί να δώσει στον Ντέι* το ποσό των 478.891 χρυσών φράγκων (περίπου 6.000.000 σημερινά φράγκα) που είχε αποδεσμεύσει ήδη από το 1816 ο Λουδοβίκος ΙΗ \ προχώρησε αντίθετα στη στρατιωτική ανακα τάληψη του διαμετακομιστικού σταθμού της Λα Καλ, τον οποίο είχε καταλάβει ως ενέχυρο το Αλγέρι, και ζήτησε μέσω του Κα ρόλου Γ, εκτός από την παραχώρηση του διαμετακομιστικού σταθμού στη Γαλλία χωρίς την καταβολή πάγιων τελών, και την εκχώρηση της επικυριαρχίας στη γειτονική πεδιάδα, από το Μπον (Ανάμπα) μέχρι τα σύνορα με την Τυνησία. Σημαντικό ρόλο δια δραμάτισε επίσης και η αντιπαλότητα ανάμεσα στις αποικιοκρατικές δυνάμεις. Ο υπουργός Αμυνας Κλερμόν-Τονέρ είχε προ τείνει ήδη από τις 14 Οκτωβρίου 1827, σε παρέμβαση στο υ πουργικό συμβούλιο, «να εκμεταλλευτούμε τη δύσκολη θέση την οποία βρίσκεται (...) η Αγγλία για να κυριεύσουμε το κράτος του Αλγεριού». Και ο οικονομολόγος Σισμοντί, που ήταν αντίθετος στην ελευθερία των συναλλαγών, είχε γράψει τον Μάιο του 1830, τρεις μήνες πριν την απόβαση των γαλλικών στρατευμάτων:1«Το * Dey (σια γαλλικά) τουρκικά d ài: Ο τίτλος που έφερε ο διοικητής της Αλγερίας, ο οποίος διοριζόταν α πό το σουλτάνο αλλά ουσιαστικά ήταν αυτόνομος. (Σ.τ.Μ.)


379

βασίλειο του Αλγερίου (...) θα γίνει μια αποικία (...) μια νέα χώ ρα στην οποία θα μπορέσει να επεκταθεί το πλεόνασμα του πλη θυσμού της Γαλλίας και των γαλλικών δραστηριοτήτων». Ο κα πιταλισμός, που έκανε ακόμα τα πρώτα του βήματα, αποσκο πούσε λοιπόν στην εκμετάλλευση της Αλγερίας, παρόλο που οι ο παδοί διαφορετικών συμφερόντων αντιτάχθηκαν στην εκστρα τεία, η οποία θ’ αποτελούσε μια πηγή σπατάλης ανθρώπινου δυ ναμικού και πλούτου, επικαλούμενοι το σεβασμό του διεθνούς δι καίου. Έτσι, ο Αλεξάντρ ντε Λαμπόρντ*2 απέρριψε την κατάλη ψη του Αλγερίου «αν δεν έχουμε τη δυνατότητα να το κρατήσου με (και) αν αυτές οι δαπάνες δεν αποφέρουν κέρδη». Επικαλού μενος «αυτή τη μάζα των εργατικών ανθρώπων (...) που θα δουν να εκταμιεύονται (...) τεράστια ποσά χωρίς να καταλαβαίνουν ού τε ποιος είναι ο σκοπός ούτε ποια είναι η αιτία», κατήγγειλε «τις αγορές... χωρίς ανοιχτή πίστωση» ως υπεύθυνες για έναν πόλεμο που «δεν φοβάμαι καθόλου να τον χαρακτηρίσω άδικο», τουλά χιστον αν δεν επιτευχθεί η κατάληψη του Αλγερίου. Την ίδια στά ση υιοθέτησε και κάποιος Μπινιόν, βουλευτής του νομού Ερ (και εκπρόσωπος των συμφερόντων των υφαντουργιών του Εβρέ), ο ο ποίος δήλωσε στις 10 Ιουλίου 18293 ότι «οι αιτίες της ρήξης δεν αξίζουν ούτε το ένα δέκατο των θυσιών που... έχει ήδη κοστίσει». Ακόμα και μετά το 1830, συνέχισαν να υπάρχουν αυτές οι δυο τάσεις: Ο φιλελευθερισμός που υποστήριζε ότι τα κεφάλαια που δαπανήθηκαν στην Αλγερία έπρεπε να είχαν χρησιμοποιηθεί για τον βιομηχανικό εξοπλισμό της Γαλλίας και «ένας μικρός αριθ μός κατόχων μονοπωλίων» που κερδοσκοπούσαν «αγοράζοντας ει κονικά και σε εξευτελιστικές τιμές γη, για να τη μεταπουλήσουν πολύ πιο ακριβά». Αυτούς τους «κατόχους μονοπωλίων» κατήγ γειλε στις 20 Μαΐου 1835 ο Ντεζομπέρ, βουλευτής του νομού ΣενΜερτίμ, που επίσης ήταν μια υφαντουργική ζώνη.4 Για τον Νεζομπέρ, τα κίνητρά τους ήταν ιδιοτελή:5 «το μοναδικό αποτέλε σμα» της κατάκτησης ήταν ότι το 1835 «είχαν μεταφερθεί στη

* Αλεξάντρ Λουί-Ζοζίφ κόμης του Λαμπόρντ (1773-1842). Γάλλος πολιτικός. Βουλευτής α πό το 1822 έως το 1841, ήταν υποστηρικτής των φιλελεύθερων α ντιλήψεων. (Σ.τ.Μ.)

380


Μασσαλία οι επιχειρηματικές δραστηριότητες που στο παρελ θόν ήταν διασκορπισμένες σε όλη τη Γαλλία». Το 1839, θα δήλωνε ότι δεν έπρεπε «να διατεθούν (για τον πόλεμο) ούτε ένας άντρας ούτε μια δεκάρα». Ο κόμης ντε Σαντ, υπενθυμίζοντας το 1835 ό τι «δεν υπάρχει διαθέσιμη γη»6, απέρριψε «την εξόντωση των ι θαγενών πριν από την απογύμνωσή τους». Ο Ιπολίτ Πασί, που θα γινόταν υπουργός του Ναπολέοντα Γ , υποστήριζε το 18377 ό τι «πρέπει ν’ απαγορευτεί ή τουλάχιστον να περιοριστεί.... η α πόκτηση γης» και πρότεινε μέσα στο ίδιο πνεύμα «να συνδιαλεχθουμε με τις δυνάμεις που ήδη υπάρχουν σε αυτή τη χώρα» και να «δημιουργήσουμε μια τέτοια κατάσταση ώστε να διατηρούμε μαζί τους φιλικές σχέσεις, οι έμποροί μας να συναλλάσσονται χω ρίς φόβο... και να παίρνουμε δημητριακά για τον ανεφοδιασμό των μεσημβρινών μας επαρχιών». Οι υποστηρικτές της δεύτερης τάσης θεωρούσαν την κατάκτηση της Αλγερίας ως «μια τεράστια διέξοδο για το πλεόνασμα του πληθυσμού μας και... τη διοχέτευση των προϊόντων των με ταποιητικών βιομηχανιών μας»,8 όπως είχε δηλώσει ήδη από τις 12 Νοεμβρίου 1830 ο στρατάρχης Ζεράρ, επαναλαμβάνοντας τις απόψεις του Σισμοντί. Στις 21 Μαρτίου 1832,9 και ενώ την προη γούμενη ημέρα ο στρατάρχης Κλοζέλ, ο οποίος είχε συμφέροντα σε πολλές εταιρείες οι οποίες δραστηριοποιούνταν στην πεδιάδα Μιτίτζα που αποτελεί την ενδοχώρα του Αλγερίου (σε δυο εται ρείες μ’ έδρα το Παρίσι και με κεφάλαιο 2 και 3 εκατομμύρια χρυσά φράγκα αντίστοιχα, σε δυο εταιρείες μ’ έδρα τη Μασσα λία που η αξία τους^πολογιζόταν σε 5 και 6 εκατομμύρια αντί στοιχα, αλλά και σε αρκετές αγγλικές), είχε καυχηθεί ότι «σήμε ρα στο Αλγέρι χτίζονται [μέσα σ’ ένα έτος] περισσότερα κτίρια απ’ όσα χτίζονταν στο παρελθόν μέσα σε τρία χρόνια», ο βουλευτής της Μασσαλίας Ρεϊνό έθεσε το θέμα της ίδρυσης μιας εταιρείας «που θα κατασκεύαζε ατμόπλοια για τη ναυσιπλοΐα». Ο κατακτητικός πόλεμος ήταν γι’ αυτούς ο πόλεμος «του σμή νους των κερδοσκόπων (...) που έχουν ενσκήψει στο Αλγέρι, ψ ά χνοντας ν’ αγοράσουν σε χαμηλές τιμές για να μεταπουλήσουν (...) τα ακίνητα της πόλης... και της υπαίθρου»,10 και οι οποίοι προσπαθούσαν να παρασύρουν την κυβέρνηση «ν’ αναλάβει σιω


πηρές δεσμεύσεις απέναντι στους αγρότες, τους βιομηχάνους, τους καπιταλιστές στους οποίους επέτρεψε να εγκατασταθούν (στην Αλγερία)».11 Από τις απαρχές του, η κυρίαρχη τάση του ανερχόμενου καπιταλισμού ήταν ν’ αναλαμβάνει το ρίσκο του πο λέμου και των σφαγών. Στην περίπτωση της Αλγερίας, το ρίσκο το αποδέχτηκε στις 7 Ιουλίου 1833 η Επιτροπή για την Αφρική. Η επιτροπή αυτή, αφού πρώτα διαπίστωσε «την ύπαρξη αντιφά σεων στη διάρκεια της πορείας της κατάκτησης», πρότεινε «την επέκταση της αποικιοκρατίας κάτω από την προστασία του στρα τού» ώστε μην είναι περιορισμένα «τα οφέλη από τόσες προσπά θειες».12 Η κατάληψη της Κωνσταντίνης το 1837, παρά τις τε λευταίες δριμύτατες καταγγελίες του Ντεζομπέρ, θα ένωνε όλους τους υπόλοιπους οπαδούς του φιλελευθερισμού κάτω από τη «μο ναδική σκέψη» του γαλλικού καπιταλισμού. 2. 0 πόλεμος εναντίον ενός λαού, μια συνειδητή ηολιτική: 1830-1871 Κατακτητικό μέσο, ο πόλεμος είχε από την αρχή ως αποτέλεσμα να διαπραχθούν φρικαλεότητες. Η Επιτροπή για την Αφρική το γνώριζε, καθώς πριν αποφασίσει τη συνέχισή του ανέφερε σε μια έκθεσή της: «Στείλαμε στην οδό του μαρτυρίου με απλές υποψίες και χωρίς δίκη ανθρώπους που η ενοχή τους παραμένει ακόμα και σήμερα αμφίβολη (...) Σκοτώσαμε ανθρώπους που είχαν άδεια ελευθέρας κυκλοφορίας. Σφάξαμε, για μια υποψία, ολόκληρους πληθυσμούς που στη συνέχεια αποδείχτηκαν αθώοι... Δικάσαμε ανθρώπους που θεωρούνται άγιοι και ήταν αρκετά θαρραλέοι ώ στε να μεσολαβήσουν υπέρ των δυστυχισμένων συμπατριωτών τους... βρέθηκαν δικαστές για να... τους καταδικάσουν και πολι τισμένοι άνθρωποι για να τους εκτελέσουν».13 Η «περιφρόνηση του επίσημου καπιταλισμού... για τα πιο φυ σικά δικαιώματα των λαών», τα οποία αναγνώριζε ως τέτοια η ί δια η απόφαση που τα παραβίαζε, σηματοδότησε το 1833 τη βού ληση να συνεχιστεί ο πόλεμος ώστε να κατακτηθεί όλη η χώρα. Ακολουθώντας αυτό το παράδειγμα, ο Βουαρόλ το 1834 στην πε ριοχή του Αλγερίου και στη συνέχεια ο Τρεζέλ το 1835 στην πε ριοχή του Οράν, παραβίασαν τους όρους της συνθήκης που είχε υπογράψει ο Ντεμισέλ στις 6 Ιανουαρίου 1834 με τον εμίρη Αμπντ

382


ελ-Καντέρ, ώστε να μπορέσουν οι Γάλλοι να στραφούν απερί σπαστοι εναντίον του μπέη της Κωνσταντίνης.* Αλλά και μετά α πό την κατάληψη της Κωνσταντίνης, η ηθελημένη παραβίαση το 1839 της συνθήκης της Τάφνα, που είχε συναφθεί στις 30 Μαΐου 1837 με τον ίδιο εταίρο για τους ίδιους λόγους, με την εσκεμμένη διέλευση του γαλλικού στρατού από μια αμφισβητούμενη ζώ νη εξαιτίας της αμφισημίας που υπήρχε ανάμεσα στο αραβικό κεί μενο και στη μετάφρασή του στα γαλλικά, προκάλεσε την επιθε τική αντίδραση του εμίρη. Εξάλλου, ο Μπιζό είχε δηλώσει στο κοινοβούλιο στις 8 Ιουνίου 1838: «Οι συνθήκες συνδέουν με φι λικούς δεσμούς δυο έθνη μόνο όταν συμφωνούν με τα συμφέροντά τους».14 2.1 Οι σφαγές Το 1833, είχαν ήδη διαπ ραχθεί οι πρώτες σφαγές. Για πα ρ ά δειγμα, το 1832, εξοντώθηκε η φυλή των ελ-Ούφια στη Μιτίτζα. Έ νας αξιωματικός15αναφέρει στα απομνημονεύματά του τι συ νέβη: «Μια στρατιωτική μονάδα αιφνιδίασε... την κοιμισμένη φυ λή... και έσφαξε τους δυστυχισμένους... χωρίς ούτε ένας να προ σπαθήσει ν’ αμυνθεί... Δεν έκαναν καμία διάκριση, ούτε ηλικίας ούτε φύλου. Επιοτρέφοντας από αυτή την επαίσχυντη αποστολή, οι ιππείς μας είχαν καρφωμένα κεφάλια στις άκρες των λογχών τους. Ό λ α τα ζώα... πουλήθηκαν... Η υπόλοιπη λεία, αιματο βαμμένα λάφυρα, εκτέθηκαν στην αγορά Μπαμπ-Αζούν..., γυ ναικεία βραχιόλια που ήταν ακόμα περασμένα σε κομμένα χέρια, σκουλαρίκια που ακόμα κρέμονταν από κομμάτια σάρκας... Τα μοιράστηκαν οι σφαγείς και στην ημερησία διαταγή της 8ης Απρι λίου... εκφραζόταν η ιδιαίτερη ικανοποίηση του στρατηγού». Στο βιβλίο του που εκδόθηκε μερικούς μόνο μήνες μετά από αυτά τα γεγονότα,16 ο Ροζέ, ο γεωγράφος του εκστρατευτικού σώματος, αναφερόταν στην αναγκαιότητα, για ν’ αποικιστεί η Μιτίτζα, «να * Ο Βουαρόλ, ο Γρεζέλ και ο Ντεμιοέλ ήταν αξιωματικοί του γαλλικού στρα τού και επικεφαλής των μονάδων που πήραν μέρος στην κατάκτηοη της Αλγε ρίας. Ο εμίρης Αμπντ ελ-Καντέρ (1807-1883) υπήρξε ο ηγέτης της αντίστασης των Αλγερινών, διεξάγοντας για δεκαπέντε χρόνια έναν ιερά πόλεμο (τζιχάντ) εναντίον τω ν Γάλλων. (Σ.τ.Μ.)


383

εξοντωθούν όλοι οι Βέρβεροι της οροσειράς Μπένι-Μενάντ, του Σένουα, κ.λπ». Λίγο αργότερα, ο στρατηγός Καβενιάκ, ο οποίος είχε εκφράσει τη λύπη του επειδή δεν είχε συναντήσει κάποιον Τούρκο που «θα ήταν ικανός να ξεσηκώσει τις φυλές κραδαίνοντας το λάβαρό του και συνοδευόμενος από 300 ή 400 Τούρκους που κόβουν 1.000 με 2.000 κεφάλια, να κάνει μια επαρχία να τρέ μει και... να επιστρέφει φορτωμένος με λάφυρα», θεωρούσε ότι για τους Αλγερινούς «το γαλλικό καθεστώς δεν ήταν τίποτα άλλο από την άσκηση της τουρκικής βίας από χριστιανούς».17 Ό σ ο για το στρατάρχη Μπιζό, εκτιμούσε, μετά την παραβίαση της συν θήκης με τον Αμπντ ελ-Καντέρ, ότι οι προκάτοχοί του είχαν κά νει λάθη επειδή ήταν λιπόψυχοι: «Αυτό που χρειάζεται», είχε δη λώσει στο κοινοβούλιο στις 14 Μαΐου 1840, «είναι μια μεγάλη ει σβολή που θα μοιάζει με ό,τι έκαναν οι Φράγκοι, με ό,τι έκαναν οι Γότθοι». Οι αρχές αυτές εφαρμόστηκαν με μεθοδικό τρόπο στον πόλεμο εναντίον του Αμπντ ελ-Καντέρ μετά το 1840. Ο συνταγματάρχης ντε Μοντανιάκ αναφέρει, στις 17 Ιανουάριου 1842, ότι απέσπασε «από τον εχθρό» στην περιοχή της Μάσκαρα «γυναίκες, παιδιά, ζώα, σιτάρι, κριθάρι» και στις 11 Φεβρουάριου ότι ο στρατηγός Μπεντό «απέσπασε διά της βίας γυναίκες, παιδιά και ζώα» από «μια φυλή στα περίχωρα του Σετίφ».18 Στις 19 του προηγούμενου Νοεμ βρίου, είχε εγκωμιάσει το διοικητή του Λαμοκριέρ επειδή «είχε ξε τρυπώσει τους Άραβες» και τους είχε πάρει «γυναίκες, παιδιά, ζώα». Το 1845, ο Μπιζό συνιστούσε στους υφισταμένους να εφαρμόζουν την «τεχνική» του πνιγμού των αντιπάλων με τη χρήση καπνού, την οποία είχε εγκαινιάσει ο Καβενιάκ εναντίον των Σμπέχα στον ο ρεινό όγκο του Ουαρσενίς. Ο Σεντ-Αρνό είχε χρησιμοποιήσει αυτή την τεχνική στις 12 Αυγούστου εναντίον των Μπένι-Μαντουίν στο Τενές, σκοτώνοντας 500 ανθρώπους. Ως «αντίποινα» για την ήττα των Γάλλων στο Σίντι-Μπραχίμ, ο Πελισιέ χρησιμοποίησε στις 19 Ιου νίου την «τεχνική του καπνού» εναντίον των Ουλέντ-Ριάχ, με συνέ πεια να σκοτωθούν 700 άνθρωποι, ενώ οι επιζήσαντες δεν ξεπέρασαν τους σαράντα. Το Δελτίο Γαλλικών Επιχειρήσεων είχε χαρα κτηρίσει αυτές τις σφαγές ως «αυστηρά μέτρα».19 Η παράδοση του Αμπντ ελ-Καντέρ δεν έβαλε τέλος στις σφα

384


γές, οι οποίες ξανάρχιζαν σε κάθε στάδιο της εκστρατείας για την ολοκλήρωση της κατάληψης της Αλγερίας και σε κάθε επιχείρη ση καταστολής, τόσο στη διάρκεια της Δεύτερης Δημοκρατίας ό σο και στη διάρκεια της Δεύτερης Αυτοκρατορίας. Για πα ρ ά δειγμα, στις 27 Σεπτεμβρίου 1848, ένα απόσπασμα που είχε πάει να εισπράξει φόρους από τους Μπένι-Σνους σκότωσε 40 ανθρώ πους και αιχμαλώτισε 29 γυναίκες.20 Μετά τη χρησιμοποίηση πα ρόμοιων μεθόδων στην οροσειρά Μ πιμπάν και στα «ρημαγμένα» χωριά Μπένι Άμπες και Ζουάουα το 1847, ακολούθησαν οι επι δρομές εξόντωσης του Σεντ-Αρνό στο Γκεργκούρ, στην οροσειρά Μ πάμπορ και στο Ουέντ ελ-Κεμπίρ το 1851.21 Το 1849, στον ο ρεινό όγκο του Ορές και στα όρη Ζιμπάν, σφάχτηκαν οι κάτοικοι του Νάρα και του Ζαάτσα. Στο Νάρα, «όλοι όσοι ήταν κλεισμέ νοι μέσα στα σπίτια τους εκτελέστηκαν ή κομματιάστηκαν όταν τους έριξαν από τις ταράτσες».22Το 1857, στην επιχείρηση για να καταληφθεί η Μεγάλη Καβιλία, «τα αφτιά των ιθαγενών απέφε ραν 10 φράγκα το ζευγάρι και οι γυναίκες τους, όπως και αυτοί, αποτελούσαν τα τέλεια θηράματα», σύμφωνα με τον κόμη ντ Ερισόν.23Το ίδιο συνέβη και στο νότο όπου, όπως ομολογεί ο ντ’ Ερισόν, οι άντρες μιας στρατιωτικής φάλαγγα, αν και δεν είχαν πυ ροβολήσει ούτε μια φορά, έφεραν «ένα μεγάλο βαρέλι (με αφτιά)». 2.2 Λεηλασίες και καταστροφές Οι λεηλασίες ξεκίνησαν με την κατάληψη του Αλγερίου, με τη διαρπαγή του «θησαυρού της Κάσμπα» που σύμφωνα με τους υ πολογισμούς ανερχόταν σε «30 εκατομμύρια πιάστρα» (περισ σότερα από ενάμιση δισεκατομμύριο σημερινά φ ράγκα) και «μειώθηκε σε λιγότερο από τα δυο τρίτα, ενώ (πήραν) το σύνο λο των πολύτιμων λίθων».24 Με αυτή τους την ενέργεια, οι Γάλ λοι παραβίασαν τους όρους της συνθηκολόγησης, αδιαφορώντας για τις διαμαρτυρίες του Ντέι. Στη συνέχεια, αφού πρώτα ιδιο ποιήθηκαν τα 51,7 εκατομμύρια χρυσά φράγκα που αποτελού σαν τα αποθέματα του θησαυροφυλακίου της Αλγερίας (περισ σότερα από 600 εκατομμύρια σημερινά φράγκα), δεν σταμάτη σαν να αυξάνουν «μ’ επίσημες διαδικασίες» τους φόρους, τα πρό στιμα, τις χρηματικές ποινές, τις πολεμικές εισφορές και τις πα-


385

ρακραιήσεις, συμβάλλοντας στην οικονομική οπισθοδρόμηση της χώρας. Ή δ η από τις 8 Σεπτεμβρίου 1830, περιφρονώντας τη συμ φωνία συνθηκολόγησης της 5ης Ιουλίου που εγγυόταν στους «κα τοίκους, ανεξάρτητα από την τάξη στην οποία ανήκαν, την ελευ θερία της θρησκευτικής πίστης, τη διατήρηση των περιουσιών τους και τη δυνατότητα ν’ ασχολούνται με το εμπόριο και τη βιο μηχανία», ο Μπουρμόν, που είχε υπογράψει τη συμφωνία ως δι οικητής του γαλλικού εκστρατευτικου σώματος, προχώρησε στην κατάσχεση των αγαθών των τουρκικής καταγωγής Αλγερινών που απελάθηκαν, αλλά και των περιουσιών των ισλαμικών ινστιτού των και των θεολογικών σχολών που φρόντιζαν για την άσκηση της θρησκευτικής λατρείας και δίδασκαν το κοράνι. Ο Μπουρμόν εξομοίωσε τα ισλαμικά ιδρύματα με τις δημόσιες υπηρεσίες ενός κράτους που είχε καταργηθεί, αλλά δεν είχε αντικατασταθεί βά σει κάποιας συνθήκης από κάποιο άλλο. Ό π ω ς είδαμε, η λεηλα σία συνόδευσε τη σφαγή στο Ελ-Ούφια, αλλά και τις σφαγές που θ’ ακολουθούσαν. Το 1836, σύμφωνα τον Καβενιάκ, ένας Άραβας που πήγαινε να πουλήσει τα εμπορεύματά του στην αγορά του Τλεμσέν «υποχρεωνόταν να δώσει το ένα τέταρτο, τα μισά ή και όλα (χωρίς να πάρει λεφτά)». Το 1837, μετά την κατάληψη της Κωνσταντίνης, επακολούθησε η λεηλασία της πόλης, όπως θα συνέβαινε σε κάθε κατάληψη πόλης, μετά την έναρξη του πολέμου εναντίον του κράτους του Αμπντ ελ-Καντέρ (της Μιλιάνα το 1839, τηςΜ εντέατο 1840 κ.λπ.). Μέχρι το 1872, ο προϋπολογισμός της Αλγερίας περιελάμβανε μια ενότητα με «αποσπάσεις από τον ε χθρό», η οποία περιελάμβανε τα έσοδα από τις δημόσιες πωλήσεις των κατασχεμένων κινητών αγαθών, αλλά και των συγκομι δών και των ζώων που είχαν αφαιρεθεί από τον «εχθρό». Για παράδειγμα, τον Μάρτιο του 1839 «2.500 πρόβατα και 600 βόδια» και το επόμενο έτος «ένας μεγάλος αριθμός ζώων» αφαιρέθηκαν από μερικούς Χαράκτα (στην περιοχή της Κωνστα ντίνης) μετά τη δολοφονία ενός σεΐχη για την οποία έξι άνθρω ποι είχαν ήδη καταδικαστεί και εκτελεστεί.25Αναφέρουμε επίσης ενδεικτικά, από τον μακρύ κατάλογο με τις σχετικές περιπτώσεις, ότι το 1842 αιχμαλωτίστηκαν 3.000 άνθρωποι και αφαιρέθηκαν

386


«1.500 καμήλες, 300 άλογα και ημίονοι και ένα κοπάδι με 15.000 ή 16.000 κεφάλια» που ανήκαν στους Μπένι Μενασέ, που ζούσαν δυτικά του Αλγερίου.26 Τον Μάιο του 1845 κατασχέθηκε ένα κοπάδι με 3.000 κεφάλια που ανήκε στους Ουλέντ Ντεφελτέν (που κατοικούσαν στο Ουαρσενίς), ενώ τον Ιούνιο του ίδιου έτους αφαιρέθηκαν 20.000 πρόβατα, 800 βόδια και 500 καμήλες από τους Νεμέχμα «για λόγους απείθειας». Από τους Μουιαντάτ (που ζούσαν νότια της Μεντέα), αφαιρέθηκαν 500 πρόβατα, 350 βό δια και 250 καμήλες. Από πρόσφυγες της περιοχής Τλεμσέν οι ο ποίοι είχαν καταφύγει στο Μαρόκο αφαιρέθηκαν αρχικά 700 και στη συνέχεια 1.000 βόδια, αρχικά 2.000 και στη συνέχεια 15.000 πρόβατα, 300 υποζύγια και 30 καμήλες. Τ ο 1846, «καθημερινά... αφαιρουσαν μεγάλα κοπάδια... από μερικές οικογένειες των Ου λέντ Ναΐλ». Στις 13 Ιανουάριου 1847, αφαιρέθηκαν 33.000 πρό βατα, 500 καμήλες, άλογα και σκηνές από τους Χαμιάν.27 Οι πολεμικές εισφορές αποτελούσαν απλά μια προσπάθεια «τυποποίησης και συστηματοποίησης» των αρπαγών. Για παρά δειγμα, τον Μάιο του 1846, στα βουνά Τζέμπελ Αμούρ, «μέσα σε τρεις μόνο ημέρες, (αφαιρέθηκαν) 3.000 βόδια και 7.000 πρό βατα».28 Οι πολεμικές εισφορές μπορούσαν να έχουν τη μορφή καταβολής χρημάτων (σε μερικές περιπτώσεις, υπήρχαν ταυτό χρονα καταβολές σε χρήμα και καταβολές σε είδος). Για παρά δειγμα, το 1844, εισπράχθηκαν μέσα σε 10 ημέρες 58.000 χρυ σά φράγκα στην περιοχή Μπελέζμα. Το 1845, κοντά στην πόλη Τενές, επιβλήθηκε μια «αρκετά μεγάλη» εισφορά στους Μπένι Χίντζα και στους Μπένι Μακντούν (λίγο αργότερα, ο γαλλικός στρατός χρησιμοποίησε την «τεχνική του καπνού» εναντίον των δεύτερων), ενώ απαιτήθηκαν 120.000 φράγκα από τους Μπένι Σουγκράν. Το 1846, αφού πρώτα πυρπόλησαν το χωριό των Ουλκέντ Άμπντι, τους πήραν 20.000 φράγκα, ενώ στους Χαράρ, στη λίμνη Σέργκι, επιβλήθηκε μια κατά κεφαλήν εισφορά 200 έως 300 φράγκων (που αντιστοιχούσαν στο μέσο εισόδημα δύο ετών). Το ίδιο έτος, επιβλήθηκε μια εισφορά 20.000 φράγκων στους Αμούσα (που ζούσαν στην οροσειρά Μ πάμπορ), 30.000 φράγκων στους Ουέλντ Σίντι-Γιάσια (που ζούσαν κοντά στην πόλη Τεμπέσα), 55.000 φράγκων σε όσους ζούσαν στα περίχωρα της Φιλιπ-

.ΑΛΓΕΡΙΑ 1830-1998

387

βίλ (Σκίκντα), ενώ στις 10 Ιανουάριου 1847 επιβλήθηκε μια ει σφορά 50.000 φράγκων στους Ουλέντ Τζελάλ. Τον Ιανουάριο του 1848, οι Χαμιάν, που ήδη τους είχαν στερήσει τα κοπάδια τους, υποχρεώθηκαν να καταβάλουν 100.000 και επειδή δεν είχαν να πληρώσουν λεηλατήθηκαν δέκα ντουάρ (καταυλισμοί) τους. Η άρνηση (ή η αδυναμία) καταβολής των πολεμικών εισφορών και των φάρων είχε ως συνέπεια την επιβολή προστίμων, όπως, για παράδειγμα, τα πρόστιμα που υποχρεώθηκαν να καταβάλουν το 1848 οι κάτοικοι του Ουαρσενίς επειδή αρνήθηκαν να πληρώ σουν φόρους. Δυο χρόνια νωρίτερα, οι Ουλέντ Ντεφελτέν στερή θηκαν τα πρόβατά τους. Επίσης, είχαν επιβληθεί πρόστιμα στους Μπένι Ζουκζουκ, στους Ρίγκμπα, στους Μπένι Μενάντ που ζουοαν κοντά στη Μιλιάνα και στους Μπένι Χασάν που ζουσαν στο Τίτερι. Το 1849, οι Μπου Σάαντα πλήρωσαν πρόστιμο επειδή είχαν υψώσει οδοφράγματα στην πόλη, οι γείτονές τους Ουλέντ Φαράντζ υποχρεώθηκαν να καταβάλουν 10.000 φράγκα, ενώ επίσης επι βλήθηκαν πρόστιμα στους Ουλέντ Σολτάν, στους Ουλέντ Σιλέμ που ζουσαν στο Ουαρσεσίς και στους Ουλέντ Γιουνές που ζουσαν στο Ντάχρα. Το 1850, ήταν η σειρά των Χαράκτα, έντεκα χρό νια μετά την κατάσχεση των κοπαδιών τους, και των Σέγκνια που ζουσαν στη λίμνη Χόντνα.29 Στην καταστροφή των πόρων που είχαν απομείνει στους κατακτημένους πληθυσμούς, και κυρίως των καλλιεργειών και των κοπαδιών τους, προστέθηκε η αρπαγή από τον κατακτητή των συγκομιδών, των κοπαδιών και των χρηματικών εισοδημάτων τους, με σκοπό οι φτωχοί να γίνουν φτωχότεροι προς όφελος των πλουσιότερων, ώστε να εξαρτώνται από αυτούς. Πράγματι, οι κα ταστροφές αυτές, όπως και η εξόντωση των ανθρώπων, ήταν ένα μείζον όπλο της καταστολής. Ή δ η από το πρώτο έτος της κατάκτησης της Αλγερίας, ο Ροζέ30 αναφερόταν στις φυλές που ζούσαν στα περίχωρα της πόλης Μπλίντα ως «αυτές που λεηλατήσαμε με το στρατηγό Μπερτεζέν τον Μάιο του 1831». Πρόσθετε ότι τα φρούτα που είχε καταναλώσει τον προηγούμενο χειμώνα ο γαλ λικός στρατός παίρνοντάς τα από τα 400 εκτάρια των πορτοκα λεώνων της Μπλίντα ανέρχονταν σε 400.000. Τέλος, επισήμανε ότι «οι στρατοπεδεύσεις μας είχαν ως αποτέλεσμα... ν’ αραιώσουν

388


λίγο» οι ελαιώνες της Μιτίτζα και ότι δεν καλλιεργούνταν πια τα τμήματα της πεδιάδας στο Μπιρτούτα και στο Μ πουφαρίκ «από τότε που περάσαμε από εκεί για πρώτη φορά». Τ α παραπάνω περιστατικά αφορούν τη ζωή των στρατιωτών στην Αλγερία κατά τη διάρκεια του πολέμου. Η καταστροφή κα θιερώθηκε ως συστηματική πρακτική αργότερα. Υπενθυμίζουμε ότι, για τον Μοντανιάκ,31 «όλοι οι πληθυσμοί που δεν αποδέχο νται τους όρους μας πρέπει ν’ αφανιστούν ανεξαρτήτως ηλικίας ή φύλου, όλα πρέπει ν’ αφαιρεθούν, να λεηλατηθούν». Η επίση μη εφημερίδα Moniteur algérien δημοσίευσε στις 14 Απριλίου 1844 την απειλή του Μπιζό εναντίον των Καβίλων του Ισέρ ότι «θα έ καιγε... τα χωριά τους.... θα έκοβε... τα οπωροφόρα δέντρα τους», αν «δεν έδιωχναν τους Μπεν Σαλέμ». Στη διάρκεια του πολέμου εναντίον του κράτους του Αμπντ ελ-Καντέρ, η λιτανεία της κατα στροφής ξανάρχισε και επιταχυνόταν στο βαθμό που εξασθε νούσε η αντίσταση των Αλγερινών. Στις 12 και 13 Μαρτίου 1840, καταστράφηκαν τα ντουάρ των Χαντζούτ στη δυτική Μιτίτζα. Στις 27 και 28 Αυγούστου, «τιμωρούνται αυστηρά» οι Καβίλοι του Μουζάια και οι Μπένι Σάλαχ του όρους Άτλαντα του Τελ (κοντά στην πόλη Μπλίντα), ενώ ακολουθεί ο «αφανισμός» των Ρίγκμπα, νότια του Σετίφ, επειδή συμμάχησαν με τον εμίρη.32 Το 1842, ο ΣεντΑρνό33 διέταξε τους άντρες του «να μη ρίξουν πολλές σφαίρες» ε ναντίον των Μπένι Μενασέ, αλλά να κάψουν «όλα τα ντουάρ, ό λες τις πόλεις, όλες τις καλύβες». Δύο μήνες αργότερα, θα επιβε βαίωνε τα όσα συνέβαιναν: «Αφανίζουμε, καίμε, λεηλατούμε, κα ταστρέφουμε τα σπίτια και τα δέντρα». Στις 2 Οκτωβρίου 1844, έγραψε ότι διέταξε τους άντρες του να «κάψουν (στην Καβιλία) τις ιδιοκτησίες των Μπεν Σαλέμ και των Μπελ Κασέμ» και να «κόψουν τις πορτοκαλιές», υλοποιώντας τις απειλές του Μπιζό που αναφέραμε παραπάνω, αφού όμως πρώτα οι άντρες του εί χαν «καταστρέφει σχεδόν όλες» τις κατοικίες και κάψει τις συ γκομιδές δεκαεννέα οικογενειών των Φλίσα.34 Η χρησιμοποίηση αυτών των μεθόδων συνεχίστηκε και μετά την παράδοση του Αμπντ ελ-Καντέρ, στη διάρκεια της κατάκτησης των οροσειρών της Καβιλίας, αλλά και κατά την καταστολή της εξέγερσης του 1871. Το 1845, οι Ουλέντ Αμπντί είδαν «τα κυριότερα χωριά τους


389

να πυρπολούνται», ενώ στη συνέχεια τους επιβλήθηκε ένα πρό στιμο.35Τον Ιανουάριο του 1847, η ίδια μοίρα περίμενε ιούς Ουλέντ Γιουνές, ενώ καταστράφηκαν εφτά ντουάρ των Ουλέντ Ναΐλ «ως προληπτικό μέτρο για παν ενδεχόμενο».36 Από τις κατα στροφές που έγιναν το 1848, αναφέρουμε την καταστροφή του χω ριού Ταμεκσαλέτ που βρίσκεται κοντά στο Τλεμσέν, τις κατα στροφές των χωριών των Ζουάγκχα, των Ουλέντ Σίντι-Σεΐχ, των Ζουάουα και των Μζάια (κοντά στην πόλη Μπετζάγια), και τέλος τον «αφανισμό» των χωριών και των συγκομιδών των Μπένι Άμπες. Το 1850, καταστράφηκαν τα χωριά των Τίφ ρα στο Σεμπάου και πυρπολήθηκαν τα χωριά των Μπένι Ιμέλ στο Γκεργκούρ. Το 1851, ο Σεντ-Αρνό επανήλθε δριμύτερος: Στις 10 Απριλίου πυρπόλησε στο Ουέντ Σαχέλ το χωριό Σελούμ και έκαψε ζωντανούς τους κα τοίκους του, στις 12 Μαΐου πυρπόλησε τα χωριά των Ουλέντ Μιμούν και των Ουλέντ Ασκέρ, στις 19 Μαΐου «περισσότερα από πενήντα χωριά με τα περιβόλια και τους κήπους τους», στις 26 και 27 του ίδιου μήνα τα χωριά των Μπένι Φούγκαλ, στις 9 Ιουνίου τρία χωριά των Μπένι Αϊσά, τον Ιούλιο τρία χωριά των Ντζεμπάλα κοντά στο λιμάνι ελ-Κολ, για να τελειώσει ο μήνας με την πυρπόληση των χωριών και των σοδειών των Ουζελαγκέν, των Μπένι Αϊντέλ και των Μπένι Ιμέλ στο Γκεργκούρ και στο Σουμάν.37 Ο ίδιος ο Σεντ-Αρνό έγραψε για τις καταστροφές στη Μι κρή Καβιλία: «Όλα τα χωριά, περίπου διακόσια, πυρπολήθηκαν, όλοι οι κήποι κσταστράφηκαν, όλες οι ελιές κόπηκαν».38 Από το 1854 έως το 1857, η αντίσταση των κατοίκων της Μεγάλης Καβιλίας κάμφθηκε μόνο χάρη στη συστηματική πυρπόληση των χωριών και των συγκομιδών, και μάλιστα σε μερικές περιπτώσεις ο γαλλικός στρατός αρνιόταν ν’ αποδεχτεί την παράδοση των φυ λών απλώς και μόνο για να καταστρέψει τα χωριά τους.39 Αλλά και οι περισσότερες πόλεις της Αλγερίας που βρίσκονταν βόρεια της Σαχάρας υπέστησαν καταστροφές, ακόμα και εκείνες στις οποίες δεν έγιναν μάχες, αν και σε μικρότερο βαθμό. Ό πω ς εί ναι φυσικό αρχικά κσταστράφηκαν οι πόλεις που αποσπάστηκαν πρώτες από το τουρκικό κράτος, πριν ακόμα ξεκινήσει η συστημα τική εξόντωση του λαού της Αλγερίας. Σύμφωνα με τον Ροζέ, το 1831, το Μπαμπ ελ-Ουέντ, ένα «μικρό προάστιο» του Αλγερίου, «κα-

390


τασιράφηκε εν μέρει» και οι Γάλλοι στρατιώτες έσπασαν τους α γωγούς νερού «για να πιουν τα άλογά μας». Η Μπλίντα λεηλατήθηκε. Ό σο για τα «ωραία σπίτια» του Οράν, «οι στρατιώτες μας τα κατέ στρεψαν σχεδόν όλα, για να μαγειρέψουν ανάβοντας φωτιές με την ξυλεία των πατωμάτων».40 Στις πόλεις που παραδόθηκαν χωρίς μά χες μετά το 1840 (όπως η Τλεμσέν και η Νεντρόμα), η καταστρο φή των οχυρωματικών έργων και η διάνοιξη οδών είχαν ως συνέπεια την καταστροφή πολλών σπιτιών (στο Αλγέρι, τα σπίτια που κατα στράφηκαν ήταν εκατοντάδες). Οι πόλεις που αντιστάθηκαν δεν υ πέστησαν μόνο καταστροφές εξαιτίας των πολιορκιών και των επι θέσεων εναντίον τους (όπως, για παράδειγμα, το ένα τρίτο της Κωνσταντίνης το 1837), αλλά επιπλέον λεηλατήθηκαν μετά την κατά ληψή τους. Ο Κλοζέλ λεηλάτησε και πυρπόλησε τη Μάσκαρα, την πρωτεύουσα του κράτους του εμίρη (6-9 Δεκεμβρίου 1835), με συ νέπεια το 1838 το προάστιο της πόλης Αρκουμπ Ισμαΐλ ν’ αποτελείται «από ερείπια και να μην υπάρχει σχεδόν κανένας κάτοικος», ενώ οι κάτοικοι του προαστίου Μπόμπα Άλι ζούσαν «σε παράγκες.... πάνω στα ερείπια των σπιτιών τους».41Από το 1840 και έπειτα, ο γενικευμένος πόλεμος πολλαπλασίασε τις καταστροφές των πόλεων. Το 1840, πυρπολήθηκαν ξανά η Μάσκαρα και η Μεντέα. Στη Μιλιάνα, «στις καταστροφές από την πυρπόληση της πόλης προστέ θηκαν οι αναπόφευκτες φθορές (των σπιτιών που δεν είχαν κατα στραφεί), οι οποίες οφείλονταν στην εγκατάλειψη της πόλης... και στις πρώτες ανάγκες των στρατιωτών που είχαν καταλάβει την πό λη».42Το 1841, όταν καταλήφθηκαν οι πόλεις που είχε ιδρύσει ο ε μίρης, η Ταγκνμέι, η πρωτευουσά του που βρισκόταν κοντά στην πόλη Τιαρέτ, σβήστηκε οριστικά από το χάρτη, ενώ επίσης υπέ στησαν καταστροφές η Σάιντα, η Σέμπντου, η Μποχάρι και η Τάαζα. Οι απόπειρες του εμίρη ν’ ανακαταλάβει τις πόλεις που είχε χά σει προκάλεσαν ως αντίποινα νέες καταστροφές στη Μιλιάνα, στη Μεντέα, στη Μάσκαρα και στο Τλεμσέν το 1842, και στο Τενές, στη Λαγκουάτ και τη Μπίσκρα το 1843. Οι καταστροφές των πόλεων συνοδεύονταν από τη φυγή των κατοίκων τους. Η Μιλιάνα εκκενώθηκε α π’ όλους τους κατοίκους της, τόσο τους μουσουλμάνους όσο και Εβραίους. Το ίδιο συνέ βη και στη Μεντέα, στη Μάσκαρα, στο Σερσέλ και στο Τενές.


391

7.000 από τους 10.000 κατοίκους του Ορόν εγκατέλειψαν την πό λη και το ίδιο έκαναν περισσότεροι από το ένα τρίτο των 35.000 κατοίκων της Κωνσταντίνης. 12.00 κάτοικοι του Τλεμσέν εγκατέλειψαν την πόλη, όπως επίσης έκαναν και 30.000 έως 40.000 κά τοικοι του Αλγεριού. Ό π ω ς αναφέρει το Δελτίο Γαλλικών Επιχει ρήσεων για την Κωνσταντίνη, υπήρξαν «αρνητικές επιπτώσεις σιις βιομηχανικές και εμπορικές δραστηριότητες της πόλης»,43 και επισημαίνει ότι ίδιο ίσχυε για το Αλγέρι, τη Μ άοκαρα, το Τλεμ σέν κ.λπ. (αυξήσεις των τιμών και των ενοικίων, εκπτώχευση και περιορισμός του αριθμού των αγοραστών, διακοπή των συναλ λαγών με την ύπαιθρο κ.λπ.), χωρίς αυτές οι αρνητικές επιπτώ σεις ν’ αντισταθμίζονται από το «λιανικό εμπόριο» που αναπτύ χθηκε γύρω από τα στρατόπεδα στα νέα διοικητικά και οικονο μικά κέντρα. 2.3 Η αφαίρεση αγαθών και γης Η αφαίρεση αγαθών και γης υπήρξε, από την αρχή, ο εσκεμμένος στόχος αυτών των βιαιοπραγιών. «Θα πρέπει να εγκαταστήσουμε τους αποίκους μ ας παντού όπου υπάρχουν γόνιμα εδάφη και άφθονο νερό, χωρίς να κάνουμε τον κόπο να πληροφορηθούμε σε ποιον ανήκουν αυτά τα εδάφη... (και) η πρώτη μας προ τεραιότητα θα πρέπει να είναι να τους τα διανείμουμε», είχε δη λώσει ο Μπιζό.44 Στις πόλεις, η απόφαση να τεθούν υπό μεσεγγύηση τα αγαθά των οικογενειών που κατέφυγαν στην ύπαιθρο, και κυρίως στα βουνά, προετοίμασε το έδαφος για να υποκαταστήσουν οι άποικοι τους Αλγερινούς πολίτες, οι οποίοι τέθηκαν στο περιθώριο μέσα στις ίδιες τους τις πόλεις. Το φαινόμενο αυτό οδήγησε τους Αραβες μουσουλμάνους να εγκαταλείψουν μόνιμα τις πόλεις. Για παράδειγμα τέθηκαν υπό μεσεγγύηση, και σε γενικές γραμμές αναδιανεμήθηκαν ή μεταπωλήθηκαν σε «Ευρωπαίους» 812 ακί νητα στη Μάσκαρα, 1.033 στο Τλεμσέν, 490 στη Μιλιάνα, περί που άλλα τόσα στη Μεντέα, 60 στο Ζίζελ κ.λπ.. Ακόμα και μετά την εγκατάσταση αποίκων, ο συνολικός πληθυσμός επανήλθε στα επίπεδα του 1830 στο Αλγέρι το 1861, στην Κωνσταντίνη το 1871, στη Μάσκαρα το 1876 και στο Τλεμσέν το 1886. Ό σ ο για το μου

392


σουλμανικό στοιχείο αυτών των πόλεων, επανήλθε στα επίπεδα του 1830 το 1906, το 1911, το 1901 και το 1891 αντίστοιχα. Στο Ορόν, αλλά και στο Κολέα και στο Σερσέλ, παρόλο που δεν εί χαν θιγεί στη διάρκεια της κατάκτησης, ο μουσουλμανικός πλη θυσμός δεν επανήλθε στα επίπεδα του 1830 παρά μόνο το 1872.45 Επιπλέον, το μεγαλύτερο μέρος του μουσουλμανικού πληθυσμού ζούσε ήδη στην ύπαιθρο ή υποχρεώθηκε να καταφύγει σε αυτή για μια γενιά τουλάχιστον, καθώς η ένδεια εξωθούσε τους μου σουλμάνους να επιστρέφουν στην ύπαιθρο, όπου ζούσαν σε ά θλιες και επισφαλείς συνθήκες ή στο περιθώριο. Η «απογύμνωση των φελάχων»46 είχε ξεκινήσει ήδη από το 1830 με τη δήμευση των γαιών (haouchs) που ανήκαν στο παλιό κράτος (μπεηλίκι) και στους αξιωμστούχους του στην πεδιάδα Μιτίτζα. Ακολούθησε η δήμευση των κτημάτων στις πεδιάδες του Μπον και του Οράν, και μετά από το 1837 των ‘azel των κα τοίκων της Κωνσταντίνης, που αρχικά εκμισθώθηκαν σε κερδοσκόπους οι οποίοι υποχρέωσαν όσους τα εκμεταλλεύονταν μέχρι τότε να εργαστούν σε αυτά, ενώ στην συνέχεια εκχωρήθηκαν σε αποίκους (94.796 εκτάρια haouchs το 1838). Ακολούθησε η α παλλοτρίωση της γης που ανήκε στις κοινότητες (‘arch), μια α πόφαση που διαιώνιζε τις καταστροφές και τις καταχρήσεις. Από τους μουσουλμάνους αφαιρέθηκαν οι καλύτερες γαίες τους, είτε με αποφάσεις να τεθούν αυτές υπό μεσεγγύηση είτε με τη δή μευση των γαιών σε αγρανάπαυση για τις οποίες δεν υπήρχαν τίτ λοι ιδιοκτησίας, ώστε να δημιουργηθούν αποικιακά κέντρα στα οποία στάλθηκαν Γάλλοι πολίτες που εκτοπίστηκαν μετά την κα ταστολή της επανάστασης του Ιουνίου του 1848. Η «εγκατάστα ση* των αποίκων είχε ως συνέπεια ν’ αφαιρεθούν από τις κοινό τητες οι μισές γαίες τους. Για παράδειγμα, πριν το τέλος της Δεύ τερης Αυτοκρατορίας, είχαν αφαιρεθεί 224.993 εκτάρια 'azel α πό 5.232 καλλιεργητές, οι οποίοι εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους. Παρόλο που σύμφωνα με το σχετικό διάταγμα στόχος της απογραφής του 1863 ήταν να οροθετηθούν οι έγγειες ιδιοκτησίες των φυλών, η απογραφή χρησίμευσε τελικά στη αφαίρεση από τους μουσουλμάνους των γαιών που η ιδιοκτησία τους δεν ανα γνωρίστηκε ρητά. Η απόφαση να τεθούν υπό μεσεγγύηση οι γαί-


393

ες των φολών που είχαν καταφυγει στο Μαρόκο, αλλά και η χρη σιμοποίηση αυτού του μέτρου για τιμωρηθούν όσοι συμμετείχαν στις εξεγέρσεις του 1863-1864 και του 1871, είχε ως αποτέλε σμα να περιέλθουν στα χέρια των αποικιοκρατών οι πιο πλούσιες γαίες. Για παράδειγμα, το 187147 αφαιρέθηκαν 568.817 εκτάρια γης, στα οποία περιλαμβάνονταν τα χειμαδιά των κατοίκων της Καβιλίας και κτήματα στα οποία καλλιεργούνταν δημητριακά στη Μεντζάνα. Η απόφαση να τεθούν υπό μεσεγγύηση αυτές οι γαίες συνοδεύτηκε με την εκτόπιση των Χασέμ από αυτές τις πε διάδες στην άγονη στέπα της λίμνης Χόντνα, αλλά και με την ε πιβολή μια έκτακτης πολεμικής εισφοράς 27.452 χρυσών φ ρά γκων, η οποία είχε ως αποτέλεσμα ολόκληροι πληθυσμοί να βρε θούν στο έλεος των τοκογλύφων που τους δάνεισαν τα χρήματα για να καταβάλουν την εισφορά. Η απογύμνωση των φελάχων ευ νόησε τη συσσώρευση του εγγείου κεφαλαίου, αρχικά χάρη στη χορήγηση πιστώσεων από τις τράπεζες στους πιο φερέγγυους και στη συνέχεια χάρη στις μεγάλες εκχωρήσεις γης που απο σκοπούσαν σε μια εκμετάλλευση στα πρότυπα των λατιφούντιων. Το 1853 δόθηκαν στην Εταιρεία της Γένοβας 20.000 εκτάρια κο ντά στο Σετίφ. Το 1865, δόθηκαν στη γενική Εταιρεία της Αλγε ρίας 100.000 εκτάρια στην καρδιά του πρώην «αραβικού βασι λείου» έναντι ενός δανείου 100 εκατομμυρίων χρυσών φράγκων. Με αυτό τον τρόπο αποδιαρθρώ θηκε και οδηγήθηκε στην φτώ χεια η κοινωνία της υπαίθρου, καθώς στο εξής οι μουσουλμάνοι της υπαίθρου θα ήταν υποχρεωμένοι ν’ αγοράζουν συγκεκριμέ να προϊόντα. Ή δ η πριν από τις μεσεγγυήσεις του 1871, είχαν αφαιρεθεί από τους μουσουλμάνους της υπαίθρου περισσότερα α πό 500.000 εκτάρια γης, από τα οποία το 96% το είχε πάρει το αποικιοκρστικό κράτος, το οποίο επιπλέον είχε μετατρέψει σε ε δάφη του δημοσίου ή των κοινοτήτων αλλά τόσα εκτάρια. 2.4 Οι συνέπειες: η «δημογραφική καταστροφή» της Αλγερίας Ολόκληρη η περίοδος της αποικιοκρατικής κατάκτησης απστέλεσε για την Αλγερία, όπως επισημαίνει ο Ντζ. Σάρι σχετικά με το λι μό του 1867-1868, μια «δημογραφική καταστροφή»,48 στην οποία συνέβαλαν οι ανθρώπινες απώλειες από τις μάχες και τις σφαγές,

394


οι διαδοχικές καταστροφές, λεηλασίες και αφαιρέσεις γης και α γαθών, αλλά και η απογύμνωση των Αλγερινών και οι συνθήκες ζωής που τους επέβαλλε το αποικιοκρατικό σύστημα. Παρόλο που έχουν εκφραστεί αντιρρήσεις για τις εκτιμήσεις του Σάρι ο οποίος υπολογίζει σε 5 εκατομμύρια τον πληθυσμό της Αλγερίας το 1830, κανείς δεν αμφισβητεί ότι ο πληθυσμός στις περιοχές της Αλγερίας βόρεια της Σαχάρας ανερχόταν σε 3 εκατομμύρια ανθρώπους, α πό τους οποίους το 6% κατοικούσε στις πόλεις.49 Η απογραφή του 1845, στην οποία δεν περιλαμβάνονταν οι κάτοικοι της Μεγάλης και της Μικρής Καβιλίας και του Ορές, και εκείνες του 1851 (τρία χρόνια μετά τον δολοφονικό λιμό του 1848) και του 1856, στις ο ποίες καταγράφηκαν μόνο οι κάτοικοι της Μεγάλης Καβιλίας, α νεβάζουν αντίστοιχα τον πληθυσμό σε 2.028.000, 2.324.000 και 2.302.000 κατοίκους. Το 1853, σύμφωνα με τους περισσότερο α ξιόπιστους υπολογισμούς του Καρέτ, τα μέλη των φυλών (χωρίς τους κατοίκους των πόλεων) ανέρχονταν σε 2.670.410, ενώ συνολικά η Αλγερία μετά από 23 χρόνια κατοχής και πολέμου είχε περισ σότερους από 2,8 εκατομμύρια κατοίκους. Ο αριθμός αυτός προ σεγγίζει πολύ εκείνον που καταγράφηκε το 1861 (2.732.851), μετά τη δολοφονική εκστρατεία στη Καβιλία. Δηλαδή, μέσα σε τριάντα χρόνια, τουλάχιστον με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, υπάρχει ένα έλλειμμα στη δημογραφική εξέλιξη που ανέρχεται μεταξύ μισού και ενός εκατομμυρίου χαμένων ζωών. Τ ο 1866 υ πήρ χαν 2.653.000 κά τοικοι και το 1871 μόνο 2.125.052, μια μείωση 80.000 και 527.000 κατοίκων αντίστοιχα, η οποία αναλογεί σ’ ένα ετήσιο ποσοστό μείωσης της τάξης του 0,58% στη διάρκεια της περιόδου στην οποία συμπεριλαμβάνεται η εξέγερση του 1863-1864 και σ’ ένα ποσοστό μείωσης της τά ξης του 4,37% στη διάρκεια της περιόδου στην οποία συμπεριλαμβάνονται ο λιμός και οι επιδημίες του 1867-1868, δηλαδή έ να μέσο ποσοστό θνησιμότητας που υπερβαίνει το 8% ετησίως. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, ο ελάχιστος αριθμός των αν θρώπινων ζωών που χάθηκαν μέσα σε σαράντα χρόνια ήταν με ταξύ 1.200.000 και 1.700.000, δηλαδή ο μισός πληθυσμός που υ πήρχε το 1830 ή ο ένας στους πέντε Αλγερινούς που έζησαν στη διάρκεια αυτής της περιόδου.


395

Αυτή η υπερθνησιμότητα σχετίζεται προφανώς εν μέρει με τις σφαγές, που τα θύματά τους ανέρχονταν «σε δεκάδες χιλιάδες α πώλειες... μεταξύ του άμαχου πληθυσμού».50 Εξηγείται επίσης α πό τις μάχες που διεξάγονταν με ιδιαίτερα άνισους όρους. Το Δελ τίο Γαλλικών Επιχειρήσεων αναφέρει ότι, στη διάρκεια μόνο των σημαντικών μαχών, σκοτώθηκαν 2.000 το 1840, 800 το 1841,480 το 1842,950 το 1843, περισσότεροι από 600 το 1844,1.136 το 1851 και 880 το 1852. Σε αυτούς τους αριθμούς, θα πρέπει να προσθέ σουμε τις απλές αναφορές χωρίς την παράθεση αριθμών, και οι ο ποίες είναι και πιο συχνές, για «αισθητές» ή «σημαντικές απώλει ες* (όπως το 1840 για την, παρ’ όλα αυτά, κρίσιμη μάχη στο Μουζάια). Στο Δελτίο Γαλλικών Επιχειρήσεων δεν γίνεται καμία ανα φορά στους 200 ανθρώπους που σύμφωνα με τον Αζάν σκοτώθη καν στο Μπαμπ Τάαζα τον Απρίλιο του 1842, στους 2.000 που σκο τώθηκαν στη Μάκτα στις 28 Ιουνίου 1835, στους 2.000 νεκρούς και τραυματίες στην Τάφνα στις 25 Απριλίου 1836 κ.λπ. «Δεν εί ναι υπερβολικό να υπολογίσουμε τον μέσο ετήσιο αριθμό των νε κρών στις μάχες σε αρκετές δεκάδες χιλιάδες»51 στη διάρκεια των πρώτων σαράντα ετών της κατοχής της Αλγερίας. Λιγότερο βά ναυση υπήρξε η μείωση του πληθυσμού εξαιτίας της μετανάστευ σης στο Μαρόκο, όπως συνέβη στην περίπτωση ολόκληρων πλη θυσμών που κατοικούσαν στις πεδιάδες του Οράν και της Μεκέρα. Οι περισσότεροι όμως θάνατοι οφείλονταν στους λιμούς του 1848-1849 και του 1866-1868, που οι βαθύτεροι λόγοι τους, α ντίθετα με όσα έχουν υποστηριχθεί, δεν ήταν κλιματολογικοί. Αναμφίβολα, μ’ εξαίρεση το 1867-1868, οι βροχοπτώσεις ήταν λιγότερες από τον μέσο όρο στα συγκεκριμένα έτη και σε αρκε τές περιοχές οι συνθήκες επιδεινώθηκαν από τις κακές ετήσιες σο δειές, τόσο εξαιτίας των λίγων βροχών στη διάρκεια του χειμώνα και της άνοιξης όσο και, το 1865-1866, εξαιτίας του μεγάλου α ριθμού των ακριδών. Αυτές όμως οι συνθήκες δεν υπήρξαν κα θοριστικές, αλλά απλά συνέβαλαν στην εμφάνιση των λιμών. Αντί θετα, οι δυο λιμοί έχουν ως κοινά γνωρίσματα: Πρώτον, ότι έπονται δυο περιόδων έντονης καταστολής. Ο λι μός του 1848-1849 έπεταιτω ν κατασταλτικών μέτρων που εφαρ μόστηκαν μετά τη συντριβή της αντίστασης του Αμπντ ελ-Καντέρ

396


και των αναταραχών που την επιμήκυναν, στις οποίες συμπεριλαμβάνονταν η πυρπόληση όλων των συγκομιδών στο εξεγερμένο Ουαρσενίς, η καταστροφή των αποθεμάτων, η σταδιακή ε γκατάλειψη των γαιών, τα πρόστιμα και οι δημεύσεις. Ο λιμός του 1866-1868 έπεται της καταστολής της εξέγερσης του 1864-1865, που η κυρία εστία της βρισκόταν στα δυτικά, στη στέπα του Οράν και στην οροσειρά Μπάμπορ. Και η δεύτερη αυτή περίοδος κα ταστολής χαρακτηρίζεται επίσης από καταστροφές, βαριά πρό στιμα και την επιβολή πολεμικών εισφορών ύψους 6 εκατομμυ ρίων χρυσών φράγκων. Δεύτερον, οι λιμοί συνοδεύονται από μια μείωση των γαιών που ανήκουν σε Αλγερινούς αλλά και από τον περιορισμό της εκ μετάλλευσης των γαιών. Η πρώτη φάση χαρακτηρίζεται από την «εγκατάσταση» αποίκων και τη δημιουργία αποικιακών κέντρων στις γαίες που αφαιρέθηκαν από τους Αλγερινούς. Η δεύτερη φ ά ση χαρακτηρίζεται από την επιτάχυνση των προηγούμενων εξε λίξεων, τη μείωση των arch σύμφωνα με το σχετικό διάταγμα και την εκχώρηση γαιών στη γενική Εταιρεία του Αλγερίου. Μπορούμε να διαβάσουμε την ευθύνη της εξουσίας ανάμεσα στις γραμμές του ακόλουθου επίσημου σχολίου για τη σιτοδεία του 1848-1849: «Οι Αραβες αρχίζουν να καταλαβαίνουν ότι μόνο η ει ρήνη θα τους προσφέρει τα μέσα για να επανορθώσουν τις κα ταστροφές που προκλήθηκαν από δυο χρόνια σιτοδείας».52 Ο ί διος ο Ναπολέων Γ είχε προαναγγείλει δυο χρόνια πριν την έ λευση του αποικιοκρατικού καπιταλισμού το 1866-1868: «Η ε ξαθλίωση των ιθαγενών πληθυσμών αυξάνεται εξαιτίας της προ σέγγισής τους με τα μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα. Οι φυλές της Σα χάρας είναι πλούσιες, ενώ οι Άραβες του Τελ έχουν καταστρα φεί».53 Το γεγονός ότι το 1866 και το 1867 συνεχίστηκαν οι εξα γωγές -κυρίως του σιταριού που παρήγαγαν οι άποικοι-, παρά την αναγκαιότητα να εισαχθούν το 1867 άλευρα, καταδεικνύει με ποιο τρόπο η έλλειψη υπήρξε ένα κίνητρο για κέρδη μέσω της αύ ξησης των τιμών εις βάρος των αποθεμάτων. Από το 1863 έως το 1867, οι συγκομιδές δημητριακών -κ α ι κυ ρίως αυτές του κριθαριού σε σύγκριση μ’ εκείνες του σιταριούμειώθηκαν απότομα, από 20 εκατομμύρια εκαιόκιλα, αρχικά σε


397

11.3 και σταδιακά σε 10,8, σε 8 και 4,4, πριν αυξηθούν πάλι το 1868 (αλλά μόνο σε 10,3 εκατόκιλα). Οι συγκομιδές των αποίκων, κάτω από τις ίδιες κλιματολογικές συνθήκες, μειώθηκαν κατά 60%, εκείνες όμως των Αλγερινών μειώθηκαν κατά 80%, από 18 εκα τομμύρια εκατόκιλα σε 3,9. Στη διάρκεια της ίδιας περιόδου, οι σπαρμένες εκτάσεις μειώθηκαν από 2.450.000 εκτάρια αρχικά σε 2.3 εκατομμύρια εκτάρια και στη συνέχεια σε 2,1 εκατομμύρια ε κτάρια. Το 1866-1867 ήταν 2 εκατομμύρια εκτάρια και μειώθη καν σε 1,4 εκατομμύρια εκτάρια το επόμενο έτος, παρόλο που οι κλιματολογικές συνθήκες ήταν ευνοϊκές. Η έλλειψη εργατικών χε ριών, εξαιτίας των ανθρώπινων απωλειών που οφείλονταν στο λι μό και στη χολέρα, κατέστησαν ατελέσφορες τις καλές κλιματολογικές συνθήκες του 1868 και επιμήκυναν την κρίση. Σύμφωνα με μια επίσημη αναφορά, η επιδημία χολέρας του 1867 προκλήθηκε από την εξάντληση των πόρων. Η χολέρα α φάνισε τους «κακοντυμένους και κακοθρεμμένους ιθαγενείς» και προκάλεσε, το 1868, το λιμό που υποχρέωσε τους κατοίκους να κατέβουν στις πεδιάδες «όπου έλπιζαν να βρουν κριθάρι και σι τάρι... συμπαγείς μάζες Αράβων εγκατέλειπαν τα ντουάρ τους για να έρθουν να ζητήσουν ελεημοσύνη από τους αποίκους. Οι πόλεις μας έχουν γεμίσει από αυτά τα πεινασμένα πλήθη».54 Αυτή η α ναφορά, που «υπολογίζει σε περισσότερους από 300.000 τον α ριθμό των θυμάτων», υποτιμά, όπως ήδη αναφέραμε, την πραγ ματικότητα. Δεν μπορούμε να υπολογίσουμε τις ανθρώπινες απώλειες που προκάλεσε ο πρώτος λιμός, επειδή δεν διαθέτουμε δεδομένα για τις δημογραφικές μεταβολές του γηγενούς πληθυσμού. Μπορού με όμως να υπολογίσουμε πόσοι άνθρωποι πέθαναν στις πόλεις εξαιτίας του δεύτερου λιμού χάρη στις ληξιαρχικές πράξεις, οι ο ποίες τηρούνταν μόνο στα αστικά κέντρα. Ο Σάρι55 παραθέτει μια σειρά από στοιχεία που δείχνουν στη διάρκεια της δεκαετίας του 1860 μια αύξηση της θνησιμότητας στη Μεντέα, στη Μιλιάνα, στο Μοσταγκανέμ, στο Οράν, στο Τλεμσέν, στη Μάσκαρα, στην Κωνσταντίνη. Σε μερικές περιπτώσεις (όπως στο Οράν ή στην Κωνσταντίνη), τα στοιχεία δείχνουν την ύπαρξη μια αρνη τικής τάσης σε όλη τη διάρκεια αυτής της περιόδου, η οποία ο-


ξύνθηκε από το 1866 έως το 1868. Στο Τλεμσέν, η τάση αυτή εμ φανίστηκε το 1865, έγινε πιο έντονη το 1867 και κυρίως το 1868, και συνεχίστηκε, αν και λιγότερο πρόδηλη, μέχρι το 1870. Οι ε πιπτώσεις των χειμώνων ήταν ολοφάνερες. Στη Μιλιάνα, παρό λο που το 1867 και το 1868 ο απολογισμός ήταν ελάχιστα αρνη τικός για τους Ευρωπαίους (όχι όμως και για τους Εβραίους), εί ναι πολύ χειρότερος για τους μουσουλμάνους, εκτός από το 1865 και το 1870, με 485 νεκρούς το 1867 και 354 νεκρούς το 1868 σε σύνολο 3.000 κατοίκων ( 16,2% και 11,8% αντίστοιχα), ενώ το δημογραφικό έλλειμμα είναι αντίστοιχα 379 και 281 άνθρωποι. Μια ένδειξη ότι η θνησιμότητα στην ύπαιθρο υπήρξε εξίσου μεγάλη αποτελεί το γεγονός ότι αυτά τα δυο έτη πέθαναν αντίστοιχα 107 και 486 άγνωστοι ή άνθρωποι που δεν ήταν δημότες της Μιλιάνα, οι οποίοι είχαν αναζητήσει καταφύγιο σε αυτή την πόλη. 2.5 Οι συνέπειες: ο γαλλικός λαός έγινε ψηλότερος και δολοιρονήθηκε Αν η αποικιοκρατική κατάκτηση είχε ως συνέπεια την ενσωμά τωση της Αλγερίας στις δομές της αποικιοκρατικής εκμετάλλευ σης και την υποταγή της σε μια μειοψηφία νεοαφιχθέντων που υποτίθεται ότι αντιπροσώπευαν τη Γαλλία, αυτή η μεταβολή δεν έγινε προς όφελος του γαλλικού λαού. Οι δημόσιες δαπάνες που αυτά τα σαράντα ένα έτη επιβάρυ ναν το γαλλικό θησαυροφυλάκιο έπρεπε να καλύψουν τα έξοδα του πολέμου, τις μη στρατιωτικές δαπάνες των υπουργείων της μη τρόπολης (Θρησκευμάτων, Δικαιοσύνης, Δημόσιας Παιδείας, Οι κονομικών) και τις δαπάνες που είχαν ως προορισμό τους την κά λυψη των αλγερινών ελλειμμάτων. Σε όλη αυτή την περίοδο, το σύνολο της πραγματικής συμμετοχής του γαλλικού κράτους στις μη στρατιωτικές δαπάνες ανέρχεται σε 192 εκατομμύρια χρυσά φράγκα56 (περίπου, 2,7 δισεκατομμύρια σημερινά φράγκα), από τα οποία το 37% (71 εκατομμύρια) χρησιμοποιήθηκαν για να κα λυφθούν τα ελλείμματα του προϋπολογισμού της Αλγερίας. Όμω ς, τα ελλείμματα δεν μειώνονταν, τόσο εξαιτίας των φορολογικών δι ευκολύνσεων που εκχωρούνταν στις αποικιοκρατικές επιχειρή σεις, όσο και εξαιτίας της αυξανόμενης μείωσης της φορολογη τέας ύλης των Αλγερινών, που οφειλόταν στις λεηλασίες, στις κα


399

ταστροφές, στις μεταβιβάσεις ιδιοκτησίας, στους αυθαίρετους «α ραβικούς φόρους» και στις κυρώσεις που επιβάλλονταν σ’ ένα λαό που είχε οδηγηθεί στην ένδεια σε τέτοιο βαθμό ώστε δεν μπο ρούσε να πληρώνει φόρους. Η συνεισφορά της μητρόπολης, η ο ποία αποσκοπούσε στην κάλυψη αυτών των ελλειμμάτων, αντι στοιχούσε στο 45% των εγχώριων πόρων το 1836 (2,5 εκατομμύ ρια χρυσά φράγκα), ανήλθε στο 59% των εγχώριων πόρων (3,15 εκατομμύρια χρυσά φράγκα) το 1839, και έφτασε στο 54% (8,5 εκατομμύρια χρυσά φράγκα) το 1841 και στο 101% (12,86 εκα τομμύρια χρυσά φράγκα) το 1844. Το 1863, η συνεισφορά της μη τρόπολης κάλυπτε το 11% (2.316.000 χρυσά φράγκα) των προ βλέψιμων μη στρατιωτικών δαπανών -που αντιστοιχούσαν στο έ να τέταρτο των συνολικών δαπανών-, οι οποίες ήταν μη παρα γωγικές δαπάνες που διαθέτονταν για τον διοικητικό μηχανισμό. Οι δαπάνες αυτές ήταν ελάχιστες σε σύγκριση με τις στρατιωτι κές δαπάνες, που καλύπτονταν εξ ολοκλήρου από τον γαλλικό α μυντικό προϋπολογισμό. Το 1839, οι πιστώσεις μόνο για την υ γειονομική υπηρεσία του στρατού και για το σώμα του μηχανικού (6.893.038 χρυσά φράγκα) ισοδυναμούσαν με το 80% του μη α μυντικού προϋπολογισμού, ενώ το 1863, ένα έτος στο οποίο όπως και στο προηγούμενο υπήρξε μια ανάπαυλα στις μάχες, το σύνο λο των προβλέψ ιμ ω ν στρατιω τικώ ν δα πανώ ν έφ τασε στα 62.893.533 χρυσά φράγκα (σχεδόν ένα δισεκατομμύρια σημερι νά φράγκα ετησίως). Τα κέρδη κοτέληγαν στις αποικιοκρατικές επιχειρήσεις που ήταν κυρίως χρηματιστικές και εμπορικές, και οι οποίες όχι μό νο δεν συνεισέφεραν στον πλουτισμό και στον βιομηχανικό εξο πλισμό της Αλγερίας, αλλά εδραίωσαν το αποικιοκρατικό σύ στημα και αποστράγγισαν την παραγωγή. Τ α ακατέργαστα αποικιοκρατικά προϊόντα, που το 40% της αξίας τους το αντιπρο σώπευαν αγροτικά προϊόντα -μ έχρ ι το 1867 συνεχιζόταν η εξα γωγή δημητριακών έναντι της εισαγωγής αλεύρων!-,57 ανταλ λάσσονταν με εισαγόμενα κατεργασμένα προϊόντα, με συνέπεια να δημιουργηθεί ένα μόνιμο έλλειμμα της τάξης των 40 έως 50 εκατομμυρίων χρυσών φράγκων (το οποίο ισοδυναμούσε από το 20% έως το 50% των εισαγωγών), καθώς οι εξαγωγές, οι οποίες ή

400


ταν λιγότερες από 10 εκατομμύρια χρυσά φράγκα το 1850, ανήλθαν στα 108 εκατομμύρια το 1864 και στα 165 εκατομμύρια το 1872, ενώ οι εισαγωγές, από 50 εκατομμύρια χρυσά φράγκα, ανήλθαν στα 130 εκατομμύρια και στα 206 εκατομμύρια αντί στοιχα.58 Τ α δημόσια κονδύλια χρησιμοποιούνταν για ν’ αντι σταθμιστεί αυτό το έλλειμμα. Οι απώλειες σε ανθρώπινες ζωές ξεπέρασαν τις 200.000 στη διάρκεια αυτών των σαράντα ετών. Η πλειοψηφία των νεκρών προερχόταν από τα λαϊκά στρώματα, καθώς δεν είχαν τη δυνα τότητα να εξαγοράσουν τη στρατιωτική θητεία τους και άρα ή ταν κυρίως αυτοί που επάνδρωναν τον γαλλικό στρατό σε μια ε ποχή κατά την οποία η στρατιωτική θητεία ήταν εφταετής. Τ ου λάχιστον μέχρι το 1871, υπηρετούσαν κάθε έτος στην Αλγερία εξαιτίας του πολέμου περισσότεροι από 70.000 άντρες του μητροπολιτικού στρατού. Το 1844 υπήρχαν στην Αλγερία 73.188 στρατιώτες ενώ η συνολική δύναμη του γαλλικού στρατού α νερχόταν σε 80.862, και οι αντίστοιχοι αριθμοί για το 1859 ή ταν 70.611 και 83.870 (δυο έτη που ήταν σχετικά ήρεμα). Ο α ριθμός των Γάλλων στρατιωτών στην Αλγερία ήταν πολύ μεγα λύτερος στα έτη της κατάκτησης και των εξεγέρσεων (το 18351836, το 1840-1842 και το 1845-1846), οπότε υπήρχαν περισ σότεροι από 100.000 στρατιώτες, ένας για κάθε δέκα Αλγερινούς, συμπεριλαμβανομένων των γυναικών και των παιδιών. Τ ο ίδιο συνέβη και το 1857, το 1863-1865, αλλά και το 1871, πριν από την εξέγερση και ενώ ο γερμανικός στρατός είχε εισβάλλει στη Γαλλία. Από αυτό το δυναμικό, στα φορεία και στα νοσοκομεία πέθαναν 125.000 άντρες, δηλαδή περισσότεροι από 3.000 ετησίως (4%), ένα ποσοστό το οποίο, παρόλο που αφορούσε ενήλικες νέ ους άντρες οι οποίοι ήταν σωματικά «ικανοί», είναι σχεδόν δι πλάσιο από τον γενικό μέσο όρο των θανάτων. Ενώ στα σχετικά ήρεμα έτη το ποσοστό των θανάτων ανερχόταν στο 1% του συνο λικού δυναμικού (1861-1863) ή στο 2% (1852-1853), έφτασε στο 4% το 1847, στο 5% το 1838, στο 10% το 1832-1833 και το 18361837, στο 14% (9.587 νεκροί) το 1840 και στο 12% (7.802 νεκροί) το 1841, με την έναρξη του πολέμου εναντίον του Αμπντ ελ-Κα-


401

ντέρ, ενώ ήταν εξίσου υψηλό τόσο το 1851 και το 1857 στη διάρ κεια των εκστρατειών εναντίον των κατοίκων της Καβιλίας, όσο και το 1859 και το 1871. Τ α στοιχεία αυτά δείχνουν ότι περισ σότεροι από 100.000 νεκροί υπήρξαν άμεσα θύματα του πολέμου. Ο αριθμός όσων σκοτώθηκαν στις μάχες, όταν αναφέρεται (254 στη Μάκτα το 1835, «εκατοντάδες» στην Τ άφνα το 1836, περισ σότεροι από 1.000 στη διάρκεια των δυο επιθέσεων για την κα τάληψη της Κωνσταντίνης, 108 στη Μιτίτζα στις 21 Νοεμβρίου 1839,322 στον αυχένα του Μουζάια στις 12 Μαΐου και στις 15 Ιου νίου 1840, 400 στο Σίντι Μ πραχίμ το 1845, όλη η φάλαγγα που είχε επικεφαλής της τον Μποπρέτρ το 1864), είναι τις περισσό τερες φορές μεγαλύτερος, και σπάνια μικρότερος, από το μισό α ριθμό των τραυματιών. Υπερβαίνει επίσης και τον αριθμό όσων πέθαναν στα νοσοκομεία εξαιτίας των τραυμάτων τους. Το δε δομένο αυτό μας επιτρέπει να υπολογίσουμε κατά προσέγγιση τις συνολικές απώλειες. θ α πρέπει τέλος να επισημάνουμε τη σκληρότητα των Γάλλων στρατηγών του εκστρατευτικού σώματος, καθώς ανάμεσά τους συ ναντάμε τον Καβενιάκ ο οποίος, όταν επέσιρεψε στη Γαλλία, κατεύθυνε τη δολοφονική καταστολή της εξέγερσης του Ιουνίου του 1848, αλλά και τον Σεντ-Αρνό ο οποίος οργάνωσε το πραξικόπημα της 2ας Δεκεμβρίου 1851* και την καταστολή που επακολούθησε.

Η εκμετάλλευση της «γαλλικής Αλγερίας» (1871-1954) Η καταστολή της εξέγερσης του 1871, αλλά και η ακόμα πιο δο λοφονική καταστολή του 1945, είχαν ως συνέπεια να υπάρξει, αρχικά για 75 χρόνια και στη συνέχεια για άλλα 10, μέχρι τον Νοέμβριο του 1954, μια περίοδος «ηρεμίας» που ευνοούσε τις «ε πιχειρηματικές δραστηριότητες».

* Πρόκειται για το πραξικόπημα με το οποίο ο Λουδοβίκος Ναπολέων Βοναπάρτης (Ναπολέων Γ), μέχρι τότε πρόεδρος της Δεύτερης Δημοκρατίας, κατήργησε την εθνοσυνέλευση και ενίσχυσε προς όφελός του την εκτελεστική εξουσία. (Σ.τ.Μ.)

402


1. Η «ηρεμία» της εξάντλησης Στην πραγματικότητα, η περίοδος «ηρεμίας» ξεκινάει με το τέ λος της ένοπλης αντίστασης των Αλγερινών και δεν διακόπηκε παρά μόνο από σποραδικά περιστατικά. Αυτή η περίοδος «η ρεμίας» επιτεύχθηκε μέσω της φυσικής εξόντωσης ενός σημα ντικού τμήματος του πληθυσμού, κυρίως των άντρων, μέσω της οικονομικής καταστροφής της μεγάλης πλειοψηφίας των Αλγερινών, αλλά και μέσω της κοινωνικής αποδιάρθρω σης και της πολιτισμικής αποσύνθεσης μετά από σαράντα χρόνια πολέμου. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι μεγάλες εξεγέρσεις που έγιναν στη διάρκεια αυτής της περιόδου, αυτή των Ουλέντ Σίντι-Σεΐχ το 1881 μ’ επικεφαλής του Μπου Άμαμα και αυτή του 1916 στο Ορές και στη Σαχάρα, παρέμειναν τοπικές, πραγματοποιήθηκαν στις παρυφές της Νότιας Αλγερίας, μακριά από τις αγροτικές πε ριοχές τις οποίες εκμεταλλεύονταν οι αποικιοκράτες και σε ζώ νες που κοινωνικά δεν είχαν αποδιαρθρω θεί τόσο πολύ όσο άλ λες, παρά τις προγενέστερες περιόδους καταστολής και τον κώ δικα για το νομικό καθεστώς των ιθαγενών. Η εξέγερση των Ου λέντ Σίντι-Σεΐχ, που είχαν εξεγερθεί και το 1863, οφειλόταν στο γεγονός ότι η περιοχή τους εξακολουθούσε να υπόκειται σ’ ένα στρατιωτικό καθεστώς. Η δεύτερη εξέγερση έγινε επειδή οι κά τοικοι του Ορές και της Σαχάρας αρνήθηκαν να επιστρατευθούν για να πολεμήσουν στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, έναν πόλε μο που δεν τους αφορούσε. Αξίζει επίσης να επισημανθεί ότι, το 1898, τα γεγονότα στο Μαργκερίτ (κοντά στη Μιλιάνα), μια πε ριοχή που είχε αποικιστεί, έθεσαν για πρώτη φορά το ζήτημα των κοινωνικών σχέσεων αλλά και το πολιτικό πρόβλημα της αντί στασης στην οικονομική κυριαρχία, δυο ζητήματα που δεν σχε τίζονταν μόνο με την απόρριψη της αποικιοκρατικής κυριαρ χίας και την ανυπακοή στις αποικιοκρατικές Αρχές, όπως συνέβαινε μέχρι τότε. Παρόλο που η αποικιοκρατική δύναμη ξανάρχισε από το 1880 τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στις νότιες παρυφές της χώρας για να προσαρτήσει τη Σαχάρα με σκοπό, τον οποίο δεν κατάφερε πο τέ να επιτύχει, ν’ ανοίξει για το γαλλικό κεφάλαιο μια επίγεια ε μπορική οδό προς τη γαλλική αυτοκρατορία στη Μαύρη Αφρική,


403

η «ειρήνευση» που επιτεύχθηκε με την εξάντληση του πληθυσμού της Αλγερίας επέτρεψε, μέσω της εδραίωσης των σχέσεων κυ ριαρχίας, να οργανωθεί η εκμετάλλευση των πόρων- και του ερ γατικού δυναμικού της χώρας. Ενάντια σε αυτή την εκμετάλλευ ση, αλλά ταυτόχρονα και ενάντια στην πολιτική και πολιτισμική εξάρτηση που την επέτρεπε, θ ’ αρχίσει από τον Πρώτο Παγκό σμιο πόλεμο να οργανώνεται ένα πολιτικό κίνημα που θα προ βάλλει σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό το εθνικό αίτημα της α νεξαρτησίας. Για ν’ αντιμετωπίσει αυτό το κίνημα, το αποικιοκρατικό εκμεταλλευτικό σύστημα είχε επιβάλει ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα μια νομοθεσία φυλετικών διακρίσεων, που απο τελεί τη λογική συνέπεια των κοινωνικο-οικονομικών διακρίσεων. 2. Ποιο ήταν το «έργο της Γαλλίας»; Μέχρι την ανεξαρτησία της Αλγερίας, οι Γάλλοι μαθητές άκουσαν πολλά εγκώμια για το «έργο της Γαλλίας». Από το 1962 και μετά, μας υπενθυμίζουν τις «εξαιρετικές υποδομές» που οι αποικιοκράτες κληροδότησαν στους αποικιοκρατούμενους όταν απέ κτησαν την ανεξαρτησία τους: δρόμους, σιδηροδρομικές γραμ μές, αμπελώνες, κτήματα όπου καλλιεργούνταν εσπεριδοειδή, νοσοκομεία, σχολεία, κ.λπ.. - θεωρείται αυτονόητο ότι η Αλγερία δεν είχε τίποτα το 1830 και ότι έκτοτε η Γαλλία της «έδωσε» τα πάντα. Μέσα στα πλαίσια μιας «αναθεώρησης της ιστορίας της α ποικιοκρατίας», ο Ζακ Μαρσέιγ υποστηρίζει στη διδακτορική του διατριβή, που έχει εκδοθεί σε βιβλίο,59 ότι το μέγεθος των γαλλι κών δημοσίων κονδυλίων που δαπανήθηκαν σε αυτή τη χώρα60 κα ταδεικνύει την έκταση της «προσπάθειας της μητρόπολης». Θε σμοθετήθηκαν «δομές που γεννούν ανισορροπία», οι οποίες επέ τρεψαν την ικανοποίηση της ζήτησης «με αντίτιμο το εμπορικό έλλειμμα», μέσα στα πλαίσια μιας συναινετικής προσπάθειας «για να σωθεί η Αλγερία από την εξαθλίωση και τις εξεγέρσεις».61 Ανα φέρει ως αποδείξεις πρώτον ότι η κατοχή της χώρας δεν «παρεί χε ιδιαίτερες διευκολύνσεις στη μητρόπολη», δεύτερον ότι μέσω αυτής της χρηματοδότησης -αλλά και μέσω της μεταφοράς με ταναστών- συντηρήθηκε η εγχώρια κατανάλωση και τέλος την

404


a posteriori διαπίστωση ότι, μετά την ανεξαρτησία της Αλγερίας, «η απώλεια της προστατευόμενης ζώνης δεν προκάλεσε σε τελι κή ανάλυση καμία σοβαρή ζημία»62 στη Γαλλία, ενώ σύμφωνα μ’ ένα άρθρο που δημοσιεύτηκε στη Les Échos στις 12 Μαρτίου 1965 θα «οδηγούσε αναπόφευκτα στην αύξηση της ανεργίας». Η ευ νοϊκή για την Αλγερία εξέλιξη των όρων συναλλαγής στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης και του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου αποδεικνύουν, σύμφωνα με τον Ζακ Μαρσέιγ, ότι η Γαλλία δεν εκ μεταλλεύτηκε τη συγκυρία για να «επιβάλλει υπέρμετρες αυξήσεις των τιμών στους Αλγερινούς πελάτες της και για ν’ ανεφοδιάζεται φτηνά».69 Στην καλύτερη περίπτωση, ήταν η γενναιοδωρία του γαλλικού κεφαλαίου που ευθυνόταν για την επιδείνωση «της κα τάστασης ισορροπίας... της αλγερινής οικονομίας», την οποία ο Ζακ Μαρσέιγ πιστεύει ότι διακρίνει από το 1914 έως το 1945 «στην ικανοποιητική κατάσταση των δημόσιων οικονομικών και των εξωτερικών συναλλαγών», η οποία οφειλόταν στην «ισότητα των μισθών μ’ εκείνους της Γαλλίας», στην κοινωνική ασφάλιση, στα οικογενειακά επιδόματα και σε μια «νέα σειρά μειονεκτη μάτων» που εμπόδιζαν «την προσέλκυση των κεφαλαίων». Επι πλέον, υιοθετεί τη θέση της Figaro που στις 11 Οκτωβρίου 1953 διαβεβαίωνε ότι, αν «οι μισές από τις μάζες των μουσουλμάνων που ζουν στην ύπαιθρο... αργοπεθαίνουν από την πείνα», αυτό α ποτελεί «συνέπεια του γεγονότος ότι η Γαλλία έφερε [στην Αλγε ρία] την υγιεινή». Άρα, η αύξηση του ελλείμματος στο εμπορικό ισοζύγιο δεν εκφράζει παρά «μια ανισορροπία ανάμεσα στη δημογραφική εξέλιξη και στην εξέλιξη της παραγωγής».64 Τέλος, ο Ζακ Μαρσέιγ θεωρεί ότι για τη γρήγορη επιδείνωση της χρημα τοπιστωτικής εξάρτησης μετά από το 1945 ευθύνεται η ανάπτυ ξη των υποδομών.65 Πιστεύω ότι τα παραπάνω αρκούν για να σχηματίσει ο ανα γνώστης μια εικόνα για τις απόψεις του Ζακ Μαρσέιγ. Αυτό που αναμφισβήτητα είναι αλήθεια από τα όσα υποστηρίζει είναι η ύ παρξη των μονίμων ελλειμμάτων, τόσο στον προϋπολογισμό όσο και στο εμπορικό ισοζύγιο, εκτός από δεκατρία χρόνια στην πε ρίοδο από το 1930 έως το 1948 που το εμπορικό ισοζύγιο ήταν ι σοσκελισμένο ή θετικό. Τα ελλείμματα αυτά προϋπήρχαν των οι


405

κογενειακών επιδομάτων και της κοινωνικής ασφάλισης, που άρ χισαν μετά το 1947 να παρέχονται με φειδώ στους μουσουλμά νους μισθωτούς με μόνιμη θέση εργασίας, ενώ δεν υπήρξε ποτέ μισθολογική ισότητα ανάμεσα στους μουσουλμάνους και στους αποίκους. Ο Ζακ Μαρσέιγ μπορεί να υποστηρίξει τις θέσεις του μό νο αλλοιώνοντας την πραγματικότητα μέσα σε δυο μεγάλες κα τηγορίες, «Γαλλία» και «Αλγερία», χωρίς να κάνει τη διάκριση α νάμεσα στον δημόσιο και στον ιδιωτικό τομέα ή ανάμεσα στο κε φάλαιο και τους μισθωτούς. Ταξινομεί τους «αποίκους», τις «ε ταιρείες εκμετάλλευσης του ορυκτού πλούτου» και τους «μου σουλμάνους» στην κατηγορία «Αλγερία», χωρίς, για παράδειγμα, να ξεχωρίζει ανάμεσα στη μάζα των μουσουλμάνων και σε αυτούς που συμμετείχαν στις εξαγωγές κ.λπ. Παραβλέπει επίσης το επί σημο πόρισμα της «επιτροπής Μασπετιόλ», σύμφωνα με το ο ποίο ήταν αδύνατο ν’ αυξηθεί η φορολογική επιβάρυνση της μ ά ζας των αυτοχθόνων. Στην πραγματικότητα, το μόνο που οφείλει η δημογραφική ε ξέλιξη στη γαλλική συνεισφορά είναι τα εμβόλια (τα οποία, το 1830, ήταν άγνωστα τόσο στη Γαλλία όσο και στην Αλγερία!), πα ρόλο που άρχισαν νοΓχρησιμοποιούνται καθυστερημένα για ν’ α ντιμετωπιστούν ασθένειες που δεν κάνουν διακρίσεις ανάμεσα σε αποίκους και ιθαγενείς. Ο αριθμός των γιατρών, συμπεριλαμβα νομένων και εκείνων που υπάγονταν στον δημόσιο τομέα, που ή ταν 1.033 το 1939 και 1.074 το 1943, αυξήθηκε σε 1.356 το 1945, σε 1.449 το 1949, σε 1.629 το 1952 (242 νοσοκομειακοί γιατροί), από τους οποίους 916 ήταν στο Αλγέρι και στο Οράν (ένας ανά 900 κατοίκους, από τους οποίους το 64% ήταν Ευρωπαίοι) και 713 για την υπόλοιπη χώρα (ένας ανά 11.000 κατοίκους, από τους οποίους το 95% ήταν μουσουλμάνοι). Ενώ ο Ζακ Μαρσέιγ διαβεβαιώνει ότι «ένα ελάχιστο ζωτικό επίπεδο διατηρήθηκε σε γενι κές γραμμές για τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού», το 1941 1942 και το 1945-1946, σε μια περίοδο «οικονομικής ισορροπίας» (ή μήπως εξαιτίας της;), η δημογραφική εξέλιξη μοιάζει μ’ εκεί νη του 1867-1868, που ήταν ένα έτος λιμού. Παρόλο που τα γε νικά στατιστικά στοιχεία αποκρύπτουν αυτή τη δημογραφική ε ξέλιξη επειδή πολλοί μουσουλμάνοι δεν έκαναν τις απαραίτητες

406


δηλώσεις στα ληξιαρχεία (και ιδιαίτερα για τους θανάτους των παιδιών), τα αρχεία των ληξιαρχείων των πόλεων την καταδει κνύουν, όπως είχε συμβεί και 75 χρόνια νωρίτερα. Στο Σετίφ ,^το ποσοστό θνησιμότητας το 1942 (4,88%), που ήταν σχεδόν διπλά σιο από το μικρότερο αν και ήδη υψηλό ποσοστό θνησιμότητας που υπήρξε τα έτη 1932, 1936 και 1938, υπερέβαινε το ποσοστό γεννητικότητας, ενώ το 1945 το ποσοστό θνησιμότητας ήταν ίσο με το ποσοστό γεννητικότητας (3,9%), παρά τους θανάτους παι διών που δεν είχαν δηλωθεί, με τη θνησιμότητα να φτάνει στο α ποκορύφωμά της το χειμώνα και τα τέλη του καλοκαιριού και να υποχωρεί από τον Μάρτιο έως τον Μάιο. Στο Σίντι Μπελ-Άμπες,67 το μέσο ποσοστό θνησιμότητας -4,77% το 1941, 5,32% το 1942 και 4,8% το 1945- υπερέβαινε τις χρονιές αυτές το ποσοστό γεν νητικότητας (3,77%, 4% και 4,27% αντίστοιχα), με αποτέλεσμα να υπάρχει ένα έλλειμμα στη φυσιολογική αύξηση του πληθυσμού 238, 326 και 135 ανθρώπων αντίστοιχα. Το 1948, το έλλειμμα αυτό καλύφθηκε κατά 115 ανθρώπους (το ποσοστό θνησιμότητας ήταν 4,57% ενώ το ποσοστό γεννητικότητας 5,08%), όμως η χρο νιά αυτή δεν ήταν παρά ένα διάλειμμα καθώς το 1943 και το 1951 υπήρχαν τα συνήθη ποσοστά (3,72% και 2,52% αντίστοιχα), τα ο ποία, παρά τη νεότητα του πληθυσμού, ήταν διπλάσια από τα α ντίστοιχα ποσοστά για τους αποίκους. Ανάλογη ήταν και η κατά σταση στις περιθωριακές συνοικίες όπου οι συνθήκες ήταν επι σφαλείς, καθώς και στον «χωρισμένο σε κλήρους συνοικισμό» Σενεκλόζ, όπου το ποσοστό θνησιμότητας παρέμενε το 1951 στο 2,8% εξαιτίας του αριθμού των θανάτων των παιδιών κάτω του ε νός έτους (191 ανά 1.000 γεννήσεις) και όπου το προσδόκιμο ζω ής δεν υπερέβαινε τα 17 έτη. Παρόμοιες συνθήκες επικρατούσαν και στις περιοχές γύρω από τα αστικά κέντρα όπως, για παρά δειγμα, στο Τλεμσέν, στη Μιλιάνα και στην Νεντρόμα.68 Η αδυ ναμία των υγειονομικών υπηρεσιών και οι άθλιες συνθήκες δια βίωσης στην ύπαιθρο επιδείνωσαν τις ανισορροπίες, παρόλο που το γεγονός ότι πολλοί μουσουλμάνοι δεν έκαναν στα ληξιαρχεία τις απαραίτητες δηλώσεις για τους θανάτους έκανε αυτές τις πε ριοχές να μοιάζουν με ζώνες ευημερίας. Τ ο 1947, το 1948 και το 1949 η θνησιμότητα των παιδιών κάτω του ενός έτους ήταν αντί


4 07

στοιχα 245, 195 και 201 παιδιά ανά χίλια σε όλες τις νομαρχίες και τις επαρχίες της χώρας.69 Παρόμοια, ήταν πολύ λίγα τα παιδιά των μουσουλμάνων που φοιτούσαν σε σχολεία όταν έφταναν στη σχολική ηλικία, ενώ στη συντριπτική τους πλειοψηφία ήταν αγόρια που κατοικούσαν κυ ρίως στις πόλεις. Το 1951-1952, στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση φοιτούσαν 168.940 αγόρια και 56.796 κ ορ ίτσ ια -το 16% των παι διών που ήταν σε σχολική ηλικία ή 25% και 8% αντίστοιχα για κά θε φυλό, έναντι 10% το 1940. Σύμφωνα όμως με τον Ροζέ,70 το 1830 «σχεδόν όλοι οι άντρες γνώριζαν να διαβάζουν, να γράφουν και να εκτελουν μαθηματικές πράξεις» και «υπήρχαν (στο Αλγέ ρι) εκατό σχολεία... όπου τα παιδιά μάθαιναν να γράφουν και να διαβάζουν το Κοράνι, και σε μερικές περιπτώσεις τις βασικές μα θηματικές πράξεις». Αντίθετα, στα τέλη της αποικιοκρατικής πε ριόδου, το καθεστώς των φυλετικών διακρίσεων δεν επέτρεπε πα ρά μόνο σ’ εξαιρετικές περιπτώσεις στα παιδιά των μουσουλμά νων να πηγαίνουν στο νηπιαγωγείο και να έχουν πρόσβαση στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (ένα μουσουλμάνος έφηβος για κάθε πέντε Ευρωπαίους), ή ακόμα και στα συμπληρωματικά μαθήμα τα που τα παρακολουθούσαν 5.567 παιδιά μουσουλμάνων, από τα οποία 1.625 ήταν κορίτσια (0,6%), έναντι 10.111 παιδιών α ποικίαν. Ό σ ο για το πανεπιστήμιο, όταν η Αλγερία απέκτησε την ανεξαρτησία της, οι μουσουλμανικής καταγωγής φοιτητές ήταν το 5% του συνολικού αριθμού των φοιτητών. Ό σον αφορά τις τεχνικές υποδομές, ήταν στα μέτρα των α παιτήσεων της αποικιοκρατίας και του κεφαλαίου. Το 1830 δεν υ πήρχε φυσικά ούτε ένα χιλιόμετρο σιδηροδρομικής γραμμής στην Αλγερία - όπως δεν υπήρχε ούτε στη Γαλλία. Ό μ ω ς τα 4.372 χι λιόμετρα μιας μονής, και συχνά στενής, σιδηροδρομικής γραμ μής που άρχισαν να κατασκευάζονται από τη δεκαετία του 1860 δεν αντιστοιχούσαν σε μια χώρα που η έκτασή της ήταν τετρα πλάσια και είχε το ένα πέμπτο του πληθυσμού της Γαλλίας, παρά μόνο στο ένα δέκατο πέμπτο των σιδηροδρομικών γραμμών της μητρόπολης, εξυπηρετώντας τις ανάγκες της μειοψηφίας των αποίκων αλλά μόνο του ενός δεκάτου των αποικιοκρατούμενων. Τόσο η διακίνηση αγαθών και ανθρώπων όσο και η χάραξη της

408


σιδηροδρομικής γραμμής ανταποκρινόταν μόνο στην ανάγκη ν’ α ποστραγγιστεί η χώρα και να μεταφερθούν προς τα λιμάνια τα εξαγωγικά προϊόντα. Η σιδηροδρομική γραμμή συνέδεε το Μα ρόκο με την Τυνησία μέσω του Οράν, του Αλγερίου, του Μπον (Ανάμπα) και των πεδιάδων που είχαν αποικιστεί, και χρησίμευε για να μεταφέρονται σε διάφορα λιμάνια, όπως το Νεμουρ (Γκαζαουέτ), το Μπουζί (Μπετζάγια) και η Φιλιπβίλ (Σκίκντα), ψευ δάργυρος από το Ζελιντζά, halfa* από το Κράμπελ (Ρας ελ-Μα), το Τζέλφ, το Μπεσάρ και το Κενάντσα (μαζί με λάδι από τις δυο τελευταίες πόλεις), χουρμάδες από το Τουγκουρτ και τη Μπίσκρα, φωσφορικό άλας και σίδηρος από το Λε Κουίφ και το Ουένζα. Ό λες οι μη αποδοτικές και απομακρυσμένες προεκτάσεις της σι δηροδρομικής γραμμής, από το Τλεμσέν έως το Μπένι-Σαφ, από το Αρζέου έως το Μοσταγκανέμ, ακόμα και εκείνη του Τιαρέτ πα ρόλο επρόκειτο για μια σιτοπαραγωγική περιοχή, και φυσικά ε κείνη στα υψίπεδα της ανατολής μεταξύ της Μεσκιάνα, της Κλεντσέλα και της Τεμπέσα, είχαν ήδη εγκαταλειφθεί. Καθώς το σι δηροδρομικό δίκτυο θύμιζε αλυσίδα με χαλαρούς κρίκους και εί χε χαραχθεί για στρατηγικούς λόγους (όπως, για παράδειγμα, η σι δηροδρομική παράκαμψη προς το Μπεσάρ), ο ιδιωτικός τομέας αναπλήρωνε τις ελλείψεις του σιδηροδρομικού δικτύου στη δια κίνηση αγαθών και ανθρώπων, καθώς το 1951 διέθετε 43.078 κα μιόνια, το 40% του συνόλου των αυτοκινήτων στην Αλγερία. Τα 56.391 αυτοκίνητα ιδιωτικής χρήσης αναλογούσαν στο ποσοστό που υπήρχε στη Γαλλία (ένα για σαράντα ανθρώπους), όμως και σε αυτή την περίπτωση η αναλογία αυτή ίσχυε για το ένα εκα τομμύριο των Ευρωπαίων αποίκων, αλλά μόνο για έναν Αλγερινό στους δέκα. 3. Αύρα; Ναι, όχι όμως για τ ψ Αλγερία, αλλά για το κεφάλαιο Η μοναδική αλήθεια στη διδακτορική διατριβή του Ζακ Μαρσέιγ είναι η διαπίστωση της ύπαρξης των ελλειμμάτων, εκτός α πό μερικά έτη ανάμεσα στους δυο παγκόσμιους πολέμους. Επρό* Φυτό της Βόρειος Αφρικής και της Ισπανίας του οποίου τα φύλλα α ποτελούν την πρώτη ύλη για την κατασκευή ειδών α πό φυτικές ίνες και χαρτιού. (Σ.τ.Μ.)


409

κειτο για δημόσια ελλείμματα και δεν οφείλονταν σε δαπάνες γε νικού ενδιαφέροντος, και φυσικά ακόμα λιγότερο σε κοινωνικές δαπάνες «για την Αλγερία». Ό π ω ς είδαμε, «η κατάσταση ισορ ροπίας» που συνδεόταν με την «ικανοποιητική κατάσταση των δημόσιων οικονομικών» από το 1914 έως το 1945 δεν συνοδεύτηκε σε καμία περίπτωση από «ένα ελάχιστο ζωτικό επίπεδο το οποίο διατηρήθηκε σε γενικές γραμμές για τη μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού»,71του οποίου, πριν από το 1941-1942 και το 1945, το ποσοστό θνησιμότητας στις πόλεις υπερέβαινε το 4% από το 1911 έως το 1929, το 4,5% από το 1917 έως το 1922 και από το 1927 έως το 1929, ενώ ξεπέρασετο 5% το 1920-1922. Τ α ποσοστά αυ τά συνδέονται με τον υποσιτισμό και την έλλειψη περίθαλψης, αλλά και με άλλους παράγοντες του δημογραφικού ελλείμματος, όπως αυτόν που αναφέρει ο Α. Νούσι, ότι δηλαδή μόνο «το 5% έ ως το 10% των ιθαγενών συμμετείχε στις εμπορικές δραστηριό τητες», αλλά και αυτόν που παραδέχεται ο Ζακ Μαρσέιγ,72 ότι δηλαδή η διαφορά ανάμεσα στις τιμές πώλησης των διαφόρων προϊόντων και στις τιμές που πληρώνονταν στους παραγωγούς είχε καθοριστική σημασία. Στην πραγματικότητα, οι κρατικές δαπάνες οφείλονταν στη αδυναμία του ιδιωτικού τομέα να κάνει επενδύσεις και στη βοή θεια που δινόταν σε αυτόν για ν’ αποκομίζει κέρδη. Ο Ζακ Μαρσέιγ γράφει, παραθέτοντας τα συναφή στοιχεία,73 ότι το 1927 «οι Γάλλοι αμπελουργοί είχαν φτάσει στα όρια της απόγνωσης εξαιτίας των αμπελοοινικών εισαγωγών από την Αλγερία, οι οποίες ε πιβαρύνονταν με μικρότερη φορολογία», επιδοτούνταν, ενώ επι πλέον η τιμή της βενζίνης για τα τρακτέρ των αμπελουργών της Αλγερίας ήταν πέντε φορές χαμηλότερη, και τέλος υπενθυμίζει τη σημασία της έλλειψης κοινωνικής ασφάλισης. Παραθέτει επίσης μια δήλωση του Ζισκάρ ντ’ Εστέν, στην οποία επαναλάμβανε την άποψη που είχε διατυπώσει το 1898 ο ντε Μολινάρι, ότι δηλαδή «η Αλγερία έχει ήδη κοστίσει περισσότερα από 4 δισεκατομμύ ρια [φράγκα] και κάθε έτος ζητάει από τη μητρόπολη 20 έως 30 εκατομμύρια [φράγκα] για να καλύψει τα ελλείμματα του προϋ πολογισμού της». Ο ντε Μολινάρι επισήμαινε επίσης τη μονιμό τητα της ανισορροπίας ανάμεσα στα δημόσια κονδύλια που ε

410


πενδύονταν και στην αδυναμία του ιδιωτικού τομέα να επωφε ληθεί από τα κέρδη του: Αν, «από το 1965 έως το 1937, οι δημό σιες δαπάνες με τη μορφή κεφαλαίων επένδυσης ανέρχονταν σε 1.531,3 εκατομμύρια φράγκα»,7,1το μετοχικό κεφάλαιο των εται ρειών δεν ξεπέρασε τα 94 εκατομμύρια φράγκα. Π αρ’ όλα αυτά, ο ντε Μολινάρι θεωρούσε ότι η Αλγερία, μαζί με την Ινδοκίνα, ή ταν μια από τις δυο κτήσεις όπου υπάρχει η δυνατότητα «επι κερδών επιχειρηματικών δραστηριοτήτων... και στις οποίες υ πάρχουν οι 20 από τις 32 εταιρείες»75 με τη μεγαλύτερη κερδο φορία. Στην πραγματικότητα, οι «επικερδείς επιχειρηματικές δρα στηριότητες» έγιναν εις βάρος του λαού της Αλγερίας και προς ό φελος μιας πολύ μικρής μειοψηφίας, που την αποτελούσαν οι άποικοι κατέχοντες και οι μεγάλες γαλλικές καπιταλιστικές εται ρείες, και πρωτίστως οι εταιρείες εκμετάλλευσης του ορυκτού πλούτου και οι εμπορικές εταιρείες. Το πόσο επικερδείς ήταν οι «επιχειρηματικές δραστηριότητες» φαίνεται από τις μεταβιβά σεις γαιών που έγιναν με βάση το νόμο Βαρνιέ (1873), ο οποίος όμως υλοποιήθηκε κυρίως με υποχρεωτικές συναλλαγές (για την εξόφληση χρεών, για την διαγραφή υποθηκών) παρά μ’ επίσημες εκχωρήσεις, τις περισσότερες φορές προς όφελος επιχειρημα τιών οι οποίοι δεν κατοικούσαν στις γαίες που αποκτούσαν αλλά στις πόλεις. Η μεταβίβαση των γαιών είχε ως συνέπεια, στη δε καετία του 1950, 20.000 ιδιοκτήτες να έχουν στην κατοχή τους 2.700.000 εκτάρια, το ένα τρίτο των καλύτερων καλλιεργήσιμων γαιών της Αλγερίας, ενώ επιπλέον οι μισές από αυτές τις γαίες α νήκαν στο ένα δέκατο των ιδιοκτητών γης. Οι Αλγερινοί ιδιοκτή τες γης, που αποτελούσαν το 99%, μοιράζονταν τα υπόλοιπα δύο τρίτα, με συνέπεια είτε οι καλλιέργειές τους να μην επαρκούν για τη συντήρησή τους είτε να εργάζονται ως ημερομίσθιοι εργάτες γης, μια απασχόληση που σταδιακά έγινε μια συμπληρωματική πηγή εσόδων. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε τον μείζονα παράγο ντα για τη μαζική μετακίνηση των πληθυσμών των πόλεων προς την ύπαιθρο. Στα χρόνια που προηγήθηκαν αλλά και σ’ εκείνα που έπονται του Δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, η επιβράδυνση της πα ρα


411

γωγής και οι δυσκολίες που οφείλονταν αρχικά στην οικονομική κρίση και στη συνέχεια στον πόλεμο οδήγησαν σε μια μείωση των γαλλικών εξαγωγών και, μέσω αυτής τη μείωσης, στον πε ριορισμό ή στην εξαφάνιση του ελλείμματος στο αλγερινό ισο ζύγιο. Ό μω ς, αυτό το έλλειμμα, που υπήρχε ήδη και, όπως είδα με, είχε αυξηθεί από 28 εκατομμύρια χρυσά φράγκα το 1863 σε 90 εκατομμύρια χρυσά φράγκα το 1873, αυξήθηκε πάλι από 34 δισεκατομμύρια τρέχοντα φράγκα το 1950 σε 78 δισεκατομμύρια το 1954 έναντι της Γαλλίας αλλά, σε ολοένα μεγαλύτερο βαθμό, και έναντι άλλων χωρών. Από το 1950 έως το 1953, καταβλήθηκαν στην Αλγερία από τον προϋπολογισμό της μητρόπολης 286 δισεκατομμύρια φ ρά γκα (περίπου 40 δισεκατομμύρια σημερινά φράγκα), από τα ο ποία το 1953, σύμφωνα με την «επιτροπή Μ ασπετιόλ»,76 «το 50%... μπορούν να θεωρηθούν ότι προσφέρουν μια βοήθεια στην Αλγερία». Έτσι, το 1953, από τα 93 δισεκατομμύρια, τα 62 κα ταβλήθηκαν για λειτουργικές δαπάνες, από τις οποίες τα δυο τρί τα ήταν στρατιωτικές, ενώ από τις επενδυτικές πιστώσεις (35,7 δι σεκατομμύρια), 6 δισεκατομμύρια χρησιμοποιήθηκαν για την ε ξόφληση προηγουμένων δανείων και 27 δισεκατομμύρια για την επιδότηση των αποικιακών επιχειρήσεων, είτε με την κάλυψη των δαπανών τους (το 6% του παραπάνω ποσού) είτε με τη χο ρήγηση δανείων (το 27% του παραπάνω ποσού). Ό μ ω ς, οι αποι κιακές επιχειρήσεις «είχαν ήδη φοροαπαλλαγές», των οποίων τη σημασία επεσήμαινε η έκθεση της «επιτροπής Μασπετιόλ». Η φορολογία, ενώ για τις επιχειρήσεις που έδρευαν στη Γαλλία α νερχόταν κατά μέσο όρο στο 33%, ήταν για τις αποικιακές επι χειρήσεις μόνο 19% (16,4% έναντι 28,4% στον τομέα της μεταλ λουργίας, 16,2% έναντι 26,2% στον τομέα της υφαντουργίας). Κα θώς η φορολόγηση των εισοδημάτων από έγγειες ιδιοκτησίες και των κερδών από τη γεωργία μειώθηκαν από το 6% του προϋπο λογισμού του 1948 στο 1,8% του προϋπολογισμού του 1953, η φορολόγηση των μισθών διπλασιάστηκε, οι συντελεστές του φό ρου εισοδήματος παρέμειναν σταθεροί και οι έμμεσοι φόροι αυ ξήθηκαν. Με αυτό τον τρόπο διαιωνίστηκε η μόνιμη τάση «να πληρώνουν οι φτωχοί», μια τάση που είχε ξεκινήσει έναν αιώνα

412


νωρίτερα, όταν οι μουσουλμάνοι, μέσω του «αραβικού φόρου» και των πολεμικών εισφορών, κάλυπταν την περίοδο 1863-1872 το 28% του προϋπολογισμού της Αλγερίας, ενώ οι επωφελούμε νοι από την αποικιοκρατία μόνο το 2,8%. Η τάση αυτή είναι πρό δηλη και στον προϋπολογισμό του 1890, καθώς οι «αραβικοί φό ροι» αποτελούσαν τα 3/4 των άμεσων εισφορών ( 15% των εσόδων του προϋπολογισμού), ενώ οι άποικοι απαλλάσσονταν από το φό ρο εγγείου ιδιοκτησίας. Στο ΑΕΠ της Αλγερίας το 1953, η συμ μετοχή των κερδών ανερχόταν στο 47% (239 δισεκατομμύρια τρέχοντα φράγκα), εκείνη των μισθών μόνο στο 34% (160 δισε κατομμύρια) και εκείνη των συσσωρευμένων κεφαλαίων που επανεπενδϋονταν στην Αλγερία στο 52%. Ο επαναπατρισμός των υπολοίπων κεφαλαίων (που εκείνη τη χρονιά ανέρχονταν στα 46 δισεκατομμύρια) και το ύψος του ελλείμματος στο εμπορικό ι σοζύγιο αντανακλούν τη φυγή των κεφαλαίων την οποία αντι στάθμιζαν τα δημόσια κονδύλια. 4. Η σφαγή ως αντίδραση σιις αυξανόμενες πολιτικές διεκδικήσεις Μια έκτακτη νομοθεσία, που συντηρούσε ένα καθεστώς φυλετι κών διακρίσεων, ήταν το όπλο που χρησιμοποιήθηκε για να επι βληθεί στους Αλγερινοϋς αυτή η κατάσταση ανισότητας και για να επισημοποιηθεί η εκμετάλλευσή τους. Ο «κώδικας για τους ι θαγενείς» θεσμοθετήθηκε το 1874, η ισχύς του επεκτάθηκε το 1881 στις «μεικτές κοινότητες» στα εδάφη που τα διοικούσαν οι πολιτικές Αρχές και, αφού αναθεωρήθηκε αρχικά το 1881 και στη συνέχεια το 1914, διατήρησε μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο αυτό το καθεστώς «απαρτχάιντ». Καθόριζε μια σειρά α πό αδικήματα μόνο για τους Αλγερινούς μουσουλμάνους, τα οποία εκτείνονταν «από την έκφραση απόψεων εναντίον της Γαλλίας και της κυβέρνησης» μέχρι «την καθυστέρηση στην καταβολή των φόρων». Αρμόδια για να κρίνει αυτά τα παραπτώματα δεν ήταν η δικαιοσύνη, αλλά η αποικιοκρατική διοίκηση που διόριζε ειδι κούς υπαλλήλους για φέρνουν σε πέρας αυτό το έργο. Η εφαρμογή αυτών των εδικών μέτρων, στα οποία εκτός από τη στέρηση της ελευθερίας συμπεριλαμβάνονταν και άλλες ποινές, όπως η δω ρεάν εργασία και η μεσεγγύηση, συνεχίστηκε και μετά τον Δεύ-


413

ιερό Παγκόσμιο πόλεμο στα «Εδάφη του Νότου», που ήταν υπό στρατιωτική διοίκηση. Τον «κώδικα για τους ιθαγενείς» συμπλή ρωνε ο «δασικός κώδικας» που απέκλειε τους Αλγερινους από μια πηγή βασικών πόρων και, περιφρονώντας τα στοιχειώδη ανθρώ πινα δικαιώματα, αποδεχόταν τη συλλογική ευθύνη και την επι βολή συλλογικών κυρώσεων. Το 1935, αντικαταστάθηκε σε όλη την επικράτεια με το διάταγμα Ρενιέ, που απειλούσε με ποινές φυ λάκισης και την επιβολή προστίμων «οποιονδήποτε θα εξέγειρε... τους ιθαγενείς της Αλγερίας... σε ενέργειες που διαταράσσουν την έννομη τάξη ή στρέφονται εναντίον της γαλλικής κυ ριαρχίας». Αυτές υπήρξαν οι μοναδικές απαντήσεις που δόθηκαν στην περίοδο του μεσοπολέμου σ’ ένα πολιτικό κίνημα, το οποίο από τις αρχές του 20ού αιώνα είχε αρχίσει να διεκδικεί τη δικαιοσύ νη και την ισότητα, ώστε οι αυτόχθονες προύχοντες να έχουν σε μεγαλύτερο βαθμό την έστω και περιορισμένη δυνατότητα να διαχειρίζονται τις υποθέσεις τους, αλλά και να μπορούν οι Αλγερινοί ν’ αποκτούν τη γαλλική ιθαγένεια χωρίς ν’ απαρνούνται την προσωπική τους ταυτότητα. Οι ίδιες απαντήσεις δόθηκαν, μετά τη μεγάλη μετανάστευση Αλγερινών εργαζομένων στη Γαλλία, και στις εθνικές διεκδικήσεις που προέβαλε στη δεκαετία του 1920 ο Βορειοαφρικανικός Αστέρας.’" Η οργάνωση αυτή, της ο ποίας ηγέτης ήταν ο Μεσαλί Χατζ και την οποία υποστήριζαν οι Γάλλοι κομουνιστές, θα μετστρεπόταν στο Κόμμα του Αλγερινού Λαού, όταν οι προσδοκίες του εθνικού κινήματος των Αλγερινών διαψεύστηκαν από την απότομη αλλαγή πολιτικής του Λαϊκού Μετώπου. 'Οταν το Κόμμα του Αλγερινού Λαού μετά την απε λευθέρωση της Γαλλίας από τους Γερμανούς διεκδίκησε την α νεξαρτησία της Αλγερίας, τέθηκε εκτός νόμου και οι ηγέτες του φυλακίστηκαν. Την ανεξαρτησία της Αλγερίας, χωρίς όμως τη διακοπή όλων των δεσμών με τη Γαλλία, είχε ζητήσει και η Δη-*

* Οργάνωση που ιδρύθηκε το 1926 στο Π αρίσι με την υποκίνηση του Χαζτ Αλί Αμπντ ελ-Καντέρ, μέλους τη ς διοικούσας επιτροπής του Κομουνιστικού Κόμ ματος, «για την προάσπιση των υλικών, ηθικών, και κοινωνικών συμφερόντων των Βορειοαφρικανών μουσουλμάνων». (Σ.τ.Μ.)

414


μοκρατική Ένωση του Αλγερινού Μανιφέστου,* που αντιπροσώ πευε τα μικροαστικά και μεσοαστικά στρώματα. Οι διεκδικήσεις αυτές συνδυάστηκαν με τον προγραμματισμό διαδηλώσεων σε πολλές πόλεις της Αλγερίας για τις 8 Μαΐου 1945 για να εορταστεί το τέλος του Δευτέρου Παγκόσμιου πολέμου που θεωρήθηκε προαναγγελία της απελευθέρωσης των λαών. Καθώς ό μως το κεφάλαιο και οι άποικοι κατέχοντες θεωρούσαν απαράδε κτες αυτές τις διεκδικήσεις, η απάντηση των Αρχών ήταν ν’ απα γορεύσουν τις διαδηλώσεις. Στο Σετίφ και στο Γκέλμα, οι άντρες των δυνάμεων της τάξης, ενεργώντας προβοκατόρικα, ανέλαβαν ν’ αποδείξουν ότι η απαγόρευση των διαδηλώσεων ήταν μια ορθή και επιβεβλημένη απόφαση: Έσχισαν τα πανό των διαδηλωτών και άνοιξαν πρώτοι πυρ εναντίον τους. Τ α 88 θύματα που προκάλεσε η αντίδραση των διαδηλωτών υπήρξαν το έναυσμα για να ξε κινήσει μια καταστολή μέσω της οποίας το αποικιοκρατικό κεφά λαιο πίστευε ότι θα εδραίωνε εκ νέου την εξουσία του, και ιδιαίτε ρα στην περιοχή βόρεια του Σετίφ, στην οροσειρά Μπάμπορ, όπου είχε εμφανιστεί μια εστία αντίστασης. Οι αεροπορικοί βομβαρδι σμοί, ο βομβαρδισμός των ακτών από πολεμικά πλοία, οι «επιχει ρήσεις εκκαθάρισης» στην ξηρά, η καταστροφή αγροκτημάτων και χωριών, ο εγκλεισμός σε στρατόπεδα των κατοίκων ολόκλη ρων περιοχών, οι εκτελέσεις χωρίς δικαστικές αποφάσεις, οι δο λοφονίες μέσω της «καταναγκαστικής εργασίας», οι πνιγμοί κ.λπ., ήταν μερικά από τα κατασταλτικά μέτρα που εφαρμόστηκαν. Σύμ φωνα με τα επίσημα στοιχεία σκοτώθηκαν 1.500 άνθρωποι «κατά τη διενέργεια των επιχειρήσεων», οι περισσότερες όμως πηγές υ πολογίζουν τους νεκρούς σε 45.000, ενώ σύμφωνα με Γάλλους στρα τιωτικούς οι νεκροί ήταν από 6.000 έως 8.000. Η ρήξη της 8ης Μαΐου επέτρεψε τη συνέχιση της εκμετάλ λευσης της Αλγερίας από το αποικιοκρατικό κεφάλαιο. Οι Αλγερινοί συνέχισαν να είναι στη χώρα τους πολίτες δεύτερης κατη γορίας, καθώς, για παράδειγμα, ο αριθμός των εκλεγμένων αντι-*

* Η οργάνωση αυτή ιδρύθηκε στις αρ χές Μαΐου του 1946 α π ό τον Φ ερχάτ Αμπάς. (Σ.τ.Μ.)


415

προσώπων τους στην Εθνοσυνέλευση της Αλγερίας, στο Γαλλικό Κοινοβούλιο και τις τοπικές εθνοσυνελεύσεις ήταν δέκα φορές μικρότερος από εκείνον των αποίκων. Επίσης, η νοθεία, που την είχε μετατρέψει σε σύστημα ο σοσιαλιστής Νεζελέν, κυριαρχού σε στις εκλογές «αλγερινού τύπου», ενώ συνεχίστηκε η διοικητι κή υπαγωγή στους «μεικτούς δήμους» μεγάλων εκτάσεων της υ παίθρου όπου κυριαρχούσε ο αλγερινός πληθυσμός. Η συνέχιση τη καταστολής και οι χειρισμοί για να διχαστεί το εθνικό κίνημα σε διαφορετικά κόμματα, αλλά και οι προσπάθειες να διχαστεί το Κίνημα Θριάμβου των Δημοκρατικών Ελευθεριών,* υπήρξαν τα μέσα που επέτρεψαν τη συνέχιση της εκμετάλλευσης. Η δια πίστωση αυτής της κατάστασης οδήγησε έναν πυρήνα στελεχών της Ειδικής Οργάνωσης, που είχε προέλθει από το Κόμμα του Αλγερινού Λαού, να κηρύξουν την 1η Νοεμβρίου 1954 τον ένοπλο αγώνα που θα οδηγούσε, οχτώ χρόνια αργότερα, στην ανεξαρτη σία.

1954-1962. Ένας πόλεμος για να συνεχιστεί η εκμετάλλευση 1. Η επιστροφή της πολιτικής των σφαγών, των καταστροφών και της αποδιάρθρωσης Δεν γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό των Αλγερινών που σκοτώ θηκαν στον πόλεμο της ανεξαρτησίας. Σύμφωνα με το Μέτωπο Εθνικής Απελευθέρωσης (FLN), οι νεκροί ήταν ενάμισι εκατομ μύριο. Τ α επίσημα στοιχεία που επικαλούνται οι γαλλικές Αρχές, οι οποίες φροντίζουν να μη συμπεριλαμβάνουν σε αυτά τα πτώ ματα που κατά καιρούς ανακαλύπτονται σε ομαδικούς τάφους, τους περιορίζουν στις 330.000. Οι διαφορές ανάμεσα στις απογραφές του 1954, του 1960 και του 1966, αλλά και η φυσιολογι κή αύξηση του πληθυσμού με βάση τις δηλώσεις στα ληξιαρχεία για τις γεννήσεις, πρέπει να ερμηνευτούν σε σχέση με την αυξα

• Τ ο κόμμα αυτό ιδρύθηκε στα τέλη του 1946 α πό τον Μεσαλί Χατζ, μετά από την αποφυλάκισή του, για ν’ αντικαταστήσει το Κόμμα του Αλγερινού Λαού που εξακολουθούσε να είναι εκτός νόμου. (Σ.τ.Μ.)

416


νόμενη τάση στα χρόνια του πολέμου της ανεξαρτησίας να μη γί νονται δηλώσεις στα ληξιαρχεία για τις γεννήσεις και τους θανά τους. Η τάση αυτή είναι πρόδηλη για τις γεννήσεις, που το πο σοστό τους ήταν σε σταθερή βάση από 4,2% έως 4,4% μεταξύ 1950 και 1955, και έφτασε κοντά στο 5% το 1962. Η τάση αυτή ίσχυε ακόμα περισσότερο για τους θανάτους. Στη διάρκεια των οχτώ ετών του πολέμου της ανεξαρτησίας, οι δηλωμένοι θάνατοι ήταν λίγο παραπάνω από 115.000 το 1954 αλλά και το 1963, ε νώ ήταν από 140.000 έως 154.000 από το 1956 μέχρι το τέλος του πολέμου της ανεξαρτησίας, δηλαδή η ετήσια θνησιμότητα ή ταν από 0,4% έως 0,5% (ένας αριθμός που είναι μεγαλύτερος α πό αυτόν που θεωρητικά θα έπρεπε να ισχύει αν οι νεκροί ήταν 330.000, όπως αναφέρουν τα επίσημα στοιχεία που επικαλούνται οι γαλλικές Αρχές). Επίσης, σύμφωνα με την απογραφή του 1960, υπήρχαν 168.000 λιγότεροι κάτοικοι απ’ όσους θα έπρεπε να υ πάρχουν με βάση τη φυσιολογική δημογραφική εξέλιξη, παρόλο που η μετανάστευση προς τη Γαλλία είχε μειωθεί, ενώ η απογραφή του 1966 διαπίστωσε ένα επιπλέον έλλειμμα 160.000 αν θρώπων, το οποίο πρέπει να δημιουργήθηκε στα έτη 1960-1962 (τα δυο τελευταία χρόνια του πολέμου), καθώς το 1963-1964 εί χαν επιστρέφει οι πρόσφυγες. Τ ο πιθανότερο λοιπόν είναι ότι χά θηκαν 600.000 ανθρώπινες ζωές, χωρίς να συνυπολογίζονται οι Γάλλοι νεκροί, εξαιτίας της επιμονής του αποικιοκρατικου γαλ λικού κεφαλαίου να διατηρήσει υπό τον έλεγχό την Αλγερία, ιδίως μετά την ανακάλυψη των κοιτασμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου στη Σαχάρα. Πρέπει να επισημανθεί ότι ο συνολικός α ριθμός των νεκρών υπερβαίνει κατά πολύ τον αριθμό των θυμά των στις μάχες. Εκτός όμως από τους νεκρούς, στη διάρκεια του πολέμου της ανεξαρτησίας καταστράφηκαν πολλά χωριά, καλλιεργήσιμες ε κτάσεις και δάση, με πολύ πιο αποτελεσματικές μεθόδους από ε κείνες που είχαν χρησιμοποιηθεί στον πόλεμο για την κατάκτηση της Αλγερίας, ο οποίος έγινε σε μια εποχή όπου δεν υπήρχαν εκρηκτικές βόμβες και βόμβες ναπάλμ. Και δεν πρέπει να ξε χνάμε τις διώξεις εις βάρος των Αλγερινών που έγιναν με βάση του «δασικό κώδικα», που τιμωρούσε πραγματικά ή υποτιθέμενα α


417

δικήματα, αλλά και τις μετακινήσεις πληθυσμών, καθώς τουλά χιστον 1.800.000 άνθρωποι77 εκδιώχθηκαν από τις απαγορευμέ νες ζώνες, απομακρύνθηκαν από τις καλλιέργειας τους και «επανεγκαταστάθηκαν» είτε στις πεδιάδες όπου η εκμηχανισμένη εκ μετάλλευση της γης από τους αποίκους δεν τους έδινε τη δυνα τότητα να εργαστούν είτε στα περίχωρα των πόλεων. Η εγκατά λειψη της υπαίθρου, που ξεκίνησε τα τέλη του 19ου αιώνα με την απογύμνωση των φελάχων και πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις με τά το 1918, καθώς πολλές θέσεις εργασίας καταργήθηκαν εξαιτίας της εκμηχάνισης της γεωργίας, πήρε εκρηκτικές διαστάσεις, κάνοντας ακόμα πιο έντονη την ανισορροπία ανάμεσα στην ε γκατάσταση στις πόλεις και στην οικονομία των πόλεων, καθώς δεν υπήρχαν επαρκείς κατοικίες (μέχρι τη φυγή των αποίκων το 1962), κοινωνικές υποδομές και θέσεις εργασίας. 2. Οι αρνητικές επιπτώσεις στί} Γαλλία Η οικονομική ανισορροπία και τα δημοσιονομικά ελλείμματα πήραν ακόμα μεγαλύτερες διαστάσεις στη Γαλλία από το 1945 μέ χρι την ανεξαρτησία της Αλγερίας, εξαιτίας της διόγκωσης των στρατιωτικών δαπανών, οι οποίες πριν 124 χρόνια είχαν δημι ουργήσει τόσο την ανισορροπία όσο και τα ελλείμματα. Από το 1955, η συνεισφορά του προϋπολογισμού της μητρόπολης σ’ ε κείνον της Αλγερίας αυξήθηκε κατά ένα τρίτο -α π ό 107 σε 140 δισεκατομμύρια φράγκα78 (περίπου 17 δισεκατομμύρια σημερι νά φράγκα)-, χωρίς να συνυπολογίζονται οι στρατιωτικές δαπά νες που και αυτές αυξήθηκαν λόγω της αποστολής στην Αλγερία αρχικά, το 1954-1955, αντρών που ανακλήθηκαν από την εφε δρεία και στη συνέχεια κληρωτών, ενώ επίσης επιμηκύνθηκε και κατά ένα έτος η θητεία τους, κάτι που κατέστη εφικτό μετά από την παραχώρηση «εκτάκτων εξουσιών» στην κυβέρνηση του Γκι Μολέ,* τον Μάρτιο του 1956. Η πολιτική της διατήρησης της «γαλλικής Αλγερίας» είχε ως συ

* Γκι Μολέ (Guy Mollet, 1905-1975). Γάλλος πολιτικός, γενικός γραμματέας του SFIO (από το οποίο προήλθε το σημερινό Σοσιαλιστικό Κόμμα Γαλλίας) από το 1946 έως το 1969. (Σ.τ.Μ.)

418


νέπεια να δαπανηθούν τεράστια ποσά για να υπάρχει στην Αλγε ρία, μέχρι το 1962, μια στρατιωτική δύναμη μισού εκατομμυρίου άντρων, οι οποίοι αντιπροσώπευαν τη μισή δύναμη του γαλλικού στρατού του 1916 και ήταν σχεδόν διπλάσιοι από τη δύναμη του γαλλικού στρατού που πολέμησε δίπλα στους Συμμάχους για την απελευθέρωση της Γαλλίας το 1944-1945. Στη διάρκεια του πο λέμου της ανεξαρτησίας, οι επικεφαλής του στρατού προέβησαν σε διαδοχικές «επιδείξεις δύναμης», από τις οποίες η πρώτη, στις 13 Μαΐου 1958, «επέτρεψε» την ίδρυση της Πέμπτης Δημοκρατίας με την υποστήριξη του γαλλικού καπιταλισμού. Ο Ζακ Μαρσέιγ79 παραδέχεται ότι «οι εργοδοτικές ενώσεις συμμετείχαν στην προ σπάθεια να διατηρηθεί η γαλλική Αλγερία», η οποία συνεχίστηκε με τη «συνωμοσία των στρατηγών»,* «την εβδομάδα των οδο φραγμάτων»** και τις ενέργειες του OAS,*** ο οποίος ευθύνεται για αρκετές δολοφονικές ενέργειες στη Γαλλία και αρκετές σφα γές στην Αλγερία, παρόλο που δεν διακρίνει «κάποια σαφή από δειξη της προσκόλλησής τους στην αποικιοκρατική μορφή του ι μπεριαλισμού». Οι βιαιοπραγίες εναντίον των μουσουλμάνων στη Γαλλία ερμηνεύονται επίσης και από τη ρατσιστική στάση της α στυνομίας που επιδιδόταν σ’ ένα «κυνήγι εκείνων που είχαν αρα βικά χαρακτηριστικά». Αυτή η στάση έγινε ακόμα πιο έντονη με τά την ανάληψη της διοίκησης της αστυνομίας του Παρισιού από τον Μορίς Παπόν, που ήταν πρώην διοικητής της αστυνομίας στην Κωνσταντίνη, και έφτασε στο αποκορύφωμά της στις 17 Οκτω βρίου 1961, όταν 200 Αλγερινοί, που είχαν συμμετάσχει σε μια ει

* Στις 22 Απριλίου, οι στρατηγοί Σαλ, Ζουό, Σαλάν και Ζελέρ πραγματοποίη σαν ένα πραξικόπημα στο Αλγέρι, έχοντας ως στόχο τους τη διατήρηση με κά θε θυσία της γαλλικής κυριαρχίας στην Αλγερία. (Σ.τ.Μ.) ** Έ τσι ονομάστηκαν οι βίαιες διαδηλώσεις των αποίκων στο Αλγέρι α πό τις 24 Ιανουαρίου έως την 1η Φεβρουάριου 1961, με σκοπό τη διατήρηση γαλλικής κυριαρχίας στην Αλγερία. (Σ.τ.Μ.) *** OAS (Οργάνωση Μυστικός Στρατός): Τρομοκρατική οργάνωση που ιδρύθηκε μετά από την αποτυχία του πραξικοπήματος στο Αλγέρι (21 Απριλίου 1961 ) με πρω τοβουλία των στρατηγών Ζουό και Σαλάν. Ο OAS δολοφόνησε πολλούς μουσουλ μάνους αλλά και φιλελευθερους-αριστερούς Ευρωπαίους, ενώ πραγματοποίησε και αρκετές αποτυχημένες δολοφονικές απόπειρες εναντίον του Ντε Γκολ. (Σ.τ.Μ.)


419

ρηνική διαδήλωση, δολοφονήθηκαν -ο ι περισσότεροι πνίγηκαν όταν τους π έταξαν στο Σηκουάνα- από τις ειδικές μονάδες της α στυνομίας.80 Η βία της εξουσίας στρεφόταν επίσης και εναντίον των Γάλλων που διαμαρτύρονταν εναντίον του πολέμου της Αλγε ρίας, όπως, για παράδειγμα, συνέβη δυο μήνες αργότερα στο Σαρόν, όπου σκοτώθηκαν εννέα διαδηλωτές. 3. Τα πετρελαϊκά συμφέροντα. Τα ελλείμματα επιδεινώνονται, τα κέρδη αυξάνονται Ή δη πριν από την ίδρυση της Π έμπτης Δημοκρατίας, η ανακά λυψη φυσικού αερίου και πετρελαίου στην Αλγερία (Έτζελε, Χάσι Μεσαούντ) είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον των εταιρειώ ν C.F.P., Esso-Rep και S.N. Repal, οι οποίες, καθώς μέχρι το 1957 είχαν επενδύσει 40 δισεκατομμύρια φράγκα, δημιούργησαν νέα κίνητρα για τη συνέχιση του πολέμου. Ο Αλέν Πεϊρεφίτ*81 προε τοίμασε και παρουσίασε στον Ντε Γκολ ένα σχέδιο διχοτόμησης της Αλγερίας στα ισραηλινά πρότυπα -ένα παρόμοιο σχέδιο εί χε ήδη προταθεί και στην κυβέρνηση Γκι Μολέ-, το οποίο προέβλεπε τη συγκέντρωση του πληθυσμού των αποίκων σε μια ζώνη που θα εκτεινόταν από την πεδιάδα Μιτίτζα έως τις πεδιάδες του Οράν και του Σίντι μπελ-Αμπές, στην οποία θα συμπεριλαμβάνονταν και οι πετρελαϊκές εγκαταστάσεις στο Αρζέου, ενώ θα υ πήρχαν διάδρομοι σιη Σαχάρα α π ’ όπου θα περνούσαν οι αγω γοί του πετρελαίου και του φυσικού αερίου. Στους Αλγερινούς θ’ αφηνόταν η υπόλοιπη Αλγερία, χωρίς όμως τα κοιτάσματα πε τρελαίου τα αμπέλια και τις εκτάσεις στις οποίες καλλιεργούνταν εσπεριδοειδή. Με την έναρξη τη υλοποίησης του «Προγράμματος της Κωνσιανιίνης»** το 1959, στις δαπάνες για τη διατήρηση μισού ε κατομμυρίου στρατιωτών στην Αλγερία προστέθηκαν οι δαπάνες

* Αλέν Πεϊρεφίτ (Alain Peyrefitte, 1925). Γάλλος πολιτικός, διετέλεοε υπουργός σε πολλές κυβερνήσεις του Ντε Γκολ. (Σ.τ.Μ.) · · Πενταετές αναπτυξιακό πρόγραμμα που εξήγγειλε στις 3 Οκτωβρίου 1958 ο Ντε Γκολ στην Κωνσταντίνη σε μια προσπάθεια να επιτευχθεί η κατάπαυση των εχθροπραξιών. (Σ.τ.Μ.)

42 0


που αποσκοπούσαν να «προσδέσουν την Αλγερία στη Γαλλία», προωθώντας «μια μορφή μητροπολιτικής αποκέντρωσης».82 Αυ τός ο νέος προσανατολισμός ξεκινούσε από τη διαπίστωση ότι «τα φυσικά όρια της γεωργίας μάς οδηγουν να παραδεχτούμε ό τι η βιομηχανία πρέπει να είναι η κύρια βάση της αύξησης της οικονομικής δραστηριότητας»,83 μια διαπίστωση την οποία είχε επιβεβαιώσει με δηλώσεις του το 1958 ο υπουργός για την Αλγε ρία. Η πρώτη ενέργεια στην οποία οδήγησε αυτή η παραπάνω διαπίστωση ήταν η αναζήτηση και η εκμετάλλευση του πετρε λαίου και του φυσικού αερίου. Γι’ αυτό το σκοπό, το γκολικό κα θεστώς ίδρυσε τη δημόσια επιχείρηση ELF/Algerie. Το 1958-1959 επενδύθηκαν 188 δισεκατομμύρια φράγκα (παλιά), τα οποία μέ σα σε δυο χρόνια κατέστησαν εφικτή την εκμετάλλευση κοιτα σμάτων που μπορούσαν να παράγουν 20 εκατομμύρια τόνους ετησίως. Εκτός όμως από αυτόν τον τομέα, ο νέος προσανατολισμός οδήγησε, με λίγες μόνο εξαιρέσεις (Berliet, Michelin), σε δημό σιες επενδύσεις στις εθνικές εταιρείες (Renault) και, κυρίως, στις πρώτες δαπάνες για τον μαζικό βιομηχανικό εξοπλισμό του κρά τους, οι οποίες, από το 1950 έως το 1955, είχαν αυξηθεί μόνο α πό τα 14 στα 25 δισεκατομμύρια.84 Οι δαπάνες αυτές χρησιμο ποιήθηκαν για να πυκνώσει το οδικό δίκτυο που είχε στρατηγική σημασία για το στρατό, για να πολλαπλασιαστούν οι «πόλεις» ε κτάκτου ανάγκης (στις οποίες «φιλοξενούνταν» εφταμελείς ή ο χταμελείς εκτοπισμένες οικογένειες σε «κατοικίες» ενός ή δυο δω ματίων), αλλά κυρίως χρησίμευαν ως ουσιαστικά στηρίγματα των ιδιωτών επενδυτών. Π αρά τον διακηρυγμένο στόχο ν’ αυξηθεί το επίπεδο διαβίωσης κατά 5% με τη δημιουργία 875.000 μη γεωρ γικών θέσεων εργασίας και την επίσημη έκκληση στους «βιομηχάνους ότι στην Αλγερία τους παρέχεται (εκτός από τη δεδομένη επέκταση της αγοράς) η δυνατότητα να λάβουν μια οικονομική ενίσχυση, την οποία θα τους πρόσφερε ο γαλλικός προϋπολογι σμός, για να εγκαταστήσουν εκεί τις επιχειρήσεις τους»,85 «όλες οι εκθέσεις ανέφεραν μια διαρροή των αποταμιεύσεων [από την Αλγερία στο εξωτερικό]».86 Στη διάρκεια λοιπόν αυτής της περιόδου, οι δημόσιες επεν δύσεις χρησιμοποιήθηκαν ως αντιστάθμισμα για την απουσία της


421

ιδιωτικής χρηματοδότησης και επέτρεψαν την πραγματοποίηση κερδών που το μεγαλύτερο μέρος τους επαναπστρίστηκε στη Γαλ λία. Ό ταν ο Μαντές-Φρανς* δήλωνε στις 11 Απριλίου 1961 ότι «η Αλγερία μας στοιχίζει περισσότερα απ’ όσα μας αποφέρει»,87 υ πονοούσε την αλλαγή στάσης του ιδιωτικού κεφαλαίου. Το μόνο βέβαιο είναι ότι για πρώτη φορά στην ιστορία της αποικιοκρα τίας, ένα καπιταλιστικό κράτος -στη προκειμένη περίπτωση το γαλλικό- δημιούργησε σε μια αποικία του -στην προκειμένη πε ρίπτωση την Αλγερία-, αναμφίβολα με την αυταπάτη ότι θα συ νέχιζε να τον χρησιμοποιεί, έναν παραγωγικό βιομηχανικό εξο πλισμό -έστω και αν σχεδιάστηκε αποκλειστικά με βάση τις α νάγκες του γαλλικού καπιταλισμού-, τον οποίο και της τον κλη ροδότησε, όταν το 1962 η Αλγερία απέκτησε την ανεξαρτησία της.

1980-1998. Διαρθρωτική προσαρμογή μέσω της ιαλαμικής τρομοκρατίας Το άνοιγμα προς τις αγορές το 1978-1980 εξουδετέρωσε έναν πα ραγωγικό μηχανισμό που είχε δημιουργηθεί με βάση τις εθνικές ανάγκες της Αλγερίας, πρόσφερε τετραπλάσιες θέσεις εργασίας απ’ όσες υπήρχαν πριν την ανεξαρτησία και ήταν προσανατολι σμένος σε μια διάρθρωση που σε μεγάλο βαθμό ήταν ενσωμα τωμένη στην κοινωνία. Μετά την εξουδετέρωση αυτού του μηχα νισμού, ακολούθησε η στείρωση και η διάβρωσή του, με συνέ πεια ν’ αποδιαρθρωθεί για μια ακόμα φορά η αλγερινή κοινωνία. Τα δεκαοχτώ προηγούμενα χρόνια, στη διάρκεια των οποίων οι μόνες σχέσεις της Αλγερίας με τον διεθνή καπιταλισμό ήταν μέ σω της ανταλλαγής του 95-98% του πετρελαίου και του φυσικού αερίου που παρήγαγε με βιομηχανικό εξοπλισμό (το ένα τρίτο των συναλλαγών) με πρώτες ύλες (επίσης το ένα τρίτο των συ ναλλαγών) και με ημικατεργασμένα προϊόντα, η παραγωγή ε • Π ιερ Μανχές Φ ρανς (Pierre M endès-France, 1907-1982). Γάλλος ριζοσπάσιης-σοσιαλκπής πολιτικός. (Σ.τ.Μ.)

422


νέργειας (και κυρίως ηλεκτρικής) ήταν εφταπλάσια. Η βιομηχα νική παραγωγή, που ελεγχόταν από το δημόσιο και ήταν πολυ διάστατη, είχε τριπλασιαστεί σε αξία και κάλυπτε παραπάνω α πό τις μισές ανάγκες του βιομηχανικού τομέα, του γεωργικού το μέα, του οικοδομικού τομέα και των καταναλωτών. Η γεωργική παραγωγή, παρά την υποχώρηση της αμπελουργίας, καθώς στα μάτησε η επιδότησή της και έκλεισε γι’ αυτήν η κύρια αγορά της (η Γαλλία), είχε παραμείνει σταθερή, ο πληθυσμός όμως είχε δι πλασιαστεί και οι ανάγκες του είχαν αυξηθεί. Οι εξαγωγές πε τρελαίου (8 δισεκατομμύρια δολάρια) αποτελούσαν μόνο το 15% του ΑΕΠ, το οποίο είχε τετραπλασιαστεί μετά την ανεξαρτησία και ήταν, ανά κάτοικο, 2,3 φορές μεγαλύτερο από εκείνο της Τυ νησίας και 4 φορές μεγαλύτερο από εκείνο του Μαρόκου. Η κα τανομή της παραγωγής, που σχεδιαζόταν για να υπάρχει μια ι σορροπία ανάμεσα στις διάφορες περιφέρειες, ανάμεσα στην ύ παιθρο και στις πόλεις, ανάμεσα στις θέσεις εργασίας και την κα τοίκηση, οδηγούσε σε μια αύξηση των δαπανών τόσο εξαιτίας της ζήτησης για κατοικίες, όσο εξαιτίας και των κοινωνικών α ναγκών: Η φοίτηση στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση ανερχόταν στο 75% (60% για τα κορίτσια), και στη δευτεροβάθμια εκπαί δευση στο 25% (ο μέσος όρος φοίτησης και στις δυο εκπαιδευτι κές βαθμίδες ήταν 40%). Το μεγάλο κεφάλαιο χρησιμοποίησε το κλασικό όπλο του αποικιοκρατικού ελέγχου, το χρέος, για να θέσει υπό την κυριαρ χία του την Αλγερία, η οποία υποχρεώθηκε να συνάψει δάνεια για ν’ ανταποκριθεί μέσω εισαγωγών στις ελλείψεις που δημιουργήθηκαν από την αυξανόμενη ζήτηση και να μετατρέψει μια «μη α νταγωνιστική» παραγωγή σε μια πολυδιάστατη παραγωγή εξαγωγικών προϊόντων. Η επαναποικιοποίηση της Αλγερίας, η οποία δεν οφείλεται στις ενέργειες ενός συγκεκριμένου κράτους, πραγ ματοποιήθηκε μέσω της ενσωμάτωσής της, ως υποταγμένου κρά τους, στη «νέα παγκόσμια τάξη». Η προσπάθεια ν’ αυξηθεί η α ξία των εξαγωγών μέσω της ιδιαίτερα δαπανηρής αξιοποίησης του πετρελαίου και του φυσικού αερίου (σχέδιο «Βαλχίντ») είχε ως συνέπεια το εξωτερικό χρέος ν’ αυξηθεί από 11 σε 19 δισεκα τομμύρια δολάρια. Η ανοχή των Αρχών για την ύπαρξη μιας πα


423

ράλληλης αγοράς που γεννήθηκε από τις ελλείψεις και εξυπηρε τούσε τις ανάγκες των ευπόρων τάξεων, καθώς και η «μαύρη α γορά» του δηναρίου που διέβρωνε την αξία του αλλά την αποδέ χονταν οι ηγετικοί κύκλοι επειδή επωφελούνταν από αυτήν, πι στοποίησαν τη διάλυση του «Λαϊκού Μετώπου» που κατείχε την εξουσία σε ανταγωνιστικές κοινωνικές τάξεις και πρόσδεσαν την κρατική εξουσία στην αστική τάξη. Στη διάρκεια της προεδρικής θητείας του Σάντλι Μπεν-Ζεντίντ, η επιβράδυνση και στη συνέ χεια το πάγωμα των παραγωγικών επενδύσεων στον δημόσιο το μέα, οι διαδοχικές αυξήσεις του ορίου των κεφαλαιοποιήσεων στον ιδιωτικό τομέα, το άνοιγμα (συχνά μέσω παράνομων προ μηθειών) στο διεθνές κεφάλαιο, η αναγνώριση του εμπορίου συ ναλλάγματος, οι «διαρθρωτικές αλλαγές» στις δημόσιες επιχει ρήσεις που αποσκοπούσαν στην αύξηση της αποδοτικότητάς τους συχνά εις βάρος της παραγωγής (όπως για παράδειγμα συνέβη σιις μονάδες της αγροτικής επανάστασης), είχαν ως συνέπεια να κάνουν ακόμα μεγαλύτερη την εξάρτηση του αναδυόμενου αλγερινου καπιταλισμού, ο οποίος ήταν προοδεμένος στον ξένο κα πιταλισμό. Καθώς το κράτος σταμάτησε να επενδύει και μετα τράπηκε σε «εισοδηματία», το δημόσιο χρέος έφτασε το 1986 στα 25 δισεκατομμύρια δολάρια εξαιτίας της μείωσης της τιμής του αργού πετρελαίου και η ετήσια εξυπηρέτηση αυτού του χρέους ξεπέρασε το πλεόνασμα του εμπορικού ισοζυγίου. Το 1994, η συμ φωνία για μια κλιμακούμενη αποπληρωμή του χρέους (μέχρι το 1998 και το 2002) έγινε με βάση τους «όρους» του Διεθνούς Νο μισματικού Ταμείου. Η διαρθρωτική προσαρμογή πιστοποίησε τον προσανατολισμό που οδήγησε σε αυτή: άνοιγμα στις αγορές, υποτίμηση, ιδιωτικοποιήσεις, φιλελευθεροποίηση της οικονο μίας. Ό μω ς, παρά τις προσπάθειες του «καλού μαθητή», τα «κα λά» μακροοικονομικά αποτελέσματα ακυρώθηκαν το χειμώνα του 1998 από την πτώση της τιμής του αργού πετρελαίου, ελλεί ψει άλλων πηγών εσόδων. Μετά την περίοδο στασιμότητας, στη δεκαετία του 1980, η πρώτη επίπτωση ήταν η ριζική μείωση της παραγωγής, συχνά έ ως το μισό, τόσο εξαιτίας της παλαίωσης του εξοπλισμού -ενώ δεν υπήρχαν πια πόροι ούτε για ν’ ανανεωθεί ο εξοπλισμός ούτε για

424


να εισάγονται πρώτες ύλες και ημικατεργασμένα προϊόντα-, όσο και εξαιτίας του περιορισμού της εγχώριας αγοράς αλλά και της έλλειψης ανταγωνιστικότητας απέναντι στις βιομηχανικές χώρες του «Βορρά». Οι διαρθρωτικές αλλαγές στην απασχόληση ώστε αυτή να προ σαρμοστεί στη μείωση της παραγωγής,88 όπως επιτάσσει η νεο φιλελεύθερη λογική, οδήγησε, μόνο το 1997, στη διάλυση 300 δημοσίων επιχειρήσεων και στην απόλυση 132.000 εργαζομένων, οι οποίοι προστέθηκαν στα 2.500.000 ανέργων - το ένα τρίτο του ενεργού πληθυσμού. Με αυτό τον τρόπο συνεχιζόταν η αποδιάρθρωση της αλγερινής κοινωνίας, που είχε ξεκινήσει ήδη από τη δεκαετία του 1980 με την εφαρμογή μιας σειράς μέτρων που α ποσκοπούσαν ν’ αποτρέψουν κάθε εργατική αντίδραση και ου σιαστικά αποτελούσαν μια έκκληση βοήθειας στον ισλαμισμό: Το Αρθρο 120 του 1982 που επέβαλε στα συνδικάτα διοικητικά συμβούλια διορισμένα από το FLN, ο οικογενειακός κώδικας του 1984, οι κοινωνικές διακρίσεις που απέκλειαν από τις «καλές» συνοικίες τα περιθωριοποιημένα λαϊκά στοιχεία, τα οποία προσφέρονταν στον ισλαμικό λαϊκισμό.89 Οί κρατούντες, που είναι προοδεμένοι στο νεοφιλελευθερι σμό της αλγερινής αστικής τάξης και των πολυεθνικών, και θεω ρούνται ευυπόληπτοι στις δυτικές πρωτεύουσες και ιδιαίτερα στο Λονδίνο, είχαν αρχίσει ήδη πριν από τη δεκαετία του 1990 να χειραγωγούν την ισλαμική τρομοκρατία, που καταστρέφει και δολοφονεί. Χρησιμοποιώντας την ανάγκη του ανθρώπου να έχει ταυτότητα ως εργαλείο, εμφανίζουν τον ισλαμισμό ως τη μοναδική ελπίδα ώστε να στρατευθούν σε αυτόν οι περιθωριοποιημένοι του συστήματος, και ιδιαίτερα αυτοί που κατοικούν στα φτωχά προ άστια των πόλεων. Οι ισλαμιστές, που η βίαιη δράση τους είχε ξε κινήσει από τη δεκαετία του 1980 (για παράδειγμα, οι αντάρτες του Μπουϊαλί), χρησιμοποιούν μια φασιστική στρατηγική τρο μοκράτησης. Μέχρι το 1995, η ισλαμική βία στρεφόταν εναντίον των συνδικαλιστών, των διανοούμενων, των καλλιτεχνών, των δη μοσιογράφων, των συγγραφέων και των πανεπιστημιακών που την καταπολεμούσαν. Από το 1995 και μετά, στόχος των ισλαμιστών, εκτός από τους μη μουσουλμάνους, είναι και όσοι άντρες,


425

γυναίκες και παιδιά αρνουνται να υπακούσουν στις εντολές τους να μην εργάζονται, να μην ψηφίζουν, να μη μορφώνονται, ιδιαί τερα στις απομονωμένες περιοχές της υπαίθρου (το 1995-1996 και το χειμώνα του 1997-1998), αλλά και όσοι περιθωριοποιημένοι δεν εντάχθηκαν στο ισλαμικό κίνημα και ζουν στις νέες φτωχές συνοικίες του Αλγερίου μαζί με όσους εγκατέλειψαν τα σπίτια τους για να γλιτώσουν από τη βία. Η ισλαμική τρομοκρατία έχει επίσης καταστρέφει πολλές παραγωγικές μονάδες του δημοσί ου, καμία όμως που ν’ ανήκει σε ιδιώτες ή στο μεγάλο ξένο κε φάλαιο, αλλά και σχολικά κτίρια και κτίρια στα οποία στεγάζο νται οι υγειονομικές υπηρεσίες και οι υπηρεσίες κοινωνικής πρό νοιας, συμβάλλοντας στην αποσταθεροποίηση αυτών των θεσμών, συγκλίνοντας με τη μαφιόζικη κερδοσκοπία και με την πολιτική της διαρθρωτικής αναπροσαρμογής. Η πιο δραματική επίπτωση της τρομοκρατίας είναι, σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές, ο θάνατος 36.000 πολιτών μέσα σ’ έξι χρόνια (στον αριθμό αυτό δεν συμπεριλαμβάνονται οι νεκροί στρατιώτες και αστυνομικοί). Η επανέναρξη, για λόγους ασφαλείας, της μαζικής εξόδου από την ύπαιθρο προς τις μεγάλες πόλεις που συχνά συνοδεύεται με την εγκατάλειψη των καλλιεργειών, μια τάση που είχε σταματήσει α πό τη δεκαετία του 1970, αποτελεί έναν από τους παράγοντες της επερχόμενης κρίσης, όπως είναι και η αύξηση της θνησιμότητας, κυρίως της παιδικής θνησιμότητας, εξαιτίας της υποβάθμισης της περίθαλψης. Η μείωση της γεννητικότητας, μια τάση που εί χε διακοπεί από το 1990 έως το 1994, δεν οφείλεται πια σ’ ένα σχεδιασμό των γεννήσεων, όπως συνέβαινε μετά το 1972, αλλά σιην απελπισία.90 Οι πολυεθνικές, αμερικανικές, καναδικές, ιαπωνικές, κορεα τικές, ιταλικές κ.λπ., κάνουν επενδύσεις μόνο στον προστατευόμενο πετρελαϊκό τομέα, που τους εξασφαλίζει σταθερά κέρδη. Μαζί με το γαλλικό κεφάλαιο, που φροντίζει να κρύβεται πίσω από τη μάσκα του «ευρωπαϊκού κεφαλαίου», οι πολυεθνικές ελ πίζουν ν’ αγοράσουν φτηνά τις σημαντικότερες βιομηχανίες της Αλγερίας, να τις εκσυγχρονίσουν και να τις διασπάσουν σε μι κρότερες μονάδες τις οποίες θα εγκαταστήσουν σε άλλες περιο χές. Το εργατικό δυναμικό που θα προέλθει από τους εκπαιδευ

42 6


μένους στη βιομηχανική παραγωγή άνεργους Αλγερινούς, και το οποίο δεν θα παράγει για την απομυζημένη αλγερινή αγορά αλ λά για τη γειτονική ευρωπαϊκή αγορά, μ πορεί ν’ αποτελέσει, στην Ευρώπη της Συνθήκης Σέγκεν, έναν πολύ πιο αποτελεσματικό μοχλό πίεσης για να μείνουν καθηλωμένοι οι μισθοί από όσο εί ναι οι μετανάστες. Για να επιτύχει αυτό το σκοπό, το κεφάλαιο ελπίζει ότι θα σταματήσει η βία με αντίτιμο ένα συμβιβασμό που προϋποθέτει τη διανομή της εξουσίας με τους ισλαμιστές. Ή δ η , στην κυβέρνηση συμμετέχουν εφτά υπουργοί της HAMAS. Για να φέρει σε πέρας το εγχείρημα της ιμπεριαλιστικής επαναποικιοποίησης, το παγκοσμιοποιημένο κεφάλαιο χρησιμο ποιεί τον κλασικό μοχλό πίεσης που χρησιμοποιούσε η αποικιο κρατία τον 19ο αιώνα: Τη χρέωση της χώρας που θέλει να θέσει υπό τον κυριαρχία του μέσω της επιβολής ενός ιδεολογικού και οικονομικού προτύπου. Παρόλο που το κεφάλαιο δεν προσφεύ γει σε μια στρατιωτική επέμβαση για να κυριαρχήσει στην Αλγε ρία, χρησιμοποιεί εντούτοις τη βία του ισλαμικού κινήματος (που έχει φασιστικά στοιχεία και βασίζεται την ανάγκη του ανθρώπου να έχει ταυτότητα) για να εξασθενίσει το δυναμικό της χώρας και για να την εκμεταλλευτεί όταν θα έχει ειρηνεύσει ως ένα «απορυθμιστικό» δορυφόρο της Ευρώπης, χωρίς να πραγματοποιή σει μεγάλες επενδύσεις.

Σημειώσεις 1. Βλ. Revue encyclopédique, Μάιος 1830. 2. Alexandre de Laborde, Au roi et aux chambres sur les véritables causes de la rupture avec Alger, Π αρίσι, 1830. 3. Κοινοβουλευτικά αρχεία, τ. 61 στο R. Valet, L ’Afrique devant le parlement au XIXe siècle, Π αρίσι, 1824. 4. Ό .π ., τ. 96, στο R. Valet, ό.π. 5. Ό .π . 6. Ό .π ., τ. 96, στο R. Valet, ό.ιι. 7. Ό .π ., τ. 110, στο R. Valet, ό.π. 8. Π αρατίθεται στο Dubois και T errier, Un siècle d ’expansion coloniale. 9. Κοινοβουλευτικά αρχεία, τ. 66 στο R. Valet, ό.π.


427

10. Larcher, Traité élémentaire de legislation algérienne, Π αρίσι, 1911, τ. 2. 11. R. Valet, 6.n. 12. Π ρακτικά και εκθέσεις τη ς επιτροπή ς που διόρισε ο βασιλιάς στις 7 Ιου λίου 1833. 13. Ό .π „ Π αρίσι, 1834. 14. Παρατίθεται στο Azan, L Emir Abd el-Kader, Π αρίσι, 1925. 15. Christia, L'Afrique française, Π αρίσι, 1863. 16. Rozet, Voyage dans la Régence d'A lger, Παρίσι, 1833, τ. 3. 17. Cavaignac, «Lettre au G énéral Letang», 19 Απριλίου 1834 στο M. Emerit, L ’ Algérie au temps d ’Abdelkader. 18. Montagnac, Lettres d ’un soldat, Π αρίσι, 1885. 19. T ableau des Etablissements Français dans Γ Algérie (T.E.F.), 1844-45. 20. Ό .Π., 1846-49, a 7. 21. Ό .π ., 1846-49, a 11, 1850-52, σσ. 2, 3, 5 ,7 και 8. 2 2 . Ό .Π., 1846-49,0. 11. 23. Hérisson, La chasse à Γ homme, Π αρίσι, 1866. 24. Bartillat, Rélation de la campagne d'Afrique en 1830, Π αρίσι, 1833. 25. T.E .F., 1839 και 1840. 2 6 . Ό.Π ., 1842. 27. Ό .π ., 1844-45, σσ. 2-5 και 1846-49, σ. 2. 28. Ό .π ., 1845-46, σ. 8.

29.

Ό.Π., 1846-49, σσ. 7-11.

30. Rozet, ό.π., τ. 3, σσ. 202-214. 31. Montagnac, ό.π., σ. 334. 32. T.E .F., 1840. 33. Saint-Arnaud, Lettres du Maréchal de Saint-Arnaud, Π αρίσι, 1958, τ. 1. 34. T.E .F., 1844. 35. Ό .π ., 1844-45,σσ. 2-5. 36. Ό .π ., 1846-49. 37. Ό .π ., 1850-52,σσ. 2-8. 38. Saint-Arnaud, ό.π., τ. 2. 39. Ό πω ς η περίπτωση του στρατηγού Γιουσούφ την οποία αναφέρει ο Hérisson.

40. 41. 42. 43. 44. 45. 46.

Σύμφωνα με τον Azan (ό.π., σ. 459) το 1854, στο Ανω Σεμπάου «παντού, τα περισσότερα α πό τα σπίτια... καταστράφηκαν... τα οπω ροφόρα δέντρα, οι ελιές, οι συκιές κόβονταν». Rozet, ό.π, τ. 1, σ. 120, τ. 2 σσ. 264 και 204. T.E .F., 1838, σσ. 263-264. Ό .π ., 1840. Ό .π ., 1840, σσ. 263-264. Λόγος στο κοινοβούλιο, 14 Μαΐου 1840. Τ α στοιχεία αυτά προέρχονται α πό τη σύγκριση των δεδομένων α πό τις απογραφές του πληθυσμού. Για να χ ρη σ ιμ ο π ο ιή σ ο υμ ε τον τίτλο ενός βιβλίου του (Djilali S ari, La dépossession des fellahs, Αλγέρι, 1975).

428


47. Τ α στοιχεία αυτά, αλλά και αρκετά α πό τα δεδομένα που αναφέρονται σε αυτή την παράγραφο, προέρχονται από τον A. Nouschi στο Lacoste, Nouschi και Prenan, L'Algérie, passé et présent, Π αρίσι, 1960. 48. Djilali Sari, Le désastre démographique, Αλγέρι, 1982. 49. Βλ. X. Yacono, «Peut-on évaluer la population de Γ Algérie a la veille de la conquête» στο Revue Africaine, 1954 και Lacoste, Nouschi και Prenan, ό.π. 50. Βλ. Lacoste, Nouschi και Prenan, ό.π., σ. 321. 51. Ό .π ., ο. 320. 52. T.E .F., 1846-49,σ. 13. 53. Επιστολή στο δούκα της Μαγεντίας (Μακ Μαόν), 20 Ιουνίου 1965. 54. T.E .F., 1866-72, σσ. 62-64. 55. Dj. Sari, ό.π. 56. Statistique générale de l'Algérie, 1865-66, σσ. 110-111 και 1866-72, σσ. 212213. T o T.E.F. δημοσιεύει την κατανομή των κεφαλαίων μέσα στα χρόνια (1830-37, 1838,1839,1840-41, 1842-43,1 844-45,1846-49,1850-52,185358, 1859-61, 1862, 1863-64). 57. Βλ. Dj. Sari, ό.π., σ. 188-191 και σσ. 208-209. 58. A. Prenant, «La d ép en d an ce d e Γ Algérie et les finances françaises» στο Économie et Politique, Νοέμβριος 1956, σσ. 42-51. 59. Jacques Marseille, Empire colonial et capitalisme français, histoire d ’ un divorce. Albin Michel, Π αρίσι, 1984. 60. «Από το 1865 έως το 1937... τα κεφάλαια που επενδύθηκαν... 1531, 3 εκα τομμύρια φράγκα», ό.π., σ. 116. 61. Ό .π ., σσ. 141-142. 62. Ό .π ., σ. 32. 63. Ό .π ., σ. 68. 64. Ό .π ., σσ. 145 και 139. 65. Ό .π ., σσ. 135-137. 66. A. Prenant, «Facteurs de p euplem ent d ’ une ville d e Γ Algérie intérieure: Setif» στο Annales de Géographie, 1953, Π αρίσι, σσ. 434-451. 67. A. Prenant, «Questions de structure urbaine sans trois faubourgs d e Sisi BelAbbes» στο Bulletin de ΐ Association des Géographes français, 1956, σσ. 62-75. 68. Relevés d 'E tat-civ il, e t Diplômes d 'É tu d e s Supérieures d e H. Delannoy (Annexe) e t M. A. T hum elin-Prenant, 1956. 69. Στατιστική Επετηρίδα τη ς Αλγερίας, Αλγέρι, 1948-49,1950, 1951. 70. Rozet, ό.π., τ. 2, σ. 75. 71. Jacques Marseille, Ό .π ., σ. 140. 72. Ό .π ., σ. 72. 73. Ό .π ., σ. 237. 74. Ό .π ., σ. 116. 75. Ό .π ., σ. 132. 76. Τ α στοιχεία που περιέχονται στην έκθεση της ομάδας που μελέτησε τις οικο νομικές σχέσεις ανάμεσα στη Γαλλία και στην Αλγερία (1955) παραθέτονται σε αυτή και στις ακόλουθες παραγράφους, στις οποίες γίνεται μια συνοπτική


429

παρουσίαση του A. Prenant, ό.π. στο Économie et Politique, Νοέμβριος 1956. 77. Βλ. V Évènement du Jeudi, 25-31 Οκτωβρίου 1990. 78. A. Prenant, ό.π., 1956, σ. 43. 79. J. Marseille, ό.π .,σ . 256. 80. Βλ. J. L. Einaudi, La Bataille de Paris, 17 octobre 1961, Seuil, Π αρίσι, 1991. 81. Alain Peyrefitte, C'était de Gaulle, Fayard, Π αρίσι, 1994, σ. 76-77. 82. Παρατίθεται στο J . Marseille, ό.π., σ. 349. 83. Ό .π . 84. A. Prenant, ό.π., 1956, σ. 44. 85. Παρατίθεται στο J. Marseille, ό.π., σ. 146. 86. Ό .π ., σ. 147. 87. Σε μια συνέντευξη Τόπου που παρατίθεται στο j . T ou ch ard , Le Gaullisme, 1940-1969, Seuil, Π αρίσι, 1978 και στο J. Marseille, ό.π., σ. 373. 88. Βλ. A. Prenant και Bouziane Semmoud, «Algérie; la déconstruction d ’ un tissu industriel» στο Mediterranée 3-4, Εξ, 1997. 89. Βλ. B. Sem m oud, «Croissance urbaine, mobilité et changem ent sodal dans Γ a gglom éra tio n oranaise» στο Les Cahiers du GREMAMO 12, 1995 και «Récherches urbaines su r Γ Algérie» στο Les Cahiers du GREMAMO 14,1997. 90. «Algérie: une régression resistible» στο Aujourd’hui l'Afrique 67, Φεβρουάριος 1998.

Τ Α Α Ν Ε Ξ Α ΡΤΗ ΤΑ Κ ΡΑ ΤΗ Τ Η Σ Α Φ Ρ ΙΚ Η Σ ΚΑΙ Ο «Κ Ο Μ Ο Υ Ν ΙΣΜ Ο Σ» (1960-1998) του Φ ρ α ν σ ίς Αρζαλιέ*

Καθώς ο 20ός αιώνας πλησιάζει στο τέλος του, πολλοί ισχυρίζο νται ότι έχει έρθει η ώρα της μεταμέλειας. Οι αποτυχίες, τα δρά ματα, τα εγκλήματα των τριών προηγουμένων γενεών μάς ορμούν καταπρόσωπο, σαν λυσσασμένες γάτες, με τα νύχια τους βγαλμένα. Πρέπει παρ’ όλα αυτά ν’ απαρνηθούμε την κοινή λογική, την έντιμη ανάλυση, τα όνειρα των πατέρων μας και τα δικά μας για μια πιο ευτυχισμένη ζωή, επειδή υποτίθεται ότι υπήρξαν οι μήτρες για φόνους; Πρέπει ν’ απορρίψουμε την οξυδέρκεια και τα προ οδευτικά ιδανικά, και ν’ ακολουθήσουμε το κοπάδι των μετανοη μένων που αλληλοκατηγορούνται για τις αμαρτίες άλλων; Έ χει έρθει ασφαλώς η ώρα να μάθουμε πώς τα κινήματα που γεννήθηκαν από τα ιδανικά της κοινωνικής και πολιτικής απε λευθέρωσης μετατράπηκαν στο αντίθετό τους, σε τρομοκρατικές ομάδες που έσφαξαν τους λαούς που υποτίθεται ότι ήθελαν ν’ α πελευθερώσουν. Οι ιστορικοί έχουν ξεκινήσει αυτό το έργο και το συνεχίζουν παρά την αποσιώπησή του από τα μέσα μαζικής ε νημέρωσης. Και ευτυχώς που συμβαίνει αυτό, επειδή από αυτή τη διαυγή ανάλυση του 20ού αιώνα εξαρτάται το μέλλον μας. Μια τέτοια ανάλυση δεν ήταν στις προθέσεις της Μαύρης Βί βλον τον Κομουνισμού, καθώς οι εμπνευστές της είχαν ένα ιδεολο γικό και πολιτικό στόχο: Να ενοχοποιήσουν τον κομουνισμό και

• Ο Φρανσίς Αρζαλιέ είναι ιστορικός, καθηγητής στο IUFM στο Μποβέ και υ πεύθυνος για το περιοδικό Aujourd'hui Γ Afrique.

ΤΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΚΡΑΤΗ ΤΗ Σ ΑΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ Ο -ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ.

431

άρα να «καθαγιάσουν» την καπιταλιστική κοινωνία, η οποία εί ναι ανυπέρβλητη σύμφωνα με την οπτική του «τέλους της Ιστο ρίας» που επινόησε ο Φράνσις Φουκουγιάμα. Υπάρχουν τόσες πολλές ιστορικές ανακρίβειες στις 900 σελί δες της Μαύρης Βίβλον του Κομουνισμού, ώστε ένα άρθρο δεν δια θέτει το χώρο για να τις επισημάνουμε όλες. Θα περιοριστούμε σε τρία συγκεκριμένα παραδείγματα που αναφέρονται στο από σπασμα (είκοσι πέντε σελίδες) με τον τίτλο «Αφροκομουνισμός» και αφορά τα λεγόμενα μαρξιστικά καθεστώτα της Αφρικής (Αι θιοπία, Αγκόλα, Μοζαμβίκη). Γιατί λοιπόν αυτές οι τρεις χώρες, και μόνο αυτές; Ποιος δεν θυμάται τις πύρινες «μαρξιστικές-λενινιστικές» διακηρύξεις του Σεκού Τουρέ στη Γουινέα, του Σασού-Νγκουέσο στο Κονγκό ή του Ματιέ Κερέκου στο Μπενίν, πριν την αποπομπή του από την εξουσία, στην οποία επανήλθε, στη συνέχεια, μέσω της κάλπης; Αυτές οι απόπειρες να εφαρμοστεί ο σοσιαλισμός στη δεκαετία του 1970 έχουν λιγότερη σχέση με τον «υπαρκτό κομουνισμό» α πό τις τρεις περιπτώσεις που αναφέρονται στη Μαύρη Βίβλο τον Κο μουνισμού-, Μήπως η παράλειψή τους οφείλεται στο γεγονός ότι δεν είναι δυνατό να κατηγορηθούν για μαζικές σφαγές αυτά τα επα ναστατικά εγχειρήματα, παρόλο που δεν κατάφεραν να υλοποι ήσουν τον διακηρυγμένο στόχο τους να εφαρμόσουν τη δημο κρατία και την κοινωνική δικαιοσύνη; Αυτή είναι λοιπόν η «ανά λυση» του κ. Σανταμαρία: Ο μοναδικός «κομουνισμός με αφ ρι κανικές αποχρώσεις» είναι αυτός στον οποίο μπορούμε να κατα λογίσουμε ομαδικούς τάφους; Αρχικά, πέντε ασαφείς σελίδες προσπαθούν να αποδείξουν ό τι η Μοζαμβίκη, η Αγκόλα και η Αιθιοπία, εκτός από αφρικανι κά, ήταν και κομουνιστικά κράτη και άρα εγκληματικά, και το α ντίστροφο, ότι δηλαδή ήταν εγκληματικά επειδή ήταν κομουνι στικά, με μοναδικό επιχείρημα την «εγκληματική διάσταση του κομουνισμού», είτε είναι αφρικανικός είτε όχι. Μετά από αυτή την «απόδειξη», που διανθίζεται με μερικά λάθη σχετικά με τις εθνότητες της περιοχής (το «Πατριωτικό Μέ τωπο της Ρουάντα [Τούτοι]», «στη Ρουάντα, με τη γενοκτονία των Χούτου»), αρχίζει η παρουσίαση των γεγονότων στην «Κόκκινη

432


Αυτοκρατορία: την Αιθιοπία». Παρόλο που η χρονολογική πα ρουσίασή τους είναι σε γενικές γραμμές ακριβής, τα γεγονότα δεν τοποθετούνται μέσα στο πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιό τους. Το 1974, η αυτοκρατορία του Χα'ίλέ Σελασιέ «κατέρρευσε χωρίς να υπάρξουν σημαντικές αναταραχές» και ο Μεγκίστου, ο αρχη γός της στρατιωτικής κυβέρνησης, «οδήγησε ανοιχτά τη χώρα στην οδό του σοσιαλισμού». Ή τα ν νόθος, και άρα επαναστάτης και εγκληματίας. Ο συγγραφέας δεν διστάζει να επαναλάβει το παλιό τροπάριο της γαλλικής αντεπαναστατικής ιστοριογραφίας του 19ου αιώνα... Ακολουθούν δέκα σελίδες που διαδέχονται η μια την άλλη μέσα σ’ ένα καταιγισμό αναθεμάτων: «εκκαθαρί σεις», «η μοίρα σφραγίστηκε από τα πολυβόλα», «επωμίστηκαν την αυτοκροττορική εξουσία», «επιζήσαντες», «φυσική εξόντωση», «εξολόθρευση», «κόκκινη τρομοκρατία», «ρανίδες αίματος», «ε κτέλεση», «στραγγαλιστές», «αποσπάσματα θανάτου», «θύματα της τρομοκρατίας», «πολιτικές δολοφονίες», «ομαδικοί τάφοι», «μπολσεβίκος Κρόνος», «φορτία με καταδικασμένους», «τελε τουργικό ξεκαθάρισμα λογαριασμών», «κοινοί τάφοι», «εξαφανι σμένοι», «θανάτωση», «έκθεση των βασανισμένων θυμάτων», «δο λοφονημένα παιδιά», «βιαιοπραγίες», «δηλητηριάσεις με αέρια», «ξέσπασμα βαρβαρότητας», «Οραντούρ-σιρ-Γκλαν»,* «σφαγές πολιτών που είχαν καταφύγει σ’ εκκλησίες», «μακελειά», «κοινοί τάφοι», «στρατόπεδα συγκέντρωσης», «ολοκληρωτικός πόλεμος», «μαζικά αντίποινα και αεροπορικές τρομοκρατικές επιδρομές», «συστηματικοί βιασμοί», «πείνα», «χρησιμοποίηση του επισιτι σμού ως όπλο», «χρησιμοποίηση της βοήθειας για άλλους σκο πούς», «υποχρεωτική μετεγκατάσταση», «μαζικές εκτοπίσεις»... Οι λέξεις δεν είναι αθώες, οι γλωσσολόγοι και οι ψυχαναλυτές το ξέρουν πολύ καλά. Στην προκειμένη περίπτωση, χρησιμοποιού νται ως αποδείξεις και αντισταθμίζουν την επιπολαιότητα των ι σχυρισμών, αλλά και τον αριθμό των νεκρών για τους οποίους

* Τ ο Οραντοΰρ-οιρ-Γκλαν είναι κωμόπολη της Γαλλίας. Στις 10 Ιουνίου 1944, μέλη της μεραρχίας Das Reich των SS σκότωσαν 642 α νθρώπους, πυρπολώντας την εκκλησία στην ο ποία τους είχαν κλείσει, ως αντίποινα για τη δράση των α νταρτών. (Σ.τ.Μ.)

ΤΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΚΡΑΤΗ ΤΗ Σ ΑΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ Ο «ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ·

433

δεν παρουσιάζονται συγκεκριμένα στοιχεία («έχει υποστηριχθεί ότι την περίοδο από τον Φεβρουάριο του 1977 έως τον Ιούνιο του 1978 πραγματοποιήθηκαν 10.000 πολιτικές δολοφονίες»). Η λοι δορία μετατρέπεται σε πολιτική ανάλυση, η οποία δομείται μό νο γύρω από τις αρνητικές διαστάσεις της περιόδου 1974-1991. Δεκαεφτά χρόνια της ιστορίας του λαού της Αιθιοπίας μετστρέπονται σε κάτι το διαβολικό, ακρωτηριάζονται από καθετί προ οδευτικό που επιτεύχθηκε με τους λαϊκούς αγώνες στη διάρκεια μιας γενιάς. Ας δούμε όμως ποια είναι η ιστορική αλήθεια: Η ε πανάσταση του 1974, της οποίας ηγήθηκαν αξιωματικοί του στρα τού και οι προοδευτικοί διανοούμενοι του DERG, ανέτρεψε το αυτοκρατορικό καθεστώς της Αιθιοπίας, που ήταν ένα από τα πιο αναχρονιστικά φεουδαλικά καθεστώτα του πλανήτη. Τ α επόμε να χρόνια, η επανάσταση προσπάθησε να μετατρέψει την κοι νωνία της Αιθιοπίας σε μία σύγχρονη κοινωνία με σοσιαλιστικές αποχρώσεις: αγροτική μεταρρύθμιση, δημιουργία συνεταιρισμών, μετατροπή ενός κράτους που μέχρι τότε ήταν θεοκρατικό σε κο σμικό, καταπολέμηση του αναλφαβητισμού, εθνική ενότητά κ.λπ.. Από το 1974 έως το 1980, ο αριθμός των μαθητών στην πρωτο βάθμια εκπαίδευση ανέβηκε από 850.000 σε 1.400.000 και η εκ στρατεία για την καταπολέμηση του αναλφαβητισμού των ενηλί κων αναφερόταν ως παράδειγμα από την UNICEF. Ό λοι οι ειδι κοί αναφέρουν στις αναλύσεις τους ότι η Αιθιοπία από το 1975 έ ως το 1980 υπήρξε «σχεδόν η μοναδική περίπτωση στην Αφρική όπου έγινε μια αγροτική επανάσταση... ένα αξιοσημείωτο αμάλ γαμα της βούλησης για μια σοσιαλιστική κολεκτιβοποίηση με στοιχεία των κοινοτικών αφρικανικώ ν εθίμων» (C. C oqueryVidrovitch, Afrique noire, permanence et ruptures, L’ H arm attan, 1992). Και όλοι αναφέρουν ότι είχε την αρχική υποστήριξη των χωρικών, ιδίως στο νότο, πριν αρχίσουν ν’ αντιμετωπίζουν εχθρι κά τη γραφειοκρατική κολεκτιβοποίηση που ξεκίνησε από το 1984. Η «κόκκινη τρομοκρατία» υπήρξε ασφαλώς μια πραγμα τικότητα από το 1975 έως το 1980 και αναμφίβολα υπερέβη τα αναγκαία υποχρεωτικά μέτρα που πρέπει να λάβει μια κρατική εξουσία η οποία επιδιώκει να πραγματοποιήσει μεταρρυθμίσεις. Έγιναν πολλά λάθη και η τελική αποτυχία οφείλεται στο γεγονός

434


ότι η εξουσία βρέθηκε απομονωμένη απέναντι σιο κύμα των το πικών ενόπλων εξεγέρσεων, οι οποίες ενισχύθηκαν σημαντικά α πό τις ΗΠΑ. Π αρ’ όλα αυτά, η διαπίστωση αυτής της αποτυχίας δεν μας δίνει το δικαίωμα να ξεχάσουμε τις αρχικές προόδους που συντελέστηκαν. Μετά την Αιθιοπία, αφιερώνονται δέκα σελίδες του ίδιου ύφους στην Αγκόλα και στη Μοζαμβίκη: Μια κατηγορητική λογοδιάρ ροια αντί για αποδείξεις, υποθέσεις που επιτρέπουν να παρου σιάζεται η οποιαδήποτε φήμη ως πραγματικό γεγονός -μ ια μέ θοδος που είναι τόσο προσφιλής στους δημοσιογράφους των τη λεοπτικών καναλιών-, μια μακάβρια καταμέτρηση των θυμάτων του πολέμου και της πείνας που είναι συνέπειά του, και η φυσι κά η απόδοση της ενοχής για όλα αυτά στο «σοβιετικό μοντέλο» και τη «βαθιά λενινιστική φύση αυτών των αφρικανικών κρατών» (!) που υπήρξαν ένοχα για όλα αυτά. Δε θ’ άξιζε τον κόπο ν’ α σχοληθούμε μαζί της, αν σε αυτή την περιγραφή των γεγονότων που συνέβησαν στις πρώην πορτογαλικές αποικίες τα τελευταία είκοσι πέντε χρόνια η εργαλειοποίηση της Ιστορίας δεν έφτανε σε τόσο ακραίο σημείο ώστε να παραβλέπεται ο ρόλος της Νό τιας Αφρικής του απαρτχάιντ. Π αρ’ όλα αυτά, η ανάμειξη της Νότιας Αφρικής μέχρι τη νίκη του Αφρικανικού Εθνικού Κο γκρέσου, το 1994, υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική, παρέχοντας οι κονομική βοήθεια, όπλα και άντρες. Ο συγγραφέας δεν διστάζει να διαστρεβλώσει ακόμα και γεγονότα για τα οποία υπάρχουν α διάψευστες αποδείξεις, όπως για παράδειγμα ότι η επέμβαση της Νοτιοαφρικανικής Ένωσης στην Αγκόλα για να ενισχύσει την UNITA* του Γιόνας Σαβίμπι ήταν τάχα μια αντίδραση στην πα ρουσία κουβανικών και σοβιετικών στρατευμάτων στη Λουάντα. Πρέπει επομένως να υπενθυμίσουμε αυτά που ακόμα και ο δυτι κός Τύπος δεν αρνείται. Εξάλλου, οι ίδιοι οι ρατσιστές που κα τείχαν την εξουσία στην Πρετόρια ισχυρίζονταν με υπερηφάνεια όλα αυτά τα χρόνια ότι η επέμβασή τους αποσκοπούσε να «στα ματήσει τον κομουνισμό». Η Αγκόλα, όπου από το 1961 έως το 1974 το φασιστικό κα * «Εθνική Έ νωση για την Π λήρη Ανεξαρτησία της Αγκόλας». (Σ.τ.Μ.)

ΤΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΚΡΑΤΗ THE ΑΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ Ο -ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ.

435

θεστώς της Πορτογαλίας διεξήγαγε έναν πόλεμο εναντίον των ε νόπλων απελευθερωτικών κινημάτων (του μαρξιστικής έμπνευ σης MPLA,* αλλά και της UNITA και του FNLA,** που ήταν ε θνικιστικά και αντικομουνιστικά), απέκτησε την ανεξαρτησία της χάρη στη δημοκρατική επανάσταση των «γαριφάλων» που έγινε στην Πορτογαλία. Ο λαός της Αγκόλας δεν απόλαυσε για πολύ την ανεξαρτησία του. Ή δ η από το 1975, το FNLA και κυρίως η UN1TA προσπάθησαν να εδραιώσουν την αποσχιστική εξουσία τους στις περιοχές του νότου όπου υπήρχαν κοιτάσματα διαμαντιών, χάρη στην οικονομική και υλική βοήθεια, αλλά και στην ενίσχυσή τους με άντρες, από τις φιλοδυτικές κυβερνήσεις του Ζαΐρ και της Νό τιας Αφρικής αλλά και από τη CIA. Ό τα ν οι μισθοφόροι της UNITA νικήθηκαν στα πεδία των μαχών από τις κυβερνητικές δυ νάμεις του MPLA τις οποίες ενίσχυε ένα απόσπασμα Κουβανών, οι μυστικές υπηρεσ ίες της Ν ότιας Α φρικής πλαισίω σαν την UNITA και οι ΗΠΑ επί προεδρίας Ρέιγκαν και Μπους την υπο στήριξαν επίσημα, με συνέπεια να συνεχίσει να έχει κάτω από τον έλεγχό της διάφορα τμήματα της χώρας και να πραγματο ποιεί τρομοκρατικές επιδρομές εναντίον των χωριών που δεν α ποδέχονταν το νόμο της. Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχει δη μοσιοποιήσει ο ΟΗΕ, ο απολογισμός μετά από δέκα χρόνια πο λέμου, από το 1978 έως το 1988, είναι περισσότεροι από 300.000 νεκροί, εκατοντάδες χιλιάδες ακρωτηριασμένοι και εκατοντάδες χιλιάδες πρόσφυγες. Η σταδιακή κατάρρευση του απαρτχάιντ στη Δημοκρατίας της Νότιας Αφρικής είχε τελικά ως αποτέλε σμα να υποχρεωθεί η UNITA και οι Αμερικανοί προστάτες της να αποδεχτούν τη διακοπή των μαχών. Η συμφωνία ειρήνης του 1992 προέβλεπε ρητά την αποχώρηση των ξένων στρατιωτικών αποσπασμάτων από την Αγκόλα και τη διενέργεια εκλογών. Οι ε κλογές έγιναν το ίδιο έτος υπό την επίβλεψη παρατηρητών απ’ ό λο τον κόσμο και έδωσαν μια μεγάλη πλειοψηφία στο MPLA. Η UNITA του Σαβίμπι αρνήθηκε ν’ αποδεχτεί τη λαϊκή ετυμηγορία

* «Λαϊκό Κίνημα Απελει'Ιέρω οης της Α γκόλας·. (Σ.τ.Μ.) ** «Εθνικό Μέτωπο Απελευθέρωσης της Αγκόλας». (Σ.τ.Μ.)

436


και ξανάρχισε τον εμφύλιο πόλεμο. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του ΟΗΕ, το 1994 σκοτώνονταν καθημερινά χίλιοι κάτοικοι της Αγκό λας εξαιτίας αυτής της νέας σύρραξης! Μόνο το 1997, μετά την ήττα του Μομπουτου στο Ζαΐρ, και των προστατευομένων του της UN1TA, αναγεννήθηκε η ελπίδα στην Αγκόλα που είχε κατα στραφεί από 30 χρόνια πολέμων. Ποια είναι λοιπόν στην προ κειμένη περίπτωση τα εγκλήματα του κομουνισμού; Η ιστορία της Μοζαμβίκης είναι παρόμοια. Και αυτή η χώρα, αμέσως μόλις απαλλάχθηκε από την πορτογαλική κυριαρχία, υπέστη τα δεινά ενός πολέμου τον οποίο διεξήγαγαν οι αποσχιστικές δυνάμεις του RENAMO,* τις οποίες χρηματοδοτούσε και εξό πλιζε η ρατσιστική Νότια Αφρική και, με υποκριτικό τρόπο, με ρικές δυτικές δυνάμεις, ανάμεσα στις οποίες ήταν δυστυχώς και η Γαλλία. Και σε αυτή την περίπτωση, η ειρηνευτική διαδικασία, που άρχισε να τίθεται με πολύ κόπο σε ισχύ μετά το 1994 (όταν το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο του Μαντέλα είχε ανέβει στην ε ξουσία στη Νότια Αφρική), οδήγησε τελικά στην επικράτηση με μεγάλη πλειοψηφία στις εκλογές του FRELIMO** (που είναι ελά χιστα μαρξιστικό, παρά τις αντίθετες διαβεβαιώσεις του κ. Κουρτουά). To FREL1MO θα πρέπει τώρα ν’ ανοικοδομήσει μια κατε στραμμένη χώρα που έχασε εκατοντάδες χιλιάδες πολίτες και το μεγαλύτερο μέρος της βιομηχανικής της υποδομής, ενώ οι καλ λιεργήσιμες εκτάσεις είναι σπαρμένες με νάρκες κατά προσωπι κού που θα σκοτώνουν και θ ’ ακρω τηριάζουν για δεκαετίες. Εγκλήματα του κομουνισμού; Οι συγγραφείς του έργου που επιμελήθηκε ο κ. Κουρτουά θα έπρεπε να είχαν αναζητήσει και άλ λες πηγές για την ιστορία την ιστορία της Μαύρης Αφρικής ε κτός από τα βιβλία που εκδίδονταν στην Πρετόρια πριν από δέ κα χρόνια! Η Αγκόλα και η Μοζαμβίκη υπέστησαν μια τεράστια αφαί μαξη από συρράξεις που ουσιαστικά οφείλονταν στις ορέξεις των μεγάλων δυνάμεων και των πολυεθνικών εταιρειών, οι οποίες εποφθαλμιούσαν το πλούτο του υπεδάφους τους, τα διαμάντια και * «Εθνική Αντίσταση τη ς Μοζαμβίκης». (Σ.τ.Μ.) ** «Απελευθερωτικό Μέτωπο της Μοζαμβίκης». (Σ.τ.Μ.)

ΤΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΚΡΑΤΗ ΤΗ Σ ΑΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ Ο .ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ·

437

το πετρέλαιο. Πόσο βαραίνουν σε αυτό τον δραματικό ισολογι σμό οι βιαιοπραγίες, οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμά των, οι εκτελέσεις, που οι συγγραφείς της Μαύρης Βίβλον τον Κο μουνισμού αποδίδουν στα «κομουνιστικά» FRELIMO και MPLA; Η Αγκόλα και η Μοζαμβίκη υπήρξαν θύματα των εγκλημάτων του κομουνισμού ή των εγκληματικών επιπτώσεων της δράσης του αφρικανικού και του διεθνούς καπιταλισμού;

0 καπιταλισμός και η Αφρική από τη δεκαετία τον I9 6 0 και μετά Γιατί, σε τελική ανάλυση, αυτό είναι το ζητούμενο. Η «Μαύρη Ήπειρος» δεν είναι απομονωμένη, υπάρχουν σε αυτή οι ίδιες ι δεολογικές και οι ίδιες οικονομικές και κοινωνικές δομές που υ πάρχουν και στον υπόλοιπο πλανήτη. Δεν πρόκειται ν’ αντιστρέφουμε τις προσπάθειες χειραγώγη σης της Μαύρης Βίβλον τον Κομουνισμού·. Οι ιδεολογίες δεν είναι υ πεύθυνες για τις εγκληματικές παρεκτροπές όσων τις επικαλού νται. Στη Ρουάντα, σχεδόν ένα εκατομμύριο άνθρωποι, επειδή ήταν Τούτοι ή δημοκράτες, εξοντώθηκαν το 1994 από τους φασίστες και ρατσιστές πολιτοφύλακες Ιντερχάμβε που πίστευαν στη «Ισχύ των Χούτου». Για πολλά χρόνια, ακόμα και μέχρι την παραμονή της ήττας τους, οι δολοφόνοι αυτοί εξοπλίζονταν, χρηματοδο τούνταν και προστατεύονταν από την κοσμική εξουσία του προ έδρου Μιτεράν. Το γεγονός αυτό δεν μας επιτρέπει να ισχυρι στούμε ότι υπεύθυνη γι’ αυτό το έγκλημα είναι η σοσιαλδημο κρατική ιδεολογία. Δυστυχώς, είναι επίσης αλήθεια ότι μερικοί ιερείς στη Ρουάντα, την πιο καθολική χώρα της Αφρικής, επιδοκίμασαν ή και ακόμα συμμετείχαν στις ροττσιστικές σφαγές. Το γεγονός αυτό δεν δίνει σε κανέναν το δικαίωμα να πει ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση έχουμε να κάνουμε μ’ ένα έγκλημα του ρωμαιοκαθολικισμού. Είναι πασίγνωστο ότι η φονταμενταλιστική δικτατορία που ε δώ και δέκα χρόνια επιβάλλει το νόμο της στο Σουδάν είχε ε γκάρδιες σχέσεις με τον Σαρλ Πασκουά και τον Μαρσιανί. Το

438


γεγονός αυτό δεν δίνει σε κανόναν το δικαίωμα να θεωρήσει υ πεύθυνο τον γκολισμό για τον απάνθρωπο πόλεμο που διεξάγει η φονταμενταλισπκή κρατική εξουσία εναντίον του λαού του Νό τιου Σουδάν και μέσα σε δώδεκα χρόνια έχει προκαλέσει χιλιά δες νεκρούς και πρόσφυγες. Αντίθετα, υπάρχει ένα αδιαμφισβήτητο πραγματικό γεγονός. Τα κράτη της σημερινής Αφρικής, από το βορρά έως το νότο και από την ανατολή έως τη δύση, είναι ενταγμένα στους παγκόσμι ους μηχανισμούς του καπιταλισμού. Τα αφεντικά των μεγάλων δυ τικών δυνάμεων, μέσω των διεθνών οργανισμών τους οποίους ε λέγχουν (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, Παγκόσμια Τράπεζα, Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, κ.λπ.), ασκούν έναν καθημερινό έλεγχο στα κράτη της Αφρικής. Οι τιμές των βασικών προϊόντων, τα οποία αποτελούν το μεγαλύτερο μέρος των αφρικανικών εξα γωγών, εξαρτώνται απόλυτα από τις χρηματαγορές της Δύσης και μακροπρόθεσμα συνεχώς μειώνονται. Αντίθετα, τα βιομηχανικά ή διατροφικά προϊόντα, τα οποία η υπανάπτυκτη Αφρική πρέπει ν’ αγοράζει, ακριβαίνουν ολοένα και περισσότερο. Οι πρόσφατες διαγνώσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας είναι τελεσίδικες σε ό,τι αφορούν την Αφρική. Ακόμα περισσότερο απ’ όσο στο παρελθόν, οι οικονομίες των αφρικανικών κρατών θα συνθλίβονται από τα χρέη σε τέτοιο βαθμό ώστε η ανεξαρτησία τους να μην αποτελεί πια παρά ένα όνειρο. Π αρά τη αύξηση των εξαγωγών πρώτων υλών και τις συμ φωνίες για τη μείωση του χρέους, συνεχίστηκε η επιδείνωση της κατάστασης στις χώρες της υποσαχάριας Αφρικής. Τ α χρέη τους είναι κατά μέσο όρο 170% μεγαλύτερα από την αξία εξα γωγών τους ( 1.000% για τη Μοζαμβίκη, 600% για την Ακτή Ελε φαντοστού). Σύμφωνα με τους «πίνακες των χρεών» που δίνει στη δημο σιότητα η Παγκόσμια Τράπεζα, από τις 40 πιο χρεωμένες χώ ρες, οι 33 βρίσκονται νότια της Σαχάρας. Αλλά και στη Βόρεια Αφρική, οι συνθήκες δεν είναι ευνοϊκότερες. Στην Αλγερία, η α ναλογία χρέους προς έσοδα από εξαγωγές είναι 308%, στο Μα ρόκο 247%, στην Αίγυπτο 214%. Αρκετοί ειδικοί της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου δεν διστά

ΤΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΚΡΑΤΗ ΓΗΣ ΑΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ Ο -ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ·

439

ζουν να παραδεχτούν ότι αυτά τα χρέη δεν θ’ αποπληρωθούν πο τέ: Η αφρικανική ήπειρος και οι λαοί θα πρέπει να παραμείνουν δέσμιοι του χρέους. Για τις μεγάλες οικονομικές και πολιτικές δυ νάμεις, το χρέος είναι μάλλον ένα πολιτικό όπλο παρά μια πηγή κερδών. Το σύνολο των χρεών των κρατών της υποσαχάριας Αφρι κής (223 δισεκατομμύρια δολάρια) μόλις που υπερβαίνει το 10% του συνόλου των χρεών σε παγκόσμια κλίμακα. Επιτρέπει όμως να επιβάλλονται στις αφρικανικές κυβερνήσεις «σχέδια διαρ θρωτικής προσαρμογής», δηλαδή να τίθενται υπό έλεγχο οι πο λιτικοί, οικονομικοί και κοινωνικοί προσανατολισμοί τους (λιτό τητα όσον αφορά τις δημόσιες υπηρεσίες και ιδιωτικοποίηση του πλοΰτου). Η επιρροή που ασκούσε το 1998 ο παγκόσμιος καπι ταλισμός στην Αφρική ήταν πιο ισχυρή από εκείνη που ασκούσε την εποχή της αποικιοκρατίας. Στα περισσότερα χωριά της Γαλ λικής Δυτικής Αφρικής υπήρχε το 1930 ένα καθεστώς σχεδόν πλή ρους αυτάρκειας σε κοινοτικό επίπεδο και το βάρος της αποικιοκρατικής εξουσίας γινόταν αισθητό μόνο μέσω των φόρων και της καταναγκαστικής εργασίας. Στα τέλη του 20ου αιώνα, ο χωρικός της Ακτής Ελεφαντοστού ή της Σενεγάλης γνωρίζει ότι η τιμή του κακάο ή της αραχίδας εξαρτάται από τα δυτικά χρημα τιστήρια! Σε έναν κόσμο που ρυθμίζεται από τους νόμους της παγκό σμιας αγοράς και όπου οι επενδύσεις γίνονται μόνο όταν προεξοφλουνται τα κέρδη που θ’ αποφέρουν (η «χρήσιμη Αφρική», σύμφωνα με την ορολογία των χρηματοδοτών), το δίκτυο των κα πιταλιστικών συμφερόντων έχει τοπικούς αντιπροσώπους που εί ναι εμποτισμένοι με το «φιλελεύθερο» δόγμα, είναι ικανοί να το προπαγανδίζουν και να κάνουν τους πληθυσμούς που υποφέρουν να το σέβονται, και οι οποίοι μισθοδοτούνται από τα κέρδη που απορρέουν από αυτό το οικονομικό σύστημα. Για πολλά χρόνια (από το 1960 έως το 1990), οι αντιπρόσωποι αυτοί ήταν είτε βά ναυσοι στρατιωτικοί, όπως ο Μποκάσα στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία ή ο Αμίν Νταντά στην Ουγκάντα, είτε διεφθαρμένοι τύραννοι όπως ο Μομπούτου στο Ζαΐρ. Ό λοι τους οφείλουν τα πλούτη που συσσώρευαν και την πολιτική τους μακροβιότητα στην πολύμορφη βοήθεια των δυτικών δυνάμεων εν ονόματι του

440


αντικομουνισμού. Μερικοί από αυτούς εξακολουθούν να επιβιο')νουν, όπως ο Εγιαντέμα σ ιο Τόγκο, ο οποίος διατηρείται στην ε ξουσία εξαιτίας της υποστήριξης της Γαλλίας και μιας ανελέητης καταστολής. Μια νέα γενιά Αφρικανών ηγετών, που δεν είναι καλύτεροι α πό τους προηγούμενους και είναι εξίσου αφοσιωμένοι στον πα γκόσμιο και στον τοπικό καπιταλισμό, έχει αρχίσει ν’ αναρριχάται στην εξουσία. Πρόκειται για φλύαρους τεχνοκράτες που είναι δημιουργήματα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Π α γκόσμιας Τράπεζας και δεν σταματούν να εγκωμιάζουν τις αρε τές του πολυκομματισμού, ταυτίζοντας τη δημοκρατία με τους νόμους της ιερής παγκόσμιας αγοράς. Ο Σόκλο ήταν ένας από αυ τούς, όμως ο λαός του Μπενίν τον έδιωξε πρόσφατα από την ε ξουσία, όταν διαπίστωσε ότι το μόνο που είχε καταφέρει ήταν να επιδεινώσει τη φτώχεια του. Οι νέοι άρχοντες του παγκόσμιου καπιταλισμού, νιώθοντας το έδαφος της Αφρικής να τρέμει κάτω από τα πόδια τους, είναι έτοιμοι να χρησιμοποιήσουν οποιοδήποτε μέσο, ακόμα και να υ ποστηρίξουν ηγέτες που επικαλούνται τις πιο διαφορετικές ιδε ολογίες, με την προϋπόθεση ότι θα διασφαλίζουν την πολιτική σταθερότητα, την υπακοή στους «νόμους της αγοράς»... και την εφαρμογή των «σχεδίων των διαρθρωτικών προσαρμογών». Στη μια χώρα ένας μεταλλαγμένος μαρξιστής, σε κάποια άλλη ένας πρώην αντάρτης της δεκαετίας του 1960, κάπου αλλού ένας δη λωμένος φονταμενταλιστής. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο εί ναι ιδιαίτερα «πλουραλιστικό», το μόνο που περιμένει από αυ τούς είναι να έχουν την ικανότητα να κάνουν τους λαούς τους να αποδεχτούν την αναγκαιότητα του καπιταλιστικού κέρδους. Από τότε που τα αφρικανικά κράτη άρχισαν ν’ αποκτούν την ανεξαρτησία τους, ο καπιταλισμός δημιούργησε τις συνθήκες μέ σα στις οποίες πραγματοποιήθηκαν μερικές από τις χειρότερες μαζικές σφαγές του 20ού αιώνα: 1. Το 1966 ξεκίνησε στη Νιγηρία ο πόλεμος της Μ πιάφρας. Η Νιγηρία, πρώην βρετανική αποικία και η πιο πολυάριθμη χώρα της υποσαχάριας Αφρικής, είχε καταφέρει να είναι μια ομοσπονδιακή δημοκρατία στην οποία ζούσαν πολλοί λαοί. Η

ΤΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΚΡΑΤΗ ΤΗ Σ ΑΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ Ο -ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ.

441

ενότητά της, αλλά και τα κοιτάσματα πετρελαίου που διαθέτει, της επέτρεπαν να ελπίζει ότι θα έβγαινε από την υπανάπτυξη. Δεν είχε όμως υπολογίσει τις ορέξεις των μεγάλων καπιταλιστι κών εταιρειών των δυτικών κρατών και την ικανότητά τους να εκμεταλλευτουν τις αποσχιστικές τάσεις. Ο εθνικισμός, που έ φερε σε αντιπαράθεση τους Ίγκ μ π ο , που κατοικούν στα ανα τολικά, με τους Χάουσα που αποτελούν την πλειοψηφία και κα τοικούν στις δυτικές περιοχές, γύρω από το Λάγκος, είχε ως συ νέπεια οι Ίγκ μ π ο να ιδρύσουν τη δημοκρατία της Μ πιάφρας και να διακηρύξουν την πρόθεσή τους να εκμεταλλεύονται μό νο αυτοί τα πετρελαιοφόρα κοιτάσματα. Οι βρετανικές εται ρείες πετρελαίου (BP, Shell) υποστήριξαν το ομοσπονδιακό κρά τος, ενώ οι ανταγωνιστικές εταιρείες που θεώρησαν ότι τους δ ι νόταν η ευκαιρία να επεκτείνουν τις ζώνες επιρροής τους ενίσχυσαν και παρότρυναν την Μ πιάφρα του Ουτζουγκβου* να προβάλει στρατιωτική αντίσταση. Η Γαλλία του Ντε Γκολ και του Φοκάρ, και οι Αφρικανοί συνένοχοί της, ο Ουφουέ-Μπουανιί της Ακτής Ελεφαντοστού και ο Μπόνγκο της Γκαμπόν, υπο στήριξαν τους αποσκιρτήσαντες, οργάνωσαν τον ανεφοδιασμό τους σε όπλα και τους ενίσχυσαν με μισθοφόρους. Η SDECE (μυ στική υπηρεσία της Γαλλίας) και ο διαβόητος μισθοφόρος Μπομπ Ντενάρ διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στον πόλεμο της Μ πιά φρας. Τα καλοπροαίρετα αισθήματα της γαλλικής κοινής γνώμης χειραγωγήθηκαν σε υπέρμετρο βαθμό μέσω μιας προπαγανδι στικής εκστρατείας κατά την οποία οι τενόροι του «ανθρωπισμού» χρησιμοποίησαν κάθε μέσο: Οι εικόνες των πεινασμένων και α κρωτηριασμένων παιδιών εξαιτίας του πολέμου «αποδείκνυαν πόσο δίκαιος ήταν ο αγώνας της Μπιάφρας». Ο μοναδικός λόγος που ο αποσχιστικός πόλεμος της Μ πιάφρας διήρκεσε τόσο πολύ ήταν οι υστερόβουλες σκέψεις των χρηματοδοτών και των πολι τικών που ήταν έτοιμοι να πολεμήσουν μέχρι να σκοτωθεί και ο τελευταίος κάτοικος της Μ πιάφρας. Ο απολογισμός τριών ετών * Οντουμέγκβου Ουτζούγκβου. Αξιωματικός του νιγηριανοό στρατού, υπήρξε ο ηγέτης του α ποοχιστικού κινήματος. (Σ.τ.Μ.)

442


μαχών και λιμού, τον οποίο αποδέχονται όλοι οι ειδικοί, είναι εύ γλωττος: σχεδόν 2 εκατομμύρια νεκροί! 2. Σε αυτόν κατάλογο με τα εγκλήματα εναντίον των λαών της Αφρικής, θα πρέπει να συμπεριλάβουμε και τις περιπτώσεις του Σουδάν και της Ρουάντας, στις οποίες αναφερθήκαμε ήδη. Το Σουδάν, μια τεράστια χώρα που αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην αραβική μουσουλμανική Αφρική και στη μαύρη ανιμιστική ή χριστιανική Αφρική, σπαράσσεται εδώ και 30 χρόνια από τα εθνικιστικά μίση, την αυταρχικότητα ενός στρα τιωτικού καθεστώτος και το φονταμενταλισμό. Ό λ α αυτά τα δει νά τα προκάλεσε και τα συντήρησε ο αντικομουνισμός. Το 1971, μια αδέξια (;) εξέγερση ακροαριστερών αξιωματικών είχε ως συνέπεια την εξάλειψη του συνδικαλιστικού κινήματος και του Κομουνιστικού Κόμματος του Σουδάν, που ήταν το πιο ι σχυρό στην αφρικανική ήπειρο. Από τότε, άρχισε ν’ αναπτύσσε ται, ιδίως στους κόλπους της μουσουλμανικής αστικής τάξης και του στρατού, ένας φονταμεναλισμός που τον αποτελούσαν ου σιαστικά δυο ιδεολογικές συνιστώσες: το μίσος για τον κομουνι σμό και τη δημοκρατία, και ο θρησκευτικός φανατισμός και η πε ριφρόνηση για τους μαύρους χριστιανούς του Νότιου Σουδάν. Το 1989, ο στρατός επέβαλε μια δικτατορία, της οποίας ιθύνων νους είναι ο φονταμενταλιστής Τουράμπι. Δεν πρέπει να έχουμε αυ ταπάτες. Οι φονταμενταλιστές του Χαρτούμ είναι τόσο «αντιδυτικοί» όσο «αντικαπιταλιστές» ήταν οι ναζί. Η αντιπαράθεσή τους με τις ΗΠΑ και τη Σαουδική Αραβική είναι γεωπολιτική και όχι ιδεολογική, οφείλεται κυρίως στην απραγματοποίητη επιθυμία τους να διαδραματίζουν τον πρωταγωνιστικό ρόλο στη Βορειοα νατολική Αφρική. Η οικονομική τους διαχείριση εμπνέεται από τα πιο γνήσια κριτήρια του «φιλελευθερισμού» Το φονταμενταλιστικό καθεστώς του Σουδάν, το οποίο η επί σημη Γαλλία βοηθούσε για πολλά χρόνια (επειδή μας παρέδωσε το συνταξιούχο τρομοκράτη Κάρλος), είναι βουτηγμένο μέσα στο αίμα των κατοίκων του νότιου τμήματος της χώρας από τότε που επικράτησε. Τ α στοιχεία που αναφέρουν ο ΟΗΕ και μη κυβερ νητικές οργανώσεις, όπως η Διεθνής Αμνηστία, είναι τρομακτικά: 1.300.000 νεκροί σε 10 χρόνια, 3.000.000 έχουν μετακινηθεί α

ΤΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΚΡΑΤΗ ΤΗΣ ΑΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ Ο -ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ·

4 43

πό τις περιοχές στις οποίες ζούσαν, εκατομμύρια υποσιτίζονται, κ.λπ. Ενώ το στρατιωτικο-φονταμενταλιστικό καθεστώς επιβάλλει στο λαό του Σουδάν, που γίνεται ολοένα και πιο επιφυλακτικός α πέναντι του, το νόμο εν ονόματι του Ισλάμ, εφοδιάζει παράλλη λα με όπλα και πυρομαχικά τους φονταμενταλιστές χριστιανούς (Στρατός Αντίστασης του Κυρίου) που αφανίζουν το βόρειο τμή μα της Ουγκάντας και τρομοκρατούν τους κατοίκους των χωριών. Μια αδιάψευστη απόδειξη, για όποιον δεν έχει μέχρι σήμερα πεισθεί ότι οι φονταμενταλισμοί δεν είναι θρησκευτικά κινήματα, αλλά απόπειρες να χρησιμοποιηθεί για πολιτικούς σκοπούς το θρησκευτικό συναίσθημα. Θα πρέπει να επέλθει η προβλέψιμη κατάρρευση του σημερινού καθεστώτος του Σουδάν για να στα ματήσει η υποκριτική υποστήριξή του από μερικούς κύκλους της Γαλλίας που νομίζουν ότι ζουν ακόμα στην εποχή του «επεισοδίου της Φασόντα»; Τα στοιχεία που δημοσίευσε σχετικά με αυτό το ζήτημα τον Ιούνιο του 1995 ο Παξ-Κρίστι Φρανς ήταν συντρι πτικά και διατηρούν σ’ ένα βαθμό την επικαιρότητά τους. Ό σ ο για την τρομακτική σφαγή που έγινε στη Ρουάντα το 1994, γνωρίζουμε τόσο αυτούς που τη διέπραξαν (οι «φασίστες των τροπικών» του αποθανόντα Χαμπγιαριμάνα), όσο και τους συνε νόχους τους που όπλισαν τα χέρια τους. Στις 4 Φεβρουαρίου 1998, ο Σ. Ζοσελέν, ο υπεύθυνος για τους συνεταιρισμούς υπουργός, εξέφρασε τη λύπη του για την περιορισμένη παρουσία της Γαλλίας στη Ρουάντα, «με την οποία δεν έχουμε τις καλύτερες δυνατές δι πλωματικές σχέσεις». Πρέπει άραγε να μας προκαλεί έκπληξη η στάση της Γαλλίας, όταν γνωρίζουμε το παρελθόν της επίσημης γαλλικής παρουσίας σε αυτή τη χώρα, όταν είναι ακόμα νωπές οι αναμνήσεις από την «Επιχείρηση Τιρκουάζ» του γαλλικού στρα τού, ο οποίος, επικαλούμενος προσχηματικά τα ανθρωπιστικά ι δεώδη εμπόδισε την οριστική συντριβή των σφαγέων-φασιστών Ιντερχάμβε που είχαν ήδη νικηθεί κοντά στο Κιγκάλι, την πρω τεύουσα της Ρουάντας; Η συνέπεια ήταν ότι συνέχισαν να πολε μούν στο Κονγκό, στην υπηρεσία του Μομπούτου και του Λισούμπα, και να συνεχίζουν έως σήμερα ένα δολοφονικό ανταρτοπό λεμο στην Ρουάντα. Θα πρέπει να ευχηθούμε για το καλό των λα


ών της περιοχής να μην αναμοχλευτεί η πάντα υπαρκτή φωτιά του εθνικισμού από νέες αναμείξεις στα εσωτερικά τους είτε από κρά τη (τις Η ΠΑ ή τη Γαλλία) είτε από διεθνείς οργανισμούς (Π α γκόσμια Τράπεζα) ή ιδιωτικούς οργανισμούς (όπως είναι οι κα πιταλιστικές πολυεθνικές εταιρείες). Το μόνο που θα επιφέρουν οι εξωτερικές πιέσεις είναι να εμποδίσουν την επούλωση των πλη γών που έχει αφήσει η πρόσφατη ιστορία, όπως αποδεικνύει το παρελθόν. 3. Πώς μπορούμε τέλος να ξεχάσουμε το μακροχρόνιο μαρτύ ριο του λαού της Νότιας Αφρικής κάτω από το ρατσιστικό καθε στώς του απαρτχάιντ, το οποίο ξεκίνησε στη δεκαετία του 1960; Το απαρτχάιντ αποτελεί από μόνο του ένα έγκλημα, καθώς βασί ζεται σ’ ένα νομιμοποιημένο φασισμό, στην αναγόρευση σε νόμο της «γενετικής» ανισότητας και στην απάρνηση της θεωρίας της δημοκρατίας ως πολιτικής αρχής. Πρέπει επίσης να υπενθυμί σουμε ότι η Νοτιοαφρικανική Δημοκρατία ήταν την περίοδο του απαρτχάιντ το τέλειο παράδειγμα του καπιταλισμού στην Αφρική και ότι το επίπεδο διαβίωσης της άρχουσας αστικής τάξης ήταν υψηλότερο από εκείνο της αντίστοιχης γαλλικής εξαιτίας της υπερεκμετάλλευσης του μαύρου εργατικού δυναμικού στα ορυχεία και στους αγρούς. Ο εγχώριος καπιταλισμός λοιπόν δεν έλεγχε μό νο την οικονομία της μοναδικής ισχυρής βιομηχανικής χώρας της υποσαχάριας Αφιρκής, αλλά σε όλη τη διάρκεια του Ψυχρού Πο λέμου υποστηριζόταν από τις ΗΓΙΑ και τις υπόλοιπες δυτικές δυ νάμεις εν ονόματι του αγώνα εναντίον της επέκτασης της σοβιετι κής επιρροής. Ακόμα και μετά το 1977 και τις πολλές αποφάσεις της Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ να επιβληθεί εμπάργκο στη Νό τα Αφρική εξαιτίας του απαρτχάιντ, οι πολυεθνικές εταιρείες (Shell), και τα δυτικά κράτη, ανάμεσα τους και η Γαλλία, προμή θευαν την Πρετόρια με όπλα, με πυρηνική τεχνολογία και με το πετρέλαιό που της έλειπε. Και όχι μόνο. Στις 29 Μαρτίου 1988, η Ντουλσί Σεπτέμπερ, η αντιπρόσωπος του Εθνικού Αφρικανικού Κογκρέσου στη Γαλλία, δολοφονήθηκε στο Παρίσι. Η γαλλική δι καιοσύνη έκλεισε το φάκελο της υπόθεσης το 1992, ταξινομώντας το έγκλημα στα ανεξιχνίαστα. 'Οταν έξι χρόνια αργότερα η Νό τια Αφρική απελευθερώθηκε, η «επιτροπή αλήθειας και συμφι

ΤΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΚΡΑΤΗ ΓΗΣ ΑΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ Ο -ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ·

445

λίωσης» που συστάθηκε άρχισε να ερευνά για το αν οι γαλλικές μυ στικές υπηρεσίες βοήθησαν τους δολοφόνους, καθώς η Ντουλσί ε τοιμαζόταν να καταγγείλει τα σχέδια της Γαλλίας να εφοδιάσει την Πρετόρια με πυραύλους εδάφους-αέρος τύπου Mistral. Η καθημερινή εφαρμογή του απαρτχάιντ από τη δεκαετία του 1960 υπήρξε μια μακροχρόνια μορφή καταπίεσης των μαύρων α πό την αστυνομία και τη δικαστική εξουσία, ενώ δεν έλειπαν οι συλλογικές δολοφονίες στις περιπτώσεις οργανωμένης λαϊκής α ντίστασης: - Τ ο ν Μάρτιο του 1960, στη Σάρπβιλ, η στρατιωτική αστυνο μία άνοιξε πυρ εναντίον το πλήθους, σκοτώνοντας 69 ανθρώπους και τραυματίζοντας εκατοντάδες, - Τον Ιούνιο και τον Ιούλιο του 1976, οι διαδηλώσεις των φοι τητών και των μαθητών καταστάληκαν με βαναυσότητα: τριακό σιοι νεκροί στο Σοβέτο, χίλιοι σε ολόκληρη τη χώρα... Οι λευκοί «παρέδωσαν την εξουσία» το 1990, καθώς η ισχύς τους παρέλυσε εξαιτίας της λαϊκής εξέγερσης και της σταδιακής μείωσης της αμερικανικής ενίσχυσης. Το 1994, το Εθνικό Αφρι κανικό Κογκρέσο κέρδισε τις εκλογές. Τίποτα δεν έχει οριστικά λήξει στη Νότια Αφρική, η οποία πρέπει ν’ αντιμετωπίσει τη βα ριά κληρονομιά του απαρτχάιντ που είναι ακόμα αποτυπωμένη στις κοινωνικές ανισότητες. Ό σ ο για τη «φιλελεύθερη» αστική τάξη, λευκή ή μαύρη, ονειρεύεται μάλλον να γίνει ο αντιπρόσω πος του αμερικανικού καπιταλισμού στην Αφρική παρά να συμβάλει στην κοινωνική πρόοδο. Το μέλλον όμως της αφρικανικής ηπείρου είναι ακόμα ανοιχτό. Τέλος, εκτός από τις περιοδικές μαζικές σφαγές, ο καπιταλι σμός είναι ακόμα πιο άμεσα υπόλογος για τις δραμοπικές συνέ πειες που απορρέουν από μια σειρά καθημερινών εγκλημάτων: Η μαζική φτώχεια, η διαφθορά των δημοσίων υπαλλήλων, η αυ ξητική τάση του αναλφαβητισμού εδώ και δέκα χρόνια, η ανερ γία της πλειοψηφίας των κατοίκων των αστικών κέντρων με συ νέπεια την περιθωριοποίησή τους αποτελούν την κοινή μοίρα της πλειοψηφίας των κρατών, τα οποία υπόκεινται στο νόμο του χρέ ους και των διαρθρωτικών αλλαγών που καθιστούν απαγορευτι κή την ανάπτυξη κάθε εγχώριας βιομηχανίας.

446


Μερικές από τις πληγές της Αφρικής, που με βάση την απλοϊκή εικόνα που παρουσιάζουν γι’ αυτή την ήπειρο τα δυτικά τηλεο πτικά δίκτυα θεωρούνται ως αποκλειστικά γνωρίσματά της, εί ναι άμεσοι καρποί των σχέσεων Βορρά-Νότου στα πλαίσια του παγκόσμιου και αφρικανικού καπιταλισμού. Και πρώτα α π ’ όλα η διαφθορά που διαβρώνει τη δημόσια διαχείριση στα περισσότερα κράτη της Αφρικής και τα ήθη πολ λών πολιτικών και δημοσίων υπαλλήλων. Τα δυτικά κράτη και οι ιδιωτικές εταιρείες που ερίζουν για τις αφρικανικές αγορές είναι οι διαφθορείς. Η σχεδόν απροκάλυπτη δωροδοκία, με ποσά που γι’ αυτούς είναι ελάχιστα σε σχέση με αυτά που διακυβεύονται, τους επιτρέπει ν’ αποκτούν μια πολιτική πελατεία και ν’ αναλαμ βάνουν επικερδείς δουλειές. Με δεδομένη τη σπανιότητα του χρή ματος, η καταβολή σε συνάλλαγμα μια προμήθειας που ανέρχε ται στο 0,1% του ύψους ενός συμβολαίου για την αγορά όπλων α ντιστοιχεί για τον Αφρικανό υπουργό ή ανώτερο δημόσιο υπάλ ληλο με τους μισθούς πολλών ετών. Ποιος βιομήχανος της Δύσης δεν θα σκεφτόταν υπό αυτές τις συνθήκες να δωροδοκήσει; Σύμφωνα με τη «λογική της αγοράς», είναι απόλυτα φυσιολο γικό που η εποχή των εμπόρων των «δηλητηρίων» διαδέχτηκε την εποχή των δουλεμπόρων. Οι βιομηχανικές εταιρείες των δυτικών χωρών ανησυχούν ολοένα και περισσότερο για απόβλητό τους, καθώς η ευαισθησία για την προστασία του περιβάλλοντος γίνε ται πλειοψηφική τάση στην κοινή γνώμη. Τ ι λοιπόν πιο εύκολο για τους τεχνοκράτες που διοικούν τις μεγάλες υπερεθνικές εται ρείες από το να χύνουν τα πιο τοξικά απόβλητα κατά μήκος των ακτών της Αφρικής, καθώς το κόστος είναι το μικρότερο δυνατό, ενώ οι πρόεδροι και οι υπουργοί των αφρικανικών κρατών κλεί νουν τα μάτια τους εισπράττοντας κάποιο μεγάλο ποσό; Τ ο 1998, η βρετανική εταιρεία Sesco-Gibraltar υπέγραψε ένα συμβόλαιο με τέσσερις υπουργούς του Μπενίν το οποίο προβλέπει ότι αυτή η χώ ρα της Αφρικής πρέπει να παραλάβει μέσα σε διάστημα δέκα ε τών 1 έως 5 εκατομμύρια τόνους τοξικών αποβλήτων έναντι μιας αμοιβής που ανέρχεται στο εξευτελιστικό ποσό των 2,5 δολαρίων ανά τόνο. Ο Πιερ Πεάν (L’ Argent noir, Fayard, 1988) έχει αποκαλύψει μερικές άλλες ορατές παραμέτρους αυτού του προβλή-

ΤΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΚΡΑΤΗ ΤΗ Σ ΑΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ Ο -ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ»

447

ματος, όπως όμως και σ’ ένα παγόβουνο, το μεγαλύτερο μέρος του προβλήματος είναι κρυμμένο, αλλά υπαρκτό. Μια άλλη διάσταση της πραγματικότητας στην Αφρική είναι οι λιμοί, που στον κυριαρχούμενο από τα μέσα μαζικής ενημέ ρωσης κόσμο μας έχουν γίνει σύμβολο της Μαύρης Ηπείρου. Ποιος δεν θυμάται τα παιδιά με τις πρησμένες κοιλιές ή τα πλή θη των ανθρώπων που τσακώνονταν για ένα τσουβάλι ρύζι που είχαν φέρει οι γενναιόδωροι γιατροί; Ό μω ς, αυτή η εικόνα της Αφρικής, ακόμα και αν την έχουν δημιουργήσει άνθρωποι με καλοπροαίρετα αισθήματα, είναι ψεύτικη. Αρκεί να επισκεφθεί κάποιος τις πόλεις και τα χωριά της Αφρικής για να το καταλάβει. Αναμφίβολα, οι λιμοί είναι μια υπαρκτή μάστιγα που εδώ και δέκα χρόνια έχει προκαλέσει το θάνατο δεκάδων χιλιάδων Αφρι κανών. Αναμφίβολα, οι ενδημικοί λιμοί οφείλονται σε μερικές πε ριπτώσεις στο κλίμα (και κυρίως στις περιοχές του Σαχέλ όπου επεκτείνεται η έρημος) και ακόμα περισσότερο σε δημογραφικούς λόγους (υπεράριθμοι πληθυσμοί και κοπάδια σε ζώνες βοσκότο πων που είναι ευάλωτες σ’ εξωγενείς παράγοντες). Ό μω ς, οι λιμοί στη Αφρική δεν είναι ο κανόνας, αλλά ένα ενδεχόμενο που μπο ρεί να συμβεί. Προκαλούνιαι όταν μια κοινωνία, που αντιμετωπίζει ήδη δυσκολίες, διαταράσσεται από μια ένοπλη σύρραξη η οποία καθιστά απαγορευτικές τη σπορά και τη συγκομιδή, τη μεταφο ρά και τη διατήρηση των τροφίμων. Η παγκόσμια αγροτική πα ραγωγή αυξάνεται, με τρόπο που είναι μεν ανεπαρκής αλλά α φήνει υποσχέσεις για το μέλλον. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας, η παραγωγή δημητριακών στην Αφρική αυξανόταν 1,95% ετησίως από το 1961 έως το 1990, ενώ η απόδοση των καλλιεργούμενων εκτάσεων αυξήθηκε κατά 32% μεταξύ 1986 και 1990. Ό λοι οι μεγάλοι λιμοί των πρόσφα των ετών συνδέονται με στρατιωτικές συγκρούσεις, με άλλα κρά τη ή εμφύλιες, που είχαν ως συνέπεια την καταστροφή του αγρο τικού και βιομηχανικού δυναμικού και τις μετακινήσεις πληθυ σμών, όπως συνέβη στις περιπτώσεις της Αιθιοπίας, της Σομαλίας, του Σουδάν, του Τσαντ, της Μοζαμβίκης κ.λπ. Αυτές όμως οι πολεμικές συρράξεις συνδέονται εγγενώς με τα όπλα που πουλιούνται στα διάφορα εμπόλεμα μέρη, είτε αυτά εί

448


ναι κυβερνήσεις είτε ένοπλες ομάδες, από κάθε είδους εμπόρους, και πρωτίστως από κράτη, όπως οι ΗΠΑ και η Γαλλία που είναι από τους μεγαλύτερους κατασκευαστές κάθε είδους φονικών μη χανών. Γιατί η παραγωγή και η πώληση όπλων, από πυραύλους εδάφους-αέρος μέχρι υποπολυβόλα -που η χαμηλή τιμή τους δί νει τη δυνατότητα ακόμα και στους πιο φτωχούς να τ’ αγοράζουναποτελεί σχεδόν μια αποκλειστικότητα των δυτικών βιομηχανικών εταιρειών που κερδίζουν ετησίως δισεκατομμύρια δολάρια. Οι μόνες χώρες της Αφρικής που κατασκευάζουν όπλα είναι η Νό τια Αφρική και η Αίγυπτος. Μάλιστα, τις περισσότερες φορές η δεύτερη χρησιμεύει απλά ως εμπορικός αντιπρόσωπος, ενώ η κυ βέρνηση του Μαντέλα συνεχίζει αυτό το εμπόριο του θανάτου με κάποια φειδώ, καθώς είναι διχασμένη ανάμεσα στις ανάγκες της για συνάλλαγμα και τους ηθικούς στόχους που προσπαθεί να θέ σει σε διεθνές επίπεδο. Το συμπέρασμα πάντως είναι σαφές: Ο μόνος λόγος που οι πό λεμοι και άρα οι λιμοί μαστίζουν την Αφρική είναι το εμπόριο ό πλων που αποφέρει κέρδη στις δυτικές κατασκευάστριες χώρες. Πρόκειται για έναν από τους μηχανισμούς του καπιταλισμού που είναι εγγενής στις σημερινές σχέσεις Βορρά-Νότου. Έχουμε ά ραγε δώσει την έμφαση που πρέπει στο γεγονός ότι, παραδόξως, τα σχέδια των διαρθρωτικών αλλαγών που επιβάλλονται στα κρά τη της Αφρικής από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο απαιτούν πάντα μια δραστική μείωση των δαπανών για την υγεία και την εκπαίδευση, όχι όμως και των στρατιωτικών εξοπλισμών; Η ELF χρηματοδότησε το 1997 την πολιτοφυλακή που κατέλαβε την ε ξουσία στην Μπραζαβίλ με αντίτιμό 10.000 νεκρούς. Δεν είναι εφικτό στην περιορισμένη έκταση αυτού του άρθρου να καταδείξουμε όλες τις ευθύνες της «λογικής της παγκόσμιας κα πιταλιστικής αγοράς» για τα δεινά που πλήττουν τη σημερινή Αφρική. Θα τελειώσουμε αυτή τη σύντομη περιήγηση στη Μαύ ρη Ή πειρ ο μ' ένα διαφωτιστικό παράδειγμα, που πρόσφατα επισήμανε η έκθεση για το AIDS που έδωσαν στη δημοσιότητα στις 26/11/1997 ο ΟΗΕ και η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας. Στην υποσαχάρια Αφρική, το 7,4% των αντρών και των γυναικών με ταξύ 15 και 49 ετών έχουν προσβληθεί από τον ιό. Στη Νότια

ΤΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΚΡΑΤΗ ΤΗ Σ ΑΦΡΙΚΗΣ ΚΑΙ Ο «ΚΟΜΟΥΝΙΣΜΟΣ·

449

Αφρική, ανέρχονται σε 2,4 εκατομμύρια ανθρώπους. Στην Μπο τσουάνα, αποτελούν το 25-30% των ενηλίκων. Σχεδόν παντού, το προσδόκιμο ζωής, που είχε αυξηθεί σχεδόν κατά 15 χρόνια από το 1960 έως το 1990, μειώνεται ξανά. Η πιο δραματική διαπίστωση αφορά το αυξανόμενο χάσμα σιο ζήτημα της περίθαλψης ανάμεσα σιις βιομηχανικές χώρες και στις χώρες της Αφρικής. Στη Δυτική Ευρώπη, ο αριθμός των δη λωμένων φορέων του AIDS ήταν το 1997 κατά 30% μικρότερος α πό όσο το 1995. Το γεγονός αυτό οφείλεται κυρίως στην αποτελεσματικότητα των νέων θεραπειών, και ιδιαίτερα της «τριπλής θεραπείας», που στοιχίζει περισσότερα από 100.000 φράγκα ετησίως στην Ευρώπη. Κάτω από τις σημερινές συνθήκες, οι δώ δεκα αφρικανικές χώρες στις οποίες υπάρχει το 50% των θετικών στον ιό όλου του πλανήτη δεν έχουν καμία δυνατότητα να προ σφέρουν στους λαούς τους αυτή την υπαρκτή και αποτελεσματι κή θεραπεία. Στη διάρκεια της διεθνούς συνάντησης στο Αμπιτζάν τον Δεκέμβριο του 1997, ο πρόεδρος και ο υπουργός Υγεί ας της Γαλλίας ζήτησαν, προς τιμήν τους, τη δημιουργία από τις βιομηχανικές χώρες ενός «διεθνούς ταμείου θεραπευτικής αλλη λεγγύης» για τους πάσχοντες από AIDS στις χώρες του Νότου. Όμως, οι εκπρόσωποι της Παγκόσμιας Τράπεζας στη διάσκεψη απέρριψαν αμέσως αυτό το ενδεχόμενο, που είναι εντελώς αντί θετο με την ιερή «φιλελεύθερη» λογική. Ο καθηγητής Τζεντιλίνι κατήγγειλε στα μέλη της διάσκεψης ότι πρόκειται για «ένα έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας για το οποίο θα μας κατηγορήσουν οι μελλοντικές γενιές». Πρέπει να το υπογραμμίσουμε: Το έγκλημα που διαπράττεται στην Αφρική εις βάρος του ανθρώπου ονομάζεται καπιταλιστικό κέρδος. Στον επόμενο αιώνα, θα δοθούν ασφαλώς οι απαντήσεις σε ό,τι σήμερα δεν είναι παρά ερωτήματα και αβεβαιότητες. Δεν ξέρουμε προς ποια κατεύθυνση. Έ να όμως είναι σαφές, όσο και αν δεν αρέσει σε αυτούς που έχουν αναγάγει σε ιδεολογία «τα ε γκλήματα του κομουνισμού»: Στις χώρες της Αφρικής που έχουμε βαφτίσει γαλλόφωνες επειδή πριν από μισό αιώνα ήταν αποικίες της Γαλλίας, τα όνειρα και οι ελπίδες για μια καλύτερη ζωή, για την ισότητα και την ελευθερία δεν τα ενσαρκώνουν οι τεχνοκρά-

450


τες και οι δικτάτορες που είναι κατασκευάσματα των γαλλικών στρα τιωτικών ακαδημιών και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Το όνειρο αυτό το ενσαρκώνει ο Τόμας Σανκάρα, που αποτελεί το μυθικό πρότυπο του αδιάφθορου μεταρρυθμιστή, του ανυπότα κτου και μεγαλόψυχου αγωνιστή για τα δικαιώματα των φτωχών και των γυναικών, ο οποίος δολοφονήθηκε το 1997 και παραδε χόταν ότι τον είχαν εμπνευσει τα κομουνιστικά ιδανικά.

Συνοπτική Βιβλιογραφία C. Coquery-Vidrovitch, Λ/riçu* noire, permanence et ruptures, L 'H arm attan , 1992. Fin du Tiers-Monde, La Découverte, 1996. P. Péan, Affaires africaines, Fayard, 1983. P. Péan, L'Argenl noir, Fayard, 1988. Faligot και Krop, La piscine, Services secrets français 1944-84. M. Cahen, Mozambique, révolution implosée, L’ H arm attan, 1987. M. C ukierm an, Cap sur la liberté, Afrique du Sud, Messidor, 1987. J. P. C hrétien, L · défi de Tethnieisme. Rwanda, Burundi, Karthala, 1997. A. Gascon, La grande Éthiopie, Éditions de CNRS, 1995. Centre bordelais d ’ études de Γ Afrique Noire: D. Bach, La politique africaine du général de Gaulle, Editions Pedone, 1980. F. Bazzaz και W. Som broek (μελέτη για τη F.A.O), Changements du climat et production agricole, Éditions FAO - polytecnhica, 1997. Αρθρα των Y. G renet, R. Borrelly, C. G randrien, S. C erqueira, F. W urtz. M. Dos Santos, M. Macheve. H. Ibrahim Ali, B. Bouché, J . Kagabo, P. K aldor, F. Arzalier κ.λπ.. στο Aujourd’h ui V Afrique 53-65, Νοέμβριος 1994-Ιανουάριος 1998. Pax Christi France, «Dossier spécial France-Soudan», Journal de la paix, Ιούνιος 1995. A. Conchiglia, P. Leymaire, C. Braekman και J. L. Pénina, «Les p oudrières de la planète», Le Monde Diplomatique, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 1998.

Ο Ι Β Ο Ρ Ε ΙΟ Α Μ Ε Ρ ΙΚ Α Ν ΙΚ Ε Σ ΕΠ ΕΜ Β Α ΣΕ ΙΣ Σ Τ Η Λ Α Τ ΙΝ ΙΚ Η Α Μ ΕΡ ΙΚ Η του Π ά κ ο Π ένια*

Η διαδικασία της χειραφέτησης των ισπανικών αποικιών, που ξεκίνησε στις αρχές του 19ου αιώνα, έβαλε τέλος στην κυριαρχία της Ισπανίας στον Νέο Κόσμο. Το 1898, οι ΗΠΑ αφαίρεσαν από την ισπανική εξουσία τα τελευταία προπύργιά της στην αμερι κανική ήπειρο -την Κούβα και το Πουέρτο Ρίκο- που περιήλθαν στα χέρια των Βορειοαμερικανών. Μετά τη διάλυση της αποικιοκρατικής σχέσης της Λατινικής Αμερικής με την Ισπανία και την κατάργηση του ισπανικού ε μπορικού μονοπωλίου, την πρωτοκαθεδρία στη περιοχή την α πέκτησαν αρχικά οι αγγλικές εταιρείες και στη συνέχεια οι βορειοαμερικανικές εταιρείες. Η αγγλική πρωτοκαθεδρία, που αντικατέστησε το άκαμπτο ε μπορικό μονοπώλιο της Ισπανίας, ήταν έκδηλη σε όλη τη διάρ κεια του 19ου αιώνα, όπως εξάλλου καταδεικνύει η άνθηση του βρετανικού εμπορίου με τις αποικίες που πρόσφατα είχαν απο κτήσει την ανεξαρτησία τους. Τα πλοία που αγκυροβολούσαν στα κυριότερα λιμάνια της Αμερικής, όπως στη Βερακρούς, το Μπουένος Άιρες, το Βαλπαράισο και την Αβάνα, ήταν κυρίως αγγλικά. Η υπεροχή της Αγγλίας ήταν κυρίως εμπορική. Παρόλο που η Μεγάλη Βρετανία δεν προσπάθησε να επιβάλει την άμεση πο λιτική της κυριαρχία, αποπειράθηκε πάντως ν’ αποκτήσει μια κα

• Ο Πάκο Πένια γεννήθηκε στη Χιλή. Είναι καθηγητής, δ ημοσιογράφος και συ νεργάτης του Punlo final.

452


λύτερη θέση κάτω από τον ήλιο του Νέου Κόσμου προσφεύγοντας στα «μεγάλα μέσα»: Την κατάληψη του Μπουένος Άιρες το 1806 ακολούθησαν αποβάσεις σε άλλα εδάφη της Καραϊβικής, όπως η ίδρυση του ανύπαρκτου «Βασιλείου των Μοσκίτο» στις ακτές του Ατλαντικού στη Νικαράγουα, ενώ το 1833 καταλήφθηκαν τα νη σιά Μαλβίνες στα οποία είχαν εγκατασταθεί από το 1829 Αργε ντινοί άποικοι. Η Αγγλία κατάφερε να επιβληθεί στη Λατινική Αμερική στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, παρά τις διεκδικήσεις των υπολοί πων υποψηφίων (Γαλλία και ΗΠΑ), που και αυτές ήθελαν να ε πεκτείνουν την επιρροή τους στην περιοχή. Η Γαλλία δεν κατάφερε να εμποδίσει τη βρετανική πολιτική και αναγκάστηκε ν’ αναδιπλωθεί μπροστά στην ισχύ του Βασιλικού Ναυτικού της Μεγάλης Βρετανίας, επιδιώκοντας όμως ταυτόχρο να να κερδίσει ή να διατηρήσει εδάφη σε μερικά τμήματα της η πείρου, όπως η Αϊτή, οι Αντίλλες, η Γουιάνα και το Μεξικό. Το τε λευταίο προσέλκυε πάντα το ενδιαφέρον των Γάλλων και η πρώ τη τους απόπειρα έγινε κατά τη διάρκεια της Μοναρχίας του Ιου λίου με τον φαιδρό «πόλεμο των γλυκών» (1838). Περισσότερο σο βαρή ήταν η επέμβαση της Γαλλίας και των ευρωπαϊκών δυνάμε ων το 1861, που τέλειωσε με την ήττα των Ευρωπαίων και την ε κτέλεση του Μαξιμιλιανού της Αυστρίας στο Κερετάρο, το 1867. Από τη μεριά τους, οι ΗΠΑ προσπαθούσαν μάταια στο πρώ το μισό του 19ου αιώνα ν’ αμφισβητήσουν την αγγλική ηγεμονία. Περιορίστηκαν λοιπόν, καθώς εκείνη την περίοδο δεν διέθεταν τα μέσα για να υιοθετήσουν μια πιο φιλόδοξη πολιτική, ν’ απορ ροφήσουν τα εδάφη του Μεξικού που γειτόνευαν με τα δικά τους εδάφη στην Ανατολική Ακτή. Δεν είχε ακόμα έρθει η ώρα των «Άνσλους»* και των στρατιωτικών επεμβάσεων. Η πρώτη προσάρτηση από τις ΗΠΑ θα γινόταν το 1835, όταν το βορειοαμερικανικό κύμα επεκτατισμού θα κατάπινε τα μισά εδάφη που ανήκαν στο Μεξικό. Το Τέξας αποσχίστηκε το 1835

* «Ανσλους» ονομάστηκε η προσάρτηση της Αυστρίας από τη ναζιστική Γερμανία το 1938. Ο όρος χρησιμοποιείται πλέον για να υποδηλώνει την προσάρτηση ε νός ανεξαρτήτου κράτους ή κάποιου τμήματός του α πό κάποιο άλλο. (Σ.τ.Μ.)

ΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΗΠΑ ΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ

453

και έγινε μία από τις Πολιτείες των ΗΠΑ το 1848. Το ίδιο έτος, προσαρτήθηκαν από τις ΗΠΑ η Καλιφόρνια και το Νέο Μεξικό. Το 1846 η Μεγάλη Βρετανία παραχώρησε το Όρεγκον στις ΗΠΑ και το 1867 οι ΗΠΑ αγόρασαν την Αλάσκα από τη Ρωσία. Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα, οι ΗΠΑ είχαν αποκτήσει χά ρη σε αυτή την επεκτατική πολιτική μια τεράστια επικράτεια. Μετά τον Εμφύλιο Πόλεμο -π ου έστρεψε την προσοχή και τις προσπάθειες των Βορειοαμερικανών στα εσωτερικά τους προ βλήματα -, οι ΗΠΑ προσπάθησαν να εδραιώσουν την πολιτική και οικονομική κυριαρχία τους στη Λατινική Αμερική, αντικαθιστώ ντας την αγγλική ηγεμονία και ξεκινώντας μια διαδικασία ανά πτυξης και εκβιομηχάνισης που τον 20ό αιώνα θα τις έφερνε στην πρώτη θέση των καπιταλιστικών χωρών. Οι επόμενες σελίδες έχουν τη φιλοδοξία να σκιαγραφήσουν την ιστορία των ιμπεριαλιστικών επεμβάσεων στη Λατινική Αμε ρική, οι οποίες συνέβαλαν σημαντικά στην αύξηση της ισχύος του κράτους που θα γινόταν η μεγαλύτερη δύναμη του πλανήτη και η αιχμή του δόρατος του παγκόσμιου καπιταλισμού. Οι ΗΠΑ άρχισαν να εφαρμόζουν από πολύ νωρίς μια πολιτι κή επεμβατισμού στη Λατινική Αμερική. Παρόλο που είχαν να α ντιμετωπίσουν ένα σκληρό αντίπαλο -τη Μεγάλη Βρετανία-, οι Βορειοαμερικανοί εποφθαλμιούσαν πάντα τις εδαφικές περιο χές που για τρεις αιώνες ήταν κάτω από την ισπανική αποικιοκρατική εξουσία και, στις αρχές του 19ου αιώνα -μ ετά την ανε ξαρτησία τους -, γνώρισαν μεγάλες περιόδους αναρχίας εξαιτίας των εμφυλίων συγκρούσεων που ξέσπασαν σε όλες σχεδόν τις νέες δημοκρατίες της Λατινικής Αμερικής. Η διαδικασία της εδαφικής επέκτασης των Ηνωμένων Πολι τειών είχε αρχίσει ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα. Καθώς τα σύ νορα προς τη Δύση ήταν «ελαστικά», οι ΗΠΑ απέκτησαν αρκετά εδάφη από το 1792 έως το 1821.1 Η διαδικασία αυτή συνεχίστηκε προς τη Δύση και το Νότο, ό που η αδηφαγία των ΗΠΑ κατάπιε τις μεγάλες εκτάσεις όπου σή μερα βρίσκονται οι λεγάμενες «μεσοδυτικές Πολιτείες». Τ α εδάφη αυτά αποκτήθηκαν είτε μέσω της παραχώρησής τους στις ΗΠΑ α πό τις ευρωπαϊκές δυνάμεις είτε μέσω της αγοράς τους. Αγορές και

454


παραχωρήσεις που έγιναν εις βάρος των αυτοχθόνων πληθυσμών -των «ερυθροδέρμων»-, που εκδιώχθηκαν από αυτά τα εδάφη και / ή εξολοθρεύτηκαν. Με αυτό τον τρόπο, οι Η ΠΑ κατάφεραν ν’ αυ ξήσουν σε σημαντικό βαθμό την αρχική τους επικράτεια. Παρόλο που ο Τζορτζ Ουάσινγκτον είχε διακηρύξει στο «Απο χαιρετιστήριο Διάγγελμά» του το, 1796, ότι η επίσημη θέση των ΗΠΑ ήταν κατά των επεμβάσεων, οι ΗΠΑ από την αρχή της ί δρυσής τους σκέφτονταν να ιδιοποιηθούν τα εδάφη που γειτό νευαν με την επικράτειά τους, όπως αποδεικνύει η περίπτωση της Φλόριντας. Έ νας βασάλος του βασιλιά της Ισπανίας, ο Πέδρο Μενέντεθ ντε Αβιλές, ίδρυσε την πόλη του Σαν Αγκουστίν τον Σεπτέμβριο του 1565. Η χερσόνησος της Φλόριντας καταλήφθηκε το 1763 α πό τους Άγγλους και παρέμεινε στην κυριότητά τους μέχρι το 1783. Καθώς οι ΗΠΑ ισχυρίζονταν ότι τα σύνορά τους εκτείνονταν μέχρι τον 31ο παράλληλο, ενώ η Ισπανία κατείχε τα εδάφη μέ χρι τον 33ο παράλληλο, ανέκυψε μια σημαντική διαμάχη για την κυριότητα του ποταμού Μισισίπι, του οποίου η ναυσιπλοΐα απο τελούσε ισπανικό μονοπώλιο. Το 1811, εκμεταλλευόμενο την παρουσία των στρατευμάτων του Ναπολέοντα στην Ισπανία, το Κογκρέσο των ΗΠΑ ψήφισε μια απόφαση με την οποία διακήρυττε την πρόθεση των ΗΠΑ να καταλάβουν την Φλόριντα. Το κείμενο είναι ιδιαίτερα αποκαλυπτικό για τη γέννηση της επεκτατικής βορειοαμερικανικής τάσης: «Οι ΗΠΑ, υπό τις ειδι κές συνθήκες της παρούσας κρίσης, διαβλέπουν με μεγάλη τους ανησυχία ότι υπάρχει ο κίνδυνος ένα μέρος των εδαφών τους να περάσει στα χέρια μιας ξένης δύναμης... Η ασφάλειά τους τις υ ποχρεώνει να προβούν στην προσωρινή κατάληψη αυτών των ε δαφών... (τα οποία) θα παραμείνουν στα χέρια μας ενόψει μελ λοντικών διαπραγματεύσεων».2 Το 1818, ο στρατηγός Άντριου Τζάκσον κατέλαβε οριστικά τη Φλόριντα και το επόμενο έτος η Ισπανία δέχτηκε να πουλήσει στο αδηφάγο νέο κράτος μια έκταση που ήταν εξίσου μεγάλη με την Αγγλία για το ασήμαντο ποσό των 5 εκατομμυρίων δολαρίων... Ό μω ς, οι βλέψεις των ΗΠΑ δεν περιορίζονταν μόνο στη Φλό-


4 55

ριντά. Ο Λουίς ντε Ονίς, ο πρέσβης της Ισπανίας στις ΗΠΑ εκεί νη την εποχή, προειδοποίησε την κυβέρνησή του για τις βορειοαμερικανικές φιλοδοξίες. Το 1812, και ενώ οι ΗΠΑ βρίσκονταν σ’ εμπόλεμη κατάσταση με τη Μεγάλη Βρετανία, έκρουε τον κώ δωνα του κινδύνου για τις πραγματικούς στόχους της βορειοαμερικανικής διπλωματίας: «Η κυβέρνηση αυτή προτίθεται, ούτε λίγο ούτε πολύ, να με ταφέρει τα σύνορά της μέχρι τις εκβολές του Ρίο Μπράβο... σ’ ευ θεία γραμμή προς τον Ειρηνικό Ωκεανό, συμπεριλαμβάνοντας άρα τις επαρχίες του Τέξας, του Νουέβο Σαταντέρ και της Κοαουίλα, καθώς και ένα τμήμα της Νουέβα Βισκάγια και της Σονόρα... Ενδεχομένως αυτό να φαίνεται παράλογο, είναι όμως γεγο νός ότι το σχέδιο υπάρχει και ότι έχουν φτιάξει ένα χάρτη στον οποίο η Κούβα συμπεριλαμβάνεται ως αναπόσπαστο μέρος αυ τής της δημοκρατίας».3 Η Κούβα ήταν ήδη στο στόχαστρο των ΗΠΑ. Η Ισπανία του Φερδινάνδου Ζ' -που επανήλθε στο θρόνο του μετά τους Ναπολεόντειους πολέμους-, με την υποστήριξη της Γαλλίας, της Ρωσίας, της Πρωσίας και της Αυστρίας, σχεδίαζε ν’ ανακαταλάβει τις πρώην κτήσεις της στην Αμερική. Ό μω ς, τα συμφέροντα των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων απέκλιναν. Η Αγγλία, η χώρα που είχε κυρίως ωφεληθεί από το γε γονός ότι η Ισπανία είχε χάσει τις αποικίες της στην Αμερική, δεν ήταν διατεθειμένη ν’ αποδεχτεί μια επαναφορά της ισπανι κής εξουσίας στις πρώην κτήσεις της, Ό ταν λοιπόν στη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα η ισπανι κή μοναρχία θέλησε ν’ ανακαταλάβει τις πρώην κτήσεις της, βρή κε απέναντι της στην πρώτη γραμμή την κυβέρνηση της Αυτής Με γαλειότητας, η οποία προσπάθησε να καταλήξει σε μια συμφω νία με τις ΗΠΑ. Ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών Τζορτζ Κάνινγκ κάλεσε τους Βορειοαμερικανούς να ενεργήσουν από κοινού με τη Με γάλη Βρετανία και ν’ αντιταχθούν τις ισπανικές αξιώσεις. Ό τα ν ο πρόεδρος Μονρόε ζήτησε τη συμβουλή του πρώην προέδρου Τζέφερσον για το ποια στάση θα υιοθετούσε απέναντι στις ευρωπαϊκές δυνάμεις, αυτός του απάντησε:

456


«Η θεμελιώδης αρχή της πολιτικής μας πρέπει να είναι ότι δεν αναμειγνυόμαστε στις ευρωπαϊκές περιπλοκές... και ότι δεν αποδεχόμαστε την επέμβαση της Ευρώπης στις αμερικανικές υ ποθέσεις.... Η Μεγάλη Βρετανία είναι το έθνος που μπορεί να μας προκαλέσει τη μεγαλύτερη ζημιά. Αν την έχουμε στο πλευρό μας, δεν υπάρχει λόγος να φοβόμαστε κανένα...» Και στη συνέχεια ο πρόεδρος των ΗΠΑ διευκρίνιζε τις σκέψεις τους: «Πρέπει να θέσουμε στους εαυτούς μας το ακόλουθο ερώτη μα: θέλουμε ν’ αποκτήσουμε για τη Συνομοσπονδία μας κάποιες από τις ισπανο-αμερικανικές επαρχίες;... Ομολογώ ειλικρινά πως πάντα ήμουν της γνώμης ότι η Κούβα θα ήταν η πιο ενδιαφέ ρουσα προσθήκη που θα μπορούσαμε να κάνουμε στο σύστημα των Πολιτειών μας... Η κυριαρχία αυτού του νησιού και της Φλόριντας θα μας έδινε τη δυνατότητα να ελέγχουμε τον Κόλπο του Μεξικού και τα κράτη του Ισθμού....»4 Η Φλόριντα έπεσε στα χέρια των Βορειοαμερικανών το 1819. Η Κούβα, η έμμονη ιδέα της βορειοαμερικανικής διπλωματίας, θα γινόταν προτεκτοράτο των ΗΠΑ το 1898.

Μερικές εβδομάδες αργότερα, ο πρόεδρος Μονρόε θα καθόριζε στο ετήσιο διάγγελμά του προς το έθνος τις κατευθυντήριες οδη γίες που θ’ ακολουθούσε η βορειοαμερικανική διπλωματία απέ ναντι στις έκδηλες βλέψεις των ευρωπαϊκών δυνάμεων για τα ισπανο-αμερικανικά έθνη. Πρόκειται για αυτό που στη συνέχεια θα ονομαζόταν «δόγμα Μονρόε». Επαναλαμβάνοντας μια σειρά από ιδέες που είχαν ήδη εκφράσει ο Ουάσινγκτον και ο Χάμιλτον,* ο Μονρόε ανακοίνωσε ότι οι ΗΠΑ δεν θ’ αναμειγνύονταν στις ευρωπαϊκές υποθέσεις και θα υιοθετούσαν μια στάση αυστηρής ουδετερότητας. Επιπλέον, οι Ηνωμένες Πολιτείες εγγυούνταν την ανεξαρτη σία των ισπανο-αμερικανικών χωρών και εξέφραζαν την αντίθε * Αλεξάντερ Χάμιλτον (Alexander Hamilton, 1757-1804). Αμερικανός πολιτικός, ένας α πό τους εμπνευστές του αμερικανικού συντάγματος. (Σ.τ.Μ.)

ΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ Η Π ΑΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ

4 57

σή τους τόσο στην προσπάθεια της Ισπανίας ν’ ανακτήσει τις πρώην αποικίες της, όσο και σε κάθε απόπειρα προς αυτή την κα τεύθυνση από οποιαδήποτε ευρωπαϊκή δύναμη. Στο έβδομο ετήσιο διάγγελμά του στις 2 Δεκεμβρίου 1823, ο πρόεδρος Μονρόε πληροφορούσε τους πολίτες των ΗΠΑ για τις συνομιλίες που είχε με τους εκπροσώπους της Ρωσίας και της Μεγάλης Βρετανίας. «Τους προειδοποιήσαμε ότι οι ΗΠΑ θεω ρούν ότι τα ισπανο-αμερικανικά έθνη είναι ελεύθερα και ανε ξάρτητα, και κατά συνέπεια καμία ευρωπαϊκή δύναμη δεν μπο ρεί να τα μ ετατρέψει μελλοντικά σε αποικίες της... Θεωρούμε ό τι κάθε απόπειρα εκ μέρους τους να καταλάβουν ένα τμήμα αυ τού του ημισφαιρίου είναι επικίνδυνη για την ειρήνη και την ασφάλειά μας».5 Επίσης, ο Μονρόε επιβεβαίωνε για μια ακόμα φορά την ου δετερότητα των ΗΠΑ στις ευρωπαϊκές υποθέσεις και εγκαινίασε την πολιτική του απομονωτισμού, που θα χαρακτήριζε στο εξής τις σχέσεις των ΗΠΑ με την Ευρώπη: «Δεν ταχθήκαμε ποτέ με κανέναν ούτε στους πολέμους ανά μεσα στις ευρωπαϊκές δυνάμεις ούτε σε ζητήματα που ανήκουν στην αρμοδιότητά τους... Η πολιτική μας απέναντι στην Ευρώπη -την οποία υιοθετήσαμε με την έναρξη των πολέμων που την συ γκλόνισαν πρόσφατα- παραμένει αναλλοίωτη: Να μην αναμει γνυόμαστε στις εσωτερικές υποθέσεις τους και να θεωρούμε τις κυβερνήσεις ως de facto νόμιμες».6 Παρόλο που το «δόγμα Μονρόε» απέτρεψε τις ευρωπαϊκές δυ νάμεις να προχωρήσουν στην υλοποίηση των κατακτητικών τους ονείρων, δεν εμπόδισε την ανάμειξη και την επέμβασή τους σε πολλές περιπτώσεις: Η Αγγλία διαδραμάτισε ένα σημαντικό ρό λο στις εκβολές του Ρίο ντε Λα Πλάτα και κατάφερε να δημιουρ γήσει το 1828 ένα «ενδιάμεσο» κράτος ανάμεσα στη Βραζιλία και στην Αργεντινή, την Ουρουγουάη, με την απόσχιση της Ανατολι κή Επαρχίας από τις Ενωμένες Επαρχίες.*

* Η Αργεντινή και η Ουρουγουάη αποτελούσαν, μετά την απελευθέρωσή τους από τους Ισπανούς, μια ενιαία κρατική οντότητα με την ονομασία Ενωμένες Επαρχίες του Ρίο ντε λα Πλάτα. (Σ.τ.Μ.)

458


Αλλά και οι απειλές που εκφράζονταν στο «δόγμα» παρέμειναν νεκρό γράμμα, όταν οι Άγγλοι κατέλαβαν το 1833 τα νησιά Μαλβίνες και οι Γάλλοι πραγματοποίησαν το 1838 μια στρατιω τική επέμβαση στο Σαν Χουάν ντε Ουλούα στο Μεξικό (ο «πόλε μος των γλυκών»). Το ίδιο συνέβη και στη διάρκεια της αγγλογαλλικής επίθεσης εναντίον της Αργεντινής του Ρόσας και της Ουρουγουάης του Ορίμπε, αλλά και το 1837 όταν το γαλλικό ναυ τικό απέκλεισε το λιμάνι του Μπουένος Άιρες, όπως επίσης και το 1845 όταν οι Γάλλοι και οι Βρετανοί πραγματοποίησαν μια στρατιωτική εκστρατεία στον ποταμό Π αρανά τον οποίο κρα τούσαν κλειστό για τη ναυσιπλοΐα οι κυβερνήσεις της Αργεντι νής. Η ίδια σιωπή υπήρξε και όταν ο ισπανικός στόλος βομβάρδι σε το Βαλπαράισο και τα λιμάνια του Περού το 1866, αλλά και όταν η Σουηδία παραχώρησε το 1876 στη Γαλλία το νησί ΣενΜπαρτελεμί. Ό π ω ς επίσης το «δόγμα» δεν απέτρεψε το 1861 την εισβολή των γαλλο-αγγλικο-ισπανικών στρατευμάτων στο Μεξικό και την απόπειρα να ιδρυθεί μια «λατινική αυτοκρατορία» με αυτοκράτορα τον Μαξιμιλιανό της Αυστρίας. Αντίθετα, στα κείμενα που εμφανίστηκαν στη διάρκεια της δεκαετίας του 1840 άρχισε να εκφράζεται η ιδέα ότι ο βορειοαμερικανικός επεκτατισμός ήταν απόλυτα δικαιολογημένος, μια ιδέα που οι δημοσιολόγοι εκείνης της εποχής -συγγραφείς και μέλη του κοινοβουλίου- ονόμασαν Manifest Destiny («Πασίδηλο Πεπρωμένο»). Το πεπρωμένο -μ ια έννοια που έχει πολλά κοινά με την ιδέα του απόλυτου προορισμού που είναι τόσο προσφιλής στον προ τεσταντισμό- είχε αναθέσει στο αμερικανικό έθνος μια εκπολι τιστική αποστολή και επιπλέον το είχε μετατρέψει στον φύλακα-άγγελο της ελευθερίας και της δημοκρατίας, καθώς του πα ραχωρούσε τεράστια εδάφη για να τα κατακτήσει και το είχε προικίσει με την κλίση να κυριαρχήσει σε ολόκληρο τον Νέο Κόσμο. Οι θιασώτες του Manifest Destiny δεν έλεγαν φυσικά τίποτα για τη μοίρα που περίμενε τους χιλιάδες μαύρους οι οποίοι ζού-

ΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΗΠΑΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ

459

σαν στην επικράτεια των Ηνωμένων Πολιτειών, καθώς το πασί δηλο πεπρωμένο τους είχε τη μορφή της δουλείας. Μετά την ανεξαρτησία των ισπανο-αμερικανικών κρατών, οι ΗΠΑ και η Μεγάλη Βρετανία δεν αντιμετώπισαν ευνοϊκά τις προ σπάθειες του Μπολιβάρ για μια παναμερικανική ένωση. Τα δυο αγγλοσαξονικά έθνη προτιμούσαν να είναι διαιρεμένη η ήπει ρος, να τη χωρίζουν συρράξεις και σύνορα, αντί να υπάρχει μία μάνο ισχυρή χώρα που θα μπορούσε να γίνει ένα επίφοβος αντί παλος. Ο Μπολιβάρ συγκάλεσε, το 1826, το Πρώτο Παναμερικανικό Συνέδριο στον Παναμά και έθεσε στην ημερησία διάταξη το ζή τημα της απελευθέρωσης της Κούβας και του Πουέρτο Ρίκο, που ήταν ακόμα στα χέρια της Ισπανίας. Ό μω ς, οι συνδυασμένες βρετανικές και βορειοαμερικανικές προσπάθειες κατάφεραν να υπονομευσουν το Συνέδριο. Η Αγγλία κατάφερε να πείσει τη Βραζιλία και την Αργεντινή να μη στείλουν αντιπροσώπους στο Συνέδριο. Ό σ ο για τους α ντιπρόσωπους των ΗΠΑ, ο ένας πέθανε στο ταξίδι και ο άλλος εί χε λάβει γραπτές οδηγίες από τον υπουργό Εξωτερικών Χένρι Κλέι και τον πρόεδρο Τζον Κουίνσι Άνταμς ν' αναταχθεί στον πόλεμο που πρότεινε ο Μπολιβάρ για ν’ απελευθερωθούν και οι τελευταίες ισπανικές αποικίες στην Αμερική. Οι οδηγίες του Άνταμς και του Κλέι προς τον Βορειοαμερικανό αντιπρόσωπο ήταν να ενεργήσει προς την κατεύθυνση της δια τήρησης του status quo. Οι οδηγίες ανάφεραν σχετικά με την Κούβα: «Καμία δύναμη, ούτε καν η Ισπανία... δεν ενδιαφέρεται τόσο πολύ όσο οι ΗΠΑ για το μέλλον αυτού του νησιού... Δεν επιθυ μούμε καμία αλλαγή στην κατοχή του ή στην πολιτική κατάστα ση... Δεν θ’ αντιμετωπίσουμε με αδιαφορία τη εκχώρησή του α πό την Ισπανία σε κάποια άλλη ευρωπαϊκή δύναμη. Δεν επιθυ μούμε επίσης να παραχωρηθεί ή ν’ αποτελέσει τμήμα κάποιου νέου αμερικανικού κράτους».7 Οι ΗΠΑ θα εφάρμοζαν κατά γράμμα την ιδέα που αναφερό ταν στο έβδομο διάγγελμα του Μονρόε: «Η Αμερική στους Αμε ρικανούς». Μόνο που στην πραγματικότητα την ερμήνευσαν σαν

460


να είχαν ακούσει: «Η Αμερική σιους Βορειοαμερικανούς». Η ι στορία της απογύμνωσης του Μεξικού είναι εξαιρετικά διαφωτιστική.

Ο διαμελυηως τον Μεξικού Το Τέξας -που η έκτασή του είναι μεγαλύτερη από εκείνη της Γαλλίας- ανήκε από την άφιξη των κονκισταδόρες στο στέμμα της Ισπανίας και στη συνέχεια στο ανεξάρτητο Μεξικό. Οι αποικιοκρατικές Αρχές διατηρούσαν υπό σχετικό έλεγχο την περιοχή χάρη στις στρατιωτικές φρουρές και τις καθολικές ιεραποστολές (Presidios). Ή δ η από τον 18ο αιώνα είχαν αρχίσει να εγκαθίστανται στο Τέξας ισπανικές οικογένειες. Ό μ ω ς, το 1817 ξεκίνησε μια δια δικασία διείσδυσης, την οποία σήμερα θα ονομάζαμε «παράνο μη μετανάστευση»: Βορειοαμερικανοί, Γερμανοί, Πολωνοί, ακό μα και αξιωματικοί και στρατιώτες του στρατού του Ναπολέοντα, απελάθηκαν από τις Αρχές μετά από συγκρούσεις με τον ι σπανικό καθολικό πληθυσμό. Οι πραγματικές δυσκολίες ξεκίνησαν όταν το μεξικανικό κο γκρέσο επέτρεψε σε 300 αγγλοσαξονικές οικογένειες να εγκατα σταθούν σε μια έκταση 30.000 εκταρίων, τα οποία τους παραχωρήθηκαν δωρεάν. Οι Αγγλοσάξονες έφεραν μαζί τους δούλους και, παρόλο που η δουλεία είχε καταργηθεί στο Μεξικό, η μεξικανική κυβέρνηση αποδέχτηκε να κάνει μια εξαίρεση και επέ τρεψε στους νεοαφιχθέντες να τους διατηρήσουν. Τον Δεκέμβριο του 1826, ένας τυχοδιώκτης -ο Χέιντεν Έντουαρντς- ανακήρυξε την «Ελεύθερη Δημοκρατία της Φρεντόνια», την οποία δεν άργησε να διαλύσει ο μεξικανικός στρατός. Το ε πόμενο έτος, απέτυχε μια άλλη απόπειρα για την απόκτηση ανε ξαρτησίας. Τα επόμενα χρόνια, δημοσιεύματα σε διάφορες πο λιτείες των ΗΠΑ άρχισαν να κατηγορούν το Μεξικό ότι είχε «ι διοποιηθεί» το Τέξας. Το 1835, και ενώ το Μεξικό είχε επικυρώσει ένα νέο σύνταγ μα -που υπήρξε η αιτία μια εμφύλιας διαμάχης ανάμεσα στους


461

υποστηρικιές μιας ομοσπονδιακής εξουσίας και στους υποστηρικτές μιας κεντρικής εξουσίας-, ο άποικος Στίβεν Ό στεν ανα κήρυξε την ανεξαρτησία του Τέξας. Οι Η ΠΑ δεν παρέλειψαν να εκμεταλλευτούν αυτή την ευκαιρία που ευνοούσε τις επεκτατικές βλέψεις τους, στέλνοντας στους επαναστάτες όπλα και πυρομαχικά με πλοία που ξεκινούσαν από τη Νέα Ορλεάνη. Το Μεξικό, που ήθελε να διατηρήσει το Τέξας υπό την κυ ριαρχία του, έστειλε τον διάσημο στρατηγό Σάντα Άνα. Μετά α πό μερικές αρχικές επιτυχίες του μεξικανικού στρατού στο Σαν Πατρίσιο, στο Ενσινάλ ντελ Περδίδο και στο Άλαμο -που οι ε φημερίδες παρουσίασαν στην κοινή γνώμη των ΗΠΑ ως μια θυ σία σ’ έναν «νυν υπέρ πάντων» αγώνα-, ο Σάντα Άνα ηττήθηκε στις 21 Απριλίου 1836 στο Σαν Χασίντο, αιχμαλωτίστηκε και υ ποχρεώθηκε να υπογράψει στο Πουέρτο Βελάσκο, στις 14 Μαΐου 1836, μια λεόντειο συνθήκη (Convenio Publico), η οποία όριζε ό τι ο μεξικανικός στρατός θ ’ αποσυρόταν από το Τέξας στη νότια όχθη του Ρίο Μπράβο. Η συνθήκη προέβλεπε επίσης ότι «όλες οι ιδιωτικές περιουσίες, συμπεριλαμβανόμενον των αλόγων και των μαύρων σκλάβων, που κατείχε ο μεξικανικός στρατός ή είχαν περιέλθει στα χέρια του, θ ’ αποδίδονταν στο διοικητή των τεξανικών δυνάμεων».8 Τα τεξανικά στρατεύματα, που νίκησαν επειδή ήταν καλύτε ρα εξοπλισμένα, είχαν επιβάλει μια συνθήκη που δώδεκα χρόνια αργότερα θα διαδραμάτιζε ένα σημαντικό ρόλο στο διαμελισμό του Μεξικού. Η βορειοαμερικανική υποστήριξη στους Τεξανούς τυχοδιώκτες θα επιβεβαιωνόταν στη δεκαετία του 1840, όταν ο πρόεδρος Τζον Τάιλερ δήλωσε σχετικά με την απόσχιση του Τέ ξας από το Μεξικό: «Και μόνο το ενδεχόμενο ότι μπορεί να καταργηθεί η δουλεία σε γειτονικά εδάφη αποτελεί ένα επαρκές κίνητρο για να τα προσαρτήσουμε».9 Το Τέξας, που το 1845 έγινε μία από τις Πολιτείες των ΗΠΑ, ήταν υπέρ της δουλείας. Ο διάδοχος του Τάιλερ, ο Τζέιμς Πολκ -πρόεδρος των ΗΠΑ από το 1846 έτος το 1860-, διεξήγαγε την προεκλογική του εκστρατεία με το σύνθημα: «Προσάρτηση του Τέξας. 54740' ή θάνατος». (Οι δυο αριθμοί υποδήλωναν το γεω·

462


γραφικό μήκος και πλάτος των συνόρων των ΗΠΑ και των εδα φών που είχαν αποσπαστεί από το Μεξικό.)

Το Άνσλονς του Νέου Μεξικού και της Καλιψόρνιας Μετά την απορρόφηση του Τέξας, το επόμενο Άνσλους αφορού σε δυο άλλες μεγάλες μεξικανικές επαρχίες: το Νέο Μεξικό και την Καλιφόρνια. Το Τέξας -πρώ ην μεξικανική επα ρ χία- άρχισε να διεκδικεί μερικά εδάφη από το Νέο Μεξικό που ανήκε στο Μεξικό, ενώ η κυβέρνηση των ΗΠΑ υποστήριξε τις αξιώσεις του Τέξας. 'Οταν το Τέξας έγινε Πολιτεία των ΗΠΑ (1845), η κυβέρνηση των ΗΠΑ ώ θησε τις καταστάσεις προς έναν κατακτητικό πόλεμο. Η Καλιφόρνια -όπου σύντομα θ ’ ανακαλυπτόταν ότι το υπέδαφός της ήταν πλούσιο σε χρυσοφόρα κοιτάσματα- είχε λίγους κατοίκους (από τους οποίους οι Βορειοαμερικανοί ήταν περίπου 1.000). Οι ΗΠΑ ξεκίνησαν μια σειρά από προκλητικές ενέργειες. Αρχικά ο πρόεδρος Πολκ έστειλε μια ένοπλη «επιστημονική α ποστολή». Το 1843, αμερικανικά στρατεύματα υπό τις διαταγές ενός αξιωματικού του ναυτικού αποβιβάστηκαν στην Καλιφόρνια και κατέλαβαν «κατά λάθος» το μεξικανικό λιμάνι του Μοντερέι. Υποχρεώθηκαν όμως ν’ αποχωρήσουν μπροστά στη σθεναρή στά ση των μεξικανικών Αρχών. Το πρόσχημα που αναζητούσαν οι ΗΠΑ τους το πρόσφερε στις 24 Απριλίου 1846 μια σύγκρουση ανάμεσα σε δυο συνορια κές περιπόλους στο συνοικισμό Καρισίτος, μέσα στη μεξικανική επικράτεια. Μετά από μερικές ημέρες, ο Πολκ ανακοίνωσε στο Κογκρέ σο ότι Μεξικανοί στρατιώτες είχαν εισβάλει στο έδαφος των ΗΠΑ και είχαν χύσει βορειοαμερικανικό αίμα. Οι ΗΠΑ κήρυξαν αμέσως πόλεμο στο Μεξικό και μόνο ελά χιστες φωνές υψώθηκαν για να καταδικάσουν το Άνσλους που σχεδιαζόταν. Ανάμεσά τους και αυτή του Αβραάμ Λίνκολ, εκ προσώπου του Ιλινόις στο Κογκρέσο: «Πιστεύω ότι ο πρόεδρος είναι βαθιά πεπεισμένος ότι έχει άδικο, ότι το αίμα αυτού του


463

πολέμου -όπ ω ς το αίμα του Άβελ- είναι ένα κατηγορώ εναντίον του». 10 Στις 4 Ιουλίου, και ενώ οι εχθροπραξίες είχαν αρχίσει, μια ο μάδα Βορειοαμερικανών τυχοδιωκτών ανακήρυξαν στην Καλιφόρνια τη «Δημοκρατία της Αρκτου», που η ζωή της πάντως υ πήρξε εφήμερη. Οι εισβολείς αποβιβάστηκαν στη Βερακρους και, μετά από σκληρές μάχες, κατέλαβαν την Πόλη του Μεξικού τον Σεπτέμβριο του 1847. Αυτός ο κατακτητικός πόλεμος σημαδεύτηκε από μια μεγάλη σειρά διαδοχικών μαχών: Πάλο Αλτο, Μοντερέι, Ανγκοστούρα, Βερακρούς, Σέρο Γκόρντο, Παδιέρνα, Τσαπούλτεπεκ. Ο πληθυσμός της Πόλης του Μεξικού αντέδρασε στην πα ρουσία των κατακτητών. Μετά από μια εξέγερση των κατοίκων, τα βορειοαμερικανικά στρατεύματα υποχρεώθηκαν ν’ αποχωρή σουν από την πόλη. Εξάλλου, υπήρξαν κρούσματα λιποταξίας στο στρατό των εισβολέων. Δεκάδες Ιρλανδοί του τάγματος του Αγίου Πατρικίου αρνήθηκαν να συνεχίσουν να πολεμούν εναντίον ενός καθολικού λαού. Στην πλειοψηφία τους ήταν φτωχοί και ε ξαθλιωμένοι άνθρωποι, που είχαν εγκαταλείψει την πατρίδα τους για να γλιτώσουν από την πείνα. Τους είχαν στρατολογήσει για να πολεμήσουν τους «βάρβαρους Μεξικανούς». Τριάντα δύο από αυτούς απαγχονίστηκαν για λιποταξία στην παλιά πρωτεύουσα των Αζτέκων.* Οι εχθροπραξίες διήρκεσαν μέχρι το 1848 και τελικά το Με ξικό υποχρεώθηκε να υπογράψει τη Συνθήκη του Γκουαδαλούπε Ιδάλγο. Μέσα σε δέκα χρόνια, οι ΗΠΑ είχαν αφαιρέσει από το Μεξι κό τα μισά εδάφη του. Τα επόμενα χρόνια, ο χρυσός της Καλκρόρνιας και η μεταγε νέστερη εκμετάλλευση των πετρελαίων του Τέξας θα συνέβαλαν σημαντικά στην ανάπτυξη των ΗΠΑ. Μια από τις σημαντικότερες συνέπειες του αμερικανομεξι-

* Η πρωτεύουσα των Αζτέκων, η Τενοτστιτλάν, ήταν χτισμένη σε μια νησίδα της λίμνης Ασακαπτσάλκο, η οποία σήμερα δεν υπάρχει. Η Πάλη του Μεξικού εί ναι χτισμένη πάνω στα ερείπια της παλιάς πρωτεύουσας των Αζτέκων. (Σ.τ.Μ.)

464


κανικού πολέμου υπήρξε η μόνιμη μνησικακία των Μεξικάνων γι’ αυτό το σφετερισμό που σημάδεψε με ανεξίτηλο τρόπο τις σχέ σεις ανάμεσα στις δυο χώρες. Αλλά και τα υποβόσκοντα αισθή ματα των Λατινοαμερικάνων εναντίον των Βορειοαμερικανών γεννήθηκαν από την ιδιοποίηση των εδαφών του Μεξικού. Ένας πρόεδρος του Μεξικού συνήθιζε να χρησιμοποιεί ένα πα λιό μοιρολατρικό απόφθεγμα, όταν ήθελε να κάνει τους συνομι λητές του να καταλάβουν την ιδιαίτερη γεωγραφική θέση της χώ ρας του, η οποία υπήρξε πηγή δεινών για το λαό του Μεξικού: «Τό σο μακριά από το Θεό και τόσο κοντά στις Ηνωμένες Πολιτείες». Στη διάρκεια ενός μεγάλου μέρους του 19ου αιώνα, το εν διαφέρον των ΗΠΑ ήταν στραμμένο στην επίλυση εσωτερικών προβλημάτων - κατάληψη και εποικισμός της Δύσης, διαμάχη για τη δουλεία, καταστροφή των τελευταίων προκαπιταλισχικών θυλάκων με τον Εμφύλιο Πόλεμο, ανάπτυξη της γεωργίας. Έτσι, οι ΗΠΑ απέφυγαν να εμπλακουν σε άμεσες συγκρούσεις με τις με γάλες δυνάμεις. Αυτό όμως ίσχυε για τις σχέσεις των ΗΠΑ με την Ευρώπη. Σε ό,τι όμως αφορούσε τις χώρες της Λατινικής Αμερικής, οι Ηνω μένες Πολιτείες είχαν υιοθετήσει από πολύ νωρίς μια πολιτική ε πεμβατισμού. Οι επεμβάσεις και η ανάμειξη στα εσωτερικά άλλων κρατών δεν περιορίζονταν μόνο στις γειτονικές χώρες, αλλά επεκτείνονταν και στις χώρες της Νότιας Αμερικής μέσω εκστρατειών. Η ναυτική εκστρατεία στην Παραγουάη το 1858-1859 απο τελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Η ναυτική εκστρατεία σ τ ψ Παραγουάη Το 1851, η κυβέρνηση των ΗΠΑ διόρισε ως πρόξενο στην Ασουνσιόν τον Έντουαρντ Α. Χόπκινς, ο οποίος ήταν ένας από τους ι διοκτήτες της United States and Paraguay Navigation Company, μιας εταιρείας ναυσιπλοΐας που η έδρα της βρισκόταν στο Ρόουντ Άιλαντ. Ο Χόπκινς, πρώην ναυτικός και τυχοδιώκτης, γνώριζε την Πα


465

ραγουάη, καθώς διέμενε σε αυτή από το 1845. Χάρη στα έγγρα φα που τον διαπίστευαν ως επίσημο αντιπρόσωπο της κυβέρνη σης των Η ΠΑ, είχε καταφέρει να διεισδυσει στους κύκλους της ε ξουσίας και να γνωριστεί με τον Κάρλος Αντόνιο Λόπες, τον πρό εδρο της Π αραγουάης.11 Μια σειρά από συνωμοσίες, στις οποίες είχαν αναμειχθεί Βορειοαμερικανοί οι οποίοι προσπάθησαν να δωροδοκήσουν αξιωματουχους της Παραγουάης για να επιλυθούν οι συνοριακές διαφορές της χώρας με τους γείτονές της με τρόπο που να ικα νοποιείτο συμφέροντα των ΗΠΑ και μερικών ιδιωτικών εταιρει ών, είχαν ως συνέπεια το 1854 η Παραγουάη να μην επικυρώσει τη Συνθήκη για το εμπόριο και τη ναυσιπλοΐα. Το ίδιο έτος, επιβλήθηκαν κυρώσεις στην Paraguay Navigation Company επειδή είχε παραβιάσει τη νομοθεσία της Παραγουάης και απαγορεύτηκε στην εταιρεία να δραστηριοποιείται στη χώ ρα. Επίσης, απελάθηκε ο Χόπκινς μετά από μια συμπλοκή αν θρώπων της εταιρείας του με στρατιώτες της Παραγουάης. Από φίλος της Παραγουάης και του προέδρου Λόπες, ο Χόπκινς έγινε ορκισμένος εχθρός τους, προπαγανδίζοντας στους επί σημους κύκλους και στο περιβάλλον του προέδρου Πιρς, αλλά και του διαδόχου του Μπιουκάναν, την αναγκαιότητα μιας βορειοαμερικανικής στρατιωτικής επέμβασης «σε αυτή τη χώρα των Ασιστών Βέρβερων», σε «αυτό το καρκίνωμα της διεθνούς κοινό τητας... που είναι λιγότερο πολιτισμένο και από το χειρότερο α ραβικό σουλτανάτο». Διαβεβαίωνε στους λίβελλούς του ότι οι Νοτιαμερικανοί ήταν βάρβαροι που «έπρεπε να τύχουν της ανάλο γης μεταχείρισης. Το να μιλάς μαζί τους είναι χάσιμο χρόνου. Πρέπει να τους μιλήσουμε με τα κανόνια μας».12 Το επεισόδιο με το πολεμικό πλοίο Water Witch δεν μπορού σε να συμβεί σε καταλληλότερη συγκυρία. Αυτό το πλοίο του βορειοαμερικανικού πολεμικού ναυτικού, χωρίς να έχει την άδεια των αρχών της Παραγουάης, διέπλευσε τον ποταμό Παρανά και κατευθύνθηκε στο λιμάνι Κορούμπα της Βραζιλίας. Οι Αρχές της Πα ραγουάης ανέστειλαν τις άδειες διέλευσης του ποταμού και μ’ ένα προεδρικό διάταγμα απαγορεύτηκε η πλεύση πολεμικών πλοίων στον ποταμό.

466


Την 1η Φεβρουάριου 1845, ο πλοίαρχος του Water Witch, α ψηφώντας το προεδρικό διάταγμα, προσπάθησε να ένα περάσει χωρίς άδεια από ένα σταθμό ελέγχου στον ποταμό Παρανά. Ο διοικητής της φρουράς του οχυρού Ιταπίρου, που έλεγχε τη ναυσιπλοΐα στον ποταμό, υπέδειξε στον πλοίαρχο του Water Witch ν’ ανακρούσει πρύμναν και στη συνέχεια έδωσε διαταγή στους ά ντρες να ρίξουν δυο προειδοποιητικούς κανονιοβολισμούς. Μετά την άρνηση του Βορειοαμερικανού πλοιάρχου να συμμορφωθεί, ένα κανονιοβολισμός έπληξε τη γέφυρα του πλοίου σκοτώνοντας τον Βορειοαμερικανό πηδαλιούχο. To W ater Witch, που το πα ρέσερναν τα νερά του ποταμού, υποχρεώθηκε να κάνει μεταβολή. Ο Τύπος στις ΗΠΑ ξεκίνησε αμέσως μια προπαγανδιστική εκ στρατεία με σκοπό τον εκφοβισμό της Παραγουάης ώστε να ζη τήσει συγνώμη. Τελικά, το Κογκρέσο των ΗΠΑ ενέκρινε τον Μάιο του 1857 την αποστολή ενός «μικρού στόλου» που τον αποτελού σαν είκοσι πλοία. Ο στόλος απέπλευσε τον Οκτώβριο του 1857. Σύμφωνα με τον Πάμπλο Μαξ Ίνφ ρανς, ένας από τους αξιωμα τικούς που συμμετείχαν σε αυτή τη ναυτική εκστρατεία έκανε την ακόλουθη πρόποση για την επιτυχία της, δείχνοντας υπερβάλλοντα ενθουσιασμό ως προς τους γεωπολιτικούς της στόχους: «Υψώνω το ποτήρι μου... [και εύχομαι] να δοθεί ένα τέλος σια προβλήματα που αντιμετωπίζουμε με την Παραγουάη και τελικά να προσαρτήσουμε όλο τον ποταμόκολπο του Ρίο ντε λα Πλάτα...».13 Ευτυχώς, η ευχή του δεν πραγματοποιήθηκε. Ό ταν όμως ο «μικρός στόλος» έφτασε στην Παραγουάη στις αρχές του 1859, ο πρόεδρος Λόπες υποχρεώθηκε να υποκύψει. Η Παραγουάη ζήτησε επίσημα συγνώμη για το συμβάν -παρόλο που η ενοχή της ήταν ότι υπερασπίστηκε την εθνική της κυριαρ χία-, αποζημίωσε την οικογένεια του Βορειοαμερικανού ναύτη που σκοτώθηκε στη σύγκρουση στο Ιταπίρου και υποχρεώθηκε ν’ α ποδεχτεί, υπό την απειλή της άσκησης βίας, τη Συνθήκη για το ε μπόριο και τη ναυσιπλοΐα που είχαν προτείνει οι ΗΠΑ. Ό σο για την United States and Paraguay Navigaüon Company, ξεκίνησε ένα μακροχρόνιο δικαστικό αγώνα εναντίον της κυβέρνησης της Πα ραγουάης, αλλά τελικά η αγωγή της εταιρείας απορρίφθηκε.


4 67

Οι τυχοδιώκτες Στα μέσα του 19ου αιώνα, επιδεινώθηκε η σύγκρουση ουμφερόντων που αντιπαρέθετε τη Μεγάλη Βρετανία με τις ΗΠΑ για τον έλεγχο της Καραϊβικής. Οι δυο χώρες συμφώνησαν τελικά να υ πογράψουν τη συνθήκη Κλέιτον-Μπιούλερ, με την οποία τα συμ βαλλόμενα μέρη δήλωναν ότι θα συνεργάζονταν για την κατα σκευή στην επικράτεια της Νικαράγουας μιας διώρυγας που θα ένωνε τους δυο ωκεανούς αλλά δεν θ’ ανήκε στην Νικαράγουα. Αναγνώριζαν επίσης τα αμοιβαία προνόμιά τους στη μελλοντική χρησιμοποίηση της διώρυγας και διαβεβαίωναν ότι δεν εί χαν την πρόθεση ούτε να κατασκευάσουν οχυρωματικά έργα «ού τε να καταλάβουν τη Νικαράγουα... ούτε να θέσουν υπό την κυ ριαρχία τους οποιαδήποτε άλλο έδαφος της Κεντρικής Αμερι κής...».Η Η Νικαράγουα, όπως και πολλά κράτη της περιοχής, μαστιζόταν στη δεκαετία του 1850 από διαδοχικούς εμφυλίους πολέ μους. Το 1854, μια σύγκρουση ανάμεσα στους φιλελεύθερους και στους συντηρητικούς μετατράπηκε σε διεθνή σύρραξη. Οι φιλε λεύθεροι ζήτησαν τη βοήθεια Βορειοαμερικανών μισθοφόρων. Είχε έρθει η ώρα των τυχοδιωκτών. Έ νας από αυτούς, ο Γουίλιαμ Γουόκερ, φανατικός υποστηρικτής της δουλείας και της επέκτασής της στην Κεντρική Αμερι κή, προσπάθησε να καταλάβει τη Νικαράγουα και το 1856 αυτοανακηρύχθηκε πρόεδρός της. Παρόλο που οι ΗΠΑ είχαν δηλώσει επίσημα ότι θα τηρούσαν στάση ουδετερότητας, ο πρόεδρος Φραγκλίνος Πιρς δέχτηκε έ ναν απεσταλμένο του Γουόκερ. Τελικά, οι χώρες της Κεντρικής Αμερικής έβαλαν τέλος στα τυχοδιωκτικά του σχέδια.15 Από τη μεριά της, η Μεγάλη Βρετανία προσπάθησε ν’ αντι σταθμίσει τη βορειοαμερικανική ισχύ στην περιοχή εναποθέτοντας τις ελπίδες σ’ ένα «κράτος» που δημιούργησε η ίδια, το «Βασίλειο των Μοσκίτο». Με ασαφή σύνορα και κατοικημένο από τους Ιν διάνους Μοσκίτο, το «βασίλειο» υποτίθεται ότι εκτεινόταν σε ε δάφη που ανήκαν στη Νικαράγουα. Στην πραγματικότητα, το «βα σίλειο» υπήρχε μόνο στη φαντασία, δεν ήταν παρά μια φάρσα. Η

468


Μεγάλη Βρετανία αποσκοπούσε με αυτό το ανύπαρκτο βασίλειο να μην επιτρέψει στις Η ΠΑ ν’ αμφισβητήσουν τα δικαιώματά της στη μελλοντική διώρυγα που θα ένωνε τους δυο ωκεανούς. Στα τέλη του αιώνα, η ισχύς των ΗΠΑ άρχισε να γίνεται αι σθητή σε όλο τον πλανήτη. Στη δεκαετία του 1860 οι Βορειοαμερικανοί ενεπλάκησαν σ’ ένα Εμφύλιο Πόλεμο, στη συνέχεια όμως άρχισαν να ζητούν ε πίμονα την αποχώρηση των γαλλικών στρατευμάτων από το Με ξικό. Ή θελαν να παραμείνουν οι μόνοι κύριοι της Κεντρικής Αμε ρ ικής και να μετατρέψ ουν την Κ αραϊβική σε μια νέα M are Nostrum. Η επεκτατική βορειοαμερικανική βούληση χρονολογείται από τα τέλη του 19ου αιώνα και είχε τη μορφή μιας ενεργητικής εξωτε ρικής πολιτικής. Όμως, όπως είδαμε, η επεκτατική βούληση εις βά ρος των λατινοαμερικανικών εθνών υπήρχε ήδη από πολύ καιρό. Πράγματι, στα τέλη του 19ου αιώνα οι ΗΠΑ άρχισαν ν’ ανα μειγνύονται στην παγκόσμια διεθνή σκηνή, αντικαθιστώντας την Αγγλία ως η ηγεμονεύουσα δύναμη στη Λατινική Αμερική. Ο ΗΠΑ είχαν πια γίνει μια μεγάλη βιομηχανική δύναμη και είχαν φθάσει στο ιμπεριαλιστικό στάδιο, διεκδικώντας από τις υ πόλοιπες δυνάμεις το μερίδιο τους στη διεύθυνση των παγκό σμιων υποθέσεων. Αρκετοί συγγραφείς επισημαίνουν το ρόλο που διαδραμάτισε ο Άλφρεντ Μάχαν, συγγραφέας του The Influence of Sea Power on History (Η Εηίδραση της Ναυτικής Ισχύος στην Ιστορία), στη νέα εξω τερική πολιτική που υιοθέτησαν οι διαδοχικές κυβερνήσεις των ΗΠΑ εκείνη την εποχή. Ο Μάχαν υπενθύμιζε στο βιβλίο του ότι στη Ιστορία υπήρχε μια σαφής ανωτερότητα των θαλάσσιων αυ τοκρατοριών έναντι των μεγάλων χερσαίων δυνάμεων. Κάτω από αυτό το πρίσμα, ήταν αναγκαία η συγκρότηση ε νός ισχυρού πολεμικού ναυτικού σε συνδυασμό με την κατοχή ναυτικών βάσεων και τον έλεγχο των θαλάσσιων και ποτάμιων ο δών. Προεξοφλώντας αυτή τη θεωρία που θα γινόταν δημοφιλής στα τέλη του αιώνα, ο πρόεδρος Οδυσσέας Γκραντ παρουσίασε τον Μάιο του 1870 στη Γερουσία ένα σχέδιο που προέβλεπε την


469

αγορά της Δομινικανής Δημοκρατίας, καθώς θεωρούνταν στρα τηγικό σημείο στη βορειοαμερικανική Mare Nostrum. Το σχέδιο άφηνε να διαφανεί το ενδιαφέρον των ΗΠΑ να θέσουν υπό τον έ λεγχό τους την Κούβα, ένα ενδιαφέρον που είχε πρωτοεκδηλωθεί πριν πολλά χρόνια και θα γινόταν έμμονη ιδέα στις βορειοαμερικανικές κυβερνήσεις. Ο Γκραντ υποστήριζε στο σχέδιό του ότι η Δομινικανή Δημο κρατία ήταν ένα ασθενές έθνος αλλά με πλούσια εδάφη, «τα πιο πλούσια που υπάρχουν κάτω από τον ήλιο, ικανά να συντηρήσουν πλουσιοπάροχα 10 εκατομμύρια ανθρώπινα όντα... θα μας έδινε τον έλεγχο όλων των νησιών στα οποία ήδη αναφέρθηκα... Η α πόκτηση της Δομινικανής Δημοκρατίας... είναι ένα μέτρο εθνικής ασφάλειας... αποσκοπεί στη διασφάλιση του ελέγχου της διακί νησης εμπορευμάτων μέσω του Νταριέν (Παναμάς) και στην επί λυση της δυσάρεστης κατάστασης στην οποία βρίσκεται η Κού βα...»16 Ο Χοσέ Μαρτί, ο απόστολος της ανεξαρτησίας της Κούβας, ανατάχθηκε στις 21 Μαρτίου 1889 στα σχέδια για την προσάρ τηση της Δομινικανής Δημοκρατίας και της Κούβας, παρόλο που βρισκόταν στη Νέα Υόρκη, μέσα στα «σπλάχνα του θηρίου». Ο Μαρτί, μέσω ενός κειμένου του που δημοσιεύτηκε στο The Manufacturer, στιγμάτιζε τους Κουβανούς που δεν είχαν εθνική αξιοπρέπεια και ζητούσαν απερίφραστα να προσαρτηθεί το νη σί από τις ΗΠΑ: «Κανένας αξιοπρεπής Κουβανός δεν μπορεί να θέλει η χώρα του να ενωθεί με κάποια άλλη... Αυτοί που πολέμησαν και εξο ρίστηκαν... Αυτοί που οικοδομούν με την εργασία τους... μια ε στία... οι μηχανικοί, οι δάσκαλοι, οι δημοσιογράφοι, οι δικηγό ροι και οι ποιητές... δεν επιθυμούν την προσάρτηση [της Κού βας] από τις ΗΠΑ και αντιμετωπίζουν με δυσπιστία όλους αυτούς τους ολέθριους ανθρώπους που, όπως τα όρνια που μυρίστηκαν αίμα, έχουν αρχίσει το καταστρεπτικό τους έργο...»17 Οι ΗΠΑ, διαποτισμένες από έναν πολύ έντονο σοβινισμό,18 έ φτασαν μέχρι το σημείο να εξετάσουν την προοπτική μιας επέμ βασης στη Χιλή παρά την απόστασή της, όταν το 1891 συνέβη στο Βολπαράισο το επεισόδιο του Baltimore.19

470


To Baltimore ήταν ένα βορειοαμερικανικό πολεμικό πλοίο 4.600 τόνων, που είχε πρόσφατα κατασκευαστεί στην Αγγλία και φημιζόταν ως το «πιο ταχύ πλοίο του κόσμου». Τον Απρίλιο του 1891 -κ αι ενώ μαινόταν ένας εμφύλιος πόλεμος για την ανατρο πή του προέδρου Μ παλμεσάδα-, κατέπλευσε τις ακτές της Χιλής έχοντας ως αποστολή του την προστασία των υπηκόων των ΗΠΑ που βρίσκονταν στη Χιλή. Στις 16 Οκτωβρίου 1891, μεθυσμένοι Βορειοαμερικανοί ναύ τες ήρθαν στα χέρια με λιμενεργάτες στο Βολπαράισο. Η συ μπλοκή γενικεύτηκε με αποτέλεσμα αρκετοί ναύτες να μαχαιρω θούν και δυο από αυτούς να πεθάνουν. Οι ΗΠΑ δεν δίστασαν να μετατρέψουν μια συνηθισμένη συ μπλοκή σε διεθνή σύρραξη, θεωρώντας υπεύθυνη για το συμβάν τη νέα κυβέρνηση της Χιλής -που, με την υποστήριξη του Λον δίνου, είχε μόλις καταφέρει ν’ ανατρέψει τον πρόεδρο Μπαλμε σ άδα- και υιοθετώντας μια αλαζονική στάση την οποία η κυβέρ νηση της Χιλής χαρακτήρισε απαράδεκτη. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Μπέντζαμιν Χάρισον και η κυβέρνησή του επέσπευσαν τις πολεμικές προετοιμασίες. Ο Γκονσάλο Βιάλ αναφέρει ότι ο Αλφρεντ Μάχαν, ο πατέρας της θεωρίας της «ναυ τικής ισχύος», κλήθηκε αυτοπροσώπως στην Ουάσινγκτον για να παράσχει τις συμβουλές του.20 Η κυβέρνηση της Χιλής υπέκυψε μπροστά στην απειλή της χρή σης βίας και αποδέχτηκε να ζητήσει συγνώμη από τις ΗΠΑ, ν’ α ποζημιώσει τις οικογένειες των ναυτών και ν’ αποκηρύξει τις δη λώσεις του Μανουέλ Αντόνιο Μάτα, υπουργού Εξωτερικών της Χι λής, τις οποίες είχαν θεωρήσει προσβλητικές οι Βορειοαμερικανοί. Στην πραγματικότητα, το παραπάνω επεισόδιο οφειλόταν στη σύγκρουση συμφερόντων ανάμεσα στις ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρε τανία, η οποία γινόταν μέσω τρίτων χωρών. Το ίδιο συνέβη και τρία χρόνια αργότερα, το 1895, όταν ανέ κυψε μια συνοριακή διένεξη ανάμεσα στη Βενεζουέλα και στις αποικιοκρατικές αρχές της Τζόρτζταουν, της πρωτεύουσας της Βρετανικής Γουιάνας. Οι ΗΠΑ αντέδρασαν στις βρετανικές πο λεμικές προετοιμασίες προειδοποιώντας τη Μεγάλη Βρετανία ό τι δεν θ’ ανέχονταν μια επέμβασή της. Μάλιστα, ο γραμματέας του

ΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΗΠ ΑΣΓΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ

471

προέδρου Κλίβελαντ συμβουλέυσε τον πρέσβη των ΗΠΑ στο Λον δίνο να ισχυριστεί ότι τα δικαιώματα των ΗΠΑ πήγαζαν από τους «ανεξάντλητους πόρους» τους. Οι βορειοαμερικανικές επεμβάσεις άρχισαν να πολλαπλασιάζονται στα τέλη του αιώνα: στη Χαβάη, στο Πουέρτο Ρίκο, στις Φιλιππίνες, στην Κούβα, στο Γκουάμ, στη Σαμόα, στα λιμάνια της Κίνας και στον Παναμά. Απογοητευμένος, ο Μαρκ Τουέιν θα έ γραφε: «Ας βάψουμε μαύρες τις λευκές ρίγες [της αμερικανικής σημαίας], και ας βάλουμε οστά και νεκροκεφαλές στη θέση των αστεριών».

Η Κούβα κάτω αηό τη βορειοαμερικαηκή μπότα Το 1868, οι Κουβανοί πατριώτες πήραν τα όπλα εναντίον της ι σπανικής αποικιοκρατικής εξουσίας. Παρόλο που ηττήθηκαν με τά από δέκα χρόνια μαχών, το 1895 εξεγέρθηκαν πάλι. Στη διάρ κεια του πολέμου που ακολούθησε, σημείωσαν πολλές επιτυχίες. Η νίκη και η ανεξαρτησία δεν ήταν πια ένα απρόσιτο όνειρο. Και τότε, οι ΗΠΑ έσπευσαν να επέμβουν. Οι βορειοαμερικανικές επενδύσεις που είχαν γίνει στις φυτεί ες και τα ορυχεία του νησιού ήταν σημαντικές και οι ιθύνοντες των ΗΠΑ δεν δίσταζαν να δηλώνουν δημόσια ότι, γι’ αυτούς, η ζάχα ρη της Κούβας είχε την ίδια ζωτική σημασία που είχε το σιτάρι και το βαμβάκι της Ινδίας και της Αίγυπτου για τη Μεγάλη Βρε τανία. Το πρόσχημα που χρησιμοποιήθηκε αυτή τη φορά ήταν μια έκρηξη στο καταδρομικό Maine το οποίο ήταν αγκυροβολημένο στην Αβάνα, με συνέπεια να σκοτωθούν 250 μέλη του πληρώμα τος. Δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι στο συμβάν ήταν αναμειγμένη η Ισπανία -κ α ι αργότερα θα γινόταν γνωστό ότι επρόκειτο για μια τυχαία έκρηξη-, όμως ο πρόεδρος Μακ Κίνλι, κάτω από την πίεση της σοβινιστικής υστερίας, κήρυξε στις 21 Απριλίου 1898 τον πόλεμο στην Ισπανία. Ο πόλεμος υπήρξε σύντομος. Ο ισπανικός στόλος εκμηδενί στηκε στο Σαντιάγο δε Κούμπα και τα βορειοαμερικανικά στρα-

472


τευματα αποβιβάστηκαν στην Κούβα. Επικεφαλής των Rough Riders* που συνέβαλαν σημαντικά στην κατάληψη του νησιού ή ταν ο Θίοντορ Ροΰζβελτ, ο μελλοντικός πρόεδρος των ΗΠΑ, ο ο ποίος θα γινόταν ο υπέρμαχος της πολιτικής του Big Suck.** Με τη Συνθήκη του Παρισιού (10 Δεκεμβρίου 1898), η Ισπα νία παραχώρησε στις ΗΠΑ το Πουέρτο Ρίκο και τις Φιλιππίνες. Ο ισπανο-αμερικανικός πόλεμος σηματοδότησε τη δυναμική είσοδο των ΗΠΑ στη διεθνή σκηνή ως ενός από τους κυρτότερους παράγοντές της. Αντίθετα, για την Ισπανία, υπήρξε η τελευταία πράξη στη σταδιακή εξαφάνισή της από τη διεθνή σκηνή, γεγο νός που την οδήγησε σε μια αναδίπλωση στον εαυτό της. Η Κούβα, που θεωρητικά είχε αποκτήσει την ανεξαρτησία της, υποτάχθηκε στην εξουσία του Βορειοαμερικανου στρατιω τικού διοικητή Λέοναρντ Γουντ, ο οποίος ήταν ο επικεφαλής των στρατευμάτων κατοχής. Ο στρατός των ΗΠΑ θα παρέμενε στο νησί για τρία χρόνια. Η πρώτη συντακτική συνέλευση της Κούβας, που συγκλήθη κε με διαταγή του Γουντ, ψήφισε μια τροπολογία των όρκον της Συνθήκης του Παρισιού την οποία είχε συντάξει ο γερουσιαστής του Κονέκτικατ Ό ρβιλ Πλατ, παρά την αντίθεση αρκετών μελών της συντακτικής συνέλευσης που θεωρούσαν ότι επρόκειτο για μια απαράδεκτη ανάμειξη, η οποία παραβίαζε την εθνική κυ ριαρχία και την ανεξαρτησία της Κούβας. Στην Αβάνα έγιναν διαδηλώσεις για την επιβολή της τροπο λογίας Πλατ, όμως ο κυβερνήτης Γουντ απάντησε μ’ ένα τελεσί γραφο: «Οι ΗΠΑ θα συνεχίσουν να κατέχουν το νησί μέχρι να συ γκροτηθεί μια κουβανέζικη κυβέρνηση, η οποία θ ’ αποδέχεται ως αναπόσπαστο τμήμα της πολιτικής της όλες τις διατάξεις της τροπολογίας Πλατ».21 Η τροπολογία Πλατ αποτελούσε μια κατάφωρη απόδειξη

* «θυελλώδεις Ιππείς»: σώμα Βορειοαμερικανών εθελοντών το οποίο συγκρό τησε και του οποίου ηγήθηκε ο θίο ντο ρ Ροΰζβελτ. (Σ.τ.Μ.) ** Κατά λέξη «μακρΰ ραβδί». Π ρόκειται ουσιαστικά για τη λογική που στα ελ ληνικά συνηθίζουμε ν’ αποκαλοΰμε επιγραμματικά «λογική του καρότου και του μαστιγίου». (Σ.τ.Μ.)


473

της κατάστασης εξάρτησης που επιβλήθηκε στην Κούβα. Στις 23 Μαΐου 1903, ενσωματώθηκε στο σύνταγμα της Κούβας. Μό νο το 1934 τροποποιήθηκαν μερικοί από τους όρους της. Π α ραθέτουμε μερικούς από αυτούς. Το Άρθρο 1 όριζε ότι «η κυ βέρνηση της Κούβας δεν μπορεί να υπογράψει καμία συμφω νία που θα επιτρέπει σε μια ξένη δύναμη να χρησιμοποιήσει, για ναυτικούς ή στρατιωτικούς σκοπούς, κάποιο τμήμα του νη σιού...» Το Άρθρο 3 ήταν ιδιαίτερα ταπεινωτικό: «Η κυβέρνηση της Κούβας συγκατατίθεται ότι ΗΠΑ ότι έχουν το δικαίωμα να επεμ βαίνουν για να διατηρούν την ανεξαρτησία της Κούβας και για να διασφαλίζουν ότι θα υπάρχει μια κυβέρνηση ικανή να προστα τεύει τη ζωή, την ιδιοκτησία...» Το Άρθρο 4 έδινε στις ΗΠΑ το δικαίωμα να εγκαταστήσουν στρατιωτικές βάσεις στην επικράτεια της Κούβας. Σήμερα, η βά ση του Γκουαντάναμο αποτελεί τη υπαρκτή απόδειξη μια εποχής που υποτίθεται ότι έχει παρέλθει. Δεν έκανε λάθος ο κυβερνήτης Γουντ όταν το 1903 έγραφε σε μια επιστολή του με παραλήπτη τον Ρούζβελτ: «Η τροπολογία Πλατ έχει αφήσει στην Κούβα ελάχιστα ή μάλ λον κανένα περιθώριο ανεξαρτησίας. Οι πιο ευαίσθητοι Κουβα νοί το αντιλαμβάνονται και σκέφτονται ότι το μόνο θετικό που τους απομένει να κάνουν είναι να ζητήσουν την προσάρτηση [της Κούβας]».22 Επικαλούμενα την τροπολογία, τα βορειοαμερικανικά στρα τεύματα θ’ αποβιβάζονταν αρκετές φορές στην Κούβα: το 1906, το 1912, το 1917. Μόνο το 1934 ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ θ ’ απο δεχόταν την κατάργηση μερικών όρων που ήταν ιδιαίτερα κατα πιεστικοί.

Το δόγμα Ντράγο και η «προσθήκη Ρούζβελτ» στο δόγμα Μονρόε Τον Δεκέμβριο του 1902, βρετανικά, γερμανικά και ιταλικά πο λεμικά πλοία εμφανίστηκαν στις ακτές της Βενεζουέλας, βύθισαν μερικά πλοία και απέκλεισαν τα λιμάνια. Απαιτούσαν την κατα

474


βολή αποζημιώσεων σε υπηκόους ευρωπαϊκών κρατών που ζούσαν στη Βενεζουέλα. Ο θ ίοντορ, «Τέντι», Ρούζβελτ, που ήταν πια πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, επιδοκίμασε την ενέργεια των ευρωπαϊ κών δυνάμεων. Οι λατινοαμερικανικές χώρες όμως εξέφρασαν την αγανάκτησή τους γι’ αυτή την επίθεση. Ο υπουργός Εξωτερικών της Αργεντινής Λουίς Μαρία Ντράγο απέστειλε στο υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ μια διακοίνωση -που αργότερα θα γινόταν αποδεκτή ως νομολογία και θα την υιοθετούσε η Διάσκεψη της Χάγης το 1907- με την οποία ζητού σε ν’ απαγορευτεί η προσφυγή στη βία ως μέσο για την εξόφλη ση δανείων που είχε συνάψει ένα κράτος. Το «δόγμα Ντράγο» εί χε γεννηθεί. Ο Ρούζβελτ όμως δεν είχε την πρόθεση να επιτρέψει στις ευ ρωπαϊκές χώρες ν’ ασκούν αστυνομικά καθήκοντα στη ζώνη ε πιρροής των ΗΠΑ, ένα δικαίωμα που πίστευε ότι έπρεπε να το έ χει μόνο η χώρα του. Στις 6 Δεκεμβρίου 1904, ο Βορειοαμερικανός πρόεδρος διευκρίνιζε στο ετήσιο διάγγελμά του: «Αν ένα έθνος αποδεικνύει ότι μπορεί να ενεργεί με μια λογική αποτελεσματικότητα και με ευπρέπεια... αν διατηρεί την τάξη στο εσωτερικό του και πληρώνει τα χρέη του, τότε δεν είναι αναγκαία η επέμβαση των ΗΠΑ... Τα λάθη... ή η αδυναμία... μπορούν να υποχρεώσουν τις ΗΠΑ... ν’ ασκήσουν το ρόλο της διεθνούς αστυνομίας...».23 Το επόμενο έτος, ο Ρούζβελτ -π ου είχε διατελέσει αρχηγός της αστυνομίας της Νέας Υόρκης- προειδοποιούσε στο ετήσιο διάγγελμά του τα λατινοαμερικανικά έθνη ότι δεν σκόπευε να ε φαρμόσει το «δόγμα Μονρόε», δηλαδή ότι δεν θα εμπόδιζε τις ξέ νες δυνάμεις να προβαίνουν σε αντίποινα στην ήπειρο: «Αν η μια δημοκρατία του Νότου [Νότιας Αμερικής]... διαπράξει κάποιο λάθος που θα ζημιώσει οποιοδήποτε έθνος... Το δόγμα Μονρόε δεν μας υποχρεώνει να επέμβουμε για να εμποδίσουμε την τι μωρία του λάθους, εκτός μόνο για να εμποδίσουμε να μετατρα πεί η τιμωρία σε κατάληψη της επικράτειας...».24 Οι δυο λόγοι του Ρούζβελτ θα χρησίμευαν ως αιτιολόγηση της βορειοαμερικανικής ιμπεριαλιστικής πολιτικής που θα εκφρα ζόταν με μια σειρά επεμβάσεων στον Παναμά, στην Κούβα, στη

01 ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΙΏΝ Η ΙΙΑ ΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ

475

Νικαράγουα, στην Αϊτή και στη Δομινικανή Δημοκρατία. Η πο λιτική του Big Stick -«να μιλάει κανείς με το καλό και να κρατάει ένα μακρύ ραβδί»- θ’ αποτελούσε την επίσημη πολιτική των κυ βερνήσεων των ΗΠΑ στη διάρκεια των πρώτων δεκαετιών του 20ού αιώνα.

Η απόσχιση του Παναμά Από την εποχή της ισπανικής κατάκτησης, πολλοί άνθρωποι φ α ντάστηκαν τη διάνοιξη μιας διόδου ανάμεσα στους δυο ωκεανούς στην Κεντρική Αμερική. Καταστρώθηκαν πολλά σχέδια και έγι ναν πολλές προσπάθειες γα να εντοπιστεί το πιο κατάλληλο ση μείο. Οι έρευνες επικεντρώθηκαν στη Νικαράγουα και τον Π α ναμά. Τελικά, μετά την απόσχιση του Παναμά από την Κολομ βία την οποία οργάνωσε και υπέθαλψε η ιμπεριαλιστική δύναμη, η επίζηλη διώρυγα θα διανοιγόταν στο έδαφός του. Ο Παναμάς απέκτησε την ανεξαρτησία του το 1821 και προ κήρυξε εθελοντικά την ένωσή του με τη δημοκρατία της Νέας Γρενάδας (Κολομβία). Δέκα χρόνια μετά, ένα αποσχιστικό κίνη μα διακήρυξε την αυτονομία του Παναμά μέσα στα πλαίσια της «Κολομβιανής Ένωσης».* Τον Αύγουστο του 1831, ο στρατός ε πανέφερε τον Παναμά στους κόλπους της Νέας Γρενάδας. Το 1840 και το 1855 πραγματοποιήθηκαν δυο ακόμα αποσχιστικές απόπειρες. Η πρώτη οργανώθηκε από το στρατηγό Τόμας Χερέρα και οδήγησε στην ανακήρυξη ενός Estado Libre del Istmo (Ελεύθερου Κράτους του Ισθμού), αλλά ο στρατός της Νέ ας Γρενάδας επανέφερε τον Π αναμά στον «καλό δρόμο». Το 1855 πραγματοποιήθηκε μια δεύτερη απόπειρα για την απόκτηση ευ ρύτερης αυτονομίας, χωρίς όμως ν’ αμφισβητηθεί ότι ο Παναμάς αποτελούσε τμήμα της Νέας Γρενάδας. Το 1858, μ’ ένα νέο σύ νταγμα η δημοκρατία της Νέας Γρενάδας μετατράπηκε σε «Συ

* Εκτός α πό τον Π αναμά, στην «Κολομβιανή Ένωση» συμμετείχαν η δη μ ο κρατία της Ν έας Γρενάδας, ο Ισημερινός και η Βενεζουέλα (οι οποίες αποσχί στηκαν το 1830). (Σ.τ.Μ.)

476


νομοσπονδία της Γρενάδας», της οποίας ο Π αναμάς αποτελούσε τμήμα. Μετά την προσάρτηση της Καλιφόρνιας, η κολομβιανή ε παρχία του Παναμά έγινε ένας ζωτικός κόμβος των επικοινωνιών ανάμεσα στις ανατολικές και τις δυτικές Πολιτείες των ΗΠΑ. Ή δ η από το 1851, μια βορειοαμερικανική εταιρεία, η Panama Rail Road Company, είχε καταφέρει να θέσει σε λειτουργία μια σιδηροδρομική γραμμή στον Π αναμά και το 1854 μια αμαξο στοιχία διέσχισε για πρώτη φορά τον ισθμό από τη μια ακτή ως την άλλη. Η σιδηροδρομική γραμμή περνούσε από μια ιδιαίτε ρα ανθυγιεινή περιοχή, που ευνοούσε τη διάδοση των τροπικών ασθενειών. Περισσότεροι από 6.000 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους εξαιτίας της ελονοσίας και άλλων ασθενειών: Κινέζοι εργά τες, κάτοικοι των Αντιλλών αλλά και ένας σημαντικός αριθμός Ιρλανδών, Γερμανών και Αυστριακών. Ο πυρετός του χρυσού είχε ως αποτέλεσμα χιλιάδες άνθρωποι να θέλουν να πάνε στην Καλκρόρνια και άρα να διασχίσουν τον ισθμό -μ ια υποχρεωτική διαδρομή για όσους έρχονταν από την ανατολή-, ενώ οι ΗΠΑ απέκτησαν την ενοχλητική συνήθεια να με τακινούν τις στρατιωτικές μονάδες τους μέσω του Παναμά χωρίς να ζητούν την άδεια της Κολομβίας. Οι βορειοαμερικανικές εταιρείες υπέβαλαν πολλά σχέδια για τη διάνοιξη μιας διώρυγας, όμως το Κογκρέσο της Μπογκοτά δεν ενέκρινε κανένα από αυτά. Ο πρέσβης των ΗΠΑ Σάλιβαν έγρα φε το 1869 στην κυβέρνησή του: «Αν θέλετε ν’ αποκτήσετε δικαιώματα στη διώρυγα όχι μέσω μιας συνθήκης αλλά με άλλο τρόπο, τα πράγματα θα μπορούσαν να γίνουν πιο εύκολα στο Κογκρέσο της Κολομβίας με μερικά κε φάλαια από τα κονδύλια των μυστικών υπηρεσιών».25 Ό μω ς, παρά τις βορειοαμερικανικές προσπάθειες, ήταν τελι κά ο Λουκιανός Βοναπάρτης Γουάιζ-εγγονός του Λουκιανού Βοναπάρτη-* που μεταξύ του 1878 και του 1880 απέκτησε προς ό φελος της γαλλικής εταιρείας Société Civile Internationale «το α * Ο Λουκιανός Βοναπάρτης (1775-1840) ήταν αδερφός του Ναπολέοντα Βοναπάρτη. (Σ.τ.Μ.)


477

ποκλειστικό προνόμιο της κατασκευής και της εκμετάλλευσης μέσα από την επικράτειά της [της Νέας Γρενάδας] μιας διώρυ γας μεταξύ του Ατλαντικού και του Ειρηνικού».26 Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ράδερφοντ Χέιζ απείλησε ότι οι Ηνω μένες Πολιτείες θα κατασκεύαζαν μια άλλη διώρυγα στη Νικα ράγουα και προειδοποίησε τη διεθνή κοινότητα ότι οι ΗΠΑ διεκδικούσαν «το δικαίωμα να θέσουν υπό την προστασία τους τη διώρυγα που οι Γάλλοι σχεδίαζαν να διανοίξουν στην επικράτεια της Κολομβίας».27 Ο Βοναπάρτης Γουάιζ έπεισε τον Φ ερδινάνδο ντε Λεσέψ -που είχε κατασκευάσει τη διώρυγα του Σουέζ το 1869- ν’ αναλάβει το έργο, το οποίο χρηματοδοτήθηκε μέσω ενός δανείου που συνήψε η εταιρεία Compagnie universelle du canal inter océanique. Τα επόμενα όμως χρόνια η αποκάλυψη ενός μεγάλου οικο νομικού σκανδάλου, σε συνδυασμό με μερικά λάθη τεχνικής «ρύ σεως που είχαν διαπραχθεί κατά τη διάνοιξη της διώρυγας, προκάλεσαν το 1889 τη χρεοκοπία της εταιρείας. Ο Γάλλος τυχοδιώκτης Φιλίπ Μπινό-Βαριγιά, που είχε διορι στεί ως εκκαθαριστής της εταιρείας, προσπάθησε να πουλήσει στις ΗΠΑ τα δικαιώματα για τη διάνοιξη της διώρυγας. Ταυτό χρονα, η Μεγάλη Βρετανία αποδέσμευσε τις ΗΠΑ από τις δε σμεύσεις που είχαν αναλάβει με την υπογραφή της συνθήκης Κλέιτον-Μπιούλερ και έτσι οι ΗΠΑ μπόρεσαν να συντάξουν το προσχέδιο ενός συμφώνου με την Κολομβία για την εκμετάλλευ ση της διώρυγας (Σύμφωνο Χέι-Εράν), το οποίο θα έπρεπε να ε πικυρώσει το Κογκρέσο της Μπογκοτά. Η πλειοψηφία των Κολομβιανών γερουσιαστών θεωρούσαν ότι το σχέδιο έθιγε την εθνική κυριαρχία της Κολομβίας και αρνήθηκαν να το επικυρώσουν στις 12 Αυγούστου 1903. Μπροστά σε αυτή την άρνηση, οι ΗΠΑ υποκίνησαν μια εξέ γερση της κολομβιανής επαρχίας του Παναμά με σκοπό την α πόσχισή της. Μια ημέρα πριν την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας του Π α ναμά, στις 3 Νοεμβρίου 1903, το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ έστειλε το ακόλουθο τηλεγράφημα στον Βορειοαμερικανό πρό-

478


ξένο στον Παναμά: «Ενημερώστε το υπουργείο Εξωτερικών α μέσως μόλις πραγματοποιηθεί η εξέγερση... Ό χ ι ακόμα, η εξέ γερση πρέπει να διενεργηθεί στη διάρκεια της νύχτας...».28 Με την έναρξη της εξέγερσης, συγκροτήθηκε μια χούντα στο Πουέρτο Κολόν. Βορειοαμερικανικά στρατεύματα αποβιβάστη καν από πλοία που «έτυχε» να βρίσκονται στην περιοχή και ε μπόδισαν τις δυνάμεις του κολομβιανού στρατού να καταστείλουν την ανταρσία. Στις 6 Νοεμβρίου, οι ΗΠΑ αναγνώρισαν την «ανεξαρτησία» του Παναμά. Ο Φιλίπ Μπινό-Βαριγιά -ο οποίος ήταν Γάλλος υπήκοος και διαδραμάτισε ενεργό ρόλο στην εξέγερση χωρίς να μετακινηθεί από τη σουίτα 112 του W aldorf Astoria της Νέας Υ όρκης- θα πα ραδεχόταν αργότερα ότι είχε συζητήσει με τον πρόεδρο Ρούζβελτ την ιδέα της απόσχισης.29 Η χούντα διόρισε εσπευσμένα τον Μπινό-Βαριγιά ως πληρε ξούσιο πρεσβευτή του Παναμά και στις 18 Νοεμβρίου -μ ια ημέ ρα πριν από την άφιξη των απεσταλμένων των Π α ναμ ά- υπέ γραψε στην Ουάσινγκτον μαζί με τον υπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ Χέι μια λεόντειο συμφωνία που υποθήκευε στο διηνεκές την εθνική κυριαρχία του Παναμά. Τ ρία χρόνια αργότερα, ο Θίοντορ Ρούζβελτ τιμήθηκε με το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης. Το 1936, ο Φραγκλίνος Ρούζβελτ αναθεώρησε μερικούς από τους όρους του συμφώνου εκμετάλλευσης της διώρυγας. Το 1955, ο συνταγματάρχης Χοσέ Αντόνιο Ραμόν, ο αρχηγός της Εθνοφρουράς του Παναμά, κατάφερε να πείσει τον Αϊζενχάουερ να κάνει μερικές τροποποιήσεις στο σύμφωνο. Στη συνέ χεια, ο Κένεντι αποδέχτηκε να υψωθεί η σημαία του Παναμά δί πλα στη σημαία των ΗΠΑ, γεγονός που δεν εμπόδισε το 1964 να γίνουν συμπλοκές ανάμεσα σε Βορειοαμερικανούς στρατιώτες και Παναμέζους φοιτητές, με συνέπεια να υπάρξουν 20 νεκροί και 100 περίπου τραυματίες. Το 1977, ο στρατηγός Ομάρ Τορίχος διαπραγματεύτηκε με τον πρόεδρο Κάρτερ το τέλος της βορειοαμερικανικής επικυ ριαρχίας στη διώρυγα και την αποκατάσταση της εθνικής κυ-


479

ρισρχίας του Παναμά, κάτι που η συμφωνία Τορίχος-Κάρτερ προέβλεπε να συμβεί το έτος 2000. Ο Ραμάν και ο Τορίχος σκοτώθηκαν σε μυστηριώδη αεροπο ρικά δυστυχήματα.

0 επεμβατισμός στψ Καραϊβικη Η περιοχή της Καραϊβικής υπήρξε το κατ’ εξοχήν πεδίο των στρα τιωτικών βορειοαμερικανικών επεμβάσεων. Το 1901, πραγματοποιήθηκε στη Νικαράγουα η πρώτη βορειοαμερικανική επέμβαση σε ξένη χώρα τον 20ό αιώνα και α κολούθησε το 1903, όπως είδαμε, η επέμβαση στον Παναμά. Η διώρυγα είχε ανοίξει νέες οδούς για την υλοποίηση της ιδέας του Manifest Destiny. To 1905, «ανταποκρινόμενος στις εκκλήσεις» πολλών ιθυνό ντων της ολιγαρχίας της Δομινικανής Δημοκρατίας, ο «Τέντι» Ρούζβελτ, που μετέπειτα θα τον τιμούσαν με το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης, εγκατέστησε -μ ε τη συνοδεία πεζοναυτών- Βορειοαμερικανούς εισπράκτορες φόρων στα τελωνεία της Δομινικανής Δη μοκρατίας... Η παρουσία αυτών των δραστήριων ειδικών διήρκεσε τέσσερα χρόνια. Ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Ιλάια Ρουτ είχε επισημάνει ότι θα πραγματοποιούνταν επεμβάσεις «κάθε φορά που θα κινδύνευαν τα βορειοαμερικανικά κεφάλαια».30 Μια νέα απόβαση των πεζοναυτών το 1916 θα έθετε τη Δομι νικανή Δημοκρατία κάτω από το βορειοαμερικανικό ζυγό μέχρι το 1924. Στη Νικαράγουα, ο πρόεδρος Χοσέ Σάντος Σελάγια -του φι λελεύθερου κόμματος- ήταν στην εξουσία από το 1893. Είχε κα ταφέρει ν’ απαλλάξει τη χώρα του από την παρουσία των Άγγλων στις ακτές του Ατλαντικού και προσπάθησε να προσελκύσει το ενδιαφέρον των Ιαπώνων για την κατασκευή μιας διώρυγας που θα ένωνε τους δυο ωκεανούς. Οι ΗΠΑ, που θεωρούσαν ότι με τη στάση του αψηφούσε την ισχύ τους, εξόπλισαν τους οπαδούς του Συντηρητικού Κόμματος που ήταν εναντίον του Σελάγια, ενώ π α


ράλληλα Βορειοαμερικανοί πεζοναύτες αποβιβάστηκαν στην πό λη Μπλούφιλντς. Ο Σελάγια παραιτήθηκε, όπως και ο διάδοχός του Χοσέ Μαντρίς. Τελικά, πρόεδρος έγινε ο Αντόλφο Ντίας, πρώην υπάλληλος της βορειοαμερικανικής εταιρείας Fletcher. Π αρ’ όλα αυτά, το 1912 πραγματοποιήθηκε μια εξέγερση υ πό την καθοδήγηση των φιλελευθέρων και ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ταφτ έστειλε 1.700 πεζοναύτες για να προστατεύσουν τον συντη ρητικό πρόεδρο Αντόλφο Ντίας. Οι πεζοναύτες θα έμεναν στη Νικαράγουα μέχρι το 1925. Παράλληλα, οι ΗΠΑ επέβαλαν στη Νικαράγουα το σύμφωνο Μπράιαν-Τσαμόρο (5 Αυγούστου 1914), με το οποίο η Νικαρά γουα εκχωρούσε στις ΗΠΑ το δικαίωμα να εγκαταστήσουν μια ναυτική βάοη στον κόλπο Φονσέκα, καθώς και την παραχώρηση για 99 χρόνια διαφόρων νησιών και νησίδων. Το Ελ Σαλβαδόρ καταλήφθηκε το 1921 και η Ονδούρα το 1924. Η βορειοαμερικανική ανάμειξη στις εσωτερικές υποθέσεις αυτών των κρατών έφτασε μέχρι το σημείο η τελετή για την ανάληψη των καθηκόντων από τον πρόεδρο της Ονδούρας να πραγματοποιηθεί στο βορειοαμερικανικό καταδρομικό Tacoma, ένα προηγούμενο που θα επαναλαμβανόταν το 1989 στον Παναμά, όταν ο «πρόε δρος» Εντάρα θα ορκιζόταν σε μια βορειοαμερικανική βάση. Στη Γουατεμάλα, η εταιρεία United F ru it-ένας από τους με τόχους της οποία ήταν ο Φόστερ Ντάλες, που διετέλεσε υπουρ γός Εξωτερικών των ΗΠΑ (1953-1959) και ήταν αδελφός του αρ χηγού της C1A Άλεν Ντάλες (1953-1961)- λυμαινόταν την περιο χή από τις αρχές του αιώνα. Πραγματικό κράτος εν κράτει, είχε συνάψει το πρώτο συμβόλαιο για την εκμετάλλευση του γεωργι κού πλούτου της Γουατεμάλας με το δικτάτορα Εστράδα Καμπρέρα, τον οποίο αποθανάτισε ο Μιγκέλ Άνχελ Αστούριας στο El Seiior Présidente (Ο Κύριος Πρόεδρος). Μετά το τέλος του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου, οι ΗΠΑ άρ χισαν σταδιακά να υποσκελίζουν την ευρωπαϊκή επιρροή -κ υ ρίως τη βρετανική, αλλά και τη γαλλική και τη γερμανική- στη Λατινική Αμερική. Οι Καρντόσο και Φαλέτο επισημαίνουν γι’ αυ τή την περίοδο: «... Η αμερικανική παρουσία επεκτάθηκε γρή γορα... Οι χώρες στις ακτές του Ειρηνικού ενσωματώθηκαν ολο

ΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ Η ΠΑΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ

481

κληρωτικά στην οικονομία των ΗΠΑ, ενώ αυτές στις ακτές του Ατλαντικού, όπως η Βραζιλία, η Ουρουγουάη και η Αργεντινή, ή ταν κάτω από την επιρροή των ΗΠΑ».31 Ή δ η από τα τέλη της δεκαετίας του 1920, τα βορειοαμερικανικά κεφάλαια διέθεταν μια αναμφισβήτητη πρωτοκαθεδρία στην περιοχή. Η παρουσία των βορειοαμερικανικών κεφαλαίων είχε ως ε πίπτωση μια ιμπεριαλιστική πολιτική που, όπως είδαμε, εκδη λώθηκε πολλές φορές σε όλη τη διάρκεια των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα. Οι νέες επεμβάσεις στο Μεξικό αποτελούν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα.

Οι επεμβάσεις στη Βερακρονς και στο Ταμπίκο Μετά την ανατροπή και τη δολοφονία του προέδρου Φρανσίσκο Μαδέρο το 1913 -στις οποίες είχε αναμειχθεί ο πρέσβης των ΗΠΑ Χένρι Λέιν Ουίλσον-, ο στρατηγός Χουέρτα κατέλαβε την εξου σία. Ο Βενουστιάνο Καράνσα, πρώην κυβερνήτης επαρχίας κατά την περίοδο του Πορφυριο Ντίας, τέθηκε επικεφαλής μιας εξέ γερσης εναντίον του ανθρώπου τον οποίο θεωρούσε σφετεριστή της εξουσίας. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ταφτ είχε αρνηθεί ήδη από το 1912 ν’ αναγνωρίσει τον Χουέρτα ως πρωθυπουργό του Μεξικού και εί χε διατάξει να συγκεντρωθούν στρατιωτικές μονάδες στα σύνορα. Μέσα στον ανεμοστρόβιλο της Μεξικανικής Επανάστασης, ο στρατηγός Βικτοριάνο Χουέρτα προσπάθησε και τελικά κατάφερε να επιτύχει την υποστήριξη Άγγλων επενδυτών. Ταυτόχρο να, σχεδίαζε μια προσέγγιση του Μεξικού με τη Γερμανία και την Ιαπωνία. Εν τω μεταξύ, ο Ουίλσον, που είχε διαδεχτεί τον Ταφτ ως πρό εδρος των ΗΠΑ, έστειλε πλοία του πολεμικού ναυτικού των ΗΠΑ στις ακτές του Μεξικού. Στις 16 Απριλίου 1914, Μεξικάνοι στρα τιώτες συνεπλάκησαν με Βορειοαμερικανούς ναύτες που είχαν α ποβιβαστεί παράνομα στην ξηρά.

482


Οι ΗΠΑ απαίτησαν από τους Μεξικάνους απαράδεκτες απο ζημιώσεις και, μετά την εκπνοή ενός τελεσιγράφου, 50 πολεμικά πλοία που μετέφεραν 23.000 άντρες εμφανίστηκαν στ’ ανοιχτά του Ταμπίκο. Στις 20 Απριλίου, Β ορειοαμερικανοί στρατιώτες αποβιβά στηκαν στη Βερακρούς. Π αρά τη λυσσαλέα αντίσταση των Με ξικανών, τα βορειοαμερικανικά στρατεύματα κυρίευσαν την πό λη και άρπαξαν 8 εκατομμύρια δολάρια που βρίσκονταν στο θη σαυροφυλάκιο του τελωνείου. Την ίδια ημέρα, ο πρόεδρος Ουίλσον απευθύνθηκε στο Κο γκρέσο ζητώντας την έγκρισή του «ώστε να επιτραπεί η χρησι μοποίηση των ενόπλων δυνάμεων των ΗΠΑ εναντίον του στρα τηγού Χουέρτα... για να εξαναγκαστεί ν’ αναγνωρίσει τα δικαιώματά μας...».32 Πέντε χρόνια αργότερα, το 1919, ο Γούντροου Ουίλσον θα έ παιρνε, και αυτός, το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης. Ό τα ν το 1924 ο στρατηγός Ομπρεγκόν όρισε ως διάδοχό του τον Ελίας Κάγιες, ένα μέρος του στρατού δεν δέχτηκε αυτή την απόφ ασ ή και στασίασε. Ο Κ άγιες εφ άρμοσε σκληρά κατα σταλτικά μέτρα και στηρίχθηκε στα βορειοαμερικανικά στρα τεύματα για να καταπνίξει τόσο αυτή την ανταρσία, όσο και την επανάσταση των Cristeros, οι οποίοι είχαν εξεγερθεί εναντίον των μέτρων που είχε πάρει ο Κάγιες κατά της Εκκλησίας και αντιστάθηκαν για τρία χρόνια (1926-1929) στο στρατό του Μεξι κού.

Η επέμβαση στψ Αϊτή Στις αρχές του αιώνα, οι βορειοαμερικανικές επενδύσεις στην Αϊ τή ανέρχονταν σε 15 εκατομμύρια δολάρια. Εκτός από τα συμφέροντά τους στην παραγωγή ζάχαρης, στις μεταφορές και στα λιμάνια, οι Βορειοαμερικανοί επενδυτές διέθεταν επίσης και το 50% των μετοχών της Εθνικής Τράπεζας της Αϊτής. Έ νας από τους πιο σημαντικούς ανθρώπους του επιχειρημα τικού κόσμου ήταν ο Ρότζερ Φάραρμ. Εκτός από αντιπρόεδρος


483

της Εθνικής Τράπεζας και των Σιδηροδρόμων της Αϊτής, ήταν ε πίσης και ανώτερο στέλεχος της National City Bank. Διαδραμάτισε πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμάχη της κυβέρ νησης του Νταβιλμάρ Τεοντόρ -κ αι μετά το 1915 του Βιλμπρέν Γκιγιόμ Σα μ- με τους Βορειοαμερικανους τραπεζίτες και κατεύθυνε την προπαγανδιστική εκστρατεία που θα προκαλούσε τη βορειοαμερικανική στρατιωτική επέμβαση. Στις 17 Δεκεμβρίου 1914, υστέρα από αίτημά του, πεζοναύτες που επέβαιναν στο καταδρομικό Machias αποβιβάστηκαν και πή ραν από το θησαυροφυλάκιο της Εθνικής Τράπεζας της Αϊτής 500.000 δολάρια που ανήκαν στο δημόσιο της Αϊτής. Ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Μπράιαν, απαντώντας στις διαμαρτυρίες της κυβέρνησης της Αϊτής, επισήμανε ότι οι Ηνω μένες Πολιτείες όφειλαν «να προστατεύσουν τα βορειοαμερικανικά συμφέροντα που απειλούνταν», προσθέτοντας πως ό,τι είχε συμβεί ήταν «μια απλή μεταφορά κεφαλαίων».33 Οι Βορειοαμερικανοί επιχειρηματίες ασκούσαν πιέσεις στο υπουργείο Εξωτερικών για να παροτρύνουν την κυβέρνηση των ΗΠΑ να θέσει υπό τον έλεγχό της τα τελωνεία της Αϊτής. Ως πρόσχημα χρησιμοποιήθηκε η χαώδης κατάσταση που ε πικρατούσε και ο εμφύλιος πόλεμος που μαινόταν από τον Απρί λιο του 1915 και είχε ως συνέπεια και τα δυο εμπλεκόμενα μέρη να διαπράξουν ωμότητες, ανάμεσα στις οποίες ήταν και η φριχτή δολοφονία του προέδρου Σαμ. Στις 28 Ιουλίου, οι πεζοναύτες αποβιβάστηκαν στην Αϊτή. Αυ τή τη φορά, θα έμεναν για 19 χρόνια. Ο πρόεδρος της Γερουσίας της Αϊτής, οι βουλευτές, πρώην υ πουργοί και αξιωματούχοι -υ πό την προστασία των ξιφολογχών των πεζοναυτών- έσπευσαν να διαβεβαιώσουν το ναύαρχο Κάπερτον, διοικητή των στρατευμάτων κατοχής, ότι συμφωνούσαν να τεθούν τα τελωνεία και η οικονομία της Αϊτής κάτω από το βορειοαμερικανικό έλεγχο. Ο Κάπερτον αυτοπροσώπως έδωσε το πράσινο φως για το διο ρισμό του Σουντρ Νταρτιγκενάβ, ο οποίος στις 11 Απριλίου έγι νε πρόεδρος της Αϊτής για εφτά χρόνια. Τρεις ημέρες αργότερα, υποβλήθηκε στους Αϊτινούς βουλευ

484


τές και γερουσιαστές το σχέδιο του συμφώνου με τις ΗΠΑ. Οι ό ροι ήταν τόσο ταπεινωτικοί για την Αϊτή, ώστε ακόμα και μέσα στους κόλπους αυτής της υποταγμένης συνέλευσης υψώθηκαν φωνές διαμαρτυρίας: «Σύμφωνα με τις δηλώσεις των αντιπρο σώπων της, η κυβέρνηση των ΗΠΑ -εν ονόματι της ανθρωπότη τα ς- πραγματοποίησε στη χώρα μας μια ανθρωπιστική επέμ βαση και, με τις ξιφολόγχες... τα κανόνια και τα καταδρομικά της, μας παρουσίασε αυτό το σχέδιο. Τ ι είναι λοιπόν αυτό το σχέδιο; Έ να προτεκτοράτο το οποίο επιβάλλει στην Αϊτή ο κύ ριος Ουίλσον...».34 Το σχέδιο εγκρίθηκε στις 16 Νοεμβρίου. Το 1918 τέθηκε σε ισχύ το νέο σύνταγμα, του οποίου εμπνευστής και ένας από τους συντάκτες του ήταν ο υφυπουργός Ναυτικών των ΗΠΑ, ο Φραγκλίνος Ντ. Ρούζβελτ, ο θεωρητικός του δόγματος της «καλής γει τονίας». Καθώς ο Νταρτιγκενάβ άρχισε να προβάλλει κάποιες αντιστά σεις, αντικαταστάθηκε το 1922 από τον πειθήνιο Λουί Μπορνό. Με αυτό τον τρόπο, η Αϊτή παραδόθηκε στην ιμπεριαλιστική αδηφαγία. Το Άρθρο 5 του παλιού συντάγματος, που, για έναν αιώνα, α παγόρευε στους λευκούς να είναι ιδιοκτήτες γης, καταργήθηκε. Οι Αϊτινοί χωρικοί υπήρξαν τα πρώτα θύματα της άφιξης λευ κών που αγόρασαν εκτάσεις γης και τις μετέτρεψαν σε φυτείες. Το γεγονός αυτό -σε συνδυασμό με τις συστηματικές εκστρατεί ες καταστολής που διενεργούσαν στην ύπαιθρο οι δυνάμεις κα τοχής- προκάλεσε μια μαζική μετανάστευση των χωρικών προς την Κούβα: από 23.490 το 1915, ο αριθμός των μεταναστών ξεπέρασε τις 30.000 το 1920. Έ να άλλο μεταναστευτικό κύμα κατευθύνθηκε προς τη Δομινικανή Δημοκρατία. Η επονείδιστη συνεργασία των ελίτ της αστικής τάξης αντι σταθμίστηκε από την εποποιία των Cacos [ανταρτών] του Σαρλεμάνιε Περάλτ, που για τέσσερα χρόνια (1915-1919) διεξήγε έναν ανταρτοπόλεμο και αντιστάθηκε στις δυνάμεις κατοχής, μέχρις ότου δολοφονήθηκε μετά από προδοσία. Οι πεζοναύτες δεν θα εγκατέλειπαν το έδαφος της Αϊτής πριν από τον Ιούλιο του 1934.


485

Η τρίτη επέμβαση στη Νικαράγουα Τον Αύγουστο του 1925, οι Βορειοαμερικανοί πεζοναύτες εγκατέλειψαν τη Νικαράγουα μετά από δεκατρία χρόνια κατοχής. Δύο μήνες αργότερα, ο Εμιλιάνο Τσαμόρο ανέτρεψε τον πρόεδρο Κάρλος Σολορσάνο, όμως υποχρεώθηκε να παραδώ σει την ε ξουσία στον πρώην πρόεδρο Αντόλφο Ντίας -που είχε υπάρξει υ πάλληλος μιας βορειοαμερικανικής εταιρείας και τον εμπιστευ όταν το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ -, που με αυτό τον τρό πο επανήλθε στην προεδρία. Τον Δεκέμβριο του 1926, ο αντιπρόεδρος Χουάν Μπατίστα Σακάσα τέθηκε επικεφαλής μιας ένοπλης δύναμης για την απο κατάσταση της νομιμότητας, όμως ο Βορειοαμερικανός ναύαρ χος Λάτιμερ αποβιβάστηκε στη Νικαράγουα με 2.000 άντρες και υποχρέωσε τα αντιμαχόμενα μέρη να σταματήσουν τις εχθρο πραξίες και να παραδώσουν τα όπλα τους στους πεζοναύτες. Ένας από τους ηγέτες των φιλελεύθερων, ο Αουγκούστο Σέσαρ Σαντίνο, αρνήθηκε να καταθέσει τα όπλα και κατέφυγε στα βου νά του βορρά. Στις 10 Ιανουαρίου 1927, ο πρόεδρος των ΗΠΑ Κάλβιν Κούλιτζ εξηγούσε στο ετήσιο διάγγελμά του ότι η βορειοαμερικανική επέμβαση ήταν αναγκαία επειδή «έχουμε κάνει μεγάλες ε πενδύσεις στα εργοτάξια ξυλείας, στα ορυχεία, στις φυτείες κα φέ και μπανάνας... Αν η επανάσταση συνεχιζόταν, θα υπήρχαν ση μαντικές αρνητικές επιπτώσεις για τις βορειοαμερικανικές επεν δύσεις...».35 Ο Σαντίνο και ο «μικρός τρελός στρατός» του αντιστάθηκαν νι κηφόρα για έξι χρόνια στα βορειοαμερικανικά στρατεύματα, που λεηλατούσαν την ύπαιθρο και βομβάρδιζαν τα χωριά. Ο Σαντίνο μετέτρεψε τον αγώνα για την αποκατάσταση της νο μιμότητας σε εθνικοαπελευθερωτικό πόλεμο εναντίον του ξένου κατακτητή: «Αγωνίζομαι για να διώξω από την πατρίδα μου τον ξένο εισβολέα... Ο μοναδικός τρόπος για να δοθεί τέλος σε αυτό τον αγώνα είναι ν’ αποσυρθούν αμέσως οι δυνάμεις που εισέβα λαν στο εθνικό έδαφος...».36 'Οταν οι ΗΠΑ διαπίστωσαν ότι ήταν αδύνατο να επιτύχουν μια

48 6


στρατιωτική νίκη, προώθησαν μια πολιτική συμφωνία: Ο Σακάσα, ο πρώην αντιπρόεδρος, έγινε πρόεδρος όπως ζητούσε ο Σαντίνο και οι πεζοναύτες εγκατέλειψαν τη Νικαράγουα τον Ιανου άριο του 1933. Ό μω ς, ο πραγματικά ισχυρός άντρας ήταν ο Αναστάσιο Σομόσα, ο αρχηγός της Εθνοφρουράς, πρώην χαρτοπαίκτης και πα ραχαράκτης, ο οποίος ήταν αφοσιωμένος στους Βορειοαμερικανούς. Στις 21 Φεβρουάριου 1934, ο Σομόσα οργάνωσε την απαγω γή και τη δολοφονία του Σαντίνο, ένα έγκλημα που του άνοιξε το δρόμο για την εξουσία, την οποία κατέλαβε το 1936. Η διακυβέρνησή του Σομόσα, που παρέμεινε πιστός στα ι μπεριαλιστικά συμφέροντα, βασίστηκε στην αχρειότητα, στη διαφ θορά και στα εγκλήματα. Παρέμεινε στην εξουσία μέχρι το 1956, όταν ο ποιητής Ριγκομπέρτο Π έρες τον τραυμάτισε θανάσιμα πυροβολώντας τον. Ο Φραγκλίνος Ντ. Ρούζβελτ είχε πει για τον Σομόσα, τον άνθρω πο των ΗΠΑ: «Μ πορεί ο Σομό σα να είναι ένας μ πάσταρδος, είναι όμως ο δικός μας μ π ά σταρδος».

0 πόλεμος τον Τσάκο:* έκφραση τον ιμπεριαλιστικού ανταγωνισμού Ο αιματηρός πόλεμος του Τσάκο διήρκεσε από το 1932 έτος το 1935. Μια παλιά διένεξη για τα όρια των συνόρων ανάμεσα στη Παραγουάη και τη Βολιβία επιδεινώθηκε, όταν η βορειοαμερικανική εταιρεία Standard Oil νόμισε ότι είχε ανακαλύψει στο βολιβιανό έδαφος ένα πλούσιο κοίτασμα πετρελαίου. Από τη μεριά της, η αγγλο-ολλανδική εταιρεία Royal Dutch ανακάλυψε ένα α ντίστοιχο κοίτασμα στο Τσάκο της Παραγουάης. Και στις δυο χώρες ξεκίνησαν σοβινιστικές προπαγανδιστι κές εκστρατείες με την ενθάρρυνση των εταιρειών πετρελαίου. Ο

* Τσάκο (Chaco): απομονωμένη και ακατοίκητη περιοχή 259.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων που εκτείνεται βάρεια του ποταμού Πιλκομάγιο και δυτικά του πο ταμού Παραγουάη. (Σ.τ.Μ.)


487

πόλεμος ξέσπασε τον Ιούνιο του 1932 και υπήρξε εξαιρετικά σκληρός. Η ανακωχή που υπογράφηκε τον Ιούνιο του 1935 υποχρέωσε τη Βολιβία να οπισθοχωρήσει τα σύνορά της κατά 300 χιλιόμε τρα, ενώ τελικά αποδείχτηκε ότι δεν υπήρχε πετρέλαιο στο Τσάκο της Παραγουάης. Περισσότεροι από 130.000 Παραγουανοί και Βολιβιανοί σκο τώθηκαν εξαιτίας της σοβινιστικής υστερίας και της αδηφάγας ό ρεξης των εταιρειών πετρελαίου. Η 6η Διάσκεψη των Αμερικανικών Κρατών που πραγματο ποιήθηκε στην Αβάνα το 1928 καταδίκασε τον βορειοαμερικανικό επεμβατισμό, την κατοχή της Αϊτής, την κατοχή ενός τμήμα τος του Παναμά και τη διαιώνιση της τροπολογίας Πλατ στην Κούβα. Στην 7η Διάσκεψη που έγινε το 1933 στο Μοντεβίδεο, ο Φραγκλίνος Ντ. Ρουζβελτ υποχρεώ θηκε να διακηρύξει την Good Neighbour Policy -πολιτική καλής γειτονίας-, ενώ στο τμήμα της απόφασης που ήταν αφιερωμένο στα «Δικαιώματα και στα κα θήκοντα», οι χώρες που συμμετείχαν στη διάσκεψη δήλωναν: «Κανένα κράτος δεν έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει στις ε σωτερικές υποθέσεις ενός άλλου κράτους».37 Ο Κόρντελ Χαλ, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, ψήφισε «μ’ επιφυλάξεις» το άρθρο, κατέφερε όμως ν’ αποφύγει την καταδί κη της πολιτικής του προστατευτισμού που εφάρμοζαν οι ΗΠΑ. Η 8η Διάσκεψη που έγινε στη Λίμα ενέκρινε την πραγματο ποίηση τακτικών διαβουλεύσεων ανάμεσα στους υπουργούς Εξω τερικών. Στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου πραγματο ποιήθηκαν αρκετές τέτοιες συναντήσεις και οι ΗΠΑ επέβαλαν στις λατινοαμερικανικές χώρες να έλθουν σε ρήξη με τις χώρες του Άξονα. Μόνο η Χιλή και η Αργεντινή αρνήθηκαν να υποκύψουν. Τ ε λικά, το 1944 η κυβέρνηση της Αργεντινής διέκοψε τις σχέσεις της με τη Γερμανία και την Ιαπωνία, γεγονός που προκάλεοε ένα πραξικόπημα το οποίο οργάνωσαν αξιωματικοί που διαφωνούσαν με αυτή την απόφαση.


Το 1945, η «Πράξη του Τσαπούλτεπεκ», η οποία εγκρίθηκε στη διάρκεια των εργασιών της «Δια-αμερικανικής Διάσκεψης για τα προβλήματα του πολέμου και της ειρήνης» που έγινε στο Μεξικό -κ αι όπου η απουσία της Αργεντινής προκάλεσε αίσθη ση-, δέσμευσε τις χώρες του Νέου Κόσμου ν’ αντιμετωπίσουν α πό κοινού τον επιτιθέμενο σε περίπτωση επίθεσης. Το Άρθρο 3 όριζε ότι: «Κάθε επίθεση... εναντίον ενός αμερικανικού κράτους θα θεωρείται ως επίθεση εναντίον των συμβαλλόμενων κρατών».38 Η διάταξη αυτή, που θα έπρεπε να ισχύσει το 1982 στη διάρ κεια του πολέμου των Μαλβίνων (Φόκλαντ), δεν υλοποιήθηκε. Στις 2 Σεπτεμβρίου 1947, υπογράφηκε στο Ρίο ντε Τζανέιρο η «συνθήκη αμοιβαίας βοήθειας», η οποία καθόριζε την εμβέ λεια των αποφάσεων που είχαν ληφθεί στο Μεξικό. Η Αργεντινή υπέγραψε τη συνθήκη το 1950.

Οι ΗΠΑ και ο Περόν Η διαμάχη της Αργεντινής με τις Ηνωμένες Πολιτείες χρονολο γείται από τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Ο Περόν, που ανέβηκε νόμιμα στην εξουσία το 1946, είχε υπηρετήσει ως στρατιωτικός α κόλουθος στην Ιταλία του Μουσολίνι από το 1939 έως το 1941, με συνέπεια να τον κατηγορουν ότι συμπαθούσε το φασισμό. Συμ μετείχε στο στρατιωτικό κίνημα του 1943, είχε διατελέσει υπουρ γός Εργασίας και στη συνέχεια, το 1944, υπουργός Άμυνας. Ο Περόν υποστήριζε μια εθνικιστική πολιτική που ερχόταν σε αντίθεση με τα βορειοαμερικανικά συμφέροντα και οι ΗΠΑ προσπαθούσαν επίμονα να του δημιουργήσουν προβλήματα. Ο πρέσβης των ΗΠΑ στο Μπουένος Αιρες Σπρουλ Μπρέιντεν, ένας άνθρωπος της εταιρείας πετρελαίου Esso, διεξήγαγε ανοιχτά μια αντιπερονιστική προπαγανδιστική εκστρατεία. Με την υπο στήριξη των κομουνιστών, παρενέβη στην προεκλογική εκστρατεία για την εκλογή του προέδρου, δημοσιεύοντας μια «Κυανή Βίβλο» και κατηγορώντας τον Περόν για ναζιστικές τάσεις. Ο Περόν αντέδρασε με μια «Κυανή και Λευκή Βίβλο», όπου αναφερόταν ότι οι ΗΠΑ ήθελαν «να εγκαταστήσουν μια δική τους


κυβέρνηση, μια κυβέρνηση ανδρεικέλων, και γι’ αυτό το λόγο το πρώτο πράγμα που έκαναν ήταν να εξασφαλίσουν τη συνδρομή όλων των διαθέσιμων “δωσίλογων"».39 Ούτε όμως ο Λευκός Οίκος, μέσω του Σπρουλ Μπρέιντεν, μα σούσε τα λόγια του: «Η πλειοψηφία του λαού της Αργεντινής υ πήρξε πάντα δημοκρατική και αντίθετη στις ολοκληροπικές ιδέες... η κυβέρνηση ακολουθεί το γερμανικό μοντέλο του 1933...».'·° Το αποτέλεσμα των εκλογών έδοισε μια μεγάλη πλειοψηφία στον Περόν και η εφημερίδα Saturday Evening Post, σχολιάζοντας την πολιτική της επέμβασης στις εσωτερικές υποθέσεις της Αργε ντινής την οποία εφάρμοζε το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, έγραψε: «Αποτελεί μια απόδειξη της πολιτικής σχιζοφρένειας που υπονομεύει το κύρος και την επιρροή των ΗΠΑ. Ο λαός της Αργε ντινής απάντησε όπως θ’ απαντούσε κάθε λαός, όταν οι ξένοι αι σθάνονται ότι έχουν την άδεια να του υποδεικνύουν ποια πολιτι κή πρέπει ν’ ακολουθήοει...».41

To guatemalazo Ο Ψυχρός Πόλεμος αύξησε την παράνοια των ιθυνόντων στων ΗΠΑ, με συνέπεια να βλέπουν τον κομουνιστικό δάκτυλο πίσω α πό κάθε απεργία ή διαδήλωση. Ο πρόεδρος Τρούμαν διακήρυξε την πολιτική της «ανάσχε σης» και ο Λευκός Οίκος προσπαθούσε με κάθε τρόπο να εμπο δίσει την επέκταση του κομουνισμού στον πλανήτη. Το 1944, μια εξέγερση φοιτητών, αγροτών και αξιωματικών στη Γουατεμάλα απομάκρυνε από την εξουσία τους ανθρώπους της Ουάσινγκτον, οι οποίοι είχαν στενές σχέσεις με την πανίσχυ ρη εταιρεία United Fruit (τη Mamita Yunai, όπως την αποκαλούσαν οι κάτοικοι της Γουατεμάλας). Οι κυβερνήσεις του Αρέβαλο και του Αρμπενς, που διαδέχτη καν η μια την άλλη, πραγματοποίησαν μερικές μεταρρυθμίσεις. Ο πρώτος εγκαινίασε μια περιορισμένη αναδιανομή της γης. Ο συνταγματάρχης Αρμπενς -που εκλέχτηκε το 1951- προσπάθη σε να την επεκτείνει με το διάταγμα για την αγροτική μεταρ

490


ρύθμιση, το οποίο ανταποκρινόταν στις προσδοκίες των χωρικών που αποτελούσαν την πλειοψηφία του πληθυσμού. 85.000 εκτά ρια που ανήκαν στην United Fruit απαλλοτριώθηκαν γι’ αυτό το σκοπό. Ό μω ς, ο Άρμπενς δεν είχε υπολογίσει την αντίδραση της πα νίσχυρης Mamita Yunai, της οποίας μέτοχοι ήταν ο Φόστερ Ντά λες, ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, και ο μικρότερος αδελφός του Τζον Ντάλες, που ήταν ο αρχηγός της CIA. Καθώς ο Ψυχρός Πόλεμος βρισκόταν στο αποκορύφωμά του, επικαλέστηκαν τον κομουνιστικό κίνδυνο. Στην παναμερικανική διάσκεψη του Καράκας (Μάρτιος 1945), ο Φόστερ Ντάλες προ σπάθησε να εξομοιώσει την ενδεχόμενη ύπαρξη κομουνιστών σιις κυβερνήσεις των κρατών του ημισφαιρίου με μια «επίθεση ενα ντίον της ηπείρου από μια ξένη δύναμη». Εν τω μεταξύ, ο μικρότερος αδελφός του Άλεν εξόπλιζε με τη συνενοχή της κυβέρνησης της Ονδούρας έναν «απελευθερωτικό» στρατό, ο οποίος τέθηκε κάτω από τις διαταγές του συνταγμα τάρχη Καστίγιο Άρμας που είχε σχέσεις με την International Railways of Central America, μια θυγατρική εταιρεία της United Fruit. Στη Διάσκεψη του Καράκας, ο Φόστερ Ντάλες είχε δηλώσει ότι «η κυριαρχία του διεθνούς κομουνιστικού κινήματος στους πολιτικούς θεσμούς οποιοσδήποτε αμερικανικού κράτους και ο έ λεγχός τους από αυτό θ’ αποτελεί μια επέμβαση από μια ξένη δύ ναμη και θα συνιστά μια απειλή για την ειρήνη στην Αμερική».42 Η κυβέρνηση του Άρμπενς είχε απαλλοτριώσει μεγάλες εκτά σεις γης, είχε εγκαθιδρύσει ένα σύστημα κοινωνικής ασφάλισης, είχε κατασκευάσει δρόμους -η United Fruit είχε μέχρι τότε το μονοπώλιο των μεταφορών- και είχε θέσει τις βάσεις για την κα τασκευή ενός νέου λιμανιού, καθώς το μόνο χρησιμοποιήσιμο λι μάνι ανήκε στη Mamita Yunai. Ταυτόχρονα, εγκαινίασε μια εκ παιδευτική μεταρρύθμιση και διασφάλισε τα πολιτικά δικαιώ ματα και τις πολιτικές ελευθερίες, που μέχρι τότε αποτελούσαν άγνωστες έννοιες στη Γουατεμάλα. Το μόνο όμως που έβλεπαν οι ΗΠΑ ήταν ο κομουνιστικός δά κτυλος πίσω από την κυβέρνηση του Άρμπενς και η Διάσκεψη


491

του Καράκας ενέκρινε μια απόφαση προς την κατεύθυνση που ε πιθυμούσε ο Ντάλες. Τον Μάιο, ξεκίνησαν οι πτήσεις βορειοαμερικανικών αερο πλάνων πάνω από τη Γουατεμάλα. Ακολούθησαν οι βομβαρδι σμοί του Πουέρτο Μ πάριος και του Πουέρτο Σαν Χοσέ. Στη συνέχεια, αποβιβάστηκαν οι μισθοφόροι του Καστίγιο Άρμας και λίγο αργότερα η Πόλη της Γουατεμάλας έπεσε στα χέ ρια των «απελευθερωτών», ενώ ένας νεαρός Αργεντινός γιατρός -ο Ερνέστο Γκεβάρα- προσπαθούσε μάταια να οργανώσει την υ περάσπιση της νόμιμης κυβέρνησης του Άρμπενς. Η άνοιξη της Γουατεμάλας είχε τελειώσει. Με την άνοδό του στην εξουσία, ο Καστίγιο Αρμας κατάργη σε την αγροτική μεταρρύθμιση και τα άλλα μέτρα που είχε ε φαρμόσει ο Γιάκομπο Άρμπενς.

0 Κόλπος των Χοίρων Με το θρίαμβό της το 1959, η Επανάσταση της Κούβας προκάλεσε ένα σεισμό σε όλη την ήπειρο. Σε μερικά χιλιόμετρα από τις ακτές των ΗΠΑ εγκαθιδρύθηκε μια επαναστατική εξουσία, που θα γι νόταν ο εφιάλτης εννέα προέδρων των Ηνωμένων Πολιτειών. Μετά το διάταγμα της κυβέρνησης της Κούβας για την αγρο τική μεταρρύθμιση, οι Βορειοαμερικανοί αρνήθηκαν ως αντίποι να να διυλίζουν το σοβιετικό πετρέλαιο που εισαγόταν στην Κού βα και σταμάτησαν ν’ αγοράζουν την κουβανέζικη ζάχαρη. Δεν άργησαν ν’ ακολουθήσουν προκλήσεις και επιθετικές ενέργειες. Η διαμάχη έφτασε στο σημείο από το οποίο δεν υπήρχε επι στροφή στις 17 Απριλίου 1961, όταν η CIA με την επίσημη έ γκριση του προέδρου Κένεντι οργάνωσε μια απόβαση στον Κόλ πο των Χοίρων. Η C1A, που για την απόβαση χρησιμοποίησε Κουβανούς αντικαστρικούς και μισθοφόρους από την Κεντρική Αμερική, πί στευε ότι η είδηση της απόβασης θα προκαλούσε μια εξέγερση στο νησί. Αυτή όμως τη φ ορά ο μικρότερος αδελφός Ντάλες είχε κάνει λάθος.

492


Μέσα σε μερικές ημέρες, οι Κουβανοί πολιτοφυλακές συνέτριψ αν την απ όπειρ α εισβολής και περισσότεροι από 1.000 gusanos (σκουλήκια, όπως ονόμασε ο Κάστρο τους εισβολείς) αιχ μαλωτίστηκαν. Ο Κένεντι, που προσγειώθηκε απότομα στην πραγματικότη τα, διέψευσε τη βορειοαμερικανική ανάμειξη στην υπόθεση. 'Οταν όμως παρουσιάστηκαν αδιάψευστες αποδείξεις για τη βορειοαμερικανική συμμετοχή -όπω ς οι Βορειοαμερικανοί πιλότοι που αιχμαλωτίστηκαν μετά την κατάρριψη των αεροπλάνων τους από την αντιαεροπορική άμυνα της Κούβας-, και παρόλο που εί χε κληρονομήσει το σχέδιο εισβολής από τον προκάτοχό του, τον Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, ο Κένεντι ανέλαβε με τα ακόλουθα λόγια την ευθύνη για την αποτυχία: «Αν ποτέ το δια-αμερικανικό δόγμα της μη επέμβασης χρησι μεύσει ως προπέτασμα ή επιτρέψει μια πολιτική παθητικότητας, αν τα έθνη αυτού του ημισφαιρίου αποτύχουν στον αγώνα τους ε ναντίον της κομουνιστικής διείσδυσης, θέλω να καταστήσω σαφές ότι τότε η κυβέρνησή μου δεν θα διστάσει ν’ αναλάβει τις ευθύνες της... Αν έρθει ποτέ αυτή η στιγμή, δεν έχουμε την πρόθεση να ε πιτρέψουμε να μας κάνουν υποδείξεις υπέρ της μη επέμβασης...».43 Από τότε, η ιστορία της Κούβας είναι η ιστορία μιας συνεχούς αντίστασης ώστε ν’ αποτύχουν τα διάφορα σχέδια εισβολής και ν’ αντιμετωπιστούν οι προσπάθειες των ΗΠΑ ν’ αναμειχθούν στις εσωτερικές υποθέσεις του νησιού. Οι ΗΠΑ όχι μόνο ενθάρρυναν τις ομάδες των αντιφρονούντων, αλλά οργάνωσαν και απόπειρες δολοφονίας των Κουβανών ηγε τών. Αισθανόμενη την πίεση της πιο μεγάλης δύναμης στην πα γκόσμια Ιστορία, η Κούβα δεν είχε άλλη διέξοδο από τη φυγή προς τα εμπρός. Έτσι, εκτός από τις εξαγωγές ζάχαρης και ρουμιού, η εξαγω γή ενός «μη παραδοσιακού» προϊόντος, η εξαγωγή της επανά στασης, έγινε για περισσότερο από δυο δεκαετίες το όπλο με το οποίο η Κούβα προσπαθούσε ν’ αντεπιτεθεί. Οι τελευταίες προσπάθειες που αποσκοπούν να δυσχεράνουν ακόμα περισσότερο την οικονομική κατάσταση της Κούβας (όπως


493

ο νόμος Τοριτσέλι ίου 1982) προβλέπουν την επιβολή οικονομι κών κυρώσεων εις βάρος των χωρών που βοηθουν την Κούβα: Απαγορεύεται στις θυγατρικές βορειοαμερικανικών εταιρειών που εδρεύουν σε τρίτες χώρες να συναλλάσσονται με την Κούβα και απαγορεύεται στα πλοία που είχαν ελλιμενιστεί στα λιμάνια της Κούβας κατά τους έξι προηγούμενους μήνες ν’ αγκυροβολούν στα λιμάνια των ΗΠΑ. Το μεγαλύτερο μέρος της διεθνούς κοινότητας έχει καταδι κάσει αυτό το νόμο. Τ ο γεγονός ότι οι ΗΠΑ θεωρούν πως ο νόμος αυτός ισχύει και εκτός της επικράτειάς τους συνιστά μια παρα βίαση του διεθνούς δικαίου και αποθαρρύνει τρίτες χώρες να έ χουν εμπορικές σχέσεις με την Κούβα, η οποία υφίστσται εδώ και τριάντα χρόνια ένα ανελέητο εμπάργκο. Μετά την έναρξη του Ψυχρού Πολέμου, οι ΗΠΑ άρχισαν να εκπαιδεύουν τους αξιωματικούς των λατινοαμερικανικών στρατών στην πάλη εναντίον του κομουνισμού, που πίστευαν ότι βρισκό ταν πίσω από κάθε κοινωνική διαμαρτυρία ή πίσω από τους α γώνες για καλύτερες συνθήκες ζωής που μαίνονταν σε όλη την ή πειρο στη διάρκεια της δεκαετίας του 1960. Ο Κένεντι, πανικοβλημένος από το αυξανόμενο κύρος της Επανάστασης της Κούβας, πρότεινετο 1961 την υλοποίηση ενός μεγάλου προγράμματος οικονομικής και κοινωνικής βοήθειας με την ονομασία «Συμμαχία για την πρόοδο». Αυτό το μικρό «σχέδιο Μάρσαλ» εγκαταλείφθηκε από τον Τζόνσον μερικά χρόνια αργότερα, όταν η πάλη εναντίον του κο μουνισμού πήρε τη μορφή της συμπαιγνίας της Ουάσινγκτον με τους Λατινοαμερικάνους στρατιωτικούς.

Το ηραξικόηημα σιη Βραζιλία Το πραξικόπημα εναντίον του προέδρου Ζοάο Γκούλαρτ εγκαι νίασε μια σειρά από πραξικοπήματα στα οποία εμπλέκονταν ά μεσα οι ΗΠΑ. Η κυβέρνηση του Γκούλαρτ είχε εκφράσει τη βούλησή της να καταπολεμήσει τις άθλιες συνθήκες στις οποίες ζούσαν χιλιάδες

494


Βραζιλιάνοι. Ανακοίνωσε ότι θα χορηγούσε το δικαίωμα ψήφου και στους αναλφάβητους, καθώς επίσης και την πρόθεσή της να πραγματοποιήσει μια αγροτική μεταρρύθμιση. Στις 31 Μαρτίου 1964, οι ένοπλες δυνάμεις ανέτρεψαν τον Γκούλαρτ και ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της χώρας. Ο πρόε δρος των ΗΠΑ Λίντον Τζόνσον έσπευσε στις 2 Απριλίου να στεί λει στους αξιωματικούς τις «πιο θερμές ευχές» του, προσθέτο ντας ότι ο βορειοαμερικανικός λαός «παρακολουθούσε με αγω νία τις πολιτικές και οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε το μεγάλο σας έθνος... Θαυμάζουμε την αποφασιστική βούληση της βραζιλιάνικης κοινωνίας να επιλύσει αυτές τις δυσκολίες μέσα στα πλαίσια της συνταγματικής δημοκρατίας....» Οι δημοκρατικές πεποιθήσεις των αξιωματικών θα εκδηλώ νονταν τα επόμενα χρόνια μέσω της άγριας καταστολής των κι νημάτων και των κομμάτων της Αριστερός που προσπαθούσαν ν’ αντισταθούν στη δικτατορία. Μόνο το 1979 θα ξεκινούσαν κάποιες προσπάθειες για μια ε παναφορά του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Η επέμβαση στη Δομινικανή Δημοκρατία Οι ΗΠΑ είχαν καταλάβει τη Δομινικανή Δημοκρατία από 1916 έ ως το 1924. Ο Ραφαέλ Λεονίντας Τρουχίγιο, ένας άνθρωπος τον οποίο ε μπιστεύονταν οι Βορειοαμερικανοί, κατέλαβε την εξουσία το 1930, εγκαινιάζοντας την «εποχή Τρουχίγιο» που χαρακτηριζό ταν από φόνους, βασανιστήρια και βιαιοπραγίες. Ο «Ευεργέτης» -στη διάρκεια του 20ού αιώνα, ο δικτάτορας αυτός μπορεί να συγκριθεί ως προς τη μεγαλομανία μόνο μ’ έναν άλλο προστατευόμενο της Ουάσινγκτον, τον Αναστάσιο Σομόσαπαρέμεινε στην εξουσία για περισσότερα από τριάντα χρόνια με τη συγκατάθεση των ΗΠΑ. Ο δικτάτορας δολοφονήθηκε το 1961 και ένας από τους πι στούς του -τον Χοακίν Μ παλαγκέρ-, που, αφού μετατράπηκε σε δημοκράτη μέσα σε μια νύχτα, έγινε πρόεδρος.


495

Μια αλληλοδιαδοχή πραξικοπημάτων και αντι-πραξικοπημάτων τερματίστηκε με τη διενέργεια των πρώτων πραγματικά δη μοκρατικών εκλογών τον Δεκέμβριο του 1962. Ο Χουάν Μπος, ένας δημοκράτης που ζούσε εξόριστος για εί κοσι πέντε χρόνια, επικράτησε με μεγάλη πλειοψηφία. Η νίκη του Μπος όμως δεν συμβάδιζε με τα σχέδια της Ουάσινγκτον. Αν και αντικομουνιστής, οι ΗΠΑ δεν τον εμπιστεύονταν. Τον Σεπτέμβριο του 1963, ανατράπηκε από τον συνταγματάρχη Ελίας Βεσίν ι Βεσίν. Ό μω ς, μια ομάδα νομιμοφρόνων αξιωματικών μ’ επικεφαλής το συνταγματάρχη Φρανσίσκο Κααμάνιο πήρε τα όπλα εναντίον των σφετεριστών και διακήρυξε -έχοντας την υποστήριξη της συ ντριπτικής πλειοψηφίας του λαού- τη βούλησή τους να επανα φέρουν στην εξουσία τον ανατραπέντα πρόεδρο Χουάν Μπος. Στη σύρραξη που επακολούθησε, οι νομιμόφρονες αξιωματι κοί υπό τον Κααμάνιο έφτασαν πολύ κοντά στην τελική επικρά τηση. Και τότε, ο πρόεδρος Τζόνσον αποφάσισε να στείλει τους πεζοναύτες, ενώ ο πρέσβης των ΗΠΑ Τάπλεϊ Μπένετ είχε ήδη α νακοινώσει την πρόθεση των Ηνωμένων Πολιτειών να προστα τεύσουν τους Βορειοαμερικανούς που βρίσκονταν στο νησί. Ολόκληρος ο πλανήτης παρακολούθησε εμβρόντητος μια οπε ρέτα στη διάρκεια της οποίας ο Λίντον Τζόνσον προσπαθούσε να διαψεύσει τις κατάφωρες παραβιάσεις των διατάξεων του κατα στατικού χάρτη του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών. Τελικά υποχρεώθηκε, μετά από πολλές υπεκφυγές και ψέματα -κ αι αντι μέτωπος με το κύμα αγανάκτησης που ήταν ιδιαίτερα ισχυρό στη Λατινική Αμερική, όπου διαδηλωτές κατέλαβαν πρεσβείες των ΗΠΑ και γραφεία βορειοαμερικανικών επιχειρήσεων-, να συγκαλύψει την απροκάλυπτη βορειοαμερικανική επέμβαση με τη συμμετοχή σε αυτή στρατευμάτων από τέσσερις χώρες με στρατιωτικά δικτατορικά καθεστώτα, οι οποίες ήταν οι μόνες που δέχτηκαν να συμμετάσχουν στην εισβολή που προετοίμασε η Ουάσινγκτον: της Βρα ζιλίας των πραξικοπηματιών αξιωματικών, της Νικαράγουας του Σομόσα, της Παραγουάης του Στρέσνερ και της Ονδούρας. Σκοπός των Βορειοαμερικανών ήταν ν’ αποτρέψουν τη δημι ουργία μιας νέας Κούβας, κάτι που γι’ αυτούς δικαιολογούσε ο

496


ποιαδήποτε παραβίαση των κανόνων που είχε θεσπίσει ο Ο ργα νισμός Αμερικανικών Κρατών: «Κατάλαβα ότι δεν υπήρχε χρόνος για χάσιμο, δεν υπήρχε χρόνος για συνομιλίες και διαβουλευσεις... Τα αμερικανικά έθνη δεν μπορούν, δεν πρέπει να επιτρέ ψουν την εγκατάσταση μιας ακόμα κομουνιστικής κυβέρνησης στο δυτικό ημισφαίριο...».44 Τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους, μια απόφαση της Βουλής των Αντιπροσώπων των ΗΠΑ (Ψ ήφισμα Σέλντεν) διακήρυττε ότι, μπροστά στην απειλή του κομουνιστικού κίνδυνου, τα αμερικα νικά έθνη μπορούσαν και έπρεπε να βοηθουν το ένα το άλλο. Ο Μπαλαγκέρ, ο παλιός πιστός του δικτάτορα Τρουχίγιο, ήταν αποδεκτός από τους Βορειοαμερικανους και εκλέχτηκε πρόεδρος το 1966. Ο συνταγματάρχης Κααμάνιο, που είχε αποκτήσει τερά στιο κύρος, πέθανε μερικά χρόνια αργότερα, όταν αποπειράθηκε να ξεκινήσει έναν ένοπλο αγώνα στη Δομινικανή Δημοκρατία.

Οι χίλιες ημέρες της Λαϊκής Ενότψας Το φάντασμα του κομουνισμού -που είχε γίνει έμμονη ιδέα για την Ουάσινγκτον- φάνηκε να παίρνει σάρκα και οστά, όταν ο Χιλιανός σοσιαλιστής γιατρός Σαλβαδόρ Αλιέντε, τον οποίο υπο στήριζε ένας συνασπισμός κομμάτων της Αριστερός -η Λαϊκή Ενότητα- κέρδισε τις εκλογές της 4ης Σεπτεμβρίου 1970. Η Χιλή ζουσε στιγμές ευφορίας και από το μπαλκόνι του κτι ρίου όπου στεγαζόταν η ιστορική Ομοσπονδία Φοιτητών της Χι λής, στο κέντρο του Σαντιάγο, ο Σαλβαδόρ Αλιέντε, συγκινημένος, δεσμεύτηκε μπροστά στους οπαδούς του ότι θα εφάρμοζε το πρό γραμμα που είχε υποσχεθεί. Στη συνέχεια, τους ζήτησε να επι στρέφουν ήσυχα στα σπίτια τους και να μην απαντήσουν στις προβοκάτσιες. Εκείνη τη νύχτα, που ο λαός της Χιλής γιόρτασε με απλό τρό πο τη νίκη του, δεν υπήρξε η παραμικρή διασάλευση της τάξης, δεν συνέβη το παραμικρό επεισόδιο, δεν έσπασε ούτε ένα τζάμι. Ό μω ς, στις καλές συνοικίες, στις πολυτελείς κατοικίες και μέ σα στο σκοτάδι των χοντρών τοίχων της πρεσβείας των ΗΠΑ, ό


497

σοι ανέκαθεν κατηγορούσαν την Αριστερά ότι είναι φορέας της βαρβαρότητας ακόνιζαν ήδη τα μαχαίρια τους. Η βορειοαμερικανική επέμβαση στη Χιλή έγινε ευρύτερα γνω στή από τότε που δημοσιοποιήθηκαν τα απόρρητα έγγραφα της ITT και η αναφορά για τη «Συγκαλυμμένη Δράση» που παρου σίασε η επιτροπή Τσερτς στη Γερουσία των ΗΠΑ. Οι ενέργειες των ΗΠΑ ξεκίνησαν -σ ε συνεννόηση με τα δεξιά κόμματα της Χιλής- στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατεί ας. Η C1A διέθεσε άφθονα ποσά στις εφημερίδες και στα κόμματα του Κέντρου και της Δεξιάς. Ο υπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ Χένρι Κίσιντζερ θεώρησε καθήκον του να δηλώσει τον Ιούνιο του 1970: «Δεν βλέπω για ποιο λόγο πρέπει να παραμείνουμε αδρα νείς, όταν βλέπουμε μια χώρα να γίνεται κομουνιστική εξαιτίας της ανευθυνότητας του λαού της...».'15 Ο ιδιοκτήτης της σημαντικότερης εφημερίδας της Χιλής, της El Mercurio, και ο αντιπρόεδρος της Pepsi Cola συναντήθηκαν στις 15 Σεπτεμβρίου 1970 στην Ουάσινγκτον με το διευθυντή της CIA Ρίτσαρντ Χελμς. Την ίδια ημέρα, ο Χένρι Κίσιντζερ, ο Ρίτοαρντ Χελμς και ο πρόεδρος των ΗΠΑ Νίξον προετοίμαζαν ένα σχέδιο δράσης -το Track I που μετεξελίχθηκε στο Track II - που είχε ως στόχο του ν’ αποτρέψει το Κογκρέσο της Χιλής ν’ ανακηρυξει τον Σαλβαδόρ Αλιέντε Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Σύμφωνα με το πόρισμα της επιτροπής Τσερτς, οι οδηγίες του Νίξον ήταν σαφείς και τις έγραψε ιδιοχείρως: «Σώστε τη Χιλή... δεν πρέπει να μας απασχολούν οι ενδεχόμενοι κίνδυνοι, δεν πρέ πει να εκτεθεί η πρεσβεία, 10 εκατομμύρια αν είναι αναγκαίο... πλήρης ενασχόληση [με το σχέδιο].... το σχέδιο δράσης [να είναι έτοιμο] σε σαράντα οχτώ ώρες...».46 Το σχέδιο Track II αποτελουνταν από πολλές φάσεις, από την εξαγορά βουλευτών, στρατηγών και ναυάρχων μέχρι τη δολοφο νία του αρχηγού του στρατού, ο οποίος αρνήθηκε ν’ ακολουθήσει τους πραξικοπηματίες και έπεσε θύμα μιας ενέδρας τον Οκτώ βριο του 1970. Οι οδηγίες του Νίξον ήταν, όπως αναφέραμε, σαφείς: Έ π ρ ε πε να γίνουν τα πάντα για να εμποδιστεί η άνοδος του Αλιέντε στην εξουσία, με μοναδική εξαίρεση μια στρατιωτική επέμβαση,

498


όπως εκείνη που είχε πραγματοποιηθεί στη Δομινικανή Δημο κρατία. Ο Ναθάνιελ Ντέιβις, ο πρέσβης των ΗΠΑ στη Χιλή, άφηνε να πλανάται η αμφιβολία για ένα ενδεχόμενο σχέδιο δολοφονίας του Αλιέντε από τη CIA. Παρ’ όλα αυτά, ο Αλιέντε ανακηρύχθηκε πρόεδρος από το Κο γκρέσο της Χιλής και κυβέρνησε για τρία χρόνια, εφαρμόζοντας το πρόγραμμα που είχε υποσχεθεί: εθνικοποίησε τα ορυχεία χαλ κού και νιτρικού άλυπος, τις τράπεζες και την τηλεφωνική εται ρεία, πραγμυποποίησε μια αγροτική μεταρρύθμιση κ.λπ. Η Χιλή όμως αντιμετώπιζε μια αόρατη συνωμοσία, ήταν «έ να σιωπηλό Βιετνάμ» όπως διαβεβαίωνε ο ποιητής Πάμπλο Νερουδα, ο οποίος παίρνοντας το όπλο του, την πένα, είχε γράψει: «Παρότρυνση σε δολοφονία του Νίξον...» Έ να σχέδιο, που υποστηριζόταν από τον ξένο παράγοντα, α ποσταθεροποίησε τη χώρα και οδήγησε στο πραξικόπημα της 11ης Σεπτεμβρίου 1973. Εκείνη την ημέρα, πλοία του βορειοαμερικανικου πολεμικού ναυτικού -το Richard T urner, το Tattersall, το Vesol και το υποβρύχιο Clam agore- βρίσκονταν στις ακτές της Χιλής για να πάρουν μέρος σε μια ναυτική άσκηση με την ονο μασία Unitas. Μέσα σε μερικές ώρες, οι αξιωματικοί πέρασαν τη γραμμή που χωρίζει τον πολιτισμό από τη βαρβαρότητα. Ο Αλιέντε δολοφονήθηκε μέσα στο φλέγόμενο προεδρικό μέ γαρο. Η νικηφόρα αντεπανάσταση αποκατέστησε τον καπιταλισμό πάνω σε νέες βάσεις, βυθίζοντας τη χώρα για δεκαεφτά χρόνια σε μια αιματοβαμμένη δικτατορία που είχε ως σκοπό της «ν’ αφαιρέσει για πάντα το μαρξιστικό καρκίνωμα». Χιλιάδες άνθρωποι που ήταν αντίθετοι στο δικτατορικό καθεστώς συνελήφθηκαν, βασανίστηκαν, δολοφονήθηκαν και / ή εξαφανίστηκαν. Το 1989 ξεκίνησε η διαδικασία μετάβασης στο δημοκρατικό πολίτευμα, όταν ο δικτάτορας Πινοσέτ υποχρεώθηκε να προκη ρύξει ένα δημοψήφισμα στο οποίο ηττήθηκε. Το 1990, παραχώ ρησε το αξίωμα του προέδρου σ’ έναν πολιτικό που είχε εκλεγεί δημοκρυπικά, αν και παρέμεινε αρχηγός του στρατού μέχρι το 1998, όταν δέχτηκε να συνταξιοδοτηθεί... και να γίνει ισόβιο μέ


499

λος της Γερουσίας... της ίδιας Γερουσίας της οποίας τις εργασίες είχε αναστείλει το 1973.

Η επέμβαση στη Νικαράγουα Στις 19 Ιουλίου 1979, οι άντρες του FSLN (Μέτωπο Εθνικής Απε λευθέρωσης των Σαντινίστας) μπήκαν στην απελευθερωμένη Μανάγκουα. Δυο ημέρες νωρίτερα, ο Αναστάσιο Σομόσα Ντεμπάιλ, που ήταν ο διάδοχος της δυναστείας που είχε ιδρύσει ο πατέρας του 1936, είχε εγκαταλείψει τη χώρα. Η κυβέρνηση των Σαντινίστας βρέθηκε αντιμέτωπη με το τε ράστιο έργο της ανοικοδόμησης μιας ρημαγμένης χώρας. Πραγματοποίησε μια αγροτική μεταρρύθμιση αναδιανέμοντας τη γη και εφάρμοσε ένα πρόγραμμα καταπολέμησης του α ναλφαβητισμού, ενώ ήδη από τους πρώτους μήνες ήταν υποχρε ωμένη να πολεμάει εναντίον των πρώην εθνοφρουρών του Σομό σα που είχαν συγκεντρωθεί στα σύνορα με την Ονδούρα. Η κυβέρνηση του Ρέιγκαν, που στη διάρκεια της προεκλογικής εκστρατείας για την προεδρία είχε καταγγείλει τους Σαντινίστας ως πράκτορες της Μόσχας, άρχισε μέσω μιας γιγαντιαίας διεθνούς προπαγανδιστικής εκστρατείας να κατηγορεί την κυβέρνηση της Μανάγκουας ότι ήθελε να κυριεύσει όλη την Κεντρική Αμερική. Η σιωπηρή εισβολή στη Νικαράγουα ξεκίνησε στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Η κυβέρνηση Ρέιγκαν απαγόρευσε τη χορή γηση πιστώσεων στη Νικαράγουα, ενθάρρυνε τα κόμματα της α ντιπολίτευσης, και χρηματοδοτούσε και εξόπλιζε τους κόντρας που είχαν καταφύγει στην Ονδούρα. Η κυβέρνηση Ρέιγκαν υπογράμμιζε, μέσω του διεθνούς Τύ που, ότι οι «υπερεξοπλισμοί» της κυβέρνησης των Σαντινίστας α ποτελούσαν έναν ολοφάνερο κίνδυνο για τις «ελεύθερες» κυβερ νήσεις της περιοχής. Το Ιρανγκέιτ απέδειξε τη βορειοαμερικανική ανάμειξη στα ε σωτερικά της Νικαράγουας, καθώς οι ΗΠΑ εφοδίαζαν με όπλα και χρηματοδοτούσαν τους κόντρας, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν την Ονδούρα ως την κύρια βάση των επιχειρήσεών τους.

500


Η Νικαράγουα αιμορραγούσε από τον πόλεμο που αποφάσι σε ο Ρέιγκαν και τον οποίο διεξήγαγαν οι ΗΠΑ μέσω των κόντρας. Η κυβέρνηση των Ηνωμένων Πολιτειών καταδικάστηκε από το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης για τη συμμετοχή της σε πράξεις τρομοκρατίας, όπως η ναρκοθέτηση του λιμανιού Κορίντο. Σε αυτή τη «μικρή ζώνη της Λατινικής Αμερικής», όπως την αποκαλούσε ο Πάμπλο Νερούδα, διακυβεύτηκε στη δεκαετία του 1980 ένα μέρος της αξιοπρέπειας της Λατινικής Αμερικής. Ο Κάρλος Φουέντες, ο διάσημος Μεξικανός συγγραφέας, εί πε το ίδιο πράγμα με τον δικό του τρόπο, στη διάρκεια μιας εκ δήλωσης συμπαράστασης προς τη Νικαράγουα που είχε γίνει στο Μεξικό: «Ο πόλεμος της εποχής μας... ο πόλεμος που μας αφορά όλους, διεξάγεται από τους κατοίκους της Νικαράγουας εν ονόματι όλων μας... Ο πόλεμος εις βάρος της Νικαράγουας περιβάλλεται με ιδεολογικά προσχήματα... Ό μω ς, θέλουν ν’ αποκαταστήσουν ή να δημιουργήσουν τη δημοκρατία, αυτοί που για ενάμιση αιώνα τους απασχολούσαν μόνο τα προνόμιά τους.... Απαιτούν από τη Νι καράγουα να γίνει αυτό που κανένα έθνος της Λατινικής Αμερική δεν μπορεί να είναι: μια δημοκρατία στα πρότυπα των ΗΠΑ, κά τι που δεν το ζήτησαν ποτέ από τον Σομόσα, ούτε θα το ζητήσουν από τους κόντρας αν καταλάβουν την εξουσία». Ο «πόλεμος χαμηλής έντασης», οι δολοφονικές απόπειρες, η γενικευμένη βία, οι θάνατοι των νεαρών στρατιωτών που σκοτώ νονταν στις ενέδρες των κόντρας, είχαν τελικά ως αποτέλεσμα να κουραστεί ένα τμήμα του πληθυσμού. Το 1990, η κυβέρνηση των Σαντινίστας -που οι ΗΠΑ την καταγγέλλανε ως ένα ολοκληρωτι κό καθεστώς - διοργάνωσε εκλογές. Η υποψήφιος της ενωμένης αντιπολίτευσης Βιολέτα Μπαρίος δεΤσαμόρο επικράτησε, η χώ ρα όμως είχε ρημαχτεί από τόσα χρόνια πολέμου.

Η εισβολή στη Γρενάδα Η εισβολή στο μικροσκοπικό νησί της Γρενάδας εγγράφεται στα πλαίσια της αναβίωσης του Ψυχρού Πολέμου στο πρώτο μισό της δεκαετίας του 1980.


501

Οι ΗΠΑ, που αισθάνονταν ότι το κύρος τους είχε μειωθεί σε διεθνές επίπεδο -Βιετνάμ, Ιράν, Νικαράγουα, Αφρική, Αφγανι στάν και Λίβανος-, ήθελαν να δείξουν σε όλο τον πλανήτη, και ι διαίτερα στη Σοβιετική Ένωση και τους συμμάχους της, ότι «η Αμερική είχε επιστρέφει». Ο Ρέιγκαν προσπάθησε ν’ αντιμετωπίσει τα επαναστατικά κι νήματα της Κεντρικής Αμερικής και, μέσα στα πλαίσια της σταυ ροφορίας του εναντίον της «αυτοκρατορίας του κακού», ενίσχυσε την κλιμάκωση της στρατιωτικής δράσης των κόντρας στη Νι καράγουα και υποστήριξε τις διαδοχικές κυβερνήσεις του Ελ Σαλ βαδόρ στον αγώνα τους εναντίον των ανταρτών. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, οι ΗΠΑ αποφάσισαν να εισβάλουν στις 25 Οκτωβρίου 1983 στη Γρενάδα, ένα μικρό νησί της Καραϊβικής που είχε 100.000 κατοίκους. Ο Ρέιγκαν επικαλέστηκε ως πρόσχημα τη σύρραξη ανάμεσα σε δυο αντιμαχόμενες για την εξουσία φατρίες, η οποία «έθετε σε κίνδυνο τις ζωές των Βορειοαμερικανών πολιτών». Και πρόσθεσε, για προπαγανδιστικούς λόγους, ότι η κατασκευή από Κουβανούς του διαδρόμου προσγείωσης στο αεροδρόμιο του Ακρωτηρίου Σαλίνες είχε ως προφανή σκοπό την προσγείωση σε αυτόν μεγάλων σοβιετικών μεταγωγικών αεροπλάνων... Η επεμβατική υστερία κυρίευσε εκατομμύρια Βορειοαμερικανους. Χωρίς να φοβάται ότι θα γελοιοποιηθεί, ο πρόεδρος Ρέιγκαν έφτασε μέχρι το σημείο να υποστηρίξει με απόλυτη σοβαρότητα ότι η επέμβαση αποφασίστηκε μετά από το «επείγον αίτημα» πέ ντε χωρών της Καραϊβικής με βαρυνουσα θέση στη διεθνή σκη νή: της Αντίγκουα, των Μπαρμπάντος, της Ντομινίκα, της Σεντ Λουτσια και του Σεντ Βίνσεντ. Ο Ρέιγκαν θα χρησιμοποιούσε τη «νίκη στη Γρενάδα» -π ε ρισσότεροι από 6.000 πάνοπλοι πεζοναύτες αντιμετώπισαν τους Κουβανούς οικοδόμους- στην προεκλογική εκστρατεία του επό μενου έτους για να επανεκλεγεί. Η κυβέρνηση των ΗΠΑ χρησιμοποίησε επίσης την εισβολή στη Γρενάδα για να λησμονηθεί το φιάσκο στον Λίβανο, όπου πριν από μερικές εβδομάδες είχαν σκοτωθεί περίπου πενήντα Βορειοαμερικανοί στρατιώτες.

502


Η επιχείρηση που «απελευθέρωσε τη Γρενάδα από μια μαρ ξιστική δικτατορία» έγινε για προεκλογικούς λόγους, ταυτόχρο να όμως χρησιμέυσε για να κσταδειχθεί σε όλο τον πλανήτη η α ποφασιστικότητα της κυβέρνησης Ρέιγκαν στην πάλη εναντίον του κομουνισμού.

Η επιχείρηση «Δίκαιη Υπόθεση» Στις 2 Οκτωβρίου 1977, ένα δημοψήφισμα που έγινε στον Π α ναμά επικύρωσε τη συμφωνία Τορίχος-Κάρτερ. Ο λαός του Π α ναμά επιθυμούσε την κατάργηση της λεόντειας συμφωνίας ΧέιΜπινό-Βαριγιά, «την οποία δε θα υπέγραφε ποτέ ένας Παναμέζος», όπως δήλωνε συχνά ο στρατηγός Τορίχος. Ο Παναμάς, με την εκπνοή της νέας συμφωνίας, θ’ αποκτού σε την πλήρη κυριότητα της διώρυγας και των εγκαταστάσεων της το 2000. Ο στρατηγός Τορίχος, που ήταν αρχηγός της Εθνοφρουράς, υποχρεώθηκε να υπερβεί τα προσκόμματα που παρενέβαλλαν οι Βορειοαμερικανοί γερουσιαστές που ήταν αντίθετοι στην υπο γραφή της συμφωνίας. Η τροπολογία του γερουσιαστή Ντε Κονσίνι είχε προσθέσει έ ναν όρο που εγγυόταν στις ΗΠΑ το δικαίωμα να επέμβουν στρα τιωτικά στη διώρυγα: «Αν η διώρυγα κλείσει ή παρακωλύεται η λειτουργία της... οι ΗΠΑ θα έχουν το δικαίωμα να λάβουν μέ τρα... συμπεριλαμβανομένης και της χρήσης στρατιωτικής ι σχύος...»47 Ο Τορίχος έστειλε μια επιστολή στον Κάρτερ και αυτός δε σμεύτηκε «να μη χρησιμοποιηθεί αυτή την τροπολογία ως νόμι μη δικαιολογία για μια ενδεχόμενη νέα επέμβαση στον Πανα μά». Ο Τορίχος σκοτώθηκε το 1981 σ’ ένα μυστηριώδες αεροπορικό δυστύχημα που δεν διαλευκάνθηκε ποτέ. Ο λαός του Παναμά δεν θα ξεχάσει ποτέ ότι κατάφερε να επιτύχει τη νέα συμφωνία για τη διώρυγα μέσα σ’ εξαιρετικά δυσμενείς συνθήκες. Μετά το θάνατο του Τορίχος, αρχηγός της Εθνοφρουράς έγι

ΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΗΠΑΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ

503

νε ο στρατηγός Νοριέγα, που ήταν άνθρωπος των Βορειοαμερικανών και είχε εργαστεί επί πολλά χρόνια για τη CIA. Ό πω ς είναι γνωστό, ούτε οι νομικές λεπτομέρειες ούτε η προϋ πηρεσία του Νοριέγα απασχόλησαν την κυβέρνηση Μπους το 1989. Εκείνο το έτος θα διεξάγονταν στον Παναμά προεδρικές ε κλογές. Η αντιπολίτευση συσπειρώθηκε γύρω από την υποψη φιότητα του Γκιγιέρμο Εντάρα, ο οποίος μετά τις εκλογές υπο στήριξε ότι ήταν ο νικητής. Ό μω ς, κάτω από την πίεση της Εθνο φρουράς, τα καθήκοντα του Προέδρου της Δημοκρατίας ανέλα βε ο Φρανσίσκο Ροντρίγκες, με συνέπεια να ξεκινήσει μια έντο νη αντιπαράθεση ανάμεσα στη αντιπολίτευση, που υποστηριζό ταν από τις ΗΠΑ, και την Εθνοφρουρά του στρατηγού Νοριέγα. Ο στρατηγός Νοριέγα, που στο παρελθόν είχε εργαστεί για τη C1A -κ αι επομένως ήταν πρώην υπάλληλος του Μπους -,* κατηγορήθηκε από τον πρόεδρο των ΗΠΑ για συμμετοχή στη δια κίνηση ναρκωτικών. Οι ΗΠΑ εξέδωσαν ένα ένταλμα σύλληψης εις βάρος του Νο ριέγα. Ταυτόχρονα, τα βορειοαμερικανικά στρατεύματα που στάθμευαν στην περιοχή της διώρυγας άρχισαν να προβαίνουν σε προκλητικές ενέργειες και να τρομοκρατούν τον πληθυσμό που, εν μέρει, υποστήριζε τον Νοριέγα. Στις 20 Δεκεμβρίου 1989, λίγες ημέρες μετά τη συνάντησή του με τον Γκορμπστσόφ στη Μάλτα για να εορτάσουν το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο Μπους διέταξε να τεθεί σ' εφαρμογή η επι χείρηση «Δίκαιη Υπόθεση». Τα βορειοαμερικανικά στρατεύματα, αδιαφορώντας για ο ποιαδήποτε νόμιμη δικαιολογία, εισέβαλαν για μια ακόμα φορά στον Παναμά. Οι δυνάμεις εισβολής αποτελούνταν από χιλιάδες άντρες και είχαν την υποστήριξη αεροπλάνων και ελικοπτέρων. Η Εθνοφρουρά όμως αντιστάθηκε, καθώς επίσης και οι κά τοικοι των λαϊκών συνοικιών στους οποίους είχαν μοιραστεί ό πλα. Για να καμφθεί η αντίσταση στην εισβολή, οι Βορειοαμερι-

* Ο Τζορχζ Μπους διετέλεσε διευθυντής της CIA την περίοδο 1976-1977. (Σ.τ.Μ.)

504


κανοί δεν δίστασαν να βομβαρδίσουν συνοικίες της Πόλης του Παναμά. Μέσα στα βομβαρδισμένα ερείπια, καταμετρήθηκαν περισσότεροι από 2.000 νεκροί. Ο Γκιγιέρμο Εντάρα, ο ηγέτης της αντιπολίτευσης, προτίμη σε τις ανέσεις και τον κλιματισμό μιας βορειοαμερικανικής στρα τιωτικής βάσης για να ορκιστεί Πρόεδρος της Δημοκρατίας - μια απόδειξη της ηρεμίας που επικρατούσε στη χώρα και της λαϊκής αποδοχής της βορειοαμερικανικής επίδειξης δύναμης. Ο πρόε δρος τον οποίο επέβαλε ο Τζορτζ Μπους είχε ιδρύσει στη δεκα ετία του 1970 μια εταιρεία με έδρα τον Παναμά, στην οποία μέ τοχος ήταν και ο στρατηγός Μανουέλ Κοντρέρας, ο αρχηγός της μυστικής αστυνομίας του Πινοσέτ... Ο Νοριέγα συνελήφθη από τους πρώην εργοδότες του στις 3 Ιανουαρίου 1990. Μεταφέρθηκε στις ΗΠΑ και καταδικάστηκε σε κάθειρξη 40 ετών. Τον Μάιο του 1994, ο Ερνέστο Περές Βαλιαδάρες, τον οποίο είχε προτείνει το κόμμα του Νοριέγα, θριάμβευσε στις εκλογές. Οι κάτοικοι του Παναμά κρατούν την αναπνοή τους περιμένοντας να έρθει το 2000, οπότε βάσει της συμφωνίας θ’ αποκτή σουν την πλήρη κυριότητα της διώρυγας. Εκτός αν....

Η ανθρωπιστική επέμβαση σ ι ψ Α ϊτή Σε αντίθεση με αυτό που πιστεύουν πολλοί άνθρωποι, η βορειοαμερικανική επέμβαση στην Αϊτή τη δεκαετία του 1990 δεν χρο νολογείται από τις 15 Οκτωβρίου 1994 αλλά... από τις 30 Σε πτεμβρίου 1991, όταν ο πρόεδρος Αριστίντ ανατράπηκε από ένα πραξικόπημα, το οποίο είχαν οργανώσει Αϊτινοί αξιωματικοί με τη «συνδρομή της C1A και της πρεσβείας των ΗΠΑ».48 Το 1971, ο Ζαν-Κλοντ Ντιβαλιέ, ο επονομαζόμενος Μπέιμπι Ντοκ, διαδέχτηκε τον πατέρα του Φρανσουά Ντιβαλιέ, τον επο νομαζόμενο Π άπα Ντοκ, ο οποίος κατείχε την εξουσία από το 1957. Ο Μ πέιμπι Ντοκ ανατράπηκε το 1986 και εγκαταστάθηκε στη Γαλλία, όταν η κυβέρνηση του Λορέν Φαμπιούς του έδωσε ά δεια παραμονής στη χώρα. Μετά λοιπόν από την υποχρεωτική συ-


5 05

νταξιοδότησή του, εγκαταστάθηκε στην Κυανή Ακτή όπου ζει μέ σα στις ανέσεις. Ο στρατηγός Ραούλ Σέδρας, ο επικεφαλής της χούντας που ανάτρεψε τον πατέρα Αριστίντ τον Σεπτέμβριο του 1991, είχε πραγματοποιήσει το 172ο πραξικόπημα από το 1804, από τότε δηλαδή που η Αϊτή απέκτησε την ανεξαρτησία της, σχεδόν πριν δυο αιώνες. Ο Κριστόφ Βαργκνί και ο Πιερ Μουτέρντ έγραψαν το 1996 έ να βιβλίο με τον τίτλο Apre bal tambou lou: cinq ans de duplicité américaine en Haïti 1991-1996,49 στο οποίο καταδεικνύουν τη συ νεργασία των ΗΠΑ, των αξιωματικών και της ολιγαρχία της Αϊ τής, αλλά και του Βατικανού για την ανατροπή του Αριστίντ, του οποίου εντούτοις η πολιτική χαρακτηριζόταν από αρκετές αντι φάσεις. Το Βατικανό ήταν αντίθετο στον πατέρα Αριστίντ, επει δή ασπαζόταν τη θεολογία της απελευθέρωσης. Η τελευταία βορειοαμερικανική στρατιωτική επέμβαση στη Λατινική Αμερική -Σεπτέμβριος 1994- είχε ως αποτέλεσμα την επιστροφή στο Πορτ-ο-Πρενς του προέδρου Αριστίντ. Επρόκειτο για μια «ανθρωπιστική επέμβαση» την οποία είχε εγκρίνει ο ΟΗ Ε.

Τρία λοιπόν χρόνια μετά την ανατροπή του, ο πατήρ Αριστίντ επανήλθε στην εξουσία χάρη στη δύναμη που είχε συμβάλει στην πτώση του.

Σημειώοεις 1. Τ ο Βερμόντ το 1791, το Κεντάκι το 1792, το Τ ενεσί το 1796. Οι δυο τελευ ταίες περιοχές, καθώς και το Μισισίπι, η Αλαμπάμα, το Ιλινόι, η Ιντιάνα και το Ο χάιο αποκτήθηκαν α πό τις ΗΠΑ με την τη Συνθήκη του Π αρισιού το 1783. Αλλες περιοχές, πιο δυτικά, τις αγόρασαν οι ΗΠΑ α πό τον Βοναπάρτη το 1803. 2. Carlos M achado, Documentes, Estedos l ’nidos y América Latina, Editorial Patria Grande, Μοντεβίδεο, 1968, σ. 11. 3. Ό .π., σ. 13. 4. Ό .π., σ. 15. 5. Ό .π., σ. 18.


506

6. Ό .π ., σ. 19. 7. Ό .π ., σ. 23. 8. Caroza Leopoldo Martinez, La mtervenâôn norteamericana en Mexico, 18461848, Panoram a Editorial, Μεξικό, 1985, σ. 19. 9. Ό .π ., σ. 27. 10. Carlos M achado, Documentas, ό.π., σ. 32. 1 1 .0 Κάρλος Αντόνιο Λόπες (1790-1862) διετέλεσε πρόεδρος της Π αραγου άης α πό το 1840 έως το 1862 12. Pablo Max Y nsfran, La expediciôn norteamericana cotUra el Paraguay, 18581859, Editorial G uarania, Μεξικό-Μπουένος Άιρες, τ. 2, ο. 208. 13. Ό .π ., τ. 2, ο. 42. 14. Eduardo Lem aître, Panamà y su separaciôn de Colombia, Ediciones Corralito de Piedra, Μπογκοτά, 1972, σ. 66. 15. Για αυτό το ζήτημα βλ. (μτφ από τα αγγλικά Ricardo Fernadez G uardia) La guerra de Nicaragua, Ediciones U niversidad Centroam ericana, Σαν Χοσέ (Κό στα Ρίκα), 1970. 16. Carlos M achado, Documentas, ό .π., σ. 41. 17. Ό .π . σ. 43. 18. Στο πρωτότυπο χρησιμοποιείται ο αγγλικός όρος jingoism , που υποδηλώνει τη «ακραία και παράλογη πεποίθηση ότι η χώρα κάποιου είναι η καλύτε ρη, σε συνδυασμό με μια φιλοπόλεμη στάση απέναντι στις άλλες χώρες» (Oxford Dictionary). 19. Gonzalo Vial, Histaria de Chile (1891-1920), Εκδόσεις Santillana, Σαντιάγκο (Χιλή), 1983, 2 τόμοι. 20. Ό .π ., σ. 165. 21. Carlos M achado, Documentas, ό .π., σ. 53. 22. 23. 24. 25. 26. 27.

Ό .π ., σ. 55. Ό .π ., σ. 64. Ό .π ., σ. 66. Eduardo Lem aître, ό.π., σ. 75. Ό .π ., σ. 95. Ό .π ., σ. 128.

28. Carlos M achado, Documentas, ό.π., σ. 57. 29. Philippe B uneau Varilla, De Panama a Verdun, o. 162 και εφεξής. 30. Sucy Castor, La ocupaciân norteamericana de Haiti y sus consecuencias. Casa de las Américas, Αβάνα, 1974, σ. 22. 31. F. H. Candoso και E. Faletto, Dépendance et développement en Amérique latine, PUF, 1983, a 83. 32. Carlos M achado, Documentas, ό.π., σ. 75. 33. 34. 35. 36.

Sucy Castor, ό.π., σ. 28. Ό .π ., σ. 35. Carlos M achado, Documentas, ό.π., σ. 85. «Du rêve a la Révolution», Solidarité Nicaragua 3, Π αρίσι, 1982, σ. 5.

37. Carlos M achado, Documentas, ό.π., σ. 87.

ΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΤΩΝ Η Π ΑΣΤΗ ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΑΜΕΡΙΚΗ 38. 39. 40. 41. 42. 43. 44. 45.

507

Ό .π ., σ. 89. Ό .π ., σ. 90. Ό .π ., σ. 91. Ό .π . Ό .π ., σ. 96. Ό .π ., ο. 101. Ό .π ., σ. 109. Nathaniel Davis. Los dos ùltimos aüos de Salvador Attende, Plaza y Janes editores, Βαρκελώνη, 1986, σ. 18. 46. Ό .π ., σ. 19. 47. Jorge Conte P o n as, Del Traiado Hay-Buneau VariUa, al Tratado Torrijos-Carter, Im presora Panama, 1982, o. 144. 48. C hristophe W argny, M anière de voir 33, Le Monde Diplomatique, Φεβρουά ριος 1997, σ. 68-C. 49. Christophe W argny και Pierre M outedre, Apre bal tambou lou: cinq ans de duplicité américaine en Haiti, 1991-1996, Éditions A ustral, 1996.

ΗΠΑ,

ΤΟ ΑΝΕΚΠΛΗΡΩΤΟ ΟΝΕΙΡΟ. Η ΜΑΚΡΑ ΠΟΡΕΙΑ ΤΩΝ ΑΦΡΟ-ΑΜΕΡΙΚΑΝΩΝ του Ρόμπερτ Πακ*

Τ ι απέγινε το όνειρο για το οποίο ο Μάρτιν Λουθερ Κινγκ μιλού σε τον Αύγουστο του 1963 στην Ουάσινγκτον, μπροστά σε ένα πλήθος 250.000 μαύρων και λευκών; Το όνειρο για μια πολυφυ λετική Αμερική, που επιτέλους θα είχε απαλλαγεί από το ρατσι σμό, τη φτώχεια και την εκμετάλλευση... Σήμερα, 35 χρόνια αργότερα, το όνειρό του δεν έχει ακόμα υ λοποιηθεί και οι Αφρο-Αμερικανοί βρίσκονται σε μια κατάστα ση που είναι χειρότερη από εκείνη του 1963, που είναι χειρότε ρη από εκείνη που υπήρχε πριν από το νόμο για τα Πολιτικά Δι καιώματα, ο οποίος ψηφίστηκε το 1964. Οι αγώνες των Αφρο-Αμερικανών για την απόκτηση πολιτι κών δικαιωμάτων διήρκεσαν περισσότερο από 40 χρόνια και τέλειωσαν το 1970 με μια νίκη, τουλάχιστον στα χαρτιά, χάρη στη δράση, που δυστυχώς συχνά ήταν ανοργάνωτη, του Μάλκολμ X, του Μάρτιν Λουθερ Κινγκ, των Μαύρων Πανθήρων, των νομικών της NAACP, των μαύρων και λευκών φιλελευθέρων, και των ριζο σπαστών του Δημοκρατικού Κόμματος. Μετά τις δολοφονίες του Μάλκολμ X το 1965 και του Μάρτιν Λουθερ Κινγκ το 1968, πάνω από τις οποίες πλανάται η σκιά του • Ο Ρόμπερτ Π ακ είναι δημοσιογράφος. Εδώ και 25 χρόνια αγωνίζεται στο πλευρό των μαύρων, των Ινδιάνων και των υπολοίπων εθνικών μειονοτήτων της Βόρειας, της Κεντρικής και της Λατινικής Αμερικής. Είναι επίσης συγγραφέας του Les guerres indiennes aujourd'hui, εκδ. Messidor.

ΗΠΑ, ΤΟ ΑΝΕΚΠΛΗΡΩΤΟ ΟΝΕΙΡΟ

5 09

μια ανελέητη καταστολή κατέπνιξε σχεδόν ολοκληρωτικά στη δεκαετία του 1970, την εξέγερση των Αφρο-Αμερικανών και των άλλων μειονοτήτων. Ή τα ν ένας πραγματικός μυστικός πό λεμος εναντίον των αντιφρονουντων στο εσωτερικό των Η Π Α , τον F B I,

οποίο διεξήγαν το FB I και η C IA μέσα στα πλαίσια του Π ρο γράμματος C O IN T E L P R O (Counter Intelligence Program - Πρό γραμμα Αντικατασκοπίας), μια ουγκαλυμμένη αλλά μαζική επί θεση εναντίον των οργανώσεων και των ομάδων της Αριστερός, του Κομουνιστικού Κόμματος, των ειρηνικών κινημάτων, των μαύ ρων, των φοιτητών και των υπολοίπων δημοκρατικών δυνάμεων. Σκοπός αυτού του προγράμματος ήταν «ν’ αποκαλύψει, να κατα κερματίσει, ν’ αποσταθεροποιήσει, να δυσφημήσει ή να εξουδε τερώσει», εν ανάγκη και με δολοφονίες, τους ηγέτες, τα μέλη και τους συμπαθούντες αυτών των ομάδων. Η υλοποίηση αυτού του σχεδίου, υπό τη καθοδήγηση του διευθυντή του FB I Χούβερ που είχε δηλώσει ότι οι Μαύροι Πάνθηρες αποτελούσαν «τη μεγαλύ τερη απειλή για την εθνική ασφάλεια», είχε ως συνέπεια, από τον Σεπτέμβριο του 1968 μέχρι τον Δεκέμβριο του 1969, να δολοφο νηθούν από την αστυνομία δεκατέσσερις ηγέτες των Μαύρων Πανθήρων και να φυλακιστούν εκατοντάδες αγωνιστές, από τους οποίους μερικοί βρίσκονται ακόμα στις φυλακές διατρέχοντας τον κίνδυνο να τελειώσουν εκεί τις ημέρες τους. Παρόλο που επίσημα εγκαταλείφθηκε πριν από 20 χρόνια, η εφαρμογή αυτού του προγράμματος συνεχίζεται έως σήμερα, ό πως αποδεικνύεται από τις διώξεις εναντίον του Λέοναρντ Πέλτιερ, του Ινδιάνου ηγέτη του American Indian Movement (Αμε ρικανικού Ινδιάνικου Κινήματος ) που καταδικάστηκε σε ισόβια το 1976, και εναντίον του Μουμία Αμπού Τζαμάλ, ενός μαύρου δημοσιογράφου και πρώην εκπροσώπου των Μαύρων Πανθή ρων της Φιλαδέλφειας, ο οποίος καταδικάστηκε σε θάνατο το 1982. Και οι δυο είναι θύματα σκευωριών του FBI και δικών που στιγματίστηκαν από πολλές παρατυπίες. Σήμερα, δεν υπάρχουν πια ούτε μεγάλες οργανώσεις των μαύ ρων σ’ εθνικό επίπεδο ούτε χαρισματικοί ηγέτες ούτε μεγάλα μα ζικά κινήματα.

510


Μ ια α μ ψ σ β ψ ψ ιμ η νίκη Από τη δεκαετία του 1970, τα οφέλη τα οποία αποκτήθηκαν με πολλές θυσίες χάρη σε μια νομοθεσία που αποσκοπούσε να βά λει επίσημα τέλος στον ρατσιστικό αποκλεισμό ακυρώθηκαν μέ σω μιας κυβερνητικής στρατηγικής φυσικής περικύκλωσης και οικονομικής περιχαράκωσης, που οδήγησαν σε μια πραγματική υποβάθμιση της κοινωνικής ζωής στα γκέτο. Η στρατηγική αυτή, την οποία εγκαινίασε ο Ρέιγκαν στη δε καετία του 1980 και τη συνέχισαν οι διάδοχοί του Μπους και Κλίντον, περιέκοψε ένα μεγάλο μέρος των κονδυλίων για την κοινω νική βοήθεια, την εκπαίδευση, την υγεία, την οικοδόμηση νέων κατοικιών και την αναμόρφωση των πόλεων. Οι Αφρο-Αμερίκανοί πλήρωσαν μαζικά το κόστος αυτής της αποδιάρθρωσης. Σή μερα, το 35% των οικογενειών των μαύρων βρίσκεται κάτω από τα όρια της φτώχειας (έναντι 6% των οικογενειών των λευκών). Ο μέσος όρος των εισοδημάτων μιας οικογένειας μαύρων αναλογεί στο 58% των εισοδημάτων μιας οικογένειας λευκών, μια αναλο γία που είναι χαμηλότερη από εκείνη του 1967! Το επίσημο ποσοστό ανεργίας των Αφρο-Αμερικανών είναι διπλάσιο από τον μέσο εθνικό όρο, ο τρόπος υπολογισμού του ο ποίου είναι αμφισβητήσιμος (5,5%!). Στην πραγματικότητα, το ποσοστό ανεργίας των μαύρων πρέπει να είναι περίπου 25%. Για τους νεαρούς μαύρους από 16 έως 19 ετών, το ποσοστό α νεργίας ανέρχεται σε 57%. Το 1967, ήταν 26,5%! Σήμερα, το 75% των νέων στο Χάρλεμ είναι άνεργοι. Εντείνοντας ακόμα περισ σότερο τον πόλεμο εναντίον των φτωχών, ο Ρέιγκαν μείωσε τη χρονική διάρκεια καταβολής του επιδόματος ανεργίας: από είκοσι έξι εβδομάδες σε δεκατρείς. Το προσδόκιμο ζωής για ένα μαύρο άντρα είναι 69 χρόνια έ ναντι 76 για ένα λευκό. Το ποσοστό παιδικής θνησιμότητας για τους μαύρους είναι 16,5 0/00 έναντι 8,1 0/00 για τους λευκούς. Οι πιο ενδεείς -εκατοντάδες χιλιάδες οικογένειες- βλέπουν να στερούνται σταδιακά τις κοινωνικές παροχές χωρίς τις οποίες δεν μπορούν να επιβιώσουν, όπως τα επιδόματα «πρόνοιας» ή τα «κουπόνια φαγητού» που είχε θεσπίσει ο Κένεντι το 1961 και υ-


511

πήρχαν έκτοτε. Μια από τις συνέπειες είναι ότι 12 εκατομμύρια παιδιά στις ΗΠΑ στερούνται την ελάχιστη αναγκαία ποσότητα θερμίδων. Στερώντας τα αναγκαία κονδύλια από την ομοσπον διακή κυβέρνηση, οι κυβερνήσεις Ρέιγκαν και Μπους αφαίρεσαν από την κεντρική εξουσία τη διαχείριση του «συστήματος πρό νοιας». Σήμερα στις ΗΠΑ, η υγεία, οι συντάξεις, τα νηπιαγωγεία, η εκπαίδευση, η αναμόρφωση των κέντρων των πόλεων και η στέ γαση αποτελούν πια μια ιδιωτική υπόθεση και ελέγχονται από μεγάλα τραστ (Corporate welfare). Τέλος, τα τελευταία χρόνια είμαστε μάρτυρες μιας καθαρά ρατσιστικής επίθεσης. Οι μαύροι, που πάντα αποτελούσαν αντι κείμενο υπερεκμετάλλευσης και συγκροτούσαν ένα υποπρολετα ριάτο πάνω στο οποίο οικοδομήθηκε ο πλούτος των λευκών κε φαλαιούχων, θεωρούνται σήμερα η αιτία για τις δυσκολίες που α ντιμετωπίζει η Αμερική. Τ α πενιχρά επιδόματα που μερικοί ε ξακολουθούν να παίρνουν για να επιβιώσουν παρουσιάζονται ως πριμοδότηση της οκνηρίας, την οποία αρκετοί αρέσκονται να θε ωρούν εγγενές χαρακτηριστικό των μαύρων. Η κυβέρνηση στη ρίζεται σε αυτή τη ρατσιστική προπαγάνδα για να δικαιολογήσει τα προγράμματα που αποσκοπούν ν’ απαλείψουν σταδιακά τα κεκτημένα πολιτικά δικαιώματα. Έτσι, σταμάτησαν πρακτικά «η μεταφορά των μαθητών με σχολικά λεωφορεία», η σχολική αφο μοίωση και το πρόγραμμα «θετική δράση» που αποσκοπούσε να διασφαλίζει την ισότητα ευκαιριών στην εκπαίδευση και στην ερ γασία για τα χθεσινά και σημερινά θύματα των φυλετικών δια κρίσεων.

Μια πολιτική γενοκτονίας «Κάθε έτος, η οικονομία μας παράγει ολοένα και περισσότερα προϊόντα και υπηρεσίες με την εργασία ολοένα και λιγότερων αν θρώπων. Οι κοπιαστικές και μη εξειδικευμένες εργασίες -αυτές που κανένας δεν ήθελε, αυτές χάρη στις οποίες ανέχονταν τους μαύρους στην Αμερική, το είδος των εργασιών που εμείς, οι «νέ γροι», κάναμε πάντα- εξαφανίζονται με γρήγορους ρυθμούς. Ακό

512


μα και σιο νότο -στο Μισισίπι, για π αράδειγμα-, περισσότερο α πό το 95% του βαμβακιού συλλέγεται με μηχανές. Σήμερα, η εργα σία των μαύρων δεν είναι πια αποδοτική, ούτε πια την αναζητούν οι εργοδότες. Η αμερικανική οικονομία δεν την έχει πια ανά γκη». Αυτά έγραφε το 1970 ο ηθοποιός και ακτιβιστής Ό σ ι Ντέιβις στο πρόλογο του βιβλίου του We Charge Genocide (International Publishers Co. Inc.). Οι Αφρο-Αμερικανοί έχουν ελάχιστη πρόσβαση στις νέες θέ σεις εργασίας που αμείβονται ικανοποιητικά, επειδή, αναλογικά με τον συνολικό τους αριθμό, το μορφωτικό τους επίπεδο είναι χα μηλό και δεν διαθέτουν πανεπιστημιακά διπλώματα. Αρκετοί κοινωνιολόγοι και μαύροι αγωνιστές διακρίνουν στην κυβερνητική πολιτική απέναντι στους Αφρο-Αμερικανούς μια πρόθεση, που αγγίζει τα όρια της γενοκτονίας, να διατηρηθεί σ’ έναν αριθμό οικονομικά αποδεκτό ο μαύρος πληθυσμός και να εξαλειφθεί αυτό που οι Αμερικανοί ιθύνοντες ονομάζουν «πλεό νασμα του πληθυσμού». Το παράδειγμα των τελευταίων δεκαετιών δείχνει ότι η λύση της περιορισμένης γενοκτονίας έγινε αποδεκτή και άρχισε να υ λοποιείται Τ α όπλα αυτής της γενοκτονίας, εκτός από την εξαθλίωση, την πείνα, τη διάλυση των οικογενειών και την ανεργία, είναι ο κοινωνικός περιορισμός (τα γκέτο) και η εξάπλωση στις κοινό τητες των μαύρων των ναρκωτικών και του AIDS, αλλά και η ε ξαφάνιση ενός μεγάλου μέρους του μαύρου πληθυσμού μέσω του δικαστικού και σωφρονιστικού αμερικανικού συστήματος.

Τα γκέτο: ένα αφρικανικού τύπον απαρτχάιντ Το ζήτημα των μαύρων στις ΗΠΑ είναι αποτέλεσμα μια μ α κροχρόνιας πολιτικής αποκλεισμού με οικονομικές, πολιτι σμικές, ιδεολογικές, κοινωνικές και πολιτικές διαστάσεις. Η σημερινή στρατηγική απέναντι στους Αφρο-Αμερικανούς δεν μπορεί παρά να χαρακτηριστεί ως ένα αμερικανικού τύπου α π α ρ τχά ιν τ. Φ υ σ ικ ά , οι μ α ύ ρ ο ι δεν είνα ι μ α ντρ ω μ ένο ι σε


513

townships* που περιστοιχίζονται από συρματοπλέγματα όπως στη Νότια Αφρική την εποχή του απαρτχάιντ. Π αρ’ όλα αυτά, townships υπάρχουν στα κέντρα των μεγαλουπόλεων των ΗΠΑ: Είναι τα «downtown», τα γκέτο, που μπορούν να περικυκλωθούν και να ελεγχθούν εξονυχιστικά μέσα σε λίγες ώρες από την αστυ νομία και το στρατό. Τ α κέντρα των πόλων έχουν μεταβληθεί πια σε γκέτο και τα έχουν πια εγκαταλείψει στους Αφρο-Αμερικανούς οι πλούσιοι αλλά και οι μικροαστοί λευκοί, οι οποίοι μπορούν έ τσι να κοιμούνται ήσυχοι στις όμορφες μονοκατοικίες τους που βρίσκονται στα αστυνομευόμενα και αυτοπροστατευόμενα προά στια των μεγαλουπόλεων. Ο περιορισμός που άρχισε να υλοποιείται μετά το 1972 επέ τυχε αυτό που η δουλεία και ο φυλετικός διαχωρισμός δεν είχαν καταφέρει να επιτύχουν απόλυτα, την επίβλεψη, χωρίς φυλάκια και συρματοπλέγματα, του 97% των μαύρων Αμερικανών. Το γκέτο είναι αποκομμένο από την επίσημη οικονομία και την υπόλοιπη κοινωνία. Στην υποβάθμιση των συνθηκών στέγα σης, προστίθενται η αυξημένη εγκληματικότητα, το υψηλό πο σοστό θνησιμότητας, οι ελλιπείς κοινωνικές δομές και ελλιπής εκπαίδευση και χρόνια ανεργία. Το γκέτο είναι μια επιμέρους μικρο-κοινωνία, ένα κλειστός κόσμος που διαθέτει ιδιάζουσες δο μές και γλώσσα. Η βία, η διάλυση των οικογενειών (στο 56,2% των οικογενειών δεν υπάρχει πατέρας), ο αλκοολισμός και τα ναρ κωτικά οδηγούν στην αδράνεια ή στην απελπισία, που υποκινούν αυτοκτονικές εξεγέρσεις. Ο περιορισμός των Αφρο-Αμερικανών σε γκέτο παραβτάζει το Αρθρο II § C της Διεθνούς Σύμβασης για την Πρόληψη και την Κα ταπολέμηση του Εγκλήματος της Γενοκτονίας, που την έχουν επι κυρώσει οι ΗΠΑ, το οποίο ορίζει: «Στην παρούσα Σύμβαση, ως γενοκτονία θεωρείται οποιαδήποτε από τις ακόλουθες πράξεις ό ταν διαπράττονται με την πρόθεση να εξαφανιστεί, ολόκληρη ή εν μέρει, μτα εθνική, εθνοτική, φυλετική ή θρησκευτική ομάδα, ό πως... εσκεμμένη υποταγή της ομάδας σε συνθήκες διαβίωσης που μπορούν να επιφέρουν τη ολική ή μερική φυσική εξαφάνισή της». * Δήμος (πόλη ή προάστιο πόλης) στο οποίο κατοικούσαν μόνο μη λευκοί. (Σ.τ.Μ.)

514


Σχεδόν όλες οι οικογένειες μαύρων που ζουν στα γκέτο επι βιώνουν χάρη στην «πρόνοια», τη δημόσια βοήθεια, που αποτε λεί έναν ουσιαστικό παράγοντα για τη διάλυση των οικογενειών των μαύρων, αλλά ταυτόχρονα και ένα εργαλείο καταπίεσης. Με την «πρόνοια», «γίνεται κάποιος ένας σκλάβος του χειρότερου εί δους, ένας σκλάβος που απαιτεί τις αλυσίδες». Στις εστίες των ενδεών βασιλεύει επίσης συχνά και η πείνα. Εί ναι δυνατό να ζήσει κάποιος με τρ ία δολάρια, όταν ένα χά μπουργκερ κοστίζει δύο; Στις ΗΠΑ, δεν υπάρχει κοινωνική προ στασία. Τα κονδύλια για τις κοινωνικές δαπάνες, που είχαν περικοπεί από την κυβέρνηση Ρέιγκαν, μειώθηκαν ακόμα περισσότε ρο από τους διαδόχους του, τον Μπους και τον Κλίντον. Το Χάρλεμ, για παράδειγμα, είναι το μέρος με τη υψηλότερη εγκληματι κότητα σε όλο τον κόσμο. Η διαφθορά βρίσκει γόνιμο έδαφος, ε πειδή η επιβίωση στο γκέτο είναι ένας καθημερινός αγώνας. Στο Χάρλεμ, οι φόνοι είναι δεκαπλάσιοι σε σύγκριση με την υπόλοι πη Νέα Υόρκη ή το Σικάγο. Και δεν μαθαίνουμε ποτέ ούτε τα κί νητρα ούτε τους δράστες των περισσοτέρων από αυτά τα εγκλή ματα. Ο κίνδυνος που διατρέχουν οι μαύροι να πέσουν θύματα δολοφονίας είναι εφτά φορές μεγαλύτερος από τον κίνδυνο που διατρέχει ένας λευκός. Έ να μαύρος άντρας που ζει στο Χάρλεμ έχει λιγότερες πιθανότητες από έναν κάτοικο του Μπαγκλαντές να φτάσει στα 65 χρόνια. «Σύμφωνα με τις μελέτες, κάποιος κοι μάται λιγότερο, και κινδυνεύει περισσότερο να γίνει παχύσαρκος και ν’ αποκτήσει υπέρταση. Το γεγονός αυτό δεν οφείλεται μόνο στη φτώχεια. Η πιο μικρή σε διάρκεια και πιο κοπιαστική ζωή τους είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα του άγχους που τους προκαλεί το γεγονός ότι είναι μαύροι στην Αμερική».1 Το κύριο άρθρο των New York Times ανέφερε σχετικά με τις τα ραχές που έγιναν στο Λος Άντζελες τον Απρίλιο του 1982 ότι «οι πυρκαγιές στο Λος Άντζελες φωτίζουν κάτω από ένα νέο φως τον τρόπο με τον οποίο η Αμερική διαγράφει μερικές περιοχές... Ακό μα χειρότερα, τον τρόπο με τον οποίο η Αμερική διαγράφει αν θρώπους: μια γενιά νεαρών μαύρων». Ό σ ο για το λεγόμενο σχέδιο για τη «μεταρρύθμιση» της κοι νωνικής βοήθειας στις αρχές της δεκαετίας του 1980:

HI 1Α, TO ΑΝΕΚΠΛΗΡΩΤΟ ΟΝΕΙΡΟ

5 15

«Δεν πρόκειται για μια μεταρρύθμιση της κοινωνικής βοή θειας, αλλά για ένα σχέδιο μετατροπής των γκέτο σε τεράστια νε κροταφεία - γιατί δεν υπάρχουν θέσεις εργασίας. Ο σκοπός αυ τής της νομοθεσίας είναι να διασφαλίσει ότι ολόκληρα κοινωνι κά στρώματα που αποτελούνται από μειοψηφίες θα πεθάνουν, ε πειδή το παρακμασμένο καπιταλιστικό σύστημα δεν τα έχει α νάγκη».2

Τα ναρκωτικά Τα ναρκωτικά υπήρξαν πάντα ένα σημαντικό όπλο στα χέρια του λευκού ανθρώπου για να καταπιέζει τους ανθρώπους των άλλων φυλών. Το πιο γνωστό παράδειγμα είναι η εισαγωγή του οπίου α πάτην Ινδία στην Κίνα, που προκάλεσετον διαβόητο «πόλεμο του οπίου» (1839-1842) μεταξύ της Αγγλίας και της Κίνας, της οποίας η κυβέρνηση ήθελε ν’ απαγορεύσει τη διακίνηση του οπίου. Κα θώς η Κίνα ηττήθηκε, η κυριαρχία της Αγγλίας διευκολύνθηκε μέ σω ενός διεφθαρμένου καθεστώτος και, κυρίως, μέσω της οργα νωμένης δηλητηρίασης με τα ναρκωτικά ενός ολόκληρου λαού. Τον όρο δηλητηρίαση χρησιμοποίησε ο Χο Τσι Μινχ (όταν α κόμα χρησιμοποιούσε το παρωνύμιο Νγκουέν Άι Κουόκ-Νγκουέν, ο Πατριώτης) το 1925 στο παράνομο βιβλίο του Η Διαδικασία της Γαλλικής Αποικιοηοίησης, στο οποίο κατήγγειλε τη γαλλική πολιτι κή στην Ινδοκίνα που επέβαλλε σε κάθε Ινδοκινέζο την κατανά λωση σημαντικών ποσοτήτων αλκοόλ και οπίου. Αυτή η μέθοδος εκμηδένισης της βούλησης των αποικιοκρατούμενων να εξεγερθούν χρησιμοποήθηκε ευρέως από τους αποικιοκράτες. Μάλιστα, οι κατακτητές της Βόρειας Αμερικής τη χρησιμοποίσαν σε πολύ μεγάλο βαθμό εις βάρος των Αμερικανών Ινδιάνων. Επρόκειτο για το διάσημο «νερό της φωτιάς», που εί ναι ιδιαίτερα γνωστό σε εκείνους που τους αρέσουν τα γουέστερν, το οποίο σε συνδυασμό με τις σφαγές και τις ασθένειες που εισήγαγε ο «πολιτισμός» επέσπευσε την κατάπτωση των Ινδιάνων. Το όπλο των ναρκωτικών εξακολουθεί να χρησιμοποιείται στις μέρες μας εναντίον αυτών που είναι αποικιοκρατούμενοι στην

516


καρδιά της μητρόπολης, δηλαδή εναντίον των μαύρων των ΗΠΑ. Στο παρελθόν, η χρήση από τους μαύρους αρχικά μαριχουάνας, οπίου, μορφίνης και ηρωίνης και στη συνέχεια κοκαΐνης γίνονταν ανεκτές ή τουλάχιστον η καταπολέμηση των ναρκωτικών γινόταν με τέτοιο τρόπο ώστε να μη διαταράσσεται το γενικό επίπεδο της διακίνησης. Σήμερα, στο Χάρλεμ, για παράδειγμα, υπάρχουν οχτώ φορές περισσότεροι ναρκομανείς α π ’ όσο στις υπόλοιπες συνοικίες της Νέας Υόρκης. Το 40% των εγκλημάτων σχετίζονται με τα ναρ κωτικά. Οι Αφρο-Αμερικανοί του Χάρλεμ έχουν αντικαταστήσει την ηρωίνη και την κοκαΐνη με το «κρακ», ένα φτηνό παράγωγο της κοκαΐνης που έχει άμεσα και βίαια συμπτώματα. Το ναρκωτικό αυτό, που επιδρά κυρίως στον εγκέφαλο, προκαλεί μια ευφορία την οποία ακολουθεί μια κατάσταση κατά θλιψης, εκνευρισμού, άγχους και παρανοϊκών ψυχώσεων. Το ε πόμενο στάδιο είναι πνευμονικά εμφυσήματα, ενώ μια υπερβο λική δόση μπορεί να προκαλέσει εμφράγματα και επιτάχυνση των παλμών της καρδιάς και άνοδο της αρτηριακής πίεσης. Ο τοξικομανής έχει παραισθήσεις, αισθάνεται ότι μια στρατιά ε ντόμων διατρέχει το σώμα του. Πάσχει επίσης από ανορεξία και χάνει ένα μεγάλο μέρος του σωματικού του βάρους. Τέλος, ε πέρχεται ο θάνατος. Το ναρκωτικό αυτό βρίσκεται παντού στα γκέτο. Η γρήγορη αύξηση της διακίνησης «κρακ» προκάλεσε μια πτώση στην τιμή της δόσης, που από 40 δολάρια το 1988 κυμαίνεται σήμερα με ταξύ 3 και 10 δολαρίων. Αυτή η μείωση είχε ως αποτέλεσμα ν’ αυ ξηθούν οι καταναλωτές που διαθέτουν πενιχρά μέσα διαβίωσης. Επιπλέον, αυτό το είδος διακινούμενης κοκαΐνης, του οποίου η χρήση γίνεται χωρίς σύριγγα, έχει ως συνέπεια ο χρήστης να μη φοβάται μήπως προσβληθεί από AIDS. Στην Πολιτεία της Νέας Υόρκης, περισσότεροι από το ένα τρίτο των χρηστών «κρακ» εί ναι Αφρο-Αμερικανοί, παρόλο που αποτελούν μόνο το 14,6% του συνολικού πληθυσμού της Πολιτείας. Οι Αφρο-Αμερικανοί αντιπροσωπεύουν το 50% των εθισμέ νων σε ναρκωτικά που η χρήση τους γίνεται με ενδοφλέβια ένε ση. Ο αριθμός τους υπολογίζεται σε 1,2 εκατομμύρια και από αυ-


517

τους περίπου 300.000 έχουν προσβληθεί από AIDS. Στην Πολιτεία της Γεωργίας, οι άρρενες Αφρο-Αμερικανοί αποτελούν τις 8 στις 10 (79%) περιπτώσεις εκείνων που έχουν προσβληθεί από AIDS αποκλειστικά από τη χρήση ναρκωτικών μέσω ενδοφλέβιων ενέ σεων. Τον Απρίλιο του 1987, ενώ αποτελούσαν το 43% όλων των περιπτώσεων AIDS στο Ντιτρόιτ, αντιπροσώπευαν το 76% των περιπτώσεων AIDS που οφείλονταν στη χρήση ναρκωτικών με εν δοφλέβιες ενέσεις. Οι περιπτώσεις AIDS που έχει εντοπίσει το C enter for Disease Control (Κέντρο Ελέγχου Νοσημάτων) δείχνουν ότι το ποσοστό των Αφρο-Αμερικανών που έχουν προσβληθεί από τη νόσο (27%) είναι δυσανάλογα μεγάλο. Τα παιδιά αφρο-αμερικανικής και ισπανικής καταγωγής α ντιπροσωπεύουν περίπου το 80% των παιδιών που έχουν προ σβληθεί από τον ιό του AIDS στις ΗΠΑ. Τα δυο τρίτα όλων των μαύρων που έχουν προσβληθεί από AIDS βρίσκονται στη Νέα Υόρκη, στο Νιου Τζέρσι και στη Φλόριντα. Ο κίνδυνος για έναν μαύρο να προσβληθεί από AIDS είναι τριπλάσιος α π’ όσο για έναν λευκό. Οι άθλιες συνθήκες διαβίωσης των μαύρων, αλλά και η κα τάρρευση του ανοσοποιητικού συστήματος των μαύρων που έ χουν προσβληθεί από AIDS, εξηγούν τη σημερινή γρήγορη διά δοση της φυματίωσης στα γκέτο.

Τα παιδιά της κοκαΐνης Ένα μαύρο παιδί στα πέντε που γεννιούνται σήμερα στα γκέτο εί ναι εθισμένο στα ναρκωτικά. Ή τα ν πριν ακόμα γεννηθεί. Γίνεται στη διάρκεια της εγκυμοσύνης, στην κοιλιά της μητέρας του η ο ποία κάνει χρήση ναρκωτικών, τις περισσότερες φορές «κρακ». «Η τοξικομανία έχει άμεσες και πολλαπλές επιπτώσεις στην ε γκυμοσύνη. Έ να παιδί στα δέκα που γεννιούνται στο Χάρλεμ έ χει βάρος κατώτερο από τον μέσο όρο. Στο μαιευτήριο Grand Hospital του Χάρλεμ, το ποσοστό των ναρκομανών βρεφών ήταν 15% σ’ ένα δείγμα 3.000 γεννήσεων. Αποκαλούν αυτά τα βρέφη

518


«παιδιά της κοκαΐνης». Γεννιούνται πρόωρα κατά δυο μήνες, ζυ γίζουν 600 γραμμάρια λιγότερο σε σύγκριση με τα άλλα βρέφη σε αυτό το στάδιο της ανάπτυξης και ο κίνδυνος να πεθάνουν τα πρώτα χρόνια της ζωής τους είναι τριπλάσιος. Στο ίδιο μαιευτή ριο, το ποσοστό αποβολών είναι διπλάσιο από τον μέσο όρο».3 «Το “κρακ” βλάπτει το έμβρυο σιη διάρκεια της ανάπτυξης πο λύ περισσότερο απ’ όσο η ηρωίνη ή τα υπόλοιπα σκληρά ναρ κωτικά».4 Το «παιδί της κοκαΐνης» που δεν θα πεθάνει σε παιδική ηλι κία θα υποφέρει σε όλη του τη ζωή από τις άμεσες και πολλαπλές επιπτώσεις της χρήσης ναρκωτικών στη διάρκεια της εγκυμοσύ νης: επιληψία, παραλύσεις, δυσμορφίες, διανοητική καθυστέρη ση, δυσλειτουργία των κινητικών κέντρων, νευρικότητα, έλλειψη επικοινωνίας με το περιβάλλον... «Τα “παιδιά της κοκαΐνης” διατρέχουν σε σύγκριση με τα υ πόλοιπα παιδιά 15 φορές περισσότερο τον κίνδυνο “προώρου θα νάτου” κατά τον τοκετό. Ίσιος όμως γι’ αυτά ο θάνατος να είναι προτιμότερος. Για πολλά “παιδιά της κοκαΐνης” που επιβιώνουν, η πρώτη τους εμπειρία στη ζωή είναι η αγωνία που προκαλεί η “στέρηση" κοκαΐνης. Οι πόνοι είναι αφόρητοι. Είναι τόσο ευαί σθητα, ώστε δεν ανέχονται τη φυσική επαφή και δεν μπορούν να τραφούν με φυσιολογικό τρόπο. Κουνούν συνεχώς τα μέλη τους, αποζητώντας μια ανακούφιση. Ακόμα και οι πιο σκληραγωγημένοι ειδικευμένοι γιατροί δεν μπορούν ν’ αντέξουν τα αβάστα χτα ουρλιαχτά αυτών των μωρών. “Ποτέ στη διάρκεια της ιατρι κής μου καριέρας δεν είδα παρόμοιο πόνο με αυτόν που προκα λεί η κοκαΐνη”, δήλωσε στη Wall Street Journal ο διευθυντής της μαιευτικής κλινικής του General Hospital που βρίσκεται στην Κολούμπια».5

Η γενοκτονία Τα ναρκωτικά διαδόθηκαν σαν μια επιδημία σ ια γκέτο της Αμε ρικής όπου ζουν οι μαύροι. Άραγε, αυτό το γεγονός, που αποτε λεί μια κοινότοπη διαπίστωση, οφείλεται στην τύχη; 'Οταν τέθη


519

κε αυτή η ερώτηση σε τρία μέλη του δημοτικού συμβουλίου του Ντιτρόιτ, το οποίο είναι διαβόητο για τα γκέτο του, δόθηκαν οι ακόλουθες απαντήοεις: «Τα ναρκωτικό είναι μια καπιταλιστική βιομηχανία και ένα μέσο ψυχολογικής επιρροής». «Τα ναρκωτι κά είναι πρώτα απ’ όλα μια πηγή χρημάτων. Τ α διέδωσαν όμως στην κοινότητα των μαύρων για να καταπολεμηθεί το κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα. Είναι μια νέα μορφή δουλείας, όπως ή ταν τον προηγούμενο αιώνα το αλκοόλ για τους Ινδιάνους. Οφεί λουμε να καταλήξουμε στη διαπίστωση ότι, αν [το πρόβλημα των ναρκωτικών] προκαλούσε τις ίδιες απώλειες και στους λευκούς, θα ήταν περισσότερο ελεγχόμενο». Έ νας τρίτος δημοτικός σύμ βουλος, αφού αναφέρθηκε στις κοινωνικές αιτίες της τοξικομα νίας, πρόσθεσε: «...Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι τα ναρκωτικά επι τρέπουν να διατηρείται ήσυχος ο λαός».6 Τα παρακάτω λόγια ανήκουν στον Λέοναρντ ΜακΝιλ του American Friends Service Committee. Ειπώθηκαν στη διάρκεια μιας διάλεξης για το «κρακ» που έγινε στις 27 Απριλίου 1990 στο διαμέρισμα Τεντερλόιν του Σαν Φρανσίσκο και δημοσιεύτηκαν στο Recovering Issue στις 18 Ιουνίου 1990: «Το “κρακ” μαζί με το μικρό προσδόκιμο ζωής των μαύρων, το υψηλό ποσοστό παιδι κής θνησιμότητας, το δυσανάλογο ποσοστό των μαύρων που φυ λακίζονται ή σκοτώνονται από την αστυνομία, τους αστέγους, τους άνεργους, τη διαβίωση ανάμεσα σε τοξικά απόβλητα, το AIDS και την έλλειψη υποδομών για την υγεία αποτελούν μια ολοφάνερη απόδειξη ότι πραγματοποιείται μια εσκεμμένη επίθεση εναντίον των μειονοτήτων». Στη διάρκεια της ίδιας διάλεξης, ο Ντάνιελ Σίχαν του Christie Institute ανέπτυξε τη θεωρία ότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ δημι ούργησε εσκεμμένα μια αγορά του «κρακ» για ν’ αποκομίζει κέρ δη μέσω του ελέγχου της εισαγωγής και της παρασκευής των ναρ κωτικών. Τ α κέρδη αυτά χρησιμοποιούνταν για τη χρηματοδό τηση παρανόμων επιχειρήσεων, όπως η προμήθεια όπλων στους κόντρας της Νικαράγουας. «Το γεγονός ότι οι Αφρο-Αμερικανοί έχουν γίνει ο στόχος του “πολέμου κατά των ναρκωτικών" και κατ’ ουσία θεωρούνται υ πεύθυνοι γι’ αυτό το πρόβλημα αποτελεί μέρος μιας στρατηγικής

520


ενοχοποίησης των θυμάτων, ώστε ν’ απομακρυνθούν οι υποψίες από τους πραγματικούς ενόχους: Τους προμηθευτές και τα μέλη της κυβέρνησης που θέλουν να οδηγήσουν σε αποσύνθεση τις κοι νότητες των μειονοτήτων και ενδεχομένως να τις καταστρέφουν», υποστηρίζει ο Σίχαν. «Είμαι τρομαγμένος. Υπονομεύουμε το μέλλον μια ολόκλη ρης γενιάς ανθρώπων που δεν θα μπορέσουν να βρουν τη θέση τους μέσα στην κοινωνία και να γίνουν παραγωγικά μέλη της», υ ποστηρίζει ο γιατρός Στέρλινγκ Ουίλιαμς, διευθυντής της μαιευ τικής κλινικής στο Harlem Hospital.7 Η ομοσπονδιακή κυβέρνηση υπολογίζει ότι είναι ενδεχόμενο το έτος 2000 να υπάρχουν στις Η ΠΑ από 1 έως 4 εκατομμύρια παι διά εκτεθειμένα στο «κρακ». Και ότι τουλάχιστον 100.000 από αυτά θα ζουν στις πέντε πιο υποβαθμισμένες συνοικίες των Νέας Υόρκης.8 Έ να άρθρο που δημοσιεύτηκε στις 21 Απριλίου 1990 στη Oakland Tribune δείχνει απερίφραστα ότι ο πόλεμος εναντίον των ναρκωτικών έχει μετατραπεί σ’ έναν πόλεμο εναντίον της κοινό τητας των Αφρο-Αμερικανών.9 Τον Αύγουστο του 1996, η εφημερίδα της Καλιφόρνιας San Jose Mercury News δημοσίευσε μια συνταρακτική έρευνα την οποία εί χε πραγματοποιήσει ο Γκάρι Γουέμπ, ένας δημοσιογράφος της ε φημερίδας. Ο Γουέμπ κατηγορούσε τη CIA ότι ήταν υπεύθυνη, στη δεκαετία του 1980, για τη διάδοση του «κρακ», της «κοκαΐνης των φτωχών», στα γκέτο των μαύρων στις αμερικανικές πόλεις. Η έ ρευνα, που είχε το τίτλο «Σκοτεινή Συμμαχία» και έγινε γρήγορα γνωστή μέσω της σελίδας της εφημερίδας στο Διαδίκτυο, κατη γορούσε Νικαραγουανούς εμπόρους ναρκωτικών ότι διέθεσαν στην αγορά του Λος Άντζελες μεγάλες ποσότητες «κρακ» για να χρηματοδοτήσουν, με τη συνενοχή της CIA, την αντίσταση των κό ντρας στο καθεστώς των Σαντινίστας. Η έρευνα συγκλόνισε την κοινότητα των μαύρων και υποχρέωσε τη CIA να πραγματοποιή σει μια έρευνα μέσα στους κόλπους της. Το άμεσο αποτέλεσμα από την αντίδραση της C1A ήταν απο λύτως προβλέψιμο. Η διεύθυνση της San Jose Mercury News πραγ ματοποίησε μια δεύτερη έρευνα και τελικά παραδέχτηκε ότι εί


521

χε κατηγορήσει τη C1A χωρίς αποδείξεις. Ο Τζέρι Κέπος, ο αρ χισυντάκτης της εφημερίδας, έγραψε: «... παρόλο που οι έμποροι ναρκωτικών συνδέονταν πράγματι με τους ηγέτες των κόντρας που πληρώνονται από τη CIA, και παρόλο που ο Γουέμπ πιστεύ ει ότι οι σχέσεις τους με τη C1A ήταν πολύ στενές, δεν διαθέτου με αποδείξεις ότι οι ανώτεροι αξιωματούχοι της ήταν εν γνώσει αυτών των σχέσεων». Π αρά αυτή την (αυθόρμητη!) αλλαγή στάσης της San Jose Mercury News, βλέπουμε ότι, όπως πιστεύουν πολλοί κοινωνιολό γοι και Αφρο-Αμερικανοί αγωνιστές, η διακίνηση του «κρακ», της κοκαΐνης και της ηρωίνης, αλλά και η διάδοση του AIDS, αποτε λούν στοιχεία μιας μυστικής και ανομολόγητης συνωμοσίας της κυβέρνησης των ΗΠΑ και της C1A με σκοπό την εξόντωση ενός μεγάλου μέρους του πληθυσμού των μαύρων.

Οι βιαιοπραγίες της αστυνομίας Η δολοφονία το 1979 από αστυνομικούς του Μαϊάμι του Αρθουρ ΜακΝτάφι, ενός μαύρου ασφαλιστή, επειδή παραβίασε ένα κόκ κινο φανάρι, ο ομαδικός ξυλοδαρμός ενός άλλου μαύρου, του Ρόντνεϊ Κινγκ, τον Μάρτιο του 1991 στο Λος Άντζελες, τον οποίο κα τέγραψε με την ερασιτεχνική του βιντεοκάμερά κάποιος πολίτης, το αισχρό μαρτύριο στο οποίο υποβλήθηκε ένας Αϊτινός, τον οποίο έδειραν ομαδικά και τον σοδόμισαν με τη λαβή μιας βεντούζας α στυνομικοί του 70ού αστυνομικού τμήματος του Μπρούκλιν, πε ριστατικά που προκάλεσαν σκάνδαλα και τουλάχιστον τα δυο πρώ τα ταραχές, δεν αποτελούν παρά την κορυφή του παγόβουνου. Σε μια χώρα όπου η κοινή γνώμη πιστεύει ότι το να είναι κά ποιος αφρικανικής καταγωγής συνιστά ήδη ένα έγκλημα, ολό κληρη η κοινότητα των μαύρων θωρείται ότι «έχει ροπή στο έ γκλημα» και το ποινικό σύστημα δεν προσπαθεί να περιορίσει την εγκληματικότητα, αλλά να συλλαμβάνει και να καταδικάζει ολοένα και περισσότερους «εγκληματίες». Η εφημερίδα της Φιλαδέλφειας Inquirer πραγματοποίησε μια έρευνα για τις βιαιοπραγίες των αστυνομικών στη διάρκεια των

522


ανακρίσεων: «... μια από τις τεχνικές ήταν να τοποθετούν πάνω στο κεφάλι του υπόπτου έναν τηλεφωνικό κατάλογο και στη συ νέχεια να το σφυροκοπουν μ’ ένα βαρύ αντικείμενο. Σε άλλες πε ριπτώσεις, οι αστυνομικοί χτυπούσαν τους υπόπτους με μολύβδινους σωλήνες, με κλομπ, με σιδερογροθιές, με χειροπέδες, με α λυσίδες και με πόδια τραπέζιών. Μερικές φορές, οι αστυνομικοί υποχρέωναν άλλους υπόπτους να παρακολουθούν αυτές τις βιαι οπραγίες πίσω από καθρέφτες μέσα από τους οποίους μπορού σαν να δουν και τους έλεγαν ότι θα πάθαιναν τα ίδια αν δεν συ νεργάζονταν με την αστυνομία». Σε γενικές γραμμές, οι αστυνομικοί δεν διστάζουν να σκοτώ νουν απρόκλητα. Τ ις περισσότερες φορές, οι φόνοι δικαιολο γούνται με τον ισχυρισμό ότι το θύμα είχε επιτεθεί στους αστυ νομικούς και άρα το πυροβόλησαν ευρισκόμενοι σε νόμιμη άμυ να. Έ νας αστυνομικός του 28ου αστυνομικού τμήματος στο Χάρλεμ είχε δηλώσει σ’ ένα δημοσιογράφο της γαλλικής εφημερίδας Le Matin: «'Οταν σκοτώνουμε κάποιον, η υπόθεση κλείνει αμέ σως».10 Από το 1968 έως σήμερα, το δικαστικό σύστημα χρησιμοποι είται συστηματικά για να δικαιολογούνται οι δολοφονίες μελών των μειονοτήτων από τις δυνάμεις της τάξης και του νόμου. Θα υπενθυμίσουμε μερικά μόνο παραδείγματα: Περισσότεροι από 30 αγωνιστές του κόμματος των Μαύρων Πανθήρων δολοφονήθηκαν από την αστυνομία ή από πολίτες που ενέργησαν με παρότρυνση της αστυνομίας, όπως αποδεί χτηκε στη συνέχεια. Ό λες αυτές οι δολοφονίες, για τις οποίες έ πρεπε να υπάρξει μια νομική αιτιολόγηση, θεωρήθηκαν «δικαι ολογημένες ανθρωποκτονίες» (συμπεριλαμβανομένης και της δο λοφονίας του Φρεντ Χάμπτον, τον οποίο πυροβόλησαν εξ επαφής στο κεφάλι ενώ κοιμόταν). Αρκετοί μαύροι φοιτητές σκοτώθηκαν στη διάρκεια κινητο ποιήσεων, όπως στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο Ό ραντζμπουργκ στη Νότια Καρολίνα το 1968 (τρεις νεκροί φοιτητές), στο Πολι τειακό Πανεπιστήμιο Τζάκσον στο Μισισίπι το 1970 (δυο νεκροί φοιτητές) και στοΣάουθερν ΓιουνιβέρσιτιτηςΛουϊζιάναςτο 1972 (δυο νεκροί φοιτητές).


5 23

Δεν είναι δυνατό να έχουμε αυταπάτες για τα σχέδια της κυ βέρνησης, αν λάβουμε υπ’ όψιν μας τα όπλα με τα οποία είναι ε ξοπλισμένοι οι αστυνομικοί όλων των αστυνομικών τμημάτων της χώρας και τα οποία τα στρέφουν εναντίον των κατοίκων των γκέ· το. Τ α περίστροφα των .38 αντικαταστάθηκαν από πανίσχυρα περίστροφα των .357 Magnum. Τα πιστόλια αυτά είναι ικανά να διαπερνούν τη μηχανή ενός αυτοκινήτου. Κάτι που σημαίνει ότι η χρησιμοποίηση αυτού του όπλου σε μια αστική περιοχή μπο ρεί να προκαλέσει περισσότερα θύματα, καθώς μόνο μια βολίδα μπορεί να διαπεράσει τα σώματα πολλών ανθρώπων στη σειρά. «Οι αστυνομικοί της Νέας Υόρκης θ’ αρχίσουν από το φθινό πωρο ν’ αντικαθιστούν τα περίστροφά τους των .38 με ημιαυτό ματα πιστόλια των .9. Αυτή η απόφαση συνιστά μια αλλαγή στη στάση της αστυνομικής διεύθυνσης της Νέας Υόρκης, η οποία μέχρι σήμερα απέρριπτε τη χρησιμοποίηση όπλων που είναι πιο ισχυρά και βάλλουν με μεγαλύτερη ταχύτητα».11 Στον τυπικό εξοπλισμό πολλών περιπολικών συμπεριλαμβάνεται η λειόκαννη καραμπίνα των .12, η οποία βάλλει σκάγια (το κάθε φυσίγγιο περιέχει 9 βολίδες από μόλυβδο που το διαμέτρη μά τους είναι .32).12 Οι καραμπίνες αυτές αποκαλούνται riot guns (όπλα για την α ντιμετώπιση ταραχών), επειδή οι κάννες τους που έχουν μήκος 45 εκατοστά επιτρέπουν μια μεγάλη διασπορά των βολίδων, σκο τώνοντας ή τραυματίζοντας αδιακρίτως. Με παρόμοια όπλα και μέσα στα κατασταλτικά πλαίσια του αμερικανικού πολιτικού συστήματος, δεν πρέπει να μας προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι κάθε έτος σκοτώνονται από την α στυνομία περισσότεροι από 600 άνθρωποι, άντρες, γυναίκες και παιδιά, από 10 έως 81 ετών. Το 45% έως το 55% των ανθρώπων που σκοτώνονται από την αστυνομία είναι Αφρο-Αμερικανοί. Στο Σικάγο και στη Φιλαδέλ φεια, περισσότερο από το 70% των ανθρώπων που σκοτώνει η α στυνομία είναι μαύροι.

524


Η δικαιοσύνη και οι φυλακές «Οι αλυσίδες και τα κλομπ είναι δημιουργήματά σας, θείε μου. Τα κατασκευάσατε πριν από 400 χρόνια και τα χρησιμοποιείτε μέχρι σήμερα... Τ α κατασκευάσατε. Αλλά δεν αποτελούν παρά μό νο ένα θραύσμα της βαρβαρότητάς σας, θείε μου. Χρησιμοποι ήσατε τα σχοινιά και τα δέντρα για ν’ απαγχονίζετε. Χρησιμο ποιήσατε τα μαχαίρια για να ευνουχίζετε τα θύματά σας την ώ ρα που αγωνίζονταν ενάντια στα σχοινιά για να ξαναβρούν την α ναπνοή τους. Χρησιμοποιήσατε τη φωτιά για να βασανίζονται α κόμα περισσότερο, επειδή ο απαγχονισμός και ο ευνουχισμός δεν σας αρκούσαν για να διασκεδάσετε. Και έπειτα, αρχίσατε να χρη σιμοποιείτε κάτι άλλο -ένα άλλο δημιούργημά σας-, αυτό που ο νομάζετε νόμο. Τον γράψατε εσείς και αυτοί του είδους σας, και κάθε άνθρωπος που δεν ανήκε στο είδος σας ήταν καταδικασμέ νος να τον παραβιάσει αργά ή γρήγορα...»13 Προϊόν της Ιστορίας, ο αμερικανικός ρατσισμός δεν υπάρχει μόνο στο πνεύμα των λευκών, αλλά έχει θεσμοθετηθεί σε όλους τους μηχανισμούς της αμερικανικής κοινωνίας, και ιδιαίτερα στο ποινικό σύστημα. Η πιο προφανής ένδειξη αυτού του ρατσισμού είναι η σύνθεση αυτού του συστήματος που βασίζεται σε φυλετι κά κριτήρια. Σε μια χώρα της οποίας το 20% των πολιτών είναι μη-ευρωπαϊκής καταγωγής, το ποινικό σύστημα αποτελείται κα τά 95% από ανθρώπους ευρωπαϊκής καταγωγής. «Τις περισσότερες φορές, ένα μαύρος που θεωρείται ύποπτος για τη διάπραξη κάποιου εγκλήματος συλλαμβάνεται από ένα λευκό αστυνομικό και οδηγείται ενώπιον ενός λευκού δικαστή, ε νός λευκού εισαγγελέα και ενός σώματος ενόρκων που αποτελείται από λευκούς, σ’ ένα δικαστήριο που τα πρακτικά καταγρά φονται από λευκούς γραμματείς. Η συνηθισμένη θέση ενός μαύ ρου σε αυτό το δικαστικό σύστημα που βρίσκεται στα χέρια των λευκών είναι το εδώλιο του κατηγορουμένου. Η κατάσταση αυτή έχει ως αποτέλεσμα να πειστεί ότι η δικαιοσύνη είναι ένα όργα νο καταπίεσης στα χέρια των λευκών και ότι η κατάσταση αυτή δεν μπορεί παρά να επηρεάζει την απονομή δικαιοσύνης. Δεν μπορούν επομένως παρά να υπάρχουν διακρίσεις στην απόδοση


5 25

κατηγοριών και στις καταδίκες. Ακόμα και όταν οι λευκοί που ε νεργούν μέσα σε αυτό το σύστημα δεν έχουν προκαταλήψεις, οι πολιτισμικοί και ταξικοί φραγμοί που υψώνονται ανάμεσα σε αυ τούς και τους κατηγορουμένους έχουν ως συνέπεια οι δεύτεροι να βρίσκονται σε μειονεκτική θέση».14 Συνέπεια αυτής της ρατσιστικής δικαιοσύνης είναι ότι περίπου οι μισοί (48%) από τους 1.630.940 ανθρώπους που βρίσκονται στα σωφρονιστικά ιδρύματα και καταστήματα των Πολιτειών και των Δήμων είναι Αφρο-Αμερικανοί, ενώ δεν αντιπροσωπεύουν παρά μόνο το 12% του πληθυσμού. Η ίδια αναλογία μαύρων υ πάρχει και στους 3.500 θανατοποινίτες που ζουν στα «κελιά των μελλοθάνατων». Στις ΗΠΑ φυλακίζουν περισσότερους μαύρους απ’ όσους φυλάκιζαν στη Νότια Αφρική την εποχή του α π α ρ τχάιντ: 3.109 στους 100.000 στις ΗΠΑ έναντι 729 στη Νότια Αφρι κή.15 Μια μελέτη αυτής της κατάστασης δείχνει ότι δεν υπάρχει σχέση ανάμεσα στο ποσοστό εγκληματικότητας των μαύρων (έ στω και αν είναι υψηλό) με το ποσοστό φυλάκισής τους, όπως ε πίσης δεν υπάρχει σχέση με την αναλογία των μαύρων που ζουν σε μια Πολιτεία. Γενικότερα, έχει διαπιστωθεί ότι ο διπλασια σμός του ποσοστού των φυλακισμένων που παρατηρείται τα τε λευταία πέντε χρόνια στις ΗΠΑ δεν έχει καμία σχέση με την ε γκληματικότητα, η οποία δεν αυξήθηκε στις ίδιες αναλογίες (μά λιστα, τα τελευταία δυο χρόνια έχει μειω θεί σύμφωνα με τις θριαμβευτικές εκθέσεις του υπουργείου Δικαιοσύνης). Το 1996, η αναλογία των μαύρων κρατουμένων ήταν 800 για 100.000 κατοίκους έναντι 114 για τους Λευκούς, κάτι που σημαί νει ότι οι πιθανότητες να φυλακιστεί ένας μαύρος είναι εφτα πλάσιες απ’ όσες ένας λευκός. Στο Ιλινόι, είναι δεκαπλάσιες. Είναι εξίσου αποκαλυπτική η σύγκριση του ποσοστού των κρα τουμένων σε παγκόσμιο επίπεδο. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία, το ποσοστό των λευκών κρατουμένων στις ΗΠΑ είναι παρόμοιο με αυτά που έχουν καταγραφεί στις περισ σότερες δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Ό μ ω ς, κάτι που μοιάζει απί στευτο, οι μαύροι στις ΗΠΑ φυλακίζονται σε μεγαλύτερη αναλο γία απ’ όσο οι μαύροι στη Νότια Αφρική την εποχή του απαρτ

526


χάιντ. Στην πραγματικότητα, το ποσοστό των μαύρων κρατουμέ νων στις ΗΠΑ είναι αναλογικά το υψηλότερο στον κόσμο. Η αστυνομία συλλαμβάνει εφτά φορές πιο συχνά τους μαύρους άντρες και έντεκα φορές τις μαύρες γυναίκες σε σύγκριση με τους λευκούς και τις λευκές. Αποδίδονται εις βάρος τους κατηγορίες εφτά και δώδεκα φο ρές πιο συχνά, αντίστοιχα. Καταδικάζονται οχτώ έως δεκατέσσερις φορές πιο συχνά. Καταδικάζονται σε ποινές κράτησης οχτώ έως δεκαοχτώ φο ρές πιο συχνά. Και καταδικάζονται σε ποινές φυλάκισης δέκα έως δεκατέσ σερις φορές πιο συχνά από τους λευκούς και τις λευκές. Η αστυνομία ελέγχει τα στοιχεία των Αφρο-Αμερικανών σε περιστάσεις που δεν το κάνει για λευκούς. Οι εγγυήσεις για την προσωρινή αποφυλάκιση των μαύρων είναι τόσο υψηλές που δεν μπορούν να τις πληρώσουν. Οι μαύροι καταλήγουν λοιπόν στη φυ λακή, μακριά από τους δικούς τους, χωρίς να διαθέτουν τα μέσα να πληρώσουν ένα δικηγόρο. Δεν μπορούν να προετοιμάσουν την υπεράσπισή τους και είναι υποχρεωμένοι ν’ αποδεχτούν τον αυτεπάγγελτο διορισμό ενός δικηγόρου, ο οποίος δεν έχει καν το χρόνο να μελετήσει το φάκελο της υπόθεσης, ακόμα και αν υπο θέσουμε ότι έχει την πρόθεση να το κάνει. Τ ις περισσότερες φο ρές, οι μαύροι οδηγούνται ενώπιον ενός λευκού δικαστή, ενός λευκού εισαγγελέα και ενός σώματος ενόρκων που αποτελείται από λευκούς, και καταλήγουν στη φυλακή. Η ρατσιστική δικαι οσύνη τους καταδικάζει σε πολυετείς ποινές για πραγματικά ή υ ποτιθέμενα αδικήματα, για τα οποία πολλοί λευκοί θ ’ απαλλάσ σονταν ή θα καταδικάζονταν σε πολύ πιο μικρές ποινές φυλάκι σης. Μια κυβερνητική μελέτη που έγινε το 1979 αποκάλυψε ότι ο ένας μαύρος στους πέντε θα φυλακιζόταν στη διάρκεια της ζωής του. Από τότε, η κατάσταση έχει επιδεινωθεί και, σήμερα, η α ναλογία προσεγγίζει τον έναν στους τέσσερις. Ο συνολικός αριθ μός των Αφρο-Αμερικανών που έχουν φυλακιστεί στις ΗΠΑ είναι περίπου τρία εκατομμύρια, ένα αριθμός που αντιστοιχεί σχεδόν στον πληθυσμό του Σικάγου.


527

Τον Φεβρουάριο ίου 1990, μια μελέτη της Sentencing Project, μιας οργάνωσης δικηγόρων της Ουάσινγκτον, έδειξε ότι η ε γκληματικότητα των μαύρων σε συνδυασμό με το ρατσιστικό α μερικανικό σύστημα δικαιοσύνης είχε ως συνέπεια ο ένας στους τέσσερις μαύρους ηλικίας 20 έως 29 ετών να είναι φυλακισμένος, καταδικασμένος σε φυλάκιση με αναστολή ή αποφυλακισμένος υπό όρους. Η μελέτη κατέληγε ότι μια ολόκληρη γενιά μαύρων διέτρεχε τον κίνδυνο ν’ αποκλειστεί από τον ενεργό πληθυσμό. Μια θυσιασμένη γενιά. Πώς είναι δυνατόν λοιπόν να μη θεωρούμε ως μια μορφή πε ριορισμένης γενοκτονίας αυτή την πολιτική που θέτει τους ΑφροΑμερικανούς στο περιθώριο της κοινωνίας; Οι περισσότεροι από τους μισούς θανάτους κρατουμένων στις βορειοανατολικές Πολιτείες των ΗΠΑτο 1991 οφείλονταν στο AIDS, σύμφωνα με το γραφείο δικαστικών στατιστικών. Σ’ εθνι κό επίπεδο, από τους 1.863 κρατουμένους που πέθαναν το ίδιο έ τος, το 28% ήταν θύματα του AIDS. Στο Νιου Τζέρσι, το 69% των θανάτων των κρατουμένων είχε σχέση με το AIDS, και τ’ αντί στοιχα ποσοστά ήταν 66% στη Νέα Υόρκη, 44% στη Φλόριντα, 33% στο Μέριλαντ, και 30% στη Βόρεια Καρολίνα και στη Μασαχουσέτη.16 To C enter for Disease Control and Prevention (Κέντρο Ελέγ χου και Πρόληψης Νόσων) της Ατλάντας, στη Γεωργία, αναφέ ρει ότι οι πάσχοντες από AIDS αυξάνονται στις αμερικανικές φυ λακές. Το 1994, είχαν προσβληθεί από AIDS 5.279 κρατούμενοι, δηλαδή 5,2 0/00, ένα ποσοστό που είναι εξαπλάσιο από εκείνο του γενικού πληθυσμού των ενηλίκων (0,9 0/00).17

Το «νομοσχέδιο για την εγκληματικότητα» (Crime Bill) Στις 19 Νοεμβρίου 1993, η Γερουσία υιοθέτησε ένα σημαντικό «σχέδιο νόμου σχετικά με την εγκληματικότητα», το οποίο μετα ξύ άλλων πρότεινε την επέκταση της θανατικής ποινής για πε ρισσότερα από εξήντα νέα εγκλήματα. Μερικά από αυτά ήταν η δολοφονία ομοσπονδιακών υπαλλήλων, η γενοκτονία, οι δολιο

528


φθορές που προκαλούν εκτροχιασμό των τρένων, η δολοφονία υ πηκόων των ΗΠΑ στο εξωτερικό και οι δολοφονίες που διαπράττονται με πυροβόλα όπλα που έχουν μεταφερθεί εκτός των ορίων μιας Πολιτείας. «Αυτό το “νομοσχέδιο για την εγκληματικότητα”, το οποίο πε ριλαμβάνει τη διάταξη που έχει ονομαστεί “three strikes and you are out” («τρία χτυπήματα και χάνεις», ένα κανόνας του μπέιζμπολ) και προβλέπει τη δαπάνη δισεκατομμυρίων δολαρίων για τις φυλακές και τις διοικητικές υπηρεσίες του σωφρονιστικού συ στήματος, είναι τόσο δρακόντειο ώστε ούτε ο Ρέιγκαν ούτε ο Μπους δεν κατάφεραν να το περάσουν. Στην ουσία του, το νο μοσχέδιο αυτό είναι ένα πρόγραμμα δημόσιας απασχόλησης μέ σω του οποίου θα διατεθούν περισσότερα από 30 δισεκατομμύ ρια δολάρια σε λευκούς εργαζομένους. Να, λοιπόν, ένα κοινωνι κό πρόγραμμα, αν μπορεί να χαρακτηριστεί τέτοιο, το οποίο αντανακλάει την κοινωνικο-πολιτική και οικονομική εξέλιξη των Ηνωμένων Πολιτειών».18 Στη διάρκεια των συζητήσεων για το νομοσχέδιο, οι γερου σιαστές αποφάσισαν με ψήφους 52 έναντι 41 να μη συζητηθεί μια τροπολογία που πρότεινε ν’ απαγορεύεται η εκτέλεση των α νηλίκων. Με 314 ψήφους έναντι 111, η Βουλή των Αντιπροσώπων υιο θέτησε και αυτή τις προτάσεις της Γερουσίας για την εσχάτη των ποινών.

Μηάζμηολ και δικαιοσύνη Τον Μάρτιο του 1995, ο Τζέρι Ντ. Ουίλιαμς, 25 ετών, πατέρας δυο παιδιών, κάτοικος της Καλιφόρνιας και μαύρος, έκλεψε ένα κομμάτι πίτσας «πεπερόνι» από κάποια παιδιά σ’ ένα φαστ φουντ στο Ριντόντο Μπιτς και καταδικάστηκε σε 25 χρόνια φυλάκισης βάσει του νόμου «three strikes», τον οποίο είχε υπογράψει ο πρό εδρος Κλίντον το 1994. Εμπνευσμένος από τον κανόνα του μπέιζμπολ «three strikes and you are out» («τρία χτυπήματα και χάνεις»), ο νόμος αυτός


529

ορίζει ότι οι υπότροποι που έχουν καταδικαστεί ήδη δυο φορές, όταν οδηγούνται για τρίτη φ ορά ενώπιον ενός δικαστή, μπορούν να καταδικαστούν από 25 έτη φυλάκισης έως ισόβια χωρίς τη δυ νατότητα της υπό όρους απόλυσης. Αυτό ακριβώς συνέβη στην πε ρίπτωση του Ουίλιαμς. Ένα κομμάτι πίτσας κοστίζει 25 χρόνια κάθειρξης, όσο και μια ένοπλη ληστεία, ένας βιασμός ή μια δολοφονία. Ό π ω ς σχολιάζει ένας δημοσιογράφος της L H um anité: «Αν το μπέιζμπολ καθορί ζει την αμερικανική νομολογία, τότε δεν είναι παράλογο να φο βόμαστε ότι τα επόμενα χρόνια οι καταδικασμένοι θα παραδίδονται στα λιοντάρια».

Οι σωφρονιστικές συνθήκες Παρά τα όσα ισχυρίζονται οι υπεύθυνοι του σωφρονιστικού συ στήματος των ΗΠΑ οι οποίοι εξυμνούν τις ανθρώπινες συνθήκες που επικρατούν στις αμερικανικές φυλακές, οι κρατούμενοι και οι επισκέπτες τους διαβεβαιώνουν ότι όχι μόνο δεν σταμάτησαν ποτέ οι βιαιοπραγίες στις φυλακές, αλλά ότι έχουν πάρει νέες μορφές που συχνά είναι συγκαλυμμένες. Αυτή η διάσταση απόψεω ν οδήγησε την Prisoners Rights Union (PRU - Ένωση για τα Δικαιώματα των Κρατουμένων) του Σακραμέντο (Καλιφόρνια) να πραγματοποιήσει το 1989 μια έ ρευνα με τον τίτλο Prison Discipline Study (Μελέτη για την Πει θαρχία στις Φυλακές), που ουσιαστικά ήταν μια δημοσκόπηση με δείγμα τους ίδιους τους κρατουμένους. Τ α αποτελέσματα αυ τής της έρευνας περιλήφθηκαν σε μια έκθεση με τον τίτλο T he Myth of Hum an Im prisonm ent (Ο Μύθος της Ανθρώπινης Φυ λάκισης). Περισσότερο από το 70% των κρατουμένων που απάντησαν σε αυτή τη δημοσκόπηση δήλωσαν ότι η άσκηση σωματικής και ψυ χολογικής βίας αποτελούν τον κανόνα στις φυλακές υψίστης α σφαλείας των ΗΠΑ. Ο εγκλεισμός στην απομόνωση, η αφαίρεση «προνομίων» και οι βιαιοπραγίες είναι συνήθεις πρακτικές στις περισσότερες φυλακές υψηλής ασφαλείας.

530


«Οι καταχρήσεις εξουσίας που αφορούν την άσκηση σωματι κής βίας έχουν αρχή και τέλος, ενώ εκείνες που αφορούν την ά σκηση ψυχολογικής βίας γίνονται εις βάρος των κρατουμένων ανά πάσα στιγμή. Ακόμα και οι πιο σκληροί επηρεάζονται από τις διάφορες μικρές λεπτομέρειες αυτών των καταχρήσεων εξουσίας: ένα βλέμμα, ένα καινούριο ημερήσιο πρόγραμμα, μια αλλαγή στην τροφή, ένα γράμμα που παραδίδεται με καθυστέρηση, η α κύρωση ενός επισκεπτηρίου, μια παρατήρηση για το περιεχόμε νο της αλληλογραφίας. Λεπτομέρειες που μπορεί να οφείλονται σε πολλούς λόγους και να οδηγήσουν στη λήψη σοβαρών πει θαρχικών μέτρων». Παρόλο που ο εγκλεισμός στην απομόνωση θεωρείται από τα δικαστήρια και τις σωφρονιστικές Αρχές ως ένα επιτρεπτό και νόμιμο μέσο, πρόκειται ίσως για τη μορφή ψυχολογικής βίας που έχει τις πιο καταστρεπτικές επιπτώσεις. Αν και οι υπεύθυνοι των φυλακών ισχυρίζονται ότι οι περισσότεροι κρατούμενοι δεν περ νούν παρά μόνο μερικές ημέρες στην απομόνωση, η δημοσκό πηση που έγινε στους κρατουμένους αποκαλύπτει ότι αυτή η τι μωρία επιβάλλεται τις περισσότερες φορές για χρόνια. Οι κρα τούμενοι διευκρινίζουν επίσης ότι ο εγκλεισμός στην απομόνωση είναι συχνά αυθαίρετος, και ιδιαίτερα για τους κρατουμένους που πάσχουν από ψυχικές διαταραχές. Πολλοί κρατούμενοι έχουν αναφέρει ότι γίνονται προσπάθει ες τρομοκράτησης των επισκεπτών, στις οποίες συμπεριλαμβάνονται η εκτόξευση απειλών από τους δεσμοφύλακες εις βάρος των μελών των οικογενειών των κρατουμένων και η σεξουαλική παρενόχληση των επισκεπτριών. Σχεδόν το 40% των ερωτηθέντων κρατουμένων έχουν δει κρα τουμένους να υποβάλλονται σε ψυχιατρικές θεραπείες και να τους χορηγούνται φάρμακα παρά τη θέλησή τους. Το 32% των ερω τηθέντων αναφέρουν περιστατικά προπηλακισμών και ρατσιστι κών ύβρεων, αλλά και ότι συχνά υποβαθμίζεται η ποιότητα της τροφής, ότι γίνονται εκβιασμοί για την απόσπαση χρημάτων, ό τι πραγματοποιούνται «σωματικές» έρευνες και ότι οι δεσμοφύ λακες απειλούν τους κρατουμένους ότι θα τους σκοτώσουν - όπως, για παράδειγμα, οι απειλές που εκτόξευαν οι δεσμοφύλακες της


531

φυλακής της κομητείας του Λος Άντζελες, οι οποίοι ήταν μέλη της Κου Κλουξ Κλαν. Το 90% των κρατουμένων που πήραν μέρος στη δημοσκόπη ση επιβεβαιώνουν την άσκηση σωματικής βίας. Το 70% ισχυρί ζονται ότι τουλάχιστον μια φορά το μήνα ασκείται εις βάρος τους σωματική βία. Οι δεσμοφύλακες χρησιμοποιούν τις γροθιές τους, τα πόδια τους, κλομπ, ηλεκτρικά ραβδιά, δακρυγόνα αέρια, πυ ροσβεστήρες, τις λαβές των ηλεκτρικών τους φακών, σκουπόξυ λα, λαστιχένιους σωλήνες και τουφέκια που ρίχνουν πλαστικές σφαίρες. Περίπου 100 από τους ερωτηθέντες ισχυρίζονται ότι υπήρξαν μάρτυρες ομαδικών ξυλοδαρμών κρατουμένων που ήταν δεμένοι με χειροπέδες· 40 έχουν δει δεσμοφύλακες να εφαρμόζουν το βα σανιστήριο «body slam» (ρίχνουν έναν κρατούμενο με το κεφάλι στο έδαφος ή πάνω σ’ ένα τοίχο) σε κρατουμένους που τα χόρια τους ήταν δεμένα με χειροπέδες πίσω από την πλάτη τους· 30 άλ λοι έχουν δει επί τω έργω τις «goon squads» (ομάδες δεσμοφυ λάκων που δέρνουν ομαδικά κάποιον κρατούμενο, που τις πε ρισσότερες φορές είναι δεμένος με χειροπέδες). Από τις ερωτηθείσες γυναίκες 35 υποστηρίζουν ότι τις έχουν δείρει, ότι τις έχουν βιάσει ή ότι αφού τις έδεσαν γυμνές σε κά ποιο κρεβάτι οι δεσμοφύλακες αστειεύονταν εις βάρος τους. Μια από αυτές διαβεβαιώνει ότι απέβαλε, όταν οι δεσμοφύλακες χρη σιμοποίησαν πάνω της τα «stun gun» τους (όπλα που αναισθητοποιούν). Από τους ερωτηθέντες κρατουμένους αναφέρουν 55 περιπτώ σεις «συγκαλυμμένων» καταχρήσεων εξουσίας που αφορούν την άσκηση σωματικής βίας. Οι δεσμοφύλακες προκαλούν συμπλο κές ανάμεσα στους κρατουμένους, είτε τοποθετώντας στο ίδιο κε λί κρατουμένους που εχθρεύονται ο ένας τον άλλο είτε επιτρέποντάς τους να βρίσκονται ταυτόχρονα σε κάποιο κοινόχρηστο χώ ρο· οι δεσμοφύλακες ονομάζουν αυτές τις συμπλοκές «dog fights» (σκυλοκαβγάδες) ή «cock fights» (κοκορομαχίες). Επίσης, οι κρα τούμενοι δέρνονται στα κελιά τους ή τους οδηγούν σε χώρους α σφαλείας για να τουΓ δείρουν μακριά από τα βλέμματα των υπο λοίπων κρατουμένων. Άλλοι κρατούμενοι έχουν διαμαρτυρηθεί

532


ότι τους υποχρέωσαν να εκτελέσουν επίπονες εργασίες, παρόλο που ήταν άρρωστοι ή ανάπηροι. Από τους ερωωτηθέντες κρατουμένους, αυτοί που αντιστοι χούν μόνο στο 10% δηλώνουν ότι δεν έχουν παραστεί μάρτυρες παρόμοιων βιαιοπραγιών. Τα κυριότερα κίνητρα που ωθούν τους δεσμοφύλακες να διαπράττουν αυτές τις βιαιοπραγίες είναι οι φυλετικές και πολιτικές προκαταλήψεις τους. Οι πολιτικές προκαταλήψεις είναι συχνότερες. Αφορούν κυ ρίως τους κρατουμένους που αγωνίζονται εναντίον των αδικιών, και ενθαρρύνουν και βοηθούν τους άλλους κρατουμένους να κά νουν το ίδιο. Οι «δικηγόροι των φυλακών» (jailhouse lawyers) α ποτελούν τον πιο συχνό στόχο του σωφρονιστικού προσωπικού. Οι «δικηγόροι των φυλακών» βοηθούν τους άλλους κρατουμένους, πολλοί από τους οποίους είναι αναλφάβητοι, να συντάσσουν κα ταγγελίες και μηνύσεις εναντίον των φυλακών και να υποβάλλουν εφέσεις στις αποφάσεις των δικαστηρίων. Καθώς το εσωτερικό σύστημα των φυλακών είναι αυθαίρετο, ρατσιστικό και παράλο γο, οι περισσότεροι κρατούμενοι βρίσκονται σε διαρκή αντιπα ράθεση με τους διευθυντές των φυλακών και τη δικαιοσύνη. Εξαιτίας αυτού του γεγονότος, η συνήθης πολιτική των δεσμοφυλάκων και των διευθυντών των φυλακών είναι ν’ «απομονώνουν» τους «δικηγόρους των φυλακών». Τέλος, το 30% των ερωτηθέντων κρα τουμένων ανέφεραν ως στόχο τους «πολιτικούς κρατουμένους». Η ομάδα που μετά από τους «δικηγόρους των φυλακών» βρί σκεται συχνότερα στο στόχαστρο είναι οι Αφρο-Αμερικανοί. Έ χουν γίνει συχνά διαμαρτυρίες για την εφαρμογή «επιλεκτικών πειθαρχικών μέτρων με βάση τις φυλετικές προκαταλήψεις» και πολλοί έχουν καταγγείλει τη ρατσιστική φύση του ποινικού συ στήματος, που στέλνει στις φυλακές ένα δυσανάλογο ποσοστό μηλευκών με πιο μεγάλες και πιο αυστηρές ποινές (όπως, για πα ράδειγμα, τη θανατική ποινή). Ακολουθούν οι κρατούμενοι που πάσχουν από διανοητική κα θυστέρηση. Καθώς βρίσκονται σ’ ένα ακατάλληλο περιβάλλον και δεν τους παρέχεται επαρκής περιποίηση, οι διανοητικά κα θυστερημένοι δημιουργούν προβλήματα στους δεσμοφύλακες, οι


5 33

οποίοι σε πολλές περιπτώσεις βρίσκουν ως μοναδική λύση τη βι αιοπραγία. Καθώς το προσωπικό των φυλακών τους απεχθάνεται, οι διανοητικά καθυστερημένοι τοποθετούνται συχνά σε κελιά με ψυχικά ασταθείς και νευρωτικούς σαν ένα είδος τιμωρίας. Στις 3 Μαΐου 1995, ο ρεπουμπλικάνος κυβερνήτης της Αλαμπάμας είχε καλέσει τους δημοσιογράφους, τους φωτογράφους και τα τηλεοπτικά συνεργεία να παρευρεθούν σ’ ένα μοναδικό γεγονός: την αναβίωση των καταναγκαστικών έργων. Οι κατάδικοι, με αλυσίδες στα πόδια και δεμένοι μεταξύ τους ανά πέντε, εργάζονταν πάνω στο οδόστρωμα κάποιου δρόμου. Η Αμερική εί χε τριάντα χρόνια να δει παρόμοιο θέαμα. Ο Ρον Τζόουνς, ο ε πικεφαλής του πολιτειακού σωφρονιστικού συστήματος, εξήγη σε ότι αυτό το μέτρο λήφθηκε για να γίνουν οικονομίες στο προ σωπικό φύλαξης, αλλά και για να γίνει η φυλακή τόσο «δυσάρε στη», ώστε οι παραβάτες να μην έχουν πια την παραμικρή επι θυμία να επιστρέφουν σε αυτή. «Χωρίς τα σίδερα και τις αλυσί δες», χρειάζομαι ένα φύλακα για να παρακολουθεί είκοσι οχτώ κρατουμένους. Με τις αλυσίδες, αρκεί ένας για σαράντα». Οι κρα τούμενοι «δικαιούνται» τουλάχιστον τριάντα ημέρες σε αυτό το ει δικό καθεστώς: Εργάζονται αλυσοδεμένοι δώδεκα ώρες καθημε ρινά, δεν έχουν το δικαίωμα να ακούν ραδιόφωνο και να βλέπουν τηλεόραση, δεν δέχονται επισκέπτες, δεν μπορούν ν’ αγοράζουν είδη από το «κυλικείο». Η Φλόριντα και η Αριζόνα σχεδιάζουν ν’ ακολουθήσουν το παράδειγμα της Αλαμπάμας. Αυτή η μέθοδος, που καθιστά απάνθρωπες τις συνθήκες στις φυλακές, επεκτείνεται: Ο σερίφης του Φοίνιξ στην Αριζόνα εγκατέστησε τους κρατουμένους σ’ έναν υποτυπώδη καταυλισμό μέσα στην έρημο, χωρίς την παραμικρή άνεση. Σε άλλες Πολι τείες, στερούν από τους κρατουμένους τις αίθουσες σωματικής άσκησης και αυτές όπου μπορούν να δουν τηλεόραση, εγκαταλείπονταιτα προγράμματα επανένταξης και τα προγράμματα θε ραπείας για όσους έχουν διαπράξει σεξουαλικά εγκλήματα. Οι ο μάδες υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων αντιδρούν σε αυτή την τάση που έχει αποκτήσει εθνικές διαστάσεις, χαρακτηρίζοντάς την ως μια μέθοδο «βάναυσων και ασυνήθιστων τιμω ριών», τις οποίες απαγορεύει το σύνταγμα των ΗΠΑ.

534


Η θανατική ποινή Ο ρατσισμός επηρεάζει επίσης και την εφαρμογή της θανατικής ποινής. Πρόκειται για μια φριχτή λοταρία, δήλωσε το 1987 για τη θανατική ποινή στις ΗΠΑ η Διεθνής Αμνηστία στην ετήσια έκ θεσή της. Μια λοταρία όπου μερικοί έχουν περισσότερες «πιθα νότητες» από τους άλλους να «κερδίσουν»: οι φτωχοί, οι Αφρο-Αμερικανοί και τα μέλη των υπολοίπων εθνικών μειονοτήτων. Σήμερα, υπάρχουν 3.350 θανατοποινίτες στις ΗΠΑ που περι μένουν στα «κελιά των μελλοθανάτων» την ημέρα της εκτέλεσής τους, μερικοί από τους οποίους για περισσότερο από δέκα χρό νια, και ο αριθμός τους αυξάνεται κατά 250 κάθε έτος. Το 48% των καταδικασμένων είναι μαύροι, οι οποίοι, ας το υπενθυμί σουμε, αποτελούν μόνο το 12% του πληθυσμού των ΗΠΑ. Από το 1967 έως το 1977 δεν έγιναν εκτελέσεις στις ΗΠΑ, πα ρόλο που στη διάρκεια της ίδιας περιόδου τα δικαστήρια συνέ χιζαν να επιβάλλουν την εσχάτη των ποινών. Το 1972, το Ανώτα το Δικαστήριο αποφάσισε ότι ήταν αντισυνταγματικοί και άκυροι οι ισχυοντες νόμοι για τη θανατική ποινή, επικαλούμενο το γε γονός ότι η πλειοψηφία των μέχρι τότε εφαρμοζόμενων νόμων ε πέβαλε μια «βάναυση και ασυνήθιστη τιμωρία», κάτι που συνιστουσε μια παραβίαση της 8ης και της 14ης τροπολογίας του συ ντάγματος των ΗΠΑ. Το 1976, ένα δεκαετές μορατόριουμ στη διάρκεια του οποίου είχαν ανασταλεί οι εκτελέσεις τέλειωσε εξαιτίας μιας απόφασης του Ανωτάτου Δικαστηρίου σύμφωνα με την οποία η εκτέλεση της θανατικής ποινής ήταν συνταγματική υπό ορισμένες συνθήκες. Από τότε, τριάντα οχτώ Πολιτείες ανα θεώρησαν τη νομοθεσία τους προς αυτή την κατεύθυνση και επανέφεραν την εσχάτη των ποινών. Από το 1976 μέχρι τα τέλη του 1997, εκτελέστηκαν 433 θανατοποινίτες, από τους οποίους 38 το 1993, 31 το 1994, 56 το 1995, 45 το 1996 και 74 το 1997. Ο ρυθ μός των εκτελέσεων αυξάνεται. Και η κοινή γνώμη το αποδέχε ται, καθώς ασπάζεται ολοένα και περισσότερο τις θεωρίες για την αύξηση των μέτρων ασφαλείας. Η θανατική ποινή στις ΗΠΑ χαρακτηρίζεται από μια ρατσι στική διάσταση, όπως ολόκληρο το αμερικανικό δικαστικό συ-


5 35

στημα. Στην έκθεσή της για τη θανατική ποινή στις ΗΠΑ η ο ποία δημοσιεύτηκε το 1987, η Διεθνής Αμνηστία διαπίστωνε ό τι: «Φαίνεται ότι η κατηγορία των ανθρώπων που καταδικάζο νται σε θάνατο περισσότερο από κάθε άλλη κατηγορία είναι οι μαύροι που θεωρούνται ένοχοι για τη δολοφονία λευκών. Αντί θετα, οι λευκοί σπάνια καταδικάζονται στην εσχάτη των ποινών για επειδή σκότωσαν μαύρους». (Έ να πρώην μέλος της Κου Κλουξ Κλαν, ο Χένρι Φράνσις Χέις, ο οποίος εκτελέστηκε στις 6 Ιουνίου 1997, ήταν ο πρώτος λευκός που εκτελέστηκε για τη δολοφονία ενός μαύρου μετά το 1944.) Βλέπουμε ότι, όπως και για τις υπόλοιπες ποινές, η αμερικανική δικαιοσύνη εφαρμόζει έναν κανόνα ταξινόμησης των αδικημάτων σύμφωνα με τον ο ποίο ως πιο σημαντικά α π ’ όλα θεωρούνται τα εγκλήματα που διαπράττουν οι μαύροι εις βάρος λευκών, έπονται αυτά που διαπράττουν οι λευκοί εις βάρος λευκών και ακολουθούν τέλος αυ τά που διαπράττουν οι λευκοί εις βάρος μαύρων. Στην ίδια δια πίστωση κοτέληγε και η Διεθνής Αμνηστία στην έκθεσή της: «Έχει παρατηρηθεί ότι στη Φλόριντα και στο Τέξας, οι μαύροι που θεωρήθηκαν ένοχοι για τους φόνους λευκών διατρέχουν 5 ή 6 φορές περισσότερο τον κίνδυνο να καταδικαστούν σε θάνατο σε σύγκριση με τους λευκούς που έχουν σκοτώσει άλλους λευ κούς. Στη Φλόριντα, οι μαύροι που είναι υπεύθυνοι για τους φό νους λευκών διατρέχουν 40 φορές περισσότερο τον κίνδυνο να καταδικαστούν σε θάνατο σε σύγκριση με τους μαύρους που έ χουν σκοτώσει μαύρους». Οι περισσότεροι από τους μαύρους που βρίσκονται «στα κελιά των μελλοθανάτων» έχουν καταδι καστεί για το φόνο λευκών. «Ποτέ ένας λευκός δεν εκτελέστηκε για το βιασμό μιας μαύρης γυναίκας, ενώ, από το 1930 έως το 1967, το 54% των μαύρων που βίασαν λευκές γυναίκες εκτελέστηκαν, ενώ το 89% των εκτελεσθέντων για βιασμό ήταν μαύ ροι».19 Ας προσθέσουμε ότι, σε γενικές γραμμές, η θανατική ποινή στις ΗΠΑ επιβάλλεται κυρίως σε φτωχούς. Το 60% των καιαδικασθέντων ήταν άνεργοι την εποχή της σύλληψής τους. Το 65% ήταν ανειδίκευτοι. Το 50% δεν είχαν τελειώσει την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Το 90% ήταν πολύ φτωχοί για να προσλάβουν κάποιο

536


δικηγόρο. Στην Καλιφόρνια, στη διάρκεια μιας περιόδου οχτώ ε τών, το 42% των χειρώνακτων εργατών που αποδείχτηκαν ένοχοι για δολοφονία εκ προθέσεως καταδικάστηκαν σε θάνατο, ενώ το ποσοστό για τους εργαζόμενους σε γραφεία ήταν 5%. Πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν μας ότι η θανατική ποινή δεν έχει αποτρεπτικό χαρακτήρα. Στον Καναδά όπου καταργήθηκε η θα νατική ποινή, το ποσοστό δολοφονιών μειώθηκε. Στη Φλόριντα και το Τέξας όπου επανήλθε η θανατική ποινή, τα ποσοστά δο λοφονιών δεν σταματούν ν’ αυξάνονται. Μερικοί ψυχολόγοι έχουν μάλιστα υποστηρίξει τη θεωρία ότι η θανατική ποινή στην πραγ ματικότητα ενθαρρύνει την ψυχοπαθητική συμπεριφορά ατόμων που επιζητούν τον ίδιο τους το θάνατο μέσω ενός είδους αυτοπρογραμματισμένης αυτοκτονίας. Μερικές πρόσφατες αποφάσεις του Ανωτάτου Δικαστηρίου, με τις οποίες απορρίφθηκαν εφέσεις που είχαν υποβληθεί για αρ κετές περιπτώσεις θανατικών καταδικών, περιόρισαν τις δυνα τότητες υποβολής εφέσεων στις αποφάσεις των δικαστηρίων και, άρα, ενδέχεται να αυξηθεί στο μέλλον ο αριθμός των εκτελέσε ων, ιδίως καθώς ο πρόεδρος του Ανωτάτου Δικαστηρίου, ο υπερ συντηρητικός Γουίλιαμ Ρένκβιστ που διορίστηκε σε αυτή τη θέ ση από τον Ρόναλντ Ρέιγκαν, εισηγήθηκε στο Κογκρέσο ένα κεί μενο που προβλέπει τη γενίκευση αυτών των αποφάσεων. Επι πλέον, υποστήριξε στην Ειδική Επιτροπή των Δικαστών μια πρό ταση σύμφωνα με την οποία οι καταδικασμένοι σε θάνατο, μετά την απόρριψη των εφέσεών τους από τα πολιτειακά δικαστήρια, θα έχουν το δικαίω μα ν’ ασκήσουν μόνο μια έφεση στα ομο σπονδιακά δικαστήρια. Το αποκορύφωμα της φρίκης όμως έγκειται στο γεγονός ότι, σε περίπτωση λάθους (εντός ή εκτός εισαγωγικών), το λάθος εί ναι ανεπανόρθωτο! Τον Νοέμβριο του 1985, η Αμερικανική Ένω ση για τα Αστικά και τα Πολιτικά Δικαιώματα (ACLU) αποκάλυ ψε ότι από τις αρχές του αιώνα είχαν εκτελεστεί στις Η ΠΑ είκο σι πέντε άνθρωποι για εγκλήματα που δεν είχαν διαπράξει ή τα οποία δεν είχαν καν διαπραχθεί. Είναι γνωστές οι περιπτώσεις των Σάκο και Βαντσέτι, των Ρόζεμπεργκ και του Γουίλι ΜακΓκι. Πό σες όμως άλλες παρόμοιες περιπτώσεις υπάρχουν τις οποίες α-


537

γνοουμε; Δεν είναι δυνατό να παραμένουμε σιωπηλοί απέναντι σε παρόμοιες παραβιάσεις των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Οι εκτελέσεις των ανηλίκων Τον Οκτώβριο του 1991, η Διεθνής Αμνηστία δήλωσε ότι οι ΗΠΑ εκτελουσαν περισσότερους ανηλίκους α π ’ οποιαδήποτε άλλη χώ ρα του κόσμου, με εξαίρεση το Ιράκ και το Ιράν. Από το 1989 έως το 1994, μόνο σε πέντε άλλες χώρες έγιναν εκτελέσεις ανηλίκων που ήταν κάτω των 18 ετών την εποχή της διάπραξης του εγκλήματος: στο Ιράκ, στο Ιράν, στη Νιγηρία, στο Πακιστάν και στη Σαουδική Αραβία. Την ίδια περίοδο, εκτελέστηκαν στις ΗΠΑ οχτώ άνθρωποι που είχαν διαπράξει εγκλήμα τα όταν ήταν ανήλικοι, από τους οποίους πέντε στο Τέξας. Αυτή η σκανδαλώδης πρακτική των ΗΠΑ παραβιάζει τις διε θνείς νόρμες και συνθήκες για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου. Πράγματι, σύμφωνα με το εδάφιο 5 του Άρθρου 6 του Διε θνούς Συμφώνου για τα Αστικά και τα Πολιτικά Δικαιώματα: «Δεν μπορεί να επιβληθεί η θανατική ποινή για εγκλήματα τα οποία διέπραξαν άτομα ηλικίας κάτω των 18 ετών και δεν επιτρέπεται η εκτέλεση εγκύων γυναικών». Αλλά και το εδάφιο 5 του Αρθρου 4 της Αμερικανικής Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου προβλέπει ότι: «Η θανατική ποινή δεν μπορεί να επιβληθεί σε ά τομα που, την εποχή της διάπραξης του εγκλήματος, ήταν κάτω των 18 ετών ή άνω των 70 ετών...» Η κυβέρνηση των ΗΠΑ υπέ γραψε αυτές τις δυο συνθήκες το 1977, όμως δεν τις έχει ακόμα επικυρώσει. «Παρά αυτά τα κείμενα, μόνο εννέα Πολιτείες των ΗΠΑ που διατηρούν τη θανατική ποινή απαγορεύουν την εφαρμογή της για άτομα κάτω των 18 ετών. »... Σε δεκαεφτά Πολιτείες, η νομοθεσία επιτρέπει την κατα δίκη σε θάνατο ανηλίκων κάτω των 18 ετών. Το όριο της ηλικίας τους καθορίζεται είτε από νομοθετικά κείμενα σχετικά με την εσχάτη των ποινών είτε από ειδικούς νόμους που προσδιορίζουν την ηλικία στην οποία επιτρέπεται να δικάζονται οι ανήλικοι α

538


πό τα ποινικά δικαστήρια που είναι αρμόδια για τους ενηλίκους. Το όριο της ηλικίας είναι τα 10 έτη στην Ιντιάνα και στο Βερμόντ, τα 12 έτη στη Μοντάνα, τα 13 έτη στο Μισισίπι, τα 14 έτη στην Αλαμπάμα, στο Αϊντάχο, στο Κεντάκι, στο Μισούρι, στη Βόρεια Καρολίνα και στη Γιούτα, τα 15 έτη στο Άρκανσο, στη Λουιζιάνα και στη Βιρτζίνια, τα 16 έτη στη Νεβάδα, και τα 17 έτη στο Τέξας, στη Γεωργία και στο Νιου Χάμσαϊρ. Έντεκα άλλες Πολι τείες δεν έχουν προσδιορίσει κάποιο όριο ηλικίας».20 Ό π ω ς και για τους ενηλίκους, η φυλετική προέλευση επιδρά στη θανατική καταδίκη σε πολλές Πολιτείες. Σύμφωνα με μια έκ θεση της Διεθνούς Αμνηστίας που δημοσιοποιήθηκε τον Ιανουά ριο του 1994, οι οχτώ στους εννέα ανηλίκους που κινδύνευαν να καταδικαστούν σε θάνατο στο Τέξας ήταν Αφρο-Αμερικανοί ή Ισπανο-Αμερικανοί, όπως ήταν και ο Κέρις Χάρις και ο Ρούμπεν Κάντου, οι δυο ανήλικοι που εκτελέστηκαν το 1993 σε αυτή την Πολιτεία των ΗΠΑ. Ό π ω ς συμβαίνει και με τους ενήλικους μαύρους, την εκπρο σώπηση και την υπεράσπιση αυτών των κατηγορουμένων ανα λαμβάνουν τις περισσότερες φορές αυτεπάγγελτα διορισμένοι δι κηγόροι που είναι άπειροι και αδιάφοροι. Δεν επισημαίνουν την επίδραση του περιβάλλοντος και δεν επικαλούνται ελαφρυντικά, και πρώτα απ’ όλα το γεγονός ότι η νεαρή ηλικία τους έχει ως α ποτέλεσμα να επηρεάζονται τόσο από καλό όσο και από το κα κό. Σε μια μελέτη της που δημοσιοποιήθηκε το 1991 για τους νέ ους οι οποίοι έχουν καταδικαστεί στην εσχάτη των ποινών στις ΗΠΑ, η Διεθνής Αμνηστία διαπίστωνε ότι στην πλειοψηφία τους προέρχονταν από οικογένειες όπου οι συνθήκες ήταν ιδιαίτερα δυ σμενείς. Οι περισσότεροι είχαν υποστεί σοβαρές σωματικές ή σε ξουαλικές κακοποιήσεις, ενώ η ευφυΐα τους ήταν κάτω του μέ σου όρου ή έπασχαν είτε από ψυχικά νοσήματα είτε από δια νοητικές διαταραχές. Τέλος, πολλοί δεν είχαν την κατάλληλη υ περάσπιση στη διάρκεια της δίκης τους.21 «Έχει διαπιστωθεί ότι, σε μερικές Πολιτείες, οι ανήλικοι που καταδικάστηκαν σε θάνατο είχαν οδηγηθεί αυτόματα σε δικα στήρια αρμόδια για το κοινό ποινικό δίκαιο χωρίς να προηγηθεί


539

μια ατομική αξιολόγηση της ικανότητας των κατηγορουμένων να δικαστούν ως ενήλικοι. Σε άλλες περιπτώσεις, φαίνεται πως το γεγονός ότι το σύστημα απονομής δικαιοσύνης για τους ανηλί κους δεν διέθετε ειδικά αναμορφωτήρια για τον εγκλεισμό σε αυ τά όσων καταδικάζονταν σε μακροχρόνιες ποινές υπήρξε, πε ρισσότερο από την ωριμότητα των κατηγορουμένων, ο βασικός λόγος για την παραπομπή της υπόθεσης τους σε ένα δικαστήριο αρμόδιο για το κοινό ποινικό δίκαιο».22 «Σε μια απόφαση που πήρε το 1989 και με την οποία αποφάνθηκε ότι η εκτέλεση ανηλίκων ηλικίας 16 έως 17 ετών ήταν αποδεκτή, το Ανώτατο Δικαστήριο σχολίαζε ότι οι διεθνείς νόρ μες δεν συμβάδιζαν με τις “αμερικανικά ηθικά πρότυπα”. Δεν θα έπρεπε να φιλοδοξούμε να εξυψώσουμε τα αμερικανικά ηθικά πρότυπα στο ίδιο επίπεδο με τα πρότυπα που ισχύουν διεθνώς για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου;»23

Οι εκτελέσεις ηασχόντνν από ψυχικές διαταραχές και διανοητική καθυστέρηση Στις ΗΠΑ, ένας μεγάλος αριθμός των κρατουμένων που πάσχουν από ψυχικές διαταραχές ή διανοητική καθυστέρηση κινδυνεύουν να καταδικαστούν σε θάνατο, ενώ πολλοί άλλοι έχουν εκτελεστεί. Οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ έχουν παράσχει διεθνείς εγγυήσεις ότι θα καταργήσουν τη θανατική ποινή για τους διανοητικά κα θυστερημένους, κάτι που εξάλλου το εισηγείται και η έκθεση μιας προεδρικής επιτροπής το 1991. Η απόφαση 1989/64, την οποία υιοθέτησε το ECOSOC τον Μάιο του 1988 και αφορά στην παρο χή εγγυήσεων για την προστασία των δικαιωμάτων των καταδικασθέντων σε θάνατο, συστήνει «την κατάργηση της θανατικής ποινής, είτε ως επιβαλλόμενης ποινής και ως εκτελούμενης ποι νής, για τους διανοητικά καθυστερημένους και για τα άτομα που οι διανοητικές ικανότητές τους είναι εξαιρετικά περιορισμένες». Η προεδρική επιτροπή για τη διανοητική καθυστέρηση επιση μαίνει με ιδιαίτερη έμφαση την ανάγκη να γίνεται διάγνωση για το αν οι κατηγορούμενοι είναι διανοητικά καθυστερημένοι. «Οι

540


κατηγορούμενοι, οι οποίοι πάσχουν από διανοητική καθυστέρη ση και για τους οποίους δεν έχει γίνει διάγνωση ότι βρίσκονται σε αυτή την κατάσταση, μειονεκτούν σημαντικά στην προετοι μασία της υπεράσπισής τους... Υπάρχει ο κίνδυνος να μην προ στατεύονται τα δικαιώματά τους και ενδέχεται να μην εφαρμο στούν οι αναγκαίες για την περίπτωσή τους διατάξεις. Το πιθα νότερο είναι ότι αυτά τα άτομα δεν έχουν επίγνωση του δικαιώματός τους να μη μιλήσουν ή ν’ αρνηθουν ν’ απαντήσουν σε ενο χοποιητικές ερωτήσεις». Η Διεθνής Αμνηστία έχει συγκεντρώσει στοιχεία για 50 κρατουμένους που έπασχαν από διανοητική κα θυστέρηση και εκτελέστηκαν από το 1982 και μετά. Παρόλο που, θεωρητικά, η αμερικανική νομοθεσία απαγο ρεύει την εκτέλεση εκείνων που πάσχουν από ψυχικά νοσήματα, η αποτίμηση των διανοητικών ικανοτήτων ενός υπό εκτέλεση κα ταδικασμένου είναι ιδιαίτερα επιπόλαιη σε πολλές Πολιτείες. Μό νο εννέα Πολιτείες απαγορεύουν την επιβολή της θανατικής ποι νής στους διανοητικά καθυστερημένους, ενώ πολλές προβλέπουν ότι επιτρέπεται η εκτέλεση ατόμων που ο δείκτης νοημοσύνης τους είναι κατώτερος από εκείνον που καθόρισε το 1992 η Αμε ρικανική Ένωση για τη Διανοητική Καθυστέρηση, η οποία όρι σε ως διανοητικά καθυστερημένο κάθε άτομο που ο δείκτης νοη μοσύνης του δεν υπερβαίνει το 70 έως 75 σε ηλικία κάτω των 18 ετών. Εντούτοις, η Βόρεια Καρολίνα δεν απαγορεύει την εκτέλε ση, παρά μόνο αν ο δείκτης νοημοσύνης του καταδικασμένου εί ναι κάτω του 60. Το Αρκανσο αποδέχεται ότι κάποιος είναι δια νοητικά καθυστερημένος μόνο αν ο δείκτης νοημοσύνης του εί ναι κάτω του 65. Τον Ιούνιο του 1986, ο Τζερόμ Μπάουντεν, έ νας διανοητικά καθυστερημένος μαύρος ηλικίας 33 ετών, εκτελέστηκε στη Γεωργία επειδή πριν από 10 χρόνια είχε σκοτώσει μια λευκή γυναίκα στη διάρκεια μιας ληστείας. Είχε δικαστεί και καταδικαστεί από ένα λευκό δικαστή και ένα σώμα ενόρκων α πό το οποίο ο εισαγγελέας είχε ζητήσει την εξαίρεση των μαύρων. Έ να ψυχολόγος τον υπέβαλε στη φυλακή σ’ ένα τρίωρο τεστ ευ φυΐας. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του τεστ, το IQ του ήταν 65, ένας αριθμός που ήταν πολύ υψηλός για να μην εκτελεστεί σύμφωνα με τους νόμους της Γεωργίας. Την επόμενη ημέρα, ε-


541

κτελέστηκε στην ηλεκτρική καρέκλα. Έ να μέλος του Συμβουλίου Χάριτος ανέφερε αργότερα ότι ο Τζερόμ Μπάουντεν θα είχε ο δηγηθεί σ’ ένα ειδικευμένο ίδρυμα αν το 1Q του ήταν κατώτερο του 45. Ο Τζερόμ Μπάουντεν, που δεν καταλάβαινε καν τι σήμαινε μια καταδίκη και ο θάνατος, ως μορφή τιμωρίας, δεν είχε κανένα νόημα γι’ αυτόν, θεωρήθηκε πολύ ευφυής για να ζήσει!

Οι μονάδες ελέγχου Το σωφρονιστικό κατάστημα του Μάριον, που βρίσκεται στο νό τιο Ιλινόι, άρχισε να λειτουργεί το 1963 για ν’ αντικαταστήσει το Αλκατράζ που έκλεισε το ίδιο έτος. Είναι η πιο αυστηρή από τις φυλακές υψίστης ασφαλείας του ομοσπονδιακού σωφρονιστικού συστήματος. Η πρώτη «μονάδα ελέγχου» (Control Unit, CU) άρχισε να λει τουργεί στο Μάριον τον Ιούλιο του 1972. Εξήντα κρατούμενοι κλείστηκαν σε αυτή σε απόλυτη απομόνωση, ενώ το 1983 ολόκληρη η φυλακή μετατράπηκε σε «μονάδα ελέγχου». Από τότε, οι κρατούμενοι είναι έγκλειστοι στα κελιά τους είκοσι τρεις ώρες την ημέρα, σε απόλυτη απομόνωση από τους υπόλοι πους κρατουμένους, σ’ ένα κελί 2,40 χ 1,80 μέτρα, στο οποίο υ πάρχουν μόνο ένα «κρεβάτι» από τσιμέντο, ένα νιπτήρας και ένα αποχωρητήριο. Τρώνε, κοιμούνται και κάνουν τις φυσικές τους ανάγκες μέσα σε αυτά τα κελιά. Οι δεσμοφύλακες ασκούν εις βά ρος τους σωματική και ψυχολογική βία: ξυλοδαρμούς, σωματικές έρευνες και άλλα ταπεινωτικά μέτρα. Συχνά, οι κρατούμενοι αλυ σοδένονται στα κρεβάτια τους για πολλές ημέρες. Οι επισκέψεις είναι πολύ περιορισμένες, όπως και η αλληλογραφία και η χορή γηση γραφικής ύλης. Η τροφή είναι ανεπαρκής και η ιατρική πε ρίθαλψη υποτυπώδης. Το σωφρονιστικό κατάστημα επιτηρείται από δεσμοφύλακες που φημίζονται για τη βιαιότητά τους. Οι αυτοκτονικές τάσεις των κρατουμένων εξαιτίας της απομόνωσης και των προγραμμάτων «τροποποίησης της συμπεριφοράς» αγγίζουν ανησυχητικά επίπεδα. Το ποσοστό αυτοκτονιών στη «μονάδα ε λέγχου» του Μάριον είναι πενταπλάσιο από το πανεθνικό ποσοστό.

542


Τ ο 1993, μια καινούρια «μονάδα ελέγχου» άρχισε να λει τουργεί στο Φλόρενς του Κολοράντο, στην οποία οι ανθρώπινες επαφές είναι ακόμα λιγότερες απ’ ό,τι στο Μάριον. Το Μάριον και το Φλόρενς δεν αποτελούν μεμονωμένες πε ριπτώσεις. Οι «μονάδες ελέγχου» πολλαπλασιάζονται σε όλη τη χώρα. Στην πολιτειακή φυλακή του Πέλικαν Μπέι στην Καλκρόρνια, άρχισε να λειτουργεί από τον Δεκέμβριο του 1989 η Security Housing Unit (SHU). H SHU έχει σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο ώ στε οι κρατούμενοι να βρίσκονται σε μόνιμη απομόνωση. Οι κρα τούμενοι είναι έγκλειστοι είκοσι δυόμισι ώρες το εικοσιτετράω ρο σε κελιά 7,4 τετραγωνικών μέτρων και έχουν δικαίωμα μόνο σε 90 λεπτά «σωματικής άσκησης», μόνοι τους, σε μια «αυλή» α πό μπετόν μεγάλη όσο τρία κελιά, η οποία περιστοιχίζεται από τοίχους ύψους 6 μέτρων και βρίσκεται κάτω από μια μεταλλική γρίλια. Οι δεσμοφύλακες ανοίγουν και κλείνουν τις πόρτες των κε λιών με τηλεχειριστήρια, και χρησιμοποιούν μεγάφωνα για να δίνουν διαταγές στους κρατουμένους. Οι κρατούμενοι είναι πά ντα αλυσοδεμένοι και συνοδεύονται από δυο δεσμοφύλακες ο πλισμένους με κλομπ κάθε φορά που πρέπει να βγουν έξω από τα κελιά τους. Οι μοναδικοί ήχοι που ακούγονται στη SHU είναι ο θόρυβος από τις πόρτες που ανοιγοκλείνουν και οι φωνές από τα μεγάφωνα. Στην Καλκρόρνια υπάρχει και μια δεύτερη μονάδα ελέγχου, η φυλακή Φόλσομ, όπου τα κρεβάτια έχουν αντικατασταθεί από τσιμεντένιες κουκέτες. Στη φυλακή Στέιτβιλ, στο Ιλινόι, οι «ανε ξέλεγκτοι» κρατούμενοι απομονώνονται σε μικρά κελιά χωρίς πα ράθυρα, τα οποία έχουν ένα μικρό άνοιγμα στην πόρτα μέσα α πό το οποίο μπορούν να περάσουν οι δίσκοι με την τροφή. Π α ρόμοιες «μονάδες ελέγχου» υπάρχουν στο Κόξασι της Πολιτείας της Νέας Υόρκης και στο Λίμπανον του Οχάιο, ενώ ο κατάλογος μεγαλώνει κάθε χρόνο. Σύμφωνα με μια μελέτη που πραγματο ποίησε το 1990 η διεύθυνση της «μονάδας ελέγχου» του Μάριον, τριάντα έξι Πολιτείες έχουν υιοθετήσει μονάδες απομόνωσης ό πως αυτή του Μάριον. Οι υπεύθυνοι των φυλακών ισχυρίζονται ότι οι «μονάδες ε-


543

λέγχου» προορίζονται για τους κρατουμένους που θεωρούνται υ περβολικά βίαιοι για τις υπόλοιπες φυλακές. Ό μω ς, ήδη από το 1983, μια έκθεση του Κογκρέσου ανέφερε ότι για το 80% των κρατουμένων στο Μάριον δεν ήταν δικαιολογημένο αυτό το επί πεδο ασφαλείας. Στην πραγματικότητα, οι λόγοι που οι κρατού μενοι στέλνονται στο Μάριον είναι διαφορετικοί: Επειδή οργα νώνουν στάσεις εργασίας στις υπόλοιπες φυλακές, επειδή ασκούν τα θρησκευτικά τους καθήκοντα ή επειδή έχουν υποβάλει μηνύ σεις εναντίον των διευθύνσεων των φυλακών. Επιπλέον, στο Μά ριον στέλνονται και πολλοί πολιτικοί κρατούμενοι. Ο Λέοναρντ Πέλτιερ, ο ηγέτης του Αμερικανικού Ινδιάνικου Κινήματος, και ο Σέκου Οντίγκα, μέλος του Απελευθερωτικού Στρατού των Μαύ ρων, στάλθηκαν απευθείας από το δικαστήριο που τους καταδί κασε στο Μάριον, γεγονός που διαψεύδει το μύθο ότι οι κρατού μενοι που στέλνονται στο Μάριον είχαν επιδείξει βίαιη συμπερι φορά σε άλλες φυλακές. Εξάλλου, ο Ραλφ Έιρονς, ο διευθυντής της «μονάδας ελέγχου» του Μάριον, είχε δηλώσει το 1975: «Ο σκοπός της “μονάδας ελέγχου” του Μάριον είναι να καθυποτάξει τις επαναστατικές συμπεριφορές τόσο μέσα στο σωφρονιστικό σύστημα όσο και στην κοινωνία». Το 1987, η Διεθνής Αμνηστία δημοσιοποίησε μια έκθεση στην οποία χρησιμοποιούνταν ιδιαίτερα βαρείς χαρακτηρισμοί για το σωφρονιστικό κατάστημα του Μάριον. Η έκθεση κατέληγε ότι οι πρακτικές που χρησιμοποιούνταν στο Μάριον παραβίαζαν «τους στοιχειώδεις κανόνες που έχουν καθορίσει τα Ηνωμένα Έ θνη για τη μεταχείριση των κρατουμένων» και πρόσθετε ότι οι σωφρονι στικές συνθήκες στο Μάριον συνιστούσαν «μια βάναυση, απάν θρωπη και μειωτική μεταχείριση, την οποία καταδικάζει τόσο το Σύνταγμα των ΗΠΑ όσο και η Παγκόσμια Διακήρυξη των Δικαι ωμάτων του Ανθρώπου του ΟΗΕ».

Οι πολιτικοί κρατούμενοι Το 1978, σε μια συνέντευξή του στη γαλλική εφημερίδα Le Matin, ο Άντριου Γιανγκ, μέλος της μαύρης κοινότητας και πρέσβης των

544


ΗΠΑ στον ΟΗΕ, είχε δηλώσει: «Υπάρχουν εκατοντάδες, ίσως και χιλιάδες πολιτικοί κρατούμενοι στις αμερικανικές φυλακές». Η φράση αυτή είχε ως συνέπεια την άμεση παύση του από τον πρό εδρο Κάρτερ. Για πολλούς είναι αδιανόητο ότι υπάρχουν πολιτικοί κρατού μενοι στις ΗΠΑ, τη χώρα της ελευθερίας της έκφρασης. Π αρ’ ό λα αυτά, αυτές οι εκατοντάδες, οι χιλιάδες άντρες και γυναίκες στους οποίους αναφέρθηκε ο Άντριου Γιανγκ, συνελήφθησαν, φυ λακίστηκαν και μ ερικοί καταδικάστηκαν σε θάνατο εξαιτίας των πολιτικών τους ιδεών ή των αγώνων τους για τα πολιτικά δικαιώ ματα. Υπήρξαν θύματα του προγράμματος COINTELPRO (Counter Intelligence Program - Π ρόγραμμα Αντικατασκοπίας) το οποίο εφάρμοσε το FBI από το 1956 έως το 1971. To FBI επινόησε ε ναντίον τους κατηγορίες που βασίζονταν σε ψευδείς μαρτυρίες, στην απόκρυψη στοιχείων, στην άρνηση αιτήσεων αναίρεσης... Παρόλο που το πρόγραμμα C OINTELPRO δεν είναι πια σήμερα σε ισχύ, οι μέθοδοι του FBI παραμένουν οι ίδιες. Ό σ οι αγωνίζο νται ενάντια στο σύστημα απομονώνονται από την κοινωνία, ο Τύπος και η δικαιοσύνη τους χαρακτηρίζουν ως δολοφόνους, ναρ κομανείς, βιαστές... με συνέπεια να καθίσταται δύσκολη η οργά νωση κινημάτων συμπαράστασης. Τ ο σύνολο σχεδόν των πολιτι κών κρατουμένων ανήκουν σε εθνικές μειονότητες και η περιρρέουσα ρατσιστική ατμόσφαιρα καθιστά ακόμα πιο δύσκολη την υπεράσπισή τους. Ανάμεσα στους πολίτικους κρατουμένους υ πάρχουν και μερικοί λευκοί, οι οποίοι έχουν φυλακιστεί επειδή βοήθησαν τη δράση αυτών των μειονοτήτων. Οι συνθήκες φυλάκισης των πολιτικών κρατουμένων είναι ε ξαιρετικά σκληρές. Οι περισσότεροι είναι έγκλειστοι σε «μονάδες ελέγχου». Ο προορισμός αυτών των αποτρόπαιων κελιών είναι, ό πως είδαμε, να «τιθασεύουν τους απείθαρχους και τους υποκινη τές». Μερικοί από τους πιο γνωστούς πολιτικούς κρατουμένους ή ταν ο μαύρος πάστορας Μπεν Τσάβις και οι «δέκα του Γούλιμινγκτον», ο Τζόνι «Ιμάνι» Χάρις που είχε καταδικαστεί αρχικά σε θάνατο και στη συνέχεια σε δωδεκαετή φυλάκιση και αφέθηκε ε λεύθερος υπό όρους το 1991, ο Τέρενς Τζόνσον που φυλακίστη


5 45

κε το 1978 σε ηλικία δεκαπέντε ετών και αφέθηκε ελεύθερος το 1994 μετά από δεκαέξι χρόνια φυλάκισης, ο Ντορούμπα Μπιν Βαχάντ που καταδικάστηκε το 1973 σε ισόβια δεσμά και αφέθηκε ελεύθερος με απαλλακτικό βούλευμα το 1990 μετά από δεκαεφτά χρόνια φυλάκισης, και ο Έ λμερ «Τζερόνιμο» Π ραι, πρώην ηγέ της των Μαύρων Πανθήρων της Καλιφόρνιας, ο οποίος φυλακί στηκε το 1968 και αφέθηκε ελεύθερος μ’ εγγύηση στις 10 Ιουνίου 1997 εξαιτίας των πιέσεων ενός διεθνούς κινήματος συμπαρά στασης. Εξακολουθούν να βρίσκονται πίσω από τα κάγκελα ο η γέτης του Αμερικάνικου Ινδιάνικου Κινήματος Λέοναρντ Πέλτιερ που φυλακίστηκε το 1976, ο Ντέιβιντ Ράις και ο Εντ Ποϊντέξτερ, μέλη των Μαύρων Πανθήρων, που φυλακίστηκαν το 1971, και ο Μουμία Αμπού Τζαμάλ, πρώην ηγέτης των Μαύρων Πανθήρων και πρόεδρος του Συνδικάτου Μαύρων Δημοσιογράφων της Φι λαδέλφειας, ο οποίος καταδικάστηκε σε θάνατο το 1982 και βρί σκεται έως σήμερα στα «κελιά των μελλοθανάτων». Ό λοι τους εί ναι θύματα σκευωριών του FBI.

Ο Έ λμερ «Τζερόνιμο» Πραι Μετά από είκοσι έξι χρόνια στη φυλακή, δεκατέσσερις αιτήσεις αποφυλάκισης υπό όρους που απορρίφθηκαν και τέσσερις ά καρπες εφέσεις, ο Έλμερ «Τζερόνιμο» Πρατ αφέθηκε ελεύθερος μ’ εγγύηση στις 10 Ιουνίου 1997 μέχρι να διεξαχθεί μια νέα δί κη, που ελπίζουμε να είναι αμερόληπτη. Είχε καταδικαστεί σε ισόβια για ένα φόνο που όλοι γνωρίζουν ότι δεν είχε διαπράξει. Ο Τζερόνιμο είναι ένας πολιτικός κρατούμενος, ο πιο παλιός πολιτικός κρατούμενος που υπάρχει σήμερα στις ΗΠΑ. Είναι το σύμβολο της αντίστασης στην καταστολή και του αγώνα για την απελευθέρωση των μαύρων στις ΗΠΑ. Βετεράνος του πολέμου του Βιετνάμ και παρασημοφορημένος αρκετές φορές, ο Πρατ αποστρατεύτηκε το 1968, εγκαταστάθηκε στο Λος Άντζελες και άρχισε να συμμετέχει στις δραστηριότητες του Κόμματος των Μαύρων Πανθήρων (Black Panther Party - ΒΡΡ).

546


Η δράση του στους κόλπους του ΒΡΡ, του οποίου έγινε ένας από τους ηγέτες στην Πολιτεία της Καλιφόρνιας, τον μετέτρεψε σε στόχο μέσα στα πλαίσια του προγράμματος COINTELPRO. Στις 8 Δεκεμβρίου 1969, η αστυνομία πραγματοποίησε μια στρατιωτικού τύπου επίθεση στην έδρα του ΒΡΡ στο Λος Άντζε λες. Ο Τζερόνιμο, που συνελήφθη μαζί με τη γυναίκα του και ε φτά άλλους Μαύρους Πάνθηρες, καταδικάστηκε σε ένα έως πέ ντε έτη φυλάκισης για «παράνομη κατοχή όπλων»! Ενώ βρισκόταν στη φυλακή, ο Τζερόνιμο κατηγορήθηκε για ληστεία και για τη δολοφονία μιας λευκής γυναίκας, η οποία εί χε διαπραχθεί στις 8 Δεκεμβρίου 1968 στη Σάντα Μόνικα (Καλιφόρνια). Κηρύχθηκε ένοχος στις 28 Ιουλίου 1972 και καταδικά στηκε σε ισόβια δεσμά. Ο Τζερόνιμο δεν σταμάτησε ποτέ να δη λώνει ότι είναι αθώος, ότι οι κατηγορίες εναντίον του ήταν μια σκευωρία του FBI μέσα στα πλαίσια του προγράμματος COIN TELPRO και ότι την ημέρα που διαπράχθηκε η δολοφονία βρι σκόταν 600 χιλιόμετρα μακριά από τον τόπο του εγκλήματος, σε μια συγκέντρωση των Μαύρων Πανθήρων στο Όκλαντ. Υποστή ριζε επίσης ότι το FBI, που τον παρακολουθούσε σε μόνιμη βά ση, το γνώριζε και ότι η πληροφορία αυτή ήταν καταγεγραμμένη στα αρχεία του. Π αρ’ όλα αυτά, όταν ο Τζερόνιμο ζήτησε α πό το FBI, επικαλούμενος τον Νόμο για την Ελευθερία της Πλη ροφόρησης (Freedom of Information Act),24 να του παραδώσει το έγγραφο με αυτή την πληροφορία, το FBI αρνήθηκε. Μια από τις μαρτυρίες με βάση τις οποίες καταδικάστηκε ο Τζερόνιμο ήταν και αυτή του συζύγου του θύματος, ο οποίος πα ραδέχτηκε ότι είχε δει το θύτη μόνο μια φορά, πριν από τέσσε ρα χρόνια και μόνο για μερικά δευτερόλεπτα. Π αρ’ όλα αυτά, α ναγνώρισε τον Τζερόνιμο ως το δολοφόνο, αν και μερικές εβδο μάδες μετά τη δολοφονία είχε περιγράφει τον δολοφόνο ως έναν πολύ μεγαλόσωμο άντρα με πολύ μαύρο δέρμα, ενώ ο Τζερόνι μο είναι μάλλον μικρόσωμος και το χρώμα του μοιάζει περισσό τερο μ’ εκείνο ενός Ινδιάνου (γεγονός στο οποίο οφείλεται και το προσωνύμιό του). Ο κυριότερος μάρτυρας κατηγορίας ήταν ο Τζούλιους Μπάτ λερ, πρώην μέλος του ΒΡΡ, ο οποίος δήλωσε ότι ο Τζερόνιμο του


547

είχε στείλει μια επιστολή στην οποία παραδεχόταν την ενοχή του στο έγκλημα. Στη συνέχεια όμως αποδείχτηκε ότι ο Μπάτλερ ή ταν καταδότης του FBI, κάτι το οποίο είχε αρνηθεί στη διάρκεια της δίκης. Μετά την καταδίκη του Τζερόνιμο, ήρθαν στο φως και άλλες παρατυπίες που είχε διαπράξει το FBI στη διάρκεια της α νάκρισης. Τρεις καταδότες, που είχαν τοποθετηθεί στην ομάδα που είχε αναλάβει την υπεράσπιση του Τζερόνιμο, έδωσαν στο FBI έγγραφα για τη στρατηγική και την τακτική της υπεράσπισης, καθώς και τις καταθέσεις τουλάχιστον δυο μαρτύρων υπεράσπι σης. Έ νας αυτόπτης μάρτυρας του εγκλήματος αναγνώρισε ένα άλλο άτομο ως πιθανό δολοφόνο, αυτή όμως η πληροφορία δεν δόθηκε στο δικηγόρο του Τζερόνιμο. To FBI και η αστυνομία του Λος Άντζελες συνεργάστηκαν και αντάλλαξαν πληροφορίες πριν τη σύλληψη του Πρατ, αλλά και στη διάρκεια της ανάκρισης και της εκδίκασης της υπόθεσης. Η απελευθέρωση του Τζερόνιμο είναι μια νίκη. Ό χ ι μόνο δι κή του, αλλά και των δικηγόρων του, και όλων όσοι στις ΗΠΑ και σε όλο τον κόσμο πάλεψαν για την απελευθέρωσή του. Αποτελεί επίσης μια τεράστια ενθάρρυνση για να συνεχιστούν οι αγώνες για την απελευθέρωση και άλλων πολιτικών κρατουμένων στις ΗΠΑ.

0 Λέοναρντ Πέλτιερ Ο Λέοναρντ Πέλτιερ, Ινδιάνος της φυλής Ανισινάμπε-Ντακότα (Σιου), είναι από το 1970 ένας από τους ηγέτες του Αμερικανικού Ινδιάνικου Κινήματος. Σήμερα, συμπληρώνει το εικοστό έτος φυ λάκισης για ένα έγκλημα το οποίο δεν διέπραξε, θύμα μιας συ μπαιγνίας ανάμεσα στο FBI και την αμερικανική δικαιοσύνη για να εξουδετερωθεί το Αμερικανικό Ινδιάνικο Κίνημα μετά την κατάλήψη, το 1973, του Γούντεντ Νι, το οποίο βρίσκεται κοντά στον καταυλισμό των Σιου στο Πάιν Ριτζ. Ο Λέοναρντ καταδικάστηκε δυο φορές σε ισόβια δεσμά επει δή υποτίθεται ότι δολοφόνησε δυο πράκτορες του FBI στον κα ταυλισμό του Πάιν Ριτζ που βρίσκεται στη Νότια Ντακότα. Οι κα τηγορίες για τις οποίες φυλακίστηκε, αλλά και οι «αποδείξεις»

548


που προκάλεσαν την καταδίκη του, είχαν κατασκευαστεί εξ ολο κλήρου από το FBI, που παρουσίασε ψευδή αποδεικτικά στοι χεία και πλαστογραφημένες βαλλιστικές εκθέσεις, ενώ απείλησε και εκφόβισε μάρτυρες για να υπογράψουν ψευδείς καταθέσεις. Π αρ’ όλα αυτά, κανένα δικαστήριο δεν έχει καταφέρει μέχρι σή μερα ν’ αποδείξει την ενοχή του. Αντίθετα, στη διάρκεια των δι κών του και των εφέσεων, παρουσιάστηκαν πολλά στοιχεία που αποδεικνυουν την απαράδεκτη στάση του FBI. Σ’ ένα τηλετύπη μα της 31ης Οκτωβρίου 1975, ειδικοί του FBI σε θέματα βαλλι στικής ανέφεραν ότι καμία από τις βολίδες που βρέθηκαν στον τόπο όπου ανταλλάχθηκαν οι πυροβολισμοί δεν προερχόταν από το τουφέκι του Λέοναρντ Πέλτιερ. Αυτό το αποδεικτικό στοιχείο είχε αφαιρεθεί από το φάκελο της υπόθεσης και διατέθηκε στην υπεράσπιση του Πέλτιερ, μαζί με άλλα ντοκουμέντα, χάρη στο Νόμο για την Ελευθερία της Πληροφόρησης. Επιπλέον, το FBI χρησιμοποίησε ψευδείς καταθέσεις για να επιτύχει την έκδοση του Λέοναρντ Πέλτιερ από τον Καναδά στις ΗΠΑ, γεγονός που συνιστά μια σοβαρή παραβίαση του διεθνούς δικαίου και της συνθή κης για την έκδοση καταζητούμενων ανάμεσα στις δυο χώρες. Υπό το φως αυτών των νέων στοιχείων που αποδεικνύουν την κα ταδικαστέα στάση του FBI και τις αθέμιτες τακτικές που χρησι μοποιήθηκαν για να ενοχοποιηθεί ο Λέοναρντ Πέλτιερ, ο γενικός εισαγγελέας Λιν Κρουκς παραδέχτηκε στις 9 Νοεμβρίου 1992 ε νώπιον του 8ου εφετείου του Σεν Πολ (Μινεσότα): «Δεν μπορού με ν’ αποδείξουμε ότι σκότωσε αυτούς τους πράκτορες». Π αρ’ ό λα αυτά, το συγκεκριμένο εφετείο απέρριψε το 1993 το αίτημα για μια αναψηλάφηση της δίκης, ώστε ν’ αποδειχτεί η αθωότητα του Πέλτιερ και να τεκμηριωθούν οι καταχρήσεις εξουσίας του FBI και της αμερικανικής κυβέρνησης σε αυτή την υπόθεση. Τον Μάρτιο του 1996, παρά τη θετική εισήγηση του εισαγγε λέα, το Ομοσπονδιακό Γραφείο για την Υπό Ό ρους Αποφυλάκιση απέρριψε για μια ακόμα φορά την υπό όρους απελευθέρωση του Πέλτιερ και τον ενημέρωσε ότι το Γραφείο θα επανεξέταζε την περίπτωσή του... το 2008. Σε 12 χρόνια! Καθώς στερείται της αναγκαίας περίθαλψης, ο Πέλτιερ έχει χάσει την όραση από το ένα μάτι του και η κατάσταση της υγείας


549

του είναι ανησυχητική. Η μοναδική ελπίδα που του απομένει βρί σκεται στα χέρια του προέδρου Κλίντον, ο οποίος μέχρι σήμερα δεν έχει απαντήσει στην αίτηση να του χορηγηθεί χάρη, την οποία ο Λέοναρντ υπέβαλε το 1993.

0 Μούμια Αμηον Τζαμάλ Ο Μουμία Αμπού Τζαμάλ μεγάλωσε στη Φιλαδέλφεια. Υπήρξε, σε ηλικία 15 ετών, ένα απά τα ιδρυτικά μέλη της Επιτροπής των Μαύρων Πανθήρων της Φιλαδέλφειας. Ξεκίνησε την καριέρα του ως δημοσιογράφος γράφοντας στην εφημερίδα της οργάνωσης, με την ιδιότητα του υπευθύνου για την πληροφόρηση της τοπικής επιτροπής. Συνέχισε ν’ ασκεί το λειτούργημα του δημοσιογράφου ως σχο λιαστής σε διάφορους ραδιοφωνικούς σταθμούς της πόλης. Στη διάρκεια της δεκαετίας του 1970, ο Μουμία είχε ασκήσει δριμύτατη κριτική στην αστυνομία της Φιλαδέλφειας και στον αρχηγό της Φρανκ Ρίτζο. Κατέρριψε την εκδοχή που είχε παρουσιάσει ο Ρίτζο για την πολιορκία από την αστυνομία, το 1985, των γρα φείων μια οργάνωσης μαύρων, της MOVE, στο Πάουελτον Βίλατζ. Στην πολιορκία είχαν συμμετάσχει 600 ένοπλοι αστυνομικοί και έληξε με το θάνατο 11 μελών της MOVE (έξι ενηλίκων και πέντε παιδιών). Η ανυποχώρητη στράτευση του Μουμία υπέρ των φτω χών και των θυμάτων των φυλετικών διακρίσεων είχε ως συνέ πεια ν’ αποκτήσει το προσωνύμιο «the voice of the voiceless» (η φωνή όσων δεν έχουν φωνή). Οι άοκνες δημοσιογραφικές του έ ρευνες προκάλεσαν την απόλυσή του από τη θέση του στο ρα διόφωνο. Υποχρεώθηκε να εργάζεται ως οδηγός ταξί στη διάρ κεια της νυχτερινής βάρδιας για να συντηρεί την οικογένειά του. Στις 9 Δεκεμβρίου 1981, λίγο πριν τις τέσσερις τα χαράματα, ο Μουμία είδε, ενώ οδηγούσε το ταξί του, έναν αστυνομικό να χτυπάει τον αδελφό του και σταμάτησε για να σπεύσει να τον βοηθήσει. 'Οταν ύστερα από λίγη ώρα έφτασαν αστυνομικοί που τους είχε καλέσει σαν ενισχύσεις ο αστυνομικός Φόκνερ, βρήκαν το συνάδελφό τους πεσμένο στο έδαφος, χτυπημένο από σφαί

550


ρες στην πλάτη και στο πρόσωπο. Μερικά βήματα πιο πέρα, κειτόταν ο Μουμία αιμόφυρτος. Το περίστροφο των .38 που είχε α γοράσει ο Μουμία, αφού πρώτα είχε πέσει δυο φορές θύμα λη στείας, βρέθηκε επιτόπου. Ο αστυνομικός Φόκνερ πέθανε μια ώρα μετά την ανταλλαγή των πυροβολισμών στο ίδιο πανεπιστημιακό νοσοκομείο όπου ο Μουμία θα υποβαλλόταν σε χειρουργική επέμβαση: Μια σφαίρα από το όπλο του Φόκνερ τον είχε χτυπήσει στο στήθος και είχε σφηνωθεί κοντά στη σπονδυλική του στήλη. Ο Μουμία Αμπού Τζαμάλ, που ούτε για μια στιγμή δεν στα μάτησε να διακηρύσσει ότι είναι αθώος, κατηγορήθηκε για το φόνο του αστυνομικού, παρόλο που τέσσερις μάρτυρες ισχυρί στηκαν ότι είχαν δει έναν τρίτο άνθρωπο να πυροβολεί και να φεύγει τρέχοντας. Ο Μουμία οδηγήθηκε ενώπιον της δικαιοσύ νης στις αρχές του 1982. Η υπόθεση ανατέθηκε στο δικαστή Σάμπο, που τον αποκαλούσαν ο «βασιλιάς των κελιών των μελλοθανάτων», καθώς κατείχε το ρεκόρ σε θανατικές καταδίκες στις Η ΠΑ: τριάντα μία, από τις οποίες είκοσι εννέα εις βάρος μαύρων. Επιπλέον, ήταν μέλος του ίδιου συνδικάτου αστυνομικών με τον Φόκνερ, την «Αδελφότητα της Αστυνομίας» (FOP), γεγονός που γεννά αμφιβολίες για την αμεροληψία του. Η δίκη του Μουμία Αμπού Τζαμάλ ήταν μια κλασική δίκη μαύρου στις ΗΠΑ. Δεν μπόρεσε να επιλέξει το δικηγόρο του και δεν είχε τα αναγκαία οικονομικά μέσα για την υπεράσπισή του. Του απαγόρευσαν να υπερασπίσει ο ίδιος τον εαυτό του. Του ε πέβαλαν έναν αυτεπάγγελτα διορισμένο δικηγόρο, ο οποίος ήταν γνωστός για την ανικανότητά του. Ό λοι οι μαύροι υποψήφιοι έ νορκοι, εκτός από έναν, εξαιρέθηκαν. Ο κατάλογος με τις παρα τυπίες που στιγμάτισαν αυτή τη δίκη είναι μεγάλος: Μάρτυρες ε ξαγοράστηκαν και έπεσαν θύματα εκφοβισμών, αποκρύφτηκαν στοιχεία που ευνοούσαν την υπεράσπιση, πολιτικοποιήθηκε σε υπέρμετρο βαθμό μια ποινική δίκη με τη χρησιμοποίηση των φα κέλων του FBI για τις δραστηριότητες του Μουμία στους κόλπους του Κόμματος των Μαύρων Πανθήρων, καθώς τα στοιχεία αυτά παρουσιάστηκαν ως τελεσίδικες αποδείξεις που «δικαιολογούσαν


551

τη θανατική ποινή», απορρίφθηκε κατά την εκδίκαση της έφεσης το αίτημα να ληφθούν υπ’ όψιν οι αποκαλύψεις των μαρτύρων που ανέφεραν ότι είχαν αλλάξει τις καταθέσεις τους στη δίκη του 1982 επειδή η αστυνομία τους είχε εκφοβίσει και διαβεβαίωναν ότι και αυτοί είχαν δει έναν άλλο οπλισμένο άντρα να φεύγει τρέχοντας από το σημείο όπου έγινε η ανταλλαγή των πυροβολισμών, και τέλος το γεγονός ότι η έφεση εκδικάστηκε από τον Σάμπο, πα ρόλο που είχε συνταξιοδοτηθεί. Στις 2 Ιουλίου 1982, ο Μουμία Αμπου Τζαμάλ, κατηγορούμε νος για ανθρωποκτονία εκ προθέσεως, καταδικάστηκε σε θάνα το από το δικαστή Σάμπο. Η εκτέλεση της ποινής ορίστηκε για τον Αύγουστο του 1995. Χάρη στις πιέσεις ενός ισχυρού κινήμα τος διεθνούς συμπαράστασης, η εκτέλεση του Μουμία αναβλή θηκε, όμως ο δικαστής Σάμπο α πέρριψε το αίτημα να επαναληφθεί η δίκη. Ο Σάμπο συνταξιοδοτήθηκε οριστικά στις 26 Νο εμβρίου 1997. Τ ην ώρα που γράφ ονται αυτές οι γραμ μ ές (Φ εβρουάριος 1998), το Ανώτατο Δικαστήριο εξετάζει την τελευταία έφεση που άσκησαν οι συνήγοροι του Μουμία Αμπού Τζαμάλ. Σε περίπτω ση που την απορρίψει, ο Μουμία θα μπορεί ν’ ασκήσει μια τελε σίδικη έφεση σε ομοσπονδιακό επίπεδο. Από το βάθος του κελιού του, ο Μουμία δεν σταμάτησε εδώ και 16 χρόνια να γράφει άρθρα και ν’ αγωνίζεται υπέρ της δικαιο σύνης και κατά του ρατσισμού. Έ χει επίσης γράψει δυο σημα ντικά βιβλία: το Live from the Death Row και το Death Blossoms (The Plough Publishing Editors, Φάρμινγκτον, Πενσιλβάνια, ΗΠΑ).

Σψΐΐώοης 1. Andrew H acker, Two Nations, Charles Scribner’s Son, Macmillan Publishing Com pany, Νέα Υόρκη, 1992. 2. «Genocide USA», Workers Vanguard 463, 21 Οκτωβρίου 1988. 3. L'Humanité, 22 Φεβρουαρίου 1990. 4. New York Post, 9 Matou 1990. 5. International Herald Tribune, 29/30 Ιουλίου 1981.

552


6. Π αρατίθεται στη L'Humanité, 8 Νοεμβρίου 1988. 7. New York Post, 9 Μαίου 1990. 8. New York Post, 8 Μαίου 1990. 9. Peoples Daily World, 3 Μαίου 1990. 10. Le Matin, ένθετο, 29-30 Δεκεμβρίου 1979. 11. International Herald Tribune, 23 Αυγούστου 1993. 12. T he Iron Fist and the Velvet Glove, Κέντρο Έ ρευνα ς για την Ποινική Δι καιοσύνη, Μ πέρκλεϊ, Καλιφόρνια. 13. Ernest J. Gaines, Par la petite porte, Liana Levi É diteur, 1996. 14. Lennox H inds, Illusions o fJustice, Univeristy o flo w a, 1978. 15. Sentencing Project, 1991. 16. International Herald Tribune, 14 Σεπτεμβρίου 1993. 17. International Herald Tribune, 6-7 Α πριλίου 1996. 18. Abu Jam al Mumia, £ n direct du couloir de la mort. Éditions La Découverte, 1996. 19. Διεθνής Α μνηστία, Έ κθεση για τη θανατική ποινή, 1987. 20. Ό .π . 21. Διεθνής Α μνηστία, Ο ι ανήλικοι στα «κελιά των μελλοθανάτων», Π αράρτη μα A I στο AMR 51/23/91, 1991. 22. Helene B. G reenwald, «Capital Punishments for Minors: An H eight Amend m ent Analysis», Journal o f Criminal Law and Criminobgy, τόμος 74, vo 74, 1983. 23. Διεθνής Αμνηστία, εσωτερικό έγγραφο, Λονδίνο, Ιανουάριος 1994. 24. Ο Freedom o f Inform ation Act (Νόμος για την Ελευθερία τη ς Πληροφό ρησης), τον οποίο ψήφισε το Κογκρέσο το 1966 και ο οποίος τροποποιήθηκε προς μια περισσότερο φιλελεύθερη κατεύθυνση το 1974, εγγυάται σε κάθε πολίτη των ΗΠΑ το δικαίω μα τη ς πρόσβασης στους «φακέλους» και στις άλλες πηγές «πληροφοριών», που έχουν στην κατοχή τους οι Αρχές και εν δέχεται να χρησιμοποιηθούν ή έχουν χρησιμοποιηθεί εις βάρος του.

ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΜΙΑ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΚΟΥΒΑ. Η «ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ» ΤΟΥ ΒΕΪΛΕΡ του Ζαν Λαΐλ*

Μια «Μαύρη Βίβλος» για τον καπιταλισμό στη Λατινική Αμερι κή θα έπρεπε, αν θέλουμε να εξαντλεί το θέμα, να είναι ένα τεκ μηριωμένο έργο στο οποίο θα συμπεριλαμβάνονται όλα τα ιστο ρικά έργα που αφορούν την ολοκληρωτική διείσδυση του θριαμβεύοντος καπιταλισμού, με όπλα του το σίδηρο και τη φωτιά, α πό τον Ρίο Γκράντε μέχρι τη Γη του Πυρός. Μια άλλη μέθοδος θα ήταν να στρέψουμε τον προβολέα σε κάποιο επεισόδιο, γνω στό στους ιστορικούς αλλά άγνωστο στο ευρύ κοινό, το οποίο εί ναι αντιπροσωπευτικό των ανεπανόρθωτων ζημιών που πρέπει να καταλογίσουμε στις άγριες ιμπεριαλιστικές ορέξεις, αρχικά βρετανικές και γαλλικές και στη συνέχεια βορειοαμερικανικές, οι οποίες επέβαλαν το νόμο του αποικιοκρατικού κεφαλαίου υ ποτάσσοντας τους λαούς που είχαν μόλις αποτινάξει το ζυγό της τεράστιας φεουδαλικής ισπανο-πορτογαλικής αυτοκρατορίας. Θα μπορούσαμε, σε μια τέτοια περίπτωση, ν’ αναφερθούμε σε εκεί νους που σκοτώθηκαν στα νησιά Μαλβίνες όταν η Αγγλία απέ σπασε τα νησιά από τη Δημοκρατία της Αργεντινής, επειδή η κα τοχή τους εξυπηρετούσε τα συμφέροντα του φαλαινοθηρικού της στόλου, ή στα αναρίθμητα θύματα που έπεσαν στην εύφορη Π α ραγουάη όταν το 1870 η Τριπλή Συμμαχία (Αργεντινή, Βραζιλία,

* Ο Ζαν Λαΐλ είναι δ ημοσιογράφος της L'Humanité και ειδικός στα προβλήμα τα των σιδηροδρομικών μεταφορών στη Λατινική Αμερική και στην Ισπανία.

554


Ουρουγουάη), μετά από πέντε αιματοβαμμένα χρόνια, εξολόθρευσε ολόκληρο τον αρσενικό πληθυσμό σε αυτό σταυροδρόμι των μεγάλων πλεύσιμων ποταμών. Θα μπορούσαμε ν’ αναφερ θούμε στα δεινά που υπέστησαν το Περού, η Βολιβία και η Χιλή μερικά χρόνια μετά την απόκτηση της ανεξαρτησίας τους, επει δή το guano,* που θα εκθρονιζόταν από το νιτρικό άλας, προκάλεσε έναν πενταετή πόλεμο από το 1879 μέχρι το 1884, τον λε γόμενο «πόλεμο του Ειρηνικού», εν ονόματι των καπιταλιστικών συμφερόντων που διαδοχικά διαμέλιζαν τη μια ή την άλλη από τις τρεις χώρες, με τις Ηνωμένες Πολιτείες να διαδραματίζουν το ρόλο του διαιτητή, και τελικά τη Βολιβία να στερείται την πρό σβαση στη θάλασσα. Ενώ κάποιοι πέθαιναν για κερδοφόρα λι πάσματα, οι Βολιβιανοί και οι Παραγουανοί αλληλοσκοτώθηκαν στις αδελφοκτόνες μάχες του πολέμου του Τσάκο (600.000 νε κροί, σύμφωνα με τους υπολογισμούς) για πετρελαιοφόρα κοι τάσματα που στη συνέχεια δεν τα εκμεταλλεύτηκαν ποτέ. Πώς μπορούμε να επιλέξουμε ανάμεσα στον κώνο που σχηματίζει το νότιο τμήμα της αμερικανικής ηπείρου και στον ισθμό που υ πάρχει στο κεντρικό τμήμα της, όπου οι μικρότερες εταιρείες εκ μετάλλευσης των οπωροκηπευτικών διείσδυσαν με όπλο τους τους σιδηροδρόμους για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντα της United Fruit, από την Κολομβία έως τη Γουατεμάλα; Είναι δυνατόν να μιλήσουμε για το El papa verde** καλύτερα από τον Μιγκέλ Άνχελ Αστούριας ή για τις απεργίες των εργατών στις φυτείες μπανάνας από τον Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες; Μ πορούμε να πραγματευτούμε την εκμετάλλευση της γης της Βραζιλίας καλύτερα από όσο ο Χόρχε Αμάντο στα μυθιστορήματά του; Ή μήπως μπορούμε να δείξουμε τη σημασία του συν θήματος «Γη και Ελευθερία» καλύτερα από τις νωπογραφίες του Μεξικανού Σικουέιρος; Ό τα ν θα έχει γραφτεί, αυτή η «Μαύρη Βίβλος» θα δυσφημη

* Είδος ζωικού λιπάσματος. (Σ.τ.Μ.) ** Τίτλος μυθιστορήματος (1954) του Μιγκέλ Ανχελ Α στούριας, το ο ποίο αναφέρεται στην παντοκρατορία των αμερικανικών τραστ. (Σ.τ.Μ.)

ΕΚΑΤΟ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΜΙΑ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΣΤΗΝ ΚΟΥΒΑ

5 55

θεί από την αιώνια συμμαχία των φιλελεύθερων και των συντη ρητικών, οι οποίοι θα υπεραμυνθούν των εκπολιτιστικών αρετών του καπιταλισμού, όπως είχαν κάνει πριν από αυτούς οι Ισπανοί οι οποίοι απέρριπταν ως «μαύρους μύθους» και την ελάχιστη κρι τική εις βάρος της αμερικανικής αυτοκρατορίας τους, όπου το Ευαγγέλιο διαδόθηκε με το σπαθί και τη φωτιά. Αυτή η διαμάχη ανέκυψε πάλι το 1992, όταν η επέτειος για τα 500 χρόνια από την ανακάλυψη της Αμερικής προκάλεσε, στη διάρκεια της Παγκό σμιας Έκθεσης στη Σεβίλλη, μια έντονη αντιπαράθεση ανάμεσα στους υποστηρικτές της θέσης ότι με την ανακάλυψη της Αμερι κή ήρθαν σ’ επαφή δυο κόσμοι, σ’ εκείνους που μιλούσαν για έ να πολιτισμικό σοκ και σε εκείνους που ασπάζονταν τη θέση ότι η ανακάλυψη της Αμερικής προκάλεσε απλώς και μόνο την κα ταστροφή. Ή ταν η λέξη «καταστροφή» που σκανδάλισε το 1552, όταν τη χρησιμοποίησε αυτός ο επίσκοπος της Τσιάπας (ήδη!), ο οποίος ονομαζόταν Μ παρτολομέ δε λα Κάσας και ευθυνεται για την προέλευση της τόσο αμφιλεγόμενης έννοιας του «μαύρου μύθου». Το δοκίμιό του, που τιτλοφορείται «Πολύ σύντομη ανα φορά για την καταστροφή των Ινδιών», διαδόθηκε αμέσως στην Ευρώπη και την Αμερική, και υπήρξε η πηγή των ατελείωτων δια μαχών του με τις αποικιοκρστικές Αρχές. Καθώς ο δε λα Κάσας αποβιβάστηκε πρώτα στην Κούβα μετά το τέλος των σπουδών του στη Σαλαμάνκα, διαπίστωσε εκ των πραγμάτων την ολέθρια μοίρα των ειρηνικών Ινδιάνων του νησιού και αυτά που γράφει στο μεταγενέστερο δοκίμιό του έρχονται να προστεθούν διαμέσου των αιώνων στο λόγο με τον οποίο ο πρόεδρος Φιδέλ Κάστρο προϋπάντησε τον πάπα Ιωάννη-Παύλο Β' στις 21 Ιανουαρίου 1998: «... δεν θα βρείτε εδώ τους ειρηνικούς και ήπιους ανθρώ πους της φύσης που κατοικούσαν αυτό το νησί όταν ήρθαν οι Ευ ρωπαίοι. Ό λοι σχεδόν οι άντρες εξολοθρεύτηκαν από την εκμε τάλλευση και τη δουλεία την οποία δεν μπορούσαν να αντέξουν, ενώ οι γυναίκες μετατράπηκαν σε αντικείμενα ηδονής ή οικια κές δούλες. Υπήρξαν και αυτοί που σκοτώθηκαν από τις κόψεις των δολοφονικών σπαθιών ή έπεσαν θύματα αγνώστων ασθενει ών τις οποίες έφεραν μαζί τους οι κατακτητές. Μερικοί ιερείς έ χουν αφήσει συγκλονιστικά κείμενα διαμαρτυρίας γι’ αυτά τα ε

556


γκλήματα.... Μέσα από εξαιρετικά δύσκολες συνθήκες, η Κούβα κατάφερε τελικά να γίνει ένα έθνος. Αγωνίστηκε μόνη της μ' έναν ανυπέρβλητο ηρωισμό για την ανεξαρτησία της. Γι’ αυτό το λό γο, πριν από εκατό χρόνια, υπέστη ένα πραγματικό ολοκαύτωμα σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπου χάθηκε ένα σημαντικό τμή μα του πληθυσμού της, κυρίως γυναίκες, ηλικιωμένοι και παιδιά. Έ να έγκλημα των αποικιοκρατών, το οποίο, παρόλο που το έχει λησμονήσει η συνείδηση της ανθρωπότητας, δεν είναι λιγότερο τερατώδες». Η Κούβα μπορεί λοιπόν ν’ αποτελέσει την αρχή και το τέλος μιας «Μαύρης Βίβλου» που ξεκινάει το 1492 και δεν έχει ακόμα ολοκληρωθεί, εφόσον ο λαός της αρνείται εδώ και σαράντα χρό νια να «υποταχθεί στα κελεύσματα και στην αυτοκρατορία της πιο μεγάλης οικονομικής, πολιτικής και στρατιωτικής δύναμης της Ιστορίας». Γιατί να μην ξεφυλλίσουμε μια από αυτές τις μαύρες σελίδες του καπιταλισμού στη Λατινική Αμερική, την οποία έ γραψε ο ίδιος ο καπιταλισμός πριν 100 χρόνια στην Κούβα όπου ανθούσε χάρη στη ζάχαρη και η οποία ήταν το τελευταίο τμήμα μιας αυτοκρατορίας που την εκμεταλλευόταν για πεντακόσια χρό νια το ισπανικό στέμμα; Τη στιγμή που ο ισχυρός βόρειος γείτο νας ετοιμαζόταν να μαζέψει το ώριμο φρούτο, η ταπεινωμένη Ισπανία προσπάθησε με τα πιο επονείδιστα μέσα να διατηρήσει το νησί, πραγματοποιώντας από το 1896 έως το 1898, κάτω από τις διαταγές του γενικού κυβερνήτη ντον Βαλεριάνο Βέιλερ, τη «συγκέντρωση», την εκτόπιση ενός ολόκληρου λαού στην ίδια του τη γη.1

Μ ια αηονκία υηό ηροθεσμία Τον 17ο αιώνα, η Κούβα κατείχε ήδη την πρώτη θέση σε παγκό σμιο επίπεδο στην παραγωγή ζάχαρης από ζαχαροκάλαμο. Η αποδοτικότητα των μαύρων σκλάβων στις τεράστιες φυτείες της ι σπανικής αποικίας είχε ως αποτέλεσμα να συσσωρευτούν αρκε τά κεφάλαια (όσιε, ήδη από το πρώτο μισό του 14ου αιώνα, να ξε κινήσει η εποχή του «καπιταλισμού της ζάχαρης» στον ήδη υ


5 57

πάρχοντα αγροτικό τομέα που είχε αναπτυχθεί από την Αβάνα έ ως το Ματάνσας. Οι τέσσερις μύλοι για την κατεργασία του ζα χαροκάλαμου που υπήρχαν το 1784 είχαν γίνει είκοσι δυο πριν από το 1830 και βρίσκονταν κοντά στα λιμάνια, σε ολοένα και με γαλύτερες ζώνες που προέρχονταν από την εκχέρσωση του υπο τροπικού δάσους το οποίο πρόσφερε στο έδαφος μια εκπληκτι κή γονιμότητα. Η δυνατότητα να κατασκευαστουν αποβάθρες σε διάφορα παραθαλάσσια και παραποτάμια σημεία διευκόλυνε την ακτοπλοΐα προς τα μεγάλα λιμάνια και επέτρεψε το 1830 να ε ξαχθούν 90.492 τόνοι ζάχαρης προς την Ευρώπη. Οι ιδιοκτήτες γης, με την αισιοδοξία εκείνων που ανήκουν σε μια τάξη που επεκτείνεται, βρέθηκαν αντιμέτωποι με την αύξηση του κόστους παραγωγής. Το 1820, η Ισπανία υποχρεώθηκε, κάτω απάτην πίε ση της Αγγλίας, να καταργήσει το δουλεμπόριο. Η παράνομη α πόκτηση δούλων γινόταν ολοένα και πιο δαπανηρή, ενώ την ίδια περίοδο εμφανίζονταν στη Γαλλία οι πρώτες βιομηχανίες κατερ γασίας ζάχαρης από τεύτλα. Η απόκτηση σκλάβων από λαθρέ μπορους δεν επαρκούσε για ν’ αντισταθμιστεί το γεγονός ότι το ζαχαροκάλαμο έπρεπε να μεταφέρεται α π ’ ολοένα και πιο απο μακρυσμένες περιοχές στο βαθμό που οι ζώνες παραγωγής απο μακρύνονταν από τις ακτές. Να λοιπόν γιατί ο «καπιταλισμός της ζάχαρης» χρειάστηκε την οδό του σιδήρου για ν’ αναπτυχθεί. Δεν ήταν πια εφικτό, κα θώς οι συγκομιδές ήταν ολοένα και πιο άφθονες, να μεταφέρονται προς τα λιμάνια τα βαριά φορτία μέσα από μονοπάτια που ήταν κακοτράχαλα και σκονισμένα την περίοδο της ξηρασίας ε νώ ήταν απροσπέλαστα την περίοδο των βροχών, καθώς τα ζώα και οι άμαξες κολλούσαν στη λάσπη. Οι ιδιοκτήτες των μύλων κατεργασίας του ζαχαροκάλαμου (ingenios) έχαναν χρήματα, κα θώς έπρεπε να συντηρούν σε καλή κατάσταση τους δρόμους και τα μονοπάτια. Π αρ’ όλα αυτά, η σίτιση ενός μαύρου με δυο γεύ ματα ημερησίως κόστιζε ενάμισι ρεάλι, ενώ χρειάζονταν τρία ρεάλια για να τραφεί ένα βόδι. Να λοιπόν για ποιο λόγο υποχρεώ θηκαν να στραφούν στο σιδηρόδρομο. Παρόλο που τα πρώτα κε φάλαια για την κατασκευή του είχαν συσσωρευτεί ήδη από το 1830, ο σιδηρόδρομος άρχισε να ευδοκιμεί από το 1837,11 χρό

558


νια πριν την εμφάνισή του στη μητροπολιτική Ισπανία. Οι εξήμισι λεύγες της σιδηροδρομικής γραμμής που ένωνε την Αβάνα με το Μπεχοΰκαλ τέθηκαν σε λειτουργία στις 19 Νοεμβρίου, την ημέρα των γενεθλίων της βασίλισσας Ισαβέλλας Β'. Η γραμμή αυτή οδήγησε στην ανεργία 1.200 αμαξάδες και άλλους τόσους μαύρους σκλάβους που ήταν στην υπηρεσία τους, καθώς και 300 ή 400 ημιονηγούς. Να λοιπόν με ποιο τρόπο, χωρίς ν’ απουσιά ζουν από αυτές και Κουβανοί μέτοχοι, ιδρύθηκαν ανώνυμες ε ταιρείες που τις εμπιστεύτηκαν σε κάθε είδους «πρωτοπόρους της βιομηχανικής εποχής», οι οποίοι διακήρυτταν ματαιόδοξα τους οραματισμούς τους σ’ έναν τομέα όπου οι Ευρωπαίοι έκαναν τα πρώτα τους βήματα. Χρειαζόταν πάνω α π ’ όλα να έχει κάποιος σχέσεις με το Λονδίνο, καθώς μόνο στην Αγγλία κατασκευάζο νταν αυτοκινητάμαξες, και επομένως να έχει σχέσεις με τους Βορειοαμερικανούς που είχαν ήδη φυτείες στη Κούβα και, ενεργώ ντας ως μεσάζοντες, πρόφεραν τις σχέσεις και τα κεφάλαιά τους. Οι καπιταλιστές του νησιού αντιμετώπιζαν με καχυποψία τη διε φθαρμένη αποικιοκρατική κυβέρνηση που αυθαιρετούσε. Από τη μεριά τους, οι τραπεζίτες του Λονδίνου δεν είχαν καμία εμπι στοσύνη στα οικονομικά της Μαδρίτης. Χρειάστηκε επομένως ο Άγγλος τραπεζίτης Ρόμπερτσον να δανείσει 2 εκατομμύρια πέσος μ’ εγγύηση τους δασμούς από τα λιμάνια της Κούβας, και πρώτα α π’ όλα της Αβάνας. Να λοιπόν πώς η πρώτη ισπανο-αμερικανική σιδηροδρομική γραμμή έγινε κουβανέζικη. Έ νας αχυράν θρωπος, ο ντον Κλαούντια Μαρτίνεθ ντε Πινίγιος, που ήταν δικτυωμένος στην αυλή της Μ αδρίτης και ήταν υπεύθυνος για τους φόρους των αποικιών, έπαιξε το ρόλο του εγγυητή για το αγγλι κό δάνειο. 'Οταν όλοι εισέπραξαν τις προμήθειές τους, οι αυτο κινητάμαξες και οι σιδηροδρομικές ράγες έφτασαν επιτέλους α πό το Λονδίνο, και άρχισαν οι εργασίες για την κατασκευή των σιδηροδρομικών γραμμών, αφού όμως πρώτα ο πρόξενος της Ισπανίας στη Νέα Υόρκη προσέλαβε Αμερικανούς μηχανικούς με πλουσιοπάροχα συμβόλαια. Οι μύλοι μετατράπηκαν σε «κέντρα κατεργασίας του ζαχαρο κάλαμου». Το ζαχαροκάλαμο έφτανε σε αυτά τα πραγματικά ερ γοστάσια από τις ολοένα και πιο απομακρυσμένες περιοχές κο


559

πής του, ενώ η εμβέλεια δράσης αυτών των εργοστασίων δεν στα ματούσε να μεγαλώνει, φτάνοντας μέχρι το σημείο να συμπεριλάβει και το ανατολικό τμήμα της Κούβας, στο οποίο δεν είχαν επεκταθεί οι ιδιοκτήτες των φυτειών ζαχαροκάλαμου. Δεν απέμενε πια στα κεφάλαια, «που είχαν συμφέροντα στη ζάχαρη» και δια τηρούσαν δεσμούς με τις ΗΠΑ, παρά ν’ αγοράσουν τις σιδηρο δρομικές γραμμές, ώστε ο σιδηρόδρομος, που μέχρι τότε συνδε όταν με τα «λατιφούντια της ζάχαρης», να γίνει ο φορέας της βορειοαμερικανικής «ζαχαροκρατίας» που επεκτάθηκε σε όλο το νησί κάτω από την αιγίδα της ισπανικής αποικιοκρατικής εξου σίας. Χρειάστηκε να φτάσει ο αιώνας στο τέλος του για να κατα σχεθεί προς όφελος του βορειοαμερικανικού ιμπεριαλισμού. Ο Κορνήλιους Βαν Χορν, που είχε κατασκευάσει τον Canadian Pacifique και του οποίου ο πατέρας είχε υλοποιήσει την κατάκτηση της ζάχαρης μέσω της οδού του σιδήρου, ήταν ένας τόσο επιτυχημένος άνθρωπος, ώστε πεθαίνοντας μπορούσε να πει: «'Οταν σκέφτομαι όλα όσα θα μπορούσα να κάνω, θα ήθελα να ζήσω 500 χρόνια...» Το 1902, η δουλοπρέπεια της κυβέρνησης του Εστράδα Πάλμα της ψευδημοκρατίας της Κούβας υπήρξε τόσο μεγάλη, ώστε έφτασε μέχρι το σημείο να προτείνει στο «Κο γκρέσο» της Κούβας ν’ αντλούνται επί τρία χρόνια κεφάλαια α πό τους δημόσιους πόρους για να καταβληθούν στον Βαν Χορν οι τόκοι των κεφαλαίων του που είχε ριψοκίνδυνα επενδύσει σε μια σιδηροδρομική γραμμή η οποία δεν είχε ακόμα αποφέρει έ σοδα... Ας μην προτρέχουμε όμως, καθώς τον 19ο αιώνα η Κού βα εναντιώθηκε πολλές φορές στις δυο αποικιοκρατικές κυριαρ χίες τις οποίες δεν αποδεχόταν να υφίστανται, παρόλο που διέ θεταν ισχυρούς εσωτερικούς συμμάχους.

Η τελευταία περίοδος 'Οταν έγινε εφικτό να συγκριθούν η διαφθορά και ο απολυταρχισμός της ισπανικής αποικιοκρατικής διοίκησης με τα επιτεύγ ματα αυτών που απελευθέρωσαν από την ισπανική αυτοκρατορία το ηπειρωτικό της τμήμα, ήταν φυσικό η αντίδραση των εύπο

560


ρων στρωμάτων και η λαϊκή δυσαρέσκεια να οδηγήσουν το 1868 στον πρώτο πόλεμο για την ανεξαρτησία της Κούβας, τον οποίο οι μεν ΗΠΑ αντιμετώπισαν με καχυποψία αρνουμενες να προ σφέρουν τη βοήθειά τους, οι δε Ευρωπαίοι με αδιαφορία. Το ι σπανικό στέμμα είχε κάθε λόγο ν’ ανησυχεί για τα αισθήματα αλ ληλεγγύης που εξέφραζαν τα πρώην αντιβασΐλεια της Νότιας Αμε ρικής που είχαν απελευθερωθεί. Δέκα χρόνια πολέμου, από το 1868 μέχρι το 1878, οδήγησαν σε μια πλασματική ειρήνη που ε πικυρώθηκε με την Συνθήκη της Θανχόν, η οποία δεν διευθέτη σε κανένα από τα προβλήματα, μ’ εξαίρεση τους άτολμους νό μους που απελευθέρωναν τους μαύρους Κουβανούς. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από τα κηρύγματα εθνικής αξιοπρέπειας του Χοσέ Μαρτί, του «αποστόλου της ανεξαρτησίας» (1853-1895), ο οποίος είχε επηρεαστεί από λογίους που, από τις αρχές του 19ου αιώνα, είχαν διαπλαστεί με τα διδάγματα του Διαφωτισμού στα πιο αξιοσέβαστα ιδρύματα ανθρωπιστικών σπουδών της α ποικίας. Οι μεταρρυθμιστικές και οι επαναστατικές τάσεις συγκρούστηκαν. Οι πρώτες εκπροσωπούνταν από τους υποστηρικτές της προσάρτησης της Κούβας στις ΗΠΑ ή της απόκτησης ε νός περιορισμένου βαθμού αυτονομίας από το ισπανικό στέμμα, και οι δεύτερες από τους επαναστάτες που διέκριναν πλεονεκτή ματα μόνο αν η Κούβα αποκτούσε μια πραγματική ανεξαρτησία. Μετά την αποτυχία τους στον G uerra chica («Μικρό πόλεμο») το 1878, και ενώ οι ΗΠΑ είχαν κλείσει τις αγορές τους (ήδη!) στην κουβανέζικη ζάχαρη, οι Κουβανοί συνειδητοποίησαν ότι η ανε ξαρτησία δεν ήταν ένα ζήτημα αισθημάτων. Τη χρειάζονταν για να διαπραγματευτούν αμοιβαίες συνθήκες και για να εισέλθουν στο βορειοαμερικανικό σύστημα. Δεκαπέντε χρόνια αργότερα, οι πιο διακεκριμένοι αγωνιστές, εμπνευσμένοι από τον Χοσέ Μαρτί, ξεκίνησαν μια νέα πολεμική εκστρατεία για ν’ απελευθερώσουν την Κούβα από τον μητροπολιτικό ισπανικό ζυγό. Το 1895, ο πόλεμος επεκτάθηκε από τα α νατολικά στα δυτικά, αποκτώντας δυσανάλογες διαστάσεις σε σύ γκριση με την προηγούμενη σύρραξη. Ο Χοσέ Μαρτί σκοτώθη κε στις 19 Μαΐου 1895, ενώ προσπαθούσε με τους άντρες του ν’ αναχαιτίσει μια ισπανική φάλαγγα 600 ιππέων. Αυτή η αντιξοό-


561

χητα είχε ως αποτέλεσμα να δεκαπλασιαστούν οι δυνάμεις των πα τριωτών κάτω από τις διαταγές του Μάξιμο Γκόμες και του Αντόνιο Μασέο, οι οποίοι, στα τέλη του 1985, εισέβαλαν στο δυτικό τμήμα της Κούβας και διείσδυσαν στην εύφορη περιοχή του Ματάνσας, όπου πυρπόλησαν τις φυτείες, εμπόδισαν να πραγματο ποιηθεί η συγκομιδή εκείνο το έτος και σχεδόν παρέλυσαν ολο κληρωτικά τη βιομηχανία της ζάχαρης, καθώς δεν υπήρχε πια η πρώτη ύλη. Από 1.034.794 τόνους το 1895, η «zafra» (συγκομιδή ζάχαρης) μειώθηκε σε 232.068 τόνους το 1896 και σε ακόμα λιγότερους το 1897, εξ α ιτία ς της στρατιω τικ ής δρ ά σ η ς των «mambises»,2 η οποία υποχρέωνε τα αποικιοκρατικά στρατεύμα τα να παραμένουν μέσα στα οχυρωμένα στρατόπεδά τους. Ταυ τόχρονα, η τιμή της ζάχαρης μειώθηκε στο μισό, ενώ οι ατμομη χανές, μηχανοποιώντας την κατεργασία και την παραγωγή της ζάχαρης, είχαν ως αποτέλεσμα να επενδυθούν σε αυτές μεγάλα κεφάλαια, ώστε ν’ αντικατασταθεί η εργασία των μαύρων που εί χαν απελευθερωθεί το 1886. Το γεγονός αυτό είχε ως συνέπεια οι βορειοαμερικανικές επενδύσεις ν’ αντικαταστήσουν τις επενδύσεις των Άγγλων τραπεζιτών και των Ισπανών μετόχων, οι οποίοι.έ βλεπαν να κλονίζεται η αποικιοκρατική κυριαρχία τους. Ταυτό χρονα οι σιδηρόδρομοι αύξησαν τα κόμιστρά τους, ενώ ένα με γάλο μέρος της μεταφορικής τους δυνατότητας χρησιμοποιού νταν για τη μετακίνηση των στρατευμάτων. Καθώς λοιπόν οι ε πενδυτές δεν μπορούσαν να χρεώσουν τις ζημίες τους στις στρα τιωτικές Αρχές, έπρεπε να τις καλύψουν μέσω της ζάχαρης. Ό μως, η εισαγωγή της μισθωτής εργασίας είχε ως συνέπεια στην τιμή κό στους να προστεθούν νέες δαπάνες... Εν τω μεταξύ, ο πολλαπλα σιασμός των στρατιωτικών αποτυχιών στο νησί, τα τεράστια χρη ματικά ποσά που δαπανούνταν εξαιτίας της επιμονής της κυβέρ νησης της Μ αδρίτης να υπερισχύσει σε αυτόν τον τελευταίο αποικιοκρατικό πόλεμο, η ανικανότητα του ισπανικού γενικού ε πιτελείου, το γεγονός ότι οι κληρωτοί δεν ήθελαν να υπηρετήσουν τη στρατιωτική τους θητεία στα υπερπόντια εδάφη με συνέπεια να μη διστάζουν να αυτοακρωτηριάζονται για μη φορέσουν τη στρατιωτική στολή, το τεράστιο παθητικό που οφειλόταν στη δια φθορά των αποικιοκρατικών Αρχών, όλα παρακινούσαν τον ντον

562


Αντόνιο Κανόβας ντελ Καστίγιο, τον επικεφαλής της ισπανικής κυβέρνησης, να δώσει ένα τέλος με οποιοδήποτε μέσο στη ζήτη μα της Κούβας. Ανυπόμονος και αυταρχικός, δίσταζε να παρα χωρήσει στην Κούβα ένα καθεστώς αυτονομίας το οποίο αρνιόταν να εκχωρήσει στην Καταλονία. Δεν αντιστάθηκε ούτε στις πλειοδοσίες της ολιγαρχίας που είχε δεσμούς με τα αποικιοκρατικά συμφέροντα ούτε στους αξιωματικούς που απαιτούσαν έναν χωρίς έλεος πόλεμο εναντίον των εξεγερμένων Κουβανών. Διόρι σε μάλιστα ως γενικό κυβερνήτη της Κούβας τον Αρσένιο Μαρτίνεθ Κάμπος, ο οποίος το 1874, επικεφαλής μιας δράκας αντρών, είχε βάλει τέλος στην πρώτη ισπανική δημοκρατία και είχε παλινορθώσει τον Αλφόνσο ΙΒ' χωρίς να πέσει ούτε ένας πυροβολι σμός. Δεν τα κατάφερε εξίσου καλά στην Κούβα. Τον Ιούλιο του 1895, μετά την ήττα του στη μάχη του Περαλέχο από τον Αντό νιο Μασέο, πρότεινε στον Ισπανό πρωθυπουργό να επιλέξει μια στρατηγική ικανή να καταπνίξει μια για πάντα αυτή την εξέγερ ση. Ό λα τα στρατιωτικά μέτρα που υιοθετήθηκαν αποδείχτηκαν αναποτελεσματικά εναντίον των πυρσών των «mambises» που πυρ πολούσαν τις φυτείες. Ανιχνευτικές αυτοκινητάμαξες προηγού νταν των συρμών που μετέφεραν το ζαχαροκάλαμο, οχυρωμένα φυλάκια κατασκευάστηκαν σε κάθε διακλάδωση, γέφυρα και σταθμό. Οι εφημερίδες της Μ αδρίτης δημοσίευαν ανταποκρί σεις και γκραβούρες που απεικόνιζαν αμαξοστοιχίες που είχαν καταστραφεί εξαιτίας των δολιοφθορών στις ξύλινες σιδηροδρο μικές γέφυρες εκείνης της εποχής. Δεν υπήρξε κανένα αποτέλε σμα, εκτός από την ενδυνάμωση της βούλησης των εμπόρων και των επιχειρηματιών που ασχολούνται με τη ζάχαρη να οχυρω θούν πίσω από τις ισπανικές ξιφολόγχες. Και τότε θυμήθηκαν έ ναν αξιωματικό που ήταν γνωστός ως «ο άνθρωπος από σίδερο» και είχε διακριθεί στον «πόλεμο των δέκα ετών» (1868-1878) για τη βαναυσότητά του εναντίον του πληθυσμού, και τον διόρισαν γε νικό κυβερνήτη στη θέση του Μαρτίνεθ Κάμπος. Ή ταν ο ντον Βαλεριάνο Βέιλερ,3 διάσημος για την επινοητικότητά του σε ζη τήματα καταστολής. Αναγνωρίζοντας ότι αυτός ο πόλεμος ήταν διαφορετικός από τον προηγούμενο, ο ίδιος ο Μαρτίνεθ Κάμπος είχε προτείνει ν’ αδειάσουν το νερό από το τη γυάλα για να πιά-


5 63

σουν τα ψάρια και πρόσθεσε ότι ένας αξιωματικός τόσο έμπειρος όσο ο Βέιλερ ήταν ικανός να εφαρμόσει το μέτρο της «συγκέ ντρωσης», που προσωπικά του προκαλούσε απέχθεια. Το είχαν ήδη χρησιμοποιήσει, αν και σε μικρότερη κλίμακα, στον G uerra grande («Μεγάλο πόλεμο»), χωρίς όμως οι πολίτες που εξανα γκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα χωριά τους για να οδηγηθούν στους τόπους «συγκέντρωσης» να υπερβούν τους 40.000. Αυτή η πολιτικο-στρατιωτική μέθοδος εφαρμόστηκε λοιπόν με σκοπό να οι δυνάμεις των «mambises» να στερηθούν τα εφόδια, τους άντρες και τα άλογα που τους προμήθευαν τα χωριά της υπαίθρου, όπου ήταν σαν τα ψ άρια μέσα στο νερό. Μετά από μερικά αρχικά πει ράματα, στις 21 Οκτωβρίου 1896 ο Βέιλερ εξέδωσε μια διαταγή εκστρατείας με την οποία διέταζε την «συγκέντρωση» όλων των κατοίκων του νησιού σε συγκεκριμένα σημεία μέσα σε μια προ θεσμία οχτώ ημερών, απαγορεύοντας ν’ αφεθούν στα χωριά τρό φιμα ή να μεταφερθούν διά θαλάσσης χωρίς την άδεια των ι σπανικών στρατιωτικών Αρχών. Εκτός από τον πληθυσμό, έπρε πε να μετακινηθούν και τα ζώα. «Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι συγκεντρώθηκαν στα συγκε κριμένα σημεία. Και μέσα σε μερικές ημέρες, τα σημεία αυτά στα οποία υπήρχαν στρατιωτικές φρουρές μετατράπηκαν σε τεράστιες φυλακές για τους ηλικιωμένους, τις γυναίκες και τα παιδιά χωρίς να τους παρέχεται κανένα μέσο διαβίωσης. Μετά από τη συγκέ ντρωση του πληθυσμού, τα ισπανικά στρατεύματα εξουσιοδοτή θηκαν εν λευκώ ν’ αφανίσουν τα πάντα, να πυρπολήσουν τις κα τοικίες, να καταστρέψουν τα χωράφια και να σφάξουν τα ζώα για να μην καλύψουν τις ανάγκες ανεφοδιασμού του απελευθερωτικού στρατού», εξηγεί ο συνταγματάρχης Ραούλ Ισκιέδο Κανόσο, που πρόσφατα δημοσίευσε μια μελέτη του με τίτλο «Η Συγκέντρωση».4

Μια πραγματική γενοκτονία Αυτό το μέτρο εφαρμόστηκε για δύο χρόνια, από το 1896 έως το 1897, όσο διήρκεσε η αποστολή του Βέιλερ στην Κούβα. Υπάρ χουν μάλιστα αναφορές σε αυτό στα αρχεία των σιδηροδρόμων

564


της Κούβας: «Είναι αλήθεια ότι η τρίτη θέση είναι αυτή μέσω της οποίας μεταφέρονται οι περισσότεροι ταξιδιώτες της εταιρείας. Και καθώς η πλειοψηφία από αυτούς είναι ημερομίσθιοι εργά τες γης που “συγκεντρώθηκαν” σε πόλεις και σε χωριά χωρίς καν να τους χορηγούνται τα αναγκαία για να τραφούν, δεν διέθεταν τα μέσα για να μετακινηθούν. Καθώς οι Αρχές της πόλης (του Ματάνσας) επιθυμούσαν την επιστροφή τους στα χωριά από τα οποία ήρθαν κατά χιλιάδες, η εταιρεία τους χορήγησε δωρεάν εισιτήρια για τον Απρίλιο και το Μάιο του 1897, είτε για να μπο ρέσουν να επιστρέφουν στις καλλιεργήσιμες περιοχές, είτε για να εγκαταλείψουν αυτή την πόλη, όπου ο μοναδικός τρόπος για να ζήσουν ήταν η επαιτεία. Μετακινήθηκαν λοιπόν 2.325 άτομα, χρειάστηκε όμως να επαναληφθεί αυτό το εγχείρημα και τον Δε κέμβριο, ώστε όλοι αυτοί οι “συγκεντρωμένοι” χωρικοί που ζούσαν εδώ να μπορέσουν να πάνε να ζητήσουν δουλειά στα εργο στάσια της ζάχαρης και να κάνουν τις προετοιμασίες για τη “zafra”. Μεταφέρθηκαν λοιπόν επιπλέον 2.781 άτομα». Το παραπάνω ντοκουμέντο χρονολογεί με ακρίβεια τη διάρκεια αυτής της α πάνθρωπης «συγκέντρωσης», που ξεκίνησε στα μέσα του 1896 και επιβλήθηκε με στρατιωτικά μέσα τον Οκτώβριο, αλλά ήδη α πό τα τέλη του 1897 δεν μπορούσε να συνεχιστεί, καθώς έπρεπε να πραγματοποιηθεί η παραγωγή της ζάχαρης της οποίας η τι μή συνέχιζε να πέφτει. Επιπλέον, το κράτος δεν αποζημίωνε επαρκώς τους σιδηροδρόμους για τη μεταφορά των στρατιωτικών μονάδων που αποβιβάζονταν σε όλη τη διάρκεια του 1897 για να ενισχύσουν τις μονάδες που ήδη υπήρχαν στην Κούβα. Η μετα φορά στρατιωτικών μονάδων κόστισε το 1896 στο σιδηρόδρομο του Μαντάοας 117.398 πέσος, όμως η εταιρεία εισέπραξε μόνο 77.816 πέσος, καθώς η διαφορά θεωρήθηκε ως δωρεάν παροχή υπηρεσιών προς το κράτος. Π αρ’ όλα αυτά, η εταιρεία κατάφερε να δώσει στους μετόχους της ένα μέρισμα της τάξης του 2%, παρόλο που το 1896 είχε στεγάσει και μεταφέρει 4.322 στρατιώ τες που αποβιβάστηκαν από την Ισπανία στο Ρέγλα, την είσοδο του λιμανιού της Αβάνας. Αν η Ισπανία σταμάτησε αυτή την επιχείρηση «εκκαθάρισης», ήταν απλούστατα επειδή οι προσπάθειές της απέτυχαν σε όλα τα


5 65

επίπεδα. Η πολιτική που εφάρμοζε μέχρι τότε συνοψιζόταν στο σύνθημα «μέχρι τον τελευταίο άντρα, μέχρι την τελευταία πεσέ τα». Υποχρεώθηκε όμως να την εγκαταλείψει στα τέλη του 1897 και, όταν ο στρατηγός Ραμόν Μπλάνκο έφτασε στην Αβάνα για ν’ αντικαταστήσει τον Βέιλερ, οι διαταγές που έφερνε μαζί του ή ταν πια «ούτε ένας άντρας, ούτε μια πεσέτα επιπλέον!». Η εκ προ μελέτης γενοκτονία που είχε διαπραχθεί δεν απέφερε λοιπόν τί ποτα, δεν υπήρξε παρά ένα πείραμα. Σε τέτοιο βαθμό, ώστε τέ θηκε και πάλι το ζήτημα ν’ αποκτήσει η Κούβα μια αυτόνομη κυ βέρνηση, μια ιδέα όμως που απορρίφθηκε πολύ σύντομα, καθώς η Ισπανία δεν μπορούσε να παραχωρήσει στην Κούβα αυτό που αρνιόταν στην Καταλονία. Σύντομα, η Ισπανία θα έστελνε στην Καταλονία, που σπαρασσόταν από τους σπασμούς του αναρχι σμού που γεννιόταν, ένα νέο γενικό διοικητή που ονομαζόταν... ντον Βαλεριάνο Βέιλερ. Η Βαρκελώνη θα συγκλονιζόταν από μια σειρά βομβιστικών επιθέσεων και από δολοφονικές απόπειρες, που μερικοί από τους στόχους τους είχαν σχέση με την Κούβα. Το 1892, ο στρατηγός Μαρτίνεθ Κάμπος γλίτωσε από μια βόμβα, ό μως ο Κανόβας ντελ Καστίγιο δολοφονήθηκε στη Σάντα Αγούδα στις 8 Αυγούστου 1897 από τον Ιταλό αναρχικό Αντζιολίλο. Ή ταν η απάντηση στις μαζικές συλλήψεις που είχε διατάξει ο Βέιλερ και είχαν ως αποτέλεσμα να γεμίσουν τα μπουντρούμια του Μοντχουίτς με υποτιθέμενους αναρχικούς ή ακίνδυνους αντικληρικαλιστές, που βασανίστηκαν φριχτά ή εκτελέστηκαν: Ο πρώην γενικός διοικητής της Κούβας είχε καλές συστάσεις. Ό πω ς και στη Βαρκελώνη, η «συγκέντρωση» του Βέιλερ είχε ως συνέπεια αθώοι να πληρώσουν το τίμημα της πολιτικής εξόντωσης που αποφάσισε να εφαρμόσει η αποικιοκρστική κυβέρνηση, όμως και στις δυο περιπτώσεις ο κλασικός μηχανισμός της κλιμάκωσης λειτούργησε σαν μπούμερανγκ. Η πλειοψηφία των αντρών που κιν δύνευαν να πέσουν θύματα της «συγκέντρωσης» επέλεξαν να κα ταταχθούν στον απελευθερωτικό στρατό, όπως στη Βαρκελώνη πολλοί πύκνωσαν τις τάξεις του αναρχισμού εξαιτίας των φρικα λεοτήτων της καταστολής, η οποία προκάλεσε τεράστιες διαδη λώσεις διαμαρτυρίας ακόμα και στην Τραφάλγκαρ Σκουέαρ. Ποιο λοιπόν υπήρξε το αντίτιμο που πλήρωσε ο λαός της

566


Κούβας; Είναι ταυτόχρονα δύσκολο και εύκολο ν’ αναφέρουμε με βεβαιότητα αριθμούς, καθώς προέρχονται από αμερικανικές πη γές. Υπάρχει το ενδεχόμενο οι Βορειοαμερικανοί να τους έχουν διογκώσει με κυνικό τρόπο, ώστε να δικαιολογήσουν τη στρα τιωτική τους επέμβαση το 1898, για την οποία ισχυρίστηκαν, με ταξύ άλλων, ότι οφειλόταν στο ανθρωπιστικό τους ενδιαφέρον για τις φρικαλεότητες της ισπανικής αποικιοκρατίας. Διαθέτουμε τα στοιχεία της απογραφ ής του 1887: 1.631.676 άνθρω ποι, από τους οποίους 1.102.887 λευκοί, ενώ οι υπόλοιποι ήταν μαύροι, μιγάδες και Ασιάτες. Σύμφωνα με την απογραφή την οποία πραγ ματοποίησε το 1899 η κυβέρνηση που είχαν εγκαταστήσει οι Η ΠΑ μετά από την επέμβασή τους, οι κάτοικοι της Κούβας ή ταν 1.570.000. Η διαφορά ανάμεσα στις δυο απογραφές δεν μας διαφωτίζει, καθώς η Κούβα ανήκε πια στις ΗΠΑ και πάρα πολ λοί Βορειοαμερικανοί είχαν εγκατασταθεί σε αυτή. Σύμφωνα με τις ληξιαρχικές πράξεις θανάτου, το 1898 υπήρξαν 109.272 θά νατοι, για τους περισσότερους από τους οποίους ευθυνόταν η α σιτία και οι ασθένειες εξαιτίας του ναυτικού αποκλεισμού τον ο ποίο επέβαλαν οι ΗΠΑ με την κήρυξη του πολέμου εναντίον της Ισπανίας, με συνέπεια να γίνει ακόμα πιο δύσκολη η προσπάθεια των θυμάτων της «συγκέντρωσης» να επιβιώσουν. Μια έκθεση του Ερυθρού Σταυρού των ΗΠΑ, που είχε συνταχθεί στην Αβά να, ανέφερε ότι τον Οκτώβριο του 1898 δεκάδες χιλιάδες άν θρωποι, συμπεριλαμβανομένων και ευπόρων ανθρώπων που δεν είχαν πέσει θύματα της «συγκέντρωσης», περιφέρονταν στους δρόμους ψάχνοντας στα σκουπίδια για να βρουν κάτι να φάνε. Η Κλάρα Μ πάρτον, η πρόεδρος του αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, είχε στείλει τρόφ ιμα, φ άρμακα και ρούχα που είχε φροντίσει να μαζευτούν με εράνους πριν την κήρυξη του πολέ μου εναντίον της Ισπανίας. Π αρ’ όλα αυτά, ο ναυτικός αποκλει σμός των ακτών της Κούβας εμπόδισε (ήδη!) την άφιξη της βοή θειας που χρησιμοποιήθηκε εν μέρει προς όφελος των βορειοαμ ερικανικώ ν στρατευμάτω ν, γεγονός που έκανε την Κλάρα Μ πάρτον να στείλει μια έγγραφη διαμαρτυρία στον πρόεδρο των ΗΠΑ Γουίλιαμ Μακ Κίνλι. Εκατό χρόνια μετά τα γεγονότα, ο Ραούλ Ισκιέρδο Κανόσα υποστηρίζει ότι ο αριθμός των θυμά


5 67

των ανέρχεται σε 300.000, έχοντας επίγνωση ότι δεν είναι εφι κτό αυτός ο αριθμός να είναι απόλυτα ακριβής. Αλλοι ιστορικοί κάνουν λόγο για 400.000 ή 500.000 νεκρούς, χωρίς όμως να μπο ρούν να τεκμηριώσουν αυτούς τους αριθμούς. Για έναν πληθυ σμό που μόλις υπερέβαινε το 1.500.000 κατοίκους, ο αριθμός των 300.000 θυμάτων, ακόμα και αν είναι μικρότερος από τον πραγματικό, προκαλεί φρίκη. Γιατί, παρόλο που έχει περάσει ένας αιώνας, διαθέτουμε μαρ τυρίες για την έκταση της εξόντωσης. Ό π ω ς αυτή της Λόλας Μα ρίας, όπως ήταν το λογοτεχνικό ψευδώνυμο της Ντολόρες Μ αρία ντε Ξιμένο ι Κρους, της πλούσιας κληρονόμου μιας οικογένειας κρεολών στην πόλη Ματάνσας, η οποία έγραψε τα απομνημο νεύματά της. Περιγράφει τον κόσμο του πλούτου στον οποίο ζούσε, όμως δεν παραλείπει να καταθέσει τις προσωπικές της μαρ τυρίες για τα πιο δραματικά επεισόδια της «συγκέντρωσης»: «...Ολόκληρο το νηοί είχε γίνει μια τεράστια ποντικοπαγίδα, μας καταδίωκαν α π ’ όλες τις μεριές... Μάλλον μια πόλη τρελών παρά ένα τεράστιο άσυλο φρενοβλαβών. Παιδιά σε ανησυχητικές α ναλογίες, άντρες και γυναίκες στο άνθος της ηλικίας τους, άν θρωποι που δεν ήταν καν είκοσι πέντε ετών και έμοιαζαν με κα ταβεβλημένους γέρους. Μια ημέρα, το σπίτι μας γέμισε από μια πολυάριθμη οικογένεια “συγκεντρωμένων” -δεν έψαχναν ψωμί αλλά στέγη- και η μητέρα μου γνώριζε ένα απομονωμένο σπιτά κι κοντά στη σιδηροδρομική γραμμή έξω από την πόλη... η μετοίκηση ήταν κάτι το φοβερό, έμεναν μόνο όσοι δεν είχαν τη δυ νατότητα να φύγουν... στο σπίτι μας, το πιο πλούσιο και αυτό με την πιο δαπανηρή διακόσμηση στο Ματάνσας, αναγκαστήκαμε να καταφύγουμε σε σούπες από τα χόρτα που φυτρώνουν ακόμα και στα πεζοδρόμια, η μητέρα μου όμως τις έκανε να μοιάζουν με εξαίσια ραβιόλια... Οι εφημερίδες δημοσίευαν καθημερινά άρθρα για τα πολεμικά κατορθώματα των Ισπανών που, σε κάθε σύγκρουσή τους με τους εξεγερμένους, τους κατατρόπωναν πάντα. Εν κατακλείδι: τίποτα το νεότερο από τη μεριά μας. Οι ημέρες αυτές μου φάνηκαν σαν να ήταν ένας αιώνας... Αδυνάτισα, έχα σα μια arroba».5 Οι παραπάνω αναμνήσεις δημοσιεύτηκαν το 1983 στην Κού

568


βα όταν, μετά από την ανακάλυψη του χειρογράφου της Λόλας Μαρίας, εκδόθηκε μια συλλογή με αποσπάσματα από αυτό. Πα ραθέτουμε ένα ακόμα απόσπασμα: «.... Η οσμή, αυτή η οσμή που δεν μοιάζει με τίποτα αλλά και ήταν αυτή της “συγκέντρωσης”, διαχεόταν λόγω του κλίματος, ενώ η ασθένεια των πτωμάτων, που ήταν φουσκωμένα σαν βατράχια, μεταδιδόταν στους δρόμους. Ό λοι αυτοί οι δυστυχισμένοι, μια πραγματική λεγεώνα, πέθαιναν χωρίς να διαμαρτύρονται στα νοσοκομεία, στους δημόσιους χώρους, κάτω από τις καμάρες. Σε κάποια σημεία, ένα κερί που κάποιος είχε τοποθετήσει μέσα σ’ ένα άδειο ποτήρι μπίρας υπο δείκνυε στους περαστικούς ότι μέσα στο δέμα που υπήρχε δίπλα βρισκόταν ένα πτώμα. Λένε ότι το σύνολο των νεκρών ανέρχεται σε τετρακόσιες χιλιάδες». Ό ποιος και αν ήταν ο ακριβής αριθμός αυτών των ομήρων του ισπανικού στρατού, θα πρέπει να προσθέσουμε σε αυτόν έναν α πρόσμενο αριθμό ξένων, ο οποίος ήρθε πρόσφατα στο φως χάρη στις έρευνες που έγιναν τα Εθνικά Αρχεία της Κούβας. Πάντα στο Ματάνσας, οι ληξιαρχικές πράξεις θανάτου δείχνουν ένα υψηλό ποσοστό θυμάτων που κατάγονταν από την ιβηρική χερσόνησο ή από τις Κανάριες Νήσους. Αντίθετα, δεν προκαλεί έκπληξη το γε γονός ότι ανάμεσα στα θύματα ήταν και περισσότεροι από 8.000 Κινέζοι, καθώς είναι γνωστό ότι ήδη από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα Κινέζοι είχαν μεταναστεύσει στο νησί και ασχολούνταν με τη γεωργία. Ό σ ο για τους Γάλλους, είναι πολύ λίγοι, κάτι που εν δεχομένως αποτελεί μια ένδειξη ευγνωμοσύνης των ισπανικών αρ χών που ήταν ικανοποιημένες από το γεγονός ότι οι Γάλλοι είχαν μετατρέψει σε πραγματικά οχυρά τις φυτείες καφέ που είχαν στο Σαντιάγο δε Κουμπα, απόδειξη της εχθρότητάς τους προς τους εξεγερμένους. Μεγαλύτερη έκπληξη προκαλεί ο αριθμός των 1.758 Βορειοαμερικανών που αναφέρονται μέχρι τον Δεκέμβριο του 1897 στις ληξιαρχικές πράξεις θανάτου, στις οποίες καταγράφο νται και τα ονόματα Γερμανών, Μεξικανών αλλά και διαφόρων άλ λων Ευρωπαίων υπηκόων ή ανθρώπων που ανήκαν σε αμερικανι κές μειονότητες, ενώ υπάρχουν πολλές αναφορές σε «Αφρικανούς» χωρίς καμία άλλη διευκρίνιση.


569

Οι ΗΠΑ αρπάζουν τ ψ Κούβα Είναι γνωστή η συνέχεια. Ενώ η Ισπανία αγωνιζόταν με πείσμα για να διατηρήσει κάτω από τη φθίνουσα εξουσία της το τελευ ταίο τμήμα της αποικιοκρατικής της αυτοκρατορίας, ο κατακτη τικός ιμπεριαλισμός δεν είχε παρά να διασχίσει τον πορθμό της Φλόριντας για μαζέψει σαν ώριμο φρούτο το πιο μεγάλο και το πιο πλούσιο από τα νησιά των Αντιλλών, χωρίς ν’ αντιμετωπίζει τον παραμικρό ανταγωνισμό από την Αγγλία, που ήταν ο μεγα λύτερος εξαγωγέας κεφαλαίων σε όλο τον κόσμο τον 19ο αιώνα, συμπεριλαμβανομένης και της Κούβας, αλλά όπου ο ρόλος της πε ριοριζόταν στο να διατηρεί τα συμφέροντά της στους σιδηρό δρομους, ενισχύοντας με αυτό τον τρόπο τις προγενέστερες ε πενδύσεις στη ζάχαρη. Με τον παραμερισμό του καστιλιάνικου λιονταριού, παραμερίστηκε και κάθε πρόθεση για τη δημιουργία ενός ανεξάρτητου κουβανέζικου κράτους. Η S ta n d ard Oil Company, η Amercian Sugar Refining, η Bethlehem Iron Works αλλά και η American Tobacco Company είχαν επενδύσει πολύ πριν από το 1898 στο νικέλιο, στο μαγνήσιο και στους υπόλοι πους φυσικούς πόρους της Κούβας. Το μόνο που απέμενε ήταν να προετοιμαστεί η κοινή γνώμη με το μεγαλόψυχο πρόσχημα (ήδη!) του δικαιώματος των Κου βανών στην ελευθερία. Γι’ αυτό το λόγο, έπρεπε να εξαλειφθεί η αντίφαση ανάμεσα στην καταδίκη της «συγκέντρωσης» ως α πάνθρω πης και τις επιβαρυντικές για τις ΗΠΑ συνθήκες του ναυτικού αποκλεισμού του νησιού, που υπήρξε το πρώτο στρα τιωτικό μέτρο επέμβασης και χρονολογείται επίσημα από την 1η Ιανουαρίου 1899. Στο διάσημο «μνημόνιό» του, ο υπουργός Άμυνας ανέφερε απροκάλυπτα: «Η Κούβα, που έχει μεγαλύτε ρο έδαφος, έχει επίσης μεγαλύτερο πληθυσμό από το Πουέρτο Ρίκο: λευκούς, μαύρους, Ασιάτες και μιγάδες από την ανάμειξή τους. Οι κάτοικοι είναι σε γενικές γραμμές ράθυμοι και απαθείς. Είναι προφανές ότι η άμεση προσάρτησή τους στην ομοσπον δία μας θα ήταν ένας παραλογισμός και, πριν προβούμε σε αυ τή, οφείλουμε να την εκκαθαρίσουμε, έστω και αν για να το κά νουμε θα πρέπει να προσφύγουμε στις ίδιες μεθόδους που η

570


Θεία Πρόνοια χρησιμοποίησε σ ια Σόδομα και στα Γόμορρα». Το καταδρομικό Maine, που βρισκόταν στο λιμάνι της Αβά νας από τις 25 Ιανουάριου 1898, συγκλονίστηκε από μια έκρηξη στις 15 Φεβρουαρίου, με συνέπεια να υπάρξουν 266 νεκροί, ενώ όλοι οι ανώτεροι αξιωματικοί βρίσκονταν «σαν από θαύμα» στη ξηρά. «Τα πάντα είναι ήρεμα εδώ!» τηλεγράφησε από την Αβά να ένας πολεμικός ανταποκριτής στον Χιρστ, τον εργοδότη του, και αυτός του απάντησε: «Στείλε μου φωτογραφίες και θα γίνει πόλεμος!» Η νόμιμη εξουσιοδότηση που ο πρόεδρος Μακ Κίνλεϊ πήρε από το Κογκρέσο, η διάσημη «Από Κοινού Απόφαση», δι ευκρίνιζε ότι «το δικαίωμα των Κουβανών να είναι ελεύθεροι» μπορούσε να επιτευχθεί μέσω «της δυνατότητας η οποία δόθηκε στον πρόεδρο των ΗΠΑ να διαθέσει τους αναγκαίους πόρους για να επέμβουν οι ΗΠΑ στον πόλεμο της ανεξαρτησίας της Κούβας και να ειρηνεύσουν τη χώρα». Στο έργο τους (Caminos Para el Azucar, Οι Δρόμοι για τη Ζάχαρη), οι Ό σ καρ Σανέτι και Αλεχάντρο Γκαρσία6 αναφέρουν τι προηγήθηκε: «Η βορειοαμερικανική στρατιωτική διοίκηση του νησιού εφάρμοζε τη δόλια τακτική να αρνείται στις κουβανέζικες δυνά μεις να συμμετάσχουν ενιαία στις μάχες και αντίθετα τις χρησι μοποιούσε χωριστά μέσω των διαφόρων τοπικών αρχηγών τους. Μετά από την πανωλεθρία των Ισπανών, απαγόρευσε στους Κου βανούς μαχητές να μπουν στις κυριότερες πόλεις ώστε ο ισπανι κός στρατός να μην παραδοθεί στους πατριώτες... [οι οποίοι] α ποκλείστηκαν από την υπογραφή του πρωτοκόλλου με το οποίο επικυρώθηκε η συνθηκολόγηση των Ισπανών. Με αυτό τον τρό πο, η κυριαρχία των νησιών πέρασε από τα χέρια της ισπανικής αποικιοκρατίας σ’ εκείνα του βορειοαμερικανικού ιμπεριαλισμού. Η Συνθήκη του Παρισιού, που τυπικά εμπνεόταν από «τα αν θρωπιστικά ιδεώδη και τις υψηλότερες κοινωνικές και ηθικές ε πιταγές», συγκάλυπτε στην πραγματικότητα τη βορειοαμερικανική στρατιωτική κατοχή της Κούβας για απροσδιόριστο χρόνο και την απόκτηση των ισπανικών αποικιών στην Καραϊβική και στον Ειρηνικό ως πολεμικής λείας». Δεν χρειάστηκε πολύς χρόνος για να θέσουν οι ΗΠΑ το νησί υπό την κυριαρχία τους. Τ α τέσσερα χρόνια της άμεσης στρα


571

τιωτικής κυριαρχίας του νησιού τέλειωσαν μόνο όταν στις 2 Μαΐου 1901 η «Συντακτική» Συνέλευση υιοθέτησε τη διάσημη τροπολο γία που επέβαλε ο Αμερικανός γερουσιαστής Ό ρβιλ Πλατ, η ο ποία περιόριζε στις διαστάσεις που όλοι γνωρίζουμε την ανε ξαρτησία της χώρας. Αυτό το κείμενο, που αντιστάθμιζε το τέλος της άμεσης στρατιωτικής κυριαρχίας και ψηφίστηκε από την ψευδο-Συντακτική Συνέλευση στις 21 Φεβρουαρίου, επιβλήθηκε βί αια πριν από την επίσημη εγκαθίδρυση της πρώτης κουβανέζι κης κυβέρνησης στις 20 Μαΐου 1902 με το κυνικό πρόσχημα «της προετοιμασίας της απόδοσης της διακυβέρνησης του νησιού στο λαό του». Εκτός όμως από αυτή την κυνική στάση, η τροπολογία Πλατ προέβλεπε, ενδεχομένως εξαιτίας της ανάμνησης των κα ταστροφών του 1896-1897, ότι η κυβέρνηση της Κούβας εκχω ρούσε στις ΗΠΑ «το δικαίωμα να επεμβαίνουν για να διατηρούν την εθνική της ανεξαρτησία και για να διασφαλίζουν ότι θα υ πάρχει μια κυβέρνηση ικανή να προστατεύει τη ζωή, τα συμφέ ροντα και τις ελευθερίες, καθώς και να εφαρμόζει και ν’ ανα πτύσσει υγιή σχέδια που ευνοούν τις σχέσεις ανάμεσα στο νησί και τις ΗΠΑ...» Ο Χοσέ Μαρτί, που είχε πεθάνει στη μάχη πριν να δει ούτε τα δεινά του λαού του εξαιτίας της «συγκέντρωσης» ούτε την ταπεί νωση της κατασχεμένης νίκης και της προδομένης ανεξαρτησίας, είχε γράψει στη Νέα Υόρκη, στις 29 Οκτωβρίου 1889: «Για να γί νει βορειοαμερικανικό το νησί, δεν χρειάζεται να κάνουμε καμία προσπάθεια, γιατί αν δεν εκμεταλλευτούμε τον ελάχιστο χρόνο που μας απομένει για να εμποδίσουμε να συμβεί κάτι τέτοιο, αυ τό θα γίνει από την ίδια την αποσύνθεση [της ισπανικής εξου σίας]. Είναι αυτό που περιμένει αυτή η χώρα και είναι αυτό στο οποίο οφείλουμε ν’ αντιταχθούμε... γιατί, αν οι ΗΠΑ βάλουν πό δι στην Κούβα, ποιος θα τις διώξει;» Αν ο λαός της Κούβας έχει τη βούληση εδώ και 40 χρόνια ν’ ανταποκρίνεται σε αυτό το ε παναστατικό στοίχημα του Χοσέ Μαρτί, τότε δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι ο σημερινός αρχηγός του κουβανέζικου κράτους θέλησε να παρευρεθεί στην παρουσίαση του βιβλίου για την «συγκέντρωση», του οποίου μερικά αποσπάσματα παραθέ σαμε ήδη. Ή τα ν γι’ αυτόν μια ευκαιρία να υπενθυμίσει ότι οι

572


Η ΓΙΑ προσέφυγαν στις ίδιες μεθόδους στο Βιετνάμ με τα λεγάμενα «στρατηγικά χωριά», αντίγραφο αυτών που δεν δίστασε να χα ρακτηρίσει ως «στρατόπεδα συγκέντρωσης της Κούβας». Έ νας χαρακτηρισμός που μας υπενθυμίζει ότι δυο από τις μεγαλύτερες γενοκτονίες της εποχής μας είχαν ένα κουβανέζικο προηγούμε νο... Η «συγκέντρωση» στην Κούβα υπήρξε ένα παράδειγμα για το ναζισμό και τον ιμπεριαλισμό. Από τη μεριά του, ο συνταγματάρχης Ραούλ Ισκιέρδο Κανόσα, συγγραφέας του βιβλίου στο οποίο έχουμε ήδη αναφερθεί, δή λωνε στην Granma την 1η Φεβρουαρίου 1989: «Η διατήρηση ε νός τόσο μεγάλου αριθμού ανθρώπων σε οχυρωμένα σημεία ή σε ζώνες υπό στρατιωτικό έλεγχο απαιτούσε μια αύξηση των μέτρων ασφαλείας σε μέσα και σε άντρες, παρόλο που είναι σαφές ότι οι αποικιοκρατικές Αρχές δεν ενδιαφέρονταν ιδιαίτερα για την υ ποδοχή των “συγκεντρωμένων". Κατά τη γνώμη μου, το αρχικό λάθος του Βέιλερ στην εφαρμογή ενός τόσο εκτεταμένου και πο λύπλοκου μέτρου ήταν ότι δεν είχε δημιουργήσει εκ των προτέρων τις αναγκαίες συνθήκες για την υλοποίησή του. 'Οταν οι Ισπα νοί συνειδητοποίησαν το πρόβλημα που είχαν δημιουργήσει, υι οθέτησαν μερικά μέτρα, όπως η απόφαση της 1ης Ιανουαρίου 1897 να δημιουργηθούν καλλιεργήσιμες ζώνες στα εδάφη που βρίσκονταν δίπλα στις οχυρωμένες περιοχές. Ή ταν όμως ήδη πο λύ αργά για τον Βέιλερ, ο οποίος δεν μπόρεσε ν’ αποτρέψει μια σειρά από ήττες που διαδέχονταν η μια την άλλη εκείνο το έτος». 'Οταν ο Βέιλερ επέστρεψε στην Ισπανία, τον περίμενε η θλι βερή δόξα να τον συγκρίνουν με τον δούκα της Άλμπα στον ο ποίο ο Φίλιππος Β' είχε αναθέσει να εξαλείψει τον προτεσταντι σμό από την Ολλανδία, κάτι που δεν κατάφερε παρά τις εκτελέ σεις 8:000 ανθρώπων. Πέθανε στο κρεβάτι του το 1930, σε ηλι κία 92 ετών, αφού όμως πρώτα έζησε μια τελευταία περιπέτεια. Καταδικάστηκε για τη συμμετοχή του σε μια συνωμοσία εναντίον του δικτάτορα Πρίμο ντε Ριβέρα, διαψεύδοντας έναν ένθερμο βιογράφο του ο οποίος είχε γράψει ότι «τον διέκρινε η ευγένεια να μην έχει υψώσει ποτέ τα όπλα εναντίον της κυβέρνησης». Εκεί νη την περίοδο η Ισπανία είχε εμπλακεί στον πόλεμο του Ριφ και είχε αποβιβάσει στο Μαρόκο όσους στρατιώτες είχε στείλει στην


573

Κούβα πριν 30 χρόνια. Ο Βέιλερ ήταν πολύ ηλικιωμένος για να προσφέρει τις υπηρεσίες του....

Σψ αύοεις 1. Στο πρωτότυπο κείμενο, ο συγγραφέας χρησιμοποιεί τη μ εταγραφή της ι σπανικής λέξης reconcentration (επανασυγκέντρωοη) στα γαλλικά, καθώς θεω ρεί ότι γαλλική λέξη reg ro u p em en t (κατά λέξη ομαδοποίηση, αλλά η ο ποία έχει και την έννοια της συγκέντρωσης) δεν αποδίδει με ακρίβεια τη βού ληση τη ς αποικιοκρατικής ισπανικής εξουσίας να οδηγήσει σε «χώρους συ γκέντρωσης» τον πληθυσμό της Κούβας. 2. Mambi και στο πληθυντικό m ambises ονομάζονταν α πό την περίοδο του Π ο λέμου των Δέκα Ετών (1868-1878) οι Κουβανοί αντάρτες που συμμετείχαν στον πατριωτικό αγώνα εναντίον των Ισπανών. Ενδεχομένως η λέξη προέρ χεται α πό το όνομα ενός μαύρου αξιωματικού, του Χουάν Εθνίνιους Μάμπι, που είχε λ ιποτακιήσει α πό τον ισπανικό στρατό. Εκτός και αν πρόκειται για μια προκολομβιανή κουβανέζικη λέξη η οποία σημαίνει «αυτός που εξεγείρεται εναντίον του αρχηγού της φυλής». 3. Τ ο όνομα δεν είναι ισπανικό και χρονολογείται α πό την περίοδο των μισθο φόρων της Βαλλονικής Φ ρουράς των Βουρβόνων της Ισπανίας. Ελλείψει ε θελοντών προσλαμβάνονταν και Ελβετοί, Ιρλανδοί, ακόμα και Γερμανοί, έ νας α πό τους οποίους ήταν ο ρηνανικής καταγωγής Βέιλερ. Ο στρατηγός, που ήταν δισέγγονός του, γεννήθηκε στο Π άλμα δε Μ αγιόρκα στις 17 Σε πτεμβρίου 1837 και ο πατέρας του ήταν στρατιωτικός γιατρός, ισχυριζόταν ότι καταγόταν α πό αυτό το νησιώτικο τμήμα τη ς Κσταλονίας. 4. 8η Διεθνής Έ κθεση Βιβλίου τη ς Αβάνας, Φεβρουάριος 1988. 5. 1,5 κιλό* παλιό καστιλιάνικο μέτρο βάρους. 6. Caminos Para el Azucar, Editorial de Cienrias Sociales, Αβάνα.

Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΙΝΔΙΑΝΩΝ

του Ρόμπερτ Πακ

Οι Ινδιάνοι της Αμερικής υπήρξαν θύματα της μεγαλύτερης γε νοκτονίας στην ιστορία της ανθρωπότητας. Για να ικανοποιηθεί η όρεξη των Ευρωπαίων για πλούτη, οι ιθαγενείς πληθυσμοί της Αμερικής που ζούσαν στις Αντίλλες, στο Μεξικό, στη Νότια Αμε ρική, στη Βραζιλία και στη Βόρεια Αμερική εξολοθρεύτηκαν α πό τους Ισπανούς, τους Πορτογάλους, και του Αγγλοσάξονες. Η γενοκτονία αυτή συνεχίζεται έως σήμερα με μορφές που συχνά εί ναι πολύ διαφορετικές. Οι Μεγάλες Αντίλλες (Κούβα, Ισπανιόλα, Τζαμάικα) είχαν 1,5 εκατομμύριο αυτόχθονες το 1492 όταν έφτασε ο Χριστόφορος Κολόμβος. Τ ο 1550, δεν είχε απομείνει ούτε ένας Ινδιάνος σε αυ τά τα νησιά. Οι αφηγήσεις του Μπαρτολομέ δε λας Κάσας το τεκ μηριώνουν: «Ενώ οι Ινδιάνοι ήταν τόσο καλοπροαίρετοι απένα ντι τους, οι χριστιανοί εισέβαλαν στις χώρες τους σαν λυσσασμέ νοι λύκοι που ορμούν στα πράα και ειρηνικά αρνιά. Και, καθώς όλοι αυτοί οι άνθρωποι που έρχονταν από την Καστίλη δεν εν διαφέρονταν για τις ψυχές τους, διψούσαν για πλούτη και δια κατέχονταν από τα πιο χυδαία πάθη, κατέστρεψαν αυτές τις χώ ρες με τόσο μεγάλη σπουδή, ώστε καμία πένα και καμία γλώσσα δεν επαρκεί για να την περιγράφει. Σε τέτοιο βαθμό ώστε ο πλη θυσμός, που υπολογιζόταν σε ένα εκατομμύριο εκατό χιλιάδες ψυχές, έχει ολοκληρωτικά εξαφανιστεί και εξοντωθεί».1 «Αλλοι ιθαγενείς πληθυσμοί που ήταν περισσότερο επιθετικοί οργανώθηκαν για να πολεμήσουν, όμως τους περίμενε η ίδια μοί ρα. Ό π ω ς οι Κανίμπα (Μαρτινίκα, Γουαδελούπη), οι Πουέλκες, οι Πικούνκες και οι Τεουέλκες της Π άμπα και της Πσταγονίας.


575

Ό π ω ς οι Αραουκάν (Χιλή), που η αντίσταση και το θάρρος τους προκάλεσαν την κατάπληξη των κατακτητών, επικεφαλής των ο ποίων ήταν ο Βαλντίβια που πλήρωσε με τη ζωή του την επιμο νή του. Ό π ω ς οι Τσίμπτσα (Κολομβία) που εμπόδισαν την ει σβολή των στρατιωτικών φαλάγγων του Χιμένεθ ντε Κεσάδα, οι οποίες αναζητούσαν το “Ελντοράντο”».2

Η Βραζιλία 'Οταν οι Πορτογάλοι «ανακάλυψαν» την Βραζιλία το 1500, κα τοικούσαν σε αυτήν περίπου 3 εκατομμύρια Ινδιάνοι. Το 1940, ο αριθμός τους υπολογιζόταν σε 500.000. Το 1950, δεν ήταν πε ρισσότεροι από 150.000. Σήμερα, δεν υπερβαίνουν τους 100.000. Δεν είναι λοιπόν δύσκολο να υπολογίσουμε την έκταση της γενο κτονίας. Ό π ω ς επίσης δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσουμε ότι αυτή η γενοκτονία συνεχίζεται μέχρι τις ημέρες μας, εφόσον 800.000 Ινδιάνοι «εξοντώθηκαν» από το 1900. Από τις αρχές του 20ου αιώνα, έχουν εξαφανιστεί ολοκληρωτικά 90 φυλές. Κάθε πρόοδος του «βιομηχανικού πολιτισμού» ωθούσε τους Ινδιάνους προς ολοένα και πιο αφιλόξενες περιοχές. Ό πω ς, για παράδειγμα, συνέβη το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα με την «έ κρηξη» του βιομηχανικού καουτσούκ. Το 1910, ιδρύθηκε η Υπη ρεσία Προστασίας των Ινδιάνων, που θεωρητικά είχε καθήκον να βοηθάει τους Ινδιάνους στην άσκηση των «δικαιωμάτων» τους και να προωθεί καλύτερες συνθήκες διαβίωσης γι’ αυτούς. Το 1968, αποκαλύφτηκε ένα τεράστιο σκάνδαλο. Οι Αρχές παραδέ χτηκαν ότι υπάλληλοι της Υπηρεσίας Προστασίας των Ινδιάνων δωροδοκούνταν από «αποίκους», τυχοδιώκτες και διεφθαρμένους κυβερνητικούς υπαλλήλους για να τους επιτρέπουν να πουλούν τις γαίες των ιθαγενών και τους ίδιους τους ιθαγενείς σαν σκλά βους τους οποίους κακομεταχειρίζονταν και βασάνιζαν, αλλά και για να κλείνουν τα μάτια, όταν δεν συμμετείχαν και οι ίδιοι, στις πιο φριχτές πρακτικές τις οποίες χρησιμοποιούσαν συχνά οι α γοραστές: ομαδικές δολοφονίες με πολυβόλα, καταστροφή των χωριών με δυναμίτιδα, δηλητηρίαση των ιθαγενών με αρσενικό

576


και φυτοφάρμακα. Με αυτό τον τρόπο εξαφανίστηκαν ολόκληρες φυλές, όπως οι «Σίντας Λάργας» ή οι «Ταπαλούνας» εις βάρος των οποίων οι στρατός πειραματίστηκε σε νέες μεθόδους χρησι μοποίησης των πολυβόλων, ενώ εξοντώθηκαν πολλά μέλη των «Παριντίν» που κατηγορήθηκαν για το φόνο ενός στρατιωτικού, των «Μπόκας Νέγρας» που κηρύχθηκαν στασιαστές και των «Πό κας Νόβος» που τους «ειρήνευσαν» μοιράζοντάς τους δηλητη ριασμένα γλυκά. Το Εθνικό Ίδρ υ μα για τους Ινδιάνους διαδέχτηκε την Υπηρε σία Προστασίας των Ινδιάνων. Πολύ γρήγορα αποδείχτηκε ανί κανο να εκπληρώσει την αποστολή του. Το Ίδρ υ μ α έχει κατηγορηθεί ότι υποτάσσει τις ανάγκες των Ινδιάνων στους σκοπούς της αύξησης εθνικής παραγωγής και της «καπιταλιστικής ανάπτυξης». Η συμπαιγνία του Εθνικού Ιδρύματος για τους Ινδιάνους με τις ι διωτικές εταιρείες έχει συχνά καταγγελθεί από αξιόπιστες φωνές. Επιπλέον, ο προϋπολογισμός του Ιδρύματος είναι ανεπαρκής. Το Εθνικό Ίδρ υ μ α για τους Ινδιάνους και η νομολογία της Βραζιλίας για τους Ινδιάνους έχουν ως βασικό τους στόχο την «ενσωμάτωση των Ινδιάνων στην εθνική κοινότητα». Αυτός είναι ο σκοπός του Θεσμικού Πλαισίου για τους Ινδιάνους, το οποίο πε ριλαμβάνει όλα τα νομικά μέτρα που τους αφορούν. Τ ο Κεφάλαιο II του Θεσμικού Πλαισίου αναφέρει ότι κάθε Ινδιάνος που δεν έχει αφομοιωθεί βρίσκεται υπό την κηδεμονία του κράτους και δεν τον προστατεύει το Σύνταγμα της Βραζιλίας. Ό μω ς, ένας α φομοιωμένος Ινδιάνος δεν είναι πια Ινδιάνος, εφόσον απαρνείται την κουλτούρα του. Για τον Ινδιάνο, αυτή η «αφομοίωση» ση μαίνει να βρεθεί στο πιο χαμηλό επίπεδο της κοινωνικής κλίμα κας. Σημαίνει την εξαθλίωση, την επαιτεία, τον αλκοολισμό, την πορνεία για τις γυναίκες... Ο Ινδιάνος δεν έχει λοιπόν νομική υ πόσταση ούτε στις σχέσεις του με τους άλλους ούτε ως ιδιαίτερη οντότητα, και δεν μπορεί να προβεί σε δικαιοπραξίες χωρίς την πυρουοία κάποιου εκπροσώπου της αρμόδιας κηδεμονεύουσας Αρχής. Μερικοί ειδικοί εκτιμούν ότι το σύστημα κηδεμονίας στε ρεί από τους Ινδιάνους τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα και τους τοποθετεί σε μια κατάσταση που μοιάζει με νομιμοποιημέ νη δουλεία.


577

Το θεσ μικό Πλαίσιο για τους Ινδιάνους αρνείται στους ιθα γενείς τη δυνατότητα να επιλέγουν οι ίδιοι το μέλλον τους. Το Άρθρο 60 του Θεσμικού Πλαισίου κάνει λόγο για «ψυχική εξέλι ξη» και όχι για πολιτισμική εξέλιξη, και θεωρεί τον Ινδιάνο έναν άνθρωπο που δεν έχει ακόμα αναπτυχθεί, δηλαδή σαν ένα παι δί! Αλήθεια, τον θεωρεί άραγε άνθρωπο; Το Θεσμικό Πλαίσιο δεν αναγνωρίζει στους Ινδιάνους το δι καίωμα ιδιοκτησίας γης (που παραμένει ένα αγαθό το οποίο κα τέχει το ομοσπονδιακό κράτος). Τα Άρθρα 34,35 και 36 του 3ου μέρους του θεσμικού Πλαισίου επιτρέπουν την εκτόπιση ολό κληρων ιθαγενών πληθυσμών μ’ ένα απλό διάταγμα του Προέδρου της Δημοκρατίας για διάφορους λόγους, όπως είναι «η εθνική α σφάλεια» και «η ανάπτυξη της περιοχής για λόγους εθνικού συμ φέροντος».

Μεξικό και Γουατεμάλα Σύμφωνα με μελέτες του Πανεπιστημίου του Μπέρκλεϊ, υπήρχαν 112.000.000 Ινδιάνοι στο Μεξικό πριν την άφιξη του Κορτές το 1519. 120 χρόνια αργότερα, στα μέσα του 17ου αιώνα, δεν ήταν παραπάνω από 1.200.000 σύμφωνα με τον Έ ρ ικ Βολφ. Ό π ω ς και σε όλη τη λεγάμενη «Λατινική» Αμερική, η επαφή ανάμεσα στους δυο λαούς, στον ισπανικό και στον ινδιάνικο, εί χε ως επίπτωση μια ιλιγγιώδη μείωση του ιθαγενούς πληθυσμού. Οι λιμοί, η καταστολή, οι σφαγές, η καταναγκαστική εργασία και οι ασθένειες που έφεραν οι Ευρωπαίοι (κυρίως η ευλογιά) και για τις οποίες οι κάτοικοι του «νέου κόσμου» δεν διέθεταν ανοσία κα θώς ζούσαν από την παλαιολιθική εποχή απομονωμένοι από τον υπόλοιπο κόσμο, προκάλεσαν στη διάρκεια του 16ου αιώνα τον αφανισμό του 90% του ινδιάνικου πληθυσμού του Μεξικού. Μετά την κατάκτηση του Μεξικού, ακολούθησαν η κατάκτηση της αυτοκρατορίας των Μάγια από τον Αλβαράδο το 1523 και της αυτοκρατορίας των Ίνκ ας από τον αιμοσταγή Φρανθίσκο Πιθάρο από το 1532 έως το 1537. «Έτσι, μέσα σε είκοσι χρόνια, αυτοκρατορίες που η οικοδόμησή τους χρειάστηκε πολλούς αιώ

578


νες καταστράφηκαν, οι κοινότητες των αυτοχθόνων καταλύθηκαν και υποδουλώθηκαν και οι βάσεις εκπληκτικών πολιτισμών υπονομεύθηκαν».3 Ο πληθυσμός της Κεντρικής και της Νότιας Αμερικής, που σύμφωνα με τον δρα Ρίβετ και το Π ανεπιστήμιο του Μπέρκλεϊ υ πολογιζόταν σε 70 εκατομμύρια πριν την άφιξη των Ισπανών, μειώθηκε σε 20 εκατομμύρια. Στα εδάφη της αυτοκρατορίας των Αζτέκων, που ο πληθυσμός της ανερχόταν σε 25 εκατομμύρια Ινδιάνους το 1519, δεν υπήρχαν τριάντα χρόνια αργότερα παρά μόνο 6 εκατομμύρια άνθρωποι, ενώ στα τέλη του 16ου αιώνα με τά βίας έφταναν το ένα εκατομμύριο. Την ίδια εποχή, στην Κε ντρική και τη Νότια Αμερική, οι Ινδιάνοι δεν υπερέβαιναν πια τα 7 εκατομμύρια, ήταν δηλαδή δέκα φορές λιγότεροι α π ’ όσο πριν 80 χρόνια! Οι σφαγές των Ινδιάνων συνεχίζονται μέχρι τις ημέρες μας σε αυτές τις περιοχές, όπως μας υπενθύμισαν τα πρόσφατα γεγονό τα στην επαρχία Τσιάπας. Η Διεθνής Αμνηστία, σε μια έκθεσή της το 1985, αναφερόταν στις σφαγές στην επαρχία Τσιάπας, στο Τσακακούμ στις 26 Μαρτίου 1983 και στα περίχωρα της πόλης Κομιτάν το 1985. Στη Γουατεμάλα, τον Μάιο του 1978, δολοφο νήθηκαν 108 Ινδιάνοι χωρικοί στην πόλη Πάνσος. Στις "1 Ιανουαρίου 1980, 21 Ινδιάνοι Κουϊτσέ κάηκαν ζωντανοί με φλογο βόλα στην πρεσβεία της Ισπανίας στην Πόλη της Γουατεμάλας από άντρες των ενόπλων δυνάμεων της Γουατεμάλας. Οι σφαγές των Ινδιάνων από το στρατό της Γουατεμάλας και τις πολιτοφυ λακές «για την αντιμετώπιση των στάσεων» πολλαπλασιάστηκαν τα τελευταία χρόνια, επειδή θεωρούνται ύποπτοι συνεργασίας με τις ομάδες των ανταρτών. Παντού στη Νότια Αμερική, αναφέρονται σφαγές Ινδιάνων. Στην Κολομβία, στο Περού, στη Χιλή... Οι Ινδιάνοι είναι θύμα τα των πολυεθνικών εταιρειών και της πολιτικής του Big Stick, σύμφωνα με την οποία οι Ηνωμένες Πολιτειές έχουν το δικαίω μα να επιβλέπουν και να παρεμβαίνουν στις πολιτικές εξελίξεις σε αυτές τις χώρες.


579

Ηνωμένες Πολιτείες Για πολλά χρόνια, οι υπολογισμοί για τον πληθυσμό που υπήρχε στη σημερινή επικράτεια των ΗΠΑ στις αρχές του Π ου αιώνα πριν την άφιξη των Αγγλοσαξόνων ήταν ασαφείς. Οι περισσότε ροι ιστορικοί συμφωνουν σήμερα ότι οι Ινδιάνοι ανέρχονταν σε 10 έως 12 εκατομμύρια άτομα. Επίσημα, οι Βορειοαμερικανοί υποστήριζαν για πολλά χρόνια ότι ο αριθμός των Ινδιάνων ήταν ένα εκατομμύριο, προσπαθώντας με αυτό τον τρόπο να μειώσουν τον πραγματικό αριθμό τους και να ελαχιστοποιήσουν την έκτα ση της γενοκτονίας που είχε ως αποτέλεσμα το 1900 να έχουν απομείνει μόνο 250.000 Ινδιάνοι. Η γενοκτονία των Ινδιάνων υπήρξε μια μακροχρόνια και τρα γική αλληλουχία σφαγών, παραβιάσεων των συνθηκών από τους Ευρωπαίους και επιδημιών από εισαγόμενες ασθένειες στις ο ποίες οι Ινδιάνοι δεν διέθεταν την παραμικρή ανοσία. Ταυτό χρονα, οι Ευρωπαίοι έκλεψαν τα εδάφη των Αμερικανών Ινδιά νων και κατέστρεψαν τους αρχέγονους πολιτισμούς τους. Οι «ειδικές περιοχές για τους Ινδιάνους», οι οποίες ήταν πραγ ματικά στρατόπεδα συγκέντρωσης από την εποχή της ίδρυσης τους, το 1851, και στις οποίες εξακολουθούν έτος σήμερα να είναι περιο ρισμένοι οι Ινδιάνοι, συνιστούν σοβαρές παραβιάσεις των Αρθρων 11 2 και II 3 της Διεθνούς Σύμβασης για την Πρόληψη και την Κα ταπολέμηση του Εγκλήματος της Γενοκτονίας του ΟΗΕ, τα οποία καταδικάζουν «τις σοβαρές προσβολές κατά της φυσικής ή πνευ ματικής ακεραιότητας των μελών της ομάδας και την εκ προθέσεως υποβολή των μελών της ομάδας σε συνθήκες διαβίωσης που μπο ρούν να επιφέρουν την ολική ή μερική εξαφάνισή της». Για παράδειγμα, οι κακές συνθήκες διαβίωσης στις «ειδικές πε ριοχές» έχουν ως συνέπεια το ένα παιδί στα τρία να πεθαίνει στους έξι πρώτους μήνες από τη γέννησή του. Σε μερικές «ειδικές πε ριοχές», οι θάνατοι για κάθε 1.000 γεννήσεις είναι 100, έναντι 8,1 για τους λευκούς. Τ ο μέσο προσδόκιμο ζωής για έναν Ινδιάνο εί ναι τα 63 έτη έναντι 76 για τους λευκούς, υπάρχουν όμως «ειδι κές περιοχές» που είναι κάτω από τα 46 έτη. Οι αυτοκτονίες των Ινδιάνων είναι διπλάσιες από εκείνες των

580


λευκών: 21,8 έναντι 11,3 ανά 100.000 άτομα. Οι περισσότεροι αυτόχειρες είναι νέοι. Οι πιθανότητες ν’ αυτοκτονήσει ένας Ινδιά νος 14 έως 24 ετών είναι τετραπλάσιες απ’ όσες ένας λευκός της ίδιας ηλικίας. Επίσης, το 75% των Ινδιάνων υποσιτίζονται. Ο ένας στους τέσσερις άντρες και η μία στις οχτώ γυναίκες εί ναι αλκοολικοί. Οι Ινδιάνοι που ζουν στις πόλεις δοκιμάζονται πε ρισσότερο από αυτή την κοινωνική πληγή σε σύγκριση μ’ εκείνους που ζουν στις «ειδικές περιοχές». Το 80% των Ινδιάνων είναι θύ ματα της αλλοτρίωσης που προκαλεί η ανεργία και η επίγνωση ότι έχουν χάσει την ταυτότητά τους. Τέλος, τα ναρκωτικά, και κυ ρίως το «κρακ», κάνουν θραύση στους Ινδιάνους.

Σημειώσεις 1. «Rapport des dominicains de Γ Isle Espagnole à M. de Chièvres» στο Las Casas et la défencse des Indiens, Éd. Juillard, Παρίσι, 1971. 2. Felix Reichlem, Les Amérindiens et leur extermination délibérée, Ed. Pierre-Marcel Fabre, Λοζάνη, 1987. 3. Ό.π.

Η ΕΦΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΣΙΑ του Ιβ Γκρενέ*

Η πορεία της ανθρωπότητας προς τα εμπρός είναι γενικά ανο δική, όμως χαρακτηρίζεται από προωθήσεις και οπισθοχωρή σεις, από τις γοργές προόδους μερικών λαών ή ηπείρων και τη στασιμότητα άλλων. Από τον 16ο αιώνα, η Ευρώπη γνώρισε μια άνθηση χάρη στην ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνικής, αλλά και του εμπορευματικου καπιταλισμού που σύντομα θα προ σπαθούσε να κατακτήσει όλο τον κόσμο. Την ίδια περίοδο, και παρόλο που τις προηγούμενες χιλιετίες ήταν πιο μπροστά από την Ευρώπη, η Ασία εξακολουθούσε να παραμένει στο Μεσαίω να, εξαιτίας των παραδοσιακών αυτοκρατοριών και βασιλείων της, αλλά και του παγιωμένου φεουδαλικού της συστήματος και ενός τρόπου σκέψης που δεν ανανεωνόταν. Στις αρχές δεύτερης χιλιετίας της εποχής μας, τα κινέζικα τζανκ, πλοία που το μέγεθός τους ήταν άγνωστο στην Ευρώπη, ταξίδευαν μέχρι την Ινδία και την Ινδονησία. Στο δεύτερο μι σό της ίδιας χιλιετίας, ήταν πια τα ολοένα και πιο κραταιά ευ ρωπαϊκά πλοία, εμπορικά αλλά και πολεμικά, που προσέγγιζαν τις ακτές της Ασίας. Π ριν από πέντε αιώνες, το 1498, ο Βάσκο ντα Γκάμα έφτασε στο Κάλικατ** και ήδη από το 1507 το πορ τογαλικό μονοπώλιο κυριάρχησε εις βάρος του αραβικού και του ενετικού εμπορίου. Δύο χρόνια αργότερα, οι Πορτογάλοι έ* Ο Ιβ Γκρενέ είναι οικονομολόγος. Διευθύνει την Εθνική Επιτροπή για την Ανε ξαρτησία και την Ανάπτυξη (CNID) και είναι πρώην μέλος του προεδρείου του Διεθνούς Συμβουλίου για την Ειρήνη. ** Στη νοτιοδυτική ακτή της Ινδίας. (Σ.τ.Μ.)

582


φτασαν στον Π ορθμό της Μάλακκας,* ενώ το 1511 έφτασαν στην Αμπόινα** και το 1514 στην Κίνα. Σύντομα, τα αντίπαλα ευρωπαϊκά συμφέροντα βρέθηκαν αντιμέτω πα στην Ασία, ό πως για παράδειγμα η διαμάχη των Πορτογάλων και των Ισπα νών το 1526 για τις Μολουκες νήσους. Οι πρώτοι έφτασαν στης ακτές των Ιαπω νίας το 1542, ενώ οι δεύτεροι εγκαταστάθηκαν στις Φιλιππίνες. Άπληστοι για τα προϊόντα της ασιατικής γης, και άλλοι Ευ ρωπαίοι άρχισαν να καταπλέουν στις θάλασσες που την περι βάλλουν. Η πρώτη αγγλική αποστολή στις Ανατολικές Ινδίες πραγματοποιήθηκε το 1591. Οι Ολλανδοί αποβιβάστηκαν στην Ιαπωνία αρχικά το 1599 και στη συνέχεια το 1609. Το ίδιο έτος ιδρύθηκε τη Τ ράπεζα του Άμστερνταμ, η οποία το 1619 υπέγρα ψε μια συμφωνία με την Εταιρεία των Ινδιών. Οι Άγγλοι άρχισαν να διεισδύουν στην ινδική χερσόνησο, και εγκαταστάθηκαν το 1639 στο Μαντράς και το 1662 στη Βομβάη. Οι Γάλλοι ίδρυσαν το 1664 τη δική τους Εταιρεία των Ινδιών, και εγκαταστάθηκαν το 1668 στο Σούρστ και το 1674 στο Ποντισερί. Η ίδρυση της Τράπεζας της Αγγλίας (1694) έγινε μερικά χρόνια μετά από την ίδρυση του εμπορικού σταθμού της Καλκούτας (1690). Ή δ η , εί χε αρχίσει να τίθεται το ερώτημα αν ήταν περισσότερο προσο δοφόρα η κατασκευή προϊόντων στην Ευρώπη ή η εισαγωγή προϊ όντων σε αυτή. Το 1719, το Κοινοβούλιο της Αγγλίας απαγόρευ σε την κατασκευή «ινδικών υφασμάτων». Μετά την ανασυγκρό τηση της γαλλικής Εταιρείας των Ινδιών ( 1723) και την ίδρυση του Χρηματιστηρίου του Παρισιού (1724), οι Γάλλοι άρχισαν να ενδιαφέρονται ολοένα και περισσότερο για την Ινδία. Οι συγκρού σεις της Γαλλίας με την Αγγλία στα εδάφη της Ινδίας δεν αποτε λούσαν μόνο μια προέκταση των ευρωπαϊκών τους συρράξεων. Οφείλονταν και στη αντιζηλία δυο εμπορευματικών καπιταλι σμών την περίοδο που αναπτυσσόταν ο βιομηχανικός καπιταλι

* θα λ ά σσιο οδός που ενώνει τη θά λ α σσα Άνταμαν (Ινδικός Ωκεανός) με τη θά λα σσα τη ς Ν ότιας Κ(νας (Ειρηνικός Ωκεανός). (Σ.τ.Μ.) ** Αμπόινα: παλαιότερη ονομασία της νήσου Άμπον που βρίσκεται στο α ρχι πέλαγος των Μολουκων νήσων. (Σ.τ.Μ.)

Η ΕΦΟΔΟΣ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΣΙΑ

583

σμός. Η Συνθήκη του Παρισιού το 1763 άφησε ελεύθερο το πε δίο στην Αγγλία να μετατρέψει σε αποικία της την Ινδία, όπως αποδεικνύει η καθαίρεση του σουμπάμπ της Βεγγάλης το ίδιο έ τος και η ήττα του αυτοκράτορα των Μογγόλων στο Μπουξάντ το επόμενο έτος. Οι ιδέες του φιλελευθερισμού, που συνόδευαν την άνθηση του καπιταλισμού, ήταν αντίθετες εν ονόματι του «laissezfaire, laissez-passer» στο παλιό εμποροκρατικό θεσμικό πλαίσιο. Η σύγκρουση ανάμεσα στο παλιό και σιο νέο κατέληξε το 1769 στη κατάργηση των προνομίων της γαλλικής Εταιρείας των Ινδιών και στην ανασύστασή της το 1785 από τον Καλόν,* ενώ στην Αγγλία οδήγησε στον Κανονιστικό Νόμο (Regulating Act) του 1773 για τη λειτουργία της αγγλικής Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών και στο Νόμο για την Ινδία (India Act) του 1784. Οι λαοί της Ασίας αντισιάθηκαν στην εισβολή των Δυτικών. Στην ινδική χερσόνησο, οι Μάρστχα** αγωνίστηκαν εναντίον των Γάλλων και των Αγγλων, ενώ διάφοροι Ινδοί ηγεμόνες προσπά θησαν να εκμεταλλευτούν την αντιπαλότητα των Ευρωπαίων για να διαφυλάξουν την ανεξαρτησία των κρατών τους. Οι Κινέζοι πολέμησαν εναντίον της Ρωσίας, που οι δομές της ήταν ακόμα σε μεγάλο βαθμό προκαπιταλιστικές, και την υποχρέωσαν να συν θηκολογήσει στο Αλμπασίν (1685). Στη συνέχεια, προσπάθησαν να κρατήσουν τους Ευρωπαίους μακριά από τις ακτές τους, πε ριορίζοντας τις δυνατότητες πρόσβασής τους στα λιμάνια της χώ ρας τους. Ό σ ο για την Ιαπωνία, είχε απαγορεύσει ήδη από το 1638 τόσο την είσοδο όλων των ξένων σ ιην επικράτειά της όσο και στους υπηκόους της αυτοκρατορίας να ταξιδεύουν στο εξω τερικό, ένα μέτρο που αποσκοπούσε στην προστασία της ανε ξαρτησίας μίας χώρας που ήταν εχθρική σε κάθε αλλαγή.

* Σαρλ Αλεξάντρ Καλόν (Charles-Alexandre de Callone 1734-1802). Γάλλος πο λιτικός. Ο παδός του ελεύθερου εμπορίου, διορίστηκε το 1783 α πό τον Λουδο βίκο Ι Σ Τ γενικός ελεγκτής των δημόσιων οικονομικών. (Σ.τ.Μ.) ** Μάρστχα ή Μ άρατα: σημαντικός λαός της Ινδ(ας που η πατρίδα του είναι η σημερινή Πολιτεία Μ αχαράστρα. Είναι φημισμένοι στην ιστορία ως πολε μιστές και υπέρμαχοι του ινδουισμού. (Σ.τ.Μ.)

584


0 δυτικός καπιταλισμός μετατρέπει τ ψ Ασία σε αποικία τον Ή δ η πριν τον 19ο αιώνα, αρκετές ανθρώπινες ζωές είχαν χαθεί στη Ασία εξαιτίας της εισβολής των Ευρωπαίων και της βούλησής τους να κατακτήσουν τους Ασιάτες, αλλά και εξαιτίας των συ γκρούσεων ανάμεσα στους λαούς της Ασίας τις οποίες προκαλούσαν οι Ευρωπαίοι. Ή δη , ένα μέρος του πλούτου αυτών των λα ών διοχετεύονταν προς τη Δύση, συμβάλλοντας στην πρωταρχι κή συσσώρευση που ήταν αναγκαία για τον φιλελεύθερο καπιτα λισμό. Τον 19ο αιώνα, η βούληση των Ευρωπαίων ν' αποκτήσουν πρόσβαση στις πηγές των πρώτων υλών και ν’ ανοίξουν όλες τις αγορές είχε ως αποτέλεσμα να καταλήξουν σταδιακά στην προ οπτική να μετατρέψουν σε αποικία τους ολόκληρη την Ασία. 'Οταν πραγματοποιήθηκε το Συνέδριο της Βιέννης (1815), η Αγγλία έ λεγχε όλη την Ινδία, εκτός από το Άσαμ, το Παντζάμπ και το Σίντι. Ανατολικότερα, είχε υπό τον έλεγχό της τον Πορθμό της Μάλακκας και είχε καταλάβει το Πενάνγκ.* Η Ολλανδία κατείχε την Ιάβα και είχε εμπορικούς σταθμούς στις Ολλανδικές Ινδίες, τη ση μερινή Ινδονησία. Η Ισπανία είχε υπό την εξουσία της τις Φι λιππίνες. Επιπλέον, στην Ινδία υπήρχαν γαλλικοί, δανικοί (στη Βεγγάλη) και πορτογαλικοί (Γκόα) διαμετακομιστικοί σταθμοί. Η Πορτογαλία κατείχε επίσης το Τιμόρ και το λιμάνι του Μακάο στην Κίνα. Ό λες αυτές οι χώρες επιζητούσαν να επεκτείνουν τις διάσπαρτες κτήσεις τους. Οι αποικιοκρστικές δυνάμεις διαχειρίζονταν αυτά τα εδάφη ανάλογα με τα συμφέροντα των αρχουσών τάξεών τους. Η Αγγλία είχε ανανεώσει το 1813 τα προνόμια της Εταιρείας των Ανατολι κών Ινδιών, που έδρευε στο Λονδίνο και είχε υπό τον έλεγχό της τα μισά εδάφη της Ινδίας. Ο γενικός διοικητής της εταιρείας στην Καλκούτα ήταν υπεύθυνος για την είσπραξη των φόρων που ε πέβαλε η μητρόπολη. Μέχρι τότε, η Ινδία εξήγαγε βαμβακερά υ φάσματα. Ό μω ς, την υποχρέωσαν να εξάγει πια μόνο βαμβάκι

* Πενάνγκ ή Πινάνγκ: πόλη της Μαλαισίας. (Σ.τ.Μ.)


585

προς όφελος των Άγγλων καπιταλιστών, γεγονός που μεταξύ άλ λων επέτρεψε τη χρηματοδότηση των μελετών των οικονομολό γων που ήταν υπέρμαχοι του φιλελευθερισμού και των ελευθέ ρων συναλλαγών και ιδιαίτερα τη Σχολή του Μάντσεστερ. Η υφαντουργική βιοτεχνία της Ινδίας καταστράφηκε και οι χωρικοί βυθίστηκαν στην εξαθλίωση, με συνέπεια επιδημίες και θανά τους που μπορούμε ανεπιφύλακτα να καταγράψουμε στη «Μαύ ρη Βίβλο» του βρετανικού καπιταλισμού. Στις χώρες της Ασίας που εξακολουθούσαν να είναι ανεξάρ τητες, η οικονομία βρισκόταν ακόμα στο προκαπιταλιστικό στά διο και βασιζόταν στην αγροτική παραγωγή. Υπήρχαν επίσης ερ γαστήρια και βιοτεχνίες φεουδαλικού τύπου, όπως αυτά που α νήκαν στους ντάιμιο* στην Ιαπωνία ή οι μεγάλες ιδιωτικές βιο τεχνίες κατασκευής υφασμάτων και πορσελάνης στην Κίνα. Οι έ μποροι αυτών των χωρών δεν κατάφεραν να διαρρήξουν τα πα ραδοσιακά πλαίσια. Τα σπέρματα του καπιταλισμού καταπνίγο νταν διαρκώς στη γένεσή τους. Η Κίνα της δυναστείας Τσινγκ των Μαντσού,** το Βιετνάμ της δυναστείας Νγκουγιέν και η Ια πωνία των σογκούν παρέμειναν συντηρητικά και αρτηριοσκλη ρωτικά κράτη, και το ίδιο συνέβη με τη Βιρμανία, το Σιάμ, το Λάος και την Καμπότζη. Οι σχέσεις με τη Δύση ήταν στις αρχές του 19ου αιώνα πιο περιορισμένες απ’ όσο τους προηγούμενους αιώνες. Οι Ιάπωνες δέχονταν να συναλλάσσονται μόνο με τους Ολλανδούς στο νησί Ντέσιμα στον όρμο του Ναγκασάκι, οι Κι νέζοι πραγματοποιούσαν συναλλαγές στην Καντόνα και υπήρχαν μερικοί διαμετακομιστικοί σταθμοί στον κόλπο του Τονκίνου. Οι Δυτικοί περίμεναν ανυπόμονα πότε θ’ άνοιγαν αυτές οι αγορές με τους τεράστιους πληθυσμούς. Εν τω μεταξύ, χρησιμοποίησαν το πρώτο μισό του 19ου αιώ να για να επεκτείνουν τις ήδη υπάρχουσες κτήσεις τους. Η Αγγλία κατέλαβε στην Ινδία το Σίντι και το Βελουχιστάν, και πολέμησε

• Τ ίτλος Ιαπώνων ευγενών που είχαν υπό την εξουσία τους ένα φέουδο (χαν) ή ένα γένος. (Σ.τ.Μ.) ·* Λαός που ζούσε στη Μαντζουρία και τον 17ο αιώνα κατέκτησε την Κίνα. (Σ.τ.Μ.)

586


τους Σιχ στο Παντζάμπ το 1845 και το 1848. Εγκαταστάθηκε στη Σιγκαπούρη το 1819 και σε όποιο σημείο της Μαλαισίας της δό θηκε η δυνατότητα. Κατέλαβε τις ακτές της Βιρμανίας το 1825 και στη συνέχεια, το 1852, την Κάτω Βιρμανία. Η Ολλανδία κατέλα βε τα τελευταία ανεξάρτητα σουλτανάτα που βρίσκονταν κοντά στα εδάφη της, με τελευταίο απ ’ όλα αυτό των Άτσε* στη Σουμάτρα το 1869. Η Ισπανία ολοκλήρωσε την κστάκτηση του νότιου τμήματος των Φιλιππίνων το 1840. Παντού έρεε το αίμα των ι θαγενών, χωρίς όμως κανείς να ενδιαφέρεται! Η ουσία ήταν ότι η ξυλεία, ο κασσίτερος, το κάρβουνο, το ρύζι τροφοδοτούσαν την Ευρώπη και ότι άνοιγαν νέες αγορές. Ό σ ο για τη Γαλλία, κυρίευσε τα εδάφη του Ανάμ.** Από το 1862 έως το 1867, κυρίευσε την Κοχιγκίνα*** στο νότο του Ανάμ, ενώ το 1863 δεν δυσκολεύτηκε να επιβάλλει ένα προτεκτοράτο στην Καμπότζη. Είκοσι πέντε χρόνια αργότερα, ήταν η σειρά του Τονκίνου**** (1883-1885) με αντίτιμο αιματηρές μάχες, καθώς η Τρίτη Δημοκρατία συνέχισε το έργο της Δεύτερη Αυτοκρατο ρίας. Τ α συμφέροντα δεν είχαν αλλάξει. Με την ίδρυση των προ τεκτοράτων του Ανάμ και του Λάος, η Ινδοκίνα θα ήταν για ε βδομήντα χρόνια γαλλική. Το Σιάμ, εξαιτίας της ενδιάμεσης θέ σης του ανάμεσα στα βρετανικά και στα γαλλικά εδάφη, κατάφερε να διατηρήσει μια περιορισμένη πολιτική ανεξαρτησία: Στην πραγματικότητα, ήταν υπό ημι-αποικιοκρατική διοίκηση. Η χώρα όμως όπου ο δυτικός καπιταλισμός τήρησε με αριστουρΥηματικό τρόπο τα προσχήματα επιτρέποντάς της να δια τηρήσει μια φαινομενική ανεξαρτησία ήταν αναμφίβολα η Κί

• Ατσε ή Ατζε ή Ατσινέζοι ή Ατσαίοι: η κυριότερη εθνική ομάδα της νήσου Σουμάτρας. (Σ.τ.Μ.) ** Κινέζικη ονομασία του Βιετνάμ, η οποία σημαίνει «Καθυποταγμένος Νάτος* και χρησιμοποιήθηκε από τους Γάλλους για την κεντρική περιοχή του Βιετνάμ. (Σ,τ.Μ.) *** Η ονομασία που έδωσαν στο Βιετνάμ οι πρώτοι Δυτικοί που έφτασαν στη χώρα, αλλά χρησιμοποιήθηκε α πό τους Γάλλους για να υποδηλώνεται το νότιο τμήμα του Βιετνάμ. (Σ.τ.Μ.) **** Η ονομασία του βόρειου τμήματος του Βιετνάμ κατά τη γαλλική αποικιοκρατική περίοδο. (Σ.τ.Μ.)


587

να. Η κινεζική κυβέρνηση, που έκλεινε τ’ αφτιά της στις σειρή νες των ελεύθερων συναλλαγών, αρνιόταν ν’ ανοίξει τα λιμάνια της στο ξένο εμπόριο, με συνέπεια ν’ αναπτυχθεί ένα έντονο λαθρε μπόριο στις ακτές της από Αγγλους εμπόρους οι οποίοι αντάλ λασσαν το όπιο που καλλιεργούσε στη Βεγγάλη η Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών με κινεζικό τσάι. Η κατάσχεση ενός φορτίου με όπιο από τον αντιβασιλέα της Καντόνας χρησίμευσε ως πρό σχημα για τον πρώτο Πόλεμο του Οπίου, ο οποίος τέλειωσε το 1842 με τη συνθήκη του Νανκίν που άνοιγε πέντε λιμάνια της νο τιοανατολικής Κίνας στο ξένο εμπόριο και εκχωρούσε το Χονγκ Κονγκ στους Άγγλους. Ο δεύτερος ( 1856) και ο τρίτος ( 1858) Πό λεμος του Οπίου, στους οποίους συμμετείχε και η Γαλλία, κατέληξαν στην εκχώρηση με τη συνθήκη του Τιεντσίν (1858) και τη συνθήκη του Πεκίνου (1860) έντεκα ακόμα λιμανιών. Οι καπιτα λιστικές δυνάμεις είχαν φερθεί σαν γκάνγκστερ και έμποροι ναρ κωτικών, ενώ θυσιάστηκαν οι ζωές χιλιάδων Κινέζων (εκτός από τους νεκρούς στις μάχες, ο λιμός του 1857 προκάλεσε 8 εκατομ μύρια θανάτους). Ό μω ς, η αγορά της Κίνας είχε ανοίξει και θα παρέμενε ανοιχτή. Ο ευρωπαϊκός καπιταλισμός είχε πια εγκατασταθεί στην Ασία και θα παρέμενε σε αυτή για πολλά χρόνια. Τ α εμπορικά προ νόμια της αγγλικής Εταιρείας των Ανατολικών Ινδιών καθώς και το δικαίωμά της να διοικεί τις τεράστιες βρετανικές κτήσεις στην Ινδία ανανεώθηκαν το 1833 και το 1853. Π αρ’ όλα αυτά, είχε ή δη αρχίσει να επωάζεται ένα απελευθερωτικό κίνημα εναντίον της κυριαρχίας των Αγγλων. Το 1857, ξέσπασε η εξέγερση των Σεπάι,* η οποία τρομοκράτησε το Λονδίνο και πνίγηκε μέσα στο αί μα: 320.000 Ινδοί σκοτώθηκαν, από τους οποίους 200.000 ήταν πολίτες. Η Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών, που οι δομές της ή ταν τόσο αντίθετες στο φιλελευθερισμό, σταμάτησε να διαδρα ματίζει οποιονδήποτε ρόλο στην Ινδία μετά το 1858 και έπαψε να υπάρχει ως νομικό πρόσωπο το 1873. Η έλευση του φιλελευ

* Η εξέγερση των Σεπάι είναι επίσης γνωστή ως Ινδική Ανταρσία ή Ανταρσία του 1857. Σεπάι ονομάζονταν οι Ινδοί στρατιώτες που υπηρετούσαν στο βρε τανικά στρστά. (Σ.τ.Μ.)

588


θερισμού χαρακτηρίστηκε από την παραχώρηση γαιών στους Βρετανούς εποίκους και στα καπιταλιστικά συμφέροντα της Με γάλης Βρετανίας που δραστηριοποιούνταν στην Ινδία μέσω των εκπροσώπων τους (managing agencies). Οι χωρικοί που η γη τους γλίτωσε από την πλεονεξία των αποικιοκρατών είδαν την αγρο τική οικονομία να μετατρέπεται σε μονεταριστική, ώστε να μπο ρούν να πληρώνουν τους φόρους αρχικά στην Εταιρεία των Ανα τολικών Ινδιών και στη συνέχεια στη αποικιοκρατική διοίκηση του βρετανικού στέμματος. Το 1860, το 1866, το 1873 και το 1877, λιμοί προκάλεσαν εκατομμύρια θανάτους. Ο τελευταίος από αυ τούς τους λιμούς συνέπεσε με τους εορτασμούς για την ανακή ρυξη της βασίλισσας Βικτωρίας σε αυτοκράτειρα των Ινδιών. Στις Ολλανδικές Ινδίες, επικρατούσε ένα είδος κρατικού κα πιταλισμού, του οποίου οι δυο πυλώνες ήταν η Ολλανδική Εται ρεία Εμπορίου (Nederlandse Handel Maatschappij) και η Τ ρ ά πεζα της Ιάβας (Java Bank), που ιδρύθηκαν αντίστοιχα το 1825 και το 1828. Το ένα πέμπτο των γαιών, συνήθως των πιο γόνιμων, είχαν δοθεί σε Ολλανδούς και τις καλλιεργούσαν με άμισθη υ ποχρεωτική εργασία οι ιθαγενείς χωρικοί. Ό μω ς, και στην περί πτωση των ολλανδικών αποικιών, πολλοί καπιταλιστές της μη τρόπολης, επικαλούμενοι το φιλελευθερισμό που εξυπηρετούσε τα συμφέροντά τους, επιδίωκαν την κατάργηση αυτού του συ στήματος και, από το 1860, οι εξαγωγικές καλλιέργειες σταμά τησαν ν' αποτελούν μονοπώλιο και άρχισαν να υπόκεινται στον ελεύθερο ανταγωνισμό. Στη γαλλική Ινδοκίνα, μ’ εξαίρεση τις φυ τείες στην Κοχιγκίνα, οι γαίες που εκκενώθηκαν από τους κατοί κους τους στη διάρκεια του πολέμου του Τονκίνου δόθηκαν με τά το 1885 σ' εταιρείες που έδρευαν στη μητρόπολη. Σύντομα, ό λες οι αποικίες μετατράπηκαν σε αγορές των βιομηχανικών προϊ όντων των μητροπόλεων. Η Κίνα παρέμενε θεωρητικά ανεξάρτητη στην αποικιοκρατούμενη Ασία. Η ανεξαρτησία της όμως ήταν σχετική. Μετά την υπογραφή της συνθήκης του Νανκίν (1842), τα κινεζικά τελωνεία δεν μπορούσαν να επιβάλουν δασμούς μεγαλύτερους από 5% στα προϊόντα των ευρωπαϊκών βιομηχανιών, ενώ μετά τον τρίτο Πό λεμο του Οπίου τέθηκαν, το 1861, κάτω από τον έλεγχο υπαλλή


589

λων των καπιταλιστικών δυνάμεων. Αυτές εκμεταλλεύονταν τη θέ σης ισχύος στην οποία είχαν βρεθεί για να εξαναγκάζουν μέσω τε τελεσμένων γεγονότων την κινεζική κυβέρνηση να προβαίνει σε εκχωρήσεις δικαιωμάτων, όπως συνέβη στη Σαγκάη υπέρ της Αγγλίας. Η Ιαπωνία, που εξακολουθούσε να παραμένει κλειστή στους ξένους, «άνοιξε» το 1853 από την αμερικανική μοίρα του αρχιπλοιάρχου Πέρι, που υποχρέωσε με τη συνθήκη Καναγκάβα ( 1854) την κυβέρνηση του σογκούν να επιτρέψει στους Δυτι κούς να έχουν πρόσβαση στα ιαπωνικά λιμάνια. Η Ιαπωνία εξα ναγκάστηκε να μειώσει τους δασμούς προς όφελος των δυτικών εξαγωγών και ν’ αποδεχτεί την κυριότητα των ξένων σε μερικά τμήματα της επικράτειάς της. Σε αντίθεση όμως με την Κίνα ό που η επανάσταση των Τάι-Πινγκ στη δεκαετία του 1850 απέτυχε, στην Ιαπωνία ο σογκούν, που κατηγορήθηκε ότι ήταν υπερ βολικά συγκαταβατικός απέναντι στους βαρβάρους της Δύσης, α νατράπηκε το 1867, γεγονός που επέτρεψε τη γρήγορη άνοδο του καπιταλισμού σε αυτό το τμήμα της Ασίας.

Η γέννηση και η ανάπτυξη τον ασιατικού καπιταλισμού Ο καπιταλισμός κατάφερε να κυριαρχήσει στις υπόλοιπες ηπεί ρους (Ευρώπη και Αμερική) μέσω των επαναστάσεων του Που και του 18ου αιώνα στην Αγγλία, στην Αμερική και στη Γαλλία, κα θώς οι αστικές τάξεις αυτών των χωρών χρησιμοποίησαν τα λαϊ κά κινήματα ώστε να επιβληθούν ως κυρίαρχες τάξεις. Αντίθετα, η εγκαθίδρυση ενός ασιατικού καπιταλισμού ξεκίνησε παραδόξως μέσω της παλινόρθωσης μιας μοναρχίας. Το πέρασμα από ένα οικονομικό και κοινωνικό καθεστώς σ’ ένα άλλο μπορεί να γί νει μέσα από διάφορους δρόμους, και αυτό δεν ισχύει μόνο για το καπιταλιστικό καθεστώς. Η επαφή με τους Δυτικούς είχε προκαλέσει στην Ιαπωνία αύ ξηση των τιμών, μείωση των αποθεμάτων της σε χρυσό και εξε γέρσεις των χωρικών. Μια δεύτερη αποστολή των Δυτικών το 1863 απέδειξε για μια ακόμα φορά την ανωτερότητά τους σε υλικά μέ σα. Η άνοδος στο θρόνο του νέου αυτοκράτορα Ματσουχίτο, το

590


1867, οδήγησε σιην κατάργηση του θεσμού του σογκούν και στην έναρξη της περιόδου Μέιτζι, που σημαίνει «φωτισμένη διακυ βέρνηση». Οι φεουδαλικές δομές καταργήθηκαν, όμως η νέα άρχουσα τάξη της Ιαπωνίας δεν αποτελούνταν μόνο από την εμπορευματική αστική τάξη αλλά και από πολλούς φεουδάρχες που μετατράπηκαν εύκολα σε καπιταλιστές, όπως είχαν κάνει αρκε τοί Αγγλοι ευγενείς τον προηγούμενο αιώνα. Στην Ιαπωνία όμως, ήταν το κράτος που έθεσε σε κίνηση τη μοντέρνα οικονομία και χωρίς τη συμβολή του η πρωταρχική συσσώρευση θα ήταν ανε παρκής για την εγκαθίδρυσή της. Οι επιχειρήσεις που ίδρυσε το ιαπωνικό κράτος άρχισαν από το 1881 να παραχωρούνται στον ιδιωτικό τομέα σε πολύ χαμηλές τιμές. Οι επιχειρήσεις αυτές εί χαν διάφορα μεγέθη, μερικές όμως κυριάρχησαν πάνω στις άλ λες και ήδη από το 1893 άρχισαν να οργανώνονται σε καρτέλ (ζαϊμπάτσου), από τα οποία τα πιο διάσημα είναι το Mitsui, το Mitsubishi και το Sumitomo. Η καπιταλιστική Ιαπωνία άρχισε να κινείται πολύ γρήγορα προς τα εμπρός. Στην Κίνα, εμφανίστηκε στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα έ νας καπιταλιστικός τομέας στην οικονομία και άρχισε να πραγ ματοποιείται μια μερική εκβιομηχάνιση. Οι εισαγωγές από τον καπιταλιστικό κόσμο ήταν επιζήμιες για μερικές από τις κινεζι κές βιομηχανίες (και κυρίως την υφαντουργία). Ό μω ς, τα λιμά νια που είχαν ανοίξει στους ξένους αποτελούσαν κέντρα διάδο σης του καπιταλισμού. Μάλιστα, για να δείξουν την ιδιαιτερότη τα μιας ενδεχόμενης σύνδεσης του παλιού με το νέο, μερικοί έ καναν λόγο για έναν «κομφουκιανικό καπιταλισμό». Ό μω ς, στην ενδοχώρα και στην ύπαιθρο εξακολουθούσε να επικρατεί η πα ραδοσιακή οικονομία. Υπήρχε επίσης ένα πλανόδιο υποπρολε ταριάτο, αρκετά μέλη του οποίου μετανάστευαν και εργάζονταν ως αχθοφόροι σχεδόν παντού στον Ειρηνικό, ενώ οι πιο εύποροι μετανάστες προσθέτονταν στην κινεζική διασπορά η οποία θα διαδραμάτιζε ιδιαίτερο ρόλο στην ανάπτυξη του καπιταλισμού τον 20ό αιώνα, και ιδιαίτερα στην ανάπτυξη του καπιταλισμού της Νοτιοανατολικής Ασίας. Στην Κίνα, υπήρχε μια στενή ώσμωση α νάμεσα στον καπιταλισμό και τη γραφειοκρατία, η οποία όμως δεν είχε τα ίδια αποτελέσματα μ’ εκείνα που απέφερε στην Ια


591

πωνία. Τ α κεφάλαια ήταν ανεπαρκή, η διαχείριση ήταν συχνά ε λάχιστα ορθολογική, οι αγορές ήταν περιορισμένες. Το κυριότερο όμως εμπόδιο στον δρόμο του κινέζικου καπιταλισμού ήταν ο ανταγωνισμός των Δυτικών που ήταν καλύτερα οργανωμένοι, διέ θεταν αποτελεσματικό τραπεζικό τομέα και έλεγχαν το εξωτερι κό εμπόριο. Σε άλλα μέρη της Ασίας, η αποικιοκρατική κυριαρχία λει τούργησε σαν τροχοπέδη. Ελάχιστες ήταν οι μεγάλες επιχειρήσεις που ιδρύθηκαν κάτω από αυτές τις συνθήκες, όπως εκείνες της οι κογένειας Μπίρλα και της οικογένειας Τάτα στην Ινδία, των ο ποίων τα ορυχεία και τα χαλυβουργεία στο Τζάμσεντμπουρ άρ χισαν ν’ αποδίδουν σε μεγάλη κλίμακα από τα τέλη του 19ου αι ώνα. Η ινδική αστική τάξη απέκτησε επίσης μερικές δομές, όπως η Madras T rade Association (Εμπορική Ένωση του Μαντράς) που ιδρύθηκε το 1856 και το 1910 μετατράπηκε σε South India C ham ber o f C om m erce (Εμπορικό Επιμελητήριο της Νότιας Ινδίας). Στις αποικιοκρατούμενες χώρες, η αστική τάξη ήταν κυ ρίως μια μεταπρατική αστική τάξη στην υπηρεσία του ξένου κα πιταλισμού, ενώ το τμήμα της αστικής τάξης που προσπαθούσε να ιδρύσει εθνικές επιχειρήσεις παρέμενε περιορισμένο.

Οι α ηιηαλότψ ες ανάμεσα στους καπιταλισμούς σ τ ψ Ασία «Στην Ασία, υπάρχει χώρος για όλους μας», είχε διακηρύξει το 1880 ο λόρδος Σόλσμπερι. Αν όμως το «όλοι μας» υποδήλωνε τα δυτικά καπιταλιστικά κράτη, τότε το όραμά του ήταν ιδιαίτερα αι σιόδοξο, όπως αποδεικνύουν οι αντιπαλότητες των Ευρωπαίων στη Νοτιοανατολική Ασία την ίδια εποχή. Επιπλέον, υπήρχε και ο ιαπωνικός επεκτατισμός τον οποίο έπρεπε να υπολογίζουν. Οι έννοιες «αυτοκρατορία» και «ιμπεριαλισμός» εγκωμιάζονταν από συγγραφείς όπως ο Ντισραέλι και ο Κίπλινγκ, πριν ο Χόμπσον, ο Χίλφερντινγκ και ο Λένιν αποσαφηνίσουν ότι ο ιμπεριαλισμός ήταν η συνένωση του βιομηχανικού κεφαλαίου με το τραπεζικό κεφάλαιο για τη συγκρότηση του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου που είχε ως επιδίωξή του να κυριαρχήσει στον κόσμο.

592


Στις αρχές της περιόδου Μέιτζι, καθώς η άρχουσα τάξη της Ια πωνίας δεν αισθανόταν έτοιμη, απέρριψε το 1873 μια επίθεση ε ναντίον της Κορέας. Π αρ’ όλα αυτά, διασφάλισε την κυριαρχία της στα νησιά Μπόνιν, Κουρίλες και Ριούκιου. Στη συνέχεια, η Ια πωνία πρότεινε στην Κίνα το 1891 να θέσουν από κοινού την Κο ρέα κάτω από τη κυριαρχία τους, το σχέδιο όμως δεν προχώρη σε. Αντίθετα, η επεκτατική της βούληση οδήγησε την Ιαπωνία των μεγάλων εταιρειών, την ιμπεριαλιστική Ιαπωνία, να στραφεί εναντίον της Κίνας το 1894. Με τη συνθήκη του Σιμονοσέκι (1895), δεν απέσπασε μόνο την Ταϊβάν και τις νήσους Πεσκαδόρες, αλ λά εισέπραξε και μια μεγάλη αποζημίωση που συνέβαλε στην πιο γρήγορη ανάπτυξη του ιαπωνικού καπιταλισμού, ενώ της εκχω ρήθηκε και το δικαίωμα να ιδρύσει επιχειρήσεις στο βορειοανα τολικό τμήμα της Κίνας (Μαντζουρία). Ό μω ς, η Ρωσία υποχρέ ωσε την Ιαπωνία να εγκαταλείψει το Πορτ Άρθουρ. Οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις -η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία, η Γερμανία, η Ρωσία και η Ιαπω νία- ενεπλάκησαν λοιπόν στον «αγώνα των εκχωρήσεων» (1896-1902), με την καθεμία από αυ τές να προσπαθεί ν’ αποσπάσει το καλύτερο κομμάτι της Κίνας, ενώ ταυτόχρονα, μετά την επανάσταση των Μπόξερς, οι ιμπε ριαλιστικές δυνάμεις συνεννοήθηκαν, το 1900, να πραγματοποι ήσουν μια κοινή στρατιωτική επέμβαση και τα στρατεύματά τους επέδειξαν όλη τη βαναυσότητα για την οποία ήταν ικανά. Στη συ νέχεια, η Ιαπωνία επιτέθηκε για πρώτη φορά εναντίον ενός ευ ρωπαϊκού κράτους, της Ρωσίας (1904-1905), τη νίκησε και με τη συνθήκη του Πόρτομουθ απέσπασε τη χερσόνησο Λιάου Ντονγκ στην Κίνα και το νότιο τμήμα της νήσου Σαχαλίνης, ενώ ταυτό χρονα της αναγνωρίστηκε η ελευθερία δράσης στην Κορέα και στη Μαντζουρία. Οι Η ΠΑ, αν και δεν κατάφεραν να δημιουργή σουν μια ζώνη επιρροής στο έδαφος της Κίνας, πέτυχαν να διώ ξουν τους Ισπανούς από τις Φ ιλιππίνες και να τις θέσουν υπό τον έλεγχό τους με τη Συνθήκη του Παρισιού (1898). Η συγκρότηση μιας αστικής τάξης, ενός προλεταριάτου και μιας ιντελιγκέντσιας στην Κίνα, γεγονός που συνδέεται με τις προ όδους του καπιταλισμού, είχε, όπως ήταν φυσικό, πολιτικές επι πτώσεις. Η ίδρυση από τον Σουν Γιατ-σεν της «Εταιρείας Ανα


593

γέννησης της Κίνας» (Σινγκ-τσουνγκ χούι, 1894) και στη συνέχεια της «Συμμαχικής Εταιρείας» (Τουνγκ-μενγκ χούι, 1905) συντη ρούσαν έναν επαναστατικό αναβρασμό που κατέληξε στην Επα νάσταση του Οκτωβρίου του 1911. Θεωρούμενη από Βρετανούς συγγραφείς ως μια «αόρατη αστική επανάσταση», είχε ως συνέ πεια την εγκαθίδρυση μιας δημοκρατίας που σύντομα βρέθηκε κάτω από τον έλεγχο του αντιδραστικού στρατηγού Γιουάν Σιχκάι στον οποίο οι Δυτικοί έσπευσαν να χορηγήσουν ένα «δάνειο ανασυγκρότησης». Την ίδια περίοδο, οι πιο μεγάλοι χρηματοπι στωτικοί όμιλοι που υπήρχαν Ασία (Hong Kong and Shanghaï Banking C orporation, Yokohama Specie Bank, B anque de Γ Indochine, Deutsche Asiatische Bank, η ρωσο-ασιατική τράπεζα και πολλές αμερικανικές τράπεζες) αποφάσισαν το 1912 να συ γκροτήσουν ένα «κονσόρτσιουμ» που θα επέτρεπε να μοιράζο νται τα κέρδη. Αυτή η απόπειρα δημιουργίας ενός υπερ-ιμπεριαλισμού δεν κράτησε πολύ, καθώς σύντομα ξέσπασε ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος. Στην Ασία, από τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο επωφελήθηκε κυρίως ο ιαπωνικός ιμπεριαλισμός. Η Ιαπωνία, που το 1905 εί χε μεταβάλει την Κορέα σε προτεκτοράτο της και το 1910 την προσάρτησε με βίαιο τρόπο, μπήκε στον πόλεμο στο πλευρό των Συμμάχων ήδη από το 1914, ενώ η Κίνα αποφάσισε να το κάνει το 1917. Η Ιαπωνία εκμεταλλεύτηκε αυτό το γεγονός για να επι βάλει στην Κίνα τα «είκοσι ένα αιτήματα», να εγκατασταθεί στο Σαντούνγκ και να διεισδύσει ακόμα περισσότερο στην κινεζική α γορά. Μετά τη Ρωσική Επανάσταση του 1917, οι Σύμμαχοι συνεννοήθηκαν με την Ιαπωνία για να επέμβουν στην Άπω Ανατο λή εναντίον των δυνάμεων των Σοβιέτ. Με τη Συνθήκη των Βερσαλιών (1919), η Ιαπωνία πήρε τη θέση της Γερμανίας στο Σαντούνγκ, όμως οι Δυτικοί την υποχρέωσαν, στη Συνδιάσκεψη της Ουάσινγκτον (1921-1922), να το επιστρέφει στην Κίνα, αλλά και ν’ απαρνηθεί το σχέδιό της να προσαρτήσει ένα τμήμα της ανα τολικής Σιβηρίας και της Μογγολίας. Έτσι, η οργή των Ιαπώνων ιμπεριαλιστών εμπόδισε την ίδρυση ενός «δεύτερου κονσόρτσι ουμ». Η δημιουργία ενός υπερ-ιμπεριαλισμού δεν ήταν ασφαλώς ένα εύκολο εγχείρημα!

594


Οι αποικιοκρστικές αυτοκρατορίες που συγκροτήθηκαν τον 19ο αιώνα συνέχισαν να υπάρχουν τα πρώτα σαράντα χρόνια του 20ου αιώνα. Ο βρετανικός αποικιοκρατικός καπιταλισμός συνέ χισε να κυριαρχεί στην Ινδία, όμως ο ινδικός καπιταλισμός άρ χισε ν’ αποκτάει μεγαλύτερες διαστάσεις, έχοντας στην πρώτη γραμμή του τους Παρσιστές* της Βομβάης και τους Μαρουάρι, που κατάγονταν από το Ρατζπουτάνα** και ήταν δανειστές. Οι δραστηριότητες του συνόλου σχεδόν των Ινδών επιχειρηματιών περιορίζονταν στην ελαφριά βιομηχανία, υπήρχαν όμως και κά ποιες εξαιρέσεις, όπως ο όμιλος Τάτα που συνέχισε να δραστη ριοποιείται στη βαριά βιομηχανία. Μετά το 1927, οι Ινδοί καπι ταλιστές συγκρότησαν τη Federation o f Indian Cham bers of Commerce and Industry (Ομοσπονδία των Εμπορικών και Βιο μηχανικών Επιμελητηρίων της Ινδίας), διαμαρτύρονταν για την drain o f wealth (αποστράγγιση του πλούτου) που επέβαλε εις βά ρος τους η Μεγάλη Βρετανία και συνέβαλαν καθοριστικά στην ί δρυση του Κόμματος του Κογκρέσου (1920). Η παραχώρηση με ρικών εξουσιών στους Ινδούς με τις μεταρρυθμίσεις των Μόνταγκιου-Τσέλμσφορντ το 1919, αλλά και οι Διασκέψεις Στρογγυλής Τραπέζηςτου Λονδίνου (1930 και 1931), δεν τους ικανοποίησαν. Καθώς συνδεόταν με τον παγκόσμιο καπιταλισμό, οι επιπτώσεις της κρίσης του 1929 είχαν έναν ιδιαίτερα ισχυρό αντίκτυπο στην Ινδία, πλήττοντας τους εργάτες, τους χωρικούς και τους υπαλλή λους. Το κίνημα πολιτικής ανυπακοής στο οποίο έδωσε ώθηση ο Γκάντι το 1932-1933 οδήγησε το Λονδίνο να παραχωρήσει με την Πράξη Διακυβέρνησης του 1935 ένα περιορισμένο καθεστώς ε σωτερικής αυτονομίας. Στις αποικίες της Νοτιοανατολικής Ασίας (Ολλανδικές Ινδίες, Φιλιππίνες, γαλλική Ινδοκίνα, Μαλαισία), οι μεταπρατικές αστι κές τάξεις που είχαν δεσμούς με τον ξένο καπιταλισμό ήταν σε γε νικές γραμμές πιο ισχυρές από τις εθνικές αστικές τάξεις. Για τους εργαζόμενους στις φυτείες, στα ορυχεία και στα λιμάνια, οι

* Ινδοί οπα δοί του Ζωροαστρισμού. (Σ.τ.Μ.) ·* Ο μάδα είκοσι τριών κρατιδίων της Ινδίας, α πό τη συνένωση των οποίων δημιουργήθηκε η σύγχρονη ινδική Πολιτεία Ράτζασταν. (Σ.τ.Μ.)


595

συνθήκες διαβίωσης ήταν πολύ σκληρές. Άρχισαν λοιπόν να συ γκροτούνται κοινωνικά κινήματα εναντίον της εκμετάλ\ευσης των εργαζομένων, ακολουθώντας το παράδειγμα των εργατικών α περγιών στη Σαϊγκόν το 1927-1929. Το 1926-1927, ένα επανα στατικό κίνημα καταπνίγηκε τις Ολλανδικές Ινδίες. Σε όλες αυ τές τις χώρες, η παγκόσμια κρίση του καπιταλισμού το 1929 έπληξε τους λαούς. Η μείωση της ζήτησης πρώτων υλών και η πτώ ση των τιμών τους είχε επιπτώσεις στις αποικιοκρατικές εταιρεί ες που άρχισαν να προβαίνουν σε μαζικές απολύσεις, αλλά και στους αυτόχθονες παραγωγούς που δεν μπορούσαν να διοχετεύ σουν τα προϊόντα τους. Οι χωρικοί στο βόρειο τμήμα της νήσου Αουζόν των Φιλιππίνων εξεγέρθηκαν το 1931, ενώ στη Μανίλα, στη Μαλαισία και στην Ρανγκούν της Βιρμανίας έγιναν μεγάλες απεργίες. Στην Ινδοκίνα, η εξέγερση στο Νγκε Αν το 1931 καταστάληκε από το στρατό, με συνέπεια να υπάρξουν εκατοντάδες νεκροί, ενώ χιλιάδες άνθρωποι εκτοπίστηκαν στο κάτεργο του Πούλο Κόντορ. Στην Ινδοκίνα αλλά και στις ολλανδικές Ινδίες, η αποικιοκρατική εξουσία θα παρέμενε αναλλοίωτη μέχρι τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Αντίθετα, οι Αμερικανοί έκριναν ό τι θα ωφελούσε περισσότερο τα κεφάλαιά τους η παραχώρηση ε νός καθεστώτος εσω τερικής αυτονομίας στις Φ ιλιππίνες. Οι Άγγλοι έκαναν το ίδιο στη Βιρμανία, η οποία διαχωρίστηκε από την Ινδία το 1935. Η περίοδος που εκτείνεται από το 1917 έως το 1923 έχει χα ρακτηριστεί από Βρετανούς συγγραφείς ως «η χρυσή περίοδος του κινεζικού καπιταλισμού». Πράγματι, ο κινεζικός καπιταλισμός ε πωφελήθηκε από τις παραγγελίες των εμπολέμων κρατών. Πολ λές τράπεζες ιδρύθηκαν μετά την επίσημη θέσπιση της Τ ράπε ζας της Κίνας, το 1918. Η «έκρηξη» της οικονομικής δραστηριό τητας διήρκεσε μέχρι το 1923. Ό μω ς, οι «άρχοντες του πολέμου» κατείχαν ένα σημαντικό τμήμα των επαρχιών, ενώ σε πολλές πε ριπτώσεις είχαν την υποστήριξη των δυτικών δυνάμεων που ε πωφελούνταν από «ανισομερείς συνθήκες» (δασμολογικές ελα φρύνσεις, κατοχή εδαφών, παραχωρήσεις, φορολογικά προνό μια). Από το 1924 έτος το 1927, τα στρατεύματα του Κουόμιντανγκ υπό τη διοίκηση του Τσανγκ Κάι-σεκ εξουδετέρωσαν τους «άρ

596


χοντες του πολέμου». Ο Τσανγκ Κάι-σεκ, που κουνιάδοι του ήταν οι χρηματοδότες Κονγκ και Σονγκ, δεν αρνιόταν τίποτα στην α στική τάξη. Κάτω από την πίεσή της, το 1927 ήρθε σε σύγκρου ση με τους κομουνιστές, οι οποίοι το 1931 θα ίδρυαν τη «Δημο κρατία των Κινεζικών Σοβιέτ» και το 1934 θα πραγματοποιού σαν τη Μεγάλη Πορεία μέχρι το Σενσί. Οι δυτικοί ιμπεριαλιστές, για να ενισχυσουν τον Τσανγκ Κάι-σεκ, απαρνήθηκαν τα δασμο λογικά και νομικά προνόμιά τους ώστε το Κουόμιντανγκ ν’ απο κτήσει κύρος στον κινεζικό λαό. Το «τετραετές σχέδιο» είχε ως στόχο του την ενίσχυση της κινεζικής βιομηχανίας, στην οποία οι τράπεζες επένδυσαν τεράστια κεφάλαια. Ο ετήσιος ρυθμός ανά πτυξης αυξήθηκε σε 8% έως 9%. Ό μω ς, η παγκόσμια κρίση έπληξε την Κίνα το 1932, με συνέπεια το 1935 το ένα τέταρτο των κινεζικών βιομηχανιών να έχει σταματήσει να λειτουργεί. Ενώ ό μως σχεδιαζόταν η οικονομική ανάκαμψη της Κίνας και οι κο μουνιστές είχαν προτείνει στον Τσανγκ Κάι-σεκ διαπραγματεύ σεις για την υπογραφή μιας συμφωνίας, η Ιαπωνία κήρυξε τον πό λεμο στην Κίνα, τον Ιούλιο του 1937. Εν τω μεταξύ, ο ιαπωνικός καπιταλισμός είχε αναπτυχθεί και το 1930 η βαριά βιομηχανία της Ιαπωνίας μπορούσε ν’ ανταγω νιστεί εκείνη της Δύσης. Έ να τμήμα της ιαπωνικής αστικής τά ξης αναζητούσε τρόπους επέκτασης που δεν θα οδηγούσαν ανα γκαία σε πόλεμο. Η Ιαπωνία εξήγαγε τα κεφάλαιά της, ιδίως στην Ανατολική Ασία. Οι ιαπωνικές επενδύσεις στην Κίνα είχαν πενταπλασιαστεί μεταξύ 1914 και 1930. Τ α ζαϊμπάτσου Mitsui και Mitsubishi έλεγχαν την Εταιρεία της Νότιας Μαντζουρίας, την Τράπεζα της Ταϊβάν και την τεράστια εταιρεία βαμβακιού Naigai Wata Kaisha που είχε πολλά εργοστάσια στην Κίνα. Τα ιαπωνι κά συμφέροντα είχαν επίσης στην κυριότητά τους ορυχεία και σιδηροδρόμους. Στην Ταϊβάν και στην Κορέα, η αποικιοκρατική εκμετάλλευση διεξαγόταν σύμφωνα με τους κανόνες. Π αρ’ ό λα αυτά, ο στρατιωτικός προϋπολογισμός της Ιαπωνίας μειώθη κε στο μισό μεταξύ 1919 και 1926. Οι κυβερνήσεις ΚινσεϊκάιΜινσεΐτο (1924-1927 και 1929-1931) προσπάθησαν να καταλή ξουν σε μια συνεννόηση με τους Κινέζους εθνικιστές του Κουόμιντανγκ και με τις ΗΠΑ. Ό μω ς, εν τω μεταξύ, το 1928 είχε πραγ


5 97

ματοποιηθεί στο Σαντούνγκ μια στρατιωτική εκστρατεία εναντίον των στρατευμάτων του Τοανγκ Κάι-σεκ. Υφιστάμενος τις επιπτώσεις της κρίσης του 1929, ο ιαπωνικός ιμπεριαλισμός έγινε μιλιταριστικός και επιθετικός. Από το 1932, ο στρατός κατείχε στην πραγματικότητα την εξουσία και το με γάλο κεφάλαιο τον άφησε να διενεργήσει την επέκταση με με θόδους που απαιτούσαν μια μεγάλη αύξηση του στρατιωτικού προϋπολογισμού. Το «Επεισόδιο της Μαντζουρίας» το 1931, και στη συνέχεια η πραγματοποίηση απόβασης στη Σαγκάη, οδήγη σαν, τον Σεπτέμβριο του 1932, στη δημιουργία του κράτους-φαντάσματος του Μαντζουκουό. Μετά τις δολοφονίες αρκετών πο λιτικών από νεαρούς αξιωματικούς τον Φεβρουάριο του 1936, δεν υπήρχε πια κανένα εμπόδιο στα επιθετικά σχέδια των στρα τιωτικών, παρά τις ανησυχίες μερικών ζαϊμπάτσου. Η «Μεγάλη Ασία» υπό την ιαπωνική κυριαρχία ήταν το όραμά τους. Μια συ μπλοκή ανάμεσα σε κινεζικές και ιαπωνικές στρατιωτικές μονά δες, τον Ιούλιο του 1937, κοντά στο Πεκίνο χρησιμοποιήθηκε α πό τους στρατοκράτες για να κηρύξει η Ιαπωνία τον πόλεμο στην Κίνα.

0 ιαπωνικός ιμπεριαλισμός, τα απελευθερωτικά κινήματα και το τέλος της αποικιοκρατίας στην Ασία Ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος ξεκίνησε στο έδαφος της Ασίας το 1937. Τα ιαπωνικά στρατεύματα προέλασαντο 1937-1938 στη Βόρεια Κίνα, στη λεκάνη του Γιαντσέ (Τσανγκ Τσιανγκ) και στα περίχωρα της Καντόνας. Ο σινοίαπωνικός πόλεμος ήταν εξαιρε τικά απάνθρωπος, με μαζικές εκτελέσεις και τη χρησιμοποίηση αερίων (που δεν θα χρησιμοποιούνταν μέχρι το 1945 στα υπό λοιπα πεδία των μαχών). Η κατάληψ η του Νανκίνγκ και τα 300.000 θύματα από τις σφαγές που επακολούθησαν θα μείνουν για πάντα χαραγμένα στη μνήμη των Κινέζων. Η εθνικιστική κυ βέρνηση, που είχε καταφύγει στο Τσουνγκίνγκ, είχε πια κάτω α πό τον έλεγχό της μόνο τη νότια και τη δυτική Κίνα, ενώ οι Ιά πωνες εγκατέστησαν στο Νανκίνγκ το 1940 μια κυβέρνηση-φά-

598


ντασμα υπό χον Ουάνγκ Τσινγκ-ουέι. Ό μω ς, οι εθνικιστές, και κυρίως οι κομουνιστές αντάρτες άρχισαν να οργανώνονται για να αντισταθουν στα ιαπωνικά στρατεύματα. Η γενίκευση του πολέμου από τον ιαπωνικό μιλιταρισμό στην Ασία ξεκίνησε με την επίθεση εναντίον της βάσης του Περλ Χάρμπορ στη Χαβάη στις 7 Δεκεμβρίου 1941. Η Ιαπωνία βρέθηκε α ντιμέτωπη με τις Η ΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία στον Ειρηνικό Ωκεανό και στην Ασία. Μέσα σε μερικούς μήνες, ο ιαπωνικός στρατός κυρίευσε το Χονγκ Κονγκ, τη Μαλαισία, τη Σιγκαπούρη, τις Ολλανδικές Ινδίες, τις Φιλιππίνες και τη Βιρμανία. Η Τ αϊ λάνδη, μετά από μια συμφωνία που υπέγραψε τον Δεκέμβριο του 1941, επέτρεψε στα ιαπωνικά στρατεύματα να περάσει μέσα α πό τα σύνορά της. Ο ιαπωνικός στρατός είχε φτάσει στις πύλες της Ινδίας και της Αυστραλίας. Ο ιαπωνικός ιμπεριαλισμός είχε εγκαθιδρύσει τη «σφαίρα κοινής ασιατικής ευημερίας», όπως δια κριτικά ονόμασε την κυριαρχία του. Η Ιαπωνία εκμεταλλεύτηκε προς όφελος της πολεμικής της οικονομίας το κάρβουνο της Κί νας, το πετρέλαιο της Ινδονησίας και της Βιρμανίας, τον κασσί τερο και το βωξίτη της Μαλαισίας και της Ινδονησίας, το βαμβάκι των Φιλιππινών, το ρύζι της Ταϊλάνδης και της Κοχιγκίνας. Επι στράτευσε διά της βίας το εργατικό δυναμικό της Μαλαισίας και της Ινδονησίας, όπως είχε κάνει και με το εργατικό δυναμικό της Κορέας που ήταν αποικία της. Τ α κέρδη του ιαπωνικού καπιτα λισμού αυξήθηκαν χάρη στον πόλεμο. Το 1942, τα τέσσερα με γάλα ζαϊμπάτσου έλεγχαν το 50% του χρηματοπιστωτικού κεφα λαίου, το 32% της βαριάς βιομηχανίας και το 61% των θαλάσ σιων μεταφορών της Ιαπωνίας. Χρηματοδοτούσαν «αναπτυξιακές εταιρείες» στην κατεχόμενη Βόρεια και Κεντρική Κίνα, διασφα λίζοντας μέσω αυτών των εταιρειών τη μέγιστη εκμετάλλευση του κινεζικού πλούτου. Ό μω ς, και άλλοι καπιταλισμοί της Ασίας επωφελήθηκαν από τον πόλεμο. Η εθνικιστική κυβέρνηση του Τσουνγκίνγκ ευνόησε τις «τέσσερις μεγάλες οικογένειες» (Τσεν, Ζιανγκ, Κονγκ, Σονγκ), οι οποίες πλούτισαν τόσο μέσω του ελέγχου της παραγωγής όσο και μέσω της κερδοσκοπίας στο δολάριο. Η εθνικιστική Κίνα μαστιζόταν από έναν καλπάζοντα πληθωρισμό. Ο πληθωρισμός ή


599

ταν επίσης μεγάλος στην Ιαπωνία και πολύ μεγάλος στην Ινδία. Οι μισθοί δεν συμβάδιζαν με την αύξησή του. Οι συνθήκες δια βίωσης για τους χωρικούς, τους εργάτες και τις μεσαίες τάξεις ή ταν οι χειρότερες που είχαν υπάρξει ποτέ. Εκτός από τα άμεσα θύματα των μαχών, ο λιμός του Χενάν προκάλεσε τέσσερα εκα τομμύρια θανάτους το 1942, αυτός της Βεγγάλης τουλάχιστον τρία εκατομμύρια το 1942-1943 και εκείνος του Τονκίνου δυο ε κατομμύρια το 1944. Θύματα που δεν συμπεριλαμβάνονται σε κανένα μνημείο πεσόντων, αλλά οφείλουμε να τα αναφέρουμε σε αυτή τη «Μαύρο Βίβλο». Μετά την υποχώρηση του ιαπωνικού στρατού σε όλα τα μέ τωπα, τη ρίψη των ατομικών βομβών στη Χιροσίμα και στο Να γκασάκι και τον εξαναγκασμό της Ιαπωνίας να συνθηκολογήσει τον Αύγουστο του 1945, η φυσιογνωμία της Ασίας άλλαξε για πά ντα. Ό π ω ς είχαν κάνει και στην Κίνα, οι Ιάπωνες είχαν εγκαταστήσει αφοσιωμένες σε αυτούς κυβερνήσεις στη Βιρμανία, στο Βιετνάμ, στις Φιλιππίνες και την Ινδονησία, και μερικοί εθνικιστές σε αυτές τις χώρες είχαν συμμαχήσει μαζί τους. Οι λαοί ό μως συνειδητοποίησαν σύντομα ότι η «σφαίρα της κοινής ασια τικής ευημερίας» εξυπηρετούσε μόνο τα συμφέροντα της Ιαπω νίας. Αντιστασιακά κινήματα όπως ο Λαϊκός Αντι-ιαπωνικός Στρα τός της Μαλαισίας στη Μαλαισία, η Αντιφασιστική Ένωση Λαϊ κής Ελευθερίας στη Βιρμανία, το Βιετμίνχ στο Βιετνάμ και η Χουκμπαλαχάπ στις Φιλιππίνες, τα οποία συνδύαζαν το αίτημα της εθνικής ανεξαρτησίας μ’ εκείνο της κοινωνικής προόδου, κατάφεραν να κερδίσουν τη λαϊκή υποστήριξη. Μετά τη συνθηκο λόγηση της Ιαπωνίας, οι εθνικιστές κατέλαβαν την εξουσία στη Βιρμανία και στην Ινδονησία, όμως στη δεύτερη περίπτωση το λαϊκό κίνημα δεν άργησε να τους την αμφισβητήσει. Τ α καπιταλιστικά και αποικιοκρατικά δυτικά κράτη έπρεπε να επιλέξουν ανάμεσα σε δυο στάσεις: Είτε ν’ αναγνωρίσουν τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα και να παραχωρήσουν την α νεξαρτησία στις αποικίες τους είτε να τους αντιπαραθέσουν τη βία. Οι Η ΠΑ αποδέχτηκαν την ανεξαρτησία των Φιλιππίνων το 1946, και η Μεγάλη Βρετανία την ανεξαρτησία της Βιρμανίας και της Κεϋλάνης το 1948. Αντίθετα, στην Ινδονησία (1947-1948) και στο

600


Βιετνάμ (1946-1954), το ζήτημα επιλύθηκε με τον ένοπλο αγώνα. Η επιλογή της Ολλανδίας και της Γαλλίας ήταν η λανθασμένη, με συνέπεια ν’ απολέσουν τα οικονομικά τους ερείσματα σε αυτές τις χώρες και να σταματήσουν για κάποιο διάστημα να διαδρα ματίζουν οποιονδήποτε ρόλο στη Νοτιοανατολική Ασία. Επιπλέ ον, η μη εφαρμογή των συμφωνιών της Γενεύης (1954), οδήγησε στην αμερικανική ανάμειξη στον πόλεμο του Βιετνάμ (1959-1875) και στην επανένωση της χώρας κάτω από ένα σοσιαλιστικό κα θεστώς, κάτι που ασφαλώς δεν επιθυμούσε ο καπιταλισμός. Στη Μαλαισία, η Μεγάλη Βρετανία πολέμησε εναντίον του απελευ θερωτικού προοδευτικού κινήματος από το 1948 έως το 1953, ο πότε και παρέδωσε την εξουσία σε φιλοδυτικά στοιχεία, ενώ ο βρετανικός καπιταλισμός συνέχισε να διαδραματίζει κυρίαρχο ρόλο στη Μαλαισία. Η Ιαπωνία, όπως ήταν φυσικό, έχασε όλες τις αποικίες της. Η Κορέα έγινε ανεξάρτητη, διαιρέθηκε όμως α νάμεσα στη σοσιαλιστική Βόρεια Κορέα και στην καπιταλιστική Νότια Κορέα, ενώ η Τ αϊβάν δόθηκε στην εθνικιστική Κίνα. Η κυβέρνηση των Εργατικών αναγνώρισε το 1945 την αρχή της ανεξαρτησίας για τους κατοίκους της ινδικής χερσονήσου, προκαλώντας τη δυσαρέσκεια του Τσόρτσιλ. Ό μω ς, η βρετανική α ποικιοκρατία είχε σπείρει τη διχόνοια ανάμεσα στο λαϊκών τά σεων Κόμμα του Κογκρέσου και στη Μουσουλμανική Ένωση. Έτσι, όταν το 1947 αναγνωρίστηκε η ανεξαρτησία της ινδικής χερσονήσου, συγκροτήθηκαν δυο ανεξάρτητα κράτη, η Ινδία και το Πακιστάν. Το Λονδίνο είχε καταφέρει να εισέλθουν στη Βρε τανική Κοινοπολιτεία δυο κράτη, το αντίτιμο όμως ήταν 300.000 νεκροί από σφαγές και εκτελέσεις, 500.000 νεκροί από το λιμό που ξέσπασε και 7.000.000 πρόσφυγες που έχασαν τις περιουσίες τους. Στην Κίνα, μετά το τέλος του πολέμου, το Κουόμιντανγκ είχε εξασθενήσει, ενώ οι κομουνιστές είχαν ενισχυθεί. Τ ο μόνο που α πασχολούσε τις «τέσσερις μεγάλες οικογένειες» του κινεζικού κα πιταλισμού ήταν πώς θ’ αποκτούσαν τις δημευμένες ιαπωνικές ε πιχειρήσεις, ενώ ο πληθωρισμός αυξανόταν και ο λαός υπέφερε από την ένδεια και την καταπίεση. Μετά από μια απόπειρα να σχηματιστεί μια κυβέρνηση συνασπισμού, ο εμφύλιος πόλεμος


601

ξανάρχισε το 1946. Τ α στρατεύματα του Κουόμιντανγκ εκδιώχθηκαν αρχικά από την ύπαιθρο και στη συνέχεια έχασαν τις πε ρικυκλωμένες πόλεις: το Σεν-γιανγκ (Μούκντεν), το Πεκίνο, το Νανγίνγκ, τη Σαγκάη και το Βου-χαν. Μετά την ανακήρυξη, την 1η Οκτωβρίου 1949, της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, και πα ρά τη διατήρηση ενός «εθνικού καπιταλισμού», η χρυσή περίοδος του κινεζικού καπιταλισμού έμοιαζε πια ν’ αποτελεί παρελθόν.

Οι καπιταλιστικές οικονομίες στη μεταπολεμική Ασία Ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος κόστισε στην Ιαπωνία 2 εκα τομμύρια νεκρούς, ενώ κατέστρεψε και την οικονομία της. Οι α μερικανικές Αρχές κατοχής προσπάθησαν να εξαρθρώσουν την οικονομική ισχύ των ζαϊμπάτσου. Οι εταιρείες υποχρεώθηκαν να παραδώσουν τις μετοχές τους στις Αρχές, ενώ τα καρτέλ διασπάστηκαν. Τα μέτρα αυτά αποσκοπούσαν στη διάλυση των τραστ αλ λά δεν ήταν αντικαπιταλιστικά, κάτι που άλλωστε ήταν αναμενό μενο εκ μέρους του αμερικανικού καπιταλισμού. Εξάλλου, αυτή η πολιτική τερματίστηκε ήδη από το 1948 εξαιτίας του Ψυχρού Πολέμου και της αναμενόμενης επικράτησης των κομουνιστών στην Κίνα. Με τη βοήθεια των Αρχών κατοχής, οι Ιάπωνες εργο δότες διασπούοαν τις απεργίες και έδιωχναν τους προοδευτικούς εργαζόμενους από τις επιχειρήσεις. Η έναρξη του Πολέμου της Κορέας το 1950 οδήγησε στην υπογραφή της συνθήκης ειρήνης του Σαν Φρανσίσκο από τις ΗΠΑ, μερικούς από τους Συμμάχους και την Ιαπωνία (1951) και στην ανασυγκρότηση ενός μικρού ια πωνικού στρατού. Η ανόρθωση της οικονομίας, που είναι γνω στή ως οικονομική άνθηση Ζιμού, είχε ως αποτέλεσμα το 1955 η παραγωγή να φτάσει πάλι στα επίπεδα της δεκαετίας του 1930. Το Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν αυξανόταν 10% ετησίως. Το 1955 επίσης, η Ιαπο>νία έγινε δεκτή στη GATT (Γενική Συμφωνία Δα σμών και Εμπορίου). Η κυβέρνηση Κίσι διαπραγματεύτηκε μια νέα συνθήκη με τις ΗΠΑ με την οποία οι αμερικανικές βάσεις στην Ιαπωνία δεν μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για στρατιω τικές επιχειρήσεις που δεν θα γίνονταν στην Ασία. Η νέα συμ

602


φωνία υπογράφηκε στις αρχές του 1960, καθώς όμως παρέτεινε τη συμμαχία με τις Η ΠΑ, η επικύρωσή της προσέκρουσε σ’ έντο νες λαϊκές διαμαρτυρίες. Ο νέος πρωθυπουργός Ικέντα υποσχέθηκε το διπλασιασμό του ΑΕΠ μέσα σε δέκα χρόνια, όμως η Ια πωνία κατάφερε να επιτύχει αυτό το στόχο μέσα σε πέντε χρόνια (1965) και συνέχισε ν’ αναπτύσσεται μ’ έναν ετήσιο ρυθμό που κυμαινόταν από 10 έως 14%. Το 1970, η Ιαπωνία ήταν η τρίτη οι κονομική δύναμη του κόσμου, μετά τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Σοβιετική Ένωση. Το κράτος συγκρότησε το υπουργείο Εξω τερικού Εμπορίου και Βιομηχανίας για να βοηθήσει τις αγορές και τις πωλήσεις του ιαπωνικού καπιταλισμού, ενώ οι ιαπωνικές θυγατρικές εταιρείες πολλαπλασιάζονταν στη Νότια Κορέα, στην Ταϊβάν, στο Χονγκ Κονγκ και στη Σιγκαπούρη. Καθώς η Ιαπωνία είχε γίνει ο δεύτερος σε μέγεθος εμπορικός εταίρος των ΗΠΑ και κατάφερε να διεισδύσει στην αμερικανική αγορά προσφέροντας προϊόντα σε φθηνότερες τιμές από τα α μερικανικά, υπήρχαν αρκετοί λόγοι τριβής ανάμεσα στις δυο ι μπεριαλιστικές δυνάμεις. Το αμερικανικό εμπορικό ισοζύγιο ή ταν ελλειμματικό (κατά μέσο όρο, ένα δισεκατομμύριο δολάρια ετησίως), ενώ οι Ιάπωνες καπιταλιστές αρνούνταν να μειωθούν οι ιαπωνικοί δασμοί. Η απόφαση του Νίξον το 1971 ν’ αναστείλει τη μετατρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό συνοδεύτηκε με μια υπερφορολόγηση των εμπορικών συναλλαγών η οποία έπληττε κυρίως τα ιαπωνικά προϊόντα. Η πρώτη πετρελαϊκή κρίση (1973) προκάλεσε έλλειμμα στο ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών της Ια πωνίας. Καθώς το γιεν είχε γίνει ένα ιδιαίτερα θελκτικό νόμισμα στις αγορές συναλλάγματος, οι ιαπωνικές εξαγωγές άρχισαν να υφίστανται μετά το 1976 τις συνέπειες. Εντούτοις, η περίοδος αυ τή είχε αρχίσει με την οικονομική άνθηση Ιζανάγκι (1965-1970). Από το 1963 έως το 1972, ο ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης ή ταν κατά μέσο όρο 10,5% ετησίως. Από το 1973 έως το 1985, ή ταν χαμηλότερος και κυμαινόταν στο 4,1% ετησίως. Η αύξηση της ισοτιμίας του γιεν το 1985-1986 εξαιτίας της υποτίμησης του δολαρίου αποτέλεσε μια νέα απειλή για τις ιαπωνικές εξαγωγές. Η Ιαπωνία αντέδρασε κάνοντας οικονομία στην κατανάλωση ε νέργειας, αναπτύσσοντας την έρευνα μέσω των μεγάλων εται


603

ρειών (Fujitsu, Hitachi, Honda, Nippon Electric, Nissan, Toshiba, Toyota), αποκεντρώνοντας τις βιομηχανίες της και διασπείροντάς τες στη Νοτιοανατολική Ασία λόγω του φθηνού εργατικού δυ ναμικού, αλλά και κάνοντας επενδύσεις στις αναπτυγμένες χώ ρες. Ο ιαπωνικός καπιταλισμός διέθετε άφθονες αποταμιεύσεις (4,5% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος), η διαχείριση και η χρήση της πληροφορικής ήταν απαράμιλλες, οι υποχρεωτικές ει σφορές ήταν οι πιο χαμηλές στις αναπτυγμένες χώρες και οι στρα τιωτικές δαπάνες ανέρχονταν μόνο στο 1% του ΑΕΠ. Π αρ’ όλα αυτά, μετά την οικονομική άνθηση Χέισεϊ (1986-1990), που ήταν λιγότερο έντονη από τις προηγούμενες, η Ιαπωνία εισήλθε μετά το 1992 σε μια περίοδο επιβράδυνσης (με μέσο ρυθμό οικονομι κής μεγέθυνσης 1,4% ). Το 1997-1998, βρέθηκε αντιμέτωπη με την πιο κλασική επίπτωση μιας κρίσης υπερπαραγωγής, δηλαδή μια μείωση της κατανάλωσης, από την οποία απειλείται όλος ο κα πιταλισμός. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος, όπως και ο Πρώτος, υπήρ ξε μια επικερδής περίοδος για τον ινδικό καπιταλισμό. Η βρε τανική κυβέρνηση μετατράπηκε στον μεγαλύτερο πελάτη των χα λυβουργείων και των υφαντουργικών βιομηχανιών της χερσονή σου και η Ινδία βρέθηκε ξαφνικά από τη θέση του οφειλέτη σ’ ε κείνη του πιστωτή. Υιοθετήθηκε ένα δεκαπενταετές σχέδιο οικο νομικής ανάπτυξης ( 1947-1962), το οποίο ονομάστηκε Πλάνο της Βομβάης και προέβλεπε το διπλασιασμό του κατά κεφαλήν ει σοδήματος. Σύμφωνα με αυτό το σχέδιο, το κράτος όφειλε να χρηματοδοτήσει τις βασικές βιομηχανίες και τον ιδιωτικό καπι ταλιστικό τομέα, με την προοπτική να υπάρξουν γρήγορα κέρδη. Αυτή η τόσο γοητευτική για τους καπιταλιστές σύλληψη ονομά στηκε «μεικτή οικονομία». Το Πλάνο της Βομβάης χρησίμευσε για πολλά χρόνια ως πρότυπο για την οικονομία της Ινδίας. Ο Νεχρού έθεσε σ’ εφαρμογή τρία διαδοχικά πενταετή πλάνα: 1951-1956, 1956-1961 και 1961-1966. Ο ιδιωτικός τομέας της βιομηχανίας ενισχύθηκε με προστατευτικούς δασμούς ή και με την απαγό ρευση της εισαγωγής ορισμένων προϊόντων. Τ α 163 εκατομμύρια ρουπίες που επένδυσε το δημόσιο στη διάρκεια των τριών πλά νων ευνόησαν τους τομείς της βιομηχανίας και των υπηρεσιών

604


εις βάρος της γεωργίας. Η βαριά βιομηχανία αναπτύχθηκε με γρήγορους ρυθμούς, σε αντίθεση με τις βιομηχανίες καταναλω τικών αγαθών που ακολούθησαν πιο αργούς ρυθμούς. Από το 1951 έως το 1966, η εξωτερική βοήθεια προς την Ινδία ξεπέρασε τα 9 δισεκατομμύρια δολάρια. Η «πράσινη επανάσταση» που πραγματοποιήθηκε σε δυο φά σεις (1961-1965 και 1966-1970) είχε ως αποτέλεσμα η γεωργική παραγωγή ν’ αυξάνεται με γρηγορότερο ρυθμό από τον πληθυσμό. Ό μω ς, η περίοδος 1965-1967 υπήρξε μια περίοδος βιομηχανικής κάμψης. Οι αδυναμίες του ινδικού καπιταλισμού αλλά και η α ναποτελεσματικότητα του δημόσιου τομέα έγιναν ολοφάνερες. Η βιομηχανική ανάκαμψη της περιόδου 1970-1977 συνοδεύτηκε με μια συγκεντρωτική πολιτική. Αντίθετα, το 1971 η Ίντιρ α Γκάντι ιδιωτικοποίησε για μια περίοδο τις ινδικές τράπεζες. Η βιομη χανική παραγωγή αυξανόταν αργά μέχρι το 1984, ενώ στη συνέ χεια και μέχρι το 1990 επιταχύνθηκε (8% ετησίως). Στη δεκαετία του 1980, οι επενδύσεις αντιπροσώπευαν το 25% του ακαθάρι στου εγχώριου προϊόντος. Η Παγκόσμια Τράπεζα είχε υποχρε ώσει την Ινδία να υποτιμήσει τη ρουπία κατά 50% το 1966. Το ί διο έτος, με τη διάσκεψη της Τασκένδης, σταμάτησαν και οι ε χθροπραξίες με το Πακιστάν. Θα ξανάρχιζαν όμως το 1971 με την εξέγερση στο Ανατολικό Πακιστάν, η οποία θα οδηγούσε στη δη μιουργία του Μπανγκλαντές. Ο ινδικός καπιταλισμός κατάφερε το 1981 ν’ απαγορεύσει τις απεργίες στους «ζωτικούς» τομείς της οικονομίας, μια απόφαση που όμως δεν απέτρεψε την πραγμα τοποίηση μιας γενικής απεργίας στις αρχές του 1982 κατά την ο ποία σκοτώθηκαν 700 άνθρωποι. Η Ινδία προσπαθεί να προσελκύσει ξένες επενδύσεις στις βιομηχανίες της και να κατακτή σει τις αγορές της Νοτιοανατολικής Ασίας. Στη διάρκεια των κυ βερνήσεων της Ίντιρ α Γκάντι η οποία δολοφονήθηκε το 1984, του γιου της Ρατζίβ (1984-1989) και του Ναρασίμα Ράο (19911996), η Ινδία πραγματοποίησε πυρηνικές δοκιμές και απέκτη σε πυραύλους εμβέλειας 2.500 χιλιομέτρων. Η συνεχιζόμενη έ νταση δημιουργεί φόβους ότι αργά ή γρήγορα ενδέχεται η Ινδία, που πια είναι μια από τις μεγάλες παγκόσμιες καπιταλιστικές δυ νάμεις, να συγκρουστεί με το γειτονικό της Πακιστάν.


605

Το Πακιστάν, που βρίσκεται εδώ και πολλά χρόνια σε αντι παράθεση με την Ινδία εξαιτίας του Κασμίρ, αμφιταλαντευόταν πάντα για το αν θα πρέπει να είναι ένα ισλαμικό, μια θέση που υιοθετήθηκε πολλές φορές από το 1956 και έκτοτε ή ένα λαϊκό κράτος. Το 1971 ο Ζουλφικάρ Αλί Μπουτο υλοποίησε μια σειρά προοδευτικών μεταρρυθμίσεων (εθνικοποιήσεις, αγροτική με ταρρύθμιση). Ό μω ς, μετά από ένα στρατιωτικό πραξικόπημα το 1977, ο στρατηγός Ζία ουλ-Χακ κατέλαβε την εξουσία και ο ισλαμικός νόμος αναγνωρίστηκε ως ο υπέρτατος νόμος. Η χώρα συμμετείχε ενεργά στον πόλεμο του Αφγανιστάν και μέσα σ’ έξι χρόνια έλαβε από τις ΗΠΑ οικονομική βοήθεια ύψους 3 δισεκα τομμυρίων δολαρίων. Η κόρη του Αλί Μπουτο, ο οποίος εκτελέστηκε το 1979, η Μπεναζίρ Μπουτο, η οποία είχε εκλεγεί πρω θυπουργός το 1988, καθαιρέθηκε παράνομα το 1990 αλλά επα νήλθε στην εξουσία το 1993. Π αρά τα προβλήματα, ο ρυθμός α νάπτυξης του Πακιστάν κυμαινόταν τα τελευταία χρόνια μεταξύ 4% και 6% ετησίως. Η άρχουσα πακιοτανική τάξη διατηρεί πο λύ περισσότερα φεουδαλικά χαρακτηριστικά από την ινδική. Τ ο γεγονός αυτό εξηγεί εν μέρει τις πολιτικές αμφιταλαντεύσεις της χώρας. Το 1992, το Πακιστάν απέκτησε τη δυνατότητα κατα σκευής πυρηνικών όπλων. Η ινδική χερσόνησος μπορεί ανά πά σα στιγμή να τυλιχθεί στις φλόγες εξαιτίας της αντιπαλότητας α νάμεσα στις άρχουσες τάξεις του Πακιστάν και της Ινδίας, μια α ντιπαλότητα που θυμίζει εκείνες ανάμεσα στις καπιταλιστικές χώ ρες της Ευρώπης τον 19ο αιώνα και στις αρχές του 20ού αιώνα, αλλά αυτή τη φορά εξελίσσεται στην πυρηνική εποχή. Μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου, οι οικο νομίες των χωρών της Νοτιοανατολικής Ασίας ήταν εξαιρετικά α ποδυναμωμένες από τις καταστροφές (Βιρμανία, Μαλαισία) και τις άλλες επιπτώσεις του πολέμου. Ό π οιες και αν ήταν οι διαφο ρές μεταξύ των χωρών, όλα τα απελευθερωτικά κινήματα είχαν ως στόχο στα προγράμματά τους την οικονομική ανάπτυξη. Τα κράτη που είχαν πρόσφατα αποκτήσει την ανεξαρτησία τους ί δρυσαν στις δεκαετίες του 1950 και του 1960 κεντρικές τράπεζες, ακολουθώντας τις συμβουλές της Παγκόσμιας Τράπεζας.... η ο ποία συνιστούσε επίσης τον κεντρικό σχεδιασμό της οικονομίας,


γεγονός που αρκεί να καταδείξει πόση μακρινή είναι με τα ση μερινά δεδομένα αυτή η εποχή. Έτσι, γεννήθηκαν το πενταετές πλάνο (Repelita 1) της Ινδονησίας το 1969, το πρώτο πλάνο της Μαλαισίας το 1970, το εικοσαετές πλάνο της Βιρμανίας το 1972 και τα τρία διαδοχικά πενταετή πλάνα της Ταϊλάνδης. Η συμμε τοχή του κράτους στην οικονομία ήταν μεγάλη στην Ινδονησία, στη Σιγκαπούρη, στη Μαλαισία, στην Ταϊλάνδη και στις Φιλιπ πίνες, με τον δημόσιο τομέα να προσφέρει το 10% έως 40% του ακαθάριστου εγχωρίου προϊόντος. Τ α κράτη αυτά κατέφυγαν στον προστατευτισμό για να ευνοήσουν την ανάπτυξη των εκκο λαπτόμενων βιομηχανιών τους. Μερικά μάλιστα ισχυρίζονταν ό τι η οικονομία τους ήταν ένα μείγμα του καπιταλιστικού με το σοσιαλιστικό μοντέλο. Σε γενικές γραμμές, ήταν καπιταλιστικά κράτη, στα οποία όμως το κράτος διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο και όπου η νεοαποικιοκρατία των παλιών αποικιοκρατικών δυ νάμεων είχε ισχυρά ερείσματα (Βιρμανία, Μαλαισία). Για να δια τηρήσουν αυτές τις χώρες στο στρατόπεδό τους, οι ΗΠΑ τους πρόσφεραν οικονομική βοήθεια (για παράδειγμα, 2,6 δισεκα τομμύρια δολάρια στην Ταϊλάνδη μεταξύ 1950 και 1975), προς μεγάλη ικανοποίηση των φιλοδυτικών άρχουσων τάξεων. Μετά την ήττα των ΗΠΑ στο Βιετνάμ ( 1975), οι καπιταλισμοί της Νοτιοανατολικής Ασίας άρχισαν να εφαρμόζουν πολιτικές που αποσκοπούσαν στην ανάπτυξη των βιομηχανιών τους, του ε μπορίου τους και των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών τους. Στην Ινδονησία, μετά από το πραξικόπημα του 1965 που είχε ως συ νέπεια να σκοτωθούν 500.000 άνθρωποι και να γίνουν 700.000 συλλήψεις, ο Σουχάρτο προσπάθησε, από το 1967 και εξής, να α ναπτύξει τα εθνικιστικά αισθήματα και να ευνοήσει τα μεγάλα οι κονομικά συμφέροντα, εφαρμόζοντας αποικιοκρατική πολιτική (ανατολική Νέα Γουινέα, Κελέβη, Μολούκες, Τιμόρ). Στην Τ αϊ λάνδη, τα στρατιωτικά πραξικοπήματα (1975, 1977, 1988) ε δραίωσαν τον καπιταλισμό, ενώ το ίδιο συνέβη στις Φιλιππίνες στη διάρκεια των προεδριών του Μάρκος (1965-1986), της Κορασόν Ακίνο (1986-1992) και του Φιδέλ Ράμος (από το 1992 μέ χρι πρόσφατα). Οι «νέες βιομηχανικές χώρες» ανοίγουν τις πόρ τες τους στον ξένο καπιταλισμό και εφαρμόζουν πιστά τους κα-


6 07

νόνες του νεοφιλελευθερισμού τους οποίους εκθειάζουν το Διε θνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα. Ο ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης κυμαινόταν, στη δεκαετία του 1990, σιο 8% ετησίως. Οι πάντες αναφέρουν ως πρότυπα τις «νέες τίγρεις» που κατάφεραν ν’ απογειώσουν τις οικονομίες τους. Στις «νέες τίγρεις», πρέπει να προσθέσουμε τους «νέους δρά κους» που είναι εξίσου καπιταλιστικοί με αυτές. Ο μέσος ετήσιος ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης της Ταϊβάν ήταν από το 1977 έ ως το 1996 6,7%, φτάνοντας μερικά έιη ακόμα και στο 13%. Ο ρυθμός του Χονγκ Κονγκ ήταν τα τελευταία δέκα χρόνια 5% και εκείνος της Νότιας Κορέας 8,4%. Η Νότια Κορέα έγινε η ενδέ κατη βιομηχανική δύναμη στον κόσμο. Ο νοτιοκορεατικός καπι ταλισμός ξεχωρίζει λόγω τη ύπαρξης των μεγάλων ομίλων ή σάεμπολ (Samsung, Daewoo, Kia, Halla, Hyundai, LG, Sangyong), που μπορούν να συγκριθούν με τα ιαπωνικά ζαϊμπάτσου. Χαρα κτηρίζεται όμως και από τα πολλά σκάνδαλα στα οποία ενέχεται η άρχουσα τάξη, που δεν διστάζει να ασκεί μια ωμή καταστολή εις βάρος των εργατών, των φοιτητών και των αντιφρονούντων. Δυο πρώην πρόεδροι της Δημοκρατίας, ο Τσου Ντου Χβαν και ο Ρο Τάε Βου καταδικάστηκαν το 1996, ο πρώτος σε ισόβια δεσμά και ο δεύτερος σε 17 χρόνια κάθειρξη, για το στρατιωτικό πρα ξικόπημα του 1980 και τη σφαγή τουλάχιστον 2.000 ανθρώπων που συμμετείχαν το 1980 στις λαϊκές διαδηλώσεις στο Κουάνγκτζου, την πιο γνωστή περίπτωση καταστολής. Οι γενικοί διευ θυντές των κυριότερων σάεμπολ καταδικάστηκαν από τη δικαι οσύνη για διαφθορά. Οι οικονομικές επιτυχίες των «νέων δράκων» και των «νέων τί γρεων» προσέλκυσαν τα ξένα κεφάλαια, καθώς τα νομίσματα αυ τών των χωρών ήταν ευθυγραμμισμένα με το δολάριο, αλλά και επειδή οι επενδύσεις σε αυτές τις χώρες απέφεραν μεγαλύτερα κέρδη από αυτά που μπορούσαν να πραγματοποιηθούν στις δυ τικές χώρες. 'Οταν το 1997 έγιναν φανερά διάφορα προβλήματα, τα κεφάλαια αυτά που αντιπροσώπευαν κερδοσκοπικές επενδύ σεις άρχισαν να φεύγουν από τις καπιταλιστικές χώρες της Ανα τολικής Ασίας. Η κρίση ξεκίνησε τον Ιούλιο στην Ταϊλάνδη και επεκτάθηκε στις Φιλιππίνες, στη Μαλαισία και στην Ινδονησία.


Οι χώρες αυτές υποχρεώθηκαν να υποτιμήσουν τα νομίσματά τους (από 15% έως 55%) και να ζητήσουν τη συνδρομή του Διε θνούς Νομισματικού Τ αμείου και της Ιαπωνίας. Η καταστροφή διαδόθηκε από το ένα χρηματιστήριο στο άλλο. Η κρίση έπληξε το Χονγκ Κονγκ, που είχε ενωθεί με την Κίνα αλλά αποτελούσε μια ειδική διοικητική περιοχή που η οικονομία της εξακολου θούσε να είναι καπιταλιοτική, τον Οκτώβριο, και τη Νότια Κο ρέα τον Δεκέμβριο. Τον ίδιο μήνα, η δυσαρέσκεια οδήγησε στην εκλογή ως προέδρου του αρχηγού της αντιπολίτευσης Κιμ Ντάε Γιουνγκ στη Νότια Κορέα, ο οποίος αποδέχτηκε τα σχέδια του Διε θνούς Νομισματικού Ταμείου, έδωσε χάρη στους προκστόχους του και στους γενικούς διευθυντές των σάεμπολ, αλλά απαίτησε από αυτούς μεγαλύτερη αυστηρότητα στη διαχείριση. Η χρημα τοπιστωτική κρίση δεν είχε ακόμα τελειώσει μέχρι τον Μάρτιο του 1998. Το μόνο βέβαιο είναι ότι οι ρυθμοί οικονομικής μεγέθυν σης των χωρών τη Ανατολικής Ασίας θα είναι χαμηλότεροι από αυτούς των προηγουμένων ετών τουλάχιστον μέχρι το 2000, και πιθανότατα και τα επόμενα χρόνια. Οι χρεοκοπίες και η διακο πή των ξένων επενδύσεων προκάλεσαν απολύσεις, ανεργία και κινήματα διαμαρτυρίας που κατεστάλησαν με τη βία, όπως για παράδειγμα στην Ινδονησία. Ο προοδεμένος στο άρμα του νεο φιλελευθερισμού ασιατικός καπιταλισμός δεν αποτελεί πια το μο ντέλο που αρκούσε να μιμηθεί ο Τρίτος Κόσμος για να φτάσει σε μια πραγματική ανάπτυξη.

Ποιο είναι το μέλλον τον καπιταλισμού στην Ασία; Οι χώρες της Ασίας διαδραμάτισαν ουσιαστικό ρόλο στο αίτημα των λαών για ανεξαρτησία μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Οι είκοσι εννέα χώρες της Ασίας και της Αφρικής που συγκε ντρώθηκαν στο Μπάντουνγκ το 1955 απαίτησαν το τέλος της α ποικιοκρατίας και το δικαίωμα των νέων κρατών να είναι ανε ξάρτητα. Στη συνέχεια, το Κίνημα των Αδεσμεύτων, στην ανά πτυξη του οποίου οποίο συνέβαλαν και σημαντικές προσωπικό τητες της Ασίας όπως ο Νεχρού, διακήρυξε το δικαίωμα κάθε


λαού να επιλέξει ποιο δρόμο θ ’ ακολουθούσε, τον καπιταλιστικό ή το σοσιαλιστικό, αλλά και να διαθέτει τον φυσικό του πλούτο μέσα στα πλαίσια μια νέας διεθνούς οικονομικής τάξης (Αλγέρι, 1973). Ο δρόμος του καπιταλισμού δεν ήταν λοιπόν ο μοναδικός. Αν, όπως είδαμε, τον ακολούθησαν πολλές χώρες της Ασίας, ήταν ε πειδή εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των τοπικών κυρίαρχων τά ξεων, οι οποίες υποστηρίχθηκαν και ενισχύθηκαν από τη μεγα λύτερη καπιταλιστική δύναμη τού κόσμου, τις Ηνωμένες Πολι τείες της Αμερικής. Π αρ’ όλα αυτά, οι ΗΠΑ αντιμετώπισαν πολ λά προβλήματα: 'Chav το 1954 θέλησαν να ιδρύσουν, στα πρό τυπα του ΝΑΤΟ, τον Οργανισμό των Χωρών του Συμφώνου της Νοτιοανατολικής Ασίας, μόνο τρία ασιατικά κράτη δέχτηκαν να συμμετάσχουν (οι Φιλιππίνες, η Ταϊλάνδη και το Πακιστάν). Εί ναι αλήθεια ότι οι Αμερικανοί συνέχισαν να κατέχουν την Νότια Κορέα και ν’ ασκούν μια έντονη επιρροή στην άνθηση του καπι ταλισμού της. Είναι επίσης αλήθεια ότι, επειδή αυτό εξυπηρε τούσε τα συμφέροντά τους, συνέχισαν να προστατεύουν το κινε ζικό εθνικιστικό καθεστώς της Τ αϊβάν ακόμα και μετά το 1979, όταν οι ΗΠΑ αναγνώρισαν τη Λαϊκή Δημοκρατία της Κίνας. Δεν πρέπει να υποτιμούμε το ρόλο που διαδραμάτισαν οι ΗΠΑ στην Ταϊλάνδη, στην Ινδονησία, στο Νότιο Βιετνάμ μέχρι το 1975, και στις Φιλιππίνες. Το ρόλο των ΗΠΑ διαδραματίζουν σήμερα το Διεθνές Νομι σματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα, οργανισμοί στους οποίους οι ΗΠΑ διαθέτουν τα μεγαλύτερα ποσοστά συμμετοχής και γι’ αυτό το λόγο έχουν τις έδρες τους στην Ουάσινγκτον. Αυ τοί οι χρηματοπιστωτικοί θεσμοί είναι εδώ και είκοσι χρόνια οι υμνητές του νεοφιλελευθερισμού όχι μόνο στην Ασία αλλά σε ο λόκληρο τον κόσμο. Η Ασιατική Τράπεζα Ανάπτυξης, που χορη γεί δάνεια χωρίς τόκους ή με πολύ χαμηλά επιτόκια, διαδραμά τισε επίσης σημαντικό ρόλο στην άνθηση του καπιταλισμού στην Ασία. Η Βόρεια Κορέα από το 1946, η ηπειρωτική Κίνα από το 1949, το Βόρειο Βιετνάμ από το 1954 και ολόκληρο το Βιετνάμ από το 1975, και τέλος το Λάος επέλεξαν ένα διαφορετικό δρόμο από ε

610


κείνον του καπιταλισμού. Π αρ’ όλα αυτά, στην Κίνα από το 1978 επιτρέπονται οι ιδιωτικές επιχειρήσεις. Από το 1980, άρχισαν να ιδρύονται μεικτές εταιρείες με τη συμμετοχή ξένων κεφαλαίων, ε νώ δημιουργήθηκαν και ειδικές ζώνες ελευθέρων οικονομικών συ ναλλαγών. Το 1992, παρουσιάστηκε το σύνθημα «σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς». Ιδρυθήκαν 3.200 επιχειρήσεις και εισήχθησαν στα χρηματιστήρια του Σεντζέν και της Σαγκάης. Ταυτό χρονα, αυξάνεται ο όγκος των ξένων επενδύσεων. Το Βιετνάμ α κολούθησε ανάλογο δρόμο, παρόλο που μέχρι σήμερα δεν υπάρ χει χρηματιστήριο σε αυτή τη χώρα και οι ηγέτες της επιδεικνύ ουν μια ιδιαίτερη σύνεση. Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο και η Παγκόσμια Τράπεζα επιμένουν οι μεταρρυθμίσεις σε αυτές τις δυο χώρες να φτάσουν μέχρι το τέλος, κάτι που γι’ αυτούς τους δυο χρηματοπιστωτικούς θεσμούς σημαίνει την πλήρη επιστροφή στον καπιταλισμό. Π αρ’ όλα αυτά, οι ηγέτες των δυο χωρών ισχυ ρίζονται πάντα ότι αυτές οι μεταρρυθμίσεις δεν θέτουν σε αμφι σβήτηση τον σοσιαλιστικό χαρακτήρα των καθεστώτων τους. Η εποχή μας είναι αυτή των οικονομικών ενοποιήσεων σε ό λες τις ηπείρους. Η Ένωση της Νότιας Ασίας για την Π εριφε ρειακή Συνεργασία (Μπανγκλαντές, Μπουτάν, Ινδία, Μαλβίδες, Νεπάλ, Πακιστάν, Σρι Λάνκα) έχει διαδραματίσει μέχρι σήμερα περιορισμένο ρόλο εξαιτίας της ινδο-πακιστανικής αντιπαλότη τας. Ό μω ς, η Ένωση των Εθνών της Νοτιοανατολικής Ασίας ή ASEAN (Μπρουνέι, Ινδονησία, Μαλαισία, Φιλιππίνες, Σιγκαπού ρη, Ταϊλάνδη), που δημιουργήθηκε το 1967 στην Μπανγκόκ, εί ναι ένας σημαντικός οικονομικός και πολιτικός οργανισμός που έχει σχέσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση και άλλες ομάδες κρα τών. Το Βιετνάμ έγινε μέλος του ASEAN το 1995. Ό σ ο για τους Ιάπωνες ιμπεριαλιστές, εκμεταλλεύονται κάθε ευκαιρία, όπως η πρόσφατη χρηματοπιστωτική κρίση στη Νοτιοανατολική Ασία, για να εγκαθιδρύσουν μια «ζώνη γιεν» στην Ασία, την οποία μπο ρούμε να θεωρήσουμε ως μια πιο ήπια εκδοχή της διαβόητης «σφαίρας κοινής ευημερίας». Ο δούρειος ίππος των Αμερικανών στην περιοχή είναι η Asian Pacific Economic Cooperation (Οικο νομική Συνεργασία Ασίας και Ειρηνικού) που ιδρύθηκε το 1989 με πρωτοβουλία της Αυστραλίας, αλλά την οποία έθεσαν το 1994

Η ΕΦΟΔΟΣ TOV ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΑΣΙΑ

611

υπό τον έλεγχό τους οι ΗΠΑ και το 2010 θα μετατραπεί σε μια τε ράστια ζώνη ελευθέρων συναλλαγών που θα καλύπτει και τις δυο ακτές του Ειρηνικού. Μετά την επιστροφή των χωρών της πρώην Σοβιετικής Έ νω σης και της Ανατολικής Ευρώπης στον καπιταλισμό, η κυρίαρχη σκέψη στη Δύση είναι ότι αυτή η επιστροφή πρέπει να πραγμα τοποιηθεί και στην Ασία, επειδή ο καπιταλισμός είναι το μονα δικό ανθρώπινο καθεστώς που μπορεί να υπάρξει. Το πόσο αν θρώπινο είναι, μπορεί να το διαβάσει ο αναγνώστης στις σελίδες αυτού του βιβλίου. Το ότι είναι το μόνο που μπορεί να υπάρξει είναι εξίσου ψευδές. Υπήρξαν στο παρελθόν καθεστώτα που δεν ήταν καπιταλιστικά, ενώ τον 20ό αιώνα ο καπιταλισμός βρέθηκε αντιμέτωπος μ’ ένα καθεστώς που και αυτό δεν ήταν καπιταλι στικό. Η κυριαρχία του μεγάλου κεφαλαίου είναι αφόρητη, δεν υποφέρεται. Π αρά τον έλεγχο της πληροφόρησης και την προ παγάνδα της «ενιαίας σκέψης», οι λαοί το συνειδητοποιούν κα θημερινά, και το ίδιο ισχύει και για τις λαϊκές μάζες της Ασίας που αντιμετωπίζουν τις επιπτώσεις της πρόσφατης χρηματοπιστωτι κής κρίσης. Είναι αναπόφευκτο να προσδοκούν κάτι άλλο για να εξασφαλίσουν μια καλύτερη ζωή, και είναι αναπόφευκτο ότι θα βρουν το δρόμο για να το επιτύχουν. Γιατί ο καπιταλισμός δεν εί ναι το μέλλον ούτε για την Ασία ούτε για τον υπόλοιπο κόσμο.

ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΙΣ ΤΟΝ 19ο ΚΑΙ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ: ΜΙΑ ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ της Καρολίν Αντρεανί*

Οι άνθρωποι μετανάστευαν πάντα και μπορούμε βάσιμα να θέ σουμε την ερώτηση για ποιο λόγο ο καπιταλισμός έχει κάποια ι διαίτερη ευθύνη για τις μεταναστεύσεις του 19ου και του 20ού αιώνα. Μήπως είμαστε προκατειλημμένοι εναντίον ενός συστή ματος που το μόνο που έκανε ήταν να εκμεταλλευτεί ένα φυσικό φαινόμενο, τις ανθρώπινες μεταναστεύσεις, για το οποίο υπάρ χουν μαρτυρίες από τα προϊστορικά χρόνια; Παραδοσιακά, οι ιστορικοί των μεταναστεύσεων ταξινομούν σε δυο πόλους τις αιτίες των μεταναστεύσεων: στις απωθητικές αι τίες και στις θελκτικές αιτίες. Οι απωθητικές αιτίες είναι το σύ νολο των λόγων που μπορούν να ωθήσουν τους ανθρώπους να εγκαταλείψουν το μέρος στο οποίο διαβιούν: εξαθλίωση, λιμοί, πόλεμοι, πολιτικές ή θρησκευτικές συγκρούσεις. Οι θελκτικές αι τίες είναι η αναζήτηση νέας γης και η έλξη που ασκεί το κυνήγι της τύχης. Μια δεύτερη διάκριση, περισσότερο λεπτομερής, που κάνουν οι ίδιοι ιστορικοί είναι ανάμεσα στις «αυθόρμητες» και στις οργανωμένες μεταναστεύσεις. Οι παραπάνω ορισμοί προφανώς οροθετούν την αντίληψη που μπορούμε να διαμορφώσουμε για τα μεταναστευτικά φαινόμενα.

* Η Καρολίν Α ντρεανί είναι ιστορικός.

ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΙΣ ΤΟΝ 19ο ΚΑΙ ΤΟΝ 20<5 ΑΙΩΝΑ

6 13

Πρώτα απ’ όλα, οι απωθητικές αιτίες και οι θελκτικές αιτίες συν δυάζονται στις περισσότερες περιπτώσεις. Είναι δύσκολο να φα νταστούμε ότι κάποιο άτομο που εκδιώκεται από το σπίτι του για πολλούς λόγους αναζητάει ένα μέρος στο οποίο θα διαβιοί κάτω α πό τις ίδιες συνθήκες εξαθλίωσης ή θα υφίσταται τις ίδιες διώξεις. Δεύτερον, η ίδια η έννοια των «αυθόρμητων» μεταναστεύσεων είναι λανθασμένη. Μεταναστεύει κάποιος αυθόρμητα όταν προσπαθεί να ξεφύγει από αφόρητες πολιτικές ή οικονομικές συνθήκες; Θα ή ταν αναμφίβολα περισσότερο ορθό να μιλάμε για υποχρεωτικές με ταναστεύσεις και για ατομικά ή συλλογικά δρομολόγια. Οι μεταναστεύσεις είναι κατ’ ουσία συνέπειες ακραίων κατα στάσεων από τις οποίες η μοναδική διαφυγή ενός ατόμου είναι η αναχώρησή του για έναν άγνωστο τόπο και προς μια άγνωστη μοίρα. Μπορούμε λοιπόν να κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα σε δρομολόγια για λόγους κοινωνικής χειραφέτησης και σε μετανα στεύσεις για λόγους επιβίωσης. Το δρομολόγιο της κοινωνικής χειραφέτησης σχεδιάζεται από τα άτομα που εγκαταλείπουν τον τόπο διαμονής τους με βάση μια μεσοπρόθεσμη ή μακροπρόθε σμη στρατηγική κοινωνικής ανόδου για τους εαυτούς τους ή για την επόμενη γενιά. Οι μεταναστεύσεις για λόγους επιβίωσης εί ναι μια άμεση απάντηση σε αφόρητες καταστάσεις: Οι άνθρωποι φεύγουν για να διασφαλίσουν την επιβίωσή τους. Αυτός ο τύπος μεταναστεύσεων αποκτάει συχνά ένα μακροχρόνιο χαρακτήρα, τον οποίο οι ενδιαφερόμενοι δεν είχαν αρχικά υπολογίσει. θ α πρότεινα, για την περίοδο που μας ενδιαφέρει, μια ταξι νόμηση -μ ε τα όρια που ενέχει κάθε ταξινόμηση-, κάνοντας τις ακόλουθες διακρίσεις: μεταναστεύσεις αποικιακού χαρακτήρα, μεταναστεύσεις οικονομικού χαρακτήρα και μεταναστεύσεις πο λιτικού χαρακτήρα, κατηγοριοποιήσεις που σε μερικές περιπτώ σεις συνδυάζονται μεταξύ τους.

Οι μεταναστεύσεις αποικιακού χαρακτήρα Το έναυσμα για τις μεταναστεύσεις αποικιακού χαρακτήρα ήταν ο αποικισμός της Αμερικής που ξεκίνησε τον 16ο αιώνα. Παρό

614


λο που η ροή μεταναστών ήταν σταθερή, παρέμενε περιορισμέ νη εξαιτίας της αδυναμίας των τεχνικών μέσων. Υπολογίζεται ό τι ο αριθμός των Ισπανών που εποίκισαν τη Λατινική Αμερική τον 17ο και τον 18ο αιώνα ανέρχεται σε 2 εκατομμύρια άτομα και των Πορτογάλων σε 1 εκατομμύριο. Την ίδια περίοδο, ο αριθμός των Αφρικανών που μεταφέρθηκαν στην Αμερική για να πουλη θούν ως σκλάβοι ήταν μεταξύ 7 και 9 εκα τομ μύρια.1 Ή ταν η πρώτη φορά που ο καπιταλισμός επηρέασε τις μετα ναστεύσεις. Αντιμέτωποι με το υλικό πρόβλημα της «αξιοποίησης» της Λατινικής Αμερικής, οι Ισπανοί και οι Πορτογάλοι έλυσαν πο λύ σύντομα το πρόβλημα του αφανισμού των Ινδιάνων σκλάβων με την εισαγωγή ανθρώπινου δυναμικού από την Αφρική. Οι Αφρι κανοί σκλάβοι, που μετά την αιχμαλωσία τους μεταφέρονταν σαν να ήταν εμπορεύματα, χρησιμοποιούνται στα ορυχεία και στις γε ωργικές καλλιέργειες προς όφελος των ευρωπαϊκών ελίτ, που αρ χικά τις αποτελούσαν Ισπανοί και Πορτογάλοι, ενώ σύντομα θα προσθέτονταν και Ολλανδοί, και Γάλλοι και Αγγλοι. Τον 19ο αιώνα, η προσοχή των Ευρωπαίων στράφηκε στην Ασία, στην Ωκεανία και στην Αφρική. Αυτό δεν σημαίνει ότι αυ τές οι ήπειροι τους ήταν άγνωστες στο παρελθόν. Ό μω ς, το φαι νόμενο της ανάπτυξης του βιομηχανικού καπιταλισμού και των ε πιταγών του (πρόσβαση σε φθηνές πρώτες ύλες, ανάπτυξη νέων α γορών για τα καταναλωτικά προϊόντα κ.λπ.) σε συνδυασμό με το φαινόμενο της ανάπτυξης των τεχνικών μέσων διευκόλυναν τις κα τακτήσεις και επέτρεψαν τη διατήρηση της παρουσίας των Ευ ρωπαίων σε αυτές τις ηπείρους, που μέχρι τότε ήταν δυσπρόσιτες. Η ροή πληθυσμών προς αυτές τις ηπείρους ήταν λιγότερο ση μαντική απ’ όσο προς την Αμερική. Π αρά τις έντονες παροτρύν σεις ιδεολογικού χαρακτήρα -σχολικά εγχειρίδια, εκθέσεις για την προβολή των αποικιών, ταξιδιωτικές αφηγήσεις των μελών γε ωγραφικών εταιρειών, θρησκευτική προπαγάνδα που εξιδανίκευε το αποικιακό εγχείρημα-, εκατομμύρια Ευρωπαίοι που ήταν υ ποψήφιοι μετανάστες προτίμησαν στην πλειοψηφία τους την Αμε ρική από τους άλλους προορισμούς. Η οικονομική ανάγκη ωθούσε τους Ευρωπαίους να κατευθυνθούν στις αποικίες. Η μαρτυρία της Μαργκερίτ Ντιράς για

ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΙΣ ΤΟΝ 19ο ΚΑΙ ΤΟΝ 20ό ΑΙΩΝΑ

615

τους Γάλλους άποικους στην Ινδοκίνα,2 αλλά και εκείνη του Σιμενόν στο άρθρο του για Αφρική των αποικιών που δημοσιεύτη κε στο Voilà το 1932, δείχνουν τα κίνητρα αυτών των αναχωρή σεων: Η έλλειψη κάποιου μέλλοντος στη μητρόπολη, η δυνατό τητα μιας καλύτερης ζωής σε χώρες όπου, ακόμα και αν δεν είχε κανείς χρήματα, οι Ευρωπαίοι διέθεταν εκ των πραγμάτων πλε ονέκτημα έναντι των αποικιοκρατούμενων. Στο άρθρο του που είχε τον τίτλο «L’ heure du nègre» (Η ώρα του νέγρου), ο Σιμενόν δεν αφήνει την παραμικρή αμφιβολία: «[ο Ευρωπαίος άποικος] θα επιστρέφει επίσης, επειδή εκεί κάτω έχει ένα νεαρό υ πηρέτη για να του γυαλίζει τα παπούτσια αλλά και το δικαίωμα να τον στραγγαλίσει! θ α επιστρέφει κυρίως επειδή δεν έχει αλ λού μέλλον, επειδή οι θέσεις εργασίας είναι ελάχιστες στη Γαλ λία... Εκεί κάτω όπου, τουλάχιστον, το γεγονός είναι λευκός, ο τε λευταίος των λευκών, του προσδίδει ήδη μια ανωτερότητα...» Οι πολιτικοί και οι θεωρητικοί του 19ου αιώνα εκθέιαζαν τις αποικίες μόνιμης εγκατάστασης. Αυτό ήταν το στοίχημα στην Ωκεανία. Η Αυστραλία, η Νέα Ζηλανδία, η Τασμανία έγιναν, ό πως η Βόρεια Αμερική, αποικίες μόνιμης εγκατάστασης οι οποί ες εποικίστηκαν σχεδόν εξ ολοκλήρου από Ευρωπαίους. Η αγ γλική αποικιοκρατία δεν άφησε πρακτικά καμία δυνατότητα ε πιβίωσης στους λαούς της Ωκεανίας. Οι ιθαγενείς της Τασμανίας εξολοθρεύτηκαν.3 Οι Αβορίγινες της Αυστραλίας και οι Μαορί της Νέας Ζηλανδίας σφαγιάστηκαν, απωθήθηκαν σε λιγότερο εύ φορες γαίες, περιορίστηκαν σε «ειδικές περιοχές».4 Ακόμα και σήμερα, εξακολουθούν ν’ αργοπεθαίνουν· η ανεργία, η εγκλημα τικότητα, ο αλκοολισμός είναι η καθημερινή τους μοίρα. Ο αποικισμός της Αυστραλίας ξεκίνησε στα τέλη του 18ου α ι ώνα. Οι Βρετανοί έλαβαν συγκεκριμένα μέτρα για να εμποδίσουν την εγκατάσταση μη ευρωπαϊκών πληθυσμών, και ιδίως Κινέζων και Ιαπώνων. Η Αυστραλία, που αρχικά εποικίστηκε με κατάδικους (ανέρχονταν σε 150.000 στα μέσα του 19ου αιώνα), στη συ νέχεια προσέλκυσε κτηνοτρόφους και αργότερα χρυσοθήρες με τά την ανακάλυψη, το 1851, χρυσοφόρων κοιτασμάτων. Ο αποικισμός της Αυστραλίας συνεχίστηκε για πολλά χρόνια, καθώς το 1946 η κυβέρνηση της Αυστραλίας επέτρεψε την εγκατάσταση

616


1.500.000 μεταναστών, κυρίως Βρετανών. Αυτή η μεταναστευτική κίνηση συνεχίζεται έως σήμερα: Μετά την κατάργηση του α παρτχάιντ, πολλοί λευκοί της Νότιας Αφρικής εγκαταστάθηκαν στην Αυστραλία. Οι Ευρωπαίοι προσπάθησαν επίσης να μετατρέψουν μερικές περιοχές της Αφρικής σε αποικίες μόνιμης εγκατάστασης. Η Νό τια Αφρική και η Ροδεσία αποτελούσαν τον πιο συχνό προορισμό των Άγγλων από το 1806, χρονολογία που η Αγγλία έθεσε υπό την κατοχή της αυτά τα εδάφη. Στον προϋπάρχοντα ευρωπαϊκό αποικισμό5 προστέθηκε από το 1820 ο μαζικός αγγλικός αποικισμός. Έ να δεύτερο μεταναστευτικό ρεύμα θ’ αύξανε σημαντικά τον ευρωπαϊκό πληθυσμό μετά την ανακάλυψη των ορυχείων χρυ σού και διαμαντιών. Συνέπεια αυτής της ανακάλυψης ήταν να ε πινοήσει η αγγλική αποικιοκρατία τον εκτόπισμά σε μεγάλη κλί μακα αποικοκρατούμενων άλλων ηπείρων: Μεταξύ 1860 και 1909, 120.000 Ινδοί θα στέλνονταν στη Νότια Αφρική για να εργαστούν σε συνθήκες που ελάχιστα διέφεραν από εκείνες της δουλείας στην εξορυκτική βιομηχανία. Αλλες απόπειρες κατέληξαν σε αποτυχία. Μετά το 1870, η Γαλλία θέλησε να μετατρέψει την Αλγερία σε αποικία μόνιμης ε γκατάστασης. Εφαρμόζοντας μια πολιτική αυτόματης πολιτο γράφησης ως Γάλλων υπηκόων των Αλγερινών Εβραίων (1870) και των Ευρωπαίων που μετανάστευαν στην Αλγερία (1896), κατάφερε ν’ αυξήσει με τεχνητό τρόπο τον ευρωπαϊκό πληθυσμό. Η Γαλλία προσπάθησε να προσελκύσει υποψήφιους μετανάστες χο ρηγώντας τους γη.6 Σύντομα όμως, οι μεγαλοϊδιοκτήτες άποικοι και οι χρηματοπιστωτικές εταιρείες απέσπασαν μέσω των εγγεί ων αναδιαρθρώσεων τις ιδιοκτησίες αυτών των γεωργών αποίκων. Ο ευρωπαϊκός πληθυσμός παρέμεινε περιορισμένος στις πό λεις και τελικά δεν αυξήθηκε σημαντικά: το 1954, προσέγγιζε το ένα εκατομμύριο.7 Ο πόλεμος της Αλγερίας, η συμμετοχή της πλειοψηφίας του ευρωπαϊκού πληθυσμού στην καταστολή του ε θνικού αλγερινού κινήματος και η αποδοχή εκ μέρους τους της πολιτικής του OAS υποχρέωσαν τους Ευρωπαίους να εγκαταλείψουν την Αλγερία το 1962 μετά από την ανεξαρτητοποίησή της. Έ να δεύτερο παράδειγμα της προσπάθειας της Γαλλίας να ι


617

δρύσει αποικίες μόνιμης εγκατάστασης είναι η Νέα Καληδονία, η οποία προσαρτήθηκε από τη Γαλλία το 1853 και αρχικά χρη σιμοποιήθηκε ως κάτεργο. Και σε αυτή την περίπτωση, πραγμα τοποιήθηκαν εκτοπίσεις πληθυσμών. Μπροστά στην αντίσταση των αυτοχθόνων Κανάκ (και στον κίνδυνο οριστικής απώλειάς της Νέας Καληδονίας), οι Γάλλοι άρχισαν να «εισάγουν» από το 1893 Ιάπωνες για να εργαστούν στα ορυχεία νικελίου και από το 1924 μετανάστες από το Τονκίνο που τα συμβόλαια εργασίας τους τους άφηναν εντελώς ανυπεράσπιστους απέναντι στους ντό πιους Γάλλους εργοδότες. Το παράδειγμα της Νέας Καληδονίας παρουσιάζει ενδιαφέρον εξαιτίας της εκούσιας πολιτικής να με τατραπούν σε μειοψηφία οι Κανάκ, μια πολιτική που άρχισε να εφαρμόζεται ορθολογιστικά από το 1972 με παρότρυνση του τό τε πρωθυπουργού Πιερ Μεσμέρ. Σε μια επιστολή του στον υπουργό Υπερπόντιων Νομών και Εδαφικών Διαμερισμάτων, ο Γάλλος πρωθυπουργός έγραφε: «Η Νέα Καληδονία, αποικία μόνιμης εγκατάστασης, αν και πολυ φυλετική, είναι πιθανότατα το τελευταίο μη ανεξάρτητο τροπικό έδαφος σε όλο τον κόσμο όπου μια ανεπτυγμένη χώρα μπορεί να στείλει ως μετοίκους τους υπηκόους της.... «Βραχυπρόθεσμα και μεσοπρόθεσμα, η μαζική μετοίκηση Γάλλων πολιτών από το μητροπολιτικό έδαφος ή από τους υπερ πόντιους νομούς (Ρεϊνιόν) θα επέτρεπε την αποφυγή αυτού του κιν δύνου (εθνικιστικές διεκδικήσεις), διατηρώντας ή ακόμα και βελ τιώνοντας την αριθμητική αναλογία των κοινοτήτων... »Η επιτυχία αυτού του εγχειρήματος, το οποίο είναι αναγκαίο για τη διατήρηση των γαλλικών ερεισμάτων ανατολικά του Σουέζ, εξαρτάται, μεταξύ άλλων προϋποθέσεων, και από την ικανότητά μας να φέρουμε επιτέλους σε πέρας μ’ επιτυχία, μετά από τόσες αποτυχίες στην Ιστορία μας, μια επιχείρηση μόνιμης εγκατά στασης σε υπερπόντια εδάφη». Είναι βέβαιο ότι η σημερινή κατάσταση στη Νέα Καληδονία, συνέπεια της εφαρμογής αυτής της πολιτικής απ’ όλες τις κυβερ νήσεις που διαδέχτηκαν εκείνη του Πιερ Μεσμέρ, δεν δικαιώνει τις αναλύσεις του Μεσμέρ.

618


Οι μεταναστεύσεις οικονομικού χαρακτήρα Οι μεταναστεύσεις των Ευρωπαίων απέκτησαν πραγματικό μα ζικό χαρακτήρα από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα με την πραγ ματοποίηση της βιομηχανικής επανάστασης η οποία μετέτρεψε τις οικονομίες μερικών χωρών της Δυτικής Ευρώπης -κ α ι πρωτίστως της Αγγλίας, της Γερμανίας και της Γαλλίας- από κατ’ εξο χήν αγροτικές σε οικονομίες με βιομηχανικό χαρακτήρα. Οι Άγγλοι χωρικοί ήταν από τους πρώτους που πλήρωσαν το αντίτιμο της βιομηχανικής επανάστασης. Ή δ η από τις αρχές του 19ου αιώνα, η Αγγλία, έχοντας εμπλακεί στα γρανάζια της πα γκόσμιας διαδικασίας της οικονομικής μεταμόρφωσης, τροπο ποίησε την αγροτική της παραγωγή. Η γεωργία, που αντιμετώπιζε στην εσωτερική αγορά της Αγγλίας τον ανταγωνισμό της ευρω παϊκής και αποικιακής γεωργίας, αντικαταστάθηκε από την κτη νοτροφία. Οι Άγγλοι χωρικοί, που ξαφνικά έγιναν περιττοί, εκδιώχθηκαν από τις γαίες τους. Η ανικανότητα της εκκολαπτόμε νης βιομηχανίας ν’ απορροφήσει το σύνολο αυτού του εργατικού δυναμικού εξανάγκασε ένα μεγάλο αριθμό Άγγλων να εκπατριστεί στη Βόρεια Αμερική, στην Ινδία, στην Αφρική και στην Ωκεανία. Από το 1825 έως το 1920, 17 εκατομμύρια Άγγλοι εγκατέλειψαν τη χώρα τους.8 Στη Γερμανία, υπήρξε ένα ανάλογο φαινόμενο: μεταξύ 1820 και 1933, 6 εκατομμύρια Γερμανοί εκπατρίστηκαν στις Ηνωμέ νες Πολιτείες, στη Βραζιλία και στην Αργεντινή. Αυτά τα μεταναστευτικά φαινόμενα παρατηρούνται στην πλειοψηφία των ευ ρωπαϊκών χωρών, συμπεριλαμβανομένης και της Ανατολικής Ευ ρώπης9 αλλά με μια χρονική απόσταση σε σχέση με τη Δυτική Ευ ρώπη. Οι Η ΠΑ και η Λατινική Αμερική απορρόφησαν το μεγα λύτερο όγκο των Ευρωπαίων μεταναστών. Η Γαλλία αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση. Η έλλειψη δημογραφικου δυναμισμού -η Γαλλία του 19ου αιώνα ήταν μια α ραιοκατοικημένη χώ ρα-, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η γε ωργία της αντιστάθηκε καλύτερα από την αγγλική γεωργία στη διάρκεια της βιομηχανικής επανάστασης, τη μετέτρεψε αυτή τη χώρα σε πόλο υποδοχής μεταναστών.


619

Η περίπτωση της Ιρλανδίας αποτελεί ένα τυπικό παράδειγμα χώρας μεταναστών στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Η Ιρλανδία ή ταν μια αγροτική χώρα και οι κάτοικοι της στην πλειοψηφία τους ήταν αγρότες που ζούσαν καλλιεργώντας μικρά κτήματα. Μετα ξύ 1814 και 1841, ο πληθυσμός της Ιρλανδίας αυξήθηκε από 6 σε 8 εκατομμύρια κατοίκους. Οι κακές συγκομιδές από το 1846 έως το 1851 εξαιτίας της ασθένειας της πατάτας προκάλεσαν λι μούς που σε συνδυασμό με την επιδημία χολέρας υπήρξαν υπεύ θυνες για το θάνατο ενός εκατομμυρίου ανθρώπων. Στη διάρκεια της ίδιας περιόδου, ένα εκατομμύριο Ιρλανδοί εγκατέλειψαν τη χώρα τους και κατευθύνθηκαν στην Αγγλία, στην Αυστραλία, στον Καναδά ή στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αυτή η μεταναστευτική ροή συνεχίστηκε και τα επόμενα χρόνια. Οι περισσότεροι Ιρλανδοί μετανάστες ταξίδευαν προς τις Ηνωμένες Πολιτείες10 μέχρι τη δεκαετία του 1920, οπότε περιο ριστικοί νόμοι εμπόδισαν την είσοδό τους στην επικράτεια των ΗΠΑ. Από τότε, η μεταναστευτική ροή άλλαξε προσανατολισμό και στράφηκε προς τη Μεγάλη Βρετανία. Οι ΗΠΑ πρόσφεραν μεγαλύτερες δυνατότητες κοινωνικής ανόδου και επιτυχίας από την Αγγλία. Επιπλέον, υπήρχε μεγαλύτερη ανεξιθρησκία από την Αγγλία, που για τους Ιρλανδούς ήταν μια αποικιοκρατική και κα ταπιεστική χώρα - η Ιρλανδία θ’ αποκτούσε την ανεξαρτησία της το 1921. Το 1890, οι Ιρλανδοί που ζούσαν στο εξωτερικό ήταν περισ σότεροι από αυτούς που ζούσαν στην Ιρλανδία. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, οι Ιρλανδοί ανέπτυξαν μια με ταναστευτική κουλτούρα. Το ναύλο για το ταξίδι στις ΗΠΑ συ γκεντρωνόταν μ’ έρανο στο επίπεδο της οικογένειας και της γει τονιάς. Μπορούσε επίσης να το στείλουν κάποια από τα μέλη της οικογένειας που ήταν ήδη εγκατεστημένα στο εξωτερικό. 'Οταν αποβιβαζόταν στις Ηνωμένες, στον Καναδά ή στην Αυστραλία, ο Ιρλανδός μετανάστης δεν ήταν μόνος του, καθώς υπήρχαν δίκτυα αλληλοβοήθειας. Φτάνοντας στη χώρα υποδοχής, πήγαινε να κα τοικήσει στις πόλεις και στις γειτονιές όπου ήταν εγκατεστημένοι οι μετανάστες που είχαν προηγηθεί. Το δίκτυο αλληλοβοήθειας τον υποδεχόταν, του πρόσφερε στέγη και του έβρισκε δουλειά.

620


Αν και αγρότες, οι περισσότεροι Ιρλανδοί μετανάστες εγκα ταστάθηκαν σε πόλεις στις χώρες υποδοχής. Καθώς ήταν ελάχι στα ειδικευμένοι ακόμα και στον τομέα της γεωργίας, είχαν πε ρισσότερες πιθανότητες να επιβιώσουν στο περιβάλλον της πόλης. Το 1940, το 90% των Ιρλανδών που ζούσαν τις ΗΠΑ ήταν κατα νεμημένο στις πόλεις. Οι μισοί από αυτούς ζούσαν στις πέντε με γαλύτερες πόλεις των ΗΠΑ: Νέα Υόρκη, Σικάγο, Φιλαδέλφεια, Βοστόνη και Σαν Φρανσίσκο. Στον τρόπο που μετανάστευαν και στην προτίμησή τους να ε γκαθίστανται σε μέρη που ευνοούσαν τις κοινοτικού χαρακτήρα σχέσεις, οι Ιρλανδοί των ΗΠΑ δεν διέφεραν από τους υπόλοιπους μετανάστες της ίδιας περιόδου. Οι Ιταλοί, οι Ρώσοι, οι Αρμένιοι, οι Εβραίοι της Ανατολικής Ευρώπης, οι Κινέζοι, οι Ιάπωνες κ.λπ., έκαναν το ίδιο και δημιουργούσαν κοινωνικά δίκτυα με τους συ μπατριώτες τους στις χώρες υποδοχής. Σκοπός των μεταναστών ήταν να ανασυστήσουν έναν προνομιακό γι’ αυτούς κοινωνικό χώ ρο. Ή ταν ζήτημα επιβίωσης σ’ ένα περιβάλλον που σε γενικές γραμμές αποδείχτηκε εχθρικό. Αυτές οι προνομιακές σχέσεις ξε θώριασαν μόνο στη δεύτερη γενιά μεταναστών. Καταστράφηκαν εξαιτίας της ένταξης της δεύτερης γενιάς σε διαφορετικές πολι τικές, πολιτισμικές, θρησκευτικές κ.λπ. ομάδες. Εύλογα μπορούμε να υποθέσουμε ότι η «κοινοτική»11 αλλη λεγγύη -αλληλεγγύη κατά την αναχώρηση, αλληλεγγύη κατά την άφιξη, αλληλεγγύη κατά τη διαδικασία ένταξης- εξακολουθεί και σήμερα να λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο. Οι οικονομικού χαρακτήρα μεταναστεύσεις δεν είναι ανα γκαία διηπειρωτικές μεταναστεύσεις. Σε πολλές περιπτώσεις, οι μεταναστεύσεις είναι υπερηπειρωτικές ή και ακόμα εσωτερικές. Η Γαλλία, χώρα μετανάστευσης κατά τον 19ο αιώνα, άρχισε να υποδέχεται από τη δεκαετία του 1850 Βέλγους, Πολωνούς, Ιταλούς και Ισπανούς, που προσελκύονταν από τις δυνατότητες απασχόλησης που πρόσφερε η χώρα. Την ίδια περίοδο, η ανά γκη για εργατικό δυναμικό είχε εν μέρει καλυφθεί από την εσω τερική μετανάστευση στη χώρα. Οι Γάλλοι κάτοικοι της υπαί θρου είχαν αρχίσει από πολύ νωρίς να εγκαταλείπουν τις γαίες τους και να μεταναστεύουν προς τις πόλεις, αναζητώντας ένα συ-

ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΙΣ ΤΟΝ 19ο ΚΑΙ ΤΟΝ 20<5 ΑΙΩΝΑ

621

μπληρωμστικό εισόδημα12 ή μια καλύτερα αμειβόμενη εργασία. Στον 19ο αιώνα και σιο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, οι άντρες και οι γυναίκες των πιο υποβαθμισμένων περιοχών εγκατέλειπαν τους «τόπους» τους για να εργαστούν «στην πόλη», που μπορούσε να είναι η κεντρική κωμόπολη της περιοχής, η πρωτεύουσα του νο μού ή το Παρίσι. Τ α δρομολόγιά τους έμοιαζαν συχνά με τις διη πειρωτικές μεταναστεύσεις. Οι κάτοικοι της Βρετάνης, της Κορ σικής και της Οβέρνης, για ν’ αναφέρουμε μόνο τους πιο πολυά ριθμους, έφταναν στις πόλεις όπου τους υποδέχονταν δίκτυα αλ ληλεγγύης που έμοιαζαν μ’ εκείνα των μεταναστών άλλων χωρών. Εξάλλου, οι αντιδράσεις απέναντι τους δεν ήταν και οι καλύ τερες. Πόσα κείμενα, πόσα άρθρα δεν δημοσιεύτηκαν στις εφη μερίδες καταγγέλλοντας αυτούς τους επαρχιώτες ως «βρόμικους», «άξεστους», «μη αφομοιώσιμους».... Πόσα άλλα δεν εξηγούσαν ότι οι Πολωνοί δεν πίστευαν στον ίδιο «χριστιανισμό» με τους Γάλλους και ότι δεν ήταν ικανοί να ενσωματωθούν στη γαλλική κοινωνία. Σε όλες τις αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις που αναφέραμε, παρατηρείται ένα φαινόμενο ανταγωνισμού στην αγορά εργα σίας ανάμεσα σε γηγενείς και μετανάστες, το οποίο οξυνόταν σε περιπτώσεις οικονομικών δυσκολιών και το οποίο η εργοδοσία εκ μεταλλευόταν για να μειώνει τους μισθούς. Στη Γαλλία του 19ου και του πρώτου μισού του 20ού αιώνα, συνέβησαν πολλές βιαιοπραγίες εις βάρος των μεταναστών. Οι νομοί Νορ και Πα-ντε-Καλέ συγκλονίζονταν στη διάρκεια όλης αυτής της περιόδου από ομαδικούς ξυλοδαρμούς, ανθρωποκυ νηγητά, συλλογικούς διωγμούς. Το 1982, στο Ντροκούρ του Παντε-Καλέ, ο γαλλικός πληθυσμός οργανώθηκε για να διώξει τις βελγικές οικογένειες που είχαν εγκατασταθεί στο χωριό. Έ να α πό τα πιο δραματικά περιστατικά είναι το πογκρόμ του οποίου θύματα υπήρξαν οι Ιταλοί στο Εζ-Μορτ το 1893, με συνέπεια να υπάρξουν αρκετοί νεκροί και τραυματίες. Αυτού του τύπου οι συλλογικές βιαιότητες μοιάζουν πολύ α πόμακρες σήμερα, παρόλο που τα αστυνομικά ρεπορτάζ των ε φημερίδων είναι πλούσια σε επιθέσεις και δολοφονίες ρατσιστι κού χαρακτήρα. Το περιστατικό που συνέβη την 1η Μαΐου του

622


1995, όταν στη διάρκεια μιας διαδήλωσης του Εθνικού Μετώπου μια ομάδα σκίνχεντς έριξε στον Σηκουάνα έναν νεαρά, μας δεί χνει το βαθμό στον οποίο οι πειρασμοί και οι κίνδυνοι εξακο λουθούν να υπάρχουν.

Οι μεταναστεύσεις πολιτικού χαρακτήρα Η Ιστορία είναι διάσπαρτη με μεταναστεύσεις πολιτικού χαρα κτήρα. θ α μπορούσαμε να παραθέσουμε πολλές. Έ χουν τη μορ φή μαζικών μεταναστεύσεων πληθυσμών που σε μερικές περι πτώσεις εγκατέλειψαν σχεδόν στο σύνολό τους τα μέρη στα ο ποία ζούσαν παραδοσιακά. Από τις πιο σημαντικές, αν είναι εφικτή μια ιεράρχηση, είναι οι μεταναστεύσεις των Εβραίων της Ανατολικής Ευρώπης που σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα υποχρεώνονταν να εγκαταλείπουν τους τόπους εξαιτίας των πογκρόμ και των διώξεων. Αυτό το κλασικό φαινόμενο όξυνσης του μίσους και χρησιμοποίησης του ρατσισμού μέσα σ’ ένα γενικό πλαίσιο μεταμόρφωσης των ευρωπαϊκών κοι νωνιών έφτασε στον παροξυσμό του στη διάρκεια του Δεύτερου Πα γκόσμιου πολέμου με την προσπάθεια συστηματικής εξόντωσης των Εβραίων από τους ναζί. Οι Εβραίοι της Ανατολικής Ευρώπης που γλίτωσαν από την εξόντωση επέλεξαν στη συντριπτική πλειοψηφία τους να εκπατριστούν στο Ισραήλ, στις Ηνωμένες Πολιτεί ες και στη Δυτική Ευρώπη. Σε μερικές χώρες, όπως στην Πολωνία για παράδειγμα, σταμάτησαν πρακτικά να υπάρχουν Εβραίοι. Η γενοκτονία που διέπραξαν οι Τούρκοι και οι Κούρδοι εις βά ρος των Αρμενίων μεταξύ 1915 και 1923 είχε παρόμοιες επιπτώ σεις. Σφαγές και μετακινήσεις πληθυσμών που ενορχηστρώθηκαν από τις τουρκικές Αρχές εκείνης της εποχής δεν άφησαν καμία άλ λη επιλογή στους Αρμένιους από το να εγκαταλείψουν την Κιλικία, την περιοχή της Μικρός Ασίας στην οποία ζούσαν επί αιώνες. Αν και ένα μέρος τους πήγε στη σοβιετική Αρμενία, πολλοί Αρμένιοι κατέφυγαν στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ. Μαζί με τη γενοκτονία των Εβραίων στον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, η γενοκτονία των Αρμε νίων αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα τραύματα του 20ού αιώνα.

ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΙΣ ΤΟΝ 19ο ΚΑΙ ΤΟΝ 206 ΑΙΩΝΑ

6 23

Ο 20ός αιώνας είναι πλούσιος σε πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα που εξανάγκασαν ολόκληρους λαούς να εγκαταλείψουν τις πατρίδες τους. Καμία ήπειρος δεν εξαιρείται αυτών των φαι νομένων, που εξακολουθούν ν’ αποτελούν εκκρεμή προβλήματα και να προμηνύουν μελλοντικές συρράξεις: οι Παλαιστίνοι, οι κάτοικοι της Δυτικής Σαχάρας κ.λπ.. Για μερικούς λαούς, η ανα μονή διαρκεί εδώ και δεκαετίες. Η εξαθλίωση, την οποία ενορχηστρώνει το καπιταλιστικό σύ στημα και μέσα στην οποία ζουν ολόκληρες χώρες, αποτελεί σή μερα περισσότερο από ποτέ πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυ ξη ιδεολογιών φασιστικού χαρακτήρα, που κυμαίνονται από τον ισλαμισμό μέχρι τον εθνικισμό. Στην εποχή μας, οι λαοί και οι η γέτες τους προβάλλουν ολοένα και λιγότερες επαναστατικές διεκ δικήσεις και αντιστέκονται ολοένα και λιγότερο στην καθεστηκυία τάξη, ενώ αυξάνονται ολοένα και περισσότερο οι αντιθέσεις α νάμεσα σε λαούς, πληθυσμούς, εθνότητες, κοινότητες κ.λπ.. Σε πολλές χώρες επικρατούν εκρηκτικές συνθήκες, οι οποίες οδη γούν σε εμφύλιες συρράξεις και στη μετακίνηση ολόκληρων πληθυσμιακών ομάδων, όπως για παράδειγμα στη Μαυριτανία, στη Ρουάντα, στο Μπουρούντι...

Η σημερινή κατάσταση Ενώ οι Ευρωπαίοι αποτελούσαν τον κύριο όγκο των μεταναστών στη διάρκεια του 19ου αιώνα, μετά τις δεκαετίες 1920-1930, η ροή Ευρωπαίων μεταναστών μειώθηκε. Η μεγάλη αλλαγή συνέ βη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Από τότε, υποψήφιοι για μετανάστευση έγιναν οι λαοί άλλων ηπείρων. Δεν πρόκειται για κάτι καινοφανές. Ή δ η από την πρώτη πα γκόσμια σύρραξη, οι ευρωπαϊκές χώρες ζήτησαν από τις αποικίες τους να τους στείλουν άντρες για να πολεμήσουν, αλλά και να καλύψουν την έλλειψη εργατικού δυναμικού. Η γαλλική βιομηχανία προσέφυγε στους κατοίκους της Ινδοκίνας, στους Αλγερινούς και στους Μαροκινούς, μερικοί από τους οποίους παρέμειναν στη μητρόπολη μετά τον πόλεμο. Επίσης, ήδη από τη δεκαετία του

624


1910, στρατολόγοι είχαν φέρει στη Γαλλία αρκετές εκατοντάδες Κινέζους για περιορισμένο χρονικό διάστημα, οι οποίοι απ α σχολούνταν ως χειρώνακτες, εργάτες, νοσοκόμοι κ.λπ.. Οι μαζικές μεταναστεύσεις ξεκίνησαν μετά τον Δεύτερο Π α γκόσμιο πόλεμο. Οι στρατολόγοι ήταν πολλοί και αποφασισμένοι να φέρουν φθηνό εργατικό δυναμικό που δεν θα είχε πολλές α παιτήσεις στο επίπεδο της κοινωνικής ασφάλισης και της άνετης διαβίωσης, για να καλυφθεί η ζήτηση για εργατικά χέρια στις με γάλες εξορυκτικές εταιρείες, στις αυτοκινητοβιομηχανίες, στις οι κοδομές και στην κατασκευή δημοσίων έργων. Ό λοι αυτοί οι το μείς απαιτούν ελάχιστα ειδικευμένο εργατικό δυναμικό, το οποίο είναι διατεθειμένο ν’ αποδεχτεί δύσκολες συνθήκες εργασίας. Το σημείο καμπής ήταν η δεκαετία του 1970. Μπροστά στην οι κονομική κρίση που σοβούσε και στην αναδιάρθρωση των βιομη χανιών, η γαλλική κυβέρνηση ανακοίνωσε την πρόθεσή της να υιο θετήσει μια πολιτική «μηδενικής μετανάστευσης». Η Γαλλία, αλλά και όλη η Δυτική Ευρώπη, δεν χρειαζόταν πια μετανάστες. Δεν μπο ρούσε, σύμφωνα με μια διατύπωση που αργότερα θα την χρησιμο ποιούσαν πολλοί, «να φιλοξενεί όλη την εξαθλίωση του κόσμου». Από τότε, οι πλούσιες χώρες με νομικούς φραγμούς και αστυ νομικούς μηχανισμούς προσπαθούν να περιορίσουν την είσοδο στην επικράτειά τους των μεταναστών που προέρχονται από τις χώρες που άλλοτε χαρακτηρίζονται «χώρες του Τρίτου Κόσμου», άλλοτε «υπανάπτυκτες χώρες», άλλοτε «αναπτυσσόμενες χώρες», άλλοτε ως «χώρες του Νότου»... Αυτή η πολιτική συνοδεύεται από την ιδιαίτερα υποκριτική πρακτική να χρησιμοποιούνται οι μετανάστες, και κατά προτί μηση οι λαθρομετανάστες, σε διάφορες θέσεις εργασίας με μι σθούς χαμηλότερους από εκείνους των γηγενών. Επιβάλλοντας κατώτερους μισθούς από τους τρέχοντες, οι επιχειρήσεις γνωρί ζουν ότι αργά ή γρήγορα θα μειωθούν όλοι οι μισθοί. Χαρακτηριστικό, από αυτή την άποψη, είναι το παράδειγμα των μεγάλων γεωργικών εκμεταλλεύσεων στην Καλιφόρνια, όπου απασχολούνται Μεξικανοί λαθρομετανάστες εν όψει και εν γνώσει όλων. Η αμερικανική αστυνομία καταδιώκει και συλλαμβά νει τους Μεξικανούς εργαζομένους ενώ προσπαθούν να περάσουν

ΟΙ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΕΙΣ ΤΟΝ 19ο ΚΑΙ ΤΟΝ 206 ΑΙΩΝΑ

625

τα σύνορα, όμως οι επιχειρήσεις που τους απασχολούν δεν αντι μετωπίζουν ποτέ προβλήματα. Η ίδια υποκρισία κυριαρχούσε και εξακολουθεί να κυριαρχεί στη Γαλλία, όπου, εν ονόματι του ανταγωνισμού, οι μεγάλοι εργολήπτες επιβάλλουν τιμές που δεν επιτρέπουν στους υπεργολάβους να κερδίζουν αρκετά παρά μό νο αν καταφύγουν στη «μαύρη εργασία». Στη Γαλλία, κυριαρχεί σήμερα στον δημόσιο πολιτικό διάλο γο η πιο διαστρεβλωμένη άποψη που μπορεί να υπάρξει για το ζήτημα της μετανάστευσης. Ακούγοντας τους πολιτικούς, έχει κα νείς την εντύπωση ότι ορδές πεινασμένων βρίσκονται στα σύνο ρά μας, έτοιμοι να εισβάλουν στη Γαλλία και στην Ευρώπη. Οι ση μερινές πραγματικότητες δεν λαμβάνονται υπ’ όψιν. Πράγματι, το μεταναστευτικό κύμα με προορισμό τις πλούσιες χώρες είναι ιδιαίτερα μικρό. Αντιπροσωπεύει μόλις το ένα πέμπτο της πα γκόσμιας μεταναστευτικής ροής. Υπάρχουν πολλοί λόγοι γΓ αυτό το γεγονός. Πρώτα απ’ όλα, οι περισσότεροι υποψήφιοι μετανάστες διαθέτουν ελάχιστους πό ρους στις πατρίδες τους. Ο πρωταρχικός σκοπός για τον οποίο με ταναστεύουν είναι για να επιβιώσουν. Ό πω ς, για παράδειγμα, οι επίσημα καταγεγραμμένες ως μετανάστριες 1.500.000 Ασιάτισσες που έχουν φύγει από τις πατρίδες τους για να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους σε ανειδίκευτα επαγγέλματα (παραδουλεύτρες, υ πηρέτριες) ή για να γίνουν πόρνες. Μερικοί από τους μετανάστες ζουν κάτω από συνθήκες που ελάχιστα διαφέρουν από εκείνες της δουλείας. Για παράδειγμα, όταν οι Πακιστανοί ή οι Φιλιππινέζοι μετανάστες που υποχρεώνονται να εκπατριστούν στα εμιράτα του Κόλπου -τα οποία στρατολογούν ένα μεγάλο μέρος του εργατι κού δυναμικού που προέρχεται από τον Τρίτο Κόσμο- φτάσουν στον προορισμό τους, οι Αρχές κατάσχουν τα διαβατήριά τους και εξαναγκάζονται να εργαστούν κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Η περίπτωση της Σάρας Μπαλαμπαγκάν ή της Βερονίκ Ακομπέ είναι αποκαλυπτικές για τις νέες συνθήκες που έχουν ν’ α ντιμετωπίσουν οι μετανάστες: ολοένα και περισσότερη αβεβαιό τητα, ολοένα και λιγότερη ασφάλεια. Ο δεύτερος λόγος είναι οι περιορισμοί στη μετανάστευση προς τις πλούσιες χώρες, οι οποίες υιοθετούν ολοένα και πιο κατα

626


σταλτικές στρατηγικές απέναντι στους μετανάστες. Ενώ οι πλού σιες χώρες επωφελήθηκαν άμεσα από την ένδεια των χωρών του Τρίτου Κόσμου, δημιουργώντας ένα μέρος του πλούτου τους με τη λεηλασία των πόρων τους και συντηρούμενες από την υπανά πτυξη και τα χρέη τους, αρνούνται σήμερα ν’ αναλάβουν την ευ θύνη για τις λογικές συνέπειες αυτής της κατάστασης. Τρίτον, ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα που διαρκώς εξε λίσσεται και προσαρμόζεται. Σήμερα, οι τεχνικοί περιορισμοί εί ναι διαφορετικοί από εκείνους που υπήρχαν στη δεκαετία του 1950. Για ποιο λόγο λοιπόν το κεφάλαιο να παράγει στις πλού σιες χώρες όπου θα πρέπει να πληρώνει -περισσότερο ή λιγότε ρ ο - ικανοποιητικά την εργασία και να σέβεται την εργατική νο μοθεσία, όταν μπορεί να μετατοπίσει τις μονάδες παραγωγής για να επωφεληθεί από ένα εργατικό δυναμικό που οι μισθοί του εί ναι τόσο χαμηλοί ώστε να αποτελούν ένα ελάχιστο ποσοστό του συνολικού κόστους παραγωγής. Με αυτό τον τρόπο η αναλογία του μισθού στην τιμή πώλησης ενός ζευγαριού παπουτσιών Nike α ντιπροσωπεύει το 0,125%... Καταλαβαίνουμε λοιπόν πολύ καλά για ποιο λόγο η Moulinex κλείνει τα εργοστάσια παραγωγής στο Αλανσόν και τα εγκαθιστά στο Μεξικό. Σε όλες τις εποχές, ο καπιταλισμός προωθούσε τα μεγάλα μεταναστευτικά κύματα για να εξυπηρετεί τα συμφέροντά του. 'Οταν δεν τα προωθούσε άμεσα, ήξερε πώς να τα εκμεταλλευτεί. Σήμερα, ζούμε σε μια περίοδο στην οποία οι μεταναστεύσεις δεν αποτελούν απαραίτητα ένα όφελος για τον καπιταλισμό όπως στο παρελθόν.

Σι/μειώοεις 1. Οι αριθμοί για το δουλεμπόριο είναι αμφιλεγόμενοι. Μερικοί υπολογίζουν σε 100 εκατομμύρια τους Αφρικανούς που πουλήθηκαν ως σκλάβοι, ένας αριθμός που είναι εξαιρετικά α πίθανο να ισχύει και δεν αντέχει σε μια σοβαρή ανάλυ ση, ιδίως αν λάβουμε υπ όψιν μας το πόσο πυκνοκατοικημένη ήταν η Αφρική και τις μεταφορικές δυνατότητες των πλοίων που διέπλεαν τον Ατλαντικό. 2. Le barrage conlre le Pacifique, Π αρίσι, 1950. 3. Ο τελευταίος ιθαγενής της Τ ασμανίας πέθανε το 1874.


627

4. Στα τέλη του 18ου αιώνα, οι Αβορίγινες αριθμούσαν α πό 300.000 έως 400.000 και ήταν κατανεμημένοι σε όλο το έδαφος της Αυστραλίας. Τ ο 1898, καταγράφηκαν 40.000, καθώς και 30.000 μ ιγάδες. Πρόσφατα, η κυβέρνηση της Αυστραλίας κατηγορήθηκε για την πολιτική που εφάρμοζε α πό τη δεκαε τία του 1950, σύμφωνα με την ο ποία έπαιρναν τα πα ιδιά των Αβοριγίνων α πό τις οικογένειές τους και τα εμπιστεύονταν σε κρατικά ιδρύματα... Εκα τοντάδες παιδιά υπήρξαν θύματα αυτών των πρακτικών. 5. Από τον 17ο αιώνα, οι Ολλανδοί και Γάλλοι μετανάστες (ουγενότοι που υ πέστησαν διωγμούς μετά την ανάκληση του Διατάγματος τη ς Ν άνιης) άρ χισαν να εγκαθίστανται στη Νότια Αφρική, συγκροτώντας ένα πρώτο πυρήνα ευρωπαϊκού πληθυσμού. Στις αρχές του 19ου αιώνα, πριν την άφιξη των Βρετανών, αυτή η αποικία μόνιμης εγκατάστασης ήταν μικρή. Π εριορι σμένη στην επαρχία του Ακρωτηρίου, την αποτελούσαν 80.000 άνθρωποι α πό τους οποίους 16.000 ήταν Ευρωπαίοι. 6. Η καταστροφή των αμπελιών α πό τη φυλλοξήρα (1878) είχε ως συνέπεια πολλοί αγρότες της Ν ότιας Γαλλίας να εγκατασταθούν στην Αλγερία. 7. Οι Ευρωπαίοι ήταν 109.000 το 1847, 272.000 το 1872, 578.000 το 1896, 829.000 το 1921 και 984.000 το 1954. 8. Τ ο 80% α πό αυτούς εγκαταστάθηκαν στις ΗΠΑ και στο Καναδά, το 11% στην Αυστραλία και το 5% στη Νότια Αφρική. 9. Από το 1875 έως το 1913, μετανάστευσαν 4 εκατομμύρια τη ς Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας. Από το 1900 έως το 1914,2,5 εκατομμύρια μετανά στες εγκατέλειψαν τη Ρωσία, α πό τους οποίους πολλοί ήταν Πολωνοί και Εβραίοι, οι οποίοι εξαναγκάστηκαν να φύγουν εξαιτίας τη ς έντασης των θρησκευτικών διώξεων. 10.

Μεταξύ 1876 και 1926, το 84% των Ιρλανδών μεταναστών κατευθύνθηκαν προς τις Ηνωμένες Πολιτείες.

1 1 .0 όρος «κοινοτικός», όπω ς και ο όρος «εθνότητα», πρέπει να χρησιμοποι είται με ιδιαίτερα προσεκτικό τρόπο. Προϋποθέτει ότι οι μετανάστες από την ίδια χώρα συγκροτούν ένα συνεκτικό σύνολο, με συλλογικές αντιδράσεις βάσει της κοινής ταυτότητάς τους, κάτι όμως που δεν είναι βέβαιο. Π α ρ’ ό λα αυτά, υπήρχαν κοινωνικά δίκτυα, περισσότερο ή λιγότερο οργανωμένα. Στην προκειμένη περίπτωση, ελλείψει ενός πιο κατάλληλου όρου, αυτός ο όρος υποδηλώνει ένα δίκτυο υποδοχής του μετανάστη, το ο ποίο αποτελού σαν η οικογένειά του, οι γείτονές του, οι άνθρω ποι με τους οποίους σχετι ζόταν... 12. Πολλοί Γάλλοι, Ισπανοί και Ιταλοί α γρότες αναζητούσαν μια μισθωτή θέ ση εργασίας στις περιόδους κατά τις οποίες δεν υπήρχαν γεωργικές εργα σίες, εγκαταλείποντας τους α γρούς τους και επιστρέφοντας στις περιόδους της σποράς και της συγκομιδής. Π αρόμοιες περιπτώσεις υπήρχαν όταν οι αγροί ήταν πολύ μικροί για να καλύψουν τις οικογενειακές ανάγκες. Σε με ρικές περιπτώσεις, ήταν τα παιδιά που πήγαιναν να προσφέρουν τις υπη ρεσίες τους μέχρι ν’ αρχίσουν να εκμεταλλεύονται οι ίδιοι τους οικογενεια κούς αγρούς.

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ, Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΞΟΠΛΙΣΜΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΠΛΩΝ του Ιβ Γκρενέ

Ο καπιταλισμός διατηρούσε πάντα στενούς δεσμούς με τα σύ νεργα του θανάτου. Τα οικονομικά και κοινωνικά συστήματα που προηγήθηκαν ασφαλώς και δεν αγνοούσαν την κατασκευή, τη χρησιμοποίηση και το εμπόριο των όπλων. Ο ίδιος ο πόλεμος χρονολογείται στη Δυτική Ευρώπη από τη νεολιθική εποχή, πριν περίπου 7.000 χρόνια, όταν συγκροτήθηκε και οργανώθηκε για πρώτη φορά μια ομάδα ένοπλων ανθρώπων με σκοπό να εξανα γκάσει μια άλλη ομάδα ανθρώπων να της παραχωρήσει τα πλουτη της ή να μετατρέψει τα μέλη της σε δουλους στην υπηρεσία του νικητή. Δηλαδή, γεννήθηκε μαζί με τις ταξικές κοινωνίες. Στη συ νέχεια, είτε στην Αρχαιότητα είτε στο Μεσαίωνα είτε στη Νεότε ρη Εποχή, οι εξοπλισμοί και οι πόλεμοι συνέχισαν την ιστορική τους διαδρομή, καθώς η τελειοποίηση των πρώτων (πολεμικές μηχανές της Αρχαιότητας, πυροβολικό, πυροβόλα όπλα, κ.λπ.) ε πέτρεπε την επιτυχή διεξαγωγή των δεύτερων. Η πρόοδος στις επιστήμες και στην τεχνική, που επιταχύνθη κε από τον 18ο αιώνα, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο, όμως οι σχέσεις παραγωγής ήταν ακόμα πιο καθοριστικές. Ο Πρώσος στρατηγός και φιλόσοφος Καρλ φον Κλαοΰζεβιτς είχε γράψει στο έργο του Περί Πολέμου το 1827, την περίοδο της άνθησης του κα πιταλισμού στην Ευρώπη, ότι ο πόλεμος «είναι μια σύγκρουση μεγάλων συμφερόντων η οποία επιλύεται αιματηρά και μόνο ως προς αυτό διαφέρει από τις άλλες συγκρούσεις ανάμεσα στους

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΙ ΚΑΙ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΠΛΩΝ

629

ανθρώπους. Έ χει μικρότερη σχέση με τις τέχνες και τις επιστή μες απ’ όση με το εμπόριο, το οποίο είναι και αυτό μια σύγκρου ση μεγάλων συμφερόντων. Προσεγγίζει όμως ακόμα περισσότε ρο την πολιτική, η οποία και αυτή είναι ένα είδος εμπορίου σε με γαλύτερες διαστάσεις και αποτελεί τη μήτρα μέσα στην οποία α ναπτύσσεται ο πόλεμος όπως το παιδί μέσα στη μητέρα». Σε κά ποιο άλλο σημείο, αναφερόμενος στους πολέμους της Γαλλικής Επανάστασης, είχε προσθέσει: «Πρέπει ν’ αποδώσουμε τα νέα φαινόμενα που παρατηρούνται στον τομέα του πολέμου όχι τόσο στις νέες στρατιωτικές επινοήσεις και ιδέες, όσο σε αυτή την αλ λαγή του κοινωνικού καθεστώτος και των κοινωνικών σχέσεων». Ο Κλαούζεβιτς αγνοούσε φυσικά τον όρο καπιταλισμός, είχε όμως προαισθανθεί τον ουσιαστικό δεσμό ανάμεσα στις πολεμι κές δραστηριότητες και σε αυτό το καθεστώς. Ο καπιταλισμός βρίσκεται στις απαρχές του ανταγωνισμού των εξοπλισμών, που συνόδευσε τους πολέμους της Γαλλικής Επανάστασης και της Αυ τοκρατορίας αλλά και τον αμερικανικό Εμφύλιο Πόλεμο τον 19ο αιώνα, προετοίμασε και επηρέασε καθοριστικά τους δυο παγκο σμίους πολέμους τον 20ό αιώνα, θα μπορούσε να είχε οδηγήσει σ’ έναν Τρίτο Παγκόσμιο πόλεμο και τέλος εξακολουθεί έως σή μερα, αν και πολλοί ισχυρίζονται ότι αυτός ο κίνδυνος δεν υφίσταται πια. Οι καπιταλιστικές επιχειρήσεις πάντα πουλούσαν ό πλα τα οποία προορίζονταν να χρησιμοποιηθούν σε διάφορα ση μεία του πλανήτη. Αυτό το εμπόριο είχε συμβάλει στο αιματοκύ λισμα του πλανήτη σε μια κλίμακα που δεν μπορούμε να προσ διορίσουμε, πριν ακόμα ο καπιταλισμός εμφανιστεί στην παγκό σμια σκηνή και επιβληθεί σε όλο τον πλανήτη.

Η άνοδος τον καπιταλισμού και ο πρώτος ανταγωνισμός των εξοπλισμών Η πρόοδος του βιομηχανικού καπιταλισμού στη Δυτική Ευρώπη, στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα και στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, είχε εφαρμογές και στην κατασκευή οπλικών συστημά των. Μέχρι τότε τα όπλα προέρχονταν κυρίως από τα βασιλικά ο πλοποιεία της εποχής του μερκαντιλισμού. Με την άνθηση του φι

630


λελευθερισμού, θ’ άρχιζαν να παράγονται οε ολοένα και μεγαλύ τερες ποσότητες από ιδιωτικές επιχειρήσεις, έστω και αν ο κυριότερος ή ο μοναδικός παραλήπτης ήταν το κράτος. Η διαμά χη ανάμεσα στα κρατικά οπλοποιεία και τους ιδιώτες παραγωγούς χρονολογείται από εκείνη την εποχή. Δεν έχει ακόμα τελειώσει. Η Αγγλία ήταν η πρώτη χώρα όπου σημειώθηκε αυτή η εξέλιξη και το παράδειγμά της θ’ ακολουθούσαν στην αρχή η Γαλλία και σιη συνέχεια και οι άλλες χώρες της Ευρώπης. «Στη διάρκεια του 18ου αιώνα, τα χυτήρια ταυτίζονταν σχεδόν με τα εργοστάσια κατασκευής κανονιών», γράφει ο Άγγλος Ε. Χομπσμπάουμ. Είναι αλήθεια ότι οι γνώσεις των συμπατριωτών του στην ανάμειξη μετάλλων ήταν ιδιαί τερα ανεπτυγμένες, γεγονός που τους επέτρεπε να μετατρέπουν το χυτοσίδηρο σε σίδερο και χάλυβα, ενώ η μηχανή ανοίγματος οπών με απόλυτη ακρίβεια διαμετρήματος στα μέταλλα, που ανακάλυψε το 1774 ο Γουίλκινσον, θα συνέβαλλε σημαντικά στην κατασκευή ό πλων. Ό μω ς και στη Γαλλία πραγματοποιήθηκαν σημαντικές πρό οδοι. Ο στρατηγός Ζαν-Φλοράν ντε Βαλιέρ τυποποίησε το 1732 το διαμέτρημα των κανονιών και το μήκος της κάννης τους (25 φορές το διαμέτρημά τους).* Ο αξιωματικός του μηχανικού Κινιό παρου σίασε το 1771 το «μεταφορέα», ένα ατμοκίνητο όχημα που ο προ ορισμός του ήταν να έλκει πυροβόλα. Τα πυροβόλα εκσυγχρονί στηκαν το 1776 από τον γενικό επιθεωρητή του πυροβολικού ΖανΜπατίστ νΐε Γκριμποβάλ: Το κανόνι που κατασκεύασε θ’ αποτε λούσε το πρότυπο των κανονιών με τα οποία θα εφοδιάζονταν οι στρατιές της Δημοκρατίας και της Αυτοκρατορίας. Οι διαδοχικοί πόλεμοι από το 1792 έως το 1815 θα προκαλουσαν έναν ανταγωνισμό εξοπλισμών που η έκτασή του δεν θα είχε κα μία σχέση με τους ανταγωνισμούς εξοπλισμών που χαρακτήριζαν τις συρράξεις την περίοδο του Παλαιού Καθεστώτος. Καθώς η Γαλ λία ήταν περικυκλωμένη από τις μοναρχίες της Ευρώπης, η ιακωβίνικη δημοκρατία συγκρότησε την επιτροπή ανεφοδιασμού που έθε σε ως πρστεραιότητά της τον εξοπλισμό του στρατού. Η Γαλλία έγι

* Στην τεχνική στρατιωτική ορολογία τα πυροβόλα που το μήκος της κάννης τους είναι μικρότερο α πό το 25πλάσιο του διαμετρήματός τους αποκαλοΰνται οβι δοβόλα. (Σ.τ.Μ.)

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΠΛΩΝ

631

νε μια τεράστια στρατιωτική αποθήκη που ανεφοδίαζε τις στρατιές της. Στις αρχές του πολέμου, οι κρατικές αγορές γίνονται μέσω της δημοπράτησης των παραγγελιών και μόνο οι χρηματοδοτικές εται ρείες διέθεταν τα αναγκαία κεφάλαια για να τις αναλάβουν. Ο κα πιταλισμός αναπτυσσόταν από τον ανταγωνισμό των εξοπλισμών. Η μαζική επιστράτευση θα είχε ως αποτέλεσμα τη συγκρότηση στρα τού ενός εκατομμυρίου αντρών. Ό πω ς όμως αναφωνούσε ο Μπαρέρ το 1793: «Δεν αρκεί να έχουμε άντρες... Ό πλα, όπλα και εφόδια! Εί ναι ζήτημα άμεσης ανάγκης». Η Επιτροπή της Κοινής Σωτηρίας δεν μπορούσε να αρκεστεί στον φιλελεύθερο καπιταλισμό για να εφο διάσει το στρατό με όπλα. Το κράτος έθεσε υπό τον έλεγχό του με ρικές επιχειρήσεις και ίδρυσε τα εθνικά εργαστήρια με πρότυπο ε κείνα του Παλαιού Καθεστώτος. Τον Φεβρουάριο του 1794, συ γκροτήθηκε η έκτακτη επιτροπή για τα όπλα και την πυρίτιδα, που ουσιαστικά ήταν ένα υπουργείο Εξοπλισμών και από την οποία εξαρτιόνταν τα ορυχεία, η σιδηρουργία, τα εργοστάσια κατασκευής κανονιών, τουφεκιών και πολεμοφοδίων. Με αυτό τον τρόπο επι τεύχθηκε η κατασκευή 240.000 τουφεκιών και 7.000 κανονιών ετησίως, αριθμοί σημαντικοί για τα μέτρα της εποχής εκείνης. Μετά την 9η Θερμιδόρ, η κυρίαρχη τάση ήταν η εγκατάλει ψη αυτού του κρατισμού και η επαναφορά στον φιλελεύθερο κα πιταλισμό και στους «προμηθευτές όπλων», οι οποίοι πλούτισαν. Οι χρηματοδοτικές εταιρείες, που η λειτουργία τους είχε απαγο ρευτεί το 1793, άρχισαν πάλι να δραστηριοποιούνται το 1795. Οι 400.000 άντρες που επιστράτευσε το Διευθυντήριο είχαν επαρκή οπλισμό για ν’ αντιμετωπίσουν τους στρατούς του συνασπισμού των ευρωπαϊκών μοναρχιών. Ό μω ς, ο εξοπλισμός τους υπήρξε μια αφορμή για κερδοσκοπία και καταχρήσεις, δεινά που θα οδη γούσαν στην κατάρρευση αυτού του καθεστώτος. Την περίοδο της Υπατείας και της Αυτοκρατορίας, η βιομηχανία εκσυγχρονί στηκε, τουλάχιστον μερικοί τομείς της. Η Αυτοκρατορία και τα υποτελή της κράτη αποτελούσαν μια τεράστια αγορά, η οποία δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για την πρόοδο του καπιταλι σμού. Έ νας από τους τομείς που αναπτύχθηκαν ήταν και αυτός των εξοπλισμών, με συνέπεια τον πλουτισμό μερικών καπιταλι στών, όπως ήταν ο κατασκευαστής οβίδων Ζαν-Νικολά Ζαντάρμ.

632


Οι τράπεζες του Παρισιού βοήθησαν την ανάπτυξη της γαλλικής σιδηρουργίας που όμως ήταν λιγότερο αποδοτική από την αγ γλική, αλλά και της βιομηχανίας χαλκού που προμήθευε τον αυτοκρατορικό στρατό και το αυτοκρατορικό ναυτικό. Στο αντίπαλο στρατόπεδο, «ο πόλεμος συνέπεσε με την ανά δειξη της Μεγάλης Βρετανίας ως της κυρίαρχης βιομηχανικής δύναμης στον κόσμο», όπως παρατηρεί ο Α. Ντ. Χάρβεϊ [(Collision of Empires) (Σύγκρουση Ανιοκραιοριών)]. Ανακαλύφθηκαν νέα πολε μικά μέσα, όπως το νέο βλήμα πυροβολικού που επινόησε το 1803 ο Χένρι Σράπνελ. Τ α βλήματα σράπνελ χρησιμοποιήθηκαν με ε πιτυχία στη διάρκεια του βομβαρδισμού της Κοπεγχάγης το 1807 και στο Βιμέιρο το 1808. Τ α αγγλικά πλοία θωρακίστηκαν με πλάκες σιδήρου. Τ ο 1806, από τους 305.000 τόνους σιδήρου που παρήγαγαν τα αγγλικά εργοστάσια, οι 56.000 χρησιμοποιήθη καν για τις πολεμικές ανάγκες της κυβέρνησης. Από το 1803 έως το 1815, οι Βρετανοί κατασκεύασαν 2.700.000 πυροβόλα όπλα και αγόρασαν 293.000 από το εξωτερικό. Στη διάρκεια της ίδιας πε ριόδου, οι Γάλλοι κατασκεύασαν τον ίδιο αριθμό όπλων και α πέσπασαν 700.000 από τους αντιπάλους τους. Και οι πρώτοι και οι δεύτεροι εφοδίαζαν τους συμμάχους τους: Για παράδειγμα, 220.000 αγγλικά πυροβόλα όπλα στάλθηκαν στην Ισπανία ππό το 1808 έως το 1811. Η δυαδικότητα ανάμεσα στην ιδιωτική καπιταλιστική βιομη χανία και στα κρατικά οπλοποιεία εξακολουθούσε να υπάρχει στη Μεγάλη Βρετανία στη διάρκεια αυτού του ανταγωνισμού των εξοπλισμών στις αρχές του 19ου αιώνα, οι δυο όμως τομείς είχαν σχέσεις μεταξύ τους. Έτσι, οι νέες μέθοδοι κατασκευής όπλων που επινόησε η εταιρεία C arron στη Σκοτία υιοθετήθηκαν το 1809 από το κρατικό εργοστάσιο στο Γούλγουϊς, ο φωτισμός με γκάζι που έθεσε σ’ εφαρμογή το 1802 η εταιρεία Boulton’s Works στο Μ πέρμιγχαμ άρχισε να χρησιμοποιείται από το 1807 στα ναυπηγεία του Πόρτσμουθ για να διαρκεί είκοσι τέσσερις ώρες το εικοσιτετράωρο η παραγωγή χάλκικων εξαρτημάτων για τα πλοία του βασιλικού ναυτικού κ.λπ.. Ό μω ς, η ανωτερότητα του βρετανικού καπιταλισμού σε σχέση με τον γαλλικό ήταν κατά κύ ριο λόγο χρηματοδοτική. Το 1805, ο γαλλικός προϋπολογισμός


633

αντιστοιχούσε σε 27,6 εκατομμύρια στερλίνες, ενώ ο βρετανικός ανερχόταν σε 76,5 εκατομμύρια. Το 1813, ήταν αντίστοιχα 46,5 εκατομμύρια και 109 εκατομμύρια. Για την εκστρατεία του 1815 που κατέληξε στη μάχη Βατερλό, η βρετανική κυβέρνηση δαπά νησε 21,3 εκατομμύρια στερλίνες για το στρατό της, 12,9 εκα τομμύρια για έκτακτες υπηρεσίες και 11 εκατομμύρια για δάνεια και προκαταβολές στους συμμάχους της. Το «ιππικό του Αγίου Γε ωργίου»,* που ο βρετανικός καπιταλισμός χρησιμοποιούσε πάντα με τον πιο επωφελή τρόπο, ιδίως όταν το εξόπλιζε, επέτρεπε στη Μεγάλη Βρετανία να κερδίζει τους πολέμους.

Η ανάπτυξη τον καπιταλισμού και των εξοπλισμών στη διάρκεια τον 19ον a im a Μετά το Συνέδριο της Βιέννης (1814-1815), συνεχίστηκε η άνθη ση του καπιταλισμού. Η Ιερή Συμμαχία (Σεπτέμβριος 1815) που περιλάμβανε πολλά στοιχεία του παρελθόντος δεν ευνοούσε α πόλυτα την ανάπτυξή του, σε αντίθεση με τη φιλελεύθερη ιδεο λογία που ήταν καλύτερα προσαρμοσμένη στις ανάγκες του. Η ε γκόσμια εξουσία της, η Τετραπλή Συμμαχία (Αγγλία, Πρωσία, Αυστρία, Ρωσία) που συγκροτήθηκε τον Νοέμβριο του 1815 και αποτελούσε ένα ουσιαστικό τμήμα του συστήματος του Μέτερνιχ, χρειαζόταν όπλα για να καταπνίξει τις εξεγέρσεις των λαών τις ο ποίες κατέστησε αναπόφευκτες το Συνέδριο της Βιέννης. Οι εξε γέρσεις του στρατηγού Πέπε** στη Νάπολη (1820), του Ριέγο*** στο Κάδιξ (1820), του πορτογαλικού στρατού (1820) και του Τορίνο (1821), οι επαναστάσεις στη Γαλλία, στο Βέλγιο και στην Πολωνία ( 1830), η εξέγερση των εργατών μεταξιού στη Λιόν (1831), * Δηλαδή ο βρετανικός στρατός. (Σ.τ.Μ.) ** Φλορεστάνο Π έπε (Florestano Pepe 1778-1851). Ιταλός πατριώτης. Τ ο 1820 ήταν μέλος της επαναστατικής κυβέρνησης της Νάπολης. (Σ.τ.Μ.) *** Ραφαέλ δελ Ριέγο ι Ν οΰνιεθ (Rafael del Riego y Nuflez 1785-1823). Ισπα νός στρατηγός. Π ήρε μέρος στον αγώνα κατά του Ναπολέοντα και το 1820 με το βαθμό του συνταγματάρχη διηΰθυνε την εξέγερση των στρατευμάτων στο Κάδιξ. (Σ.τ.Μ.)

634


οι νέες εξεγέρσεις στην Ιταλία (1832), οι ταραχές στο Σεν Μερί στο Παρίσι (1832), μια νέα εξέγερση στην Ισπανία (1843), η α ναταραχή στην Ιρλανδία (1843), η μεγάλη απεργία των Σικελών υφαντουργών (1846), οι διαδηλώσεις κατά των Αυστριακών στο Μιλάνο (1846), η εξέγερση στο Πόρτο της Πορτογαλίας (18461847), απαιτούσαν όπλα για την καταστολή τους. Η οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση του 1847 οδήγησε το 1848 στην «ά νοιξη των λαών» της Ευρώπης, η οποία εκδηλώθηκε με λαϊκές κι νητοποιήσεις στην Ιταλία, στη Γερμανία και στην Αυστρία, με την επανάσταση του Φεβρουάριου και τις ημέρες του Ιουνίου στη Γαλλία, και με κανονικές πολεμικές επιχειρήσεις στη Βοημία, στην Αυστρία, στην Ουγγαρία, στο βασίλειο της Νάπολης και στη Νότια Γερμανία. Τόσο οι δυνάμεις της αντίδρασης όσο και οι δυ νάμεις της ελευθερίας είχαν ανάγκη από όπλα. Π αρ’ όλα αυτά, η παραγωγή τους δεν οδήγησε σ’ έναν ανταγωνισμό εξοπλισμών παρόμοιο μ’ εκείνο της περιόδου των ναπολεόντειων πολέμων. Η Αγγλία είχε αρχίσει από το 1816 να μειώνει τους εξοπλισμούς της, ενώ οι άλλες χώρες διατήρησαν στα ίδια επίπεδα ή αύξησαν σε μικρό βαθμό τους δικούς τους. Στη Μεγάλη Βρετανία, η ανάπτυξη του καπιταλισμού πραγ ματοποιήθηκε μέσω μιας αλληλοδιαδοχής περιόδων ευημερίας και κρίσεων, που αποτελούν ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του καπι ταλιστικού συστήματος. Οι σοβαρές οικονομικές και τραπεζικές κρίσεις του 1825-1827 και του 1836-1839 σημάδεψαν αυτή την περίοδο. Η κρίση του 1847 επεκτάθηκε σε όλη την Ευρώπη, πυ ροδοτώντας τις επαναστάσεις και τις εξεγέρσεις του 1848. Η πρό οδος της βιομηχανίας, και ιδίως της σιδηρουργίας, είχε επιπτώ σεις στους εξοπλισμούς αλλά με σχετικά αργό ρυθμό. Τ α εμπροσθογεμή τουφέκια του 18ου αιώνα αντικαταστάθηκαν σταδιακά από τα οπισθογεμή τουφέκια, έστω και αν αρχικά υπήρξαν ορι σμένα προβλήματα, όπως αυτά που αντιμετώπισε το 1841 η πρω σική κυβέρνηση με τα 60.000 οπισθογεμή τουφέκια τύπου Dreyse που συχνά εκπυρσοκροτούσαν από μόνα τους. Τα κανόνια με λεί ες κάννες άρχισαν να δίνουν τη θέση τους στα κανόνια με ρα βδωτές κάννες σε όλους τους ευρωπαϊκούς στρατούς. Ό μω ς, η πιο αξιοσημείωτη πρόοδος στους εξοπλισμούς συντελέστηκε στο

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ; ΚΑΙ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΠΛΩΝ

6 35

πολεμικό ναυτικό. Στην περίοδο 1820-1830, άρχισε η θωράκιση των μεγάλου μεγέθους ξύλινων ιστιοφόρων πλοίων που μετέφεραν από 70 έως το 130 κανόνια. Το πρώτο πολεμικό ατμόπλοιο εμ φανίστηκε στην Αγγλία το 1814, όμως οι τροχοί με πτερύγια που το κινούσαν ήταν πολύ εκτεθειμένοι στο εχθρικό πυρ και μόνο το 1840, μετά την επινόηση του έλικα, τα πολεμικά ναυτικά στον καπιταλιστικό κόσμο άρχισαν να υιοθετούν την ατμοκίνηση, μα ζί με τις χειροβομβίδες που επινοήθηκαν το 1822 από τον Γάλλο στρατηγό Παϊξάν και τα κανόνια ραβδωτής κάννης που επέτρε παν μια σχεδόν οριζόντια τροχιά των βλημάτων αλλά και μεγά λη ακρίβεια στις βολές. Ο θριαμβεύων καπιταλισμός της περιόδου 1850-1890 προ χωρούσε προς τα εμπρός παρά τις κρίσεις, όπως ήταν οι βρετα νικές οικονομικές κρίσεις του 1857 και του 1866, και κυρίους η κρί ση του 1873 που υπήρξε η πρώτη πραγματικά παγκόσμια κρίση. Οι πόλεμοι της Κριμαίας (1845-1856) και της Ιταλίας (1859), ο αμερικανικός Εμφύλιος Πόλεμος (1861-1865), ο πόλεμος του Με ξικού (1864-1867), ο αυστρο-πρωσικός πόλεμος του 1866, ο γαλλο-γερμανικός πόλεμος του 1870-1871 και ο ρωσο-τουρκικός πό λεμος του 1877-1878 μας υπενθυμίζουν ότι, όπως και η Αυτο κρατορία του Ναπολέοντα, ο καπιταλισμός δεν ενδιαφέρεται για την ειρήνη. Εξάλλου, στη διάρκεια αυτής της περιόδου, σημειώ θηκε στον τομέα των εξοπλισμών μια σημαντική πρόοδος που σχετιζόταν με τη χημεία, τη σιδηρουργία και τη μηχανική. Το 1846 ο Γερμανός επιστήμονας Σένμπαϊν επινόησε την πυροξυλίνη (ή νιτροκυτταρίνη), που ήταν πολύ πιο ισχυρή από τη μαύρη πυρίτιδα, ενώ το 1847 ο Ιταλός χημικός Σομπρέρο επινόησε τη νιτρογλυκερίνη. Ο Σουηδός Νόμπελ άρχισε να κατασκευάζει σε βιομηχανική κλίμακα το 1862 τη νιτρογλυκερίνη, το 1867 τη δυναμίτιδα (75% νιτρογλυκερίνη και 25% γη διστόμων), ένα εκρη κτικό που για την πυροδότησή του χρησιμοποιούνταν πυροκρο τητές από βροντώδη υδράργυρο, και το 1888 τη δυναμο-πυρίτιδα Νόμπελ. Έ χοντας εργοστάσια στη Σουηδία, στη Γερμανία και στη Γαλλία, ο Νόμπελ ήταν το πρότυπο του καπιταλιστή που πλούτισε από τους εξοπλισμούς, αν και ο ίδιος θα προτιμούσε να μείνει στη μνήμη των ανθρώπων για την καθιέρωση των βραβείων

636


Νόμπελ. Παράλληλα, ανακαλύφθηκαν και άλλες χημικές ενώ σεις με εκρηκτικές ιδιότητες: ο τολίτης (ή τρινιτροτολουόλη ΤΝΤ ), ο λυδίτης και η συγγενική του μελινίτιδα (που έχει ως βά ση το πικρικό οξύ) κ.λπ. Το πικρικό οξύ, που η ζέστη το κάνει να εκρήγνυται, χρησιμοποιούταν σε ολοένα και περισσότερες ε φαρμογές μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο. Οι χημικές βιο μηχανίες, εκτός από τις εκρηκτικές ύλες, άρχισαν να σχεδιάζουν και καθαρά χημικά όπλα. Έτσι, ήδη από το 1855, η Μεγάλη Βρε τανία διέθετε βλήματα ικανά να διαχέουν αμμωνιούχα αέρια, τα οποία όμως δεν χρησιμοποίησε. Ο Βρετανός ναύαρχος Ντανντόναλντ είχε προτείνει το ίδιο έτος να εξαναγκαστεί σε παρά δοση η φρουρά της Σεβαστούπολης με τη χρήση αερίων, ενώ ο Αμερικανός Ντότρι είχε εισηγηθείτο 1862 να χρησιμοποιηθούν αέρια χλωρίου στον Εμφύλιο Πόλεμο. Οι κυβερνήσεις τους δεν έδωσαν σε κανέναν από τους δυο την άδεια να προβούν σ’ ένα τέ τοιο εγχείρημα. Ό μω ς, η ιδέα του χημικού πολέμου, τον οποίο κα θιστούσε εφικτό η βιομηχανική πρόοδος, είχε γεννηθεί. Η αλληλεξάρτηση των εξοπλισμών και του καπιταλισμού έγι νε ολοφάνερη στη διάρκεια του αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου, στην αντιπαράθεση του βορειοαμερικανικού καπιταλισμού με τις Πολιτείες του νότου που ήταν υπέρ της δουλείας και από ορι σμένες απόψεις βρίσκονταν ακόμα στο προκαπιταλιστικό στά διο. Η βιομηχανική πρόοδος που είχε συντελεστεί στις ΗΠΑ ε πέτρεψε την υιοθέτηση του τουφεκιού με ραβδωτή κάννη που ε πέτρεπε μεγάλη ακρίβεια στη βολή και των οπισθογεμών κανο νιών, αλλά και τη χρησιμοποίηση όλμων και επαναληπτικών ό πλων. Τόσο ο βορράς όσο και ο νότος διέθεταν τελειοποιημένα πολεμικά ατμόπλοια (ironclad - καταδρομικά), και πιο συγκε κριμένα η Συνομοσπονδία το Merrimac και η Ένωση το Monitor. Από πολλές απόψεις, ο αμερικανικός Εμφύλιος Πόλεμος υπήρ ξε σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από τους πολέμους της Γαλλικής Επανάστασης και της Αυτοκρατορίας ένας ολοκληρωτικός πόλε μος, που προκάλεσε περισσότερα από 500.000 θύματα και στα δυο στρατόπεδα και προανήγγειλε τις μεγάλες σφαγές των δυο πα γκοσμίων πολέμων.


637

0 ιμπεριαλισμός, ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών και ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος Η συγκέντρωση είναι φυσική τάση του καπιταλισμού, η οποία τον φέρνει διαρκώς σε αντιπαράθεση με τις αρχές του φιλελευ θερισμού τις οποίες επαγγέλλεται. Η συνένωση του βιομηχανι κού κεφαλαίου και του τραπεζικού κεφαλαίου και η δημιουργία του χρηματιοτικού κεφαλαίου, που ονομάστηκε ιμπεριαλισμός, αυξάνει τις επιπτώσεις αυτής της συγκέντρωσης επιτρέποντας την ίδρυση τεραστίων μετοχικών εταιρειών. Ταυτόχρονα, η αναζή τηση πρώτων υλών και η βούληση ν’ ανοίξουν νέες αγορές δεν ο δήγησαν μόνο στην κυριαρχία του καπιταλισμού στις αποικίες ή στις χώρες με ημι-αποικιοκρατικά καθεστώτα της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής, αλλά και, μετά από απόπει ρες να επιτευχθεί μια συμφωνία, σε ένα μοίρασμα του κόσμου το οποίο τέθηκε σε αμφισβήτηση με τους δυο παγκόσμιους πολέ μους. Η ανάπτυξη του ιμπεριαλισμού συνδέεται στενά τόσο με τον ανταγωνισμό των εξοπλισμών που προηγήθηκε του Πρώτου Π α γκόσμιου πολέμου όσο και μ’ εκείνον που οδήγησε στον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Το βιομηχανικό δυναμικό των μεγάλων δυνάμεων συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη της πολεμικής τεχνολογίας. Οι υψηλής ποιότητας χάλυβες, οι ειδικευμένες μηχανές, η χημικές ανακα λύψεις και η βιομηχανία των μεταφορών έδωσαν ώθηση στους ε ξοπλισμούς. Σημαντικές πρόοδοι σημειώθηκαν στο πυροβολικό. Το 1870, τα οπισθογεμή πρωσικά κανόνια αποδείχθηκαν ανώτε ρα από τα γαλλικά. Ό μω ς, οι Γάλλοι βιομήχανοι και στρατιωτι κοί επινόησαν το 1893 ένα κανόνι ταχείας βολής, το διάσημο κα νόνι των 75 mm, που είχε δραστικό βεληνεκές 8 χλμ και διέθετε ένα μηχανισμό απορρόφησης της ανάκρουσης, ο οποίος επέτρε πε σταθερό ρυθμό βολής. Οι Άγγλοι είχαν υιοθετήσει, από τον Πόλεμο της Κριμαίας, την κυλινδρική βολίδα τυφεκίου που είχε επινοήσει ο Γάλλος συνταγματάρχης Μινιέ, χάρη στην οποία οι ραβδωτές κάννες των τουφεκιών επέτρεπαν την πραγματοποίη ση βολών με πολύ μεγάλη ευοτοχία μέχρι τα 650 μέτρα και βο λών με ικανοποιητική ευστοχία μέχρι τα 1.300 μέτρα. Το ημιαυ

638


τόματο τουφέκι επινοήθηκε μεταξύ 1870 και 1880. Αρχικά το πυ ροβολικό και στη συνέχεια τα τουφέκια επωφελήθηκαν από την άκαπνη πυρίτιδα που αναπτύχθηκε στη Γαλλία το 1884, μια α νακάλυψη την οποία υιοθέτησαν και άλλες χώρες, με αποτέλεσμα στις αρχές του 20ου αιώνα η Μεγάλη Βρετανία, η Γερμανία, η Ρω σία και οι ΗΠΑ να τη χρησιμοποιούν. Στο πεζικό, εμφανίστηκε επίσης ένα νέο όπλο: το πολυβόλο. Το 1862, στη διάρκεια του α μερικανικού Εμφυλίου Πολέμου, ο Ρίτσαρντ Τζ. Γκάτλινγκ πα ρουσίασε ένα πολυβόλο με δέκα περιστρεφόμενες κάννες μέσω μιας μανιβέλας. Μερικά χρόνια αργότερα, εμφανίστηκε ένα μο ντέλο με είκοσι κάννες και τη δυνατότητα εκτέλεσης 125 βολών ανά λεπτό. Ό μω ς, το πραγματικό σύγχρονο πολυβόλο υπήρξε έρ γο του Χάιραμ Σ. Μαξίμ. Το πολυβόλο που έφερε το όνομα αλ λά και απομιμήσεις του υιοθετήθηκαν α π’ όλους τους στρατούς. Το όπλο ήταν τόσο δολοφονικό ώστε μερικοί ισχυρίζονταν ότι θα καθιστούσε ανέφικτο τον πόλεμο. Δυστυχώς... Μια μορφή του ανταγωνισμού των εξοπλισμών ανάμεσα στα μεγάλα ιμπεριαλιστικά κράτη η οποία υπήρξε ιδιαίτερα θεαμα τική ήταν η αντιπαλότητα ανάμεσα στη Μεγάλη Βρετανία και τη Γερμανία στα χρόνια που προηγήθηκαν του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου για το ποια από τις δυο θα αποκτούσε τη μεγαλύτερη πο λεμική ναυτική ισχύ. Τ α βρετανικά θωρηκτά (dread noughts) κα τέληξαν να είναι πραγματικά τέρατα, με ταχύτητα μεγαλύτερη από 30 κόμβους, μ’ εκτόπισμα 60.000 τόνων και έχοντας ως κύ ριο οπλισμό 16 κανόνια που ήταν ικανά να εκτοξεύουν βλήματα βάρους 2.000 λιβρών σε αποστάσεις άνω των 20 μιλίων. Εκτός ό μως από τα θωρηκτά, υπήρχαν καταδρομικά, αντιτορπιλικά και άλλες κατηγορίες πλοίων επιφανείας. Ο ανταγωνισμός επικε ντρωνόταν στη θωράκιση των πλοίων και στη διατρητική ισχύ των νέων οβίδων και τορπιλών που άρχισαν να χρησιμοποιούνται λίγο πριν το 1914. Οι υποβρύχιες νάρκες, που είχαν ήδη χρησι μοποιηθεί στη διάρκεια του αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου, τελειοποιήθηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα. Μετά την εμφάνιση του πρώτου πραγματικού υποβρυχίου μάχης, του Narval, που διέ θετε διπλό κύτος, ήταν εξοπλισμένο με τέσσερις τορπίλες και το είχε επινοήσει ο μηχανικός Λομπέφ (1899), όλες οι μεγάλες δυ-

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΠΛΗΝ

639

νάμεις είχαν αποκτήσει στις παραμονές του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου υποβρύχια εφοδιασμένα με τορπίλες. Η πολεμική αεροπορία είναι τόσο παλιά όσο και η άνοδος του καπιταλισμού στη εξουσία, καθώς αερόστατα πετούσαν πά νω από το πεδίο όπου έγινε η μάχη του Φλερί, ενώ η Πρώτη Γαλ λική Δημοκρατία διέθετε ένα σώμα πολεμικών αεροστάτων από το 1793 ένα το 1798. Η έρευνα προσανατολίστηκε αρχικά στα ε λεύθερα και στη συνέχεια στα πηδαλιουχούμενα αερόστατα, όπως αυτό του Ενρί Ζκράρντ το 1852. Ο Ρώσος Τσιαλκόφσκι εφοδίασε το 1887 ένα πηδαλιουχούμενο αερόστατο με μεταλλικό πλαί σιο, ενώ το 1900 ο Γερμανός Φερντινάντ Ζέπελιν πειραματίστη κε μ’ ένα αερόστατο που θα χρησιμοποιούνταν για πολεμικούς σκοπούς το 1914. Ό μω ς, τα αεροσκάφη που ήταν πιο βαριά από τον αέρα υπόσχονταν περισσότερα ως εναέρια πολεμικά όπλα. Αρκετοί θεωρούν ότι το πρώτο μοντέρνο αεροπλάνο ήταν αυτό το οποίο κατοχύρωσε με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας το 1881 ο Ρώσος Μοζαΐσκι. Ακολούθησαν τα αεροσκάφη του Γερμανού Ό το Λίλιενταλ, του Γάλλου Κλεμάν Αντέρ (1890) και των αδελφών Ράιτ (1903). Οι κινητήρες τελειοποιήθηκαν μεταξύ 1903 και 1908 και οι έλικες από 1906 έως το 1912, με αποτέλεσμα τα αεροπλάνα να είναι ικανά ν’ αναλαμβάνουν αποστολές αναγνώρισης, βομβαρ δισμού και αναχαίτισης με την έναρξη του πολέμου. Ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών είχε ως συνέπεια την αύξη ση της παραγωγής των κρατικών εργοστασίων κατασκευής όπλων των καπιταλιστικών κρατών, όμως το ιδιωτικό κεφάλαιο είχε την πρωτοκαθεδρία. Σε αυτό το αρχικό στάδιο του ιμπεριαλισμού, οι κυριότερες εταιρείες παραγωγής όπλων ήταν η K rupp στη Γερ μανία, η Vickers-Armstrong στη Μεγάλη Βρετανία (η οποία παρήγαγε τα πολυβόλα Μαξίμ), η Schneider-Le Creusot στη Γαλλία, η Skoda στη αυστριακή Βοημία και η Putiloff στη Ρωσία. Η ειδί κευσή τους στην κατασκευή όπλων αποτελούσε προέκταση των γενικότερων βιομηχανικών δραστηριοτήτων τους που αφορούσαν κυρίως στη σιδηρουργία. Για παράδειγμα, η Krupp είχε παρου σιάσει στο Κρίσταλ Πάλας του Λονδίνου ένα χαλύβδινο κύλινδρο 2,5 τόνων, ο οποίος θα μπορούσε να εκληφθεί ως πρωτότυπο των γιγαντιαίων κανονιών που θα κατασκεύαζε η εταιρεία στη διάρ

640


κεια του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου. Στην κατασκευή όπλων χρησιμοποιούνταν μέθοδοι που θεωρούνταν πολύ δαπανηρές για εργαλεία και μηχανές καθημερινής χρήσης. Έτσι, η K rupp αλλά και οι υπόλοιπες εταιρείες προόριζαν τους κεκραμένους ή ειδι κούς χάλυβες για την κατασκευή κανονιών. Σε όλες τις χώρες, οι μεγάλες εταιρείες διαδραμάτισαν ουσιαστικό ρόλο στον ανταγω νισμό των εξοπλισμών. «Το τραστ που οδηγεί στην εξολόθρευση, αυτή είναι η τελευταία επινόηση του σύγχρονου καπιταλισμού», εί χε αναφωνήσει ο Ζορές στο Κοινοβούλιο το 1909. Οι μεγάλες καπιταλιστικές εταιρείες παρήγαγαν και τα ιμπε ριαλιστικά κράτη πλήρωναν για τους εξοπλισμούς. Το 1920, ο οικονομολόγος Σαρλ Ζιντ υπολόγισε τις αναγκαίες για την προε τοιμασία του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου ετήσιες στρατιωτικές δαπάνες των κυριότερων πρωταγωνιστών του: 1883·

1913·

Γαλλία

789

1.471

86%

Μεγάλη Βρετανία

702

1.943

177%

Ρωοία

894

2.642

195%

Ιταλία

311

749

140%

Γερμανία

504

2.302

357%

Αυστρο-Ουγγαρ(α

318

822

158%

Αύξηση

* Σ ε ε κ α το μ μ ύ ρ ια φ ρ ά γ κ α

Η επιτάχυνση του ανταγωνισμού των εξοπλισμών είναι φανε ρή στον παραπάνω πίνακα. Υπήρξε μικρότερη για τη Γαλλία που είχε ξεκινήσει νωρίτερα απ’ όσο για τη Γερμανία και τη Μεγάλη Βρετανία. Ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος υπήρξε μια σύγκρουση των ιμπεριαλισμών που το τίμημά της υπήρξε πολύ υψηλό για τον κό σμο. Εκατομμύρια άνθρωποι σκοτώθηκαν στα πεδία των μαχών, ενώ και οι πολίτες που πέθαναν εξαιτίας του πολέμου ήταν αμέ τρητοι. Ό π ω ς είναι φυσικό, υπήρξε μια περίοδος έντονης δρα στηριότητας στον τομέα των εξοπλισμών, καθώς οι καπιταλιστι κές επιχειρήσεις κατασκεύαζαν όπλα με όσο το δυνατόν πιο γρή

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Τ Ο ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΠΛΩΝ

641

γορους ρυθμούς, ενώ ταυτόχρονα επιταχύνθηκε σημαντικά και η έρευνα. Μόνο το 1916 οι Γάλλοι και οι Αγγλοι κατάφεραν να προσεγγίσουν τους ρυθμους παραγωγής των Γερμανών και των Αυστριακών στον τομέα του βαρέος πυροβολικού. Οι οβίδες κά θε διαμετρήματος, τα βλήματα όλμων που οι Γερμανοί τους ο νόμαζαν Minenwerfer και οι Γάλλοι crapouillots, οι νάρκες, οι χειροβομβίδες και τα φλογοβόλα είχαν μετατρέψει το μέτωπο σε μια κόλαση. Ό π ω ς είναι αυτονόητο, όλα αυτά τα εργαλεία του θανάτου εξασφάλιζαν ένα υψηλό βαθμό δραστηριότητας στις μεταλλουργικές και χημικές βιομηχανίες. Οι βρετανικές, γαλλι κές και γερμανικές αυτοκινητοβιομηχανίες άρχισαν μετά το 1917 να κατασκευάζουν άρματα μάχης, τα οποία ήταν εξοπλισμένα με κανόνια και πολυβόλα, και από τα οποία το πιο γνωστό στο δυ τικό μέτωπο ήταν τα άρμα μάχης Renault, το οποίο προερχόταν από τις γραμμές παραγωγής της διάσημης εταιρείας που έχει την έδρα της το Μπιλιανκουρ. Η χημική βιομηχανία βρήκε νέ ες αγορές χάρη στη χρήση αερίων: χλώριο, φωσγένιο, υδροκυανικό οξύ, υπερίτης (30.000 νεκροί μέσα σε μια ημέρα κοντά στο Ιπ ρ το 1917) δηλητηριώδες αέριο του Λιουις.* Οι 120.000 τόνοι τοξικών χημικών παραγώγων που χρησιμοποιήθηκαν στη διάρ κεια του πολέμου προκάλεσαν 300.000 θύματα στο δυτικό μέ τωπο, από τα οποία 100.000 πέθαναν. Ενώ τα πηδαλιουχουμενα αερόστατα Ζέπελιν βομβάρδιζαν το Π αρίσι και το Λονδίνο, οι εταιρείες που κατασκεύαζαν αεροπλάνα και των δυο στρατο πέδων τελειοποιούσαν καταδιωκτικά και βομβαρδιστικά αερο πλάνα (όπως το βρετανικό Vickers Vimy που ήταν εφοδιασμένο με βόμβες των 2.500 λιβρών). Ο υποβρυχιακός πόλεμος υπήρξε μια ακόμα καινοτομία: Τ ο συνολικό εκτόπισμα των συμμαχικών πλοίων που βύθισαν τα γερμανικά υποβρύχια ανερχόταν σε 11 εκατομμύρια τόνους, προετοιμάζοντας με αυτό τον τρόπο τις μελλοντικές δραστηριότητες των ναυπηγείων. Παρά τον ενισχυμένο κρατικό έλεγχο σε όλες τις εμπόλεμες

* Αέριο που φέρει το όνομα lewisite α πό τον W. L. Lewis (1878-1943), Αμερι κανό χημικό που το εφηύρε. Ο χημικός του τύπος είναι G1GH = CHA sC12 και αποτελεί μια ένωοη του αρσενικού. (Σ.τ.Μ.)

642


χώρες, τον οποίο στη Γαλλία ενσάρκωνε ο υπουργός Εξοπλισμών Αλμπέρ Τομάς, ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος υπήρξε ένας κα πιταλιστικός πόλεμος, όχι μόνο εξαιτίας των προμηθευτών πολε μικού υλικού, αλλά και λόγω των σκοπών και των επιπτώσεών του. Στη διάρκειά του, χρησιμοποιήθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό το οι κονομικό όπλο του αποκλεισμού. Ο ανταγωνισμός των εξοπλι σμών πριν την έναρξη του πολέμου συνοδευόταν με παραδόσεις όπλων από τα ιμπεριαλιστικά κράτη στους μελλοντικούς εταίρους τους (όπως, για παράδειγμα από τη Γερμανία στην Τουρκία και από τη Μεγάλη Βρετανία στην Ιαπωνία). Οι παραδόσεις όπλων θα γίνονταν ακόμα μεγαλύτερες στη διάρκεια του πολέμου είτε προς τις νέες εμπόλεμες χώρες (Ιταλία), είτε προς τους Άραβες που α γωνίζονταν εναντίον της Τουρκίας, είτε προς τα αποικιακά στρα τεύματα των Συμμάχων για να κυριεύσουν τις γερμανικές κτήσεις (Καμερούν, Τανγκανίκα). Το εμπόριο όπλων συνόδευε τον καπι ταλισμό σε όλη του τη ζωή για οικονομικούς και ιδεολογικούς λό γους, φτάνοντας στο αποκορύφωμά του στη διάρκεια των πολέμων (πόλεμοι της Γαλλικής Επανάστασης και της Αυτοκρατορίας, α μερικανικός Εμφύλιος Πόλεμος, Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος). Είναι αδιαχώριστο από τη φύση του, όπως είναι και η παραγωγή όπλων.

0 νέος ανταγωνισμός των εξοπλισμών και ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος Οι δυτικοί ιμπεριαλισμοί νίκησαν στον Πρώτο Παγκόσμιο πό λεμο, όμως η Ρωσική Επανάσταση και αυτές που την ακολούθη σαν (Γερμανία, Ουγγαρία) έθεσαν σε αμφισβήτηση την παντοκρατορία τους. Στην επέμβαση των Συμμάχων εναντίον των Σο βιέτ, χρησιμοποιήθηκαν τα ίδια όπλα που είχαν χρησιμοποιηθεί και στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο, συμπεριλαμβανομένων και των χημικών όπλων, ένα γεγονός που γενικά αποσιωπάται. Η συν θήκη των Βερσαλιών και οι συμπληρωματικές της συνθήκες (Νεί'γί, Τριανόν, Σεβρών) επέβαλαν στα ηττημένα κράτη ν’ αφοπλιστούν. Οι ηττημένοι αποστράτευσαν ένα μεγάλος μέρος των στρατών

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Τ Ο ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΠΛΩΝ

643

τους και αρχικά μείωσαν τις στρατιωτικές τους δαπάνες. Διαβά ζοντας όμως μια ιστορική μελέτη του Διεθνούς Ινστιτούτου Έρευ νας για την Ειρήνη της Στοκχόλμης, διαπιστώνουμε μ’ έκπληξη ότι το 1925 οι στρατιωτικές δαπάνες σε παγκόσμια κλίμακα ήταν μεγαλύτερες από εκείνες του 1913, έτος στο οποίο είχε φτάσει στο αποκορύφωμά του ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών που προηγήθηκε του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου. Είναι αλήθεια ότι σε αυτές τις δαπάνες συμπεριλαμβάνονται και εκείνες ενός κράτους που δεν ήταν καπιταλιστικό, της ΕΣΣΔ, η οποία δαπανούσε μεγάλα ποσά για την άμυνά της καθώς αισθανόταν περικυκλωμένη (ό μως, στον συνολικό αριθμό των δαπανών για το 1913 συμπεριλαμβανόταν και η Ρωσία). Είναι επίσης αλήθεια ότι αυτά τα δε δομένα αποτελούν ένα άθροισμα των λειτουργικών δαπανών (συ ντήρηση των στρατών) και των εξοπλιστικών δαπανών. Είναι, τέ λος, αλήθεια ότι οι εξοπλιστικές δαπάνες αφορούσαν ολοένα και πιο ακριβά οπλικά συστήματα, που απέφεραν ολοένα και μεγα λύτερα κέρδη στους κατασκευαστές. Στην περίοδο του μεσοπολέμου, αυξήθηκαν τα διαμέτρημα (από 82 mm σε 120 mm) και η εμβέλεια (4 χλμ) των όλμων. Η Γερ μανία εφοδιάστηκε με κανόνια των 88 mm και οι Η Π Α με κανό νια των 90 mm, τα οποία χρησιμοποιήθηκαν στον Δεύτερο Π α γκόσμιο πόλεμο. Οι θεωρητικοί των μελλοντικών πολέμων προέβλεπαν τη μαζική χρησιμοποίηση τεθωρακισμένων και αερο πλάνων, κάτι που απαιτούσε την εξέλιξή τους. Ό μω ς, τα τεθω ρακισμένα εξακολουθούσαν να είναι μικρά και με ανεπαρκή θωράκιση, όπως το βρετανικό τεθωρακισμένο μεταφοράς του πο λυβόλου Bren, ενώ η εξέλιξη των αεροπλάνων ήταν πολύ αργή, τουλάχιστον μέχρι την ίδρυση της Luftwaffe από τη ναζιστική Γερμανία το 1935. Στον τομέα του πολεμικού ναυτικού, οι δια πραγματεύσεις που πραγματοποιήθηκαν στη Συνδιάσκεψη της Ουάσινγκτον το 1922 ανάμεσα στις ιμπεριαλιστικές χώρες είχαν οδηγήσει σ’ έναν περιορισμό του συνολικού εκτοπίσματος των καταδρομικών και των θωρηκτών που μπορούσε να έχει κάθε χώ ρα, το οποίο είχε οριστεί σε 525.000 τόνους για τη Μεγάλη Βρε τανία και τις Η Π Α , σε 315.000 τόνους για την Ιαπωνία, και σε 175.000 τόνους για τη Γαλλία και την Ιταλία. Ό σ οι το θεώρησαν

644


ως προοίμιο ενός γενικού αφοπλισμού υποχρεώθηκαν στη συνέ χεια να παραδεχτούν το λάθος τους.

Ετήσιες παγκόσμιες στρατιωτικές δαπάνες (σε δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ [σταθερά δολάρια τον 1970]) 1908

9,0

1913

14.5

1925

19,3

1926

19.6

1927

21.5

1928

21.5

1929

21.7

1930

23.2

1931

21,9

1932

20.3

1933 1934

23,9

1935

32.6

1936

47,1

1937

58,8

1938

61.6

Ενώ την οικονομική κρίση του 1920-1921 ακολούθησε μια αρ κετά γρήγορη ανάκαμψη παρά τις χρηματοπιστωτικές και νομι σματικές δυσκολίες των καπιταλιστικών χωρών στη διάρκεια της δεκαετίας του 1920, η κρίση του 1929 συγκλόνισε τα ίδια τα θε μέλια του καπιταλισμού. Η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία τον Ιανουάριο του 1933 είχε ως συνέπεια τον υπέρμετρο επανεξοπλισμό της Γερμανίας, με την αποκατάσταση της στρατιωτικής θη τείας για όλους το 1935, την επανενσωμάτωση της Ρηνανίας το 1936 και την κυρίαρχη θέση των εξοπλισμών στο τετραετές πλά νο υπευθυνος για την εφαρμογή του οποίου ορίστηκε ο Γκέρινγκ. Οι Γερμανοί καπιταλιστές, όπως οι Κρουπ και οιΤίσεν, και οι πο


645

λιτικοί εκπρόσωποί τους, όπως ο Χούγκενμπεργκ* και ο Σαχι,** είχαν ανεβάσει τον Χίτλερ στην εξουσία και επωφελήθηκαν από τον επανεξοπλισμό. Ο Εμφύλιος Πόλεμος της Ισπανίας (19361939) χρησίμευσε σαν πειραματικό εργαστήριο για τα νέα όπλα, και ιδιαίτερα για τα άρματα μάχης και τα αεροπλάνα. Στην Άπω Ανατολή, ο ιαπωνικός μιλιταρισμός διαδραμάτισε τον ίδιο ρόλο με το ναζισμό στην Ευρώπη, εισβάλλοντας στην Κίνα το 1937. Ο α νταγωνισμός των εξοπλισμών ξανάρχισε και οι στρατιωτικές δα πάνες σε παγκόσμια κλίμακα τριπλασιάστηκαν μεταξύ 1933 και 1938. Με την κήρυξη του πολέμου το 1939, η Γερμανία ήταν έ τοιμη. Τον Μάιο του 1940, παρέταξε 136 μεραρχίες, από τις οποίες 10 ήταν τεθωρακισμένες, και 2.700 πολεμικά αεροπλάνα. Οι Σύμ μαχοι αντιπαρέθεσαν έναν ίσο αριθμό μεραρχιών αλλά μόνον 1.330 αεροπλάνα. Η στρατηγική ανωτερότητα της Γερμανίας της επέτρεψε να επικρατήσει πρόσκαιρα και να μετατρέψει την Ευ ρώπη σε προμηθευτή πρώτων υλών, εργατικού δυναμικού και κε φαλαίων για τον γερμανικό καπιταλισμό που είχε φτάσει στο α πόγειο της ιμπεριαλιστικής του επέκτασης. Δυστυχώς όμως για τον ίδιο, ο Χίτλερ αποφάσισε να εισβάλει στην ft.ta τον Ιούνιο του 1941, ενώ η σύμμαχός του Ιαπωνία επιτέθηκε τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους στο Περλ Χάρμπορ, με συνέπεια οι Αμερικανοί να τα χθούν στο ίδιο στρατόπεδο με τους Βρετανούς και τους Σοβιετι κούς και να διασφαλιστεί η νίκη των Συμμάχων το 1945. Ο αμερικανικός καπιταλισμός ήταν ήδη ο πιο ισχυρός στον κό σμο και θα ενισχυόταν ακόμα περισσότερο στη διάρκεια του Δεύ τερου Παγκόσμιου πολέμου. Οι ΗΠΑ μετατράπηκαν σ’ ένα τε • Άλφρεντ Χουγκενμπεργκ (Alfred H ugenberg, 1865-1951). Γερμανός επιχει ρηματίας και πολιτικός. Ηγέτης της δεξιάς πτέρυγας του Γερμανικού Εθνικού Λαϊκού Κόμματος, συνεργάστηκε με τον Χίτλερ, πιστεύοντας ότι θα κατάφερνε να τον ελέγξει προς όφελος των Γερμανών μεγαλοεπιχειρηματιών. (Σ.τ.Μ.) ** Χόρας Γκρίλι Γιάλμαρ Σαχτ (Horace Greely H jalm ar Schacht, 1877-1970). Γερμανός οικονομολόγος. Διετέλεσε πρόεδρος της Κ ρατικής Τ ρά πεζα ς την περίοδο της Δημοκρατίας τη ς Βαίμάρης. Π αραιτήθηκε το 1930 και συνεργά στηκε με τα δεξιά κόμματα της Γερμανίας. Μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, επανήλθε στην προεδρία της Κρατικής Τ ράπεζας όπου παρέμεινε μέχρι το 1939, ενώ ταυτόχρονα υπήρξε α πό το 1934 έως το 1937 και υπουργός Οικονομικών. (Σ.τ.Μ.)

646


ράστιο εργοστάσιο παραγωγής όπλων για όλους τους Συμμάχους, με συνέπεια ν’ αποκομίζουν τεράστια κέρδη οι γιγαντιαίες αμε ρικανικές εταιρείες, όπως η Boeing, η Lockheed, η Hughes, η Mc Donnell, η Raytheon, η Martin, η General Motors κ.λπ. Οι ΗΠΑ ανέπτυξαν μια αραβίδα που έβαλε ένα ενδιάμεσο φυσίγγιο μεταξύ αυτού των πιστολιών και των τουφεκιών, μια ιδέα που θα τελειοποιούσαν οι Γερμανοί κατασκευάζοντας το πρώτο τυφέκιο εφόδου το 1944. Ταυτόχρονα, οι Αμερικανοί επινόησαν το μπαζούκα (μοντέλο Μ9, διαμετρήματος 2,36 ιντσών) και το ρουκε τοβόλο των 4,5 ιντσών, που ήταν ικανό να εκτοξεύει ταυτόχρονα 24 βλήματα. Το άρμα μάχης Μ4 Sherm an τέθηκε σε υπηρεσία το 1942 στη Βόρεια Αφρική (Ελ Αλαμέιν) και παρέμεινε το κύριο τεθωρακισμένο των βρετανικών και αμερικανικών στρατιών μέ χρι το τέλος του πολέμου. Για ν’ αντιμετωπίσουν τα γερμανικά, οι Αμερικανοί κατασκεύασαν το βαρύ άρμα μάχης Μ24 Pershing, το οποίο χρησιμοποιήθηκε τους τελευταίους μήνες της παγκό σμιας σύρραξης. Οι αμερικανικές ένοπλες δυνάμεις διέθεταν μια πληθώρα οχημάτων, από τα Jeep (προφορά των αρχικών GP που σήμαιναν general purpose [γενικής χρήσεως]) μέχρι τα half-tracks (ημιφορτηγά) που διέθεταν ερπύστριες και εκσκαπτικό πτύο. Στον τομέα του πολεμικού ναυτικού, ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος αποκάλυψε τις δυνατότητες των αεροπλανοφόρων και επιβεβαίωσε εκείνες των υποβρυχίων. Τ α ιαπωνικά αεροπλανο φόρα κατέστρεψαν σχεδόν ολοκληρωτικά τον αμερικανικό στό λο του Ειρηνικού στο Περλ Χάρμπορ, τον Δεκέμβριο του 1941. Ό μω ς, η βιομηχανική ισχύς των ΗΠΑ επέτρεψε στη συνέχεια να κατασκευαστούν σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα αεροπλα νοφόρα, τα οποία υπήρξαν το κύριο στήριγμα των υπολοίπων πολεμικών πλοίων και των αμφίβιων δυνάμεων που προωθήθη καν από νησί σε νησί με κατεύθυνση την Ιαπωνία. Το συνολικό εκτόπισμα των πλοίων που βύθισαν τα γερμανικά υποβρύχια α πό το 1939 έως το 1945 ανερχόταν σε 14 εκατομμύρια τόνους, υπερβαίνοντας τον αντίστοιχο αριθμό του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου (11 εκατομμύρια τόνοι). Ανάμεσα στα βυθισμένα πλοία ήταν και 200 πολεμικά. Το συνολικό εκτόπισμα των ιαπωνικών πλοίων που τα αμερικανικά υποβρύχια έστειλαν στο βυθό ανερ

Ο ΚΑΙ!ΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΌ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΠΛΩΝ

6 47

χόταν σε 5 εκατομμύρια τόνους, ένα τονάζ που υπερέβαινε σε πολύ μεγάλο βαθμό τις ναυπηγικές δυνατότητες της Αυτοκρατο ρίας του Ανατέλλοντος Ηλιου. Μόνο η βρετανική και η αμερι κανική βιομηχανία είχαν εκείνη την εποχή τη δυνατότητα να κα τασκευάσουν τα αναγκαία μέσα για την πραγματοποίηση μιας τόσο μεγάλης αποβατικής επιχείρησης όπως ήταν η απόβαση στη Νορμανδία τον Ιούνιο του 1944, όπως επίσης ήταν οι μόνες που διέθεταν την τεχνογνωσία για να κατασκευάσουν το ραντάρ (radar: σύντμηση του radio detection and ranging - ανίχνευση και εντοπισμός της απόστασης μέσω ραδιοκυμάτων) και το σόναρ (sonar: σύντμηση του sound navigation ranging - εντοπι σμός της απόστασης ναυσιπλοΐας μέσω του ήχου), τα οποία επέιρεπαν το πρώτο τον ακριβή εντοπισμό των αεροπλάνων και των πλοίων επιφάνειας και το δεύτερο τον ακριβή εντοπισμό των υποβρυχίων. Στον τομέα της πολεμικής αεροπορίας, στα πρώτα στάδια του πολέμου αντιπαρατέθηκαν τα βρετανικά καταδιωκτικά Spitfire με τα γερμανικά καταδιωκτικά M esserschmitt 109, ενώ στην εκ στρατεία εναντίον της Γαλλίας αποδείχτηκε η αποτελεσματικότητα των βομβαρδιστικών Stuka (Junkers 87). Στη συνέχεια, η πρωτοβουλία πέρασε στην αμερικανική βιομηχανία, και ιδιαίτε ρα στην εταιρεία Boeing, η οποία αρχικά παρουσίασε τα βομ βαρδιστικά B 17 («ιπτάμενα φρούρια») με ακτίνα δράσης 1.000 χι λιομέτρων και στη συνέχεια τα βομβαρδιστικά Β 29 («ιπτάμενα υπερφρούρια»), που υπερέβαιναν τους 45 τόνους. Μια επιδρομή των Β 17 τα οποία μετέφεραν βόμβες φωσφόρου προκάλεσε 42.000 νεκρούς τον Ιούλιο του 1943 στο Αμβούργο, ενώ μια άλλη, με τα αεροπλάνα να μεταφέρουν και σε αυτή την περίπτωση εμπρηστι κές βόμβες, είχε ως συνέπεια να υπάρξουν 185.000 θύματα τον Μάρτιο του 1945 στο Τόκιο. Β 29 ήταν τα βομβαρδιστικά που ανέλαβαν να ρίξουν τις ατομικές βόμβες στη Χιροσίμα και στο Να γκασάκι τον Αύγουστο του 1945. Οι βόμβες που έριξαν αντιστοι χούσαν σε 20.000 τόνους ΤΝΤ, με συνέπεια να υπάρξουν 72.000 νεκροί και 80.000 τραυματίες στη Χιροσίμα και 48.000 νεκροί και 40.000 τραυματίες στο Ναγκασάκι, στους οποίους θα πρέπει να προσθέσουμε τα θύματα που πέθαναν αργότερα λόγω της έκθεσής


τους στη ραδιενέργεια. Το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου πο λέμου σηματοδότησε την αρχή της πυρηνικής εποχής.

Ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών στ-η διάρκεια τον Ψυχρού Πολέμου Οι Σύμμαχοι είχαν νικήσει, μόνο όμως οι δυτικές δημοκρατίες είχαν ως κοινό σημείο αναφοράς τον καπιταλισμό. Η ΓΣΣΔ, της οποίας ο Κόκκινος Στρατός είχε υποστεί το κύριο βάρος του επί γειου πολέμου στην Ευρώπη και είχε προελάσει μέχρι το Βερο λίνο, ήταν για τους Δυτικούς ένα ξένο σώμα το οποίο έπρεπε να εξασθενήσει και να εξαφανιστεί. Οι ΗΠΑ διέθεταν το μονοπώλιο της ατομικής βόμβας. Απέναντι στο «σιδηρούν παραπέτασμα», ένωσαν υπό την ηγεμονία τους στις καπιταλιστικές χώρες της Ευ ρώπης μέσω του Βορειοατλαντικού Συμφώνου που υπογράφηκε τον Απρίλιο του 1949.0 οργανισμός που προέκυψε, το ΝΑΤΟ, θα διαδραμάτιζε έναν κυρίαρχο ρόλο στα χρόνια του Ψυχρού Πο λέμου. Στη συνέχεια, οι ΗΠΑ προσπάθησαν να συμπληρώσουν το μηχανισμό που είχαν δημ ιουργήσ ει ιδρύοντας το ANZUS (Australia-New Zealand-USA - Αυστραλία-Νέα Ζηλανδία-ΗΠΑ) το 1951, το SEATO (South-East Asia Τ reaty Organization - Οργα νισμός Συμφώνου της Νοτιοανατολικής Ασίας) που προέκυψε α πό τη συνθήκη της Μ ανίλας το 1954 και το CENTO (Central Treaty Organization - Οργανισμός Χωρών του Κεντρικού Συμ φώνου) που γεννήθηκε από το σύμφωνο της Βαγδάτης το 1955. Η ίδρυση της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας το 1949 και ο πό λεμος της Κορέας (1950-1953) εξηγούν αυτή τη μανία για σύμ φωνα με στρατιωτικούς σκοπούς, τα οποία η ΕΣΣΔ ερμήνευσε ως μια πολιτική περικύκλωσής της. Και τα δυο στρατόπεδα ενεπλάκησαν σ’ ένα νέο ανταγωνι σμό εξοπλισμών. Οι στρατιωτικές δαπάνες σε παγκόσμια κλί μακα ξεπέρασαν ήδη από το 1948 σε σταθερό νόμισμα εκείνες του 1938. Ο Πόλεμος της Κορέας υπήρξε το έναυσμα για την αύξηση των στρατιωτικών δαπανών· πρακτικά, διπλασιάστηκαν μεταξύ 1950 και 1953 (βλ. πίνακα) και, παρόλο που μειώθηκαν λίγο μετά το 1954, ουσιαστικά παρέμειναν σ’ ένα υψηλό επίπε


649

δο. Η κλιμάκωση ξανάρχισε στη δεκαετία του I960· οι ετήσιες στρατιωτικές δαπάνες σε παγκόσμια κλίμακα αυξήθηκαν κατά 60% μεταξύ 1960 και 1970, και επιπλέον 20% μεταξύ 1970 και 1980. Τ ο 1975, ο πλανήτης αφιέρωνε σε στρατιωτικούς σκοπούς πόρους που υπερέβαιναν το σύνολο της παγκόσμιας παραγωγής του 1900. Στα τέλη της δεκαετίας του 1970, το ένα τρίτο των πα γκόσμιων δαπανών για την έρευνα και την ανάπτυξη ήταν αφ ιε ρωμένες στην ανάπτυξη νέων οπλικών συστημάτων· 500.000 ε πιστήμονες, ερευνητές και μηχανικοί εργάζονταν γι’ αυτό το σκο πό, από τους οποίους περίπου 350.000 στις καπιταλιστικές χώ ρες. Οι μελέτες τους οδήγησαν σε νέα οπλικά συστήματα, που τε λειοποιούνταν με πολύ γρήγορους ρυθμούς. Στον τομέα του στρα τού ξηράς, οι Η Π Α ζήτησαν από τις αυτοκινητοβιομηχανίες τους πιο βαριά οχήματα, ενώ η Μεγάλη Βρετανία και η Γαλλία επι ζητούσαν την ανάπτυξη ελαφρών οχημάτων παντός εδάφους, τα οποία η Γαλλία χρησιμοποίησε στον πόλεμο της Αλγερίας (19541962), η Πορτογαλία στις αποικίες της στην Αφρική μέχρι το 1974 και το Μαρόκο στη Δυτική Σαχάρα από το 1976. Στον το μέα των αρμάτων μάχης, οι Η Π Α κατασκεύασαν εξελιγμένα μο ντέλα του Μ4 Sherm an και η Γαλλία το Α Μ Χ 30. Στο πυροβολι κό, ολοένα και περισσότερες χώρες άρχισαν να υιοθετούν κανό νια διαμετρήματος 120 mm τα οποία ήταν τοποθετημένα σε ο χήματα που κινούνταν με μεγάλη ταχύτητα. Στην δεκαετία του 1970, οι Η Π Α παρουσίασαν ένα νέο τύπο αεροπλανοφόρων 78.000 τόνων, τα αεροπλανοφόρα κλάσης Forrestal που μετέφεραν 76 μα χητικά αεροπλάνα, μεταξύ των οποίων ήταν και τα δικινητήρια καταδιωκτικά G rum m an F 14 Tomcat. Την ίδια περίοδο εμφα νίστηκαν το γαλλικό μονοκινητήριο Dassault Fl (1966) και το βρετανικό μονοκινητήριο τακτικής υποστήριξης V STOL HawkerSiddeley H arrier (1969), καθέτου απογειώσεως. Οι αντιδραστή ρες βελτιώθηκαν και τα αεροπλάνα, από υποηχητικές, μπορού σαν πλέον ν’ αναπτύσσουν υπερηχητικές ταχύτητες. Η Strategic Air Command (Διοίκηση Στρατηγικής Αεροπορίας) των Η Π Α ε φοδιάστηκε από την Boeing με τα βομβαρδιστικά Β 36 και Β 47, που μπορούσαν να μεταφέρουν πυρηνικές βόμβες, και με τα Β 52

650


που προκάλεσαν τόσα θύματα στο Βιετνάμ από το 1965 έως το 1973.

Απόκτηση από τις ΗΠΑ νέων οπλικών συστημάτων

Ατομική βόμβα

1945

Βόμβα υδρογόνου

1952

Νέα στρατηγικά βομβαρδιστικά

1953

Πύραυλοι μέσου βεληνεκούς

1953

Τακτικά πυρηνικά όπλα

1955

Διηπειρωτικοί πύραυλοι εδάφους (ICBM)

1955

Πυρηνικά υποβρύχια

1956

Τεχνητοί δορυφόροι

1958

Πύραυλοι που εκτοξεύονται από υποβρύχια (SLBM)

1959

Διηπειρωτικοί πύραυλοι με στερεά καύσιμα

1962

Πύραυλοι με πολλαπλές κεφαλές

1964

Πύραυλοι με πολλαπλές κεφαλές προγραμματιζόμενες με ανεξάρτητο τρόπο (MIRV)

1970

Πύραυλοι «Κρουζ» (cruise)

1978

Όπλα νετρονίου

1981

Οι Η Π Α ήταν η χώρα που εισήγαγε την ανθρωπότητα στην εποχή των πυρηνικών όπλων. Το αντίπαλο στρατόπεδο δεν άρ γησε ν’ αποκτήσει και αυτό πυρηνικά όπλα, τα οποία διακρίνονται στα πυρηνικά όπλα σχάσης (ατομική βόμβα) και στα πυ ρηνικά όπλα συντηξης (βόμβα υδρογόνου ή θερμοπυρηνική βόμ βα), τα οποία η ΕΣΣΔ απέκτησε το 1953. Μέσα στα πλαίσια του ανταγωνισμού των εξοπλισμών, διεξαγόταν ένας ανταγωνισμός μεγατόνων ανάμεσα στις Η Π Α και την ΕΣΣΔ. Η Μεγάλη Βρετα νία διαθέτει την ατομική βόμβα από το 1945 και η Γαλλία από το 1958. Η πρόοδος στον τομέα των πυρηνικών όπλων συνίσταται στη μείωση του βάρους και του μεγέθους των πυρηνικών κε φαλών. Ό μ ω ς, παρόλο που έχουν κατασκευαστεί αρκετά στρα τηγικά βομβαρδιστικά όπως το Β 47, οι πύραυλοι είναι το κύριο

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΠΛΏΝ

651

μέσο για τη χρησιμοποίηση των πυρηνικών όπλων. Στη δεκαε τία του 1960, η NASA ανέπτυ ξε τους πυραύλους τύπου Minuteman και Titan, που ήταν οι διάδοχοι των γερμανικών V2. Στους διηπειρωτικούς πυραύλους (ICBM), που εκτοξεύονται α πό επίγειες βάσεις και το βεληνεκές τους υπερβαίνει τα 5.500 χι λιόμετρα, προστέθηκαν αυτοί που εκτοξεύονται από υποβρύχια (SLBM), αρχικά τύπου Polaris με τρεις κεφαλές (1966) και στη συνέχεια τύπου Poseidon με δέκα ανεξάρτητα προγραμματιζόμενες κεφαλές (1970). Οι πύραυλοι με πολλαπλές κεφαλές προγραμματιζόμενες με ανεξάρτητο τρόπο (MIRV) και η αυξημένη ακρίβειά τους έβαλε τέλος στον ανταγωνισμό των μεγατόνων. Σε αυτούς προστέθηκαν, οι πύραυλοι μέσου (1.100-2775 χλμ) και ενδιάμεσου βεληνεκούς (2.775-5.500 χλμ), όπως ο Pershing II. Οι πύραυλοι τύπου «Κρουζ», που εκτοξεύονται από αεροπλάνα ή υποβρύχια όπως ο ALCM της Boeing, τελειοποιήθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Παράλληλα, πολλαπλασιάστηκαν τα μεταφερόμενα σε οχήματα τακτικά πυρηνικά όπλα, όπως το γαλλικό πυραυλικό σύστημα Pluton που τέθηκε σε υπηρεσία το 1974. Ο Ψ υχρός Πόλεμος ανάμεσα στις καπιταλιστικές και τις σο σιαλιστικές χώρες διόγκωνε συνεχώς τον ανταγωνισμό των εξο πλισμών, όπως καταδεικνύει η εξέλιξη των στρατιωτικών δα πανών σε παγκόσμια κλίμακα. Τ α «τριάντα ένδοξα χρόνια», α πό το 1945 έως το 1975 επέτρεψαν στο καπιταλιστικό στρατό πεδο να χρηματοδοτήσει την ανάπτυξη ολοένα και πιο τεχνο λογικά εξελιγμένων οπλικών συστημάτων, υποχρεώνοντας το α ντίπαλο στρατόπεδο ν’ ακολουθήσει τον ίδιο δρόμο. Για ν’ αναθερμαίνουν τον ανταγωνισμό των εξοπλισμών, οι ΗΠΑ προέβαλλαν σε τακτά διαστήματα την υποτιθέμενη ανεπάρκεια των οπλικών τους συστημάτων (όπως, για παράδειγμα, το λεγόμενο «πυραυλικό χάσμα» [missile gap] με το οποίο οι ΗΠΑ προσπά θησαν να δικαιολογήσουν τη δημιουργία νέων τύπων πυραύ λων).

652


Ετήσιες παγκόσμιες (προσωπικές δαπάνες (σε δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ [σταθερά δολάρια του 1980])

Το τέλος τον Ψυχρού Πολέμου και η διατήρησή των στρατωτικο-βιομηχανικων συμπλεγμάτων Ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ μου εγκαινίασε ένα νέο στάδιο στην εξέλιξη του καπιταλισμού. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Ντουάιτ Ντ. Αϊζενχάουερ δεν έκανε λάθος ό ταν το 1954 αναφέρθηκε στο «στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγ μα». Οι στενοί δεσμοί του χρηματιστικού κεφαλαίου με τις στρα τιωτικές δομές χαρακτηρίζουν τον ιμπεριαλισμό του δεύτερου μι σού του 20ού αιώνα. Κυριαρχούν οι ίδιες εταιρείες που κυριαρ χούσαν και στο πρώτο μισό του αιώνα και οι οποίες χαρακτηρίζο-


653

νιαι από την εγγενή σιο καπιταλιστικό σύστημα τάση για συγκέ ντρωση και ενσωμάτωση. Έτσι, στις ΗΠΑ, η Mc Donnell Douglas, μια εταιρεία που προήλθε από τη συγχώνευση άλλων εταιρειών, δραστηριοποιείται στον τομέα της αεροπορίας, των ηλεκτρονικών συστημάτων και των πυραύλων, η General Dynamics έχει τους ίδιους κλάδους και επιπλέον παράγει στρατιωτικά οχήματα, ενώ η General Motors κατασκευάζει, όπως υποδηλώνει το όνομά, κάθε εί δους μηχανές, έχει όμως επεκτείνει τις δραοτηριότητές της και στους πυραύλους, στα ηλεκτρονικά συστήματα και στα αεροπλά να. Τα τελευταία χρόνια, παρά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, η Northrop και η Grumman συγχωνεύτηκαν, παράγοντας πλέον αε ροπλάνα και ηλεκτρονικά συστήματα. Το 1995 η Lockheed απορ ρόφησε την Martin Marietta που κατασκεύαζε πυραύλους, σχημα τίζοντας έτσι ένα γιγαντιαίο όμιλο κατασκευής αεροπλάνων και πυ ραύλων. Όμως, η Lockheed Martin δεν περιορίστηκε σε αυτό το βή μα και το 1996 απέκτησε από τη Loral τον κλάδο κατασκευής ο πλικών συστημάτων. Το ίδιο έτος, η Boeing αγόρασε τη Mc Donnell Douglas και τον αεροδιαστημικό κλάδο της Rockwell, ώστε να α ποκτήσει ηγεμονικό ρόλο σε αυτό τον τομέα. Η Raytheon απέκτη σε από την Texas Instruments τους κλάδους κατασκευής πυραύλων και ραντάρ, καθώς και τον κλάδο ηλεκτρονικών συστημάτων της Chrysler, ενώ το 1997 εξαγόρασε την Hughes Electronics. Ό λα δεί χνουν ότι αυτό το κύμα συγχωνεύσεων θα συνεχιστεί. Η εξέλιξη προκάλεσε τις ανησυχίες των ευρωπαϊκών εταιρει ών που ανταγωνίζονται τις αμερικανικές και σε γενικές γραμμές έχουν μικρότερο μέγεθος. Είναι αλήθεια ότι οι ΗΠΑ, μέσα στα πλαίσια του ΝΑΤΟ, είχαν παραδώσει στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου πολλά οπλικά συστήματα στους Ευρωπαίους εταίρους τους (στην Ομοσπονδιακή Γερμανία, στην Ολλανδία, στο Βέλγιο, στην Ιταλία, στην Ισπανία, στην Πορτογαλία). Το επόμενο βήμα ήταν οι χώρες αυτές ν’ αρχίσουν να κατασκευάζουν κατόπιν αδείας κάποια από αυτά τα οπλικά συστήματα, ενώ στη συνέχεια τέθηκαν οι βάσεις για την ανασύσταση εθνικών βιομηχανιών. Έτσι, ένα πραγματικό δυτικογερμανικό στρστιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα ανογεννήθηκε σαν φοίνικας από τις στάχτες του, περιλαμβάνοντας εταιρείες που υπήρχαν και στο ναζιστικό στρα-

654


τιω τικο-β ιομ ηχανικ ό σύμ πλεγμ α, όπω ς η M esserschm itt, η Daimler Benz, η MTU και η Rheinmetall (όμιλος Rochling). Π αρ’ όλα αυτά, τα αμερικανικά κεφάλαια έχουν συμφέροντα σε αυτές τις εταιρείες, και κυρίως στην τελευταία. Η Μεγάλη Βρετανία διατήρησε, παρά την παρακμή της μεταποιητικής βιομηχανίας της, ένα υψηλό επίπεδο παραγωγής οπλικών συστημάτων (για παράδειγμα, το 50% της παραγωγής στον τομέα της αεροναυπη γικής έχει σχέση με την πολεμική αεροπορία) από εταιρείες όπως οι British Aerospace, GEC, Lucas Industries, Rolls Royce, Vsel, Hunting. H Γαλλία ακολούθησε μια ανεξάρτητη πολιτική στον το μέα της παραγωγής οπλικών συστημάτων, γεγονός που αποτε λούσε αντανάκλαση της αποφασιστικότητας του Ντε Γκολ, από την οποία επωφελήθηκαν οι εταιρείες Thom son, DCN, Dassault, Aérospatiale, CIAT και Matra. Πραγματοποιήθηκαν επίσης συ νενώσεις σ’ εθνικό επίπεδο: Η συγχώνευση της Daimler Benz και της Messerschmitt το 1990, η συνένωση των Krupp Maschinenbau και Rheinmetall επίσης το 1990, η απορρόφηση της Ferranti και της Plessey από την GEC, το σημερινό σχέδιο προσέγγισης της Aérospatiale με την Dassault, παρά την επιφυλακτικότητα της δεύτερης. Ό μω ς, σήμερα οι συγχωνεύσεις πραγματοποιούνται πια σε ο λοένα και μεγαλύτερο βαθμό ανάμεσα σ’ εταιρείες από διαφο ρετικές χώρες. Η Siemens μοιράστηκε με τη GEC ό,τι απέμεινε από την Plessey, η Thom son αγόρασε την ειδικευμένη στα στρα τιωτικά ηλεκτρονικά συστήματα ολλανδική εταιρεία HSA, η βελ γική βιομηχανία όπλων εξαφανίστηκε καθώς την απορρόφησε η γαλλική βιομηχανία όπλων. Η Matra και η British Aerospace ί δρυσαν το 1996 την M atra Bae Dynamics, που είναι μετά την Raytheon Hughes η δεύτερη στον κόσμο εταιρεία κατασκευής πυραύλων. Αλλά και οι εκτός Ευρώπης εταιρείες συμμετέχουν σε αυτό το κύμα εξαγορών και συγχωνεύσεων: Η καναδική εταιρεία Bombardier απέκτησε την Shorts, τη μεγαλύτερη εταιρεία κατα σκευής οπλικών συστημάτων της Βόρειας Ιρλανδίας, καθώς και μια βελγική εταιρεία κατασκευής τεθωρακισμένων, ενώ η αμερι κανική United Technologies εξαγόρασε το 40% του κεφαλαίου της βρετανικής Westland. Με τη δημιουργία Ευρωπαϊκής Υπηρεσίας


655

Εξοπλισμών, η Ευρωπαϊκή Ένωση φιλοδοξεί ν’ αποκτήσει εται ρείες που το μόγεθός τους να συγκρίνεται μ’ εκείνο των εταιρειών των ΗΠΑ. Π αρ’ όλα αυτά, κυρίως οι βρετανικός αλλά και οι γερ μανικός εταιρείες κατασκευής οπλικών συστημάτων όχουν ισχυ ρούς υπερατλαντικούς δεσμούς και τα ευρωπαϊκά κράτη παραγγόλνουν συχνά πολεμικά αεροπλάνα από τις ΗΠΑ. Οι αιώνιες α ντιφάσεις του ιμπεριαλισμού. Μια από τις πιο σημαντικός αντιθόσεις που φόρνουν σε αντι παράθεση την Ευρώπη με τις ΗΠΑ είναι η Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση, η οποία ιδρύθηκε με το σύμφωνο του Παρισιού το 1954 ως υποκατάστατο της Ευρωπαϊκής Αμυντικής Κοινότητας, τα σχόδια για την ίδρυση της οποίας δεν ευοδώθηκαν. Σύμφωνα με τη Συνθήκη του Μάαστριχ, η Δυτικοευρωπαϊκή Ένωση θ ’ αποτελόσει τη στρατιωτική δομή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ταυτόχρονα, θεωρείται ως ο «ευρωπαϊκός πυλώνας της Βορειοατλαντικής Συμμαχίας», στην οποία όμως οι ΗΠΑ όχουν τον ηγετικό ρόλο. Το κείμενο της Συνθήκης του Μ άαστριχτ επιτρόπει αρκετός δια στρεβλώσεις αυτού του είδους. Τίθεται λοιπόν το ερώτημα αν θα επικρατήσει ο αμερικανικός ιμπεριαλισμός ή η επιθυμία των ευ ρωπαϊκών καπιταλιστικών χωρών να διατηρήσουν μια επαρκή στρατιωτική ανεξαρτησία παρά τον κίνδυνο αντιπαράθεσής τους με τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό. Το κύμα του νεοφιλελευθερισμού επεκτάθηκε και στις πολε μικός βιομηχανίες. Έτσι, η Royal Ordnance Factories, το οπλο ποιείο που είχε ιδρυθεί στη Αγγλία πολύ πριν από τη γόννηση του βιομηχανικού καπιταλισμού ιδιωτικοποιήθηκε το 1988 από την κα Θάτσερ. Από αυτή την άποψη, το γεγονός ότι στη Γαλλία η DGA (Γενική Διεύθυνση Εξοπλισμών), η GIAT (Βιομηχανικός Ό μιλος Εξοπλισμών για το Στρατό Ξηράς), η DCN (Διεύθυνση Ναυπή γησης) και η CEA (Επιτροπή Ατομικής Ενόργειας) παρόμεναν υ πό κρατικό όλεγχο αποτελούσε μια πραγματική αίρεση για τους υποστηρικτός του νεοφιλελευθερισμού, μια αίρεση στην οποία έ πρεπε να δοθεί τόλος με την όσο το δυνατόν πιο σύντομη ιδιωτι κοποίησή τους· τα συνδικάτα των εργαζομόνων στις πολεμικός βιομηχανίες αντιτάχθηκαν. Η μόνη πραγματική λύση στα προ βλήματα της πολεμικής βιομηχανίας της Γαλλίας, που οι δια


656

στάσεις της είναι τεράστιες σε σχέση με τις πραγματικές ανά γκες, έγκειται στη διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων της και στη μεταστροφή της παραγωγής σε ειρηνικές εφαρμογές. Οι είκοσι πέντε μεγαλύτερες δυτικές εταιρείες παραγωγής όπλων το 1990 και το 1995 (πωλήαεις όπλων σε εκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ) 1990

1995

1

Mc Donnell Douglas (ΗΠΑ)

9020

Lockheed Martin (ΗΠΑ)

2

General Dynamics (ΗΠΑ)

8300

Mc Donnell Douglas (ΗΠΑ)

9620

3

British Aerospace (M. Bp.)

7520

British Aerospace (Μ. Bp.)

6720

4

Lockheed (ΗΠΑ)

7500

Loral (ΗΠΑ)

6500

5

General Motors (ΗΠΑ)

7380

General Motors (ΗΠΑ)

6250

6

General Electric (ΗΠΑ)

6450

Northrop Grumman (ΗΠΑ)

5700

7

Raytheon (ΗΠΑ)

5500

Thomson (Γαλλία)

4630

8

Thomson (Γαλλία)

5250

Boeing (ΗΠΑ)

4200

9

Boeing (ΗΠΑ)

5100

GEC (Μ. Βρετανία)

4100

10

Northrop (ΗΠΑ)

4700

Raytheon (ΗΠΑ)

3960

11

Martin Marietta (ΗΠΑ)

4600

United Technologies (ΗΠΑ)

3650

12

GEC (Μ. Βρετανία)

4280

Daimler Benz (Γερμανία)

3350

13

United Technologies (ΗΠΑ)

4100

Direction des Constructions

14

Rockwell International (ΗΠΑ)

4100

Litton (ΗΠΑ)

3030

15

Daimler Benz (Γερμανία)

4020

General Dynamics (ΗΠΑ)

2930

16

Direction des Constructions 3830

TRW (ΗΠΑ)

2800

17

Mitsubishi (Ιαπωνία)

3040

IRI (Ιταλία)

2620

18

Litton Industries (ΗΠΑ)

3000

Westinghouse (ΗΠΑ)

2600

19

TRW (ΗΠΑ)

3000

Aérospatiale (Γαλλία)

2550

20

Grumman (ΗΠΑ)

2900

Mitsubishi (Ιαπωνία)

2430

21

Aérospatiale (Γαλλία)

2860

Rockwell (ΗΠΑ)

2430

22

1RI (Ιταλία)

2670

Rolls Roys (Μ. Βρετανία)

2050

23

Westinghouse (ΗΠΑ)

2330

Alcatel Alsthom (Γαλλία)

2000

24

Dassault Aviation (Γαλλία)

2260

Commissariat a Γ Energie atomique (Γαλλία)

1740

25

Texas Instruments (ΗΠΑ)

2120

Texas Instruments (ΗΠΑ)

1740

navales (Γαλλία)

navales (Γαλλία)

13800

3280

Ο ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ Τ Ο ΕΜΠΟΡΙΟ ΟΠΛΗΝ

657

Ο Ψυχρός Πόλεμος έφτασε στον παροξυσμό του με την Πρω τοβουλία Στρατηγικής Αμυνας, που προέβλεπε την κατασκευή στο διάστημα αντιβαλλιστικών συστημάτων. Το σχέδιο αυτό το πρότεινε το 1984 ο πρόεδρος Ρέιγκαν και οι μεγάλες πολεμικές βιομηχανίες προσδοκούσαν ότι θα ήταν γι’ αυτές μάννα εξ ου ρανού. Παρόλο που τελικά το σχέδιο δεν υλοποιήθηκε ποτέ, α ποκόμισαν τεράστια κέρδη. Έ να ανάλογο σχέδιο που θα καλύπτει και τις ευρωπαϊκές χώρες συζητείται σήμερα, αλλά και σε αυτή την περίπτωση υπάρχουν πολλές αντιρρήσεις. Η πίεση της κοι νής γνώμης είχε οδηγήσει τις ΗΠΑ και στην ΕΣΣΔ σε μερικούς περιορισμούς των εξοπλισμών όσον αφορά τα αντιβαλλιστικά πυ ραυλικά συστήματα και τον αριθμό των πυραύλων των υποβρυ χίων (συμφωνία SALT I, Μάιος 1972), καθώς και τον αριθμό των επιθετικών στρατηγικών πυρηνικών όπλων (συμφωνία SALT II, Ιούνιος 1979). Οι συζητήσεις ανάμεσα στις δυο υπερδυνάμεις (START) κατέληξαν σε μια πρώτη συμφωνία αφοπλισμού που α φορούσε στους πυραύλους ενδιάμεσου βεληνεκούς στην Ευρώπη (INF), η οποία υπογράφηκε στην Ουάσινγκτον τον Δεκέμβριο του 1987. Η πρώτη συνθήκη START είχε μόλις ανακοινωθεί τον Ιού λιο του 1991 στο Λονδίνο, όταν τα γεγονότα του Αυγούστου στη Μόσχα οδήγησαν στη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης το Δε κέμβριο και στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών τον οποίο είχε επιβάλει ο καπιταλισμός στο αντίπαλο σύστημα συνέβαλε σε μεγάλο βαθμό στις οικονομικές δυσκολίες του και άρα προετοίμασε την πτώση του, παρόλο που αυτή δεν ήταν η μοναδική αιτία. Μετά το τέλος της έντασης Ανατολής-Δύσης, αρκετοί αναρωτήθηκαν αν στα διακά θα δινόταν ένα τέλος στην τεράστια συσσώρευση οπλικών συστημάτων και στις δαπάνες που γίνονταν γι’ αυτά, κάτι που θα επέτρεπε στους λαούς να εισπράξουν «τα μερίσματα της ειρή νης». Δεν γνώριζαν καλά τον καπιταλισμό. Παρόλο που το Σύμ φωνο της Βαρσοβίας διαλύθηκε το 1991, το ΝΑΤΟ εξακολούθη σε να υπάρχει και άρχισε να επεκτείνεται στην Ανατολική Ευρώ πη. Οι στρατιωτικές δαπάνες σε παγκόσμια κλίμακα, που το 1989 είχαν φτάσει στο απόλυτο ρεκόρ των 1.000 δισεκατομμυρίων δο λαρίων σε τρέχοντα δολάρια, άρχισαν να περιορίζονται από το

658


1990 και το 1996 ήταν περίπου 700 δισεκατομμύρια δολάρια. Οι στρατιωτικές δαπάνες του ΝΑΤΟ (συμπεριλαμβανομένης και της Γαλλίας) μειώθηκαν κατά 31% μεταξύ 1989 και 1996, πα ραμένουν όμως τεράστιες. Στη διάρκεια της ίδιας περιόδου, οι δαπάνες για την έρευνα και την ανάπτυξη οπλικών συστημάτων μειώθηκαν κατά 25% στις ΗΠΑ, κατά 21% στη Γερμανία, κατά 19% στη Γαλλία και κατά 15%. στη Μεγάλη Βρετανία.

Εξέλιξη των στρατιωτικών δαπανών τον ΝΑΤΟ (σε δισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ [σταθερά δολάρια τον 1990]) 1987 ΗΠΑ Καναδάς

831,2

1989

1990

1991

1992

1993

1994

323,9 320,4

1988

306,2

269,0

284,1

269,1

254,0

1995

1996

238,2 226,4

11,5

11,6

11,5

11,5

10,4

10,5

10,4

10,2

186,6

184,7

186,2

186,4

184,6

176,3

171,6

166,5

159,0 159,7

9,6

259,3

520,2 518,1

504,1

464,0 470,9

451,1

430,7

406,8 394,9

8,8

NATO (Ευρώπη) ΝΑΤΟ (σύνολο)

Η συνθήκη START I μεταξύ των ΗΠΑ και της Ρωσίας, η οποία υπογράφηκε το 1991 και περιόριζε σε 6.000 τις στρατηγικές πυ ρηνικές κεφαλές που διέθετε η καθεμία από τις δυο χώρες, τέ θηκε σε ισχύ το 1994. Η συνθήκη START II, που υπογράφηκε α πό τις ίδιες χώρες τον Ιανουάριο του 1993, προβλέπει ότι ο α ριθμός αυτών των κεφαλών θα μειωθεί σε 3.000-3.500 για κάθε χώρα την 1η Ιανουαρίου 2003. Π αρά τις δυσκολίες που υπήρξαν στη διάρκεια των διαπραγματεύσεων και υπάρχουν για την επι κύρωσή τους, οι συνθήκες αυτές περιορίζουν τα πυρηνικά όπλα των δυο αυτών δυνάμεων, που και οι δυο πλέον επαγγέλλονται τον καπιταλισμό. Αν σε αυτά τα πυρηνικά όπλα προσθέσουμε και ε κείνα που κατέχουν άλλες χώρες επίσημα (Γαλλία, Μεγάλη Βρε τανία, Κίνα) ή ημιεπίσημα (Ισραήλ, Πακιστάν), τότε διαπιστώ νουμε ότι, καθώς ο 20ός αιώνας πλησιάζει στο τέλος του, υπάρ χουν αρκετά πυρηνικά όπλα για να καταστραφεί ολόκληρος ο πλανήτης.


659

Έχουν επίσης υπογραφεί και άλλες διεθνείς συμφωνίες, όπως η σύμβαση που απαγορεύει τη χρήση χημικών όπλων που υπογράφηκε στο Παρίσι τον Ιανουάριο του 1993, η συνθήκη μη διά δοσης των πυρηνικών όπλων (ΤΝΡ) που η ισχύς παρατάθηκε στο διηνεκές τον Μάιο 1995 και η συνθήκη ολοκληρωτικής απαγό ρευσης των πυρηνικών δοκιμών (CTBT) που υιοθετήθηκε τον Σε πτέμβριο του 1996. Οι συνθήκες αυτές χαρακτηρίζονται από δυο στοιχεία: Μέσω αυτών λαμβάνονται μέτρα που οδηγούν στον α φοπλισμό, κάτι που οι ειρηνόφιλοι δεν μπορούν παρά να επιδο κιμάζουν, ταυτόχρονα όμως οι καπιταλιστικές δυνάμεις που κα τέχουν πυρηνικά όπλα τις χρησιμοποιούν για να επιβάλλουν πε ριορισμούς στις χώρες του Τρίτου Κόσμου που δεν τα διαθέτουν, παρόλο που οι δυνάμεις αυτές δεν εφαρμόζουν το Άρθρο 6 της ΤΝΡ, σύμφωνα με το οποίο πρέπει ν’ ακολουθήσουν την οδό του πυρηνικού αφοπλισμού. Επιπλέον, εφτά καπιταλιστικές χώρες (ΗΠΑ, Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία, Ομοσπονδιακή Γερμανία, Ιτα λία, Καναδάς, Ιαπωνία) κατέληξαν μεταξύ τους σε μια συμφωνία και το 1987 ίδρυσαν το Missile Technology C ontrol Regime (MTCR - σύστημα ελέγχου πυραυλικής τεχνολογίας) για να ε μποδίσουν τις υπόλοιπες χώρες ν’ αποκτήσουν πρόσβαση στην τεχνολογία που θα τους έδινε τη δυνατότητα να εξοπλιστούν με στρατηγικούς πυραύλους. Μέχρι σήμερα, 25 κράτη έχουν προ σχωρήσει στο MTCR. Οι χώρες του Νότου υφίστανται αυτές τις διακρίσεις, οι οποίες οδήγησαν την Ινδία και το Πακιστάν να μην υπογράψουν την ΤΝΡ που η ισχύς της παρατάθηκε γι’ απεριόρι στο χρονικό διάστημα. Ο πόλεμος του Κόλπου τον ΙανουάριοΦεβρουάριο του 1991 και τα μέτρα ελέγχου που επιβλήθηκαν στο Ιράκ, τα οποία λίγο έλειψε να οδηγήσουν σε μια νέα ένοπλη σύρ ραξη τον Φεβρουάριο του 1998, απορρέουν από αυτή την ίδια βούληση να υποταχθεί ο υπόλοιπος κόσμος στους μεγάλους ι μπεριαλισμούς. Οι ΗΠΑ θέλουν να διαδραματίσουν τον ηγεμονικό ρόλο στον σημερινό μονοπολικό κόσμο, όπως μας υπενθυμίζει σε τακτά χρονικά διαστήματα ο πρόεδρος Κλίντον. Ο ανταγωνι σμός των εξοπλισμών διαιωνίζεται, ενώ η έρευνα, κυρίως στις ΗΠΑ και στη Γαλλία, αποσκοπεί στην ανάπτυξη τεχνολογικά ε ξελιγμένων πυρηνικών όπλων για τον 21ο αιώνα. Στη σημερινή ε


ποχή της παγκοσμιοποίησης, θα καταφέρουν οι ιμπεριαλισμοί να συνεννοηθούν μεταξύ τους ή μήπως θα επικρατήσουν οι αντι θέσεις τους, με συνέπεια οι αντιφάσεις τους να καταστήσουν πιο εύκολη την πάλη των λαών αλλά και ν’ αυξήσουν τον κίνδυνο ενός πολέμου;

0 καπιταλισμός και το εμπόριο όπλων Στο καπιταλιστικό καθεστώς, τα όπλα είναι εμπορεύματα, δεν εί ναι όμως σαν όλα τα υπόλοιπα εμπορεύματα. Πράγματι, για οποιοδήποτε άλλο εμπόρευμα είναι αναγκαία μια αγορά που θ ’ αποτελείται από ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο αριθμό καταναλω τών. Οι παραγωγοί όπλων έχουν ένα μόνο πελάτη: τα κράτη. Εί τε προέρχονται από κρατικά εργοστάσια, είτε -όπω ς συμβαίνει σήμερα σε ολοένα και μεγαλύτερο βαθμό- από ιδιωτικές επιχει ρήσεις, τα όπλα προορίζονται πρωτίστως για τις ένοπλες δυνάμεις μιας χώρας. Αντί οι κατασκευαστές όπλων να καταβάλουν προ σπάθειες για να βρουν πελάτες σε μια εκτεταμένη αγορά, είναι αρκετό να πείσουν τις ένοπλές δυνάμεις με τις οποίες διατηρούν στενούς συμβιωτικούς δεσμούς - αυτή ακριβώς είναι η σημασία του όρου «στρατιωτικο-βιομηχανικό σύμπλεγμα». Φυσικά, υπάρ χει ανταγωνισμός ανάμεσα στις εταιρείες όπως, για παράδειγμα, στις αμερικανικές εταιρείες που η καθεμία προωθεί διαφορετι κά μοντέλα πυραύλων. 'Οταν όμως οι ένοπλες δυνάμεις δώσουν τη συγκατάθεσή τους, η πώληση του εμπορεύματος είναι εξα σφαλισμένη. Μάλιστα, σε πάρα πολλές περιπτώσεις γίνονται υπερτιμολογήσεις στα συμβόλαια που υπογράφουν οι κατασκευα στές όπλων με τα κράτη με διάφορες δικαιολογίες, όπως, για πα ράδειγμα, η τελειοποίηση του οπλικού συστήματος κατά την πα ραγωγή του. Από αυτή την άποψη, τα όπλα αποτελούν ένα από πιο κερδοφόρα εμπορεύματα. Εκτός όμως από τις πωλήσεις σε εθνικό επίπεδο, τα κράτη πουλάνε όπλα σε άλλα κράτη είτε επειδή είναι σύμμαχοί τους εί τε επειδή αυτό εξυπηρετεί τα γεωστρατηγικά συμφέροντά τους εί τε επειδή με αυτό τον τρόπο ευνοούνται τα εμπορικά τους ισοζύγια.


661

Ό λα τα καπιταλιστικά κράτη που παράγουν όπλα, τα πουλάνε. Παρ’ όλα αυτά, οι εξαγωγές όπλων υπόκεινται σε διάφορους ε λέγχους προκειμένου να δοθεί η άδεια για την πραγματοποίησή τους. Στη Γερμανία, απαιτείται η άδεια της B undestag (Ομο σπονδιακής Βουλής). Στη Γαλλία, μέχρι σήμερα την άδεια για την πραγματοποίηση των εξαγωγών όπλων την παραχωρεί η κυ βέρνηση, υστέρα από τη σύμφωνη γνώμη της Διυπουργικής Επι τροπής Μελέτης των Εξαγωγών Πολεμικού Υλικού και τον a posteriori έλεγχο του Κοινοβουλίου, που είναι όμως μάλλον θεω ρητικός παρά ουσιαστικός. Αντίθετα, η διαδικασία είναι περισ σότερο απροκάλυπτη στη Μεγάλη Βρετανία, όπου το τμήμα πωλήσεων όπλων είναι επιφορτισμένο με την όλη διαδικασία και ο Head of Defense Sales (επικεφαλής του τμήματος πώλησης αμυ ντικού υλικού) είναι συνήθως ο γενικός διευθυντής κάποιου από τους καπιταλιστικούς ομίλους της πολεμικής βιομηχανίας. Μερικές φορές, ένα κράτος αρνείται να πουλήσει κάποιο ο πλικό σύστημα ή οποιοδήποτε οπλικό σύστημα σε μια χώρα ε πειδή, για παράδειγμα, έχει επιβληθεί ένα εμπάργκο εις βάρος της. Σε μια τέτοια περίπτωση, δεν είναι σπάνιο το φαινόμενο ο πλικά συστήματα παυ υποτίθεται ότι πουλήθηκαν σε μια χώρα να καταλήγουν σε μια δεύτερη ή σε μια τρίτη χώρα μέσω μικρότε ρων ή μεγαλύτερων δρομολογίων. Αυτές οι παράνομες δοσολη ψίες καταλήγουν συχνά σε «σκάνδαλα», με διάφορους ομίλους της πολεμικής βιομηχανίας να κατηγορούνται για εξαπάτηση του κράτους (όπως, για παράδειγμα, η παράδοση από μια γαλλική ε ταιρεία οβίδων στο Ιράν το 1983, παρόλο που είχε επιβληθεί έ να εμπάργκο εις βάρος αυτής της χώρας). Από τις καπιταλιστικές εταιρείες που ασχολούνται νόμιμα με το εμπόριο όπλων, οι πιο σημαντικές είναι η Interarm s στο Λονδίνο, η AGWAH στο Ντίσελντορφ, η Levy Industries στο Τορόντο, η Firearms International στο Μόντρεαλ, καθώς οι Cogswell και Harrison στο Λονδίνο. Τ έ λος, δεν πρέπει να παραλείψουμε το παράνομο εμπόριο όπλων που διεξάγεται με πολύ πιο διακριτικό τρόπο από λαθρεμπόρους, οι οποίοι προμηθεύονται το πολεμικό υλικό που πουλούν από τα στρατιωτικά αποθέματα χωρών που δεν ενδιαφέρονται για το πού θα καταλήξει αυτό το υλικό και των οποίων οι μέθοδοι συγγε

662


νεύουν περισσότερο με τις πρακτικές των γκάνγκστερ -συμπερι λαμβανομένων και δολοφονιών- παρά με τις συνήθεις μεθόδους του εμπορίου στις καπιταλιστικές χώρες Το εμπόριο των όπλων στο σύνολό του, ένα εμπόριο συνέργων του θανάτου, προκαλεί την έντονη κριτική των «φωνών της συ νείδησης», των εκκλησιών, αλλά και πολιτικών μέσα στους κόλ πους των καπιταλιστικών κρατών. Οι υπερασπιστές του εμπορί ου των όπλων το δικαιολογούν ισχυριζόμενοι ότι τα σύγχρονα ο πλικά συστήματα είναι πολύ δαπανηρά, ώστε δεν είναι εφικτό να κατασκευάζονται για να τα χρησιμοποιεί μόνο μια χώρα. Και συ νεχίζοντας την επιχειρηματολογία τους, προσθέτουν ότι «η εξέλιξη των οπλικών συστημάτων μέσα από διαδοχικές σειρές παραγω γής» είναι αναγκαία για την εθνική άμυνα και πρέπει επομένως, για να συνεχιστεί η παραγωγή τους προς όφελος της εθνικής ά μυνας, να πουλιούνται όσο το δυνατόν μεγαλύτερες ποσότητες στο εξωτερικό. Ό μω ς, οι πωλήσεις όπλων συμβάλλουν στις τοπι κές συρράξεις, είναι ιδιαίτερα δαπανηρές για τις χώρες του Τ ρί του Κόσμου, επιβαρύνουν τα χρέη τους και αυξάνουν την εθνική ανασφάλεια. Π αρ’ όλα αυτά, οι καπιταλιστικές χώρες δεν στα ματούν να πουλούν όπλα στις χώρες του Νότου. Μάλιστα, εδώ και αρκετά χρόνια, οι χώρες αυτές απορροφούν το μεγαλύτερο ό γκο των πωλήσεων τους. Το εμπόριο όπλων συνοδεύει το καπιταλιστικό σύστημα από τη γέννησή του. Ή δ η από τα τέλη του 18ου αιώνα, ο Μπομαρσέ* προμήθευε με τουφέκια τους Αμερικανούς επαναστάτες. Η Γαλ λική Επανάσταση έστελνε όπλα στους συμμάχους της στην Ευ ρώπη και η Αγγλία στις ευρωπαϊκές μοναρχίες. Στη διάρκεια του 19ου αιώνα, οι χώρες της Ευρώπης που παρήγαγαν όπλα τα που λούσαν σε εμπολέμους, ιδιαίτερα στη διάρκεια του αμερικανι κού Εμφυλίου Πολέμου. Οι αποικιοκρατικές δυνάμεις εφόδια ζαν σε μερικές περιπτώσεις με όπλα τους αντιπάλους των χωρών * Ο Πιερ Ογκισιέν Καρόν vie Μπομαρσέ (Pierre Augustin Caron de Beaumarchais, 1732-1799), εκιός α πό συγγραφέας των γνωστών θεατρικών έργων Ο Κουρέας της Σεβίλλης και Οι Γάροι τον Φίγκαρο, υπήρξε επίοης και επιτυχημένος επιχειρημα τίας, αποτελώντας σ’ ένα βαθμό το πρότυπο του ανερχόμενου καπιταλιστή. (Σ.τ.Μ.)


6 63

οι οποίες τις ανταγωνίζονταν, μέσα στα πλαίσια της αντιπαλότη τας που τις έφερνε σε αντιπαράθεση. Στον 20ό αιώνα, τα καπι ταλιστικά κράτη εφόδιασαν με όπλα τις χώρες που πήραν μέρος στους Βαλκανικούς Πολέμους ή εκείνες που θ’ αποτελούσαν τους μελλοντικούς συμμάχους τους στον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο (που σε μερικές περιπτώσεις ήταν οι ίδιες χώρες). Οι δεκαετίες του 1920 και του 1930 υπήρξαν μια ιδιαίτερα καλή περίοδος για τους «εμπόρους των κανονιών». Οι δυο πόλεμοι του Τσάκο ( 19281929 και 1932-1935) μεταξύ της Βολιβίας και της Παραγουάης, που στην πραγματικότητα ήταν πόλεμοι ανάμεσα σε καπιταλι στικές εταιρείες πετρελαίου για την εκμετάλλευση αυτής της πε ριοχής, έδωσαν τη δυνατότητα στους εμπόρους όπλων να προ μηθεύσουν και τα δυο στρατόπεδα που πήραν μέρος σε αυτούς τους ιδιαίτερα αιματηρούς πολέμους. Ο ρόλος των «εμπόρων των κανονιών» ήταν τόσο σημαντικός, ώστε το 1934 συγκροτήθηκε στις ΗΠΑ από το γερουσιαστή Τζορτζ Νόρις μια ειδική επιτρο πή, στην οποία συμμετείχε και ο Τζέραλντ Π. Νάι, για να ερευ νήσει το ρόλο των αμερικανικών εταιρειών που κατασκεύαζαν πυρομαχικά. Ταυτόχρονα, δημοσιεύτηκαν το ειδικό τεύχος του περιοδικού Fortune με τον τίτλο «Arms and lhe Man» (Τα Ό π λα και ο Άνθρωπος) και το βιβλίο Merchants of Death Iron, Blood and Profits (Έμποροι τον θανάτου, του Σιδήρου, τον Αίματος και των Κερ δών), ένα έργο στο οποίο αξίζει να κάνουμε μνεία σε αυτή τη «Μαύρη Βίβλο», καθώς πραγματεύεται το ζήτημα των εξοπλι σμών στην πιο μεγάλη καπιταλιστική χώρα του κόσμου. Ο Ψυχρός Πόλεμος είχε ως συνέπεια το εμπόριο όπλων να γνωρίσει μια χωρίς προηγούμενο άνθηση και στα δυο στρατόπε δα. Οι Αμερικανοί εφόδιαζαν με οπλικά συστήματα τις δυτικο ευρωπαϊκές χώρες μέσα στα πλαίσια της πολιτικής της ανάσχεσης του κινδύνου που αντιπροσώπευε το ανατολικό μπλοκ. Εξόπλι σαν τους συμμάχους τους στη διάρκεια του πολέμου της Κορέας από 1950 έως το 1953, στέλνοντας παντού στον πλανήτη τεράστιες ποσότητες όπλων και βαφτίζοντας αυτές τις αποστολές «στρα τιωτική βοήθεια». Από τη μεριά τους, οι υπόλοιπες καπιταλιστι κές δυνάμεις όχι μόνο χρησιμοποιούσαν τα όπλα που κατασκεύ αζαν στους αποικιοκρατικούς τους πολέμους (Ινδονησία, Βιετ


νάμ, Μαλαισία, Κένυα, Αλγερία), αλλά εξόπλιζαν και άλλα κρά τη για να διεξάγουν τους δικούς τους αποικιοκρατικούς πολέμους. Για παράδειγμα, η Πορτογαλία διεξήγε με γαλλικής προέλευσης πολεμικό υλικό τους πολέμους της Αγκόλας, της Γουινέας-Μπισάου και της Μοζαμβίκης από το 1961 έως το 1974. Η ανάμειξη των ΗΠΑ στον Πόλεμο του Βιετνάμ είχε ως αποτέλεσμα να στα λούν μεγάλες ποσότητες όπλων στο Νότιο Βιετνάμ και τις γειτο νικές χώρες μέχρι το 1975. Οι εξαγωγές όπλων των ΗΠΑ εξα πλασιάστηκαν από το 1961 έως το 1975. Είναι αξιοσημείωτο ότι συνέχισαν ν’ αυξάνονται με γρήγορους ρυθμούς και μετά τον Πό λεμο του Βιετνάμ, φτάνοντας στο ανώτερο σημείο τους το 1978 ( 13 φορές περισσότερες από τις εξαγωγές του 1961) εξαιτίας της όξυνσης του Ψυχρού Πολέμου. Οι εξαγωγές όπλων των καπιταλιστικών χωρών, αλλά και όλων των χωρών του πλανήτη, αφού σημείωσαν μια μικρή κάμψη στα τέλη της δεκαετίας του 1970, άρχισαν πάλι ν’ αυξάνονται για να φτάσουν στο αποκορύφωμά τους την περίοδο 1982-1984 και το 1987. Η δεκαετία του 1980 δεν χαρακτηρίζεται μόνο από τη δια τήρηση σ’ ένα υψηλό επίπεδο των πωλήσεων όπλων από τις ΗΠΑ, αλλά και από μια εκπληκτική αύξηση των πωλήσεων όπλων από τη Γαλλία, οι οποίες έφτασαν σε κάποιες περιπτώσεις μέχρι ■ο ση μείο να υπερβαίνουν το 40% των αμερικανικών πωλήσεων, ενώ κατά 70% προορίζονταν για τις χώρες του Νότου. Το γεγονός αυ τό είχε ως συνέπεια να καταστεί η Γαλλία, συγκριτικά με τον πλη θυσμό της, η χώρα με τις μεγαλύτερες εξαγωγές όπλων σε πα γκόσμια κλίμακα. Καθώς η πλειοψηφία των παραληπτών ήταν χώρες της Μέσης Ανατολής, όταν στις αρχές του 1991 εξερράγη ο πόλεμος του Κόλπου, η γαλλική κοινή γνώμη φοβόταν ότι οι Γάλλοι στρατιώτες θα σκοτώνονταν από γαλλικά όπλα που είχαν παραδοθεί στο Ιράκ τα προηγούμενα χρόνια. Στα τελευταία χρό νια του Ψυχρού Πολέμου, η διεθνής ύφεση μετά το 1988 δίνει μια εξήγηση για τη σχετικά απότομη μείωση των πωλήσεων ό πλων τόσο από τις καπιταλιστικές χώρες όσο και από τις χώρες του αντίπαλου μπλοκ.


665

Εξαγωγές των κυρτότερων συμβατικών όπλων από τις καπιταλιστικές χώρες μεταξύ 1982 και 1990 (σε εκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ [σταθερά δολάρια τον 1985]) 1982 ΗΠΑ

12.707

Γαλλία

3.472

1983

1984

11.878 10.226 3.460

1985

1986

1987

8.800 10.304 12.596

1989

1990

10.503 11.669

1988

8.730

3.853

3.970

4.096

3.011

2.300

2.577

1.799

Μεγάλη Βρετανία ΟΔΓ Ολλανδία Ιταλία

2.065

1.077

1.908

1.699

1.500

1.817

1.401

1.816

1.220

861

1.826

2.535

1.075

1.120

676

1.270

716

963

154

87

98

88

240

265

532

725

152

1.350

973

869

646

457

389

471

169

96

818

1.565

1.250

850

1.232

1.740

1.363

1.341

312

13.280

Άλλες ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρβ: Σύνολο ανεπτυγμένων καππαλισπκών χωρών

21.427

20.866 20.739 17.128 18.949 20.494

17.840 19.013

33.600

32.703 34.112 32.504 36.453 39.777

33.767 33.509 21.726

Παγκόσμιο σύνολο

Τα κυριότερα συμβατικά όπλα ταξινομούνται σ’ έξι κατηγορίες τε χνολογικά εξελιγμένων και πανάκριβων οπλικών συστημάτων: άρματα μάχης και τεθωρακισμένα οχήματα, πυροβολικό, πύραυλοι, πολεμικά αεροπλάνα και ηλεκτρονικά με στρατιωτικές εφαρμογές. Στον παρα πάνω πίνακα δεν συμπεριλαμβάνονται τα πυρηνικά όπλα, των οποίων η πώληση απαγορεύεται βάσει της «Συνθήκης μη διάδοσης των πυρη νικών όπλων».


666

Εξαγωγές των κυριότερων συμβατικών όπλων από τις καπιταλιστικές χώρες μεταξύ 1982 και 1990 (σε εκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ με σταθερές τιμές τον 1990) 1991

1992

1993

1994

1995

1996

ΗΠΛ

1.041

14.187

14.270

12.029

10.972

10.228

Ρωσία

3.838

2.918

3.773

763

3.505

4.512

Γαλλία

1.090

1.302

1.308

971

785

2.101

Μεγάλη Βρετανία

1.156

1.315

1.300

1.346

1.568

1.773

Γερμανία

2.505

1.527

1.727

2.448

1.549

1.464

Ολλανδία

453

333

395

581

430

4.50

Ιταλία

360

434

447

330

377

158

1.828

1.855

1.567

2.586

3.006

1.700

24.272

23.871

24.787

21.054

22.192

22.386

1.255

969

1.657

766

997

594

25.527

24.840

26.444

21.820

23.189

22.980

Αλλες καπιταλιστικές χώρες Σύνολο καπιταλιστικών χωρών Υπόλοιπες χώρες Παγκόσμιο σύνολο

Τα στοιχεία προέρχονται από το Sipri Yearbook 1997.

Π αρά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, υπήρξε μόνο μια μικρή κάμψη στο εμπόριο όπλων. Ο πόλεμος του Κόλπου υπήρξε η α φετηρία για νέες εξαγωγές όπλων στις χώρες της Μέσης Ανατο λής, αλλά και η αφορμή για να εκφραστεί η βούληση να «ηθικο ποιηθεί» το εμπόριο όπλων, γεγονός που οδήγησε στην ίδρυση ε νός μητρώου των Ηνωμένων Εθνών για τα συμβατικά όπλα (1991), στο οποίο όμως δεν συμμετέχουν όλα τα κράτη και παραμένει α νολοκλήρωτο. Το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης υιοθέτη σε στις συνεδριάσεις του Λουξεμβούργου του 1991 και της Λισ-


667

σαβόνας το 1992 έναν κώδικα συμπεριφοράς για τις πωλήσεις ο πλικών συστημάτων. Επιπλέον, οι κάτοχοι βραβείου Νόμπελ πα ρουσίασαν το 1997 έναν «κώδικα διεθνούς συμπεριφοράς». Αυ τές οι προσπάθειες ηθικοποίησης στην εποχή της παγκοσμιο ποίησης και νεοφιλελευθερισμού πρέπει ν' αντιμετωπίζονται με σκεπτικισμό, όσο καλοπροαίρετες και αν είναι οι προθέσεις των συντακτών αυτών των προτάσεων. Ο καπιταλισμός θα συνεχίσει να πουλάει όπλα όπου και όταν θεωρεί ότι με αυτό τον τρόπο θ’ αποκομίσει κέρδη, αν δεν βρεθεί αντιμέτωπος μ’ ένα τεράστιο κίνημα της κοινής γνώμης. Το 1996, οι πωλήσεις όπλων από τις καπιταλιστικές χώρες α ντιστοιχούσαν στο 92% εκείνων του 1991. Οι ΗΠΑ κατείχαν με διαφορά την πρώτη θέση και ακολουθούσαν η Ρωσία και οι τρεις μεγάλες χώρες της Δυτικής Ευρώπης (Γαλλία, Γερμανία, Μεγά λη Βρετανία). Οι πωλήσεις όπλων από τη Γερμανία ήταν αυξη μένες αυτά τα χρόνια επειδή η ενιαία Γερμανία πούλησε ένα με γάλο μέρος του πολεμικού υλικού της πρώην Ανατολικής Γερμα νίας σε διάφορες χώρες του κόσμου. Η Μεγάλη Βρετανία σε με ρικά είδη οπλικών συστημάτων κατάφερε να ξεπεράσει τη Γαλ λία. Μετά τον Πόλεμο του Κόλπου, υπήρξε μια αύξηση των πα ραγγελιών από χώρες της Μέσης Ανατολής. Μετά τη συνθήκη του 1990 για τα συμβατικά όπλα των ενόπλων δυνάμεων στην Ευρώ πη (CFE), υπήρξε μια «αλληλουχία» πωλήσεων, καθώς οι πιο α νεπτυγμένες χώρες παραχωρούσαν το λιγότερο τεχνολογικά εξε λιγμένο υλικό τους στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες, οι οποίες με τη σειρά τους έστελναν το παρωχημένο υλικό τους στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Σήμερα, οι κυριότεροι παραλήπτες των ο πλικών συστημάτων των καπιταλιστικών χωρών, που έχουν επιδοθεί σ’ έναν ξέφρενο ανταγωνισμό, δεν είναι πια οι χώρες της Μέ σης Ανατολής (παρόλο που εξακολουθούν ν’ απορροφούν το ένα τέταρτο των πωλήσεων), αλλά οι χώρες της Ασίας (που απορρο φούν τις μισές πωλήσεις όπλων). Σε ποια σύρραξη θα χρησιμο ποιηθούν αυτά τα όπλα; Τα σύνορα Ινδίας-Πακιστάν, η θάλασ σα της Κίνας, η Κορέα, είναι μερικές από τις περιοχές όπου ελ λοχεύει ο κίνδυνος μιας ανάφλεξης σε αυτή την ήπειρο. Οι γαλλικές πολεμικές βιομηχανίες ανησυχούν για τη σημερινή

668


εξέλιξη του εμπορίου όπλων, παρά την αύξηση των εξαγωγών το 1996 που τοποθετούν τη Γαλλία στην τρίτη θέση σε παγκόσμια κλίμακα. Στις πιο σημαντικές πωλήσεις γαλλικών οπλικών συ στημάτων των τελευταίων ετών συμπεριλαμβάνονται η παράδο ση 60 Mirage 2000-5 στην Ταϊβάν από τη Dassault-Aviation το 1996, καθώς και 6 φρεγατών τύπου La Fayette από την DCN, μια παράδοση που πραγματοποιήθηκε με ιδιαίτερα διακριτικό τρό πο στα τέλη Ιανουάριου του 1998 και για την οποία τα χρήματα είχαν καταβληθεί εκ των προτέρων ώστε ν’ αποφευχθεί μια εν δεχόμενη απόπειρα να παρεμποδιστεί η πώληση από την ηπει ρωτική Κίνα. Με αυτό τον τρόπο, ενισχυθηκαν οι εξοπλισμοί σε μια περιοχή όπου υπάρχει το ενδεχόμενο σύρραξης. Παράλλη λα, έχει αρχίσει να διαφαίνεται η προοπτική μιας σύρραξης σε μια άλλη περιοχή στης Ασίας, στη μεθόριο Πακιστάν-Ινδίας. Το Πακιστάν εκσυγχρόνισε 40 Mirage 3, και απέκτησε 3 αεροπλά να Atlantique 1 και, κυρίως, 3 υποβρύχια Agosta από την DCN. Ό μω ς, η αγορά των υποβρυχίων έθεσε το πρόβλημα των «αντι σταθμιστικών οφελών», καθώς βάσει της συμφωνίας το τρίτο υ ποβρύχιο πρέπει να κατασκευαστεί στο Πακιστάν μέσω της με ταβίβασης της αναγκαίας τεχνογνωσίας. Yπάρχουν και άλλες πα ρόμοιες περιπτώ σεις, όπω ς αυτή των 30 ελικοπτέρων AS 532 Cougar που παρήγγειλε η Τουρκία, για να τα χρησιμοποιήσει, ό πως και τα 20 άλλα που είχε αγοράσει το 1993, εναντίον των Κουρδών, και η Eurocopter δεσμεύτηκε να παραχθουν στη Άγκυ ρα. Τ α «αντισταθμιστικά οφέλη», που τους στερούν ένα μέρος α πό τα προεξοφλουμενα κέρδη, είναι σήμερα μια από τις σημα ντικότερες ανησυχίες των καπιταλιστικών εταιρειών. Οι γαλλικές πολεμικές βιομηχανίες φοβούνται ότι οι παραγγελίες που έλαβαν το 1996-1997 (όπως τα 40 Mirage 2000 που παρήγγειλε το Άμπου Ντάμπι από την Dassault-Aviation, τα 12 και τα 5 ελικόπτερα που παρήγγειλαν αντίστοιχα η Σαουδική Αραβία και το Ισραήλ από την Eurocopter, οι πύραυλοι Mistral που παρήγγειλε η Ινδονησία από τη Matra και οι πύραυλοι Exocet που παρήγγειλαν το Ομάν και το Κατάρ από την Aérospatiale) δεν επαρκούν για να δια σφαλίσουν τη συνέχιση των δραστηριοτήτων τους τα επόμενα χρόνια. Η μείωση των γαλλικών κρατικών κονδυλίων για τους ε


669

ξοπλισμούς και την έρευνα, σε συνδυασμό με μια χρονική επι μήκυνση των εξοπλιστικών προγραμμάτων που προβλέπει ο νό μος για τον αμυντικό προγραμματισμό των ετών 1997-2002, αυ ξάνουν την απαισιοδοξία τους. Η διαφοροποίηση των δραστη ριοτήτων τους η μεταστροφή της παραγωγής τους ώστε να δια σφαλιστούν οι θέσεις εργασίας είναι οι επιθυμητές λύσεις τις ο ποίες πρέπει να επιβάλλει μόνο το λαϊκό κίνημα σε όσους φο βούνται ότι η πώληση των μηχανών του θανάτου δεν παράγει αρ κετά κέρδη. Ο καπιταλισμός συνεχίζει τον ανταγωνισμό των εξοπλισμών και τις πωλήσεις όπλων σαν να μην άλλαξε τίποτα μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Ό χ ι μόνο οι ιθύνοντές του διατήρησαν το ΝΑΤΟ, αλλά προσπαθούν να το επεκτείνουν και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης, γεγονός που προκαλεί τις διαμαρτυρίες της νέας καπιταλιστικής Ρωσίας. Για να δικαιολογήσουν τη συνέχιση της πολιτικής των εξοπλισμών, αφήνουν να εννοηθεί ότι θα μπο ρούσε ν’ ανακύψει ένας νέος κίνδυνος από την Ανατολή και ι σχυρίζονται απροκάλυπτα ότι ο βασικός κίνδυνος εντοπίζεται στις χώρες του Νότου (η Λευκή Βίβλος του γαλλικού Υπουργείου Άμυ νας είναι ιδιαίτερα σαφής ως προς αυτό το ζήτημα, όπως εξάλ λου είναι και μερικές δηλώσεις του προέδρου Κλίντον). Θα συ νεχιστεί η σημερινή κατάσταση με τους λαούς των χωρών του Νό του να υφίστανται τις συνέπειες του ανταγωνισμού των εξοπλι σμών, που αποτελεί μια σημαντική τροχοπέδη στην πραγματική ανάπτυξη; Ή θα βρουν τα μέσα να συνδυάσουν τις προσπάθειές τους μ’ εκείνες των λαών των χωρών του Βορρά, ώστε η ανθρω πότητα να οδεύσει προς τον αφοπλισμό και την ειρήνη; Ο καπι ταλισμός, μέσω της πολιτικής των εξοπλισμών, χύνει εδώ και δυο αιώνες το αίμα των λαών. Μακάρι ο 2 1ος αιώνας να μην είναι έ νας νέος αιματοκυλισμένος αιώνας που θα τελειώσει πρόωρα εξαιτίας ενός πυρηνικού ολοκαυτώματος, το οποίο πάντα αποτε λεί ένα ενδεχόμενο στο σημερινό κόσμο. Η απάντηση δεν βρί σκεται στα των χέρια των «αφεντικών των εξοπλισμών», αλλά στα χέρια των λαών.

ΟΙ ΖΩΝΤΑΝΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ του Φ ιλίπ Π α ρ έρ

Είναι ένα γεγονός που δεν το αμφισβητούν ούτε οι οπαδοί της παγκοσμιοποίησης του καπιταλισμού: Η επιδείνωση των ανισο τήτων στον τρόπο ζωής στις πλούσιες αλλά και στις φτωχές χώ ρες (που την έχουν βαφτίσει «κοινωνική πόλωση») και η προ σαρμογή όλου του πλανήτη στην ελεύθερη αγορά (που την αποκαλουν «εκσυγχρονισμός») είναι συνέπειες μιας οικονομικής και πολιτικής οργάνωσης που ως ηθικό της θεμέλιο αναγνωρίζει μό νο τις αξίες που γεννιούνται από τις αναγκαιότητες αυτής της πα γκοσμιοποίησης. Οι οικονομικές και κοινωνικές επιζήμιες επι πτώσεις θεωρούνται λοιπόν ως «δυσλειτουργίες», ενώ στην πραγ ματικότητα δεν είναι παρά παράγωγα μιας επαναποικιοποίησης του κόσμου από τις κυρίαρχες δυνάμεις των πλούσιων χωρών. Αυ τή η διαδικασία, που στα τέλη του 20ού αιώνα αντιστοιχεί στη στρατηγική νίκη του καπιταλισμού εις βάρος του σοσιαλιστικού στρατοπέδου και των αδεσμεύτων, θεμελιώνεται σε μια φονική ου τοπία, την παγκοσμιοποίηση, της οποίας οι πρώτες υλοποιήσεις αφήνουν να διαφανεί ένας αρνητικός απολογισμός για το μέλλον του πλανήτη σε όλους τους τομείς. Πράγματι, η οικολογική κρίση, για παράδειγμα, μπορεί να θεωρηθεί ως μια κοινωνική κρίση και ως προϊόν ενός συστήμα τος όπου η αφθονία δεν μπορεί να μοιραστεί. Για να διασφαλι στεί ένα επίπεδο άνετης διαβίωσης για το 20% της ανθρωπότη τας, πρέπει οι φτωχές χώρες να εγκαταλείψουν την παραγωγή δημητριακών και να στραφούν σε άλλες παραγωγές, πρέπει να κο πούν τα δάση, να καταστραφούν οι παραδοσιακοί τρόποι ζωής,

ΟΙ ΖΩΝΤΑΝΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΤΗ Σ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

671

να εγκαταλείψουν τις εστίες τους οι χωρικοί που καταστράφηκαν ή απαλλοτριώθηκαν οι ιδιοκτησίες τους και να πάνε στις favellas και στα barrios της Λατινικής Αμερικής, στις υποβαθμισμένες συ νοικίες της Νότιας Ασίας, στα προάστια της Μανίλας, στις τενεκεδουπόλεις του Ντακάρ. Πρέπει να οργανωθεί μια αγορά πρώ των υλών σε αρπακτικά πρότυπα, έστω και αν ένα δισεκατομμύ ριο ανθρώπινα όντα θα ζουν σε απόλυτες συνθήκες ένδειας. Πράγ ματι, στη βάση της κλίμακας, ο ένας κάτοικος του πλανήτη μας στους έξι διαθέτει μόνο ένα δολάριο ημερησίως για την επιβίω σή του! Η οικονομική παγκοσμιοποίηση, της οποίας τις αξίες εγκω μιάζει ασταμάτητα η κυρίαρχη ιδεολογία, δεν είναι στην πραγ ματικότητα παρά μια διαδικασία σε εξέλιξη. Δεν έχει ολοκλη ρωθεί, ούτε είναι οριστική. Οι αδυναμίες της είναι μεγάλες και πολλές. Στην πρώτη θέση αυτών των αδυναμιών βρίσκονται οι α νεκπλήρωτες υποσχέσεις για τη διανομή του πλούτου, τις οποίες ο καπιταλισμός, έστω και παγκοσμιοποιημένος, δεν μπορεί εξ ο ρισμού να πραγματοποιήσει. Παράγοντας σήμερα περισσότερο τον αποκλεισμό από την ευημερία, τα κερδοσκοπικά κέρδη από την αυθεντική ανάπτυξη και πολύ περισσότερες μνησικακίες α πό ελπίδες, αυτό το εγκληματικό σύστημα συνεχίζει να κατα σκευάζει τον πόνο και να ρημάζει τις υπάρξεις δισεκατομμυρίων ανθρώπων, διατηρώντας το ένα τρίτο της ανθρωπότητας στο ε πίπεδο διαβίωσης που υπήρχε στη μεσαιωνική Ευρώπη. Γιατί, ενώ πλησιάζουμε το έτος 2000, δυο δισεκατομμύρια ά ντρες, γυναίκες και παιδιά ζουν σε συνθήκες όμοιες μ’ εκείνες του έτους 1000 εξαιτίας του νόμου του κέρδους. Οι μισοί από αυτούς δεν ξέρουν καν αν αύριο θα μπορέσουν να φάνε.

1.1945-1990: η επαναποικιοηοίηση, προοίμιο της παγκοσμιοποίησης Η παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου, που μ’ εμπειρικό τρόπο μπο ρούμε να δούμε τη σταδιακή πορεία της μέσα στα πλαίσια της ε ξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ στη διάρκεια του Ψυχρού Πολέ μου, ήταν ένας από τους επιδιωκόμενους σκοπούς των «θεσμών

672


των Μπρέτον Γουντς».* Η στρατηγική αυτών των οργανισμών βοήθειας και συνεργασίας έγινε πολύ γρήγορα επιθετική. Μετά από μερικές τριβές και τροποποιήσεις, μετατράπηκαν σ’ εργαλεία της αμερικανικής ηγεμονίας. Αν και αρχικά οι ρόλοι τους ήταν διακριτοί, σήμερα η Παγκόσμια Τ ράπεζα, το Διεθνές Νομισμα τικό Ταμείο και η GATT (Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορί ου) / Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου, που πλέον συμπληρώ νονται από τη Multilateral Agreem ent on Investm ent (MAI - το σύνολο των συμφωνιών για τη φιλελευθεροποίηση του παγκό σμιου εμπορίου), έχουν συντονίσει τις πολιτικές τους με εκείνες της Ο μάδας των Εφτά. Μετά την κατάρρευση του σοβιετικού μπλοκ και το βαθμιαίο πέρασμα της Κίνας στον καπιταλισμό, οι θεσμοί αυτοί απέκτησαν περισσότερο δομικό παρά συγκυριακό χαρακτήρα και άρχισαν σταδιακά ν’ αποτελούν ένα είδος κέντρου προβληματισμού, συναντήσεων και λήψης αποφάσεων που λει τουργεί προς όφελος του κυρίαρχου καπιταλισμού. Η στρατηγική του συμπλέγματος Παγκόσμια Τράπεζα / Διε θνές Νομισματικό Ταμείο / GATT υπήρξε εξελικτική. Μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερις μεγάλες φάσεις από το 1945, οι οποίες είναι παράλληλες με τις φάσεις της αμερικανικής στρατηγικής στον κόσμο. Αρχικά, η στρατηγική τους είχε ως στόχο την τεχνι κή και χρηματοδοτική εξάρτηση των φτωχών αποαποικιοποιημένων χωρών μέσω ενός συστήματος αναπτυξιακής βοήθειας που βασιζόταν στον βαρύ εξοπλισμό, στην αστυφιλία, στα μεγάλα έρ γα και στην εκβιομηχάνιση της υπαίθρου. Αυτή η πρώτη φάση διήρκεσε από το 1947 (όταν η Παγκόσμια Τ ράπεζα και το Διε θνές Νομισματικό Ταμείο χορήγησαν τα πρώτα δάνεια) μέχρι το 1968 (όταν ο Ρόμπερτ Μακναμάρα, πρώην υπουργός Άμυνας των ΗΠΑ, έγινε πρόεδρος της Παγκόσμιας Τράπεζας). Στη διάρκεια αυτής της φάσης, ανατράπηκε ο αρχικός παραγωγικός ιστός των φτωχών χωρών με αυταρχικό, ταχύ και μη αναστρέψιμο τρόπο. * Π εριοχή της Π ολιτείας Νιου Χ άμσαϊρ των ΗΠΑ όπου από τις 1 έως τις 22 Ιου λίου 1944 πραγματοποιήθηκε η Ν ομισματική και Οικονομική Διάσκεψη των Ηνωμένων Εθνών, με σκοπό τη λήψη αποφάσεων α πό τους Συμμάχους για τη ρύθμιση οικονομικών ζητημάτων στον μεταπολεμικό κόσμο, μετά την αναμε νόμενη ήττα της Γερμανίας και της Ιαπωνίας. (Σ.τ.Μ.)

01 ΖΩΝΤΑΝΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΤΗ Σ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

673

Σε πολλές χώρες, αυτή η φάση συνεχίζεται με την εφαρμογή των ίδιων μεθόδων ανάμειξης στα εσωτερικά τους. Μια από αυτές εί ναι ότι τα δάνεια ευνοούν τα «βαριά σχέδια», όπως τα δυο χιλιά δες φράγματα στην κοιλάδα του ποταμού Ναρμάντα στην Ινδία ή το φράγμα των Τριών Ποταμών στην Κίνα, χωρίς να λαμβάνονται υπ’ όψιν τα εκατομμύρια των ανθρώπων που πρέπει να μετεγκατασιαθουν όταν θα δημιουργηθούν οι τεχνητές λίμνες. Οι συ στηματικές υπερβάσεις των προϋπολογισμών των έργων καθι στούν αναγκαία νέα δάνεια, επιτείνοντας τη χρηματοδοτική ε ξάρτηση της χώρας, η οποία πρέπει επομένως κάθε φορά να υ ποκύπτει ολοένα και περισσότερο στον εκβιασμό των «συμβάσε ων υπό όρους», αυτού του όμορφου τεχνοκρατικού όρου ο οποί ος είναι γεμάτος απειλές για τις υπερχρεωμένες φτωχές χώρες και για τις 110 οικονομίες του Νότου που η Παγκόσμια Τ ράπε ζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο έχουν επίσημα δηλώσει ότι πρέπει να προβούν σε «διαρθρωτική προσαρμογή». Αυτή η έκ φραση υποδηλώνει το σύνολο των εξαναγκαστικών μέτρων που συνοδεύουν το εκβιαστικό πέρασμα στην οικονομία της αγοράς μέσω της αποδιάρθρωσης κάθε ρυθμιστικής λειτουργίας του κρά τους. Αφού πρώτα παίχτηκε η κωμωδία της οικονομικής και τεχνι κής βοήθειας, η στρατηγική του συμπλέγματος Π αγκόσμια Τ ρ ά πεζα / Διεθνές Νομισματικό Ταμείο / GATT προσανατολίστηκε στη συνέχεια προς την αύξηση του δανεισμού, μια στρατηγική που διήρκεσε από το 1968 έως το 1982, το έτος της «μεγάλης κρί σης του χρέους», η οποία υπήρξε συνέπεια της ανακοίνωσης για παύση πληρωμών από το Μεξικό που εκείνη την περίοδο ήταν η χώρα με το μεγαλύτερο χρέος. Από το 1968 έως το 1971, ο Μακναμάρα εξαπλασίασε τα δάνεια και τις επενδύσεις. Η επίσημη τάση επέβαλε μια «ποσοτική» προσέγγιση του ζητήματος της α ναπτυξιακής βοήθειας προς τις φτωχές χώρες. Το 1971, η από φαση του Νίξον ν’ αναστείλει τη μετστρεψιμότητα του δολαρίου σε χρυσό μετέτρεψε το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο σε μηχανι σμό ανακύκλωσης των ελεύθερα κυμαινόμενων νομισμάτων. Το υποτιμημένο χρήμα, μετά από το δανεισμό του στις φτωχές χώ ρες, αποκτούσε σαν από θαύμα πάλι την αξία του και μετατρε

674


πόταν σε χρέος που έπρεπε να εξοφληθεί. Οι ιδιωτικές επενδύ σεις που γίνονταν με γνώμονα την κερδοσκοπία στην τιμή του δο λαρίου πολλαπλασιάστηκαν εξαιτίας των πετρελαϊκών κρίσεων του 1973 και του 1979. Η συνέπεια ήταν τα χρέη των φτωχών χω ρών να καταλήξουν να είναι χίλιες φορές μεγαλύτερα απ’ όσο στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διε θνές Νομισματικό Ταμείο άρχισαν να διαδραματίζουν τον διπλό ρόλο του δημόσιου δανειστή και του ιδιωτικού εισπράκτορα. Η επινόηση των «διαρθρωτικών αλλαγών» το 1979 επέτρεψε τη δια σφάλιση των ιδιωτών δανειστών στην περίπτωση που οι αλόγι στα υπερχρεωμένες φτωχές χώρες έδειχναν ότι είχαν την πρόθε ση να μην πληρώσουν, κάτι που αποτελούσε έναν προβλέψιμο κίνδυνο. Η κρίση του 1982 σηματοδότησε την έναρξη της τρίτης φ ά σης της ιστορίας των θεσμών που προέκυψαν από τη Διάσκεψη του Μπρέτον Γουντς. Τα μετόπισθεν της Σοβιετικής Ένωσης υπονομεύθηκαν με την επιβολή (που επιτεύχθηκε με εκβιασμούς) των «διαρθρωτικών αλλαγών» στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Με ταξύ 1982 και 1987, τα μακροοικονομικά προγράμματα που ε πεξεργάστηκαν το G7, η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νο μισματικό ταμείο οδήγησαν, μέσω των αυστηρών όρων τον συμ βάσεων, τις φτωχές χώρες στην οικονομία της αγοράς, γεγονός που της έβγαλε de facto από τη σοβιετική τροχιά. Π ρέπει να επισημανθεί ότι ο Μ ακναμάρα παραιτήθηκε το 1981, το επόμενο έτος από την άνοδο στην εξουσία του Ρόναλντ Ρέιγκαν, εξαιτίας της εξέλιξης της αμερικανικής γεωστρατηγικής. Από την αρχή της πολιτικής της «ανάσχεσης» που κυριαρ χούσε επί δόγματος Τρούμαν και συνεχίστηκε με την πολιτική της ειρηνικής συνύπαρξης -μέσα σ’ ένα πλαίσιο αντιπαράθεσηςπου εφάρμοσαν οι Αϊζενχάουερ, Κένεντι, Τζόνσον, Νίξον και Κάρτερ, οι ΗΠΑ πέρασαν στη στρατηγική του οικονομικού νεο φιλελευθερισμού της ομάδας των συμβούλων του Ρέιγκαν. Από τότε, το επίσημο δόγμα σκλήρυνε και εκφραζόταν με την αρχή της «ανάκτησης». Από το 1982 έως το 1992, η «διαρθρωτική προ σαρμογή» έγινε η έννοια-κλειδί μιας επιθετικής στρατηγικής που υπήρξε ο κυριότερος εξωγενής παράγοντας για την πολιτική, οι


675

κονομική, περιβαλλοντική και κοινωνική κατάρρευση των χωρών στις οποίες πραγματοποιήθηκε η «διαρθρωτική προσαρμογή». Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, η Παγκόσμια Τράπεζα και η GATT, που συνδέονται επίσημα μεταξύ τους μετά το 1988, γονά τισαν τις φτωχές χώρες του πλανήτη. Η Σοβιετική Ένωση, περι κυκλωμένη και σχεδόν χωρίς συμμάχους πια, άρχισε να διαλύε ται αργά μέσα στην «γκλάσνοστ» και την «περεστρόικα», για να καταρρεύσει τελικά λίγο μετά την πτώση του Τείχους του Βερο λίνου, το 1989. Στη συνέχεια, μέσα σε μερικά χρόνια, η «διαρ θρωτική προσαρμογή» (που είχε ήδη επεκταθεί σε παγκόσμια κλίμακα με το σχέδιο Μπέικερ στη Σεούλ, το 1985) επιβλήθηκε τελικά και στους τελευταίους ανυπότακτους: Το 1981, η Ινδία και η νέα Ρωσία υπέκυψαν στο Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Η Κού βα και το Βιετνάμ άνοιξαν τα σύνορά τους στον μαζικό τουρισμό και η Κίνα αποκατέστησε την οικονομία της αγοράς στις «ειδικές οικονομικές ζώνες». Στις αρχές του 1998, εν μέσω του κραχ στην Ασία, το κινεζικό κράτος απελευθέρωσε όλες τις τιμές, εκτός α πό τα ενοίκια, τα νοσήλια και τα κόμιστρα. Σήμερα, στα τέλη του 1998, οι 200 μεγαλύτερες υπερεθνικές εταιρείες ελέγχουν το 80% της παγκόσμιας αγροτικής και βιομη χανικής παραγωγής, καθώς και το 70% των εμπορικών συναλλα γών και του τομέα των υπηρεσιών σε όλο τον πλανήτη, και άρα ελέγχουν περισσότερο από τα δυο τρίτα του ακαθάριστου πα γκόσμιου προϊόντος που ανέρχεται σε 25.000 δισεκατομμύρια δολάρια (και το οποίο πριν από 100 χρόνια ήταν μόλις 1.000 δι σεκατομμύρια δολάρια). Καθώς έχουν λόγο στις συζητήσεις και στις αποφάσεις που λαμβάνονται στις διασκέψεις .κορυφής του G7, αυτοί που λαμβά νουν τις αποφάσεις για τα τραστ (αγροτικο-διατροφικά, πετρε λαϊκά ή των πολεμικών βιομηχανιών) επεμβαίνουν άμεσα στις παγκόσμιες υποθέσεις. Σε συνεργασία με τους γιγαντιαίους χρη ματοπιστωτικούς οργανισμούς του παγκόσμιου κεφαλαίου (τα συνταξιοδοτικά ταμεία, τις μεγάλες υπερεθνικές τράπεζες και τους θεσμοποιημένους κερδοσκόπους), οι διάφορες υπηρεσίες του Διε θνούς Νομισματικού Ταμείου και της Παγκόσμιας Τράπεζας ε πεξεργάζονται τις εντολές τους, συνθλίβουν οικονομίες, επιβάλ

676


λουν την υπακοή στα επαναποικιοποιημένα κράτη. Ό λοι αυτοί οι «μάνατζερ» και όλοι αυτοί οι «πρόεδροι» οργανώνουν προς όφε λος του top one (του 1% των πιο πλουσίων ανθρώπων στον κόσμου) τη δυστυχία του sixty bottom (του 60% των πιο φτωχών ανθρώπων στον κόσμο)... Η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία, που έγινε ακόμα πιο σκληρή εξαιτίας των στρατηγικών της επιτυχιών, παγκοσμιοποιεί τους στόχους της: Έ χοντας εξαπολύσει την επίθεσή της για ν’ ανα κτήσει την παγκόσμια αγορά, αποσκοπεί στην εφαρμογή της «διαρθρωτικής προσαρμογής σε παγκόσμια κλίμακα», ώστε να εξαναγκάσει σε υπακοή και τους τελευταίους ανταγωνιστές που αναδύονται (ιδίως, τις νέες βιομηχανικές χώρες και την Ιαπωνία), αλλά κυρίως για να επιτύχει την καταστροφή του κράτους πρό νοιας στις ανεπτυγμένες χώρες μέσω της των κοινωνικών πολι τικών που επιτεύχθηκαν μετά από ενάμιση αιώνα λυσσαλέας πά λης. Η απορύθμιση και οι ιδιωτικοποιήσεις, ακόμα και στις πλού σιες χώρες, είναι οι δυο καθοριστικοί στόχοι της φιλελεύθερης επίθεσης. Ο προγραμματισμένος στόχος του νικηφόρου καπι ταλισμού είναι η γενικευμένη μείωση των δικαιωμάτων των ερ γαζομένων στις ανεπτυγμένες χώρες, που αποτελεί συνέχεια της ένδειας των εργαζομένων στις χώρες της Ανατολής, και η υπο δούλωση των εργαζομένων στις φτωχές χώρες. Η αποβιομηχά νιση των πιο φτωχών χωρών, η διαρκής στασιμότητα των υπο λοίπων χωρών, η εγκατάλειψη της υπαίθρου στις χώρες του Νό του, η ενορχηστρωμένη υποαπασχόληση σε όλες τις χώρες, η με τατροπή των μικρών παραγωγών και των μικρών διανομέων ό λου του πλανήτη σε μισθωτούς, ο αναπροσανατολισμός των ε πενδύσεων προς μια αύξηση που δεν θα δημιουργεί θέσεις ερ γασίας αλλά θα αποφέρει τεράστια κέρδη στις αγορές μέσω των παράνομων συναλλαγών και της κερδοσκοπίας. Αυτές είναι οι δολοφονικές συνέπειες αυτού του αρπακτικού συστήματος και είναι τόσο καταστρεπτικές, τόσο βαθιές και τόσο σημαντικές, ώ στε έχουν επιπτώσεις και στις ζωτικές ισορροπίες του περιβάλ λοντος όλου του πλανήτη.


677

2. Η οικολογική κρίση, το ιδιωτικό κέρδος και η αναγκαστική αστυψιλία Δεν είναι απαραίτητο να γίνει ο οικολογικός απολογισμός της βιομηχανικής ανάπτυξης στην Ευρώπη. Η γηραιό ήπειρος δείχνει τις πληγές της: Αποψιλωμένη από την εντατική αγροκαλλιέργεια, μολυσμένη από την αστικοποίηση, ζωσμένη από το δίκτυο των αυ τοκινητοδρόμων, γεμάτη με οχετούς που κάποτε ήταν ποτάμια, αυτή η παραμορφωμένη γη έχει πάνω της τα σημάδια ενός χι λιετούς πολέμου. Αν όμως η Βόρεια Αμερική εκχερσώθηκε μέσα σ’ εκατό χρόνια και τα τροπικά δάση της Βραζιλίας και της Αφρι κής καταστράφηκαν μέσα σε τριάντα χρόνια, σύντομα δεν θα έ χει απομείνει ίχνος από τα ισημερινό δάση της Μαλαισίας και της Ινδονησίας, που η εκμετάλλευσή τους άρχισε μόλις πριν από εί κοσι χρόνια. Αυτή η επιτάχυνση συνδέεται με την επέκταση των «ελεύθερων αγορών». Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι η άνιση οργάνωση του κό σμου διαταράσσει τις φυσικές, χημικές και βιολογικές ισορρο πίες. Για πρώτη ίσιος φορά, δεν είναι τα όνειρα που απορρέουν από κάποια αναδιανεμητική φιλοσοφία αλλά μια παγκόσμια α πειλή που απαιτεί μια πιο ισορροπημένη κατανομή των πόρων ανάμεσα στους ανθρώπους. Ο πλανήτης δεν έχει μολυνθεί από τη βιομηχανία, αλλά από μια καταστρεπτική βιομηχανική πολιτική που βασίζεται στην απεριόριστη παραγωγή και στη συγκέντρω ση των κερδών στα χέρια ιδιωτών σε παγκόσμιο επίπεδο. Τ α ε δάφη δεν έχουν καταστραφεί από τα χημικά λιπάσματα και τα φυ τοφάρμακα, αλλά από τις μονοδιάστατες εμπορικές στρατηγικές των υπερεθνικών αγρο-διατροφικών εταιρειών. Τ α δάση καίγο νται στον Αμαζόνιο, στην Αφρική ή στην Ινδονησία, επειδή οι ε ξαθλιωμένοι χωρικοί που εκδιώκονται από τις γαίες τους προ σπαθούν να επιβιώσουν καλλιεργώντας κάθε έτος διαφορετικές εκτάσεις, αλλά κυρίως επειδή κάποια ευρωπαϊκή ή αμερικανική αλυσίδα φαστ-φουντ, ή κάποιο αγρο-διατροφικό τραστ, αποφά σισε να δημιουργήσει εκεί ένα τεράστιο αγρόκτημα ή μια γιγαντιαία φυτεία που τα προϊόντα τους προορίζονται να εξαχθούν στις πλούσιες χώρες. Η έρημος προχωράει ταυτόχρονα με την

678


ένδεια. Το δάσος υποχωρεί μαζί με τη δικαιοσύνη. Οι τενεκεδουπόλεις στις φτωχές χώρες μεγαλώνουν ενώ την ίδια ώρα αυ ξάνονται τα κέρδη των υπερεθνικών εταιρειών που ιδιοποιούνται τις γαίες των χωρών του Τρίτου Κόσμου. Τ α υποσιτισμένα παι διά αργοπεθαίνουν στην Αφρική την ίδια στιγμή που οι μεσοα στοί των πλούσιων χωρών δεν ξέρουν πια τι να επινοήσουν για να χάσουν τα επιπλέον κιλά τους. Με πολύ μεγάλη διαφορά, αυτό που περισσότερο απ’ οτιδή ποτε άλλο μολύνει τον πλανήτη είναι η ανισότητα. Περισσότερο και από το σύνολο των τοξικών αποβλήτων των βιομηχανιών του Βορρά και του Νότου χωρίς την οποία άλλωστε δεν θα υπήρχαν, περισσότερο και από τις πυρκαγιές στα δάση, τους πολέμους και τους λιμούς που παράγει, η ανισότητα καταστρέφει τον πλανήτη με τις τενεκεδουπόλεις, με τη λεηλασία της χλωρίδας των φτωχών χωρών που, ελλείψει κεφαλαίων, το μόνο που μπορούν να κάνουν είναι να εξοφλούν τα χρέη τους με τους φυσικούς τους πόρους. Ποιος είναι λοιπόν σε τελική ανάλυση ο απολογισμός μετά α πό σχεδόν μισό αιώνα παροχής «αναπτυξιακής βοήθειας» με βά ση τη φιλελεύθερη προσέγγιση; Είμαστε υποχρεωμένοι να πα ραδεχτούμε ότι είναι αρνητικός σε όλα τα επίπεδα. Ό χ ι μόνο η οικονομία καμίας φτωχής χώρας δεν είναι βιώσιμη ή ανεξάρτη τη, αλλά στην οικονομική εξάρτηση και στις οικολογικές κατα στροφές προστίθεται μια κοινωνική μεταβλητή που επιδεινώνει τις συνθήκες: Οι «ελίτ» των χωρών του Νότου που συνεργάζονται με το ξένο κεφάλαιο καταπνίγουν τις εξεγέρσεις που προκαλεί η πείνα, οι κακοπληρωμένοι και διεφθαρμένοι δημόσιοι υπάλληλοι καταχρώνται το δημόσιο χρήμα, αυτοί που παίρνουν τις αποφά σεις τις λαμβάνουν στα γραφεία των Δυτικών ομολόγων τους ή στις συνεδριάσεις των διοικητικών συμβουλίων των υπερεθνικών εταιρειών. Οι φτωχές χώρες, που συνθλίβονται από τα αφόρητα εξωτερικά τους χρέη, χρηματοδοτούν κυριολεκτικά τις πλούσιες χώρες (περισσότερο από μια εκατοστιαία μονάδα ανάπτυξης). Έτσι, η αναγκαστική αστυφιλία γεμίζει τις τενεκεδουπόλεις και τις κακόφημες συνοικίες, ενώ η εξαθλίωση τροφοδοτεί τα α ντάρτικα κινήματα που μετατρέπονται σε ληστρικές ομάδες ό πως στη Λιβερία και στη Σομαλία ή στρέφονται στη βαρβαρότη

ΟΙ ΖΩΝΤΑΝΟΙ ΝΕΚΡΟΙ THE ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

679

τα όπως στην Αλγερία. Η ανάπτυξη των «ελεύθερων αγορών» δεν ήταν παρά η ευκαιρία για μια εξορθολογισμένη λεηλασία των φτωχών χωρών με πρόσχημα την τεχνική βοήθεια. Οι υπηρεσίες του ΟΗΕ δεν ήταν παρά οι φορείς για την εμφύτευση παρασίτων, όπως είναι τα αγρο-διατροφικά τραστ που στερεύουν τα εδάφη των φτωχών χωρών για να εξάγουν προς τις πλούσιες χώρες, όπως είναι οι «έμποροι κανονιών» που υπαγορεύουν την εξωτερική πο λιτική όλων των χωρών, τόσο των μεγάλων όσο και των μικρών, όπως είναι οι χρηματιστές που διψούν για αποδοτικές τοποθετή σεις και χειραγωγούν τους διεθνείς θεσμούς. Μετά από πενήντα χρόνια «βοήθειας», οι χώρες του Νότου έ χουν καταστραφεί. Σχεδόν οι μισοί κάτοικοί τους ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας όπως το ορίζουν τα Ηνωμένα Έθνη. Οι χώ ρες αυτές έχουν οικολογικά αφανιστεί, οι κάτοικοι των πόλεων αλλά και της υπαίθρου ζουν μια αναξιοπρεπή ζωή. Η διάσημη «α πογείωση» του Ρόστοου* δεν συνέβη ποτέ: Το αεροπλάνο του Τρί του Κόσμου, κατάφορτο και δύσοσμο, σκουριάζει στην άκρη του διαδρόμου απογείωσης, χωρίς πιλότο και καύσιμα. Ό σ ο για το εξίσου διάσημο φαινόμενο της «μετάδοσης», που σύμφωνα με τους φιλελεύθερους οικονομολόγους θα είχε ως αποτέλεσμα να πλουτίσουν οι φτωχοί μετά τον πλουτισμό των πλουσίων, κατα δεικνύει τα όρια του κυνισμού: Τεχνητά εφαρμοσμένες σε οικο νομίες και κοινωνίες που είχαν ακρωτηριαστεί από την αποικιο κρατία, οι αναπτυξιακές συνταγές δυτικού τύπου κατάφεραν μό νο να οργανώσουν περισσότερο ορθολογικά, εκσυγχρονίζοντάς τες, τις παλιές αποικιοκρατικές μορφές μεταφοράς των κεφα λαίων και των ακατέργαστων πρώτων υλών. Παρά την αλληλοδιαδοχή των κραχ (Ταϊλάνδη, Κορέα, Χονγκ Κονγκ, Τόκιο), οι φιλελεύθεροι οικονομολόγοι επιμένουν να χρη σιμοποιούν έννοιες που συγκαλύπτουν την πραγματικότητα στις

* Ουόλτ Ουίτμαν Ρόσιοου (Walt W hitman Rostow, 1916). Αμερικανός οικονομο λόγος. Διετέλεσε σύμβουλος του προέδρου Κένεντι και συνέβαλε στην ανάπτυξη της πολιτικής της ειρηνικής συνύπαρξης. Είναι κυρίως γνωστός για την ταξινόμηση των σιαδίων της οικονομικής εξέλιξης των κοινωνιών από την παραδοσιακή (α γροτική) οικονομία έως την περίοδο της μαζικής κατανάλωσης. (Σ.τ.Μ.)

680


χώρες του Νότου. Η εξαντλημένη και μολυσμένη Κίνα πουλάει μια από τις επαρχίες της, το Κουαντούνγκ, σε ιδιώτες επενδυτές, για να προετοιμάσει το έδαφος για τις οικονομικές μεταρρυθμί σεις που αποσκοπούν στην παλινόρθωση της οικονομίας της α γοράς, αλλά και για να προεξοφλήσει το άνοιγμα των συνόρων στις μεγάλες ιαπωνικές και αμερικανικές επιχειρήσεις. Η Ινδία δεινοπαθεί από το γιγαντισμό και τη διαφθορά, από τις αφόρη τες κοινωνικές ανισότητες, από τις λεγεώνες των ζητιάνων, από τα αναρίθμητα εξαθλιωμένα παιδιά που αρπάζονται από τους του ρίστες με απλωμένα χέρια και ικετευτικό βλέμμα. Το Μεξικό εί ναι τόσο μολυσμένο, τόσο αφανισμένο και τόσο αποικιοκρατούμενο, ώστε όλοι χρησιμοποιούν για τις αγορές τους δολάρια, τα πράσινα χαρτονομίσματα του μεγάλου βόρειου γείτονα. Η Κορέα μιμείται το Χονγκ Κονγκ και τη Σιγκαπούρη, όπου στα sweat shops, στα «εργαστήρια του ιδρώτα», εργάτες δεκατριών ετών δουλεύουν δεκατρείς ώρες καθημερινά, στερούμενοι τις ομορ φιές της ζωής, τις χαρές της εφηβείας. Η Ταϊλάνδη, η πρώτη εξαγωγέας ρυζιού στον κόσμο, είναι μια χώρα όπου θα νόμιζε κα νείς ότι, εξαιτίας αυτού του δεδομένου, όλοι οι κάτοικοι της χορ ταίνουν την πείνα τους. Ό μω ς, σε αυτή τη χώρα μπορείς ν’ αγο ράσεις ένα μικρό σκλάβο με πεντακόσια δολάρια, ενώ η μίσθω ση μιας «φίλης» για μια εβδομάδα δεν υπερβαίνει τα τριακόσια δολάρια. Η Ινδονησία, οι Φιλιππίνες, η Βραζιλία; Πυρπολημένα και αφανισμένα δάση, βιομηχανίες που καταστρέφουν το πε ριβάλλον. Παντού, η «νέα εκβιομηχάνιση» συνοδεύεται από τα ευεργετήματα της καπιταλιστικής κοινωνίας: κακόφημες συνοι κίες, κορίτσια για μίσθωση, τενεκεδουπόλεις, ναρκωτικά, νέφος, Coca-Cola, αυτοκίνητα, φαστ-φουντ, φώτα από νέον, εγκληματι κότητα και... κινητά τηλέφωνα. Έτσι, οι ειδικοί του φιλελευθερι σμού μπορούν να ισχυρίζονται ότι στην Ινδία, για παράδειγμα, υπάρχει μια νέα μεσαία τάξη, που την αποτελούν 200 εκατομμύ ρια καταναλωτές. Λησμονούν όμως, σαν να είναι ένα τυχαίο γε γονός, τα υπόλοιπα 700 εκατομμύρια από τα οποία τα δύο τρίτα πρέπει να επιβιώσουν με λιγότερο από ένα δολάριο κατ’ άτομο ημερησίως. Αναμφίβολα, αυτό είναι που αποκαλούν «ινδικό θαύμα»! Λησμονούν επίσης όλους όσοι εγκατέλειψαν τις εστίες τους ε-


681

ξαιτίας της «ανάπτυξης», όπως την εννοούν οι διάφορες υπηρε σίες της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (που είναι τα ψάρια-πιλότοι των μεγάλων ιδιωτικών τρα πεζών και των γιγαντιαίων τραστ οικοδομών και δημοσίων έρ γων). Η κατασκευή των φραγμάτων στο Σινγκραούλι στην Ινδία που άρχισε το 1962 είχε ως συνέπεια να εγκαταλείψουν χωρίς τη θέλησή τους τις εστίες τους περισσότεροι από 300.000 άνθρω ποι. Σύμφωνα με τις προβλέψεις, η κατασκευή των ατμοηλεκτρικών σταθμών (11 συνολικά) θα προκαλέσει την εκδίωξη 150.000 επιπλέον ανθρώπων. Από το 1970, το ενεργειακό πρόγραμμα της Ινδίας, που κατά τα δύο τρίτα του χρηματοδοτείται από την Π α γκόσμια Τράπεζα, είχε ως συνέπεια να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, εκτός από όσους υπήρξαν θύματα του σχεδίου στο Σινγκραούλι, περισσότεροι από 200.000 αυτόχθονες που ζούσαν με αυτάρκεια σε ακόμα ανέγγιχτα δάση. Τα 2.000 μεγαβάτ του νέου σταθμού στο Νταχάνου προκάλεσαν την εκδίωξη περισσοτέρων από 100.000 «αντιβάσις» (όπως αποκαλούν στην Ινδία τις αυτό χθονες φυλές των ελάχιστα εξερευνημένων περιοχών) μέσω της αποξήρανσης των ελών όπου ζούσαν. Οι ψαράδες των κοντινών ακτών καταστράφηκαν εξαιτίας αποβλήτων και θειούχων ουσιών που ρίχνονται σιη θάλασσα. Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, πε ρισσότεροι από 10.000 ψαράδες δικαιούνται να συμμετάσχουν στα «αντισταθμιστικά» προγράμματα. Π αρά αυτές τις επανα λαμβανόμενες καταστροφές, συνεχίστηκε μέσω των δανείων η πραγματοποίηση αυτών των ενορχηστρωμένων λεηλασιών. Π α ρόλο που το 1978 250.000 άνθρωποι εγκατέλειψαν τις εστίες τους εξαιτίας του φράγματος του Άνω Κρίσνα, το γεγονός αυτό δεν στάθηκε εμπόδιο στη χρηματοδότηση της επέκτασης των έργων δέκα χρόνια αργότερα. Οι 120.000 που εκδιώχθηκαν από τις ε στίες τους εξαιτίας του φράγματος στον ποταμό Σουμπαρναρέχα δεν συγκίνησαν τους ειδικούς της Παγκόσμιας Τράπεζας, όπως δεν τους άφησε αδιάφορους και η αντίσταση των εκπατρισμένων του Σρισαϊλάμ, οι οποίοι κατάφεραν τουλάχιστον χάρη στην π ά λη τους τη μετεγκατάσταση 64.000 ανθρώπων από τους 150.000 που εκδιώχθηκαν από τις εστίες τους. Στην Κίνα, το φαραωνικών διαστάσεων φράγμα των Τριών

682


Ποταμών, που θα δημιουργήσει τη μεγαλύτερη τεχνητή λίμνη στον κόσμο (σε μια σεισμογενή περιοχή, ας μην το λησμονούμε!) θα κατασκευαστεί χάρη στην οικονομική ενίσχυση της Παγκό σμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Καθώς δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία, αφού το φιλοκαπιταλιστικό κα θεστώς των σημερινών ηγετών της Λαϊκής Κίνας χαρακτηρίζεται από απόλυτη αδιαφάνεια, υπολογίζεται ότι περισσότεροι από δύο εκατομμύρια άνθρωποι θα υποχρεωθούν να εγκαταλείψουν την περιοχή. Εξάλλου, ο κίνδυνος ενός ενδεχόμενου δυστυχήματος θα υποχρεώσει το κινεζικό κράτος να εκκενώσει από κάθε κά τοικο την κατωφερική περιοχή του φράγματος σε μια απόσταση τουλάχιστον διακοσίων χιλιομέτρων. Συνολικά, ο αριθμός αυτών που θα εκδιωχθούν από τις εστίες τους προσεγγίζει τα τρία εκα τομμύρια... Οι εργασίες έχουν ήδη ξεκινήσει. Οι εξεγέρσεις που πραγματοποιήθηκαν καταπνίγηκαν και συγκαλύφθηκαν ως «ε πεισόδια ανάμεσα σε εθνότητες»! Είναι αδύνατο να υπάρξει ένας ολοκληρωμένος κατάλογος για τις υποχρεωτικές μετακινήσεις πληθυσμών εξαιτίας των «μεγάλων έργων». Πολλοί διεθνείς οργανισμοί, αλλά και ομάδες γηγενών που αντιστέκονται, προσπάθησαν ν’ αφυπνίσουν την παγκόσμια κοινή γνώμη για τη μοίρα των πληθυσμών της υπαίθρου και των εθνοτήτων που σε όλο τον κόσμο πυκνώνουν τις τάξεις των απο κλεισμένων στις μεγάλες πόλεις μόνο και μόνο για ν’ αποκομίσουν κέρδη οι μεγάλοι δανειοδοτικοί οργανισμοί και τα τραστ που χρη ματοδοτούν και υλοποιούν τα μεγάλα έργα σε όλο τον πλανήτη. Το πιο εκπληκτικό σε αυτή την υπόθεση είναι το γεγονός ότι αυτή η τεράστια ανθρώπινη σπατάλη, στην οποία προσθέτονται πραγματικές οικολογικές καταστροφές, έγινε για το τίποτα τόσο από την άποψη του αποτελέσματος όσο και τεχνική άποψη: Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, δυο διαδοχικές εσωτερικές εκθέ σεις της Παγκόσμιας Τράπεζας, που συντάχθηκαν από ομάδες ει δικών υπό την εποπτεία ειδικευμένων επιστημόνων τους οποίους διόρισε η ίδια η Παγκόσμια Τράπεζα, αποδείκνυαν ότι λειτουρ γούσαν μόνο το 43% των έργων που πραγματοποιήθηκαν με τη συνδρομή της Παγκόσμιας Τράπεζας και χρηματοδοτήθηκαν α πό αυτή. Τεχνητές λίμνες που γέμισαν με άμμο, ημιτελείς δρόμοι,


683

στερεμένα πηγάδια ήταν μερικά από τα στοιχεία της εικόνας. Ό σ ο για το χρήμα, π έταξε μακριά, και τώρα ζητούν από τους λαούς να ξεπληρώσουν τα δάνεια με νέες θυσίες! Περισσότερο α πό τριάντα χρόνια μετά από αυτή την τεχνολογική εισβολή, η Λα τινική Αμερική είναι υποχρεωμένη να προβεί στη δολοφονική διαρθρωτική προσαρμογή για να πληρώσει τα δάνεια που συνή ψε για την κατασκευή των τεράστιων φραγμάτων του Γκράντε Αράχας και του Πολονορέστε που έπνιξαν τα εδάφη 30.000 Ινδιά νων του Αμαζόνιου. Για να κατασκευαστεί η γιγαντιαία τεχνητή λίμνη του Γιασερίτα, χρειάστηκε να εγκαταλείψουν τις εστίες τους περισσότεροι από 50.000 άνθρωποι στην Παραγουάη και στην Αργεντινή. Το ίδιο συνέβη στη Βραζιλία με τα φράγμα του Ιταπαρίκα και στην Ταϊλάνδη με τα φ ράγματα Πακ Μουν και Σιριντχόρν. Μ πορεί να γίνει ένας απολογισμός των δεινών που προκάλεσαν αυτά τα έργα της τεχνικής, που κατέστρεψαν τα πλαίσια ζωής, συνέθλιψαν εκατομμύρια υπάρξεις, αποδιοργάνωσαν συ στήματα παραγωγής μόνο και μόνο για ν’ αποκομίζει κέρδη ο ι μπεριαλισμός; Η επιδείνωση του χρέους μέσω του βρόμικου χρή ματος που ανακυκλώνεται, η αύξηση των πολιτικών εκβιασμών, το γεγονός ότι δεκάδες εκατομμύρια άνθρωποι εξαναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν στο εσωτερικό των χωρών τους ή και να εγκαταλείψουν τις χώρες τους εξαιτίας της καταστροφής των πα ραδοσιακών οικονομικών και οικολογικών ιστών, και τέλος ο υ ποσιτισμός (σχεδόν δυο δισεκατομμύρια άνθρωποι υποσιτίζονται στα τέλη του 20ού αιώνα) αποτελούν ένα ιδιαίτερα αρνητικό ά θροισμα. Παρόλο που είναι σχεδόν ανέφικτο να υπολογιστούν με ακρίβεια οι νεκροί από την πείνα, για την οποία ευθύνεται άμε σα η βίαιη ανάκτηση των παλιών αποικιών από το 1950 και έ πειτα, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις ανέρχονται σε μισό δισεκα τομμύριο μέσα σε μισό αιώνα. Ο αριθμός των αντρών και των γυ ναικών που η ζωή τους είναι σύντομη εξαιτίας της απόλυτης έν δειας αγγίζει το ένα τρίτο της ανθρωπότητας. Ο καπιταλισμός σκοτώνει, είναι γνωστό. Δολοφονεί αργά και απάνθρωπα το ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους που διασώθηκαν από την αντεπίθε σή του. Θα χρειαζόταν ένας νέος Ντίκενς για να περιγράφει τα αμέτρητα δεινά που προκαλεί.

684


Τ α θύματα αυτής της αναγκαστικής αστυφιλίας ανέρχονται σε μισό δισεκατομμύριο μέσα σε μισό αιώνα. Μέσα σε διάστημα δυο γενεών, η λεηλασία της υπαίθρου και του φυσικού περιβάλ λοντος, καθώς και η καταστροφή των παραδοσιακών τρόπων πα ραγωγής ανέστρεψαν τη μέχρι τότε υπάρχουσα αναλογία των κα τοίκων στις πόλεις και στην ύπαιθρο. Οι χωρικοί δεν αποτελούν πλέον την πλειοψηφία στις φτωχές χώρες. Μερικές χώρες οδεύ ουν με πολύ γρήγορο αριθμό στις αναλογίες που υπάρχουν στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αμερική. Έ νας κόσμος χωρίς χωρικούς, μια γεωργία πολύ μεγάλης αποδοτικότητας των γαιών τις οποίες κατέχουν τραστ, αυτό είναι το κοινωνικό και οικονομικό μοντέλο που επιβάλλει η μοντέρνα καπιταλιστική γεωργία. Βλέπουμε να επιβάλλεται ένα σύστημα που δεν βασίζεται σ’ έννοιες όπως «διατροφική αυτάρκεια» και «αυτοεστιασμένη α νάπτυξη», αλλά στην εγκατάλειψη της υπαίθρου και στην υποα πασχόληση, που δεν έχουν ως στόχο τους τη διατροφή των πλη θυσμών αλλά την άμετρη παραγωγή προϊόντων που εξάγονται στις πλούσιες χώρες, όποιο και αν είναι το οικολογικό κόστος και το κόστος σε ανθρώπινες ζωές. Στην Κίνα, η νέα πολιτική, που άρχισε να εφαρμόζεται από το 1990, ωθεί κάθε έτος 20 εκατομμύρια φτωχούς χωρικούς προς τις πόλεις. Το κράτος εγκαταλείπει το αυτοεστιασμένο σύστημα των «λαϊκών κοινοτήτων» και επιτρέπει στο ιδιωτικό κέρδος να ε πανεμφανιστεί ακόμα και στα πιο απομακρυσμένα σημεία της υ παίθρου, αποδιοργανώνοντας με αυτό τον τρόπο τις τοπικές συ ναλλαγές που βασίζονταν στην ανταλλαγή ειδών και υπηρεσιών. Ό μω ς, αυτή η διαδικασία ανταλλαγών, που ρυθμιζόταν από τις κρατικές υπηρεσίες, λειτούργησε αρκετά καλά για περισσότερο από τριάντα χρόνια, προστατεύοντας την Κίνα από τους ετήσιους λιμούς, μια παλιά ενδημική πληγή του φεουδαλικού καθεστώτος. Η άφιξη όμως των ειδικών της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, καθώς και η εισβολή στη Νό τια Κίνα των ξένων κερδοσκόπων έχουν αρχίσει να προξενούν τις ίδιες επιπτώσεις που υφίσταται και η Ινδία. Οι χωρικοί που κα ταφεύγουν στις πόλεις εργάζονται για λιγότερο από μισό δολάριο την ώρα και όσοι δεν έχουν δουλειά ζουν στους δρόμους. Μ’ ένα

ΟΙ ΖΩΝΤΑΝΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΤΗ Σ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΙΙΣΗΣ

εκατομμύριο αστέγους στις πόλεις της, η πρώην κομουνιστική Κίνα διολισθαίνει αργά σε μια κατάσταση «ινδικού τύπου». Στην ινδική χερσόνησο, όπου μέσα σε μια γενιά εγκαταλείφθηκε ένα μεγάλο μέρος της υπαίθρου, στη διάρκεια της δεκαετίας του 1970 συννέρρεαν ετησίως προς τις μεγάλες πόλεις περισσότεροι από 10 εκατομμύρια κατεστραμμένοι χωρικοί, ενώ στη δεκαετία του 1980 και του 1990 ο αριθμός τους αυξήθηκε σε 20 εκατομμύρια. Η Βραζιλία, όπου οι κάτοικοι της υπαίθρου δεν υπερβαίνουν πλέον το 35%, και το Μεξικό, όπου ιδιωτικοποιήθηκαν τα «ejidos», τα συλλογικά αγροκτήματα της εποχής του Ζαπάτα, δεν μπορούν να διαχειριστούν τις μάζες των προσφύγων της ανάπτυξης. Από το 1950, πόσοι άραγε χω ρικοί καταστράφηκαν από τις απαλλο τριώσεις, τη μόλυνση των υδάτων και τις τιμές που επιβάλλουν τα χρηματιστήρια του Λονδίνου και του Σικάγου, τα οποία καθορί ζουν τις τιμές των αγροτικών προϊόντων σε όλο τον κόσμο; Το κλασικό αποικιοκρατικό καπιταλιστικό σχήμα έχει αρχίσει να επανεγκαθίσταται.

3.

Η «διαρθρωτική προσαρμογή», ένας πόλεμος εναντίον των φτωχών

Το 1998, σαράντα πέντε χώρες του κόσμου βρίσκονταν επίσημα σε κατάσταση διατροφικής ανισορροπίας, καθώς η καθημερινή ποσότητα θερμίδων που κατανάλωναν οι κάτοικοί τους κυμαινό ταν από 73% έως 95% του ορίου που έχει καθορίσει η Οργάνω ση Γεωργίας και Τροφίμων (2.345 θερμίδες ημερησίως). Στην Αφρική, στις περιοχές του Σαχέλ, μετά από τρεις δεκαετίες ανα πτυξιακής βοήθειας και δέκα χρόνια διαρθρωτικής προσαρμογής, η μέση καθημερινή ποσότητα είναι 1.730 θερμίδες (ακριβώς το μισό της μέσης ποσότητας στις ΗΠΑ!). Η Ινδία, όπου ο μέσος ό ρος είναι 2.200 θερμίδες, προσεγγίζει την αναγκαία ποσότητα. Έ χει όμως παρατηρηθεί ότι, με δεδομένες τις κοινωνικές ανισό τητες, όταν ο μέσος εθνικός όρος είναι κάτω από το 95% του ο ρίου έχει καθορίσει η Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας, σχε δόν το ένα τρίτο του πληθυσμού υποσιτίζεται. 'Οταν ο μέσος ό ρος είναι κάτω από το 85%, ξεσπούν οι «εξεγέρσεις της πείνας»

686


ή εμφύλιοι πόλεμοι. Ό τα ν ο μέσος όρος είναι κάτω από το 75%, εμφανίζονται περιστασιακοί λιμοί... Μεταξύ 1965 και 1980, το μέσο ετήσιο κατά κεφαλήν εισό δημα αυξήθηκε στις χώρες του Βορρά (μ’ εξαίρεση τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης) περισσότερο από 900 δολάρια. Την ίδια πε ρίοδο, η μέση αύξηση του κατά κεφαλήν εισοδήματος στις χώρες του Νότου (μ’ εξαίρεση τις χώρες του ΟΠΕΚ) δεν ξεπέρασε τα 3 δολάρια! Στις πλούσιες χώρες, που η δημογραφική τους ανάπτυ ξη ελέγχεται και διαθέτουν ικανά οικονομικά όργανα, υπήρξε πα ρά τις κρίσεις μια εκπληκτική άνοδος του επιπέδου διαβίωσης α πό το 1950 έως το 1980. Οι χώρες του Νότου, στη διάρκεια των «τριάντα ενδόξων ετών», αντιμετώπισαν διαδοχικά μια δεκαετία πολιτικών ταραχών που οδήγησαν σε μια οικονομική παράλυση, μια δεκαετία χρηματοπιστωτικής και τεχνικής εισβολής μέσω της «πράσινης επανάστασης» και μια δεκαετία αποτελμάτωσης εξαιτίας των χρεών, με μια βίαιη διακοπή τόσο του τεχνικού εξο πλισμού τους όσο και κάθε κοινωνικής προόδου. Στη δεκαετία του 1990 ολοκληρώθηκε η καθυπόταξη των τε λευταίων που αντιστέκονταν, ενώ ακυρώθηκε, με τη χρησιμοποί ηση του χρέους σαν μέσου εκβιασμού, η ανεξαρτησία που σε αρ κετές περιπτώσεις είχε αποκτηθεί με σκληρούς αγώνες. Έτσι, η καταστρεπτική εξωτερική ανάμειξη στα ζητήματα του τεχνικού εξοπλισμού και της γεωργίας μετέτρεψε την πλεονεξία των πλού σιων χωρών για διατροφικά είδη σε μια αποδεκτή ηθική και την κυριαρχία μέσω της πείνας σ’ ένα σύστημα διακυβέρνησης σε παγκόσμιο επίπεδο. Στη συνέχεια, η διαρθρωτική προσαρμογή έδωσε τη χαριστική βολή στις οικονομίες που είχαν διαβρωθεί α πό την τεχνική και χρηματοπιστωτική εξάρτηση η οποία είχε ε πιτευχθεί στην πρώτη φάση της επαναποικιοποίησης. Το κόστος σε ανθρώπινες ζωές είναι τεράστιο και δεν μπορούμε να το υπο λογίσουμε με ακρίβεια. Για να ικανοποιηθεί η δίψα για κέρδη μια δράκας ανθρώπων που λαμβάνουν τις αποφάσεις με βάση τη φιλοσοφία του υπερφιλελευθερισμού, εκατομμύρια άνθρωποι πέθαναν πρόωρα από υποσιτισμό ή από ασθένειες εξαιτίας της ε ξασθένησης των οργανισμών τους που οφειλόταν στην έλλειψη τροφής. Η ύπαρξη ενός δισεκατομμυρίου ζωντανών νεκρών, που

ΟΙ ΖΩΝΤΑΝΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΤΗ Σ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΙΙΟΙΗΣΗΣ

687

για τη σχεδόν υπό ζωώδεις συνθήκες διαβίωσή τους ευθύνονται άμεσα οι στρατηγικές επιλογές του σημερινού καπιταλισμού, ε πιβαρύνει τον καταστροφικό απολογισμό της παγκοσμιοποίησης του καπιταλισμού. Παραδοσιακά, ένα πρόγραμμα «διαρθρωτικής προσαρμογής» συνοδεύεται από δάνεια «που συνάπτονται με αυστηρούς όρους». Αυτό σημαίνει ότι, αν η μια κυβέρνηση δεν προχωρήσει αρκετά γρήγορα στις μεταρρυθμίσεις, δεν θα της δοθούν τα συμπληρω ματικά δάνεια. Η Ινδία, η Αίγυπτος, η Ακτή Ελεφαντοστού, η Ζά μπια και η Αλγερία αντιμετώπισαν τα τελευταία χρόνια πολλές φο ρές αυτό τον εκβιασμό. Μάλιστα, το Διεθνές Νομισματικό Τ α μείο διέταξε τη Γαλλία να μην υποστηρίξει το φράγκο της Γαλ λικής Αφρικανικής Κοινότητας* και το δηνάριο της Αλγερίας το 1994. Οι τιμές ανέβηκαν στα ύψη και η ένδεια έκανε στις εν λό γω χώρες ένα γιγαντιαίο βήμα... Η πρώτη αρχή της «διαρθρωτικής προσαρμογής» είναι ο πε ριορισμός των δημοσίων δαπανών. Για να περάσουν στον τομέα του ιδιωτικού ανταγωνισμού οι κερδοφόρες δημόσιες υπηρεσίες, το κράτος πρέπει ν’ απολύσει δημοσίους υπαλλήλους. Ό π ω ς ε πίσης πρέπει να περικόψει τις κοινωνικές δαπάνες για την υγεία και την παιδεία, ώστε με αυτό τον τρόπο να εμφανιστούν νέοι χρήστες γι’ αυτές τις υπηρεσίες οι οποίοι θα πληρώνουν γι’ αυτές. Παράλληλα, το κράτος πρέπει να εγκαταλείψει κάθε μορφή ά μεσου ελέγχου στη γεωργική και βιομηχανική παραγωγή, καθώς και στον τομέα των υπηρεσιών υψηλής τεχνολογίας (τηλεπικοι νωνίες, τηλεόραση και ραδιόφωνο). Ό λ α πρέπει να ιδιωτικοποιηθούν. Περισσότερες από 110 χώρες, που σήμερα έχουν υιοθετήσει επίσημα προγράμματα «διαρθρωτικής προσαρμογής», έχουν υ λοποιήσει αυτή την πρώτη αρχή, στην οποία η Παγκόσμια Τ ρ ά πεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο προσθέτουν μια δεύτε ρη: τη γενική απελευθέρωση των τιμών και των μισθών. Η κα τάργηση της «διατίμησης» σε μερικά διατροφικά προϊόντα πρώ * Τ ο φράγκο της Γαλλικής Αφρικανικής Κοινότητας (GFA) είναι το νόμισμα της Ακτής Ελεφαντοστού και αρκετών πρώην γαλλικών α ποικιών. (Σ.τ.Μ.)

688


της ανάγκης καταδικάζει σε υποσιτισμό εκατομμύρια φτωχές οι κογένειες. Ταυτόχρονα, με την κατάργηση και του «κατώτατου μι σθού», το φαινόμενο επιδεινώνεται. Η Παγκόσμια Τ ράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο παρουσιάζουν τον έλεγχο των τι μών και των μισθών σαν ένα «αντι-οικονομικό» εργαλείο, που ζη μιώνει την «ανταγωνιστική δυναμική». Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ένα μέτρο που ωθεί τους κατοίκους της υπαίθρου να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Για ν’ αποδεσμευτεί ο σημαντικός όγκος των προϊόντων που δεν καταναλώνονται εξαιτίας της ακρίβειας, το Διεθνές Νομι σματικό Ταμείο υποχρέωσε τις χώρες που έχουν υιοθετήσει τα προγράμματα της «διαρθρωτικής προσαρμογής» να υποτιμήσουν τα νομίσματά τους και ν’ αυξήσουν τα επιτόκιά τους. Καθώς η ε σωτερική κατανάλωση έχει μειωθεί κατακόρυφα εξαιτίας της α νόδου των τιμών, πολλά προϊόντα και διατροφικά είδη προορί ζονται να εξαχθούν προς τις πλούσιες χώρες σε συμφέρουσες τι μές εξαιτίας της υποτίμησης των νομισμάτων. Έ τσι λοιπόν η έν δεια χρηματοδοτεί την εξόφληση των χρεών. Με αυτό τον τρίτο μέτρο ο κύκλος κλείνει. Είναι περιττό να διευκρινίσουμε ότι αυτή η «θεραπεία-σοκ» (εί ναι η επίσημη έκφραση που χρησιμοποίησαν οι συντάκτες του σχεδίου Μ πέικερ), όταν εφ αρμόζεται στις εύθραυστες μετααποικιοκρατικές οικονομίες, είναι μια συγκαλυμμένη μορφή ενός πολέμου εναντίον των φτωχών. Τα πρώτα δάνεια «προσαρμογής» που ενέκρινε η Παγκόσμια Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο χρονολογούνται α πό τα μέσα της δεκαετίας του 1970. Σκοπός τους ήταν η χρημα τοδότηση «αντισταθμιστικών επιδοτήσεων» στις χώρες όπου υ πήρχε ο κίνδυνος τα μέτρα για την ιδιωτικοποίηση του δημόσιου τομέα ν’ αποδειχτούν ιδιαίτερα αντιλαϊκά. Στη συνέχεια, άρχισε να γίνεται λόγος για τα «δάνεια για την υλοποίηση της διαρθρω τικής προσαρμογής», ένας όρος που υποδήλωνε πιο εκτεταμένα προγράμματα χρηματοδότησης που είχαν ως σκοπό τους να επι ταχύνουν το πέρασμα στην «ελεύθερη αγορά». Η Τ ουρκία υπήρ ξε το 1980 ο στόχος του πρώτου «προγράμματος διαρθρωτικής προσαρμογής», που αποτελούνταν από μια σειρά διαδοχικών μέ


689

τρων, καθένα από τα οποία συνοδευόταν από επαρκή δάνεια. Το 1981, το εγχείρημα συμπληρώθηκε με το δικαίωμα της Τουρκίας να αντλεί κονδύλια από έναν ειδικό λογαριασμό του Διεθνούς Νο μισματικού Ταμείου, ενώ το 1985 το ύψος των κονδυλίων που μπορούσε να αντλεί καθορίστηκε στο ενάμισι δισεκατομμύριο δολάρια. Επιπλέον, το ίδιο έτος, η Παγκόσμια Τ ράπεζα χορή γησε στην Τουρκία ένα μακροπρόθεσμο δάνειο, εν ό ψ ειτης προ όδου των διαρθρωτικής προσαρμογής που υλοποιούσε η τουρκι κή κυβέρνηση. Σχεδόν είκοσι χρόνια αργότερα, σε ποια κατάσταση βρίσκε ται η Τουρκία; Η αστυφιλία κατέστρεψε την παραγωγή διατρο φικών προϊόντων και ο πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης αυ ξήθηκε κατά 60%, ενώ οι συνθήκες διαβίωσης είναι αφόρητες σε όλα τα επίπεδα. Το τουρκικό κράτος, γυρνώντας την πλάτη του στον κεμαλισμό, απέτυχε να ενισχυσει οικονομικά τις ασθενέ στερες τάξεις και μέσω μιας στρατιωτικής δικτατορίας πραγμα τοποίησε μια φιλελεύθερη μεταστροφή. Οι διαδοχικές υποτιμή σεις του τουρκικού νομίσματος προκάλεσαν καταστροφικές αυ ξήσεις των τιμών, ενώ καταργήθηκε ο κατώτατος μισθός, όπως και ο έλεγχος των τιμών. Βυθισμένος στην εξαθλίωση και καταβε βλημένος από τη δικτατορία, ο τουρκικός λαός αφέθηκε να πα ρασυρθεί από τη φονταμενταλστική προπαγάνδα, η οποία στιγ ματίζει την κερδοσκοπία, την κοινωνική πόλωση και την ηθική παρακμή. Το ίδιο περίπου καταστρεπτικό σενάριο διαδραματί στηκε και στο Ιράν, με τους μουλάδες να διαδέχονται τη «Λευκή Επανάσταση» του σάχη, ο οποίος είχε εφαρμόσει στη χώρα του τη «θεραπεία-σοκ» του εκσυγχρονισμού της υπαίθρου και της α χαλίνωτης αστικοποίησης. Μετά τη σημαντική αποτυχία στο Ιράν, οι εγκέφαλοι της Π α γκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου συ νειδητοποίησαν ότι, παράλληλα με τη συγκέντρωση των γαιών και τις μετακινήσεις των πληθυσμών, είναι αναγκαίο να συνο δεύονται με χρηματοδοτικά προγράμματα η θραύση του ιστού κοινωνικής προστασίας, η οπισθοχώρηση των εργασιακών δι καιωμάτων και η καταστροφή των δημοσίων υπηρεσιών. Μετά τη Διάσκεψη του Κανκουν και το σχέδιο Μπέικερ, που

690


σηματοδότησαν τη μετατροπή των προγραμμάτων «διαρθρωτικής προσαρμογής» σ’ ένα πραγματικό όπλο διείσδυσης στις οικονο μίες των κρατών που εξακολουθούσαν να μην ενστερνίζονται την «ελεύθερη αγορά», η δεκαετία του 1980 υπήρξε μια δεκαετία χά ους για τις χώρες που είχαν υιοθετήσει τα προγράμματα «διαρ θρωτικής προσαρμογής», επειδή η βιαιότητα των ιδιωτικοποιήσεων διόγκωσε απότομα το επίπεδα της φτώχειας, της υποαπα σχόλησης και του υποσιτισμού. Ό λ α τα προγράμματα «διαρ θρωτικής προσαρμογής» συνοδεύονται από χρηματοδοτήσεις για την ανανέωση του μηχανικού εξοπλισμού και για τη συγκρότηση μηχανισμών διατήρησης της τάξης. Ή δ η από τις αρχές της δε καετίας του 1980, οι «διαρθρωτικές προσαρμογές» άρχισαν να προκαλούν τις «εξεγέρσεις της πείνας», που οι επιτόπιοι παρα τηρητές αποκαλούν «εξεγέρσεις του Διεθνούς Νομισματικού Τ α μείου». Οι διαμαρτυρίες εναντίον της διαρθρωτικής προσαρμο γής στις κατευθυνόμενες από το κράτος καπιταλιστικές οικονο μίες των φτωχών χωρών δεν σταματούν ν’ αυξάνονται, έστω και αν είναι αλήθεια ότι οι πιο στερημένοι από τους εργαζομένους και οι άνεργοι σε αυτές τις φτωχές χώρες είχαν απαυδήσει με την υ περβολική γραφειοκρατία και τις πολλές δυσλειτουργίες των ε θνικοποιημένων οικονομιών (όπως, για παράδειγμα, το απαρά δεκτο γεγονός να υπάρχει έλλειψη ντομάτας στην Αλγερία). Είναι επίσης απόλυτα ακριβές ότι η αναγγελία της αποδιάρθρωσης των κατευθυνόμενων από το κράτος καπιταλιστικών οικονομιών, οι ο ποίες ήταν συνώνυμες με τις «εθνικές εταιρείες» που συχνά απο δείχτηκαν ανίκανες, είχε αρχικά τη λαϊκή συναίνεση. Οι λαοί εί χαν λησμονήσει πολύ γρήγορα τα λιγότερα απτά αποτελέσματα που οι κυβερνήσεις των φτωχών χωρών είχαν καταφέρει να επι τύχουν σε λιγότερο από είκοσι χρόνια: τη μαζική καταπολέμηση του αναλφαβητισμού, την ενίσχυση των τιμών των αγροτικών προϊ όντων και την επιδότηση της διανομής, τη μείωση των εξόδων για την υγεία, τον έλεγχο στις τιμές των φαρμάκων, τις σχεδόν δωρεάν μεταφορές. Ή δ η από τα πρώτα χρόνια της διαρθρωτι κής προσαρμογής, η αφύπνιση υπήρξε σκληρή: Η κατάργηση κάθε κρατικής βοήθειας, την οποία επέβαλαν τα προγράμματα «διαρθρωτικής προσαρμογής» εν ονόματι της θρησκείας της α

ΟΙ ΖΩΝΤΑΝΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

691

πελευθέρωσης των τιμών, της παραγωγικότητας, της ανταγωνι στικότητας, της οικονομικής αποδοτικότητας και του εκσυγχρο νισμού, προκάλεσε εκρηκτικές κοινωνικές καταστάσεις. Αυτές πήραν τη μορφή μιας αναζωπύρωσης της αυθόρμητης βίας στα αστικά κέντρα (λεηλασίες πολυκαταστημάτων, επιθέσεις εναντίον τραπεζών και κτιρίων με γραφεία) και μιας πιο οργανωμένης α ντίστασης στην ύπαιθρο, όπως ήταν οι επαναστάτες αντάρτες του «Φωτεινού Μονοπατιού» στο Περού, οι εξεγέρσεις των χωρικών στην Ινδία και στο Μεξικό, οι ομάδες ανταρτών στις Φιλιππίνες, στην Ινδονησία και στην Τουρκία, η φονταμενταλιστική τρομο κρατία στην Αίγυπτο και στην Αλγερία, οι αντάρτες που επιζητούν την ανεξαρτητοποίηση των περιοχών τους στη Σενεγάλη, ενώ δεν πρέπει να παραλείψουμε την ιλιγγιώδη αύξηση της εγκληματι κότητας. Σε περισσότερα από εκατό κράτη που έχουν υιοθετήσει τα προγράμματα «διαρθρωτικής προσαρμογής», έχουν επιβληθεί τα δάνεια «με ιδιαίτερα αυστηρούς όρους». Οι ειδικοί της Παγκό σμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου έχουν διεισδύσει παντού, ενώ αρκετά από αυτά προσέφυγαν συχνά στα όπλα για να εμποδίσουν μια εκτροπή «ιρανικού τύπου». Πρέπει να το πούμε ανοιχτά, η «διαρθρωτική προσαρμογή» χρησιμο ποιήθηκε παντού ως η αιχμή του δόρατος. Οι ταραχές που έγιναν τον Δεκέμβριο του 1983 στην Τυνησία σηματοδότησαν την έναρξη της αντίστασης των χωρών του Μαγκρέμπ στην επιβολή της διαρθρωτικής προσαρμογής. Οι εκα τοντάδες συλλήψεις και εξαφανίσεις που ακολούθησαν δεν κατάφεραν ν’ αποτρέψουν τους κατοίκους του Μαρόκου να κατέβουν τον επόμενο μήνα στους δρόμους. Ο στρατός άνοιξε πυρ ε ναντίον του πλήθους με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 400 άνθρωποι σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία. Τον Απρίλιο του 1984, η αύ ξηση των τιμών στη Δομινικανή Δημοκρατία υπήρξε το έναυσμα για να κατευθυνθούν οι διαδηλωτές στις καλές συνοικίες. 186 άν θρωποι σκοτώθηκαν από σφαίρες, 500 τραυματίστηκαν και χι λιάδες συνελήφθησαν με την κατηγορία της «λεηλασίας». Καθώς κάθε έτος ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι προσθέτονταν στον συνολικό αριθμό των νεκρών εξαιτίας των μέτρων διαρθρωτικής


προσαρμογής, ένας γερουσιαστής του Δημοκρατικού Κόμματος έθεσε το 1985 στο Κογκρέσο των ΗΠΑ το πρόβλημα της χρησι μοποίησης των κεφαλαίων της Παγκόσμιας Τράπεζας. Τίποτε ό μως δεν άλλαξε. Στη Ζάμπια, ο στρατός άνοιξε πυρ εναντίον των «εξεγερμένων της πείνας», με αποτέλεσμα να σκοτωθούν 180 άν θρωποι σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία, ανάμεσα στους οποί ους και πολλές νοικοκυρές οι οποίες διαμαρτύρονταν για τις αυ ξήσεις των τιμών των ειδών διατροφής που υπήρξαν ένα από τα επακόλουθα του δεύτερου κύματος των ιδιωτικοποιήσεων. Το ί διο έιος, στο Σουδάν όπου η «διαρθρωτική προσαρμογή» επι βλήθηκε διά της βίας, στρατιωτικές μονάδες κατέστειλαν την ει σβολή των φτωχών στις συνοικίες του κέντρου της πρωτεύουσας. Καταμετρήθηκαν χιλιάδες νεκροί. Τον Σεπτέμβριο του 1998, η νεολαία της Αλγερίας κατέβηκε στους δρόμους για να διαμαρτυρηθεί για τις αυξήσεις των τιμών, την ανεργία και την κερδο σκοπία στη στέγαση. Τ ο ανθρωποκυνηγητό στο Μ παμπ ελ Ουέντ που είχε καταληφθεί από το στρατό κράτησε πολλές ώρες και τέλειωσε με περισσότερους από 300 δολοφονημένους νέους, ενώ οι στρατιώτες αποτελείωσαν 100 περίπου άλλους ανθρώπους στα σοκάκια της παλιάς πόλης. Στη Βενεζουέλα, την οποία κυβερ νούσαν πολιτικοί που επικαλούνταν τη σοσιαλδημοκρατία αλλά εφάρμοσαν εξαιρετικά βίαια «διαρθρωτικά μέτρα προσαρμο γής», οι εργάτες διαδήλωσαν μαζί με τις οικογένειες τους ενα ντίον του τριπλασιασμού των κομίστρων των δημόσιων μέσων συ γκοινωνίας, καθώς και εναντίον της έλλειψης τροφίμων και φαρ μάκων. Οι δυνάμεις της τάξης άνοιξαν πυρ εναντίον του πλήθους, με αποτέλεσμα να υπάρξουν 500 νεκροί, πάντα σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία. Τον επόμενο έτος, στην Αργεντινή, η αυστηρή εφαρμογή των διαρθρωτικών μέτρων προκάλεσε λαϊκές ανατα ραχές και καθημερινές διαδηλώσεις σε όλες τις πόλεις της χώρας. Τη συμφωνημένη ημέρα, στρατιωτικές μονάδες επιτέθηκαν ταυ τόχρονα στους «εξεγερμένους της πείνας» σε όλες τις μεγάλες πό λεις τις οποίες είχαν πλημμυρίσει οι φτωχοί. Η αστυνομία ανα κοίνωσε τι υπήρξαν 20 νεκροί και ότι έγιναν 500 συλλήψεις. Τον Μάρτιο του 1990, οι εξεγερμένοι του Αμπιτζάν αντιμετωπίστηκαν με σκληρά κατασταλτικά μέτρα. Δύο μήνες αργότερα, στη Ζά


6 93

μπια, ο στρατός σκότωσε 20 διαδηλωτές. Το Ζαΐρ (νυν Κονγκό) συνεισφέρει κάθε έτος το ποσοστό του στο σύνολο των εξεγερμένων νεκρών... Σε όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του 1990, το ίδιο σενάριο των «εξεγέρσεων της πείνας» που πνίγηκαν μέσα στο αίμα επαναλήφθηκε εκατοντάδες φορές, από την Κινσάσα έως την Τζακάρτα, από την επαρχία Τσιάπας έως το Πακιστάν και την Ινδία, με τον ίδιο πάντα επίλογο. Δεν κατεβαίνει κάποιος στους δρόμους απέναντι στα πολυβό λα χωρίς λόγο. Θα πρέπει να τον έχει οδηγήσει στα άκρα μια α φόρητη κατάσταση. Η υποβάθμιση των συστημάτων κοινωνικής προστασίας και υγείας, η διάλυση των δημοσίων υπηρεσιών και η μείωση του πο σοστού των παιδιών που πηγαίνουν σχολείο είναι αναμφίβολα νό μιμοι λόγοι διαμαρτυρίας. Το γνωρίζουν ακόμα και οι εργαζόμε νοι στις πλούσιες χώρες, που υφίστανται παρόμοιου τύπου πιέ σεις. Το κίνημα για την υπεράσπιση των συντάξεων στην Ιταλία το οποίο ακολούθησαν τα κινήματα στη Γαλλία το 1995, αλλά και οι κινητοποιήσεις των μερικώς απασχολούμενων και των ανέργων το 1998 δείχνουν ότι η εφαρμογή των υπερφιλελεύθερων μέτρων είναι επώδυνη, ακόμα και για τις ανεπτυγμένες οικονομίες.. Ό μως, στις φτωχές χώρες, η «διαρθρωτική προσαρμογή» οδήγησε στην εξαθλίωση εκατομμύρια ανθρώπους. Τόσο ποσοτικά όσο και ποι οτικά, το πρόβλημα έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις. Σήμερα, δυο δισεκατομμύρια άνθρωποι υποσιτίζονται σύμ φωνα με τα επίσημα στοιχεία, ενώ ένα επιπλέον δισεκατομμύριο αντιμετωπίζει περιστασιακούς λιμούς. Ό λοι οι ειδικοί (ακόμα και εκείνοι της Παγκόσμιας Τράπεζας που επιμένουν για την «προ σωρινή» διάσταση του φαινομένου) παραδέχονται ότι η φτώχεια αυξήθηκε αναλογικά και σε απόλυτους αριθμούς από το 1985. Μια από τις πιο σαφείς ενδείξεις της αγριότητας των μέτρων διαρ θρωτικής προσαρμογής είναι η μοίρα που επιφυλάσσεται στα παι διά των φτωχών χωρών, συμπεριλαμβανομένων και των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης. Στην Αργεντινή, για παράδειγμα, η βρε φική θνησιμότητα προσεγγίζει το 50 0/00 και είναι μιάμιση φορά μεγαλύτερη από το 1980. Το 1980, στη Ζάμπια, το 13% των παι

694


διών κάτω ίω ν τριών ετών πέθαιναν εξαιτίας του υποσιτισμού. Το 1988, το ποσοστό είχε φτάσει στο 42%, το οποίο αντιστοιχεί κατά προσέγγιση στο ποσοστό που υπήρχε στη Γαλλία τον 17ο αιώνα. Στις χώρες της Αφρικής που εφαρμόστηκε η «διαρθρωτική προ σαρμογή», 6 γυναίκες στις 1.000 πεθαίνουν στη διάρκεια του το κετού. Οι αντίστοιχοι αριθμοί είναι 4 στην Ασία και 2,5 στη Λατι νική Αμερική. Στις χώρες της Ο μάδας των Οχτώ [των εφτά πιο α ναπτυγμένων χωρών συν τη Ρωσία (G8)], το ποσοστό είναι εξήντα φορές μικρότερο, όμως έχει διπλασιαστεί σε σχέση με τις αρχές της δεκαετίας του 1980. Η απορυθμιση των οικονομιών καταργεί προστατευτικές νο μοθεσίες. Την ίδια στιγμή που οι Γάλλοι φοιτητές διαμαρτύρο νταν στους δρόμους εναντίον του «κατώτσχου μισθού για τους νέ ους» που είχε εισηγηθεί ο Εντουάρ Μπαλαντίρ, τα παιδιά της Ινδίας είχαν κατέβει στους δρόμους για ν’ απαιτήσουν ίσους μι σθούς για ίση εργασία. Καθώς το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο είχε υποδείξει στην κυβέρνηση Ράο να μειώσει το ελάχιστο όριο ηλικίας των εργαζομένων και να καταργήσει τον κατώτατο μι σθό, το ινδικό κράτος, εκτελώντας τις εντολές των υπερφιλελευθερων ειδικών του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου και της Π α γκόσμιας Τράπεζας, επέβαλε αυτό το σχέδιο και έστειλε την α στυνομία να σπάσει τις απεργίες. Καμία διεθνής σύμβαση δεν έ χει μέχρι σήμερα διευθετήσει με συγκεκριμένα μέτρα το αγνώ στων διαστάσεων πρόβλημα της παιδικής εργασίας, το οποίο μπορεί συνοπτικά να θεωρηθεί ως μια μορφή δουλείας την οποία επιτρέπουν τα κράτη που αντιμετωπίζουν αυτό το πρόβλημα.

Συμπέρασμα: το έγκλημα δεν θα μένει για πάντα ατιμώρητο Έ νας άγνωστος αριθμός νεκρών εξαιτίας των λιμών ή των ασθε νειών που οφείλονται στην ένδεια. Μια επιδείνωση σε παγκόσμια κλίμακα της ανισότητας του πλούτου. Σχεδόν μισό δισεκατομμύ ριο φτωχοί χωρικοί που η κερδοσκοπία, τα μεγάλα έργα, η επέ κταση των μεγάλων ιδιοκτησιών ή ο στρατός τους έδιωξαν από τη γη τους εν ονόματι της δυναμικής της «ελεύθερης αγοράς».

ΟΙ ΖΩΝΤΑΝΟΙ ΝΕΚΡΟΙ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ

695

200 εκατομμύρια παιδιά εργάζονται σχεδόν χωρίς αμοιβή σε εργοστάσια που έχουν μεταφερθεί από τις πλούσιες χώρες. 20 ε κατομμύρια γυναίκες είναι αντικείμενα βάναυσης σεξουαλικής εκμετάλλευσης σε όλο τον κόσμο. Δυο δισεκατομμύρια άντρες, γυναίκες και παιδιά ζουν κάτω α πό το όριο της φτώχειας, μιας φτώχειας που ο υπερφιλελεύθερος καπιταλισμός υπόσχεται να εξαλείψει! Από αυτούς τους ανθρώ πους που στερούνται σχεδόν τα πάντα, μισό δισεκατομμύριο υ ποσιτίζονται, ενώ μετά από πενήντα χρόνια αναπτυξιακής βοή θειας οι νεκροί από την πείνα είναι 20 εκατομμύρια. Ο αριθμός των νεκρών ανάμεσα σ’ αυτούς που αντιστάθηκαν στη βίαιη επιβολή των διαρθρωτικών αλλαγών είναι άγνωστος. Από το 1980, τουλάχιστον δέκα χιλιάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν σε όλο τον κόσμο στη διάρκεια των «εξεγέρσεων της πείνας». Η μόλυνση των γαιών και των υδάτινων πόρων, επίγειων και θαλάσσιων, για να παράγονται ολοένα και περισσότερα, για να εξοφλούνται ολοένα και περισσότερα χρέη, για να πλουτίζουν πά ντα οι ίδιοι, είναι ανυπολόγιστη. Η αποψίλωση της μισής επιφάνειας των τροπικών και των ι σημερινών δασών για να εξοφληθούν τα χρέη μιας αναπτυξια κής βοήθειας που συνέβαλε μόνο στην αύξηση των κερδών των μεγάλων υπερεθνικών εταιρειών. Ανυπολόγιστες είναι οι ζημιές που προκλήθηκαν από τις παράνομες συναλλαγές. Σημειώνεται μείωση του ποσοστού των παιδιών που πηγαί νουν σχολείο και της πρόσβασης στην περίθαλψη σε όλες τις χώ ρες που υιοθέτησαν τις διαρθρωτική προσαρμογή. Η υποαπα σχόληση, η κατάργηση των εργασιακών δικαιωμάτων, η αύξηση της εγκληματικότητας και του οργανωμένου εγκλήματος σε πα γκόσμια κλίμακα, η γενίκευση της πορνείας ως λύσης στην έν δεια, ο πολλαπλασιασμός των εθνοτικών συρράξεων, η άνοδος των εθνικισμών, η διόγκωση του εμπορίου όπλων είναι αδύνατον να υπολογιστούν. Είναι ίσως δύσκολο να κάνουμε το μακάβριο απολογισμό του κόστους σε ανθρώπινες ζωές της επαναποικιοποίησης των φτω χών χωρών και της εισβολής στις πρώην κομουνιστικές χώρες. Η υποχρεωτική ευθυγράμμιση με τους κανόνες του παγκοσμιοποι-

696


ημένου καπιταλισμού σκότωσε ένα δισεκατομμύριο ανθρώπους σε πενήντα χρόνια και κατέστρεψε σε τέτοιο βαθμό τον πλανή τη, ώστε πλέον το οικολογικό πρόβλημα να τίθεται με όρους επι βίωσης. Τ ι σημασία έχει πια η ποσοτική του διάσταση; Η παγκοσμιοποίηση του καπιταλισμού είναι πάνω α π ’ όλα μια ηθική χρεοκοπία που υποβιβάζει την ανθρωπότητα στο επί πεδο των άγριων ζώων που αλληλοσπαράζονται γύρω από τη λεία τους, είναι η αποτυχία των φιλοσοφικών συστημάτων που θεμε λιώθηκαν στη νομιμοποίηση του αρρωστημένου εγωισμού και της βούλησης να χρησιμοποιείται η ισχύς. Προσπαθώντας να ε ξαφανίσει την ιδέα μιας ανθρώπινης κοινότητας που θα την συν δέει το αμοιβαίο συμφέρον, η εγκληματική ιδεολογία στην οποία στηρίζεται ο καπιταλισμός πιστεύει ότι βρίσκεται υπεράνω των νό μων της φύσης, βάζοντας σε κίνδυνο την ύπαρξη ολόκληρου του ανθρώπινου γένους. Και μόνο αυτό το γεγονός αρκεί να την κα ταδικάσει. Ο υπερφιλελεύθερος καπιταλισμός δεν δημιουργεί τους νεκροθάφτες του. Σκάβει ο ίδιος τον τάφο του.

François Chesnais, La mondialisation du capital, Syros, 1994. Susan George, Crédits sans frontières, La Découverte, 1994. Rene Dum ont, La croissance... de la famine!. Seuil, 1975. Eisa Assidon, Les théories économiques du développement, La Découverte, 1992. Pascal A rnaud, La dette du tiers-monde, La Découverte, 1984.

Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΑΙΤΙΕΣ ΤΗΣ ΑΠΕΙΛΗΣ ΤΗΣ ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑΣ του Φρανσουά Σεσνέ*

Ζούμε λοιπόν στην εποχή της παγκοσμιοποίησης του κεφαλαίου. Στα επόμενα χρόνια, τα γεγονότα που θα πρέπει να συμπεριληφθούν στη Μαύρη Βίβλο του καπιταλισμού ενδέχεται να είναι α πό τα πιο τρομαχτικά της ιστορίας του. Με το άρθρο του σε αυ τό το βιβλίο, ο Φιλίπ Παρέρ έχει ήδη αρχίσει να εργάζεται προς αυτή την κατεύθυνση. Ό σ ο για τα συμπεράσματα του τελευταί ου βιβλίου του Κλοντ Μεϊλασού, θ ’ αναφερθώ σε αυτά στη συνέ χεια. Σε αυτό το άρθρο, θα προσπαθήσω να προσδιορίσω τη νέα μορφή του ιμπεριαλισμού και της ιδιαίτερης κατάστασης της συσσώρευσης που του αντιστοιχεί.

Είναι όμως αναγκαίο, προηγουμένως, να υπενθυμίσω μερικά πο λιτικά δεδομένα. Η ελευθερία που το κεφάλαιο, τόσο το βιομη χανικό όσο και το χρηματιστικό, διαθέτει σήμερα για να επε κταθεί σε παγκόσμια κλίμακα, όπως δεν είχε καταφέρει να κάνει μετά το 1914, βασίζεται ασφαλώς στην ισχύ που απέκτησε εξαιτίας της μεγάλης φάσης της αδιάκοπης συσσώρευσης στα «τριά ντα ένδοξα έτη» (μια από τις πιο μεγάλες, αν όχι η πιο μεγάλη, ολόκληρης της ιστορίας του καπιταλισμού). Π αρ’ όλα αυτά, το κε φάλαιο δεν θα είχε καταφέρει να επιτύχει αυτούς τους σκοπούς

* Ο Φ ρανσουά Σεσνέ είναι οικονομολόγος και έχει γράψει αρκετά έργα, μετα ξύ των οποίων και το La Mondialisation du Capital, Éditions Syros, Π αρίσι, 1997.

698


χωρίς τη νίκη της «συντηρητικής επανάστασης» στα τέλη της δε καετίας του 1970. Ο θρίαμβος της «αγοράς» δεν θα μπορούσε να επιτευχθεί χωρίς τις επαναλαμβανόμενες πολιτικές επεμβάσεις των πολιτικών θεσμοιν των πιο ισχυρών καπιταλιστικών κρατών, τις οποίες διαδέχτηκαν εκείνες των πιο σημαντικών διεθνών κα πιταλιστικών οργανισμών, με επικεφαλής το Διεθνές Νομισματι κό Ταμείο και την GATT (Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπο ρίου) / Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου. Αυτές οι επεμβάσεις εί χαν ξεκινήσει πολύ πριν από το 1989 ή το 1991. Είχαν αρχίσει δέ κα χρόνια νωρίτερα, στην καμπή της δεκαετίας του 1970 με τη δεκαετία του 1980. Τότε τοποθετείται χρονικά η στιγμή που οι πιο αντεργατικές δυνάμεις των χωρών του ΟΟΣΑ (Οργανισμός Οικο νομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης) εγκαινίασαν τη διαδικασία της φιλελευθεροποίησης, της απορύθμισης και των ιδιωτικοποιήσεων. Ο δρόμος όμως είχε προετοιμαστεί. Δεν θα ήταν ποτέ ε φικτό να επικρατήσουν οι αντεργατικές πολιτικές, αν η μπρεζνιεφική αντεπανάσταση δεν είχε προηγουμένως συντρίψει την Ανοιξη της Πράγας αλλά και το κίνημα του πολωνικού προλετα ριάτου της ίδιας περιόδου, αν οι ηγεσίες των κομουνιστικών κομ μάτων, και κυρίοκ; εκείνων της Γαλλίας και της Ιταλίας, δεν είχαν επέμβει από το 1968 έως το 1978 για να συγκροτήσουν και ν’ α ναχαιτίσουν το πραγματικά δημοκρατικό, και άρα αντικαπιταλιστικό, δυναμικό των μεγάλων κοινωνικών κινημάτων-εργατικών και φοιτητικών- που σημάδεψαν στη δεκαετία 1968-1978 όχι μό νο την Ευρώπη, αλλά και τις ΗΠΑ και τη Λατινική Αμερική.

Παρόλο που η σημερινή νίκη του καπιταλισμού θεωρείται από λυτη ακόμα και από όσους πολεμούν εναντίον των επιπτώσεών της, υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που δεν χρησιμοποιούν πια τον όρο «καπιταλισμός». Τον ονομάζουν «νεοφιλελευθερισμό» και το μόνο που έχουν να του αντιπαραθέσουν είναι η ελπίδα, που τη θε ωρώ χιμαιρική,1μιας επιστροφής σε πιο ανθρώπινες μορφές της καπιταλιστικής κοινωνίας. Μερικοί σίγουρα θα εκπλαγούν, ή και ενδεχομένως θ’ αγανακτήσουν, αν τους πεις ότι μην τολμώντας να χρησιμοποιήσουν τη λέξη καπιταλισμός, ενισχύουν όλους όσοι

Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

699

διαβεβαιώνουν -προβάλλοντας ως επιχείρημα τον καταθλιπτικό απολογισμό του «υπαρκτού σοσιαλισμού» που την αποκάλυψή του ολοκλήρωσε η κατάρρευση της ΕΣΣΔ- ότι η «νίκη της δημο κρατίας και της αγοράς» σηματοδοτούν το «τέλος της Ιστορίας» ή ακόμη και τον «απροσπέλαστο ορίζοντα» των παραλλαγών της πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης που θεμελιώνονται στην α τομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής. Η χρησιμοποίηση του όρου νεοφιλελευθερισμός συνδέεται συχνά με την ιδέα ότι είναι ακόμα εφικτό να καταπολεμηθούν οι επιπτώσεις του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού χωρίς να θιγούν τα θεμέλιά του. Ό μω ς, κάτι τέτοιο δεν ισχύει. Μια ιστορική περίοδος έκλεισε. Δεν είναι μόνο η περίοδος όπου, σε παγκόσμια κλίμακα, επικρατούσε η αυταπάτη για τη δυνατότητα ύπαρξης ε νός κοινωνικού μοντέλου, που αντιμαχόταν τον καπιταλισμό, ή ταν κοινωνικά ανώτερο από αυτόν και «συνυπήρχε ειρηνικά» μα ζί του, ενώ ταυτόχρονα ήταν σε θέση ν’ αποτελέσει στρατιωτικά το αντίπαλο δέος αν χρειαζόταν. Είναι επίσης η περίοδος όπου, ιδίως στη Δυτική Ευρώπη, ο καπιταλισμός έμοιαζε να έχει «εξη μερωθεί», να πλαισιώνεται από πολιτικές σχέσεις ανάμεσα στις τάξεις και από αμετάκλητους θεσμούς, που προήλθαν και οι μεν και οι δε από τους μεγάλους διεκδικητικούς αγώνες της συγκρα τημένης, δηλαδή ανεκπλήρωτης, επανάστασης του τέλους του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου. Στη Γαλλία, πεδίο των μεγάλων αγώνων του 1936 και του 1945, τρέφαμε για πολύ καιρό ιδιαίτε ρα έντονες αυταπάτες σχετικά με τη δυνατότητα αυτών των σχέ σεων και αυτών των θεσμών να θέσουν τις βάσεις για μια συνεχή βελτίωση της κατάστασης της εργατικής τάξης, αλλά και ευρύ τερων στρωμάτων της κοινωνίας. Ο Πιερ Μπουρντιέ, για τον ο ποίο τρέφω τον μεγαλύτερο σεβασμό, κάνει λάθος όταν αδιαφο ρεί για το ζήτημα του καπιταλισμού και της υπέρβασής του και επικεντρώνεται στο νεοφιλελευθερισμό. Δεν είναι όμως ο μόνος στην Αριστερά που θρηνεί για το θάνατο του «πολιτισμού στην υ πηρεσία του δημόσιου συμφέροντος», που υπήρξε ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της Γαλλίας, αλλά δεν επεκτάθηκε παρά μόνο σε μερικές χώρες της Ευρώπης.

700


Η εηνκαφότψα της έννοιας του παρασιτισμού Το κεφάλαιο VIII του βιβλίου Ιμπεριαλισμός, Ανώτατο Στάδιο τον Κα πιταλισμού τιτλοφορείται «Ο παρασιτισμός και το σάπισμα του κα πιταλισμού», ένας τίτλος που πάντα ενοχλούσε τους θεωρητικούς των κομουνιστικών κομμάτων. Αυτό όμως ίσχυε στο χθες. Εκείνη την εποχή, η «ειρηνική συνύπαρξη» με τον καπιταλισμό, καθώς και οι διάφορες μεταμορφώσεις της, ήταν δύσκολο να θεμελιω θούν με μοναδικό επιχείρημα την υπεράσπιση της «πατρίδας του σοσιαλισμού». Ακόμα και κυριαρχούμενο από τον «αμερικανικό ιμπεριαλι σμό», το σύστημα -την ειρηνική συνύπαρξη με το οποίο υποστή ριζαν τα κομουνιστικά κόμματα- θα έπρεπε να έχει κάτι το «θε τικό», όσο περιορισμένο και αν ήταν. Ό πω ς, για παράδειγμα, ό τι ήταν ακόμα ικανό να προσφέρει στην εργατική τάξη και στα κοι νωνικά στρώματα που ήταν σύμμαχοί της μερικές προοπτικές βελ τίωσης των υλικών και ηθικών συνθηκών διαβίωσης τους. Ο «ενο χλητικός» χαρακτήρας της ανάλυσης του Λένιν είναι φυσικά ακό μα μεγαλύτερος σήμερα για ό,τι έχει απομείνει από αυτά τα κόμ ματα. Παρ’ όλα αυτά, το ιστορικό απόσπασμα που αντιστοιχεί σε αυτό που ονομάστηκε «παγκοσμιοποίηση του κεφαλαίου» είναι α ναμφίβολα εκείνο όπου ο Λένιν, με τη βοήθεια του Χόμπσον, α ναλύει ένα σύνολο τάσεων, οι οποίες επανεμφανίζονται σήμερα σε μια κλίμακα που είναι πολύ πιο μεγάλη απ’ όσο τις παραμονές του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου. Για μια περίοδο, στις δεκαετίες του 1950 και του 1960, το βιο μηχανικό κεφάλαιο -αυτό για το οποίο ο Μαρξ γράφει στο πρώ το κεφάλαιο του δεύτερου βιβλίου του Κεφαλαίου ότι «είναι ο μο ναδικός υποστασιακός τρόπος του κεφαλαίου, όπου λειτουργία του κεφαλαίου, δεν είναι μόνο ο σφετερισμός της υπεραξίας, ή α ντίστοιχα του υπερπροϊόντος, αλλά ταυτόχρονα και η δημιουργία όλων αυτών»-* φάνηκε να κυριαρχεί εκ νέου στις προωθημένες καπιταλιστικές οικονομίες. Το «στρώμα των εισοδηματιών, δη

* Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο τ. II, Μέρος Πρώτο, Κεφ. Α', σ. 31. Αθήνα 1954, σε μτφ. Γιάννη Σκουριώτη. (Σ.τ.Μ.).


701

λαδή των προσώπων που ζουν με το “κόψιμο των κουπονιών”... των προσώπων που το επάγγελμά τους είναι η τεμπελιά»,* φάνηκε να έχει εξαφανιστεί, η ύπαρξή του να μην είναι πια παρά θεω ρητική. Παρόμοια, κάτω από την αιγίδα των βιομηχανικών ομί λων (των υπερεθνικών εταιρειών), η ιμπεριαλιστική κυριαρχία πάνω στις νεο-αποικιοκρστουμενες ή «εξαρτημένες» χώρες φαι νόταν να είναι έστω και σε μικρό βαθμό φορέας της προόδου, ε φόσον συνοδευόταν με μια επέκταση των καπιταλιστικών παρα γωγικών σχέσεων και με τη συγκρότηση μιας γηγενούς εργατικής τάξης. Φαινόταν ότι ο ιμπεριαλισμός δεν μπορούσε πια να ορι στεί με λακωνικό τρόπο ως «μια τεράστια συσσώρευση του κε φαλαίου σ’ ένα μικρό αριθμό χωρών», δηλαδή στις χώρες που μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «κράτη-εισοδηματίες». Φαι νόταν ότι η παραγωγή υπερίσχυε της ιδιοποίησης, η βιομηχανία του χρήματος, το κέρδος (που σε μεγάλο βαθμό επανεπενδυόταν) των εισοδημάτων από προσόδους. Έχοντας ως κεντρικό του άξονα τη μορφή του εισοδηματία, το κεφάλαιο V III του βιβλίου του Λένιν ήταν ένα από αυτά που, σ ας δεκαετίες του 1950 και του 1960, θα μπορούσε κάποιος να τα προσπεράσει πολύ γρήγορα. Σήμερα, από αυτή την άποψη, τα πράγματα είναι πολύ χει ρότερα. Δεν είναι φυσικά δυνατό να υπάρξει ευθυγράμμιση με τη σοσιαλδημοκρατία που έχει γίνει σοσιαλφιλελεύθερη, αν δεν συ γκαλυφθεί η ανάλυση του Λένιν, έστω και μέσω του ισχυρισμού ότι είχε αξία στο παρελθόν αλλά δεν έχει σήμερα. Ό μω ς, κάτι τέ τοιο δυστυχώς δεν ισχύει. Καθώς πλησιάζουμε στο τέλος του 20ού αιώνα, η παγκόσμια κοινωνία βρίσκεται και πάλι κάτω από το ζυ γό ενός καπιταλισμού στον οποίο κυριαρχούν στρώματα που έχουν τα χαρακτηριστικά του εισοδηματία, ενός καπιταλισμού που ο τρόπος με τον οποίο ασκεί την εκμετάλλευση χαρακτηρίζονται από μια ιδιαίτερα έντονη απληστία και αγριότητα, ακριβώς ε πειδή είναι παρασιτικός. Και είναι παρασιτικός τόσο με την έν νοια που δίνει στον όρο ο Λένιν, δηλαδή ότι είναι οργανωμένος γύρω από θεσμούς (τις χρηματαγορές) και κράτη (πρωτίστως, τις * B. I. Λένιν, Α παντα, 0 Ιμπεριαλισμός, Ανώτατο Στάδιο τον Καπιταλισμού, εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1988, τ. 27, σ. 404. (Σ.τ.Μ.)

702


ΗΠΑ και τη Μεγάλη Βρετανία) που ο μόνος χαρακτηρισμός που μπορεί να τους αποδοθεί είναι αυτός του εισοδηματία, όσο και με την έννοια που δίνει στον όρο ο Μαρξ, δηλαδή ότι χαρακτηρίζε ται από μορφές συσσώρευσης που στρέφονται περισσότερο προς την ιδιοποίηση παρά προς τη δημιουργία υπεραξίας. Λίγο πα ρακάτω, στο ίδιο κεφάλαιο του δευτέρου βιβλίου του Κεφαλαίου, ο Μαρξ γράφει κάτι του οποίου η σημασία έχει πρακτικά περά σει απαρατήρητη μέχρι σήμερα: «Ακριβώς επειδή η χρηματική όψη της αξίας είναι η αυτόνομη, χειροπιαστή παραστατική της μορφή, γι’ αυτό η κυκλοφοριακή μορφή Χ...Χ', που αφετηρία και τέρμα της είναι πραγματικό χρήμα, εκφράζει με τον πιο χειρο πιαστόν τρόπο, την απόκτηση του χρήματος, το κίνητρο της κε φαλαιοκρατικής παραγωγής. Η παραγωγική διαδικασία εμφανί ζεται μόνο και μόνο σαν αναπόφευκτος ενδιάμεσος αρμός, σαν α ναγκαίο κακό για χάρη της απόχτησης του χρήματος. Έ τσι όλα τα έθνη του κεφαλαιοκρατικού τρόπου της παραγωγής αρπάζο νται περιοδικά από έναν ίλιγγο, όπου θέλουν να πετυχουν την α πόχτηση του χρήματος χωρίς τη μεσολάβηση της παραγωγικής διαδικασίας».* Σήμερα, τα μεγάλα καπιταλιστικά κράτη έχουν κάνει κάτι περισσότερο από το ν’ αφεθούν σε αυτό τον ίλιγγο. Παραδίνοντας το πρόσταγμα στις «αγορές», παρέδωσαν την παγκό σμια οικονομία, τόσο τις δικές τους όσο και εκείνη ολόκληρου του πλανήτη, στα χέρια ανθρώπων που έχουν αυτή ακριβώς την άποψη για τον κόσμο.

Μ ια συσσώρευση που αντιστοιχεί στις προτεραιότητες του 'κεφαλαίου-χρήμστος Στη σημερινή της μορφή, η κίνηση του παγκόσμιου καπιταλι στικού συστήματος διέπεται πρωτίστως από τη συγκρότηση νέων μορφών και την ανασύσταση πιο ισχυρών μορφών συγκέντρωσης του κεφαλαίου-χρήμστος (τα μεγάλα ταμεία που συγκεντρώνουν αποταμιεύσεις και επενδύουν στις χρηματαγορές), καθώς και α* Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, ό.π., σ. 34. (Σ.τ.Μ.).


703

πό τη μεταβίβαση στις χρηματαγορές των σημαντικών λειτουρ γιών της κατανομής των εισοδημάτων και των ουσιαστικών οικο νομικών ρυθμίσεων, οι οποίες ήταν για πολλά χρόνια στις χώρες που αποτελούν τις μητροπόλεις του καπιταλισμού κάτω από τον έλεγχο των κρατών. Οι μεγάλοι βιομηχανικοί όμιλοι διαδραμα τίζουν σημαντικό ρόλο, δεν είναι όμως αυτοί που κατευθύνουν την κίνηση της συσσώρευσης στο σύνολό της. Αυτή διευθετείται σύμφωνα με τις γιγαντιαίες μεταβιβάσεις αξίας και υπεραξίας οι οποίες πραγματοποιούνται προς όφελος του κεφαλαίου-χρήματος που ζει από τα μερίσματα και τους τόκους των δανείων.2 Η αναγωγή της χρηματιστικής σφαίρας της οικονομίας στο επίπεδο μιας «αυτόνομης δύναμης» από ανθρώπους που αγνοούν τόσο τον «συντομευμένο» κύκλο του κεφαλαίου (Χ-Χ'), όσο και την ανάλυση του φετιχιστικού χαρακτήρα των χρηματιστικών δρ α στηριοτήτων, είχε ως αποτέλεσμα να συσκοτίσει το ρόλο που δια δραμάτισαν τα ίδια τα κράτη στη γέννηση της «τυραννίας των α γορών». Με αυτό τον τρόπο αποκρύπτονται οι μηχανισμοί μέσω των οποίων η χρηματιστική σφαίρα της οικονομίας, πριν ακόμα εγκαθιδρύσει κλειστά κυκλώματα εσωτερικού καταμερισμού των καθαρά χρηματιστικών κερδών και των απωλειών, συντηρείται με τις μεταβιβάσεις πλούτου που είναι εντελώς συγκεκριμένες. Τα κε φάλαια που αξιοποιούνται μέσα στη χρηματιστική σφαίρα της οικονομίας γεννήθηκαν -κ αι συνεχίζουν να γεννιούνται- στον πα ραγωγικό τομέα. Η αξιοποίηση ή «απόδοση» του μεγαλύτερου μέρους των πραγματικών πόρων που αποκτούν στην κυριότητά τους οι χρηματιστικοί θεσμοί γίνεται με τη μορφή τοποθετήσε ων σε ομόλογα και μετοχές, δηλαδή σε πιστωτικούς τίτλους για τις μελλοντικές οικονομικές δραστηριότητες. Οι τίτλοι αυτοί, που αποκαλούνται χρηματιστικό ενεργητικό, χαρακτηρίζονται από μια διπλή εικονική διάσταση. Έ χουν μια αυτόνομη ύπαρξη στις δευτερεύουσες αγορές τίτλων, όπου υπόκεινται σε διαδικασίες αύξησης της αξίας τους μόνο για όσο διά στημα έχουν ισχύ οι αποτιμήσεις των χρηματιστικών παραγόντων σχετικά με αυτή την αξία ή πραγματοποιούνται συναλλαγές σχε τικές με την αξία τους ανάμεσα σε χρηματιστικούς παράγοντες. Η χρηματιστηριακή λοιπόν αξία τους μπορεί να καταρρεύσει και

704


να μην έχουν πια μεγαλύτερη αξία από «κουρελόχαρτα». Ό π ω ς έδειξε η εμπειρία της δεκαετίας του 1930, οι πιστώσεις με βόση τις μελλοντικές δραστηριότητες ενδέχεται, από τη μια μέρα στην άλλη, να μην αξίζουν τίποτα. Ό σ ο όμως η συσσώρευση δεν δια κόπτεται από σημαντικές κρίσεις που κλονίζουν ταυτόχρονα την παραγωγή, τις συναλλαγές και τις χρηματαγορές, ή όσο δεν συμ βαίνουν μείζονα πολιτικά γεγονότα που οδηγουν σ’ ένα χρεοστά σιο, ή ακόμα και σε μια διαγραφή των κρατικών χρεών, το κε φάλαιο που ανήκει στην κατηγορία του «κεφαλαίου-χρήματος για δανεισμό» ή του «χρηματιστικού κεφαλαίου» επωφελείται α πό μια ροή εισοδημάτων που τρέφονται από «πραγματικές» α φαιμάξεις στα πρωτογενή εισοδήματα, τα οποία δημιουργουνται από την παραγωγή νέων αξιών και νέου πλούτου. Το κεφάλαιο-χρήμα χαρακτηρίζεται από δυο εγγενή στοιχεία. Το πρώτο είναι η πεποίθηση με την οποία είναι διαποτισμένο ότι τα κεφάλαια που επενδύει με τη μορφή διαπραγματεύσιμων τίτλων ενεργητικού σιις χρηματαγορές, δηλαδή τα τοποθετεί χρηματισπκά, έχουν τη «φυσική ιδιότητα» να «παράγουν αποδόσεις». Ή ταν αυτό που ο Μαρξ είπε κάποτε για τους κατόχους του κεφαλαίου, ότι το ενεργητικό θα έπρεπε να παράγει εισοδήμαια (πρωτίστως, μερίσματα και τόκους) «όπως η ιδιότητα της απιδιάς είναι να πα ράγει απίδια».* Το δεύτερο στοιχείο, που συνδέεται με το πρώτο, είναι φορέας αυτού που στη σημερινή οικονομική ιδιόλεκτο ονο μάζεται «κληρονομική προσέγγιση»3 και η οποία αναπτύσσει σε κάθε κάτοχο χρηματιστικών περιουσιακών στοιχείων την τάση να συντηρεί ένα απόθεμα του πλούτου του αντί να διατρέχει κινδύ νους για να τον αυξήσει. Ανεξάρτητα από τις «κερδοσκοπικές» δρα στηριότητες στις οποίες μπορεί να επιδοθεί, το ιδιαίτερο χαρα κτηριστικό αυτού του κεφαλαίου είναι ότι βρίσκεται σε μέρη και έχει ορίζοντες αξιοποίησής του που διαφέρουν και βρίσκονται πο λύ μακριά από εκεί όπου εκτυλίσσονται οι δραστηριότητες των ε πενδύσεων, της παραγωγής και της διάθεσης στο εμπόριο (που

* Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, Βιβλίο Τρίτο, Μέρος Πέμπτο, Κεφάλαιο ΚΔ', σ. 494, εκ δόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 1978, σε μτφ. Παναγιώτη Μαυρομάτη. (Σ.τ.Μ.).

Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗ.ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ

705

διασφαλίζουν το αναγκαίο κλείσιμο του κύκλου για την αξιοποίη ση του παραγωγικού κεφαλαίου). Η απόσταση δεν είναι μόνο φυ σική, αλλά και εννοιολογική. Δίκαια λοιπόν ο Λένιν γράφει, στο ί διο κεφάλαιο, σχετικά με το στρώμα των εισοδηματιών ότι είναι «πρόσωπα που είναι τελείως ξεκομμένα από τη συμμετοχή σε ο ποιαδήποτε επιχείρηση».* Αυτός ο χαρακτηρισμός παραμένει έως σήμερα ακριβής, ακόμα και όταν οι εκπρόσωποι του κεφαλαίουχρήματος από προσόδους συμμετέχουν στις «επιτροπές ελέγχου», μέσω των οποίων ασκούν «την κυριαρχία τους στην επιχείρηση». Οι θεσμοί που δραστηριοποιούνται στις χρηματαγορές έχουν την δική τους αντίληψη για τον κόσμο, και πρώτα απ’ όλα για την οι κονομία. Χρειάζονται εισροές από κανονικά εισοδήματα για τις τοποθετήσεις τους, οι οποίες αποφέρουν σίγουρες αποδόσεις με το λιγότερο κόστος. Οι καθυστερήσεις για να ωριμάσουν οι συν θήκες, οι οποίες αφορούν τη μεγάλη πλειοψηφία των παραγωγικών επενδύσεων, βρίσκονται εντελώς έξω από τον ορίζοντά τους. Από τις χρηματιστικές επενδύσεις, οι τίτλοι του δημόσιου χρέους, και ιδίως των Ηνωμένων Πολιτειών που η χρηματική τους αξιοπιστία είναι η πιο υψηλή, κατέχουν μια προεξέχουσα θέση. Η ασφάλεια και η τακτικότητα των αποδόσεων καθιστούν αυτούς τους τίτλους την κατεξοχήν επιλογή των σημερινών οργανισμών του χρηματιστικού κεφαλαίου, που η λειτουργία τους είναι να διασφαλίζουν τη ροή μόνιμων και σταθερών εισοδημάτων. Ό μω ς, τα μερίσματα που αποτελούν μια αφαίμαξη από τα κέρδη των βιομηχανικών ο μίλων απέκτησαν μια διαρκώς αυξανόμενη σημασία. Η αποστολή των «επιτροπών ελέγχου» είναι να ελέγχουν άοκνα το επίπεδο και την τακτικότητα της ροής των μερισμάτων.

Τα αρχικά χαρακτηριστικά τον σημερινού κεψαλαίου-χρήματος από προσόδους Στη σημερινή εποχή, η χωρίς προηγούμενο οικονομική και κοι νωνική δύναμη που έχει αποκτήσει το κεφάλαιο είναι αδιαχώρι Λένιν, ό.π. (Σ.τ.Μ.)

706


στη από τη θέση που κατέχουν τα ιδιωτικά συστήματα συνταξιοδότησης.4 Στις μητροπόλεις, που είναι και οι πιο ισχυρές οικονο μικά χώρες του συστήματος του ιμπεριαλισμού, τα ιδιωτικά συνταξιοδοτικά ταμεία διοχετεύουν προς όφελος των χρηματαγορών ένα σημαντικό μέρος των αποταμιεύσεων των μισθωτών. Η κα τηγορία του κεφαλαίου που όρισαν ως κεφάλαιο από προσόδους αρχικά ο Μαρξ και στη συνέχεια ο Κέινς (η βαθιά ασυμβατότητα του εισοδηματία με μια οικονομία προσανατολισμένη προς τις επενδύσεις και την απασχόληση τον οδήγησαν να εκθειάσει την εξαφάνιση τους «μέσω ευθανασίας» στο τελευταίο κεφάλαιο της Γενικής θεωρίας) έχει σήμερα ενισχυθεί ποιοτικά εξαιτίας της συγκρότησης και της αύξησης αυτών των ταμείων. Ή δ η , η κα ταβολή των συντάξεων σε δεκάδες εκατομμύρια ανθρώπους, οι ο ποίες αναλογούν σε σημαντικά τμήματα του ΑΕΠ, πραγματοποι είται με μέσα που αφαιμάσσουν από το δημιουργημένο πλούτο, με τις χρηματαγορές να λειτουργούν ως ενδιάμεσοι. Η υλική ύ παρξη αυτών των συνταξιούχων εξαρτάται από την υγεία των «α γορών». Εδώ και δεκαπέντε χρόνια η καταβολή των συντάξεων βα σίζεται κυρίως στο ύψος των πραγματικών επιτοκίων. Ό μω ς, αυ τά αποτελούν την άμεση αιτία για αύξηση με τη μορφή χιονο στιβάδας του δημοσίου χρέους, κάτι που αποτελεί την αιχμή του δόρατος για την καταστροφή των δημοσίων συστημάτων κοινω νικής προστασίας και για την αποδιάρθρωση της ικανότητας οι κονομικής δράσης των κρατών. Το δεύτερο στοιχείο μέσω του ο ποίου αποκτούν πόρους τα ταμεία συνταξιοδότησης και τοποθε τήσεων είναι τα μερίσματα που αφαιρούνται με αφαίμαξη από τα κέρδη. Ό μ ηρ ο ι του χρηματιστικού κεφαλαίου, οι πρώην μισθω τοί έχουν επομένως γίνει και αυτοί ένα κοινωνικό στρώμα που «ενδιαφέρεται αντικειμενικά» να είναι όσο τον δυνατόν μεγαλύ τερο το ποσοστό εκμετάλλευσης των εν ενεργεία μισθωτών. Ο Λένιν θα έλεγε ότι το κεφάλαιο-χρήμα από προσόδους επιχείρησε και εν μέρει πέτυχε να προσελκύσει προς το μέρος του την εργα τική αριστοκρατία. Σε μερικές χώρες, οι εκπρόσωποι των μι σθωτών στα συμβούλια επιτήρησης των ταμείων συνταξιοδότησης των μεγάλων ομίλων ή εταιρειών έχουν αρχίσει να ενδιαφέρονται με ποιο τρόπο οι αποταμιεύσεις τους θα χρησιμεύσουν ως οικο


707

νομική, πολιτική και κοινωνική δύναμη κρούσης προς όφελος των χρηματαγορών. Ό μω ς, το ενδιαφέρον τους σε πολύ λίγες πε ριπτώσεις επεκτείνεται πέρα από τα σύνορα των χωρών τους. Σπάνια αναρωτιούνται για τη λειτουργία των λεγόμενων «αναδυόμενων» αγορών, δηλαδή των χωρών ή των πολιτικών επικρα τειών που διαθέτουν μια χρηματαγορά στην οποία μπορούν να έλ θουν ξένα κεφάλαια και να θέσουν τις βάσεις για μια ροή των πό ρων προς τις ιμπεριαλιστικές μητροπόλεις. Οι οικουμενικές τάσεις της «πληθυντικής αριστερός» σε όλες της τις συνιστώσες έχουν αρχίσει να γεννούν μια σχετική επιείκεια απέναντι στα κεφαλαιοποιητικά συστήματα συνταξιοδότησης. Αφού μερικοί από τους «γείτονες και τους εταίρους της Γαλλίας» έχουν παρόμοια συστήματα, δεν αξίζουν επομένως την προσοχή μας; Αυτή η επιείκεια είναι απαράδεκτη. Τ α κεφάλαια τοποθέ τησης που προέρχονται από τις αποταμιεύσεις των μισθωτών συν δέονται με ιδιαίτερα καταστρεπτικούς μηχανισμούς μεταβίβα σης του πλούτου. Αποτελούν αναπόσπαστο μέρος του συνόλου των διαδικασιών που οδηγούν σ’ ένα χαμηλό επίπεδο επενδύσεων, στην επιτάχυνση της υποβάθμισης των συνθηκών στην αγορά ερ γασίας, στην επιδείνωση της μισθωτής σχέσης, καθώς και στην παγίωση σε παγκόσμιο επίπεδο σχέσεων υποταγής ανάμεσα στα κράτη. Τα άρθρα των πιο έγκυρων οικονομικών εφημερίδων και πε ριοδικών των αγγλοσαξονικών χωρών παρουσιάζουν ιδιαίτερο εν διαφέρον, καθώς χαρακτηρίζονται από μια απόλυτη ειλικρίνεια σε όλα αυτά τα ζητήματα. Το ίδιο ισχύει και για τους Financial Times, από τους οποίους παραθέτω το κύριο άρθρο της 6ης Μαρ τίου 1998.0 συντάκτης αυτού του άρθρου, που τιτλοφορείται «Η άποψη του δρος Πανγκλός* για την παγκοσμιοποίηση», αναρω τιέται για τη μακροπρόθεσμη βιωσιμότητα ενός συστήματος που βρίσκεται κάτω απ ό την εξουσία του κεφ αλαίου-χρήματος. Εκφράζει την ανησυχία του ότι ενδέχεται να υπάρξουν «στη Δύ ση επενδυτές χρηματοδότες που έχουν ανατραφεί με την ιδέα ό * Π ρόσωπο του έργου του Βολταίρου Kamil, το ο ποίο ενσαρκώνει την ακλόνη τη αισ ιοδοξία. (Σ.τ.Μ.)

708


τι θα παίρνουν αυτοί την τελική απόφαση για ένα ριψοκίνδυνο εγ χείρημα και ότι επίσης έχουν ένα θεϊκής προέλευσης δικαίωμα να λαφυραγωγούν τα μερίσματα από τις επιχειρηματικές δρα στηριότητες των εταιρειών του βιομηχανικού τομέα». Αναφερόμενος στους μηχανισμούς διοχέτευσης της ροής των παγκόσμιων πόρων προς τα κράιη-εισοδημστίες, ο συντάκτης του άρθρου εκ φράζει την ανησυχία του για το ενδεχόμενο η οικονομική και χρη ματοπιστωτική ασιατική κρίση ν’ αποτελεί μια προειδοποίηση: «Ο δρ Πανγκλός ήταν ένα πρώιμος οπαδός της παγκοσμιοποίησης, καθώς διαβεβαίωνε ότι όλα θα πήγαιναν προς το καλύτερο στον βέλτιστο των κόσμων που θα μπορούσε να υπάρξει. Π αρ’ όλα αυ τά, εκείνο που ουσιαστικά πραγματεύεται ο Βολταίρος στο Κοντή είναι η διαρκής παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και του δικαιώματος της ιδιοκτησίας. Είναι ασφαλώς άρικτό οι συ ντάξεις στις δυτικές χώρες να πληρώνονται από το μόχθο των μα ζών της Κίνας. Προς το παρόν όμως, δεν πάνε όλα προς το κα λύτερο στον κόσμο του παγκόσμιου κεφαλαίου. Και οι πολιτικοί κίνδυνοι της παγκοσμιοποίησης παρουσιάζονται με αληθοφανή τρόπο μικρότεροι α π’ όσο πραγματικά είναι».

Το βιομηχανικό κεφάλαιο στο πλαίσιο της συσσώρευσης στην οποία δεσπόζει η πρόσοδος Οι βιομηχανικοί όμιλοι ήταν οι κύριοι ευεργετημένοι από τη φι λελευθεροποίηση των επενδύσεων και των συναλλαγών, την ο ποία τόσο πολύ εκθειάζουν οι υμνητές του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Τ η χρησιμοποίησαν για να ασκήσουν πιέσεις στους μισθωτούς, μαζί με την πραγματική απειλή ότι θα μετα φέρουν τις μονάδες παραγωγής σε χώρες όπου το εργατικό δυ ναμικό είναι φθηνό και οι μισθωτοί προστατεύονται ελάχιστα ή καθόλου. Εκμεταλλεύονται τη φιλελευθεροποίηση του εμπορίου τόσο για να εδραιώσουν δίκτυα εφοδιασμού και υπεργολαβιών εκεί όπου το κόστος είναι πιο χαμηλό, αλλά και για ν’ ανταγωνί ζονται με αθέμιτο τρόπο τις επιχειρήσεις με μικρότερη παραγω γικότητα των χωρών των οποίων άνοιξαν εκβιαστικά τις αγορές.


709

Ό μω ς, η δύναμη που έχει αποκτήσει το χρηματιστικό κεφάλαιο επηρεάζει επίσης, με ολοένα και πιο έντονο τρόπο, τις στρατηγι κές του βιομηχανικού κεφαλαίου. Μετά το πέρασμα από τον κα πιταλισμό του ελεύθερου ανταγωνισμού στον μονοπωλιακό κα πιταλισμό που συντελέστηκε πριν από έναν αιώνα, οι βιομηχανι κοί όμιλοι είναι χωρίς εξαίρεση «χρηματοδοτικοί όμιλοι στους ο ποίους δεσπόζει η βιομηχανία». Η περίπτωση της Γερμανίας, που χρησιμοποιούν ως παράδειγμα ο Χίλφερντινγκ και ο Λένιν και ό που το τραπεζικό κεφάλαιο κυριάρχησε πάνω στο βιομηχανικό κεφάλαιο, δεν υπήρξε ποτέ η μοναδική μορφή που πήρε αυτή η αλληλοδιείσδυση. Στις ΗΠΑ, ο Κάρνεγκι και ο Ροκφέλερ υπήρ ξαν οι πρωτοπόροι των οργανωτικών μορφών μέσω των οποίων ο «βιομήχανος», για να διατηρήσει την αυτονομία του απέναντι στον «τραπεζίτη», συγκρότησε μια ομάδα (την «εταιρεία») και ε κτός από βιομήχανος έγινε και χρηματοδότης. Η επανεμφάνιση του συγκεντρωμένου κεφαλαίου-χρήματος και η απόκτηση από αυτό του ελέγχου του παγκόσμιου καπιτα λιστικού συστήματος συνοδεύτηκαν από δυο εξελίξεις, οι οποίες δικαιώνουν το έργο του Λένιν και επιτρέπουν μια διπλή πραγμά τωση, σ’ επίπεδο μορφής, αυτής της αλληλοδιείσδυσης η οποία γεννάει το «χρηματιστικό κεφάλαιο». Η πρώτη είναι η ενίσχυση της διαδικασίας που μπορούμε να ορίσουμε με την έκφραση «αυ ξανόμενη μετατροπή των βιομηχανικών ομίλων σε χρηματιστικούς». Η έκφραση δεν έχει μια ισχυρή εννοιολογική αξία. Πρό κειται κυρίως για ένα πρακτικό τρόπο για να εκφραστεί το γεγο νός ότι, μέσα στο πλαίσιο της χρηματιστικής παγκοσμιοποίησης, οι βιομηχανικοί όμιλοι τόνισαν ιδιαίτερα τα χαρακτηριστικά τους ως χρηματιστικών ομίλων, έστω και μόνο επειδή υπόκεινται ταυ τόχρονα στην επιταγή και στις ευκαιρίες να πραγματοποιούν «κα θαρά» χρηματιστικές τοποθετήσεις. Κάθε φορά που μπορούν να το κάνουν, οι βιομηχανικοί όμιλοι προσπαθούν ν’ αποφασίζουν οι ίδιοι για την αυστηρά χρηματιστική και συχνά εντελώς κερδο σκοπική χρησιμοποίηση ενός μέρους «του μη επενδυμένου κέρ δους». Μέσα στο πλαίσιο της αργής αύξησης και της βιομηχανι κής υπερσυσσώρευσης, οδηγούνται να ευνοούν τις βραχυπρόθε σμες τοποθετήσεις. Έτσι, πληροφορηθήκαμε ότι η ανάκαμψη

710


της «αποδοτικότητας» της Renault βασίστηκε σε δυο πυλώνες: στις μαζικές απολύσεις, στην ελαστικότητα και στη «μισθολογική πειθαρχία», αλλά και σε σημαντικά χρηματιστικά κέρδη που οφείλονται στην «καλή υγεία των αγορών». Ο άλλος νέος μεγάλος μηχανισμός αλληλοδιείσδυσης είναι η είσοδος των κεφαλαίων χρηματιστικής τοποθέτησης στα διοικητικά συμβούλια των ομί λων με την απόκτηση ενός μέρους του κεφαλαίου τους. Τ α κε φάλαια αυτά φέρνουν μαζί τους αυστηρά χρηματιστικά κριτήρια αποδοτικότητας, που επιδεινώνουν την εκμετάλλευση των μι σθωτών και τις μακροπρόθεσμες επενδύσεις. Τα χαρακτηριστικά της βασισμένης σε προσόδους συσσώ ρευσης που συντελείται κάτω από την κυριαρχία του χρηματιστικού κεφαλαίου δεν εκδηλώνονται στους βιομηχανικούς ομί λους μόνο στη διαδικασία μετατροπής του σε χρηματιστικους ο μίλους. Υπάρχουν πολλοί ακόμα μηχανισμοί που ωθούν προς την ίδια κατεύθυνση και η ισχύς τους ενισχύθηκε προς όφελος της χρηματιστικής φιλελευθεροποίησης και της παγκοσμιοποίησης. Οι συγχωνεύσεις-εξαγορές αποτελούν τυπικά παραδείγματα μιας αποπληθωριστικής συγκυρίας, της οποίας αποτελούν συνέπειες ε νώ ταυτόχρονα είναι και ένας επιβαρυντικός παράγοντας. Χα ρακτηρίζονται από την ιδιότητα ότι δεν αποσκοπούν σε μια επέ κταση της παραγωγής μέσω της δημιουργίας νέων δυνατοτήτων αλλά μόνο στην αναδιάρθρωση των υφιστάμενων δυνατοτήτων μέσω της μείωσης του εργατικού δυναμικού, καθώς και στη με ταβίβαση προς όφελος του ομίλου-αγοραστή μεριδίων των αγο ρών των ομίλων ή των εταιρειών που συγχωνεύονται (αυτός είναι ένας από τους κύρους στόχους των συγχωνεύσεων-εξαγορών). Βλέπουμε λοιπόν μια αύξηση της αποδοτικότητας του κεφαλαίου, που σε μερικές περιπτώσεις είναι σημαντική, μέσα στα πλαίσια οικονομιών που παρ’ όλα αυτά παρουσιάζουν μικρή ή πολύ μικρή αύξηση. Οι επιπτώσεις όμως δεν είναι μόνο αυτές. Η διόγκωση της συγκέντρωσης και του συγκεντρωτισμού του κεφαλαίου, που είναι αποτέλεσμα αυτών των συγχωνεύσεων, είχε ως αποτέλεσμα μια γενική και σχεδόν συνεχή αύξηση «του βαθμού μονοπώλη σης». Αυτός με τη σειρά είναι η αιτία μιας σημαντικής αύξησης «των μεικτών κερδών» των ομίλων μέσω «της ιδιοποίησης μέρους


711

της αξίας που παρήγαγαν πιο μικρές ή πιο ανίσχυρες ως προς τη διαπραγματευτική τους ικανότητα εταιρείες». Η ανάδυση αυτών που ονομάζονται «εταιρείες-δίκτυα» συμβάδισε με μια διαδικα σία «διατάραξης» των ορίων ανάμεσα στο «κέρδος» και στην «πρό σοδο» στη διαμόρφωση των κερδών από εκμετάλλευση των ομί λων, καθώς και με την αυξημένη βαρύτητα της ιδιοποίησης α ξιών που είχαν ήδη δημιουργηθεί μέσω των αφαιμάξεων στην παραγωγική δραστηριότητα και στα πλεονάσματα άλλων επιχει ρήσεων. Η «παράδοξη» αύξηση των κερδών και των δυνατοτήτων αυτοχρηματοδότησης των βιομηχανικών ομίλων εν μέσω της στα σιμότητας των οικονομιών βασίζεται επομένως και στους μηχα νισμούς διοχέτευσης της αξίας που γεννιέται από την ισχύ του μονοπωλίου ζήτησης και προστίθεται στις αξίες που προκύπτουν από την επιδείνωση της εκμετάλλευσης της εργασίας από κάθε βιομηχανικό όμιλο ξεχωριστά. Βασίζεται όμως με ακόμα πιο κομβικό τρόπο στις τροποποι ήσεις της σχέσης ανάμεσα στο κεφάλαιο και την εργασία (ή μι σθωτή σχέση), μια διάσταση κλειδί της παγκοσμιοποίησης που γεννήθηκε από τη φιλελευθεροποίηση και την απορυθμιση.5 Με ρυθμούς και σε συνθήκες που διέφεραν σημαντικά μεταξύ των χωρών του ΟΟΣΑ -για τί όλες οι χώρες δεν εφάρμοσαν τις πολιτι κές της φιλελευθεροποίησης και της απορυθμισης των μισθών και των συνθηκών εργασίας με τόση ταχύτητα και τόση βιαιότη τα όσο οι ΗΠΑ και η Μεγάλη Βρετανία-, οι βιομηχανικοί όμιλοι επωφελήθηκαν από την αύξηση της ανεργίας και από την ανα σύσταση της «εφεδρικής στρατιάς της βιομηχανίας» για ν’ ασκή σουν πιέσεις στους μισθούς και στις συνθήκες πρόσληψης, όπως επίσης εκμεταλλεύτηκαν τις νέες τεχνολογίες για να επιβάλουν νέες νόρμες εργασίας στα εργαστήρια και στα γραφεία. Και μπό ρεσαν να το κάνουν με ακόμα μεγαλύτερη ευκολία, καθώς η φι λελευθεροποίηση είχε ως συνέπεια η εφεδρική στρατιά της βιο μηχανίας να γίνει μια «παγκόσμια στρατιά». Οι μετεγκαταστάσεις των παραγωγικών μονάδων, είτε με τη μορφή άμεσων επενδύσε ων είτε ως διεθνείς υπεργολαβίες, επιτρέπουν στους βιομηχανι κούς ομίλους ν’ αντλούν από τα παγκόσμια αποθέματα του ερ γατικού δυναμικού διαφόρων ειδικοτήτων, χωρίς να χρειάζεται να

712


το φέρνουν μέσω της μετανάστευσης στις μητροπόλεις, αλλά χρη σιμοποιώντας το για να προωθήσουν μια διαδικασία διεθνούς ευ θυγράμμισης των μισθών σε πιο χαμηλά επίπεδα για μια δεδο μένη ειδικότητα.

Οι χώρες κάτω από τ ψ ιμπεριαλιστική κυριαρχία στο πλαίσιο ενός συστήματος σε συστολή Με βάση κυρίως πολιτικά κριτήρια, ο Λένιν χαρακτήριζε τον ι μπεριαλισμό ως «την αντίδραση σε όλες τις γραμμές». Επισήμαινε την παρουσία τάσεων στασιμότητας που γεννιόταν από τις θέσεις των μονοπωλίων στις αγορές. Την εποχή όμως που έγρα φε, δεν μπορούσε ακόμα να διακρίνει ότι η κυριαρχία αυτών των τάσεων θα οδηγούσε σε μια συστολή του καπιταλιστικού συστή ματος. Ο Τρότσκι υπήρξε ο πρώτος που αναγνώρισε πίσω από την κρίση της δεκαετίας του 1930 την ύπαρξη αυτών των τάσεων. Ό μω ς, στη συνέχεια, αντιπαρατέθηκε στις απόψεις του η θεω ρία του «νεο-καπιταλισμού», την οποία επεξεργάστηκε κυρίως το Ιταλικό Κομουνιστικό Κόμμα. Στη διάρκεια της μεγάλης φάσης της επέκτασης του 1950-1974, ο καπιταλισμός φάνηκε ότι είχε κα ταφέρει να ξαναρχίσει τη διευρυμένη αναπαραγωγή. Αυτή τέλειωσε με την ύφεση του 1974-1975, που εγκαινίασε αυτό που ονο μάστηκε «η κρίση», ένας όρος που δεν είναι αρκούντως ακριβής, ούτε όμως και εντελώς ακατάλληλος. Σήμερα, ζούμε σε μια αντιφατική περίοδο. Από τη μια μεριά, ο καπιταλισμός μοιάζει να έχει θριαμβεύσει. Μέσα στα πλαίσια της παγκοσμιοποίησης, ολοκληρώνει την καθυπόταξη των πε ριοχών και των δραστηριοτήτων που μέχρι τώρα διέφευγαν από την κυριαρχία του. Στην πραγματικότητα όμως το πραγματοποιεί μέσα σ’ ένα πλαίσιο συνεχούς επιβράδυνσης των μακροπρόθε σμων επενδύσεων και της οικονομικής μεγέθυνσης, μέσα στο πλαίσιο μιας κατάστασης που χαρακτηρίζεται από την παρου σία δεικτών οι οποίοι δείχνουν ότι η συσσώρευση τείνει σε συ στολή παρά σε διεύρυνση. Εμπνεόμενοι από την κλασική διά κριση που γίνεται στο ανέκδοτο κεφάλαιο του Κεφαλαίου, μπο


713

ρούμε να πούμε ότι η καθυπόταξη που επιβάλλει σχετίζεται με μη χανισμούς που θυμίζουν μάλλον μια τυπική παρά μια υπαρκτή υ ποταγή. Οι μηχανισμοί «απομύζησης» της αξίας κυριαρχούν εις βάρος της δημιουργίας. Η επιλογή των δεικτών για ν’ αποτιμηθεί μια τάση δεν είναι φυσικά μια ουδέτερη πράξη. Π αραπέμπει σε θεωρητικές και πολιτικές θεμελιώδεις αρχές.6 Αν χρησιμο ποιήσουμε το δείκτη της αύξησης του κατά κεφαλήν παγκόσμιου προϊόντος, που είναι ένας σοβαρός δείκτης της κατάστασης της παραγωγής πλούτου πριν από την παρέμβαση των συνθηκών κα τανομής του, διαπιστώνουμε ότι το ποσοστό της ετήσιας αύξη σης προσέγγιζε το 4% μεταξύ 1960 και 1973, έπεσε στο 2,4% με ταξύ 1973 και 1980, ενώ δεν ήταν παρά μόνο 1,2% μεταξύ 1980 και 1993. Έ νας άλλος δείκτης που πολλοί οικονομολόγοι θεω ρούν ζωτικής σημασίας είναι αυτός του επιπέδου των ιδιωτικών επενδύσεων. Ό μω ς, στις χώρες του ΟΟΣΑ, δηλαδή στις πιο πλού σιες χώρες του πλανήτη, τόσο η καμπύλη των επενδύσεων όσο και εκείνη της αποταμίευσης τείνουν καθαρά προς τα κάτω, με τέτοιο τρόπο ώστε να βρισκόμαστε στα όρια μιας διευρυμένης παραγωγής. Το 1994, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου δη μοσίευσε μια σειρά από μακροσκελείς στατιστικές που δείχνουν ότι υπάρχει μια σταθερή μείωση, ανεξάρτητα από τις κυκλικές διακυμάνσεις, του μέσου ετήσιου ποσοστού της παγκόσμιας οι κονομικής μεγέθυνσης. Στην περίοδο 1984-1994, το ποσοστό αυ τό μειώθηκε στο 2% και ενδέχεται να είναι ακόμα χαμηλότερο στην αλλαγή της χιλιετίας. Η διαρκώς αυξανόμενη υπερπαρα γωγή που μεταλλάσσεται σε μια υπερπαραγωγή επιρρεπή σε ο ποιαδήποτε κρίση, όπως συμβαίνει σήμερα με τις περιπτώσεις της Κορέας και της Ιαπωνίας και θα συμβεί σύντομα με τις περι πτώσεις της Ταϊβάν και της Κίνας,7 δεν είναι παρά μία από τις ο ρατές εκδηλώσεις μια κατάστασης της συσσώρευσης, στην οποία το καπιταλιστικό σύστημα ως όλον δεν παράγει πια αρκετή αξία, και αυτό παρόλο που επανέφερε την εκμετάλλευση της παιδικής εργασίας σ’ εκτεταμένη κλίμακα, παρόλο που παντού αυξάνεται ο βαθμός εκμετάλλευσης των εργαζομένων που χρησιμοποιεί. Επιτρέψτε μου να επιμείνω. Η συνολική μάζα της αξίας που δημιουργείται δεν βασίζεται μόνο στο ποσοστό της υπεραξίας, αλ

714


λά και στον όγκο του κεφαλαίου που τίθεται σε κίνηση μέσα στην παραγωγή. Ό μω ς, αυτός χαρακτηρίζεται από την τάση να μειώ νεται. Είναι μέσα στο πλαίσιο αυτής της τάσης για συστολή του κα πιταλιστικού συστήματος στις χώρες οι οποίες αποτελούν τις μητροπόλεις του που πρέπει να εξετάσουμε τη μοίρα που επιφυ λάσσεται στις χώρες οι οποίες βρίσκονται στην περιφέρειά του. Οι μόνες χώρες που ενδιαφέρουν το κεφάλαιο-χρήμα είναι αυτές που διαθέτουν μια αρκετά υψηλή θέση στο παγκόσμιο χρηματιστικό σύστημα ώστε να προσδοκούν να χαρακτηριστούν ως «αναδυόμενες χρηματαγορές». Εκτός από τις χώρες του ΟΟΣΑ, οι χώ ρες αυτές είναι λιγότερες από είκοσι. Και αυτό το ενδιαφέρον ε πικεντρώνεται στη εγκατάσταση μηχανισμών απομύζησης των πόρων προς τις μητροπόλεις. Από τη μεριά τους, οι βιομηχανικοί όμιλοι των ιμπεριαλιστικών χωρών ενδιαφέρονται με ιδιαίτερα ε πιλεκτικό τρόπο για τις χώρες της περιφέρειας. Ό ταν το κάνουν, είναι για τρεις λόγους. Πρώτα α π ’ όλα, οι χώρες αυτές τους εν διαφέρουν ως αγορές, καθώς οι εξαγωγές από τους μεγάλους βιο μηχανικούς ομίλους μέσω των θυγατρικών τους που διαθέτουν τα προϊόντα τους στο εμπόριο αποτελούν την προτιμητέα επιλογή, ενώ οι άμεσες επενδύσεις με την αυστηρή έννοια του όρου δεν α ποτελούν παρά μια δευτερεύουσα επιλογή που χρησιμοποιείται μόνο σε ειδικές συνθήκες. Οι βιομηχανικοί όμιλοι συνεχίζουν να ιδρύουν θυγατρικές εταιρείες παραγωγής, μόνο όταν αυτή η μορ φή άμεσης παρουσίας στην αγορά επιβάλλεται εξαιτίας των δια στάσεων της αγοράς και της περιφερειακής στρατηγικής σημα σίας της χώρας (όπως, για παράδειγμα, η Κίνα και η Βραζιλία), ή εξαιτίας της προηγούμενης παρουσίας των ανταγωνιστών τους σε παγκόσμια κλίμακα των οποίων τις στρατηγικές πρέπει ν’ α ντιμετωπίσουν οε τοπικό επίπεδο, ή ακόμα εξαιτίας της ύπαρξης τοπικών ευκαιριών που δεν μπορούν να τις εκμεταλλευτούν χω ρίς άμεσες επενδύσεις. Διαφορετικά, τα επίπεδα της παραγωγι κότητας και τα αποθέματα της βιομηχανικής ικανότητας των μητροπολιτικών καπιταλιστικών χωρών ωθούν τους ομίλους να προ τιμούν τις εξαγωγές ως μέσο εκμετάλλευσης μιας αγοράς. Οι υ πόλοιπες χώρες χρησιμοποιούνται ως πηγές πρώτων υλών. Η τρί


715

τη λειτουργία που επιτελούν οι χώρες για τις οποίες ενδιαφέρονται οι βιομηχανικοί όμιλοι είναι ότι παρέχουν για τις εντατικές βιομηχανίες ένα βιομηχανικό εργατικό δυναμικό, που είναι ταυ τόχρονα ειδικευμένο (ή πολύ ειδικευμένο), πειθαρχημένο και φθηνό. Ό μ ω ς και σε αυτή την περίπτωση, ο αριθμός των χωρών που πληρούν αυτές τις συνθήκες είναι πιο μικρός απ’ όσο απαι τούν οι ήδη περιορισμένες ανάγκες του κεφαλαίου εξαιτίας της γενικής αδυναμίας της συσσώρευσης. Είναι λοιπόν μέσα σε αυτό το πλαίσιο που εντάσσονται η αύ ξηση της πείνας, οι πανδημίες και οι εμφύλιοι πόλεμοι σε πολ λές χώρες του κόσμου. Η Μαύρη Αφρική, της οποίας το σύστη μα απορρίπτει ένα μεγάλο μέρος από τις γεωργικές πρώτες ύλες οι οποίες παράγονται στα πλαίσια μιας οικονομίας φυτειών που είχε πάρει τη θέση της παραγωγής διατροφικών ειδών και της ο ποίας το εργατικό δυναμικό δεν έχει τα «προτερήματα» του ερ γατικού δυναμικού των χωρών της Νοτιοανατολικής Ασίας, απο τελεί μια χαρακτηριστική περίπτωση. Ό σ α συμβαίνουν εδώ και δεκαπέντε χρόνια δεν είναι τυχαία. Αποτελούν μια άμεση συνέ πεια, που επιδρά μέσω της πολιτικής διαφθοράς των ακρωτη ριασμένων κρατών της νεο-αποικιοκρστίας, της περιθωριοποίη σης της πλειοψηφίας των χωρών της ηπείρου στο σύστημα των διεθνών συναλλαγών. Η κατάσταση στη Μαύρη Ή πειρ ο μας δεί χνει την «αναγκαιότητα» του καπιταλισμού που σαπίζει. Π ρό σφατα, ο ΟΗΕ αναγνώρισε τη γενοκτονία στη Ρουάντα ως την τρί τη γενοκτονία του 20ού αιώνα, μετά από εκείνη των Αρμενίων και μετά το Ολοκαύτωμα. Αν όμως η γενοκτονία των Αρμενίων μπορεί ν’ αναλυθεί χωρίς να προσφύγουμε στη θεωρία του ιμπε ριαλισμού, αυτό δεν μπορεί να γίνει και για το Ολοκαύτωμα. Αν και με διαφορετικό τρόπο, το ίδιο ισχύει και για τη γενοκτονία στη Ρουάντα. Στο τέλος μιας εξονυχιστικής μελέτης του για την Αφρι κή, ο Κλοντ Μεϊλασού καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο καπιτα λισμός επανέθεσε σε λειτουργία το νόμο για τον πληθυσμό του Μάλθους: «Ο έλεγχος της δημογραφικής εξέλιξης των εκμεταλλευομένων λαών με δημογραφικά μέσα (έλεγχος των γεννήσεων, στείρωση κ.λπ.) απέτυχε. Εφαρμόζεται μια νέα μορφή ελέγχου μέ σω της πείνας, των ασθενειών και του θανάτου, που είναι πιο α

716


ποτελεσματική και πιο απάνθρωπη, με πρόσχημα τον “οικονομικό ορθολογισμό” και τη “διαρθρωτική προσαρμογή”: το μάθημα του Μάλθους εισακούστηκε».8 Πολλοί θα πουν ότι όλα αυτά είναι τυπικές «αριστερίστικες» υπερβολές. Ίσω ς. Ό μω ς, κανείς δεν έχει το δικαίωμα να μας πει στο μέλλον ότι «δεν ήταν πληροφορημένος», ότι «δεν είχε κατα λάβει». Αυτή τη φορά τα μαζικά εγκλήματα του καπιταλισμού διαπράττονται δημόσια και τα παρουσιάζουν τα ρεπορτάζ, όπως εν όψει και εν γνώσει όλου του κόσμου διαιωνίζονται τα γκούλαγκ στην Κίνα. Ό μω ς, εξακολουθούν να είναι λίγοι οι άνθρωποι που είναι διατεθειμένοι να συνδέσουν αυτά τα γεγονότα με μια σο βαρή ανάλυση αυτού του καπιταλισμού στον οποίο μας προσκαλουν με πιεστικό τρόπο να «προσαρμοστούμε», εφόσον ο σοσια λισμός είναι στην καλύτερη περίπτωση μια ουτοπία και στη χει ρότερη η προαναγγελία ενός νέου ολοκληρωτισμού.

Συμπέρασμα Είναι περισσότερο από ποτέ αναγκαίο να συνεχίσουμε να προ βάλλουμε τα εγκλήματα που εμπεριέχονται στη Μαύρη Βίβλο του καπιταλισμού και άρχισαν από τότε που η Αμερική βρέθηκε κά τω από τη διπλή εξουσία του εμπορευματικού καπιταλισμού και της εκκλησίας. Αυτό όμως το καθήκον δεν πρέπει να μας αποσπά από την ανάγκη να δώσουμε μια απάντηση στα προβλήματα που θέτει η αποτυχία του «υπαρκτού σοσιαλισμού» και η έκταση των ερειπίων που άφησε η σχεδόν εβδομηντάχρονη σταλινική κυ ριαρχία στη χώρα όπου πραγματοποιήθηκε η Οκτωβριανή Επα νάσταση. Λίγοι άνθρω ποι έχουν μέχρι σήμερα αντιπαρατεθεί στους απολογητές της «νέας παγκόσμιας τάξης» υπό την αμερι κανική ηγεμονία από τότε που δήλωσαν, μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ, ότι «νίκη της δημοκρατίας και της αγοράς» σηματοδοτούν το «τέλος της Ιστορίας» ή τον «απροσπέλαστο ορίζοντα» της α τομικής ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Αναμφισβήτητα, η πάλη των τάξεων έχει ήδη αρχίσει να τους διαψεύδει κατηγορηματικά σε πολλές χώρες, όμως αυτή η διά


717

ψευση της «πράξης» δεν θα ολοκληρωθεί παρά μόνο αν συμβα δίσει με ένα τεράστιο θεωρητικό έργο. Αυτό το έργο προϋποθέ τει ότι η εργατική τάξη και οι καταπιεσμένοι θα πρέπει να κάνουν τον απολογισμό για την άνοδο του σταλινισμού και τη νίκη του, καθώς και για τα ψ έματα, τα εγκλήματα και τις συκοφαντίες που διαπράχθηκαν εν ονόμστί του έξω από την ΕΣΣΔ, και ιδιαίτερα στη Γαλλία. Πρέπει όμως επίσης να εμπλουτιστεί με αναλύσεις που δεν απαλείφουν τη σήψη του καπιταλισμού και εξηγούν ότι μια περίοδος έκλεισε: Η περίοδος που ο καπιταλισμός είχε κάτι να προσφέρει στην ανθρωπότητα, ό,τι και αν ήταν αυτό. Αυτό εί ναι το νόημα της συμμετοχής μου σε αυτό το ευπρόσδεκτο συλ λογικό έργο.

Σημειώσεις 1. Βλ. τα συμπεράσματα του σημαντικού βιβλίου της Ellen Meiksing Woods, Democracy agamsl Capitalism, Cam bridge University Press, 1995. 2. Παραπέμπω στη δεύτερη διευρυμένη έκδοση του βιβλίου μου La Mondialisation du Capital, Éditions Syros, Π αρίσι, 1997. 3. Βλ. Georges Maarek, V économie de Γ enlisement: intérêt, change, emploi dans les années quatre-vingt dix, Economica, Π αρίσι, 1997. 4. Βλ. το ά ρθρο μου που δημοσιεύτηκε στη Le Monde Diplomatique, Απρίλιος 1997. 5. Βλ. T homas Couterot, L ’entrerpise néo-libérale, nouvelle utopie capitaliste?, Éditions La Découverte, Π αρίσι, 1998. 6. Βλ. τα Κεφ. 1 και 12 του La Mondialisation du Capital, ά.π. 7. Βλ. το άρθρο μου στο Carré Rouge 7, Μάρτιος 1997 (Τ .θ . 125, 75463, Paris, Cedex 10). 8. Claude Meillassoux, L'économie de la vie, C ahiers Libres, Éditions Page 2, Aoζάνη, 1997.

Ο Ι ΕΛ ΒΕΤΟ Ι Τ Ρ Α Π Ε Ζ ΙΤ Ε Σ Σ Κ Ο Τ Ω Ν Ο Υ Ν Χ Ω Ρ ΙΣ ΠΟΛΥΒΟΛΑ του Ζαν Ζίγκλερ*

Χάρη στο τραπεζικό απόρρητο, στους αριθμημένους λογαρια σμούς, στο νόμο της ελεύθερης μετατρεψιμότητας, στον κυνισμό και την εξαιρετική τεχνική ικανότητα των τραπεζιτών της, η Ελβε τία είναι σήμερα το χρηματοκιβώτιο του πλανήτη. Το 1998 ήταν η πιο πλούσια χώρα του κόσμου (με βάση το κατά κεφαλήν ει σόδημα, σύμφωνα με τον τρόπο υπολογισμού του από την Π α γκόσμια Τράπεζα). Στην Ελβετία γίνεται η διαχείριση περίπου του 40% των ιδιωτικών περιουσιών όλου του πλανήτη που η διαχεί ρισή τους δεν πραγματοποιείται μέσα τα σύνορα των χωρών προ έλευσής τους. Οι ελβετικές τράπεζες-οχυρά και τα υποκαταστήματά τους σε όλο τον κόσμο δεν φιλοξενούν μόνο τη λεία των υ περεθνικών καρτέλ του οργανωμένου εγκλήματος και τις αστρο νομικές περιουσίες των Ρώσων αρχόντων του εγκλήματος, αλλά και τους θησαυρούς των κυρίαρχων και δεσποτικών τάξεων της Αφρικής, της Ασίας και της Λατινικής Αμερικής. Ποια σχέση υπάρχει ανάμεσα στο βρόμικο χρήμα του οργα νωμένου υπερεθνικού εγκλήματος και στα κεφάλαια που φυγα δεύονται με αθέμιτα μέσα από τον Τρίτο Κόσμο; Και τα δυο ξεπλένονται, ανακυκλώνονται από τους ίδιους τραπεζίτες, μέσω πα ρόμοιων τραπεζικών τεχνικών. Συχνά, είναι οι ίδιοι χρηματοπι* Ο Ζαν Ζίγκλερ είναι βουλευτής του καντονιού της Γενεύης στην Ο μοσπονδια κή Συνέλευση της Ελβετίας και καθηγητής κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Γενεύης. Π ρόσφατα, δημοσιεύτηκε το έργο του Les Seigneurs du Crime, les nouvelles mafias contre la démocratie. Éditions du Seuil, 1998.

ΟΙ ΕΛΒΕΤΟΙ ΤΡΑΠΕΖΙΤΕΣ ΣΚΟΤΩΝΟΥΝ ΧΩΡΙΣ ΠΟΛΥΒΟΛΑ

719

σχωτικοί οργανισμοί που εποφθαλμιούν αυτά τα κεφάλαια, τα μεταφέρουν από ήπειρο σε ήπειρο και τα εισάγουν στην Ελβετία. Οι ίδιοι οικονομικοί αναλυτές, οι ίδιοι διαχειριστές περιουσιών, οι ίδιοι χρηματιστηριακοί σύμβουλοι και οι ίδιοι χρηματιστές επανεπενδύουν τα κεφάλαια που φυγαδεύονται από τον Τρίτο Κό σμο και το βρόμικο χρήμα από τα ναρκωτικά. Οι ναρκομανείς έφηβοι στους δρόμους της Νέας Υόρκης, του Μιλάνου και του Λονδίνου αργοπεθαίνουν εξαιτίας των δραστη ριοτήτων των αρχόντων του εγκλήματος, οι οποίοι ξεπλένουν, α νακυκλώνουν τα κέρδη τους στην Ελβετία. Στις Φιλιππίνες, στη Βραζιλία, στο Κονγκό, χιλιάδες παιδιά πεθαίνουν από τον υπο σιτισμό, εκπορνεύονται, αργοσβήνουν από τις ασθένειες και την εγκατάλειψη. Έ να σημαντικό μέρος του εγχώριου πλούτου, αντί να συμβάλει στη δημιουργία νοσοκομείων, σχολείων και θέσεων εργασίας, καταλήγει στην Ελβετία. Εκεί, ανακυκλώνεται και επανεπενδύεται στην κερδοσκοπία ακινήτων στο Παρίσι, στη Ρώ μη και στο Τόκιο, ή τροφοδοτεί τα χρηματιστήρια της Νέας Υόρκης, του Λονδίνου και της Ζυρίχης. Η οικονομική λεηλασία του Τρίτου Κόσμου και η διακίνηση ναρκωτικών είναι φονικές, προκαλούν ανυπολόγιστες καταστρο φές στις κοινωνίες, στη φύση και στον ανθρώπινο οργανισμό. Και η μια και η άλλη επωφελούνται από την αναγνωρισμένη ικανό τητα, την ειδικευμένη βοήθεια και την αποτελεσματική συνενο χή των Ελβετών τραπεζιτών. Ακολουθούν μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα της τε λευταίας δεκαπενταετίας.

1.

Οι Φιλιηηινέζοι

Το 1986, ο Φερδινάνδο Εντραλίν Μάρκος νόθευσε για μια ακόμα φορά τις εθνικές εκλογές. Αυτή όμως τη φορά το ποτήρι είχε ξε χειλίσει... Μια λαϊκή εξέγερση συγκλόνισε τη Μανίλα. Τα χαρά ματα της 25ης Φεβρουάριου, οι Αμερικανοί προστάτες του τον διέταξαν να εγκαταλείψει τη χώρα. Ελικόπτερα των ενόπλων δυ νάμεων των ΗΠΑ προσγειώθηκαν στον κήπο του παλατιού Μα-

720


λακανάνγκ, του προεδρικού μεγάρου, και μετέφεραν την Ιμέλντα και τον Φερδινάνδο Μάρκος, καθώς και ογδόντα τρεις συγγενείς και συνεργάτες τους, στην αμερικανική βάση του κόλπου Σούμπικ. Ο Φερδινάνδο Μάρκος πέθανε την Πέμπτη 28 Σεπτεμβρίου 1989 σ’ ένα αμερικανικό στρατιωτικό νοσοκομείο στη Χαβάη. Ο Μάρκος, που θύμιζε δυνάστη ασιατικής δεσποτείας υπήρ ξε, σε όλη του τη ζωή, ο σχεδόν ιδανικός πελάτης των Ελβετών τραπεζιτών: Ή ταν πάμπλουτος και τον διακατείχε μια πραγμα τική μανία αποθησαυρισμου. Δεν υπήρχε κανένα πρόβλημα στη διοχέτευση των θησαυρών του στο εξωτερικό, καθώς ο κλεπτοκράτης κατείχε την εξουσία. Επιπλέον, δεν σταμάτησε ποτέ να παίζει διπλό παιχνίδι, εξυπηρετώντας τα συμφέροντα τόσο των Αμερικανών όσο και των Ιαπώνων προστατών του. Τέλος, η ε ξαιρετικά πολύπλοκη ψυχοσύνθεσή του τον καθιστούσε ευάλωτο, με αποτέλεσμα οι Ελβετοί τραπεζίτες να τον απομυζούν κατά το δοκουν, υποχρεώνοντάς τον να τους καταβάλλει τεράστιες προ μήθειες για ν’ ανακυκλώνουν με επενδύσεις όσα είχε σφετεριστεί. Ο Φερδινάνδο Εντραλίν Μάρκος ήταν ταπεινής καταγωγής και γεννήθηκε το 1917 στη βορινή άκρη του αρχιπελάγους, στο Ιλόκος Νόρτε. Ο πληθυσμός αυτής της επαρχίας είναι λιγομίλητος, εργατικός. Η κυριότερη ασχολία του εκείνη την εποχή ήταν το λαθρεμπόριο με την Ταϊβάν και το Χονγκ Κονγκ. Τ α τρία ο νόματα του παιδιού δείχνουν το δράμα της γέννησής τους. Ο Φερδινάνδο Τσούα, ένας πλούσιος Κινέζος έμπορος, ερωτεύτηκε τη νεαρή Ζοζέφα Εντραλίν. Η Ζοζέφα ήταν όμορφη, πρόσχαρη, έ ξυπνη αλλά και φτωχή. Επιπλέον, ήταν Φιλιππινέζα. Η οικογένεια των Τσούα αντιτάχθηκε στο γάμο (ο Φ ερδινάνδο Τσούα π α ντρεύτηκε στη συνέχεια μια Κινέζα πλούσια κληρονόμο από την επαρχία Φουκιέν). Το ζευγάρι χώρισε. Ό μ ω ς, η Ζοζέφα ήταν έ γκυος. Η οικογένειά της ανήκε στο παραδοσιακό καθολικό πε ριβάλλον των Βόρειων Φιλιππίνων, ένα θρησκόληπτο, απάνθρω πο περιβάλλον, που δεν συγχωρούσε τη γέννηση ενός νόθου παι διού. Η Ζοζέφα αναζητούσε απεγνωσμένα ένα σύζυγο πριν τον το κετό... και έναν πατέρα για το παιδί που θα γεννιόταν. Έ νας μα θητής ηλικίας δεκατεσσάρων ετών, φτωχός σαν τον Ιώβ, ο Μαριάνο Μάρκος, δέχτηκε να το κάνει. Ο νεαρός ήταν βίαιος, πο


721

νηρός, φιλόδοξος. Θα γινόταν το κοινωνικό πρότυπο για το παι δί που θα μεγάλωνε δίπλα του. Ο νεαρός Φ ερδινάνδο και ο άντρας που για πολλά χρόνια θα θεωρούσε ως πατέρα του ανήκαν σχεδόν στην ίδια γενιά. Τους ένωσαν ισχυροί δεσμοί αλληλεγγύης. Το 1935, ο Μαριάνο έθε σε υποψηφιότητα για βουλευτής. Δεν εξελέγη. Ο αντίπαλος υ ποψήφιος, ένας εύπορος άντρας που ασχολιόταν με το εμπόριο και το λαθρεμπόριο, πρόσβαλε την οικογένεια του. Έ φτασε μά λιστα μέχρι το σημείο να διατάξει τους ανθρώπους του να περι φέρουν ένα φ έρετρο κάτω από τα παράθυρα του σπιτιού των Μάρκος. Μερικές ημέρες αργότερα, ο νεοεκλεγμένος βουλευτής του Ιλόκος Νόρτε βρέθηκε στην άκρη ενός δρόμου με μια σ φαί ρα στο κεφάλι. Ο Φερδινάνδο, δεκαοχτώ ετών τότε, συνελήφθη, αποδείχτη κε ένοχος και καταδικάστηκε για τη δολοφονία. Ο Μαριάνο κατάφερε να τον απελευθερώσει τρία χρόνια αρ γότερα. Έ νας από τους φίλους του, ο Χοσέ Λαουρέλ, που και αυ τός ήταν πρώην κατάδικος, είχε γίνει εφέτης. Ο Φερδινάνδο ήταν όμορφος, εύστροφος, ευφυής. Σπούδασε νομικά στη Μανίλα και όλα έδειχναν ότι θα γινόταν ένας περι ζήτητος δικηγόρος. Γύρω στα είκοσι του, ο Φερδινάνδο ανακάλυψε το μυστικό της γέννησής του και ήρθε σ’ επαφή με τον φυσικό του πατέρα. Η συμμαχία του με την ισχυρή κινεζική κοινότητα του αρχιπελά γους του άνοιξε το δρόμο για μια λαμπρή πολιτική σταδιοδρομία: βουλευτής, γερουσιαστής, πρόεδρος της Γερουσίας και, το 1965, Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Δυο επεισόδια στη ζωή του Μάρκος αξίζουν ιδιαίτερης προ σοχής. Στη διάρκεια της κατοχής των Φιλιππινών από τους Ιά πω νες, ηγή θηκε μ ιας πα ρ ά νομ η ς ο μ ά δα ς που ονομαζόταν Maharlika. Η ομάδα συμμετείχε στην αντίσταση εναντίον των Ια πώνων, επιδιδόταν όμως και στο λαθρεμπόριο και στο εμπόριο όπλων. Ο Μάρκος ήταν ιδιαίτερα πανούργος για να βάλει όλα τα αβγά στο ίδιο καλάθι. Έγινε πράκτορας των Ιαπώνων και πρόδωσε αρκετούς από τους συντρόφους του που συμμετείχαν στην αντίσταση. Μετά από την απελευθέρωση, δικάστηκε από τις α

722


μερικανικές Αρχές, γλίτωσε από το εκτελεστικό απόσπασμα... και έγινε ο προστατευόμενος της νέας δύναμης κατοχής. Το δεύτερο σημαντικό γεγονός στη ζωή του Μάρκος συνέβη το 1954, όταν ο νεαρός βουλευτής γνώρισε την Ιμέλντα Ρομουάλντες, μια πρώην νικήτρια των καλλιστείων που είχε γίνει τρα γουδίστρια. Εγγονή ενός καθολικού ιερέα, είχε ζήσει τα παιδικά και εφηβικά της χρόνια μέσα στην περιφρόνηση και την εξα θλίωση. Η δίψα της για εκδίκηση ήταν πολύ μεγάλη. Μετά από την ήττα των Ισπανών αποικιοκρατών από τον αμερικανικό στρα τό το 1898, στο αρχιπέλαγος κυριάρχησε μια γηγενής ολιγαρχία που την αποτελούσαν οι ιδιοκτήτες φυτειών ζαχαροκάλαμου, οι μεγάλοι χρηματοδότες και οι μεγαλέμποροι. Ο Φερδινάνδο έ τρεφε γι’ αυτή την ολιγαρχία το ίδιο μίσος που αισθανόταν και η Ιμέλντα. Η Ιμέλντα και ο Φερδινάνδο ήταν ένα ιδιαίτερα επικίνδυνο ζευγάρι. Προικισμένος ρήτορας και φλογερός δημαγωγός, ο Μάρ κος λατρευόταν από τα πλήθη. Οι φτωχοί αγαπούσαν την Ιμέλ ντα, η οποία μοίραζε ρύζι και ρούχα στις τενεκεδουπόλεις. Μέ χρι το 1972, ο Μάρκος επανεκλεγόταν χωρίς ιδιαίτερα προβλή ματα. Έ πειτα, τα πράγματα άρχισαν ν’ αλλάζουν. Το μίσος τους για την ολιγαρχία άρχισε να τυφλώνει το ζευγάρι. Το πάθος τους για παλάτια, κοσμήματα και χρήμα ήταν απεριόριστο, και το ζευ γάρι άρχισε κυριολεκτικά να λεηλατεί τη χώρα. Ο Μάρκος άρχι σε σταδιακά να μεταμορφώνεται σε δυνάστη ασιατικής δεσπο τείας και η Ιμέλντα σε λαίδη Μάκβεθ. Στον Μάρκος άρεσαν οι γυ ναίκες και ήταν γενναιόδωρος: η Κάρμεν Ορτέγα και τα τρία παι διά της -που αποτελούσαν μια από τις αρκετές παράλληλες οι κογένειες του Μ άρκος- είναι σήμερα μια από τις πιο πλούσιες οι κογένειες της Μανίλας. Στις 23 Σεπτεμβρίου 1973, ο δυνάστης κήρυξε τη χώρα σε κα τάσταση πολιορκίας (την οποία ήρε το 1981, οπότε και ανανέω σε για έξι χρόνια τη θητεία του κερδίζοντας τις εκλογές χωρίς ου σιαστικό αντίπαλο). Ο στρατηγός Βερ, αρχηγός των μυστικών υ πηρεσιών και συνεταίρος του Μάρκος σε πολλές επιχειρήσεις, εί χε επιβάλει ένα καθεστώς τρόμου, βασανίζοντας και «εξαφανί ζοντας» τους πολιτικούς αντιπάλους του Μάρκος. Για ν’ ασκεί πέ


723

σεις στους Αμερικανούς προστάτες τους, οι οποίοι είχαν στις Φ ι λιππίνες την πιο μεγάλη χερσαία, ναυτική και αεροπορική βάση τους σε όλη την Ασία, ο Μάρκος διατηρούσε ταυτόχρονα εξαιρε τικός σχέσεις με την εθνικιστική ιαπωνική δεξιά, την οποία είχε υπηρετήσει στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου. Το μέλλον του έμοιαζε διασφαλισμένο. Οι Ελβετοί τραπεζίτες ήταν σίγουροι ότι είχαν ποντάρει σ’ ένα καλό άλογο. Ας επανέλθουμε όμως σ’ εκείνο το πρωινό της 25ης Φεβρου άριου 1986, όταν οι Αμερικάνοι προστάτες του επέτρεψαν την πτώση του κλεπτοκράτη και εγκατέστησαν στο παλάτι Μαλακανάνγκ μια γυναίκα που εκπροσωπούσε τα συμφέροντα της ολι γαρχίας, την Κορασόν Ακίνο, χήρα του ηγέτη της αντιπολίτευσης που είχε δολοφονηθεί μ’ εντολή του Μάρκος στις 21 Αυγούστου 1983. Αφού πρώτα μεταφέρθηκαν διά της βίας στον κόλπο Σούμπικ, στη συνέχεια ο Μάρκος, η αδελφή του και η οικογένειά του οδηγήθηκαν αυθημερόν στη Χαβάη, που αποτελεί έδαφος των ΗΠΑ. Αμέσως μόλις αποβιβάστηκαν από το αεροπλάνο στη Χονολουλού, πράκτορες του FBI πλησίασαν τον Μάρκος και τους συγγενείς τους, και κατέσχεσαν τις αποσκευές τους και τους χαρ τοφύλακες που περιείχαν τους κωδικούς, τους αριθμούς των λο γαριασμών και τις τοποθεσίες των διάσπαρτων σε όλο τον κόσμο τραπεζών στις οποίες είχαν καταθέσεις ο Μάρκος και η οικογένειά του. To FBI παρέδωσε αυτά τα έγγραφα στη νέα πρόεδρο των Φιλιππινών, στην Κορασόν Ακίνο. Ο συλλογισμός του προέδρου Ρέιγκαν ήταν απλός και πειστι κός. Τρεις διαφορετικοί στρατοί ανταρτών, από τους οποίους οι δύο προέλαυναν με γρήγορο ρυθμό, απειλούσαν την εύθραυστη φιλοαμερικανική εξουσία της κας Ακίνο. Η επιτυχία αυτών των αυτόχθονων αντάρτικών κινημάτων, που δεν διατηρούσαν αξιο σημείωτες σχέσεις με κάποια ξένη δύναμη, οφειλόταν κυρίως στην αβυσσαλέα εξαθλίωση που επικρατούσε τόσο στην ύπαιθρο, όπου οι συνθήκες ήταν σχεδόν φεουδαλικές, όσο και στις πόλεις, που είχαν προλεταριοποιηθεί. Αν η Κορασόν Ακίνο ήθελε να ε πιβιώσει πολιτικά, έπρεπε γρήγορα να επενδύσει τεράστια ποσά στον κοινωνικό τομέα στις πόλεις και να πραγματοποιήσει μια α γροτική μεταρρύθμιση στην ύπαιθρο, η οποία θ ’ αντικαθιστούσε

724


την καλλιέργεια ζαχαροκάλαμου με άλλες καλλιέργειες. Ό λ α αυ τά θα κόστιζαν εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια. Ο πρόεδρος Ρέιγκαν δεν έβλεπε για ποιο λόγο οι Αμερικάνοι φορολογούμενοι έπρεπε να πληρώσουν γι’ αυτά αστρονομικά κονδύλια...ενώ τα δισεκατομμύρια δολάρια που είχαν κλέψει ο Μάρκος και οι άν θρωποί του αναπαύονταν στις ελβετικές τράπεζες. Ό μ ω ς, οι τραπεζίτες είναι υπεράνω της εξουσίας της κυ βέρνησης της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Ελβετίας, η ο ποία απέναντι τους είναι ανίσχυρη σαν ένα νεογέννητο παιδί. Οι τράπεζες είναι απόρθητα οχυρά. Δεν υπάρχει κάποιος νόμος που να επιτρέπει στο κράτος, στην κυβέρνηση ή στο κοινοβού λιο ν’ αποκτήσει την οποιαδήποτε πληροφορία για την ταυτό τητα του καταθέτη, το ύψος των καταθέσεών του ή την προέ λευση των κεφαλαίων που έχουν κατατεθεί σε αριθμημένους λο γαριασμούς. Ο πρόεδρος Ρέιγκαν, το FBI και ο υπουργός Οικονομικών των ΗΠΑ άρχισαν ν’ ασκούν ολοένα και πιο έντονες πιέσεις. Το Ομο σπονδιακό Συμβούλιο* προσπάθησε να υπεκφύγει, να εξηγήσει τη θέση αδυναμίας στην οποία βρισκόταν. Ό μω ς, η κυβέρνηση Ρέιγκαν αρνήθηκε να δεχτεί τα επιχειρήματα της ελβετικής κυ βέρνησης και αξίωσε με ιδιαίτερα επιτακτικό τρόπο την επ ι στροφή των δισεκατομμυρίων που είχε κλέψει ο κλεπτοκράτης της Μανίλας, απειλώντας με εμπορικές κυρώσεις και εν ανάγκη με την επιβολή ενός εμπάργκο. Στα κυβερνητικά μέγαρα της Β ρέμης εκτυλισσόταν μια πραγ ματική τραγωδία. Έ π ρ επε να παραβιάσουν τους ελβετικούς νό μους, ν’ αψηφήσουν τους τραπεζίτες, να γίνουν αρεστοί στους Αμερικανούς και άρα να παγώσουν τους λογαριασμούς; Ή ήταν προτιμότερο ν’ αντιμετωπίσουν τις αμερικανικές κυρώσεις, να προστατεύσουν το τραπεζικό απόρρητο και να επιτρέψουν στην Crédit Suisse, στην Union de Banques Suisses, κ.λπ., να παρα

* Τ ο Ο μοσπονδιακό Συμβούλιο, που αποτελείται α πό εφτά μέλη, ανάμεσα στα οποία συγκαταλέγονται ο πρόεδρος και ο α ντιπρόεδρος της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Ελβετίας, είναι το ανώτατο όργανο της εκτελεστικής εξουσίας στην Ελβετία και αντιστοιχεί με τα υπουργικά συμβούλια άλλων κρατών. (Σ.τ.Μ.)


725

δώσουν στον Μάρκος και τους αυλικούς τους τον θησαυρό που εί χαν αποταμιεύσει; Τη νύχτα της Δευτέρας 24 Μαρτίου 1986, η επιφοίτηση συνέβη στη διάρκεια του επίσημου γεύματος που παρέθετε η ελβετική κυβέρνηση προς τιμήν του Προέδρου της Φιλανδίας Κοϊβίστο, στη μεγάλη μεσαιωνική αίθουσα του δημαρχείου της Βέρνης. Η ατμόσφαιρα μεταξύ των ομοσπονδιακών υπουργών ήταν ζοφε ρή: Στη διάρκεια του Σαββατοκύριακου, είχαν αυξηθεί ακόμα πε ρισσότερο οι πιέσεις - τηλεφωνήματα, διπλωματικά διαβήματα, ολοένα και πιο σαφείς απειλές για τις εξαγωγές ελβετικών προϊ όντων προς τις Η ΠΑ. Οι συνδαιτυμόνες κάθισαν στο τραπέζι. Ο καθηγητής Ματίας Κραφτ, νομικός σύμβουλος του υπουργείου Εξωτερικών, κατάφερε να πείσει τους άντρες της υπηρεσίας α σφαλείας να του επιτρέψουν να μπει στη μεγάλη αίθουσα. Κατευθύνθηκε αμέσως προς τον Πιερ Ομπέρ, τον υπουργό Εξωτε ρικών, και του έδωσε ένα έγγραφο. Ο Ομπέρ, ακτινοβολώντας α πό ικανοποίηση, έσκυψε προς το μέρος του προέδρου της Ομο σπονδίας Αλφόνς Εγκλί. Αφού τέλειωσαν οι προσφωνήσεις και έ φαγαν το επιδόρπιο, ο Εγκλί κάλεσε τα υπόλοιπα μέλη του Ομο σπονδιακού Συμβουλίου στο σαλόνι του δημαρχείου, όπου είχε πα ρατεθεί το δείπνο. Το Ομοσπονδιακό Συμβούλιο αποφάσισε να παγώσει προσωρινά όλα τα περιουσιακά στοιχεία του κλεπτο κράτη, της οικογένειάς του και των συνεργατών τα οποία φυλάσ σονταν στις τράπεζες που υπήρχαν στην επικράτεια της Ελβε τίας. Η απόφαση του Ομοσπονδιακού Συμβουλίου προκάλεσε σεισμό. Για πρώτη φορά στην πολύχρονη ιστορία της χώρας, λαμβανόταν μια τέτοια απόφαση ενάντια στα συμφέροντα των τρα πεζιτών. Στη διάρκεια της νύχτας, δημόσιοι υπάλληλοι τους ενη μέρωσαν τηλεφωνικά για τα κακά νέα. Ό σ ο για την κοινή γνώμη που είχε αποσβολωθεί, ενημερώθηκε επίσημα μ’ ένα ανακοινω θέν την Τετάρτη 26 Μαρτίου. Αυτή η ριψοκίνδυνη απόφαση θεμελιώθηκε νομικά στο σύ νταγμα της Ομοσπονδίας. Στο προοίμιό του, γίνεται επίκληση στο Θεό, την υπέρτατη Αρχή: «Εν ονόματι του Παντοδύναμου Θεού, η Ελβετική Ομοσπονδία, θέλοντας να εδραιώσει τη συμμαχία ανάμεσα στα ομόσπονδα καντόνια, να διατηρήσει και ν’ αυ

726


ξήσει την ενότητα, την ισχύ και την τιμή του ελβετικού έθνους» κ.λπ.. Το Άρθρο 102, παράγραφος 8, αναφέρει ότι το Ομοσπον διακό Συμβούλιο είναι υποχρεωμένο να «επαγρυπνεί για τα συμ φέροντα της Ομοσπονδίας στο εξωτερικό». Οφείλει συγκεκριμέ να να διατηρεί «καλές διεθνείς σχέσεις», ενώ είναι «γενικότερα ε πιφορτισμένο με τις εξωτερικές σχέσεις». Υποχρεωμένο να διαλέξει ανάμεσα στα «εξωτερικά» και στα «εσωτερικά» συμφέροντα της χώρας, το Ομοσπονδιακό Συμβού λιο, σε μια στιγμή διαύγειας, επέλεξε τα πρώτα. Ο Φερδινάνδο Μάρκος βασίλεψε είκοσι τρία χρόνια στο πα λάτι του Μαλακανάνγκ. Από το 1973, κυβερνούσε καταπιέζοντας τα συνδικάτα, την εκκλησία και τις αγροτικές ενώσεις, δολοφο νώντας τους σημαντικούς πολιτικούς αντιπάλους του, βασανίζο ντας μεθοδικά και «εξαφανίζοντας» τους άντρες, τις γυναίκες και τους εφήβους που αμφισβητούσαν τη μεγαλομανία του, το δεσποτισμό του και την απέραντη διαφθορά του. Να πως ο κλεπτοκράτης είχε οργανώσει τη λεηλασία του λαού του: 1. Κάθε έτος, ο Μάρκος αφαιρούσε ποσά που αντιστοιχούσαν σε αρκετά εκατομμύρια δολάρια από το θησαυροφυλάκιο της Κεντρικής Τράπεζας και από τα κονδύλια που προορίζονταν για τις μυστικές υπηρεσίες. 2. Μέσα σε δυο δεκαετίες, η Ιαπωνία, που στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου πολέμου είχε καταλάβει της Φιλιππίνες, κατέβαλε στην κυβέρνηση της Μανίλας εκατοντάδες εκατομμύ ρια δολάρια ως πολεμικές επανορθώσεις. Ο Μάρκος παρακρα τούσε σημαντικά ποσά από κάθε δόση. 3. Οι Φιλιππίνες είναι μία από τις τριάντα πέντε πιο φτωχές χώρες της γης. Η Παγκόσμια Τράπεζα, οι ειδικές υπηρεσίες του ΟΗΕ και ιδιωτικές οργανώσεις της πρόφεραν, μέσα στα χρόνια, δεκάδες εκατομμύρια δολάρια, ενώ επίσης επένδυσαν πολλά ε κατομμύρια δολάρια σε αρκετά «αναπτυξιακά» σχέδια. Ο Μάρ κος, η αυλή του και οι συνένοχοί του ιδιοποιήθηκαν ποσά σχεδόν α π’ όλες αυτές τις μεταβιβάσεις κεφαλαίων και απ’ όλα τα κον δύλια για τα «αναπτυξιακά» σχέδια. 4. Εξαιτίας της άρνησης του πεινασμένου λαού να υποταχθεί,


727

ο Μάρκος υποχρεώθηκε το 1973 να κηρύξει τη χώρα σε κατά σταση πολιορκίας και να την ανανεώνει κάθε έτος. Έχοντας συ γκεντρώσει στα χέρια του όλες σχεδόν τις πολιτικές και στρατιω τικές εξουσίες, χρησιμοποίησε το στρατό για ν’ απαλλοτριώσει εκατοντάδες φυτείες, εμπορικές εταιρείες, εταιρείες ακινήτων και τράπεζες που ανήκαν σε ανθρώπους που του ασκούσαν κριτική, και στη συνέχεια εκχωρούσε την κυριότητά τους στους στρατηγούς του, στους αυλικούς τους και στα υποχείριό του. Πολλές εταιρεί ες και φυτείες περιήλθαν με αυτό τον τρόπο απευθείας σε μέλη της οικογένειάς του και σε μέλη της οικογένειας της Ιμέλντα. Ό μ ω ς, ο Φ ερδινάνδο Μάρκος, εκτός από ματαιόδοξος, ά πληστος και απάνθρωπος, ήταν επίσης και προνοητικός. Δεν έ τρεφε αυταπάτες για τα αισθήματα που ενέπνεε στο λαό του. Έ να κονσόρτσιουμ Ελβετών τραπεζιτών τον βοηθούσε να φυγαδεύει κάθε έτος τα κλοπιμαία. Έ νας από αυτούς μάλιστα ήταν ειδικά διαπιστευμένος δίπλα στο σατράπη της Μανίλας. Τον συμβού λευε σε μόνιμη βάση για τους πιο διακριτικούς και αποτελεσμα τικούς τρόπους μεταφοράς και επένδυσης των κεφαλαίων του στο εξωτερικό. Ποιο είναι το συνολικό ύψος της λείας που μεταφέρθηκε κρυ φά στο εξωτερικό, κυρίως στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ; Σύμφωνα μ’ ένα σοβαρό υπολογισμό, τα ποσά που κατατέθηκαν στην Crédit Suisse και σε σαράντα άλλες ελβετικές τράπεζες κυμαίνονταν με ταξύ ενός και ενάμιση δισεκατομμυρίου δολαρίων. Η συγκάλυψη της λείας του Μάρκος και των ανθρώπων του γι νόταν μέσω μια πολύπλοκης στρατηγικής. Ο τραπεζίτης που ή ταν διαπιστευμένος στη Μανίλα και το επιτελείο των συνεργατών του απασχολούνται, από το 1968, κατ’ ουσία μόνο με τη φυγά δευση και την ανακύκλωση του χρήματος του Μάρκος. Είχαν μια καθημερινή επαφή με τον κλεπτοκράτη και κατάφεραν να την διατηρήσουν ακόμα και όταν, μετά τον Μάρτιο του 1986, ήταν έ γκλειστος στην αμερικανική αεροπορική βάση Χίκχαμ, στη Χονολουλού. Αρχικά, αυτοί οι ποταμοί του βρόμικου χρήματος διο χετεύονταν σε πολλούς αριθμημένους λογαριασμούς της Crédit Suisse στη Ζυρίχη. Με αυτό τον τρόπο γινόταν το πρώτο ξέπλυ μα. Στη συνέχεια, η λεία μεταφερόταν στην εταιρεία παρακατα

728


θηκών Fides που ανήκει στην αυτοκρατορία της Crédit Suisse, ό που τα χρήματα άλλαζαν για δεύτερη φορά ταυτότητα. Τέλος, γι νόταν το τρίτο ξέπλυμα: Η Fides άνοιγε τους υδατοφράχτες και οι ποταμοί του βρόμικου χρήματος κατευθύνονταν προς το Λι χτενστάιν. Εκεί, τοποθετούνται στα διάσημα Anstalten (ένας α μετάφραστος όρος, ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Λιχτενστάιν, που κατά προσέγγιση σημαίνει ίδρυμα). Μέχρι σήμερα, έχουν α νακαλυφθεί έντεκα τέτοια «ιδρύματα» στη διάρκεια των ερευνών για το πώς ξεπλενόταν το βρόμικο χρήμα του Μάρκος. Έχουν ό λα τους ποιητικά ονόματα: Aurora, Charis, Avertina, W introp, κ.λπ.. Μια γραφική λεπτομέρεια: Ή δ η από το 1978, για να γίνει ορ θολογικότερη η μεταφορά των κεφαλαίων, ο Μάρκος διόρισε γε νικό πρόξενο των Φιλιππίνων στη Ζυρίχη ένα διευθυντή της Crédit Suisse! Στην αλληλογραφία του με τους τραπεζίτες, ο Μάρκος χρη σιμοποιούσε, ήδη από το 1968, το κωδικό όνομα «Γουίλιαμ Σάντερς», ενώ η σύζυγός του το «Τζέιν Ράιαν». Οι Ελβετοί τραπεζί τες ίδρυσαν δεκάδες εταιρείες επενδύσεων στο Λιχτενστάιν και στον Παναμά, αγόρασαν εκατοντάδες ακίνητα στο Παρίσι, στη Γενεύη, στο Μανχάταν, στο Τόκιο, πραγματοποίησαν εκατοντά δες χιλιάδες χρηματιστηριακές πράξεις για λογαριασμό του μυ στηριώδους ζευγαριού Σάντερς-Ράιαν. Π αρά την παροιμιώδη επιδεξιότητα των Ελβετών τραπεζι τών, η αυτοκρατορία του ζεύγους Σάντερς-Ράιαν στην Αμερική άντεξε μόνο εν μέρει μετά από την πτώση του σατράπη. Οι δι καστικές Αρχές της Νέας Υόρκης κατάφεραν να βρουν ενοχο ποιητικά στοιχεία για τη Ράιαν-Ιμέλντα. Η κατηγορία εναντίον της ήταν ότι είχε πραγματοποιήσει στην επικράτεια των ΗΠΑ ι διωτικές αγορές που η αξία τους υπερέβαινε τα 100 εκατομμύ ρια δολάρια και εξοφλήθηκαν με τα χρήματα που είχαν κλαπεί από το κρατικό θησαυροφυλάκιο των Φιλιππίνων. Δεκάδες ακί νητα που είχαν αγοραστεί με τον ίδιο τρόπο από τον ΣάντερςΜάρκος ή από εταιρείες βιτρίνες δεσμεύτηκαν. Μάλιστα, οι Βορειοαμερικανοί δικαστές -ασφαλώς, χωρίς την παραμικρή ντρο πή!- διέταξαν τη σύλληψη μέσω της Ιντερπόλ ενός από τους πιο


729

γνωστούς αχυρ ά νθρ ω π ους του έκπτω του κλεπτοκράτη: του Αντνάν Κασόγκι, ενός Σαουδάραβα εκατομμυριούχου. Έ να πρωί του Μαΐου του 1989, ο Κασόγκι, που μόλις είχε ξυπνήσει, συνελήφθη στο ξενοδοχείο Schweizerhof της Βέρνης. Ο δηγήθηκε στην κεντρική φυλακή της Βέρνης και στη συνέχεια εκδόθηκε στις Η ΠΑ. Τι απέγιναν όμως οι καταθέσεις του Μάρκος στην Ελβετία; Οι αμερικανικές πιέσεις ήταν ιδιαίτερα έντονες. Για πρώτη φορά α πό τότε που άρχισε να λειτουργεί το ελβετικό τραπεζικό σύστημα, ένας σημαντικός ενάγων διέθετε ακριβή στοιχεία για τον τόπο κα τάθεσης, την εγκληματική προέλευση των χρημάτων και για την ταυτότητα του καταθέτη. Η συνήθης και εύκολη δικαιολογία των ελβετικών Αρχών, που επικαλούνταν το τραπεζικό απόρρητο και δήλωναν ότι δεν γνώριζαν τίποτα, δεν επαρκούσε. Ο ποία δόξα για την αντιδραστική ρεπουμπλικανική κυβέρνηση του προέδρου Ρέιγκαν! Η ωμότητά της απέδωσε. Σε πέντε καντόνια της Ελβετίας ξε κίνησαν οι διαδικασίες για ν’ αποδοθούν τα κλοπιμαία ύστερα α πό αίτημα της κυβέρνησης των Φιλιππίνων. Η Κορασόν Ακίνο, που την είχε συμβουλεύσει εξαίρετα ο Αμε ρικανός κηδεμόνας της, εξουσιοδότησε τρεις γνωστούς πολιτι κούς, οι οποίοι ήταν και δικηγόροι, για να επιστραφεί η λεία: τον Γκι Φοντανέ από τη Γενεύη, πρώην Σύμβουλο Επικρατείας και μέ λος του εθνικού συμβουλίου του Χριστιανοδημοκρατικού Κόμ ματος, τον Μορίτζ Λεουενμπέργκερ από τη Ζυρίχη, μέλος του ε θνικού συμβουλίου του Σοσιαλιστικού Κόμματος, και τον Σέρτζιο Σαλβιόνι από το Λοκάρνο, μέλος του εθνικού συμβουλίου του Ρι ζοσπαστικού Κόμματος. Αυτοί οι έντιμοι και έμπειροι άντρες έ χουν περιέλθει σήμερα σε κατάσταση αδυναμίας. Γιατί οι φορο λογικοί σύμβουλοι και τα δίκτυα εταιρειών που ανήκουν στο ελ βετικό τραπεζικό κονσόρτσιουμ πραγματοποίησαν ένα εξαιρετι κό έργο συγκάλυψης. Η Μανίλα είναι η πρωτεύουσα της παιδικής πορνείας στην Ασία. Εκατομμύρια χωρικοί, που η μοναδική τους απασχόληση είναι η κοπή του ζαχαροκάλαμου, ζουν μέσα σε πλήρη ένδεια. Τα παιδιά τους προσπαθούν να επιβιώσουν με όποιο τρόπο μπο ρούν. Ο υποσιτισμός και οι ενδημικές ασθένειες που οφείλονται

730


στην πείνα αφανίζουν εκατοντάδες χιλιάδες οικογένειες που ζουν στα νησιά Λουζόν, Μιντανάο, Λέιτε. Το 1997, το ακαθάριστο ε θνικό προϊόν ήταν λίγο μεγαλύτερο από 40 δισεκατομμύρια δο λάρια. (Ως μέτρο σύγκρισης, αναφέρουμε ότι στην Ελβετία ήταν 133 δισεκατομμύρια δολάρια.) Τ α δυο τρίτα από τα 58 εκατομ μύρια κατοίκους των Φιλιππινών ζουν σε συνθήκες που η Π α γκόσμια Τράπεζα χαρακτηρίζει με διακριτικότητα ως συνθήκες «απόλυτης φτώχειας». Αραγε, υπάρχει έστω και η παραμικρή ελπίδα αυτά τα παιδιά, αυτές οι γυναίκες, αυτοί οι άντρες, που τόσα δεινά έχουν υποστεί, να δουν να επιστρέφουν στη χώρα τους τα δισεκατομμύρια δο λάρια που έκλεψε ο Μάρκος και η συμμορία του; Ειλικρινά, δεν το πιστεύω. Στρατιές από ικανούς και λαμπρούς δικηγόρους έχουν τεθεί στην υπηρεσία του Μάρκος και των είκοσι εννέα άλλων δι καιούχων των δεσμευμένων λογαριασμών. Υποβάλλουν αιτήσεις αναίρεσης εναντίον και της παραμικρής απόφασης των δικαστι κών Αρχών των καντονιών, που σε γενικές γραμμές δεν έχουν τις ικανότητες ν’ ανταποκριθούν στις απαιτήσεις αυτής της δικαστι κής διαμάχης. Την άνοιξη του 1998, είχε επιστραφεί στις Φιλιππίνες μόνο έ να μικρό τμήμα της λείας.

2.

Οι Αϊτινοί

Την άνοιξη του 1986, ένας ακόμα δικτάτορας έπεσε από την ε ξουσία. Ο «Μπέιμπι Ντοκ» Ντιβαλιέ πετάχτηκε σαν σκουπίδι έ ξω από το παλάτι του στο Πορτ-ο-Πρενς. Και στην περίπτωση της Αϊτής, επαναλήφθηκε το ίδιο σενάριο: Ο Βορειοαμερικανός κη δεμόνας της Αϊτής κατέσχεσε πολλά έγγραφα από τις αποσκευές του φυγάδα και τα παρέδωσε στους νέους σατράπες της Αϊτής. Ο Ντιβαλιέ, η οικογένειά του, η οικογένεια της συζύγου του είχαν αρπάξει ένα μέρος από τα συναλλαγματικά αποθέματα της Εθνι κής Τράπεζας, είχαν λεηλατήσει τις κρατικές επιχειρήσεις, είχαν πουλήσει προς όφελός τους άδειες εισαγωγών, κ.λπ. Τον Ιούνιο του 1986, έφτασε στα κυβερνητικά μέγαρα της


731

Βέρνης μια αίτηση προς τις ελβετικές Αρχές να βοηθήσουν σε μια διεθνή δικαστική έρευνα. Επακολούθησε η ίδια αμηχανία, οι ίδιες αμερικανικές πιέσεις. Ο πρόεδρος Ρέιγκαν απαιτούσε την απόδοση στο κράτος της Αϊτής όσων είχε αφαιμάξει η οικογένεια Ντιβαλιέ στα σαράντα χρόνια της βασιλείας της. Το Ομοσπον διακό Συμβούλιο -μ ε την παρότρυνση του θαρραλέου σοσιαλι στή υπουργού Οικονομικών 'Οτο Στιχ- διέταξε την προσωρινή δέσμευση των κεφαλαίων του Ντιβαλιέ και της σπείρας του που υπήρχαν στις ελβετικές τράπεζες. Αυτή τη φορά, το μεγαλύτερο μέρος της λείας βρέθηκε στη Γενεύη. Οι πολυεθνικές τραπεζικές αυτοκρατορίες -U nion de Banques Suisses, Société de Banque Suisse, Crédit Suisse κ.λπ.εφαρμόζουν λεπτομερή καταμερισμό της εργασίας ανάμεσα στις θυγατρικές τους. Η Ζυρίχη απορροφά τα κεφάλαια που προέρ χονται από την Ασία και τη Μέση Ανατολή. Η Γενεύη αυτά που προέρχονται από τις χώρες της Αφρικής, της Καραϊβικής και της Λατινικής Αμερικής. Οι πιθανότητες να επιστραφούν τα κλοπιμαία στον εξαθλιω μένο λαό της Αϊτής, όπως και στο λαό των Φιλιππινών, είναι ε λάχιστες. Εξαιτίας της σθεναρής αντίστασης των τραπεζών -την οποία αποκαλούν «υπεράσπιση των συμφερόντων του πελάτη με κάθε μέσο»-, καμία από τις πολλές δικαστικές διαδικασίες που ξεκίνησαν εναντίον του Ντιβαλιέ και των ανθρώπων του δεν πλη σιάζει στο τέλος της. Εν τω μεταξύ, ο «Μπέιμπι Ντοκ» και η οικογένειά του ζουν πολυτελώς στα υψώματα της γαλλικής πόλης Γκρας, η οποία φημίζεται για το εύκρατο κλίμα της. Το 1998, με τακόμισαν στα βουνά του Ιούρα, ενώ η περιουσία της οικογένει ας Ντιβαλιέ, καρπός μιας λεηλασίας που κράτησε πολλές δεκα ετίες, εξακολουθούσε να βρίσκεται στους αριθμημένους λογα ριασμούς των μεγάλων ελβετικών τραπεζών.

3.

Οι Ζαφινοί, νυν Κονγκολέζοι

Ο λαός του Ζαΐρ είναι ζητιάνος που κάθεται πάνω σε μια στοίβα χρυσού. Το Ζαΐρ, που η έκτασή του υπερβαίνει τα 2,3 εκατομμύ

732


ρια τετραγωνικά χιλιόμετρα, ξεχειλίζει από πλούτο. Οι πολυε θνικές εξορυκτικές, τραπεζικές και εμπορικές εταιρείες, σε αγασιή συνεργασία με την τοπική ολιγαρχία, λεηλατούν συνειδητά τη χώρα. Στην Κινσάσα (που έχει περισσότερους από 3 εκατομμύ ρια κατοίκους), στο Κισανγκάνι και στο Λουμουμπάσι, τα μέλη των οικογενειών των δημοσίων υπαλλήλων τρώνε μια φορά την ημέρα. Στα τέλη του 1997, το εξωτερικό χρέος υπερέβαινε τα 9 δισεκατομμύρια δολάρια. Στην πόλη όπου γεννήθηκε, το Γκμπαντολίτ, που βρίσκεται τις όχθες του άνω ρου του ποταμού Κόνγκο (η παραδοσιακή αφρικανική ονομασία για τους μεγάλους ποτα μούς και ιδιαίτερα για τον Κόνγκο είναι Ζαΐρ), ο οποίος διασχί ζει το πυκνό δάσος και εκτείνεται μέσα από τις πεδιάδες των Μπατέκε* μέχρι την Γκαμπόν και τον Ατλαντικό Ωκεανό, ο στρα τάρχης Μομπούτου κατασκεύασε ένα πραγματικό παλάτι των Βερσαλιών μέσα στη ζούγκλα. 37.000 κάτοικοι, καλύβες από πη λό... και λεωφόροι που φωτίζονται μέρα και νύχτα, ένα τεράστιο παλάτι, βίλες για τους φιλοξενούμενους, πισίνες, ένα εργοστάσιο της Coca Cola, ένα γιγαντιαίο υδροηλεκτρικό φράγμα (που βρί σκεται 15 χιλιόμετρα έξω από την πόλη, στο Μομπάγι, πάνω στο ποταμό Ουμπάνγκι), ένας καθεδρικός ναός όπου Ιησουίτες ιε ρείς διδάσκουν το γρηγοριανό μέλος στα πιο ευφυή παιδιά της φυ λής, ένα υπερσύγχρονο αεροδρόμιο όπου καθημερινά προσγει ώνεται ένα Boeing 737 που έρχεται απευθείας από την Κινσάσα. Το υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ αποτίμησε το 1997 σε 5 δισεκατομμύρια δολάρια την προσω πική περιουσία του Μο μπούτου στο εξωτερικό. Ό σ ο για το κατά κεφαλήν εισόδημα, ή ταν 180 δολάρια ετησίως, γεγονός που καθιστούσε το Ζαΐρ την ό γδοη πιο φτωχή χώρα του πλανήτη. Καθημερινά πέθαιναν άν θρωποι εξαιτίας του υποσιτισμού, της διαφθοράς, της εξαθλίω σης, της αστυνομικής καταστολής. Η συνενοχή του δυτικού κε φαλαίου με το καθεστώς, αλλά και η αδυναμία, η διαφθορά και η διανοητική ανεπάρκεια των μικρών ομάδων της αντιπολίτευσης, που είναι παράνομες ή τα μέλη τους είναι εξόριστα, καθιστούσαν * Μπατέκε ή Τ έκε: φυλή που ζει στην Γκαμπόν, στο Κονγκό-Μπραζαβίλ και στο Ζαΐρ (σήμερα Δημοκρατία του Κονγκό). (Σ.τ.Μ.)


733

ζοφερό το μέλλον του λαού του Ζαΐρ: Το μόνο που υπόσχονταν ήταν νέα δεινά, επαναλαμβανόμενες ταπεινώσεις, απελπισία. Ο Μομπούτου, πρώην καταδότης της αποικιοκρατικής βελγι κής αστυνομίας, ήταν ένας από τους πιο κομπλεξικούς και πα νούργους αρχηγούς κρατών στα χρονικά της ταραγμένης ιστορίας της αποαποικιοποίησης. Απολάμβανε την εύνοια ισχυρών ξένων προστατών και ήταν έτοιμος να πληρώσει το αντίτιμο. Ή ταν ε ξαιρετικός διαπραγματευτής. Παραθέτω ένα παράδειγμα: Τον Φεβρουάριο του 1987, στη διάρκεια μιας από τις πολλές «ιδιωτι κές» επισκέψεις του στην Ουάσινγκτον, ο Μομπουτου υπέγραψε με το Πεντάγωνο μια συμφωνία με την οποία παραχωρούσε στις ΗΠΑ, με μια μακροπρόθεσμη σύμβαση μίσθωσης, τη στρατιωτι κή και αεροπορική βάση της Καμίνα, στην επαρχία Σάμπα. Από τότε, με ορμητήριο τη βάση της Καμίνα, οι Αμερικάνοι οργάνω σαν την επιμελητεία της οργάνωσης UNITA που δρούσε στην Αγκό λα. Σε αντάλλαγμα (εκτός από την πληρωμή του μισθώματος για τη βάση σε συνάλλαγμα), το καθεστώς του Ζαΐρ πέτυχε την επα ναδιαπραγμάτευση του εξωτερικού χρέους του. Επιπλέον, ενώ ή ταν παγκόσμια γνωστή η χαλαρότητα της οικονομικής πολιτικής του, το καθεστώς πήρε το 1987 από το Διεθνές νομισματικό Τ α μείο πιστώσεις ύψους 370 εκατομμυρίων δολαρίων. Το λεγόμενο σύστημα «εσωτερικής ασφάλειας» προκαλούσε τρόμο. Οι άντρες των μονάδων των αλεξιπτωτιστών-κομάντος, που είχαν εκπαιδευθεί από Ισραηλινούς και Γάλλους και ήταν ε πιφορτισμένες με τη φρούρηση του Μομπούτου, της κυβέρνησής του και της οικογένειας του, κατάγονταν σχεδόν όλοι από την πε ριοχή στην οποία είχε γεννηθεί ο Μομπούτου, την πρώην επαρ χία του Ισημερινού. Αν και διέθετε πολλά προεδρικά μέγαρα, έ να πολυτελές γιοτ, επαύλεις κ.λπ., ο Μομπούτου προτιμούσε να κοιμάται ανάμεσα στους δικούς του. Ο συνήθης τόπος στον ο ποίο εργαζόταν και διέμενε ήταν το στρατόπεδο των αλεξιπτωτι στών στο Καλίνα (μια συνοικία στο δυτικό τμήμα της Κινσάσα). Παρ’ όλα αυτά, αντίθετα με την πλειοψηφία των ομολόγων του στη Μέση Ανατολή, στην Ασία και στην Αφρική, ο Μομπούτου α πέφευγε επιμελώς να μετατρέψει σε προσωπική του αποικία το κράτος και τους δημόσιους οργανισμούς του διορίζοντας συγγενείς

734


και φίλους του. Επέβαλε ένας καθεστώς ανανέωσης των στελεχών της κυβέρνησης, του μοναδικού κόμματος που υπήρχε στο Ζαΐρ, των οικονομικών οργανισμών. Περιοδικά, ο Μομπουτου ευχαρι στούσε για τις υπηρεσίες τους όλους τους διευθυντές των κρατικών εταιρειών και των υπουργείων, τους ηγέτες του κόμματος, τους κυ βερνήτες των επαρχιών κ.λπ. και τους αντικαθιστούσε με νέους, οι οποίοι αισθάνονταν ότι είχαν την άδεια, καθώς είχε έρθει η σει ρά τους, να πλουτίσουν ελεύθερα. Η διαφθορά, η παράβαση κα θήκοντος, η λεηλασία του δημοσίου χρήματος, η μονοπώληση των αδειών εισαγωγών ή εξαγωγών, κ.λπ. είχαν αναγορευθεί σε μέθο δο διακυβέρνησης. Αυτό το σύστημα διασφάλιζε τη διαιώνιση της υπέρτατης εξουσίας του Μομπουτου. Η κάθε οικογένεια, η κάθε πάτριά, η κάθε φυλή μπορούσε να ελπίζει ότι μια ημέρα θα έβα ζε χέρι στα δημόσια ταμεία. Αρκούσε να περιμένει, να παραμένει πειθήνια και να επιδεικνύει ότι αποδεχόταν το καθεστώς. Σε μερικές περιπτώσεις, συνέβαιναν κάποια απρόοπτα γεγο νότα. Παραθέτω ένα παράδειγμα: ένας αντιφρονών φοιτητής α πό το Ζαΐρ που σπούδαζε στην Ευρώπη, ο Νγκουζά Καρλ-ι-Μποντ, διορίστηκε πρέσβης στην Ουάσινγκτον. Τ ο 1977, ο Νγκουζά Καρλ-ι-Μποντ έγινε πρωθυπουργός του Ζαΐρ. Λίγο αργότερα, καθαιρέθηκε. Καθώς δεν μπόρεσε ν’ αποδεχτεί την αποπομπή του, αυτοεξορίστηκε στις Βρυξέλλες, όπου δημοσίευσε ένα φλογερό βι βλίο εναντίον του «τύραννου», ήρθε σ’ επαφή με αντι-ιμπεριαλιστές Ευρωπαίους διανοουμένους και, σύμφωνα με τους ισχυρι σμούς του, άρχισε να συζητάει με τις Η ΠΑ την προοπτική συγκρό τησης μια κυβέρνησης εξορίας. Την ίδια περίοδο, μου έστειλε μια επιστολή στην οποία δεν φειδόταν επαναστατικών εκφράσε ων, ζητώντας μου να με συναντήσει επειγόντως στη Γενεύη, αλ λά και τη βοήθειά μου στις προσπάθειές του να καταγγείλει διε θνώς το καθεστώς. Μερικούς μήνες αργότερα, ο σκληρός πολέ μιος του καθεστώτος αποφάσισε να επιστρέφει στην Κινσάσα. Μερικές δεσμίδες δολάρια που του έφεραν εχέμυθοι απεσταλ μένοι, αλλά και η προοπτική να τον μεταφέρει πάλι σύντομα μια κλιματιζόμενη Mercedes, να κατοικεί σε μια πολυτελή κατοικία ανάλογη του λειτουργήματός του και να πλουτίσει καθόρισαν την απόφασή του. Ο Νγκουζά Καρλ-ι-Μποντ αποκαταστάθηκε, ανέ-


7 35

λαβε το υπουργείο Εξωτερικών και στη συνέχεια έγινε πάλι πρω θυπουργός. Παραθέτω επίσης μια προσωπική ανάμνηση. Μια ανοιξιάτι κη ημέρα στη Γενεύη, ο απόλυτος άρχων του Ζαΐρ, ο στρατάρχης Μομπούτου Σέσε Σέκο, αποβιβάστηκε από το ιδιωτικό του Boeing στο αεροδρόμιο Κουαντρέν της Γενεύης. Κόκκινο χαλί, έπαινοι από τους Ελβετούς αξιωματούχους στο κάτω μέρος της σκάλας. Έχοντας στο κεφάλι το χαρακτηριστικό κάλυμμα από λεοπάρ δαλη (που καταδεικνύει την καταγωγή του από τη φυλή των Μβάμι Κόνγκο) και φορώντας ένα μαύρο χιτώνιο βορειο-κορεατικού στιλ (βελτιωμένο από τη δαπανηρή ιδιοφυία των Γάλλων μόδι στρων), με άψογη τσάκιση στο παντελόνι του, ο στρατάρχης κατευθύνθηκε, ακολουθούμενος από τους αυλικούς του που χαμο γελούσαν μειλίχια, αρχικά προς την κεντρική αίθουσα και στη συνέχεια προς την έξοδο. Η φάλαγγα με τις Mercedes, από τις ο ποίες αρκετές ήταν θωρακισμένες, ξεκίνησε κάτω από το ανοι ξιάτικο απογευματινό φως. Προορισμός της το ξενοδοχείο NogaHilton, στην αποβάθρα Ουίλσον. Ο Μομπούτου, η αδελφή του και οι σύζυγοί του πραγματοποι ούσαν μια ιδιωτική επίσκεψη. Δυο από τα παιδιά του σπούδαζαν στο πανεπιστήμιο της Γενεύης. Ο στρατάρχης θα έμενε μερικές νύ χτες στο Noga-Hilton του φίλου του Νεσίμ Γκαόν, ο οποίος ασχο λούνταν με τις αγοροπωλησίες ακινήτων και ήταν μεσάζοντος αρ κετών εταιρειών πετρελαίου και βαμβακιού που δραστηριοποιού νταν στην Αφρική. Στη συνέχεια, θα πήγαινε για μερικές ημέρες «αναψυχής» στην τεράστια έπαυλή του που έμοιαζε με κάστρο με σαιωνικού άρχοντα και βρισκόταν στο Σεβινί, πάνω στα υψώματα της Λοζάνης. Ό μω ς, προς το παρόν, ο Μομπούτου έπρεπε να δει τους Ελβετούς τραπεζίτες του. Εν τω μεταξύ, οι υπουργοί του, οι φίλοι του, οι αξιωμστούχοι του και οι σύζυγοί του επισκέπτονταν τα καταστήματα με είδη πολυτελείας της οδού Ρον, τα κοσμημα τοπωλεία της αποβάθρας Μπεργκ, πληρώνοντας για τα μαργαρι ταρένια περιδέραια, τις διαμαντένιες καρφίτσες, τα ρολόγια Rolex και τα χρυσά δαχτυλίδια που αγόραζαν με δεσμίδες χαρτονομι σμάτων των 1.000 ελβετικών φράγκων τις οποίες έδιναν στους σω ματοφυλακές τους υπάλληλοι των ελβετικών τραπεζών.

736


Μπροστά από το ξενοδοχείο, με την πλάτη στο κιγκλίδωμα της αποβάθρας, μερικές δεκάδες εξόριστοι Ζαϊρινοί κρατούσαν πλακάτ στα οποία ήταν γραμμένα με αδέξιο τρόπο χιλιοειπωμέ να συνθήματα: «Ελευθερία στους πολίτικους κρατουμένους», «Κά τω η τυραννία!», «Όχι στο βασανισμό των συντρόφων μας». Οι Ελβετοί που έκαναν τον περίπατο τους εκείνο το όμορφο από γευμα άλλαζαν δρόμο για ν’ αποφυγουν των ομάδα των εξόρι στων. Ξαφνικά, από την είσοδο του ξενοδοχείου ξεπρόβαλαν δε κάδες ένοπλοι Ζαϊρινοί σωματοφυλακές. Ό ρμ ησ αν προς τους φοιτητές. Ή τα ν πραγματικοί επαγγελματίες. Οι νεαροί προσπά θησαν να τραπούν σε φυγή, όμως οι γορίλες έπιαναν τον έναν με τά τον άλλο. Χωρισμένοι σε ομάδες των τριών, τους περικυκλωναν, τους έριχναν στο έδαφος, τους ποδοπατούσαν. Η βιαιότητά τους ήταν τόσο μεγάλη, ώστε ένα αγανακτισμένο μέλος της υπη ρεσίας ασφαλείας του ξενοδοχείου κάλεσε την αστυνομία της Γε νεύης. Έφτασαν δυο χωροφύλακες, όμως δεν επενέβησαν. Οι φοι τητές, που παραπατούσαν και στηρίζονταν στα δέντρα της απο βάθρας για να μη σωριαστούν, κοιτούσαν μελαγχολικά τα κομ ματιασμένα πλακάτ τους κάτω από την απογευματινή αύρα. Η ενέργεια των σωματοφυλάκων του στρατάρχη ήταν εντελώς παράνομη. Οι φοιτητές διαδήλωναν ειρηνικά σ’ ένα δημόσιο χώ ρο. Αργότερα, πολλοί φοιτητές πήγαν στο αστυνομικό τμήμα της οδού ΙΤεκολά και υπέβαλαν μηνύσεις για άσκηση σωματικής βίας και σωματικές βλάβες. Για καμία από τις μηνύσεις δεν έγινε προ ανάκριση. Ό π ω ς είχε πει και ένας περαστικός: «Αράπηδες έ σπασαν στο ξύλο αράπηδες...» Ο Μομπούτου ήταν εκείνη την εποχή ένας από πλουσιότερους ανθρώπους της γης. Στην τεράστια χώρα του υπάρχουν σημαντι κά κοιτάσματα διαμαντιών, μαγνησίου, κοβαλτίου, ουρανίου και χαλκού. Καθώς ένα μεγάλο μέρος της περιουσίας του βρισκόταν στα υπόγεια των ελβετικών τραπεζών, οι Ελβετοί τραπεζίτες α μείβονταν γενναιόδωρα για να φυλάνε το θησαυρό του αρχηγού του κράτους του Ζαΐρ. Με λίγα λόγια, οι ομοσπονδιακές Αρχές της Ελβετίας δεν μπορούσαν ν’ αρνηθούν τίποτα στον αξιοσέβαστο πε λάτη των μεγάλων τραπεζών. Μερικές ημέρες αργότερα, μερικοί από τους αντιφρονούντες φοιτητές οδηγήθηκαν διά της βίας σ’ έ


7 37

να αεροπλάνο της Swissair. Σε όλη τη διάρκεια της πτήσης, τα χέ ρια τους ήταν δεμένα με χειροπέδες. Προορισμός: το αεροδρό μιο Ντίλι στην Κινσάσα. Η μυστική αστυνομία του Ζαΐρ υποδέ χτηκε τους εξόριστους μόλις κατέβηκαν από το αεροπλάνο. Ο Μομπουτου Σέσε Σέκο μπορούσε να συνεχίσει απρόσκοπτα τις διακοπές του. Τρεις εβδομάδες αργότερα, μετά την αναχώρηση του Μο μπουτου, πληροφορήθηκα από τις γεμάτες θαυμασμό εφημερί δες ότι ο στρατάρχης είχε μισθώσει ένα μεγάλο φορτηγό για με ταφερθούν μέχρι το ιδιωτικό Boeing του τα «δώρα» και τα κάθε είδους ψώνια που είχαν αγοράσει οι συνοδοί του στη διάρκεια της παραμονής τους στις όχθες της λίμνης της Γενεύης. Τον Ιούνιο του 1997, οι επαναστατικές δυνάμεις της AFDL (Συμμαχίας των Δημοκρατικών Απελευθερωτικών Δυνάμεων) υ πό την ηγεσία του Λοράν Καμπίλα μπήκαν στην Κινσάσα. Ο Μο μπουτου και οι άνθρωποί του κατέφυγαν αρχικά στην Γκαμπόν και στη συνέχεια στο Μαρόκο. Λίγο αργότερα, ο κλεπτοκράτης πέθανε από καρκίνο στην Ταγγέρη. Η νέα κυβέρνηση της Δημο κρατίας του Κονγκό ζήτησε από την ελβετική κυβέρνηση να δε σμεύσει τα περιουσιακά στοιχεία του Μομπουτου, των άμεσων συγγενών του και των κυριότερων συνενόχων του. Οι λογαρια σμοί που υπήρχαν στην Ελβετία πάγωσαν. Ό μω ς, μόνο όσοι έ φεραν το όνομα του Μομπουτου και των συγγενών του. Το εγχεί ρημα αποδείχτηκε μάταιο, επειδή η οικονομική αυτοκρατορία του κλεπτοκράτη, ο οποίος για 38 χρόνια (υπενθυμίζω ότι ο Μο μπουτου ανέβηκε στην εξουσία τον Νοέμβριο του 1965) απ ο λάμβανε την εξειδικευμένη συνδρομή των καλυτέρων Ελβετών τραπεζιτών, αποτελούνταν κατά 99% από εταιρείες offshore, α πό Anstalten του Λιχτενστάιν, από λογαριασμούς παρακαταθήκης, με λίγα λόγια από περιουσιακά στοιχεία που μόνο ένα πολύ μι κρό μέρος τους ήταν στο όνομα του Μομπούτου. Οι Αρχές της Ελβετίας δέσμευσαν λοιπόν μόνο 6 εκατομμύρια δολάρια. Τ α υ πόλοιπα 11 δισεκατομμύρια δολάρια που αναζητάει επίσημα η κυβέρνηση της Κινσάσα μέσω του «Γραφείου για τα παράνομα αποκτηθέντα περιουσιακά στοιχεία», όπως είναι ο επίσημος τίτ λος του, δεν έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα.

738


Ας συνοψίσουμε: Στο έργο του Έρευνα για τη Φύση και τα Αίτια τον Πλούτον τον Εθνών, ο Άνταμ Σμιθ έγραφε το 1776: «Wealth like health is taken from nobody» (Κανείς δεν πρέπει να στερείται τον πλούτο, όπως και την υγεία). Λάθος! Τα εκατοντάδες δισεκατομμύρια δολάρια, που προ έρχονται από το Κονγκό, τις Φιλιππίνες, την Αϊτή και πολλές άλ λες χώρες του Τρίτου Κόσμου, και αναπαύονται κάτω από τα πε ζοδρόμια της Μπανχοφστράσε στη Ζυρίχη, της Κόρσο Ελβέτικο στο Λουγκάνο και τη οδού Κορατερί στη Γενεύη, ή μεταφέρονται μέσω λογαριασμών παρακαταθήκης για να καταλήξουν στις χρη ματαγορές της Δύσης, αποκτήθηκαν με το αίμα και την εξαθλίωση των λαών τριών ηπείρων. Ενώ στη Αφρική, στη Λατινική Αμερι κή και στην Ασία τα παιδιά εκπορνεύονται και πεθαίνουν από την πείνα, οι οικογένειες διαλύονται, οι άντρες και οι γυναίκες α ναζητούν μάταια στέγη ή εργασία, τα δισεκατομμύρια, που προ έρχονται από τη διαφθορά, τη φοροδιαφυγή και τη λεηλασία και τα κατέχουν οι ιθύνουσες «ελίτ», συσσωρεύονται στην Ελβετία. Το κεφάλαιο 10 του Λευιτικού αναφέρει την παράξενη και τρομακτική ιστορία αυτής μεσανατολικής θεότητας που ονομα ζόταν Μολώχ. Οι κάτοικοι της Κανά θυσίαζαν σε αυτή τη θεότη τα σε τακτικά διαστήματα παιδιά που είχαν αρπάξει από υπο δουλωμένες φυλές ή από φτωχές οικογένειες. Μπροστά στο τε ράστιο ορειχάλκινο και ανέκφραστο άγαλμα του Μολώχ που υ ψωνόταν σ’ ένα βουνό στο κέντρο της ερήμου, έκαιγε ένας βωμός ημέρα και νύχτα. Κάθε δέκατη τρίτη πανσέληνο, φάλαγγες εξα θλιωμένων και πεινασμένων που έτρεμαν από το φόβο οδηγού νταν μπροστά στο τέρας. Τους στραγγάλιζαν και στη συνέχεια τα διαμελισμένα πτώματά τους ρίχνονταν μέσα στο μεγάλο ορθά νοιχτο στόμα. Ό πω ς και ο Μολώχ, η πολυεθνική ολιγαρχία των ελβετικών τραπεζών τρέφεται με τη σάρκα και το αίμα των υποδουλωμέ νων και φόρου υποτελείς λαών που ζουν στις τρεις πιο φτωχές η πείρους του πλανήτη μας.

ΜΙΑ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ ΑΞΙΖΕΙ ΟΣΟ ΧΙΛΙΕΣ ΒΟΜΒΕΣ... ΤΑ ΕΓΚΛΗΜΑΤΑ ΤΗ Σ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ ΣΤΟΝ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΟΛΕΜΟ του Ιβ Φ ρεμ ιόν*

Μερικοί εγκληματίες δολοφονουν με βίαιο τρόπο. Προτιμούν τα πυροβόλα όπλα, τα μαχαίρια, τις βόμβες, την άμεση βία, για να τελειώσουν όσο τον δυνατόν πιο σύντομα. Αλλοι, πιο συνετοί, προ τιμούν να περιμένουν μέσα στο χρόνο. Το μέσο που ευνοούν εί ναι το δηλητήριο. Διακριτικό, ύπουλο, αόρατο, αργό και με στα διακή επίδραση.

Για πολλά χρόνια, πιστεύαμε ότι ο κόσμος των εμπορευματικών συναλλαγών, όπου όλα αγοράζονται και πουλιούνται, παρέμενε περιορισμένος μέσα στα όρια του εμπορίου. 'Οτι το μέρος της ζωής μας που δεν υπόκειται στην εμπορευματική και χρηματιστική λογική θα παρέμενε για πάντα έξω από την επήρειά της. Ό τι η εκπαίδευση, η πληροφόρηση, η υγεία, τα δίκτυα μεταφορών,

* Ο Ιβ Φρεμιόν είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος. Έ χει συγγράφει περισ σότερα από ογδόντα βιβλία. Είναι η ψυχή του εκδοτικού συνεταιρισμού Tayrac. Επίσης, είναι αντιπρόεδρος του «Δικτύου Βολταίρος· και του διοικητικού συμ βουλίου της ένωσης συγγραφέων. Διευθύνει τη σειρά Planète verte στις εκδόσεις H achette Jeunesse. Οικολόγος, έχει διατελέσει βουλευτής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και ήταν υπεύθυνος για τις διεθνείς σχέσεις των Πρασίνων. Σήμερα είναι περιφ ε ρειακός σύμβουλος του διαμερίσματος Ιλ ντε Φρανς. Στα πρόσφατα δημοσιευμένα έργα του συμπεριλαμβάνονται τα Déluge sur Monteyrac (Hachette), Attention chien léchant (Audie), Le Tueur (Gallimard).

740


η ενέργεια, η δικαιοσύνη, η ασφάλιση, οι τηλεπικοινωνίες θα πα ρέμεναν στα χέρια του κοινωνικού συνόλου. Πιστεύαμε μάλιστα το ίδιο για την ποιότητα του περιβάλλοντος, του νερού ή του αέ ρα, αλλά και του πολιτισμού. Συνέβη όμως το αντίθετο. Σε όλες τις πλούσιες και ανεπτυγ μένες χώρες, η αποδιάρθρωση των δημοσίων υπηρεσιών κατα δεικνύει την έκταση του πολέμου που διεξάγεται υπόγεια όλα αυ τά τα χρόνια. Συνεπικουρούμενο από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και την κατάρρευση του Ανατολικού Συνασπισμού, το σύμπαν των εμπορευματικών συναλλαγών εισέβαλε στα πάντα. Αρχικά, εισέβαλε τόσο στις λιγότερο αναπτυγμένες χώρες ό σο και στις χώρες της Δύσης στους τομείς που μέχρι τότε διέ φευγαν από την επήρειά της. Η εκπαίδευση, η υγεία, η πληρο φόρηση, τα πάντα έχουν παραδοθεί στην αποδοτικότητα, στις επιμέρους αγορές, στην εμπορική επιτυχία, στην αμεσότητα. Το οπλισμένο χέρι αυτής της αποικιοκρατικού τύπου κατάκτησης εί ναι η διαφήμιση, η οποία προετοιμάζει το πνεύμα των ανθρώπων με το διαρκές οφυροκόπημα και σκοτώνει με πιο μαζικό τρόπο από μια ρήψη βομβών. Έ νας από τους κυριότερους υπεύθυνους γι’ αυτή την κατά σταση, ο Ολιβιέρο Τοσκάνι, που οι σκανδαλιστικές διαφημιστι κές εκστρατείες του για λογαριασμό της Benetton τον έκαναν διάσημο, συντάσσει ο ίδιος το κατηγορητήριο στο βιβλίο του La pub est une charogne qui nous sourit (Hoëbeke, 1995), στο οποίο δεν διστάζει να δαγκώσει το χέρι που τον τάιζε: «Η διαφήμιση επι καλύπτει πια κάθε γωνία των δρόμων, κάθε ιστορική τοποθεσία, κάθε πλατεία, τις στάσεις των λεωφορείων και του μετρό, τα α εροδρόμια, τους σιδηροδρομικούς σταθμούς, τις εφημερίδες, τα καφενεία, τα φαρμακεία, τα περίπτερα, τους αναπτήρες, τις τη λεφωνικές κάρτες, διακόπτει τις ταινίες στην τηλεόραση, ει σβάλλει στα ραδιόφωνα, στα περιοδικά, στις παραλίες, στον α θλητισμό, στα ρούχα, ακόμα και στα ίχνη που αφήνουν οι σόλες των παπουτσιών μας, όλο το σύμπαν μας, όλο τον πλανήτη μας!... Είναι ο πάντα χαμογελαστός Μεγάλος Αδελφός! Θεωρώ ότι εί ναι τρομακτικό το γεγονός ότι όλος αυτός ο τεράστιος χώρος έκ φρασης, έκθεσης και ανακοίνωσης, το πιο μεγάλο ζωντανό μου

ΜΙΑ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗ ΑΞΙΖΕΙ ΟΣΟ ΧΙΛΙΕΣ ΒΟΜΒΕΣ...

741

σείο μοντέρνας τέχνης, που είναι εκατό φορές μεγαλύτερος από το Μ πομπούρ και το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης μαζί, αυτά τα χιλιάδες τετραγωνικά χιλιόμετρα αφισών που έχουν τοιχοκολληθεί σε όλο τον κόσμο, αυτές οι γιγαντιαίες πι νακίδες, αυτά τα ζωγραφισμένα σλόγκαν, αυτές οι εκατοντάδες χιλιάδες τυπωμένες σελίδες εφημερίδων, αυτές οι εκατοντάδες ώ ρες τηλεοπτικού χρόνου, αυτά τα χιλιάδες ραδιοφωνικά μηνύ ματα είναι αφιερωμένα σε αυτή την παραδεισιακή, ανόητη και απατηλή εικονογραφία...» Και όλα χρηματοδοτούμενα από τον καταναλωτή, καθώς το κόστος της διαφήμισης ενσωματώνεται στην τιμή του προϊόντος. (Η διαφήμιση είναι ο μεγαλύτερος ά μεσος φόρος.) Πίσω από διάφορα ονόματα, όπως χορηγία, μαικηνισμός των εταιρειών (υπενθυμίζουμε ότι ιστορικά η χορηγία κι ο μαικηνισμός δεν αποσκοπούσαν στο κέρδος, επομένως οι όροι χρησιμο ποιούνται καταχρηστικά), επικοινωνία, αντιπραγματισμός (α νταλλαγή υπηρεσιών χωρίς μεσολάβηση χρήματος), ενημέρωση, αναδοχή, κ.λπ., η διαφήμιση είχε ως επίπτωση το εμπορικό συμ φέρον να εισβάλλει παντού. Τα παραδείγματα που ακολουθούν δείχνουν την έκταση και αυτής της επίθεσης.

Η εκπαίδευση Στις ΗΠΑ, η δικτύωση μέσω ηλεκτρονικών υπολογιστών των σχο λείων της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης δεν υλοποιήθηκε από τις δημόσιες Αρχές αλλά από τις ιδιωτικές εταιρείες. Εξόπλισαν δω ρεάν τα σχολεία, με αντάλλαγμα όμως τη μετάδοση των εκπαι δευτικών προγραμμάτων του Channel One, τα οποία περιλαμ βάνουν δυο λεπτά διαφήμισης των εταιρειών ανά δέκα λεπτά εκ παιδευτικής ύλης. Σε όλη λοιπόν τη διάρκεια της σχολικής χρο νιάς, οι μαθητές σφυροκοπούνται με την προώθηση εμπορικών προϊόντων. Το φαινόμενο αυτό έπληξε και τη Γαλλία, με συνέπεια ν’ α σκούνται έντονες πιέσεις για να περάσει τις πόρτες των σχολείων μας. Για παράδειγμα, διεισδύοντας στο κενό που έχουν δημιουρ

742


γήσει οι ανάγκες της σεξουαλικής εκπαίδευσης, με την οποία πο τέ δεν θέλησαν ν’ ασχοληθούν σοβαρά οι εκπαιδευτικοί, η εταιρεία Tam pax προσφέρει ένα «εκπαιδευτικό πρόγραμμα» για τις μα θήτριες της 3ης Γυμνασίου και της 1ης Λυκείου. 60.000 κοπέλες στην εφηβική ηλικία πληροφορούνται λοιπόν με αυτό τον τρόπο για το σώμα τους, την υγεία, την υγιεινή... και φυσικά για τα προϊ όντα της εταιρείας Tam pax. Τ α προγράμματα αυτά προβάλλο νται στις ώρες διδασκαλίας και μέσα στα πλαίσια του μαθήματος της βιολογίας, την επίβλεψη του οποίου δεν έχουν επομένως πια οι εκπαιδευτικοί. Στην πραγματικότητα, η διδασκαλία πραγμα τοποιείται πια από νοσοκόμες, που έχουν μετατραπεί σε «διαφημίστριες», οι οποίες μοιράζουν δείγματα στο τέλος του μαθήμα τος. Ευτυχείς που έχουν απαλλαγεί από τη διδασκαλία ενός μα θήματος που σε γενικές γραμμές δεν επιθυμούν να διδάσκουν, οι εκπαιδευτικοί δεν αντιτίθενται σε αυτή τη νέα μέθοδο, αλλά ούτε και οι γονείς. Έ να εκπρόσωπος της Tam pax ισχυρίστηκε πρό σφατα με δηλώσεις του στον Τύπο: «Οι καθηγητές μας όχι μόνο χαίρονται για την παρουσία μας, αλλά σε μερικές περιπτώσεις την επιζητούν». Το Συμβούλιο Εθνικής Εκπαίδευσης επικρότησε το εγχείρημα: Τα πάντα είναι δωρεάν, ένα επιχείρημα που πια κα τέχει την υπέρτατη θέση στη σκέψη των κρατικών λειτουργών! Μια πρόσφατη συμφωνία ανάμεσα στο Συμβούλιο Εθνικής Εκπαίδευσης και τις εταιρείες σεναριογράφων και παραγωγών οπτικοακουστικών εκπομπών επέτρεψε τη μετάδοση τηλεοπτι κών εκπομπών στα σχολεία. Αρκεί να υπάρξουν χορηγοί γι’ αυ τές τις εκπομπές για να μπει η διαφήμιση σ’ ένα σύμπαν που μέ χρι σήμερα της ήταν απαγορευμένο. Πάρα πολλά εκπαιδευτικά ιδρύματα συμπεριλαμβάνουν σή μερα στα γεύματα που προσφέρουν οι καντίνες τους μόνο τα α ναψυκτικά της εταιρείας Coca Cola, κατόπιν πιέσεων της εται ρείας. Η ίδια εταιρεία αναψυκτικών ποτών για νέους (Coca Cola και Fanta) έχει εγκαταστήσει «δωρεάν» μηχανήματα διανομής στα σχολεία, χωρίς πότε τα εκπαιδευτικά ιδρύματα να ζητούν α πό την εταιρεία να τους υποβάλει μια οικονομική προσφορά για τη χρήση του σχολικού χώρου ή να ζητήσουν από κάποια άλλη ε ταιρεία μια αντίστοιχη προσφορά: είναι δωρεάν...


743

Το ίδιο ισχύει και για τις εταιρείες που «προσφέρουν» αθλη τικά ρούχα στους μαθητές των σχολείων, με τη φίρμα της εται ρείας ν’ αναγράφεται πάνω τους, κάτι που αποτελεί μια μορφή διαφήμισης. Είναι όμως «δωρεάν» και επομένως οι δημόσιες υ πηρεσίες λησμονούν τι σημαίνει να προσφέρεις υπηρεσίες για το δημόσιο καλό... Ο Κριστιάν Ντε Μπρι είχε γράψει στη Monde Diplomatique πριν μερικά χρόνια: «θα έρθει άραγε μια ημέρα που ο καθηγητής του οποίου η αμοιβή θα είναι χορηγία μιας εταιρείας ή ο δάσκαλος, γεμάτος με διαφημιστικά σήματα, θ' ανακοινώνουν στην τάξη ό τι το μάθημα της αριθμητικής είναι μια «ευγενική προσφορά» της τάδε φίρμας ηλεκτρονικών παιχνιδιών και ότι το διάλειμμα το προσφέρει ένα αναψυκτικό ποτό που έχει τη γεύση της περι πέτειας;» 'Οταν ο Ντε Μπρι έγραφε αυτές τις γραμμές, έκανε χιού μορ, κάτι που δεν ισχύει πλέον. Ό σ ο για τα πανεπιστήμια, στις ΗΠΑ είναι συχνό το φαινόμε νο οι έδρες, και κυρίως των οικονομικών, να χρηματοδοτούνται απευθείας από εταιρείες, οι οποίες με αυτό τον τρόπο διορίζουν τους καθηγητές. Σύμφωνα με τα στοιχεία που παρουσίασε η Σού ζαν Τζορτζ σ’ ένα άρθρο της στη Monde Diplomatique που προκάλεσε πολλές συζητήσεις, αξιοσέβαστοι Γάλλοι διανοούμενοι ε πωφελούνται ήδη από παρόμοιες καταστάσεις (μ’ επικεφαλής του Φρανσουά Φουρέ, έναν από τους Γάλλους υμνητές της ανα θεώρησης της ιστορίας του εργατικού κινήματος). Η «επιχείρη ση Φουκουγιάμα», από το όνομα ενός υπαλλήλου του αμερικανι κού κράτους και συγγραφέα του Τέλους της Ιστορίας, ένας τίτλος με τατράπηκε σε σλόγκαν μέσω ενός ιδιοφυούς διαφημιστικού τε χνάσματος, οργανώθηκε εξ ολοκλήρου από τη χημική εταιρεία Olin. Ό π ω ς η Έκκληση της Χαϊδελβέργης κατασκευάστηκε από τα λόμπι των φαρμακοβιομηχανιών και της βιομηχανίας αμιάντου για να δυσφημιστούν οι οικολόγοι. Και στις δυο περιπτώσεις, πα νεπιστημιακοί που είχαν προβλήματα χρηματοδότησης ήταν δια τεθειμένοι, με μεγάλη αυταρέσκεια, να προβούν σε παρόμοια εγ χειρήματα χειραγώγησης της κοινής γνώμης.

744


0 πολιτισμός και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης Το μοντέλο των Η ΠΑ, μιας χώρας όπου το 90% του πολιτισμού χρηματοδοτείται από ιδιωτικές επιχειρήσεις, βοήθησε τις χώρες της Ευρώπης να καταργήσουν τη χρηματοδότηση από το δημόσιο αυτού του τομέα. Σταδιακά, το κράτος, στη Γαλλία αλλά και σε άλ λες χώρες, αποδεσμεύεται χρηματοδοτικά αλλά και πολιτικά. Το 30% των χορηγιών για την προώθηση του γαλλικού πολιτισμού προέρχεται από τράπεζες, ασφαλιστικές εταιρείες και την αγροδιατροφική βιομηχανία, των οποίων μπορούμε να μαντέψουμε την ανιδιοτέλεια. Ποιος μπορεί να πιστέψει ότι μέσα σε αυτά τα πλαίσια δε θ’ αλλάξει το περιεχόμενο των έργων τέχνης; Το σύνολο σχεδόν της έντυπης ενημέρωσης βασίζεται χρη ματοδοτικά, εδώ και χρόνια, στις διαφημίσεις για τα αλκοολούχα ποτά και τα τσιγάρα. Η οδηγία της Ευρωπαϊκής Ένωσης που απαγορεύει την παρότρυνση στο κάπνισμα, η οποία στη Γαλλία επιβλήθηκε με το «νόμο Εβίν», οδήγησε στο κλείσιμο πολλών ε ντύπων και στην οικονομική αποδυνάμωση άλλων. Το γεγονός αυτό μας δίνει μια ιδέα για το πόσο ευάλωτα έχουν γίνει τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, τα οποία είναι δέσμια αυτών των εταιρει ών και εξαρτώνται απόλυτα από αυτές: Αρκεί ν’ αλλάξει στρατη γική η εταιρεία, και υπάρχει το ενδεχόμενο τα έντυπα να κλείσουν από τη μια ημέρα στην άλλη, καθώς οι ιδιοκτήτες τους θα έχουν χρεοκοπήσει. Ποιος λοιπόν εκπλήσσεται από το γεγονός ότι όσοι καταγγέλλουν τους κινδύνους του καπνού, που είναι ένα από τα πιο εθιστικά ναρκωτικά που υπάρχουν, δεν βρίσκουν ποτέ βήμα για να εκφράσουν τις απόψεις τους στον γαλλικό Τύπο (αντίθετα με ό,τι ισχύει με το χασίς, για το οποίο δεν υπάρχουν χορηγοί και του οποίου οι «κίνδυνοι», αστείοι σε σχέση με εκείνους του καπνού, παρουσιάζονται στα πρωτοσέλιδα κάθε εβδομάδα;). Στον τομέα του πολιτισμού, έχει αρχίσει να διαφαίνεται μια σταδιακή αλλαγή νοοτροπίας. Πολλοί δημιουργοί δεν ενδιαφέρονται πια για την επιτυχία που έχουν τα έργα τους στο κοινό, αλ λά μόνο για το αν θα ικανοποιηθεί ο χρηματοδότης τους, από τον οποίο εξαρτάται αν θα υπάρξει ή όχι το έργο τέχνης - με τις συ νέπειες που μπορούμε να μαντέψουμε για το περιεχόμενό του.


745

Το 75% των τηλεοπτικών εκπομπών στη Γαλλία έχουν πλέον χορηγούς (από αυτό το ποσοστό, το 20% είναι τα ανόητα τηλεπαι χνίδια τα οποία κατέχουν τα πρωτεία στη θεαματικότητα). Η χο ρηγία έχει σταδιακά αντικαταστήσει, στα μάτια των διαφημιζομένων, τη stricto sensu διαφήμιση, καθώς αποτελεί μια απάντηση στο ζάπινγκ των βομβαρδιζόμενων από διαφημίσεις τηλεθεατών, οι οποίοι αλλάζουν κανάλι όταν αυτό προβάλλει διαφημίσεις. Τώ ρα πια, κανείς δεν μπορεί να γλιτώσει από τις διαφημίσεις, κα θώς βρίσκονται ρέοα στο τηλεοπτικό πρόγραμμα! Ό μω ς, το χει ρότερο απ’ όλα είναι ότι το 50% του προϋπολογισμού της FranceTelevision (γαλλικής κρατικής τηλεόρασης) βασίζεται στα έσοδα από τις διαφημίσεις, ενώ θεωρητικά το ποσοστό αυτό θα έπρεπε να είναι 0%... Το αποκορύφωμα όλων είναι ο «αντιπραγματισμός». Πρόκει ται πολύ απλά για ολόκληρες εκπομπές που έχουν ήδη εγγραφεί και εμπεριέχουν διαφημίσεις, τις οποίες προτείνουν οι εταιρείες στα κανάλια: σίριαλ, τηλεπαιχνίδια, ντοκιμαντέρ... Το κανάλι δεν χρειάζεται να πληρώσει οϋτε για το σκηνοθέτη οϋτε για το σενα ριογράφο οϋτε για τους τεχνικούς οϋτε για τον παρουσιαστή, οϋ τε καν για το φιλμ ή το στοϋντιο, και φυσικά δεν χρειάζεται να σκεφτεί πώς θα σαγηνεϋσει τον τηλεθεατή, δεν χρειάζεται να προ σπαθήσει να βρει τα χρήματα για την παραγωγή, το μόνο που πρέπει να κάνει ν’ αγοράσει την βιντεοκασέτα και να τη μετα δώσει: η ιδανική λϋση για τα κανάλια.... Οι χορηγοί επιδιώκουν σε ολοένα και μεγαλϋτερο βαθμό να βγουν από την παρανομία και μερικά τολμηρά βήματα είναι α ποκαλυπτικά για τις προθέσεις τους. Το όνομα του χορηγοϋ εί ναι συχνά γραμμένο με μεγαλύτερα γράμματα από εκείνο του καλλιτέχνη στις αφίσες, που παραμορφώνονται από τα λογότυπα των εταιρειών. Πόσο αποτιμά την αμοιβή του ένας συγγραφέας για να μπει στην επικεφαλίδα του βιβλίου του το όνομα το χορη γού ή ένας μουσικός για να πάρει μέρος σ’ ένα φεστιβάλ που στην ονομασία του συμπεριλαμβάνεται και το όνομα της εταιρείαςχορηγού; Η εταιρεία Cointreau ήταν χορηγός στο κλαμπ Zenith του Πα ρισιού σε μια «βραδιά χορού για τους νέους». Ό μω ς, το κοινό δεν

746


εκτίμησε την ύπαρξη του λογότυπου της με πυρπολουμενα γράμ ματα στο βάθος της σκηνής ενώ παρουσιαζόταν μια πολύ γνωστή χορογραφία και αποδοκίμασε την εταιρεία-χορηγό. Παρόμοια γεγονότα επηρεάζουν το περιεχόμενο των διαφη μίσεων. Για παράδειγμα, στις εκπομπές μυθοπλασίας, οι ιστο ρίες πρέπει να είναι υποχρεωτικά οικογενειακού περιεχομένου (είναι πιο εύκολο να παρουσιαστούν μέσα σ’ ένα σπίτι πολλά προϊ όντα). Πρέπει να έχουν πάντα χάπι εντ. Η πολιτική, η θρησκεία, ο προβληματισμός απαγορεύονται. Ο κάθε τηλεθεατής πρέπει να μπορεί να ταυτίζεται με τους ήρωες, ενώ οι κακοί είναι εύκο λα αναγνωρίσιμοι. Τ α τραγούδια προκαλούν ευχάριστα συναι σθήματα. Ό σ ο για τους παρουσιαστές, είναι κυρίως παρουσιάστριες με μεγάλα στήθη. Τα έργα με φιλόδοξους στόχους ή πει ραματικό χαρακτήρα δεν έχουν καμία τύχη, ενώ επικρατεί η αρ χή του m ore of the same (περισσότερο από το ίδιο). Μια πιο ριζοσπαστική μέθοδος είναι η ολοκληρωτική χρη ματοδότηση των καναλιών από τις εταιρείες, ιδίως στις χώρες που είναι πολύ φτωχές για να παράγουν τα δικά τους προγράμμα τα. Για παράδειγμα, η Nestlé λυμαίνεται την Αφρική, σφυροκοπώντας με την κυρίαρχη κουλτούρα της Δύσης τους τηλεθεατές, οι οποίοι δεν έχουν ούτε εναλλακτική λύση ούτε τη δυνατότητα πρό σβασης στη δική τους κουλτούρα. Εξάλλου, τα μεγάλα ιδρύματα «μελετών» και επιστημονικής ειδίκευσης, τα οποία έχουν δημιουργηθεί από τις εταιρείες, τροφοδοτούν με το κυρίαρχο δυτικό σκεπτικό τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, που ενδιαφέρονται ν’ α ναζητήσουν αυθεντικές πηγές πληροφόρησης. Με αυτό τον τρό πο επαναλαμβάνονται και διαιωνίζονται οι χειρότεροι παραλογισμοί, ώστε τα πάντα να οδεύουν προς την κατεύθυνση που επι βάλλει η διαφήμιση. Χρειάστηκαν δέκα χρόνια για ν’ ανακαλύψουν το σκάνδαλο της μόλυνσης της ατμόσφαιρας στο Παρίσι οι γαλλικές εφημερίδες που χρηματοδοτούνται από τις αυτοκινη τοβιομηχανίες. Το ίδιο συνέβη και με το σκάνδαλο της παιδικής εργασίας σε μερικές χώρες, καθώς τα παιδιά αυτά εργάζονταν για τους κυριότερους χορηγούς των γαλλικών τηλεοπτικών κανα λιών (με προεξάρχουσα την εταιρεία Nike). Ο διάσημος Ζαν-Πιερ Κοφ, τον οποίο είχε χρησιμοποιήσει σε μεγάλο βαθμό η διαφή-


7 47

μίση αλλά εγκατέλειψε την τηλεόραση αηδιασμένος απ’ όσα εί χε δει, ομολόγησε πρόσφατα στο Parisien Libéré: «Προσπαθήστε να πάτε στο F2, στο F3 ή σε οποιοδήποτε ιδιωτικό τηλεοπτικό κανάλι και να κάνετε κριτική σε κάποιο προϊόν του ομίλου Danone. Απαγορεύεται, θα σας κόψουν. Και καθώς είμαι ένας ε λεύθερος άνθρωπος, δεν έχω καμία επιθυμία να υποκύψω. Να για ποιο λόγο κάνω άλλα πράγματα». Οι υπόλοιποι παρουσιαστές δεν έχουν παρόμοιους ενδοιασμούς. Αλλά και για τους φανατικούς του ζάπινγκ, που αλλάζουν τα κανάλια μόλις οι διαφημίσεις διακόψουν την ταινία που παρα κολουθούν, έχει βρεθεί ο τρόπος αντιμετώπισής τους: η διαφήμιση δεν βρίσκεται πια στο διαφημιστικό διάλειμμα αλλά μέσα στην ίδια την ταινία. Πράγματι, η τελευταία μόδα συνίσταται στο ν’ α γοράζουν οι διαφημιζόμενες εταιρείες μερικά δευτερόλεπτα από μια μεγάλη εταιρεία παραγωγής κινηματογραφικών ταινιών για να διοχετεύουν την προπαγάνδα τους. Κινηματογραφικές ταινίες που είχαν διεθνή επιτυχία (Ολική Επαναφορά, Επιστροφή στο Μέλλον 2, Ημέρες Κεραυνού, όλες οι ταινίες του Τζέιμς Μποντ) διανθίζονται με προϊόντα σε πρώτο πλάνο στα οποία αναγράφεται το λογότυ πο του κατασκευαστή. Ο τρόπος με τον οποίο γίνονται αυτές οι εμβόλιμες κινηματογραφικές λήψεις επιβάλλεται από τις εται ρείες και όχι από το σκηνοθέτη ή τον παραγωγό της ταινίας. Ό σ ο για τους σεναριογράφους, πρέπει να προσαρμόζουν την πλοκή στην παρουσία του διαφημιζόμενου προϊόντος, που μερικές φο ρές μοιάζει σαν τη μύγα μέσα στο γάλα. Στη Γαλλία, αυτή η αρ χή έφτασε στο αποκορύφωμά της με τη χρησιμοποίηση της πα ρωδίας ως μέσου εντυπωσιασμού στην ταινία Visiteurs και στη συνέχειά της που υπήρξαν εισπρακτικοί θρίαμβοι.

0 αθλητισμός Το 80% των χορηγιών στον αθλητισμό -στην πραγματικότητα, στον αθλητικό ανταγωνισμό και όχι στην άθληση- πηγαίνει στα μηχανοκίνητα αθλήματα, ενώ οι χορηγοί των αθλητικών εκπο μπών που τα παρουσιάζουν... είναι οι ίδιες εταιρείες.

748


Σε μία μόνο αθλητική συνάντηση, στο Γκραν Πρι του Μονα κό το 1992, εμφανίστηκε στην οθόνη η ιδία μάρκα τσιγάρων... 1.134 φορές, παρόλο που απαγορεύεται η διαφήμιση τσιγάρων από την τηλεόραση. Οι ιπποδρομίες του Παρντουμπίκα στην Τσεχοσλοβακία, που είναι εσκεμμένα πολύ επικίνδυνες, προσφέρουν στους τηλεθεα τές όλου του κόσμου θεαματικές πτώσεις των αλόγων. Πολλές φο ρές χρειάστηκε, μετά το τέλος των ιπποδρομιών, να σκοτώσουν άλογα επειδή είχαν σπάσει τα πόδια τους. Αυτό το θέαμα, μια πραγματική σφαγή για ένα νοσηρό κοινό, συγκλόνισε τόσο πολύ τους φιλόζωους, ώστε μποϋκόταραν τα προϊόντα των χορηγών, ανάμεσά τους και τα κονιάκ της Martel, μέχρι να σταματήσουν να χρηματοδοτούν τη διοργάνωση. Πολλές αθλητικές συναντήσεις που θα έπρεπε να μη διεξαχθουν, εξαιτίας των καιρικών συνθηκών για παράδειγμα, πραγ ματοποιήθηκαν εξαιτίας του τηλεοπτικού χρόνου και των συμ βολαίων με τις εταιρείες που περιμένουν αυτές τις στιγμές μεγά λης θεαματικότητας για να διαφημίσουν από τις τηλεοπτικές συ χνότητες τα προϊόντά τους. Ο μεγάλος αριθμός των διαφόρων αθλητικών συναντήσεων πολλαπλασιάζει τις ευκαιρίες προώθησης των διαφόρων προϊό ντων, με συνέπεια να υπάρχει μια πληθώρα αγώνων. Οι αθλητές δεν εξαντλούνται μόνο από τους συνεχείς αγώνες αλλά και εξαι τίας της απαίτησης των χορηγών να καταρρίπτονται τα ρεκόρ. Το γεγονός αυτό έχει ως επίπτωση μια έξαρση στην αγορά των ανα βολικών και των υπολοίπων απαγορευμένων ουσιών, που έχουν σκοτώσει αρκετούς αθλητές και νοθεύουν το πνεύμα του αθλητι σμού. Ψεύτικες διαμάχες έχουν πολλαπλασιάσει τις «παγκόσμιες αρ χές» των διαφόρων αθλημάτων, με συνέπεια τον πολλαπλασια σμό των διοργανώσεων (στην πυγμαχία, για παράδειγμα, υπάρ χουν τέσσερις διαφορετικές παγκόσμιες ομοσπονδίες). Για να ε ξυπηρετηθούν οι τηλεοπτικές κάμερες, αλλάζουν οι ώρες και οι κανόνες διεξαγωγής των αγώνων. Έχουμε δει μαραθωνοδρόμους να τρέχουν μέσα στη ζέστη γι’ αυτό το λόγο. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι οι πρακτικές αυτές έχουν αυξήσει τις κάθε είδους


7 49

προσπάθειες εξαπάτησης. Το σκάνδαλο Ταπί* ήρθε στο φως μό νο και μόνο για να συγκαλυφθούν αυτός οι γενικευμένκς μέθοδοι. Η διαφήμιση δεν περιορίζεται μόνο στην επιλογή ποιες α θλητικές διοργανώσεις θα χρηματοδοτήσει, αλλά επινοεί και διορ γανώσεις που ανταποκρίνονται σε αυτό ακριβώς που θέλει. Το ράλι Παρίσι-Ντακάρ, μια ανούσια διοργάνωση η οποία επιπλέον αφυπνίζει αποικιοκρατικές μνήμες, δημιουργήθηκε από τις δια φημιζόμενες εταιρείες. Δεν τη ζήτησαν ούτε οι οδηγοί ούτε οι λάτρεις των ράλι. Ο μοναδικός της σκοπός είναι να πουλάει προϊό ντα. Οι τηλεοπτικές αναμεταδόσεις των αθλητικών διοργανώσεων εξαρτώνται μόνο από τους χορηγούς, και όχι από τη σημασία τους ή τις προτιμήσεις των τηλεθεατών. Για παράδειγμα, στη Γαλ λία, οι τηλεοπτικές εκπομπές δεν κάνουν καμία αναφορά σ’ εν διαφέροντα αθλήματα, ενώ το γκολφ, που ενδιαφέρει ελάχιστους Γάλλους, βασιλεύει παντού. Υπάρχει όμως ένας σημαντικός λό γος: τα γήπεδα του γκολφ, που κατασκευάζονται σχεδόν παντού, έχουν το αποδοτικό πλεονέκτημα ότι επιτρέπουν την υπέρβαση ορισμένων νομοθετικών κωλυμάτων σχετικά με τα ακίνητα σε προστατευόμενες περιοχές.... Ο Μπερλουσκόνι, που είναι και ιδιοκτήτης της ποδοσφαιρι κής ομάδας Milan, απαιτούσε μια εποχή οι ποδοσφαιριστές της ομάδας του να έχουν ένα look που θα τους επέτρεπε να εμφανί ζονται συχνά στην τηλεόραση. Επέλεγε ξανθούς και με ωραίο πρόσωπο ποδοσφαιριστές, έστω και αν δεν ήταν πολύ καλοί παί κτες, επειδή η εξωτερική τους εμφάνιση εξασφάλιζε την προβο λή τους από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Ανάλογα φαινόμενα παρατηρούνται και σε άλλα αθλήματα, όπως στο τένις, για πα ράδειγμα, όπου οι διαφημιζόμενες εταιρείες ζητούν από τις παί κτριες να φορούν πιο κοντές φούστες για να συγκινούν τους κα ταναλωτές, προφανώς τους άντρες. Το μέλλον μας επιφυλάσσει πολύ χειρότερες καταστάσεις, ό πως η ηλεκτρονική αναδοχή. Πρόσφατα, πραγματοποιήθηκε μια • Ο Τ α πί, πρόεδρος της ποδοσφαιρικής ο μάδας Marseille, είχε δωροδοκήσει αντίπαλες ποδοσφαιρικές ομάδες. (Σ.τ.Μ.)

750


πρώτη απόπειρα, με την προσθήκη εικονικών στοιχείων στην πραγματική εικόνα. Για παράδειγμα, σ’ ένα ποδοσφαιρικό αγώ να που αναμεταδιδόταν από την τηλεόραση, ένας 23ος παίκτης, κατασκευασμένος εξ ολοκλήρου με ηλεκτρονικά μέσα, λάκτιζε μια μπάλα που ήταν επίσης κατασκευασμένη με ηλεκτρονικά μέ σα και είχε πάνω της το λογότυπο ενός προϊόντος (της Axe, στη συγκεκριμένη περίπτωση). Το εγχείρημα δεν έγινε αποδεκτό, για λόγους όμως που μάλλον είναι επιπόλαιοι και προσωρινοί, αν πι στέψουμε τα λόγια του γενικού διευθυντή της Γαλλικής Ποδο σφαιρικής Ομοσπονδίας: «Ζητήσαμε την ακύρωση, επειδή δεν είχαν γίνει διαπραγματεύσεις μαζί μας. Τ α δικαιώματα της ει κονικής διαφήμισης ανήκουν στη Γαλλική Ποδοσφαιρική Ομο σπονδία» (Libération, 11 Φεβρουάριου 1998). Σε αυτά τα κυνικά λόγια απάντησε με τη στάση της μια άλλη αθλητική ομοσπονδία, η οποία αποδέχτηκε αυτή τη νέα μορφή διαφήμισης. Πώς είναι δυνατό να μας προκαλουν έκπληξη όλα αυτά όταν είναι γνωστό ότι τα μεγάλα αφεντικά του ολυμπισμού ή των διε θνών ομοσπονδιών των διαφόρων αθλημάτων διατηρούσαν ή δια τηρούν σχέσεις με τις ενδιαφερόμενες εταιρείες, και πληρώνο νται από αυτές στη διάρκεια της θητείας τους. Ό τι τα αθλήματα που αποτελούν κερδοφόρες αγορές εκχωρούνται σε αυτές τις ε ταιρείες, ενώ αυτά που δεν «πουλάνε» περιθωριοποιούνται ανε λέητα. Αν γινόταν μια σοβαρή έρευνα σε αυτό τον τομέα, θα συ νειδητοποιούσαμε ότι στην πολιτική υπάρχει σε σύγκριση μι κρότερη διαφθορά. Δεν πρέπει λοιπόν να μας εκπλήσσει το γε γονός ότι οι πρωτοπόρες βιομηχανίες, οι βασιλιάδες κάθε είδους διαφθοράς (όπως ο Τ α π ί και ο Μπερλουσκόνι, για ν’ αναφέρου με μόνο τους πιο γνωστούς, οι οποίοι επιπλέον έχουν καταδικα στεί από δικαστήρια για τις πράξεις τους) έχουν επενδύσει σε πο δοσφαιρικές ομάδες για να προβληθούν ως ιδιοκτήτες τους. «Η χορηγία είναι ένας νόμιμος τρόπος για να ξεπλένεται το βρόμι κο χρήμα», έχει δηλώσει ένας ευρωβουλευτής, αναφερόμενος στις σχέσεις ανάμεσα στον αθλητισμό και τις μαφίες.


751

Το περιβάλλον και η αλληλεγγύη Οι εταιρείες που κυρίως ευθΰνονται για τη μόλυνση του περι βάλλοντος ανταγωνίζονται για το ποια θα ιδρύσει το πιο δυναμι κό «ίδρυμα» ή οργάνωση που δρα για την αναβάθμιση της ποιό τητας του αέρα, του νερού ή της υπαίθρου, που προωθεί τις ανακυκλώσιμες μορφές ενέργειας, που προβάλλει τους τρόπους α ξιοποίησης των απορριμμάτων. Η EDF, η COGEMA ή οι χημικές βιομηχανίες είναι ιδιαίτερα δραστήριες σε αυτούς τους τομείς, καταστρέφοντας από τη μία και συμβάλλοντας στην επανόρθω ση από την άλλη, κερδίζοντας όμως και στις δυο περιπτώσεις, εί τε βελτιώνοντας την εικόνα τους είτε εισπράττονιας επιδοτήσεις. Η EDF, ο μεγαλύτερος καταστροφέας των ποταμών της Γαλλίας, δεν παραλείπει ποτέ να συνδράμει οικονομικά ένα φεστιβάλ ντο κιμαντέρ για την αλιεία ή μια εκδήλωση για το άθλημα του καγιάκ, ενέργειες που χρησιμεύουν στην εξουδετέρωση των οργα νώσεων για την προστασία του περιβάλλοντος μέσα στα πλαίσια μιας υπόγειας σύρραξης. Με αυτό τον τρόπο, το έργο των οργα νώσεων αυτών χειραγω γείται, διαστρεβλώνεται, δυσφημείται. Παρόμοια, οι «ανθρωπιστικές» μη κυβερνητικές οργανώσεις διαβρώνονται από τις ψευδεπίγραφες μη κυβερνητικές οργανώ σεις που έχουν συγκροτηθεί από τις αγρο-διατροφικές ή φαρμα κευτικές βιομηχανίες, οι οποίες με αυτό τον τρόπο δημιουργούν προγεφυρώματα για την προώθηση των προϊόντων τους. Για πα ράδειγμα, για να δείξουν ότι ενδιαφέρονται αποσύρουν φαρμα κευτικά προϊόντα που είναι απαγορευμένα στην Ευρώπη ή έχει λήξει η ημερομηνία χρήσης τους, για να τα διαθέσουν με κερδοφόρες συμβάσεις σε ρημαγμένες χώρες που είναι εύκολο να δω ροδοκηθούν οι ελίτ τους. Οι ίδιες εταιρείες, για τις πολύτιμες «υ πηρεσίες» που παρέχουν στα διάφορα μυστικά σχέδια των κυ βερνήσεων, λαμβάνουν ως αντάλλαγμα την αναντικατάστατη υ ποστήριξής τους. Η «αφρικανική πολιτική» της Γαλλίας, την οποία εφάρμοσαν τόσο οι κυβερνήσεις της Δεξιάς όσο και της Αριστε ρός, επωφελήθηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό από αυτού του είδους τις σχέσεις.

752


Η πολιτική Η αμερικανική και η γαλλική κοινή γνώμη πίστεψαν αφελώς ότι τα προβλήματα του προέδρου Κλίντον με τη δικαιοσύνη είχαν σχέση με τη σεξουαλική του ζωή. Στην πραγματικότητα, πίσω α πό τις πικάντικες λεπτομέρειες, κρυβόταν μια υπόθεση οικονομι κών συμφερόντων. Ο Κένεθ Σταρ, ο εισαγγελέας που προσπάθη σε με κάθε τρόπο να ενοχοποιήσει τον Μπιλ Κλίντον, ήταν εκ πρόσωπος του λόμπι των καπνοβιομηχανιών, καθώς είχε στο πα ρελθόν διατελέσει δικηγόρος τους. Καθώς η πολιτική του προέδρου Κλίντον για την υγεία ερχόταν σε αντίθεση με τα συμφέροντά τους, κυρίως εξαιτίας της απαγόρευσης κάθε διαφήμισης των προϊό ντων τους, οι μεγάλες εταιρείες της καπνοβιομηχανίας ενορχή στρωσαν αυτή την επίθεση εναντίον του. Το ρεύμα υπέρ του που ριτανισμού, αλλά και οι γραφικές λεπτομέρειες που διεγείρουν το ενδιαφέρον των μέσων μαζικής ενημέρωσης πολύ περισσότερο απ’ όσο μια ουσιαστική ανάλυση, ανέλαβαν τα υπόλοιπα. Σ’ ένα πιο σοβαρό επίπεδο, είναι κοινότοπος ο ισχυρισμός ό τι την εξωτερική πολιτική τη διεξάγουν μάλλον οι εταιρείες πε τρελαίου παρά τα κράτη. Αν δεν υπήρχε η Shell, τα συμφέροντα της οποίας απειλούνταν από τη δημόσια δράση του, ο Κεν ΣάροΒίβα δεν θα είχε απαγχονιστεί στη Νιγηρία. Αν δεν υπήρχε η Total, που έδιωξε από τις εστίες τους χιλιάδες Βιρμανούς χωρι κούς που επέμεναν να ζήσουν στα εδάφη από τα οποία ήθελε να περάσει τον πετραλαιοαγωγό της (μια επένδυση που ανέρχεται στο 75% των ξένων επενδύσεων στη Βιρμανία), η τιμημένη με το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης Αούνγκ Σαν Σούου-κούι θα ήταν ελεύ θερη και... πρωθυπουργός στη θέση των αξιωματικών δικτατόρων. Τα παραδείγματα είναι χιλιάδες. Για παράδειγμα, ο κατάλογος με τα πολιτικά εγκλήματα που έχει διαπράξει η ELF στην Αφρι κή θα καταλάμβανε πολλές σελίδες. Καταλαβαίνουμε λοιπόν τη χρησιμότητα του διαφημιστικού σφυροκοπήματος για να συγκαλυφθούν τα εγκλήματα των εται ρειών (μέσω της εξαγοράς των μέσων μαζικής ενημέρωσης), για να διορθωθεί η εικόνα τους και για να εμφανίζονται ως ακίνδυ νοι έμποροι.


753

Η ιδεολογία Αν συγκρίνει κανείς τη διαφήμιση με την προπαγάνδα, διαπ ι στώνει ότι δεν διαφέρουν ως προς τη φύση τους αλλά μόνο προς το αντικείμενο, μια διαφορά που στις ημέρες μας αμβλύνεται κα θώς βλέπουμε κάποιους πολίτικους (Μπους, Γκορμπστσόφ, Αλεξάντρ Κβασνιέβοκι) να προβάλουν προϊόντα σε διαφημίσεις, ενώ άλλους να προωθούνται από διάσημες διαφημιστικές εταιρείες Ο παραλληλισμός με την προπαγάνδα των ολοκληρωτικών καθεστώτων, για παράδειγμα του ναζιστικού, είναι ολοφάνερος. Η εξωτερική εμφάνιση των ανθρώπων που χρησιμοποιούνται στις διαφημίσεις εναρμονίζεται με τα κυρίαρχα πρότυπα. Οι άντρες είναι καλογυμνασμένοι, οι γυναίκες ξανθιές με μεγάλο στήθος, όλοι χαμογελούν και συμφωνούν μεταξύ τους ό,τι και αν συμβεί. Τα μέρη στα οποία κινηματογραφούνται οι διαφημίσεις είναι πά ντα τα ίδια: όμορφες και καθαρές πόλεις, γοητευτικά και ηλιό λουστα τοπία της υπαίθρου, η θάλασσα ή κάποιο άλλο μαγευτι κό τουριστικό μέρος, οι εξωτικές τοποθεσίες του Τρίτου Κόσμου που παρουσιάζεται ως ειδυλλιακός, όπως για παράδειγμα τα ση μεία στα οποία βρίσκονται τα Club M editerranée. Το σώμα κυ ριαρχεί, τα σκηνικά είναι φουτουριστικά αλλά δείχνουν ένα ευ χάριστο μέλλον που αποτελεί την προσδοκία όλων, ο ανταγωνι σμός εμφανίζεται ως το μοναδικό κίνητρο των ανθρώπων, η δύ ναμη και η ισχύς εξυμνούνται, γίνεται μόνιμη αναφορά στα ατο μικά επιτεύγματα. Αυτό το ιδανικό της «προσκοπικής ευτυχίας», το οποίο καταγγέλλει ο Τοσκάνι στο βιβλίο του, θυμίζει τις εικό νες των ναζιστικών περιοδικών και κινηματογραφικών ταινιών (ο Τοσκάνι καταδεικνύει επίσης πώς η εικόνα της Κλόντια Σίφερ α ποτελεί την υλοποίηση του ονείρου της Χιτλερικής Νεολαίας), αλλά και τις εικόνες που ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός, ρωσικός, κι νεζικός ή κορεατικός, χρησιμοποιούσε για προπαγανδιστικούς λόγους. Πάνω απ’ όλα όμως, οι διαφημίσεις υλοποιούν το σλόγκαν των στρατοπέδων συγκέντρωσης ότι η «χαρά είναι υποχρεωτική», ενώ η «φυσικότητα» των καταστάσεων είναι τόσο επίπλαστη ώστε μόνο γέλιο μπορεί να προκαλέσει. Αλλά και τα διαφημιζόμενα είδη είναι εξίσου αποκαλυπτικά:

754


Αλκοόλ και τσιγάρα, αυτοκίνητα και ταχύτητα, περιττά και α κριβά αγαθά και διατροφικά προϊόντα χαμηλής ποιότητας που παρουσιάζονται ως εκλεκτά καταναλωτικά είδη. Η διαφήμιση υ παινίσσεται σε μόνιμη βάση τη σεξουαλική επιθυμία, κάτι το ο ποίο κάνει σπάνια με λεπτότητα αλλά μάλλον με μια χυδαιότητα χωρίς πολλές παραλλαγές. Τα μηνύματα των διαφημίσεων στρέφονται πάντα εναντίον της προστασίας του περιβάλλοντος, των κοινωνικών δικαιωμά των και της ενεργού δράσης των πολιτών, ενώ αποκρύπτουν την ύπαρξη του πραγματικού Τρίτου Κόσμου και της φτώχειας, ε κτός από τις περιπτώσεις που είναι αναγκαίο να προσποιηθούν... Οι διαφημίσεις είναι ταυτόσημες με την κυριαρχία του απόλυτου φιλελευθερισμού, ενισχύοντας τις ομόφωνες απόψεις των αρθρογράφων του οικονομικού Τύπου που τις δημοσιεύει. Χωρίς φυσικά να παραλείπονται οι αναφορές σε μια μικρή δόση επαναστατικότητας, που τόσο πολύ παρακινεί τον καταναλωτή ν’ α γοράσει, αλλά και στο ψευδεπίγραφο νεωτεριστικό πνεύμα. Η διαφήμιση είναι ταυτόσημη με τη βασιλεία της «νοικοκυ ράς που είναι κάτω των 50 ετών», και η οποία υποτίθεται ότι α ντιπροσωπεύει τον μέσο καταναλωτή και της οποίας η δικτατο ρία εις βάρος των τηλεθεατών είναι υπεύθυνη για τη γενική ισοπέδωση της ποιότητας. Ό πω ς γράφει ο Τοσκάνι, πουλάει «ένα πα ραποιημένο και υπνωτιστικό μοντέλο ευτυχίας», καθώς υποτίθε ται ότι ο καταναλωτής, αγοράζοντας το προβαλλόμενο προϊόν, αγοράζει ταυτόχρονα την αιώνια νεότητα, την απόλυτη ισχύ, ε νεργητικότητα ή υγεία. Και προσθέτει το ακόλουθο σχόλιο για τη συντριπτική πλειοψηφία των διαφημίσεων που προβάλλονται στις οθόνες μας: «Α, πόσο ωραίο είναι να είσαι 20 ετών να οδη γείς ένα 4x4 ως την άκρη του κόσμου και να βουτάς μέσα στο νε ρό που λάμπει έχοντας δίπλα σου πανέμορφα κορίτσια που χα μογελούν αποκαλύπτοντας τις αστραφτερές οδοντοστοιχίες τους». Έ να αστικό, αποικιοκρατικό, κυριαρχικό, δυτικό και λευκό ό νειρο που το προτείνουν ως μοντέλο της κοινωνίας και ως κο σμοαντίληψη στη θέση των μεγάλων ηττημένων ιδεολογιών. Ό π ω ς και στο ναζιστικό καθεστώς, όσοι παρεκκλίνουν από αυτό το μοντέλο δεν έχουν θέση στον κόσμο της διαφήμισης, δη


755

λαδή όσοι δεν μοιάζουν με Αρίους, δεν είναι ετεροφυλόφιλοι, δεν είναι υγιείς, δεν έχουν την άνεση που προσφέρει το χρήμα, δεν είναι επιθετικοί απέναντι στον κόσμο, δεν έχουν την κατάλληλη εξωτερική εμφάνιση, όσοι είναι μη παραγωγικοί, όσοι είναι αμφισβητίες, όσοι είναι ειρηνιστές, όσοι είναι άρρωστοι, όσοι είναι φτωχοί, όσοι είναι loosers.... Ό π ω ς και σε κάθε ολοκληρωτική προπαγάνδα, η δύναμη και η ισχύς πηγάζουν από τους μυς αυ τών που πίνουν μπύρα ή οδηγούν αυτοκίνητα. Η νίκη είναι πανταχού παρούσα, είτε ο ήρωας τρέχει ή φλερτάρει, είτε οδηγεί ή αντιμετωπίζει τον εργοδότη του. Τέλος, η διαφήμιση χρησιμοποιεί μόνο τα στερεότυπα, ενισχύοντάς τα ακόμα περισσότερο: στερεότυπα για τους άντρες, τις γυναίκες, για την εθνική καταγωγή, για τους κατοίκους της υπαί θρου, για τους νέους, για όσους ζουν στις φτωχές συνοικίες κ.λπ..

Οι αριθμοί Ας συγκρίνει ο αναγνώστης: * Το 1994, δαπανήθηκαν στη διαφήμιση (stricto sensu) 330,5 δι σεκατομμύρια φράγκα στην Ευρώπη, 406,7 δισεκατομμύρια φράγκα στις ΗΠΑ και 172 δισεκατομμύρια φράγκα στην Ια πωνία. * Οι αριθμοί αυτοί αντιστοιχούν στο 50% του χρέους των χωρών όλης της Νότιας Αμερικής ή στο 100% του χρέους των χωρών της Μέσης Ανατολής ή της Βόρειας Αφρικής. * Αναφέρουμε, ως μέχρο σύγκρισης, ότι στη Γαλλία ο προϋπολο γισμός του υπουργείου Πολιτισμού είναι περίπου 50 δισεκα τομμύρια φράγκα.

Ένα έγκλημα κατά της ελπίδας Ό πω ς και οι σύγχρονες βόμβες που σκοτώνουν κάθε μορφή ζω ής χωρίς να καταστρέφουν τα κτίρια και τον μηχανικό εξοπλι

756


σμό, η διαφήμιση σκοτώνει κάθε πνευματική δραστηριότητα και κάθε τάση συμμετοχής στα κοινά αφήνοντας στο άτομο μόνο τα καταναλωτικά αντανακλαστικά, με τον ίδιο τρόπο που τα σκυλιά του Παβλόφ είχαν αποκτήσει εξαρτημένα αντανακλαστικά. Η αμφιβολία, η σκέψη, οι ιδέες, η ανιδιοτέλεια, η ανάπτυξη του πνεύματος και της προσωπικότητας, το δημόσιο συμφέρον, η αί σθηση της συλλογικότητας και της αλληλεγγύης, όλα σαρώνονται ως εμπόδια στη μοναδική σκέψη: Να αγοράζεις. Η κουλτούρα του εμπορίου δεν διακρίνεται από την κουλτούρα εν γένει, όπως ένα διαφημιστικό σποτ δεν διακρίνεται από μια ταινία μικρού μή κους ή από ένα μουσικό βιντεοκλίπ: Τα ίδια πρόσωπα, οι ίδιες α ναφορές, η ίδια σκηνοθεσία, το ίδιο μοντάζ, τα ίδια στερεότυπα, η ίδια αισθητική, οι ίδιες καταστάσεις, για ένα πολύ συγκεκριμένο λόγο - οι σκηνοθέτες είναι οι ίδιοι. Συμβάλλοντας στην πολιτισμική υποβάθμιση και ενισχύοντας την παθητικότητα, η διαφήμιση είναι συχνά ο μοναδικός τρόπος πληροφόρησης μερικών πολιτών για τα προϊόντα, τις ξένες χώρες ή στοιχεία της γνώσης. Οι νέοι πλήττονται περισσότερο από αυτό το φαινόμενο. Κατ’ εξοχήν λογοκλόπος, κυρίως του κινηματογράφου, η διαφήμιση ζει απ’ όσα μιμείται ή ληστεύει. Μάταια θ’ αναζητού σαμε μια νέα ιδέα που προήλθε από αυτή. Αυτή η αντιγραφή, που πληρώνεται εκατό φορές περισσότερο από το έργο το οποίο μιμεί ται, δεν αξίζει τον κόπο: Συνιστά μια ακατονόμαστη σπατάλη τόση «πλύση εγκεφάλου» για κάτι που είναι τόσο φτωχό, τόσο αναποτε λεσματικό (η επιρροή της διαφήμισης στις πωλήσεις σε παγκόσμια κλίμακα είναι μηδαμινή). Όμως, η διαφήμιση συντηρεί τη σύγχυση. Για τον μέσο τηλεθεατή, η διαφορά ανάμεσα σε μια τηλεο πτική εκπομπή, ένα ντοκιμαντέρ ή μια ταινία και σε μια διαφή μιση αμβλύνεται. Οι τηλεθεατές πιστεύουν εξίσου αυτόν που πα ρουσιάζει τις τηλεοπτικές ειδήσεις και τον ηθοποιό που εγκω μιάζει τα προτερήματα ενός αυτοκινήτου ή δεν πιστεύουν κανέναν από τους δυο. Αποτελεί πια ένα αναμφισβήτητο δεδομένο ό τι αυτό που δεν «είδαμε στην τηλεόραση» δεν υπάρχει (υπενθυ μίζουμε την περίπτωση του πολέμου του Κόλπου), ενώ αυτό «που είδαμε στην τηλεόραση» γίνεται αποδεκτό (και πάλι, παραπέ μπουμε στο ίδιο παράδειγμα).


/Ο/

Η διαφήμιση είναι επίσης ο κυριότερος φορέας του εικονι κού, του οποίου η προώθηση δεν αποσκοπεί στο ν’ αντιπαρατεθεί με το πραγματικό, αλλά στο να το αντικαταστήσει, όπως δεί χνουν οι διαφημίσεις μερικών προϊόντων που προσπαθούν επί μονα να τα παρουσιάσουν ως τα αυθεντικά και ακριβά προϊόντα που θέλουν να υποκαταστήσουν (αναφέρουμε, ως παράδειγμα, τη διαφήμιση για το τσάι που έχει κινηματογραφηθεί στα Ιμαλάια ή τη διαφήμιση για το αμερικανικό ρύζι που έχει κινηματογραφηθεί στους ορυζώνες της Ασίας που έχουν καταστραφεί). Ο κόσμος της διαφήμισης, που είναι οργανωμένος με βάση τα πρότυπα μιας μαφίας, υπηρετεί την πιο αυταρχική ιδεολογία που υπάρχει. Η διαρκής παρενόχληση των καταναλωτών, ακόμα και στις πιο υπανάπτυκτες χώρες του κόσμου, δεν αφήνει στους α νταγωνιστές χώρο για να επιβιώσουν. Π ρέπει λοιπόν ν’ αποτίσουμε φόρο τιμής σε αυτούς τους νέους πολέμιους του καπιταλι σμού του 21ου αιώνα: στην Résistance a Γ Agression Publicitaire (Αντίσταση στην Επίθεση της Διαφήμισης) στη Γαλλία, στην G reenpease του Λονδίνου που αντιμετώπισε δικαστικά τα Mc D onald’s, που την κατηγορούσαν για διάδοση ψευδών που έ πλητταν την εικόνα τους. Και φυσικά στον «υποδιοικητή Μάρ κος του αντιδιαφημιστικού αγώνα», τον Κάλε Λασν του Media Foundation, ο οποίος δημιουργεί αντι-διαφημιστικά σποτ, αντισλόγκαν και επιτίθεται στις διαφημίσεις αποκαλύπτοντας τα ψέ ματά τους, ενώ έχει επίσης καθιερώσει τις «ημέρες χωρίς ψώνια». Πρέπει να καταστρέψουμε το σύμπαν της διαφήμισης για τα όπλα μαζικής καταστροφής, εφόσον και αυτή είναι από αυτά. Εί ναι περιττή ή ακόμα και ολέθρια, κοινωνικά, περιβαλλοντολογικά, καλλιτεχνικά, πολιτισμικά, ακόμα και εμπορικά (τα προϊόντα ποιότητας έχουν μεγάλες πωλήσεις, συχνά χωρίς διαφήμιση). Εί ναι ένα «έγκλημα εναντίον της ευφυΐας, τη δημιουργικότητας, της γλώσσας» (όπως γράφει ο Τοσκάνι), η οποία μας προτείνει μια φαλλοκρατική, ρατσιστική, αποικιοκρατική, ολοκληρωτική, δυ τική και μονοδιάστατη εικόνα του κόσμου, που εξυπηρετεί μόνο εκείνους που μας οδηγούν στην άβυσσο. Η διαφήμιση είναι ένα ψυχολογικό όπλο που έχει αντικατα στήσει τα συμβατικά, τα πυρηνικά και χημικά όπλα, καθώς σή-

758


μέρα ο καπιταλισμός πρέπει να κρατήσει ζωντανά τα θύματά του, που έχουν μετατραπεί σε καταναλωτές. Η διαφήμιση δεν σκο τώνει, αποβλακώνει. Αυτή η γενικευμένη επίθεση των εμπορευματικών σχέσεων προξενεί λιμούς και οικολογικές καταστροφές, υποβαθμίζει την υγεία, προκαλεί την ανεργία και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Οι πύραυλοί της είναι οι διαφημίσεις. Η επίθεση πραγματοποιείται μέσω των νέων διατάξεων του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, των ευρωπαϊκών συνθηκών (Μάαστριχ, Άμστερνταμ), των συμφωνιών της παγκοσμιοποίησης (MAI, ΝΤΜ), αλλά και χάρη στα εκτελεστικά όργανά του καπιταλισμού (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, Παγκόσμια Τράπεζα, κεντρικές τράπεζες των διαφόρων κρατών). Αυτός ο πρώτος πλανητικός πόλεμος έ χει πια πάρει τη σκυτάλη από τους δυο παγκόσμιους πολέμους και οι νεκροί που οφείλονται σε αυτόν είναι ήδη περισσότεροι...

ΟΤΑΝ ΠΙΑ ΔΕΝ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΑΡΚΕΤΗ Η ΚΑΤΑΡΓΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ Μονίκ και Ρολάν Βέιλ*

«Ο καπιταλισμός είναι φορέας του πολέμου με τον ίδιο τρόπο που η νύχτα μεταφέρει μέσα της την κα ταιγίδα». ΖΑΝ ΖΟΡΕΣ

Το πρώτο που κάνουν είναι να διατυπώνουν τον ακόλουθο αφορισμό: «Ελάτε, λοιπόν! Πόλεμοι υπήρχαν πάντα και θα υπάρχουν πάντα». Και στη συνέχεια προσπαθούν να τον ενισχύσουν με το εξής επιχείρημα: «Δείτε τι συνέβη στις σοσιαλιστικές χώρες». Είναι αλήθεια ότι πόλεμοι συνέβαιναν πάντα, πόλεμοι ανά μεσα σε φυλές, σε έθνη, σε πριγκιπάτα και σε κράτη, με τους ι σχυρούς να επιβάλλονται με την ισχύ την κυριαρχία τους στους λαούς για να κατακτήσουν τη γη τους, να ιδιοποιηθούν τον πλού το τους και να μετατρέψουν σε σκλάβους άντρες και γυναίκες. Ο πόλεμος ήταν πάντα ένα από τα μέσα με τα οποία οι ισχυροί κυ ριαρχούσαν εις βάρος των αδυνάτων. Με τον καπιταλισμό, ο πόλεμος απέκτησε νέες διαστάσεις, μια άλλη σημασία. Σταμάτησε να είναι τοπικός, για να μετατρα πεί σε παγκόσμιο, πλανητικό· (και, αύριο, σε κοσμικό;). Απέκτη σε ένα μόνιμο χαρακτήρα. Είναι πρωτίστως ένας οικονομικός και

• Η Μονίκ και ο Ρολάν Βέιλ είναι δικηγόροι και συγγραφείς του Des mols-cralie, pouvoir du peuple; Se libérer de Maastricht (Temps de cerises).

760


ιδεολογικός πόλεμος. Τόσο οι συρράξεις «χαμηλής έντασης» ό σο και πιο σημαντικές τοπικές συρράξεις, που ενδέχεται να οδη γήσουν σε μια γενίκευση του πολέμου στο σύνολο του πλανήτη, συνοδεύονται από εμπάργκο και άλλα προπαρασκευαστικά μέ τρα. Αλλά και όταν «τελειώσει», ο πόλεμος διαιωνίζεται, όπως εί δαμε και εξακολουθούμε να βλέπουμε στην περίπτωση του πο λέμου του Κόλπου, όπου οι νικήτριες ΗΠΑ επέβαλαν στον πλη θυσμό του Ιράκ ένα εμπάργκο που είναι περισσότερο φονικό α πό τον πόλεμο αυτό καθ’ εαυτόν. Ο πόλεμος επηρεάζει σε μόνι μη βάση τόσο πολύ τον πλανήτη μας, ώστε τον μετράμε πια σε βαθμούς, όπως τη θερμοκρασία του σώματος ενός αρρώστου: θερμός πόλεμος ή ψυχρός πόλεμος. Σήμερα, ένας νέος ψυχρός πόλεμος ανάμεσα στις χώρες του Βορρά και στις χώρες του Νό του πήρε τη θέση του Ψυχρού Πολέμου ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση. Τέλος, ο πόλεμος (όπως, οι τοπικοί πόλεμοι) δεν φείδεται κανενός. Τ α θύματά του ανέρχονται σ’ εκατομμύρια, τόσο στρα τιώτες όσο και πολίτες, ανάμεσα τους οποίους και παιδιά (βλ. τις εκθέσεις της U NICEF). Η χρησιμοποίηση των πιο τελειοποιημέ νων όπλων μαζικής καταστροφής δεν έχει ως στόχο μόνο τις έ νοπλες δυνάμεις, όπως εξάλλου συμβαίνει και με τα εμπάργκο, τα οποία ήδη από τον προηγούμενο αιώνα εκθειάζονταν στις ΗΠΑ αναφορικά με την Κούβα, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες θέλησαν να την αποσπάσουν την κυριαρχία των Ισπανών. Αξίζει να παρα θέσουμε την ημερησία διαταγή που απεύθυνε το 1898 ο υπουργός Άμυνας Μ πέκενμπριτζ στο στρατηγό Μάιλς που ήταν ο διοικητής του αμερικανικού εκστρατευτικού σώματος στην Κούβα, καθώς αποκαλύπτει τις μεθόδους που χρησιμοποιούνται για να εδραιω θεί η κυριαρχία εις βάρος των λαών: «Οφείλουμε να την εκκα θαρίσουμε, έστω και αν για να το κάνουμε θα πρέπει να προσφύγουμε στις ίδιες μεθόδους που η Θεία Πρόνοια χρησιμοποί ησε στα Σόδομα και στα Γόμορρα. Οφείλουμε να καταστρέφου με οτιδήποτε βρίσκεται στην εμβέλεια των κανονιών μας. Πρέπει να επιβάλουμε έναν οικονομικό αποκλεισμό, ώστε η σιτοδεία και ο λιμός να μειώσουν τον αριθμό των πολιτών και ν’ αποδεκατίσουν το στρατό».

ΟΤΑΝ ΔΕΝ ΘΑ ΕΙΝΑΙ ΑΡΚΕΤΗ Η ΚΑΤΑΡΓΗΣΗ ΤΟΥ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΥ

761

Θα πρέπει να ερευνήσουμε το ζήτημα βαθύτερα. Ο πόλεμος ανταποκρίνεται στις ανάγκες του καπιταλισμού. Έ να ανθηρό ε μπόριο όπλων αποφέρει τεράστια κέρδη, κέρδη αθέμιτα και ε γκληματικά, τα οποία κατήγγειλε ο Φιδέλ Κάστρο αναφερόμενος στον ανταγωνισμό των εξοπλισμών στη διάρκεια της έβδομης διά σκεψης των Αδεσμεύτων: «Η ανθρωπότητα, καθώς αποφεύγει να δράσει, διαπράτιει καθημερινά αυτή τη γενοκτονία, καταδικά ζοντας σε θάνατο χιλιάδες ανθρώπινα όντα, απλώς και μόνο ε πειδή διαθέτει τόσους πόρους για την ανάπτυξη των μέσων με τα οποία μπορεί να τους σκοτώσει με έναν άλλο τρόπο». Για αρκετούς θιασώτες του καπιταλισμού που πιστεύουν ότι «ο πόλεμος είναι προτιμότερος από την ανεργία», ο πόλεμος εί ναι το ιδανικό μέσο για την εξάλειψη της ανεργίας, καθώς σε αυτόν θυσιάζονται οι περιττοί εργάτες, ενώ αποτελεί πηγή νέων κερδών μέσω της ανοικοδόμησης μετά την αποκατάσταση της ει ρήνης. Ο πόλεμος όμως αποτελεί επίσης, και ίσως να είναι πρωτίστως, στοιχείο σύμφυτο του καπιταλισμού, στο βαθμό που είναι ένα σχεδόν αναπόφευκτο όργανο επίλυσης των συγκρουσιακών α νταγωνισμών για τον έλεγχο των αγορών, καθώς η σταθερή μείω ση της αγοραστικής δύναμης την οποία γεννάει ο νόμος του κέρ δους μειώνει ακόμα περισσότερο τις διαθέσιμες αγορές. Αυτό άλλωστε δεν υπονοεί και η διάσημη ρήση του Ζορές, έ στω και αν ο ίδιος ο Ζορές, που υπήρξε το πρώτο θύμα του Πρώ του Παγκόσμιου πολέμου, δεν βίωσε αυτή την αποτρόπαια σφα γή, ούτε μπορούσε να φανταστεί τους τυφλούς βομβαρδισμούς εις βάρος αμάχων πολιτών, τις πυρπολήσεις πόλεων και χωριών (Οραντούρ και Λίντιτοε),* τις εκτοπίσεις και τα στρατόπεδα συ γκέντρωσης, καθώς και τη χρησιμοποίηση της ατομικής βόμβας * Τ ο Οραντοΰρ-σιρ-Γκλαν είναι κωμόπολη της Γαλλίας. Στις 10 Ιουνίου 1944, μέλη της μ εραρχίας Das Reich των SS σκότωσαν 642 ανθρώπους, πυρπολώντας την εκκλησία στην ο ποία τους είχαν κλείσει, ως αντίποινα για τη δρόση των α νταρτών. Τ ο Λίντιτσε είναι χωριό της δυτικής Τ σεχίας. Στις 10 Ιουνίου 1942 καταστράφηκε ολοσχερώς α πό τους Γερμανούς, ως μέρος των μαζικών αντι ποίνων για τη δολοφονία του Ράινχαρντ Χάιντριχ, υπαρχηγοΰ των SS α πό αγω νιστές της τσεχικής αντίστασης. (Σ.τ.Μ.)

762


εναντίον του πληθυσμού δύο πόλεων της Ιαπωνίας η οποία ήταν έτοιμη να συνθηκολογήσει. Με βάση λοιπόν τη φράση του Ζορές μπορούμε να υποθέσουμε, κάτι που όμως ο ίδιος δεν το είπε, ότι θα ήταν αρκετό να καταργηθεί ο καπιταλισμός για να δοθεί ένα τέλος στις σχέσεις εκμετάλλευσης και κυριαρχίας, αλλά και για να διασφαλιστεί τόσο για τον κάθε άνθρωπο ατομικά όσο και για τους λαούς η ευτυχία, η ελευθερία και η ειρήνη. Το μόνο όμως που μπορούμε να ισχυριστούμε είναι ότι ο πόλεμος είναι εγγενής στον καπιταλισμό, κάτι που όμως δεν σημαίνει ότι έχει το μονο πώλιό του. Σημαίνει απλά ότι μέσα στα πλαίσια του καπιταλι σμού δεν είναι δυνατόν να εξαφανιστεί ο πόλεμος, ενώ αυτό εν δέχεται να συμβεί αν παραμεριστεί ο καπιταλισμός. Στη σημερινή εποχή που κυριαρχεί η απελπισία, για να κα ταφέρουν να πείσουν το κάθε άτομο αλλά και τους λαούς για τη διαχρονικότητα του καπιταλισμού, τους παρουσιάζουν ως μια α πραγματοποίητη ουτοπία την ύπαρξη ενός κόσμου απελευθερω μένου από τις σχέσεις εκμετάλλευσης του ανθρώπου από τον άν θρωπο και από τις σχέσεις κυριαρχίας ανάμεσα στους λαούς. Και ο πιο εύκολος τρόπος για να το επιτύχουν είναι διαγράψουν μια για πάντα το σοσιαλισμό με βάση την πανωλεθρία ενός πειρά ματος, αλλά και με βάση τις παρεκτροπές και τα λάθη του, με ρικά από τα οποία ήταν τραγικά. Ασφαλώς, η ρήση ότι «ο σοσιαλισμός είναι η ειρήνη», μια ρ ή ση που έχει κατ’ επανάληψη λεχθεί, βασίζεται σ’ έναν πολύ απλό a contrario συλλογισμό: Εφόσον ο καπιταλισμός γεννάει τον πό λεμο, η κατάργηση του καπιταλισμού θα εξαλείψει τον πόλεμο ε ξαλείφοντας τις αιτίες του. Σ’ ένα πιο ουσιαστικό επίπεδο, είναι λογικό να θεωρήσουμε ότι, καθώς η φιλοδοξία του σοσιαλισμού είναι να καταργήσει τις σχέσεις εκμετάλλευσης και κυριαρχίας, ο πόλεμος, ακραίο μέσο κυριαρχίας εις βάρος των λαών, είναι έ να φαινόμενο ξένο προς το σοσιαλισμό. Ως εκ τούτου, ο εμποτισμός της ανθρωπότητας από τα ιδεώ δη όλων των διαδοχικών σχολών του σοσιαλισμού είχε ως ανα γκαία συνέπεια και τον εμποτισμό της με τα φιλειρηνικά ιδανι κά, και ήταν αυτή η συνεκτικότητα που θα ενέπνεε μια από τις πρώτες πράξεις της Σοσιαλιστικής Επανάστασης μετά την κατά


7 63

ληψη της εξουσίας, όταν ο Λένιν υπέγραψε το διάσημο «Διάταγ μα για την Ειρήνη» και απεύθυνε την έκκληση στους λαούς ν’ αντιταχθούν στη μυστική διπλωματία. Αναμφίβολα, αυτή η επίση μη διακήρυξη ξεχάστηκε στη συνέχεια, παρ’ όλα αυτά πρέπει να εξετάσουμε με σχετικισμό τους λόγους για τους οποίους αυτό συ νέβη, γιατί είναι απαράδεκτο να μην κάνουμε όνειρα επειδή κά ποιοι επικαλούνται το πρόσχημα ότι τα όνειρά μας θα διαψευστούν. Ο καπιταλισμός ευθύνεται εν μέρει γι’ αυτούς τους λόγους. Πρέ πει, πρώτα α π’ όλα, να επισημάνουμε τον καταστρεπτικό ρόλο που διαδραμάτισε η εμπόλεμη κατάσταση την οποία, σε διάφο ρες μορφές, αντιμετώπιζε σε μόνιμη βάση η Σοβιετική Ένωση. Στην αρχή, με τη μορφή της επέμβασης των πρώην αντιπάλων του Πρώτου Παγκόσμιου πολέμου, οι οποίοι συνασπίστηκαν ε ναντίον της νεαρής Σοβιετικής Ένωσης, που τη θεωρούσαν ως έ να επικίνδυνο παράδειγμα (το οποίο μιμήθηκαν οι Σπαρτακιστές στη Γερμανία και οι Γάλλοι στρατιώτες που στασίαζαν για να μην πάνε στο μέτωπο). Στη συνέχεια, με τη μορφή της υποστήριξης προς τον Χίτλερ και τα φασιστικά καθεστώτα, που θεωρούνταν στοιχεία ανάσχεσης του κομουνισμού. Έ πειτα, μετά την ήττα των φασιστικών καθεστώτων που σε μεγάλο βαθμό επιτεύχθηκε χάρη στις θυσίες που υπέστη η ΕΣΣΔ, με τη μορφή του Ψυχρού Πολέ μου, των υπονομευτικών ενεργειών εναντίον της FT.TA και των συμ μάχων της και της απειλής χρησιμοποίησης της ατομικής βόμβας της οποίας οι ΗΠΑ είχαν το μονοπώλιο μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1949. Και τέλος, με τη μορφή του ξέφρενου ανταγωνισμού των ε ξοπλισμών. Είναι λοιπόν αδύνατο να μην κρίνουμε μέσα σε αυτό το πλαί σιο την απομάκρυνση της σοβιετικής πολιτικής από το πνεύμα του «Διατάγματος για την Ειρήνη», με συνέπεια η θέση ότι τα κινή ματα των λαών πρέπει να επενδύουν στην ειρήνη ν’ αντικατασταθεί από την επιλογή των στρατιωτικών λύσεων και των δια πραγματεύσεων ανάμεσα στις δυο υπερδυνάμεις, αλλά και να συ σκοτιστεί ο αμυντικός προσανατολισμός, κάτι που υπήρξε ένας ολέθριος σύμβουλος. / Βέβαια, είναι δύσκολο να κρίνει ο ιστορικός, παρά τον α

764


διαμφισβήτητο ρόλο που διαδραμάτισε η Σοβιετική Ένωση προς όφελος της παγκόσμιας ειρήνης και ο οποίος υπήρξε ένα σημα ντικό κίνητρο της αλληλεγγύης προς αυτήν, κατά πόσο η σοβιε τική πολιτική ήταν η λογική συνέπεια των σοσιαλιστικών ιδανι κών ή κατά πόσο το κύριο μέλημά της ήταν η ασφάλειά της. Αυτό όμως δεν πρέπει να μας εμποδίζει ν’ αναγνωρίσουμε ό λα τα θετικά στοιχεία σ’ έναν απολογισμό των ενεργειών της ΕΣΣΔ, και ιδίως το ρόλο που διαδραμάτισε στην επεξεργασία των νέων αρχών του διεθνούς δικαίου που επικυρώθηκαν από τον Κατα στατικό Χάρτη του ΟΗΕ, όπως το δικαίωμα των λαών γι’ αυτο διάθεση, η μη ανάμειξη στις εσωτερικές του υποθέσεις, η επίλυ ση των συγκρούσεων μέσω διαπραγματεύσεων και οι κανόνες των διεθνών σχέσεων. Οι καπιταλιστικές δυνάμεις, με πρώτες α π’ ό λες τις ΗΠΑ, αποδέχτηκαν παρά τη θέλησή τους αυτούς τους κα νόνες, με συνέπεια να τους παραβιάζουν συνεχώς και να προ σπαθούν να τους καταργήσουν για να επαναφέρουν το διεθνές δίκαιο στην προγενέστερη κατάσταση, που βασιζόταν αποκλει στικά στις σχέσεις ισχύος. Το δράμα είναι ότι και η ίδια η ΕΣΣΔ αφέθηκε να παρασυρ θεί σ’ έναν παρόμοιο τρόπο δράσης, εξαρτώντας την ειρήνη από διαπραγματεύσεις ανάμεσα σε πρωθυπουργούς και από συμβι βασμούς ανάμεσα σε υπερδυνάμεις. Σε αυτό τον τρόπο δράσης προστέθηκαν οι καταστρεπτικές συνέπειες της ιδεολογίας για το «κάστρο του σοσιαλισμού», η οποία, όπως η ιδεολογία για την α σφάλεια της ΕΣΣΔ ως κρατικής οντότητας, δημιούργησε στο ε σωτερικό επίπεδο το φαινόμενο του υπερ-κρατισμου, γέννησε μια αμυντική ψύχωση, για την οποία όμως ευθύνεται και η κατάστα ση πολιορκίας στην οποία βρισκόταν η ΕΣΣΔ, αλλά και οι αδιά κοπες προκλήσεις του καπιταλισμού. Παραδόξως, η αντίστροφη πορεία μοιάζει να ξεκίνησε με τον Χρουστσόφ, όταν η λογική της έκκλησης της Στοκχόλμης έδωσε τη θέση της στο χτύπημα του παπουτσιού στο βήμα του ΟΗΕ, και στη συνέχεια στο κόκκινο τηλέφωνο και στη λογική του α νταγωνισμού των εξοπλισμών, αλλά και στην ιδεολογία του «κά στρου» την οποία αναπαρήγαγε ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών, αλλά και στις διάφορες συμφωνίες SALT, μέχρι τη μοιραία αυ-


765

ταπάπη του Σεβαρντνάχζε ότι η μοίρα του κόσμου εξαρτιόταν α πό τις φιλικές σχέσεις των δυο υπερδυνάμεων. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι μπορούν να υπάρξουν ένοπλες συ γκρούσεις ανάμεσα σε σοσιαλιστικές χώρες, οι οποίες δεν μπορούν να δικαιολογηθούν πειστικά με το επιχείρημα της ύπαρξης ενός κα πιταλιστικού πλαισίου. Η ΕΣΣΔ και η Κίνα πλησίασαν επικίνδυνα στο ενδεχόμενο μιας ένοπλης σύρραξης, ενώ βρεθήκαμε αντιμέτω ποι με οδυνηρές τύψεις συνείδησης όταν η Κίνα επιτέθηκε στο Βιετ νάμ. Ανακαλύψαμε, συντετριμμένοι, ότι ήταν δυνατό να γίνουν πό λεμοι ανάμεσα σε σοσιαλιστικές χώρες. Έ πρεπε λοιπόν ν’ αναθεω ρήσουμε τα πάντα, να μάθουμε ότι δεν πρέπει να εξιδανικεύουμε τίποτα: Και ο σοσιαλισμός ήταν επίσης φορέας του πολέμου. Το γε γονός αυτό συνιστούσε μια διάψευση των θεμελιωδών αντιθέσεων; Ό χι. Απλά συνειδητοποιήσαμε ότι ο σοσιαλισμός δεν εξαλεί φει ipso facto τον πόλεμο, όπως επίσης συνειδητοποιήσαμε (επώδυνα) ότι δεν εξαφάνιζε ipso fado την εγκληματικότητα, τη δια φθορά, τον αριβισμό. Λοιπόν; Ο Ζορές έκανε λάθος; Επειδή υπήρξε το Τσερνομπίλ, επειδή συνέβαιναν εργατικά α τυχήματα, επειδή υπήρχαν αλκοολικοί και κλέφτες στις σοσιαλιστι κές χώρες, αυτό σημαίνει ότι απαλλάσσεται ο καπιταλισμός από την εγγενή ενοχή του για τις μαζικές ηθικές παρεκτροπές που προκαλεί; Έ να από τα βασικά λάθη των ιδεολογικών υπευθύνων των σο σιαλιστικών χωρών, και ειδικότερα των εγκωμιαστών του κρατισμού, υπήρξε αναμφίβολα ότι παρέβλεψαν τον μεταβατικό χα ρακτήρα του συστήματος του οποίου ήταν υπεύθυνοι, ότι ξέχασαν την κλασική διάκριση ανάμεσα σ’ ένα στάδιο της κοινωνικής ε ξέλιξης που εξακολουθεί να διέπεται από τον συγκρουσιακό α νταγωνισμό για την κατανομή τόυ διαθέσιμου και σ’ ένα στάδιο της κοινωνικής εξέλιξης που θα είναι απαλλαγμένο από αυτόν. Ο σοσιαλισμός δεν μπορεί από τη μια ημέρα στην άλλη να ι κανοποιήσει όλες τις ανάγκες των ανθρώπων και επομένως πρέ πει να συμπεράνουμε ότι για όσο διάστημα θα υφίσταται συ γκρουσιακός ανταγωνισμός για την κατανομή του διαθέσιμου, δεν μπορεί παρά να υπάρχει ανταγωνισμός για τον έλεγχο και άρα για την κυριαρχία.

766


Γιατί λοιπόν να μην επανέλθουμε στην απλή ιδέα ότι ο πόλε μος είναι το έσχατο μέσο κυριαρχίας; Είναι σε αυτές, αλλά μόνο σε αυτές, τις συνθήκες που μπορού με να ισχυριστούμε ότι homo homini lupus, και άρα ότι ο πόλεμος δεν θα εξαλειφθεί ipsofacto από την κατάργηση του καπιταλισμού, αλλά όταν αυτή η κατάργηση θα επιτρέψει στον άνθρωπο να απεκδυθεί το λύκο για να ακμάσει ως άνθρωπος. Ο πιο στοιχειώδης ανθρωπισμός μας επιβάλλει λοιπόν ν’ απορρίψουμε τον αφορισμό ότι ο πόλεμος είναι κάτι το αναπό φευκτο. Αν η οξυδέρκεια εντέλλεται ν’ αποδεχτούμε ότι δεν αρκεί η κατάργηση του καπιταλισμού για να εξαλειφθεί ο πόλεμος, στο βαθμό που δεν έχουν απαλειφθεί η κληρονομιά και οι επιπτώσεις του, η αλήθεια εντέλλεται να παραδεχτούμε ότι ο πόλεμος είναι εγ γενής στον καπιταλισμό, και μόνο στον καπιταλισμό, εξαιτίας της φύσης του η οποία θεμελιώνεται στην εκμετάλλευση. Και είναι πράγματι εγγενής σε αυτόν, επειδή ο καπιταλισμός βασίζεται στον ανταγωνισμό για την ιδιοποίηση των πόρων που είναι αναγκαίοι στον άνθρωπο, επειδή η φύση του και η λογική ύπαρξής του είναι να τους στερεί από την ανθρωπότητα και άρα να την εξουσιάζει, εν ανάγκη με νέες μορφές κυριαρχίας μερικές από τις οποίες βιώνουμε σήμερα. Η γενικευμένη επίθεση ενα ντίον των λαών και εναντίον της συμμετοχής τους στις διεθνείς υ ποθέσεις αποσκοπεί στο να τους εξαναγκάσει να παραδώσουν την εθνική κυριαρχία τους στους διεθνείς ή υπερεθνικούς θεσμούς (Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, Ευρωπαϊκή Ένωση), έως ότου ο οξυμένος ανταγωνισμός για τις αγορές να προκαλέσει ένα νέο πό λεμο που ποτέ δεν απέχει πολύ από τον οικονομικό πόλεμο. Ναι, ο πόλεμος είναι εγγενής στον καπιταλισμό, επειδή το πρωταρχικό και ασυγχώρητο ελάττωμά του έγκειται στο ότι μέ σα του ενυπάρχει ο συγκρουσιακός ανταγωνισμός για την κυ ριαρχία και τον έλεγχο των αγορών, των έλεγχο του χώρου και του ανθρώπινου κεφαλαίου, μέσα στα πλαίσια μιας διαδικασίας που εκτραχύνεται από την αυξανόμενη μείωση της καταναλωτικής ι κανότητας.

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ: Ο ΜΑΥΡΟΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΣΦΑΓΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΟΛΕΜΩΝ ΤΟΥ 20οΰ ΑΙΩΝΑ (1900-1997)

Οι τελευταίες κατασταλτικές ενέργειες στις ΗΠΑ, που ο λοκλήρωσαν τη γενοκτονία που ξεκίνησε τον 19ο αιώνα......... 100.000 Ο πόλεμος των Μπόερς (για τον έλεγχο της Νότιας Αφρι κής) 1902 ....................................................................................100.000 Τα θύματα των αποικιοκρατικών κατακτήσεων στα τέλη του 19ου αιώνα και στις αρχές του 20ου αιώνα (στις οποίες συμπεριλαμβάνεται και η κατάκτηση της Κορέας από την Ιαπωνία το 1908)........................................................................ 500.000 Ο ρωσο-ιαπωνικός πόλεμος (1904-1905). [Στη μάχη του Μουκντεν μόνο υπήρξαν περισσότεροι από 100.000 νεκροί].....300.000 Η καταστολή της Επανάστασης του 1905 στη Ρωσία...............100.000 Ο ιταλο-τουρκικός πόλεμος για την Τριπολίτιδα (1911)...............50.000 Οι Βαλκανικοί Πόλεμοι (1912-1913). [Απώλειες της Τουρ κίας, της Σερβίας και της Βουλγαρίας].................................... 500.000 Η γενοκτονία των Αρμενίων στην Τουρκία.............................1.000.000 Ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος (1914-1918)....................... 8.500.000 Ο εμφύλιος πόλεμος στη Ρωσία και οι νεκροί από τις ε πιδημίες που προκλήθηκαν από την επέμβαση των ξένων και τον ναυτικό αποκλεισμό της Ρωσίας από τη Δύση........... 6.000.000 Η καταστολή των επαναστατικών κινημάτων σε διάφο ρες χώρες της Ευρώπης από το 1918 έως το 1923 (Φιλαν δία, Βαλτικές χώρες, Γερμανία, Πολωνία, Ρουμανία, Βουλ γαρία) .........................................................................................200.000 Ο ελληνο-τουρκικός πόλεμος (1920-1922). [Περισσότεροι από 1.500.000 πρόσφυγες]................................100.000

768


Τα θύματα του φασισμού στην Ευρώπη πριν τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο (1924-1939).................................................150.000 Ο γαλλο-ισπανικός πόλεμος εναντίον των Μαροκινών του Pup (1925-1926)............................................................................ 50.000 Οι στρατιωτικές επεμβάσεις των ΗΠΑ στην Κεντρική Αμε ρική, στη Νότια Αμερική και στην Καραϊβική (1910-1940)....... 50.000 Ο πόλεμος του Τσάκο ανάμεσα στη Βολιβία και στην Πα ραγουάη (1931-1935) .................................................................150.000 Τα θύματα από τις επιδημίες και τους λιμούς στην Ινδία, στην Κίνα και στην Ινδοκίνα (1900-1945).............................8.000.000 τουλάχιστον νεκροί από τους οποίους τα 6.000.000 στην Κίνα. Η μαζική καταστολή και ο εμφύλιος πόλεμος που προκάλεσε ο Τσανγκ Κάι Σεκ στην Κίνα (1927-1937)...........1.000.000 Η ιαπωνική εισβολή στην Κίνα (1931-1941)...........................1.000.000 Η εισβολή του ιταλικού φασισμού στην Αιθιοπία..................... 200.000 Ο εμφύλιος πόλεμος της Ισπανίας, τον οποίο ξεκίνησε ο Φράνκο με την ενίσχυση του Χίτλερ και του Μουσολίνι και διευκολύνθηκε από την πολιτική της «μη-επέμβασης»............. 700.000 Ο Δεύτερος Παγκόσμιος πόλεμος, τον οποίο προκάλεσε η Γερμανία του Χίτλερ και η στρατοκρατική Ιαπωνία, ή ταν επίσης συνέπεια των διαδοχικών συνθηκολογήσεων των δυτικών καπιταλιστικών χωρών μπροστά στο ναζι σμό στην Ευρώπη και στην Ιαπωνία στην Ασία (19391945). [Συμπεριλαμβάνονται οι νεκροί στρατιώτες και πο λίτες, καθώς και τα θύματα των εκτοπίσεων και του Ολο καυτώματος] .......................................................................... 50.000.000 Ο πόλεμος της Γαλλίας στην Ινδοκίνα (1946-1955)...............1.200.000 Ο πόλεμος των ΗΠΑ στο Βιετνάμ (1956-1975)...................... 2.000.000 Η μεταπολεμική αποικιοκρατική καταστολή στη Μαδα γασκάρη (80.000 νεκροί), στην Αλγερία (1945), στο Μα ρόκο, στην Τυνησία και στη Μαύρη Αφρική............................ 500.000 Ο πόλεμος της Αλγερίας (1956-1962)......................................1.200.000 Οι αντικομουνιστικές σφαγές στην Ινδονησία μετά τον Σεπτέμβριο του 1965................................................................1.500.000 Ο πόλεμος και η καταστολή στην Ανατολική Βεγγάλη, Μπανγκλοντές [σύμφωνα με τα στοιχεία της Διεθνούς Αμνηστίας].....3.000.000

ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΑΡΒΑΡΟΤΗΤΑ

769

Οι σφαγές στην Ινδία και το Πακιστάν μετά τη διαίρεση της Ινδίας (1948). [14.000.000 άνθρωποι εκπατρίστηκαν].......300.000 (μερικές πηγές κάνουν λόγο για 10.000.000 νεκρούς) Οι τέσσερις αραβο-ισραηλινοί πόλεμοι στη Μέση Ανα τολή (1948, 1956, 1967 και 1973) και ο πόλεμος του Λι βάνου ......................................................................................... 300.000 [700.000 Παλαιστίνιοι πρόσφυγες] Οι τέσσερις αραβο-ισραηλινοί πόλεμοι στη Μέση Ανα τολή (1948-1956-1967-1973) και ο πόλεμος στον Λίβανο........300.000 Η καταστολή εις βάρος των Κουρδών στην Τουρκία, στο Ιράν και στο Ιράκ....................................................................... 200.000 Ο πόλεμος της Μπιάφρας [Νιγηρία] (1967-1970)..................1.000.000 Ο πόλεμος Ιράν-Ιράκ................................................................. 600.000 Ο πόλεμος του Κόλπου (1991) άμεσα θύματα ......................... 200.000 και θύματα από τον υποσιτισμό εξαιτίας του εμπάργκο που διαρκεί έως σήμερα ........................................................... 500.000 Οι άμεσες στρατιωτικές επεμβάσεις των ΗΠΑ και οι ε πεμβάσεις μέσω αντάρτικών ή παραστρατιωτικών ομάδων στη Νικαράγουα, στο Ελ Σαλβαδόρ, στη Γουατεμάλα, στον Παναμά, στη Δομινικανή Δημοκρατία, κ.λπ..................... 200.000 Ο πόλεμος στο Ανατολικό Τιμόρ............................................... 200.000 Η καταστολή στη Χιλή, στην Αργεντινή, στη Βραζιλία, στο Περού, σιη Βολιβία, στην Κολομβία, κ.λπ., με την υπο στήριξη σε γενικές γραμμές των αμερικανικών υπηρε σιών ............................................................................................ 150.000 Οι εθνοτικές συγκρούσεις στην Υπερκαυκασία και στην Κεντρική Ασία μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ ( 1990-1995), συ μπεριλαμβανομένου και του πολέμου στην Τσετσενία (80.000 νεκροί)........................................................................... 200.000 Ο πόλεμος στην Αγκόλα.......................................................... 2.000.000 Ο πόλεμος στη Μοζαμβίκη......................................................1.000.000 Οι σφαγές στη Σομαλία, στη Λιβερία, στη Ρουάντα (γε νοκτονία εις βάρος των Τούτοι, 500.000 θύματα), στο Μπουρούντι, στη Σιέρα Λεόνε, στο Κονγκό / Ζαΐρ, στο Κονγκό / Μπραζαβίλ, κ.λπ. (1990-1997), και στη Νότια Αφρική την περίοδο του απαρτχάιντ. Συμπεριλαμβάνο-

770


νται και τα θύματα των λιμών (Σαχέλ, Σομαλία, Αιθιοποία), αλλά και ο αριθμός των νεκρών, ιδιαίτερα των προ σφύγων, που πέθαναν από έλλειψη περίθαλψης............... .4.000.000 Ο φονταμενταλιστικός εμφύλιος πόλεμος στο Αφγανιστάν... ... 700.000 Οι πόλεμοι και οι σφαγές στην πρώην Γιουγκοσλαβία εξαιτίας της αποσύνθεσής της, την οποία ενθάρρυναν η Γερμανία και άλλες δυτικές δυνάμεις (1990-1996) [περισσότερο από 1.000.000 πρόσφυγες εκπατρίστηκαν]. .200.000

Μόνο από το 1990 έως το 1995, σκοτώθηκαν σε όλο τον κόσμο εξαιτίας των πολέμων 5.500.000 άνθρωποι από τους οποίους τα τρία τέταρτα ή ταν πολίτες (στην Ευρώπη 250.000, στην Ασία 1.500.000, στη Μέση Ανατολή 200.000 και στην Αφρική 3.500.000). Σε αυτόν το ατελή κατάλογο θα πρέπει να προσθέσουμε το θάνατο από υποσιτισμό 6 εκατομμυρίων παιδιών μόνο κατά το 1997. Οι πρόσφυγες και οι εξόριστοι ανέρχονταν το 1997 σε 40 εκατομ μύρια. Οι παραπάνω αριθμοί, που στην πλειονότητά τους προέρχονται α πό άμεσα διαθέσιμες εγκυκλοπαίδειες τις οποίες μπορεί να συμβου λευτεί ο καθένας, είναι προφανώς κατά προσέγγιση και όχι ακριβείς. Τους παραθέτουμε ενδεικτικά. Δεν προσθέσαμε στα θύματα του καπιταλισμού, τα θύματα της μα ζικής καταστολής σε χώρες που επικαλούνταν ή επικαλούνται το σο σιαλισμό, και ιδίως την ΕΣΣΔ και την Κίνα, ούτε τα θύματα της γενο κτονίας στην Καμπότζη. Οι υπολογισμοί αυτών των θυμάτων, που ο α ναγνώστης μπορεί να βρει σε πολλά έργα, είναι επίσης κατά προσέγγι ση και αντικείμενο συζητήσεων. Ο επιμελητής

Μετάφραση: ΑΓΓΕΛΟΣ ΦΙΛΙΠΠΑ'ΓΟΣ Επιμέλεια έκδοσης: ΤΟ ΝΙΑ ΧΟΥΡΧΟΥΛΗ, ΜΑΡΙΑ ΓΟΥΡΝΙΕΖΑΚΗ, ΒΑΣΙΑ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ Γλωσσική επιμέλεια: ΑΡΙΑΔΝΗ ΑΛΑΒΑΝΟΥ Φωτοστοιχειοθεσία - Φιλμ - Μοντάζ - Διαχωρισμοί - Εξώφυλλο: ΑΤΕΛΙΕ Ε.Ο.Λ. Εκτύπωση: ΤΥΠΟΓΡΑΦΕΙΟ Ε.Ο.Λ. Πλαστικοποίηση εξωφύλλου: I. ΧΑΡΑΜΑΡΑΣ Sc ΣΙΑ Ο.Ε. Βιβλιοδεσία: ΣΕΡΑΦΕΙΜ ΚΟΒΑΝΗΣ Υπεύθυνος παραγωγής: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ Υπεύθυνος διακίνησης: ΚΩΣΤΑΣ ΜΑΡΚΟΠΟΥΛΟΣ

Η μαύρη βίβλος του Καπιταλισμού

Recommend Documents