ΔΙΑΦΑΝΕΙΕΣ 2ης ΟΣΣ ΕΛΠ21 ΡΗΤΟΡΕΙΑ – ΡΗΤΟΡΙΚΗ
Ι. Ρητορεία
-
ο λόγος που εκφωνείται
Ρητορική διδασκαλία τεχνικής εκφωνούμενου λόγου
ΙΙ. Βασικά στοιχεία ρητορικού λόγου Ομιλητής
-
Ομιλία
-
Ακροατήριο
Λόγος=κείμενο Ήθος (να φαίνεται ο ομιλητής χρηστός, συνεπής σε αυτά που λέει) ακροατών)
Πάθος (συναισθήματα που διεγείρει ο λόγος στις ψυχές των
ΙΙΙ. ΤΥΠΟΙ ΛΟΓΩΝ
ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΟΣ
ΕΠΙΔΕΙΚΤΙΚΟΣ
ΔΙΚΑΝΙΚΟΣ
Αναφέρεται στο μέλλον (προτρέπει –αποτρέπει)
Αναφέρεται στο παρόν (σε εορτές και συγκεντρώσεις)
Αναφέρεται στο παρελθόν (απολογίες και κατηγορίες)
Ισοκράτης ο σημαντικότερος εκπρόσωπος
Λυσίας ο σημαντικότερος εκπρόσωπος
Δημοσθένης ο σημαντικότερος εκπρόσωπος
ΙV. 5 ΚΑΝΟΝΕΣ ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ Εύρεσις (ποια τα επιχειρήματα για ένα θέμα)
Τάξις (σε ποια σειρά μπαίνουν τα επιχειρήματα)
Ύφος (επιλογή λέξεων, παραγράφων)
Μνήμη (ο λόγος έπρεπε να μαθευτεί για να εκφωνηθεί απέξω)
Υπόκρισις (προφορική παρουσίαση: ντύσιμο, κινήσεις,...)
V. ΜΕΡΗ ΛΟΓΟΥ 1. Προοίμιο (ενημερώνει, προσπαθεί να επιτύχει την εύνοια και την
προσοχή των δικαστών) 2. Διήγηση (περιγραφή των γεγονότων) 3. Αποδειξη / Πίστη (παρουσίαση επιχειρημάτων που στηρίζουν λόγο). 2 είδών: Άτεχνες πίστεις (αντικειμενικά στοιχεία: νόμοι, μαρτυρίες, έγγραφα....) και Έντεχνες πίστεις (επινοήσεις του ρήτορα) 4. Επίλογος (ανακεφαλαίωση, παθοποιία: προσπάθεια να δημιουργηθούν στους δικαστές τα συναισθήματα που συμφέρουν τον διάδικο)
1. 2. 3. 4. 5.
VI. ΕΝΤΕΧΝΕΣ ΠΙΣΤΕΙΣ Eνθυμήματα (επιχειρήματα υποθετικά) Παραδείγματα (ιστορικά ή πλαστά. Η αξία τους στηρίζεται στην ομοιότητα ή την αναλογία) Γνώμες (αποφθέγματα με γενική αξία. Η αξία τους εξαρτάται από το ποιος τα είπε) Ήθος (ηθοποιία) Πάθος (παθοποιία)
VIΙ. ΠΡΟΣΟΝΤΑ ΡΗΤΟΡΑ Φύση (ευγλωττία, αυτοπεποίθηση, ευχάριστη χροιά φωνής) Γνώση (δομής ρητορικού λόγου, στοιχείων ψυχολογίας πλήθους,....) Υπόκριση (για να είναι φυσικός, στάση σώματος, τόνος φωνής, ρυθμός απαγγελίας,..) Μνήμη (για να τα πει απέξω όσο πιο φυσικά γίνεται)
ΠΕΡΙ ΡΗΤΟΡΕΙΑΣ & ΡΗΤΟΡΙΚΗΣ Α. Ρητορική είναι η μέθοδος ή η τέχνη της σύνθεσης λόγων και η μελέτη του τρόπου με τον οποίο θα πρέπει αυτή να γίνεται. Ρητορεία είναι οι ίδιοι οι λόγοι. Η μελέτη της ρητορικής ξεκίνησε τον 5ο αιώνα με τον Κόρακα και τον Τεισία. Ο Γοργίας υπήρξε ο μέγας δάσκαλος της ρητορικής (βλ. παρακ.). Το σημαντικότερο έργο περί ρητορικής ανήκει στον Αριστοτέλη. Ωστόσο, παρόλο που το έργο αυτό πραγματεύεται τη ρητορεία, είναι περισσότερο έργο που μάλλον υπάγεται στη φιλοσοφία. Κατά την αρχαιότητα ρητορική είναι η τέχνη της ανεύρεσης όλων των πιθανών μέσων πειθούς σε κάθε δεδομένη κατάσταση (διαφορετική σημασία από σήμερα). Βασικοί εκπρόσωποι (και σοφιστές) αρχαίας ρητορικής: Γοργίας, Πρόδικος, Πρωταγόρας. Θέματα διδασκαλίας τους: επιδείξεις, ρητορικές ασκήσεις, επιλογή του καιρού (=κατάλληλης στιγμής), τεχνικές επιρροής στη ψυχολογία του ακροατή κ.α. Κυκλοφορούσαν στην αρχαιότητα διδακτικά εγχειρίδια ρητορικής τέχνης. Β. Βασικά είδη Ρητορικού Λόγου: Α) Δικανικό στα δικαστήρια. Λόγοι είναι κατηγορίες ή απολογίες. Ηλιαία, σημαντικότερο δικαστήριο (ενόρκων). Οι διάδικοι αγόρευαν αυτοπροσώπως και οι συνήγοροι αν υπήρχαν μόνο δευτερολογούσαν. Γι’ αυτό οι πρώτοι κατέφευγαν στους λογογράφους= έμπειροι δικανικοί ρήτορες, π.χ. Λυσίας, οι οποίοι επί πληρωμή έγραφαν λόγους που οι διάδικοι αποστήθιζαν και απήγγελαν στα δικαστήρια. Β) Συμβουλευτικό (Πολιτικό) στην εκκλησία του δήμου/ Δημοσθένης Γ) Επιδεικτικό (Πανηγυρικό) σε εορτές και συγκεντρώσεις (π.χ. επιτάφιοι)/ Ισοκράτης Και τα τρία είδη συνδέονται με Αθηναϊκή Δημοκρατία (Πώς;) Β. Tυπική δομή λόγων (που ταιριάζει ιδιαίτερα στους δικανικούς λόγους) 1) Προοίμιο (exordium) = Ενημέρωση και εξασφάλιση εύνοιας (π.χ. με ένδειξη μετριοπάθειας, έκφραση απειρίας στο λέγειν, έκφραση της απορίας της κατάστασής του κ.α) και προσοχής. Μετά πρόθεσις = σύντομη έκθεση του θέματος. 2) Διήγησις (narratio) = Εξιστόρηση γεγονότων με σαφήνεια και πειστικότητα. Ο νους αγορητή πάντα στο στόχο του, να κερδίσει δηλαδή τη δίκη. Γι’ αυτό τονίζει ευνοικά στοιχεία, μειώνει τα ασύμφορα, τονίζει ήθος του και αντίθετα μειώνει ήθος αντιπάλου. Το τμήμα αυτό μπορεί να περιλαμβάνεται και στις αποδείξεις. Λεπτομέρειες έχουν σημασία. Υπερβολικά πολλές κουράζουν. 3) Πίστις ή Απόδειξις (argumentatio) = Ουσιαστικότερο μέρος του λόγου. Ι) Άτεχνες πίστεις = αντικειμενικά πειστήρια που δεν οφείλονται στην τεχνική ικανότητα του ρήτορα (νόμοι, μαρτυρικές καταθέσεις, όρκοι και έγγραφα κ.α.) ΙΙ) Έντεχνες πίστεις = εκέινες που ο ρήτορας επινοεί: Α) Ενθυμήματα = βραχυλογικοί συνήθως συλλογισμοί, οι οποίοι αναλόγως των δεδομένων δίδουν πιθανά και κάποτε ασφαλή συμπεράσματα. Στηρίζονται γενικά σε κοινούς τόπους = κοινόχρηστα επιχειρήματα. Β) Παραδείγματα. Είναι ενδείξεις μόνο, η αξία τους στηρίζεται στην ομοιότητα ή στην αναλογία προς το ζητούμενο της απόδειξης. Γ) Γνώμες = αποφθέγματα γενικού χαρακτήρα. Δ) Ήθη. = Ηθοποιία, δηλαδή η σκιαγράφηση πειστικού χαρακτήρα. Αν πείσει ο ρήτορας για ήθος του (και προγόνων του), τότε συμπαθής, με αναφορές στην προσφορά του στην πατρίδα, ήσυχη και νομοταγή του ζωή, πατριωτισμό, ευσέβεια. Έκφραση ειλικρίνειας και υπόσχεση ότι θα τα πει όλα από την αρχή. Απειρία στα δικαστήρια και στο δημόσιο λόγο, . Ηθοποιία ρήτορα, αντιπάλου του και ακροατηρίου. Τεχνική Διαβολής (έγερση εχθρότητας ανάμεσα σε
κάποιους ή εναντίον κάποιου, επεκτεινόταν και στους υποστηρικτές του αντιδίκου): κατηγορίες για πολυτελή βίο, σεξουαλική συμπεριφορά, βία, έλλειψη πολιτικού ήθους, αποφυγή λειτουργιών, συκοφαντία, κτλ. Μην ξεχνάτε ότι ό,τι δε λέγεται είναι εξίσου σημαντικό με ό,τι αποκρύπτεται. Επίσης συμμόρφωση ομιλητή με το πρέπον ως προς το φύλο, εθνικότητα, ηλικία, τρόπο ζωής. Παραδοχή μικροελαττωμάτων. Ε) Πάθη = Παθοποιία. Διέγερση στους ακροατές συναισθημάτων που συμφέρουν και μετάγγιση παθών δικής του ψυχής (οργή, μίσος, πόνο, ντροπή, οίκτος για τη δική του την κατάσταση κτλ). Φόβος ότι αν η κρίση για τον αντίδικο δεν είναι η αρμόζουσα θα ανοίξει ο δρόμος για άνομες συμπεριφορές, ασέβεια προς τους θεούς, ντροπή απέναντι στους συμπολίτες και στη λοιπούς ακόμη Έλληνες. Υπολογισμός λαικού αισθήματος και ανοχή δικαστών. 4) Επίλογος (peroratio). Σε σύντομο λόγο δεν είναι απαραίτητος. Επιδιώκεται 1) Ανάμνηση με ανακεφαλαίωση και 2) Παθοποιία που καταλήγει σε Προτροπή ή Αποτροπή. Captatio benevolentiae (= εύνοια των ακροατών)
Ε. ΠΡΟΣΟΝΤΑ ΡΗΤΟΡΑ Φύση. Φυσικές ικανότητες: ένταση, ευκρίνεια, ευχάριστη χροιά φωνής, διάρκεια αναπνοής, ευφράδεια, αυτοπεποίθηση, τόλμη. Γνώση. Χειρισμού του λόγου χωρίς γραμματικά και συντακτικά σφάλματα, τρόπων καλλωπισμού και προσαρμογής ύφους του προς το θέμα του. Δομής ρητορικού λόγου, και επινόηση, επιλογή και τοποθέτηση στον κατάλληλο τόπο των επιχειρημάτων που αρμόζουν. Ανθρωπίνων παθών και ψυχολογίας ακροατών. Νόμων, θεσμών, ιστορίας πόλεως κτλ. Υπόκριση. Έπρεπε ο ρήτορας να ρυθμίζει τον τόνο της φωνής του, ρυθμό απαγγελίας του, στάση σώματος, κινήσεις χεριών, μορφασμούς προσώπου. Μνήμη. Μνημοτεχνική ικανότητα. Ο λόγος έπρεπε να φαίνεται αυθόρμητος. Κανόνες Ρητορικής: Εύρεσις (εύρεση επιχειρημάτων για ένα θέμα) Τάξις (σειρά επιχειρημάτων, ώστε να είναι πιο πειστικά) Λέξις (ύφος) Μνήμη Υπόκρισις
