Финансиски Менаџмент - Скрипта

Универзитет „Св.Кирил и Методиј’’ Економски Факултет - Скопје

Финансиски Менаџмент Проф.д-р Сашо Арсов

VOVED VO FINANSISKIOT MENAXMENT Финансиски Менаџмент – означува управување со финансиите,управување со парите кога тие се наблудуваат во поширока смисла.

Финансиските одлуки или одлуките за финансирање – се работи за донесување стручни и компетентни одлуи во поглед на структурата на изворите на финансирање со цел да се дојде до оптимални решенија.За да се изврши таков избор не се потпираме на интуиција,туку е неопоходно да се познаваат соодветните принципи и методологија,со кои ќе се запознаеме во оваа книга.

Инвестициски одлуки – оваа е всушност одлучување кое му претходи на донесувањето одлуки за финансирање или барем двете се одвиваат паралелно. Инвеститорот треба да донесе одлука за каков облик на вложување ќе ги искористи средствата.На располагање му стојат бројни алтернативи почнувајќи од едноставното депонирање на средствата во банка преку вложувањето во обврзници или акции преку пазарот на капитал,па се до преземањето помали или поголеми инвестициски проекти во некоја област од стопанството.За да се донесе вистинска одлука покрај другото од клучно значење е односот помеѓу очекуваниот принос и ризикот.

Дивидендни одлуки – се јавува потребата да се донесе одлука околу неговата натамошна употреба.Постојат неколку алтернативи;целосно акумулирање на добивката за натамошно инвестирање распределба на добивката помеѓу сопствениците на капиталот или некоја комбинација од овие две решенија. Krajna

cel

na

finansiskiot

menaxment DOBIVKATA NA PRETPRIJATIETO ’’

е

:

’’MAKSIMIZACIJA

NA

Krajna cel na pretprijatieto spored sovremeniot finansiski menaxment: ’’maksimiziraweto na bogatstvoto na akcionerite, preku ostvaruvaweto na {to e mo`no povisoka vrednost na firmata’’

ORGANIZACIJA NA FINANSISKATA FUNKCIJA Вo malite pretprijatija - во кои работат само неколку лица не може да се зборува за посебна финансиска фунцкија односно за заедница задолжена со оваа функција.Сopstvenikot na pretprijatieto, samostojno ili so pomo{ na lica {to vr{at i nekoi drugi raboti.

Вo srednite pretprijatija - се карактеризираат со поголен обем на активност и поголем број вработени,организацијата на претпријатието е posebna organizaciona edinica - finansisko-smetkovodstvena slu`ba. Ова служба често поделена на одделенија или оддели ги извршува активностите врзани со ликвидатурата,одранизацијата на наплатата на побарувањето,подготовка на финансиски извештаи и анализи,додека доенесувањето на клучните финансиски одлуки е во надлежност на врвната управа на претпријатието.

Вo golemite pretprijatija - kompletirana organizaciona edinica za finansii, obi~no vo ramkite na finansisko-smetkovodstveniot sektor, so pove}e edinici za izvr{uvawe na oddelni raboti od finansiskata funkcija.

RELACII POME\U FINANSISKATA FUNKCIJA I OSTANATITE FUNKCII Сметководствена функција – врши континуирано евидентирање на сите настани во претпријатието што имаат одредени финансиски импликации.Како таква таа е основен извор на ифнормации за потребите на финансиската функција.Основните финансиски ивезштаи што служат за подлога за финансиската анализа и планирање се изготвуваат во сметководството.Овие две функции неретко се среќаваат и се организирани во единствена организациона единица.

Набавка и продажба – поврзаноста на овие две функции со финансиската несомнено произлегува од нивната улога во обезбедувањето на приходите како и во трошоењето на средствата на претпријатието.Имено со колкави средства ќе располага финансиската функција за извршување на плаќањата и за други потреби во најголема мера зависи од приходите што оствари продажбата.Понатаму набавната служба најкомотно функционира кога претпријатието располага со значителни залихи на материјали додека продажбата настојува да ги зголеми залихите на готови производи.Од друга страна, врзувањето преголеми средства во залихи предизвикува големи трошоци така што финансиската функција е таа што заедно со овие две функции учествува во оптимизирањето на обемо на залихите.Трето подрачје на соработка е водењето одредена политика на плаќања и наплати.Имено овие две функции финансиската функција добива сознанија за значењето на одделни добавувачи и купувачи.

Конечно соработката со продажбата функција се јавува и при формулирањето на политиката на кредитирање на купувачите бидејќи иако кредитирањето е значаен фактор за зголемување на продажбите неговата примена ќе зависи од расположливите финансиски средства. Така со производствената функција се соработува при определувањето на големината на производствените серии како и при анализата на можностите за воведување нови производи со цел истите да се усогласата со расположливоста на финансиски средства. Соработката со службата за истражување и развој се јавува при анализата на изводливоста и исплатливоста на инвестициите во новите решенија. Доколку во претпријатието постои одделна служба за план и анализа нејзините плански и аналитички процедури мораат да бидат тесно поврзани со финансиското планирање и анализа. Кадровската функција можностите за нови вработувања и за обука и стручно усовршување на кадрите мора да ги усогласува со финансиките можности на претпријатието.

OSVRT KON FINANSISKITE IZVE[TAI BILANS NA SOSTOJBA Bilansot na sostojba

- pretstavuva sistemati~en prikaz na sostojbata na

sredstvata i na izvorite na opredelen den.Вообичаено и во согласност со законските прописи претпријатијата се обврзани да изработат биланс на состојбата на крајот на годината т.е. со датум 31 декември како дел од годишната сметка.Покрај тоа билан на состојбата се изработува во посебни ситуации како спојување или раздвојување на компанијата при стечај или ликвидација но и секогаш кога за тоа ќе се укаже потреба.

Pravilo na ramnote`a: Aktiva = Pasiva Sredstva = Obvrski + Sopstven kapital Како останати карактеристики на билансот на состојба би можеле да се наведат следниве: 1) Б.С. е статички преглед што значи дека ја наблудува компанијата во даден момент. 2) Б.С. е кумулатитивен преглед што значи дека прикажаната состојба на средствата и изворите во него е резултанта на сите активности преземени во компанијата од нејзиното основање до денот на составување на билансот. 3) Позициите се искажуваат според набавната вредност. Вредностите на ставките во билансот се искажуваат според нивниот износ при набавката на средството или склучувањето на договорот.

Aktiva - sredstvata na pretprijatieto sistematizirani spored nivnata namena i spored stepenot na likvidnosta. Karakteristiki na aktivata (sredstvata):  Тие се resursi koi imaat potencijal da generiraat idni gotovinski prilivi ili da gi namalat idnite gotovinski odlivi;  nabaveni se vo prethodni transakcii;  mo`at da bidat proceneti so zadovolitelna preciznost.

Pasiva - izvorite na sredstvata spored nivnoto poteklo i spored ro~nosta. Karakteristiki na pasivata (izvorite):  pretstavuvaat rezultat na ve}e realizirani transakcii;  se o~ekuva da dovedat do idni gotovinski odlivi ili da gi namalat idnite got. prilivi;  ne mo`at da se izbegnat.

Нематеријалните вложувања – опфаќаат вложувања во патенти лиценти кои иако нематеријални имаат карактер на долгорочни вложувања и подлежат на амортизација.Во ова група спаѓа и

Гудвилот – кој се јавува како разлика помеѓу поголемата пазарна од книговодствената вредност на некое набавено средство.

Материјалните вложувања – постојаните средства се прикажуват во билансот со нивната нето-вредност т.е.набавната вредност намалена за акумулираната амортизација.

Залихите на материјали и нивните трошења – се евидентираат со примена на некој од методите за вреднување – ФИФО,ЛИФО или просечни цени.

Akumulirana amortizacija - zbir na tro{ocite na postojanite sredstva od vremeto na nivnata nabavka do momentot na bilansiraweto.

Obrtni sredstva (tekovni sredstva) - vlo`uvawa vo sredstva koi postojano se konvertiraat od eden oblik vo drug vo tekot na operativniot ciklus (pari~ni sredstva, kratkoro~ni pobaruvawa, hart. od vrednost, zalihi, AVR i sl). На страната на пасивата клучна ставка е сопствениот капитал кој се среќава и како акционерски или траен капитал.Се работи за целокупниот капитал на претпријатието кој не подлежи на обврска за враќање.Сопствениот капитал го сочинуваат капиталот од

емитувани обични и приоритетни акции по номинална вредност.Капиталовата премија која се јавува доколку акциите се продадат по цена повисока од номиналната вредност, акумулираната добивка и резервите.

Dolgoro~ni obvrski: dolgoro~ni bankarski krediti; izdadeni dolgoro~ni obvrznici; dolgoro~ni krediti za oprema i dr.

Kratkoro~ni (tekovni) obvrski: kratkoro~ni obvrski od raboteweto (obvrskite kon dobavuva~ite); kratkoro~ni bankarski krediti; obvrski za danoci; plati; PVR. NEKOI NEDOSTATOCI NA BILANSOT NA SOSTOJBA:  poziciite se iska`uvaat spored nabavnata (istoriska) vrednost создава опасност како резултат на промените на пазарните цени оваа вредност со текот на времето многу да се оддалечи од пазарните вредности на истите средства  saldata na nekoi smetki se baziraat vrz procenki  ne se opfateni elementi koi ne mo`at da se vrednuvaat  promenite vo vrednosta na parite ja iskrivuvat slikata

BILANS NA USPEHOT Bilansot na uspehot pretstavuva izve{taj za finansiskite rezultati od raboteweto na pretprijatieto {to se ostvareni vo opredelen vremenski period, obi~no, edna godina со цел да се утврди остварениот финансиски резултат за опфатениот период.За разлика од Б.С,Б.У се изработува во определен ден но се однесува на некој изминат период и го следи концептот на тек . Ramnote`a kaj bilansot na uspeh: Prihodi = Rashodi + Dobivka ili Prihodi + Zaguba = Rashodi 2007

2006

Prihodi od proda`ba

146.511

136.820

Tro{oci sodr`ani vo prodadenite proizvodi

96.850

89.856

Bruto - dobivka

49.661

46.964

Ostanati delovni prihodi

10.360

8.663

Administrativni tro{oci i tro{oci na proda`bata

33.120

34.288

Ostanati tro{oci na raboteweto

10.263

6.968

Operativna (delovna) dobivka

16.638

14.371

0

643

220

233

2.460

2.588

0

0

Prihodi od kamati Prihodi od investicii Rashodi za kamati Kursni razliki (pozitivni/negativni)

Vonredni prihodi

1.360

650

Vonredni rashodi

1.423

1.110

-2.303

-2.172

Dobivka pred odano~uvawe

14.335

12.199

Danok na dobivka

2.115

1.711

Neto-dobivka

12.300

10.600

Neoperativni prihodi/rashodi

Во првиот дел се содржани само приходите од продадените производи во текот на соодветната година како и трошоците кои се содржани во овие производи.Тоа се т.н.директни трошоци т.е. трошоци кои можат да се поврзат со производите за кои тие се направени.Нивната разлика ја дава бруто добивката односно бруто маржата.

Оперативната добивка – позната и како добивка од работењето односно добивка пред оданочување и камати. Приходите и расходите што се опфатени до тука претставуваат резултат на редовното работење на компанијата и на некој начин се под контрола на компанијата и нејзиниот менаџмент. Ставките што следуваат во третиот сегмент во најголема мера се ставки од екстерна природа и менаџментот на нив речиси и не може да влијае.Поради тоа во анализите често токму оперативната добивка се зема како показател за успешноста на работењето,за разлика од нето добивката која е искривена со дејството на ставки како што се камати даноци, и вонредни приходи и расходи.Резултатот од овој сегмент е добивката пред оданочување.

Нето добивката - го претставува конечниот сумарен резултат од активностите на претпријатието во наблудуваниот период. Покрај тоа што служи како елемент во пресметката на некои мошне значајни релативни показатели самата споредба на нетодобивката со оперативната добивка.Најчесто неоперативните расходи се поголеми од неоперативните приходи поради што оперативната добивка е повисока од нето добивката.

Извештај за готовинските текови Извештај за готовиснките текови не спааѓа во редот на класичните финансиски извештаи. Се работи за извештај што треба да ни даде цлосна претстава за тековите на готови пари во претпријатието одноно на едно место да прикаже по кои основи претпријатието остварило готовински приливи во текот на годишната а по кои основи се направени готовиснки одливи. Имено Б.У. се изработува според сметководствениот принцип на временско разграничување на приходите и расходите.Тоа значи дека приходите се евидентираат во сметководството во моментот кога се испраќа фактурата за испорачаните производи а не во моментот кога тие ќе бидат наплатени.Од друга страна расходите на произведените производи се евидентираат во моментот на нивното фактичко настанување,што значи дека истите се платени. Она што е карактеристично за овој документ и што мора да се има постојано на ум е дека тој ги опфаќа ставките што значат прилив и одлив на готови пари и го калкулира влијанието што овие ставки го имале врз озносот на расположливи готови пари.Изразот готовина (cash) ги опфаќа само парите во каса и на жиро сметка како и инструменти за плаќање кои се евидентираат на сметката готови пари во билансот на состојба.

Изработка на извештајот за готовински текови Postapka za izgotvuvawe na izve{tajot za gotovinski tekovi: 1. Opredeluvawe na gotovinskite tekovi od operativnite aktivnosti 2. Opredeluvawe na gotovinskite tekovi od investicionite aktivnosti 3. Opredeluvawe na gotovinskite tekovi od finansiskite aktivnosti, i 4. Prika`uvawe na informaciite dobieni od prethodnite tri fazi vo forma na izve{taj za gotovinskite tekovi.

Opredeluvawe na gotovinskite tekovi od operativni aktivnosti: За Direkten metod: е карактеристично тоа што se vr{i preispituvawe na sekoja stavka od bilansot na uspehot so cel da se sogleda goleminata i vidot na gotovinskiot tek {to go predizvikuva.Така платените трошоци се евидентираат како одливи, наплатените приходи како приливи, неготовинските трошоци (амортизацијата) и приходи се ингорираат.

Indirekten metod: започнува од нето-добивката и продолжува со нејзини корекции.Најпрво на нето-добивката и се додава износот на амортизацијата.Ова е од причина што во билансот на успех амортизацијата се одзема како трошок од приходите но таа претставува непаричен издаток,т.е.не предизвикува паричен одлив.Со нејзиното враќање кон износот на нето-добивката се додава износот што е наплатен како приход при продажба а претпријатието го задржува кај себе без обврска да го исплати некому се до моментот на замена на постојаните средства.Секое зголемување на средствата претставува паричен одлив а секоне намалување е паричен прилив. Zgolemuvawe

Namaluvawe

Sredstva

-

+

Obvrski

+

-

Opredeluvawe na gotovinskite tekovi od investiciski aktivnosti Vlo`uvawa vo hartii od vrednost i vo postojani sredstva = Gotovinski odliv Namaluvaweto na vlo`uvawata vo ovie aktivnosti (proda`ba na hartii od vrednost emitirani od drugi firmi ili proda`ba na postojani sredstva) = Gotovinski priliv. Prilivi od dividendi i kamati od finansiskite vlo`uvawa

Opredeluvawe na gotovinskite tekovi od finansiski aktivnosti Gotovinski prilivi – zgolemuvawe na gotovinskiot tek:Proda`ba na hartii od vrednost {to gi emitira firmata , Anga`irawe na dolgoro~ni krediti Gotovinski odlivi – namaluvawe na gotovinskiot tek: Povlekuvawe (otkup) na sopstvenite hartii od vrednost ,оtplata na dolgoro~ni krediti, иsplata na dividenda na akcionerite ,иsplata na kamata?

Finansiska analiza – ispituvawe na finansiskata sostojba na pretprijatieto preku ispituvawe na nejzinite sostavni elementi.

FINANSISKO PLANIRAWE Финансиското планирање – претставува дел од целокупниот процес на планирање во едно претпријатие.Според својата природа,тоа претставува планирање на активностите што спаѓаат во доменот на финансискиот менаџмент т.е.инвестирањето,финансирањето и распределбата на финансискиот резултат. [to opfa}a finansiskoto planirawe?  Planirawe na finansiskiot rezultat  Planirawe na potrebite od gotovi pari  Planirawe na sostojbata na sredstvata i izvorite

Ottuka, rezultati na finansiskoto planirawe se:  Planski bilans na uspeh  Planski bilans na sostojba  Plan na gotovinskite tekovi (buxet na gotovinata)

Elementi na finansiskoto planirawe 1. Претпоставки – претставуваат иницијални големини без кои не е можно да се врши планирање а најчесто се базираат на искуствата и на стручните знаења на менаџерите на некои сознанија од практиката или пак се добиваат со сопствени пресметки.Овие претпоставки можат да бидат од чиста финансиска природа како нивота на каматните стапки или од поширока економска природа како стапката на растеж на стопанството,на населението. a. Stapka na inflacija b. Stapka na raste` na proda`bata c. Cena na naftata

2. Сценаријата – опфаќаат задавање неколку различни големини за една иста варијабла како на пример неколку можни нивоа за претпоставената стапка на инфлација.Со тоа се формираат неколку сценарија а најчесто оптимистичко, песимистичко и веројатно сценарио. a. Inflacija = 3%, BDP rast =6%; danok = 12% b. Inflacija = 6%, BDP rast =8%; danok = 10% c. Inflacija = 10%, BDP rast =4%; danok = 15% 3. Опции – планирањето и овозможува на фирмата да анализира повеќе опции во поглед на реализацијата на нејзините цели како на пример различни проекти преку кои би можела да се оствари некоја цел. a. Opcija 1: Investicija vo Srbija, `el. transport b. Opcija 2: Investicija vo Kosovo, kamionski trans. 4) Глобалност – со оглед на неизвесноста на иднината не е рационално да се врши детално планирање на одделните ставки во планските финансиски документи.Наместо тоа препорачливо е и прифатливо планирањето да се врши со групирани,поглобални ставки.Ваквото планирање заштедува време а со оглед на тоа што оделните ставки тешко можат прецизно да се предвидат,со нивното меѓусебно компензирање во рамките на една група се остварува и задоволителна точност на плановите. a. Grade`ni objekti, a ne: magacini+delovni zgradi+prodavnici

Dolgoro~no finansisko planirawe Dolgoro~no finansisko planirawe – изработката на т.н.инвестициска или физибилити студии и нивното агрегирање за да се утврди нивниот збирен ефект т.е.за да се утврди исплатливоста и остварливоста на целокупните долгорочни планови Според тоа долгорочното финансиско планирање овозможува однапред да се согледаат и подготват;

1) Идните инвестициски проекти 2) Потребните финансиски средства за инвестирање – финансиското планирање му овозможува на финансискиот менаџмент навреме да ги предвиди идните расположливи сопствени средства а со тоа и износите што ќе треба да се обезбедат од дополнителни долгорочни извори. 3) Одразот

на овие промени врз средствата и изворите на претпријатието на долг рок – инвестирањето влијае врз обемот и структурата на активата на компанијата додека прибирањето дополнителни извори на финансирање ја менува големината и структурата на пасивата на компанијата.

4) Ефектите на одделните проекти и нивниот збирен ефект на ниво на претпријатието

Kratkoro~no finansisko planirawe Planski bilans na uspehot Претставува план на идните приходи и расходи преку кој се настојува да се предвиди финансискиот успех на компанијата во престојниот период за да дојдеме до идниот финаниски резултат неопоходно е да се планира обемот на идните приходи и расходи одделно по стапки.

Planirawe na prihodite Proekcija na proda`bata – планирањето на идните финансиски резултати започнува со проектирање на идниот обем на продажбата од причина што пласманот на производите и услугите на пазарот претставува основен предуслов за опстанок и успешно работење на секое претпријатие.Проектирањето на продажбата се врши врз основа на :

Интерната анализа – користи податоци од интерни извори.Најчесто тоа се предвидувањата на луѓето од компанијата што се во контакт со пазарот – трговски патници,агенти, претставништва во други градови и во странство.Нивните контакти претставуваат мошне вреден извор на информации за идната побарувачка,присуството на конкуренцијата.Најчесто податоците од интерната анализа не се доволни.За поцелосна и попрецизна проекција на продажбата,тие се дополнуваат со податоци од екстерни извори, како што се демографските податоци очекувањата за идниот растеж на економијата и промените на животниот стандард,движењата на цените.

Останати приходи – се врши предвидување само на позначајните ставки како што се приходите од продажбата но не и на останатите приходни ставки.Занемарувањето на останатите приходи е оправдано од следниве причини: 1. Овие приходи најчесто не претставуваат резултат на залагањата на менаџментот 2. Тие не можат да се предвидат со задоволителна прецизност 3. Т.н.останати приходи обично се компензираат со останатите расходи.

Planirawe na rashodite Tro{oci sodr`ani vo prodadenite proizvodi – ова е клучната ставка во структурата на трошоците.Постојат неколку можности за планирање на нивниот иден износ.една подетална анализа би требало да тргне од проекцијата на продажбата па врз таа основа да се изврши проекција на производството за планскиот период кое пак би посложило за утврдување на овие трошоци.Треба постојано да се има предвид дека оваа ставка ги опфаќа не вкупните трошоци што ќе се направат во производството туку само оној нивен дел што се однесува на продадените производи во текот на годината.

Tro{oci na administracijata i proda`bata – станува збор за платите на вработените во администрацијата на претпријатиетот,трошоците за кирии,електрична енергија во аминистративните простории,греење,ПТТ-услуги (административни трошоци) како и за платите на вработените во продажбата,трошоците за маркетинг,учества на саеми и др.За сите нив е карактеристично тоа што тие не се директно поврзани со обемот на производството и продажбата т.е.имаат во голема мера фиксен карактер.Поради тоа нивното проектирање се врши врз основа на податоците од претходните години. Од останатите трошочни ставки значаен е трошокот за камати особено доколку е во поголем износ,а неговото планирање е мошне едноставно за секој земен кредит претпријатието располага со амортизационен план на кредитот,од кој може лесно да се види износот на каматата што ќе треба да се плати по години.

Primer: Planski bilans na uspehot  Predvidena stapka na porast na prihodite = 6%;Tro{ocite na prodadenite proizvodi u~estvuvaat so okolu 65% vo prihodite od proda`bata;Predviden e porast na tro{ocite za marketing za 2.000.000 denari. Poradi toa, se o~ekuva tro{ocite na administracijata i proda`bata da iznesuvaat okolu 34.500.000 denari;Iznosot na kamatite {to treba da se platat vo slednata godina e 2.230.000 denari; Prihodite od sopstveni vlo`uvawa se o~ekuva da ostanat na istoto nivo; Stapkata na danok na dobivka od slednata godina }e bide 10%, namesto dosega{nite 15%. 2008 plan

2007 Prihodi od proda`ba

140.000

+ 6%

148.400

Tro{oci sodr`ani vo prodadenite proizvodi

91.000

65% od prih.

96.460

Bruto-dobivka

49.000

51.940

Administrativni tro{oci i tro{oci na proda`bata

32.000

34.500

Operativna (delovna) dobivka

17.000

17.440

Prihodi od investicii

220

220

Rashodi za kamati

2.600

2.230

Neoperativni prihodi/rashodi

-2.380

-2.010

Dobivka pred odano~uvawe

14.620

15.430

Danok na dobivka

2.193

Neto-dobivka

12.427

10%

1.543 13.887

Plan na gotovinskite tekovi (Buxet na gotovinata) Планирањето на идните готовински текови е составен дел на управувањето со готовината и има за цел да обезбеди оптимализација во располагањето со готови пари во компанијата. Оптимализацијата подразбира остварување таков начин на работење со готовите пари при кој од една страна ќе се обезбеди континуирана ликвидност а од друга страна салдото на готовината нема да надмине одредена граница така што вишоците готовина ќе бидат правилно краткорочно инвестирани. Cel na planiraweto na gotovinata: usoglasuvawe na gotovinskite prilivi so gotovinskite odlivi i odr`uvawe na optimalen iznos na gotovi pari vo pretprijatieto. ^ekori:  Opredeluvawe na posakuvaniot iznos na gotovinskoto saldo.  Proektirawe na gotovinskite prilivi i gotovinskite odlivi, po periodi.  Usoglasuvawe na gotovinskite prilivi so gotovinskite odlivi.  Navremeno obezbeduvawe dopolnitelni pari~ni sredstva od kusoro~ni izvori.  Plasirawe na povremenite gotovinski vi{oci na kus rok

Primer: Plan na gotovinskite tekovi - Plan na prilivite Pretpostavki: od ostvarenata proda`ba, 20% se naplatuva vo tekovniot mesec, a ostanatite 80% vo sledniot mesec Dekemvri 2007

Januari

Fevruari

Mart

April

Maj

Juni

17.000

16.000

14.000

14.000

12.000

9.000

8.000

Naplati vo gotovo: -20% votekovniot mesec

3.200

2.800

2.800

2.400

1.800

1.600

-80% vosledniot mesec

13.600

12.800

11.200

11.200

9.600

7.200

Proda`ba po meseci

Prilivi od dolgoro~ni fin. vlo`uvawa

110

Vkupni prilivi po meseci

16.800

15.600

14.000

13.600

11.400

8.910

Pretpostavki: vo maj se vr{i otkup na osnovnata surovina. Vkupniot iznos na nabavkata e 18.000.000 denari, no isplatata se vr{i na dve rati i toa, prvata polovina vedna{ pri otkupot, a vtorata polovina vo mesec septemvri;nabavkite na ostanatite materijali se vr{at ramnomerno po meseci, a iznosot na nabavenite materijali se pla}a 10% vo tekovniot i 90% vo sledniot mesec;isplatite na plati i administrativni tro{oci se vo ednakvi mese~ni iznosi;od minatogodi{nata dobivka, edna polovina }e bide isplatena za dividendi, a drugata polovina }e bide akumulirana. Isplatata na dividendi se vr{i na dve rati, vo mesecite maj i noemvri;vo mart i septemvri dostasuvaat za otplata anuiteti na koristenite dolgoro~ni krediti vo iznos od po 4.100.000 denari; danokot se pla}a akontativno, mese~no, po 1/12 od minatogodi{niot danok.

Plan na odlivite Dekemvri 2007

Januari

Fevruari

Mart

April

Maj

Juni

3.000

3.190

3.190

3.190

3.190

3.190

3.190

- 10% vo tekov. mesec

319

319

319

319

319

319

- 90 % vo sledn. mesec

2.700

2.871

2.871

2.871

2.871

2.871

Mese~ni nabavki na materijali Isplati: Za nabavka na materijali

Nabvka na osnovnata surovina

9.000

Plati na rabotnicite

1.460

1.460

1.460

1.460

1.460

1.460

Op{ti tro{oci na proizvodstvoto

2.550

2.550

2.550

2.550

2.550

2.550

Op{ti tro{oci na prod. i upr.

2.880

2.880

2.880

2.880

2.880

2.880

1.036

1.036

1.036

Anuiteti

4.100

Danok na dobivka

1.036

1.036

1.036

Dividenda

6.214

Vkupni odlivi

10.945

11.116

15.216

11.115

26.329

11.116

Plan na gotovinskite neto-prilivi Dekemvri 2007

Januari

Fevruari

Mart

April

Maj

Juni

Vkupni prilivi po meseci

16.800

15.600

14.000

13.600

11.400

8.910

Vkupni odlivi po meseci

-10.945

-11.116

-15.216

-11.115

-26.329

-11.116

5.855

4.484

-1.216

2.485

-14.929

-2.206

Po~etno saldo

Netogotovinski

5.000

prilivi Saldo na krajot od mesecot

10.855

15.340

14.124

16.609

1.680

-526

Uramnote`uvawe na gotovinskoto saldo Dekemvri 2007

Januari

Fevruari

Mart

April

Maj

Juni

Netogotovinski prilivi

5.855

4.484

-1.216

2.485

-14.929

-2.206

Saldo na krajot od mesecot (S)

10.855

9.485

3.784

7.485

-9.929

2.794

2.955

4.485

-1.216

2.485

-8.709

2.955

7.440

6.224

8.709

0

0

6.220

2.206

6.220

8.426

Po~etno saldo

5.000

Korekcii: Kratkoro~ni finansiski plasmani

0

Kumulativ na finansiski plasmani (F) Kratkoro~ni krediti Kumulativ na kratk. krediti (K)

2.900

-2.900

0

0

0

0

Gotovinsko saldo na krajot na mesecot (S-F+K)

5.000

5.000

5.000

5.000

5.000

5.000

VREMENSKA VREDNOST NA PARITE Таа разлика помеѓу еднаквите сегашни и идни парични износи ја нарекуваме временска вредност на парите.Се наведуваат различни причини зошто луѓето повеќе сакаат да добијат еден долар денес отколку утре. 1. 2. 3. 4.

Чистата временска преференција кон сегашноста во однос на иднината Стравот незивесноста од иднината Инфлацијата Можност за инвестирање

Primer:  Depozit vo banka = 1 000 denari  Rok na deponirawe = 3 godini  Kamatna stapka = 5% godi{no, pri godi{no vkamatuvawe.  na krajot na prvata godina: 1.000 h (1 + 0,05) = 1.050 den.  na krajot na vtorata godina: 1.050 h (1 + 0,05) = 1.102,5 den.  na krajot na tretata godina: 1.102,5 h (1 + 0,05) = 1.157,62 den.

Вкаматувањето – претставува пресметка на идна вредност на некој сегашен износ.За да се изврши вкаматување користиме каматна стапка. Доколку сакаме да утврдиме колкава би била вредноста на некој денешен износ во минатото на пример во 1624 година (или вредноста на некој изен износ во сегашноста) ќе треба истиот износ да го дисконтираме.

Под поимот ануитет - се подразбира износ,плаќање кое се повторува повеќе пати во иста големина.

Дисконтната стапка е опортунитетниот трошок на вложувањето во одредена алтернатива,изразен во проценти.Тоа е пропуштената добивка која би можеле да ја оствариме со вложувањето во некоја друга алтернатива. Diskontnata stapka ja izbirame preku stapkata na prinos {to mo`eme da ja ostvarime vo na{ata najpovolna alternativa za vlo`uvawe, eventualno korigirana za nekoj procenten poen kako premija za rizikot od vlo`uvaweto.

AMORTIZACIJA NA KREDITI A  SV ( K )

r (1  r ) n (1  r ) n  1

Primer: Se koristi zaem od 20.000 denari so rok na otplata od 4 godini, kamatna stapka od 9% godi{no. Godi{nata otplata dostasuva na krajot na sekoja godina. Presmetajte go anuitetot!

A  20.000

0,09(1  0,09) 4  6.173,37 denari (1  0,09) 4  1

God.

Zaem na po~etok na godinata

Anuitet

Kamata

Otplata

Dolg na krajot na godinata

1

20.000,00

6.173,37

1.800,00

4.373,37

15.626,63

2

15.626,63

6.173,37

1.406,40

4.766,97

10.859,66

3

10.859,66

6.173,37

977,37

5.196,00

5.663,66

4

5.663,66

6.173,37

509,73

5.663,64

24.693,48

4.693,50

20.000,00

PRESMETKA NA DEPOZITI Vlo`uvawe na po~etokot na periodot А = IV

𝑟(1+𝑟) (1+𝑟)𝑛 −1

Vlo`uvawe na krajot na periodot

A  IV

r (1  r ) n  1

Primer: Stefan saka da kupi avtomobil vreden 8.000 evra po istekot na 5 godini od denes. Toa saka da go ostvari taka {to od sekoja plata }e izdvojuva odreden pari~en iznos i }e go vlo`uva vo banka. Dokolku mese~nata kamatna stapka iznesuva 0,3%, a Stefan vlo`uva na po~etokot na sekoj mesec, kolkav iznos }e treba da vlo`uva za da ja ostvari svojata cel?

A  8.000

0,003 1  121,52 евра 60 (1  0,003)  1 1  0,003

OCENKA NA EFIKASNOSTA NA KAPITALNITE VLO@UVAWA (KAPITALNO BUXETIRAWE) POSTAPKA ZA PLANIRAWE NA DOLGORO^NITE VLO@UVAWA Dolgoro~ni vlo`uvawa - vlo`uvawa ~ii efekti se o~ekuvaat vo idnina, vo vreme {to e podolgo od edna godina.

Под инвестициски проект – се подразбира севкупноста на активностите кои треба да се извршат со цел да се испланира подготви и реализира одредено финансиско вложување кое во својот конечен материјален или нематеријален облик ќе се појави како градежни објекти,опрема или други облици на постојаните средства на едно претпријатие. Почетниот момент врзан за реализацијата на одреден иснвестициски проект во претпријатијата претставува појавата на идејата за инвестирање.

Со изработката на прединвестициска студија – започнува процесот на анализа во која се прават прелиминарни истражувања на сите елементи и фактори кои се од значење за успешната реализација и функционирање на еден инвестициски проект,а кои

подоцна детално ќе бидат анализирани во инвестициската студија.Тука се прават претходни оценки за способноста на инвеститорот за реализација на проектот,претходни истражувања на пазарот,можната локација.

Инвестициската студија – претставува елаборат во кој се истражуваат и утврдуваат економските, пазарните, финансиските, техничко-технолошките, организираните и еколошките услови за изводливоста на инвестицискиот проект.Оваа студија ги содржи следниве основни елементи:

1. Pretstavuvawe na investitorot – неговите резултати во последните неколку години и се прави анализа на неговата способност за самостојна реализација и финансирање на проектот. 2. Analiza na pazarot – се врши анализа на можниот пласман на производите и услугите кои е предвидено да ги дава проектот,како и анализа на можностите за обезбедување на потребните суровини. 3. Tehni~ko-tehnolo{ka analiza – се претставува изборот на конкретното технолошко решение,изборот на опремата,големината на проектираниот капацитет и степенот на неговото користење.

4. Analiza na grade`nite re{enija – се елаборира изборот на градежните решенија за потребните објекти

5. Organizaciski del – се анализираат улогите и односите на сите учесници во процесот на имплементација на проектот а се разрешуваат и некои правни прашања врзани за добивање на потребните дозволи. 6. Ekonomsko-finansiska analiza – податоците добиени во сите претходни делови се преточуваат во финансиски извештаи и показатели.Резултат на оваа фаза се бројни прегледи,табели и пресметки во кои се содржани податоци за износите на потребните инвестиции. 7. Ocenka na efikasnosta na proektot – врз основа на податоците од претходната фаза а со примена на соодветни инвестициски методи се врши пресметка на инвестициски критериуми врз основа на кои се донесува конкретната инвестициска одлука. Доколку одлуката за инвестирање е позитивна проектот се прифаќа за резлизација и тој продолжува во натамошните фази во кои за него се изработува потребната инвестицискотехничка документација.

predinvesticiska investiciska studija studija

1-II

2-PIO

realizacija probna na proektot rabota

3-IO

4-PR

5-RR

Инвестициска идеја Прединвестициска одлука Инвестициска одлука Доколку таа е позитивна проектот се реализира и откако е завршен се пушта во пробна работа 5. Откако ќе се извршат потребните проспособувања и корекции и се создадат услови за целосно искористување на капацитетот тој се пушта во редовна работа. 1. 2. 3. 4.

KLU^NI KOMPONENTI NA PROCESOT NA INVESTICISKO ODLU^UVAWE Вкупниот процес на реализација и функционирање на еден инвестиционен проект се состои од два дела:

Period na investirawe – го опфаќа целокупниот тек на настани од моментот кога е направен првиот издаток во врска со инвестициониот проект па се до пуштањето на проектот во употреба.Го проектираем за оние години во кои с епланира да биде реализирана фактичката изведба на проектот а сите издатоци кои настанале пред тоа се евидентираат во првата година на овој период како прединвестициони издатоци.

Period na eksploatacija – кој може да трае непрекинато односно неодредено долго во иднината имајќи предвид дека резултат на реализацијата на инвестиционите проекти често се фабрики,погони,згради. Period na proekcija, 5-10 godini za proekti od stopanstvoto 15-20 godini za infrastrukturni proekti

Gotovinski tekovi, namesto neto-dobivki Веројатно клучниот елемент за оценката на инвестициските проекти претставува прифаќањето на финансиското,наспроти сметководстсвеното гледање на резултатите од работењето.Сметководството оперира со големини како приходи,расходи и нето-добивка што е и соодветен начин за мерење на резултатите од работењето на претпријатието. Поради тоа при анализата на проектите се прифаќа т.н.финансиска концепција,која оперира со кагегории како готовиснки прили,одливи и нето-готовински текови. Две важни разлики во овој контекст што би требале да бидат дополнително нагласени:

Третман на амортизацијата – во финансиската концепција наложува дека амортизацијата на постојаните средства за инвеститорот не претставува трошок туку финансиски прилив кој нему му останува на располагање

Остатокот на вредноста или резидуалната вредност - е големина којашто треба да ја одрази вредноста на проектот во последната година од неговиот проектриан животен век. Таа претставува одраз на користа што би ја очекувал инвеститорот по истекот на проектираниот период. Prihodi

100.000

Tro{oci na prodadenite proizvodi

60.000

Bruto-dobivka

40.000

Amortizacija

10.000

Dobivka pred odano~uvawe

30.000

Danok (10%)

3.000

Neto-dobivka

27.000

Neto-gotovinski tek = ND + Amortizacija

37.000

Utvrduvawe na diskontnata stapka Kaj analizata na investiciskite proekti relevantna diskontna stapka e cenata (tro{okot) na kapitalot Izvor na finansirawe

Iznos

U~estvo

Tro{ok

Proizvod

Akcionerski kapital

300.000

0,6

15%

9%

Dolgoro~ni krediti

200.000

0,4

12%

4,8 %

500.000

Prose~na cena:

13,8%

Tretmanot na inflacijata Основното правило што важи во анализата на проектите е: доколку проектираните готовиснки текови се номинални (со променливи цени односно вградени инфлации) треба да се употреби и номиналната дисконтна стапка,а доколку тековите се реални (со постојани цени) соодветна стапка е реалната дисконтната стапка.

OCENKA NA FINANSISKITE EFEKTI OD DOLGORO^NITE VLO@UVAWA Ликвидноста на проектот се однесува на способноста на проектот во текот на својата реализација и функционирање од остварените парични приливи да ги покрие финансиските обврски поврзани со него и тоа во соодветните периоди на нивното достасување.

Профитабилноста на инвестицискиот проект се однесува на способноста на проектот да генерира позитивни ефекти во мера која ќе биде доволна да ги оправда вложувањата и напорите на инвеститорот.Процената на големината на овие ефекти е клучниот критериум за донесување на инвестициската одлука.

Готовинскиот тек за оценка на ликвидноста на проектот – ги опфаќа сите оние ставки што значаат одреден готовински прилив или готовински одлив во текот на имплементацијата на проектот и во текот на проектираниот економски век.Во извештајот за оценка на ликвидноста аналитичарот ги проектира само готовинските приливи и одливи и тоа во годините кога фактички се вршат односните плаќања и наплатувања. Како приливи би се јавувале приходите од продажбата,кредитите,приливите од емитувани акции,додека на страната на одливите би биле инвестициите во постојани и обртни средства,издатоците за материјални трошоци,плати,камати,дивиденди,даноци.Она што го интересира аналитичарот е кумулативот на нето-готовиснките приливи кој ни покажува колку изнесува вкупниот збир на нето-готовинските приливи од почетокот на реализацијата на проектот, па се до конкретната година.За да се смета проектот ликвиден, неопходно е овој тек на кумулирани нето-приливи да биде позитивен во секоја година од проектираниот период.Во спротивно односно доколку кумулативот е негативна големина во некоја година,не смее да се прифати реализацијата на проектот пред се да се направат неопходни корекции во неговиот дизајн или во крајна линија,да се обезбедат краткорочни кредити за покривање на настанатиот дефицит.

GOTOVINSKI TEK ZA OCENKA NA LIKVIDNOSTA Godini 0

1

2

3

4

200.000

300.000

350.000

420.000

Materijalni tro{oci

90.000

110.000

140.000

200.000

Bruto plati

45.000

60.000

75.000

100.000

Administrativni tro{oci

35.000

40.000

40.000

50.000

Otplata na krediti

16.000

18.000

20.000

17.000

Danoci

5.000

6.000

6.500

8.000

Dividendi

12.000

12.000

14.000

15.000

-3.000

54.000

54.500

30.000

Prilivi: Sopstven kapital

100.000

Akcionerski kapital

300.000

Dolgoro~ni krediti

50.000

Prihodi od proda`bata Odlivi: Investicii: -

vo postojani sredstva

400.000

-

vo obrtni sredstva

40.000

NETO-PRILIV

10.000

KUMULATIV

10.000

7.000

61.000

115.500

145.500

Готовинскиот тек за оценка на рентабилноста на проектот (дисконтиран готовински тек – DCF) – ги опфаќа сите ставки што значат јакнење на економскиот потенцијал на проектот – приноси (приливи) и ставките кои го слабеат тој потенцијал – одлив.Во овој извештај не се прикажуваат изворите на финансирање на проектот како ниту обврските кои настануваат по однос на изворите на финансирање.Целта на дисконтираниот готовински тек е да ја оцени рентабилноста на проектот независно од изворите на финансирање. Godini 0

1

2

3

4

200.000

300.000

350.000

420.000

Prilivi: Prihodi od proda`bata Ostatok na vrednosta

1.000.000

Odlivi: Investicii: 400.000 -

vo postojani sredstva

-

vo obrtni sredstva

40.000

Materijalni tro{oci

90.000

110.000

140.000

200.000

Bruto plati

45.000

60.000

75.000

100.000

Administrativni tro{oci

35.000

40.000

40.000

50.000

Danoci

5.000

6.000

6.500

8.000

NETO-PRINOS

-440.000

25.000

Готовински тек за Рентабилноста

84.000

261.500

1.062.000

Готовински тек за Ликвидноста

I Вкупно приливи

I Вкупно приливи

1) Приходи од продажба 2) OV = I – n ∙ A

1. Приходи од продажба 2. OV = I – n ∙ A 3. Акционерски Капитал 4. Кредит

II Вкупни одливи 1) 2) 3) 4) 5)

Инвестиции во фиксни средства Инвестици во обртни средства Оперативни трошоци Маркетинг Данок на добивка

NP = I – II

II Вкупни одливи 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Инвестиции во фиксни средства Инвестици во обртни средства Оперативни трошоци Маркетинг Данок Расходи за дивиденда

7. Расходи за камата + отплата = Ануитет

Инвестиционен период Инвестиционен трошок I Инвестиции за фиксни средства Купување Градежно земјиште Подготовка на теренот за градба Градежни работи (градба на објекти) Машини и опрема Монтажа на опрема

Год 1 Год 2 Год 3

Еколошки инвестиции  За градежни работи  За уреди и опрема  За друго Непредвидливи трошоци Др.инвестициони трошоци II Предпроизводни трошоци (Прединвестициони трошоци) Инвестициони студии и истражувања Основачки вложувања Трошоци за претпроизводни инпути Трошоци за имплементација на проектот Трошоци за претпроизводен маркетинг Патни и дневни трошоци Трошоци,за проби тестови надзор и за технички преглед Интеркаларна камата во инв период Непредвидени трошоци III Инвестиции за обртни средства (пораст на обртен капитал)

Суровинска зависност =

трошоци за суровини и материјали вкупни трошоци

Енергетска интензивност = Енергетска ефикасност =

трошоци за електрична енергија вк.материјални трошоци

вредноста на производството (продажбата) трошоци за електрична енергија

OV = I (фиксни + обртни) – n ∙ 𝐀 A – амортизација А=

OV – остатокот на вредноста, n– годините,

Амортизација ∙ Инвестиции во фикс.средства 𝟏𝟎𝟎 Проекција на потребните инвестиции во трајни обртни средства

Ставки 0

Годишни потреби

ДА

Коеф.на обрт 360/ДА

1

2

3

Даден е

Даден е

360/ДА

Потребни средства Opeativ. perido 4(1:3)

123

Користење на капацитетот 1. Залихи

-

Суровини и Материјали Енергија и горива

-

Резервни делови

-

Производство во тек

-

Готови производи

-

1: 3

2. Тековни побарувања (од купувачи) 3. Готовина I. Тековна актива (1+2+3)

Тука збирот на 1+2+3

1. Добавувачи 2. Даноци 3. Друго II. Тековна пасива (4+5+6)

Тука збирот на 4+5+6

Тука збирот на

III. Вкупно потребен обтрен капитал (I – II)

Остатокот на вредноста на проектот

Елементи

Набавна вредност

Стапка на отпис %

1

2

0 Фиксни средства

Годишен отпис

Ек.Век

Вк.Отпис

OV

3

4

5

6

1∙𝟐

Даден е

3∙4

1-5

Градежни објекти Инфрастурктура Опрема Лиценца Софтвер Трајни обртни средства

Тука

Вкупно

Тука

Проектирање на трошоците на инвестициониот проект во оперативниот период Ставки на трошоци Користење на капацитетот во % 1. Суровини и материјали 2. Енергија и горива 3. Резервни делови 4. Поправки и одржување на ремонти 5. Трошоци за работната сила

1 год

2 год

6. Трошоци за раководење со производството 7. Други трошоци ДИРЕКТНИ ФАБРИЧКИ ТРОШОЦИ (Збир од 1 до 7) 8. Бруто плати и др,надосместоци 9. Материјални услгуи 10. Услуги ИНДИРЕКТНИ ФАБИРЧКИ ТРОШОЦИ (Збир од 8,9 и 10) ФАБРИЧКИ ТРОШОЦИ ( Збир од 1 до 10) 11. Административни трошоци 

Плати за администрација



Закупнина (Кирија)



Осигурување



Други трошоци

ОПЕРАТИВНИ ТРОШОЦИ (збир од 1 до 11) 12. Амортизација 13. Финансиски трошоци 

Камати



Лизинг

ТРОШОЦИ НА ПРОИЗВОДСТВОТО (збир од 1 до 13) 14. Трошоци на продажбата и маркетинг ТРОШОЦИ НА ПРОДАДЕНИТЕ ПРОИЗВОДИ (збир од 1 до 14)

Данок на добивка = (Приходи од продажба –Оперативни трошоци−Маркетинг−Расходи за Камата−Амортизација)∙Данок 𝟏𝟎𝟎

Биланс на Успех Приходи од продажба

75%

90%

100%

(-) Оперативни трошоци (-)Маркетинг (-)Расходи за камата (-)Амортизација Добивка пред оданочување (ако има) Данок (ако има) (∙) Слободен Готовински Тек Нето добивка по оданочување

0

75%

90%

100%

100%

(+) Амортизација (+) OV

OV

(-) Инвестиции во фиксни средства

Тука само

(-) Инвестиции во обртни средства

Тука

Тука

Тука

Вкупно

Тука Тука

Пресметка на периодот на поврат на инвестиции преку заштедите во цената на чинењето По инвестирањето Елементи 1.Цена на чинење (трошоци) 2.Потребни инвестиции 3.Заштеди на трошоци

Прединвестирањето

А

Б

В

Даден е

Даден е

Даден е

Даден е

Даден е

Даден е

Прединвестрањето - По инвестирањето

Период на поврат во години

2 3

Пресметка на просечната нето – добивка и на просечниот износ на инвестиран капитал Елементи

Нето – добивка по оданочувањето

Година 1

Година 2

Година 3

Просек

4.000

5.000

6.000

5.000 (1+2+3/години)

Инвестиции – капитал според книговодствената вредност На почеток на год

20.000

16.000

12.000

(-) Амортизација

(- 4.000)

(- 4.000)

(- 4.000)

На крајот на год

16.000

12.000

8.000

Просечен износ на инвестиран капитал

АRR =

Нето добивка Износот на ангажиран капитал

14.000 (20.000+8000)/2

∙ 100

KRITERIUMI ZA OCENKA NA INVESTICISKITE PROEKTI Nediskontni критериуми – е карактеристично тоа што проектираните големини на нето-приносите од готовиснкиот тек за оценка на рентабилноста се земаат онака како што се добиени во овој извештај,т.е.не се зема предвид временската вредност на парите.  Period na vra}awe na investiciite  Prose~na stapka na prinos

Diskontni критериуми – водат сметка за оваа карактеристика и големините ги сведуваат на иста временска точка а дури потоа ги вршат потребните математички операции врз нив  Neto-sega{na vrednost na proektot  Interna stapka na rentabilnost

PERIOD NA VRA]AWE NA INVESTICIITE Критериумот период на враќање на инвестициите е веројатно наједноставниот и интуитивно најприфатливиот метод за оценка на прифатливоста на инвестициските проекти.Овој критериум врши пресметка на времето за кое инвеститорот ќе може врз основа на остварените нето-приноси од проектот,да ги врати вложените средста,не водејќи притоа сметка за различната временска вредност што ја имаат приносите остварени во различни периоди. Како параметар за оценка на прифатливоста на проектот се зема т.н. максимално прифатлив период на враќање.Оваа големина може да се определи врз основа на претходното искуство на инвеститорот врз основа на некои сандарди кои постојат во дејноста,може да биде истакнато како амбиција на самиот инвеститор или на друг начин.Во секој случај критериумот за избор на проекти вели дека проектот е прифатлив само доколку неговиот пресметан период на враќање е пократок од максимално утврдениот период на враќање.

Primer: Inicijalni investicii vo iznos od 100.000 Proektirani neto-prinosi po godini: 20.000, 30.000, 30.000, 30.000, 40.000 God.

Neto-prinosi

Kumulativ

0

-100.000

-

1

20.000

20.000

2

30.000

50.000

3

30.000

80.000

4

30.000

110.000

5

40.000

150.000

T = Година пред целосно враќање +

T 3

Се уште невратен износ Готовински тек од тековната година

100.000  80.000  3,67 godini 30.000

Slabosti na metodot Period na vra}awe: 1. Ne vodi smetka za vremenskata vrednost na parite 2. Ne gi zema predvid gotovinskite tekovi po istekot na presmetaniot period na vra}awe 3. Pregolemo potpirawe na brzinata na vra}awe {to mo`e da ja zgolemi rizi~nosta na izbranite proekti i sl.

PROSE^NA STAPKA NA PRINOS За разлика од сите останати критериуми овој критериум не се служи со нето-приносите како категорија,туку ја зема проектираната нето-добивка онака како што таа е пресметана во проектираните биланси на успех во години.Кај овој критериум се пресметува проесчната нето-добивка за целиот експлотациски период и истата се дели со износот на инвестициите,давајќи еден релативен показател како конечен резултат.Овој показател ни покажува колкава е просечната стапка на принос што би ја остварила инвеститорот од проектот не земајќи ја предвид временската вредност на парите.Вака добиената стапка се споредува со некоја минимално прифатлива стапка на приноса тоа најчесто е просечната цена на капиталот,така што доколку пресметаната просечна стапка на принос е повисока од оваа цена проектото ќе се смета за прифатлив.

Просечна стапка на принос =

Просечна нето добивка Инвестиции

Primer: Inicijalnite investicii na proektot iznesuvaat 100.000. Proektiranata neto-dobivka vo eksploataciskiot period iznesuva, po godini: 10.000, 15.000, 20.000, 20.000, 25.000.

Prose ~ na neto - dobivka 

10.000  15.000  20.000  20.000  25.000 5

RR 

 18.000

18.000 100 18% 100.000

Доколку вака добиената стапка е повисока од просечната цена на капиталот, проектот, според овој критериум можеме да го сметаме за прифатлив. Slabosti na metodot Prose~na stapka na prinos: 1. Ne vodi smetka za vremenskata vrednost na parite 2. Koristewe na neto-dobivkata kako kategorija

NETO-SEGA[NA VREDNOST Апсолутен показател кој го покажува нето-ефектот од инвестирањето за инвеститорот, водејќи сметка за временската вредност на парите.Или поинаку тоа е сегашната вредност на проектираните нето-приноси од проектот,дисконтирани со стапка која е еднаква на просечната цена на користените извори на финансирање.Доколку е позитивен ваквиот показател му дава на инвеститорот информација дека со очекуваните нето-приноси од експлоатацискиот период тој ќе биде во состојба да ги покрие обврските по основ на изворите на финансирање и дека по тоа ќе му остане уште еден вишок кој за него претстаува мотив за инвестирање. n

NSV   t 0

Kade {to:

NPt (1  r )t

 NPt se neto-prinosite od periodot t  r e diskontnata stapka  n e brojot na godini vo periodot na proekcija

Proektirani neto-prinosi po godini: 110.000 (investicii, kako negativen netoprinos), 30.000, 35.000, 40.000, 40.000, 50.000. Diskontnata stapka e proceneta na 14%.

Godina

Neto-prinosi

Diskonten faktor

Diskontirani netoprinosi

0

-110.000

1

-110.000

1

30.000

0,87719

26.316

2

35.000

0,76947

26.931

3

40.000

0,67497

26.999

4

40.000

0,59208

23.683

5

50.000

0,51937

25.969

NSV =

19.898

Slabosti na NSV:  Apsoluten pokazatel ne ni dava pretstava za goleminata na vloжените средства NSV = 20.000 EUR za proekt vo vrednost od 1.000.000 EUR i 100.000 EUR ne e ist rezultat  Vlijanie na diskontnata stapka vrz rezultatot  Ne gi odrazuva razlikite vo dol`inata na periodot na eksploatacija, dinamikata na neto-prinosite i sl

INTERNA STAPKA NA PRINOS (IRR) Е стапката што во равенката за НСВ го изедначува износот на инвестициите со збирот на дисконтираните нето-приноси,односно ја изедначува нето-сегашната вредност на n проектот со 0. NP

 (1  r ) t

t 0

t

0

God

Netoprinosi

Diskonten faktor (19%)

Diskontirani neto-prinosi

Diskonten faktor (22%)

Diskontirani neto-prinosi

0

110.000

1

-110.000

1

-110.000

1

30.000

0,84034

25.210

2

35.000

0,70616

3

40.000

4 5

0,81967

24.590

24.716

0,67186

23.515

0,59342

23.737

0,55071

22.028

40.000

0,49867

19.947

0,45140

18.056

50.000

0,41905

20.952

0,37000

18.500

4.562

IRR  rp 

-3.311

NPp (rn  rp ) NPp  NPn

Kade {to: - rp e stapkata so koja posleden pat e presmetana pozitivna NSV; - rn e stapkata so koja posleden pat e presmetana negativna NSV; - NPn e negativnata NSV (zemena kako apsolutna vrednost); - NPp e pozitivnata NSV

IRR 19 

4.562 (22  19)  20,7 % 4.562  3.311

Доколку IRR > просечната цена на капиталот (дисконтната стапка),проектот се смета за прифатлив.Основна предност на овој критериум е во тоа што како процентуален показател,е мошне погоден за споредување со останатите мерки. Slabosti na IRR:  Relativen pokazatel - 20% prinos na proekt od 1 denar i na proekt od 1.000.000 denari ne zna~i ednakov rezultat  Problemot na me|usebno isklu~ivi i nekonvencionalni proekti

DOLGORO^NITE VLO@UVAWA I RIZIKOT Analiza na senzitivnosta - јa ispituva ~uvstvitelnosta na proektot na promeni na nekoi od klu~nite varijabli.Со други зборови со оваа техника може да се покаже што би се случило со рентабилноста на проектот доколку дојде до позитивни или негативни отстапувања во одреден процент кај некои од клучните варијабли во однос на она што би било иницијално проектирано.За таа цел најпрво се врши избор на клучните варијабли чиешто влијание ќе се тестира (цена,каматна стапка,обем на продажба) потоа се задаваат можни предности за секоја од овие варијабли а на крајот се задаваат можни вредности за секоја од овие варијабли а на крајот се врши пресметка на нето-сегашната вредност или интерната стапка на принос.Врз основа на правецот и интензитетот на промените кај НСВ или IRR предизвикани од менувањето на вредностите на клучните

варијабли инвеститорот добива информација за степенот на ризичноста на проектот и врз основа на тоа ја носи сопствената одлука.

Scenario-analiza - сli~no kako i prethodnata, so toa {to razgleduva celi scenarija od promeni.

Simulaciska analiza - Sofisticirana tehnika koja se bazira na zakonitostite na verojatnosta i statisti~kite metodi.

Prilagoduvawe (приспособување) na diskontnata stapka - Ednostaven pristap, zasnovan na zgolemuvawe na diskontnata stapka za t.n. “premija za rizik”. Се тргнува од тоа дека со нето-приносите од проектот треба да се обезбеди надоместување на трошоците на финансирањето на проектот,како и определен вишок над тоа,како принос за самиот инвеститор.

СТРАНСКИ ДИРЕКТНИ ИНВЕСТИЦИИ Претставуваат инвестирање на долг рок што воспоставува контрола од еден субјект од национална економија од странство врз резидент во националната економија или формирање на филијала на еден субјект од една во друга национална економија.Со СДИ се воспоставува долгорочно влијание и контрола од едно резидентно правно лице од една национална економија врд друг правен субјект резидент во друга национална економија било да е претпријатиет или филијала.Текот на СДИ има три компоненти:акционерски капитал што го поседува странската компанија,реинвестираната добивка со делот со кој учествува странскиот инвеститор и меѓу компаниските долгови и побарувања од двете национални економии кои произлегуваат од краткорочно или долгорочно меѓусебно кредитирање или позајмување. Во статисичка смисла странските директни вложивања – претставуваат инвестиции на правни и физички лица од странство во домашни претпријатија со постоење на долгорочен интерес каде што странскиот инвеститор поседува најмалку 10% од вкупната вредност на претпријатието.

Портфолио инвестициите – се вложувања во хартии од вредност акции и обврзници што ги купуваат странски лица. Портфолио инвестициите можат да се објаснат како настојување на странските инвестиотри (претпријатија или физички лица) да го диверзифицираат ризикот на таков начин што во нивното портфолио вклучуваат хартии од вредност од повеќе претпријатија.

Директните странски инвестиции – најчесто претставуваат вложувања на капитал од мултинационални компании од светот и од поголеми претпријатија од странски земји во нови капацитети во земјата домаќин (познати како гринфилд инвестиции) или во вид

на инвестирање во постојни претпријатија или свои постојни филијали во земјата домаќин. Но како и да е со СДИ се стекнува сопственичка контрола и контрола на менаџментот.

DOLGORO^NO FINANSIRAWE Токму создавањето на основниот капацитет на претпријатието,т.е.неговите постојани средства и обезбедувањето на почетниот обртен капитал,се јавува како прв проблем на финансирањето со кој се соочува секое претпријатие уште при неговото основање.За таа цел најпрво се користат сопствените расположливи фондови на основачите.Вака обезбедениот капитал го нарекуваме траен,затоа што не постои обврска за враќање на овие средства.Најчесто сопствените средства не се доволни поради што се јавува потреба од дополнително финансирање.Доколку претпријатието е основано целосно со сопствените средства на основачите ваква потреба се јавува во одреден стадиум од неговиот развој.Како можности се јавуваат задолжувањето (која може да се изврши преку користење банкарски кредити или преку емисија на обврзници).

AKCII Obi~nata akcija - pretstavuva sertifikat za delumna sopstvenost vo edno akcionersko dru{tvo, {to na imatelot mu obezbeduva: 1) pravo na glas vo sobranieto na dru{tvoto; 2) pravo na u~estvo vo raspredelbata na neto-dobivkata (pravo na dividenda); 3) pravo na u~estvo vo raspredelbata na sredstvata {to ja so~inuvaat ste~ajnata masa во случај на ликвидација на друштвото. Претпријатието што се создава врз основа на емисија на акции се нарекува акционерско друштво

OBLICI NA VREDNOST NA AKCIJATA Номинална вредност на акцијата – претставува износ на кој гласи акцијата и истиот се добива како пропорционален дел од вкупната вредност на емитуваните акции. Primer: Firmata A emituvala 10.000 akcii so nominalna vrednost od 100 denari po akcija. Vkupnata vrednost ostvarena od proda`bata na akciite iznesuva 5 milioni denari. Kompanijata ima i akumulirana dobivka vo iznos od 2.000.000 denari. Vo smetkovodstvoto na kompanijata ova e evidentirano na sledniov na~in:

 Obi~ni akcii po nominalna vrednost (10 000 akcii h 100 denari) .....................1 000 000 denari  Kapitalova dobivka ................................4 000 000 denari  Akumulirana dobivka…………………......2 000 000 denari

Книговодствена вредност – се добива врз основа на билансот на состојба и бројот на емитувани акции.Таа се добива кога збирот на ставките акционерски капитал, акумулираната добивка,резерви и капиталова добивка/загуба ќе се подели со бројот на емитувани обични акции.

Пазарна вредност (цена) – претставува цената по која со таа акција се тргува на пазарот.

PRAVO NA GLAS KAJ OBI^NATA AKCIJA Преку правото на глас акционерите имаат можност да остварат контрола врз работењето на претпријатието.Тоа го прават преку своето учество на акционерското собрание кое се одржува најмалку еднаш годишно.

Системи на гласање – за да се заштитат правата на помалите акционери во различни земји се преземаат посебни мерки.Така среќаваме: 1. Мнозински систем на гласење – е класичен систем во кој една акција носи еден глас,така што мнозинските акционери ќе ги изберат сите членови на управните и на надзорните одбори. 2. Кумулативен систем на гласање – секој акционер може да им ги додели своите гласови на едно или на повеќе лица од списокот на предложените.На овој начин кај одделни предложени кандидати можат да се сконцетрираат доволен број гласови,така што тие со сигурност ќе бидат избрани во одборите како претставници на малцинските акционери.

Opolnomo{tuvawe – Друга можност за малцинското акционери преставува ополномоштувањето што тие им го издаваат на некои од поголемите акционери да гласаат во нивно име,како документ кој акционерот му го издава на акционерот кој ќе гласа во негово име,со што дел од акционерите можат да сконцентрираат доволен број гласови за да остварат позначајна улога при донесувањето на клучните одлуки.

Akcii so i bez pravo na glas

Postapka za emisija na dolgoro~ni hartii od vrednost Inicijalnata javna ponuda – се користи најчесто за прибирање дополнителен капитал од страна на компании што веќе постојат.Во некои случаи се работи за компании кои дотогаш биле приватни т.е.некотирани компании во сопственост на мал број сопственици,најчесто нивните основачи кои со иницијалната јавна понуда сакаат да се трансформираат во јавни,т.е.компании чијшто капитал е дисперзиран кај голем број сопственици. Во секој случај јавната понуда мора да биде реализирана според пропишана процедура со цел да се заштитат потенцијалните инвеститори.Првиот чекор откако компанијата ќе донесе одлука за нова емисија на акции,претставува нејзината регистрација во Комисијата за хартии од вредност.Тоа е обично државен орган кој има регулаторна улога на пазарот на капитал и кој издава одобренија за секоја нова емисија на хартии од вредност.Компанијата е должна да изработи и да поднесе до Комисијата т.н.извештај за регистрација на емисијата. Тоа е опсежен документ кој содржи детални податоци за самата планирана емисија како и за историјатот на фирмата,нејзините финансиски извештаи и показатели како и плановите за иднината.Мошне значаен дел од секој извештај за регистрација претставува проспектот.

Проспектот - е сумарен документ кој е наменет за потенцијалните инвеститори.Во него се резимирани основните информации за емисијата.Задолжително во него треба да бидат содржани и бројни огради и опомени за ризичноста на вложувањата со цел да се избегне подоцна одговорноста на компанијата.

Ulogata na konsultantite (investiciskite banki) – ваквите консултантски услуги во САД ги вршат т.н.инвестициските банки додека во Европа тоа го прават банки, боркерски куќи,консултантски компании.

Консултантот - е компанија која има солидно искуство во емисијата на хартии од вредност ии помага на компанијата и изработката на документите,определувањето на големината на емисијата,видот на хартијата од вредност,утврдувањето на нејзината цена. Многу често при емсии на акции во поголем износ се формира конзорциум или синдикат од консултатнски куќи. Со тоа се обезбедува поголема концентрација на искуство и знаење,се зголемува сигурноста кај инвеститорите и се дисперзира ризикот. При тоа генерално се разликуваат две улоги во кои може да се најде консултантот:

1. Тој да биде преземач на емисијата (underwriter) – при што преземачот ја откупува целата емисија на акции од компанијата по договорена цена,а потоа се обидува истата да ја продаде на пазарот по повисока цена.Во тој случај преземачот го презема и ризикот од емисијата а неговиот надомест се формира како разлика помеѓу продажната цена на акциите и цената што тој и ја платил на компанијата. 2. Познат како најдобар напор – консулатот не ги презема емисијата и ризикот туку се договара со компанијата за видот на услугите што ќе ги врши за неа и се обврзува дека при тоа ќе вложи најголеми напори за да се реализира емисијата колку е можно поуспешно.

Proda`ba na akciite – откако е добиен позитивен одговор од Комисијата за хартии од вредност и е дефинирана продажната цена,акциите се нудат на продажба.Продажбата се врши на неколку начини: 1. Preku berza – акциите се нудат на берзата и нивната цена се формира низ слободното тргување.Треба да се нагласи дека иницијалните јавни понуди ретко се вршат преку берзите. 2. Ponudi po fiksna cena – се дефинира однапред утврдената цена за сите купувачи, кои потоа се повикуваат да достават свои понуди за купување акции,наведувајќи ја количината што би ја откупиле. 3. По пат на aukcija – заинтересираните купувачи доставуваат свои понуди за купување акции во кои ги дефинираат количеството акции што би ги купиле и цената која би ја платиле за нив.Во тој случај највисоката цена по која би с епродала целата емитувана количина станува продажна цена за сите акции.Емисијата се смета за успешна доколку во законски предвидениот рок или во рокот предвиден од издавачот биде откупен доволен процент од емитуваните акции.

Privaten plasman na akcii

- претставува продажба на акциите на познати

купувачи што значи дека тие не доаѓаат до широка инвеститорска јавност.Од друга страна за понудата да се смета за приватен пласман бројот на купувачи на акциите е лимитиран на одреден број. Тоа се најчесто големи инвеститори како инвестициски фондови, осигурителни друштва.Сепак како значаен проблем поврзан со приватните пласмани се јавува ограничената можност за секундарна продажба на вака стекнатите акци,доколку станува збор за приватна компанија што не котира на берзите.

KORISNOSTI I NEPOVOLNOSTI OD OBI^NITE AKCII Me|u korisnosite na finansiraweto so emisija na obi~ni akcii spa|aat slednite:  Pribranite sredstva se nao|aat na trajno koristewe;  Isplatata na dividendata ne e zadol`itelna obvrska, tuku se vr{i so interna odluka od organite na firmata;  Se zgolemuva sposobnosta na firmata za anga`irawe sredstva od tu|i izvori (so sozdavawe obvrski). Kako nepogodnosti na finansiraweto so obi~ni akcii se smetaat:  Zagrozuvawe na kontrolata vrz firmata koga se vr{i nova emisija na akcii.  Visokite tro{oci na finansiraweto.

PRIORITETNI AKCII Имаат одредени привилегии во однос на обичните акции. Privilegii koi gi nosat prioritetnite akcii:

 Гarantiran fiksen prinos (dividenda) vo slu~aj na ostvarena dobivka – т.е.дефинираната големина на дивидендата што им следува на сопствениците на овие акции.Обично таа се утврдува како процент од нивната номинална вредност и така утврдената дивидендта е максималниот износ што тие можат да го добијат.Поради тоа доколку добивката е поголема од износот потребен за да се исплатат дивидендите на приоритетнтие акции,целокупниот остаток им припаѓа на сопствениците на обични акции.  Prioritet pri naplatata na dividendata – исплатата на дивидендата зависи од остварената нето-добивка на компанијата но и од одлуката на управниот одбор.  Prioritet na naplata na del od sredstvata od ste~ajnata masa.

Својства на приоритетнтие акции Приоритетните акции претставуваат хибридни хартии од вредност,бидејќи тие претставуваат еден хибрид,мешавина на својствата на обврзниците и обичните акции.Од една страна носат дивиденда која зависи од остварената добивка,а од друга страна нивниот принос е фиксен и не носат управувачко право.Една карактеристика која ги прави приоритетнтие акции помалку погодни како инструмент за финансирање од обврзниците е тоа што каматата на обврзниците претставува ставка која се одбива од даночната основица,додека тоа не е случај со дивидендата на приоритетнтие акции.

Kumulirawe na dividendite – кај овие акции дивидендите што не се исплатени на време се кумулираат се додека компанијата не биде во можност да ги исплати.Се додека не се исплатата кумулираните дивиденди таа не може да им исплаќа дивиденди на обичните акционери.

Participacija - партиципативните приоритетни акции покрај фиксниот износ на дибиденда даваат можност и за партиципација на остатоко од нето-добивката кој вообичаено им се распределува на обичните акционери.

Otpovikuvawe – компаниите емитенти на приоритетни акции чето го задржуваат правото на отповикување на акциите.Тоа значи дека уште при нивната емисија се дефинира цена по која овие акции би можеле да бидат откупени од страна на емитентот во некој момент од нивното постоење.Оваа цена е обично побисока од номиналната вредност, а правото на отповикување емитентот го користи во оној момент кога ќе смета дека фиксната обврска за дивидендата на приоритетнтие акции е голем товар,кој може да биде избегнат со користење на други извори на финансирање.

Konverzija (Конвертабилност) – конвертабилните приоритетни акции се такви акции што даваат можност за нивна конверзија (претворање) во обични акции.

Право на глас – малку невообичаени но и приоритетните акции можат да добијат право на глас во одредени ситуации.Тоа е случај кога компанијата не е во можност да врши исплата на дибиденди на приоритентите акции.Во таа ситуација имателите на приоритетни акции добиваат право да избераат неколку свои претставници во органите на управување.

DOLGORO^EN KREDIT Е однос помеѓу претпријатието и некоја банка, со кој банката му позајмува на претпријатието одреден паричен износ, а претпријатието се обврзува да ги врати позајмените средства во определен рок,со определена шема на отплата и со камата според договорената каматна стапка.Долгорочните кредити обично се користат за реализација на покрупни инвестиции,како што се набавки на опрема,цели технолошки линии,изградба на објекти поради што овие кредити се нарекуваат инвестициски кредити.Кредитите со рок на оплтата поголем од една година можат да се сметаат за долгорочни иако нивната отплата најчесто се протега на период помеѓу 3 и 5 години.Долгорочните кредити обично се исплатуваат во едакви периодични ануитети (дел од отплатата плус камата) кои можат да достасуваат mese~ni, kvartalni, {estmese~ni ili godi{ni otplati (kamata + del od glavninata); Во билансот на состојба доглорочните кредити се јавуваат како долгорочни извори додека делот што достасува за отплата во тековната година се префрла на ставката краткрочни извори.

Хипотекарни кредити Кредитот што е заштитен со залог на недвижен имот.Под хипотека се ставаат објекти, земјиште,погони, нои повреден движен имот како што се авиони,бродови, поголеми транспортни средства.Средствата што немаат голема пазарност (не можат да бидат брзо продадени) не се земаат предвид за ставање под хипотека.Инаку кредити без соодветно осигурување им се одобруваат само на најквалитетните клиенти,големи компании,со кои банката има добар историјат на меѓусебните односи.Ваквите кредити се одобруваат така што пазарната вредност на хипотеката е за 20 или повеќе проценти поголема од износот на одобрениот кредит.Исто така и планот на отплатите често се врзува со методот на амортизација на средството што е набавено со кредитот така што неамортизираната вредност на средството секогаш е повисока од износот на неотплатениот дел од кредитот за извесен процент.

Формирање на каматната стапка Каматната стапка – е цена на користените средства во облик на кредит.Таа се јавува како надомест кој за привременото отстапување на можноста за трошење на средства,му го плаќа должникот на доверителот.Висината на каматната стапка банката ја утврдува од случај до случај притоа водејќи сметка за следниве елементи: 1. Primarnata kamatna stapka (prime rate); - тоа е најниската каматна стапка по која банката им одобрува кредити на своите најквалитетни клиенти.Таа претставува појдовна основа при формирањето на каматната стапка за сите други кредитобаратели

2. Rizi~nosta na korisnikot – од друга страна анализата на неговите финансиски показатели посебнои оние во врска со задолженоста на банката ќе и даде дополнителна слика за неговата тековна состојба на овој план. Во развиените економии,постојат и редовно се користат услугите на агенции за оценка на кредитниот рејтинг од чиишто проценки се добиваат валидни сознанија за нивото на ризичност на одделните компании.Од сите овие параметри,банката ја формира, сопствената претстава за нивото на ризичност на кредитобарателот и врз таа основа, определува одреден процен како премија за ризикот за тој конкретен корисник. 3. Rokot na otplata – подолгиот рок на отплата значи и поголем ризик за банката, бидејќи е потешко да се предивиди способноста на должникот за отплата во подолги временски периоди.Поради тоа овој елемент влијае правопропоционално врз висината на каматната стапка. 4. Goleminata na kreditot – поголемиот кредитен износ значи и поголем ризик за банката,бидејќи таа пласира поголем дел од својот капитал кај еден корисник.Исто така пголемиот износ ја отежнува и отплатата на кредитот од страна на должникот, така што овој фактор влијае врз зголемувањето на каматната стапка.Сепак тука има еден дополнителен елемент кој треба да се земе предвид.Секој одобрен кредит за банката предизвикува трошоци за негово администрирање.Поголемиот износ на еден кредит значи и намалување на овие трошоци по единица одоборени средства.Поради тоа големината на кредитот исто времено има и обратнопропорционално влијание врз висината на каматната стапка.

Одредби (клаузули) во договорите за кредитирање Restriktivni dogovorni klauzuli:  odr`uvawe na minimalno nivo na neto-obrten kapital;  ograni~uvawe na isplatata na dividenda i otkup na sopstveni akcii;  ograni~uvawe vo raspolagaweto so fiksnite sredstva;  ograni~uvawa na kapitalnite izdatoci;  ograni~uvawe na natamo{no dolgoro~no anga`irawe zaemi;  ograni~uvawe na statusni i pozna~ajni organizacioni promeni;  ograni~uvawe na obemot na emisijata na hartii od vrednost;  ograni~uvawe na platite na rakovodnite organi i dr.

OBVRZNICI Obvrznicata - e dol`ni~ka hartija od vrednost, so ~ie izdavawe emitentot nastojuva da pribere dopolnitelen zajmoven kapital, so obvrska deka pribranite sredstva }e gi vrati vo opredelen vremenski period, zaedno so kamata. Причината за емитување обврзници е во потребата да се обезбеди поголем износ на капитал.Емисијата на обврзници овозможува прибирање поголема маса капитал преку обраќање до широката инвеститорска публика,така што секој поединечен инвеститор се јавува во улога на доверител во мал обем и се врши дисперзија на ризкикот.

Elementi na obvrznicata: Nominalna vrednost – го претставува износот на кој гласи обврзницата.Тоа е сумата што ќе му биде исплатена на имателот на обврзницата при нејзиното достасување.

Datum (period) na dostasuvawe – е периодот на важење на обврзницата односно времето во текот на кое,обврзницата носи камата и на крајот на тој период ќе се изврши исплата на главницата.

Kuponska kamatna stapka – е каматната стапка според која се врши исплата на каматата од обврзницата.Се нарекува купонска од причина што во минатото,обврзницата содржела купони кои имателот на обврзницата ги поднесувал за наплата на каматата.

VIDOVI OBVRZNICI Покрај компаниите,обврзници денес емитуваат и банките,државните органи,општините.

Kuponska obvrznica – ова е класичниот вид обврзница,кај која во текот на целиот период на достасување се врши исплата на купонската камата во предвидените временски интервали (годишно или полугодишно),а исплатата на главницата (номиналната вредност) се врши на крајот на периодот на достасувањето.

Beskuponska obvrznica – уште се нарекуваат и дисконтни обврзници.За неа е карактеристично тоа што не содржи купони и не се врши периодична исплата на каматата,туку единствено главницата на обврзницата се исплатува на крајот на периодот на достасувањето.Поради тоа оваа обврзница се продава по пониска вредност од номиналната (по дисконтирана вредност) а разликата до номиналната вредност ја претставува имплицитната камата.

Amortizira~ki obvrznici – кај овие обврзници во текот на периодот на нивно достасување се врши отплата и на главницата и исплатата на каматата,по принципот на амортизацијата на долгорочните кредити.Од аспект на издавачот,корисно кај овие обврзници е тоа што обврската за исплата на главницата не достасува одеднаш,туку таа се протега во текот на подолг временски период.

Obvrznici so fiksna i fluktuira~ka stapka – обврзниците со променлива каматна стапка,каматата на овие обврзници се врзува за некоја од меѓубанкарските каматни стапки кои се формираат и се објавуваат секојдневно со додавање (или одземање) на извесен број процентни поени како премија за ризикот на издавачот.Многу чест пример за вака користена каматна стапка е меѓубанкраската каматна стапка што се формира на лондонскиот финансиски пазар – ЛИБОР.

Otpoviklivi obvrznici – проблемот со врзување за исплата на фиксна камата,во услови кога на пазарот дошло до пад на каматните стапки,се решава и преку емисија на отповикливи обврзници.Отповикливите обврзници се таков тип на обрзници кај кои емитентот има право да ги повлече отповика,т.е.откупи по однапред определена цена.Оваа право емитентот го користи доколку пазарните каматни стапки значително се намалат по што тој може да емитува нова емисија по пониска камата.Обично цената која се исплатува при отповикување е нешто повисока од номиналната вредност, како еден вид обесштетување на имателот на обврзницата,кој ќе го изгуби правото да добива висока камата во иднина.

Indeksirani obvrznici – претставуваат врзување на некоја номинална големина за стапката на инфлација. Тоа се применува во услови на повисока инфлација,со цел да се заштитат субјектите од нејзиното разорно дејство. Кај индексираните обврзници номиналната вредност,а не каматната стапка се врзува за стапката на инфлацијата.Така при секоја пресметка на каматата се зголемува номиналната вредност на обврзницата,така што купонската камата ќе биде повисока а и главницата што ќе се исплати на крајот на периодот на достасување ќе ја задржи својата куповна моќ

Osigureni i neosigruani obvrznici – Осигурените обврзници се поткрепени со некаков вид осигурување дека исплатата на каматата и нивната главница ќе бидат извршени дури и во случај емитентот на обврзниците да не е во состојба да го стори тоа од сопствените приходи.Како осигурување можат да послужат средствата на компанијата но осигурување може да биде и гаранцијата издадена од некоја солидна банка која ќе гарантира дека таа ќе ја изврши исплатата во случај на неможност на емитентот да го стори тоа.Посебен вид на осигурување претставува т.н.негативно обврзување со кое емитентот се обврзува при емисијата дека своите средства кои не се ставени под хипотека нема да ги става под хипотека за други кредитни задолжувања.

Konvertibilni obvrznici – имаат својство да можат да бидат заменети за обични акции на емитентот во одреден сооднос.Обично компаниите издаваат конвертабилни обврзници со цел да ги направат поатрактивни поради правото на конверзија.

Емисија на обврзници Obvrznicite mo`at da glasat na ime ili na donositel.

Застапник на имателите на обврзници – за секоја емисија на обврзници се избира trustee или застапник,повереник на имателите на обврзници.Застапникот е обично некоја финансиска институција кога ги претставува сите идни купувачи на обврзниците од таа емисија.Улогата на застапникот е да го контролира спроведувањето на обврските од страна на емитентот,да ја следи неговата финансиска состојба и во услови за прекршување на некоја од одредбите од договорот за емисија да преземе соодветна акција.Потребата од постоење на вакот субјект се јавува од причина што компанијата-издавач презема обврски кои мора да ги спроведе а доколку тоа не го прави би се јавила потреба секој од илјадниците имателит на обврзници да преземе сопствена судска акција против издавачот.Тоа е мошне скапо,а често и неиспатливо за секој од сопствениците на помал износ од обврзниците.

Dogovor za emisija na obvrznici (indenture) – компанијата емитува обврзници склучува договор со застапникот или буквално договор за обврзување.Во овој договор се дефинираат сите услови на емисијата,како што се дефинирањето на номиналната вредност,купонската камата,начинот и периодите на исплата,но и други обврски на емитентот,како што се на пример:рестриктивните одредби.Токму овие одредби како и обврските за навремени исплати се оние чиешто исполнување го следи застапникот и презема соодветна акција во случај на нивно неисполнување.

Сериска обврзница – еден од најголемите проблеми за издавачот на купонските обврзници е потребата да се изврши огромна готовинска исплата во периодот кога се врши отплатата на главницата,т.е.при достасувањето на обврзницата.Се работи за момент кога издавачот треба да располага со голем паричен износ во готово,што може да биде проблем да се обезбеди а со оглед на долгата рочност на обврзниците,не може со сигурност да се предвидат условите кои ќе преовладуваат при достасувањето.Поради тоа,издавачот,со цел да се избегне ваквата ситуација,пристапува кон емисија на обврзници во повеќе серии,од кои секоја серија има различен период на достасување.

Negativni strani na finansiraweto na firmite preku emisija na dolgoro~ni obvrznici:  obvrskata za otplata na glavnicata na dolgot vo celiot svoj iznos dostasuva vo eden moment;  promenite na kamatnite stapki na finansiskiot pazar.

Stepenuvawe (rating) na obvrznicite Со цел да се утврди нивото на ризичност на одделните обврзници издадени од различни компании, се применува постапката, за оценување, односно рејтинг (rating) на обврзниците. Тоа е од значење и за самиот емитент,бидејќи од добиениот рејтинг ќе зависи и каматната стапка што ќе треба да с еплати за прибраниот капитал,при што повисок кредитен рејтинг ќе значи и пониска камата,како трошок на капиталот.

Karakterоt – се однесува на карактеристиките на менаџментот на компанијата, неговата етичка репутација,квалификациите и деловните резултати во минатото.

Kapacitetоt – ја претставува способноста на издавачот да врши отплата на сопствените обврски.За таа цел се анализираат финансиските извештаи на емитентот преку коефициентите на задолженоста и покриеноста на каматата како и показателите на профитабилноста.

Kolateralatа (obezbeduvawe) – се однесува на степенот на осигуреност на долгот.Тоа се мери не само преку средствата што директно се заложени како покритие за конкретната емисија, туку и воопшто преку масата на средства со кои располага емитентот,а не се употребени како хипотека за други задолжувања.

Klauzulitе – се оние одредби во договорот за емисија на обврзници за кои веќе стана збор,а со кои емитентот се ограничува во преземањето одредени акции или се обврзува на некои дејствија.Со овие клаузули се постигнува намалување на ризикот за имателите на обврзници. Moody’s

Standard & Poor’s

Aaa, Aa

AAA, AA

Visokokvalitetni, niskorizi~ni obvrznici A, Baa

A, BBB

Dobra investicija

Ba, B

BB, B

Substandardni

Caa, Ca, Ca, Daa, Da, D

CCC, CC, C,

Rizi~ni i {pekulativni obvrznici (Junk bonds)

DDD, DD, D

PAZAR NA KAPITAL Pazar na kapital - pretstavuva odnos pome|u ponudata i pobaruva~kata na dolgoro~nite raspolo`livite pari~ni sredstva i dolgoro~nite hartii od vrednost koi proizleguvaat od nekoj odnos na sopstvenost ili od krediten odnos. На странта на понудата и на страната на побарувачката на долгорочни парични средства се јавуваат истите субјекти: Нaselenieto - trajni dobra za doma}instvoto – се јавува во улога на нетодоверител,што значи дека повеќе пласира сопствени средства отколку што користи Стопанството - редовно е најголем нето-корисник на средства што значи дека повеќе користи средства од пазарот на капитал,разбирливо за инвестирање отколку што таму ја пласира сопствената акумулација Дr`avata - dolgoro~ni vlo`uvawa Бankite - za natamo{no plasirawe na sredstvata

Примарен пазар – претставува издавањето на хартиите од вредност,нивната прва продажба.Подоцна со веќе издадените хартии од вредност се тргува на секундарниот пазар т.е. се врши нивно продавање и купување помеѓу учесниците на пазарот и по извршената емисија.

BERZI NA DOLGORO^NI HARTII OD VREDNOST Берзата – претставува место или институција во рамките на која се одвива организирано тргување со хартии од вредност.Тргувањето на берзата се врши со посредство на овластените учесници на овој пазар, брокерите кои тргуваат за сметка на своите клиенти. На берзата има и други овластени учесници како што се дилерите,кои тргуваат за своја сметка,потоа специјалиси,маркет-мејкери и други во зависност од самата берза. Тргувањето на берзата се одвива во рамките на определен период од денот. Тргувањето на берзите се одвива преку издавање на налози од страна на клиентот до брокерите,кои содржат податоци за видот на хартијата од вредност што клиентот сака да ја купи односно

да ја продаде,потоа количината како и цената по која клиентот би сакал да ја реализира трансакцијата.На традиционалните берзи,како што е најголемата на светот, Њујоршката, тргувањето се одвива со директен контакт меѓу учесниците-брокерите и дилеритеспецијалисти.Брокерот го добива налогот телефонски од својата брокерска куќа и потоа се обидува да го реализира.Од друга страна на поновите берзи,Лондонската,Токиската како и повеќето од берзите во нашиот регион,тргувањето се одвива електронски т.е.преку електронска комуникација помеѓу учесниците кои физички не се присутни на берзата. Na berzite kotiraat samo dolgoro~ni hartii od vrednost so povolno ocenet bonitet; Cenata na dolgoro~nite hartii od vrednost na berzata se utvrduva preku slobodna javna aukcija (licitacija, naddavawe). На официјалниот пазар пак се тргува само со хартиите од вредност што се котирани (регистрирани) на него.Секоја компанија-издавач на хартиите може да побара да биде котирана на берзата,а берзата тоа ќе го прифати само доколку се исполнети условите за нејзина котација.Од друга страна,котацијата на компанијата и носи поширок пазар за нејзините акции и обврзници,што и овозможува полесно и по повисока цена да ги пласира своите идни емисии на хертии од вредност.

Makedonska berza A.D. Skopje Osnovana e vo 1995 godina kako akcionersko dru{tvo na neprofitna osnova. Pozna~ajni funkcii na Berzata se:  Trgovija (promet) so dolgoro~ni hartii od vrednost (akcii i obvrznici);  Kotacija (registracija) na hartiite od vrednost;  Utvrduvawe na kursot na hartiite od vrednost;  Objavuvawe na site relevantni podatoci od raboteweto na berzata.  Po~nuvaj}i od 25.04.2001 godina, trguvaweto se odviva po elektronski pat.  BEST- sistem (Berzanski elektronski sistem na trguvawe).  Trguvaweto se odviva od ponedelnik do petok, od 10:00 do 13:00 ~asot.

PAZAR NA HARTII OD VREDNOST "PREKU [ALTER" Pazar na hartii od vrednost "preku {alter" (Over-the-counter market) podrazbira proda`ba preku posrednici, vo ramkite na samiot posrednik ili vo sorabotka so niv kade {to se izbeguba pla}aweto provizija na berzata.

NASDAQ - National Association of Securities Dealers Automatic Quotation System – е пазар кој постои помеѓу овластените дилери во САД и кој претставува мрежа на меѓусебно електронско тргување.Тргувањето со хартии од вредност преку овој пазар се одвива така што инвеститорите контактираат директно со дилерите,кои пак тргуваат помеѓу себе без да ги напутштаат своите канцеларии,преку следење на понудата и побарувачката на хартии од вредност на своите компјутерски екрани.

INVESTICISKI BANKI (Investment Banks) Се компании што учествуваат на пазарот на капитал. Emisija i otkupuvawe na novi hartii od vrednost od pretprijatijata {to gi izdavaat i nivna proda`ba na javnosta (underwriting); Posreduvawe vo trguvaweto so dolgoro~ni hartii od vrednost (brokerski uslugi);Vr{ewe sovetodavni raboti.

LIZING Претставува договор помеѓу две страни со кој едната страна (lessor – давател на лизинг, закуподавач) и дава под закуп на другата страна (lessee – корисник,закупопримач) одредено средство (машина,возило,објект) при што за купопримачот се обврзува дека во периодот на закупот на закуподавачот ќе му исплатува редовен периодичен надоместок за користењето на изнајменото средство. 2000 godina – NLB Lizing – prva lizing kompanija vo Makedonija.

Видови лизинг-аранжмани Operativen lizing – е аранжман преку кој корисниког го решава проблемот на обезбедување на некое средство кое му е потребно во одреден временски период за редовно работење, преку изнајмување односно земање под закуп.Средствата со примена на оперативен лизинг најчесто издаваат компаниите-производителит на одреден вид опрема. Времетраењето на овие договори е покусо од вкупниот период на експлоатација на средството т.е.покусо од периодот на негова амортизација така што средството може да биде изнајмено повеќе пати во текот на неговиот животен век.Карактеристично за оперативниот лизинг е тоа што тој може да биде прекинат и пред истекот на договорениот период на изајмување.Тоа му дава на корисникот поголема флексибилност,а за

закуподавачот создава дополнителен ризик поради потребата од барање нов корисник на средството. Finansiski (kapitalen) lizing – како давател на лизинг најчесто се јавува одредена специјализирана лизинг-компанија.Така доколку компанијата-корисник утврди дека има потреба од одредено средство и процени дека најдобар начин да се обезбеди средството е преку лизинг-аранжман таа најпрво го пронаоѓа средството и продавачот и ги договара условите на набавка,а потоа се обраќа со специјализираната лизинг-компанија,која треба да го набави средството и веднаш потоа да и го даде на користење на компанијатакорисник под условите на лизинг-аранжманот.Карактеристично за овој тип лизинг е тоа што договорот за лизинг временски го покрива целиот животен век на средството што е предмет на лизинг како и тоа дека договорот не може да се прекине пред време.Најчесто ваквите аранжмани содржат и опција за купување на средството по истекот на аранжманот или негово обновување по пониска цена.Бидејќи средството практично преминува во рацете на корисникот,овој аранжман и го добил името финансиски или капитален. Proda`ba so povraten lizing – е еден облик на финансиски лизинг.Овој аранжман ги има речиси истите карактеристики како и финансискиот со една клучна разлика.Тука корисникот е и претходхниот сопственик на изнајменото средство.Се применува во ситуации во кои сопственикот на средството го поседува истото има потреба и понатаму да го користи но истовремено има и потреба од готови пари.Сопственикот на средството се обраќа до соодветна лизинг-компанија и со неа се склучува договор таа компанија најпрво да го откупи средството,а потоа симултано да му отстапи на користење под закуп. Така сопственикот продолжува да го користи средството што му е потребно за извршување на дејноста, но отсега за тоа ќе плаќа редовен надоместок.Според тоа поранешниот сопственик станува корисник во новиот аранжман,а лизинг-компанијата што го откупила средството станува давател на лизинг. Kombiniran lizing – се создаваат договори кои имаат комбинирани карактеристики. Lizing so zadol`uvawe (leverixen lizing) - наоѓа примена во оние ситуации кога акуподавачот не се чуствува доволно финансиски моќен самостојно да изврши откуп на средството поради што позајмува средства од друг субјект (банка).Со вкупните средства се врши набавка на средството што е предмет на лизинг,а понатаму договорот ги има сите останати карактеристики на финансискиот лизинг.Треба да се има предвид дека овие договори имаат посебно значење само од аспект на давателот на лизинг додека за корисникот на средството ирелевантен е начинот на неговата набавка од страна на давателот.

Sporedba na oddelnite tipovi lizing OPERATIVEN FINANSISKI (KAPITALEN)

Primena

Nabavka na oprema za privremena upotreba

Koj go vr{i lizingot?

Proizvoditeli na oprema

Mo`nost za prekinuvawe na dogovorot

Postoi

Nabavka na oprema za trajno koristewe Posebna finansiska institucija

Ne postoi

PRODA@BA SO POVRATEN LIZING

Potreba od dopolnitelni finansii za korisnikot na sredstvoto

Posebna finansiska institucija (banka)

Po dogovor, obi~no ne postoi

Во Б.С. a. b. -

Оперативен лизинг Нема промени ни во активата ни во пасивата Лизингот се евидентира вонбилансно Финансиски лизинг Во активата се евидентира средство Во пасивата се евидентира обврска

Во Б.У. a. b. -

Оперативен лизинг Се појавува надоместокот за лизинг во еднаков износ секоја година Финансиски лизинг Се појавува делот од надоместокот,што има третман на имплицитна камата Сепојавува амортизацијата на набавеното средство.

Корисност од лизингот Ekonomija na obem во набавките и одржувањето – компанијата што се занимава со лизинг (давателот) може да оствари пониски трошоци на набавките на одделни средства бидејќи истите ги набавува во поголем обем отколку поединечната набавка која би ја вршеле компаниите што имаат потреба од овие средства.Истото се однесува и на одржувањето на средството кое доколку го врши производителот може да се реализира со пониски трошоци отколку кога тоа би му се препуштило на корисникот на средството. Оваа заштеда во трошоците отвора можност обете страни во договорот да остварат добивка влегувајќи во аранжманот.

Посигурна позиција на акуподавачот во однос на друго вид доверител – доколку корисникот не ги исполнува своите обврски од договорот за лизинг,давателот на лизинг може релативно едноставно да си го поврати средството,кое формално се уште е во негова сопственост.Исто така во случај на стечај или банкростсво на компанијатакорисник, закуподавачот има релативно посигурна позиција споредено со банката или друг доверител кој би му дал кредит на корисникот.Обично средствата дадени на лизинг не влегуваат во стечајната маса од причина што сопственоста врз нив се уште не е пренесена врз корисникот.

Флексибилност во работењето – оваа карактеристика е особено својствена на оперативниот лизинг. Имено динамичните пазарни услови а особено брзиот технолошки прогрес,можат многу да ги зголемат трошоците кои компаниите би требале да ги прават за да ги следат тие промени и да им с еприспособуваат.

VREDNUVAWE NA DOLGORO^NI HARTII OD VREDNOST Вредноста – претставува паричен израз на маргиналната корисност на добрата. Вредноста на добрата – е паричен израз на корисноста што ја остваруваме од нив. Цената на едно добро се формира на пазарот како резултат на односот помеѓу понудата и побарувачката на тоа добро.

VREDNUVAWE NA OBVRZNICI Соочени со пазарните цени,купувачите имаат за цел да утврдат колкава е максималната цена што тие би ја платиле за конкретна обврзница,додека продавачите сакаат да ја утврдат минималната цена по која би ја продале истата хартија.

VO  K

(1  r ) n 1 NV  r (1  r ) n (1  r ) n

V0 = sega{na vrednost na obvrznicata, K = kuponska kamata vo denari, N = nominalna vrednost na obvrznicata, r = barana stapka na prinos, n = period na dostasuvawe (godini). Primer : nominalna vrednost na obvrznicata = 1000 denari,godi{na kamata = 80 denari (8% od nominalnata vrednost),rok na dostasuvawe = 10 godini ,diskontna stapka (baranata stapka na prinos) = 9% godi{no.Kolku iznesuva vrednosta na obvrznicata ? VO  80

(1  0,09)10 1 1000  10 0,09 (1  0,09) (1  0,09)10

Barana stapka na

Stapka

> na kuponskata

prinos

kamata

Barana

Stapka

stapka na

<

na kuponskata

prinos

kamata

Barana

Stapka

stapka na prinos

V0 = 1.147,20

=

na kuponskata kamata

Pazarna vrednost

Nominalna

<

vrednost

(diskont) Pazarna vrednost

Nominalna

>

vrednost

(premija) Pazarna

Nominalna

vrednost = vrednost

Vrednuvawe na beskuponski obvrznici Постојат и обврзници кои не даваат право на редовна,купонска камата.Ваквите обврзници се купуваат по дисконтирана вредност,а денот на достасувањето се врши исплата на нивната главница – номинална вредност.Поради тоа што не носат право на купонска камата тие се нарекуваат безкупонска обврзница. Primer: Da se utvrdi sega{nata vrednost na beskuponskata obvrznica so nominalna vrednost od 1.000 denari i period na dostasuvawe od 12 godini, dokolku diskontnata stapka e 9%!

VBO 

1.000  589,66 denari (1  0,045)12

STAPKA NA PRINOS DO DOSTASUVAWETO (YIELD TO MATURITY)

Prinosot do dostasuvawe e stapka koja go ozna~uva prinosot koj investitorot }e go zaraboti, ako ja kupi obvrznicata po odredena cena i istata ja zadr`i do dostasuvaweto. Една од најпопуларните хартии од вредност на Македонската берза се т.н.обврзници за денационализација Denacionalizacija – Serija 3 (D03), што ги издаде државата како надомест за сопствениците на имоти национализирани непосредно по Втората Светска војна.Овие обврзници им се доделувани на сопствениците на имот,кој не беше можно да им биде вратен во првобитната состојба по што тие можеа обврзниците да ги продаваат на секундарниот пазар и на тој начин да дојдат до готови пари.Секако на секундарниот пазар овие обврзници имаат своја цена која претставува одреден процент од нивната номинална вредност.Обврзниците имаат рок на достасување од 10 години.Во текот на секоја од 10-те години,сопственикот на обврзницата добива по 1/n од нејзината номинална вредност плус камата која изнесува 2% од неотплатениот дел на обврзницата.Обврзниците се деноминирани во евра така што се заштиттени од ризикот од инфлација. Обврзниците немаат класична номинална вредност односно како таква се зема вредноста од 1 евро така што лицето кое би купилот обврзници вредни 2.000 евра се евидентира како сопственик на 2.000 обврзници.За примето обврзница со вредност од 1.000 евра.Имателот на оваа обврзница ќе добива годишно по 100 евра од главницата но првата година ќе добие и камата од 20 евра (2% од 1.000 евра) втората година ќе добие камата од 18 евра (2% од 900 евра-исплатениот дел) итн. Sekoj 1.06.se otplatuva 1/n od glavninata i 2% kamata na neotplateniot iznos.

VREDNUVAWE NA AKCII Model na nulti raste` - Celokupnata dobivka se raspredeluva,nema reinvestirawe, osven na amortizacijata,Bidej}i nema akumulacija, nema nitu raste` nitu opa|awe na dobivkata i na dividendata. Tipi~no za firmi vo zrela faza od svojot `ivoten vek.Pogodno e za vrednuvawe na prioritetnite akcii.

𝑫 V= 𝒓

D = dividenda po akcija {to se o~ekuva na krajot na godinata t r = stapka na

baran prinos po akcija.

Model na konstanten raste` - Del od dobivkata se reinvestira, t.e. investiciite se pogolemi od amortizacijata .Poradi reinvestiraweto, dobivkata kontinuirano raste so stapka g

𝑽𝑨 =

𝑫 𝒓−𝒈

g – stapka na konstanten raste`

Model na razli~en fazen raste` - Kompanijata vo po~etniot period ima neramnomeren tek na dividendata i neto-dobivkata – period na nadnormalen raste` Po istekot na ovoj period, zapo~nuva period na kontinuiran raste`, so stapka g.

PRINOS, RIZIK I OSNOVNI KONCEPTI NA PORTFOLIO MENAXMENTOT RELACIJA RIZIK - PRINOS Rizik - se definira kako mo`nost za neostvaruvawe na o~ekuvaniot prinos od nekoe vlo`uvawe. Prinosot se izrazuva vo pari ili vo procenti izrazena dobivka ili zaguba od investirawe vo nekoe sredstvo.

VARIJANSA I STANDARDNA DEVIJACIJA Standardnata devijacija - e mera na relativnata disperzija na mo`nite prinosi okolu nivnata o~ekuvana (sredna) vrednost.T Taa e merilo na poedine~niot rizik na sredstvoto, gledano izdvoeno.Povisokata standardna devijacija zna~i i pogolem rizik deka prinosot na vlo`uvaweto }e otstapuva (vo negativna nasoka) od o~ekuvaniot prinos.Povisokata standardna devijacija zna~i i pogolema mo`nost prinosot na vlo`uvaweto da otstapuva i vo pozitivna nasoka.



n

 ( Ri  R)2 ( Pi )

Izrazot pod kvadratniot koren se narekuva varijansa.

i 1

DIVERZIFIKACIJA I RIZIK NA PORTFOLIOTO Diverzifikacija: pretstavuva zgolemuvawe na brojot na sredstvata (akciite i ostanatite hartii od vrednost) vo portfolioto. Celta : e namaluvawe na rizikot

Portfolio - zbir od razli~ni sredstva (hartii od vrednost, depoziti, nedvi`en imot i sl.) so koi raspolaga eden investitor vo daden moment

Коваријанса и Корелација Коваријансата – ни покажува во колкав степен две различни хартии од вредност се движат усогласено помеѓу себе. Клучниот елемент во утврдувањето на ефектот на диверзификацијата е степенот на коваријансата,односно корелацијата помеѓу одделните хартии од вредност. n

Cov   ( RAi  R A ) ( RBi  R B ) Pi i 1

RAi i RBi se prinosite na akciite A i B pri sekoe od mo`nite scenarija, ozna~eni so i; Pi se verojatnostite na nastanuvawe na sekoe od scenarijata; 𝑹𝑨𝒊 и 𝑹𝑩 𝒊 se o~ekuvanite prinosi na akciite A i B. Коваријансата може да се движи во опсегот од минус до плус бесконечност.Корелацијата ни покажува во колкава мера е усогласено или неусогласено движењето на две големини.Коефициентот на корелација се движи во опсегот помеѓу -1 и 1 така што тој ни

дава многу позначајни инфомрации за степенот на таа усогласеност. Доколку коефициентот на корелација изнесува 1 двете средства,во целосна усогласени и нема никаква корист од диверзификацијата.Секој коефициент понизок од 1 значи дека диверзификацијата ќе придонесе кон намалување на ризикот.Коефициентот е еднаков на 0 значи непостоење на корелација (диверзификацијата е пожелна) додека коефициент еднаков на -1 означува совршено негативна корелираност и ефектот од диверзификацијата при тоа е најголем.

Efikasno portfolio: ona portfolio koe nosi najvisok prinos za dadeno nivo na rizik ili najnizok rizik za dadeno nivo na prinos.

Optimalno portfolio: ona portfolio koe se nao|a vo to~kata kade {to tangentno se dopiraat granicata na efikasnosta i najvisokata mo`na kriva na indiferencija

MODEL ZA OCENKA NA KAPITALNO SREDSTVO (CAPITAL ASSET PRICING MODEL – CAPM)

Standardna devijacija na portfolioto

Ризикот што може да се избегне со диверзификација се нарекува несистематски или диверзифицирлив ризик додека ризикот што не може да се избегне се нарекува систематски или недиверзифицирлив ризик.

K Nesistematski rizik

S Vkupen rizik Sistematski rizik

Broj na akcii vo portfolioto

Slika 1: Sistematski i nesistematski rizik

На графиконот е прикажано движењето на вкупниот ризик.На неа се гледа кривата К која ја претставува нивото на стандардната девијација за портфолио составено од одреден број акции и има опаѓачки облик.Кога портфолиото е составенод од малку акции стандардната девијација е виоска. Со зголемувањето на нивниот број,стандардната девијација се намалува но не доаѓа до нула,туку асимптомски се приближува до правата Ѕ.Правата Ѕ го претставува нивото на т.н.систематски ризик така што вкупниот ризик на портфолиото никогаш не паѓа под ова ниво. Систематскиот ризик се однесува на појави и процеси кои влијаат врз сите компании во една компанија,тоа се на пр: политички фактори,економски кризи, војни,природни непогоди,релациите на земјата со меѓународните институции. Несистематскиот ризик се однесува на фактори кои се специфични за одредена компанија,како на пример:побарувачката за нејзините производи,технолошки пробиви во таа дејност,однесувањето на конкуренцијата,штрајкови итн. Racionalniot investitor }e go minimizira rizikot, t.e. }e sozdade portfolio, so {to }e go izbegne onoj del od rizikot {to mo`e da se izbegne. Rizikot na poedine~noto sredstvo (akcija), meren preku standardnata devijacija ne e od zna~ewe za pametniot investitor. Racionalniot investitor }e izvr{i diverzifikacija, poradi {to, za nego e va`en rizikot na portfolioto, t.e. pridonesot na sekoja akcija kon toj rizik.Bidej}i na pazarot postoi samo edna cena za sekoja akcija, nitu eden investitor nema da dobie kompenzacija za prezemaweto nepotreben rizik. Spored toa, sekoj investitor }e dobe kompenzacija za onoj del od rizikot {to NE MO@E da se izbegne sistemati~niot rizik .Toa e osnovata na modelot CAPM n

Beta koeficient (β) = merilo na sistematskiot rizik

p   xj   j j 1

Beta koeficientot - e pokazatel na stepenot na promenata na prinosot na edno sredstvo vo zavisnost od promenata na pazarniot prinos.

Под пазарно портфолио – се подразбира портфолиото составено од сите акции со кои се тргува на одреден пазар односно акциите што котираат пазар,пондерирадни со нивното учество во вкупната големина на тој пазар.

на

некој

β = 1 - akcijata ima prose~en rizik, ednakov na rizikot na pazarnoto portfolio β > 1 - akcijata ima natprose~en rizik, pogolem od rizikot na pazarnoto portfolio β < 1 - akcijata ima potprose~en rizik, pomal od rizikot na pazarnoto portfolio

Pogolemiot broj akcii imaat β pome|u 0,5 i 1,5 Procentualno u~estvo na sredstvoto vo portfolioto

Sredstvo,j

Beta koeficient na sredstvoto (βj)

Poderirana vrednost (2 h 3)

(xj) 1

2

3

4

A

0,30

1,2

0,36

B

0,20

0,9

0,18

V

0,50

1,6

0,80

1,00

1,34

Пресметка на приносот од капиталните средства CAPM Ri = Rf + βi (Rm-Rf) Ri - барана стапка на принос Rf - безризична стапка на принос βi – бета коефициентот на акцијата, Rm – просечниот пазарен принос

Linija na pazarot na hartii od vrednost Stapka na baran prinos KA = 11,4% M

Premija za rizik na sredstvoto A

N

K m = 9% Premija za pazaren rizik

RF = 6%

b=0

b=1 Sistemati~en rizik - beta

b=1.8

Линијата на пазарот на хартии од вредност ни ја покажува релацијата помеѓу очекуваниот принос и систематскиот ризик на акциите на одреден пазар,при дадени безризична стапка и просечен пазарен принос.Гледаме декаа за бета еднаква на 1 приносот одговара на просечниот пазарен принос Rm.Исто така гледаме дека за бета еднакво на 0 (државни обврзници без ризик) приносот одговара на Rf.Линијата на пазарот на хартии од вредност вушност ни покажува за секое ниво на систематски ризик постои соодветен пазарен принос кој инвеститорите го очекуваат од акцијата со такво ниво на ризик.Секое отстапување од тоа ниво ќе повлече одредена реакција на пазарот,како резултат на која ќе дојде до придвижување на приносот од таа акција кон оној што и следува согласно со моделот САРМ. Во таква ситуација,кога N носи понизок принос од бараниот,тоа ќе биде акција која инвеститорите нема да ја сакаат,т.е.ќе ја продаваат.Бидејќи понудата ќе биде повисока од побарувачката,цената на А ќе паѓа што ќе доведе до зголемување на нејзниот принос.Со тоа акцијата N постепено ќе се приближи кон линијата на пазарот на хартии од вредност. Со тоа во услови на ефикасен пазар и пазарна рамнотежа приносите од сите акции ќе тежнеат кон линијата на пазарот на хартии од вредност.

Slabosti na CAPM Ednofaktorski model – моделот САРМ во својата природа е еднофакторски, т.е. според него приносот на акциите зависи од само еден фактор – просечниот пазарен принос т.е.разликата помеѓу него и безризичната стапка на принос.

Izbor na pazarnoto portfolio – видовме дека еден од елементите на моделот е просечниот пазарен принос.Се поставува прашањето како да се утврди просечниот пазарен принос односно кој принос се земе како репрезент на пазарниот? Тоа се постигнува со користење на некој берзански индекс како еден вид просек на цените на акциите на пазарот (пр.индексот МБИ - 10 на Македонската берза опфаќа само 10 најликвидни акции).

Vremenski period za analiza – некои консултантски куќи користат двегодишен други петгодишен период некои од нив користат месенчни други неделни или двонеделни приноси како основа за пресметката итн.

HIBRIDNI HARTII OD VREDNOST I FINANSISKI DERIVATIVI KONVERTIBILNI HARTII OD VREDNOST Конвератиблните обврзници – се такви обврзници кои на сопственикот му даваат право нив да ги замени за одреден број обични акции. Се до моментот на замената (конверзијата) обрзниците функционираат како должнички хартии од вредност. Истовремено тие содржат и опција за нивниот сопственик да изврши конверзија во одреден момент доколку оцени дека тое поволно за него. Koeficient na konverzija - broj na obi~ni akcii {to mo`e da se dobie za edna konvertibilna hartija od vrednost. Cena na konverzijata - odnosot me|u cenata na konvertibilnata hartija od vrednost i koeficientot na konverzija. Period na konverzija - vremeto vo koe e dozvoleno konvertirawe na odnosnata hartija od vrednost vo obi~na akcija. Konverziona vrednost – e ednakva na proizvodot pome|u koeficientot na konverzija i pazarnata cena na akcijata. Taa ni ja dava vrednosta na konvertibilnite obvrznica dokolku nea ja gledame od aspekt na mo`nosta za konverzija.

Конверзиона премија – е премијата што ја плаќаат купувачите на обврзницата поради очекувањето дека цената на акцијата во иднина ќе порасне и конверзијата ќе остане исплатлива.Кога ќе биде извршена конверзијата? Тогаш таа ќе стане исплатлива во моментот кога цената на акцијата на пазарот ќе ја надмине цената на конверзијата. Конвертабилната обврзница според тоа има два облика: 1. Првиот вредност како класична обврзница која ќе носи купонска камата и исплата на главницата 2. Конверзионата вредност која потекнува од можноста за нејзина замена за обична повисоката од овие две вредности.

MOTIVI ZA FINANSIRAWE SO KONVERTIBILNI HARTII OD VREDNOST Za firmata:  konvertibilnata hartija od vrednost pri izdavaweto se prodava po povisoka cena od tekovnata pazarna cena na obi~nata akcija na firmata,  brojot na emitiranite akcii }e bide pomal i vo po~etokot i podocna  mo`at da se izdadat obvrznici so poniska kamatna stapka  so konverzijata se namaluva tro{okot na dolgoro~nite obvrski  povolno e za novi i rizi~ni firmi Za kupuva~ot:  pomal rizik otkolku kaj akciite;  mo`nost za konverzija po povolna cena.  Stimulirawe na konverzijata

FINANSISKI DERIVATIVI Finansiskite derivati (financial derivates) - se finansiski instrumenti ~ija vrednost e izvedena od vrednosta nanekoj drug instrument.

Terminski dogovori (forwards) i fju~rsi (futures) - se dogovori so koi dve strani, kupuva~ i prodava~, se dogovaraat da izvr{at kupoproda`ba na nekoe dobro (hartija od vrednost) na odreden datum vo idnina, po odnapred dogovorena cena. Razlika: fju~rsite se standardizirani,unificirani dogovori,dodeka terminskite dogovori se predmet na slobodno kreirawe od strana na dogovorenite strani.

Opcijata - e instrument {to na imatelot mu obezbeduva mo`nost da kupi ili da prodade opredeleno sredstvo (hartija od vrednost na opredelena firma) po utvrdena cena na opredelen datum ili pred istekot na opredelen rok.Kaj opciite razlikuvame dve strani:

Kupuva~ na opcijata – koj so kupuvaweto na opcijata dobiva pravo na izbor,dali }e ja relizira ili }e ja ostavi da istekne nerealizirana.

Prodava~ na opcijata - koj za proda`bata na opcijata dobiva nadomestok,no и obvrska da odgovori na izborot za kupuva~ot,nezavisno dali toa mu odgovara ili ne vo momentot na realizacija. Од аспект на правото што го даваат опциите разликуваме: 1. Куповна опција – каде што купувачот на опцијата има право да купи одредена акција по однапред утврдена цена 2. Продажна опција – купувачот на опцијата има право да продаде одредена акција по однапред договорената цена.Според тоа правото на избор секогаш му припаѓа на купувачот на опцијата а продавачот на опцијата е другата договорна страна,на која само и преостанува да ја чека одлуката на купувачот. Kupovna opcija

Proda`na opcija

Kupuva~ na opcijata

Ima pravo da kupi 100 akcii po cena od 1.000 denari

Ima pravo da prodade 100 akcii po cena od 1.000 denari

Prodava~ na opcijata

Ima obvrska da mu prodade na kupuva~ot 100 akcii po 1.000 denari

Ima obvrska da kupi od prodava~ot 100 akcii po 1.000 denari

Од аспект на времето на реализација на опцијата,разликуваме: 1. Европска опција – која е таква опција која може да се реализира на точно утврден датум. 2. Американска опција – се заснова на утврден период во кој може да се реализира опцијата и таа може да се реализира на било кој ден во рамките на овој период. Elementi na opcijata: a. Vidot na sredstvoto na koe e zasnovana opcijata b. Datumot ili periodot na realizacija na opcijata c. Realizacionata cena

Опционата премија – е цената на опцијата т.е.износот што купувачот на опцијата е подговтвен да го плати за да го добие правото на избор односно да се заштити од ризикот од евентуално неповолно движење на цената.

Faktori od koi zavisi vrednosta na opcijata 1. Razlikata me|u tekovnata pazarna cena na akcijata i realizacionata cena, spored opcijata 2. Vremeto do dostasuvawe na opcijata – колку е подолг периодот до достасување, толку и вредноста на опцијата ќе биде поголема.Причината за ова е во фактот што подолгиот временски период остава поголема веројатност дека цените на акциите ќе се придвижат во посакуваниот правец за купувачот 3. Nivoto na kamatnite stapki 4. Varijabilitetot na cenata na akcijata i dr.

Примена на опциите Опциите се инструменти кои настануваат на финансискиот пазар.Во минатото тие се содавале спонтано преку контакти меѓу заинтересираните страни,додека денес оваа улога им припаѓа на берзите.Од аспект на претпријатието опциите служат како инструмент за заштита од ризикот.Слична улога имаат и останатите финансиски деривативи со таа разлика што опциите му даваат многу поголема флексибилност на нивниот корисник.Така додека кај терминските договори и фјучерсите учесниците ја фиксираат цената по која мора да се реализира трансакцијата на определен датум, кај опциите купувачот има можност да избира дали ќе ја реализира трансакцијата или не.Постојат и некои компании сами емитуваат опции.Една ткава ситуација мошне популарна во последниве децении како инструмент на корпоративното управување, претставува издавањето опции на менаџерите на компанијата како дел од нивниот надоместок.Имено некои компании им издаваат опции на врвните менаџери,со кои им овозможуваат да купат акции од компанијата по однапред утврдена цена,која во моментот на издавањето на опцијата е значително повисока од тековната пазарна цена на акциите. Идејата на ваквата постапка е во тоа да се мотивираат менаџерите да работат во полза на акционерите.

VARANT (WARRANT) Varantot - e hartija od vrednost koja na imatelot mu dava mo`nost da kupi opredelen broj obi~ni akcii po utvrdena cena vo tekot na opredelen period. При емисијата,варантите се продаваат така што нивната емисија претставува извор на средства за компанијата.Реализационата цена означена во варантот во моментот на емисијата е повисока од тековната пазарна цена на акцијата, поради што неговата реализација во монетото на емисијата е неисплатлива.Тоа е и целта, варантите да се реализираат подоцна бидејќи со нивната реализација фирмата емитува дополнителни акции.Понекогаш варантите не се продаваат туку им се доделуваат беплатно на кредиторите на фирмата или на купувачите на обврзници при емисијата на обврзници.

Целта на ова постапка е да се направат обврзниците на претпријатието поатрактивни,т.е.да се обезбеди нивната емисија со понизок трошок на капиталот.И варантите претставуваат еден вид финансиски деривативи со кои може да се тргува на пазарот на хартии од вредност.Како еден вид купонви опции и нивната цена ќе зависи и од речиси истите фактори од кои зависи и цената на куповните опции.До реализација на варантите ќе дојде доколку цената на акциите на компанијата ја надмине релизационата цена според варантот.При тоа компанијата повторно ќе оствари паричен прилив како и при емисијата на варантите. Вредноста на варантите при секундарното тргување се формира пред се како резултат на разликата помеѓу пазарната цена на акциите и нивната реализациона цена со варантот. Општиот модел за формирање на т.н.теоретска вредност на варантот гласи:

TVVPC RC n PC = tekovna pazarna cena na obi~nata akcija, RC = cena na akcijata utvrdena vo varantot , n = broj na obi~ni akcii {to mo`at da se kupat vrz osnova na varantot

PRAVO NA AKCIJA (RIGHT) Pravoto na akcija (stock right) - mu obezbeduva na imatelot na obi~na akcija privilegija da kupi dodaten broj akcii srazmeren na brojot na akciite {to gi ima. Motivi za izdavawe:  Zadr`uvawe na kontrolata vrz akcionerskoto dru{tvo od strana na postojnite akcioneri,  Poniski tro{oci za distribucija na akciite. Издавањето на правата се применува во ситуација кога компанијата односно нејзините акционери имаат интерес да ја задржат постојната сопственичка структура и по новата емисија на акции.За таа цел пред емисијата на акции на постојните акционери компанијата им дистрибуира (обично преку пошта) пријава на купување акции од новата емисија.

Sli~nosti i razliki VARANT

PRAVO

Definicija

Pravo da se kupat odreden broj akcii po utvrdena cena

Pravo da se kupat odreden broj akcii po utvrdena cena

Rok na va`ewe

Dolg ili neograni~en

Kus period, nekolku nedeli

Realizaciona cena na akcijata vo momentot na izdavawe

Povisoka od tekovnata pazarna cena na akcijata

Poniska od tekovnata pazarna cena na akcijata

Motiv za izdavawe

 Pribirawe pari~ni sredstva  Poatraktivni obvrznici

 

Zadr`uvawe na kontrolata Poevtina emisija na akcii

УПРАВУВАЊЕ СО ОБРТНИТЕ СРЕДСТВА И ОБРТЕН КАПИТАЛ Обртните средства се сметководствен поим за да се означи целокупната маса на средства во претпријатието кои се со кус рок на употреба т.е.брзо се трансформираат од еден облик во друг.Од друга страна терминот обртен капитал го употребуваме во финансиите за да ја означиме неопходноста на овие средства за работењето на компанијата.Таа вкипна маса на обртни средства која постојано е присутна во претпријатието ја нарекуваме обртен капитал или бруто обртен капитал.Во уште поширока смисла на зборот,управувањето со обртниот капитал опфаќа управување со обртните средства но и нивното финансирање т.е.управување со краткорочните извори на финансирање. Покрај овој постои уште еден термин со големо аналитичко значење нетообртниот капитал – кој претставува разлика меѓу обртните средства и краткорочните обврски на компанијата. Според севкупната активност во доменот на управувањето со обртниот капитал може да се систематизира во 3 подрачја: 1. Оптимализација на големината на обртните средства со кои фирмата ќе ја извршува својата дејност. 2. Оптимализација на структурата на обртните средства т.е.изнаоѓање на оптималниот сооднос помеѓу нив. 3. Оптимализација на структурата на изворите на финансирање на обртните средства, т.е.примена на соодветна стратегија на нивно финансирање.

Обртните средства во претпријатието се наоѓаат во три основни облици: готови пари, побарувања и залихи.

УПРАВУВАЊЕ СО ГОТОВИНАТА И КРАТКОРОЧНИТЕ ХАРТИИ ОД ВРЕДНОСТ Готовите пари – ги опфаќаат парите во касата на претпријатието и парите на жиро сметка а во поширока смисла и кракторочните хартии од вредност во кои претпријатието вложува дел од расположливата готовина.Тоа е најликвидниот облик на средствата кои се наоѓаат во претпријатието.Тие се јавуваат на почетокот но и на крајот на оперативниот циклус.

Оперативниот циклус – претставува целина на сите активности што водат од вложувањето пари во набавка на суровини,преку нивната трансформација во готови производи,се до продажбата и наплатата на побарувањата,при што средствата повторно добиваат паричен облик.Заработувањето готови пари на некој начин е и целта на работењето. Генерално оптимализација на работењето со готовите пари опфаќа: 1. Ефикасна наплата на побарувањата 2. Ефикасна отплата на обврските 3. Инвестирање на вишокот на готовина

Колку изнесува оптималното ниво на готови пари во претпријатието 1. Трансакционен мотив – претпријатието секојдневно има потреба од пари за извршување бројни исплати-трансакции.Дел од трансакциите можат да се завршат со компензации,цесии,но сепак останува еден дел од плаќањата кои ќе мораат да бидат извршени со исплата во готово.Исплати на обврските кон добавувалите,исплати на плати,плаќања на обврските кон државата,сметки за електрична енергија,вода се само дел од ситуациите во кои на претпријатието му се потребни готови пари. 2. Шпекулативен мотив – можноста за остварување одредени дополнителни заработки во случај на појава на поволни пазарни околности понекогаш се јавува како причина за одржување дополнително салдо на готови пари,покрај делот што се смета како неопходен за извршување на редовните трансакции.Пр.летото во 2007 година како резултат на високите температури дојде до зголемена побарувачка и недостиг на клима-уреди на пазарот во Македонија.Тоа е поволна можност која некоја фирма од оваа дејност може да ја искористи.За таа цел секако неопходни се и дополнителни парични средства за нови набавки.

3. Мотив на претпазливост – покрај најдоброто планирање секогаш може да се случи нешто неочекувано што би довело до недостиг од готови пари и би ја нарушило ликвидноста на компанијата. Тоа може сериозно да се одрази врз нејзиното работење односите со партнерите, угледот во деловната заедница.За да се избегнат ваквите ситуации,компаниите одржуваат дополнително готовинско салдо како еден вид маргина за претпазливост. Ваквото салдо се нарекува салдо на претпазливост и обично претставува само еден дополнителен износ над нивото на парите потребни за трансакциони цели.

4. Потреба од компензација – покрај овие мотиви компаниите често се принудени да одржуваат еден паричен износ на сметка кај банките од кои зеле долгорочни кредити. Имено банките како еден вид надомест за користените кредити од компаниите бараат одреден паричен износ одреден како процент од одобрениот кредит, компанијата да чува на сметка кај истата банка.Така доколку кредитот е во износ од 100 000 денари а банката бара одржување на компензационо салдо од 10% компанијата ефективно добива 90 000 денари за своите потреби,а 10 000 денари мора постојано да ги чува кај банката.

Вложувања во краткорочни хартии од вредност Составен дел на системот на ефикасно управување со готовината во претпријатието претставува инвестирањето на привремените готовински вишоци во краткорочни хартии од вредност. Станува збор за кракторочни вложувања со траење од неколку дена до неколку месеци во периоди во кои компанијата располага со повиоски износи на готовина од своето таргетирано готовинско салдо. Најчесто компаниите вршат краткорочно инвестирање на слободните парични средства во следниве ситуации:

1. Кога хартиите од вредност се јавуваат како супститут на готовите пари – оваа ситуација се јавува кога компанијата води т.н.конзервативна политика на финансирање и располага со привремени готовински вишоци кои ги инвестира со цел да оствари одреден принос.

2. Кога се врши привремено инвестирање на приливите прибрани со емисија на долгорочни хартии од вредност – емисијата на долгорочни хартии од вредност се врши со цел да се приберат средства за некои поголеми инвестиции.Со оглед на тоа што емисијата се врши во одреден кус временски период а инвестирањето е процес што може да трае подолго време пожелно е прибраните средства привремено да се вложат во ликвидни хартии од вредност.

3. За привремено пласирање на средствата наменети за некои големи плаќања – во одредени ситуации компаниите имаат потреба да акумулираат поголеми готовински износи кои ќе бидат подоцна употребени за големи исплати.Една таква исплата претставува исплатата на главницата на обврзниците која достасува во одредена година.Обезбедувањето на еден ваков износ не може да се изврши на краток рок, поради што компаниите мораат да ги акумулираат овие средства во текот на неколку години. Финансискиот менаџер мора да располага со потребните знаења за да може да врши правилен избор на краткорочните хартии од вредност.Притоа тој се раководи од неколку критериуми што треба да ги исплнуваат хартиите кои ќе влезат во портфолиото на фирмата:

1. Ликвидноста или маркетабилноста – ликвидноста кај хартиите од вредност се однесува на постоењето редовен пазар со односната хартија т.е.на можноста таа да се купи или продаде во секое време.Оваа е особено значајно кај употребата на хартиите од вредност како привремена инвестиција на готовинските вишоци од причина што во секој момент може да се јави потреба од готови пари за што ќе биде потребно да се продадат хартиите кои се претходно купени.

2. Профитабилноста – се однесува на приносот што го носи хартијата од вредност. Приносот најчесто се јавува во облик на камата или евентуално капитална добивка од порастот на пазарната цена на хартијата од вредност,што е поредок случај кај краткорочните хартии од вредност. 3. Ризичноста – е иманентна карактеристика на вложувањата во хариите од вредност и опфаќа повеќе аспекти кои се однесуваат на различните видови опасност кои ги носат овие вкожувања.Меѓу нив би ги споменале опасноста од инфлација и валутниот ризик кои се однесуваат на можноста да се намали куповната сила на парите на домашниот пазар и во меѓународни рамки.Доколку хартијата од вредност е подложна на инфлација,при продажбата на хартијата од вредност дури и кога таа е со иста цена како при купувањето,добиениот износ има помала куповна моќ од вложените средства во неа.Како заштита од овој вид ризик се јавува вложувањето во хартии од вредност чијашто вредност е изразена во некоја стабилна валута.Друг вид ризик е каматниот ризик кој се однесува на опасноста од пораст на каматните стапки,што води кон пад на вредноста на хартиите од вредност. Како заштита од ваквиот ризик се јавува вложувањето во хартии од вредност со флуктуирачки каматни стапки.

Видови краткорочни хартии од вредност Тргувањето со краткорочните хартии од вредност е предмет на работа на пазарот на пари. Овој пазар ги опфаќа сите трансакции преку кои се врши позајмување и вложување на парични средства на краток рок обично не подолг од една година.Овој пазар најчесто е неинституционализиран (не се одвива на едно место) и опфаќа бројни субјекти-учесници како и различни видови хартии од вредност и други договори.

Комерцијални записи – се краткорочни хартии од вредност што ги издаваат претпријатијата кои имаат потреба од парични средства на краток рок. Тоа се еден вид краткорочни обврзници што на купувачот му носат одреден принос-камата. Најчесто ги издаваат реномирани и сигурни претпријатија.

Благајнички записи – се должнички хартии од вредност што ги издаваат деловните банки со цел да приберат парични средства на краток рок.Како нивни купувачи можат да се јават поединци,претпријатија и други банки,а откако еднаш се емитувани со нив може да се тргува и на секундарниот пазар. Благајничките записи имаат рок на достасување од неколку дена до 12 месец. Покрај нив како краткорочни хартии се среќаваат и благајничките записи на централната банка.Како купувачи на овие записи се јавуваат исклучиво деловните банки.Целта на нивната емисија е контрола на паричната маса во насока на одржување на монетарната стабилност на земјата.Со менување на нивните каматни стапки,централната банка врши рестрикција или експанзија на паричната маса.

Депозитни сертификати – е потврда за вложена сума пари во банка издадена од страна на банката.Депозитните сертификати се издаваат на високи парични износи ( во САД за исноси поголеми од 100 000 долари). Сертификатот гласи на одреден рок меѓу 30 дена и 12 месеци и на неговиот сопственик му носи камата.Најчесто гласат на доносител. На секундарниот пазар сертификатот се продава по дисконтирана вредност поради предвремената исплата на вложениот износ.

Државни и општински краткорочни хартии од вредност – тука најчесто се работи за државни записи што ги издава министерството за финансии како средство за решавање на краткорочните недостатоци на средства во буџетот.Слични хартии од вредност можат да издаваат и општинските власти.Овие записи кои обично имаат достасувања од 1,3,6 или 12 месеци носат камата и се одликуваат со може висока сигурност,поради што се и ликвиден инструмент на пазарот на пари.Државните записи обично с епродаваат по дисконтирана вредност.

Банкарски акцепти – претставуваат меница трасирана на некоја банка и акцептирана од неа.Меницата во основа не е хартија од вредност,туку инструмент за обезбедување на плаќањата.Таа се користи за регулирање на должничко-доверителските односи кои се резултат на некоја купопродажна трансакција.Наместо плаќање во готово некогаш должникот (трасант) му издава меница на доверителот (ремитент) која е трасирана на некоја банка (трасат,меничен должник) со што и издава наредба на банката да изврши исплата на меничната сума.Доколку меницата е акцептирата (прифатена) од страна на банката – трасат,тоа ја зајакнува нејзината сигурност како платежно средство.Доколку меницата е наплатива по определно време во периодот до наплатата таа може да биде есконтирана (предвреме-наплатена) кај некоја банка или да биде продадена на секундарниот пазар.

УПРАВУВАЊЕ СО ПОБАРУВАЊАТА Побарувањата – претставуваат преоден облик на обртните средства при нивната трансформација од готови производи во пари.Постоењето на побарувањата во билансите на компанијата е знак дека дел од продадените производи се уште не се наплатени т.е.дека компанијата привремено ги кредитира своите купувачи.Во нормалниот одобрениот период за плаќање на ваквите побарувања не се наплатува камата така што излегува дека компанијата врши бескаматно кредитирање. Постојат неколку причини поради кои компаниите не ги елиминираат целосно побарувањата.

1. Како што компанијата пордава свои производи со дреден дозволен период на одложено плаќање таа исто така врши набавка на суровини на истиот начин бидејќи тоа е и дел од деловната практика. Според тоа при своите набавки компанијата користи кредит исто така како што и им одобрува кредит на своите клиенти. 2. Купувачите очекуваат да им се одобри одреден период во кој треба да платат за набавените стоки особено доколку и конкуренцијата го прави тоа така што за да го задржи своето пазарно учество и компанијата мора да понуди слични услови за плаќање. 3. Покрај побарувањата од купувачите во поширока смисла побарувањата ги опфаќаат и побарувањата што произлегуваат од дадени аванси на добавувачите и кои се во правец на зајакнување на нашите релации со нив,потоа побарувањата од дадени аванси на вработените побарувањата по основ на краткорочни вложувања кои носат соодветен принос.

Кредитна политика (политика на кредитирање) Претставува збир на правила,принципи и критериуми од кои се води компанијата при одобрувањето кредити на своите клиенти.Треба да се има предивд дека во формулирањето и спроведувањето на кредитната политика се јавува голема интеракција помеѓу неколку служби и сектори во претпријатието: финансиите, продажбата, сметководството, производството.

Либералност/рестриктивност на кредитната политика – оваа карактеристика на кредитната политика во најголема мера зависи од пазарната позиција на компанијата и тековните услови во стопанството.Доколку компанијата е во повластена позиција без поголема конкуренција таа може да си дозволи и поригиден однос кон клиентите т.е.својата продажна политика да ја стави во функција на политиката на наплата, избегнувајќи големи пролонгирања на роковите за плаќање.Во спротивна ситуација таа ќе мора да се бори за секој купувач на пазарот.Оваа карактеристика на кредитната политика се регулира преку пропишување критериуми со кои се определува на кои купувачит ќе им се одобруваат прологнирани рокови за плаќање,колкави можат да бидат роковите за плаќање,колкав износ може да му се одобри како кредит на поединечен клиент.

Кредитна анализа – е повеќе вообичаена за банките како институции кои се занимаваат со одобрување кредити како своја редовна дејност.Целта на кредитната анализа е заштитата од ризикот од можно неплаќање или доцнење со плаќањето на кој се изложува продавачот на стоката.За таа намена претпријатијата формулираат сопствена процедура која опфаќа: 1. 2. 3. 4.

Изворите на ифнормации што се користат при анализата Елементи кои се оценуваат при анализата (најчесто тоа се т.н. 5К) Начин на бодување на елементите Критериуми за прифаќање односно одбивање

Откако еднаш е воспоставена процедурата надлежниот сектор во претпријатието (обично продажната служба) како дел од својата редовна работа врши проверка и анализа на сите потенцијали клиенти за кредитирање и дава конкретни препораки за нивно кредитирање. Длабочината и значењето ба јредутбата анализа ќе зависат од дејноста на претпријатието, така што претпријатијата што произведуваат скапи производи (машини, возила, градежни објекти) многу повеќе внимание ќе посветат на ова прашање бидејќи потенцијалните загуби во случај на неплаќање се големи.

Кредитни услови – ги дефинираат: 1. Должината на дозволениот период на плаќање на обврските без камата 2. Стапката на попус за предвремено плаќање 3. Должината на периодот во кој се одобрува попуст за предвремено плаќање Во американската практика е развиена терминологиј во која наведените услови се прикажуваат со скратена формулација.Еден пример за ваков израз е следниов “ 3/10 нето 30 ’’ овој израз се чита “ Дозволен период за плаќање е 30 дена но ако се плати во рок од 10 дена следува попуст од 3% од фактурираниот износ.’’ Доколку пак продавачот одобрува кредитирање со подолги периоди на отплата кредитните услови ќе вклучат и:  Должина на периодот на кредитирање  Висина на каматната стапка  Евентуално потребен залог или друг вид гаранција Кај комерцијалното кредитирање помеѓу претпријатија обично не се бара материјален залог но е можно воведување на банкарка гаранција како услов за кредитирање.

Мониторинг и контрола на наплатата на побарувањата – откако производите се испорачани независно дали со продажба на кредит или без тоа следува периодот во кој се јавуваат побарувањата како облик на обртните средства се до фактичкото извршување на плаќањето. Во овој период финансискиот менаџер во соработка со продажната служба ја следи состојбата на побарувањата,почитувањето на роковите за плаќање и презема мерки за навремена наплата.Еден од основните предуслови за добро менаџирање со побарувањата претставува нивната прецизна евиденција.Покрај следењето на состојбата, управувањето со побарувањата вклучува и контактирање со должниците,следење на нивното работење,потсетување за роковите за плаќање.

Политика на наплата – конечно доколку дојде до пречекорување на роковите за плаќање неопходно е да се преземат чекори за надминување на таквиот проблем.И на ова поле потребно е да постојат усвоени процедури со кои се дефинираат активностите што компанијата ги презема во такви ситуации.Скратувањето на роковите за наплата, намалувањето на обемот на средства врзани во побарувања,намалувањето на ризикот од ненаплативост и од загуба на куповната моќ на парите се користа и мотивот за овие напори.Сепак истовремено треба да се смета и на можната загуба на дел од клиентите и нивно свртување кон нашите конкуренти,особено доколку конкуренцијата во гранката е силна.

Како и да е процедурите на политиката на наплата опфаќаат чекори како што се : 1. Писмено обраќање до купувачите што доцнат со плаќањата со писмо за потсетување на обврската 2. Второ писмено обраќање со поостар тон – опомена 3. Телефонско јавување 4. Користење агенција за наплата на побарувањата 5. Победување судска постапка.

Агенциите за наплата на побарувањата – претставуваат легитимни агенти кои во денешниот деловен свет вршат посредничка улога меѓу продавачите и купувачите, специјализирани се во техниките на наплата и им заштедуваат време и ресурси на компаниите што имаат проблеми со наплатата. Компаниите пак се подговтени да платат одреден надомест со што можат даим посветат повеќе време на своите редовни активности.

УПРАВУВАЊЕ СО ЗАЛИХИТЕ Залихите покрај готовината и побарувањата го претставуваат третиот, најмалку ликвиден дел од обртните средства, кога ги опфаќа; залихите на суровини и материјали, залихите на недовршено производство и залихите на готови производи.За разлика од управувањето со парите и побарувањата управувањето со залихите примарно е во надлежност на други служби а не на финансиската.додека за менаџерите на набавката и продажбата големите залихи значат намалување на ризикот во работењето,за финансискиот менаџер тие значат повиоски трошоци.Оптимализацијата на залихите оттука значи нивно одржување на онаа големина која ќе овозможи релативна сигурност во работењето,со минимизирање на трошоците што произлегуваат од нив.

Залихи на суровини и материјали Залхите на суровини – се јавуваат во оние ситуации кога од моментот на приемот на суровините во претпријатието,до нивното влегување во процесот на обработка поминува извесно време.Тоа е сосема вообичаено со оглед на тоа што целосното елиминирање на залихите значи нивна набавка во многу прецизни но мали количества што пак ги зголемува трошоците на транспортот,а предизвикува и други несакани последици.Како фактори кои влијаат врз одржување одредено ниво на залихи на материјали ќе ги наведеме: 1. Потребата од одржување континуитет во производството – недостигот од суровини до кој може да дојде доколку не се располага со одредено ниво на залихи на материјали може да предизвика застој во работењето а со тоа и губење на дел од пазарот што може да остави трајни последици врз идното работење на компанијата.

2. Трошоците на поединечните набавки – секоја одделна набавка предизвикува одредени трошоци.Покрај цената на материјалите, тука спаѓаат и трошоците за транспорт, осигурување,товарењеистовар.Износот на овие трошоци по единица набавени материјали се намалува доколку набавките се вршат во поголеми количества. Поради тоа честите набавки во мали количини со цел одржување ниско ниво на залихи,можат да создадат дополнителни трошоци. 3. Карактерот на суровините – некои суровини се одликуваат со поголема а други со помала трајност.Расипливите суровини нормално не можат да се чуват на залиха подолго време 4. Типот на производстото- залихите на суровини се поголеми кај масовното и сериското производство а мали кај поединечното. 5. Состојбата на пазарот на суровини – доколку не постојат проблеми во обезбедувањето на потребните суровини,компанијата може да си дозволи пголем комодитет, односно одржување пониско ниво на залихи.Во спротивен случај кога суровините се дефицитарни залихите на материјали се зголемуваат со цел да се минимизира ризикот од прекин на производство.

Управување со останатите видови залихи Залихите на производство во тек – се во најголема мера условени од карактерот на производството, специфичностите на производствениот процес, расположливиот капацитет. Иако овие фактори се надвор од доменот на работа на финансискиот менаџер сепак поради опасноста производствениот процес да врзе средства во големи износи тој е заинтересиран за одржување на некој “нормален’’ обем на производството во тек.Тоа може да се постигне преку намалување на големината на производствените серии.

Залихите на готови производи – се појавуваат доколку готовите производи не се продаваат веднаш по излегувањето од процесот на производство.За поголемиот дел е и вообичаено да помина извесно време до нивната продажба.Овој вид залихи не се јавуваат кај производството по порачка како и кај производството на расипливи производи за дневна употреба (свежо млеко).

КРАТКОРОЧНО ФИНАНСИРАЊЕ Стратегии на финансирање Генерално се издвојуваат две стратегии во поглед на финансирањето на компаниите:

Конзервативна стратегија – според ова стратегија компанијата сите свои потреби од финансирање ги задоволува со користење долгорочни извори.Тоа се однесува како на постојаните така и на перманентните и повремените обртни средства.Компанијата што применува конзервативна стратегија користи краткорочни извори само во исклучителни ситуации кога се јавуваат повремени непредвидени потреби до дополнителни обртни средства.

Агресивната стратегија – примената на ова стратегија подразбира користење долгорочни извори само при финансирањето на постојаните и перманентните обртни средства.За финансирање на привремените обртни средства како и за сите дополнителни потреби се користат краткорочни извори. Користењето на краткорочните извори е поевтино бидејќи каматните стапки на краткорочните кредити обично се пониски од оние на долгорочните.Од друга страна потпирањето на краткорочните кредити е поризично бидејќи тоа подразбира кредити да се бараат кога за тоа ќе се укаже потреба.Тоа пак може коинцидира со периоди на зголемена побарувачка на пари на краток рок,што може да доведе до недостиг на средства за кредитирање кај банките а и до пораст на каматните стапки. Конзервативната стратегија се одликува со повисоки трошоци бидејќи користи исклучиво долгорочни извори на финансирање и истите ги користи постојано и постојано плаќа камата на тие средства.Истовремено таа обезбедува многу поголема стабилност затоа што компанијата располага со доволно обртни средства во секое време и нема потреба да се бараат краткорочни кредити.Агресивната стратегија се одликува со поголема ризичност бидејќи во моментите на зголемена потреба од обртни средства се настојува истите да се обезбедат преку краткорочни кредити.Затоа пак оваа стратегија е поевтина со оглед на тоа што камата се плаќа само додека средствата се користат.

КРАТКОРОЧНИ ИЗВОРИ НА ФИНАНСИРАЊЕ Спонтаните извори – настануваат во текот на редовното работење на компаниите и претставуваат дел од структурата на капиталот на речиси секоја компанија.Нивна општа карактеристика е тоа што за нивното настанување не е потребно договарање,туку тие се резултат на меѓусебните деловни односи или се засновани на законски и други одредби и решенија.Во оваа група спаѓаат растечките обврски и трговскиот кредит (обврски кон добавувачите). Други карактеристики на спонтаните извори се и тоа што тие не предизвикуваат трошоци на финансирањето (доколку се почитуваат роковите на плаќање) како и фактот дека за нив не е потребно осигурување во форма на залог или некој друг вид гаранции.

Растечките обврски – преставуваат средства кои компанијата ги должи на различни субјекти во текот на одреден временски период,при што тие се кумулираат како обврски извесно време,за на крајот на периодот,со нивната исплата,да дојде и до исчезнување на таквите обврски.Во следниот период овие обврски повторно се појавуваат и го бележат истиот тренд.Велиме дека се работи за извори на средства од причина што додека ги должи средствата,компанијата на некој начин користи туѓ капитал.Како примери за вакви извори ќе ги наведеме обврските за плати обврските за електрична енергија,вода и обврските за даноци и др.

ИЗВОРИ ШТО НАСТАНУВААТ СО ПОСЕБНА СПОГОДБА Во оваа група извори на краткорочно финансирање спаѓаат сите оние краткорочни извори на средства чиешто користење е поврзано со преговарање и склучување посебен договор помеѓу корисникот на средствата и доверителот.За таа цел најпрво ќе направиме разлика помеѓу неосигурените и осигурените извори.

Неосигурените краткорочни извори - се такви извори за кои доверителот се бара посебно осигурување со средствата на должникот.Се работи за позајмување на средства на краток рок засновано на довербата и добрите деловни односи меѓу должникот и доверителот.Тоа позајмување може да добие форма на класично банкарско кредитирање или на финансирање преку емисија на хартии од вредност. Во групата на банкарските кредити спаѓаат:  Кредитот со еднократна отплата  Кредитната линија  Револвинг кредитниот аранжман Хартија од вредност која компаниите ја емитуваат со цел да приберат ликвидни средства на краток рок се комерцијалниот запис.

Кредит со еднократна отплата Краткорочните кредити најчесто се земаат со цел да покријат привремен недостиг на обртни средства,најчесто со сезонски карактер или кога парите се потребни за реализација на некоја конкретна трансакција.Откако ќе помине периодот на поголема потреба од готови пари,следува периодот на наплата на побарувањата кои се создале во сезоната на голема побарувачка.Поради тоа велиме дека овие кредити имаат карактеристика на самоликвидирање.Краткорочни кредити се користат и кај реализацијата на капитални инвестиции.Овие кредити ги нарекуваме кредити со еднократна отплата бидејќи за разлика од долгорочните кредити,кај нив не постојат ануитети и отплатата се врши одеднаш кога ќе се соберат потребните средства.При одобрувањето корисникот обично потпишува меница со која се определува износот што треба да се плати при враќањето на кредитот како и датумот на отплата.

Кредитна линија – е аранжман договор помеѓу банката и претпријатието со кој банката одобрува одреден паричен износ кој претпријатието ќе може да го повлече во вид на кредит,секогаш кога за тоа ќе има потреба.Според тоа без посебно договарање и еваулација на кредитни барања,претпријатието има можност во текот на периодот на важење на кредитната линија,најмногу една година по потреба да користи средства од кредитот.При тоа претпријатието врши повлекување и враќање на одобрените средства во различни износи кои единствено не смеат да го надминат максималниот износ од договорот.Единствено ограничување при тоа е ликвидносната состојба на банката.Имено кај кредитната линија банката се обврзува да му префрли средства на претпријатието само доколку и таа располага со доволно ликвидни средства.Доколку банката има недостиг од расположливи готови пари,таа не е обврзана да го одобри износот што претпријатието го бара во моментот.Износот на одобрениот кредит во вид на кредитна линија зависи од потребата на корисниког и довербата што банката ја има во него.Добар водич при утврдувањето на годишната потреба за корисникот претставува буџетот на готовината. Кредитната линија е резултат на претходни добро релации помеѓу претпријатието и банката така што врз основа на стекнатата доверба многу се олеснува користењето на средства за претпријатието. За кредитната линија е карактеристично т.н.’’ годишно прочистување на сметката’’. Имено претпријатието што користи кредитна линија е обврзано да ги ликвидира своите обврски кон банката и да ја одржи состојбата на својот долг кон неа на состојба ’’нула’’ извесно време на пример: 15 дена во континуитет најмалку еднаш во годината.Со тоа банката се осигурува дека средствата што се одобрени како краткорочни нема да бидат злоупотребени и користени за долгорочни потреби.

Револвинг кредитниот аранжман – е многу сличен на кредитната линија со една клучна разлика:тој претставува формален обрзувачки аранжман за банката со кој таа ветува и се обврзува дека на корисникот ќе му исплати средства во рамките на договорениот износ независно од нејзината моментална состојба во поглед на ликвидноста.Друга разлика меѓу овој аранжман и кредитната линија е тоа што револвинг аранжманот често се склучува и како среднорочен договор .т.е.тој надминува период од една година.Револвинг аранжманот е поскап од кредитната линија од причина што кај него се плаќа одреден надомест и за неискористениот дел од средствата.

Комерцијалните записи – се краткорочни должнички хартии од вредност што ги издаваат компаниите кога имаат потреба од парични средства на краток рок,обврзувајќи се дека по истекот на рокот на достасување на купувачите на записите ќе им ги вратат вложените средства заедно со камата.Комерцијалните записи обично се емитуваат со рок на достасување од 270 дена (9 месеци).Како емитенти на комерцијалните записи се јавуваат најчесто големи компании,компании со пазарен углед.Овие компании обично самите ја вршат емисијата без посредници избегнувајќи ги така провизиите што би им ги платиле на посредниците.Покрај нив комерцијалните записи издаваат и банки и други финансиски институции.Комерцијалните записи ретко се тргуваат на секундарниот пазар,но нивниот купувач може да побара од емитентот да извшри предвремен откуп на записто со дисконт. При првата продажба комерцијалните записи се продаваат по дисконтирана вредност а на денот на достасување издавачот на имателите на записите им ја исплаќа номиналната вредност.Разликата меѓу дисконтираната и номиналната вредност ја претставува каматата на комерцијалниот запис.Големите компании ги користат комерцијалните записи како средство за континуирано финансирање.Комерцијалните записи за реномираните компании се и поевтин извор на финансирање во однос на банкарското кредитирање. Поради својот висок кредитен рејтинг овие компании успеваат на пазарот на пари,преку комерцијалните записи да се задолжат и по пниска стапка од примарната стапка што ја одобруваат банките.

Осигурените краткорочни извори на финансирање - се карактерисзираат со тоа што позајмениот износ се обезбедува со заложување одреден вид имот на должникот со што доверителот се осигурува дека во случај на ненаплатливост на своето побарување ќе може од заложениот имот да ја изврши наплатата. Кај долгорочното кредитирање се заложува недвижен имот бидејќи тој со својата трајност може да обезбеди заштита за доверителите.Кај краткорочното кредитирање обично се заложуваат краткорочни,обртни средства.За да послужат како корисна заштита,обртнтие средства.За да послужат како корисна заштита,обртните средства што ќе се користат како залог за кредитирањето мораат да исполнуваат неколку својства:

1. Пазарност т.е.можност да се продадат без потценување на нивната вредност 2. Релативно стабилна пазарна вредност што може да се процени 3. Соодветна трајност (нерасипливост)

Кредитирање врз основа на заложување побарувања Користењето на сметките на побарувањата од купувачите како залог кај краткорочното кредитирање можеби изгледа помалку чудно со оглед на тоа што се работи за нематеријални средства.Сепак треба да се има предвид дека се работи за ставки од активата на билансот на состојба и тоа за средства кои само привремено се наоѓаат во непаричен облик,пред конечно да биде извршена наплатата по основ на извршените продажби.Сметките на побарувањата се можне погодни за заложување при краткорочното кредитирање поради нивната релативно голема ликвидност.Велиме ’’голема ликвидност’’ од причина што се работи за средства со кои располага претпријатието и кои се на само еден чекор од нивното претворање во готови пари.Заложувањето на побарувањата може да се врши:

1. На нотифицирана основа –каде што должниците по побарувањата (купувачите) се информирани за извршеното заложување и тие своите плаќања ги вршат директно на доверителот (банката) а тој пак задржува дел од тој износ (еднаков на процентот во кој е одобрен кредитот од вкупните побарувања). а остатокот го префрла на должникот по кредитот. 2. На ненотифицирана основа – должниците по побарувањата не се информирани за извршеното заложување и своите плаќања ги вршат на должникот по кредитот кој соодветен дел му префрла на доверителот.

Кредитирање со заложување залихи Доколку залихите на суровини и готови производи се состојат од средства што се одликуваат со трајност,пазарност и стабилна вредност,тие можат да послужат како мошне погодно средство за осигурување на краткорочните кредити.Разликуваме неколку варијанти на кредитите што се осигуруваат со заложување на залихи:

1. Кредит осигурен со флуктуирачки залихи – овој ви кредити се осигуруваат со вкупните залихи на должникот кои пак се состојат од производи со помала поединечна вредност. 2. Хипотека врз движен имот – овој вид залог се применува кај производи што можат да се идентификуваат со сериски број или на друг начин на пример,со машини. Производите што се во залихата на должникот се заложуваат се евидентираат нивните сериски броеви и должникот не смее да ги отуѓува без дозвола од доверителот.

3. Кредит врз основа на потврда за заложен имот – се врши заложување на имот со поголема вредност што може конкретно да се идентификува.

4. Кредит врз основа на потрврда за заложен предмет во складиште - кај овој вид кредити предметот што се заложува се складира во јавно складиште или во сопственото складиште на должникот но под контрола на ко на компнаија што се занимава со складиштарски работи. Кај заложувањето во јавно складиште доверителот добива потврда од складиштетот а складиштарот презема обврска да не дозволи изнесување на предметот од складиштето без дозвола на доверителот. Задолжување во сопственото складипште се врши кога тоа е попогодно или поевтино на пример;кога предметот што се заложува често му е потребен на должникот за неговата работа.

Факторингот Претставува цесија на побарувањата што ги поседува компанијата односно нивно пренесување на специјализирана организација – фактор,која се занимава со наплата на побарувањата а на компанијата што и ги предала побарувањата и го исплатува побаруваниот износ намален за соодветен надомест. Пренесувањето на побарувањата може да биде само за посредување при нивната наплата,при што факторот не го презема врз себе ризикот од можната ненаплативост. Сепак најчесто пренесувањето на побарувањата се врши без можност за нивно враќање т.е.факторот го презема врз себе ризикот за нивна наплата.Во таква ситуација,трошокот за компанијата што користи факторинг се состои од провизијата за посредувањето при наплатата.Како дополнителна можност факторот може да изврши и предвремена исплата на побарувањата односно на компанијата-побарувач да и го исплати побаруваниот износ предвреме,секако со соодветен дисконт.Во оваа ситуација трошокот покрај посредничката провизија ќе го опфати и дисконтот за предвремена наплата.Конечно постои и трета варијанта при која компанијата што ги пренесува побарувањата не ги презема веднаш парите што факторот успеал да ги наплати така што за периодот во кој тие средства остануваат на сметката на факторот компанијата има право на камата.Користа од факторингот се состои од неколку елементи: заштеда на време и ресурси кои би биле ангажирани при наплатата на побарувањата предвремен прилив на ликвидни средства,избегнување на долгите процедури потребни кај банкарското кредитирање.

CENA (TRO[OK) NA KAPITALOT Цената или трошокот на капиталот е стапката на принос што реба да ја оствари претпријатието за да ја одржи и зголеми својата вредност. PONDERIRAN PROSE^EN TRO[OK NA VKUPNIOT KAPITAL (WACC)

WACC = wd Cd + wep Cep + weo Ceo wd, wep, weo -се пондерите т.е.учествата на одделните извори на капиталот, Cd, Cep, Ceo – се цените на одделните извори. Primer: Kolku iznesuva prose~niot ponderiran tro{ok na kapitalot, dokolku akcionerskiot kapital od obi~ni akcii u~estvuva so 50%, prioritetnite akcii so 10%, a dolgot so 40% vo finansiraweto na kompanijata. Cena

U~estvo

Proizvod

Dolg

8,13

0,4

3,252

Prioritetni akcii

12,75

0,1

1,275

Obi~ni akcii

13,53

0,5

6,765

1

11,292

VKUPNO

Primena na cenata na kapitalot  E neophodno za utvrduvawe na optimalnata finansiska struktura  Ocenka na efikasnosta na investiciskite proekti - kade {to prose~nata cena na kapitalot ja koristime kako diskontna stapka  Vrednuvawe na kompaniite

СТРУКТУРА НА КАПИТАЛОТ Преломната точка или прагот на рентабилноста (break-even point) претставува ниво на производство (или ниво на продажна цена) при кое вкупните приходи се изедначуваат со вкупните трошоци така што претпријатието не остварува ниту добивка ниту загуба. Доколку производството и продажбата се над ова ниво, претпријатието ќе оствари позитивен финансиски резултат (добивка) во спротивно ќе работи со загуба.

Маржа за покривање – претставува разлика помеѓу приходите и варијабилните трошоци.

Оперативен ливериџ Се подразбира ефектот на зголемување на оперативната добивка за повисок процент од оној за кој се зголемени приходите од продажбата. Степен на оперативен ливериџ =

Процентуална промена на оперативната добивка Процентуална промена на приходите од продажба

Од каде произлегува овој ефект на мултипликација на влијанието на промената на приходите врз промената на оперативната добивка? Одговорот го наоѓаме во постоењето на фиксните трошоци.Имено,при зголемување на продажбата доаѓа до пораст на приходите и вкупните варијабилни трошоци додека фиксните трошоци остануваат непроменети.Со зголемување на количеството произведени производи доаѓа до намачување на фиксните трошоци по единица производ,така што секој производ е оптоварен со пониски фиксни (и вкупни) трошоци односно носи повисока добивка отколку при производството на пониските нивоа. Заклучоците за оперативниот ливериџ се:

1. Оперативниот ливериџ е различен при различни нивоа на производство 2. Со оддалечување од преломната точка,оперативниот ливериџ се намалува Посебно е знааен вториот заклучок.Од него произлегува дека доколку претпријатието работи на ниво на производство кое е далеку повисоко од нивото на преломната точка, оперативниот ливериџ ќе биде прилично низок.Доколку делуваат на пониско ниво со висок оперативен ливериџ тие се во опасност при мал пад на продажбата да почнат да работат со загуба. Оперативниот ливериџ е една од компонентите на деловниот (оперативен) ризик.Бидејќи знаеме дека оперативниот ливериџ е резултат на постоењето на фиксните трошоци неговото намалување може да се оствари со намалување на фиксните трошоци.Сепак еден од најзначајните фиксни трошоци е амортизацијата на

постојаните стредства.Токму амортизацијата е релативно тешко да се намали бидејќи таа зависи од масата на ангажиран фиксен капитал.

Финансискиoт ливериџ – ни го покажува степенот на влијание на промената на оперативната добивка врз добивката пред оданочување (и врз добивката по оданочување). Расходите за финансирање – овие трошоци зависат од склучените договори за задолжување и имаат фиксен карактер со оглед на тоа што тие не се во релација со степенот на користење на капацитетот.Расходите за финансирање поради нивниот фиксен карактер се причина за појавата на финансискиот ливериџ. Приходи од продажба -Варијабилни трошоци

Оперативен ливериџ Оперативен ливериџ

Маржа за покривање -Фиксни трошоци Оперативна добивка -Расходи на финансирање

Финансиски Финансискиливериџ ливериџ

Добивка пред оданочување

Степен на финансиски ливериџ =

Процентуална промена на добивката пред оданочување Процентуална промена на оперативната добивка

Финансискиот ливериџ е поврзан со финансискиот ризик на компанијата. Финансискиот ризик се однесува на опасноста компанијата да не биде во состојба да ги исплатува своите достасани финансиски обврски.

Комбиниран (вкупен) ливериџ – е комбинација помеѓу оперативниот и финансискиот ливериџ. Тој го одразува влијанието што го има промената на приходите од продажбата врз добивката пред оданочување (и добивката по акција). Квантификацијата на комбинираниот ливериџ е едноставно тој претставува производ помеѓу степените на оперативниот и финансискиот ливериџ. Степен на комбиниран ливериџ =

Процентуална промена на добивката пред оданочување Процентуална промена на приходите од продажба

DIVIDENDNA POLITIKA Dividenda - del od dobivkata {to firmata im go isplatuva na svoite akcioneri, bilo vo gotovo bilo vo akcii. Odlukata za isplata i za visinata na dividendata e vo nadle`nost na sobranieto na akcionerite (kaj nas) ili upravniot odbor (odborot na direktorite). Odlukata za isplata na dividenda gi sodr`i slednive elementi: 1) Iznos na dividendata – најчесто се изразува како апсолутен износ (пр.150 денари по акција) или како процент од номиналната вредност на акцијата (пр.3% од номиналната вредност). Коефициент на исплата на дивиденда – односот помеѓу дивидендата по акција и нето добивката по акција. Коеф.на исплата на дивиденда =

Дивиденда по акција Добивка по акција

Дивидендниот принос – покажува колкав принос ќе оствари имателот на акцијата доколку ја купи акцијата по пазарната цена и го оствари правото на дивиденда. 2) Na~in na isplata – се однесува на тоа дали дивидендата се исплатува веднаш или на рати.Во САД е вообичаено дивидендата да се исплатува квартално во текот на годината.

3) Клучните датуми впо постапката за исплата на дивиденда се: 1. Датумот на објавување – е денот кога се објавува одлуката за исплата на дибиденда.Одлуките од акционерското собрание. 2. Датумот на евиденција – е денот кога се прави пресек на книгата на акционерите, т.е.кога се составува списокот на акционери што имаат право на дивиденда.Имено за разлика од други видови вложувања носител на правото на дивиденда е акционерот што ја поседува акцијата на критичниот датум независно од тоа дали акцијата ја поседувал во одреден период од годината о колку долго ја поседувал. Теоретски едно лице може да ја поседува акцијата 364 дена во годината, но доколку не ја поседува на критичниот датум,тоа нема право на дивиденда. 3. Последен датум со право на дивиденда – овој датум се одредува да биде неколку дена пред датумот на евиденција (обично 2-3 дена),а неговото значење е во тоа што пресекот на акционерската книга ќе се направи земајќи ги предвид трансакциите направени заклучно со овој датум.Така сите оние што купиле акции пред и на овој ден (и ги задржале до овој ден) ќе влезат во книгата на акционерите додека оние што купиле акции по овој ден нема да влезат во списокот за дивиденда,независно од тоа што станале акционери пред датумот на евиденција. 4. Датумот на исплата – може да биде конретен ден или неколку термини во текот на годината во кои се врши фактичката исплата т.е.парите се пренесуваат на сметките на евидентираните акционери.

ЕФЕКТОТ НА КЛИЕНТЕЛАТА Под клиентела – во овој случај се подразбира структурата на акционерите на компанијата.Луѓето од помладата генерација претпочитаат редовни и позначајни парични приливи додека луѓето во средни години (во периодот кога најмногу заработуваат) повеќе сакаат реинвестирање на добивките.Имено компанијата кај која преовладуваат акционери што саккат виоски дивиденди ќе треба да се ориентира кон нивна исплата, додека онаа што е во спротивна ситуација ќе треба да води политика на реинвестирање на добивките. Доколку не го почитува тоа ќе се јави незадоволство кај акционерите кои ќе ги продаваат акциите и цената на акциите ќе се намали.Секако би можело да се очекува дека во таква ситуација може да се појави интерес за овие акции од страна на други акционери, незадоволни од своите компании.Од ефектот на клиентелата произлегува заклучок дека менаџерите при конципирањето на дивидендната политика мораат да внимават на структурата на акционерите и еднаш воспсоставената политика да не ја менуваат често,со што би избегнале појава на незадоволство кај нив.

Stabilnosta na dividendite kako princip Стабилноста не треба да се сфати како константност.Стабилноста на дибидендите подразбира и постепен раст,секако доколку менаџментот оцени дека истото ниво ќе може да се одржи и во иднина. Разликуваме три вида дивидендна политика секоја од нив одразувајќи одреден вид на стабилност:

1. Politika na konstanten koeficient na isplata na dividendа – ваквата политика подразбира одржување на константен коефициент на исплата, пресметан како дивиденда по акција во однос на нето-добивката по акција.Доколку на прирмер е воспоставен коефициент на исплата од 40% толкав дел од нето-добивката по акција ќе им биде исплатувана на акционерите секоја година.Меѓутоа доколку нетодобивката по години варира што е сосема нормално и дибидендата во апсолутен износ ќе варира.Тоа пак не одвората на принципот на стабилност затоа што овие варирања можат да бидат мошне изразени а во некои години дивидендата може и да исчезне. 2. Politika na konstanten iznos na dividendа – оваа политика подразбира исплата на еднаков апсолутен износ на дивиденда по акција секоја година,независно од големината на нето-добивката. На тој начин се избегнуваат варијациите карактеристични за претходниот вид политика и овој облик е најцелосен одраз на принципот на стабилноста на дивидендите.Одржувањето на ваквата политика може да претставува особен напор за компанијата во продолжени периоди на криза кога добивките неколку години по ред се ниски или дури преминуваат во загуби.Во такви

ситуации компаниите прибегнуваат кон дистрибуција на дибиденди на товар на соспствениот капитал или дури кон задолжување. 3. Politika na niska-redovna i ekstra-dividenda – овој вид политика подрзабира редовна исплата на ниска дивиденда (која не го исцрпува потенцијалот на компанијата) и повремена исплата на поголеми дополнителни износи,со кои се наградуваат акционерите. Имено во мошне успешните години,кога добивката е над просекот комнапината доделува екстра – дивиденда.Со тоа се избегнува потребата од натамошна исплата на зголемениот износ на дивиденда,бидејќи акционерите знаат дека вонредната дивиденда е еднократен потег кој може но и не мора да се повтори,а во нико случај не треба да се сфати како зголемување на редовниот износ.

OTKUP NA SOPSTVENI AKCII Оваа активност има третман на дел од дивидендната политика од причина што и откупот на акции претставува начин на кој компанијата им исплатува готови пари на своите акционери.Со откупувањето на сопствени акции компанијата создава т.н.трезорски акции при што се намалува бројот на акции кои се наоѓаат во рацете на акционерите. Постојат неколку причини поради кои компаниите најчесто прибенгуваат кон оваа мерка:

1. Dopolnuvawe na dividendata na akcionerite – рековме дека наместо даја нарушува воспоставената стабилност на својата дивидендната политика компанијата прибегнува кон откуп на дел од сопствените акции со што готови пари им исплаќа само на оние акционери што тоа го сакаат.Со тоа се избегнува оданочувањето на дивидендите за акционерите што плаќаат данок по високи стапки. 2. Promena na strukturata na kapitalot – доколку компанијата сака да ја промени структурата на капиталот во правец на користење повеќе позајмен капитал таа зема кредит и со тие пари врши откуп на сопствени акции. 3. Investirawe na vi{okot na gotovina – ова се случува во ситуации во кои компаниите располагаат со вишок на готови пари а немаат инвестициски алтернативи. Доколку проценат дека инвестирањето во споствените акции е најповолна расположлива можност компаниите тоа и го прават со што создаваат можност за идно зголемување на добивката по акција што оди во полза на акционерите

4. Realizacija na emituvani opcii 5. Za{tita od prezemawe – со цел да се заштитат од непријателско преземање на компанијата,менаџерите понекогаш откупуваат од реден процент од акиите на фирмата и ги чуваат под своја контрола извесно време.

МЕТОДИ НА OTKUP NA SOPSTVENI AKCII Кога компанијата ќе одлучи да изврши откуп на сопствени акции на располагање и стојат неколку можности:

1. Акциите да ги откупи преку јавен повик за откуп на одреден број акции по утврдена цена. – оваа цена обично се поставува повисоко од тековната пазарна цена на акцијата и акционерите се повикуваат да и ги продадат своите акции на компанијата.

2. Otkup preku t.n. Holandska aukcija – при која компанијата објавува една скала од цени по кои таа би ги откупила акциите а акционерите се повикуваат да дадат сопствени понуди како број на акции што ги продаваат и цена по која ги нудат акциите.

3. Direktno dogovarawe so pogolem akcioner за откуп на еден блок акции од него 4. Обично купување на планираниот број акции на отворениот пазар,по пазарни цени. Откако ќе бидат откупени акциите тие се евидентираат во пасивата на билансот на состојба како негативна ставка во акционерксиот капитал додека во активата се евидентира намалување на готовината.

ISPLATA NA DIVIDENDA VO AKCII Се работи за постапка при која компанијата наместо во готови пари,добивката на акционерите им ја распределува во форма на новоемитувани акции.Основната цел на ваквата постапка е во настојувањето да се задржат добивката и готовината за реинвестирање,истовремено обезбедувајќи награда за акционерите. Оваа политика е карактеристична за компаниите во фаза на растеж кои се карактеризираат со поинтезивна инвестициска активност. Мора да се одбележи дека ваквиот облик на исплата на дибиденда има далеку поголеми административни трошоци отколку исплатата во готово.Единствената промена е во структурата на сметката акционерски капитал во која акумулираната добивка се намалува за вредноста на новододелените акции (по тековна пазарна вредност) а се зголемуваат акционерскиот капитал и по номинална вредност и капиталовата премија соодветно. Поделбата на дивиденда во акции обично има неповолно влијание врз цената на акциите.Со ова постапка се зголемува бројот на емитувани акции со што се намалува добивката по акција, како показател кој има исклучително силно влијание врз донесувањето одлуки од страна на акционерите.

PODELBA (RAS^LENUVAWE) NA AKCIJATA (Stock split) Поделбата на акцијата – е активност при која се врши поделба на секоја емитувана акција на повеќе акции во определен сооднос,при што секоја од старите акции се заменува за одреден број нови акции.Овој сооднос може да биде различен зависно од одлуката на компанијата на пр.1:2, 1:5 итн.Доколку се врши поделба на акцијата во однос 1:5 секој акционер што располата со акции ќе добие 5 акции за секоја акција што ја поседувал дотогаш.Во истиот сразмер се намалува и номиналната вредност на акцијата.Оваа мерка се применува во случај кога пазарната цена на акциите ќе достигне исклучително висок износ така што таа станува непогодна за тргување. Поради тоа компаниите прибегнуваат кон поделба на акциите со висока цена на поголем број акции со што акцијата се доведува во многу поприфатлив ценовен опсег за тргување. Обично самата објава на поделбата на акциите има позитивен ефект прв поради подобрувањето на ликвидноста на акцијата а потоа и поради сигналот што го добиваат акционерите – дека менаџментот очекува цената на акцијата и натаму да расте поради што поделбата е неминовна. Треба да се спомене дека постои и обратна поделба на акциите.Всушност се работи за спојување на повеќе акции во една во одреден сооднос.Причината за ова може да биде во ниската вредност по поединечна акција иако има и други мотиви.

SPOJUVAWA, PREZEMAWA I DRUGI OBLICI NA PRESTRUKTURIRAWE Prezemawe i konsolidacija Prezemawe na kompanii - Zgasnuvawe na ednata kompanija, nejziniot imot i obvrski preo|aat vo sopstvenost na drugata kompanija.

Konsolidacija - Spojuvawe na dve kompanii so re~isi ednakva sila.Formirawe na eden nov subjekt.Imeto na novata kompanija e spoj na imiwata na dvete kompanii . Од аспект на односот помеѓу купувачот и компанијата што е предмет на преземање можеме да зборуваме:  За пријателско преземање – каде што во постапката е инволвиран и постојниот менаџмент на целната компанија и во оваа ситуација тој најчесто ја задржува својата позиција и по преземањето.

 За непријателско преземање – пак вообичаено дотогашниот менаџмент на откупената компанија целосно или делумно се менува бидејќи истиот се семта за една од причините за слабото претходно работење на компанијата.

OSNOVNI OBLICI NA PRESTRUKTURIRAWE Horizontalno spojuvawe - Spojuvawe na dve kompanii koi se nao|aat na isto mesto vo procesot na dobivawe na nekoj proizvod. (Pr: Daimler + Chrysler, KPMG + Ernst&Young)

Vertikalno spojuvawe - Spojuvawe na dve kompanii koi se nao|aat na razli~ni pozicii vo toj proces.(Pr: Disney + ABC TV,рудник и топилница или производител на земјоделски производи и фабрика од прехранбена индустрија)

Kongeneri~ni spojuvawa - Spojuvawa na kompanii od srodni, no ne i istovetni dejnosti (Pr: AOL + Time + Warner)

Konglomerat - Spojuvawe na kompanii od razli~ni neoivrzani dejnosti

MOTIVI ZA SPOJUVAWE I PREZEMAWE NA KOMPANII Синергијата – претставува состојба при која на ниво на еден систем се остварува поголема вредност отколку што изнесува едноставниот збир на вредностите на елементите вклучени во него. На полето на спојувањата и преземањата тоа би значело дека ваквите трансакции се исплатливи доколку се очекува новоформираната компанија да остварува поголеми финансиски резултати,отколку што заедно остварувале двете компании пред спојувањето. Освен тоа како извори з апораст на вредноста на компанијата па оттука и како мотиви за преземања и спојувања можат да се јават набавката на средствата по цена по ниска од нивната пазарна вредност, диверзификацијата, зголемувањето на ефикасноста на менаџментот, личните преференции на менаџментот и др.

Operativna sinergija - rezultat na ekonomijata na obem vo upravuvaweto, marketingot ili proizvodstvoto do koja doa|a pri spojuvaweto na dve pomali kompanii. Тоа резултира со намалување на трошоците или пораст на приходите што во крајна линија има еднаков ефект.

Finansiska sinergija - rezultat na o~ekuvanite namaluvawa na nekoi od tro{ocite vrzani za izvorite na finansirawe ili odano~uvaweto.Една таква можност претставува преземањето на компанија која има низок степен на задолженост и низок ливериџ од страна на компанија којашто има големо учество на долговите.Со преземањето односно спојувањето се создава компанија со помал ливериџ во однос на компанијата купувач пред пеземањето со што се отвораат можности за нови задолжувања. Друг облик на финансиска синергија се јавува како резултат на фактот што поголемите компании имаат подобри можности за прибирање финансиски средства преку пазарот на капитал од помалите во облик на кредити било преку емисија хартии од вредност.

Zgolemuvawe na efikasnosta na menaxmentot – односно управувањето со компанијата е чест мотив на непријателските преземања.Имено компанијата која има ниска пазарна вредност на акциите во однос на нејзиниот потенцијал претставува очигледен кандидат за преземање.Во ваквите ситуации обично се смета дека лошото управување со компанијата е причина за таквата ситуација,така што со смена на менаџментот ќе може да се реализира добивка,како резултат на порастот на пазарната цена на акцијата.

Nabavka na sredstva po cena poniska od nivnata pazarna vrednost – се јавува кога ќе се процени дека некоја компанија на пазарот има пониска вредност отколку што вредат средствата со кои таа располага.Вп талпв случај компанијата-купувач може да процени дека доколку сака да го прошири сопствениот бизнис,подобра можност е наместо самата да инвестира во нови капацитети,тоа да го стори преку откуп на некоја постојна компанија со пониска пазарна цена.

Vi{ok na gotovina – со која компаниите понекогаш располагаат за кој немаат доволно инвестициски алтернативи за да го употребат.Во такви сиутации на место за дивиденда овој вишок се употребува за нови аквизиции кои неретко завршуваат со разочаривачки ефекти.

Konsolidacija na dejnosta – во некои случаи доколку с еоцени дека одредена стопанска дејност е премногу расцепката т.е. се одвива во голем број помали капацитети, спојувањата можат да бидат методот преку кој ќе се надмине таа консолидација т.е. компаниите ќе окрупнат и че се намали нивниот број.

NEOPRAVDANI MOTIVI ZA SPOJUVAWE 1. Li~ni preferencii na menaxmentot – кога зборуваме за овој мотив се мисли на личната желба за истакнување т.е. настојувањето на менаџерите да извршат окрупнување на компанијата повеќе од лични причини отколку што реално постои потреба за тоа. 2. Diverzifikacija – се споменува како можна причина за преземање како можност за намалување на ризикот врзан со цикличните и сезонските фактори во работењето,на оваа причина и се наметнуваат и сериозни забелешки. Имено се истакнува дека доколку е потребно да се изврши диверзификација тоа е многу полесно да го направат самите акционери создавајќи свое портфолио на акции на различни компании,отколку да се преземаат скапите и комплицирани операции на спојување и преземање.

POSTAPKA NA SPOJUVAWATA Обично компанијата-купувач ги користи услугите на некоја инвестициска банка или други инвестициски советник,со цел успешно да ја реализира својата намера.Пропишаните правила за оваа постапка почнуваат да важат во моментот кога купувачот ќе се стекне со одреден процент на сопственост над целната компанија (во Македонија тоа е 25%). Откако ќе се достигне овој законски утврден праг, купувачот е должен веднаш да објави јавна понуда за откуп во која ќе се дефинира цена по која ќе ги откупи сите акции што ќе му бидат понудени за откуп во дефинираниот период. Со други зборови купувачот е должен да им даде право на сите останати акционери во компанијата да ги продадат своите акции по утврдената и бјавена цена.Целта на ова правило е да се избегне ситуацијата во која одреден број продавачи ќе се почуствуваат измамени бидејќи ги продале своите акции по пониска цена,а цената подоцна можеби и неколкукратно се зголемила.Оваа понуда пред да биде објавена мора најпрво да биде разгледана и одобрена од страна на Комисијата за хартии од вредност. Јавната понуда за откуп има одредено времетраење (од половина месец до неколку месеци),период во кој акционерите имаат можност да се одлучат дали ќе му ги продадат своите акции на купувачот по понудената цена.Со цел да ја направи својата понуда попримамлива,понудувачот обично утврдува цена која е нешто повисока од тековната пазарна цена на акциите на компанијата.Вкупниот паричен износ што е потребен за реализација на откупот,понудувачот е должен да го депонира на сметка на некоја банка,со што се обезбедува сигурноста дека тој ќе ја исполни својата обврска.Понудата се смета за успешна доколку повикот за предавање на акциите го прифатиле доволно акционери со чиишто акции и оние што тој претходно ги поседувал,понудувачот ќе се стекне со најмалку 51% од сопственоста.

По истекот на предвидениот период доколку понудата е успешна акциите се пренесуваат на име на понудувачот а парите се префрлаат на сметките на кационерите. Самото преземање или спојување може да биде извршено во пари,според договорена цена или пак со издавање на акции од компанијата-купувач,со кои се заменуваат акциите до купената компанија,доколку акциите на компанијата-купувач имаат пазарна цена над 100 денари а акциите на купената компанија имаат цена од 50 денари,тогаш на акционерите од купената компанија ќе им бидат издадени акции од компанијата-купувач во однос 2:1 односно за секои две поранешни акции тие ќе добијат по една нова акција од компанијата што останува да постои.Со тоа нивниот дотогашен акционерски капитал ќе влезе како сопственост во новата компанија со иста вкупна вредност како и претходно но изразена во помал број акции.

Smetkovodstven tretman na spojuvawata: При евиденцијата во облик на купување - средствата на купената компанија се внесуваат во гилансите на компанијата-купувач по нивна пазарна вредност.Се разбира дека помеѓу цената што е платена за компанијата и вредноста на нејзините средста ќе се појави разлика која ќе се манифестира во активата во билансот на компанијата-купувач.

Гудвилот - се дефинира како разлика помеѓу пазарната и сметководствената вредност на некое средства,додека во практиката тоа значи дека преземената компанија поседува некои квалитети кои не можат да бидат евидентирани во билансот на состојба.

Evidencija vo oblik na kupuvawe (prezemawe) Kompanija A Akcionerski Gotovina 10.000 kapital 60.000 Oprema 50.000

Gotovina Oprema

Kompanija B Akcionerski 6.000 kapital 26.000 20.000

Kompanija AB (po prezemaweto)

Gotovina

16.000

Oprema

80.000

Gudvil

4.000

Akcionerski kapital Kredit

60.000 40.000

Евиденција на спојување (консолидацја) Kompanija A Gotovina 10.000 Oprema 50.000

Kompanija B

Akcionerski kapital 60.000

Gotovina Oprema

6.000 20.000

Akcionerski kapital 26.000

Kompanija AB

Gotovina

16.000

Oprema

70.000

Akcionerski kapital

60.000

ODBRANBENI TAKTIKI NA MENAXERITE Ubeduvawe na postojnite akcioneri – со аргументот дека понудената цена е многу ниска.Тоа го прават дури и сосема легално во споменатото јавно соопштение кои се должни да го објават по поднесувањето на понудата за преземање.

Odredbi vo statutot na kompanijata – менаџерите со цел да се заштитат од спојувања и преземања,често иницираат воведување на клаузули за квалификувано мнозинство или т.н.супермнозинство во статутот според кои за изгласување на одлука за спојување неопходна е соглесност на две третини или уште поголем дел од постојните акционери. Друга слична одредба претставува правилото на ротација во управниот одбор според кое секоја година би се избирале по еден или по двајца членови во одборот, наместо целосна негова промена по истекот на еден мандат.

Liverixna rekapitalizacija – тоа е постапка со која менаџерите земаат кредит по висок износ што го употребуваат за исплата на дивиденда на постојните акционери.Така оптоварената компанија со нов долг станува помалку атрактивна за потенцијалните купувачи.

Dogovori za reotkup – со договорот за репткуп менаџментот на нападната компанија преговара и се договара со купувачот повторно да откупи дел од сопствените акции од купувачот по цена кој ае обично повисока од онаа по која го купил купувачот.Ваквите постапки се на директна штета на акционерите.

Otrovni tableti – тоа се постапки со кои максимално му отежнува преземањето на компанијата на евентуалниот купувач.Пример за ваква мерка би било издавањето на права на акција,кои имателите на акции би ги поседувале со клаузула дека би можеле да се реализираат во случај на преземање на компанијата.Друга ваква мерка би било високото задолжување на компанијата со вклучена одредба дека во случај на преземање таквата обврска мора итно да се исплати.Со тоа евентуалниот купувач би морал да располага со многу поголем износ на средства за успешно да го реализира купувањето.

Vitez na bel kow – е тактика при која целната компанија се обидува да најде друга компанија,попогодна за постојниот менаџмент која ќе ја “спаси’’ од преземањето со тоа што ќе даде контра понуда и ќе ја осуети намерата на првобитниот купувач.Друга варијанта е т.н. помошник на витезот при што се бара компанија која нема да ја преземе компанијата но ќе откупи доволно акции со што ќе го спречи првичниот купувач да дојде до потребните 51% потребни за успешно преземање.

Zlatni padobrani - некогаш менаџерите успеваат да се изборат во нивните работни договори да влезат одредби со кои ним би им се исплатила висока компензација, доколку бидат разрешени или отпуштени.Ваквите заштитни одредби со право го носат името златни падобрани затоа што на менаџерите им обезбедуваат заштита која паѓа на товар на акционерите. Со овие одредби всушност не се спречува преземањето туку им се дава заштита на менаџерите.Овие тактики не се секогаш успешни.Имено како што нападнатата компанија настојува да се одбрани така и компанијата-купувач настојува да изнајде соодветна тактика за успешно преземање.Во тој контект би ја навеле и напаѓачката тактитка позната како изненадување во сабота навечер.Тоа се однесува на изненадувачка понуда која с еправи току пред затворањето на пазарите пред викендот,со што менаџерите на нападнатата компанија се изненадени.До моментот кога менаџерите ќе можат да реагираат влијанието на понудата веќе се реализирало.Таквата понуда е многу атрактивна за акционерите додека за менаџерите е реална опасноста компанијата да се загуби во спојување со друга компанија,а тие да ги загубат своите позиции.Друга можност е поднесувањето понуда во две фази. Притоа купувачот објавува една цена,повисока за првите 51 или повеќе проценти од акциите и пиниска цена за останатите акции така што акционерите се мотивирани да побрзаат со предавањето на своите акции што пак на купувачот му обезбедува сигурен успех на преземањето.

DONESUVAWE ODLUKA ZA SPOJUVAWE I PREZEMAWE Основата на концептот на вреднување на компании е иста како и кај вреднувањето на поединечните акции – се анализираат идните нето-приноси што ќе ги донесе спојувањето, односно преземањето. Сепак во случајов станува збор за анализирање на состојбата со и без спојувањето, што имплицира еден значаен нов момент: вреднувањето на идните приноси треба да ги земе предвид ефкетите на спојувањето т.е. дали таквата постапка ќе донесе доволно позитивни ефекти на ниво на новонастанатата компанија или на ниво на компанијата-купувач по спојувањето,кои ќе бидат доволни за да се оправдаат направените трошоци за преземањето.Економска добивка постои само доколку обете фирми повеќе вредат заедно отколку одвоени. Оттука нашата цел е да ја утврдиме големината на оваа добивка.За поедноставување компанијата купувач ќе ја означиме со А целната т.е. преземената компанија со Б а компанијата која настанува по спојувањето односно преземањето со АБ. За да постои економска добивка од спојувањето,потребно е сегашната вредност на АБ да биде поголема од збирнот на вредностите на А и Б посебно.

Dobivka (∆СВАБ ) = СВАБ − (СВА + СВБ ) Tro{ok = Platen iznos – СВБ NSV = Dobivka – Tro{ok = ∆СВАБ – (Platen iznos – СВБ ) Преземањето е оправдано доколку добивката е поголема од трошокот односно доколку акционерите на А повеќе добиваат отколку што плаќаат.

OSTANATI OBLICI NA PRESTRUKTURIRAWE Otkup so zadol`uvawe ili otkup vrz osnova na liverix - Otkup na akciite na firmata so koristewe na kredit, baziran na imotot na samata kompanija. Групата што го врши откупот за таа цел зема кредит употребувајќи ги средствата на фирмата што се откупува како залог за кредитот.Со парите од кредитот групата ги откупува сите акции на компанијата или поголемиот дел од нив и ја перезема контролата врз неа. Ваквата група им анамера да управува со компанијата извесно време,да ги зголеми приходите и добивките на компанијата,а подоцна да профитира преку потворна продажба на нејзините акции на јавноста. Во врска со кредитот,се планира истиот да биде отплатен од приходите од работењето на компанијата или преку продажба на нејзиниот имот.

Повлекување во приватност или приватизација – постапката со која компанијата се повлекува од јавната сопственост и станува сопственост на неколку акционери. Менаџерите истакнуваат неколку предности на ваквата состојба :

1. Nema potreba od zadovoluvawe na barawata na akcionerite za pogolemi dividendi.

2. Se izbegnuvaat konfliktite me|u menaxerite i akcionerite vo pogled na strategiskata orientacija na firmata. 3. Se izbegnuva potrebata od podgotvuvawe redovni izve{tai za javnosta, {to im odzema zna~ajno vreme na menaxerite. 4. Се зголемува мотивацијата за менаџерите кои сега се и сопственици на компанијата а од друга страна се зголемува притисокот врз нив. Сепак откупите со задолжување неминовно водат кон порст на ливериџот на компанијата. Тоа може да биде поволно доколку компанијата претходно имала ниска задолженост.Од друга страна како негативност на високиот или превисокиот ливериџ се смета порастот на ризикот врзан за компанијата а со тоа и на цената на нејзиниот капитал.

Odvojuvawe Izdvojuvawe na del od kompanijata (spin-off) - се извршува на тој начин што од некоја целина од компанијата се формира посебна компанија со тоа што на тековните акционери им се издаваат акции од новата компанија,пропорционално на нивното дотогашно учество. Новата компанија продолжува да постои како посебен субјект, но не на сопственост на првобитната компанија. Како мотиви за ваквата формираната компанија ќе има подобар мотив за самопродолжување доколку функционира самостојно поголемата флексибилност за нови задолжувања на новата компанија. Причината за ваквото издвојување е во согледувањето од страна на матичната компанија дека порано преземените бизниси немаат соодветна синергија во рамките на големата компанија.

Otsekuvawe na del od kompanijata (carve-out) – претставува операција при која еден дел од компанијата која претставува целина,се издвојува и како посебен дел,при што еден малцински дел од акциите во новиот дел се продаваат на надворешни купувачи. Целта на оваа постапка е да се обезбеди зголемена надворешна контрола врз менаџментот на одвоената компанија.Како дополнителна цел се јавува можноста да се обезбеди поголема трговија со акциите на новоформираната компанија,а со тоа и согледување на нејзината реална предност.

Proda`ba na del od kompanijata - е таква операција при која еден дел од компанијата која претставува целина се издвојува и се продава на друга компанија. Ваквата активност се презема кога ќе се утврди дека се работи за единица од која не може да се извлече максимумот во дадената ситуација така што за компанијата е поисплатливо истиот да го продаде отколку и натаму да остане во нејзин состав.

Klasi~na likvidacija na kompanijata ili del od nea – доколку се утврди дека средствата на компанијата имаат поголема вредност ако се продадат во даден момент, отколку што изнесува сегашната вредност на проектираните нето-готовински текови од идното функционирање на компанијата може да се донесе одлука за продажба на средствата на компанијата поединечно или пак на продажба на еден дел од нив. Доколку се продаваат сите средства тогаш доаѓа до целосна ликвидација на компанијата при што од остварените приходи од продажбата ќе мора најпрво да се исплатат долговите на компанијата.

Strategiski (korporativni) alijansi - ne pretstavuva spojuvawe, tuku samo zaedni~ko vlo`uvawe na golemite kompanii vo oblasta na istra`uvaweto i razvojot, marketingot, dodeluvawe na tehnologija pod licenca i sl.

Holding kompanii - dru{tva so kontrola vrz pove}e drugi kompanii vrz osnova na odredeno akcionersko u~estvo (10-20%).Ovie kompanii se formiraat so edinstvena zada~a - upravuvawe so drugi kompanii. Kako prednosti na holding-kompaniite se naveduvaat: 1. Se postignuva kontrola vrz golem capital so mal ilicijalen vlog 2. Se izolira rizikod od vlo`uvaweto.Bidej}i kompaniite }erki se posebni kompanii,vo slu~aj na nivno proa|awe se gubi samo vlo`eniot capital,no toa ne se odrazuva vrz raboteweto na ostanatie kompanii,vo sistemot bidej}I tie nemaat obvrska za pokrivawe na nastanatite zagubi.