ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, Σύντομη Επισκόπηση της Νεολιθικής στον Ελλαδικό Χώρο

,

ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ-ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΜΟΡΦΩΤΙΚΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΤΡΑΠΕΖΗΣ Πρόεδρος ΘΕΟΔΩΡΟΣ 8. ΚΑΡΑΤΖΑΣ, 'Αντιπρόεδρος Κ. 8. ΚΡΙΜΠΑΣ, Γενικός Γραμματέας 8ΙΚΤΩΡ Θ. ΜΕΛΑΣ, Ταμίας Μιχ. Α. ΤΙΒΕΡΙΟΣ,

Μέλη

ΑΝΝΑ ΑΒΡΑΜΕΑ,

ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΟΥΡΟΣ, IΑΚΩΒΟΣ

ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗΣ, ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΟΚΚΙΝΙΔΗΣ

Διευθυντής τού 'Ιδρύματος ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΚΑΨΑΛΗΣ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ρ. ΘΕΟΧΑΡΗ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΟΣ Π ΟΛΙ Τ I Σ Μ ΟΣ Σύντομη έπισκόπηση τής Νεολιθικής στόv έλλαδικό χώρο

Δ' ΕΚΔΟΣΗ

ΜΟΡΦΩΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΕΘΝΙΚΗΣΤΡΑΠΕΖΗΣ

ΑΘΗΝΑ 2000

Σύμφωνα μέ τόν Κανονισμό τών Έκδόσεων τού Μορφωτικού Ίδρύματος Έθνικής Τραπέζης, τό κείμενο, πρίν παραδοθf!ί στό τυπογραφείο, τό δ ι ά ­ βασε ό συνεργάτης μας Π , Πρεβελάκης.

ISBN 960-250-085-9 Copyright 1981 Μορφωτικού Ίδρύματος Έθνικής Τραπέζης

�

\\%ιW ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ή πολυτελής {κδοση τής πραγματείας μου ((Νεολιθική Έλλάφ> άπό τήν 'Εθνική Τράπεζα τής 'Ελλάδος ('Αθήνα, 1973) κυκλοφό­ ρησε σέ περιορισμένο άριθμό άντιτύπων. Γι· αύτό, μέ χαρά δέχτηκα τήν πρόσκληση τού Μορφωτικού Ίδρύματος τής 'Εθνι­ κής Τράπεζας γιά τήν έπανέκδοση τού βασικού κειμένου σέ Ιδιαί­ τερο τόμο, προσιτό στό σπουδαστή καί στό εύρύτερο άναγνω­ στικό κοινό. Ό σκοπός αύτός δέν ήταν δυνατό νά πραγματωθεί χωρίς θυ­ σίες: ή μεγαλύτερη άσφαλώς ε!ναι ή παράλειψη μεγάλου μέρους τής {γχρωμης εlκονογράφησης, πού στήν άρχική {κδοση ε!χε σχεδιαστεί ώς 6ργανικό μέρος τού δλου καi πού μέ τόν πλούτο fj τήν ποιότητά της άναπλήρωνε τήν {λλειψη διεξοδικών περιγρα­ φών fj άντιστάθμιζε αΜες συντομεύσεις. 'Εξάλλου, στά τέσσερα περίπου χρόνια πού χωρίζουν τι'ς δυό μορφές τού κειμένου, άρκετά πράγματα σΜαξαν, τόσο στήν πε­ ριοχή τών δεδομένων (δηλαδή στό ίδιο τό άρχαιολογικό ύλικό fj τήν έρμηνεία του) δσο καi στή σκέψη μου. Θά {πρεπε, έπομένως, τό κείμενο νά ξαναχτιστείάπό τήν άρχή· άλλα χρόνος άρκετός γιά μιά ριζική άναμόρφωση δεν ύπήρχε. 'Έπειτα, τά περισσότερα άπό τά νέα στοιχεία δέν {χουν άκόμη δημοσιευθεί όριστικά. Γιά τούς λόγους αύτούς, ή προσπάθεια περιορίστηκε άναγκαστικά σέ μικρές διορθώσεις, προσθήκες fj παραΜαγές, πού δέ θίγουν τήν άρχική ένότητα καi δέν έπιβάΜουν άλλαγή, άλλα μόνο έπιλογή στήν εlκονογράφηση. Πιστεύω δτι καi στή νέα αύτή άπλουστευμένη μορφή του τό βιβλίο θά βοηθήσει τή διαμόρφωση μιας άντικειμενικής εlκόνας τής 'Απώτερης Προϊστορίας μας.

Θεσσαλονίκη, Μάης 1976

• �

Δ.Ρ.Θ.

Έξώφυλλο: 'Εγχάρακτη παράσταση καθισμένη μορφής σέ πλακαρό βότσαλο (διαστάσεις 0,04 χ 0,033 μ.). Μα­ γούλα Καραμουρλάρ. Μουσείο Βόλου Μ 132. Σελ. 7: 'Επιγραφή κρήνης στόν άρχαιολογικό χώρο τού Σέσκλου. Σελ. 11: Σύγχρονο καλύβι άπό τή Θεσσαλfα (περιοχή Λά­ ρισας). Τά άρχαιότατα νεολιθικά σπfτια δέν πρέπει νά ·ήταν πολύ διαφορετικά.

. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α'

ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ .ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ. ΟΙ ΠΡΟΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΒΑΘΜΙΔΕΣ

1. Προϊστορία καl 'Ιστορία Ένώ, σύμφωνα με τά τελευταία δεδομένα της άνθρωπολογι­ κης έρευνας, τό παρελθόν τοϋ άνθρώπου στη Γη φτάνει τά τρία σχεδόν έκατομμύρια χρόνια, τό «Ιστορημένο» τμήμα τοϋ παρελ­ θόντος αύτοϋ (δηλαδη αύτό που τεκμηριώνεται με γραπτά κείμε­ να) δε φτάνει σε καμιά περίπτωση, ούτε στην πιό εύνοημένη πε­ ριοχη τοϋ κόσμου, τά δυό χιλιοστά τοϋ συνόλου. Τόσο άργά έμ­ πνεύστηκε ό άνθρωπος τη γραφη γιά νά άπομνημονεύει τά γεγο­ νότα, η μάλλον μερικά μόνο άπό τά συμβάντα, δσα κάθε φορά νόμιζε άξια μνείας -καi όχι πάντα τά σπουδαιότερα. Στην 'Ελλάδα, κείμενα άξιόλογα, με ίστορικη άξία, δεν ύπάρ­ χουν πρiν άπό την έποχη τοϋ 'Ομήρου. �Ετσι, τό ίστορημένο πα­ ρελθόν δε φτάνει έδώ ούτε τiς τρεiς χιλιάδες χρόνια. Έξάλλου, σε μεγάλα τμήματα της Εύρώπης ή Προϊστορία κατεβαίνει χαμη­ λά, ως τά χρόνια της ρωμαϊκής κατάκτησης, ένώ σε άλλα μέρη τοϋ κόσμου προχωρεί ως τό κατώφλι της βιομηχανικής έποχιϊς η καi πιό πέρα άκόμη. UΟ,τι έπομένως όνομάζεται γενικά Προί� στορία -τό χρονικό διάστημα που προηγείται τών γραπτών ίστο­ ρικών κειμένων- εΤναι σε κάθε περιοχη άνισο, άρα σχετικό. Παν­ τού δμως είναι χρονικά τό μείζον. 'Ένα μέγεθος δηλαδη που με κανένα τρόπο δεν μπορεί νά άγνοηθεi. Είναι βέβαιο δτι πίσω -μας _ 11 _

ύπάρχει μια παράδοση έκατοντάδων χιλιάδων η καi έκατομμυ­ ρίων έτών. Kai δπως στη φυσικη ύπόσταση τού άνθρώπου βα­ ραίνουν τα στοιχεία που eχει κληρονομήσει άπό στρατιά όλό­ κληρη προγόνων, τό ίδιο καi στην πολιτιστικη έξέλιξη βασικός εί­ ναι ό ρόλος της Προϊστορίας, άφού άντιπροσωπεύει τη μέγιστη περίοδο της άνθρώπινης δραστηριότητας. Στό έρώτημα, δν ύπόρχει πραγματικη διαφορά άνάμεσα στην 'Ιστορία καi την Προϊστορία, θετικη άπάντηση δεν είναι νοητή. «Ή 'Ιστορία δεν άντικαθιστά την Προϊστορία· τη διαδέχεται.» Συμβατικη εΤναι δηλαδη ι'ι διάκριση της ίστορίας της άνθρωπότη­ τας σε «άνιστόρητη» καi σε «Ιστορημένη». Δεν άμφιβάλλουμε για την ϋπαρξη ένός προγόνου μας -παρατήρησε κάποιος σοφός­ έπειδη δε σώθηκε κάποια εfκόνα του. Πραγματικά, δε χάνεται για πάντα δ,τι περνάει. 'Όσο μακρινό καi δν είναι, έστω καi δν έμεινε άμνημόνευτο, eχει, ώστόσο, ύπάρξει. Ή άνθρώπινη μνήμη είναι πολυ παλαιότερη άπό τη γραφή, καi ι'ι Ιστορία τού άνθρώπου δεν μπορεί ν' άρχίζει με εναν κατάλογο βασιλέων, έπειδη αύτός είναι τό πρώτο γραπτό άπομνημόνευμα. Άνθρώπινη δράση -καi μάλι­ στα πολυσήμαντη- ύπάρχει καi τεκμηριώνεται έμμεσα πολυ πρiν άπό τη λεγόμενη «Ιστορικη» περίοδο. Kai τό γεγονός αύτό δεν μπορεί να τό άγνοήσει σήμερα ι'ι 'Ιστορία -δν με τόν δρο αύτόν έννοούμε καi την Ιστορία της πολιτισμικης έξέλιξης. Άπό τότε Ιδιαίτερα που. οί άνθρώπινες όμάδες της Προϊστορίας μορφο­ ποιούνται σε κοινωνίες, μπορούμε με βεβαιότητα νά ύποθέ­ σουμε κάποια συνέχεια της κοινης μνήμης. Μέσα στό νέο όμαδι­ κό πλαίσιο, ι'ι δράση τών άτόμων προεκτείνεται, καi κατά κάποιο τρόπο άπαθανατίζεται, άφού έξακολουθεί νά έπιδρά καi μετά την έκλειψη τών προσώπων και νά έπηρεάζει την έξέλιξη. Σήμερα, πάντως, δεν ύποτιμάται ι'ι ίστΌρικη σημασία μιάς άπέ­ ραντης έποχης, της Προϊστορίας, μόνο και μόνο έπειδη δεν ά­ φησε γραπτά μνημεία. Γιατi ύπάρχουν καi άλλου είδους μνημεία, καθώς καi πολλοί τρόποι έκφρασης. Ή Προϊστορία είναι μόνο ε­ νας χώρος δπου ι'ι προσέγγιση είναι πολυ δύσκολη, τουλάχιστο χωρiς κάποια προετοιμασία. Δυσκολίες δμως συναντούμε καi στα ίστορικά χρόνια, καμιά φορά μάλιστα πολυ μεγάλες. 'Ιδιαίτερα για την άνασύνθεση της πολιτισμικης έξέλιξης μερικών ίστορικών περιόδων, ol γραπτες μαρτυρίες είναι τόσο ώχρες που δεν έπι­ τρέπουν Ικανοποιητικη άναπαράσταση. Άλλα για την 'Ιστορία, δ­ πως καi για την Προϊστορία, άνοίγονται καi άλλοι δρόμοι: «ό κυ­ ριότ�ρος περνάει άπό τα μνημεία, τά έργα δηλαδη της τέχνης καi της τεχνικης, τα κάθε λογης δημιουργήματα τού άνθρώπου, που συχνά μιλούν πιό είίγλωπα -καi προπάντων πιό άληθινά- άπό - 12 - μερικά γραπτά κείμενα».

"Αν λοιπόν 'Ιστορία σημαίνει γνώση, δσο προχωρεί ή άρχαιο­ λογικη έρευνα καi πλουτίζεται ή γνώση τοϋ άπώτερου παρελθόν­ τος, τόσο πληρέστερα Ιστορείται ή άγραφη Ιστορία τών προφιλο­ λογικών περιόδων. Δεν ύπάρχει άμφιβολία δτι ή γραφη άποτελεί σπουδαίο όρό­ σημο στην Ιστορία της άνθρωπότητας. Άλλά ή έμφάνιση πραγ­ ματικών Ιστορικών κειμένων είναι πολυ μεταγενέστερη άπό την πρώτη χρήση της γραφης στην περιοχη τών «ύψηλών» πολιτι­ σμών της Μέσης Άνατολης, λίγο πρiν άπό τό 3000 π.Χ. -τό θεωρητικό δριο της 'Ιστορίας. Άντίθετα, ή προσπάθεια τοϋ άν­ θρώπου νά έκφραστεί με εικόνες καi σύμβολα -iΊ καi νά άπομνη­ μονεύει άκόμη- φαίνεται πολυ παλαιότερη, άφοϋ βεβαιώνεται άπό τη Νεότερη Παλαιολιθική. Καi αύτης της προσπάθειας άπό­ ληξη άποτελεί ή γραφή. UΩστε καi στό σημείο αύτό Προϊστορία καi 'Ιστορία άλληλοϋφαίνονται τόσο, που δύσκολα ξεχωρίζει κά­ ποια διαχωριστικη γραμμη άνάμεσά τους. Τεχνητός φαίνεται πραγματικά ό χωρισμός καi σχεδόν τόσο άπλοϊκός δσο καi ή φοβία της άνωνυμίας που κατατρέχει τόν άμύητο περιπατητη της Προϊστορίας. Χρειάζεται κάποια προσπά­ θεια γιά νά καταλάβει κανεiς δτι κανένας ήρωισμός καi κανένα έπώνυμο κατόρθωμα δεν ξεπέρασε την άξία της προσφοράς τών άνωνύμων άνθρώπων της Προϊστορίας γιά τό άνοιγμα τοϋ δρό­ μου πρός την πρόοδο καi τόν πολιτισμό.

2. :Η Προϊστοριολογίσ κσl τά δριά της 'Ό,τι έχει άπομείνει άπό τη δραστηριότητα τοϋ άνθρώπου της Προϊστορίας, άποτελεί τη βάση πάνω στην όποία θα.στηριχτεί ή προσπάθεια άναπαράστασης, μιά καi δεν ύπάρχουν άλλες πηγές. Αύτά τά κατάλοιπα άναζητεί καi μελετά ή Προϊστορικη Άρχαιολογία. Κυρίαρχη εΤναι έπομένως ή θέση της έπιστήμης αύτης στό χώρο της Προϊστορίας. Άλλά τά πλούσια θησαυρίσματά της, καθώς καi τά πορίσματα πολλών άλλων είδικών κλάδων που κι­ νούνται στόν ίδιο χώρο, έπεξεργάζεται συνθετικά μιά άλλη, νέα σχετικά, έπιστήμη, ή Προϊστοριολογία. Καταστάλαγμα μιάς έπικης προσπάθειας σε διεθνικη κλίμακα, ή Προϊστοριολογία έγινε τώρα «ή Ιστορικη έπιστήμη της προφιλολογικης περιόδου». Προσπαθεί σιγά σιγά καi μεθοδικά νά στοιχειοθετήσει τό χρονικό της άνθρώπινης προόδου· ή πολιτισμικη έξέλιξη τοϋ άνθρώπου είναι τό κύριο θέμα της. Προχωρεί πέρα άπό την άρχαιολογικη άνάλυση, πίσω άπό τά κατάλοιπα, τά προϊόντα δηλαδη της πολιτισμικής δράσης, καi γι· αύτό έχει άνάγκη άπό τά πορίσματα άλλων παράλληλων κλάδων της σπουδής τοϋ άνθρώπου (Άνθρωπολο- - 13 -

- 14 -

γία, Κοινωνιολογία κτλ.). Kai έπειδη ύποχρεώνεται νά διεισδύσει σε μιά γεωλογικη έποχη προγενέστερη άπό την τωρινή (τό Πλειστόκαινο), 1 είναι ύποχρεωμένη νά ζητήσει τη βοήθεια τών φυσικών έπιστημών καi νά ύπολογίσει ίδιαίτερα δύο παράγοντες, που στά κατοπινά χρόνια η είναι δεδομένοι η δεν έχουν τόση ση­ μασία: τό Περιβάλλον καi τό Χρόνο. Γιατi δσο προχωρεί κανεiς βαθύτερα στην Προϊστορία, τόσο δυσκολότερα έλέγχεται ό πα­ ράγων χρόνος, καi τόσο περισσότερο μεγαλώνει ό ρόλος τού πε­ ριβάλλοντος καi ή δύναμη της έπίδρασής του στόν άνθρωπο. Οί μεγάλες κλιματικες καi οίκολογικες μεταβολες τού Πλειστοκαίνου (έναλλαγη παγετώνων καi θερμών η ύγρών μεσοσταδίων,2 ά­ νεβοκατέβασμα της θαλάσσιας στάθμης, άλλαγες στην πανίδα καi τη χλωρίδα) δεν άφηναν βέβαια �νεπηρέαστο τόν άνθρωπο καi την πορεία του. Μέσα στό εύρύτατο πλαίσιο τών άναζητήσεων της Προϊστο­ Ι?ιολογίας έχουν τελευταία ένταχθεί, ως έπικουρικοi κλάδοι, μερι­ κες είδικεύσεις τών φυσικών έπιστημών, που έρευνούν τά στοι­ χεία τοΟ περιβάλλοντος, ίδιαίτερα τη χλωρίδα καi την πανίδα fι τό κλίμα ('Αρχαιολογία τού Περιβάλλοντος), η σκοπεύουν ποικίλους στόχους, δπως ή άναγνώριση καi ή άνάλυση ύλικών, ή άπόλυτη χρονολόγηση (Παλαιοχρονολογία), δ,τι άλλο άκόμη περιλαμβάνε­ ται στην τεχνολογία της Προϊστορίας.3 Παρά τόν έντυπωσιακό καi καμιά φορά έτερόκλητο αύτόν έξοπλισμό (που στό στάδιο τών πρώτων ύπερβολικών ένθουσιασμών έβλαψε μάλλον παρά ώφέλησε την Προϊστοριολογία), ή νέα έπιστήμη δεν είναι βέβαια παντοδύναμη. 'Αντίθετα, έχει πάντα περιορισμένες δυνατότητες. Ή βασικη άδυναμία της άπορρέει άπό τό γεγονός δτι οί σπου­ δαιότερες έκδηλώσεις τού άνθρώπου δεν άφήνουν συνήθως ί­ χνη. UΟ,τι έχει άπομείνει, φαίνεται σάν τό σκελετό ένός ζωντανού άλλοτε σώματος. Τίποτε η σχεδόν τίποτε δεν έχει διατηρηθεί άπό τό λόγο καi τη γλώσσα, τους θεσμους καi τiς πίστεις τού προϊστορικού άνθρώπου. Μόνο άπό έμμεσες ένδείξεις καi άνα­ λογικες ύποθέσεις, συχνά παραπλανητικές, είναι δυνατη κάποια προσέγγιση. 'Οσοδήποτε δμως εύφυης κι δν είναι μιά ύπόθεση fι διεισδυτικη μιά έρμηνεία, δεν είναι τίποτε περισσότερο άπό μιά πιθανότητα. Γι' αύτό, ούσιαστικά μονόπλευρη η τουλάχιστον ά­ νιση παραμένει κάθε προσπάθεια άναπαράστασης της Προϊστο­ ρίας. 'Αλλά καi άπό τά ύλικά κατάλοιπα, μόνο δσα άντέχουν στό χρόνο καi στη φθορά διατηρούνται. Βασικά ύλικά, δπως τό ξύλο, τό δέρμα καi ό ώμός πηλός, η σημαντικά κατασκευάσματα, δπως τό ύφαντό καi ή ψάθα η ή καλαμωτή, λείπουν σχεδόν όλοκληρω­ τικά, καi μαζi με αύτά τό χρώμα η τό σχέδιο που τά κοσμούσε. 'Από τά κτίσματα της Προϊστορίας, μόνο τά θεμέλια σώζονται

συνήθως. Καi γενικότερα διασώθηκε ενα μικρό μονάχα μέρος άπό την υλικη έκφραση τοϋ πολιτισμού. ΟΙ άνασκαφες άλλωστε εΤναι καi σε άριθμό καi σε έκταση περιορισμένες, καi δεν εΤναι καθόλου βέβαιο δτι άποδίδουν μιάν άντιπροσωπευτικη δειγματο­ ληψία.

3. Ή 'Απώτερη Προϊστορία στην Έλλάδα Παρά τiς σύμφυτες με την έννοια της Προϊστορίας τρομακτι­ κες αύτες έλλείψεις, που ο! περισσότερες ξεπερνούν τά δρια τών δυνατοτήτων μας, ή τελικη στάση δεν εΤναι ή άποθάρρυνση. Έπιστήμη δέ σημαίνει έπιδίωξη τοϋ άνέφικτου άλλά άναζή­ τηση τοϋ άληθινοϋ. Καi στόν τομέα τών άναζητήσεων, ή έρευνα της Προϊστορίας σημείωσε άλματώδη άνάπτυξη τά τελευταία εί­ κοσι πέντε χρόνια, Ιδιαίτερα στόν έλληνικό περίγυρο. 'Αλλά καi στην Έλλάδα τώρα, τό άφθονο υλικό καi ή εύρύτατη κλίμακα τών συγκριτικών δυνατοτήτων ένθαρρύνουν την άπόπειρα άνα­ παράστασης, δσο κι δν φαίνεται άκόμη πρόωρη. Σέ τελευταία άνάλυση, καμιά άπαισιόδοξη διαπίστωση δέν μπορεί ν' άναστεί­ λει τό δικαίωμα που έχει κάθε γενιά ν' άναπλάθει την ίστορικη έξέλιξη σύμφωνα με τiς δυνατότητές της, σάν μιά σύνθεση τών έγνωσμένων. Την ίδια περίπου ώρα που στη Μέση Άνατολη άνέτελλε ή Ίστορικη Περίοδος (δηλαδη πέντε χιλιάδες χρόνια πρiν άπό την έποχή μας), τό μέταλλο έκανε την έμφάνισή του καi στην Έλ­ λάδα. Ή χρήση του, περιορισμένη στην άρχή, γενικεύτηκε ϋ­ στερα άπό μερικους αlώνες, χρειάστηκε δμως νά περάσει πολυς καιρός άκόμη ώσπου νά έπηρεάσει ούσιαστικά τό ρυθμό της ζωής. Ή πρώιμη Χαλκοκρατία μάλιστα (3η καi 2η χιλιετία π.Χ. περίπου), καi ίσως καi κατοπινές έποχές στόν ήπειρωτικό έλλαδι­ κό χώρο, πολυ λίγο διαφέρουν στη σύνθεση της οίκονομίας καi στό ρυθμό της έξέλιξης άπό την προηγούμενη έποχή, τη Νεολιθι­ κή. Έν τούτοις, άποτελεί κοινό τόπο ή διαπίστωση δτι γύρω άπό τό 3000 π.Χ. άρχίζει καi στην Έλλάδα μιά νέα έποχή, ή έποχη τοϋ Χαλκοϋ η τοϋ Όρείχαλκου -καi άπλούστερα, ή Χαλκοκρατία. Ή έποχη αύτη εΤναι έδώ στό σύνολό της σχεδόν προϊστορική. Τη χαρακτηρίζουμε ΝΟψιμη Προϊστορία, γιά νά την άποχωρίσουμε άπό τό χαοτικό χρονικό διάστημα που βρίσκεται πίσω της, που άπό τό βασικό υλικό για την κατασκευη έργαλείων όνομάζεται συμβατικά «Έποχη τοϋ Λίθου». Αύτη ή έποχη άντιστοιχεί μέ δ,τι λέμε 'Απώτερη Προϊστορία, καi ή διάρκειά της ύπολογίζεται σε πολλές έκατοντάδες χιλιετιών. Στην Έλλάδα, μόνο μέσα στά δρια της τωρινής γενιάς έγινε - 15 -

γνωστη σε βάθος ή Έποχη τού Λίθου, αν και ό έπίλογός της, ή Νεολιθική, είχε άρχίσει νά άποκαλύπτεται άπό τά πρώτα χρόνια τού αίώνα μας. 'Εντελώς πρόσφατα, πράγματι, ή άρχαιολογικη έ­ ρευνα ξεπέρασε στόν τόπο μας τό φράγμα τού Όλοκαίνου καi εί­ σέδυσε σε μια προγενέστερη γεωλογικη περίοδο ( 10.000 χρό­ νια πρiν άπό την έποχή μας), τό Πλειστόκαινο -τόν κοσμογονι­ κόν αίώνα τών μεγάλων καi άπότομων κλιματικών άλλαγών καi οίκολογικών άναστατώσεων. Τό Πλειστόκαινο καλύπτει χρονικά ή πιό παλιά και ή πιό έκτεταμένη άπό τις τρείς συμβατικές ύπο­ διαιρέσεις της Έποχης τού Λίθου, ή Παλαιολιθική. Ή δεύτερη ύποδιαίρεση της Έποχης τού Λίθου άντιστοιχεί με μια φάση κα­ θαρά μεταβατική, τη Μεσολιθική, καi ή τρίτη με τη Νεολιθική.4 ΟΙ δύο τελευταίες είναι φαινόμενα σχετικά σύγχρονα, τουλάχι­ στον άπό τη γεωλογικη και κλιματολογικη άποψη. Και είναι γι' αύ­ τό στενότατα συνδεδεμένες μεταξύ τους, άλλα και με τις έπόμε­ νες φάσεις. 'Από την πολιτιστικη σκοπιά, ol δροι «Παλαιολιθικη»-«Μεσολι­ θικη»-«Νεολιθικη» δεν έχουν πραγματικό περιεχόμενο,5 και θά είχαν άπό καιρό έγκαταλειφθεί, δν δεν ηταν πασίγνωστοι καi μο­ νολεκτικοί, δηλαδη εϋκολοι. Ή Έποχη τού Λίθου δεν είναι ένιαία οϋτε όμοιογενης πολιτιστικά, για νά χωριστεί σε τρία μέρη. Οί διαδοχικές άλλαγές που σημειώνονται στόν έργαλειακό έξοπλι­ σμό φαίνονται έντελώς έπιφανειακες σε σύγκριση με τiς πολυ πιό σημαντικές έσωτερικές μεταβολες που χαρακτηρίζουν ίδιαί­ τερα την τρίτη ύποδιαίρεση, τη Νεολιθική. Γι' αύτό ή τελευταία αύτή, ένώ χρονικά άποτελεί τόν έπίλογο της μακρότατης Έποχης τού Λίθου, στην ούσία εΤναι ό πρόλογος ένός νέου πολυσήμαν­ του οlκονομικού καi πολιτιστικού σταδίου, που όνομάζουν Πα­ ραγωγικό. Τό νέο αύτό στάδιο ηταν τόσο διαφορετικό άπό τό Θηρευτικό και Συλλεκτικό που εΤχε προηγηθεί, ώστε ή άλλαγη που προκάλεσε θεωρήθηκε δικαιολογημένα ή μεγαλύτερη «έ­ πανάσταση» (Food-producing Revolution) στην Ιστορία τού άν­ θρώπινου γένους.6

'Έναν αlώνα συμπλήρωσε ή προϊστορικη έρευνα στόν τόπο μας. Άλλα στό μέγιστο μέρος της ή προσπάθεια έντοπίστηκε καi έξα­ κολουθεί και σήμερα νά στρέφεται κυρίως πρός την ΜΟψιμη Προϊστορία. Για μια χώρα κατ· έξοχην «κλασική», τό φαινόμενο εΤναι βέβαια έντελώς φυσικό. Δεν πρέπει νά λησμονούμε δτι ή έ­ ρευνα της Προϊστορίας άρχισε στην 'Ελλάδα σαν προσπάθεια έπαλήθευσης τού WΕπους κρi τού Μύθου, στοιχείων δηλαδη που - 16 - είχαν τεράστια παιδευτικη άξία στην κλασικη έποχη τού Έλληνι-

σμοϋ -καi κατ' άνταvάκλαση μεγάλη σημασία γιά τη σύγχρονη ίστορικη σκέψη. τΗταν, έπομένως, καi είναι άκόμη δύσκολο νά άπαλλαγεί ή προϊστορικη έρευνα στην 'Ελλάδα άπό τό δραμα τοϋ «έλληνι­ κοϋ», άπό τη συνάρτηση μέ τη «Φυλη» καi τη «γλώσσα». Άλλά καi ή βεβαιωμένη πρώιμα ίίπαρξη στόν αlγαιακό χώρο τού άρ­ χαιότερου σ· εύρωπαϊκό έδαφος ύψηλοϋ έπιπέδου πολιτισμού (Κρητομυκηvαϊκοϋ) άπό την άρχη σχεδόν της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. καi πέρα, δέν μπορούσε βέβαια νά μείνει χωρiς συνέπειες. 'Ένας τόσο λαμπρός πολιτισμός άνταμείβει πλούσια τiς προσπά­ θειες τώv έρευνητών καi δικαιώνει άπόλυτα τη στροφη τοϋ έν­ διαφέpοντος πρός αύτόν. Γιό τους λόγους αύτούς, ή έρευνα της Άπώτερης Προϊστορίας στόν έλληvικό χώρο κινήθηκε πάντα στό περιθώριο. 'Ωστόσο, καί ή μακρινη καJ έντελώς σκοτεινη άλλοτε Παλαιολιθική άντιπροσωπεύεται τώρα στην 'Ελλάδα μέ άφθονο καί άξιόλογο όλικό, που τοποθετείται χρονικά μεταξι) τών δέκα καi έκατό χιλιάδων έτών πρiν άπό την έποχή μας. Ή Μεσολιθικη (7η χιλιετία π.Χ.) άρχισε τελευταία νό φωτiζεται. Καi ή Νεολιθική (6000-3000 π.Χ. περίπου) τεκμηριώνεται πληρέστερα, σ' δλη την έκτασή της στό χρόνο άλλά, ως έΞνα σημείο, καi στό χώρο. Γιατί ol έρευνες της τελευταίας εικοσιπενταετίας όπλώθηκαν σε περιοχες έντελώς άνεξερεύνητες καi συνέπεσαν με μιό έκπληκτι­ κη άνασκαφική δραστηριότητα στόν περίγυρο τοϋ έλληνικοϋ χώ­ ρου (κυρίως στη Μέση Άνατολr) καi τη γειτονικη Μικρασία), καi με την έφαρμογη νέων μεθόδων στην έρευνητικη της Προϊστο­ ρίας. Στά παλιά άφθονα εόρήματα καi πορίσματα που ε1χαv άπο,­ δώσει ol προδρομικες άνασκαφες τών άρχών του αlώνα μας κατ' έξοχήν ol άνασκαφες τοϋ Χρήστου Τσούντα στη Θεσσαλία, με τiς όποϊες θεμελιώθηκε ή έρευνα της Άπώτερης Προϊστορίας στην 'Ελλάδα- έχει τώρα προστεθεί πολλαπλάσιο όλικό, καi νέες παρατηρήσεις άνοιξαν καινούριους δρόμους. Προπάντων δμως ή σύγχρονη έρευνα διαμόρφωσε μιά σωστότερη άντίληψη τοϋ πραγματικού βάθους της Προϊστορίας στόν τόπο αύτόν καi τοϋ άληθινοϋ περιεχομένου της. Ή νέα αότ� άντίληψη βασίζεται στην έπιστημονικη πίστη δτι ή Άπώτερη Προϊστορία είναι σε παγκόσμια κλίμακα ή κοιvη πηγη δλων τών κατοπινών «όψηλώv» fj «Ιστορικών» πολιτισμών. 'Επομένως καi γιά την 'Ελλάδα, ή άναδρομη στό βάθος της Προϊστορίας δεν είναι μόνο χρήσιμη άλλά καi άναγκαία, άφοϋ χωρίς αύτην δέ νοείται σήμερα όλοκλη­ ρωμένη θεώρηση της πολιτιστικης έξέλιξης. Θό ηταv δμως δυνατό vό προστεθεί καi κάποιος άλλος λόγος, που δχι μόνο δικαιώνει την έρευνα στόν τομέα αύτόν άλλα της χαρίζει έπιπλέον �να ίδιαίτερο νόημα: Ή 'Ελλάδα είναι ό τόπος δ- - 17 -

που δρά έξακολουθητικά ή άρχαιότερη πολιτιστικη παράδοση τού κόσμου! 'Ένα μόνο στοιχείο της παράδοσης αύτης (στοι­ χείο δευτερεύον όπωσδήποτε καi τό νεότερο ίσως άπ' δλα), ή γλώσσα, έχει άδιάκοπη ζωη τριάντα δύο αίώνων: Πόσο βαθύ­ τερη άραγε πρέπει νά ύποτεθεί ή άναγωγη άλλων πολυ ούσιαστι­ κότερων συντελεστών στό προϊστορικό παρελθόν; Δε γίνεται βέβαια λόγος για συνέχεια φυλετική, γιατi ή φυλη εΤναι έννοια ξένη στό χώρο της πολιτιστικής δημιουργίας. Τονίζεται άπλώς τό γεγονός δτι έΞνας μακροχρόνιος καi άκατάλυτος δεσμός λειτουρ­ γεί άκόμη άπό τά χρόνια της Προϊστορίας άνάμεσα στό λαό, φο­ ρέα καi δημιουργό της παράδοσης, καi στόν τόπο -τό προαιώνιο καi άναλλοίωτο πλαίσιο της παράδοσης αύτης, καi δτι οί ρίζες του εΤναι πολυ βαθύτερες άπό δσο ύποπτευόμαστε.

4. Πολιτισμός καl «πολιτισμοl» τής Προϊστορίας

- 18 -

Μιλώντας για πολιτιστικη παράδοση η για πολιτιστικη δημι­ ουργία, έννοούμε φυσικά τό ίδιο πράγμα περίπου, αύτό δηλαδη που άπλούστερα καi γενικότερα όνομάζουμε Πολιτισμό. Πρέπει έπομένως νά έξεταστεί ό δρος καi τό περιεχόμενό του άπό πιό κοντά, έστω κι δν άναπόφευκτα τούτο θά σημαίνει έπανάληψη όρισμών καi άπόψεων που έχουν άναπτυχθεί η διατυπωθεί σε άτελείωτες θεωρητικες συζητήσεις.7 'Ότι ό πολιτισμός εΤναι άπο­ κλειστικό προνόμιο τού άνθρώπου, δεν τό άμφισβητεί κανείς. Σύμφωνα με έΞναν άπό τους πιό γνωστους όρισμούς, άποβλέπει στην κάλυψη «βασικών όργανικών άναγκών τού άνθρώπου» (Malinowski). Ό G. Childe δρισε τόν πολιτισμό ώς μια «κοινωνι­ κιΊ προσαρμογη στό φυσικό περιβάλλον»· έθιξε έτσι τό ούσιαστι­ κό περιεχόμενο τού δρου. Γιατi, χωρiς άμφιβολία, πρόκειται για φαινόμενο κατ' έξοχην κοινωνικό, άφού χωρiς κοινωνικιΊ συγ­ κρότηση δεν εΤναι νοητη καμιάς μορφής πολιτιστικη δημιουργία. Ή σχέση δμως με τό φυσικό περψάλλον, που εΤναι άσφαλώς πο­ λυσήμαντη, μπορεί νά προσδιοριστεί ίσως καλύτερα, δν λεχθεί δτι ό πολιτισμός εΤναι έΞνα τεχνητό πλαίσιο, καμωμένο άπό τόν ί­ διο τόν άνθρωπο. Τό «έσωτερικό» αύτό πλαίσιο έπιδρά έξίσου ίσχυρά με τό φυ­ σικό περιβάλλον, μέσο μιάς κοινωνικής διεργασίας που όνομάζε­ ται παράδοση (tradition), καi εΤναι τό έσωτερικό άντίστοιχο της διάδοσης (diffusion), δηλαδη της διαδικασίας με την όποία ό πο­ λιτισμός διακινείται καi μεταδίδεται. Ή κινητικότητα, δπως καi ή μεταδοτικότητα, εΤναι βασικά χαρακτηριστικά τού πολιτισμού, που δεν εΤναι φαινόμενο στατικό, άλλα άντίθετα έΞνα όργανικό σύνολο ύλικών καi πνευματικών έπιτευγμάτων, έΞνας ζωντανός

όργανισμός που άλλάζει προοδευτικά και κινείται, «χωρις σπουδη και χωρις άνάπαυση». Αύτη ή κίνηση λέγεται άλλιώς πρόοδος και είναι για τό άνθρώπινο γένος δ,τι ή έξέλιξη για τόν ζωικό κόσμο. Ή διαφορά είναι δτι τά φαινόμενα της πολιτιστικής έξέλιξης δεν έρμηνεύονται σ· δλη την έκταση με τους νόμους της βιολογίας και της έξελικτικης. Ή πολιτιστικη ίστορία δεν άποτελεί συνέχεια της φυσικής Ιστορίας. Τις θεωρητικες αύτες γενικότητες άκολουθεί ένα άλλο ζήτημα, πιό συγκεκριμένο: Άπό πότε άρχίζει ό πολιτισμός; Κατά τη δική μας άποψη, που συμπίπτει με τις άντιλήψεις πολλών σύγχρονων μελετητών, άπό την ώρα που διαπιστώνεται ό σχηματισμός κοι­ νωνίας, είναι δυνατό νά μιλήσει κανεις για πολιτισμό -με την πιό άπλη άλλα και την πιό ούσιαστικη έννοια τού δρου. Ή δυσκολία έγκειται στό γεγονός δτι ή διαπίστωση αύτη πολυ δύσκολα και μόνο έμμεσα είναι δυνατό νά έπιτευχθεί με τη βοήθεια μερικών άσήμαντων φαινομενικά ίιλικών Ιχνών, καi μόνο άφότου βεβαιώ­ νεται ή ϋπαρξη έργαλειακών καταλοίπων όρισμένων τύπων, δη­ λαδη με προκαθορισμένο σχιϊμα, σταθερά έπαναλαμβανόμενο και τροποποιούμενο έξελικτικά. 'Όπως εΤναι γνωστό, τό ίδιο τό έργαλείο δεν άποτελεί ένστικτώδες κατασκεύασμα (δπως μια χε­ λιδονοφωλιά π.χ.), άλλα εΤναι προϊόν κοινωνικό που βεβαιώνει σύγχρονα τη λειτουργία της «παράδοσης». Θά μπορούσε νά χα­ ρακτηριστεί ώς «τό άπολίθωμα της πολιτιστικής δράσης». Άλλα τότε θά είναι υποχρεωτικό νά δεχτούμε την ϋπαρξη «πο­ λιτισμού» άκόμη και άπό τά άρχαιότερα χρόνια της Παλαιολιθι­ κής, άσχετα άπό τό εiδος τού άνθρώπου που ηταν τότε ό φορέας της έξέλιξης. Και πραγματικά, αύτη είναι ή πιό σωστη τοποθέ­ τηση. Άργότερα, καθώς ή έξέλιξη θά έχει προχωρήσει, δηλαδη κατά τη λεγόμενη Μέση Παλαιολιθική, την έποχη της δράσης τού άρχαϊκού εfδους «έμφρονος» άνθρώπου που λέγεται ΜΑνθρωπος τού Νεάντερταλ (Homo sapiens neanderthalensis), τά fδια τά εύ­ ρηματικά περιστατικά θά καταστήσουν άναγκαία την άποδοχη της παρουσίας «πολιτισμού», έπειδη έκτός άπό τις ένδιαφέρου­ σες νέες σειρες έργαλείων ύπάρχουν έπιπλέον και κάποια rχνη τού άγνωστου ψυχισμού τού άνθρώπου αύτού (ταφες κτλ.). Πέρα άπ' δλα αύτά δμως πρέπει νά ληφθεί ύπόψη δτι σ· δλες τiς έποχες της Προϊστορίας, κατ· έξοχην δμως στiς πιό μακρινές, δια­ φεύγουν ol σπουδαιότερες έκφάνσεις της δραστηριότητας τών παλαιών άνθρώπων, αύτες άκριβώς που δεν άπολιθώνονται δ,τι δηλαδη θά λέγαμε σήμερα πνευματικη πλευρά της ζωης. Ή άπουσία δμως ένδείξεων στόν τομέα αύτόν δε σημαίνει βέβαια άνυπαρξία τέτοιων δραστηριοτήτων. Μετά την άποδοχη της ϋπαρξης «πολιτισμού·» άπό τά παλαιολι- - 19 -

20 -

θικά χρόνια, προχωρώντας κανεiς στiς μεταγενέστερες περιό­ δους της Προϊστορfας φτάνει σ· ένα σημείο δπου πρέπει νά ξε­ χωρίσει τόν άλλον έκείνο Πολιτισμό (μέ κεφαλαίο άρχικό, μιά καi στά έλληνικά δεν ύπάρχει μονολεκτικη διάκριση τών δρων ci­ vilisation καi culture), που πρωτοφανερώθηκε στη Μέση Άνατο­ λη λίγο πρiν άπό τό 3000 π.Χ. καi συνήθως χαρακτηρίζεται «ό­ ψηλός Πολιτισμός». Τό πρόβλημα εiναι δν όπάρχει πραγματικη διαφορά είδους μεταξύ τους, η πρόκειται άπλώς γιά διαφορά με­ γέθους. Μια σύντομη έξέταση της σχέσης αύτης θά εΤναι χρή­ σιμη. Στiς μεγάλες παραποτάμιες κοιλάδες τοίί Τίγρη καi τοίί Εύ­ φράτη (στη Μεσοποταμία) καi τοίί Νείλου (στην Αίγυπτο), ή Έποχη τοίί 'Ορειχάλκου έγκαινιάζεται μέ μιά τεράστια σέ συνέ­ πειες οίκονομικη καi πολιτιστικη μεταβολή, που συνδέεται συνή­ θως μέ την Τδρυση μεγάλων πόλεων -καi γι' αύτό τό λόγο όνο­ μάστηκε 'Επανάσταση τών "Άστεων (Urban RevoJution). Ή άπό­ τομη έμφάνιση στά μεγάλα κέντρα τών περιοχών αότών μιας σειράς όλόκληρης νέων οικονομικών καi πολιτιστικών σχέσεων η θεσμών καi έπιτευγμάτων (πόλεις μέ μνημειακό διοικητικό καi θι:?ησ�ευτικό κέντρο, μνημειακη άρχιτεκτονικη καi τέχνη, σαφώς διακεκριμένες τάξεις, εiδικευμένρι τεχνίτες μέ πλήρη άπασχό­ ληση, Ιερατείο καi υπαλληλία, γραφή, μεταλλουργία, έμπόριο με­ γάλης κλίμακας κτλ.), έΞδωσε την έντύπωση κάποιου «θαύματος», που έπρεπε ν' άποδοθεί σέ ενα προνόμιο τοϋ περιβάλλοντος fι τοίί λαοϋ. 8 Ή μελέτη δμως τού φαινομένου 'έδειξε με τόν καιρό δτι τό αίτιο της άλλαγης δέν είχε σχέση μέ τό περιβάλλον, άφοϋ οί άνυδρες πεδιάδες της Μεσοποταμίας καi της Αlγύπτοu κάθε άλλο παρά προνομιοϋχοι τόποι ηταν. Μόνο ή άρδευση, που έγινε ϋστερα άπό την έκτέλεση μεγάλων δημόσιων έργων, κάτω άπό τόν έλεγχο ένός αύστηροϋ διοικητικοϋ συστήματος, μετέβαλε τiς άγονες έκτάσεις σέ παράδεισο καi έδωσε τό οικονομικό όπό­ βαθρο της νέας τάξης πραγμάτων. Χωρiς τά τεράστια περισσεύ­ ματα της γεωργοκτηνοτροφικης παραγωγης, ή άλλαγη δέ θά εiχε έπιτευχθεί. WΕτσι έγινε άντιληπτό δτι τiς προϋποθέσεις της μετα­ βολής τiς εΤχε δημιουργήσει μια άλλη, προγενέστερη «έπανά­ σταση», ή Παραγωγική (Food-producing Reνolution), που άρχισε στόν περίγυρο της κεντρικης μεσοανατολικης περιοχης πρiν άπό τό 8000 π.Χ. Ή φύση καi οί συνέπειες της πρώτης αύτης «έπα­ νάστασης» θά άναλυθοϋν πιό κάτω, έπειδrΊ άμεσα άναφέρονται στό κύριο θέμα μας. 'Εδώ σημειώνεται άπλώς δτι ή νέα παραγω­ γικη οικονομία έβαλε σε κίνηση ενα νέο μηχανισμό γιά την όργά­ νωση καi την έξασφάλιση της γεωργοκτηνοτροφικης παραγωγης, προώθησε νέους θεσμους καi έμπνεύσεις. Μόνο αύτη ή μακρό-

τατη κοινωνικη καi οίκονομικη προεργασία έκαμε δυνατή, κάτω άπό όρισμένες προϋποθέσεις, την έπίτευξη τού έπιπέδου της άστικοποιημένης ζωης (Urban Life). Οί δημιουργοi άλλωστε της Παραγωγικης Έπανάστασης δεν εΤχαν ξεκινήσει άπό την άνυ­ παρξία. Ήταν βασικά οί φορείς τών πcφαδόσεων της Έποχης τού Λίθου καi υπηρξαν συλλέκτες καi κυνηγοi πρiν γίνουν καλλιεργη­ τες καi κτηνοτρόφοι. 'Ώστε, άπό την άντικειμενικη ίστορικη άποψη, ό Πολιτισμός προηλθε άπό τόν πολιτισμό! Δεν υπάρχει τρόπος νά ξεχωριστεί σαν άλλο εΤδος ό «υψηλός Πολιτισμός» άπό τόν προηγούμενο. Ύπάρχει άπλώς διαφορά βαθμού iΊ κλίμακας, που μερικοi τονί­ ζουν με τά έπίθετα, «αύτοκρατορικός», «άνακτορικός», <<μητρο­ πολιτικός» κ.ά.9 Στην άρχαιολογικη όρολογία θά συναντήσει κανεiς συχνά τόν δρο «πολιτισμός» με μιά είδικη έννοια: «ενα άθροισμα κατα­ σκευασμάτων που έπαναλαμβάνεται σταθερά σε μια περιοχή, παράλληλα με τόν ίδιο τύπο κατοικίας καi τά ίδια ταφικά έθιμα» άπαρτίζει για τό μελετητη ενα «πολιτισμό». Πρόκειται δηλαδη για μια τοπικη παραλλαγη iΊ για κάποια φάση της έξέλιξης σ' ενα τόπο. «Πολιτισμός τοϋ Διμηνίου» λ.χ. σήμερα σημαίνει την τοπι­ κη παραλλαγη μιός φάσης της Νεότερης Νεολιθικης στην Άνατο­ λικη Θεσσαλία (με άναφορά προπάντων στην κεραμεικη της φά­ σης αύτης!). �Αλλοτε δμως ό δρος αύτός έφτασε νά δηλώνει όλό­ κληρη τη Νεότερη Νεολιθική· δπως έξακολουθεί, άκόμη καi σή­ μερα, νά ταυτίζεται ό «Πολιτισμός τού Σέσκλου» με τη Μέση Νεολιθικη της Θεσσαλίας. Άλλα τέτοιες διαφορες άποχρώσεων iΊ παραλλαγες της έννοιας τού δρου εΤναι σχεδόν άναπόφευκτες στη γλώσσα τών είδικών της Προϊστορίας, που παλεύουν με μύ­ ριες δυσκολίες για νά μορφοποιήσουν ενα άληθινό χάος.

5. Το θηρευτικό καί συλλεκτικό στάδιο. Ή Μέση Παλαιολιθικη Ό «πολιτισμός», δπως ηδη όρίστηκε, εΤναι ενα τεχνητό πλαίσιο που ό ίδιος ό άνθρωπος τό δημιουργεί. Ένώ τά άνθρωποειδη έν­ τοπίζονται στην τροπικr) ζώνη, ό άνθρωπος -ενα άνίσχυρο άπό την άποψη της φυσικης διάπλασης ζώο- έζησε καi ζεί σ· δλα τά γεωγραφικά πλάτη καi σε πολυ διαφορετικά περιβάλλοντα, άπό τά φοβερά ψύχη της περιπολικης περιοχης εως τόν φλεγόμενο 'Ισημερινό. Καi τό πέτυχε όχι μόνο έπειδη έχει αύξημένες ίκανότητες προσαρμογης, άλλα καi έπειδr) διαθέτει όργανα καi μέσα έξωσωματικά, με τά όποία άντιμετωπίζει άποτελεσματικά τό πε­ ριβάλλον. Τά μέσα αύτά εΤναι τά έργαλεία, καi ό άνθρωπος εΤναι

- 21 -

τό μόνο ζώο που κατασκευάζει έργαλεϊα. Στά παλαιότερα στάδια της έξέλιξής του, τό μόνο που μπορεί κανεiς νό παρακολουθήσει είναι τό λίθινα έργαλεία, δ,τι άλλιώς όνομάζεται λιθοτεχνία. Άπό τη μορφη τών έργαλείων αύτών, τό μέγιστο μέρος της Έποχης τοϋ Λίθου, που καλύπτει χρονικό tό Πλειστόκαινο, όνομάστηκε Παλαιολιθικη έποχή. Καi γιά λόγους καθαρά πρακτικους ύποδιαι­ ρέθηκε σε 'Αρχαιότερη, Μέση και Νεότερη Παλαιολιθική. Oi κυ­ ριότερες φάσεις της έξέλιξης τών έργαλειακών τύπων, σε πολυ άδρες γραμμές, είναι �Ι εξης: Στην άρχη χρησιμοποιούνται κοινες πέτρες η κροκάλες ποτάμιες, που με μιά όπλrΊ κατεργασία άπο­ κτούν μιά κοφτερη πλευρά (pebble-tools). Με τόν καιρό διαλέ­ γονται πυρηνες πυριτόλιθου η άλλου σκληροϋ λίθου καi με έπα­ νειλημμένα χτυπήματα καθαρίζεται ή έξωτερικη φλούδα καi τό έργαλείο παίρνει κάποιο σχημα κατάλληλο γιά τό χέρι (άμφί­ πλευρα η πυρηνικά έργαλεία -bifaces). 'Αργότερα τό σχημα βελ­ τιώνεται, γίνεται πιό έπίμηκες η σχεδόν τριγωνικό, ένώ ή έπεξερ­ γασία γίνεται τόσο λεπτή, ωστε μερικό bifaces της Άχελαίας πε­ ριόδου έκπλήσσοuν για την όμοpφιά τους! Πρώιμα ηδη ό άν­ θρωπος χρησιμοποίησε για διάφορες χρήσεις τις μεγάλες φο­ λίδες (flakes) που έβγαιναν άπό τό καθάρισμα τών πυρήνων. Σε μερικες περιοχες άναπτύχθηκε έτσι μια τεχνικη φολίδων (clactonian). Κατά τη λεγόμενη Μέση Παλαιολιθική, τα κυριό­ τερα έργαλεϊα γίνονται άπό τέτοιες φολίδες. Τέλος, κατά την τε­ λευταία βαθμίδα της έξέλιξης, τη Νεότερη Παλαιολιθική, έπικρα­ τούν oi λεπίδες (blades), μακρόστενες καi όπωσδήποτε κανονι­ κού σχήματος φολίδες άπό τiς όποίες διαμορφώνεται ενα πληθος έργαλειακών τύπων. Άλλό ή Παλαιολιθικη δεν εΤναι μόνο ενα δθροισμα λιθοτε­ χνιών. Είναι προπάντων ενα μακρότατο οlκονομικό καi πολιτιστι­ κό στάδιο. 10 Είναι άκόμη ή περίοδος κατά την όποία διαμορφώνε­ ται τελειωτικά ό άνθρωπολογικός τύπος τού συγχρονου άνθρώ­ που· άπό αύτόν κατάγονται άμεσα δλες oi «φυλες» τών σημερι­ νών άνθρώπων. Τί δμως εΤναι τώρα γνωστό γιό τη μακρότατη αύτη έποχη άπό την Έλλάδα; 11 Μέχρι πριν άπό δεκαπέντε χρόνια ηταν δγνωστα έδώ (άντfθετα άπ' δ,τι συνέβαινε στiς γυρω χώ­ ρες), άσφαλη ίχνη τής έποχης αύτής. Άπό τό 1958 δμως καi πέρα, μέσα σε λίγα χρόνια, άφθονοι πυριτόλιθοι σαφώς παλαιο­ λιθικής ήλικίας βρέθηκαν σε μερικες περιοχες τής 'Ελλάδας, άπό τη Θεσσαλία καi την WΗπειρο εως την Πελοπόννησο, σε Οπαιθρες θέσεις καi σε σπήλαια. Μερικά άπό τά εόρήματα μάλιστα εiναι καi γεωλογικά χρονολογημένα, καi στiς δχθες τοϋ Πηνειού (άπ' δπου ξεκίνησε ή σχετικη άναζήτηση) συνοδεύονται άπό άπολι- 22 - θωμένα όστδ Θηλαστικών τοϋ Πλειστοκαίνου.

Για την ώρα, λεfποuν άκόμη άρχαιότερα παλαιολιθικό λείψανα, άλλα επειδη τfποτε δεν έμπόδιζε την παρουσία καi στην 'Ελλάδα άνθρωπίνων όντων τόσο πρώιμων, είναι fσως ζήτημα χρόνου μια τέτοια άνακάλuψη. UΟ,τι παλαιότερο ύπάρχει τώρα άνήκει στη λε­ γόμενη Μουστιαία (Mousterian) περfοδο της Μέσης Παλαιολιθι­ κής. Κατά την περίοδο αύτη επικρατεϊ ό άνθρωπολογικός τύπος που εΤναι γνωστός ώς «WΑνθρωπος τοϋ Νεάντερταλ»· κρανιακό του λείψανο βρέθηκε σχετικά πρόσφατα στό σπήλαιο τών Πε­ τραλώνων της Χαλκιδικής. Με τiς άποκαλύψεις αύτές, δ χώρος τοϋ έλληνικοϋ πολιτισμού για πρώτη φορά στην Ιστορία της έ­ ρευνας σχετίστηκε δμεσα με τiς εύρασιατικες εξελίξεις τοϋ Πλει­ στοκαίνου, καi ή έλληνικη Προϊστορία άπλώθηκε σε άλλοτε δ­ γνωστα καi σκοτεινό βάθη. Άναπόφευκτα, τό γεγονός αύτό θό έχει συνέπειες όχι μόνο έρεuνητικες άλλα θα έπηρεάσει ως lνα σημεϊο καi την Ιστορικη σκέψη. Σ' δλη σχεδόν την Παλαιολιθική, ό άνθρωπος παραμένει δεσμώτης τοϋ περιβάλλοντος. 'Εξαρτάται άπόλuτα άπό δ, τι τοϋ παρέχει, ζεi σαν παράσιτο κυνηγώντας ζώα καi μαζεύοντας καρπούς, δεν παράγει. Αίώνιος μέτοικος, άκολου­ θεί τα ζώα στiς μετακινήσεις που ύπαγορεύει ή έποχικη άνάπτuξη της βλάστησης, περιορίζεται σε μικρες όμάδες χωρiς πολλη συ­ νάφεια, όργανώνεται τό πολι) σε κuνηγετικες όρδες καi ζεϊ άλ­ λοτε σε σπήλαια καi άλλοτε στό ϋπαιθρο, κοντό στα περάσματα τών ζώων. Κάτω άπό τiς συνθήκες αύτές, ή προοδευτικη έξέλιξη τών έργαλειακών τύπων είναι βραδύτατη, σχεδόν άνεπαίσθητη· ό πληθυσμός πολυ άραιός, γιατi τό κυνήγι εiναι δύσκολο καi χρειάζεται μεγάλη έκταση για να είναι άποδοτικό. Έν τούτοις, κα­ τά τη Μέcrη κυρίως Παλαιολιθική, κάποια πρόοδος είναι φανερη καi στα έργαλεϊα, άλλα καi σε άλλους τομείς: Ό Νεάντερταλ είναι είδικεuμένος κυνηγός μεγαλόσωμων ζώων κάτω άπό κλιματικες συνθήκες σχεδόν άρκτικές, άλλα καi πολu θερμές (θερμό μεσο­ στάδιο άνάμεσα στiς παγετώδεις περιόδους). θάβει τους νε­ κρούς του προσεκτικά μέσα σε λάκκους καi καμιά φορά άποθέτει δίπλα τους εργαλεία � τροφές σε μια μάλιστα περίπτωση εξακρι­ βώθηκε δτι ό νεκρός εΤχε σκεπαστεί με άνθη. UΕνα άνθρώπινο άντίκρισμα τοϋ θανάτου! 'Ενδείξεις κάποιας όργάνωσης δε λεί­ πουν άπό την έποχη αυτή, καi ή σημαντικότερη είναι ίσως ή πρώτη έμφάνιση κατοικίας τεχνητης στό ϋπαιθρο (Molodova 1, στη λεκάνη τοϋ Δνείστεροu), σε μια έποχη που άπέχει 40.000 χρόνια πρiν άπό μδς! 12 Μερικοi μάλιστα άποδίδοuν σ' lνα είδος «λατρείας» την προσεκτικη συγκέντρωση κρανίων σπηλαίας δρ­ κτοu σε μερικά σπήλαια της Κεντρικής Εύρώπης, χρονολογημένα με άσφάλεια στην Τδια περίοδο. Παραμένει άκόμη μυστήριο για την επιστήμη ή άπότομη έξαφάνιση τοϋ uποείδοuς αύτοϋ τοϋ άν-

23

θρώποu καi ή ύποκατάστασή του, γύρω άπό τό 35.000 πρlν άπό την έποχή μας, άπό τόν άνατομικά Σύνχρονο άνθρωπο (Homo sapiens sapiens). 'Ωστόσο, άπό τή Δυτικη Άσία -τήν περιοχι'Ί που θεωρείται μια άπό τiς πιό πιθανές πατρίδες τοϋ νέου άνθρώ­ ποu- ύπάρχουν ένδείξεις που ύποδηλώνοuν δτι ή υποκατάσταση δεν ηταν τόσο άπότομη.

6. Ή Νεότερη Παλαιολιθικη Με όποιοδήποτε τρόπο και αν έπικράτησε ό τύπος τοϋ Σύγ­ χρονου άνθρώποu, βέβαιο είναι δτι ή άνθρωπολογικη αύτη άλλα­ γη συνοδευόταν άπό έργαλειακές και άλλες μεταβολες τόσο ση­ μαντικες για τό μέλλον, ώστε μποροϋμε νά πούμε δτι μιά νέα έποχη άρχιζε τότε, όχι μόνο στην τεχνολογία άλλα καί στην πνευ­ ματική πορεία τοϋ άνθρώπινοu γένους. Στην 'Ελλάδα, ή περιοχη που άπέδωσε τά σπουδαιότερα, γιά την ώρα, λείψανα της Νι:ότε­ ρης Παλαιολιθικης εiναι η ·Ηπειρος. Στη θέση «Κοκκινόπηλος», στην κοιλάδα τού ποταμού Λούρου, ·Αγγλοι έρεuνητες διαπίστω­ σαν τήν ϋπαρξη μιας πολυ πρώιμης λιθοτεχνίας λεπίδων εiδικού τύπου, που μπορεί να χρονολογηθεί πρiν άπό τό 33.000 π.Χ., εί­ ναι δηλαδη πρωιμότερη άπό άντίστοιχα μορφολογικά σύνολα της Δυτικής Εύρώπης. Αύτό έπιτρέπει να διατυπωθεί ή όπόθεση δτι τά γενετικά στοιχεία της Νεότερης Παλαιολιθικής ηρθαν στην Εύρώπη άπό τά βόρεια iΊ τά άνατολικά, καi σε μια τέτοια περί­ πτωση ή Έλλάδα θά έπαιξε τό ρόλο γέφυρας. Δυστυχώς τίποτε δεν έχει φανεί άκόμη άπό άνθρωπολογικά λείψανα, έκτός άπό άβέβαιa ίχνη. Άπό σπήλαια της 'Ηπείρου πάλι κai της 'Αργολίδας ή έρευνα κέρδισε σπουδαία δεδομένα γιά τlς τελικές φάσεις της έποχης: Στό βραχώδες σκέπαστρο «Άσπροχάλικο», ή τελική νεότερη πα­ λαιολιθικη λιθοτεχνίa ( 11.000 π.Χ.) έδειξε στοιχεία «γεωμετρι­ κού μικρολιθισμοϋ», που θά τα συναντήσουμε πολυ σπάνια και σε μεσολιθικές φάσεις, ένώ στό σπήλαιο «Καστρίτσα» ή άνά­ λογη χρονικά φάση δεν έχει τέτοια μορφικά στοιχεία. Μερικες κατασκευες στό σπήλαιο αύτό άπό ξύλα, που είχαν σκοπό τη δη­ μιουργία τεχνητού σκεπάστρου η τήν προφύλαξη της έστίας, εi­ ναι γιά την ώρα οί άρχαιότερες άπό την 'Ελλάδα. Γιά τό σπήλαιο αύτό όπολόγισαν τους ένοίκους σε είκοσι πέντε άτομα, μια πα­ τριά δηλαδή που έμενε μόνο τό θέρος, ένώ τό χειμώνα oi κυνη­ γοί άκολοuθούσαν τά έλάφια στά χαμηλότερα καi κλιματολογικά πιό ηπια βοσκοτόπια. Μέ τόν ίδιο ρυθμό μετακινούνται καi σή­ μερα στην ίδια περιοχή ol νομάδες ποιμένες της 'Ηπείρου! - 24 ΟΙ πρόσφατες άνασκαφές στό σπήλαιο «Φράγχθι» της • Ερμιο-

νίδας άπέδωσαν ίστορικης σημασίας πορίσματα. 'Ανάμεσα σε άλλα, πρόσφεραν γιά πρώτη φορά άσφαλείς ένδείξεις κάποιας συνέχειας μεταξυ τοϋ τελικού Πλειστοκαίνου καi της άρχόμενης «Νεοθερμικης» 13 κλιματικής περιόδου (Neothermal), με άλλα λό­ για κάποια έπιβίωση έσχατων παλαιολιθικών στοιχείων στην άκόλουθη φάση της έξέλιξης που στην Εύρώπη την όνομάζουν Μεσολιθική. Τη φάση αύτη τη γνωρίζουμε τώρα καi στην 'Ελ­ λάδα μόνο άπό τό σπήλαιο αύτό, καi μάλιστα σε μιά μοναδικη στρωματογpαφικη διαδοχή (Νεότερη Παλαιολιθικη-«Μεσολι­ θικr)»-άρχόμενη Νεολιθικr)-προχωρημένη Νεολιθική). "Αν καi δεν εΤναι εύκαταφpόνητα τά στοιχεία που ώς τώρα άπέ­ δωσε ή έρευνα γιά τη Νεότερη Παλαιολιθικη στην 'Ελλάδα, έν τούτοις φαίνονται πολυ κατώτερα άπό τiς προσδοκίες μας. Γιατi, δπως σημειώθηκε ηδη, ή έποχη αύτη έβαλε βαθιά τη σφραγίδα της στην τελειωτικη διαμόρφωση τοϋ σύγχρονου είδους άνθρώ­ που, τόσο στη φυσική του διάπλαση δσο καi στην πνευματική. Παραμερίζοντας σπουδαία έπιτεύγματα στην τεχνολογία (έξειδι­ κευμένα έργαλεία γιά είδικες χρήσεις, άφθονη χρήση τοϋ όστοϋ, τάση γιά λεπτολιθισμό καi στό τέλος μικρολιθισμό κτλ.), δεν μπο­ ρεί κανεiς παρά νά σημειώσει, έστω καi πολυ πρόχειρα, τά κυριό­ τερα άλλα χαρακτηριστικά της μεγάλης καi δημιουργικής αύτης έποχης που καθαγιάζει ή τέχνη τών σπηλαίων. Ή τέχνη αύτη δεν είναι φαινόμενο άπομονωμένο, δπως άλλοτε πίστευαν. 'Εντάσ­ σεται μέσα σ· ενα γενικότερο πλαίσιο σωστης καi άποδοτικης προσαρμογής, κοινωνικής όργάνωσης, συνθετότερης πολιτιστι­ κής δραστηριότητας. Μέσα στό πλαίσιο αύτό περιλαμβάνεται ή άνεπτυγμένη τεχνικη τοϋ κυνηγιού, ή τελετουργικη ταφη τών νε­ κρών, ή φροντίδα γιά στολισμό τοϋ σώματος, ή κατασκευη συμ­ βολικών «είδωλίων» άνθρώπων καi ζώων (άκόμη καi «πορτρέ­ των»), άλλα κυρίως ή όργάνωση συνοικισμών περιοδικών, με οί­ κήματα ποικίλων σχημάτων καi διαστάσεων άπό τους «Γκραβέτ­ τιους» κυνηγους τών άνοιχτών πεδιάδων της Κεντρικής καi Άνα­ τολικης Εύρώπης.14 ·Όλα αύτά τά έπιτεύγματα πρέπει νά άφησαν βαθιά τά ίχνη τους στiς μεταγενέστερες έξελίξεις, έπειδη δεν ύπηρξε έκτοτε άλλαγη τοϋ άνθρωπολογικοϋ τύπου. Τη διαπί­ στωση αύτη την έπιβεβαιώνει ή έρευνα, καθως προχωρεί προο­ δευτικά. Στην 'Ελλάδα, ή σχετικη έρευνητικη προσπάθεια έχει μόλις άρχίσει καi δεν ηταν δυνατό v· άποδώσει έντυπωσιακά άποτελέσματα άπό τά πρώτα βήματα. Δεν πρέπει νά λησμονείται δτι ή κλιματικη μεταβολr) τοϋ τέλους τοϋ Πλειστοκαίνου δεν ηταν έδώ τόσο καταστροφικη η άπότομη δπως άλλοϋ. Ή μετάβαση πρέπει νά ηταν μαλακότερη καi οί πολιτιστικες μεταλλαγες λιγό- 25 τερο έντονες η έκδηλες.

7. Ή «Μεσολιθικη» στην 'Ελλάδα Οί έπιφυλάξεις που έχουν ol μελετητες γιό την άπόδοση τοϋ δ­ ρου Μεσολιθική σε δ,τι γιό την ώρα καλύπτει τό εύρηματικό κε­ νό μεταξυ Παλαιολιθικής και Νεολιθικής είναι δικαιολογημένες. Πρώτο, έπειδη ή περίοδος είναι γνωστη άπό μιό μόνο θέση, τό σπήλαιο τοϋ Φράγχθι, δπου ή στρωματογραφικη τάξη είναι σα­ φής, ένώ άνάλογα εύρήματα άπό άλλες θέσεις (Βοίβη, Σιδάρι) δεν είναι τόσο άσφαλή. Δεύτερο, έπειδη ό δρος ταιριάζει ά­ πόλυτα μόνο στις έξελίξεις της Δυτικής Εύρώπης, δπου μπορεί πραγματικό ν' άπομονωθεί μιό τυπικη Μεσολιθική. Άλλα και αν άκόμη ό δρος θεωρηθεί προσωρινός, τό γεγονός είναι δτι τό κενο που άναμφισβήτητα ύπηρχε άλλοτε, τείνει τώρα νά καλυ­ φθεί. Και όπωσδήποτε γεφυρώνεται τό χάος που ύποθέταμε άλλοτε άνάμεσα στό θηρευτικό και στό παραγωγικό στάδιο, ένώ τώρα τό δεύτερο, δηλαδη ή Νεολιθική, δε φαίνεται πιό πιθανό δ­ τι μεταφυτεύτηκε ετοιμο σε μιό έρημη χώρα. Με δλες τις έπιφυλάξεις που έπιβάλλουν τά τωρινό περιορι­ σμένα πλαίσια της έρευνας, είναι δυνατό νά χαρακτηριστεί ή «Μεσολιθικη»· στην 'Ελλάδα ώς μιό άληθινό μεταβατικη περίο­ δος, πού, συνεχίζοντας στη λιθοτεχνία την έσχατη παλαιολιθικη παράδοση (ή λιθοτεχνία φαίνεται πραγματικό περισσότερο «έ­ πιπαλαιολιθική»15 παρά <ψεσολιθικη» τυπικη) και χωρις ούσιώ­ δεις μεταβολες στόν τρόπο της ζωης (συνεχίζεται τό κυνήγι και ή συλλογη άγριων καρπών, ένώ άργότερα ή άλιεία γίνεται ενα μέσο έμπλουτισμοϋ της τροφης με πρωτε'ίνες), έπαιξε και έδώ τόν ζωτικό ρόλο που της άποδίδουν άλλοϋ, δηλαδη ύπηρξε ή πε­ ρίοδος κατά την όποία ή παραγωγικη οίκονομία άπλώθηκε στην 'Ελλάδα. Δεν ύπάρχει πραγματικό άμφιβολία δτι οί άνθρωποι που γιό πρώτη φορά δέχτηκαν τά άγαθά της έξημέρωσης τών ζώων και της καλλιέργειας δημητριακών στην 'Ελλάδα βρίσκονταν σε μιό φάση «Μεσολιθική». Και αν άκόμη ή έξημέρωση και ή καλ­ λιέργεια, ώς Ιδέες και έμπνεύσεις, άλλα και ώς πραγματοποιήσεις (δηλαδη με ζώα έξημερωμένα και με σπόρους καλλιεργημένων καρπών) έχουν είσαχθεί άπό την 'Ανατολή, δπως πιστεύεται, θό ηταν πολυ δύσκολο νά έξηγηθεί ή διάδοση αύτη μόνο με μικρες όμάδες <<μεταναστών» -μιά ύπόθεση που δεν άποδεικνύεται με τίποτε- και νό άγνοηθεί ό ρόλος ένός προϋπάρχοντος πληθυ­ σμιακού στοιχείου, που βρισκόταν πολιτιστικά στην τελικη θη­ ρευτικη και συλλεκτικη φάση και ηταν ετοιμο νό άποδεχτεί τη νέα πραγματικότητα στην όργάνωση της ζωης. Δε λείπουν ol ένδείξεις γιό μιό εύρύτερη έπέκταση της «Με­ - 26 - σολιθικης» και σε άλλες περιοχες της 'Ελλάδας, έκτός άπό τό

σπήλαιο τοϋ Φράγχθι. Στη Θεσσαλία ή Βοίβη (θέση «Σαμάρι», μέσα στην άποξηραμένη λίμνη Βοιβηίδα-Κάρλα) είναι ενd χα­ ρακτηριστικό παράδειγμα· ϋπαιθρου οίκισμοϋ, έστω καi δν δεν ύπάρχει άκό μη σαφης στρωματογραφικός προσδιορισμός.16 Τό ί­ διο ϋπαιθρη είναι ή θέση Σιδάρι στη ΒΔ άκτη της Κέρκυρας, δ­ που έχουμε καi άπόλυτη χρονολόγηση (5870±340 π.Χ.) για τό

1. Ταφή γυναίκας πάνω στό δάπεδο τής σπηλιάς. Ή νεκρή ήταν σκεπασμένη μέ πέτρες. Μεσολιθική περίοδος. Σπήλαιο Φράγχθι.

- 27 -

J

..

64. Ι

"'�)

••

...

J

' . J· ιι

ΧΑΡΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚ�Σ ΕΛΛΑΔΟΣ •

Θέση η Οίκισμός

�

..(

rι

...

• •

,t

•,.,»·

.�

1�

r ·'�

�. ...#. ,,..:-,_.,

ι

,

.. ..

.. � �-/

•::)

Σημειώνονται μόνον οfκισμοi καi σπήλαια πού έχουν συ­ στηματικά η δοκιμαστικά άνασκαφεί. Κατ· έξαίρεση έχουν προστεθεί μερικές θέσεις μέ Ιδιαίτερη τοπογραφική η άλλη σημασία. 1 Παραδημή. 2 Στρύμη (σπήλαιο). 3 Μαρώνεια (σπήλαιο). 4 Μά­ κρη. 5 Λαφpούδα. 6 Σπήλαιο Νυμφών. 7 Ντικιλί Τάς. 8 Πολύ­ στυλο. 9 Πετρούσσσ. 1Ο Σιταγροί-Φωτολείβος. 11 Δήμητρα. 12 Γαληψός. 13 Άκροπόταμος. 14 Θάσος (σπήλαιο Μαριών). 15 Θάσος (Καστρί). 16 Πολιόχνη (Λήμνος). 17 Στίβος Ι-11 (Γκιουμε­ νίτσα). 18 Σαράτσι (Περιβολάκι). 19 Πυλαfα (Καπουτζήδες). 20 Θέρμη (Σέδες). 21 Κριτσανά. 22 Όλυνθος. 23 'Άγιος Μάμας. 24 Λιμνότοπος (Βάρδινο). 25 Ροδοχώρι (σπήλαιο). 26 Άρμενοχώρι. 27 Νέα Νικομήδεια/ /- / . 28 Σέρβισ. 29 Άσφάκα (Ίωάννινα). 30 Σιδάρι (Κέρκυρα). 31 Κεφαλόβρυσο. 32 Χασάν Μαγούλα. 33 Ραχμάνι. 34 Ά γία 'Άννα (Τίρναβος). 35 Νεσσωνίς /-//. 36 Γεντίκι. 37 Σουφλί Μαγούλα. 38 'Αράπη Μαγούλα. 39 Ότζάκι Μαγούλα. 40 'Άργισσα. 41 Ά γία Σοφία (Δρουσανάδες). 42 Θεόπετρα (σπή­ λαιο). 43 Μεγ. Κεφαλόβρυσο /-//. 44 Πέτρα. 45 Καραμουρλάρ. 46 Χατζημισιώτικη Μαγούλα. 47 Μαγούλα Βισβίκη. 48 Γκιούλ­ μπερη. 49 Μαγούλα Ά γpοκηπίου (Βελεστfνο). 50 Σέσκλο. 51 Δι­ μήνι. 52 Κουφόβουvο (Βόλος). 53 Πευκάκια-Νήλεια (Βόλος). 54 Μαγουλίτσα ('Αρτεσιανό). 55 Μαγούλα Τσαπόχα (Καρδfτσα). 56 Πρόδρομος /-//. 57 Τζάνη Μαγούλα. 58 Μεγ. Παζαράκι ('Άγ. Βησσαρίων). 59 'Αχίλλειο (Φάρσαλα). 60 Τσαγγλί. 61 Πύρασος. 62 Θήβαι Φθιώτιδες. 63 Ζερέλια. 64 'Άγιος Πέτρος (Κυρα­ Παναγιά). 65 Λιανοκλάδι. 66 Σκύρος. 67 Χοιροσπηλιά (σπήλαιο­ Λευκάς). 68 'Άγιος Νικόλαος (σπήλαιο-Άστακός). 69 Κοκκινο­ σπηλιά (σπήλαιο-Αίτωλικό). 70 Άλαί (Λοκρίς). 71 Έλάτεισ. 72 'Αγία Μαρίνα. 73 Βάρκα (Ψαχνά). 74 Χαιρώνεια. 75 Πολυγύρα. 76 Όρχομενός. 77 Πύργος (Μαγούλα). 78 'Άγιο Γάλα (σπήλαιο­ Χfος). 79 Έμπορειό (Χίος). 80 Θήβα. 81 Εστρησις. 82 Μαραθών (Σπήλαιο Πανός). 83 Νέα Μάκρη. 84 'Αθήνα. 85 Παλαιά Κοκκι­ νιά. 86 Πούσι Καλογέρι- Βραυρών. 87 Σπήλαιο Κίτσου (Λαύριο). 88 Βελατούρι (Θορικός). 89 Κεφάλα (Κέα). 90 ΑΓγινα. 91 Τείχος Δυμαfων. 92 Φλιούς. 93 Κόρινθος 94 Γωνιά. 95 Νεμέα (σπή­ λαιο). 96 Μυκήνες. 97 Μπερμπάτι. 98 Πρόσυμνα. 99 Τίρυνθα. 100 Λέρvα. 101 Άγιωργίτικα ('Αρκαδία). 102 Φράγχθι (σπή­ λαιο). 103 Άσέσ. 104 Μάλθη. 105 Κουφόβουνο (Σπάρτη). 106 Πύλος. 107 'Αλεπότρυπα (σπήλαιο). 108 Σάμος (Τηγάνι). 109 Σάλιαγκας ('Αντίπαρος). 110 Νάξος.

,��-·Υ"'

..••• Α

..

.. ..

Χάρτης 1

•••

�� �

•

4 �

·�

-29-

Χάρτης 11 Σημειώθηκαν μέ σχετικη άκρίβεια ol σημαντικότεροι γνωστοί νεολιθικοί συνοικισμοί της (σημερινής) Θεσσαλίας. Γιά :rην εύκολότερη ταύτιση, όνομάζονται μόνον ol άνασκαμμένες συστηματικά η δοκιμαστικά θέσεις καi μερικές άλλες πού έχουν προσδιοριστικη σημασία. Ό χάρτης σκο-

6

�

. 27

15

17 8

.

26

.

73

.38

847

4

•J

�

42

•

..

•79

••• .92 93 .

120 8

e•o 8

103

4 8 10 114

t428 8143

•••

8 154

•'"

•

12,

8 122 eΙ39

:1�; 8 1i

81 37 8153...

8153

134

41

8 58

8

e2 59 _,. 8 63 ...&4 65

8 e•

ΜΙ 8 140 8 1388

•

9

•"'

s 8ιι .118 . 119 8 .116 8 111

8

25

51 50 9_L53, 54 8 57 s 56 8 61

.

•

• 8 33 .39

ιιs s7s ?'t,_•

2 .7

91

36 . 32

29

•30 8 31

837

•••

• • 28

eΙ36 8135 81 44

-· ...

..,,.._

••••

... •

148

74

.. :

• ·bl·

πεύει νό δώσει κυρίως την εiκόνα της συγκέντρωσης τών συνοικισμών στό πεδινό και γύρω άπό τό κατόπιν σπουδαιότερα οiκιστικό κέντρα τών ίστορικών χρόνων. Συστηματική τοπογραφική έρευνα τών προϊστορικών οiκισμών και θέσεων της Θεσσαλίας έχει άναλάβει ό Daνid French· ή σχετική έργασία του θό δημοσιευθεί σύντομα. Σ' αύτήν έπομένως θό βρεί ό εiδικός άκριβέστερες πληροφορίες γιό τό θέμα. 2 Χασάv Μαγούλα. 5 Ροδιά. 6 'Άγιος Άθαvάσιος (Δερέλια). 7 Μπουvάρ­ μπασι. 9 Άγία 'Άvva (Μεγάλη Βρύση). 11 Ραχμάvι. 1 7 Καραγκιόζ Μα­ γούλα. 18 Τζαλμάς. 19 Νεσσωvίς (Ι-ΙΙ). 22 Δαμάσι. 23 Θεάπετρα (σπή­ λαιο). 25 Γεvτίκι. 26 'Αγία Σοφία. 28 Όρμάv Μαγούλα. 29 'Αράπη Μα­ γούλα. 30 Ότζάκι Μαγούλα. 32 Κοραγάτς Μαγούλα. 36 Σουφλι' Μα­ γούλα. 38 'Άργισσα (Γκρεμός). 39 Μεσιανή Μαγούλα. 43 Κουτσοχέρα. 44 Μαγούλα Βραστήρα. 45 Πλατιά Μαγούλα. 46 Μεγάλο Κεφα­ λόβρυσο. 50 Πλατύκαμπος. 59 Χάλκη. 68 Άσημάχωμο. 70 Kpavvώv (Ντουράκι). 71 Kpavvώv (Κάστρο). 73 Λέστεvο. 78 Σ�. 79 Μα­ γούλα Κοσκινά. 80 Πέτρα. 82 Χατζημισιώτικη Μαγοιίλd'. '83 "1{_(1/)αμουρ­ α λάρ. 84 'Άγιος Νικόλαος (Κανάλια). 85 Βοίβη. 87 Παλαμάς. 88.Μyούλα Κουτούκι (Ζάππειο). 93 Μαγουλίτσα. 95 Καλό Νερά. 96 Γκιόζ Τεπέ. 100 Μαγούλα Βισβίκη (Βελεστίνο). 103 Μυρρίvη. 109 Σκοτούσσα. 110 Άγροκήπιο (Βελεστίνο). 114 Πρόδρομος. 11 7 Μακριά Μαγούλα. 120 Μαγούλα Τσαπάχα (Καρδίτσα). 122 Τζάvη Μαγούλα. 124 Σπαρτιά. 125 Σjσκλο. 126 Πύργος. 127 Διμήνι. 128 Κουφόβουvο. 129 Δημητριάς. 130 Πευκάκια (Νήλεια). 13 7 Δεμερλί. 138 Μεγάλο Παζαράκι. 145 Φάρ­ σαλος. 150 Τσαγγλί. 151 Άεριv6 (Κάστρο). 152 Βαλανιδιά. 155 'Αχίλ­ λειο. 156 Δένδρα. 158 Ναρθάκιο. 160 Πύρασος. 161 Θήβαι Φθιώτιδες. 162 Μαγούλα Άιδιvιώτικη. 163 Νταουτζά. 166 ΆλμυριJ.πικη Μαγούλα. 168 Ζερέλια.

••ο •"ο

81

•\

..,

:s

,99 • 89θ e102 1

°&�, 2

113 111 .•110 •••23

el6" 8155

.168

128 6 127 . •

ι� ,�.

elS!

8161

124

. 12

160 .

8 102

8 1 52

'10

,,.,

eΙ66 8167

�

ΧΑΡΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ 8

0(οη n Ο11(1σμο<,

μεσολιθικό στρώμα. 17 'Από τiς θέσεις αύτες δεν ύπάρχουν γιά την ώρα οίκήματα, άλλα εΤναι σημαντικό τό ·γεγονός δτι κάποιο πρώτο βημα πρός την κατεύθυνση τού οίκισμού, δηλαδη τού μι­ κρού χωριού, έχει ηδη άποτολμηθεί σε ενα προνεολιθικό έπί­ πεδο. 'Οσοδήποτε φτωχη καi δν δείχνει τώρα ή Μεσολιθικη στην 'Ελλάδα (τό φαινόμενο εΤναι πολυ γενικότερο), δε σημαίνει κατ· άνάγκη «παρακμή». Ό παραδοσιακός παλαιολιθικός έξοπλισμός μετασχηματίζεται, καi νέες δραστηριότητες (άλιεία, συλλογη ό­ στρέων στiς παράλιες θέσεις, άπαρχη της ναυτιλίας, δπως μαρ­ τυρεί ή πρώιμη διακίνηση τού όψιανού της Μήλου) πρωτοεμφα­ νίζονται. Οί έξελίξεις αύτες άρχισαν πρiν άπό τiς άρχες της 7ης χι­ λιετίας π.Χ. Οί σιγανες καi σχεδόν άνεπαίσθητες αύτες άλλαγες στην παραδοσιακη οίκονομία μαρτυρούν καi έδώ γιά την πλαστι­ κότητα που είχε ή έξέλιξη τού τελικού θηρευτικού καi συλλεκτι­ κού σταδίου καi έπιτρέπουν την ύπόθεση δτι κάποια προπαρα­ σκευη τού έπόμενου βήματος εΤχε συντελεστεί. Τό φοβερό κενό που άλλοτε διαπιστωνόταν μεταξυ Παλαιολι­ θικής καi Νεολιθικής στη χώρα αύτή, φαίνεται τώρα νά γεφυρώ­ νεται με άμεσες μαρτυρίες. Ή γη δεν ηταν όλότελα χέρσα· είχε ύποστεί ενα είδος προετοιμασίας καί, ώς ενα σημείο, ηταν ετοιμη νά δεχτεί τό σπόρο της νέας, παραγωγικής οίκονομίας.

ι

Ί)9fΛOΙrfd3, Λ[μ.ο ΙΘΧλt;dφ ΟΙDγf,111.0 91 'l

2

2. Ή νότια πλευρά τής άκρόπολης τού Σέσκλου. Τό ρεύμα ιιΣουληvάρι» πού κυ­ λάει σύρριζα στήv πλευρά αύτή {χει προκαλέσει άπότομες πτώσεις. 3. «Πρώιμο γραπτόJJ άγγείο τής "Αρχαιότερης Νεολιθικής (ϋψ. Ο, 135 μ.). Σέ­ σκλο. Μουσείο Βόλου Κ 2800. 4. 'Εσωτερικό γραπτής λεκαvίδας τής Μέσης Νεολιθικής. Τσαγγλί. Μουσείο Βόλου Κ 292. 5. Μονόχρωμο άγγείο τής "Αρχαιότερης Νεολιθικής (ϋψ. Ο, 13 μ.). Σέσκλο. Μουσείο Βόλου.

3

4

5

6. Πήλινο όμοίωμα οίκίσκου (ϋψ. Ο, 13 μ.). Χαιρώνεια. Μουσεϊο Χαιρωvείας 24.

7. 'Ερυθρό μονόχρωμο ραβδωτό ποτήρι τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. 0,25 μ.). Σέσκλο. Μουσείο Βόλου Κ 2852. 8. Πήλινο είδώλιο καθισμένης γυναίκας (συμπληρωμένο) τής Μέσης Νεολιθι­ κής (ϋψ. 0,07 μ.). Περιοχή Φαρσάλων. Μουσεϊο Βtιλου Μ 168.

6

7

8

9. 'Ακρόπολη Σέσκλου. Το (ψεγαροειδέςιι οικημα 7-8-9 τής Μέσης Νεολιθικής.

·ύ.ούγγφιlιn.ο Ιμ 913rf 5nω ύ.ο;;e Ιμ.ο ΛD>ΙύΘ{,ι.L3ΘΟJJΟ.LDΛD] (?: J ·eιdι;,; (J.L(ID OΙ.LΙ;ιrfrrψ 91.D ΛD>ΙύΘ!!JdΕI Q011 DJ31ιlιρ DΛΙγ{,111 91 ·«noJdύ.L.DDlιd!!J [J0>113rfDd3>1» 001 5οrfογι;ιe

ο.

·πογκ.ο;;χ ύγο119d>1tτ, Ό

ι

11. Λίθινες άξίνες τής Νεολιθικής (μήκος τής πρώτης 0,09 μ.). �Ολες άπό τό Σέσκλο, έκτόςσ'}ι Μουσείο Βόλου. 12. Κεφάλι είδωλίου μόσχου· δείχνει τό εύρύ μέτωπο και' τήν εύρεία μεσοκερατική αύλαiιν έξημερωμένων βοοειδών, πού μοιάζουν πολύ μέ τήν αγρια μορφή τους (ϋψ. 0,05 μ.). ΣέσκΒt σείο Βόλου S 62. 11. 13. 'Αναπαράσταση στειλέωσης λίθινης άξίνας. Μουσείο Βόλου Μ 2969 (ή άξίνα).

?V τέταρτη.

ιv πρώιμων 962). Μου-

12 13

11

15

14

14. Κεφάλι πήλινου νεολιθικού είδωλiου (ίiψ. 0,035 μ.). Μαγούλα Καραμουρλάρ (1972) άρ. 48. Μουσείο Βόλου.

16

17

15. Πήλινο είδώλιο Κόρης (ϋψ. Ο, 19 μ.). Λέρνα. Μουσείο 'Άργους 1.

16. Κεφάλι γυναικείου πήλινου είδωλίου (ϋψ. 0,07 μ.). Περιοχή Λάρισας. Μουσείο Λάρισας. 17. Κεφάλι πήλινου εlδωλίου μέ ίδιόμοpφο κάλυμμα (ϋψ. 0,045 μ.). :4χίλλειο Φαρσάλων. Μουσείο Βόλου Μ 5090.

18

18. Γραπτό Urfirnis τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. Ο, 175 μ.). Σπήλαιο Φράγχθι. Μουσείο Ναυπλίου FP 48. 19. Γραπτό Urfirnis τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. 0,20 μ.). Σπήλαιο Φράγχθι. Μουσείο Ναυπλίου FP 89.

19

20. 'Ακρόπολη Σέσκλου. Άποψη τού νεολιθικού μεγάρου 1-2-3 άπό τά νοτιο­ δυτικά. 21. Πολύχρωμο γραπτό άγγεΓο τijς Νεότερης Νεολιθικijς (ϋψ. 0,25 μ.). Διμήνι. 'Εθνικό 'Αρχαιολογικό ΜουσεΓο 5922. 22. Φιάλη τού κλασικού rφυθμού Διμηνίουι>, τijς Νεότερης Νεολιθικijς (ϋψ. Ο, 105 μ.). Σέσκλο. ΜουσεΓο Βόλου Κ 2850.

22

23. Λίθινο άνθρωπόμορφο είδώλιο (ίίψ. 0,26 μ.). Μελία (Σακαλάρ) Λά­ ρισας (Μαγούλα ιι 'Ασημόχωμωι). ΜουσεΓο Βόλου Μ 2769. 24. Πήλινο είδώλιο ζώου μέ δί­ χρωμη διακόσμηση τής Νεότερης Νεολιθικής (μήκ. 0,066 μ.). Πλατύ­ καμπος Λάρισας. ΜουσεΓο Βόλου Μ 5083:

23 24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β'

Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΥ ΣΤΑΔΙΟΥ. ΠΡΟΚΕΡΑΜΕΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ 1. Ή έγκαθίδρυση τού νέου σταδίου Στά δύο βασικότερα προβλήματα τοϋ άνθρώπου, στiς σχέσεις του με τό άνθρώπινο iΊ στενό περιβάλλον καi στiς σχέσεις του με τό εύρύτερο φυσικό περιβάλλον, τό θηρευτικό στάδιο δεν μπό­ ρεσε νά δώσει πάγιες λύσεις. Ή έξάρτηση τοϋ κυνηγού άπό τiς φυσικες πηγες καi τό φυσικό περιβάλλον γενικότερα ηταν, σε δλη τη διάρκεια τοϋ σταδίου αύτοϋ, συντριπτικά μεγαλύτερη άπό τό βαθμό τοϋ έλέγχου που μπόρεσε νά έπιβάλει ό ίδιος σ' αύτό. Κατ' ούσίαν δεν ύπηρξε ποτε -έκτός άπό μερικες έξαιρετικες πε­ ριπτώσεις- έπάρκεια τροφης οίίτε άσφάλεια, άφοϋ δεν ηταν δυ­ νατη ή ϋπαρξη άποθεμάτων. Ή διασπορά άλλωστε τών άνθρώπι­ νων όμάδων καi ή μετακίνηση δεν έπέτρεπαν μονιμότερες έπα­ φες καi σταθερους κοινωνικους σχηματισμούς, πολυ περισσό­ τερο θεσμους καi όμαδικά έπιτεύγματα, που προϋπέθεταν μονι­ μότητα τοϋ παράγοντα «τόπος». Φυσιολογικά έπομένως ό πα­ λαιός τρόπος ζωης θά όδηγοϋσε κάποτε σε άδιέξοδο. Πρός τό τέλος τοϋ Πλειστοκαίνου, καθώς τά μεγάλα θηράματα έτειναν νά έξαφανιστοϋν iΊ νά μετατοπιστούν όριστικά σε περιορισμένα πε­ ριβάλλοντα, ή άνάγκη γιά όλοκληρωτικη άλλαγη έγινε πιεστική. 'Εκεί λοιπόν πρέπει νά τοποθετηθεί χρονικά ή κυοφορία τών νέων σχέσεων μεταξυ τοϋ άνθρώπου, τών ζώων καi τών φυτών, που θά κατέληγε άργότερα στην άσκηση της κτηνοτροφίας καi της γεωργίας. ·'Αλλά ή μετάβαση άπό μιά οίκονομία, που κράτησε ίσως ενα έκατομμύριο χρόνια, σε μιάν άλλη, ριζικά διαφορετική, δεν έγινε φυσικά άπότομα. Πέρασε άπό άγνωστα προστάδιο καi πειραματικες iΊ δοκιμαστικες φάσεις, που δεν άφήνουν λείψανα άνιχνεύσιμα άρχαιολογικώς. Βέβαιο εΤναι έπίσης δτι ή νέα παρα­ γωγικη οίκονομία δεν όφειλόταν σε κάποια άποκόλυψη iΊ σ' ενα θαύμα. ΟΙ έμπνεύσεις που όδήγησαν σ· αύτην δεν έγ1ναν μιά φορά, σ' ενα τόπο καi άπό ενα λαό, .άλλα σε περισσότερα σημεία - 33 -

μιας εύρύτερης ζώνης, κατά διαφορετικό χρονικό διαστήματα. ·Ότι ή εύρύτερη αύτη «γενετικη» ζώνη περιλαμβάνει τη Μέση 'Ανατολή, ε1ναι άναμφισβήτητο. Ή σύvχρονη έρευνα προσκομί­ ζει όλοένα καi περισσότερες άποδείξεις της πρωιμότητας τών έξελίξεων πρός την κατεύθυνση της έξημέρωσης καi της καλλιέρ­ γειας στό χώρο αύτόν, δπου συνέτρεχαν καi ol κλιματολογικες προϋποθέσεις, άλλό συγχρόνως άπαντοϋσαν σε άγρια κατά­ σταση τό σπουδαιότερα ζώα καi φυτό που στήριξαν τη νέα οίκο­ νομία. ·Ώστε καi σήμερα θό έπρεπε νό έπαναληφθεί ή παλαιό πί­ στη τοϋ Childe, δτι «τό προβάδισμα της 'Ανατολής παραμένει άκλόνητο»! 'Ωστόσο ol σύγχρονοι έρευνητες δε δέχονται πιό τό χαρακτη­ ρισμό «έπανάσταση» (τοϋ Childe πάλι) γιό τη μεταβολή. Ό ρυθμός της έπιβολης της τουλάχιστον δεν ηταν καθόλου «έπανα­ στατικός», καi ή άλλαγη είχε, άντίθετα, πολυ βαθμιαίο χαρα­ κτήρα. Μόνο οί συνέπειες της μεταβολής ύπηρξαν άληθινό έπα­ ναστατικές, άφοϋ άλλαξαν όλοκληρωτικό τόν τρόπο ζωής τών άνθρώπινων όμάδων. ·Όπως ηταν φυσικό, οί νέες έμπνεύσεις δεν κατάργησαν δλες τiς παλιες συνήθειες, οίίτε παραμέρισαν άμέσως τiς προγενέστερες παραδόσεις. Γιό νό έδραιωθεί ό νέος τρόπος ζωής χρειάστηκαν ίσως χιλιετίες. 'Επιπλέον, άνάλογα με τiς συνθήκες που έπικρατοϋσαν σε κάθε περιοχη καi τη δεκτικό­ τητά της, άλλοϋ ύπηρξε έπιβράδυνση καi άλλοϋ έπίσπευση της μεταβολής. Γιό την Έλλάδα, είδικά, πιστεύεται δτι ή γεωργοκτηνοτpοφικη οίκονομία έχει εισαχθεί άπό άλλοϋ, καi μάλιστα άπό τη Μέση 'Ανατολή, δπου καi ή έξημέρωση ζώων καi ή καλλιέργεια δημη­ τριακών έγιναν πολυ πρωιμότερα, σύμφωνα με τiς ένδείξεις που ύπάρχουν τώρα. 18 Σ' αύτη τη διαπίστωση δεν μπορεί νό ύπάρ­ ξει άντίρρηση iΊ έπιφύλαξη. Γιό τόν τρόπο δμως της δι6δοσης (diffusion) πολλά θό ηταν δυνατό νό λεχθούν. Στό έρώτημα δν ή διάδοση ηταν άμεση, δν όφειλόταν δηλαδη σε μετακινήσεις πλη­ θυσμών iΊ ενα ε1δος «άποικισμοϋ», iΊ {μμεση, με την πολυ φυσι­ κότερη μορφη της μετάδοσης ίδεών καi της έπικοινωνίας, τώρα μπορεί νό δοθεί κάποια άπάντηση. ·Αλλοτε, δσο άκόμη ή Παλαιο­ λιθικη ηταν άγνωστη σχεδόν καi ή λεγόμενη «Μεσολιθικη» άνύ­ παρκτη έδώ, κυριαρχοϋσε ή τάση ν' άποδίδονται τό διαδοχικό στάδια της έξέλιξης σε πληθυσμιακες μετακινήσεις άπό την 'Ανα­ τολή. Παραβλέπονταν δμως δυό ούσιώδεις περιορισμοί, που έχουν ίδιαίτερη σημασία στην έκτίμηση τοϋ τρόπου της διάδοσης: Πρώτο, δτι ή Έλλάδα γεωγραφικό καi κλιματολογικό είναι πολυ - 34 - περισσότερο τμήμα της Μέσης 'Ανατολής παρά της Εύρώπης.

Καi δεύτερο, δτι πολλά άπό τα σπουδαιότερα φυτά καi ζώα τής νέας οίκονομίας άπαντούν σε δγρια κατάσταση καi στην Έλλάδα η τη Βαλκανική, καi γενικότερα στη ζώνη της 'Ανατολικής Μεσο­ γείου. Άλλα καi αν θεωρηθεί όριστικη ή διαπίστωση τών είδι­ κών, δτι δεν ύπηρξαν έδώ δγριες μορφες τού προβάτου η τού δί­ κοκκου σιταριού, δεν άνατρέπεται ή ύπόθεση δτι τα περισσότερα ζώα καi φυτά μπορούσαν να εΤχαν προέλθει άπό τοπικές, δγριες μορφές. Δεν εΤναι δυνατό να γνωσθούν δλα τα είδη τών ζώων καi φυτών που ύπηρχαν στην Έλλάδα κατά τό τέλος τού Πλει­ στοκαίνου, ώστε τά σχετικά συμπεράσματα νά θεωρηθούν όρι­ στικά. Ή σημερινη δλλωστε άπουσία μερικών δγριων μορφών ζώων καi φυτών μπορεί v· άποδοθεί, είδικά για την Έλλάδα, στην καταλυτικη δύναμη τού πολιτισμού! WΑλλο έντελώς είναι τό ζήτημα τής χρονικής καθυστέρησης που σημειώνει ή άπαρχη τού νέου οικονομικού καi πολιτιστικού στα­ δίου στην Έλλάδα, σε σύγκριση με την «κεντρικη» (nuclear) πε­ ριοχη η περιοχες της εύρύτερης μεσοανατολικης ζώνης. Δύο εί­ ναι οί προϋποθέσεις τής πρωιμότητας: τό εύνοϊκό οίκολογικό πε­ ριβάλλον καi ή πιεστικότητα τών άναγκών. Έάν δεν ύπάρχει άνάγκη v· άλλάξει κάτι, παραμένει, έστω καi αν πιό πέρα ή έξέλιξη προχωρεί. Στiς «κεντρικες» περιοχες της μεσοανατολικης ζώνης, ή δλλοτε θεωρούμενη έσχατη Παλαιολιθικη της 1 Οης χιλιετίας π.Χ., σήμερα όνομάζεται «Μεσολιθική», καi ή έπόμενη χιλιετία «Πρωτονεολιθική», άφού άπό τiς άρχές της διαπιστώνεται έξημέ­ ρωση τού προβάτου (Zawi Chemi-Shanidar) καi κάποια άρχό­ μενη καλλιέργεια δημητριακών. Την έποχη αύτη στην Έλλάδα έ­ χουμε άναμφισβήτητα τελικη Παλαιολιθική. 'Ώστε δεν ύπάρχει δυνατότητα σύγκρισης. ΟΟτε ύπάρχει άμφιβολία για τόν έντοπι­ σμό τών άρχαιότερων «κοιτίδων» της παραγωγικής οίκονομίας στη Μέση 'Ανατολή. Δεν είναι γνωστοi άκόμη ol δρόμοι της διάδοσης. Τεράστια κενά στην έρευνα, όχι μόνο στη μια όχθη τού Αίγαίου, τη δυτική, άλλα καi στην άπέναντι, δεν έπιτρέπουν πρός τό παρόν τελειωτικες κρίσεις. Φαίνεται δμως δτι πολυ πρώιμα ή γέφυρα τών νησιών τού Αίγαίου εΤχε παίξει τό ρόλο της στη μετάδοση τών tδεών καi τών άγαθών της νέας οίκονομίας. 'Οπωσδήποτε, οί δνθρωποι που ζούσαν στην Έλλάδα την 8η χιλιετία π.Χ. (καi τώρα ξέρουμε θετικά πώς ό τόπος δεν ηταν έρημος!) εΤχαν ήδη περάσει σε μια μεταβατικη φάση. "Αν καi άποζούσαν βασικά άκόμη άπό τη θήρα, την άλιεία καi τη συλλογή, φαίνεται πώς είχαν ξεφύγει άπό τη στασιμότητα της τελικής Παλαιολιθικής. WΕτσι δεν είναι έκπληκτικό δτι άπό τiς άρχες ίσως της έπόμενης χιλιετίας δρχισαν να μπαίνουν στό παραγωγικό στάδιο. WΟχι φυσικά άπό- - 35 -

τομα, οϋτε άπό τη μιόν άκρη τοϋ χώρου στην άλλη. WΗδη σε μερι­ κό άκραία σημεία (δπως τό Σιδάρι στην Κέρκυρα) μιό μεσολιθικη οίκονομία διατηρείται στiς άρχες της 6ης χιλιετίας π.Χ. Βορειό­ τερα καi πιό δυτικά, έξω άπό τό δρια τοϋ έλλαδικοϋ χώρου, ή Με­ σολιθικη παρέμεινε πολυ άργότερα άκόμη. 19 Δεν είναι άσφαλώς χωρiς σημασία τό γεγονός, δτι ol πιό πρώιμες θέσεις έντοπίζον­ ται στό άνατολικό μέρος της Έλλάδας. 20 Άλλα αύτό δεν άποτε­ λεί ένδειξη «άποικισμοϋ» άπό την 'Ανατολή. Γιατi ή παλαιότερη φάση τοϋ νέου σταδίου, ή Προκεραμεική, δεν έχει δώσει μέχρι τώρα καμιάν άπόδειξη άμεσης διάδοσης άπό την κατεύθυνση αύ­ τη η άλλη.

2. Ή Προκεραμεική Νεολιθική Ή παλαιότερη πιστοποίηση τοϋ παραγωγικοϋ σταδίου καi της γεωργοκτηνοτροφικής οίκονομίας στην Εύρώπη προέρχεται άπό την 'Ελλάδα. Άπό τό 1956 fiδη στη Θεσσαλία ή έρευνα είχε δεί­ ξει την ϋπαρξη μιας άρχόμενης Νεολιθικής, με καλλιέργεια δημη­ τριακών καi έξημέρωση ζώων, προγενέστερη της χρήσης άγγεί­ ων άπό ψημένο πηλό. Γι' αύτό άκριβώς ή φάση αύτη -γνωστη πολι) πρωιμότερα άπό όρισμένες θέσεις της Μέσης Άνατολης­ όνομάστηκε Προκεραμεική. Πολιτιστικό καi οικονομικό πρόκειται γιό ενα προστάδιο της Νεολιθικής η γιό μιό άρχέγονη «Πρωτο­ νεολιθικη» φάση, που μέχρι πρiν άπό λίγα χρόνια ηταν γνωστη μόνο άπό τη Θεσσι::�λία. Ό έντοπισμός αύτός έκαμε ίσως μερι­ κους θεωρητικους (άλλό καi άνασκαφείς που δεν μπόρεσαν νό συναντήσουν η νό ξεχωρίσουν τη φάση αύτη) νό άμφισβητή­ σουν την ϋπαρξη της φάσης η την καθαρότητά της.21 Άλλα πρό­ σφατα σχετικό ή ίδια αύτη «άκεραμεικη» φάση βεβαιώθηκε στην Κνωσό καi στό σπήλαιο τοϋ Φράγχθι! Kai δεν ύπάρχει άμφιβολία δτι στό μέλλον ή ϋπαρξη της περιόδου θό διαπιστωθεί καi σε άλ­ λες έλληνικες περιοχές, 22 η καi σε βορειότερες άκόμη. Τότε βέ­ βαια θό καταλάβουν δλοι δτι καi στό χώρο αύτόν ή κεραμεικη δεν άποτελεί πρωταρχικό καi ούσιώδες συστατικό τοϋ «νεολιθι­ κοϋ», άλλα άπλώς σύνδρομο, δπως άκριβώς στην 'Ανατολή. Γιό τόν έλλαδικό κορμό, ol θεσαλίκες θέσεις (βλ. χάρτη 11, σελ. 30) έξακολουθοϋν άκόμη νό είναι ol σπουδαιότερες γιό τη γνώση της φάσης, κυρίως έπειδη πρόκειται γιό οίκισμους ϋ­ παιθρους, δπου τό «νεολιθικό τρίπτυχο» (μόνιμη κατοίκηση, γεωργία, κτηνοτροφία) διαπιστώνεται καθαρά. Βέβαια, ol άνα­ σκαμμένες θέσεις είναι έλάχιστες, οί άνασκαφες είχαν συνήθως δοκιμαστικό χαρακτήρα, καi σε μερικες περιπτώσεις ή έκταση - 36 - τών σκαμμάτων ηταν άνεπαρκής. Πουθενά δεν έχει άποκα-

λυφθεί σε κάποια έκταση ένας οικισμός, καi γενικά ή γνώση της περιόδου αύτης εΤναι γιά την ώρα πολυ περιορισμένη. Στη σημαντικότερη θέση, την ·Αργισσα (4,5 χλμ. δυτικά -της Λάρισας, στην άριστερη δχθη τού Πηνειού), τό προκεραμεικό στρώμα, πάχους κατά μέσο δρο 30-45 έκατοστών καi σε μερικά σημεία παχύτερο,.βρέθηκε στό βάθος έπιχώσεων πάχους όκτώ μέτρων. Τά εύρήματα δεν ηταν καθόλου έντυπωσιακά: 23 μικρά κομμάτια λεπίδων άπό πυριτόλιθο καi όψιανό, έργαλεία άπό πέ­ τρες καi όστά ζώων, δστρεα, άπανθρακωμένοι καρποi δημητρια­ κών καi όσπρίων καi πολλά όστά ζώων. Μικρά άβαθα όρύγματα στό στερεό έδαφος, σχήματος άκανό­ νιστου ώοειδούς, όπες γιά ξύλινα δοκάρια καi δάπεδα άπό πηλό η χαλικοστρωμένα, καθώς καi έστίες, μαρτυρούν μόνιμη έγκατά­ σταση -ενα πραγματικό συνοικισμό, που ή έκτασή του πρέπει νά ξεπερνούσε τά όγδόντα μέτρα. Μόνο καλύβες μπορούμε νά ύπο­ θέσουμε ώς τύπο όίκήματος της περιόδου αύτης. 24 Στην άκρόπολη τού Σέσκλου τό προκεραμεικό στρώμα δεν e1xe αίσθητά μεγαλύτερο πάχος, καi τά εύρήματα ηταν σχεδόν παρόμοια. Στό στερεό έδαφος βρέθηκαν κι έδώ άβαθα όρύγ­ ματα, τάφροι γιά λεπτό θεμέλιο κάποιου τετράπλευρου πιθανώς σπιτιού, κυκλικοi λάκκοι καi λείψανα πηλού συμπαγούς, που πι­ θανότατα προοριζόταν γιά τό τοίχωμα ένός οίκήματος. Τά διά­ φορα εύρήματα, έξάλλου, ηταν περίπου τά ίδια (άκόμη καi ή άνα­ λογία όψιανού καi πυριτόλιθου) καi σε γενικες γραμμες ή δψη της Προκεραμεικης φάνηκε ταυτόσημη με της ·Αργισσας. Ή έκταση τού προκεραμεικού οικισμού στην άκρόπολη δεν ηταν δυνατό νά έξακριβωθεί. 'Αλλά κατά τiς πρόσφατες άνασκαφες έξω άπό την άκρόπολη (1972), λείψανα της φάσης αύτης έπισημάνθηκαν σε άπόσταση 125 μ. πέρα άπό τό ΒΑ άκρο της άκρόπολης, δπου έ­ γινε άνασκαφη σε βάθος. 'Από την ένδειξη αύτη συνάγεται δτι ό προκεραμεικός οίκισμός τού Σέσκλου είχε μεγαλύτερη έκταση άπό δση στην άρχη είχαμε ύποθέσει. Ή τρίτη θέση δπου σκάφτηκαν δοκιμαστικά καi σε κάποια έ­ κταση λείψανα της Προκεραμεικης εΤναι ή Σουφλi Μαγούλα (5 χλμ. ΒΑ της Λάρισας, στη δεξιά δχθη τού Πηνειού). 'Αλλά έδώ έ­ γιναν κυρίως στρωματογραφικες παρατηρήσεις (δεν ύπηρχε, τότε, δηλαδη τό 1957, δυνατότητα σκαφης όριζόντιας) στην το­ μη της δχθης. 25 Σύμφωνα με αύτές, τό προκεραμεικό στρώμα είχε πάχος 0,80,μ. η καi μεγαλύτερο σε μερικά σημεία, καi φαινό­ ταν νά ύποδιαιρείται σε τρείς φάσεις. UΩστε στη θέση αύτη ύπάρ­ χουν πάντοτε μεγάλες δυνατότητες εύρύτερης άνασκαφης της προκεραμεικης έπίχωσης. Τά εύρήματα καi έδώ δε διαφέρουν ούσιαστικά άπό τά άντίστοιχα της ·Αργισσας καi τού Σέσκλου. - 37 -

Σε άλλους δυό νεολιθικους συνοικισμούς, τό Γεντίκι (15 χλμ. ΒΑ της Λάρισας, κοντά στό βουνό Χασάμπαλι) καi τό 'Αχίλλειο (Κακλετζί), κοντά στα Φάρσαλα, ol δοκιμες ηταν πολυ περιορι­ σμένες. Ώστόσο, ή τυπικότητα τών ευρημάτων καi τών θέσεων αύτών έπιτρέπει νά συμπεράνουμε εύρύ,τερη έξάπλωση της Προ­ κεραμεικης φάσης στό έσωτερικό της Θεσσαλίας. Στό 'Αχίλλειο, πρόσφατα (1973 καi 1974), ή θέση άνασκάφτηκε συστηματικά, άλλα στόν κύριο τομέα δεν έγινε διάκριση προκεραμεικού στρώ­ ματος ol ένδείξεις, ώστόσο, παραμένουν, καi πρέπει νά περιμέ­ νουμε την όλοκλήρωση της έρευνας για νά δούμε τί πραγματικά ύπάρχει στό βάθος. Σ' δλες τiς παραπάνω θέσεις, άμέσως μετά τό προκεραμεικό στρώμα, άκολουθούσε άλλο με την άρχαιότερη μονόχρωμη κε­ ραμεικη φάση, χωρiς έμφανη άλλαγη η διακοπη της έξέλιξης. Μόνο στό Γεντίκι φάνηκε κάποια ένδειξη κενού (λεπτη στρώση άμμου) άνάμεσα στiς δύο αύτες φάσεις, που μπορεί νά έρμηνευ-

2. 'Οστέινα τής Προκεραμεικής Νεολιθικής: α) Πόρπη ζώνης (ϋψ. 0,085 μ.). Σουφλί Μαγούλα. Μουσείο Βόλου Μ 3161. β) "Αγκιστρο (ϋψ. 0,10 μ.). Σουφλί Μαγούλα. ΜουσεΓο Βόλου Μ 3159. γ) :4 γκύριο fj πόρπη ζώνης (ϋψ. 0,058 μ.). Σέσκλο. Μουσείο Βόλου Μ 3160. 3. Μικρολιθικά έργαλεΓα τής Προκεραμεικής Νεολιθικής (Θεσσαλία). Μικρά κομμάτια λεπίδων άπό πυριτόλιθο, κυρ/ως, fj όψιαvό, ξαvαδουλεμέvο στά πλά­ για (έλάχιστα γεωμετρικού σχήματος: α, β, γ, δ, ε), γιά vά στηρίζονται καλύτερα σέ μιά έγκοπή καί vά χρησιμεύουν ώς αlχμές βελών, μαχαίρια, δόντια δρεπα­ νιών κτλ.

- 38 -

4. Διάφορα άvτικείμεvα τής Προκερσμεικής Νεολιθικής (Θεσσαλία). Πήλινη χάντρα (1), πήλινο βλήμα σφεντόνας (2), σμlλες γιά τήv ξυλοτεχvlα (3-4), πριοvωτή σπάτουλα άπό κόκαλο (5), ψήφοι δρμωv άπό στεατίτη (6, 7, 8).

Θ

@

@ ι Θ

@

Θ Γ---.---1.

/

.

- '

\'\\ .

.

.Ι /

.�//

lΞ!J!8BBac:J

u�υ-- i\u

_ 40 _

θεί ώς άποτέλεσμα παροδικης άνόδου της στάθμης τών έλών της Νεσσωνίδος λίμνης. ·Ώστε φαίνεται βέβαιο δτι ή φάση αύτη στη Θεσσαλία εΤναι όλοκληρωτικά προγενέστερη άπό την 'Αρχαιότατη Κεραμεικη Νεολιθικη της ίδιας περιοχης. 26 Παντοϋ έπίσης πιστοποιείται έξη­ μέρωση αίγοπροβάτων καi άλλων ζώων καi καλλιέργεια δημη­ τριακών καi όσπρίων. Τά οίκήματα φαίνονται καλύβες άπό εϋ­ φθαρτα ύλικά, με δάπεδο συνήθως σκαμμένο στό στερεό έδα­ φος καi σχημα μάλλον ώοειδες παρά τετράπλευρο. Θά ηταν δυ­ νατό νά διατυπωθεί ή ύπόθεση δτι πρόκειται γιά καλύβια έποχι­ κά, κοντά στά χωράφια η τους βοσκότοπους άλλά ή έκταση τοϋ προκεραμεικοϋ οίκισμοϋ τοϋ Σέσκλου έπιτρέπει τό συμπέρασμα δτι πρόκειται γιά μόνιμους μάλλον συνοικισμούς. Πολυ περισσό­ τερο, άφοϋ στiς ίδιες άκριβώς θέσεις -χωρiς καμιά έξαίρεση- ή έξέλιξη θά συνεχιστεί καi κατά την έπόμενη Κεραμεικη Νεολιθικη φάση. ·Ένα άπό τά πιό τυπικά χαρακτηριστικά της φάσης είναι τά μι­ κροσκοπικά, λίθινα κυρίως, σπανιότατα πήλινα, ένώτια· έρμη­ νεύονται ώς έσχατες σχηματοποιήσεις τοϋ άνθρώπινου σώματος καi είναι άσφαλώς παλαιολιθικης καταγωγης. Άπαντοϋν δμως καi στην έπόμενη 'Αρχαιότερη Νεολιθική. 27 'Από τό Σέσκλο προέρχονται μερικά σχηματοποιημένα είδώλια άπό πηλό, που έπίσης μπορεί v· άναχθοϋν σε προνεολιθικες πα­ ραδόσεις καi άπαντοϋν καi στην άρχη της έπόμενης φάσης. Γενι­ κά, ύπάρχουν τώρα στοιχεία που δένουν την Προκεραμεικη φάση με τiς έπόμενες έξελίξεις της (Κεραμεικης) Νεολιθικης. 28 Παρά την έκδηλη άρχαϊκότητά της, ή φάση δεν εΤναι άποκομ­ μένη άπό την κυρίως Νεολιθική, ένώ, στην οίκονομία τουλάχι­ στον, φαίνεται πολυ άπομακρυσμένη άπό τη «Μεσολιθική». Τά όρύγματα δμως της Προκεραμεικης (δχι έντελώς άγνωστα καi στiς έπόμενες φάσεις) μόνο με τά μεσολιθικά η τελικά παλαιο­ λιθικά άνάλογα κατασκευάσματα της Εύρώπης μπορεί νά πα­ ραβληθοϋν. 'Αντίθετα, καμιά σύγκριση δεν εΤναι νοητη με την Προκεραμεικη η Άκεραμεικη της Άνατολης, άκόμη καi με την άπλουστευμένη παραλλαγή της στό μικρασιατικό Hacilar. Γιατi έκεί ή τεκτονικη εΤναι έντελώς άλλου έπιπέδου, με τοίχους άπό πλιθιά, δάπεδα άπό άσβεστοκονίαμα στιλβωμένο η καi ζωγραφι­ σμένο, με τύπους οίκημάτων σαφείς καi πλήρως διαμορφωμέ­ νους. Στό σπήλαιο τοϋ Φράγχθι ή «Άκεραμεικη» φαίνεται νά συνε­ χίζει έργαλειακά τiς μεσολιθικες παραδόσεις. Ή συνέχεια καi ή φυσιολογικη έξέλιξη βεβαιώνεται πλήρως, καi ή μόνη ούσιώδης διαφορά εΤναι ή παρουσία έξημερωμένων ζώων. Κατά τόν άνα-

σκαφέα (Τ. Jacobsen), ή Προκεραμεικη πρέπει νά τοποθετηθεί μάλλον στην 7η χιλιετία π.Χ., σύμφωνα με τiς άπόλυτες χρονολο­ γήσεις, ένώ ή «Μεσολιθικη» τελειώνει λίγο πριν fι περi τό 7000 π.Χ. Είναι δμως άραγε μιά μακρά περίοδος fι ενα σύντομο έπει­ σόδιο; Πολιτιστικά, ή γενικη όψη της_ περιόδου φαίνεται άπλοϊκη καi

g8saΒ 2

3

4

aUΒΔϋ

οσσ f]

1 � &,··-. �

5

ε

,,

ζ

.

-�

-

η

5. Πρώτη σειρά: rrΈνώτια» άπό κόκαλο τής Νεότερης Παλαιολιθικής (Γαλλία 1-2, Ούκρανία 3-4, Κεντρική Εύρώπη 5). Δεύτερη σειρά: «Ένώτιαιι λίθινα τής Προκεραμεικής Νεολιθικής (Θεσσαλία). Τρίτη σειρά: rr 'Ενώτια» λίθινα καί πήλινα τής 'Αρχαιότερης Νεολιθικής (Θεσσα­ λία). 6. Παλαιολιθικό είδώλιο γυναίκας (α) καί παλαιολιθικές σχηματικές παραστάσεις γυναίκας σέ σπήλαιο (β-γ). Μικροσκοπικό πήλινο σχηματικό είδώλιο γυναίκας τής Προκεραμεικής Νεολιθι­ κής. Σέσκλο (6). Σχηματικό πήλινο είδώλιο τής άρχής τής Κεραμεικής Νεολιθικής. Σέσκλο (ε). Σχηματικό νεολιθικό είδώλιο γυναίκας άπό 6στρακο. Μαγούλα Καραμουρλάρ (ζ). Πήλινο σχηματικό είδώλιο-ένώτιο. Σουφλί Μαγούλα (η).

φτωχή. 'Ολοφάνερα, πρόκειται γιά μιά άρχέγονη φάση τοΟ «Νεο­ λιθικού», που διατήρησε τά έργαλειακά και μερικά άλλα χαρακτη­ ριστικά της Μεσολιθικής, ένώ τό μόνο δμοιο στοιχείο που έχει με την άντίστοιχη άνατολικη περίοδο είναι δτι ή οίκονομία βασίζεται στά ίδια είδη έξημερωμένων ζώων καi στά ίδια καλλιεργούμενα φυτά. Γι' αύτό κατ' άνάγκην πρέπει νά άποδοθεί ή ίδέα της νέας

- 41 -

οίκονομίας σε έμμεση διάδοση άπό την 'Ανατολή -μέσο τών νη­ σιών τού Αίγαίου, ίσως καi της δυτικης μικρασιατικης άκτης. Kai νά προσγραφούν παράλληλα οί φανερες ίδιοτυπίες της έλληνικης παραλλαγης, ή φτώχεια, άκόμη καi ή άπλοϊκότητα, στό προϋπάρ­ χον έπιπαλαιολιθικό

η

μεσολιθικό πληθυσμιακό ύπόστρωμα.

Τό συμπέρασμα αύτό, που βγαίνει άβίαστα άπό τά ίδια τά δε­ δομένα, έχει τεράστια σημασία γιά την κατανόηση της άρχης τού

Γ

Δ

Ε

7. "Αργισσα. Κάτοψη 6ρυγμάτωv τής Προκεραμεικής (κατά V. Mi/ojcit).

8. "Ακρόπολη Σέσκλου. Κάτοψη 6ρυγμάτωv τής Προκεραμεικής (I-IV) (19631965) (Δ.Ρ.Θ.).

παραγωγικού σταδίου στη χώρα αύτη και γιά τις έξελίξεις που θά άκολουθήσουν. υΟ,τι σημειώθηκε πιό πάνω γιά τη «Μεσολιθική», ίσχύει καi γιά την Προκεραμεική. Δεν είναι παντού σύγχρονη, οϋτε ίσως παν­ τού ύπαρκτη ή περίοδος. Είναι φυσικό, δπου ή Μεσολιθικη δια­ τηρήθηκε περισσότερο, σε θέσεις άπομονωμένες η περιθωρια- 42 - κές, νά άκολουθεί άμέσως ή Κεραμεικη Νεολιθική. 'Αλλού πάλι

ή Προκεραμεικη η Άκεραμεικη μπορεί νό παρατάθηκε χρονικό περισσότερο. 'Ένα παρόμοιο φαινόμενο παρατηρείται καi στην Κύπρο. Ή Άρχαιότερη Νεολιθικη περίοδος στην Κύπρο29 (Νεολιθική 1), που σύμφωνα με τiς άπόλυτες χρονολογήσεις τοποθετείται στην 6η χιλιετία π.Χ. καi άπό τόν κυριότερο οίκισμό όνομάζεται καi «Πολιτισμός της Χοιροκοιτίας», δν καi σύγχρονη έν μέρει με

,---,---,--..�--,

8

,..., ,3-)

• -5 82

_j

� -' ��'"' '-' -..,J�

�' 1 JΉ. . .". ... . ·"· .ι.,

,........-.,...,

ι �.. .... .

/,

#

Ρ'"' "' '"

Q

... .,,,,,,,,,,

�,,,,,ι,,

� ,,,1

ιο 4'"

�

� /,λ!Ι'Η

�ιΙΙI\\ΙI

0

\\\111

I

Ι\\

.,.• s

L

• 4.Q]

..... 21·

����-�"

0

\11''' '''

r {"' �� -.., ,

\..,.,

. ....

1

•"''

,

,,,,,,,, ,

1 11 ,111 11

111'

\\ \l\\\l\\

111

''' \\\ι••'''

%

�

1\Ι\\\Ι\\ 1

ο .s 05

.,_,, 1

Η'

Cl ( c

,---,. � .,.,.

f{ι/\

tι �·. . ·-, C

.,.

. \,_ι�._.1.-1-1�., . )

"'1' ι..--'

.�·····* ·

•·••2

( ι..l . )J c( -'"l] r ,) r "\ (ί .. f"" •

.a..ι•·

-...)�

\

c... r.,,.

L•δJ

.----- r'J \ �

5.t3lC:'-

1

i

_,...,

r-r"',....-,1""

την έλλαδικη Άρχαιότερη (Κεραμεικη) Νεολιθική, είναι κατ' ού­ σίαν Άκεραμεική. Πραγμ
3. Οί φάσεις τής έξέλιξης. Ή 'Αρχαιότερη Νεολιθικη ώς ίδιαίτερη βαθμίδα Ώς φάση οίκονομικη καi πολιτιστική, ή Νεολιθικη Έποχη χαρα­ κτηρίζεται κυρίως άπό την άσκηση της γεωργία·ς καi της κτηνο­ τροφίας γιό την έξασφάλισ'η της βασικης τροφης καi άπό τη μό­ νιμη κατοίκηση. Ή έποχη αύτη είναι πρωταρχικό ή άφετηρία τοϋ παραγωγικού σταδίου· σύγχρονα δμως ύπηρξε καi ή άπαρχη σπουδαίων κοινωνικών μετασχηματισμών, που άφορμήθηκαν άπό την άνάδυση της έργασίας καi τη συνακόλουθη ριζικη άλλα­ γη τοϋ τρόπου της ζωης τών άνθρώπινων όμάδων. Ή έδραίωση τοϋ γεωργοκτηνοτροφικοϋ βίου που συντελείται την έποχη αύτη άποτελεί σταθμό στην ίστορία της άνθρωπότητας άλλα ή έξα­ σ,φάλιση της παραγωγικης διαδικασίας δεν ητqν δυνατη έξω άπό τό καινούριο όργανωτικό καi θεσμικό πλαίσιο που φυσιολογικό προηλθε άπό τη νέα οίκονομία -καi ταυτόχρονα ύπηρξε τό όρ­ γανο που συντήρησε τη νέα τάξη. Αύτό τό πλαίσιο δημιούργησε τiς προϋποθέσεις γιό την κατοπινη άνάπτυξη τών «ύψηλών» πο­ λιτισμών της πρωτοϊστορικης καi της Ιστορικης περιόδου. Καi άπό την άνθρωπολογικη σκοπιά φαίνεται πως ή έποχη έ­ παιξε έξίσου καίριο ρόλο: 'Ενώ είναι βέβαιο δτι ή διαδικασία της άπομόνωσης εύρύτερων όμάδων καi της τοπικης διαφοροποίη­ σης τοϋ Σύγχρονου άνθρώπου (Homo s�piens sapiens) είχε �δη άρχίσει άπό τη Νεότερη Παλαιολιθική (την κρυφη πηγη δλων τών δυναμικών προϋποθέσεων άνάπτυξης καi προόδου τοϋ άν­ θρώπου), έξίσου πιθανό φαίνεται δτι ή όλοκλήρωση της διαδικα­ σίας έγινε κατά τη Νεολιθική. Έπειδη τότε άρχισε νό πλέκεται ό μόνιμος, ό αίώνιος δεσμός τοϋ άνθρώπου μέ τη γη καi μέ τόν τόπο. Τόν τόπο που άπό δώ καi πέρα παύει νό είναι όπλη «πάρο- 44 - δος» καi γίνεται πατρίδα.

Στη θέση της σπηλιάς, τού καταφύγιου f\ της προσωρινης κα­ τασκήνωσης στήνεται τώρα τό χωριό -τό βασικό κύπαρο που θα άναπτυχθεί στό μέλλον ως τό μέγεθος τού άστεως. Μέσα και γύρω άπό τό κύπαρο αύτό, ή νέα συμβιωτικη σχέση με τα ζώα καi τα φυτά θα μεταμορφώσει τό άνθρώπινο παράσιτο σε παρα­ γωγό. Στό στάδιο Ιδιαίτερα της διαμόρφωσής του, ό νέος τρόπος ζωης θα χαρίσει στόν άνθρωπο ενα σωρό καινούριες έμπειρίες, άλλα καi τη βαθιά χαρά της πρώτης γνωριμίας, που είναι πάντα συγκλονιστική. Στά άρχαιολογικά κατάλοιπα, μάταια θ' άναζητούσαμε πλήρη τεκμηρίωση τών έσωτερικών αύτών έξελίξεων και τών συνε­ πειών τού κοινωνικού μετασχηματισμού. Πρός την κατεύθυνση αύτη γίνονται βέβαια μερικά δειλά βήματα, πού, για την έλληνικη Νεολιθικη τουλάχιστον, φαίνονται άρκετά πρόωρα. Έπειδη άκό­ μη τά πραγματικά περιστατικά έχουν τό προβάδισμα. Για τό λόγο αύτόν, άλλωστε, δ,τι θά λεχθεί παρακάτω για την ύποδιαίρεση τών ύποπεριόδων και φάσεων της έποχιϊς, πρέπει νά θεωρείται προσωρινό. Ή Νεολιθικη 'Εποχή, σύμφωνα με τα προηγούμενα, πρέπει νά θεωρηθεί πολιτιστικά ένιαία σ' δλη τη μακρότατη διαδρομή της (περίπου 6500-3000 π.Χ.), άφού άντιπροσωπεύει τό ίδιο στά­ διο της πολιτιστικής καi οrκονομικης έξέλιξης, τό γεωργοκτηνο­ τροφικό. Ώστόσο, ή ύποδιαίρεσή της -καi μάλιστα κατά τη συ­ νηθισμένη τριμερη διάταξη- είναι κάτι σχεδόν άναπόφευκτο, που άνταποκρίνεται στην άνάγκη τού μερισμού περισσότερο πα­ ρά στην άληθινη άκολουθία της πολιτιστικής έξέλιξης. Πέρα δμως άπό την άνάγκη αύτή, καi παρόλο που δε διαπιστώνονται τομες γενικης ίσχύος, άλλα συνήθως μόνο τοπικες μεταλλαγές, δεν πρέπει ν' άγνοηθεί ή φανερη διαβάθμιση τών έξελίξεων: 'Έτσι ή Προκεραμεικη φαίνεται να προετοιμάζει την 'Αρχαιότερη Νεολι­ θικη -που είναι ή βασικη περίοδος- καi ή λεγόμενη Μέση Νεο­ λιθικη φαίνεται έξελιγμένη παρέκταση της προηγούμενης. Γιά τό λόγο αύτό νομίζω πως καi άστοχη και άκαρπη είναι ή άπόπειρα να ξαναγυρίσουμε σε παλαιότερα σχήματα. 01 περισσότεροι με­ λετητες έξακολουθούν να πιστεύουν δτι ή τριμερης διαίρεση εί­ ναι όπωσδήποτε πρακτική. ·Ώστε, δν στην Κεραμεικη Νεολιθικη περιλάβουμε και τό προανάκρουσμά της, την Προκεραμεική, ol βαθμίδες της έξέλιξης θα μπορούσαν να καθοριστούν ως έξης: 30 Πρώτη βαθμίδα: Προκεραμεικη (Άκεραμεικη)=τέλη της 7ης χιλιετίας π.Χ. Δεύτερη βαθμίδα: 'Αρχαιότερη Νεολιθικη=6η χιλιετία π.Χ. (κυ­ ρίως τό πρώτο μισό της χιλιετίας, άλλά καi εως ενα η - 45 δυό αfώνες πρiν άπό τό 5000 π.Χ.)

Τρίτη βαθμίδα: Μέση Νεολιθική=τό πρώτο μισό της 5ης χιλιε­ τίας π.Χ. καi ίσως άκριβέστερα 5100-4400 π.Χ. Τέταρτη βαθμίδα: Νεότερη Νεολιθική=άπό τά μέσα περίπου της 5ης χιλιετίας π.Χ. εως τό τέλος της 4ης χιλιετίας π.Χ. Ή τελευταία βαθμίδα φαίνεται βέβαια άπέραντη χρονικά. Γεγο­ νός δμως εΤναι δτι ή έρευνα τών δύο τελευταίων δεκαετιών έ­ δειξε την ϋπαρξη πολλών διαδοχικών φάσεων μέσα στά δρια της ύποπεριόδου. Έξάλλου, τελευταία έχει προταθεί ό άποχωρισμός τών τελικών φάσεων καi ή ύπαγωγή τους σε μιά πέμπτη βαθ­ μίδα, την Τελική Νεολιθική. Τέλος, πρέπει νά σημειωθεί δτι ol χρονολογίες που μνημονεύονται παραπάνω είναι οί λεγόμενες «συμβατικες» ραδιοχρονολογίες, χωρiς διόρθωση, καi δτι οί δροι που προτείνονται γιά τό χαρακτηρισμό τών βαθμίδων μόνο όνο­ ματικη σχέση έχουν με τiς άντίστοιχες περιόδους της Μέσης Άνατολης iΊ της Βαλκανικής. Πρόκειται γιά δρους προσωρινούς, με τοπικη σημασία, άφοϋ άναφέρονται στόν έλλαδικό χώρο μόνο καi δεν είναι βέβαιο δτι κι αύτόν τόν καλύπτουν στό σύνολό του. Την πρώτη άπό τiς βαθμίδες τοϋ «Νεολιθικού», την Προκερα­ μεική, τη διαγράψαμε με συντομία στά προηγούμενα: δίνει την έντύπωση μιάς δοκιμαστικής η άφετηριακης φάσης,31 δν καi ά­ σφαλώς άπέχει πολυ άπό τό έπίπεδο τών πρώτων δοκιμών έξη­ μέρωσης ζώων καi καλλιέργειας καρπών. Πρόκειται γιά κάτι που τώρα άρχίζουμε νά τό μαθαίνουμε, κάτι θολό άκόμη καi άκατα­ στάλαχτο. 'Αμέσως μετά την άβέβαιη αύτη προβαθμίδα, με την έμφάνιση της κεραμεικης, ή κατάσταση άλλάζει άπότομα! Ό άρ­ χαιολόγος αίσθάνεται την άνεση καi την άσφάλεια της κεραμολο­ γίας, που είναι ή βασική του ειδικότητα· καi άπό την άφετηρία αύ­ τη προχωρεί στόν προσδιορισμό άλλεπάλληλων φάσεων, που καταντούν άπλες κατατμήσεις της έξελισσόμενης τεχνικής της κε­ ραμεικης. Τά χρονικά πλαίσια της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής στην 'Ελλάδα είναι δυνατό νά καθοριστούν τώρα σε σχέση με δ,τι προηγήθηκε καi μ· αύτό που άκολουθήσει, με τη βοήθεια τών συμβατικών ραδιοχρονολογήσεων που διαθέτουμε πρός τό παρόν. 'Αλλά έ­ νας σαφης καi πλήρης προσδιορισμός της βαθμίδας αύτης που άπομονώθηκε ώς ίδιαίτερη ύποπερίοδος (χωρiς νά γίνουν άποδε­ κτες τομες στην άρχη iΊ τό τέλος της), θά έπρεπε νά περιλάβει όχι μόνο τά έξωτερικά χαρακτηριστικά, άλλά καi έσωτερικότερα στοιχεία (κοινωνικη δομή, θεσμοί, «iδεολογία»), γιά τά όποία δ­ μως δεν ύπάρχουν πολλες άμεσες μαρτυρίες, άλλά κυρίως έμμε­ σες άναφορες καi ένδείξεις. ΕΤναι φανερό έπομένως δτι ol δυνα­ τότητες της παραδοσιακής 'Αρχαιολογίας δεν έπαρκοϋν γιά μιά - 46 - πειστικη άναπαράσταση τών φάσεων της έξέλιξης σε δλο τό εδ-

e·

ρος τού φάσματος. 'Από την άλλη μεριά, ol μαρτυρίες τών φυσι­ κών έπιστημών συμπληρώνουν μερικό κενό της οίκονομικης και οίκολογικης άναπαράστασης (έξημέρωση, καλλιέργειες, κλίμα κτλ.). 'Ωστόσο, ή σuστηματικη μελέτη τών τεκτονικών μορφών, της οίκιστικfις όργάνωσης, τών ταφικών έθίμων, της τεχνικής και της διακοσμητικής, άλλα και άλλων έπιμέροuς τομέων, δεν έχει Ικανοποιητικό προχωρήσει, η μόλις έχει άρχίσει. Γιό δλα αύτό ύπάρχοuν πρός τό παρόν άποσπασματικες πληροφορίες, κατά πολυ φτωχότερες άπό τό ίδιο τό ύλικό. Ή κατάσταση εΤναι ώς ενα σημείο φυσική, άφού ή έρευνα της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής στην 'Ελλάδα διανύει άκόμη την παιδικη ήλικία της. Γιατi δεν πρέ­ πει νό ξεχνούμε δτι μέχρι πριν άπό μιό γενιά δεν ηταν κόν γνω­ στη ή ϋπαρξη της περιόδου! Δεν εΤχε τουλάχιστον άποχωριστεί ώς ίδιαίτερη βαθμίδα, αν και μέρος τού ύλικού εΤχε ήδη παρου­ σιαστεί άπό την έποχη τού Τσούντα και τού Σωτηριάδη. Ό Τσούντας -ό μεγάλος θεμελιωτης της έπιστημονικης έρευνας της Προϊστορίας στην 'Ελλάδα- εΤχε συνείδηση της ϋπαρξης μιας περιόδου παλαιότερης άπό αύτην που όνόμασε 'Αρχσιοτέραν (Α). Γράφει συγκεκριμένα στόν Πρόλογο τού θαυμαστού βιβλίου του γιό τις προϊστορικες άκροπόλεις τού Διμηνίοu και τού Σέσκλοu: «Άλλα και τών δύο περιόδων τού λιθικού αίώνος ή έξέλιξις και ή πρός άλλήλας σχέσις θό όρισθώσιν άκριβέστερον, ίσως δε προ­ στεθ� εlς αύτός και άλλη, ή ά ρ χ α ι ο τ ά τ η π α σ ώ ν, την όποίαν έγώ δεν έχώρισα άπό της πρώτης, διότι έν γένει ένόμισα δτι έπρεπε ν· άρκεσθώ έπi τού παρόντος είς όδρομερεστέραν διαίρεσιν». 'Από τό γραφόμενα τού Τσούντα προκύπτει δτι, αν και είχε ένσωματώσει στη δική του Α περίοδο πολλά στοιχεία της σημερινής 'Αρχαιότερης Νεολιθικής, πίστευε στην ϋπαρξη μιας άκόμη άρχαιότερης περιόδου, άλλα δεν την ξεχώρισε, έπειδη τότε μιό όπλοuστευμένη διαίρεση ηταν άρκετή. ΟΙ νεότερες άνασκαφες στό Σέσκλο άπέδειξαν τελειωτικό την όμαλη μετάβαση άπό την 'Αρχαιότερη στη Μέση Νεολιθική· δι­ καίωσαν δηλαδη την ένσωμάτωση. Συγχρόνως δμως έδωσαν πλήθος νέου ύλικού άπό καθαρό στρώματα της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής. Τό δεδομένα αύτό δεν μπορούσε νό τό έχει τότε ύπόψη ό πρώτος άνασκαφέας τού Σέσκλοu, δπως έπίσης δεν η­ ταν δυνατό νό προμαντέψε.ι την Προκεραμεικη η άλλα φαινόμενα και φάσεις που δεν εΤχαν άκόμη προσδιοριστεί. Τό κακό ηταν δτι ol παρατηρήσεις τού Τσούντα δεν είχαν συνέχεια, άφού οί άνα­ σκαφες τού Wace και τού Thompson στη Θεσσαλία (που κατά τό άλλα πρόσθεσαν στοιχεία μεγάλης έπιστημονικης άξίας) έτυχε νό γίνουν σε θέσεις δποu ή 'Αρχαιότερη Νεολιθικη δεν άντιπροσω- 47 πεuόταν (Τζάνη Μαγούλα, Τσαγγλί, Ζερέλια).

Μεταπολεμικά, ό Weinberg, με εϋστοχες θεωρητικες παρατη­ ρήσεις, καi ό Milojcic, με τiς χρονολογικές του προσπάθειες, έ­ δωσαν νέα μορφη στό ζήτημα, τονίζοντας την ϋπαρξη μιας περιό­ δου προγενέστερης άπό την τυποποιημένη γραπτη κεραμεικη τών κλασικών ρυθμών (Α 3) της «Μέσης Νεολιθικής» η «Πολιτι-

)1 - - _σ� - - - - - -

Γ

-

-

-

-

-

---- ------

+

-!',00�

=======:::::========== 8�

----------- - - . -------'21

___ ----------- __ � cΞΞ>-� 6--ro-

_

-. � '

Ei

r--------------:Θ�v

c,c:J

i�ev �$----

---

1 \- -

��
O

_ •• _

+

• '

,

§� 8c,C::0------a_ � ! C5�_ ----�---i 1

·-

L--------------� -----======--------�

-700

1

1

+

�---::=� -�-�=. =====--d& ; --

' ι , ;-�-=------�--=--------=---=---=--=----=---_-_-_-_/ ,-1

·800

=<>=JD

-

---- ----

1

------------=-=

>-,-ιι

r----------==-;:;=.=:�0ΊΣ, =========-==�=======::::::�:=� 1

@)

- - - --------

�c=:, =' - �

-

=:':::::::-.,

� y-_.c,---•'-- ----

Δ.pο.

9. 'Ακρόπολη Σέσκλου. Στρωματογραφική τομή, 1963 (Δ.Ρ.Θ.).

σμου του Σέσκλου». Αύτη ή παλαιότερη περίοδος άρχιζε νά φω­ τίζεται σταδιακά, κυρίως μετά τiς στρωματογραφικες άνασκαφες του Milojcic στην περιοχη της Λάρισας, που δημιούργησαν μια νέα έποχη στην έρευνα της έλληνικης Προϊστορίας. Τό άφθονο έξακριβωμένο ύλικό που συγκεντρώθηκε άπό τiς άνασκαφες αύ­ τες καi άπό συμπληρωματικες άλλες έρευνες στη Θεσσαλία, έχει πάντοτε θεμελιακη σημασία για την κατανόηση της έξέλιξης καi άποτελεί την άφετηρία άπ' δπου θά ξεκινήσει ή προσπάθεια προσδιορισμού της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής στην Έλλάδα. Εύ- 48 - τυχώς, στό μεταξύ, καi άπό άλλες περιοχες (Πελοπόννησος, Στε-

10

10. ΣΧΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΑΓΓΕΙΩΝ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ

1 Μαγούλα Μπαλωμένου (Χαιρώνεια). Μουσείο Χαιρωνείας. 2 Σέσκλο. Μουσείο Βόλου. 3 Ότζάκι Μα­ γούλα. Μουσείο Λάρισας. 4 Νεμέα. Μουσείο Κορίνθου. 5 Ότζάκι Μαγούλα. Μουσείο Βόλου. 6 Μου­ σειο Χαιρωνείας (άνασκαφές Σωτηριάδη). 7 Λέρνα. Μουσείο 'Άργους. 8 Σέσκλο. Μουσείο Βόλου. 9 'Άργισσα. Μουσειο Λάρισας. 1 Ο Ότζάκι Μαγούλα. Μουσείο Βόλου. 11 Σέσκλο. Μουσειο Βόλου. 12 Άχίλλειο. Μουσείο Βόλου. 13 Σέσκλο. Μουσείο Βόλου. 14 Σέσκλο. Μουσείο Βόλου. 15 Σέσκλο. Μου­ σειο Βόλου.

ρεά, Κεντρικη Μακεδονία) συγκεντρώθηκε παρόμοιο ύλικό, καi έτσι ή βάση διευρύνθηκε πολύ. Τώρα ξέρουμε δτι ή 'Αρχαιότερη Νεολιθικη εΤναι ενα φαινόμενο γενικευμένο, που χονδρικά καλύ­ πτει την βη χιλιετία π.Χ. Καi εiναι δυνατό νά παραβληθεί με άνά­ λογα φαινόμενα στην 'Ανατολή, κατ' έξοχην στη Μικρά 'Ασία, άλ­ λα καi στη Βαλκανική -τiς δύο εύρύτερες περιοχες με τiς όποίες άμεσότερα συνδέονται οί έξελίξεις στην 'Ελλάδα. Τό πιό έκδηλο διαγνωστικό στοιχείο εiναι χωρiς άμφιβολία ή κεραμεική (που τώρα μάλιστα πρώτοεμφανίζεται). �Αν καi στην άρχη δεν εiναι άπαραίτητο στοιχείο τού «Νεολιθικού» καi της παραγωγικής οίκονομίας άλλά δευτερογενές, έν τούτοις άπό τη 11,

- 50 -

στιγμη που ή χρήση της γενικεύεται -σε μιά πρώιμη πάντως νεο­ λιθικη βαθμίδα- κυριαρχεί άνάμεσα σ' δλα τά άλλα εύρήματα. Γίνεται ή «σπονδυλικη στήλη της 'Αρχαιολογίας». Στην Προϊστο­ ρία όπωσδήποτε εΤναι τό πιό πρόσφορο μέσον γιά τη διάγνωση τών διαδοχικών φάσεων της έξέλιξης τού ύλικού πολιτισμού. Για­ τi, δπως παρατήρησαν, «εiναι τό πιό εϋγλωπο, τό πιό διαρκες καi τό πιό ένδιαφέpον, ρυθμολογικά, δημιούργημα της άνθρώπινης τεχνικής πpiv άπό την 'Εκβιομηχάνιση»! 'Αναμφισβήτητα, ύπάρ­ χει άρκετη δόση ύπερβολης στό χαρακτηρισμό αύτόν, άλλα καi ώμη άλήθεια. Ή ύπερβολη έγκειται στό δτι ή κεραμεικη δεν εΤναι καθεαυτην σπουδαίο στοιχείο, άλλα γίνεται σπουδαίο, έπειδη τά άλλα, πολυ σημαντικότερα, στοιχεία δεν άνιχνεύονται άρχαιολο­ γικά � δεν έχουν μελετηθεί καλά, στiς περισσότερες περιπτώσεις άπό έλλειψη έπαρκών παρατηρήσεων. ΜΕτσι άποβαίνει άναγκαία ή προσφυγη στην κεραμεικη σάν την πιό προσιτη έκδήλωση τού ύλικού πολιτισμού μιάς έποχης που προσφέρεται γιά συγκριτικη σπουδη της έξέλιξης χωρiς χάσματα.32 Κατ' άρχην έχει διαπιστωθεί και στην 'Ελλάδα, δτι στη βάση της έξέλιξης τ�ς Νεολιθικής ή κεραμεικη εΤναι «άρχαϊκότερη» άπό

έκείνη που άκολουθεί. Ή άρχαϊκότητα αύτη δε σημαίνει κατ' άνάγκην πρωτόγονη τεχνική. Σχεδόν πουθενά δε βρέθηκαν οί πρώτες δοκιμες ιϊ άποτυχημένα προϊόντα. 33 'Εν τούτοις, τόσο στα σχήματα δσο καi στην ύφη καi την άπόχρωση της έπιφάνειας διακρίνεται εϋκολα ό άρχαϊσμός, καθώς καi οί μεταφορες σχημά­ των καi διακοσμητικών τρόπων άπό άλλες περιοχες της τεχνικής (ξυλοτεχνία, ψαθοπλεκτική, ύφαντικη κτλ.). Στην άρχη ή κεραμει­ κη είναι μονόχρωμη· άπό τη Βόρεια Θεσσαλία εως τη Λέρνα, καi άπό την Κέρκυρα εως τη Σκύρο, ή άρχαιότερη κεραμεικη φάση είναι μονόχρωμη. 'Επιπλέον, παντού δπου εχει άνασκαφικά βε­ βαιωθεί μια «προκεραμεικη» ιϊ «άκεραμεικη» φάση, άπό τη θεσ11. Μονόχρωμο άγγειο τής :4ρ­ χαιότερης Νεολιθικής (ϋψ. 0,057 μ.). Κόρινθος. Μουσειο Κορίνθου 712.

12

('

,,

'

12. «Πρώιμο γραπτό» άγγειο τής :4ρχαιότερης Νεολιθικής (ϋψ. Ο, 135 μ.). Σέσκλο. Μουσειο Βόλου Κ 2800.

σαλικη Σουφλi Μαγούλα εως τό σπήλαιο τοϋ φράγχθι στην Έρ­ μιονίδα, τό άμέσως έπόμενο στρώμα τών έπιχώσεων περιείχε άποκλειστικά μονόχρωμη κεραμεική. Δεν ύπάρχει έπομένως κα­ μιά άμφιβολία για τό προβάδισμα της τεχνικής αύτης, που είναι καi ή πιό άπλή. Σε μια άπό τiς τελευταίες περιόδους τών άνασκαφών στό Σέ­ σκλο (1972), εξω άπό την άκρόπολη, σκάφτηκε προσεκτικά παχυ στρώμα της άρχαιότατης κεραμεικης φάσης, που περιείχε άπο­ κλειστικά μονόχρωμη κεραμεική. 34 Την είκόνα αύτη δεν είναι φυσικά άνάγκη νά τη συναντήσουμε σ' δλες τiς θέσεις. Δεν ίδρύθηκαν σύγχρονα δλοι οί νεολιθικοi συνοικισμοί, καi δεν είναι άπογοητευτικη ή διαπίστωση δτι μερι­ κοi άρχαιότεροι νεολιθικοi συνοικισμοi που άλλοτε είχαν θεωρη­ θεί άπό τους «άρχαιότερους της Εύρώπης» (δπως ή Νέα Νικομή­ δεια, με παλαιά μοναδικη ραδιοχρονολογία 6220± 1 50 π.Χ.) άρ­ χίζουν σε μια προχωρημένη φάση της περιόδου, καi άπέδωσαν γι' αύτό άλλωστε κεραμεικη γραπτη καi έγχάρακτη. Σε μια δεύτερη, νεότερη φάση της έξέλιξης άρχίζει ή γραπτη (Είκ. 11 καi 12) καi ή πλαστικη διακόσμηση, καθώς καi ή έμπίε- - 51 -

στη η έγχάρακτη. 35 Φυσικά καi τώρα ή μονόχρωμη όχι μόνο δεν παύει νά κατασκευάζεται, άλλα άποτελεΤ πάντα τη συχνότερη κα­ τηγορία· βελτιώνεται έπίσης τεχνικά τόσο πολυ σε όρισμένες πε­ ριοχές, ώστε μερικες ξεχωριστες κατηγορίες (δπως τά rainbow η variegated της Κορίνθου η τά πάλλευκα άγγεΤα του Σέσκλου36 ) δεν ξεπεράστηκαν στiς μεταγενέστερες βαθμίδες. Αύτό βέβαια σημαίνει ραγδαία πρόοδο της τεχνικής καi βαθιά κατοχη τών μυ­ στικών της όπτησης καi της προετοιμασίας του πηλού. Αύτη άκρι­ βώς ή έμπειρία θά όδηγήσει με τόν καιρό σε μια θελημένη έπι­ δίωξη του κόκκινου τόνου στην έπιφάνεια τών άγγείων. Άξιο-

13

13. Γραπτή νεολιθική κεραμεική (πρώιμες φάσεις): 1-2, 3-4 ιιΠρώιμα γραπτcυ> τής Θεσ­ σαλίας ('Αρχαιότερη Νεολιθική). 5 Τυπικό δε{γμα τού ρυθμού solid stγ/e-Τζάνη Μαγούλας (άρχή Μέσης Νεολιθικής).

- 52 -

σημείωτη είναι άκόμη ή έξέλιξη της πρώιμης γραπτης37 διακό­ σμησης: αύστηρά γραμμικά συνήθως σχέδια ύπάρχουν παράλ­ ληλα με άλλα άσταθη η συμπαγη καi τυχαΤα, ένώ κάποια προτί­ μηση σε όρισμένους τρόπους η θέματα δεν έχει. άκόμη φτάσει στην τυποποίηση, που χαρακτηρίζει την πολυ λαμπρότερη καi πλουσιότερη κόσμηση της γραπτής κεραμεικης της Μέσης Νεο­ λιθικής. Χωρiς άμφιβολία, ενα μέρος τών άγγείων δεν ηταν ά­ πλώς χρηστικά άντικείμενα, άλλα προοριζόταν για είδικες χρή­ σεις, πιθανώς καi για άνταλλαγές, προπάντων δμως για στόλισμα. Σε έλάχιστες περιπτώσεις ή άνθρώπινη μορφη έμφανίζεται σχη-

14. Μορφές άνθρώπων (1-3) καί πουλιού(;) (4) σέ γραπτά άγγεΓα. 'Αρχαιότερη καί Μέση Νεολιθική. Γραπτές παραστάσεις άνθρώπινων κεφαλιών. Νεότερη Νεολιθική.

14

- 53 -

ματοποιημένη στη γραπτη κόσμηση·38 συχνότερα συναντοϋμε «προτομες» άνθρώπων (Είκ. 14) καi ζώων (Είκ. 15, 16) πλαστικά δηλωμένες, άλλοτε πάλι άνθρώπινα μέλη στά τοιχώματα, καi τέ­ λος άγγεία άνθρωπόμορφα.39 Χωρiς άμφιβολία, τά πολυτελέστερα άγγεία ηταν έργα είδι­ κευμένων τεχνιτών (με πλήρη η μερικη άπασχόληση)· φαίνεται έπίσης πολυ πιθανό δτι σε μερικες θέσεις που προσφέρονταν, ή κεραμεικη έπιχωρίαζε καi ίσως άποτελοϋσε σπουδαίο πόρο 15 ζωης.40 'Από την προηγούμενη ηδη φάση έχει διαπιστωθεί δτι οί Η συνοικισμοi γύρω άπό τη Λάρισα ( Αργισσα, Σουφλi Μαγούλα, Γεντίκι κ.ά.) χρησιμοποιοϋσαν την ίδια άκριβώς κεραμεική, που άσφαλώς προερχόταν άπό ενα άγγειοπλαστικό κέντρο της περιο­ χfις. 'Εντελώς ίδιότυπη φαίνεται ή χαρακτηριστικη της περιόδου αύ­ της έμπίεστη κεραμεική, που βρέθηκε ατόν μεγάλο οίκισμό της Νέας Μάκρης (Άπική)· ή σύνταξη της κόσμησης εiναι αύστηρά γεωμετρική, καi τεχνικά δεν μπορεί νά παραλληλιστεί με κάτι άνάλογο στην ίδια την Άπικη η ατόν εύρύτερο έλλαδικό χώρο. Γιά τη χρονολογικη δμως τοποθέτηση τοϋ τοπικοϋ αύτοϋ «πολι­ τισμοϋ» σημαντικη εiναι ή διαπίστωση δτι παράλληλα άπαντοϋν καi πρώιμα γραπτά καi πάλλευκα άγγεία -τά τελευταία μάλιστα φαίνονται έντελώς δμοια με τά άντίστοιχα τοϋ Σέσκλου ! Ή όργάνωση τών οίκισμών καi ή τεκτονικη εiναι άσφαλώς άπό τά πιό ένδιαφέροντα άλλά καi άπό τά πιό άποσπασματικά γνωστά στοιχεία της περιόδου. Ή παγίωση τών οίκισμών, που ίσως εiχε 15. Πήλινο κεφάλι άνθρώπινης άρχίσει άπό την «Πρωτονεολιθική», όλοκληρώνεται τώρα. Στην μορφής άπό άγγείο lj σκεύος άρχη έχουμε φυσικά μικρά χωριά, ώς άνάπτυγμα τοϋ άρχικοϋ (ϋψ. 0,06 μ.). Πρόδρομος. Μουκυπάρου τοϋ συνοικισμοϋ μιός πατριός η μιός όμάδας οίκογεσείο Βόλου. νειών. Έv τούτοις ύπάρχουν βάσιμες ένδείξεις γιά μορφες πολυ πιό προχωρημένες, δηλαδη γιά μεγάλες κώμες, τουλάχιστο σε όρισμένες θέσεις. Στη Θεσσαλία τό Σέσκλο φαίνεται δτι άπό την άρχη της περιόδου ηταν ενας έκτεταμένος συνοικισμός, δπως άπέδειξαν οί τελευταίες άνασκαφες έξω άπό την άκρόπολη (1972). Τά σχετικά λείψανα άπλώνονται σε έκταση μερικών δε­ κάδων στρεμμάτων πρός τό παρόν, άλλα πιθανώς τό δρια ύπηρ­ ξαν πολυ εύρύτερα άκόμη. Την έποχη έκείνη δεν ηταν άποχωρι­ σμένη ή άκρόπολη άπό τά γύρω· άποτελοϋσε ενα άκραίο τμημα τους. Ό συνοικισμός εiχε άπλωθεί σε μια έπίπεδη, με μαλακη κλίση ράχη, που άντιστοιχεί σε μιό «ταράτσα» (άναβαθμό) τοϋ Πλειοκαίvου, δεν παρουσίαζε δηλαδη την όψη «μαγούλας» η tel1, είχε δίπλα άφθονο νερό, καi δάση στά γύρω βουνά. Παρόμοια θέση εiχε καi ό συνοικισμός στό 'Αχίλλειο τών Φαρσάλων, πάλι - 54 - 'δηλαδη σε ψηλη σχετικό περιοχή, κοντό στiς πλαγιες βουνών.

Άλλα ή έκτασή του ηταν μάλλον περιορισμένη, δπως έδειξαν oi νεότερες έρευνες (1973-74).41 'Εκτεταμένος ηταν άσφαλώς καi ό συνοικισμός της Νέας Μά­ κρης, δν κρίνουμε άπό τά λείψανα που φανερώνουν σε μηκος πολλών έκατοντάδων μέτρων oi τομές της παραλίας. Kai στη θέση αύτη δεν ύπηρχε φανερη έξαρση τοϋ έδάφους, άλλα πάλι μιά έπίπεδη γεωλογικη «ταράτσα». 'Εξάλλου, καi ό άρχαιότερος νεολιθικός οίκισμός της Παλαιάς Κορίνθου είχε πολυ μεγάλη έ16

16. Πήλινο κεφάλι ζώου άπό άγγειο ή σκεύος (ϋψ. 0,05 μ.). Νεσσωνlς /. Μου­ σειο Βόλου Μ 2718.

κταση, που καταλάμβανε ενα ύψηλό έπίπεδο άναβαθμό, όχι μα­ κριά άπό την παραλία. Είναι άνεξακρίβωτο πόσοι δμοιοι έκτεταμένοι οίκισμοi παρα­ μένουν άγνωστοι, άφοϋ δύσκολα έπισημαίνονται χωρiς την έ­ ξαρση τοϋ έδάφους, που κάνει άμέσως άντιληπτές τiς <ψαγοϋ­ λες». Σ' αύτές έχουμε προφανώς μικρά χωριά, τό συνηθισμένο δηλαδη τύπο οίκισμοϋ της 'Αρχαιότερης Νεολιθικης. 'Αλλά έπει­ δη ή περίοδος αύτη σε τέτοιες θέσεις βρίσκεται, δπως είναι φυ­ σικό, στό βάθος τών διαδοχικών έπιχώσεων, πουθενά σχεδόν δεν έχει άνασκαφεί ενα οίκιστικό σύνολο. Ή καλύτερη περί­ πτωση είναι ή μακεδονικη Νέα Νικομήδεια,42 δπου έχουν άποκα­ λυφθεί πολλά οίκήματα δύο φάσεων, άνεξάρτητα άλλα όχι μα­ κριά τό ενα άπό τό άλλο. Φανερη είναι ή άντίθεση τοϋ τύπου αύ­ τοϋ τοϋ οίκισμοϋ άπό τά άντίστοιχα συγκεντρωμένα χωριά η πο­ λίσματα της Άνατολης, δπου τά οίκήματα έχουν πολλά δωμάτια καi μεσότοιχους, άνοιχτά σε μιά αύλή, με διάταξη συγκεντρική.43 - 55 -

Δεν είναι άκόμη δυνατη η συγκέντρωση άκριβών στοιχείων για τη συχνότητα τών άρχαιότερων νεολιθικών οίκισμών. Βέβαιο δμως είναι δτι πολλες θέσεις τώρα κατοικούνται για πρώτη φορά, ένώ έλάχιστες άπό αύτες έρημώνονται στό τέλος της περιόδου. Για τα ίδια τα οίκήματα, καi πάλι η Νέα Νικομήδεια δίνει τά πληρέστερα παραδείγματα, δχι δμως κdi τα πιό χαρακτηριστικά. nAv καi άποσπασματικες πρός τό παρόν, οί παρατηρήσεις που έγι­ ναν στό Σέσκλο τελευταία (1972) πρέπει να θεωρηθούν πολυ σπουδαιότερες, έπειδη άναφέρονται στην άρχη έντελώς της πε17

/ ΝΕΑ

&-Γ�1

��. --. -1

ΝΙΚΟt1ΗΔΕΙΑ 1963

Ο Ο

��

1" Οίκοδομική περίοδος

IEffi) 2" Οίκοδομική περίοδος

1Ξ

Ί____ .-.--17. Νέα Νικομήδεια. Κάτοψη νεολιθικών οίκημάτων (γενικό σχέδιο κατά R. J. Rodden).

- 56 -

18. Σέσκλο. Γενική κάτοψη οίκημάτων τού κυρίως τομέα τών άνασκαφών tξω άπό τήν άκρόπολη (Δ.Ρ.Θ.).

eι

Γ-·----·-·---·-1

1 1 1

-<

1 1 1 1 1 1 1

1 1

1

/

'

1 1 1 1

'

ο

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

=-:...

-::.::.:._11 -:-�----.___ f �7 r /·ι ι

r f' .ι 1 ι

1

:,!( /

1 1 1 1 1 1 1 1 1 1

1

t;J

r

'r

ι 1

φ

[

/

/ ;J

i

ι

Ι ι

ι

1

J

1 I l ι r : ( J .. ι-ι..... ----i. ••.., .. 1ι: :

ϊ

ι r t r .J� 1( J ι' J ι )

Μ

� --:-:::-

•,,ι

,: • ! 1 O • J

.1

•

ι_________ _:_J Ι

1 1 1 1 1 1 1 1

Θ

1 1 1 1 1 1 1 1

ριόδου: Στόν μεγάλο οίκισμό, έΞξω άπό την άκρόπολη, βρέθηκαν σε τρία σημεία, που άπέχουν πολυ μεταξύ τους, τεκτονικό λεί­ ψανα της 'Αρχαιό�ερης Νεολιθικής (Σχ. 18, σ. 57), τό περισσό­ τερα μάλιστα άπό τη φάση της μονόχρωμης κερaμεικης. Μερικό · άπό αύτό έΞχουν λιθόχτιστα θεμέλια, πάχους 0,50 μ. συνήθως και εύθύγραμμη κάτοψη. Παράλληλα δμως βρέθηκαν κατασκευες άπό πλασμένο πηλό (pise), κάποτε καi με πλάκες έξωτερικά, σόν «όρθοστάτες», δπως καi όπες μικρών πασσάλων γιό διαχωρί­ σματα, άκόμη καi ώοειδη δάπεδα σκαμμένα στό στερεό έΞδαφος -τύποι δηλαδη φαινομενικό πιό «άρχαϊκοί». Στην άκρόπολη βρέ­ θηκαν έπίσης τοίχοι άπό πλιθιά, και άπό άλλες θέσεις εΤναι γνω­ στό πασσαλόπηκτα οίκήματα καi δάπεδα καλυβών. Ή πολυμορ­ φία αύτη τών τύπων καi ή ποικιλία τών ύλικών άποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της τεκτονικής της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής. ΕΤ­ ναι μιό έποχη που δεν έΞχει άκόμη κατασταλάξει σε σταθερους τύπους ίσως, κρατάει τις παλιες παραδόσεις άλλό δημιουργεί καi νέες. 'Ιδιαίτερο ένδιαφέρον παρουσιάζουν τό οίκήματα που άποκά­ λυψαν οί άνασκαφες τοϋ Rodden στη Νέα Νικομήδεια: Ή δομη ηταν τέλεια προσαρμοσμένη στiς τοπικες συνθήκες οί τοίχοι θε­ μελιώνονταν σε μιό τάφρο σκαμμένη στό στερεό έΞδαφος (που η­ ταν όπωσδήποτε ύγρό) καi τόν βασικό σκελετό τόν άποτελοϋσαν πάσσαλοι στη σειρά κατά τόν άξονα, ένώ μάζα πλασμένου πηλοϋ σχημάτιζε τόν τοίχο. Τό διάγραμμα εΤναι τετράγωνο και τά σπί­ τια πολυ εύρύχωρα (μέχρι 8 χ 11 μ.).44 'Ένα κεντρικότερο κτί­ σμα (που ό άνασκαφέας τό θεωρεί πιθανώς «ίερό») έΞφτανε τό 12 χ 12 μ. Στη δεύτερη οίκιστικη φάση, έμπρός άπό τό τετρά­ γωνο σπίτι ενα άλλο πιό πρόχειρα καμωμένο δωμάτιο χρησίμευε ώς βοηθητικός χώρος. ΜΕχουμε έΞτσι έδώ ενα πρώιμο παράδειγμα της έπέκτασης τοϋ άρχικοϋ «οίκου» σ· ενα σχήμα δρομικό, με έσωτερικό χώρισμα (Είκ. 17, σ. 56). nAv καi εΤναι πρόωρη ή διατύπωση συμπερασμάτων, ή είκόνα της τεκτονικής της περιόδου φαίνεται έντελώς διαφορετικη άπό τό «άνατολικό» άντίστοιχα. nAv δμως παραβληθούν τό οίκήματα της Νέας Νικομήδειας με τό σύγχρονα iΊ κάπως μεταγενέστερα τεκτονικό λείψανα της νότιας Βαλκανικης,45 θό διαπιστωθούν με­ γάλες όμοιότητες, καi στη διάταξη καi στόν τρόπο της δομής και oi όμοιότητες δεν περιορίζονται μόνο στόν τομέα αύτόν. Γιό την οίκονομία, ή βασικη διαπίστωση εΤναι δτι τό ίδια περί­ που έξημερωμένα ζώα καi καλλιεργημένα φυτό άπό την άρχη της Νεολιθικής ύπηρξαν έκείνα που στήριξαν τη χωρικη γεωργοκτη­ νοτροφικη οίκονομία στην Έλλά'δα εως τό νεότερα χρόνια -δν - 58 - όχι ώς τό Σήμερα. Αίγοπρόβατα, δηλαδή, δημητριακό και όσπρια

άποτελούσαν καi τότε τα βασικά είδη διατροφής, ένώ άλλα είδη εiχαν έπικουρικό χαρακτήρα. Πρέπει ίσως να ύποτεθεί δτι άνά­ λογα με τη φυσικη διαμόρφωση κάθε περιοχής καi τη θέση τών οίκισμών (πεδινοί, σε λόφους, παράλιοι κτλ.), κάποια προτίμηση σε μερικά είδη η τρόπους ηταν πιθανή. Άλλα στό μεγαλύτερο μέρος τού χώρου σύνθετη μάλλον πρέπει να θεωρηθεί ή παρα­ γωγη στην πρώιμη αύτη βαθμίδα της κλειστής γεωργοκτηνοτρο-

J-���1��1\{���tt�t�)ϊt��./\-;;�\}. �\\\}/./�\�μ}��, .'Jx�'i<''\�\\ '��\��;,�\��)\'tt��\� . �?,\�t,����";(�('�\1��\1!)�,11� ,� �{�'\��'\, j'�\\\''\,\ \ '\1\\'\\1'.,1•\·\��Ι�,\ '\ \''\ \ ·\; ''.\·\,I•\',','\·,;:,· 'ι,� y \t,

--:Ξ=--:::-C-_:�"C'���:\\�\\�\\��� Ι(\��-1:\\,\\\,\, \-_1 1-\\�.\λ\ '1' '/,/?'�� ,�� -=��...:;=.:-� '..:.1•· ,_,,\\ 1 ,;- 1 ''\·\ 1,-). 1 1

i·Ήif:\\"\:'\"it�1�,\•�, ft � ι,,ιιs:--:?Ξ& -=-�--.

,\-,\\:\ '( : )�\,··'1·�1 , :.):11: ��"-<:;αι � , 1',,,.�·,�,� �·�

-c-:_ --c_-_:;---- --�·--: ,\'.\ '. �\' \ ._,,,.,.,,,,. ,',\ \ . ,

··;.:;c-�=-----� -----=-=-

;: ?f-f_g: !i ·!..··:. :-'f .:-�-C:i:

. ··:.�-, �-,� : :.\,

81·,��>..;'::�i

�j \;·μ:,''/::�,,;�:�1 � � ��'�($'ri

.. �'\'�� �4:dJ��""""i�:;,:7;�,1�1J, ,ι,�, '(r.�χ,��;,: '..."::\,�):::.���, ;}': .,'ι, --� �\�, ':.. � 1 ·\', 1,\. c;!��::,'., �;!.!:==�=;ια-=:=Ψ:-τ..... 1t

1

; ;.:· .

; t \' ι·

�_,.,.., ·/,JΊι : • ., :'"'"::.,..� :::-:-.....χ: 1 /, 1,\; ,',Ι ,, •''?\.::;� _ ,�: ',;! : .. Ι,;,,i· _1,', ,,; .�-.:,��,"- :;>

,,.,J,)f\ �':1:'\·lt �q� r,J.ι1 :.,,. 1Λ,,, ,.1,,..�% ,, )�'

1

1

1';ι1\':/,-��"'Ι­ ,�',,; l-p·, 11,·/,,1\\ 1 ;Ι,',1 •�:� ,J')';1\.ψ/�•ΙJ JiίbJ�.;..��,��oqB/1�':""���"'1':ί_.)_.\!!,)Ί :��-ί:1Ι1'Ι,,ι,-� 11�:._1 :�� ::::§ί Ι , 1 ( , 1Ι1Ί'1η 1 .,1!� , ' , ' ,1.1,·1 :,t.� 1��,._.:.JJ-:-.,.,.:..�h::':ι'h:-c:�]t !�ι ''Ι:1 1 ', 1 1Ιιι 1 ),Ι'1;\γi;/(ι'ι\· ,'ί1'ί··:::: 1 (�� ι�ι����������Μ�ΜJ11·Ιι,',1 ,)'1' Ι 1: .,,,·'1·Γ.,, :"jι'., ι1,1ι1:·,:Ι1\1•,1,11':,.,1 , ibt•::;i!ll•�'.'H •ι!_"i;j, :1ι 1 ι )1 }Ι Ι

. . i : !, . j: !

u lι� J ;�,.:f"n1" ,,,.;v ' ._,·--:_.·, '\ι',.,.,.� ,' ..;:ι-:·.·.:!, .- ',,,·.:;, ,·. :··:;,.·:.,/'r,\:,,-.. ; .};:,, :•:,.:-�-·:.:._.,,-.� .' •.,'·/'· ,,, .:,� . .· . 11•J•.;_ :.-,,,,�-1.··

i :

t, ; ,/�� :Λ2ΙΔ!j1ϊ�Β�Χλiλ\>:�: 4::::.;Δ-ϊϊ-�_.:Μttϊ?�/iι:� .,.ο ,,

,

,,.,.:.ι

γ_

19

19. Νέα Νικομήδεια. :4 ναπαράσταση άρχαι6τερου νεολιθικοιJ οίκήματος (κατά R. J. Rσdden).

φικης οίκονομίας. Για μάς, εΤναι έντελώς άπίθανη ή ϋπαρξη άπο­ κλειστικά γεωργών η κτηνοτρόφων.46 Δε λείπουν, τέλος, οί έν­ δείξεις για άνταλλαγες καi για μια εύρύτερη κυκλοφορία πρώτων ύλών, δπως ό όψιανός της Μήλου. 47 Τα άλλα στοιχεία τού έξοπλισμού καi της τεχνικής δεν εΤναι έν­ τυπωσιακά: ·Η λιθοτεχνία, σε σύγκριση με την Προκεραμεική, δείχνει τάση για μακρολιθισμό, για την κυριαρχία δηλαδη τών λεπίδων -τάση που θα συνεχιστεί καi θα έπιταθεί στiς έπόμενες φάσεις. Τα λειασμένα καi στιλβωμένα λίθινα έργαλεία (πελέκια, - 59 -

- 60 -

«άξίνες» ιϊ σμίλες) δεν έχουν τελειωτικό τυποποιηθεί καi θ' άνα­ πτύσσονται παραπέρα. Ή ύφαντικη βεβαιώνεται έμμεσα (σφον­ τύλια) καi ή κατεργασία τού όστού δείχνει σημαντικη πρόοδο. Γε­ νικά, στό σχήμα καi στό τελείωμα τών έργαλείων παρατηρούμε κάποια ίδιαίτερη φροντίδα, μιό ξεχωριστη έπιμέλεια. 'Ολοφάνερα καi έδώ δεν προχωρεί ή έξέλιξη προοδευτικά, άπό τό άτελέστερα στό τελειότερα. Ή κοινωνικη δομή, καi γενικότερα τό θεσμικό καi «ίδεολογικό» πλαίσιο της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής πολυ δύσκολα άνιχνεύον­ ται, άφού λείπουν οί άμεσες μαρτυρίες. 'Όπως συνήθως, ύποθέ­ σεις διατυπώνονται σχετικά, άλλα καi αύτες ιϊ θά είναι πολυ γενι­ κες καi άόριστες ιϊ ύποκειμενικες άπόψεις. Γιό μερικες καταστάσεις, ώστόσο, μπορεί νό είμαστε βέβαιοι: ή «Παραγωγικη 'Επανάσταση», δπως είπαμε �δη, είχε συνέπειες καθολικές δεν έπηρέασε δηλαδη ενα μέρος τού πληθυσμού ιϊ ενα τμήμα τών δραστηριοτήτων, άλλα τό σύνολο τών άνθρώπι­ νων όμάδων καi δλη την κλίμακα της ζωής. Λογικό είναι νό ύ­ ποθέσουμε, άντίστοιχα, όλοκληρωτικη άλλαγη τών κοινωνικών σχέσεων. Είναι φανερό άκόμη δτι άφού ό νέος τρόπος ζωής αύτην την περίοδο ούσιαστικό μονιμοποιείται καi σταθεροποιείται, τότε έπί­ σης πρέπει νό άρχισε ή ϋφανση τού πλέγματος τών νέων κοινω­ νικών θεσμών, που άργότερα θό ξετυλιχθούν περισσότερο καi θό όλοκληρωθούν. Την ίδια έποχη μονιμοποιείται ό συνοικισμός καi έξασφαλίζεται ή παραγωγικη δραστηριότητα, καλλιεργητικη έξίσου καi κτηνοτροφική. Ό «οΤκος» άπό δώ καi πέρα δεν είναι μόνο τό καταφύγιο της οίκογένειας, άλλα καi ή άποθήκη τών άγα­ θών της νέας οίκονομίας, που στηρίζεται άκριβώς πάνω στη δυ­ νατότητα της δημιουργίας άποθέματος. Τό άθροισμα· τών σπι­ τιών, που άποτελεί τό συνοικισμό, γίνεται έτσι τό γόνιμο πλαίσιο της άνάπτυξης νέων θεσμών κοινοτικού χαρακτήρα. Σε πλήρη άντίθεση πρός την παλιό θηρευτικη οίκονομία, που μοιραία όδη­ γούσε πρός την άποδυνάμωση τών όμάδων, ή καινούρια ένί­ σχυσε σημαντικό την οίκογένεια καi συντέλεσε άποφασιστικό στη ραγδαία αύξηση τού πληθυσμού. WΕτσι έξηγείται ή κατοίκηση πολλών νέων θέσεων την έποχη αύτή. Με τη νέα οίκονομία, πραγματικά, τό πολλά μέλη της οίκογένειας άποτελούν δύναμη· γιατi άκόμη καi οί γέροι ιϊ τό παιδιά -που άλλοτε ηταν παθητικό καi έμπόδιο στiς μετακινήσεις- κάτι μπορούν νό προσφέρουν στη διευρυμένη κλίμακα τών άσχολιών τού γεωργοκτηνοτρό­ φου. Καθώς τό σπίτι άποτελεί τώρα χώρο δράσης έξίσου σπουδαίο με τό χωράφι ιϊ τό βοσκότοπο, ή θέση της γυναίκας άνεβαίνει.

Αύτό δμως δε σημαίνει άναγκαστικα «μητριαρχία» -δν καi τό πιό πιθανό έπίπεδο δπου ή μητριαρχία μπορούσε να θεσπιστεί, εiναι τό νεολιθικό. Έξάλλου, ή έξασφάλιση τοϋ σπόρου της χρονιάς, ή περιφρού­ ρηση της καλλιεργημένης γης καi τών κοπαδιών, δεν ηταν μόνο θέμα άτομικης εύθύνης άλλα καi ύποχρέωση καi ζωτικη άνάγκη δλης της κοινότητας. Παράλληλα, ή ίδιοκτησία, που βεβαιώνεται την έποχη αύτήν, προϋποθέτει την άναγνώριση κάποιας άρχης,

20 Α

20. Ταφή μέσα σέ άβαθες σκάμμα. ' νάμεσα στά δόντια τού νεκρού {χει το­ ποθετηθεΓ l!να λιθάρι. 'Αρχαιότερη· Νεολιθική. Νέρ Νικομήδεια Μακεδονίας (R. J. Rodden)..

με ενα άσθενικό ίσως χαρακτήρα έξουσίας, ίκανης δμως να περι­ στέλλει τη βία καi την άρπαγή. 'Ένα εiδος κοινοτικής άρχης φαί­ νεται πολυ πιθανό για τη βαθμίδα αύτή. Για τη λατρεία καi τη θρησκευτικη ζωή, δεν ύπάρχουν έπίσης - 61 -

βέβαιες μαρτυρίες -τουλάχιστον άπό την 'Ελλάδα. Τα εθιμα τα­ φής είναι διαφορετικό καi άκαταστάλαχτα: ένταφιασμοί, καύσεις νεκρών (βεβαιωμένες πρόσφατα καi άπό την Άρχαιότερη Νεο­ λιθικη της Θεσσαλίας), άνακομιδες κρανίων καi άλλων όστών, άκτέριστες συνήθως ταφες καi κτερισμένες -δλες αύτες οί πο­ λυποίκιλες άντιμετωπίσεις τοϋ ϊδιου θέματος, φανερώνουν μάλ­ λον ελλειψη σταθερών πίστεων, καi πάντως δεν πιστοποιούν λα­ τρεία τών νεκρών.

21. Πήλινο είδώλιο 6ρθιας γυναίκας τής 'Αρχαιότερης Νεολιθικής (ϋψ. Ο, 17 μ.). Νέα Νικομήδεια. ΜουσεΓο Βεροίας.

22. Πήλινο είδώλιο καθισμένης άνδρικής μορφής τής 'Αρχαιότερης Νεολιθικής (ϋψ. 0,07 μ.). Πύρασος. Μουσείο Βόλου Μ 2429. 23. Πήλινο ει'δώλιο άνδρικής μορφής τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. 0,065 μ.). Σέσκλο. ΜουαεΓο Βόλου Μ 5109.

21

Με πολυ σκεπτικισμό πρέπει ν' άντιμετωπιστεϊ ή είκασία για την παρουσία «iεροϋ» στη Νέα Νικομήδεια.48 Τό άποδεικτικό στοιχεϊα που προβάλλονται μπορεϊ να θεωρηθούν συμπτωματι­ κά, καi όπωσδήποτε δεν πείθουν. "Αν δμως ύπηρχε κάποιας μορ­ φής λατρεία (καi τό μέλλον μπορεϊ να μας έπιφυλάσσει έκπλή­ ξεις), θα πρέπει να τη φανταστούμε οίκιακη μάλλον. Στα οίκήματα

ιϊ δίπλα σ· αύτό βρέθηκαν τα περισσότερα είδώ­ ιϊ πίστεις θρη­

λια. Άλλα καi άπό αύτό δεν πιστοποιεϊται λατρεία

σκευτικές. Ή κατά συνήθεια σχεδόν άπόδοση τών μικροτεχνη­ μάτων αύτών σε μια φανταστικη «Μεγάλη μητέρα», κατά τα άνα­ τολικό πρότυπα, εiχε άπό καιρό άμφισβητηθεϊ με πειστικότητα άπό τόν Ρ. Ucko. 'Εξάλλου, ή άποφασιστικη στροφη που σημειώ- 62 -

νεται στην έρμηνεία της παλαιολιθικής τέχνης με τiς βαθιες καi

άποκαλυπτικες μελέτες της Α. Laming-Emperaire καi κυρίως τοίι Α. Leroi-Gourhan49 πρός τό συμβολισμό καi την άπόρριψη τών πανθεϊστικών η μαγικών ερμηνευτικών ύποθέσεων, βοήθησε πολυ την καλύτερη κατανόηση καi της νεολιθικης είδωλοπλαστι­ κης. Στην Έλλάδα τό ϊδιο τό ύλικό της περιόδου που έξετάζουμε, δηλαδη της 'Αρχαιότερης Νεολιθικης (πολλαπλασιασμένο άπό ε­ ρευνες τών τελευταίων έτών), εiχε δώσει άφοpμες για την άνα­ γνώριση νέων, άνδρικών, τύπων καi για την άνίχνευση τών πρώ-

·,,!.:�';

22 •�

23

των άρχών καi τών σχέσεων με την εσχατη παλαιολιθικη παρά­ δοση. Ή συστηματικη έξέταση τοίι προβλήματος στό θεσσαλικό χώρο άποκάλυψε την έκπληκτικη πολυτυπία της είδωλοπλαστι­ κης, που μόνη της άποκλείει την άπόδοση σε μια η σε περισσότε­ ρες «θεότητες». 50 Ή νεολιθικη κοινωνία, στην άρχη τουλάχιστο, καi σύμφωνα με τiς ένδείξεις που εχουμε άπό την Έλλάδα, φαί­ νεται προθεϊστική. Οϋτε άπό την είδωλοπλαστικη οϋτε άπό τiς άλλες μαρτυρίες βεβαιώνεται ή πίστη σε μια «θεά μητέρα» (άντί­ θετα, ή παρουσία ένός άνδρικοίι «θεοίι» θά μποροίισε νά θεω­ ρηθεί πιό πιθανη έδώ, σε πλήρη άντίθεση με την 'Ανατολή!), κα­ θώς καi ή ϋπαρξη ίερών. 'Από την άποψη αύτή, μόνο ώς όπι­ σθοδρόμηση θά επρεπε yά χαρακτηριστοίιν οί άντίθετες ύποθέσεις της Μ. Gimbutas σε πρόσφατη μελέτη της, 51 δπου κυριαρχεί - 63 -

ή πεποίθηση για την ϋπαρξη μιας γυναικείας θεότητας, «πρωταρ­ χικης θεάς τοϋ άρχαίου εύρωπαϊκοϋ πανθέου», καi έρμηνεύονται τα περισσότερα είδώλια ώς «άναθήματα» σε συγκεκριμένες θεό­ τητες! Πέρα, ώστόσο, άπό τό πρόβλημα της έρμηνείας, δπου ύπάρ­ 24. Κεφάλι πήλινου είδω­ λίου τής 'Αρχαιότερης Νεολι­ θικής (ϋψ. 0,082 μ.). Πρό­ δρομος. Μουσείο Βόλου.

χουν άκόμη τόσο άντίθετες καi άκραίες άπόψεις, ή είδωλοπλα­ στικη παραμένει ενα άπό τα σπουδαιότερα έπιτεύγματα της Νεολιθικης52 καi ή μόνη σχεδόν περιοχη δπου μπορεί ν' άνιχνευ­ θεί ή τέχνη της περιόδου. 'Όπως σημειώσαμε παραπάνω, παρατηρήσεις που έγιναν στό θεσσαλικό ύλικό φώτισαν κάπως τη

24

σκοτεινη άρχη της είδωλοπλαστικης καi έδειξαν τόν αμεσο συσχετισμό με την παλαιολιθικη παράδοση, πρός την όποία όδη­ γοϋσαν καi τα μορφικά χαρακτηριστικά. Ξέρουμε σήμερα δτι τα είδώλια δεν πρωτοεμφανίζονται άπότομα, χωρiς κάποιες προ­ δρομικες μορφές, οϋτε άρχίζουν με ρεαλιστικη άπόδοση, που με τόν καιρό ξεπέφτει, για ν' άπολήξει στη σχηματοποίηση καi την άφαίρεση. Άπό ενα σημείο καi πέρα, ρεαλιστικη καi άφαιpετικη τάση ύπάρχουν παράλληλα, δπως συνυπήρχαν καi δροϋσαν καi κατά την Παλαιολιθική. Άλλα μεταξυ παλαιολιθικής και νεολι­ θικής είδωλοπλαστικής ύπάρχουν βασικες θεματικες διαφορές, που έρμηνεύονται άπό την άλλαγη τοϋ τρόπου της ζωής: πέρα άπό την κοινη έξαρση τής γυναικείας μοpφης, ή άνδρικη έχει τώρα ούσιαστικότερο ρόλο· τα ζώα δεν είναι πια τα αγρια τοϋ κυ­ νηγιοϋ άλλα τα έξημερωμένα. Καi στό νεολιθικό ρεπερτόριο πα­ ρεμβάλλονται μικρά ύποδείγματα σπιτιών, άπομιμήσεις σκευών

25

καi έπίπλων (τραπέζια, «τράπεζες προσφορών», σκάφες κτλ.), άκόμη καi αρτων -μορφες δηλαδη πού ηταν άδύνατο να ύπάρ­ ξουν πρίν. Τα σκεύη (άκόμη καi οί καπνοδόχοι τών σπιτιών!) έ­ χουν συχνά μέλη άνθρώπινα η ζωικά, καi αύτη ή προσπάθεια έμ­ ψύχωσης τών πραγμάτων είναι χαρακτηριστικη τής νοοτροπίας τοϋ νεολιθικοϋ άνθρώπου, που τώρα πρωτογνωρίζει καi χαίρεται ώς δημιουργήματά του τα πράγματα αύτά. Έτσι θερμή, νεανικη καi αμεση είναι ή τοποθέτησή του άπέναντι στη γυναίκα-μητέρα, στό σπίτι καi τα ζώα που έχει δαμάσει. Αύτά είναι τώρα τα με­ γάλα άγαθά που πρέπει να έξασφαλιστοϋν, να πληθύνουν καi να

25. Πήλινο κεφάλι είδωλίου ιψογγολικού» παιδιού (ϋψ. 0,055 μ.). Πράδρομος. Μουσείο Βόλου.

διαρκέσουν! 'Έκφραση της έπιθυμίας αύτης καi της εύχης είναι ϊ­ σως τα είδώλια. Την έρμηνεία αύτη ένισχύουν μερικά είδώλια

καμωμένα άπό διαρκέστερο ύλικά (πέτρα η κόκαλο), πού ηταν όπωσδήποτε περίαπτα.53 Δεν μποροϋμε, έξάλλου, να άποκλεί­ σουμε την πιθανότητα κατασκευής είδώλων άπό αψητο πηλό

η

ξύλο, έστω καi αν τό μνημειακό δεν είναι μέσα στό πνεϋμα της έποχής. Ή πλαστικη όλοκλήρωση πολλών είδωλίων (πού καi στό - 64-

μέγεθος δεν είναι πια μικρογραφικά), ίδιαίτερα μερικών πολυ δυ-

νατών κεφαλιών, προϋποθέτει έμπειρία, που άποκτήθηκε σε πιό άνετη κλίμακα. Στiς περιπτώσεις αύτες έχουμε νά κάνουμε με πραγμα�ικά έργα τέχνης καi με μιά άληθινη πλαστική, άπό τη με­ λέτη της όποίας θά έπρεπε ν' άρχίζει ή Ίστορία της Τέχνης στην 'Ελλάδα. �Ορθιες η καθισμένες, οί γυναικείες μορφες έπιβάλλονται με την άρμονικη σύνδεση τών όγκων καi τόν τονισμό τοϋ ούσιώ­ δους. Μερικες άλλες μορφές, άποτρόπαιες καμιά φορά

η έλκυστι­

κές, που θ' άποτολμοϋσε κανεiς νά τiς πεί «πορτρέτα», μαρτυ-

)ο'ο-ο(

26

27

28

26. Άνω μέρος πήλινου είδωλίου τής 'Αρχαιότερης Νεολιθικής (ίJψ. 0,06 μ.). 'Άγιος Πέτρος (Κυρα-Παναγιά). Μουσείο Βόλου. 27. "Άνω μέρος πήλινου γυναικεfου εfδωλfου (ίJψ. 0,08 μ.). 'Αγία Άννα (Μεγάλη Βρύση) Τιρνάβου. Μουσείο Βόλου Μ 5337. 28. Μαρμάρινο είδώλιο (ίJψ. Ο, 15 μ.). Περιοχή Σπάρτης. 'Εθνικό 'Αρχαιολογικό Μουσείο 3928.

ροϋν έκφpαστικη δύναμη που δεν έχει άνάλογα στά άντίστοιχα μικρασιατικά δημιουργήματα, 'πολυ περισσότερο βέβαια στη Βαλκανική. Ή σύγκριση δείχνει καθαρά τόν έντονο προσωπικό χαρακτήρα τών έλλαδικών είδωλίων, ενα άξιοθαύμαστο συνδυασμό λιτότητας καi δύναμης, που μάς άναγκάζει νά δεχτούμε δτι ηδη είχε άρχίσει νά χτίζεται κάποια μακρινη προβαθμίδα τοϋ «έλ­ ληνικοϋ». Αύτός ό έκφραστικός όργασμός της Άρχαιότερης Νεολιθικής δε φαίνεται γιά την ώρα νά είχε άμεσα προηγούμενα, ένώ είναι βέβαιο πώς εiχ!Ξ συνέχεια. Άς έλπίσουμε δτι συστηματικότερη έρευνα στό μέλλον θά μάς όδηγήσει στiς καταβολές, καi προπάντων θά δείξει σαφέστερα τiς συνέπειες της πλαστικής αύ-

_ 65 _

της στην κατοπινη έξέλιξη, παρά τά χάσματα που τώρα ύπάρχουν. Πρός τό παρόν, μπορούμε νά ύποθέσουμε δτι ή πρώιμη αύτη πλαστικη έξαρση άπηχεί ίσως τόν ένθουσιασμό τού νεολιθικού άνθρώπου γιά την άποδοτικη λειτουργία τού μηχανισμού της πα­ ραγωγης καi τού σταθερού οίκιακού βίου. Γιά τη ζωγραφικη καi τη διακοσμητικη της περιόδου μπορούμε νά έχουμε κάποιες πληροφορίες μόνο άπό την άγγειοπλαστική. Μερικες σχηματικες άνθρώπινες μορφες στην άγγειογραφία δεν άλλάζουν τη γενικη έντύπωση της γεωμετρικης δομης δλης της διακοσμητικης της έποχης. Στη γραπτη κεραμεικη δεσπόζει ή έπί­ μονη προσπάθεια ύπογράμμισης τών τεκτονικών μερών τού άγ­ γείου. 'Αλλά, δπως εΤναι φυσικό, στην πρώιμη φάση παρατη­ ρούνται καi άλλες τάσεις, που δεν εύδοκίμησαν η δεν εΤχαν συνέ­ χεια. Ή τεθλασμένη (που δεν έχει καμιά άπολύτως σχέση με την 'Ανατολή, άφού εΤναι γνωστότατη παλαιολιθικη έμπνευση!) κυ­ ριαρχεί στό ρεπερτόριο τών θεμάτων, άλλα στην άρχη καi ή εύ­ θεία παίζει κάποιο ρόλο, ένώ τά ήμικύκλια η καμπυλόγραμμα γε­ νικά κοσμήματα δεν εΤναι άγνωστα. Ή πορεία της άναζήτησης φαίνεται άδέσμευτη -δσο βέβαια έπιτρέπουν οί περιορισμοi που θέτουν άπό τη μιά μεριά ή ίδια ή έπιφάνεια τού άγγείου καi άπό την άλλη ή μεταφορά άπό άλλες τεχνικές (ψαθοπλεκτική, ύφαντι­ κη κτλ.). Μιά χαρακτηριστικη προσπάθεια μεταφοράς στοιχείων της καλαθοπλεκτικης στην κόσμηση τών πήλινων άγγείων άπο­ τελεί ή έμπίεστη (impresso) τεχνική, πού, όπως είπαμε παρα­ πάνω, έμφανίζεται στην Κέρκυρα καi την �Ηπειρο, άλλά καi σε ενα σημαντικό τμημα της Θεσσαλίας, καθώς καi στη Μακεδονία, άλλού άμιγης καi άλλού παράλληλα με τη γραπτη κόσμηση, σε μιά όπωσδήποτε προχωρημένη φάση της 'Αρχαιότερης Νεολιθι­ κης. Τό σχηματολόγιο τών άγγείων της έλλαδικης 'Αρχαιότερης Νεολιθικης εΤναι άπό την άρχη διαφοροποιημένο καi άνεξάρτη, το άπό τό άντίστοιχο μικρασιατικό. �Ηδη άπό την πρώιμη μονό­ χρωμη κεραμεικη φάση έμφανίζεται έδώ ή χαμηλη δακτυλιοειδης βάση -στοιχείο άγνωστο στην Άνατολη- ένώ άργότερα οί χα­ ρακτηριστικες μικρες «Φιάλες» πάνω σε βάση (ενα σχημα που έ­ χει άνάλογα στη Νότια Βαλκανικη) θά άναπτυχθούν σε πολλες κομψες παραλλαγές. Πρόσθετα στοιχεία γιά τη διακοσμητικη μας δίνουν οί πήλινες η λίθινες σφραγίδες. Πρόκειται γιά μιά άρχαιότερη νεολιθικη έμ­ πνευση, που έχει άρκετά παραγνωριστεί άπό τους παλαιότερους μελετητές, ίσως έπειδή, ώς ένα σημείο, δεν μπορούσαν νό έξη­ γήσουν τόσο πρώιμη έμφάνιση σφραγίδων ίδιοκτησίας. Ώστό- 66 - σο, τόν προορισμό αύτόν τόν βεβαιώνει ή παρουσία της όπης γιά

τό κρέμασμα στό λαιμό, που εiναι ή συνηθισμένη περίπτωση. Τό κοσμήματα τών σφραγίδων δε φαίνονται νό σχετίζονται με την άγγειογραφία, δν καi συχνό περιλαμβάνουν τεθλασμένες,

������φ .�φ� μ, φ φ ι

-.

Ι

r�

� + �.

ί, �ιιw.

1. 1

� �

-

,

Φ � ιΌa � 29. Νεολιθικές σφραγίδες

άπλες

η

έπάλληλες. 'Αντλούν άπό άλλες πηγές, δηλαδη άπό την

πλεκτικη καi την ύφαντικη πιθανότατα, δπως μαρτυρούν μερι-

κό σύνθετα η πολύπλοκα σχέδια, ίδιαίτερα ό <<μαιανδρολαβύ­ ρινθος». Άλλα έκτός άπό το�ς μαιάνδρους, άπαντούν καi σπείρες

η

ελικες 54 -καi δλα αύτό τό διαχρονικό

η άρχέγονα στοιχεία δεν

έρχονται πια τώρα άπό τό Βορρά. Εiναι σαφη κληρονομήματα της - 67 -

παλαιολιθικής κοσμητικής, που έπέζησε σε άλλες τεχνικές (ξυλο­ τεχνία, ψαθοπλεκτική), άπό τiς όποίες για πολλους αίώνες θά παίρνει τiς έμπνεύσεις της ή Νεολιθική. Σε γενικες γραμμές, ή 'Αρχαιότερη Νεολιθική, δπως τώρα έχει άποσαφηνισθεί με τiς πρόσφατες άνασκαφες καi έρευνες, φαίνε­ ται περίοδος θεμελίωσης σε δλους σχεδόν τους τομείς. ΟΙ κατο­ πινες έξελίξεις άπό αύτην ξεκινούν η έδώ έχουν τiς προβαθμίδες τους. nAv καi τά κενά εΤναι άκόμη μεγάλα, ίδιαίτερα στiς περιοχες που συνάπτονται γεωγραφικά με τόν μικρασιατικό καi τόν νότιο βαλκανικό χώρο (άνατολικά νησιά τού Αίγαίου, Βόρεια Μακεδο­ νία, Άνατολικη Μακεδονία καi Θράκη), μπορούμε ίσως v· άπο­ τολμήσουμε τη διαγραφη μιας γενικής είκόνας. Στη βάση της έξε­ λικτικης πορείας διαφαίνεται μια όμοιομοpφία, που όφείλεται όχι μόνο στό ίδιο οίκολογικό περιβάλλον καi τό ίδιο οίκονομικό σύ­ στημα, άλλα άκόμη καi σε κοινες άπώτερες πολιτιστικες καταβο­ λές, που εΤναι πολυ σπουδαιότερες άπό την πιθανη όμοιογένεια τών πληθυσμών. Σε πολλά έπιμέρους στοιχεία (κεραμεική, τεκτονικη κ.ά.) πα­ ρουσιάζονται παραλλαγες κατά περιοχές αύτες δμως oi διαφο­ ρες εΤναι φυσικες καi άποδεικνύουν δτι ό πολιτισμός δεν άκολου­ θεί ενα μονότονο καi στυγνό πρότυπο, που ηρθε ετοιμο καi πλή­ ρως διαμορφωμένο άπ' έξω, καi συγκεκριμένα άπό τη Μικρασία. nAv καi χωρίζονται άπό τό Αίγαίο, oi δύο αύτες περιοχές, ή έλ­ ληνικη χερσόνησος καi ή μικρασιατικη χερσόνησος, φαίνονται στενά συνδεμένες πολιτιστικά καi άκολουθούν παράλληλη, ό­ πωσδήποτε, έξελικτικη πορεία. Κάποια άφετηριακη κοινότητα κρύβεται πιθανώς στό βάθος. 'Ωστόσο, έχουν ξεχωριστη φυσιο­ γνωμία καi μερικες ούσιαστικες διαφορές, τόσο στα έξωτερικά χαρακτηριστικά δσο καi σε έσωτερικότερες περιοχές (θρησκεία). ΕΤναι άρα φανερό δτι ή σχέση τους ηταν πάντα διμερης καi όχι σχέση μονόπλευρης ύποτέλειας η ύπεροχης. Τό Αίγαίο διευκό­ λυνε τiς έπικοινωνίες, άλλα καi σαφώς άποχώριζε τiς δύο περιο­ χές. Άλλα στό βασικό αύτό πρόβλημα θά ξαναγυρίσουμε πιό κάτω. Τώρα πρέπει νά δούμε τiς παραλλαγες της περιόδου που μας άπασχολεί, κατά περιοχές, στό μέτρο που εΤναι δυνατός ό προσ­ διορισμός τους με κριτήρια άρχαιολογικά. Τό κυριότερο άπό τά κριτήρια αύτά θεωρείται ή κεραμεική. ·Όσο καi δν δεν άποδεχό­ μαστε την ύπερτίμηση τού στοιχείου αύτού (άπό τό όποίο άκόμη καi σήμερα άντλούνται έθνολογικά η γλωσσικά τεκμήρια), είμα­ στε ύποχρεωμένοι νά όμολογήσουμε δτι κανένα άλλο είδος άρ­ χαιολογικού κατάλοιπου δεν παρουσιάζει την εύρηματικη άφθο- 68 - νία καi την άδιάσπαστη χρήση της τεχνικής αύτης. �Ετσι, ένώ

άσφαλώς υπάρχουν άλλα πολυ σπουδαιότερα χαρακτηριστικό κατασκευάσματα (τεκτονικοi τύποι, είδωλοπλαστικη55 κτλ.), πα­ ρουσιάζουν χάσματα στην έξέλιξη η ποικίλλουν άριθμητικό καi ποιοτικά, άνάλογα με τiς εfδικες συνθήκες μιάς θέσης. Δεν προ­ σφέρονται έπομένως ιίις διαγνωστικό στοιχεία της έξέλιξης. Στόν εύρύτερο αίγαιακό περίγυρο, που περιλαμβάνει καi τόν έλλαδικό χώρο, δύο φαίνονται οί κύριες «παραδόσεις» στη νεολι­ θικη κεραμεική -δν καi ίσως ξεκινούν καi οί δυό άπό κοινη ρίζα: Πρώτο, μια παράδοση γραπτής διακόσμησης, που συνήθως θεω­ ρείται άνατολική· καi δεύτερο, μια έντελώς διαφοpετικη παρά­ δοση σκοτεινής έμπίεστης διακόσμησης (impresso), που θεωρεί­ ται δυτική, άφού είναι όλότελα άγνωστη στην άκτικη Μικρασία, ένώ άντίθετα εiναι πλατιά άπλωμένη στα παράλια της 'Αδριατικής καi της Δυτικής Μεσογείου, άκόμη καi τό βορειοαφpικανικά. Στό κύριο σώμα της, ή έλλαδικη 'Αρχαιότερη Νεολιθικη άνήκει στην «άνατολικη» όμάδα η παράδοση· δεσπόζεται δηλαδη άπό τη γρα­ πτη διακόσμηση (που δμως είναι δευτερογενής, άφού έπικάθισε στη βάση της άρχέγονης μονόχρωμης κεραμεικης, δπως είπαμε πιό πάνω). 'Ωστόσο, παράλληλα σημειώνονται βαθιες διεισδύ­ σεις της «δυτικής» τεχνικής στό έσωτερικό της Θεσσαλίας καi της Μακεδονίας, είς βάρος της γραπτής διακόσμησης, που δμωs συνυπάρχει. Αύτη ή συνύπαρξη δύο τόσο διαφορετικών τεχνι­ κών δυσκολεύει τόν προσδιορισμό κεραμεικών όμάδων κατά πε­ ριοχές, άκόμη καi στην πιό ένιαία γεωγραφικό χώρα τού έλλαδι­ κού κορμού, τη Θεσσαλία. ·Η Νοτιοανατολικη Θεσσαλία (τό πιό «αίγαιακό» τμήμα της χώρας) παρουσιάζει τό έξης χαρακτηριστικό στην έξέλιξη της άρχαιότερης νεολιθικής κεραμεικης: Φάση56 1 = Πρώιμη μονό­ χρωμη κεραμεική. Φάση 11 = Πρώιμη γραπτη καi διαφορόχρω­ μη κεραμεική. Φάση 111 = 'Εξελιγμένη μονόχρωμη καi ίχνη γρα­ πτής. Με βάση τiς συμβατικες ραδιοχρονολογίες άπό τό μεγάλο κέντρο της περιοχής, τό Σέσκλο, οί φάσεις αύτες χρονολογούν­ ται: 1 = Λίγο μετά τό 6000-5750 π.Χ. 11 = 5750-5500 π.Χ. 111 = 5500-5250/5100 π.Χ. Ή Βορειοανατολικη Θεσσαλία (η περιοχη της Λάρισας) παρου­ σιάζει την ίδια βασικη άκολουθία. Τό μόνο νέο στοιχείο είναι ή παρεμβολη στην τρίτη φάση της έμπίεστης κεραμεικης, που είναι άγνωστη σχεδόν στην περιοχη τού Σέσκλου καi νοτιότερα. �Ετσι οί φάσεις της έξέλιξης διαγράφονται ιίις έξης: Φάση 1 = Πρώιμη μονόχρωμη κεραμεική. Φάση 11 = Πρώιμη γραπτη καi διαφορό­ χρωμη. Φάση 111 = 'Εξελιγμένη μονόχρωμη καi ίχνη γραπτής, άλ­ λα παράλληλα καi έμπίεστη κεραμεική. ·Η παρουσία της τεχνικής αύτης ιίις έμβόλιμου στοιχείου στην έξέλιξη έρμηνεύεται άπό τη _ 69 _

γεωγραφικη προσέγγιση της περιοχής μέ άλλες βορειότερες καi δυτικότερες, δπου ή τεχνικη impresso έπικρατεί η κυριαρχεί (Δαλματία, ΜΗπειρος, Κέρκυρα, Κεντρικη Μακεδονία, Δυτικη Θεσσαλία). Την πλήρη άπορρόφηση της ξένης έμπίεστης τεχνικής παρακολουθούμε στη ΒΑ Θεσσαλία κατά την έπόμενη περίοδο (Μέση Νεολιθική), όπότε δημιουργείται ενας μεικτός ρυθμός (έμ­ πίεστα γραπτά). ΜΕτσι ούσιαστικά ol δύο άνατολικές περιοχές της Θεσσαλίας φαίνονται v· άποτελούν μια εύρύτερη «Κοινη» κατά την 'Αρχαιότερη Νεολιθική, στη βάση της όποίας βρίσκεται ή μο­ νόχρωμη φάση καi ή Προκεραμεική. Τό γεγονός δτι καi στiς επό­ μενες περιόδους η φάσεις, εως τό τέλος της Νεολιθικής, ή έξέ­ λιξη στην Άνατολικη Θεσσαλία εΤναι ταυτόσημη, μάς ύποχρεώνει νά θεωρήσουμε την άκολουθία αύτη βασικη για την κατανόηση της πορείας σέ δλο τόν ελλαδικό χώρο, η τουλάχιστον άφετηρία για παραλληλισμους καi συγκρίσεις. Ή Δυτικη Θεσσαλία (κυρίως ή περιοχrι της Καρδίτσας, άλλα μέ προεκτάσεις εως τά Τρίκαλα η τά Φάρσαλα) μόλις τά τελευταία χρόνια έγινε γνωστη ώς περιοχη δπου ή 'Αρχαιότερη Νεολιθικη παρουσιάζει θαυμαστη άνθηση, ϋστερα άπό μερικές γόνιμες άνασκαφικές έρευνες σέ βάθος (Πρόδρομος, 'Αχίλλειον, Μαγου­ λίτσα, Κεφαλόβρυσο κ.ά.). �Αν καi ύπάρχουν άκόμη πολλά κενά, που έλπίζεται νά συμπληρωθούν στό μέλλον, κάποια γενικη εί­ κόνα μπορεί άπό τώρα νά συντεθεί: Kai έδώ, σέ ενα είκαζόμενο η πιστοποιούμeνο ('Αχίλλειον 1: μονόχρωμο στρώμα) κορμό μο­ νόχρωμης κεραμeικης, έμφανίζονται πρώιμα καi σχεδόν ταυτό­ χρονα «πρώιμα- γραπτά» καi «έμπίeστα».57 Ή παραλλαγη αύτη θυμίζει έντονα (καi δχι μόνο στην κεραμεικη) άνάλογα φαινόμενα στη μακεδονικη Νέα Νικομήδεια, άπό δπου τώρα ύπάρχουν λογι­ κές ραδιοχρονολογήσεις (περίπου 5600-5330 π.Χ.), που έξισώ­ νουν την πολιτιστικη αύτη παραλλαγη μέ τiς Φάσεις 11 καi 111 της «κλασικής» θεσσαλικής Νεολιθικής. Ή Νέα Νικομήδεια άποτελεί ούσιαστικά μια βορειότερη προέκταση τών θεσσαλικών παραλ­ λαγών της 'Αρχαιότερης Νeολιθικης -περισσότερο μάλιστα της δυτικοθεσσαλικης- καi eΤναι πολυ στενότερα συνδeμένη μέ τό Νότο, παρά μέ τό Βορρά.58 'Ωστόσο, ol βεβαιωμένες παραλλη­ λίες καi όμοιότητeς μέ θέσεις της Βόρειας Μακεδονίας (=Νότια Γιουγκοσλαβία), δέν eΤναι τυχαίες. Μαρτυρούν γενετικές σχέσεις μέ τη θeσσαλομακeδονικη περιοχή. ΟΙ ραδιοχρονολογίeς άπό την 'Αρχαιότερη Νeολιθικη της Νότιας Κeντρικης Βαλκανικης (περί­ που δεύτερο μισό της 6ης χιλιετίας π.Χ.) έπιτρέπουν καi χρονικό παραλληλισμό μέ τiς έξελιγμένες φάσεις της 'Αρχαιότερης Νεολι­ θικής τού Νότου. Για νά όλοκληρωθeί όπωσδήποτe ή eίκόνα τού θεσσαλικού -70-

χώρου πρός την κατεύθυνση τού Αίγαίου, θcΊ έπρεπε τώρα νcΊ γί­ νει λόγος γιcΊ μιcΊ νησιωτικη παραλλαγη της άνατολικοθεσσαλικης 'Αρχαιότερης Νεολιθικής. Πρόκειται γιcΊ εναν άπομονωμένο γιcΊ την ώρα συνοικισμό, τόν ·Άγιο Πέτρο της άρχαίας Άλοννήσου (σημερινής Κυρα-Παναγιάς), στό άκρο περίπου τού νησιωτικού τόξου τών «θεσσαλικών» Σποράδων. Στη θέση αύτη ή βασικη παράδοση μοιάζει πολυ f\ ταυτίζεται με την άνατολικοθεσσαλικη της Φάσης 11. Ώστόσο, στην έξέλιξή της παρεμβάλλονται τόσο στην άγγειογραφία δσο καi στην είδωλοπλαστικη59 στοιχεία που θυμίζουν μικρασιατικό άντί­ στοιχα, δπως τcΊ ξέρουμε άπό τcΊ μακρινό Hacilar καi <;:atal Ηϋγϋk (West), με τcΊ όποία βέβαια ό νησιωτικός συνοικισμός δεν μπο­ ρούσε νcΊ είχε σχέσεις. ΕΤναι φανερό δμως δτι σχέσεις άμεσες πρέπει νcΊ ύπηρχαν άπό την περίοδο αύτη με συνοικισμους της δυτικής μικρασιατικής άκτης, που πρός τό παρόν δεν έχουν άνα­ σκαφεί. Ή θεσσαλικη παράδοση παραμένει κυρίαρχη καi συνεχί­ ζεται στiς επόμενες φάσεις (αύτούσιες μορφες f\ καi είσαγμένα άντικείμενα άπό τη ΝΑ Θεσσαλία), ένώ τίποτε «μικρασιατικό» δεν έχει έντοπισθεί. Όπωσδήποτε δμως έδώ έχουμε άσφαλώς ενα σημείο έπαφης, καi ό τρόπος που γίνεται ή έπικοινωνία είναι άποκαλυπτικός. Πέρα άπό αύτά, σημαντικη είναι ή διαπίστωση δτι ή 'Αρχαιότερη Νεολιθικη τού στερεού ελλαδικού κορμού εί­ ναι διαδομένη καi στό Αίγαίο, άπό δπου μόνο ή γειτονικη Σκύρος εΤχε άλλοτε παρουσιάσει βέβαια άρχαιότερα νεολιθικό λείψανα (μονόχρωμη κεραμεική, άνάλογη πρός τη θεσσαλικη της Φάσης 1). Καi στiς δύο αύτες νησιωτικες θέσεις (Σκύρος, UΑγιος Πέτρος) έλάχιστο τμήμα τών έπιχώσεων είχε άφήσει ή διάβρωση τών κυ­ μάτων τού Αίγαίου! ΤcΊ περιστατικό αύτcΊ έξηγούν ώς ενα σημείο τη μεγάλη σπανιότητα άρχαιότερων f\ γενικότερα νεολιθικών θέ­ σεων στό χώρο τών νησιών: ή άνοδος της στάθμης της θάλασ­ σας άπό τη μιcΊ μεριά καi ή μανία τών κυμάτων άπό την άλλη, έξα­ φάνισαν τcΊ λείψανα τών άρχαιότερων οίκισμών, που στcΊ νησιά έπρεπε λογικό νcΊ βρίσκονται στην παραλία. Αύτη ή δικαιολογη­ μένη άνυπαρξία f\ σπανιότητα όδήγησε σε διατύπωση πρόωρων συμπερασμάτων καi άστήριχτων γενικεύσεων γιcΊ τόν «άγροτι­ κό» άποκλειστικcΊ χαρακτήρα της Νεολιθικής καi γιcΊ την όψιμη κατοίκηση τών νησιών τού Αίγαίου, κυρίως άπό τη Χαλκοκρατία καi πέρα. Άλλα ή μεγάλη άπώλεια άπό τη μερικη τουλάχιστον έξαφά­ νιση τών νησιωτικών άρχαιότερων οίκισμών έγκειται στό δτι μόνο στους νησιωτικους οίκισμους θcΊ μπορούσαμε νcΊ μελετή­ σουμε τόν άκριβη χαρακτήρα τών σχέσεων, που πολυ πρώιμα είχαν συνδέσει τiς δύο όχθες της αίγαιακης λεκάνης! Εύκολα έπα-

- 71 -

ναλαμβάνουμε την ύπόθεση δτι τά νησιά άποτελοϋσαν τη γέ­ φυρα γιά την άλληλοεπικοινωνία καi τη μετάδοση η διασπορά τών ίδεών καi τών έμπνεύσεων. 'Αλλά ή σχέση αύτη δεν μπο­ ρεί νά ηταν μονόπλευρη έξάρτηση. 'Όταν ή άνάγκη άνοίξει ένα δρόμο, ποτε δε γίνεται μονόδρομος. Στην ·Ηπειρο καi την Κέρκυρα (Άσφάκα, Σιδάρι κτλ.) ή έρευνα της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής, δν καi βρίσκεται άκόμη στά πρώτα βήματα, μδς έδωσε πολύτιμες πληροφορίες. 'Από δ,τι είναι γνω­ στό μέχρι τώρα, ύποθέτουμε στενό δεσμό με την παράδοση της κεραμεικης impresso· άλλά καi ένδείξεις παραλληλίας με άνατολι­ κότερες περιοχες δε λείπουν. 'Εξαιρετικά σημαντικη είναι ή πα­ ρουσία στην Κέρκυρα (Σιδάρι) μονόχρωμης κεραμεικης στη βάση της έξέλιξης, με ραδιοχρονολογία μάλιστα (5720 π.Χ.)60 που την παραλληλίζει καi χρονικά με τη θεσσαλική. Στην ίδια θέση ή έμ­ πίεστη κεραμεικη έμφανίζεται μετά άπό ένα νεκρό στρώμα καi χρονολογείται γύρω στό 5390 π.Χ. Δεν είναι γιά την ώρα γνω­ στό πώς καλύπτεται τό κενό τών τριών περίπου αίώνων που μεσολαβοϋν,6 1 άλλά όπωσδήποτε ή διαπίστωση δτι καi έδώ ή έμ­ πίεστη κεραμεικη εiναι πολυ μεταγενέστερη άπό τη μονόχρωμη, δίνει τελειωτικη άπάντηση στό έρώτημα της προτεραιότητας. 'Αποδεικνύει άκόμη δτι ηταν λαθεμένες οί θεωρητικες γενικεύ­ σεις μερικών έρευνητών (κατ· έξοχην τοϋ L. Bernabo-Brea) γιά τόν άρχέγονο χαρακτήρα της έμπίεστης κεραμεικης στη μεσο­ γειακη λεκάνη, την Άδριατικη καi τό Ίόνιο. Στά βορειοανατολικά τοϋ έλλαδικοϋ χώρου δεν έχει άκόμη άνασκαφικά βεβαιωθεί ή παρουσία της 'Αρχαιότερης Νεολιθι­ κης.62 Εiναι λογικά άδύνατο νά ηταν έρημες καi άκατοίκητες πε­ ριοχες δπως ή Άνατολικη Μακεδονία καi ή Αίγαιακη Θράκη. 'Ώ­ στε πρέπει νά περιμένουμε τη σχετικη διαπίστωση άπό μελλοντι­ κες έρευνες. Γιά την ώρα, άκόμη καi ή έπόμενη περίοδος, ή Μέση Νεολιθι­ κή (με την έννοια που δίνουμε στόν δρα γιά τη Θεσσαλία κυ­ ρίως), δε φαίνεται v· άντιπροσωπεύεται στρωματογραφικά. Ή άρχαιότατη φάση στό Φωτολίβος (Σιταγροi 1) άνήκει όλοφάνερα στην άρχη έντελώς της Νεότερης Νεολιθικής, δπως την έν­ νοοϋμε έμείς, έστω καi αν ol άνασκαφείς της θέσης την όνομά­ ζουν «Μέση Νεολιθική», κατά τά μέτρα τών βαλκανικών έξελί­ ξεων. Στην Άνατολικη Στερεά, ή πορεία δε διαφέρει ούσιαστικά άπό την άνατολικοθεσσαλική, τουλάχιστο στά βασικά χαρακτηριστι­ κά. 'Όπως έδειξαν ol πρόσφατες σχετικά άνασκαφες στην 'Ελά­ τεια της Φωκίδας, ή μονόχρωμη άρχικη φάση ύπάρχει καi έδώ _ 72 _ στη βάση της έξέλιξης. Ώστόσο, ή στιλβωμένη1 μάλλον άνοιχτό-

χρωμη, μονόχρωμη αύτη κεραμεικη δεν είναι άσφαλώς άπό τiς πρωιμότερες αύτό, άλλωστε, μαρτυρούν καi οί ραδιοχρονολο­ γίες, που κυμαίνονται γύρω στό 5500 π.Χ. Μιά άρχαϊκότερη ίσως τεχνικη ύπάρχει στiς λοκρικες Άλές, δ­ που καi μερικά σχήματα καi ή ποιότητα θυμίζουν την πρώιμη μο­ νόχρωμη κεραμεικη της Θεσσαλίας. Έξάλλου, τά διαφορόχρωμα (variegated) της Έλάτειας, που ό Weinberg θεωρεί έν μέρει ά­ μεσα σχετιζόμενα με τό Νότο, προσφέρουν ενα χρήσιμο στοι­ χείο γιά τό συγχρονισμό με την πελοποννησιακη παραλλαγη της Άρχαιότερης Νεολιθικής καi με τη Φάση 11 της άνατολικοθεσσα­ λικης, που είναι γνωστη καi ώς «Πρωτοσέσκλο». Καi ή στιλπνη μελανη κεραμεικη (συχνά με πλαστικη κόσμηση), που έμφανίζε­ ται πέρα άπό την Έλάτεια καi στόν 'Ορχομενό, τη Χαιρώνεια καi θέσεις της Βόρειας Άπικης (Νέα Μάκρη), έχει άνάλογα στην Άνατολικη Θεσσαλία, άλλά φαίνεται πως στην Άνατολικη Στε­ ρεά είναι πολυ συχνότερη. Κατ· έξοχην μελανη κεραμεικη χαρα­ κτηρίζει τό πρώτο στρώμα τοϋ παραλιακού συνοικισμού της Νέας Μάκρης στη ΒΑ Άπική. Άλλά στη βάση άπαντοϋν κυρίως τεφρά καi καστανά μονόχρωμα, που θυμίζουν τά πρώιμα μονό­ χρωμα της Θεσσαλίας, αν δεν είναι άρχαϊκότερα. Παράλληλα, όχι έντελώς άπό την άρχή, άλλά πάντως πρώιμα, έμφανίζεται μιά ίδιόμορφη έμπίεστη κόσμηση, που δεν έχει καμιά άπολύτως σχέση με την impresso καi άποτελεί καθαρά τοπικη παραλλαγή, άγνωστης άρχης. Τά θέματα είναι αύστηρά γραμμικά καi οί έμπιέ­ σεις γεμίζονται συχνά με λευκη ϋλη, ώστε τά άγγεία φαίνονται τελικά σάν γραπτά. Παλαιότερες συσχετίσεις με άνάλογη τεχνικη της Κιλικίας (Mersin) σήμερα δε φαίνονται πειστικές 63 τά σχή­ ματα τών άγγείων στόν άπικό συνοικισμό είναι πολυ πιό άπλά καi άρχαϊκά. Έλάχιστα ίχνη γραπτής γραμμικής κόσμησης, λίγα πάλλευκα άγγεία δπως τοϋ Σέσκλου, μερικά διαφορόχρωμα η με­ λανοστεφη (black-topped) δείχνουν τiς σχέσεις καi τiς έπαφες με τόν κορμό της Άρχαιότερης Νεολιθικής καi την ένταξη της θέσης στόν ίδιο άξονα που άρχίζει άπό τη ΒΑ Θεσσαλία καi καταλήγει στη ΒΑ Πελοπόννησο. Λίθινα άγγεία έκπληκτικης συχνά τεχνικής τελειότητας, μιά λιθοτεχνία με μεγάλες λεπίδες καi φολίδες άπό όψιανό (προσωπικά δεν άποκλείω τό ένδεχόμενο τοπικής πηγης όψιανοϋ), άλλά προπάντων ή ίδιόμοpφη έμπίεστη τεχνική, δεί­ χνουν καθαρά δτι στόν σπουδαίο αύτό συνοικισμό άναμειγνύον­ ται καi συνυπάρχουν διαφοpετικες παραδόσεις, που ή άρχή τους δεν έχει άκόμη έξακριβωθεί. Κατάλοιπα της Άρχαιότερης Νεολι­ θικής έχουν έπισημανθεί άνασκαφικά (Πούσι Καλογέρι, κοντά στό Μαρκόπουλο) η στην έπιφάνεια (Γλιφάδα) καi στό έσωτερικό η τά νοτιοανατολικά παράλια της Άπικης είναι δμως φανερό, - 73 _

δτι οί γνώσεις μας για την περίοδο αύτη σε μια τόσο καίρια πε­ ριοχη είναι πολυ λίγες. 'Ανύπαρκτη, τέλος, είναι ή άνασκαφικη έξερεύνηση της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής στη γειτονικη Εύβοια, που κατέχει άκόμη σπουδαιότερη γεωγραφικό θέση. Τό κενό αύ­ τά, σε συνδυασμό με την έλλειψη είδήσεων άπό τό έσωτερικό της Στερεάς και τό δυτικό τμήμα της, δυσκολεύουν πολυ τη θεώ­ ρηση της συνολικής έξέλιξης και δίνουν άποσπασματικό χαρα­ κτήρα στην προσπάθεια. ΜΕτσι δεν είμαστε σε θέση σήμερα νό συνδέσουμε άμεσα τη Στερεό με την Πελοπόννησο, δσο και αν μια τέτοια σύνδεση και λογικη είναι και ένισχύεται άπό μερικές ένδείξεις. Ή Πελοπόννησος καλύπτεται την έποχη αύτη άπό ενα, φαινο­ μενικό τουλάχιστον, όμοιόμορφο πολιτιστικό πλέγμα. Ή βορει­ οανατολικη περιοχη είναι σήμερα καλύτερα γνωστή, έπειδη στα παλαιό εύρήματα έχουν προστεθεί έξαιρετικης σημασίας παρατη­ ρήσεις άπό τις πρόσφατες άνασκαφές στη Λέρνα και τό σπήλαιο τού Φράγχθι. Στό συνοικισμό της Λέρνας τό κατώτατο μονό­ χρωμο στρώμα είχε πάχος δυό μέτρα σχεδόν! Άλλα και σ· αύτη την πρώιμη φάση, ή κατηγορία τών ίριδιζόντων η διαφοpόχρω­ μων (rainbow iΊ variegated) άγγείων, άπό λεπτόκοκκο καi πολυ καθαρό πηλό, δείχνει έκπληκτικη τεχνικη τελειότητα, μοναδικη στό χώρο της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής. Ή γραπτη διακόσμηση είναι καi έδώ σπάνια και άποκλειστικό γραμμική. Στό σπήλαιο τού Φράγχθι βεβαιώθηκε έπίσης ή ϋπαρξη μονόχρωμου στρώματος, με τό ίδια περίπου χαρακτηριστικό της Λέρνας άλλα στη θέση αύτη ή άρχη της κεραμεικης νεολιθικής άκολουθεί όμαλό την Άκεραμεική, και άκόμη βαθύτερα ύπάρχει καθαρη Μεσολιθική! Περισσότερο άρχαϊκη φαίνεται ή όψη της μονόχρωμης κερα­ μεικης στη Νεμέα (σπήλαιο στη θέση Τσούγγιζα), δπου μάλιστα μερικές άναλογίες με τη Νέα Μάκρη εΤναι άξιοσημείωτες. 'Αρ­ χαιότερη νεολιθικη κεραμεικη έχει, έξάλλου, βρεθεί σε σπήλαιο μέσα στόν οίκισμό της χώρας στην Τριφυλία καi μερικό ίχνη πα­ ρατηρήθηκαν στην παραλιακη ζώνη της περιοχής. Γενικό δμως ή Δυτικη Πελοπόννησος δεν έχει Ικανοποιητικό έρευνηθεϊ. 'Από δσα ξέρουμε εως τώρα, δε φαίνεται πιθανη έπέκταση της έμπίε­ στης τεχνικής στη δυτικη άκτή.64 Βάσιμες ένδείξεις για την έπέ­ κταση της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής στην 'Αρκαδία και τη Λακω­ νία ύπάρχουν, και εΤναι άπό καιρό γνωστές. Ή γενικη έντύπωσή μας εΤναι δτι στις κύριες γραμμές της ή πε­ λοποννησιακη παραλλαγη της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής φαίνεται ένιαία και όμοιόμορφη. 'Εξελίσσεται όμαλό καi άκολουθεί την ί­ δια έξελικτικη πορεία με τη Στερεό και άλλες βορειότερες περιο- 74- χές. Τόν προσδιορισμό της τόν όφείλουμε στiς όξύτατες, αν καi

τόσο πρώιμες, παρατηρήσεις τού S. Weinberg στό ύλικό της Πα­ λαιάς Κορίνθοu, που έΞγιναν ή άφετηρία γιcΊ μιcΊ γενικότερη άνα­ θεώρηση και γιcΊ τόν έκσυγχρονισμό τών γνώσεών μας γιcΊ τη Νεολιθικη τού έλλαδικού χώρου.

ΟΙ εύρύτερες τοπικες όμάδες η παραλλαγες που προσπαθήσαμε νcΊ διαγράψουμε στcΊ προηγούμενα, με βάση την κεραμεική, δεν άποτελούν βέβαια και πολιτιστικες παραλλαγες κατ' άνάγκην. Ώστόσο, πέρα άπό την κεραμεική, έπισημαίνονται και σε άλλους τομείς διαφορες άποχρώσεων: ή πυκνότητα τών οίκισμών πα­ ρουσιάζει μεγάλες διαφορές σε μερικες θέσεις ό όψιανός ύπερ­ τερεί ποσοτικό πολύ, σε σύγκριση με τόν πυριτόλιθο, ένώ σε άλ­ λες είναι μάλλον σπάνιος ό πρώτος. ΠΑγνωστα είναι σε όρισμένες περιοχες τcΊ λίθινα εlδώλια η άγγεία, και σε άλλες είναι συχνά. Ή είδωλοπλαστικη σε μερικες θέσεις έπιχωριάζει και δίνει άληθινcΊ έΞργα τέχνης, ένώ άλλού μόλις τεκμηριώνεται. Τέτοιες διαφορες ύπάρχουν πολλές, άλλα ή φαινομενικη δια­ φοροποίηση που συνιστούν πρέπει άσφαλώς νcΊ άποδοθεί σε το­ πικό αίτια και σε είδικες συνθηκες τού στενού ιϊ τού εύρύτερου περιβάλλοντος. Δεν άρκεί νcΊ διασπάσει τη γενικη είκόνα, που φαίνεται ένιαία, οϋτε μπορεί ν' άποδοθεί στην έπενέργεια πραγ­ ματικό διαφοροποιημένων πληθυσμιακών όμάδων. Σύμφωνα με τις ένδείξεις που διαθέτουμε, ή 'Αρχαιότερη Νεολιθικη τού έλλα­ δικού χώρου -περίοδος δπου συντελείται ή θεμελίωση τού νεο­ λιθικού πολιτισμού και ή δόμηση τών κύριων συστατικών του­ φαίνεται ένιαία και όμοιογενης πολιτιστικά. Πραγματικη διαφοροποίηση θcΊ σημειωθεί στην έπόμενη πε­ ρίοδο, δπως θcΊ δούμε στη συνέχεια.

•

!,. - -

..

'"�"'"'=---..'�--·- ,.........,._�""'""'-�-=..

........

""-

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ

ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ. Η ΜΕΣΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

1. Ή Μέση Νεολιθικη ώς πολιτιστικη φάση Οί έλαφρες άποχρώσεις που διαπιστώσαμε στη διαδρομη της Άρχαιότερης Νεολιθικής, δν και περιορισμένες στό έπίπεδο τών έξωτερικών χαρακτηριστικών και τών τοπικών παραλλαγών μιάς ούσιαστικης «Κοινής» (που οί καταβολές της θά έπρεπε νά άνα­ ζητηθούν στη Μεσολιθικη η και την Τελικη Παλαιολιθική), ηταν φυσικό νά ένταθούν με τόν καιρό, καθώς ή έξέλιξη προχωρούσε, και ίσως νά καταλήξουν άκόμη και στη διάσπαση. Ό πολιτισμός έχει μέσα του την τάση γιά άνομοίωση. Άλλά στόν έλλαδικό χώρο ή τάση αύτη ένισχύθηκε άπό τη γεωγραφικη κατάτμηση και την ποικιλομορφία, πιθανώς και άπό άλλους παράγοντες που σχετίζονταν με τό γενικότερο ρυθμό της έξέλιξης: μετά άπό μιά ένιαία και όμοιόμορφη περίοδο διαμόρφωσης, άναπτύσσονται συνήθως τοπικες ίδιοτυπίες, καθώς ή πορεία δε γίνεται πιά με τά ίδια βήματα, άλλά άκολουθεί τό ρυθμό που έπιβάλλουν σε κάθε περιοχη διαφορετικες συνθήκες. Στην τροπη αύτη συνέβαλαν ί­ σως και έμμεσες έξωτερικες έπιδράσεις, που δμως είναι σχεδόν άδύνατο νά προσδιοριστούν με τό σημερινό έπίπεδο της έρευ­ νας. Οί άλλαγες εΤναι φανερες άλλά περιορίζονται στά χαρακτη­ ριστικά που εΟκολα άναγνωρίζονται άρχαιολογικά, κατ' έξοχην στην κεραμεική. Στά δλλα συστατικά δε διαπιστώνονται -τουλά­ χιστο στη Θεσσαλία- «ριζικες και άπότομες άλλαγές», δπως ύπο­ στηρίζουν μερικοι μελετητές. 65 Πραγματικη τομη άνάμεσα στην Άρχαιότερη Νεολιθικη και τη λεγόμενη Μέση Νεολιθικη δεν ύπάρχει. "Όπως θά φανεί άπό τά έπόμενα, διαπιστώνεται άπλώς άνάπτυξη. Αύτη κυρίως η άνάπτυξη και ή άλλαγη κλίμακας στην έξέλιξη, ίδιαίτερα στη Θεσσαλία, καθώς και ή έντονη διαφορο­ ποίηση τών παραλλαγών τού έλλαδικού Νότου, μάς άναγκάζουν νά άποχωρίσουμε τη Μέση Νεολιθικη ως ίδιαίτερη ύποπερίοδο,--" που χρονικά καλύπτει τό τέλος της 6ης χιλιετίας και τό πρώτο μι- - 77 -

30

σό της 5ης. 'Από τόν Βορρά, έξάλλου, δεν έχουμε είδήσεις αύτην την έποχή· μόνο πρός τό τέλος της παρατηρούνται τά μηνύματα μιας μεγάλης άλλαγης -έκείνης που θά προκαλέσει τό σχηματι­ σμό της Νεότερης Νεολιθικής. 'Ανεξάρτητα άπό τά παραπάνω, πρέπει νά όμολογήσουμε δτι ως ενα σημείο -και γιά μεγάλο μέρος τοϋ έλλαδικοϋ χώρου- ό προσδιορισμός της νέας περιόδου γίνεται με κριτήρια τυπολογικά μάλλον παρά ούσιαστικά.

3

31

Στη Θεσσαλία ό εύρηματικός προσδιορισμός της περιόδου έ­ γινε πρώιμα, άλλα δεν όφείλεται στόν Τσούντα, δπως συνήθως νομίζεται· βασισμένος στά πορίσματα τών άνασκαφών του στό Σέσκλο, κυρίως, ό Τσούντας άποχώρισε μιά πολυ γενικη περίοδο, που την όνόμασε «Άρχαιοτέραν», και άλλη μιά, που την όνόμασε «Νεωτέραν». Στην 'Αρχαιότερη περιλαμβάνονται και εύρήματα - 78 - και χαρακτηριστικά που σήμερα άποδίδονται στην 'Αρχαιότερη

32

Νεολιθική. Ώς διαγνωστικό στοιχείο της περιόδου Α ό Τσούντας καθόρισε τη γραπτη κεραμεικη τού ρυθμού Α 3 β, ή όποία σή­ μερα θεωρείται βασικό χαρακτηp,ιστικό της Μέσης Νεολιθικής. 'Όταν, λίγα χρόνια μετά, ό �- Wace καi ό Μ. Thompson (που άκο­ λούθησαν τά βήματα τού μεγάλο� έρευνητη στη Θεσσαλία) δη­ μοσίευσαν τά άποτελέσματα τών νέων άνασκαφών τους σ' ενα ύποδειγματικό βιβλίο για την προϊστορικη Θεσσαλία (Prehίstorίc Thessaly, 1912) έδωσαν μιαν άλλη είκόνα της έξέλιξης: με σα­ φείς καi τεκμηριωμένες περιγραφές, πλουτισμένες με στρωματο­ γραφικες παρατηρήσεις καi διαγράμματα, έδειξαν τό πραγματικό 30. Γραπτή νεολιθική κεραμεική (πρώιμες φάσεις): 1, 2 Τυπικά δείγματα πυ­ κνού ρυθμού (solid stγle)-Tζάvη Μαγούλας (άρχή Μέσης Νεολιθικής). 3 Γραπτή κεραμεική τής άρχής τής Μέσης Νεολιθικής (Σέσκλο). 31. Τυπική γραπτή κεραμεική τής Μέσης Νεολιθικής άπό τήv Ότζάκι Μαγούλα. 32. Τυπική γραπτή κεραμεική τής Μέσης Νεολιθικής άπό τό Τσαγγλί. 33. Γραπτή κεραμεική τής Μέσης Νεολιθικής άπό τήv εύρύτερη περιοχή τού Σέσκλου: 1, 3, 4, 5 'Ακρόπολη Σέσκλου. 2 Περσουφλί ('Αεριv6). 34. Τυπική γραπτή κεραμεική τής Μέσης Νεολιθικής άπό τή Σουφλι' Μαγούλα.

\\\ \ \

33

l l lll

περιεχόμενο καi την έξελικτικη πορεία της ένιαίας περιόδου που συνάντησαν στα κατώτατα στρώματα τών τριών κύριων θέσεων δπου έσκαψαν, δηλαδη (α) στην Τζάνη Μαγούλα, κοντά στους Σοφάδες, (β) ατό Τσαγγλί, ΒΑ τών Φαρσάλων, καi (γ) στα Ζερέλια, ατό νότιο κράσπεδο της πεδιάδας τού Άλμυρού. Kai στiς τρείς αύτες θέσεις, κατά σύμπτωση, έλειπαν τά στρώματα τών παλαιοτέρων φάσεων, που τώρα άποδίδουμε στην 'Αρχαιότερη

34

- 79 -

Νεολιθική -καi που ό Τσούντας εΤχε θίξει στό Σέσκλο. ΜΕτσι, ή νέα «Περίοδος Α» τών ΜΑγγλων έρευνητών (αύτη άκριβώς που τώρα χαρακτηρίζουμε «Μέση Νεολιθικη») διαγράφηκε με σαφή­ νεια, άλλά δεν ηταν πιά ή ίδια με την πολυ εύρύτερη «άρχαιοτέ­ ραν περίοδον τοϋ λιθικοϋ αίώνος» τοϋ Τσούντα! Ώστόσο, καi οί ΜΑγγλοι άνασκαφείς ώς χαρακτηριστικό της γνώρισμα πρόβαλαν πάλι τη γραπτη κεραμεικη τοϋ ρυθμού Α 3 β -τό ίδιο δηλαδη χα­ ρακτηριστικό που ό Τσούντας εΤχε άποδώσει στην εύρύτερη πε­ ρίοδο. Καi καθώς τό βιβλίο τους ηταν γραμμένο σε διεθνη γλώσσα, ή νέα είκόνα που παρουσίασαν κυριάρχησε τόσο, που κανένας δεν πρόσεξε τiς παρατηρήσεις τοϋ Τσούντα γιά τiς πρώι­ μες φάσεις. Χρειάστηκε νά περάσουν σαράντα χρόνια, ωσπου νά άποκαλυφθεί ή άληθινη άκολουθία της έξέλιξης, με τiς βαθιες το­ μες τοϋVΙ. Milojcic σε συνοικισμους γύρω άπό τη Λάρισα (1953 κέ.). Με τiς άνασκαφες αύτες άρχισε μιά νέα έποχη γιά τη θεσσα­ λικη Προϊστορία καi ίσως, γενικότερα, γιά την έλλαδικη Προϊστο­ ρία. Χάρη σ· αύτες κυρίως, άλλά καi στiς νεότερες άνασκαφες στό Σέσκλο (1962 κέ.) καi σε μερικες νέες θέσεις που πρόσφατα έρευνήθηκαν, έχουμε τώρα μπροστά μας σχετικά πλήρη είκόνα της έξέλιξης καi τών διαδοχικών φάσεων όλόκληρης της μακρό­ τατης Νεολιθικής της Θεσσαλίας, που σύμφωνα με τiς ραδιοχρο­ νολογίες έκτείνεται σε τρείς όλόκληρες χιλιετίες (6000-3000 π.Χ. περίπου)! �την έξέλιξη αύτη ή λεγόμενη «Μέση Νεολιθικη» (=Περίοδος Α τών Wace καi Thompson η «Πολιτισμός τοϋ Σέσκλου», κατά ε­ ναν άλλο δρο, πασίγνωστο άλλά σφαλερό) τοποθετείται άμέσως μετά την 'Αρχαιότερη Νεολιθική, ώς κορύφωμα πολιτιστικό μιας μακρότατης παράδοσης. Τόν άποχωρισμό της ώς άνεξάρτητης ύποπεριόδου έπιβάλλουν σήμερα καi ή τυπολογικη αύτοτέλεια, άλλά καi ή διαπίστωση κάποιας διαφοράς στό βαθμό της άνάπτυ­ ξης καi τό ϋψος τών έπιτευγμάτων. Ώστ9σο, πρέπει νά έπαναλά­ βουμε δτι οϋτε τομη βλέπουμε άνάμεσα στη νέα περίοδο καi την προηγούμενη οϋτε άλλαγη πορείας.: · Τά τυπολογικά χαρακτηριστικά της Μέσης Νεολιθικής, ίδίως στην κεραμεική, εΤναι πασίγνωστα, έπειδη ή περίοδος έγινε δη­ μοφιλης ϋστερα άπό τiς δημοσιεύσεις τοϋ Τσούντα καi τών Wace καi Thomson, σε μιά έποχη δπου τίποτε άντίστοιχο δεν η­ ταν γνωστό έξω άπό την 'Ελλάδα, οϋτε άπό τη Μικρασία, οϋτε άπό τη Βαλκανική. Τό βασικό χαρακτηριστικό άποτελεί ή έκπλη­ κτικη ποσοστιαία αϋξηση καi διακοσμητικη άνάπτυξη της γpα1ΤΤ_fΊς ; κεραμεικης τών ρυθμών Α 3 (προπάντων της τυπικής κόσμησης με έρυθρό χρώμα σε ύπόλευκο βάθος: Α 3 β τοϋ Τσούντα), με _ so _ ενα σταθερό καi προοδευτικά τυποποιούμενο θεματολόγιο. Πα-

...

ράλληλα, ή q_ημαντικη βελτίωση της τεχνικής, ίδιαίτερα στην ό­ πτηση, που έπιτυγχάνει τώρα άνεη:�, όμοιόμορφους έρυθρους τόνους στά κομψά καi σχεδόν «μεταλλικά» μονόχρωμα άγγεία

(Α 1). Στη λιθοτεχνία παρατηρείται ένα καταστάλαγμα τών μορφών, που θά όδηγήσει φυσιολογικά στην τυποποίηση. Οί λεπίδες κυ­ ριαρχούν, ό όψιανός πληθαίνει, ένώ τά κατάλοιπα μ[κpολιθικών μορφών σχεδόν έξαφανίζονται. Πέρα δμως άπό τά έξωτερικά γνωρίσματα, σημειώνονται νέες. έξελίξεις σε άλλους, πολυ σπουδαιότερους τομείς: Στην οίκιστικη Ι βεβαιώνεται τώρα με άσφάλεια ή ϋπαρξη μεγάλης κλίμακας, «πο­ λεοδομικά» όργανωμένων, συνοικισμών. Γιά πρώτη φορά διαπι­ στώνεται ή παρουσία όχυρώσεων καi «άκροπόλεων». Στην τε­ κτονικη γενικεύεται -δπου ύπηρχε, φυσικά, ή δυνατότητα της πέτρας- ή κατασκευη λιθόχτιστων κρηπίδων καi πρωτοεμφανί­ ζονται έσωτερικες άντηρίδες, ξύλινοι κίονες σε άνοιχτες στοές, έ­ παλείψεις τών τοίχων έσωτερικά με κονίαμα, επένδυση της βά­ σης τών κρηπίδων εξωτερικά με πλάκες σαν «όρθοστάτες» καi άλλα λεπτομερειακά άλλα πάντα άξιοσημείωτα στοιχεία. Τέλος, τό διάγραμμα τών οίκημάτων σταθεροποιείται καi πε­ ριορίζεται σε δύο τρείς τύπους (ενα ελαφρά δρομικό, μονόδομο -'--μια προέκταση σε <ψεγαροειδη» μορφή- ένα τετράγωνο με έσωτeρικες άντηρίδες) . 'Υπάρχουν άκόμη τώρα βέβαιες ενδείξεις για την επαύξηση της ·· εσωτερικής (μέσα στα δρια δηλαδη μιδς περιοχής) έπικοινωνίας/? ' καθως καi μαρτυρίες για_ άνταλλαγες με πολι) μακρινες περιοχές. Βεβαιώνεται άκόμη ή έξειδίκευση τεχνιτών που κατασκευάζουν προϊόντα προορισμένα γιά άνταλλαγη καi ύπάρχουν έμμεσες εν­ δείξεις για την άνάπrυξη της ύφαντικης καi άλλων τεχνών. Γενικότερα, σ· δλη την κλίμακα τών εκδηλώσεων καi τών δρα­ στηριοτήτων, όλοφάνερη ε1ναι, στiς φάσεις της άκμης της Μέσης Νεολιθικής, Ώ σταθεροποίηση καi r'ι βελτίωση. Στην οίκονομία δεν ύπάρχει άλλαγη στη βάση, δηλαδη στην παραγωγικη διαδι­ κασία, η τουλάχιστο δεν έχουμε ενδείξεις άλλαγης. 'Ωστόσο, νέα προβλήμα!,c�, οίκονομικά καi κοινωνικά, πρέπει νά προκάλεσε ή διόγκωση μερικών συνοικισμών. Ή εγκατάλειψη τού άρ}(έγονου τύπου συνοικισμού, τού μικρού χωριού τών 150 έως 300 ψυ­ χών, ε1χε πιθανώς άρχίσει άπό την προηγούμενη περίοδο. Άλλα τώρα ή συνύπαρξη μερικών χιλιάδων άνθρώπων σε όρισμένα κέντρα (Σέσκλο) έτεινε νά δημιουργήσει ζητήματα επισιτισμού, ϋδρευσQς τών άνθρώπων καi τών ζώων, καi άσφαλώς πρέπει νά ε1χε καi άλλα επακόλουθα, κοινωνικά η καi πολιτικά άκόμη. Κάποια άπαρχη «στρωμάτωσης» κοι�ωνικης θά έπρεπε νά περιμέ- _ a 1 _

11

16

3

8

13 18

9

19

ο 10

15

35. ΣΧΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΑΓΓΕΙΩΝ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ 1 Σέσκλο (Α1 ). ΜουσεΓο Βόλου. 2 Μαγούλα Μπαλωμένου (Χαιρώνεια). ΜουσεΓο Χαιρωνείας. 3 Λέρνα (μονόχρ.). Μουσείο 'Άργους. 4 Νεμέα (μονόχρ.). ΜουσεΓο Κορίνθου. 5 Σέσκλο 1957. ΜουσεΓο Βόλου. 6 Μαγούλα Μπαλωμένου (Χαιρώνεια). ΜουσεΓο Χαιρωνείας. 7 Λέρνα (γρ.). ΜουσεΓο 'Άργους. 8 Λέρνα (γρ.). ΜουσεΓο 'Άργους. 9 Μαγούλα Μπαλωμένου (Χαιρώνεια). Μου­ σεΓο Χαιρωνείας. 1 Ο Μαγούλα Μπαλωμένου (Χαιρώνεια). ΜουσεΓο Χαιρωνείας. 11 Λέρνα. Μου­ σεΓο 'Άργους. 12 Τσαγγλί (Α3α). Μουσείο Βόλου. 13 Σέσκλο (Α3α). Έθνικό 'Αρχαιολογικό Μου­ σεΓο. 14 Λιανοκλάδι (Α3δ). Έθνικό 'Αρχαιολογικό ΜουσεΓο. 15 Σέσκλο (Α 1 ). ΜουσεΓο Βόλου. 16 Σέσκλο. Μουσείο Βόλου. 17 Τσαγγλί (μονόχρ.). ΜουσεΓο Βόλου. 18 Τσαγγλί (μονόχρ.). Μουσείο Βόλου. 19 Καρατζαδαγλί, κοντά στά Ζερέλισ (Α3β). Έθνικό 'Αρχαιολογικό ΜουσεΓο. 20 Τσαγγλί (Α3ε). ΜουσεΓο Βόλου. 36. ΣΧΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ ΑΓΓΕΙΩΝ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ 1 Σέσκλο (Α3β). Μουσείο Βόλου. 2 Σέσκλο. ΜουσεΓο Βόλου. 3 'Αερινό (Περσουφλί). Μουσείο Βόλου. 4 Σέσκλο. Μουσείο Βόλου. 5 Σέσκλο. ΜουσεΓο Βόλου. 6 Σέσκλο. ΜουσεΓο Βόλου. 7 Σέ-

.l J ------

6

8

σκλο. Μουσείο Βόλου. 8 Σέσκλο. Μουσείο Βόλου. 9 Μαγούλα Μπαλωμένου (Χαιρώνεια)-Α3β. Μουσείο Χαιρωνείας. 10. Λέρνα. Μουσείο Άργους. 11 Λέρνα (νεολιθ. Urfirnis). Μουσείο Άρ­ γους. 12 Μαγούλα Μπαλωμένου (Χαιρώνεια). Μουσείο Χαιρωνείας. 13 Λιανοκλάδι (Α3δ). 'Εθνι­ κό 'Αρχαιολογικό Μουσείο. 14 Μαγούλα Μπαλωμένου (Χαιρώνεια)-Α3β. Μουσείο Χαιρωνείας. 15 Ότζάκι Μαγούλα (Α3β). Μουσείο Λάρισας. 16 Τσαγγλί (Οίκία ιι Τιι ) -Α3β. Μουσείο Βόλου. 17 Τσαγγλί (Οίκία « Τ»)-Α3β. Μουσείο Λάρισας. 18 Ότζάκι Μαγούλα (Α3β). Μουσείο Λάρισας. 19 Μαγούλα Μπαλωμένου (Χαιρώνεια)-Α3β. Μουσείο Χαιρωνείας. 20 Λιανοκλάδι (Α3δ). 'Εθνικό 'Αρχαιολογικό Μουσείο.

--• ------------10

8

12

37. Διακοσμητικά θέματα τής γραπτής νεολιθικής κεραμεικής. 1 Σέσκλο. 2 Σέσκλο. 3 Σέσκλο. 4 Πύρασος. 5 Κόρινθος (vεολιθ. Urfirnis). 6 Σέσκο. 7 Μαγούλα Μπαλωμένου (Χαιρώνεια). 8 Πύρασος (Α3γ). 9 Σέσκλο. 10 Πύρασος. 11 Μαγούλα Μπαλωμένου (Χαιρώνεια). 12 Κόρινθος (Urfirnis).

'6

10

38. Διακοσμητικά θέματα κεραμικής τής Μέσης Νεολιθικής. 1-11 Σέσκλο. 12 Σουφλί Μαγούλα (ξεστή κόσμηση).

•••••

.Α

• •• • • • • •• •• •• •• •• • • • • • • • • ••

�

10

12:i#

11

39. Διακοσμητικά θέματα κεραμικής τής Μέσης Νεολιθικής. 1-5, 7 Μαγούλα Μπαλωμένου (Χαι­ ρώνεια). 6, 8 Λέρνα. 9-1 Ο Κόρινθος. 11 Τσαγγλί. 12 Ότζάκι Μαγούλα.

νουμε άπό την περίοδο αύτή -καi ύπάρχουν πραγματικά σχετικες έμμεσες μαρτυρίες, έστω καi άόριστες. Τέλος, ή άνοδος τού οίκι­ σμού στό έπίπεδο της μεγάλης κώμης η της μικρής «πόλης» πρέ­ πει φυσιολογικά νά συμπορευόταν με την Ισχυροποίηση της κοι­ νοτικής άρχης καi με κάποια συγκέντρωση της έξουσίας.

Τά νέα αύτά δεδομένα, που άμεσα η έμμεσα τεκμηριώνονται, πρέπει βέβαια νά θεωρηθούν άποτελέσματα της προόδου καi της φυσιολογικής άνάπτυξης τού ϊδιου βασικά πολιτισμού, πού, δπως εϊδαμε, είχε θεμελιωθεί κατά την προηγούμενη περίοδο. Δε ση-

2

3

5

6

40. Λεπίδες κ.6. άπό 6ψιαν6: πυρήνας, μήκ. 5 έκ. (1), λεπίδες (2-6) καί φολίδα (7). Σέσκλο. Μουσείο Βόλου.

μαίνουν «άπότομη καi ριζικη άλλαγή», δπως άλλοι πιστεύουν, συνδυάζοντας μάλιστα τη διαφορά έπιπέδου της περιόδου αύτης (που δεν είναι δυνατό ν' άμφισβητηθεί) με την είσοδο νέων φυ­ λετικών όμάδων, πού, δπως συνήθως, έρχονται πάλι άπό την 'Ανατολή! Στiς θεωρίες αύτες θά δοθεί άπάντηση τεκμηριωμένη στό τέλος, άφού πρώτα έξεταστούν λεπτομερειακά τά δεδομένα, ίδιαίτερα δσα τελευταία ηρθαν στό φώς άπό την έρευνα στό σπουδαιότερο γνωστό κέντρο τού νεολιθικού πολιτισμού της Θεσσαλίας, τό Σέσκλο. Μαζi με άλλους μελετητές, διαπιστώνουμε κατά την περίοδο αύτη ενα έσωτερικό μετασχηματισμό, μια άνοδο τού γενικού έπι­ πέδου καi σταθεροποίηση, όχι δμως άπότομη άλλαγη πορείας. Ό παραλληλισμός, έξάλλου, με άντίστοιχα φαινόμενα στην έξέλιξη της Κεντρικής Μεσοανατολικης Ζώνης, δπου την ίδια περίπου έποχη ή Νεολιθικη μετασχηματίζεται στη Χαλκολιθική, δεν μπο-

- 87 -

ρεί νά έχει άντίκρισμα στiς έλλαδικες έξελίξεις. 'Απλώς οί φάσεις που έκεί όνομάζονται «Πρώιμη Χαλκολιθικη» (περίπου δεύτερο μισό της 6ης χιλιετίας π.Χ.) καi «Μέση Χαλκολιθικη» (περίπου 5η χιλιέτία π.Χ.) εiναι χρονικά άντίστοιχες, σε μεγάλο μέρος, με την έλλαδικη Μέση Νεολιθική (περίπου 5250-4400 π.Χ.). Στη Βαλ­ κανική, ή 'Αρχαιότερη Νεολιθικη της περιοχής (περίπου 55004300 π.Χ.), αν καi άρχίζει πρωιμότερα, είναι στό μεγαλύτερο μέ­ ρος της σύγχρονη με τόν λεγόμενο «Πολιτισμό τοϋ Σέσκλου», δηλαδη τη Μέση Νεολιθικη της Θεσσαλίας.

2. Ό <<Πολιτισμός τού Σέσκλου)): Οίκιστική καl άρχιτεκτονική Μερικοi άπό τους σπουδαιότερους νεολιθικους συνοικισμους της Θεσσαλίας ίδρύθηκαν στην άρχη της νέας περιόδου: τό Τσαγγλί, τά Ζερέλια, ή Τζάνη Μαγούλα (αν καi για τη θέση αύτη ύπάρχουν ύποψίες πρωιμότητας), που άναφέραμε παραπάνω, κα­ θώς καi άλλοι, που δεν έχουν άνασκαφεί. ΜΑν μάλιστα κρίνουμε άπό τiς έπιφανειακές ένδείξεις, πρέπει νά ύποθέσουμε δτι ό πλη­ θυσμός πολλαπλασιάστηκε σε σύγκριση με την άρχαιότερη πε­ ρίοδο. 'Οπωσδήποτε, σημαντικη αίίξηση τοϋ πλαθuαμοϋ μπορεί νά θεωρηθεί δεδομένη, αν ληφθεί ύπόψη καi τό γεγονός δτι πα­ λαιότεροι συνοικισμοi διευρύνονται τώρα. 'Όλες σχεδόν οί άρχαιότερες νεολιθικές θέσεις έξακολούθη­ σαν νά κατοικοϋνται καi κατά την περίοδο αύτή· έτσι καi έμμεσα βεβαιώνεται ή συνέχεια, που στη Θεσσαλία μαρτυρείται καi άπό τά ίδια τά πράγματα. Ή Μέση Νεολιθικη είναι έδώ τό καταστά­ λαγμα καi τό ωρίμασμα, καi στους περισσότερους τομείς τό κο­ ρύφωμα, τοϋ ίδιου βασικά πολιτισμοϋ. 'f-t σταθεροποίηση τών έξωτερικών γνωρισμάτων γίνεται εϋκολα άντιληπτή, παρά τiς σημαντικές διαφορές άποχρώσεων. 'Εξάλλου, έντύπωση προκαλεί ή έξάπλωση της θεσσαλικής παραλλαγής άπό τόν 'Αλιάκμονα (Σέρβια) στό Βορρά εως τόν Σπερχειό (Λιανοκλάδι) στό Νότο. Εί­ ναι δύσκολο νά έλεγχθεί ώς ποιό βαθμό ή έξωτερικη κοινότητα μορφών άντιστοιχεί με μια πολιτισμικη όμοιομορφία. Σε μερικους σπουδαίους τομείς, δπως ή οίκιστική, ό έλεγχος θά ηταν δυνατός μόνο ϋστερα άπό μια σειρά άνασκαφών όλόκληρων οίκιστικών συνόλων, η τουλάχιστο μεγάλων τμημάτων τών οίκισμών. Άλλα άνασκαφές σε έκταση δεν έγιναν άκόμη· μοναδικη έξαίρεση τεί­ νει ν' άποτελέσει τώρα τό Σέσκλο. Στη θέση αύτη οί πρόσφατες άνασκαφές έξω άπό την άκρόπολη άρχισαν ν' άποκαλύπτουν τά λείψανα ένός μεγάλου καi όργανωμένου οίκισμοϋ, που έκτείνεται - 88 - σε χώρο έμβαδοϋ έβδομήντα τουλάχιστον εως έκατό στρεμμά-

41. Σέσκλο. Γενικό τοπογραφικό σχέδιο τής περιοχής τής άκρόπολης και' τής ιιπόληςιι (κατά Δ.Ρ.Θ.).

των! 'Έτσι τώρα ή είκόνα τού μικρού χωριού πάνω στην κορυφη τού λόφου Καστράκι, πού είχε άνασκάψει ό Τσούντας, μέ τά τριάντα η τό πολυ πενήντα σπίτια, παραχωρεi τη θέση της σιγά Β

Δ

Γ

Ε

2

,.,.,.,.,.,.,.,

4

1

42. 'Ακρόπολη Σέσκλου. Γενική κάτοψη νεολιθικών οίκημάτωv (κατά Χρ. Τσούvτα, μέ προσθήκες Δ.Ρ.Θ.).

σιγά σέ f.Ιιά αλλη, την είκόνα μιάς άληθινης «πόλης» γιά τά μέτρα της έποχης, μέ πληθυσμό τριών χιλιάδων ψυχών η περισσότε­ ρων. -90Είναι σχεδόν βεβαιωμένο τώρα δτι τό άκραiο τμημα τού μεγά-

λου οίκισμου συμπίπτει μέ τό Καστράκι, που ηταν πραγματικά ή άκρόπολη (δπως εϋστοχα όνόμασε τη θέση ό Τσούντας, έπειδη είχε διακρίνει καi λείψανα όχύρωσης στη δυτικη πλευρά) της συι--ι

0

Ι<

"

'----''

,,.�::::::-: - ,,

..

�: ', ,,,, ,,,",

�--,,, '

Ι ',, ','

,:

,,

C!-·r: :J ::\...'- '1 1 1

!

, [1

,,

1 \

Ji

.....__r----- 7--': "

�

1 Ι

-- - --

,, ,,,, 1

:_

Α,Ρ-�-

νεχόμενης «πόλης». Γιατί έχει πια βεβαιωθεί όριστικα ή ϋπαρξη τείχους της Μέσης Νεολιθικής στη δυτικη πλευρά του λόφου, κα­ θώς καi περιμετρικών άναλημμάτων η καi έσωτερικου περιβόλου. Θεωρώ μάλιστα πολυ πιθανό δτι ή άποκοπη της άκρόπολης - 91 -

.. .,'"" ••r,,,

43. Σέσκλο. Ή άκρόπολη τής Μ έσης Νεολιθικής (σχεδιαστική άναπαράσταση Μ. Κορρέ).

/

..

�., •"

,;: "", /

�·

...... ..

--:�·y _

άπό τη συνεχόμενη πλαγιά έγινε αύτη την έποχή, με τό σκάψιμο βαθιάς τάφρου. Μέσα στην άκρόπολη, τα οίκήματα εΤναι συνήθως μικρά· χτί­ ζονται και άνοικοδομούνται στην ίδια θέση, καi έχουν δλα περί­ που τόν ίδιο προσανατολισμό, στρέφουν δηλαδη τiς τέσσερις γωνίες πρός τα σημεία τού όρίζοντα. Στενά δρομάκια άνάμεσά τους, κάθετα καi παράλληλα πρός ίΞνα ίδεατό δξονα, σχηματίζουν σε όρισμένα σημεία «πλατείες». Στην πρόσοψη τού πιό κεντρι­ κού, δπως ύποτίθεται, κτίσματος, τού «μεγάρου» άριθ. 7-8-9 (Πρβ. Σχέδιο 42), 66 διαπιστώθηκε ή ϋπαρξη πλακοστρωμένης ού­ λης, ένώ στην άντίθετη πλευρά, πίσω άπό τό θάλαμο τού σπι­ τιού, ίΞνας μακρυς τοίχος με μικρά άνοίγματα κατά διαστήματα, σχημάτιζε ίσως ίΞνα εΤδος έσωτερικού περιβόλου (αύτην την ύπό­ θεση άποδίδει ή άναπαράσταση της άκρόπολης, Σχέδιο 43). Στόν έσώτερο αύτόν περίβολο μπορεί να άνηκαν έπίσης μερικοi δσχε­ τοι με οίκήματα μακριοi τοίχοι, _που σημειώνει ό Τσούντας στό σχέδιο της άκρόπολης, άλλα δε διατηρήθηκαν. WΕξω άπό την άκρόπολη, στόν οίκισμό που έκτείνεται πρός τα δυτικά και ίσως άρχικά καi γύρω άπό την άκρόπολη, τα σπίτια φαίνονται κάπως πιό δνετα, άλλα δεν εΤναι πολι) μεγαλύτερα. 'Ανεξάρτητα, άλλα δίπλα τό ίΞνα στό δλλο, με διάταξη σαφώς προμελετημένη, άφού ό προσανατολισμός εΤναι περίπου ό ίδιος, έχουν συχνά δίπλα ίΞνα βοηθητικό χώρο, ίΞνα εΤδος «παράσπι­ του», που κάποτε παίρνει τη μορφη μικρού προσαρτημένου δω­ . ματίου (βλ. κάτοψη, Είκ. 48). Οίκιστικη όργάνωση τέτοιας κλίμακας (ό οίκισμός τού Σέ­ σκλου θα μπορούσε να εΤχε συνολικά, όν όπλωνόταν όμοιό­ μορφα στό χώρο που καθορίζουν οί ένδείξεις, πεντακόσια τοuλά­ χ1στο ίΞως όχτακόσια σπίτια!) δεν ηταν δυνατό νά φανταστούμε πρiν άπό λίγα χρόνια! ΕΤχε κυριαρχήσει ή έντύπωση δτι οί «άγρο­ τικοi» οίκισμοi της έποχfις αύτης δεν ξεπερνούσαν την έκταση ένός πολυ μικρού χωριού, ι'j, τd πολύ, μιας μικρής κώμης, καi θεωρητικά δεν ηταν νοητη ή δυνατότητα άστικης όργάνωσης. Φυσικά, δεν ηταν ό μόνος τομέας δπου ή Νεολιθικη εΤχε ύποτι­ μηθεί. Τό ζήτημα είναι τώρα όν ή όργάνωση και ή έκταση τού οί­ κ�σμού τού Σέσκλου άποτελεί φαινόμενο έξαιρετικό καi άπομο­ νωμένο η γενικότερη τάση. RAv καi δεν ύπάρχουν για την ώρα άποδείξεις, θεωρούμε πιθανότερη τη δεύτερη έκδοχή, έπειδη μερικες ένδείξεις τέτοιας «άστικης» άνάm:υξης δε λείπουν καi άπό δλλους συνοικισμους της περιόδου αύτης στη Θεσσαλία: Στό συνοικισμό Ότζάκι Μαγούλα, κοντά στη Λάρισα, ό Milojtic δια­ πιστώνει πυκνη διάταξη τών οίκημάτων, έπάλληλες φάσεις άνοι- 94 _ κοδόμησης στην ίδια άκριβώς θέση (βεβαιώνεται δηλαδη ϋπαρξη

«οίκοπέδων»), καθώς καi άπουσία βοηθητικών χώρων παρά­ πλευρων

η

βοηθητικών γενικά κατασκευών. Τά στοιχεία αύτά

θυμίζουν βέβαια «άστικό» κέντρο περισσότερο καi πολυ λιγό­ τερο άγροτικό οίκισμό. �Αν έπομένως τά οίκήματα της Μέσης Νεολιθικής έπεκτείνονταν σε δλη την εκταση της Μαγούλας, δ­ πως φαίνεται πολυ πιθανό, καi ίσως καi πέρα άπό την περίμετρο τοϋ γηλόφου, θά είχαμε καi έδώ μια μικρη «πόλη» με κέντρο τό ψηλότερο σημείο τοϋ λόφου (βλ. σχέδιο Είκ. 44).

,;_-,\:::,, \'°,

Οί περίβολοι τοϋ Σέσκλου της περιόδου αύτης δεν είναι ίσως τείχη άξια τοϋ όνόματος, άφοϋ τό πάχος τους σπάνια φτάνει

-- ,

<----,

>

1

-� ν_ ,-:==<:=<=::<-\ -

η ξε-

� \ \\

'

<\,

.,,.,,-" ,..-'

\, \\ \\\\

'' '' ''' \

44. Ότζάκι Μαγούλα. Κάτοψη οlκημάτων τής Μέσης Νεολιθικής (κατά V. Milojci{;).

περνά τό ενα μέτρο· καi ή ϋπαρξή τους δε σημαίνει

η προϋποθέ-

τει άναγκαστικά πολεμικες περιπέτειες. Άλλα ενας περίβολος, εστω καi δν ως ενα σημείο εχει καi άναλημματικό χαρακτήρα, ση­ μαίνει κάποια πρόνοια

η

προφύλαξη. Άν δεν όχυρώνει, τουλάχι-

στον άποχωρίζει κάποιο χώρο άπό τόν εξω περίγυρο, τόν άπομο­ νώνει καi τοϋ δίνει δρια. Παράλληλα, έξάλλου, ύπάρχουν καi άλλα παραδείγματα στη Θεσσαλία: Στό συνοικισμό Μαγούλα Χατζημισιώτικη (που εσκαψε ό Κ. Grundmann), πάνω σε μια βραχώδη εξαρση που έξείχε σαν νησi μέσα στην άποξεραμένη τώρα λίμνη Κάρλα (Βοιβηίδα), παρατηρήθηκαν τοίχοι μακριοi που μπορεί ν' άποτελοϋσαν τμήμα της όχύρωσης τοϋ οίκισμοϋ της Μέσης Νεολιθικής ώστόσο, έδώ τά άναλήμματα ηταν μια φυσικη λύση που έπέβαλλε ή μοpφη τοϋ έδάφους. Καθαρά όχυ­ ρωτικό προορισμό δμως εiχε, άπό την άλλη μεριά, ή βαθιά τάφρος σε σχήμα V, που βεβαιώθηκε άνασκαφικά στό συνοικισμό Σουφλi Μαγούλα,67 κοντά στη Λάρισα. "Η τάφρος άνήκει σε προ­ χωρημένη φάση της Μέσης Νεολιθικής βρέθηκε άκριβώς στην, περίμετρο τοϋ οίκισμοϋ αύτης της περιόδου καi ηταν σκαμμένη στό φυσικό εδαφος εως τη στάθμη τοϋ Πηνειού, που εχει διαβρώσει ενα μέρος της Μαγούλας. Ή λύση τοϋ σκάμματος σε μια θέση που βρίσκεται κατακαμπίς, σε συνδυασμό με την πα- _ 95 _

_,> )1

..

.... , "'

ρουσία τού ποταμού, ηταν βέβαια ή πιό πρακτικη έδώ, δπου οί πέτρες άποτελούν σπάνιο φαινόμενο. Θό μπορούσαμε νό προ­ σθέσουμε καi μερικό άλλα παραδείγματα θέσεων της περιόδου αύτης δπου ή όχύρωση φαίνεται πολυ πιθανή, άλλα δεν εχει άνα­ σκαφικό έπιβεβαιωθεί. Άλλωστε, εχει παρατηρηθεί τάφρος όχυ­ ρωματικού προορισμού καi στό συνοικισμό τών Σερβίων, καi σε πολλες θέσεις της Βαλκανικης είναι βεβαιωμένος ό τρόπος αύτός όχύρωσης, που είχε καi μεταγενέστερη συνέχεια. 'Όλα αύτό άλλάζουν κατό πολυ την παραδοσιακη είκόνα τών μικρών, είρηνικών καi καθαρό «άγροτικών» συνοικισμών τού «Πολιτισμού τού Σέσκλου» καi σχεδόν έκμηδενίζουν την ύποθε­ τικη άντίθεσή τους με την «πολεμοχαρη» διάθεση τών οίκιστών τού Διμηνίου. Σημειώσαμε παραπάνω δτι τό <ψεγαροειδες» κτίσμα άρι�. 7-

45. Κραννών (Ντουράκι η Χαλκιάδες}: Πήλινο ύπόδειγμα οίκίσκου (σχέδιο Μ. Κορρέ}. 46. Μυρρίνη Καρδίτσας. Πήλινο ύπόδειγμα οίκίσκου (σχέδιο Δ.Ρ.Θ.}.

8-9 68 φαίνεται νό κατέχει κεντρι.κη θέση στην άκρόπολη τού Σέ­ σκλου· αν ή ύπόθεση αύτη είναι σωστή, τότε ή παρουσία πλακο­ στρωμένης ούλης στην πρόσοψή του καi άκόμη έσώτερου περι­ βόλου, που τό άποχώριζε, σε συνδυασμό με τό σχέδιο της κάτο­ ψης, παίρνουν άλλο νόημα: θό μπορούσαμε νό ύποθέσουμε δτι πρόκειται για τό «σπίτι τού Κοινού» η κάτι παρόμοιο, που άποτέ­ λεσε τόν πυρήνα γύρω άπό τόν όποίον όργανώθηκε ή τοιχογυρι­ σμένη άκρόπολη της Μέσης Νεολιθικης. Την είκόνα της άκρόπο­ λης αύτης άποδίδει ή άναπαράσταση τών σελ. 92-93, που εγινε με βάση τό σωζόμενα λείψανα, άλλα καi σύμφωνα με τiς ύποθέ­ σεις μας για τη συμπλήρωση της συνολικης μορφης της. Οί στέ­ γες τών οίκημάτων εχουν άποδοθεί κυρίως με τη βοήθεια τών _ 96 _

πήλινων ύποδειγμάτων σπιτιών (ετσι τουλάχιστο τό έρμηνεύου-

με) που τό τελευταια χρόνια βρέθηκαν στη Θεσσαλία (βλ. Είκ. 45-46). 69 Τό σπίτια, δπως εί'παμε ηδη, ηταν δλα μικρό σχετικά, τετράπλευρα καi κάπως δρομικά, με λιθόχτιστη κρηπίδα που συ­ νήθως δεν ξεπερνοϋσε στό ϋψος τό μέτρο, καi τοίχους χτισμέ­ νους με πλιθιά. 'Ότι ή μορφη της στέγης ηταν δίρριχτη, βεβαιώ­ νουν 6χ1 μόνο τό πήλινα ύποδείγματα που άναφέραμε άλλα καi αύτούσ1α κομμάτια τοϋ πηλοϋ που σκέπαζε τiς δοκίδες μερικό άπό αύτό τα κομμάτια δείχνουν καθαρό την κλίση της στέγης (πε­ ρίπου

25-30° )

καi σε όλλα σώθηκε ή κυκλ1κη όπη γ1ό την έξοδο

τοϋ καπνοϋ! 'Ένα όλλο ένδιαφέρον οί'κημα στην άκρόπολη είναι ό άριθ. 1112, που ό Τσούντας είχε χαρακτηρίσει «κεραμεικοv· έργαστήριον». Κατό την άνασκαφη τοϋ θαλάμου (άρ1θ. 12) που όλοκλη­ ρώθηκε τό

1968,

έγιναν έξαιρετ1κό ένδιαφέρουσες παρατηρή-

σεις: πρώτα πρώτα, βρέθηκε σε άρκετό ϋψος διατηρημένη ή έπάλε1ψη των τοίχων με παχυ qτρώμα καi λεπτό κονίαμα άπό κα­ θαρό πηλό, που δεν άποκλείετα1 άρχ1κό νό ηταν κοσμημένο· δυ­ στυχώς, τό κτίσμα είχε καταστραφει άπό πυρκαγ1ό καi δεν ηταν δυνατό νό έξακρ1βωθεΤ τό ένδεχόμενο κόσμησης. Στόν πίσω τοιχο του θαλάμου πρόβαλλαν τρεις πολυ μικρές άντηρίδες, που ηταν άδύνατο νό στήριζαν τη στέγη, άφου τό πλάτος τοϋ δωμα­ τίου ηταν πολυ μικρό. 'Υποθέσαμε δτι πρέπει νό στήριζαν τό δά­ πεδο κάποιου παταρ1οϋ, έπε1δη πολλές ένδείξε1ς συνηγοροϋσαν γ1ό την ϋπαρξη ήμ1ορόφου. Την ύπόθεση αύτη αiσθητοποιεΤ ή άναπαράσταση της Είκ.

48,

δπου δηλώνοντα� καi τό άγγεια που

βρέθηκαν στο θάλαμο. Ή έγχρωμη φωτογραφία, έξάλλου, άρ1θ. 1Ο δείχνει τό λείψανα δπως σώζονται, με τα άγγεΤα ξανατοποθε­ τημένα στη θέση τους, μετό τη συγκόλλησή τους. 'Έξω άπό τό σπίτι αύτό, άλλα σε χώρο που άρχ1κό άνηκε στό ί'­ δ10 οί'κημα, βρέθηκαν στό πη�όχρ1στο δάπεδο δυό μεγάλες όπές

4 7. Άνω τμήμα πήλινου οίκί­ σκου. Ά νσπσράσΊσση (σχέ­ διο Μ. Κορρέ).

με άπανθρακωμένα λείψανα ξύλινων κιόνων. Οί όπές ηταν τόσο κοντά, ωστε, αν δεν ύποτεθεΤ πώς ό δεύτερος κίονας ηταν μάλλον άντηρίδα που στήριζε τόν πρώτο, άπομένει ώς μόνη πιθανη έρμηνεία ή έκδοχη τοϋ διπλοϋ κίονα, για καλύτερη στήριξη της στέγης. 'Ασφαλώς δεν όφείλεται σε σύμπτωση τό δτι σε δύο πήλινα άπομιμήματα σπιτιών της έποχης αύτης (τό πρώτο είναι κομμάτι άπό τη βάση καi βρέθηκε στο Ίδιο τό Σέσκλο· τό δεύτερο είναι τό θαυμάσιο ύπόδειγμα σπ1τιοϋ, με γραπτη κόσμηση, καi προέρχε­ ται άπό νεολ1θ1κό συνοικισμό κοντό στη Μύρρινα της Καρδίτσας: Εiκ.

46)

ύπάρχουν στό δάπεδο δύο όπές, που προφανώς άντι­

στοιχοϋν σε διπλους κίονες! 70 Τό π1ό εύρύχωρο κτίσμα της περιόδου στην άκρόπολη του Σέ-

- 97 -

σκλου ηταν ό άριθ. 50 (βλ. Σχέδιο 42), σχεδόν τετράγωνο (μηκος 7,50-8,00 μ., πλάτος 6,00-6,80 μ.) Ή λιθόχτιστη κρηπίδα διατη­ ρήθηκε στόν νοτιοδυτικό τοϊχο σε δλο τό ϋψος, καί στό έπάνω μέρος βρέθηκε στρωμένη προσεκτικό με πλάκες όριζόντιες, έλα­ φpό είσέχουσες άπό την έξωτερικη γραμμη της κρηπίδας. Είναι φανερό δτί εχουμε έδώ την κοίτη, πάνω στην όποία πατούσαν οί

48. Σέσκλο. Οίκημα 11-12 (σχέδιο Μ. Κορρέ).

ώμες πλίνθοι της άνωδομίας. Στην έξωτερικη πλευρό της ίδιας κρηπίδας (άλλα καί σε άλλους τοίχους οίκημάτων στην άκρόπολη καί τόν εξω άπό αύτην οίκισμό) ύπάρχουν καλό στερεωμένες δρ- 98 -

θιες πλάκες στη σειρά, σαν όρθοστάτες. Τοποθετημένες στη

Η 'j

J\'

�6r°J /

Ι

i

� i

()'f�

//

n )�() �D

)

f- �1- - .--

,/

ι ! ",oc7f:$ ��� fjf � 1> f J __{'{/f

tl

o(�J1/ y

/

\) �() ο

CJO'Jf:!,nD

DC\

ο

Ο C

\.

,

Ι�)

f ,() ο , ( ,,--,

, ι

0,./ ι/ _,, P,,D ο9 Όο

°V

() � �;

D CD

j� C()

l§:C � /

\,,,,.//�"'

Ξ{? C:I 'Q,_/\�

ΔG "���;?,,· / . 0'\) .--

/

/

ιο "' ' · ,,ι Ι j�--' ο ί' οc -π//,/ ΟΟI Ι , 1 (, ο .::::J �-;·' 0 () V Ρ / (,_,

\ t/ /

,! vίC , n

ο C {! _.-/

Ο

�-

/

�r ..

�

ι

ώ ), / ι,-----.ι �

1ί-·

/

ι

, JJ 1/{ ι /

Ι

1ι

l7o""' ).,t0" "

?,

Ι

1

ι../

χ

\,Γ

Λ\: � ,)'fs c. , Λ_ι, 'y>J_ _B Β .�)�

:{/tJ 12

1

D

�

, ri:Q?;

("')')

..\ )

!:5 ο () D

./ ,,J )

_,Ώ, (>"�J.;:ι ι

�(7

Ρ , Xft· · (\._U, 2§" . Ξ:iΊC"} -<.;)\.;,'ϊΞ ν v /_ ΓΊ i�

ς;7

ό

---

·v

οΟ

-·

r-r:;, )

-,........ f/ΔΟ =

'\)

. _..

_ _
ιCΟ

1

1

(]

>Ύ', �

(

.. ο β j. cr,.

G

v, �

--ο

�_-::.

'-1---,__

j

�

ι

: Y-�""�1! ,.,��1 QΓ � 'tD � �--i:: G Ο ,C) , Ο ,--J.

Jl

ΟΘ v ο _t_ '1 -"-" / -,,ι,-----,,--, ι'--l 1 'ι ........ :::::--ι..J D{ _,......... ..... ··----. . / // , ..'ϊ'Ρ1' Q / ., _ ..--/ 1 1 . --1 ι.JΟ 5-__/ ··,,,. / / � \)υ � Γ·,. . . ς ;:;:·� Ο( 0 / ",,_ c::::J: : /'> / / j!_ ι I V :g;: ',,.r ! r;, ,.,?"'\",,__., � ,...-γ-r-,..............,ς:τ---" / Α - I (, J ς:::::),ι..,:§,.L�/� Q,;'-' _::}-' '--ι.du'-'�ι.-L,¼J

��

cC::(" ) } -c,
χ

/i:? ί,_,, ·' / [b/11 f t' ,C);:α� •

�ιj1/ }\.:1J? /1 Γ ".--y>;

/

)\ l ,,,--;:.,, }

\J ;,,:,--,'-Α ,.., f @• "f'_",. .#."::,Ji'Jli; gΦ \

� C::VM � ι.: /

D

Ρ

('

', fΓF r

- --

Q

W

/_

,. J�ό.., L

--'"

7

.

rrJ

pc .

Ο

�====--------

ι.ι"<:Q Q f;;f{t::;� Ο)V,.ι oιJ?}:i.G ς;::}

/,

ι)

'C,

/

_-1; " / //

ο

c-

,

Μι

ι

�ΓJ /\ [b

-- J '

�

�t J

-,,----,

/

//

ι'c{

�

u>-'

� J

ο '.

Δ..p.-&.

λ

49. 'Ακρόπολη Σέσκλου. Κάτοψη οίκήμστος 11-12 (ιικερσμεικού έργσστηρίοω!) (σχέδιο Δ.Ρ.Θ.).

βάση λίθινης κατασκευής, οί πλάκες αύτες δεν μπορουσαν νό έχουν όλλο προορισμό άπό την προστασία του θεμελίου άπό την ύγρασία, καί κυρίως άπό τό νερό της βροχής, που κατέβαιναν άτ'τό τη δίρριχτη στέγη πρός τίς μακριες πλευρές. ·Όμοιοι «όρθοστά-

- 99 -

τες» βρέθηκαν. και σε σύγχρονο οίκημα τών Ζερελιών του Άλ­ μυρου,71 έκεί δμως οί τοίχοι ηταν πλίνθινοι. Παρόμοιος είναι ενας αλλος τύπος οίκήματος της περιόδου αύ­ της, με τετράγωνη κάτοψη και έσωτερικες άντηρίδες (δηλαδη μι­ κρά τοιχάρια που προβάλλουν άνά δύο και σε κανονικες άποστά­ σεις άπο τον τοίχο), που φαίνεται νά έπιχωριάζει στο Τσαγγλί.

50

Στη θέση αύτη οί Wace και Thomρson άποκάλυψαν τρία οίκή­ ματα του τύπου αύτου, το ενα πάνω στο αλλο σχεδόν, στην ίδια περίπου θέση (οίκήματα Ρ, Ο και R) , καθώς και αλλο ενα παρό­ μοιο, καλύτερα μάλιστα διατηρημένο (οίκημα Τ), λίγο πιο πέρα άπο τά πρώτα. (Το τελευταίο αύτο είκονίζεται σε άναπαράσταση στο σχέδιο της Είκ. 50.) 'Όπως δείχνει ή κάτοψη, ό σχεδόν τε- 1 οο - τράγωνος αύτος τύπος εiναι μια άπλη παραλλαγη του μονόδομου,

δπως δείχνει τό παράδειγμα τού οίκήματος 50 τού Σέσκλου. Ό τύπος είναι γνωστός άπό την 'Αρχαιότερη Νεολιθική (Νέα Νικο­ μήδεια· άκόμη καi ή έσωτερικη «κιονοστοιχία» που συναντούμε στη Νέα Νικομήδεια έπαναλαμβάνεται στό Τσαγγλί!), καi ό μόνος νεωτερισμός είναι οί έσωτερικες άντηρίδες, που έκτός άπό τη στήριξη της βαριάς στέγης έξυπηρετούσαν καi δλλους σκοποίίς,

..__ ,-- - - -

"'?.�--� � ...-.,τ,..,,,.. l'JVJ

�

�

51

50. Τσαγγλί. Οίκία rrTJJ (σχέδιο Μ. Κορρέ). 51. Τσαγγλί. Κάτοψη νεολιθικών οίκημάτων (κατά Wace καί Thompson).

καθώς σχημάτιζαν χρήσιμες κόγχες στό έσωτερικό τού σπιτιού. 'Απαράλλαχτος b τύπος τού «σπιτιού τού Τσαγγλιού» βρέθηκε καi στην Ότζάκι Μαγούλα, άντηρίδες δμως έσωτερικες είδαμε ηδη στό Σέσκλο (οίκημα 11-12) καi δμοιες έχουμε άκόμη καi άπό τη Λέρνα. Γιό τους λόγους αύτους δε βρίσκουμε άναγκαία τη σύγκριση με φαινομενικό παρόμοιες άλλό ούσιαστικό διαφορετικες κατασκευες της Άνατολης (π.χ. Can Hassan), δπου πρόκειται _ 101 _

για βαρύτερα ύποστηλώματα δαπέδων, κυρίως. Οϋτε χρονολογι­ κό οϋτε άλλα συμπεράσματα μποροϋν να στηριχτοϋν στiς άμφί­ βολες όμοιότητες με τiς άνατολικες κατασκευές, άφοϋ πρόκειται για μια πρακτικη εμπνευση, που ώς ίδέα έξίσου μπορεί να γεννή­ θηκε έπi τόπου η να ηρθε άπ' εξω. Στη Θεσσαλία, ό τύπος συνυπάρχει παράπλευρα με τό λεγό­ μενο «μέγαρο» -που καi αύτό τώρα άποδίδεται σε πρότυπα «ά­ νατολικό» καi όχι πια ύπερβόρεια. Τό μέγαρο δμως εiναι πάλι άπλη έπέκταση τοϋ δρομικοϋ μονόδομου τύπου που κυριαρχεί στο Σέσκλο άλλα καi σε άλλους θεσσαλικους συνοικισμούς. Στην Ότζάκι Μαγούλα οί δύο παραλλαγες βρέθηκαν δίπλα δίπλα: τε­ τράγωνο με έσωτερικες άντηρίδες, δρομικό μονόδομο με στοά έμπρός η καi χωρiς στοά. Τό μέγαρο εiναι δμως έδώ σαφές: άπο­ τελείται δηλαδη άπό ενα μεγάλο δωμάτιο, μήκους 5 καi πλάτους 4 μ. καi άπό μια άβαθη άνοιχτrΊ στοά έμπρός, που σχηματίζουν δυό πολυ μικρες παραστάδες, στiς όποίες άντιστοιχοϋν δυο ξύλι­ νοι κίονες, τοποθετημένοι σε άπόσταση μόλις 1, 1 5 μ. άπό τiς πα­ ραστάδες (βλ. κάτοψη στο Σχέδιο 44). Κατά τη γνώμη μου, δεν πρόκειται οϋτε στην περίπτωση αύτη για γνήσιο μέ,γαρο, άλλα για μεγαροειδές. Ό ύποτυπώδης πρόδομος της Ότζάκι Μαγού52. Γραπτή κεραμεική τής Μέσης Νεολιθικής 6πό τήν 'Ακρόπολη τού Σέσκλου. 53. Γραπτό 6γγείο τής Μέσης Νεο­ λιθικής (ίJψ. 0,083 μ.). Σέσκλο. Μουσείο Βόλου Κ 2860. 54. Γραπτό 6γγείο (συμπληρωμένο) τής Μέσης Νεολιθικής (ίJψ. 0,085 μ.). Σουφλι' Μαγούλα. Μουσείο Βό­ λου Κ 3384.

52

_ 102 _

λας δεν εiναι φαινόμενο μοναδικό· στο Σέσκλο τό οίκημα άριθ. 37 (στό όποίο ό Τσούντας άπέδωσε ύπερβολικη σημασία, χαρα­ κτηρίζοντάς το ώς «μέγαρον μετά όπισθοδόμου») εχει τό Ίδιο στοιχείο έμπρός άλλα καi πίσω, για τον άπλό λόγο δτι τό σπίτι εiχε πολλά θυρώματα: έμπρός, πίσω καi στα πλάγια! Kai ηταν όλοφάνερα πολυ πρακτικη λύση ή έπέκταση της στέγης στiς προ­ σόψεις τοϋ σπιτιοϋ, η καi στο πίσω μέρος, δν ίδίως ύπηρχε πόρτα. Στην Ότζάκι Μαγούλα, δπου οί έπιχώσεις της Μέσης Νεολιθι­ κής εφταναν σε πάχος τα τέσσερα περίπου μέτρα, διακρίθηκαν όκτώ οίκοδομικες φάσεις. Άνακατασκευη οίκημάτων τρείς φορες παρατηρήθηκε καi στην άκρόπολη τοϋ Σέσκλου στην ίδια άρχιτε-

κτονικη φάση· έ)<εi δμως οί κύριες άρχιτεκτονικες φάσεις της πε­ ριόδου ηταν τέσσερις (1, 11, ΙΙΙΑ καi ΙΙΙΒ). Ή τελευταία (ΙΙΙΒ) εiναι ή φάση της τελειωτικής καταστροφής τού συνοικισμού, για την όποία θα γίνει λόγος στα έπόμενα. Για τα έσωτερικό στοιχεία τών σπιτιών καi τiς κατασκευαστικες λεπτομέρειες δεν εiναι δυ­ νατό, στη σύντομη αύτη έπισκόπηση, να πούμε πολλά πράγματα· πρόχειρα μόνο μπορούμε ν' άναφέρουμε την πολι) πιθανη ϋ­ παρξη έδράνων

η

κατασκευών για την κατάκλιση, ίπνών, παρα­

θύρων πιθανότατα, καi είδικηςπροετοιμασίας της κόγχης τού θα­ λάμου για την άποθήκευση δημητριακών. Στην όριστικη δημο­ σίευση τών άνασκ?φών τού Σέσκλου, που έτοιμάζεται, θα έκτε­ θούν με λεπτομέρειες οί παρατηρήσεις που άναφέρονται στην τεκτονικη της περιόδο·υ.

3. Ό ((Πολιτισμός τού Σέσκλοω): κεραμεική, είδωλοπλαστικη κτλ. Τό «σήμα κατατεθεν» τού �<Πολιτισμού τού Σέσκλου» εiναι ή γραπτη κεραμεικ� του. Μετά μια άρχαϊκη φάση, που χρονικά συμπίπτει με την 'Αρχαιότερη Νεολιθική, άναπτύσσεται τώρα μια

53

σταθερη καi κατασταλαγμένη διακόσμηση, που όpλώνεται σε

54

μεγαλύτερη ποικιλία σχημάτων άγγείων, με qίσθητό βελτιωμένη όπτηση, άλλα πάντα με την ίδια τεχνική, δηλαδη την άφθονη παρουσία της έρυθρόχρωμης κόσμησης σε ύπόλευκο βάθος καi τη

σπανιότητα της λευκής κόσμησης σε σκοτεινόχρωμο η έρυθρό βάθος (ρυθμοi Α 3 β καi Α 3 α). 'Ότι ή συνέχεια αύτη δεν εiναι καθόλου τυχαία, άποδεικνύει καi τό ρεπερτόριο τών θεμάτων της διακόσμησης, που σχεδόν ·όλοκληρωτικό άνάγεται στην όπλη ρυθμικη κίνηση της τεθλασμένης, δπως καi τό «άρχαϊκό». Ή έξέλιξη δμως εΤναι τώρα φανερη στόν τρόπο της σύνταξης της δια­ κόσμησης καi της σύνθεσης τών θεμάτων: για πρώτη φορά στην περίοδο αύτη διασπώνται οί δύο βασικοi άξονες (κάθετος καi όρι-

- 103 -

ζόντιος) καί ή κόσμηση προσπαθεί να όδηγήσει τό βλέμμα σε λο­ ξη φορά,72 έπιτυχαίνοντας τελικό κάποια συστροφικη κίνηση. ΗΕτσι ενα άπό τα πιό χαρακτηριστικό κοσμήματα της Νεολιθικης, τό «κόσμημα της ζώνης» (πρβ. Είκ. 33, 3), άκόμη καί στην πιό απλουστευμένη μορφή του (Είκ. 53), όχι μόνο δεν είναι όριζόν­ τιο, άλλα άγκαλιάζει λοξά, σαν βλαστός που περιελίσσεται η σαν χέρι άνθρώπινο, την έπιφάνεια τοϋ άγγείου, που παύει ετσι να μένει άδρανής. 'Ακόμη και δπου δεν ύπάρχει ή έπιδίωξη της συ­ στροφης και τό θέμα περιορίζεται σε πολυσύνθετες τεθλασμέ­ νες, κατό μηκος τού όριζόντιου αξονα (Είκ. 54), και έκεί άκόμη τό άντίστροφο δέσιμο των κορυφών των τεθλασμένων με τη γραμ­ μη που όρίζει τό χείλος και τη βάση, κάνει τό άγγείο να δονείται

55. Γραπτό κύπελλο τού ((Πυκνού ρυθμού!! (solid style) τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. Ο,105 μ.). Τζάνη Μαγούλα. Μουσείο Βόλου Κ 288. 56. :4 γγειο μέ ξεστή κόσμηση (ϋψ. Ο, 144 μ.). Λια­ νοκλάδι. 'Εθνικό :4ρχαιολογικό Μουσειο 8051. 57. Μεταφορές άπό τήν κεντητική στήν άγγειο­ γραφία: 1 Σέσκλο, 2 "Άγιος Πέτρος. 55

άπό ρυθμό. Δεν μπορεί, πραγματικά, να ύπάρξει σύγκριση άνά­ μεσα στα δειλό άνιχνεύματα της «άρχαϊκης» φάσης και στα έκ­ πληκτικό δημιουργήματα της άγγειοπλαστικης τού Πολιτισμού τού Σέσκλου, που άνεβάζει τη νεολιθικη διακοσμητικη στό έπί­ πεδο της κλασικης της διατύπωσης. Μερικό άριστουργηματικό δείγματα της «κλασικης» αύτης γραπτης κεραμεικης προέρχονται άπό θέσεις της Άνατολικης Θεσσαλίας (Εiκ.13, 1-2 καί 55). Ώστόσο, στη Δυτικη Θεσσαλία πρέπει να ηταν τό κέντρο (συνοικισμοί Τζάνη Μαγούλα και Με­ γάλο Παζαράκι) της παραγωγης μιός έξαίρετης παραλλαγης, τού λεγόμενου «συμπαγούς ρυθμού» (solid style), που στίς πρώιμες φάσεις αύτης της περιόδου έξάγεται σε πολλους συνοικισμους της χώρας (σε μερικές περιπτώσεις εχουμε καί άπομιμήσεις! Είκ. 30, 3). Ή καταγωγη τού ρυθμού αύτοϋ άπό την ύφαντικη είναι φανερή, αν καί τα γεμισμένα «βαθμιδωτό» στοιχεία του συνδυά­ ζονται συνήθως με παραπληρωματικές τεθλασμένες που με τόν καιρό θα κυριαρχήσουν στόν λεγόμενο «γραμμικό ρυθμό» (iinear style). Κατ· έξοχην γραμμικά, κάπως ταραγμένα η ρευστά, φαί- 104 -

νονται τα διακοσμητικό στοιχεία στα Ζερέλια (μια θέση όπωσδή-

ποτε περιθωριακή), δπως κατ' άνάγκην γραμμικά είναι καi τα κο­ σμήματα τού λεγόμενου «ξεστού ρυθμού», της τεχνικής που προς το τέλος της περιόδου γίνεται πολυ συχνη σε δλη τη Θεσ­ σαλία. Ή τεχνικη αύτή, ώστόσο, εδωσε έξαίρετα δείγματα στο νοτιότερο κέντρο τού θεσσαλικού εύρύτερου χώρου, το Λιανο­ κλάδι (Είκ. 56). Πρiν άπό το τέλος της έποχfις, τα θέματα τυπο­ ποιούνται, χάνουν τη δροσεράδα τους καi τελικά παραμορφώ­ νονται

η

σβήνουν φυσιολογικά. Οί δυνατότητες είχαν πια έξαν­

τληθεί καi ή άνανέωση ηταν άδύνατη. Ώς σύνολο, πάντως, ή άγγειογpαφία τού «Πολιτισμού τού Σέ­ σκλου» είναι χωρiς άμφιβολία το χαρακτηριστικότερο καi ί'σως το πιο σημαντικό αίσθητικά δημιούργημα της έποχfις. Παρά τους πε-

56

ριορισμους στον άριθμό τών θεμάτων καi τών σχημάτων, ή σο­

57

φη σύνδεση της κόσμησης με το σχfιμα τού άγγείου, ό άπαλός τόνος τού φόντου που άποζητάει το εντονο καi λαμπρό χρώμα καi ή σωστη άναλογία κενού καi γραμμένου, άναδεικνύουν τη διακοσμητικη τού «Σέσκλου» ώς ενα άπό τα πιο λαμπρά έπιτεύγ­ ματα στο χώρο της προϊστορικής κεραμεικης. ·Όλες οί άπόπειρες να άναχθούν τα γενετικά στοιχεία της σε μακρινες πηγές, άποδείχτηκαν μάταιες. Άλλα καi ή ταύτιση τού διακοσμητικού της συστήματος με το προσωασιατικό είναι έξίσου άστοχη. ·Όπως εί'δαμε, το σύστημα αύτό εχει άναπτυχθεί έπi τόπου, βαθμιαία, άπό ενα άλλο προγενέστερο καi άπλούστερο, το «άρχαϊκο» της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής. Κάθε, έπομένως, έπι­

η διάταξης τών κοσμημάτων είναι η πρέπει ν' άποδοθεί στην ί'δια προσπάθεια μετα-

φανειακη παραλληλία θεμάτων συμπτωματικη

φορας άπό άλλες τεχνικές, που είναι βέβαια διατοπικες δσο καi διαχρονικές. Οί ρόμβοι, τα τρίγωνα, τα βαθμιδωτά καi οί τεθλασμένες ταινίες, δεν μπορεί να ηταν εμπνευση μιας περιοχής, άφού λογικά μπορούσαν ν' άποτελούν στοιχεία κάθε πλεκτικής, ύφαντικfις

η

κεντητικής. "Αν ή κοσμητικη τού «Σέσκλου» μοιάζει - 105 -

58

59

με την άνατολική, δεν προέρχεται άσφαλώς άπό κεί, οϋτε βέβαια σχετίζεται με τη Δύση. Είναι κάτι έντελώς ξεχωριστό.73 Έκτος άπό τη γραπτή κεραμεική, καi ή μονόχρωμη παρουσιάζει ένδιαφέρον. Στην άρχή καi ή τεχνική καi τα σχήματα άκολουθοϋν την παράδοση της 'Αρχαιότερης Νεολιθικης με τόν καιρό δμως ή ποιότητα βελτιώνεται τόσο πολύ, ώστε καμιώ φορά τα τοιχώματα τών άγγείων δεν ξεπερνούν σε πάχος τό ένάμισι χιλιοστόμετρο! Οί έρυθρΈς άποχρώσεις κυριαρχούν, νέα σχήματα δημιουργούν­ ται

η

μεταφέρονται στη μονόχρωμη τεχνική, καi για τη διακό­

σμηση δοκιμάζονται

η γενικεύονται παλαιες καi νέες έμπνεύσεις:

ξεστή τεχνική (Α 3 ζ) -γνωστή άπό την 'Αρχαιότερη Νεολιθική σε όρισμένες περιοχες- έμπίεστη καi γραπτή, λευκή κόσμηση σε καστανό

η βαθυ έρυθρό φόντο (Α 3 α).

Μερικό έντελώς «μεταλ­

λικό» σχήματα, σε συνδυασμό με τό κόκκινο χρώμα της έπιφά­ νειας καi μερικες σκόπιμες παραλλαyες τοϋ τόνου, έπιτρέπουν Ί ­ σως την τολμηρή ύπόθεση δτι οί άγγειοπλάστες κάπως εχουν γνωρίσει τόν χαλκό, εστω καi αν λείπουν άνάλογα μεταλλικό εύ� ρήματα. Ή κεραμεική δεν περιορίζεται φυσικό στα πολυτελή μόνο άγγεία. Μια σειρά όλόκληρη άπό μορφες καi σχήματα άντιπρο­ σωπεύουν τα άποθηκευτικό δοχεία (πολλά πιθάρια βρέθηκαν στό Σέσκλο), τα κουτάλια

η άρυτηρες, καi άκόμη σφοντύλια, βλή-

62

60

61

ματα για σφεντόνες, καρούλια (πηνία) κ.α. Άπό πηλό εfναι, τέλος, καμωμένα μικρογραφικό άπομιμήματα έπίπλων η σκευών, άγ­ γείων, καθώς καi οί λεγόμενες «τράπεζες προσφορών» η «βωμί­ σκοι», που συνήθως κοσμούνται με γραφή. Ή είδωλοπλαστικη συνεχίζει χωρiς σημαντικες άλλαγες την παράδοση της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής. Τόσο στους τύπους δσο καi στην τεχνικη καi τόν τρόπο της άπόδοσης τών μορφών άν­ θρώπων η ζώων, ή συνέχεια εfναι άπόλυτη. Μερικες λεπτομέ­ ρειες στην τεχνική, στόν τρόπο της άπόδοσης τού ματιού (τώρα γενικεύεται ό τύπος τού ματιού που μοιάζει με κόκκο σταριού) η της κόμης (χωρίζεται σε βόστρυχους) καi τού προσώπου γενικά, δεν έπηρεάζουν την έκτίμηση της άπαραγνώριστης συνέχειας. Πολυ συχνότερη εfναι έξάλλου τώρα ή παρουσία άνδρικών μορ­ φών που κάθονται σε θρονί, καθώς καi ή χρήση γραπτής κόσμη­ σης. Στlς γενικες γραμμες δμως δεν παρατηρείται έντονη άνα­ νέωση οϋτε σημανηκη βελτίωση της τεχνικής. Παρ' δλα αύτά, μερικό είδώλια της περιόδου αύτης ξεχωρίζουν ώς έξοχα πλαστι­ κό μικροτεχνήματα: ενα άριστουργηματικό κεφάλι άπό τό Σέσκλο (Είκ. 65), άλλο ενα δυνατό κεφάλι άπό την Πύρασο (1Ξίκ. 66), ή καθισμένη γυναίκα άπό την περιοχη τών Φαρσάλων (Είκ. έγχρ. 8), ή «'Αφροδίτη» άπό τη Σουφλi Μαγούλα καi άλλα άκόμη, δί­ νουν τό μέτρο της άκμης της μικροπλαστικης, που κλιμακωτό χά-

64

58. Γραπτό άγγεΓο μέ κόσμημα ζώνης τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. 0,08 μ.). Σέσκλο. 'Εθνικό 'Αρχαιολογικό ΜουσεΓο 5919. 59. Γραπτό άγγεΓο τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. 0,09 μ.). Ότζάκι Μαγούλα. ΜουσεΓο Βόλου Κ 2156. 60. Γραπτή λεκαvίδσ τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. Ο, 123 μ.). Τσαγγλί, ΜουσεΓο Βόλου Κ 292. 61. 'Ερυθρός μονόχρωμος σκύφος τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. 0,085 μ.). Σέσκλο. 'Εθνικό 'Αρχαιολογικό ΜουσεΓο 6025. 62. Πήλινα καί λίθινο βλήματα (πεσσοί) σφεντόνας. Σέσκλο. ΜουσεΓο Βόλου. 63. Πήλινη τράπεζα τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. 0,065 μ.). Τσαγ­ γλί. ΜουσεΓο Βόλου Κ 276. 63

64. Τράπεζες προσφορών γραπτές. Μέση Νεολιθική.

νειτη δύναμη καiτη χόρη τη�ξεπέφτει πρόςτό τέλοςτηςέποχης καiσχεδόν χάνεται η μετασχηματίζεται στην άρχη της έπόμενης περιόδου. Τα λίθινα είδώλια είναι πολυ σπάνια στό θεσσαλικό χώρο γε­ νικό , άλλα δεν είναι άγνωστα , άκόμη καi στην 'Αρχαιότερη Νεο­ λιθική. Δύο άπό αύτό, που άνήκουν στη Μέση Νεολιθικη καiβρέ­ θηκαν στην άκρόπολη τοϋ Σέσκλου (τό ενα άποδίδει ή Είκ. 67· τό άλλο είναι καμωμένο άπό άπολιθωμένο όστοϋν) , εχουν όπη για

65. Κεφάλι πήλινου είδωλίου γυναίκας τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. 0,03 μ.). Σέ­ σκλο Α 1968. ΜουαεΓο Βόλου Μ 551Ο. 66. Κεφάλι πήλινου γυναικείου είδωλίου (ϋψ. 0,034 μ.). Πύρασος. ΜουσεΓο Βόλου Μ 2436.

άνάρτηση· βεβαιώνεται έτσι ή χρήση μερικών είδωλίων άπό διαρκέστερο ύλικό ώς περίαπτων -καi ϊσως άκόμη δίνεται κά­ ποια ένδειξη για την άπώτερη σημασία τους. Μοναδικό είναι, τέ­ λος, ώς τύπος, τό έπόνω τμημα είδωλίου γυναίκας, που παριστά­ νεται σαν καμπούρα, με εντονη σκωπτικη διάθεση (Είκ. 68). Ή είδωλοπλαστικη δεν έξαφανίζεται με τό τέλος τοϋ «Πολιτι­ -108-

σμοϋ τοϋ Σέσκλου». Άλλα ή άλλαγη καi στόν τομέα αύτόν, στην

άρχη τουλάχιστον, είναι τόσο έντονη, ώστε κατ' άνάγκην όδηγεί πρός την ύπόθεση γενικότερης άλλαγης πορείας. 'Όπως άκριβώς συμβαίνει με την κεραμεική, θά κλονιστεί η θά ύποστεί έντονο μετασχηματισμό μιά παράδοση που είχε διαρκέσει πάνω άπό χί­ λια χρόνια. Στiς σφραγίδες, που τώρα είναι λίθινες έξίσου σχεδόν καi πή­ λινες, παρουσιάζονται τά ϊδια γενικά χαρακτηριστικά της συνέ­ χειας καi της σταθεροποίησης, που σταδιακά όδηγεί στην τυπο-

67. Λίθινο είδώλιο-περίαπτο (ϋψ. 0,043 μ.). Σέσκλο. 'Εθνικό 'Αρχαιολογικό Μουσείο 5980. 68. 'Άνω μέρος πήλινου νεολιθικού είδωλίου γυναίκας μέ ((καμπούρωι (ϋψ. 0,025 μ.). Περιοχή Στεφανοβικείου (1970). Μουσείο Βόλου 3402.

ποίηση καi την παρακμή. Τά <<μαιανδρικά» σχέδια συνεχίζονται καi έπεκτείνονται με έλαφρες παραλλαγες άπό θέση σε θέση· νέα κοσμήματα μεταφέρονται ϊσως άπό την ύφαντική (Είκ. 57), ένώ οί ρυθμοi της άγγειογραφίας δεν έχουν έπηρεάσει τό σφρα­ γιδολόγιο, που έξακολουθεί νά παραμένει συντηρητικό. Γιά τη λιθοτεχνία άναφέραμε πιό πάνω τiς βασικες παρατηρήσεις, δηλαδη την έντεινόμενη τάση γιά μεγαλολιθισμό καi κυ- - 109

ριαρχία τών λεπίδων. Στα λειασμένα έργαλεία, τα όστέινα καi τiς άλλες τεχνικές, όρισμένα στοιχεία έξελίσσονται fΊ τελειοποιούν­ ται, άλλα με τόν καιρό ή έπανάληψη θα προκαλέσει φαινόμενα που φανερώνουν κόπωση.

4. Ό <<Πολιτισμός τού Σέσκλου»: Στοιχεία κοινωνικής δομής καl όργάνωσης. Γενικότερα συμπεράσματα Ή θαυμαστη όργάνωση τού οίκισμού τού Σέσκλου, καi πιθα­ νότατα καi άλλων παρόμοιων κέντρων, ή παρουσία όχυρώσεων καi «άκροπόλεων», παράλληλα με την άνοδο τοϋ έπιπέδου της μικρης κώμης εως τα δρια σχεδόν της πόλης, την ένταση τών άν­ ταλλαγών καi της έπικοινωνίας, την πρόοδο της έξειδίκευσης σε όρισμένες τεχνικές, δεν μπορεί να είναι φαινόμενα άσχετα με κά­ ποια άνάλογη άνάπτυξη καi της κοινωνικής όργάνωσης fΊ την έπι­ νόηση νέων θεσμών καi κανόνων κοινης άποδοχης. nΑν έπομέ­ νως θεωρήσουμε δεδομένη την άλλαγη κλίμακας στiς πολιτισμι­ κες έκδηλώσεις, πρέπει άντίστοιχα να δεχτούμε τουλάχιστο κα­ λύτερα όργανωμένη κοινη άρχή, έστω καi αν δεν είμαστε σε θέση να την καθορίσουμε. Πραγματικά, δεν ύπάρχει τρόπος όρι­ σμού της ύπερατομικης έξουσίας, που άσφαλώς θα δέσποζε στό χώρο της προστασίας τών κοινών συμφερόντων. 'Υποθέτουμε δτι αν ύπfιρχε κάποια άρχή, δε θα διέφερε πολυ άπό την κοινοτι­ κή, που άποκλείει τό δεσπψισμό καi την άρχηγία. Αύτό άλλωστε διαπιστώσαμε καi για την προηγούμενη περίοδο, που είχε πιό έν­ τονο «άγροτικό» χαρακτήρα. Ό χαρακτήρας αύτός δμως δεν άλ­ λαξε ούσιαστικά στη νέα έποχή, γιατi στη βάση της παραγωγικής διαδικασίας ύπάρχει καi τώρα ή γεωργία καi ή κτηνοτροφία. Ή κυπαρικη μονάδα της κοινότητας, ή οίκογένεια, μικρη καi άνε­ ξάρτητη, δπως μαρτυρούν τα οικήματα, παραμένει έπίσης άναλ­ λοίωτη. Άλλα άπό την άλλη μεριά οί όχυρώσεις, έστω καi αν στα πεδι­ νά είχαν τη μορφη άπλών τάφρων σκαμμένων στό στερεό έδα­ φος, άπαιτούσαν συλλογικη δράση καi για να κατασκευαστούν καi για να διατηρηθούν· κάποιοι έπρεπε να μπορούν να έπιβάλ­ λουν τό σεβασμό τών κοινών συμφερόντων, να έξασφαλίζουν όρισμένα πρώτης άνάγκης άγαθά καi να ύποχρεώνουν σε συμμε­ τοχη τiς μονάδες, δταν ή άνάγκη τό καλούσε. nΑν τό Σέσκλο της περιόδου αύτης είχε 3-4.000 κατοίκους, δ­ πως σημειώσαμε παραπάνω, πρέπει να ύποθέσουμε άντίστοιχη - 110- μεγιστοποίηση τών προβλημάτων που φυσιολογικά θα προκά-

λεσε ή άπίστευτη σχεδόν, για τό μέτρα, της έποχfις, συγκέν­ τρωση τόσων άτόμων. ΜΑν λ.χ. ύπολογίσουμε για τη διατροφη μιας οικογένειας 5-6 ψυχών καλλιέργεια έκτασης δέκα στρΕ!μ­ μάτων, φτάνουμε σ· ενα σύνολο καλλιεργούμενης γης 6.000 στρεμμάτων, που εΤναι δύσκολο νό έξασφαλιστεί και στη σημερι­ νη μορφη τού έδάφους που κατέχει τό σύνχρονο χωριό, χωρις συστηματικη άποδάσωση. .Για την κτηνοτροφία δεν ύπfιρχε ίσως πρόβλημα, έπειδη ό τόπος προσφέρεται ίδιαίτερα. 'Οπωσδήποτε δμως έπρεπε νό βρεθούν λύσεις για την έξα­ σφάλιση και ίσως άκόμη και τη φρούρηση της άγροτικfις ίδιοκτη­ σίας και τών καλλιεργειών, τού νερού και τών βοσκοτόπων, δ­ πως έπίσης ηταν άνάγκη νό ύπάρχει κάποια πρόνοια για την άπο­ θήκευση περισσευμάτων. UΟλα αύτά, στην κλίμακα που λογικό ύποθέτουμε, ξεπερνούσαν τις δυνατότητες τών άτόμων η τών οί­ κογενειακών μονάδων. Δεν μπορούμε δυστυχώς νό ξέρουμε τί ρόλο έπαιζε ή «άκρό­ πολη» στό προσκήνιο τών κοινών ζητημάτων· φαίνεται έντελώς άπίθανη ή έρμηνεία της ώς διοικητικού κέντρου, γιατι δεν ένι­ σχύεται άπό καμιά ένδειξη. Βέβαια, είναι λογικη ή σκέψη δτι αν ύπfιρχε κάποια άρχή, πρέπει ή εδρα της νό ηταν μέσα στην άκρό­ πολη. UΟλα αύτό δμως εΤναι άπλες ύπbθέσεις πρός τό παρόν, χω­ ρις άντίκρισμα στα πράγματα. Ή έπανεξέταση, που έγινε έξήντα χρόνια μετά την πρώτη άνασκαφη της θέσης, δεν άφηνε περιθώ­ ρια για παρατηρήσεις αύτού τού είδους. 'Εξάλλου, ή έρευνα στόν οίκισμό δεν έχει προχωρήσει τόσο, ώστε νό μπορούν νό έλεγ­ χθούν και νό έρμηνευθούν γόνιμα μερικες ένδείξεις διαφορισμού που παρατηρήθηκαν, άφού ol παρατηρήσεις αύτες μπορεί ν· άνα­ τραπούν στη συνέχεια. Πάντως, μπορούμε νό έλnίζουμε δτι με την πρόοδο της έρευνας μερικό τουλάχιστον άnό τα ζητήματα αύτό θό βρούν τη ,λύση τους. Μέχρι τώρα δεν ύπάρχει καμιά ένδειξη για την ϋπαρξη «Ιε­ ρών» στην άκρόπολη fΊ στόν οικισμό. Με Ιδιαίτερη προσ,οχη έλέγχθηκαν δλα τό εύρηματικό περιστατικό στό δωμάτιο 12, δ­ που διαπιστώθηκαν έπαλείψεις τών τοίχ�ν με πηλό και λεπτό κο­ νίαμα, σε περισσότερα μάλΊστα στρώματα. Πουθενά δε βρέθηκε κάποιο ίχνος που νό προδίδει την Ιερότητα τού χώρου. 'Από την άποψη αύτη τό Σέσκλο φαίνεται πολυ μακριά άπό τη θεοκρατού­ μΙΞνη 'Ανατολή, ίσως έπειδη βρίσκεται σ· ενα καθαρό εύρωπαϊκό έδαφος. Συμπερασματικό μπορούμε νό παρατηρήσουμε δτι ενα έπί­ πεδο σχεδόν άστικό είχε πιθανότατα έπιτευχθεί σε εύρωπαϊκό έ­ δαφος, δυόμισι χιλιάδες χρόνια πρωιμότερα άπό δσο ύπολογίζαμε μέχρι τώρα! Αύτό τό έπίπεδο διαπιστώνεται βέβαια στην - 111 -

- 112 -

Άνατολη ('Ιεριχώ, <;atal Ηϋγϋk) πολυ πρiν άπό τόν «Πολιτισμό τοϋ Σέσκλου». �Ισως θά μπορούσαμε νά παραλληλίσουμε τά όχυ­ ρωμενα πολίσματα τοϋ Hacilar 11-1 καi την οίκιστική τους όργά­ νωση με τό Σέσκλο της Μέσης Νεολιθικ�ς. άφοϋ δεν ύπάρχουν μεγάλες χρονολογικες δυσκολίες. Άλλά παρ· δλα αύτά, δεν μπο­ ρούμε v· άναζητήσουμε τά πρότυπα της οίκιστικης όργάνωσης τού Σέσκλου στά μικρασιατικά άντίστοιχα, έπειδη τό πνεύμα της όργάνωσης (που έδώ άποτελεί φυσιολογικη άνάπτυξη ένός προ­ γενέστερου σταδίου) είναι διαφορετικό. Πραγματικά, λείπει άπό . τό Σέσκλο κάθε ένδειξη, έστω καi άόριστη, «iερατικης» συνοικίας η ίερατείου γενικά, κτισμάτων καi χώρων γιά τελετουργικους σκοπούς. Δεν ύπάρχει άκόμη τό πραγματικό άποχώρισμα της άκρόπολης άπό τόν γύρω οίκισμό με τείχος άξιο tού όνόματος, καi δΕν έχουμε πρός τό παρόν καμιά είδηση γιά την ταφη τών νε­ κρών σε άμεση συνάφεια με τόν οίκισμό. Οί διαφορες αύτες είναι καi ούσιαστικες καi μεγάλες, άλλά δεν άποκλείουν έπαφες με άνατολικά κέντρα καi πιό συγκεκριμένα τά παραλιακά της Μικρασίας. �Αν άπό την Άρχαιότερη Νεολιθικη ηδη δεχόμαστε κάποια, έμμεση έστω, σχέση, δεν μπορούμε νά, άtτοκλείσουμε άνταλλαγες κατά την περίοδο αύτή, άφού μάλιστα τά δεδομένα ένθαρρύνουν τέτοιες συσχετίσεις. Στό προηγού­ μενο κεφάλαιο είδαμε λ.χ. τόν νησιωτικό συνοικισμό τού 'Αγίου Πέτρου της Άλοννήσου ώς σταθμό της έπικοινωνίας με τά μι­ κρ_ασιατικά παράλια, άπό τό τέλος τουλάχιστο της Άρχαιότερης Νεολιθικης. Στά νεότερα στρώματα τού συνοικισμού αύτού βρέ­ θηκαν όπτες άποδείξεις άμeσων άνταλλαγών με τό Σέσκλο η την περιοχή του (ενα σπανιότατο σχημα άγγείου που ξέρουμε μόvο άπό τό Σέσκλο -πρβ. Είκ. έγχρ. 7- βρέθηκε καi στόν 'Άγιο Πέ­ τρο!), καi την ίδια έποχη είναι βεβαιωμένες οί έπαφες τού νησιω­ τικού συνοικισμού με την Άνατολή. Γιά πρώτη φορά στην ίστο­ ρία της έρευνας έχουμε έτσι ενα βέβαιο ένδιάμεσο σταθμό, σε μιά όπλώς είκαζόμενη άλλοτε -καi άόριστα έπαναλαμβανόμενη­ έπικοινωνία. 'Όπως είπαμε καi στά προηγούμενα, οί έπαφες αύτες καi ή έπι­ κοινωνία μπορεί νά έφεραν νέες ίδέες καi νά προκάλεσαν νέα σχήματα. Δεν έπηρέασαν δμως γενετικά την έξέλιξη, που άκο­ λουθεί φυσιολογικη πορεία πρός την άνάπτυξη παλαιότερων το-­ πικών προτύπων. Τά πρότυπα αύτά έδωσε ή Άρχαιότερη Νεολι­ θική: την έποχη έκείνη, πράγματι, τό Σέσκλο ηταν ενας πολυ με­ γάλος οίκισμός, όπως παρατηρήσαμε ηδη· ύπηρχαν δηλαδη στόν ίδιο τόπο καi οί προϋποθέσεις καi oi δυνατότητες για παραπέρα άνάπtυξη. Ό «Πολιτισμός τού Σέσκλου» -ή λαμπρότερη περίοδος του. νεολιθικού πολιτισμού στη Θεσσαλία- άποτελεί, χωρiς

καμιά άμφιβολία, φυσιολογικη άνάπτυξη και όμαλη συνέχεια τού τοπικού άρχαιότερου νεολιθικού πολιτισμού.

5. Ή Μέση Νεολιθική στή Στερεσ καί τήν Πελοπόννησο Τό νότιο γεωγραφικό δριο έξάπλωσης της θεσσαλικης Μέσης Νεολιθικης δεν προχωρεί κάτω άπό την Κοιλάδα τού Σπερχειού. Τό Λιανοκλάδι, ό σπουδαιότερος άνασκαμμένος συνοικισμός της Φθιώτιδας, εΤναι τό ίδιο κέντρο μιας άρκετά διαφοροποιημένης παραλλαγης, που σχετίζεται άμεσα με την κυρίως θεσσαλικη (κε­ ραμεικη χαρακτηριστικη τού Λιανοκλαδιού έχει βρεθεί σε πολ­ λους συνοικισμους της νοτιότερης Δυτικης Θεσσαλίας) και έχει άσφαλώς την ίδια άφετηρία. Ταυτόχρονα δμως έχουμε έδώ ενα σημείο έπαφης με τη Λοκρίδα και τη Βοιωτία η την Εύβοια. 'Οπωσδήποτε, στά εύρύτερα δρια τού «Πολιτισμού τού Σέ­ σκλου» θά μπορούσε νά περιληφθεί και τό Λιανοκλάδι, με την ί­ δια έννοια που περιλαμβάνουμε στό δρια αύτό και τό Σέρβια της νότιας Κεντρικης Μακεδονίας. Νοτιότερα, ή Άνατολικη Στερεά εΤναι ό χώρος τού «Πολιτι­ σμού της Χαιρωνείας», δπως σωστό όνομάζεται ή τοπικη Μέση Νεολιθικη άπό τό πιό πλούσιο κέντρο της. Παράπλευρα, ή Έλά­ τεια (Δραχμάνι), πρόσφατα (άλλό ίσως δχι άρκετά) άνασκαμμένη, έδωσε πολύτιμα νέα στοιχεία, και κυρίως έπιβεβαίωσε παλαιό­ τερα η πρόσθεσε τη δυνατότητα χρονολόγησης (ραδιοχρονολο­ γίες), ένώ ό βοιωτικός 'Ορχομενός παραμένει πάντα ενα πολυ έν­ διαφέρον κέντρο. 'Ωστόσο, ol θέσεις αύτες δεν έπαρκούν βέβαια • γιό τό σχηματισμό όλοκληρωμένης είκόνας της έξέλιξης σ' δλη την έκταση της Άνατολικης Στερεάς, εως τά σύνορα της Άπικης, που και αύtη έλάχιστα έχει έρευνηθεί, δπως καi ή Εύβοια. Ή Ιδιόμορφη γραπτη κεραμεικη της Χαιρώνειας, αν καi τά σχή­ ματα (στην άρχη και ή δ1ακόσμηση) φαίνονται κάπως άρχαιό­ τροπα, χωρiς άμφιβολία εΤναι στη μεγαλύτερη έκτασή της σύγ­ χρονη καi άνάλογη μe τη γραπτη κεραμεικη της θεσσαλικης Μέ­ σης Νεολιθικης. Ή σύνταξη δμως τών θεμάτων εΤναι αύστηρό­ τερη καi ή γεωμετρ;κη δομ,') πιό καθαρή, ώστε μπορεί νά ύποτε­ θεί κάποια πρωιμότητα καi ίσως μιό χρονικη άναλογία με τiς προ­ χωρημένες φάσεις της 'Αρχαιότερης Νεολιθικης της Θεσσαλί­ ας (δπου ύπάρχει ή _«άρχαϊκη» γραπτη κόσμηση) καi τό πρώιμο τμημα τού «Πολιτισμού τού Σέσκλου». Ή Φωκίδα έτσι φαίνεται νά άκολουθεί έξελικτικό δρόμο παράλληλο πρός τό θεσσαλικό, και όπωσδήποτε διαφορετικό άπό άλλων περιοχών, γειτονικών - 113άλλά νοτιότερων,

Στην άρχιτεκτονική, δπως έδειξε ή 'Ελάτεια, δεν ύπάρχουν διαφορες άπό τη Θεσσαλία· τό οlκήματα είναι καi έδώ τετρά­ πλευρα, με λιθόχτιστη κρηπίδα συνηθισμένου πλάτους (0,60 μ.), άνωδομία άπό πηλό καi στέγη δίρριχτη, δπως μαρτυρούν ύπο­ λείμματα άλοιφης της στέγης καi δπως βεβαιώνει άκόμη τό πή­ λινο άπομίμημα σπιτιού τού Μουσείου της Χαιρώνειας (Είκ. έγχρ. 6). Ή ίδια βασικη όμοιότητα φαίνεται καί στην είδωλοπλαστική· τό έξοχο πήλινο γραπτό είδώλιο γύναίκας άπό τη Χαιρώνεια βε­ βαιώνει δτι τό δημιουργήματα της τοπικής μικροπλαστικης ηταν έφάμιλλα τών θεσσαλικών (Είκ. 69). Τό τέλος της Μέσης Νεολι­ θικής στη Φωκίδα είναι άσαφές τεκμηριώνεται δηλαδη μόνο άπό διαφορες στην κεραμεική, καi ίδιαίτερα άπό την παρεμβολη (στό δεύτερο μισό της περιόδου) μιάς νέας τεχνικής, τών «νεολιθικών urfirnis».74 Ή τεχνικη αύτη δεν κατάγεται βέβαια άπό την περιοχη της Στερεάς, αν καi προσδιορίστηκε πρώτη φορά άπό τόν Kunze στη δημοσίευση της νεολιθικής κεραμεικης τού 'Ορχομενού. Στη Φωκίδα είσάγεται άπό τό Νότο. Στην Άπική, καi συγκεκριμένα στη Νέα Μάκρη, τό νεολιθικό urfirnis έμφανίζονται άπότομα, ϋ­ στερα άπό μιό «κpταστροφή», που όρίζει δ,τι έκεί χαρακτηρίσαμε «Άρχαιότερη Νεολιθική». Βασικό γνώρισμα της νέας τεχνικής είναι ή γενικη χρήση ένός στιλπνού βερνικιού (urfirnis) γιό τη μονόχρωμη καi γιό τη γραπτη κεραμεική. Ή δεύτερη είναι έ'r'ελώς γραμμική, όχι δμως άσχετη με τq πνεύμα της κοσμητικής της Χαιρώνειας. Τό σχήματα τών άγγείων είναι έπίσης σαφώς «αίγαιακά», καi όπωσδήποτε δεν εί­ ναι ξένα πρός τό έλλαδικό νεολιθικό σχηματολόγιο. ΟΙ πολυ ψη­ λες βάσεις μπορεί νό παραλληλιστούν με άντίστοιχες άπό τη Θεσσαλία (Τσαγγλί, Σέσκλο) τού τέλους της Μέσης Νεολιθικής, καi τό μεταλλικό τοιχώματα έπίσης. Τό νεολιθικό urfirnis είναι γνωστό άπό τη Βοιωτία ('Ορχομενός) κυρίως, άλλό καi άπό τη Φωκίδα, δπως είπαμε, την Άπικη (Νέα Μάκρη) καi την Ευ.βοια, ένώ είναι άγνωστα στη Θεσσαλία (�να παράδειγμα άπό την Πύ­ ρασο φαίνεται νό έχει είσαχθεί άπό την Εϋβοια). Είναι όλοφά­ νερο λοιπόν δτι πρόκειται γιό μιό τεχνικη της Μέσης Νεολιθικής που άναπτύχθηκε πέρα άπό τό δρια της Ζώνης Σέσκλου-Χαι­ ρώνειας, δπου τό έπίχρισμα τών άγγείων δεν έγινε ποτε στιλπνό βερνίκι, καi δπου ή παραδοσιακη γραπτη διακόσμηση με κόκκινο ζωηρό χρώμα σε άσπριδερό φόντο συνεχίστηκε ως τό τέλος. Τό ζήτημα δμως δεν περιορίζεται σε μιό άλλαγη τεχνικής τό νεολιθικό urfirnis στό Νότο (τό κέντρο της παραγωγής ξέρουμε τώρα δτι ηταν ή ΒΑ Πελοπόννησος) συνδυάζονται με πολιτισμι­ κες άλλαγες καi με τη δημιουργία μιας διαφορετικής παράδοσης. - 114 - "Αν ή άποψη αύτη είναι όρθή, τότε ή Άνατολικη Στερεό -σύμ-

φωνα με τiς ένδείξεις που πρός τό παρόν υπάρχουν- φαίνεται νό μετέχει καi στη θεσσαλικη παράδοση (βόρειο τμημα) καi στη Νό­ τια (Βοιωτία, Άπική, Εϋβοια). Παρουσιάζει δηλαδη μιό μεσότητα άνάλογη με τη γεωγραφική της θέση.

69. Πήλινο γραπτά νεολιθικά είδώλιο (ϋψ. Ο, 12 μ.). Χαιρώνεια. ΜουσεΓο Χαι­ ρωvείας 565.

Ή Πελοπόννησος την έποχη αύτη παρουσιάζει φαινόμενα εν­ τονης διαφοροποίησης. Ή 'Αρχαιότερη Νεολιθικη φαίνεται πώς εληξε κάπως πιό πρώιμα καi σε μερικες θέσεις άπότομα. 'Αναφε­ ρόμαστε κυρίως στη ΒΑ περιοχή, έπειδη άπό αύτην προέρχονται οί πληροφορίες καi έκεί συγκεντρώνονται οί σπουδαιότερες θέ­ σεις που πρόσφατα έρευνήθηκαν συστηματικά. Στη Λέρνα ό Caskey διακρfνει σαφη καi στρωματογραφικό βε­ βαιωμένη διαίρεση 'Αρχαιότερης καi Μέσης Νεολιθικης. Ή δια­ πίστωση αύτη δεν είναι δυνατό νό άμφισβητηθεί. Τό ζήτημα μόνο είναι, αν τό σημείο άποχωρισμοϋ τών δύο περιόδων άντι- - 115 -

στοιχεί χρονικό με τό τέλος της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής στη Θεσσαλία. Στό Σπήλαιο τοϋ Φράγχθι ό Jacobsen ξεχώρισε μιό κατηγορία πρώιμων νεολιθικών urfirnis (μονόχρωμων), 75 καi ή ραδιοχρονολογία εδειξε δτι ή φάση αύτη άρχίζει πρός τό μέσα της 6ης χιλιετίας π.Χ., δηλαδη πολυ πρiν άπό την άρχη της Μέσης Νεολιθικής στη Θεσσαλία (περίπου 5300 π.Χ., σύμφωνα με την

70. Γραπτό Urfirnis τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. Ο, 160 μ.). Λέρνα, ΜουσεΓο Άρ­ γους L 1053/8.

- 116 -

ύψηλότερη ραδιοχρονολόγηση άπό τό Σέσκλο). Άν ή διαφορά αύτη έπιβεβαιωθεί καi άπό άλλες παρατηρήσεις, τότε θό άποκτή­ σει ίδιαίτερη σημασία, γιατi θό θέσει ενα σημαντικό πρόβλημα καi θό λύσει ενα άλλο: Τό πρώτο πρόβλημα εϊναι ή διάσπαση της άκολουθίας της έξέλιξης της Νεολιθικής του έλλαδικου χώρου. Ή Πελοπόννησος φαίνεται νό διαφοροποιείται ηδη άπό τό μέσα σχεδόν της 6ης χιλιετίας π.Χ. Τό δεύτερο εiναι ή προέλευση της τεχνικής τών νεολιθικών urfirnis καi ή σύνδεση της παρουσίας της με την είσοδο στη χώρα ξένων πληθυσμιακών στοιχείων, πού, κατά τους δράστες της «θεωρίας», ερχονται άπό την άνατο­ λικη περιοχη τοϋ Πολιτισμού τοϋ Halaf! 76 Άλλα αύτη ή φαντα­ στικη «άφιξη νέου πληθυσμού άπό την Έγγυς 'Ανατολή», που εί­ σέδυσε άπότομα στό άνατολικό τμήμα της Κεντρικής καi Νότιας 'Ελλάδας, τοποθετείται, σύμφωνα με τη θεωρία, «άκριβώς περί,

η

όχι πολυ μετά, τό 5000 π.Χ.».77 'Άν δμως, δπως σημειώσαμε

παραπάνω, τα νεολιθικά urfirnis τοϋ Σπηλαίου Φράγχθι χρονολο­ γηθοϋν προς τα μέσα της 6ης,χιλιετίας π.Χ., θα πρέπει λογικά να ύποτεθεϊ δτι πολυ πιό πρώιμα εiχαν, ώς τεχνική, άναπτυχθεί στην περιοχη τοϋ πολιτισμοϋ τοϋ μεσοποταμιακοϋ Halaf, δπου τοπο­ θετείται ή κοιτίδα καi της τεχνικης και των φορέων της στην Έλ-

/

71. Γραπτό Urfirnis τής Μέσης Νεολιθικής (ϋψ. Ο, 115 μ.). Λέρνα. ΜουαεΓο Άρ­ γους 7038.

ι

λάδα. Άλλα μια τόσο ύψηλη χρονολόγηση εiναι εντελώς άδύ­ νατη, σύμφωνα μέ τα χρονολογικά δεδομένα (άνώτατο δριο τό 5250 πΧ για την άρχή), και έπομένως ή θεωρία θα έπεφτε στό κενό. Δεν εiναι δμως μόνο χρονολογικά άστήριχτη ή νέα θεωρία. Και για λόγους εσωτερικους δεν μπορεί να γίνει άποδεκτή, Πρώτα πρώτα, ή τεχνική τοϋ στιλπνοϋ βερνικιοϋ εiναι μια σπου­ δαία τεχνικη έμπνευση που δεν έχει άναγκαστικά μια περιοχη­ κοιτίδα· έπειτα, μπορεί να μεταδοθεί ώς νεωτερισμός, χωρίς να εiναι άπαραίτητη ή διάδοσή της μέσο άποικισμοϋ. 'Εξάλλου,

η

ί­

δια ή κεραμεικη τοϋ πολιτισμοϋ τοϋ Halaf παρουσιάζει μερικά ίδιαίτερα χαρακτηριστικά στοιχεία στη γραπτή κόσμηση των άρ­ χαιότερων φάσεων, καi συγκεκριμένα: νατουραλιστικές παρα­ στάσεις ζώων (δηλαδη λεοπαρδάλεις, πουλιά, ελάφια, αiγες, φίδια) καi άκόμη μορφές κυνηγών, βουκράνια και κεφάλια κριών!

- 117 -

Θό ηταν έξαιρετικό άπίθανο νό λησμονηθούν δλες αύτες οί κατα­ βολές, ol τόσο μάλιστα εντονες, άπό τους φορείς του ίδιου πολι­ τισμού, δταν εφτασαν στην 'Ελλάδα. 'Όπως παρατηρήσαμε πιό πάνω, ή διακόσμηση τών νεολιθικών urfirnis δε φαίνεται άσχετη με τη γραμμικη διακοσμητικη του τύπου Χαιρώνειας η με τiς νο­ τιότερες παραλλαγές της. Οϋτε τό σχήματα τών άγγείων είναι ξένα πρός τiς έλλαδικες παραδόσεις. Μόνο ή τεχνικη φαίνεται ξένη, καi αύτη μπορεί ίσως νό άποδοθεί σε άνατολικες έπιδρά­ σεις. 'Ανεξάρτητα δμως άπό δλα αύτά, είναι γεγονός δτι ή νέα τεχνι­ κή, καi άπό την άποψη της ποιότητας καi άπό την πλευρό της δια­ κόσμησης, εδωσε μερικό άριστουργηματικό δημιουργήματα. Φόρμες στέρεες καi όρμονικες στό σχήματα, λιτότητα καi αύστη­ ρη σύνταξη στην κόσμηση χαρακτηρίζουν τό άγγεία αύτά, που χρωματικό δεν περιορίζονται σε σκοτεινους τόνους, άλλό συχνό καi έρυθρούς, τόσο θερμους μάλιστα, ώστε σε μερικες περιθω­ ριακες θέσεις δύσκολα ξεχωρίζει ενα μονόχρωμο έρυθρό urfirnis άπό τό έρυθρό μονόχρωμα (Α 1) του Σέσκλου ! Πολυ λίγα πράγματα είναι γιό την ωρα γνωστό γιό τiς άλλες πλευρες της πελοποννησιακής Μέσης Νεολιθικής ετσι, ή έπισή­ μανση διαφορών στό ταφικό εθιμα γιό την ύποστήριξη πληθυ­ σμιακών μεταβολών δεν μπορεί νό ληφθεί σοβαρό ύπόψη. 'Αντίθετα, πολυ πιό σοβαρες καi ύπολογίσιμες είναι ή συνέχεια καi οί εκδηλες όμοιότητες που παρουσιάζει ή τεκτονικη με την άντί­ στοιχη της Φωκίδας καi της Θεσσαλίας. Στη Λέρνα λ.χ. τό οίκή­ ματα της περιόδου είναι εύθύγραμμα, με λίθινη κρηπίδα, δπως καi κατά τό τέλος της προηγούμενης περιόδου, καi μικρες έσωτε­ ρικες άντηρίδες, δμοιες με έκείνες που συναντήσαμε στό Σέσκλο. Ώς προς την είδωλοπλαστική, δπου πάλι έπισημαίνουν διαφορές, ή γενίκευση της γραπτής κόσμησης είναι φαινόμενο φυσιολογικό καi δεν περιορίζεται μόνο στην περιοχη τών νεολιθικών urfirnis, ένώ ή άπουσία «στεατοπυγίας» είναι μιό έξέλιξη που προσημαί­ νει μετασχηματισμους που θό όλοκληρωθουν κατά τη Νεότερη Νεολιθική. Νεωτερισμοi δμως παρατηρούνται καi άλλοι, στην κεραμεικη προπάντων, της πελοποννησιακής κα) της στερεοελλαδι72. Γραπτά rrvεολιθικά Urfir- κης παραλλαγής της Μέσης Νεολιθικής, μάλιστα σε προχωρημέnis τού Νότου». νες φάσεις: ή έμφάνιση λ.χ. της τεφpης καi επειτα της μελανης κεραμεικης μαρτυρεί ίσως δτι στοιχεία χαρακτηριστικό της Νεό­ τερης Νεολιθικης εχουν προπορευθεί έδώ. Kai γενικότερα, ή πο­ ρεία στiς νοτιότερες περιοχες φαίνεται πιό γοργή, την ίδια περί­ που έποχη πού ή Θεσσαλία παύει πιό v· άποτελεί τό δυναμικό κέντρο της έξέλιξης. Ίκανοποιητικες έρμηνείες τών τάσεων αύ- 118 - τών καi του εντονου διαφοpισμου του Νότου δεν εχουν προτα-

θεί μέχρι τώρα. 'Ανάλογα δμως φαινόμενα παρατηρούμε άργό­ τερα καi στό θεσσαλικό χώρο, γύρω άπό τό τέλος -άλλου άπό­ τομο καi καταστροφικό, άλλου Ίσως πιό ι'jπιο καi βαθμιδωτό- του «Πολιτισμού του Σέσκλου».

6. Το τέλος τοϋ ((Πολιτισμοϋ τοϋ Σέσκλο·ω). Ένδείξεις διάσπασης Ή άκρόπολη του Σέσκλου καταστρέφεται τελειωτικά άπό γενι­ κη πυρκαγιά, ϋστερα άπό σεισμό η αλλη αίτία, πρός τό τέλος της

73. 'Ακρόπολη Σέσκλου. 'Άποψη άvαλημματικού τείχους τής Νεότερης Νεολιθι­ κής («φάση Διμηvίοω>). Σημειώνεται μέ άριθ. 40 στην κάτοψη τής άκρόπολης (Σχέδιο 42).

Μέσης Νεολιθικής, πολυ πρiν άπό την έκπνοη της 5ης χιλιετίας π.Χ. καi μάλλον πρός τό μέσο της, δηλαδη περi τό 4400 π.Χ., σύμφωνα με ραδιοχρονολογίες άπό την Ίδια την άκρόπολη. Τότε ή θέση έρημώθηκε έντελώς καi ή άκρόπολη εμεινε άκατοίκητη περισσότερο άπό πεντακόσια χρόνια (ξανακατοικήθηκε

- 119 -

στη φάση τοϋ Διμηνίου). Σύγχρονη ηταν καί ή έγκατάλειψη τοϋ οίκισμοϋ γύρω άπό την άκρόπολη, άλλά έδώ ή ζωη δεν ξαναγύ­ ρισε ποτέ! UΩσrε ή κατασrροφη καί ή έγκατάλειψη είναι φαινό­ μενο γενικευμένο: τΗταν τό τέλος μιας έξέλιξης, που στη θέση αύτη κράτησε πάνω άπό χίλια πεντακόσια χρόνια. Τό φαινόμενο αύτό τό συνειδητοποιήσαμε μόνο μετά τίς νεό­ τερες άνασκαφικες έρευνες σrό Σέσκλο, καί τό πρόβλημα που θέτει προσπαθήσαμε νά τό λύσουμε μελετώντας συγκριτικά τά έσωτερικά καί τά έξωτερικά δεδομένα. Τό ζήτημα είναι τό. έξης: Ή έγκατάλειψη της άκρόπολης καί τοϋ οίκισμοϋ τοϋ Σέσκλου σrό τέλος της Μέσης Νεολιθικής ηταν φαινόμενο τοπικό, περιοριζό­ ταν δηλαδη μόνο σ' αύτη τη θέση, fΊ γενικότερο; Τά στοιχεία που ύπάρχουν άπό μερικες άλλες θέσεις, τόσο στη Θεσσαλία 'δσο καί τόν περίγυρο, μάλλον τη δεύτερη έκδοχη εύνοοϋν: Στό Τσαγγλί, ή νεότερη χρονολογικά οίκία Ρ (άνήκει σrό τελευταίο στρώμα της Μέσης Νεολιθικής= Τσαγγλί IV) κα­ ταστράφηκε άπό φωτιά, σύμφωνα με τίς παρατηρήσεις τών Wace καί Thompson. Πολλά άγγεία άπό τό οίκημα αύτό βρέθη­ καν παραμορφωμένα άπό τό κάψιμο, καί αύτό άποδεικνύει δτι ή πυρκαγιά ηταν ξαφνική, βίαιη. Τό ίδιο καμένα ηταν άγγεία άπό την Οίκία Τ, που άνήκει έπίσης στην τελικη φάση της Μέσης Νεολιθι­ κής (Τσαγγλί IV). Προσεκτικη μελέτη της· κεραμεικης της τελευ­ ταίας φάσης τοϋ Τσαγγλιοϋ σε σύγκριση με την τελικη τοϋ Σέ­ σκλου καί συγκεκριμένα την κεραμεικη που βρέθηκε σrό δάπεδο τοϋ κατασrραμμένου άπό πυρκαγιά «κεραμεικοϋ έργασrηρίου» (Δωμάτιο 12), έδειξε πλήρη άναλογία. Τά ίδια «μεταλλικά» σχή­ ματα καί έδώ, άκόμη καί ή ίδια παραμόρφωση μερικών άγγείων -έκείνη άκριβώς που έκαμε τόν Τσούντα νά τά χαρακτηρίσει άποτυχημένα προϊόντα τοϋ κεραμεικοϋ κλιβάνου καί νά έρμηνεύ­ σει τό οίκημα ώς «κεραμεικόν έργασrήριον»! Είναι βέβαιό, έπομένως, δτι ή κατασrpοφη -καί μάλιστα άπό φωτιά- είναι σύγχρονη σrό Τσαγγλί (Φάση IV) καί σrό Σέσκλο (Φάση 1118)! Ή διαφορά είναι δτι σrό Τσαγγλί ϋσrερα άπό λίγο, δηλαδη στην άρχη της Νεότερης Νεολιθικής, ό συνοικισμός κα­ ,-οικείται πάλι, ένώ τό Σέσκλο δε θά συνέλθει ποτε άπό την κατα­ στροφή. Σε άλλη μιά σπουδαία θέση, την άκραία πρός Β θεσσαλικη προφυλακή, τά Σέρβια, ό Heurtley,78 διαπιστώνει «όλοκληρωτικη πυρπόληση» τοϋ τελευταίου, πέμπτου στη σειρά, συνοικισμ,οϋ, που χρονικά τοποθετείται σrό τέλος της Μέσης Νεολιθικής. Ό άνασκαφέας μιλάει έδώ καθαρά γιά καταστροφή, καί πραγματικά δεν ύπάρχει άμφιβολία γιά τά καταστροφικά άποτελέσματα της - 120 - πυρπόλησης. Ή κεραμεικη της τελικής φάσης σrά Σέρβια, δπως

στό Τσαγγλi καi τό Σέσκλο, δείχνει την ϊδια προτίμηση τών «ξε­ στών» άγγείων (Α 3 ζ) άντi τών γραπτών (Α 3 β). 'Ωστόσο, καi έδώ ή ζωη συνεχίστηκε μετά την «καταστροφη» καi ό συνοικι­ σμός δεν έγκαταλείφθηκε, δπως στό Σέσκλο. 'Αντίθετα, ή συνέ­ χεια στην κεραμεικη είναι βεβαιωμένη γιό ενα διάστημα άκόμη, άλλα όχι χωρiς μετασχηματισμό. 'Έχουμε λοιπόν τώρα μιό διπλη καi σπουδαία διαπίστωση: Πρώτο, ή πυρπόληση καi ή καταστροφη σημαντικών συνοικι­ σμών της Μέσης Νεολιθικης, γύρω άπό τό 4400 π.Χ. περίπου, είναι γενικευμένη, άφού βεβαιώνεται άπό τρείς γεωγραφικες πε­ ριοχες που άπέχουν άρκετό μεταξύ τους. Δεύτερο, μετά την κα­ ταστροφη οί περισσότεροι συνοικισμοi έπιζούν, καi γιό ενα διά­ στημα συνεχίζουν την παραδοσιακη κεραμεική, στην όποία δμως τώρα ύπεισέρχονται νέα καi άγνωστα πρiν στοιχεία, που θό κυ­ ριαρχήσουν σε λίγο. Ποια είναι τα στοιχεία αύτά, που συνυφαί­ νονται με τα παραδοσιακό καi τεκμηριώνουν μιό μεταβατική

74. Τεφρό γραπτο αγγεΓο τής Νεότερης Νεολιθικής (ϋψ. Ο, 12 μ.). Σέρβια, Μουσείο Θεσσαλο­ νίκης Π 261.

φάση; Τό πρώτο είναι ό μετασχηματισμός της

�eστης

έpυθρ�

κεραμεικης Α 3 ζ σε τεφρη Γ 1 β. Ή ξεστη τεχνική είνα· πολυ συ­ νηθισμένη προς τό τέλος της Μέσης Νεολιθικης καi σχεδόν έκτοπίζει τη χαρακτηριστική γραπrη κόσμηση τού ρυθμού Α 3 β. Γίνεται με την άπόξεση της έπιφάνειας τού άγγείου, που εχει κα­ λυφθεί άπό κόκκινο έπίχρισμα καi με τη δημιουργία άρνητικών κοσμημάτων (Είκ. 56). Αύτη η ϊδια τεχνικη συνεχίζεται καi στη μεταβατικη φάση, που άκολουθεί την καταστροφή, άλλα με μια διαφορά: τό χρώμα τώρα γίνεται, με κατάλληλη όπτηση, τεφρό καi τό κοσμήματα παίρνουν έπίσης βαθυ τεφρό χρώμα. Είναι η κατηγορία που οί Wace καi Thompson όνόμασαν grey-on-grey (τεφρό έπi τεφρού) καi ό Τσούντας είχε προγενέστερα χαρακτηρίσει ώς Γ 1 β. Τό σχήματα τών .άγγείων είναι τό ϊδια τα παλιά,

-121 -

καi ή μόνη διαφορά εiναι τό χρώμα: στη θέση του ζωηρου έρυθρου, που κατ· έξοχην χαρακτηρίζει τη θεσσαλικη μέση νε­ ολιθικη κεραμεική (τόσο ώστε ή περίοδος όνομάστηκε «Πολιτι­ σμός τών έρυθρών άγγείων»!), τώρα ερχεται τό γκρίζο, όγνωστο πρίν, άλλα ενα άπό τό άγαπητό χρώματα της έπόμενης περιόδου, :της Νεότερης Νεολιθικής! ·Η παραλλαγη δμως δεν εγινε άπό­ τομα. Στό Τσαγγλi καi στα Σέρβια, δηλαδη στις θέσεις που έπέζη­ σαν μετό την καταστροφ�, βρέθηκαν άγγεϊα που στη μία έπιφά­ νεια εiναι έρυθρό ξεστό καi στην όλλη τεφρά! ·Η άνάμεικτη αύτη

75

75. Σχήματα τεφρής νεολιθικής κεραμεικής (κατά Hauptπiann-Milojcic 1969, Beil. 3).

κατηγορία εiναι, φυσικά, όγνωστη έντελώς στό Σέσκλο. ·Ώστε άνήκει στη μεταβατικη φάση, πόυ άρχίζει μετό την καταστροφή. Σ' εναν όλλο συνοικισμό, τη Μαγούλα Τσαπόχα, εξω άπό την Καρδίτσα, ή μεταβατικη φάση παρουσίασε καi ενα δεύτερο στοι­ χεϊο: παράλληλα με τό άνάμεικτα έρυθρό-τεφρό της ξεστής τε­ χνικής, που καi έδώ, δπως στό Τσαγγλi καi τό Σέρβια, ύπάρχουν, σε πολλό έρυθρό ξεστό προστίθεται κόσμηση με μελανό χρώμα· ετσι τα άγγεϊα γίνονται δίχρωμα. Άλλα καi τό μελανό χρώμα στη διακόσμηση καi ή πολυχρωμία είναι στοιχεϊα έντελώς όγνωστα - 122 -

στη θεσσαλικη Μέση Νεολιθική, ένώ χαρακτηρίζουν, άντίθετα, τη νεότερη νεολιθικη κεραμεική! 'Έχουμε λοιπόν νεωτεριστικό

71

στοιχεία καi παλαιικό που συνυφα-ίνοντάι καi συνυπάρχουν, σε μιό καθαρό μεταβατικη φάση. Αύτη ή φάση, που έξίσου μπορεί νό χαρακτηριστεί παράταση της Μέσης Νεολιθικής δσο καi ά­ παρχη της Νεότερης Νεολιθικής, δεν πρέπει νό ηταν κάτι παρα­ πάνω άπό ενα σύντομο έπεισόδιο. Άλλα τό έπεισόδιο αύτό είναι πολυ διδακτικό. 'Αποδεικνύει δτι καi μετά την ξαφνικη καταστροφη που έπληξε γύρω άπό τό 4400 π.Χ. τους συνοικισμους της Μέσης Νεολιθικής καi όρίζει τό τέλος

�

1- AWl 1

της περιόδου αύτης, πολλοi δνθρωποι έπέζησαν, καi γιό λίγο συ76

Γ

f

ο/§Α�Υ/; � �

ΥΠ.

78

U/Λ-.,JJ

ι,

Α ''- Χ

76. Διακοσμητικά θέματα τεφρής νεολιθικής κεραμεικής (κατά Hauptmann­ Milojcit 1969, Beil. 3).

νέχισαν τiς παλιες τεχνικές, ένώ ταυτόχρονα άποδέχτηκαν νεω­ τερισμους που όλοφάνερα ηταν ξενοφερμένοι. Μπορούμε έπομένως νό συμπεράνουμε δτι oi παλαιότεροι κάτοικοι της Θεσσα­ λίας άποτέλεσαν ενα στοιχείο πληθυσμιακό καi της έπόμενης πε­ ριόδου, που την όνομάζουμε «Νεότερη Νεολιθική». 'Ενδείξεις γιό τη διείσδυση στοιχείων που έρχονται νό διασπά­ σουν την παλαιότερη παράδοση κατά τό τέλος της Μέσης Νεολι­ θικής, ύπάρχουν καi έξω άπό τον θεσσαλικό χώρο: Στη Φωκίδα, ό Weinberg σημειώνει σ· ενα μεγάλο όρυγμα η «βόθρο» της Έλάτειας τη συνύπαρξη διαφορετικών κατηγοριών κεραμεικης, που χρονολογούνται στο τέλος της Μέσης καi στην άρχη της

7 7. 'Ανθρωπόμορφο άγγειο τής Νεότερης Νεολιθικής ά­ πό τό Δραχμάνι ('Ελάτεια). 78. ((Κρατευται°)ι τής Νεό­ τερης Νεολιθικής. Σέσκλο. 'Εθνικό 'Αρχαιολογικό ΜουσεΓο.

- 123 -

Νεότερης Νεολιθικης. 79 Μαζί, δηλαδή, με γραπτά τοϋ παραδο­ σιακοϋ ρuθμοϋ της Χαιρώνειας και νεολιθικά urfirnis, βρέθηκαν και τεφρά και μελανά, καθώς και τμήματα ένός ίδιόμορφοu σκεύους (σε μελανη κεραμεικη με χαρακτη κόσμηση) που έρμη­ νεύεται ώς «λατρευτικό iΊ τελετουργικό» και εΤναι πολυ συχνό στόν πολιτισμό Kananji-Danilo της ΝΔ Γιουγκοσλαβίας. Κομμά­ τια τέτοιων σκευών ηταν γνωστά άπό παλαιότερες άνασκαφες σε διάφορες θέσεις, άλλα δεν εΤχαν έρμηνεuθεί οϋτε συσχετι­ σθεί με βόρεια παράλληλα. ΟΙ ένδείξεις αύτες θά μπορούσαν νά όδηγήσοuν στην ύπόθεση της διείσδυσης ξένων στοιχείων άπό τά ΒΔ κατά τό τέλος της Μέσης Νεολιθικης. Πρόκειται δμως για μια μόνο άπό πολλες ένδείξεις και άπό περισσότερες πιθανότη­ τες. Τό βέβαιο εΤναι δτι την έποχη αύτη ξένα στοιχεία και άγνω­ στες πριν τεχνικες έρχονται άπό διαφορετικες κατευθύνσεις νά διασπάσουν την παλαιά μακρά παράδοση, που έδειχνε σημεία κόπωσης και έτεινε φυσιολογικά πρός τό τέλος της. 'Από όποu­ δήποτε και δν προέρχονταν τά νέα αύτά στοιχεία (έκτός άπό τά «βόρεια», άλλοι βλέπουν και «άνατολικά» iΊ «νότια»), είσέδuσαν σ· ενα χώρο δποu οί παλαιότερες παραδόσεις εΤχαν φυσιολογικά έξασθενήσει -σ· εναν κόσμο που ηταν ετοιμος για μετασχηματι­ σμό και για τό πέρασμα σε μια νέα έποχή.

ΠΙ!ΙΠ

111

«m R �ΙΠΙ/11 �ικnι UIU «ιιι Π ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ'

ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΗ ΚΑΙ ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΑ: Η ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

1. Προσδιορισμος τής περιόδου. Φάσεις τής έξέλιξης κατά περιοχες Τό τέλος τού «Πολιτισμού τού Σέσκλου» στη Θεσσαλία, γύρω στό 4400 π.Χ., δεν έχει άκόμη μελετηθεί τόσο καλά, ώστε με κά­ ποια βεβαιότητα νά εΤναι τώρα δυνατό νά πούμε αν ηταν άπό­ τομο η βίαιο, όφειλόμενο σε μια «καταστροφή», η φυσιολογικό άποτέλεσμα κάμψης καi μαρασμού. Μlσως ό gυνδυασμός πολλών αίτίων έφερε τό τελικό άποτέλεσμα, που αύτη τη φορά δεν είναι τό τέλος μιας φάσης άλλα τό τέρμα της πιό μακράς συνεχούς πα­ ράδοσης στό χώρο της έλλαδικης Προϊστορίας. Είναι φανερό δτι μια τόσο μακρά παράδοση (που διήρκεσε ίσως πάνω άπό χίλια πεντακόσια χρόνια) πρέπει νά άφησε βαθιά ίχνη στiς κατοπινες εξελίξεις, εάν δεν συνέβη άντικατάσταση πληθυσμών σε εύρεία κλίμακα, πράγμα που δεν μπορεί ν' άποδειχθεί με τά στοιχεία που ύπάρχουν σήμερα. Στη Θεσσαλία τουλάχιστον ή συνέχεια σε με­ ρικους ούσιώδεις τομείς είναι βεβαιωμένη. Έν τούτοις, εξίσου φανερη εΤναι καί ή άλλαγη της πολιτιστικής πορείας. Σημειώθηκαν η'δη oi ενδείξεις καταστροφής μερικών σπου­ δαίων συνοικισμών της θεσσαλικής περιοχής, άπό τά Σέρβια στόν 'Αλιάκμονα εως τό Τσαγγλi στό Νότο. Ή σύγχρονη πυρπό­ ληση καi εγκατάλειψη τού μεγαλύτερου κέντρου τού νεολιθικού πολιτισμού της Θεσσαλίας, τού Σέσκλου, δεν ηταν άσφαλώς' τυ­ χαίο συμβάν. Μπορεί κανεiς νά διερωτηθεί αν ή καταστpοφη αύ­ τη ηταν άπόληξη κινήσεων που εΤχαν άρχίσει νωρίτερα καi μπο­ ρεί νά συνδέονταν ίσως με την παρουσία, για πρώτη φορά, όχυ­ ρώσεων, δχι μόνο σε μια θέση άλλα σε περισσό:ερες. Ή νεό­ τερη έρευνα επιτρέπει νά δούμε σήμερα τά πράγματα όχι μόνο άπό τη σκοπιά τού Σέσκλου (δπως τά εΤδε, κατ· άνάγκην, ό Τσούντας), οΟτε μόνο στό θεσσαλικό χώρο. Στην εποχή του ό Τσούντας έβλεπε την παλαιότερη περίοδο Α νά _τη διαδέχεται άπότομα ένας εντελώς διαφορετικός πολιτισμός, ή περίοδος Β η - 125 -

«Πολιτισμός του Διμηνίου». Σήμερα δμως είναι γνωστο οτι σε άλλες θέσεις ύπηρξε κάποια μετάβαση, στη διάρκεια της όποίας συνεχίζονται οί παλαιότερες τεχνικές, παράλληλα με τiς καινού­ ριες, που όριστικά κάποτε έπικρατουν. Τί άκολούθησε, είναι τώρα, λίγο πολύ, γνωστό σ' δλη την ε­ κταση του έλλαδικου χώρου: μιά διαφορετικη παράδοση, ίσως όχι μόνο κεραμεικη άλλά καi πολιτιστική, που δεν εχει καμιά σχέση με τόν πολυ ύστερότερο «Πολιτισμό του Διμηνίου». Αύτες οί πρώιμες φάσεις της νέας περιόδου, της Νεότερης Νεολιθικής, δεν ύπάρχουν στό Σέσκλο, δπου διαπιστώνεται κενό πέντε αίώ­ νων περίπου, άλλά είναι γνωστες άπό άλλες θεσσαλικες θέσεις,

1 J

l\

79. Αύστηρή γραπτή κεραμεική τής άρχής τής Νεότερης Νεολιθικής. 80. 1-2 Πολύχρωμη και' άμαυρόχρωμη κοσμητική τώv προδιμηvιακώv φάσεων. 3 'Εγχάρακτο άγγεΓο άπ6 το Διμήνι.

79

- 126 -

δπου ή κατοίκηση ηταν συνεχής, εστω καi παραλλαγμένη ούσιω­ δώς στην όψη. Τό νέο διαγνωστικό στοιχείο που ξεχωρίζει πάνω� άπό τά -άλλα � είναι ή έπικράτηση διαφορετικών άπό τά προηγούμενα κατηγο­ ριών κεραμεικης, σκοτείνόχρωμων γενικά η με έγχάρακτη καi θαμπη (άμαυρά) γραμμικη διακόσμηση. Σε σύγκριση με την εύ­ χάριστη καi φωτεινη διακοσμητικη του Σέσκλου καi την δλη τε­ χνικη στάθμη της παλαιότερης κεραμεικης, ή νέα φαίνεται καθυστερημένη, κάπως «βαρβαρική», διάφορη αίσθητικά. Ή παράλ­ ληλη εκλειψη τηs είδωλοπλαστικης, κάποια άστάθεια στην άρχ_ι­ τεκτονική, τουλάχιστο τών πρώιμων φάσεων, ή προτίμηση τών σπηλαίων στiς νότιες περιοχές, είναι άλλα χαρακτηριστικά της περιόδου. Τά νέα αύτά στοιχεία είναι ξένα προς τiς παραδόσεις

τοϋ Σέσκλου και τών προβαθμίδων του, δε φαίνονται ένδογενή, οϋτε έρχονται άπό τά βορειότερα. Ποια ηταν ή άρχικη προέλευσή τους; Στόν εύρύτερο περίγυρο τοϋ έλλαδικοϋ χώρου, άκόμη και σε άπομακρυσμένες περιοχες της Έγγυς Άνατολης, ζήτησαν μερι­ κοί έρευνητες τά γενετικά στοιχεϊα της έλλαδικης Νεότερης Νεο­ λιθικής. Εiναι άλήθεια δτι στην 'Ανατολή, καi είδικότερα στη Μικρά 'Ασία (που εiναι ή μόνη περιοχη άπό δπου θά προερχόταν αμε­ σος έπηρεασμός), παράλληλα φαινόμενα έντονης διαφοροποίη­ σης και άλλαγης πορείας παρατηρούνται κατά τά μέσα και τό δεύ­ τερο μισό της 5ης χιλιετίας. Πιέσεις έξωτερικες ίσως, συνδυα­ σμένες με έσωτερικά αίτια, άπολήγουν σε μια ούσιαστικη έξαφάνιση τών λαμπρών πολιτισμών γραπτής κεραμεικης τοϋ Hacilar, τοϋ <;:atal Hϋyϋk-West και τοϋ Halaf (στη μικρασιατικη έπέκτασή του). Ή υποκατάσταση άπό αλλες διαφορετικες παραδόσεις καi πολιτισμους άλλης κατεύθυνσης, δπως τό έπεκτεινόμενο εως την Κιλικία Ubaid και γενικότερα ή λεγόμενη «'Ύστερη Χαλκολιθικη» (Late Chalcolithic) -που κατά τόν Mellaart μορφοποιεϊται πολυ πρώιμα (μέσα της 5ης χιλιετίας) στό μεγάλο κέντρο τοϋ Bey­ ς:esultan, στό έσωτερικό της κοιλάδας τοϋ 'Έρμου- εiναι φαινόμενο πολυ εύρύτερο βέβαια, άλλα άρκετά άνάλογο με τη δύση του «Πολιτισμού τοϋ Σέσκλου» και την έγκατάσταση της Νεότε­ ρης Νεολιθικής στόv' έλλαδικό χώρο. Στη Μικρά 'Ασία τά νέα στοιχεϊα φαίνονται άντίθετα πρός τις παλαιότερες παραδόσεις, αύτες που έκαμαν νά άνθήσει ό λαμπρότερος πολιτισμός της Άνατολης στό μικρασιατικό ύψίπεδο, ίδιος στη βάση με αύτόν που έδωσε στην άπέναντι όχθη τό Σέσκλο και τις βαλκανικες προεκτάσεις του. Με την ίδια άναλογία θά μπορούσαμε νά χαρα­ κτηρίσουμε τις νέες τάσεις καi στην 'Ελλάδα ώς άντι-Σέσκλο! Ή Θεσσαλία, που εiναι πιό καλά έρευνημένη, δίνει και την έποχη αύτη τόν μεγαλύτερο όγκο τών ένδείξεων, άλλα δε φαίνεται πια τό δυναμικό κέντρο της έξέλιξης. Περιοχες που δεν παρουσίαζαν παλαιότερα κίνηση η καν κα­ τοίκηση, παίζουν τώρα σημαντικό ρόλο, ένώ άκόμη και νησιά άπομακρυσμένα φαίνονται νά άκμάζουν η τουλάχιστο νά μετέ­ χουν στην έξέλιξη. Στη Βαλκανική, γενικότερες άλλαγες έπίσης συνοδεύουν τό τέλος της λεγόμενης έκεϊ «'Αρχαιότερης Νεολιθι­ κής» (5500-4300 π.Χ. περίπου) και την έγκατάσταση της περιό­ δου που τώρα λέγεται «Μέση Νεολιθική» (4300-3900 π.Χ.). 01 πιό γνωστοi τοπικοί πολιτισμοί της Vinca (=Tordos) και τοϋ Veselinovo (=Karanovo 111) έχουν πολλά κοινά με τις άντίστοιχες έλλαδικες παραλλαγες (κατώτερα στρώματα στους Σιταγρους- - 127 -

_/

80

Φωτολίβος, Ντικιλi Τάς καi Παραδημη) της Άνατολικης Μακεδο­ νίας καi της αίγαιακης Θράκης. �Ισως δεν είναι όλότελα άσχετα μεταξύ τους τά παράλληλα αύ­ τά πάνω κάτω σύγχρονα φαινόμενα της Μικράς 'Ασίας, της 'Ελ­ λάδας καi τών Βαλκανίων. Κάτι βαθύτερο, που δεν είναι άκόμη δυνατό νά καθοριστεί, κρύβεται πίσω άπό τiς άλλαγες αύτές, που δεν πέριορίζονται σε άπλη μεταβολη τών διακοσμητικών ρυθμών άλλά έπεκτείνονται καi σε τομείς πολι) ούσιωδέστεροuς. Δυστυχώς, άπό τiς πρώιμες φάσεις της νέας περιόδου δεν ύπάρ­ χοuν πρός τό παρόν έπαρκη στοιχεία γιά την όfκιστικη καi την άρ­ χιτεκτονική. 'Αλλά ύπάρχοuν ένδείξεις γιά έπέκταση καi αύξηση τοϋ ρuθμοϋ τών έπικοινωνιών καi τών άνταλλαγών, καi έπιπλέον παραδείγματα θέσεων καi περιοχών που άναπτύσσονται χωρiς νά στηρίζονται άποκλειστικά στην κλειστη άγροτικη οίκονομία καi την αύτάρκεια. Ή έξέλιξη γενικά παρουσιάζει τώρα μεγαλύ­ τερη κινητικότητα, συνοδευόμενη ίσως άπό άνησuχία καi πολυ­ μορφισμό. ·Όλα αύτά γιά την ώρα περισσότερο μαντεύονται πα­ ρά τεκμηριώνονται με άμεσες μαρτυρίες. Μπορεί δμως νά ύποτε­ θεί δτι ή γενικη έκτίμηση της κατάστασης καi τών έξελίξεων της περιόδου δεν είναι λαθεμένη. Στην άρχη της περιόδου παρατηρείται σ' ενα μεγάλο τμημα τοϋ έλλαδικοϋ χώρου, άπό τη Θεσσαλία καi κάτw, μιά έκδηλη όμοιομορφία στην κεραμεική, που ό \l\/einberg την άποδίδει σε μιά νέα «Κοινή».80 'Αντίθετα με,δ,τι συμβαίνει στη Βαλκανικη καi σε μερικες βορειότερες περιοχες της 'Ελλάδας, δποu έπικρατεί μονόχρωμη κεραμεική, στό χώρο που άλλοτε κάλυπτε ό «Πολιτι­ σμός τοϋ Σέσκλοu» καi οί νοτιότερες παραλλαγές, εως τη νότια έσχατιά της Πελοποννήσου, άλλά καi σε περιοχες άπομακρuσμέ­ νες, κυριαρχεί ή άμαuρόχρωμη γραπτη κεραμεική, παράλληλα με άλλες κατηγορίες που συχνά διαφέρουν κατά τόπους. Στη Θεσ­ σαλία οί πρώιμες φάσεις της περιόδου, οί προ-Διμηνιακές, δπως ίσως θά μπορούσαν νά όνομαστοϋν, καθορίστηκαν με στρωμα­ τογραφικη άκρίβεια άπό τόν Milojtic (φάσεις «Τσαγγλιοϋ» καi «'Αράπη», άπό τά άντίστοιχα κέντρα). 'Αλλά ή ύποδιαίρεση δεν εΤναι νοητη άλλοϋ. ·ο «Πολιτισμός τοϋ Σάλιαγκοu», μιά κuκλαδικη παραλλαγη τών πρώιμων φάσεων της Νεότερης Νεολιθικης, έχει τόσα κοινά στοιχεία με τiς έλλαδικες φάσεις δσες καi διαφορές, άλλά είναι ένιαίος σ' δλη του τη χρονικη διαδρομή. 'Ακριβώς χρο­ νολογημένος (περίπου 4300-3900 π.Χ.), μάς δίνει τό χρονικό πλαίσιο που κατά προσέγγιση άντιστοιχεί με τiς πρώιμες φάσεις της περιόδου. UΟ,τι πιό πέρα άκολοuθεϊ, στη Θεσσαλία χαρακτη­ ρίζεται «Πολιτισμός τοϋ Διμηνίοu» � μέσες φάσεις της Νεότερης - 128 - Νεολιθικης (φάσεις «Ότζάκι» καi «Διμήνι» τοϋ Milojtic): 'Αλλά ό

.

CIJ �\7 /

\1 Τ

'

','',,­ '' .:

':

81. Σχήματα άγγείωv τής «φάσης τού Τσαγγλιού» (κατά Hauptmann-Milojcit 1969, Beil. 1). 'Αρχή τής Νεό­ τερης Νεολιθικής.

)Ι( ftl

82. Διακοσμητικά θέματα τής ιιφάσης τού ΤσαγγλιούJJ (κατά Hauptmann-Mi/ojci{: 1969, Beil. 2).

'(9 Ίιaa '696 J 99fοιιw -uuewJdΠeH ιμD>Ι} ((ύlll}dtτ, 5ύ.D[Jφ))5fμ 5009[/ ιμΧιΟΛl} ?Ω 5fρll3rfDd3)1 5fμ11οd/ι 5fμ D.1DΠcJΘ f?)l!.Lύrf.DO)ID'Γ7 ·εa

1 I Ι Ν 1

m • DIII

ΙιΑΙΙ

1

l'vl

3½?b

Jt222123

111�111

,Α

�­

/ δ ;; '"' χ�6

-·-

ι ι:ι,

S.22.2&

111111

� J ;>c t=Jς17. � \ 7GΞY�C:: 17 W "Τ7 '- 1 /

84. Σχήματα άγγείων τής rrφάσης 'Αράπη;ι (κατά Hauptmann-Mi/ojci{: 1969, Beil. 4).

πολιτισμός αύτός που εΤχε στό παρελθόν ύπερεκτιμηθεί καi θε­ ωρήθηκε συνώνυμος της Νεότερης Νεολιθικης γιό τη Θεσσα­ λία, εΤναι μάλλον τοπικό φαινόμενο περιορισμένο στό άνατολικό τμημα της περιοχης αύτης. Τό έπιτεύγματά του στην οίκιστικη καi την άρχιτεκτονικη η την άγγειοπλαστικη άξίζουν πράγματι νό έξαρθοϋν. Άλλό δεν έχουν άνάλογα στiς άλλες περιοχές, η δεν είναι άρκετό γνωστες ol άντίστοιχες φάσεις. Ή πρόσφατη άνα­ σκαφη στους Σιταγρους (Φωτολίβος) έδειξε στη Φάση 11 μιό έκ­ πληκτικη έξαρση της γραπτής κεραμεικης, σε χρονικη περίοδο σύγχρονη περίπου πρός τό Διμήνι. wlσως καi στη ΒΑ Πελοπόν­ νησο μπορεί νό διακριθεί κάτι άνάλογο (Γωνιά), άλλά είναι άλή­ θεια δτι δεν εΤναι δυνατό νά άπομονωθεί ή μέση φάση (η φάσεις) σ· δλη την έκταση τοϋ χώρου. Πουθενά, έξάλλου, πέρα άπό τό θεσσαλικό χώρο, δε συναντάται ή πλούσια σπειροειδης καi μαι­ ανδροειδης κοσμητικη τοϋ κλασικού Διμηνίου. Μιά τρίτη ύποπερίοδο (τελικες φάσεις) διακρίνουμε στη Θεσ­ σαλία με τους «Πολιτισμους της Λάρισας καi τοϋ Ραχμανίου». Ό «Πολιτισμός της Λάρισας» (Milojl:ic) κατάγεται άπό τη φάση τοϋ Τσαγγλιοϋ πιθανότατα, άλλά χρονικά ύποτίθεται δτι είναι μεταγε­ νέστερος τοϋ Διμηνίου. wlχνη του βρέθηκαν καi στό Νότο (Στε­ ρεά, Άπική, Εύβοια, Πελοπόννησος). Ό «Πολιτισμός τοϋ Ραχμα­ νίου» δμως που έντοπίζεται στη Θεσσαλία δεν έχει άντίστοιχα σε άλλες περιοχες καi μοιάζει νά έρχεται άπό κάπου άλλοϋ. Πιθανώς έχει γεvετικες σχέσεις με βορειότερα άντίστοιχα, βαλκανικά, ώς ενα σημείο τουλάχιστον. Ή παραλλαγη αύτη της Τελικης Νεολι­ θικής είναι ενα χαρακτηριστικό δείγμα τοϋ πολυμορφισμού που έντείνεται πρός τό τέλος της περιόδου, άλλά συγχρόνως καi μιά φανερη μετάβαση πρός την άμέσως έπόμενη περίοδο, την έποχη τοϋ 'Ορειχάλκου. Στόν έλληνικό βορρά οί τελικες φάσεις της Νεολιθικής (Σιταγροi 111) έδωσαν περισσότερες άκόμη άποδείξεις μιάς γνήσιας Χαλκολιθικης, που συνδέεται άμεσα με τό πρώιμο κέντρο της βαλκανικής μεταλλουργίας στό χώρο τών Καρπαθίων. Σε διάφορες τοπικες παραλλαγες βρέθηκαν τελικά νεολιθικά στά νησιά τοϋ άνατολικού Αίγαίου, την Άπική, τη Βοιωτία καi τiς Κυκλάδες, στην Αίγινα καi στη ΒΑ Πελοπόννησο, καθως καi στην Τρωάδα. 'Αλλά δεν έχει άκόμη μελετηθεί καλά σ· δλη την έκταση ή συγγένεια που φαίνεται νά ύπάρχει άνάμεσα σ· αύτην την Ύπο­ νεολιθικη καi στην άπαρχη της Χαλκοκρατίας. Ή έκθεση τών λεπτομερειών αύτών δε θά εΤχε νόημα αν δεν ηταν άνάγκη, στην προσπάθεια αύτη προσδιορισμοϋ της Νεότε­ ρης Νεολιθικιϊ5, νά ύπογραμμιστεί ή έντονη κατά περιοχες δια­ φοροποίηση που παρατηρείται πρός τό τέλος. Διαφέρει σημαντικά ή Νεότερη Νεολιθικη στην Άνατολικη Μακεδονία καi τη - 133 -

Θράκη άπό την άντίστοιχη στη Θεσσαλία η στό νησιό τού Αί­ γαίου. Τέλος, πρέπει νό σημειωθεί δτι ή ύποδιαίρεση πού προτείνε­ ται έδώ σε πρώιμες, μεσαίες καi ϋστερες φάσεις δεν πιστοποιεί­ ται παντού, ούτε άντιστοιχεί πρός τρείς βαθμίδες της έξέλιξης. ΕΤ­ ναι μιό άπλη ύπόθεση γιό την κλιμάκωση της έξέλιξης, μιό τεχνη­ τη ύπαγωγή της στό πρακτικό καi δοκιμασμένο σύστημα της τρι­ μερούς διαίρεσης. 'Ότι ή Νεότερη Νεολιθικη ηταν μιό μακρότατη περίοδος, τό έ­ χουμε συνειδητοποιήσει τώρα τελευταία, ϋστερα άπό την άπο­ δοχη τών ραδιοχρονολογιών, πού δίνουν ενα δριο μεταξύ 4300 ιφi 3000/2800 π.Χ. περίπου.

2. Ό βόρειος έλλαδικός χώρος καί ή Βαλκανικη Σημειώθηκε ι'jδη δτι κάτι άντίστοιχο πρός τόν «Πολιτισμό τού Σέσκλου» δεν έχει άκόμη διαπιστωθεί στόν βορειότερο έλλαδικό χώρο (Μακεδονία καi Θράκη), δν καi στόν περίγυρο εΤναι βε­ βαιωμένη ή παρουσία μιάς 'Αρχαιότερης Νεολιθικης, πού έχει σαφείς άναλογίες με τiς παλαιότερες παραδόσεις τού «Προ­ Σέσκλου» καi ίσως τού «Πρωτο-Σέσκλου». Ή άρχαιότερη γραπτη κεραμεικη τού Άκροποτάμου θυμίζει τη μεταβατικη φάση (Sub­ Sesklo) καi την άρχη έντελώς της θεσσαλικης Νεότερης Νεολιθι­ κης. Θά πρέπει λοιπόν νό γίνει δεκτη ή ϋπαρξη κάποιου κενού στην περιοχη αύτή, μιά καi τό άρχαιότερα πρός τό παρόν γνωστό εύρήματα άπό τρείς σπουδαίους συνοικισμούς (Παραδημή, Ντικι­ λi Τός καi Σιταγροi) άνήκουν στη λεγόμενη «Μέση Νεολιθικη» της Βαλκανικης, δηλαδη στην άρχη της Νεότερης Νεολιθικης, δ­ πως- την έννοούμε νοτιότερα, καi θεωρούνται παραλλαγη τού θρακικού πολιτισμού Veselinovo (=Karanovo 111), δν δεν εΤναι κάπως παλαιότερα. Αύτός δμως ό πολιτισμός δεν είναι μόνο άντί­ θετος άπό τό «Σέσκλο», άλλα συγχρόνως κάτι ξένο στόν βαλκανι­ κό χώρο. Ή μονότονη σκοτεινη κεραμεική του, τό νέα σχήματα καi ή διαφοpετικη τεχνική, εΤναι στοιχεία καινούρια, πού πρέπει νό κατάγονται άπό κάπου άλλού. 'Υπάρχουν φυσικό oi σχετικες ύποθέσεις, πού τείνουν πρός μιό κατεύθυνση νοτιοανατολικη η δυτικομικρασιατική, πού ώστόσο δεν προσδιορίζεται. Ή πρό­ σφατη άνασκαφη τών Σιταγρών (Είκ. 85, 86, 87), με τη σαφη διάκριση της Νεολιθικης σε τρείς φάσεις (1-11-111), πού, δπως ση­ μειώθηκε, φαίνονται παράλληλες χονδρικό πρός τiς ύποδιαιρέ­ σεις πού προτείνονται γιό τη Θεσσαλία καi τό νοτιότερα, φώτι­ σαν την ίδιόμορφη Νεότερη Νεολιθικη της Άνατολικης Μακεδο- 134 -

νίας καi της Θράκης. ΟΙ λεπτομερειακες σπουδες τού παλαιοβο-

τανολογικοCι και παλαιοζωολογικοCι ύλικου στη θέση αύτη πρό­ σφεραν πολυ μεγάλης σημασίας στοιχεία. Παράλληλα, οί άνασκαφες στό Ντικιλι Τος και ή έπανεξέταση

,

;

85. Γραπτό άγγείο τής Νεότερης Νεολιθικής (Vψ. 0,27 μ.). Σιταγροί, Μουσείο Φιλίππων Φ 38.

της στρωματογραφίας στην Παραδημή (Γ. Μπακαλάκης),81 πρό­ σφεραν πολύτιμα πρόσθετα στοιχεία. Άπομένει δμως (δπως σω­ στό παρατηρεί ό C. Renfrew) να δειχτεί αν ή άναμφισβήτητ.η συγγένεια και παραλληλία των ελλαδικών αύτών παραλλαγών πρός σύγχρονους πολιτισμους της Μεγάλης Θράιc:ης όφείλεται σε έπιρροες που άσκήθηκαν άπό τό. Αίγαίο πρός τα πάνω η άντί­ στροφα, έόν δεν πρόκειται για μικρασιατικη έπίδραση και στις δύο αύτες περιοχές. Για τη Νεότερη Νεολιθικη στην Κεντρικη και Δυτικη Μακεδο- - 135 -

νία πολλά πράγματα δεν είναι δυνατό νά λεχθούν. Γενικά, διακρί­ νεται στενη σύνδεση με δ,τι συμβαίνει βορειότερα, δπου ή ε­ ρευνα (γιουγκοσλαβικη Μακεδονία) εχει έκταθεϊ πολυ καi τα στοιχεία είναι άφθονότερα. nAv καi ή έξέλιξη δεν είναι δπως στη Θεσσαλία, κάποια παραλληλία διαφαίνεται· 82 είναι ίδιαίτερα χα-

86 87

86. Πήλινο είδώλιο ζώου άμφικέφαλου τής Νεότερης Νεολιθικής (μήκ. 0,22 μ.). Ντικιλί Τάς. Μουσείο Φιλίππων 32. 87. Πήλινο είδώλιο ύποζυγίου τής Νεότερης Νεολιθικής (μήκ. Ο, 17 μ.). Σιτα­ γροί. Μουσείο Φιλίππων 1207. - 136 -

88. Χαρακτηριστικό πήλινο άγγείο μέ λαβή (ϋψ. 0,275 μ.). Πσραδημή Θράκης. Μουσείο Θεσσαλονίκης 3852.

ρακτηριστικη ή άνακάλυψη σταθμών τού «Πολιτισμού τού Διμη­ νίου» κοντά στα Σέρβια («Βασιλάρα»), η μεμονωμένων έπείσα­ κτων άγγείων τού κλασικού ρυθμού Διμηνίου εως την 'Όλυνθο η τό Πολυπλάτανο. 83 Οί σχέσεις της κεραμεικης τού Διμηνίου με τη χαρακτηριστικη

88

<ψελανη σε έρυθρό» (black-on-red) γραπτη κεραμεική, που είναι σχετικά πολυ διαδομένη σε τμήματα της Μακεδονίας, τη Χαλκιδι­ κη κ.ά., δεν είναι άκόμη έντελώς ξεκαθαρισμένες. Στα στρώματα της Φάσης 11 τών Σιταγρών ή γραπτη κεραμεικη δε φαίνεται νά ε­ χει «βαλκανικη» προέλευση. 'Εξάλλου, ή περίπου ϊδια γραπτη κε­ ραμεικη «τύπου Δήμητρας», που έπιχωριάζει στην περιοχη τών έκβολών τού Στρυμόνα καi τά γύρω, φαίνεται τεχνικά δμοια με όρισμένες θεσσαλικες παραλλαγές. 'Ανεξάρτητα δμως άπό την. προέλευση, βέβαιο είναι δτι μερικά γραπτά άγγεϊα της περιοχης αύτης είναι άπό τά πιό έντυπωσιακά έπιτεύγματα της κεραμεικης -137της περιόδου (Είκ. 88).

Ή διακόσμηση με γραφίτη, χαρακτηριστικη της Φάσης 111 τών Σιταγρών άλλά καi του Ντικιλi Τάς (Είκ. 90), άνάγεται συνή­ θως σε βόρεια πρότυπα («Πολιτισμός του 'Έβρou»-«Maritsa­ culture»), μια καi ή τεχνικη φαίνεται καθαρά «εύρωπαϊκή». 'Ωστόσο, καi γι' αύτην ύποστηρίζεται δτι σχετίζεται χαλαρά με την Τελικη Χαλκολιθικη της Δυτικής Μικράς 'Ασίας (Mellaart, French). Δεν ύπάρχει καμιά άμφιβολία για τόν κυρίαρχο ρόλο που παί-

89

ζει στiς έξελίξεις της Νεότερης Νεολιθικής στό άνατολικό τμημα της Μακεδονίας καi στην αίγαιακη Θράκη ή μεγάλη πεδιάδα του έσωτερικου, πού γεωγραφικά είναι καi ηταν μια άπό τiς σπου­ δαιότερες περιοχες της ΝΑ Εύρώπης. Στενά συνδεμένη ή Ίδια μέσο της Καλλίπολης καi του Βοσπόρου με τη Μικρά 'Ασία, άλλά καi με τό Δούναβη, ηταν ό χώρος άπό δπου πέρασαν πολλες άμε­ σες καi έμμεσες έπιρροές, που έφτασαν πολυ νοτιότερα, εως τη Θεσσαλία. Κατά τη γνώμη μας, «Θρακικά» είναι τα περισσότερα βόρεια στοιχεία που έμφανίζονται στη Νεότερη Νεολιθικη της - 1 38 - 'Ελλάδας.

Ή Νεότερη Νεολιθικη στα Σέρβια θεωρείται θεσσαλικη πα­ ραλλαγή. Στην άρχη μάλιστα διαπιστώνεται, δπως σημειώθηκε ηδη, καθαρη ή μετάβαση άπό τον τελικό «Πολιτισμό τοϋ Σέ­ σκλου» προς την άρχόμενη νέα περίοδο. Τό τεφρό άγγεία της φάσης αύτης είναι άπό τό πιο έντυπωσιακά. Για τη ΒΔ Μακεδο­ νία ίδιαίτερη άξία έχουν τό πορίσματα τών νεότερων έρευνών στην άλβανικη πλευρό τών Λιμνών.84 Τό άποτελέσματα 1Ξiναι σε γενικές γραμμές γνωστά, άλλα μια ούσιαστικη σύγκριση καi πα-

90

89. Κεφάλι πήλινου είδωλίου τής Νεότερης Νεολιθικής (ϋψ. 0,013 μ.). Ντικιλl Τάς. Μουσείο Καβάλας 442 Ε. 90. Πήλινο σκεύος κοσμημένο μέ γραφίτη τής Νεότερης Νεολιθικής (ϋψ. Ο, 142). Σιταγροί. Μουσείο Φιλίππων Φ 35.

ράλληλη μελέτη δεν έχει άκόμη άρχίσΈι. Ή μελλοντικη έρευνητι­ κη προσπάθεια πρέπει νό στραφεί προς την κατεύθυνση αύτή, καθώς καi προς τη συμπλήρωση τών κενών που τώρα ύπάρχουν στiς γνώσεις μας για τη Νεολιθικη της 'Ηπείρου. Οί βαλκανικές έξελίξεις γενικότερα καi ή άνίχνευση τών άλληλεπιδράσεων που άσκήθηκαν άπό καi προς τον βορειοελλαδικό χώρο την έποχη αύτη έχουν τεράστια σημασία για τη βαθύτερη κατανόηση τοϋ πολυμορφισμού της περιόδου που έπισκοποϋμε, καi για τη γνώση της οίκονομικης άνάπτυξης που φαίνεται νό παίρνει άλ- 139 λους δρόμους, πέρα άπό τους παραδοσιακούς.

3. Οί φάσεις τής έξέλιξης

στη

Θεσσαλία

Παλαιότερες άλλα κυρίως νεότερες άνασκαφες καi έρευνες (Milojcic) έδωσαν άφθονο Ολικό καi άκόμη σπουδαιότερες στρω­ ματογραφικες παρατηρήσεις, ποΟ συνέβαλαν άποφασιστικά σε μια πληρέστερη γνώση της έξέλιξης της Νεότερης Νεολιθικής στη Θεσσαλία. Μια όλόκληρη ύποπερίοδος, μακράς διάρκειας (ίσως 500 έτών: 4300-3800 π.Χ. περίπου), άντιπροσωπεύει τiς πρώιμες η «προ-Διμηνιακες» φάσεις, ποΟ άποκαλοϋνται τώρα «Τσαγγλi» καi «'Αράπη». Σ' έΞνα σημαντικό ποσοστό, ή κεραμεικη εΤναι σκοτεινή, μονόχρωμη, έγχάρακτη η στολιδωτή· έν τούτοις, τά γραπτά εΤναι καi τώρα τά πιό χαρακτηριστικά δημιουργήματα (Είκ. 72, 79, 80) καi στη φάση 'Αράπη τά πολύχρωμα εΤναι άφθονα. Στην άρχη έπιζοϋν οί παλαιότερες παραδόσεις τοϋ Σέ­ σκλου που δεν ηταν βέβαια δυνατό νά έξαφανιστοϋν, ή γενικη .όψη δμως δε θυμίζει καθόλου τiς βόρειες παραλλαγές (Σιταγροί, Παραδημή), οϋτε βαλκανικά όπωσδήποτε άνάλογα. Πρός τό Νότο εΤναι προσανατολισμένες οί πρώιμες φάσεις στη Θεσσαλία, τουλάχιστον στην άφετηρία. Σε σύγκριση με τά προηγούμενα, ή νέα διακοσμητικη (πρβ. τό θεματολόγιο κτλ.) εΤναι προφανώς κα­ τώτερη. Ή ψυχρη στατικότητα τών παράλληλων γραμμών η ται­ νιών καi ή αύστηρη μετοπικη διάταξη έρχονται συχνά σε πpοφα­ νη άντίθεση με τό Σέσκλο. Άλλα ή αύστηρότερη όργάνωση, ή πειθαρχία καi ή τάξη της νέας κοσμητικής δεν εΤναι πολυ ξένες πρός δμοιες τάσεις τοϋ τελικοϋ Σέσκλου (ξεστη τεχνική). Τά νεο­ λιθικά άμαυρόχρωμα της περιόδου αύτης έπεκτείνονται έΞως την 'Αλεπότρυπα της Μάνης! Δεν έχουν καμιά σχέση με τά βόρεια, άλλα οϋτε καi στη Νεότερη Χαλκολιθικη της Δυτικής Μικράς 'Ασίας ύπάρχουν τά πρότυπά τους. Γι' αύτό άναζήτησαν την προέλευσή τους στiς έπεκτάσεις τοϋ μεσοποταμιακοϋ Ubaid στην Κιλικία (Weinberg-Perkins), χωρiς δμως πολλη πειστικό­ τητα. Τό κυριότερο έπιχείρημα έναντίον της άποδοχης μιάς τέ­ τοιας ύπόθεσης εΤναι ή άνυπαρξία ένδιάμεσων σταθμών στα νη­ σιά: στiς Κυκλάδες ό Σάλιαγκος κάθε άλλο παρά σαν έπέκταση τοϋ Ubaid μοιάζει! Πρόκειται άσφαλώς για μια παραλληλία, που μπορεί νά έρμηνευθεί σαν «μόδα» διακοσμητική, άκόμη καi άλ­ λαγη πνεύματος, άλλα όπωσδήποτε όχι ώς άμεση διάδοση μέσο μεταναστεύσεων. Τό ίδιο μπορεί νά λεχθεί για την πολυχρωμία (που συναντήσαμε ήδη στη μεταβατικη φάση, με στοιχεία έντε­ λώς «σεσκλοειδή»), καθώς καi για μερικά νέα σχήματα, που μοιά­ ζουν η κάποτε ταυτίζονται με τά νεότερα χαλκολιθικά. Ή τεχνι­ κη της στιλβωτής κόσμησης καi τών λευκών κοσμημάτων πάνω _ 140 _ σε σκοτεινό βάθος πάλι πρός τη Νεότερη Χαλκολιθικη όδηγεί.

Γενικότερα, τα ϊδια τα πράγματα καθιστουν ύποχρεωτικη την άποδοχη άμεσων έπαφών (μέσο τών νησιών του βόρειου Αί­ γαίου καi τών Κυκλάδων) με τη δυτικη μικρασιατικη άκτή, άλλα δεν ύπάρχουν πουθενά άποδείξεις μιας μαζικης μετανάστευσης Μικρασιατών στόν στερεό έλλαδικό κορμό. Δυστυχώς, δεν μπο­ ρεί να γίνουν συγκριτικες παρατηρήσεις στην οίκιστικη καi την άρχιτεκτονική, έπειδη τα σχετικά λείψανα είναι άσήμαντα. ΗΑν, ώστόσο, oi ύποψίες δτι τό «μέγαρο της περιόδου του Διμηνίου» στη Μαγούλα Βισβίκη, κοντά στό Βελεστίνο (που άποκαλύφθηκε στα χρόνια της έχθρικης Κατοχης καi καταστράφηκε έπίσης τό­ τε), μπορεί να χρονολογηθεί στό τέλος τών πρώιμων φάσεων (βλ. κάτοψη Σχ. 91 ),85 ϊσως μερικά στοιχεία του θα μπορουσαν να παραλληλισθουν με τα μέγαρα του Beyς;esultan. Kai θα ύ-

• 1 3

.

• •

Β' ..

• •

@

•

4

Ο

5

91. Μαγούλα Βισβίκη (Βελεστίνο). Κάτοψη νεολιθικού μεγάρου (κατά Be­ necke).

πηρχε έτσι ή προδρομικη μορφη τών μεγάρων του Διμηνίου καi του Σέσκλου, που τώρα άναγκαστικcΊ συσχετίζονται με τα «με­ γαροειδη» οίκήματα του «Πολιτισμου του Σέσκλου». Ή διαφορά είναι δτι άπό τα τελευταία ή καταγωγη θα ηταν άμεση, ένώ ή πα­ ραλληλία καi ή όμοιότητα τών μικρασιατικών μεγάρων μόνο για χρονικό συσχετισμό θα μπορουσε να χρησιμοποιηθεί. Ό «Πολι­ τισμός του Διμηνίου» άποτελεϊ φαινόμενο ξεχωριστό στη μακρά iστορία της Νεολιθικης. Ένώ έχει ένσωματώσει ενα σημαντικό ποσοστό τών κεραμεικών μορφών τών προηγούμενων φάσεων, διακοσμητικά φαίνεται σαν νέα έποχή· καi ένώ στην δλη δομή του διασταυρώνονται έπιδράσεις άπό πολλες κατευθύνσεις, βα­ σικά δμως άπό τα βόρεια, είναι τοπικά περιορισμένος κυρίως στην Άνατολικη Θεσσαλία. Σύμφωνα με τα πορίσματα της νεό- _ 141 _

Ι

Ο Μ

τερης έρευνας, πρόκειται γιό μιό έξελιγμένη φάση της Νεότερης Νεολιθικής (μετά τις φάσεις «Τσαγγλί», «'Αράπη» και «Ότζάκι», κατά τόν Miloj�ic· την τελευταία την ένσωματώνουμε έμείς έδώ στό «Διμήνι»), που χρονικό καταλαμβάνει τό μέσο της περιόδου. Έν τούτοις, τό όνομα της μικρης άκρόπολης που ό Χρήστος Τσούντας άποκάλυψε τελειωτικό τό 1903 στό χωριό Διμήνι τού Βόλου, έχει άκόμη τόση αίγλη, ωστε και σήμερα άπό πολλους θεωρείται συνώνυμο της Νεότερης Νεολιθικής της Θεσσαλίας! Ή μοναδικη πληρότητα τών λειψάνων τού μικρού όχυρού και ή πλούσια διακοσμητικη της φάσης δικαιολογούν ως ενα σημείο την ύπερεκτίμηση αύτή. ·Ό,τι στη Λέρνα τού τέλους της 3ης χι­ λιετίας π.Χ. δύσκολα ξεχωρίζει (ενα όργανωμένο πολεοδομικό όχυρό κέντρο με κεντρικό πυρήνα ενα μεγάλο κτίριο), στό Διμήνι εΤναι σαφέστατο, χίλια πεντακόσια χρόνια νωρίτερα! WΟχι τόσο ή περίπλοκη διάταξη τών �ξι άλλεπάλληλων όχυρωματικών περιβό­ λων, τών πυλών και τών διατειχισμάτων, δσο ή μοναδικότητα της περίπτωσης, έκανε άλλοτε σοφους της άξίας τού Childe και τού Wace v· άμφιβάλλουν γιό την ήλικία τών λειψάνων (θεωρήθηκαν <ψεσοελλαδικά»!). Τώρα δμως στην ίδια την άκρόπολη τού Σέ­ σκλου βρέθηκαν δλα τό στοιχεία που έπιτρέπουν μιό πλήρη άνα­ παράσταση ένός δεύτερου όχυρού της ίδιας άκριβώς έποχης, με τρείς έπάλληλους όχυρωτικους περιβόλους (και στό Διμήνι τρείς ηταν άρχικό ol περίβολοι), κεντρικό «μέγαρο» σαφώς χρονολογη­ μένο ( 1-2-3 στό σχέδιο της κάτοψης της άκρόπολης τού Σέ­ σκλου, Σχ. 42), πολυ μεγαλύτερων δμως διαστάσεων. Ή άκρό­ πολη τού Σέσκλου εΤναι φυσικό όχυρή, ωστε ό λόγος της ϋπαρ­ ξης τών άλλεπάλληλων περιβόλων άνταποκρίνεται σ· ενα σύ­ στημα μάλλον και μιό τυπικη διάταξη.86 Τέλος, ή ϋπαρξη ένός τρί­ του «μεγάρου» στη Μαγούλα Βισβίκη (Βελεστίνο) της ίδιας έπο­ χιϊς περίπου, άλλό με διαστάσεις έπιβλητικές (τό μηκος τού κτι­ ρίου ηταν 30 μ., δσο δηλαδη τού μυκηναϊκού «μεγάρου τών άν­ δρών» της Τίρυνθας!), μοναδικες στη Νεολιθικη της 'Ελλάδας, έ­ δειξε δτι δεν ύπηρχε λόγος νό κατέβει τεχνητό ή χρονολογία τού Διμηνίου, ωστε νό μπορεί v· άναχθεί στην Τροία τουλάχιστο. Για­ τι τώρα φαίνεται καθαρό δτι τό οικιστικό έπίπεδο της έποχιϊς η­ ταν ίσως ύψηλότερο άπό αύτό που συνοδεύει τη δηθεν «γένεση τού Πολιτισμού» κατά την πρώιμη έποχη τού 'Ορειχάλκου. Ή παρουσία εύρύχωρης ούλης (στό Διμήνι περίπου τετράγω­ νης, δν και άποστρογγυλωμένης, 30χ25 μ. περίπου) μπροστά και παράπλευρα στό μέγαρο, ή άξονικη τοποθέτηση τών πυλών και ή παρουσία στοών έσωτερικό τού περιβόλου, εΤναι τό κύρια συ­ στατικό τού όχυρωμένου πολίσματος της φάσης αύτης. Μιό _ 142 _ προδρομικη μορφη της ίδιας διάταξης σημειώσαμε παραπάνω

-ε�,ι-

Τ ΓΘ'd 7

019:,Xn) 5/Jγo119d>19 5{μιeιγωΛ 5fμ 019:,Xn ιμιφοdλο11ω. Q>ΙΙΛ3J ΊΛ/;rtιv ·"[5

llvOιJOd�V Η�10Ιν03Ν Η

---,,_

( •' -----

,,-�

στό Σέσκλο της Μέσης Νεολιθικής. 'Ώστε, δν παραβλέψει κανεiς τiς διαφορές, μπορεί νά ύποστηρίξει δτι ή ίδέα της σuγκεντρικης διάταξης δεν ηταν όλότελα άγνωστη πριν στη Θεσσαλία. Ή ού­ σιώδης διαφορά εΤναι δτ.ι στό Σέσκλο άποχωρίζεται ενα τμημα τοϋ οίκισμοϋ, ένώ στό Διμήνι ενα κτίριο. Φυσιολογικά, εiναι δυ­ νατόν ή δεύτερη λύση v· άποτελεί άνάπτuξη της πρώτης, fι μάλ­ λον μιά άποκρυστάλλωση. 'Επιπλέον, θά έπρεπε νά βεβαιωθεί ή ϋπαρξη οίκισμοϋ έξω άπό τά τείχη τοϋ Διμηνίοu, πράγμα που δεν έχει γίνει άκόμη. Έν τούτοις, στό ίδιο τό Διμήνι (δποu ό Τσούντας δεχόταν καλύβια έξω άπό τους περιβόλους) ύπάρχοuν βάσιμες ένδείξεις γιά την ϋπαρξη οικημάτων με λιθόκτιστα θεμέλια, γύρω άπό την άκρόπολη καi ίδιαίτερα πρός την κατεύθυνση τοϋ σημε­ ρινοϋ χωριοϋ. Με την πίστη σ· ενα τέτοιο ένδεχόμενο, σχεδιά­ στηκε ή νέα άναπαράσταση (Σχ. 94), που πιστεύεται δτι δίνει μιά ύποθετικη πάντοτε άλλα πληρέστερη είκόνα της άκρόπολης .καi της περιοχης.87 UΟπως σημειώθηκε ηδη, στό Σέσκλο (άκρόπολη) έπαναλαμβά­ νεται ή ίδια διάταξη τών περιβόλων καi τών πυλών γύρω άπό τό μέγαρο της φάσης τοϋ Διμηνίοu. Άλλά ή διατήρηση τών λειψά­ νων έδώ εΤναι πολυ κατώτερη, και τό χειρότερο είναι δτι έχει έξαφανιστεί όλόκληρη ή νοτιοανατολικη πλευρά της ούλης μαζi με ενα τμημα τοϋ μεγάρου. Τό τελευταίο παραμένει γιά την ώρα τό πιό έντυπωσιακό οlκοδόμημα της Νεολιθικής σ· δλη τη Θεσ­ σαλία (Είκ. έγχρ. 20). Πολυ μικρότερη σημασία άπό την οίκιστικη καi την άρχιτεκτο­ νικη (που έχουν τις κοινωνικες προεκτάσεις τους) έχει, φυσικά, ή κεραμεικη της φάσης αύτης, που ώστόσο εΤναι πασίγνωστη καi δημοφιλής. �Αν καi ενα σημαντικό ποσοστό της διακοσμητικής τοϋ Διμηνίοu μπορεί εύκολα v· άποδοθεί στό Σέσκλο (μαιαν­ δροειδή, άβακωτό, βαθμιδωτά κοσμήματα κ.ά.), ή έξαρση της σπείρας και τού μαιάνδρου εΤναι αύτό που ξεχωρίζει και δίνει κά­ ποιο ίδιαίτερο τόνο στό διακοσμητικό πνεϋμα της έποχης. Καi οί μαίανδροι καi ol σπείρες είναι γνωστά θέματα προγενέστερα τοϋ ρuθμοϋ τοϋ Διμηνίοu· ή έσχατη άναγωγή τους στην παλαιολιθικη παράδοση εΤναι όλοφάνερη.88 Άλλά τό ζήτημα δεν είναι άπό ποϋ κατάγεται ή κόσμηση άλλά πώς εΤναι όργανωμένη· ό σαφης χω­ ρισμός σε πλαίσια και ή τολμηρη άντίθεση fι ένταξη τών σπειρών σ· ενα μαιανδρικό σύστημα, ή σαφης ύπογράμμιση τών τεκτονι­ κών μερών τοϋ άγγείοu, εΤναι έπιτεύγματα που δεν έχουν κάτι άνάλογο έξω άπό την περιοχη τοϋ «κλασικοϋ» Διμηνίοu (Εlκ. 97). UΩστε τελειωτικά μπορεί v· άποκλειστεί ή γενετικη σχέση τοϋ ρuθμοϋ με τό Βορρά, δπου, ώστόσο, ύπάρχοuν άφθονα παράλ- 144- ληλα. Ή έσωτερικη άλλωστε διαγράμμιση τών κοσμημάτων ύπο-

'" Ο 1

', __'

-,

/

/

/

/

/

/

/

/

/

/

,

_______

// // "­

// /

/

Ι

Ι

Ι

/

/ /

Ι /

/ / Ι / /

/

/

Ι Ι 1

Ι / / / Ι /

,ι

Ι

/

,�::,,

/ r·/ f

,' / -..J

ι'

,

---..1

/ /

Ι

')

ι'

',..._

,,,.... .....

'

' ... ,/ Ι',

Ι

.....

Ι Ι

l_ /

- - -- - /

/

/

,'/ /

/

/

ι

Ι

--

/ / ,,,,,,' , // < ', ..., ', Λ

'

//

.,

'

', ) ν

/ / Ι

1

Ι 1 1 1 1 1 1 1

/

ι

:

1 1 1 1 1 1 1

:

l

•

•

''

1 ' 1 '

''

ο •

:.-_-_:. -

',

--

--;.: ,!.��

'·

,-,,;,::::;:--·•·Γ-......·,, -,

- - -

",r�·-··"'

94. Διμήνι. Ή vεολιθικη· άκρόπολη (σχεδιαστική άναπαράσταση Μ. Κορρέ).

-------------------=====--------=== --

� -----�

;"'•,

"�"�"

\

�" '"" ι,},,

---

δεικνύει δτι σε άλλο χώρο, έξω άπό την άγγειοπλαστική (πιθανό­ τατα σε ξύλινα δοχεία καi στην έγχάραξη), εiχαν δοκιμαστεί καi ολοκληρωθεί τά θέματα, προτού μεταφερθούν στη διακόσμηση τών άγγείων. Στό σημείο αύτό ίσως θά έπρεπε νά μνημονευθεί ή ίδιόρρυθμη έγχάρακτη κεραμεικη τών Φθιωτίδων Θηβών, που

95

95. Γραπτό άγγείο «ρυθμού Διμηνίου». Σέσκλο. Μουσείο Βόλου. Ζωγραφική άναπαράσταση τής έσωτερικής έπιφάνειάς του άπό τό ζωγράφο Δ. Ζαχαρίου. 96. 'Εγχάρακτο άγγειο τής Νεότερης Νεολιθικής (ϋψ. 0,085 μ.). Διμήνι. 'Εθνικό 'Αρχαιολογικό Μουσείο 5929.

96

- 148 -

όλοφάνερα μιμείται ξύλινα πρότυπα, καi σχετίζεται, μάλλον χαλα­ ρά, με βόρεια άντίστοιχα. flAv κρίνει κανεiς άπό δύο πήλινα είδώλια που βρέθηκαν στην άκρόπολη του Σέσκλου89 (ή ένθρονη -γιά πρώτη φορά- γυναι­ κεία μορφη με τό βρέφος [Εlκ. 98] εiναι ενα άπό τά σημαντικό­ τερα νεολιθικά είδώλια), ή φυσιοκρατικη άπόδοση φαίνεται νά ξαναγεννιέται με τη νέα έξαρση της γραπτής κεραμεικης του Δι­ μηνίου, παράλληλα δμως με πολυ σχηματικότερες λύσεις σε μάρ­ μαρο, που θεωρούνται τυπικες γιά τη φάση αύτή. 'Όπως με την κεραμεική, καi ή είδωλοπλαστικη του Διμηνίου δεν έχει γενετικη σχέση με την κυκλαδικη της έποχης του 'Ορειχάλκου. 01 παραλ­ ληλίες δεν έξηγοΟνται με χρονικες συσχετίσεις, άλλά έχουν βα­ θύτερα αίτια, ενα άπό τά όποία εiναι ή κοινη κατεύθυνση. 'Αλλά όριστικες άπαντήσεις σε τέτοια έρωτήματα μόνο ή μελλοντικη έ­ ρευνα μπορεί νά δώσει. Δεν εiναι εϋκολο, δσο καi δν εΤναι ίδιόμορφος, v· άπομονωθεί

ό «Πολιτισμός τού Διμηνίου» και να έρμηνευθεί έξω άπό τό γε­ νικό πλαίσιο τών πολιτισμικών έξελίξεων της Νεότερης Νεολι­ θικης. 'Όπως ό πολυ προγενέστερός του «Πολιτισμός τού Σέ­ σκλου», άποτελεί κορύφωμα, μια έξαρση, που δεν εiχε άμεση 97

συνέχεια στόν ίδιο χώρο. Εiχε δμως άσφαλώς συνέπειες, και με-

98

97. Σχήματα καi διακόσμηση τώv φάσεων τού <<πολιτισμού τού Διμηvίοωι. 98. Πήλινο είδώλιο κουροτρόφου τής Νεότερης Νεολιθικής (ϋψ. Ο, 16 μ.). Έθvικό 'Αρχαιολογικό ΜουσεΓο 5937.

ρικες άπηχήσεις στην όργάνωση μεταγενέστερων άκροπόλεων η όχυρωμένων οίκισμών, τόσο στη ΝΑ Θεσσαλία δσο και πιό πέρα άκόμη, δεν εiναι ίσως όλότελα άσχετες. 90 Εiναι φανερό, δτι ή δλη όργάνωση τών άκροπόλεων με την πρωτοφανη έξαρση τού μεγάρου, άνταποκρίνεται σ' ενα κοινωνικό

η και πολιτικό σύστημα.

',!, άρκετά άμφίβολη ϋπαρξη βωμού στό Διμήνι, και μάλιστα στόν βασικό άξονα της ούλης, θα όδηγούσε, αν γινόταν δεκτή, σ' ενα όλισθηρό έδαφος ύποθέσεων και άναχρονισμών, που θα έπρεπε μάλλον να άποφευχθούν. Έν τούτοις, έπειδη τώρα εiναι δεδομένη ή άπομόνωση ένός μόνο κτίσματος (τού μεγάρου, που θα μπορούσε να ηταν έξίσου «σπίτι τού Κοινού»

η κατοικία τού άρ-

χοντα τού οίκισμού όλόκληρου), ή ϋπαρξη μιας έστίας τελετουργικης, άντι τού ύποτιθέμενου βωμού, δεν μπορεί ν' άποκλειστεί. 'Ότι ή άκμη που δείχνει ή φάση σε πολλους τομείς άντιστοιχεί

,.

σε μια έπιτυχη άναπροσαρμογη της οίκονομίας, περισσότερο ίσως στην άνάπτυξη τών άνταλλαγών παρά σε νέες καλλιέργειες,

- 149 -

τό θεωρούμε βέβαιο. 'Ολόκληρη ή νέα έποχή, και όχι μόνο ή φάση αύτή, χαρακτηρίζεται άπό μεγάλη κινητικότητα, διεύρυνση τών έπικοινωνιών και τών άλληλεπιδράσεων, άνοιγμα νέων όρι­ ζόντων. Με τις τωρινες γνώσεις και δεδομένα, δεν είναι δυνατό νά προχωρήσει κανεiς πέρα άπό μερικους άόριστους ύπαινιγμους γιά τά πραγματικά αίτια. wισως ή έρευνα σε βάθος μάς δώσει στό μέλλον τά στοιχεία που τώρα λείπουν. Πρέπει νά όμολογήσουμε δτι ό εύρύτατα γνωστός «Πολιτισμός τού Διμηνίου» δεν είναι πραγματικά γνωστός σ· δλη του την έκταση. Ή έπέκτασή του π.χ. εως τόν 'Αλιάκμονα (Βασιλάρα), άλλά και πιό βαθιά στόν μακεδο­ νικό χώρο, δεν έχει μελετηθεί· σε μερικες περιοχες της Θεσσα­ λίας δεν είναι έπίσης γνωστό τί τόν ύποκαθιστδ. Άκόμη, δεν ύπάρχει βεβαιότητα γιά τη χρονικη διάρκεια της φάσης (στό Δ"'r:­ μήνι παρατηρήθηκαν τρείς άρχιτεκτονικες φάσεις, στό Σέσκλο δύο), και γενικότερα ύπάρχουν προβλήματα, που μόνο στό μέλ­ λον θά λυθούν όριστικά.

4. Ή Χ αλκολιθικη τής Θεσσαλίας Πειστικες άποδείξεις χρήσης τού χαλκού κατά τη φάση τού Δι­ μηνίου δεν ύπάρχουν μέχρι στιγμης. Πρόκειται έπομένως γιά μιά πλήρως «Νεολιθικη» φάση, άλλά όπωσδήποτε όχι την τελικη της Νεολιθικης στη Θεσσαλία. Άκολούθησαν άλλες, άρκετά διαφο­ ροποιημένες και μεταξύ τους και σε σύγκριση με τις προηγούμε­ νες. Σ' αύτες άκριβώς πληθύνονται οί ένδείξεις γιά κάπως εύρύ­ τερη χρήση τού χαλκού, αν και τό μέταλλο όπωσδήποτε δεν έχει άκόμη έπηρεάσει ούσιαστικά την οίκονομία (πολυ περισσότερο την κοινωνικη όργάνωση). Γι' αύτό, ό χαρακτηρισμός «Χαλκολιθικη» γιά τις τελικες φά­ σεις της Νεολιθικης στη Θεσσαλία εΤναι έντελώς συμβατικός και άνταποκρίνεται περισσότερο στην τάση γιά πρακτικη κατάτμηση τού ύλικού, παρά στά πράγματα. Δύο είναι οί «πολιτισμοi» που έντάσσονται στις τελικες φάσεις της Νεότερης Νεολιθικης: ό λεγόμενος «Πολιτισμός της Λάρι­ σας» (Μίlοjδί6) και ό «Πολιτισμός τού Ραχμανίου», και ol δυό γνωστοi άπό εύρήματα άπό την άρχη της έρευνας στη Θεσσαλία και έν μέρει και έξω άπό αύτήν. Ή στρωματογραφικη θέση και ή χρονολόγηση τού «Πολιτι­ σμού της Λάρισας»91 (που χαρακτηρίζεται κυρίως άπό τη λεπτη μελανη κεραμεικη με λευκη γραμμικη κόσμηση η στιλβωτη και έγχάρακτη η πλαστικη) δεν εχει άκόμη άποσαφηνιστεί, αν και _ 150 _ θεωρείται βέβαιο δτι άνήκει μάλλον πρός τό τέλος της Νεότερης

Νεολιθικής. Ή άναγωγή του στην άρχη της Νεότερης Νεολιθικής (φάση τοϋ Τσαγγλιοϋ) μπορεί νό θεωρηθεί πιθανή. Σχετίζεται άκόμη με παράλληλες τεχνικες της μακεδονικής παραλλαγής της Νεότερης Νεολιθικής, άλλό όλοφάνερα δεν είναι βόρεια ή προέ­ λευσή του. Άπό κάθε άποψη φαίνεται άντίθετος πρός τό «Δι­ μήνι»· ίσως πρόκειται γιό μιό προγενέστερη παράδοση που ξανα­ φαίνεται τώρα, πρός τό τέλος της περιόδου. Άπό την άρχιτεκτο­ νική, δεν είναι γνωστό τίποτε σχεδόν, καί, αν έλειπε τό νεκροτα­ φείο της Σουφλi Μαγούλας, κοντό στη Λάρισα, έλάχιστα πράγ­ ματα θό ηταν γνωστά, έκτός άπό την κεραμεική, γιό τόν «πολιτι­ σμό» αύτόν. 'Ωστόσο, γενικό θεωρούμενη, ή κεραμεικη της Λά­ ρισας μπορεί νό ένταχθεί σ· ενα γενικότερο κύκλο μελανής η σκοτεινόχρωμης κεραμεικης με στιλβωτη η λευκη διακόσμηση, που έχει ίσως κέντρο διάδοσης τό Αlγαίο, σχετίζεται με τη λεγό­ μενη «Νεότερη Χαλκολιθικη» της Δυτικής Μικράς 'Ασίας, άλλό δύσκολα μπορεί νό άναχθεί σ· αύτήν. Τίποτε άνάλογο με τόν «Πολιτισμό της Λάρισας» δεν έχει έπισημανθεί στόν μικρασιατι­ κό χώρο. Γιό τό νεκροταφείο της Σουφλi Μαγούλας σημειώνεται έδώ μόνο δτι είναι τό πρώτο νεολιθικό νεκροταφείο δίπλα σε συνοικι­ σμό, καi τό πρώτο με καύσεις νεκρών καi με ταφικες κάλπες. Πρόσφατες άνακαλύψεις, ώστόσο, έδειξαν δτι δεν είναι μονα­ δικό.92 Τό ίδιαίτερο ένδιαφέρον τοϋ λεγόμενου «Πολιτισμού της Λά­ ρισας» είναι ή εύρεία διάδοσή του έξω άπό τη Θεσσαλία· παραλ­ λαγες πράγματι άνιχνεύονται όχι μόνο στη Δυτικη Μακεδονία, άλλό καi βορειότερα, στην Πελαγονία. 'Ακόμη, παρουσιάζεται σποραδικό εως την Άπικη καi την Εύβοια, ένώ στην Άνατολικη Στερεό συχνότερα. 'Εξάλλου, ή σύγκριση με τό σχήματα καi τη διακόσμηση τών άγγείων άπό χρυσό καi άσήμι τοϋ Μ9υσείου Μπενάκη, που λέγεται πως βρέθηκαν στην Εύβοια (Miloj�ic), δεί­ χνει άξιοσημείωτη παραλληλία.93 Στό σύνολό της σχεδόν ή κερα­ μεικη της Λάρισας παρουσιάζει φόρμες μεταλλικές, καi γι· αύτό δικαιολογημένα έντάσσεται στη «Χαλκολιθική». 'Ένα ίδιαίτερο μορφολογικό χαρακτηριστικό της κεραμεικης αύτης, ή όλοκλη­ ρωτικη σχεδόν άπουσία βάσεων καi λαβών, 94 είναι κοινό με την έπόμενη φάση τού Ραχμανίου. Ό «Πολιτισμός τού Ραχμανίου» φαίνεται νό έχει έντελώς άλλη κατεύθυνση άπό τόν προηγούμενο. �Αν και πρέπει νό τοποθετηθεί κοντό σ· αύτόν και στην άρχόμενη Χαλκοκρατία, δεν έχει σαφη στοιχεία συγγένειας ούτε με τόν πρώτο ούτε με τη δεύτερη. 'Εν τούτοις, μιό ξένη προέλευσή του δεν είναι άποδειγμένη. Δεν πρόκειται δηλαδη καi στην περίπτωση αύτη γιό μεταφύτευση _ 151 _

ένός ξένου πολιτισμού

η

για άλλη μια «μετανάστευση» άπό μια

ορισμένη περιοχη της Βαλκανικής. Γιατi στοιχεία δμοια

η παράλ­ η άλ­

ληλα ύπάρχουν καi στη ΝΑ Ρουμανία καi στην Πελαγονία

λού. ΗΕτσι ή χαρακτηριστικη τεχνικη της χρήσης μιας πάστας ώμού χρώματος στη διακόσμηση τών άγγείων (crusted ware) εi­ ναι δυνατό να διαπιστωθεί στό Βορρά άλλα καi στη Λέρνα, τό Σάλιαγκα τών Κυκλάδων

η την

Κρήτη. Τα σχήματα μερικών φια­

λών της φάσης μπορούν έξίσου ν' άναχθούν στην Τελικη Νεό­ 99

τερη Χαλκολιθική, άλλα καi στην άρχη της Χαλκοκρατίας στό Αί-

99. Σχήματα και' διακοσμητική τού !φυθμού τού Ραχμανίοωι.

γαiο

η καi στη Μακεδονία (αν οχι καi στό Διμήνι) η στη διακοσμη­

μένη με γραφίτη κεραμεικη της Θράκης. Αύτη ή άνάμειξη μαρτυ. ρεi διασταύρωση συρμών μάλλον παρό μεταφύτευση ένός όλο­ κληρωμένου συνόλου σ· εναν ξένο κορμό. Καi τό ϊδιο μπορεί να λεχθεί για την ίδια τη διακόσμηση καi τό ρυθμό της: 'Απλουστευ­ μένες σπείρες, συστρεφόμενα θέματα καi γραμμικό παραπλη­ ρώματα,95 δλα μπορεί να άναχθούν στό Βορρά, αν άπομονω­ θούν. Άλλα στό σύνολο μοιάζουν νό συνεχίζουν, ως ενα σημείο, τό Διμήνι με ενα νέο πνεύμα σύνταξης, περισσότερο «βόρειο». Ό «Πολιτισμός τού Ραχμανίου» δεν εiναι τώρα γνωστός μόνο άπό την όμώνυμη βόρεια θεσσαλικη θέση, άλλα έξίσου καi άπό νό­ τιες θέσεις στόν Παγασητικό κόλπο (Σέσκλο, πΈuκάκια Βόλου, Πύρασος), καi άπό αύτες τiς θέσεις άκριβώς προέρχονται ένδεί­ ξεις που καθορίζουν άσφαλέστερα τόν χαλκολιθικό χαρακτήρα της φάσης (χάλκινα άντικείμενα) καi τiς σχέσεις της με την έποχη - 152 -

τού Όρειχάλκου. Πραγματικά, στη φάση τού Ραχμανίου (που

διαπιστώθηκε τώρα καi στην άκρόπολη τοϋ Σέσκλου) μπορεί να τοποθετηθούν οί δύο γνωστες χάλκινες άξίνες_ (Τσούντας, Αί προϊστορικαί άκροπόλεις Διμηνίου καί Σέσκλου, Είκ. 292, 293) που είχε βρεί στην άκρόπολη τοϋ Σέσκλου ό Τσούντας, καi άπό στρώμα της ϊδιας φάσης προέρχονται δύο νέα παρόμοια χάλκινα άντικείμενα άπό τα Πευκάκια τοϋ Βόλου (Milojcic). Είναι φανερό δτι ή φάση, ως ενα σημείο τουλάχιστον, είναι σύγχρονη με την Τελικη Νεολιθικη (Χαλκολιθικη) Φάση 111 τών Σιταγρών, καi άκόμη δτι κοινη είναι ή πηγη τών μετάλλινων άντικειμένων.

{ 11 9

-�

100

�

100. Άξίνη (:) και' σμίλη άπό χαλκό. Τελική Νεολιθική (μήκος τής πρώτης 0,067 μ., πάχος 0,013 μ., τής δεύτερης 0,019 μ., πάχος 0,01 μ.). Πευκάκια (Νήλεια) Βόλου.

Έπειδη οί νέες θεσσαλικες θέσεις είναι παράλιες, καi έπειδη έ­ χουν βεβαιωθεί τώρα στα Πευκάκια άμεσες σχέσεις καi άνταλλα­ γες με την παραλία της Άνατολικης Μακεδονίας, φυσικό είναι να υποθέσουμε έπικοινωνία άπό τη θάλασσα. Στην οiκιστικη καi την άρχιτεκτονική, οί γνώσεις μας είναι πο­ λυ περιορισμένες, άλλα όπωσδήποτε τα στοιχεία τώρα είναι πολυ περισσότερα άπό πρίν, δ.ν καi τα τελευταία είναι άδημοσίευτα άκόμη. Ή Οίκία Q στό Ραχμάνι (Wace-Thompson), ενα άπλό δρομικό κτίσμα (μήκους 1 Ο μ., πλάτους 4 μ. περίπου) χωρiς έσω­ τερικη διαίρεση, με άψιδωτό ενα πέρας, έχει ίδιαίτερη σημασία, έπειδη άπό αύτην προέρχεται τό ευρηματικό σύνολο με βάση τό όποίο προσδιορίστηκε ό πολιτισμός της φάσης άλλα καi έπειδη έ­ χει συνέχεια στην άρχόμενη Χαλκοκρατία καi στην ίδια θέση (Οίκία Ρ) καi στην Πύρασο. Ό ίδιος περίπου τύπος άψιδωτοϋ οίκή- - 153 -

ματος παραμένει στη Θεσσαλία καi κατά την άρχη της Μέσης Χαλκοκρατίας (Γεντίκι). 'Ένα άπό τα πιό χαρακτηριστικό δημιουργήματα του «Πολιτι­ σμου του Ραχμανίου» θεωρουνται τα λεγόμενα άκρόλιθα είδώ­ λια (χωριστό λίθινο κεφάλι ενθετο σε κορμό πήλινο)·96 αν καi ή λύση αύτη είναι γνωστη άπό παλαιότερες φάσεις, όλοκληρώνεται τώρα, καi ή γραπτη διακόσμηση τών κεφαλιών στα θεσσαλικό παραδείγματα δεν εχει παράλληλα στό Βορρά, δπου έπίσης είναι γνωστη ή ϋπαρξη παρόμοιων τύπων άπό την ίδια περίπου έποχή. Κάπως παλαιότερο ίσως (αν καi τεχνικό ή γραφη φαίνεται παρό­ μοια) είναι τό μαρμάρινο σταυρόσχημο είδώλιο (Είκ. εγχρ. 23) άπό τό Σακαλάρ -ενθετο σε ξύλινη βάση άρχικό- που στό γενι­ κό περίγραμμα θυμίζει -είδώλια της Χαλκολιθικης της Κύπρου (Είκ. 102), άλλα στό σχημα του κεφαλιου «κυκλαδικό» μαρμάρινα είδώλια καi πήλινα άπό την ίδια τη Θεσσαλία καi βορειότερες πε­ ριοχές. Ή έντεινόμενη σχηματοποίηση στην είδωλοπλαστικη (που οί άρχές της μπορουν να άναχθουν στό τελικό ηδη Σέσκλο) δε σημαίνει άπονέκρωση της φυσιοκρατικης παράδοσης. 'Ένα μεγάλο καθισμένο άνδρικό πήλινο είδώλιο άπό την περιοχη της Λάρισας (Είκ. 103), ίθυφαλλικό, μπορεί να τοποθετηθεί στό τέ­ λος της Νεολιθικης, καi ίσως λίγο επειτα τό είδωλόσχημο έξάρ­ \ τημα πιθαριου άπό τα Ζερέλια,97 έπίσης άνδρικό καi ίθυφαλλικό. _,/ Πολλά αλλα πήλινα σχηματοποιημένα καi στοιχειώδη είδώλια θα μπορουσαν να παραβληθουν εϋκολα με βόρεια άντίστοιχα του βαλκανικου χώρου. Παρόλο που δε λείπουν ένδείξεις «καταστροφών» σε μία η δύο θέσεις, δε φαίνεται βίαιο τό τέλος του πολιτισμου αύτου, οϋτε διαπιστώνεται κενό στη Θεσσαλία μεταξυ αύτου καi της Χαλκοκρατίας. Ό Τσούντας σ' αύτη την περίοδο φαίνεται πώς είχε περιλάβει τα άντίστοιχα λείψανα του Σέσκλου. Πολλά μορ­ φολογικό στοιχεία φαίνονται πραγματικό κοινά, ίδίως με τη φάση που στα νοτιότερα όνομάζουν «Πρωτοελλαδικη Ι». 'Ίσως σ· ενα διάστημα ύπάρχει καi χρονικη παραλληλία. Άλλα άκόμη πιό 1 Ο 1. !! 'Ακρόλιθω; είδώλιο σπουδαία άπό τη συνέχεια μερικών σχημάτων άγγείων η τεχνι­ τού !!Πολιτισμού τού Ρσχμσ­ κών είναι ή πολιτιστικη κληρονομία της Χαλκολιθικης καi ό ρόλος vίοω1. Ρσχμάvι. της στη διάπλαση της έπόμενης περιόδου του 'Ορειχάλκου. Δύο άπό τό βασικότερα συστατικό της έποχης αύτης, ή μεταλ­ λουργία καi οί ναυτικές έπικοινωνίες, εχουν άσφαλώς τiς ρίζες τους στη Χαλκολιθική. 'Εξάλλου, τό γενικότερο πολιτιστικό έπί­ πεδο της έπόμενης περιόδου, τουλάχιστο στην άρχή, δε φαίνεται καθόλου άνώτερο άπό τό τελικό νεολιθικό. 'Όσο είναι σήμερα ύπερβολικη ή παλαιό άντίληψη της άπότομης «παρακμης» του πο- 154 - λιτισμου κατά την έποχη του Χαλκου στη Θεσσαλία, αλλο τόσο

άστήριχτη φαίνεται η πίστη σε μια «γένεση τοίί Πολιτισμού» κα­ τά την έποχη τοίί 'Ορειχάλκου.

5. Οί έξελίξεις στη Νοτιότερη 'Ελλάδα καί τά νησιά Ή έξέλιξη της Νεότερης Νεολιθικής στη Στερεά 'Ελλάδα, την 102

Πελοπόννησο καi τα νησιά δεν είναι λιγότερο ένδιαφέρουσα άπό

103

102. Είδώλιο άπό στεατίτη τής Χαλκολιθικής περιόδου (ϋψ. Ο, 153 μ.). Περιοχή Πάφου (;). ΜουσεΓο Κύπρου, Λευκωσία, 1934 /// - 2,2. 103. Πήλινο ίθυφαλλικό άγαλμάτιο τής Νεότερης Νεολιθικής (ϋψ. 0,49 μ.). Πε­ ριοχή Λάρισας. 'Εθνικό :ιlρχαιολογικό ΜουσεΓο 5894.

δ,τι στη Θεσσαλία. 'Αντίθετα μάλιστα, κατά την περίοδο αύτη άκριβώς ό Νότος φαίνεται μάλλον νά πρωτοστατεί καi τό Αίγαiο νά παίζει ούσιώδη ρόλο στη μετάδοση πολιτιστικών ρευμάτων καi έμπνεύσεων καi εμμεσα στη μορφοποίηση τοπικών παραλλα­ γών, κάτι δηλαδη που ποτε στό παρελθόν δεν είχε συμβεί σε τέτοιο βαθμό.

- 155 -

Ή σύγχρονη έρευνα έδειξε ι'jδη και συνεχώς άποδεικνύει με νέες παρατηρήσεις δτι καi στη νοτιότερη 'Ελλάδα ή έξέλιξη της Νεότερης Νεολιθικής κλιμακώνεται κατά κάποιο τρόπο· διακρίνει δηλαδη κανεiς κάτι «παλαιότερο», και στη συνέχεια κάτι «νεό­ τερο» η πιό προχωρημένο, μορφολογικά τουλάχιστον. Οί τελι­ κες φάσεις (που τελευταία χαρακτηρίστηκαν «Τελικη Νεολιθι­ κη»-Fίnal Neolithic) προσδιορίστηκαν σε άρκετη έκταση. Άλλά, παρ' δλα αύτά, μια τριμερης ύποδιαίρεση έδώ, σ· δλη την έκταση τού χώρου, δεν εΤναι άκόμη δυνατή (ίδίως άνάλογη σε δλα με αύ­ την που γίνεται δεκτη για τη Θεσσαλία), η τουλάχιστον φαίνεται πρόωρη. Σημειώθηκε ι'jδη δτι ιΊ Νεότερη Νεολιθικη στη Μέση καi τη Νοτιότερη 'Ελλάδα έχει τiς προβαθμίδες της στό τελικό τμημα της «Μέσης Νεολιθικής» της περιοχής. Τότε, έκτός άπό τη σκο­ τεινόχρωμη κεραμεική, έπισημαίνεται καi στόν τομέα της λιθοτε­ χνίας ιΊ παρουσία νέων στοιχείων: συγκεκριμένα, έμφανίζονται oi αίχμες βελών καi άκοντίων (που σημαίνουν έπανεμφάνιση τού τόξου), άγνωστες στη Μέση Νεολιθική, δπου κυριαρχεί ιΊ σφεντόνα. Άργότερα, μερικοi σημειώνουν καi άλλαγες στα ταφικά έθιμα. Άλλα ή έναρξη της νέας περιόδου, θεωρητικά τουλάχιστον, συμπίπτει με την έπικράτηση της άμαυρόχρωμη<.; (matt-painted) γραπτής κεραμεικης με την ψυχρη καi στατική της διακόσμηση, σ· ενα μεγάλο μέρος τού χώρου. Άπό τη Λευκάδα (Χοιροσπηλιά) καi τόν Άστακό ('Άγιος Νικόλαος) εως την Εύβοια (Βάρκα), καi άπό την 'Ελάτεια εως την 'Αλεπότρυπα της Μάνης, ή κεραμεικη αύτη δίνει την έντύπωση μιας έκπληκτικης όμοιομορφίας, καi αύ­ τό τό φαινόμενο ό Weinberg τό όνομάζει «Κοινη» της Νεότερης Νεολιθικής. Δίπλα στη σκοτεινόχρωμη συνοδεία της, ή νέα ά­ μαυρόχρωμη κεραμεικη δίνει την ίδια έντύπωση που προκαλεί ή μεσοελλαδικη άμαυρόχρωμη μαζi με τά μινυακά, καi παρά τη χρονικη διαφορά, κάποια άναλογία κρύβεται κάτω άπό την πα­ ραλληλία τών έξωτερικών γνωρισμάτων. Πρόκειται για ζήτημα σπουδαίο, που δεν μπορούμε νά τό θίξουμε έδώ. Σε μερικες θέσεις φαίνεται δτι ή αύστηρη άμαυρόχρωμη δια­ κόσμηση συνεχίζεται σε μεγάλο χρονικό διάστημα, σχεδόν φτά­ νει ως τό τέλος άλλου διακρίνεται κάποια άλλαγη η διαβάθμιση στην έξέλιξη. Έν τούτοις, κάτι άνάλογο με τό θεσσαλικό Διμήνι μάταια θά τό άναζητούσαμε στα, νοτιότερα. Παρά τiς φαινομενι­ κες όμοιότητες, ιΊ πολύχρωμη γραπτη κεραμεικη που συναντούμε στη Γωνιά καi την Πρόσυμνα (πορτοκαλέρυθρο βασικό χρώμα καi μελανη η βαθιά μελανη έξωτερικη ύπογράμμιση τών ταινιών), - 156 - δεν έχει σχέση με τό κλασικό Διμήνι· άλλα δεν ύπάρχει άμφιβο-

λία δτι τά βαθμιδωτά κοσμήματα καi ol πολυ άπλες σπείρες σχε­ τίζονται με τη «διμηνιακη» κοσμητική. Φαίνεται άλλωστε πολυ πι­ θανό δτι ό ρυθμός αύτός οΟτε πολυ πρώιμος εΤναι, μέσα στό χρονικό πλαίσιο της περιόδου, οΟτε τελικός. Γι' αύτό κάποια μι­ κρη άντιστοιχία με τiς θεσσαλικες εξελίξεις δεν άποκλείεται. Ή προτίμηση σπηλαίων γιό κατοίκηση κατά την περίοδο αύτη εΤναι φαινόμενο πού, δσο κι αν δεν ύποδηλώνει κλιματικη άλλα­ γή, έχει κινήσει την προσοχή. Σπήλαια εΤναι πραγματικό μερικες άπό τiς σημαντικότερες θέσεις της περιόδου που κατοικούνται τώρα ίσως γιό πρώτη φορά: Τό σπήλαιο τού Πανός στό Μαρα­ θώνα, καi ή σπηλιά τού Κίτσου, κοντό στό Λαύριο, με τη θαυμα­ στη άμαυρόχρωμη κεραμεική, που φαίνεται εδώ νό ξεπερνά τό μεσοελλαδικό επιτεύγματα· τό σπήλαιο τού 'Αγίου Νικολάου στόν 'Αστακό, με τη συντηρητικη κεραμεική, που φαίνεται νό προβάλλει άπό τους ρυθμους της Χαιρώνειας καi άπό τό παραδο­ σιακό σχηματολόγιο. Kai τέλος, τό περίφημο σπήλαιο 'Αλεπό­ τρυπα της Μάνης, που ξεπερνάει κάθε προηγούμενο εύρηματικό σύνολο στην κεραμεική, άλλό προπάντων στό θησαυρό τών άν­ θρωπολογικών λειψάνων, που μπορεί μιό μέρα νά δώσουν εν­ διαφέροντα νέα στοιχεία. Σπήλαια που εΤχαν άρχίσει νό κατοικούνται πολυ πρωιμότερα, εξακολουθούν καi τώρα νό έχουν ζωή· καi οί ϋπαιθρες δμως θέ­ σεις δεν εΤναι λιγότερο σημαντικές. 'Από την 'Ελάτεια (Δραχμάνι), στό βόρεια τού χώρου, εως την Κόρινθο καi τη Λέρνα άλλό καi άπό άλλες άκόμη θέσεις της Πελοποννήσου, oi στρωματογραφι­ κες παρατηρήσεις' που έγιναν σε ϋπαιθρες θέσεις, καi τό πλούσια εύρήματα, έδωσαν ύπόσταση στη νότια παραλλαγη της περιόδου καi έπεισαν δτι τό κύριο βάρος πρέπει νό δοθεί σ· αύτό άκριβώς τό συστατικό που δεν εΤναι «βόρεια» κm, κατ· εξοχήν, στην άμαυ­ ρόχρωμη κεραμεική. Γιό την άναγωγή της στην Κιλικία καi την παρέκταση τού πολιτισμού Ubaid (Weinberg-Perkins), έγινε ι')δη πιό πάνω λόγος. Ύπάρχουν φανερες παραλληλίες, άλλό τίποτε δεν πείθει γιό γενετικη σχέση. Σημειώθηκε ι')δη δτι στόν ·Άγιο Νικόλαο ('Αστακός) επισημαίνεται φανερη συνέχεια άπό τόν κό­ σμο της Χαιρώνειας. 'Εξάλλου, δν ύποτεθεί δτι ή τεχνικη ηρθε άπό την Κιλικία ι"1 τη ΝΔ Μικρό 'Ασία (;), ό δρόμος της διάδοσης θό έπρεπε νό περνά άπό τό άνατολικό νησιά (Σάμο, κυρίως) καi τiς Κυκλάδες. 'Από δ,τι έγινε γνωστό ώς τώρα, μιό τέτοια ύπό­ θεση δε βρίσκει άνταπόκριση στό δεδομένα. Ή Νεότερη Νεολι­ θικη στη Σάμο, δπως έδειξαν πρόσφατες έρευνες, έχει πολλες φάσεις, άλλό στό σύνολό της (δπως καi ή άντίστοιχη περίοδος στη Χίο) δεν άφήνει περιθώρια γιό άμεση άναγωγη στό Ubaid, οΟτε κόν στη Νεότερη Χαλκολιθικη της Μικράς 'Ασίας, της - 157 -

όποίας φαίνεται μια έντονη ίδιόρρυθμη τοπικη παραλλαγή. Στiς Κυκλάδες, έξάλλου, έχει τώρα μελετηθεί μια παραλλαγη της Νεό­ τερης Νεολιθικής, πολυ πρώιμη μάλιστα, στόν Σάλιαγκο της Άν­ τιπάρου (J. Evans-C. Renfrew). Καi έδώ ή κεραμεικη είναι σκο­ τεινόχρωμη, άλλα ή διακόσμηση με λευκό χρώμα κυριαρχεί. Σε μερικό σχήματα καi θέματα οί άναλογίες με τiς προ-Διμηνιακες φάσεις της Θεσσαλίας καi τό πρώιμα νεότερα νεολιθικό της Στε­ ρεάς καi της Πελοποννήσου είναι φανερές, άλλα στό σύνολο πρόκειται για μια ίδιόρρυθμη νησιωτικη (καi μάλιστα κυκλαδικη) παραλλαγή, που πρέπει ν' άναχθεί σε μια προγενέστερη τοπικη παράδοση. Μερικες όμοιότητες στη λιθοτεχνία (ίδιαίτερα στiς θαυμαστες άμφίπλευρες αίχμες δοράτων, ώοειδούς σχήματος, καi στiς αίχμες βελών άπό όψιανό) με τη Μικρό 'Ασία, δεν έχουν χρονικη σχέση με την έποχή. Ό συνοικισμός τού Σάλιαγκου ηταν προφυλαγμένος μ' ενα πε­ ριμετρικό τοίχο (εiναι ή παλαιότερη περίπτωση τειχισμού της Νεότερης Νεολιθικής), προδρομικη μορφη τών όχυρώσεων της Πρωτοκυκλαδικης καi σ' άλλους δμως τομείς, είδικότερα στην είδωλοπλαστική, οί μορφες φαίνονται τώρα σαν προμαντέματα αύτών που άλλοτε πίστευαν δτι άναδύονται άπό τό κενό. ·Ένα άρχαιότροπο λίθινο είδώλιο παχύσαρκης γυναίκας, ύπόλειμμα άσφαλώς παλαιότερης έγκατάστασης η παράδοσης, τύπου γνω­ στού τόσο άπό τη νοτιότερη Έλλάδα δσο καi άπό τη Θεσσαλία, μαρτυρεί για την όψη της παλαιότερης βαθμίδας άπό δπου κατά­ γεται ό «Πολιτισμός τού Σάλιαγκου». Μια ίδέα τού τί πρέπει καi έδώ νό έχει προηγηθεί δίνει ό νησιωτικός συνοικισμός τού Άγίου Πέτρου της Άλοννήσου. Ό συνοικισμός αύτός ίδρύθηκε την 'Αρχαιότερη Νεολιθικη καi σταματάει περίπου στην ίδια φάση ποι) άρχίζει ό Σάλιαγκος ύπάρχει έτσι στη διάθεση της συγκριτικής έρευνας ενα αίγαιακό προηγούμενο, που λογικό δεν πρέπει ν' άπέχει πολυ άπό δ,τι ύποτίθεται ώς προβαθμίδα τού «Μολιτισμού τού Σάλιαγκου» στό χώρο τών Κυκλάδων. Τό χρονικό πλαίσια τού Σάλιαγκου (4300-3900 π.Χ.) συμπί­ πτουν κατό πάσα πιθανότητα με τiς άρχαιότερες φάσεις της πε­ ριόδου. Άλλα τό τέλος άπέχει βέβαια πολι) άπό την άρχη της Χαλκοκρατίας. Στη Στερεό καi την Πελοπόννησο ύπάρχει άσφα­ λώς συνέχεια της ίδιας βασικό παράδοσης καi ίσως μερικες έναλ­ λαγές. Οί τελικες φάσεις άπαντούν καi στiς Κυκλάδες καi σ' άλλα νησιά (Αίγινα), ώστε μπορεί νό σχηματιστεί κάποια είκόνα τού τί άμεσα προηγήθηκε της κατ' έξοχην «κυκλαδικής» δημιουργίας της Χαλκοκρατίας. Σημειώθηκε ήδη ή έπέκταση τού «Πολιτισμού της Λάρισας» - 158 - στό Νότο. Παράλληλες τεχνικες στιλβωτής διακόσμησης άνι-

� �

�

�

�

• �

�

�

104. Χαρακτηριστικά νεολιθικά έργαλεια καί δπλα άπό όψιαvό (κατά J. Evans­ C. Renfrew). Σάλιαγκας 'Α vτιπάρου.

χνεύονται σε πολλες θέσεις της Στερεάς καi της Πελοποννήσου καi θεωρούνται, μαζi με όλλα, διαγνωστικό τών τελικών νεολιθικών φάσεων. 'Από τη βοιωτικη Εϋτρηση εως τό Άγιωργίτικα της 'Αρκαδίας, την Πρόσυμνα, την Άπικη καi την Αϊγινα, εως τiς Κυκλάδες καi την Τρωάδα (Kum Tepe lb, Besika Tepe) η τη Λημνο (Πολιόχνη) άναζητήθηκαν σuσχετισμοi καi συγγένειες, που έν- - 159 -

• �

τάσσονται στό γενικό πλαίσιο μιας Τελικής Νεολιθικής iΊ «Ύπο­ νεολιθικης». Μιά άπό τiς πιό ένδιαφέρουσες νέες θέσεις εΤναι ή Κεφάλα της Κέας (Caskey), δπου έκτός άπό τό συνοικισμό βρέ­ θηκε ενα πολυ σημαντικό νεκροταφείο της Τελικής Νεολιθικής, με κιβωτιόσχημους τάφους. Αύτες οί τελικες φάσεις γεφυρώνουν τώρα ενα άλλοτε ύποτιθέμενο κενό άνάμεσα στη Νεολιθικη καi τη Χαλκοκρατία, που ol παλαιότεροι τό έβλεπαν άγεφύρωτο, άποβλέποντας κυρίως στό Διμήνι σάν τυπικό φαινόμενο της Νεό­ τερης Νεολιθικής. Μερικοi πάλι έπινοούσαν άναμείξεις τών δύο περιόδων (Διμήνι-Κυκλαδικός πολιτισμός) γιά νά καλύψουν τό χάσμα. Τώρα δλα αύτά εΤναι πιά περιπά. Καμιά δυσκολία δεν ύπάρχει για να κατανοηθεί ή ούσιαστικη συνέχεια της πολιτιστικής πο­ ρείας άπό τη Νεολιθικη στην έποχrι τού 'Ορειχάλκου καi για να τεκμηριωθεί τό άναμφισβήτητο γεγονός δτι τά όψιμα έπιτεύ­ γματα αύτης της έποχης άποτελούν τη μορφοποίηση iΊ την όρι­ στικοποίηση προσπαθειών που εΤχαν, σχεδόν σε δλους τους το­ μείς, άρχίσει άπό την Έποχη τού Λίθου. 98

.,

Στη διαδρομη της διήγησης, ό άνς�γνώστης θα πρόσεξε ίσως πόσο συχνά τονίζεται ή συνέχεια τού πολιτισμού της Νεολιθικής έποχης στην 'Ελλάδα. Ή πίστη αύτη δεν άπορρέει άπό πρόθεση ύστερόβουλη iΊ άπό προκατάληψη, ούτε ύπακούει σε κάποιο «έκ τών προτέρων» δεκτό πρότυπο. Ξεκινάει άπό την έμπειρία μιας μακρόχρονης καi άμεσης γνωριμίας με τά πράγματα. Καi τά πραγ­ ματικά περιστατικά δεν εύνοούν τiς «θεωρίες» που έξηγούν, τάχα, τiς παραλλαγες τών έξελικτικών φάσεων με τη βοήθεια ύ­ ποθετικών είσβολών καi μεταναστεύσεων. Οί περισσότερες ά­ πό τiς θεωρίες αύτες έχουν άποδειχτεί έντελώς άβάσιμες, καi ol ύπόλοιπες χρησιμεύουν ώς «άπό μηχανής θεός» γιά εύκολες λύ­ σεις δύσκολων προβλημάτων. ·Εξω άπό τόν κλοιό τών θεωρητι­ κών αύτών προκαταλήψεων, τά πράγματα φαίνονται πολυ πιό κα­ θαρά: Ό βαθμιδωτός ρυθμός καi ή πλαστικότητα που παρουσιά­ ζει ή έξέλιξη, ό Ιδιαίτερος, σχεδόν προσωπικός, χαρακτήρας τού πολιτισμού τών διαδοχικών φάσεων στόν έλλαδικό χώρο -χαρα­ κτήρας τόσο διαφορετικός άπό τά «άνατολικά>>. πρότυπα καi άπό τά δυτικά iΊ βόρεια παράλληλα99- όδηγούν τη σκέψη πρός άλλες κατευθύνσεις. Κάτω άπό τiς διαδοχικες παραλλαγες καi πίσω άπό τους μετασχηματισμους της δψης τού ύλικού πολιτισμού, άνα­ γνωρίζουμε τiς συνέπειες της κινητικότητας καi της τάσης γιά άνανέωση καi γιά άλλαγή, που ό πολιτισμός έχει μέσα του. Καi - 160 - όχι τη μεταφύτευση «έξωτικών» πολιτισμών, με τόν έντελώς μά-

λιστα άπίθανο, για την 'Απώτερη Προϊστορία, τρόπο τών πληθυ­ σμιακών μετακινήσεων. Χωρίς ν' άποκλείουμε έντελώς τη δυνατότητα διείσδυσης ξέ­ νων στοιχείων, που προκαλούν παροδικες διαταραχες ιϊ έπεισο­ διακες άλλαγές, θεωρούμε πολυ ούσιαστικότερο, κυρίαρχο άλη­ θινά, τό ρόλο τών σταθερών μαζών τού πληθυσμού, που άποκα­ λούμε συνήθως «ύπόστρωμα». 'Από δ,τι δείχνουν τά πράγματα, ό βασικός αύτός πληθυσμός δε φαίνεται νό άλλαξε στην 'Ελλάδα ούσιαστικό άπό την Τελικη Παλαιολιθικη καί πέρα· άπό τότε δη-: λαδη που εΤναι όπωσδήποτε δυνατη σήμερα ή άρχαιολογικη τεκ­ μηρίωση κάποιας συνέχειας στην πολιτισμικη πορεία. 100

�

�-

ΕΠΙΜΕΤΡ Ο 1. Η ΧΡΟΝΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ Θεωρητικά, καμιά χρονολογία δεν μπορεί νό εΤναι άπόλuτη στην Προϊστορία, έφόσον δεν ύπάρχοuν «iστορικό» γεγονότα καi πρό­ σωπα. Άλλα ή άρχη αύτή, που φαινομενικό έκμηδενίζει τiς δυνα­ τότητες χρονολόγησης τού άνθρώπινοu παρελθόντος πέρα άπό τό 3000 π.Χ., δεν είναι καi αύτη άπόλuτη. Οί είδικοi τών φυσικών έπιστημών έχουν άποδuθεί, έδώ καi μερικες γενιές, σ· ενα έπικόν άγώνα για τό δαμασμό τού χρόνου· οί προσπάθειές τους για τη χρονολόγηση τών γεωλογικών αίώνων, ίδιαίτερα τού Πλειστο­ καίνοu (3 έκατομμύρια εως 10.000 χρόνια), άπέδωσαν μια σειρά όλόκληρη μεθόδων, 1 μέσο τών όποίων έπιτuγχάνεται, με άρκετη άσφάλεια, ή άπόλυτη χρονολόγηση της Προϊστορίας, καi μάλιστα τών έποχών έκείνων που άμεσότερα ένδιαφέροuν την 'Αρχαιο­ λογία καi την 'Ανθρωπολογία iΊ την 'Ιστορία τού Πολιτισμού. Μια χρονολόγηση που δεν ξεκινάει άπό τα άρχαιολογικό iΊ άλλα δεδο­ μένα καi δε στηρίζεται σε ύποθέσεις iΊ πολιτιστικες συγκρίσεις άλλα σε μαθηματικους τύπquς. 'Από τiς μεθόδους αύτές, την Προϊστορικη 'Αρχαιολογία ένδια­ φέροuν δσες άποβλέποuν στό σχετικό πρόσφατο προϊστορικό παρελθόν: Ή Δενδροχρονολ6γηση (D�ndrochronology) θεωρεί­ ται ή άσφαλέστερη άπό δλες άλλα τα δριά της είναι πολυ περιο­ ρισμένα, καi για την ώρα τουλάχιστον δεν ξεπερνούν την 5η χι­ λιετία π.Χ. 'Αντίθετα, ή Ραδιοχρονολόγηση (Radiocarbon Dating iΊ καi C 14 Chronologγ), 2 που εΤναι περισσότερο γνωστη κοινώς -καi πολυ άμφισβ,ητούμενη- μπορεί να φτάσει εως τα 50.000 χρόνια, καλύπτει δηλαδη τό πιό καίριο τμημα της άνθρώπινης Προϊστορίας. Ή τελευταία αύτη μέθοδος, που έδώ καi είκοσι χρόνια άρχισε να έφαρμόζεται στόν τομέα της άρχαιολογικης έ­ ρευνας, άπέδωσε χρονολογίες πολυ ύψηλότερες άπό έκείνες που άλλοτε άποδέχονταν οί μελετητές, άκολοuθώντας ενα σύστημα «έμπειρικης», ας πούμε, χρονολόγησης. UΟπως ηταν φυσικό, ή δραστικη άναθεώρηση τού παλαιού χρονολογικού συστήματος (πάνω στό όποίο είχαν στηριχτεί συσχετισμοί καi συγκρίσεις iΊ θεωρίες για τη διάδοση τού πολιτισμού) προκάλεσε κάποια άνα- - 163 -

στάτωση. Σήμερα δμως, μετά μιά περίοδο άμφισβητήσεων και πολεμικής -που δεν έχει έντελώς κοπάσει- ή μεγάλη πλειονό­ τητα τών έρευνητών άποδέχεται τις ραδιοχρονολογίες και πι­ στεύει δτι «ή παλαιά μέθοδος της κατ· είκασίαν χρονολόγησης δεν είναι πιά παραδεκτη στην έπιστημονικη άρχαιολογία» (Mel­ laart, <;atal Ηϋγϋk, 53). Την άποψη αύτη είμαστε ύποχρεωμένοι νά τη δεχτούμε, άλλα με όρισμένες έπιφυλάξεις: Δεν ύπάρχει άμ­ φιβολία δτι ή ραδιοχρονολόγηση εΤναι μιά «έπισrημονικη» μέθο­ δος και δεν μπορεί νά κριθεί η νά έπικριθεί άπό άρχαιολόγους. 'Αλλά φαίνεται δτι εΤναι άκόμη άτελής, δν κρίνουμε άπό μερικες άντιφάσεις, καμιά φορά και μεγάλες διαφορες άπό τό ενα έργα­ στήριο στό άλλο, η «παράλογες» χρονολογίες στό ίδιο τό έργα. στήριο γιά τό ίδιο δείγμα. Γιά τις άνωμαλίες αύτες ίσως δεν είναι ύπεύθυνη ή μέθοδος, άλλα ό τρόπος με τόν όποίο συλλέγονται τά δείγματα. Έν τούτοις, πριν άπό λίγα χρόνια άποδείχθηκε δτι ol ραδιοχρονολογίες δεν άποδίδουν ήμερολογιακά έτη, άλλα «ρα­ διοχρονολογικά» η σtμβατικά (conventional C 14 years). Ή σύγ­ κριση δηλαδη τών ραδιοχρονολογιών με τά πορίσματα της δεν­ δροχρονολογίας -δπου ηταν δυνατη- άπέδειξε δτι οί πρώτες εΤ­ ναι κατά πολυ χαμηλότερες άπό τις πραγματικες τιμες που δίνει ή δεύτερη μέθοδος. Γύρω στό 1500 π.Χ. ή διαφορά είναι μικρή, άλλα στό 4500 π.Χ. περίπου γίνεται 800 χρόνια, και πιό πάνω μεγαλώνει άκόμη περισσότερο. 'Εξάλλου, στην άρχη της Μετq­ παγετώδους περιόδου (περίπου 1 0.000 χρόνια πριν) ή διαφορά μειώνεται πολυ η ίσως μηδενίζεται.3 Αύτό σημαίνει δτι ol άρχες στις όποίες στηρίχτηκε ή μέθοδος ηταν ώς ενα σημείο έσφαλμέ­ νες: Ή περιεκτικότητα, δηλαδή, της άτμόσφαιρας κατά τό παρελ­ θόν σε ραδιενεργό άνθρακα (C 14) δεν ηταν σταθερή, δπως πί­ στευε ό πρώτος θεωρητικός της μεθόδου, ό Libby, άλλα άνώ­ μαλα ποικίλη κατά περιόδους. WΕτσι τώρα έχουμε δύο ραδιοχρο­ νολογίες: μία «συμβατική», που δίνουν τά έργαστήρια, και άλλη άναθεωρημένη σύμφωνα με τά δεδομένα της δενδροχρονολο­ γίας (dendrochronologically calibrated date)4 «άληθινη» ήλικία, δπως τη χαρακτηρίζουν τελευταία. "Αν και είμαστε άκόμη στην άρχη τών νέων αύτών άναθεωρήσεων η διορθώσεων, και δεν είναι δυνατό νά κρίνουμε τελειωτικά, νομίζουμε δτι οί έξελίξεις αύτες μάλλον συντηρούν τις έπιφυλάξεις που διατηρούν μερικοι γιά την άξία τών ραδιοχρονολογιών παρά δικαιολογούν τόν έν­ θουσιασμό άλλων, που προχώρησαν σε πρόωρα συμπεράσματα γιά την όλοκληρωτικη κατάρρευση τών παλαιότερων χρονολογι­ κών συστημάτων και την πλήρη άναθεώρηση τών πίστεων γιά τό προβάδισμα της Άνατολης και τις σχέσεις με την Εύρώπη. 'Εφόσον άποδεχόμαστε, έστω και με. έπιφυλάξεις, την έπισrη- 164 -

μόνικότητα της μεθόδου της ραδιοχρονολόγησης, πρέπει τώρα νά δοϋμε πώς θά στηρίξουμε σ· αύτην την άπόλυτη χρονολόγηση της Νεολιθικής στην Έλλάδα. Κατ· άρχήν, γιά νά είμαστε βέβαιοι, θά έπρεπε νά διαθέταμε μιά πλήρη σχετικώς σειρά ραδιοχρονο­ λογιών άπό τiς κυριότερες άνασκαμμένες θέσεις καi άπό δλες τiς φάσεις της έξέλιξης. 'Ακόμη, θά έπρεπε νά είχαμε χρονολογίες άπό διαφορετικά έργαστήρια για την ίδια φάση. Άντi δλων αύ­ τών, έχουμε στη διάθεσή μας πρός τό παρόν έλάχιστες χρονολο­ γίες άπό πολυ λίγες θέσεις καi όχι άπό δλες τiς φάσεις. Αύτο­ νόητο, έπομένως, είναι δτι σ· αύτό τό άνεπαρκές υλικό μόνο προ­ σωρινής άξίας συμπεράσματα μπορεί νά στηριχτούν. Ή Κατάσταση τών ραδιοχρονολογιών που έχουμε άπό την Έλλάδα άποδίδεται με τη χαμηλότερη «ήμιζωη» τοϋ Libby (5568±30 χρόνια) καi όχι με την υψηλότερη (5730±40 χρόνια), για νά υπάρχει συμφωνία με τους δημοσιευμένους καταλόγους τών διαφόρων έργαστηρίων, που είδαν τό φώς κατά καιρους στό είδικό περιοδικό Radίocarbon. 5 Με βάση τις χρονολογίες αύτές (μερικές άπό τiς όποίες θεωρούνται «παράλογες» καi δεν υπολο­ γίζονται, σημειώνονται δμως στην Κατάσταση με άστερίσκο), έ­ χει συvταχ_θεί ό Χρονολογικός Πίνακας (σ. 169), που περιλαμβά­ νει και τη γενικότερα παραδεκτη ραδιοχρονολόγηση τών φά­ σεων στiς δύο περιοχές με τiς όποίες άμεσότερα συνδέονται οί έλλαδικές έξελίξεις, δηλαδη τη Μικρά 'Ασία και τη Βαλκανική. Για τις περιοχές αύτές άκολουθοϋμε τις χρονολογίες που δέχονται δύο άναγνωρισμένοι είδικοί. ΕΤναι αύτονόητο, δτι γιά τη χρονολόγηση της έλλαδικης Νεολι­ θικής ίδιαίτερη σημασία άποδίδεται στη σειρά τών ραδιοχρονο­ λογήσεων άπό την πιό γνωστr) και την πιό σπουδαία νεολιθικη θέση της Έλλάδας, τό Σέσκλο.6 'Ακολουθεί σε σημασία ή σειρά χρονολογιών άπό την 'Ελάτεια (Δραχμάνι) και -για τη Νεότερη Νεολιθικη- οί χρονολογίες τών Σιταγρών και τοϋ Σάλιαγκου. WΑλλες θέσεις δίνουν στοιχεία πολύτιμα για τη συμπλήρωση τών κενών και γιά συγκρίσεις (Φράγχθι, Σιδάρι κτλ.), έτσι ώστε τελικά σχηματίζεται μιά κάποια συνολικη είκόνα της έξέλιξης, ενα πρώτο χρονολογικό σχεδίασμα, θά έλεγε κανείς. UΟτι ή είκόνα αύτη δια­ φέρει πολυ άπό την «παραδοσιακη» η κατ· είκασίαν χρονολό­ γηση, εΤναι όλοφάνερο. Μια ματιά στις άπόψεις ένός άπό τους πιό γνωστους όπαδους της λεγόμενης «χαμηλής» χρονολόγησης, τοϋ Fr. Matz, τό άποδεικνύει. Κατά τόν Matz ( 1954), ή γενικη χρονο­ λόγηση της Νεολιθικής στην Έλλάδα έχει ώς έξης: «Σέσκλο» η Νεολιθικη Α = πρό τοϋ 3000-2500/2200 π.Χ. «Διμήνι» η Νεολιθικη Β = 2500-2200 π.Χ. Σε νεότερο έργο (Matz, 1962), άφοϋ εΤχαν γίνει πιά γνωστά τά - 165-

- 166 -

πορίσματα της ραδιοχρονολόγησης στόν έλληνικό περίγυρο, δί­ νονται ol άκόλουθες χρονολογίες: Ή Νεολιθικη καi ή «Ύπο­ νεολιθικη» της 'Ελλάδας θεωρούνται σύγχρονες με τiς 1-IV Δυ­ ναστείες της Αίγύπτου δηλαδη 3100/2890-2500 π.Χ. (Matz, 1962, Χρον. Πίν. σ. 243). Στό κείμενο δμως άναγνωρίζεται, δτι ή πλήρης Νεολιθικη μπορεί νά τοποθετηθεί στην 5η καi 4η χιλιετία π.Χ. (σελ. 31). ΕΤναι χαρακτηριστικό δτι ό Matz τοποθετούσε την Τροία I μεταξυ 2600-2400 π.Χ. καi έπομένως δεχόταν κάποια δυνατότητα έπαφης τοϋ «Διμηνίου» με την Τροία καi την πρώιμη έποχη τοϋ Όρειχάλκου. Γενικά, ol παλαιες χρονολογίες έπασχαν άπό τό «σύμπλεγμα τοϋ 3000 π.Χ.» καi άπό τη «φοβία της Άνατολης». 'Από δλα αύτά μός έχουν τώρα όριστικά άπαλλάξει οί ραδιοχρονολογίες, που έ­ δειξαν δτι ή Νεολιθικη στην 'Ελλάδα άρχισε δύο χιλιάδες χρόνια περίπου ένωρίτερα άπό δ,τι στην Αίγυπτο! 'Αλλά προπάντων ol νέες χρονολογίες συνέβαλαν άποφασιστικά στην καλύτερη κατανόηση τών χρονικών όρίων καi της διάρκειας της Νεολιθικής, καθώς. καi τών περιόδων καi φάσεων που την άπαρτίζουν. Σήμερα, ενα χρονικό διάστημα τριών χιλιετιών καi πάνω δε φαίνεται καθόλου παράλογο γιά τη διάρκεια της Νεολιθικής, οϋτε άντίθετο άπό την κλιμάκωση της πολιτιστι­ κής έξέλιξης, που προϋποθέτει κάποια χρονικη άνεση γιά την έδραίωση της γεωργοκτηνοτροφικης οίκονομίας. Ή λεγόμεγη «χαμηλη» χρονολόγηση, άνάμεσα σε άλλα, ύπέθετε πολυ στενό­ χωρα χρονικά πλαίσια γιά τiς ύποπεριόδους καi φάσεις ή διάρ­ κεια λ.χ. της Νεότερης Νεολιθικής ύπολογιζόταν άλλοτε (1954) σε τριακόσια χρόνια (2500-2200 π.Χ.). Τώρα, με τiς ραδιοχρο­ νολογίες, ή περίοδος αύτη φαίνεται νά έχει πενταπλάσιο μέγεθος (4300/200-2800/700 π.Χ.)! Μέσα στά εύρύτερα αύτά δρια εΤ­ ναι δυνατό νά ένταχθοϋν πρώτα οί λεγόμενες «προ-Διμηνιακες» φάσεις (4200-3700 π.Χ.), έπειτα τό «Διμήνι» (3700-3300 π.Χ.) καi τέλος ή Χαλκολιθική («Λάρισα-Ραχμάνι-Κεφάλα»: 33002800/700 π.Χ.). ΕΤναι χαρακτηριστικό τό γεγονός δτι ή άρχόμενη Νεότερη Νεολιθικη στό Σάλιαγκα της Άντιπάρου τοποθετείται (ραδιοχρονολογικά) μεταξυ 4200-3700 π.Χ., καi εΤναι πραγματι­ κά άνάλογη με τiς «προ-Διμηνιακες» φάσεις της Θεσσαλίας. 'Εξάλλου, τό πάχος τών έπιχώσεων της Μέσης Νεολιθικής στη Θεσσαλία καi οί πολλες άρχιτεκτονικες φάσεις της μάλλον συνη­ γορούν γιά την άποδοχη ένός χρονικού πλαισίου χιλίων έτών, δ­ πως τό καθορίζει ή ραδιοχρονολόγηση (5300/200-4300/200 π.Χ.). 'Αντίστοιχα, καi ή 'Αρχαιότερη Νεολιθικη μπορεί νά κατα­ λαμβάνει πεντακόσια χρόνια τουλάχιστον (5800-5300 π.Χ. περίπου), ίσως καi περισσότερα, νά άρχίζει δηλαδη λίγο μετά τό

6000 π.Χ. Οί ραδιοχρονολογίες που διαθέτουμε αύτη την ώρα γιά την Προκεραμεικη της Θεσσαλίας (ίδιαίτερα τού Σέσκλου) δε φαίνονται Ικανοποιητικές, άφού ή άντίστοιχη φάση της Κνωσού χρονολογείται στό 6100 π.Χ. περίπου. 'Ωστόσο, μιά πρόσφατη ραδιοχρονολογία γιά την Προκεραμεικη της WΑργισσας, τού 'Ερ­ γαστηρίου Ραδιοχρονολογίας στό Los Angeles της Καλιφοpνίας (UCLA 1657 Α) έδωσε 6180± 100 π.Χ. -μιά χρονολογία δηλαδη ίδια με της Κνωσού καi άπόλυτα σύμφωνη με δσα άπό καιρό ύποστηρίζουμε για τη χρονολόγηση της θεσσαλικής Προκερα­ μεικης. 'Ελπίζουμε άκόμη δτι στiς συνεχιζόμενες άνασκαφες στό Σέσκλο θά ύπάρξει στό άμεσο μέλλον ή δυνατότητα νέων ραδιο­ χρονολογήσεων της Προκεραμεικης. Τέλος, οί μόνες χρονολογίες που πρός τό παρόν διαθέτουμε γιά τη Μεσολιθική, άπό τό Σπήλαιο Φράγχθι, όρίζοϋν τό τέλος της περιόδου αύτης λίγο μετά τό 7000 π.Χ. Οί χρονολογικοi συσχετισμοi με τη Βαλκανικη είναι τώρα πο­ λι) πιό σαφείς. Ή Tringham (1971) δέχεται ενα χρονικό πλαίσιο μεταξυ 5500-4300 γιά την 'Αρχαιότερη Νεολιθικη της περιοχιϊς, σύμφωνα με τiς ύπάρχουσες ραδιοχρονολογίες. Καi ol νεότερες ραδιοχρονολογίες άπό τη Νέα Νικομήδεια (5607 καi 5331 π.Χ.) έπιβεβαιώνοuν την τοποθέτηση αύτή. 'Ότι, έξάλλου, ή 'Αρχαιότερη Νεολιθικη της 'Ελλάδας είναι πολυ προγενέστερη στην άφετηρία της άπό τό Hacilar VI (άπό τό όποίο ό Mellaart ύπέθετε παλαιότερα δτι προηλθε7) φαίνεται κα­ θαρά άπό τiς χρονολογίες, που ξεπερνούν κατά πολυ τό 5600 π.Χ. Δεν ύπάρχει σήμερα καμιά άμφιβολία γιά τό συγχρονισμό <;atal Ηϋγϋk καi 'Αρχαιότερης Νεολιθικής της 'Ελλάδας, τουλάχι­ στον ώς ενα σημείο. Με την προϋπόθεση δτι ol ραδιοχρονολο­ γίες άποδίδουν τη σωστη κλίμακα (έ_στω καi σε <φαδιοχρονολογι­ κά» έτη), καi σύμφωνα με τiς ένδείξεις που τώρα διαθέτουμε, φαίνεται δτι ή έλλαδικη Νεολιθικη (μαζi μ� την Προκεραμεικη Fι Άκεραμεικη) εΤναι πολυ προγενέστερη της Νεολιθικής της Βαλ­ κανικής. Ή διαπίστωση αύτή, σε συνδυασμό με τη βεβαιωμένη πρώιμη παρουσία έξημερωμένων ζώων καi άρχόμενης καλλιέρ­ γειας στη Μέση Άνατολη άπό την Βη χιλιετία π.Χ., όδηγεί πρός την κατεύθυνση αύτη την άναζήτηση της άφετηρίας της έλληνι­ κης Νεολιθικής. 'Αλλά δπως δεν εΤναι δυνατό νά ύποστηριχτεί σοβαρά δτι ή Νεολιθικη τών Βαλκανίων προηλθε άπό την 'Ελ­ λάδα με άποικισμό, μόνο καi μόνο έπειδη ή δεύτερη προηγείται χρονικά, έτσι δεν μπορούμε νά δεχτούμε δτι ή Νεολιθικη της 'Ελ­ λάδας άποτελεί έπέκταση της μικρασιατικής (Fι μεσοανατολικης, γενικότερα). Πρόκειται όπλούστερα γιά τρείς στενά συνδεμένες - 1φ'7 περιοχες με παράλληλη έξέλιξη.

ΠΙΝΑΚΑΣ Χ

ο

8000

1

7000

--

--

[ �ΡΩΤΟΝΕΟΛΙΘΙΚΗ»=1 ?ΑΚΕΡΑΜΕΙΚΗ - .L-

-

!

<( a..

I

6000

1

Ν ΕOΛ1 01 ΚΗ -----+I---A0-TE_P_ __ PXA1 H

L ;Aceramic) Hacilar j

<(

w <(

1

1

1

ς:ayδnϋ

1

/

1 Asikli

Catal Ηϋyϋk /

c=

-�

Σ

,.

1

Jericho (ΡΡΝ Α)

1

Jericho (ΡΡΝ Β)

[=-------

1

1

-Μ Ε ΣΟΛ Ι Θ Ι Κ_Η_-::_ ___ -�l�_-n? Ρ::ο:κ_ΕΡ-_Α -_ _-=_ι κ-Η_Ί: - -Μ _ Ε

1

Φράvχθι

w <(

< <

�

w

C 1

-

---------

: __ ΜΕΣΟΛΙΘΙi

1

-

Ζ <(

�

<

<( [Ι]

1

i

:ΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ 5000

-ΝΕΟΤ.

,

4000 ΧΑΛΚΟΛΙΘΙΚΗ

ΠΡΩΙΜΗ

ΜΕΣΗ

Hacilar

Ι

3000

ΝΕΟΤΕΡΗ

Can Hasan <;:atal Η. (West)

i5'

Beycesultan

Mersin

lissuna

Samarra

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ

ΜΕΣΗ

ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ

�ργισσα

!

Halaf Ubaid

Σέσκλο

Διμήνι

(Τσαγγλi) 1

Σιδάρι

--1�

)> ζ ζm -Μ )>Ο

t,C? "

ΝΕΟΤΕΡΗ

'Ελάτεια

(Ότζάκι)

Uruk

!

(Ραχμάνι?)

('Αράπη)

Σάλιαγκας -Σιταγροi

s

\. Ν ΕOΛ101 ΚΗ ( jι- �ι-------------�----· � --ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΜΕΣΗ ΝΕΟΤΕΡΗ

·1

I

I

1

Κεφάλα ι ΥΠΟΝΕΟΛΙΘΙΚΗ �ΛΚΟΛΙΘΙΚΗ - _ J

Lepenski Vir («Μεσολιθική» 1 Anza

Starδevo Κδrδs (Criiι)

Bubanj

Vinδa

Danilo

Veselinovo Karanovo

Gumelnita

Cucuteni

::::J

ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Ό Χρονολογικός Πίνακας τών σελ. 168-169 βασίζεται κυρίως στiς ύπάρχουσες ραδιοχρονο­ λογίες άπό κάθε περιοχή καl θέση. Γιά τή Μικρά 'Ασία άκολουθείται κατά τό πλείστον ή χρονολογία τοϋ J. Mellaart. Γιά τή Βαλκανική, ή χρονολογία τής R. Tringham. Γιά καλύτερη σύγκριση, στη Μικρά 'Ασία lχει προστεθεί μιά στήλη με τlς «κλασικες» πολιτιστικες φάσεις τοϋ «ΕΟφορου Ήμισέληνου», δηλ. Μεσοποτα­ μίας, Ίορδανίας κτλ. Ή συντομογραφία ΡΡΝ σημαίνει: Pre-Pottery Neolithic. Στην Έλλάδα: τό Σέσκλο δε δηλώνει μόνο τή Μέση Νεολιθική άλλά την δλη διαδρομή Προκεραμεικής-Άρχαιότερης καi Μέσης Νεολι­ θικής στη θέση αύτή.

ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ: Όλες ol χρονολογίες τών �ργαστηρίων lχουν ύπολογιστεί με «ήμιζωη» (Τ1 /2) 5568 καi προέρχονται άπό �ξέταση δειγμάτων δνθρακα, �κτός άπό τlς χρονολογίες άριθ. 12-13, πού προέρχονται άπό άστδ. Ή χρονολογία άριθ. 3 θεωρείται ύψηλή καl «παράλογη», γιατl άναφέρεται σε δείγμα άπό τό ίδιο ξύλο της χρονολογίας άριθ. 4. ΟΙ χρονολογίες άριθ. 9 καl 11 γιά την Προκεραμεικη τοϋ Σέσκλου ε!ναι πολύ χαμηλες καl άπαράδεκτες, άφοϋ άπό την Τδια θέση ύπάρχει ύψηλότερη χρονολογία γιά την 'Αρχαιότερη Νεολιθική (άριθ. 8). Πολι) χαμηλή φαίνεται ή χρονολογία άριθ. 15, καθώς και ή άριθ. 22. 'Αντίθετα, πολι) ύψηλες καl �ντελώς άπαράδεκτες θεωροϋνται ol άριθ. 21 καl 30, �νώ άπό τiς δύο χρονολογίες γιά την πρώτη φάση τών Σιταγρών (άριθ. 46-47) πολι) πιό πιθανή φαίνεται ή δεύτερη. 'Από τό 'Αχίλλειον (άριθ. 36-40) ύπάρχουν καl δλλες ραδιοχρονολογίες.

[)

11. ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΡΑΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΙΩΝ ΤΗΣ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Α.ά.

ΘΕΣΗ

Σέσκλο (άκρόπολη) 2 Σέσκλο ( » ) » 3 Σέσκλο ( ) 4 Σέσκλο ( » ) » 5 Σέσκλο ( ) 6 Σέσκλο ( » ) 7 Σέσκλο ( » ) Σέσκλο ( 8 )) ) Σέσκλο ( » 9 ) 10 Σέσκλο ( » ) )) 11 Σέσκλο ( ) 12 Άργισσα 13 Άργισσα 14 Άργισσα 15 Άργισσα 16 Άργισσα 17 'Ελάτεια 18 'Ελάτεια 19 'Ελάτεια 20 'Ελάτεια 21 'Ελάτεια 22 'Ελάτεια 23 , Φράνχθι 24 Φράνχθι 25 Φράνχθι 26 Φράvχθι 27 Φράνχθι 28 Φράνχθι 29 Φράγχθι 30 Νέα Νικομήδεια 31 Νέα Νικομήδεια 32 Νέα Νικομήδεια 33 Νέα Νικομήδεια 34 Σιδάρι (Κέρκυρα) » 35 Σιδάρι ( ) 36 'Αχίλλειον (1) 37 'Αχίλλειον (1) 38 'Αχίλλειον (1) 39 'Αχίλλειον (1) 40 'Αχίλλειον (1) 41 Σάλιαγκος (Κυκλάδες) 42 Σάλιαγκος 43 Σάλιαγκος 44 Σάλιαγκος 45 Σάλιαγκος 46 Σιταγροi (Φωτολίβος) 47 Σιταγροi 48 Σιταγροi 49 Σιταγροi 50 Σιταγροi 51 Κεφάλα (Κέως)

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΦΑΣΗ Νεότερη Νεολιθική («Διμήνι») Μέση Νεολιθική 111 Μέση Νεολιθική 111 Μέση Νεολιθική 111 Μέση Νεολιθική 111, τέλος Μέση Νεολιθική 11, τέλος 'Αρχαιότερη Νεολιθική 'Αρχαιότερη Νεολιθική Προκεραμεική (;) Προκεραμεική (τέλος) Προκεραμεική (;) Προκεραμεική Προκεραμεική 'Αρχαιότερη Νεολιθική 'Αρχαιότερη Νεολιθικη Νεότερη Νεολιθική 111/IV 'Αρχαιότερη Νεολιθική 'Αρχαιότερη Νεολιθική 'Αρχαιότερη Νεολιθική Άρχη γραπτης κεραμεικης Άρχη γραπτης κεραμεικης Άρχη γραπτης κεραμεικης Άκεραμεική, τέλος 'Αρχαιότερη Νεολιθική Μέση Νεολιθική Μέση Νεολιθική Μέση Νεολιθική, τέλος Νεότερη Νεολιθική Νεότερη Νεολιθική 'Αρχαιότερη Νεολιθική 'Αρχαιότερη Νεολιθική 'Αρχαιότερη Νεολιθική 'Αρχαιότερη Νεολιθική 'Αρχαιότερη Νεολιθικη (μονόχρωμη) 'Αρχαιότερη Νεολιθικη (impresso) ,i 'Αρχαιότερη Νεολιθική 'Αρχαιότερη Νεολιθικη 'Αρχαιότερη Νεολιθική 'Αρχαιότερη Νεολιθική 'Αρχαιότερη Νεολιθική Νεότερη Νεολιθική Νεότερη Νεολιθική Νεότερη Νεολιθική Νεότερη Νεολιθική Νεότερη Νεολιθική Φάση Ι Φάση Ι Φάση 11 Φάση 11 Φάση 111 Έσχατη Νεολιθικη

ΕΝΔΕΙΞΗ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ

ΡΑΔΙΟΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ (π.Χ.)

Ρ - 1671 Ρ - 1672 Ρ - 1674 Ρ - 1675 Ρ - 1676 Ρ - 1677 Ρ - 1678 Ρ - 1679 Ρ - 1680 Ρ - 1681 Ρ - 1682 UCLA - 1657Α UCLA - 16570 GrN - 3502 GrN - 2454 Η GrN - 2973 GrN - 3037 GrN - 3041 GrN - 3502 GrN - 3039 GrN - 2454 Ρ - 1394 Ρ - 1525 Ρ - 1399 Ρ - 1537 Ρ - 1662 Ρ - 1661 Ρ - 1630 Q - 655 GXO - 679 Ρ - 1202 Ρ - 1203Α GXO - 771 GXO - 772 Ρ - 2118 UCLA - 1896Α LJ - 3328 LJ - 3184 LJ - 3186 Ρ - 1311 Ρ - 1396 Ρ - 1368 Ρ - 1333 Ρ - 1393 Bln - 779 Bln - 778 Bln - 777 Bln - 776 Bln - 774 Ρ - 1280

3672 ± 80 4554 ± 85 5014 ± 92* 4744 ± 87 4367 ± 84 4791 ± 103 5477 ± 78 5661 ± 83 5350 ± 93* 5805 ± 97 5533 ± 72* c. 6200 c. 6000 5550 ± 90 4420 ± 80* 3680 ± 150 5530 ± 70 5410 ± 90 5240 ± 100 5090 ± 130 6290 ± 110* 4420 ± 80* 5844 ± 140 5754 ± 81 5244 ± 112 4696 ± 79 4741 ± 81 4206 ± 70 4160 ± 86 6240 ± 150* 5830 ± 270 5607 ± 91 5331 ± 74 5720 ± 120 5430 ± 240 5521 ± 77 5510 ± 175 5418 ± 52 5372 ± 53 5346 ± 50 4222 ± 74 4124 ± 79 3959 ± 87 3825 ± 84 3766 ± 85 4675 ± 170* 4475 ± 100 3970 ± 120 3770 ± 100 3150 ± 120 2875 ± 56

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 1. Τό Πλειστόκαινο (Pleίstocene), ή προτελευταία γεωλογικη περίοδος (αύ­ τη που διανύουμε τώρα εΤναι τό Όλόκαινο), τοποθετείται χρονικά μεταξυ 2.000.000-10.000 χρόνια πρiν άπό την έποχή μας. Άν δμως συνυπολογιστεί καi τό λεγόμενο «βασικό» Πλειστόκαινο, τότε ή άρχή του φτάνει ίσως στα 3.000.000 χρόνια. Πλειστόκαινο καi Όλόκαινο μαζi άποτελούν τόν «Τεταρτο­ γενη αιώνα». 2. Τό τελευταίο θερμό μεσοστάδιο -τό διάστημα δηλαδη άνάμεσα σε δυό παγετώδεις περιόδους- έληξε γύρω στό 70.000 π.Χ. περίπου. Άκολούθησε άμέσως μετά ή τελευταία Παγετώδης Περίοδος (Wϋrm), που κράτησε !Ξως τό 10.000 π.Χ., ένώ ol παρεκτάσεις της φτάνουν στά μέσα της 9ης χιλιετίας π.Χ. η λίγο πρiν άπό τό 8.000 π.Χ. Διακρίνεται χονδρικό σε ΙΞνα πρώιμο τμημα (Πρώιμο Wϋrm, περ. 70.000-30.000 π.Χ.), !Ξνα πολυ σύντομο θερμό μεσοστά­ διο (περ. 28.000-26.000 π.Χ.) καi ΙΞνα δψιμο τμημα (Όψιμο Wϋrm, περ. 26.000-10.000 π.Χ.). - Γιά την κλιματολογικη κατάσταση στην 'Ελλάδα κατά τό νεότερο Πλειστόκαινο εΤναι πάντα ένδιαφέροντα τό άρθρα: Dakarίs-Hίggs κ.ά. (1964), Hίggs κ.ά. (1966) (1968). 3. Γιά μιά πλατιά άνάλυση τού θέματος πρβ. Butzer, Κ.: Environment and Ar­ chaeology, London 1964, δπου καi πλούσια βιβλιογραφία. Χρήσιμο άκόμη εΤναι τό κλασικό έγχειρίδιο τού Zeuner, F.: The Pleistocene Period, London 1959, κα­ θώς καi ol έργασίες τού G. Clark (1952), τού R. Braίdwood κ.ά. (1960). Πολύ­ τιμο τό συλλογικό έργ� Brothwell-Hίggs (Edίtors): Science ίn Archaeo/ogy2, London 1969. 4. ΟΙ δροι «Έποχη τού Λίθου», «τού 'Ορειχάλκου» καi «τού Σιδήρου» γιά τόν χαρακτηρισμό τών βασικών περιόδων της έξέλιξης, προτάθηκαν άπό τόν Δανό Thomsen (γύρω στά 1812) καi έπικράτησαν γενικά. Δανός έπίσης, ό Lubbock, πρόβαλε άργότερα τους δρους «Παλαιολιθικη» καi «Νεολιθικη» γιά την ύποδιαί­ ρεση της Έποχης τού Λίθου, που έγιναν γρήγορα.άποδεκτοί. Πολυ ύστερότε­ ρος εΤναι ό δρος «Μεσολιθική». 5. Γιά την άνεπάρκεια αύτών τών χαρακτηρισμών πρβ. Braίdwood, R.: «Termίnology ίn Prehίstory» έν Human Origins: Selected Rdiιdings 11. 2 nd ed. Chίcago 1946. Τού ίδιου: «The Earlίest Vίllage Communίtίes κτλ.» εις Journal of World History Ι (1953) 278. - Γιό ΙΞνα γενικότερο κατατοπισμό στην προβληματικη της σύνχρονης Προϊστοριολογίας χρήσιμα εΤναι τά βιβλία: Β. Stjernquίst: Archeological Analysis of Prehistoric Society [Scrίpta Mίnora Reg. Socίet. Human. Lίtter. Lundensίs 1971/72: 1]. Lund 1971. Roe, D.: Prehistory. Απ lntroduction, London 1970. Rouse, lrv.: lntroduction to Prehistory. Α sy­ stematic approach, New York 1972. Dumond, D.: Archaeology and History, London 1974. Στiς έρyασίες αύτες (που 'περιλαμβάνουν άφθονη σύνχρονη βιβλιογραφία) πρέπει νό προστεθούν: τό πολυσήμαντο έργο τού D. L. Clarke: Analytical Archaeology, London 1968, καθώς και τό συλλογικά έργα D. L. Clarke (Editor): Models in Archaeology,,London 1972. C. Renfrew (Edίtor): The Explanation of Culture Change. Models in Prehistory, London 1973. 6. Τόν χαρακτηρισμό «έπανάσταση» έπέβαλε με ·άλλεπάλληλα δημοσιεύματα - 173 -

-174-

ό G. Childe (μερικα άπό αdτα βλ. στη Γενικη Βιβλιογραφία). Ό δρος χρησιμο­ ποιείται άκόμη, δν καi άπό καιρό έΞχει γίνει άντιληπτό δτι ή μεταβολη δεν ηταν καθόλου «έπαναστατική», δηλαδή άπότομη, άλλα άντiθετα πολυ σιγανη καi σταδιακη iΊ βαθμιδωτή. 7. Για τό πρόβλημα «Πολιτισμός» ύπόρχει τεράστια βιβλιογραφία. Για τόν κοινωνικό προβληματισμό βασικό εΤναι τό έΞpγο τοΟ Β. Malinowski: Α Scίentίfίc Theory of Culture, 1944· άpχαιολογικώς fδιαiτερα χρήσιμα τα βιβλία τοΟ G. Childe: Socίal Eνolution, 1952, καi G. Clark: Archaeologγ and Societγ, 1939 (ά­ ναθεωρημένη lκδ. 1960). Πολυ διαφωτιστικό έξάλλου εΤναι, γιά τό iδιο θέμα, τά εlσαγωγικα κεφάλαια τοΟ έΞργου τοΟ C. Renfrew (1972). 8. Ή έπίμονη δσο καi άστήριχτη έπιστημονικα πίστη για την πρωιμότητα τοϋ πολιτισμού στην Αiγυπτο (άπόστολος της θεωρίας ό Ε. Srnith), έπηpέασε για μεγάλο διάστημα καi τη χρονικη άποτlμηση της έλληνικης Προϊστορίας: Για νά μην ξεπεραστεί τό δριο τοΟ 3000 π.Χ. (=άρχη των Ιστορικών δυναστειών της Αlγύπτου), /!πρεπε νά συμπτυχθούν ο! φάσεις της έξέλιξης στην 'Ελλάδα· Ι!τσι, ή άρχη τοϋ «ΠολιτισμοΟ τοΟ Σέσκλου» μόλις qνέβαινε πάνω άπό τό 3000 π.Χ., ένώ η ραδιοχρονολόγηση δίνει σήμερα κατα δύο χιλιετίες πιό ψηλη χρονολόγη­ ση! 9. Άτυχοι καi χωρiς ουσιαστικό. περιεχόμενο φαίνονται ol δροι «irnρerial» η «metropolitan culture» δταν άναφέρονται στην Προϊστορία· πρώτο, έπειδη· με­ ταφέρουν στην Προϊστορία καταστάσεις μεταγενέστερες καί, δεύτερο, γιατi ό άληθινά υψηλός Πολιτισμός δεν άρχισε με τiς αυτοκρατορίες καi τiς μητροπό­ λεις, άλλά πολυ πρίν. Όσο γιά τόν δρο «palatial», θα eTχe νόημα στη μινωικη Κρήτη, 6)(1 δμως στην 'Ανατολή. 1Ο. Τα γνωστά Ι!pγα τοΟ J.G.D. Clark: World Prehistorγ. An Outline, Carn­ bridge 1962, καl The Stone Age Hunters, London 1967, δίνουν μιά σωστη γε­ νικη εfκόνα της έξέλιξης στα στάδια αυτά. 11. Για την Παλαιολιθικη στην 'Ελλάδα πρβ. Leroi-Gourhan κ.ά. (1963), Dakaris-Higgs κ.ά. (1966) (1968), Weinberg (1965), Θεοχάρης (1967), Coles­ Higgs (1969). 12. Γιό τiς παλαιολιθικές κατοικfες πρβ. κυρίως Piggot, S.: Ancient Europe, 1965, Mϊiller-Karpe (1966) τόμ. 1, Coles-Higgs (1969). 13. ΟΙ «νεοθερμικες» κλιματικές συνθήκες άρχισαν στην Εύρώπη λίγο πρiν άπό τό 8000 π.Χ. 14. Βιβλιογραφία βλ. στά έΞργα της ύποσημ. 12. 15. Κατό τόν L. Angel (1971) 21, τα μεσολιθικα σκελετικά λεfψανα άπό τό σπήλαιο φpάγχθι σχετίζονται μέ τά εύρωπαϊκό της Νεότερης Παλαιολιθικής. 16. Θεοχάρης (1967) 40 κέ. Νεότερη έπανεξέταση Ι!δειξε δτι δεν μπορεί να άπομονωθεί στη Βοίβη καθαρό στρώμα της Μεσολιθικής ώστόσο, ol «μεσολι­ θικών» τύπων μικρόλιθοι άφθονοϋν, καl iσως σε δλλο σημείο της περιοχής άπαντοϋν σε καθαρό στρώμα. 17. Στό Σιδάρι rό κατώτατο στρώμα (D) περιέχει λιθοτεχνία καθαρά «μεσο­ λιθικη» άπό πυριτόλιθο· καi έπειδη λείπουν ένδεiξεις καλλιέργειας, δεν ε1ναι δυ­ νατό νά χαρακτηριστεί «άκεραμεικό». Ή ραδιοχρονολογiα 5820 π.Χ. δε δείχνει καθυστέρηση, άφοίί ή άρχαιότατη μονόχρωμη κεpαμεική της ίδιας θέσης χρο­ νολογείται έκατό χρόνια μετά (5720 π.Χ.). Ίσως λεiπει ή Προκεραμεικη Νεολι­ θική, δπως σε πολλες δλλες πρώιμες πιό δυτικές άκόμη θέσεις, δπου άπό τη Μεσολιθ1κη iΊ μετάβαση στήν ΚεραμεικiΊ Νεολιθική εlνα1 δμεση. 18. Πρβ. στη Νεολιθική Έλλάδα τά άντfστοιχα κεφάλαια των J. Renfrew (σ. 147 κε.) κα! S. Bδkδnyi (σ. 165 κέ.).

19. Χαρακτηριστικη καi διδακτικη συνάμα εΤναι η χρονικη παράταση της Με­ σολιθικης στό Lepenski Vir, στην καρδιά της Βαλκανικης: 01 ραδιοχρονολογίες άπό τα στρώματα 1-11 κυμαίνονται μεταξυ 5500 καi 4600 π.Χ. Δηλαδη η τοπικη «Μεσολιθικη» εΤναι στό μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονη με τόν «Πολιτισμό τοϋ Σέσκλου»! 20. Ή διαπίστωση αύτη δεν άμφισβητείται. Ώστόσο, η πρόσφατη σχετικό άνακάλυψη πολυ πρώιμης κεραμεικης στην Κέρκυρα (ραδιοχρονολογία 5720 π.Χ.) μαρτυρεί δτι η διαπίστωση δεν εΤναι άπόλυτη. Έξάλλου, εΤναι πασίγνωστο δτι η άνατολικη πλευρό της 'Ελλάδας_ έχει έρευνηθεί πολυ περισσότερο άπό τη δυτική. 21. Την ϋπαρξη καθαρης Προκεραμεικης στη Θεσσαλία άμφισβήτησαν μερι­ κοί, δπως ό Nandris ( 1970), χωρiς ούσιαστικό έπιχε;ιρήματα, ό Rodden (σε άνα­ κοίνωσή του στην Προϊστορικη 'Εταιρεία τοϋ Cambridge, που δεν την έχω ύπό­ ψη), ό Renfrew (1972, 64), μέ κάποια έπιφύλαξη, καθώς καi ό G. Georgiev

(Acta 2 nd lntern. Colloq., Athens 1972, 115 κέ.), πάλι χωρiς κανένα πειστικό έπιχείρημα. Ό σκεπτικισμός αύτός έχει την έξήγησή του: έκπορεύεται άπό μια φανερη τάση «βαλκανοποίησης» τών έξελίξεων στην 'Ελλάδα, που δεν έχει κα­ μιά έλπίδα έπιτυχίας! Αύτη η τάση δλλοτε (Childe) έδωσε τό έκτρωμα τοϋ «Πο­ λιτισμοϋ τοϋ Startevo», που κάλυπτε δηθεν καi την 'Ελλάδα! Καi τώρα έκφpά­ ζεται με τiς άπαράδεκτες ένοποιήσεις της Gimbutas στη φανταστικη «Old Europe», δπου δχι μόνο τα έξωτερικά, άλλα καi τα έσωτερικό στοιχεία τοϋ νεολιθικοϋ-χαλκολιθικοϋ πολιτισμοϋ Βαλκανικης καi 'Ελλάδας ταυτίζονται. 22. Σύμφωνα με μια προσωρινη άνακοίνωση (Honea, Κ.: AJA 79 [1975], 277 κέ.), ταφές καi έγκατάσταση της Προκεραμεικης βρέθηκαν στην Κύθνο, στη θέση Μαρουλά. Ραδιοχρονολογία: 5925±500 π.Χ. 23. Χαρακτηριστικό δείγματα μικρολίθων της Προκεραμεικης βλ. στην Είκ. 2. Στην έπόμενη Είκ. 3 διάφορα μικρό εύρήματα τυπικό της φάσης αύτης. 24. Άν καi εΤναι πολυ πιθανη η ϋπαρξη έποχικών συνοικισμών κατά την Προ­ κεραμεικη γενικά, στη Θεσσαλία ot ένδείξεις μάλλον ένισχύουν την έκδοχη της μόνιμης κατοίκησης. Ίσως δεν εΤναι δσχετο τό γεγονός δτι μέχρι σήμερα δεν έ­ χει άνακαλυφθεί προκεραμεικό στρώμα σε σπήλαια της περιοχης. 25. Δοκιμαστικό χαρακτήρα εΤχε η άνασκαφη τοϋ 1958 στη Σουφλi Μα­ γούλα. 'Αλλά, παρά την περιορισμένη έκταση, τό στρώμα της Προκεραμεικης η­ ταν καθαρό καi σαφώς χωρισμένο σε στρώσεις, που άντιστοιχοϋν σε τρείς φά­ σεις (Θεοχάρης, 1958). Ίσως σέ καμιά δλλη θεσσαλικη θέση η Προκεραμεικη δεν εΤχε τη στρωματογραφικη αύτη διαύγεια. Ώστόσο, άκόμη δεν έγινε συστη­ ματικη καi σέ έπαρκη έκταση άνασκαφη στην καίρια αύτη θέση (άπό δπου τώρα τελευταία έχουμε πάλι σπουδαιότατα ταφικό εύρήματα). 26. Για τό λόγο αύτόν ό δρος «Προκεραμεικη» άντi τοϋ «Άκεραμεικη» εΤναι ό σωστότερος, είδικό για τη Θεσσαλία. 27. Μόνο πρακτικη δεν μποροϋσε να ηταν η χρήση τών «ένωτίων» αύτώV" όποιαδήποτε δλλη χρήση τους πρέπει να συνδεθεί με την έρμηνεία τους ώς έσχατων σχηματοποιήσεων της άνθρώπινης μορφης. "Οπως δείξαμε άλλοϋ (Θεοχάρης, 1967), τα «ένώτια» ξεκινοϋν άπό τη Νεότερη Παλαιολιθική, συνεχίζονται στην Προκεραμεική, άλλα σποραδικό ύπάρχουν άκόμη καi στην (Κεραμεικη) 'Αρχαιότερη Νεολιθική, πιθανότατα έως τη φάση που ό Milojtic όνόμασε «Πρωτοσέσκλο». - Τα παλαιολιθικό παραδείγματα έντοπίζονται, δσο ξέρουμε ώς τώρα, στην Εύρώπη (Γαλλία, Βαυαρία, Μοραβία, Ούκρανία). Έχουμε δρα ενα καθαρό εύρωπαϊκό στοιχείο, παλαιολιθικης καταγωγης, που έπιζεί ως την προχωρημένη 'Αρχαιότερη Νεολιθικη της 'Ελλάδας. Στό σχέδιο της Είκ. 5 δί- - 175 -

- 176 -

νονται χαρακτηριστικά παραδείγματα «ένωτίων» της Παλαιολιθικής, της Ιlροκε­ ραμεικης καi της 'Αρχαιότερης Νεολιθικής. Παραλλαγη τών ένωτίωvΈΤναι πιθα­ νότατα τα λεγόμενα «καρφιά» (studs), που άπανταύν στη Νεολιθικη της 'Ανατο­ λής καi της Έλλάδας (Σέσκλο, Νέα Νικομήδεια κ.ά.). 28. Στό σχέδιο της Εlκ. 6 άποδίδονται μερικά «παλαιολιθικογενή, σχηματικά είδώλια (δ-η), σε άντιπαραβολη με τό περίγραμμα παλαιολιθικού είδωλίου (α) καi της ίδιας έποχης χαράγματα σε σπήλαιο (β-γ). Τό πολυ πρώιμο νεολιθικό «ειδώλιο» άπό τη Σουφλi Μαγούλα (η) εΤναι άξιοπρόσεχτο, έπειδη τό έπάνω μέ­ ρος του φαίνεται ένωτιόσχημο, ένώ τό κάτω πλησιάζει τα μικροσκοπικά είδώλια άπό τη μονόχρωμη φάση τού Σέσκλου (ε). Στη φάση αύτή, με την όποίαν άρχί­ ζει η Κεραμεικη Νεολιθική, έχουμε άσφαλώς τiς άπαρχες της νεολιθικής είδω­ λοπλασrικης, που όλοφάνερα σχετίζονται με την παλαιολιθικη παράδοση. Τό συσχετισμό τών δύο παραδόσεων είχαμε άποτολμήσει παλαιότερα (Θεοχάρης, 1967), τώρα δμως τα νέα ευρήματα τού Σέσκλου ένισχύουν-την υπόθεση με καινούρια άποδεικτικά στοιχεία. Στην όρισrικη δημοσίευση τών άποτελεσμάτων τών άνασκαφών τού Σέσκλου θα έκτεθούν πλατύτερα καi τα δεδομένα καi oi έρμηνευτικες άπόψεις μας. 29. Για τη Νεολιθικη καi γενικότερα την Προϊστορία της Κύπρου πρβ. τό θαυμάσιο έργο τού Β. Καραγιώργη: Ό Πολιτισμός τής Προϊστορικής Κύπρου, 'Αθήνα 1975. 30. ΟΙ άπόλυτες χρονολογίες που δίνονται σrό σημείο αύτό εΤναι έντελώς γενικές, δν καi βασίζονται στη ραδιοχρονολόγηση. Για τό χρονολογικό πρόβλη­ μα πρβ. τό 'Επίμετρο «Ή χρονολόγηση της Νεολιθικής», σ. 163. 31. Ή Προκεραμεικη θα μπορούσε ίσως να χαρακτηριστεί καi «Πρωτονεολι­ θική». Άλλα τότε θα υπηρχε φόβος σύγχυσης με την άντίσrοιχη όνοματικά φάση της Άνατολης, δπου τώρα η δλλοτε όνομαζόμενη «Μεσολιθικη» (=ένατη καi δγδοη χιλιετία π.Χ.) λέγεται «Πρωτονεολιθική» (περίπου 9000-7000 π.Χ.). Ή ίδια δυσκολία συγχρονισμού υπάρχει καi για τiς έπόμενες φάσεις: ι'ι έλλαδικη 'Αρχαιότερη Νεολιθικη δεν εΤναι χρονικά άντίσrοιχη με δ,τι στην Άνατολη χα­ ρακτηρίζουν Early Neolithic. Γι' αύτό ό άναγνώσrης πρέπει να έχει πάντα σrό νού δτι oi δροι αύτοi εΤναι σχετικοί, δεν έκΦράζουν την ούσία της πολιτισrικης έξέλιξης, έχουν πάντα τοπικη σημασία καi περιορισμένη άξία. 32. Πρέπει ίσως να έπαναλάβουμε δτι δε θεωρούμε την κεραμεικη σπουδαίο πολιτιστικό στοιχείο· εΤναι δμως, άναμφισβήτητα, τό πιό σπουδαίο διαγνωστικό στοιχείο που διαθέτουμε. Έπειδη παράγεται συνεχώς, χωρiς διακοπες η χά­ σματα, δε φυλάγεται μετά την πρώτη χρήση καi βρίσκεται παντού. Γι' αύτό δλ­ λωσrε η γνώση της Νεολιθικης βασιζόταν ως τώρα στην κεραμολογία. 33. 'Ελάχιστα δψητα η ξεραμένα άπλώς άγγεία βρέθηκαν στην άρχη της Κε­ ραμεικης Νεολιθικης σrό Σέσκλο. Άλλα καi έδώ άσφαλώς δεν έχουμε τiς πρώ­ τες δοκιμες fj άποτυχημένα προϊόντα. Καi εΤναι φυσικό αύτό, άφού ol δοκιμες έ­ γιναν σ' δλλο χώρο καi χρόνο: άπό την Παλαιολιθικη ι'jδη ol δνθρωποι εΤχαν μά­ θει να κάνουν είδώλια άπό ψημένο πηλό. Άλλα καi κατά την Προκεραμεικη έκα­ ναν στην ίδια τη Θεσσαλία πήλινα βλήματα σφεντονών (Άργισσα, Σουφλi Μα­ γούλα) η χάντρες. 34. Άσκοπη θεωρούμε την άναφορα σriς γνώμες μερικών που άμφισβητούν την ϋπαρξη καθαρά μονόχρωμης φάσης στην άρχη της Κεραμεικης Νεολιθικης. ΟΙ δηθεν «θεωρητικες» φαντασιώσεις που προβάλλονται, δεν έχουν καμιά σχέση με τα πράγματα, καi γι' αύτό δεν άξίζει τόν κόπο να μας άπασχολήσουν. 35. Όπου έρευνήθηκε ι'ι άρχη της Νεολιθικης, τόσο στη Θεσσαλία δσο καi σ' /!να σημαντικό μέρος τού έλλαδικού χώρου (Κέρκυρα, Σκύρος, 'Ελάτεια, Νέα

Μάκρη, Λέρνα, φράγχθι), ή μονόχρωμη κεραμεική άποτελεί τη βάση πάνω στην όποίαν άργότερα θό άναπτυχθεί ή γραπτη 1\ έμπίεστη διακόσμηση. Κατό κα­ νόνα δηλαδη ή παρουσία γραπτης διακόσμησης σημαίνει προχωρημένη νεολι­ θικη φάση. Αύτη την άπλη λογικη άκολουθία, που εΤχε άναγνωρίσει ι'jδη ό Τσούντας στiς άρχες τού αrώνα μας, δυσκολεύονται v· άποδεχθούν έλάχιστοι άκόμη μελετητές. Ό λόγος εΤναι δτι σε μερικες θέσεις τό γραπτό (1\ καi τό έγχά­ ρακτα) άπαντούν άπό την άρχή. Μιό άπό τiς θέσεις αύτές, ή Νέα Νικομήδεια, εΤχε χρονολογηθεί άρχικό στό 6220 π.Χ. Τώρα δμως πρόσφατες ραδιοχρονο­ λογήσεις όρίζουν τό διάστημα μεταξυ 5600-5300 π.Χ. γιό την Άρχαιότερη Νεολιθικη της θέσης αύτης! Έτσι, τό έπιχείρημα της πρωιμότητας της Νέας Νι­ κομήδειας έπεσε στό κενό. Ό άλλος λόγος εΤναι ή παρουσία γραπτης κεραμει­ κης στην άρχαιότατη φάση της Νεολιθικης τών Βαλκανίων (γιουγκοσλαβικη Μακεδονία, κυρίως). Άλλό τώρα ξέρουμε δτι ή 'Αρχαιότερη Νεολιθικη της Νό­ τιας Κεντρικης Βαλκανικης (δπως καi ή φάση της Νέας Νικομήδειας) εΤναι προε­ κτάσεις τού θεσσαλικού «Πρωτοσέσκλου», δηλαδη της δεύτερης ύποπεριόδου της 'Αρχαιότερης Νεολιθικης. Άλλο εΤναι τό θεωρητικό ζήτημα, αν ή έγχάραξη καi ή γραφη εΤναι τεχνικες άρχέγονες (καi άσφαλώς εΤναι, άφού έχουν παλαιολι­ θικη καταγωγή!), έπομένως εΤναι δυνατό. σε όρισμένες περιπτώσεις νό έχουμε γραφη 1\ έμπίεση στην κεραμεικη πολυ πρώιμα (δπως συμβαίνει στiς βαθύτατες στρώσεις τού Catal Ηϋγϋk 1\ της Mersin). Στην Κνωσό, ή έγχάρακτη διακό­ σμηση άπαντα άπό την πρώτη άρχή, ίσως έπειδη έκεί ol κεραμείς μιμήθηκαν ξύ­ λινα πρότυπα. Τό φαινόμενο εΤναι τοπικό, καi βέβαια δεν έχει άναλογίες στiς έλ­ λαδικες έξελίξεις (με την έξαίρεση ίσως της Νέας Μάκρης, δπου ή έμπίεστη κό­ σμηση έμφανίζεται πολυ πρώιμα). 36. Τό λεγόμενα rainbov:ι 1\ variegated μονόχρωμα άγγεία της ΒΑ Πελοπον­ νήσου περιλαμβάνονται άνάμεσα στα τελειότερα δημιουργήματα της προϊστο­ ρικης κεραμεικης. Χωρiς άμφιβολία, ηταν έργα ειδικευμένων τεχνιτών, γίνονταν σε όρισμένα κέντρα, δπου άφθονος ηταν ό κατάλληλος πηλός (Κόρινθος) καi άπό αύτό διανέμονταν. Μια άντίστοιχη κατηγορία, τό πάλλευκα άγγεία τού Σέ­ σκλου, εΤναι τόσο τέλεια, που θυμίζουν πορσελάνη· καi τό εΤδος αύτό ηταν σπά­ νιο καi ή κατασκευή του άπαιτούσε μεγάλη τεχνικη έμπειρία καi έξειδίκευση. Ή προσπάθεια άπέβλεπε στη μίμηση μαρμάρινων άγγείων, που ηταν έξαιρετικό σπάνια καi πολύτιμα. 37. Πρώιμσ_γρσπτά όνομάσαμε τό γραπτό άγγεία της φάσης τού «Πρωτοσέ­ σκλου» στη Θεσσαλία (Θεοχάρης, 1967, 167 κέ.). Ύστερα άπό την άνασκαφι­ κη έρευνα όρισμένων θέσεων της Δυτικης καi Κεντρικης Θεσσαλίας (Πρόδρο­ μος, 'Αχίλλειον), δπου ή πρώιμη γραπτη διακόσμηση συνεχίζεται, χωρiς διακο­ πή, καi στην έπόμενη φάση («Προ-Σέσκλο»), ό δρος πρέπει νό άποδοθεί στό σύνολο της γραπτης κεραμεικης της 'Αρχαιότερης Νεολιθικης. Ότι τό πρώιμα γραπτό της 'Αρχαιότερης Νεολιθικης άποτελούν την «άρχαϊκη» μορφη τών στα­ θεροποιημένων γραπτών της Μέσης Νεολιθικης [δπως είχαμε παλαιότερα (Θεοχάρης, 1967) ύποστηρίξει], άποτελεί τώρα κοινό τόπο. 38. ΕΤναι τόσο σπάνια τό παραδείγματα άνθρώπινων μορφών στην «άρχαϊ­ κη» περίοδο της γραπτης διακόσμησης τών άγγείων (Εlκ. 14), uιστε ύπογραμμί­ ζουν τόν έντονα άνεικονικό χαρακτήρα της νεολιθικης άγγειογραφίας. Έντελώς άπίθανη φαίνεται ή έρμηνεία μερικών κοσμημάτων «πρώιμων γραπτών» της Θεσσαλίας, ώς φυτικών κτλ. 39. «Τελετουργικό» θεωρούνται συχνά, χωρiς λόγο βέβαια, τα άνθρωπό­ μορφα άγγεία. Άλλα ή τάση για άνθρωπομορφισμό (1\ καi ζωομορφισμό) δλων τών σκευών εΤναι σχεδόν έμφυτη στόν άνθρωπο -ίσως πιό έντονη στόν νεολι- - 177 -

- 178 -

θικό άνθρωπο. Μήπως καi σήμερα δέ μιλούμε γιά «λαιμό» καi «κοιλιά» ένός άγγείου; 40. Πρβ. την παραπάνω ύποσημείωση 35. 41. Πρβ. Gimbutas, Μ. (1974). 42. Βλ. την κάτοψη Εfκ. 17 43. Πρβ. π.χ. τό Hacilar (Mellaart, 1970). 44. Βλ. την άναπαράσταση τού Rodden στό σχέδιο της Είκ. 19. 45. Τά σχετικά με την πρώιμη άρχιτεκτονικη της περιοχής έχει συγκεντρώσει στό πολυ χρήσιμο βιβλίο της ή R. Tringham (1971). 46. 'Αντίθετη γνώμη έχει ή J. Renfrew (πρβ. Νεολιθική 'Ελλάδα, σ. 147 κέ.). 47. Πρβ. τό κεφάλαιο «'Εμπόριο καi Τεχνικη 'Εξειδίκευση» τού C. Renfrew, Νεολιθική ΈΜάς, σ. 179 κέ. 48. Δέν εΤναι άστήριχτες οί παρατηρήσεις τού Rodden γιά τόν ίδιαίτερο χα­ ρακτήρα καi προορισμό τών άψητων εfδωλίων, τών πολυ μεγάλων άξινών και τών άσκοειδών δοχείων (;) κ.ά. άντικειμένων που βρέθηκαν στό μεγαλύτερο κτίσμα της Φάσης 1. 'Ωστόσο, ή έρμηνεία τού οίκοδομήματος αύτού ώς «Ιερού» δέν είναι πειστική. 'Αντικείμενα έξαιρετικών διαστάσεων η είδικού προορισμού μπορεί νά βρεθούν καi σε ενα κοινό σπίτι. 'Αμφίβολο έπίσης μάς φαίνεται τό «λατρευτικό οίκοδόμημα» τού Ciiscioarele της Ρουμανίας (Dumitrescu, 1970) καi γενικότερα άναπόδεικτη ή ύπαρξη ναών η 1ερών της Νεολιθικής στην 'Ελ­ λάδα καi τη Βαλκανική. Τήν άποψη δμως αύτή δέν τη συμμερίζονται άλλοι μελε­ τητές, fδιαίτερα ή Μ. Gimbutas: The Gods and Goddesses of 0/d Europe. 70003500 B.C., London 1974. 49. Πρβ. τό μνημειώδες έργο τού Α. Leroi-Gourhan: Prehistoire de l'Art Occidenta/, Paris 1965, δπου όλοκληρώνeται ή συμβολικη έρμηνεία της πα­ λαιολιθικής τέχνης. 50. Ή μελέτη τού Γ. Χουρμουζιάδη: Ή άvθρωπόμορφη είδωλοπλαστική τής νεολιθικής Θεσσαλίας, Βόλος 1973, δέν περιορίζεται στην τυπολογία (που βα­ σίζεται σ· ενα άπίθανα πλούσιο ύλικό) άλλά προχωρεί καi σε έρμηνeυτικες ύπο­ θέσeις. 51. Πρβ. Gimbutas, Μ. (1974). 52. Την πλαστικη δύναμη καi .rην αfσθητικη άξία τών ειδωλίων της έλλαδικης περιοχής προσπαθήσαμε νά δείξουμε με την πλούσια έγχρωμη efκονογpάφηση της Νεολιθικής 'Ελλάδος. Έτσι τώρα μπορεί ό καθένας νά διαπιστώσει πόσο κατώτερα eΤναι τά άντίστοιχα βαλκανικά δημιουργήματα (άκριβέστeρα, πόσο διαφορετικά eΤναι), άλλά καi πόσο παράλληλα τά άνατολικά, eίδικά τά μικρασια­ τικά, έστω καi αν κινούνται σε διαφοpeτικη κατεύθυνση. 'Ελπίζουμε άκόμη δτι μετά την παρουσίαση τού άφθονου θεσσαλικού ύλικού δέ θά συνεχιστεί ή πε­ ρίεργη ύποτίμηση της Νεολιθικής της 'Ελλάδας σέ γενικότερα συνθετικά έργα (μέ άξιώσeις μάλιστα διeθνικότητας, δπως ή 'Ιστορία τής Ά vθρωπότητος της Unesco), άλλά καi στην Ίστορία της Τέχνης γενικά. 53. Βλ. Πίν. Εfκ. 102 και 67. 54. Βλ. Εfκ. 29. 55. Ή eίδωλοπλαστική, δσο σπουδαία καi δν θεωρηθεί, δέν μπορεί ν· άποτe­ λέσeι στοιχείο διαγνωστικό· γιατi λείπει -συμπτωματικά η δχι- άπό μερικές θέ­ σεις η φάσεις. Ή λιθοτeχνία έξάλλου, στην 'Ελλάδα τουλάχιστο, δέν έχει άκόμη μελετηθεί συστηματικά, ωστe νά στηρίξουμε σ· αύτην συμπεράσματα καi χαρα­ κτηρισμούς. Προσωπικά, δέν πιστεύω δτι καi στό μέλλον ή λιθοτeχνία θά άπο­ τeλέσει σοβαρό διαγνωστικό στοιχείο. 'Αλλά όπωσδήποτe θά eΤναι ενα άπό πολλά άλλα.

56. Οί φάσεις στην έξέλιξη της κεpαμεικης προτιμήθηκαν άπό τiς γνωστότε­ ρες όνομασίες: «Πρώιμη κεpαμεική», «Πpωτοσέσκλο», «Προ-Σέσκλο» κτλ., που είσήγαγε ό Milojδic. 57. Στό συνοικισμό τού Προδρόμου (Χουpμοuζιόδης, 1971 Β) η διάκριση «Πpωτοσέσκλο»-«Πpο-Σέσκλο» δεν εΤναι δυνατή. ΟΙ δύο φάσεις άπαpτίζοuν μία περίοδο, κατά τόν άνασκαφέα. 58. Πpβ. τiς άνασκαφικες έκθέσεις στό Άρχαιολογικό Δελτfο 25 (1970) Χpον. 271 κέ. καi 26 (1971) Χpον. 293 κέ. (Θεοχάρης). 59. Σε μερικά κεφάλια είδωλίων άπό τόν Άγιο Πέτρο η κόμη άποδίδεται με χαpακτό περίγραμμα, δπως στά είδώλια τού Hacilar VI. 'Ωστόσο, δλα τά άλλα μορφικά στοιχεία (μάτια, σχημα τού κεφαλιού) εΤναι διαφορετικό, πολu κοντά στην παράδοση της Θεσσαλίας. 60. Ή χρονολογία αύτη εΤναι πpωιμότεpη άπό την άpχη της Φάσης I της Νέας Νικομήδειας καi κατά 330 χρόνια προγενέστερη της pαδιοχpονολογίας της κεpαμεικης impresso στην Τδια θέση. 61. Ύποθέτουμε πώς στό διάστημα αύτό θά μπορούσε νά παρεμβάλλεται κότι άνόλογο πpός τό θεσσαλικό «Πpωτοσέσκλο». 62. Πpβ. Theocharis (1971). 63. Πpβ. Theocharis (1956). 64. Στη Δuτικη Στερεά εΤναι βεβαιωμένη η έπέκταση της τεχνικης impresso (Λευκάδα, Άpχονταpιό). 65. Την άλλαγη τονίζουν ύπεpβολικά κυρίως ό Holmberg (1964) καi ό Wein­ berg (1965). Τά έπιχειpήματα που προβάλλουν άντικpούονται εύκολα: στην άp­ χιτεκτονικη ol νέοι τύποι οίκημότων (τετράγωνα με έσωτεpικες άντηpίδες, <ψε­ γαpοειδη») εΤναι έν μέρει γνωστοί, σε στοιχειωδέστερη μορφή, άπό την 'Αρ­ χαιότερη Νεολιθική. Τά λιθόχτιστα θεμέλια δεν άποτελούν νεωτερισμό της φά­ σης αύτης άπαντούν στη Λέpνα, άλλά κυρίως στό Σέσκλο, άπό την άpχη σχε­ δόν της 'Αρχαιότερης Νεολιθικης! Στην εfδωλοπλαστικη έχει τελειωτικά άπο­ δειχτεϊ. δπως καi στην κεpαμεική. η φuσιολογικη έξέλιξη καi συνέχεια. Δε βλέ­ πουμε έπομένως πού στηρίζεται η διαπίστωση «άπότομης καi pιζικης άλλαγης» τών συστατικών τού ύλικού πολιτισμού. Έξόλλοu, καi στά ταφικά έθιμα παρα­ τηρούμε συνέχεια: ol «παραμερισμένες» ταφeς βεβαιώθηκαν καi στην 'Αρχαιό­ τερη Νεολιθική (Πρόδρομος). Καύσεις νεκρών βρέθηκαν τελευταία στη Θεσ­ σαλία καi της 'Αρχαιότερης Νεολιθικης (Σοuφλi Μαγούλά-Κ. Γαλλης) καi τού τέλους έντελώς της Μέσης Νεολιθικης η της άpχης της Νεότερης (Πλατιά Μα­ γούλα-Κ. Γαλλης). Παλαιότερα (Θεοχάρης, 1967, 161 κέ.) είχαμε ύποδείξει την καταγωγη τού λεγόμενου «Πολιτισμού τού Σέσκλοu», δηλ. της Μέσης Νεολιθι­ κης της Θεσσαλίας, άπό την τοπικη 'Αρχαιότερη Νεολιθική. ΟΙ τελευταίες έρευ­ νες πρόσθεσαν στό μεταξu πολλά νέα άποδεικτικά στοιχεία, ώστε τώρα θεω­ ρείται σχεδόν αύτονόητη η συνέχεια μεταξu 'Αρχαιότερης καi Μέσης Νεολιθι­ κης. 66. Στiς νέες κατόψεις τών νεολιθικών οίκημότων στην άκpόπολη τού Σέ­ σκλοu (που έγιναν σύμφωνα με μετρήσεις τού γράφοντος) διατηρήθηκαν τά πε­ ριγράμματα τών κτισμάτων που εΤχε άποκαλύψει ό Τσούντας, καθώς καi ή άpχι­ κη άpίθμηση, γιά λόγους συνέχειας. Μερικά άπό τά λείψανα έκείνα δε σώζονται τώρα. 67. Ή «όχupωματικη τάφρος» άνοίχτηκε σε προχωρημένη φάση της Μέσης Νεολιθικης καi γέμισε στό τέλος της ίδιας περιόδου· δεν πιστοποιήθηκε άνα­ σκαφικά παροχέτευση τών νερών τού Πηνειού στην τάφρο, καi ίσως ό ποταμός eppee τότε λίγο πιό πέρα άπό τη Μαγούλα.

- 179 -

-180

68. Τό κτίσμα αύτό εΤχε σε βάθος άνασκαφεί άπό τον Τσούντα, έπομένως δεν ύπήρχε δυνατότητα νέων παρατηρήσεων. Ό πρώτος άνασκαφέας δεν πα­ ρατήρησε τίποτε Ιδιαίτερο έδώ. Συμπληρωματικές tρευνες στην πρόσοψη τοϋ κτίqματος (μέσα άπό τό νεότερο μέγαρο τής «φάσης τοϋ Διμηνίου») άπέδωσαν μερικό ενδιαφέροντα στοιχεία (συνέχεια καi τέλος τής Β παραQ'Τάδας -πλακο­ στρωμένη αύλη έμπρός) άλλά δε φώτισαν τόν προορισμό του. 69. Τά πήλινα ύποδείγματα σπιτιών άνάγονται στη Μέση Νεολιθικη καi εΤναι τώρα άρκετά: α) Ό «οrκίσκος τής Κραννώνος» (Χουρμουζιάδης. 1969 καi 1972). β) 'Επάνω μέρος πήλινου ύποδείγματος σπιτιού άπό την περιοχη τής Βοιβηίδος (δωρεά Μπάστη). γ) Πήλινο ύπόδειγμα κτίσματος άπό νεολιθικό συ­ νοικισμό κοντό στό χωριό Μυρρίνη (Μίρους) Καρδίτσας (Χουρμουζιάδης). δ) Βάσεις δμοιων πήλινων ύποδειγμάτων άπό τό Σέσκλο καi τη Μαγούλα Καρα­ μουρλάρ. Στα θεσσαλικό αύτό παραδείγματα πρέπει νά προστεθεί καi τ9 πήλινο έπίσης όμοίωμα τού Μουσείου Χαιρωνεlας. Ό «οικίσκος τής Κραννώνος» ξεχωρίζει για την πληρότητα άλλά καl γιά τη μορφικη τελειότητα· εΤναι τό άρχαιάτερο παράδειγμα τού είδους άπό την 'Ελ­ λάδα (καi την Εύρώπη, γενικότερα), άφού μέ βάση τη γραπτη διακόσμηση χρο­ νολογείται γύρω στό 5000 π.Χ., δηλ. σε πρώιμη σχετικά φάση της Μέσης Νεο­ λιθικής. Παριστάνει κτίσμα έλαφρό δρομικό καi τετράθυρο (στην άκρόπολη τού Σέσκλου τό σύγχρονο οrκημα άριθ. 37 εΤχε τρία θυρώματα, έμπρός, πίσω καi στη μιά μακρά πλευρά) -δν τά δύο πλευρικά άνοίγματα δε δηλώνουν παρά­ θυρα- με δίρριχτη στέγη, που τείνει πρός τό τετρακλινές. Κυκλικη όπη στη μέση τής στέγης για την lξοδο τοΟ καπνού της έστlας, καi άντίστοιχη περlπου όπη στό δάπεδο. Στiς προσόψεις δεν ύπάρχοuν γείσα, διακρlνονται δμως ή κο­ ρυφαία καl δυό μακρύτερα δοκάρια στά δκρα, ένώ καθαρό δηλώνονται ol άπο­ λήξεις τών έγκάρσιων δοκίδων κατά μήκος τών μακρών πλευρών. Τό σχέδιο της Εlκ. 45 άποδίδει τη διακόσμηση μe άκρίβεια καi μέ ελάχιστες συμπληρώσεις, σύμφωνες με τά ύπάρχοντα ίχνη. Χαρακτηριστικη εΤναι ή «περιγραφη» τών θυ­ ρωμάτων η παραθύρων. Κατά τά δλλα, διακοσμητικό χαρακτήρα tχει ή γραφή, καl δχι δλλη σημασία η πραγματικη άντιστοιχiα. Τό δεύτερο άποσπασματικό καl μονόχρωμο παράδειγμα άπό την περιοχη τής Βοfβης (βλ. Νεολιθική ΈΜάς, Εlκ. 9) εΤναι ενδιαφέρον· πρώτα, έπειδη ή κλίση της στέγης του tχει γωνία 30° -δση άκριβώς καl σήμερα θεωρείται κανονικη γιά τiς στέγες σπιτιών· lπeιτα, γιατJ tχει στην πρόσοψη γείσο. Τά δλλα στοιχεία, δπως ol δοκίδες στlς μακρες πλευρές, ή όπη στό μέσο της στέγης, εΤναι τα fδια. Ίσως μάλιστα καi τό παράδειγμα αύτό �ταν πολύθυρο, δπως της Κραννωνος (αύτη την ύπόθeση άποδίδει τό συμπληρωμένο σχέδιο: Νεολιθική ΈΜάς, σχέδ. 24). Τό τρίτο παράδειγμα άπό τη Μuρρίνη τής Καρδίτσας (Εlκ. 46) tχει πάλι γρα­ πτη διακόσμηση {που μπορεί ν· άναχθεί σe πρώιμη σχετικό φάση της Μέσης Νεολιθικής) καi διατηρείται όπωσδήποτε καλά {τά τμήματα που λείπουν συμ­ πληρώθηκαν με γύψο). Τό νέα στοιχεία που παρουσιάζει eΤναι, πρώτο, ή άπου­ σία θυρώματος στlς στενeς πλευρές καi πιθανότατα άνοιγμάτων γενικό στους τοίχους καi δεύτερο, ή παρουσία μεγάλου κυκλικού άνοίγματος σε μια γωνιά τής στέγης με περιχείλωμα. Ή άπουσία άνοιγμάτων θα μπορούσε ίσως v· άπο­ δοθεί στη διάθεση τοΟ τεχνίτη γιά όπλούστευση· άλλα τό μεγάλο δνοιγμα στη στέγη δε φαίνεται προορισμένο γιά την iξοδο τοΟ καπνού, οΟτε ώς είσοδος στό κτίσμα μπορεί να ι!:ρμηνευθεϊ. Συνδυάζοντας την �λλειψη πλeυρικων άνοιγμά­ των με τό μεγάλο κυκλικό δνοιγμα στη στέγη, εΤχα ύποθέσει άλλοΟ (Νεολιθική ΈΜάς; ύποσημ. 72) δτι τό ύπόδeιγμα άποδίδeι Τσως άποθηκευτικό κτίσμα {ύ-

πέργειο σιρό η «σιτοβολώνα»). Στό δάπεδο τού πήλινου αύτού «οrκίσκου» σώ­ θηκαν δύο όπές, ένώ στό παράδειγμα άπό την Κραννώνα ύπάρχει μιό όπn. Στη βάση δμως ένός άποσπασματικού παραδείγματος άπό τό Σέσκλο ύπάρχουν πάλι δύο όπές, που άντιστοιχούν πιθανότατα σε δίδυμους κίονες γιό τη στήριξη τού κατά μήκος δοκαριού. Πιό κάτω θό δούμε όπες γιό δύο κίονες σε νεολιθικό οί­ κημα τού Σέσκλου (άριθ. 11Α). Τό θεσσαλικό αύτό ύποδείγματα δίνουν πολύτιμες πληροφορίες γιό τη μορ­ φη της στέγης τών οfκημάτων, που δεν ηταν δυνατό νό τiς έχουμε άπό τό ίδια τό λείψανα τών νεολιθικών κτισμάτων. Παρόμοια πήλινα ύποδείγματα εΤναι γνωστό άπό την "Ανατολή (τό άρχαιό­ τατο, της 8ης χιλιετίας π.Χ., προέρχεται άπό τό μικρασιατικό <;ayδπϋ Tepesi), άλλό καi τη ΝΑ Εύρώπη. Τό πιό ένδιαφέροντα παραδείγματα βρέθηκαν στό μα­ κεδονικό Porodin, κοντό στό έλληνογιουγκοσλαβικό σύνορα (πρβ. Μ. Grbic­ Porodin, 1960. Βλ. Εlκ. 1Ο). 70. Βλ. την παραπάνω ύποσημείωση. 71. Πρβ. Wace-Thompson (1912) 161, Εlκ. 106. Γιό τiς πλάκες-«όpθο­ στάτες» ό Weinberg άναζητεί παράλληλα στην Ίεριχώ καi τό Geδy Tepe ("Αζερ­ μπαϊτζάν)! Τώρα δμως έχουμε παραδείγματα «όρθοστατών» σε άρκετό οίκή­ ματα τού Σέσκλου {της Μέσης Νεολιθικής, κυρίως, άλλό καi της άρχης της "Αρ­ χαιότερης Νεολιθικής). Καi τό στοιχείο αύτό έπομένως δεν ύπάρχει άνάγκη νό άναχθεί στην "Ανατολή. 72. Σχετικό με την όργάνωση της διακόσμησης τών άγγείων, βασικες παρα­ μένουν πάντοτε ol σοφες παρατηρήσεις τού F. Matz, Kreta und frϋhes Grie­

chenland, 1962. 73. Ότι ι'ι «γεωμετρικη» διακοσμητικη τών ρυθμών τού «Πολιτισμού τού Σέ­ σκλου» εΤναι ένδογενής, άφού τό στοιχεία της εΤναι ύπερτοπικό καi διαχρονικά, σήμερα φαίνεται αύτονόητο. Παλαιότερα δμως ol παραβολες ΙΊ παραλληλισμοi με την Άνατολη έφταναν �ως τό Σούσα καi τό Anau ! Άλλό ι'ι άναζήτηση έξωτε­ ρικών άναλογιών θό μπορούσε νό προεκταθεί �ως την Κίνα ΙΊ την Κεντρικη "Αμερική! 74. Πλήρη περιγραφη της τεχνικής δίνει ό Weinberg (1965, 594 κέ.). 75. Καi ό Caskey ξεχωρίζει στη Λέρνα παλαιότερα καi νεότερα νεολιθικό uιfirnis. 76. Πρβ. Weinberg (1961) καi (1965) 601. 77. Πρβ. Weinberg (1965) 601. 78. Πρβ. Heurtley (1939). 79. Ή περίοδος που ό Weinberg ξεχωρίζει ώς «Έλάτεια 111» -άλλιώς, «φάση τού βόθρου»- έχει μεταβατικό χαρακτήρα. Χρονικό τοποθετείται πρiν άπό τό νεολιθικό άμαυρόχρωμα, με τό όποία ούσιαστικό άρχίζει ι'ι Νεότερη Νεολιθική, καi περιλαμβάνει διάφορες, μάλλον άνάμεικτες, κατηγορίες κεραμεικης. Γενικό φαίνεται πλησιέστερη πρός την άpχόμενη Νεότερη Νεολιθικη παρά πρός τη Μέση Νεολιθική. Λεπτομερειακη περιγραφη δλων τών κατηγοριών κεραμεικης της Κεντρικής 'Ελλάδας στη (δακτυλογραφημένη) μελέτη τού D. French, Notes

on Prehistoric Pottery Groups from Central Greece, Athens 1972. 80. Weinberg (1965) 601. 81. Ή δημοσίευση τών πορισμάτων της έπανεξέτασης της στρωματογρα­ φίας άπό τόν Καθηγητη Γ. Μπακαλάκη πρόκειται νό γίνει σύντομα. Σύνοψη τών πορισμάτων βλ. στό Vorschungsbericht τού 1961-65, Arch. Anzeiger 1971, 380 (Η. Hauptmann). 82. Στό πολυ ένδιαφέρον δρθρο τού Hauptmann (1967) τονίζονται ol πα-

- 181 -

_ 182 _

ραλληλίες τού θεσσαλικού «Πολιτισμού της Λάρισας» μέ δμοια φαινόμενα στην Πελαγονία, καi πιό πέρα ol άνολογίες μέ τη φάση τού Ραχμανίοu. 83. Έκτός άπό τό συνοικισμό της Βασιλάρας, ό Καθηγητης Γ. Μπακαλάκης έπισήμανε καi σέ δλλες μακεδονικές περιοχές «Διμήνι» (Μuρτόφuτο). Γιό τό Πολuπλάτανο πρβ. Rodden (1964 Β). Στό Μουσeϊο Θεσσαλονίκης δστρακα κλασικού Διμηνίοu, έπείσακτα, άπό την Όλυνθο. Όχι μόνο άπηχήσεις της κο­ σμητικης τού Διμηνίου, άλλό καi γνήσια έπefσακτα άναφέρονται τώρα άπό την 'Αλβανία (βλ. την έπόμeνη ύποσημeίωση). 84. Γιό τiς νεότερες προϊστορικές fρeuνeς στην 'Αλβανία πρβ. τώρα Ham­ mond, Ν.,Α History of Macedonia Ι (1973) 222 κέ., καi Schachermeyr (1976) 83 κέ. 85. Γιό τό μέγαρο αύτό, πού, σύμφωνα μέ την πeριγραφη καi την κάτοψή του, ηταν τό μεγαλύτερο γνωστό κτίσμα της Νeολιθικης, δεν ύπάρχει δημο­ σίευση πέρα άπό την πρόχειρη άνακοίνωση τού Benecke, Vδlkischer Beobach­ ter, 18 Febr. 1942, 6. Πρβ. καi Sinos (1971) 20. Κατό τη δοκιμαστικη άνασκα­ φη στη θέση της Μαγούλας (θέρος 1972) δέ βρέθηκαν ίχνη τού μεγάρου, έκτός άπό μερικό τμήματα δαπέδων. ΟΙ άνασκαφείς τ/Ίς Κατοχ/Ίς eΤχαν έξαφανί­ σeι τό λείψανα! Ή κeραμeικη της έποχης τού μεγάρου άνάγεται στη φάση «'Α­ ράπη». Στην έπιφάνeια βρέθηκαν ίχνη μόνο τού κλασικού Διμηνίοu. Τό μέγαρο αύτό, δπως άποδίδeται στό σχέδιο τών άνασκαφέων (άπό δποu καi τό δικό μας σχέδιο της Είκ. 91), μπορεί καi μορφολογικό νό εΤναι παλαιότερο άπό τό μέγαρα της «φάσης τού Διμηνίοu» στό ίδιο τό Διμήνι καi στό Σέσκλο. Μερικό στοιχεία του, δπως η πeταλόσχημη έστία μέ τό τeτρακιόνιο, μπορεί νό παραβληθούν με δμοιeς κατασκeuες στό Beyς;esultan (level ΧΧΧΙ). Στό δλλα στοιχεία δμως eΤvαι άδύνατος ό παραλληλισμός. Έκeίνο πού έκπλήσσeι στό μέγαρο Βισβίκη είναι η κλίμακα, δηλ. ol μνημειώδεις διαστάσεις τού κτίσματος (μέγιστο μηκος 30 μέ­ τρα!). Μόνο στό μυκηναϊκό άνάκτορα θό ξαναβρούμε τόσο μνημειώδη οfκοδο­ μήματα. 86. Στην άκρόπολη τού Σέσκλοu τό όχuρό της «Φάσης τού Διμηνίοu» φάνηκε καθαρότερα μετό τiς τελευταίες άνασκαφες ι<αi fρeuνες (βλ. τό συμπληρωμένο σχέδιο της Εfκ. 93). Ή θέση τού μεγάρου 1-2-3 σε σχέση με τόν έσωτeρικό­ τερο περίβολο, η ϋπαρξη στοών καi σ· αύτόν, δπως στό Διμήνι, ol διαστάσεις ακόμη τού συνόλου, φαίνονται παρόμοια με τού Διμηνίοu. Πρόκειται δρα γιό μιό διάταξη τuπιι<ή. Ή νεότερη tρeuvα άπέδeιςε δτι τό λεγόμενο «διπλούν μέγαρον» τοϋ Τσούντα δεν ηταν πραγματικό διπλό: πίσω άπό τό θάλαμο 3 περνούσε ό i:σώτερος περίβολος με τiς άντηρίδeς του, καi αύτες �δωσαν την έντύπωση οi­ ι<ήματος -τόσο άνώμαλοu, ώστόσο. Άκόμη, άποδeίχθηκe δτι καi τό θεωρού­ μενο «μέγαρο» μέ κυρτό τοίχο (Τσούντας, 1909, σ. 98 ι<έ., Εlκ. 22) ηταν τμfjμα τού πρώτου περιβόλου. Περισσότερα στοιχεία θό δοθούν στην όριστική δημο­ σίευση τών άνασκαφών στήν άκρόπολη τού Σέσι<λοu. 87. Ή συντήρηση τών λειψάνων της άφόπολης τού Διμηνίοu καi η έπανε­ ξέταση τών δeδομέν�ν, που γίνονται τώρα (Γ. Χουρμουζιάδης), θό δώσουν άσφαλώς νέα στοιχεία γιό την δλη όργάνωση τού οίκισμοϋ καi τό νόημα τών περιβόλων. 88. Πρβ. ένδειι<τικό Νεολιθική 'Ελλάς, Πίν. ΙΧ. Τελευταία εύρήματα άπό τη Ρουμανία (Boroneant, 1972) πρόσθεσαν νέα σπουδαία στοιχεία που πιστο­ ποιούν τη συνέχεια. Προέρχονται άπό την πeριοχη τών Σιδηρών Πυλών τού Δούναβη καi άνάγονται σέ φάση «έπιπαλαιολιθική» ΙΊ κάπως μεταγενέστερη. 89. Τό πρώτο εiδώλιο, που δεν εικονίζεται, εΤναι φθαρμένο πολυ καl εΤvαι ρεαλιστικό· τό σώμα της γυναίκας κοσμεiται μέ τό γνωστό θέμα των πλίνθων.

Τό δεύτερο εΤναι ή γνωστότατη «κουροτpόφος» τού Σέσκλου (Είκ. Πίν. 98). 90. Πέρα άπό γνωστους ι'jδη συσχετισμούς, θά έπρεπε νά σημειωθεί έδώ ή έκδηλη όμοιότητα τού όχυρωτικού συστήματος τών λεγόμενων «Άμφανών» (έ­ νός πρώιμου πολίσματος στό μυχό τού Παγασητικού, που κατά τη γνώμη μου πρέπει νά ταυτιστεί με την άρχαία Πάγασα η Παγασάς -ύπόθεση που έπαλη­ θεύεται τώρα άπό τiς έρευνες τού Milojδic) με τους περιβόλους τού Διμηνίου. 91. Τό δνομα άποδόθηκε στη φάση αύτη έπειδη τά πρώτα σχετικά εόρήματα άπομονώθηκαν άπό τόν Κ. Grundmann σε .συνοικισμους γύρω άπό τή Λάρισα. Κατά την προσωπική μου έκτίμηση, πρόκειται μάλλον για μια εiδικη τεχνική, που καλύπτει μεγάλο μέρος της Νεότερης Νεολιθικής, καi δχι για μια «φάση». 92. Κοντά στην Rλατιά Μαγούλα τού Ζάρκου (στη Δυτικη Θεσσαλία) βρέ­ θηκε τελευταία νεκροταφείο της άρχόμενης Νεότερης Νεολιθικής η της μετα­ βατικής φάσης, με ταφικές κάλπες (Κ. Γαλλης). Πρώτη άνακοίνωση στα ΑΑΑ 1975. 93. Ή παλαιότερη όπόθεση τού Milojδic (1950/51, σελ. 26, 30 κέ.) για την όμοιότητα καi τό συσχετισμό τών γνωστών χρυσών άγγείων τού Μουσείου Μπενάκη (πρβ. Νεολιθική Έλλάς, Είκ. 121-122) με τόν «Πολιτισμό της Λάρι­ σας», φαίνεται νά ένισχύεται μάλλον μετά τη δημοσίευση τών δύο άργυρών φιαλών τού Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας 'Υόρκης (πρβ. G. Richter, The Metropo!ίtan Museum ofArt, Handbook of the Greek Co/lectίon, 1953, 16, Πίν. 11,ί), που λέγεται δτι προέρχονται πάλι άπό την Εύβοια. Ώστόσο, προσωπικά δεν έχω πειστεί για τό συσχετισμό με τόν «Πολιτισμό της Λάρισας». 94. Κυρίως στη λεπτη κεραμεικη άπουσιάζουν ο1 βάσεις καi ο1 λαβές. Σέ άλλες κατηγορίες δμως ύπάρχουν, έστω καi σπάνια, καi τα δυό αύτά στοιχεία. 95. Βλ. χαρακτηριστικά παραδείγματα στην Είκ. 99. 96. Πρβ. Εiκ. 101. 97. Πρβ. Wace-Thompson (1912) 163, Εiκ. 110. 'Ιθυφαλλικά είδώλια έ­ χουμε άπό τη Νεότερη Νεολιθική· άλλα φαλλικές άπολήξεις εΤναι γνωστές πολυ πιό πρώιμα (πρβ. Νεολιθική ΈΜάς, Είκ. 211 ). Έξάλλου, άπό την Παλαιολιθικη ι'jδη ύπάρχουν φαλλοί, άκόμη καi πήλινοι (Γαλλία· σπήλαιο Tuc-d'Audoubert). 98. Ό Renfrew στό όγκώδες δσο καi πολύτιμο βιβλίο του (1972) τονίζει έπι­ γραμματικά τό ρόλο τών παραδόσεων της Νεολιθικής στη διαμόρφωση τού πο­ λιτισμού της έλληνικης Χαλκοκρατίας. 99. Πρβ. τiς σπουδαίες παρατηρήσεις τού F. Matz (1962) για την άνεξαρτη­ σία της έλληνικης νεολιθικής διακοσμητικής, καi γενικά τό διαφορετικό πνεύμα. 100. Μαζi με τόν Renfrew, κι ό D. French φαίνεται νά καταλήγει στην πιθα­ νότητα της άναγωγης τών έλληνικών πολιτισμών της Χαλκοκρατίας στην Έποχη τού Λίθου (πρβ. Crossland-Birchall [Eds): Bronze Age Mίgrations ίn the Aegean. Sheffield-London, 1974).

Ή Χρονολόγηση της Νεολιθικής 1. Βασικό παραμένει άκόμη τό θαυμάσιο έργο τού F. Zeuner, Dating the 4 Past , 1962, δπου καi ή σχετικη βιβλιογραφία. Τό σημαντικότερο σύγχρονο σχετικό βοήθημα εΤναι τό βιβλίο: Μ. S. Tite, Methods of Phγsίcal Examination ίn Archaeologγ, (Seminar Press) London-New York, 1972. Πλήρης βιβλιογρα­ φία δίνεται στό χρησιμότατο αύτό έργο για κάθε μέθοδο καi για δλα τά είδικά ζητήματα. 2. Τη θεωρία της μεθόδου άνέπτυξε πρώτος ό W. F. Libby ( 1952, 2η έκδ., 1955). Πρβ. τό σχετικό πρόσφατο άρθρο τού Libby «Radiocarbon Dating» στόν

- 183 -

τόμο: The ίmpact of the natural sciences απ Archaeology, (British Academy) London, 1970, σελ. 1-1Ο, καθώς καi δλλες έςαιρετικά ένδιαφέροuσες άνακοι­ νώσεις yιά τα προβλήματα τής ραδιοχρονολόγησης, στόν ίδιο τόμο. -Ι!tβασικά στοιχεία της εΤναι τά έξης: Τό ραδιενεργό Ισότοπο τοϋ δνθρακα {C 14) περ�εται σ· δλα τά ζωντανά φυτά. καi έπομένως καi στά ζώα. Μετά τό θάνατο τοϋ φuτοϋ ή τοϋ ζώου, παύει δ έφοδιασμός μέ C 14 άπό την άτμόσφαιρα, ένώ τό στοιχείο αύτό έξασθενεϊ κατά μιά δρισμένη καi γνωστη λογαριθμικη σχέση. Ώστε, δν μετρηθεί ή άπώλεια ένός δείγματος όργανικοϋ σέ C 14, θά βρεθεί ή ήλικία τοϋ θανάτου τοϋ όργανισμοϋ. Έχει ύπολογιστεί δτι τό 50% τοϋ περιεχομένου C 14 χάνεται σέ 5.568 χρόνια. Έτσι άναγνωρίστηκε διεθνώς ώς «ήμιζωη» (Half-Lίfe) τό 5.568. 'Αργότερα, διαπιστώθηκε δτι τό χρονικό αύτό διάστημα ε1ναι κατά 2,9% ύψηλότερο, δηλ. 5.730 χρόνια. Άλλα τό έργαστήρια δίνουν τiς χρονολο­ γίες μέ την άρχικη άναλογία, γιά νά μη γiνεται σύγχυση. 3. Πρβ. Η. Tauber, «The Scandinaνian Varνe Chronology and C 14 Dating», εις Olsson έκδ., 1970, 173. 4. Πρβ. Suess (1967) (1970). Χαρακτηριστικό παράδειγμα ραδιοχρονολο­ γίας άπό την Έλλάδα που διορθώθηκε, σύμφωνα μέ τό δεδομένα της δενδρο­ χρονολόγησης, άποτελεί τώρα ή ραδιοχρονολογία Ρ-1671=3672 π.Χ. άπό τό Σέσκλο, που γίνεται (κατά τό ειδικό 'Εργαστήριο τοϋ Πανεπιστημίου Penn­ sylνania, τό M.A.S.C.A.): 4372 π.Χ., δηλαδη 700 χρόνια ύψηλότερη! 5. 'Από τό 1949 κέ. τόμοι 14 καi Παραρτήματα. 6. Ή έξέταση τών δειγμάτων, 14 συνολικά, Εiγινε στα εfδικά έργαστήρια τοϋ Παvεπιστημιακοϋ Μουσείου της Πενσuλβανfας (Η.Π.Α.) άπό την Dr. Ε. Κ. Ralph. Σε δλλη θέση θά δημοσιεuτοϋν άναλuτικό τά πορίσματα καi ol σχετικες παρατηρήσεις. 7. Τά έπιχεφήμστο κατά τών άπόψεων τοϋ Mellaart γιά τη χρονικη καθυστέ­ ρηση της ελληνικής Νεολιθικης βλ. Θεοχάρης (1967).

4-ι \Υ-

�

��

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Acta of the 2nd lnternational Colloquium on Aegean Prehistory. Athens 1973. 2. Angel J. L., «Neol.ithic Ancestors of the Greeks» AJA 49 (1945) 252. 3. Angel J. L., The People of Lerna. Analysis of a Prehistoric Aegean Population (=Lerna //). Washington 1971. 4. Benton S., «Hagios Nikolaos near Astakos in Akarnania» BSA 42 (1947) 156. 5. Bialor Ρ. Α. καi Jameson Μ. Η., «Palaeolithic ίn the Argolid» AJA 66 (1962) 181. 6. Biesantz Η., «Bericht ϋber die Ausgrabungen in Thessalien 1958: 11. Die Ausgrabung bei der Soufli-Magula» ΑΑ 1959, 56. 7. Blegen C. W., «Excavations at Nemea» AJA 31 (1927) 421. 8. Blegen C. W., «Gonia» Metropolitan Museum Studies 3 (1930) 55. 9. Blegen C. W., Prosymna: The Helladic Settlement Preceding the Argive Heraeum. Cambridge 1937. 1 Ο. Boessneck J., «Zu den Tierknochen aus neolithischen Siedlungen Thes­ saliens» Bericht Rόmisch-German. Kommissions. Mainz 1956, 1. 11. Braidwood R. J. καi Howe Β., Prehistoric lnvestigations in lraqi Kurdi­ stan. Studies in Ancient Oriental Cίvilization 31. Chicago 1960. 12. Branigan Κ., «Prehistoric Relations between ltaly and the Aegean» Bol­ letino di Paletnologia ltaliana 17 (1966) 97. 13. Brea L. Β., «ΙΙ Neolitico a ceramica impressa e la sua diffusione nel Me­ diterraneo» Rivista di Studi Liguri 16 (1950) 21. 14. Brea L. Β., Poliochni. Citta preistorica nelf'isola di Lemnos /. Roma 1964. 15. Buchholz Η. καi Karageorgis V., Altagais und Aftkypros. Wasmuth, Tϋ­ bingen 1971. 16. Butzer Κ. W., Environment and Archaeology. Απ Ecological Approach to Prehistory. Έκδ. 2η. Aldine. Chicago 1971. 17. Cambridge Ancient History 3• 1. 1. Prolegomena and Prehistory. Cambridge University Press. Cambridge 1970. 18. Caskey J. L., «Neolithic Sherds from Thespiai» Hesperia 20 (1951) 289. 19. Caskey J. L., «Excavations at Lerna, 1956» Hesperia 26 (1957) 142. 20. Caskey J. L., «Excavations at Lerna, 1957» Hesperia 27 ( 1958) 125. 21. Caskey J. L., «Activities at Lerna, 1958-1959» Hesperia 28 (1959) 202.

- 185 -

22. CaskeyJ. L, «Excavatioris in Keos. 1960-61» Hesperia 31 (1962) 263. 23. Caskey J. L, «Excaνations in Keos, 1963» Hesperia � (1964) 314. 24. CaskeyJ. L. καi Caskey Ε. G., «The Earliest Settlements at Eutresis: Sup­ plementary Excaνations, 1958» Hesperia 29 (1960) 126. 25. Charles R. Ρ., «Sur Ιe Neolithique Egeen et ses origines» Κρητικά Χρονικά 18 (1964) 245. 26. Chavaillon Ν. καi J. καi Hours F., «Une industrie paleolithique du Pelo­ ponn�se: Le Mousterien de Vasilaki» BCH 88 (19641 616. 27. Childe V. G., «The East European Relations to the Dimini Culture» JHS 42 (1922) 252. 28. Childe V. G., «Neolithic Black Ware in Greece and on the Danube» BSA 37 ( 1940) 26. 29. Childe V. G., Prehistoric Mίgrations ίπ Europe. Oslo 1950. 30. Childe V. G., Man Makes Hίmself. Έκδ. 3η. London 1956. 31. Childe V. G., The Dawn of European Ciνίlization. London 1957. 32. Childe V. G., «The Relations between Greece and Prehistoric Europe» Proceedίngs of the Second lnternational Congress of C/assίcaf Studies. Copenhagen 1954. Τόμ 1. (General Part). Copenhagen 1958, 293-316. 33. Childe V. G., The Prehistory of European Society. London 1958. 34. Clark J. G. D., Prehistoric Europe. The Economic Basis. London 1952. 35. Clark J. G. D., World Prehistory. Απ Outline. Cambridge 1961. 36. Clark J. G. D., The Stone Age Hunters. London 1969. 37. ColesJ. Μ. καi Higgs Ε. S., The Archaeology of Early Man (σ. 311 κέ.). Faber and Faber. London 1969. 38. Crossland-Birchall (Eds), Bronze Age Migrations ίπ the Aegean (Shef­ field Colloquium). Sheffield-London 1974. 39. Dakaris S., Higgs Ε. S. καi Hey R. W., «The Climate, Enνironment ιιπd ln­ dustries of Stone Age Greece: Part Ι» PPS 30 (1964) 199. 40. DeshayesJ., «Fours neolithiques de Dikili Tash» Melanges Helleniques offerts a Georges Daux. Paris 1974, σ. 67. 41. DeshayesJ. καi Gara/!ianin Μ., «Note sur la ceramique de Galepsos» BCH 88 (1964) 62. 42. Dumitrescu V., «Edifice destine au culte decouνert dans la couche Boian­ Spaniov de la station-tell de Cilscioarele» Dacίa 14 ( 19701 5. 43. Ehrich R. W. (Editorl, Chronologies in 0/d World Archaeofogy. Chicago 1965. 44. Eνans J. D. καi Renfrew C., Excaνations at Salίagos near Antiparos. Bri­ tish School at Athens. Suppl. νοl. Να 5. Thames and Hudson. London 1968. -186-

45. Felsch Α. C. S., «Neolithische Keramik aus der Hδhle νοn Kephalari» ΑΜ 86 (1971) 1.

46. Ferguson C. W., Gimbutas Μ., Suess Η., «Historical Dates for Neolithic of Southeast Europe» Science 191 (1976) 1170. 47. French D. Η., «Late Chalcolithic Pottery in Northwestern Turkey and the Aegean» Anatolian Stυdies 11 (1961) 99. 48. French D. Η., «Prehistoric Pottery from Macedonia and Thrace» Pra­ histor. Zeitschr. 42 (1964) 30. 49. French D. Η., «Some Problems in Macedonian Prehistory» Balkan Stυdies 7 (1966) 103. 50. Furness Α., «The Neolithic Pottery of Knossos» BSA 48 (1953) 94. 51. Furness Α., «Some Early' Pottery of Samos, Kalimnos, and Chios» PPS 22 (1956) 173. 52. Gara!ianin Μ., «Der Stand der Neolithikumforschung in Serbien und Ma­ kedonien mit besonderer Rϋcksicht auf die neuen Ergebnisse in der Agiiis und Ostbalkan» Bericht V. lnternat. Kongress fϋr Vor- υnd Frϋh­ geschichte. Hamburg 1958. 53. Gimbutas Μ., «Achilleion: Α Neolithic Mound in Thessaly; Preliminary re­ port on 1973 & 1974 excaνations» Joυrnal of Field Arch. 1 (1974) 277. 54. Gimbutas Μ., The Gods and Goddesses of Old Eυrope. 7000-3500 B.C. (Mγths, legends and cυlt images). London 1974. 55. Grundmann Κ., «Magula Hadzimissiotiki: Eine steinzeitliche Siedlung im Karla-See» ΑΜ 62 (1937) 56. 56. Hansen Η. D., Earlγ Civilization in Thessalγ. The Johns Hopkins Univer­ sity Studies in Archaeology, Νο 15. Baltimore 1933. 57. Hauptmann Η., «Zum Neolithikum in Makedonien» lstanbυler Mitteil­ υngen 17 (1967) 1. 58. Heidenreich R., «Vorgeschichtliches in der Stadt Samos. Die Funde» ΑΜ 60/61 (1935/36) 125. 59. Heurtley W. Α., Prehistoric Macedonia. Cambridge 1939. 60. Higgs Ε. S. καi Vita-Finzi C., «The Climate, Environment and lndustries of Stone Age Greece: Part 11» PPS 32 (1966) 1. 61. Higgs Ε. S. καi δλλοι, «The Climate, Environment and lndustries of Stone Age Greece: Part 111» PPS 33 (1967) 1. 62. Holmberg Ε. J., The Swedish Excavations at Asea ίn Arcadίa. Acta ln­ stituti Romani Regni Suediae, 11. Lund-Leipzig 1944. 63. Holmberg Ε. J., The Neolithic Potterγ of Mainland Greece. Gδteborgs Κ. · Vetensk. ο. Vitterh.-Samh. Handl. Α 7, 2. Gδteborg 1964. 64. Holmberg Ε. J., «The Appearance of Neolithic Black Burnished Ware in Mainland Greece» AJA 68 ( 1964) 343. 65. Honea Κ., «Prehistoric Remains on the lsland of Kythnos» AJA 79 (1975) 277. 66. Hood S., «Excavations at Emporio, Chios, 1952-55» Atti del VI Congr. l_nternaz. Scien. Preistor. e Protoisto� Sez. 1-IV. Firenze 1965, 224.

- 187 -

67. Hood S., The Home of the Heroes. The Aegean before the Greeks. Tha­ mes and Hudson. London 1967. 68. lmmerwahr-Anderson S., «The Neolithic and Bronze Ages» TheAthenian Agora. Τόμ. 13. Princeton 1971. 69. Jacobsen Τ., «The'�anchthi Cave. Α Stone Age Site in Southern Greece» Archaeology 22 (1�69) 4. 70. Jacobsen Τ., «Excavations at Porto Cheli and Vicinity, Prelim. Report, 11: The Franchthi Cave, 1967-1968» Hesperia 38 (1969) 343. 71. Jacobsen Τ., «17.000 Years of Greek Prehistory» Scientific American 234 ( 1976) 76. 72. Kokkoros Ρ. καi Kanellis Α., «Decouverte d'un crι!ne d'homme paleoli­ thique dans la peninsule chalcidique» L Άnthropologie 64 (1960) 438. 73. Kosmopoulos, L. Walker, The Prehistoric lnhabitation of Corinth. Munich 1948. 74. Kunze Ε., Orchomenos 11. Die neolithische Keramik. Mϋnchen 1931. 75. Lambert Ν., «Grotte de Kitsos (Laurion)» BCH 96 (1972) 817. 76. Lambert Ν., «Grotte de Kitsos (Laurion)» BCH 97 (1973) 413. 77. Lambert Ν., «Les fouilles dans la Grotte de Kitsos en 1973» ΑΑΑ 7 (1974) 8. 78. Leroi-Gourhan Α., Chavaillon J. καi Chavaillon Ν., «Paleolithique du Peloponnese» Βυ/1. Soc. Preh. Fr. 60 (1963) 249. 79. LΈurope a la fin de /'§ge de la pierre. Actes du Symposium consacre aux problemes de Neolithique europeen. Prague-Liblice-Brno 1959 (Acade­ mie Tchecoslovaque des Sciences). Praha 1961. 80. Levi D., «Abitazioni preistoriche sulle pendici meridionali dell'Acropoli» Annuario della R. Scuola Archeol. di Atene 13-14 (1930/31) 411. 81. Lichardus J. καl Pavuk J., «Bemerkungen zum priikeramischen Neo­ lithikum in der Argissa Magula und seiner Existenz in Europa» Slovenska Archeo/6gia 11 ( 1963) 459. 82. McDonald W. Α. καi Hope Simpson R., «Prehistoric Habitation in South Western Peloponnese» AJA 65 (1961) 221. 83. Matz F., Kreta und frϋhes Griechenland. Baden-Baden 1962. 84. Mellaart J., Excavations at Hacilar. British lnstitute of Archaeology, An­ kara. Edinburgh 1970. 85. Mellaart J., The Neolithic of the Near East. London 1975. 86. Miloj�ic V., «Zur Chronologie.der jϋngeren Steinzeit Griechenlands» JDL 65/66 (1950/51) 1. 87. Miloj�ic V., Boessneck J. καi Hopf Μ.,Die deutschenAusgrabungen auf der Argissa-Magula ίπ Thessalien. /. Das Priιkeramische Neolithikum so­ wie die Tier- und Pflanienreste. Beitriige zur ur- und frϋhgeschichtlichen Archiiologie des Mittelmeer-Kulturraumes. Τόμ. 2. Bonn 1962. - 188 -

88. Miloj�ic V., Boessneck J., Jung D. καl Schneider Η., Paliιolithikum um Larisa ίπ Thessalien. Β.Α.Μ., 1. Bonn 1965.

89. Milojtil: V. καl Hauptmann Η., Die Funde der frϋhen Dimini-Zeit aus der Arapi-Magula, Thessa/ien. Rudolf Habelt. Bonn 1969. 90. Milojti{: V. καl Milojtil:-ν. Zumbusch J., Die deutschen Ausgrabungen auf cfer Otzaki-Magula ίn Thessa/ien. Rudolf Habelt. Bonn 1971. 91. Mϋller V., «The Deνelopment of the Megaron in Prehistoric Greece»AJA 48 (1944) 342. 92. Mϋller-Karpe Η., Handbuch der Vorgeschichte, 11: Jungsteinzeit. Beck. Mϋnchen 1968. 93. Mylonas G., Excaνations at Olynthus. 1. The Neolithic Settlement. Balti­ more 1929. 94. Mylonas G., «The Site of Akropotamos and the Neolithic Period of Ma­ cedonia» AJA 45 (1941) 557. 95. Nandris J., «The Deνelopment and Relationships of the Earlier Greek Neolithic» Journal of the Royal Anthr. lnstitute V (1970) 192. 96. Pazaras Th., «Α Note on the Names of the Prehist. Sites along the Ε. Coast of the Gulf of Thermaikos...» ΑΑΑ 7 (1974) 268. 97. Perkins Α. L. καi Weinberg S., «Connections of the Greek Neolithic and the Near East» AJA 62 (1958) 225. 98. Piggott S. (Editor) The Dawn of Civilίzation. Thames and Hudson. London 1961. 99. Piggott S., Ancient Europe. 1965. 100. Poulianos Α., «Petralona. Α Middle Pleistocene Caνe in Greece» Archae­ o/ogy 24 (1971) 6. 101. Ouitta Η., «The C-14 Chronology of South-East European Neolithic» An­ tiquity 41 (1967) 263. 102. Renfrew C., The Emergence of Civilization. The Cyclades and the Aegean in the Third Millenium B.C. Methuen. London 1972. 103. Renfrew C. καl Belmont J. S., «Two Prehistoric Sites on Mykonos» AJA 68 (1964) 395. 104. Renfrew J., Palaeoethnobotany. The Prehistoric Food Plants of the Near East and Europe. New York 1973. 105. Rhomiopoulou Κ., Riddley C., Morison 1., «Prehistoric Settlement of Ser­ νia. Excaνation 1972» ΑΑΑ 6 (1973) 419. 106. Rhomiopoulou Κ., Riddley C., «Prehistoric Settlement of Serνia (W. Ma­ cedonia). Excaνation 1973» ΑΑΑ 7 (1974) 351. 107. Riddley C., Rhomiopoulou Κ., «Prehistoric Settlement of Serνia (W. Ma­ cedonia) ..Excaνation 1971» ΑΑΑ 5 (1972) 27. 108. Risopoulou Ε., «Α Comparatiνe Study of the Neolithic Material from Sou­ fli Magoula, Thessaly (Summary)» Βυ/1. lnstit. of Archaeology (Univers. of London) 12 (1975) 21Ο. 109. Rodden R. J., «Excaνations at the Early Ne�lithic Site at Nea Nikome­ deia, Greek Macedonia (1961 Season)» Ρ� (Cambridge) 28 (1962) • 267. ·- 189-

11Ο. Rodden R. J., «Α European Link with Chatal Ηϋγϋk: Uncovering a 7th Millenium Sf_tlement ίπ Macedonia (Parts 1-11)» 11/ustrated London News ril 1964, σ. 564 και 604. 11 καi 18 ! 111. Schachermeyr F., Die iiltesten Kulturen Griechenlands. Stuttgart 1955. 112. Schachermeyr F., «Forschungsbericht ϋber die Ausgrabungen und Neu­ funde zur iigiiischen Frϋhzeit, 1957-1960» Μ 1962, 106. 113. Schachermeyr F., Das iigaίsche Neolithίkum. Studies ίπ Mediter. Ar­ chaeology, 6. Lund 1964. 114. Schachermeyr F., Buchholz Η., Alexiou St. καi Hauptmann Η., «For­ schungsbericht ϋber die Ausgrabungen und Neufunde zur iigiiischen Frϋhzeit, 1961-1965» Μ 1971, 295. 115. Schachermeyr F., Dίe i!Jgi!Jische Frϋhzeίt. Forschungsbericht. 1 Band, Die vormykenischen Perioden. Wien 1976. 116. Schmid Ε., «Die Seidi-Hδhle. Eine jungpaliiolithische Station ίπ Grie­ chenland» ΙV Colloque lnternatίonal de Speleologίe. Societe Speleolo­ gique de Grece. Athenes 1963, 163. 117. Servais J., «Outils paleolithiques d'Elide» BCH 85 (1961) 221. 118. Sinos S., Dίe vorklassίschen Hausformen ίn der Agiiίs. Philipp νοπ Za­ bern. Mainz 1971. 119. Sordinas Α., «Ιnvestigations of the Prehistory of Corfu during 19641966» Balkan Studies 10 (1969) 393. 120. Sordinas Α., Stone lmplements from North-Western Corfu, Greece. Memphis State University, Anthropological Research Center. Occas. Pa­ per 4. Memphis 1970. 121. Soteriades G., «Fouilles prehistoriques en Phocide» Revue des έtudes Grecques 25 ( 1912) 253. 122: Stampfuss R., «Die ersten altsteinzeitlichen Hδhlenfunde ίπ Griechen­ land» Mannus 34 (1942) 132. 123. Theocharis D. R., «Nea Makri. Eine grosse neolithische Siedlung ίπ der Niihe νοπ Marathon» ΑΜ 71 (1956) 1. 124. Theocharis D. R., Prehistory of Eastern Macedonίa and Thrace. Athens Technol. Organization. Athens Center of Ecistics. Ancient Greek Cities 9. Athens 1971. 125. Thomas Η., Near Eastern, Medίterranean and European Chronologγ. Studies ίπ Mediterranean Archaeology, 17. Lund 1967. 126. Tringham R., Hunters, Fίshers and Farmers of Eastern Europe, 60003000 B.C. Hutchinson University Library. London 1971. 127. Ucko Ρ., Anthropomorphίc Fίgurίnes of Predγnastίc Egγpt and Neolίthίc Crete with Comparative Materίal from the Prehίstorίc Near East and Maίnland Greece. London 1968. 128. Valmin Ν., The Swedίsh Messenia Expedίtίon. Lund 1938. 129. Vermeule Ε., Greece ίn the Bronze Age. Chicago 1964. -190-

130. Wace Α. J. Β. καi Thompson Μ. S., Prehίstoric Thessalγ. Cambridge 1912.

131. Waterhouse Η., «Prehistoric Laconia: Α Note» BSA 51 (1956) 168. 132. Waterhouse Η. καi Hope Simpson R., «Prehistoric Laconia: Part 1, Part 11» BSA 55 (1960) 67, 56 (1961) 114. 133. Weinberg S. S., «Remains from Prehistoric Corinth» Hesperia 6 ( 1937) 487. 134. Weinberg S. S., «Halafian and Ubaidian lnfluence in Neolithic Greece»

Bericht ϋber den V. lnternat. Kongress fϋr Vor- und Frϋhgeschichte, Hamburg 1958. Berlin 1961, 858. 135. Weinberg S. S., «Excavations at Prehistoric Elateia, 1959» Hesperia 31 (1962) 158. 136. Weinberg S. S., «The Stone Age in the Aegean» Cambridge Ancient His­ torγ ι, 1 (Chap. Χ). 3η ικδ. 1970, 557 κta. 137. Weinberg S. S., «The Relative Chronology of the Aegean in the Stone and Early Bronze Age». Εlς: Ehrich, 1965, 285. 138. Welter G., «Aiginetische Keramik» ΑΑ 1937, 19. 139. Zeuner F., Dating the Past. Έκδ. 4η. London 1962.

1. Γαλλης, Κ.: «Καύσεις νεκρών άπό την άpχαιοτέpαν νεολιθικην έποχην είς την Θεσσαλίαν» ΑΑΑ 8 (1975) 241. 2. Δάκαpης, Σ.: Θεσπρωτfα ('Αρχαίες Έλληνικες Πόλεις. Άριθ. 15). 'Αθηναϊ­ κός Τεχνολογικός Όμιλος._ 'Αθήνα 1972. 3. Ζώης, Α.: Κρήτη- Έποχή τού Λfθου ('Αρχαίες Έλληνικες Πόλεις. Άριθ. 18). 'Αθηναϊκός Τεχνολογικός -ομιλος. 'Αθήνα 1973. 4. Θεοχάρη, Μ.Δ.: Όδηγός Μουσεfου Βόλου. Βόλος 1972. 5. Θεοχάρης, Δ.Ρ.: «Πύρασος» Θεσσαλικά 2 (1950) 29. 6. Θεοχάρης, Δ.Ρ.: «ΑΙ άρχαi τού πολιτισμού έν Σέσκλψ» Πρακτικά 'Ακαδη­ μίας 'Αθηνών32 (1957) 151. 7. Θεοχάρης, Δ.Ρ.: «Έκ της προκεραμεικης Θεσσαλίας» Θεσσαλικά 1 (1958) 70. 8. Θεοχάρης, Δ.Ρ.: «Νεολιθικό έκ της περιοχης της 'Ιωλκού» Θεσσαλικά 1 (1958) 3. 9. Θεοχάρης, Δ.Ρ.: «Έκ της προϊστορίας της Εύβοίας καi της Σκύρου» 'Αρ­ χείον Εύβοϊκών Μελετών, 6 (1959) 279. 1Ο. Θεοχάρης, Δ.Ρ.: «Άνασκαφαi έν Σέσκλψ» ΠΑΕ 1962, σ. 25· 1963, σ. 40· 1965, σ. 5· 1968, σ. 24· 1971, σ. 15· 1972, σ. 8· 1973, σ. 22. 11. Θεοχάρης, Δ.Ρ.: Ή αύγή τής θεσσαλικής Προϊστορlας. 'Αρχή καί πρώιμη έξέλιξη τής Νεολιθικής. Φιλάρχαιος "Εταιρεία Βόλου (Θεσσαλικό Μελετή­ ματα 1). Βόλος 1967. 12. Θεοχάρης, Δ.Ρ.: «Άπό τη Νεολιθικη Θεσσαλία, Ι» Θεσσαλικά 4 (1962) 63. 13. Θεοχάρης, Δ.Ρ.: «Τό προϊστορικό θεμέλια τού #aλληνικού πολιτισμού (The Prehistoric Foundations of the Greek Civilization)» ΑΑΑ 2 (1969) 131 και 277.

-191 -

14. Θεοχάρης, Δ.Ρ.: Ίστρρfα τού ΈΜηνικού 'Έθνους. Τόμος Α' Προϊστορία καi Πρωτοϊστορία. Έκδοτικι'ι "Αθηνών. "Αθήναι 1971 (αελ. 18-28, 32-79). 15. Θεοχάρης, Δ.Ρ. (μ� συνεργασία S. Βδkδnγί, Μαρίας Δ. Θεοχάρη, Jane Renfrew, Colin Renfrew, 1. Α. Σακελλαράκη, Γ. Χουρμουζιάδη): Νεολιθική ΈΜάς. Έθνικι'ι Τράπεζα της 'Ελλάδος. "Αθήναι 1973. 16. Καραγιώργης. Β.: 'Ο πολιτισμός τής Προϊστορικής Κύπρου. "Αθήνα 1976. 17. Καραγιώργης, Β.: Άρχαfα Κύπρος-Άπό τή Νεολιθική έποχή ως τό τέλος τής Ρωμαϊκής. Μορφωτικό "Ιδρυμα 'Εθνικής Τραπέζης. "Αθήνα 1979. 18. Μαρινάτος, Σ.: «Λίθινα Εργαλεία Εκ Κεφαλληνίας» ΑΔ 16 (1960) 41. 19. Markoνits, Α.: «Περi τών μέχρι σήμερον Ερευνών Επi της λιθίνης περιόδου Εν 'Ελλάδι» Πρακτικά ΈΜηνικής Άνθρωπολογικής Έτσιρε!ας 1928, 114. 20. Μπακαλάκ�Άρχαιολογικές {ρευνες στή Θράκη. Θεσσαλονίκη 1961. 21. Μπακαλάκης, Γ.: «Άρχαιολογικαl ιρευναι Εν Θράκι;ι» ΑΔ 17 (1961/62) 258. 22. Μυλωνάς, Γ.: Ή Νεολιθική έποχή έν ΈΜάδι. Βιβλιοθήκη "Αρχαιολογικής · Εταιρείας, 24. "Αθήναι 1928. 23. Μυλωνάς, Γ. καi Μπακαλάκης, Γ.: «Άνασκαφαi νεολιθικών συνοικισμών · Ακροποτάμου καl Πολυστύλου» ΠΑΕ 1938, σ. 103. 24. Παντελίδου, Μ.: Προϊστορικαl 'Αθήναι. "Αθήναι 1975. 25. Πόντος, Π.: «Ή Τούμπα καi τό σπήλαιον παρά τό άκρωτήριον Σέρρειον» ΑΑΑ 7 (1974) 76. 26. Παπαδόπουλος, 0.: «Ή Εποχι'ι τού Λίθου στι')ν Ήπειρο»Δωδώνη. 'Επιστη­ μονική Έπετηρlς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστημ!ου Ίωανν!νων 3 (1974) 103. 27. Παπαδοπούλου, Μ.: «Μαγουλίτσα. Νεολιθικός συνοικισμός παρά τι')ν Καρ­ δlτσαν» Θεσσαλικά 1 (1958) 39. 28. Παπαθανασόπουλος, Γ.: «Σπήλαια Διρού (1971): Έκ τών άνασκαφών της 'Αλεπότρυπας» ΑΑΑ 4 (1971) 149 καi 289. 29. Ρωμιοπούλου, Α.: «Προϊστορικός συνοικισμός Λαφρούδας (Νομού Ξάν­ θης)» ΑΔ 20 (1965) 461. 30. Σάμψων, Α.: «Έκ της προϊστορικής Εύβοίας»ΑΕ 1974, 'Αρχαιολογικά Χρο­ νικά, σ. 5. 31. Σορδίνας, Α.: «Προϊστορικι'ι ιρευνα στι'ιν Κέρκυρα κατό τό 1965» Κερκυ­ ραϊκά Χρονικά 11 (1965) 141. 32. Σορδίνας, Α.: «Προϊστορικι'ι ιρευνα rπι')ν Κέρκυρα τό 1966» Κερκυραϊκά Χρονικά 14 (1968) 77. 33. Σπυρόπουλος, 0.: «Εfσαγωγι'ι εfς τι')ν μελέτην τού κωπαϊδικού χώρου»ΑΑΑ 6 (1973) 201. 34. Συριόπουλος, Κ.: Ή Προϊστορ!α τής Πελοποννήσου. Βιβλιοθήκη "Αρχαιο­ λογικής 'Εταιρείας, 51. Άθηναι 1964. - 192 -

35. Συριόπουλος, Κ.: Ή Προϊστορfα τής Στερεάς ΈΜάδος. Βιβλιοθήκη Άρχαιολογικης 'Εταιρείας, 61. "Αθήναι 1968.

36. Τριαντάψυλλος, Δ.: «Μεγαλιθικό μνημεία (Dolmen) καi βραχογραφίαι εις τι')ν Δυτικι')ν Θράκην» ΑΑΑ 6 (1973) 241. 37. Τσιμπfδης-Πεντάζος, Ε.: «ΟικισμοJ καi θέσεις περιοχης Μαρωνείας». Στό βιβλίο Λαζαρίδης, Δ.: Μαρώνεια καl Όρθαγ6ρεια ('Αρχαίες Έλληνικες Πό­ λεις. Άριθ. 16). 'Αθηναϊκός Τεχνολογικός Όμιλος. 'Αθήνα 1972, σ. 1. 38. Τσιμπfδης-Πεντάζος, Ε.: «ΠροίστορικαJ άκροπόλεις ι!ν ΘράκΙ]» ΠΑΕ 1972, σ. 86. 39. Τσούντας, Χ.: ΑΙ προϊστορικαl άκροπ6λεις Διμηv/ου καl Σέσκλου. Βιβλιο­ θήκη Άρχαιολογικης 'Εταιρείας, 14. Άθηναι 1908. 40. Χουρμουζιάδης, Γ.: «Πήλινον όμοίωμα νεολιθικού οικίσκου»ΑΑΑ 2 (1969) 36. 41. Χουρμουζιάδης, Γ.: «Δύο νέαι ι!γκαταστάσεις της Άρχαιοτέρας Νεολιθικης εις τι')ν Δυτικι'ιν Θεσσαλfαν» ΑΑΑ 4 (1971) 164. 42. Χουρμουζιάδης, Γ.: «Ή διακεκοσμημένη κεραμεικι'ι της Άρχαιοτέρας Νεο­ λιθικης περιόδου εις τι')ν Θεσσαλfαν» 'Αρχαιολογική Έφημερlς 1971, σ. 165. 43. Χουρμουζιάδης, Γ.: «Ένα πήλινο όμοfωμα νεολιθικού σπιτιού» 'Αρχείον θεσσαλικών Μελετών 2 (1973) 213. 44. Χουρμουζιάδης, Γ.: Ή άvθρωπ6μορφη εlόωλοπλαστική τής νεολιθικής θεσσαλfας. Βόλος 1973.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ

9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α' ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ

οι

ΠΡΟΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΒΑΘΜΙΔΕΣ

1. Προϊστορία καl 'Ιστορία . ................................

11

2. Ή Προϊστοριολογία καl τα δριά της ...................... .

13

3. Ή 'Απώτερη Προϊστορία στην 'Ελλάδα . ..... ..............

15

4. Πολιτισμός καi «Πολιτισμοl» της Προϊστορίας ..............

18

5. Τό θηρευτικό καl συλλεκτικό στάδιο.Ή Μέση Παλαιολιθικη .

21

6. Ή Νεότερη Παλαιολιθικη ........ .• ..... ............ ... ..

24

7. Ή «Μεσολ1θικη» στην 'Ελλάδα ...• ...... ..... ....... ... ..

26

. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΟΥ ΣΤΑΔΙΟΥ ΠΡΟΚΕΡΑΜΕΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ 1. Ή εγκαθίδρυση τοΟ νέου σταδίου ... ..... ..... ...........

33

2. Ή ΠρΘκεραμεικη Νεολιθικη ... ............... ...........

36

3. ΟΙ φάσεις της εξέλιξης. Ή 'Αρχαιότερη Νεολιθικη ώς Ιδιαίτερη βαθμίδα .... ... ......... .... ........... ...... .....

44

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ' ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΗ Η ΜΕΣΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ 1. Ή Μέση Νεολιθικη ώς πολιτιστικη φάση ... ....... ....... .

77

2. Ό «Πολιτισμός τοΟ Σέσκλου»: Οlκιστικη καi άρχιτεκτονικη

88

3. Ό «Πολιτισμός τοΟ Σέσκλου»: Κεραμεική, εlδωλοπλαστικη κτλ• ..................................., .............. 103 4. Ό «Πολιτισμός τοΟ Σέσκλου»: Στοιχεία κοινωνικής δομής καl όργάνωσης.Γενικότερα συμπεράσματα ............... 11Ο 5. Ή Μέση Νεολιθικη στη Στερεό καl την Πελοπόννησο ....... 113 6. Τό τέλος τοΟ «ΠολιτισμοΟ τοΟ Σέσκλου». Ένδείξeις διάσπασης .......... ... .... .... .. .. .......... ....... .... . 119

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ' ΑΝΑΚΑΤΑΤΑΞΗ ΚΑΙ ΠΟΛΥΜΟΡΦΙΑ: Η ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ 1. Προσδιορισμός της περιόδου. Φάσεις της έξέλιξης κατά πeριοχες ................................................ 2. Ό βόρειος έλλαδικός χώρος καl ή Βαλκανικη ............... 3. ΟΙ φάσεις της έξέλιξης στή Θεσσαλία ..... . ............ ... 4. Ή Χαλκολιθικη της Θeσσαλlας ............. .. ... ....... .. 5. ΟΙ έξeλίξe1ς στή Νοτιότερη 'Ελλάδα καl τα νησιά .. . . .......

125 134 140 150 1 55

ΕΠΙΜΕΤΡΟ 1. Ή χρονολόγηση τι';ς Νeολιθικης .................... ... ... 1 63 11.

Χρονολογικός Πίνακας .................... ... ... ........ 168 Κατάσταση ραδιοχρονολογιών άπό τή Νεολιθική 'Ελλάδα ... 171

ο Ν ΕΟΛΙΘΙ ΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Ρ. 01ΞΟΧΑΡΗ

το

ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ ΤΟΥ 1980 ΣΤΟ

ΕΡΓΟΣΤΑΣΙΟ ΓΡΑΦΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ «ΑΣΠΙΩΤΗ-ΕΛΚΑ» Α.Ε. ΜΕ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΓΙΩΡΓΗ ΒΑΡΛΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ Ε. Χ. ΚΑΣΔΑΓΛΗ

Δ"ΕΚΔΟΣΗ Φωτογραφική άναπαραγωγή στό λιθογραφείο Γ. Βουλγαρίδη/Δ. Χατζηστύλη ( Νοέμβριος 2000)

�