(Ε τόμος) Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας - Κάρολος Ντιλ

% *

\ ./^JJ

e B

(HA

ICTOPIA. THC Y

Z

X

N

T

I

N

1

H

C

AYTOKPXTOPlXC to m o c

e

Κυριακάτικη * ΕΛεΥΘεΡΟΤΥΠΙΑ

IGTOPIX XHC K Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P lX C

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ © ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΗΛΙΑΔΗ CHARLES DIEHL Μ έλους του Ινστιτούτου Επί τι μου Καθηγητή της Σ ορ βό νη ς Μετάφραση: ΕΛΕΝΗ ΤΑΜΠΑΚΗ Δ ι ο ρ θ ώ σ ε ι ς - Ε πι μέ λε ια έκδοσης: ΠΑΝ Α ΓΙΩ ΤΗ Σ ΜΙΧΑΛΟΠΟΥΛΟΣ Εικ ον ογρ άφη ση: ΠΑ Ν Α ΓΙ ΩΤ Η Σ ΑΝΑΣΤΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Σχεδιασμός, Π αραγω γή: ERGO m& p ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕ ΧΝ ΕΣ ΕΠΕ Εκ τύπ ωσ η: Χ.Κ. ΤΕΓΟΠΟΥΛΟΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. ISBN Σειράς: 960-87191-0-0 ISBN Ε ' Τ ό μ ο υ : 9 6 0 - 8 7 1 9 1 - 5 - 1

ICTOPIX THG K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C ^ A / V T I/ v< C

M O N K S

Charles DIEHL ΜΕΛΟΥΣ TOY ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟΥ Καθηγητή του Π α νεπ ισ τημ ίου τω ν Π α ρ ισ ίω ν

Ε' ΤΟΜΟΣ

ΕΚ ΔΟ ΣΕΙΣ Η Λ ΙΑ ΔΗ

Ε' ΤΟΜΟΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΖΩΗ ΜΙΑΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ................................................. 681

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

ΑΘΗΝΑΪΣ............................................................................................... 697

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

ΘΕΟΔΩΡΑ................................................................................................713

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΕΙΡΑ ΕΙΡΗΝΗ...........................................................................729

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΜΙΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΣΤΗ ΤΟΝ 8ο ΑΙΩΝΑ..........................................................749

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Η ΜΑΚΑΡΙΑ ΘΕΟΔΩΡΑ................................................................................761

•vii ·

Π εριεχόμενα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

01 ΡΟΜΑΝΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΟΥ ΜΑΚΕΔΟΝΑ......................... 775

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

01 ΤΕΣΣΕΡΙΣ ΓΑΜΟΙ ΤΟΥ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΑ ΛΕΟΝΤΟΣ ΣΟΦΟΥ................................ 789

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ΘΕΟΦΑΝΩ..............................................................................................809

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ΖΩΗ Η ΠΟΡΦΥΡΟΓΕΝΝΗΤΗ.........................................................................825

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ΜΙΑ ΑΣΤΙΚΗ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ ΤΟΝ 11οΑΙΩΝΑ..................................851

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

ΑΝΝΑ ΔΑΛΑΣΣΗΝΗ -ΜΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑΣ ΤΟΝ 11ο ΑΙΩΝΑ........................................................................................ 865

IGTOPIX THG Κ Υ Ζ Χ Ν ΊΊΝ Η Ο X Y T O K P X 'T O P lX C ^ A / V T I/ V < C

677

Λ Λ Ο Η Κ Ξ

Κωνσταντίνος Α' ο Μέγας (324-337).

678

Κωνσταντίνος ΙΑ' (1448-1453)

679

680

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ZCDH MIXC XYT0KPXT6IPXC CTO ΚΥΖΧΝΤΙΟ

681

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O P IX T H G K Y Z X N T IN H C

χ Υ ί γ ο κ Ρχ τ ο ρ ι χ ο

Ο to πιο απόμερο τμήμα του αυτοκρατορικού

τον ηγεμόνα καθισμένο σε θρόνο ανάμεσα στους νι­

παλατιού ίου Βυζαντίου, πέρα από τις αί­

κηφόρους στρατηγούς του και αφηγούνταν την ένδο­

θουσες των φρουρών και τα διαμερίσματα

ξη εποποιία του βασιλείου, «τους ηράκλειους ά-

υποδοχής, μέσα σε κήπους γεμάτους σύδενδρα και

θλουςτου βασιλέως, ό π ω ς λέει ένας συγγραφέας της

τρεχούμενα νερά που σχημάτιζαν γύρω της, κατά τα

εποχής, τη φροντίδα του για την ευτυχία των υπη ­

λεγάμενα ενός χρονικογράφου, μια «νέα Εδέμ», έ­

κόων του, τους άθλους του στα πεδία των μαχών, τις

ναν «άλλο παράδεισο», υψωνόταν η ιδιω τική κα­

νίκες που του χάριζε ο θεός». Φαίνεται όμ ω ς ότι κυ­

τοικία των ελλήνων αυτοκρατόρων του μεσαίωνα.

ρ ίω ς το αυτοκρατορικό υπνοδω μά τιο ήταν ένα

C

Οι περιγραφές των βυζαντινών συγγραφέων μας

πραγματικό θαύμα. Κάτω από το ψηλό ταβάνι, δια­

επιτρέπουν ακόμη και σήμερα να διακρίνουμε τι ή­

κοσμημένο με χρυσά άστρα όπου έλαμπε, ζωγραφι­

ταν αυτή η κομψή και πολυτελής κατοικία, που ο­

σμένος σε πράσινο μωσαϊκό ο σταυρός, σύμβολο

μόρφυνε στο πέρασμα των α ιώ ν ω ν από πολλές γε­

σωτηρίας, μια πολυτελής διακόσμηση στόλιζε όλα

νιές ηγεμόνων και όπου, μακριά από τους θορύβους

τα μέρη του τεράστιου δωματίου. Στο στρωμένο με

του κόσμου και τις απαιτήσεις του τελετουργικού, οι

μωσαϊκά δάπεδο, ένα κεντρικό μετάλλιο έκλεινε

βασιβείς, αντιπρόσωποι του θεο ύ στη γη, έβρισκαν

μέσα του ένα παγώνι με εκθαμβωτικά φτερά και

τον χρόνο να ξαναγίνονται άνθρωποι. Δεν έβλεπες

στις γω νίες τέσσερις αϊτοί - το αυτοκρατορικό πουλί

παντού τίποτ’ άλλο εκτός από πολύτιμα μάρμαρα

- απεικονίζονταν σε πλαίσια από πράσινο μάρμαρο

και αστραφτερά μωσαϊκά. Στο μεγάλο σαλόνι του

με τις φτερούγεςτους ανοιχτές, έτοιμοι να πετάξουν.

Νέου Παλατιού, που χτίστηκε από τον αυτοκράτορα

Στις βάσεις των τοίχων, πινακίδες από μωσαϊκό

Βασίλειο Α ', πά νω από την υπέροχη κιονοστοιχία

σχημάτιζαν κάτι σαν μπορντούρα από λουλούδια.

όπου τα πράσινα μάρμαρα εναλλάσσονταν με τους

Ψηλότερα, μέσα σε έντονο χρυσό φόντο, άλλα μ ω ­

κόκκινους όνυχες, τεράστιες συνθέσεις, μνημεία της

σαϊκά απεικόνιζαν ολόκληρη την αυτοκρατορικό

κοσμικής ζωγραφικής που δεν περκρρονούσαν όσο

οικογένεια με επίσημο ένδυμα: τον Βασίλειο, καθι­

πιστεύουμε οι κύριοι του Βυζαντίου, παρίσταναν

σμένο στο θρόνο του, με το στέμμα στο κεφάλι, και

682

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y n rO K P X T O P lX C

δίπλα του τη σύζυγό του Ευδοκία, και γύρω τους,

μαρα της Θεσσαλίας και λευκά μάρμαρα της Καρίας,

περίπου ό π ω ς τους βλέπουμε στις ξεθωριασμένες

πρόσφεραν συνδυασμούς χρωμάτων τόσο επιτυχη­

μικρογραφίες ενός ωραίου χειρογράφου της Εθνι­

μένους και τόσο σπάνιους ώστε το δωμάτιο είχε πά­

κής Βιβλιοθήκης, τους γιους και τις κόρες τους να

ρει το όνομα αίθουσα του Μουσικού ή της Αρμονίας.

κρατάνε στα χέρια τους βιβλία όπου ήταν γραμμένες

Υπήρχε ακόμη το διαμέρισμα του Έρωτα και το δια­

ευλαβικές φράσεις από τις Γραφές/Ολοι ύψωναν τα

μέρισμα της Πορφύρας, όπου η παράδοση ήθελε να

χέρια προς το λυτρωτικό σύμβολο του σταυρού και

έρχονται στον κόσμο τα παιδιά της αυτοκρατορικής

επιγραφές χαραγμένες στους τοίχους ζητούσαν τη

οικογένειας, που ονομάζονταν γι’ αυτό το λόγο «πορ­

θεία ευλογία για τη δυναστεία και ικέτευαν υποσχέ­

φυρογέννητοι». Και τέλος, υπήρχε παντού η λάμψη

σεις αιώνιας βασιλείας γι’ αυτήν.

των ασημένιων ή φιλντισένιων θυρών, των πορφυ­

Αλλού, στο διαμέρισμα του Μαργαριταριού, βρι­

ρών παραπετασμάτων που γλιστρούσαν πάνω σε α­

σκόταν το θερινό υπνοδωμάτιο των ηγεμόνων, με το

σημένιες βέργες, των χρυσοκέντητων χαλιών απ’ ό­

χρυσό θόλο που στηριζόταν από τέσσερις μαρμάρινες

που περνούσαν φιγούρες φανταστικών ζώων, των

κολόνες, με τις επενδύσεις της οροφής διακοσμημέ­

μεγάλων χρυσών πολυελαίων που κρέμονταν από

νες με μωσαϊκά που απεικόνιζαν σκηνές κυνηγιού

τους θόλους, των πολύτιμων επίπλω ν των λεπτοσκα-

και που, σε δύο από τις πλευρές της ανοιγόταν στη

λισμένων με σιντέφι, φίλντισι και χρυσό.

δροσιά των κήπων. Στο διαμέρισμα που ονόμαζαν

Μέσα σ’ αυτή την υπέροχη κατοικία, ανάμεσα

Κάριο, επειδή ήταν χτισμένο ολόκληρο από μάρμα­

στην αυλή από ευνούχους και γυναίκες, μακριά από

ρο της Καρίας, βρισκόταν το χειμερινό υπνοδωμάτιο,

τις κουραστικές πομπές του τελετουργικού, μακριά

προστατευμένο από τους δυνατούς ανέμους που φυ­

από τις θυελλώδεις ταραχές της πρωτεύουσας, ζούσε

σάνε από τον Μαρμαρά. Ήταν το βεστιάριο της αυτο-

μέσα στην ήρεμη γαλήνη των ανθισμένων κήπων,

κράτειρας, στρωμένο με πλάκες από λευκό μάρμαρο

μέσα στο γάργαρο κελάρυσμα των πηγώ ν εκείνη, της

της Προκοννήσου και διακοσμημένο ολόκληρο με

οποίας θα ήθελα να περιγράφω εδώ τη ζωή, «η δόξα

πίνακες που παρίσταναν άγιες μορφές. Υπήρχε κυ­

της πορφύρας, η χαρά του κόσμου», όπω ς την ονό­

ρίως το υπνοδωμάτιο της αυτοκράτειρας, μια υπέρο­

μαζε ο λαός της Κωνσταντινουπόλεως, η «ευσεβε-

χη αίθουσα που το μαρμάρινο δάπεδό του έμοιαζε με

στάτη και μακαριότατη Αυγούστα, η βασίλισσα που

«λιβάδι επισμαλτωμένο με λουλούδια» και που οι

αγαπά τον Χριστό», ό π ω ς την ονόμαζε το πρωτόκολ­

τοίχοι του, ντυμένοι με πορφύρες, με πράσινα μάρ­

λο, με μια λέξη, η αυτοκράτειρα του Βυζαντίου.

683

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O PIX T H C B Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ C

υνή θω ς φανταζόμαστε με πολύ ανακριβή

Ό π ω ς έχει παρατηρηθεί σωστά, αυτό είναι «ένα από

τρόπο τη ζωή των ηγεμονίδων της ελληνι­

τα πιο εντυπωσιακά χαρακτηριστικά της ελληνικής

κής αυτοκρατορίας της Ανατολής. Επηρεα­

ιστορίας κατά τον μεσαίωνα». Ό χι μόνο πολλές αυ­

σμένοι υποσυνείδητα από τις ιδέες που ρύθμιζαν τη

τό κράτειρες άσκησαν, με το κύρος της ομορφιάς τους

θέση της γυναίκας στην αρχαία Ελλάδα, τη μεσαιω­

και την ανωτερότητα της ευφυΐας τους, παντοδύναμη

νική Ρωσία, την μουσουλμανική Ανατολή όλων

επιρροή στους συζύγους τους: αυτό θα αποδείκνυε ε­

των εποχών, θεωρούμε τις βυζαντινές αυτοκράτει-

λάχιστα πράγματα, και το ίδιο συνέβαινε και σε όλες

ρες αιώνια κατώτερες και αιώνια έγκλειστες, μα­

τις ευνοούμενες σουλτάνες. Ό μ ω ς στη μοναρχία που

ντρωμένες αυστηρά στο γυναικωνίτη, φρουρούμε-

ίδρυσε ο Κωνσταντίνος, σχεδόν σε όλους τους αιώ ­

νες στενά από το ξίφος των ευνούχων, που δεν επέ­

νες της ιστορίας της, συναντάμε γυναίκες που άλλοτε

τρεπαν παρά μόνο σε γυναίκες να τις πλησιάσουν,

βασίλεψαν οι ίδιες, και συχνότερα έδωσαν το στέμμα

τους «άνδρες

σε όποιον ή­

χω ρ ίς γένια»

θελαν και δη­

ό π ω ς τους ο­

μιούργησαν

νόμαζαν στο

αυτοκράτο-

Βυζάντιο και

ρες.

από η λ ικ ιω ­

δεν έλειπε α­

μένους κλη­

πό αυτές τις η-

ρικούς,

γεμονίδες,

που

Τίποτα

εμφανίζονταν

ούτε η μεγα­

μπροστά στον

λοπρέπεια

κόσμο σε π ο ­

τω ν τελετών

λύ σπάνιες τε­

με τις οποίες

λετές και πά­

ε κ δηλώ νετα ι

λι σκεπασμέ­

η εξωτερική

νες με πέπλα,

λάμψη της ε­

για να κρυ­

ξουσίας, ούτε

φτούν από τα

οι

επίσημες

αδιάκριτα βλέμματα, που κρατούσαν τη γυναικεία

πράξεις εξουσίας με τις οποίες επιβεβαιώνεται η

αυλή τους προσεκτικά χωρισμένη από την αυλή του

πραγματικότητά της. Ακόμη και στην ιδιωτική ζωή

βασιλέως, και ζούσαν, με λίγα λόγια, μέσα σ’ αυτή

του γυναικωνίτη, βρίσκουμε ίχνη της παντοδυνα­

τη χριστιανική κοινωνία, μια ζωή μουσουλμανικού

μίας που ασκούσε νόμιμα μια βυζαντινή αυτοκράτει-

χαρεμιού.

ρα. Και αυτή η παντοδυναμία φαίνεται ακόμη πιο

Το γεγονός ότι αυτή η ιδέα που έχουμε για την αυ-

καθαρά στη δημόσια ζωή της, στον πολιτικό ρόλο

τοκρατορική ζωή είναι πολύ διαδεδομένη δεν την

που της αναγνώριζαν οι άνδρες της εποχής της. Και

κάνει λιγότερο αμφισβητήσιμη. Ελάχιστα Κράτη έ­

γι’ αυτό, για όποιον θέλει να γνωρίσει και να κατα­

δωσαν στη γυναίκα μεγαλύτερη θέση, της ανέθεσαν

λάβει την κοινωνία και τον πολιτισμό του Βυζαντί­

σημαντικότερο ρόλο, της εξασφάλισαν μεγαλύτερη ε­

ου, υπάρχουν πολλά πράγματα, ίσως πολύ καινούρ­

πιρροή στα πολιτικά ζη τή μ α τα και στα πεπρωμένα

για, που πρέπει να μάθει για τη ζωή αυτών των μα­

της κυβέρνησης από όσο η βυζαντινή αυτοκρατορία.

κρινών και ξεχασμένων ηγεμονίδων.

684

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O PIX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

#

C

τα απέραντα διαμερίσματα που σχημάτιζαν

Αλλά στους περισσότερους από τους υπηρέτες του

τον αυτοκρατορικό γυναικωνίτη, η αυτο-

γυναικωνίτη η αυτοκράτειρα έδινε μια ειδική ενδυ­

κράτειρα βασίλευε σαν απόλυτος μονάρχης.

μασία για να δείχνει ότι της ανήκαν. Και παρόλο

Ό π ω ς και ο αυτοκράτορας είχε κι εκείνη για να τη

που, την ημέρα της εγκατάστασής τους, καθώς φο­

συνοδεύουν και να την υπηρετούν πολυάριθμη αυ­

ρούσαν το επίσημο ένδυμα της θέσης τους, το χρυσό

λή από γυναίκες και αξιωματούχους του παλατιού.

χιτώνα, το λευκό μανδύα, το ψηλό κάλυμμα της κε­

Επικεφαλής του οίκου της ήταν ένας προϊστάμενος

φαλής σε σχήμα πύργου, το προπόβω μα, α π ’ όπου

ή μέγας κύριος του θαλάμου, ανώτατος αρχηγός των

κρεμόταν ένα μακρύ άσπρο πέπλο, οι γυναίκες της

θαλαμηπόλων, των συμβούλων, των κλητήρων,

βασίλισσας προειδοποιούνταν από τον προϊστάμε­

των σιλενπαρίω ν που ανήκαν στην

νο ότι έπρεπε να έχουν στην καρδιά

προσω πική υπηρεσία της βασί­

τους τον φόβο ίου Κυρίου και να

λισσας και που όλοι ό π ω ς

διατηρούν ειλικρινή πίστη

και οι πελεκιοφόροι ή οι

και πλ ή ρ η αφοσ ίω σ η

πρω τοσ πα θάρ ιο ι

στον βασιλέα και την

που τη φ ρουρού­

Αυγούστα, έχουμε

σαν, επιλέγονταν

λόγους να πιστεύ­

προσεκτικά από

ουμε ότι μόλις

τους ευνούχους

γίνονταν δεκτές

του

παλατιού.

στον αυτοκρα­

Για το φαγητό

τορικό θάλαμο

της, η αυτοκρά-

ξεχνούσαν π ο ­

τειρα είχε ό π ω ς

λύ γρήγορα τον

και ο αυτοκράτο­

αυτοκράτορα και

ρας τον μεγάλο

ανήκαν αποκλει­ στικά στην ηγεμο-

κύριο του τραπεζι­ ού και τον μεγάλο

νίδα.

οινοχόο. Επικεφαλής

Σίγουρη για την π ί­ στη των υπηρετών της, η

των γυναικώ ν της ήταν η

αυτοκράτειρα, μέσα στο γυ-

μεγάλη κυρία του παλατιού,

ναικωνίτη, ήταν απόλυτη κυρία ό­

που γενικά είχε το υψηλό αξίωμα

λω ν των πράξεών της και, ανάλογα με τον

της ζωστής πατρικίας και που διηύθυνε, με τη βοήθεια του πρωτοβεστιάριου, την αναρίθμη­

χαρακτήρα και την ιδιοσυγκρασία της, χρησιμοποι­

τη στρατιά των κυριών της τιμής, των θαλαμηπό­

ούσε με πολύ διαφορετικό τρόπο αυτή την ελευθε­

λων και των συνοδών. Ο αυτοκράτορας φρόντιζε συ­

ρία. Γία πολλές από αυτές τις ωραίες πριγκίπισσες η

ν ή θ ω ς να διορίζει ο ίδιος τα πρόσω πα που θα έ­

φροντίδα της τουαλέτας τους αποτελούσε μια από τις

μπαιναν στην υπηρεσία της Αυγούστας και είχε ει­

βασικές ασχολίες τους. Λέγεται ότι η θεοδώρα, κο­

δικότερα το προνόμιο να παραδίδει με τα ίδια του τα

κέτα και φίνα, φρόντιζε υπερβολικά την ομορφιά

χέρια στη μεγάλη κυρία του παλατιού τα διάσημα

της. Για να είναι το πρόσω πό της ξεκούραστο και

του αξιώματος της και να δέχεται τις εκδηλώσεις σε­

γοητευτικό, κοιμόταν μέχρι πολύ αργά το πρωί. Για

βασμού των καινούργιων δεσ ποινίδω ν της τιμής.

να διατηρεί τη λάμψη και τη φρεσκάδα του δέρματός

685

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O PIX T H C RVZXNT'INHC X V "T O K P X T O P lX C

της, έκανε συχνά και πολύωρα λουτρά. Αγαπούσε τη

οργανώνει, μερικές φορές σε βάρος των επισκεπτών

μεγαλοπρέπεια των επίσημω ν ενδυμασιών, τη λάμ­

της, διασκεδάσεις αμφίβολου γούστου. Τέλος οι αυ-

ψη των μεγάλων μανδυών από χρυσοκέντητη μοβ

λικές και ερωτικές δολοπλοκίες απασχολούσαν

πορφύρα, τα εκθαμβωτικά κοσμήματα, τις πολύτι­

πολλές ώρες της ζωής των γυναικών αυτών και έκα­

μες πέτρες και τα μαργαριτάρια: ήξερε ότι η ομορφιά

ναν το γυναικωνίτη ένα χώρο ανησυχητικό για τον

της ήταν η καλύτερη εγγύηση της παντοδυναμίας

ίδιο τον αυτοκράτορα.

της. Αλλες ήταν πιο απλές στις επιλογές τους. Η

Δεν θα έπρεπε να πιστέψουμε ότι μία βυζαντινή

Ζωή, εκτός από τις μεγάλες τελετές της αυλής, φο­

αυτοκράτειρα μοίραζε όλο το χρόνο της ανάμεσα στη

ρούσε μόνο ελαφρά φορέματα που ταίριαζαν με την

λατρεία, τον καλλωπισμό, τις δεξιώσεις, τα συμπό­

ξανθή ομορφιά της. Αντίθετα της άρεσαν πολύ τα α­

σια και τις γιορτές. Υψηλότερες ασχολίες απασχο­

ρώματα και τα καλλυντικά και το διαμέρισμά της, ό­

λούσαν συχνά το νου πολλώ ν από αυτές τις ηγεμονί­

που έκαιγαν χειμώνα-καλοκαίρι μεγάλες φωτιές

δες και πολλές φορές η επιρροή του γυναικωνίτη γι­

που χρησίμευαν για την παρασκευή των φυραμά­

νόταν αισθητή στην πορεία της διακυβέρνησης του

των και των αρωμάτων, έμοιαζαν λίγο με εργαστή­

κράτους. Η Αυγούστα είχε την προσω πική περιου­

ριο αλχημιστή. Αλλες τέλος, περιφρονώντας αυτό το

σία της, που τη διαχειριζόταν προσωπικά χω ρίς να

κυνήγι της κομψότητας, προτιμούσαν, ό π ω ς λέει έ­

συμβουλεύεται ή να ενημερώνει τον βασιλέα. Είχε

νας σύγχρονός τους «να κοσμούνται με τη λάμψη

την προσω πική πολιτική της και συχνά αυτή η πο­

των αρετών τους» και θεωρούσαν αξιοκαταφρόνητη

λιτική δεν ήταν σύμφωνη με τις επιθυμίες του ηγε­

και ματαιόδοξη «την τέχνη των καλλυντικών που ή­

μόνα. Και το πιο περίεργο και λίγο εκπληκτικό σε

ταν προσφιλής στην Κλεοπάτρα».

μια τόσο απόλυτη μοναρχία, είναι ότι ο αυτοκράτο­

Ορισμένες ό π ω ς η θεοδώ ρα, θεωρούσαν ότι ένα

ρας επέτρεπε στη βασίλισσα να χειρίζεται εν λευκώ

καλοσερβιρισμένο τραπέζι είναι ένα από τα απαραί­

πολλά ζητήματα και συχνά αγνοούσε εντελώς τι συ­

τητα γνωρίσματα της υπέρτατης εξουσίας. Άλλες ξό­

νέβαινε στα διαμερίσματά της. Επίσης, ο γυναικωνί-

δευαν ελάχιστα για τον εαυτό τους και έβρισκαν ευ­

της φιλοξενούσε παράξενα ή ύποπτα μυστήρια.

χαρίστηση κυρίως στη συσσώρευση των χρημάτων

Όταν ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ανθιμος,

στα τεράστια χρηματοκιβώτια. Πολλές ήταν ευσε­

ύποπτος ω ς αιρετικός, κλήθηκε να εμφανιστεί

βείς: οι εκδηλώσεις λατρείας, οι ατελείωτες μετάνοι­

μπροστά στη σύνοδο, αφορίστηκε από την Εκκλη­

ες μπροστά στις αγίες ει κόνες, οι σοβαρές συζητήσεις

σία, καταδικάστηκε σε εξορία από τον Ιουστινιανό

με μοναχούς που φημίζονταν για την αυστηρότητά

βρήκε άσυλο στο παλάτι, στο διαμέρισμα της θ ε ο ­

τους, γέμιζαν πολλές ώρες στη ζωή μιας αυτοκράτει-

δώρας. Στην αρχή ξαφνιάστηκαν λίγο με την ξαφνι­

ρας. Πολλές αγαπούσαν και τα γράμματα. Συγκέ­

κή εξαφάνιση του ιεράρχη. Μετά τον ξέχασαν, π ι­

ντρωναν γύρω τους έναν ολόκληρο κύκλο λογοτε­

στεύοντας ότι ήταν νεκρός. Και η έκπληξη ήταν με­

χνώ ν που συνέθεταν γΓ αυτές έργα σε πεζό λόγο ή σε

γάλη όταν, αργότερα, μετά το θάνατο τηςαυτοκράτει-

ποίηση, και ανταμείβονταν πάντοτε γενναιόδωρα.

ρας, βρήκαν τον πατριάρχη στο βάθος του γυναικω-

Μερικές φορές κάποιες από αυτές τις ηγεμονίδες, ό­

νίτη. Είχε ζήσει δώδεκα χρόνια σ’ αυτό το διακριτι­

π ω ς η Αθηναΐς ή η Ευδοκία, δεν περιφρονούσαν

κό καταφύγιο, χωρίς ο Ιουστινιανός να μάθει ποτέ

καθόλου το γράψιμο και οι πριγκίπισσες της δυνα­

τίποτα και χωρίς η θ εοδώ ρ α - πράγμα ακόμη πιο α­

στείας των Κομνηνών διατήρησαν δίκαια τη φήμη

ξιοθαύμαστο - να προδώσει ποτέ το μυστικό του.

των μορφωμένω ν και σοφώ ν γυναικών. Άλλες αρέ-

Στο γυναικωνίτη επίσης πλέχτηκε η συνωμοσία

σκονταν περισσότερο στα χοντρά αστεία των γελωτο­

που είχε θύμα της τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Φ ω ­

π ο ιώ ν και των μ ίμω ν και η ίδια η μεγάλη θεοδώρα,

κά. Χωρίς ο βασιλεύς να υποψιάζεται τίποτα, η θεο-

παρά την εξυπνάδα της, διασκέδαζε μερικές φορές,

φανώ δέχθηκε τους συνενόχους της, έμπασε στα

με τη φυσική αίσθηση της σκηνοθεσίας που είχε, να

διαμερίσματα των γυναικών τους ένοπλους συνω-

686

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T H G ΚΥΖΧΝ ΊΓΙΝ Η Ο Χ Υ Τ Ό Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ Ι Χ Ο

μόιες και τους έκρυψε ιόσο καλά ώστε όταν ο ηγεμό­

που δεν ανήκαν στην καθησυχαστική κατηγορία

νας, ειδοποιημένος ιη ν τελευταία στιγμή για τη συ­

των «αγένειων αξιωματικών» και η ίδια η ετικέτα,

νωμοσία που απειλούσε τη ζωή του, διέταξε να ε­

αυτή η βυζαντινή ετικέτα που μας έχουν περιγράφει

ρευνήσουν τον γυναικωνίτη, δεν βρήκαν κανέναν

ω ς τόσο αυστηρή και σεμνότυφη, άνοιγε, σε ορισμέ­

και πίστεψαν ότι επρόκειτο για απάτη. Δύο ώρες αρ­

νες γιορτινές μέρες, διάπλατα, σχεδόν αδιάκριτα, τις

γότερα, μέσα σε μια νύχτα καταιγίδας, ο αρχηγός της

πόρτες του γυναικωνίτη.

συνωμοσίας ανέβαινε με τη σειρά του μέσα σ’ ένα

Όταν, τρεις ημέρες μετά το γάμο της, η νέα αυτο-

καλάθι στο διαμέρισμα της αυτοκράτειρας και ο βα­

κράτειρα έβγαινε από το νυφικό διαμέρισμα για να

σιλεύς, αιφνιδιασμένος και ανυπεράσπιστος στο

πάει να πάρει το λουτρό της στο ανάκτορο της Μα-

δωμάτιό του, έπεφτε με το κρανίο του ανοιγμένο

γναύρας, η αυλή και η πόλη έκαναν ουρά στους κή­

στα δύο από μια φοβερή σπαθιά και το σώμα του γε­

πους α π ’ όπου περνούσε η ακολουθία. Και όταν η

μάτο πληγές.

βασίλισσα περνούσε με υπηρέτες που κρατούσαν ε­

Ασφαλώς δεν θα έπρεπε να θελήσουμε να βγά­

πιδεικτικά τα μπουρνούζια, τα κουτιά με τα αρώμα­

λουμε πολύ γενικά συμπεράσματα από αυτά τα εντε­

τα, τα κουτιά και τα βάζα, να προπορεύονται, συνο-

λώς εξαιρετικά γεγονότα. Αυτό όμω ς που είναι πολύ

δευόμενη από τρεις κυρίες της τιμής που κρατού­

πιο σημαντικό είναι ότι ανάμεσα στην ανδρική αυ­

σαν, σαν σύμβολο του έρωτα, κόκκινα μήλα δουλε­

λή του αυτοκράτορα και την κατοικία της ηγεμονί-

μένα με μαργαριτάρια, τα μηχανικά όργανα έπαιζαν,

δας δεν υψώνονταν αδιαπέραστα φράγματα, ό π ω ς

ο λαός χειροκροτούσε, οι γελωτοποιοί της αυλής έ­

πιστεύεται γενικά. Ό π ω ς οι κυρίες της Αυγούστας έ­

καναν τα χοντρά αστεία τους, και οι μεγάλοι αξιωμα-

παιρναν από τα χέρια του βασιλέως, παρουσία όλων

τούχοι του κράτους συνόδευαν την ηγεμονίδα μέχρι

των ανδρών της αυλής, το ένδυμα του αξιώματος

την είσοδο του λουτρού και την περίμεναν στην

τους, έτσι και η βασίλισσα δεχόταν στα ιδιωτικά δια-

πόρτα για να την οδηγήσουν ξανά εν πο μ π ή στο νυ­

μερίσματά της πολλούς ανώτερους αξιωματούχους

φικό θάλαμο.

687

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O P IX T~HC R Y Z X N T IN H C X Y T ~O K P X T O P lX C

Όταν, λίγους μήνες αργότερα, η αυτοκράτειρα χά­

των ανώτερων αξιωματούχων της αυλής και ακόμη

ριζε ένα γιο στον βασιλέα, οκτώ ημέρες μετά τη γέν­

και χήρες ανώτερων κρατικών λειτουργών και τέλος

νηση του παιδιού, ολόκληρη η αυλή παρέλαυνε

ολόκληρη την αριστοκρατία της αυτοκρατορίας, συ­

μπροστά στη λεχώνα. Στο υπνοδωμάτιο, όπου είχαν

γκλητικοί, ανθύπατοι, πατρίκιοι, κάθε είδους αξιω­

στρώσει για την περίσταση χρυσοκέντητες ταπετσα­

ματικοί. Και καθένας, υποκλινόμενος με τη σειρά

ρίες, και που έλαμπε ολόκληρη από τα φώτα ανα­

του μπροστά στην ηγεμονίδα, τη συνέχαιρε και άφη­

ρίθμητων πολυελαίων, η νέα γυναίκα ήταν ξαπλω­

νε δίπλα στο κρεβάτι ένα δωράκι για το νεογέννητο.

μένη σ’ ένα κρεβάτι με χρυσά σκεπάσματα. Κοντά

Ό π ω ς βλέπουμε, εδώ τα πράγματα είναι πολύ δια­

της ήταν βαλμένη η κούνια όπου αναπαυόταν ο νεα­

φορετικά από τα ήθη του χαρεμιού. Όταν βλέπουμε

ρός κληρονόμος του θρόνου. Και ο αρχιθαλαμηπό­

τέτοια θεάματα, μπορούμε να εξακολουθήσουμε να

λος οδηγούσε διαδοχικά στο δωμάτιο της Αυγού-

μιλάμε για την αυστηρή απομόνωση του γυναικω-

σταςτους ανθρώπους του αυτοκρατορικού οίκου και

νίτη και για τη σεμνοτυφία του βυζαντινού τελετουρ­

στη συνέχεια, κατά ιεραρχική σειρά, τις γυναίκες

γικού;

688

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ IC T O P IX T H C K Y ZX N TIN H G X Y T O K P X T O P lX C

φ λλά η ζωή μιας βυζαντινής αυτοκράτειρας

ρας της ανέθετε ό,τι αφορούσε το γυναικείο μέρος

δεν περνούσε ολόκληρη μέσα στα στενά ό­

της αυλής. Στις γιορτές του Πάσχα ενώ στο νάρθηκα

ρια ίου ιδιωτικού διαμερίσματος. Το ίδιο ίο

της Αγίας Σοφίας ο βασιλεύς δεχόταν τους ανώτε­

πρωτόκολλο της έδινε μια θέση στη δημόσια ζωή

ρους αξιωματούχους της αυτοκρατορίας που έρχο­

και της έδινε, δίπλα στον βασιλέα, το ρόλο της στις

νταν γεμάτοι σεβασμό, σε ανάμνηση του αναστηθέ-

επίσημες τελετές και στη διακυβέρνηση της μοναρ­

ντος Χριστού, να του δώ σουν το φιλί της αγάπης,

χίας.

στις

στοές

της

Μ εγάλης

Ξέρουμε ποια ήταν η

Εκκλησίας που προορίζο­

σημασία των αυλικών

νταν αποκλειστικά για τις

τελειών στη ζωή ενός

γυναίκες, η αυτοκράτειρα,

βυζαντινού αυτοκράτο­

καθισμένη στο θρόνο της,

ρα. Ένα από τα πιο πε­

τριγυρισμένη από τους θα­

ρίεργα έργα που έχουν

λαμηπόλους

σωθεί από αυτή τη μακρι­

φρουρούς της, δεχόταν α­

νή εποχή, ένα από εκείνα

και

τους

πό την πλευρά της, με την ί­

που κάνουν να ξαναζούν στα

δια ιεραρχική σειρά που οι σύ­

μάτια μας οι παράξενες και γραφι­

ζυγοί τους περνούσαν μπροστά α­

κές πλευρές αυτής της χαμένης κοινω­

πό τον αυτοκράτορα, τις γυναίκες των

νίας, η Πραγματεία περί Τεβετών που έγρα­

μεγάλων κρατικών λειτουργών, όλες τις

ψε ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Τ είναι α­

γυναίκες που η θέση των συζύγων τους

φιερωμένο εξ ολοκλήρου στην περιγραφή

τους έδινε κάποια θέση στην αυλή. Όλες

των λιτανειών, των γιορτών, των ακροάσε­

τους με επίσημο ένδυμα και με το προπό-

ων, των δείπνω ν που μία βαριά και ά­

βω μα στο κεφάλι, με το σώμα τους σκεπασμένο με μετάξι, κοσμήματα

καμπτη ετικέτα επέβαλλε σαν καθή­ κοντα στον ηγεμόνα. Αν και σχετι­

και χρυσάφι έρχονταν, καθεμία

κά μ’ αυτό, όπω ς και με πολλά άλλα

με τη σειρά τους, να ασπαστούν την Αυγούστα.

πράγματα που αφορούν αυτό το τόσο

Οι επίσημες εκδηλώσεις συγκέντρω­

ελάχιστα γνωστό Βυζάντιο, γίνονται σοβα­ ρά λάθη και ειδικότερα υπερβάλλουμε στο βάρος που

ναν συνεχώς στα πόδια της αυτοκράτειρας αυτό το

φόρτωνε το τελετουργικό στους ώμους του ηγεμόνα -

λαμπρό γυναικείο σώμα. Το Νοέμβριο, στη γιορτή

ασφαλώς ο Λουδοβίκος ο Άγιος ή ακόμη και ο Λου­

των Βρουμαλίων, αναβίωση μιας αρχαίας ειδωλο-

δοβίκος ΙΔ' πήγαιναν στη λειτουργία συχνότερα από

λατρικής γιορτής, η βασίλισσα, στο διαμέρισμα της

ένα βασιλέα - είναι βέβαιο ότι αυτές οι επίσημες τελε­

πορφύρας, μοίραζε στις γυναίκες της αυλής πλούσια

τές αποτελούσαν μεγάλο μέρος του επαγγέλματος του

μεταξωτά υφάσματα και το βράδυ, στα μεγάλα επί­

αυτοκράτορα. Και η αυτοκράτειρα συνδεόταν σταθερά

σημα σαλόνια, τις καλούσε σε πολυτελή συμπόσια

μ’ αυτές. «Όταν δεν υπάρχει Αυγούστα», λέει ένας βυ­

όπου οι ψάλτες της Αγίας Σοφίας και των Αγίων

ζαντινός ιστορικός, «είναι αδύνατο να γίνουν οι γιορ­

Αποστόλων απάγγελλαν ποιήματα που είχαν συν­

τές και να δοθούν τα συμπόσια που ορίζει η ετικέτα».

θέσει προς τιμή της Αυγούστας, όπου οι ηθοποιοί

Έτσι, στο δημόσιο βίο της μοναρχίας, η αυτοκρά-

και οι γελωτοποιοί της αυλής διασκέδαζαν την ομ ή ­

τειρα είχε το ρόλο της. Πρώτα α π ’ όλα ο αυτοκράτο­

γυρη με τα ιντερμέδιά τους, όπου οι εκπρόσωποι

689

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X V T O K P X T O P lX C

ίω ν φατριών ίου ιπποδρόμου και μερικοί από τους

στεί δημοσία στο πλευρό του βασιλέως. Στον Ιππό ­

ανώτερους αξιωματούχους του Κράτους εκτελοόσαν

δρομο, τις ημέρες των μεγάλων ιπποδρομιών, μπρο­

την ώρα του επιδορπίου, μπροστά στην ηγεμονίδα

στά στο Ιερό Παλάτι, όταν γίνονται ορισμένες πολύ

και τους καλεσμένους της, έναν αργό και βαρύ χορό

σημαντικές πολιτικές τελετές, το πλήθος τραγουδάει:

με πυρσούς. Η αυτοκράτειρα πάλι, όταν ξένες ηγεμο-

«Στεφανωμένοι από το θεό αυτοκράτορες, εμφανι­

νίδες έρχονταν να επισκεφτούν το ανάκτορο του Βυ­

στείτε μαζί με τις Αυγούστες» ή: «Ζευγάρι προστατευ-

ζαντίου, βοηθούσε τον αυτοκράτορα στην υποδοχή

μένο απ’ το θεό, βασιλέα και εσύ δόξα της πορφύρας,

που τους γινόταν. Ό π ω ς και ο βασιλεύς, τους έδινε

ελάτε να φωτίσετε τους δούλους σας και να ευφράνετε

ακρόαση, τις παρακαλούσε να δειπνήσουν με τις γυ­

την καρδιά του λαού σας» ή ακόμη: «Εμφανιστείτε,

ναίκες της ακολουθίας τους, τις γέμιζε δώρα και πε­

αυτοκράτειρα των Ρωμαίων», φόρμουλες που δεν θα

ριποιήσεις. Έτσι συμμετείχε κατά κάποιο τρόπο

είχαν κανένα νόημα αν η ηγεμονίδα δεν εμφανιζόταν

στην εξωτερική πολιτική της μοναρχίας και πολλές

εκείνες τις ημέρες στον ιππόδρομο ή στον εξώστη του

από τις επιτυχίες της αυτοκρατορικής διπλωματίας

ανακτόρου. Και το έθιμο απαιτούσε τόσο λίγο να μέ­

εξαρτιόνταν από την επιτυχία της φιλοξενίας της.

νει η αυτοκράτειρα περιορισμένη στο εσωτερικό της

Το πρωτόκολλο όμω ς δεν περιόριζε τον επίσημο

αυτοκρατορικής κατοικίας, ώστε πολλές φορές τη

ρόλο της βασίλισσας στις γυναικείες δεξιώσεις. Συ­

βλέπουμε να εμφανίζεται δημοσία χωρίς καν να τη

χνά βοηθούσε ακόμη πιο άμεσα τον αυτοκράτορα σύ­

συνοδεύει ο αυτοκράτορας. Έτσι πηγαίνει χωρίς αυ­

ζυγό της. Την ημέρα της εορτής των Βαΐων δεχόταν

τόν στην Αγία Σοφία σε επίσημη πομπή, μπαίνει χ ω ­

μαζί του. Στα δείπνα της αυλής, έπαιρνε θέση μαζί του

ρίς εκείνον στην πρωτεύουσα, πηγαίνει να τον προϋ­

στο τραπέζι, ανάμεσα στους συγκλητικούς και στους

παντήσει όταν επιστρέφει από μια εκστρατεία. Το γε­

ανώτερους αξιωματούχους που προσκαλούνταν στο

γονός είναι - και αυτό εξηγεί τον μεγάλο πολιτικό ρό­

αυτοκρατορικό συμπόσιο. Συνδεδεμένη από την ετι­

λο που έπαιξε συχνά - ότι η βυζαντινή βασίλισσα ή­

κέτα με όλες τις τελετουργικές επευφημίες με τις ο­

ταν κάτι περισσότερο από σύντροφος και συνεργάτιδα

ποίες ο λαός συνήθιζε να χαιρετάει τους ηγεμόνες, και

του βασιλέως. Από την ημέρα που καθόταν στο θρόνο

τιμώμενη μερικές φορές σε ποιήματα γραμμένα ειδι­

του Κωνσταντίνου συγκέντρωνε στο πρόσωπό της

κά προς τιμή της, δεν φοβόταν καθόλου να εμφανι­

πλήρη ηγεμονική εξουσία.

690

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O P IX T H C K Y 2 X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Ο

ολύ συχνά, ό π ω ς συμβαίνει και στα σύγ­

του, της είπε: «Φτιάξε μας ένα καλό δείπνο». Και κα­

χρονα κράτη, πολιτικοί λόγοι καθόριζαν

θ ώ ς εκείνη του απαντούσε: «Πώς να το κάνω; Κυ­

στο Βυζάντιο την εκλογή από τον αυτοκρά­

βέρνησες το σπίτι τόσο καλά ώστε δεν έχουμε πια

τορα της συζύγου του. 0 ηγεμόνας ανακάλυπτε συ­

ούτε ένα πουλερικό στην αυλή μας», ο άγιος απά­

ν ή θ ω ς αυτήν που επρόκειτο να παντρευτεί με μια

ντησε: «Πήγαινε, άναψε τη φωτιά σου, ετοίμασε τη

πιο πρωτότυπη και αρκετά παράξενη διαδικασία.

μεγάλη τραπεζαρία, στρώσε το παλιό φιλντισένιο

Π

Όταν η αυτοκράτειρα Ειρήνη θέλησε να παντρέ­

τραπέζι. Ο θ ε ό ς θα προνοήσει για το δείπνο μας».

ψει το γιο της Κωνσταντίνο, έστειλε σε όλα τα μέρη

Πράγματι, ο θ εό ς προνόησε και την ώρα του επι­

της αυτοκρατορίας αγγελιοφόρους επιφορτισμένους

δορπίου, καθώς οι απεσταλμένοι, πολύ ευχαριστη­

ν ’ ανακαλύψουν και να φέρουν στην πρωτεύουσα

μένοι από την περιποίηση, ρωτούσαν τον γέρο σχε­

τις ωραιότερες κο­

τικά με την οικογέ-

πέλες της μ οναρ­

νειά του, ανακάλυ­

χίας. Γία να περιο­

ψαν ότι είχε τρεις

ρίσει την εκλογή

εγγονές σε ηλικία

τους και να κάνει

γάμου. «Στο όνομα

το έργο τους ευκο­

του στεφανωμένου

λότερο, η ηγεμονί­

από τον θ ε ό αυτο­

δα είχε φροντίσει

κράτορα», φ ώ ν α ­

να καθορίσει την

ξαν οι απεσταλμέ­

ηλικία και την πε­

νοι, «πες τους να

ριφέρεια

μέσης

παρουσιαστούν

που έπρεπε να έ­

γιατί ο βασιλεύς

χουν οι υποψήφιες

διέταξε να μην μεί­

για το χέρι του βα-

νει ούτε μια κοπέ­

σιλέως και το μέγε­

λα που να μην την

θος τω ν

παπου-

έχουμε δει σ’ ολό­

τσιών που έπρεπε

κληρη τη ρωμαϊκή

να φοράνε. Ε φ ο­

αυτοκρατορία». Οι

διασμένοι μ ’ αυτές

κοπέλες παρουσιά­

τις οδηγίες, οι απε­

στηκαν. Ήταν γοη­

σταλμένοι ξεκίνησαν και καθώς ταξίδευαν έφτασαν

τευτικές και μία α π ’ αυτές, η Μαρία, είχε την απαι-

ένα βράδυ σ’ ένα χωριό της Παφλαγονίας. Βλέπο­

τούμενη ηλικία, την επιθυμητή περιφέρεια μέσης

ντας από μακριά ένα μεγάλο και ωραίο σπίτι που

και φορούσε το κατάλληλο μέγεθος παπουτσιού.

φαινόταν ν ’ ανήκει σ’ ένα πλούσιο ιδιοκτήτη, απο­

Ενθουσιασμένοι από το εύρημά τους, οι αγγελιο­

φάσισαν να καταλύσουν εκεί για τη νύχτα. Είχαν κά­

φόροι οδήγησαν όλη την οικογένεια στην Κωνστα­

νει λάθος στην εκλογή τους: ο ά νθρω πος που κατοι­

ντινούπολη. Δώδεκα άλλες κοπέλες είχαν ήδη συ­

κούσε εκεί ήταν άγιος αλλά είχε καταστραφεί εντε­

γκεντρωθεί εκεί, όλες πολύ όμορφες και οι περισ­

λώ ς μοιράζοντας ελεημοσύνες στους φτωχούς.

σότερες προερχόμενες από ευγενείς και πλούσιες

Ωστόσο έκανε μεγάλη υποδοχή στους απεσταλμέ­

οικογένειες. Στην αρχή αυτές οι ωραίες κοπέλες

νους του αυτοκράτορα και φωνάζοντας τη γυναίκα

κοίταξαν τη νεοφερμένη με κάποια περιφρόνηση

691

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

και όχαν εκείνη, που δεν ήταν καθόλου ανόητη, εί­

ημέρας ένα υπεράνθρωπο ον, ζωντανή ενσάρκωση

πε μια μέρα στις συντρόφισσές της: «Φίλες μου, ας

της παντοδυναμίας και της θεότητας.

δώσουμε μια αμοιβαία υπόσχεση. Ότι αυτή από ε­

Δεν θα περιγράφω λεπτομερώς το τελετουργικό -

μάς στην οποία ο θ ε ό ς θα δώσει να βασιλεύσει υπό­

όλες οι βυζαντινές τελετές μοιάζουν λίγο στη μονό­

σχεται να φροντίσει για την αποκατάσταση των άλ­

τονη μεγαλοπρέπειά τους - με το οποίο ο αυτοκρά­

λων», μια κόρη στρατηγού της απάντησε περήφανα:

τορας φορούσε στη νέα γυναίκα, που οδηγούταν με

«Ω! Εγώ είμαι η πλουσιότερη, με την καλύτερη κα­

καλυμμένο πρόσω πο στο μεγάλο σαλόνι του Αυ-

ταγωγή και η ωραιότερη. Ασφαλώς ο αυτοκράτορας

γουσταίου, την πορφυρή χλαμύδα που είχε ευλογή­

θα με παντρευτεί. Εσείς οι άλλες, φτωχά κορίτσια

σει προηγουμένως ο πατριάρχης και την στεφάνωνε

χωρίς προγόνους, που έχετε για μοναδικό προσόν

με το στέμμα με τα διαμάντια, ούτε τη δεξίωση της αυλής που γινόταν αμέ­

την ομορφιά σας, μπο­ ρείτε να παραιτηθείτε α­ πό κάθε ελπίδα». Φυσι­

' oj \

Μ

Ci

fcpoi/jjic is

σως μετά στην εκκλη­ σία του Αγίου Στεφάνου

κά, τιμωρήθηκε για την

του Παλατιού, ούτε το

αλαζονεία της. Όταν οι

γάμο, όπου ο πατριάρ­

υ π ο ψ ή φ ιε ς πα ρουσιά ­

χη ς έβαζε τα γαμήλια

στηκαν μπροστά στην

στέφανα πά νω στο κε­

αυτοκράτειρα, τον γιο

φάλι των συζύγων. Από

της και τον π ρ ω θ υ ­

αυτό το περίπλοκο τελε­

πουργό: «Είστε χαριτω­

τουργικό, αρκεί να ανα­

μένη, δεσποσύνη,αλλά

φέρουμε μερικές συμ­

δεν είσαστε κατάλληλη

βολικές πράξεις, μερι­

για σύζυγος αυτοκράτο­

κές

ρα». Αντίθετα, η Μαρία

χ ειρ ονομ ίες που δ ε ί­

κατάκτησε αμέσως την

χνουν πολύ καθαρά π ό ­

καρδιά του νεαρού πρί­

ση

γκιπα, και τη διάλεξε.

κλεινε μέσα του ο ένδο­

Ό π ω ς δ είχνο υ ν και

χαρακτηριστικές

ηγεμονικότητα

έ­

ξος τίτλος της αυτοκρά-

άλλα παρόμοια ανέκδο­

τειραςτου Βυζαντίου.

τα, αυτός ήταν ο συνηθι­

Ας αναφέρουμε π ρ ώ ­

σμένος τρόπος με τον ο­

τα-πρώτα ένα γεγονός:

ποίο μια γυναίκα γινό­

ο γάμος ακολουθεί τη

ταν αυτοκράτειρα του

στέψη και δεν προηγεί­

Βυζαντίου εκτός αν ο ηγεμόνας ερωτευόταν κάποια

ται από αυτήν. Η αυτοκράτειρα δεν συμμετέχει στην

ωραία τυχοδιώκτρια, ό π ω ς έγινε στην περίπτωση

παντοδυναμία επειδή είναι γυναίκα του αυτοκράτο­

του Ιουστινιανού και της θεοδώρας. Βλέπουμε ότι

ρα, ούτε είναι μια ανταύγεια εξουσίας που δέχεται α­

οι βασιλείς δεν περιορίζονταν στους κύκλους των

πό τον σύζυγό της. Αποκτά την ιδιότητα της ηγεμονί-

ευγενών και ότι μία ωραία γυναίκα ήταν πάντα κατά

δας με μια πράξη που προηγείται από το γάμο και

τη γνώμη τους κατάλληλη για αυτοκράτειρα. Κι ακό­

είναι ανεξάρτητη από αυτόν και αυτή η ηγεμονία,

μη ότι οι επίσημες τελετές που συνόδευαν τη στέψη

στην οποία ανυψώνεται ό π ω ς και ο αυτοκράτορας

και το γάμο ήταν αρκετές για να δώσουν στη μελλο­

από την εκλογή του ίδιου του θεού, είναι ίση σε

ντική ηγεμονίδα εντελώς καινούργιο χαρακτήρα

πληρότητα με εκείνη του βασιλέως. Αυτό είναι τόσο

και να κάνουν τη φτωχή κοπέλα της προηγούμενης

αληθινό, ώστε ο αυτοκράτορας δεν είναι αυτός που

692

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O PIX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

παρουσιάζει στο λαό τη νέα αυτοκράτειρα. Όταν η ε­

Ιδού ένα τελευταίο χαρακτηριστικό στοιχείο.

πίθεση του στέμματος της έχει δώσει την υπέρτατη

Βγαίνοντας από τον Αγιο Στέφανο, μετά την τέλεση

εξουσία εκείνη φεύγει, χω ρίς να τη συνοδεύει ο ηγε­

του γάμου, οι σύζυγοι, συνοδευόμενοι από ολόκλη­

μόνας, συνοδευόμενη μόνο από τους θαλαμηπό­

ρη την αυλή, άνδρες και γυναίκες, κατευθύνονται

λους της και τις γυναίκες της. Αργά, περνώντας μέσα

προς το νυφικό θάλαμο. Στο πέρασμά τους ο λαός

από την παράταξη που σχηματίζουν στο πέρασμά

μαζεύεται στους δρόμους και χαιρετίζει με τις ευχές

της οι στρατιώτες της φρουράς, οι συγκλητικοί, οι

του τη νέα βασίλισσα: «Καλωσόρισες Αυγούστα, ε­

πατρίκιοι, οι ανώτεροι αξιωματούχοι, διασχίζει τα

κλεκτή του θεού! Καλωσόρισες Αυγούστα, προστα-

διαμερίσματα του παλατιού και ανεβαίνει στην τα­

τευόμενη του θεού! Καλωσόρισες, στολίδι της πορ­

ράτσα κάτω από την οποία είναι παρατεταγμένα τα

φύρας! Καλωσόρισες, εσύ που όλοι επιθυμούν!»

μεγάλα σώματα του Κράτους, ο στρατός και ο λαός.

Και το πλήθος γίνεται δεκτό ακόμη και στο νυφικό

Ντυμένη με την πλούσια αυτοκρατορικό ενδυμασία

διαμέρισμα, μπροστά στο χρυσό αυτοκρατορικό

που λάμπει από τα χρυσά κεντήματα, παρουσιάζεται

κρεβάτι, και οι νιόπαντροι είναι υποχρεωμένοι να

στους νέους υπηκόους της και αναγνωρίζεται επίση­

υποστούν για μια ακόμη φορά τις επευφημίες και

μα. Και μπροστά της τα λάβαρα γέρνουν, οι μεγάλοι

τις ευχές του για ομόνοια και ευτυχία. Και το βράδυ

και το πλήθος γονατίζουν με το μέτωπο στη σκόνη,

τέλος, στο γαμήλιο γεύμα, οι μεγαλύτεροι άρχοντες

οι φατρίες επευφημούν. Εκείνη, πολύ σοβαρή, κρα­

της αυλής - εκείνοι που ονομάζονται φίλοι του αυ­

τώντας στο χέρι δύο κεριά, υποκλίνεται πρώτα

τοκράτορα - και οι μεγαλύτερες κυρίες δειπνούν ό­

μπροστά στο σταυρό και μετά χαιρετάει το λαό της, ε­

λοι μαζί, στο τρικλίνιο των δεκαεννέα κρεβατιών

νώ μια ομόφω νη κραυγή ανεβαίνει προς το μέρος

μαζί με τους ηγεμόνες. Και αυτό που εντυπωσιάζει

της: «Ο θ εό ς σώζει την Αυγούστα!»

κυρίως σ’ ολόκληρο το τελετουργικό είναι σε ποιο

Ας αναφέρουμε ένα ακόμη γεγονός. Ασφαλώς η

σημείο άντρες και γυναίκες βρίσκονται κοντά ο ένας

στέψη της βασίλισσας περιβάλλεται από λίγο περισ­

στον άλλο σ’ αυτή την αυλή που θεωρούμε τόσο σε­

σότερο μυστήριο από ό,τι η στέψη του βασιλέως: αντί

μνότυφη και πόσο λίγο περιορισμένη είναι η ζωή

να γίνει κάτω από τους τρούλους της Αγίας Σοφίας,

της αυτοκράτειρας στην οποία το πρωτόκολλο επι­

γίνεται μέσα στο παλάτι. Αλλά δεν θα έπρεπε να π ι­

βάλλει ω ς πρώτη πράξη της ηγεμονίας της, να δείξει

στέψουμε ότι αυτό οφείλεται σε ορισμένες δήθεν βυ­

το πρόσω πό της σε ολόκληρο το συγκεντρωμένο

ζαντινές ιδέες που, ό πω ς λέγεται, «επέβαλλαν στη γυ­

Βυζάντιο.

ναίκα μια ζωή απομόνωσης και δεν ταίριαζαν με δη­

Ασφαλώς πρέπει να αποφύγουμε τις υπερβολές.

μόσιες εκδηλώσεις». Αντίθετα ολόκληρη η αυλή, ά­

Σχετικά μ ’ αυτά τα λεπτά ζητήματα, η ετικέτα και τα

ντρες και γυναίκες, παρευρίσκεται στη στέψη της και

ήθη άλλαζαν ανάλογα με τις εποχές. Φαίνεται ότι,

όταν αργότερα, μετά το τέλος της τελετής, οι ηγεμόνες

γύρω στα τέλη του 9ου και κατά τη διάρκεια του

δέχονται το κοινό στην εκκλησία του Αγίου Στεφά­

10ου αιώνα, ίσως κάτω από την επιρροή της μου­

νου δεν πρόκειται, όπω ς πιστεύουμε μερικές φορές,

σουλμανικής Ανατολής, ένα λίγο αυστηρότερο τελε­

για δύο χωριστές δεξιώσεις, μία για τους άντρες από

τουργικό κλείνει την αυτοκράτειρα στο γυναικωνί-

τον βασιλέα και μία για τις γυναίκες από την Αυγού­

τη, την τυλίγει με περισσότερα πέπλα, τη στέλνει λι­

στα. Καθισμένοι πλάι-πλάι στους θρόνους τους, οι

γότερο πρόθυμα να εμφανιστεί σε δημόσιες τελετές.

δύο ηγεμόνες βλέπουν να παρελαύνουν διαδοχικά

Αλλά, μεταξύ 5ου και 9ου αιώνα δεν παρατηρούμε

μπροστά τους πρώτα όλοι οι άντρες και μετά όλες οι

κάτι τέτοιο και όταν, από το τέλος του 11 ου αιώνα,

γυναίκες της αυλής. Και όλοι, άντρες ή γυναίκες, α­

το Βυζάντιο άρχισε να έρχεται κάθε μέρα σε αμεσό­

φού μπουν μέσα, υποβασταζόμενοι από δύο σιλε-

τερη επαφή με τη Δύση, όταν δυτικές πριγκίπισσες

ντιάριους, γονατίζουν και φιλούν τα γόνατα του αυτο­

κάθισαν στο θρόνο του Κωνσταντίνου, η αυστηρό­

κράτορα και της Αυγούστας.

τητα της ετικέτας, αν υπήρξε ποτέ, κάμφθηκε και το

693

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O PIX T H C R Y £ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

βίβαση της εξουσίας».

αρχαίο τελετουργικό κατέρρευσε. Κι αν θέλουμε, μ ’ ένα τελευταίο παρά­

Γι’ αυτό σε όλες τις πράξεις που μπο­

δειγμα, να συλλάβουμε στην πληρότητά

ρεί να τροποποι ήσουν τη διακυβέρνηση

τους όλα τα δικαιώματα που έδιναν οι

της μοναρχίας, εκλογή βασιλέως ή διο­

νόμοι και τα έθιμα σε μια βυζαντινή αυ­

ρισμό συμβασιλέως, η βασίλισσα εμφα­

τό κράτειρα, ας αναφέρουμε ένα ακόμη

νίζεται πάντα επίσημα στον Ιππόδρομο,

χαρακτηριστικό γεγονός. Όταν ο αυτο­

μιλάει στο λαό, ενεργητική και δραστή­

κράτορας Ζ ήνω ν πέθανε το 4 9 1, η χήρα

ρια, χω ρίς κανένας να απορήσει ή να

του, η αυτοκράτειρα Αριάδνη, αρπάζο­

σκανδαλιστεί, θεματοφύλακας της εξου­

ντας με σταθερό χέρι την εξουσία, πήγε

σίας μπορεί κατά την κρίση της να εκλέ­

από το παλάτι στον ιππόδρομο συνο-

ξει έναν αυτοκράτορα, να ασκήσει την ε­

δευόμενη από τους μεγάλους αξιωμα-

ξουσία ω ς αντιβασίλισσα στο όνομα των

τούχους της αυλής και του Κράτους και

ανήλικω ν π α ιδ ιώ ν της ή να βασιλέψει η

όρθια στο αυτοκρατορικό θεωρείο, με

ίδια. Την εποχή που η γερμανική δύση

μεγάλη επίσημη ενδυμασία, μίλησε στο

είχε δει με οργή την εξουσία να καταρρέ­

πλήθος που ήταν συγκεντρωμένο στον

ει, το ανατολικό Βυζάντιο γνώρισε και

Ιππόδρομο. Τους είπε ότι, με διαταγή

δέχτηκε χω ρ ίς να επαναστατήσει μια η­

της, η Σύγκλητος και οι ανώτεροι αξιω-

γεμονίδα που στις επίσημες πράξεις της

ματούχοι επρόκειτο να συγκεντρωθούν

έδινε υπερήφανα στον εαυτό της τον αν­

και με τη σύμπραξη του στρατού, υπό

δρικό τίτλο «Ειρήνη, μέγας βασιλεύς

την προεδρία της αυτοκράτειρας, θα εξέ­

και αυτοκράτωρ των Ρωμαίων».

λεγαν το διάδοχο του νεκρού αυτοκράτο­

Οι βυζαντινές μ ικρογραφίες έχουν

ρα. Πράγματι, το ανώτατο συμβούλιο

διασώσει τα πορτραίτα πολλώ ν από αυ­

της αυτοκρατορίας συγκεντρώθηκε στο

τές τις μακρινές πριγκίπισσες. Διαφέ­

ανάκτορο αλλά η πρώτη φροντίδα του

ρουν πολύ ω ς προς την εμφάνισή τους

ήταν να δώσει στην ίδια την Αριάδνη το

και όλες οι φυλές και όλα τα έθνη έ δ ω ­

δικαίω μα να εκλέξει το νέο αυτοκράτο-

σαν αυτοκράτειρες στο Βυζάντιο, η Ευ­

ρα.Όσο εκπληκτική κι αν φαίνεται αυτή

ρώ πη και η Ασία, ο Καύκασος και η

η διαδικασία, δεν πρέπει να βιαστούμε

Ελλάδα, η Κωνσταντινούπολη και οι ε­

να διακρίνουμε κάποιο επαναστατικό

παρχίες, η Συρία και η Ουγγαρία, η Γαλ­

στοιχείο σ’ αυτήν. Η Αυγούστα, έχοντα

λία και η Γερμανία και ακόμη και οι

νόμιμα την ανώτατη εξουσία από την η­

βάρβαροι πληθυσμοί της Χαζαρίας και

μέρα της στέψης της την ασκεί σε όλη

της Βουλγαρίας. Οι διαφορές τους δεν

την πληρότητά της και τη μεταβιβάζει

είναι λιγότερο βαθιές από ηθική άπο­

κατά την κρίση της. Ο λαός που την ε­

ψη: «Ανάμεσα σ’ αυτές τις Αυγούστες»,

πευφημεί αναγνωρίζει ρητά το δικαίωμά της. «Σ’ ε­

ό π ω ς έχει ειπω θεί σωστά, «υπάρχουν όλοι οι τύποι

σένα, Αριάδνη Αυγούστα», ανήκει η αυτοκρατορική

γυναικώ ν που μπορεί να φανταστεί κανείς: πολιτι­

ηγεμονία», φωνάζει το πλήθος. Και ο υπουργός που

κοί ό π ω ς η θ εο δώ ρ α και η Ειρήνη η Αθηναία, γυ­

συνέτασσε τον 6ο αιώνα τον κώδικα του τελετουργι­

ναίκες των γραμμάτων όπω ς η Ευδοκία ή η Αννα

κού από το οποίο είναι παρμένη αυτή η διήγηση,

Κομνηνή, ευγενικές γυναίκες ό π ω ς η Ζωή η Πορ­

διαπιστώνει ρητά ότι το θέμα της διαδοχής γίνεται

φυρογέννητη και άλλες αφιερωμένες στην αγνότητα

περίεργα ανησυχητικό «όταν, ό π ω ς λέει, δεν υπάρ­

και τη λατρεία, ό π ω ς η αδελφή της θεοδώ ρα. Και

χει Αυγούστα ή αυτοκράτορας για να κάνει τη μετα­

άλλες που είχαν σαν μοναδική τους έγνοια να ε π ι­

694

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΡΩΤΟ

IC T O PIX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

νοήσουν συνδυασμούς αρωμάτων, τελειοποιήσεις

γραφική κι αν είναι η διήγη σ ή τους, ούτε οι επανα­

ίου καλλωπισμού, ρούχα και χτενίσματα που θα έ­

στάσεις των ανακτόρων ή του στρατώνα, όσο τραγι­

φερναν επανάσταση στο γυναικείο πληθυσμό του

κή κι αν είναι η εικόνα τους. Αυτό που πρέπει να

Βυζαντίου. Υπήρχαν αυτές για τις οποίες δεν μιλού­

προσπαθήσουμε να ξαναβρούμε, γιατί αυτό μας μα­

σαν καθόλου και αυτές για τις οποίες μιλούσαν π ά ­

θαίνει πολύ περισσότερο, είναι οι πολλές πλευρές

ρα πολύ, αυτές που η πόρτα τους άνοιγε μόνο για

της καθημερινής ζωής, οι διαφορετικοί τρόποι ζω­

τους μάρτυρες μοναχούς και τους ζηλωτές ιερείς και

ής και σκέψης, τα ήθη, τα έθιμα, με δυο λόγια ο π ο ­

εκείνες που δέχονταν τους αγύρτες και εκείνους που

λιτισμός. Για όλα αυτά, η ζωή μιας βυζαντινής αυ-

προφήτευαν το μέλλον, και εκείνες που α π ’ το πα­

τοκράτειρας μας δίνει ίσως μερικές πολύ καινούρ­

ράθυρό τους περνούσε κάπου-κάπου ένα α νθρ ώ πι­

γιες διευκρινίσεις. Και αν προσθέσουμε το γεγονός

νο φορτίο ραμμένο σ’ ένα σάκο που κατάπιναν τα

ότι δίπλα σ’ αυτές τις προσω πογραφίες των ηγεμο­

σιωπηλά κύματα του Βοσπόρου». Ούτε πρέπει, αν

νίδω ν, κάποια μεγάλη κυρία ή κάποια βυζαντινή

θέλουμε να τις γνωρίσουμε καλά, να παρασυρθούμε

αστή μας είναι αρκετά γνωστή για να μπορέσουμε

από την πολυτελή ομοιομορφία της αυτοκρατορι­

να επιχειρήσουμε να τη ζωγραφίσουμε, ίσως κρί­

κής ενδυμασίας που φοράνε ούτε να ξεγελαστούμε

νουμε ότι προσπαθώντας να επανατοποθετήσουμε

από τη φαινομενική ακαμψία του τελετουργικού

αυτές τις γυναι κείες μορφές στο ιστορικό τους πλ αί­

που μοιάζει να ρυθμίζει τη ζωή τους. Οι ψυχές τους

σιο και να αναπλάσουμε το περιβάλλον όπου έζη-

είναι διαφορετικές, και διαφορετικός είναι και ο ρό­

σαν, δεν κάναμε ένα εντελώς ανώφελο έργο. Από

λος που έπαιξαν: και ακριβώς γι’ αυτό αξίζουν το εν­

αυτές τις φαινομενικά λίγο ειδικές έρευνες θα ξε-

διαφέρον μας.

π η δή σ ουν μερικές γενικότερες απόψεις, μερικές

Στην ιστορία μιας κοινω νίας που έχει χαθεί, αυ­

πολύ ζωντανές και πολύ γραφικές εικόνες αυτής

τό που πρέπει να προσελκύει περισσότερο την προ­

της τόσο μακρινής και τόσο λίγο γνωστής βυζαντι­

σοχή δεν είναι τα μεγάλα πολεμικά γεγονότα, όσο

νή ς κοινωνίας.

695

696

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ

Χ Θ Η Ν Χ ΪΟ

697

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

o τις 7 Ιουνίου 4 2 1 , ο ευσεβέστατος αυτοκρά­

τευσε τους αδελφούς της να της δώσουν το μερίδιό

τορας Θεοδόσιος, ηλικίας περίπου είκοσι

της από την πατρική κληρονομιά. Αναγκάστηκε να

ετών, παντρευόταν μια κοπέλα που κατα­

φύγει από το πατρικό της σπίτι και να πάει να ζητή­

γόταν από την Αθήνα, όπου ο πατέρας της δίδασκε

σει άσυλο στο σπίτι της αδελφής της μητέρας της,

στο Πανεπιστήμιο. Γεννημένη ειδωλολάτρισσα, εί­

που την οδήγησε στην Κωνσταντινούπολη, όπου

χε μόλις ασπαστεί τον χριστιανισμό για να ανέβει

κατοικούσε μια άλλη θεία της, η αδελφή του Αεοντί-

στο θρόνο του Κωνσταντίνου και ταυτόχρονα, την η­

ου. Οι δύο γυναίκες σύστησαν στην κοπέλα να ζητή­

μέρα της βάπτισήςτης, είχε αλλάξει το ωραίο όνομα

σει την υποστήριξη του παλατιού εναντίον των α­

Αθηναΐς με το πιο κατάλληλο για αυτοκράτειρα και

δελφ ώ ν της και πέτυχε ακρόαση από την Αυγούστα

πιο χριστιανικό όνομα Ευδοκία.

Πουλχερία. Η Αθηναΐς ήταν είκοσι ετών.Ήταν υπέ­

Ο

Π ώ ς είχε γίνει αυτός ο πολύ παράξενος γάμος α­

ροχα όμορφη, πολύ ψηλή και με υπέροχο σώμα.

νάμεσα στην άγνωστη μικρή επαρχιώτισσα και τον

Σγουρά ξανθά μαλλιά πλαισίω ναν το πρόσω πό της

παντοδύναμο βασιλέα; Η εξήγηση είναι απλή.Ήταν

μ’ ένα χρυσό φωτοστέφανο και αναδείκνυαντη λάμ­

γάμος από έρωτα, του οποίου τη ρομαντική ιστορία

ψη του δέρματός της. Είχε ωραία μάτια, έξυπνα και

μας διηγήθηκαν με αυταρέσκεια οι βυζαντινοί χρο­

ζωηρά, που χαμήλω ναν με ταπεινοφροσύνη, καθα­

νικογράφοι. Από την ημέρα που ο νεαρός Θεοδό­

ρή ελληνική μύτη, χαριτωμένο και ευγενικό βάδι­

σιος είχε ανδρωθεί, είχε σκεφτεί να παντρευτεί. Βα­

σμα. Εκτός από όλα αυτά μιλούσε καλά. Εξέθεσε με

σάνιζε τη μεγαλύτερη αδελφή του Πουλχερία, που

θαυμάσιο τρόπο το αντικείμενο της αίτησής της. Η

τον είχε μεγαλώσει και κυβερνούσε την αυτοκρατο­

Πουλχερία ενθουσιάστηκε. Έκανε μερικές ερωτή­

ρία εξ ονόματος του και την πίεζε να του βρει σύζυγο.

σεις στη νέα κοπέλα για την οικογένειά της, την πε­

Δεν τον ενδιέφερε αν θα είχε ευγενική καταγωγή ή

ρασμένη της ζωή, και πολύ σύντομα έτρεξε στο σπί­

αν θα ήταν πλούσια, αλλά την ήθελε όμορφη, με μια

τι του αδελφού της για να του πει τι θαύμα είχε ανα­

ηγεμονική ομορφιά που όμοιά της να μην είχε δει

καλύψει. Ο Θεοδόσιος, πολύ συγκινημένος και ε­

ποτέ το Βυζάντιο. Και η Πουλχερία, για να γίνει αρε­

ρωτευμένος ήδη από την περιγραφή που του έκανε

στή στον νέο, έψαχνε παντού στον κόσμο της Ανατο­

η αδελφή του για την Αθηναΐδα, ικέτευσε την Αυ­

λής χω ρίς να βρει την επιθυμητή τελειότητα και μα­

γούστα να του δείξει αμέσως τη νεαρή γόησσα.

ζί της και ο Παυλίνος, παιδικός φίλος και έμπιστος

Κρυμμένος μαζί με τον φίλο του Παυλίνο πίσω από

του πρίγκιπα, έψαχνε κι αυτός ώσπου ένα απροσδό­

μια ταπετσαρία περίμενε να του συστήσουν την ω ­

κητο γεγονός έφερε στο δρόμο τους την καλλονή

ραία αιτούσα. Η εντύπωση που έκανε στους δύο νέ­

που επιθυμούσαν.

ους ήταν πολύ μεγάλη: άρεσε πολύ στον Παυλίνο

Έ νας καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Αθήνας, ο

και ο αυτοκράτορας την αγάπησε. Λίγες εβδομάδες

Λεόντιος, είχε δυο γιους και μια κόρη.Ήταν πλού­

αργότερα, αφού, με τις φροντίδες του πατριάρχη

σιος. Ό μως, λίγο πριν πεθάνει, κληροδότησε, από

Αττικού, κατηχήθηκε στη χριστιανική θρησκεία και

ένα πολύ παράξενο καπρίτσιο, ολόκληρη την περι­

εξαγνίστηκε στα νερά του βαπτίσματος, η Αθηναΐς-

ουσία του στους γιους του Βαλέριο και Γέσιο. «Στην

Ευδοκία γινόταν αυτοκράτειρα του Βυζαντίου.

πολυαγαπημένη μου κόρη Αθηναΐδα», έγραψε στη

Πόση αλήθεια κρύβει αυτή η ωραία διήγηση; Δεν

διαθήκη του, «διατάζω να μετρήσουν εκατό χρυσά

είναι καθόλου εύκολο να το πούμε. Τα πρώτα ίχνη

νομίσματα, θ α έχει, για να τα βγάλει πέρα στον κό­

αυτής της ρομαντικής ιστορίας, πάνω στην οποία εξα­

σμο, την καλή της τύχη, που είναι ανώτερη από ό­

κολούθησε να κεντάει η φαντασία των επόμενων αι­

λω ν των άλλων γυναικών». Μάταια η Αθηναΐς ικέ-

ώνων, εμφανίζονται μόλις τον 6ο αιώνα. Οι σύγχρο-

698

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ IC T O P IX T H C R Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Αθηναΐς η Αθηναία - Ευδοκία

699

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O PIX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

0 αυτοκράτορας Θεοδόσιος

700

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O PIX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C voi ιστορικοί της νεαρής αυτοκράτειρας δεν ήξεραν

κούς λόγους, να εξασφαλίσει το συντομότερο δυνατό

τίποτα απ’ αυτά που μόλις ανέφερα. Επομένως το μό­

το μέλλον της δυναστείας. Καταλαβαίνουμε επίσης ό­

νο που μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα είναι ότι η

τι η φιλόδοξη Πουλχερία, που κατείχε την εξουσία

νέα ηγεμονίδα είχε γεννηθεί Αθηναία και ειδωλολά-

και ήθελε να τη διατηρήσει, δέχθηκε ευχαρίστως ένα

τρισσα και ότι ήταν πολύ όμορφη και είχε άριστη

γάμο όπου η νύφη θα της οφείλε τα πάντα.Έγινε νονό

παιδεία. Αυτό ήταν αρκετό για να γοητεύσει τον Θεο­

της, θέλησε να είναι η θετή μητέρα της και πίστεψε ό­

δόσιο, που επιθυμούσε εξάλλου πολύ, για πολιτι­

τι έτσι τίποτα δεν θα άλλαζε στο Ιερό Παλάτι.

Φ η στιγμή που η Αθηναΐς-Ευδοκία γινόταν

στρατιωτικές παρελάσεις, άκουγες μόνο τις μονότο­

σύντροφος του Θεοδοσίου, το αυτοκρατορι­

νες ψαλμωδίες και έβλεπες τα σκούρα ράσα των κλη­

κό παλάτι του Βυζαντίου πρόσφερε μια μο­

ρικών και των μοναχών. Απαλλαγμένο από τους

ναδική εικόνα. Εδώ και επτά χρόνια, μια νέα γυναί­

διεφθαρμένους αυλικούς που το ατίμαζαν, ρυθμι­

κα κυβερνούσε σαν ηγεμονίδα. Επρόκειτο για τη με­

σμένο μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια από σοβαρές

γαλύτερη αδελφή του βασιλέως, την Πουλχερία, που

και άγιες συμβουλές, το παλάτι φαινόταν σημαδεμέ­

ήταν τότε είκοσι δύο ετών. Έξυπνη, δραστήρια, φ ι­

νο με μια εντελώς καινούργια σφραγίδα. Περιφρο­

λόδοξη, ήταν βασικά πολιτικός. Από πολύ νωρίς, έ­

νώ ντας την πολυτέλεια, τις τουαλέτες και την πολυτέ­

χοντας γίνει με το θάνατο του Αρκαδίου αρχηγός της

λεια που ήταν έμφυτες στην τάξη τους, οι πριγκίπισ-

οικογένειας, διηύθυνε τον ανήλικο αδελφό της και,

σες έκαναν χειρωνακτικές εργασίες, έπλεκαν και κε­

σε ηλικία δεκαπέντε ετών είχε πάρει, το 414, τον τίτ­

ντούσαν για τους φτωχούς, έκαναν ένα σωρό ελεη­

λο της Αυγούστας που καθιέρωνε την εξουσία της.

μοσύνες και αγαθοεργίες. Η Πουλχερία ίδρυε εκκλη­

θέλοντας να αφοσιωθεί εξ ολοκλήρου στο έργο της

σίες, προικοδοτούσε νοσοκομεία και άσυλα και οι α­

και μη θέλοντας ίσως να μοιραστεί την εξουσία της

δελφές της την μιμούνταν. Και ένας μεγάλος άνεμος

με κανέναν άλλο, είχε ορκιστεί στα δεκαέξι της χρό­

ευλάβειας, φιλανθρωπίας, άρνησης των εγκοσμίων

νια να μην παντρευτεί ποτέ και σε ανάμνηση αυτής

διαπερνούσε τα διαμερίσματα του Ιερού Παλατιού

της υπόσχεσης είχε αφιερώσει ένα χρυσό τραπέζι

που ήταν άλλοτε γεμάτα δολοπλοκίες.

Τ

στολισμένο με πολύτιμα πετράδια στη βασιλική της

Μέσα σ’ αυτό το πνεύμα η Πουλχερία είχε αναθρέ­

Αγίας Σοφίας. Πολύ ευσεβής, είχε επιβάλει νέες συ­

ψει τον νεαρό Θεοδόσιο. Πολύ μορφωμένη η ίδια -

νήθειες στην αυλή και είχε κάνει το παλάτι πραγμα­

ήξερε ελληνικά και λατινικά, πράγμα πολύ σπάνιο

τικό μοναστήρι. Κάτω από την επιρροή του πατριάρ­

εκείνη την εποχή - είχε τοποθετήσει γύρω του εξαι­

χη Αττικού, οι δύο αδελφές της Πουλχερίας, η Αρκα­

ρετικούς δασκάλους και προσεκτικά διαλεγμένους

δία και η Μαρίνα, είχαν δώσει όρκο αγαμίας ακο­

συντρόφους. Ο πρίγκιπας επω φελήθηκε από τα κα­

λουθώντας το παράδειγμά της. Και καθώς το περι­

λά μαθήματα που πήρε.Ή ταν πραγματικά ένας π ο ­

βάλλον των πιστών πριγκιπισσώ ν διαμορφωνόταν

λύ σοφός νέος. Είχε μάθει ελληνικά και λατινικά, α­

σύμφωνα με την εικόνα τους, ψαλμοί και προσευχές

στρονομία, μαθηματικά, φυσική ιστορία και πολλά

γέμιζαν μέρα και νύχτα την αυτοκρατορική κατοικία.

άλλα. Σχεδίαζε και ζωγράφιζε και του άρεσε να εικο­

Αντί για τη λάμψη των τελετών, τη μεγαλοπρέπεια

νογραφεί με ωραίες μικρογραφίες τα χειρόγραφα

των ενδυμασιών, τις χαρούμενες επευφημίες και τις

που είχε στην κατοχή του. Του άρεσε το διάβασμα

701

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

και είχε φτιάξει πλούσια βιβλιοθήκη. Το βράδυ του

φει ωραίους στίχους, να μιλάει κομψά. Μ υήθηκε ε­

άρεσε να εργάζεται μέχρι πολύ αργά στο φ ω ς μιας

ξάλλου στα μυστήρια της νεοπλατωνικής φιλοσο­

λάμπας που είχε εφεύρει ο ίδιος. Για όλα αυτά η ι­

φίας, της οποίας τους λαμπρότερους εκπροσώπους

στορία του έδωσε την προσωνυμία του Θεοδοσίου

είχε δεχθεί η Αθήνα. Είχε επίσης γνώσεις αστρονο­

«του καλλιγράφου». Η Πουλχερία, όμω ς είχε φρο­

μίας και γεωμετρίας και τα κατάφερνε τέλεια σε όλα.

ντίσει ακόμη περισσότερο για την ηθική διαπαιδα­

Με την εξυπνάδα και την ευγλωττία της άρεσε στην

γώγηση του αδελφού της.Ήταν πολύ ευσεβής, έψελ­

Πουλχερία και θα μπορούσε να πιστέψει κανείς ότι

νε ευχαρίστως ύμνους με τις αδελφές του, νήστευε

γοήτευσε τον Θεοδόσιο τόσο με τις γνώσεις της όσο

τακτικά δύο φορές την εβδομάδα και του άρεσε να

και με την ομορφιά της.

συζητάει με θεολόγους. Τέλος, η ίδια η Πουλχερία

Η Αθηναΐς είχε πάρει εντελώς ειδωλολατρική

του είχε δώσει μαθήματα συμπεριφοράς. Του είχε

παιδεία και το ελαφρό βερνίκι χριστιανισμού με το

διδάξει π ώ ς πρέπει να ντύνεται ένας αυτοκράτορας,

οποίο ο πατριάρχης στόλισε την ψυχή της νεοφώτι­

π ώ ς πρέπει να δέχεται, πότε πρέπει να χαμογελάει

στης δεν άλλαξε ασφαλώς καθόλου τα μαθήματα

και πότε πρέπει να έχει σοβαρό και αυστηρό ύφος,

που είχε πάρει κατά τη νεότητά της.Έτσι, στους κύ­

με λίγα λόγια του είχε διδάξει όλες τις εκλεπτύνσεις

κλους που είχαν μείνει προσκολλημένοι στις αρχαί­

που επέβαλλε σ' ένα βασιλέα το τελετουργικό.Έτσι,

ες ιδέες, ο γάμος του αυτοκράτορα με τη νεαρή Αθη­

τη στιγμή του γάμου του ο Θεοδόσιος ήταν ένας ω ­

ναία μπορεί να φαινόταν σαν νίκη της ειδωλολα­

ραίος νέος με μέτριο ανάστημα, ξανθός με μαύρα

τρίας ή τουλάχιστον σαν μια υπόσχεση ανοχής. Και

μάτια, πολύ καλοαναθρεμμένος, πολύ ευγενικός, ή­

πράγματι, η αυτοκράτειρα παρέμεινε στην αρχή αυ­

ρεμος, ανθρώπινος, λίγο βαρετός και μονότονος.

τό που ήταν η κόρη του Λεοντίου.

Από τις σωματικές ασκήσεις του άρεσε μόνο το κυ­

Επίσης, παρά τον χαρακτήρα της χριστιανικής

νήγι. Ά νθρω πος χω ρίς μεγάλη ενεργητικότητα, δεν

πρωτεύουσας, η Κωνσταντινούπολη του 5ου αιώνα

ένιω θε καμιά έλξη για τον πόλεμο και τις μάχες.

εξακολουθούσε να φέρει έντονο το αποτύπωμα των

«Σπιτόγατος», του άρεσε να μένει στο παλάτι. Είχε

ειδωλολατρικών αναμνήσεων. Εμπλουτισμένη α­

αδύνατο χαρακτήρα και ήταν επιρρεπής σε όλες τις

πό τον Κωνσταντίνο και τους διαδόχους του με τα

επιρροές. Με λίγα λόγια ήταν ένας ευσυνείδητος και

ωραιότερα λάφυρα των αρχαίων ιερών, επιδείκνυε

μέτριος αυτοκράτορας, καλός ίσως για μια ειρηνική

στις πλατείες και στα ανάκτορά της τα γνωστότερα α­

εποχή, αλλά εντελώς ανεπαρκής για τον ταραγμένο

ριστουργήματα της ελληνικής γλυπτικής και μέσα σ’

αιώνα όπου ζούσε.

αυτό το ασύγκριτο μουσείο οι έκπτωτοι θεοί έμοια­

Ανάμεσα στην επιβλητική κουνιάδα της και τον έ­

ζαν να διατηρούν όλο το γόητρο και τη δόξα τους.

ντιμο σύζυγό της, τι θα γινόταν η Αθηναΐς; Δεν πρέ­

Στην αυλή, παρά τον κυρίαρχο τόνο της πίστης και

πει να ξεχνάμε ότι και η ίδια ήταν σοφή. Την εποχή

της ευλάβειας, πολλές τελετές διατηρούσαν την ανά­

που γεννήθηκε, η πατρίδα της, η Αθήνα, εξακολου­

μνηση των ειδωλολατρικών παραδόσεων. Και αν

θούσε να είναι η μεγάλη πανεπιστημιούπολη της

και το εμπόριο των Χαρίτων και των Μουσών θεω ­

ελληνικής Ανατολής, το ωραιότερο μουσείο της αρ­

ρούταν μεγάλη αμαρτία από τους ευσεβείς, η π ο ίη ­

χαίας Ελλάδας, το τελευταίο άσυλο των ειδωλολα-

ση δεν ήταν καθόλου εξόριστη από το αυτοκρατορι­

τρικών γραμμάτων. Κόρη καθηγητή, είχε φυσικά

κό παλάτι. Η Ευδοκία αγαπούσε τους στίχους και έ­

δεχθεί ασύγκριτη εκπαίδευση. Ο πατέρας της δίδα­

γραφε στίχους. Βρήκε γύρω της ανθρώπους που

σκε ρητορική. Της είχε γνωρίσει τα αριστουργήματα

μοιράζονταν και ενθάρρυναν τις προτιμήσεις της.

της αρχαίας λογοτεχνίας, τονΌ μηρο και τους τραγι­

Μία από τις πρώτες πράξεις της, την επομένη του

κούς, τον Λυσία και τον Δημοσθένη. Την δίδαξε,

γάμου της, ήταν να συνθέσει σε ηρωικούς στίχους έ­

σύμφωνα με τη συνήθεια της εποχής, να αυτοσχε­

να ποίημα για τον πόλεμο της Περσίας που μόλις εί­

διάζει λαμπρά πάνω σ’ ένα δεδομένο θέμα, να γρά­

χε τελειώσει επιτυχώς. Δεν μπορούσε να κάνει κάτι

702

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

καλύτερο για να γίνει αρεστή στον Θεοδόσιο και να

ενδιαφέρον για τις θεολογικές συζητήσεις. Όταν το

κερδίσει οριστικά τον έρωτα του φιλομαθούς συζύ­

4 2 8 ο Νεστόριος, πατριάρχης Κωνσταντινουπόλε­

γου της.Όταν στο τέλος του 422, του χάρισε και μία

ως, κήρυξε την αίρεση που φέρει το όνομά του, όταν

κόρη, η πίστωσή της αυξήθηκε ακόμη περισσότερο:

ο φιλόδοξος Κύριλλος, πατριάρχης Αλεξανδρείας,

στις 2 Ιανουαρίου 423, σαν πρωτοχρονιάτικο δ ώ ­

άναψε, λιγότερο από ενδιαφέρον για την ορθοδοξία

ρο, ο αυτοκράτορας της απένειμε τον τίτλο της Αυ-

και περισσότερο από ζήλια για έναν αντίζηλο, μια

γούσιας που την εξίσωνε επίσημα με την Πουλχε­

φοβερή σύγκρουση στους κόλπους της ανατολικής

ρία. Και μέσα στην οικειότητα του αυτοκρατορικού

Εκκλησίας, η Ευδοκία βρέθηκε στο πλευρό του συ­

νοικοκυριού, η επιρροή της νέας γυναίκας πάνω

ζύγου της για να υποστηρίξει ενάντια στους εχθρούς

στον αδύναμο σύζυγό της μεγάλωνε προοδευτικά.

του τον πατριάρχη της πρωτεύουσας και να ματαιώ­

Μπορούμε να πιστεύουμε ότι οι συμβουλέςτης συ-

σει τα σχέδια του διαδόχου του Αθανασίου που ήθε­

ντέλεσαν στην ίδρυση του Πανεπιστημίου της Κων­

λε να κατακτήσει για την εκκλησία του το πρωτείο

σταντινουπόλεως, που δημιουργήθηκε το 425, ό­

ανάμεσα σε όλες τις ανατολικές έδρες πατριαρχείων.

που εκδηλώνεται με περίεργο τρόπο η κυρίαρχη θέ­

Αυτό όμ ω ς το επεισόδιο δεν φωτίζει περίεργα τον

ση που είχε δοθεί στον ελληνικό πολιτισμό. Ενώ δε­

χαρακτήρα της Αθηναΐδας-Ευδοκίας μόνο εξαιτίας

κατρείς καθηγητές ήταν επιφορτισμένοι με τη διδα­

του ρόλου που βλέπουμε να παίρνει στις θρησκευτι­

σκαλία της λατινικής γλώσσας και λογοτεχνίας, δε­

κές έριδες. Μας δείχνει και κάτι άλλο, την αυξανό­

καπέντε δάσκαλοι διορίστηκαν για την ελληνική

μενη εύνοια της νέας γυναίκας και την αυξανόμενη

γλώσσα και λογοτεχνία. Δημιουργήθηκε μία έδρα

ασυμφωνία που τη χώριζε από την Πουλχερία.

φιλοσοφίας και οι πιο διακεκριμένοι άνδρες της ε­

Όταν πάντρευε τον αδελφό της, η αυταρχική Αυ-

ποχής, μερικοί από τους οποίους είχαν ασπαστεί

γούστα δεν είχε καμία πρόθεση να αφήσει την εξου­

πρόσφατα τον χριστιανισμό, κλήθηκαν να υπηρετή­

σία που είχε παραδώσει στα χέρια της ο Θεοδόσιος.

σουν στο νέο Πανεπιστήμιο. Εντούτοις δεν είναι π ε­

Ό π ω ς και να είχε όμως, σιγά-σιγά το άστρο της Ευ­

ριττό να παρατηρήσουμε ότι εάν αυτό το ίδρυμα και

δοκίας ανέβαινε δίπλα της στον ορίζοντα. Έ σ π ρ ω ­

το αποδεδειγμένο ενδιαφέρον για τα γράμματα είναι

χνε κοντά στον ηγεμόνα τους συγγενείς και τους φ ί­

χαρακτηριστικά των προτιμήσεων της εποχής, ο νέ­

λους της. Προστάτευε τον αρχιαποθηκάριο Παυλί­

ος θεσμός, στο σύνολό του, κι ιδίω ς σε ό,τι αφορά τη

νο, και τον Αιγύπτιο Κύρο τον Πανοπολίτη, που α­

δευτερεύουσα θέση της φιλοσοφίας, είχε μάλλον

γαπούσε ό π ω ς εκείνη τα γράμματα και έγραφε στί­

χριστιανικό χαρακτήρα και η πρόθεση των ιδρυτών

χους. Είχε τους κόλακές της, το κόμμα της στην αυλή

του ήταν να ανταγωνιστεί το υπερβολικά ειδωλολα-

και δεν φοβόταν ν ’ αντιμετωπίσει την κουνιάδα της.

τρικό πανεπιστήμιο των Αθηνών. Και αυτό ρίχνει

Ακόμη και πέρα από τον περίβολο του παλατιού α-

αρκετά δυνατό φ ω ς στην εξέλιξη που γινόταν αργά

κουγότανη φήμη αυτής της υποβόσκουσας διχόνοι­

μέσα στην ψυχή της αυτοκράτειρας Ευδοκίας.

ας και οι επιτήδειοι προσπαθούσαν να επωφελη-

Ζώντας σε μια αφοσιωμένη αυλή, δεχόταν ασυ­

θούν στρέφοντας τη μια από τις δύο γυναίκες ενα­

ναίσθητα την επίδραση του περιβάλλοντος της.

ντίον της άλλης. Ιδίω ς ο Κύριλλος δεν παρέλειψε να

Μπορεί ο γάμος της να είχε φανεί σαν νίκη της ει­

το κάνει για να πολεμήσει τον Νεστόριο. Ενώ έγρα­

δωλολατρίας αλλά στην πραγματικότητα δεν είχε

φε από τη μια πλευρά στον αυτοκράτορα και στη γυ­

κάνει τίποτα υπέρ των π ρ ώ η ν ομοθρήσκων της και

ναίκα του, απευθυνόταν από την άλλη στην Αυγού­

το 4 2 4 ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος, ανανεώνοντας

στα Πουλχερία, που γνώριζε ότι έτρεφε εχθρικά αι­

τις διατάξεις που απαγόρευαν τη λατρεία των ψεύτι­

σθήματα για την αντίζηλό της και υπολόγιζε στην ε­

κων θεών, δήλω νε επίσημα «ότι πίστευε π ω ς δεν

πιρροή της πάνω στον αδύναμο βασιλέα. Και αν και

είχαν απομείνει πια ειδωλολάτρες». Ακόμη, σαν

ο Θεοδόσιος επέκρινε πολύ έντονα αυτό το διάβημα

πραγματική Βυζαντινή, η Ευδοκία έδειχνε μεγάλο

- «Πίστευες λοιπόν», έγραφε στον ιεράρχη, «ότι δεν

703

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

συμφωνούσαμε καθόλου η γυναίκα μου, η αδελφή

τις υποδείξεις των ανώτερων αξιωματούχων που

μου και εγώ ή ήλπιζες ότι ία γράμματα της Ευσεβεί-

είχαν ταχθεί με το μέρος του πατριάρχη Αλεξανδρεί­

ας σου θα έσπερναν τη διχόνοια ανάμεσά μας» - το

ας και κυρίως από τις συμβουλές της Πουλχερίας. Η

γεγονός απέδειξε, παρά τις διαμαρτυρίες, ότι ο Κύ­

συνέλευση του 431 σήμανε τη νίκη των Αλεξανδρι­

ριλλος δεν είχε εκτιμήσει λανθασμένα την κατάστα­

ν ώ ν και τον θρίαμβο της πανίσχυρης Αυγούστας.

ση. Ο Θεοδόσιος, αφού συγκάλεσε τη σύνοδο της

Αυτή ήταν μια σοβαρή αποτυχία για την Ευδοκία.

Εφέσου για να υποστηρίξει τον Νεστόριο, τελικά

Αργότερα θα υφίστατο ακόμη σκληρότερα τις συνέ­

πείστηκε από την παράνομη τόλμη του Κυρίλλου, α­

πειες αυτών των διαιρέσεων της αυλής και του αγώ­

πό τις φ ωνές των μοναχώ ν της πρωτεύουσας, από

να για επιρροή στον οποίο είχε εμπλακεί.

# ρίσκουμε μια ενδιαφέρουσα μαρτυρία γ ι’

νόταν, να πάει, ό π ω ς είχε κάνει άλλοτε η αγία Ελέ­

αυτό το ανακάτεμα στην ίδια ψυχή των ει-

νη, για προσκύνημα στην Ιερουσαλήμ, για να ευχα­

δωλολατρικών αναμνήσεων και των χρι­

ριστήσει το θ ε ό στους ίδιους τόπους όπου ο θείος

στιανικών ενδιαφερόντων, που είναι το κύριο χα­

γιος του είχε πεθάνει για χάρη της ανθρωπότητας,

ρακτηριστικό της προσωπικότητας της Ευδοκίας,

θέλοντας επίσης να δημιουργήσει έναν αντιπερι­

στο ταξίδι που οδήγησε την αυτοκράτειρα στην Ιε­

σπασμό για τη θλίψη που τηςπροκαλούσε η αναχώ­

ρουσαλήμ το 438.

ρηση ενός αγαπημένου παιδιού, η αυτοκράτειρα πήρε το 4 3 8 το δρόμο για την Αγία Πόλη.

Το 423, η αυλή της Κωνσταντινουπόλεως είχε δε­ χθεί μια σημαντική επίσκεψη. Η αδελφή του Ονω-

Το δρομολόγιο που ακολούθησε την οδήγησε

ρίου και θεία του Θεοδοσίου Β', η φημισμένη Γάλα

πρώτα στην Αντιόχεια. Σ’ αυτή την πόλη που ήταν

Πλακίδια, υποχρεωμένη να εγκαταλείψει το ανά­

ακόμη γεμάτη παραδόσεις και μνημεία του αρχαίου

κτορο της Ραβέννας είχε έρθει, μαζί με την κόρη της

πολιτισμού, όλες οι αναμνήσειςτιςειδω λολατρικής

Ονωρία και το νεαρό γιο της Ουαλεντινιανό να ζητή­

νεότητάς της ξύπνησαν στην ψυχή της ηγεμονίδας.

σει άσυλο στο Βυζάντιο/Ενα σχέδιο γάμου είχε κα­

Όταν, στο μέγαρο της συγκλήτου, καθισμένη σ’ ένα

ταστρωθεί ανάμεσα στα δύο πριγκιπόπουλα, τη μ ι­

χρυσό θρόνο που έλαμπε από πετράδια, δέχθηκε

κρή Ευδοξία που μόλις είχε γεννηθεί και τον πεντά­

τους κρατικούς λειτουργούς και τα σημαίνοντα πρό­

χρονο Καίσαρα που ο θάνατος του Ονωρίου είχε κά­

σωπα της πόλης, η Αθηναία, θυμούμενη τα μαθή­

νει εκείνη τη στιγμή κληρονόμο της Δυτικής αυτο­

ματα του πατέρα της, αυτοσχέδιασε ένα λαμπρό λό­

κρατορίας και ο Θεοδόσιος Β ' έκανε τα πάντα για να

γο προς τιμή της πόλης που την υποδεχόταν, και κά­

αναγνωριστεί στην Ιταλία η εξουσία του μελλοντι­

νοντας υπαινιγμό στη μακρινή εποχή όπου οι ελλη­

κού γαμπρού του υπό την κηδεμονία της Γάλας Πλα-

νικές αποικίες έφερναν τον ελληνικό πολιτισμό σ’

κιδίας. Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, το 437, εκεί­

ολόκληρο το Αρχιπέλαγος και ακόμη και στις ακτές

νο το σχέδιο γινόταν πραγματικότητα. Η Αθηναΐς-

της Συρίας, τελείωσε τον λόγο της με το στίχο του

Ευδοκία επιθυμούσε πάντα έντονα αυτή την ένωση,

Ομήρου: «Είμαι περήφανη που είμαι α π ’ τη φυλή

που θα ανέβαζε την κόρη της στον ένδοξο θρόνο της

σας κι’ α π ’ το αίμα σας». Οι κάτοικοι της Αντιόχειας

Δύσης και είχε ορκιστεί εάν ο επιθυμητός γάμος γι­

ήταν πολύ καλλιεργημένοι, πολύ φίλοι των γραμ-

704

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

A\k4*iS

Δίπτυχο από ελεφαντόδοντο στη Μόντσα, απεικονίζει μάλλον τον Αέτιο και τη Γάλα Πλακίδια

705

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

μ άιω ν για να μη χαιρετίσουν με υπέρμετρο ενθου­

μεταξύ των ετών 4 3 9 και 441 τους φίλους της να

σιασμό μια ηγεμονίδα που επικαλούταν τις καθαρές

κερδίζουν καθημερινά μεγαλύτερο κύρος στο παλά­

παραδόσεις του ελληνισμού. Και ό π ω ς συνέβαινε

τι. Το αξίωμα του πραίτορα της Ανατολής απονεμή-

την καλή εποχή της αρχαίας Ελλάδας, η δημοτική

θηκε στον προστατευόμενό της Κύρο τον Π ανοπο­

σύγκλητος ψήφισε προς τιμή της ένα χρυσό άγαλμα,

λίτη, άνθρω πο τω ν γραμμάτων και ποιητή, η ελλη­

που τοποθετήθηκε στην κουρία, και με μια ορειχάλ-

νικότατη κουλτούρα του οποίου τον είχε φέρει εδώ

κινη στήλη που βρίσκεται στο μουσείο, τίμησαν την

και πολύ καιρό κοντά στην ηγεμονίδα.Ένας τέτοιος

ανάμνηση της αυτοκρατορικής επίσκεψης.

άνθρω πος δεν μπορούσε να αρέσει καθόλου στην

Η παραμονή στην Ιερουσαλήμ έρχεται σε κραυγα­

Πουλχερία και το κόμμα των πιστώ ν και το γεγονός

λέα αντίθεση μ ’ αυτό το αρχαίο όραμα.Ήταν μια π ό ­

ότι του εξασφάλισε την εύνοια του Θεοδοσίου ήταν

λη βασικά χριστιανική, γεμάτη από ευλαβικές ανα­

προσω πικός θρίαμβος για την Ευδοκία. Παίρνο­

μνήσεις του Σωτήρα, γεμάτη καλόγερους και καλό­

ντας θάρρος από αυτή την επιτυχία, έγινε πιο τολ­

γριες, σκεπασμένη με μοναστήρια χτισμένα σε ό­

μηρή. Εκείνη την εποχή, στο Ιερό Παλάτι, οι ευ­

λους τους τόπους που είχε αγιάσει το πέρασμα του

νούχοι επηρέαζαν την αδύναμη θέληση του ηγεμό­

Χριστού. Η Ευδοκία έμεινε εκεί έναν ολόκληρο

να. Η Ευδοκία συμμάχησε με τον ευνοούμενο του

χρόνο, ασχολούμενη με πράξεις πίστης και αγαθο­

αυτοκράτορα Χρυσάφιο για να απομακρύνει ορι­

εργίες, επισκεπτόμενη τους αγίους τόπους, παρευρι­

στικά την Πουλχερία από τα πράγματα και για μια

σκόμενη σε εγκαίνια εκκλησιώ ν, μοιράζοντας

στιγμή φάνηκε να το κατορθώνει. Η Αυγούστα υ­

πλούσιες προσφορές στα πιο σεβαστά ιερά. Σε α­

ποχρεώ θηκε να εγκαταλείψει την αυλή, αποσύρθη­

ντάλλαγμα πήρε πολύτιμα λείψανα, ένα μέρος των

κε στην ιδιω τική κατοικία της.Ό μω ς ενώ έδειξε να

οστών του αγίου Στεφάνου και τις αλυσίδες με τις ο­

παραιτείται, η Πουλχερία δεν εγκατέλειψε καθόλου

ποίες είχαν δέσει κάποτε τον απόστολο Πέτρο. Με­

τον αγώνα. Οι ορθόδοξοι φίλοι της, ανήσυχοι από

τέφερε ευλαβικά στην Κωνσταντινούπολη αυτά τα

τη νέα τροπή των πραγμάτων και την εύνοια που α­

λάφυρα από την Ιερουσαλήμ και τα τοποθέτησε επί­

πολάμβαναν πολιτικοί των ο π ο ίω ν το πνεύμα τους

σημα στο παρεκκλήσι του Αγίου Λαυρέντιου. Ένα

φαινόταν υπερβολικά ελεύθερο, θα έκαναν την Ευ­

μέρος στάλθηκε στην αγαπημένη κόρη η σκέψη της

δοκία να πληρώσει ακριβά την εφήμερη νίκη της.

οποίας είχε εμπνεύσει και συνοδεύσει το ταξίδι της.

Η ιστορία της πτώσης της δεν είναι λιγότερο ρο­

Οι μισές από τις αλυσίδες του αγίου Πέτρου στάλθη­

μαντική από την ιστορία της ανόδου της στο θρόνο.

καν στη Ρώμη στη νεαρή αυτοκράτειρα Ευδοξία και

Ο αρχιαποθηκάριος Παυλίνος, ήταν ο μεγάλος ευ­

για τη στέγασή τους χτίστηκε η εκκλησία του Σαν

νοούμενος του ηγεμόνα με τον οποίο, όταν ήταν

Πιέτρο ιν Βίνκολι.

πα ιδ ί είχε μοιραστεί τα πα ιχνίδια του και είχε κερ­

Η Αθηναΐδα-Ευδοκία επρόκειτο να επιστρέψει

δίσει την εμπιστοσύνη του, και της αυτοκράτειρας,

στην αγία Ιερουσαλήμ μερικά χρόνια αργότερα και

της οποίας το γάμο είχε συστήσει με όλες του τις δυ­

αυτή τη φορά για το υπόλοιπο της ζωής της.

νάμεις. Την ημέρα του γάμου, εκείνον είχε διαλέξει

Το 439, τη στιγμή που επέστρεφε στην πρωτεύ-

ο βασιλεύς για παράνυμφό του.Έκτοτε οι τιμές συσ­

ουσά της, η βασίλισσα βρισκόταν στο απόγειο της

σωρεύονταν στο πρόσω πό του: έχοντας αποκτήσει

δόξας της. Η κόρη της ήταν παντρεμένη μ ’ έναν αυ­

μεγάλη οικειότητα με τους ηγεμόνες, τους οποίους έ­

τοκράτορα, η ίδια μόλις είχε διασχίσει την Ανατο­

βλεπε ελεύθερα οποιαδήποτε ώρα, είχε αποκτήσει

λή με βασιλικές τιμές και επευφημίες. Φαίνεται ότι

ισχυρή επιρροή στο παλάτι. Ο Παυλίνος ήταν ω ραί­

πίστεψε τότε ότι μπορούσε να έρθει σε πιο ανοιχτή

ος, κομψός, με υπερήφανο πρόσωπο.Έ λεγαν ότι εί­

σύγκρουση με την αλλοτινή της ευεργέτισσα που εί­

χε κάνει εντύπωση ακόμη και στην αυστηρή Πουλ­

χε γίνει στη συνέχεια αντίζηλός της στην επιρροή,

χερία. Οι αντίπαλοι της Αθηναΐδας δεν δυσκολεύτη­

την Αυγούστα Πουλχερία. Βλέπουμε τουλάχιστον,

καν καθόλου να επω φεληθούν από όλα αυτά. Η πα­

706

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O PIX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

θιασμένη αφοσίωση του αρχιαποθηκάριου για τη

ξυπνήσει τόσο βίαια τη ζήλια του Θεοδοσίου δεν άρ­

βασίλισσα, η πολύ πραγματική φιλία που του έδει­

γησε να ρίξει την αυτοκράτειρα σε δυσμένεια. Οι ε­

χνε εκείνη, έγιναν όπλα στα χέρια τους για να ερεθί­

χθροί της το εκμεταλλεύθηκαν επιτήδεια εναντίον

σουν τη ζήλια του Θεοδοσίου και να προκαλέσουν

της για να ανακτήσουν την επιρροή τους στο πνεύμα

πραγματική καταστροφή.

του αυτοκράτορα. Μετά τον Παυλίνο, η Ευδοκία εί­

Ό π ω ς διηγείται το χρονικό, ο αυτοκράτορας π ή ­

δε να πέφτει σε δυσμένεια και ο άλλος φίλος της, ο

γαινε μια ημέρα στην εκκλησία. Ο Παυλίνος, που ή­

έπαρχος Κύρος. Τότε, νιώθοντας ότι είχε χάσει το

ταν άρρωστος, δεν είχε λάβει μέρος στην επίσημη

κύρος της, σχεδόν χωρισμένη από τον σύζυγό της, α­

λιτανεία. Στο δρόμο, ένας ζητιάνος πρόσφερε στον

πομονω μένη, ύποπτη μέσα στην ίδια την αυλή της,

αυτοκράτορα ένα ασυνήθιστα μεγάλο φρυγικό μήλο.

προσβλημένη από τις συκοφαντίες που εκτοξεύο­

Ο Θεοδόσιος το αγόρασε και, πάντα πολύ ερωτευμέ­

νταν εναντίον της και δίκαια εξοργισμένη για τη

νος με τη γυναίκα του, το έστειλε στην Ευδοκία. Αυ­

φριχτή δολοφονία του Παυλίνου, ζήτησε από τον

τή με τη σειρά της το έστειλε στον Παυλίνο σαν δώρο

Θεοδόσιο την άδεια να αποσυρθεί στην Ιερουσα­

φιλίας. Και ο αρχιαποθηκάριος, αγνοώντας ποιος

λήμ. Ο αυτοκράτορας έδωσε πρόθυμα τη συγκατά­

είχε δώσει στην αυτοκράτειρα το φρούτο, έκρινε ότι

θεσή του και ίσως την έσπρωξε να πάρει αυτή την α­

ήταν ένα κατάλληλο δώρο για να ευχαριστήσει τον

πόφαση. Δεν ένιωθε παρά μόνο μίσος, υποψίες και

αυτοκράτορα και πρόσφερε το μήλο στον Θεοδόσιο.

μ νησικακίεςγιατη γυναίκα που είχε τόσο αγαπήσει

Ο ηγεμόνας, έκπληκτος, μόλις γύρισε στο παλάτι,

άλλοτε. Χώρισε χω ρ ίς κόπο για πάντα εκείνη που

κάλεσε την αυτοκράτειρα και τη ρώτησε: «Πού είναι

είχε τόσο λατρέψει.

το μήλο που σου έστειλα; -Το έφαγα», απάντησε α­

Περίπου το 442 η Ευδοκία επέστρεψε στην αγία

περίσκεπτα η Ευδοκία. Ο Θεοδόσιος εξορκίζει τη γυ­

πόλη. Έζησε εκεί δεκαοχτώ χρόνια, ώ ς το θάνατό

ναίκα του στο όνομα της αιώνιας σωτηρίας της να

της. Αυτό το θλιβερό και μελαγχολικό τέλος φαίνε­

του πει την αλήθεια. Εκείνη επιμένει στους ισχυρι­

ται ότι είχε αλλοιώσει με παράξενο τρόπο τον χαρα­

σμούς της. Τότε, βγάζοντας το μήλο κάτω από τον

κτήρα της ηγεμονίδας. Φεύγοντας από την Κωνστα­

μανδύα του, ο βασιλεύς το δείχνει στην ψεύτρα σύζυ­

ντινούπολη είχε ελπίσει να βρει κοντά στον τάφο

γό του. Ακολουθεί μία βίαιη ανταλλαγή εξηγήσεων.

του Χριστού τη λησμονιά και τη γαλήνη.Όμως, ακό­

Έξαλλος από ζήλια ο αυτοκράτορας χώρισε τη γυναί­

μη και στη μακρινή εξορία της, το μίσος των ε­

κα του.Όσο για τον Παυλίνο, αφού έπεσε σε δυσμέ­

χθρώ ν της την καταδίωκε, οι υποψίες του συζύγου

νεια, απομακρύνθηκε από την αυλή και λίγο αργό­

της κατάστρεφαν την ανάπαυσή της. Το 4 4 4 δύο από

τερα, με εντολή του ηγεμόνα, δολοφονήθηκε στην

τους οικείους της, ο ιερέας Σεβήρος και ο διάκονος

Καισάρεια της Καππαδοκίας όπου είχε εξοριστεί.

Ιωάννης, που είχε φέρει μαζί της από το Βυζάντιο

Τι βάθος αλήθειας περιέχει αυτή η ιστορία; Και

και που τους είχε επιτρέψει να αποκτήσουν μεγάλη

πάλι είναι δύσκολο να το πει κανείς με ακρίβεια. Οι

επιρροή στο πνεύμα της, καταγγέλθηκαν στον αυτο­

παλαιότερες διηγήσεις που έχουμε γ ι’ αυτή την πε­

κράτορα, που διέταξε να τους συλλάβουν και να τους

ριπέτεια χρονολογούνται μόλις από τον 6ο αιώνα

θανατώσουν. Εξοργισμένη, η αυτοκράτειρα εκδική­

και οι σύγχρονοι δεν ήξεραν ή δεν είπαν τίποτα γ ι’

θηκε με τη σειρά της με αίμα: ο Σατουρνίνος, ο διοι­

αυτήν. Ωστόσο η ουσία των γεγονότων φαίνεται σω ­

κητής της Ιερουσαλήμ, έπεφτε κάτω από τα χτυπή­

στή. Υπάρχουν αμφιβολίες για το κατά πόσον η Ευ­

ματα δολοφόνω ν πληρ ω μ ένω ν από την ίδια. Στη

δοκία ήταν ένοχη μόνο για απερισκεψία. Πολύ αρ­

συνέχεια η γεμάτη πάθος ψυχή της αναζήτησε άλ­

γότερα, όταν ήταν ετοιμοθάνατη, την παραμονή της

λους τρόπους για να γαληνέψει την ανάγκη της για

ημέρας όπου επρόκειτο να εμφανιστεί μπροστά

δράση και ζωή. Στράφηκε προς τη θρησκεία, έζησε

στον θεό, ορκιζόταν ότι ήταν εντελώς αθώα στην υ­

ανάμεσα στους ασκητές και τους μοναχούς, αφέθηκε

πόθεση του Παυλίνου. Το επεισόδιο όμω ς που είχε

να παρασυρθεί από την πιο μυστική μορφή του χρι­

707

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

στιανικού δογματισμού. Η μικρή ειδωλολάτρισσα

και για να γίνει άξια της «αιώνιας δόξας» που εκεί­

των Α θηνώ ν ρίχτηκε στην αγκαλιά των μονοφυσι-

νος της υποσχόταν, χρησιμοποίησε όση επιρροή της

τών που, εκείνη την εποχή, με τον Διόσκουρο τον

είχε απομείνει για να εξευμενίσει τους μοναχούς της

Αλεξανδρέα, θριάμβευαν στη σύνοδο της Εφέσου

Παλαιστίνης που είχαν ξεσηκωθεί εναντίον του επι­

(449) και επέβαλλαν τη θέλησή τους στον Θεοδό­

σκόπου τους, να επαναφέρει στην πίστη της Χαλκη­

σιο. Μ ή π ω ς πίστευε ότι, συνδεόμενη μαζί της θα έ­

δόνας τους μετανοούντες αιρετικούς (453). Κάθε

παιρνε κατά κάποιο τρόπο εκδίκηση από τον αυτο­

χρονιά που περνούσε έφερνε καινούργιες θλίψεις

κράτορα, την Πουλχερία, το κόμμα που είχε προκα-

στην ηλικιωμένη γυναίκα. Ο σύζυγός της Θεοδόσιος

λέσει την ατίμωσή της;4σως. Πάντως, ρίχτηκε στον

είχε πεθάνει το 450, η κουνιάδα της Πουλχερία είχε

αγώνα με όλες τις δυνάμεις της, έβαλε στην υπηρε­

κατέβει στον τάφο το 455 και τίποτα δεν είχε αλλάξει

σία των φ ίλω ν της όση επιρροή της είχε απομείνει,

στην κατάσταση της έκπτωτης αυτοκράτειρας. Στη

όσα πλούτη είχε. Και ενώ η σύνοδος της Χαλκηδό­

Δύση, η κόρη της Ευδοξία και οι εγγονές της είχαν

νας, με τη συνδρομή των ρω μα ίω ν λεγάτων είχε κα­

πέσει στα χέρια των Βανδάλων στη λεηλασία της

ταδικάσει επίσημα το 4 5 0 την προσφιλή της αίρε­

Ρώμηςτο 455 και μία από αυτέςείχε υποχρεωθεί να

ση, εκείνη επέμενε στην πίστη της, ευτυχής ίσως

παντρευτεί ένα γιο του Γιζέριχου. Στην Ανατολή μια

που εξακολουθούσε να προβάλλει αντίσταση στη

άλλη δυναστεία είχε αντικαταστήσει στο θρόνο του

μισητή Πουλχερία που τώρα, μετά τον θάνατο του

Βυζαντίου την οικογένεια του Θεοδοσίου του Μεγά­

Θεοδοσίου, κατείχε το θρόνο που ήταν κάποτε δ ι­

λου. Ξεχασμένη από όλους, η Ευδοκία δεν λογαρια­

κός της στο πλευρό ενός βασιλικού συζύγου. Ενθάρ-

ζόταν πια στον κόσμο. Παρηγορούταν, στην αγία π ό­

ρυνε με θέρμη την αντίσταση των διαφω νούντω ν

λη που αγαπούσε, εγκαινιάζοντας νοσοκομεία, μο­

και η βασίλισσα παρότρυνε τους επαναστάτες να πο ­

ναστήρια, εκκλησίες, επισκευάζοντας τα τείχη της

λεμήσουν με τα όπλα στα χέρια τα στρατεύματα του

πόλης, και γράφοντας στίχους, τελευταία ανάμνηση

αυτοκράτορα. Για να επανέλθει η Ευδοκία στην ορ­

των προτιμήσεων της νιότης της. Πέθανε γύρω στα

θοδοξία χρειάστηκε η παρέμβαση της κόρης της, του

460. Την έθαψαν στη βασιλική του αγίου Στεφάνου,

γαμπρού της και οι ικεσίες του ίδιου του Πάπα Αέο-

που είχε χτίσει και η ευγνώ μω ν Ιερουσαλήμ έδωσε

ντος του Μεγάλου.

στην ευσεβή πριγκίπισσά της, που είχε κάνει τόσα γ ι’

Τελικά υπέκυψε στις παραινέσεις του ποντίφικα

αυτήν την προσωνυμία «η νέα Ελένη».

708

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ

o πεπρωμένο ιης Αθηναΐδας-Ευδοκίαςπου

να δείχνει προτίμηση γι’ αυτές τις λογοτεχνικές απο­

γεννήθηκε ειδωλολάτρισσα στην Αθήνα, έ­

λαύσεις αλλά αυτή τη φορά έδωσε σαν θέμα στη μού­

γινε μ ’ ένα γάμο από έρωτα αυτοκράτειρα

σα της αποκλειστικά θρησκευτικά θέματα. Μετέφρα­

του Βυζαντίου, πέθανε εξόριστη στην Ιερουσαλήμ,

σε σε ηρωικούς στίχους αποσπάσματα της Παλαιός

κοντά στον τάφο του Χριστού σαν μυστική χριστια-

Διαθήκης, τα βιβλία του Μωϋσή, του Ιησού του Να-

νή, πιστή και γεμάτη πάθος, είναι παράξενο. Αυτές

βί, των Κριτών και της Ρουθ, και κατά τον 9ο αιώνα,

ακριβώς οι αντιθέσεις της ρομαντικής και μελαγχο­

ο πατριάρχης Φώτιος, καλός κριτής σε λογοτεχνικά

λικής ζωής της κάνουν τη μορφή της να παρουσιάζει

ζητήματα, θαύμαζε πολύ αυτό το έργο και το έκρινε

τόσο μεγάλο ενδιαφέρον για τον ιστορικό. Τοποθετη­

πολύ αξιόλογο «για μια γυναίκα και μια αυτοκράτει-

T

μένη στο όριο δύο κό­

ρα». Μετέφρασε επίσης

σμων, στο σημείο συνά­

τις προφητείες του Ζαχα­

ντησης δύο πολιτισμών,

ρία και του Δανιήλ, όπου

συνδυάζοντας στο π ρ ό ­

ο γραμματικός Τζετζης ε­

σωπό της τις ετοιμοθάνα­

κτιμούσε κι εκείνος πολύ

τες παραδόσεις της ειδω-

το ταλέντο «της χρυσής

λολατρικής κουλτούρας

αυτοκράτειρας, της πάν­

και τα διδάγματα του ν ι­

σοφης κόρηςτου μεγάλου

κητή χριστιανισμού, αρ­

Λεοντίου». Συνέθεσε επί­

κετά έξυπνη και αρκετά

σης τα Ο μηρόκεντρα ό­

μορφωμένη ώστε να κα­

που επιχείρησε να διηγη-

ταλαβαίνει την εξέλιξη

θεί τα επεισόδια της ζωής

που συντελούταν στην ε­

του Χριστού με έξυπνα

ποχή της, προσφέρει ένα

συναρμολογημένους ο­

περίεργο και σημαντικό

μηρικούς στίχους. Αυτό

παράδειγμα του τρόπου

το είδος της σύνθεσης ή­

με τον οποίο, εκείνο τον

ταν πολύ δημοφιλές στην

αιώνα, οι πιο αντίθετες ι­

εποχή της και η Ευδοκία

δέες και οι πιο βίαιες α­

συνέχιζε απλώς, όπω ς ο­

ντιθέσεις μπορούσαν να

μολογεί η ίδια, το έργο ε­

χωρέσουν στην ίδια ψυ­

νός συγχρόνου της, του ε­

χή. Η ζωή της μας έχει

π ισ κ ό π ο υ

Πατρικίου.

δείξει τη συγκέντρωση στο άτομό της αυτών των τό­

Πρέπει όμω ς να ομολογήσουμε, αν και πάλι οι βυζα­

σο διαφορετικών πραγμάτων. Το λογοτεχνικό έργο

ντινοί κριτικοί των επόμενω ν α ιώ νω ν επαίνεσαν

της τη δείχνει ακόμη πληρέστερα.

πολύ το έργο της αυτοκράτειρας, ότι η αξία του είναι

Η Ευδοκία αγαπούσε ανέκαθεν την πο ίη σ η .Ό π ω ς

μάλλον μικρή. Δεν υπάρχει καμία πρωτοτυπία.Όσο

είδαμε, την εποχή της δύναμήςτης είχε τιμήσει με η­

για τη μορφή, ανεξάρτητα από το τι πίστευε η Ευδο­

ρω ικούς στίχους τις νίκες των αυτοκρατορικών

κία και αν και καυχιόταν ότι «έδωσε αρμονία στις ιε­

στρατευμάτων κατά των Περσών και ίσως και ο έ­

ρές διηγήσεις», δεν είναι καλύτερη: η γλώσσα είναι

παινος της Αντιόχειας ήταν κι αυτός γραμμένος σε

αδύνατη, ο στίχος μέτριος. Και το μοναδικό ενδιαφέ­

στίχους. Τα τελευταία χρόνια της ζωής της ξανάρχισε

ρον και χαρακτηριστικό στοιχείο αυτής της παραγω­

709

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

γής είναι η προσπάθεια να πλαισιώσει τη ζωή ίου

τόπους της ειδωλολατρίας, στην Αθήνα και στην

Χριστού μέσα στους ρυθμούς και τη γλώσσα του

Ελευσίνα, στονΌλυμπο, «όπου οι αδαείς θνητοί λέ­

Ομήρου και να συνδυάσει με παράξενο τρόπο το ει-

νε ότι κατοικούν οι ψεύτικοι θεοί», στο Αργος και

δωλολατρικό και το χριστιανικό, θ α είχαμε λοιπόν

στη Φρυγία, όπου διδάσκεται η τέχνη των χρησμών,

πολύ λίγα να πούμε για το λογοτεχνικό έργο της

στην Αίγυπτο και τη Χαλδαία, όπου διδάσκονται τα

Αθηναΐδας-Ευδοκίας αν δεν ήταν η συγγραφέας ε­

μυστήρια της αστρολογίας. Αφηγείται ζωηρά π ώ ς δι­

νός πιο περίεργου έργου: είναι το ποίημα σε τρία ά­

δάχθηκε «αυτούς τους εφήμερους τύπους, α πομ ιμ ή ­

σματα για τον άγιο Κυπριανό της Αντιόχειας, που ο

σεις της αιώνιας σοφίας», π ώ ς τράφηκε μ’ αυτή την

Φώτιος θαύμαζε πολύ και από το οποίο έχουν σωθεί

αρχαία και ολέθρια γνώση που μεταφέρουν οι δαί­

σημαντικά αποσπάσματα.

μονες στον κόσμο για να προκαλέσουν το χαμό της

Σύμφωνα με το θρύλο ο Κυπριανός ο Αντιοχεύς ή­

ανθρωπότητας. Χάρη στην καταραμένη ικανότητά

ταν ένας διάσημος μάγος. Μια μέρα ένας νεαρός ει­

του, κατάφερε να επικαλεστεί τον ίδιο τον πρίγκιπα

δωλολάτρης, ο Αγλαΐδας, ήρθε να του ζητήσει τη βοή­

των δαιμόνω ν και εκείνος του «έδωσε την κυριαρ­

θεια της μυστηριώδους επιστήμηςτου. Αγαπούσε μια

χία του κόσμου και έθεσε υπό τις διαταγές του τη

νεαρή χρισπανή, την Ιουστίνη, και εκείνη απέκρουε

στρατιά των κακών πνευμάτων». Αλλά αυτός ο Σατα­

τον έρωτά του. Γία να νικήσει την αντίστασή της, δεν

νάς που περιγράφει ο Κυπριανός δεν είναι καθόλου

έβλεπε άλλο ιρόπο από το να καταφύγει στη βοήθεια

ο διάβολος που φανταζόταν ο μεσαίωνας. Στο σκο­

του δαίμονα. Ο Κυπριανός δέχτηκε και για να νική­

τεινό μεγαλείο του, θυμίζει μάλλον τον έκπτωτο αρ­

σει την αντίσταση της παρθένας, έβαλε όλη τη δύνα­

χάγγελο που θα ζωγραφίσει ο Μίλτον στον Χαμένο

μή του και με πολύ περισσότερο ζήλο γιατί και ο ί­

παράδεισο. «Το πρόσω πό του», λέει το ποίημα, «έ­

διος είχε μαγευτεί πολύ γρήγορα από την ακτινοβόλα

μοιαζε με λουλούδι από καθαρό χρυσάφι, που έλα­

ομορφιά της Ιουστίνης.Όλες οι προσπάθειες του μά­

μπε στη φλόγα των ματιών του. Στο κεφάλι του φο­

γου ήταν μάταιες. Οι δαίμονες που επικαλούταν έ­

ρούσε ένα αστραφτερό διάδημα από πετράδια. Τα

φευγαν μπροστά στο σημείο του σταυρού που έκανε η

ρούχα του ήταν υπέροχα. Και η γη έτρεμε σε κάθε κί­

νέα. Τότε, έχοντας καταλάβει τη ματαιότητα της επι­

νησή του. Συγκεντρωμένη γύρω στο θρόνο του, μια

στήμης του, ο Κυπριανός καίει τα μαγικά βιβλία του,

στρατιά από φρουρούς τον τριγύριζε και πίστευε ότι

μοιράζει τα αγαθά του στους φτωχούς και ασπάζεται

ήταν θεός, κολακευόμενος στη σκέψη ότι μπορούσε

τον χριστιανισμό. Ο απαρνημένος ερωτευμένος μι­

να κάνει ό,τι έχει κάνει ο θεό ς και χω ρίς να φοβάται

μείται το παράδειγμά του. Και τέλος ο μετανοημένος

καθόλου να παλέψει με τον αιώνιο Κύριο». Πατέρας

μάγος γίνεται επίσκοπος Αντιόχειας και μαρτυρεί

των ψευδαισθήσεων, αυτός ο έκπτωτος θεός χτίζει

γενναία για την πίστη του μαζί με την Ιουστίνη.

με μάταιους ίσκιους ό,τι μπορεί να καταστρέψει και

Το πιο ενδιαφέρον μέρος του ποιήματος του οποί­

να εξαπατήσει τους ανθρώπους, «πόλεις, παλάτια,

ου περιέγραψα με συντομία το θέμα, είναι το δεύτερο

σκιερές όχθες, πυκνά δάση, την αγαπημένη στέγη

άσμα που περιλαμβάνει την ομολογία του Κυπρια­

του πατρικού σπιτιού, όλες τις απατηλές εικόνες που

νού. Τη στιγμή που απαρνιέται τα λάθη του, ο σοφός

βλέπουν οι νυχτερινοί ταξιδιώτες», απατηλές ο­

ειδωλολάτρης είχε θελήσει να διηγηθεί δημοσία τη

φθαλμαπάτες με τις οποίες οι δαίμονες κοροϊδεύουν

ζωή του, να πει, μπροστά στον συγκεντρωμένο λαό,

τους θνητούς και τους παρασύρουν στην καταδίκη.

όσα είχε μάθει από τις μαγικές τέχνες της ειδωλολα­

Ακολουθεί η αφήγηση του πειρασμού της Ιουστί-

τρίας, όλα τα κακά που είχε πετύχει με την καταραμέ­

νης. Ο Κυπριανός εξαπολύει εναντίον της τον ένα δαί­

νη βοήθεια των δαιμόνω ν και π ώ ς τελικά, όταν η

μονα μετά τον άλλο και τον ίδιο τον Σατανά: όλα είναι

ψυχή του φωτίστηκε, είχε μετανιώσει και είχε ασπα-

ανώφελα. Τότε, για να τη νικήσει, ο μάγος φτιάχνει

στεί τον χριστιανισμό. Σ’ αυτή την εκτενή διήγηση, ο

γοητευτικά φαντάσματα. Γία να την πλησιάσει πιο εύ­

Κυπριανός εξηγεί π ώ ς μυήθηκε σε όλους τους ιερούς

κολα και να την βάλει σε πειρασμό, μεταμορφώνεται

710

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

IC T O PIX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

κι ο ίδιος άλλοτε σε νέα γυναίκα και άλλοτε σε όμορφο

τις λογοτεχνικές αναμνήσεις και όλες τις προσεγγί­

πουλί με μελωδικό κελάηδημα. Μεταμορφώνει τον

σεις που θυμίζει αμέσως αυτή η ανάγνωση. Ο Κυ­

Αγλαΐδα σε σπουργίτι, για να μπορέσει να πετάξει κο­

πριανός και ο Σατανάς είναι ήδη ο Φάουστ και ο

ντά στην αγαπημένη του. Όμως, κάτω από το ήρεμο

Μεφιστοφελής. Και στον εκτυφλωτικό και περήφ α­

και αγνό βλέμμα της παρθένας, το ψεύτικο πουλί σω­

νο δαίμονα του έλληνα συγγραφέα, στα περήφανα

ριάζεται βαριά στο χώμα. Τότε ο Κυπριανός δοκιμάζει

λόγια που βάζει στο στόμα του, υπάρχει ήδη κάτι α­

άλλα μέσα. Η οικογένεια της Ιουστίνης χτυπιέται από

πό τον κεραυνοβολημένο αρχάγγελο του Χαμένου

τις πιο διαφορετικές συμφορές. Η πανούκλα ερημώ­

Παραδείσου. Αλλού πάλι μας φέρνει στο νου τη

νει τη γενέτειρά της. Τί­

θ εία Κω μω δία στο α­

ποτα δεν μπορεί να συ­

πόσπασμα όπου η Ευ­

γκινήσει την άκαμπτη

δοκία ζωγραφίζει με

νέα. Και μπροστά σ’ ό­

έντονες γραμμές τα

λες αυτές τις αποτυχίες,

προσω ποποιημένα ε­

ο ανίσχυρος μάγος αρ­

λαττώματα που φέρ­

χίζει να αμφιβάλλει για

νουν τα κακά πνεύμα­

τον εαυτό του. Κατηγο­

τα στον κόσμο, το ψέ­

ρεί τον Σατανά, θέλει

μα και την πολυτέ­

να σπάσει τη συμφω­

λεια, την απάτη και το

νία που τον δένει με

μίσος, την υποκρισία

τον πρίγκιπα των δαι­

και την ελαφρότητα.

μόνων. Κι αυτός, όπω ς

Και ασφαλώς δεν εί­

και η Ιουστίνη, χρησι­

ναι λίγο το γεγονός ότι

μοποιεί το χριστιανικό

το ελληνικό έργο του

σημείο του σταυρού

5ου αιώνα μας φέρνει

για να αποκρούσει τις

στο νου τον Δάντη, τον

επιθέσεις του π ο ν η ­

Γκαίτε, τον Μίλτον.

ρού. Αλλά ο Σατανάς,

Μ ή π ω ς αυτό σημαί­

ειρωνικός, ανελέητος,

νει ότι πρέπει να α πο­

κοροϊδεύει το θύμα

δώσουμε την τιμή γ ι’

που σκέφτεται να του

αυτό στην Αθηναΐδα-

ξεφύγεί: «Ο Χριστός

Ευδοκία; Όχι. Και ε­

δεν θα σε αποσπάσει α­

δώ ο προσω πικός ρό­

πό τα χέρια μου, ο Χρι­

λος της είναι μικρός,

στός δεν δέχεται εκεί­

και από αυτές τις ω ­

νους που με έχουν ακο­

ραίες επινοήσεις που

λουθήσει μία φορά». Και ο δύστυχος άνδρας, τρομαγ­

θαυμάζουμε, καμία δεν είναι δικό της δημιούργη-

μένος από την αιώνια καταδίκη που τον απειλεί, τε­

μα.Ή δη από τον 4ο αιώνα, ο θρύλος του Αγίου Κυ­

λειώνει την ομολογία του με αυτά τα γεμάτα πόνο ικε­

πριανού του Αντιοχέως είχε γεννηθεί, πιθανότατα

τευτικά λόγια: «Σας διηγήθηκα τη ζωή μου. Εσείς πρέ­

στη Συρία και είχε γνωρίσει αρκετή επιτυχία ώστε

πει να μου πείτε αν θα μπορέσω να λυγίσω τον Χριστό

να υπάρχει μία παραλλαγή σε ελληνική πρόζα. Αυ­

και να εισακούσει την προσευχή μου».

τή την αφήγηση μετέτρεψε σε στίχο η αυτοκράτειρα,

Σ’ ολόκληρο το ποίημα υπάρχουν δυνατές και

ό π ω ς είχε μετατρέψει σε στίχους τα ιερά βιβλία και

πραγματικές ομορφιές, και βλέπουμε σ’ αυτό όλες

το βίο του Χριστού και η ομορφιά του θέματος που

711

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ

I C X O P I X T H C R V Z X N X IN H C X Y T ~O K P X T O P lX C

χειρίστηκε δεν αποδεικνύει τίποτα για την ανωτε­

γρήγορα έσβησε από την ψυχή της όλες τις χάρες της

ρότητα του πνεύματός της.

ειδωλολατρικής αρχαιότητας, όλη τη γοητεία των νε­

Τουλάχιστον είχε την τιμή να το επιλέξει και αυτό

ανικών της αναμνήσεων. Η Αθήνα, η Ελευσίνα, το

κάνει το έργο της ενδιαφέρον για τη μελέτη της ψυ­

Αργος, όλοι οι ιεροί τόποι όπου είχε ζήσει τα πρώτα

χής της. Καταλαβαίνουμε γιατί η περιπέτεια του Κυ­

χρόνια της ζωής της, ήταν τώρα πια γ ι’ αυτήν άσυλα

πριανού του Α ν η ο χ έ ω ς γοήτευσε ιδιαίτερα την

ψεύτικων θεών. Η επιστήμη με την οποία είχε τρα­

Αθηναΐδα-Ευδοκία: είχε κάτι από τη δι κή της ιστο­

φεί της φαινόταν σαν ψευδαίσθηση των απατηλών

ρία. Ό π ω ς είχε συμβεί και στην περίπτωση του μά­

δαιμόνων. Οι ωραίοι θρύλοι που είχαν νανουρίσει

γου, οι γονείς της είχαν θελήσει να μάθει «όλα όσα

την παιδική της ηλικία ήταν τώρα πια στα μάτια της

υπάρχουν στη γη, στον αέρα και στη θάλασσα».

«παραμύθια που λένε οι γριές». «Α! Ωραίες και αγνές

Ό π ω ς κι εκείνος είχε μυηθεί «στην απατηλή σοφία

εικόνες, αληθινοί θεοί και αληθινές θεές, τρέμετε»,

των Ελλήνων». Ό π ω ς εκείνος, «πίστευε ότι ζούσε,

έχει γράψει ο Ρενάν σε μια φημισμένη σελίδα του

ενώ στην πραγματικότητα ήταν νεκρή». Μετά, ό π ω ς

Α γίο υ Παύβου. «Η μοιραία λέξη ειπώθηκε: είσαστε

κι εκείνος, είχε απαρνηθεί την «ασεβή πίστη των ει­

είδωλα. Το λάθος αυτού του άσχημου μικρού Εβραί­

δώ λω ν» και είχε σπάσει «τα απατηλά ομοιώματα

ου θα είναι η θανατική καταδίκη σας». Ο νικηφόρος

των θεών». Και τέλος, ό π ω ς κι εκείνος, έχοντας γί­

χριστιανισμός μεταμόρφωσε μέσα σε μια μέρα την

νει χριστιανή και ευσεβής, ήθελε να πείσει «εκεί­

Αθηναΐδα. Η σοφή νέα του παρελθόντος, η ειδωλο-

νους που αρέσκονταν ακόμη στα διεστραμμένα εί­

λάτρισσα φιλόσοφος είχε γίνει η ευσεβεστάτη αυτο-

δωλα». Γι’ αυτό πρέπει να πιστέψουμε ότι, στη δι­

κράτειρα Ευδοκία. Και όταν κάποιοι σκοτεινοί α­

δακτική ιστορία που διηγούταν, η Αθηναΐς-Ευδο-

πόηχοι της κλασικής κουλτούρας της ξυπνούσαν

κία είχε βάλει κάτι από τον ίδιο της τον εαυτό.

στην ψυχή της, όταν διατηρούσε από την ελληνική

Μπορούμε να πούμε ότι αυτή η ειλικρίνεια της έ­

παιδεία της τη λατρεία της φόρμας και την ανάμνηση

δωσε μια λάμψη μεγαλοφυΐας; Όχι. Εδώ ό π ω ς και

του Ομήρου, ίσως φοβόταν μ ή π ω ς υποκύψει για μια

αλλού, η φόρμα που είναι η μόνη που της ανήκει, εί­

ακόμη φορά στις απατηλές ψευδαισθήσεις του Σατα­

ναι μέτρια. Το έργο όμω ς διατηρεί το ενδιαφέρον του

νά - εκτός αν, βάζοντας το κύρος της ειδωλολατρίας

για την ψυχολογία της ηρωίδας μας. Από την ημέρα

στην υπηρεσία της δόξας του θεού, πίστευε, σαν κα­

που ο χριστιανισμός άγγιξε την Αθηναΐδα, πολύ

λή χριστιανή, ότι την αγίαζε.

712

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Θ60Λ<ΌΡ\

713

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

ΙΟ ΊΓΟ Ρ ΙΧ T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Ύ ΊΝ Η Ο Χ Υ ΊΓ Ο Κ Ρ Χ Τ Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

Ο

Η

περιπέτεια της θεοδώ ρας, αυτοκράτειρας

ρας θέλησε να τραβήξει την προσοχή του κόσμου

του Βυζαντίου, που από τα παρασκήνια του

στην υπόθεσή της και μια ημέρα που το πλήθος ήταν

Ιπποδρόμου ανέβηκε στο θρόνο των Και-

συγκεντρωμένο στον ιππόδρομο, εμφανίστηκε στην

σάρων είχε το προνόμιο να κεντρίζει την περιέργεια

αρένα, σπρώχνοντας μπροστά της τις τρεις κόρες της

και να ερεθίζει τη φαντασία.Όσο ζούσε, η μεγάλη τύ­

που φορούσαν στεφάνια από λουλούδια και άπλω ­

χη της ξάφνιασε τόσο πολύ τους συγχρόνους της, ώ ­

ναν ικετευτικά τα χέρια τους προς το πλήθος. Οι Πρά­

στε οι αργόσχολοι της Κωνσταντινουπόλεως εφηύ­

σινοι γέλασαν μ’ αυτή τη συγκινητική ικεσία. Ευτυ­

ραν για να την εξηγήσουν τις πιο απίστευτες ιστο­

χώ ς η άλλη φατρία του ιπποδρόμου, οι Βένετοι, πά­

ρίες, όλα τα κουτσομπολιά που ο Προκόπιος, στη

ντοτε έτοιμοι να κοντράρουν τους αντιπάλους τους,

Μ υστική Ιστορία, συγκέντρωσε με φροντίδα για

δικαίωσε το αίτημα που εκείνοι είχαν απορρίψει και

τους μεταγενέστερους. Μετά το θάνατό της, ο θρύλος

έδωσε στην οικογένεια του Ακάκιου μια θέση παρό­

ασχολήθηκε ακόμη περισσότερο μαζί της: Ανατολι­

μοια με εκείνη που έχανε. Η θ εοδώ ρα δεν θα ξε­

κοί και Δυτικοί, Σύριοι, Βυζαντινοί και Σλάβοι ο­

χνούσε ποτέ την άδικη αδιαφορία με την οποία οι

μόρφαιναν κατά βούληση το ρομαντικό πεπρω μένο

Πράσινοι είχαν αντιμετωπίσει τις ικεσίες της και α­

της με ρομαντικές λεπτομέρειες. Και χάρη σ’ αυτή τη

πό εκείνη τη στιγμή παρατηρούμε στο παιδί αυτό το

φήμη, ακόμα και στις μέρες μας, μόνη ανάμεσα στις

στοιχείο του χαρακτήρα που εμφανίζεται τόσο έντο­

τόσες ηγεμονίδες που πέρασαν από το θρόνο του

να στη γυναίκα, τις μακρόχρονες μνησικακίες και

Βυζαντίου, η θεο δώ ρ α εξακολουθεί να είναι γνω ­

την ακόρεστη δίψα για εκδίκηση.

στή και σχεδόν δημοφιλής.

Έτσι η θεοδώ ρ α μεγάλωσε μέσα στον αρκετά ύπο­

Ο πατέρας της θεοδώ ρας ήταν αρκτοτρόφος στον

πτο κόσμο που σύχναζε στα παρασκήνια του Ιπ π ο ­

ιππόδρομο. Η μητέρα της ήταν μια ελάχιστα αυστη­

δρόμου και προετοιμάστηκε πολύ φυσικά για το

ρή γυναίκα, α π ’ αυτές που αφθονούσαν στον αρκετά

μελλοντικό της πεπρωμένο. Η μεγαλύτερη από τις

μπερδεμένο κόσμο των παρασκηνίων και του ιπ π ο ­

αδελφές της είχε πετύχει στο θέατρο: η θεοδώ ρα

δρόμου. Από αυτή την καλλιτεχνική οικογένεια γεν­

την ακολούθησε. Από πολύ νω ρίς συνόδευε τη με­

νήθηκαν τρεις κόρες: η δεύτερη, η μελλοντική αυτο-

γάλη αδελφή της στο σανίδι, παίζοντας δίπλα της

κράτειρα, ήρθε στον κόσμο γύρω στο έτος 500.

ρόλους υπηρετριούλας. Τη συνόδευε κυρίως στις

Από πολύ νωρίς η θεοδώ ρα ήρθε σε επαφή με τον

κοσμικές συγκεντρώσεις και γνώρισε στην ελευθε­

λαό που θα γοήτευε αργότερα σαν ηθοποιός προτού

ριότητα των προθαλάμων, πολλές βρώμικες επαφές

τον κυβερνήσει ω ς ηγεμονίδα. Ο Ακάκιος είχε πεθά-

και αδιάκριτες οικειότητες. Μετά ανέβηκε με τη σει­

νει, αφήνοντας σε μεγάλη φτώχεια τη χήρα του και

ρά της στη σκηνή. Δεν θέλησε όμως, όμω ς τόσες άλ­

τις τρεις κόρες του. Γ ία να διατηρήσει τη δουλειά του

λες, να γίνει παίκτρια φλάουτου, τραγουδίστρια ή

μακαρίτη που ήταν το μοναδικό έσοδο της οικογέ­

χορεύτρια. Προτίμησε να εμφανίζεται στις ζωντανές

νειας, η μητέρα δεν βρήκε άλλο τρόπο μ’ έναν άλλο

εικόνες, όπου μπορούσε να δείχνει χω ρίς πέπλα

άνδρα που, διαδεχόμενος τον φύλακα των άρκτων,

μια ομορφιά για την οποία ήταν πολύ περήφανη

θα φρόντιζε ταυτόχρονα το σπιτικό της και τα ζώα.

και στις παντομίμες όπου η κω μική φλέβα της έβρι­

Για να πετύχει όμως ο συνδυασμός χρειαζόταν η έ­

σκε την ευκαιρία να εκδηλωθεί ελεύθερα.

γκριση του Αστεριού, του γενικού αρχηγού της φα­

Ήταν πραγματικά όμορφη, μάλλον κοντή αλλά με

τρίας των πρασίνων και ο Αστέριος είχε πάρει χρή­

πολύ μεγάλη χάρη. Και το χαριτωμένο πρόσωπό της,

ματα για να ευνοήσει έναν άλλο υποψήφιο. Για να

λίγο χλωμό, φωτιζόταν από μεγάλα μάτια γεμάτα έκ­

ξεπεράσει τις αντιδράσεις του, η μητέρα της θ ε ο δ ώ ­

φραση, ζωντάνια και φλόγα. Από αυτή την παντοδύ­

714

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

ναμη γοητεία απομένουν ελάχιστα πράγματα στην ε­

αυτή τη βρώμικη επαφή, και μόνο το γεγονός ότι τη

πίσημη προσωπογραφία της που βλέπουμε στον

συναντούσαν θεωρούταν κακός οιωνός. Και δεν εί­

Άγιο Βιτάλιο της Ραβέννας. Κάτω από τον βαρύ αυτο­

χε κλείσει ακόμα τα είκοσι.

κρατορικό μανδύα, το ανάστημά της φαίνεται πιο

Εκείνη τη στιγμή εξαφανίστηκε ξαφνικά. Είχε ε­

στητό και ψηλότερο. Κάτω από το διάδημα που κρύ­

ραστή ένα Σύριο ονόματι Εκήβολο, που διορίστηκε

βει το μέτωπο, το μικροκαμωμένο, λεπτό πρόσωπο

κυβερνήτης της Πενταπόλεως στην Αφρική. Η θ ε ο ­

με το λίγο αδύνατο οβάλ του, και τη μεγάλη ίσια και

δώρα αποφάσισε να τον ακολουθήσει στη μακρινή

λεπτή μύτη, έχει μια επίσημη, σχεδόν μελαγχολική

επαρχία του. Δυστυχώς το ρομάντζο δεν κράτησε

σοβαρότητα. Μόνο ένα χαρακτηριστικό διατηρείται

πολύ: ξαφνικά, άγνωστο γιατί, ο Εκήβολος έδιωξε

σ’ αυτή τη μαραμένη μορφή: αυτό είναι, κάτω από τη

τη θεο δώ ρ α και η δυστυχισμένη γυναίκα, χω ρίς

σκούρα γραμμή των σμιχτών φρυδιών, τα όμορφα

χρήματα, μη έχοντας ούτε τα απαραίτητα, αναγκά­

μάτια για τα οποία μιλούσε ο Προκόπιος, που φωτί­

στηκε ό π ω ς λέγεται να σέρνει για ένα διάστημα τη

ζουν ακόμη και μοιάζουν να τρώνε το πρόσωπο.

δυστυχία της σε ολόκληρη την Ανατολή. Τότε έμεινε

Ό μ ω ς η θεο δώ ρ α είχε υπέρ αυτής και κάτι άλλο ε­

αρκετό καιρό στην Αλεξάνδρεια και η παραμονή

κτός από την ομορφιά της.Ήταν έξυπνη, πνευματώ­

αυτή σημάδεψε τη ζωή της. Η αιγυπτιακή πρωτεύ­

δης, διασκεδαστική. Είχε κωμικό ταλέντο, που το α­

ουσα δεν ήταν μόνο μια μεγάλη εμπορική πόλη,

σκούσε ευχαρίστως εις βάρος των η θο π ο ιώ ν που έ­

μια κομψή και πλούσια, εύκολη και διεφθαρμένη

παιζαν μαζί της, ευχάριστο και αστείο πνεύμα με το

πόλη, η αγαπημένη πόλη των διάσημω ν εταίρων.

οποίο τραβούσε ακαταμάχητα τους πιο ανόητους α­

Από τον 4ο αιώνα ήταν επίσης μία από τις πρωτεύ­

πό τους θαυμαστές της. Δεν ήταν πάντα καλή και η

ουσες του χριστιανισμού. Πουθενά οι θρησκευτικοί

σκωπτική διάθεσή της δεν υποχωρούσε μπροστά

αγώνες δεν ήταν πιο έντονοι, οι θεολογικές έριδες

σε μια σκληρή λέξη, αν επρόκειτο να κάνει τους άλ­

πιο λεπτές και πιο φλογερές, ο φανατισμός σε μεγα­

λους να γελάσουν.Όταν όμω ς ήθελε να αρέσει ήξερε

λύτερη έξαρση. Επίσης, σε κανένα άλλο μέρος η α­

να αναπτύσσει μια ακαταμάχητη δύναμη γοητείας.

νάμνηση των μεγάλων θεμελιωτών του μοναστικού

Εκτός αυτού ήταν εφευρετική, τολμηρή, αναιδής,

βίου δεν είχε δημιουργήσει μεγαλύτερη άνθηση μο-

δεν περίμενε να έρθουν οι εκδηλώσεις θαυμασμού

ναστηριών, μυστικιστών και ασκητών. Τα προάστια

μόνες τους αλλά τις προκαλούσε ή τις ενθάρρυνε με

της Αλεξάνδρειας ήταν γεμάτα μοναστήρια και η έ­

χαρούμενη τόλμη. Και επειδή είχε ελάχιστη αίσθη­

ρημος της Λιβύης ήταν τόσο γεμάτη από ερημίτες ώ ­

ση της ηθικής - δεν βλέπουμε από πού θα μπορού­

στε άξιζε να ονομαστεί “η έρημος των αγίων”.

σε να τη μάθει - και είχε μια σπάνια και ακατάβλη­

Μέσα στη θλίψη της η θ εο δ ώ ρ α δεν έμεινε καθό­

τη ιδιοσυγκρασία ερωμένης, για όλους αυτούς τους

λου αναίσθητη στην επίδραση του περιβάλλοντος ό­

λόγους πέτυχε αμέσως και σε άλλους τομείς εκτός α­

που την είχαν ρίξει τα γεγονότα. Πλησίασε τους αγί­

πό το θέατρο. Σ’ ένα επάγγελμα που δεν υπονοεί α­

ους ανθρώπους, τον πατριάρχη Τιμόθεο, τον Σεβή-

ναγκαστικά την αρετή, διασκέδασε, γοήτευσε και

ρο της Αντιόχειας, του οποίου το κήρυγμα απευθυ­

σκανδάλισε την Κωνσταντινούπολη. Στη σκηνή ρι­

νόταν και στις γυναίκες και μπορούμε να αναρωτη­

σκάριζε τις πιο τολμηρές επιδείξεις, τα πιο άσεμνα

θούμε, χω ρ ίς αυτό να φαίνεται εντελώς απίθανο,

εφέ. Στην πόλη, έγινε πολύ γρήγορα διάσημη για

μ ή π ω ς χάρη σ’ αυτούς η μετανοούσα εταίρα μπήκε,

τις τρέλες των δείπ νω ν της, για την τόλμη του λόγου

τουλάχιστον για λίγο σε μια πιο χριστιανική και πιο

της και για το πλήθος των εραστών της. Κυρίως ό­

αγνή ζωή.Όταν επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη

μω ς αυτά τα πα ιχνίδια την έκαναν πολύ γρήγορα να

ήταν πιο φρόνιμη, ώριμη, κουρασμένη από τις πε­

αποκτήσει τόσο κακή φ ήμη ώστε οι έντιμοι άνθρω ­

ριπλανήσεις και τις τρελές περιπέτειες. Προσπαθεί,

ποι που τη συναντούσαν στο δρόμο ν ’ απομακρύνο­

είτε ειλικρινά ή όχι, να ζήσει μια αποτραβηγμένη

νται από κοντά της από φόβο μ ή π ω ς λερωθούν α π ’

και αγνή ζωή. Μια παράδοση αναφέρει ότι κατοι-

715

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Ιουστινιανός.

716

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα,

717

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

κούσε, σεμνή και διακριτική σ’ ένα ταπεινό σπιτά­

αυτοκράτορας Ιουστίνος που ενδιαφερόταν ελάχι­

κι, μένοντας στο σπίτι και γνέθοντας μαλλί ό π ω ς οι

στα για τους τίτλους ευγενείας δεν φαίνεται να δυ­

ματρόνες της παλιάς καλής ρω μαϊκής εποχής. Εκεί

σκολεύτηκε να δώσει τη συγκατάθεσή του στον αγα­

συνάντησε τον Ιουστινιανό.

πημένο του συγγενή. Η αντίθεση στα σχέδια του

Πώς καιάφερε να γοητεύσει και να κρατήσει αυ­

Ιουστινιανού προήλθε από αλλού, και μάλιστα από

τόν τον άνδρα που δεν ήταν πια νέος - κόντευε τα

εκεί που θα την περίμενε κανείς λιγότερο. Με τη λο­

σαράντα - αυτόν τον πολιτικό που είχε μια κατάστα­

γική της χω ρικής η αυτοκράτειρα Ευφημία σοκαρί-

ση να διευθύνει κι ένα μέλλον που δεν έπρεπε να

στηκε βλέποντας μια θεο δ ώ ρ α προορισμένη για

καταστρέψει; Δεν το ξέρουμε. Ο Προκόπιος μιλάει

διάδοχό της και παρά την αγάπη της για τον ανιψιό

για μαγεία και φίλτρα. Αυτό περιπλέκει πολύ τα

της, παρά τη συνηθισμένη υποχώρησή της στη θέ­

πράγματα και αγνοεί τη λεπτή εξυπνάδα, την άνετη

λησή του, δεν ήθελε ν ’ ακούσει τίποτε γι’ αυτό το θέ­

χάρη, το χιούμορ της με το οποίο η θ εο δ ώ ρ α είχε

μα. Ευτυχώς, η Ευφημία πέθανε το 523. Μετά το

σαγηνεύσει τόσους θαυμαστές και κυρίως το διαυ­

θάνατό της όλα κανονίστηκαν χω ρίς δυσκολία. Ο

γές και σταθερό πνεύμα της με το οποίο επρόκειτο

νόμος απαγόρευε στους συγκλητικούς και τους α νώ ­

να επηρεάσει πολύ την αναποφάσιστη και αδύναμη

τερους αξιωματούχους να παντρεύονται δούλες, κο­

ψυχή του εραστή της. Το γεγονός είναι ότι ο ηγεμό­

πέλες από οίκους ανοχής, ηθοποιούς ή εταίρες. Για

νας έγινε σκλάβος της. Απελπιστικά ερωτευμένος,

να ευχαριστήσει τον Ιουστινιανό, ο Ιουστίνος κα­

δεν αρνιόταν να ικανοποιήσει καμία από τις απαι­

τάργησε το νόμο. Κι έκανε και κάτι ακόμη.Όταν τον

τήσεις της ερωμένης του. Εκείνη αγαπούσε το χρή­

Απρίλιο του 527 σύνδεσε επίσημα τον ανιψιό του

μα. Τη γέμισε πλούτη. Της άρεσαν οι τιμές. Κατάφε-

με την αυτοκρατορία, η θεο δώ ρ α μοιράστηκε την ά­

ρε να της εξασφαλίσει το ανώτατο αξίωμα της πατρι­

νοδο και το θρίαμβο του συζύγου της. Μαζί του, το

κίας χάρη στην αδυναμία του αυτοκράτορα θείου

Πάσχα, μέσα στην Αγία Σοφία που έλαμπε στο φ ω ς

του. Εκείνη ήταν φιλόδοξη, διψούσε για επιρροή.

των κεριών, στέφτηκε επίσημα. Στη συνέχεια, σύμ­

Εκείνος υποτάχτηκε στις συμβουλές της, έγινε ο υ­

φωνα με τη συνήθεια των ηγεμονίδων του Βυζαντί­

πάκουος υπηρέτης των συμπαθειώ ν και των μνησι-

ου, ήρθε να δεχθεί τις επευφημίες του λαού στον ί­

κακιών της. Σε λίγο έφτασε σε τέτοιο σημείο ώστε

διο Ιππόδρομο α π ’ όπου είχε ξεκινήσει τη σταδιο­

να θέλει να την παντρευτεί με κάθε θυσία. Ο καλός

δρομία της. Το όνειρό της είχε πραγματοποιηθεί.

718

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ υτή είναι η ιστορία της νιότης της θ ε ο δ ώ ­

άλλοι εκτός από τον Προκόπιο έβρισκαν αφορμή

ρας, ό π ω ς τουλάχιστον την αφηγείται ο

για να κουτσομπολέψουν σε βάρος της και ότι οι άν­

Προκόπιος. Και στα διακόσια πενήντα χρό­

θρωποι του αυτοκρατορικού περιβάλλοντος, ο γραμ­

νια που έχουν μεσολαβήσει από την ανακάλυψη της

ματέας Πρίσκος, ο έπαρχος Ιωάννης ο Καππαδόκης

Β

Μ υστικής Ιστορίας, αυτή η αρκε­

ήξεραν ότι είχε ορισμένα αδύνα­

τά σκανδαλώδης αφήγηση έγινε

τα σημεία στα οποία μπορούσαν

δεκτή με σχεδόν γενική εμπιστο­

να τη χτυπήσουν. Δεν ξέρω αν α­

σύνη. Σημαίνει όμ ω ς αυτό ότι

πέκτησε στα νεανικά της χρόνια

πρέπει να τη δεχθούμε πλήρως;

το γιο που της αποδίδει ο Προκό­

Ένα φυλλάδιο δεν είναι ιστορία,

πιος, του οποίου η γέννηση ήταν

και έχουμε το δικαίω μα ν ’ ανα­

φοβερό ατύχημα γι’ αυτήν, όπω ς

ρωτηθούμε πόση αλήθεια υπάρ­

φαίνεται. Πάντως ήταν βέβαιο ότι

χει σ’ αυτές τις εκπληκτικές περι­

είχε μία κόρη, και ότι αυτή αναμ­

πέτειες.

φισβήτητα δεν ήταν του Ιουστι­

“Κανείς δεν μπορεί να επινο ή ­

νιανού, χω ρίς εξάλλου αυτή η α­

σει τόσο απίστευτα πράγματα”, έ­

νάμνηση ενός λίγο σκοτεινού πα­

λεγε κάποτε ο Γίβων. “Επομένως

ρελθόντος να ενοχλούσε την αυ-

πρέπει να είναι αληθινά". Τα τε­

τοκράτειρα ή τον αυτοκράτορα,

λευταία χρόνια, αντίθετα, μερικά

αν κρίνουμε από την τύχη που εί­

καλά πνεύματα αμφισβήτησαν ε­

χε στην αυλή ο γιος αυτής της κό­

πανειλημμένους την αυθεντία του

ρης. Τέλος, ορισμένα χαρακτηρι­

μοναδικού αυτού μάρτυρα, του

στικά της ψυχολογίας της θ ε ο δ ώ ­

Προκόπιου, και μίλησαν με με­

ρας, η αλληλεγγύη που έδειχνε

γάλη σοβαρότητα για το “θρύλο

στις φτωχές κοπέλες που, στην

της θ εο δώ ρ α ς”. Χωρίς να θέλου­

πρωτεύουσά της, έπαιρναν τον

με να μπούμε ξανά σ’ αυτή τη συ­

κακό δρόμο συχνότερα από ανά­

ζήτηση, και χωρίς να παραγνωρί­

γκη παρά από βίτσιο, τα μέτρα

ζουμε την αξία μερικών από τις

που πήρε για να σώσει αυτές τις

παρατηρήσεις που έχουν γίνει,

δυστυχισμένες και να τις ελευθε­

θα θεωρούσα ασύνετο να θελήσει κανείς να λευκάνει υπερβολικά αυτή που “μαύρισε” τόσο εξοργι­ στικά η Μ υστική Ιστορία. Είναι

Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα με μια κυρία της αυλής σε χαρακτικό σαφέστατα επηρεασμένο από το ψηφιδωτό στον Αγιο Βιτάλιο της Ραβέννας.

ρώσει, ό π ω ς λέει ένας συγγραφέ­ ας της εποχής, “από τα δεσμά της επονείδιστης σκλαβιάς τους”, η λίγο περιφρονητική σκληρότητα που έδειχνε πάντα για τους ά­

κρίμα που ο Ιωάννης, επίσκοπος Εφέσου, που πλησίασε και γνώρισε καλά τη θ ε ο δ ώ ­

ντρες, ταιριάζουν με όσα αναφέρονται για τη νεότητά

ρα παρέλειψε, από σεβασμό για τους μεγάλους της

της. Και αν τα δεχθούμε όλα αυτά, που είναι αναμφι­

γης, να μας παραθέσει εκτενώς τις ύβρεις που απηύ-

σβήτητα, δεν θα πρέπει να μην απορρίψουμε στο

θυναν πολλές φορές στην αυτοκράτειρα οι ευσεβείς

σύνολό τους όσα μας αφηγήθηκε ο Προκόπιος;

μοναχοί, άνθρωποι με ω μ ή ειλικρίνεια. Είναι του­

Αλλά θα πρέπει να πιστέψουμε γι’ αυτό ότι οι πε­

λάχιστον βέβαιο ότι, μεταξύ των συγχρόνων της, και

ριπέτειες της θεοδώ ρας ήταν τόσο ηχηρά σκανδα­

719

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

λώ δεις όσο υποστηρίζει ο Προκόπιος, ότι ήταν

αρκετά επιδέξια για να σώζει τα προσχήματα και

πραγματικά, ό π ω ς μας την παρουσιάζει, η μεγάλη ε­

που κατάφερε να παντρευτεί, ακόμη και μ’ ένα μελ­

ταίρα, πραγματικός άγγελος του κακού που χάρη στη

λοντικό αυτοκράτορα, χωρίς να δημιουργήσει ένα

θέληση του διαβόλου περιέφερε την ανηθικότητά

τρανταχτό σκάνδαλο. Ξέρω ότι αυτή η θεοδώ ρ α ο­

της στον κόσμο; Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο Προκό­

νομάζεται στον Λουδοβίκο Halevy, Καρδινάλιος

πιος συνηθίζει να δίνει στους ανθρώπους που πα­

Βιργινία. Αλλά δεν είναι αυτή που μας ενδιαφέρει

ρουσιάζει ένα σχεδόν επικό μέγεθος διαστροφής και

περισσότερο. Υπάρχει μια άλλη, που τη γνωρίζουμε

μόλο που είναι δύσκολο να προσδιορίσουμε πόσο

λιγότερο και που είναι ενδιαφέρουσα και παράξενη

χαμηλά έπεσε η θεοδώ ρα, εγώ έβλεπα μάλλον σ’

από εντελώς διαφορετική άποψη: μια μεγάλη αυτο-

αυτήν την ηρωίδα μιας πιο κοινότοπης ιστορίας:

κράτειρα, που κράτησε στο πλευρό του Ιουστινιανού

μια χορεύτρια που, αφού είχε φερθεί ό π ω ς φέρο­

σημαντική θέση και που έπαιξε συχνά αποφασιστι­

νταν πάντοτε οι όμοιές της, κουράστηκε μια μέρα α­

κό ρόλο στην κυβέρνηση, μια γυναίκα με ανώτερο

πό τους εφήμερους έρωτες και έχοντας βρει το σοβα­

πνεύμα, σπάνια ευφυΐα, ενεργητική θέληση, ένα

ρό άντρα που θα της εξασφάλιζε μια μόνιμη κατά­

πλάσμα δεσποτικό και αλαζονικό, βίαιο και παθια­

σταση, “βολεύτηκε” στο γάμο και στην πίστη. Μια

σμένο, περίπλοκο και συχνά ανησυχητικό, αλλά πά­

τυχοδιώκτρια, αν θέλετε, αλλά έξυπνη, διακριτική,

ντοτε άπειρα γοητευτικό.

720

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C B Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

iov Άγιο Βιιάλιο της Ραβέννας, μέσα στη

λές ώρες στους προθαλάμους της. Είχε διατηρήσει

μοναχική αψίδα όπου λάμπουν τα χρυσά

από το πέρασμά της από το θέατρο την αγάπη και τη

μωσαϊκά, η θ εο δ ώ ρ α μας παρουσιάζεται σ’

γνώση της σκηνοθεσίας. Αλλά κυρίως, καθώς ήταν

όλη τη λάμψη του μεγαλείου της. Η ενδυμασία της έ­

περήφανη, ήθελε να δείχνει την τάξη της και να

χει ασύγκριτη λαμπρότητα. Τυλιγμένη σ’ ένα μακρύ

κρατάει τις αποστάσεις, νιώθοντας ίσως μια κρυφή

μανδύα από μοβ πορφύρα, στο κάτω μέρος του ο­

ευτυχία καθώς έβλεπε να σκύβουν ταπεινά πά νω

ποίου ένα φαρδύ χρυσό κέντημα ξετυλίγεται σε

στον ποδόγυρο της τόσοι μεγάλοι άρχοντες που κά­

πολλές πτυχές, φοράει στο κεφάλι της που περιβάλ­

ποτε της φέρονταν με μεγαλύτερη οικειότητα.

C

λεται από φωτοστέφανο ένα ψηλό διάδημα από

Μ ή π ω ς αυτό σημαίνει ότι αυτή η αγάπη για την

χρυσό και πολύτιμες πέτρες. Στα μαλλιά της είναι

πολυτέλεια, η φαινομενική ενασχόληση με την ετι­

πλεγμένα πολύτιμα πετράδια και μαργαριτάρια και

κέτα και τα αξιώματα αποκλείουν υποχρεωτικά τις

στους ώ μους της άλλες πολύτιμες πέτρες πέφτουν

περιπέτειες που απέδωσε στη θεο δώ ρ α ο Sardou;

σαν εκθαμβωτικοί καταρράκτες.Έτσι εμφανίζεται σ’

θ α ήταν λίγο αφελές να το πιστέψουμε και εξάλλου

αυτή την επίσημη προσωπογραφία στα μάτια των

είναι βέβαιο ότι, στον γυναικωνίτη του αυτοκρατο-

μεταγενέστερων και έτσι ήθελε όσο ζούσε να παρου­

ρικού παλατιού μπορούσαν να συμβούν πολλά μυ­

σιάζεται στους συγχρόνους της. Σπάνια μια τυχάρ-

στηριώδη πράγματα, για τα οποία ο Ιουστινιανός

παστη συνήθισε πιο γρήγορα στις απαιτήσεις της

δεν είχε ιδέα: αυτό αποδεικνύεται από την ιστορία

νέας της ζωής. Σπάνια ηγεμονίδα από καταγωγή α­

του πατριάρχη Ανθιμου που διηγήθηκα ήδη. Ε πί­

γάπησε περισσότερο τις πολλαπλές χαρές, τις ηδο­

σης δεν θα ήθελα να γελοιοποιηθώ υπερασπιζόμε­

νές της πολυτέλειας και τις μικροϊκανοποιήσεις της

νος επίμονα την αρετή της θ εο δώ ρ α ς μετά το γάμο

περηφάνιας που μπορεί να δώσει η άσκηση της υ­

της. Εκτός του ότι, ό π ω ς είναι γνωστό, είναι πάντα

πέρτατης εξουσίας. Πολύ γυναίκα, πάντα κομψή και

πολύ δύσκολο να είσαι σίγουρος γι’ αυτά τα πράγ­

γεμάτη επιθυμία να αρέσει, ήθελε πολυτελή διαμε­

ματα, δεν επιμένω ότι η Αυγούστα ήταν άψογη. Π ι­

ρίσματα, θαυμάσια ρούχα, υπέροχα κοσμήματα, έ­

στεύω ότι στα νιάτα της γλέντησε πολύ τη ζωή της.

να τραπέζι σερβιρισμένο πάντα με εξαιρετικό γού­

θ α μπορούσε να συνεχίσει αργότερα χ ω ρ ίς να

στο. Φρόντιζε πολύ την ομορφιά της. Για να φαίνε­

σκανδαλιστώ καθόλου και στο κάτω-κάτω, μόνο ο

ται ξεκούραστο το πρόσω πό της, κοιμόταν πολλές

Ιουστινιανός θα είχε δικαίω μα να παραπονεθεί.

ώρες στη διάρκεια της ημέρας. Για να διατηρεί τη

Αλλά τα γεγονότα είναι γεγονότα και πρέπει να τα

λάμψη του δέρματός της έκανε συχνά λουτρά και

παίρνουμε ό π ω ς είναι.

στη συνέχεια αναπαυόταν επί πολλές ώρες. Αισθα­

Το γεγονός είναι ότι κανένας από τους σύγχρονούς

νόταν ότι η γοητεία της ήταν η πιο σίγουρη εγγύηση

της συγγραφείς, αλλά και κανένας από τους μεταγε­

της επιρροής της.

νέστερους ιστορικούς - που ανάμεσά τους υπήρχαν

Αγαπούσε ακόμη περισσότερο τον εξωτερικό διά­

πολλοί που επέκριναν σκληρά τη θεοδώ ρ α για τη

κοσμο της εξουσίας. Χρειαζόταν μια αυλή, ακολού­

“λαιμαργία” της, για τον αυταρχικό και βίαιο χαρα­

θους, φρουρούς, ακολουθίες. Σαν αληθινή τυχάρ-

κτήρα της, για την υπερβολική επιρροή που άσκησε

παστη λάτρευε και πολλαπλασίαζε γύρω της τις π ε­

στον Ιουστινιανό, για το σκάνδαλο που δημιούργη­

ρίπλοκες λεπτομέρειες του τελετουργικού. Για να

σε με τις ετερόδοξες απόψεις της - δεν είπε κάτι που

της είναι κάποιος αρεστός έπρεπε να είναι πρόθυ­

να μας επιτρέψει να αμφισβητήσουμε τη διόρθωση

μος να της αποδίδει τιμές, να γονατίζει μπροστά της,

της ιδιω τικής ζωής της μετά το γάμο της. Ο ίδιος ο

να μένει κάθε μέρα, την ώρα των ακροάσεων, πολ­

Προκόπιος, που τη συκοφάντησε τόσο, που της απέ-

721

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

x v t o k p x 't o p i x c

IC T O P IX T H C

δωσε τόσες περιπέτει­

πολύ έξυπνη και φ ι­

ες στα νιάτα της, που

λόδοξη για να ρισκά­

διηγήθηκε, με την α­

ρει να καταστρέφει με

φθονία των λεπτομε­

ερωτικές ίντριγκες τη

ρειών που γνωρίζου­

θέση που είχε κατα­

με, τις δολιότητες, τις

κτήσει. Η υπέρτατη ε­

σκληρότητες, τις ατι­

ξουσία άξιζε ορισμέ­

μίες της ωριμότητάς

νες θυσίες για να την

της, δεν αποδίδει με­

διατηρήσει και η α­

τά το γάμο - όσο προ­

ξιοπρεπής ζωή της ο­

σεκτικά κι αν διαβά­

φειλόταν ίσως εξίσου

σει κανείς ίο κείμενο

στο πρακτικό μυαλό

- καμία ερωτική πε­

της θ ε ο δ ώ ρ α ς

ριπέτεια σ' αυτή την

και στο αίσθημα της

τόσο βαθιά διεφθαρ­

ηθικής της. Κυρίως ό­

μένη γυναίκα. Δε νο­

μω ς αυτή η γυναίκα

μίζω να δυσκολευτεί

με το ανώτερο πνεύ­

κανείς να παραδεχτεί

μα, αυτή η μεγάλη φ ι­

ότι εάν η ηγεμονίδα

λόδοξη που διψούσε

του είχε δώσει το πα­

για εξουσία, είχε στο

ραμικρό πρόσχημα, ο

μυαλό της άλλες έ­

επιφυλλιδογράφος

γνοιες από το κυνήγι

δεν θα είχε παραλεί­

χυδα ίω ν ερώτων. Εί­

ψει να διηγηθεί διά

χε μερικές από τις ι­

μακρών τις μοιχείες

διότητες που κάνουν

της. Δεν είπε τίποτα.

νόμιμη την αναζήτη­

Αυτό

ότι

ση της υπέρτατης ε­

πραγματικά δεν είχε

ξουσίας, περήφανη ε­

τίποτα να πει.

νεργητικότητα, σταθε­

σημαίνει

Δεν θέλω να βγάλω συμπεράσματα

όσο

ρότητα, ήρεμο θάρ­

απ’

ρος, που την έκανε να

αυτό για τις ηθικές ι­

σταθεί στο ύψος των

διότητες της θ ε ο δ ώ ­

πιο δύσκολω ν περι­

ρας. Εκτός από το γε­

στάσεων. Μ ’ αυτά τα

γονός ότι δεν ήταν

προσόντα, στα είκοσι

πια νέα όταν ανέβηκε

ένα χρόνια που βασί­

στο θρόνο - ήταν γύ­

λεψε στο πλευρό του

ρω στα τριάντα: σ’ αυ­

Ιουστινιανού, άσκησε

τή την ηλικία, μια

βαθιά - και νόμιμη -

Ανατολίτισσα

επιρροή σ’ ένα σύζυγο

είναι

σχεδόν γριά - ήταν

που τη λάτρευε.

722

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T~HG K V ZX N X IN H C ΧΥΤΓΟΚΡΧΊΓΟΡΙΧΟ

©

Υ

πάρχει ένα γεγονός που δεν πρέπει να ξε­

λησή της, δεν της αρνήθηκε τίποτε, ούτε τις τιμές,

χνάμε ποιέ όιαν μιλάμε για τη θεοδώ ρα.

ούτε τις πραγματικότητες της υπέρτατης εξουσίας.

Αυτό είναι ο ρόλος που έπαιξε εκείνη την

Πάνω στους τοίχους των εκκλησιών της εποχής,

τραγική ημέρα της 18ης Ιανουαρίου 532, όπου οι

πάνω από την πόρτα των πύργων, διαβάζουμε ακό­

στασιαστές βρίσκονταν προ των πυ λώ ν του αυτο-

μη και σήμερα, μαζί με το όνομα του αυτοκράτορα,

κρατορικού παλατιού, όπου ο Ιουστινιανός πανικό­

το όνομα της θεοδώρας. Στον Αγιο Βιτάλιο της Ρα­

βλητος, έχοντας χάσει το μυαλό του, έβλεπε σαν μο­

βέννας η εικόνα της αποτελεί προσάρτημα της εικό­

ναδική σωτηρία τη φυγή. Η θ εο δ ώ ρ α παρευρισκό-

νας του αυτοκρατορικού συζύγου της, και στα μ ω ­

ταν στο συμβούλιο. Μέσα στη γενική αποθάρρυνση,

σαϊκά που διακοσμούσαν τα διαμερίσματα του Ιε­

μόνο εκείνη διατηρούσε το θάρρος και την ηρεμία

ρού Παλατιού, η θέληση του Ιουστινιανού είχε συν­

της. Δεν είχε μιλήσει ακόμη. Ξαφνικά, μέσα στη γε­

δέσει τη θ εοδώ ρ α με τους στρατιωτικούς θριάμβους

νική σ ιω πή σηκώθηκε και, εξοργισμένη από τη γε­

και τις πιο λαμπρές δόξες του βασιλείου. Η ευγνω­

νική δειλία, υπενθύμισε το καθήκον του στον αυτο­

μοσύνη των λαών της έστησε αγάλματα, ό π ω ς και

κράτορα και στους υπουργούς που εγκατέλειπαν τον

στον Ιουστινιανό. Οι ανώτεροι κρατικοί λειτουργοί

αγώνα: ‘Όταν δε θα μένει άλλη σωτηρία εκτός από

έδιναν όρκο πίστης, ό π ω ς και στον Ιουστινιανό, σ’

τη φ υγή”, δήλωσε, “δε θα ήθελα να φ ύγω .Ό σοι φό­

εκείνη που όλη της ζωή ήταν ίση με τον αυτοκράτο­

ρεσαν το στέμμα δεν πρέπει να επιζούν ποτέ μετά

ρα. Στις σοβαρότερες υποθέσεις, ο Ιουστινιανός

την απώλειά του. Δε θα δω ποτέ την ημέρα που θα

συμβουλευόταν τη “σεβαστή σύζυγο που του είχε

πάψουν να με χαιρετούν σαν αυτοκράτειρα. Αν θέ­

δώσει ο θ ε ό ς”, εκείνη που του άρεσε να αποκαλεί

λεις να φύγεις, Καίσαρ, έχει καλώς: έχεις χρήματα,

“την πιο γλυκιά γοητεία του” και οι σύγχρονοι συμ­

τα πλοία είναι έτοιμα, η θάλασσα είναι ανοιχτή.

φω νούν ότι χρησιμοποίησε αδίστακτα την απεριό­

Εγώ θα μείνω. Μου αρέσει το παλιό ρητό ότι η πορ­

ριστη επιρροή που την άφησε να αποκτήσει ο ηγε­

φύρα είναι ωραίο σάβανο”. Εκείνη την ημέρα όπου,

μόνας, ότι άσκησε την εξουσία όσο και ο ίδιος και ί­

κατά τα λεγόμενο ενός συγχρόνου, “η αυτοκρατορία

σως και περισσότερο.

φαινόταν να βρίσκεται στην παραμονή της πτώσης

Στα είκοσι ένα χρόνια της βασιλείας της έβαλε το

της”, η θ εο δ ώ ρ α έσωσε τον θρόνο του Ιουστινιανού

χέρι της παντού, στη διοίκηση που γέμισε με τους

και μέσα στον υπέρτατο αγώνα όπου παιζόταν ο

προστατευόμενούς της, στη διπλωματία, στην πολι­

θρόνος της και η ζωή της, υψώθηκε πραγματικά με

τική, στην Εκκλησία, ρυθμίζοντας τα πάντα κατά

τη φιλοδοξία της μέχρι τον ηρωισμό.

βούληση, διορίζοντας και παύοντας πάπες και πα­

Εκείνη την αποφασιστική ώρα, η θ εο δ ώ ρ α είχε

τριάρχες, υπουργούς και στρατηγούς, εξίσου πρόθυ­

αποδείξει τα προσόντα της ω ς πολιτικός, με την ψυ­

μη να σπρώξει την τύχη των ευνοουμένων της και

χραιμία και την ενεργητικότητά της. Και μ’ αυτά είχε

να καταστρέψει την πίστη και τη δύναμη των αντιπά­

κερδίσει πραγματικά με την αξία της τη θέση στο

λω ν της, μη φοβούμενη, όταν το έκρινε απαραίτητο,

συμβούλιο της αυτοκρατορίας που μέχρι τότε οφεί­

να αντιταχθεί ανοιχτά στη θέληση του ηγεμόνα και

λε ίσως αποκλειστικά στην αδυναμία του αυτοκρά­

να αντικαταστήσει τις διαταγές του Ιουστινιανού με

τορα. Τη διατήρησε έκτοτε και ο Ιουστινιανός δεν

τις δικές της. Σε όλες τις μεγάλες υποθέσεις ήταν ε­ νεργός συνεργάτιδα του συζύγου της και αν και η ε­

της την αμφισβήτησε ποτέ. Ερωτευμένος με πάθος, μέχρι την τελευταία στιγμή με τη γυναίκα που είχε

πιρροή της ήταν μερικές φορές κακή, αν και η λαι­

λατρέψει νέος, υποδουλω μένος από την ανώτερη

μαργία της, η βιαιότητά της, η αλαζονεία της, αυξάνο­

ευφυΐα της, από την αποφασιστική και δυνατή θέ­

ντας την αλαζονεία και τη λαιμαργία του αυτοκράτο-

723

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

ρα, ενέπνευσαν λυπηρά μέτρα, πρέπει να αναγνωρί­

μοναρχίας. Αισθανόταν τον κίνδυνο που δημιουρ­

σουμε επίσης ότι συχνά είχε σωστή αντίληψη για τα

γούσαν για την αυτοκρατορία οι θρησκευτικές αιρέ­

συμφέροντα του Κράτους και ότι η πολιτική που ο­

σεις με τις οποίες, σ’ αυτές τις περιοχές, οι εθνότητες

νειρευόταν, αν ο χρόνος της είχε επιτρέψει να ολο­

της ανατολής εκδήλω ναν τις χωριστικές τάσεις τους,

κληρώσει το έργο της, θα είχε ίσως αλλάξει την ίδια

ένιω θε την ανάγκη να γαληνέψει με κατάλληλες π α ­

την πορεία της ιστορίας κάνοντας τη βυζαντινή αυτο­

ραχωρήσεις και μεγάλη ανοχή τις απειλητικές δυ­

κρατορία πιο στερεή και πιο

σαρέσκειες και όταν π ρ ο ­

ισχυρή.

σπαθούσε να

κατευθύνει

Ενώ ο Ιουστινιανός, γοη­

προς αυτό το στόχο την αυ-

τευμένος από το μεγαλείο

τοκρατορική πολιτική μ πο­

των ρω μα ϊκώ ν αναμνήσε­

ρούμε να βεβαιώσουμε χ ω ­

ων, επιδιδόταν σε μεγαλε-

ρίς να παραδοξολογούμε ότι

πήβολες και αόριστες σκέ­

έβλεπε πιο καθαρά από τον

ψεις, ενώ ονειρευόταν να

αυτοκρατορικό

παλινορθώσει την αυτοκρα­

της και προαισθανόταν πιο

τορία των Καισάρων και να

καθαρά το μέλλον.

σύντροφό

εξασφαλίσει τη βασιλεία της

Ενώ ο Ιουστινιανός, θεο­

ορθοδοξίας με την ένωση με

λόγος στην ψυχή, ασχολού­

τη Ρώμη, η θεοδώ ρα, πιο έ­

ταν με τα θρησκευτικά ζητή­

ξυπνη και διορατική, έστρε­

ματα από αγάπη για τη συζή­

φε το βλέμμα της προς την

τηση και για τη στείρα από­

Ανατολή. Έτρεφε ανέκαθεν

λαυση του δογματισμού, η

μεγάλη συμπάθεια για τους

θεοδώ ρα ανήκε στην οικο­

μοναχούς της Συρίας και της

γένεια των μεγάλων βυζαντι­

Αιγύπτου, ό π ω ς ο Ζωοράς,

ν ώ ν αυτοκρατόρων που διέ­

ο Ιάκωβος Βαραδαίος και

κριναν κάτω από την παρο­

πολλοί άλλοι, που τους δε­

δι κή

χόταν στο παλάτι και τους

μορφή των θεολογικών ερί­

ζητούσε να προσεύχονται γι’

δ ω ν το μόνιμο υπόβαθρο

αυτήν παρά τα άκομψα ράσα

των πολιτικώ ν προβλημά­

τους και την τραχιά ειλικρί-

των. ΓΓ αυτό, στο όνομα των

νειά τους. Σαν καλή Βυζα­

συμφερόντων του Κράτους,

ντινή, ήταν ειλικρινά ευσε­

ακολούθησε αποφασιστικά

βής. Είχε όμω ς πολλή εξυ­

το δρόμο της, προστατεύο­

πνάδα και αίσθηση της π ο ­

ντας ανοιχτά τους αιρετι­

λιτικής για να καταλαβαίνει ποια ήταν η σημασία των θρησκευτικώ ν ζητημάτων

και

μεταβαλλόμενη

κούς, αψηφώντας την πα πο­ 0 αυτοκράτορας Ιουστινιανός παραδίδει τον κώδικά του στον Τριβωνιανό. Τοιχογραφία του Ραφαήλ στο Βατικανό.

σε ένα χριστιανικό κράτος

σύνη, συμπαρασύροντας τον αναποφάσιστο Ιουστινιανό και ορμώντας στη μάχη χ ω ­

και ποιους κινδύνους συνεπαγόταν η παραμέλησή

ρίς να θέλει ποτέ να ομολογήσει ότι ηττήθηκε. Η αι­

τους. Αισθανόταν λοιπόν ότι οι πλούσιες και ανθη­

ρετική Αίγυπτος οφείλε πολλά χρόνια ανοχής στην

ρές επαρχίες της Ασίας, της Συρίας, της Αιγύπτου, α­

προστασία της. Η αιρετική Συρία οφείλε στην προ­

ποτελούσαν πραγματικά τις ζωντανές δυνάμεις της

στασία της την αποκατάσταση της διωκόμενης εθνι­

724

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

κής εκκλησίας της. Χάρη στην προστασία της, οι δια-

Η Εκκλησία δε συγχώρησε στη θεο δώ ρ α ούτε τη

φωνούντες μπόρεσαν να ξαναρχίσουν ελεύθερα την

βίαιη εκθρόνιση του πάπα Σιλβέρου, ούτε την επ ί­

προπαγάνδα τους και αργότερα να αψηφήσουν τους

μονη πίστη της στον μονοφυσιτισμό, ούτε τη βιαιό-

αφορισμούς των συνόδων και τις τιμω ρίες της λαϊ­

τητά της στην ικανοποίηση τω ν μ νησικακιώ ν της

κής εξουσίας. Τέλος, οι μονοφυσιτικές ιεραποστολές

κατά τω ν α νθρ ώ πω ν της εκκλησίας, την οποία δο­

όφειλαν στην ενθάρρυνση και τη βοήθειά της τις επ ι­

κίμασε κυρίω ς ο Βιγίλιος. Από αιώ να σε αιώ να, οι

τυχίες τους στην Αραβία, τη Νουβία, την Αβησσυνία.

εκκλησιαστικοί ιστορικοί σκέπασαν το όνομά της

Μέχρι την τελευταία ημέρα της ζωής της αγωνίστηκε

με κατάρες και προσβολές. Η θεο δώ ρ α αξίζει να

για τις πεποιθήσ εις της, επίμονα, σαν πολιτικός, αλ­

κριθεί με λιγότερο πάθος και πιο δίκαια. Ασφαλώς

λά και με πάθος, οαν αληθινή γυναίκα, “απαλή” ή

χρησιμοποίησε για να εξυπηρετήσει τα σχέδιά της

βίαιη ανάλογα με τις περιστάσεις, αρκετά τολμηρή

π ολλή πα θια σ μ ένη θέρμη, π ο λλή σκληρότητα,

ώστε να διατάξει τη σύλληψη και την εκθρόνιση ε­

πολλές επίμονες μνησικακίες, ακόμη και πολλή

νός πάπα, αρκετά έξυπνη για να υποτάξει έναν άλλο

ψυχρή σκληρότητα. Είχε όμ ω ς και ξεχωριστές αρε­

στις θελήσεις της, αρκετά θαρραλέα για να προστα­

τές, ένα πολύ ζωντανό αίσθημα τω ν αναγκών της

τεύει τους διω κόμενους φίλους της και να τους δίνει

διακυβέρνησης, μια ξεκάθαρη αντίληψη της πραγ­

τα μέσα να αναμορφώσουν την εκκλησία τους, αρκε­

ματικότητας και η πολιτική που ονειρεύτηκε τιμά τη

τά επιδέξια για να επιβάλει συχνά την πολιτική της

δικαιοσύνη του πνεύματός της και φαίνεται, σε τε­

στον αυτοκράτορα.

λευταία ανάλυση, αρκετά αντάξια ενός αυτοκράτορα.

725

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

© \ μ ω ς - και εδώ έγκειται το μεγάλο ενδιαφέ-

δεν υποχωρούσε μπροστά σε τίποτα, ούτε μπροστά

m . W J Ρον αυτής της>μορφής - κάτω από τις πολι■ ■ I τικές αρετές της η θεοδώ ρ α παρέμενε γυ~

στο σκάνδαλο μιας άδικης δυσμένειας, ούτε και

ναίκα.Ή ταν γυναίκα στην αγάπη της για την πολυτέ­

τεια του Γερμανού, του ανιψιού του αυτοκράτορα,

λεια και την κομψότητα, κι ακόμη περισσότερο στην

του γραμματέα Πρίσκου, του Φωτίου, του γαμπρού

ένταση τω ν πα θώ ν της και στη φλόγα του μίσους

του Βελισαρίου, θα ήταν αρκετές για να δείξουν τη

της.Όταν διακυβευόταν το συμφέρον της δεν γνώ ρι­

δύναμη του μίσους της. Η πτώση του έπαρχου Ιω ­

ζε ούτε δισταγμούς ούτε ηθικούς φραγμούς. Απομά­

άννη της Καππαδοκίας, του επίφοβου και τολμηρού

κρυνε από το δρόμο της χω ρ ίς έλεος όλους εκείνους

υπουργού που κλόνισε για μια στιγμή την πίστη της

τω ν ο π ο ίω ν η επιρροή θα μπορούσε να αντισταθμί­

και την έκανε να φοβηθεί για την παντοδυναμία

σει τη δική της. Τσάκιζε χω ρ ίς οίκτο όλους εκείνους

της, μαρτυρεί ακόμη καλύτερα την αδίστακτη ενερ­

τω ν ο π ο ίω ν η φιλοδοξία ήταν να κλονίσουν την ε­

γητικότητα της φιλόδοξης ψυχής της και τις α π ί­

ξουσία της ή να καταστρέψουν την πίστη της. Γ ία να

στευτες επινοήσεις της μεγαλοφυΐας της. Επίσης,

εκδικηθεί για τις προσβολές, για να διατηρήσει την

και μ’ ένα παρόμοιο μίγμα εξυπνάδας και βιαιότη­

εξουσία της, όλα τα μέσα ήταν καλά, η δύναμη και η

τας, έκανε τον μεγάλο στρατηγό Βελισάριο να μετα-

απιστία, το ψέμα και η διαφθορά, η δολοπλοκία και

νιώ σει για τις σπάνιες εξάρσεις της ανεξαρτησίας

η βία. Και αν μερικές φορές ένιωσε να ξεφεύγει από

του και με την επίδραση που άσκησε στην Αντωνί-

την κυριαρχία της η αναποφάσιστη ψυχή του Ιου­

να, τη γυναίκα του πατρικίου, μπόρεσε να τον κάνει

στινιανού αν, μπροστά στις περιστάσεις ή μπροστά

πολύ ταπεινό και υπάκουο υπηρέτη της. Και εδώ

σε πιο ισχυρές επιρροές έδειξε να υποχω ρεί για μια

και πάλι πρέπει να θαυμάσουμε, εκτός από τη μεγα-

στιγμή, πάντοτε το τολμηρό και έξυπνο πνεύμα της

λοφυΐα της στην εξύφανση μιας δολοπλοκίας, την

ήξερε να ετοιμάζει φοβερές εκδικήσεις για το μέλ­

αδιαφορία της αυτοκράτειρας για τα μέσα και τα όρ­

λον: φιλόδοξη και πονηρή, ήθελε πάντα να έχει την

γανα που εξυπηρετούσαν τα σχέδιά της. Η Αντωνί-

τελευταία λέξη σε όλα και το κατάφερε.

να, μετά από μια ταραχώδη νεότητα, απατούσε ένα

μπροστά στο θόρυβο μιας δολοφονίας. Η περιπέ­

Οι αργόσχολοι της Κωνσταντινουπόλεως διηγού­

σύζυγο που τη λάτρευε. Ή ταν όμ ω ς έξυπνη, τολμη­

νταν για το άτομό της σκοτεινές ιστορίες για μυστι­

ρή, δολοπλόκα, ικανή, ό π ω ς λέει ο Π ροκόπιος που

κές εκτελέσεις, υπόγειους κρυψώνες, σιω πηλές και

τη γνώρισε καλά, να πετύχει ακόμη και το αδύνατο.

φοβερές φυλακές όπου η θεοδώ ρ α φυλάκιζε και βα­

Η θεοδώ ρα κατάλαβε πολύ γρήγορα ότι αν προστά­

σάνιζε τα θύματά της. Δεν πρέπει να παίρνουμε κατά

τευε τους έρωτες αυτής της γυναίκας θα την έκανε α-

γράμμα αυτά τα ανέκδοτα. Μερικά από τα πιο διά­

φοσιω μένη υπηρέτρια της πολιτικής της και την κα­

σημα θύματα της αυτοκράτειρας τα πήγαν γενικά

λύτερη εγγύηση της πίστης του Βελισάριου. Η

πολύ καλά και έκαναν αρκετά καλή σταδιοδρομία

Α ντωνίνα έβαλε την καπατσοσύνη της στην υπηρε­

παρά τις παροδικές δυσμένειες. Εξάλλου είναι γεγο­

σία της βασίλισσας και στην εκθρόνιση του πάπα

νός ότι οι π ιο επικίνδυνοι αντίπαλοί της πλήρω σαν

Σιλβέρου ό π ω ς και στη δυσμένεια του Ιωάννη της

όχι με θάνατο, αλλά με εξορία, την αντίσταση που

Κ αππαδοκίας έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο και έδω ­

τόλμησαν να της προβάλουν.

σε ένα δείγμα των ικανοτήτων της. Σε αντάλλαγμα,

Ό μω ς, χω ρίς να μεγαλώνουμε υπερβολικά τον

η θεοδώ ρ α κάλυψε όλες τις απρονοησίες της, όλες

κατάλογο τω ν σκληρών πράξεών της, δεν θα πρέπει

τις απιστίες της και πολλές φορές επέβαλε στον αδύ­

να κάνουμε τη θεοδώ ρ α να φαίνεται υπερβολικά ε­

ναμο Βελισάριο τη συμφιλίω ση και τη συγνώμη.

π ιεικ ή ς και καλή.Ό ταν μισούσε, ήταν γυναίκα που

Έτσι έχοντας αποκτήσει επιδέξια πλήρη επιρροή

726

___________________________ Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο

Τ Ρ Ι Τ Ο ___________________________

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

πάνω σιην ευνοούμενη ιης, η αυτοκράτειρα κρα­

σει και να ηθικοποιήσ ει την πρωτεύουσά της.

τούσε μέσω αυτής τον στρατηγό.

Μ ή πω ς πρέπει να πιστέψουμε ότι σ’ αυτά τα μέ­

Από την εύνοια που έδειξε στην Α ντωνίνα μ πο­

τρα υπεισερχόταν για τη θ εο δώ ρ α μια ανάμνηση

ρούμε να συμπεράνουμε, ό π ω ς βεβαιώνει η Μ υστι­

τω ν πρ ο σ ω π ικ ώ ν εμ π ειρ ιώ ν της και κάποια μετά­

κή ιστορία, ότι η ηγεμονίδα έδειχνε μεγάλη ανεκτι­

νοια για το παρελθόν της; Είναι πιθανό, για να μην

κότητα για τις αδυναμίες τω ν γυναικώ ν και ότι κά­

πούμε βέβαιο και αυτό δεν βλάπτει καθόλου την ι­

λυπτε πολλά σφάλματα με τον αυτοκρατορικό μαν­

δέα μας για τη θεοδώ ρα. Υπάρχει μοναδική ευγέ­

δύα της; Τα γεγονότα μας δίνουν μάλλον την αντίθε­

νεια στο κείμενο ενός αυτοκρατορικού διατάγματος

τη εντύπωση. Ισ ω ς, λόγω της αυταρχικότητάς της

του οποίου ήταν χω ρίς καμία αμφιβολία η εμπνεύ-

και της συνήθειάς της να υποτάσσει τα πάντα στους

στρια: “Συστήσαμε δικαστήρια για να τιμωρούμε

σκοπούς της πολιτικής της, η θεο δώ ρ α να ανακα­

τους ληστές και τους κλέφτες. Δεν θα πρέπει, κατά

τεύτηκε μερικές φορές λίγο α­

μείζονα λόγο, να καταδιώξου­

διάκριτα σε οικογενειακές και

με τους ληστές της τιμ ής και

συζυγικές υποθέσεις που δεν

τους κλέφτες της αγνότητας;”

την αφορούσαν καθόλου και

θ α ήταν ασφαλώς πα ιδαριώ ­

να κανόνιζε γάμους με τον ίδιο

δες να θελήσουμε να συγκαλύ-

δεσποτισμό με τον οποίο κυ­

ψουμε τα ελαττώματα και τις κα­

βερνούσε το Κράτος. Ό μ ω ς,

κίες της θεοδώ ρας. Αγαπούσε

στους νόμους που ενέπνευσε

το χρήμα και την εξουσία. Εξα­

σχετικά με το διαζύγιο και τη

σφάλισε το μέλλον των δικώ ν

μοιχεία και στις πράξεις της, έ­

της δίνοντας ίσως υπερβολική

δειχνε σταθερά μία φροντίδα

σημασία στους οικογενειακούς

για την παγίω ση του θεσμού

δεσμούς και για να κρατήσει το

του γάμου, “αυτού του ιερότα­

θρόνο όπου είχε ανέβει ήταν α­

του από όλα τα πράγματα”, ό­

δίστακτα επίορκη, βίαιη, σκλη­

π ω ς λέει ένας νόμος της επο­

ρή, ανελέητη στη μνησικακία

χής, και για την εξασφάλιση

της, άκαμπτη για όσους είχαν ε­

του σεβασμού τω ν ν ό μ ιμ ω ν

πισύρει το μίσος της. Ή ταν μια

και ιερών δεσμώ ν του από ό­ λους. Η αλήθεια είναι ότι, κατά τα λεγάμενα ενός ιστορικού, εί­

Ο πάπας Βιργίλιος ζήτησε από τον Ιουστινιανό να επεκτείνει στην Ιταλία την κωδικοποίηση των νόμων του.

μεγάλη φιλόδοξη που αναστά­ τωσε πολύ το παλάτι και τη μο­ ναρχία με τις δολοπλοκίες της. Είχε όμω ς και τις αρετές της. Οι

χε “μια φυσική τάση να βοηθά­ ει τις γυναίκες που είχαν ατυχίες" και αυτή η αλλη­

φίλοι της την ονόμαζαν “η πιστή αυτοκράτειρα”. Της

λεγγύη εκδηλώνεται στα μέτρα που πήρε υπέρ των

άξιζε αυτό το όνομα. Είχε και άλλες αρετές, όπω ς αν­

γυναικώ ν που έπεφταν θύματα κακοποίησης ή κα­

δρική σταθερότητα, περήφανη ενεργητικότητα, ευ­

κοπαντρεύονταν και τα μέτρα που σύστησε σχετικά

φυΐα πολιτικού. Η επιρροή της δεν ήταν πάντοτε κα­

με τις η θοποιούς και τις γυναίκες της απώλειας.

λή. Ό μ ω ς άφησε βαθιά ίχνη στη διακυβέρνηση του

Γνώριζε καλά τα κατώτερα κοινω νικά στρώματα της

Ιουστινιανού. Μετά το θάνατό της άρχισε μια παρακ­

πρωτεύουσας και ήξερε πόσες δυστυχίες και ντρο­

μή μέσα στην οποία τελείωσε θλιβερά μια βασιλεία

πές έκρυβαν μέσα τους. Από πολύ νω ρίς χρησιμο­

που υπήρξε ένδοξη για πολύ καιρό.

ποίησε την επιρροή της για να τις διορθώ σει.Ή ταν

Όταν στις 29 Ιουνίου 548, η θεο δώ ρ α πέθανε α­

όμω ς και πολύ σεμνότυφη, αυστηρός φύλακας της

πό καρκίνο, μετά από μακροχρόνια αρρώστια, ο

δημόσιας ηθικής, και έταξε ω ς σκοπό της να εξαγνί­

Ιουστινιανός έκλαψε πικρά για μια απώ λεια που

727

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΡΙΤΟ

________________________

IC T O P IX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

θεωρούσε δικ α ίω ς ανεπανόρθωτη. Όσο ζούσε, την

σε τώρα τον θ εό για τον σύζυγό της.

είχε λατρέψει. Μετά το θάνατό της, φύλαξε ευλαβικά

Πρέπει να ομολογήσουμε ότι υπάρχει κάποια υ­

την ανάμνησή της. θέλησε σ’ ανάμνησή της, να κρα­

περβολή σ’ αυτή την αποθέω ση. Η χορεύτρια θ ε ο ­

τήσει στην υπηρεσία του όλους όσους την είχαν

δώρα δεν είχε τις αρετές που οδηγούν κατευθείαν

πλησιάσει και πολλά χρόνια αργότερα, όταν ήθελε

στον παράδεισο. Η αυτοκράτειρα θεοδώ ρα, παρά

να δώσει μια επίσημη υπόσχεση, συνήθιζε να ορκί­

την ευλάβειά της, είχε ελαττώματα που δεν την έκα­

ζεται στο όνομα της θεοδώ ρας, και όσοι ήθελαν να

ναν άξια για το φωτοστέφανο τω ν αγίων. Αλλά το

του γίνουν αρεστοί του θύμιζαν “την εξαίρετη, ω ­

γεγονός παραμένει ένα: αυτή η μεγάλη φιλόδοξη,

ραία και σοφή ηγεμονίδα” που, αφού υπήρξε η π ι­

που ήταν τόσο γυναίκα, είχε, ακόμη και πέρα από

στή του συνεργάτιδα σ’ αυτό τον κόσμο, παρακαλού-

τον ίδιο το θάνατο, ασύγκριτη δύναμη γοητείας.

728

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

Η ΧΥΤΟ ΚΡΑΤΘ ίΡλ. 6ΙΡ

729

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H C B Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

π

ρος ίο τέλος του 768, η Κωνσταντινούπολη

με πολύτιμες πέτρες. Μετά, στην εκκλησία του αγίου

πανηγύριζε: η βυζαντινή πρωτεύουσα γιόρτα­

Στεφάνου, η νέα Αυγούστα είχε δεχθεί π ς τιμές των

ζε τους γόμους του επίδοξου κληρονόμου της

μεγάλων αξιωματούχω ν της μοναρχίας. Στην ταρά­ τσα της αίθουσας τω ν δεκαεννέα κλινώ ν είχε πα ­

αυτοκρατορίας, Δέοντος, γιου του Κωνσταντίνου Ε'. Το πρω ί της 1ης Νοεμβρίου, ένας στολίσκος από

ρουσιαστεί στο λαό και οι νέοι υπήκοοί της την εί­

πλοία με μεταξωτά πανιά είχε πάει στο ανάκτορο

χαν χαιρετίσει με επευφημίες. Τέλος, με τη λαμπρή

της Ιερείας στην ασιατική ακτή του Βοσπόρου, για

ακολουθία της από συγκλητικούς, πατρικίους, κου-

να πάρει τη νεαρή μνηστή και την είχε οδηγήσει στο

βικουλάριους και κυρίες τω ν τιμ ώ ν είχε επιστρέφει

Βυζάντιο, όπου είχε κάνει την επίσημη είσοδό της.

στην εκκλησία του αγίου Στεφάνου και εκεί ο Πα­

Μ ερικές εβδομάδες αργότερα, στις 18 Δεκεμβρίου,

τριάρχης Νικήτας είχε τελέσει τη γαμήλια τελετή και

στο ιρικλίνιο ίου Αυγουσταίου, μπροστά στη συγκε­

είχε βάλει ία γαμήλια στέφανα στο κεφάλι ίω ν δύο

ντρωμένη αυλή, οι δύο βασιλείς έστεφαν τη νέα ηγε­

συζύγων.

μονίδα. Καθισμένοι στους χρυσούς θρόνους, βοη-

Ο γηραιός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Εξ ο μέ-

θούμενοι από τον πατριάρχη, ο Κωνσταντίνος και ο

γας πολέμιος των εικόνω ν, δε φανταζόταν ποτέ, κα­

γιος του είχαν σηκώσει το πέπλο που έκρυβε το

θώ ς διάταζε όλες αυτές τις λαμπρές τελετές και έβαζε

πρόσω πο της μελλοντικής αυτοκράτειρας, είχαν πε­

το διάδημα των Καισάρων πά νω στο κεφάλι της

ράσει τη μεταξωτή χλαμύδα πάνω από το

νέας γυναίκας, ότι αυτή η εύθραυστη βασί­

μακρύ χρυσό φόρεμά της, είχαν βάλει

λισσα θα κατέστρεφε το έργο της ζωής

στο κεφάλι της το στέμμα, και της εί­

του και θα έκανε τη δυναστεία του να

χαν κρεμάσει στα αυτιά σκουλαρίκια

χάσει το θρόνο.

Κωνσταντίνος Ε' (718-775). Ανήλθε στο θρόνο το 743.

730

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P IX C

Η αυτοκράτειρα Ειρήνη η Αθηναία

731

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O PIX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

o π ω ς η ΑθηναΤς-Ευδοκία έτσι και η Ειρήνη

κατά τη γνώ μη τους η υπερβολική λατρεία τω ν εικό­

A V i καταγόταν από την Αθήνα. Ό π ω ς εκείνη,

ν ω ν της Παρθένου και τω ν αγίων. Αλλά ένα άλλο

Η · ! ήταν ορφανή, όταν συνθήκες που μας είναι

σημείο τους ανησυχούσε περισσότερο: τους φόβιζε

άγνωστες, και στις οποίες ασφαλώς η ομορφιά της

κυρίω ς η δύναμη που είχαν αποκτήσει στο Κράτος

έπαιξε βασικό ρόλο, την έκαναν νύφη αυτοκράτορα.

με τα πλούτη τους και την επιρροή τους, οι φυσικοί

Αλλά η ομοιότητα ανάμεσα στις δύο ηγεμονίδες

υπερασπιστές των εικόνω ν, οι μοναχοί. Στην πραγ­

σταματάει εδώ. Η Αθήνα του 8ου αιώ να διέφερε

ματικότητα ήδη από τον 8ο αιώ να - όσο παράξενο

παράξενα από εκείνη του 5ου αιώνα. Δεν ήταν πια

κι αν φαινόταν κάτι τέτοιο σε μια πολύ χριστιανική

η ειδωλολατρική και μορφω μένη πόλη, η πανεπι-

αυτοκρατορία ό π ω ς το Βυζάντιο - επρόκειτο για πά­

στημιούπολη, γεμάτη από τη δόξα τω ν αρχαίω ν

λη μεταξύ της πολιτικής εξουσίας και τω ν θρησκευ­

συγγραφέων και την ανάμνηση των διάσ ημ ω ν φ ι­

τικώ ν αδελφοτήτων.

b f i l

λοσόφων, που φύλαγε ευλαβικά στο σκοτάδι των

Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Εξ άνθρω πος με

ναώ ν της τη θύμηση των απαγορευμένων θεών. Κα­

παθιασμένη ψυχή και ενεργητική θέληση, τις είχε

τά τον αιώ να της Ε ιρήνης ήταν μια μικρή επαρχια­

πολεμήσει με ιδιαίτερη δριμύτητα. Κατ’ εντολή του

κή πόλη, ήσυχη και αφοσιω μένη, όπου ο Παρθε­

είχαν γίνει βίαιες εκτελέσεις, μερικές φορές αιματη­

νώ νας είχε γίνει εκκλησία, όπου η αγία Σοφία είχε

ρές. Τα μοναστήρια είχαν εκλαϊκευτεί, οι άνθρω ποι

διώ ξει την Παλλάδα Αθηνά από την Ακρόπολη, ό­

της θρησκείας είχαν φυλακιστεί ή εξοριστεί. Η Κων­

που οι άγιοι είχαν αντικαταστήσει τους θεούς. Σ’ ένα

σταντινούπολη ήταν σχεδόν άδεια από μοναχούς.

τέτοιο περιβάλλον η εκπαίδευση, και κυρίω ς η εκ­

Και ολόκληρη η βυζαντινή κοινω νία, που είχε π α ­

παίδευση μιας γυναίκας δεν μπορούσε να είναι ε­

ρασυρθεί στη διαμάχη, μοιραζόταν σε δύο στρατό­

κείνη που ήταν την εποχή της Α θη να ΐδας.Ό πω ς οι

πεδα. Από τη μια πλευρά ήταν ο επίσημος κόσμος,

περισσότερες σύγχρονές της, η Ειρήνη ήταν πιστή

η επισκοπή της αυλής, οι κρατικοί λειτουργοί, οι α­

και ευσεβής, με μια ενθουσιώ δη και φλογερή ευλά-

νώτερες κοινω νικές τάξεις και τέλος ο στρατός, που

βεια που τη φλόγιζαν ακόμη περισσότερο τα γεγονό­

ήταν απόλυτα αφοσιω μένος σ’ ένα νικητή ό π ω ς ο

τα της ταραγμένης εποχή ς όπου ζούσε.

Κωνσταντίνος Εξ Από την άλλη πλευρά υπήρχε ο

Μια σοβαρή θρησκευτική διαμάχη συντάραζε ε­

κατώτερος κλήρος, οι μεσαίες τάξεις, ο λαός, οι γυ­

δώ και πάνω από σαράντα χρόνια τη βυζαντινή αυ­

ναίκες των ο π ο ίω ν η μυστικιστική ευλάβεια, γοη­

τοκρατορία. Η μάχη που ονομάστηκε Εικονομαχία

τευμένη από το μεγαλείο της λατρείας, ερωτευμένη

βρισκόταν στην κορύφωσή της. Δεν θα έπρεπε ό­

με την πολυτέλεια τω ν εκκλησιών, δεν μπορούσε

μω ς η υπερβολικά θρησκευτική αυτή ονομασία να

να αποφασίσει να εγκαταλείψει τις θαυματουργές

δημιουργήσει ψευδαισθήσεις σχετικά με τον πραγ­

και τιμημένες εικόνες.

ματικό χαρακτήρα αυτής της φοβερής κρίσης. Δεν ε-

Η Ειρήνη ήταν γυναίκα και επιπλέον καταγόταν

πρόκειτο απλώ ς για ένα ζήτημα δόγματος ή λει­

από μια επαρχία πολύ προσκολλημένη στις εικό­

τουργικού. Οι εικονοκλάστες αυτοκράτορες, πιστοί

νες. Ε πομένω ς δεν υπήρχε καμιά αμφιβολία για το

ό π ω ς όλοι οι άνθρω ποι της εποχή ς τους, έβαζαν στη

προς τα πού έκλινε η συμπάθειά της. Ό μω ς, τη στιγ­

μάχη φλογερές και ειλικρινείς θρησκευτικές π επ ο ι­

μή που έμπαινε στην αυτοκρατορική οικογένεια, η

θήσεις. Έ νας από τους σκοπούς που πρότεινε η με­

καταδίωξη βρισκόταν στο αποκορύφω μά της. Καί

ταρρύθμισή τους ήταν η ανύψωση του ηθικού επ ι­

στο πλευρό του φοβερού Κωνσταντίνου Εξ δεν θα

πέδου της θρησκείας με την απαλλαγή της από το εί­

ήταν καλό να δείχνει κανείς αντίθετα αισθήματα.

δος της αναγεννώμενης ειδωλολατρίας που ήταν

Έτσι, η Ειρήνη έκρυψε προσεκτικά τις πεπο ιθή σ εις

732

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N TIN H C X Y T O K P X T O P lX C

της. Προχώρησε ακόμη περισσότερο: έδωσε, όταν

της και να αποκαταστήσει μυστικά την απαγορευμέ­

της το ζήτησε ο πεθερός της, επίσημο όρκο να μη δε­

νη λατρεία στην ηγεμονική κατοικία της. Η απόπειρα

χτεί ποτέ τις εικόνες. Και εδώ βλέπουμε, ήδη από

αυτή επρόκειτο να έχει πολύ τραγικές συνέπειες. Τον

αυτή τη στιγμή, να εμφανίζεται σ’ αυτή τη λίγο τα­

Απρίλιο του 780, πολλά πρόσω πα του στενού περι­

ραγμένη ψυχή, κάτι από το πνεύμα της προσ ποίη ­

βάλλοντος της αυτοκράτειρας συνελήφθησαν και βα­

σης και της έλλειψης η θικ ώ ν δισταγμών που θα ξε-

σανίστηκαν κατά διαταγή του Λ έοντοςΔ' ω ς ύποπτοι

σπούσε τόσο δυνατά αργότερα.

για εικονόφιλα αισθήματα. Το όνομα της ίδιας της

Εντούτοις, παρά τη φαινομενική υποταγή της, η ευ-

βασίλισσας ενεπλάκη στην υπόθεση. Διηγούνται ότι

λάβεια της νέας γυναίκας δεν ήταν καθόλου στείρα.

μία ημέρα, στο διαμέρισμά της, ο σύζυγός της ανακά­

Αυτό φάνηκε καθαρά το 775, όταν ο Κωνσταντίνος Ε"

λυψε, κρυμμένες κάτω από μαξιλάρια, δύο εικόνες α­

πέθανε και ο νέος αυτοκράτορας Λέων Δ ', πιθανόν

γίων. Βλέποντάςτις, ο Λέων Δ ' κυριεύτηκε από βίαιο

κάτω από την επιρροή της Ειρήνης, που ήταν πολύ

θυμό. Και μόλο που η Ειρήνη, πάντα έτοιμη για όρ­

μεγάλη στην αρχή της βασιλείας του, χαλάρωσε κά­

κους, ορκίστηκε ότι αγνοούσε ποιος τις είχε βάλει ε­

πω ς την αυστηρότητα. Η βασίλισσα ενήργησε αποφα­

κεί, η εύνοια που απολάμβανε από τον αυτοκράτορα

σιστικά. Πολλές γυναίκες φύλαγαν ευλαβικά τις απα­

δοκιμάστηκε σοβαρά. Είχε πέσει σε ημι-δυσμένεια ό­

γορευμένες εικόνες. Ο θρύλος αφηγείται ότι μέσα στο

ταν, ευτυχώς για κείνη, ο Λέων Δ ' πέθανε ξαφνικά,

ίδιο το παλάτι η Ανθούσα, μία κόρη του Κωνσταντί­

τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου, το 780. Ο κληρο­

νου Εξ διατηρούσε χω ρίς φόβο και δισταγμό την α­

νόμος του θρόνου ήταν ένα παιδί ηλικίας δέκα ετών,

φοσίωσή της στις απαγορευμένες εικόνες. Η Ειρήνη

ο Κωνσταντίνος ΣΤξ Ως κηδεμόνας του γιου της και

πίστεψε ότι θα μπορούσε να μιμηθεί την κουνιάδα

αντιβασίλισσα, η Ειρήνη ήταν αυτοκράτειρα.

733

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O PIX T H C K V ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P IX C

Φ

λάχισια ιστορικά πρόσω πα είναι δυσκολό­

κό σκοπό, το μεγαλείο του Βυζαντίου και την ανασύ­

τερο να κριθούν από τη φ ημισμένη ηγεμο­

σταση της αρχαίας ρω μαϊκής ηγεμονίας. Και αν θέ­

νίδα που αποκατέστησε την ορθοδοξία στο

λει κανείς να έχει την εικόνα της ό π ω ς την ονειρεύ­

Βυζάντιο. Ξέρουμε ότι ήταν ω ραία.Ό λα μας κάνουν

τηκε ο Paul Adam , ας διαβάσει αυτή τη σελίδα: “Κα­

να πιστεύουμε ότι ήταν αγνή και ότι όταν βρέθηκε

θισμένη κάτω από τέντες στην άκρη του ακρωτηρί­

πολύ νέα μέσα σε μια διεφθαρμένη και ολισθηρή

ου που δεσπόζει πάνω α π ’ τα νερά του Βοσπόρου,

αυλή, διατηρήθηκε πάντοτε άψογη.Ήταν, τέλος, ευ­

περνούσε τα βράδια μπροστά στην αθάνατη ομορ­

σεβής. Τι ξέρουμε όμ ω ς για την Ειρήνη, εκτός α π’

φιά του ουρανού της ανατολής βλέποντας την εικό­

αυτά; Τι άξιζε το πνεύμα της; Π ώ ς ήταν ο χαρακτή­

να της να καθρεφτίζεται πάνω στις μεταλλικές λεκά­

6

ρας της; Ασφαλώς οι πράξεις της κυβέρνη­

νες, λαμπερή σαν τη μητέρα του θ εο ύ μέσα

σής της μας δίνουν κάποιες ενδείξεις.

στην πολυτέλεια τω ν ρούχω ν της που

Ό μ ω ς αυτές τις πράξεις τις ήθελε η

καθρέφτιζαν τα λαμπερά αστέρια

ίδια; Είχε π ρ ο σ ω π ικ ές ιδέες

σε κάθε όψη τω ν μ οναδικώ ν

στο θρόνο ή ήταν ένα απλό

π ετρ α δ ιώ ν

τους.

Σκέψ εις

όργανο στα χέρια επιτήδει­

θριάμβου πάλλονταν μέσα

ω ν συμβούλων; Αυτά τα

της. Η μνήμη της ανακα­

προβλήματα είναι δυσε­

λούσε τις μ υ σ τη ρ ιώ δεις

πίλυτα και γίνονται ακό­

διδασκαλίες τω ν σχολών.

μη πιο σκοτεινά από το

Η επιθυμ ία της να κάνει έ­

γεγονός ότι οι συγγραφείς

ναν ολόκληρο

της επο χή ς της εξάντλη­

πάλλεται στην πνοή του

σαν όλες τις εκδηλώ σεις

πνεύματός της της έκοβε

α νεπιφ ύλα κτου

θαυμα­

την ανάσα”. Και η συμπά­

σμού γ ι’ αυτή την ορθόδο­

θεια του συγγραφέα γ ι’ αυ­

ξη και πιστή πριγκίπισσα.

τή την ανώτερη γυναίκα

Π ολλοί λ ο ιπ ό ν, ακο­ λουθώντας το παράδειγμά

Ειρήνη η Αθηναία (752-803). Αυτοκράτειρα, σύζυγος του αυτοκράτορα Λέοντα του Δ \

τους, ζωγράφισαν την Ει­

λαό να

είναι τέτοια ώστε ακόμη και το έγκλημά της βρί­ σκει μια δικαιολογία στα

ρήνη με τα πιο κολακευτικά σχόλια, και τέτοια πα­

μάτια της και του φαίνεται σχεδόν νόμιμο. Αν εκ­

ραδείγματα δεν λείπουν και στον αιώ να μας. Έ νας

θρόνισε τον γιο της και διέταξε να τον τυφλώσουν,

διάσημος μυθιστοριογράφος, που διασκέδασε στα

λέει ο μυθιστοριογράφος, “αυτό έγινε γιατί προτι­

νιάτα του σκιτσάροντας το πορτραίτο της ευσεβέστα­

μούσε να θυσιάσει το άτομο για το καλό της φυλής.

της αυτοκράτειρας, και που μόλις τώρα, σ’ ένα γρα­

Το απόλυτο δίκαιο τη δικαίωνε..."

φικό μυθιστόρημα, περιγράφει με λεπτομέρειες αυ­

Φυσικά αυτές είναι φαντασίες ενός ποιητή. Ό μ ω ς

τή την παράξενη μορφή, μας την παρουσιάζει μυη-

και σοβαροί ιστορικοί μας ζωγραφίζουν την Ειρήνη

μένη στα μυστήρια της πλατω νικής φιλοσοφίας,

από μια όχι λιγότερο γοητευτική άποψη. Ο ένας εξυ­

στα απόκρυφα δόγματα του “κοσμοπολιτικού ερμη­

μνεί τα ταλέντα της, την ανώτερη ευφυΐα της, τη λε­

τισμού”, που γνώριζε “τις θεουργικές επικλήσεις

πτότητα του πνεύματός της, τη διορατικότητα των α-

που οδηγούν στην εξουσία” και χρησιμοποίησε αυ­

πόψ εώ ν της, τη σταθερότητα του χαρακτήρα της.

τή την εξουσία μόλις την κατέκτησε για ένα μοναδι­

Έ νας άλλος βλέπει σ’ αυτήν μια εντελώς αξιόλογη

734

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IC T O P IA . "T H C

ΤΕΤΑΡΤΟ

K Y Z X N T IN H C

Λέων Δ' ο Χάζαρ (775-780).

735

X Y 'T 'O K P X T O P lX C

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I C T O P I X

T H C

k

Y Z

ΤΕΤΑΡΤΟ

x i t t i n h g

x Y T O K P x n r o P i x c

γυναίκα που έδωσε στο Βυζάντιο “την καλύτερη και

τητα μέσων, μια ασύγκριτη τέχνη στην εξύφανση

την π ιο επανορθω τική διακυβέρνηση που είδε ποτέ

δολοπλοκιώ ν. Και ασφαλώς υπάρχει κάποιο μεγα­

η βυζαντινή αυτοκρατορία”. Και προσθέτει: ‘Ή ταν

λείο σ’ αυτό το κυνήγι της υπέρτατης εξουσίας που

μια γυναίκα γεννημένη πραγματικά για το θρόνο,

απορροφά μια ψυχή και την κυριεύει ολόκληρη, σ’

με ανδρική εξυπνάδα, θαυμαστά προικισμένη με ό­

αυτή την πραγματική ψυχολογική παραμόρφωση,

λες τις αρετές των μεγάλων ηγεμόνων, ήξερε να μ ι­

που καταργεί όλα τα αισθήματα για ν ’ αφήσει μόνο

λάει στο λαό και να γίνεται αγαπητή, διακρινόταν

τη φιλοδοξία να ζήσει.

στην εκλογή των συμβούλων της, ήταν προικισμέ­

Προσθέτω ότι η Ειρήνη κράτησε με μεγάλη επιτυ­

νη με μεγάλο θάρρος και αξιοθαύμαστη ψ υχραιμία”.

χία τον εξωτερικό ρόλο μιας μεγάλης φιλόδοξης. Εί­

Ομολογώ ότι για μένα η Ειρήνη είναι πολύ λιγό­

χε μεγαλείο, την αίσθηση της παράστασης, την αγά­

τερο γοητευτική. Πολύ φιλόδοξη - οι θαυμαστές της

πη για την πολυτέλεια και τα μεγάλα κτίρια. Από αυ­

παρατηρούν σ’ αυτήν σαν κυρίαρχο χαρακτηριστικό

τή την άποψη ήταν γυναίκα. Οι φίλοι της βεβαιώ­

την αγάπη για την εξουσία (το φ ίβαρχον) - κατευθυ-

νουν επίσης ότι κυβέρνησε καλά, ότι ο λαός την αγά­

νόταν σ’ όλη τη ζωή της από ένα κυρίαρχο πάθος,

πησε και λυπήθηκε για την πτώση της, ότι η βασι­

την επιθυμ ία να βασιλεύσει. Ή ταν νέα και ωραία.

λεία της ήταν μια περίοδος άκρατης ευημερίας, θ α

Δεν απέκτησε εραστή, από φόβο μ ή π ω ς αποκτήσει

δούμε αργότερα τι πρέπει να σκέφτεται κανείς γ ι’ αυ­

αφέντη.Ή ταν μητέρα: η φιλοδοξία έπνιξε μέσα της

τούς τους επαίνους. Πάντως δεν θα μπορούσα να α­

ακόμη και το μητρικό αίσθημα. Για να φτάσει στο

ναγνωρίσω στην αυτοκράτειρα αυτή την ανώτερη ευ­

στόχο της δεν είχε κανένα δισταγμό. Ό λα τα μέσα ή­

φυΐα, αυτό το δυναμικό πνεύμα, το ανδρικό θάρρος,

ταν κατάλληλα: η προσποίηση και η δολοπλοκία, η

την ψυχική δύναμη στις ατυχίες, που της αποδίδουν

σκληρότητα και η απιστία. Ό λες οι δυνάμεις του

οι οπαδοί της. Έ να πράγμα με κάνει να αμφιβάλλω

πνεύματός της, όλες οι δυνάμεις της υπερηφάνειας

για την ευρύτητα του πολιτικού της πνεύματος και τη

της έτειναν προς το μοναδικό αυτό στόχο, το θρόνο.

διαύγεια των απόψεώ ν της: πάντοτε βιαζόταν πολύ

Και έτσι ήταν όλη η ζωή της. Ακόμα και η ευλάβειά

να χαρεί για την επιτυχία της και πολλές φορές προ-

της, που ήταν πραγματική και βαθιά, αύξησε και

σέκρουσε σε εμπόδια που θα έπρεπε να τα είχε προ-

βοήθησε τη φιλοδοξία της: ήταν μια ευλάβεια στε­

βλέψει.Ή ταν έξυπνη και δυνατή στις δολοπλοκίες,

νόμυαλη, γεμάτη δεισιδαιμονία, με την οποία έπει­

αλλά στις ενέργειές της βρίσκω κυρίω ς μικρές “κα-

σε τον εαυτό της ότι ήταν το όργανο των σ χεδίω ν του

πατσοσύνες”, τεχνάσματα πονηρής γυναίκας που πέ-

θεού, ότι είχε ένα έργο να επιτελέσει σ’ αυτό τον κό­

τυχαν ασφαλώς μερικές φορές αλλά που δεν αποδει­

σμο, το καθήκον να την υπερασπιστεί και να μην α­

κνύουν τίποτα για την ανωτερότητα της ευφυΐας της.

φήσει τους άλλους να την καταστρέφουν. Έτσι συμ­

Παραδέχομαι ότι είχε πείσμα, επιμονή στο να ξανα-

βίβασε με τον καλύτερο τρόπο τις συμβουλές της

γυρίζει σ’ ένα εμπόδιο ώ σπου να το τσακίσει. Δεν

θρησκείας της με τις υποδείξεις του συμφέροντος

μου φαίνεται όμως, παρά την υψηλοφροσύνη (το

της και της αγάπης της για την εξουσία. Και επειδή

κραταιόφρον) και το ανδρικό πνεύμα (το αρρενω πόν

ήταν πάντοτε πεπεισμένη για το δίκιο της και σί­

φρόνημα) που της αποδίδουν, ούτε πραγματικό ε­

γουρη για το καθήκον της, βάδισε ειλικρινά προς το

νεργητική ούτε πραγματικά θαρραλέα.

σκοπό της, χω ρίς να διστάσει μπροστά σε κανένα ε­

Το 797, τη στιγμή που έκανε το πραξικόπημα που

μπόδιο, χω ρ ίς ν ’ αφήσει καμιά δυσκολία να τη βγά­

ανέτρεψε τον γιο της, έχασε την ψυχραιμία τηςτην α­

λει α π ’ το δρόμο της. Περήφανη και γεμάτη πάθος,

ποφασιστική στιγμή. Φ οβήθηκε, σκέφτηκε να τα­

ήταν βίαιη, σκληρή. Πεισματάρα, ακολουθούσε τα

π εινω θεί, πίστεψε ότι είχε χάσει την υπόθεση και

σχέδιά της με ακούραστη και θαυμαστή επιμονή.

σκέφτηκε να εγκαταλείψει τα πάντα. Το 802, όταν οι

Κρυψίνους και έξυπνη, χρησιμοποίησε για την εξυ­

συνωμότες ετοίμασαν την πτώση της, αφέθηκε να

πηρέτηση των σκοπώ ν της μια ασυνήθιστη γονιμ ό­

εκθρονιστεί χω ρ ίς να προσπαθήσει καν να αντιστα­

736

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΙΟΊΓΟΡΙΧ T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο Χ Υ ' Τ Ο Κ Ρ Χ Τ Ο Ρ Ι Χ Ο

θεί. Αδύνατη στην ή π α της, ήταν αντίθετα ανελέητη

μεγάλη ούτε στο πνεύμα ούτε στη θέληση.

στη νίκη της. Και νομίζω ότι η μεταχείριση που επε-

Ό,τι όμ ω ς κι αν ήταν η Ειρήνη, η εποχή στην ο­

φύλαξε στο γιο της δεν μας αφήνει περιθώ ρια να μι­

ποία έζησε παραμένει παράξενα ενδιαφέρουσα και

λάμε για την καρδιά της. Ασφαλώς έκανε μεγάλα

δραματική. Ό π ω ς έχει ειπ ω θ εί σωστά, “σ’ αυτή τη

πράγματα στα περίπου είκοσι χρόνια της βασιλείας

βυζαντινή ιστορία που μας έκανε να παρακολουθή­

της. Τόλμησε μια πολιτική και θρησκευτική επανά­

σουμε τόσο απίστευτα γεγονότα, η βασιλεία της Ει­

σταση τεράστιας σημασίας. Η ίδια όμω ς δεν ήταν

ρήνης είναι ίσω ς ένα από τα πιο εκπληκτικά”.

Φ η στιγμή που ο θάνατος του ΛέοντοςΔ' έδινε

άςτης, για να ικανοποιήσει τα όνειρα της φιλοδοξίας

στην Ειρήνη την υπέρτατη εξουσία, πολλές

της, η αυτοκράτειρα χρειάστηκε να βρει άλλους βοη­

αντίπαλες φιλοδοξίες κινούνταν γύρω από

θούς και υποστηρικτές.

τη νεαρή αυτοκράτειρα. Στην αυλή, αναγνώριζε την υ­

Εδώ φάνηκε η ικανότητά της στο να ετοιμάζει το

πόκω φη εχθρότητα των κουνιάδων της, των πέντε

δρόμο της. Από τους αντιπάλους της, άλλους συνέτρι­

γιω ν του Κωνσταντίνου Εξ δημοφ ιλώ ν και φιλόδο­

ψε ανελέητα με τη δύναμη και άλλους απομάκρυνε α­

ξων πρ ιγκ ίπω ν που είχε κάθε λόγο να τους φοβάται.

θόρυβα από τις θέσεις όπου ενοχλούσαν. Μία συνω­

Μάταια ο πατέρας τους, πριν πεθάνει, τους είχε βάλει

μοσία είχε καταστρωθεί για να ανεβάσει στο θρόνο

να ορκιστούν ότι δεν θα συνωμοτήσουν ποτέ κατά

τους Καίσαρες. Την εκμεταλλεύθηκε για να επαναφέ­

του νόμιμου ηγεμόνα. Αμέσως μετά την άνοδο στο

ρει τους κουνιάδους της στην τάξη και για να μην α­

θρόνο του Λέοντοςτου Δ ' είχαν σπεύσει να παραβούν

γνοεί κανείς την ανεπανόρθωτη πτώση τους, τους υ­

τους όρκους τους. Και αν και μετά απ’ αυτή την προ­

ποχρέωσε, στις γιορτές των Χριστουγέννων του έτους

δοσία, ο μεγαλύτερος απ’ αυτούς, ο Καίσαρ Ν ικηφό­

780, να λάβουν μέρος στην Αγία Σοφία, μπροστά σ’

ρος, καθαιρέθηκε από το αξίωμά του και εξορίστηκε

ολόκληρο το λαό της πρωτεύουσας, στις επίσημες τε­

στη μακρινή Χερσώνα, πολλοί οπαδοί επέμεναν να

λετές που σημάδευαν εκείνη την άγια ημέρα. Ταυτό­

δουλεύουν για λογαριασμό τους. Από την άλλη πλευ­

χρονα, άλλαζε σιγά-σιγά το προσω πικό του παλατιού.

ρά, όλες οι ανώτερες κυβερνητικές θέσεις είχαν κατα­

Εξασφάλισε τιμές για την οικογένειά της και αποκα­

ληφθεί από ένθερμους εικονοκλάστες. Ο κύριος των

τέστησε τον αδελφό της, τον ανιψιό της, την εξαδέλφη

γραφείων, διευθυντής της καγκελαρίας, ο δομέστικος

της και άλλους συγγενείς. Εξευτέλιζε τους παλιούς

των σχολών, ανώτατος διοικητής του στρατού, ήταν

στρατηγούς του Κωνσταντίνου Ε ' και ιδ ίω ς τον φοβε­

παλιοί και πιστοί υπηρέτες του πεθαμένου βασιλέα

ρό Μ ιχαήλ Λαχανοδράκοντα, στρατηγό των θρακη-

Κωνσταντίνου Ε'. Η σύγκλητος, οι ανώτεροι αξιωμα-

σίων, που είχε γίνει διάσημος για το άγριο μίσος που

τούχοι της επαρχιακής διοίκησης, δεν ήταν λιγότερο

έτρεφε κατά των μοναχώ ν και για την εύθυμη αγριό­

αφοσιωμένοι στην πολιτική της προηγούμενης βασι­

τητα με την οποία τους επέβαλλε το γάμο. Στη θέση

λείας. Τέλος, η Εκκλησία, που διοικούταν από τον

τους εγκατέστησε στις μεγάλες διοικήσεις δικούς της

πατριάρχη Παύλο, ήταν γεμάτη από εχθρούς των ει­

ανθρώπους, κυρίως ευνούχους του οίκου της και του

κόνων. Με τέτοιου είδους ανθρώπους, η Ειρήνη δεν

στενού της περιβάλλοντος. Τους μεταβίβασε αθόρυβα

μπορούσε να κάνει τίποτα κι εκείνοι υποπτεύονταν

όλα τα μεγάλα αξιώματα των ανακτόρων και της διο ί­

με το δίκιο τους τα αισθήματα της βασίλισσας και φο­

κησης. Ανάμεσά τους επέλεξε τελικά τον πρω θυ­

βούνταν μελλοντικές απόπειρες αντίδρασης από την

πουργό της, τον Σταυράκιο. Αυτός ο άνθρωπος, μεγάλος ευνοούμενος της βασί­

πλευρά της. Γ ία να υλοποιήσει τα σχέδια της ευλάβει-

737

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

λισσας, έγινε χάρη στην εύνοιά της πατρίκιος και λο­

τε ο Λέων Δ ' από τη βασιλική. Ξανάβαζε επίσημα μέ­

γοθέτης του δρόμου. Πολύ γρήγορα έγινε ο αναμφι­

σα στο βωμό τους τα λείψανα της αγίας Ευφημίας,

σβήτητος και παντοδύναμος κύριος του Ιερού Παλα­

που είχαν πεταχτεί στη θάλασσα κατά διαταγή του

τιού. Διπλωμάτης, ήταν αυτός που διαπραγματεύθη-

Κωνσταντίνου Ε ' και είχαν ξαναβρεθεί με θαυμαστό

κε την ειρήνη με τους Άραβες. Ως στρατηγός, κατέστει­

τρόπο. Και το κόμμα των πιστών, ενθουσιασμένο α­

λε την εξέγερση των Σλάβων και, για να ανυψώσει α­

πό αυτές τις εκδηλώσεις, χαιρέτιζε σαν ανέλπιστο

κόμη περισσότερο το γόητρό του, η Ειρήνη τον τίμη­

θαύμα την άνοδο στο θρόνο της ευσεβούς ηγεμονίδας

σε με επίσημο θρίαμβο στον Ιππόδρομο. Μάταια ο

και ευχαριστούσε το θεό που “με το χέρι μιας χήρας

στρατός, δυσαρεστημένος από ένα τέτοιο αρχηγό, δεν

κι ενός ορφανού θα ανέτρεπε την ασέβεια και θα έβα­

έκρυβε καθόλου το μίσος του γ ι’ αυτό τοντυχάρπαστο.

ζε τέλος στη δουλεία της Εκκλησίας”.

Εκείνος, σίγουρος για την εύνοιά της, αύξανε συνε­

Μια επιδέξια εξυφασμένη δολοπλοκία εξασφάλι­

χώ ς την αλαζονεία και την αναίδειά του. Πράγματι, ε­

σε στην Ειρήνη τη μοναδική εξουσία που της έλειπε,

π ί είκοσι χρόνια, ακολουθώντας πιστά την τύχη της

το πατριαρχείο. Το 784 ξαφνικά - χω ρίς να έχει ζη­

Ειρήνης, έπεφτε μαζί της και ξανανέβαινε μαζί της

τήσει τη γνώ μη της κυβέρνησης, ό π ω ς βεβαιώνει ο

στην εξουσία. Και ίσω ς αυτός ο ενεργητικός, δραστή­

Θεοφάνης, πιθανότατα μετά από υπόδειξη του παλα­

ριος, φιλόδοξος άνθρωπος, του οποίου την αξία δεν

τιού - ο πατριάρχης Παύλος παραιτήθηκε και απο­

μπορούμε να παραγνωρίσουμε, ήταν συχνά η διά­

σύρθηκε σ’ ένα μοναστήρι, δηλώνοντας σ’ όποιον ή­

νοια που ενέπνεε τα σχέδια της ηγεμονίδας. Βλέπου­

θελε να τον ακούσει ότι, γεμάτος τύψεις για τις αμαρ­

με όμω ς επίσης ποια ιδιάζουσα τροπή και ποια εικό­

τίες του, ήθελε να εξιλεωθεί για τα εγκλήματα που εί­

να κλίκας έδωσε από την αρχή στη διακυβέρνηση της

χε διαπράξει κατά των εικόνω ν και να πεθάνει του­

Ειρήνης αυτή η επέμβαση των ευνούχων σε όλα τα

λάχιστον συμφιλιω μένος με τον θεό. Η Ειρήνη εκ­

ζητήματα της μοναρχίας.

μεταλλεύτηκε πολύ επιδέξια αυτή την απόφαση,

Ενώ άλλαζε το προσω πικό της κυβέρνησης, η Ει­

που προκάλεσε μεγάλο θόρυβο στην πρωτεύουσα

ρήνη μετέβαλλε ταυτόχρονα τη γενική πολιτική της

και διάλεξε στη θέση του Παύλου ω ς επικεφαλής της

αυτοκρατορίας/Εβαζε τέλος στον πόλεμο στην Ανατο­

Εκκλησίας έναν σίγουρο άνθρωπο, ένα λαϊκό, τον

λή, αναζητούσε στη Δύση ένα τρόπο προσέγγισης με

αυτοκρατορικό γραμματέα Ταράσιο. Ο άνθρω πος αυ­

την παποσύνη και συνήπτε συμφωνία με τον Καρλο-

τός, έξυπνος πολιτικός, έπαιξε θαυμάσια το ρόλο

μάγνο. Και πάνω απ’ όλα έδειχνε μια άγνωστη εδώ

που του είχε ασφαλώς ορίσει η αυτοκράτειρα. Όταν

και πολλά χρόνια ανεκτικότητα στα θρησκευτικά ζη­

προτάθηκε το όνομά του, όταν η ίδια η αυτοκράτειρα

τήματα. “Οι ευσεβείς, λέει ένας χρονογράφος της επο­

τον παρακάλεσε να δεχθεί τον διορισμό του, αρνή-

χής, ξανάρχισαν να μιλάνε ελεύθερα, ο λόγος του θ ε ­

θηκε και ζήτησε να του επιτρέψουν να εξηγήσει

ού να διαδίδεται χω ρίς εμπόδια. Όσοι αναζητούσαν

μπροστά στο λαό τα αίτια της άρνησής του. Και σε έ­

την αιώ νια σωτηρία μπορούσαν χω ρίς δυσκολία να

να μακροσκελή λόγο, μίλησε για την αξιοθρήνητη

αποσυρθούν από τα εγκόσμια και τιμούσαν για μια α­

κατάσταση της Εκκλησίας, για τις έριδες που την α­

κόμη φορά τη δόξα του θεού. Τα μοναστήρια γνώ ρι­

ναστάτωναν, για το σχίσμα που τη χώριζε από τη Ρώ ­

σαν νέα άνθηση και το καλό απλώθηκε παντού”. Οι

μη, και πολύ επιδέξια, σαν αντάλλαγμα για την απο­

μοναχοί έκαναν και πάλι την εμφάνισή τους στην

δοχή του διορισμού του, έριξε την ιδέα μιας οικου­

Κωνσταντινούπολη/Οσοι ήθελαν να γίνουν μοναχοί

μενικής συνόδου που θα αποκαθιστούσε την ειρήνη

έβρισκαν ξανά τις πόρτες των μοναστηριών ανοιχτές.

και την ενότητα στον χριστιανικό κόσμο. Ταυτόχρο­

Η αυτοκράτειρα προσπαθούσε με πείσμα να επανορ­

να, με μια έξυπνη στροφή, αποκήρυσσε την εικονο­

θώσει τις ιεροσυλίες του προηγούμενου καθεστώτος.

κλαστική σύνοδο του 753 και τηςαρνιόταν κάθε κα­

Πήγαινε με μεγάλη πο μ π ή να επιστρέφει στην Αγία

νονική εξουσία, καθώς το μόνο που είχε κάνει ήταν

Σοφία το πολύτιμο στέμμα που είχε αφαιρέσει κάπο­

να καταγράψει αποφάσεις που είχαν ληφθεί παράνο­

738

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H C B V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

μα για θρησκευτικά θέματα από την πολιτική εξου­

λοπλοκίας και την πονηριά τους. Με το χρήμα και τις

σία. Αφού προετοίμασε έτσι το έδαφος για τα σχέδια

υποσχέσεις, προσεταιρίστηκαν στις απόψεις της κυ­

της αυτοκράτειρας, τελικά υποχώρησε και αφού πέ­

βέρνησης τα ασιατικά σώματα στρατού που φθονού­

ρασε διαδοχικά όλους τους βαθμούς της ιεροσύνης,

σαν ανέκαθεν τους στρατιώτες που υπηρετούσαν στη

ανέβηκε στον πατριαρχικό θρόνο.

φρουρά της πρωτεύουσας. Στη συνέχεια ανήγγειλαν

Μ’ ένα τόσο πολύτιμο σύμμαχο, η Ειρήνη πίστεψε

μια μεγάλη εκστρατεία κατά των Αράβων. Τα συντάγ­

πω ς μπορούσε να παίξει με ανοιχτά χαρτιά. Προ­

ματα της φρουράς ξεκίνησαν πρώτα για την εκστρα­

σκλήσεις που στάλθηκαν σ’ ολόκληρη την αυτοκρα­

τεία. Αμέσως, αντικαταστάθηκαν στην Κωνσταντι­

τορία κάλεσαν στην Κωνσταντινούπολη, την άνοιξη

νούπολη από τάγματα των ο π ο ίω ν η πίστη ήταν εξα­

του 786, τους ηγέτες της χριστιανοσύνης και η νίκη

σφαλισμένη. Ταυτόχρονα, για να εξαναγκάσουν τους

θεωρούταν σίγουρη. Είχαν λογαριάσει όμω ς χω ρίς

αντιπάλους τους σε υποταγή, συλλάμβαναν τις γυναί­

την αντίσταση μιας μερίδας τω ν επισκόπω ν, και κυ­

κες και τα παιδιά και δήμευαν τις περιουσίες των

ρίως χω ρίς την εχθρότητα των συνταγμάτων της αυ­

στρατιωτών που είχαν σταλεί στα σύνορα. Έχοντας

τοκρατορικής φρουράς, πιστώ ν στην ανάμνηση του

στα χέρια της αυτούς τους πολύτιμους ομήρους, η κυ­

Κωνσταντίνου Ε ' και προσκολλημένων στην πολιτι­

βέρνηση μπόρεσε χω ρίς κίνδυνο να σπάσει, να απο­

κή του δοξασμένου αυτού αυτοκράτορα. Κατάλαβαν

λύσει και να διαλύσει τα αντιφρονούντα συντάγματα

το λάθος τους από την ημέρα κιόλας που η σύνοδος

της φρουράς. Η Ειρήνη είχε τώρα την απαραίτητη υ­

άρχισε τις εργασίες της στην εκκλησία των Α γίων

ποστήριξη για τα σχέδιά της, ένα στρατό δικό της με

Αποστόλων. Οι επίσκοποι συνεδρίαζαν επίσημα,

αφοσιωμένους αρχηγούς. Ωστόσο, δεν ρίσκαρε να ε­

στις θέσεις των κατηχουμένων της βασιλικής η Ειρή­

παναλάβει στην Κωνσταντινούπολη την αποτυχημέ­

νη με το γιο της παρακολουθούσαν τη συνεδρίαση.

νη απόπειρα του 786. Η οικουμενική σύνοδος συ­

Από τη θέση του προέδρου ο Πλάτων, ηγούμενος του

νήλθε στη Νίκαια το 787. Κάτω από την παντοδύνα­

Σακκουδίου, ένας από τους πιο φλογερούς υπερα­

μη επιρροή της αυλής, του πατριάρχη και τω ν μονα­

σπιστές των εικόνων, απάγγελλε μία ομιλία κατάλ­

χών, αναθεμάτισε αδίστακτα τις εικονοκλαστικές α­

ληλη για τις περιστάσεις όταν ξαφνικά, με το ξίφος

ποφάσεις του 753 και αποκατέστησε σε όλη την έ­

στο χέρι, οι στρατιώτες όρμησαν μέσα στην εκκλη­

κτασή της τη λατρεία των εικόνω ν και την ορθοδο­

σία, απειλώντας με θάνατο τους αρχιερείς. Μάταια η

ξία. Στη συνέχεια, τον Νοέμβριο του 787, οι πατέρες

Ειρήνη, με αρκετό θάρρος, προσπάθησε να παρέμβει

της συνόδου μεταφέρθηκαν στην πρωτεύουσα, και

και να ηρεμήσει τα πνεύματα. Οι προσπάθειέςτης ή­

σε μια τελευταία επίσημη συνεδρίαση που έγινε στο

ταν ανίσχυρες, η εξουσία της παραγνωρισμένη. Οι

ανάκτορο της Μαγναύρας, παρουσία των απεσταλμέ­

ορθόδοξοι επίσκοποι βρίστηκαν, προπηλακίστη­

ν ω ν του πάπα Αδριανού, η Ειρήνη υπέγραψε με το

καν, σκορπίστηκαν. Βλέποντας αυτό το θέαμα, οι ει­

χέρι της τους κανόνες που αποκαθιστούσαν τις αγα­

κονοκλάστες αρχιερείς ενώ θηκαν με το στρατό και

πημένες της πεποιθήσεις.

άρχισαν να χειροκροτούν και να φωνάζουν: “Ν ική­

Έτσι, σε επτά χρόνια εξυπνάδας και υπομονής, η

σαμε! Νικήσαμε!” Η ίδια η Ειρήνη δυσκολεύτηκε να

Ειρήνη, παρά τις κάποιες βιαστικές κινήσεις, είχε γί­

ξεφύγει από “τα νύχια αυτών των λιονταριών”, όπω ς

νει παντοδύναμη. Είχε ικανοποιήσει την Εκκλησία

γράφει ένας εκκλησιαστικός χρονογράφος και οι ο­

και την ευσέβειά της. Κυρίως, είχε ποδοπατήσει όλα

παδοί της, αν και δεν είχε χυθεί ούτε μια σταγόνα α­

όσα αποτελούσαν εμπόδιο στη φιλοδοξία ης. Και οι

πό το αίμα της, την ανακήρυξαν μάρτυρα.

φίλοι της οι πιστοί, περήφανοι για μια τέτοια ηγεμο­

Είχαν βιαστεί πολύ: σε λίγο όλα θα ξανάρχιζαν από

νίδα, χαιρέτιζαν στο πρόσω πό της “την αυτοκράτειρα-

την αρχή. Αυτή τη φορά φρόντισαν να εξασφαλίσουν

στήριγμα του Χριστού, εκείνη που η διακυβέρνησή

τη νίκη. Η βασίλισσα και ο πρω θυπουργός της μετα­

της, όπω ς και το όνομά της, ήταν εχέγγυο ειρήνης”

χειρίστηκαν γ ι’ αυτό το σκοπό όλο το πνεύμα της δο­

(χριστοφόρος Ειρήνη, η φερω νύμω ς βασιβεόσασα).

739

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Τ

ην ίδια στιγμή που η Ειρήνη κέρδιζε αυτή

οι δικαιολογίες είναι εντελώς απαράδεκτες: κρίνο­

τη νίκη, τη στιγμή που ο θρίαμβός της φ αι­

ντας από όσα ξέρουμε για την Ειρήνη, είναι βέβαιο

νόταν πλήρης, η φιλοδοξία της απειλούταν

ότι είχε σαφή επίγνω ση και απόλυτη ευθύνη για τις πράξεις της.Έ πρεπε να διαφυλάξει το έργο που μό­

σοβαρά. Ο Κωνσταντίνος Σ Τ' μεγάλωνε. Ή ταν δεκαεφτά

λις είχε πετύχει, να διατηρήσει την εξουσία που κα­

χρόνων. Ανάμεσα στο γιο που ήθελε να βασιλεύσει

τείχε: γι’ αυτό δεν δίστασε ούτε μπροστά στη μάχη

και τη μητέρα που αγαπούσε με πάθος την υπέρτατη

ούτε μπροστά στο έγκλημα.

εξουσία, η σύγκρουση ήταν μοιραία, αναπόφευκτη,

Αυταρχική και γεμάτη πάθος, η Ειρήνη εξακολου­

θ α ξεπερνούσε σε φρίκη κάθε φαντασία. Γ ία να εξη­

θούσε να μεταχειρίζεται σαν μικρό π α ιδ ί τον έφηβο

γήσουν αυτή τη φρικτή διαμάχη, οι ευσεβείς ιστορι­

γιο της. Κάποτε, στην αυγή της βασιλείας, είχε δια-

κοί της εποχής δεν βρήκαν άλλη διέξοδο από την ε­

πραγματευθεί, από πολιτικό συμφέρον, ένα σχέδιο

πέμβαση του διαβόλου και θέλοντας να δικαιολογή­

γάμου ανάμεσα στον Κωνσταντίνο Σ Τ' και μια κόρη

σουν την ευσεβέστατη αυτοκράτειρα, επέρριψαν όσο

του Καρλομάγνου. Στο Αιξ λα Σαπέλ ένας ευνούχος

περισσότερο μπορούσαν το κακό που έκανε στους

του παλατιού επιφορτίστηκε να διδάξει στη νεαρή

κακούς συμβούλους της. Στην πραγματικότητα αυτές

Ροθρούδη τη γλώσσα και τα έθιμα της μελλοντικής

Η Ζ' Οικουμενική Σύνοδος στη Νίκαια ίο 787· μεταξύ άλλων διακρίνονται η Ειρήνη η Αθηναία και ο πατριάρχης Ταράσιος.

740

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P lX C

πατρίδας της, και οι σοφοί της π α λα πνή ς Ακαδη­

τωσε μέσα της τη μητρική αγάπη. Χτύπησε βίαια. Οι

μίας, υπερήφανοι για την ένωση που ετοιμαζόταν,

συνωμότες που συνελήφθησαν βασανίστηκαν, εξο­

είχαν αποκτήσει την επιθυμία να μάθουν ελληνικά.

ρίστηκαν ή φυλακίστηκαν. Πράγμα ακόμη σοβαρό­

Η πολιτική ξέκανε ό,τι είχε κάνει η πολιτική. Μετά

τερο, ο ίδιος ο αυτοκράτορας τιμω ρήθηκε με ραβδι-

την αποκατάσταση της ειρήνης με τη Ρώμη, η συμ­

σμούς σαν άτακτο πα ιδί, λιγότερο σημαντικό από τη

φ ω νία με τους Φράγκους φαινόταν λιγότερο απαραί­

μητέρα του, και τέθηκε για πολλές ημέρες υπό πε­

τητη στην Ειρήνη. Φοβόταν κυρίως, όπω ς λέγεται,

ριορισμό στο διαμέρισμά του. Μετά α π ’ αυτό η αυτο-

μ ή π ω ς ο πανίσχυρος Κάρολος γίνει πολύ γερό στή­

κράτειρα πίστεψε ότι ο θρίαμβός της ήταν σίγουρος.

ριγμα για την αδυναμία του γαμπρού του και τον

Οι κόλακές της συντηρούσαν την ψευδαίσθησή της,

βοηθήσει να γίνει κύριος της μοναρχίας. Έσπασε

βεβαιώνοντας ότι “ο ίδιος ο θ ε ό ς δεν ήθελε καθόλου

λοιπόν τη συμφω νία και παρά τις αντιρρήσεις του

να βασιλέψει ο γιος της”. Δ εισιδαίμω ν και εύπιστη

Κωνσταντίνου ΣΤ', που είχε ερωτευτεί εξ αποστάσε-

όπω ς όλοι οι σύγχρονοί της, αφηνόταν να πείθεται

ω ς τη νεαρή πριγκίπισσα της Δύσης, του επέβαλε έ­

από αυτά τα λόγια και από τους χρησμούς τω ν μάντε­

να άλλο γάμο. Αφηγήθηκα ήδη, παραθέτοντας ένα

ω ν που της υπόσχονταν το θρόνο. Και για να τον εξα­

ωραίο απόσπασμα του βίου του αγίου Φιλάρετου

σφαλίσει, τα έπαιξε όλα για όλα. Ζητήθηκε από το

πώς, σύμφω να με το έθιμο, οι αυτοκρατορικοί αγγε­

στρατό να δώσει νέο όρκο πίστης. Οι στρατιώτες α­

λιοφόροι διέσχισαν τις επαρχίες για να βρουν μια

ναγκάστηκαν να δώ σουν τον απροσδόκητο και μο­

μνηστή αντάξια του βασιλέως και πώ ς, ανάμεσα στις

ναδικό όρκο: ‘Ό σο ζεις, δεν θα αναγνωρίσουμε ποτέ

υποψ ήφιες συζύγους του Κωνσταντίνου, η Ειρήνη

τον γιο σου ω ς αυτοκράτορα”. Και στις επίσημες ε­

και ο πρω θυπουργός της επέλεξαν μια νεαρή Αρμέ­

πευφ η μίες το όνομα της Ε ιρήνης τοποθετήθηκε

νισσα από το θέμα της Παφλαγονίας, τη Μαρία της

μπροστά από το όνομα του Κωνσταντίνου.

Αμνίας.Ή ταν όμορφη, έξυπνη, ευσεβής και επιπλέ­

Κι αυτή τη φορά, ό π ω ς και το 786, η φλογερή και

ον καταγόταν από πολύ ταπεινή οικογένεια. Καθώς

φιλόδοξη πριγκίπισσα είχε βιαστεί πολύ. Το 790,

χρωστούσε τα πάντα στην Ειρήνη, πίστεψαν ότι θα

ξέσπασε ένα πραξικόπημα ανάμεσα στα συντάγματα

υποτασσόταν στη θέληση τηςευεργέτισσάςτης και ό­

της Ασίας υπέρ του νεαρού κηδεμονευόμενου αυτο­

τι η αυτοκράτειρα δεν θα είχε να φοβηθεί καμία ενο­

κράτορα. Από το στρατιωτικό σώμα της Αρμενίας, η

χλητική και άτοπη φιλοδοξία από αυτή τη νύφη.

εξέγερση εξαπλώθηκε στα άλλα θέματα. Πολύ σύ­

Έτσι ο γάμος αποφασίστηκε και ο Κωνσταντίνος α­

ντομα όλα τα στρατεύματα, συγκεντρωμένα, απαι­

ναγκάστηκε να υπακούσει. Αυτά συνέβαιναν το Νο­

τούσαν την απελευθέρωση του Κωνσταντίνου ΣΤ'

έμβριο του 788.

και την αναγνώρισή του ω ς μοναδικού και πραγμα­

Εξάλλου, η Ειρήνη κρατούσε προσεκτικά το γιο

τικού βασιλέως. Η Ειρήνη φοβήθηκε και υποχώ ρη­

της έξω από όλα τα ζητήματα. Ο αυτοκράτορας ήταν

σε. Αναγκάστηκε να ελευθερώσει το γιο της και να

σαν απομονω μένος μέσα στην ίδια την αυλή του,

παραιτηθεί από την εξουσία. Αδύναμη και εξοργι­

χω ρίς φίλους, χω ρίς επιρροή. Από την άλλη πλευρά

σμένη, είδε να απομακρύνουν και να ατιμάζουν τους

ο πανίσχυρος Σταυράκιος κυβερνούσε σύμφω να με

πιο αγαπητούς φίλους της. Ο πρω θυπουργός Σταυ­

τα καπρίτσια του, αναιδής και αλαζονικός και όλοι

ράκιος κουρεύτηκε και εξορίστηκε στην Αρμενία. Ο

υποκλίνονταν ταπεινά μπροστά στον ευνοούμενο.

Αέτιος, ένας άλλος από τους οικείους της, μοιράστη­

Τελικά, ο νεαρός ηγεμόνας επαναστάτησε ενάντια σ’

κε την ατίμωσή του. Εκείνη αναγκάστηκε να απο­

αυτή την κηδεμονία. Μαζί με μερικούς από τους οι­

συρθεί στο θαυμάσιο ανάκτορό της του Ελευθερίου

κείους του, συνωμότησε κατά του πρωθυπουργού. Η

και γύρω από τον νεαρό ηγεμόνα που ανακηρύχθη­

εξέλιξη ήταν πολύ κακή γ ι’ αυτόν. Μετά την αποκά­

κε επίσημα αυτοκράτορας, είδε να επιστρέφουν όλοι

λυψη της συνωμοσίας, η Ειρήνη ένιωσε ότι απειλεί­

εκείνοι που εκείνη είχε πολεμήσει, όλοι οι εχθροί

ται άμεσα. Από την ημέρα εκείνη, η φιλοδοξία σκό­

τω ν εικόνω ν που είχε αποκαταστήσει, και πρώτο

741

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

ΙΟ ΊΓΟ ΡΙΧ ΊΓΗΟ ΚΥΖΧΝΤΊΝΗΟ X V 'T O K PX 'T O PlX C

πρώτο τον γηραιό Μ ιχαήλ Λαχανοδράκοντα, που

στος, σκληρός και δειλός, να τον κάνει να χάσει την

τοποθετήθηκε στο υψηλό αξίωμα του κυρίου των

εκτίμηση των στρατιωτών, να του στερήσει την εύ­

γραφείων.

νοια του λαού και να τον κάνει τελικά να χάσει την εκτίμηση της Εκκλησίας.

Ό μω ς, ο Κωνσταντίνος ΣΤ' δεν έτρεφε κανένα μί­ σος για τη μητέρα του. Μ όλις ένας χρόνος είχε περά­

Πρώτα-πρώτα χρησιμοποίησε την ανακτημένη ε­

σει από την πτώση της Ειρήνης όταν, τον Ιανουάριο

πιρροή της για να διεγείρει τις υποψίες του νεαρού

του 792, υποκύπτοντας στις παρακλήσεις της, ο νεα­

Κωνσταντίνου κατά του Αλεξίου Μοσελά, του στρα­

ρός ηγεμόνας της ξανάδωσε τον τίτλο της αυτοκράτει-

τηγού που είχε κάνει το πραξικόπημα του 7 9 0 και

ρας, την ξανακάλεσε στο Ιερό Παλάτι και μοιράστηκε

κατάφερε να τον ενοχοποιήσει τόσο, ώστε ο αυτο-

την εξουσία μαζί της. Μαζί μ’ εκείνη, η αδυναμία του

κράτορας τον ατίμασε και διέταξε να τον φυλακί­

βασιλέως επανέφερε στα πράγματα τον ευνούχο

σουν και στη συνέχεια να τον τυφλώσουν. Αυτό ή­

Σταυράκιο, τον ευνοούμενο της. Η Ειρήνη ξαναγύρι-

ταν διπλό όφελος για την Ειρήνη: έπαιρνε εκδίκη­

ζε γεμάτη εκδίκηση, διψώντας να τιμωρήσει εκεί­

ση από έναν άνθρω πο που είχε προδώ σει την εμ π ι­

νους που την είχαν προδώ σει και θέλοντας περισσό­

στοσύνη της και ξεσήκωνε εναντίον του Κωνσταντί­

τερο παρά ποτέ να πραγματοποιήσει το φιλόδοξο ό­

νου Σ Τ' τα στρατεύματα της Αρμενίας, το καλύτερο

νειρό της. Αυτή τη φορά όμως, για να το πραγματο­

στήριγμά του. Ακούγοντας την είδηση της μεταχεί­

ποιήσει, θα δειχνόταν περισσότερο επιτήδεια. Το

ρισης που επιφυλάχθηκε σ’ έναν αρχηγό που αγα­

7 9 0 είχε θεωρήσει πολύ σίγουρη την επιτυχία. Είχε

πούσαν, τα συντάγματα εξεγέρθηκον. Το 793 ο ίδιος

θελήσει να βιάσει τα πράγματα και να πάρει μονο­

ο βασιλεύς αναγκάστηκε να πάει να καταστείλει την

μιάς το θρόνο. Με τις βιαιότητές της ενάντια στο γιο

εξέγερση. Το έκανε με εξαιρετική σκληρότητα και έ­

της, είχε σκανδαλίσει την κοινή γνώ μη και ξεσηκώ­

τσι έχασε ολοκληρωτικά την υποστήριξη τω ν στρα­

σει το στρατό. Έχοντας διδαχθεί από την αποτυχία

τιωτών. Ταυτόχρονα, καθώ ς μία πολιτική μερίδα ε­

της, τώρα προετοίμασε υπομονετικά το θρίαμβό της

ξακολουθούσε να υποστηρίζει τους θείους του, τους

επί πέντε χρόνια με τις πιο λεπτές ίντριγκες και τις

Καίσαρες, ακολουθώντας τις συμβουλές της Ειρή­

καλύτερες “κομπίνες”.

νης, ο αυτοκράτορας καταδίκασε τον μεγαλύτερο σε

Ο Κωνσταντίνος Σ Τ' είχε αναμφισβήτητα προσό­

τύφλωση και διέταξε να κόψουν τη γλώσσα τω ν υ­

ντα. Ό π ω ς και ο π α π π ο ύ ς του ήταν ένας ηγεμόνας

π ό λ ο ιπ ω ν τεσσάρων. Ή ταν μια εντελώς περιττή

θαρραλέος, ενεργητικός, έξυπνος και ικανός. Ακόμη

σκληρότητα που τον έκανε να χάσει τη δημοτικότη-

και οι αντίπαλοί του πλέκουν το εγκώμιό του και

τά του, κυρίως μεταξύ τω ν εικονοκλαστών που αγα­

του αναγνωρίζουν πολεμικές αρετές και μια πραγ­

πούσαν στα θύματα την ανάμνηση του πατέρα τους,

ματική ικανότητα διακυβέρνησης. Οι κατηγορίες ε­

του Κωνσταντίνου Ε'. Τέλος η αυτοκράτειρα, για να

ναντίον του και κυρίως ο έκλυτος βίος για τον οποίο

ξεσηκώσει ακόμη περισσότερο την κοινή γνώ μη

τον κατηγορούν, δεν είναι τόσο γενικές όσο θα μ πο­

κατά του γιου της επινόησε ένα τελευταίο μέσο, το

ρούσε κανείς να πιστέψει εκ πρώ της όψεως και α­

πιο μακιαβελικό α π ’ όλα.

φορούν κυρίως το σκάνδαλο που προκάλεσε με τον

Ό π ω ς ξέρουμε, ο Κωνσταντίνος ΣΤ' δεν αγαπούσε

δεύτερο γάμο του. Τέλεια ορθόδοξος, ήταν πολύ δη ­

καθόλου τη γυναίκα του, παρόλο που του είχε χαρί­

μ οφ ιλής στις κατώτερες τάξεις και η Εκκλησία δεν

σει δύο κόρες, την Ευφροσύνη και την Ειρήνη. Είχε

τον έβλεπε με καθόλου κακό μάτι. Δραστήριος και

ερωμένες. Μετά την επιστροφή της Ε ιρήνης στο πα­

γενναίος στρατηγός, έτοιμος να ξαναρχίσει τον π ό ­

λάτι δεν άργησε να ερωτευτεί μια από τις δεσποινί­

λεμο εναντίον των Βουλγάρων και τω ν Αράβων, ά­

δες των τιμώ ν της βασιλομήτορος. Ονομαζόταν θ ε ­

ρεσε στο στρατό. Η Ειρήνη κατάφερε να καταστρέψει

οδότη και ήταν γόνος μιας από τις μεγάλες οικογέ­

διαδοχικά τις σχέσεις του ηγεμόνα με τους καλύτε­

νειες της πρωτεύουσας και συγγενής με μερικούς α­

ρους φίλους του, να τον κάνει να φαίνεται αχάρι­

πό τους διασημότερους άνδρες της ορθόδοξης παρά-

742

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H C K Y ZX N TIN H G X Y T O K P X T O P lX C

τάξης, τον ηγούμενο του Σακκουδίου Πλάτωνα και

δα να τους εξευμενίσει, έφθασε στο σημείο να τους

τον ανιψιό του Θεόδωρο. Η Ειρήνη ενθάρρυνε το

επισκεφτεί αυτοπροσώ πω ς. Οι προσπάθειές του

πάθος του γιου της για την ακόλουθό της και τον έ­

δεν είχαν κανένα αποτέλεσμα. «Ακόμη κι αν χρεια­

πεισε να απαρνηθεί τη σύζυγό του για να παντρευτεί

στεί να χύσουμε το αίμα μας», δήλω νε ο Θ εόδωρος

τη νέα. Ήξερε πολύ καλά το σκάνδαλο που θα προ-

Στουδίτης, «θα το χύσουμε με χαρά».

καλούσε η ενέργεια του ηγεμόνα και τις επιπτώ σεις

Μπροστά σ’ αυτή την αδιαλλαξία, ο αυτοκράτορας

του στα σχέδιά της. Ο Κωνσταντίνος ΣΤ' άκουσε

έκανε το λάθος να χάσει την υπομονή του: αποφάσι­

πρόθυμα τις συμβουλές της. Τότε εξυψάνθηκε στο

σε να αντιδράσει με τη βία. Διατάχθηκαν συλλή­

παλάτι, για να απαλλαγεί από τη Μαρία, μια περίερ­

ψεις. Ορισμένοι μοναχοί τιμω ρήθηκαν με ραβδι­

γη ίντριγκα, στην οποία θα επανέλθω αργότερα,

σμό, φυλακίστηκαν ή εξορίστηκαν. Η υπόλοιπη

γιατί είναι εντελώς χαρακτηριστική για τα βυζαντινά

κοινότητα σκορπίστηκε. Αυτά τα μέτρα, όμως, είχαν

ήθη της εποχής. Το γεγονός είναι ότι τελικά, παρά

σαν μοναδικό αποτέλεσμα να περιπλέξουν την κα­

την αντίσταση του πατριάρχη, ο αυτοκράτορας έ­

τάσταση. Παντού οι μοναχοί εξαπέλυαν μύδρους

κλεισε τη γυναίκα του στο μοναστήρι και τον Σε­

κατά του τυράννου, κατά του «νέου Η ρώδη», και α­

πτέμβριο του 795 παντρεύτηκε τη θεοδότη.

κόμη και μέσα στο ανάκτορό του, ο ηγούμενος Πλά­

Οι προβλέψεις της Ε ιρήνης δεν άργησαν να επα-

τω ν τον πρόσβαλλε καταπρόσωπο. Ο Κωνσταντίνος

ληθευθούν. Σε ολόκληρο το χριστιανικό Βυζάντιο

ΣΤ' συνήλθε. Αρκέστηκε να απαντήσει ψύχραιμα

και ακόμη και στις πιο μακρινές επαρχίες, η παρά­

στις προσβολές του ηγούμενου: «Δεν θέλω να δη μ ι­

νομη ένωση προκάλεσε τη γενική κατακραυγή. Η

ουργήσω μάρτυρες», και τον άφησε να λέει. Δυστυ­

παράταξη τω ν πιστώ ν, φοβερά σκανδαλισμένη,

χώ ς για κείνον, είχε ήδη κάνει πολλά. Η κοινή γν ώ ­

μαινόταν κατά του αυτοκράτορα. Οι μοναχοί, ρίχνο­

μη είχε εξεγερθεί κατά του νεαρού ηγεμόνα. Η Ειρή­

ντας λάδι στη φωτιά, εξαπέλυαν μύδρους κατά του

νη εκμεταλλεύτηκε την κατάσταση.

δίγαμου και έκλυτου αυτοκράτορα και οργίζονταν

Στο διάστημα της διαμονής της αυλής στην Πρού­

για την αδυναμία του πατριάρχη Ταρασίου που, πά ­

σα, η βασιλομήτωρ κινήθηκε πολύ επιτήδεια. Εξάλ­

ντοτε «πολιτικός» ανεχόταν παρόμοια αίσχη. Η Ει­

λου, οι συνθήκες ήταν πολύ ευνοϊκέςγι’ αυτήν. Η νε­

ρήνη ενθάρρυνε και υποστήριζε παρασκηνιακά την

αρή βασίλισσα θεοδότη είχε αναγκαστεί να γυρίσει

εξέγερσή τους, «γιατί, όπ ω ς λέει ένας χρονογράφος

στην πρωτεύουσα για να γεννήσει. Και ο Κωνσταντί­

της εποχής, αντιστέκονταν στο γιο της και τον ατίμα­

νος ΣΤ', πολύ ερωτευμένος με τη γυναίκα του, υπέ­

ζαν». Πρέπει να ανατρέξει κανείς στους εκκλησια­

μενε με δυσκολία την απουσία του. Όταν τον Οκτώ­

στικούς συγγραφείς για να καταλάβει σε ποιο παρο­

βριο του 796 πληροφορήθηκε ότι είχε αποκτήσει

ξυσμό οργής έφθασε ο ευσεβής θυμός των πιστώ ν

γιο, βιάστηκε να φύγει για την Κωνσταντινούπολη.

κατά του ανυπάκουου και ανήθικου γιου, κατά του

Έτσι άφηνε το πεδίο ελεύθερο στις δολοπλοκίες της

έκλυτου και διεφ θα ρμ ένου ηγεμόνα. «Α λίμονο

Ειρήνης. Με τα δώ ρα της, τις υποσχέσεις της, την

στην πόλη που ο βασιλιάς της είναι παιδί», έλεγε ο

προσω πική γοητεία της, η Ειρήνη κατάφερε πολύ

Θεόδωρος Στουδίτης, επαναλαμβάνοντας τα λόγια

γρήγορα να κερδίσει την υποστήριξη των ανώτερων

του Εκκλησιαστή. Ο Κωνσταντίνος ΣΤ', πιο ήρεμος,

αξιωματικών της φρουράς. Τους έπεισε να δεχθούν

προσπαθούσε να γαληνέψει αυτή τη φοβερή θύελ­

ένα πραξικόπημα που θα την έκανε μόνη αυτοκρά-

λα. Ε πειδή η κύρια εστία της αντίστασης ήταν η μο­

τειρα και οι συνωμότες, που καθοδηγούνταν, όπω ς

νή του Σακκουδίου στη Βιθυνία, μεταφέρθηκε με

πάντα από τον Σταυράκιο, συμφώνησαν να περιμέ­

πρόσχημα μια θερινή διαμονή, στη λουτρόπολη της

νουν την ευνοϊκή στιγμή. Υπήρχε ωστόσο ένα μελα­

Προύσας. Από εκεί, εκμεταλλευόμενος τη γειτνίαση

νό σημείο, από το οποίο θα μπορούσαν να χαθούν

μαζί τους, έκανε ευγενικές διαπραγματεύσεις με

τα πάντα. Αρκούσε κάποια λαμπρή στρατιωτική επι­

τους μοναχούς της φ ημισμένης μονής. Με την ελπί­

τυχία για να ξαναδώσει στον Κωνσταντίνο ΣΤ' το

743

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O PIX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P IX C

κλονισμένο γόητρό του. Και ακριβώς τον Μάρτιο του

γησαν στην Κωνσταντινούπολη, τον έκλεισαν στο

797 ο βασιλεύς είχε μόλις ξεκινήσει μια εκστρατεία

Ιερό Παλάτι, στο δωμάτιο της Πορφύρας όπου είχε

κατά των Αράβων. Οι φίλοι της μητέρας του δεν δί­

γεννηθεί και εκεί, με διαταγή της μητέρας του, ο δ ή ­

στασαν καθόλου να προκαλέσουν την αποτυχία της

μιος ήρθε να του βγάλει τα μάτια. Ό μ ω ς δεν πέθανε.

εκστρατείας με ένα ψέμα που έμοιαζε πολύ με προ­

Περιορισμένος σε μια πολυτελή κατοικία, κατάφερε

δοσία. Ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να γυρίσει στην

τελικά να του επιστρέφουν τη σύζυγό του θεοδότη,

Κωνσταντινούπολη χω ρίς να συναντηθεί με τον ε­

που τον είχε υποστηρίξει θαρραλέα στην υπέρτατη

χθρό και χω ρίς να έχει κάνει τίποτα.

κρίση. Απέκτησε μάλιστα κι ένα δεύτερο γιο από αυ­

Η αποφασιστική κρίση πλησίαζε. Στις 17 Ιουλίου

τήν και πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζω ής του μέ­

797, ο Κωνσταντίνος ΣΤ' επέστρεφε από τον Ιπ π ό ­

σα σ’ ένα ήρεμο σκοτάδι. Αλλά από εκείνη τη στιγ­

δρομο στο ανάκτορο του Αγίου Μάμαντος. Οι προ­

μή, η ζωή του ω ς αυτοκράτορα είχε τελειώσει.

δότες που τον περιστοίχιζαν έκριναν κατάλληλη την

Σχεδόν κανείς δεν έκλαψε για την τύχη του δύστυ­

ευκαιρία και επιχείρησαν να τον συλλάβουν. Ό μ ω ς

χου ηγεμόνα. Οι πιστοί, με τον στενόμυαλο φανατι­

ο ηγεμόνας τους ξέ(ρυγε και ορμώντας σ’ ένα πλοίο

σμό τους, είδαν στην ατίμωσή του τη νόμιμη και

πέρασε βιαστικά στην ασιατική ακτή, στηριζόμενος

θεία τιμωρία για τη μοιχεία του, τη δίκαιη τιμωρία

στην πίστη των στρατευμάτων που κατείχαν το ανα­

για τους διω γμούς που είχε διατάξει κατά τω ν μονα­

τολικό θέμα.Ή δη η Ειρήνη, που μόλις μαθεύτηκε η

χώ ν, και τέλος ένα αξιομνημόνευτο παράδειγμα, το

είδηση της απόπειρας είχε καταλάβει το Μεγάλο Πα­

οποίο, ό π ω ς λέει ο Θεόδωρος Στουδίτης, «και οι αυ­

λάτι, είχε αρχίσει να χάνει την ψυχραιμία της. Βλέ­

τό κράτορες θα μάθουν να μην παραβιάζουν τους νό­

ποντας τους φίλους της να διστάζουν και το λαό να

μους του θεού και να μην εξαπολύουν ασεβείς δ ιώ ­

είναι ευνοϊκός προς τον Κωνσταντίνο, σκεφτόταν να

ξεις». Για μια ακόμη φορά, οι ευσεβείς ψυχές χαιρέ­

ταπεινω θεί και να στείλει στο γιο της επισκόπους

τισαν με θαυμασμό και ευγνωμοσύνη τη λυτρωτική

για να ζητήσουν χάρη, όταν το πάθος της για την υ­

πράξη της χριστιανικότατης βασίλισσας Ειρήνης.

πέρτατη εξουσία της ενέπνευσε την ιδέα να παίξει έ­

Μόνο ο χρονογράφος Θεοφάνης, παρά την αφοσίω ­

να τελευταίο χαρτί. Πολλοί άνθρω ποι του αυτοκρα-

σή του στην ηγεμονίδα, δείχνει να ένιωσε αόριστα

τορικού περιβάλλοντος είχαν συνεργαστεί μαζί της.

τη φρίκη της πράξης της: «Ο ήλιος, γράφει, σκοτεί­

Τους απείλησε να τους καταγγείλει στον βασιλέα και

νιασε επί δεκαεπτά ημέρες και δεν εξέπεμπε τις α­

να του δώσει τα σημειώματα που αποδείκνυαν την

κτίνες του, σε σημείο που τα πλοία έχαναν το δρόμο

προδοσία τους. Τρομαγμένοι από τις δηλώ σεις της

τους στη θάλασσα. Και όλοι έλεγαν π ω ς ο ήλιος αρ-

και μη βλέποντας άλλο τρόπο για ν ’ αποφύγουν ένα

νιόταν το φ ω ς του εξαιτίας της τύφλωσης του αυτο­

βέβαιο χαμό, οι συνωμότες, ξαναβρίσκοντας το θάρ­

κράτορα. Κι έτσι ανέβηκε στο θρόνο η Ειρήνη, μητέ­

ρος τους, άρπαξαν τον άτυχο ηγεμόνα τους. Τον οδή ­

ρα του αυτοκράτορα».

744

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O PIX "THC K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Ο

Η

Ειρήνη είχε πραγματοποιήσει ίο όνειρό

κονομικώ ν, μείω νε τους δασμούς σε ξηρά και θά­

της. Βασίλευε. Φαίνεται τότε ότι μέθυσε α­

λασσα και τους φόρους που χτυπούσαν τα είδη κα­

πό την τύχη και την παντοδυναμία της. Τόλ­

τανάλωσης και τη βιομηχανία, βοηθούσε τους φτω­

μησε κάτι ασυνήθιστο, που δεν είχε ξανασυμβεί ού­

χούς με τα φ ιλανθρω πικά ιδρύματά της. Και η Κων­

τε ξανασυνέβη ποτέ στο Βυζάντιο: εκείνη, μία γυναί­

σταντινούπολη, γοητευμένη, επευφημούσε την ευ-

κα, πήρε τον τίτλο του αυτοκράτορα. Στην αρχή των

εργέτισσά της.

Νεαρών που δημοσίευσε, έδωσε υπερήφανα στον ε­

Ωστόσο, γύρω από τη γερασμένη ηγεμονίδα, υπό­

αυτό της τον τίτλο: «Ειρήνη, μέγας βασιλεύς και αυ­

κω φες δολοπλοκίες εξυφαίνονταν στην αυλή: οι ευ­

τό κράτωρ τω ν Ρωμαίων». Στα νομίσματα που έκο­

νοούμενοι της Ε ιρήνης διεκδικούσαν τη διαδοχή

ψε, στα φιλντισένια δίπτυχα που σώζουν την εικόνα

της. Πράγματι, σε περίπτω ση θανάτου της, ο θρόνος

της εμφανίστηκε με όλο τον πολυτελή διάκοσμο της

ήταν κενός: από τον πρώτο γάμο του Κωνσταντίνου

ηγεμονίας.Έτσι και πιο μεγαλοπρεπής ακόμη θέλη­

ΣΤ' είχαν γεννηθεί μόνο δύο κόρες.'Οσο για τα π α ι­

σε να φανεί στο λαό της. Τη Δευτέρα του Πάσχα του

διά από το δεύτερο γάμο του, ο μεγαλύτερος γιος, ο

790 γύρισε από την Εκκλησία τω ν Α γίω ν Αποστό­

Λέων, είχε πεθάνει σε ηλικία μόλις μερικώ ν μη­

λω ν στο παλάτι σε επίσημη πομ πή , ανεβασμένη σ’

νών. Ο άλλος, που είχε έρθει στον κόσμο μετά την

ένα χρυσό άρμα που έσερναν τέσσερα άσπρα άλογα

πτώση του πατέρα του, θεωρούταν νόθος, που προ­

που τα κρατούσαν τέσσερις ανώτεροι αξιωματούχοι·

ερχόταν από μία παράνομη ένωση και δεν είχε κα­

ντυμένη με το πολυτελές ένδυμα των βασιλέων, α-

νένα δικαίω μα στην αυτοκρατορία. Οι δύο ευνούχοι

στράφτοντας από χρυσάφι και πορφύρα, ακολου­

που κυβερνούσαν τη μοναρχία, ο Σταυράκιος και ο

θώντας τη συνήθεια τω ν ρω μα ίω ν υπάτων, έριχνε

Αέτιος, ονειρεύονταν επίσης να κατακτήσουν την ε­

με τις χούφτες χρήματα στο συγκεντρωμένο πλήθος.

ξουσία για τους οικείους τους και προω θούσαν τους

Ή ταν σαν μια αποθέω ση της φ ιλόδοξης ηγεμονίδας

συγγενείς τους στα διάφορα αξιώματα. Κατά τ’ άλλα

και το απόγειο του μεγαλείου της.

η συνεχής επιδείνω σ η της υγείας της Ε ιρήνης τους

Ταυτόχρονα, πάντα επιτήδεια, φρόντιζε για τη δη-

επέτρεπε να τρέφουν ελπίδες. Ωστόσο, φυλάγοντας

μοτικότητά της και σταθεροποιούσε την εξουσία της.

ζηλόφθονα ώ ς το τέλος την υπέρτατη εξουσία της,

Οι κουνιάδοι της, οι Καίσαρες, τω ν ο π ο ίω ν η φ ιλο­

φοβερά καχύποπτη με οποιονδήποτε που έμοιαζε

δοξία επιζούσε από όλες τις ατιμώσεις, είχαν αρχί­

να απειλεί το στέμμα της, η γηραιά βασίλισσα υπε­

σει και πάλι να κινούνται. Κατέστειλε σκληρά τις α-

ρασπιζόταν με πείσμα τον θρόνο που είχε κατακτή­

πόπειρές τους και τους έστειλε σε μακρινή εξορία

σει με το έγκλημά της.

στην Αθήνα. Αντίθετα, έδειχνε μεγάλη φροντίδα για

Επί περισσότερο από ένα χρόνο υπήρχε στο Ιερό

τους φίλους της τους μοναχούς. Έβαζε να τους χτί­

Παλάτι μια σειρά από ατελείωτες καταγγελίες, βίαιες

ζουν καινούργια μοναστήρια, προικοδοτούσε γεν­

σκηνές, ξαφνικές δυσμένειες και απροσδόκητες ανα­

ναιόδω ρα τα αποκατεστημένα μοναστήρια. Χάρη

κτήσεις εύνοιας. Ο Αέτιος κατήγγελλε τις φιλοδοξίες

στη δηλω μένη εύνοιά της, τα μεγάλα μοναστικά ι­

και τις συνωμοσίες του Σταυρακίου, ο Σταυράκιος υ-

δρύματα του Σακκουδίου στη Β ιθυνία και του Στου-

πέθαλπε εξεγέρσεις για να καταστρέψει τον Αέτιο κι

δίου στην πρωτεύουσα γνώ ρισαν πρω τοφανή ευη­

ανάμεσα στους δύο η Ειρήνη, ταλαντευόμενη, ανή­

μερία. Τέλος, για να πάρει το λαό με το μέρος της, έ­

συχη, εκνευρισμένη, οργιζόταν και συγχωρούσε δια­

παιρνε μια ολόκληρη σειρά από φιλελεύθερα μέ­

δοχικά. Και υπάρχει κάτι το πραγματικά τραγικό σ’

τρα: παραχωρούσε μεγάλες φορολογικές απαλλα­

αυτή την πάλη ανάμεσα στη γηραιά εξαντλημένη αυ-

γές, τροποποιούσε το σύστημα διαχείρισης των οι­

τοκράτειρα, που γαντζωνόταν απεγνωσμένα στην ε­

745

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P IX C

ξουσία και τον παντοδύναμο πρωθυπουργό, άρρω­

ην οικείοι του Κωνσταντίνου ΣΤ', πολλοί εικονο­

στο επίσης, που έφτυνε αίμα και επέμενε, ακόμη και

κλάστες αξιωματικοί που ζητούσαν εκδίκηση, ανώ ­

μέσα στα χέρια των γιατρών και την παραμονή του

τεροι αξιωματούχοι, και τέλος αυλικοί και ακόμη

θανάτου του, να συνωμοτεί και να ελπίζει να ανέβει

και συγγενείς της αυτοκράτειρας, που τους είχε γεμί­

στο θρόνο παρά πάσα ελπίδα. Πέθανε πρώτος, γύρω

σει δώρα, επω φελήθηκαν από την απουσία της. Στις

στα μέσα του 800. Ενώ η βυζαντινή αυλή αναλωνό­

δέκα η ώρα το βράδυ παρουσιάστηκαν στις πύλες

ταν σε στείρες διαμάχες, την ίδια εκείνη στιγμή, στον

του Ιερού Παλατιού, δείχνοντας στους φρουρούς της

Άγιο Πέτρο της Ρώμης, ο Καρλομάγνος παλινόρθω -

Χάλκης υποτιθέμενες διαταγές της βασίλισσας, με τις

νε τη Δυτική Αυτοκρατορία.

οποίες πρόσταζε να ανακηρύξουν χω ρίς καθυστέρη­

Λένε ότι ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο κυοφορήθηκε

ση τον Νικηφόρο αυτοκράτορα για να βοηθήσει

στο μυαλό του γερμανού Καίσαρα και της γηραιός η­

στην αντιμετώπιση τω ν δολοπλοκιώ ν του Αετίου.

γεμονίδας του Βυζαντίου, το σχέδιο ενός γάμου που

Οι στρατιώτες πείστηκαν και παρέδωσαν το παλάτι.

θα ένω νε τις δύο μοναρχίες τους κάτω από ένα κοι­

Σε κάθε βυζαντινή επανάσταση αυτό ήταν το βασι­

νό σκήπτρο και θα αποκαθιστούσε, πιο ένδοξη και

κό σημείο που έπρεπε να εξασφαλιστεί πριν α π ’ όλα

πιο ολοκληρωμένη ακόμη και από την εποχή του

και ένα είδος εγγύησης και συμβόλου της επιτυχίας.

Αυγούστου, του Κωνσταντίνου ή του Ιουστινιανού,

Πράγματι, πριν ξημερώσει, σ’ ολόκληρη την πόλη

την αρχαία ενότητα του orbis rom anus. Το γεγονός

αγγελιοφόροι είχαν ανακοινώσει την ανάρρηση του

αυτό δεν φαίνεται καθόλου πιθανό. Πάντως άρχι­

Ν ικηφόρου και την επιτυχία του πραξικοπήματος,

σαν διαπραγματεύσεις για την εξεύρεση ενός m odus

χω ρ ίς κανείς να επιχειρήσει να προβάλει αντίστα­

vivendi μεταξύ των δύο Κρατών. Φράγκοι πρεσβευ­

ση. Ταυτόχρονα η Ειρήνη, που είχε συλληφθεί αιφ ­

τές βρίσκονταν στην Κωνσταντινούπολη όταν ξέ­

νιδιαστικά στο Ελευθέριον, είχε οδηγηθεί με ισχυ­

σπασε η τελευταία καταστροφή κατά την οποία υπέ­

ρή φρουρά πίσω στην Κωνσταντινούπολη και είχε

κυψε η Ειρήνη.

κλειστεί στο Ιερό Παλάτι. Και ήδη το π ρ ω ί της επο­

Όσο έπεφτε η γηραιό αυτοκράτειρα, τόσο οι δολο­

μένης, στην Αγία Σοφία, ο πατριάρχης Ταράσιος, έ­

πλοκίες γύρω της γίνονταν πιο φλογερές και πιο

χοντας λησμονήσει, ό π ω ς φαίνεται, την ευεργέτισ-

τολμηρές. Ο Αέτιος, παντοδύναμος τώρα μετά το θά­

σά του, έστεφε βιαστικά τον νέο βασιλέα. Ωστόσο τί­

νατο του αντιζήλου του, προω θούσε ανοιχτά τον α­

ποτα δεν είχε τελειώσει. Η Ειρήνη ήταν δημοφιλής.

δελφό του και προσπαθούσε να του εξασφαλίσει την

Μ όλις συνήλθε από το αρχικό ξάφνιασμα το π λ ή ­

υποστήριξη του στρατού. Οι άλλοι μεγάλοι άρχοντες

θος άρχισε να δείχνει ανοιχτά την εχθρότητά του

εξεγείρονταν ενάντια στην αναιδή φιλοδοξία του ευ­

στους συνωμότες. Έβριζαν τον νέο κύριο, έβριζαν

νοούμενου και ένας από τους υπουργούς, ο γενικός

τον πατριάρχη και πολλοί άνθρω ποι, υπενθυμίζο­

λογοθέτης Νικηφόρος, εκμεταλλεύτηκε τη γενική

ντας τις διαβεβαιώ σεις πίστης που είχαν δώσει οι

δυσαρέσκεια για να συνωμοτήσει με τη σειρά του ε­

συνωμότες στην ηγεμονίδα τους, τους κατηγορού­

ναντίον της βασίλισσας. Τέλος, η εικονοκλαστική

σαν έντονα για την αχαριστία τους. Και το πλήθος,

παράταξη έπαιρνε αθόρυβα την εκδίκησή της. Την

μη μπορώ ντας να πιστέψει τα γεγονότα που μόλις

31η Οκτωβρίου 802, ξέσπασε η επανάσταση. «Ο

είχαν συντελεστεί, αναρωτιόταν μ ή π ω ς είχε πέσει

θεός, λέει ο ευσεβής χρονογράφος Θεοφάνης, την ε­

θύμα κάποιου εφιάλτη. Επικρατούσε γενική στενο­

πέτρεψε μέσα στην ασύλληπτη σοφία του για να τι­

χώ ρια και απελπισία. Και ο φρικτός καιρός, ένα

μω ρήσει τα σφάλματα της ανθρωπότητας».

κρύο και ομιχλιασμένο φ θινο πω ρινό πρω ινό, έκα­

Η Ειρήνη παραθέριζε στο ανάκτορο του Ελευθερί­

νε ακόμη πιο τραγική την αυγή της νέας βασιλείας.

ου, την κατοικία που προτιμούσε. Οι συνωμότες, με­

Μ ια πραγματικά ενεργητική γυναίκα θα είχε εκ­

ταξύ των ο π ο ίω ν συγκαταλέγονταν πρώ ην φίλοι του

μεταλλευτεί ίσω ς τις περιστάσεις: η Ειρήνη δεν το έ­

Αέτιου δυσαρεστημένοι από τον ευνοούμενο, π ρ ώ ­

κανε. Ανάμεσα στα δύο αισθήματα, τη φιλοδοξία

746

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΤΕΤΑΡΤΟ

IC T O P IX ΊΓΗΟ Κ Υ Ζ Χ Ν Τ ΊΝ Η Ο Χ Υ Τ Ο Κ Ρ Χ ΊΓ Ο Ρ ΙΧ Ο και την ευλάβεια, που δίχαζαν την ψυχή της και εί­

νη από όλους. Το σώμα της μεταφέρθηκε στο μονα­

χαν καθοδηγήσει τη ζωή της, αυτή τη φορά επικρά­

στήρι της Πριγκήπου και αργότερα στην Κωνσταντι­

τησε η ευλάβεια. Ό χι όχι η πτώση είχε μειώ σει το

νούπολη, όπου το ενταφίασαν στην εκκλησία τω ν

θάρρος της. Δεν έδειξε καμία αδυναμία. Αλλά μπρο­

Α γίω ν Αποστόλων στο ταφικό παρεκκλήσιο όπου

στά στο τετελεσμένο γεγονός «σαν φρόνιμη γυναίκα

κοιμούνταν τόσοι αυτοκράτορες.

που αγαπά το θεό», κατά τα λεγάμενα ενός συγχρό­

Η Εκκλησία συγχώρησε τα πάντα στην ευσεβή

νου της, υποχώ ρησε αδιαμαρτύρητα.Όταν, την επό­

και ορθόδοξη αυτοκράτειρα Ειρήνη, ακόμη και τα

μενη της στέψης του, ο Ν ικηφόρος ήρθε να την επι-

εγκλήματά της. Οι βυζαντινοί χρονογράφοι της επο­

σκεφθεί, με τα μάτια του γεμάτα ψεύτικα δάκρυα και

χή ς της την ονομάζουν μακαριοτάτη Ειρήνη, νέα

με την προσποιητή ταπεινότητα που τον χαρακτήρι­

Ελένη, «εκείνη που αγωνίστηκε σαν μάρτυρας για

ζε, δείχνοντας τα μαύρα παπούτσια που είχε κρατή­

την αληθινή πίστη». Ο Θεοφάνης θρηνεί την πτώση

σει αντί να φορέσει τα πορφυρά πέδιλα, ισχυρίστη­

της σαν καταστροφή και αναπολεί τα χρόνια της βα­

κε ότι τον είχαν εξαναγκάσει να κάνει ό,τι έκανε και

σιλείας της σαν μια περίοδο σπάνιας ευημερίας. Ο

σχεδόν ζήτησε συγνώμη που ήταν αυτοκράτορας, η

Θ εόδωρος Στουδίτης, ένας άγιος, της απηύθυνε τις

Ειρήνη, με απόλυτα χριστιανική παραίτηση, ταπει­

πιο ταπεινές κολακείες και δεν έβρισκε αρκετά εν­

νώ θηκε μπροστά στο νέο βασιλέα ω ς εκλεκτό του

θουσιώ δη λόγια για να επαινέσει την «πολύ καλή

θεού, ευλογώντας τα μυστηριώδη σχέδια της θ εία ς

ηγεμονίδα», «με το τόσο αγνό πνεύμα και την πραγ­

Πρόνοιας και αποδίδοντας την πτώ ση της στις α­

ματικά άγια ψυχή», που, με την ευλάβειά της και

μαρτίες της. Από το στόμα της δεν βγήκε ούτε κατη­

την επιθυμία της να φανεί αρεστή στον θ εό, ελευθέ­

γορία ούτε παράπονο.Ό ταν της το ζήτησε ο Ν ικηφ ό­

ρωσε τον λαό της από τη δουλεία και που οι πράξεις

ρος, παρέδω σε τους θησαυρούς της, εκφράζοντας

της «λάμπουν σαν άστρα». Η ιστορία οφείλει στην

μόνο την επιθυμ ία να της αφήσουν την επικαρπία

Ειρήνη λιγότερη επιείκεια και περισσότερη δικαιο­

του ανακτόρου του Ελευθερίου.

σύνη. Μ πορούμε να καταλάβουμε και, αν θέλουμε,

Ο σφετεριστής υποσχέθηκε ό,τι ήθελε εκείνη: τη

να συγχωρήσουμε, το λάθος τω ν έντιμω ν ανθρώ ­

διαβεβαίωσε ότι όσο ζούσε θα τη μεταχειρίζονταν

πω ν, που το πνεύμα της παράταξης τύφλωσε σχετι­

«όπω ς αρμόζει σε μια βασίλισσα». Αλλά δεν άργησε

κά με το άτομό της. Δεν έχουμε όμω ς δικαίω μ α να

να ξεχάσει τις υποσχέσεις του. Η γηραιά ηγεμονίδα

το συμμεριστούμε. Είναι αλήθεια ότι αυτή η διάση­

απομακρύνθηκε από την Κωνσταντινούπολη και ε­

μη ηγεμονίδα ήταν βασικά πολιτικός, φιλόδοξη και

ξορίστηκε αρχικά στο μοναστήρι που είχε ιδρύσει

αφοσιω μένη, που το πάθος του θρόνου την παρέσυ­

στη νήσο Πρίγκηπο. Αλλά και εκεί έμοιαζε να βρί­

ρε ώ ς το έγκλημα και στην οποία το μέγεθος τω ν α­

σκεται πολύ κοντά. Τον Νοέμβριο του 802, παρά το

ποτελεσμάτων που πέτυχε δεν αντιστάθμισε τη φ ρί­

φοβερό κρύο ενός πρώ ιμ ου χειμώ να, την έστειλαν

κη των πράξεών της. Με τις δολοπλοκίες της ξανά-

στη Λέσβο. Έ μεινε εκεί φρουρούμενη στενά και α-

νοιξε επί ογδόντα χρόνια στο Βυζάντιο, προς μεγά­

παγορεύθηκε σε οποιονδήποτε να την πλησιάσει:

λη ζημία της μοναρχίας, την εποχή τω ν ανακτορι­

τόσο φοβούνταν ακόμη τις δολοπλοκίες της και την

κών επαναστάσεων που οι ένδοξοι προκάτοχοί της,

επίμονη φιλοδοξία της. Πέθανε θλιβερά σ’ αυτή την

οι εικονοκλάστες αυτοκράτορες είχαν κλείσει εδώ

αιχμαλω σία τον Αύγουστο του 803, εγκαταλειμμέ­

και περισσότερο από έναν αιώνα.

747

748

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΜΙΑ. ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ A C T Η Τ Ο Ν 8ο AICDNA

749

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

nq περισσότερες χαμένες κοινωνίες, αυτό

όταν είναι δυνατή ξεκαθαρίζει τις απόψεις μας σχετι­

που γνωρίζουμε λιγότερο, αυτό που μας επ ι­

κά με το πνεύμα και τα αισθήματα μιας εποχής.

C

τρέπουν τα έγγραφα να διακρίνουμε με με­

Υπάρχει λοιπόν ίσω ς κάποιο ενδιαφέρον απένα­

γαλύτερη δυσκολία και αυτό που θα μας ενδιέφερε ί­

ντι στην ευσεβέστατη αυτοκράτειρα Ειρήνη, να προ­

σως περισσότερο είναι τα αισθήματα, ο τρόπος ζωής

σπαθήσουμε να σχεδιάσουμε τη μορφή μιας σύγ-

και σκέψης, η κατάσταση και η ιδιω τική ζωή των με­

χρονής της της μεσαίας τάξης. Ονομαζόταν θεοκτί­

σαίω ν τάξεων. Για τις μεγάλες προσωπικότητες, αυ-

στη και ήταν μητέρα του ορμητικού μοναχού, του

τοκράτορες και αυτοκράτειρες, πάπες και πατριάρ­

φλογερού πολεμιστή, του γενναίου και παθιασμέ­

χες, υπουργούς και στρατηγούς, για όλους εκείνους

νου μαχητή Θεόδωρου Στουδίτη. Χάρη στον περίερ­

που κατείχαν τα πρώτα επίπεδα και γέμισαν τη σκη­

γο επικήδειο που της εκφώνησε ο γιος της και σε άλ­

νή της ιστορίας, οι πληροφορίες μας είναι αρκετά

λα έγγραφα, τη γνωρίζουμε αρκετά καλά. Μ πορούμε

πλήρεις και αρκετά ακριβείς. Γνωρίζουμε τις πράξεις

λοιπόν μ ’ αυτήν να μπούμε λίγο στα αισθήματα της

τους, μπορούμε να ξεκαθαρίσουμε τα κίνητρά τους

οικογενειακής ζωής αυτής της βυζαντινής αστής που

και να εισχωρήσουμε μέχρι την ψυχή τους. Δεν συμ­

είναι τόσο άγνωστη, αλλά που οι σοβαρές και δυνα­

βαίνει όμω ς το ίδιο μόλις κατέβουμε λίγες βαθμίδες

τές αρετές της έκαναν τόσο πολλά για την ευημερία

στην κοινω νική κλίμακα: εδώ, εκτός από μερικές

της μοναρχίας. Και αυτή είναι μια πρώτη υπηρεσία

σπάνιες εξαιρέσεις, επικρατεί σκοτάδι. Κι όμως, αυ­

που θα μας προσφέρει για τη γνώση αυτής της κοι­

τές οι μορφές των ανθρώ πω ν που δεν φωτίστηκαν

νωνίας. θ α της χρωστάμε και μια άλλη υπηρεσία.

ποτέ από τον ήλιο της ιστορίας, είναι ίσω ς πλουσιό­

Δείχνοντάς μας ένα μέσο και ασφαλώς πολύ γενικό

τερες σε διδάγματα για τον ιστορικό από τις μορφές

τύπο, της γυναίκας της εποχής της, θα μας βοηθήσει,

τω ν διάσημω ν προσω πικοτήτων. Ο μεγάλος άν­

με τη νοοτροπία και τα πάθη που θα διακρίνουμε μέ­

θρωπος, ακριβώς γιατί είναι μεγάλος, διατηρεί πά­

σα της, να διακρίνουμε τη νοοτροπία και τα πάθη του

ντοτε κάτι το ατομικό και το ανώμαλο. Αντίθετα, ο

ταραγμένου αιώνα όπου έζησε. θ α μας βοηθήσει ει­

μέσος άνθρω πος δεν είναι γενικά τίποτα περισσότε­

δικότερα να καταλάβουμε καλύτερα, και να θεω ρή­

ρο από ένα δείγμα ενός τύπου που επαναλαμβάνεται

σουμε ίσω ς λιγότερο εξαιρετική την αυτοκράτειρα

πολλές φορές. ΓΓ αυτό αποκτά μια κατά κάποιο τρό­

Ειρήνη που μας σοκάρει και μας ανησυχεί τόσο με

πο αντιπροσωπευτική αξία. Αν γνωρίσεις έναν, μα­

την πρώτη ματιά, θ α μας βοηθήσει τέλος να καταλά­

ντεύεις χιλιάδες. Και επειδή αυτές οι χιλιάδες είναι

βουμε καλύτερα τα γεγονότα αυτής της γραφικής και

η σκοτεινή ύλη με τη βοήθεια της οποίας φτιάχνεται

ταραγμένης εποχής, στα οποία αναμείχθηκε πολλές

η ιστορία, βλέπουμε αμέσως πόσο μια τέτοια μελέτη,

φορές, είτε άμεσα ή μέσω του γιου της.

750

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

ICTTOPIX T~HC ΚΥΖΧΝΊΓΙΝΗΟ X Y T O K P X T O P lX C

Ο

Η

θεοκτίστη είχε γεννηθεί, γύρω στα μέσα ίου

πολλή δουλειά για να συμπληρώσει τα κενά της

8ου αιώνα και πιθανότατα γύρω στο 740

μόρφω σής της. Ο κηδεμόνας της ενδιαφερόταν μό­

στην Κωνσταντινούπολη, από μια οικογέ­

νο για ένα πράγμα: να την καλοπαντρέψει. Εκείνη

νεια εύπορων, σχεδόν πλούσιω ν αστών.Ήταν το τρί­

την εποχή στο Βυζάντιο, ο ιδανικός τύπος του κα­

το παιδί της οικογένειας. Είχε μια αδελφή για την ο­

λού συζύγου ήταν για τους γονείς ένας λογικός άν­

ποία γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα, εκτός από το

θρω πος που μπορούσε να τα βγάλει πέρα στη ζωή.

γεγονός ότι έζησε στον κόσμο και έναν αδελφό που έ­

Ο θείος της θεοκτίστης αναγνώρισε αυτό τον άνδρα

φερε το πολύ αρχαίο όνομα Πλάτων και που θα γινό­

στη διοικητική υπηρεσία όπου εργαζόταν. Ή ταν έ­

ταν αργότερα διάσημος και θα ασκούσε βαθιά επ ί­

νας ανώτερος υπάλληλος της διαχείρισης τω ν οικο­

δραση στην αδελφή του. Η θεοκτίστη ορφάνεψε πο­

νομικώ ν, που έχαιρε μεγάλης εκτίμησης στην αυλή

λύ νέα. Ο μεγάλος λοιμός του 747 που χτύπησε πολύ

και είχε μεγάλες προοπτικές. Ονομαζόταν Φ ωτει­

σκληρά την πρωτεύουσα, της στέρησε τους γονείς της

νός. Ε πειδή η κοπέλα ήταν πλούσια - είχε προσθέ­

και τους περισσότερους οικείους της.Ένας θείος που

σει στην προσ ω πική περιουσία της ένα μέρος της

υπηρετούσε στη διοίκηση των οικονομικώ ν της αυ­

περιουσίας του αδελφού της Πλάτωνα που είχε μό­

τοκρατορίας, περιμάζεψε τα εγκαταλειμμένα παιδιά.

λις μπει στο μοναστήρι - το πράγμα κανονίστηκε

Ανέθρεψε το αγόρι πολύ προσεκτικά, για να το προω ­

χω ρ ίς κόπο και ο γάμος έγινε.

θήσει στα δημόσια αξιώματα. Αυτή η εκπαίδευση πέ­

Η θεοκτίστη ήταν μια γυναίκα που θα ήθελαν

τυχε θαυμάσια. Ο Πλάτων έγινε ένας σοφός νέος, που

πολλοί σύζυγοι. Δεν αγαπούσε τα λούσα και τον κό­

απέφευγε προσεκτικά τις κακές συναναστροφές, που

σμο. Νιώθοντας αποστροφή για τα μάταια στολίδια,

δεν έχανε το χρόνο του σε απολαύσεις ούτε τα χρήμα­

ντυνόταν πάντα με σκούρα χρώματα, όταν επρόκειτο

τά του στο παιχνίδι, ένα συνετό αγόρι που από πολύ

να βγει έξω, όπω ς για παράδειγμα όταν έπρεπε να

νω ρίς μπόρεσε να διαχειριστεί και να αυξήσει την

παραστεί σ’ ένα γαμήλιο γεύμα, κρατούσε στις συ­

περιουσία του και στον οποίο πολλές βυζαντινές μη­

ντροφιές μια συγκρατημένη, ταπεινή στάση, χαμη­

τέρες έριχναν τα μάτια τους σαν εξαιρετικό υποψήφιο

λώνοντας σεμνότυφα τα μάτια την ώρα του επιδόρ­

σύζυγο για τις κόρες τους. Ό μ ω ς αυτό το αντικείμενο

πιου, όταν άρχιζαν τα κω μικά ιντερμέδια, και αγγίζο­

τόσων μητρικών ονείρων μισούσε τον κόσμο. Πολύ

ντας ελάχιστα τα φαγητά που της παρουσίαζαν. Δεν

ευσεβής, πήγαινε περισσότερο στην εκκλησία παρά

ήταν δειλή ή αδέξια αλλά ήταν βασικά μια ενάρετη

στα θεάματα. Αγαπούσε το διάβασμα περισσότερο α­

γυναίκα, που ενδιαφερόταν πά νω απ’ όλα για τα κα-

πό τις διασκεδάσεις και προκαλούσε με την πρώ ιμη

θήκοντά της και που ο ορίζοντάς της περιοριζόταν

τελειότητά του τον θαυμασμό του εξομολόγου του.

στο να ευχαριστεί τον άνδρα της, να διευθύνει καλά

Και από τον αδελφό, μπορούμε να προαισθανθούμε

το σπίτι της και να μεγαλώσει καλά τα πα ιδιά της. Είναι άραγε ανάγκη να προσθέσουμε ότι ήταν ευ­

ήδη τι ήταν η αδελφή. Ασφαλώς, σύμφω να με τη συνήθεια των βυζαντι­

σεβής; Γία κείνη η βασική αρετή ήταν «να λατρεύεις

νώ ν οικογενειώ ν, ο θείος ασχολήθηκε λιγότερο με

τον θεό, να τον αγαπάς μοναδικά». Η ευσέβειά της

τη μόρφωση των κοριτσιών παρά του αγοριού. Σ’

όμω ς ήταν απαλλαγμένη από κάθε δεισιδαιμονία

αυτή την κοινω νία, ανατολίτικη από πολλές πλευ­

και αυτό το χαρακτηριστικό τιμά τη λογική της και

ρές, η γυναίκα μεγάλωνε πάντα στο πατρικό σπίτι.

τη σταθερότητά της. Πράγματι, κατά τον 8ο αιώνα, ο

Έτσι, όταν οι γονείς έλειπαν, η μόρφωσή της κινδύ­

χριστιανισμός εμπεριείχε ακόμη πολλά στοιχεία ει­

νευε να παραμεληθεί αρκετά. Αυτό συνέβη στη θ ε ο ­

δωλολατρίας. Η πίστη στη μαγεία, στις επικλήσεις,

κτίστη. Παρέμεινε αδαής και αργότερα χρειάστηκε

στα φυλακτά, ήταν εξαιρετικά διαδεδομένη. Γ ία πα­

751

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

ράδειγμα, για να προστατέψουν τα νεογέννητα από

προσεκτικά τους υπηρέτες της.Ή ταν καλή μαζί τους

το κακό, συνήθιζαν να κρεμάνε ψυλαχτά στα δω μ ά ­

και τους μεταχειριζόταν καλά. Στη μερίδα του ψ ω μ ι­

τια όπου κοιμούνταν και στις κούνιες όπου αναπαύ­

ού, του κρασιού και του λαρδιού που ήταν το συνη­

ονταν, να απαγγέλλουν μαγικά λόγια πά νω α π’ το

θισμένο τους φαγητό, πρόσθετε στις γιορτές μερικά

κεφάλι τους και να τους περνάνε στο λαιμό περιδέ­

γλυκά, φρέσκο κρέας, ψάρια, πουλερικά, ποτά καλύ­

ραια και φυλαχτά. Γιατί όλοι ήξεραν ότι αναρίθμη­

τερης ποιότητας, λέγοντας ότι δεν ήταν καθόλου δ ί­

τοι κίνδυνοι απειλούσαν την εύθραυστη ύπαρξή

καιο ν ’ απολαμβάνει μόνο εκείνη αυτές τις λιχου­

τους, ότι αόρατες μάγισσες τα παραμόνευαν, μπο­

διές. Ή ταν όμ ω ς αδιάλλακτη σε ό,τι αφορούσε την

ρούσαν να περάσουν α π ’ τις καλύτερα κλεισμένες

ηθική, τις αποκλίσεις της συμπεριφοράς, τους χίλι-

πόρτες και προσπαθούσαν να τα κάνουν να πεθά-

ους τρόπους για να κάνει κανείςτο κακό. Και επειδή

νουν. Και ενάντια σ’ αυτές τις κακές επιδράσεις οι

αυτή η αυταρχική γυναίκα ήταν και ευερέθιστη, δεν

μητέρες καλούσαν προληπτικά τις μάντισσες, που ε­

ήταν καθόλου σπάνιο να συνδυάζει στις παραινέ­

ξόρκιζαν τον κίνδυνο. Η θεοκτίστη, παρά τις πιέσεις

σεις της τα λόγια με τα έργα. Είχε βαρύ χέρι και όταν

του περιβάλλοντος της, δεν ενέδιδε σ’ αυτές τις πρα­

θύμωνε, τα χαστούκια έπεφταν σαν βροχή. Ωστόσο

κτικές. θεω ρούσε ότι το σημείο του σταυρού πάνω

οι υπηρέτες της την αγαπούσαν πολύ. Ήξεραν ότι η

από το π α ιδ ί θα ήταν αρκετή και σίγουρη προστα­

πρόθεσή της ήταν καλή και όταν έπεφτε ο θυμός της

σία. Ωστόσο αγαπούσε να προσεύχεται, να διαβάζει

τους ζητούσε υποχρεω τικά συγνώ μη.Ό ταν είχε δεί­

θρησκευτικά βιβλία μέχρι αργά τη νύχτα, να απαγ­

ρει μια από τις καμαριέρες της, αισθανόταν απέρα­

γέλλει ψαλμούς. Νήστευε συχνά, δεν ορκιζόταν και

ντες τύψεις. Τότε γύριζε στο υπνοδω μάτιό της, χτυ­

δεν έλεγε ψέματα ποτέ. Φρόντιζε επίσης να γίνει ά­

πούσε το πρόσω πό της, έκανε μετάνοιες, και τελικά

ξια της αιώ νιας σωτηρίας με τα καλά της έργα. Αν

φώναζε τη δαρμένη ακόλουθο και γονατίζοντας

και δεν ήταν πολύ πλούσια, ήταν εξαιρετικά φιλάν-

μπροστά της πολύ ταπεινά της ζητούσε να τη συγχω ­

θρω πη. Οι χήρες, τα ορφανά, οι γέροι, οι άρρωστοι

ρήσει.

- ακόμη κι αυτοί που έπασχαν από τις πιο απο-

Με το ίδιο σταθερό και λίγο τραχύ χέρι διοικούσε

κρουστικές αρρώστιες όπ ω ς οι επιληπτικοί και οι

και την οικογένειά της. Αγαπούσε τον άνδρα της και

λεπροί - έβρισκαν σ’ αυτήν στήριγμα και βοήθεια.

νοιαζόταν πολύ να μην τον στενοχωρεί καθόλου.

Και δεν περνούσε καμιά γιορτινή ημέρα χω ρ ίς να

Ωστόσο τον έπεισε να μείνει δίπλα της σαν αδελφός,

φιλοξενήσει στο τραπέζι της, όπ ω ς έλεγε, «ένα φτω ­

λέγοντάςτου ότι η ζωή είναι η προετοιμασία του θα­

χό του θεού». Λόγω του χαρακτήρα της ήταν φυσι­

νάτου και ότι για να συνηθίσεις τον αιώ νιο χω ρ ι­

κό να αδιαφορεί για τα επίγεια πράγματα και ήταν ε­

σμό, το καλύτερο είναι να καταργείς τις υπερβολικά

ξίσου φυσικό να είναι αφοσιω μένη στις εικόνες και

στενές σχέσεις όσο βρίσκεσαι στη ζωή. Φρόντιζε εξί­

να σέβεται τους μοναχούς που τις υπερασπίζονταν.

σου προσεκτικά για την εκπαίδευση και την ηθική

Ωστόσο ήταν ένας ενεργητικός χαρακτήρας, μια

διαπαιδαγώ γηση των π α ιδ ιώ ν της. Είχε τρεις γιους

«δυνατή γυναίκα» από εκείνες που τους αρέσει να

και μια κόρη. Γ ία να τους αναθρέψει καλά επειδή ό­

διοικούν και να κατευθύνουν το περιβάλλον τους.

π ω ς ξέραμε ήταν μάλλον αμόρφωτη, συμπλήρω σε

Ό π ω ς σε πολλά βυζαντινά σπίτια, φαίνεται ότι κα­

μόνη της τη μόρφω σή της. Ε πειδή όμ ω ς ήταν ευσυ­

τείχε στην οικογένεια πολύ μεγαλύτερη θέση από

νείδητη, αφιέρω νε τις νύχτες της στο διάβασμα, μέ­

τον σύζυγό της. Αξιοθαύμαστη οικοδέσποινα, η ευ-

νοντας ξύπνια πολύ αργά, στη φλόγα ενός κεριού για

λάβειά της δεν την εμπόδιζε να κάνει όλες τις δου­

να μην απασχολεί το χρόνο της την ημέρα, που προ­

λειές του σπιτιού. Φρόντιζε τα πάντα, επέβλεπε τα

οριζόταν για τον άντρα της και τη φροντίδα του σ π ι­

πάντα, δουλεύοντας με τα ίδια της τα χέρια και μην

τιού. Πάνω α π ’ όλα, για να διαπλάσει αυτές τις νεα­

παραλείποντας τίποτα για την ευημερία του σπιτιού

ρές ψυχές, φρόντιζε να εφαρμόζει τα κηρύγματά της

της. Είχε πάντα τα μάτια της ανοιχτά και επέβλεπε

στην πράξη. Έτσι από πολύ μικρή ηλικία σύνδεσε

752

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O P I X T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

την κόρη της με ία φ ιλανθρω πικά έργα της, μαθαίνοντάς τη να βοηθάει ιους φτωχούς, υποχρεώνοντάς τη να φροντίζει τους λεπρούς. Την έβαζε να δια ­ βάζει ιερά βιβλία, ξυπνώντας την ευοέβειά της, απομακρύνονιάςτην από τον κόσμο, και μη δείχνοντάς της ούτε κοσμήματα ούτε πορφυρά ενδύματα και την αφιέρω νε εκ τω ν προτέρων στο θεό. Ο ευνοούμενος της όμ ω ς ήταν ο γιος της Θ εόδω ­ ρος. Ή ταν ένα σιω πηλό πα ιδί, πολύ ώ ριμο για την ηλικία του. Του άρεσαν ελάχιστα τα π α ιχνίδια και η συντροφιά των συνομηλίκω ν του. Αγαπούσε το διά ­ βασμα, και κυρίω ς το διάβασμα των θρησκευτικών βιβλίω ν και φυσικά η μητέρα του τον ενθάρρυνε προς αυτή την κατεύθυνση. Μέχρι την ηλικία των ε­ φτά χρόνω ν, τον κράτησε όλο δικό της, φροντίζοντάς τον με μεγάλη προσοχή. Μετά, όταν του πήραν δασκάλους, όταν, μετά από τις στοιχειώ δεις σπου­ δές, σπούδασε διαδοχικά τη γραμματική, τη διαλε­ κτική, τη ρητορική, τη φιλοσοφία, τη θεολογία, εξα­ κολούθησε να τον φροντίζει προσεκτικά. Είχε και ε­ δώ ό π ω ς και σε όλα τα άλλα πράγματα, αυτό το μίγ­ μα τρυφερότητας και αυστηρότητας που ήταν η βάση του συστήματος εκπαίδευσης και διοίκη σή ς της. Οι καλές συμβουλές, οι μητρικές παραινέσεις ενισχύονταν συχνά με την «αυθεντία» της βέργας. Ωστόσο στις σχέσεις ανάμεσα στα πα ιδιά και τη μητέρα βα­ σίλευε μια γοητευτική απλότητα, σεβασμός, σταθε­ ρή και βαθιά αγάπη. Κάθε βράδυ, όταν τα πα ιδιά εί­ χαν πέσει για ύπνο, η θεοκτίστη ερχόταν να κάνει το σημείο του σταυρού πά νω από τα κοιμισμένα κε­ φάλια τους. Το π ρ ω ί η πρώ τη φροντίδα της ήταν να τα βάλει να πουν τις προσευχές τους. Πολλά χρόνια αργότερα, γράφοντας στην ετοιμοθάνατη μητέρα του, ο Θ εόδωρος Στουδίτης θυμόταν με ευγνωμοσύ­ νη αυτή τη δραστήρια και τρυφερή γυναίκα που παρακαλούσε μέρα και νύχτα το θ εό για την ευτυχία

Θεόδωρος ο Στουδίτης (759-826). Μοναχός γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη.

και τη σωτηρία των δικ ώ ν της.

753

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX G

Φ

A

υτή ήταν η θεοκτίστη. Ωστόσο, στους πολύ

καν βαθιά βλέποντας αυτούς τους πλούσιους, ευτυ­

δύσκολους καιρούς που περνούσε τότε η

χισμένους ανθρώ πους να απαρνούνται έτσι όλες τις

Εκκλησία, κάτω από τη διακυβέρνηση του

χαρές, όλες τις ελπίδες της δημόσιας και κοσμικής

Κωνσταντίνου Ε ' και του γιου ίου, δεν ήταν πολύ

ζωής, να σπάνε όλους τους τρυφερούς δεσμούς της

φρόνιμο να διαδη λώ νεις τα αισθήματά σου, ιδ ίω ς

α νθρώ πινη ς αγάπης, να εγκαταλείπουν με τη θέλη­

όταν ήσουν γυναίκα κρατικού λειτουργού. Μ πορού­

σή τους κάθε επιθυμ ία να διαιω νίσουν μια φ η μ ι­

με λο ιπ ό ν να πιστέψουμε ότι, ό π ω ς και η αυτοκρά-

σμένη οικογένεια. Ό π ω ς λένε, ακόμη και η ίδια η

τειρα Ειρήνη, έκρυβε ένα μέρος των απόψεώ ν της.

αυτοκράτειρα Ειρήνη συγκινήθηκε βαθιά. Τίποτα

Όταν όμως, μετά το θάνατο του Δέοντος Δ ' ξαναήρ­

όμω ς δεν κλόνισε τη θεοκτίστη. «Την ημέρα που εί­

θαν καλύτερες ημέρες για τις απαγορευμένες εικό­

χε ορίσει για να φύγει α π ’ το σπίτι της», γράφει ο

νες και τους διω κόμενους μοναχούς, με την αντιβα-

γιος της, «κάλεσε όλους τους συγγενείς, σαν να ήταν

σιλεία της Ειρήνης, η για πολύ καιρό συγκρατημέ­

γιορτή. Ο άνδρες ήταν θλιμμένοι, οι γυναίκες έκλαι-

νη ευσέβειά της έφθασε στα όρια του πάθους.

γαν αντικρίζοντας αυτό το περίεργο θέαμα της εκού­

Η ανεκτικότητα της νέας κυβέρνησης είχε φέρει

σιας αναχώρησης. Ό λοι όμως, νιώ θοντας το μεγα­

πίσ ω στην Κωνσταντινούπολη τον αδελφό της θ ε ο ­

λείο αυτού του μυστηρίου, τιμούσαν με ευλάβεια τα

κτίστης, τον Πλάτωνα και η πρώτη φροντίδα του αυ­

γεγονότα που συντελούνταν». Και σ’ αυτή την περί­

στηρού μοναχού ήταν να αρχίσει στην πρωτεύουσα

πτωση, ό π ω ς πάντα, η θεοκτίστη ήταν εκείνη που

μια πραγματική εκστρατεία η θική ς κάθαρσης. Συνι-

τα ρύθμισε όλα με το συνηθισμένο πνεύμα της τάξης

στούσε κυρίως στους λόγους του την περιφρόνηση

και την προσοχή στις λεπτομέρειες. Φρόντισε π ρ ώ ­

του κόσμου, την αγάπη για τους φτωχούς, τη φροντί­

τα να φύγει ο άνδρας της, ασφαλώς πολύ συγκινη­

δα για τα χρηστά ήθη. Και επειδή είχε πολύ ασκητι­

μένος που εγκατέλειπε όσα είχαν υπάρξει η ζωή

κό ύφος και ήταν εύγλωττος, πολύ σύντομα γνώρισε

του. Μετά, με τις φροντίδες της, το σπίτι πουλήθηκε

μεγάλη επιτυχία. Φυσικά δεν άργησε να ασκήσει

και όλα τα διαθέσιμα χρήματα μοιράστηκαν στους

βαθιά επιρροή στην ευσεβή αδελφή του και το περι­

φτωχούς. Ά φησαν ελεύθερους τους υπηρέτες και

βάλλον της και ιδ ίω ς στο νεαρό ανιψιό του Θ εόδω­

καθένας τους πήρε ένα μικρό κληροδότημα σαν εν­

ρο. Στο σπίτι της θεοκτίστης, οι μοναχοί έγιναν οι

θύμιο των π α λιώ ν κυρίω ν του. Στη συνέχεια, η θ ε ­

τιμημένοι προσκεκλημένοι και πολύ σύντομα, ερ­

οκτίστη, έχοντας εκπληρώ σει τα καθήκοντά της

χόμενη σε επαφή μαζί τους, η πιστή βυζαντινή π εί­

προς τον κόσμο, δόθηκε ολοκληρωτικά στον θεό. Η

στηκε ότι το καλύτερο που μπορούσε να κάνει ήταν

προσχώ ρησή της στο μοναχικό βίο ήταν μια επίση­

να αφιερω θεί στον Κύριο, μαζί με όλους τους δικούς

μη και συγκινητική τελετή.

της. Ο μεγαλύτερος γιος της προσφερόταν απόλυτα

Η περιέργεια του κοινού, ερεθισμένη από όλα αυ­

για τέτοιου είδους σχέδια. Οι δυο τους έπεισαν τον

τά τα γεγονότα, είχε οδηγήσει ένα τεράστιο πλήθος

πατέρα και μετά παρέσυραν και τα άλλα παιδιά. Τέ­

στην εκκλησία. «Βρισκόμασταν κι εμείς εκεί, μαζί

λος, η θεοκτίστη έπεισε ακόμη και τρεις αδελφούς

με τον πατέρα μας», αφηγείται ο Θεόδωρος Στουδί­

του συζύγου της να τους ακολουθήσουν στο μονα­

της, «μη ξέροντας αν έπρεπε να είμαστε χαρούμενοι

στήρι και όλοι αποφάσισαν να εγκαταλείψουν μαζί

ή να κλαίμε. Χάναμε τη μητέρα μας. Δεν μπορούσα­

τον κόσμο, τους πειρασμούς και τις πολυτέλειές του.

με π ια ούτε να την πλησιάσουμε, ούτε να της μ ιλή ­

Αυτή η απόφαση, όταν έγινε γνωστή, έκανε μεγά­

σουμε με την αλλοτινή ελευθερία. Και στη σκέψη ό­

λη εντύπωση στην πρωτεύουσα και όσοι είχαν σχέ­

τι επρόκειτο να χωριστούμε από εκείνη, η καρδιά

σεις με την οικογένεια της θεοκτίστης συγκινήθη­

μας ήταν σφιγμένη. Μ όλις τελείωνε η τελετή, επρό-

754

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

κειτο κι εμείς μαζί με τον πατέρα μας, να παμε να

Η θέα απλωνόταν σε μεγάλες εκτάσεις ουρανού που

καρούμε μοναχοί. Κι εγώ, που ήμουν κιόλας μεγά­

ενώνονταν στο μακρινό ορίζοντα με την ασημένια

λος, μέσα στη θλίψη και στα δάκρυά μου, ένιω θα

γραμμή της θάλασσας. Δεν μπορούσε κανείς να βρει

και κάποια χαρά μέσα στη θλίψη μου. Αλλά ο τελευ­

πιο ειρηνικό καταφύγιο, περισσότερο κατάλληλο

ταίος από τους αδελφούς μου, που ήταν ακόμη π α ι­

για την ίδρυση μοναστηριού. Αλλά η μονή του Σακ­

δί, όταν σήμανε η ώρα του χω ρισμού και ήρθε η

κουδίου δεν ήταν ένας από τους κοσμικούς οίκους

στιγμή του ύστατου αποχαιρετισμού και των τελευ­

που ίδρυαν εκείνη την εποχή, περισσότερο για επ ί­

ταίω ν εναγκαλισμών, έτρεξε στη μητέρα μου, σφί­

δειξη παρά από ευλάβεια, πολλοί πλούσιοι που ό­

χτηκε στο στήθος της, γαντζώθηκε απελπισμένα πά­

ταν αποσύρονταν στο μοναστήρι διατηρούσαν την

νω της και την ικέτευε να τον κρατήσει λίγο καιρό α­

περιουσία τους, τους δούλους τους, τον παλιό τρόπο

κόμη κοντά της, υποσχόμενος ότι μετά θα υπάκουε

ζωής τους και χω ρ ίς σοβαρή κλίση, χω ρ ίς προηγού­

στις θελήσεις της». Πιστεύετε ότι αυτή η καρδιά από

μενη πείρα, ρίχνονταν στη διοίκηση μιας θρησκευ­

διαμάντι λύγισε, ότι ράγισε στις ικεσίες του παιδιού;

τικής κοινότητας, «δόκιμοι χτες, ηγούμενοι σήμε­

Καθόλου. Τι απάντησε η αγία γυναίκα; Νικώντας τα

ρα». Μετά από παράκληση της θεοκτίστης, ο αυστη­

μητρικά αισθήματά της, κοίταξε αυστηρά το γιο της:

ρός Πλάτων είχε δεχθεί να οργανώσει και να διευ­

«Αν δεν φύγεις αμέσως με τη θέλησή σου, π α ιδί

θύνει το μοναστήρι όπου θα ζούσαν οι συγγενείς

μου, του είπε, θα σε βάλω με τα χέρια μου στο πλοίο

του. Έ κανε ευσυνείδητα το καθήκον του. Α πομά­

που πρέπει να σε πάρει». Ο Θεόδωρος θαυμάζει π ο ­

κρυνε αποφασιστικά από το μοναστήρι τους δού­

λύ αυτή τη στωικότητα που θυσιάζει τα πάντα στη

λους και τις γυναίκες. Επίσης, υπακούοντας στις συ­

θρησκεία, ακόμη και τα πιο φυσικά και πιο θεμιτά

νήθειες των βυζαντινών μοναχώ ν, απαγόρευσε την

αισθήματα της α νθρώ πινη ς καρδιάς. Ομολογώ ότι

πρόσβαση σε κάθε θηλυκό πλάσμα. Η ίδια η θ ε ο ­

δυσκολευόμαστε λίγο να συμμεριστούμε αυτό το

κτίστη αναγκάστηκε να υποταχτεί στον κοινό κανό­

θαυμασμό, και οι ίδιοι οι ευλαβείς σχολιαστές του

να και να δεχθεί να ζήσει χωριστά. Και επειδή δεν

έργου του θεοδώ ρ ου τη βρίσκουν λίγο υπερβολική.

είχαν προλάβει να χτίσουν ένα σπίτι για τις γυναί­

Αλλά είναι ενδιαφέρον να βλέπουμε, τόσο στη μητέ­

κες, έμεινε στην αρχή έγκλειστη σ’ ένα απομ ονω μ έ­

ρα όσο και στους γιους, αυτά τα αισθήματα κι αυτές

νο κελί με την κόρη της και μια συγγενή τους. Αργό­

τις σκέψεις που μας ξαφνιάζουν και μας σοκάρουν.

τερα μπήκε σε μοναστήρι. Αλλά φαίνεται ότι, παρά

Βλέποντας παρόμοιες ψυχικές καταστάσεις καταλα­

την ταπεινότητά της και την επιθυμ ία της για υπα-

βαίνει κανείς καλύτερα την πράξη της Ε ιρήνης και

κοή, αυτή η αυταρχική γυναίκα δεν ήταν πολύ «βο­

το γεγονός ότι ο Θεόδωρος Στουδίτης δεν είχε βρει

λική» μοναχή. Ο γιος της Θ εόδωρος μιλάει με λίγο

ούτε μια λέξη κατηγορίας για το έγκλημα μιας μητέ­

αμήχανη διακριτικότητα για τις δυσκολίες που είχε

ρας κατά του γιου της.

με τις άλλες αδελφές, για τις στενοχώριες της. Τελι­

Μετά τη χειροτονία της θεοκτίστης, ολόκληρη η

κά αναγκάστηκε να φύγει από το μοναστήρι και ν ’ α­

οικογένεια αποσύρθηκε σ’ ένα χτήμα που είχε στη

ναζητήσει άλλο καταφύγιο. Ευτυχώς για κείνη, τα

Βιθυνία και που ονομαζόταν Σακκούδιο.Ή ταν ένας

γεγονότα επρόκειτο να δώ σουν στην ευσέβειά της

δεντροφυτεμένος λόφος, στην κορυφή του οποίου

την ευκαιρία να εκδηλω θεί με τρόπο π ιο αντάξιό

απλωνόταν μια μικρή πεδιάδα.Έ να ρυάκι το πότιζε.

της και πιο υψηλό.

755

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O PIX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ

e

ivai γνωστή η ιστορία του πρώτου γάμου

τριάρχης ήταν πολιτικός. Απέφυγε να εξωθήσει την

του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΣΤ' και της

κατάσταση στα άκρα. Αφησε χω ρ ίς να μιλήσει κά­

φλογερής επιθυμ ίας που αισθανόταν να τον

ποιον άλλο ιερέα να τελέσει το γάμο και φοβούμε­

λύσει γύρω στο 795. Για να απαλλαγεί από ιη σύζυ­νος μ ή π ω ς σπρώξει τον αυτοκράτορα στα άκρα και

γό του Μαρία της Α μνίας και να παντρευτεί τη θ ε ο ­

τον στρέψει εναντίον της Εκκλησίας, δεν τον αφόρι­

δότη, επινόησε ένα περίεργο στρατήγημα. Δήλωσε

σε ό π ω ς είχε απειλήσει ούτε τιμώρησε τον ηγούμε­

ότι η γυναίκα του είχε αποπειραθεί να τον δηλητη­

νο που είχε ευλογήσει τους γόμους του ηγεμόνα.

ριάσει, πεπεισμένος, ό π ω ς έλεγε με χαρακτηριστι­

Γνωρίζουμε το γενικό σκάνδαλο που προκάλεσε

κή αφέλεια, ότι όλοι θα τον πίστευαν, «αφού ήταν ο

στην παράταξη των πιστώ ν η συμπεριφορά του αυ­

βασιλεύς και μιλούσε στους υπηκόους του».Έτσι, έ­

τοκράτορα. Η αντίδραση ήταν ιδιαίτερα ζωηρή στη

στειλε έναν από τους θαλαμηπόλους ίου να καταγ­

μονή του Σακκουδίου, όπου η περιπέτειά του δεν

γείλει το γεγονός στον πατριάρχη ζητώντας να λύσει

είχε εξοργίσει τους μοναχούς μόνο λόγω του σεβα­

η Εκκλησία χω ρίς καθυστέρηση την ένω σή του με

σμού τους για τις αρχές αλλά τους ενδιέφερε αμεσό­

την ένοχη. Ό μ ω ς ο Ταράσιος, αμφιβάλλοντας πολύ

τερα αφού η θεοδότη, η ηρω ίδα του ρομάντζου, ή­

για την πραγματικότητα του εγκλήματος που του α­

ταν στενή συγγενής του ηγούμενου Πλάτωνα, της

νέφεραν, απάντησε ότι ο νόμος γνώριζε μόνο ένα

θεοκτίστης και του θεοδώ ρου. Ακόμη, ενώ οι αυλι-

λόγο διαζυγίου, την αποδεδειγμένη μοιχεία και αρ-

κοί και οι πολιτικοί υποκλίνονταν μπροστά στην

νήθηκε να ασπαστεί τις απόψεις του ηγεμόνα. Μά­

πράξη του ηγεμόνα, οι ευσεβείς, υποκινούμενοι και

ταια ο Κωνσταντίνος Σ Τ' κάλεσε τον αρχιερέα στο

υποστηριζόμενοι από τους μοναχούς του Σακκουδί­

παλάτι. Του εξήγησε ότι το έγκλημα ήταν φανερό, α­

ου, άρχισαν να φωνάζουν εναντίον του «νέου Η ρώ ­

ναμφίβολο, και ότι μόνο ο θάνατος ή τουλάχιστον ο

δη», του ανυπάκουου γιου, που ό π ω ς έλεγαν - και η

εγκλεισμός σε μοναστήρι μπορούσαν να τιμ ω ρή ­

κατηγορία είναι άτοπη αν σκεφτούμε τη συμπεριφο­

σουν αυτή την απόπειρα βασιλοκτονίας. Μάταια,

ρά της Ε ιρήνης σ’ αυτή την υπόθεση - είχε αγνοήσει

για να υποστηρίξει τις κατηγορίες, έφερε δοχεία γε­

χω ρ ίς σεβασμό τις καλές συμβουλές της μητέρας

μάτα μ’ ένα θολό υγρό, βεβαιώνοντας ότι επρόκειτο

του. Και ο Πλάτων και οι μοναχοί του αρνήθηκαν

για το δηλητήριο που είχε θελήσει να του δώ σει η

ορθά κοφτά να έχουν οποιαδήποτε επικο ινω νία με

αυτοκράτειρα. Ο Ταράσιος επέμεινε στην άρνησή

το μοιχό πρίγκιπα και ακόμη και με τους αρχιερείς

του, απειλώ ντας τον πρίγκιπα με αφορισμό, αν προ­

που υποστήριζαν ή ανέχονταν τη συμπεριφορά του.

χωρούσε στην απόφασή του και στο πλευρό του ο

Ο Κωνσταντίνος ΣΤ', πολύ ενοχλημένος από όλο

σύγκελος Ιω άννης τον στήριζε στην αντίστασή του.

αυτό το θόρυβο, προσπάθησε να νικήσει την αντί­

Τότε, κάτω από τα μάτια του αυτοκράτορα, οι άν­

σταση τω ν αδιάλλακτων μοναχών. Προσπάθησε να

θρω ποι της αυλής, πατρίκιοι και στρατηγοί, άρχι­

τους κάμψει με δώρα, με καλά λόγια: δεν κατάφερε

σαν να βρίζουν τους δύο αρχιερείς και, με το σπαθί

τίποτα. Η θεοδότη από την πλευρά της, επιχειρούσε

στο χέρι, να τους απειλούν με θάνατο αν δεν υποχω ­

ένα προσω πικό διάβημα για να αφοπλίσει τους

ρούσαν. Δεν έγινε τίποτα. Τελικά, όπ ω ς ξέρουμε, ο

συγγενείς της. Παρουσιάστηκε στο μοναστήρι. Την

Κωνσταντίνος έκανε αυτό που ήθελε: ανάγκασε τη

έδιω ξαν οργισμένοι. Τότε ο Κωνσταντίνος ΣΤ' μετα­

γυναίκα του να μπει σε μοναστήρι και με λαμπρές

φέρθηκε στην Προύσα: ήρθε ο ίδιο ς στο μοναστήρι,

γιορτές που κράτησαν σαράντα μέρες, παντρεύτηκε

με την ελπίδα να κάμψει τον Πλάτωνα και τον Θεό­

τη θεοδότη. Ο Ταράσιος, οργισμένος, αρνήθηκε να

δω ρο.Ό λες οι διαπραγματεύσεις, που αποδείκνυαν

ευλογήσει αυτή την παράνομη ένωση. Ό μω ς, ο πα­

στους πιστούς τη δύναμή τους, αύξαναν ακόμη πε­

756

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

ρισσότερο το πείσμα τους. Τελικά ο αυτοκράτορας

τη χώ ρισαν βίαια από τους δικούς της, βρήκε τρόπο

θύμωσε. 0 δομέσπκος των σχολώ ν και ο κόμης του

να πάει κοντά τους στο δρόμο της εξορίας και εκεί,

Οψικίου στάλθηκαν στο Σακκούδιο με στρατιώτες.

τη νύχτα, σε μια φ τω χική καλύβα, είχε τις ύστατες

Ο ηγούμενος Π λάιω ν συνελήφθη και στάλθηκε

συζητήσεις μαζί τους. Το πρω ί, τους αποχαιρέτησε.

στην Κωνσταντινούπολη με ισχυρή φρουρά. Ο Θεό­

«Μου φαίνεται, πα ιδιά μου, τους έλεγε, π ω ς απο­

δωρος, με τρεις άλλους μοναχούς, χτυπήθη κα ν

χαιρετώ ανθρώ πους που θα πεθάνουν». Και, σε μια

σκληρά με ράβδους. Στη συνέχεια οι δέκα κύριοι υ­

παθητική στάση, αναστενάζοντας και κλαίγοντας,

ποκινητές, μεταξύ των ο π ο ίω ν συγκαταλέγονταν, ε­

σκέπαζε με φ ιλιά όλα τα μέρη τω ν αγαπημένω ν αυ­

κτός από τον Θεόδωρο, ο πατέρας του και ο αδελφός

τώ ν σωμάτων, που πίστευε ότι δεν θα ξανάβλεπε

του Ιω σήφ, εξορίστηκαν στη Θεσσαλονίκη. Η υπό­

ποτέ.

λοιπη κοινότητα διαλύθηκε και απαγορεύτηκε σε ό­

Ύστερα γύρισε στην Κωνσταντινούπολη, πάντα ε­

λους να δώ σουν άσυλο στους προγραμμένους μονα­

νεργητική, πάντα θαρραλέα. Ο Πλάτων, που δεν είχε

χούς. «Ο Χριστός κοιμόταν», λέει με πικρία ο Θεό­

φοβηθεί καθόλου να πάει να επιτιμήσει καταπρό­

δω ρος Στουδίτης στην ενδιαφέρουσα διήγηση που

σω πο τον αυτοκράτορα, είχε μόλις φυλακιστεί. Και

μας άφησε γ ι’ αυτό ίο διω γμό.

σ’ αυτή την περίπτωση η ευσεβής γυναίκα δεν τσι-

Σ’ αυτή την κρίση που έβαζε σε δοκιμασία τους δ ι­

γκουνεύτηκε ούτε προσπάθειες ούτε πόνο. Την εί­

κούς της, η θεοκτίσιη έδειξε μοναδική δύναμη ψυ­

δαν, παρά τις αυτοκρατορικές απαγορεύσεις, να περι­

χής. Παρά τη θλίψη και το πένθος της, την είδαν να

θάλπει τους διασκορπισμένους και προγραμμένους

ενθαρρύνει, να υποστηρίζει, να παρηγορεί και να

μοναχούς. Την είδαν να δίνει θάρρος στον αδελφό

εμψυχώνει τα θύματα: «Πηγαίνετε, πα ιδιά μου, έλε­

της στο κρησφύγετό του. Έκανε τόσο πολλά ώστε τε­

γε στους εξόριστους μοναχούς, και ο θ ε ό ς ας σας

λικά τη συνέλαβαν και επί ένα ολόκληρο μήνα έμει­

προστατεύει όπου κι αν πάτε, αφού κάνατε ό,τι κά­

νε στη φυλακή, όπου οι δεσμοφύλακέςτηςτην κακο­

νατε για να υπακούσετε στον νόμο του». Την είδαν,

μεταχειρίζονταν, υποσιτιζόταν και δεχόταν ένα σωρό

πάντα χαρούμενη και δυνατή, να έρχεται στη φυλα­

προσβολές. Στον κόσμο όμω ς των πιστώ ν κέρδιζε μ’

κή όπου ήταν κλεισμένοι οι κρατούμενοι, να φρο­

αυτό το διω γμό για τον αγώνα τον καλό, το φωτοστέ­

ντίζει τις ματωμένες πληγές, να εξυψώνει τις τρομαγ­

φανο του μάρτυρα και τη φ ήμη μιας μητέρας της

μένες και ταραγμένες ψυχές τους. Την είδαν, όταν οι

Εκκλησίας. Και η δόξα της ήταν μεγάλη επειδή, ό­

μοναχοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν το μονα­

π ω ς λέει ένας συγγραφέας του 8ου αιώνα σε μια φ η­

στήρι, να φεύγει μαζί τους, αδιαφορώ ντας για τις

μισμένη φράση είχε «υποφέρει για τη δικαιοσύνη

βρισιές και τα μίση του πλήθους.Ό ταν οι στρατιώτες

και την αλήθεια» {ένεκεν δικαιοσύνηςκαι αβτιθείας).

757

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O PIX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P IX C

Φ Ϊ Ι

ταν το 797 το πραξικόπημα της Ε ιρήνης έ-

φρόντιζε στοργικά για τους δικούς της, για την ηθική

I I I

βαλε τέλος στην κρίση, η θεοκτίσιη, ήσυχη

τελείωσή τους και την αιώ νια σωτηρία τους. Ανησυ­

τώρα πια για την τύχη τω ν δικ ώ ν της, επέ­

χούσε για τον σύζυγό της, που μερικές φορές έδειχνε

στρεψε στο μοναστήρι της στη Βιθυνία. Και μέχρι

μεγάλη νωχέλεια και για τον γιο της Ευθύμιο, που η

την τελευταία ημέρα της ζωής της, στάθηκε αυτή που

κλήση του προς το μοναστικό βίο της φαινόταν επι-

ήταν σ’ όλη της χη ζωή.

πόλαιη. Και επιβλέποντάς τους από μακριά, παρα­

l/

κολουθούσε προσεκτικά τη συμπεριφορά τους και

Η πίστη της, που είχε ενισχυθεί αρχικά από τα βά­

διηύθυνε την ψυχή τους.

σανα και στη συνέχεια από τη χαρά του θριάμβου, είχε γίνει πιο φλογερή παρά ποτέ. Το να κηρύσσει

Έ δειχνε μεγαλύτερη χριστιανική ταπεινότητα από

ασταμάτητα τον θείο λόγο, να προσεύχεται μέρα-νύ-

ποτέ. Ε πειδή ο αδελφός της Πλάτων βρισκόταν ακό­

χια για την Εκκλησία, για τους οικείους της, για τη

μη στη φυλακή, θέλησε να γίνει ο γιος της Θ εόδω­

σωτηρία της, να παρευρίσκεται σε ατελείωτες λει­

ρος ο εξομολόγος της και ο καθοδηγητής της συνεί­

τουργίες, ήταν το κύριο μέλημα της ευσεβούς γυναί­

δησής της και γονάτιζε ταπεινά στα πόδια του, δ ή ­

κας και η πραγματική ευτυχία της. Στρεφόταν περισ­

λω νε ότι ήταν η ταπεινή δούλη του και υποσχόταν

σότερο παρά ποτέ στον ασκητισμό. Γ ία να ταπεινώ ­

να τον υπακούει σε όλα, βλέποντας στο πρόσω πό

σει ίο σώμα της, ήθελε να κοιμάται σε στενό και κο­

του μόνο τον σεβάσμιο αρχηγό της μοναστικής κοι­

ντό κρεβάτι, να ντύνεται με άθλια ρούχα, να τρώει ε­

νότητας. Και παρά τα δηλω μένα αισθήματά του σχε­

λάχιστα. θεω ρούσε ντροπή να φάει ώ σπου να χορ­

τικά με την υπεροχή της θρησκείας, ο Θεόδωρος έ­

τάσει την πείνα της και η μοναδική παραχώρηση

νιω θε μερικές φορές αμηχανία από την υπερβολή

που έκανε στη φύση ήταν να τρώει μια φορά την η­

του σεβασμού του. Ωστόσο, σ’ αυτή την ταπεινή με­

μέρα μερικά χόρτα βρασμένα με νερό, χω ρ ίς λάδι.

τανοούσα, ξυπνούσε μερικές φορές το μαχητικό και

Και ποτέ δεν έπινε κρασί με τα λιτά γεύματά της. Εί­

αυταρχικό πνεύμα του παρελθόντος. Στο μοναστήρι

χε επιβάλει στον εαυτό της απόλυτη φτώχεια. Δεν

ό π ω ς και στον κόσμο, η θεοκτίστη παρέμενε δε-

είχε ούτε δούλες, ούτε χρήματα που να της ανήκουν,

σποτική και ευέξαπτη.Όταν οι άλλες αδελφές δεν έ­

ούτε δεύτερο ρούχο.Ό ταν πέθανε, ολόκληρη, γκαρ-

δειχναν αρκετή προθυμία στα καθήκοντά τους, τις

νταρόμπα της, ή μάλλον ολόκληρη η περιουσία της,

μάλωνε και τις επιτιμούσε. Εξακολουθούσε να έχει

αποτελούταν από ένα τρίχινο χιτώνα και δύο φτω ­

βαρύ χέρι και δεν δίσταζε να ενισχύει τις παραινέ­

χικά σκεπάσματα.

σεις της με μερικά καλά χαστούκια. Ωστόσο τη συγ­

Ωστόσο η θεοκτίστη δεν είχε καμιά κλίση προς

χωρούσαν γιατί ήξεραν ότι οι προθέσεις της ήταν

τον μυστικισμό. Στην «αλληλεγγύη της με τον θεό»,

καλές και, ό π ω ς άλλοτε στο σπίτι της, όλος ο κόσμος

ό π ω ς λέει ο γιος της με μια ωραία έκφραση, διατη­

στο μοναστήρι της την αγαπούσε πολύ.

ρούσε όπω ς και την εποχή που ζούσε στον κόσμο,

Έτσι, ζούσε «έχοντας αφήσει τα πάντα για να δ ώ ­

μια συνεχή ανάγκη για δράση. Δεν χανόταν σε πε­

σει τα πάντα στο θεό. Βάδιζε στο στενό και δύσκολο

ριττά όνειρα. Επέμενε να δουλεύει με τα χέρια της

δρόμο του Κυρίου». Α ντικείμενο γενικού σεβα­

και είχε αναλάβει να υφαίνει τα ρούχα που έντυναν

σμού, θεωρούταν στην κοινότητά της πραγματική

ολόκληρη την κοινότητα. Έκανε πολλά φ ιλανθρω ­

πνευματική μητέρα και στην παράταξη τω ν πιστών,

πικ ά έργα, συγκεντρώνοντας στο μοναστήρι και

τη θεωρούσαν πραγματική μητέρα της Εκκλησίας.

φροντίζοντας τις φτω χές γυναίκες που βρίσκονταν

Και για να κάνουν ακόμη λαμπρότερο το φωτοστέ­

σε ανάγκη, προσπαθώ ντας να βρει χρήματα για να

φανο της αγιότητάς της, της α πέδιδαν το χάρισμα να

τις βοηθήσει. Κυρίως, ό π ω ς άλλοτε στο σπίτι της,

προβλέπει το μέλλον. Έ βλεπε προφητικά όνειρα

758

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O P IX X H C ΚΥΖΧΝΊΓΙΝΗΟ X Y T O K P X T O P lX C

που της ανήγγελλαν το πεπρω μένο της, το π επ ρ ω ­

δειο λόγο της μητέρας του, και σ’ αυτό το λόγο, που

μένο τω ν δικ ώ ν της και το πεπρω μένο της Εκκλη­

διασώ θηκε, οφείλουμε τις γνώ σεις μας για την π ε­

σίας.

ρίεργη μορφή της θεοκτίστης.

Ωστόσο, έσβηνε σιγά-σιγά. Είχε περάσει τα εξήντα

Α σφαλώς σ’ αυτή τη γυναικεία ψυχή, που από

και η ζωή είχε σταθεί σκληρή μαζί της και είχε ση­

πολλές πλευρές ήταν συνηθισμένη ή μέτρια, ορι­

μαδευτεί τα τελευταία χρόνια από μια σειρά από

σμένα χαρακτηριστικά μας φαίνονται παράξενα και

θλίψεις και πένθη. Είχε χάσει τον ένα μετά τον άλλο

εκπληκτικά. Υπάρχει στη μητέρα όπω ς και στο γιο,

τον σύζυγό της, τη κόρη της, τον γιο της Ευθύμιο.

μια σκληρότητα ψυχής που μας ξαφνιάζει και μας

Και τα δύο π α ιδιά που της είχαν απομείνει ήταν

σοκάρει. Η θεοκτίστη αγαπούσε τα πα ιδιά της, τα

σχεδόν σαν να μην υπήρχαν. Ο ευνοούμενος γιος

θυσίασε όμω ς αποφασιστικά στη θέρμη της θρη­

της, ο Θεόδωρος, ζούσε στην Κωνσταντι­

σκευτικής πίστης της. Ω Θ εόδωρος αγαπού­

νούπολη, όπου διεύθυνε το μοναστή­

σε τη μητέρα του: στο παράξενο γράμ­

ρι του Στουδίου και τον έβλεπε

μα που της έγραψε στο διάστημα

πολύ σπάνια. Ο άλλος γιος της,

της τελευταίας αρρώστιας της,

ο Ιω σήφ βρισκόταν επίσης

ενώ θρηνεί για το τέλος της

μακριά της. Ό λοι οι αλλοτι-

που πλησιάζει, της εύχεται

νοί φίλοι της είχαν πεθά-

το θάνατο ω ς ένδοξη αντα­

νει ή σκορπίσει.

Μέσα

μοιβή της ζωής της. Δυ­

στη μοναξιά της ένιω θε

σκολευόμαστε κάπω ς να

μερικές φορές θανάσιμη

καταλάβουμε μια υπερβο­

θλίψη αλλά δεν υπέκυπτε

λή του θρησκευτικού αι­

για πολύ σ’ αυτή την αν­

σθήματος που προκαλεί

θ ρ ώ π ιν η αδυνα μ ία και

τέτοιες π α ρ α μ ο ρ φ ώ σ εις

ξανάπαιρνε θάρρος στη

και προσθέτω π ω ς ακόμη

σκέψη του θεού. Έτσι πέ-

και ευλαβικές ψυχές βρή­

θανε, μακριά από τους δι­

καν κάποια υπερβολή σ’

κούς της, χω ρ ίς ο γιος της Θεόδωρος, που ήταν απα­

Νικηφόρος Α' (802-811). Ανήλθε στο θρόνο ανατρέποντας την Ειρήνη.

σχολημένος με τις υποθέ­

αυτό. Ό μω ς, ό π ω ς και αν κρίνουμε

τους α νθ ρ ώ ­

πους αυτούς του 8ου α ιώ ­

σεις του μοναστηριού του, να μπορέσει να παραστα­

να, πρέπει να ομολογήσουμε ότι μας βοηθούν πολύ

θεί στις τελευταίες στιγμές της και να της κλείσει τα

στην κατανόηση της εποχή ς κατά την οποία έζησαν.

μάτια. Ωστόσο έφυγε «χαρούμενη, σαν άνθρω πος

Μελετώντας αυτούς τους πιστούς, στους οποίους η

που γυρίζει στην πατρίδα του», προσευχόμενη για

θρησκεία καταργεί όλα τα υπόλοιπα, καταλαβαίνου­

το γιο της και ευλογώντας τους παρισταμένους.

με καλύτερα ένα χαρακτήρα ό π ω ς αυτός της αυτο-

Ή ταν λίγο πριν από το 802.

κράτειρας Ειρήνης, απορούμε λιγότερο π ώ ς το έργο

Η είδηση του θανάτου αυτής της ευσεβούς γυναί­

της μπόρεσε να πετύχει και οι πράξεις της να τύχουν

κας είχε μεγάλη απήχηση σ’ ολόκληρη την Εκκλη­

σχεδόν γενικής επιδοκιμασίας. Γιατί πρέπει να κα­

σία. Ιδ ίω ς στη μονή Στουδίου, της οποίας ηγούμε­

ταλάβουμε ότι η θεοκτίστη δεν είναι μία μεμονω μέ­

νος ήταν ο γιος της, όπου είχαν παρακολουθήσει με

νη περίπτω ση στην ψυχολογική ιστορία του αιώ να

μεγάλη προσοχή τις φάσεις της τελευταίας αρρώ­

της. Πολλές άλλες γυναίκες εκείνης της εποχής, η

στιας της και είχαν προσευχηθεί γ ι’ αυτήν στο θεό,

μητέρα του Ταρασίου και η μητέρα του Νικηφόρου,

τίμησαν τη μνήμη της σε μια λαμπρή τελετή. Ω ί­

η μητέρα του Θεοφάνη και οι ευσεβείς γυναίκες της

διος ο Θ εόδωρος θέλησε να εκφω νήσει τον επ ικ ή ­

οικογένειας του αγίου Φιλάρετου μας φαίνονται πα­

759

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΠΕΜΠΤΟ

IC T O PIX "THC K Y ZX N TIN H G X Y 'T O K PX 'T O PlX C

ρόμοιες στις διηγήσεις ιω ν αγιογράφων. Ασφαλώς

κες ό π ω ς η αδελφή της θεοκτίστης, και γυναίκες ε­

όλες οι γυναίκες που κατονόμασα είναι, ό π ω ς και η

λαφρώ ν η θώ ν ό π ω ς η συγγενής της θεοδότη. Μόνο

θεοκτίστη, αγίες. Και δεν ισχυρίζομαι καθόλου ότι

που - και αυτό είναι που τους δίνει τη σημασία τους

όλες οι σύγχρονες τους ήταν φτιαγμένες πά νω στο ί­

στα μάτια του ιστορικού - για μερικά χρόνια αυτές οι

διο μοντέλο. Υπήρχαν δίπλα τους κοσμικές γυναί­

αγίες διηύθυναν τον κόσμο.

760

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

Η ΜΧΚΧΡίλ. ΘΘΟΑ,ωΡΑι

761

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IX T H G ΚΥΖΧΝΓΓΙΝΗΟ Χ Υ Τ Ό Κ ΡΧ ΊΓΟ ΡΙΧ Ο

Ο ο 829 ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Μ ι­

ξέροντας π ώ ς ν ’ αρχίσει τη συζήτηση, της απηύθυνε

χαήλ Β' Αμοριανός πέθαινε αφήνοντας το

αποφθεγματικά αυτό το αρκετά αγενές κομπλιμέ-

θρόνο στον γιο του Θεόφιλο. Ο νέος ηγεμό­

ντο: «Από τη γυναίκα μας ήρθαν όλα τα κακά». Η

νας δεν ήταν παντρεμένος.Έτσι η χήρα αυτοκράτει-

Κασία ήταν πνευματώ δης και απάντησε αμέσως:

ρα Ευφροσύνη έπαιζε στην αρχή στις τελετές της αυ­

«Ναι, αλλά και από τη γυναίκα μας έρχονται όλα τα

λής το ρόλο που η ετικέτα επεφύλασσε στην Αυγού-

καλά». Αυτή η απάντηση κατέστρεψε την τύχη της.

στα.Όμως, η Ευφροσύνη μισούσε τα εγκόσμια. Κό­

Τρομοκρατημένος από αυτή την ωραία γυναίκα με

ρη του άτυχου Κωνσταντίνου ΣΤ', που είχε τόσο

την ετοιμότητα του λόγου και τη φεμινιστική διάθε­

σκληρά τυφλωθεί κατά διαταγή της μητέρας του Ει­

ση, ο Θεόφιλος γύρισε την πλάτη στην Κασία και

ρήνης και της πρώ της συζύγου του Μ αρίας είχε απο­

πήγε να υποβάλει τα σέβη του και να δώσει το μήλο

συρθεί, μετά την καταστροφή που ανέτρεψε τους δι­

του σε μια άλλη υποψήφια, επίσης πολύ όμορφη,

κούς της, σ’ ένα μοναστήρι και ζούσε, ήσυχη και

που ονομαζόταν Θεοδώρα.

Τ

κρυμμένη σε ένα από τα μοναστήρια της Πριγκήπου

Η Κασία παρηγορήθηκε για την απώ λεια του τίτ­

όταν, όχι χω ρίς σκάνδαλο, το φλογερό πάθος του βα-

λου της αυτοκράτειρας ιδρύοντας, σύμφω να με μια

σιλέως Μ ιχαήλ είχε πάρει από το μοναστήρι τη νεα­

πολύ βυζαντινή συνήθεια, ένα μοναστήρι όπου α­

ρή μοναχή για να την καθίσει στο θρόνο των Καισά-

ποσύρθηκε. Και επειδή ήταν γυναίκα του πνεύμα­

ρων.'Ομως, μετά τον θάνατο του συζύγου της η μονα­

τος, ασχολήθηκε με τη σύνθεση θρησκευτικών π ο ι­

δική επιθυμία της Ευφροσύνης ήταν να επιστρέφει

ημάτων και λαϊκώ ν επιγραμμάτων που έχουν δια­

όσο το δυνατόν γρηγορότερα σε κάποιο ιερό άσυλο

σω θεί και παρουσιάζουν αρκετό ενδιαφέρον. Στο

και έκανε κάθε προσπάθεια για να παντρέψει χω ρίς

μεταξύ, η ευτυχής αντίζηλός της στεφόταν με μεγάλη

καθυστέρηση τον νεαρό αυτοκράτορα προγονό της.

λαμπρότητα στην εκκλησία του Αγίου Στεφάνου στο

Για να βρουν γυναίκα για τον βασιλέα, έστειλαν,

ανάκτορο της Δ άφνης και σύμφω να με το έθιμο, ο­

σύμφω να με το παραδοσιακό έθιμο τω ν βυζαντι­

λόκληρη η οικογένειά της συμμετείχε στην καλοτυ­

νώ ν ανακτόρων, αγγελιοφόρους σε όλες τις επαρ­

χία της. Η μητέρα της θεοκτίστη πήρε το ζηλευτό α­

χίες με αποστολή να ανακαλύψουν και να φέρουν

ξίωμα της «ζωστής πατρικίας», οι τρεις αδελφές της

στην Κωνσταντινούπολη τις ωραιότερες κοπέλες

προσκλήθηκαν στην αυλή και παντρεύτηκαν ανώ ­

της μοναρχίας, και στη μεγάλη αίθουσα του Μαργα­

τερους αξιωματούχους. Οι αδελφοί της Πετρωνάς

ριταριού συγκέντρωσαν τις εκλεκτές για να διαλέξει

και Βάρδας προχώ ρησαν γρήγορα στο δρόμο των

ο Θεόφιλος ανάμεσά τους τη μελλοντική ηγεμονίδα.

τιμών. Ό μω ς, επρόκειτο να δείξουν ελάχιστη ευ­

Με μια πρώτη επιλογή ο πρίγκιπα ς διάλεξε έξι, τις

γνω μοσύνη σ’ εκείνην της οποίας η απρόβλεπτη ά­

πιο γοητευτικές και μη μπορώντας να διαλέξει ανά­

νοδος και η αδελφική αγάπη τους είχε φέρει κοντά

μεσα σ’ αυτές τις αντίπαλες καλλονές, ανέβαλε την α­

στα σκαλοπάτια του θρόνου.

ποφασιστική εκλογή για την άλλη μέρα. Εκείνη την

Η νέα αυτοκράτειρα ήταν Ασιάτισσα, γεννημένη

ημέρα παρουσιάστηκε ανάμεσα στις κοπέλες κρα­

στην Παφλαγονία, από οικογένεια κρατικών λει­

τώντας ό π ω ς ο Πάρις ανάμεσα στις τρεις θεές, ένα

τουργών. Οι γονείς της ήταν ευσεβείς, πολύ αφο-

χρυσό μήλο, σύμβολο της αγάπης που θα πρόσφερε

σιω μένοι στη λατρεία τω ν εικόνω ν, εναντίον των ο­

σ’ εκείνη που θα αιχμαλώτιζε την καρδιά του, και

ποίω ν, κατά την περίοδο της διακυβέρνησης των

άρχισε την επιθεώ ρησή του. Στάθηκε πρώτα μπρο­

διαδόχω ν της ευσεβέστατης Ειρήνης, η αυτοκρατο-

στά σε μια πολύ ω ραία γυναίκα ανώτερης καταγω­

ρική κυβέρνηση είχε ξαναρχίσει διώ ξεις και φαίνε­

γής, την Κασία, και ασφαλώς λίγο αμήχανος και μη

ται ότι είχε επιδείξει πολύ θερμό ζήλο για τις πεποι-

762

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IX "THC KYZXNTTNHC X Y T O K P X T O P lX C

Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα, γεννη μ ένη στην Παφλαγονία.

763

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O PIX T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

0 αυτοκράτορας Μιχαήλ B' επικεφαλής ιππικού συγκρούεται με επαναστατικές δυνάμεις

θ ή σ ειςιη ς. Μ εγαλωμένη σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον,

τις ελευθερίες της. Ο Μ ιχαήλ ΕΓ είχε καταδιώξει

η θεο δώ ρ α ήταν φυσικά ευσεβής και έτρεφε μεγάλο

τους αντιπάλους του χω ρίς ηθικούς δισταγμούς. Ο

σεβασμό για τις άγιες εικόνες.Έτσι στην αρχή ένιω ­

Θεόφιλος, έξυπνος, αυταρχικός, δραστήριος, ακο­

σε κάπω ς στενόχωρα σ’ αυτό τον κόσμο όπου την εί­

λουθούσε το παράδειγμα και την πολιτική του πατέ­

χε μεταφέρει ξαφνικά ο γάμος της.

ρα του. Έτσι η θεοδώ ρ α προσπάθησε μάταια να α­

Πράγματι, εδώ και είκοσι περίπου χρόνια, η εικο-

σκήσει την επιρροή της υπέρ τω ν φ ίλω ν της και να

νομαχία είχε αναβιώσει ίσω ς πιο έντονη και πιο βί­

μετριάσει με τις παρακλήσεις της τη βιαιότητα των

αιη α π ’ όσο κατά τον 8ο αιώνα, κυρίως τώρα που το

διώ ξεω ν. Ο Θεόφιλος δεν ήταν πολύ βολικός ηγε­

κυρίω ς θρησκευτικό ζήτημα είχε περιπλακεί από έ­

μόνας. Όταν έσμιγε τα φρύδια του, όταν η φ ω νή του

να πολιτικό ζήτημα και η σύγκρουση αφορούσε την

έπαιρνε αυστηρό τόνο, η τρομαγμένη γυναίκα του

επιρροή του Κράτους που διεκδικούσε το δικαίω μα

δεν τολμούσε να επιμείνει και ήταν υποχρεω μένη

να επεμβαίνει στις εκκλησιαστικές υποθέσεις και

να κρύβει προσεκτικά τα αισθήματά της και τις μυ­

της Εκκλησίας που διεκδικούσε και υπερασπιζόταν

στικές συμπάθειές της. Ή ταν αναγκασμένη να κρύ­

764

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

ΚΤΓΟΡΙΧ ΊΓΗΟ KVZXN'TINHC X V T 'O K PX 'T O PlX C

βει προσεκτικά κάτω από τα ρούχα της τις άγιες ει­

«Όχι, όχι, Μεγαλειότατε, ας μη μιλάμε πια για τις

κόνες που επέμενε να φέρει επάνω της και έπαιρνε

κούκλες».

χίλιες προφυλάξεις για να κρύβει από τα βλέμματα,

Σε ολόκληρη την υψηλή κοινω νία της πρωτεύου­

στα μπαούλα του ιδιω τικού διαμερίσματος της, τις

σας, υπήρχε μια γενική συνωμοσία υπέρ τω ν εικό­

απαγορευμένες εικόνες και μερικές φορές ασκούσε

νων. Στο μοναστήρι όπου τελείωνε τη ζωή της, η

με κίνδυνο τα διακριτικά και συνετά θρησκευτικά

γηραιά αυτοκράτειρα Ευφροσύνη διακήρυττε τα ί­

της καθήκοντα.

δια αισθήματα με την θ εο δώ ρ α και όταν της έστελ­

Μια μέρα, ο γελω τοποιός του αυτοκράτορα, ένας

ναν για επίσκεψη τις εγγονές του βασιλέως, τους μ ι­

νάνος που διασκέδαζε ολόκληρο το παλάτι με τα

λούσε αδιάκοπα για τις τιμημένες εικόνες. Ο Θεόφι­

κόλπα του, την αιφνιδίασε την ώρα της προσευχής.

λος, που υποψιαζόταν τι συνέβαινε, προσπαθούσε

Πολύ περίεργος από τη φύση του, ζήτησε να δει τα

στην επιστροφή να «ψαρέψει» τα παιδιά, χω ρ ίς να

αντικείμενα που απορροφούσαν σε τέτοιο βαθμό

καταφέρει όμω ς να πάρει κάποια συγκεκριμένη

την προσοχή της ηγεμονίδας. «Είναι οι κούκλες

πληροφορία. Μια φορά όμω ς η μικρότερη από τις

μου», του είπε η θεοδώ ρα, «είναι όμορφες και τις α­

πρ ιγκ ίπ ισ σ ες προδόθηκε και, αφού περιέγραψε

γαπώ πολύ». Τρέχοντος, ο νάνος πήγε να διηγηθεί

στον πατέρα της τα ωραία δώ ρα που τους χάρισαν

στον αυτοκράτορα την ιστορία για τις ω ραίες κού­

στο μοναστήρι, τα υπέροχα φρούτα που τους πρό-

κλες που η βασίλισσα φύλαγε κάτω από το μαξιλάρι

σφεραν, άρχισε να εξηγεί ότι η γιαγιά της είχε ένα

της. Ο Θεόφιλος κατάλαβε χω ρίς κόπο περί τίνος ε-

μπαούλο γεμάτο ωραίες κούκλες και συχνά τις α-

πρόκειτο και έξω φρενώ ν που έβλεπε να περιφρο­

κουμπούσε στο μέτωπο της ίδια ς και τω ν αδελφώ ν

νούν τις διαταγές του ακόμη και στο παλάτι, έτρεξε

της και τις έβαζε να τις φιλούν ευλαβικά. Ο Θεόφι­

στο γυναικω νίτη και άρχισε να κάνει μια βίαιη σκη­

λος θύμω σε για μια ακόμη φορά και απαγόρευσε να

νή στην αυτοκράτειρα. Ό μ ω ς η θεοδώ ρ α ήταν γυ­

ξαναστείλουν τις μικρές στη γηραιά βασίλισσα.

ναίκα και κατάφερε να ξεγλιστρήσει. «Δεν είναι κα­

Ό μω ς, ακόμη και στο περιβάλλον του ηγεμόνα, πολ­

θόλου αυτό που νομίζετε», είπε στον σύζυγό της.

λοί πολιτικοί συμμερίζονταν τις απόψεις τω ν δύο

«Α πλώς κοιταζόμουν στον καθρέφτη με τις ακολού­

αυτοκρατειρών. Υπουργοί και μυστικοσύμβουλοι

θους μου και ο νάνος σας πήρε τις μορφές που αντι­

παρέμεναν διακριτικά αλλά βαθιά προσκολλημένοι

κατοπτρίζονταν στο γυαλί για εικόνες και ήρθε να

στη λατρεία των εικόνω ν και τα πράγματα είχαν

σας μιλήσει τόσο κουτά γ ι’ αυτές». Ο Θεόφιλος ηρέ­

φθάσει σε τέτοιο σημείο που οι μάντεις που συμ­

μησε ή προσποιήθηκε ότι πείστηκε αλλά η θ ε ο δ ώ ­

βουλευόταν ο αυτοκράτορας του προφήτευαν ανοι­

ρα τιμώρησε τον αδιάκριτο. Λίγες ημέρες αργότερα,

χτά την προσεχή καταστροφή του έργου του. Και ο ί­

για κάποιο παράπτωμα, έβαλε να μαστιγώσουν τον

διος ο αυτοκράτορας το ένιω θε τόσο έντονα ώστε,

σημαντικό νάνο και μετά του σύστησε να μην ξανα­

στην επιθανάτια κλίνη του, απαίτησε από τη γυναί­

μιλήσει ποτέ στο μέλλον για τις κούκλες του γυναι-

κα του και τον λογοθέτη θεόκτιστο, τον πρ ω θυ­

κωνίτη. Και όταν ο αυτοκράτορας, όταν είχε πιει, ε­

πουργό του, να του ορκιστούν ότι δεν θα άλλαζαν σε

πανερχόταν μερικές φορές στο επεισόδιο και έκανε

τίποτα μετά τον θάνατό του την πολιτική που είχε α­

ερωτήσεις στον γελωτοποιό, ο τελευταίος, με μια

κολουθήσει και δεν θα άγγιζαν τον φίλο του τον πα­

εκφραστική μ ιμική, έφερνε το ένα χέρι στο στόμα

τριάρχη Ιω άννη, που ήταν ο κύριος εμπνευστής της.

και το άλλο στο μέρος του σώματός του που είχε δε­

Ποτέ μια ύστατη προφύλαξη δεν ήταν περισσότερο

χθεί τους ραβδισμούς και έλεγε πολύ γρήγορα:

ανώφελη.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O PIX T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P IX G

Φ διάδοχος του Θεοφίλου, ο γιος του Μ ιχαήλ

στήριος, ενεργητικός, είχε εξυπηρετήσει πολύ τα σχέ­

Γ', ήταν παιδί. Το 842, όταν ο πατέρας του

δια του ηγεμόνα.Έτσι οι αντίπαλοι της εικονοκλαστι­

πέθανε, ήταν μόλις τριών ή τεσσάρων χρό­

κής παράταξης τον μισούσαν. Του είχαν δημιουργή­

νων. Έτσι, όπω ς άλλοτε η Ειρήνη, η θεοδώ ρα ανέλα­

σει μια σκοτεινή φήμη μάγου, επονομάζοντάς τον

βε την ανπβασιλεία κατά το διάστημα της ανηλικότη-

Αεκανομάντη, νέο Απολλώνιο, νέο Βαλαάμ. Δ ιέδι­

ταςτου νεαρού ηγεμόνα. Κράτησε κοντά της για να την

δαν τις πιο τρομακτι κές ιστορίες γ ι’ αυτόν: πώς, με τις

καθοδηγούν, τους βασικούς υπουργούς της προηγού­

επικλήσεις του, έβρισκε τον τρόπο να καταστρέφει

μενης βασιλείας, τον λογοθέτη θεόκπστο, που α­

τους εχθρούς του αυτοκράτορα, π ώ ς ερχόταν τη νύ­

σκούσε μεγάλη επιρροή στην αυτοκράτειρα και τον

χτα, μουρμουρίζοντας μυστηριώδεις μαγικές φρά­

μάγιστρο Μανουήλ. Και οι δύο ήταν ευσεβείς άνθρω­

σεις, να αποκεφαλίσει το μπρούντζινο φ ίδι που κο­

ποι, μυστικά αφοσιωμένοι όπω ς και η ίδια η βασί­

σμούσε τον Ιππόδρομο και πώ ς, στο σπίτι του στα

λισσα, στη λατρεία των εικόνων και επίσης λογικοί

προάστια, είχε δημιουργήσει ένα υπόγειο και διαβο­

άνθρωποι, που ανησυχούσαν δικαίω ς για την υπερ­

λικό άντρο όπου, με τη βοήθεια γυναικώ ν της α πώ ­

βολικά μεγάλη διάρκεια μιας ανώφελης και επικίν­

λειας, γενικά σπάνιας ομορφιάς, μερικές από τις ο­

δυνης σύγκρουσης: τους ήρθε λοιπόν πολύ φυσικά η

ποίες, για να γίνει ακόμη μεγαλύτερο το σκάνδαλο,

ιδέα να αποκαταστήσουν την ορθοδοξία. Ωστόσο, πα­

ήταν καλόγριες αφιερωμένες στον θεό, καλούσε τους

ρά τις υποδείξεις τους, φαίνεται ότι η ηγεμονίδα δί­

δαίμονες με ακάθαρτες θυσίες και ρωτούσε τους νε­

στασε λίγο στην αρχή να τους ακολουθήσει σ’ αυτό το

κρούς για να μάθει απ’ αυτούς τα μυστικά του μέλλο­

δρόμο. Η θεοδώ ρα είχε αγαπήσει πολύ τον σύζυγό

ντος. Ανεξάρτητα από αυτά τα κουτσομπολιά, ο Ιω άν­

της και διατηρούσε μια ευλαβική προσκόλληση στη

νης ήταν ένας άνθρω πος με ανώτερο πνεύμα, με ι­

μνήμη του. Εξάλλου, φοβόταν τις δυσκολίες του εγ­

σχυρή θέληση και επομένω ς πολύ ενοχλητικός. Για

χειρήματος. Ό μ ω ς όλοι οι άνθρωποι του περιβάλλο­

να τον ξεφορτωθούν, τον κάλεσαν να συναινέσει

ντος της προσπαθούσαν να την πείσουν. Η μητέρα της

στην αποκατάσταση της ορθοδοξίας ή να παραιτηθεί

και οι αδελφοί της την πίεζαν με τις συμβουλές τους.

και φαίνεται ότι οι στρατιώτες που είχαν επιφορτι­

Μάταια η βασίλισσα έφερνε τις αντιρρήσεις της: «Ο

στεί να μεταφέρουν το τελεσίγραφο στον ιεράρχη ε-

σύζυγός μου, ο πεθαμένος αυτοκράτορας, ήταν σοφός

κτέλεσαν την αποστολή τους με κάποια βιαιότητα. Το

άνθρωπος. Ήξερε τι έπρεπε να κάνει. Δεν μπορούμε

γεγονός είναι ότι ο πατριάρχης καθαιρέθηκε και

να λησμονήσουμε τις θελήσεις του». Της μιλούσαν

κλείστηκε σε μοναστήρι. Και επειδή, οργισμένος για

για τον κίνδυνο της κατάστασης, για την αντιδημοτι­

την πτώση του, τόλμησε να εκδηλώσει την κακή του

κότητα που θα αποκτούσε εάν επέμενε στην πολιτική

διάθεση ακρωτηριάζοντας τις εικόνες του μοναστηρι­

του Θεοφίλου. Την έκαναν να φοβάται μια επανάστα­

ού που του χρησίμευε ω ς κατοικία, η αντιβασίλισσα

ση που θα οδηγούσε στην κατάρρευση του θρόνου του

διέταξε να τον τιμωρήσουν με ραβδισμούς.

0

γιου της. Εξάλλου η ευλάβειά της την ενθάρρυνε ν’ α­

Στη θέση του εγκατέστησαν ένα από τα θύματα του

κούσει τις συμβουλές τους. Πήρε την απόφασή της.

προηγούμενου καθεστώτος, τον Μεθόδιο. Αμέσως

Μία σύνοδος συγκλήθηκε στην Κωνσταντινούπο­

άρχισε μια γενική αντίδραση. Με τις φροντίδες των ε­

λη/Ο μω ς, για να μπορέσει να φέρει σε πέρας το έργο

πισκόπω ν, η λατρεία των εικόνων αποκαταστάθηκε.

της, έπρεπε πρώτα α π ’ όλα να απαλλαγεί από τον π α­

Οι εξόριστοι, οι προγραμμένοι, ανακλήθηκαν και έγι­

τριάρχη. Ο Ιωάννης, που ο Θεόφιλος είχε εγκαταστή­

ναν θριαμβευτικά δεκτοί. Οι φυλακισμένοι απελευθε­

σει στον πατριαρχικό θρόνο το 834, ήταν ο πρώ ην

ρώθηκαν και τιμήθηκαν ω ς μάρτυρες. Στους τοίχους

πνευματικός του ηγεμόνα. Α νθρω πος έξυπνος, δρα­

των εκκλησιών οι ευλαβικέςτοιχογραφίεςξανάκαναν

766

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IX T H G KVZXN'TINHC X V 'rO K P X 'r O P lX C

ιην εμφάνισή τους και, όπω ς άλλοτε, πάνω από την

πτές πλάκες, έφτιαξαν μία επένδυση για να διακο­

πύλη της Χάλκης, η εικόνα του Χριστού, που είχε το­

σμήσουν ένα από τα διαμερίσματα του παλατιού.

ποθετηθεί επίσημα ξανά στη θέση της, μαρτυρούσε

Αυτό που δεν μπόρεσαν να μας πουν δυστυχώς οι

την ευλάβεια των ενοίκων του αυτοκρατορικού ανα­

βυζαντινοί ιστορικοί στους οποίους οφείλουμε αυ­

κτόρου. Τέλος, στις 19 Φεβρουάριου 843, μια μεγαλό­

τές τις λεπτομέρειες, είναι π ώ ς αυτή η μεγάλη επα­

πρεπη τελετή συγκέντρωσε τον κλήρο, την αυλή και

νάσταση μπόρεσε να γίνει τόσο γρήγορα και χω ρίς

το λαό της πόλης. Όλη τη νύχτα, στην εκκλησία των

να συναντήσει φαινομενικά πολύ σοβαρές δυσκο­

Βλαχερνών, η αυτοκράτειρα προσευχήθηκε ευλαβικά

λίες. Έ να στοιχείο φαίνεται να συνετέλεσε κυρίω ς σ’

μαζί με τους ιερείς. Το πρω ί μια θριαμβευτική πομπή

αυτό: η κούραση που ένιω θε όλος ο κόσμος από την

διέσχισε την Κωνσταντινούπολη. Ανάμεσα στους επι­

ατελείωτη διαμάχη. Υπήρχε όμ ω ς και κάτι άλλο

σκόπους και τους μοναχούς και το ενθουσιώδες πλή ­

που έκανε τους πολιτικούς να ταχθούν υπέρ τω ν λύ­

θος, η θεοδώ ρα πήγε από τις Βλαχέρνες στην Αγία

σεων που πρότεινε η θεοδώ ρα. Αν και, από δογμα­

Σοφία και ευχαρίστησε τον Παντοδύναμο στη Μεγά­

τική άποψη, η νίκη της Εκκλησίας ήταν απόλυτη, α­

λη Εκκλησία. Οι ηττημένοι, κρατώντας κεριά στο χέ­

ναγκάστηκε να παραιτηθεί από τις αναλαμπές ανε­

ρι, αναγκάστηκαν να πάρουν μέρος στην πομ πή που

ξαρτησίας που είχαν επιδείξει μερικοί από τους δια­

επικύρωνε την ήττα τους και να σκύβουν ταπεινά κά­

σημότερους υπερασπιστές της. Παρέμενε απόλυτα

τω από τα αναθέματα που εκτοξεύονταν εναντίον

υποταγμένη στο Κράτος. Η αυτοκρατορική αυθεντία

τους. Αργότερα, το βράδυ, στο Ιερό Παλάτι, η βασίλισ­

στα θρησκευτικά θέματα ασκήθηκε πληρέστερα από

σα παρέθεσε συμπόσιο στους αρχιερείς και δέχθηκε

ποτέ.Έτσι, παρά την αποκατάσταση της ορθοδοξίας,

τα συγχαρητήριά τους για την επιτυχία του εγχειρήμα­

η πολιτική των εικονοκλαστών αυτοκρατόρων είχε

τος της,Ήταν η γιορτή τηςορθοδοξίας.Έκτοτε, σε ανά­

αποφέρει τους καρπούς της.

μνηση αυτού του μεγάλου γεγονότος και της μακαρίας

Για το μεγάλο έργο της η θεοδώ ρα ανακηρύχθηκε

θεοδώρας, κάθε χρόνο, την πρώτη Κυριακή της σα-

δικαίω ς αγία από την ανατολική εκκλησία. Ωστόσο

ρακοστής, η ορθόδοξη εκκλησία γιόρταζε με μεγαλο­

πολλές τύψεις είχαν βασανίσει την αυτοκράτειρα κα­

πρέπεια την αναστήλωση των εικόνων και τη συντρι­

τά τη διάρκεια της εκτέλεσης του έργου της.Ένα πράγ­

βή των εχθρών της. Εξακολουθεί να τη γιορτάζει και

μα κυρίως την απασχολούσε. Ό π ω ς ξέρουμε, είχε α­

σήμερα με ευλαβική και ευγνώμονα αφοσίωση.

γαπήσει με πάθος τον σύζυγό της. Δυσκολευόταν να

Η επανάσταση δεν λησμόνησε τους νεκρούς. Επα-

δεχθεί το γεγονός ότι περιλαμβανόταν στα φρικτά α­

νέφεραν θριαμβευτικά στην πρωτεύουσα τα λείψα­

ναθέματα που χτυπούσαν τους διώκτες των εικόνων.

να τω ν διά σ η μ ω ν ομολογητώ ν, του θ εο δ ώ ρ ο υ

Έτσι όταν οι πατέρες που είχαν συγκεντρωθεί σε σύ­

Στουδίτη, του πατριάρχη Ν ικηφόρου, που είχαν

νοδο ήρθαν να της ζητήσουν την αναστήλωση των ιε­

μαρτυρήσει για την πίστη και είχαν πεθάνει σε μα­

ρών εικόνων, εκείνη τους ζήτησε μια χάρη σε αντάλ­

κρινές εξορίες. Ο αυτοκράτορας και ολόκληρη η αυ­

λαγμα για τη συγκατάθεσή τους: να δώσουν άφεση α­

λή, κρατώντας κεριά στα χέρια, έτρεξαν να υποδε­

μαρτιών στον αυτοκράτορα Θεόφιλο. Και επειδή ο

χθούν τα σεβάσμια λείψανα, να συνοδέψουν τη λει­

πατριάρχης Μ εθόδιος υποστήριζε ότι αν η Εκκλησία

ψανοθήκη που κρατούσαν οι ιερείς και μέσα σε μια

έχει το αναμφισβήτητο δικαίω μα να συγχωρεί τους

τεράστια κοσμοσυρροή, να την οδηγήσουν στην εκ­

ζωντανούς που κάνουν πράξη μετάνοιας, δεν μπο­

κλησία των Α γίω ν Αποστόλων. Αντίθετα παραβία­

ρούσε να κάνει τίποτα για έναν άνθρωπο που είχε πε-

σαν τον τάφο όπου κοιμόταν ο Κωνσταντίνος Ε ' και,

θάνει σε κατάσταση θανάσιμου αμαρτήματος, η θ ε ο ­

χω ρίς κανένα σεβασμό για την αυτοκρατορική μεγα­

δώρα είπε ένα ευλαβικό ψέμα. Δήλωσε ότι την ύστα­

λειότητα, πέταξαν στο δρόμο τα λείψανα του μεγά­

τη ώρα ο βασιλεύς είχε μετανοήσει για τα λάθη του, ό­

λου πολέμιου τω ν εικόνω ν και από τη σαρκοφάγο

τι είχε ασπαστεί ευλαβικά τις εικόνες που έφερνε κο­

του από πράσινο μάρμαρο, που την έκοψαν σε λε­

ντά στα χείλη του η σύζυγός του και είχε παραδώσει

767

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O PIX T H C K Y ZX N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

την ψυχή του σαν καλός Χριστιανός στα χέρια του θ ε ­

σα στην εκκλησία, είδε στο όνειρό του έναν άγγελο

ού. Οι επίσκοποι δέχτηκαν χω ρίς πολλά παρακάλια

που του ανήγγελλε ότι ο αυτοκράτορας είχε βρει ευ­

αυτή την ιστορία, πόσο μάλλον που καταλάβαιναν

σπλαχνία κοντά στον θεό. Και όταν ξύπνησε και ξα-

πολύ καλά ότι αυτό ήταν το τίμημα για την αποκατά­

ναπήρε την περγαμηνή από την αγία τράπεζα, διαπ ί­

σταση της ορθοδοξίας. Και υποχωρώντας στην επιθυ­

στωσε πραγματικά ότι εκεί όπου είχε γράψει το όνομα

μία της ανπβασίλισσας, αποφάσισαν ότι για μία ε­

του Θεόφιλου, το μέρος είχε ξαναγίνει από θαύμα

βδομάδα θα έκαναν σε όλες τις εκκλησίες της πρω ­

λευκό, σε ένδειξη συγνώμης.

τεύουσας προσευχές για τη σωτηρία ίου πεθαμένου

Μερικοί άνθρω ποι όμω ς δείχθηκαν πιο αυστηροί

αυτοκράτορα. Η θεοδώ ρα θέλησε να πάρει και η ίδια

από τον θεό. Κατά διαταγή του μακαρίτη αυτοκράτο­

μέρος σ’ αυτές τις προσευχές και κολακευόταν στη

ρα, είχαν κόψει το δεξί χέρι του ζωγράφου Λάζαρου,

σκέψη ότι πέτυχε για τον αμαρτωλό και μετανοημένο

ενός από τους πιο φημισμένους αγιογράφους. Και

πρίγκιπα την ευσπλαχνία του θεού.

μόλο που, σύμφω να με το θρύλο, το κομμένο χέρι

Ο θρύλος εξωράισε πολύ αργότερα το συγκινητικό

ξαναφύτρωσε από θαύμα, ο μάρτυρας διατηρούσε τη

ανέκδοτο της συζυγικής αγάπης της θεοδώρας. Διη-

μνησικακία του κατά του δημίου του και σε όλες τις

γήθηκαν ότι φρικτά όνειρα είχαν προειδοποιήσει

παρατηρήσεις της αυτοκράτειρας απαντούσε με π εί­

την πριγκίπισσα για την τύχη που απειλούσε τον σύ­

σμα: «Ο θεό ς δεν είναι τόσο άδικος ώστε να ξεχάσει

ζυγό της. Είχε δει την Παρθένο να κρατάει στην αγκα­

τις δυστυχίες μας και να τιμήσει τον διώ κτη μας».

λιά της τον Χριστό, καθισμένη σ’ ένα θρόνο τριγυρι-

Στο δείπνο της αυλής που ολοκλήρωσε τη γιορτή της

σμένο από αγγέλους, να καλεί στο δικαστήριό της τον

ορθοδοξίας, ένας άλλος ομολογητής φάνηκε εξίσου

βασιλέα Θεόφιλο και να διατάσσει να τον χτυπήσουν

αδιάλλακτος.Ήταν ο Θεόδωρος Γραπτός, που τον ο­

με ραβδισμούς. Μια άλλη φορά της είχε φανεί ότι

νόμαζαν έτσι γιατί, για τιμωρία, ο Θεόφιλος είχε δια­

βρισκόταν στην αγορά του Κωνσταντίνου και ξαφνι­

τάξει να γράψουν στο μέτωπό του με πυρω μένο σίδε­

κά ένα μεγάλο πλήθος πλημμύρισε την πλατεία, και

ρο τέσσερις υβριστικούς στίχους. Η αυτοκράτειρα,

περνούσε μία πομ πή από ανθρώπους που κρατού­

που ήθελε να κολακεύσει τους μάρτυρες, έβαλε να

σαν όργανα βασανιστηρίων και μαρτυρίου και που α-

τον ρωτήσουν ποιος του είχε επιβάλει ένα τόσο φρι­

νάμεσά του έσερναν, γυμνό και αλυσοδεμένο τον άτυ­

χτό μαρτύριο. «ΓΓ αυτή την επιγραφή, απάντησε σο­

χο Θεόφιλο. Κλαίγοντας, η θεοδώ ρα είχε ακολουθή­

βαρά ο άλλος, θα πρέπει να ζητήσω το λόγο μπροστά

σει το πλήθος και είχε φτάσει μαζί του στην πλατεία

στο δικαστήριο του θεού από τον αυτοκράτορα σύζυ­

μπροστά στο παλάτι, μπροστά στην πύλη της Χάλκης.

γό σου». Μπροστά σ’ αυτή την απρόβλεπτη έκβαση,

Εκεί, ένας άνδρας καθόταν σ’ ένα θρόνο, ψηλός, με

η θεοδώ ρα, δακρυσμένη, απευθυνόμενη στους επ ι­

φοβερό ύφος, με την τρομαχτική όψη ενός δικαστή.

σκόπους, ρώτησε αν έτσι σκόπευαν να κρατήσουν τις

Τότε η αυτοκράτειρα, πέφτοντας στα πόδια του, του

υποσχέσεις τους. Ευτυχώς ο πατριάρχης Μ εθόδιος

ζήτησε χάρη για τον σύζυγό της και ο άνδρας απάντη­

παρενέβη και κατάφερε με κόπο να ηρεμήσει τον ορ­

σε: «Γυναίκα, η πίστη σου είναι μεγάλη. Σε αντάλλαγ­

γισμένο ομολογητή και να καθησυχάσει την ηγεμο­

μα για την ευλάβειά σου και τα δάκρυά σου και εισα­

νίδα: «Οι υποσχέσεις μας, δήλωσε, διατηρούνται

κούοντας τις παρακλήσεις των ιερέων μου, συγχωρώ

στο ακέραιο και η περιφρόνηση μερικώ ν γ ι’ αυτές

τον σύζυγό σου Θεόφιλο». Και διέταξε να τον λύσουν.

δεν έχουν καμία σημασία». Αντίθετα αυτό που είναι

Σ’ αυτό το διάστημα, ο πατριάρχης Μεθόδιος, από

ενδιαφέρον είναι η διαπίστωση, από αυτά τα ανέκ­

την πλευρά του, έκανε ένα πείραμα για να βεβαιωθεί

δοτα, τω ν πολιτικώ ν και α νθρ ώ πινω ν παραγόντων

για τις προθέσεις της θεία ς Πρόνοιας. Στην αγία τρά­

που υπεισέρχονταν στην αποκατάσταση της ορθοδο­

πεζα της Αγίας Σοφίας, ακούμπησε μία περγαμηνή

ξίας και τους συμβιβασμούς συνείδησης που έκαναν

όπου είχε γράψει τα ονόματα όλων των εικονοκλα­

με την ίδια ευκολία οι άγιοι επίσκοποι και η ευσεβέ­

στών αυτοκρατόρων. Μετά, αφού αποκοιμήθηκε μέ­

στατη θεοδώ ρα.

768

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X X O P lX C

φ

«Η

πρώτη από τις αρετές, λέει ένας χρονογρά­

που επρόκειτο μερικά χρόνια αργότερα να φέρουν το

φος της εποχής, είναι να έχεις ορθόδοξη

Ευαγγέλιο στους Χαζάρους, τους Μοραβούς, τους

ψυχή». Η θεοδώ ρα είχε αυτή την αρετή

Βουλγάρους. Είχε επίσης τη δόξα να επιτύχει μερικές

στο έπακρο. Είχε όμω ς και άλλα προσόντα. Οι βυζα­

σημαντικές νίκες κατά των Αράβων και να καταστεί-

ντινοί ιστορικοί επαινούν την πολιτική ευφυΐα της,

λει δυναμικά την εξέγερση των Σλάβων του ελλαδι-

την ενεργητικότητά της, το θάρρος της. Της αποδί­

κού θέματος. Κυρίως όμω ς φρόντισε για την καλή οι­

δουν ιστορικές φράσεις όπω ς αυτή με την οποία, ό­

κονομική διαχείριση της μοναρχίας. Ό π ω ς λένε, κα­

πω ς λένε σταμάτησε μια εισβολή του βασιλέα των

ταλάβαινε πολύ καλά τα οικονομικά ζητήματα και ο

Βουλγάρων: «Αν νικήσεις μια γυναίκα, του μήνυσε,

θρύλος αφηγείται σχετικά ένα πολύ πικάντικο ανέκ­

δεν θα έχεις καμία δόξα. Αν όμω ς νικηθείς από μια

δοτο. Μία ημέρα ο αυτοκράτορας Θεόφιλος στεκόταν

γυναίκα, θα γίνεις ο περίγελος ολόκληρου του κό­

σ’ ένα από τα παράθυρα του παλατιού, όταν είδε να

σμου». Εν πάση περιπτώσει, στα δεκατέσσερα χρόνια

μπαίνει στο λιμάνι του Χρυσοκεράτιου ένα μεγάλο

που κράτησε την εξουσία,

και πολυτελές εμπορικό

κυβέρνησε καλά. Ασφα­

πλοίο. Όταν ρώτησε σε

λώς, όπω ς θα το περίμενε

ποιον ανήκε αυτό το ω ­

κανείς, η διακυβέρνησή

ραίο καράβι, έμαθε ότι α­

της είχε έντονα θρησκευ­

νήκε στην αυτοκράτειρα.

τικό χαρακτήρα. Πολύ υ­

Ακούγοντας αυτή την α­

περήφανη που είχε απο­

πάντηση, ο αυτοκράτορας

καταστήσει την ορθοδο­

δεν μίλησε. Την άλλη μέ­

ξία, αφοσιώθηκε ολόψυ­

ρα όμως, καθώς πήγαινε

χα στην καταπολέμηση

στις Βλαχέρνες, κατέβηκε

της αίρεσης. Με διαταγή

στο λιμάνι, και αφού διέ­

της, οι Παυλικιανοί κλή­ θηκαν να επιλέξουν ανά­

Η αυτοκράτειρα Θεοδώρα το Μάρτιο του 843 αναστηλώνει τις εικόνες.

ταξε να ξεφορτώσουν το φορτίο του πλοίου, διέτα­ ξε να του βάλουν φωτιά.

μεσα στον προσηλυτισμό και το θάνατο. Και επειδή δεν υποχώρησαν, το αίμα

Μετά στράφηκε προς τους οικείους του και είπε: «Δεν

κύλησε ποτάμι στα μέρη της Μικράς Ασίας όπου εί­

ξέρατε ότι η αυτοκράτειρα σύζυγός μου με είχε κάνει

χαν εγκατασταθεί. Οι αυτοκρατορικοί ιεροεξεταστές

έμπορο! Ποτέ μέχρι σήμερα δεν είδε κανείς ένα ρω­

που είχαν αναλάβει να κάμψουν την αντίστασή τους

μαίο αυτοκράτορα να ασκεί το επάγγελμα του εμπό­

έκαναν θαύματα: με τις φροντίδες τους, περισσότεροι

ρου». Ανεξάρτητα από το πόση αλήθεια υπάρχει σ’

από εκατό χιλιάδες άνθρωποι πέθαναν με μαρτυρικό

αυτή την περιπέτεια, η θεοδώ ρα διαχειρίστηκε την

θάνατο. Το πράγμα ήταν σοβαρό και επρόκειτο να έ­

περιουσία του κράτους εξίσου καλά με τη δική της.

χει ακόμη σοβαρότερες συνέπειες. Ρίχνοντας αυτούς

Όταν εγκατέλειψε την εξουσία άφησε σημαντικό από­

τους απελπισμένους ανθρώπους στην αγκαλιά των

θεμα στο θησαυροφυλάκιο. Και με όλα αυτά θα ήταν

Μουσουλμάνων, η αυτοκρατορική κυβέρνηση προε­

χω ρίς αμφιβολία μία πολύ μεγάλη ηγεμονίδα, χω ρίς

τοίμαζε συμφορές για το μέλλον.

τις δολοπλοκίες της αυλής και τις αντιπαλότητες των

Από την άλλη πλευρά όμως, ο ευσεβής ζήλος της α-

ανακτόρων που δημιουργούνται πάντα πολύ εύκολα

ντιβασίλισσας της ενέπνευσε ευτυχείς πρωτοβουλίες.

όταν κυβερνά μια γυναίκα, και χω ρίς τον αξιοθρήνη­

Εκείνη ξεκίνησε το μεγάλο έργο των ιεραποστολών

το γιο που της είχε δώσει ο ουρανός.

769

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IG X O PIX ~THC K Y ZX N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ

e

n i της βασιλείας του Θεόφιλου, το αυτοκρα-

χιτεκτονικής, θέλοντας να αντικαταστήσει τον ευλα­

τορικό ανάκτορο, που ήταν εδώ και τόσους

βικό διάκοσμο τω ν απαγορευμένων εικόνω ν με πα ­

αιώ νες κατοικία των βυζαντινών βασιλέων,

ραστάσεις πιο ελεύθερης και πιο «κοσμικής» τεχνο­

είχε αποκτήσει καινούργια λάμψη. 0 αυτοκράτορας τροπίας, είχε προσανατολίσει προς νέους δρόμους

αγαπούσε τα κτίρια. Στα παλαιά διαμερίσματα του

τη βυζαντινή τέχνη της εποχή ς του. Και χάρη στις

Κωνσταντίνου και του Ιουστινιανού είχε προσθέσει

προσπάθειές του και την έξυπνη προστασία του, σ’

μια ολόκληρη σειρά από πολυτελείς κατασκευές,

αυτό το υπέροχο Ιερό Παλάτι που ήταν γεμάτο εκλε­

διακοσμημένες με την πιο κομψή και διακριτική

πτυσμένη λάμψη και σπάνια πολυτέλεια, μέσα στον

πολυτέλεια. Του άρεσε η μεγαλοπρέπεια: για να αυ­

ασύγκριτο διάκοσμο τω ν περιπτέρων, τω ν ταρα­

ξήσει τη λάμψη των ανακτορικών δεξιώσεων, είχε

τσών, των κ ή π ω ν που ανοίγονταν στους φωτεινούς

παραγγείλει στους καλλιτέχνες του θαύματα χρυσο­

ορίζοντες του Μαρμαρά, η ζωή της αυλής είχε απο­

χοΐας και μηχανικής, το «Πενταργύριον», ένα χρυ­

κτήσει μια νέα και υπέροχη λάμψη. Τώρα όμ ω ς που

σό ερμάριο όπου εξέθεταν τα κοσμήματα του στέμ­

ο αυτοκράτορας ήταν νεκρός, αυτό το μεγαλοπρεπές

ματος, τα χρυσά όργανα που έπαιζαν τις ημέρες των

ανάκτορο ήταν γεμάτο κυρίως με έριδες και δολο­

επίσ η μ ω ν ακροάσεων, τον χρυσό πλάτανο που υ­

πλοκίες.

ψωνόταν δίπλα στον αυτοκρατορικό θρόνο και που

Κατά την περίοδο της διακυβέρνησης της θ ε ο δ ώ ­

πάνω του πετούσαν και κελαηδούσαν μηχανικά

ρας, ο πραγματικός αρχηγός της κυβέρνησης ήταν ο

πουλιά, τα χρυσά λιοντάρια που ήταν ξαπλωμένα

λογοθέτης θεόκτιστος.Ή ταν ένας άνθρω πος με π ο ­

στα πόδια του ηγεμόνα και που κατά διαστήματα

λύ μέτρια αξία, ανίκανος και πάντοτε άτυχος στρατη­

σηκώνονταν, κουνούσαν την ουρά τους και βρυχού-

γός, πολιτικός με κοινή ευφυΐα και με ψυχρό, θλιμ­

νταν, και τους χρυσούς γρύπες με τη μυστηριώδη ό­

μένο και σκληρό χαρακτήρα. Ελάχιστα συμπαθητι­

ψη που έμοιαζαν ό π ω ς και στα παλάτια τω ν βασιλέ­

κός και ελάχιστα αγαπητός, κρατιόταν στο αξίωμά

ω ν της Ασίας, να φροντίζουν για την ασφάλεια του

του χάρη στην εύνοια που του έδειχνε η αυτοκράτει-

αυτοκράτορα. Εξάλλου είχε βάλει να ανακαινίσουν

ρα. Είχε πετύχει να μένει μέσα στο παλάτι, ασκούσε

ολόκληρη την αυτοκρατορική γκαρνταρόμπα, τα ω ­

πολύ μεγάλη επιρροή στην ηγεμονίδα και η εκτίμη­

ραία χρυσά ενδύματα που φορούσε ο βασιλεύς στις

σή της για το άτομό του ήταν τέτοια ώστε πολύ κακές

τελευτές της αυλής, τα υπέροχα ρούχα, υφασμένα με

φήμες κυκλοφορούσαν στο Βυζάντιο σχετικά με τη

χρυσό και στολισμένα με πετράδια, που φορούσε η

φύση τω ν σχέσεων που ο υπουργός διατηρούσε με

Αυγούστα. Τέλος αγαπούσε τα γράμματα, τις επιστή­

τη βασίλισσα. Ήξεραν ότι ήταν φιλόδοξος, ήξεραν

μες και τις τέχνες. Είχε τιμήσει με την εύνοιά του τον

με πόση πυρετική βιασύνη, μόλις αναγγέλθηκε μια

μεγάλο μαθηματικό Λέοντα τον θεσσαλονικέα, και

δή θεν ανακτορική επανάσταση, είχε εγκαταλείψει

είχε εγκαταστήσει στο ανάκτορο της Μαγναύρας τη

το στρατό της Κρήτης για να έρθει να επιβλέψει τα

σχολή όπου ο σοφός έδινε στους μαθητές του την

γεγονότα στην πρωτεύουσα. Υποψιάζονταν ότι είχε

εκπαίδευση που ήταν μια από τις δόξες του Βυζαντί­

βλέψεις στο θρόνο και έφταναν στο σημείο να λένε

ου. Είχε φθάσει στο σημείο αυτός, ο ορκισμένος ει­

ότι η θεοδώ ρα, ευνοώντας τις επιθυμ ίες του, σκε­

κονοκλάστης, να δείξει μεγάλη ανεκτικότητα για τον

φτόταν να τον παντρευτεί ή να του δώ σει για γυναί­

Μ εθόδιο τον ομολογητή, από την ημέρα που είχε α­

κα μία από τις κόρες της, έτοιμη, για να του ανοίξει

νακαλύψει ότι μπορούσε να λύσει ορισμένες επ ι­

το δρόμο προς την εξουσία να ανατρέψει, ό π ω ς είχε

στημονικές δυσκολίες που τον απασχολούσαν. Γοη­

κάνει κάποτε η μεγάλη Ειρήνη και να τυφλώσει τον

τευμένος από τα αριστουργήματα της αραβικής αρ­

ίδιο της το γιο. Εν πάση περιπτώ σει, πολύ βαθιά α-

770

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T H G KYZXN'TINHC X Y 'T O K PX 'T O PlX C

φ οσιω μένος στην ανιιβασίλισσα και ασκώντας πα ­

και ο υπουργός είχαν προσπαθήσει να του δώ σουν

νίσχυρη επιρροή στο πνεύμα της, ο λογοθέτης προ­

εξαιρετική παιδεία. Μάταια τον είχαν εμπιστευτεί

σπαθούσε να ξυπνήσει τη δυσπιστία της εναντίον ό­

στις φροντίδες των καλύτερων δασκάλων, τον είχαν

λω ν τω ν συμβούλων που μοιράζονταν την εξουσία

περιβάλει με τους καλύτερους συντρόφους· ο θρύλος

μαζί ίου.

αναφέρει μεταξύ τω ν συσπουδαστών του αυτοκρα-

Πολύ γρήγορα είχε καταφέρει με τις δολοπλοκίες

τορικού πρίγκιπα τον Κύριλλο, που επρόκειτο να

του να παραμερίσει τους αντιπάλους του. Ο μάγι-

γίνει αργότερα ο απόστολος τω ν Σλάβων. Ό λα ήταν

στρος Μ ανουήλ που ήταν, μαζί με τον θεόκτιστο, ε­

μάταια. Ο Μ ιχαήλ ήταν κακή πάστα. Σε ηλικία δε­

πίτροπος του νεαρού Μ ιχαήλ Γ', κατηγορήθηκε για

καπέντε ή δεκαέξι ετών - αυτή ήταν η τω ρινή η λι­

συνωμοσία κατά της αυτοκρατορικής οικογένειας

κία του - αγαπούσε κυρίω ς το κυνήγι, τα άλογα, τις

και υποχρεώ θηκε να παραιτηθεί από το αξίωμά

ιπποδρομίες, τα θεάματα, τους αθλητικούς αγώνες

του. Οι αδελφοί της αυτοκράτειρας, Πετρωνάς και

και δεν δίσταζε, στον ιππόδρομο τω ν ανακτόρων,

Βάρδας ήταν πιο επίφοβοι και κυρίως ο δεύτερος

να ανέβει σ’ ένα άρμα και να παρουσιαστεί μπροστά

του οποίου η ανώτερη ευφυΐα εξυπηρετούταν από

στους οικείους του. Τα ιδιω τικά ήθη του ήταν ακόμη

πλήρη ασυνειδησία και ανηθικότητα. Με τη συγκα­

χειρότερα. Είχε πολύ κακές παρέες, περνούσε ένα

τάθεση της ίδια ς της θεοδώ ρ α ς ο Βάρδας απομα­

μέρος της νύχτας πίνοντας. Είχε μια μόνιμη ερωμέ­

κρύνθηκε με κάποιο πρόσχημα από την αυλή και ο

νη, την Ευδοκία Ιγγηρίνα.

λογοθέτης πίστεψε ότι είχε εξασφαλίσει οριστικά τη

Η θ εο δώ ρ α και ο θεόκτιστος σκέφτηκαν ότι, κά­

δύναμή του. Δεν είχε προβλέψει ότι θα έπρεπε να

τω α π ’ αυτές τις συνθήκες, το καλύτερο που είχαν να

λογαριάσει και τον νεαρό αυτοκράτορα.

κάνουν ήταν να παντρέψουν το συντομότερο τον νε­

Πράγματι, ο Μ ιχαήλ Γ ' μεγάλωνε, και μεγαλώνο­

αρό αυτοκράτορα. Και πάλι, σύμφω να με το έθιμο,

ντας έδειχνε αξιοθρήνητος. Μάταια η μητέρα του

οι αγγελιοφόροι του παλατιού περιέτρεξαν τις επαρ­

0 αυτοκράτορας Μιχαήλ Γ' και η αυτοκράτειρα απλώνουν τα χέρια τους για να δεχθούν τον Βαφτιστικό τους Βόρη.

771

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O PIX T H C Κ Υ Ζ Χ Ν Τ ΊΝ Η θ X Y 'T O K P X 'T O P lX C

χίες για να οδηγήσουν σχην Κωνσταντινούπολη τις

ευλογία του. Η ευσεβής θεοδώ ρα έτρεξε βιαστικά

ωραιότερες κοπέλες της μοναρχίας. Ανάμεσα σ’ αυ­

και πράγματι, στο μεγάλο Χρυσό Τρικλίνιο, βρήκε,

τές, η Ευδοκία, θυγατέρα του Δεκαπολίτη, επελέγη

καθισμένο σ’ ένα θρόνο δίπλα στον αυτοκράτορα,

και στέφθηκε αμέσως βασίλισσα. Σε λίγες εβδομά­

τον αρχιερέα με μεγάλο αρχιερατικό άμφιο, με την

δες όμως, ο Μ ιχαήλ Γ', αφού βαρέθηκε γρήγορα τη

κουκούλα του κατεβασμένη στο πρόσω πό του, που

γυναίκα του και τη συζυγική ζωή, ξαναγύρισε στις

φαινόταν, σιω πηλός και σοβαρός, χαμένος σε βαθιές

συνήθειές του, στους φίλους του, στην ερωμένη του

σκέψεις. Η αντιβασίλισσα πέφτει στα πόδια του αγί­

και ξανάρχισε τις τρέλες του. Ασφαλώς δεν πρέπει

ου ανθρώπου και τον ικετεύει να μην την ξεχνάει

να πάρουμε κατά γράμμα όλες τις γελοίες ή φριχτές

στις προσευχές του, όταν ξαφνικά ο πατριάρχης ση­

πράξεις που οι βυζαντινοί ιστορικοί έχουν α π ο δώ ­

κώνεται, κάνει μια στροφή πάνω στα τακούνια του,

σει στον Μ ιχαήλ Γ': οι χρονογράφοι που ήταν αφιε­

γυρίζει την πλάτη του στην αυτοκράτειρα και... θα

ρω μένοι στον οίκο της Μ ακεδονίας ενδιαφέρονταν

πρέπει να ανατρέξουμε στο κείμενο των χρονογρά­

πολύ να δικαιολογήσουν τη δολοφονία που ανέβα­

φ ω ν για να δούμε τι άφησε να ξεφύγει στο πρόσω πο

σε στον θρόνο τον Βασίλειο τον Α ' και επομένω ς

της θεοδώ ρας. Μετά, γυρίζοντας, δηλώ νει: «Δεν

μπορεί να μπήκαν στον πειρασμό να αμαυρώσουν

μπορείτε να πείτε, Κυρία, ότι και σ’ αυτό ακόμη, δεν

λίγο το θύμα του.Ό μω ς παρά τις επιφυλάξεις μας, υ­

σας τιμήσαμε» και, πετώ νταςτην κουκούλα του, δεί­

πάρχουν βέβαια γεγονότα που μαρτυρούν πόση π α ­

χνει το πρόσω πό του: ο δήθεν πατριάρχης δεν ήταν

ράνοια υπήρχε στη συμπεριφορά του άθλιου αυτο­

άλλος από τον ευνοούμενο γελωτοποιό του αυτοκρά­

κράτορα. Τριγυρισμένος συνεχώς από κομπάρσους,

τορα. Μ ’ αυτό το αμφίβολου γούστου αστείο, ο Μ ι­

έκλυτους, γελωτοποιούς, διασκέδαζε με τους ανάξι­

χαήλ ξεσπάει σε γέλια. Η θεοδώ ρα, οργισμένη, γεμί­

ους οικείους του κάνοντας χοντρές ή αισχρές φάρ­

ζει κατάρες το γιο της: «Αχ! Κακό παιδί! Σήμερα ο

σες, σκανδάλιζε το παλάτι με τα κακόγουστα αστεία

θεό ς απέσυρε το χέρι του από πάνω σου!» και φεύ­

του και δεν σεβόταν τίποτε, ούτε την οικογένεια, ού­

γει από την αίθουσα με δάκρυα στα μάτια. Ό μ ω ς πα­

τε τη θρησκεία. Μία από τις μεγάλες διασκεδάσεις

ρά την κακή του συμπεριφορά, οι επίτροποι δεν τολ­

του ήταν να ντύνει τους φίλους του επισκόπους. Ο έ­

μούσαν να επέμβουν και απέφευγαν να κατηγορή­

νας παρίστανε τον πατριάρχη, άλλοι τους μητροπο­

σουν τον βασιλέα, είτε από υπερβολική επιείκεια ή

λίτες. Ο ίδιος ο πρίγκ ιπα ς έδινε στον εαυτό του τον

γιατί πίστευαν ότι η επιείκεια με την οποία τον αντι­

τίτλο του αρχιεπισκόπου της Κολωνείας και έτσι με­

μετώπιζαν ήταν προς όφελος τους.

ταμφιεσμένοι, διέσχιζαν την πόλη ψάλλοντας βρό­

Δείχνοντας ανεκτικότητα για τις διασκεδάσεις του

μικα ή χυδαία τραγούδια που παρω δούσαν τις ιερές

ανιψιού του, ο Βάρδας, κυρίως, προσπαθούσε να α­

τελετές. Μια ημέρα, για να μιμηθεί τον Χριστό, ο

ποκτήσει επιρροή επάνω του. Χάρη στην επέμβαση

Μ ιχαήλ είχε πάει να δειπνήσει στο σπίτι μιας φ τω ­

του φίλου του αρχιθαλαμηπόλου Δαμιανού είχε κα­

χή ς γυναίκας, που τρομοκρατήθηκε από την απροσ­

ταφέρει να τον ανακαλέσει από την εξορία ο αυτο­

δόκητη επίσκεψη του βασιλέα. Μια άλλη φορά, έχο­

κράτορας και πολύ σύντομα είχε καταφέρει να γίνει

ντας συναντήσει στο δρόμο του τον πατριάρχη Ιγνά­

ευπρόσδεκτος από τον Μ ιχαήλ Γ'. Φυσικά μισούσε

τιο και τους γραμματείς του, ο αυτοκράτορας διασκέ­

τον θεόκτιστο, που αποτελούσε εμπόδιο για τις φ ι­

δαζε δημιουργώ ντας θόρυβο γύρω του, και μαζί με

λοδοξίες του.Έτσι ερέθιζε συνεχώς τη δυσπιστία του

την ακολουθία του των κομπάρσων τον συνόδευε

βασιλέως κατά του υπουργού. Τον έκανε να φοβάται

πολλή ώρα, τραγουδώντας στ’ αυτιά του αισχρά τρα­

ότι ο λογοθέτης ετοίμαζε κάποιο πραξικόπημα και

γούδια με συνοδεία κυμβάλων και ταμπούρλων.

δεν δίσταζε να συκοφαντεί την αδελφή του, την α-

Έκανε επίσης απαίσια αστεία στη μητέρα του. Μια

ντιβασίλισσα θεοδώ ρ α και να παρουσιάζει στο γιο

ημέρα της μήνυσε ότι ο πατριάρχης βρισκόταν στο

της με τα πιο μελανά χρώματα τη συμπεριφορά της

παλάτι και ότι ασφαλώς θα χαιρόταν να δεχθεί την

μητέρας του. Τα κατάφερε τόσο καλά ώστε σχετικά

772

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O P IX "THC Κ ΥΖΧΝΊ~ΙΝΗθ X Y T O K P X T O P lX C

με ένα ασήμαντο επεισόδιο (επρόκειτο για έναν

που είχε ξεσηκωθεί η θ εο δώ ρ α είχε τρέξει, με τα

προσω πικό φίλο του πρίγκιπα στον οποίο ο υπουρ­

μαλλιά της αναστατωμένα και τα ρούχα της άνω-κά-

γός αρνιόταν κάποια προαγωγή) ξέσπασε μια πολύ

τω, φωνάζοντας με δυνατές κραυγές τον ευνοούμενο

βίαιη σύγκρουση ανάμεσα στον ηγεμόνα και τον θε-

της, εξαπολύοντας βρισιές κατά του γιου της και του

όκτιστο. Αυτό συνέβη το 856. Ο Βάρδας, εκμεταλ­

αδελφού της, φωνάζοντας με απειλητική φ ω νή ότι

λευόμενος το πλεονέκτημά του, φρόντισε να αυξή­

απαγόρευε να θανατώσουν τον Θ εόκτιστο/Ισως αυ­

σει ακόμη περισσότερο τις μνησικακίες του Μ ι­

τή η αλληλεγγύη προκάλεσε το χαμό του. Στο περι­

χαήλ: του τόνιζε ότι τον κρατούσαν μακριά από τις υ­

βάλλον του Μ ιχαήλ φοβήθηκαν ότι αν ζούσε, η α-

ποθέσεις, και ερέθιζε τη φιλαυτία του με τροχιές δη­

ντιβασίλισσα θα τον αποκαθιστούσε πολύ σύντομα

λώσεις: «Όσο ο θεόκτιστος θα είναι με την Αυγού-

στην εξουσία και θα έπαιρνε σκληρή εκδίκηση από

στα», έλεγε, «ο βασιλεύς θα είναι ανίσχυρος»· κυ­

τους εχθρούς του. Γ ία ασφάλεια, αποφάσισαν το θά­

ρίω ς έβρισκε τον τρόπο να τον κάνει να πιστέψει ότι

νατό του. Μάταια μερικοί αξιωματικοί της φρουράς,

επιβουλεύονταν τη ζωή του. Μια συνωμοσία εξυ-

που είχαν μείνει πιστοί στο πρόσω πό του, προσπά­

φάνθηκε κατά του λογοθέτη.Έ να μεγάλο μέρος των

θησαν να τον υπερασπιστούν: μάταια ο δύστυχος

ανθρώ πω ν του παλατιού είχαν ταχθεί με το μέρος

άνθρω πος προσπαθούσε να ξεφύγει από το π επ ρ ω ­

του Βάρδα. Ο πρίγκιπας συμφωνούσε σε όλα και α­

μένο του κρυβόμενος κάτω από τα έπιπλα. Έ νας

κόμη και μία αδελφή της αυτοκράιειρας ενώ θηκε

στρατιώτης έσκυψε και του τρύπησε την κοιλιά με το

με τον αδελφό της Βάρδα ενάντια στη θεοδώ ρ α και

σπαθί του. Ο Βάρδας είχε νικήσει.

τον ευνοούμενο της.Έτσι η απόπειρα πέτυχε χω ρίς

Η δολοφονία του πρω θυπουργού ήταν ένα άμεσο

μεγάλες δυσκολίες.

χτύπημα κατά της θεοδώ ρας. Το κατάλαβε πολύ κα­

Μ ια ημέρα που σύμφω να με το έθιμο του αξιώ μα­

λά. Ή δη , μέσα στην αναταραχή που επικρατούσε

τος του, ο θεόκτιστος παρουσιαζόταν με τα χαρτιά

στο παλάτι, είχε ακούσει απειλητικές φ ω νές να υ­

του στο χέρι, για να ζητήσει ακρόαση από την αντι-

ψώνονται εναντίον της: της είχαν φωνάξει να φυλά­

βασίλισσα βρήκε στη στοά του Λαυσιανού, μπροστά

γεται και ότι ήταν η ημέρα τω ν φόνω ν. Μέσα στην

στα διαμερίσματα της ηγεμονίδας τον Βάρδα, που,

οργή της αρνήθηκε όλες τις δικαιολογίες που της

χω ρίς να σηκω θεί μπροστά του, τον κοίταξε με με­

προέβαλαν, όλα τα λόγια παρηγοριάς που θέλησαν

γάλη αναίδεια. Λίγο μακρύτερα συνάντησε τον αυ­

να της πουν. Οργισμένη, τραγική, ζητούσε την εκδί­

τοκράτορα που του απαγόρευσε να μπει στα διαμε­

κηση του θεο ύ κατά τω ν ενόχω ν και ιδ ίω ς του Βάρ­

ρίσματα της Αυγούστας και τον διέταξε να κάνει την

δα και ευχόταν ανοιχτά το θάνατό τους. Μ ’ αυτή την

αναφορά του στον ίδιο για τις υποθέσεις της ημέρας.

αδιάλλακτη στάση έγινε ακόμη περισσότερο ενο­

Και επειδή ο υπουργός δίσταζε, ο βασιλεύς τον έ­

χλητική. Ο Βάρδας, του οποίου τις φιλοδοξίες ενο­

διωξε βίαια. Ό μω ς, καθώς αποσυρόταν, ο Μ ιχαήλ

χλούσε, αποφάσισε να απαλλαγεί α π ’ αυτήν. Α ρχι­

φώναξε στους θαλαμηπόλους της υπηρεσίας: «Συλ-

σαν παίρνοντάς της τις κόρες της και κλείνοντάς τις

λάβετε αυτό τον άνθρωπο». Σ’ αυτό το κάλεσμα, ο

σ’ ένα μοναστήρι, λογαριάζοντας σωστά ότι δεν θα

Βάρδας ρίχνεται πάνω στον λογοθέτη. Ο άλλος φεύ­

αργούσε να τις ακολουθήσει εκεί με τη θέλησή της.

γει. Ο Βάρδας τον προλαβαίνει, τον ρίχνει στο έδα­

Ε πειδή εκείνη δίσταζε ν ’ αποφασίσει, της έδωσαν

φος και πιάνοντας το σπαθί του, ετοιμάζεται να α­

προθεσμία για ν ’ αποσυρθεί στο μοναστήρι της Γα-

πω θή σ ει όποιον θα επιχειρούσε να βοηθήσει τον

στρίας. Μη θέλοντας να διαταράξει την ησυχία του

δυστυχή. Δεν φαίνεται όμω ς ότι επιθυμούσαν βασι­

Κράτους με μια ανώ φελη αντίσταση, κατέβηκε από

κά τον θάνατο του θεόκτιστου: ο αυτοκράτορας διέ­

την εξουσία αφού παρέδω σε επίσημα στη Σύγκλητο

ταξε α πλώ ς να τον οδηγήσουν με ισχυρή φρουρά

τα ποσά που η καλή οικονομική διαχείρισή της είχε

στον προθάλαμο του Σκύλα και να περιμένουν δια­

συγκεντρώσει στο θησαυροφυλάκιο. Αυτό ήταν το

ταγές του. Δυστυχώς για τον λογοθέτη, με το θόρυβο

τέλος της πολιτικής της ζωής.

773

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΚΤΟ

IC T O PIX T H C K V ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Στο μοναστήρι όπου ζήτησε άσυλο, η θ εο δώ ρ α έ­

του παλατιού. Απέτυχε στο εγχείρημά της, και μάλι­

ζησε ευλαβικά με τις κόρες της, για πολλά χρόνια α­

στα φαίνεται ότι τιμω ρήθηκε πολύ αυστηρά γ ι’ αυ­

κόμη, συγχωρώντας το γιο της, του οποίου την εύ­

τό. Αυτή τη στιγμή ασφαλώς δήμευσαν ολόκληρη

νοια φαίνεται ότι ξανακέρδισε αργότερα και οργι­

την περιουσία της και της στέρησαν τις τιμές που συ­

σμένη κυρίω ς κατά του Βάρδα που τον θεωρούσε

νόδευαν την αυτοκρατορικό σειρά της. Για να την

δίκαια υπεύθυνο για το θάνατο του θεόκτιστου.

παρηγορήσει για την ατίμωσή της, το πεπρω μένο

Έφτασε στο σημείο, αυτή η ευλαβής και ορθόδοξη

θα αναλάμβανε να της βρει έναν εκδικητή, που θα ι­

αυτοκράτειρα, να συνωμοτήσει κατά του μισητού α­

κανοποιούσε τα μίση της πέρα από κάθε ελπίδα.

δελφού της και αποπειράθηκε να βάλει να τον δο­

Ή ταν ο Βασίλειος, ο ένδοξος ιδρυτής της μακεδονι­

λοφονήσουν σε συνεννόηση με πολλούς οικείους

κής δυναστείας.

774

in e T e ie c 6A O NX

775

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O P IX T H C K Y £X N T IN H C X Y T O K P X T O P IX C

o

Τ

ην εποχή που η αυτοκράτειρα θεοδώ ρ α

λοντος του και του ζητάει να είναι από δω και πέρα

μοιραζόταν το θρόνο με τον σύζυγό της Θε­

φίλος του και αδελφός του.

όφιλο, γύρω στο 840, ένας νέος άνδρας,

Μ ’ αυτή τη γραφική αφήγηση, που εκμεταλλεύτη­

ντυμένος φτωχικά, αλλά με ψηλό ανάστημα, έντονα

κε πολύ έξυπνα ο Paul A dam στο μυθιστόρημά του

χαρακτηριστικά και ηλιοκαμένο χρώ μα που του έ­

Basile et Sophia, κάνει την είσοδό του στην ιστορία

διναν πολύ περήφανη όψη, έμπαινε ένα βράδυ

ο άνθρω πος που, την εποχή της βασιλείας της θ ε ο ­

στην Κωνσταντινούπολη από τη Χρυσή Πύλη με το

δώ ρας και του Μ ιχαήλ Γ ' επρόκειτο να κυβερνήσει

δισάκι στην πλάτη και το ραβδί στο χέρι.Ή ταν Κυ­

τόσο επιδέξια την τύχη του, ο Βασίλειος ο Μακε-

ριακή και κόντευε να νυχτώσει. Κουρασμένος και

δώ ν, που επρόκειτο να καθίσει λίγα χρόνια αργότε­

σκονισμένος, ο ταξιδιώτης πήγε να ξαπλώσει κάτω

ρα την οικογένειά του στο θρόνο του Βυζαντίου.

από το πρόστεγο της γειτονικής εκκλησίας του Αγί­

Οι ιστορικοί που έζησαν στην αυλή του αυτοκρά­

ου Δ ιομ ήδη και δεν άργησε ν’ αποκοιμηθεί βαθιά.

τορα Κωνσταντίνου Ζ', εγγονού του Βασιλείου, και

Τη νύχτα, ο ηγούμενος του μοναστηριού από το ο­

ο ίδιος ο Κωνσταντίνος Ζ', προσπάθησαν φυσικά

ποίο εξαρυόταν η εκκλησία ξύπνησε απότομα και

να κατασκευάσουν για τον ιδρυτή της δυναστείας

άκουσε μια φ ω νή που του έλεγε: “Σήκω και πή γαι­

μια ευπρεπή ή ακόμη και ένδοξη γενεαλογία. Κατά

νε ν ’ ανοίξεις την πόρτα της εκκλησίας στον αυτο­

τα λεγόμενό τους ο ένδοξος βασιλεύς καταγόταν από

κράτορα”. Ο καλόγερος υπάκουσε, αλλά μη βλέπο­

τον πατέρα του από τον βασιλικό οίκο της Αρμενίας

ντας στην αυλή κανένα εκτός από ένα φτωχό διάβο­

και συγγένευε από τη μητέρα του με τον Κωνσταντί­

λο ντυμένο με κουρέλια, πίστεψε ότι είχε ονειρευτεί

νο και ακόμη και τον Μέγα Αλέξανδρο. Η αλήθεια

και ξανάπεσε για ύπνο. Τότε, για δεύτερη φορά, η

φαίνεται ότι ήταν πολύ πιο ταπεινή. Ο Βασίλειος εί­

φ ω νή τον ξύπνησε και του επανέλαβε την ίδια προ­

χε γεννηθεί πολύ ταπεινά γύρω στο 812 από μία

τροπή. Και πάλι, αφού σηκώ θηκε και δεν είδε τίπο­

σκοτεινή οικογένεια χω ρ ικ ώ ν τω ν περ ιχώ ρ ω ν της

τα εκτός από τον κοιμισμένο άνδρα, γύρισε στο κρε­

Α δριανούπολης, φ τω χώ ν α ποίκ ω ν αρμενικής κα­

βάτι του. Τότε, για τρίτη φορά, η φ ω νή, πιο επιτακτι­

ταγωγής που οι περιστάσεις τους είχαν αναγκάσει

κή, ήχησε μέσα στη σ ιω π ή και ταυτόχρονα, για να

να εγκατασταθούν στη Μ ακεδονία, που ο βουλγαρι­

μην αμφιβάλλει καθόλου ότι ήταν ξύπνιος, ο ηγού­

κός πόλεμος τους είχε καταστρέψει και που ο θάνα­

μενος δεχόταν μια μυστηριώδη και δυνατή γροθιά

τος του πατέρα, η τελευταία συμφορά, τους είχε αφ ή­

στα πλευρά. “Σήκω, πρόσταξε η φ ω νή, και άνοιξε

σει εντελώς χω ρ ίς πόρους. Ο Βασίλειος, που από-

να μπει αυτός που είναι ξαπλωμένος μπροστά στην

μεινε το μοναδικό στήριγμα της μητέρας του και

πόρτα. Αυτός είναι ο αυτοκράτορας”. Τρέμοντας ολό­

τω ν αδελφώ ν του ήταν τότε είκοσι πέντε ή είκοσι έ­

κληρος, ο άγιος άνθρω πος βγαίνει βιαστικά από το

ξι χρόνω ν.Ή ταν ένα ψηλό και δυνατό αγόρι με γερή

κελί του, κατεβαίνει και φωνάζει τον άγνωστο. “Ορί­

γροθιά και στιβαρό παράστημα. Πυκνά σγουρά μαλ­

στε, κύριε, απαντάει ο άλλος καθώ ς τινάζεται. Τι

λιά πλαισίω ναν το ενεργητικό πρόσω πό του. Εντε­

προστάζεις τον δούλο σου;” Ο ηγούμενος τον καλεί

λώ ς αγράμματος - δεν ήξερε ούτε να διαβάζει ούτε

να τον ακολουθήσει, τον βάζει να καθίσει στο τραπέ­

να γράφει - ήταν πά νω α π ’ όλα ένα ωραίο α νθρ ώ πι­

ζι του. Το π ρ ω ί τον βάζει να κάνει ένα λουτρό, του

νο ζώο. Αυτό ήταν αρκετό για να κάνει την τύχη του.

προσφέρει καινούργια ρούχα και καθώς ο έκπλη­

Οι βυζαντινοί χρονογράφοι που αγαπούσαν πολύ

κτος ταξιδιώτης δεν καταλαβαίνει το λόγο της τόσης

το “θαυμαστό”, διηγήθηκαν τους οιω νούς που α­

φροντίδας, ο καλόγερος, κάτω από τη σφραγίδα του

νάγγελλαν το μελλοντικό μεγαλείο του Βασιλείου:

απορρήτου, του αποκαλύπτει το μυστήριο του μέλ­

πώ ς, μια ωραία καλοκαιρινή ημέρα, που είχε απο-

776

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IG T O PIX T H C BV ZXNnriNH C X Y 'T O K PX T 'O PlX C

Βασίλειος ο Μακεδών.

777

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O P IX T H C K V ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C -p ic

/ n f f A ^ w w a .·

7

U

e JU U K i *

KCU O υ -jn ff/JU J / i l i K p e j / e W T T n

°\>C

'

%

i

,

v 4

#

n*

‘

**

• ΤΡ» jl-TOY Μ Ι » λ Π ί Τ V.dU*MJ< ρ*-·* ·Τ*Ύ t f t f t h t + t 11 -foe

r < f ^ '

\

{V

s

N · >

v

-

Q

5& & J0 '

rJUyiAv*tj
* I

:

'* w V ' f

' "

·#·'.-*·

♦·

))0<*φ?}<&7*ηχ>ηφα7τρο)>αχΜ'

Αετός σκεπάζει με τα φτερά του τον μικρό Βασίλειο.

κοιμηθεί στα χωράφια, ένας αετός που πειούσε πά­

βοήθησαν πολύ. Ο ηγούμενος του Αγίου Δ ιομήδη

νω από ίο π α ιδ ί ίο είχε σκεπάσει με ιη σκιά ίω ν

που τον είχε δεχθεί είχε έναν αδελφό που ήταν για­

φτερών του· π ώ ς η μητέρα του είχε δει στο όνειρό

τρός. Αυτός είδε τον νεαρό στο μοναστήρι, τον βρήκε

της να βγαίνει από το στήθος της ένα χρυσό δέντρο,

καλοφτιαγμένο και όμορφο και τον σύστησε σ’ έναν

φορτωμένο με άνθη και χρυσούς καρπούς, που γ ι­

από τους πελάτες του, συγγενή του αυτοκράτορα και

νόταν τεράστιο και σκίαζε ολόκληρο το σπίτι· και

του Βάρδα, που ονομαζόταν Θεόφιλος και που του

πώ ς, μια άλλη φορά, της είχε παρουσιαστεί σ’ ένα ό­

είχαν δώσει το παρατσούκλι θεοφιλίτζης (ο μικρός

νειρο ο άγιος Ηλίας ο θεσβίτης με τα χαρακτηριστι­

Θεόφιλος) εξαιτίας του μικρού αναστήματος του.

κά ενός ψηλού γέρου με λευκή γενειάδα, που από το

Αυτός ο μικρόσωμος άνδρας είχε μια μανία: ήθελε

στόμα του έβγαιναν φλόγες και π ώ ς ο προφήτης εί­

να έχει στην υπηρεσία του άνδρες με ψηλό ανάστη­

χε αναγγείλει στη μητέρα το υψηλό πεπρω μένο που

μα, ηράκλεια δύναμη, που τους έντυνε με υπέροχα

περίμενε το γιο της. Η δεισιδαιμονία της βυζαντινής

μεταξωτά ρούχα και τίποτα δεν του έκανε μεγαλύτε­

κοινω νίας χρωμάτιζε με τέτοια επεισόδια τη νεότη­

ρη ευχαρίστηση από το να παρουσιάζεται σε δημό­

τα τω ν μεγάλων ανδρώ ν και πίστευε ειλικρινά στην

σιους χώ ρους με τη συνοδεία του από γίγαντες. Μό­

αξία αυτών τω ν προβλέψεων. Στην πραγματικότητα

λις του μίλησαν για τον Βασίλειο θέλησε να τον δει

ο Βασίλειος ο Μ ακεδώ ν επρόκειτο ν ’ αναρριχηθεί

και, γοητευμένος από την εμφάνισή του, τον προσέ-

με άλλα μέσα και άλλα προσόντα, με την εξυπνάδα

λαβε αμέσως για να φροντίζει τα άλογά του και του

του, με την αδίστακτη ενεργητικότητά του, με το γόη­

έδωσε το παρατσούκλι “Κεφάλας” - το “δυνατό κε­

τρο της δύναμής του και τέλος μέσω τω ν γυναικώ ν

φ άλι”. Ε πί πολλά χρόνια ο Βασίλειος έμεινε στο σπίτι

που γοητεύονταν από το αθλητικό σώμα του. Στη φτω χή επαρχία της Μ ακεδονίας ο Βασίλειος,

του θεοφιλίτζη και σ’ αυτό το διάστημα είχε μια πε­

έχοντας την ευθύνη της οικογένειάς του, κατάλαβε

ριπέτεια που εξασφάλισε οριστικά την τύχη του.

πολύ γρήγορα ότι η γεωργία δεν θα έφτανε για να

Όταν ο κύριός του στάλθηκε σε αποστολή στην

θρέψει τον ίδιο και τους δικούς του και μ πήκε αρχι­

Ελλάδα, ο Βασίλειος τον συνόδευσε με την ιδιότητα

κά στην υπηρεσία του κυβερνήτη της επαρχίας.

του σταβλίτη. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, όμως,

Αργότερα, ήρθε να αναζητήσει την τύχη του στην

αρρώστησε και αναγκάστηκε να μείνει στην Πάτρα.

Κ ω νσταντινούπολη και εκεί οι περιστάσεις τον

Εκεί γνώρισε τη Δανιηλίδα. Η Δ ανιηλίς ήταν μια

778

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O P IX T H C K V eX N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

πλούσια χήρα, λίγο ώ ριμη. Όταν τη γνώ ρισε ο Βα­

χους, εκατό εξαιρετικά ικανές κεντήστρες, υπέροχα

σίλειος είχε ένα μεγάλο γιο και φαίνεται ότι ήταν

υφάσματα και πολλά άλλα.Έκανε και κάτι περισσό­

και γιαγιά. Είχε όμωςτεράστια περιουσία “μια περι­

τερο. Εκείνη την εποχή ο Βασίλειος έχτιζε τη Νέα

ουσία άξια για βασιλιά μάλλον παρά για ιδιώ τη ” ό­

Εκκλησία, θέλησε να συμμετάσχει σ’ αυτό το ευσε­

π ω ς λέει ο χρονογράφος. Είχε χιλιάδες δούλους, α­

βές έργο βάζοντας να υφάνουν στα εργοστάσιά της

πέραντα χτήματα, αναρίθμητα κοπάδια, εργοστάσια

στην Πελοπόννησο τάπητες προσευχής που θα σκέ­

όπου γυναίκες ύφαιναν για λογαριασμό της υπέρο­

παζαν ολόκληρο το δάπεδο της βασιλικής.Ύστερα

χα μεταξωτά, θαυμάσια χαλιά, εξαιρετικά φ ίνα λινά

γύρισε στην Πάτρα. Κάθε χρόνο όμως, όσο ζούσε ο

υφάσματα. Το σπίτι της ήταν γεμάτο πολυτελή αση­

Βασίλειος, έφταναν από την Ελλάδα πολυτελή δ ώ ­

μένια και χρυσά σκεύη· τα μπαούλα της ήταν γεμάτα

ρα που του έστελνε η παλιά του φίλη. Και όταν πέ­

υπέροχα ρούχα· οι κάσες της ξεχείλιζαν από ρά­

θανε, π ρ ιν από εκείνη, αυτή μετέφερε στα πα ιδιά

βδους πολύτιμω ν μετάλλων.Ή ταν ιδιοκτήτρια ενός

του ηγεμόνα την αγάπη που είχε δείξει στον πατέρα

μεγάλου μέρους της Π ελοποννήσου και κατά τα λε­

τους.Ή ρθε μια ακόμη φορά στην Κωνσταντινούπο­

γάμενα ενός ιστορικού φαινόταν πραγματικά “η βα­

λη για να τον δει και με τη διαθήκη της τον έκανε

σίλισσα της περιοχής”. Αγαπούσε την πολυτέλεια,

καθολικό κληρονόμο της.Όταν ο αυτοκρατορικός α­

την επίδειξη. Όταν ταξίδευε, δεν χρησιμοποιούσε

πεσταλμένος, που είχε επιφορτιστεί με τη σύνταξη

άρμα ή άλογο, αλλά είχε ένα φορείο και τριακόσιοι

της απογραφής της κληρονομιάς, έφτασε στο σπίτι

νεαροί δούλοι τη συνόδευαν και τη μετέφεραν εκ

της Δανιηλίδας, έμεινε κατάπληκτος από τον πλού­

περιτροπής. Της άρεσαν επίσης οι ωραίοι άνδρες

το του. Εκτός από τα μετρητά, τα κοσμήματα, τα π ο ­

και έτσι ο Βασίλειος τράβηξε το ενδιαφέρον της.

λύτιμα σκεύη, τους χιλιάδες δούλους - ο αυτοκράτο­

Μ ή πω ς πρέπει να σκεφτούμε ότι κι αυτή, ό π ω ς λέ­

ρας απελευθέρωσε τρεις χιλιάδες α π ’ αυτούς και

νε οι δεισιδαίμονες χρονογράφοι, προαισθανόταν

τους έστειλε ω ς άποικους στη Νότιο Ιταλία - ο βασι­

το ένδοξο μέλλον του Μακεδόνα; Τείνω μάλλον να

λεύς κληρονόμησε περισσότερα από είκοσι τέσσερα

πιστεύω ότι η συμπάθειά της οφειλόταν σε πιο υλι­

χτήματα. Βλέπουμε πο ιο ς ήταν κατά τον 9ο αιώ να ο

κούς λόγους. Το γεγονός είναι ότι τον δέχθηκε καλά

πλούτος της βυζαντινής αυτοκρατορίας, τι τεράστιες

στο σπίτι της και όταν τελικά ο Βασίλειος αναγκά­

περιουσίες κατείχαν οι μεγάλες οικογένειες της αρι­

στηκε να φύγει, του έδωσε χρήματα, ωραία ρούχα,

στοκρατίας της επαρχίας, που έπαιξαν τόσο μεγάλο

τριάντα δούλους για να τον υπηρετούν. Μ’ αυτά ο

ρόλο στην ιστορία της μοναρχίας. Αλλά δεν είναι

φτω χός διάβολος έγινε μεγάλος άρχοντας, μπόρεσε

κυρίω ς μια περίεργη και “πικάντικη” μορφή αυτή η

να αποκτήσει κάποια θέση στην κοινω νία και να α­

γηραιά κυρία, που η προσεκτικά καλλιεργημένη φ ι­

γοράσει χτήματα στη Μ ακεδονία.

λία της ήταν τόσο χρήσιμη για τον οίκο της Μ ακεδο­ νίας;

Δεν επρόκειτο να ξεχάσει ποτέ την ευεργέτισσά του. Όταν, είκοσι χρόνια αργότερα, ανέβηκε στο

Όταν γύρισε από την Πάτρα στην Κωνσταντινού­

θρόνο, η πρώτη φροντίδα του ήταν να δώσει στο γιο

πολη, ο Βασίλειος είχε ξαναμπεί στην υπηρεσία του

τη ςΔ α νιη λίδαςένα υψηλό αξίωμα και στη συνέχεια

θεοφιλίτζη, όταν ένα απρόβλεπτο περιστατικό τον

κάλεσε τη γηραιά κυρία “που, ό π ω ς λένε, είχε φλο­

έφερε κοντά στον αυτοκράτορα. Μια ημέρα ο εξά-

γερή επιθυμ ία να ξαναδεί τον αυτοκράτορα" να τον

δελφος του Μ ιχαήλ Τ', ο πατρίκιος Αντίγονος, γιος

επισκεφθεί στην πρωτεύουσα. Τη δέχθηκε σαν ηγε­

του Βάρδα, έδινε ένα δείπνο προς τιμήν του πατέρα

μονίδα στο ανάκτορο της Μ αγναύρας και της έδωσε

του. Είχε καλέσει πολλούς φίλους του, συγκλητι­

επίσημα τον τίτλο της βασιλομήτορος. Από την

κούς, μεγάλες προσω πικότητες και τους βουλγάρους

πλευρά της η Δανιηλίδα, πάντα απλόχερη, είχε φέ­

πρέσβεις που παρεπιδημούσαν στο Βυζάντιο. Σύμ­

ρει μαζί της πολύτιμα δώρα για τον παλιό της φίλο.

φ ω να με το έθιμο τω ν βυζαντινών συμποσίω ν, π α ­

Του πρόσφερε πεντακόσιους δούλους, εκατό ευνού­

λαιστές ήρθαν την ώρα του επιδορπίου να διασκε-

779

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O P IX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

δύσουν τους συνδαιτυμόνες με τις ασκήσεις τους.

και θέλησε αμέσως να το δοκιμάσει.Ό ταν όμω ς ο η­

Τότε, με τη συνηθισμένη τους αλαζονεία και ίσω ς ε­

γεμόνας πλησίασε το ζώο και θέλησε να του ανοίξει

πηρεασμένοι λίγο από το γεύμα, οι Βούλγαροι άρχι­

το στόμα για να εξετάσει τα δόντια του, το ζώο αντέ­

σαν να επαινούν έναν αθλητή της χώ ρας τους, δη ­

δρασε τόσο έντονα ώστε ούτε ο ηγεμόνας ούτε οι

λώνοντας ότι ήταν ακατανίκητος και θα νικούσε ο­

σταβλίτες του δεν μπορούσαν να το κάνουν καλά. Ο

ποιονδήποτε. Οι παρευρισκόμενοι πήραν τα λόγια

Μ ιχαήλ Γ ' ήταν πολύ δυσαρεστημένος, όταν ο υπο­

τους κατά γράμμα και πράγματι ο βάρβαρος πρωτα­

χρεω τικός θεοφ ιλίτζης επενέβη: “Μεγαλειότατε”,

θλητές νίκησε όλους τους αντιπάλους του. Οι Βυζα­

είπε, “έχω στο σπίτι μου έναν άνθρω πο που είναι

ντινοί ήταν πολύ ταπεινω μένοι, και ενοχλήθηκαν

πολύ επιδέξιος με τα άλογα. Αν η Μεγαλειότητά σας

ακόμη περισσότερο όταν ο θεοφιλίτζης, που παρευ-

θέλει να τον δει, ονομάζεται Βασίλειος". Καλούν α­

ρισκόταν στο δείπνο, είπε: ‘Έ χω στην υπηρεσία

μέσως στο παλάτι τον Μ ακεδόνα και τότε, σύμφωνα

μου έναν άνθρω πο που, αν το επιθυμείτε, θα παλέ­

με την έκφραση ενός ιστορικού, “σαν άλλος Αλέξαν­

ψει με τον περίφημο Βούλγαρό σας. Γιατί θα ήταν

δρος μ’ έναν άλλο Βουκεφάλα, ό π ω ς ο Βελεροφό-

πραγματικά λίγο ντροπή για τους Ρωμαίους αν αυ­

ντης με τον Πήγασο”, εκείνος πηδάει πά νω στη ρά­

τός ο ξένος γύριζε στο σπίτι του χω ρίς να έχει βρει το

χη του ζώου και σε λίγες στιγμές το δαμάζει απόλυ­

δάσκαλό του”. Εκείνοι δέχονται. Καλούν τον Βασί­

τα. Ο βασιλεύς ήταν γοητευμένος. Δεν ησύχασε ώ ­

λειο. Σκεπάζουν προσεκτικά με άμμο το δάπεδο της

σπου ο θεοφιλίτζης του παραχώρησε αυτόν τον ω ­

αίθουσας για να φτιάξουν ένα καλό αγωνιστικό χ ώ ­

ραίο νέο που ήταν τόσο καλός σταβλίτης και τόσο

ρο και ο αγώνας αρχίζει. Με στιβαρό μπράτσο, ο

δυνατός παλαιστής. Και πολύ υπερήφανος για το α-

Βούλγαρος προσπαθεί να σηκώσει τον Βασίλειο α­

πόκτημά του, πήγε να παρουσιάσει τον Βασίλειο

πό το έδαφος και να τον κάνει να χάσει την ισορρο­

στη μητέρα του θεοδώ ρα: “Ελάτε να δείτε τι ωραίο

πία του, αλλά, ακόμη πιο δυνατός, ο Βυζαντινός τον

αρσενικό βρήκα", της έλεγε. Ό μ ω ς η αυτοκράτειρα,

σηκώνει στον αέρα, τον κάνει να πάρει στροφή γύ­

αφού κοίταξε για πολλή ώρα τον καινούργιο ευνο­

ρω α π ’ τον εαυτό του και μ’ ένα επιδέξιο χτύπημα,

ούμενο του γιου της, αρκέστηκε να πει θλιμμένα.

που ήταν πολύ διάσημο τότε στις παλαίστρες, ρίχνει

“Μακάρι να μην είχα δει ποτέ αυτό τον άνθρωπο!

στο έδαφος τον αντίπαλό του, λιπόθυμο και αρκετά

Αυτός θα καταστρέψει την οικογένειά μας”.

στραπατσαρισμένο.

Η θεοδώ ρ α είχε δίκιο. Αυτός ο αθλητής που ήξε­

Αυτό το κατόρθωμα είχε κάνει τους ανθρώ πους

ρε ν ’ αρέσει στις γυναίκες θα έδειχνε ότι ήταν ικανός

της αυλής να προσέξουν τον Μακεδόνα. Μ ερικές η­

και για άλλα πράγματα. Γύρω στο 8 5 6 μπήκε στην

μέρες αργότερα, ο αυτοκράτορας πήρε σαν δώρο α­

υπηρεσία του Μ ιχαήλ Γ'. Έντεκα χρόνια αργότερα

πό έναν διοικητή επαρχίας ένα πολύ ωραίο άλογο

ήταν αυτοκράτορας.

780

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

IC T O P IX T H C

kY

ΕΒΔΟΜΟ

2x n t in h

c

X Y T O K P X T O P lX C

Φ η στιγμή που ο Βασίλειος έφτανε στην αυ­

μειώ θηκαν σημαντικές επιτυχίες κατά τω ν Αράβων,

λή, ο Βάρδας, ο θείος του βασιλέως, είχε

η τολμηρή επίθεση που επιχείρησαν οι Ρώσοι κατά

αρχίσει να γίνεται παντοδύναμος. Η δολο­

της Κωνσταντινουπόλεως αποκρούσθηκε σθεναρά

φονία του θεόκτιστου και η αποχώ ρηση της θ ε ο δ ώ ­

και κυρίως, με τη βοήθεια του πατριάρχη Φωτίου,

ρας τον έκαναν πολύ σύντομα πραγματικό αρχηγό

διαδόχου του Ιγνάτιου, ο Βάρδας είχε τη δόξα να ορ­

της κυβέρνησης. Διαδοχικά ω ς μάγιστρος και δομέ-

γανώσει το μεγάλο έργο τω ν χριστιανικώ ν ιεραπο­

στικος των σχολών, αργότερα κουροπαλάτης και τέ­

στολών, που έφερε το Ευαγγέλιο στους Μοράβους

λος σχεδόν συναυτοκράτορας με τον τίτλο του Καί-

και τους Βουλγάρους. Κάτω από την προστασία του

σαρα, βασίλευε στο όνομα του Μ ιχαήλ Γ'.

ο Κύριλλος και ο Μ εθόδιος, οι απόστολοι τω ν Σλά­

Τ

Παρά τα ελαττώματά του, ο Βάρδας ήταν ανώτερος

βων, ξεκίνησαν το μεγάλο έργο με το οποίο μια ολό­

άνθρωπος. Πολύ φιλόδοξος, διψώντας με πάθος για

κληρη φυλή προσηλυτίστηκε στην ορθοδοξία.

δύναμη, πλούτο και πολυτέλεια, ήταν ωστόσο καλός

Ενόσω ο Καίσαρ κυβερνούσε ο αυτοκράτορας συ­

διαχειριστής, αυστηρός κριτής και αδιάφθορος υ­

νέχιζε τις τρέλες του. Σπαταλούσε σε γελοία έξοδα τα

πουργός. Κι έτσι, παρά την έλλειψη η θικώ ν δισταγ­

χρήματα που είχαν μαζέψει οι γονείς του. Ξάφνιαζε

μώ ν και τη βαθιά ανηθικότητά του είχε γίνει πολύ

και σοκάριζε την πρωτεύουσα με την ξέφρενη αγάπη

δημοφιλής. Πολύ έξυπνος, αγαπούσε τα γράμματα,

του για τις ιπποδρομίες και τα άλογα. Είχε βάλει να

ενδιαφερόταν για τις επιστήμες. Σ’ αυτόν ανήκει η

χτίσουν ένα θαυμάσιο στάβλο, διακοσμημένο σαν α­

τιμή της ίδρυσης του διάσημου πανεπιστημίου της

νάκτορο με τα πιο πολύτιμα μάρμαρα και ήταν πιο

Μαγναύρας όπου κάλεσε τους πιο φημισμένους δα­

υπερήφανος γ ι’ αυτόν α π ’ όσο ο Ιουστινιανός για

σκάλους της εποχήςτου. Τα μαθήματα που διδάσκο­

την κατασκευή της Αγίας Σοφίας. Συναναστρεφόταν

νταν εκεί ήταν η γραμματική, η φιλοσοφία, η γεω ­

τους αμαξάδες, γεμίζοντάς τους χρυσάφι και βαφτί­

μετρία, η αστρονομία και, για να ενθαρρύνει τον ζή­

ζοντας τα πα ιδιά τους· ο ίδιος, με στολή αμαξά, προ­

λο τω ν καθηγητών και των μαθητών, ο Βάρδας έκα­

έδρευε στους αγώνες του Ιπποδρόμου. Και συχνά,

νε συχνές και προσεκτικές επιθεω ρήσεις στη σχολή.

στην ιδιω τική πίστα τω ν ανακτόρων του Αγίου Μά-

Μεταξύ τω ν φ ίλω ν του συγκαταλεγόταν ο διάσημος

μαντος έτρεχε και ο ίδιος, υποχρεώνοντας τους ανώ ­

Λέων ο θεσσαλονικεύς, εξέχων μαθηματικός, φ η­

τερους αξιωματούχους της αυτοκρατορίας να τον μ ι­

μισμένος φιλόσοφος και γιατρός, ένα από τα μεγα­

μούνται και να παίρνουν τα χρώματα του ιππο δρ ό ­

λύτερα πνεύματα του 9ου αιώ να που, ό π ω ς όλοι οι

μου για να διεκδικήσουν το βραβείο. Και με πολύ

μεγάλοι σοφοί του μεσαίωνα, είχε μεταξύ των συγ­

σκανδαλώδη τρόπο, μια εικόνα της Παρθένου, κα­

χρόνω ν του μια πολύ κακή φ ήμη μάντη και μάγου.

θισμένη στον αυτοκρατορικό θρόνο, κρατούσε τη θέ­

Εξάλλου, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Βάρδας

ση του βασιλέως και προέδρευε στη γιορτή.

σκανδάλιζε την πόλη και την αυλή. Διατηρούσε π ο ­

Όταν ο Μ ιχαήλ Γ ' διασκέδαζε δεν ήθελε να τον ε­

λύ ύποπτες σχέσεις με τη νύφη του και αυτή ήταν η

νοχλούν για κανένα λόγο. Μ ια ημέρα που βρισκό­

αρχική αιτία της σοβαρής σύγκρουσης που ξέσπασε

ταν στον Ιππόδρομο, του ανήγγειλαν ότι οι Άραβες

ανάμεσα στον λεγάτο και τον πατριάρχη Ιγνάτιο, ό­

είχαν εισβάλει στις ασιατικές επαρχίες και ενώ ο αγ­

ταν ο ιεράρχης πίστεψε ότι έπρεπε να απαγορεύσει

γελιοφόρος του δομέστικου τω ν σχολώ ν περίμενε

στον πανίσχυρο αντιβασιλέα την είσοδο στην Αγία

ανήσυχος, όρθιος μπροστά στον αυτοκράτορα, τις

Σοφία. Γενικά όμω ς ακόμη και οι εχθροί του Βάρδα

διαταγές του, ξαφνικά ο ηγεμόνας αναφώνησε: “Μα

είναι υποχρεω μένοι να αναγνωρίσουν τις υψηλές α­

τι θράσος να έρχεστε να μου μιλήσετε γ ι’ αυτά τα

ρετές του. Κατά την περίοδο της διοίκησής του ση­

πράγματα όταν είμαι απασχολημένος με μια πολύ

781

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

σημαντική ιπποδρομ ία και πρέπει να δω αν το δε­

είχε ήδη μία σύζυγο, που καταγόταν από τη Μακε­

ξιό άρμα δεν θα σπάσει στη στροφή”. Ανάμεσα στα

δονία ό π ω ς και ο ίδιος και ονομαζόταν Μαρία. Ο

σύνορα της Κιλικίας και στην πρωτεύουσα υπήρχε

βασιλεύς τον υποχρέωσε να χωρίσει και η Μαρία

ένα σύστημα σημάτων φωτιάς, ένα είδος οπτικού

στάλθηκε πίσω στην πατρίδα της με μερικά χρήμα-

τηλεγράφου που επέτρεπε να ειδοπ οιούν αμέσως

τα.Ύστερα, ο ηγεμόνας πάντρεψε τον φίλο του με την

για τις εισβολές των μουσουλμάνων: ο Μ ιχαήλ Γ ' έ­

ερωμένη του Ευδοκία Ιγγηρίνα.

βαλε να το καταστρέφουν με το επιχείρημα ότι αυτός

Ή ταν μια πολύ ωραία γυναίκα, της ο οποίας ο Μ ι­

πρόσφερε κατά τις γιορτινές ημέρες διασκεδάσεις

χαήλ ήταν εραστής εδώ και πολλά χρόνια και την α­

στο λαό και ότι τα κακά νέα που μεταδίδονταν μ’ αυ­

γαπούσε πάντα. Έτσι όρισε, καθώς την αποκαθι­

τό τον τρόπο εμπόδιζαν τους θεατές να απολαύσουν

στούσε, ότι θα τη διατηρούσε ω ς ερωμένη και το

π λήρω ς την ευχαρίστηση τω ν αγώνων, γεμίζοντάς

συμβόλαιο τηρήθηκε τόσο καλά ώστε οι ανεξάρτη­

τους θλίψη. Ξέρουμε ήδη τις κραιπάλες και τα α­

τοι χρονογράφοι α π ο δίδο υ ν χ ω ρ ίς περιστροφές

στεία που επινοούσε μαζί με τη συνοδεία του από

στον αυτοκράτορα την πατρότητα τω ν δύο πρώ τω ν

γελω τοποιούς και κομπάρσους, γνωρίζουμε την α­

π α ιδ ιώ ν του Βασιλείου. Οι συγγραφείς της αυλής,

γάπη του για το ποτό που του χάρισε στην ιστορία το

πιο διακριτικοί φυσικά σε τόσο λεπτά ζητήματα, ε­

προσω νύμιο Μ ιχαήλ ο Μ έθυσος και πώ ς, όταν είχε

παινούσαν όχι μόνο την ομορφιά και τη χάρη της

π ιει, μη ξέροντας πια καλά τι έλεγε, διέταζε αδιάφ ο­

Ευδοκίας αλλά και τη φρονιμάδα και την αρετή της.

ρα εξαιρέσεις ή επινοούσε τις χειρότερες τρέλες. Ο

Η επιμονή τους σ’ αυτό δείχνει ότι υπήρχε εδώ ένα

μοναδικός τρόπος για να του φανεί κανείς αρεστός

οδυνηρό σημείο, λίγο ενοχλητικό για τον οίκο της

ήταν να συμμετέχει σ’ αυτές τις παράξενες διασκεδά­

Μ ακεδονίας. Μόνο ο Βασίλειος φαίνεται ότι προ­

σεις και όλοι οι άνθρω ποι της αυλής έσπευδαν να

σαρμόστηκε χω ρ ίς κόπο σ’ αυτή τη δύσκολη κατά­

το κάνουν. Διηγούνται ότι και ο ίδιος ο πατριάρχης

σταση. Εξάλλου, είχε κάποια παρηγοριά.Ή ταν ερα­

Φ ώ τιος έβρισκε πολύ αστείες τις διασκεδάσεις του

στής της θέκλας, αδελφής του αυτοκράτορα και ο

αυτοκράτορα και του έκανε ευχαρίστως συντροφιά

Μ ιχαήλ Γ ' έκλεινε τα μάτια σ’ αυτό το δεσμό, ό π ω ς

στο τραπέζι, πίνοντας περισσότερο κι από τον ίδιο.

ο Βασίλειος έκλεινε τα μάτια στη μοιχεία της γυναί­

Εν πάση περιπτώσει, ο Βασίλειος είχε καταλάβει

κας του. Και ήταν το ωραιότερο “τετράγωνο" που θα

πολύ γρήγορα π ω ς εδώ υπήρχε ένας τρόπος για να

μπορούσε να φανταστεί κανείς.

σπρώξει την τύχη του.

Φυσικά, ο Βασίλειος δεν έδειχνε τέτοια συγκατα­

Επιτήδεια, προσφερόταν σε όλα, συναινούσε σε ό­

βατικότατα για το τίποτα. Σ’ αυτό τον μακεδόνα τυ­

λα και επωφελούταν από τα πάντα. Το 8 5 6 η θέση

χοδιώ κτη, τόσο καλό αυλικό και τόσο ευέλικτο, ο

του μεγάλου σταβλίτη έμεινε κενή γιατί ο κάτοχός

Βάρδας διέκρινε τη λανθάνουσα φιλοδοξία που

της είχε συνωμοτήσει κατά του αυτοκράτορα: η θέση

προετοίμαζε το δρόμο του. “Κυνήγησα την αλεπού,

δόθηκε στον Βασίλειο. Το 862, ο μέγας θαλαμηπό­

έλεγε στους οικείους του μετά την πτώ ση του Δαμια­

λος Δαμιανός, ο παλιός φίλος του Βάρδα, καθαιρέ-

νού. Στη θέση της όμ ω ς έβαλα ένα λιοντάρι, που θα

θηκε γιατί είχε δείξει έλλειψη σεβασμού προς τον

μας κατασπαράξει όλους”. Και πραγματικά, μια βί­

Καίσαρα, με τον οποίο είχε τσακωθεί. Ο Βασίλειος

αιη πάλη άρχισε σε λίγο ανάμεσα στον ευνοούμενο

τον διαδέχθηκε σ’ αυτή την έμπιστη θέση που έφερ­

και τον υπουργό. Ο Βασίλειος προσπαθούσε να π εί­

νε όποιον την κατείχε πολύ κοντά στον ηγεμόνα.

σει τον αυτοκράτορα ότι ο Καίσαρ επιβουλευόταν τη

Εξάλλου, ο Μ ιχαήλ Γ" λάτρευε τον ευνοούμενο του.

ζωή του, αλλά ο Μ ιχαήλ γελούσε α πλώ ς μ’ αυτές τις

Έλεγε σε όποιον ήθελε να τον ακούσει ότι μόνο ο

παράλογες κατηγορίες. Τότε, για να πετύχει τους

Μ ακεδόνας ήταν πραγματικά αφοσιω μένος και π ι­

σκοπούς του, ο δολοπλόκος Μ ακεδόνας αναζήτησε

στός υπηρέτης του.Έτσι τον έκανε πατρίκιο και τελι­

ένα συνένοχο. Πλησίασε τον Συμβάτιο, τον ίδιο το

κά τον πάντρεψε. Στην πραγματικότητα ο Βασίλειος

γαμπρό του Βάρδα και δίνοντας τους π ιο φοβερούς

782

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IG X O P IX T H G Κ Υ Ζ Χ Ν Τ ΊΝ Η Φ Χ Υ Τ ~ θ Κ Ρ Χ ΊΓ Ο Ρ ΐΜ 3 όρκους για να γίνει πιστευτός, τον πληροφόρησε ότι

στην κόγχη της εκκλησίας έβλεπε ξαφνικά τον άγιο

ο αυτοκράτορας, που τον είχε σε μεγάλη εκτίμηση,

Πέτρο καθισμένο σ’ ένα θρόνο ανάμεσα στους αγγέ­

ήθελε το καλό του, αλλά μόνο ο πεθερός του ήταν α­

λους και στα πόδια του τον πατριάρχη Ιγνάτιο να ζη­

ντίθετος στη νόμιμη προαγω γή του. Μετά, στράφη­

τάει δικαιοσύνη ενάντια στους διώ κτες του. Και ο α­

κε και πάλι στον αυτοκράτορα και για να υποστηρί­

πόστολος, τείνοντας μια ρομφαία σ’ έναν υπηρέτη

ξει τα λεγόμενό του επικαλέστηκε τη μαρτυρία του

ντυμένο στα χρυσά, έβαζε τον αυτοκράτορα να περά­

Συμβατίου ο οποίος, ξεγελασμένος και έξω φρενώ ν

σει δεξιά του και τον Καίσαρα αριστερά του και διέ­

δεν δίστασε καθόλου να ορκιστεί μαζί με τον Βασί­

ταζε να τον χτυπήσουν με το ξίφος. Ο Βάρδας ήταν

λειο ότι ο Βάρδας συνωμοτούσε. Κλονισμένος από

όμ ω ς πολύ έξυπνος, πολύ ισχυρό πνεύμα για να

αυτές τις δηλώσεις, ο Μ ιχαήλ Γ ' δέχθηκε σιγά-σιγά

δώσει μεγάλη σημασία σ’ αυτά τα επεισόδια. Τόσο ο

την ιδέα να ενεργήσει κατά του υπουργού. Ό μω ς, ο

αυτοκράτορας όσο και ο ευνοούμενος του έκαναν

Καίσαρ ήταν ισχυρός. Στην Κωνσταντινούπολη τον

κάθε προσπάθεια για να ξανακερδίσουν την εμ π ι­

σέβονταν όσο τον αυτοκράτορα και περισσότερο α­

στοσύνη του και να τον παρασύρουν πιο σίγουρα

κόμη. Μ έσω του γιου του Αντίγονου, γενικού δ ιο ι­

στην παγίδα. Πριν από την αναχώρηση και οι δύο

κητή της φρουρά, επηρέαζε τα στρατεύματα της π ρ ω ­

πήγαν με τον Καίσαρα στην εκκλησία της Αγίας Μα­

τεύουσας. Το να επιχειρήσει κανείς κάτι εναντίον

ρίας της Χαλκοπρατίας και εκεί, παρουσία του Πα­

του στο Βυζάντιο σήμαινε εκ των προτέρων καταδί­

τριάρχη Φωτίου, που δέχθηκε τον όρκο τους, ορκί­

κη σε βέβαιη αποτυχία. Για να βρουν την κατάλλη­

στηκαν και οι δύο στο αίμα του Χριστού ότι ο Βάρ­

λη ευκαιρία έπρεπε να απομακρύνουν τον Βάρδα α­

δας δεν είχε τίποτα να φοβηθεί α π ’ αυτούς. Σχεδόν

πό τους οπαδούς του.Έ πεισαν λ οιπ όν τον αυτοκρά­

πεπεισμένος, ο αντιβασιλέας αποφάσισε να φύγει

τορα να αναγγείλει μία εκστρατεία στην Ασία κατά

με την αυλή: ο Βασίλειος, τρεις φορές επίορκος, εί­

των Αράβων: υποχρεω μένος να συνοδεύσει τον βα­

χε πετύχει τους σκοπούς του.

σιλέα, ο Βάρδας θα έπεφτε ανυπεράσπιστος στα χέ­

Οι χρονογράφοι που διάκεινται ευνοϊκά προς τη

ρια τω ν εχθρώ ν του.

μακεδονική δυναστεία έκαναν τα πάντα για να α­

Ο Καίσαρ είχε πληροφορηθεί όλες αυτές τις δολο­

παλλάξουν τον Βασίλειο από το φόνο του Βάρδα,

πλοκίες και οι άνθρω ποι του περιβάλλοντος του τον

και προσπάθησαν να δείξουν ότι δεν έπαιξε κανένα

συμβούλευαν να αμυνθεί, να δηλώσει ότι δεν θα α­

ρόλο σ’ αυτό το σοβαρό γεγονός. Η αλήθεια είναι ε­

κολουθούσε τον αυτοκράτορα στο στράτευμα. Φυσι­

ντελώς διαφορετική. Ο στρατός και η αυλή είχαν πε­

κά οι δεισιδαίμονες ψυχές ανακάλυπταν κάθε εί­

ράσει στην Ασία. Ο Βασίλειος, με τους συνωμότες,

δους κακούς οιω νούς που ανάγγελλαν το προσεχές

τους αδελφούς του, συγγενείς του, στενούς φίλους

τέλος του υπουργού. Διηγούνται ότι στην εκκλησία,

του που είχε προσεταιριστεί στο σχέδιό του, ήταν έ­

καθώς ήταν απορροφημένος στις προσευχές του, αι-

τοιμος να ενεργήσει μόλις ο αυτοκράτορας του έδινε

σθάνθηκε ξαφνικά ένα αόρατο χέρι να του βγάζει

τη σχετική διαταγή. Και, για να βιάσουν την κατά­

τον τελετουργικό μανδύα από τους ώμους. Ερμή­

σταση, οι συνωμότες και ο ίδιος ερέθιζαν την κακή

νευαν με ανησυχητικό τρόπο το απροσδόκητο δώρο

θέληση του Μ ιχαήλ κατά του θείου του, υπογράμμι­

που του είχε στείλει η αδελφή του θεοδώ ρα: ήταν έ­

ζαν την αναίδεια του Καίσαρα, του οποίου η σκηνή

να ένδυμα κεντημένο με χρυσές πέρδικες που απο­

είχε στηθεί σ’ ένα λόφο που δέσποζε του αυτοκρατο-

δείχθηκε ότι δεν ήταν αρκετά μακρύ. Οι μάντεις

ρικού περιπτέρου. Ο Βάρδας γνώριζε τα πάντα για τη

συμφωνούσαν ότι η πέρδικα σημαίνει προδοσία

συνωμοσία που εξυφαινόταν. Δείχνοντας όμω ς μια

και ότι το πολύ κοντό ρούχο έδειχνε επικείμενο θά­

ωραία περιφρόνηση για τον κίνδυνο, θεωρούσε α­

νατο. Ο ίδιος ο Βάρδας έβλεπε ανησυχητικά όνειρα.

νοησίες τις προειδοποιήσεις τω ν φ ίλω ν του και, έ­

Έ βλεπε ότι έμπαινε στην Αγία Σοφία στο πλευρό

χοντας εμπιστοσύνη στη μεγαλοφυΐα του, πίστευε ό­

του αυτοκράτορα, μια ημέρα επίσημ ης λιτανείας και

τι οι εχθροί του δεν θα τολμούσαν. Για να εντυπω ­

783

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

σιάσει ακόμη περισσότερο, φόρεσε ένα πολυτελές

θούς ή ανίκανου να αντιδράσει αυτοκράτορα, κομ­

ένδυμα και, έφιππος, με πολυάριθμη ακολουθία,

μάτιασαν τον άτυχο Καίσαρα. Η μανία τους ήταν τό­

πήγε νω ρίς το πρω ί, ό π ω ς το συνήθιζε, στην αυτο-

ση ώστε μόλις μπόρεσαν να μαζέψουν μερικά άμορ­

κρατορική ακρόαση. Ο Βασίλειος τον περίμενε. Με

φα κομμάτια από το ματωμένο πτώ μα του, που θά­

την ιδιότητα του μεγάλου θαλαμηπόλου ήταν επ ι­

φτηκαν στο ίδιο μοναστήρι της Γαστρίας όπου είχε

φορτισμένος να υποδεχθεί τον Καίσαρα και να τον

υποχρεω θεί κάποτε να αποσυρθεί η θεο δώ ρ α κατά

οδηγήσει, κρατώντας τον από το χέρι, στον βασιλέα.

διαταγή του αδελφού της.

Όταν μπήκε στη σκηνή, ο Βάρδας κάθισε δίπλα

Η επίσημη εκδοχή που είναι φανερό ότι δημιουρ-

στον ηγεμόνα και η συζήτηση άρχισε. Τότε μ ’ ένα

γήθηκε για να δικαιολογήσει αυτή τη άναντρη δο­

βλέμμα ο Μ ιχαήλ έδειξε στους πιστούς του ότι η

λοφονία, βεβαίωνε ότι οι συνωμότες, μετά από πολ­

στιγμή είχε έρθει. Σ’ αυτό το σινιάλο ο λογοθέτης

λούς δισταγμούς, είχαν ενεργήσει με μοναδικό σκο­

Συμβάτιος βγαίνει από το αυτοκρατορικό περίπτερο

πό να σώσουν την απειλούμενη ζωή του αυτοκράτο­

και χαράζοντας στο πρόσω πό του το σημείο του

ρα και ότι στην αναταραχή που είχε ακολουθήσει

σταυρού, ειδοποιεί μ’ αυτή την προσυμφω νημένη

μετά το φόνο, ο Μ ιχαήλ Γ ' είχε διατρέξει σοβαρότα­

κίνηση τους δολοφόνους και τους οδηγεί στο βάθος

τους κινδύνους.Ό μω ς αυτό το παραμύθι δεν ξεγέλα­

της σκηνής.Ή δη ο Βασίλειος, όρθιος π ίσ ω από τον

σε κανέναν. Μ πορεί ο πατριάρχης Φώτιος, καλός

Βάρδα και συγκροτώντας με κόπο τον εαυτό του, έ­

αυλικός, να έσπευσε να συγχαρεί τον αυτοκράτορα

κανε απειλητικές κινήσεις προς το μέρος του υπουρ­

για τη διάσωσή του από τόσο μεγάλους κινδύνους,

γού, όταν ξαφνικά ο Καίσαρ γύρισε και κατάλαβε.

αλλά ο λαός, πιο ειλικρινής και έχοντας αγαπήσει

Ν ιώθοντας ότι είναι χαμένος, ρίχνεται στα πόδια

τον Βάρδα, φώναζε στο πέρασμα του ηγεμόνα: ‘Έ κα­

του Μ ιχαήλ και τον ικετεύει να τον σώσει. Αλλά ο

νες καλό ταξίδι, βασιλέα, εσύ που μόλις σκότωσες

Βασίλειος πιάνει το ξίφος του. Σ’ αυτό το σινιάλο οι

τον συγγενή σου και έχυσες το αίμα τω ν οικείω ν

συνωμότες ορμούν και κάτω από τα μάτια του απα­

σου. Αλίμονο σου! Αλίμονο σου!”

784

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

ΙΟ ΊΓ Ο Ρ ΙΧ T H G Κ Υ ^ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y T O K P X ' T O P l X C

Φ

0

Βασίλειος είχε νικήσει. Λίγες εβδομάδες

κόκκινα παπούτσια. Και ο λαός φώναξε, σύμφω να

αργότερα ο αυτοκράτορας, που δεν είχε

με το πρωτόκολλο: “Ζήτωσαν οι αυτοκράτορες Μ ι­

παιδιά, τον υιοθετούσε και τον ανέβαζε στο

χαήλ και Βασίλειος”.

αξίωμα του μάγιστρου. Λίγο αργότερα, τον έκανε

Η ευγνωμοσύνη δεν ήταν ποτέ η κυρίαρχη αρετή

συμβασιλέα.

του Μακεδόνα. Καθώς οι χθεσινοί του συνένοχοι

Την ημέρα της Πεντηκοστής του έτους 866, ο λαός

και κυρίω ς ο Συμβάτιος, του ζητούσαν το μερίδιό

είδε με έκπληξη να στήνουν δύο θρόνους στην Αγία

τους από την εξουσία και τις τιμές, μη έχοντάς τους

Σοφία και οι χασομέρηδες απορούσαν πολύ, λέγο­

πια ανάγκη, τους έδιωξε αδίστακτα. Και όταν, δυσα-

ντας ότι υπήρχε μόνο ένας βασιλεύς. Όλα εξηγήθη­

ρεστημένοι, εξεγέρθηκαν, τιμώρησε αυστηρά την ε­

καν πολύ γρήγορα. Τη συνηθισμένη ώρα η αυτο­

ξέγερσή τους.Ό μω ς με ένα ηγεμόνα σαν τον Μ ιχαήλ

κρατορική π ο μ π ή μπήκε στη βασιλική: ο Μ ιχαήλ

η φαινομενικά καλύτερα εδραιω μένη εύνοια παρέ­

Γ' βάδιζε επικεφαλής, με μεγάλη στολή παρελάσε-

μενε πάντοτε αβέβαιη και μάλιστα καθώς πολλοί α­

ως· ο Βασίλειος τον ακολουθούσε, φέροντας τα διά­

πό τους ανθρώ πους της αυλής, φθονώ ντας τη γρή­

σημα και το ξίφος του μεγάλου θαλαμηπόλου. Με

γορη άνοδο του ευνοούμενου, προσπαθούσαν να

σταθερό βήμα, ο ηγεμόνας προχώ ρησε ώ ς το εικο-

τον ενοχοποιήσουν στον αυτοκράτορα και να π εί­

νοστάσιο και στάθηκε στα ψηλότερα σκαλοπάτια.

θουν τον βασιλέα ότι ο νέος συνάδελφός του επιβου­

Από κάτω στάθηκε ο Βασίλειος και πιο χαμηλά το­

λευόταν τη ζωή του. Μάταια, για να διατηρήσει την

ποθετήθηκαν ο αυτοκρατορικός γραμματέας, ο μέ-

πίστη του, ο Βασίλειος έκανε ό,τι χρειαζόταν, πα-

γας κύριος της αυλής ή πρεπόζιτος, οι αρχηγοί των

ρευρισκόταν στα αυτοκρατορικά συμπόσια, π ίν ο ­

φατριών που εκπροσω πούσαν το λαό. Και τότε,

ντας με τον ηγεμόνα, επιτρέποντάς του να έχει κάθε

μπροστά στην αυλή και το συγκεντρωμένο πλήθος,

είδους οικειότητες με τη σύζυγό του Ευδοκία: με ένα

ο αυτοκρατορικός γραμματέας διάβασε ένα μήνυμα

άστατο και ευμετάβλητο πνεύμα όπω ς αυτό του Μ ι­

του βασιλέως: “Ο Καίσαρ Βάρδας, έλεγε το έγγραφο,

χαήλ, έπρεπε να φοβάται συνεχώ ς για την εξουσία

συνωμότησε εναντίον μου για να με σκοτώσει, και

του και για την ίδια τη ζωή του.

γ ι’ αυτό με οδήγησε έξω από την πρωτεύουσα. Και

Σε λίγο είχε πολύ ξεκάθαρα την αίσθηση του κιν­

χω ρίς τις καλές συμβουλές του Συμβατίου και του

δύνου που τον απειλούσε.Ένα βράδυ, για να γιορτά­

Βασιλείου δεν θ’ ανήκα πια στον κόσμο τω ν ζωντα-

σουν τη νίκη του βασιλέως στις αρματοδρομίες, δει­

νώ ν.Ό μ ω ς, πέθανε θύμα της αμαρτίας του. Προστά­

πνούσαν με μεγάλη πολυτέλεια στο ανάκτορο του

ζω λοιπόν, ο παρακοιμώ μενος Βασίλειος, ο πιστός

Αγίου Μάμαντος. Στο επιδόρπιο, ένας από τους συν­

υπηρέτης μου που φυλάει τη μεγαλειότητά μου, που

δαιτυμόνες, ο πατρίκιος Βασιλισκιανός, που τον έ­

με έσωσε από τον εχθρό μου και που μ’ αγαπά, να

βλεπε με καλό μάτι ο ηγεμόνας, άρχισε να συγχαίρει

είναι από δω και πέρα φύλακας και διαχειριστής

τον αυτοκράτορα που οδήγησε το άρμα του με τόση

της αυτοκρατορίας μου και να χαιρετίζεται από ό­

δεξιοτεχνία και επιτυχία. Τότε ο Μιχαήλ, λίγο μεθυ­

λους ω ς αυτοκράτορας”. Ο Βασίλειος, πολύ συγκι­

σμένος ήδη, είχε μια παράξενη ιδέα α π ’ αυτές που

νημένος, ξέσπασε σε δάκρυα ακούγοντας αυτό το

του έρχονταν όταν έπινε: “Σήκω, είπε στον πατρίκιο,

κείμενο, που ασφαλώς δεν αποτελούσε έκπληξη γ ι’

βγάλε μου τις κόκκινες μπότες μου και φόρεσέ τις”. Ο

αυτόν. Και ο Μ ιχαήλ, δίνοντας το στέμμα του στον

άλλος, άναυδος, κοίταζε τον Βασίλειο σαν να ήθελε

πατριάρχη, που το ευλόγησε, το τοποθέτησε στη συ­

να ζητήσει τη συμβουλή του. Τότε ο βασιλεύς, θυμω ­

νέχεια στο κεφάλι του Βασιλείου, ενώ οι πρεπόζιτοι

μένος τον διέταξε να υπακούσει αμέσως. Ύστερα

του περνούσαν το διβητήσιον και του φορούσαν τα

στράφηκε προς τον συμβασιλέα του Βασίλειο και του

785

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

είπε ειρωνικά: “Μα την πίστη μου, νομίζω ότι του

Στις 23 Σεπτεμβρίου 867, ο αυτοκράτορας δει­

πηγαίνουν καλύτερα απ’ ό,τι σε σένα” και άρχισε να

πνούσε στο ανάκτορο του Αγίου Μάμαντος. Παρά τις

αυτοσχεδιάζει στίχους προς τιμήν του νέου του ευνο­

καταγγελίες που είχε δεχθεί κατά του Βασιλείου, πα­

ούμενου: “Κοιτάξτε τον, τραγουδούσε, και θαυμάστε

ρά το μίσος που έτρεφε τώρα για τον πρώ ην φίλο

τον. Δεν είναι άξιος να είναι αυτοκράτορας; Είναι ω ­

του, ο ηγεμόνας είχε καλέσει στο τραπέζι τον συναυ-

ραίος. Το στέμμα του κάθεται καλά. Ό λα συντελούν

τοκράτορά του και τη σύζυγό του Ευδοκία. Ό π ω ς το

στη δόξα του”. Ο Βασίλειος, σε απόγνωση, κατάπινε

συνήθιζε, ο αυτοκράτορας είχε πιει πολύ, και ήξεραν

σιω πηλός το θυμό του. Η Ευδοκία, κλαίγοντας, προ­

ότι όταν ήταν μεθυσμένος, ήταν ικανός για όλα. Ο

σπαθούσε να κάνει τον Μ ιχαήλ να λογικευτεί: “Το

Βασίλειος αποφασισμένος να δράσει, είχε συνεν-

αυτοκρατορικό αξίωμα είναι μεγάλο πράγμα, Μεγα~

νοηθεί εκ των προτέρων με τους περισσότερους από

λειότατε”, του έλεγε.

εκείνους που τον εί­

“Δεν θα έπρεπε να το

χαν βοηθήσει κάποτε

ατιμάζετε”. Ο Μ ιχαήλ όμως, ολοένα και πιο μεθυσμένος, ντούσε

α πα ­

·

' ·

' ··' eroifft

*

1 · *

./(

·

.

-

'

Λ, ·

Τη

' · 1 · '

I,Katief »/«**)>.

να απαλλαγεί από τον Βάρδα. Κρίνοντας ότι ήρθε η ώρα, βγαίνει

γελώντας:

με κάποιο πρόσχημα

“Μ ην ανησυχείς γ ι’

από την αίθουσα του

αυτό, κόρη μου. Με

συμ ποσίου και π η ­

διασκεδάζει να κάνω

γαίνοντας στο υπνο­

•W

τον Βασιλισκιανό αυ­

δω μ άτιο του αυτο­

τοκράτορα”.

κράτορα, παραβιάζει

Ισ ω ς και η θ ε ο δ ώ ­

τις κλειδαριές με την

ρα, που ό π ω ς φαίνε­

αθλητική γροθιά του

ται είχε ανακτήσει

για να μην μπορεί ο

την εύνοια του γιου της, δολοπλοκούσε εναντίον του Βασι­ λείου και π ρ ο σ π α ­ θούσε να τον ανατρέ­

v

i 9 ·*, t

ή9

9 ■; K *W

ί H*·XtrvriiI©i>·&?«f I

·Λ / m m m

Λ» · «#

___ ; ... _? _ L* .

■*

9

C9

a t W BBM

Σκηνή από τον ιππόδρομο της Βασιλεύουσας. Αριστερά διακρίνουμε τον αυτοκράτορα.

ψει. Το γεγονός είναι

f JeXax

αυτοκράτορας

να

κλειδώσει. Μετά, ξαναγυρίζει να πάρει τη θέση του στο τραπέζι. Ως συνήθως, η Ευδο­ κία έκανε χίλιες χά­

ότι ο Μακεδόνας, νιώ θοντας ότι ο “συνάδελφός” του

ρες στον εραστή της.Όταν πολύ αργά τη νύχτα οι συν­

άρχιζε να χειραφετείται, έκρινε ότι ήταν καιρός να

δαιτυμόνες σηκώ θηκαν από το τραπέζι, ο ίδιος ο Βα­

τελειώνει μαζί του. Για να δικαιολογήσει αυτή την

σίλειος θέλησε να υποβαστάξει τον αυτοκράτορα που

τελευταία πράξη του δράματος, ο Κωνσταντίνος Ζ', ο

παραπατούσε, τον οδήγησε στο δωμάτιό του και στο

εγγονός του Βασιλείου, φρόντισε να μας παρουσιά­

κατώφλι του φίλησε με σεβασμό το χέρι. Φρουρού-

σει τον Μ ιχαήλ με τα πιο μελανά χρώματα και, σ’ έ­

μενος από δύο πιστούς υπηρέτες, ο Μ ιχαήλ δεν άρ­

να βίαιο κατηγορητήριο, συγκέντρωσε την αφ ή γη ­

γησε ν’ αποκοιμηθεί βαθιά: τότε ο Βασίλειος και οι

ση όλω ν των τρελών του πράξεων, όλω ν τω ν σκαν­

συνωμότες μπήκαν στο δω μάτιο.Ή ταν συνολικά ο­

δάλω ν του, όλω ν των εγκλημάτων του. Ωστόσο δεν

κτώ. Στην ξαφνική αυτή εισβολή, ο θαλαμηπόλος

τόλμησε να πει τι ρόλο έπαιξε ο π α ππού ς του στο

Ιγνάτιος, τρομαγμένος, προσπαθεί να αντισταθεί.

φόνο του ανθρώ που που ήταν ο κύριος και ο ευερ­

Στο θόρυβο της πάλης, ο βασιλεύς ξυπνάει και, έχο­

γέτης του. Και στην περίπτω ση αυτή, όμως, δεν υ­

ντας ξεμεθύσει εντελώς, κοιτάζει. Τότε ο Ιω άννης

πάρχει καμιά αμφιβολία για την αλήθεια.

Χάλδιος, ένας από τους φίλους του Βασιλείου τραβά­

786

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

IC T O PIX 1~HC K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX G

ει το ξίφος του και με ένα χτύπημα κόβει τα δύο χέ­

ρα λευκά άλογα. Λίγα χρόνια αργότερα, απόκτησε α­

ρια του αυτοκράτορα· ένας άλλος ρίχνει κάτω τον Βα-

πό εκείνη ένα γιο, που ήταν το πρώτο νόμιμο παιδί

σιλισκιανό· σ’ αυτό το διάστημα οι υπόλοιποι συνω­

του, και στη συνέχεια άλλες τέσσερις κόρες. Η αγροί­

μότες φρουρούσαν στην πόρτα για να εμποδίσουν

κα ψυχή του μακεδόνα χωρικού δεν ενοχλούταν κα­

τους στρατιώτες της υπηρεσίας να βοηθήσουν τον

θόλου, όπω ς βλέπουμε, από μάταιες λεπτότητες.

κύριό τους. Όταν όλα τελείωσαν, οι συνωμότες έκα­

Έτσι ήταν πάντοτε. Ο Βασίλειος είχε γνωρίσει τρεις

ναν συμβούλιο: “Του κόψαμε τα χέρια, είπε ένας, αλ­

γυναίκες στη ζωή του. Η Δανιηλίς, η δέσποινα των

λά ζει ακόμη. Και αν ζήσει, τι θα απογίνουμε;" Τότε έ­

Πατρών, ήταν πλούσια. Εκείνη του έδωσε με το χρή­

νας από τους δολοφόνους γυρίζει στο δωμάτιο όπου

μα το μέσο για να ανέβει.Έτσι φύλαξε σαν κάτι πολύ­

ο Μ ιχαήλ, όρθιος πάνω στο κρεβάτι του, καταματω-

τιμο την ανάμνησή της και καλλιέργησε την επικερ­

μένος, βογκούσε και καταριόταν τους δολοφόνους

δή φιλία της. Η Ευδοκία είχε υπάρξει στο παρελθόν

του και κυρίως τον Βασίλειο. Με μια μεγάλη σπα­

και εξακολουθούσε να είναι η ερωμένη του αυτοκρά­

θιά, ο άνδραςτου διαπερνάει την κοιλιά. Μετά, πολύ

τορα. Δέχτηκε συγκαταβατικά να την παντρευτεί και

περήφανος, έρχεται να αναγγείλει στον Βασίλειο ότι

έκλεισε τα μάτια στις αποκλίσεις της συμπεριφοράς

αυτή τη φορά όλα τελείωσαν καλά.

της. Το έκανε γιατί εξυπηρετούσε τη φιλοδοξία του,

Ο ΚωνσταντίνοςΖ' αισθάνθηκε τη φρίκη αυτήςτης

γιατί ήταν χρήσιμη συνεργάτιδα γι’ αυτόν. Και γι’ αυ­

τραγικής και άναντρης δολοφονίας. Στη βιογραφία

τό, ακόμη και μετά το θάνατο του Μ ιχαήλ Γ' και παρά

του πα ππού του που έγραψε, λέει απλά: “Η αφρόκρε­

τα νέα σκάνδαλα της ζωής της, την κράτησε πάντα,

μα των αρχόντων και της Συγκλήτου θανάτωσε τον

νιώθοντας ότι θα έκανε κακό στη δυναστεία αν δεν εί­

αυτοκράτορα στο ανάκτορο του αγίου Μάμαντος, με

χε ανεξάντλητους θησαυρούς επιείκειας γι’ αυτήν. Τέ­

τη φροντίδα μερικώ ν στρατιωτών της φρουράς.

λος η θέκλα, η αδελφή του Μ ιχαήλ Γ', είχε στο πα­

Αναίσθητος από το μεθύσι, πέρασε ανώδυνα από τον

ρελθόν μια ερωτική αδυναμία για τον ωραίο Βασί­

ύπνο στο θάνατο". Το τέλος του Μ ιχαήλ Γ' ήταν άγριο

λειο. Μόνο σ’ αυτή δείχθηκε αυστηρός. Όταν πληρο-

και φοβερό. Πέθανε, αν όχι από το χέρι, τουλάχιστον

φορήθηκε αργότερα ότι είχε βρει άλλο εραστή, παλιό

κατά διαταγή του ίδιου του ανθρώπου που είχε κάνει

φίλο του Καίσαρα Βάρδα, διέταξε να χτυπήσουν τον

αυτοκράτορα. Και ξεμεθώντας απότομα την ύστατη

άνδρα με ραβδιά και να μαστιγώσουν σκληρά τη γυ­

ώρα μπόρεσε, στη διάρκεια της σκληρής αγωνίας

ναίκα. Και δενεπρόκειτο καθόλου, όπω ς θα μπορού­

του, να αισθανθεί όλη την απιστία αυτού του διπλά

σε να πιστέψει κανείς εκ πρώτης όψεως, για αναδρο­

πατροκτόνου Βασιλείου, δολοφόνου του νόμιμου η­

μική ζήλια του γερασμένου αυτοκράτορα· ο Βασίλει­

γεμόνα του και του θετού πατέρα του.

ος, πρακτικό πνεύμα, δήμευσε προς όφελος του ολό­ κληρη την περιουσία της θέκλας.

Η σκοτεινή προφητεία της θεοδώ ρας είχε πραγμα­ τοποιηθεί. Παραμερίζοντας όλα τα εμπόδια που τον

Έτσι ολόκληρη τη ζωή του έμεινε το ανθρώ πινο

χώριζαν από το θρόνο, ο Μακεδόνας ήταν αυτοκρά­

ζώο, πρωτόγονο και πονηρό, με τα δυνατά πάθη, τα

τορας. Βιαστικά, για να ολοκληρώσουν την επανά­

τραχιά και βίαια ένστικτα, που ήταν πολλά χρόνια

σταση οι συνωμότες, διασχίζοντας τον Χρυσό κεράτιο,

πριν, όταν άρχιζε την τύχη του. Και αυτό ρίχνει ένα

κατέλαβαν το Ιερό Παλάτι και το πρω ί η πρώτη φρο­

μοναδικό φ ω ς στην ψυχολογία αυτού του ιδρυτή

ντίδα του νέου κυρίου ήταν να εγκαταστήσει εκεί με

δυναστείας.Ήταν ένας επιτήδειος και τυχερός φιλό­

μεγάλη μεγαλοπρέπεια, στα διαμερίσματα της νόμι­

δοξος και επίσης ένας μεγάλος πολιτικός που με τη

μης αυτοκράτειρας, τη σύζυγό του Ευδοκία Ιγγηρίνα

διακυβέρνησή του προετοίμασε δύο αιώ νες δόξας

που ήταν ω ς το τέλος ερωμένη του Μ ιχαήλ Γ'. Μαζί

και λάμψης για τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Υπήρξε

της παρουσιάστηκε χω ρίς ντροπή στις γιορτές των

πάντοτε μια συμφεροντολόγα και ταπεινή ψυχή,

Χριστουγέννων του 807 στους δρόμους της πρωτεύ­

χω ρ ίς η θικούς δισταγμούς και λεπτότητα, χω ρ ίς ευ­

ουσας πάνω σ’ ένα υπέροχο άρμα που έσερναν τέσσε­

γνω μοσύνη και χω ρ ίς τιμή.

787

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΒΔΟΜΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T H C K Y 2 X N T IN H C X Y T 'O K P X 'T O P lX C

Φ αίνεται ότι οι περιπέτειες του Βασιλείου

μακαρία θεο δώ ρ α μοιάζει με μια άλλη αυτοκράτει-

του Μ ακεδόνα μας απομάκρυναν λίγο α­

ρα του Βυζαντίου, τη βασίλισσα Ειρήνη. Ωστόσο δεν

πό την ευσεβέστατη αυτοκράτειρα θ ε ο ­

είχε ούτε την επιβλητική και αλαζονική μορφή της,

δώρα. Το τραγικό γεγονός της 23ης Σεπτεμβρίου

ούτε τη φλογερή και εγκληματική φιλοδοξία της.

867 μας ξαναφέρνει σ’ αυτήν. Πράγματι, εκείνη την

Ευσεβής και τρυφερή, αγαπούσε τις εικόνες, τον σύ­

ημέρα του πένθους εμφανίζεται για τελευταία φορά

ζυγό της και το γιο της και ίσως, μετά τον θάνατο του

στην ιστορία. Όταν μετά την εγκατάσταση του Βασι­

Θεοφίλου, τον υπουργό της θεόκτιστο· και αν είχε

λείου στο Ιερό Παλάτι, θέλησαν να αποδώ σουν τα

και κάποια μίση, ιδ ίω ς εναντίον του αδελφού της

τελευταία καθήκοντά τους στον δολοφονημένο αυ­

Βάρδα, η αιτία δεν ήταν η θλίψη για τη χαμένη ε­

τοκράτορα, οι απεσταλμένοι του Βασιλείου, φτάνο­

ξουσία της, αλλά μάλλον η ανάμνηση του ευνοούμε-

ντας στο ανάκτορο του Αγίου Μάμαντος, υπήρξαν

νού της που είχε σφαχτεί προδοτικά. Κατέβηκε από

μάρτυρες μιας αξιοθρήνητης σκηνής. Βρήκαν το

το θρόνο απλά, χω ρίς πικρία. Στα γεράματά της έ­

πτώ μα του Μ ιχαήλ Γ' να κείτεται στο δάπεδο, με τα

νιω σε τον πόνο του να παρακολουθήσει το τέλος της

σπλάχνα του να κρέμονται, κακοτυλιγμένο στην

οικογένειάς της και την πτώση της δυναστείας της.

κουβέρτα ενός από τα άλογα που είχε τόσο αγαπή­

Αν είναι σήμερα διάσημη στην ιστορία, αυτό οφεί­

σει. Γύρω από το πτώμα, μερικές μαυροντυμένες γυ­

λεται κυρίως στο γεγονός ότι ήταν εκείνη που ανα­

ναίκες έκλαιγαν και προσεύχονταν. Ή ταν η γηραιά

στήλωσε την ορθοδοξία. Αξίζει όμω ς να την προσέ­

αυτοκράτειρα θεοδώ ρ α και οι κόρες της, που είχαν

ξουμε και να τη θυμόμαστε και για ένα άλλο λόγο.

τρέξει μαθαίνοντας την είδηση του δράματος και ζη­

Τα γεγονότα στα οποία αναμίχθηκε ρίχνουν, όπω ς

τούσαν ευλαβικά την ευσπλαχνία του θεο ύ για τον

και οι περιπέτειες του Βασιλείου, ένα περίεργο φ ω ς

νεκρό.

σ’ αυτό το Βυζάντιο του 9ου αιώνα, όπου βρίσκουμε

Ως προς τις συνθήκες κάτω από τις οποίες ανέβη­

συγκεντρωμένα, για να επαναλάβουμε τον τίτλο ε­

κε στην εξουσία, ω ς προς τη μεγάλη προσπάθεια

νός ωραίου βιβλίου του M aurice B arres, “το αίμα,

που έκανε για την αποκατάσταση της ορθοδοξίας, η

την ηδονή και το θάνατο”.

788

CL.

CD

o

On 00

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T~HG ΚΥΖΧΝΊΓΙΝΗΟ X Y'T O K PX 'TO PlX G

nq 29 Αυγούσιου 886, ο αυτοκράτορας Βα­

νόταν ότι κέρδιζαν λίγη απόσταση, το ζώο, παίρνο­

σίλειος A ' πέθανε ξαφνικά μετά από ένα π ο ­

ντας απότομα φόρα, απομακρυνόταν. Τελικά, μερι­

λύ περίεργο κυνηγετικό ατύχημα. Μια ημέ­

κοί στρατιώτες της φρουράς κατάφεραν με μια επ ι­

ρα που επιδιδόταν στην αγαπημένη του διασκέδα­

τήδεια κίνηση να κόψουν την υποχώ ρηση του ελα­

ση στα περίχω ρα της πρωτεύουσας, είχε απομα­

φιού και ένας α π ’ αυτούς, πλησιάζοντας το ζώο, κα­

κρυνθεί από τους συντρόφους του για να ριχτεί στην

τάφερε με μια σπαθιά να κόψει τη ζώνη του ηγεμό­

καταδίωξη ενός ψηλού ελαφιού. Ξαφνικά το ζώο α­

να. Ο Βασίλειος έπεσε λιπόθυμ ος στο έδαφος. Τον

ντιστάθηκε, επιτέθηκε με τα κέρατα χαμηλω μένα ε­

μετέφεραν στο Ιερό Παλάτι σε πολύ κακή κατάστα-

ναντίον του αλόγου του βασιλέως και έχοντας χώσει

ση.Ή ταν σχεδόν εβδομήντα τεσσάρων ετών και η υ­

κατά τύχη τα κέρατά του κάτω από τη ζώνη του ηγε­

γεία του ήταν σοβαρά κλονισμένη εδώ και μερικούς

μόνα, τον σήκωσε στον αέρα.Όταν το τρομαγμένο ά­

μήνες. Κάτω α π ’ αυτές τις συνθήκες, το ατύχημα - το

λογο γύρισε κοντά στους άλλους κυνηγούς χω ρ ίς

ελάφι τον είχε παρασύρει σε απόσταση δεκαέξι μι­

τον καβαλάρη του, επικράτησε μεγάλη αναταραχή

λιώ ν - προσλάμβανε ιδιαίτερη βαρύτητα. Ε κδηλώ ­

ανάμεσα στην ακολουθία των αυλικώ ν και έγινε α­

θηκαν εσωτερικές διαταραχές και οκτώ ημέρες αρ­

κόμη μεγαλύτερη όταν είδαν το ελάφι να παρασύρει

γότερα ο ιδρυτής του οίκου της Μ ακεδονίας πέθαι-

τον αυτοκράτορα σε μια τρελή κούρσα. Μάταια προ­

νε, αφήνοντας την εξουσία στον μεγαλύτερο γιο του,

σπάθησαν να πιάσουν το ζώο: κάθε φορά που φ αι­

τον Λέοντα ΣΤ'.

C

Ο

Ο

Λ έων ΣΤ' δεν έμοιαζε στον πατέρα του ούτε

του Φωτίου, είχε διδαχθεί από αυτό τον εξέχοντα

σωματικά ούτε πνευματικά. Οι φ ήμ ες σχε­

δάσκαλο την αγάπη για την κλασική κουλτούρα. Εί­

τικά με τη γέννησή του - όλοι τον θεω ρού­

χε πολλές γνώ σεις σε όλους τους τομείς και αγαπού­

σαν γιο του αυτοκράτορα Μ ιχαήλ Γ ' - εξηγούν αρκε­

σε το γράψιμο: σώζονται ποιήματα, διδακτικά έργα,

τά αυτές τις βαθιές διαφορές. Μάλλον ασθενικός, ο

θεολογικά κομμάτια, μια πραγματεία περί τακτικής,

νέος βασιλεύς είχε μέτρια υγεία και αυτή η λεπτομέ­

μία συλλογή χρησμών. Οι σύγχρονοί του τον ονό­

ρεια μας κάνει να προαισθανθούμε τις φιλοδοξίες

μαζαν “σοφότατο" αυτοκράτορα· οι μεταγενέστεροι

που θα δημιουργούνταν σε όλη τη διάρκεια της βα­

ομόρφυναν ακόμη περισσότερο τη μορφή του μ ’ ένα

σιλείας του σχετικά με μια διαδοχή που θα μπορού­

φωτοστέφανο θρύλου και μέχρι τους τελευταίους αι­

σε να ανοίξει ανά πάσα στιγμή. Ά νθρω πος που αγα­

ώ νες του Βυζαντίου η ανάμνησή του διατηρήθηκε

πούσε την καθιστική ζωή και χω ρίς καμία κλίση

πολύ δημοφ ιλής, ω ς α νθρώ που με βαθιές και γενι­

για τις συχνές μετακινήσεις και τους κόπους της

κές γνώ σεις στα μαθηματικά, την αστρονομία, τη

στρατιωτικής ζωής, ο Λέων ΣΤ' προτιμούσε να μέ­

μουσική και άλλους τομείς.

νει κλεισμένος στο παλάτι, απασχολημένος με τα

Τέλος, ήταν πολύ ευσεβής: έχουμε μια συλλογή α­

ζητήματα του τελετουργικού που αποτελούσαν το

πό ομιλίες που αρεσκόταν να απαγγέλλει από καθέ-

βάθος της επίσημης ζωής ενός αυτοκράτορα. Αυτό ε­

δρας τις ημέρες των μεγάλων γιορτών.Έτρεφε υπερ­

ξηγεί τη μεγάλη θέση που κατείχαν οι ευνοούμενοι

βολικό σεβασμό για τον εξομολόγο του που τον συμ­

την εποχή της διακυβέρνησής του και τις άφθονες

βουλευόταν συνεχώς, αν και μερικές φορές φ ιλο νι­

αυλικές δολοπλοκίες που σημάδεψαν τη βασιλεία

κούσε μαζί του και αγαπούσε πολύ τη συντροφιά

του.Ή ταν επίσης μορφω μένος ηγεμόνας. Μ αθητής

τω ν μοναχών, που τους επισκεπτόταν συχνά απρό-

790

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P V T O P lX C

791

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O PIX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

βλεπτα, καθόταν στο τραπέζι τους, έπινε μαζί τους

σιαστική ιεραρχία, αυτός ο ηγεμόνας άφησε μια μό­

και συζητούσε για την ποιότητα του κρασιού τους.

νιμ η σφραγίδα στους θεσμούς της ελληνικής αυτο­

Και εκτός από όλα αυτά ήταν, τουλάχιστον στα λό­

κρατορίας της Ανατολής. Η αλήθεια είναι ότι, παρά

για, εξαιρετικά ηθικός. Σε μια από τις νεαρές του στηλίτευσε τους ανθρώ πους που “αντί να πλέουν

περισσότερο α π ’ όσο έχει ειπω θεί, ικανός για προ­

στα καθαρά κύματα του γάμου, χώνονται στη λάσπη

σ ω π ική θέληση και ενεργητικότητα και όσο αδύνα­

τω ν παράνομω ν σχέσεω ν”. Δεν δείχθηκε λιγότερο

μος και ασυνεπής κι αν μας φαίνεται μερικές φορές,

αυστηρός για εκείνους που ξαναπαντρεύονταν σε

όσο ευμετάβλητος και γεμάτος πάθη μπορεί να φ αί­

δεύτερο και τρίτο γάμο: “Τα περισσότερα ζώα, γρά­

νεται, ήταν ωστόσο ένας έξυπνος ηγεμόνας, που επ ι­

φει σ’ ένα από τα διατάγματά του, όταν το θηλυκό

δίω κε με σταθερότητα το στόχο που είχε θέσει στον

τους πεθαίνει, ζουν σε αιώ νια χηρεία. Η ανθρώ πινη

εαυτό του και ήξερε με μοναδική επιτηδειότητα να

φύση, αντίθετα, μη βλέποντας ότι αυτή η αδυναμία

βρίσκει τα μέσα και την ευκαιρία για να τον επιτύ­

είναι ντροπή, δεν αρκείται σε μια πρώτη ένωση αλ­

χει. Ωστόσο, και όσες επιφυλάξεις κι αν έχουμε σχε­

λά προχω ρεί χω ρίς ντροπή σε δεύτερο γάμο και,

τικά με τον τρόπο με τον οποίο μας παρουσιάζουν

χω ρ ίς να σταματήσει εκεί, περνάει από τον δεύτερο

συνήθω ς τον αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ', είναι βέβαιο

γάμο στον τρίτο” περιφρονώ ντας τον εκκλησιαστικό

ότι αυτός ο αυστηρός νομοθέτης, που σεβόταν τόσο

νόμο και τις κανονικές ποινές που επιβάλλει και

τις κοινω νικές συμβάσεις και ενδιαφερόταν τόσο

τον πολιτικό νόμο και την αποδοκιμασία του γ ι’ αυ­

πολύ για τους εκκλησιαστικούς νόμους, επρόκειτο

τές τις ενώσεις.

με τους διαδοχικούς γόμους του να σκανδαλίσει πα­

Ωστόσο, όπ ω ς έχει παρατηρηθεί σωστά, η βασι­

ράξενα τους συγχρόνους του και να αναστατώσει βα­

λεία του Δέοντος ΣΤ' άφησε εποχή στην ιστορία της

θιά την Εκκλησία της εποχή ς του. Το γεγονός είναι

βυζαντινής μοναρχίας. Με το νομοθετικό έργο του,

ότι ο Λέων ΣΤ' ανέβαινε στο θρόνο σε ηλικία είκοσι

με την αναδιοργάνωση της διοίκησης των επαρ­

ετών και ότι ήταν παντρεμένος με μια γυναίκα που

χιώ ν, με τον τρόπο με τον οποίο άλλαξε την εκκλη­

δεν αγαπούσε.

r topr

792

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ ν και ο Βασίλειος για δυναστικούς λόγους

θρω ποι της αυλής τους οποίους υποψιάζονταν ότι

μοιράστηκε από το 809 με τον Λέοντα την

είχαν ευνοήσει τη δήθεν δολοπλοκία βασανίστη­

υπέρτατη εξουσία, αν και ανέθρεψε με με­

καν ή εξορίστηκαν. Επί τρεις ατελείωτους μήνες, ο

γάλη προσοχή τον μελλοντικό κληρονόμο της αυτο­

Λ έων κρατήθηκε φυλακισμένος και χρειάστηκε, για

κρατορίας, ωστόσο δεν τον είχε αγαπήσει ποτέ και

να του ξαναδώσουν την ελευθερία του, η ενεργητική

δίπλα σ’ αυτόν τον καχυποπτο, ευέξαπτο και αυστη­

επέμβαση του πατριάρχη Φωτίου και κυρίω ς ενός

ρό πατέρα, η ζωή του νέου άνδρα φαίνεται ότι ήταν

από τους οικείους του Βασιλείου, του Στυλιανού Ζα-

πολύ θλιβερή. Ο Βασίλειος έτρεφε μεγάλη προτίμη­

ούτζη, που διοικούσε ένα από τα συντάγματα της

ση για τον γιο του Κωνσταντίνο, που είχε γεννηθεί

φρουράς και που τόλμησε να μιλήσει στον κύριό

ασφαλώς από τον πρώτο γάμο του και στον οποίο α­

του με πίστη, θάρρος και ειλικρίνεια.

α

ναγνώριζε με βεβαιότητα τον νόμιμο απόγονό του.

Επίσης, όλοι οι μεγάλοι αξιωματούχοι και ολό­

Αντίθετα έδειχνε φανερή αντιπάθεια για τον

κληρη η Σύγκλητος, πολύ ανήσυχοι για την

Λέοντα, φθάνοντας στο σημείο να δέχε­

υγεία του Βασιλείου που γινόταν κάθε

ται τις πιο απίθανες κατηγορίες ενα­

μέρα και πιο επισφαλής, συνιστούσαν

ντίον του.

επιείκεια. Ορισμένοι χρονογράφοι

Όσο γερνούσε, ο Βασίλειος είχε

διηγούνται σχετικά ένα πολύ πικά ­

χάσει ένα μέρος από τη λογική

ντικο ανέκδοτο. Στη μεγάλη τρα­

που τον διέκρινε για πολύ καιρό:

πεζαρία του Ιερού Παλατιού, ένας

αφηνόταν να τον κυβερνούν οι

παπαγάλος ήταν κλεισμένος στο

ευνοούμενοι και ιδ ίω ς κάποιος

κλουβί του. Το πουλί συνήθιζε να

ηγούμενος Θ εόδω ρος Σανταβα-

φωνάζει:

ρηνός, προστατευόμενος του Πα­ τριάρχη Φωτίου, που οι σύγχρο­ νοί του υποπτεύονταν για μαγεία.

“Αλίμονο!

Α λίμονο

φτωχέ Λέων!” Μια ημέρα υποδο­ Φώτιος Α' ο Μέγας, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (820-893).

χής, καθώς ο παπαγάλος επανα­ λάμβανε τη συνηθισμένη φράση του, πολλοί από τους καλεσμέ­

Ο πρόω ρος θάνατος του ευνοού­ μενου γιου του Κωνσταντίνου είχε κλονίσει οριστι­

νους, συγκινημένοι από την ανάμνηση του φυλακι­

κά τη λογική του αυτοκράτορα. Απαρηγόρητος γ ι’

σμένου, δυσκολεύονταν να κρύψουν τη θλίψη τους.

αυτή την απώ λεια, δεν έβλεπε πια γύρω του παρά

Ο αυτοκράτορας τους αντιλήφθηκε και τους ρώτησε

μόνο δολοπλοκίες και συνωμοσίες για την ανατρο­

σχετικά. “Πώς να έχουμε καρδιά να φάμε, απάντη­

π ή του. Όταν λοιπόν ο Σανταβαρηνός, που είχε έρ­

σαν εκείνοι, όταν ένα απλό ζώο φαίνεται να μας κα­

θει σε σύγκρουση με τον διάδοχο, κατήγγειλε τον

τηγορεί για τη συμπεριφορά μας; Αυτό καλεί τον κύ­

Λέοντα στον βασιλέα ω ς ένοχο συνωμοσίας κατά

ριό του και θα μπορούσαμε εμείς, μέσα στις απολαύ­

της ζωής του πατέρα του, ο Βασίλειος αφέθηκε να

σεις να ξεχάσουμε τον αθώο πρίγκιπά μας;Ή είναι έ­

πειστεί χω ρίς κόπο από τα πιο επιπόλαια φαινόμε­

νοχος και τότε είμαστε έτοιμοι να τον καταδικάσου­

να. Κατά διαταγή του, ο Λέων τέθηκε υπό περιορι­

με, ή δεν έχει κάνει τίποτα και, σ’ αυτή την περίπτω ­

σμό σ’ ένα από τα διαμερίσματα των ανακτόρων,

ση, ώ ς πότε η γλώσσα ενός συκοφάντη θα υπερισχύ­

του πήραν τα κόκκινα παπούτσια που ήταν το έμ­

ει της αθωότητάς του;” Δεν ξέρουμε αν αυτή η ιστο­

βλημα της αυτοκρατορικής σειράς του και ο ηγεμό­

ρία είναι αληθινή, αλλά ο Βασίλειος λύγισε. Την η­

νας σκέφτηκε σοβαρά, ό π ω ς φαίνεται, να διατάξει

μέρα της γιορτής του προφήτη Ηλία ο πρίγκιπας ε­

να τυφλώσουν τον νέο. Εν πάση περιπτώσει οι άν­

λευθερώθηκε, αποκαταστάθηκε στις τιμές και τα α-

793

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

I C T O P I X T H G K Y Z ^ N T IN H C XYTO KPXTTO PlXG

ξιώματά ίου και εμφανίστηκε και πάλι στην αυτο­

ντρευτεί. Ο Βασίλειος όμω ς δεν ανησύχησε καθό­

κρατορική πομπή. Αλλά ο γηραιός βασιλέας δεν είχε

λου: πρόσταζε και ο γιος του υπάκουσε από φόβο.

ξεχάσει καθόλου τιςαντιπάθειέςτου. Καθώς, στο πέ­

Και τον χειμώ να του 881 -882 παντρεύτηκε με μεγά­

ρασμα του Λέοντος, ο λαός χειροκροτούσε και φ ώ να­

λη μεγαλοπρέπεια τη θεοφ ανώ .

ζε: “Δόξα τω θ ε ώ ”, ο Βασίλειος αναφώνησε: “Δοξά­

Έ νας τέτοιος γάμος δεν μπορούσε να μην έχει ά­

ζετε το θ εό για το γιο μου! θ α γνωρίσετε εξαιτίας του

σχημη εξέλιξη, πόσο μάλλον που η θεο φ α νώ , παρά

πολλές θλίψεις και θα περάσετε δύσκολες μέρες”.

το πλή θος των αρετών της, είχε το ελάττωμα ότι ή­

Από αυτές τις λεπτομέρειες βλέπουμε ότι οι σχέ­

ταν ζηλιάρα και αδέξια. Πίστεψε ότι υπέπεσε στην α­

σεις ανάμεσα στον αυτοκράτορα και το γιο του δεν ή­

ντίληψή της ότι ο σύζυγός της εξακολουθούσε να

ταν καθόλου τρυφερές και καταλαβαίνουμε ότι ο Λέ­

κορτάρει την κόρη του Ζαούτζη. Αμέσως, η νέα γυ­

ω ν φοβόταν πολύ αυτόν τον βίαιο και φοβερό πατέ­

ναίκα έτρεξε να παραπονεθεί στον Βασίλειο. Με τη

ρα που τον υπέτασσε χω ρ ίς έλεος σε όλες τις θελή­

συνηθισμένη του βιαιότητα, ο αυτοκράτορας έκανε

σεις του. Από πολύ νω ρ ίς είχε αναγκαστεί να απο­

μια πολύ βίαιη σκηνή στο γιο του. Π ιάνοντάςτον α­

κτήσει τη συνήθεια της υποταγής. Δεν είχε κλείσει

πό τα μαλλιά, τον έριξε κάτω και με κλωτσιές και

ακόμη τα δεκάξι όταν ο Βασίλειος αποφάσισε να τον

γροθιές του συνέστησε να είναι πιστός στη γυναίκα

παντρέψει. Σύμφωνα με το έθιμο, συγκέντρωσαν σε

του. Μετά, για να δώσει τέλος στην υπόθεση, όπω ς

μία από τις αίθουσες του ανακτόρου της Μαγναύρας

είχε παντρέψει το γιο του παρά τη θέλησή του, πά­

δώ δεκα κοπέλες που είχαν επιλεγεί ανάμεσα στις

ντρεψε τη Ζωή παρά τη θέλησή της με κάποιον Θεό­

ωραιότερες της μοναρχίας. Καθώς περίμεναν τον ερ­

δωρο Γκουτζουνιάτη, και πίστεψε ότι επανέφερε την

χομό του βασιλέως, οι κοπέλες, πολύ συγκινημένες,

ειρήνη στην οικογένεια. Ό π ω ς καταλαβαίνουμε, η

διασκέδαζαν προσπαθώ ντας να προβλέψουν ποια

αρχική αντιπάθεια που ένιω θε ο Λ έων για τη θ ε ο ­

θα ήταν η τυχερή ανάμεσά τους. Μία Α θηναία που,

φανώ δεν μειώ θηκε καθόλου από αυτή την περιπέ­

ό π ω ς λέει ο χρονογράφος, “ήξερε, χάρη στα έθιμα

τεια και μόλο που, αργότερα, τη στιγμή της δυσμέ­

της πατρίδας της, να μαντεύει το μέλλον από τους οι­

νειας του πρίγκιπα, η νέα γυναίκα έδειξε μεγάλη α­

ω νούς”, πρότεινε σαν π α ιχνίδι μια μοναδική δοκι­

γάπη και αφοσίω ση σε σημείο να θέλει να μοιρα­

μασία. Ό λες οι υποψ ήφ ιες έπρεπε να καθίσουν στο

στεί την αιχμαλω σία του συζύγου της, η συζυγική ε­

δάπεδο και καθεμία έπρεπε να βάλει μπροστά της τα

νότητα δεν αποκαταστάθηκε ποτέ εντελώς. Ο Λέων

παπούτσια της. Εκείνη από τις δώδεκα που, μετά α­

μπορεί να απέκτησε κάποια εκτίμηση για τη γυναί­

πό ένα σινιάλο, θα κατάφερνε να σηκω θεί πιο γρή­

κα του αλλά δεν την αγάπησε περισσότερο από πριν.

γορα και να κάνει μια υπόκλιση αφού φορούσε τα

Όσο ζούσε όμ ω ς ο φοβερός Βασίλειος, η φαινομε­

παπούτσια της, θα γινόταν αυτοκράτειρα. Ενώ δια­

νική ομόνοια ανάμεσα στους δύο συζύγους διατη­

σκέδαζαν μ’ αυτή την άσκηση, μπήκε μέσα ο αυτο­

ρήθηκε. Όταν όμω ς ο Λ έων έγινε αυτοκράτορας και

κράτορας. Η πρώτη που σηκώθηκε ήταν κάποια θε-

ελευθερώθηκε, τα πράγματα χάλασαν πολύ γρήγο­

οφανώ, γόνος μιας γνωστής οικογένειας πατρικίω ν

ρα. Η θεο φ α νώ ήταν μια ενάρετη γυναίκα, δοσμένη

της πρωτεύουσας, των Μαρτινακίων. Ε πειδή ήταν

ολόψυχα στις αγαθοεργίες και ενδιαφερόταν πάνω

ευγενικής καταγωγής, πολύ όμορφη και ευσεβής, ά­

α π’ όλα για τη θεία αγάπη. “Με νοσηρή θέρμη, λέει

ρεσε στον Βασίλειο και τη σύζυγό του Ευδοκία/Ετσι

ο ευσεβής βιογράφος της, η Αυγούστα ασχολούταν

πραγματοποιήθηκε η πρόβλεψη που της ανήγγελλε

με τη σωτηρία της ψυχής της, αποτινάζοντας σαν

το θρόνο.Ό μως, ο νεαρός πρίγκιπας αγαπούσε άλλη.

βρώ μικη σκόνη όλες τις απολαύσεις τω ν εγκο­

Ο Στυλιανός Ζαούτζης, διοικητής της μικρής εται­

σμίων. Ημέρα και νύχτα υψωνόταν προς τον θεό με

ρείας, πολύ οικείος του βασιλέως του οποίου ήταν

την απαγγελία των ψαλμώ ν και με συνεχείς προσευ­

συμπατριώτης, είχε μια κόρη, τη Ζωή. Ο Λέων ήταν

χές. Δεν σταματούσε να τον πλησιάζει με τα φιλαν­

πολύ ερωτευμένος μαζί της και ήθελε να την πα­

θρω πικά έργα της. Όταν βρισκόταν σε κόσμο, φο­

794

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

^

f

-

'* -^

‘iVeVeurjAkff-jok/joiTpoTCTiZi I i

0 αυτοκράτορας Λέων ΣΤ' ο Σοφός ανακαλύπτει στο ναό της Αγίας Σοφίας ένα γράμμα εναντίον του.

ρούσε τα άνθη της πορφύρας και περιβαλλόταν με ό­

από το γάμο τους, της μικρής Ευδοκίας, που συνέβη

λη τη λάμψη της μεγαλειότητας. Στο σπίτι της, μυ­

τον χειμ ώ να του 892, επιδείνω σ ε ακόμη περισσό­

στικά, σκέπαζε το σώμα της με κουρέλια. Π ροτιμώ­

τερο την ασυμφω νία μεταξύ τω ν συζύγων. Μετά από

ντας πά νω από κάθε τι την ασκητική ζωή, δεν έδινε

αυτή τη συμφορά, η θ εο φ α νώ έγινε πιο θλιμμένη

καμιά σημασία στη λάμψη τω ν πλούσ ιω ν τραπέ­

παρά ποτέ, και πιο απομακρυσμένη από τον κόσμο.

ζιών. Ό ταν έβλεπε να βάζουν μπροστά της υπέροχα

Εξάλλου, οι υπερβολές του ασκητισμού της είχαν

πιάτα, αρκούταν σε μια μερίδα ψ ω μί και χόρτα.Όλα

βλάψει σοβαρά την υγεία της. “Ο αυτοκράτορας, λέει

τα χρήματα που έπεφταν στα χέρια της, όλα τα αγαθά

ο βιογράφος της ευσεβούς ηγεμονίδας, δεν μπορού­

που ήταν τόσο πολύτιμα για τους ανθρώ πους του

σε πια να ελπίζει να αποκτήσει άλλο π α ιδ ί από ε­

κόσμου, τα μοίραζε στους φτωχούς· έδινε τα υπέρο­

κείνη, γιατί το σώμα της, εξασθενημένο και φθαρ­

χα ρούχα της σε όσους είχαν ανάγκη· φρόντιζε για

μένο από τον πνευματικό διαλογισμό, δεν προσφε-

τις ανάγκες τω ν χηρώ ν και τω ν ορφανών, πλούτιζε

ρόταν πια στις ηδονές της σάρκας”. Ό π ω ς καταλα­

τα μοναστήρια, αγαπώντας τους μοναχούς σαν αδελ­

βαίνουμε, ο Λ έων κουραζόταν ολοένα και περισσό­

φούς της”. Τη νύχτα, ξέφευγε από το αυτοκρατορικό

τερο από μία γυναίκα που δεν του είχε δώσει ποτέ

κρεβάτι της με τα πολυτελή χρυσοκέντητα σκεπά­

τίποτ’ άλλο εκτός από στενοχώριες. Εξάλλου δεν εί­

σματα για να πάει να ξαπλώσει σε μια γω νιά πάνω

χε ξεχάσει τη φίλη της νιότης του. Αποφάσισε να

σε μια ψάθα σκεπασμένη με χοντρό ύφασμα και ση­

πάρει τη Ζωή για ερωμένη.

κωνόταν κάθε ώρα για να προσευχηθεί στον θεό.

Η αυτοκράτειρα το πληροφορήθηκε πολύ γρήγο­

Μια τέτοια γυναίκα ήταν αγία· δεν ήταν ούτε αυτο-

ρα και επειδή, από μια παράξενη αντίφαση, αυτή η

κράτειρα ούτε κατάλληλη σύντροφος για έναν εικο­

αγία γυναίκα εξακολουθούσε να είναι ζηλιάρα, η α­

σάχρονο ηγεμόνα.

συμφω νία του αυτοκρατορικού ζευγαριού παρά λίγο να εξελιχθεί σε ανοιχτή ρήξη.

Ο θάνατοςτου μοναδικού πα ιδιού που γεννήθηκε

795

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Εκείνη ιη ν εποχή ζούσε στην Κωνσταντινούπολη,

του με διάφορες τρέλες. Επομένω ς, το συμφέρον της

στο μοναστήρι της Ψαμμάθειας, ένας άγιος άνθρω­

δυναστείας και της δημόσιας ειρήνης του επέβαλε

πος, ο Ευθύμιος, η βιογραφία του οποίου, που ανα­

να εξασφαλίσει το συντομότερο δυνατό έναν νόμιμο

καλύφθηκε πρόσφατα, είναι ένα από τα πιο διδακτι­

κληρονόμο για το θρόνο. Εδώ και πολύ καιρό, αυτό

κά ντοκουμέντα που έχουμε για τη βασιλεία του Δέ­

ήταν το κύριο μέλημά του. Για να επιτύχει από τον

οντος ΣΤ'.Έ χοντας την εύνοια του ηγεμόνα, στον ο­

ουρανό αυτό το π α ιδ ί που τόσο επιθυμούσε, πήγαι­

ποίο είχε προσφέρει σημαντικές υπηρεσίες όσο ζού­

νε για προσκύνημα στα πιο φημισμένα ιερά· για να

σε ο Βασίλειος, είχε αποκτήσει τη συνήθεια να του

μάθει αν η επιθυμ ία του θα πραγματοποιούταν,

μιλάει με τροχιά ειλικρίνεια και να τον συμβουλεύ­

συμβουλευόταν τα άστρα και επειδή εκείνα του υ πό­

ει. Σ’ αυτόν κατέφυγε μέσα στην απόγνω σή της η αυ­

σχονταν ένα γιο “κρίνοντας, ό π ω ς λέει ένας χρονο­

τό κράτειρα. Του εξήγησε ότι, μετά το θάνατο της αγα­

γράφος, ότι υπάκουε στην προσταγή του θ εο ύ και σε

πημένης της κόρης, δεν είχε πια λόγο να ζει στα ανά­

ένα αναπόδραστο π επρ ω μ ένο ”, διατηρούσε χω ρίς

κτορα, ότι υπέφερε πολύ από την κατάστασή της, ότι

καμία τύψη την ερωμένη του.

ζητούσε μόνο ένα πράγμα, την άδεια να αποσυρθεί

Πρέπει να παρατηρήσουμε εξάλλου ότι στα μάτια

στο μοναστήρι της εκκλησίας τω ν Βλαχερνών, όπου

τω ν συγχρόνω ν του και ακόμη και τω ν υποστηρι-

εδώ και πολύ καιρό συνήθιζε να προσεύχεται και σε

κτών της θεοφ α νώ ς, αυτός ο πολιτικός λόγος φ αί­

αντάλλαγμα γ ι’ αυτή την άδεια θα δεχόταν τα πάντα,

νεται ότι ήταν αρκετός για να εξηγήσει και να δικ α ι­

ακόμη και το διαζύγιο. Ο Ευθύμιος την παρηγόρησε,

ολογήσει τη μοιχεία του Λέοντος. Τελικά και η αυ-

της επισήμανε τη βαριά ευθύνη που αναλάμβανε ε-

τοκράτειρα λύγισε μπροστά στην ανάγκη. Επηρεα­

γκαταλείπονταςένα σύζυγο που είχε ήδη κλίση προς

σμένη από τον Ευθύμιο, που της τόνιζε την αξία της

την απώλεια. Μετά, πήγε να δει τον αυτοκράτορα.

παραίτησης, δέχθηκε να μη δώ σει στον κόσμο το

Τον βρήκε ενθουσιασμένο με το σχέδιο της γυναίκας

σκάνδαλο ενός χω ρισμού και άφησε το πεδίο ελεύ­

του και πανευτυχή στη σκέψη ότι θα μπορούσε σε

θερο στην αντίζηλό της, προσπαθώ ντας να βρει πα­

λίγο να παντρευτεί την ερωμένη του. Ο Ευθύμιος

ρηγοριά στο θεό. Δεν χρειάστηκε να υποφέρει για

τον μάλωσε και όταν ο βασιλεύς, αφού του θύμισε ό­

πολύ καιρό. Λίγο μετά τα επεισόδια που διηγήθη-

λες τις μνησι κακίες και όλα τα παράπονα που είχε

κα, η θ εο φ α ν ώ πέθανε στις 10 Νοεμβρίου του 893.

συγκεντρώσει εναντίον της θεο φ α νώ ς σε δέκα χρό­

Δεν ήταν ούτε τριάντα χρόνω ν. Ο Λέων, ό π ω ς άρ­

νια, είπε τελικά: “Στο κάτω κάτω, δεν τη δ ιώ χνω ε­

μοζε, έκανε μια μεγαλοπρεπή κηδεία στη γυναίκα

γώ, και ο νόμος και οι κανόνες της Εκκλησίας θα

του. θά φ τηκε στον αυτοκρατορικό ναό τω ν Α γίω ν

μου δώ σουν δίκιο αν πάρω άλλη”, ο άγιος, οργισμέ­

Α ποστόλων όπου αναπαυόταν ήδη η μικρή κόρη

νος, δήλω σε ότι δεν θα τον ξανάβλεπε ποτέ αν επέ­

της Ευδοκία. Ο Βασιλεύς αποφάσισε να χτίσουν

μενε σ’ αυτή την ένοχη απόφαση.

προς τιμ ήν της μια εκκλησία στο όνομά της. Σε λίγο

Παρά την απειλή αυτή, που ήταν εξαιρετικά σοβα­

πολλά θαύματα και θεραπείες που έγιναν πάνω

ρή για έναν ευσεβή άνθρω πο ό π ω ς ο Λέων, ο ηγε­

στον τάφο της πληροφόρησαν ολόκληρο το Βυζά­

μόνας δεν θέλησε ν ’ ακούσει τίποτα. Πρώτα α π ’ όλα,

ντιο για τις αρετές της πεθαμένης ηγεμονίδας του. Η

αγαπούσε με πάθος της Ζωή. Αλλά είχε κι έναν ακό­

Εκκλησία ανακήρυξε αγία τη θλιμμένη και μελαγ­

μη λόγο για να πεισμώ νει: επιθυμούσε διακαώ ς έ­

χολική πριγκίπισσ α και επ ί πολλά χρόνια το τελε­

να γιο για να εξασφαλίσει τη συνέχεια της μακεδο­

τουργικό επέβαλλε στον αυτοκράτορα να πηγαίνει

νικ ή ς δυναστείας.Ήξερε ότι η υγεία του ήταν μέτρια.

κάθε χρόνο να προσφέρει στη μνήμη της λιβάνι και

Ο αδελφός του Αλέξανδρος κατέστρεφε την υγεία

προσευχές.

796

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ

Ο

Λ έων ήταν ελεύθερος.

παράνομη πράξη. Ό μ ω ς ο Λ έω ν γελούσε με τις πα­

Ε ίχε δη λώ σ ει κά ποιε στον Ε υθύμιο:

ραινέσεις του: “Ελάτε τώρα, πάτερ μου, έλεγε στον ά­

“Δεν θα ξεχύσω ποτέ ιη Ζωή και θα έρθει

γιο άνθρω πο, ακούστε με και μη λέτε ανοησίες.

μια ημέρα που θα λυπη θώ εκείνη και ιο ν εαυτό

Έ χασα τη γυναίκα μου, ό π ω ς ξέρετε. Πρέπει, ό π ω ς

μου”. Αυτή η ημέρα είχε έρθει. Μόνο που για να

όλος ο κόσμος να σκεφτώ να ξαναπαντρευτώ. Η

μπορέσει να παντρευτεί την ερωμένη του, έμενε ένα

Ζωή βρίσκεται ακριβώ ς στην ίδια κατάσταση μ ’ εμέ­

εμπόδιο, ο σύζυγος. Ο Γκουτζουνιάτης είχε την κα­

να· είναι ελεύθερη. Γιατί λο ιπ ό ν θέλετε να εμ π ο δί­

λοσύνη να πεθάνει λίγο μετά τη θεοφ α νώ , σε τόσο

σετε αυτό που οι νόμοι προστάζουν και αυτό που

κατάλληλη στιγμή ώστε τα κακόβουλα πνεύ­

συμβουλεύει η Γραφή;” Ο Ευθύμιος θύμωνε:

ματα σκέφτηκαν ότι αυτοί οι δύο θάνατοι

“Κανείς δεν σας εμποδίζει να παντρευτεί­

μπορεί να μην ήταν εντελώς τυχαίοι.

τε μια άλλη. Αλλά αυτήν, που την κα­

Ό μ ω ς ο Λ έων ήταν αυτοκράτορας

τηγορούν για τόσα κακά, δεν πρέ­

και η Ζωή ήταν κόρη του π ρ ω θυ ­

πει. Αν γίνει αυτός ο γάμος, όλος ο

πουργού. Απέφυγαν να ερευνή­

κόσμος θα θεω ρήσει αληθινές τις

σουν περισσότερο το επεισόδιο.

κακές φ ήμ ες που κυκλοφορούν

Όλα λο ιπ όν συνωμοτούσαν για

για το άτομό σας”. Και δήλω νε

τον επιθυμητό γάμο. Ο βασιλεύς

για μια ακόμη φορά ότι αν η Ζωή

λάτρευε περισσότερο παρά ποτέ

γινόταν αυτοκράτειρα, δεν θα ξα­

την ερωμένη του, που, μερικούς

νάβλεπε ποτέ τον αυτοκράτορα.

μήνες πριν, του είχε σώσει τη ζωή ανακαλύπτοντας μια συνω ­

Νικόλαος Α\ Πάπας της Ρώμης (800-867).

μοσία κατά της ζωής του. Ο πατέ­

Έ να ς ερω τευμένος άνδρας δεν σκέφτεται λογικά: ανάμεσα στον εξομολόγο του και την ερω μένη

ρας της Ζ ω ής Στυλιανός Ζαούτζης, που από την αρ­

του, ο Λ έω ν δεν δίστασε καθόλου: κάλεσε τον Ευ­

χή της βασιλείας διοικούσε τις υποθέσεις του κρά­

θύμ ιο να αποσυρθεί σε μοναστήρι και παντρεύτη­

τους και που είχε πάρει από την εύνοια του π ρ ίγκ ι­

κε τη Ζωή. Η ευτυχία του ό μ ω ς δεν κράτησε πολύ:

πα τον νέο και κατά κάποιο τρόπο συμβολικό τίτλο

λιγότερο από δύο χρό νια αργότερα, στο τέλος του

του βασιβεοπάτορος ή πατέρα του αυτοκράτορα, έ­

8 9 6 , η νεαρή αυτοκράτειρα π έθ α ινε από μ ία πολύ

σπρω χνε προς αυτό το γάμο με όλες του τις δυνά­

μυστηριώ δη αρρώστια, μ ό λις λίγο υ ς μ ή νες μετά

μεις, βρίσκοντας σ’ αυτόν ένα μέσο για να στερεώσει

τον πατέρα της Στυλιανό Ζαούτζη. Και αμέσως,

μια εύνοια που ένιω θε να κλονίζεται λίγο. Και, για

παρά τον πόνο του Λέοντος, οι ά νθ ρ ω π ο ι της αυ­

να διευκολύνει τα πράγματα, είχε εγκαταστήσει τη

λή ς πρόβλεψ αν αυτό που επρόκειτο να συμβεί και

νεαρή χήρα στο διαμέρισμα όπου έμενε ο ίδιος στο

οι συγγενείς της Ζωής, που τους είχε υποστηρίξει

παλάτι. Μόνο ο Ευθύμιος, που δεν είχε ποτέ καλές

τόσο όσο ζούσε, δ ή λ ω να ν ανοιχτά: “0 αυτοκράτο­

σχέσεις με τον υπουργό, αντιστεκόταν. Διαβεβαίωνε

ρας θα πάρει άλλη γυναίκα και θα μας απομ ακρύ­

τον αυτοκράτορα ότι ήθελε να κάνει μια ασεβή και

νει όλους”.

797

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

ΙΟ Τ Ο ΡΙΧ ΊΓΗ Ο K Y Z X N T IN H C ΧΥΊΓΟΚΡΧΊΓΟΡΙΧΟ

Φ

Π

ρέπει να ομολογήσουμε ότι ο Λ έων δεν ή­

μια πολύ ωραία γυναίκα ασιατικής καταγωγής, την

ταν τυχερός. Από τη σχέση του με τη Ζωή εί­

Ευδοκία Βαϊανή. Αλλά επειδή ο αυτοκράτορας δεν

χε γεννηθεί μόνο μια κόρη, η πριγκίπισσα

ήταν τυχερός στα σχέδιά του, η νέα βασίλισσα πέθα-

Αννα. Ε πομένω ς η λογική της δυναστείας επέβαλλε

νε ένα χρόνο μετά φέρνοντας στον κόσμο ένα γιο,

στον αυτοκράτορα έναν τρίτο γάμο. Ό μω ς, ήταν σο­

που δυστυχώς δεν έζησε καθόλου.

βαρή υπόθεση για τον ηγεμόνα να πάρει μια τέτοια

Ό λα λοιπόν επρόκειτο να ξαναρχίσουν, αφού ο ο­

απόφαση. Οι κανόνες της Εκκλησίας κατηγορούσαν

νειρεμένος κληρονόμος δεν είχε έρθει. Το πρόβλη­

μια τέτοια ένωση. Η κοινή γνώ μη τη θεωρούσε α­

μα όμω ς γινόταν τώρα εξαιρετικά σοβαρό. Ο τρίτος

νάξια ενός βασιλέως και ο ίδιος ο Λέων, σε μια από

γάμος του αυτοκράτορα, αν και δικαιολογούταν από

τις Νεαρές του, είχε επικρίνει με αυστηρά λόγια τους

αρκετά πιστευτούς λόγους και η Εκκλησία, μόλο

άνδρες που μπορούν να φτάσουν σε τέτοιο σημείο

που τον θεωρούσε “ακάθαρτη πράξη” δεν τον κατα­

ακράτειας. Και δεν ήταν μόνο αυτό. Ο αυτοκράτορας

δίκασε ποτέ επίσημα, είχε ωστόσο σκανδαλίσει

είχε αγαπήσει τη Ζωή με πάθος· λυπόταν βαθιά για

πολλές ευσεβείς ψυχές. Αυτό είχε φανεί καθαρά ό­

την απώ λειά της. Πρέπει να δούμε με ποια συγκινη­

ταν, μετά το θάνατο της Ευδοκίας, ο ηγούμενος της

μένα λόγια μιλούσε στον Ευθύμιο “για τη φτω χή

μονής του Αγίου Λαζάρου είχε αρνηθεί ορθά-κοφτά

γυναίκα μου, όπω ς έλεγε, που δεν αγαπούσες καθό­

να δεχθεί στο μοναστήρι του το λείψανο της ηγεμο-

λου”. Με μια τέτοια ψυχική διάθεση, δεν δυσκολεύ­

νίδα ς και είχαν αναγκαστεί να φέρουν το πτώ μα της

τηκε καθόλου να ξαναπέσει κάτω από την επιρροή

άτυχης γυναίκας πίσ ω στο παλάτι. Και το ίδιο αί­

του εξομολόγου του. Και αν και δεν σκόπευε, ό π ω ς

σθημα κατηγορίας εμφανιζόταν στη στάση του Ευ­

δήλω νε πολύ ξεκάθαρα, “να βρει σ’ αυτόν ένα νέο

θυμίου, όταν συμβούλευε τον Λέοντα να κάνει μια

Στυλιανό, που να διοικεί και να κυβερνά τα πάντα”,

διακριτική κηδεία χω ρ ίς τυμπανοκρουσίες στη γυ­

ένιω θε έντονο σεβασμό για τον μοναχό, του οποίου

ναίκα του παρατηρώντας ότι δεν έπρεπε να διαταρά­

γνώριζε και φοβόταν λίγο την τροχιά και αδιάλλα­

ξει με εκδηλώ σεις πένθους τη λάμψη και τη χαρά

κτη ειλικρίνεια. Για όλους αυτούς τους λόγους, ο βα­

της μεγάλης γιορτής της Ανάστασης (η Ευδοκία είχε

σιλεύς δίστασε πολύ καιρό να ξαναπαντρευτεί.

πεθάνει την ημέρα του Πάσχα) και ότι όλες αυτές οι

Ε πειδή η αυτοκρατορική ετικέτα απαιτούσε ο π ω σ ­

επίσημες πομπές, τα βογκητά τω ν μοιρολογητών,

δήποτε να υπάρχει μία γυναίκα στο Ιερό Παλάτι για

οι νεκρικοί θρήνοι κατέληγαν πάντοτε στον ίδιο τά­

να προΐσταται στις τελετές όπου έπαιρναν μέρος οι

φο, στο ίδιο αξιοθρήνητο τέλος, στο ίδιο κενό. Για

κυρίες της αυλής, ανακήρυξε Αυγούστα τη νεαρή

τους ανθρώ πους αυτής της νοοτροπίας ένας τέταρτος

πριγκίπισσα Άννα και αυτή η κίνηση δείχνει πόση

γάμος πρέπει να φαινόταν κάτι φρικτό. Η Εκκλησία

αποστροφή ένιω θε για ένα νέο γάμο. Η Αννα όμω ς

τον απαγόρευε με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο. Ο

ήταν μνηστευμένη με έναν καρολιγγιανό πρίγκιπα,

πολιτικός νόμος δεν πρόβλεπε καν ότι θα μπορούσε

τον νεαρό Λουδοβίκο της Προβηγκίας. Ετοιμαζόταν

κανείς να φτάσει σε τέτοιο ασυνήθιστο βαθμό δια­

να εγκαταλείψει την Κωνσταντινούπολη για να πάει

στροφής. Στα μάτια τω ν Βυζαντινών ένας τέτοιος γά­

να ζήσει στην καινούργια της πατρίδα. Γ ία να την α­

μος ήταν χειρότερος και από μοιχεία.Ό μω ς, ο Λέων

ντικαταστήσει, χρειαζόταν οπω σδήποτε μια αυτο-

χρειαζόταν ένα γιο.

κράτειρα. Και ο Λέων ήταν επίσης νέος: ήταν τριά­

Πράγματι, οι συνωμοσίες πολλαπλασιάζονταν γύ­

ντα δύο ή τριάντα τριών ετών. Ο πόνος του είχε με­

ρω από τον αυτοκράτορα. Στο ίδιο το παλάτι, ο α­

τριαστεί με τον καιρό, και μαζί του και οι η θικοί δ ι­

δελφός του βασιλέως, ο ενοχλητικός και επίφοβος

σταγμοί του. Το 8 9 9 έκανε το βήμα. Παντρεύτηκε

Αλέξανδρος, δολοπλοκούσε κατά του συναυτοκρά-

798

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C K Y Z A N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

τορά ίου που μισούσε πάντοτε με όλη του την καρ­

ζητήματα της πολιτικής παρά με τη διοίκηση της

διά, θεω ρώντας τον εαυτό του νόμιμο απόγονο του

Εκκλησίας. Φιλοδοξούσε να κυβερνήσει και για να

Βασιλείου περισσότερο από εκείνον. Και λίγο έλει-

πραγματοποιήσει το όνειρό του, έκρινε περιττό να

ψε ο ηγεμόνας να πέσει θύμα αυτών τω ν μηχανορ­

σταθεί στους μάταιους ηθικούς δισταγμούς της ευ­

ραφιών. Η απόπειρα που είχε ετοιμαστεί εναντίον

γνω μοσύνης ή της πίστης. Είχε κατηγορηθεί επα­

του στην εκκλησία του Αγίου Μ οκίου παρά λίγο να

νειλημμένα, και όχι χω ρ ίς κάποια πιθανότητα αλή­

πετύχει και ήταν καθαρή τύχη που το ραβδί ενός δο­

θειας, για συνωμοσία κατά του νόμιμου ηγεμόνα

λοφόνου δεν άφησε στον τόπο τον αυτοκράτορα ε­

του. Έ βλεπε στο υψηλό εκκλησιαστικό αξίωμά του

κείνη την ημέρα. Μη τολμώντας να προχω ρήσει α­

κυρίω ς ένα μέσο ανόδου και ένα είδος εφαλτηρίου

μέσως στον γάμο, πήρε πρώτα μια ερωμένη. Αυτή

για το μελλοντικό του μεγαλείο. Πολύ υπερήφανος

ήταν κάποια Ζωή Καρβονοψίνα, η Ζωή “με τα μαύ­

για τη θέση του, πίστευε ότι είχε δικαίω μα να κοιτά­

ρα μάτια” που ανήκε α π ’ ό,τι φαίνεται σε μια από τις

ζει αφ ’ υψηλού την αυτοκρατορική εξουσία και δεν

μεγάλες οικογένειες της βυζαντινής αριστοκρατίας

δίσταζε να συζητεί τις διαταγές που προέρχονταν α­

και που είχε δεσμούς συγγένειας με τον διάσημο

πό τον αυτοκράτορα. Έ χει γράψει κάπου: “Αν ο αυ­

χρονογράφο Θεοφάνη. Ή ταν μια γυναίκα έξυπνη,

τοκράτορας διατάξει, κάτω από την έμπνευση του

φιλόδοξη, δραστήρια και επιτήδεια: πολύ γρήγορα

διαβόλου, κάτι αντίθετο προς τον νόμο του θεού,

απέκτησε σημαντική επιρροή πά νω στον εραστή

δεν του οφείλουμε καθόλου υπακοή. Πρέπει να θε­

της, επω φ ελήθηκε από την εύνοιά του για να π ρ οω ­

ωρούμε άκυρη μια ασεβή διαταγή που προέρχεται

θήσει τους συγγενείς της στην αυλή και να σχηματί­

από έναν ασεβή άνθρω πο. Ποτέ ένας δούλος του

σει ένα κόμμα και πολύ σύντομα σκέφτηκε να τον

θεο ύ δεν θα υπακούσει σ’ αυτές τις εγκληματικές

κάνει να την παντρευτεί.

διαταγές, και θα προτιμούσε να χάσει τη ζωή του π α ­

Από την αρχή του δεσμού τους, φαίνεται ότι και ο

ρά να υπηρετήσει ένα τέτοιο κύριο”.Ό χι λιγότερο α-

Αέων από την πλευρά του σκεφτόταν τον γάμο.Ίσω ς

λαζονικός απέναντι στον πάπα, δεν φοβόταν να κά­

γι’ αυτό το σκοπό να εγκατέστησε το 901 στον πα ­

νει η θική διδασκαλία στον ρω μαίο ποντίφικα, να ε­

τριαρχικό θρόνο ένα συγγενή του Φωτίου, τον “μυ­

πικρίνει τις αποφάσεις του και την άκαιρη επέμβα­

στικό” ή ιδιαίτερο γραμματέα Νικόλαο, θετός αδελ­

σή του στα ζητήματα της ανατολικής Εκκλησίας, και

φός του αυτοκράτορα (ο Βασίλειος Α ' τον είχε βα­

νιώ θοντας ότι υποστηριζόταν στην αντίστασή του α­

φτίσει), αυτός ο άνθρω πος είχε μεγαλώσει μαζί του

πό ολόκληρο τον κλήρο, αρνιόταν κατηγορηματικά,

και είχε μείνει φίλος του· επομ ένω ς ο βασιλεύς π ί­

παρά τις διαταγές του βασιλέως, να επικοινω νήσει

στευε ότι μπορούσε να υπολογίζει στη συγκατάβασή

με τους ρωμαίους λεγάτους, αψηφώντας μ ’ αυτό τον

του για να παραμερίσει τα εμπόδια που πρόβαλλε η

τρόπο ταυτόχρονα τον π άπα και τον αυτοκράτορα.

Εκκλησία στον τέταρτο γάμο και από πολύ νω ρ ίς

Εξαιρετικά αδιάλλακτος και αναιδής, όταν ένιω θε

προσπάθησε να βολιδοσκοπήσει τις διαθέσεις του.

τον άνεμο ευνοϊκό, ο Νικόλαος ήξερε ωστόσο, όταν

Ο Νικόλαος όμ ω ς ήταν ένας από τους αρχιερείς που

χρειαζόταν να φαίνεται ευέλικτος και έτοιμος για

δεν έλειπαν από το Βυζάντιο, “ταυτόχρονα αυλικοί

κάθε συμβιβασμό: αν και είχε ανώτερη ευφυΐα, η

και μοναχοί, μυημένοι στις ιερές τέχνες και στην τέ­

ψυχή του ήταν κάπω ς ταπεινή. Βίαιος και γεμάτος

χνη της δολοπλοκίας, που ήξεραν όταν χρειαζόταν

πάθος, γεμάτος μακρόχρονες μνησικακίες και έντο­

να κλείνουν τα μάτια και όταν χρειαζόταν να δίνουν

να μίση, δεν ξεχνούσε ποτέ μια προσβολή ούτε συγ­

ένα μεγάλο παράδειγμα θάρρους”. Έ χοντας μπει

χωρούσε έναν εχθρό. Και όταν ερχόταν η ημέρα της

στην Εκκλησία λίγο παρά τη θέλησή του, έτρεφε

εκδίκησης, καταδίωκε τους αντιπάλους του με την

στην αυταρχική και αλαζονική ψυχή του κοσμικές

πιο ανελέητη σκληρότητα. Η δριμύτητά του ενα­

και γή ινες φιλοδοξίες. Ν ιώθοντας ότι ήταν πλασμέ­

ντίον αυτών που είχε κολακέψει ταπεινά στο παρελ­

νος για πολιτικός, προτιμούσε να ασχολείται με τα

θόν ήταν φοβερή. Χωρίς ηθικούς δισταγμούς, χ ω ­

799

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C Χ Υ Τ Ο Κ Ρ -Υ Γ Ο Ρ ΙΧ Ο

ρίς έλεος, ποδοπατούσε τους εχθρούς του, όχι λιγό­

ξεγερθεί κατά της αυτοκρατορικός εξουσίας το 904.

τερο πρόθυμος, αν η τύχη γύριζε και το συμφέρον

Όταν ο επαναστάτης αναγκάστηκε να καταφύγει

του το επέβαλλε, να ξαναγίνει πολύ γρήγορα ο γεμά­

στους Άραβες, ορισμένοι από τους οικείους του, για

τος σεβασμό και αφοσιω μένος υπηρέτης τους.

να εξαγοράσουν τη συγνώ μη του, παρέδω σαν στον

Έ νας τέτοιος ά νθρω πος δεν μπορούσε να ανταπο-

Λέοντα τα έγγραφα του επαναστάτη: ανάμεσα σ’ αυ­

κριθεί στις ελπίδες που είχε εναποθέσει σ’ αυτόν ο

τά βρήκαν μια ιδιόγραφη επιστολή του πατριάρχη,

Λ έω ν.Ό ταν ο αυτοκράτορας αποκάλυψε στον Ν ικό­

που αποδείκνυε πέρα από κάθε αμφιβολία την προ­

λαο τις προθέσεις του σχετικά με τον γάμο, ο π α ­

δοσία του. Ο βασιλεύς είχε τώρα στα χέρια του ένα

α ρνή θη κε

μέσο για να κάμψει

ορθά-κοφτά, α π ’ ό,τι

την υπερήφ ανη αντί­

φαίνεται, να συμμετά-

σταση του Νικολάου.

σχει σε μια παραβίαση

Και πράγματι αυτός, ό­

τω ν

της

ταν π λ η ρ ο φ ο ρ ή θ η κ ε

Εκκλησίας. Εν πάση

από την αδιακρισία ε­

περιπτώ σει πολύ γρή­

νός υπηρέτη τω ν ανα­

γορα δη μ ιουργή θη κ ε

κτόρων τι είχε συμβεί,

ένταση ανάμεσα στον

κατάλαβε ότι υπήρχε

ιεράρχη και τον βασι­

μόνο ένας τρόπος για

λέα· στην αυλή, οι ευ­

να σώσει τη θέση του

νοούμενοι, με επ ικε­

και το κεφάλι του και

φαλής τον Σαμωνά, ε­

αυτός ήταν να πάψει

ρέθιζαν ανοιχτά τον η­

κάθε αντίσταση και να

γεμόνα κατά του π α ­

α φ ο π λ ίσ ει, αν ήταν

τριάρχη και ο Λ έων εί­

δυνατόν, τον αυτοκρά­

χε εκνευριστεί σε τέ­

τορα με τη συγκαταβα-

τοιο βαθμό ώστε σκέ-

τικότητά του. Έκτοτε,

φτηκε να καταστήσει

αλλάζοντας απότομα

υπεύθυνο

στάση, δείχθηκε έτοι­

τριάρχης

κ α νόνω ν

τον Ν ικό­

λαο για την απόπειρα

μος για όλα.

που είχε γίνει στον ά­

Αυτά συνέβαιναν το

γιο Μ όκιο και χρειά­

905. Η Ζωή Καρβονο-

στηκε η επέμβαση του

ψίνα επρόκειτο να γί­

Ευθυμίου για να απο­

νει μητέρα και ο αυτο­

τραπεί η δίωξη. Ό μ ω ς

Ο πάπας Λέων Γ' και ο Καρλομάγνος μπροστά στον Αγιο Πέτρο.

παρά τις υποψ ίες και

κράτορας ήταν ενθου­ σιασμένος με την προ­

το θυμό του, ο αυτοκράτορας ήθελε πολύ να κάμψει

οπτική της μελλοντικής πατρότητάς του. Τότε είδαν

την αδιαλλαξία του πατριάρχη, που ένιω θε ότι υπο­

τον υπερήφανο πατριάρχη να έρχεται κάθε μέρα στο

στηριζόταν σχεδόν από το σύνολο του κλήρου του,

παλάτι. Δειπνούσε με τον βασιλέα και την ερωμένη

όταν, ευτυχώς για τον Λέοντα, ένα απρόβλεπτο περι­

του, βεβαίωνε τον Λέοντα ότι το π α ιδ ί που περίμενε

στατικό του έδωσε το επάνω χέρι.

θα ήταν αγόρι, και όριζε να κάνουν επίσημες προ­

Βλέποντας ότι η θέση του στην αυλή ήταν επ ι­

σευχές επί επτά ημέρες στην Αγία Σοφία για το σκο­

σφαλής, ο Νικόλαος δεν είχε διστάσει καθόλου να

πό αυτό.Ύστερα, με σοβαρό ύφος, ευλογούσε με τα

συνωμοτήσει με τον Α νδρόνικο Δούκα που είχε ε-

αρχιερατικά χέρια του την κοιλιά της ευνοουμένης

800

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

και δήλω νε ότι ο πρ ίγκιπα ς που θα γεννιόταν θα ή­

σισε να συμβουλευτεί σχετικά με το ζήτημα του τέ­

ταν το μεγαλείο και η δόξα της Εκκλησίας. Η τύχη

ταρτου γάμου τον ρω μαίο ποντίφικα και τους πα ­

δικαίω σε τις υποσχέσεις του ιεράρχη και πραγματο­

τριάρχες της Αλεξάνδρειας, της Αντιόχειας και της

ποίησε τις επιθυμ ίες του αυτοκράτορα. Στο τέλος

Ιερουσαλήμ. Και ο φιλόδοξος Νικόλαος, αν και π ο ­

του 905, το π α ιδ ί γεννήθηκε: ήταν γιος. Η μοναδι­

λύ δυσαρεστημένος γ ι’ αυτές τις ξένες επεμβάσεις,

κή σκέψη του ηγεμόνα ήταν τώρα να ν ο μ ιμ ο π ο ιή ­

που μείω ναν το κύρος της παντοδυναμίας του, ανα­

σει αυτόν τον τόσο ποθητό κληρονόμο. Ο Νικόλαος

γκάστηκε να υποχω ρήσει και να υπακούσει. Εξάλ­

ήταν πρόθυμος να το δεχθεί αλλά οι άλλοι επίσκο­

λου υπολόγιζε ότι οι απόψεις τω ν ξένων αρχιερέων

ποι αντιστέκονταν δηλώ νοντας ότι “η γέννηση ενός

θα διέψευδαν τις ελπίδες του αυτοκράτορα. Πάντως,

πα ιδιού δεν μπορούσε να νομ ιμ οποιή σ ει μια απα­

εν αναμονή του αποτελέσματος των πρεσβειώ ν του,

γορευμένη ένω ση” και αρνιούνταν επομένω ς να τε-

ο Λέων κράτησε τη Ζωή στο παλάτι, αρνούμενος να

λέσουν το βάπτισμα, ιδ ίω ς με τις αυτοκρατορικές τι­

την αποχω ριστεί έστω και για μια ημέρα. Φρόντιζε

μές με τις οποίες ήθελε να το περιβάλει ο Λέων. Τε­

να της α ποδίδουν όλες τις τιμές που άρμοζαν σε μία

λικά, επινόησαν ένα τέχνασμα. Ε πειδή, σε τελευ­

ηγεμονίδα και η μοναδική παραχώ ρηση που έκανε

ταία ανάλυση, ό π ω ς εξηγούσε αργότερα ο Πατριάρ­

στην Εκκλησία ήταν ότι υποτάχθηκε στην απαγό­

χης, “ήταν ανθρώ πινο αίσθημα ν ’ αγαπάει κάποιος

ρευση που είχε επιβάλει εναντίον του.

το π α ιδ ί του”, ο κλήρος υποσχέθηκε να βαφτίσει το

Ο πατριάρχης Νικόλαος, στη διήγηση τω ν γεγο­

γιο, αν ο Λ έων υποσχόταν να χωριστεί από τη μητέ­

νότω ν που έκανε αργότερα, παρουσίασε ό π ω ς ήταν

ρα. Μ ’ αυτό το τίμημα, στις 6 Ιανουαρίου 906, η βά-

φυσικό τη στάση του με τα π ιο ευνοϊκά χρώματα.

πτιση έγινε στην Αγία Σοφία από τα ίδια τα χέρια

Κατά τα λεγόμενό του, την επομένη του γάμου, δεν

του πατριάρχη: ο Αλέξανδρος, αδελφός του βασιλέ-

παρέλειψε να συμβουλέψει τον αυτοκράτορα. Τον εί­

ω ς και ο Ευθύμιος ήταν οι ανάδοχοι του νεαρού

χε ικετεύσει, εν αναμονή της απόφασης τω ν πα-

Κωνσταντίνου του Πορφυρογέννητου. Η επιθυμ ία

τριαρχών, να απομακρύνει προσω ρινά τη Ζωή και

του αυτοκράτορα είχε πραγματοποιηθεί.

να μην προκαλέσει με την επιμονή του σχίσμα στην

Ό μ ω ς ο Λ έων αγαπούσε τη Ζωή. Τρεις ημέρες με­

Εκκλησία. Σ’ όλα αυτά τα ωραία λόγια ο Λ έων αντέ­

τά τη βάπτιση, παρά τις υποσχέσεις του, παρά τους

τασσε μόνο αρνήσεις. Η αλήθεια είναι ότι ο πα­

όρκους του, ξανάπαιρνε την ερωμένη του στο παλά­

τριάρχης φαίνεται να επέδειξε πολύ λιγότερη αδιαλ­

τι, και μάλιστα αποφάσιζε να την παντρευτεί. Ο Ν ι­

λαξία απέναντι στον ηγεμόνα. Αντίθετα, φαίνεται ό­

κόλαος δεν θεώρησε ότι μπορούσε να σπρώξει τη

τι μέσα στη μεγάλη επιθυμία του να εξασφαλίσει τη

συγκαταβατικότητά του σε τέτοιο σημείο ώστε να ευ­

συγνώμη του, προσπάθησε να φανεί αρεστός στον

λογήσει αυτή τη σκανδαλώδη ένωση αλλά βρήκε έ­

βασιλέα με την προσπάθειά του να “βολέψει” την

ναν ιερέα, που καθαιρέθηκε στη συνέχεια, και ο Λέ­

κατάσταση. Στις πηγές που είναι λιγότερο αβέβαιες

ω ν έβαλε με τα ίδια του τα χέρια το στέμμα στο κε­

από την επιστολή του Νικολάου, βλέπουμε τον ιε­

φάλι της νέας αυτοκράτειρας. Φυσικά, επικράτησε

ράρχη άλλοτε να αναζητεί στα γραπτά τω ν Πατέρων

μεγάλη αναταραχή στην πρωτεύουσα. Η Εκκλησία,

κείμενα για να δικαιολογήσει τον τέταρτο γάμο και

φανερά ενοχλημένη, αντέδρασε στον γάμο του τε­

άλλοτε να ενθαρρύνει τον Λέοντα να διασχίσει, π α ­

τράγαμου αυτοκράτορα απαγορεύοντάς του ρητά την

ρά την απαγόρευση και χω ρ ίς να περιμένει τις απο­

πρόσβαση στους ιερούς χώρους. Τότε για να πετύχει

φάσεις τω ν πατριαρχών, το κατώφλι τω ν εκκλη­

τις απαραίτητες “απαλλαγές” για τη νομιμοποίη ση

σιώ ν δηλώ νοντας υπεροπτικά ότι θα τον δεχόταν ο

του γάμου του, ο Λέων είχε μια μεγαλοφυή ιδέα,

ίδιος. Μ ή π ω ς ο Νικόλαος ήλπιζε, παροτρύνοντας

που τιμά πολύ την ικανότητά του ω ς διπλω μάτη.

τον αυτοκράτορα σε μια λανθασμένη κίνηση, να ξε­

Μπροστά στην αδιαλλαξία του βυζαντινού κλήρου

σηκώσει ακόμη περισσότερο εναντίον του την ήδη

έκανε έκκληση στην Παγκόσμια Εκκλησία. Α ποφά­

πολύ συγκινημένη κοινή γνώ μη; Μ ή π ω ς ήθελε

801

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H G X Y T O K P X T O P I X C

μάλλον να κάνει να ξεχαστεί το χαρτί που αποδεί-

ματα του πατριαρχείου του, υιοθέτησε και πάλι την

κνυε την απιστία του; Από έναν άνθρω πο σαν αυτόν

πιο αδιάλλακτη και αλαζονική στάση.

και ία δύο είναι δυνατά. Εν πάση περιπτώσει ο αυ-

Την ίδια στιγμή, ο Λέων, προεξοφλώντας τις απο­

τοκράτορας απέφυγε να δεχθεί τις υποδείξεις του ιε­

φάσεις της Ρώμης, έκρινε περιττό να διατηρήσει την

ράρχη. ‘Ό σο δεν θα δω εδώ τους επισκόπους από τη

ταπεινή στάση ενός ανθρώ που χτυπημένου από α­

Ρώμη, έλεγε, δεν θέλω να χρησιμοποιήσω μία ε­

παγόρευση, που ασφαλώς θα έβλαπτε μακροπρόθε­

λευθερία που μου δίνετε ερήμην τους”.

σμα το αυτοκρατορικό του γόητρο. Την ημέρα των

Π άνω σ’ αυτό έφτασαν τα καλά νέα από τη Δύση.

Χριστουγέννων του 906, ακολουθούμενος από τη

Οι αυτοκρατορικοί απεσταλμένοι μήνυσαν στον βα­

σύγκλητο και ολόκληρη την αυλή, παρουσιάστηκε

σιλέα ότι ο πά πα ς δεν αποδοκίμαζε καθόλου τον τέ­

στην Αγία Σοφία, πιστεύοντας ότι ο πατριάρχης δεν

ταρτο γάμο και ότι οι λεγάτοι θα ξεκινούσαν για να

θα του αρνιόταν την είσοδο που του είχε προσφέρει

φέρουν την επιθυμητή απαλλαγή. Αυτό προκάλεσε

τόσες φορές τους προηγούμενους μήνες. Ό μω ς, στο

μια απότομη αλλαγή στη στάση του πατριάρχη.Ό σο

κατώφλι της βασιλικής πύλης, βρήκε τον ιεράρχη

το ζήτημα του γάμου παραμένοντας σε εκκρεμότητα,

που του απαγόρεψε ορθά-κοφτά την είσοδο στην εκ­

έβαζε τον αυτοκράτορα σε εξάρτηση από τον ιεράρχη

κλησία. Ωστόσο ο Νικόλαος άφησε τον ηγεμόνα να

ο Νικόλαος είχε πιστέψει ότι ο ηγεμόνας, επειδή τον

ελπίζει ότι στην επόμενη γιορτή των θ εο φ α νιώ ν θα

είχε ανάγκη, θα ήταν υποχρεω μένος να τον έχει με

τον δεχόταν. Ο Λ έων έκρινε σκόπιμο να μην επιμεί­

το μέρος του και ότι κάτω α π ’ αυτές τις συνθήκες θα

νει και δέχθηκε την ταπείνωση που του επέβαλαν.

του ήταν εύκολο, προσφέροντας τις καλές υπηρεσίες

Έτσι ο ιεράρχης πίστεψε ότι μπορούσε να φερθεί με

του, να εξασφαλίσει τη συγνώμη για το έγκλημά του

ακόμη μεγαλύτερη αναίδεια. Στις 6 Ιανουαρίου 907,

της εσχάτης προδοσίας. Τώρα τα πράγματα έπαιρ­

σταμάτησε και πάλι τον ηγεμόνα στις πύλες της βασι­

ναν διαφορετική τροπή. Σίγουρος για την επ ιδ ο κ ι­

λικής: “Δεν μπορώ να σε δεχθώ εδώ χω ρίς την ομό­

μασία της παγκόσμιας Εκκλησίας, ο Λ έων δεν είχε

φ ω νη συγκατάθεση τω ν μητροπολιτών, δήλωσε.

πια κανένα λόγο να υπολογίζει τον αρχηγό της βυζα­

Και αν προσπαθήσεις να μπεις διά της βίας, θα βγού­

ντινής Εκκλησίας και ήδη δήλω νε στους ανθρώ ­

με εμείς”. Αυτή τη φορά ο πατριάρχης το είχε παρα­

πους του περιβάλλοντος του ότι η πρώτη φροντίδα

κάνει. “Νομίζω, άρχοντα πατριάρχη, αναφώνησε ο

του μετά τη σύγκληση της συνόδου θα ήταν να α­

βασιλεύς, ότι κοροϊδεύετε την ημετέρα μεγαλειότητα.

παλλαγεί από έναν πατριάρχη που ήταν εχθρός και

Μ ή πω ς ελπίζετε ότι ο στασιαστής Δούκας θα επι­

προδότης του ηγεμόνα του. Ο Νικόλαος κατάλαβε

στρέφει από τη Συρία και από εμπιστοσύνη σ’ εκεί­

π ω ς υπήρχε πια μόνο μια διέξοδος, να αναμιχθεί

νον με περιφρονείτε μ’ αυτό τον τρόπο;" Σ’ αυτή την

στην αντίσταση. Γνώριζε την παλιά εχθρότητα που ο

απροσδόκητη αντίδραση, ο πατριάρχης σάστισε και

κλήρος της Ανατολής έτρεφε για τη Ρώμη και θεω ­

δεν ήξερε τι στάση να κρατήσει: όρθιος στο κατώφλι

ρούσε βέβαιο ότι θα τον ακολουθούσαν εάν τασσό­

της βασιλικής πύλης δεν απαντούσε, και φαινόταν

ταν υπέρ της βυζαντινής ανεξαρτησίας έναντι της πα ­

να μην τολμάει να κάνει ούτε μπροστά ούτε πίσω.

π ικ ή ς επέμβασης. Αν κατάφερνε, χάρη σ’ αυτή την

Αντίθετα ο Λέων διατηρούσε όλη την ψυχραιμία και

τακτική, να κατατροπώσει τον πάπα και τον αυτο­

την αξιοπρέπειά του. Καθώς οι άνθρω ποι της αυλής

κράτορα, τι θρίαμβος για τις φιλοδοξίες του! Αν υπέ­

ζητούσαν με φ ω νές να μπουν στη βασιλική, τους έ­

κυπτε στον αγώνα, τουλάχιστον η πτώση του θα ή­

κανε νόημα να σωπάσουν και νιώ θοντας ότι μ’ αυτή

ταν ωραία και το φωτοστέφανο του μάρτυρα θα π ε­

τη στάση θα έριχνε το άδικο στον Νικόλαο, επέστρε­

ριέβαλλε τον άκαμπτο υπερασπιστή των παραβιαζό-

ψε ήσυχα στο αυτοκρατορικό παλάτι.

μενω ν εκκλησιαστικών κανόνων. Ο Νικόλαος, που

Το βράδυ όμως, στο επίσημο δείπνο παρουσία των

εξάλλου είχε πληγω θεί πραγματικά στον εγωισμό

επισκόπω ν και των μεγάλων αξιωματούχων, ο αυτο­

του βλέποντας τη Ρώμη να αναμιγνύεται στα ζητή­

κράτορας άρχισε προς το τέλος του γεύματος να επι­

802

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

ic t o p i x t h c kY Z x n t in h c χ Υ ' γ ο κ ρ χ ί γ ο ρ ιχ ο

κρίνει βίαια τον ιεράρχη. Του υπενθύμισε τις υπο­

ροληψία των λεγάτων που δέχθηκαν τα ψέματα που

σχέσεις του, τις κολακείες του, π ς συγκαταβατικότα­

είχαν κατασκευαστεί εναντίον του, το αναμφισβήτη­

τες του παρελθόντος και τον χαρακτήρισε ψεύτη και

το γεγονός ότι προτίμησε να παραιτηθεί με τη θέλη­

επίορκο.Ύστερα, παίρνοντας μαζί του τους μητροπο­

σή του παρά να αφήσει να τον καθαιρέσουν α ποδει­

λίτες στα ιδιω τικά διαμερίσματα, τους θύμισε με δά­

κνύει αρκετά καλά ότι δεν αισθανόταν απόλυτα ή­

κρυα τις δυστυχίες των διαδοχικώ ν γόμω ν του και α­

συχη τη συνείδησή του. Στη θέση του, οι μητροπο­

φού ζήτησε να του φέρουν το γιο του, ζήτησε από ό­

λίτες ανέβασαν στον πατριαρχικό θρόνο τον ευσεβή

λους να τον ευλογήσουν και να προσευχηθούν γ ι’ αυ­

και αυστηρό Ευθύμιο, και αυτός, παρά τις αντιρρή­

τόν. Αυτή η σκηνή συγκίνησε πολλούς επισκόπους,

σεις του, υπέκυψε τελικά στην ομόφ ω νη παράκλη­

που ακολουθούσαν μόνο από φόβο την αδιάλλακτη

ση των επισκόπω ν, τω ν ρω μα ίω ν λεγάτων και του

πολιτική του Νικολάου/Ετσι η λύση της σύγκρουσης

αυτοκράτορα.

πλησίαζε. Οι ρωμαίοι λεγάτοι είχαν έρθει φέρνοντας

Με το διακανονισμό που έγινε, ο Λ έων κολακευό­

το μήνυμα: στη Δύση, όπου ο τέταρτος γάμος δεν α­

ταν να πιστεύει ότι είχε δώσει το επιθυμητό τέλος

παγορευόταν καθόλου, το αυτοκρατορικό αίτημα θα

στην υπόθεση του τέταρτου γάμου του. Στην πραγμα­

είχε φανεί εντελώς φυσικό. Μάταια ο Νικόλαος αρ-

τικότητα μόλις είχε ανοίξει ένα σχίσμα στην ανατολι­

νήθηκε να έχει δημόσιες σχέσεις μ’ αυτούς τους ξέ­

κή Εκκλησία. Ο κλήρος και οι πιστοί μοιράστηκαν

νους, ελπίζοντας να πυροδοτήσει έτσι τις παλιές μνη-

ανάμεσα στον Ευθύμιο και τον Νικόλαο. Χρειάστηκε

σικακίεςτω ν βυζαντινών κατά των Λατίνων “που, ό­

να εξορίσουν τους σημαντικότερους μητροπολίτες,

π ω ς έλεγε, φαίνονταν να έρχονται σ’ εμάς μόνο για

που επέμεναν να παίρνουν το μέρος του έκπτωτου

να μας κηρύξουν τον πόλεμο”. Μ ερικοί έλληνες επί­

πατριάρχη, να διατάξουν διώξεις, να φυλακίσουν

σκοποι, που είχαν εξαγοραστεί, εγκατέλειψαν τον αρ­

τους αντιφρονούντες και όλα αυτά αύξησαν ακόμη

χηγό τους. Έστειλαν στην εξορία μερικούς από τους

περισσότερο την αποδοκιμασία του κοινού κατά του

πιο ανυπότακτους και κυρίως, για να αποσπάσουν

Λέοντος, της Ζωής και ακόμη και κατά του νέου πα­

τον κλήρο από την επιρροή του πατριάρχη, αποφάσι­

τριάρχη. Ασφαλώς ο Ευθύμιος είχε ενεργήσει κατ’

σαν να ενεργήσουν κατά του Νικολάου.

οικονομία. Απαλλάσσοντας τον αυτοκράτορα από τις

Την 1η Φεβρουάριου, στα ανάκτορα, στο τέλος του

εκκλησιαστικές απαγορεύσεις, δεν είχε αναγνωρίσει

μεγάλου δείπνου της αυλής, ο αυτοκράτορας άρχισε

τη νομιμότητα του τέταρτου γάμου και είχε υποστη­

ένα πραγματικό κατηγορητήριο εναντίον του ιεράρ­

ρίξει σταθερά την καθαίρεση του ιερέα που είχε ευ­

χη που τελείωσε με την επίσημη καταγγελία τω ν δο­

λογήσει τον αυτοκρατορικό γάμο. Ωστόσο τα φυλλά­

λοπλοκιώ ν του με τον Δούκα και της προδοσίας

δια δεν χαρίζονταν σ’ αυτόν περισσότερο α π ’ όσο

του.Ύστερα διέταξε να συλλάβουν τον Νικόλαο και

στον κύριό του και ο Λ έων στηριζόταν επάνω του για

να τον στείλουν με ισχυρή φρουρά σ’ ένα μοναστήρι

να σβήσει τα τελευταία ίχνη παρανομίας που κηλί­

της Ασίας. Λίγες ημέρες αργότερα η σύνοδος έδινε

δω ναν τον γάμο του. Ζήτησε από τον ιεράρχη να α­

στον Λέοντα την απαραίτητη άδεια για τον γάμο του

ναφέρεται επίσημα η Ζωή ω ς Αυγούστα στις προ­

και ήρε τις εκκλησιαστικές ποινές που είχαν απαγ­

σευχές που λέγονταν στην Αγία Σοφία. Σ’ αυτό το ση­

γελθεί εναντίον του. Και επειδή ο πατριάρχης Ν ικό­

μείο όμως, παρά τις ικεσίες και τις απειλές της αυτο-

λαος επέμενε στην αντίθεσή του, ο αυτοκράτορας

κράτειρας, παρά τον θυμό του ηγεμόνα που σκέφτη-

τον κάλεσε να παραιτηθεί από το αξίωμά του. Από

κε για μια στιγμή να καθαιρέσει τον Ευθύμιο, ο ιε­

φόβο για τις διώ ξεις με τις οποίες τον απειλούσαν

ράρχης υπήρξε άκαμπτος. Δέχθηκε ωστόσο, στις 9

για το έγκλημα της εσχάτης προδοσίας, ο Νικόλαος

Ιουνίου 9 1 1 να στέψει στην Αγία Σοφία τον νεαρό

υποχώ ρησε τελικά. Και μόλο που παραπονέθηκε

Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο ω ς βασιλέα τω ν Ρω­

πικρά αργότερα για τους συκοφαντικούς λιβέλλους

μαίων. Με την επιμονή του ο Λέων ΣΤ' είχε πετύχει

που κυκλοφορούσαν εναντίον του και τη φρικτή με-

το σκοπό του, παρ’ όλα τα εμπόδια.

803

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O PIX T H C K V ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

©

ω

στόσο, η υπόθεση της τετραγαμίας θα

μωση και την εξορία, από τη Ζωή, από τον ρωμαίο

προκαλούσε για πολύ καιρό ακόμη ανα­

ποντίφικα, από τον ίδιο τον πεθαμένο αυτοκράτο­

στάτωση στον βυζαντινό κόσμο. Όταν τον

ρα. Σ’ ένα μακροσκελές υπόμνημα που απηύθυνε

Μάιο του 912, ο Λ έων ΣΤ' πέθανε, όλα ξανάρχισαν

στον πάπα Αναστάσιο, ζήτησε τη γνώ μη του για όλη

από την αρχή. Επί επτά χρόνια, δύο φιλόδοξοι αντί­

την υπόθεση του τέταρτου γάμου, αντιμετωπίζοντας

παλοι θα βρίσκονταν αντιμέτωποι: η Ζωή, που ήθε­

με εξοργιστική αυστηρότητα τη συμπεριφορά του

λε να υπερασπιστεί την αυτοκρατορική της θέση,

βασιλέως, κατηγορώντας με προσβλητικό οίκτο την

τον γάμο της και το γιο της και ο πατριάρχης Ν ικό­

αδυναμία του Σέργιου Γ ' που είχε εξαπατηθεί από

λαος που ήθελε να πάρει εκδίκηση και να πραγμα­

τους λεγάτους του, δίνοντας ένα μάθημα στους Λατί­

τοποιήσει, κάνοντας να επικρατήσουν οι ιδέες που

νους και ζητώντας κυρίω ς επιτακτικά την επανόρ­

είχε υποστηρίξει, την αιώ νια επιθυμ ία του για εξου­

θω ση των σκανδαλω δώ ν πράξεων που είχαν δια-

σία.

πραχθεί. Έ βλεπε στον τέταρτο γάμο του βασιλέως

Ασφαλώς, σύμφω να με τις υποσχέσεις που η σύ­

μια πράξη πορνείας, μια ακάθαρτη ένωση, αντάξια

γκλητος είχε δώσει στον ετοιμοθάνατο βασιλέα, ο

ενός κτήνους και επονείδιστη για την ανθρώ πινη

νεαρός Κωνσταντίνος Τ ανακηρύχτηκε αυτοκράτο­

φύση· και αν δεχόταν να συγχω ρήσουν τους νε­

ρας. Είχε όμ ω ς ω ς συναυτοκράτορα και κηδεμόνα

κρούς, αντίθετα απαιτούσε αυστηρή καταδίκη των

τον θείο του Αλέξανδρο και η πρώτη φροντίδα του

ενόχω ν που βρίσκονταν ακόμη στη ζωή, δηλαδή

τελευταίου ήταν να διώξει βίαια τη Ζωή από το π α ­

της Ζ ω ής και του γιου της. Ο αυτοκράτορας Αλέξαν­

λάτι και να επαναφέρει τον Νικόλαο στον πατριαρ­

δρος κινούταν στη Ρώμη προς την ίδια κατεύθυνση.

χικό θρόνο. Ο ιεράρχης επέστρεψε από την εξορία

Μ ισούσε το γιο του αδελφού του, η ύπαρξη του ο­

διψ ασμένος για εκδίκηση. Πιο υπερόπτης στον

ποίου του έκλεινε το δρόμο της υπέρτατης εξουσίας.

θρίαμβό του και πιο αναιδής παρά ποτέ, επιδίω ξε

Επιθυμούσε με πάθος να κηρυχθεί νόθος. Ό π ω ς λέ­

την ικανοποίηση όλω ν τω ν μνησικακιώ ν του και

νε, σκεφτόταν ακόμη και να απαλλαγεί από αυτό το

βέβαιος ότι έτσι θα γινόταν αρεστός στον βασιλέα

ενοχλητικό π α ιδ ί κάνοντάςτο ευνούχο και με μεγά­

Αλέξανδρο, του οποίου εξυπηρετούσε την πολιτική,

λο κόπο κατάφεραν να τον αποτρέψουν από το

δεν χαρίστηκε σε κανέναν. Ο σεβάσμιος Ευθύμιος

σκληρό σχέδιό του. Ευτυχώς για τον νεαρό Κωνστα­

ήταν το πρώτο θύμα. Αφού κλήθηκε να εμφανιστεί

ντίνο, ο Αλέξανδρος πέθανε τον Ιούνιο του 913, αλ­

μπροστά σε μία συνέλευση που έγινε στο ανάκτορο

λά π ρ ιν πεθάνει, φρόντισε να ορίσει επικεφ αλής

της Μαγναύρας, όχι μόνο καθαιρέθηκε και αναθε­

του συμβουλίου της αντιβασιλείας τον πατριάρχη

ματίστηκε, αλλά ο Νικόλαος έφτασε στο σημείο να

Νικόλαο.Ή ξερε ότι μπορούσε να βασίζεται στον ιε­

τον βρίσει με τα χειρότερα λόγια και οι υπηρέτες του

ράρχη για να συνεχίσει την πολιτική του και να ικα­

πατριάρχη, ορμώντας π ά νω στον άτυχο άνδρα, έ­

νοποιή σ ει το μίσος του.

σχισαν τα αρχιερατικά του άμφια, τον έριξαν στο π ά ­

Την ώρα που ο Αλέξανδρος έπνεε τα λοίσθια, η

τωμα, του ξερίζωσαν τη γενειάδα, του έσπασαν τα

Ζωή, πάντα δραστήρια, είχε επιχειρήσει ένα τόλμη­

δόντια και τελικά τον χτύπησαν τόσο δυνατά με

μα: είχε παρουσιαστεί στο Ιερό Παλάτι, δηλώ νοντας

κλωτσιές και με γροθιές ώστε έπεσε λιπόθυμ ος και

ότι ήθελε να δει το γιο της και να συζητήσει με τον ε­

γλίτωσε με μεγάλη δυσκολία τον θάνατο.

τοιμοθάνατο. Πίστευε ότι έτσι θα μπορούσε να ξανα-

Αυτό δεν ήταν αρκετό για να γαληνέψει το μίσος

πάρει την εξουσία. Ο Νικόλαος είχε διατάξει να τη

του Ν ικολάου.Ή θελε να πάρει την εκδίκησή του α­

διώξουν. Ύστερα, για να απαλλαγεί οριστικά από

πό όλους εκείνους που του είχαν επιβάλει την ατί­

αυτή την πιθα νή αντίπαλο, ο παντοδύναμος αντιβα­

804

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H G K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X X O P I X C

σιλέας, υπέρτατος κύριος του Κράτους, είχε εκδώσει

Εκείνος όμ ω ς επρόκειτο να νικήσει στο τέλος και

ένα διάταγμα που απαγόρευε στη Ζωή την είσοδο

να ρυθμίσει οριστικά σύμφω να με τη θέλησή του τη

στην αυτοκρατορική κατοικία και της αφαιρούσε α­

μακροχρόνια έριδα που είχε δημιουργηθεί από τον

κόμη και τον τίτλο της βασίλισσας. Λίγο αργότερα

τέταρτο γάμο του Δέοντος ΣΤ'. Πράγματι, η Ζωή, ό­

την υποχρέω σε να μπει σε μοναστήρι και πίστεψε

ταν έγινε αντιβασίλισσα, δείχθηκε ανίκανη να αντι­

ότι έτσι θα ήταν νεκρή για τον κόσμο. Η Ζωή όμω ς

σταθεί στις δολοπλοκίες που την περιέβαλλαν. Εδώ

ήταν μια αντίπαλος αντάξια του πατριάρχη: από το

και πολύ καιρό η αυτοκράτειρα είχε έναν ευνοούμε­

βάθος του μοναστηριού όπου την είχαν κλείσει πα ­

νο, τον παρακοιμώ μενο Κωνσταντίνο για τον ο­

ρά τη θέλησή της, περίμενε μια ευκαιρία για να κα­

ποίο, από την εποχή ακόμη που ζούσε ο Λ έων ΣΤ',

ταστρέψει τον αντίπαλό της. Τη βρήκε πολύ γρήγο­

υποψιάζονταν ότι έτρεφε κάτι περισσότερο από συ­

ρα. Η βιαιότητα με την οποία οι αντιβασιλείς είχαν

μπάθεια. Αυτός ο άνθρω πος, που είχε μοιραστεί τη

καταστείλει την εξέγερση του Κωνσταντίνου Δούκα

δυσμένεια της αυτοκράτειρας, είχε φυσικά επανέλ­

είχε προκαλέσει έντονες δυσαρέσκειες εναντίον

θει μαζί της στην εξουσία και ασκούσε παντοδύνα­

τους. Στα ανάκτορα, από την άλλη πλευρά, ο νεαρός

μη επιρροή στο πνεύμα της ηγεμονίδας. Κατάφεραν

αυτοκράτορας ζητούσε τη μητέρα του. Αναγκάστη­

να ξυπνήσουν την ανησυχία του νεαρού αυτοκράτο­

καν ν ’ αποφασίσουν να του τη δώσουν. Αυτά έγιναν

ρα σχετικά μ’ αυτό το ζήτημα. Οι οικείοι του τον έ­

τον Οκτώβριο του 913.

πεισαν ότι ο ευνοούμενος προετοίμαζε την πτώση

Έχοντας επιστρέφει στη θέση της, την εκμεταλλεύ­

του και σκεφτόταν να προω θήσ ει στον θρόνο τον

τηκε για να τοποθετήσει δικούς της ανθρώ πους στις

γαμπρό του, τον στρατηγό Λέοντα Φωκά. Μια συνω ­

σημαντικές θέσεις· απομάκρυνε τους ευνοούμενους

μοσία εξυφάνθηκε εναντίον του παρακοιμώ μενου

του πεθαμένου αυτοκράτορα Αλέξανδρου, που είχε

και του συγγενούς του. Ζήτησαν την υποστήριξη του

εγκαταστήσει στο συμβούλιο της αντιβασιλείας και

στόλου και ο μύγας ναύαρχος Ρωμανός Λ ακαπηνός

στη συνέχεια επιτέθηκε τολμηρά στον πατριάρχη.

πήρε γραπτή διαταγή από τον βασιλέα και δέχθηκε

Τολμηρή ό π ω ς ήταν, σκέφτηκε απλούστατα να βάλει

την αποστολή να συλλάβει τον ευνοούμενο.Ή ταν έ­

να τον δολοφονήσουν. Ο Νικόλαος κατάφερε να ξε-

να άμεσο χτύπημα κατά της αυτοκράτειρας. Σε από­

φύγει από τους δολοφόνους, κατέφυγε στην Αγία Σο­

γνω ση, εκείνη έτρεξε στην ταράτσα του Βουκολέο-

φία και επί είκοσι δύο ημέρες δεν τόλμησε να βγει α­

ντος ρωτώντας το γιο της, τους οικείους της, τι σή-

πό αυτό το απαραβίαστο άσυλο. Η Ζωή είχε νικήσει.

μαινε αυτή η εξέγερση. Της απάντησαν ότι η βασι­

Ονειρευόταν ήδη να κηρύξει την έκπτωση του ιεράρ­

λεία της είχε τελειώσει, ότι η εξουσία περνούσε σε

χη και πρόσφερε τη διαδοχή του στον Ευθύμιο.

άλλα χέρια. Και την άλλη μέρα κιόλας φρόντισαν να

Εκείνος όμω ς αρνήθηκε. Ο Νικόλαος, εξάλλου, ήταν

τη διώ ξουν από το παλάτι. Τότε, κλαίγοντας, έπεσε

ακόμη ισχυρός. Έτσι, διαπραγματεύθηκαν. Ο πα­

στην αγκαλιά του γιου της, επικαλέστηκε τα μητρικά

τριάρχης υποσχέθηκε να ασχολείται μόνο με τις υ­

της δικαιώ ματα και ικέτευσε να την κρατήσουν. Ο

ποθέσεις της εκκλησίας του, να παραιτηθεί από τη

νεαρός Κωνσταντίνος συγκινήθηκε: «Αφήστε τη

διακυβέρνηση του Κράτους και να μην εμφανίζεται

μητέρα μου κοντά μου», είπε. Ωστόσο, αν και έμεινε

στο παλάτι χω ρίς να τον καλέσουν. Δεσμεύτηκε να α­

στο παλάτι, έχασε την υπέρτατη εξουσία. Αυτά έγι­

ναφέρει τη Ζωή στις επίσημες προσευχές μαζί με τον

ναν το 9 18.

βασιλέα γιο της, να την ανακηρύξει επίσημα Αυγού-

Σ’ αυτές τις κρίσιμες περιστάσεις, ένας μόνο άν­

στα. Σε αντάλλαγμα, πέτυχε πλήρη αμνηστία για το

θρω πος είχε φανεί ικανός να ασκήσει την εξουσία.

παρελθόν και τη διατήρηση του εκκλησιαστικού α­

Αυτός ήταν ο πατριάρχης Νικόλαος που μέσα στη

ξιώματος του. Σ’ αυτή τη μάχη για το στέμμα μεταξύ

δυσμένεια δεν είχε χάσει τίποτα από την ενεργητι­

Ζω ής και Νικολάου, ο άνθρω πος της εκκλησίας φ αι­

κότητα και τη φιλοδοξία του. Τη στιγμή της επανά­

νόταν να έχει νικηθεί οριστικά (Φεβρουάριος 914).

στασης κατά την οποία υπέκυπτε ο ευνοούμενος

805

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O P IX T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

Κωνσταντίνος ο Π ορφυρογέννητος.

806

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ICTOPIA.

t h c

ΟΓΔΟΟ

K Y ZX N X IN H C X Y T O K P X T O P lX C

ιης, ακόμη και η ίδια η Ζωή είχε στραφεί σ’ αυτόν

είναι κάτι το απολύτω ς απαγορευμένο. Ό π ο ιο ς τολ­

ω ς μοναδικό στήριγμα που μπορούσε να βρει. Σ’

μήσει να τον συνάψει θα αποκλειστεί από κάθε θρη­

αυτόν ανέθεσε ο βασιλεύς το αξίωμα του πρ ω θυ ­

σκευτική τελετή όσο θα επιμένει στην παλλακεία

πουργού. Το κατείχε όταν, τον Μάρτιο του 919, ο

του. Οι πατέρες έκριναν έτσι πριν από εμάς και ε­

Ρωμανός Λ ακαπηνός εξεγέρθηκε με τη σειρά του,

μείς, ερμηνεύοντας τη σκέψη τους, κηρύσσουμε ότι

κατέλαβε το παλάτι και συνέλαβε τον ηγεμόνα, περι-

πρόκειται για μια πράξη αντίθετη σε κάθε χριστιανι­

μένοντας την επόμενη ημέρα κατά την οποία θα α-

κό θεσμό». Με την ίδια αυστηρότητα, οι ιεράρχες

νακηρυττόταν συναυτοκράτορας.Ήταν ο πρώ τος α­

στηλίτευαν και τον τρίτο γάμο. «Πρέπει, έλεγε, να

πό τη σειρά των σφετεριστών που πολλές φορές στη

καθαρίσουμε αυτή την θολότητα, ό π ω ς σκουπίζου­

διάρκεια του 10ου αιώ να κυβέρνησαν τη βυζαντινή

με τις ακαθαρσίες όταν, αντί να ριχτούν σε μια γ ω ­

μοναρχία στο όνομα τω ν νό μ ιμ ω ν βασιλέων.

νιά, έχουν απλω θεί σ’ ολόκληρο το σπίτι». Και σχο­

Γύρω στον Ρωμανό Λακαπηνό συναντήθηκαν για

λιάζοντας αυτά τα λόγια ο πατριάρχης Νικόλαος έ­

τελευταία φορά οι δύο αντίπαλοι, των ο π ο ίω ν η φ ι­

γραφε θριαμβευτικά στον πάπα ότι από αγάπη για

λοδοξία και οι αντιπαλότητες πλημμύριζαν εδώ και

τον αυτοκράτορα είχαν δείξει επιείκεια αλλά ότι ο

είκοσι χρόνια την ιστορία του Ιερού Παλατιού. Λένε

τέταρτος γάμος παρέμενε αντίθετος προς τα χρηστά

ότι η Ζωή, όμορφη ακόμη, σκέφτηκε, για να ανα­

ήθη και τη διδασκαλία της Εκκλησίας.

κτήσει την εξουσία, να γοητεύσει τον σφετεριστή

Ο νεαρός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ζ ' ανα­

και να τον κάνει να την παντρευτεί. Είναι βέβαιο ότι

γκάστηκε να παρευρεθεί στην ανάγνωση της πρά­

αποπειράθηκε μετά την οριστική συντριβή της πα ­

ξης που στηλίτευε γόμους παρόμοιους με εκείνον

ράταξής της στην εξέγερση του Λέοντος Φωκά, να

από τον οποίο είχε γεννηθεί. Κάθε χρόνο ήταν υ­

βάλει να δηλητηριάσουν τον σφετεριστή. Απέτυχε

ποχρεω μ ένος να τιμά επίσημα τη γιορτή της ένω ­

και αναγκάστηκε να πάει να τελειώσει την ταραχώ­

σης που του έφερνε τόσο οδυνηρές αναμνήσεις.

δη και δραματική ζωή της στο μοναστήρι της Αγίας

Αυτή ήταν μια βαριά ταπείνω ση για την αυτοκρα­

Ευφημίας του Πετρίου. Στο μεταξύ ο Ν ικόλαος

τορική εξουσία και για την Εκκλησία μια νίκ η για

θριάμβευε.

την οποία ήταν δίκαια περήφ ανη, για τον πατριάρ­

Τον Ιούνιο του 920, τόσο για να φανεί αρεστός

χη Νικόλαο, τον αρχηγό της, ένας θρίαμβος που

στον Ρωμανό και για να πάρει την π ροσ ω πική εκδί­

δεν είχε όμοιό του, μετά από τόσους αγώνες, ατι­

κησή του, όσο και για να δώσει τέλος στο σχίσμα

μ ώ σ εις και απροσδόκητα γυρίσματα της τύχης.

που είχε προκληθεί από την τετραγαμία, ο πατριάρ­

Ωστόσο, παρά τα φαινόμενα, αν εξετάσουμε το βά­

χης δημοσίευσε τη φημισμένη πράξη που είναι

θος τω ν πραγμάτω ν θα δούμε ότι, με την επίμονη

γνωστή με το όνομα ενω τικός τόμος. Σε μια επίσ η ­

επ ιθυ μ ία του να αποκτήσει ένα γιο, με τους δια δ ο ­

μη τελετή, η ελληνική Εκκλησία, παρουσία των βα­

χικούς γάμους που έκανε γ ι’ αυτό το σκοπό, με την

σιλέω ν Ρωμανού και Κωνσταντίνου, τίμησε τη συμ­

επ ιμ ο νή του στην υπόθεση του τέταρτου γάμου, ο

φ ω νία μεταξύ τω ν οπα δώ ν του Νικολάου και του

Λέων Σ Τ ' πρόσφερε μια σημαντική υπηρεσία στην

Ευθυμίου. Η συμφιλίω ση γινόταν εις βάρος του αυ­

αυτοκρατορία και τη δυναστεία. Μ όνο η παρουσία

τοκράτορα Λέοντος ΣΤ'. Ασφαλώς, κατ’ εξαίρεση, η

ενός νόμιμου κληρονόμου, γύρω από τον οποίο

Εκκλησία, δεχόμενη το γεγονός, δεχόταν να συγχω ­

συσπειρώ θηκαν όλες οι παρατάξεις, εμπόδισ ε το

ρήσει ή ακόμη και να νομιμοποιή σει τον τέταρτο

Βυζάντιο να καταρρεύσει μετά το θάνατο του βασι-

γάμο του ηγεμόνα, θ α δειχνόταν όμω ς εντελώς άκα­

λέως, μέσα στο χάος τω ν επαναστάσεων. Η ύπαρξη

μπτη στη διατήρηση τω ν κανονικώ ν π ρ ιγκ ίπ ω ν και

αυτού του πα ιδιού , εκπροσώ που του οίκου της

καταδίκαζε αυστηρά τους γόμους αυτού του είδους.

Μ ακεδονίας, ματαίωσε τις φιλόδοξες βλέψεις του

«Με κοινή συμφω νία», έλεγαν οι ιεράρχες στην α­

Κωνσταντίνου Δούκα και του Λέοντος Φ ω κά και ε­

πόφασή τους, «δηλώνουμε ότι ένας τέταρτος γάμος

μ πόδισ ε τον Ρωμανό Λ ακαπηνό να εγκαταστήσει

807

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΟΓΔΟΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

οριστικά τους κληρονόμους του στην εξουσία. Αν η

κότητα του Λέοντος ΣΤ', στην διπλω μ α τία και το ή­

μακεδονική δυναστεία, αντί να περάσει μερικά σύ­

ρεμο θάρρος με το οποίο αυτός ο ηγεμόνας ε π ιδ ίω ­

ντομα χρόνια στο θρόνο, κυβέρνησε το Βυζάντιο ε­

ξε, μέσα από όλες τις δυσκολίες και παρά την αντί­

π ί σχεδόν δύο α ιώ νες και του χάρισε θαυμαστή δό ­

θεση της Εκκλησίας το σκοπό που είχε τάξει στον

ξα και ευημερία, το οφείλει βασικά στην προνοητι-

εαυτό του και τον πραγματοποίησε.

808

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ΘΘΟφΧΝω

809

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C ΚΥΖΧΝΊΓΙΝΗΟ X Y T O K P X T O P lX C

C

in σειρά ίω ν αυτοκρατειρών ίου Βυζαντίου,

Schlum berger, οι χάρες της οποίας επρόκειτο να έ­

η θεοφ α νώ είναι σχεδόν εξίσου διάσημη με

χουν τόσο μοιραία επιρροή και η οποία επρόκειτο να

τη θεοδώ ρα. Από τότε που, πριν από δεκα­

αγαπηθεί διαδοχικά από τρεις αυτοκράτορες». Πρέ­

πέντε χρόνια περίπου, ο Gustave Schlum berger, σ’ έ­

πει να πούμε αμέσως ότι η μορφή της θα μείνει σκο­

να ωραίο βιβλίο, επιχείρησε να αναβιώσει τη γραφι­

τεινή σε πολλά σημεία και ότι θα πρέπει να δεχθούμε

κή και γοητευτική εικόνα της και μας διηγήθηκε το

εκ των προτέρων ότι θα αγνοούμε πολλά πράγματα

ρομαντικό πεπρω μένο της, αυτή η ξεχασμένη πριγκί-

γ ι’ αυτή την αινιγματική και μυστηριώδη ηγεμονίδα.

πισσα ξαναμπήκε ξαφνικά στην ιστορία και σχεδόν

Όταν τα ντοκουμέντα σωπαίνουν, πιστεύω ότι η φα­

και στη δόξα. Δ ιάσημοι συγγραφείς ό π ω ς ο

ντασία, όσο μεγαλοφυής και αν είναι, δεν έχει δικαί­

M aupassant, ταλαντούχοι λογοτέχνες όπω ς ο υπο­

ωμα να αναπληρώνει τη σ ιω πή τους. Αν πάρουμε τέ­

κόμης του Vogue, αφέθηκαν να κυριευθούν από τη

τοιες ελευθερίες με τα κείμενα υπάρχει κίνδυνος να

γοητεία αυτής της ωραίας γυναίκας, «που συγκίνησε

μην κάνουμε πια ιστορία, αλλά μυθιστόρημα. Το Βυ­

τον κόσμο όσο η Ελένη και ακόμα περισσότερο» και

ζάντιο δεν είναι καθόλου, ό π ω ς βεβαιώνει ο de

ακόμη και στα έργα μυθιστοριογράφων ό π ω ς ο

Vogue, «ένας τομέας παραμυθιού, μια παρθένα και

Hugues Le Roux, είδαμε να περνάει «αυτή η νέα γυ­

άγνωστη χώρα»: είναι μια πολύ πραγματική χώρα

ναίκα με την υπερφυσική ομορφιά, που οι γραμμές

που μπορούμε και πρέπει να προσπαθήσουμε να τη

του προσώ που της έκλειναν στην αρμονία τους τη δύ­

γνωρίσουμε επιστημονικά. Ισω ς, μελετώντας την μ’

ναμη που αναστατώνει τον κόσμο». Πρέπει

αυτό τον τρόπο, η θεοφ α νώ να φανεί σε μερι­

λοιπόν να κάνουμε μια θέση σ’ αυτή την

κούς λιγότερο γραφική απ’ όσο τη φαντα­

πινακοθήκη των πορτραίτων γι’ «αυτή

ζόμαστε συνήθως. Ελπίζω όμω ς τουλά­

τη μεγάλη αμαρτωλή», όπω ς λέει ο

χιστον να φανεί περισσότερο αληθινή.

Απεικόνιση της Αυγούστας Θεοφανώς.

810

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

811

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C B Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

o πό πού ερχόταν αυτή η διάσημη αυτοκρά-

κή ίντριγκα που κατέληξε σε γάμο; Η περιπέτεια της

ιειρα όταν, γύρω στο τέλος του 956, πα ­

θ εο δώ ρ α ς αποδεικνύει ότι αυτά τα πράγματα ήταν

ντρεύτηκε το μ ονα χογιό του βασιλέω ς

δυνατά και τα όσα γνωρίζουμε για τον χαρακτήρα

Κωνσταντίνου Ζ', τον νεαρό Ρωμανό, επίδοξο κλη­

του Ρωμανού δεν αποκλείουν καθόλου αυτή την υ­

ρονόμο της αυτοκρατορίας; Δεν ξέρουμε πολύ καλά.

πόθεση.

λ

Οι χρονογράφοι της αυλής, από ενδιαφέρον για την

Ή ταν ω ραίος νέος, ψηλός, με φαρδείς ώμους,

καλή φ ήμη της δυναστείας, βεβαιώνουν σοβαρά ότι

«στητός σαν κυπαρίσσι». Είχε ωραία μάτια, ανοι-

προερχόταν από μία πολύ αρχαία και πολύ ευγενή

χτόχρωμο δέρμα, ευγενικό ύφος. Τα λόγια του ήταν

οικογένεια, και ότι ο αυτοκράτορας και η σύζυγός

γλυκά και γοητευτικά. Φτιαγμένος για ν ’ αρέσει, του

του ένιω σαν ανείπω τη χαρά που ανακάλυψαν για το

άρεσε να διασκεδάζει. Μεγάλος κυνηγός, μεγάλος

γιο τους μια σύζυγο από τόσο καλή γενιά. Αν πρέπει

λάτρης όλω ν τω ν αθλημάτων, βρισκόταν συνεχώς

να πιστέψουμε τους ιστορικούς που δείχνουν λιγό-

σε κίνηση και η ρωμαλέα φύση του αγαπούσε πολύ

τερη συγκαταβατικότητα για τον οίκο της Μ ακεδο­

τις χαρές του τραπεζιού και άλλες.Έχοντας κακές συ­

νίας, η καταγωγή της μελλοντικής βασίλισσας ήταν

ναναστροφές και δεχόμενος κακές συμβουλές από

πολύ πιο ταπεινή. Ο πατέρας της ο Κρατερός, που

τους οικείους του, δεν είχε μυαλό παρά μόνο για πε­

καταγόταν από τη Λακωνία, ήταν ένας άγνωστος

ριπέτειες και τρέλες και ανταπέδιδε πολύ άσχημα τη

πληβείος που κρατούσε ένα νυχτερινό κέντρο σε κά­

φροντίδα που είχε καταβάλει ο πατέρας του για την

ποιο καταγώγιο της πρωτεύουσας. Η ίδια, πριν από

ανατροφή του. Ο γηραιός αυτοκράτορας Κωνσταντί­

το γάμο της ονομαζόταν Αναστασία, και για τους πιο

νος Ζ', τόσο τυπικός και ευσεβής, είχε προσπαθήσει

οικείους της Αναστασώ και μόνο όταν πλησίασε το

να εμφυσήσει αυτές τις ιδιότητες στον γιο του. «Του

θρόνο πήρε το πιο εύηχο όνομα θεοφ α νώ , «για να

είχε διδάξει, λέει το χρονικό, π ώ ς πρέπει να μιλάει,

δείξει, ό π ω ς λένε οι υποστηρικτές της, ότι είχε φα­

να βαδίζει, να στέκεται, να χαμογελάει, να ντύνεται,

νερω θεί και εκλεγεί από τον θεό».

να κάθεται ένας βασιλεύς». Και έλεγε σοβαρά στον

Πάντως από μια άποψη, άξιζε αυτό το όνομα: η ο­

νέο μετά α π ’ αυτά τα μαθήματα: «Αν συμμορφω θείς

μορφιά της ήταν ακτινοβόλα, υπεράνθρω πη, θεϊκή.

μ’ αυτές τις αρχές θα κυβερνήσεις για πολύ καιρό

«Με την ομορφιά της, λέει ένας σύγχρονός της, με

την αυτοκρατορία των Ρω μαίω ν». Γ ία την πολιτική

την κομψότητά της, ξεπερνούσε όλες τις γυναίκες

και διπλω ματική εκπαίδευση του κληρονόμου του,

της εποχή ς της». «Ήταν, γράφει ένας άλλος χρονο­

ο Κωνσταντίνος είχε γράψει εξάλλου πολύ σοφά βι­

γράφος ασύγκριτα όμορφη, ένα πραγματικό θαύμα

βλία - και εξαιρετικά πολύτιμα για μας - για τα θ ύ ­

πλασμένο από τη φύση». Ασφαλώς έτσι γοήτευσε

ματα και τη Δ ιοίκηση της Αυτοκρατορίας Ό μ ω ς ο

τον Ρω μανό/Ο μω ς, πού τη γνώρισε; Π ώ ς τον κατέ-

Ρωμανός ήταν δεκαοχτώ χρόνω ν και ενδιαφερόταν

κτησε; Δεν το ξέρουμε. Μ ή π ω ς οφείλει τη θαυμα­

ελάχιστα να γίνει αρχηγός κράτους.Ό πω ς κι αν έχει

στή τύχη της σ’ έναν από τους διαγω νισμούς ομορ­

το πράγμα και καθώς ο πατέρας του τον λάτρευε, δεν

φιάς που συνήθιζαν να οργανώνουν στο Βυζάντιο ό­

δυσκολεύτηκε ασφαλώς σοβαρά να υποκύψει στην

ταν αναζητούσαν σύζυγο για ένα πρίγκιπα και όπου

επιθυμ ία του και να τον αφήσει να παντρευτεί τη

οι ωραιότερες γυναίκες της μοναρχίας παρήλαυναν

θεοφ α νώ , α π ’ όπου κι αν προερχόταν. Λίγο μετά το

μπροστά στον αυτοκράτορα και τους οικείους του;

γάμο, το 958, η νέα γυναίκα χάριζε στον σύζυγό της

Από την πλευρά μου, θα το πίστευα ευχαρίστως.

ένα γιο, που επρόκειτο να γίνει ο Βασίλειος Β ' και

Μ ή π ω ς αντίθετα υπήρχε ανάμεσα στην ωραία πλη ­

μ’ αυτό τον τρόπο σταθεροποιούσε τη θέση της στην

βεία και στον κληρονόμο του θρόνου κάποια ερωτι­

αυλή και αύξαινε την πίστη της στο παλάτι.Ό ταν τον

812

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Οκτώβριο του 959, ο Κωνσταντίνος Τ πέθανε, η

αυλή και που είναι ω ς επί το πλείστον κατά εκατό ή

θεο φ α νώ ανέβηκε πολύ φυσικά στο θρόνο με τον

διακόσια χρόνια από την εποχή κατά την οποία βα­

Ρωμανό Β '.Ή ταν τότε δεκαοχτώ χρόνω ν και ο νεα­

σίλευε η θεοφ α νώ , σημαίνουν ελάχιστα πράγματα.

ρός αυτοκράτορας είκοσι ενός.

Σε ορισμένες περιπτώ σεις αυτές οι κακές φήμες

Δεν είναι ευκολότερο να κρίνουμε τι ήταν από η­

διαψεύδονται σαφώ ς από τα γεγονότα. Σε άλλες πε­

θικής πλευράς αυτή η νέα γυναίκα. Ο χρονογράφος

ριπτώ σεις πάλι δεν φαίνονται και πολύ απίθανες.

της αυλής που ανέφερα ήδη λέει γ ι’ αυτήν, με απε­

Δεν πρέπει επίσης να ξεχνάμε ότι όταν η θεο φ α νώ

ριόριστη καλή θέληση: «Είχε ω ραίο σώμα, γοητευ­

έκρινε σκόπιμο να διαπράξει ένα έγκλημα - αυτό

τικό πρόσω πο, και εντελώς τίμια ψυχή». Ο πιο σύγ­

συμβαίνει τουλάχιστον μία φορά στη ζωή της - δεν

χρονος ιστορικός της θεο φ α νώ ς δηλώ νει αντίθετα,

ενήργησε με δηλητήριο αλλά ανοιχτά, με το ξίφος.

και επίμονα ότι ήταν «βαθιά αμαρ­

Κάνοντας αυτή την παρατήρηση

τωλή, βαθιά διεφθαρμένη» και ότι

δεν έχω καμία πρόθεση να αποκα­

αυτή η γοητευτική γυναίκα ήταν έ­

ταστήσω τη μνήμη της θεοφανώ ς.

να πλάσμα εντελώς «αδιάντροπο

Ό μ ω ς έχουμε αρκετά βέβαια πράγ­

και λάγνο». Αυτά είναι πολύ χο­

ματα για να της προσάψουμε ώστε

ντρά λόγια και πολύ υποτιμητικά ε­

να μην υπάρχει λόγος να μεγαλώ­

πίθετα, ιδ ίω ς αν λάβουμε υπόψη

νουμε το φάκελό της με αόριστα ε­

μας τα λίγα που ξέρουμε γ ι’ αυτήν.

πίθετα και ισχυρισμούς που είναι

Πρέπει να παρατηρήσουμε ωστόσο

αδύνατο να αποδειχθούν. Εγώ τη

ότι στο Βυζάντιο είχε, μεταξύ των

βλέπω πάντα φιλόδοξη, διψασμέ-

συγχρόνων της και ακόμη περισσό­

νη για εξουσία και επιρροή, ικανή

τερο μεταξύ των χρονογράφω ν των

για όλα προκειμένου να διατηρή­

επόμενω ν α ιώ νω ν μια γερά εδραι­

σει την αυτοκρατορία ακόμη και

ω μένη φ ήμη τρομερής και μοιραί­

για το έγκλημα. Τη βλέπω συχνά

ας γυναίκας.Έ νας ιστορικός διηγεί­

δολοπλόκο, μερικές φορές βίαιη

ται ότι για να ανέβει πιο γρήγορα

και παθιασμένη και πάντα χω ρ ίς η­

στο θρόνο, αποπειράθηκε, σε συ­

θικούς δισταγμούς. Τέλος τη βλέ­

νεννόηση με τον σύζυγό της, να βά­

πω , όταν διακυβεύονταν τα συμφέ-

λει να δολοφονήσουν τον αυτοκρά­

ροντά της, τα καπρίτσια της ή οι

τορα πεθερό της. Άλλοι συγγραφείς

μνησικακίες της, προσποιητή και

αναφέρουν ότι όταν ο σύζυγος πέθανε, κυκλοφόρη­

υποκρίτρια. Όταν ανέβηκε στο θρόνο ασκούσε ση­

σε στην πρωτεύουσα η φ ήμη ότι η θ εο φ α νώ τον εί­

μαντική επιρροή στο πνεύμα του Ρωμανού Β'. Δεν

χε δηλητηριάσει. Αν πιστέψουμε άλλες μαρτυρίες,

δέχθηκε να τη μοιραστεί με κανέναν.Ό χι μόνο όλοι

με τον ίδιο τρόπο ξεφορτώθηκε έναν πρίγκιπα της

οι οικείοι της από την προηγούμενη βασιλεία παρα­

οικογένειας του Ρωμανού Λακαπηνού, που ήταν

μερίστηκαν, αλλά και ολόκληρο το ανώτερο διο ικ η ­

κατά τη γνώ μη της πιθανός διεκδικητής του θρόνου

τικό προσω πικό άλλαξε. Ό μ ω ς η πρώ τη φροντίδα

και αντίπαλος και με τον ίδιο τρόπο πήρε εκδίκηση

της νεαρής αυτοκράτειρας όταν έγινε απόλυτη κυρία

για την εγκατάλειψη του εραστή της Ιω άννη Τζιμι-

του παλατιού ήταν να απομακρύνει την πεθερά της,

σκή. Οι αρμένιοι χρονογράφοι φτάνουν στο σημείο

τη βασίλισσα Ελένη και τις πέντε κουνιάδες της.

να βεβαιώ νουν ότι η «άθλια αυτοκράτειρα» σκεφτό­

Επρόκειτο για γοητευτικές πριγκίπισσες που εί­

ταν να δηλητηριάσει τους ίδιους τους γιους της. Η α­

χαν ανατραφεί με θαυμάσιο τρόπο από ένα πατέρα

λήθεια είναι ότι όλες αυτές οι φλυαρίες, που προέρ­

που τις λάτρευε. Την εποχή της διακυβέρνησης του

χονται από ανθρώ πους που ζούσαν μακριά από την

Κωνσταντίνου Ζ' αναμιγνύονταν μερικές φορές στη

813

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

814

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

διεύθυνση τω ν πολιτικώ ν ζητημάτων. Μία από αυ­

αρού αυτοκράτορα, που εξαντλήθηκε γρήγορα από

τές, η Αγάθη, η ευνοούμενη του γηραιού αυτοκράτο­

την αγάπη του για την ηδονή και τις κάθε είδους κα­

ρα, του χρησίμευε συχνά ω ς γραμματέας, και η επιρ­

ταχρήσεις. Και ακόμη και ο σύγχρονος ιστορικός

ροή της ήταν γνωστή στα γραφεία και στους κρατι­

που ανακατεύει το δηλητήριο στην υπόθεση αναφέ­

κούς λειτουργούς. Αυτό δεν άρεσε καθόλου στη θ ε ο ­

ρει αλλού ότι ο βασιλεύς πέθανε από εσωτερικές

φανώ. Έτσι με μία διαταγή που απέσπασε χάρη

διαταραχές μετά από μια τρελή κούρσα με άλογο.

στην αδυναμία του Ρωμανού Β', οι πέντε αδελφές

Κυρίως όμ ω ς είναι δύσκολο να δούμε τι συμφέρον

του ηγεμόνα κλήθηκαν να μπουν σε μοναστήρι.

θα είχε η θ εο φ α νώ από τον θάνατο του συζύγου της.

Μάταια η μητέρα τους ικέτευε γ ι’ αυτές. Μάταια,

Ή ταν αυτοκράτειρα, ήταν παντοδύναμη. Ε πιπλέον,

σφιχταγκαλιασμένες, οι νέες κοπέλες ζητούσαν χά­

τα πήγαινε πολύ καλά με τον Ρωμανό στον οποίο εί­

ρη κλαίγοντας. Δεν κατάφεραν τίποτα. Η βασίλισσα

χε χαρίσει τέσσερα πα ιδιά σε εξήμισι χρόνια γάμου.

Ελένη ήταν η μόνη που πήρε την άδεια να μείνει

Δυο ημέρες πριν από το θάνατο του αυτοκράτορα έ­

στο παλάτι, όπου πέθανε γεμάτη θλίψη λίγους μ ή ­

φερε στον κόσμο την κόρη της Άννα. Γιατί θα δηλη­

νες αργότερα. Οι κόρες της αναγκάστηκαν να υποτα­

τήριαζε τον βασιλέα όταν αυτός ο θάνατος, αφήνο-

χθούν στην άκαμπτη θέληση που τις έριχνε στο μο­

ντάς την μόνη με μικρά παιδιά, θα την εξέθετε πε­

ναστήρι και σε μια υπερβολή αυστηρότητας, τις χ ώ ­

ρισσότερο από οτιδήποτε άλλο στον κίνδυνο να χά­

ρισαν ακόμη και μεταξύ τους. Μάταια για τελευταία

σει ξαφνικά την εξουσία που αγαπούσε; Η θεο φ α νώ

φορά, οι πριγκίπισσες επαναστάτησαν. Όταν ο Πα­

ήταν πολύ έξυπνη για να διατρέξει χω ρ ίς λόγο ένα

τριάρχης Πολύευκτος διέταξε να τους κόψουν τα

τέτοιο κίνδυνο.

μαλλιά όταν τις έντυναν με το ράσο της μοναχής,

Αυτό όμ ω ς που πρέπει να παρατηρήσουμε κυ­

διαμαρτυρήθηκαν, έβγαλαν τα τρίχινα ρούχα τους

ρίω ς στα γεγονότα που μόλις αναφέραμε είναι ότι

και προσποιούνταν ότι έτρωγαν κρέας κάθε μέρα.

δεν μας λένε στην πραγματικότητα τίποτα που θα

Τελικά ο Ρωμανός Β ' διέταξε να τους αφήσουν την ί­

μπορούσε να θεω ρηθεί αμαρτωλό, λάγνο ή α νή θι­

δια διατροφή και τον ίδιο τρόπο ζωής που είχαν άλ­

κο. Όσο ζούσε ο Ρωμανός Β ', έχουμε κάθε λόγο να

λοτε στο Ιερό Παλάτι. Ωστόσο, ήταν νεκρές για τον

πιστεύουμε ότι η νέα γυναίκα ήταν άψογη. Μετά α π ’

κόσμο και η θεο φ α νώ θριάμβευε.

αυτόν παντρεύτηκε, κυρίω ς για πολιτικούς λόγους,

Μ ή πω ς πρέπει να πιστέψουμε, επειδή φέρθηκε

ένα σύζυγο που ήταν περίπου τριάντα χρόνια μεγα­

με τέτοιο τρόπο σε τόσο στενές συγγενείς, ότι δη λη ­

λύτερος της. Αυτό δεν είναι ούτε σπάνιο ούτε εξαιρε­

τήριασε στη συνέχεια τον σύζυγό της; «Οι περισσό­

τικό γεγονός στη ζωή τω ν ηγεμόνων ή ακόμη και

τεροι άνθρω ποι πιστεύουν, λέει ένας σύγχρονος, ο

τω ν ιδιω τώ ν. Και χω ρ ίς να θέλουμε να επιμείνουμε

Λέων ο Διάκονος, σχετικά με τον θάνατο του Ρωμα­

στο γεγονός ότι αυτός ο γάμος ήταν ίσω ς για τη θ ε ο ­

νού Β', ότι τον δηλητηρίασαν στον γυναικω νίτη».

φανώ το μοναδικό μέσο για να κρατήσει το θρόνο

Αυτή η τρομερή κατηγορία αποδεικνύει για πόσα

για τους γιους της, τουλάχιστον δεν μπορούμε να

θεωρούσαν ικανή τη θεο φ α νώ οι άνθρω ποι της ε­

την κατηγορήσουμε που έκρινε ότι η υπέρτατη εξου­

π ο χή ς της, και είναι βέβαιο ότι μία γυναίκα που έ­

σία άξιζε κάποια θυσία. Η μοναδική σοβαρή κατη­

βαλε να δηλητηριάσουν τον δεύτερο σύζυγό της για

γορία που μπορούμε να της επιρρίψουμε δεν είναι

να παντρευτεί έναν τρίτο θα μπορούσε εξίσου καλά

ότι πέντε χρόνια αργότερα πρόδω σε αυτό τον γηραιό

να είχε βάλει να δηλητηριάσουν τον πρώτο για να

σύζυγο για ένα νεώτερο εραστή - αν και είναι λυπ η ­

παντρευτεί ένα δεύτερο. Παρ’ όλα αυτά, και όση βα­

ρό, δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο - αλλά ότι δεν δ ί­

ρύτητα και αν έχει η μαρτυρία του ιστορικού, η κα­

στασε καθόλου, για να μπορέσει να παντρευτεί τον

τηγορία φαίνεται εντελώς παράλογη. Πρώτα α π ’ ό­

τελευταίο, να ξεφορτωθεί τον βασιλέα σύζυγό της με

λα οι χρονογράφοι μας έχουν δώσει μια πολύ ικα­

ένα φριχτό φόνο. Και πρέπει να προσθέσουμε ότι

νοποιητική εξήγηση για τον πρόω ρο θάνατο του νε­

πλήρω σε σκληρά το έγκλημά της.

815

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

I C T O P I X T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

0 η στιγμή που στις 15 Μαρτίου 963, ο Ρω­

μ οφ ιλής στην Κωνσταντινούπολη. Όταν, επιστρέ-

μανός πέθαινε σχεδόν ξαφνικά, η θ εο φ α ­

φοντας από την εκστρατεία της Κρήτης, είχε εμφ ανι­

νώ ήταν είκοσι δύο χρόνων. Έ μενε μόνη

στεί θριαμβευτής στον Ιππόδρομο, είχε ξαφνιάσει

με τέσσερα παιδιά, δύο αγόρια και δύο κορίτσια.

την πόλη με τη λάμψη της π ο μ π ή ς του «όπου όλα τα

Χωρίς καθυστέρηση ανέλαβε την ανηβασιλεία στο

πλούτη τω ν βαρβάρων έμοιαζαν να συρρέουν στον

όνομα τω ν δύο νεαρών πορφυρογέννητων, του Βα­

ιππόδρομο σαν τεράστιος ποταμός που δεν σταμα­

σιλείου, που ήταν τότε πέντε ετών, και του Κωνστα­

τάει ποτέ». Φ ορτωμένος με τόσες τιμές «όσες, στην

ντίνου, δύο. Ό μ ω ς η κατάσταση ήταν παράξενα δύ­

αρχαιότητα, είχαν δεχθεί οι στρατηγοί της Ρώμης»,

σκολη για μια γυναίκα και κυρίω ς για μια φιλόδοξη

εξαιρετικά πλούσιος και έχοντας στα κτήματά του

γυναίκα. Δίπλα της έβρισκε έναν πανίσχυρο υπουρ­

στην Ασία ένα πλ ή θο ς από βασσάλους αφοσιωμέ-

γό, τον παρακοιμώ μενο Ιω σήφ Βρίγγα, που είχε

νους με πάθος στο πρόσω πό του, είχε την αγάπη και

κυβερνήσει δεσποτικά τις υποθέσεις του κράτους ε­

το θαυμασμό όλων· θεωρούταν ο μοναδικός αρχη­

π ί βασιλείας Ρωμανού και που μπορούσε να μπει

γός που ήταν ικανός να υπερασπιστεί την αυτοκρα­

στον πειρασμό να παραμερίσει την αντιβασίλισσα

τορία ενάντια στους Σαρακηνούς και ο Ρωμανός Β',

για να κρατήσει μόνος την εξουσία στο μακροχρό­

πεθαίνοντας, είχε διατάξει ρητώς να τον κρατήσουν

νιο διάστημα της ανηλικότηταςτω ν μ ικρώ ν βασιλέ­

στη διοίκησή του.

Τ

ων. Α πέναντι της, επικεφ α λή ς του στρατού της

Αν στα μάτια ενός πολιτικού ένας τέτοιος άνθρω ­

Ασίας, συναντούσε ένα νικηφόρο στρατηγό, του ο­

π ος μπορούσε να φαίνεται πολύ επίφ οβος κίνδυ­

ποίου τις φιλοδοξίες είχε κάθε λόγο να φοβάται, τον

νος, πρέπει να προσθέσουμε ότι στα μάτια μιας νέας

δομέστικο των σχολώ ν Ν ικηφόρο Φωκά.

γυναίκας, αυτός ο νικηφ όρος στρατηγός δεν πρό­

Ο Ν ικηφόρος Φ ω κάς ήταν εκείνη την εποχή ο

σφερε τίποτα που να τον κάνει να μοιάζει με ήρωα

γνωστότερος και δημοφιλέστερος άνδρας της μο­

μυθιστορήματος. Το 963 ο Ν ικηφόρος Φ ω κάς ήταν

ναρχίας. Γόνος μιας μεγάλης οικογένειας της αρι­

πενήντα ενός χρόνω ν και δεν ήταν ωραίος. Κοντός,

στοκρατίας της Καππαδοκίας, και απόγονος μιας

αρκετά χοντρός, είχε ένα στιβαρό θώρακα στηριγμέ­

σειράς ένδοξων στρατηγών, είχε αυξήσει ακόμη π ε­

νο σε λίγο κοντά πόδια και επιπλέον δυνατό κεφά­

ρισσότερο το κύρος και τη φ ήμη του με λαμπρές ν ί­

λι, με μαυριδερό δέρμα, πλαισιω μένο από μακριά

κες. Είχε ανακτήσει από τους Αραβες την Κρήτη που

μαύρα μαλλιά. Είχε γαμψή μύτη, κοντή γενειάδα

είχε χαθεί πριν από εκατόν πενήντα χρόνια. Πέρα

που άρχιζε να γκριζάρει και κάτω από τα πυκνά

από τον Ταύρο, είχε κάνει να εμφανιστούν και πάλι

φ ρύδια του μαύρα μάτια με σκεπτικό και σκοτεινό

στην Κιλικία τα αυτοκρατορικό λάβαρα. Μ όλις είχε

βλέμμα. Ο Λουιτπράνδος, επίσκοπος της Κρεμόνας,

κυριεύσει εξ εφόδου τη μεγάλη πόλη του Χαλεπιού

που στάλθηκε πρεσβεία στην αυλή του, έχει πει γ ι’

και είχε συντρίψει την υπερηφάνεια τω ν χαμδανι-

αυτόν ότι ήταν ένας άνδρας με σπάνια ασχήμια,

δ ώ ν εμίρηδω ν της Συρίας. Αξιοθαύμαστος στρατιώ­

«μαύρος σαν νέγρος, σε σημείο που θα τρόμαζε ό­

της, ικανός στην τακτική, ασύγκριτος στρατηγός, ξέ­

π οιον τον συναντούσε τη νύχτα». Εκτός αυτού, ήταν

ροντας να μιλάει στα στρατεύματα και να τα κάνει να

αυστηρός και σκληρός άνθρω πος, με μελαγχολική

τον ακολουθούν όπου ήθελε να τα οδηγήσει ήταν το

διάθεση και λιγόλογος. Από τότε που είχε χάσει τη

είδω λο όλω ν τω ν στρατιωτών, με τους οποίους μοι­

γυναίκα του και ένα ατύχημα του είχε στερήσει το

ραζόταν όλους τους κόπους και όλους τους κινδύ­

μοναχογιό του, είχε αφοσιω θεί στη θρησκεία και

νους. «Ζούσε μόνο για το στρατό», έχει πει σωστά έ­

τον μυστικισμό. Είχε δώ σει όρκο αγνότητας, δεν έ­

νας από τους βιογράφους του. Δεν ήταν λιγότερο δη ­

τρωγε κρέας, κοιμόταν πά νω σε σκληρό στρώμα

816

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C ΚΥΖΧΝΤΊΝΗΟ ΧΥΊΓΟ Κ ΡΧ ΤΟ ΡΙΧ Ο

σαν ασκητής τυλιγμένος στο ράσο του θείου του Μα-

αυτός ο στρατηγός ήταν μια δύναμη και ότι μπορού­

λεϊνού, ενός μοναχού που είχε ζήσει σαν άγιος. Είχε

σε να τον χρησιμοποιήσει για να εξουδετερώσει τη

πάρει ω ς καθοδηγητή της συνείδησής του τον Αθα­

φιλοδοξία του Βρίγγα. Κατάλαβε ότι έπρεπε, για να

νάσιο, τον μελλοντικό ιδρυτή της αρχαιότερης μο­

εξασφαλίσει το θρόνο της, να προσεταιριστεί τον Νι­

νή ς του Αγίου Ό ρους και μη μπορώντας να κάνει

κηφόρο και ασφαλώς σαν ωραία και χαριτωμένη

χω ρ ίς τις συμβουλές του, τον έπαιρνε μαζί του ακό­

γυναίκα που ήταν έκρινε ότι το έργο αυτό δεν θα ή­

μη και στα στρατόπεδα. Όταν βρισκόταν μ’ αυτό τον

ταν πολύ δύσκολο.Ό πω ς κι αν έχει το πράγμα είναι

άγιο άνθρω πο, κυριευόταν από νοσταλγία για το

βέβαιο ότι με πρω τοβουλία της αυτοκράτειρας και

μοναστήρι και σκεφτόταν πολύ σοβαρά να εγκατα­

παρά την αντίθεση του πρω θυπουργού ο Φ ωκάς

λείψει τα εγκόσμια. Είχε ήδη ζητήσει να του χτίσουν

κλήθηκε στην πρωτεύουσα και φαίνεται ότι δεν

ένα κελί στο μοναστήρι που ίδρυε ο Αθανάσιος στο

χρειάστηκε πολύς κόπος για να σκλαβωθεί από τα

Αγιο Όρος. Ασκητής και πολεμιστής, σκληρός, νη ­

όμορφα μάτια της πριγκίπισσας και να γίνει όργανο

φάλιος, αυστηρός, διψασμένος για χρήμα και αδια­

τω ν σχεδίω ν της. «Δεν ήταν μυστικό για κανένα στο

φορώντας για τα εγκόσμια, ικανός για επιείκεια και

Βυζάντιο», λέει ο Schlum berger, «ότι οι χάρες της

προδοσία, ο Ν ικηφόρος Φωκάς, ό π ω ς και πολλοί

υπέροχης ηγεμονίδας είχαν δημιουργήσει ανεξίτη­

άνθρω ποι της εποχή ς του, συγκέντρωνε μέσα στην

λη εντύπωση στην απλοϊκή ψυχή του αυστηρού δο-

περίπλοκη ψυχή του τις πιο απροσδόκητες αντιθέ­

μέστικου των σχολών». Μ πορούμε να πιστέψουμε

σεις και κυρίως, κάτω από το ψυχρό εξωτερικό του,

ότι πράγματι, αν και οι ιστορικοί της εποχή ς μας έ­

κοιμόταν μια βαθιά παθιασμένη καρδιά.

χουν δώσει ελάχιστες πληροφορίες σχετικά, αφού

Ή ταν φιλόδοξος; Είναι πολύ δύσκολο να το πού-

δημιούργησε αρχικά σχέσεις υπηρεσίας και υποθέ­

με.Έ χοντας στα χέρια του αφοσιω μένα και νικ η φ ό­

σεων με την αντιβασίλισσα, ο Ν ικηφόρος εκ δήλω ­

ρα στρατεύματα, ο Ν ικηφόρος Φωκάς, στην κρίση

σε πολύ σύντομα τον έρωτά του και δήλω σε ότι ή­

που άρχισε με το θάνατο του Ρωμανού Β', μπορού­

ταν έτοιμος για όλα προκειμένου να γίνει άξιός της.

σε να τολμήσει τα πάντα και ο πειρασμός για κάτι τέ­

Τίποτα δεν μας επιτρέπει να πιστέψουμε ότι η θ ε ο ­

τοιο ήταν ακόμη μεγαλύτερος αφού το συμφέρον της

φανώ τον πλήρω σε σε αντάλλαγμα. Δεν τον αγάπη­

ίδιας της ασφάλειάς του έμοιαζε να του επιβάλλει

σε ποτέ αλλά αισθανόταν τη δύναμη που διέθετε και

μια εξέγερση. Ο στρατηγός δεν αγνοούσε ότι ο Βρίγ-

όλο το όφελος που μπορούσε να αντλήσει α π ’ αυτήν

γαςτον μισούσε και ότι είχε κάθε λόγο να φοβάται

προς το συμφέρον της φιλοδοξίας της. Ενθάρρυνε το

τον παντοδύναμο υπουργό. Ωστόσο αρχικά δεν έκα­

πάθος του για λόγους πολιτικής και αργότερα τον

νε καμία κίνηση, σαν πιστός και ευσεβής στρατιώ­

παντρεύτηκε για λόγους πολιτικής.

της που τον ενδιέφερε κυρίως η συνέχιση του πολέ­

Πρέπει να προσθέσουμε ότι στο διάστημα αυτής

μου εναντίον των απίστων. Και αν τελικά αποφάσι­

της διαμ ονής στην Κωνσταντινούπολη και άλλοι

σε να δράσει, εκείνη που τον επηρέασε κυρίω ς σ’

λόγοι, όχι λιγότερο αποφασιστικοί, είχαν συνδυα­

αυτό ήταν η θεοφ α νώ .

στεί με το γόητρο της θ εο φ α ν ώ ς για να βγάλουν τον

θ α πρέπει να αποφύγουμε να εισαγάγουμε υπερ­

Ν ικηφόρο από την αβεβαιότητα. Οι λόγοι αυτοί ή­

βολικά πολλά ρομαντικά στοιχεία στην ιστορία των

ταν η αποκάλυψη του μεγάλου μίσους του Βρίγγα.

σχέσεων μεταξύ του Νικηφόρου Φ ωκά και της ω ­

Ασφαλώς ο πρω θυπουργός δεν θα είχε μπορέσει ν ’

ραίας αυτοκράτειρας. Είναι βέβαιο ότι όσο ζούσε ο

αρνηθεί στον στρατηγό ένα νέο και λαμπρό θρίαμ­

Ρωμανός Β ' δεν υπήρχε ούτε συμπάθεια ούτε δολο­

βο. Ό μ ω ς η ολοένα και μεγαλύτερη δημοτικότητα

πλοκία ανάμεσα στον δομέστικο τω ν σχολώ ν και τη

του Φ ωκά ανησυχούσε τον πολιτικό, που υποψιαζό­

βασίλισσα. Όταν ό μ ω ςπ έθα νε ο σύζυγός της, ανάμε­

ταν επίσης, ό π ω ς λέγεται, τη δολοπλοκία που εξυ-

σα στους πολλαπλούς κινδύνους που την απειλού­

φαινόταν ανάμεσα στον δομέστικο τω ν σχολώ ν και

σαν, η αντιβασίλισσα κατάλαβε πολύ γρήγορα ότι

την αντιβασίλισσα. Μάταια, με την πονηρή δ ιπ λ ω ­

817

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y ZX N TIN H G X Y T O K P X T O P I X G

ματία που ήιαν ιόσο προσφ ιλής στους Βυζαντινούς,

σταγμούς του, είχε αποφασίσει να φορέσει την πορ­

ο Ν ικηφόρος προσπαθούσε να αποκοιμίσει τις υ­

φύρα, ο έρωτας που του είχε εμπνεύσει η ωραία αυ-

ποψ ίες του παρακοιμώ μενου. Δ ήλω νε σε όποιον ή­

τοκράτειρα είχε παίξει μεγάλο ρόλο στις αποφάσεις

θελε να τον ακούσει ότι το μεγαλύτερο όνειρό του ή­

του. Επίσης, τις τραγικές ημέρες του Αυγούστου του

ταν να μπει σε μοναστήρι. Ο Βρίγγας όμ ω ς δεν ξεγε­

963, ενώ το εξεγερμένο πλήθος σαν «κυριευμένο α­

λάστηκε. Σκέφτηκε ότι ο πιο σίγουρος τρόπος για να

πό έξαλλη μανία» επιτίθετο στους στρατιώτες του υ­

απαλλαγεί από αυτό τον αντίζηλο ήταν να τον τυ­

πουργού και κατέστρεφε το ανάκτορό του, ενώ ο πα­

φλώσει. Ευτυχώς για τον Φωκά, όταν τον κάλεσαν

τριάρχης Πολύευκτος και ο π ρ ώ η ν παρακοιμώ με­

με κάποιο πρόσχημα στα ανάκτορα, υποψιάστηκε ή

νος Βασίλειος διηύθυναν φαινομενικά την κίνηση

δέχθηκε εγκαίρως κάποια φ ιλική προειδοποίηση.

υπέρ του διεκδικητή του θρόνου, μπορούμε να π ι­

Έτρεξε να καταφύγει στη Μεγάλη Εκκλησία, και ζή­

στεύουμε ότι, από το βάθος του γυναικω νίτη, η θ ε ο ­

τησε την προστασία του πατριάρχη. Ο Πολύευκτος

φ ανώ συνεννοούταν μυστικά με τους αρχηγούς της

είχε τα ελαττώματά του: ήταν πεισματάρης, αδιάλ­

εξέγερσης. Αν και το όνομά της δεν αναφέρθηκε

λακτος, μερικές φορές στενόμυαλος, αλλά είχε θάρ­

πουθενά, αυτή η δολοπλόκα και φιλόδοξη γυναίκα

ρος, ήξερε να μιλάει καθαρά και δεν συμπαθούσε

ήταν η ψυχή τω ν μεγάλων γεγονότων που είχαν συ-

τον πρωθυπουργό.Έ τρεξε στο Ιερό Παλάτι, απαίτη­

ντελεστεί.

σε να συγκαλέσουν χω ρ ίς καθυστέρηση τη σύγκλη­

Ό π ω ς κι αν έχει το πράγμα, το π ρ ω ί της 16ης Αυ­

το και εκφράστηκε με τόσο ενεργητική ειλικρίνεια

γούστου 963, ο Ν ικηφόρος Φ ω κάς έκανε την επ ί­

ώστε ο Ν ικηφόρος ανέλαβε ξανά τη διοίκησή του με

σημη είσοδό του στην Κωνσταντινούπολη. Έ φ ιπ ­

εξαιρετικές εξουσίες παρά τις αντιρρήσεις του Βρίγ-

πος, με μεγάλη αυτοκρατορική στολή, διέσχισε τη

γα. Χωρίς καθυστέρηση, ο δομέστικος τω ν σχολών

χρυσή πύλη, και έγινε δεκτός από ολόκληρη την

εγκατέλειψε την πόλη και γύρισε στο στρατηγείο του

πόλη ενώ οι επευφημίες του πλήθους τον χαιρέτι­

στην Καισαρεία: ήταν κύριος της κατάστασης.

ζαν ω ς σωτήρα της αυτοκρατορίας και της χριστια­

Σ’ αυτό τον υπόκω φο πόλεμο των δολοπλοκιώ ν,

νοσύνης. «Το Κράτος ζητάει τον Νικηφόρο σαν βασι­

η θεο φ α νώ δεν είχε φανεί καθόλου. Είναι όμω ς

λέα, φώναζε το ενθουσιώ δες πλήθος στο πέρασμά

πολύ πιθανό ότι βοήθησε το σύμμαχό της όσο μ πο­

του. Το παλάτι περιμένει τον Νικηφόρο. Ο στρατός

ρούσε και υποστήριξε με όλη τη δύναμή της την π α ­

απαιτεί τον Νικηφόρο. Ο κόσμος περιμένει τον Ν ι­

ρέμβαση του πατριάρχη. Επίσης, στα γεγονότα που

κηφόρο. Αυτές είναι οι επιθυμ ίες του παλατιού, του

ακολούθησαν όταν τον Ιούλιο του 963, οι συνθήκες

στρατού, της συγκλήτου, του λαού. Κύριε, λύτρωσέ

υποχρέω σαν τον Φ ωκά να εκδηλω θεί, όταν, α πει­

μας! Ζήτω ο Νικηφόρος!» Διασχίζοντας τη Μέση, έ­

λούμενος ολοένα και περισσότερο από το μίσος του

φθασε στην Αγορά του Κωνσταντίνου, όπου προ­

Βρίγγα και φοβούμενος για τη ζωή του ο στρατηγός,

σευχήθηκε ευλαβικά στην εκκλησία της Θεοτόκου.

παρά τις αντιρρήσεις του, δέχθηκε να ανακηρυχθεί

Μετά, πεζός, ακολουθώντας τον Τίμιο Σταυρό, πήγε

βασιλεύς από τα στρατεύματά του και φόρεσε στο

στην Αγία Σοφία και αφού έγινε δεκτός από τον πα­

στρατόπεδο της Καισαρείας τα πορφυρά παπούτσια,

τριάρχη, πήγε με κεριά στα χέρια να γονατίσει

όταν τέλος, τον Αύγουστο του 963 , έκανε την εμφά­

μπροστά στην αγία τράπεζα. Μετά, μαζί με τον Πο-

νισή του μπροστά στην Κωνσταντινούπολη και μία

λύευκτο ανέβηκε στον άμβωνα και στέφθηκε επίση­

λαϊκή επανάσταση, σαρώνοντας τον Βρίγγα και τους

μα βασιλεύς των Ρω μαίω ν ω ς συναυτοκράτορας

φίλους του άνοιξε στον σφετεριστή τις πύλες της

τω ν δύο νεαρώ ν αυτοκρατόρων Β ασιλείου και

πρωτεύουσας, η θ εο φ α νώ δεν έπαιξε κανένα φανε­

Κωνσταντίνου. Τέλος, μ πήκε στο Ιερό Παλάτι. Για

ρό ρόλο και έδειξε να αφήνει το πεπρω μένο να συ-

να είναι απόλυτα ευτυχισμένος δεν έμενε πια παρά

ντελεστεί. Στην πραγματικότητα όμως, αν ο Ν ικη­

να πάρει την πιο γλυκιά ανταμοιβή που φιλοδοξού­

φόρος Φ ω κάς είχε γίνει φιλόδοξος αν, παρά τους δ ι­

σε, εκείνη που η ελπίδα της είχε οπλίσει το χέρι του

818

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X C

και είχε οδηγήσει τα βήματά του: το μόνο που έμενε

ήταν μεγαλύτερο.Ό πω ς ξέρουμε, ο Πατριάρχης Πο-

ήταν να παντρευτεί τη θεοφ α νώ .

λύευκτος ήταν ένας ά νθρω πος ενάρετος, αυστηρός,

Ορισμένοι χρονογράφοι βεβαιώνουν ωστόσο ότι

χω ρ ίς καμιά συγκατάβαση για τα εγκόσμια από τα ο­

η αυτοκράτειρα απομακρύνθηκε αρχικά από το π α ­

ποία ήταν εντελώς αποκομμένος, που ενδιαφερό­

λάτι κατά διαταγή του νέου κυρίου. Αν αυτό είναι α­

ταν αποκλειστικά για τα προστάγματα και τα συμφέ­

λήθεια, ασφαλώς επρόκειτο για προσποίηση: εδώ

ροντα της Εκκλησίας της οποίας είχε αναλάβει τη

και μερικούς μήνες οι δύο σύμμαχοι είχαν συμφω ­

φύλαξη, και βάζοντας στην υπηρεσία τους αδάμαστο

νήσει. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι ο Ν ικηφ ό­

θάρρος, άκαμπτο πείσμα και φοβερή ειλικρίνεια.

ρος ήταν ερωτευμένος με πάθος με τη νέα γυναίκα

Όταν έγινε πατριάρχης, η πρώ τη πράξη του ήταν να

και επιπ λέον η πολιτική του επέβαλε ένα γάμο που

επιτιμήσει αυστηρά τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο

θα νομιμοποιούσε κατά κάποιο τρόπο τον σφετερι-

Ζ', που ωστόσο ήταν τόσο ευσεβής και έδειχνε τόσο

σμό του. Η θ εο φ α νώ αν και μπορεί να ένιω θε, ό­

σεβασμό για τα θεία: αυτή τη φορά, το άκαμπτο και

π ω ς δηλώ νουν μερικοί συγγραφείς, ελάχιστο εν­

παθιασμένο πνεύμα του εκδηλώ θηκε ακόμη πιο έ­

θουσιασμό γ ι’ αυτό το νέο γάμο, ένιω θε από την

ντονα. Δεν ένιω θε καμιά εχθρότητα για τον Ν ικηφ ό­

πλευρά της ότι ήταν ο μοναδικός τρόπος για να κρα­

ρο, ούτε σκόπευε να προβάλει αντίσταση σ’ ένα σφε­

τήσει την εξουσία και γ ι’ αυτό ήταν έτοιμη για όλα.

τεριστή. Στην επανάσταση του 963 είχε δείξει μεγά­

Έτσι οι δύο σύντροφοι δεν δυσκολεύτηκαν καθόλου

λη αφοσίωση στον Φ ωκά και η στάση του είχε συ-

να πείσουν ο ένας τον άλλο. Ο γάμος τελέστηκε ε π ί­

ντελέσει αρκετά στην πτώ ση του Βρίγγα και στην ε­

σημα στις 20 Σεπτεμβρίου 963, στη Νέα Εκκλησία.

πιτυχία του δομέστικου τω ν σχολών. Στο όνομα

Ο Ν ικηφόρος ήταν πανευτυχής. Ξανάρχιζε ν ’ αγα­

τω ν κανόνω ν όμως, θεωρούσε ανεπίτρεπτο το γάμο

πάει τη ζωή. Ξεχνούσε τις λιτότητες, τα μυστικιστικά

του βασιλέως, χήρου από την πρώ τη του γυναίκα με

όνειρά του, τις υποσχέσεις του, δοσμένος ολόκλη­

μια επίσης χήρα πριγκίπισσα. Και όταν, στην Αγία

ρος στην ευτυχία που του έδινε η κατοχή της θ εο φ α ­

Σοφία, ο Ν ικηφόρος θέλησε σύμφω να με το αυτο­

νώς. Οι φίλοι του οι μοναχοί όμω ς δεν είχαν ξεχά-

κρατορικό του προνόμιο, να διασχίσει τον ιερό πε­

σει το παρελθόν ό π ω ς αυτός. Όταν στη μοναξιά του

ρίβολο του εικονοστασίου και να δεχθεί τη θεία κοι­

Α γίουΌρους, ο Αθανάσιος πληροφορήθηκε τον γά­

νω νία, ο ιεράρχης τον απώ θησε από την αγία τράπε­

μο του αυτοκράτορα, απογοητευμένος και βαθιά ορ­

ζα και, σαν τιμω ρία για το δεύτερο γάμο του, του α­

γισμένος, έτρεξε στην Κ ωνσταντινούπολη/Οταν έγι­

παγόρευσε να πλησιάσει επί ένα χρόνο. Παρά τον ε­

νε δεκτός από τον αυτοκράτορα του μίλησε με τη συ­

κνευρισμό του, ο ηγεμόνας αναγκάστηκε να υ π ο χω ­

νη θισ μ ένη του ειλικρ ίνεια και τον κατηγόρησε

ρήσει μπροστά στην αδιάλλακτη σταθερότητα του

σκληρά για την αθέτηση του λόγου του και για το

πατριάρχη.

σκάνδαλο που προκαλούσε. Ο Φ ωκάς προσπάθησε

Σε λίγο ανέκυψε μια νέα δυσκολία. Κάποιοι απο­

να ηρεμήσει τον μοναχό. Του εξήγησε ότι δεν είχε

κάλυψαν στον Πολύευκτο ότι ο Ν ικηφόρος ήταν α-

δεχθεί το θρόνο για την ευχαρίστησή του, του ορκί­

νάδοχος ενός από τα π α ιδ ιά της θεοφ ανώ ς. Σ ύμφ ω ­

στηκε ότι σκόπευε να ζήσει στο πλευρό της θ εο φ α ­

να με τους εκκλησιαστικούς κανόνες, μια τέτοια

νώ ς σαν αδελφός· του υποσχέθηκε ότι μόλις οι κρα­

πνευματική συγγένεια αποτελούσε απόλυτο εμπό­

τικές υποθέσεις θα του άφηναν λίγο ελεύθερο χρό­

διο για τον γάμο που είχε τελεστεί. Ορθά κοφτά και

νο, θα πήγαινε να συναντήσει τον μοναχό στο μονα­

χω ρ ίς περιστροφές, ο πατριάρχης ζήτησε από τον

στήρι του. Συνόδευσε αυτά τα ω ραία λόγια με πλού­

βασιλέα να διαλέξει ανάμεσα στην απάρνηση της

σια δώ ρα και ο Αθανάσιος, κάπω ς π ιο ήρεμος, γύ­

θεο φ α ν ώ ς και τον αφορισμό. Για έναν ευσεβή άν­

ρισε στο Αγιο Όρος.

θρω πο όπ ω ς ο Φωκάς, μια τέτοια απειλή ήταν εξαι­

Στην Κωνσταντινούπολη, η έκπληξη που προκά-

ρετικά σοβαρή. Ωστόσο η σάρκα ήταν ασθενέστερη:

λεσε ο γάμος δεν ήταν μικρότερη, και το σκάνδαλο

ο Ν ικηφόρος αρνήθηκε να αποχω ριστεί τη θεοφ α-

819

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

νώ , μη διστάζοντας να προκαλέσει έτσι μια φοβερή

του.Ό μω ς ο βασιλεύς δεν είχε πληγω θεί λιγότερο α­

σύγκρουση ανάμεσα στην Εκκλησία και στο Κράτος.

πό αυτή την απόπειρα κατά του γοήτρου του και αυ­

Τελικά όμω ς βρέθηκε μια συμβιβαστική λύση.Έ νας

τή την επιχείρηση κατά του έρωτά του. Δεν συγχώ ­

ιερέας ήρθε να ορκιστεί ότι ο ανάδοχος του πριγκι-

ρησε ποτέ στον Πολύευκτο την άκαιρη επέμβασή

πόπουλου ήταν ο Βάρδας, ο πατέρας του αυτοκράτο­

του και η θεο φ α νώ κράτησε επίσης μνησικακία ε­

ρα και όχι ο Νικηφόρος. Ο Πολύευκτος έβλεπε κα­

ναντίον του ιεράρχη. Και από όλη αυτή την ιστορία

θαρά το ψέμα. Ό μ ω ς ήταν εγκαταλειμμένος από ό­

το μόνο που έμεινε τελικά ήταν μία δυσάρεστη φ ή ­

λους, ακόμη κι από τον κλήρο του. Υποχώρησε

μη για τον αυτοκράτορα και τη γυναίκα του: μερικά

μπροστά στην ανάγκη και προσποιήθηκε ότι π ί­

χρόνια αργότερα, ο Λουιτπράνδος, απηχώ ντας τις

στευε αυτά που του έλεγαν. Μέσα στην απελπισία

φ ήμες που κυκλοφορούσαν στην Κωνσταντινούπο­

του, απαίτησε να εκπληρώ σει ο αυτοκράτορας τη

λη δήλω νε ξεκάθαρα ότι ο γάμος του Νικηφόρου ή­

μετάνοια που του είχε επιβάλει για το δεύτερο γάμο

ταν αιμομιξία.

820

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

i c r r o P i x T H C K V Z X N T IN H C X Y 'T O K P X 'T O P lX C

# T

νας γάμος τόσο αταίριαστος που ξεκινούσε

τσι, σιγά σιγά ο ηγεμόνας, που κάποτε ήταν τόσο α­

Κ ψ Έ με τόσο κακούς οιωνούς, είχε πολλές πι-

γαπητός, έχανε ολοένα και περισσότερο τη δημοτι-

j j

■ ■

θανότητες να έχει κακή εξέλιξη. Και αυτό

κότητά του. Ο λαός, τσακισμένος από τους φόρους,

έγινε πολύ γρήγορα. Και πάλι δεν ξέρουμε όλες τις

μουρμούριζε. Ο κλήρος, που ο Ν ικηφόρος περιόριζε

λεπτομέρειες της ιδιω τικ ή ς ζω ής του αυτοκρατορι-

τα προνόμιά του, οι μοναχοί τω ν ο π ο ίω ν προσπα­

κού ζεύγους στη διάρκεια αυτών τω ν δέκα ετών και

θούσε να μειώσει την τεράστια ακίνητη περιουσία,

ο ρόλος της θεοφ α νώ ς, πάντα διακριτικής και ε π ι­

δεν έκρυβαν τη δυσαρέσκειά τους. Ο πατριάρχης ή­

τήδειας, ήταν περισσότερο φανερός στα παρασκή-

ταν σε ανοιχτή αντίθεση με τον αυτοκράτορα. Στην

νια.Έτσι πρέπει να περιοριστούμε μόνο στις γενικές

πρωτεύουσα ξέσπασαν ταραχές. Ο Ν ικηφόρος προ­

γραμμές της περιπέτειας και της τραγικής καταστρο­

πηλακίστηκε από το λαό, του πέταξαν πέτρες. Και

φ ής στην οποία κατέληξε.

παρά την αξιοθαύμαστη ψυχραιμία που έδειξε σ’ αυ­

Ερωτευμένος με πάθος με τη θεοφ α νώ , ξετρελα­

τή την περίσταση, λίγο έλειψε να χάσει τη ζωή του,

μένος από την ακτινοβόλο ομορφιά της, ο Ν ικηφ ό­

αν οι οικείοι του δεν τον είχαν απομακρύνει εγκαί­

ρος έκανε γ ι’ αυτήν σύμφω να με το επιφυλακτικό

ρως. Τελικά είχε κυριευτεί ξανά από τις κρίσεις μυ­

και σύντομο σχόλιο του ιστορικού Λέοντος του Δια­

στικιστικής θρησκομανίας που τον ενοχλούσαν στο

κόνου «περισσότερα α π ’ όσα έπρεπε». Αυτός ο οικο­

παρελθόν. Κυριευόταν από θλίψη, δεν ήθελε να

νόμος, σοβαρός, αυστηρός άνδρας γέμιζε την ωραία

κοιμηθεί στο αυτοκρατορικό κρεβάτι του και κοιμό­

πριγκίπισσα πολυτελή δώρα, υπέροχες τουαλέτες,

ταν σε μια γω νιά, ξαπλω μένος σ’ ένα δέρμα πά νθη ­

λαμπερά κοσμήματα· την περιέβαλλε με εκθαμβω ­

ρα όπου τοποθετούσαν ένα μαξιλάρι από πορφύρα

τική πολυτέλεια- της δημιουργούσε μια περιουσία

και είχε αρχίσει και πάλι να φοράει κατάσαρκα το

προικίζοντάς την με θαυμάσια κτήματα και κομψές

ράσο του θείου του Μ αλεϊνού. Η ψυχή του ήταν α­

βίλες. «Τίποτα, λέει ο Schlum berger, δεν ήταν πολύ

νήσυχη, ταραγμένη. Φοβόταν για την ασφάλειά του

ακριβό, τίποτα δεν ήταν υπερβολικά όμορφο για να

και είχε κάνει το ανάκτορό του του Βουκολέοντα

το προσφέρει στην πολυαγαπημένη του βασίλισ­

πραγματικό κάστρο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι εξα­

σα». Και το κυριότερο, δεν μπορούσε να κάνει χ ω ­

κολουθούσε να λατρεύει τη θεο φ α νώ και να είναι υ­

ρίς αυτήν. Όταν το 964 έφυγε για το στρατό, πήρε

ποταγμένος στη γλυκιά και μυστική επιρροή της π ε­

μαζί του τη θεο φ α νώ στο στρατόπεδο και για πρώτη

ρισσότερο α π ’ όσο επέτρεπε η σύνεση και η λογική.

ίσω ς φορά στην μακρόχρονη στρατιωτική σταδιο­

Ό μ ω ς η αντίθεση ανάμεσα στον άξεστο στρατιώτη

δρομία του, διέκοψε απότομα την εκστρατεία που

και την κομψή πριγκίπισσα ήταν μεγάλη. Εκείνος

είχε ξεκινήσει για να γυρίσει γρηγορότερα κοντά

την έκανε να πλήττει, κι εκείνη έπληττε. Αυτό επρό-

της.

κειτο να έχει σοβαρές συνέπειες.

Κατά βάθος όμω ς ο γηραιός αυτός στρατιώτης δεν

Ο Ν ικηφόρος είχε έναν ανιψιό, τον Ιω άννη Τζιμι-

ήταν καθόλου αυλικός. Αφού αφοσιώ θηκε για λίγο

σκή. Ή ταν ένας άνδρας σαράντα πέντε χρόνων, κο­

στο πάθος του, ο πόλεμος, ο άλλος έρωτάς του, ανέ­

ντός αλλά καλοφτιαγμένος και πολύ κομψός. Είχε

κτησε πολύ γρήγορα την κυριαρχία του πά νω στην

λευκό δέρμα, γαλανά μάτια, χρυσόξανθα μαλλιά που

ψυχή του και κάθε χρόνο έφευγε για τα σύνορα ό­

στεφάνωναν σαν φωτοστέφανο το πρόσω πό του,

που πήγαινε να πολεμήσει τους Άραβες, τους Βουλ­

κόκκινα γένια, λεπτή μύτη, ένα τολμηρό βλέμμα που

γάρους, τους Ρώσους και τώρα πια δεν έπαιρνε μαζί

δεν φοβόταν τίποτα και δεν χαμήλω νε μπροστά σε

του τη θεοφ α νώ . Μετά προσπαθούσε να κάνει ευ­

κανέναν. Δυνατός, επιδέξιος, ευκίνητος, γενναιόδω ­

συνείδητα τη δουλειά του ω ς αυτοκράτορας. Και έ­

ρος και μεγαλοπρεπής και επιπλέον λίγο γλεντζές, ή-

821

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P I X G

ιαν εξαιρετικά γοητευτικός. Μέσα στην πλήξη όπου

στερείται τις υπηρεσίες ενός τέτοιου άνδρα και πολύ

σερνόταν η ζωή της, φυσικά άρεσε στη θεοφ ανώ .

επιτήδεια, για να απομακρύνει από το μυαλό του Νι­

Και τότε το πάθος την οδήγησε στο έγκλημα. Ο Τζιμι-

κηφόρου τις υποψίες που θα μπορούσε να ξυπνήσει

σκής ήταν φιλόδοξος. Εξάλλου τον είχε ενοχλήσει

η υπερβολικά έκδηλη συμπάθεια για τον Ιωάννη,

πολύ η ατίμωση που είχε υποστεί πρόσφατα. Μετά

προσποιήθηκε π ω ς σχεδίαζε να τον παντρέψει με

από ένα πολεμικό επεισόδιο, ο αυτοκράτορας τον εί­

κάποια συγγενή της.Ό πω ς πάντα, ο βασιλεύς υπέκυ­

χε καθαιρέσει από το αξίωμα του δομέστικου των

ψε στις επιθυμίες της γυναίκας του. Ή ταν αυτό που

σχολώ ν της Ανατολής και τον είχε καλέσει να απο­

περίμενε εκείνη. Ο Ιω άννης ξανάφυγε για την Κων­

συρθεί στα κτήματά του. Το μόνο που σκεφτόταν ή­

σταντινούπολη. Χάρη στους συνεργάτες που είχε εξα­

ταν να πάρει εκδίκηση για μια προσβολή που θεω ­

σφαλίσει επιτήδεια η θεο φ α νώ στο παλάτι, οι δύο ε­

ρούσε άδικη. Η θεοφ α νώ από την πλευρά της είχε

ραστές ξαναειδώθηκαν στο ίδιο το παλάτι, χω ρίς ο

κουραστεί πολύ από τον Νικηφόρο. Η καλή συνεν­

Νικηφόρος να υποψιαστεί τίποτα, και κανόνισαν τα

νόηση του παρελθόντος είχε δώσει τη θέση της σε

προκαταρκτικά της συνωμοσίας τους. Δεν επρόκειτο

μνησικακίες

για τίποτα λιγό­

και υποψίες. Η

τερο από τη δο­

αυτοκράτειρα

λο φ ο νία

είχε φτάσει σε

βασιλέως. Ανά­

σημείο να προ­ σ ποιείται

ι\

u&M'fM'fTwLM'I

ότι

του

μεσα στους δυσαρεστημένους

φοβόταν μια α­

στρατηγούς,

πόπειρα εκ μέ­

Ιω άννης βρήκε

ρους του συζύ­

εύκολα συνενό­

γου της κατά της

χους.

ζωής των γιω ν

πολλές συζητή­

της. Επίσης, ο

σεις

/lif-rί*‘'L'VZ iS'hi.Mip,

χω ρ ισ μ ό ς από

t>J>

τον εραστή της

Έ γινα ν ανάμεσα

στους συνω μό­ τες, τον Τζιμι-

τη γέμιζε ανυ­ πομ ονη σ ία . Ο

*&0i’

ο

σκή και την αυ­ Δολοφονία του Νικηφόρου Φωκά από τον Ιωάννη Τζιμισκή (969).

Τζιμισκής φ αί­

τό κράτειρα. Τε­ λικά, χάρη στη

νεται ότι υπήρξε ο μεγάλος και ασφαλώς ο μόνος

συνενοχή του γυναικωνίτη, ένοπλοι άνδρες έφθα-

πραγματικός έρωτας της ζωής της. Κάτω από αυτές

σαν μέχρι το παλάτι και κρύφτηκαν στα διαμερίσμα­

τις συνθήκες γλίστρησε χω ρ ίς να το καταλάβει προς

τα της Αυγούστας.

την ιδέα του πιο φρικτού εγκλήματος.

Ό π ω ς διηγείται ο Ιω άννης ο Διάκονος, που μας έ­

Από τότε που ο Νικηφόρος είχε γυρίσει από τη Συ­

χει αφήσει μια πολύ συναρπαστική αφήγηση του

ρία στις αρχές του 969, βασανιζόταν από σκοτεινά

δράματος, ήταν αρχές Δεκεμβρίου. Ο φόνος είχε ορι­

προαισθήματα.Έ νιω θε γύρω του συνωμοσίες να ε­

στεί για τη νύχτα της 1Οης προς την 11 η του μηνός.

τοιμάζονται στο σκοτάδι. Ο θάνατος του γηραιού πα­

Την προηγούμενη ημέρα, αρκετοί από τους συνω μό­

τέρα του, του καίσαρα Βάρδα Φωκά, είχε κάνει ακό­

τες, κρυμμένοι κάτω από γυναικεία ρούχα, μπήκαν

μη μεγαλύτερη τη θλίψη του. Ωστόσο αγαπούσε ακό­

στο Ιερό Παλάτι με τη βοήθεια της θεοφανώ ς. Αυτή

μη τη θεοφ α νώ . Εκείνη μεταχειρίστηκε ύπουλα την

τη φορά, κάποιος έδωσε μια μυστηριώδη συμβουλή

επιρροή της για να ανακαλέσει τον Τζιμισκή στην

στον αυτοκράτορα και ο Νικηφόρος διέταξε έναν α­

αυλή. Τόνισε στον αυτοκράτορα πόσο κακό ήταν να

πό τους αξιωματικούςτου να βάλει να ψάξουν τα δια­

822

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T~HC K Y Z X N T IN H C Χ Υ ΊΓ Ο Κ ΡΧ ΤΌ ΡΙΧ Ο

μερίσματα τω ν γυναικών. Ό μω ς, είτε γιατί δεν έψα­

γυναικω νίτη, που ήξερε τις συνήθειες του Ν ικηφ ό­

ξαν προσεκτικά, ή γιατί δεν θέλησαν να βρουν τίπο­

ρου, έδειξε στους συνωμότες τον βασιλέα που κειτό-

τα, δεν ανακάλυψαν κανένα. Στο μεταξύ, είχε νυχτώ ­

ταν σε μια γω νιά, κοιμισμένος πάνω στο δέρμα του

σει: δεν περίμεναν παρά μόνο τον Τζιμισκή για να

πάνθηρα. Ρίχνονται μανιασμένα επάνω του. Ακού-

χτυπήσουν.Έ νας φόβος κυρίευσε τότε τους συνωμό­

γοντας το θόρυβο ο Φ ω κάς ξυπνάει και σηκώνεται.

τες: αν ο αυτοκράτορας κλεινόταν στο δωμάτιό του,

Με μια σπαθιά ένας από τους συνωμότες του ανοί­

αν χρειαζόταν να παραβιάσουν την πόρτα του, αν ξυ­

γει το κεφάλι από την κορυφή του κρανίου ω ς την

πνούσε από το θόρυβο, δεν θα χάνονταν όλα; Η θ ε ο ­

καμάρα τω ν φρυδιώ ν. Καταματωμένος, ο άτυχος

φανώ, με τρομαχτική ψυχραιμία, ανέλαβε να παρα­

άνδρας φώναζε: «θεοτόκε, βοήθησέ με!» Χωρίς να

μερίσει το εμπόδιο. Πήγε αργά το βράδυ να βρει τον

τον ακούσουν, οι δολοφόνοι τον σέρνουν στα πόδια

Νικηφόρο στο διαμέρισμά του, συζήτησε φιλικά μα­

του Τζιμισκή, που τον βρίζει και με μια βίαιη κίνη­

ζί του και μετά, με το πρόσχημα ότι θα πήγαινε να δει

ση του ξεριζώνει τη γενειάδα. Ακολουθώντας το πα­

μερικές νεαρές Βουλγάρες που βρίσκονταν για επ ί­

ράδειγμα του αρχηγού τους, όλοι ρίχνονται πάνω

σκεψη στο Παλάτι, βγήκε έξω, λέγοντας ότι θα γύριζε

στον δύστυχο μισοπεθαμένο άνδρα που αναπνέει

σε λίγο και παρακαλώντας τον σύζυγό της ν ’ αφήσει

με δυσκολία. Τελικά, με μια κλωτσιά ο Ιω άννης τον

την πόρτα ανοιχτή, θ α την έκλεινε εκείνη γυρίζο­

ρίχνει κάτω και τραβώντας το ξίφος του του καταφέ­

ντας. Ο Ν ικηφόρος δέχθηκε και όταν έμεινε μόνος,

ρει ένα φοβερό χτύπημα στο κρανίο. Μ’ ένα τελευ­

προσευχήθηκε για λίγο και μετά αποκοιμήθηκε.

ταίο χτύπημα, ένας άλλος από τους συνωμότες τον

Ή ταν περίπου έντεκα το βράδυ. Έ ξω χιόνιζε και ο

αποτελειώνει. Ο αυτοκράτορας πέφτει νεκρός, λου­ σμένος στο αίμα του.

αέρας φυσούσε μανιασμένα στον Βόσπορο. Με μια μικρή βάρκα, ο Ιω άννης Τζιμισκής έφτασε στην έ­

Στο θόρυβο της πάλης, οι στρατιώτες της φρουράς

ρημη αποβάθρα που απλωνόταν κάτω α π ’ τους τοί­

τρέχουν αλλά είναι πολύ αργά. Από ένα παράθυρο

χους του αυτοκρατορικού κάστρου στον Βόσπορο.

τους έδειξαν ανάμεσα στους πυρσούς, το κομμένο

Μ’ ένα καλάθι στερεωμένο στην άκρη ενός σχοινιού

και ματωμένο κεφάλι του κυρίου τους. Αυτό το τρα­

τον ανέβασαν στο γυναικω νίτη και οι συνωμότες με

γικό θέαμα έκοψε κάθε διάθεση για αντίσταση. Ο

επικεφ αλής τον αρχηγό τους, μπήκα ν στο δωμάτιο

λαός ακολούθησε το παράδειγμα της αυτοκράτει-

του ηγεμόνα. Για μια στιγμή επικράτησε αναστάτω­

ρας: δόθηκε στον Τζιμισκή και τον ανακήρυξε αυτο­

ση: το κρεβάτι ήταν άδειο. Ό μ ω ς ένας ευνούχος του

κράτορα.

823

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΑΤΟ

ICTTOPIX X H C K Y Z X N T IN H C ΧΥΊΓΟΚΡΧΊΓΟΡΙΧΟ

Φ θεο φ α νώ που είχε ετοιμάσει τα πάντα, που

που διηύθυνε την πολιτική του νέου βασιλείου, ο

είχε οδηγήσει σχεδόν από το χέρι τους δολο­

παρακοιμώ μενος Βασίλειος, έβαλε τέλος στην τολ­

φόνους, λογάριαζε να κερδίσει από το φόνο.

μηρή απόπειρα της γοητευτικής ηγεμονίδας. Χωρίς

Αλλά η ιστορία έχει μερικές φορές ηθική: η βασί­

να σεβαστεί την ιερότητα του χώρου, την απομάκρυ­

λισσα δεν άργησε να το καταλάβει.

νε βίαια από τη Μεγάλη Εκκλησία και αποφάσισε

Η

Γ ία μια ακόμη φορά ο πατριάρχης Πολύευκτος έ­

να σταλεί στην Αρμενία, σε πιο μακρινή εξορία. Το

δειξε την αδάμαστη ενεργητικότητά του. Είχε έρθει

μόνο που κατάφερε ήταν να ξαναδεί προτού φύγει

σε ανοιχτή σύγκρουση με τον πεθαμένο βασιλέα.

για τελευταία φορά τον άνθρω πο για τον οποίο είχε

Ωστόσο όταν ο Ιω άννης παρουσιάστηκε στις πύλες

θυσιάσει τα πάντα και ο οποίος την εγκατέλειπε.

της Αγίας Σοφίας για να φορέσει το αυτοκρατορικό

Αυτή η τελευταία συνάντηση, στην οποία ο παρα­

στέμμα στη Μεγάλη Εκκλησία, ο ιεράρχης, άκα­

κοιμώ μενος πήρε την προφύλαξη να παρευρεθεί

μπτος, του απαγόρευσε την είσοδο, επειδή ήταν λε­

ω ς τρίτος, ήταν, ό π ω ς φαίνεται, εξαιρετικά βίαιη. Η

ρω μένος με το αίμα του συγγενή και κυρίου του και

θεο φ α νώ έβρισε σκληρά τον Τζιμισκή και μετά, μέ­

του δήλω σε ότι δεν θα μπορούσε να ξαναμπεί κάτω

σα σ’ ένα παροξυσμό οργής, ρίχτηκε με σφιγμένες

από τους ιερούς τρούλους όσο οι δολοφόνοι δεν θα

γροθιές πάνω στον υπουργό. Χρειάστηκε να την α­

είχαν τιμω ρηθεί και η θεο φ α νώ δεν είχε διω χθεί

πομακρύνουν διά της βίας από την αίθουσα τω ν α­

από το παλάτι. Ανάμεσα στον θρόνο και στην ερω­

κροάσεων. Η ζωή της είχε τελειώσει.

μένη του, ο Τζιμισκής δεν δίστασε ούτε στιγμή.

Τι απέγινε στη θλιβερή εξορία της; Τι υπέφερε στο

Αρνήθηκε κάθε συμμετοχή στο έγκλημα και για να

μακρινό μοναστήρι όπου έσερνε τη ζωή της μακριά

αποδείξει την αθωότητά του, σύμφω να με τις διατα­

από τη λάμψη της αυλής, μακριά από τις κομψότη­

γές του Πολύευκτου, κατήγγειλε τους συνενόχους

τες του Ιερού Παλατιού, με την πίκρα τω ν χαμένω ν

του και θυσίασε τη θεοφ α νώ . Εκείνη είχε ονειρευ­

ελ π ίδω ν και τη θλίψη για τη χαμένη εξουσία της;

τεί να παντρευτεί τον άνδρα που αγαπούσε, να μοι­

Δεν το ξέρουμε. Πάντως, αν ήταν ένοχη, πλήρω σε

ραστεί μαζί του την εξουσία που της ήταν τόσο προ­

σκληρά για τα λάθη της. Έ μεινε έξι χρόνια στη μο­

σφιλής: ο ίδιος ο εραστής της αποφάσισε την πτώση

ναξιά της, ώ ς την ημέρα του θανάτου του Τζιμισκή.

της. Την έστειλε εξορία στις Π ριγκιπονήσους, σ’ ένα

Τότε, το 976, ανακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη

από τα μοναστήρια της Πρώτης.

κοντά στους γιους της που είχαν γίνει κάτοχοι της υ­

Δραστήρια καθώς ήταν όμως, και νιώ θοντας πά­

πέρτατης εξουσίας. Αλλά είτε γιατί η υπερηφάνεια

ντοτε όμορφη - ήταν μόλις είκοσι εννέα χρόνω ν - η

της είχε τσακίσει και η φιλοδοξία της είχε σβήσει, ή

θ εο φ α νώ δεν δέχθηκε στωικά την ατίμωσή της.

πράγμα που είναι και το πιθανότερο, γιατί ο παρα­

Μ ερικούς μήνες αργότερα, δραπέτευε από τη φυλα­

κοιμώ μενος Βασίλειος, που είχε διατηρήσει την

κή της, και έτρεχε να ζητήσει καταφύγιο στο άσυλο

παντοδυναμία του, επέβαλε αυτό τον όρο κατά την ε­

της Αγίας Σοφίας. Στηριζόταν άραγε στην αγάπη του

πιστροφή της, φαίνεται ότι δεν έπαιξε πια κανένα

εραστή της;Ή λπιζε ότι μόλις ξεπεραστούν οι πρώτες

ρόλο στο Κράτος. Πέθανε με άγνωστο τρόπο στο πα­

δυσκολίες ο ευγνώ μω ν Τζιμισκής θα την ξανάπαιρ-

λάτι, δεν ξέρουμε καν πότε, και έτσι ώ ς το τέλος το

νε κοντά του; μ ή π ω ς κολακευόταν να πιστεύει ότι έ­

πεπρω μένο αυτής της φιλόδοξης, γοητευτικής και

να βλέμμα της ήταν αρκετό για να τον ξανακατακτή-

διεστραμμένης πριγκίπισσας διατηρεί κάτι το αινιγ­

σεΐ; Είναι πιθανό. Αλλά ο παντοδύναμος υπουργός

ματικό και μυστηριώδες.

824

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ZCDH Η ΠΟΡψΥΡΟΓΘΝΝΗΤΗ

825

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX G

O

Τ

ον Νοέμβριο ίου 1028, ο Κωνσταντίνος

και ότι άφηνε σαν μοναδικές κληρονόμους του τρεις

Η ', αυτοκράτορας του Βυζαντίου, ν ιώ θ ο ­

ανύπαντρες κόρες.

ντας πολύ άρρωστος και έχοντας περάσει

Οι κόρες του ονομάζονταν Ευδοκία, Ζωή και θ ε ο ­

τα εξήντα, σκέφτηκε ότι ήταν καιρός να ρυθμίσει τη

δώρα. Η ιστορία μας διδάσκει ελάχιστα πράγματα

διαδοχή του. Ίσ ω ς απορήσει κανείς γιατί, αφού ή­

για την πρωτότοκη, την Ευδοκία.Ή ταν μια γυναίκα

ταν ο τελευταίος αρσενικός εκπρόσω πος της μακε­

με απλά γούστα, μέτρια ευφυΐα και μέτρια ομορφιά:

δο νική ς δυναστείας, ο Κωνσταντίνος Η ' δεν σκέ­

μια αρρώστια που είχε πάθει όταν ήταν π α ιδ ί είχε

φτηκε νωρίτερα να δώσει τέλος σε μια τόσο σημα­

καταστρέψει για πάντα το πρόσω πό της.Έτσι μπήκε

ντική και τόσο απαραίτητη υπόθεση. Ο λόγος ήταν

πολύ νω ρ ίς σε μοναστήρι και κανείς δεν ξανάκουσε

ότι ο Κωνσταντίνος Η ', σ’ όλη του τη ζωή, δεν είχε

να γίνεται λόγος γ ι’ αυτήν. Οι δυο αδελφές της ήταν

ποτέ σκεφτεί τίποτα.

διαφορετικοί τύποι και ενδιαφέρουσες με πολύ δια­

Συναυτοκράτορας του αδελφού του Βασιλείου α­

φορετικό τρόπο. Και οι δύο όμ ω ς είχαν ωριμάσει

πό τα πα ιδικά του χρόνια, είχε ζήσει επί πενήντα

αργά μέσα στο σκοτάδι του γυναικωνίτη. Ούτε ο θεί­

χρόνια στη σκιά αυτού του ενεργητικού και ισχυρού

ος τους Βασίλειος, που τις αγαπούσε πολύ, αλλά

ηγεμόνα, χω ρ ίς ν ’ ανησυχεί καθόλου για τις δη μ ό­

που ό π ω ς φαίνεται έτρεφε κάποια περιφρόνηση για

σιες υποθέσεις και παίρνοντας από την εξουσία μό­

τις γυναίκες - ο ίδιος δεν παντρεύτηκε ποτέ - ούτε ο

νο τα πλεονεκτήματα και τις απολαύσεις της. Μετά,

πατέρας τους Κωνσταντίνος δεν είχαν φροντίσει να

όταν ο θάνατος του Βασιλείου τον έκανε μοναδικό

τις αποκαταστήσουν. Το 1028 ήταν πολύ μεγάλες σε

κύριο της αυτοκρατορίας, δεν είχε εγκαταλείψει τις

ηλικία: η Ζωή ήταν πενήντα χρόνω ν και η θ ε ο δ ώ ­

παλιές και προσφ ιλείς συνήθειές του και, ό π ω ς

ρα λίγο νεώτερη.

πριν, εξακολουθούσε να τα αφήνει όλα στην τύχη.

Σ’ αυτές τις δύο λίγο ώ ριμες πριγκίπισσες επρό-

Πολύ σπάταλος, είχε ξοδέψει τις οικονομίες που εί­

κειτο να περιέλθει ο θρόνος μετά τον Κωνσταντίνο

χε συγκεντρώσει υπομονετικά ο συνετός αδελφός

Η '. Ωστόσο, μόλο που, μετά την άνοδο στο θρόνο

του. Φ ίλος της απόλαυσης και του φαγητού - δια-

της μακεδονικής δυναστείας, η αρχή της νομιμότη­

κρινόταν στη ρύθμιση του μενού ενός γεύματος και

τας είχε σημειώ σει αρκετή πρόοδο στο Βυζάντιο ώ ­

δ ενπ α ρ έλειπε μερικές φορές να επινοεί σάλτσες δ ι­

στε κανείς να μην ενοχλείται βλέποντας την αυτο­

κής του έμπνευσης - και είχε δοθεί με τόσο πάθος

κρατορία να περνάει σε γυναικεία χέρια, ο βασιλεύς

σ’ αυτές τις απολαύσεις ώστε είχε προσβληθεί από

σκέφτηκε ότι κάτω α π ’ αυτές τις δύσκολες συνθή­

ποδάγρα σε σημείο που να μην μπορεί σχεδόν να

κες, ένας άνδρας δεν θα ήταν περιττός στο παλάτι

περπατήσει. Ακόμη, λάτρευε τον Ιππόδρομο, π α ­

και βιάστηκε να αναζητήσει για την κόρη του Ζωή,

θιαζόταν για τις έριδες του τσίρκου, ήταν τρελά ερω­

που την προτιμούσε και που του φαινόταν καταλλη­

τευμένος με τις μάχες μεταξύ ζώω ν και τα θεάματα.

λότερη για την εξουσία, ένα σύζυγο που θα κρατούσε

Τέλος, αγαπούσε το π α ιχνίδι και όταν κρατούσε ζά­

το ρόλο του βασιλικού συζύγου δίπλα στην ηγεμονί­

ρια στα χέρια του ξεχνούσε τα πάντα, τους πρεσβευ­

δα. Σκέφτηκε έναν ευγενή Αρμένιο, που ονομαζό­

τές που έπρεπε να δεχθεί και τις υποθέσεις που έ­

ταν Κωνσταντίνος Δαλασσηνός και έστειλε να τον

πρεπε να φροντίσει. Ξεχνούσε ακόμη και την αγα­

καλέσουν. Ό μ ω ς ο Κωνσταντίνος βρισκόταν στα

πημένη του απόλαυση, το φαγητό, και περνούσε νύ­

κτήματά του, μακριά από την πρωτεύουσα και ο

χτες ολόκληρες παίζοντας. Καταλαβαίνουμε εύκολα

χρόνος πίεζε. Αλλάζοντας γνώ μη ο αυτοκράτορας α­

ότι ανάμεσα σε τόσες συναρπαστικές ασχολίες είχε

πευθύνθηκε τότε στον έπαρχο της πόλης, τον Ρωμα­

ξεχάσει ότι ήταν ο τελευταίος άνδρας της γενιάς του

νό Αργυρό. Ή ταν άνθρω πος ευγενικής καταγωγής

826

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

Κωνσταντίνος ο Μ ονομάχος (1042-1055)

827

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

και ωραίος, παρόλο που είχε περάσει ία εξήντα. Δυ­

κό του οποίου, ή μάλλον οι αναμνήσεις του από την

στυχώς ήταν παντρεμένος, αγαπούσε τη γυναίκα του

ιστορία της εποχής του, δημοσιεύθηκε πριν από τριά­

κι εκείνη τον λάτρευε. Αυτή η δυσκολία δεν σταμά­

ντα περίπου χρόνια.

τησε τον Κωνσταντίνο Η '.Ό τα ν ήθελε κάτι, είχε με­

Οικείος της αυτοκράτειρας, μυημένος ω ς μέγας θα­

θόδους και επιχειρήματα που του επέτρεπαν να το

λαμηπόλος και υπουργός σε όλες τις δολοπλοκίες

πετύχει. Κάλεσε τον Ρωμανό να διαλέξει ανάμεσα

της αυλής, περίεργος για όλα τα θεάματα, διψασμέ-

στο γάμο και στην τύφλωση και για να κάμψει πιο

νος για κουτσομπολιό, ο Ψελλός αποκάλυψε με α­

γρήγορα την αντίστασή του και κυρίως την αντίστα­

ξιοθαύμαστη συγκαταβατικότητα και μερικές φορές

ση της γυναίκας του, προσποιούμενος βίαιο θυμό

με μεγάλη ελευθεροστομία, όλα όσα άκουσε να λέγο­

διέταξε να συλλάβουν τον έπαρχο. Στο άκουσμα αυ­

νται γύρω του. Δεν υπάρχει ούτε ένα μυστικό στο ο­

τής της είδησης, η γυναίκα του Ρωμανού, πολύ συ­

ποίο να μη διείσδυσε, ούτε μια λεπτομέρεια, ακόμη

γκινημένη, κατάλαβε π ω ς έπρεπε να εξαφανιστεί αν

και η πιο οικεία, που να μη βρήκε τρόπο να τη μά­

ήθελε να σώσει

θει. Και επειδή

τον σύζυγό της.

είχε πολύ πνεύ­

Μ πήκε στο μο­

μα,

ναστήρι και ο

πονηριά, η αφή­

Ρω μ ανός

πα­

γηση που κάνει

ντρεύτηκε

τη

γ ι’ αυτά τα γεγο­

Ζωή. Τρεις ημέ­

νότα είναι από

ρες αργότερα, ο

τα πιο πικάντι­

Κωνσταντίνος

κα και απολαυ­

Η' πέθαινε, με

στικά πράγματα

την ψυχή του ή­

που μπορεί να

συχη και οι δύο

βρει

κόρες του με τον

Α σφαλώ ς

γαμπρό του ανα­

πρέπει να παίρ­

λάμβαναν τα η­

νει κανείς κατά

ν ία

γράμμα τα όσα

της

αυτο­

κρατορίας.

χιούμορ,

κανείς. δεν

διηγείται. Μερι­

Ε πί περισσό­

κές φορές αλλοι­

τερο από ένα τέταρτο του αιώνα, η Ζωή η Πορφυρο­

ώ νει παράξενα τα γεγονότα, όταν η πολιτική, όπου έ­

γέννητη επρόκειτο να γεμίσει το αυτοκρατορικό πα­

παιξε πολύ μεγάλο ρόλο, ανακατεύεται πολύ άμεσα

λάτι με τις σκανδαλώδεις περιπέτειές της, και η ιστο­

με την ιστορία. Εκτός απ’ αυτό όμω ς είναι πολύ ειλι­

ρία της είναι ασφαλώς μια από τις πιο πικάντικες που

κρινής και επειδή η φυσική του περιέργεια, που κυ­

μας μετέφεραν τα βυζαντινά χρονικά και μία από τις

νηγάει πάντα το παραμικρό γεγονός, τον έκανε ν ’ α­

περισσότερο γνωστές. Ενώ για τις περισσότερες ηγε-

νοίγει εγκαίρως πολύ προσεκτικά τα μάτια του, είναι

μονίδες που βασίλεψαν στο Ιερό Παλάτι έχουμε τόσο

γενικά άριστα πληροφορημένος. Κι ακόμη είναι με­

λίγες πληροφορίες ώστε να μπορούμε μετά βίας να

γάλη καλοτυχία, ανάμεσα σε τόσους στεγνούς και

τις σκιαγραφήσουμε, αντίθετα η Ζωή μας παρουσιά­

πληκτικούς χρονογράφους να βρίσκει κανείς επιτέ­

ζεται μέσα σ’ ένα λαμπρό φως. Είχε την καλή τύχη -

λους έναν ταλαντούχο άνθρω πο που ξέρει να βλέπει

για μας - να έχει ω ς ιστορικό έναν από τους ευφυέ­

και να γράφει, ένα μάστορα στη δύσκολη τέχνη του

στερους και πιο αξιόλογους ανθρώ πους που γέννησε

να ζωγραφίζει προσω πογραφίες και να δίνει ζωντά­

το Βυζάντιο: αυτός ήταν ο Μ ιχαήλ Ψελλός, το χρονι­

νια στις μορφές, έναν ασύγκριτο αφηγητή πικάντι­

828

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX ΊΓΗΟ K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

κω ν ανεκδότων. θ α μπορούσαμε να πούμε χω ρίς να

Και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο χαρακτήρας του

υπερβάλλουμε πολύ ό π ο Ψελλός θυμίζει τον Βολ-

δεν είναι καθόλου αντάξιος του πνεύματός του. Με

ιαίρο. Πράγματι, όπω ς ο Βολιαίρος, ασχολήθηκε με

τη μετριότητα της ψυχής του, με την αγάπη του για τη

ία πάντα, έγραψε για τα πάντα. Εκτός από την ιστορία

δολοπλοκία, με τις δουλοπρεπείς κολακείες, τις α­

του, έχουμε α π ’ αυτόν εκατοντάδες μικρά έργα για τα

πότομες και σκανδαλώ δεις μεταστροφές, και την τα­

πιο διαφορετικά θέματα, λόγους και ποιήματα, επ ι­

πεινότητα των π α λ ινω δ ιώ ν του, με την παιδιάστικη

στολές και φυλλάδια, πραγματείες περί φιλοσοφίας

και νοσηρή ματαιοδοξία του, ο Ψελλός είναι ένας

και έργα περί φυσικής, έργα αστρονομίας, φυσιολο­

τέλειος εκπρόσω πος του κόσμου της αυλής, του

γίας ή ακόμη και δαιμονολογίας. Και παντού, όπω ς

«σάπιου» Βυζάντιου όπου έζησε. Αλλά σε αντάλλαγ­

ο Βολταίρος, πρόσθεσε μια καυστική γλώσσα, ένα

μα, μας έκανε να γνω ρίσουμε τόσο καλά αυτή την

διαβολεμένο πνεύμα και μια τεράστια περιέργεια.

κοινω νία, ώστε είναι πραγματικά ανεκτίμητος. Σ’

Με την τόλμη της σκέψης του, με την πρωτοτυπία

αυτό το βιβλίο θα επανερχόμαστε συνεχώ ς σ’ αυτή

των ιδεώ ν του, ο Ψελλός υπήρξε ένας από τους πιο ε-

την αφήγηση και στο βιβλίο του επίσης θα πρέπει

ξέχοντες ανθρώ πους της εποχής του. Με την αγάπη

να παραπέμψ ω μερικές φορές τον αναγνώστη όταν

του για την κλασική αρχαιότητα και την πλατω νική

η απόδοση στα γαλλικά τω ν ανεκδότων, που είναι

φιλοσοφία, είναι, τον 9ο αιώνα, σαν ένας πρόδρο­

πάντοτε πνευματώ δη και ευχάριστα, θα είναι υπερ­

μος της Αναγέννησης.

βολικά δύσκολη.

829

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ

Τ

φιά που ήταν ήδη υποχρεω μένη να αμυνθεί.

η στιγμή που, μαζί με τον σύζυγό της Ρω­ μανό, η Ζωή ανέβαινε στο θρόνο του Βυζα­

Γυναίκα με μέτρια ευφυΐα και εντελώς αμόρφωτη,

ντίου, ήταν, ό π ω ς λένε, πολύ γοητευτική

η Ζωή ήταν ζωηρή και ευέξαπτη. Με ανέμελο και ε­

ακόμη, παρά τα πενήντα χρόνια της. Ο Ψελλός, που

λαφρύ χέρι, αποφάσιζε για ζωή και για θάνατο, έτοι­

τη γνώ ρισε καλά, έχει σχεδιάσει μία πολύ ενδιαφ έ­

μη ν ’ αλλάξει γνώ μη σε κάθε στιγμή, χω ρ ίς πολλή

ρουσα προσω πογραφία της. Φαίνεται ότι έμοιαζε

λογική ή σταθερότητα, και χειριζόταν τις υποθέσεις

στον θείο της Βασίλειο: είχε μεγάλα μάτια που

του κράτους με την ίδια επιπολαιότητα ό π ω ς τις τέρ­

σκιάζονιαν από πυκνά φρύδια, λίγο γαμψή μύτη, υ­

ψεις του γυναικω νίτη. Παρά την ομορφιά της, ήταν

πέροχα ξανθά μαλλιά. Το δέρμα της και ολόκληρο

γενικά πολύ ανίκανη ηγεμονίδα, λίγο κουτή, πολύ

το σώμα της ήταν εκθαμβωτικά λευκό. Ολόκληρο

ματαιόδοξη, ιδιότροπη, ευμετάβλητη, πολύ δεκτική

το πρόσω πό της αποκάλυπτε ασύγκριτη χάρη και

στις κολακείες. Τα κομπλιμέντα την ενθουσίαζαν.

αρμονία. «Ό ποιος δεν ήξερε την ηλικία της, λέει ο

Της άρεσε πολύ να της μιλάνε για την αρχαιότητα

Ψελλός, θα πίστευε ότι έβλεπε μια πολύ νέα κοπέ­

της οικογένειάς της και τη δόξα του θείου της Βασι­

λα». Δεν είχε ούτε μια ρυτίδα: «Όλα σ’ αυτήν, κατά

λείου και ακόμη περισσότερο να της μιλάνε για την

τα λεγάμενα του ιστορικού, ήταν πολύ γεμάτα και

ίδια. Είχε γίνει ένα είδος π α ιχνιδιο ύ ανάμεσα στους

γυαλιστερά». Μέτριου αναστήματος, αλλά ευκίνητη

αυλικούς να την κάνουν να πιστεύει ότι δεν μπο­

και καλοφτιαγμένη, είχε πολύ κομψή γραμμή. Και

ρούσε κανείς να τη δει χω ρ ίς να νιώ σει αμέσως κε­

αν και αργότερα πάχυνε λίγο το σώμα της παρέμει­

ραυνοβόλο έρωτα. Σπάταλη για τον εαυτό της, ανόη­

νε θαυμαστά νεανικό ώ ς το τέλος. Στα εβδομήντα

τα γενναιόδω ρη για τους άλλους, έδειχνε μεγάλη α­

δύο χρόνια της, όταν τα τρεμάμενα χέρια της και η

πλοχεριά αλλά όταν χρειαζόταν ήξερε να είναι ανε­

γερτή της πλάτη πρόδιναν τα γηρατειά της, «το πρό­

λέητη και σκληρή. Τέλος, σαν καλή Βυζαντινή, ήταν

σω πό της, δηλώ νει ο Ψελλός, έλαμπε με μια ολό­

ευσεβής, αλλά με την εντελώς εξωτερική ευλάβεια

φρεσκη ομορφιά». Τέλος, είχε μεγάλο αέρα και

που καίει λιβάνι μπροστά στις εικόνες και ανάβει τα

πραγματικά αυτοκρατορικό παράστημα. Ωστόσο

κεριά στους βωμούς. Και κυρίως ήταν πολύ τεμπέ­

δεν αρεσκόταν υπέρμετρα στις απαιτήσεις του τελε­

λα. Ωι δημόσιες υποθέσεις της έφερναν πλήξη. Τα

τουργικού. Ενδιαφερόταν πολύ για την ομορφιά της

γυναικεία έργα δεν την ενδιέφεραν καθόλου. Δεν

και προτιμούσε να φοράει απλά ρούχα παρά τα βα­

της άρεσε ούτε να κεντάει, ούτε να υφαίνει, ούτε να

ριά χρυσοκέντητα ρούχα που επέβαλλε η ετικέτα

κλώθει. Έ μενε ατελείωτες ώρες αργή. Και βλέπο-

και το διάδημα και τα πολυτελή κοσμήματα· σύμ­

ντάς την έτσι καταλαβαίνουμε ότι ο θείος της Βασί­

φ ω να με την έκφραση του βιογράφου της «τύλιγε

λειος, τόσο δραστήριος και ακούραστος, αν και την

το ω ραίο σώμα της μ’ ένα ελαφρύ φόρεμα». Αντίθε­

αγαπούσε πολύ, την περιφρονούσε λίγο.

τα, λάτρευε τα αρώματα και τα καλλυντικά. Τα έφερ­

Αυτή η ξανθιά, νω θρή και ανόητη γυναίκα είχε

νε από την Α ιθιοπία και την Ινδία και το διαμέρι­

και μια πολύ ανησυχητική κληρονομικότητα. Εγγο-

σμά της, όπου μεγάλες φ ω τιές έκαιγαν όλο το χρόνο

νή του Ρωμανού Β', που πέθανε νέος γιατί έζησε υ­

για την παρασκευή τω ν ζυμών και των αρωμάτων

περβολικά, και της διάσημης και διεστραμμένης

που της έφτιαχναν οι καμαριέρες της, έμοιαζε με ερ­

θεοφ α νώ ς, κόρη του διασκεδαστή Κωνσταντίνου

γαστήριο. Και εκεί, εξάλλου, προτιμούσε να ζει. Δεν

Η ', χρωστούσε σ’ αυτές τις καταβολές την ερωτι κή ι­

της άρεσε ο αέρας της υπαίθρου, οι περίπατοι στους

διοσυγκρασία που θα αποκάλυπτε πολύ σύντομα.

κήπους, όλα όσα μπορεί να καταστρέψουν τη λάμ­

Πολύ υπερήφανη για την ομορφιά της, πεπεισμένη

ψη ενός προσώ που και να αλλοιώσουν μια ομορ­

ότι ήταν ακαταμάχητη, έξω φ ρενώ ν που είχε χάσει

830

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC X O PIX X H C K Y ^ X N T IN H C X Y 'T O K PX T'O PlX C

στο γυναικω νίτη τα ωραιότερα χρόνια της νιό ιη ς

άλλο εραστή. Ανάμεσα στους οικείους του Ρωμανού

της, γεμάτη ανικανοποίητα πάθη και γοητευόμενη

ΕΓ υπήρχε ένας ευνούχος ονόματι Ιωάννης, άνθρω ­

από την έλξη του αγνώστου, επρόκειτο, στα πενήντα

πος έξυπνος, διεφθαρμένος, και που είχε σε μεγάλο

χρόνια της, να γεμίσει την πόλη και την αυλή με το

βαθμό την εύνοια του ηγεμόνα. Αυτός ο Ιω άννης εί­

θόρυβο των περιπετειώ ν της, με τόση ορμητικότητα

χε έναν αδελφό, που ονομαζόταν Μ ιχαήλ, ένα νέο

και τόσο λίγη συγκράτηση ώστε οι σύγχρονοί της

με αξιοπρόσεκτη ομορφιά, ζωηρό βλέμμα, ανοιχτό

αμφέβαλλαν μερικές φορές για την πνευματική ι­

δέρμα, κομψό ανάστημα, του οποίου τη γοητεία ε­

σορροπία της.

πα ινούν ομόφω να οι ποιητές της εποχής. Ο Ιω άν­

Παντρεμένος μ’ αυτή τη γυναίκα που διψούσε για

νης τον παρουσίασε στην αυλή: άρεσε στον αυτο­

καινούργιες αισθήσεις, ο Ρωμανός Αργυρός θεώ ρη­

κράτορα, που τον προσέλαβε στην υπηρεσία του· ά­

σε ότι ήταν χρέος του προς τον εαυτό του, τη Ζωή,

ρεσε ακόμη περισσότερο στην αυτοκράτειρα, που έ­

τον πεθαμένο αυτοκράτορα πεθερό του και την κρα­

νιω σε αμέσως μεγάλο πάθος γ ι’ αυτόν. Και «επειδή,

τική λογική να δώσει το συντομότερο δυνατόν έναν

ό π ω ς λέει ο Ψελλός, ήταν ανίκανη να συγκροτήσει

κληρονόμο στην αυτοκρατορία. Και θα πρέπει εδώ

τις επιθυ μ ίες της» δεν ησύχασε ώ σπου ο ω ραίος

να παραπέμψ ω τον αναγνώστη στον Ψελλό για να

Μ ιχαήλ να ανταποκριθεί στον έρωτά της.

δει με π οια μέσα - μαγικά και φυσιολογικά εναλλάξ

Τότε παίχθηκε στο παλάτι μια πολύ διασκεδαστι-

- με ποιο σοφό συνδυασμό από αλοιφές, εντριβές

κή κω μω δία, που ο Ψελλός διηγήθηκε, όχι χω ρίς

και φυλαχτά, ο Ρωμανός και η Ζωή αφοσιώ θηκαν

κάποια πονηριά. Αλλοτε η Ζωή μισούσε τον ευνού­

στην ικανοποίηση της επιθυμ ία της. Από αυτά τα

χο Ιω άννη. Τώρα, για να έχει την ευκαιρία να μιλά­

π α ιχνίδια όμω ς ο αυτοκράτορας συνειδητοποίησε

ει για τον αγαπημένο της, του έκανε την καλή, τον

πολύ γρήγορα ότι ήταν εξήντα χρόνω ν, πράγμα που

καλούσε κοντά της και τον επιφόρτιζε να πει στον α­

είναι πολύ, και ότι η αυτοκράτειρα ήταν πενήντα,

δελφό του ότι, κάθε φορά που θα παρουσιαζόταν

πράγμα που είναι πάρα πολύ. Και αφήνοντας την

στο σπίτι της ηγεμονίδας θα έβρισκε καλή υποδοχή.

κρατική λογική στη γυναίκα του, αρκέστηκε στο να

Ο νέος, που δεν καταλάβαινε τίποτα από αυτή την

κυβερνάει καλά τη μοναρχία.

ξαφνική και εξαιρετική εύνοια, πήγαινε να επισκε-

Η κυρία όμ ω ς λογάριαζε διαφορετικά, θιγμ ένη

φτεί τη Ζωή, αμήχανος και κατακόκκινος.Ό μω ς η

στον εγω ισμό της που την περιφρονούσαν έτσι, η

ηγεμονίδα τον ενθάρρυνε. Του χαμογελούσε φιλικά,

Ζωή ήταν δυσαρεστημένη και για άλλους λόγους

ξέσμιγε για χάρη της τα φρύδια της, έφτανε στο ση­

που σχετίζονταν με τη φιλαυτία και την κρατική λο­

μείο να κάνει διακριτικούς υπαινιγμούς στα αισθή­

γική. Ε πιπλέον ο Ρωμανός, σαν να ήθελε να κάνει

ματα που ένιω θε. Ο Μ ιχαήλ, προετοιμασμένος από

το ποτήρι να ξεχειλίσει, ενώ την παραμελούσε, είχε

τον αδελφό του, κατάλαβε τελικά. Έ γινε τολμηρός.

την ιδέα να βάλει απότομα φρένο στα τρελά της έξο-

Από τις τρυφερές χειρονομίες πέρασε στα φιλιά. Σε

δα.Έξω φ ρενώ ν και νιώ θοντας πιο ζωηρή παρά π ο ­

λίγο τόλμησε ακόμη περισσότερο «ίσω ς λιγότερο

τέ την έλξη της περιπέτειας, η Ζωή αναζήτησε παρη­

γοητευμένος, ό π ω ς λέει ο αναιδής Ψελλός, από τις

γοριά και δεν δυσκολεύτηκε να την βρει. Ξεχώρισε

χάρες αυτής της λίγο ώ ριμ ης κυρίας παρά κολακευ­

τον Κωνσταντίνο, που ασκούσε στην αυλή τα καθή­

μένος στον εγωισμό του από τη δόξα μιας αυτοκρα-

κοντα του μεγάλου αρτοτροφοδότη και μετά α π ’ αυ­

τορικής περιπέτειας». Η Ζωή, πολύ σοβαρά ερωτευ­

τόν έναν άλλο Κωνσταντίνο, της μεγάλης οικογένει­

μένη, έκανε κάθε είδους απρονοησίες. Την έβλεπαν

ας τω ν Μ ονομάχων, που η συγγένειά του με τον αυ­

να αγκαλιάζει δημοσία τον εραστή της, να κάθεται

τοκράτορα τον είχε μπάσει στο παλάτι. Και οι δύο

μαζί του στην ίδια πολυθρόνα. Φυσικά της άρεσε να

της άρεσαν για λίγο εξαιτίας της ομορφιάς τους, της

στολίζει τον ευνοούμενο της σαν είδω λο, τον σκέπα­

χάρης τους, της νιότης τους.Ό μω ς η εύνοιά τους δεν

ζε με κοσμήματα και πολυτελή ενδύματα, τον γέμιζε

κράτησε πολύ. Πολύ σύντομα η Ζωή διάλεξε έναν

υπέροχα δώρα. Έκανε και κάτι καλύτερο α π’ αυτό.

831

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Μ ια ημέρα είχε την ιδέα να ιο ν βάλει να καθίσει στο

ρούσε τον Μ ιχαήλ, υπήρχε μεγάλος κίνδυνος να τη

θρόνο του αυτοκράτορα, με το διάδημα στο κεφάλι

ρίξει σε καινούργιες και πιο πολυάριθμες περιπέ­

και το σκήπτρο στο χέρι και καθώς σφιγγόταν επά­

τειες. Και κρίνοντας ότι για την αυτοκρατορικό αξιο­

νω του, τον προσφω νούσε με τα πιο τρυφερά ονό­

πρέπεια ένας μοναδικός και σταθερός δεσμός ήταν

ματα: «Είδω λό μου, λουλούδι ομορφιάς, χαρά των

προτιμότερος από μία σειρά από θορυβώ δη σκάν­

ματιώ ν μου, παρηγοριά της ψυχής μου». Έ νας από

δαλα, έκλεινε συστηματικά τα μάτια στις αποδείξεις.

τους οικείους του παλατιού, πού μπήκε μέσα τυ­

«Και ο δεσμός της αυτοκράτειρας, λέει ο Ψελλός, ή­

χαία, κόντεψε να λιποθυμήσει μπροστά σ’ αυτό το α­

ταν ανοιχτά δηλω μένος, και φαινόταν να έχει απο­

προσδόκητο θέαμα. Η Ζωή όμως, χω ρίς να ενοχλη­

κτήσει ισχύ νόμου».

θεί, τον διέταξε να πέσει στα πόδια του Μ ιχαήλ:

Ωστόσο ο Ρωμανός είχε αλλάξει φανερά. Δεν έτρω­

«Αυτός, δήλω νε, είναι από τώρα και μια ημέρα θα

γε πια, κοιμόταν άσχημα. Ο χαρακτήρας του αλλοιω ­

είναι πραγματικά ο αυτοκράτορας».

νόταν. Γινόταν βίαιος, οργίλος, δυσάρεστος. Δεν γε­

Ολόκληρη η αυλή γνώριζε το δεσμό του Μ ιχαήλ

λούσε πια, υποψιαζόταν τους πάντες, θύμω νε για το

και της Ζωής. Φυσικά, μόνο ο Ρωμανός δεν καταλά­

τίποτα και κυρίως εξασθενούσε αξιοθρήνητα. Επέ­

βαινε τίποτα. Μ ερικοί από τους οικείους του και η

μενε να ασκεί ευσυνείδητα τα αυτοκρατορικά καθή-

αδελφή του Πουλχερία, που μισούσε την αυτοκρά-

κοντά του, αλλά κάτω από τα ωραία ρούχα τω ν παρε­

τειρα, θεώ ρησαν ότι έπρεπε να του ανοίξουν τα μά­

λάσεων έμοιαζε με νεκρό, με το πρόσω πο τσακισμέ­

τια. Ο αυτοκράτορας όμ ω ς δεν θέλησε να πιστέψει

νο, το δέρμα κίτρινο, την αναπνοή του κοφτή και δύ­

τίποτα. Και επειδή ήταν μάλλον καλοκάγαθος, αρ-

σκολη. Τα μαλλιά του έπεφταν σε μεγάλες τούφες.

κέστηκε να καλέσει τον Μ ιχαήλ στο γραφείο του και

Φαίνεται ότι ο Μ ιχαήλ και η Ζωή είχαν δώσει στον

να τον ρωτήσει πόση αλήθεια υπήρχε σ’ αυτή την ι­

άτυχο μονάρχη, που ωστόσο ήταν ελάχιστα ενοχλη­

στορία. Ο άλλος διαμαρτυρήθηκε ότι ήταν το αθώο

τικός, ένα αργό δηλητήριο που επρόκειτο να τους α­

θύμα φ ριχτώ ν συκοφαντιών. Και ο βασιλεύς π ε ί­

παλλάξει από την ενοχλητική παρουσία του. Τα

στηκε από τα λόγια του και τον αγάπησε ακόμη πε­

πράγματα όμω ς δεν εξελίσσονταν όσο γρήγορα θα ή­

ρισσότερο. Για να του δείξει την εμπιστοσύνη του έ­

θελε η ερωτευμένη αυτοκράτειρα. Έτσι, το πρω ί της

φτασε στο σημείο να τον μπάσει στα εσωτερικά του

Μεγάλης Πέμπτης, καθώς ο αυτοκράτορας πήγαινε

αυτοκρατορικού δωματίου. Το βράδυ, όταν ήταν ξα­

να κάνει ένα μπάνιο, τη στιγμή που, ό π ω ς το συνή­

πλω μένος στο κρεβάτι δίπλα στη Ζωή, καλούσε τον

θιζε, βουτούσε το κεφάλι του στο νερό της δεξαμενής,

νέο και τον παρακαλούσε να του τρίψει τα πόδια.

μερικοί υπηρέτες του το κράτησαν σ’ αυτή τη θέση λί­

«Είναι δυνατόν να πιστέψουμε, λέει ένας λίγο σε­

γο περισσότερο α π ’ όσο χρειαζόταν. Τον έβγαλαν από

μνότυφος χρονογράφος, ότι κάνοντάςτο δεν συνέβη

το νερό λιπόθυμο και σχεδόν πεθαμένο από ασφυ­

ποτέ ν ’ αγγίξει τα πόδια της βασίλισσας;» Ο Ρωμα­

ξία. Τον μετέφεραν στο κρεβάτι του. Μ όλις ανάσαινε,

νός δεν ανησυχούσε καθόλου. Αυτός ο αυτοκράτο­

δεν μπορούσε να μιλήσει αλλά μόλις συνήλθε, προ­

ρας δεν ήταν ζηλιάρης.

σπαθούσε να εκφράσει τις επιθυμίες του με νοήμα­

Υπήρχε και κάτι άλλο που τον καθησύχαζε ακόμη

τα. Βλέποντας όμω ς ότι δεν τον καταλάβαιναν, έ­

περισσότερο, αν χρειαζόταν. Ο ω ραίος Μ ιχαήλ έπα-

κλεισε θλιμμένα τα μάτια του και ξεψύχησε μετά από

σχε από μια πολύ κακή αρρώστια: πάθαινε κρίσεις

μερικές δύσκολες αναπνοές. Η Ζωή δεν είχε κάνει

επιληψίας. «Πράγματι, δή λω νε ο ηγεμόνας, ένας τέ­

καν τον κόπο να κρύψει τα αισθήματά της. Αφού έ­

τοιος άνδρας δεν θα μπορούσε ούτε ν ’ αγαπήσει ού­

τρεξε μόλις άκουσε την είδηση του δυστυχήματος

τε ν ’ αγαπηθεί». Τελικά όμω ς ο Ρωμανός δεν μ π ο ­

στο αυτοκρατορικό δωμάτιο για να δει μόνη της σε

ρούσε ν ’ αμφιβάλλει π ια για την ατυχία του. Όντας

ποια κατάσταση βρισκόταν ο άντρας της, δεν έκρινε

όμ ω ς φιλόσοφος, προτίμησε να επιμείνει να μη

σκόπιμο να παρευρεθεί στις τελευταίες του στιγμές.

βλέπει τίποτα. Γνώριζε τη Ζωή.Ήξερε ότι αν της στε­

Είχε π ιο πιεστικές φροντίδες.

832

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ ΊΓΗΟ Κ Υ ^ΧΝ ΤΊΝ Η Ο Χ Υ Τ Ο Κ Ρ Χ Χ Ο Ρ ΙΧ Ο

ΚΡΑΤ opoM VίΟ Η ΰ

ΜΟΝΟ sk ΜΜΟ 'λ

Το στέμμα του Κωνσταντίνου Θ'. Απεικονίζεται στην κεντρική πλάκα ο αυτοκράτορας, δεξιά και αριστερά του οι αυτοκράτειρες, Ζωή και Θεοδώρα.

Ζωή σκεφτόταν μόνο ένα πράγμα: να εξα­

τη νύχτα της Μεγάλης Π έμπτης προς τη Μεγάλη Πα­

σφαλίσει την αυτοκρατορία στον Μ ιχαήλ.

ρασκευή, η Ζωή καλεί τον Μ ιχαήλ στο παλάτι. Τον

Μάταια οι άνθρω ποι της αυλής, οι παλιοί

βάζει να φορέσει το αυτοκρατορικό ένδυμα, του βά­

υπηρέτες του πατέρα της Κωνσταντίνου, την προέ-

ζει το στέμμα στο κεφάλι, τον εγκαθιστά στο θρόνο,

τρεπαν να σκεφτεί λίγο, να δώσει το χέρι της μόνο

κάθεται δίπλα του και διατάζει όλους τους παρευρι­

στον π ιο άξιο, και κυρίως να μην εξαρτάται πάρα

σκόμενους να τον αναγνωρίσουν ω ς νόμιμο ηγεμό­

πολύ από τον νέο της σύζυγο. Εκείνη σκεφτόταν μό­

να τους. Ο πατριάρχης, που τον κάλεσαν μέσα στη

νο τον εραστή της. Από την άλλη πλευρά ο ευνούχος

νύχτα, έρχεται βιαστικά. Πίστευε ότι θα συναντούσε

Ιωάννης, έξυπνος πολιτικός, την πίεζε να αποφασί­

τον Ρωμανό. Στη θέση του βρήκε, στο μεγάλο χρυσό

σει το συντομότερο: «Είμαστε όλοι χαμένοι αν αρ­

Τρικλίνιο, τη Ζωή και τον Μ ιχαήλ με ενδυμασία

γήσουμε», της έλεγε. Χωρίς λ οιπόν να χάσει καιρό,

παρέλασης, και η αυτοκράτειρα του ζήτησε να ευλο­

Η

833

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

γήσει χ ω ρ ίς καθυστέρηση ίο γάμο της με τον νέο βα­

Την επομένη της στέψης του, ο βασιλεύς είχε φερθεί

σιλέα. Ο ιεράρχης δίσταζε. Γ ία να τον πείσουν του έ­

αρχικά πολύ ευγενικά στη Ζωή, υπακούοντας σε ό­

καναν δώρο πενήντα χρυσές λίρες και του υποσχέ-

λες τις θελήσεις της και αναζητώντας κάθε ευκαιρία

θηκαν το ίδιο ποσό για τον κλήρο του. Μπροστά σ’

για να της γίνει αρεστός. Κάτω από την επιρροή του

αυτά τα επιχειρήματα υποχώρησε και υπάκουσε.

αδελφού του, δεν άργησε ν ’ αλλάξει στάση: «Δεν

Την άλλη μέρα το π ρ ω ί η Σύγκλητος είχε συγκληθεί

μπορώ ούτε να τον επαινέσω ούτε να τον κατηγορή­

με τη σειρά της για να υποβάλει τα σέβη της στον νέο

σω γ ι’ αυτό», λέει ο Ψελλός. «Δεν εγκρίνω βέβαια

ηγεμόνα και να αποδώ σει τις τελευταίες τιμές στον

να φέρεται κανείς αχάριστα στην ευεργέτισσά του,

προηγούμενο. Και ενώ μετέφεραν με ακάλυπτο

αλλά δεν μπορώ να τον κατηγορήσω που φοβήθηκε

πρόσω πο, σύμφω να με το έθιμο, τον Ρωμανό Γ'

ότι θα του επεφύλασσε την ίδια τύχη με τον πρώτο

που ήταν αγνώριστος και ήδη σε αποσύνθεση - ο

σύζυγό της». Ο Μ ιχαήλ γνώριζε πολύ καλά τη Ζωή

Ψελλός που είδε να περνάει η πο μ π ή δίνει μια συ­

για να την αψηφήσει.

ναρπαστικά ρεαλιστική εικόνα του θεάματος - στο

Άρχισε στέλνοντας στην εξορία τους ευνοούμε­

Ιερό Παλάτι, οι μεγάλοι αξιωματούχοι γονάτιζαν με

νους που εκείνη είχε ξεχωρίσει στο παρελθόν. Με­

σεβασμό μπροστά στον Μ ιχαήλ και φιλούσαν το χέ­

τά, ακολουθώντας τις συμβουλές του αδελφού του,

ρι του τυχερού. Η Ζωή δεν είχε χρειαστεί ούτε σαρά­

πήρε αποφασιστικά στα χέρια του την εξουσία και

ντα οκτώ ώρες για να χηρέψει και να ξαναπαντρευ­

διέταξε την αυτοκράτειρα να κλειστεί στον γυναικω-

τεί.

νίτη και να μην εμφανίζεται στις επίσημες τελετές.

Η ψυχή της νέας κυβέρνησης ήταν ο ευνούχος Ιω ­

Ταυτόχρονα απομάκρυνε από κοντά της τους ευνού­

άννης, ο αδελφός του αυτοκράτορα. Ή ταν ένας άν­

χους της, τις πιο πιστές από τις γυναίκες της και ε-

θρω πος με ζωηρό πνεύμα, γρήγορος στις αποφά­

γκαθιστούσε στη θέση τους, για να την παρακολου­

σεις του, με αλαζονικό και σκληρό βλέμμα, ένας α­

θούν, συγγενείς του. Έ νας αξιωματικός αφοσιωμέ-

ξιοσημείωτος πολιτικός και πρώ τηςτάξεω ς οικονο­

νος στον Μ ιχαήλ ανέλαβε την προσ ω πικ ή συνοδεία

μολόγος. θαυμάσια ενημερω μένος για τις δημόσιες

της ηγεμονίδας και σε λίγο απομονώ θηκε σε τέτοιο

υποθέσεις, τέλεια πληροφ ορημένοςγια όλα όσα συ­

βαθμό ώστε να μην μπορεί να δεχθεί κανέναν αν

νέβαιναν στην πρωτεύουσα και στο Κράτος, ε π ιδ ίω ­

δεν ήξεραν εκ των προτέρων πο ιο ς ήταν ο επισκέ­

κε ακόμη και μέσα στο θόρυβο των γιορτώ ν και την

πτης και τι είχε να πει στη βασίλισσα. Της απαγό­

αναστάτωση τω ν συμποσίω ν την πραγματοποίηση

ρευσαν ακόμη και να βγαίνει από το διαμέρισμά

τω ν ιδεώ ν και των φ ιλοδοξιώ ν του. Στη διάρκεια

της, να πηγαίνει περίπατο, να πηγαίνει στο λουτρό

τω ν σ υμποσίω ν παρατηρούσε προσεκτικά τους συν­

χω ρ ίς τη ρητή άδεια του αυτοκράτορα. Η Ζωή βρι­

δαιτυμόνες του και είχε την πολύτιμη ικανότητα να

σκόταν σε απόγνω ση γ ι’ αυτή τη μεταχείριση, αλλά

διατηρεί, ακόμη και όταν ήταν μεθυσμένος, την α­

δεν είχε κανένα μέσο αντίστασης. Κάνοντας την α­

κριβή ανάμνηση όλω ν όσων είχαν πει γύρω του οι

νάγκη φιλοτιμία, προσποιήθηκε γλυκύτητα και τέ­

άλλοι όταν είχε πιει. Έτσι ενέπνεε τρόμο σε όλους

λεια υποταγή. Ανέχτηκε χω ρίς να παραπονιέται τις

και τον φοβούνταν ακόμη περισσότερο όταν ήταν

προσβολές και τις ταπεινώ σεις που της επέβαλλαν,

μεθυσμένος παρά όταν ήταν νηφάλιος. Απόλυτα α-

χω ρ ίς ν ’ απευθύνει καμία κατηγορία στον Μ ιχαήλ

φ οσιω μένος στον αδελφό του που λάτρευε, φ ιλόδο­

ούτε σε κανέναν άλλο, γεμάτη χάρη ακόμη και για

ξος μόνο για κείνον, έβαζε στην υπηρεσία του την ε­

τους δεσμοφύλακές της. Ωστόσο, μετά από όλα όσα

ξυπνάδα του, την επιτηδειότητά του, τη βαθιά γνώ ­

είχε κάνει για τον π ρ ώ η ν εραστή της, το χτύπημα ή­

ση του για τους ανθρώπους. Αυτός είχε ρίξει κάποτε

ταν σκληρό όσο και απροσδόκητο.

τον Μ ιχαήλ στην αγκαλιά της Ζωής. Τώρα που χάρη

Αυτό που ήταν ακόμη πιο οδυνηρό είναι ότι ο Μ ι­

σ’ εκείνη τον είχε κάνει αυτοκράτορα, έκρινε ότι η

χαήλ, που κάποτε την είχε αγαπήσει τόσο, απομα­

ευγνω μοσύνη προς την ηγεμονίδα ήταν περιττή.

κρυνόταν τώρα από κοντά της με φρίκη και δεν ήθε­

834

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

λε ούτε να in βλέπει. Εκτός του ότι ένιω θε κάποια α­

ναιοδω ρίες της. Επαναστάτησε λοιπόν ενάντια στη

μηχανία γιατί είχε ανταποδώσει με τόση αχαριστία

μεταχείριση που δεχόταν. Σε λίγο τόλμησε ακόμη

τις ευεργεσίες της, ένιω θε ότι αρρώσταινε ολοένα

περισσότερα. Ό π ω ς λένε προσπάθησε να δηλητη­

και περισσότερο. Οι κρίσεις επιληψ ίες του γίνονταν

ριάσει τον πρωθυπουργό, υπολογίζοντας ότι αν α­

ολοένα συχνότερες και εντονότερες και φοβόταν συ­

παλλασσόταν από αυτή τη μοιραία επιρροή, ο Μ ι­

νεχώ ς μ ή π ω ς τον πιάσει κρίση μπροστά στη Ζωή.

χαήλ, που τον αγαπούσε πάντα, θα ξαναγύριζε υπά­

Ύστερα, επειδή δεν ήταν κακός άνθρωπος, ένιω θε

κουα κοντά της. Η απόπειρά της απέτυχε και το μο­

τύψεις και προσπαθούσε να εξιλεωθεί για τις αμαρ­

ναδικό αποτέλεσμα που πέτυχε ήταν η επιδείνω ση

τίες του. Συναναστρεφόταν μόνο μοναχούς, συγκέ­

τω ν συμφορών της. Και η κατάσταση συνεχίστηκε έ­

ντρωνε γύρω του στο παλάτι ασκητές ντυμένους με

τσι ώ ςτο ν θάνατο του αυτοκράτορα. Ολοένα και πιο

κουρέλια που τους μάζευε από το δρόμο και ταπει­

άρρωστος, εξασθενημένος ακόμη περισσότερο από

νά, σε ένδειξη μετάνοιας, ξάπλωνε στα π ό δια τους

την ενεργητικότητα που είχε επιστρατεύσει για μια

με το σώμα του ξαπλωμένο σε μια σανίδα και το κε­

στιγμή για να καταστείλει την επανάσταση τω ν

φάλι του ακουμπισμένο σε μια πέτρα. Έχτιζε νοσο­

Βουλγάρων, ο Μ ιχαήλ έβλεπε ότι πέθαινε. Βασανι­

κομεία, εκκλησίες. Είχε αφιερώσει ιδιαίτερη λα­

σμένος από τύψεις, θέλοντας να τελειώσει τουλάχι­

τρεία στον Δημήτριο, τον μεγάλο άγιο της Θεσσαλο­

στον τη ζωή του ευλαβικά, ζήτησε, τον Δεκέμβριο του

νίκης και έτρεφε ιδιαίτερη αφοσίω ση για τον Κο­

10 4 1 , να τον μεταφέρουν σ’ ένα μοναστήρι που είχε

σμά και τον Δαμιανό, τους αγίους-γιατρούς που εί­

ιδρύσει και σύμφωνα με τη συνήθεια πολλώ ν Βυζα­

χαν στο Βυζάντιο τη φ ήμη ότι θεράπευαν τις π ιο α­

ντινών, φόρεσε το μαύρο ράσο των μοναχώ ν για να

νίατες ασθένειες. Τίποτα όμ ω ς δεν μπορούσε να γα­

τελειώσει τις ημέρες του σε αγιότητα. Όταν η είδηση

ληνέψει τον πόνο του και την ανησυχία του. Οι οδη ­

έφτασε στον αυτοκρατορικό γυναικωνίτη, η Ζωή,

γοί της συνείδησής του, στους οποίους είχε εξομο­

τρελή από πόνο, θέλησε να ξαναδεί για τελευταία

λογηθεί τις τρέλες και τα εγκλήματά του, τον είχαν

φορά αυτό τον σύζυγο, αυτό τον εραστή που δεν μπο­

διατάξει να διακόψει κάθε σαρκική σχέση με τη γυ­

ρούσε να ξεχάσει και περιφρονώντας την ετικέτα, α­

ναίκα του. Και υπάκουε στις προτροπές τους.

διαφορώντας για τα προσχήματα, έτρεξε πεζή στο

Τελικά όμω ς η Ζωή, στερημένη από όλα όσα αγα­

μοναστήρι για να του πει ένα τελευταίο αντίο. Ο Μ ι­

πούσε, επαναστάτησε. Ήξερε ότι ήταν δημοφ ιλής

χαήλ όμως, θέλοντας να πεθάνει εν ειρήνη, αρνήθη-

στην πρωτεύουσα, σαν γυναίκα και νόμιμη κληρο­

κε ψυχρά να δεχτεί τη γυναίκα που τον είχε λατρέψει

νόμος της μοναρχίας και για τις πάντα άφθονες γεν­

και χάσει. Λίγο αργότερα, ξεψυχούσε.

835

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T~HG Κ Υ Ζ Χ Ν Τ Ί Ν Η Ο X Y 'T O K P X 'T O P lX C

Φ δώ και πολύ καιρό, προβλέποντας αυτό το

Η μεταβίβαση της εξουσίας έγινε όμ ω ς χω ρ ίς δυ­

γεγονός, ο ευνούχος Ιω άννης είχε πάρει τις

σκολίες όταν πέθανε ο Μ ιχαήλ Δ'. Η γηραιά Ζωή,

προφυλάξεις του. Ο θάνατος του Μ ιχαήλ Δ ',

με την αδύναμη ψυχή της, τόσο ευκολόπιστη ό π ω ς

επιστρέφοντας αναγκαστικά στην Ζωή την πλήρη

λέει ο Ψελλός, έκανε ό,τι ήθελαν. Ο ευνούχος Ιω άν­

και ελεύθερη διάθεση της υπέρτατης εξουσίας, θα

νης, ο αλλοτινός εχθρός και διώ κτης της, της έδειξε

κατέστρεφε αναγκαστικά όλες τις ελπίδες που αυτός

μεγάλο σεβασμό για να την πείσει.Έ πεσε στα πόδια

ο μεγάλος φιλόδοξος είχε σχηματίσει για τους δ ι­

της, της δήλω σε ότι τίποτα στο Κράτος δεν μπορού­

κούς του. Έτσι είχε υποδείξει στον αδελφό του να

σε να γίνει χω ρ ίς εκείνη, της ορκίστηκε ότι ο θετός

προσλάβει όσο ζούσε ω ς συναυτοκράτορα έναν από

γιος της, αν ανέβαινε στο θρόνο, θα ήταν μόνο κατ’

τους ανιψιούς τους, που ονομαζόταν επίσης Μ ιχαήλ

όνομα αυτοκράτορας και ότι εκείνη θα διατηρούσε

και να επω φ εληθεί από τη δημοτικότητα της Ζ ω ής

όλη την πραγματική εξουσία. Γοητευμένη από αυτή

για να δώ σει σ’ αυτό τον εισβολέα μια επίφαση νο­

την επιτήδεια κω μω δία, ενθουσιασμένη γ ι’ αυτήν

μιμότητας και να του ανοίξει το δρόμο για την εξου­

την απρόβλεπτη επιστροφή της ευγένειας και της ε­

σία. Είχαν λοιπόν προτείνει στη γηραιά αυτοκράτει-

πιρροής, συγκατατέθηκε, ό π ω ς το συνήθιζε, σε ό,τι

ρα να υιοθετήσει τον νέο και, παραδόξως, παρά τα

της ζητούσαν και ο Μ ιχαήλ Ε ' ανακηρύχθηκε αυτο­

όσα της είχαν κάνει, η Ζωή είχε συγκατατεθεί με με­

κράτορας.

6

γάλη χαρά στην επιθυμ ία του συζύγου της. Ε πίση­

Ο νέος ηγεμόνας αντάμειψε με τον χειρότερο τρό­

μα, στην εκκλησία των Βλαχερνών, μπροστά στον

πο όλους όσοι τον είχαν ανεβάσει στο θρόνο. Πρώ­

συγκεντρωμένο λαό, είχε δηλώσει μπροστά στην α­

τα-πρώτα ξεφορτώθηκε τον θείο του Ιω άννη και ε-

γία τράπεζα ότι έπαιρνε για γιο τον ανιψιό του συζύ­

γκατέστησε στη θέση του ω ς πρω θυπουργό, με τον

γου της και στη συνέχεια ο νέος αυτοκρατορικός

τίτλο του ευγενέστατου, έναν άλλο θείο του, τον

π ρίγκιπα ς είχε πάρει τον τίτλο του Καίσαρα και του

Κωνσταντίνο/Υστερα έκρινε ότι η Ζωή τον ενο­

επίδοξου κληρονόμου.

χλούσε. Κι αυτός, ό π ω ς στο παρελθόν ο Μ ιχαήλ Δ',

Ό π ω ς όλοι οι άνθρω ποι της οικογένειάς του, ο

είχε δείξει αρχικά μεγάλο σεβασμό στη θετή του μη­

Μ ιχαήλ Ε ' ήταν πολύ ταπεινής καταγωγής. Ο πατέ­

τέρα: «Είναι η αυτοκράτειρά μου, έλεγε όταν μιλού­

ρας του είχε ασκήσει στο λιμάνι το επάγγελμα του

σε για κείνη, η ηγεμονίδα μου. Είμαι όλος δικός

καλαφάτη και γ ι’ αυτό ο λαός της πρωτεύουσας, πά­

της!» Πολύ σύντομα όμω ς την παραμέρισε, περιορί­

ντα πρόθυμος για κοροϊδία, έδωσε πολύ γρήγορα

ζοντας τα χρήματα που ήταν απαραίτητα για τα έξο­

στον νεαρό Καίσαρα το παρατσούκλι Μ ιχαήλ Καλα­

δά της, αρνούμενος τις τιμές που της οφείλονταν,

φάτης. Ή ταν ένα πολύ θλιβερό υποκείμενο, κακός,

περιορίζοντάς τη στον γυναικω νίτη υπό στενή επ ί­

αχάριστος, προσποιητός, γεμάτος υπόκω φ η μνησι-

βλεψη, παίρνοντάς της τις γυναίκες της, κοροϊδεύο-

κακία για όλους τους ευεργέτες του. Ο θείος του ο αυ­

ντάςτην ανοιχτά. Γύρω του, οι οικείοι του δήλω ναν

τοκράτορας Μ ιχαήλ, που τον ήξερε καλά, τον αγα­

ότι θα ήταν φρόνιμο να εκθρονίσει τη γηραιά ηγε­

πούσε ελάχιστα και αν και τον είχε φέρει κοντά στον

μονίδα, αν δεν ήθελε να έχει την τύχη τω ν προκατό-

θρόνο, τον κρατούσε έξω από τις υποθέσεις του κρά­

χ ω ν του. Ο Μ ιχαήλ Ε ' έκρινε ότι ήταν σε θέση να το

τους και την αυλή. Ο θείος του ο ευνούχος Ιωάννης,

επιχειρήσει, θεω ρούσε ότι ήταν δη μ ο φ ιλή ς στην

αν και ο ανιψιός του προσποιούταν βαθύ σεβασμό

πρωτεύουσα. Μ ήπω ς, στις πρόσφατες γιορτές του

για το άτομό του, δυσπιστούσε επίσης απέναντι του.

Πάσχα, δεν τον είχαν δεχθεί με απερίγραπτο ενθου­

Επρόκειτο να δικαιώ σει με το παραπάνω όλους

σιασμό σε σημείο που, κάτω από τα πόδια του αλό­

τους φόβους που ενέπνεε.

γου του, οι δρόμοι ήταν στρωμένοι με πολύτιμα χα­

836

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

λιά;Έ χοντας εμπιστοσύνη στο άστρο του, υπερήφα­

ανθρώ πους του σπιτιού, να βοηθήσει τον βασιλέα

νος γΓ αυτό που τολμούσε να επιχειρήσει, περιφρο-

και είχε οργανώσει την άμυνα, ο Μ ιχαήλ Ε ' αποφά­

νώντας όλες τις συμβουλές, στις 18 Α πριλίου 1042,

σισε να κάνει μια παραχώ ρηση στους ταραξίες. Π ή­

αποφάσισε να διώξει την ευεργέτισσά του.

γαν βιαστικά να φέρουν τη Ζωή από το μοναστήρι

Τη νύχτα της Κυριακής προς τη Δευτέρα, η Ζωή

της και την έφεραν στο Ιερό Παλάτι, πολύ ανήσυχη

συνελήφθη στο διαμέρισμά της με το πρόσχημα ότι

για το τι επρόκειτο να της συμβεί. Βιαστικά, χω ρίς

είχε θελήσει να δηλητηριάσει τον αυτοκράτορα και

να της δώ σουν ούτε το χρόνο να βγάλει τα ρούχα της

παρά τις φ ω νές και τις διαμαρτυρίες της είχε επ ιβ ι­

μοναχής, την οδήγησαν στο αυτοκρατορικό θεω ­

βαστεί βιαστικά, με μια μόνο καμαριέρα για να την

ρείο στον Ιππόδρομο, και ο Μ ιχαήλ παρουσιάστη­

υπηρετεί, σ’ ένα πλοίο που την οδήγησε στο γειτονι­

κε μαζί της στο ξεσηκωμένο πλήθος. Βλέποντας ό­

κό νησί της Πριγκήπου. Εκεί, σύμφω να με τις οδη­

μω ς την ηγεμονίδα χω ρ ίς το αυτοκρατορικό ένδυ­

γίες του βασιλέως, κλείστηκε σε μοναστήρι, φόρεσε

μα, η οργή του λαού, που είχαν ελπίσει να ηρεμή­

το ράσο της καλόγριας και της έκοψαν με ψαλίδι τα

σουν, μεγάλωσε ακόμη περισσότερο. Μάταια ο αυ­

μακριά μαλλιά της, γκρίζα τώρα, που τα έφεραν στον

τοκράτορας προσπάθησε να μιλήσει στους στασια­

Μ ιχαήλ Δ 'γ ια να του δείξουν ότι οι θελήσεις του εί­

στές: του απάντησαν με βρισιές και πέτρες. Καθώς

χαν εκτελεστεί. Έ χοντας απαλλαγεί από την αυτο-

γύριζε στο παλάτι με τη γηραιά ηγεμονίδα, ο δύστυ­

κράτειρα, και θεωρώντας τη νεκρή για τον κόσμο, ο

χος άνδρας σκεπτόταν μόνο να εξασφαλίσει τη σω ­

πρ ίγκιπα ς συγκάλεσε τη Σύγκλητο και ανήγγειλε ε­

τηρία του με τη φυγή, όταν ο θείος του Κωνσταντί­

πίσημα την πτώση της ηγεμονίδας. Αλλά είχε λογα­

νος, δίνοντάς του κουράγιο, τον έκανε ν ’ αποφασί­

ριάσει χω ρ ίς την παραδοσιακή αγάπη του λαού για

σει να αντισταθεί.

τον οίκο της Μ ακεδονίας. Μ όλις διαδόθηκε στην

Στο μεταξύ, στην Αγία Σοφία, ένα απρόβλεπτο γε­

πόλη η είδηση της απόπειρας, εκδηλώ θηκε μεγάλη

γονός έδινε καινούργια δύναμη στους στασιαστές.

αναταραχή. Δεν έβλεπες παντού τίποτ’ άλλο εκτός α­

Ό π ω ς ξέρουμε, η Ζωή είχε μια αδελφή, τη θ ε ο ­

πό θλιμμένα πρόσω πα, ανήσυχες συζητήσεις, συ­

δώρα. Έ χοντας γίνει συναυτοκράτειρα μετά το θάνα­

γκεντρώσεις που διέλυαν με μεγάλο κόπο οι στρα­

το του Κωνσταντίνου Η ' αυτή η πριγκίπισσα δεν άρ­

τιώτες της φρουράς. Ιδιαίτερα οι γυναίκες έδειχναν

γησε, αν και το πρωτόκολλο την είχε τοποθετήσει

μεγάλη συγκίνηση και γέμιζαν τους δρόμους με τις

σε λίγο χαμηλότερη τάξη, να φανεί ενοχλητική για

φ ω νές τους.Έτσι, όταν ο έπαρχος της πόλης εμφ ανί­

μια μεγαλύτερη αδελφή που τη μισούσε. Αφού την

στηκε στην Αγορά του Κωνσταντίνου για να διαβά­

έβαλαν πρώτα υπό διακριτική παρακολούθηση στο

σει στο π λ ή θο ς το αυτοκρατορικό μήνυμα που α-

παλάτι, κατηγορήθηκε αργότερα για συνω μοσία κα­

νήγγελλε το γεγονός δεν πρόλαβε καλά-καλά να τε­

τά του καθεστώτος και μ’ αυτό το πρόσχημα την α­

λειώσει την ανακοίνω σή του όταν μια φ ω νή φ ώ να ­

πομάκρυναν από την αυλή και την εξόρισαν στο μο­

ξε ξαφνικά: «Δεν θέλουμε τον καλαφάτη γ ι’ αυτο­

ναστήρι του Πετρίου. Μ ερικούς μήνες αργότερα, ι-

κράτορα! θέλουμε τη νόμιμη κληρονόμο, τη μητέρα

σχυριζόμενη ότι, κατά τα λεγόμενο ενός χρονογρά­

μας Ζωή!» Μια πελώ ρια κραυγή απάντησε σ’ αυτά

φου ότι δεν μπορούσε διαφορετικά να βάλει τέλος

τα λόγια: «θάνατος στον καλαφάτη!» Η επανάσταση

«στις δολοπλοκίες και τα σκάνδαλα» η Ζωή πήγε

ξεσπούσε.

αυτοπροσώ πω ς στο μοναστήρι και διέταξε να ξυρί­

Βιαστικά, ο λαός οπλίζεται με ό,τι βρίσκει μπρο­

σουν μπροστά της το κεφάλι της θεοδώ ρας. Η ζωή

στά του και το μανιασμένο κύμα διασχίζει την π ρ ω ­

της πριγκίπισσας φαινόταν να έχει τελειώσει. Και η

τεύουσα. Οι φυλακές παραβιάζονται, τα σπίτια καί­

ίδια εξάλλου είχε προσαρμοστεί χω ρ ίς μεγάλο κόπο

γονται ή λεηλατούνται. Σε λίγο επιτίθενται στο π α ­

στην τύχη της, ικανοποιημένη από τις εξωτερικές τι­

λάτι. Ακολουθώντας τη συμβουλή του θείου του

μές που της είχε εξασφαλίσει η συμπάθεια του γα­

Κωνσταντίνου που είχε τρέξει γενναία, μαζί με τους

μπρού της, του αυτοκράτορα Ρωμανού και σιγά σι­

837

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C ΚΥΖΧΚΓΓΙΝΗΟ X Y T O K P X T O P lX C

0 λόγιος Μιχαήλ Ψελλός με τον μαθητή του αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζ' Δούκα.

γά, στο μοναστήρι όπου ήταν κλεισμένη, η θ ε ο δ ώ ­

και αρνιόταν, το πλή θο ς τη σηκώνει στα χέρια σχε­

ρα έπεφτε στη λησμονιά. Ο Μ ιχαήλ Δ ' της φερόταν

δόν με τη βία. Της ρίχνουν στους ώ μους τον αυτο­

ό π ω ς φερόταν και στη Ζωή, πολύ άσχημα. Ο Μ ι­

κρατορικό μανδύα, την ανεβάζουν σ’ ένα άλογο και

χαήλ Ε ' έκανε κάτι καλύτερο: δεν φαινόταν καν να

ανάμεσα στα γυμνά ξίφη, μέσα στο θόρυβο τω ν ε­

υποψιάζεται ότι υπήρχε εκτός από τη ζωή και άλλη

π ευ φ η μ ιώ ν του λαού, διασχίζει την πόλη και πηγαί­

μια νόμιμη κληρονόμος του Κωνσταντίνου Η ' και

νει στην Αγία Σοφία. Ο πατριάρχης, πολύ αφοσιω-

θα τον είχε φέρει κανείς σε μεγάλη αμηχανία αν τον

μένος στην οικογένεια της Μ ακεδονίας, την περίμε-

ρωτούσε αν η θ εοδώ ρ α ήταν ζωντανή ή πεθαμένη.

νε εκεί για να την ανακηρύξει αυτοκράτειρα. Η εξέ­ γερση είχε αποκτήσει αρχηγό.

Η επανάσταση του 1042 επανέφερε απότομα στο προσκήνιο αυτή την ξεχασμένη καλόγρια. Όταν ο

Ή ταν Δευτέρα βράδυ. Η πρώτη φροντίδα της νέας

Μ ιχαήλ Ε ' ανέτρεψε την ευεργέτισσά του, οι στασια­

κυβέρνησης που σχηματίστηκε στη Μεγάλη Εκκλη­

στές, αναζητώντας έναν εκπρόσω πο της νομιμότη­

σία ήταν να κηρύξει την πτώ ση του Μ ιχαήλ Ε ' και

τας για να αντιταχθούν στον σφετεριστή, θυ μ ή θη ­

να διορίσει για να εξασφαλίσει την πρωτεύουσα ένα

καν τη θεοδώ ρα. Εξάλλου είχε διατηρήσει μερι­

νέο έπαρχο της πόλης. Τίποτα όμω ς δεν είχε κερδη-

κούς φίλους ανάμεσα στους παλιούς υπηρέτες του

θεί όσο το παλάτι άντεχε.Ό λη την ημέρα της Τρίτης

πατέρα της και στην ίδια τη Σύγκλητο. Αυτοί οι π ο ­

χτυπιόνταν γύρω από την αυτοκρατορική κατοικία

λιτικοί κατάλαβαν ότι η τρυφερή και ευμετάβλητη

και στις αιματηρές επιθέσεις σκοτώθηκαν πάνω α­

Ζωή θα μπορούσε, μόλις εγκατασταθεί ξανά στο

πό τρεις χιλιάδες άνθρω ποι. Το βράδυ όμως, κάτω

θρόνο, να ξαναδώσει όλη την εύνοιά της στον άν­

από τις προσπάθειες των επιτιθέμενω ν, οι πύλες υ­

θρω πο που την είχε καθαιρέσει και ότι, αν ήθελαν

ποχώ ρησαν και ενώ το πλήθος ασχολούταν με τη

να έχει κάποιο αποτέλεσμα η επανάσταση, έπρεπε

λεηλασία των διαμερισμάτων, ο αυτοκράτορας, μαζί

να τοποθετήσουν κοντά στη γηραιά και επιεική βα­

με τον ευγενέστατο θείο του και μερικούς οικείους

σίλισσα μια πιο ενεργητική ηγεμονίδα. Τρέχουν

του, πρόλαβε να μπει σε μια βάρκα και να φτάσει

λοιπόν στη μονή Πετρίου, προσφέρουν την αυτο­

διά θαλάσσης στη μονή του Στουδίου. Οι δύο ηττη-

κρατορία στην έγκλειστη και, καθώς εκείνη δίσταζε

μένοι, ο βασιλεύς και ο υπουργός, φόρεσαν το ράσο

838

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

του μοναχού, ελπίζοντας έτσι να σώσουν τη ζωή

να σώσει τον Μ ιχαήλ Ε ' τόσο ζήλο όσο ζήλο είχαν

τους.

βάλει οι οπαδοί της αντιζήλου της για να τον εκτελέ-

0 νικητής λαός ήταν γεμάτος χαρά. «Άλλοι, λέει ο

σουν. Αλλά η Ζωή δεν είχε περιθώ ρια εκλογής. Η

Ψελλός σ’ ένα περίεργο απόσπασμα, πρόσφεραν α­

Σύγκλητος, ο λαός, ήταν με το μέρος της αδελφής

ναθήματα στο θεό. Άλλοι επευφημούσαν την αυτο-

της. Υποχώρησε. Σ υμφ ιλιώ θηκε με τη θεοδώ ρα,

κράτειρα. Ο κόσμος χόρευε στις πλατείες και τραγου­

την έσφιξε στην αγκαλιά της, της πρόσφερε τη μισή

δούσε αυτοσχέδιους στίχους για τα γεγονότα». Η

εξουσία και έστειλε να τη φέρουν με μεγάλη π ο μ π ή

Ζωή, που ο Μ ιχαήλ Ε ' την είχε απελευθερώσει

από την Αγία Σοφία για να την εγκαταστήσουν στο

προτού φύγει και που είχε αναλάβει σχεδόν αμέσως

Ιερό Παλάτι. Η θεοδώ ρα, πάντα ταπεινόφρω ν, δέ­

την εξουσία στο παλάτι, ήταν εξίσου ευτυχισμένη

χτηκε την αυτοκρατορία μόνο υπό τον όρο ότι η με­

και κατά συνέπεια έτοιμη να συγχωρέσει. Στην Αγία

γαλύτερη αδελφή της θα είχε την πρώτη θέση. Τότε

Σοφία, όμως, στο περιβάλλον της θεοδώ ρας, οι δια­

είδαν κάτι παράξενο, που δεν είχε γνω ρίσει ποτέ

θέσεις ήταν λιγότερο επιεικείς και το πλήθος, που

μέχρι τότε το Βυζάντιο: ο γυναικω νίτης έγινε το ε π ί­

είχε ήδη υποχρεώσει τη Ζωή να αναγνωρίσει τη

σημο κέντρο των δη μ ό σ ιω ν υποθέσεω ν και η αυτο­

θεο δώ ρ α ω ς συναυτοκράτειρα, ζητούσε επιτακτικά

κρατορία διοικούταν από δύο γριές γυναίκες. Και,

την εκτέλεση τω ν ενόχων. Μάταια η Ζωή προσπά­

ακόμα πιο παράξενο, αυτές οι δύο γριές γυναίκες ή­

θησε να πείσει τη Σύγκλητο να δείξει επιείκεια. Μά­

ξεραν να κάνουν τους άλλους να τις υπακούουν.

ταια μίλησε στο πλήθος από έναν εξώστη του παλα­

Σπάνια όμ ω ς δυο στενές συγγενείς ήταν τόσο δια ­

τιού και το ευχαρίστησε. Όταν μίλησε για τον έκ­

φορετικές, σωματικά και ψυχικά, όσο αυτές οι δύο

πτωτο αυτοκράτορα και ρώτησε τι ήθελαν να του κά­

αδελφές.Ό σο η Ζωή ήταν όμορφη, καλοφτιαγμένη,

νει, μια ομόφ ω νη κραυγή της απάντησε: «θάνατος

κομψή, τόσο η θεοδώ ρα, μόλο που ήταν λίγο νεώ-

στον άθλιο, τον άτιμο! Παλούκωσέ τον! Σταύρωσέ

τερη, ήταν αδικημένη από τη φύση: ήταν άσχημη

τον! Τύφλωσέ τον!»

και στο πολύ ψηλό σώμα της το πολύ μικρό κεφάλι

Ενώ η Ζωή δίσταζε, η θεοδώ ρα, σίγουρη για τη

της σχημάτιζε μια παράξενη ασυμμετρία. Όσο η

δημοτικότηιά της, δρούσε. Με διαταγή της, ο έπαρ­

Ζωή ήταν ζωντανή, ανάλαφρη, τόσο η θ εο δώ ρ α ή­

χος της πόλης έβγαζε διά της βίας από τη μονή του

ταν ήρεμη, αργή στις αποφάσεις της. Η Ζωή πετού-

Στουδίου, μέσα στις κραυγές του πλήθους, τον εκ­

σε το χρυσάφι με τις χούφτες, σπάταλη, τρελά γεν­

θρονισμένο αυτοκράτορα και τον ευγενέστατο και

ναιόδω ρη. Η θεοδώ ρ α μετρούσε πολύ προσεκτικά:

μέσα στο δρόμο, κάτω α π ’ τα μάτια των θεατών που

πολύ οικονόμα - ίσω ς γιατί δεν είχε ποτέ πολλά

ρίχτηκαν «σαν άγρια ζώα» πά νω στα θύματά τους,

χρήματα στα χέρια της προτού βασιλέψει - αρεσκό-

τους έβγαζε τα μάτια. Μετά τους εξόρισαν. Η επανά­

ταν να στοιβάζει τα πλούτη της σε τεράστια χρηματο­

σταση είχε ολοκληρωθεί.

κιβώτια. Ξόδευε λίγα για τον εαυτό της, καθώς δεν

Σ’ αυτή την αποφασιστική κρίση, η θεοδώ ρ α ή­

της άρεσε καθόλου η πολυτέλεια και ακόμα λιγότε­

ταν εκείνη που με την παρέμβασή της, την ενεργητι-

ρο για τους άλλους, καθώ ς δεν είχε την τάση να δ ί­

κότητά της, την αποφασιστικότητά της, είχε σώσει

νει. Τέλος, όσο η Ζωή ήταν φλογερή και γεμάτη π ά ­

πραγματικά την κατάσταση και είχε «ανατρέψει την

θος, τόσο η θεοδώ ρ α ήταν αγνή, σωστή, άμεμπτη:

τυραννία» κατά τα λεγόμενο του Ψελλού. Έτσι η

είχε πάντα αρνηθεί επίμονα να παντρευτεί. Καλός

Ζωή αναγκάστηκε να μοιραστεί τους καρπούς της

άνθρω πος κατά τ’ άλλα, ευγενική, χαμογελαστή, ε­

νίκη ς με την αδελφή της. Βέβαια θα προτιμούσε ο­

πιφ υλα κτική , ταπεινή, φαινόταν φτιαγμένη για

ποιονδήποτε από αυτή τη συναυτοκράτειρα που μ ι­

τους δεύτερους ρόλους και αρκούταν σ’ αυτούς. Είχε

σούσε και ό π ω ς λέει ο Ψελλός, θα προτιμούσε να

όμ ω ς ένα προσόν: μιλούσε καλά και της άρεσε να

δει στο θρόνο έναν υπηρέτη τω ν στάβλων παρά τη

μιλάει και μπορούσε, όταν χρειαζόταν να δείξει κά­

θεο δώ ρ α και γ ι’ αυτό είχε βάλει στην προσπάθεια

ποια ενεργητικότητα, ό π ω ς είδαμε. Γενικά ό π ω ς και

839

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

η Ζωή ήταν μέτρια, χω ρ ίς μεγάλη σταθερότητα και

δυνεύοντας κάπου-κάπου ακόμη και προσω πικές ε­

πνεύμα.Ό μω ς, παρά την κοινή τους μετριότητα, αυ­

πιθυμίες. Και πολιτικοί και στρατιωτικοί υποκλί­

τές οι δύο αδελφές ήταν πολύ διαφορετικές για ν ’ α­

νονταν κάτω από αυτά τα απαλά και επιδέξια γυναι­

γαπιούνται πολύ και να συμφω νούν για πολύ και­

κεία χέρια.

ρό.

Ε πειδή όμω ς και οι δύο ήταν μάλλον ανίκανες,

Ο Ψελλός ζωγράφισε έναν πολύ περίεργο πίνακα

αυτό το καθεστώς δεν μπορούσε να διαρκέσει. Η

του θεάματος που πρόσφερε η αυλή εκείνη την επο­

πολυτέλεια της αυλής - όλος ο κόσμος, σαν από μια

χή. Κάθε μέρα, σύμφω να με την ετικέτα, οι δύο αυ­

ξαφνική αλλαγή διακόσμησης, ανταγωνιζόταν σε

τό κράτειρες, με στολές παρελάσεως, έρχονταν να

μεγαλοπρέπεια - και οι τρελές σπατάλες της Ζω ής

καθίσουν δίπλα-δίπλα στον θρόνο τω ν βασιλέων.

είχαν αδειάσει πολύ γρήγορα το θησαυροφυλάκιο.

Κοντά τους στέκονταν οι σύμβουλοί τους και γύρω

Τα χρήματα έλειπαν, η πίστη χαλάρωνε και η ανά­

τους, σχηματίζοντας ένα διπλό κύκλο, έπαιρναν θέ­

γκη για ένα σταθερό, ανδρικό χέρι γινόταν ολοένα

ση οι κήρυκες, οι λογχοφόροι, οι Βαράγγοι με το

και πιο επιτακτική. Εξάλλου το τετ-α-τετ τω ν δύο α­

βαρύ δίκοπο πελέκι, με τα μάτια χαμηλω μένα από

δελφ ώ ν και εχθρών, άρχισε να γίνεται δυσάρεστο

σεβασμό για το φύλο των ηγεμονίδω ν τους. Και οι

και η αυλή είχε μοιραστεί σε δύο εχθρικές παρατά­

δύο πριγκίπισσες έκριναν, δέχονταν τους πρεσβευ­

ξεις. Για να βάλει τέλος σ’ αυτή την κατάσταση, η

τές, ασχολούνταν με τις υποθέσεις του κράτους,

Ζωή σκέφτηκε π ω ς υπήρχε μόνο μια λύση, να ξα­

παίρνοντας κάπου-κάπου το λόγο με γλυκιά φ ω νή

ναπαντρευτεί για τρίτη φορά.Ή ταν τότε εξήντα τεσ­

για να δώ σουν μια διαταγή ή μια απάντηση, διακιν­

σάρων ετών.

840

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΑ. 1THC K V Z X N T IN H C X Y X O K P X T O P lX C

ο

λ

φού πήρε την απόφασή της - και πρέπει να

κλογή της άρεσε πολύ στο περιβάλλον της - ολό­

πούμε, όσο παράξενο κι αν φαίνεται, ότι ό­

κληρη η αυλή ενδιαφερόταν πολύ για το ζήτημα αυ­

λοι γύρω της την ενθάρρυναν - η γηραιά αυ-

τού του γάμου - αποφάσισε υπέρ αυτού.

τοκράτειρα άρχισε να ψάχνει για σύζυγο. Σκέφτηκε

Έ νας από τους θαλαμηπόλους της Αυγούστας ε π ι­

αρχικά τον Κωνσταντίνο Δαλασσηνό, που ήθελε κά­

φορτίστηκε να πάει να φέρει στον νέο ευνοούμενο

ποτε να της δώ σει για σύζυγο ο Κωνσταντίνος Η'.

τα αυτοκρατορικό κοσμήματα, σύμβολο και εγγύη­

Αλλά αυτός ο μεγάλος και φιλόδοξος άρχοντας, που

ση της μεγάλης τύχης του και να τον φέρει χω ρ ίς κα­

τον είχαν υποπτευθεί επανειλημμένω ς ότι ετοίμαζε

θυστέρηση πίσω στην Κωνσταντινούπολη. Στις 11

πραξικόπημα, δεν έδειξε τη μαλακότητα και την υ-

Ιουνίου 1042 έκανε την επίσημη είσοδό του στην

πακοή που ταίριαζε στη θέση ενός βασιλικού συζύ­

πόλη μέσα στις επευφ ημίες του ενθουσιώ δους λα­

γου. Μ ίλησε καθαρά, έθεσε τους όρους του, ανήγγει­

ού. Μετά, ο γάμος τελέστηκε με μεγάλη επισημότητα

λε μεγάλα σχέδια για μεταρρυθμίσεις, αντρίκειες

στο πατριαρχείο. Και μόλο που ο πατριάρχης δεν

και σταθερές αποφάσεις. Στο παλάτι δεν ζητούσαν έ­

πίστευε ότι μπορούσε να ευλογήσει αυτοπροσώ πω ς

να τέτοιο είδος αυτοκράτορα: έστειλαν τον ενοχλητι­

αυτό τον τρίτο γάμο που αποδοκίμαζε η ελληνική

κό πίσ ω στην επαρχία. Τότε η Ζωή σκέφτηκε έναν

Εκκλησία (όπω ς ξέρουμε, η Ζωή ήταν δύο φορές

από τους παλιούς ευνοούμενούς της, τον μεγάλο αρ­

χήρα και ο Κωνσταντίνος είχε επίσης παντρευτεί

τοτροφοδότη Κωνσταντίνο, που η ζήλια του Μ ι­

δύο φορές), ένας βυζαντινός ιεράρχης ήταν γενικά

χαήλ Δ ' είχε απομακρύνει από την Κωνσταντινού­

πολύ καλός αυλικός και πολύ έξυπνος πολιτικός

πολη. Αυτός ήταν κατάλληλος από την άποψη του

για να προβάλει για πολύ καιρό αντίσταση στην ε­

χαρακτήρα αλλά δυστυχώς, ό π ω ς κάποτε ο Ρωμα­

ξουσία. «Υποκύπτοντας στις περιστάσεις, λέει π ο νη ­

νός Αργυρός, ήταν παντρεμένος και η γυναίκα του

ρά ο Ψελλός, ή μάλλον στο θέλημα του θεού», αγκά­

ήταν λιγότερο βολική από τη γυναίκα του Ρωμανού:

λιασε εγκάρδια τους νιόπαντρους μετά την τελετή.

αντί να παραχω ρήσει τον άντρα της σε μια άλλη,

«Επρόκειτο άραγε για μια πολύ κανονική πράξη -

προτίμησε να τον δηλητηριάσει.

προσθέτει ειρω νικά ο συγγραφέας - ή για καθαρή

Τελικά, μετά από πολλές άκαρπες προσπάθειες, η

κολακεία; Δεν το ξέρ ω ».Ό πω ς και αν είχε το πράγ­

βασίλισσα θυμήθηκε έναν από τους αλλοτινούς της

μα, το Βυζάντιο είχε έναν αυτοκράτορα.

φίλους, τον Κωνσταντίνο Μ ονομάχο. Συγγενής εξ

Από σωματική άποψη, ο νέος ηγεμόνας δικαιολο­

αγχιστείας του Ρωμανού Γ ' κατείχε μεγάλη θέση

γούσε απόλυτα την εκλογή της αυτοκράτειρας.Ήταν

στην αυλή π ρ ιν από δώ δεκα ή δεκατρία χρόνια και

πολύ ω ραίος άνδρας. «Ήταν, λέει ο Ψελλός, ω ραίος

με την ομορφιά του, την κομψότητά του, την ωραία

σαν τον Αχιλλέα. Η φύση τον είχε κάνει ένα τέλειο

γλώσσα του και την τέχνη που είχε να διασκεδάζει

πρότυπο». Το πρόσω πό του ήταν γοητευτικό: είχε α-

την ηγεμονίδα, είχε αρέσει τόσο στη Ζωή, ώστε είχε

νοιχτόχρω μο δέρμα, λεπτά χαρακτηριστικά, υπέρο­

γίνει πολύς λόγος για τους δύο τους και η πρώτη

χο χαμόγελο, μια ακτινοβολία χάρης που α πλω νό­

φροντίδα του Μ ιχαήλ Δ ξ μόλις ανέβηκε στο θρόνο,

ταν σ’ ολόκληρο το πρόσω πό του. Α νθρω πος με

ήταν να στείλει στην εξορία αυτό τον ενοχλητικό οι­

θαυμάσιες αναλογίες, είχε κομψό και καλοφτιαγμέ-

κείο. Η Ζωή όμ ω ς δεν τον είχε ξεχάσει καθόλου: εί­

νο σώμα, λεπτά και ωραία χέρια. Ωστόσο μια μονα­

χε επω φ εληθεί από την επανάσταση του 1042 για

δική δύναμη κρυβόταν κάτω από το λίγο πλαδαρό

να τον βγάλει από τη δυσμένεια και να τον διορίσει

παρουσιαστικό του. Εξασκημένος σε όλες τις σω μα­

στο πόστο του κυβερνήτη της Ελλάδας. Τώρα είχε

τικές ασκήσεις, καλός ιππέας, εξαίρετος δρομέας,

την ιδέα να τον ανεβάσει ψηλότερα. Και επειδή η ε­

γερός παλαιστής, ο Κωνσταντίνος έκρυβε αποθέμα­

841

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

τα δύναμης μέσα του. Οι άνθρω ποι που τους έσφιγ­

ξανάνοιξε το Π ανεπιστήμιο της Κωνσταντινουπόλε­

γε το χέρι για να διασκεδάζει ένιω θαν το σφίξιμό

ω ς και δημιούργησε εκεί μια νομική σχολή για να

του για πολλές ημέρες και δεν υπήρχε κανένα σώμα

εξασφαλίσει την καλή επάνδρω ση της δημόσιας δι-

τόσο σκληρό ώστε να μην μπορεί να το σπάσει με

οίκησης.Έ κανε και κάτι ακόμη. Αντί να μοιράζει τις

μια προσπάθεια των λεπτώ ν και περιποιη μ ένω ν

θέσεις ανάλογα με την καταγωγή των υποψ ηφίω ν,

χεριώ ν του.

τις μοίραζε ανάλογα με την αξία τους. Και για να υ­

Ή ταν μεγάλος γόης. Ε πιπλέον ήταν χαριτω μένος

λοποιήσει αυτή τη μεταρρύθμιση, ανέθεσε την ε­

άνθρω πος. Η φ ω νή του ήταν γλυκιά και μιλούσε

ξουσία στους λογίους που ήταν φίλοι του. Ο Λ ιχού­

καλά. Ευγενικός από τη φύση του ήταν πάντα εύθυ­

δης έγινε πρωθυπουργός, ο Ψελλός μέγας θαλαμη­

μος, πάντα χαμογελαστός, πάντα πρόθυμος να δια­

πόλος και κρατικός γραμματέας, ο Ξ ιφ ιλίνος σφρα­

σκεδάσει και να διασκεδάσει τους άλλους.Ή ταν βα­

γιδοφύλακας, ο Μ αυρόπους μυστικοσύμβουλος.

σικά καλό πα ιδί, καθόλου υπερήφανος, καθόλου

Με όλα αυτά ο Κωνσταντίνος είχε γίνει πολύ δημο­

ματαιόδοξος, χω ρίς πόζες και χω ρ ίς μνησικακίες,

φιλής. Τέλος, είχε Θάρρος/Ισως στην πραγματικότη­

πάντα έτοιμος να ευχαριστήσει όλο τον κόσμο. Είχε

τα αυτή η αρετή να προερχόταν κυρίω ς από τη λίγο

και άλλες αρετές. Αν και θύμω νε αρκετά εύκολα, σε

μοιρολατρική αδιαφορία που επιδείκνυε και που

σημείο που στην παραμικρή συγκίνηση το αίμα του

τον έκανε να μη θέλει φρουρούς στην πόρτα του δια­

ανέβαινε στο κεφάλι, είχε καταφέρει να επιβληθεί

μερίσματος του ακόμη και τη νύχτα.Ό ποια όμ ω ς κι

απόλυτα στον εαυτό του. Και όντας πάντα κύριος του

αν ήταν η προέλευσή του, αυτό το θάρρος ήταν

εαυτού του ήταν δίκαιος, ανθρώ πινος, καλόβουλος,

πραγματικό και εκδηλώ θηκε σε πάμπολλες περι­

συγχωρούσε ακόμη και εκείνους που συνωμοτού­

πτώσεις. Και αν θεωρείται γενικά ότι, επί της βασι­

σαν εναντίον του. «Δεν έχω δει ποτέ, λέει ο Ψελλός,

λείας του Κωνσταντίνου του Μ ονομάχου, η βυζαντι­

π ιο συμπαθητική ψυχή». Ή ταν γενναιόδω ρος σε

νή αυτοκρατορία, πολλές φορές νικήτρια και γενικά

σημείο σπατάλης και έλεγε, περίπου ό π ω ς ο Τίτος

ειρηνική, διατήρησε ολόκληρο το γόητρο του πα­

ότι αν δεν είχε κάνει κάποια φ ιλάνθρω πη ή γενναι­

ρελθόντος, ίσω ς μπορούμε να συμπεράνουμε ότι

όδω ρη πράξη, η μέρα του είχε πάει χαμένη. Η αλή­

αυτός ο πρίγκιπας δεν ήταν γενικά τόσο κακός ηγε­

θεια είναι ότι η επιείκειά του άγγιζε μερικές φορές

μόνας όσο έλεγαν αργότερα οι κατήγοροί του.

τα όρια της αδυναμίας: για να ευχαριστήσει τους ευ-

Δυστυχώς οι αναμφισβήτητες αρετές του κηλιδώ ­

νοούμενούς του, μοίραζε μερικές φορές στην τύχη

νονταν από σοβαρά ελαττώματα. Ο Μ ονομάχος αγα­

τα ανώτερα κρατικά αξιώματα. Του άρεσε τόσο να

πούσε τις ηδονές, τις γυναίκες, την εύκολη και πολυ­

βλέπει γύρω του ευτυχισμένους ανθρώ πους και ευ­

τελή ζωή. Έχοντας γίνει αυτοκράτορας από καλοτυ­

χαριστημένα πρόσω πα ώστε η γενναιοδω ρία του έ­

χία, έβλεπε στην ανώτατη εξουσία κυρίως ένα μέσο

φθανε συχνά στη σπατάλη. Δεν μπορούσε να αρνη-

για να ικανοποιεί τις επιθυμ ίες του. «Έχοντας ξεφύ-

θεί τίποτα ούτε στη γυναίκα του ούτε στις ερωμένες

γει από μια βίαιη καταιγίδα, λέει ο Ψελλός, είχε κα­

του, είχε πάντα το χέρι ανοιχτό, ήταν πάντα πρόθυ­

ταλήξει στις ευτυχισμένες όχθες και στο ήσυχο λιμά­

μος να διασκεδάσει, και δήλω νε ότι ήταν καθήκον

νι της βασιλείας και δεν ανησυχούσε μ ή π ω ς ξανα-

για κάθε πιστό υπήκοο να συμμετέχει στις απολαύ­

βρεθεί στη θάλασσα». Έτσι ενδιαφερόταν ελάχιστα

σεις της αυλής.

για τα κοινά, αφήνοντας τη φροντίδα τους στους υ­

Χωρίς να είναι πολύ σοφός άνθρωπος, ο Κωνστα­

πουργούς του. Κατά τα λεγάμενα του Ψελλού, «ο θρό­

ντίνος ήταν έξυπνος. Είχε ζωηρό πνεύμα, του άρεσε

νος ήταν γ ι’ αυτόν η ανάπαυση από τους κόπους του

να συναναστρέφεται μορφω μένους ανθρώπους. Δε­

και η ικανοποίηση των επιθυ μ ιώ ν του». Ό π ω ς έχει

χόταν στο περιβάλλον του σοφούς ό π ω ς ο Κωνστα­

πει ένας σύγχρονος ιστορικός, «μετά από μια διακυ­

ντίνος Λ ιχούδης, ο Ξιφιλίνος, ο Ιω άννης Μαυρό-

βέρνηση από γυναίκες, είχαν τώρα μια διακυβέρνη­

πους, ο Ψελλός. Ακολουθώντας τις συμβουλές τους

ση από έναν άνθρω πο του γλεντιού και της ηδονής».

842

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

IGTOPIA. "THC KYZXNT'INHC X Y T O K P X T O P lX C

Μιχαήλ ο Ψελλός.

843

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Πολύ ερωτύλος από ιδιοσυγκρασία, ο Κωνσταντί­

Κωνσταντίνος Μ ονομάχος θα την είχε παντρευτεί

νος αγαπούσε πάντοτε τις περιπέτειες και πριν από

ευχαρίστω ς. Ό π ω ς ξέρουμε όμω ς, η ελληνική

την άνοδό του στην εξουσία, είχε μερικές αρκετά θο­

Εκκλησία ήταν πολύ άκαμπτη στο ζήτημα του τρί­

ρυβώδεις. Δύο φορές παντρεμένος και δύο φορές

του γάμου, ιδ ίω ς όταν αυτοί που ήθελαν να τον συ­

χήρος, είχε βρει παρηγοριά στον έρωτα μιας νέας γυ­

νάψουν ήταν απλοί ιδιώτες. Ο Κωνσταντίνος δεν

ναίκας, ανιψιός της δεύτερης γυναίκας του, που ανή­

τόλμησε ν ’ αψηφήσει τις αντιρρήσεις της.Έζησε λοι­

κε στην ένδοξη οικογένεια των Σκληρών. Ονομαζό­

π ό ν με την ερωμένη του και αυτό ήταν το μεγάλο

ταν Σκληρήνη και ήταν όμορφη και έξυπνη. Ο Ψελ­

πάθος της ζωής του. Οι δύο εραστές δεν μπορούσαν

λός, που τη γνώρισε, έχει κάνει ένα πολύ γοητευτικό

να ζήσουν ο ένας χω ρ ίς τον άλλο. Ούτε η δυστυχία

πορτραίτο της: «Η ομορφιά της δεν ήταν αψεγάδια­

δεν τους χώρισε. Όταν ο Μ ονομάχος εξορίστηκε, η

στη, λέει. Άρεσε όμω ς με την ομιλία της που δεν είχε

Σκληρήνη τον ακολούθησε στη Λέσβο, θέτοντας ο­

πονηριά και κακολογία. Η γλυκύτητα και η προσή­

λόκληρη την περιουσία της στη διάθεσή του, παρη-

νεια του χαρακτήρα της ήταν τέτοια που θα μπορού­

γορώντάς τον για τη δυσμένεια στην οποία είχε πέ­

σε να μαλακώσει ακόμη και πέτρες. Είχε ασύγκριτη

σει, ανυψώνοντας το πεσμένο θάρρος του, βαυκαλί-

φ ω νή, αρμονική και σχεδόν ρητορική προφορά.

ζοντάς τον με την ελπίδα της μελλοντικής εκδίκη­

Υπήρχε μια φυσική χάρη στη γλώσσα της και όταν

σης, βεβαιώ νοντάςτον ότι μια ημέρα θα γινόταν αυ­

μιλούσε, τη συνόδευαν ανείπωτες χάρες. Της άρεσε,

τοκράτορας και ότι εκείνη την ημέρα ένας νόμιμος

προσθέτει ο λόγιος, να μου κάνει ερωτήσεις για τους

γάμος θα τους ένω νε για πάντα. Μαζί του, χω ρ ίς να

ελληνικούς μύθους και ανακάτευε στην κουβέντα

το μετανιώσει και χω ρ ίς να δείξει καμιά αδυναμία,

της όσα είχε μάθει από τους ανθρώ πους της επιστή­

η κομψή νέα γυναίκα πέρασε εφτά χρόνια στο μα­

μης. Είχε το ταλέντο να ξέρει ν ’ ακούει σε βαθμό στον

κρινό αυτό νησί και φυσικά, όταν η τύχη ανέβασε

οποίο καμιά γυναίκα δεν έφτασε ποτέ».

τον Κωνσταντίνο στον θρόνο, εκείνος δεν ξέχασε

Ό π ω ς άρεσε στον Ψελλό, άρεσε και σε όλους. Την

αυτή που είχε τόσο αγαπήσει.

πρώ τη φορά που εμφανίστηκε στην αυτοκρατορική

Ακόμη και οτην αγκαλιά της Ζωής, σκεφτόταν τη

π ο μ π ή , ένας αυλικός, που είχε πνεύμα και μόρφ ω ­

Σ κληρήνη.Έ κανε τόσα και τόσο καλά ώστε παρά τη

ση, τη χαιρέτισε, με μια λεπτή και ωραία κολακεία,

διαβόητη ζήλια της αυτοκράτειρας, παρά τις συνετές

με τις πρώτες λέξεις του θαυμάσιου αποσπάσματος

συμβουλές των φ ίλω ν του και της αδελφής του Ευ­

του Ομήρου όπου οι γέροι της Τροίας, καθισμένοι

πρέπειας, κατάφερε να ανακαλέσει την ερωμένη του

στα τείχη λένε βλέποντας να περνάει η ακτινοβόλα

στην Κωνσταντινούπολη. Από το ίδιο το βράδυ του

ομορφιά της Ελένης: «Όχι, δεν είναι αξιοκατάκριτο

γάμου του μιλούσε γ ι’ αυτήν στη Ζωή με μια επιδέ­

που οι Τρώες και οι Έ λληνες υπέστησαν τόσα δεινά

ξια διακριτικότητα και σαν να επρόκειτο για μια γυ­

για μια τόσο ωραία γυναίκα». Ο υπαινιγμός ήταν

ναίκα που έπρεπε να την έχει με το μέρος της, εξαι-

λεπτός και κολακευτικός.Όλος ο κόσμος τον έπιασε

τίας της οικογένειάς της. Σε λίγο κατάφερε τη γυναί­

στον αέρα και τον χειροκρότησε. Και δεν είναι αυτό

κα του να γράψει στη Σκληρήνη για να την καλέσει

το σημείο απόδειξη μιας μοναδικής πνευματικής

να έρθει στο παλάτι, διαβεβαιώνοντάς την για την

καλλιέργειας σ’ αυτή τη βυζαντινή κοινω νία του

ευμένειά της. Η νέα γυναίκα, που υποψιαζόταν ότι η

11 ου αιώνα, που ορισμένα χαρακτηριστικά της την

βασίλισσα δεν την αγαπούσε καθόλου, δεν ήταν και

κάνουν να φαίνεται τόσο βάρβαρη, και που αυτό το

πολύ σίγουρη για το τι έκρυβε αυτό το μήνυμα. Λά­

ανέκδοτο μας την παρουσιάζει τόσο γεμάτη από με­

τρευε όμω ς τον Κωνσταντίνο κι έτσι γύρισε. Αμέσως

γάλες αναμνήσεις της κλασικής Ελλάδας, τόσο ικα­

ο αυτοκράτορας διέταξε να χτίσουν ένα πολυτελές α­

νή για λεπτή ευφυΐα, για λογοτεχνικό γούστο, για

νάκτορο για την ευνοούμενή του και κάθε μέρα με

χαριτω μένες και λεπτές σκέψεις;

το πρόσχημα ότι παρακολουθούσε την πρόοδο της

Στην αρχή του δεσμού του με τη Σκληρήνη, ο

κατασκευής, πήγαινε να περάσει ατελείωτες ώρες

844

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

με τη Σκληρήνη. Οι άνθρω ποι της αυτοκρατορικής

γεμονίδας και βασίλισσας. Η Ζωή τα έβλεπε όλα αυ­

ακολουθίας, που τους έδιναν άφθονο φαγητό και

τά γοητευμένη, χαμογελαστή. Αγκάλιαζε στοργικά

ποτό σ’ αυτές τις επισκέψεις, ευνοούσαν με όλες τις

την αντίζηλό της και ανάμεσα στις δυο αυτές γυναί­

δυνάμεις τους αυτές τις συναντήσεις και οι αυλικοί

κες ο Κωνσταντίνος Μ ονομάχος ήταν ευτυχισμένος.

όταν κατά τη διάρκεια τω ν επ ίσ η μ ω ν τελετών, κατα­

Για να βολευτούν ακόμη καλύτερα, επινόησαν μία

λάβαιναν από το βαριεστημένο ύφος του ηγεμόνα

πολύ χαριτω μένη διευθέτηση. Τα αυτοκρατορικό

την επιθυμία του να πάει να βρει την ερωμένη του,

διαμερίσματα μοιράστηκαν σε τρία μέρη. Ο αυτο­

έκαναν ό,τι μπορούσαν για να βρουν μέσα που θα

κράτορας κράτησε το κέντρο. Η Ζωή και η Σκληρή­

του επέτρεπαν να πάει κοντά στην αγαπημένη του.

νη έμεναν η μία στα δεξιά διαμερίσματα και η άλλη

Πολύ σύντομα ο δεσμός τους εκδηλώθηκε ανοιχτά.

στα αριστερά. Και με μια σ ιω πη λή συμφω νία η

Ο αυτοκράτορας έδωσε ένα σπίτι και φρουρά στη

Ζωή δεν ξαναμπήκε ποτέ στα διαμερίσματα του

Σκληρήνη. Τη γέμισε θαυμάσια δώρα. Μια φορά της

πρίγκιπα παρά μόνο όταν η Σκληρήνη δεν ήταν κο­

έστειλε μια πελώ ρια μπρούντζινη κούπα, υπέροχα

ντά του και ήξερε ότι θα τον βρει μόνο. Και αυτός ο

σκαλισμένη και γεμάτη κοσμήματα. Και κάθε μέρα

διακριτικός συνδυασμός φαινόταν σε όλο τον κό­

της έστελνε ένα καινούργιο δώρο, για το οποίο άδεια-

σμο ένα θαύμα επινοητικότητας.

ζε τα αποθέματα του θησαυροφυλακίου. Τελικά τη με­

Μόνο ο λαός της πρωτεύουσας δεν ενθουσιάστηκε

ταχειρίστηκε σαν αναγνωρισμένη και νόμιμη σύζυ­

και τόσο από αυτό το διακανονισμό. Μια ημέρα που

γο. Είχε το διαμέρισμά της στο παλάτι, όπου ο Κων­

ο Κωνσταντίνος πήγαινε στους αγίους Αποστόλους,

σταντίνος πήγαινε ελεύθερα οποιαδήποτε ώρα, και

μια φ ω νή φώναξε μέσα στο πλήθος τη στιγμή που ο

πήρε τον τίτλο της σεβαστής, που την τοποθετούσε α­

αυτοκράτορας έβγαινε από το παλάτι: «Δεν θέλουμε

μέσως μετά τις δύο γηραιές αυτοκράτειρες.

τη Σκληρήνη για αυτοκράτειρα! Δεν θέλουμε να πε-

Αντίθετα από ό,τι περίμεναν όλοι, η Ζωή πήρε

θάνουν εξαιτίας της οι μητέρες μας Ζωή και θ ε ο δ ώ ­

πολύ φ ιλοσοφικά το πράγμα: «Είχε φτάσει σε μια η­

ρα!». Το πλήθος επανέλαβε τα λόγια του εν χορώ, α­

λικία, λέει πολύ αδιάκριτα ο Ψελλός, όπου δεν εί­

κολούθησε μεγάλη αναταραχή και χω ρίς την παρέμ­

ναι π ια κανείς πολύ ευαίσθητος σε τέτοιους π ό ­

βαση των γηραιώ ν πορφυρογέννητων που παρου­

νους». Γερνούσε και γερνώντας άλλαζε πολύ. Δεν

σιάστηκαν στον εξώστη του σπιτιού και ηρέμησαν το

της άρεσαν πια τα λούσα, δεν ήταν πια ζηλιάρα, γι­

πλήθος, ο Μ ονομάχος θα μπορούσε κάλλιστα να εί­

νόταν όψιμα ευσεβής. Περνούσε τώρα ατελείωτες

χε χάσει τη ζωή του σ’ αυτή την περιπέτεια.

ώρες στα πόδια των αγίω ν εικόνω ν, σφίγγοντάς τις

Ως την ημέρα του θανάτου της, ο Κωνσταντίνος έ­

στην αγκαλιά της, μιλώ ντας τους, αποκαλώντας τις

μεινε πιστός στη Σκληρήνη. Όταν μια ξαφνική αρ­

με τα π ιο τρυφερά ονόματα και δακρυσμένη κυλιό­

ρώστια την έστειλε στον τάφο, ήταν απαρηγόρητος

ταν μπροστά στις εικόνες σε κρίσεις μυστικιστικού

για το χαμό της. Κλαίγοντας σαν παιδί, εκδήλω νε με

πάθους, δίνοντας στον θ εό τα υπολείμματα της αγά­

πείσμα τον πόνο του.Έ κανε πολυτελή κηδεία στην

π η ς που είχε χαρίσει σε αφθονία σε άλλους.Έτσι δέ­

αγαπημένη του, πρόσταξε να της χτίσουν έναν θαυ­

χθηκε χω ρ ίς μεγάλο κόπο τους πιο παράξενους

μάσιο τάφο. Μετά, επειδή ήταν άντρας, αναζήτησε

συμβιβασμούς. Α πέδω σε στον Κωνσταντίνο την ε­

άλλες ερωμένες. Τελικά, μετά από πολλές περιπέτει­

λευθερία του, του επέτρεψε να διακόψει κάθε στενή

ες, ερωτεύτηκε μια μικρή πριγκίπισσα από την

σχέση μαζί της, και μια επίσημη πράξη που ονομά­

Αλανία που ζούσε ω ς όμηρος στην αυλή του Βυζα­

στηκε «συμβόλαιο φιλίας» υπογράφηκε γ ι’ αυτό το

ντίου. Ό π ω ς φαίνεται δεν ήταν πολύ όμορφη αλλά

σκοπό μεταξύ τω ν δύο συζύγων και επικυρώ θηκε

σύμφω να με την κρίση του Ψελλού είχε δύο αξιο­

από τη Σύγκλητο της αυτοκρατορίας. Η Σκληρήνη

θαύμαστα στοιχεία: το πολύ λευκό δέρμα της και τα

κατείχε υψηλή θέση στην αυλή. Εμφανιζόταν στις ε­

ασύγκριτα μάτια της. Από την ημέρα που ο αυτοκρά­

πίσημες τελετές. Την προσφω νούσαν με τίτλους η­

τορας είδε αυτή τη νεαρή βάρβαρη, εγκατέλειψε για

845

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC X O PIX T H C ΚΥΖΧΝΊΓΊΝΗΟ X Y 'T 'O K P X T O P lX C

χάρη της όλες τις άλλες κατακτήσεις του. Και το π ά ­

σάφι, με χρυσά φ ίδια γύρω από τα μπράτσα της, με

θος του έφτασε σε τέτοιο σημείο ώστε, όταν η Ζωή

βαριά μαργαριτάρια στ’ αυτιά, με μια ζώνη από χρυ­

πέθανε, σκέφτηκε σοβαρά, αφού αναγνώρισε δημο­

σό και πετράδια να σφίγγει τη λεπτή μέση της, να

σία την ερωμένη του, να την κάνει νόμιμη γυναίκα

προΐσταται, σαν πραγματική ευνοούμενη χαρεμιού,

του. Ωστόσο δεν τόλμησε να φτάσει ω ς εκεί, από φό­

σε όλες τις γιορτές του παλατιού. Γ ία κείνη, για τους

βο για τους μύδρους της Εκκλησίας και από φόβο

συγγενείς της που έρχονταν κάθε χρόνο να την επι-

για τις κατηγορίες της κουνιάδας του θεοδώ ρας.

σκεφτούν από τη μακρινή Αλανία, ο αυτοκράτορας

Έ δω σε όμ ω ς τουλάχιστον στην ερωμένη του τον τίτ­

άδειασε όσα χρήματα είχαν μείνει στο θησαυροφυ­

λο τη ο, σεβαστής, τον ίδιο που είχε δώ σει κάποτε στη

λάκιο και την παρουσίαζε σε όλους σαν σύζυγό του

Σκληρήνη. Την περιέβαλε με όλη την πολυτέλεια

και νόμιμη αυτοκράτειρα. Εξάλλου, επρόκειτο να

της αυτοκρατορικός ενδυμασίας και τη γέμισε κο­

γεμίσει με παράξενη θλίψη τις τελευταίες ημέρες

σμήματα και χρυσάφι. Και είδαν τη μικρή Καυκά­

του ηγεμόνα που είχε ερωτευτεί τόσο τρελά τα ωραία

σια, με το κεφάλι και το λαιμό σκεπασμένα με χρυ­

μάτια της.

846

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T~HC Κ Υ^ΧΝΤΊΝΗ Ο X Y T O K P X T O P lX C

Φ j ισι λοιπόν, γύρω στα μέσα ίου 11ου αιώνα,

νια: η Ζωή περνούσε τον καιρό της κατασκευάζοντας

φ ΐ την εποχή της διακυβέρνησης ίου Κωνστα-

αρώματα, κλεινόταν χειμώνα-καλοκαίρι στα υπερβο­

■ ■

νχίνου Μονομάχου και της Ζωής, το παλάτι

λικά ζ^στά διαμερίσματά της και εγκατέλειπε την αγα­

και η αυλή του Βυζαντίου πρόσφεραν πραγματικά ένα

πημένη της ασχολία μόνο για να κάψει λιβάνι μπρο­

περίεργο και αρκετά παράξενο θέαμα.

στά στις αγαπημένες της εικόνες και να τις ρωτήσει

Κάνοντας τη ζωή που του άρεσε, ο αυτοκράτορας εί­

σχετικά με το μέλλον. Η θεοδώ ρα μετρούσε και ξανα-

χε φθαρεί γρήγορα. Δεν ήταν πια ο αλλοτινός ωραίος

μετρούσε τα χρήματα που είχε στοιβάξει στις κάσες της,

Μονομάχος, τόσο κομψός, τόσο γεροδεμένος. Τώρα έ-

αδιαφορώντας σχεδόν για όλα τα άλλα, δοσμένη ολο­

πασχε από το στομάχι του και κυρίως είχε πάθει ουρι-

κληρωτικά στην αφοσίωση και την αγνότητα. Γύρω

κή αρθρίτιδα. Οι κρίσεις ήταν τόσο δυνατές ώστε τα

τους κυκλοφορούσαν οι επίσημες ερωμένες, η Σκλη-

παραμορφωμένα και στραβά χέρια του δεν μπορού­

ρήνη, η μικρή πριγκίπισσα της Αλανίας και άλλες, οι

σαν πια να κρατήσουν ένα αντικείμενο και τα πονεμέ-

αυλικοί, οι ευνοούμενοι, άνθρωποι συχνά πολύ χα­

να και πρησμένα πόδια του αρνιόνταν να τον στηρί­

μηλής καταγωγής που ο αυτοκράτορας ενθουσιαζόταν

ξουν. Μερικές φορές, όταν επρόκειτο να δεχθεί κόσμο

μαζί τους και τους ανέβαζε στα ανώτατα αξιώματα του

σε ακρόαση, δεν μπορούσε να σταθεί όρθιος. Δεχόταν

Κράτους. Και όλος αυτός ο κόσμος διασκέδαζε φοβερά

τότε ξαπλωμένος στο κρεβάτι του. Ακόμη και η ξαπλω­

και προσπαθούσε να διασκεδάσει τον βασιλέα.

τή θέση του γινόταν σε λίγο ανυπόφορη και οι υπηρέ­

Πράγματι, ο Κωνσταντίνος αγαπούσε το γέλιο.Όταν

τες του ήταν αναγκασμένοι να τον μετακινούν συνεχώς

ήθελαν να του μιλήσουν για κάποια σοβαρή υπόθεση

από τη μια πλευρά στην άλλη. Συχνά πονούσε ακόμη

ο καλύτερος τρόπος, ο μόνος, για να τραβήξουν την

και όταν μιλούσε. Αλλά η όψη του γινόταν κυρίως α­

προσοχή του ήταν να του πουν πρώτα κάποιο καλό α-

ξιοθρήνητη όταν έπρεπε να εμφανιστεί στις επίσημες

στείο.Ένα σοβαρό πρόσωπο τον τρόμαζε· ένας γελωτο­

τελετές. Τον ανέβαζαν σ’ ένα άλογο και ξεκινούσε, περι­

ποιός κέρδιζε αμέσως την εύνοιά του. Αυτό που τον

στοιχισμένος από δύο ιπποκόμους που υποστήριζαν

διασκέδαζε ιδιαίτερα ήταν οι χοντρές φάρσες και τα λί­

την ισορροπία του. Σε όλη τη διαδρομή που επρόκειτο

γο υπερβολικά αστεία. Η μουσική, το τραγούδι, ο χο­

να διασχίσει, απομάκρυναν προσεκτικά τις πέτρες για

ρός του έφερναν πλήξη.Ήθελε διασκεδάσεις άλλου εί­

να αποφεύγουν τα απότομα και δυνατά τραντάγματα

δους και συχνά πολύ αμφίβολου γούστου. Ο Ψελλός

και ο βασιλεύς προχωρούσε έτσι, με το πρόσωπο αλ­

μας έχει διασώσει μερικά παραδείγματα αυτών των α­

λοιωμένο, την αναπνοή του κοφτή, αφήνοντας τα χα­

στείων και πρέπει να ομολογήσουμε ότι αν φαίνονταν

λινάρια που δεν μπορούσε πια να κρατήσει στα χέρια

αστεία τον 11ο αιώνα, μας φαίνονται μάλλον μέτρια

του να ανεμίζουν. Πρέπει να προσθέσουμε, προς έπαι­

σήμερα. Έτσι μια από τις μεγαλύτερες διασκεδάσεις

νο του Κωνσταντίνου, ότι υπέμενε την αρρώστια του

του αυτοκράτορα ήταν ν’ ακούει κάποιον να τραυλίζει,

με θάρρος, πάντα χαμογελαστός και με χαρούμενη

να εξαντλείται σε μάταιες προσπάθειες για να κάνει τα

διάθεση.Έλεγε αστειευόμενος ότι ο θεός του είχε στεί­

λόγια του να βγαίνουν καθαρά και διηγούνται ότι ένας

λει ασφαλώς αυτή την αρρώστια για να χρησιμεύσει

αυλικός είχε μεγάλη επιτυχία στο παλάτι προσποιού­

σαν φρένο στα υπερβολικά φλογερά πάθη του και δια­

μενος πλήρη αφωνία, που σιγά σιγά ξεσπούσε σε ά­

σκέδαζε φιλοσοφώντας σχετικά με τους πόνους του.

ναρθρες κραυγές και αξιοθρήνητα βελάσματα. Ενθου­

Εξάλλου, μόλις πήγαινε καλύτερα, δεν στερούταν ούτε

σίασε σε τέτοιο σημείο τον Κωνσταντίνο μ’ αυτό το ω ­

μια απόλαυση ούτε μια ερωμένη.

ραίο ταλέντο ώστε έγινε ο επίσημος ευνοούμενος του

Κοντά στον ηγεμόνα, ζούσαν οι δύο γηραιές πορφυ­

ηγεμόνα, και τον έβλεπαν να πηγαίνει οποιαδήποτε

ρογέννητες που είχαν γίνει λίγο μανιακές με τα χρό­

ώρα σαν οικείος στον αυτοκράτορα, να του σφίγγει τα

847

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

χέρια και να τον φιλάει στα χείλη, να κάθεται γελώντας

Ο άλλος εξήγησε ότι ο λόγος ήταν η ασυγκράτητη επι­

στο κρεβάτι του δίπλα του και μερικές φορές μέσα στη

θυμία που ένιωθε να φορέσει τα αυτοκρατορικό στο­

νύχτα να πηγαίνει να τον ξυπνήσει για να του διηγηθεί

λίδια και να καθίσει στον θρόνο τω ν βασιλέων.

κάποιαλίγο-πολύ κωμική ιστορία και νατού αποσπά­

Ακούγοντας αυτή τη δήλωση ο Κωνσταντίνος έσκασε

σει μ’ αυτή την ευκαιρία κάποια χάρη ή ένα δώρο.

στα γέλια και διέταξε αμέσως να ικανοποιήσουν το

Έχοντας άδεια εισόδου παντού, ο γελωτοποιός έ­

καπρίτσιο του άνδρα. Μετά στράφηκε στον ευνοούμε­

μπαινε ακόμη και στον αυτοκρατορικό γυναικωνίτη

νο του και του είπε: «θα σου φορέσω το διάδημα στο

και έδινε χαρά στην αυλή με τις διηγήσεις του. Ε πι­

κεφάλι, θα σου περάσω τον πορφυρό μανδύα. Δώσε

νοούσε ιστορίες σχετικά με την αγνή θεοδώ ρα, βε­

μου μόνο ξανά, σε παρακαλώ, το συνηθισμένο πρό­

βαιώνοντας ότι είχε αποκτήσει παιδιά, δίνοντας λε­

σωπό σου και το αξιαγάπητο καθημερινό σου ύφος».

πτομέρειες σχετικά με την περιπέτεια και τελικά μ ι­

Σ’ αυτά τα λόγια όλοι οι παρευρισκόμενοι, ακόμη και

μούταν τον δήθεν τοκετό της πριγκίπισσας, μιμού­

οι ίδιοι οι δικαστές, δεν μπόρεσαν να κρατήσουν τη

μενος τα βογκητά της επίτοκης, τα κλάματα του νεο­

σοβαρότητά τους και ένα μεγάλο συμπόσιο σφράγισε

γέννητου, βάζοντας στο στόμα της γηραιός και σεβά­

τη συμφιλίωση του αυτοκράτορα και του φίλου του.

σμιας ηγεμονίδας κάθε είδους αστεία και ριψοκίνδυ­

Ενθαρρυμένος α π ’ αυτή την επιείκεια, ο άνθρω ­

να λόγια. Και όλοι έσκαγαν στα γέλια και η ίδια η θ ε ­

πός μας συνέχισε φυσικά τις προσπάθειές του να κα­

οδώρα, και ο άνθρω πός μας ήταν το χαϊδεμένο π α ι­

τακτήσει την ερωμένη του ηγεμόνα. Μπροστά σε ο­

δί του γυναικωνίτη. Μόνο οι σοβαροί άνθρω ποι υ­

λόκληρη την αυλή, κάτω α π ’ τα μάτια του κυρίου

πέφεραν λίγο αλλά σαν καλοί αυλικοί, ακολουθού­

του, της έστελνε χαμόγελα και της έκανε νοήματα συ­

σαν το παράδειγμα των άλλων. «Ήμασταν αναγκα­

νεννόησης. Ο Κωνσταντίνος όμω ς περιοριζόταν να

σμένοι να γελάμε», λέει με κάποια πικρία ο Ψελλός,

γελάει: «Κοίταξέ τον, τον φουκαρά, έλεγε στον Ψελ-

«όταν έπρεπε μάλλον να κλαίμε».

λό! Την αγαπάει πάντα και οι συμφορές του παρελ­ θόντος δεν του έγιναν μάθημα». Να ένας «φουκα­

Σίγουρος για τη γενική συγκαταβατικότητα, ο παρά­ ξενος ευνοούμενος έκανε κάτι καλύτερο ακόμη. Κυρι-

ράς» που θα άρεσε πολύ στον Μολιέρο!

εύθηκε από πάθος για τη νεαρή πριγκίπισσα της Αλα-

Ενώ ο επιπόλαιος αυτοκράτορας έχανε τον καιρό

νίας και επειδή ήταν διασκεδαστικός φαίνεται ότι εί­

του μ’ αυτές τις μωρολογίες - η λέξη είναι του Ψελλού

χε αρκετή επιτυχία στη νεαρή βάρβαρη. Μεθυσμένος

- , ενώ σπαταλούσε σε μάταιες σπατάλες, σε πολυτε­

από την καλοτυχία του και πολύ σοβαρά ερωτευμένος

λείς κατασκευές, σε παιδιάστικες και δαπανηρές φα­

με την ωραία γυναίκα, είχε την ιδέα, σε μια κρίση ζή­

ντασιώσεις τα χρήματα του Κράτους, παραμελώντας

λιας, να δολοφονήσει τον αντίζηλό του αυτοκράτορα

τον στρατό, ροκανίζοντας τους μισθούς των στρατιω­

και να πάρει τη θέση του.Ένα βράδυ τον βρήκαν με έ­

τών, μειώνοντας τον αριθμό των ενόπλω ν δυνάμεων,

να μαχαίρι στο χέρι στην πόρτα του υπνοδωματίου

τα σοβαρότερα γεγονότα προετοιμάζονταν για το εγγύς

του Μονομάχου. Τον συνέλαβαν αμέσως και την επο­

μέλλον.Ήδη ανέβαιναν στον ορίζοντα οι δύο καταιγί­

μένη, ένα δικαστήριο υπό την προεδρία του βασιλέως

δες που θα έπεφταν σε λίγο πάνω στην αυτοκρατορία,

συνεδρίασε για να τον κρίνει. Εδώ όμω ς είναι το ω ­

οι Νορμανδοί στη Δύση, οι Τούρκοι στην Ανατολή.

ραίο της ιστορίας.Όταν ο Κωνσταντίνος είδε να εμφα­

Στο εσωτερικό η δυσαρέσκεια της στρατιωτικής παρά­

νίζεται ο αγαπημένος του φίλος αλυσοδεμένος, η επι­

ταξης, που είχε κουραστεί από την αδυναμ ία της πολι­

εικής και αδύνατη φύση του συγκινήθηκε σ’ αυτό το

τικής εξουσίας και εξοργιστεί από τη δυσμένεια των

θέαμα και του ήρθαν δάκρυα στα μάτια: «Μα λύστε

πιο δοξασμένων στρατηγών, εκδηλωνόταν με επικίν­

μου λοιπόν αυτόν τον άνθρωπο, αναφώνησε, η ψυχή

δυνες απόπειρες πραξικοπημάτων. Και τέλος, επω ­

μου υποφέρει όταν τον βλέπω έτσι».Ύστερα ζήτησε ή­

φελούμενος από την αμέλεια του Μονομάχου, ένας

ρεμα από τον ένοχο να ομολογήσει ειλικρινά τι ήταν

φιλόδοξος πατριάρχης, ο Μ ιχαήλ Κηρουλάριος, ολο­

αυτό που του είχε δώσει την ιδέα για το έγκλημά του.

κλήρωνε τη ρήξη μεταξύ Βυζαντίου και Ρώμης.

848

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

o 1050, σε ηλικία εβδομήντα δύο χρόνω ν,

νω ν της. Αποφασιστικά, ενώ ο Κωνσταντίνος Μο­

η Ζωή η Πορφυρογέννητη τελείωνε την

νομάχος βρισκόταν στην επιθανάτια αγωνία, εκείνη

πολύχρονη και ταραχώδη ύπαρξή της. Ο

κατέλαβε το Ιερό Παλάτι, αντλώντας δύναμη από τα

σύζυγός της Κωνσταντίνος Μ ονομάχος που εδώ και

δικαιώ ματα της καταγωγής της και το γόητρο που

οχτώ χρόνια, ό π ω ς είδαμε, αδιαφορούσε γ ι’ αυτήν,

της έδιναν στο λαό τα βάσανα της πολύχρονης ζωής

θεώρησε καθήκον του, όταν την έχασε, να την κλά-

της. Τα συντάγματα της φρουράς τάχθηκαν με το μέ­

ψει ευσυνείδητα. Έ κανε κάτι καλύτερο: θέλησε να

ρος της. Η Σύγκλητος ακολούθησε τον στρατό.Έχο­

την κατατάξει ανάμεσα στους αγίους και προσπάθη­

ντας περάσει τα εβδομήντα, η γηραιά πριγκίπισσα

σε να ανακαλύψει κάθε είδους θαύματα που γίνο­

άρπαξε με σταθερό χέρι την εξουσία.

T

νταν στον τάφο της για να αποδείξει σε όλους ότι η

Έ χοντας διδαχθεί από το παράδειγμα της αδελ­

ψυχή της βρισκόταν ανάμεσα στους αγγέλους. Αυτή

φ ής της και ξέροντας πόσο λίγο έπρεπε να βασίζεται

ήταν πολύ μεγάλη τιμή γ ι’ αυτή τη φ ιλήδονη και γε­

στην ευγνω μοσύνη τω ν α νθρ ώ π ω ν που μια βασί­

μάτη πάθος γηραιά γυναίκα που είχε αναστατώσει

λισσα έφερνε κοντά στον θρόνο, η θεοδώ ρα, προς

τόσο θλιβερά την πόλη και την αυλή με το σκάνδαλο

γενική κατάπληξη, αρνήθηκε να παντρευτεί, θ έ λ η ­

των γάμω ν της και των ερώτων της. Και ο Μ ονομά­

σε να κυβερνήσει μόνη της και επειδή είχε τη φρό­

χος δεν επέμεινε περισσότερο α π ’ όσο έπρεπε σ’ αυ­

νηση να αφήσει να την καθοδηγεί ένας καλός υ­

τή την απόπειρα αγιοποίησης. Ό π ω ς ξέρουμε, πα-

πουργός, φαίνεται ότι κυβέρνησε καλά. Εξάλλου

ρηγορήθηκε γρήγορα και βρήκε κυρίω ς στον θάνα­

παρά την ηλικία της, προκαλούσε το γενικό θαυμα­

το της Ζ ω ής μια ευνοϊκή ευκαιρία για να επιβάλει

σμό. Πάντα ευθυτενής, με ζωηρό νεύμα, μπορούσε

την πιο πρόσφατη ερωμένη του. Και ο ίδιος εξάλλου

να εργάζεται σοβαρά με τους συμβούλους της, μπο­

πέθαινε λίγα χρόνια αργότερα στις 11 Ιανουαρίου

ρούσε να κάνει τις πολύω ρες συζητήσεις που αγα­

1055 στο μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου των Μαγ­

πούσε. Και άφηνε ευχαρίστως τους φ ίλους της τους

γάνω ν που είχε ιδρύσει και όπου είχε αποσυρθεί

μοναχούς να την πείσουν ότι ήταν ταγμένη να ξεπε-

προς το τέλος της ζωής του.

ράσει τα συνηθισμένα όρια της α νθρώ πινη ς ζωής.

Τότε, για τελευταία φορά, εμφανίστηκε ξανά στη

Ωστόσο, τελικά, στην πρωτεύουσα και στην αυτο­

σκηνή η θεοδώ ρα, η αδελφή της Ζωής. Μετά τον

κρατορία, όλοι είχαν αρχίσει να κουράζονται α π ’ αυ­

τρίτο γάμο της Ζ ω ής η θεοδώ ρ α είχε ζήσει στην αυ­

τή τη διακυβέρνηση τω ν γυναικώ ν που κρατούσε

λή, ονομαστικά συναυτοκράτειρα, και παίζοντας

πάνω από είκοσι πέντε χρόνια. Ο πατριάρχης Κη-

στην πραγματικότητα πολύ περιορισμένο ρόλο. Με­

ρουλάριος, που είχε γίνει μετά την ολοκλήρωση του

τά το θάνατο της αυτοκράτειρας, είχε αποκτήσει λίγο

σχίσματος ένα είδος πάπα της ανατολικής Εκκλη­

μεγαλύτερη επιρροή και ο γαμπρός της ο Μ ονομά­

σίας, δήλω νε ανοιχτά ότι ήταν κακό να κυβερνά μια

χος φαίνεται ότι φοβόταν κάπω ς τις προσβολές της

γυναίκα τη ρω μαϊκή αυτοκρατορία. Η στρατιωτική

γηραιάς κυρίας. Ωστόσο αυτή η τελευταία απόγονος

παράταξη, δυσαρεστημένη από τη θέση που κατείχε

της μακεδονικής δυναστείας έδειχνε να μετράει τό­

η γραφειοκρατία στο Κράτος, εξοργισμένη από την

σο λίγο ώστε ο Μ ονομάχος, αδιαφορώντας για τα

προσβλητική δυσπιστία που έδειχνε η αυλή στους

βέβαια δικαιώ ματά της πά νω στην αυτοκρατορία,

στρατηγούς, είχε αρχίσει να κινείται. Και πολλοί κα­

είχε σκεφτεί να ορίσει άλλο κληρονόμο για το θρό­

λοί πολίτες που ισχυρίζονταν, ό π ω ς ο Ψελλός ότι ή­

νο. Τότε για μια ακόμη φορά ξύπνησαν στις φλέβες

ταν πατριώτες, αναθυμούμενοι τις ένδοξες ημέρες

τη ςθ εο δ ώ ρ α ςτο ορμητικό αίμα και η υπερήφανη ε­

του Βασιλείου Β', έκριναν αυστηρά αυτές τις ηγεμο-

νεργητικότητα των μεγάλων αυτοκρατόρων προγό­

νίδες των ο π ο ίω ν η τρελή σπατάλη, η παιδιάστικη

849

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΕΚΑΤΟ

IC T O PIX ΊΓΗΟ K Y Z X N T IN H C XY'FOK PX'T'O PlXC

ματαιοδοξία, τα καπρίτσια, το μέτριο πνεύμα είχαν

στορία παρά μόνο τη διεφθαρμένη ζωή της αυλής

προετοιμάσει την καταστροφή της μοναρχίας και εί­

και τις ταραχώδεις εξεγέρσεις της πρωτεύουσας: γ ι’

χαν εισαγάγει στον γερό και υγιή οργανισμό της αυ­

αυτό πρέπει να πούμε ότι, όσο ζωντανή και γραφική

τοκρατορίας ία θανάσιμα μικρόβια της παρακμής.

κι αν είναι η αφήγηση τω ν γεγονότων που συντε­

Ό λοι ζητούσαν έναν άνδρα κι ένα στρατιώτη. Η θ ε ο ­

λούνταν, η Κωνσταντινούπολη και το Ιερό Παλάτι

δώ ρα είχε την καλή τύχη να πεθάνει εγκαίρως για

δεν είναι από μόνα τους ολόκληρη η αυτοκρατορία. Πέρα από τις δολοπλοκίες και τις συνω μοσίες της

να μη δει να ξεσπάει η απειλητική κρίση. Τελείωσε

αυλής, πέρα από τις στρατιωτικές εξεγέρσεις και τις

τη ζωή της στις 31 Αυγούστου 1056. Μαζί της τελείωνε η μακεδονική δυναστεία που

πολιτικές έριδες, πέρα από τα σκανδαλώ δη ή π α ι­

είχε εγκαταστήσει δυο αιώ νες νωρίτερα στο θρόνο ο

διάστικα καπρίτσια των έκλυτων αυτοκρατόρων και

Βασίλειος, του οποίου τις περιπέτειες και τη φ ιλο­

τω ν διεστραμμένων ηγεμόνων, πέρα από τον σάπιο

δοξία διηγήθηκα προηγουμένως. Στο τέλος του 9ου

κόσμο τω ν γλεντζέδων, τω ν φ ιλόδοξω ν και των αυ-

αιώνα, η ασυνείδητη ενεργητικότητα αυτού του επ ι­

λικώ ν, υπάρχουν στην αστική τάξη τω ν μεγάλων

τήδειου άνδρα, βγάζοντας τη μοναρχία από την α­

πόλεω ν, στη μεγάλη φεουδαρχική και στρατιωτική

πειλητική παρακμή, είχε εξασφαλίσει στο Βυζάντιο

αριστοκρατία τω ν επαρχιώ ν, στους τραχείς χω ρ ι­

δύο αιώ νες δόξας και ευημερίας. Στα μέσα του 11 ου

κούς της Μ ακεδονίας ή της Ανατολίας, αποθέματα

αιώνα, ο θάνατος της τελευταίας απογόνου του βύθι­

σοβαρότητας, ενεργητικότητας και δύναμης που έ­

ζε και πάλι την αυτοκρατορία στην αναρχία. Ό μω ς,

μειναν για πολύ καιρό ανεκμετάλλευτα. Σ’ αυτές τις

ό π ω ς στον 9ο αιώ να έτσι και στον 11 ο, αυτή η αναρ­

μεσαίες τάξεις η βυζαντινή αυτοκρατορία βρήκε α­

χία δεν επρόκειτο να διαρκέσει πολύ: και πάλι π α ­

προσδόκητη σωτηρία σε πολλές κρίσιμες καμπές

ρουσιάστηκε ένας άνδρας ο οποίος, ιδρύοντας τη δυ­

της ιστορίας της. Χάρη σ’ αυτές τις τάξεις και τις αν­

ναστεία των Κομνηνών, έδωσε στο βυζαντινό κρά­

δρικές αρετές τους, η βυζαντινή μοναρχία μπόρεσε

τος ένα νέο αιώ να μεγαλείου.Έτσι, σε κάθε αποφα­

να επιζήσει τόσους αιώνες. Τέλος, σ’ αυτές πρέπει να

σιστική κρίση, το Βυζάντιο έβρισκε πάντοτε σωτή-

στρέψουμε τα μάτια μας αν θέλουμε να γνωρίσουμε

ρες. Καθεμία από τις φαινομενικές πτώ σεις του ακο­

πραγματικά αυτή τη βυζαντινή κοινω νία, η μελέτη

λουθούταν από μία απρόβλεπτη αναγέννηση όπου,

της οποίας παρουσιάζει τόσο πολλά κενά. Χωρίς

κατά τα λεγάμενα ενός χρονογράφου, «η Αυτοκρατο­

αμφιβολία τα χειρόγραφα μας διέσω σαν πολύ σπά­

ρία, αυτή η γηραιά γυναίκα, εμφανιζόταν σαν νέα

νια τα ντοκουμέντα που μας επιτρέπουν να αναπα­

κοπέλα στολισμένη με χρυσάφι και πολύτιμα πε­

ραστήσουμε με ακρίβεια τα πράγματα. Υπάρχουν ω ­

τράδια». Μ πορεί τέτοια γυρίσματα της τύχης να ξαφ­

στόσο ντοκουμέντα και από αυτά είναι παρμένα τα

νιάζουν εκείνους που δεν βλέπουν στη βυζαντινή ι­

τελευταία κεφάλαια αυτού του βιβλίου.

850

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

M l\ XCTIKH ΟΙΚΟΓ6Ν6ΙΧ C T ΤΟ Ν 11ο XICDNX

851

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ "THC K V ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

γυναίκα της οποίας θα ήθελα να κάνω ίο

ζησε. Τίποτα δεν ήταν πιο μονότονο, πιο ήρεμο,

πορτραίιο διαφέρει από τις βυζαντινές γυ­

πιο ταπεινό και από μια άποψη π ιο κοινότοπο από

ναίκες που μας παρουσιάζουν σ υνήθω ς σε

τη ζωή της. Αυτό ακριβώ ς την κάνει να παρουσιάζει

δύο βασικά σημεία: ανήκε στη μέση αστική τάξη

ιδιαίτερο ενδιαφέρον στα μάτια μας. Μ έσω αυτής

και ήταν έντιμη γυναίκα. Και αν αυτό το γεγονός

διεισδύουμε λίγο στην ιδιω τικ ή και οικογενειακή

την κάνει λιγότερο γραφική ίσως, λιγότερο διασκέ­

ζωή αυτής της χαμένης κοινω νίας και το πορτραίτο

δαση κή από τη θεοφ α νώ , τη Ζωή και τις όμοιές

της αποκτά κατά κάποιο τρόπο αντιπροσω πευτική

τους, ίσω ς μας δίνει, περισσότερο από αυτές τις με­

αξία. Μας προσφέρει ένα είδος προτύπου τω ν χ ι­

γάλες κυρίες μια ακριβή και δίκαιη ιδέα για την ε­

λιά δω ν συγχρόνω ν της βυζαντινών αστών που δεν

πο χή όπου έζησε. Ονομαζόταν θεοδότη και είναι η

φωτίστηκαν από το φ ω ς της ιστορίας αλλά που έζη-

μητέρα του Μ ιχαήλ Ψελλού του οποίου τις εξέχου-

σαν ό π ω ς και η ίδια ευλαβικά, ταπεινά, με αξιοπρέ­

σες αρετές περιέγραψα παραπάνω . Μας είναι γν ω ­

πεια, σαν καλές γυναίκες που ήταν. Κι έτσι μας κά­

στή στην εντέλεια χάρη σ’ ένα περίεργο βιβλιαράκι,

νει, μ’ ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, να γνω ρ ί­

τον επική δειο λόγο που έγραψε προς τιμ ήν της ο

σουμε θαυμάσια ποιες ήταν οι ασχολίες, οι έγνοιες

γιος της που τη λάτρευε. Και ασφαλώς δεν έπαιξε

και οι χαρές μιας αστικής οικογένειας του Βυζαντί­

κανένα ρόλο στα γεγονότα του αιώ να στον οποίο έ­

ου τον 1 Ιο αιώνα.

Η

852

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

853

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ΙΟ Τ Ο Ρ ΙΧ Τ Ή Ο K Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

ο θεοδότη είχε γεννηθεί στην Κωνσταντι­

δότη ότι θα της έδινε την κατάρα του αν δεν διάλεγε

νούπολη, γύρω στα τελευταία χρόνια του

σύζυγο. Εκείνη υποχώ ρησε και ανάμεσα στους υπο­

10ου αιώνα, από ταπεινούς, απλούς και ε­

ψ ήφιους που συγκεντρώθηκαν γύρω της, έδωσε το

νάρετους γονείς.Ή ταν η μεγαλύτερη από πολλά π α ι­

χέρι της σ’ εκείνον που επρόκειτο να γίνει ο πατέρας

διά και στο στενό περιβάλλον όπου μεγάλωσε φ α ί­

του Ψελλού.

Η

νεται ότι την θαύμαζαν και την αγαπούσαν πολύ.

Ή ταν ένας άνδρας πολύ καλής καταγωγής που π ε­

Πολύ μικρή, έδειξε π ρ ώ ιμ η ομορφιά. Σαν νέα κο­

ρηφανευόταν ότι είχε ανάμεσα στους προγόνους του

πέλα ήταν χαριτω μένη και μόλο που η τύχη δεν της

πατρικίους και υπάτους.Ή ταν όμω ς ένας λίγο κατε­

επέτρεψε να έχει πολυτελείς τουαλέτες και το προ­

στραμμένος ευγενής. Ευτυχώς για τους δικούς του,

σ ω πικό γούστο της δεν τις ευνοούσε, με τη χάρη του

εκείνη την εποχή δεν είχαν στο Βυζάντιο τις αριστο­

καλοφτιαγμένου κορμιού της, την ομορφιά των

κρατικές προκαταλήψεις τω ν δυτικώ ν κοινω νιώ ν

μαλλιώ ν της, τη λάμψη του δέρματός της και των

μας: αυτός ο πατρίκιος δεν ντρεπόταν καθόλου να

π ερήφ ανω ν ματιών της, προκαλούσε το θαυμασμό

δουλέψει για να ζήσει και είχε αναζητήσει στο εμπό­

όσω ν την πλησίαζαν. «Ήταν, λέει ο Ψελλός στο βι­

ριο τα μέσα για να θρέψει την οικογένειά του. Από

βλιαράκι που ανέφερα, σαν ένα ρόδο που δεν χρειά­

σωματική άποψη ήταν ωραίος, καλοφτιαγμένος,

ζεται δανεική ομορφιά».

στητός και ψηλός «σαν κυπαρίσσι». Κάτω από τα

Από πνευματική άποψη είχε λογική, αποφασι­

καλογραμμένα φρύδια του είχε φωτεινά και γελα­

στικότητα, καθαρό και σταθερό πνεύμα, που φαινό­

στά μάτια. Μια ευχάριστη και χαριτω μένη έκφραση

ταν από τον ήρεμο και συγκρατημένο τρόπο με τον

απλωνόταν σ’ ολόκληρο το πρόσω πό του. Από η θι­

οποίο μ ιλ ο ύ σ ε.Ό π ω ςό λ εςο ι κοπέλες της τάξης της,

κή άποψη, ήταν ένας έντιμος και ειλικρινής άνθρω ­

πήρε τη βασική εκπαίδευση στο πατρικό σπίτι και

πος, με ήρεμη και ή πια διάθεση. Ποτέ δεν τον είδε

σύμφω να με τη συνήθεια της εποχής, αυτή η εκπαί­

κανείς θυμω μένο, ποτέ δεν έφτασε στο σημείο να

δευση περιοριζόταν σε πολύ λίγα πράγματα. Την εκ­

χτυπήσει κάποιον.Ή ταν δραστήριος και εργατικός.

παίδευσαν στις εργασίες του σπιτιού, της έμαθαν να

Του άρεσε να κάνει τα πράγματα μόνος του. Για να

κλώθει, να κεντάει, να υφαίνει. Μαζί μ ’ αυτά τις έ­

πούμε την αλήθεια δεν ήταν «πολύ ετοιμόλογος»

δω σαν μερικές γραμματικές γνώ σεις τω ν ο π ο ίω ν

αλλά όταν χρειαζόταν μιλούσε και όχι χω ρ ίς κάποια

την ανεπάρκεια συμπλήρω σε μόνη της. Και ίσω ς

ικανότητα. Με δυο λόγια ήταν μια ειλικρινής ψυχή,

στον πνευματικό τομέα αυτή η έξυπνη γυναίκα να ε­

ένα καλό, λίγο μέτριο πα ιδί. «Και μόνο βλέποντάς

πιθυμούσε κάτι περισσότερο· μερικές φορές λυπό­

τον, λέει ο Ψελλός, προτού ακόμη τον ακούσουν να

ταν που δεν ήταν άντρας και που το φύλο της της α­

μιλάει, οι άνθρω ποι που καυχιόνται ότι είναι φυ­

παγόρευε να συχνάζει στις σχολές και να συμμετέχει

σιογνωμιστές θα βεβαίωναν ότι διατηρούσε στον

στις σοφές συζητήσεις.Ήταν τέλος ευσεβής και π ή ­

αιώ να μας μια σπίθα της αρχαίας απλότητας». Αυ­

γαινε ευχαρίστως στις εκκλησίες, τρέφοντας από τό­

τός ο καλός άνθρω πος δεν επρόκειτο να κάνει τους

τε στην αγνή νεανική ψυχή της μια φλογερή και μυ­

άλλους να μιλάνε πολύ γΓ αυτόν. «Πέρασε τη ζωή

στική πίστη. Και, παρά τις κατακτήσεις που της εξα­

του, σύμφω να με την ωραία έκφραση του γιου του,

σφάλιζε η ομορφιά της, φαινόταν ελάχιστα διατεθει­

ανάλαφρα, χω ρ ίς να κάνει ούτε ένα λανθασμένο βή­

μένη για γάμο και δεν ανταποκρινόταν στις σχετικές

μα, σαν το λάδι που κυλάει αθόρυβα».

υποδείξεις της οικογένειάς της. Τελικά, ο πατέρας

Η γυναίκα του ήταν διαφορετικός τύπος. Είχε ό­

της, αφού μεταχειρίστηκε μάταια όλη την ευγλωττία

λες τις αρετές που έλειπαν από τον σύζυγό της. Εκεί­

του, αποφάσισε να θυμώσει και απείλησε τη θ ε ο ­

νος ήταν δειλός, λίγο απαθής. Εκείνη είχε αποφα­

854

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T H C ΚΥ^ΧΚΓΓΙΝΗΟ X Y T *O K P X T O P lX C

σιστικότητα και πρωτοβουλία για δύο. Εκείνη ήταν

χρώματα, όλα αυτά την άφηναν εντελώς αδιάφορη.

ο πραγματικός άνδρας του σπιτιού. «Η θ εία Πρό­

Ζώντας μόνο για τους δικούς της, αδιαφορούσε σχε­

νοια, λέει ο Ψελλός, είχε δώσει στο πρόσω πό της

δόν για όλα τα υπόλοιπα, αγνοώντας τις φήμες της

στον πατέρα μου όχι μόνο μια βοηθό και μια συνερ-

πόλης και της αυλής, μη δίνοντας σημασία στα κου­

γάτισσα, αλλά έναν αρχηγό, έναν οδηγό που έπαιρνε

τσομπολιά της γειτονιάς, αγνοώντας ακόμη και τις

την πρω τοβουλία σε όλα τα μεγάλα πράγματα». Μό­

ταραχές που αναστάτωναν την πρωτεύουσα. «Καμία

νο που έξυπνη καθώς ήταν η θεοδότη απέφευγε να

από τις γυναίκες της επο χή ς της», λέει ο γιος της,

αποκαλύψει στα μάτια του αδύναμου συζύγου της τη

«δεν θα μπορούσε να συγκριθεί μαζί της». Αστή, λί­

βαθιά επιρροή που ασκούσε π ά νω του. Π ροσποιού­

γο μεθοδική και άκαμπτη, ενέπνεε σε όσους την έ­

ταν ότι μεταχειριζόταν με μεγάλο σεβασμό αυτό τον

βλεπαν και ακόμη και στους δικούς της ένα είδος

καλό άνθρω πο που δεν προκαλούσε φόβο σε κανέ­

σεβασμού. Αυτός ήταν ένας τρόπος για να είναι α­

να. Του μιλούσε σαν να ήταν κατώτερη, προσποιού­

νώτερη και στην οικογένειά της την ονόμαζαν «ο

μενη ότι τον συμβουλεύεται και τον υπακούει σε ό­

ζωντανός νόμος».

λα, «λιγότερο - γράφει ο Ψελλός με κάποια έλλειψη

Δεν θα ήταν «πλήρης» αν δεν ήταν φιλάνθρω πη

σεβασμού - από εκτίμηση για το χαρακτήρα του και

και ευσεβής. Της άρεσε να δέχεται τους φτωχούς στο

περισσότερο από σεβασμό για τις αρχαίες παραδό­

τραπέζι της, αλλά όχι για να την τιμούν για τη γενναι­

σεις της οικογένειας».

οδω ρία της και για να ταπεινώνει τους ανθρώ πους

Πάντως, τον έκανε τέλεια ευτυχισμένο. Με εύθυ­

στους οποίους έδινε.Ήξερε τον τρόπο να δίνει. Δεχό­

μη διάθεση και χαμογελαστό πρόσω πο, πάντα ευγε­

ταν αυτοπροσώπως τους αξιολύπητους καλεσμένους

νική και γλυκιά, ήταν μια γυναίκα με αξιοθαύμαστα

της, τους έπλενε τα πόδια, ήθελε να τους σερβίρει η ί­

εσωτερικά προσόντα, που κυβερνούσε σοφά την οι-

δια «σαν να ήταν μεγάλοι άρχοντες». Τους έδινε με τα

κογένειά της και την έκανε να ευημερεί, διευθύνο-

χέρια τους τα πιάτα και τους έβαζε να πιουν. Διαβάζο­

ντας τις υπηρέτριές της, ασχολούμενη με τις συνηθι­

ντας συνεχώς τις Ιερές Γραφές, κάνοντας θερμές προ­

σμένες δουλειές και τα μικρά έργα που γέμιζαν τη

σευχές πρω ί και βράδυ, η ψυχή τηςπετούσε προς τον

ζωή του γυναικω νίτη. Υπήρχαν όμω ς μέσα της ανώ ­

θεό σε θρησκευτικές εκστάσεις. Αγαπούσε ανέκαθεν

τερες αρετές. Λογική, ήρεμη, ικανή ακόμη και για ε­

τη μοναστική ζωή, τα κουρέλια των μοναχών, τη λι­

πίδειξη κριτικού πνεύματος, ήξερε να μιλάει με μέ­

τότητα των ερημιτών, θ α επιθυμούσε «να ζει εντελώς

τρο και να σω παίνει όταν χρειαζόταν. Κυρίως όμω ς

αγνή για τον θεό της αγνότητας». Αλλά σ’ αυτό το ση­

ήξερε να φέρεται και να θέλει: «πολύ π ιο σταθερή α­

μείο ο σύζυγός της ήταν αδιάλλακτος. «Το να χω ρ ι­

πό τον άνδρα της» - ό π ω ς μας βεβαιώνει ο Ψελλός

στώ από τη γυναίκα μου, έλεγε, θα ήταν για μένα χει­

- είχε πραγματικά «αντρίκεια ψυχή». Ωστόσο παρέ­

ρότερο από το να απομακρυνθώ από τον ίδιο τον

μενε γυναίκα. Ή ταν συγκροτημένη, ταπεινή, με α­

θεό». Η θεοδότη, υποχρεωμένη να μείνει στον κό­

γνή και φρόνιμη χάρη, χαριτωμένη και καλή για

σμο, παρηγορούταν με τη συντροφιά των μοναχώ ν

τους γύρω της. Φρόντιζε εξαιρετικά τους γέρους γο­

και των καλογριών πλαγιάζοντας στα σανίδια όπω ς

νείς της, φροντίζοντάςτους όταν ήταν άρρωστοι, φυ­

εκείνοι και επιβάλλοντας στον εαυτό της κάθε είδους

λάγοντας και παρηγορώντας τους. Για τα π α ιδιά της,

ταπεινώσεις. Και ίσως αυτή η λίγο υπερβολική ευλά-

ό π ω ς θα δούμε σε λίγο, ήταν ασύγκριτη μητέρα. Αν

βεια να είχε οδηγήσει σε δυσάρεστες υπερβολές εάν

και ήταν όμορφη, δεν αγαπούσε καθόλου τον κό­

σαν έξυπνη και λογική γυναίκα, η θεοδότη δεν είχε

σμο. Η πολυτέλεια του τραπεζιού, ο πλούτος τω ν ε­

βρει τα παιδιά της, που η ανατροφή και η αγάπη τους

π ίπ λω ν, η λάμψη των φορεμάτων με τα λαμπερά

γέμιζαν τις ημέρες της.

855

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C R V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Φ πό το γάμο της θεοδότης γεννήθηκε πρώτα

άζεται άραγε να προσθέσουμε ότι εκείνα τα βράδια ο

μια κόρη. Ακολούθησε ένα δεύτερο παιδί,

μικρός Ψελλός κοιμόταν με το ένα μάτι; Αυτός ο ί­

επίσης κορίτσι. Πρέπει να ομολογήσουμε

διος μας διέσωσε έναν ωραίο πίνακα οικογενεια­

Χ

ότι αυτό ίο δεύτερο κορίτσι έγινε δεκτό με κάποια

κής οικειότητας.

ψυχρότητα: όλοι επιθυμούσαν και περίμεναν αγόρι.

Με την ίδια σταθερή λογική η θεοδότη διηύθυνε

Γεννήθηκε τελικά το 1018 και ήταν ο Ψελλός. Το

την εκπαίδευση του λατρεμένου γιου της. Δεν θέλη­

νεογέννητο, που το επιθυμούσαν φλογερά και που

σε ν ’ αφήσει σε κανένα τη φροντίδα της διάπλασης

το είχαν ζητήσει τόσες φορές με θερμές προσευχές α­

του πνεύματος και της καρδιάς του και θέλησε να

πό τον θεό, και που βαφτίστηκε με το όνομα Κων­

τον κάνει, από μικρή ηλικία, τίμιο, ευσεβές και λο­

σταντίνος, μπήκε στη ζωή μέσα σε κραυγές χαράς

γικό παιδί. Δεν ήθελε καθόλου να του διηγούνται

και ψαλμούς θριάμβου. Πάνω στο πα ιδικό κεφάλι

για να τον κοιμίσουν το βράδυ, παραμύθια παραμά­

του συγκεντρώθηκαν όλες οι ελπίδες των δ ικ ώ ν του

νω ν, να του γεμίζουν το κεφάλι με ανόητες ιστορίες

και ιδ ίω ς η μητέρα του, που ήθελε να τον αναθρέψει

για τέρατα και δαίμονες. Αντίθετα του διηγούταν ευ­

μόνη της, συνέλαβε για το μέλλον αυτού του αγαπη­

λαβικές και διδακτικές ιστορίες, του διηγούταν την

μένου γιου τις πιο υψηλές φιλοδοξίες.

ιστορία του Ισαάκ που τον οδήγησε ο πατέρας του

Η θεοδότη ασχολήθηκε προσεκτικά με την ανα­

στη θυσία και υποτάχτηκε στην πατρική θέληση,

τροφή των π α ιδ ιώ ν της. «Δεν εκμεταλλεύτηκε, λέει

του Ιακώβ που ευλογήθηκε από τον πατέρα του χά­

ο Ψελλός, ό π ω ς οι περισσότερες γυναίκες τη μητρό­

ρη στην υπακοή που έδειχνε στη μητέρα του, και α­

τητά της για να αποφύγει την ενεργό ζωή και να ζή-

κόμη και την ιστορία του Χριστού όταν ήταν παιδί,

σει μια ζωή τεμπελιάς. Περισσότερο δυναμω μένη

που υπάκουε σε όλες τις διαταγές τω ν γονέω ν του.

παρά εξασθενημένη από το γεγονός, οργάνωσε ακό­

Κι από αυτές τις ιστορίες αντλούσε ένα ηθικό δίδαγ­

μη πιο σταθερά τη ζωή και τη σκέψη της». Μοίραζε

μα κατάλληλο για την ηλικία του παιδιού. Ασχολή­

εξίσου τις φροντίδες της ανάμεσα στις κόρες της και

θηκε όμω ς ακόμη περισσότερο με την πνευματική

στο γιο της, τρυφερή γΓ αυτούς και ταυτόχρονα αυ­

εκπαίδευσή του.

στηρή. Και τα πα ιδιά της, που έβλεπαν σ’ αυτήν το

Ο νεαρός Ψελλός ήταν ένα αγόρι φρόνιμο, προσε­

πρότυπο όλω ν των αρετών, της έδειχναν απεριόρι­

κτικό, εξαιρετικά έξυπνο. Από πολύ μικρός, καταλά­

στο θαυμασμό και σεβασμό. Στο βάθος της καρδιάς

βαινε και συγκροτούσε όσα έλεγαν γύρω του και λά­

της ωστόσο, η θεοδότη είχε κάποια μυστική προτί­

τρευε ήδη τη δουλειά και τη μελέτη, προτιμώ ντας να

μηση για το αγόρι, στο κεφάλι του οποίου έβαζε τό­

μαθαίνει παρά να παίζει οποιοδήποτε π α ιχν ίδ ι της

σες λαμπρές και κολακευτικές ελπίδες. Απέφευγε ό­

ηλικίας του. Η μητέρα που πάντα αγαπούσε τα πράγ­

μ ω ς να του δείξει ξεχωριστή τρυφερότητα: αυτή η

ματα του πνεύματος, φρόντισε να μην παραμελήσει

λίγο άκαμπτη γυναίκα θα θεωρούσε αδυναμία να

την ευνοϊκή προδιάθεσή του. Από τα πέντε του χρό­

δείξει τα αισθήματά της. Λάτρευε τον γιο της αλλά

νια έβαλε το γιο της στο σχολείο, και αμέσως αυτός

συγκρατιόταν από φόβο μ ή π ω ς αν του φερόταν π ο ­

σημείωσε λαμπρή επιτυχία. Όταν όμ ω ς τελείωσε το

λύ τρυφερά, τον έκανε λιγότερο υπάκουο. Μόνο το

δημοτικό - ήταν τότε οχτώ χρόνω ν - δημιουργήθη-

βράδυ, όταν πίστευε ότι το π α ιδ ί είχε αποκοιμηθεί,

κε ένα σοβαρότερο ερώτημα: έπρεπε να τον αφή-

πήγαινε αθόρυβα να το πάρει στην αγκαλιά της, και

σουν να συνεχίσει τις σπουδές του; Συγγενείς και

τότε τον φιλούσε στο στόμα και του μιλούσε μ’ αυτά

φ ίλοι, συγκεντρωμένοι σ’ ένα είδος οικογενειακού

τα λόγια: «Πολυπόθητο π α ιδ ί μου, πόσο σ’ αγαπώ

συμβουλίου, είχαν τη γνώ μη να του μάθουν κάποιο

και δεν μπορώ όμω ς να σε φιλάω πιο συχνά». Χρει­

επάγγελμα, και να του δώ σουν έτσι ένα πιο εύκολο

856

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C R Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

και σίγουρο τρόπο για να κερδίσει τη ζωή του - τα

τω ν οικείω ν της, ετοιμαζόταν να υποχω ρήσει στις

γράμματα δεν τρέφουν τον άνθρω πο. Η θ εο δώ ρ α ε­

συμβουλές τους, όταν είχε δει ξαφνικά να της πα­

παναστάτησε ενάντια σ’ αυτές τις φρόνιμες συμβου­

ρουσιάζεται ένας άγιος άνθρω πος που έμοιαζε με

λές και οι λόγοι με τους οποίους έπεισε τους οικεί­

τον άγιο Ιω άννη τον Χρυσόστομο, τον άγιο της ευ­

ους της είναι εντελώς χαρακτηριστικοί της κοινω ­

γλωττίας· και ο ιεράρχης της είχε πει: «Γυναίκα, μην

νίας της εποχής.

ταράζεσαι και αφιέρωσε αποφασιστικά τον γιο σου

Κανένας λαός δεν πίστεψε περισσότερο από τους

στα γράμματα, θ α τον παρακολουθήσω ω ς π α ιδ α ­

Βυζαντινούς στην αξία τω ν ονείρω ν ω ς ο ιω νώ ν για

γω γός του και σαν δάσκαλος θα τον γεμίσω επιστή­

το μέλλον. Ο ίδιος ο Ψελλός, που είναι δυνατό

μη». Μια άλλη νύχτα, είχε ονειρευτεί ότι έμπαινε

πνεύμα, που δεν πιστεύει καθόλου στην αστρολογία

στην εκκλησία τω ν Α γίω ν Αποστόλων, συνοδευό-

και αρνείται ορθά-κοφτά να δεχθεί «ότι τα π επ ρ ω ­

μενη με μεγάλο σεβασμό, σαν ξεχωριστό πρόσω πο,

μένα μας κυβερνούνται από την πορεία τω ν ά­

από ένα πλήθος άγνωστων ανθρώ πω ν. Όταν έφτα­

στρων», ο Ψελλός που κοροϊδεύει ανελέητα τους

σε μπροστά στο εικονοστάσι, είχε δει μια ωραία κυ­

ανθρώ πους που καυχιόνται ότι προβλέπουν το μέλ­

ρία να έρχεται να την προϋπαντήσει, και εκείνη

λον και που θεω ρεί γελοίες μω ρολογίες όλες

την είχε προστάξει να την περιμένει μια στιγ­

τις συνταγές και τις πρακτικές της μαγείας

μή. Υπάκουσε και η κυρία, όταν γύρισε,

ο Ψελλός πιστεύει στα όνειρα και την α­

είχε πει σε δύο άνδρες που τη συνόδευ­

ποκαλυπτική τους δύναμη. Οι σύγχρονοί

αν: «Γεμίστε με επιστήμη το γιο αυτής

του δεν αμφέβαλλαν για την προφητική

της γυναίκας, γιατί βλέπετε πόσο μ ’ α­

σημασία τω ν ονείρων. Είχαν δει επίσης

γαπά». Όταν κοίταξε τους δύο ανθρώ ­

πολλά όνειρα να πραγματοποιούνται.

πους με τους οποίους μιλούσε η κυ­

Όταν η μητέρα του Βασιλείου του Μα­

ρία, η θεοδότη είχε αναγνωρίσει χω ρίς

κεδόνα ονειρευόταν ότι από το στήθος

κόπο τους δύο αποστόλους Πέτρο και

της έβγαινε ένα χρυσό δέντρο που

Παύλο, και στο πρόσω πο της συνομι-

σκίαζε ολόκληρο τον κόσμο, όταν ο

λήτριάς τους τη Θεοτόκο, την παντο­

καλόγερος της μονής του Αγίου Δ ιο­

δύναμη Παρθένο που ήταν προ­

νυσίου ονειρευόταν ότι ο άνθρω πος

σφιλής σε όλους τους Βυζαντινούς.

που κοιμόταν στην πόρτα της εκκλη­

Τέτοια ήταν τα όνειρα της μητέρας του

σίας του ήταν ένας μελλοντικός αυτοκράτο­

Ψελλού. Μπροστά σε παρόμοια επ ιχειρ ή ­ ματα οι συγγενείς, δεισιδαίμονες ό π ω ς όλοι οι

ρας, η ιστορία δεν δικαίω σε τα όνειρά τους α­ νεβάζοντας στο θρόνο τον ιδρυτή της μακεδονικής

άνθρω ποι της εποχής τους, υποχώρησαν. Α ποφά­

δυναστείας; Π ριν από την άνοδο άλλω ν τυχάρπα-

σισαν ότι το π α ιδ ί θα συνέχιζε τις σπουδές του.

στων στην ανώτατη εξουσία, δεν τους είχαν προβλέ-

Τα κατάφερε θαυμάσια: έτσι τουλάχιστον μας λέει

ψει τα όνειρα το μελλοντικό πεπρω μένο τους; Υπήρ­

ο ίδιος.Έ μαθε ορθογραφία, ήξερε απέξω ολόκληρη

χε μια ολόκληρη ειδική φιλολογία, από την οποία

την Ιλιάδα, και σε λίγο μπορούσε να εξηγήσει την

σώζονται πολλά περίεργα μνημεία, για την ερμη­

προσω δία και τους τρόπους της, να νιώ σει την ο­

νεία τω ν χρησμώ ν και τω ν ονείρων. Καταλαβαίνου­

μορφιά τω ν μεταφορών και την αρμονία της π ο ίη ­

με λ οιπόν εύκολα ότι η μητέρα του Ψελλού, σαν κα­

σης. Τον μύησαν επίσης στη ρητορική και τη μουσι­

λή Βυζαντινή, βρήκε σ’ αυτά τις εγγυήσεις του λα­

κή. Ή ταν τότε δέκα ή έντεκα χρόνων. Η μητέρα πα­

μπρού μέλλοντος που περίμενε το π α ιδ ί της.

ρακολουθούσε τις προόδους αυτού του πρώ ιμ ου

Εξήγησε στο οικογενειακό συμβούλιο τα όνειρα

πα ιδιού.Ό ταν γύριζε από το σχολείο, τον βοηθούσε

που είχε δει. Συζητούσαν μπροστά της τι έπρεπε να

στις επαναλήψεις. «Ω μητέρα μου, γράφει ο Ψελλός,

κάνουν το π α ιδ ί και, κλονισμένη από τις προτροπές

δεν στάθηκες μόνο στο πλευρό μου σαν σοφή σύμ­

857

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

IC'TOPIA. T H C

kY

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

£ x n t ~i n h g X Y T O K P X T O P lX G

βουλος, ήσουν η συνεργάιισσά μου και η εμπνεύ-

πρωτότοκη αδελφή του - φαίνεται ότι η δευτερότο­

σχριά μου. Με ρωτούσες π είχα κάνει στο σχολείο, τι

κη δεν έζησε καθόλου - υπήρχε ζωηρή και βαθιά

μου είχαν μάθει οι δάσκαλοί μου, ιι είχα μάθει από

φιλία.Ή ταν μια χαριτω μένη νέα. Με τα ω ραία χρυ­

τους συμμαθητές μου. Μετά, μ’ έβαλες να λέω τα μα-

σά μαλλιά, το ανοιχτό δέρμα της, ήταν όμορφη σαν

θήματά μου, και θα 'λεγε κανείς ότι κανένα άκου­

τη μητέρα της, στην οποία έμοιαζε, ενώ ο αδελφός

σμα δεν είναι πιο ευχάριστο από ένα μάθημα ορθο­

της έκλινε ω ς προς την εμφάνιση μάλλον προς την

γραφίας ή ποίησης, τους κανόνες της συμφω νίας

πλευρά του πατέρα του. Ό π ω ς και η μητέρα, λάτρευε

τω ν λέξεων ή της σύνταξης. Σε ξαναβλέπω, με δά­

τον νεαρό Ψελλό. Σε στενή επ ικο ινω νία ιδεώ ν μαζί

κρυα θαυμασμού, όταν αγρυπνούσες μαζί μου αργά

του, τον εκπαίδευε προσεκτικά στη φρονιμάδα.

το βράδυ, γέρνοντας από νύστα στο μαξιλάρι σου, α-

Εκείνος την υπάκουε σε όλα και τη σεβόταν πολύ.

κούγοντάς με να απαγγέλλω και μου εμφυσούσεςτο

Και ανάμεσα σ’ αυτή την προσεκτική μεγάλη αδελ­

θάρρος και την επιμονή, καλύτερα από όσο η Αθη-

φή κι αυτή την αφοσιω μένη μητέρα, το παιδί-θαύ-

νά στον Δ ιομήδη».

μα μεγάλωνε ομαλά.

Η σκηνή είναι χαριτωμένη. Μερικές φορές γινό­

Σχετικά μ’ αυτή την αδελφή που τόσο αγαπούσε, ο

ταν συγκινητική. Ό π ω ς ξέρουμε η μητέρα του Ψελ­

Ψελλός μας διηγείται ένα ωραίο ανέκδοτο, που δεί­

λού δεν είχε κάνει πολύ δυνατές σπουδές και πα ­

χνει καλά τον τόνο και τα ήθη αυτού του ευσεβούς

ρουσιάζονταν συχνά δυσκολίες όπου το π α ιδί κα­

και τίμιου σπιτιού. Πολύ κοντά στο μέρος όπου κα­

τσούφιαζε μη καταλαβαίνοντας πια, όπου η θ ε ο δ ό ­

τοικούσαν οι γονείς του Ψελλού έμενε μια πολύ ω ­

τη προσπαθούσε μάταια να το κάνει να επαναλάβει

ραία γυναίκα, που το φτιασιδω μένο πρόσω πό της έ­

το απόσπασμα, χω ρ ίς να καταφέρει να το βγάλει α­

δειχνε την ύποπτη διαγω γή της. Και πραγματικά εί­

πό τη δυσκολία. «Τότε, συνεχίζει ο Ψελλός, υψ ώ νο­

χε ντουζίνες εραστές. Η αδελφή του Ψελλού της έκα­

ντας τα χέρια προς τον θεό, χτυπώντας το στήθος

νε ηθική διδασκαλία και προσπαθούσε να την επα­

σου, ζητούσες από τον ουρανό στις προσευχές σου

ναφέρει στον ίσιο δρόμο. Η άλλη όμ ω ς πείσμω νε

να λύσει με την έμπνευση τη δυσκολία που με τα­

και σε όλες τις καλές συμβουλές που της έδιναν α­

λαιπωρούσε». Και δικα ίω ς ο συγγραφέας έχει πει

ντέτεινε αυτή την ειλικρινή αντίρρηση: «Βέβαια. Αν

γ ι’ αυτή την αξιοθαύμαστη γυναίκα ότι δεν ήταν μό­

όμ ω ς πάψω να κάνω την εταίρα, π ώ ς θα ζήσω;». Η

νο μητέρα του κατά σάρκα, αλλά πραγματικά πνευ­

φ ιλάνθρω πη νέα της υποσχέθηκε ότι δεν θα άφηνε

ματική μητέρα του, εκείνη που έδωσε στο πνεύμα

να της λείψει τίποτα, και συμφώ νησαν η μία να μην

του το στολίδι τω ν γραμμάτων. «Έχω, γράφει αλ­

ξανακοιτάξει άνδρες και η άλλη να μοιράζεται με τη

λού, διπλό χρέος απέναντι σου. Ό χι μόνο μου έδω ­

μετανοούσα αμαρτωλή το σπίτι, το φαγητό και τα

σες τη ζωή αλλά με φώτισες με τη λάμψη της γνώ ­

ρούχα της. Κι εκείνη χαιρόταν πολύ που είχε απο­

σης. Δεν θέλησες να στηριχθείς σε δασκάλους, θ έ ­

σπάσει μια ψυχή από τον δαίμονα. Στην οικογένειά

λησες να τη σπείρεις μόνη σου στην καρδιά μου».

της την κατηγορούσαν λίγο για την παράξενη διά­

Και δεν πρόκειται, ό π ω ς θα μπορούσε να πιστέψει

σωση που είχε αναλάβεί: σε όλες τις παρατηρήσεις

κανείς, για υπερβολές επικήδειου λόγου. Η Αννα

που της έκαναν απαντούσε μ’ ένα χαμόγελο και τους

Κομνηνή, η σοφή κόρη του αυτοκράτορα Αλεξίου,

άφηνε να λένε. Και για ένα διάστημα, πράγματι, η

μιλάει σ’ ένα απόσπασμα της ιστορίας της για τη μη­

μικρή γειτόνισσα φερόταν πολύ καλά. Χαμήλωνε

τέρα του Ψελλού και μας την παρουσιάζει τρυφερά

ντροπαλά τα μάτια, φαινόταν τίμια, πήγαινε στην

αφοσιω μένη σ’ αυτό τον γιο που λάτρευε, να περνά­

εκκλησία, έκρυβε το πρόσω πό της κάτω από ένα πέ­

ει ατελείωτες ώρες γονατισμένη στις εκκλησίες,

πλο και, όταν ένας άντρας την κοιτούσε, κοκκίνιζε

προσευχόμενη και κλαίγονταςγΓ αυτόν.

πάρα πολύ. Τέρμα οι τουαλέτες, τα κοσμήματα, τα

Μια πολύ ισχυρή ενότητα συνέδεε επίσης όλα τα

ωραία παπούτσια με τα λαμπερά χρώματα: η αλλα­

μέλη της οικογένειας. Ανάμεσα στον Ψελλό και την

γή φαινόταν οριστική.

858

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX ΊΓΗΟ Κ Υ^ΧΝΤΊΝΗ Ο X Y T O K P X T O P lX C

Δυστυχώς δεν κράτησε πολύ. Στο μεταξύ η αδελ­

της αποδεικνύουν - με πολύ απότομο τρόπο - πόσο

φ ή του Ψελλού είχε παντρευτεί. Αγνοώντας την υ­

λάθος είχε κάνει στη φ ιλία της. Απογοητευμένη, βα­

ποτροπή της μετανοούσας αμαρτωλής της, που την

θιά αηδιασμένη, διώ χνει από κοντά της την ανάξια

είχε χάσει για λίγο, εξακολουθούσε να ασχολείται

φίλη. Και αμέσως ο τοκετός τελείωσε με τον καλύτε­

μαζί της με αγάπη.Έ να πολύ τραγικό περιστατικό θα

ρο τρόπο.

της αποκάλυπτε πόσο άσχημα είχε δώ σει την εύ­

Παρά τις μικρές λύπες αυτού του είδους, αυτοί οι

νοιά της. Η νέα γυναίκα επρόκειτο να γίνει μητέρα

άνθρω ποι ήταν γενικά ευτυχισμένοι. Τα παιδιά είχαν

και ο τοκετός ήταν δύσκολος. Μαζ' με άλλες συγγέ-

μεγαλώσει: η κόρη είχε αποκατασταθεί, ο γιος, που

νισσές της, η ωραία φίλη τη βοηθούσε και η άρρω­

ήταν τώρα δεκαέξι χρόνων, είχε βρει δουλειά στη δι­

στη έμοιαζε να έχει μάτια μόνο για κείνη. Τόσο που

οίκηση και αν και ένιω θε κάποια λύπη που εγκατέ-

τελικά μια από τις παρευρισκόμενες, χάνοντας την

λειπε τις προσφιλείς σπουδές του, χαιρόταν στη σκέ­

υπομονή της και ζηλεύοντας λίγο, φώναξε: «Δεν εί­

ψη ότι θα γνώριζε τον κόσμο. «Τότε, παρατηρεί αυτός

ναι παράξενο που τίποτα δεν πάει καλά. Μια έγκυος

ο παράξενα ‘σπιτόγατος’ βυζαντινός αστός, βγήκα για

δεν πρέπει να φροντίζει μια επίτοκη. Είναι ο νόμος

πρώτη φορά από την πόλη και είδα το τείχος. Για

του γυναικω νίτη». Ξαφνιασμένη, η αδελφή του

πρώτη φορά ανακάλυψα την εξοχή». Μια μεγάλη δυ­

Ψελλού ρωτάει σε ποιαν απευθύνεται ο υπαινιγμός:

στυχία θα κατέστρεφε απότομα αυτή την ευτυχία.

859

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IC T O P I X T H G R Y ^ X N T IN H C x Y T O K P x n r o P ix c

Φ I ταν ίο

1034. Ξαφνικά η αδελφή του Ψελ-

τη μητέρα μου και μερικούς από τους δικούς μου.

I λού αρρώσιησε και σε λίγες ημέρες πέθα-

Εκείνος, χω ρίς περιστροφές, που απάντησε με από­

νε πά νω στον ανθό ιη ς και τόσο όμορφη α­

λυτη ειλικρίνεια: «Ο πατέρας σου θρηνεί στον τάφο

κόμη και στο θάνατο ώστε στο πέρασμα της νεκρι­

της κόρης του. Η μητέρα σου είναι δίπλα του, απα­

κής πομ πή ς, όλοι σταματούσαν για να κοιτάξουν

ρηγόρητη, ό π ω ς ξέρεις, για τη συμφορά της». Δεν ξέ­

για τελευταία φορά την ωραία νεκρή με το πρόσω πό

ρω τι ένιωσα τότε. Σαν κεραυνοβολημένος, ακίνη­

της πλαισιω μένο από τα ωραία χρυσά μαλλιά της. Ο

τος και άφωνος, έπεσα από το άλογό μου. Ο θόρυ­

Ψελλός έλειπε τότε από την Κωνσταντινούπολη. Οι

βος που ξεσηκώθηκε γύρω μου έφτασε στ’ αυτιά

γονείς του, που ήξεραν τη βαθιά στοργή που έτρεφε

τω ν γονέω ν μου. Έ νας άλλος θρήνος ξέσπασε, τα

για την αδελφή του, φοβούμενοι μ ή π ω ς η απότομη

κλάματα ξανάρχισαν π ιο δυνατά ακόμη για μένα,

ανακοίνω ση της συμφοράς που τους είχε χτυπήσει

σαν κακοσβησμένη πυρκαγιά που μια ριπή ανέμου

προκαλέσει μια άλλη καταστροφή, αποφάσισαν να

την ξανάναψε. Με κοίταξαν τρομαγμένοι και, για

καλέσουν με κάποιο πρόσχημα τον νέο κοντά τους

πρώ τη φορά, η μητέρα μου τόλμησε να σηκώσει το

για να τον προετοιμάσουν σιγά-σιγά για το πένθος

πέπλο της, αδιαφορώ ντας που άφηνε το πρόσω πό

τους και να τον παρηγορήσουν για τη θλίψη του. Του

της εκτεθειμένο στα βλέμματα τω ν αντρών. Έ σκυ­

έγραψαν λοιπόν να γυρίσει στο Βυζάντιο για να συ­

βαν επάνω μου και ο καθένας προσπαθούσε να με

νεχίσει τις σπουδές που είχε διακόψει. Ως συνή­

αγγίξει και να με ξαναφέρει στη ζωή με τα κλάματά

θως, το γράμμα του έδινε καλά νέα για την αδελφή

του. Με σήκω σαν στα χέρια μισοπεθαμένο και με

του. Η τύχη θα κατέστρεφε απότομα όλες αυτές τις

μετέφεραν κοντά στον τάφο της αδελφής μου».

Η Μ

στοργικές προφυλάξεις. Πρέπει να αφήσουμε εδώ

Βλέπουμε πόσα παλαιά έθιμα της ελληνικής αρ­

τον λόγο στον Ψελλό τόσο γιατί σ’ αυτό το απόσπα­

χαιότητας διατηρούνταν στο χριστιανικό Βυζάντιο

σμα, που είναι χω ρίς αμφιβολία ένα από τα ω ραιό­

του 11 ου αιώνα. Οι συγγενείς που επτά ημέρες μετά

τερα του επική δειου λόγου, υπάρχει πραγματική

την κηδεία συγκεντρώνονται για να κλάψουν στον

συγκίνηση και ειλικρινής πόνος, όσο και γιατί είναι

τάφο μιας αγαπημένης νεκρής, είναι η σκηνή που

ευχαρίστηση να ξαναβρίσκουμε κάτω από το συγ­

βλέπουμε να απεικονίζεται σε πολλά ω ραία αττικά

γραφέα έναν άνθρω πο και τέλος γιατί βρίσκουμε σ’

ταφικά αγγεία, και δεν είναι καθόλου σπάνιο να δει

αυτό πολλές πληροφορίες για τα βυζαντινά ήθη που

κανείς στις λευκές ληκύθους τω ν αθηναϊκώ ν νεκρο­

παρά τον χριστιανισμό διαπερνιόνταν ακόμη από

π όλεω ν το ίδιο το επεισόδιο που μας περιέγραψε ο

κλασικές και ειδωλολατρικές αναμνήσεις.

Ψελλός, τον νέο που γυρίζει από τα ξένα, που η θέα

«Μ όλις είχα περάσει το εξωτερικό τείχος, λέει ο

τω ν οικείω ν του συγκεντρωμένων γύρω από ένα τά­

Ψελλός, βρισκόμουν στην πόλη και ήμουν κοντά

φο τον πληροφορεί ξαφνικά για τη συμφορά που

στο κοιμητήριο όπου αναπαυόταν το σώμα της α­

χτύπησε την οικογένειά του κατά την απουσία του.

δελφ ής μου. Ή ταν ακριβώ ς η έβδομη ημέρα μετά

Η αφήγηση του βυζαντινού συγγραφέα δεν μας με­

την κηδεία, και πολλοί από τους συγγενείς μας εί­

ταφέρει καθόλου στις πύλες της Κωνσταντινουπόλε­

χαν συγκεντρωθεί εκεί για να κλάψουν την πεθαμέ­

ως, στη σκιά των εκκλησιώ ν που γειτονεύουν με το

νη και να παρηγορήσουν τη μητέρα μου. Μ ίλησα σ’

μεγάλο τείχος. Μας μεταφέρει μάλλον στο υπέροχο

έναν α π ’ αυτούς, έναν καλό άνθρω πο χω ρ ίς κακία

και μελαγχολικό κοιμητήριο του Κεραμεικού στην

που δεν ήταν μυημένος στο ευλαβικό τέχνασμα που

Αθήνα, ανάμεσα στις ψηλές γλυπτές στήλες, που οι

είχαν χρησιμοποιήσει οι γονείς μου για να με φέ­

επιζώντες έρχονται να στολίσουν με κορδέλες και

ρουν πίσω . Του ζήτησα νέα για τον πατέρα μου και

γιρλάντες από λουλούδια. Και υπάρχει και κάτι άλ­

860

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y 2X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

λο που δεν είναι λιγότερο αρχαίο: ο νεκρικός θρή­

νιούνται ανάμεσα στα τραγούδια τω ν π ο υ λιώ ν και

νος που ο Ψελλός, αφού συνήλθε, αυτοσχεδιάζει, α­

το μουρμουρητό των τρεχούμενω ν νερών, είναι πά ­

νάμεσα στους συγκεντρω μένος συγγενείς, πά νω

ντα τα Ηλύσια Πεδία.

στον τάφο της νεκρής αδελφής του.

Να όμω ς που δίπλα στις αναμνήσεις της ειδω λο­

«Όταν άνοιξα τα μάτια μου και είδα τον τάφο της α­

λατρίας, ξανακάνει την εμφάνισή του το χριστιανικό

δελφής μου, κατάλαβα όλη την έκταση της συμφοράς

Βυζάντιο. Όταν με μεγάλο κόπο οι γονείς αποσπούν

μου και αφού συνήλθα έχυσα πάνω στη στάχτη της,

τελικά το γιο τους από τον τάφο, ικετεύοντάς τους να

σαν νεκρική σπονδή, τα ρυάκια των δακρύων μου:

λυπηθεί τον πόνο τους, ο Ψελλός κοιτάζει ξαφνικά

«Ω γλυκιά μου φίλη! φώναξα - γιατί δεν την απο-

τη μητέρα του και η συγκίνησή του διπλασιάζεται. Η

καλούσα μόνο αδελφή, τη φώναζα με όλα τα πιο

θεοδότη είναι ντυμένη με το μαύρο μανδύα, με το

τρυφερά και τα πιο στοργικά ονόματα - ω υπέροχη

σκούρο φόρεμα των καλογριών. Τα μαλλιά της είναι

ομορφιά, ασύγκριτη φύση, αρετή χω ρ ίς αντίπαλο,

κομμένα. Στο προσκέφαλο της ετοιμοθάνατης κόρης

ωραίο έμψυχο άγαλμα, κεντρί της πειθώ ς, σειρήνα

της, τη στιγμή που η νέα γυναίκα έχει μόλις ξεψυχή­

τω ν λόγων, ακατανίκητη χάρη! Ω εσύ που είσαι τα

σει με το κεφάλι της ακουμπισμένο απαλά στο στή­

πάντα για μένα και περισσότερο από την ψυχή μου!

θος της μητέρας της, η θεοδότη κλαίγοντας, αφού έ­

Π ώ ς έφυγες εγκαταλείποντας τον αδελφό σου; Π ώς

κλεισε τα μάτια της νεκρής, αποφάσισε να αφοσιω-

μπόρεσες να αποχω ριστείς αυτόν που μεγάλωσε

θεί στον θεό. Δίπλα της ο άντρας της, έχοντας καταρ-

μαζί σου; Π ώ ς μπόρεσες να δεχτείς αυτό το σκληρό

ρεύσει από τον πόνο, κλαίει και θρηνεί σαν αδύνα­

χωρισμό; Μα πες μου: ποια κατοικία σε δέχτηκε; Σε

μος άνδρας που είναι. Εκείνη αντίθετα συνέρχεται,

πο ιο ν οίκο αναπαύεσαι; Ανάμεσα σε ποια λιβάδια;

παροτρύνει τον σύζυγό της να αναζητήσει μαζί της

Με ποιες χάρες, με ποιους κήπους μπορείς να ψυ­

παρηγοριά στο μοναστήρι, τον υποχρεώνει να δε­

χαγω γείς τα μάτια σου; Ποια είναι η ευτυχία που

χθεί την επιθυμία που σχηματιζόταν μέσα της εδώ

προτίμησες από το να με βλέπεις; Από ποια λουλού­

και πολύ καιρό. Κοντά στο μέρος όπου ήταν θαμμέ­

δια γοητεύτηκες; Από ποια ρόδα, από ποια κελαρυ­

νη η κόρη της, υψωνόταν ένα γυναικείο μοναστήρι:

στά ρυάκια; Ποια αηδόνια σε γοητεύουν με τα τρα­

αποσύρεται εκεί για να βρίσκεται πιο κοντά στην α­

γούδια τους, ποια τζιτζίκια με τις συναυλίες τους;

γαπημένη της νεκρή και στον θεό. Παραιτείται από

Έ χει μείνει κάτι από την ομορφιά σου, ή ο θάνατος

τον κόσμο, από τις γήινες αγάπες, και ακολουθώντας

την έσβησε όλη; Η λάμψη τω ν ματιώ ν σου χάθηκε,

το παράδειγμά της ο σύζυγός της καταφεύγει κι αυτός

το άνθος τω ν χειλιώ ν σου εξαφανίστηκε ή ο τάφος

σε μοναστήρι. Τέτοιες παραιτήσεις από τα εγκόσμια

φυλάει την ομορφιά σου σαν θησαυρό;»

δεν είναι σπάνιες στο Βυζάντιο. Σ’ αυτή την κοινω ­

Γύρω από τον αδελφό που αυτοσχεδιάζει οι συγ­

νία που φέρει βαθιά τη σφραγίδα του μυστικισμού,

γενείς κλαίνε, το πλήθος συνοδεύει με τα δάκρυά

το μοναστήρι είναι το συνηθισμένο άσυλο των μεγά­

του το νεκρικό θρήνο. Και υπάρχει, χω ρ ίς αμφιβο­

λω ν π ό νω ν και των μεγάλων ατιμώσεων. Κατά τα

λία, σ’ αυτό το κομμάτι ένα μέρος ρητορικής. Στο θά­

άλλα για να ζήσει κανείς εκεί δεν ήταν υποχρεω μέ­

νατο του πατέρα του, στο θάνατο της μητέρας του, ο

νος να γίνει μοναχός ούτε να δώσει αιώ νιους όρ­

Ψελλός θα εκφράσει τον πόνο του με παρόμοια λό­

κους. Ανάμεσα στο μοναστήρι και τον κόσμο, ο δια­

για και με την ίδια αναζήτηση καλού πνεύματος.

χω ρισμός δεν ήταν καθόλου απόλυτος ούτε το φράγ­

Ό μ ω ς η συγκίνηση δεν είναι λιγότερο ειλικρινής,

μα αδιαπέραστο.Όταν είχε μπει κανείς εκεί από π εί­

και μπορεί κανείς να αντλήσει από αυτό το απόσπα­

σμα ή απελπισία, έβγαινε χω ρίς μεγάλο κόπο και α­

σμα πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία για την ιστορία

κόμη και από το εσωτερικό του μοναστηριού, δεν έ­

τω ν ιδεώ ν. Ο Ψελλός δεν επικαλείται εδώ στα μάτια

χανε κάθε επαφή με την εξωτερική ζωή. Στο καταφύ­

μας τον χριστιανικό παράδεισο: οι κήποι με τους ί­

γιό της, η θεοδότη δεν εγκατέλειψε τον γιο που της

σκιους και τα λουλούδια, όπου οι νεκρές ψυχές πλα­

είχε απομείνει και που αγαπούσε τόσο.

861

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IGTOPIX. T H G RV^XNnriNH G X Y T O K P X T O P lX C

Φ A εν δυσκολευόμαστε καθόλου να μαντέ­

ματα κοντά του. Αλλά και η θεοδότη βρίσκεται στο

ψουμε ποια ήταν στο μοναστήρι η ζωή

προσκέφαλο του ετοιμοθάνατου. Παρηγορεί τις τε­

αυτής της γυναίκας που είχε ανέκαθεν

λευταίες του στιγμές, δέχεται τις τελευταίες συμβου­

κλίση προς την μεγαλύτερη αφοσίω ση που έγινε α­

λές του, και, με ειλικρινή πόνο, κλαίει το χαμό του

κόμη μεγαλύτερη από τον μεγάλο πόνο τη ς.Ό πω ς ό­

συζύγου της. Και να οι τελευταίες, και πολύ συγκι­

λοι οι ασκητές είχε σαν κύριο μέλημα να δαμάσει τη

νητικές, συστάσεις που κάνει ο ετοιμοθάνατος στον

σάρκα, να «κοιμίσει το κτήνος» κατά την έκφραση

γιο του: «Φεύγω π α ιδ ί μου, για το μεγάλο ταξίδι.

του Ψελλού, να συγκροτήσει μέσα της κάθε άκαιρη

Μ ην κλάψεις πολύ και παρηγόρησε καλά τη μητέρα

φαντασία, κάθε άτοπη σκέψη, κάθε μάταιη σκέψη

σου». Και κοντά στο κρεβάτι του νεκρού, ο γιος και η

κοσμικής δόξας και τέλος κάθε μητρικό αίσθημα,

μητέρα πέφτουν ο ένας στην αγκαλιά του άλλου και,

για να ανοιχτεί ολόκληρη στο θεό σαν καθαρό

παρά την ευλάβειά της, παρά την απομάκρυνσή της

πνεύμα. Κοιμόταν γυμνή καταγής, νήστευε, έπινε

από τα επίγεια πράγματα, η θεοδότη αλλάζει χρώ μα

μόνο νερό. Πάντα με το πρόσω πό της σκεπασμένο

και κλαίει και συνέρχεται τελικά με μεγάλο κόπο.

με πέπλο, περνούσε ατελείωτες ώρες σε προσευχές,

Ασφαλώς τότε της έρχονται στο νου τα διδάγματα

ελπίζοντας να βρει σ’ αυτές τις μυστικές εξάρσεις ένα

της Εκκλησίας. Προσπαθεί να λογικευτεί, σκέφτεται

τρόπο για να συλλάβει πληρέστερα τη θεότητα. Και ο

ότι τώρα για πρώτη φορά ο άντρας της, λυτρωμένος

Ψελλός μας τη ζωγραφίζει σ’ αυτές τις στιγμές, σ’ ένα

από τα δεσμά του κόσμου, είναι πραγματικά ελεύθε­

είδος έκστασης, ακίνητη, να μην κινείται πια, να

ρος, εξηγεί στον γιο της ότι τα δάκρυα που χύνει α­

μην κουνάει ούτε χέρια, ούτε πόδια, ούτε κεφάλι,

ποδεικνύουν α πλώ ς ότι δεν έχει ξεφύγει ακόμη από

παρόμοια με τις ακίνητες εικόνες που στόλιζαν τους

τη γήινη φυλακή του, ότι δεν έχει βρει το λιμάνι, ότι

τοίχους της εκκλησίας, δεμένη με τη γη μόνο με την

πλανιέται ακόμη στην ταραγμένη θάλασσα της ζω­

αστραπή της ζωής που έλαμπε στα μάτια της. Ωστό­

ής. Αλλά αυτή είναι η δεύτερη κίνηση και δεν με δυ-

σο ένα σημείο έφερνε πάντα αυτή τη γυναίκα πίσ ω

σαρεστεί καθόλου να βλέπω την ακίνητη εικόνα να

στον κόσμο, η αγάπη που διατηρούσε για το γιο της.

συγκινείται πρώτα και να μαλακώνει σαν γυναίκα.

Κοντά στα δύο μοναστήρια όπου είχαν αποσυρθεί

Η ευλάβειά της, όσο μεγάλη κι αν ήταν, δεν είχε

οι γονείς του, ο νεαρός Ψελλός συνέχιζε τις σπουδές

σβήσει μέσα της κάθε άλλο αίσθημα.

λ

του και τον βλέπουμε να τους επισκέπτεται συχνά,

Μετά από αυτή τη νέα δοκιμασία, η πίστη γίνεται

να έχει μαζί τους πολύω ρες φιλοσοφικές ή θρη­

ακόμη π ιο φλογερή σ’ αυτή την γεμάτη πάθος ψυχή.

σκευτικές συζητήσεις, να αναζητεί αδιάκοπα, κυ­

Μέσα στην επιθυμ ία της να διώ ξει κάθε τι το επ ιπ ό ­

ρίω ς κοντά στη θεοδότη, συμβουλές και παρηγοριά.

λαιο από τη ζωή της, καταργούσε ακόμη και τα απα­

Και ο εγκλεισμός ήταν τόσο ελαστικός ώστε πολλές

ραίτητα και το σώμα της γινόταν διαφανές, σχεδόν

φορές σ’ αυτό το γυναικείο μοναστήρι, ο νέος άν­

αέρινο. Μάταια οι δικοί της επέκριναν τις υπερβο­

δρας ερχόταν να δειπνήσει και να περάσει τη νύχτα.

λές του ασκητισμού της, μάταια ο γέρος πατέρας της

Ακόμη, η ενότητα της οικογένειας, επίμονη και

τη μάλωνε και την πίεζε ν ’ αλλάξει ζωή. Αν μερικές

στενή, παρά τον χω ρισμό των μελώ ν της, ξαναβρι-

φορές υποχωρούσε στις τρυφερές παραινέσεις τους,

σκόταν σε όλες τις επίσημες ή οδυνηρές περιστά­

αν δεχόταν, για να ευχαριστήσει τους οικείους της,

σεις. Μια ημέρα, ξαφνικά, ο πατέρας του Ψελλού

να παραγγείλει ένα πιο πλούσιο γεύμα, τη στιγμή

αρρωσταίνει και ο γιος, που μοιάζει να έχει καταλά­

που ετοιμαζόταν να καθίσει στο τραπέζι συνερχόταν,

βει καθυστερημένα όλα όσα υπήρχαν σ’ αυτόν τον

ένιω θε το βάθος της αμαρτίας που επρόκειτο να δια-

γοητευτικά απλό και καλό άνθρω πο, τρέχει με κλά­

πράξει και παράγγελνε γρήγορα να της βρουν στο

862

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

δρόμο κάποια φ ιω χ ή για να φάει στη θέση της το

χω ρ ίς κανένα για να τη στηρίξει, προχώ ρησε με

δείπνο που είχε ετοιμάσει. Και γεμάτη χαρά που εί­

σταθερό βήμα προς το ιερό και σε όλη την πολύω ρη

χε ξεφύγει από τον πειρασμό, αποκαλούσε την κα­

λειτουργία τηςχειροτονίας, στάθηκε όρθια χω ρ ίς να

λεσμένη της ευεργέπσσά της και ελευθερώτριά της.

λυγίσει. Πήρε από τα χέρια του ιερέα του χρυσό δα-

Ζώντας όμ ω ς έτσι εξασθενούσε μέρα με ιη μέρα.

χτυλίδι, τα σανδάλια, το σταυρό.Ύστερα κοινώνησε.

Τώρα, για να πάει στην εκκλησία και να σταθεί όρ­

Ο Ψελλός, πολύ συγκινημένος, είχε πέσει στα π ό ­

θια όσο κρατούσε η λειτουργία, έπρεπε να στηρίζε­

δια της αγίας γυναίκας. Τότε, γυρίζοντας προς το μέ­

ται σε δύο υπηρέτριες. Και με όλα αυτά η θεοδότη

ρος του, η μητέρα του του είπε με γλυκιά φω νή:

είχε αποκτήσει μεγάλη φ ήμ η αγιότητας.

«Μακάρι κι εσύ, γιε μου, να μπορέσεις μια ημέρα

Ωστόσο δεν είχε φορέσει ακόμη το ράσο της καλό­

να βρεις όλα αυτά τα αγαθά». Ταυτόχρονα, το πρό­

γριας κρίνοντας τον εαυτό της ανάξιο για μια τέτοια

σω πό της άλλαζε όψη, ένα υπερφυσικό φ ω ς άναβε

τιμή και ωστόσο, καθώ ς αισθανόταν ότι πεθαίνει,

στα μάτια της. Ή ταν το τέλος. Τότε θέλησε να ανα­

προσέβλεπε σ’ αυτό το υπέρτατο αγαθό. Και πάλι,

παυτεί για μια στιγμή και κάθισε σ’ ένα χαμηλό κά­

περιέργως, ένα όνειρο καθόρισε την απόφασή της.

θισμα. Ύστερα, ξαφνικά, σαν να είχε δει στα δεξιά

Μια από τις φ ίλες της από το μοναστήρι είδε ένα ό­

της κάτι αόρατο στα μάτια τω ν ανθρώ πω ν, α ναπή­

νειρο. Της φάνηκε ότι βρισκόταν στον Ιππόδρομο,

δησε και σωριάστηκε λιπόθυμ η.Ό ταν συνήλθε, κά-

στο αυτοκρατορικό θεωρείο, και έβλεπε εκεί, γύρω

λεσε για τελευταία φορά τον αγαπημένο της γιο, τον

από ένα μυστηριώδη χρυσό θρόνο, τόσο λαμπερό

ζήτησε επίμονα και πέθανε αθόρυβα, πιστή ώ ς το

ώστε δυσκολευόσουν να τον κοιτάξεις, άλλους θρό­

τέλος στα δύο αισθήματα που είχαν γεμίσει και κυ­

νους, από χρυσό και φίλντισι, τοποθετημένους σε η­

βερνήσει τη ζωή της: τη μητρική αγάπη και την αγά­

μικύκλιο. Ανάμεσά τους, λίγο παράμερα στα δεξιά,

πη του θεού.

ήταν βαλμένος ένας θρόνος από ξεχωριστό και ά­

Μαντεύουμε πόσος ήταν ο πόνος του Ψελλού που

γνωστο υλικό, σκοτεινός και λαμπερός μαζί. Και κα­

έφτασε πολύ αργά για να δεχθεί το τελευταίο φ ιλί

θώ ς ρωτούσε για ποιον προοριζόταν αυτό το ωραίο

της μητέρας του, και μας το έχει πει και ο ίδιος.

κάθισμα, μια φ ω νή της απάντησε ότι ήταν ο θρόνος

«Έπεσα στη γη σαν νεκρός, γράφει, μη ξέροντας πού

της θεοδότης. «Ο αυτοκράτορας - ο βασιλεύς των

βρισκόμουν, ώ ςτη στιγμή που οι παρευρισκόμενοι,

ουρανώ ν - πρόσταξε να τον ετοιμάσουμε, γιατί σε

ρίχνοντάς μου κρύο νερό στο πρόσω πο και βάζοντάς

λίγο θα έρθει να καθίσει σ’ αυτόν».Ήταν η προειδο­

με να αναπνεύσω αρώματα, με επανέφεραν στη

ποίηση για τον επικείμενο θάνατο και η αναγγελία

ζωή». Π αραλείπω τον νεκρικό θρήνο που με τη συ­

της μελλοντικής αγιότητας. Η θεοδότη αποφάσισε

νηθισμένη ευκολία του αυτοσχέδιασε μπροστά στο

να φορέσει το πέπλο της μοναχής.

φέρετρο της νεκρής. Είναι καλύτερα να μιλήσω για

Ή ταν μια επίσημη και συγκινητική τελετή. Η εκ­

την κηδεία που επιφύλαξε η Κωνσταντινούπολη

κλησία του μοναστηριού ήταν στολισμένη σαν να

στη θεοδότη. Ολόκληρη η πόλη συγκεντρώθηκε θέ­

’ταν γιορτή. Οι καλόγριες γέμιζαν την κόχη του να­

λοντας να αγγίξει για τελευταία φορά το σώμα, τα χέ­

ού, ο ιερέας βρισκόταν στο ιερό, και ο Ψελλός ήταν

ρια, το πρόσω πο της ευσεβούς γυναίκας. Οι παρευ­

επίσης παρώ ν, στην πρώτη σειρά του συγκεντρωμέ­

ρισκόμενοι έσκισαν το τελευταίο φόρεμα που φο­

νου πλήθους. Προς γενική κατάπληξη η υποψ ήφ ια

ρούσε για να μοιραστούν τα κομμάτια του και να τα

μοναχή, που ήταν σ υνήθω ς τόσο εξασθενημένη και

φυλάξουν σαν άγια λείψανα και ο γέρος πατέρας της

τόσο εξαντλημένη ώστε περίμεναν να τη δουν να

νεκρής, όρθιος δίπλα στο κρεβάτι όπου αναπαυόταν

πλησιάζει με φορείο, με μια υπέρτατη προσπάθεια

το σώμα της, μπορούσε να πει δ ικ α ίω ς στη γριά μη­

κατάφερε να ξανασταθεί όρθια για τη μεγάλη ημέρα.

τέρα της που έκλαιγε με λυγμούς: «Πίστεψέ με, γυ­

Φ ωτισμένη από υπερφυσική ομορφιά, «σαν μνη­

ναίκα, έφερες στον κόσμο μια αγία και μία μάρτυ­

στή που πηγαίνει προς τον σύζυγο» παρουσιάστηκε

ρα».

863

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T H C Β Υ ^Χ Ν Τ ΊΝ Η Ο X Y T ~O K P X T O PlX C

Ο

A

υιό όμ ω ς που κάνει κυρίω ς ενδιαφέρουσα

του. «θα έπρεπε, λέει κάπου, να σκέφτομαι μόνο

τη θεοδότη δεν είναι το ευλαβικό τέλος της

τον θ ε ό .Ό μ ω ς ο χαρακτήρας μου, η επιτακτική επ ι­

και τα τελευταία χρόνια της γεμάτης πίστη

θυμία της ψυχής μου για κάθε γνώ ση, με παρέσυ­

στο θ ε ό ζωής της. Αυτό που την κάνει πολύ περισ­

ραν προς την επιστήμη». Αυτός ο ίδιο ς μας έχει εξη­

σότερο ενδιαφέρουσα είναι η μεγάλη αγάπη που έ­

γήσει αυτάρεσκα τι ήταν αυτή η επιστήμη και πόσο

τρεφε για το γιο της. Σ’ όλη του τη ζωή, ο Ψελλός π α ­

ευρεία και βαθιά ήταν. Μ ας είπε πώ ς, σε ηλικία εί­

ρέμεινε πεπεισμένος ότι, από ψηλά α π ’ τον ουρανό,

κοσι πέντε ετών, γνώριζε όλα όσα μπορεί να μάθει

εκείνη που είχε διευθύνει τη νιότη του εξακο­ λουθούσε να αγρυπνεί τρυφερά από πάνω του και πολλές φορές ο φιλόσοφος κα­ τηγόρησε τον εαυτό του ότι είχε δια-

κανείς, ρητορική και φιλοσοφία, γεωμετρία και μουσική, δίκαιο και αστρονομία, ιατρική, φυσική, ακόμη και απόκρυφες επιστή­ μες και π ώ ς από τον νεοπλατω νισμό

ψεύσει λίγο τις ελπίδες της αγίας γυ­

και τον «θαυμαστό Πρόκλο» είχε υ­

ναίκας, ασπαζόμενος άλλες ιδέες α­

ψω θεί σιγά σιγά στο «καθαρό φ ω ς

πό εκείνες που είχε αγαπήσει αυτή.

του Πλάτωνα». Κατά βάθος, παρά

Α σφαλώ ς υπάρχει κάτι παράδοξο

τους ηθικούς δισταγμούς που ένιω θε

στο γεγονός ότι ο καλός άνθρωπος,

μερικές φορές, αυτό το ελεύθερο και

που η ζωή του κύλησε «σαν το λάδι που κυλάει χω ρ ίς θόρυβο», ο καλός αστός που ήταν «ελάχιστα ετοιμόλογος», είχε για γιο τον πιο

μεγάλο πνεύμα δεν μετάνιωνε καθόλου για την επιστήμη του και η μητέρα του σε τελευταία ανάλυση θα έπρεπε να είναι ευχαριστη­

δραστήριο και δολοπλόκο αυλικό και τον πιο εύ­

μένη από αυτόν ψηλά στον ουρανό. Ε πειδή ήταν ε-

γλωττο ρήτορα και αυτή η ευσεβής μητέρα που πέ-

ξέχω ν σοφός αυτός ο άνθρω πος τω ν γραμμάτων έ-

θανε μέσα σε οσμή αγιότητας, έφερε στον κόσμο το

φθασε στην αυλή και υψώ θηκε μέχρι τη θέση του

πιο ελεύθερο, το πιο ανοιχτό, το πιο επιστημονικό

πρω θυπουργού. Κι έτσι, αν και με διαφορετικό τρό­

πνεύμα της εποχή ς του. Ο Ψελλός ένιω θε αυτή την

πο, εκπλήρω σε τις μεγάλες φιλοδοξίες και πραγμα­

αντίθεση και το πόσο διέφερε από τους γονείς του.

τοποίησε τα ω ραία όνειρα που είχε κάνει κάποτε γ ι’

Αλλά η αγάπη της επιστήμης ήταν μεγαλύτερη μέσα

αυτόν η μητέρα του στην άκρη της κούνιας του.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

ΧΝΝΧ AAAAGGHNH

m

oiKor
wzwrmt AMCTO

TO/V 11o AIO/VA

865

ΚΕΦΑΛΑΙΟΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O PIX T H C K V ^ X N T IN H C X V T O K P X T O P lX C

νάμεσαστις μεγάλεςφεουδαλικές και οιρα-

που θα ήταν αναγκαστικά ύποπτοι σε οποιαδήποτε

χιώτικες οικογένειες της βυζαντινής αρι-

κυβέρνηση ω ς π ιθ α νο ί υπ οψ ή φ ιοι για το στέμμα.

στοκρατίας μια από τις πιο φ ημισμένες

Μάταια, ανακατεύοντας τις κατηγορίες με τα δά­

προς τα τέλη του 11 ου αιώ να ήταν η οι κογένεια τω ν

κρυα, κατέκρινε με πικρά λόγια τη φ ιλοσ οφ ική α­

Κομνηνών. Στον πλούτο της, στην έκταση τω ν απέ­

διαφ ορία και την επ ικ ίνδυνη μετριοπάθειά του.

ραντων κτημάτων της στην Ασία, στον αριθμό των

Δεν μπόρεσε να πετύχει τίποτα. Μετά την άρνηση

βασσάλων και των «πελατών» της, ερχόταν να προ­

του Ιω άννη, ο θρόνος περιήλθε στον πρόεδρο της

στεθεί για να κάνει ακόμη μεγαλύτερο το γόητρό

Συγκλήτου, τον Κωνσταντίνο Δούκα. Σε όλη της τη

της, η λάμψη τω ν υπηρεσιώ ν που είχαν προσφέρει

ζωή όμ ω ς η Αννα Δαλασσηνή θα διατηρούσε την

τα μέλη της: ο αρχηγός της Ισαάκ ήταν τότε ένας από

ανάμνηση των τραγικών συζητήσεων του Νοεμβρί­

τους ενδοξότερους στρατηγούς της μοναρχίας. Έτσι

ου του 1059. Δεν παρηγορήθηκε ποτέ που είδε να

όταν το 1057 οι μεγάλοι στρατιωτικοί αρχηγοί, έχο­

της ξεφεύγει το αυτοκρατορικό διάδημα που μια

ντας κουραστεί από τα δεινά της πολιτικής εξουσίας,

λέξη του συζύγου της μπορούσε να τοποθετήσει στο

αποφάσισαν να κάνουν πραξικόπημα, ανακήρυξαν

κεφάλι της. Ποτέ δεν συγχώρησε στον Δούκα το γε­

με ομ όφ ω νη απόφαση τον Κομνηνό βασιλέα των

γονός ότι την υποκατέστησε στον θρόνο όπου π ί­

Ρω μαίω ν.Έ τσι ο Ισαάκ έγινε ο προάγγελος της μελ-

στευε ότι θα καθόταν. Είχε τάξει ένα μοναδικό σκο­

λοντι κής δόξας του οίκου του.

πό στη ζωή της: να ξαναβρεί τη χαμένη ευκαιρία, να

P

I

■ I ·

Ωστόσο μόλις δυο χρόνια μετά την άνοδό του στο

πάρει την εκδίκησή της από το πεπρω μ ένο, να α­

θρόνο, ο νέος ηγεμόνας, αποθαρρημένος, ανίκανος

νακτήσει για τους δικούς της την υπέρτατη εξουσία

να κάνει το καλό που ονειρευόταν και επ ιπ λέο ν άρ­

που είχε πιστέψει ότι κρατούσε στα χέρια της. Και ε­

ρωστος, αποφάσιζε να παραιτηθεί. Για μια στιγμή

π ειδ ή ήταν επιτήδεια και πεισματάρα όσο και φ ι­

σκέφτηκε να μεταβιβάσει την εξουσία στον αδελφό

λόδοξη, η Αννα Δαλασσηνή πέτυχε. Το πραξικόπη­

του Ιω άννη που τον είχε ανεβάσει στα υψηλά αξιώ ­

μα του 1 0 8 1 που εξασφάλισε για περισσότερο από

ματα του κουροπαλάτη και του μεγάλου δομέστι-

έναν αιώ να την αυτοκρατορία στη δυναστεία των

κου. Εκείνος όμως, τρομαγμένος από το βάρος του

Κ ομνηνών, ήταν έμμεσο αλλά βέβαιο και λογικό α­

αυτοκρατορικού έργου, αρνήθηκε επίμονα. Μάταια

ποτέλεσμα της επ ίμ ο νη ς ενεργητικότητάς της, της

η γυναίκα του, Αννα Δαλασσηνή, προσπά θη ­

παθιασ μένης έγνοιας της για τη δόξα του οί­

σε να του δώ σει θάρρος. Μάταια του μίλη­

κου της, της βαθιάς, αναλλοίω της μητρι­

σε για τους μ ελλοντικούς κινδύ νο υ ς

κής αφοσίω σης που έδειξε πάντα για τα

στους ο ποίους εξέθετε τους δικούς του,

π α ιδ ιά της.

Χρυσό νόμισμα του Ισαάκιου Α'.

866

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T~HG 8V^XNT~INHC X Y T O K P X T O P lX C

Ιωάννης B' ο Κομνηνός (1118-1143)

867

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

o v εξαιρέσουμε τη διαφορά των κοινω νι­

νω ση διαρκεί ακόμα και σήμερα».

κών συνθηκών, η μεγάλη κυρία που ήταν

Είναι βέβαιο ότι η Άννα Δαλασσηνή άσκησε βαθιά

η Αννα Δαλασσηνή μοιάζει πολύ με την α-

και αποφασιστική επιρροή στους γιους της. Ό π ω ς

στή που υπήρξε η μητέρα του Ψ ελλού.Ό πω ς εκείνη,

και στην οικογένεια του Ψελλού, αυτή ήταν ο άνδρας

ήταν ευσεβής, φ ιλάνθρω πη, ενάρετη.Ό πω ς εκείνη,

του σπιτιού στο ανάκτορο των Κομνηνών. Και όταν

αρεσκόταν στη συντροφιά τω ν ιερέων και των μονα­

το 1067 ο θάνατος του συζύγου της την άφησε χήρα

χ ώ ν και ονειρευόταν να τελειώσει τις ημέρες της σε

με οκτώ παιδιά, πέντε αγόρια και τρία κορίτσια, ο

κάποιο μοναστήρι. Ό π ω ς εκείνη, περνούσε σε ευ­

ρόλος της που ήταν ήδη μεγάλος αυξήθηκε ακόμη

λαβικές αγρύπνιες ένα μεγάλο μέρος της νύχτας, ε­

περισσότερο. Εκείνη ανύψωσε όλους τους δικούς της, τους έκανε τους αξιόλογους ανθρώ πους

ναλλάσσοντας τις προσευχές με τους ψαλμούς

που ήταν, ικανούς να εκπληρώ σουν τα

και έδειχνε στον κόσμο ένα αυστηρό και σοβαρό πρόσω πο που ενέ­

υψηλά πεπρω μένα που ονειρευό­

πνεε στους επιπόλαιους αν­

ταν γ ι’ αυτούς και όπου τους ο­

θρώ πους σεβασμό ανάμι­

δήγησε. Α κουγε ευχαρί­

κτο με φόβο. Ε πίσης ό­

στως αυτούς που της υ­

π ω ς εκείνη, συνδύαζε

πόσχονταν την αυτο­

αυτή τη φλογερή αγά­

κρατορία για τα πα ι­

π η για τον θ ε ό με

διά της αλλά δεν πα-

μια παθιασ μένη α­

ρέλειπε τίποτα για να

γάπη για τα πα ιδιά

επαληθεύσ ει

τις

της. Σε μια επίσημη

προφητείες.

«Οι

πράξη ο γιος της, ο

προσευχές της, γρά­

αυτοκράτορας

Αλέ­

φει και πάλι ο γιος της

ξιος, έδω σε αργότερα

Αλέξιος, ανεβαίνοντας

μια μαρτυρία γ ι’ αυτήν

αδιάκοπα στα αυτιά του

που θα πρέπει να αναφέ­

Κυρίου, μας ανύψ ω σαν

ρουμε. «Τίποτα δεν συγκρί-

στην υπέρτατη εξουσία». Και

νεται, γράφει ο βασιλεύς, με μια

δικαίω ς η ιστορία την αποκαλεί

τρυφερή μητέρα που αγαπάει τα π α ι­

«μητέρα των Κομνηνών».

διά της. Δεν υπάρχει στον κόσμο πιο γερό

Η μοναδική διαφορά ανάμεσα στις δύο αυ­

στήριγμα, είτε υψώνεται κάποιος κίνδυνος στον ο­

τές γεμάτες πάθος μητέρες, τη μητέρα του Ψελλού

ρίζοντα, ή υπάρχει φόβος για κάποια δυσκολία. Αν

και τη μητέρα των Κ ομνηνών, είναι ότι η Αννα Δα­

δώ σει μια συμβουλή, η συμβουλή της είναι καλή.

λασσηνή οφείλε στον πλούτο της, στο γόητρο του ο­

Αν προσευχηθεί, η παντοδύναμη προσευχή της εξα­

νόματος της, το γεγονός ότι μπόρεσε να βάλει στην

σφαλίζει ακατανίκητη προστασία σ’ αυτούς που εί­

υπηρεσία των φ ιλοδοξιώ ν της μέσα δράσης που δεν

ναι το αντικείμενό της.Έτσι ήταν για μένα, από την

είχε η αστή θεοδότη. Γόνος μεγάλης οικογένειας,

π ιο νεαρή ηλικία, η μητέρα μου και σεβαστή ηγεμο­

κόρη ενός πατέρα που είχε ασκήσει υψηλά καθήκο­

νίδα μου, που ήταν σε κάθε περίπτω ση δάσκαλος

ντα στο θέμα της Ιταλίας, ανήκοντας από την πλευρά

και οδηγός μου.Ή μασταν μια ψυχή σε δύο σώματα

της μητέρας της στον ένδοξο οίκο τω ν Δαλασσηνών,

και, με τη χάρη του θεού, αυτή η ωραία και στενή έ­

που η φ ήμ η του είχε ανησυχήσει πολλούς αυτοκρά-

868

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX X H C R Y ^ X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

ιορες, παντρεμένη μ’ έναν Κομνηνό, συγγενής εξ αγ­

σεις, βαθιά γνώση τω ν πραγμάτων της πολιτικής,

χιστείας των πιο διάσ ημ ω ν μελώ ν της βυζαντινής

θ α μπορούσε να είχε κυβερνήσει τον κόσμο. Τέλος

αριστοκρατίας, είχε ζήσει πάντα στον κόσμο και

είχε αξιόλογα φυσικά χαρίσματα, άνετη και σαφή ο­

στην αυλή, και είχε μάθει εκεί την τέχνη τω ν δολο­

μιλία που έβρισκε πάντα τη σωστή λέξη και έφτανε

πλοκιώ ν, που ασκούσε με εξαιρετική επιτηδειότη-

χω ρ ίς προσπάθεια στην ευγλωττία. «Χωρίς την εξυ­

τα, ξεπερνώντας με θαυμαστή επιδεξιότητα όλες τις

πνάδα και τη λογική της, έχει πει γ ι’ αυτήν ο γιος

δυσκολίες, και ελισσόμενη με απαράμιλλη μαε­

της, η μοναρχία θα είχε χαθεί». Και η Αννα Κομνη­

στρία στα πιο επικίνδυνα περάσματα.

νή την ανακηρύσσει ανώτερη από όλους τους πολι-

Η Αννα συνδύαζε εξάλλου αυτές τις πολύτιμες αλ­

τικ ού ςτη ςεποχή ςτη ς. «Ήταν, γράφει, η τιμή του φ ύ­

λά λίγο αμφίβολης αξίας αρετές με εξέχουσες πνευ­

λου της, η δόξα της α νθρ ώ πινη ς φύσης».Ό ντας επ ί­

ματικές αρετές. Ο γιος της Αλέξιος και η εγγονή της

σης θαρραλέα, γεμάτη υπερήφανη τόλμη, ικανή για

Αννα Κομνηνή μιλούν πάντα γ ι’ αυτήν με άκρατο

κάθε αφοσίω ση και κάθε τέχνασμα για τους γιους

θαυμασμό. Είχε πρώ της τάξεως ευφυΐα «ισχυρό

της, ήταν με μια λέξη μια ανώτερη γυναίκα που δ ι­

πνεύμα, πραγματικά βασιλικό και αντάξιο του θρό­

καιολογούσε με τις υψηλές αρετές της τις τεράστιες

νου». Από τη νιότη της είχε δείξει ενεργητική και ι­

φιλοδοξίες που έτρεφε. Επιβλητική και δολοπλό-

σχυρή θέληση και στερεή λογική. Στο καθαρό μυα­

κα, ευέλικτη όταν χρειαζόταν, τολμηρή και γενναία

λό της μια σκέψη τριγύριζε αδιάκοπα. «Ήταν θαύμα

όταν ήταν απαραίτητο και πάντοτε απέραντα έξυ­

να βλέπεις σ’ αυτό το νεανικό γυναικείο σώμα τη λο­

πνη, ήταν χω ρ ίς αμφιβολία εκείνη που θεμελίωσε

γική ενός γέρου, γράφει η Αννα Κομνηνή, και αρ-

το μεγαλείο της οικογένειάς της και καταλαβαίνου­

κούσε να την κοιτάξει κανείς για να ανακαλύψει π ό ­

με, βλέποντάς την έτσι, την απέραντη επιρροή που

ση σοβαρότητα και αξία υπήρχε μέσα της». Είχε ψυ­

διατήρησε πάνω στους γεμάτους ευγνω μοσύνη γι­

χή πολιτικού. Είχε αξιοθαύμαστη πείρα στις υποθέ­

ους της ώ ς το θάνατό της.

869

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Θ η στιγμή που ίο 1067, ο θάνατος του συζύ­

ρίας ήταν εξαιρετικά δύσκολη για μια γυναίκα. Η α­

γου της έκανε την Αννα Δαλασσηνή αρχηγό

νάγκη ενός ανδρικού χεριού ήταν επιτακτικά αι­

της οικογένειας, τρεις από τους γιους της ή­

σθητή. Κι εξάλλου, η Ευδοκία, αν και κόντευε τα σα­

ταν ήδη μεγάλοι. Ο Μ ανουήλ, ο πρωτότοκος, υπηρε­

ράντα, ήταν μια γυναίκα που η ιδιοσυγκρασία της

τούσε στον αυτοκρατορικό στρατό. Ο Ισαάκ και ο

δεν ανεχόταν τη χηρεία. Μ όλις είχε ερωτευτεί με

Αλέξιος ήταν νέοι δεκαεννέα με είκοσι ετών. Μόνο ο

πά θος τον ω ραίο Ρωμανό Διογένη, ένα στρατηγό

Αδριανός και ο Ν ικηφόρος ήταν ακόμη παιδιά. Ε πί­

που μετά το θάνατο του ηγεμόνα είχε επιχειρήσει

σης από τις τρεις κόρες της οι δύο ήταν αποκαταστη­

μια στρατιωτική εξέγερση. Αφού απέτυχε και οδη­

μένες, παντρεμένες με άντρες ευγενικής καταγωγής.

γήθηκε αιχμάλωτος στην Κωνσταντινούπολη, περί-

Η μία είχε παντρευτεί τον Μ ιχαήλ Ταρωνίτη και η

μενε τη δίκη του όταν, προς μεγάλη έκπληξη των

άλλη τον Νικηφόρο Μελισσηνό. Ο διπλός σκοπός

α νθρ ώ πω ν της αυλής, η αυτοκράτειρα του έδωσε

που έταξε στον εαυτό της η μητέρα ήταν να ολοκλη­

χάρη. Και σε λίγο η μοναδική της σκέψη ήταν να

ρώσει την εκπαίδευση των νεώτερων και να σπρώ ­

τον παντρευτεί.Ένα πράγμα την ενοχλούσε ωστόσο:

ξει τους άλλους να εξασφαλίσουν την τύχη τους.

το άτυχο έγγραφο που είχε παραδώσει στα χέρια του

Τ

Οι συνθήκες την εξυπηρέτησαν θαυμάσια. Εκείνη

αυτοκράτορα. Πολύ επιδέξια η αντιβασίλισσα παρέ­

την εποχή τον θρόνο του Βυζαντίου κατείχε για μια α­

καμψε τον ιεράρχη. Π ροσποιήθηκε ότι αισθανόταν

κόμη φορά μια γυναίκα, η Ευδοκία, χήρα του Κων­

μεγάλο έρωτα για τον αδελφό του Ξ ιφιλίνου και ε­

σταντίνου Δούκα που ασκούσε την αντιβασιλεία στο

κείνος, σαν καλός συγγενής, για να μην εναντιω θεί

όνομα του νεαρού γιου της Μ ιχαήλ Ζ'.Ή ταν μια έξυ­

στην τύχη που χαμογελούσε στην οικογένειά του,

πνη και μορφωμένη ηγεμονίδα. Αν και της έχουν α­

συγκατατέθηκε να επιστρέφει στην Ευδοκία το έγ­

ποδώ σει λανθασμένα τη σύνθεση του μυθολογικού

γραφο που περιείχε την υπόσχεσή της. Μ όλις απαλ­

ποιήματος με τίτλο « V io la n u m » ή «το χω ράφι με τις

λάχθηκε από τη δέσμευσή της, η βασίλισσα πέταξε

βιολέτες» είναι βέβαιο ότι αγαπούσε το γράψιμο.

τη μάσκα και παντρεύτηκε τον Ρωμανό Διογένη.

Ή ταν συγγραφέας πολλώ ν έμμετρων κομματιών για

«Ο άνθρωπος, λέει φιλοσοφικά ο Ψελλός καθώς

τα μαλλιά της Αριάδνης, για τα επαγγέλματα που ται­

διηγείται αυτή την περιπέτεια, είναι ένα ευμετάβλητο

ριάζουν σε μια πριγκίπισσα, και μιας πραγματείας

ζώο, κυρίως όταν βρίσκει προσχήματα γ ι’ αυτές τις

για τον μοναστικό βίο που αρκούν για να δείξουν τις

αλλαγές». Αλλά όλος ο κόσμος δεν πήρε το πράγμα

προτιμήσεις της και τις φιλολογικές αρετές της,Ήταν

τόσο φιλοσοφικά. Ο Καίσαρ Ιω άννης Δούκας, αδελ­

όμω ς και μια γυναίκα ενεργητική, φιλόδοξη, που δι­

φός του πεθαμένου αυτοκράτορα, που έβλεπε να μέ­

ψούσε για διακυβέρνηση: «Σκοπεύω να πεθάνω

νει έξω από τα πράγματα, ο πατριάρχης Ιω άννης Ξι-

στον θρόνο», έλεγε. Ο σύζυγός της, που εκτιμούσε τα

φιλίνος, έξαλλος που τον είχαν εξαπατήσει, δεν έκρυ­

προσόντα της, της είχε εξασφαλίσει προτού πεθάνει

βαν καθόλου τη δυσαρέσκειά τους. Και ο ίδιος ο Ψελ­

με ρητή πράξη την ανώτατη εξουσία, επιβάλλοντάς

λός, που ήταν ο ευνοούμενος υπουργός του Κωνστα­

της ταυτόχρονα τη δέσμευση να μην ξαναπαντρευτεί

ντίνου Γ και κηδεμόνας του νεαρού Μ ιχαήλ Ζ', άρχι­

ποτέ από μια παράξενη προφύλαξη ερωτευμένου και

σε τελικά να δείχνει κάποια δυσαρέσκεια για τη νέα

ζτλιάρη συζύγου. Η Ευδοκία είχε δεχθεί και η υπό­

πολιτική που εγκαινιαζόταν. Στην πραγματικότητα ή­

σχεση που υπέγραψε είχε παραδοθεί επίσημα προς

ταν ο θρίαμβος του στρατού που εξασφάλιζε την άνο­

φύλαξη στον πατριάρχη Ιώαννη Ξιφιλίνο.

δο του Ρωμανού και η πολιτική παράταξη, ανήσυχη, οργισμένη, αντιπολιτευόταν ανοιχτά έναν ηγεμόνα

Δυστυχώς για τις τελευταίες επιθυμ ίες του βασιλέ-

που απειλούσε να της στερήσει την επιρροή της.

ω ς Κωνσταντίνου Γ, η κατάσταση της αυτοκρατο­

870

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y 'rO K P X T O P lX C

Αυιό ακριβώ ς έφερε ιους Κομνηνούς κοντά στην

Μετά ξαναπέφτει στο κρεβάτι και αφού εξέφρασε

αυλή. Εκτός από το γεγονός ότι η Ευδοκία ήταν λίγο

την επιθυμ ία να ταφεί στον ίδιο τάφο όπου θα ανα­

συγγενής τους, θεωρούταν λόγω του ονόματος τους

παυόταν μια ημέρα η αγαπημένη του μητέρα, π εθα ί­

και της ανάμνησης του θείου τους αυτοκράτορα Ισα­

νει. Τίποτα δεν αποδεικνύει καλύτερα από αυτό το

άκ, οι π ιο ένδοξοι εκπρόσω ποι και οι πιο σταθεροί

ανέκδοτο τον βαθύ σεβασμό και την τρυφερή στορ­

οπαδοί των ιδεώ ν της στρατιωτικής αναδιοργάνω ­

γή που ενέπνεε αυτή η γυναίκα στα π α ιδ ιά της. Τί­

σης και της ενεργητικής δράσης που συμβόλιζαν την

ποτα δεν δείχνει καλύτερα τη σπάνια ενεργητικότη­

άνοδο του Ρωμανού. Εξάλλου, η Άννα Δαλασσηνή

τα της ψυχής της. Ο θάνατος του Μ ανουήλ ήταν γ ι’

ήταν πολύ ενθουσιασμένη από την πτώση τω ν ε­

αυτήν κάτι περισσότερο από ένα σκληρό πένθος, ή­

χθρώ ν της των Λ ουκάδων

ταν η καταστροφή όλω ν

για να αρνηθεί να δείξει

τω ν ελπ ίδω ν που είχε βα­

συμπάθεια στο νέο καθε­

σίσει σ’ αυτό τον ένδοξο

στώς. Ολόκληρη η οικο­

νέο. Παρά το μέγεθος της

γένεια λ ο ιπ ό ν απέκτησε

απώ λειας και της α πελπι­

μεγάλη εύνοια στο παλά­

σίας της, η Αννα Δαλασ­

τι. Η Ά ννα Δ αλασσηνή

σηνή συνήλθε από το χτύ­

πάντρεψε την τελευταία α­

πημα. Έ νας Κομνηνός χα­

πό τις κόρες της με τον

νόταν: έπρεπε ένας άλλος

Κ ωνσταντίνο

Δ ιογένη,

να συνεχίσει την παράδο­

στενό συγγενή του βασιλέ-

ση και να διασφαλίσει τα

ως. Για τον γιο της Μα­

π επ ρ ω μ έν α της φυλής.

νουήλ, πέτυχε τα ανώτατα

Α ποφ άσισε

αξιώματα. Δέχθηκε την α­

στον στρατό τον τρίτο γιο

νώτατη

του

της, τον νεαρό Αλέξιο. Ο

στρατού της Ανατολής.

αυτοκράτορας όμ ω ς έδει­

Έ γιν ε

πρω τοπρόεδρος,

ξε μεγαλύτερη ευσ πλα ­

στη συνέχεια κουροπαλά-

χνία από τη μητέρα. Όταν

της και, επικεφ αλής τω ν

ο Κομνηνός ήρθε να του

στρατευμάτων, διακρίθη-

ζητήσει την άδεια να φ ύ­

κε με τα λαμπρά του κα­

γει, του απάντησε: «Δεν

τορθώματα. Χάρη σ’ αυ­

πρέπει να μείνει η μητέρα

δ ιο ίκ η σ η

τόν, το όνομα τω ν Κομνηνώ ν ξαναγινόταν δη μ οφ ι­ λές στα στρατόπεδα και η

Κόρη, αδελφή και θεία αυτοκρατόρων η Αννα Κομνηνή δεν ανήλθε ποτέ στο θρόνο. Εδώ ο ανιψιός της Μανουήλ Α' και η σύζυγός του Μαρία.

να

στείλει

σου μόνη μέσα σε μια τέ­ τοια θλίψη και δεν θέλω να προσθέσω στον πόνο της α π ώ λεια ς ενός γιου

Αννα Δαλασσηνή έβλεπε τις ελπίδες της να της χαμογελούν όταν ξαφνικά ο

τον πόνο της απομάκρυνσης ενός άλλου». Και ξανά-

νεαρός στρατηγός αρρώστησε σοβαρά στη Βιθυνία.

στειλε τον νέο στην Άννα Δαλασσηνή.

Ακοόγοντας την είδηση, η τρομαγμένη μητέρα

Η επανάσταση του 1071 κατέστρεψε μονομιάς το

τρέχει στο προσκέφαλο του γιου της. Με μια υπέρτα­

έργο που προετοίμαζε υπομονετικά η Αννα. Ξέρου­

τη προσπάθεια θέλησης, ο Μ ανουήλ που είναι σχε­

με ότι η ήττα του Ρωμανού Δ ', που νική θη κε από

δόν ετοιμοθάνατος ήδη, σηκώνεται από το κρεβάτι

τους Τούρκους στο Ματζικέρτ και έπεσε στα χέρια

του για να την υποδεχθεί. Ρίχνεται στην αγκαλιά

του σουλτάνου, έκανε να εκδηλω θούν στην αυλή ό­

της, έχοντας μόλις τη δύναμη να πει μερικές λέξεις.

λα τα μίση που είχαν συγκεντρωθεί εδώ και πολύ

871

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y ZX N TIN H G X Y T O K P X T O P lX C

καιρό εναντίον του άτυχου ηγεμόνα και οτι η παρά­

«Ιδού ο κριτής μου και ο δικός σας, αναφώνησε.

ταξη τω ν Λουκάδων, αφού κήρυξε την πτώση του

Σκεφτείτε τον καθώς θα βγάζετε την απόφασή σας

δεν δίστασε, όταν ο βασιλεύς ελευθερώθηκε από

και προσέξτε να είναι αντάξια του ανώτατου κριτή

την αιχμαλωσία, να τον πολεμήσει σαν εχθρό. Με

που βλέπει τα μυστικά της καρδιάς». Το δικαστήριο

το συνηθισμένο θάρρος της, η Άννα Δαλασσηνή έ­

βρέθηκε σε μεγάλη αμηχανία μπροστά σ’ αυτή την

μεινε πεισματικά πιστή στον εξόριστο αυτοκράτορα.

απροσδόκητη έκβαση. Μ ερικοί έκλιναν ήδη υπέρ

Δεν άργησε να κατηγορηθεί ότι διατηρούσε μυστική

της αθώ ω σης αλλά οι περισσότεροι φοβούνταν την

αλληλογραφία μαζί του. Την κάλεσαν μπροστά στο

οργή του νέου κυρίου. Παρέκαμψαν τη δυσκολία με

δικαστήριο. Η καταδίκη της φαινόταν εκ τω ν προτέ-

μια δειλή πράξη που οι φ ίλοι τω ν Κ ομνηνώ ν επέ­

ρω ν σχεδόν σίγουρη. Τότε είδαν αυτή τη γυναίκα,

κριναν χαρακτηρίζοντάς την εύστοχα «κρίση του

πάντα σταθερή και υπερήφανη, να τραβάει ξαφνικά

Καϊάφα». Η Άννα Δαλασσηνή καταδικάστηκε σε ε­

κάτω από τον μανδύα της έναν σταυρό και να τον

ξορία και στάλθηκε μαζί με τον γιο της σ’ ένα από τα

κραδαίνει στο πρόσω πο τω ν αμήχανω ν δικαστών:

νησιά του αρχιπελάγους τω ν Π ριγκήπω ν.

872

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

ΙΟΊΓΟΡΙΧ T H C K V ^ X N T IN H C X Y T O K P X X O P lX C

Ρωμανός Δ' ο Διογένης (1068-1071).

873

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C B Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Η

δυσμένεια των Κ ομνηνώ ν δεν κράτησε ω ­

μοναδική ικανότητα στις δολοπλοκίες. Έξυπνος,

στόσο πολύ. 0 μεγάλος αντίπαλός τους, ο

μορφωμένος, καλός ομιλητής, έκρυβε στην ψυχή

Καίσαρ Ιω άννης Δούκας, που είχε αντικα­

του μια επίμονη και σταθερή θέληση. Μόνο που ε­

ταστήσει τον Ρωμανό και την Ευδοκία στη διακυ­

π ειδ ή ήταν από τη φύση του ήπιος, προτιμούσε να

βέρνηση του κράτους, δεν άργησε να έρθει σε σύ­

φτάνει στο στόχο του με την επιδεξιότητα παρά με τη

γκρουση με τον ανιψιό του Μ ιχαήλ Ζ ' και αναγκά­

βία. Προσκολλημένος πολύ τρυφερά ό π ω ς και όλοι

στηκε να εγκαταλείψει την αυλή για να αποσυρθεί

οι αδελφοί του στη μητέρα του, ήταν το αντικείμενο

στα κτήματά του στην Ασία. Οι Κομνηνοί, παρά την

της μυστικής προτίμησης της Αννας Δαλασσηνής.

πτώ ση τους, ήταν πολύ ισχυροί άρχοντες ώστε οι

Τον θεωρούσε καταλληλότερο από τους άλλους για

νέοι υπουργοί να μην καταλάβουν πόσο συνέφερε

να πραγματοποιήσει τις φιλόδοξες ελπίδες της και

μια συμφιλίω ση μαζί τους. Τους ανακάλεσαν από

γΓ αυτό από πολύ νω ρίς τον είχε σπρώξει προς τη

την εξορία. Σε λίγο, για να εξασφαλίσουν ακόμη κα­

στρατιωτική σταδιοδρομία και τον είχε δώ σει ω ς υ-

λύτερα τη συνδρομή τους, πάντρεψαν τον Ισαάκ, τον

παρχηγό στον αδελφό του Ισαάκ. Σε όλα αυτά, η

αρχηγό του οίκου, με μια εξαδέλφη της αυτοκράτει-

Αννα Δαλασσηνή έβλεπε σωστά. Σε λίγο καιρό, με

ρας Μ αρίας της Αλανίας, και του ανέθεσαν λίγο αρ­

την γενναιότητα και τα κατορθώματά τους, οι δύο

γότερα την αρχιστρατηγία του στρατού της Ανατολής

Κομνηνοί θα σκέπαζαν το όνομά τους με ασύγκριτη

που είχε κάποτε ο αδελφός του Μανουήλ. Φεύγο­

φήμη.

ντας ο Ισαάκ πήρε μαζί του στο στρατόπεδο τον μ ι­

Γύρω στα 1072-10 7 3 η κατάσταση της αυτοκρα­

κρότερο αδελφό του Αλέξιο. Από κει και πέρα η τύ­

τορίας ήταν εξαιρετικά σοβαρή. Στα ασιατικά σύνο­

χη της οικογένειας μεγάλωνε συνεχώς.

ρα, οι Τούρκοι ήταν απειλητικοί. Σ’ αυτό τον κίνδυ­

Ο Αλέξιος Κομνηνός, ο μελλοντικός αυτοκράτο­

νο η εξέγερση ενός αρχηγού τω ν μισθοφόρω ν, του

ρας, ήταν τότε είκοσι τριών ή είκοσι τεσσάρων ετών.

Νορμανδού Ρουσέλ του Μ παγιέλ, πρόσθετε μια α­

Ο Ισαάκ ήταν λίγο μεγαλύτερος. Και οι δύο ήταν

κόμη επιπλοκή . Υποχρεωμένοι να πολεμήσουν

θαυμάσιοι στρατιώτες, γεμάτοι πάθος για τα πολεμ ι­

τους απίστους με δυνάμεις πολύ μειω μένες εξαιτίας

κά πράγματα και με μια γενναιότητα, που στον μεγα­

αυτής της εξέγερσης, οι δύο αδελφοί έκαναν θαύμα­

λύτερο έφτανε μερικές φορές στην πιο τρελή αψηφι-

τα. Αν πιστέψουμε τους χρονογράφους, που υμνούν

σιά. Τον έβλεπαν τότε να ρίχνεται πά νω στον εχθρό

με ασφαλώς λίγο μεροληπτικό ενθουσιασμό τη γεν­

«σαν κεραυνός» και πολλές φορές με την απρονοη­

ναιότητά τους και τη στενή φ ιλία τους - ήταν ενω μέ­

σία του, έπεσε στα χέρια των απίστων. Ο Αλέξιος, αν

νοι, λέει η Αννα Κομνηνή, ό π ω ς ο Ορέστης και ο

και εξίσου θαρραλέος ήταν πιο συγκρατημένος και

Πυλάδης - τα κατορθώματά τους ήταν μυθικά. Μια

πιο ήρεμος. Από σωματική άποψη ήταν ένας άν­

ημέρα, σε μια συμπλοκή, το άλογο του Ισαάκ σκο­

δρας με μέτριο ανάστημα αλλά γεροδεμένος και π ο ­

τώθηκε και ο ίδιος έπεσε στα χέρια τω ν Τούρκων.

λύ δυνατός. Με το ηλιοκαμένο δέρμα του, τα μαύρα

Με μεγάλο κόπο ο Αλέξιος προσπαθούσε να σώσει

μαλλιά του, τα σκούρα και σπινθηροβόλα μάτια του,

το στρατό και να καλύψει την υποχώ ρηση όταν, κυ­

ήταν πολύ όμορφος και γοητευτικός. Γυμνασμένος

ριευμένα από πανικό τα στρατεύματα διαλύθηκαν

σε όλες τις ασκήσεις του σώματος, ήταν μεγάλος κυ­

αφήνοντας σχεδόν μόνο τον νεαρό στρατηγό. Υπο­

νηγός, κομψός και ακούραστος ιππέας, διψασμένος

χρεω μένος να φύγει, πιεζόμενος από τους μουσουλ­

για κίνηση και πολεμικές περιπέτειες. Αλλά μ’ αυτή

μάνους, ο Αλέξιος ξεφεύγει από θαύμα από τους

τη σωματική δραστηριότητα συνδύαζε, στο πνευμα­

διώ κτες του και μετά από μια σύντομη διαμονή σ’ έ­

τικό επίπεδο, μια σπάνια αυτοκυριαρχία και μια

να χαμένο χω ριό, καταφέρνει τελικά με μερικούς

874

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

άνδρες να φτάσει στην Άγκυρα. Έ χοντας μόνο μια

θε, του είπε εκείνος που, μετά τον θεό, είναι το δεξί

σκέψη, να ελευθερώσει το συντομότερο τον αγαπη­

μας χέρι». Εκείνη τη στιγμή, το 1074, ο Αλέξιος ή­

μένο του αδελφό, τρέχει στην Κωνσταντινούπολη

ταν ένα από τα γνωστότερα πρόσω πα στο Βυζάντιο.

για να συγκεντρώσει τα απαραίτητα λύτρα. Όταν γύ­

Την ίδια εκείνη εποχή μια γενική δυσαρέσκεια ξε­

ρισε, έμεινε έκπληκτος βρίσκοντας τον Ισαάκ ελεύ­

σηκωνόταν εναντίον του βασιλέως. Η λαιμαργία του

θερο. Οι ευγενείςτης Κ αππαδοκίας είχαν συνεισφέ­

πρωθυπουργού εξαντλούσε τα οικονομικά και προ-

ρει γενναιόδω ρα για να εξαγοράσουν την ελευθερία

καλούσε στέρηση στην αυτοκρατορία. Ο στρατός που

του κληρονόμου ενός τόσο μεγάλου ονόματος. Τότε

δεν έπαιρνε πια χρήματα, επαναστατούσε. Φ ιλόδο­

τα δύο αδέλφια μαζί πήραν το δρόμο για την π ρ ω ­

ξοι άνθρω ποι εκμεταλλεύονταν την απόγνω ση στην

τεύουσα. Και πάλι, στα περίχω ρα της Ν ικομήδειας,

οποία βρισκόταν η αδύναμη κυβέρνηση του Μ ι­

δέχονται επίθεση από μια μερίδα Τούρκων και κυ­

χαήλ. Στην Ευρώπη ο Νικηφόρος Βρυέννιος αυτοα-

κλώνονται. Με τα σπαθιά τους ανοίγουν πέρασμα,

νακηρυσσόταν αυτοκράτορας. Στην Ασία, ο Ν ικηφό­

κάνοντας θαυμαστά κατορθώματα στη μάχη, και τε­

ρος Βοτανιάτης φορούσε την πορφύρα υποστηριζό-

λικά γλιτώνουν και παρά τη μανιασμένη καταδίω­

μενος από τους μεγάλους γαιοκτήμονες και ένα μέ­

ξη, οδηγούν όλους τους άνδρες τους σε σίγουρο μέ­

ρος της Συγκλήτου. Ανάμεσα στην κυβέρνηση και

ρος. Όταν, μετά από αυτή την επική περιπέτεια, γυ­

στους αντίπαλους διεκδικητές, ο Αλέξιος Κομνηνός

ρίζουν στην Κωνσταντινούπολη, το ενθουσιασμένο

κινούταν πολύ επιδέξια, και χω ρίς να παίζει το π α ι­

πλήθος τους κάνει θριαμβευτική υποδοχή και, με

χνίδι κανενός, ενίσχυε τη θέση του. Σε λίγο φαινό­

μάτια γεμάτα αγάπη και θαυμασμό το πλή θος κοιτά­

ταν τόσο απαραίτητος ώστε όλες οι παρατάξεις ζητού­

ζει εκείνον που ονόμαζε στοργικά «ο χρυσούς νεα­

σαν την υποστήριξή του και προσπαθούσαν να την

νίας Αλέξιος».

κερδίσουν. Εκμεταλλεύθηκε πολύ επιτήδεια τα γε­

Μια τόσο λαμπρή φήμη επρόκειτο αναγκαστικά

γονότα για να σταθεροποιήσει την τύχη του.

να ανησυχήσει ορισμένα υψηλά ιστάμενα πρόσωπα.

Λίγο νωρίτερα, ο Αλέξιος είχε χάσει τη γυναίκα

Προσπάθησαν να απαλλαγούν από αυτούς τους υ­

του. Του είχαν προτείνει για να την αντικαταστήσει

περβολικά δημοφ ιλείς νέους. Ο Ισαάκ ω ς δούκας

δύο εξίσου λαμπρούς και χρήσιμους γάμους. Ο αυτο­

της Αντιόχειας, στάλθηκε στα σύνορα της μακρινής

κράτορας του πρόσφερε το χέρι της αδελφής του Ζω­

Συρίας. Ο Αλέξιος, που προήχθη στο βαθμό του

ής ενώ ο Καίσαρ Ιω άννης Δούκας σκεφτόταν να του

στρατοπεδάρχη, ανέλαβε την αποστολή να νικήσει

δώσει για γυναίκα την εγγονή του Ειρήνη/Ε χοντας

τον Ρουσέλ του Μπαγιέλ. Αλλά γι’ αυτή τη δύσκολη

να διαλέξει ανάμεσα στους δύο γάμους, ο Κομνηνός

επιχείρηση του έδωσαν λίγους στρατιώτες και καθό­

κατάλαβε χω ρίς κόπο τα πλεονεκτήματα του δεύτε­

λου χρήματα. Παρά τις αντιρρήσεις της μητέρας του

ρου που, συνδυάζοντας τα συμφέροντα τω ν δύο εν­

που φοβόταν μ ή π ω ς τον δει να καταστρέφει τη δόξα

δοξότερων οικογενειώ ν της βυζαντινής αριστοκρα­

του σε μια περιπέτεια καταδικασμένη σε αποτυχία, ο

τίας, εξασφάλιζε ένα ανεκτίμητο στήριγμα για τις

Αλέξιος δέχτηκε τη διοίκηση που του πρόσφεραν.

μελλοντικές βλέψεις του. Αποφάσισε υπέρ τω ν Λου­

Και η επιδεξιότητα της τακτικής του και η διπλω μ α ­

κάδων. Ό μ ω ς το σχέδιό του συνάντησε βίαιη αντίθε­

τική του ικανότητα ήταν τέτοια ώστε, σε μια υπόθεση

ση από διάφορες πλευρές. Ο αυτοκράτορας, πληγω ­

όπου φαινόταν ότι θα χανόταν, βρήκε τρόπο να με­

μένος από την απόρριψη της πρότασής του, έδειχνε

γαλώσει ακόμη περισσότερο. Άρχισε κόβοντας την

αποφασιστική εχθρότητα. Πράγμα πιο παράξενο, η

τροφοδοσία του στασιαστή και μετά με μια καλοστη­

ίδια η Άννα Δαλασσηνή αντιστεκόταν τώρα στην ε­

μένη προδοσία κατάφερε να τον κάνει να παραδοθεί

πιθυμία του γιου της: το επίμονο παλιό μίσος που έ­

και οδήγησε θριαμβευτικά τον επίφοβο αντίπαλο

τρεφε για τους Λουκάδες θόλω νε τη συνηθισμένη δι­

στην Κωνσταντινούπολη. Ο αυτοκράτορας Μ ιχαήλ

αύγεια της κρίσης της και την έκανε να ξεχνάει το φα­

Τ δέχτηκε τον νέο με εξαιρετική χάρη: «Καλώς ήλ­

νερό συμφέρον του οίκου της. Εδώ εμφανίσθηκε η

875

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H G K Y Z X N T IN H C X Y 'T O K PX 'T O PlX G

πολιτική αίσθηση και η σταθερότητα του Αλεξίου.

νιο.Ό ταν όμως, λίγο αργότερα, ο Βοτανιάτης εκθρό­

Ενώ διακήρυσσε ότι δεν θα έκανε ποτέ κάτι ενάντια

νισε τον Μ ιχαήλ Ζ', ο Κομνηνός έκρινε πιο επικερ­

στη θέληση της μητέρας του, δεν υπέκυψε στις πα­

δές να ταχθεί με το μέρος του νέου καθεστώτος. Μια

ραινέσεις της. Υπομονετικά, έξυπνα, προσπάθησε να

τόσο πολύτιμη υποστήριξη ανταμείφθηκε ό π ω ς της

την κάνει να αναθεωρήσει τις απόψεις της και, βοη-

άξιζε: ο Αλέξιος κατέλαβε το αξίωμα του μεγάλου δο-

θοόμενος από την επιδέξια διπλω ματία της μέλλου-

μέστικου των σχολών, τον τίτλο του ευγενέστατου

σας πεθεράς του, ξεπέρασε τελικά όλες τις δυσκολίες.

και έγινε πραγματικά ο επίσημος υπερασπιστής και

Η Αννα Δαλασσηνή, όχι χω ρ ίς αντιρρήσεις, έδωσε

το καλύτερο στήριγμα του βασιλέως. Νίκησε για δεύ­

τη συγκατάθεσή της. Απέσπασαν και την έγκριση του

τερη φορά τον Νικηφόρο Βρυέννιο και στη συνέχεια

βασιλέως και στα τέλη του 1077 ο γάμος έγινε. Η

συνέτριψε έναν άλλο διεκδικητή του θρόνου, τον

Αννα Δαλασσηνή, ό π ω ς θα δούμε αργότερα, επρό-

Βασιλάκη, και τους έφερε και τους δύο αιχμάλωτους

κειτο να κρατήσει μια επίμονη μνησικακία κατά της

στα πόδια του αυτοκράτορα. Οι επιτυχίες αυτές αντα-

νύφ ης της και αυτή εντεινόταν ασφαλώς από το γεγο­

μείφθηκαν με ένα ακόμη αξίωμα: διορίστηκε πρόε­

νός ότι σ’ αυτή την περίπτω ση είχε αναγκαστεί, για

δρος. Κυρίως όμω ς η δημοτικότητά του αυξήθηκε σε

πρώτη φορά στη ζωή της, να υποτάξει τη θέλησή της

αξιοθαύμαστο βαθμό. Με τη λάμψη τω ν νικ ώ ν του,

στη θέληση του γιου της.

ήταν το είδω λο τω ν στρατιωτών, που τον επευφη­

Πρέπει όμω ς να ομολογήσουμε ότι σ’ αυτή τη δια­

μούσαν σε κάθε περίσταση και δεν ήθελαν άλλο αρ­

μάχη, ο Αλέξιος είχε δίκιο και όχι η μητέρα του: η

χηγό από αυτόν. Με τον γάμο του είχε πάρει με το μέ­

συνέχεια των γεγονότων το απέδειξε καλά. Η συμμα-

ρος του το μεγαλύτερο μέρος της φεουδαλικής αρι­

χία των Δουκάδω ν ήταν ένα πολύ ισχυρό στήριγμα

στοκρατίας, της οποίας ενσάρκωνε τις διεκδικήσεις

στο π α ιχνίδι του. Του επέτρεψε να υποστηρίξει την

και είχε κερδίσει την υποστήριξη του πατριάρχη, τυ­

παράταξη όπου βρισκόταν το συμφέρον του και να

φλά αφοσιωμένου στους Λουκάδες. Τέλος, με την ο­

γίνει ο πραγματικός κύριος της κατάστασης. Στην αρ­

μορφιά του, με το φωτοστέφανο της δόξας που περιέ­

χή έμεινε πιστός στην κυβέρνηση: στις αρχές του

βαλλε το όνομά του, άρεσε στο πλήθος. Ο Αλέξιος

1078 νίκησε στη Μ ακεδονία τον Νικηφόρο Βρυέν-

Κομνηνός μπορούσε να ελπίζει τα πάντα.

876

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O PIX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

©

6

κείνη ακριβώ ς τη στιγμή, ο αυτοκράτορας

σταλεί κατά του συγγενούς του προσπαθώ ντας να

Ν ικηφόρος Βοιανιάτης γινόταν ολοένα και

δείξει ότι συμφωνούσε με τον σφετεριστή και να τον

λιγότερο δημοφιλής. Οι υπουργοί του, ό­

εξουδετερώσει οριστικά. Αλλά, ό π ω ς ξέρουμε, ο

π ω ς στο παρελθόν οι υπουργοί του Μ ιχαήλ Ζ', σπα-

Αλέξιος, ήταν μάστορας στο λεπτό π α ιχνίδ ι τω ν δο­

ταλούσαν τα χρήματα που είχαν συγκεντρωθεί με

λοπλοκιώ ν. Απαντούσε στις ίντριγκες τω ν εχθρώ ν

μεγάλο κόπο και παράλληλα με το έλλειμμα του θη ­

του με άλλες ίντριγκες και κατάφερε, μέσα στο ίδιο

σαυροφυλακίου, οι απαιτήσεις της αυτοκρατορικής

το παλάτι όπου προετοίμαζαν την καταστροφή του,

γραφειοκρατίας έκαναν ακόμη μεγαλύτερη τη δυσα­

να βρει ένα πανίσχυρο στήριγμα.

ρέσκεια. Ο στρατός, που κουραζόταν ολοένα και πε­

Την εποχή που ο Μ ιχαήλ Ζ ' ήταν ακόμη αυτο­

ρισσότερο από την ανίκανη κυβέρνηση που διηύθυ-

κράτορας, είχε παντρευτεί την πριγκίπισσα Μαρία

νε το Κράτος, εξοργιζόταν που τον παραμελούσαν,

της Αλανίας.Ή ταν μια πολύ ωραία γυναίκα, ψηλή,

δεν τον πλήρω ναν καλά και τον θυσίαζαν ολοένα

κομψή, με κατάλευκο δέρμα, με ανοιχτόχρω μα και

και περισσότερο στα συμφέροντα της πολιτικής δι­

γοητευτικά μάτια, με απαράμιλλη χάρη και γοητεία.

οίκησης. Τα συντάγματα της Ασίας μουρμούριζαν.

«Ούτε ο Α πελλής ούτε ο Φ ειδίας δεν έχουν φτιάξει

Στην πρωτεύουσα οι Βαράγγοι, οι στρατιώτες της

κάτι τόσο ωραίο, λέει η Αννα Κομνηνή». «Ήταν,

φρουράς που φαίνονταν πιο

διαβάζουμε αλλού, ένα ζωντα­

σίγουροι, επαναστατούσαν και

νό άγαλμα που δεν κουράζο­

δυσκολεύονταν να καταστεί-

νταν να το θαυμάζουν όσοι αγα­

λουν την ανταρσία τους. Ε πι­

πούν το ωραίο, ή μάλλον ήταν

πλέον ο Βοτανιάτης ήταν γέ­

οΈ ρω τας που είχε ενσαρκωθεί

ρος, χω ρ ίς ενεργητικότητα, λί­

και είχε κατέβει στη γη». Αυτή

γο γελοίος. Από παντού υψ ώ ­ νονταν φ ω νές που ζητούσαν

η ωραία γυναίκα, ό π ω ς ήταν Μοναδικό εύρημα από τα υπάρχοντα του Μιχαήλ Ατταλειάτη.

φυσικό, είχε δημιουργήσει με­ γάλα πάθη γύρω της. Ο ίδιο ς ο

μια νέα δυναστεία και η επα­ νάσταση του Νικηφόρου Μ ελισσηνού, που αυτοα-

Ν ικηφόρος Βοτανιάτης, όταν ανέβηκε στο θρόνο

νακηρύχθηκε αυτοκράτορας στην Ασία, ήταν φανε­

δεν είχε δειχθεί αναίσθητος στις χάρες της και αν

ρή ένδειξη της απειλητικής και επικείμενης κρίσης.

και δεν ήταν π ια πολύ νέος και ήταν χήρος δύο φο­

Φυσικά η πολιτική παράταξη ανησυχούσε πολύ

ρές, είχε βάλει στο μυαλό του να την παντρευτεί.

γ ι’ αυτή την κατάσταση και οι υπουργοί ανησυχού­

Υπήρχε μια δυσκολία: ο σύζυγος της νέας γυναίκας,

σαν για τη δημοτικότητα των Κομνηνών, που φ αί­

ο έκπτωτος αυτοκράτορας Μ ιχαήλ Ζ ' ζούσε ακόμη.

νονταν να είναι οι φυσικοί αρχηγοί της στρατιωτι­

Ό μ ω ς τον είχαν αναγκάσει να μπει σε μοναστήρι,

κής και φ εουδαλικής παράταξης. Είχαν ήδη δείξει

θεωρούταν νεκρός για τον κόσμο και ο γάμος του

τη δυσπιστία τους προς τον Αλέξιο απαγορεύοντάς

θεωρούταν διαλυμένος. Για μια στιγμή όμ ω ς ο Νι­

του, μετά τη νίκη του επί του Βρυέννιου, να μπει

κηφόρος δίστασε και επειδή ενδιαφερόταν πάνω

θριαμβευτής στην πρωτεύουσα. Τώρα προσπαθού­

α π ’ όλα να νομιμοποιή σει τον σφετερισμό της εξου­

σαν να τον φέρουν σε ρήξη με τον αυτοκράτορα, το­

σίας μ’ έναν αυτοκρατορικό γάμο, σκέφτηκε να π ά ­

νίζοντας στον Βοτανιάτη ότι ο Ασιάτης διεκδικητής

ρει γυναίκα του τη χήρα του Κωνσταντίνου Γ και

του θρόνου ήταν γαμπρός τω ν Κ ομνηνών, υπενθυ-

του Ρωμανού Διογένη Ευδοκία, που θα δεχόταν ευ­

μίζοντάς του ότι ο Αλέξιος - πολύ συνετά - είχε αρ-

χαρίστως να μοιραστεί την εξουσία μαζί του.Ήταν έ­

νηθεί τη διοίκηση τω ν στρατευμάτων που είχαν

νας γάμος λογικής, ταιριαστός από την άποψη της η­

877

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

ICTOPIX. T H C RYZXhTTINHC X V 'T O K P X 'T O P lX C

λικίας. Ό μ ω ς η Μαρία ήταν όμορφη και γοητευτι­

ρήνη Δούκα, έβλεπε με καλό μάτι τον δεσμό του

κή. 0 Βοτανιάτης δεν μπόρεσε να της αντισταθεί.

Αλεξίου και βοηθούσε με όλες τις δυνάμεις της τους

Παρά τις αντιρρήσεις της Εκκλησίας να επικυρώ σει

ελιγμούς των γιω ν της. Ό λες αυτές οι δολοπλοκίες

αυτόν τον διπλά κατακριτέο γάμο, ο βασιλεύς πέρα­

κατέληξαν σ’ ένα πολύ απρόβλεπτο αποτέλεσμα: η

σε το κατώφλι του τρίτου γάμου και παντρεύτηκε τη

Μαρία της Αλανίας υιοθέτησε τον Αλέξιο Κομνηνό.

γυναίκα του προκατόχου του.

Έτσι, έμπαινε στην αυτοκρατορική οικογένεια και,

Η Μαρία της Αλανίας είχε συγκατατεθεί χω ρ ίς εν­

έχοντας γίνει επίσημα δεκτός στα ιδιαίτερα διαμερί­

θουσιασμό στην επιθυμ ία του Ν ικηφόρου, μόνο

σματα του παλατιού, ενημερωνόταν ακόμη ευκολό­

και μόνο για να προ­

τερα για τα όσα ετοίμα­

στατεύσει τα συμφέρο­

ζαν εναντίον του.

ντα του νεαρού γιου της

Ε πηρεασμ ένος από

Κωνσταντίνου, που ή­

τους υπουργούς του, ο

ταν τότε τεσσάρων χρό­

αυτοκράτορας είχε μό­

νων. Δεν μπορούσε ό­

λις πάρει μια σοβαρή

μ ω ς να αγαπήσει τον

απόφαση: είχε ορίσει

γηραιό σύζυγο που της

διάδοχό του τον ανιψιό

είχαν επιβάλει. Αντίθε­

του Συναδηνό. Όταν η

τα ο Αλέξιος Κομνηνός

Μ αρία

ήταν ό π ω ς ξέρουμε π ο ­

πληροφορήθηκε την ε­

λύ γοητευτικός. Φ αίνε­

κλογή του, που παρα­

ται ότι η αυτοκράτειρα

γνώριζε τα δικαιώματα

δεν άργησε να νιώ σει

του γιου της στο θρόνο,

ένα πολύ τρυφερό αί­

ο θυμός της δεν είχε ό­

σθημα γι’ αυτόν και σύ­

ρια. Ε ιδοποιημένοι α­

ντομα

μέσως από την ίδια οι

κυκλοφόρησε

στην πρω τεύουσα

της

Α λανίας

η

Κομνηνοί, δασκαλεμέ­

φ ή μ η ότι είχε δεσμό

νοι από τη μητέρα τους,

μαζί του. Το γεγονός

υποδα ύλιζα ν

φαίνεται πολύ πιθανό.

περισσότερο την οργή

Εν πάση περ ιπτώ σ ει

της. Τότε οι σύμβουλοι

είναι βέβαιο ότι η βασί­

του αυτοκράτορα απο­

λισσα πή ρε το μέρος τω ν

Κ ομ νηνώ ν

και

Η στέψη του Νικηφόρου Γ' Βοτανιάτη και της Μαρίας της Αλανίας.

ακόμη

φάσισαν να προβούν σε μια αποφασιστική

τους έδω σε όλη την εύνοιά της. Εξάλλου ήταν λίγο

πράξη. Για να δώ σουν τέλος στην υπόθεση, αποφά­

συγγενής τους από το γάμο της εξαδέλφης της με τον

σισαν να τυφλώσουν τους δύο αδελφούς. Ό μω ς, ο

Ισαάκ, τον αρχηγό της οικογένειας και χάρη σ’ αυτή

Ισαάκ και ο Αλέξιος δυσπιστούσαν εδώ και πολύ

τη συγγένεια, ο Ισαάκ, που βρισκόταν τότε στην

καιρό σε σημείο ώστε, ό π ω ς λένε, φρόντιζαν να μη

Κωνσταντινούπολη, μπορούσε να μπαίνει ελεύθε­

βρίσκονται ποτέ ταυτόχρονα και οι δύο στο παλάτι.

ρα στα διαμερίσματα της ηγεμονίδας. Επωφελούταν

Ε ιδοποιημένοι ασφαλώς από την αυτοκράτειρα για

από το γεγονός αυτό για να προω θήσει τον αδελφό

τα όσα συνέβαιναν, βίασαν την κατάσταση και τα έ­

του και να του εξασφαλίσει την εύνοια του γυναικω-

παιξαν όλα για όλα.

νίτη, όπου όλοι δούλευαν για λογαριασμό του. Και

Τη νύχτα της 14ης Φεβρουάριου 1081, ο Ισαάκ

η Αννα Δαλασσηνή, από μίσος για τη νύφη της Ει­

και ο Αλέξιος, συνοδευόμενοι από τους κυριότερους

878

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C B V Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

Αλέξιος Β' ο Κομνηνός (1180-1183).

879

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX "THC R Y ^ X N T IN H C X Y T ~0K P X T O P IX G

οπαδούς τους, έφυγαν από ιη ν πρωτεύουσα και έχο­

Δεν χρειάστηκε να περιμένουν πολύ. Οι συνωμό­

ντας φροντίσει να πάρουν άλογα από τους αυτοκρα-

τες, τους οποίους ο Καίσαρ Ιω άννης Δούκας υποστή­

τορικούς στάβλους έφτασαν στα καταλύματα της

ριζε με το όνομα και τα πλούτη του, ετοιμάζονταν να

στρατιάς της Θράκης χω ρ ίς να τους καταδιώξει κα­

τις ελευθερώσουν. Στο στρατόπεδο της Σχίζας, είχαν

νείς. Η αναχώρησή τους ήταν τόσο βιαστική και η

ανακηρόξει χω ρίς χρονοτριβή αυτοκράτορα τον Αλέ­

φυγή τους τόσο γρήγορη, ώστε αναγκάστηκαν να α-

ξιο Κομνηνό, υπέρ του οποίου είχε παραιτηθεί γεν­

φήσουν πίσ ω τους όλες τις συγγενείς τους. Εδώ η

ναιόδωρα ο μεγαλύτερος αδελφός του Ισαάκ. Μετά, έ­

Άννα Δαλασσηνή ξαναβρήκε όλη τη συνηθισμένη

νοπλοι, είχαν βαδίσει εναντίον της πρωτεύουσας. Σ’

ενεργητικότητά της. Σαν μυαλωμένη γυναίκα που

αυτό το διάστημα, ο αδύναμος Βοτανιάτης εγκαταλει-

ήταν, έτρεξε μόλις ξημέρωσε να βρει καταφύγιο στο

πόταν στο πεπρω μένο του: δίσταζε, δεν έπαιρνε κανέ­

απαραβίαστο άσυλο της Αγίας Σοφίας, παίρνοντας

να μέτρο, υποτασσόταν εκ των προτέρων στην τύχη

μαζί της τις κόρες της, τις νύφ ες της, τα εγγόνια της.

του. Η προδοσία ενός μισθοφόρου παρέδωσε στους

Και όταν ο Ν ικηφόρος Βοτανιάτης την κάλεσε στο

επαναστάτες μια από τις πύλες της πόλης. Ωστόσο, τί­

Ιερό Παλάτι αρνήθηκε ορθά-κοφτά και, αφού γα­

ποτα δεν είχε κριθεί ακόμη. Χρειάστηκε να δώσουν

ντζώθηκε στο εικονοστάσιο, δήλω σε ότι θα έπρεπε

μάχες στους δρόμους και η Κωνσταντινούπολη γνώ ­

να της κόψουν τα χέρια για να την απομακρύνουν α­

ρισε όλη τη φρίκη μιας κατάληψης εξ εφόδου.Ίσω ς σ’

πό εκεί. Ο αυτοκράτορας δεν τόλμησε να μεταχειρι­

αυτή την άτακτη πάλη ο Βοτανιάτης, αν είχε κάνει κά­

στεί βία μπροστά σε τέτοια σταθερότητα. Διαπραγ­

ποια δυναμική προσπάθεια, να είχε μπορέσει να ν ι­

ματεύτηκε και τελικά υποσχέθηκε να μην πειράξει

κήσει. Δεν θέλησε ή δεν τόλμησε. Η εγκατάλειψή του

τις συγγενείς τω ν επαναστατών ό,τι και αν συνέβαι­

από τον στόλο, που τάχθηκε με το μέρος των Κομνη-

νε. Αρκέστηκαν για προληπτικούς λόγους να τις

νών, τον αποτελείωσε. Γ ία να σταματήσει την περιττή

κλείσουν σ’ ένα μοναστήρι του Πετρίου όπου δεν

αιματοχυσία, ο βασιλεύς, μετά από προτροπή του πα­

άργησε να πάει να τις συναντήσει η νύφ η του Καί­

τριάρχη, αποφάσισε να παραιτηθεί. Μ πήκε σε μονα­

σαρα Ιω άννη Δούκα και πεθερά του Αλεξίου Κο-

στήρι και το μόνο που βρήκε να πει ήταν: «Αυτό που

μνηνού. Και όλες αυτές οι γυναίκες περίμεναν ανή­

με ενοχλεί είναι ότι δεν θα ξαναφάω κρέας. Εκτός απ’

συχα την έκβαση τω ν γεγονότων.

αυτό, όλα τα άλλα μου είναι αδιάφορα».

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O PIX T H C Κ Υ^Χ Ν ΤΊΝ Η Ο Χ Υ ΊΓΟ Κ ΡΧ ΤΌ ΡΙΧ Ο

Ο Άννα Δαλασσηνή μπορούσε να είναι ευτυ­

με το γιο της Κωνσταντίνο και αυτή η ευνοϊκή μετα­

χισμένη: ο γιος της ήταν αυτοκράτορας. Και

χείριση προκαλούσε πολλά κουτσομπολιά στην

καθώς εκείνη του είχε ετοιμάσει το δρόμο

Κωνσταντινούπολη. Έμοιαζε να επιβεβαιώ νει τις

για το θρόνο, η επιρροή της έγινε έντονα αισθητή

φ ήμ ες που κυκλοφορούσαν εδώ και πολύ καιρό για

στην εγκατάσταση της νέας δυναστείας.

τις στενές σχέσεις του Αλεξίου με την ωραία γυναί­

Η

Ο Αλέξιος Κομνηνός είχε ανεπτυγμένο σε μεγάλο

κα. Δημιουργούσε κυρίω ς μια παράξενη αντίθεση

βαθμό το αίσθημα της οικογένειας. Η πρώτη φροντί­

με τον τρόπο με τον οποίο ο βασιλεύς φερόταν την ί­

δα του μόλις έγινε κύριος της εξουσίας ήταν να γεμί­

δια στιγμή στη νόμιμη γυναίκα του. Ενώ μαζί με τη

σει με τιμές όλους τους οι­

μητέρα του και όλους τους

κείους του. Για τους αδελ­

συγγενείς του ο νέος ηγεμό­

φούς του και τους γαμπρούς

νας είχε εγκατασταθεί στο ε­

του δημιούργησε νέα και

πά νω παλάτι του Βουκολέ-

λαμπρά αξιώματα και τους

οντος, η Ειρήνη μαζί με τη

μοίρασε τα ανώτερα αξιώ­

μητέρα της, τις αδελφές της

ματα του κράτους. Έ κανε α­

και τον πα π π ο ύ της, είχε

κόμη περισσότερα για τη

κληθεί να εγκατασταθεί στο

μητέρα του. Από πολύ νεα­

κάτω παλάτι σαν να ήθελαν

ρή ηλικία είχε δείξει βαθύ

να τονίσουν κάποια διαφ ο­

σεβασμό γΓ αυτήν και είχε

ρά μεταξύ Κ ομνηνώ ν και

αποκτήσει τη συνήθεια να

Δ ουκάδω ν και να ετοιμά­

ακολουθεί τη γνώ μη της σε

σουν μια προσεχή ρήξη.

κάθε περίσταση: όταν έγινε

Στην αυλή και στην πόλη

βασιλεύς θέλησε να παίρνει

σχολίαζαν έντονα αυτόν τον

η μητέρα του μέρος σε όλα

χω ρισμό και πολλοί ανη­

τα συμβούλιά του. Της απέ-

συχούσαν. Κανείς δεν αγνο­

νειμε τον τίτλο της αυτοκρά-

ούσε ότι η Αννα Δαλασση­

τειρας, την ενημέρωνε για ό­

νή μισούσε τους Δουκάδες,

λα τα ζητήματα, τη συμβου­

ότι δεν είχε ποτέ επ ιδ ο κ ι­

λευόταν σε όλα. Γ ία να είναι

μάσει στο βάθος της καρ­

αρεστός σ’ αυτή την ευσεβή

διάς της τον γάμο του γιου

γυναίκα, επέβαλε στον εαυ­

της με την Ειρήνη. Και ε­

τό του για να εξιλεωθεί για

π ειδ ή την έβλεπαν να ασκεί

τη λεηλασία της πρωτεύου­ σας, μια μετάνοια σαράντα

0 Ιωάννης Β' Κομνηνός με τον πρωτότοκο γιο του Αλέξιο.

πα νίσ χυ ρη επ ιρ ρ ο ή στον Αλέξιο, επειδή ο αυτοκρά­ τορας δεν έκρυβε καθόλου

ημερώ ν που έπρεπε να μοι­ ραστούν όλοι οι δικοί του. Για να την ευχαριστήσει,

την απομάκρυνσή του από τη γυναίκα του, πολύ σύ­

παρά λίγο να πάρει μια πολύ σοβαρότερη απόφαση:

ντομα κυκλοφόρησε η φ ήμ η ότι το αυτοκρατορικό

σκέφτηκε να πάρει διαζύγιο.

διαζύγιο πλησίαζε και ότι η Αννα Δαλασσηνή έ­

Παρά την πτώ ση του Ν ικηφόρου Βοτανιάτη, η αυ-

σπρω χνε προς τα εκεί με όλες τις δυνάμεις της. Εί­

τοκράτειρα Μαρία είχε μείνει στο Ιερό Παλάτι μαζί

ναι βέβαιο ότι η αυτοκράτειρα-μητέρα δολοπλοκού­

881

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y Z X N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

σε με τον πατριάρχη Κοσμά και προσπαθούσε να

γναύρας, αφού κατάφερε να αναγνωριστούν με επ ί­

τον στρέψει εναντίον της νύφ ης της και είναι επίσης

σημη πράξη τα δικαιώ ματα του γιου της Κωνστα­

βέβαιο ότι όταν διαπίστω σε ότι ήταν πεισματικά π ι­

ντίνου στο θρόνο. Και για την Αννα Δαλασσηνή ή­

στός στην παράταξη τω ν Λουκάδων, σκέφτηκε να

ταν μια απογοήτευση και μια αποτυχία. Ο γιος της

τον ανατρέψει για να τοποθετήσει στη θέση του έναν

την παρηγόρησε δίνοντάς της πλήρη εξουσία.Έθεσε

πιο συγκαταβατικό και ευέλικτο ιεράρχη.Ένα τελευ­

σε δυσμένεια τον πατριάρχη που είχε τολμήσει να

ταίο επεισόδιο τάραξε ακόμη περισσότερο τα πνεύ­

της αντισταθεί. Της έδινε κάθε μέρα και μεγαλύτερη

ματα. Ο Αλέξιος στέφθηκε μόνος, χω ρ ίς η Ειρήνη

θέση στην κυβέρνηση. Ό ταν τον Αύγουστο του

να πάρει μέρος στην τελετή. Ό λα αυτά φαίνονταν

10 8 1, αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Κων­

σημαντικά και οι Λουκάδες ανησυχούσαν π ο ­

σταντινούπολη για να πάει να πολεμ ή­

λύ.

σει στην Ιλλυρία τους Ν ορμανδούς του

Η αλήθεια είναι ότι ο Αλέξιος Κομνηνός

Ροβέρτου Γισκάρδου, ανέθεσε στη μη­

βρισκόταν σε πολύ δύσκολη θέση ανάμεσα

τέρα του με επίσημο χρυσόβουλο, την

στις τρεις γυναίκες που τον περιέβαλλαν. Η

απόλυτη εξουσία κατά την απουσία του.

Μαρία της Αλανίας του άρεσε πάρα πολύ.

Η Αννα Κομνηνή μας διέσωσε το

Δεν είχε ποτέ αγαπήσει πολύ την Ειρήνη,

κείμενο αυτού του πολύτιμου ντοκου­

που την είχε παντρευτεί κυρίω ς για πολιτι­

μέντου. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη από­

κούς λόγους και τα προσω πικά αισθήματά

δειξη της ευγνω μοσύνης που έτρεφε ο

του ήταν απόλυτα σύμφω να με τις συμ­

Αλέξιος για τη μητέρα του και της

βουλές μιας αυταρχικής μητέρας, που

βαθιάς επιρροής που εκείνη α­

είχε αποκτήσει εδώ και πολύ καιρό τη

σκούσε επάνω του. Αφού υπεν­

συνήθεια να υπακούει. Υπήρχε όμω ς

θύμιζε, με τα λόγια που ανέφε­

ένας σοβαρός κίνδυνος αν αποξε­

ρα ήδη, όλα όσα της οφείλε, ο

νωνόταν από τους Λουκάδες. Οι ο­

ηγεμόνας εμπιστεύεται στην

πα δοί τους ήταν πολυά­

«αγία και σεβαστή μητέρα

ριθμοι και δή λω να ν ό­

του» τη φροντίδα όλης της

τι στο πραξικόπημα εί­

δ ιο ίκ η σ η ς της αυτοκρατο­

χαν δουλέψει περισσό­

ρίας: δικαιοσύνη, οικονομι­

τερο για την Ειρήνη παρά για

κά, διακυβέρνηση τω ν επαρ­

τον Αλέξιο. Ο πα τριάρχης

χιώ ν, διορισμός σε όλες τις

Κοσμάς εκφραζόταν εξίσου έ­

θέσεις και τα αξιώματα, όλα υ-

ντονα: «Δεν θα κατέβω από

πόκεινται στον έλεγχό της

τον πατριαρχικό θρόνο, έ­

και εξαρτώνται από την α­

λεγε, προτού στέψω μ ’ αυτά τα χέρια την Ειρήνη».

πόφασή της. «Όλα όσα θα διατάζει, έλεγε ο αυτοκρά­

Γ ία μια ακόμη φορά ο Αλέξιος έδειξε την ανωτερό­

τορας, γραπτά ή προφορικά, θα πρέπει να θεω ρού­

τητα της πολιτικής μεγαλοφυΐας του: έπνιξε τις μυ­

νται εκτελεστά». Είχε τη σφραγίδα της που σώζεται

στικές του συμπάθειες, να υποτάξει τα πάθη της μη­

ακόμη και όπου διαβάζουμε: «Κύριε, προστάτευε

τέρας του στη λογική .Έ δω σ α ν στους Λουκάδες την

την Αννα Α ' Δαλασσηνή, τη μητέρα του βασιλέως».

ικανοποίηση που εγγυούταν τη συμμαχία τους.

Η δύναμή της ήταν τέτοια ώστε, κατά τα λεγάμενα

Επτά ημέρες μετά τον σύζυγό της, η Ειρήνη στέφθη­

της Αννας Κομνηνής, «ο αυτοκράτορας φαινόταν να

κε βασίλισσα των Ρωμαίων.

αφήνει τα ηνία της εξουσίας και να τρέχει κατά κά­

Γ ία τη Μαρία της Αλανίας, αυτό ήταν το τέλος των

π οιο τρόπο δίπλα στο αυτοκρατορικό άρμα όπου ή­

ελπ ίδω ν της. Αποσύρθηκε στο ανάκτορο της Μα-

ταν καθισμένη εκείνη, αρκούμενος στον απλό τίτλο

882

ΚΕΦΑΛΑΙΟ

ΔΩΔΕΚΑΤΟ

IC T O P IX T H C K Y ZX N T IN H C X Y T O K P X T O P lX C

του βασιλέως». Και η πριγκίπισσα απορεί, με όλο

βικές προσευχές. Το πρω ινό ήταν αφιερω μένο στις

το σεβασμό για τη θέση και την επιρροή που απέ­

ακροάσεις και την υπογραφή τω ν διαταγμάτων. Το

κτησε ο γυναικω νίτης στο Κράτος: «Εκείνη διάταζε,

απόγευμα πήγαινε να παρακολουθήσει τη θεία λει­

γράφει, και ο γιος της υπάκουε σαν δούλος. Εκείνος

τουργία στο παρεκκλήσι της Αγίας θέκ λα ς και μετά

είχε φαινομενικά την εξουσία, αλλά στην πραγματι­

ασχολούταν ώ ςτο βράδυ με τα κοινά. Σε όλα αυτά, μια μοναδική έγνοια την καθοδη­

κότητα την είχε εκείνη». Για την Άννα Δαλασσηνή αυτό ήταν μια ωραία

γούσε. Α φοσιω μένη απόλυτα στον γιο της, το μόνο

εκδίκηση για τη σκληρή απογοήτευση που είχε

που σκεφτόταν ήταν να εξασφαλίσει την ευημερία

νιώ σει το 1059. Τότε είχε την ελπίδα να γίνει αυτο-

και τη δόξα της βασιλείας του. Ε πειδή όμως, καθώς

κράτειρα. Τώρα πραγματοποιούσε το όνειρό της.

γερνούσε γινόταν ολοένα και πιο αυταρχική και

Επί είκοσι περίπου χρόνια, με τη θέληση του γιου

πεισματάρα, τελικά το βάρος της κηδεμονίας της άρ­

της, παρέμεινε συναυτοκράτειρα και πρέπει να ομο­

χισε να φαίνεται κάπω ς βαρύ και ο Αλέξιος φ αίνε­

λογήσουμε ότι κυβέρνησε καλά. Επανέφερε την τά­

ται ότι ενοχλήθηκε αρκετές φορές από αυτό. Εξάλ­

ξη στην κυβέρνηση, φροντίζοντας να παρακολουθεί

λου είχε πολύ σκληρό χέρι για να μη γίνει πολύ

και να ρυθμίζει και την παραμικρή λεπτομέρεια.

γρήγορα ελάχιστα δημοφ ιλής. Η γηραιά πριγκίπισ-

Αναμόρφωσε τα χαλαρωμένα ήθη του Ιερού Παλα­

σα είχε την εξυπνάδα να καταλάβει από αυτά τα συ­

τιού και του επέβαλε την αυστηρή και αξιοπρεπή ό­

μπτώματα ότι το τέλος της επιρροής της πλησίαζε.

ψη ενός μοναστηριού. Τώρα, στην αυτοκρατορικό

Δεν περίμενε να την απομακρύνουν διά της βίας α­

κατοικία, ένα αυστηρό πρόγραμμα καθόρισε τις ώ ­

πό την εξουσία: γύρω στο 1 100 αποσύρθηκε με τη

ρες τω ν γευμάτων, τω ν λειτουργιών και όλοι ήταν

θέλησή της στο μοναστήρι του Παντεπόπτη. Εκεί

υποχρεω μένοι να υπακούουν στον κανόνα που όρι­

πέθανε πολύ θλιβερά γύρω στο 1105, αφήνοντας σε

σε. Η ίδια έδινε το παράδειγμα. Η Αννα Κομνηνή

όσους την είχαν πλησιάσει την ανάμνηση μιας ξε­

μας έχει πει π ώ ς χρησιμοποιούσε τον χρόνο της η

χω ριστής γυναίκας και στους γιους της την ανάμνη­

γιαγιά της. Έ να μέρος της νύχτας περνούσε σε ευλα­

ση μιας αξιοθαύμαστης μητέρας.

883

Η πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους. (Γαλλικό χειρόγραφο του 15ου αιώνα).

Η σύγκρουση Ελλήνων και Τούρκων στην πύλη του Ρωμανού. Έργο του λαϊκού ζωγράφου Θεόφιλου.

Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος στη μάχη με τους Τούρκους, (λεπτομέρεια).