Έρΐύτας, Αγάητι Κ Α Ι
Εξά ρτϊΐστι
Τ α άλλα έργα του συγγραφέα (από τις εκδόσεις Θυμάρι): • Ανημετωιι(ζοντος χο Χωριομό - 1η έκδοση, Φεβρουάριος 1982. 12η έκδοση, Μάρτιος 2000. • Εσύ, τα δικαιώματά σου και οι ΆλΛοι - 1η έκδοση, Φεβρουάριος 1983. 13η έκδοση, Μάιος 2000. • Συντροφιχάτητα και Αυτονομία - 1η έκδοση, Δεκέμβριος 1983. 13η έκδοση, Ιανουάριος 2002. • Συντροφικότητα α λα Ελληνικά - 1η έκδοση, Δεκέμβριος 1984. 9η έκδοση, Απρίλιος 1998. • Προσωπικάτητα και Υγεία - Βιβλίο Ιο - 1η έκδοση, Ιοΰνιος 1984. 5η έκδοση, Μάρτιος 2002. • Προσωπικάτητα και Υγεία - Βιβλίο 2ο - 1η έκδοση, Φεβρουάριος 1988. 5η έκδοση, Απρίλιος 2002. • Οι Μανούβρες - 1η έκδοση, Δεκέμβριος 1986. 8η έκδοση, Απρίλιος 2002. • Ένας Ψυχολόγος Κριτικάρει την Αστρολογία - 1η έκδοση, Μάρτιος 1989. 4η έκδοση, Απρίλιος 2002. • Μια Μικρή Αλλαγή Φέρνει μια Μεγάλη - 1η έκδοση, Νοέμβριος 1989. 6η έκδοση, Μάρτιος 2002. • Αύσε Μόνος σου τα Προβληματά σου - 1η έκδοση, Δεκέμβριος 1991. 7η έκδοση, Μάιος 2002. • Ανάποδα στο Χρόνο (Ψυχολογικά ποιήματα) - 1η έκδοση, Δεκέμβριος 1993. • Διαλέγοντας Σύντροφο - 1η έκδοση, Μάιος 1995. 4η έκδοση, Απρίλιος 2002. • 'Οταν μια Σχέση Γίνεται Έμμονη Ιδέα - 1η έκδοση, Νοέμβριος 1996. 5η έκδοση, Μάιος 2002. • Μα, Γιατί Νιώθω Έτσι; - 1η έκδοση, Νοέμβριος 1997. 4η έκδοση, Μάρτιος 2002. • Το Εθνικό μας Ασυνείδητο - Η Ευρώπη κι Εμείς - 1η έκδοση, Μάϊος 1999. • Δεν Ξέρω τι θέλω - 1η έκδοση, Δεκέμβριος 2001. 5η έκδοση, Μάιος 2002. Από τις εκδόσεις Καστανιώτη: • Η Ψυχολογία μας με το Χρήμα - Το Χρήμα κι Εμείς - 1η έκδοση, Νοέμβριος 2000.
Γιώργου Πιντέρη, Ph.D. Ψυχολόγου
Έρωτας, Αγάπη και
Εξάρτηση Όταν Ύΐ καρδιά κάνει λάθος
ΕΒΔΟΜΗ ΕΚΔΟΣΗ Μάιος 2002
Εκδόσεις Θυμάρι
Ανθρύηινες σχέσεις ♦ Αγαγή i Συμπεριψορά φ Υγεία ΑΘΗΝΑ
Ιστορικόκυκλοφορίας του έργου Πρώτη Δεύτερη Τρίτη Τέταρτη Πέμπτη Έκτη Έβδομη
έκδοση: » » » » » »
Ιούνιός Οκτώβριος Ιούνιος Νοέμβριος Μάιος Σεπτέμβριος Μάιος
1993 1993 1994 1995 1997 1999 ^002
ΘΥΜΑΡΙ - 107 ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑ - ΑΥΤΟΒΕΛΤΙΩΣΗ
/
ΑΤΟΜΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ
- 16
Copyright © Νοέμβριος 1992, Γιώργος Πινιέρης, Ψυχολόγος, Ph.D., Κίου 9, Γλυφάδα, » 8944.555 & 9652.336 Copyright © Ιούνιος 1993, Εκδόσεις «Θυμάρι», για την ελληνική γλώσσα
ISBN 960-7161-88-2 Επιμέλεια: Θάνος Γραμμένος Εξώφυλλο: Κώστας Παπαπαναγιώτου, β 2181.219 Φωτοσύνθεση - Μοντάζ: Ντίμης Καρράς, Σπ. Τρικούπη 15, β 382.1733 Εκτύπωση: I. Ψαρρός - Λ. Μαναΐλογλου Ο.Ε., β 240.2869 Εκτύπωση εξωφύλλου: ΗΛΙΟΤΥΠΟ Ο.Ε., Διονύσου 6, ® 5152.217 Βιβλιοδεσία: Γ. Μπετσώρης, Στ. Γόνατά. 13Α, β 5743.783
Εκδότης; ΘΑΝΟΣ ΓΡΑΜΜΕΝΟΣ Χαριλάου Τρικούπη 24 - 106 79 ΑΘΗΝΑ Τηλ. 36.34.901 & 36.43.015 - Fax: 36.36.591 www.thymari.gr e-mail: thymari@ thymari.gr
Αψιερζύμένο στψ ΑγγελικΎΐ Οικονόμου
Περιεχόμενα Πρόλογος... 13 Αντί Εισαγωγής... 15 Μ ΕΡΟΣ Π ΡΩ ΤΟ 1. Ο α. β. y.
Ο Έ ρ ΐΰ Τ Ο ζ - και Μερικά Ερυτηκά Φαινόμενα
Έριΰτας... 19 Οι Αισθητικές μας προτιμήσεις... 20 Η Μεταβίβαση, οι Προβολές και οι Προσδοκίες... 20 Η Μεταμφιεσμένη Στέρηση... 22
2. Οι Άντρες, οι Γυναίκες και το Σεξ... 25 3. Το Σύνδρομο τον...Μ ετρψή... 31 α. Οι Πραγματικές Διαφορές... 35 4. Το Τρίτο Στάδιο και ο Κίνδυνος Ανικαν&τψας... 38 α. Το «Κίνημα Απελευθέρωσης των Αντρών»... 45 Μ ΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ -
Η Αγάητί
5. Η Α γά η ψ .. 51 α, Η Ανθρώπινη Φύση... 52 β. Η Αγάπη είναι Μόνο Συναίσθημα;... 54 y. Η Αγάπη σαν Συναίσθημα... 55 δ. Η Αγάπη σαν Συναισθηματική Κατάσταση... 58
10
6. Τα Στοιχεία τ^ς Αγάηης... 61 α. Η Ανιδιοτελής προσφορά... 63 β. Ο Κρίσιμος Παράγοντας της Εκλογής... 64 γ. Αγάπη και Έρωτας... 65 δ. Πριν πάμε Παραπέρα... 67 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Α '-
Μ η Ε ρίύτική Α γ ά η η
7. Τι Είναι και τι Δεν είναι Αγάπη... 71 8. Η Αγάηη τον Γονιού... 75 α. Το Παιδί σαν Επένδυση... 76 β. Το Παιδί σαν Συναισθηματική Στήριξη... 76 γ. Το Παιδί σαν Μέσο Κοινωνικής Αποκατάστασης... 77 δ. Το Παιδί σαν μέσο Προσωπικής Καταξίωσης... 78 ε. Ο Γονιός-Κηπουρός... 80 9. Η Αγάηίΐ του Παιδιού... 82 10. Η Αγάπη της Φιλίας... 85 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ Β '- Η Ε ρ ί ύ τ ι κ ή Α γ ά η η 11. Τα Γνϊύρίσματα της Ερωτικής Αγάπης... 93 α. Ακολουθεί τον Έρωτα, αλλά μπορεί να Μην τον Ακολουθήσει Ποτέ... 98 β. Απαιτεί τη Σεξουαλική Έλξη για να Διατηρηθεί, αλλιώς Μετατρέπεται σε Μη Ερωτική... 99 γ. Την Χαρακτηρίζει η Μοναδικότητα... 100 12. Η Σνντροτρική Συμπεριφορά... 101 α. Αποδοχή... 101 β. Αυτονομία... 103 γ. Διάλογος... 105 δ. Επικοινωνία... 107 ε. Κοινωνικότητα... 109 στ. Αήψη αποφάσεων... 110 ζ. Συγκρουσεις... 112 η. Συναισθηματική Επαφή και Συναίσθηση... 115 θ. Η Ύπαρξη Κοινών Μελλοντικών Στόχων... 117 ι. Και Πάλι ο Έρωτας... 118
11
13. To Θερμόμετρο της Σχέσης... 120 14. Προστύηικά και Αιαηροστύηικά Προβλήματα... 124 ΜΕΡΟΣ Τ Ρ ΙΤ Ο
- Η Εξάρτΐΐστι
15. Η Ανατομία της Εξάρττισΐΐς... 133 α. Φυσιολογική και Μη-Φυσιολογική Εξάρτηση... 135 β. Η Εξάρτηση σαν Αποτέλεσμα και σαν Αιτία Σχέσης... 135 γ. Ολική και Μερική Εξάρτηση... 137 δ. Τοξική και Μη τοξική Εξάρτηση... 142 16. Το Προχρίλ της Εξάρτησης... 144 α. Αγάπη και Εξάρτηση... 147 17. Δυνάμεις που Οδηγούν στην Εξάρτηση... 149 α. Αντικειμενικοί λόγοι... 150 β. Βιολογικοί Παράγοντες... 151 γ. Η Συνήθεια... 152 δ. Η Υπερπροστασία... 153 ε. Το Άγχος της Απώλειας... 155 στ. Το Προβλεπόμενο Αποτέλεσμα... 157 ζ. Η Κοινωνική Απομόνωση... 163 η. Οικονομικοί Αόγοι... 164 θ. Τα...Παιδιά... 166 18. Αλυσσιδζΰτές Αντιδράσεις... 169 α. Η Θεωρία των Ποδών... 170 β. Η Κοινωνική...Επιδημία... 172 19. Η Ζήλεια... 176 α. Η Κοινωνική Πλευρά... 177 β. Η Ψυχολογική Πλευρά... 179 β1. Η Ζήλεια σαν Αποτέλεσμα Αποκλεισμού... 179 β2. Η Ζήλεια σαν Φόβος Απώλειας... 180 γ. Ζήλεια και Ανασφάλεια... 181 δ. Έρευνες Σχετικές με τη Ζήλεια... 184 Α ν τί Επίλογου : Ας Τελειώσουμε μ ε Ολίγη Στατιστική γιά τα Διαζύγια... 186 α. Οι Λόγοι Χωρισμού... 187
12
p. Η Αύξηση των Διαζυγίων... 189 γ. Παίζει ρόλο η Ηλικία στην οποία Παντρευόμαστε;... 191 δ. Παίζει Ρόλο η Διάρκεια του Προγαμιαίου Δεσμού;... 195 ε. Πόσο Επιδρά η Ύπαρξη Παιδιών;... 196 στ. Το Καυτό Ερώτημα... 198 Βιβλιογραφία... 200
Πρόλογος
αλοκαίρι στη Λέρο. Έχω τελειώσει το πρώτο μέρος του βιβλίου που έχει σχέση με τον έρωτα και βρίσκομαι στο δεύτερο, το οποίο ασχολείται με την αγάπη. Με μεγάλη μου έκπληξη το γράψι μο κυλά ομαλά, χωρίς δυσκολίες. Μέσα σε λίγες μέρες, το έχω ήδη ολοκληρώσει και έχω φτάσει στο τέλος του κεφαλαίου. Κι εκεί ακρι βώς, εντελώς απρόσμενα, μου προκύπτει μία παράγραφος η οποία ανέτρεπε τα πάντα. Μια και έπαιξε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρ φωση αυτού του βιβλίου, την παραθέτω αυτούσια:
Κ
Οι άνθρωποί που προσπαθούν να κατανοήσουν τη ν έννοια της αγάπης πέφ τουν συχνά σε μια παγίδα: Τη ν εξιδανικεύουν τόσο πολύ, που τελικά οδηγούνται στο συμπέρασμα ότι «αληθινή αγάπη δ ε ν υπάρχει». Η ειρωνία μάλιστα είναι ότι αυτήν την εξιδανικευμένη θεωρητική μορφή αγάπης τη ν ονομάζουν πραγματική αγάπη, ενώ τη ν αγάπη που συναντά κανείς σ τη ν ανθρώπινη καθημερινότητα τη ν απορρίπτουν ως... μη πραγματική.
Από κει και πέρα, είχα δύο εκλογές: Ή έσβηνα όλα όσα είχα γράψει περί αγάπης και κρατούσα μόνο την παράγραφο που μου εί χε προκύψει στο τέλος, ή...«έκανα το κορόϊδο», έσβηνα την τελευ ταία παράγραφο και στη θέση της έβαζα ένα κλείσιμο που θα συμ φωνούσε απόλυτα με όσα είχα ήδη γράψει. Μια και ήταν αδύνατο ν’ αποφασίσω εκείνη τη στιγμή, τα παρά τησα και πήγα να συναντήσω την παρέα μου. Όμως, παρόλο το κέ φι που υπήρχε εκείνο το βράδυ, εγώ δεν ήμουν εκεί. Είχα μπλέξει στο «συγγραφικό μου δίλημμα»: Τι κάνω; Κρατάω το γνώριμο και
14
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
δοκιμασμένο μου στυλ, το οποίο με έχει καθιερώσει σαν συγγραφέα ή το εγκαταλείπω και τραβάω την ανηφόρα; Εκείνο το βράδυ ήταν αδύνατον να κοιμηθώ. Στριφογυρνούσα συνέχεια στο κρεβάτι μου. Ο ιδρώτας της Αυγουστιάτικης ζέστης εί χε γίνει ένα με τον ιδρώτα της συγγραφικής μου αγωνίας. Ο νους μου πήγαινε συνέχεια στον Καζαντζάκη: Στην Αναφορά στον Γκρέκο υπάρχει μια σκηνή που με συγκλονίζει. Ο Καζαντζάκης έχει ανέβει, σαν τον Μωυσή, στο βουνό να συναντηθεί με τον πνευματι κό του παππού, τον Ελ Γκρέκο, και να πάρει τις εντολές του. «Φτάσε ως εκεί που μπορείς να φτάσεις, παιδί μου», του λέει εκεί νος. Όμως ο Καζαντζάκης δυσανασχετεί. «Δώσε μου μια πιο Κριτικιά, μια πιο αντρίκια προσταγή, παππού». Και τότε ο Γκρέκο, με αστραποβόλο βλέμμα, του απαντά: «Φτάσε ως εκεί που δεν μπο ρείς να φτάσεις, παιδί μου». Την άλλη μέρα το πρωί, με σταθερό χέρι, έσκισα όλα όσα είχα γράψει περί αγάπης και κράτησα μόνο την τελευταία παράγραφο. Οι φίλοι μου τα είχαν κυριολεκτικά χαμένα. «Τι κάνεις εκεί;», με ρώτη σαν εμβρόντητοι. «Πάω να πιώ καφέ με τον Ελ Γκρέκο και τον Καζαντζάκη», τους απάντησα. Σίγουρα με πήραν για τρελό. Ελπίζω τώρα να καταλάβουν. Από το δεύτερο μέρος και πέρα, το βιβλίο αυτό γράφτηκε έτσι. Εύχομαι το διάβασμά του να σου δώσει όσα έδωσε σε μένα το γρά ψιμό του. Γιώργος Πιντέρης
Αντί Εισαγωγής
- Σ’ αγαπώ, λέει ο Πέτρος στη Νίκη, που τη γνώρισε προχτές. - Κι εγώ, απαντά με πάθος η Νίκη, που κι αυτή προχτές τον γνώρισε. Αγκαλιάζονται σφιχτά και στενάζουν ταυτόχρονα.
- Μ’ αγαπάς, μαμά; Ρωτάει τη Νίκη δύο ώρες αργότερα η πεντάχρονη κόρη της, διότι η Νίκη, τα τελευταία εφτά χρό νια, τυγχάνει... ολίγον παντρεμένη. - Και βέβαια σ’ αγαπώ, μωρό μου, απαντά η Νίκη στην κόρη της, ενώ ταυτόχρονα τη σφίγγει τρυφερά στην αγκαλιά της.
- Πέτρο μου, σ’ αγαπώ, του λέει το ίδιο βράδυ η αδελφή του, ενώ έχει πάει να τη δει στο νοσοκομείο. Το επόμενο πρωί θα τη χειρουργήσουν για όγκο στο μαστό. - Κι εγώ σ’ αγαπώ, Λέλα μου, απαντά ο Πέτρος πιάνοντάς της σφιχτά το χέρι. Και, παρόλο που προσπαθεί να κρα τηθεί, τα μάτια του βουρκώνουν.
Σε δύο μήνες, η Νίκη επισκέπτεται μια ψυχολόγο. - Θέλω να χωρίσω, της λέει και πλημμυρίζει στο δάκρυ. - Φαίνεται να σε πονάει πολύ η απόφαση αυτή, απαντά η ψυχολόγος.
16
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
- Ναι..., σκέφτομαι την κόρη μου... και τον άντρα μου. - Τον αγαπάς τον άντρα σου; - Ναι -φυσάει τη μύτη της- αλλά όχι όπως τον Πέτρο.
Τι θα γίνει τέλος πάντων; Θα βρούμε ποτέ άκρη μ’ αυτή τη λέξη: «Σ’ αγαπώ»; Μερικοί τη λέμε εύκολα. Άλλοι δύσκο λα. Μερικές φορές την πιστεύουμε. Άλλες τη λέμε από κεκτημένη ταχύτητα. Για να μην περιπλέκουμε όμως ακόμα πε ρισσότερο τα πράγματα, ας μείνουμε στις περιπτώσεις που λέμε «σ’ αγαπώ» και όντως το νιώθουμε. Αλλά, τι νιώθουμε; Νιώθει η Νίκη το ίδιο πράγμα όταν λέει «σ’ αγαπώ» στον Πέτρο και στην κόρη της; Νιώθει το ίδιο όταν λέει στην ψυ χολόγο ότι «αγαπά» τον άντρα της; Κι όταν ο Πέτρος λέει στη Νίκη και στην αδελφή του «σ’ αγαπώ» νιώθει το ίδιο; Την απάντηση τη γνωρίζουμε όλοι: Ασφαλώς όχι! Μπορεί να χρησιμοποιούμε την ίδια λέξη, όμως τα συναισθήματά μας είναι πολύ διαφορετικά. Ας δούμε λοιπόν χωριστά την καθεμία από τις καταστάσεις που μας δημιουργούν την ανάγκη να πούμε σε κάποιον «σ’ αγαπώ».
Μ Ε ΡΟ Σ Π Ρ Ω Τ Ο
Ο
έριύτας ΚΑΙ
μ ε ρ ι κ ά ερω τι κά τραινόμενα
1. ο Έρζύτας
ο έρωτας είναι κάτι που συμβαίνει ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες που δεν γνωρίζονται μεταξύ τους. W. Somerset Maugham (1874-1965)
’ ενοχλεί να ξεκινάω ένα γραφτό μου με μια κοινότυπη φράση. Αυτή τη φορά όμως είναι αναπόφευκτο. Αρχίζω λοιπόν μ’ ένα χιλιοειπωμένο ερώτημα: Τι είναι ο έρωτας; Μια αυθόρμητη έλξη που νιώθει ένας άνθρωπος για έναν άλλο. Άλλες φορές είναι αμοιβαία και άλλες... μονομε ρής και τότε... βράσε ρύζι. Η έλξη αυτή μπορεί να είναι σω ματική, συναισθηματική ή και συνδυασμός των δύο. Όπως και να 'χει το πράγμα, το άτομο που είναι ερωτευμένο νιώθει μια επιτακτική ανάγκη να εκφράσει ή να εκτονώσει με κάποιον τρόπο την έντονη έλξη που αισθάνεται. Κάθε άνθρωπος την ανάγκη αυτή την βιώνει μ’ έναν εντελώς δικό του τρόπο. Ενας θέλει να κάνει έρωτα με τον άνθρωπο που είναι ερω τευμένος. Αλλος νιώθει την ανάγκη να του μιλήσει για τον έρωτά του. Αλλος πάλι αρχίζει να γράφει ποιήματα. Άλλωστε ο λαός το λέει ξεκάθαρα: Ο έρωτας κι ο βήχας δεν κρύβο νται. Πού οφείλεται όμως η αυθόρμητη αυτή έλξη που ονο μάζουμε έρωτα; Πού την αποδίδουμε ; Ο έρωτας μπορεί να δημιουργηθεί με πολλούς τρόπους. Ας τους δούμε:
Μ
20
Ε
ρω τ α ς
- Α
γά π η
- Ε
ξά ρτ η σ η
α. Οι Αισθητικές μας Προτιμήσεις Ένας από τους πρώτους παράγοντες που μπορούν να μας οδηγήσουν στο να ερωτευτούμε κάποιον είναι η αισθητική. Σκόπιμα δεν λέω η «εμφάνιση» διότι η αισθητική συμπεριλαμ βάνει πολύ περισσότερα πράγματα: Η φωνή, η κίνηση και γε νικά ο «αέρας» του άλλου συνθέτουν μια συνολική εικόνα η οποία μας έλκει. Βέβαια τα πράγματα εδώ είναι υποκειμενικά. Όπως λένε και οι Αμερικάνοι, «Η ομορφιά είναι στα μάτια
εκείνου που τη βλέπει». Δεν καταλαβαίνω γιατί μερικοί άνθρωποι επιμένουν να θεωρούν την έλξη που προέρχεται από την αισθητική σαν κάτι ρηχό. Γιατί δηλαδή δεν θεωρούμε «ρηχό» τον άνθρωπο που στέκει εκστατικός μπροστά σ’ ένα άγαλμα ή σ’ έναν πί νακα; Τι είναι αυτά; Δεν είναι αισθητικά ερεθίσματα; Και γιατί τα συναισθήματα που μας δημιουργεί ένα έργο τέχνης τα θε ωρούμε εντελώς φυσιολογικά και αποδεκτά, ενώ την έντονη έλξη που ασκεί πάνω μας η αισθητική του προσώπου ή του σώματος ενός άλλου ανθρώπου να τη θεωρούμε «κατωτέρας ποιότητος» από την έλξη που μας δημιουργεί η προσωπικό τητά του; Μια έλξη, όπως και να δημιουργείται, είναι πάντα ένα πολύ ισχυρό κίνητρο για να πλησιάσουμε έναν άνθρωπο.
β. Η Μεταβίβαση, οι Προβολές και οι Προσδοκίες Μερικές φορές είναι δυνατόν να ερωτευτούμε έναν άνθρω πο επειδή μας θυμίζει κάποιον άλλο. Αυτό μπορεί να συμβεί είτε εν γνώσει μας είτε εν αγνοία μας. Μάλιστα, τις περισ σότερες φορές γίνεται χωρίς να το συνειδητοποιούμε. Εννοείται ότι ο άνθρωπος που μας θυμίζει είναι κάποιος προς τον οποίον έχουμε θετικά συναισθήματα. Ο Κώστας είναι φοιτητής της Μαθηματικής Σχολής. Παράλληλα με τις σπουδές του παραδίδει και ιδιαίτερα μαθή ματα. Ανάμεσα στους μρθητές του είναι και η Μίρκα, η οποία βρίσκεται στην τελευταία τάξη του Λυκείου και προετοιμάζε ται για τις εισαγωγικές εξετάσεις στο πανεπιστήμιο. Κάποια μέρα, μια συμμαθήτριά της, η Τζένη, έρχεται στο σπίτι της
Μ
έρο ς
Π
ρώ το
-ο Ε
ρωτας
21
Μίρκας λίγο πριν τελειώσει το μάθημα με τον Κώστα. Τον βλέπει και πέφτει ξερή. «Κεραυνοβόλος έρωτας» που λέμε. Μα καλά, πώς κάνεις έτσι; Αφού ούτε καν πρόλαβες να τον γνωρίσεις!, ρωτάει απορημένη η Μίρκα, η οποία, ναι μεν θεωρεί τον Κώστα συμπαθητικό, αλλά όχι και τόσο που να δικαιολογεί το μέγεθος της αντίδρασης που έχει η φίλη της. Τι έχει γίνει; Είναι απλό: Η Τζένη έχει έναν πολύ αγαπημένο ξάδελφο, τον Μανώλη, που την περνάει τρία χρόνια και τώρα σπουδάζει στο εξωτερικό. Ο Μανώλης, πέρα από την καλή του εμφάνι ση, είχε και άλλα προσόντα. Ήταν εξαιρετικός αθλητής και πολύ καλός μαθητής. Μέσα στα χρόνια, ο Μανώλης έγινε ένα πρότυπο στα μάτια της ξαδέλφης του. Μάλιστα, όταν η Τζένη ήταν πέντε χρονών, έλεγε ότι όταν μεγαλώσει θα... παντρευτεί τον Μανώλη. Κατά σύμπτωση, ο Κώστας μοιάζει αρκετά στον Μανώλη. Είναι και συνομήλικός του. Κι εδώ ακριβώς έχουμε το φαινόμενο της μεταβίβασης, που οι ψυχολόγοι το έχουν εντοπίσει εδώ και πολλά χρόνια, αλλά η Μίρκα το αγνοεί κι έτσι δυσκολεύεται να εξηγήσει τον... κεραυνοβόλο έρωτα της συμμαθήτριάς της. Μ’ άλλα λό για, η εξωτερική ομοιότητα του Κώστα με τον ξάδελφο της γί νεται το ερέθισμα ώστε η Τζένη να μεταβιβάσει προς τον Κώστα τα θετικά συναισθήματα που ήδη έχει για τον Μανώλη. Μάλιστα η Τζένη το αντιλαμβάνεται αυτό αλλά δεν την προ βληματίζει διόλου. Ίσα-ίσα, η ομοιότητα του Κώστα προς τον ξάδελφό της είναι από τα πρώτα στοιχεία που επικαλείται όταν τον περιγράφει ενθουσιασμένη στη μητέρα της: - Αστα, μαμά. Πού να στα λέω: Γνώρισα στο σπίτι της ΜΙρκας ένα καταπληκτικό παιδί. Είναι ολόιδιος ο Μανώλης μαςΙ Ένα ακόμα φαινόμενο, αρκετά παρόμοιο με τη μεταβίβα ση , είναι και οι προβολές: Στην περίπτωση αυτή γνωρίζουμε έναν άνθρωπ^πουυέχει ένα στοιχείο το οποίο μας αρέσει και αμέσως Γφπνταζόμπατε^ότι το στοιχςίο αυτό περιβάλλεται κι από κάπόια άλλα χαρακτηριστικά τα οποία επίσης μας αρέ σουν. Δηλαδή ποοβάλλουμαΜά^ω του ^διότητεςJΊtou δεν εί ναι anapqmycQJva4xgt.
22
Ε
ρωτας
- Α
γάπ η
- Ε
ξ ά ρτ η σ η
Για παράδειγμα, βλέπεις μια πολύ όμορφη γυναίκα να λυκνίζεται αισθησιακά στην πίστα ενός νυχτερινού κέντρου κι αμέσως ο νους σου αρχίζει να τη φαντάζεται σαν πολύ σε ξουαλική. Μπορεί και να 'ναι. Δεν αποκλείεται όμως στο σεξ να έχει αναστολές και προβλήματα. Αιιτή την ομαδηποίηση θετικών \αοακτηοιστικών--ΠΩΐι_·κά-, ^ υ υ ε στη ωαντασία uac. οι κοινωνικοί ιμυχηλήγοι την ονομάζριιν το φαινόυενο τηιι φωτηστάρπνηιι Το φαινόμενο αυτό είναι δυνατόν να μας οδηγήσει να ερωτευτούμε κάποιον άν θρωπο. Βέβαια, στην περίπτωση αυτή δεν ερωτευόμαστε το άτομο, αλλά τις προσδοκίες μας. Γι’ αυτό και όποτε κάποιος φίλος ή γνωστός μού λέει ότι γνώρισε κάποιον ή κάποιαν που με θαυμάζει σαν συγγραφέα, σχεδόν έντρομος απαντώ: - Ο Θεός να με φυλάει απ’ αυτούς που με θαυμάζουν !
γ. Η Μεταμφιεσμένη Στέρηση Όσο περισσότερο στερημένος νιώθει ένας άνθρωπος, τόσο πιο ευάλωτος γίνεται. Ανεξάρτητα από τη μορφή που μπορεί να έχει, πιστεύω πως η στέρτ}ΩΧΐ_αλλοιώ^^^ Μερικές φορές ερωτευόμαστε έναν άνθρωπο μόνο και μόνο σαν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης στέρησης κάποιων αναγκών μας. Μια και μιλάμε για έρωτα, η στέρηση αυτή μπο ρεί να είναι δύο ειδών: Συναισθηματική ή σεξουαλική. Δεν αποκλείεται μάλιστα να είναι συνδυασμός και των δύο. Ας δούμε πρώτα τη συναισθηματική στέρηση: Οι περισσότεροι άνθρωποι έχουμε ανάγκη στοργής και τρυφερότητας. Μάλιστα από μικρά παιδιά μάθαμε τις δύο αυ τές ανάγκες μας να τις συνδέουμε πολύ στενά με το «χάδι». Είναι λίγο δύσκολο να βιώσουμε στοργή και τρυφερότητα από κάποιον που δεν μας αγγίζει. Γι’ αυτό δεν είναι τυχαίο που στην καθημερινή μας γλώσσα υπάρχουν εκφράσεις όπως «αυτός ο άνθρωπος με αγγίζει» ή «με άγγιξαν τα λόγια του». Η Στέλλα είναι εφτά χρόνια παντρεμένη με τον Απόστολο. Τα τελευταία τρία χρόνια ο άντρας της έχει πέσει με τα μούτρα στη δουλειά. Όποτε η Στέλλα τον πλησιάζει,
Μ έρος Π ρώτο - ο Ε ρωτας
23
ΙΚείνος είτε είναι κουρασμένος και θέλει να κοιμηθεί, είτε βλέπει τηλεόραση. Οι μόνες φορές που την αγγίζει είναι όταν κάνουν έρωτα. Αλλά ακόμα κι αυτό συμβαίνει αραιά και γίνεται μ’ έναν τόσο μονότονο τρόπο που πολύ απέχει από ΤΟ να καλύπτει τις ανάγκες της Στέλλας για συναισθηματική επαφή. Οι διάφορες προσπάθειες που έχει κάνει κατά και ρούς να εξηγήσει στον Απόστολο το πρόβλημά της, δεν έχουν καρποφορήσει. Κάθε φορά, της υπόσχεται ότι τα πράγματα θα διορθωθούν, αλλά η κατάσταση παραμένει όπως έχει. Συνεπώς η Στέλλα τα τελευταία τρία χρόνια βιώνει μια παρατεταμένη συναισθηματική στέρηση. Όπως είναι λοιπόν φυσικό, m ε υ ά ^ τη. Την ίδια εποχή, η εταιρία, στην οποΤα εργάζεται, ανα πτύσσεται, κι έτσι στο τμήμα της Στέλλας εμφανίζεται ένας νέος συνάδελφος, ο Αντώνης, ο οποίος είναι κατά τρία χρό νια μικρότερός της. Ο Αντώνης σπούδασε στο εξωτερικό και έχει χάσει την επαφή με φίλους και γνωστούς. Αρχικά, η Στέλλα αντιμετωπίζει τον Αντώνη φιλικά. Τον κατατοπίζει στα μυστικά της δουλειάς, τον συστήνει στους άλλους συνα δέλφους και γενικά έχει απέναντί του μια υποστηρικτική διά θεση. Μάλιστα, κάποια φορά που της εκμυστηρεύτηκε ότι εί ναι εντελώς αποκομμένος κοινωνικά, η Στέλλα προσφέρθηκε να τον συστήσει σε μια ξαδέλφη του άντρα της. Όλα κυλούσαν αρκετά ομαλά μέχρι την ημέρα που ο Αντώνης είδε τη Στέλλα δακρυσμένη. Τη ρώτησε τι έχει κι εκείνη αποφάσισε να του ξανοιχτεί. Ετσι, αμέσως μετά τη δουλειά πήγαν σε μια διπλανή καφετέρια να συζητήσουν. Νομίζω πως δεν χρειάζεται να κουράσω τον αναγνώστη με τη συνέχεια της ιστορίας. Σε λίγο καιρό η Στέλλα, χωρίς καλά-καλά να το καταλάβει, βρέθηκε ερωτευμένη με τον Αντώνη. Βέβαια χρειάζεται να τονίσουμε ότι κι ο Αντώνης ήταν από τη μεριά του συναισθηματικά ευάλωτος. Γι’ αυτό άλλωστε και ανταποκρίθηκε στον έρωτα της Στέλλας. Περιττό να πούμε ότι η βιωσιμότητα μιας τέτοιος σχέσης είναι αμφίβολη. Πόσο μπορούμε να βασιζόμαστε στις επιλο γές που κάνουμε όταν στερούμαστε; Σίγουρα ο Αντώνης και η Στέλλα αποτελούν ο ένας μια όαση στη συναισθηματική
24
Ε
ρωτας
- Α
γάπη
- Ε
ξ ά ρτ η σ η
ερημιά του άλλου. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ταιριάζουν και σαν άνθρωποι. Ετσι, όταν θα έχουν πια καλυφθεί συναισθη ματικά και θα έχουν ισορροπήσει, ενδέχεται να βρεθούν παγιδευμένοι σε μια σχέση που δεν εκφράζει ούτε τον ένα ού τε την άλλη. Θα μου πεις: «Και ποιό είναι το πρόβλημα; Αν ανακαλύψουν πως δεν ταιριάζουν μπορούν να χωρίσουν». Ίσως στο παράδειγμα που δώσαμε, μια τέτοια κατάληξη να μην είχε σοβαρές επιπτώσεις. Θα μπορούσε η Στέλλα να είχε κρατή σει κρυφή την εξωσυζυγική της σχέση, κι όταν θα χώριζε με τον Αντώνη «ούτε γάτα, ούτε ζημιά». Όμως αυτό που μας απασχολεί εδώ δεν είναι η συγκε κριμένη περίπτωση αλλά οι επιπτώσεις που μπορεί να έχει η ερωτική έλξη, την οποία νιώθουμε προς κάποιον άνθρωπο, σαν αποτέλεσμα μιας παρατεταμένης συναισθηματικής μας στέρησης. Και μια βασική επίπτωση είναι η σύγχυση που μας προκαλεί. Υπάρχουν άνθρωποι που, σαν αποτέλεσμα μιας τέτοιας σύγχυσης, κατέληξαν να κάνουν γάμους και παιδιά. Όπως αναφέραμε πιο πριν, η στέρηση δεν είναι μόνο συναισθηματική. Μπορεί να είναι και σεξουαλική. Εδώ όμως φαίνεται πως υπάρχει μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στους άντρες και τις γυναίκες, στην οποία αξίζει να αφιερώσουμε ένα ξεχωριστό κεφάλαιο.
2.
οι Άντρες, οι Γυναίκες και το Σ εξ ρκετές γυναίκες παραπονιούνται ότι συχνά τις πλησιά ζουν άντρες, οι οποίοι, ενώ στην αρχή δείχνουν πολύ ερωτευμένοι μαζί τους, μετά την πρώτη σεξουαλική επαφή, το ενδιαφέρον τους προς εκείνες πέφτει κατακόρυφα. Το παράπονο αυτό είναι αρκετά συχνό και αξίζει τον κόπο να το μελετήσουμε. Κατ’ αρχήν καλό θα ήταν να πούμε πως το φαινόμενο δεν είναι αποκλειστικά ελληνικό. Συμβαίνει στις περισσότε ρες κοινωνίες του ευρύτερου «Δυτικού Πολιτισμού». Για πα ραπέρα δεν ξέρω. Αν ρωτήσουμε έναν ανθρωπολόγο πιθα νόν να μπορεί να μας πληροφορήσει. Γιατί να συμβαίνει αυτό; Γιατί μερικοί από μας πλησιά ζουμε μια γυναίκα και, ενώ αρχικά «στάζουμε μέλι», μετά το σεξ αρχίζουμε να... σφυρίζουμε αδιάφορα; Βγαίνω στη γειτο νιά μου με το καινούργιο μου φορητό μαγνητοφωνάκι και αποφασίζω να κάνω ένα... γκάλοπ. Η απομαγνητοφώνηση μας δίνει τα εξής στοιχεία:
Α
26
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
- Γιατί τη γυναίκα άμα δεν την παραμυθιάσεις δεν σου κάθεται εύκολα, μου λέει ο Βαγγέλης ο ταβερνιάρης μας. - Δηλαδή Βαγγέλη πρόκειται περί προσποίησης, έ ; - Σκέτη τρίπλα σου λέω. Κι ούτε που νιώθεις τίποτα από αυτά που λες. Αλλά τι να κάνεις που έτσι και τους πεις στα ίσα για ποιό σκοπό τις γουστάρεις παίρνουν δρόμο; Μόνες τους τα προκαλούν τα ψέμματα. Ας ήταν κι αυτές πιο τσίφτισες και θα ξηγιόμασταν κι εμείς πολύ πιο ντόμπρα. Ένας πιθανός λόγος λοιπόν γι αυτό το φαινόμενο είναι η προσποίηση που... αναγκάζεται να κάνει ο άντρας για να ικανοποιήσει τις σεξουαλικές του ανάγκες. Όμως ο φίλος μου ο Γιάννης, ο δικηγόρος, διαρρυγνύει τα ιμάτιά του: - Όχι, Γιώργο μου. Δεν πρόκειται για προσποίηση! Τις περισσότερες φορές τα αισθήματά μου είναι αυθεντικότατα. Έλα όμως που εξαφανίζονται αμέσως μετά το σεξ! Σάματι το θέλω που μου συμβαίνει; Τι λες; Κι εγώ δεν απογοητεύομαι; ΐνίακάρι να βρισκότανε μία να την ερωτευτώ. - Μα, απ’ ό,τι ξέρω, Γιάννη μου, εσύ ερωτεύεσαι συχνά. - Νομίζω, Γιώργο μου! Νομίζω! Κι όλο έξω πέφτω! Όλα πάνε καλά μέχρι τη στιγμή της εκσπερμάτωσης. Από εκεί και πέρα νιώθω τα συναισθήματά μου να «αδειάζουν» από το στέρνο μου, σαν το νερό που το ρουφά ο νεροχύτης. Είναι σαν να είσαι ψηλά και ξαφνικά πέφτεις. Κι εκείνη τη στιγμή σε πιάνει μια μελαγχολία, άλλο πράμα! Αφού μου ’ρχεται -αν γινότανε- να σηκωθώ, να ντυθώ και να φύγω αμέσως. Άλλο βέβαια αν, για λόγους ευγένειας, παραμένω. Όμως μου είναι αδύνατο από κει και πέρα να δεχθώ ή να δείξω ιδιαίτερη τρυ φερότητα. Δεν είναι ότι δεν το θέλω. Μέσα μου είμαι πια τε λείως άδειος!
Με βάση τα όσα ακούσαμε ώς εδώ, δημιουργείται ένα ερώτημα: Τελικά αυτό το φαινόμενο πού οφείλεται; Σε προ σποίηση των αντρών ή σε κάποια μορφή αυτο-εξαπάτησης που προέρχεται από τις περιορισμένες δυνατότητες του άντρα να καταλαβαίνει τι νιώθει; Συνεχίζω τη μικρή μου «έρευνα» και τελικά το συμπέρα
Μ
έ ρο ς
Π
ρώ το
-ο Ε
ρό τα ς
27
σμα είναι ότι ισχύουν και τα δύο. Τα λόγια του Μάκη, του πε ρίπτερά, το συνοψίζουν μια χαρά: - Και τα δύο συμβαίνουν. Άλλες φορές τις εξαπατάμε, κι άλλες εξαπατάμε τον εαυτό μας. Εκείνο όμως που αποκλείε ται, είναι να συμβαίνουν ταυτόχρονα και τα δυο μαζί. Ή το ένα θα ’ναι ή το άλλο. - Δηλαδή Μάκη δεν υπάρχει άλλος δρόμος; Πάντα στην εξαπάτηση καταλήγουμε: - Όχι, βρε αδερφέ! Υπάρχει και το άλλο: -Δηλαδή: - Να συνεχίσεις να νιώθεις καλά μαζί της και μετά το σεξ. Τότε την έχεις κάνει λαχείο. Άμα το βρείς αυτό... πα ντρεύεσαι. - Εσύ έτσι παντρεύτηκες: - Αμ πώς; Αλλιώς: Βέβαια κοιτάζεις και μερικά άλλα πράγματα: Να είναι η κοπέλα καλή, κ.λπ. Αλλά αυτά έρχονται δεύτερα. Βλέπουμε λοιπόν ότι το φαινόμενο που μελετάμε οφείλεται άλλες φορές σε προσποίηση σκοπιμότητας και άλλες σε ανικανότητα του άντρα να διακρίνει ανάμεσα στη συναι σθηματική και τη σεξουαλική έλξη. - Αυτό είναι εξωφρενικό!, διαμαρτύρεται η Χρυσάνθη που πουλάει τα πουλόβερ. Θέλετε να μας πείτε δηλαδή ότι δεν μπορείτε να ξεχωρίσετε πότε αγαπάτε και πότε θέλετε να γ....; Πράγματι οι γυναίκες δυσκολεύονται πολύ να το πιστέ ψουν αυτό. Γιατί; Διότι απλούστατα δεν τους συμβαίνει (ή συμβαίνει σπάνια). Οι γυναίκες το θεωρούν αδιανόητο να μη μπορεί ένας άνθρωπος να ξεχωρίζει τη συναισθηματική από τη σεξουαλική έλξη. Είναι σαν να τους λες ότι μπερδεύεις το πράσινο χρώμα με το κίτρινο! Έχοντας λοιπόν την ικανότητα να ξεχωρίζουν καλά τι νιώθουν για έναν άντρα, σπάνια χά νουν τα αρχικά συναισθήματα έλξης, αφού κάνουν έρωτα μα ζί του. Ν’ απογοητευτούν σεξουαλικά μπορεί. Άλλο όμως αυ τό κι άλλο εκείνο που παθαίνουμε οι άντρες. Γιατί να υπάρχει αυτή η διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα;
28
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Ε, λοιπόν, πιστεύω κάτι που ίσως άξιζε τον κόπο να ερευνηθεί επιστημονικά: Είναι θέμα μεταβολισμού ! Τι εννοώ; Πιστεύω ότι ο τρόπος που βιώνουμε μέσα μας οι άντρες τη συναισθηματική έλξη μοιάζει πολύ με τον τρόπο που βιώ νουμε τη σεξουαλική επιθυμία, Για μας δηλαδή, δεν είναι δια φορές πράσινου με κίτρινο, αλλά δύο ελαφρά διαφορετικές αποχρώσεις του ίδιου χρώματος. Συνεπώς μας είναι πολύ δύσκολο να τις ξεχωρίσουμε. Δυστυχώς, τις περισσότερες φορές τα πράγματα ξεκαθαρίζουν μόνο μετά τη σεξουαλική επαφή. Έτσι, αν η έλξη είναι μόνο σεξουαλική, τα συναισθή ματα που υπήρχαν πριν το σεξ, εξαφανίζονται. Αν είναι και συναισθηματική, τότε διατηρούνται. Άντε τώρα να πείσεις μια γυναίκα ότι... εξαπατήθηκες από τα ίδια σου τα συναισθήματα και ότι δεν είχες πρόθεση να εξαπατήσεις εκείνη. Ιδιαίτερα μάλιστα όταν, μερικές φο ρές, όντως υπάρχει και το θέμα της σκόπιμης προσποίησης που αναφέραμε πιο πάνω. Πιστεύω ότι αυτή η αδυναμία του άντρα συνεισφέρει ση μαντικά στη δυσπιστία που έχουν οι γυναίκες απέναντι στο αντρικό φύλο. Με το δίκιο τους. Άλλωστε εκείνες είναι πιο διατακτικές προκειμένου να κάνουν έρωτα με κάποιον από καθαρά σεξουαλική και μόνο έλξη. Συνήθως θέλουν παράλ ληλα να έχουν και κάποια άλλα θετικά συναισθήματα για κεί νον. Για παράδειγμα, μια έρευνα που έκαναν οι Κηοχ και Wilson στα 1981, αποκάλυψε, ότι οι δέκα στους εκατό άντρες θεωρούν αποδεκτό το «σεξ χωρίς συναίσθημα». Στις γυναίκες το ποσοστό αυτό είναι μόλις ένα στα εκατό. Επίσης, άλλες έρευνες που έχουν γίνει δείχνουν ότι οι γυ ναίκες δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στο συναισθηματικό πε ριεχόμενο μιας σεξουαλικής σχέσης, απ’ ό,τι οι άντρες. Βέβαια αυτά λίγο-πολύ τα γνωρίζουμε και εμπειρικά. Δεν χρειαζόμαστε να καταφύγουμε σε αναλυτική διερεύνηση της βιβλιογραφίας για να τα διαπιστώσουμε. Ξέρουμε επίσης ότι οι διαφορές αυτές οφείλονται στη διαπαιδαγώγηση και δεν έχουν καμιά σχέση με το σεξουαλικό ταμπεραμέντο των δύο
Μ
έ ρο ς
Π
ρώ το
-ο Ε
ρο τ α ς
29
φύλων. Άλλο όμως αυτό και άλλο η αδυναμία σου να ξεχωρί σεις το είδος της έλξης που νιώθεις. Πού θα μπορούσαμε άραγε ν’ αποδώσουμε αυτή τη σύγ χυση που παθαίνουμε οι άντρες; Μήπως το γεγονός, ότι η διαπαιδαγώγηση του άντρα ενθαρρύνει την επιδίωξη σεξουα λικών εμπειριών, συμβάλλει στο να μη δίνει ο άντρας ιδιαίτε ρη προσοχή στο είδος των συναισθημάτων που έχει; Είναι αλήθεια ότι οι άντρες έχουμε γενικά μικρότερη επαφή με τα συναισθήματά μας, απ’ ό,τι οι γυναίκες. Μ’ άλλα λόγια τα προσέχουμε λιγότερο, καταλαβαίνουμε δυσκολότερα από τις γυναίκες τι νιώθουμε, είμαστε λιγότερο πρόθυμοι να τα εκφράσουμε και διαθέτουμε μικρότερο συναισθηματικό λεξιλό γιο απ’ ό,τι οι γυναίκες. Για παράδειγμα, σε μια έρευνα που έκανα ο ίδιος με 164 γυναίκες και 109 άντρες στην κλίμακα Ενδοσκόπησης (την ανάγκη που έχει ένας άνθρωπος να διερευνά τον εαυτό του και τα συναισθήματά του) οι γυναίκες είχαν σημαντικά υψηλό τερο μέσο όρο από τους άντρες*. Το ερώτημα είναι κατά πόσον ο παράγοντας «διαπαιδα γώγηση» εξηγεί πλήρως το φαινόμενο. Κατά τη γνώμη μου αξίζει τον κόπο να διερευνηθεί και η βιολογική πλευρά του θέματος. Μ’ άλλα λόγια, τι γίνεται στο σώμα του άντρα όταν νιώθει συναισθηματική έλξη για μια γυναίκα; Υπάρχουν με τρήσιμες ορμονικές μεταβολές; Πώς συγκρίνονται αυτές με τις αντίστοιχες μεταβολές που παρουσιάζει ο άντρας όταν νιώθει μόνο σεξουαλική έλξη; Παράλληλα, τι γίνεται με τις γυναίκες στο ίδιο θέμα; Βέβαια, αν αποφασίζαμε να κάνουμε μια τέτοια έρευνα, θα διαπιστώναμε ότι παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες. Κατ’ αρχήν, πώς μπορούμε να ορίσουμε τις έννοιες «συναισθη ματική» και «σεξουαλική» έλξη; Μετά πώς μπορούμε να γνω ρίζουμε αντικειμενικά πότε ένας άνθρωπος νιώθει μόνο μία από τις δύο μορφές έλξης ή και τις δύο μαζί; Παράλληλα, Πώς μπορούμε να προκαλέσουμε τέτοιες μορφές έλξης μέσα * Η έρευνα έγινε με βάση μια μεταφρασμένη k o l σταθμισμένη έκδοση του Edwars Personal Preference Schedule.
30
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
στα πλαίσια μιας έρευνας; Τέλος, ποιές είναι οι ορμονικές και άλλες βιολογικές μεταβολές που πρέπει να μετρήσουμε; Όλες όμως αυτές οι δυσκολίες είναι μια πρόκληση στη δημι ουργικότητα του ερευνητή. Άλλοι ερευνητές αποθαρρύνο νται και άλλοι συναρπάζονται. Ίσως αναρωτιέται ο αναγνώστης: «Καλά, οι άντρες μπερδεύουν τη συναισθηματική με τη σεξουαλική έλξη. Οι γυ ναίκες δεν έχουν κάποια αντίστοιχη δυσκολία;». Έχω μια υπόνοια; Φαίνεται πως και οι γυναίκες κάπου μπερδεύουν μέσα τους το... πράσινο με το κίτρινο. Μπορεί να μη συγχέουν τη σεξουαλική με τη συναισθηματική έλξη, αλλά δεν είμαι τόσο σίγουρος αν μπορούν να ξεχωρίζουν πά ντα τη σεξουαλική πείνα από την άλλη πείνα, τη στομαχική ! Όσο κι αν φαίνεται απίστευτο, υπάρχει ένα ποσοστό γυναι κών που, όταν τους λείπει το σεξ, το ρίχνουν στο... φαγητό. Θέμα μεταβολισμού; Δεν ξέρω. Ας αναλάβουν οι ερευνητές να το απαντήσουν. Βέβαια δεν είναι μόνον αυτή η διαφορά που κάνει δύ σκολη την ερωτική μας ζωή. Πρέπει να λάβουμε επίσης υπόψη μας και τις διαφορές που έχουν οι άντρες από τις γυναί κες όσον αφορά στην ηθική θεώρηση του σεξ. Το επόμενο κεφάλαιο ασχολείται μ’ αυτό ακριβώς το θέμα.
5.
το Σύνδρομο του... Μ ετρψτΙ εν λέω. Τά τελευταία χρόνια το μορφωτικό μας επίπεδο, όσον αφορά στην ψυχολογία, έχει ανέβει κάπως. Όσο αυ στηρά και να θέλεις να βλέπεις τα πράγματα, αυτό είναι δύ σκολο να το αμφισβητήσεις. Θέλεις με τα ψυχολογικά βιβλία που κυκλοφόρησαν την τελευταία εικοσαετία, θέλεις με τα μέ σα μαζικής ενημέρωσης, θέλεις ακόμα και με την αύξηση των ατόμων που ασχολούνται με τρ επάγγελμα του ψυχολόγου, ο σημερινός μέσος Έλληνας είναι ψυχολογικά πιο ευαισθητο ποιημένος από τόν Έλληνα της προηγούμενης εικοσαετίας. Κάποτε, προκειμένου να γραφτώ στα φορολογικά μη τρώα, με υποχρέωσαν να ασφαλιστώ στο ΤΕΒΕ, δηλαδή το Ταμείο Επαγγελματιών Βιοτεχνών Ελλάδας (για όσους δεν ΤΟ γνωρίζουν, εκεί ασφαλίζονται οι ψυχολόγοι στη χώρα μαςΙ). Όταν είπα στον υπάλληλο ότι είμαι ψυχολόγος, εκεί νος με ρώτησε: «Δηλαδή μέντιουμ;». Θέλω να πιστεύω ότι σήμερα το φαινόμενο αυτό μπορεί μεν να συναντιέται ακόμα, αλλά σε πολύ μικρότερο ποσοστό.
Δ
32
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
Ιδίως στα αστικά κέντρα υπάρχει μια σημαντική μερίδα ανθρώπων οι οποίοι ενδιαφέρονται αρκετά για την ψυχολο γία. Διαβάζουν, παρακολουθούν διαλέξεις και σεμινάρια, συ ζητούν, ψάχνουν και ψάχνονται. Δεν θα ’ταν μάλιστα υπερ βολή να πω, πως οι... ψυχολογικές συζητήσεις στην εποχή μας ίσως είναι συχνότερες από οποιοδήποτε άλλο είδος. Ιδιαίτερα μάλιστα αν σκεφτούμε ότι κάθε συζήτηση που αναφέρεται στις ανθρώπινες σχέσεις ανήκει λίγο-πολύ στον ψυ χολογικό χώρο. Έτσι, με αυτή την αύξηση της ψυχολογικής ευαισθητοποίησης, λέξεις και ψυχολογικοί όροι, όπως το «άλυτο Οιδιπόδειο», το «κόμπλεξ κατωτερότητας», το «άγχος» και η «ανασφάλεια», έχουν γίνει μέρος του καθημερινού μας λεξιλόγιου. Όπως και να το κάνουμε λοιπόν, ο σημερινός Έλληνας είναι ψυχολογικά πιο ευαισθητοποιημένος από πα λιά. Από την άλλη, αν μας πάρεις έναν-ένα και ψάξεις το γε νεαλογικό μας δέντρο -από πού κρατάει η σκούφια μας δη λαδή- όλο και θα καταλήξεις σε κάποιον αγρότη, κάποιον κτηνοτρόφο ή κάποιον νησιώτη ψαρά. Μάλιστα,δεν χρειάζε ται να πας και πολύ πίσω. Πενήντα χρόνια φτάνουν. Συνεπώς, όσο και να ’χουμε γίνει ψυχολογικά ενήμεροι, στο βάθος δεν παύουμε να κουβαλάμε τις παραδοσιακές μας κα ταβολές. Ειδικά στο χώρο των απόψεων και των ηθικών αξιών, υπάρχουν μέσα μας τόσο βαθιά ριζωμένα στοιχεία, που είναι πολύ δύσκολο να τα ξεπεράσουμε μόνο και μόνο επειδή διαβάσαμε πέντε ψυχολογικά βιβλία. Το αποτέλεσμα είναι μια αντιφατική συμπεριφορά, η οποία συχνά δημιουργεί κωμικοτραγικά φαινόμενα: - Ο ένας διατυμπανίζει ότι πιστεύει στην κατάργηση της σεξουαλικής αποκλειστικότητας και παράλληλα, αν συμβεί να «απιστήσει» η σύντροφός του, πέφτει να πεθάνει. (Βέβαια εί ναι πρόοδος το ότι δεν... πεθαίνει τη σύντροφό του). - Η άλλη διαβάζει ότι το ξύλο δεν είναι ο καλύτερος τρόπος για να διδάξεις πειθαρχία στο παιδί, αλλά το μόνο που καταφέρνει είναι ν’ αποκτήσει ενοχές μια και εξακολου
Μ έρος Π ρώτο - ο Ε ρωτας
33
θεί -όποτε στριμώχνεται- να καταφεύγει στην... «αγία ί,ράβδο». Θα ’λεγε κανείς ότι στη νέα γενιά τα πράγματα έχουν |]ΐ3Λλάξει, αλλά κι εκεί οι ουσιαστικές αλλαγές είναι πολύ λιγό^ϊερες απ’ ό,τι φανταζόμαστε. Για παράδειγμα, δεν είναι λίγοι 'ρι σημερινοί νεαροί που εξακολουθούν να θέλουν την κοπέ λα τους «παρθένα». Από την άλλη, οι κοπελιές μπορεί να μην περιμένουν να παντρευτούν για να κάνουν έρωτα (ούτε οι μαμάδες τους περίμεναν, απλώς τους λένε ότι περίμεναν), αλλά εξακολουθούν να πιστεύουν ότι ο «αύξων αριθμός» των αντρών με τους οποίους έχουν συνδεθεί ερωτικά, αποτελεί μέτρο της... ηθικής τους. Αυτό μου αρέσει να το λέω «το σύνδρομο του μετρητή» και αξίζει τον κόπο να το δούμε λίγο: Φαίνεται πως αρκετές «σύγχρονες» Ελληνίδες πιστεύ ουν ότι έχουν κάποιο μετρητή, ο οποίος με κάθε καινούργιο άντρα αυξάνει τις μονάδες. Σύμφωνα με αυτές τις κοπέλες, αν έχεις κάνει έρωτα με δύο άντρες είναι «ηθικότερο» από ΤΟ να έχεις κάνει με τρεις. Με τρείς είναι «ηθικότερο» απ’ ό,τι με τέσσερεις, και... πάει λέγοντας. Έτσι κι ο αριθμός γί νει διψήφιος, άστα να πάνε... Αυτό δεν σημαίνει ότι και οι άντρες δεν έχουν κι αυτοί τον μετρητή τους. Μόνο που λειτουργεί διαφορετικά μια και, στην προκειμένη περίπτωση, δεν μπαίνει θέμα ηθικής: Η σκηνή σε μια θερινή καφετέρια. Συζήτηση ανάμεσα σε δυο δεκαοχτάρηδες. Εγώ έχω στήσει αυτί (διακριτικά) : - Με πόσες έχεις πάει μέχρι τώρα, ρε; Ο άλλος μένει για λίγο σιωπηλός. Μετράει με τα δάχτυ λα. - Με εφτά. - Τι λες, ρε μπαγάσα ; Τόσες πολλές ! Εγώ μόνο με μία. - Ε, κι εγώ με δύο έχω πάει. Οι άλλες πέντε ήταν πλη ρωμένες. - Α, κάτσε. Αν μετράμε και τις πουτάνες τότε κι εγώ έχω Πάει με...(αρχίζει κι αυτός με τη σειρά του το μέτρημα), με έξη. Δηλαδή πέντε πουτάνες και μία «κανονική». Εδώ το «σύνδρομο του μετρητή» παίρνει άλλη μορφή,
34
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
αντίθετη απ’ ό,τι στις γυναίκες. Ενώ στη μία περίπτωση ο αύξων αριθμός είναι μέτρο της... ηθικής υπόστασης μιας γυναί κας, στην άλλη ο αριθμός αυτός γίνεται μέτρο καταξίωσης του αντρισμού. Έτσι, όσο πιο μεγάλος ο αριθμός, τόσο πιο καλά. Φαίνεται ότι αυτά που μας λενε οι γονείς μας για τις σχέσεις μας με το άλλο φύλο, καταλήγουν σαν μια μαγνητο ταινία μέσα στο κεφάλι μας, η οποία αρχίζει να παίζει αυτό ματα από τη στιγμή που ξεκινά το φλερτ. Στη γυναίκα η μαγνητοταινία λέει: «Πρόσεχε μη σε πη-
δήξει... μη σε πηδήξει... μη σε πηδήξει». Στον άντρα η εγγραφή είναι: «Πρόσεχε μη σε τυλίξει... μη σε τυλίξει... μη σε τυλίξει». Άντε από κει και πέρα να τα βρούμε μεταξύ μας... Πώς να γίνει κάτι τέτοιο όταν από την αρχή ξεκινάμε με μια αμοι βαία καχυποψία και δυσπιστία; Μια από τις συνέπειες αυτής της προκατάληψης είναι ότι, οι περισσότεροι από μας αντι λαμβανόμαστε τους ανθρώπους να είναι χωρισμένοι σε δύο μεγάλα αντιμαχόμενα στρατόπεδα; Το ένα είναι των «αντρών» και το άλλο των «γυναικών». Έτσι, ακόμα και χα ρακτηριστικά της συμπεριφοράς που δεν έχουν καμία σχέση με τη διαφορά των δύο φύλων, ακούμε να αποδίδονται στην αντρική ή τη γυναικεία... φύση. Ένα παράδειγμα: Η Ελένη δεν κρατά μια υπόσχεση που έδωσε στον Μάκη. Εκείνος, αντί να πει «η Ελένη δεν κράτη σε το λόγο της», λέει «οι γυναίκες δεν έχουν λόγο». Λες και δεν υπάρχουν άντρες που είναι ασυνεπείς στις υποσχέσεις τους. Άλλο παράδειγμα: Αποκαλύπτει ο Θόδωρος ένα μυστικό που του εμπιστεύτηκε η Πόπη. Εκείνη καταλήγει στο συμπέ ρασμα: «Δεν είναι νά ’χεις εμπιστοσύνη στους άντρες». Σαν να μην υπάρχουν δηλαδή γυναίκες που δεν μπορούν να κρα τήσουν μυστικά. Όσο θ’ αντιλαμβανόμαστε τους ανθρώπους με τα στερε ότυπα «άντρες-γυναίκες», τόσο θα δυσκολευόμαστε να δημι ουργήσουμε σχέσεις που να βασίζονται στην εμπιστοσύνη. Μάλιστα, άμα το καλοσκεφτείς, υπάρχει το εξής παράδοξο:
Μ έρ ο ς Πρώτο - ο Ερωτας
35
Από τη μια θέλουμε ένα σύντροφο από το άλλο φύλο και από την άλλη βλέπουμε το άλλο φύλο με καχυποψία! Μ’ άλ λα λόγια ψάχνουμε να εμπιστευτούμε έναν άνθρωπο μέσα από το «στρατόπεδο» των ανθρώπων που μάθαμε να μην εμπιστευόμαστε! Αυτό και μόνο αρκεί για να καταλάβουμε πόσο αντιφατικό μπορεί να είναι το υπόβαθρο μιας σχέσης, πριν καλά-καλά αρχίσει να υπάρχει. Φαίνεται λοιπόν πως ένα από τα πρώτα βήματα που χρειάζεται να κάνουμε ώστε να γεφυρώσουμε το χάσμα που χωρίζει τα δύο φύλα, είναι να πάψουμε να χωρίζουμε τους ανθρώπους σε «άντρες» και «γυναίκες», σε ό,τι αφορά στην προσωπικότητα και τη συμπεριφορά. Δεν υπάρχουν «άντρες» και «γυναίκες». Υπάρχουν άν θρωποι που έχουν και προτερήματα και κουσούρια. Ό λ ο ι. Όσο θα είμαστε απρόθυμοι να το δεχτούμε αυτό, οι σχέσεις των δύο φύλων θα βασίζονται στην αμοιβαία δυσπιστία και τον ανταγωνισμό.
α. Οι Πραγματικές Διαφορές Αν θέλουμε να εντοπίσουμε τις αντικειμενικές διαφορές που υπάρχουν ανάμεσα στα δύο φύλα, θα χρειαστεί να στραφού με στη βιολογική μας υπόσταση και να δούμε πώς επιδρά στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς μας. Η πρώτη βασική διαφορά που εντοπίζουμε είναι η εγκυ μοσύνη. Από την ίδια τη φύση των πραγμάτων η σεξουαλική πράξη είναι για τον άντρα μια μορφή εκτόνωσης χωρίς βιο λογικές συνέπειες. Για τη γυναίκα όμως το σεξ μπορεί να καταλήξει σε μια ανεπιθύμητη εγκυμοσύνη με συνέπειες για όλη την υπόλοιπη ζωή της. Συνεπώς δεν μπορεί να είναι σε ξουαλικά τόσο ελεύθερη και ανέμελη όσο ο άντρας. Επίσης, στην περίπτωση μιας ανεπιθύμητης εγκυμοσύ νης, ο άντρας έχει τη λύση της... φυγής. Το βάζει στα πόδια. Εξαφανίζεται. Η γυναίκα δεν μπορεί να ξεφύγει από τις συ νέπειες μιας σεξουαλικής πράξης μια και τις κουβαλά μέσα στο ίδιο της το σώμα. Ιδιαίτερα μάλιστα όταν έχει ακούσει ότι
36
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Ο τοκετός συνοδεύεται από ισχυρούς πόνους και ταυτόχρο να μπορεί να βάλει σε κίνδυνο τη ζωή της. Ένα δεύτερο σημείο στο οποίο διαφέρουν σημαντικά τα δύο φύλα είναι το φαινόμενο της περιόδου. Η ωορηξία και η έμμηνος ρύση απαιτούν ορμονικές μεταβολές οι οποίες σε κάποιο βαθμό επηρεάζουν και τη συναισθηματική διάθεση της γυναίκας. Στους άντρες δεν υπάρχει κάποια ανάλογη βιολο γική αναγκαιότητα που να επιβάλλει ορμονικές μεταβολές. Συνεπώς οι ορμονικές λειτουργίες των αντρών είναι σχετικά πιο σταθερές. Θα ήταν όμως αφελές να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι «ο άντρας είναι συναισθηματικά πιο σταθερός από τη γυναίκα». Οι γυναίκες που η ψυχική τους διάθεση επηρεάζε ται δραματικά από τις ορμονικές μεταβολές τους, αποτελούν ένα μικρό ποσοστό του γυναικείου πληθυσμού*. Στις υπόλοι πες οι συναισθηματικές διακυμάνσεις δεν διαφέρουν από των αντρών και είναι περισσότερο θέμα προσωπικότητας παρά θέμα ορμονικών μεταβολών. Εν τούτοις αυτή η ορμονική δια φορά δεν παύει να είναι μια αντικειμενική πραγματικότητα που δεν είναι δυνατόν να την αγνοήσουμε και να προσποιηθούμε ότι δεν υπάρχει. Μια ακόμα διαφορά ανάμεσα στα δύο φύλα, η οποία έχει και πάλι να κάνει με την τεκνοποίηση, είναι η μητρότητα. Εδώ μάλιστα οι διαφορές της γυναίκας με τον άντρα είναι δύο: α. Ο άντρας μπορεί να τεκνοποιήσει σε οποιαδήποτε ηλικία ενώ η γυναίκα πιέζεται από τα χρονικά όρια που της θέτει η κλιμακτήριος. Αυτό είναι φυσικό να της δημιουργεί μια πίεση και να την οδηγεί να έχει μια διαφορετική στάση απέ ναντι στην τεκνοποίηση από ό,τι ο άντρας. * Μάλιστα η Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρία, στο Αναθεωρημένο Διαγνω στικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο του 1987, στις Διαταραχές της Προσωπι κότητας έχει συμπεριλάβει δοκιμαστικά μια διαγνωστική κατηγορία που έχει σχέση με αυτές ακριβώς τις γυναίκες. Την κατηγορία αυτή την ονομάζει Late Lutheal Phase Dysphoric Disorder, που σημαίνει Διαταραχή Δυσφορίας της Τελευταίας Λουθιακής Φάσης.
Μ
έ ρο ς
Π
ρώ το
-ο Ε
ρω τ α ς
37
β. Μια και η γέννηση ενός παιδιού είναι για τη γυναίκα μια βιολογική διαδικασία, είναι πολύ εύκολο να καταλάβουμε πώς γίνεται και ένα μεγάλο ποσοστό από τις γυναίκες που δεν κατάφεραν να αποκτήσουν παιδί νιώθουν βιολογικά «μη ολοκληρωμένες». Μάλιστα η αίσθηση αυτή εντείνεται καθώς η γυναίκα πλησιάζει στην κλιμακτήριο και τα χρονικά της πε ριθώρια στενεύουν. Από κει και πέρα είναι δύσκολο η συμπε ριφορά μιας γυναίκας να παραμείνει ανεπηρέαστη από μια τέτοια αίσθηση*. Τέλος έχουμε και τη διαφορά της στύσης. Ο άντρας προκειμένου να λειτουργήσει σεξουαλικά πρέπει να έχει στύοη. Το γεγονός αυτό του προκαλεί, αναπόφευκτα, το λεγό μενο «άγχος απόδοσης». Η γυναίκα δεν αντιμετωπίζει τέτοιο πρόβλημα. Ακόμα κι όταν δεν έχει επαρκή διέγερση, σωματι κά είναι σε θέση ν’ ανταπεξέλθει στη σεξουαλική πράξη σχε δόν οποιαδήποτε στιγμή**. Για τον άντρα κάτι τέτοιο είναι αδύνατο, όπως είναι επίσης αδύνατο να κρύψει τη σεξουαλι κή του ανικανότητα, αν και όταν αυτή του προκύπτει. Το αποτέλεσμα είναι ένα πολύ ενδιαφέρον φαινόμενο το οποίο μελετάμε στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο.
* Στο σημείο αυτό δεν έχει σημασία αν «καλώς» ή «κακώς» η γυναίκα νιώθει «μη-ολοκληρωμένη» βιολογικά αν δεν έχει κάνει ένα παιδί. Ο σκοπός μας εδώ είναι να καταγράψουμε τις αντικειμενικές διαφορές των δύο φύλων και όχι να τις σχολιάσουμε. ** Ά ν η γυναίκα δεν είχε αυτή τη δυνατότητα, δεν θα υπήρχε το επάγγελμα της πόρνης.
4
.
το Τρίτο Στάδιο και ο Κίνδυνος Α νιχανότψ ας άποτε, βαρέθηκα ν’ ακούω επισκέπτες μου να παραπονι ούνται για τις δυσκολίες που έχουν στο φλερτ, κι απο φάσισα να κάνω ένα σεμινάριο με θέμα «Κοινωνικές Ικανό τητες και Φλέρτ». Αθρόα η συμμετοχή. Το σεμινάριο επαναλήφθηκε άλλες δύο φορές. Έτσι, το παρακολούθησαν πάνω από εκατό άτομα. Ένα αξιοσημείωτο φαινόμενο ήταν το εξής: Στις ηλικίες από δεκαοχτώ έως εικοσιπέντε, οι οχτώ στους δέκα που συμμετείχαν ήταν άντρες, ενώ στις ηλικίες από τριανταπέντε έως σαρανταπέντε συνέβαινε το αντίστροφο. Τα εφτά στα δέκα άτομα ήταν γυναίκες! Για να μην υπάρχει μάλιστα καμιά αμφιβολία, αναφέρω ενδεικτικά ότι σε κανένα άλλο από τα σεμινάριά μου δεν έχει παρατηρηθεί τέτοιο φαινόμενο. Γιατί να συμβαίνει αυτό; Νομίζω πως το θέμα έχει να κάνει με το νόμο «προσφοράς και ζήτησης». Είναι δηλαδή περισσότε ρο... οικονομικό παρά κοινωνιολογικό φαινόμενο:
Κ
Μ
έ ρο ς
Π
ρώ το
-ο Ε
ρω τ α ς
39
Όσο οι γυναίκες είναι νέες, βρίσκονται στη «ζήτηση». Τι να τις κάνουν λοιπόν τις γνώσεις στο φλερτ; Δεν τις χρειά ζονται. Έτσι κι αλλιώς το βάρος της πρωτοβουλίας στο πλη σίασμα το επωμίζονται οι άντρες. Η δουλειά των γυναικών εί ναι σχετικά εύκολη. Το μόνο που έχουν να κάνουν είναι, είτε να δεχθούν την πρόταση του άντρα, είτε να την απορρίψουν. Δεν είναι υποχρεωμένες να πάρουν πρωτοβουλίες. Συνεπώς, κι αν ακόμα έχουν πρόβλημα στο φλέρτ, δεν τους δίνεται η ευκαιρία να το ανακαλύψουν. Καθώς όμως μεγαλώνουν και σταδιακά η ζήτηση μειώνε ται, ανακαλύπτουν πως είναι πια καιρός «να πάει ο Μωάμεθ στο βουνό», μια και το βουνό, τώρα τελευταία, σταμάτησε να έρχεται από μόνο του. Έτσι ανασκουμπώνονται και βγαίνουν στη γύρα. Κι εκεί, άλλες τα πάνε καλά κι άλλες τα βρίσκουν «μπαστούνια». Να λοιπόν γιατί στο σεμινάριο του φλέρτ, στις μεγάλες ηλικίες η πλειοψηφία ήταν γυναίκες. Από την άλλη, οι άντρες στις μικρές ηλικίες, δεν έχουν μόνο το βάρος της πρωτοβουλίας. Είναι και κάτι ακόμα: Οι περισσότερες κοπελιές ανάμεσα στα δεκαοχτώ και εικοσιπέντε συνήθως διαλέγουν μεγαλύτερους άντρες. Έτσι, οι δια θέσιμες γυναίκες για τους νέους άντρες είναι λιγότερες και, συνεπώς, ο ανταγωνισμός αρκετά σκληρός. Γι’ αυτό και στους νέους γίνεται επιτακτική η ανάγκη να έχουν άνεση στο φλέρτ. Δεν μας εκπλήσσει λοιπόν που, σ’ ένα σεμινάριο με θέμα το φλέρτ, στις μικρές ηλικίες, η πλειοψηφία των συμΙίετεχόντων ήταν άντρες. Με βάση όσα είπαμε ως εδώ, μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι ο άντρας όσο μικρότερος είναι τόσο λιγότεί)α περιθώρια εκλογής σεξουαλικού συντρόφου έχει. Συνε πώς, είναι και πιο στερημένος σεξουαλικά απ’ ό,τι σε μεγα λύτερες ηλικίες. Το φαινόμενο αυτό κάνει τους άντρες να περνούν από τρία στάδια, σχετικά με τα κριτήρια που έχουν, προκειμένου να κάνουν έρωτα με μια γυναίκα: α. Το στάδιο της Διαθεσιμότητας. β. Το στάδιο της Αισθητικής. γ. Το στάδιο της Επιθυμίας.
40
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Στο πρώτο στάδιο, της Διαθεσιμότητας, το κριτήριο, προκειμένου να κάνουμε έρωτα με μια γυναίκα, είναι απλά και μό νον ένα: Να είναι διαθέσιμη. Δηλαδή να μας θέλει. Άπαξ και μας θέλει, όλα τ’ άλλα περιττεύουν. Μια και το στάδιο αυτό είναι αποτέλεσμα σεξουαλικής στέρησης, συνήθως εμφανίζε ται στα πρώτα χρόνια της αντρικής νεότητας. Αν θέλουμε να μιλήσουμε με νούμερα, τις ηλικίες αυτές θα πρέπει να τις το ποθετήσουμε ανάμεσα στα δεκαπέντε και εικοσιπέντε περί που. Η νοοτροπία αυτού του σταδίου συνοψίζεται θαυμάσια στις δύο παρακάτω «λαικο-εφηβικές» εκφράσεις: - Αν δεν σου αρέσει η φάτσα της, κάλυψέ την με μια ση μαία και... κάντο για την πατρίδα. - Της λυχνίας σβησούσης, πάσα γυνή Λουίζα. Βέβαια, υπάρχουν και άντρες 40 και 50 ετών που ακόμα διανύουν το πρώτο στάδιο, αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστο ρία... Και περνάμε στο δεύτερο στάδιο, όπου τα κριτήρια του άντρα, προκειμένου να κάνει έρωτα με μια γυναίκα, αυξάνο νται από ένα σε δύο. Τώρα, δεν αρκεί να είναι διαθέσιμη. Χρειάζεται να του αρέσει και αισθητικά. Γι’ αυτό άλλωστε το στάδιο αυτό ονομάζεται της Αισθητικής. Εδώ, καθώς ο άντρας έχει αρχίσει κάπως να καλύπτει τη σεξουαλική του στέρηση, γίνεται πιο εκλεκτικός. Συνεπώς η απλή «διαθεσι μότητα» δίνει σταδιακά τη θέση της στην «εκλεκτικότητα». Είναι αρκετά δύσκολο να προσδιορίσει κανείς τις ηλικίες που καλύπτει το δεύτερο στάδιο. Το δύσκολο εδώ δεν είναι να βρείς την ηλικία «έναρξης» αλλά την ηλικία «λήξης». Για να πας από το πρώτο στάδιο στο δεύτερο απαιτούνται λίγες εμπειρίες. Γ ια να πας όμως από το δεύτερο στάδιο στο τρί το χρειάζονται πολύ περισσότερα: Από τη μια, ίσως απαιτούνται περισσότερες εμπειρίες και από την άλλη, χρειάζεται μια ριζική αλλαγή στον τρόπο που ο άντρας βλέπει τη γυναί κα και το σεξ. Έτσι, ενώ την ηλικία έναρξης μπορούμε να την τοποθε τήσουμε γύρω στα εικοσιπέντε, την ηλικία λήξης (που σημαί νει και την έναρξη του τρίτου σταδίου) είναι αδύνατο να την προσδιορίσουμε. Δεν θα ’ταν υπερβολή αν ισχυριζόμουν ότι
Μ
έ ρο ς
Π
ρώ το
-ο Ε
ρω τ α ς
41
το εβδομήντα στα εκατό των αντρών μένει για πάντα στο δεύτερο στάδιο. (Δεν αποκλείεται μάλιστα από μια ηλικία και πέρα να επιστρέφει και πάλι στο πρώτο στάδιο). Συνεπώς, πώς να προσδιορίσουμε την ηλικία λήξης; Πάντως μου φαί νεται λίγο δύσκολο να είναι κάτω από τα τριανταπέντε. Κι ερχόμαστε τώρα στο τρίτο στάδιο που, για τους περισ σότερους άντρες, είναι... θεωρητικό. Λίγοι τυχεροί καταφέρ νουν να φτάσουν ώς εδώ. Περίπου ένας στους πέντε. Αυτό συμβαίνει διότι ανάμεσα στις ηλικίες των εικοσιπέντε και τριανταπέντε, οι περισσότεροι άντρες έχουν πια παντρευτεί. Έτσι μειώνονται οι δυνατότητες για αύξηση των ερωτικών εμπειριών, που ενδεχόμενα απαιτούνται, προκειμένου να αντιμετωπίζουν τη γυναίκα λιγότερο επιφανειακά. Γι’ αυτό και τους άντρες του τρίτου σταδίου θα πρέπει να τους αναζητή σουμε ανάμεσα στους ανύπαντρους, τους χωρισμένους ή τους παντρεμένους που δεν είναι και τόσο πολύ... παντρεμέ νοι όσον αφορά στη σεξουαλική αποκλειστικότητα που παρέ χουν στη σύζυγό τους. Στο στάδιο αυτό, τα κριτήρια για να κάνεις έρωτα με μια γυναίκα είναι τρία: α. Να είναι διαθέσιμη, β. Να σου αρέσει αισθητικά. γ. Να θέλειςΐ Να έχεις δηλαδή τη διάθεση, την επιθυμία •να κάνεις έρωτα. Άμα το καλοσκεφτείς, είναι τραγικό να πρέπει ο άντρας να έχει περάσει τη μισή ζωή του, ώστε -προκειμένου να κά νει έρωτα- ν’ αρχίσει να λαμβάνει υπόψη του και την επιθυ μία του. Μέχρι τότε, και όσο βρίσκεται στο δεύτερο στάδιο, 'ύπαξ και μια γυναίκα που του αρέσει είναι διαθέσιμη, εκείνος Ορμάει. Δεν είναι όμως έτσι τα πράγματα για τον άντρα που έχει μπει στο τρίτο στάδιο. Αυτός είναι αρκετά χορτάτος. Συνε•ηώς η διαθεσιμότητα της γυναίκας και η αισθητική της ποιό τητα δεν είναι αρκετά, ώστε να τον κάνουν ν’ ανταποκριθεί. Τι’ αυτό, το τρίτο στάδιο το λέμε της Επιθυμίας. Διότι, για να λειτουργήσει ο άντρας πρέπει να έχει -τη δεδομένη χρο
42
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
νική στιγμή- και την ανάλογη επιθυμία. Αλλιώς δεν γίνεται τί ποτα. Ειδικά η μετάβαση από το δεύτερο στάδιο στο τρίτο εμπεριέχει ένα σοβαρό κίνδυνο; ΐνίπορεί ο άντρας να παρου σιάσει φαινόμενα σεξουαλικής ανικανότητας! Πώς μπορεί να συμβεί αυτό; Ας το δούμε αναλυτικά, μέσα από ένα παρά δειγμα: Ο Αλέξης είναι στα τριανταεφτά του χρόνια. Είχε κάνει ένα γάμο στα τριανταένα που κράτησε δύο χρόνια, κι από τότε ζει μόνος. Πέρα από την καλή εμφάνιση που διαθέτει, είναι και αρκετά χαρισματικός άντρας. Παράλληλα, το επάγ γελμά του τον φέρνει καθημερινά σε επαφή με αρκετό κό σμο. Διευθύνει το τμήμα δημοσίων σχέσεων μιας διαφημιστι κής εταιρίας. Έτσι έχει πολλές εμπειρίες με γυναίκες, με αποτέλεσμα να βρίσκεται στη μεταβατική φάση από το δεύτε ρο στο τρίτο στάδιο. (Βέβαια αυτό το ξέρουμε εμείς. Ο ίδιος ο Αλέξης δεν το γνωρίζει ακόμα. Απ’ ό,τι θα δούμε παρακά τω, θα το... ανακαλύψει μ’ έναν αρκετά οδυνηρό, για κείνον, τρόπο.) Γνωρίζει που λες την Αμαλία, μια πολύ εντυπωσιακή και αξιόλογη γυναίκα γύρω στα τριάντα, η οποία τον ερωτεύεται με την πρώτη. Συμβαίνει κι ο Αλέξης να έλκεται πολύ από εκείνη και, πολύ σύντομα, κανονίζουν να βγούν ένα βράδυ μαζί. Πηγαίνουν λοιπόν σ’ ένα μπαράκι. Ο Αλέξης έχει περάσει μια κουραστική μέρα, κι αν ήταν οποιαδήποτε άλλη γυναί κα, θα προτιμούσε να είχε αναβάλει το ραντεβού και να πάει για ύπνο. Επειδή όμως η Αμαλία του άρεσε πολύ, πήγε. Η βραδιά κυλούσε ευχάριστα. Είχαν πιεί και τα ποτά τους, ήταν κι η κοπελιά να την πιείς στο ποτήρι, υπήρχε κι ένα ζεστό κλίμα ανάμεσά τους κι έτσι ο Αλέξης είχε μισο-ξεχάσει την κούρασή του. Η Αμαλίτσα όμως ήταν από εκείνα τα σπάνια «παιδιά», που όταν θέλουν κάτι απλώνουν το χεράκι τους και το παίρνουν, ί^ια και τον ήθελε πολύ, κάποια στιγ μή, του έριξε τη «βόμβα»: - Ξέρεις τι θέλω τώρα; τον ρώτησε αινιγματικά. - Τι; ρώτησε κι αυτός με ανάλογο ύφος. - Να πάμε σπίτι σου.
Μ
έ ρο ς
Π
ρώ το
-ο Ε
ρω τ α ς
43
Προτάσεις σαν κι αυτή και μάλιστα από γυναίκες επιπέ δου Αμαλίας δεν γίνονται εύκολα σ’ έναν άντρα, ακόμα κι αν αυτός είναι... Αλέξης. Τέτοια «λαχεία» σου τυχαίνουν μια-δυο φορές σ’ όλη σου τη ζωή - κι αν σου τύχουν. Έτσι, ώσπου να πεις «κίμινο» το ζεύγος βρέθηκε ξαπλωμένο στον καναπέ του διαμερίσματος του Αλέξη. Υπήρχε και μια απαλή μουσική, ήταν κι οι στιγμές τρυφερές... κι ο Αλέξης γλάρωσε. Αν άφη νε εκείνη τη στιγμή τον εαυτό του ελεύθερο, αυτό που θα ’θελε πραγματικά να κάνει, ήταν να χαλαρώσει και να κοιμη θεί στην αγκαλιά της Αμαλίτσας. Έλα όμως που, σαν άντρας, έχει μέσα στο κεφάλι του όλο εκείνο το «σκουπιδαριό» από τις σκέψεις που κουβαλά με όλοι μας σε κάτι τέτοιες στιγμές; «Κι αν νομίσει ότι δεν με τραβάει σαν γυναίκα; Κι αν με πάρει για ανίκανο; Άλλωστε πώς ξέρω ότι αύριο θα έχω πάλι αυτή την ευκαιρία; Άντε Αλέξη, άσε τις τεμπελιές. Το παιδί είναι πρώτο πράμα». Πώς να επιτρέψει λοιπόν στον εαυτό του, απλά και μό νο, να κοιμηθεί στον ώμο της; Άλλωστε, ακόμα μέχρι χτές, βρισκόταν στο δεύτερο στάδιο σεξουαλικής εξέλιξης, σύμ φωνα με το οποίο, αν η γυναίκα τον θέλει και παράλληλα του αρέσει, αυτός ηρέπει ν’ ανταποκριθεί. Κι αν αυτή τη στιγμή αρχίζει εσωτερικά ν’ αντιδρά σαν άντρας τρίτου σταδίου, εξωτερικά δεν διανοείται να κάνει κάτι τέτοιο. Αγνοεί όμως ένα πράγμα: Τα γεννητικά του όργανα δεν δεσμεύονται από τις ανάγκες καταξίωσής του σαν εραστή. Εκείνα υπακούν μόνο στη διέγερση. Και η διέγερση υπακούει στις συνθήκες που την προκαλούν. Στην προκειμένη περί πτωση υπάρχουν μεν οι συνθήκες διαθεσιμότητας και αισθη τικής της γυναίκας, αλλά λείπει η τρίτη και βασική: Η επιθυ μία του ίδιου να κάνει έρωτα εκείνη τη στιγμή. Αλλά αυτό δεν το ’χει αντιληφθεί, γιατί δεν ξέρει καν ότι έχει μπει στο τρίτο
στάδιο. Το αποτέλεσμα είναι να βρεθεί στην αμήχανη θέση που βρίσκεται κάθε άντρας, όταν το σύμβολο του αντρισμού του αρνείται να λειτουργήσει. Αυτό του συμβαίνει για πρώτη φο ρά. Κι ο φουκαράς ο Αλέξης τα ’χει κυριολεκτικά χαμένα. Του είναι αδιανόητο να βρίσκεται στο κρεβάτι με μια τόσο όμορ-
44
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
φη γυναίκα γυμνή δίπλα του, κι αυτός να μη μπορεί να... απο δώσει. Από κει και πέρα αρχίζει το δράμα: Φαινομενικά είναι σε επαφή με την Αμαλία. Στην πραγματικότητα όμως, ο νους του είναι συνέχεια κολλημένος στο αν θα έχει στύση. Μια και η σκέψη αυτή δεν αποτελεί σεξουαλικό ερέθισμα, το πέος του παραμένει χαλαρό. Όσο εκείνο παραμένει χαλαρό τόσο ο Αλέξης άγχεται, κι όσο ο Αλέξης άγχεται τόσο εκείνο πα ραμένει χαλαρό. Την επόμενη μέρα, σκέφτεται συνέχεια αυτό που του συ νέβη την προηγούμενη βραδιά. Η «αποτυχία» του έχει αρχί σει να του γίνεται έμμονη ιδέα. Μια και φοβάται να διακινδυ νεύσει μια δεύτερη φορά με την Αμαλία, κανονίζει το ίδιο κιόλας βράδυ να συναντηθεί με τη Μαρία, μια κοπελιά με την οποία έχει κάνει αρκετές φορές έρωτα χωρίς κανένα απολύτως πρόβλημα. Κι εδώ είναι που κάνει το μοιραίο λάθος: Έχει βάλει «το καρότσι μπροστά από το άλογο», που λένε κι οι Αμερικάνοι. Μ’ άλλα λόγια δεν πηγαίνει με τη Μαρία από επιθυμία να κά νει έρωτα μαζί της, αλλά απλά και μόνο για ν’ αποδείξει στον εαυτό του ότι τα... καταφέρνει και ότι το περιστατικό με την Αμαλία ήταν απλά και μόνο μια ατυχής στιγμή. Αγνοεί όμως ένα σημαντικό παράγοντα: Είναι πλέον άντρας τρίτου σταδί ου και η ύπαρξη της σεξουαλικής επιθυμίας είναι απαραίτητη για να λειτουργήσει. Έτσι την πρώτη «αποτυχία» ακολουθεί μια δεύτερη. Υπάρχει κι εκείνος ο ανόητος μύθος που λέει ότι «ο άντρας από μια ηλικία και πέρα χάνει τις σεξουαλικές του ικανότητες», κι έτσι ο Αλέξης είναι τώρα για κλάμματα. Όλη η σεξουαλική του αυτοπεποίθηση έχει τιναχτεί στον αέ ρα. Πέφτει λοιπόν στην παγίδα της ψευδαίσθησης, ότι πά σχει από σεξουαλική ανικανότητα. Αλέξη, μία είναι η λύση: Μη βάζεις το καρότσι μπροστά από το άλογο! Από δω και μπρος, πρώτα θα νιώθεις τα γεννητικά σου όργανα να διεγείρονται και μετά θα γδύνεσαι. Αν δεν αρ χίσεις να ρωτάς λιγάκι και το σώμα σου, κατά πόσο έχει, εκείνη τη συγκεκριμένη στιγμή, διάθεση να κάνει έρωτα, τότε παίζεις με τη φωτιά.
Μ
έ ρο ς
Π
ρώ το
-ο Ε
ρω τ α ς
45
- Κι αν δεν μου ’ρχεται η διάθεση; ρωτάει ανήσυχος ο Αλέξης. - Τότε κάτσε και περίμενε μέχρι να σου έρθει. Καλύτερα να περιμένεις έξι μήνες και όταν σου έρθει τελικά η επιθυμία τότε να λειτουργήσεις και να το απολαύσεις, παρά να ταλαι πωρείς τον εαυτό σου με μόνο κέρδος τον κίνδυνο της δευ τερογενούς σεξουαλικής ανικανότητας.
ο. Το «Κίνημα Απελευθέρωσης των Αντρών» Atlanta; Η πόλη που στη συνείδηση των Ελλήνων είναι συνυφασμένη με την απώλεια της Χρυσής Ολυμπιάδας του 1996. Είναι Σεπτέμβρης του 1991, απογευματάκι γύρω στις εφτά. Είναι ακόμα μέρα, αλλά προς τη μεριά της Δύσης ο ουρανός έχει αρχίσει να γλυκαίνει. Περπατάμε σ’ έναν κεντρικό δρόμο με το φίλο και συνάδελφό μου τον Bob και μιλάμε για τους επαγγελματικούς μας... καϋμούς. Κάποιο στιγμή, λίγο παρα πέρα βλέπω μαζεμένο κόσμο. Ο Bob δεν δείχνει να εντυπω σιάζεται ιδιαίτερα από το θέαμα. - Τι τρέχει; τον ρωτάω. - Α... τίποτα. Είναι το ΚΙΝΗΜΑ ΑΠΕΛΕΥΘ ΕΡΩ ΣΗΣ ΤΩΝ ΑΝΤΡΩΝ, μου λέει με ύφος «σαν να μην έτρεχε τίποτα». - Κάτσε, ρε!, του λέω. Εδώ γίνονται πράμματα και θάμα τα κι εσύ εξακολουθείς να προχωράς; Ο Bob κοντοστάθηκε. Μόλις τώρα έδειχνε να κατάλαβε πόσο είχα εντυπωσιαστεί. - Α, δεν έχετε στην Ελλάδα τέτοιο κίνημα; - Ποιό κίνημα παιδάκι μου; Εδώ το Κίνημα Απελευθέ ρωσης Γυναικών ακόμα παλεύει για το κύρος του στην Ελλά δα, κι εσύ μου μιλάς για απελευθέρωση αντρών! ; Καθώς του τα ’λεγα αυτά, μέσα από τον ανθρώπινο κλοιό που περιέβαλε τον «πυρήνα» του κινήματος μπόρεσα να διακρίνω έναν-δύο από τους... διαδηλωτές. Ήταν γυμνοί! Δηλαδή, όχι ...θεόγυμνοι. Αλλά, τέλος πάντων, το μόνο που φορούσαν ήταν μια φούστα από άχυρα. Ήταν ξυπόλυτοι και στεκόντουσαν σαν σε προσοχή, αλλά με τα πόδια ανοιχτά. Από πάνω τους ήταν περασμένα κάτι τεράστια Αφρικανικά τύμπανα τα οποία χτυπούσαν ρυθμικά κοιτάζοντας το άπει
46
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
ρο. Κατά τα άλλα, «ούτε μιλούσαν, ούτε λαλούσαν». Μόνο βάραγαν τα τύμπανα. - Ρε Bob, κίνημα είναι αυτό ή Τριώδιο; - Το πρωτόγονο ντύσιμο συμβολίζει την επιθυμία του άντρα να επιστρέφει στις ρίζες του. -Ε, και τι σόι αντρικό σύμβολο είναι αυτό; Και οι γυναί κες υπήρξαν κάποτε πρωτόγονες. Γιατί εμείς να το κάνουμε σύμβολο; Τον προκαλώ. - Μ’ αυτό δείχνουν την πρόθεσή τους να γυρίσουν πίσω, στην εποχή που ακόμα δεν μας είχαν καπελώσει με το ζουρ λομανδύα του «αντρισμού». «Ρε, για κοίτα», σκέφτηκα. «Εμείς κάνουμε τ’ αδύνατα δυνατά για ν’ αποκτήσουμε λίγο παραπάνω “αντριλίκι” κι οι Αμερικάνοι θέλουν να το ξεφορτωθούν!». - Δηλαδή να ξεφορτωθούμε το ρόλο; ρώτησα. - Κοίτα τα πλακάτ και θα καταλάβεις. Μου έγνεψε προς την κατεύθυνση. Περιγράφω τα διάφορα πλακάτ όπως τα φέρνω σαν ει κόνες στο νου μου αυτή τη στιγμή; ΔΙΕΚΔΙΚΟΥΜΕ: ΔΙΕΚΔΙΚΟΥΜΕ:
ΔΙΕΚΔΙΚΟΥΜΕ:
ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΝΑ ΦΟΒΟΜΑΣΤΕ ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΝΑ ΜΗΝ ΕΧΟΥΜΕ ΠΑΝΤΑ ΣΤΥΣΗ
ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΝΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΑΔΥΝΑΜΟΙ
ΔΙΕΚΔΙΚΟΥΜΕ; ΔΙΕΚΔΙΚΟΥΜΕ;
Τ Ο ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΝΑ ΚΑΑΙΜΕ
ΤΟ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΝΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΤΡΥΦΕΡΟΙ ΜΕ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΑΣ
Μόνο αν είσαι άντρας μπορείς να καταλάβεις πώς ένιω σα μόλις τα πρωτοαντίκρυσα. Κάτι σαν αυτό που θα νιώθεις τώρα κι εσύ: Ένας κόσμος ανάποδα. - Bob, μου φαίνεται πως σοβαρεύουν τα πράγματα.
Μ έρ ο ς Πρώτο - ο Ερωτας
47
- Ναι. Ξέρεις τι είναι όλοι αυτοί; Ανώτατοι δκαστικοί, κα θηγητές πανεπιστημίου, διευθυντές μεγάλων εκίριών... - Μιλάς σοβαρά; τον διέκοψα έκπληκτος. - Σοβαρότατα. Μην κοιτάς που είναι λίγοι. (Ήταν καμιά τρακοσαριά μαζί με τον κλοιό). Χαίρουν πολύ μϊγάλης εκτί μησης σαν κίνημα. Απλά είναι καινούργιοι και δεν έχουν ορ γανωθεί ακόμα. Όμως κερδίζουν καθημερινά έΐαφο*?· Πριν δυό τρεις μήνες, είναι ζήτημα αν μαζευόντουσαν οαράντα. Η σκηνή αυτή μου ’μείνε. Καμιά φορά μου έρχονται στο νου τα πλακάτ. «Αλήθεια», σκέφτομαι, «πόσο πο ξαλαφρωμένοι θα νιώθαμε αν είχαμε αυτά τα δικαιώματα. [Ιόσο πιο ξεκούραστη θα ήταν η ζωή μας. Και πόσο πιο εύκολο θα ήταν να συννενοηθούμε με τις γυναίκες». - Μπράβο παιδιά! Συνεχίστε να βαράτε 'α τύμπανα, μπας κι ο ήχος τους, κάποια μέρα, φτάσει και κατά δώ.
ΜΕ Ρ ΟΣ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο
η αγάπϊΐ
5.
ri Αγάητι
Ο
ι άνθρωποι που προσπαθούν να κατανοήσουν την έν
νοια της αγάπης πέφτουν συχνά σε μια παγίδα: Την εξιδανικεύουν τόσο πολύ, που τελικά οδηγούνται στο συμπέρα σμα ότι «αληθινή αγάπη δεν υπάρχει». Η ειρωνία μάλιστα εί ναι ότι αυτή την εξιδανικευμένη θεωρητική μορφή αγάπης την ονομάζουν πραγματική αγάπη, ενώ την αγάπη που συνα ντά κανείς στην ανθρώπινη καθημερινότητα την απορρίπτουν ως... μη πραγματική. Όσο πιο ψηλά τοποθετούμε την αγάπη, τόσο αυξάνουμε την απόσταση ανάμεσα σ’ εμάς και σ’ αυτήν. Καλό θα ήταν λοιπόν να αποκαταστήσουμε, από μιας αρ χής, το νόημα των λέξεων. Για μένα, πραγματική αγάπη είναι εκείνη που έχει σχέση με την ανθρώπινη πραγματικότητα. Δηλαδή εκείνη που είναι ανθρωπίνως εφικτή. Είναι η αγάπη που οι περισσότεροι άνθρωποι έχουν τη δυνατότητα να νιώσουν χωρίς να είναι «ανώτεροι», «εκλεκτοί» ή «θεοί». Όταν ένας ορισμός της αγάπης δεν συμβαδίζει με την ανθρώπινη φύση, τότε η αγάπη αυτή αυτόματα ανήκει στο χώρο της εξιδανικευμένης αγάπης. Δημιουργούμε δηλαδή
52
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
ένα εξιδανικευμένο πρότυπο αγάπης το οποίο θεωρούμε πιο πραγματικό από την ίδια την πραγματικότητα. Αν λοιπόν οι διάφορες θεωρίες μας οδηγούν στο συμπέ ρασμα ότι η αγάπη δεν υπάρχει, είναι καιρός να επανεξετά σουμε αυτές τις ουτοπιστικές μας θεωρίες και να καταλήξου με σε κάποιον ορισμό αγάπης ο οποίος να σέβεται και να λαμβάνει υπόψη την ανθρώπινη φύση χωρίς να την καταδικά ζει σαν «ανίκανη», «ανώριμη» ή ακόμα και «ανήμπορη» ν’ αγαπήσει. Με τον τρόπο αυτό, η αγάπη παύει να καταντά ένα... κρεβάτι του Προκρούστη. Συνεπώς έχουμε δύο είδη αγάπης: Την εξιδανικευμένη και την πραγματική. Το κριτήριο για να ξεχωρίσουμε τη μία από την άλλη είναι η ανθρώπινη φύση.
α. Η Ανθρώπινη Φύση Μια και θεωρούμε την ανθρώπινη φύση σαν το κριτήριο βάσει του οποίου ξεχωρίζουμε την πραγματική από την εξιδανικευμένη αγάπη, ας πούμε δυο λόγια για τη φύση αυτή; Ο άνθρωπος έχει διαφόρων ειδών ανάγκες που προσπα θεί, όσο μπορεί, να τις καλύψει. Άλλες είναι υλικές κι άλλες δεν είναι. Ο Maslow μας λέει ότι μπορούμε να ιεραρχίσουμε τις ανθρώπινες ανάγκες σε μια πυραμίδα, όπου στη βάση της βρίσκονται οι ανάγκες επιβίωσης και στην κορυφή οι ανάγκες να εξελιχθούμε και ν’ αναπτύξουμε το ανθρώπινο δυναμικό μας. Ανάμεσα στη βάση και την κορυφή βρίσκονται κατά σει ρά οι ανάγκες ασφάλειας, συντροφικότητας, αυτοεκτίμησης και εκτίμησης από τους άλλους. Όταν καλύπτουμε μια ανάγκη μας νιώθουμε κάποια μορ φή ανακούφισης. Αντίστοιχα, όταν οι ανάγκες μας μένουν ακάλυπτες νιώθουμε στερημένοι. Αυτή η απλή παρατήρηση είναι αρκετή για να καταλάβουμε πόσο καθοριστικά επηρεά ζουν οι ανάγκες τα συναισθήματά μας. Όταν οι ανάγκες μας ικανοποιούνται -ή πιστεύουμε ότι θα ικανοποιηθούν- έχουμε θετικά συναισθήματα. Όταν παραμένουν ανικανοποίητες, τα συναισθήματά μας είναι αρνητικά. Προκειμένου να μιλήσουμε λοιπόν για αγάπη, θα χρειαστεί να λάβουμε υπόψη μας ότι ο
άνθρωπος έχει ανάγκες οι οποίες ασκούν καθοριστική επί δραση στα συναισθήματα του. Ας έρθουμε τώρα στα θετικά μας συναισθήματα: Όπως ήδη αναφέραμε, δημιουργούνται όταν ικανοποιείται -ή πι στεύουμε ότι πρόκειται να ικανοποιηθεί- κάποια ανάγκη μας. Όλοι όμως γνωρίζουμε ότι υπάρχουν φορές που νιώθουμε κάποιο θετικό συναίσθημα χωρίς αυτό να προέρχεται από την άμεση ικανοποίηση κάποιας ανάγκης μας. Για παράδειγμα, είσαι σε μια παρέα και γνωρίζεις έναν άνθρωπο που, με την πρώτη ματιά, τον συμπαθείς πολύ. Ας πούμε ότι «σου αρέσει η φάτσα του». Στο βαθμό που η αντί δρασή σου αυτή είναι αυθόρμητη, τα συναισθήματά σου είναι ανιδιοτελή. Αν όμως πρώτα μάθεις ότι κατέχει μια σημαίνουσα θέση στην υπηρεσία κάποιου υπουργείου -όπου εκκρεμεί μια σημαντική σου υπόθεση- και κατόπιν τον συμπαθήσεις, τότε η συμπάθειά σου θα είναι ιδιοτελής, διότι θα πηγάζει από τις ανάγκες που ελπίζεις ότι θα πρόθυμοποιηθεί να σου καλύψει. Βλέπουμε λοιπόν ότι υπάρχουν δύο είδη θετικών συναι σθημάτων: Τα ανιδιοτελή, που πηγάζουν αυθόρμητα από μέ σα μας, και τα ιδιοτελή που δημιουργούνται από τις ανάγκες μας.
54
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
β. Η Αγάπη Είναι Μόνο Συναίσθημα; Κάθε άνθρωπος έχει έναν δικό του τρόπο ν’ αντιλαμβάνεται την αγάπη. Δεν θα ’ταν μάλιστα υπερβολή αν λέγαμε ότι ο ίδιος άνθρωπος μπορεί ν’ αντιλαμβάνεται την αγάπη με πολ λούς διαφορετικούς τρόπους: Κάθεται το απογευματάκι η Νένα στο μπαλκόνι και βάφει τα νύχια της. Κάποια στιγμή, έρχεται ο πεντάχρονος γιός της και της δίνει ένα φιλάκι. «Μ’ αγαπάει», σκέφτεται ικανο ποιημένη και συνεχίζει την... ζωγραφική της. Αν, την ώρα που ο γιός της πήγαινε να τη φιλήσει, της έριχνε το μπουκαλάκι με το μανόν, δεν ξέρω κατά πόσον θα έκανε η Νένα την ίδια σκέψη. Μετά από κανένα δεκάλεπτο, ξυπνά ο άντρας της από τον μεσημεριανό του ύπνο και βγαίνει στη βεράντα με τα σώβρακα για να πάρει αέρα. Πριν καθίσει δί πλα της, σκύβει να της δώσει κι αυτός ένα φιλάκι. Το μεση μέρι έφαγε σκορδαλιά. «Σε παρακαλώ, πήγαινε να πλύνεις τα δόντια σου», του κάνει η Νένα σπρώχνοντάς τον και γυρίζο ντας το κεφάλι της από την άλλη μεριά. Να εισέπραξε την κίνηση του άντρα της σαν αγάπη; Αμφιβάλλω. Ίσως οι μεγάλες διαφορές που συναντάμε στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβάνεται καθένας μας την αγάπη, να οφείλονται στο ότι μπερδεύουμε τη συμπεριφορά με το συ ναίσθημα. Η αγάπη δεν είναι μόνο συναίσθημα. Είναι ταυτό χρονα και συμπεριφορά. Το κακό είναι πως, όταν κρίνουμε την αγάπη μας προς τους άλλους, χρησιμοποιούμε σαν κρι τήριο τα συναισθήματά μας. Όταν όμως κρίνουμε την αγάπη των άλλων προς εμάς, το κριτήριο αλλάζει: Στην περίπτωση αυτή δεν παίρνουμε υπόψη τόσο τα συναισθήματά τους όσο τη συμπεριφορά τους προς εμάς. Αυτό είναι εντελώς φυσικό μια και δεν υπάρχει τρόπος να είμαστε μέσα στον άλλο και να γνωρίζουμε την κάθε στιγμή τι νιώθει για μας. Μοιραία λοιπόν βασιζόμαστε στον τρόπο που μας φέρεται. Δηλαδή η αγάπη είναι και φαινόμενο επικοινωνίας. Άλλες φορές γινόμαστε πομπός κι άλλες δέκτης αγάπης. Γι’ αυτό και είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο ο ένας να ισχυ ρίζεται ότι αγαπά τον άλλο κι ο άλλος να το αμφισβητεί:
Μ
έ ρο ς
Δ
εύ τερο
- ΗΑ
γάπ η
55
- Σ’ αγαπώ Λενάκι μου, λέει ο Χρίστος στη γυναίκα του μετά από ένα συζυγικό καυγαδάκι. - Δεν μ’ αγαπάς, μυξοκλαίει το Λενάκι. Αν μ’ αγαπούσες δεν θα μου φώναζες έτσι. Μια βασική αρχή στην επικοινωνία λέει: Μήνυμα που εστάλη δεν είναι απαραίτητα μήνυμα που ελήφθη. Όταν εί μαστε στο ρόλο του πομπού, μπορούμε ν’ αντιληφθούμε την αγάπη μας για τον άλλο μια και, εκείνη ακριβώς τη στιγμή, βιώνουμε αυτό το συναίσθημα μέσα μας. Αυτό όμως δεν ση μαίνει ότι το αντιλαμβάνεται κι ο άλλος. Δεν αποκλείεται μά λιστα εκείνο που θα κάνουμε ή θα πούμε σε μια τέτοια στιγ μή, ο άλλος να το εισπράξει εντελώς διαφορετικά. Έτσι, από τη θέση του πομπού το κριτήριο της αγάπης είναι το συναί σθημα (ή τα συναισθήματα) που νιώθουμε για τον άλλο. Από τη θέση του δέκτη όμως, το κριτήριο παύει να είναι το συ ναίσθημά του. Είναι πλέον η συμπεριφορά του προς εμάς. Κι εδώ ακριβώς είναι η παγίδα: Όταν πάμε να ορίσουμε την αγάπη δεν κάνουμε τη διάκριση ανάμεσα στον πομπό και τον δέκτη. Έτσι, σε ορισμένες περιπτώσεις την ορίζουμε σαν συναίσθημα και σε άλλες σαν συμπεριφορά. Οι συνέπει ες είναι να μας δημιουργείται μια σύγχυση και ν’ αμφισβητού με την αγάπη των άλλων και -ορισμένες φορές- ακόμα και τη γνησιότητα της δικής μας αγάπης, μια και αντιλαμβανόμα στε ότι η συμπεριφορά μας δεν συμβαδίζει πάντα με τις... καλές μας προθέσεις.
γ. Η Αγάπη σαν Συναίθημα Κάποτε διάβασα κάτι που έχει γράψει ο Κρισναμούρτι για την αγάπη και το οποίο μου έχει εντυπωθεί. Δεν θυμάμαι πού το διάβασα και δυστυχώς δεν μπορώ να παραθέσω το απόσπασμα αυτούσιο. Έτσι θα το αποδόσω με δικά μου λόγια. Λέει λοιπόν ο Κρισναμούρτι: Είσαι καθισμένος στο παγκάκι ενός πάρκου κι έρχεται παραδίπλα ένα σπουργιτάκι. Το κοιτάζεις καθώς χοροπηδάει πέρα-δώθε και κάπως νιώθεις. Αυτό το «κάπως» είναι ένα κράμα συναισθημάτων τρυφερότητας και συμπάθειας που πη
56
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
γάζουν αυθόρμητα. Αυτά ακριβώς τα συναισθήματα είναι που ο Κρισναμούρτι ονομάζει «αγάπη». Παράλληλα δεν περιμέ νεις τίποτα από το σπουργιτάκι. Άλλωστε τι να περιμένεις; Δεν έχει τίποτα να σου δώσει. Ούτε να το πιάσεις, ούτε να το βάλεις σε κλουβί θέλεις. Συνεπώς τα θετικά συναισθήματα που βιώνεις εκείνη τη στιγμή είναι εντελώς αυθόρμητα και
ανιδιοτελή. Όλοι γνωρίζουμε πως τα συναισθήματά μας έχουν σημα ντικές διακυμάνσεις όσον αφορά στη διάρκεια, τη συχνότητα και την έντασή τους. Επίσης εναλλάσσονται συνεχώς. Σπά νια είναι κάποιος συνέχεια έντονα χαρούμενος ή έντονα λυ πημένος. Ανάλογα με το τι συμβαίνει γύρω μας, θυμώνουμε, φοβόμαστε, χαιρόμαστε και γενικά έχουμε μια πληθώρα συ ναισθηματικών αντιδράσεων. Όταν συμβεί για κάποιο σχετικά μεγάλο χρονικό διάστη μα (διάρκεια) να νιώθουμε κάτι έντονα και πολύ συχνά, τότε δεν πρόκειται απλά για ένα συναίσθημα αλλά για μια συναι σθηματική κατάσταση. Για παράδειγμα, αν κάποιος είναι συ νέχεια λυπημένος και μελαγχολικός, μιλάμε για κατάθλιψη. Αντίστοιχα, όταν μας πιάνει ένας φόβος από κάποιο ερέθι σμα -όπως τα ύψη και οι κλειστοί χώροι- και μας εμφανίζεται κάθε φορά που ερχόμαστε σε επαφή με ένα τέτοιο ερέθισμα, μιλάμε για φοβία. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, όταν θυμώνου με μ’ έναν άνθρωπο και ο θυμός μας διατηρείται για πολύν καιρό, μιλάμε για μίσος. Έτσι, ενώ η λύπη, ο φόβος και ο θυμός είναι συναισθή ματα, η κατάθλιψη, η φοβία και το μίσος είναι συναισθηματι κές καταστάσεις. Γι’ αυτό άλλωστε και το καθημερινό μας λε ξιλόγιο διαθέτει διαφορετικές λέξεις, οι οποίες μας βοηθάνε να ξεχωρίζουμε ένα συναίσθημα από μια συναισθηματική κα
τάσταση. Για την αγάπη, δυστυχώς, δεν ισχύει το ίδιο. Παρόλο που υπάρχει και σαν συναίσθημα και σαν συναισθηματική κα τάσταση, η γλώσσα μας δεν κάνει διαχωρισμό ανάμεσα στα δύο. Από τη μια ονομάζουμε αγάπη το συναίσθημα που μας προκαλεί ο σπουργίτης και από την άλλη μιλάμε για την αγά πη της μάνας για το παιδί της. Σίγουρα μιλάμε για πολύ δια-
Μ
έ ρο ς
Δ
εύ τερο
- ΗΑ
γάπ η
57
φορετικά πράγματα. Με βάση λοιπόν αυτή τη διάκριση ανά μεσα σε συναίσθημα και κατάσταση, ας έρθουμε στην αγάπη για την οποία μιλάει ο Κρισναμούρτι*; Σίγουρα, τη στιγμή που κοιτάμε τον σπουργίτι νιώθουμε κάτι αυθόρμητο και ανιδιοτελές. Ούτε προσδοκίες έχουμε από τον σπουργίτι, ούτε καμιά ανάγκη μας καλύπτει. Είναι όμως αγάπη αυτό που νιώθουμε ή απλή συμπάθεια; Αν διαλέ ξουμε να το ονομάσουμε αγάπη, τότε η αγάπη είναι ένα στιγ-
μαίο ανιδιοτελές συναίσθημα που πηγάζει από μέσα μας αυ θόρμητα. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, τότε η αγάπη είναι ένα αρκετά συνηθισμένο συναίσθημα. Τη μια στιγμή κοιτάς τον σπουργίτι και το νιώθεις, την άλλη πετά ο σπουργίτης και μα ζί του πετά και το συναίσθημα. Άλλο να ονομάζω αυτό το φαινόμενο αγάπη και άλλο να πιστεύω πως «πρέπει να νιώθω διαρκώς έτσι για έναν άν θρωπο προκειμένου να πω ότι τον αγαπώ». Αν κάνω κάτι τέ τοιο, τότε αυτόματα μετατρέπω αυτού του είδους την αγάπη από συναίσθημα σε συναισθηματική κατάσταση. Κανένας μας δεν αγαπάει έτσι κανέναν. Συνεπώς, αν το συναίσθημα που περιγράφει ο Κρισναμούρτι το θεωρήσουμε κατάσταση, αυτό ματα μπαίνουμε στο χώρο της ουτοπίας και της εξιδανικευ-
μένης αγάπης. Αν θέλουμε λοιπόν να ξεφύγουμε από την παγίδα της
* Νιώθω την ανάγκη να διευκρινίσω στον αναγνώστη ότι τον Κρισναμούρτι τον χρησιμοποιώ απλά σαν παράδειγμα. Γνωρίζω καλά ότι υπάρχουν ένα σωρό άλλοι άνθρωποι που έχουν μιλήσει γιά την αγάπη, όπως ο Φρόμ, ο Μπουσκάλια, ο Μαρκούζε. Διαλέγω τον Κρισναμούρτι γιατί δίνει μια πολύ ζωντανή περιγραφή της αγάπης σαν συναίθημα, πράγμα που μας βοηθά να την διακρίνουμε από την συναισθηματική κατάσταση που λέμε αγάπη. Παράλληλα αποφεύγω ν’ αναφερθώ στη Χριστιανική αγάπη διότι δεν θέλω να μπλέξω την ψυχολογία με τη θρησκεία. Το κείμενό μου είναι καθαρά ψυχολογικό-ίσως και λίγο φιλοσοφικό. Με κανέναν τρόπο δεν έχω την πρόθε ση να του δώσω θρησκευτικές προεκτάσεις. Σέβομαι τις θρησκευτικές πε ποιθήσεις όλων των ανθρώπων, αλλά παράλληλα πιστεύω πως όσο ξεκάθα ρα και να ορίζει την αγάπη η θρησκεία, καθένας μας έχει τους προβληματι σμούς του όσον αφορά τη σχέση της με την ανθώπινη συμπεριφορά. Σ ’ αυτούς τους προβληματισμούς απευθύνομαι χωρίς να θέλω να θίξω τη θρη σκευτική ευαισθησία κανενός.
58
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
ουτοπίας θα χρειαστεί να δεχτούμε ότι η αγάπη σαν συναί σθημα είναι κι αυτή σαν όλα τα άλλα συναισθήματα. Άλλες φορές τη νιώθουμε και άλλες όχι. Την ώρα που έχω θυμώσει μαζί σου είναι αδύνατο να νιώθω ταυτόχρονα και αγάπη. Και θα πρέπει να είμαστε και οι δύο ανόητοι για να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι δεν σ’ αγαπώ (με την έννοια της συναι σθηματικής κατάστασης) μόνο και μόνο επειδή θύμωσα μαζί σου. Άλλο να λέμε «δεν σ’ αγαπώ» σαν έκφραση κάποιου θυ μού, κι άλλο να το εννοούμε σαν συναισθηματική κατάσταση.
δ. Η Αγάπη σαν Συναισθηματική Κατάσταση Είμαι καθισμένος σ’ ένα καφενείο στο λιμάνι του Αγίου Κωνσταντίνου και περιμένω να πάρω το πλοίο για τη Σκόπελο. Το τραπεζάκι είναι κάτω από ένα τεράστιο πλατάνι μέσα σ’ ένα πάρκο. Πίνω το καφεδάκι μου, καπνίζω την πίπα μου και απολαμβάνω τις στιγμές των θερινών μου διακοπών που μόλις αρχίζουν. Κάποια στιγμή έρχεται σε απόσταση δύο μέτρων από την καρέκλα μου ένα σπουργιτάκι κι αρχίζει να τσιμπολογάει το χώμα. Κρίνοντας από το μέγεθός του, πρέπει να ’ταν πο λύ μικρό και μόλις να είχε αρχίσει να πετάει. Το κοίταξα και αμέσως μου ήρθε στο νου ο Κρισναμούρτι. «Δίκιο έχει», σκέφτηκα. Πραγματικά η παρουσία του με είχε πλημμυρίσει μ’ ένα πολύ ευχάριστο συναίσθημα. Ξαφνικά, εκεί που το κοίταζα απορροφημένος, ξεπετάγεται από δίπλα μια γάτα και μέχρι να καταλάβω τι συμβαίνει έχει βουτήξει τον σπουργίτι κι έχει εξαφανιστεί κάπου στο πάρκο. Έπαθα σοκ! Πετάχτηκα ενστικτώδικα απ’ την καρέκλα μου, αλλά ήταν πια αργά. Τα αντανακλαστικά του ανθρώπου ούτε που μπορούν να συγκριθούν με των αιλουροειδών. Πάει το σπουργιτάκι... Εκεί που έψαχνε για κάποιο μεζεδάκι στο χώμα, έγινε το ίδιο ο μεζές μιας γάτας. Χάλασε όλη μου η διάθεση. Σε λίγο, ήρθε το πλοίο και καθώς σαλπάραμε για το νη σί ξαναβρήκα το κέφι μου. Ξέχασα και τη γάτα και τον
Μ
έρο ς
Δ
εύ τερο
- ΗΑ
γάπη
59
σπουργίτι και ολόκληρο το περιστατικό, για να το ξαναθυμηθώ μερικά χρόνια αργότερα καθώς γράφω αυτό το κομμάτι. Και σκέφτομαι τώρα: «Να ’ταν αγάπη αυτό που ένιωθα βλέποντας τον σπουργίτι; Για φαντάσου να είχα ένα παιδί και να μου το άρπαζε μια τίγρης, όπως ακριβώς άρπαξε η γά τα το σπουργιτάκι. Θα ήμουν μετά σε θέση να μπω στο πλοίο και να πάω διακοπές; Κάτι τέτοιο όχι μόνο θα μου ήταν αδια νόητο, αλλά ούτε που ξέρω πόσα χρόνια θα μου έπαιρνε για να συνέλθω (αν συνερχόμουν ποτέ)». Συνεπώς, οτιδήποτε κι αν είναι εκείνο που ένιωθα για τον σπουργίτι, αν το ονομάσω «αγάπη», δεν θα έχει καμία σχέση με την αγάπη ενός γονιού για το παιδί του. Το ένα εί ναι απλώς ένα σπγμαίο συναίσθημα χωρίς κανένα αντίκρισμα. Το άλλο είναι μια συναισθηματική κατάσταση που αποτελείται από πολλά συναισθήματα, τα οποία οδηγούν σε συγκεκριμέ νες πράξεις και συνθέτουν μια ολοκληρωμένη συμπεριφορά που την ονομάζουμε αγάπη. Αν μπερδέψουμε τα δύο μεταξύ τους και ορίσουμε την αγάπη σαν συναισθηματική κατάσταση, με κριτήριο τα συναι σθήματα για τον σπουργίτι, κινδυνεύουμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι αυτό που νιώθει η μάνα για το παιδί της δεν είναι αγάπη, εφόσον καμιά μάνα δεν αγαπάει με τον τρό πο που περιγράφει ο Κρισναμούρτι. Όπως είναι φυσικό, όλο και κάποιες προσδοκίες θα έχει από το παιδί της. Κάνουμε λοιπόν δύο πράγματα ταυτόχρονα; Από τη μια αναβαθμίζουμε τη στιγμιαία συμπάθεια και την ανάγουμε σε αγάπη, ενώ από την άλλη απορρίπτουμε την αγάπη της μά νας μόνο και μόνο γιατί δεν είναι συνεχώς ανιδιοτελής. Με τον τρόπο αυτό μετατρέπουμε τη συμπάθεια σε ένα ουτοπιστικό κριτήριο αγάπης, με αποτέλεσμα να καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι «αληθινή αγάπη δεν υπάρχει». Η αγάπη λοιπόν είναι μια συναισθηματική κατάσταση που αποτελείται από πολλά συναισθήματα, τα οποία οδηγούν σε μια ολοκληρωμένη συμπεριφορά. Μάλιστα, εκείνος προς τον οποίο απευθύνεται αυτή η συμπεριφορά, την αναγνωρίζει κι ο ίδιος σαν ένδειξη αγάπης. Αν κοιτάξουμε ένα λεξικό θα δούμε ότι τη λέξη «αγάπη»
60
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
την ερμηνεύει με δύο έννοιες: Συμπάθεια και αφοσίωση*. Υποθέτω πως η λέξη «συμπάθεια» αναφέρεται στην αγάπη σαν συναιθημα, ενώ η λέξη «αφοσίωση» έχει περισσότερη σχέση με συναισθηματική κατάσταση. Όταν μιλάμε για αφο σίωση, σίγουρα δεν έχουμε στο νου μας κάτι το στιγμιαίο και παροδικό. Από την άλλη, η συμπάθεια μπορεί τη μια στιγμή να υπάρχει και μετά να χαθεί. Μ’ άλλα λόγια, αντέχει λιγότερο στο χρόνο απ’ ό,τι η αφοσίωση.
* Από το Νέον Ορθογραφικόν Ερμηνευτικόν Λεξικόν του Δ. Δημητράκου, “Εκδόσεις ΔΕΛΤΑ”, Σπ. Δημητράκος & Σια, Αθήνα 1959.
6.
τα Στοιχεία τψ. Αγάητις ε βάση τα όσα είπαμε αμέσως πιο πριν, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η αγάπη αποτελείται από δύο στοι χεία: Από μια ορισμένη συναισθηματική κατάσταση ενός αν θρώπου για κάποιον άλλο, και από κάποια συμπεριφορά του που απορρέει από αυτήν. Ας προσπαθήσουμε τώρα να κά νουμε τα στοιχεία αυτά πιο συγκεκριμένα, μήπως και καταφέ ρουμε τελικά να προσδιορίσουμε τι είναι, τέλος πάντων, η αγάπη. , Ο Carl Rogers υπήρξε ένας από τους πιο σημαντικούς ψυχολόγους του Εικοστού αιώνα. Ιδιαίτερα στον τομέα της ψυχοθεραπείας, η επίδρασή του υπήρξε καθοριστική. Ας δού με λοιπόν τι υποστηρίζει ο Rogers όσον αφορά στις συνθή κες που συντείνουν στη διαμόρφωση ενός ψυχικά θεραπευτι κού κλίματος: Σύμφωνα με τον Rogers, προκειμένου ένας ειδικός να βοηθήσει κάποιον αποτελεσματικά, απαιτούνται τρεις συνθή κες:
Μ
62
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Την πρώτη την ονομάζει θετική θεώρηση άνευ όρων. Χρειάζεται δηλαδή ο ειδικός να νιώθει αυθόρμητη αποδοχή για τον βοηθούμενο, χωρίς να πρέπει ο βοηθούμενος να εί ναι ή να συμπεριφέρεται «κάπως», προκειμένου να διαμορ φωθούν θετικά συναισθήματα στον άνθρωπο που τον έχει αναλάβει. Η δεύτερη συνθήκη είναι η συναίσθηση, δηλαδή η ικανό τητα εκ μέρους του ειδικού να συναισθάνεται τον άνθρωπο που προσπαθεί να βοηθήσει. Δηλαδή να συμβαδίζει συναι σθηματικά μαζί του. Βέβαια, σύμφωνα με τον Rogers, η θετική θεώρηση άνευ όρων και η συναίσθηση δεν έχουν καμιά αξία αν είναι προ σποιητές. Αυτή η παρατήρηση μας φέρνει στην τρίτη βασική συνθήκη για τη δημιουργία ενός «θεραπευτικού» κλίματος που είναι η αυθεντικότητα. Να είναι αυτό το τρίπτυχο η αγάπη; Μ’ άλλα λόγια, αν σε δέχομαι αυθεντικά όπως είσαι και σε συναισθάνομαι, είναι αυ τά τα στοιχεία αρκετά ώστε να πω ότι σ’ αγαπώ; Κι αν εγώ το πω, εσένα σου αρκούν; Εμένα δεν μου αρκούν! Για παρά δειγμα, αν έχω ένα πρόβλημα κι εσύ περιοριστείς στο να μ’ ακούσεις και να με νιώσεις, δεν μου φτάνει. Θέλω να κάνεις και κάτι για μένα (αν περνάει από το χέρι σου φυσικά). Θα μου πεις: «Κι αν κάνω αυτό το κάτι, τότε θα πεις ότι σ’ αγαπάω;». Εξαρτάται. Αν αυτό το κάτι είναι τόσο καθοριστικό για υένα ώστε να παίρνει συμβολικές διαστάσεις, τότε jg coc ν’ αποτελέπΓ-ΐ μιπ πη[ΐαντική ενδειζη της αγάπης σου. Στην πραγματικότητα όμως, σπάνια δημιουργούνται τέτοιες καταστάσεις όπου από μια και μόνο πράξη κρίνουμε την αγά πη του άλλου για μας. Τις πιό πολλές φορές, την αγάπη των άλλων προς το άτομό μας την κρίνουμε από το σύνολο των πράξεών τους. Από την άλλη όμως μην έχεις την απαίτηση, .να δε:χτώ ότι μ’J Iγαπάc όταν^^ τ ’ εττα^ληψη, ενώ είσαι σε θέση να με βοηθήσεις, δεν το κάνεις. Δικαίωμά σου να μη θέλεϊςναμε15όηθήσ^ να μου σερβίρεις την απροθυμία σου αυτή σαν αγάπη. Στο σημείο αυτό χρειάζεται να θυμηθούμε ότι ο Rogers δεν μιλάει για αγάπη αλλά για τις συνθήκες διαμόρφωσης
Μ
έ ρ ο ς Δ ΕΥ Τ ΕΡΟ - Η
Α
γάπη
63
ενός θεραπευτικού κλίματος. Πράγμα που σημαίνει ότι έχει επίγνωση πως αυτά τα στοιχεία δεν είναι αρκετά ώστε να τα ονομάσουμε αγάπη. Χρειάζεται κάτι ακόμα. Τι είναι αυτό; Εγώ το ονομάζω ανιδιοτελή προσφορά. Ας δούμε τι είναι.
σ. Η Ανιδιοτελής Προσφορά Πολλοί άνθρωποι υποστηρίζουν ότι ένα βασικό χαρακτηριστι κό της αγάπης είναι η ανιδιοτέλεια. Τι είναι όμως η ανιδιοτέ λεια; Μερικοί λένε ότι ανιδιοτελή είναι τα συναισθήματα και η συμπεριφορά που εκδηλώνονται χωρίς να απορρέουν από κάποια ανάγκη μας. Η ανάγκη όμως είναι μία από τις κυρίαρ χες ιδιότητες της ανθρώπινης φύσης. Στο σημείο αυτό καταφεύγω και πάλι στο ίδιο λεξικό και κοιτάζω τη λέξη ιδιοτέλεια. Βρίσκω να λέει; «Η προσήλωσις προς το ίδιον συμφέρον»*. Μ’ άλλα λόγια, η συμπεριφορά που έχει σαν μοναδικό σκοπό την ικανοποίηση των δικών μας και μόνον αναγκών. Η ανιδιοτέλεια λοιπόν δεν σημαίνει την ολοκληρωτική απουσία κάποιας ανάγκης. Αν πιστέψουμε κάτι τέτοιο, μοι ραία θα οδηγηθούμε και πάλι στην ουτοπία της εξιδανικευμένης αγάπης, μια και δεν υπάρχει άνθρωπος χωρίς ανάγκες. Οπότε φτάνουμε και πάλι στο αφοριστικό συμπέρασμα; «Άνθρωπε, δεν είσαι σε θέση ν’ αγαπήσεις». Κι εδώ ακριβώς είναι που χρειάζεται να γίνει η κρίσιμη διάκριση: Για να θεωρηθεί η συμπεριφορά μου σαν ανιδιοτε λής, δρ.ν γρριπζρταί νη |ΐη\Λ-&νΛ) π\/πνκΓΡ αλλά να μJ1yJcαgo' ' ' ' ’’"ΈτσιΤα^θέλ^ να κατανοήσοί^^^ ανιδιοτε λής προσφορά ως βασικό γνώρισμα της αγάπης, χωρίς να πέσουμε στην παγίδα της άρνησης των αναγκών μας, θα χρειαστεί να λάβουμε υπόψη μας έναν ακόμη σημαντικό πα ράγοντα; Την εκλογή. Ac τον δούμε.
* Από το Νέον Ορθογραφικόν Ερμηνευτικόν Λεξικόν του Δ. Δημητράκου, “Εκδόσεις ΔΕΛΤΑ”, Σπ. Δημητράκος & Σια, Αθήνα 1959.
64
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
β. Ο Κρίσιμος Παράγοντας της Εκλογής Κάθε άνθρωπος προσπαθεί -όσο μπορεί- να έχει τη δυνατό τητα να διαλέγει ο ίδιος τη συμπεριφορά του και ν’ αποφασί ζει για τον εαυτό του. Όλοι όμως γνωρίζουμε ότι κάτι τέτοιο δεν είναι πάντοτε εφικτό. Υπάρχουν φορές που η συμπερι φορά μας είναι αποτέλεσμα της εκλογής μας. Άλλες πάλι εί ναι αποτέλεσμα της αδυναμίας μας να δράσουμε διαφορετι κά. Όταν λοιπόν η ένταση των αναγκών είναι τέτοια που μας αφαιρεί τη δυνατότητα εκλογής από τη συμπεριφορά μας, τότε γινόμαστε ευάλωτοι και κατά συνέπεια ιδιοτελείς. Έτσι, όταν τη συμπεριφορά μου απέναντι σου την καθο ρίζει ένα αναμενόμενο κέρδος μου, τότε η συπεριφορά αυτή είναι ιδιοτελής και δεν μπορεί να χαρακτηριστεί σαν αγάπη. Αν πάρουμε υπόψη μας αυτό το στοιχείο, τότε καταλήγουμε σ’ έναν ρεαλιστικό ορισμό για την αγάπη που παίρνει υπόψη του την ανθρώπινη φύση μας:
Αγάπη είναι η συναιθηματική κατάσταση που μας οδηγεί να προσφέρουμε σαν αποτέλεσμα της ελεύθερης εκλογής μας και δεν καθορίζεται από τις ανάγκες μας. Φαίνεται λοιπόν πως η ^ σ ικ ή προϋπόθεση^στε να είμαίρτε σε θέση ν’ αγαπήσουμε, είναι μια: .Να-μην είμαστε αυναισθηματικά ευάλωτοι. Μ’ άλλα λόγια η αγάπη μας προς τον άλλο να είναι το αποτέλεσμα της ελεύθερης εκλογής και όχι της αδυναμίας μας να δράσουμε διαφορετικά. Αλλά, πότε δεν μπορούμε να δράσουμε διαφορετικά; Όταν έχουμε επι τακτικές ανάγκες οι οποίες μας εξαναγκάζουν να φερθούμε με τον ένα ή με τον άλλον τρόπο. Δεν είναι λοιπόν τόσο η ύπαρξη κάποιας ανάγκης, όσο η έντασή της που καθορίζει πότε είμαστε ευάλωτοι και πότε όχι. Για παράδειγμα, όλοι θέλουμε ένα σύντροφο στη ζωή μας. Άλλο όμως να δημι ουργούμε μία σχέση επειδή το διαλέγουμε κι άλλο επειδή δεν μπορούμε να ισορροπήσουμε συναισθηματικά από μόνοι μας. Στη δεύτερη περίπτωση, η «αγάπη» που πιθανόν να νιώσουμε για κάποιον άνθρωπο δεν είναι αποτέλεσμα της εκλογής μας, αλλά απορρέει από την επιτακτική μας ανάγκη να ισορροπήσουμε συναισθηματικά. Στην περίπτωση αυτή εί-
Μ έρ ο ς Δ ΕΥ Τ ΕΡΟ - Η Αγάπη
65
μαστέ ευάλωτοι στη συναισθηματική εκμετάλλευση, είτε σε βάρος μας, είτε σε βάρος του άλλου.
γ. Αγάπη και Έρωτας Στο πρώτο κεφάλαιο περιγράψαμε τον έρωτα σαν μια έντονη έλξη. Καλό θα ήταν στο σημείο αυτό να προσθέσουμε επίσης ότι και ο έρωτας -όπως και η αγάπη- δεν είναι συναίσθημα, αλλά συναισθηματική κατάσταση. Όμως ο έρωτας διαφέρει από την αγάπη. Κι αυτό γιατί η έλξη που νιώθουμε αυτόματα δημιουργεί μια έντονη ανάγκη εκτόνωσης. Άλλωστε δεν νοείται άνθρωπος... αξιοπρεπώς ερωτευμένος χωρίς να είναι ταυτό χρονα και συναισθηματικά ευάλωτος προς τον άνθρωπο που έχει ερωτευτεί. (Αλλιώς, αν δεν υπάρχει και λίγο πάθος, τι σόι έρωτας είναι αυτός;). Στο βαθμό λοιπόν που ο έρωτας δημιουργεί έντονες ανάγκες που απαιτούν ικανοποίηση, είναι μεν μια αυθόρμητη συναισθηματική κατάσταση, αλλά δεν είναι ανιδιοτελής. Δεν έχει σημασία αν οι ανάγκες που μας δημιουργεί αυτή η έλξη είναι σωματικές ή συναισθηματικές. Άπαξ και είναι έντονες γίνονται αυτόματα και σημαντικές. Έτσι τα συναισθήματα που μας δημιουργούνται προς το άτομο που ερωτευόμαστε απορ ρέουν είτε από τις ανάγκες που ελπίζουμε να μας καλύψει, είτε από τις ανάγκες που ήδη μας καλύπτει και θέλουμε να εξακολουθεί να τις καλύπτει. Θα μου πεις: «Καλά, αποκλείεται κάποιος που είναι ερω τευμένος να αγαπάει κιόλας;». Εδώ θα πρέπει και πάλι να θυμηθούμε εκείνη τη διάκριση που κάναμε ανάμεσα στο συ ναίσθημα και τη συναισθηματική κατάσταση. Είχαμε πει ότι με τη λέξη «αγάπη» άλλεο ωοοέα αναωεοόυαστε σε κάποιο συ3 ίσθηΐία-πιιιιπ.άθΓ·ίπΓ-κι άλλεο ωοοέο σε uia συναισθηματική κατάσταση η οποία έγει διάρκεια και εκδηλώνεται με έμπρα κτη ανιδιοτελή προσωοοά. Με αυτό το σκεπτικό είναι πολύ φυσικό όταν είμαστε ερωτευμένοι μ’ έναν άνθρωπο να νιώθουμε έντονη συμπά θεια και τρυφερότητα προς το άτομό του. Στο βαθμό που αυ τά τα συναισθήματα τα ονομάζουμε «αγάπη», καταλαβαίνου-
66
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
με ότι είναι δυνατόν να ισχυριστούμε ότι «τον αγαπάμε» κιόλας. Συνεπώς λέγοντας του «σ’ αγαπώ» ούτε τον εξαπατάμε ούτε τον κοροϊδεύουμε. Αν όμως με «αγάπη» εννούμε τη συναιθηματική κατάστα
ση που μας οδηγεί να προσφέρουμε σαν αποτέλεσμα της ελεύθερης εκλογής μας και δεν καθορίζεται από τις ανάγκες μας, τότε σίγουρα τα πράγματα αλλάζουν. Κατ’ αρχήν, «ερωτευμένος» -τις περισσότερες φορέςσημαίνει και «ένταση αναγκών». Αυτό και μόνο είναι αρκετό για να πούμε ότι δεν πληροΰνται οι προϋποθέσεις του ορι σμού της αγάπης τον οποίο έχουμε υιοθετήσει. Είναι όμως και κάτι ακόμα·. Μια τέτοια μορφή αγάπης δεν δημιουργείται από τη μια στιγμή στην άλλη. Θέλει χρόνο για να καλλιεργηθεί*. Όλοι όμως γνωρίζουμε ότι ορισμένες φο ρές ο έρωτας αναπτύσσεται σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα. Πόσες πιθανότητες υπάρχουν μέσα στο διάστημα αυτό να έχει αναπτυχθεί και η αγάπη; Έτσι, τουλάχιστον όσον αφορά σ’ αυτό που ονομάζουμε «κεραυνοβόλο» έρωτα, οι πιθανότητες να συνυπάρχει με τη συναισθηματική κατά σταση που ονομάζουμε αγάπη, είναι μηδαμινές. Υπάρχει όμως και ένα άλλο είδος έρωτα που αναπτύσσε ται σιγά-σιγά. Αρχικά νιώθουμε για τον άλλο μια απλή συμπά θεια. Μέσα από την καθημερινή επαφή μαζί του, η συμπάθεια αυτή σταδιακά αυξάνεται και μπορεί να εξελιχθεί σε τέτοιο βαθμό όπου μόνο η λέξη «έρωτας» μπορεί να περιγράφει σω στά την έλξη την οποία νιώθουμε για τον άνθρωπο αυτό. Σε * Σ ’ αυτό το θέμα είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικές οι εξομολογήσεις που κά νουν οι γονείς; Οι περισσότεροι αποκαλύπτουν ότι όταν πρωτοαπόκτησαν παιδί δεν ένιωσαν κάποια ιδιαίτερα έντονη αγάπη. Αρχικά, καθώς κοίταζαν το νεογέννητο, τα συναισθήματα τους ήταν κάτι ανάμεσα σε περιέργεια και αμηχανία. Η αγάπη καλλιεργήθηκε σιγά-σιγά καθώς το πλάσμα αυτό άρχισε να μεγαλώνει και να σχετίζεται μαζί τους (με τον δικό του βέβαια τρόπο). Βλέπουμε λοιπόν ότι η αγάπη χρειάζεται κάποιο χρόνο «επώασης». Αν σε μια τόσο κοντινή σχέση, όπως είναι η σχέση γονιού-παιδιού, οι περισσότεροι γονείς αποκαλύπτουν ότι δεν ένιωσαν αμέσως αγάπη για το παιδί τους, δεν είναι λογικό να περιμένουμε σε άλλες μορφές σχέσεων να απαιτείται επίσης κάποιος χρόνος ώστε να αναπτυχθεί αυτή η συναισθηματική κατάσταση που ονομάζουμε «αγάπη»;
Μ έ ρ ο ς Δ ΕΥ Τ ΕΡΟ - Η Α γά π η
67
μια τέτοια περίπτωση -όπου έχει προϋπάρξει ένα χρονικό διάστημα- δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την πιθανότητα παράλληλα με τον έρωτα να έχει αναπτυχθεί και αγάπη. Ίσως μάλιστα πρώτα να έχουμε αγαπήσει τον άλλο και μετά να τον έχουμε ερωτευτεί. Αρκεί βέβαια στο διάστημα που αναπτύ χθηκε η αγάπη να μην είμαστε συναισθηματικά ευάλωτοι γιατί τότε έχουμε πέσει σε μια συνηθισμένη παγίδα: Έχουμε μπερ δέψει την αγάπη με την εξάρτηση. Περισσότερα όμως πάνω σ’ αυτό θα πούμε στα κεφάλαια για την εξάρτηση.
δ. Πριν Πάμε Παραπέρα Σ’ ένα τόσο πολύπλοκο θέμα, όπως είναι η αγάπη, είναι δυ νατόν μαζί να μιλάμε και... χώρια να καταλαβαίνουμε. Για να βεβαιωθούμε λοιπόν ότι δεν έχει συμβεί κάτι τέτοιο ανάμεσα σ’ εμένα που γράφω κι εσένα που διαβάζεις, θέλω όλα όσα έχω πει μέχρι εδώ για την αγάπη να τα συνοψίσω με δυο κουβέντες. Υπάρχουν δύο μορφές αγάπης: Το συναίσθημα και η συ ναισθηματική κατάσταση. Το συναίσθημα δεν είναι και τίποτα το ιδιαίτερο. Μια αυθόρμητη συμπάθεια που μας βγαίνει κάπου-κάπου για διάφορους ανθρώπους ή και για... σπουργί τες. Από την άλλη, υπάρχει η αγάπη σαν συναισθηματική κα τάσταση. Αυτή η μορφή αγάπης είναι πολύ σπουδαία και σο βαρή υπόθεση. Και η ερώτηση «τι είναι αγάπη» που έχει πο νοκεφαλιάσει ένα σωρό φιλόσοφους, θεολόγους, λογοτέ χνες, ποιητές αλλά και καθημερινούς ανθρώπους, δεν αναφέρεται στο συναίσθημα, αλλά στη συναισθηματική κατάσταση. Από δω και πέρα λοιπόν, και μέχρι το τέλος αυτού του βιβλί ου, όποτε αναφερόμαστε στη λέξη «αγάπη» θα εννοούμε τη συναισθηματική κατάσταση. Έτσι, πριν πάμε παρακάτω, θα ήθελα για άλλη μια φορά να σου θυμίσω τον ορισμό της αγά πης, κι ας γίνομαι κουραστικός:
Αγάπη είναι η συναιθηματική κατάσταση που μας οδηγεί να προσφέρουμε σαν αποτέλεσμα της ελεύθερης εκλογής μας και δεν καθορίζεται από τις ανάγκες μας.
Μ Ε Ρ Ο Σ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο A'
η μτ ΐ ερζύτικΎΐ α γ ά η τ ι
7.
τι Είναι και τι Αεν είναι Αγάητι
τ
’ ώρα που έχουμε πλέον βρει μια κοινή γλώσσα για τον ορισμό της αγάπης, ας έρθουμε για λίγο στην καθημερι νή πραγματικότητα. Πολλές φορές έχουμε διαφόρων ειδών θετικά συναισθήματα για έναν άνθρωπο, τα οποία ονομάζου με «αγάπη». Είναι όμως αγάπη; Με το θέμα αυτό θ’ ασχολη θούμε τώρα. Ας ξεκινήσουμε μ’ ένα παράδειγμα και μετά περ νάμε στις διάφορες μορφές που μπορεί να πάρει η αγάπη στην πράξη: Ο Λεωνίδας και ο Μάκης είναι συνάδελφοι: Ο Λεωνίδας είναι στην εταιρία πολλά χρόνια και γνωρίζει τη δουλειά πολύ καλύ τερα από τον Μάκη. Έτσι, αρκετές φορές τον βοηθάει. Μάλι στα υπήρξαν περιπτώσεις που, αν δεν ήταν ο Λεωνίδας, ο Μάκης μπορεί και να έχανε τη δουλειά του. Αυτό ο Μάκης το εκτιμά και το αναγνωρίζει, ακόμα και δημόσια. Δεν χάνει λοι πόν ευκαιρία να δηλώνει πόσο πολύ «αγαπά» τον συνάδελφό του και πόσο βαθιά υποχρεωμένος νιώθει απέναντί του. Τα συ ναισθήματα αυτά διαλέγει να τα ονομάζει «αγάπη».
72
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Είναι πράγματι αγάπη αυτό; Και βέβαια όχι ! Σίγουρα τα συναισθήματα του Μάκη είναι θετικά. Σ' αυτό δεν χωράει αμ φιβολία. Ούτε χρειάζεται να αμφισβητήσουμε την ειλικρίνεια των θετικών συναισθημάτων που τρέφει προς τον συνάδελ φό του. Όμως αυτό δεν είναι αγάπη, εφόσον η αγάπη είναι αποτέλεσμα της ελεύθερης εκλογής και δεν καθορίζεται από την ένταση των αναγκών μας. Τα συναισθήματα του Μάκη προς τον συνάδελφό του απορρέουν από το γεγονός ότι ο Λεωνίδας παίζει καθοριστι κό ρόλο προκειμένου να διατηρεί ο Μάκης τη θέση του στην εταιρία. Αν δεν ήταν ο Λεωνίδας, πολύ πιθανόν ο Μάκης να μη μπορούσε ν’ ανταπεξέλθει στις επαγγελματικές του υπο χρεώσεις, με αποτέλεσμα να βρισκόταν χωρίς δουλειά. Μ’ άλλα λόγια ο Λεωνίδας -κατά τον Maslow- καλύπτει τις ανά γκες επαγγελματικής επιβίωσης και ασφάλειας του Μάκη (βλ.σελίδες 52-53). Δεν θεωρώ τα συναισθήματα της ευγνωμοσύνης και της εκτίμησης που νιώθει ο Μάκης για τον Λεωνίδα «παρακα τιανά». Όλα τα θετικά συναισθήματα που τρέφουν οι άλλοι για μας έχουν την αξία τους. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, ακόμα κι αν ο Μάκης ονομάζει την ευγνωμοσύνη και την εκτί μηση που νιώθει για^τον Λεωνίδα «αγάπη», ούτε κανένα κα κό κάνει στον εαυτό του, ούτε ζημιώνει τον συνάδελφό του. Δεν υπάρχει λοιπόν κανένας λόγος να γινόμαστε τόσο σχο λαστικοί. Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις που αυτή η σύγχυση μπορεί να δημιουργήσει τεράστια προβλήματα. Κι αυτό ακρι βώς επιδώκω με τα όσα γράφω εδώ: Να μάθουμε να ξεχωρί ζουμε την αγάπη από τα υπόλοιπα θετικά μας συναισθήματα μόνο και μόνο για να μην ταλαιπωρούμε κοροϊδίστικα τον εαυτό μας και τους άλλους. Αν ο Μάκης δεν είχε ανάγκη τον Λεωνίδα, ίσως -κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις- να μπο ρούσαμε να μιλήσουμε για αγάπη. Άλλο όμως η ευγνωμοσύ νη και άλλο η αγάπη. Και η στάση του Λεωνίδα απέναντι στον Μάκη; με ρω τάς. Εκείνος δεν έχει ανάγκη τον Μάκη κι όμως τον βοηθά
Μ
έρο ς
Δ
εύ τ ερο
Α' -
η
Μ
η
Ε
ρω τική
Α
γάπη
73
ει. Δεν θα μπορούσαμε λοιπόν να πούμε όπ τουλάχιστον ο Λεωνίδας αγαπά τον συνάδελφό του; Μη βιάζεσαι. Ακόμα δεν γνωρίζεις ολόκληρη την ιστορία. Κατ' αρχήν ο Λεωνίδας είναι αυτό που λέμε «λυπησιάρης». Βλέποντας λοιπόν τον νεοφερμένο Μάκη να τα βρίσκει «μπαστούνια» τον λυπήθηκε. Το συναίσθημα αυτό ήταν αυθε ντικό και αυθόρμητο. Μερικοί το ονομάζουν «οίκτο» και άλλοι «συμπόνοια». Εν πάσει περιπτώσει, όπως και να το ονομά σουμε, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: Ο Λεωνίδας άρχισε να βοηθάει τον Μάκη. Εξ ίσου αυθόρμητη ήταν και η έκφραση αναγνώρισης του Μάκη προς τον Λεωνίδα που ακολούθησε. Όμως ο Λεωνίδας έχει έντονες ανάγκες εκτίμησης. Έτσι -άθελά του- ο Μάκης άρχισε να καλύπτει μια σημαντι κή ψυχική ανάγκη του συναδέλφου του. Στη συνέχεια, προκειμένου να ανταποδώσει στον Λεωνίδα το καλό που του εί χε κάνει, ο Μάκης προσχώρησε στη συνδικαλιστική παράταξη -παρόλο που κοματικά ήταν ουδέτερος- στην οποία ο Λεωνίδας κατέχει σημαίνουσα θέση. Η πράξη αυτή έγινε χω ρίς ο Λεωνίδας να επιδιώξει κάτι τέτοιο. Όπως είναι λοιπόν πολύ φυσικό, τα αρχικά συναισθήματα της συμπόνοιας που είχε προς τον Μάκη, έδωσαν τώρα τη θέση τους σε πολύ ισχυρότερα θετικά συναισθήματα. Μπορούμε να τα ονομά σουμε αυτά τα συναισθήματα αγάπη; Γιατί όχι; Ο Λεωνίδας έτσι τα ονομάζει. Είναι όμως αγάπη; Ασφαλώς όχι, γιατί δημιουργήθηκαν αφού ο Μάκης άρχισε να καλύπτει τις έντονες ανάγκες αναγνώρισης και εκτίμησης που έχει ο Λεωνίδας. Το κρίσιμο ερώτημα που μπαίνει εδώ είναι: Τι θα απογί νουν τα αμοιβαία θετικά συναισθήματα που έχουν οι δύο συ νάδελφοι όταν πάψει ο ένας να καλύπτει τις ανάγκες του άλ λου; Τι θα γίνει δηλαδή αν ο Λεωνίδας πάψει να βοηθάει τον Μάκη; Αντίστοιχα, πώς θα νιώθει ο Λεωνίδας για τον Μάκη αν εκείνος αποχωρήσει από τη συνδικαλιστική τους παράτα ξη; Νομίζω πως δεν είναι δύσκολο να μαντέψουμε την απά ντηση. Η «αγάπη» των δύο συναδέλφων θα εξατμιστεί και τη θέση της θα πάρουν κάποια αρνητικά συναισθήματα δυσαρέ σκειας και, ενδεχόμενα, ακόμα και εχθρότητας. Ίσως εδώ να ανακαλύπτουμε και ένα ακόμα χαρακτηρι
74
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
στικό γνώρισμα της αγάπης που δεν έχουμε συμπεριλάβει ακόμα στον ορισμό μας; Α ντέχει στις δοκιμασίες και στο χρόνο. Είναι δηλαδή, σαν τα... ευγενή μέταλλα. Δεν οξειδώ νεται. Τουλάχιστον όχι τόσο εύκολα όσο τα λεγάμενα «θετικά συναισθήματα». Μ’ άλλα λόγια η αγάπη δεν είναι τό σο ευμετάβλητη, ακριβώς επειδή δεν στηρίζεται στην ανά γκη. Στο βαθμό που τα συναισθήματά μου προς έναν άνθρω πο απορρέουν από τις ανάγκες που μου καλύπτει, είναι πολύ φυσικό να συμβαδίζουν μ’ αυτές. Όσο μου καλύπτει τις, ανά γκες μου, τα θετικάσυναισθήματα υπάρχουν. Ό τα^^ΐάφει να μου τ]5 3 θλιίιττεί_ατονούν. Μάλιστατ-αν-^-^Λ4απεριφ£ίρ4 ^ εμποδίζει τις ανάγκες μου, τότε μου^ημιουργούνταΐτ-ορνητν^ συναισθήματαΓϊΎ~αΡτδΊ^7^με ότι απλοποιούμε υπερβο λικά τα πράγματα όταν κατατάσουμε την αγάπη μόνο στα συναισθήματα και δεν την ξεχωρίζουμε σαν κάτι πολύ πιο διαρκές όπως είναι μια συναισθηματική κατάσταση. Θα ήταν μεγάλη παράλειψη να κλείσουμε το τεράστιο θέμα της αγάπης χωρίς να μιλήσουμε για τις μορφές που μπορεί να πάρει. Κατ’ αρχήν τις μορφές αυτές μπορούμε να τις διακρίνουμε σε δύο μεγάλες κατηγορίες; Τη μη-ερωτική και την ερωτική αγάπη. Η μη-ερωτική αγάπη είναι αυτή που συναντάμε στις σχέσεις «γονιών-παιδιών» και στο φαινόμενο που ονομάζουμε «φιλία». Η ερωτική αγάπη έχει κάποια σχέ ση με την έννοια της συντροφικότητας. Στα τρία επόμενα κεφάλαια θα εξετάσουμε την πρώτη μορφή αγάπης. Την ερω τική αγάπη θα την μελετήσουμε αργότερα.
8 .
ΎΙ Α γά η ϊΐ τον Γονιού ταν, στα πλαίσια της αγάπης, μιλάμε για ανιδιοτελή προ σφορά, αυτόματα μας έρχεται στο νου η προσφορά του γονιού προς το παιδί του. Ειδικά αυτό το είδος αγάπης μπορεί να πάρει τόσες μορφές, ώστε ο ορισμός που έχουμε δώ σει για την αγάπη να φαίνεται πολύ ανεπαρκής για να τις συμπεριλάβει όλες. Υπάρχουν άραγε γονείς που δεν αγαπάνε τα παιδιά τους; Οι έρευνες και οι κλινικές παρατηρήσεις μας απαντούν δυστυχώς μ’ ένα «ναι». Βέβαια το ποσοστό αυτό είναι ελάχι στο. Έτσι, στο βαθμό που μιλάμε για τον μέσο «νορμάλ» άν θρωπο, νομίζω πως η φράση «δεν υπάρχει γονιός που να μην αγαπάει το παιδί του», σε γενικές γραμμές στέκει. Το κακό όμως είναι ότι, μαζί με τη συναισθηματική κατά σταση που ονομάζουμε αγάπη, είναι δυνατόν να συνυπάρ χουν κι άλλα στοιχεία τα οποία να επηρεάσουν τόσο πολύ τη συμπεριφορά του γονιού, ώστε τελικά να επισκιάσουν την
Ο
76
Ε
ρωτας
- Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
αγάπη για το παιδί του. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε ότι, εκτός από συναίσθημα και συναισθηματική κατάσταση, η αγάπη εί ναι και συμπεριφορά. Μάλιστα -σε τελευταία ανάλυση- εκεί νος που τελικά θα κρίνει την αγάπη του γονιού είναι το ίδιο το παιδί. Αν λοιπόν, μέσα από τον συνολικό τρόπο που του συμπεριφέρθηκες καταλήγει να σ’ αγαπάει, τότε θα μπορού σαμε να πούμε ότι πέτυχες στο ρόλο που είχες επωμισθεί σαν γονιός. Ποιά είναι όμως μερικά από αυτά τα στοιχεία που μπο ρούν να δηλητηριάσουν την αγάπη ενός γονιού; Σίγουρα έχουν σχέση με κάποιες ανάγκες του. Ας αναφέρουμε μερι κές:
σ. Το Παιδί σαν Επένδυση Αρκετοί άνθρωποι κάνουν παιδιά προκειμένου να έχουν κά ποιον να τους «γηροκομήσει». Βλέπουν δηλαδή το παιδί σαν μια «επένδυση» σε κάποια συναισθηματική «τράπεζα», στην οποία «καταθέτουν» τη φροντίδα και την προσφορά για να την εισπράξουν κάποτε με... τόκο. Σίγουρα μια τέτοια νοο τροπία δεν έχει και πολύ σχέση με τον ορισμό που δώσαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο. Ένας άνθρωπος που αποφασί ζει να γίνει γονιός ξεκινώντας με τέτοιες προσδοκίες, είναι φυσικό να θεωρεί το παιδί «κτήμα» του. Πιστεύει λοιπόν ότι το παιδί υπάρχει αποκλειστικά και μόνο για κείνον. Όσο το παιδί συμμορφώνεται με το «σενάριο» ζωής που του έφτιαξε αυτός, δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. Αν όμως συμβεί κάποια στιγμή το παιδί να θελήσει να ζήσει τη δική του ζωή και όχι εκείνη για την οποία το προορίζει ο γονιός του, τότε ανοίγουν οι οχετοί της ασκήμιας στη συμπεριφορά του γονι ού. Κι όλα αυτά στο όνομα της... αγάπης.
β. Το Παιδί σαν Συναισθηματική Στήριξη Μερικοί γονείς προσπαθούν να πάρουν από το παιδί τους αυτά που δεν κατάφεραν -ή δεν διεκδίκησαν- να πάρουν από τον ή τη σύζυγό τους. Πέφτουν λοιπόν με τα μούτρα πάνω του και αφοσιώνονται αποκλειστικά σ’ αυτό. Όμως το παιδί δεν μπορεί να σου δώσει αυτά που θα μπορούσε να
Μ
έ ρο ς
Δ
εύ τ ερο
Α' -
η
Μ
η
Ε
ρω τική
Α
γάπη
77
σου δώσει ο σύντροφός σου. Δεν θα ’ταν μάλιστα υπερβολή αν μια τέτοια σχέση την ονομάζαμε συναισθηματικά αιμομικτι κή. Το μόνο που θα καταφέρεις σε μια τέτοια προσπάθεια εί ναι εσύ μεν ν’ απογοητευτείς, το δε παιδί σου να νιώθει μια ζωή ενοχές που δεν μπόρεσε να σου δώσει αυτά που του ζη τούσες. Κατάλαβέ το: Δεν είναι ευθύνη του παιδιού να γεμίσει τα δικά σου κενά. Άλλωστε, όσο και να θέλει, δεν μπορεί να το κάνει. Άλλο να σε στηρίξει σε κάποια δύσκολη στιγμή κι άλ λο να αποτελεί εφ’ όρου ζωής το συναισθηματικό σου δεκα νίκι.
γ. Το Παιδί σαν Μέσο Κοινωνικής Αποκατάστασης Λίγο-πολύ όλοι μεγαλώσαμε ακούγοντας το ίδιο τροπάριο: «Θα μεγαλώσεις, θα παντρευτείς και θα κάνεις παιδιά». Αν συμβεί λοιπόν να έχεις φτάσει σε κάποια ηλικία και να μην έχεις παιδιά, αρχίζεις να θεωρείς τον εαυτό σου κοινωνικά «ανάπηρο». Σε μερικούς ανθρώπους μάλιστα η πεποίθηση αυτή είναι τόσο έντονη που η επιθυμία ν’ αποκτήσουν παιδί καταντά έμμονη ιδέα και παίρνει διαστάσεις επιτακτικής ανά γκης. Δεν αμφισβητώ τη γνησιότητα ή την ένταση της επιθυ μίας τους αυτής. Εκείνο που έχει όμως σημασία -μια και μι λάμε για αγάπη- είναι να εξετάσουμε τα κίνητρα ενός τέτοι ου ανθρώπου. Από πού πηγάζει αυτή η επιθυμία; Άλλο να ξε κινά από την ανάγκη να προσφέρεις στο παιδί και εντελώς άλλο να περιμένεις το παιδί να προσφέρει σε σένα. Από τη στιγμή που γεννάς ένα παιδί, μόνο και μόνο για να προσφέ ρεις στον εαυτό σου το ρόλο της μητρότητας ή της πατρό τητας και να αποκατασταθείς κοινωνικά, δεν μπορείς να ισχυρίζεσαι ότι το κίνητρό σου είναι η αγάπη προς το μελλο ντικό παιδί σου. Ιδιαίτερα μάλιστα αν είσαι άνθρωπος αφιε ρωμένος στην επαγγελματική σου καρριέρα και προγραμματί ζεις να αναθέσεις την ανατροφή του σε άλλους... Στην πε ρίπτωση αυτή κάνεις ένα παιδί με την ίδια περίπου νοοτροπία που θα αγόραζες ένα ακριβό αυτοκίνητο. Η επιδίωξη και στις δύο περιπτώσεις είναι η βελτίωση της κοινωνικής σου εικό νας. (Μη μας πουν και «στείρους»...).
78
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
δ. Το Παιδί σαν Μέσο Προσωπικής Καταξίωσης Μερικοί άνθρωποι ξεκινάν να κάνουν ένα παιδί όχι τόσο για τί αγαπούν τα παιδία, όσο γιατί αγαπούν το παιδί που έχουν πλάσει μέσα στο νου τους με τη φαντασία τους. Δυστυχώς όμως ο συνδυασμός των χρωμοσωμάτων και των γονιδίων δεν δεσμεύεται από τις προσδοκίες μας. Έτσι, τις περισσό τερες φορές μας προκύπτει ένα νεογέννητο που δεν έχει καμία απολύτως σχέση με αυτό που περιμέναμε. Και η απόρ ριψη αρχίζει μέσα από το μαιευτήριο: - Μα γιατί κλαίει έτσι; Πολύ κλαίει. - Δηλαδή τι ήθελες κυρά μου; Να γεννηθεί και να πει; «Χαίρετε. Με λένε Ελενίτσα. Τι ώρα σας βολεύει να ξυπνάω για το πρωινό μου;». Άλλοι πάλι προσπαθούν να κάνουν το παιδί τους να γί νει εκείνο που θα ήθελαν να είχαν γίνει οι ίδιοι αλλά δεν τα κατάφεραν. Μ’ άλλα λόγια η νοοτροπία εδώ είναι η εξής: «Εγώ πάντα ήμουν δειλός και αδύναμος. Αν καταφέρω όμως να κάνω τον γιό μου παλληκαρά, τότε αυτό θα πει ότι δεν ήμουν από κληρονομικότητα σκάρτος. Απλά έφταιγαν οι συν θήκες. Άρα θα μπορέσω να παρηγορηθώ για τη δική μου κατάσταση». Ή «Δεν κατάφερα να γίνω γιατρός και νιώθω αποτυχημένη. Αν όμως κάνω την κόρη μου γιατρό, τότε θα έχω πετύχει». Στο σημείο αυτό μου έρχεται στο νου ένα ποίημα του James Kavanaugh. Δυστυχώς δεν έχω μπροστά μου το βιβλίο ώστε να το μεταφράσω. Θα το πω λοιπόν σαν μια ιστορία: Ο Βαγγελόκης ήταν οχτώ χρονών. Αδύνατος και μικροκαμωμέ-
νος, είχε μια έμφυτη αγάπη για τη φύση. Του άρεσε να χαζεύ ει με τις ώρες τα μυρμήγκια, τις πεταλούδες και τις μέλισσες. Του άρεσε να ταΐζει τα πουλιά και να κάνει βόλτες κοντά στο ποταμάκι. Όμως ο πατέρας του τον ήθελε ποδοσφαιριστή. Και θυμάμαι, σα να ’ταν τώρα, τον Βαγγελάκη με την ποδοσφαιρική στολή και τα τεράστια ποδοσφαιρικά παπούτσια -που όλο του φεύγαν απ’ τα πόδια- να σφίγγει τα δόντια, να κλείνει τα μάτια και να πέφτει με όλη του τη δύναμη προσπαθώντας ν’ αναχετίσει ένα παιδί δυο φορές σαν κι εκείνον, μόνο και μόνο για να τον αγαπά ο μπαμπάς του. Και τον θυμάμαι που κράταγε με
Μ
έ ρο ς
Δ
εύ τερο
Α' -
η
Μ
η
Ε
ρω τική
Α
γάπη
79
πόνο τα κοκκαλάκια του κι έσφιγγε και πάλι τα δόντια να μην κλάψει γιατί «οι άντρες δεν κλαίνε». Κι αναρωτιέμαι: Τι θα μπο ρούσε άραγε να είχε γίνει ο Βαγγελάκης, αν είχε αγαπηθεί μό νο και μόνο επειδή του άρεσε να βλέπει τα μυρμήγκια και τις πεταλούδες... Τι θα είχε γίνει αν δεν είχε ποτέ υποχρεωθεί να παίξει ποδόσφαιρο; Ξέρω: Αν είσαι γονιός, τα όσα γράφω εδώ σίγουρα σου έχουν δημιουργήσει ενοχές. Όμως ηρέμησε και μην αρχίσεις αμέσως ν’ αμφισβητείς τη γνησιότητα της αγάπης σου για το παιδί σου. Πέρα απ’ όσα γράφω εδώ, μέσα σου γνωρίζεις τι θα γινόταν αν έπρεπε να δώσεις ένα νεφρό στο παιδί σου για να ζήσει. Τ’ άλλα όλα είναι φιλολογίες που τα γράφουν κάποιοι ανόητοι ψυχολόγοι σαν κι εμένα. Δεν υπάρχει γονιός που να μην έχει προσδοκίες από το παιδί του. Δεν είναι ούτε οι προσδοκίες ούτε οι ανάγκες του γονιού που δηλητηριάζουν την αγάπη του για το παιδί του. Είναι ο βαθμός στον οποίο καθορίζουν τη συμπεριφορά του προς το παιδί. Ίσως ένα σχεδιάγραμμα βοηθήσει να το κατα λάβουμε αυτό καλύτερα. ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ
ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ
\ ΑΓΑΠΗ
Δεν είναι λοιπόν τόσο η ύπαρξη προσδοκιών εκ μέρους του γονιού που δηλητηριάζουν την αγάπη του, όσο ο βαθμός στον οποίο οι προσδοκίες αυτές καθορίζουν την καθημερινή συμπεριφορά του απέναντι στο παιδί. Αν αυτοί οι δύο κύκλοι συμβολίζουν δύο διαφορετικούς γονείς, τότε θα ήταν ουτο
80
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
πία εκ μέρους του γονιού στα δεξιά να περιμένει η καθημε ρινή του συμπεριφορά να έχει εκληφθεί σαν αγάπη από το παιδί του.
ε. Ο Γονιός-Κηπουρός Πάντα έχω σαν αρχή μου να μην απορρίπτω τίποτα στην αν θρώπινη συμπεριφορά αν δεν έχω κάτι να αντιπροτείνω. Στις λίγες γραμμές που ακολουθούν παρακάτω, συνοψίζω όλη μου τη φιλοσοφία πάνω στο πώς βλέπω το ρόλο ενός γονι ού που αγαπά πραγματικά το παιδί του. Ένας κηπουρός μπορεί ν’ αποφασίσει δύο πράγματα: Πρώτον, αν θέλει να φυτέψει και δεύτερον τι θέλει να φυτέ ψει. Μπορεί λοιπόν ν’ αποφασίσει αν θέλει να φυτέψει μια λεμονιά, μια βερυκοκιά ή μια τριανταφυλλιά. Ένας γονιός όμως μπορεί ν’ αποφασίσει μόνον αν θα φυτέψει. (Άσε που καμιά φορά ακόμα κι αυτό το αποφασίζουν τα γεγονότα από μόνα τους...). Όταν λοιπόν αποφασίζεις να κάνεις ένα παιδί, είναι σαν να βάζεις το χέρι σου σ’ ένα τεράστιο σακκί με δι σεκατομμύρια σπόρους, να τραβάς έναν εντελώς στην τύχη και να τον σπέρνεις. Από κει και πέρα όσες πιθανότητες υπάρχουν να βγεί μια κερασιά, άλλες τόσες υπάρχουν να φυ τρώσει μια βαλανιδιά ή οτιδήποτε άλλο. Από τη στιγμή που ο σπόρος αρχίζει να φυτρώνει, το χρέος σου σαν γονιός είναι να αναγνωρίσεις τι είναι αυτό που φυτρώνει, να το αποδεχτείς έτσι όπως είναι και να κά νεις ό,τι περνάει απ’ το χέρι σου ώστε ν’ αναπτυχθεί όσο καλύτερα γίνεται. Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι σπέρνεις και αρχίζει να φυ τρώνει μια λεμονιά. Έλα όμως που εσύ είχες κατά νου μια κερασιά... (Κι έλα που η γυναίκα σου περίμενε να φυτρώσει μπανανιά. Αλλά ας μην περιπλέκουμε κι άλλο τα πράγματα. Ας μείνουμε μόνο στις δικές σου προσδοκίες). Καθώς βλέ πεις λοιπόν τα φυλλαράκια της λεμονιάς, λες: «Κάτι δεν πά ει καλά μ’ αυτή την κερασιά. Τα φύλα της δεν είναι όπως πρέπει». Κι από κει και πέρα αρχίζει μια ατέλειωτη Οδύσσεια για σένα και για την «κερασιά« σου. Κάνεις λοιπόν ό,τι μπορείς για να συνεφέρεις την... «ελαττωματική» κερασιά. Πας
Μ
έ ρο ς
Δ
εύ τερο
Α' -
η
Μ
η
Ε
ρω τική
Α
γά π η
81
και σ’ έναν θεωρητικό γεωπόνο που έχει γράψει ένα βιβλίο με τίτλο «Πώς να μεγαλώσεις σωστά το φυτό σου» (δηλαδή το οποιοδήποτε φυτό σου), ακολουθείς τις οδηγίες του και τελικά το μόνο που καταφέρνεις είναι να φτιάξεις μία κα τσιασμένη λεμονιά και τίποτ’ άλλο. Το χειρότερο μάλιστα εί ναι ότι αυτή η φουκαριάρα η λεμονιά ίσως περάσει την υπό λοιπη ζωή της απορρίπτοντας τον εαυτό της που δεν είναι «σωστή» κερασιά. Αν όμως, βλέποντας να φυτρώνει η λεμονιά, έλεγες: «Αυτό είναι λεμονιά. Κρίμα που δεν είναι κερασιά. Θα το προτιμούσα. Όμως τι να κάνουμε; Θέλω δεν θέλω είναι λε μονιά. Από δω και μπρος λοιπόν, το χρέος μου είναι να κάνω ό,τι μπορώ ώστε να γίνει η πιο φουντωτή, η πιο αρωματική και η πιο καρπερή λεμονιά που μπορεί αυτό το συγκεκριμένο δέντρο να γίνει». Πρόσεξε: Όχι «η πιο φουντωτή, η πιο αρω ματική και η πιο καρπερή λεμονιά από όλες τις λεμονιές της γειτονιάς ή -ακόμα χειρότερα- από όλες τις λεμονιές του κόσμου!».
Πολλοί μου παραπονιούνται ότι δεν έχω γράψει ποτέ ένα βιβλίο για τις σχέσεις γονιών- παιδιών. Ένας λόγος που δεν το ’χω κάνει είναι διότι δεν έχω και πολλά να πω. Όσα είχα να πω τα είπα μόλις πιο πάνω. Αυτά είναι. Άλλα δεν ξέ ρω*.
* Παρ' όλα αυτά αν πάρει κανείς όλα τα βιβλία που έχω γράψει μέχρι τώρα και απομονώσει τα αποαπάσματα στα οποία αναφέρομαι στις σχέσεις γονιών-παιδιών, είμαι σίγουρος πως θα συγκεντρώσει υλικό γιά ένα ολοκληρω μένο μικρό βιβλίο. Ιδιαίτερα στο βιβλίο μου Ένας Ψυχολόγος Κριτικάρει την Αστρολογία έχω γράψει κάποια πράγματα σχετικά με τη διαμόρφωση της αυ τοθεώρησης του παιδιού που τα θεωρώ ιδιαίτερα σημαντικά και καλό θα ήταν οι ενδιαφερόμενοι γονείς να τους έριχναν μια ματιά. Επίσης στο βιβλίο μου Μια Μικρή Α λλ α γή Φέρνει μια Μ εγάλη (προηγούμενος τίτλος Ψάρια στον Αφρό), έχω αναπτύξει κάποιες απόψεις για την εφηβεία, οι οποίες δίνουν στο γονιό μια άλλη θεώρηση αυτής της πολυτάραχης φάσης στην εξέλιξη του ανθρώπου.
9.
ri Αγάητι τον Π αιδιού το σημείο αυτό, αν μείνουμε πιστοί στον ορισμό της αγά πης που δώσαμε πιο πριν, καταλήγουμε σ’ ένα ερώτημα που προσωπικά με σοκάρει: Στο βαθμό που ένα παιδί εξαρτιέται ολοκληρωτικά από τον γονιό του για να επιβιώσει, μπορούμε να μιλάμε για «αγάπη» του παιδιού προς τον γο νιό; Δεν σου κρύβω ότι το ερώτημα αυτό με βάζει στον πει ρασμό να τραπώ σε «συγγραφική φυγή». Φοβάμαι ότι πάω να μπλέξω σε φοβερούς λαβύρινθους και μου ’ρχεται να τα εγκαταλείψω. Όμως το κυνήγι της αλήθειας είναι μεγάλη μέθη. Χώρια που ο σεβασμός προς τα εκατομμύρια των ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους για να έχουμε σήμερα εσύ κι εγώ το δι καίωμα να εκφράζουμε ελεύθερα τη σκέψη μας, με υποχρεώ νει να προχωρήσω. Έλα λοιπόν να πλησιάσουμε το ερώτημα αυτό μαζί, χωρίς προκαταλήψεις. Μπορεί τελικά να διαπιστώ
Σ
Μ
έρο ς
Δ
εύ τερο
Α' -
η
Μ
η
Ε
ρωτική
Α
γάπη
83
σουμε ότι η αγάπη είναι ένα φαινόμενο πολύπλοκο και δαιδαλώδες και μάλλον δεν χωράει σ’ έναν ορισμό δικό μου ή οποιουδήποτε άλλου. Το παιδί στα πρώτα χρόνια της ζωής του εξαρτιέται από τον γονιό του για τα πάντα. Αυτός το ταΐζει, το προστατεύ ει, το διδάσκει, του κάνει παρέα και το ψυχαγωγεί. Στο βαθ μό που του καλύπτει αποτελεσματικά τις περισσότερες ανά γκες του, είναι εντελώς φυσικό το παιδί να έχει θετικά συ ναισθήματα για τον γονιό του. Αν πάλι, το περιορίζει, το φο βίζει, το δέρνει και γενικά το ταλαιπωρεί, τα συναισθήματά του θα είναι μάλλον αρνητικά. Όπως και να ’χει το πράγμα, η αλήθεια είναι μία. Το παιδί δεν έχει εκλογή*. Είναι υποχρεω μένο να ανέχεται τον γονιό του, είτε του αρέσει είτε όχι. Συνεπώς όσο είναι μικρό και εξαρτημένο από μας, δεν είμα στε ακόμα σε θέση να γνωρίζουμε κατά πόσο μας αγαπάει -με την έννοια της συναισθηματικής κατάστασης- ή όχι. Καθώς όμως μεγαλώνει και γίνεται όλο και πιο αυτάρκες, η αλήθεια αρχίζει σταδικά ν’ αποκαλύπτεται. Όσο και να στρουθοκαμηλίζουμε, βαθιά μέσα μας γνωρίζουμε σε τι βαθμό η θετική του συμπεριφορά προς εμάς απορρέει από φόβο, ενοχές, οίκτο, συμπόνοια, ευγνωμοσύνη, συμφέρον, ανάγκη αναγνώρισης ή αγάπη. Αυτό μπορεί να μας λέει ότι μας αγα πάει. Εμείς όμως ξέρουμε. Ξέρουμε αν το λέει γιατί κάτι θέ λει ή γιατί πράγματι έτσι είναι. Ξέρουμε αν το λέει γιατί διδά χθηκε ότι είναι ταμπού να πει το αντίθετο, ή γιατί του προσφέραμε το περιβάλλον να αναπτυχθεί και σεβαστήκαμε το δικαίωμά του να γίνει ο άνθρωπος που η ίδια του η φύση του υπαγορεύει. Ίσως όμως αυτό να είναι και το μεγαλείο της αγάπης του γονιού για το παιδί του. Εξακολουθεί να το αγαπάει ακό μα κι όταν ανακαλύψει πως εκείνο δεν τον αγαπάει. Επιθυμεί την αγάπη του παιδιού του, την επιδιώκει αλλά δεν την θέτει σαν όρο για να το αγαπάει εκείνος. Ακόμα και τη στιγμή που * Στο βιβλίο Γ ράμματα των Παιδιών στους Γονείς, ένας πιτσιρίκας λέει: «Δεν μπορείς να διαλέξεις τους γονείς σου. Ή είσαι τυχερός ή δεν είσαι». (Εκδόσεις Θυμάρι). (Σ.τ.ε.).
84
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
διαπΐ(7τώνει ότι έκανε μοιραία λάθη και το παιχνίδι χάθηκε οριστικά, ανακαλύπτει ότι μπορεί τελικά ν’ αγαπάει χωρίς να περιμένει ανταλλάγματα. Είναι η οδυνηρή αλλά και λυτρωτική στιγμή που ο γονιός εγκαταλείπει τις προσδοκίες του και με μεγάλη του έκπληξη ανακαλύπτει ότι πράγματι μπορεί και αγαπάει ακόμα κι όταν δεν τον αγαπάνε. Ακόμα κι όταν το παιδί του δεν είναι όπως θα το ήθελε εκείνος. Τι κρίμα να μην το είχε ανακαλύψει μερικά χρόνια πριν. Τότε που έβλεπε το παιδί του σαν μέσον για την προσωπική του καταξίωση ή σαν επένδυση για το μέλλον του.
10.
71 Αγάητι τ ψ Φ ιλίας ς έρθουμε τώρα λιγάκι και στη φιλία. Κι εδώ πάλι, ανάμε σα στις πεποιθήσεις που έχουν επικρατήσει, συναντά κα νείς ένα σωρό ανοησίες και ουτοπίες που μας οδηγούν να λέμε ότι η «πραγματική» φιλία είτε είναι σπάνια, είτε δεν υπάρχει. Σ ’ αυτό έχουν συνεισφέρει σημαντικά και δύο... κύ ριοι από την αρχαία ελληνική ιστορία. Ο κύριος Δάμων και ο κύριος Φιντίας. Δεν ξέρω για ποιό λόγο, όποτε ρωτήσεις έναν άνθρωπο αν πιστεύει στη φιλία, αμέσως ο νους του εκεί πάει. Μα είναι δυνατόν να έχουμε τη φιλία του Δάμωνα και του Φιντία σαν μέτρο για τη σημερινή καθημερινή μας πραγ ματικότητα; Πότε θα πάψουμε να αεροβατούμε τέλος πά ντων; Δεν λέω; Μπράβο τους τα παιδιά. Πραγματικά είχαν μια ωραία αλλά και σπάνια φιλία. Να τη χαίρονται. Επρόκειτο όμως για μια εξιδανικευμένη μορφή φιλίας. Δεν είναι δυνατόν να την ονομάσουμε «πραγματική» γιατί θα πέσουμε και πάλι
Α
86
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
στην παγίδα που πέφτουμε με την εξιδανικευμένη αγάπη όταν αποφασίζουμε να την ονομάσουμε πραγματική. Από την άλλη είναι κι εκείνο το περίφημο «ο φίλος τον φίλον εν κινδύνοις γιγνώσκει», που μας κατατρέχει από τον κ. Τζάρτζανο στο ...«αρχαίο» αναγνωστικό των Αρχαίων Ελ ληνικών. Διαμαρτύρομαι: Μόνο γι’ αυτό είναι φίλος; Για να τον έχεις σαν «ρεζέρβα» στις δύσκολες στιγμές; Για παράδειγ μα, οι Αμερικάνοι έχουν έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο ν’ αντιλαμβάνονται το φίλο: «Φίλος» είναι ένας άνθρωπος με παρόμοια ενδιαφέροντα τον οποίο συμπαθώ και μπορώ να τον εμπιστεύομαι. Ούτε «εν κινδύνοις και πόνοις», ούτε «Δαμωνοφιντίες». Και τι σου πέρασε από το μυαλό; Ένας Αμερικάνος δεν μπορεί ν’ αποτανθεί στο φίλο του σε μια δύσκολη στιγμή; Κι αν αποτανθεί θα βρει λιγότερη συμπαράσταση απ’ ό,τι ένας Ρωμιός απ’ τους δικούς του φίλους; Ας μη λέμε ανοησίες. Αν θεωρήσεις τη στήριξη στη δύσκολη στιγμή σαν τον αποκλειστικό και τον καθοριστικό παράγοντα προκειμένου να υπάρχουν γύρω σου μερικοί άνθρωποι που τους συμπαθείς και μπορείς να λες μαζί τους δυο κουβέντες, τότε από μόνος σου καταδικάζεις τον εαυτό σου να μην έχει φίλους. Κι αν ρί ξεις μια ματιά στον ορισμό της αγάπης που δώσαμε πιο πριν, δεν μπορείς παρά κάποια στιγμή ν’ αναρωτηθείς: Πόση σχέ ση έχει μια τέτοια αντίληψη της φιλίας με την αγάπη; Ένα από τα πράγματα που υπερηφανεύομαι ότι πέτυχα στη ζωή μου είναι ότι έχω διατηρήσει τους παλιούς μου φί λους. Όποτε συμβεί να έχω στο σπίτι μου κάποια συγκέντρω ση κοιτάζω γύρω μου και «ανοίγει η καρδιά μου». Μάλιστα, αν τύχει να είσαι κι εσύ εκεί, θα σε πάρω από το χέρι και θ’ αρ χίσω την... ξενάγηση; «Ο Φοίβος; Εικοσιπέντε χρόνια φίλοι! Ο Γιάννης ο Μαντούζας που τον φωνάζω και...«βλάχο»; Εικοσιπέντε χρόνια φίλοι! Ο Λάκης (τώρα για τους άλλους έγινε Απόστολος); Είκοσι χρόνια φίλοι! Η Νόρα; Δεκατρία χρόνια φίλοι!». Έχω κι άλλους, αλλά θα ξεφύγουμε απ’ το θέ μα. (Παιδιά συχωρέστε με. Θα σας αναφέρω σε άλλο βιβλίο).
Μ
έ ρο ς
Δ
εύ τερο
Α' -
η
Μ
η
Ε
ρωτική
Α
γάπη
87
Θυμάμαι την κηδεία του πατέρα μου. Είχε έναν παιδικό φίλο που τον έλεγαν Σταύρο. Καθώς πέρασαν τα χρόνια, οι δρόμοι τους χώρισαν. Ο πατέρας μου έγινε ένας σχετικά εύ πορος επιχειρηματίας. Ο Σταύρος έγινε ιδιωτικός υπάλλη λος. Παρόλα αυτά η φιλία κρατήθηκε. Απ’ ό,τι φαντάζομαι, μάλλον με πρωτοβουλία του Σταύρου. Όχι πως ο πατέρας μου δεν τον ήθελε. Απλά δεν ήταν από εκείνους που θα έπιανε πρώτος το τηλέφωνο. Στεκόμουν στην εκκλησία την ώρα της νεκρώσιμης ακο λουθίας έχοντας από τη μια τη μάνα μου και από την άλλη την αδελφή μου και περιμένοντας με αγωνία ποιά από τις δύο θα πάθει την υστερική κρίση. (Τελικά με διέψευσαν και οι δύο). Ξαφνικά ανάμεσα από τον κόσμο ξεπρόβαλε ο Σταύ ρος. Καφέ κουστούμι, μαύρη γραβάτα. Προχώρησε προς το ανοιχτό φέρετρο κρατώντας στα χέρια του ένα κόκκινο γαρύφαλο. Τα μάτια του ήταν πρησμένα και κατακόκκινα. Έσκυ ψε πάνω από το φέρετρο, ρούφηξε ένα αναφυλητό, άφησε το γαρύφαλο πάνω στο φίλο του κι εξαφανίστηκε. Δεν τον ξανάδα από τότε. Από τότε που ήμουν παιδί θυμάμαι τη μητέρα μου να μου λέει; «Δεν υπάρχουν φίλοι. Υπάρχει συμφέρον». Μετά επα ναλάμβανε κάτι που έλεγε ο θείος της ο Κώστας που ποτέ δεν τον γνώρισα γιατί πέθανε πριν γεννηθώ: «Φέρε φίλε, φάε, φύγε». Η φράση αυτή μου φαινόταν τόσο ανόητη. Δεν έβγαζα νόημα. Εδώ που τα λέμε, ούτε και τώρα βγάζω. Το κακό όμως είναι ότι κάθε φορά που κάποιος φίλος μου με απογοήτευε ή με πλήγωνε, η φωνή της μητέρας μου αντηχούσε στ’ αυτιά μου και -έστω στιγμαία- μ’ έκανε να αναρωτιέμαι αν υπάρχει φιλία ή όχι. Γι’ αυτό και η σκηνή με τον Σταύρο υπήρξε τόσο καθοριστική για μένα. Ο πατέρας μου με το θάνατό του μου έκανε ένα τελευταίο δώρο: Μου έδωσε μια τρανή απόδειξη ότι η αγάπη της φιλίας δεν είναι απλά μια ιδέα αλλά μια τρανή πραγματικότητα. Κύριε Σταύρο Αντωνίου, καλή σας ώρα, όπου κι αν βρίσκεστε. Θέλω όμως να σου μιλήσω και για τον Μάκη. Ήμασταν συμμαθητές από την τρίτη Γυμνασιου. Μου άρεσε γιατί ήταν «ανατσούμπαλος». Αυτή είναι η μόνη λέξη με την οποία μπο
88
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
ρώ να τον περιγράφω. Χοντροκομμένος, αλλά όχι χοντράν θρωπος. Αδέξιος, αλλά ποτέ άχαρος. Πρωτόγονος, αλλά όχι αναίσθητος. Όταν ξεκίνησε η φιλία μας ήμασταν οικονομικά ίσοι. Μαζί τελειώσαμε το σχολείο (δηλαδή αυτός το’ κοψε ένα χρόνο πριν, αλλά βρήκε άλλο δρόμο), μαζί περάσαμε τα πρώτα φοιτητικά μας χρόνια στο Λονδίνο. Πω, πω... τι ακα τάστατος που ήταν! Για έναν άνθρωπο που του αρέσει να... ευθυγραμμίζει τα τασάκια στο τραπέζι -όπως ήμουν τότε- η συγκατοίκηση με τον Μάκη ήταν σκέτο μαρτύριο. Μετά τα πράγματα γύρισαν. Η οικογένειά μας περνούσε οικονομική κρίση. Βρέθηκα και πάλι στην Αθήνα μεταίωρος. Είχα διακόψει τις σπουδές μου στην Αγγλία και το μέλλον μου ήταν άδηλο. Άσε που ήταν και η δικτατορία. Η μόνη μου παρηγοριά την εποχή εκείνη ήταν το Καράτε και η Μάγδα. Ήρθε που λες εκείνο το καλοκαίρι ο Μάκης από το Λονδίνο κουβαλώντας μαζί του ένα αμάξι που όμοιό του δεν υπήρχε στην Αθήνα. Στην αρχή κάναμε βόλτες μαζί. Μετά άρχισε να κάνει βόλτες με τη Μάγδα... Στα επόμενα χρόνια της φιλίας μας έγιναν πολλά. Τόσα πολλά που ίσως θα μπορούσα να θεωρώ τον Μάκη «εχθρό» μου. Επειδή όμως αυτά αφορούν και άλλους ανθρώπους, που θα μπορούσαν να αναγνωριστούν από την περιγραφή μου, δεν τα αναφέρω. Άλλωστε από εκείνη την εποχή έχουν περάσει πολλά χρόνια. Απρίλης του 1992. Τον Μάκη είχα να τον δω δεκατέσ σερα χρόνια. Η τελευταία φορά που τον είχα συναντήσει ήταν πριν φύγω για το διδακτορικό μου στην Αμερική. Εγώ πια έχω βρει επαγγελματικά το δρόμο μου. Έχω γράψει και βιβλία... Ο Μάκης έχει ένα ξενοδοχείο κάπου στην Κύπρο. Αποφασίζω να πάω να τον δω. Η πρώτη μας επαφή ήταν ένα σοκ για μένα. Ένας κου ρασμένος, γερασμένος και πολύ μόνος Μάκης. Από την άλ λη εγώ, στις καλές μου. Κι όμως: Το μόνο που ένιωσα ήταν στενοχώρια για το φίλο μου. Και ω του θαύματος; Από την πρώτη ώρα που βρεθήκαμε μόνοι, όλα ήταν όπως πριν! Τα μαλλιά του Μάκη έπαψαν να είναι γκρίζα, η μοναξιά διαλύθη κε και άρχισα και πάλι ν’ ακούω εκείνο το «ανατσούμπαλο»
Μ
έ ρο ς
Δ
εύ τ ερο
Α' -
η
Μ
η
Ε
ρω τική
Α
γάπη
89
γέλιο που τον χαρακτήριζε στα εφηβικά μας χρόνια. Λες και δεν είχε παρεμβληθεί ούτε μία μέρα. Λες και δεν είχαν ει σχωρήσει όλα εκείνα τα «σκουπίδια» ανάμεσά μας. Ένας φο βερός αέρας φιλίας είχε φυσήξει και τα ’χε σκορπίσει όλα μα κριά. Τα αμέσως επόμενα Χριστούγεννα ήρθε στην Αθήνα και τα περάσαμε μαζί. Ο πιο παλιός μου φίλος είναι ο Μάκης: «Εικοσιοχτώ χρόνια φίλοι». Μετά από όλα αυτά τι να σου πω για την αγάπη της φι λίας; Σίγουρα δεν είναι σαν την αγάπη του γονιού για το παι δί του. Όμως τι σημασία έχει αυτό. Σάματι πρόκειται ποτέ να βάλω το φίλο μου να διαλέξει ανάμεσα σ’ εμένα και τα παιδιά του; Κι αν έκανα κάτι τέτοιο, τι σόι φίλος θα ήμουνα; Ας μη γινόμαστε ουτοπιστές. Ο φίλος μου δεν αγαπάει τα παιδιά του περισσότερο. Τα αγαπάει διαφορετικά απ’ ό,τι εμένα. Κι αν οι προτεραιότητές του, του επιβάλλουν η πρωταρχική του ευθύνη να είναι απέναντί τους, αυτό δεν αφαιρεί σε τίποτα από την ποιότητα της αγάπης του για μένα. Άλλωστε βάζω στοίχημα; Στο βαθμό που τα παιδιά του είναι καλά και δεν τον έχουν ανάγκη, αν είχε να διαλέξει με ποιόν θέλει να περάσει μια βραδιά κάνοντας «χαβαλέ» και τρέλες θα διάλεγε εμένα! Ούτε για μια στιγμή δεν θα είχε πρόβλημα να διαλέξει ανάμεσα στο φίλο ή τα παιδιά του.
ΜΕΡΟΣ Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Β ’
η ε ρ ιύ τι χ Ύ ΐ αγ άτιτι
I
L
τα Γνωρίσματα
ττις ΕρχύτικΎΐς Αγάητις (τί «Σνντροφικότψας» συνέχεια...)
ολλές φορές μου αρέσει να φτιάχνω με τη φαντασία μου κινηματογραφικές σκηνές και μάλιστα κωμωδίες. Αν μπορούσες κάποια από αυτές τις φορές να μ’ έβλεπες χωρίς να σε αντιληφθώ, το δίχως άλλο θα σκεφτόσουν: «Δεν είναι στα καλά του ο άνθρωπος». Και δεν θα ’χες κι άδικο. Υπάρχουν στιγμές που κυριολεκτικά σκάω στα γέλια με τις ιδιωτικές, κινηματογραφικές μου σκηνές. (Υπάρχουν κι άλλοι που δημιουργούν κινηματογραφικές ταινίες με τη φαντασία τους, αλλά αντί για κωμωδίες, δημιουργούν δράματα. Αυτούς συνήθως τους λέμε «καταθλιπτικούς»). Ένα από τα αγαπημένα μου θέματα είναι οι αντιθέσεις ανάμεσα σ’ αυτά που λένε οι άνθρωποι για τον σύντροφό τους όταν τον έχουν πρωτο-ερωτευτεί, σε σύγκριση μ’ εκεί να που λένε αργότερα όταν έχει ξεθυμάνει πια ο έρωτας. Μάλιστα μια τέτοια ταινία θα μπορούσε να γίνει ένα σπαρτα ριστό ντοκυμαντέρ. Δυστυχώς όμως τα τεχνικά προβλήματα
Π
94
Ε ρωτας - Α
γάπη
- Ε ξάρτηση
το καθιστούν πρακτικά ανέφικτο. Έτσι θα καταφύγουμε στις μαγικές ικανότητες του γραπτού λόγου. Ας πάρουμε λοιπόν μια φανταστική κάμερα μαζί μας κι ας ξαμοληθούμε σε δυοτρεις χώρους όπου μπορούμε να κινηματογραφήσουμε σκη νές αυτού του είδους;
Σκηνή 1 - Πλάνο α' (Κάποιο γραφείο μιας δημόσιας υπηρεσίας. Πρωί. Δύ ο γυναίκες κά θονται σε διπλανά γραφεία. Η μία έχει μπροστά της μια στίβα έ γ γραφα και τα σφραγίζει μηχανικά. Είναι γύρω στα τριάντα και τη λ έ νε Γιώτα. Η άλλη είναι σαφώς μικρότερη. Τη λ έ ν ε Νίτσα. Μιλάει στη Γιώτα ενώ παρακολουθεί το ν καπνό του τσιγάρου της που ανεβαί νει προς το ταβάνι).
ΝΙΤΣΑ: Ούτε στ’ όνειρό μου δεν περίμενα να συναντήσω τέ τοιον άνθρωπο! Και δεν είναι μόνο οι φοβερές ευαισθησίες που έχει. Είναι κι ο τρόπος που τις εκδηλώνει. Λες, βρε παιδί μου, και διαβάζει τη σκέψη μου! Να, για παράδειγμα, χτές βράδυ, όπως με γύριζε στο σπίτι, υπήρχαν δύο δια δρομές που θα μπορούσε να πάρει. Η μία ήταν από την παραλιακή κι η άλλη από το κέντρο. Παρόλο που ήταν αρ γά και έπρεπε να ξυπνήσει πολύ νωρίς το πρωί, με πήγε απο την παραλιακή κι ας είναι σχεδόν διπλάσια η απόστα ση. Και ούτε καν με ρώτησε. Λες και το ήξερε ότι ήθελα να πάμε από ’κεί.
Σκηνή 1 - Πλάνο β' (Το ίδιο ακριβώς σκηνικό, μετά από έξι μήνες).
ΓΙΩΤΑ: Θα πάτε πουθενά για το Πάσχα; ΝΙΤΣΑ: (Απογοητευμένα) Μπα. Εδώ θα μείνουμε. ΓΙΩΤΑ: Γιατί; Εσύ έλεγες πως θέλεις να πάτε οπωσδήποτε σε νησί. ΝΙΤΣΑ: Ο Νίκος έχει δουλειά και δεν μπορούμε να φύγουμε. ΓΙΩΤΑ: Και ποιός δουλεύει Πασχαλιάτικα;
Μ
έ ρο ς
Δ
εύ τερο
B '- Η Ε
ρω τική
Α
γά π η
95
ΝΙΤΣΑ: Έλα μωρέ, δεν ξέρεις; Δικαιολογίες... Στην πραγματι κότητα δεν θέλει ν’ αφήσει τους γονείς του μόνους. , ΓΙΩΤΑ: Δεν έχουν άλλους συγγενείς; ΝΙΤΣΑ: Πώς δεν έχουν, παιδάκι μου; Αφού έχει δύο αδελφές. Αλλά στο θέμα αυτό έχει μια υπερβολική ευαισθησία. Σαν να ’ναι μαμόθρεφτο. Πρώτη φορά βλέπω άντρα να κοντεύ ει τα τριάντα και να είναι τόσο δεμένος με τους γονείς του. Δεν την αντέχω άλλο αυτή την κατάσταση.
Σκηνή 2 - Πλάνο α' (Βράδυ σε μπαράκι. Ο Στάθης μιλάει με το ν Γιάννη).
ΣΤΑΘΗΣ: Πολύ έντονη προσωπικότητα σου λέω. Όχι μόνο ομορφιά και τίποτ’ άλλο. Κατ’ αρχήν ξέρει να ζητάει. Σου λέει ξεκάθαρα αυτό που θέλει. «Πού θέλεις να πάμε;», τη ρωτάς. «Εκεί», απαντάει. Όχι να σπας το κεφάλι σου κάθε φορά να βρείς πού θα πάτε και τι θα κάνετε. Και το ίδιο εί ναι και στο σεξ. Σου λέει ξεκάθαρα τις προτιμήσεις της. ΓΙΑΝΝΗΣ: Καλό είναι αυτό αλλά, ειδικά στο σεξ, δεν ξέρω αν θα μ’ άρεσε. Νομίζω ότι έτσι χάνεται η μαγεία. ΣΤΑΘΗΣ: Δεν έχεις δίκιο. Εγώ την προτιμώ χίλιες φορές από κάτι άλλες, που μέχρι να καταλάβεις τι τους αρέσει και τι όχι ασπρίζουν τα μαλλιά σου.
Σκηνή 2 -Π λά νο 6' (Το ίδιο σκηνικό, τρεις μ ήνες μετά).
ΣΤΑΘΗΣ: Πω, πω, αδερφέ μου, μου έχει σπάσει τα νεύρα! Όλο απαιτήσεις είναι. ΓΙΑΝΝΗΣ: Μα εσύ μου ’λεγες ότι σου αρέσει που ζητάει αυ τά που θέλει. ΣΤΑΘΗΣ: Ναι, αλλά όχι κι έτσι. Αυτή θέλει να γίνεται συνέ χεια το δικό της. ΓΙΑΝΝΗΣ: Στο σεξ πώς τα πάτε; ΣΤΑΘΗΣ: Χάλια. Δεν την μπορώ καθόλου. Είναι χυδαία.
96
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Ίσως, από τις δύο αυτές σκηνές να νομίσεις πως, όσον αφορά στις ερωτικές σχέσεις, είμαι απαισιόδοξος. Γι αυτό ας πάμε και σε μια τρίτη σκηνή.
Σκηνή 3 -Π λά νο α' (Σ το σπίτι της Μάτας και του Σπύρου, απόγευμα. Ο Μάρκος, αδελ φός της Μάτας, τους μιλάει με ενθουσιασμό).
ΜΑΡΚΟΣ: Την Παρασκευή να βγούμε για να σας τη γνωρίσω. ΣΠΥΡΟΣ: Μήπως είναι λίγο πρόωρο να βγείτε με συγγενείς σου; ΜΑΤΑ: Καλά σου λέει ο Σπύρος. Με τους συγγενείς από την πρώτη βδομάδα της σχέσης σας; Είναι και λίγο αντι-ερωτικό, βρέ παιδί μου. ΜΑΡΚΟΣ: Ξέρω τι κάνω. Η Ελένη δεν είναι τόσο ανώριμη, ώστε να επηρεάζεται από τέτοια. ΜΑΤΑ; Δεν είναι θέμα δικής της ωριμότητας, Μάρκο μου, αλ λά δικής σου. Αφού ξέρεις πόσο εύκολα ενθουσιάζεσαι. Γιατί δεν περιμένεις πρώτα να τη γνωρίσεις καλύτερα; ΜΑΡΚΟΣ: Αφού σου λέω ότι ξέρω τι μου γίνεται.
Σκηνή 3 -Π λά νο β' (Το ίδιο σκηνικό μετά από ένα χρόνο).
ΜΑΡΚΟΣ: (Σκεπτικός) Μου πρότεινε να φάμε με τους γονείς της την Κυριακή. ΜΑΤΑ: Απ’ όσο ξέρω, δεν τους γνωρίζεις. Έτσι δεν είναι; ΜΑΡΚΟΣ: Μόνο από τηλεφώνου έχουμε πει κάποιες τυπικές κουβέντες με τη μητέρα της. ΣΠΥΡΟΣ: 0α πας; ΜΑΡΚΟΣ: Ξέρω γω; Εσείς τι λέτε; ΜΑΤΑ: Εμείς τι να πούμε; Είσαστε μαζί ένα χρόνο. Δεν έχεις καταλήξει αν σου κάνει; Γιατί, αν δεν έχεις καταλήξει, ίσως θα ’ταν καλύτερα να το απέφευγες.
Μ
έρο ς
Δ
εύ τερο
B '- Η Ε
ρω τική
Α
γάπ η
97
ΜΑΡΚΟΣ: Όχι δεν μπαίνει τέτοιο θέμα. Είναι εξαιρετικό κο ρίτσι. Απλά νιώθω αλλόκοτα με την ιδέα της γνωριμίας των γονιών της. ΣΠΥΡΟΣ: Εκείνη η δόλια τι να πει που μας την έφερες από την πρώτη εβδομάδα; Το θυμάσαι; Ούτε καν την ήξερες καλά-καλά. ΜΑΡΚΟΣ: (Νοσταλγικά) Έχεις δίκιο. Πράγματι δεν την ήξερα. Είναι πολύ πιο αξιόλογη απ’ ό,τι φανταζόμουν τότε.
Οι άνθρωποι ερωτευόμαστε. Μερικές φορές το πράγμα ξεκινάει «κεραυνοβόλα» κι άλλες σταδιακά. Επίσης, σε κάποιες περιπτώσεις το συναίσθημα είναι αμοιβαίο, ενώ σε άλ λες την παθαίνει μόνο ο ένας απο τους δύο και τότε... αλίjjovo του. Αν συγκρίνουμε ζευγάρια μεταξύ τους στους πρώτους μήνες της σχέσης (όσο είναι και τα δύο μέλη ερωτευμένα) θα διαπιστώσουμε ότι δεν υπάρχουν μεγάλες διαφορές από ζευ γάρι σε ζευγάρι ως προς την έκφραση τρυφερότητας, το θαυμασμό ή το ενδιαφέρον που δείχνουν ο ένας για τον άλ λο. Όταν όμως κάνουμε ανάλογες συγκρίσεις αφού έχει με σολαβήσει κάποιο χρονικό διάστημα (και συνεπώς έχει κατα λαγιάσει το αρχικό πάθος), οι διαφορές που συναντάμε είναι μεγάλες και καλύπτουν όλο το φάσμα των πιθανοτήτων. Αφού λοιπόν στρ αρχικά στάδια τα πράγματα είναι πολύ πα ρόμοια, πού οφείλονται οι μετέπειτα διαφορές που υπάρχουν από ζευγάρι σε ζευγάρι; Γιατί μερικά ζευγάρια εξακολουθούν να έχουν μια καλή σχέση ανάμεσα τους, ενώ άλλα βρίσκονται σε κατάσταση... διάλυσης; Μια αρκετά συνηθισμένη εξήγηση είναι η εξής: «Εκείνα που δεν τα πάνε καλά μεταξύ τους αφού περάσει ο αρχικός έρωτας, δεν ήταν πραγματικά ερωτευμένα. Αυτό που υπήρχε ήταν απλά και μόνο ένα πάθος και τίποτα περισσότερο. Μόλις ξεθύμανε το πάθος η σχέση κατέρρευσε». Νομίζω ότι η εξήγηση αυτή είναι απλοϊκή και επιφανεια κή. Στο κάτω-κάτω, αν αυτό που λέμε «έρωτας» δεν είναι έντονη έλξη και πάθος, τι άλλο μπορεί να είναι; Συνεπώς εί
98
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
ναι αφέλεια να μιλάμε για «πραγματικό» και «μη πραγματικό» έρωτα. Νομίζω πως οι δυνάμεις που καθορίζουν το πόσο μα κριά θα πάει μια σχέοη και τι ποιότητα θα έχει, χρειάζεται ν’ αναζητηθούν αλλού.
Όταν μιλάμε για «ερωτική αγάπη» αυτόματα εξυπακούεται ότι αναφερόμαστε στην αγάπη που υπάρχει ανάμεσα σε δύο ανθρώπους που συνδέονται και ερωτικά. Η ερωτική αγά πη έχει τα δικά της γνωρίσματα που την ξεχωρίζουν από την μη ερωτική, την οποία εξετάσαμε αναλυτικά στο προηγούμε νο μέρος. Ελπίζω μέχρι τώρα να έχει γίνει αρκετά ξεκάθαρη στον αναγνώστη η διαφορά ανάμεσα στην αγάπη και τον έρωτα. Αν μάλιστα θυμηθούμε τα όσα λέγαμε πιο πριν, κάποιος που είναι ερωτευμένος νιώθει αγάπη για τον άλλο μόνο με την έννοια της αγάπης σαν συναίσθημα. Όταν όμως μιλάμε για την αγάπη σαν συναισθηματική κατάσταση, τότε είναι πολύ δύσκολο ο ερωτευμένος άνθρωπος να αγαπά κιόλας*. Ας δούμε λοιπόν τώρα μερικά από τα βασικά γνωρίσματα της ερωτικής αγάπης.
α. Ακολουθεί τον Έρωτα, αλλά μπορεί να Μην τον
ακολουθήσει Ποτέ Οι πιο συνηθισμένες μορφές ερωτικής αγάπης είναι δύο: Η μία είναι να αγαπήσουμε έναν άνθρωπο με τον οποίο, για κά ποιο διάστημα, είμαστε ερωτευμένοι. Η άλλη είναι να αγαπή σουμε έναν άνθρωπο και στη συνέχεια να μας αναπτυχθούν και ερωτικά συναισθήματα για κείνον. Όποια και να ’ναι η σει ρά των πραγμάτων, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο: Βρισκόμαστε σε μια σχέση μ’ έναν άνθρωπο που από τη μια τον αγαπάμε και από την άλλη τον επιθυμούμε και ερωτικά. * Στο σημείο αυτό καλό θα ήταν ο αναγνώστης να ξαναδιάβαζε τις σελίδες 65 έως 67 του 6ου κεφαλαίου (υπότ. «Αγάπη και Έρωτας»), ώστε να παρα κολουθήσει καλύτερα τα όσα θα πούμε παρακάτω.
Μ
έ ρο ς
Δ
εύ τερο
Β'
-
η
Ε
ρω τική
Α
γά π η
99
Στο βαθμό που αυτά τα δύο στοιχεία συνυηάρχουν, δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για ν’ αναπτυχθεί ανάμεσα στους δυο μας μια ειδική μορφή σχέσης που θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε συντροφικότητα. Βέβαια, το γεγονός ότι κάποτε υπήρξαμε ερωτευμένοι με κάποιον, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι τον αγαπήσα με κιόλας. Από την άλλη, το γεγονός ότι μας αναπτύχθηκαν ερωτικά συναισθήματα για κάποιον που αγαπήσαμε, έεν ση μαίνει απαραίτητα ότι τα συναισθήματα αυτά θα διατηρηθούν. Αυτό μας φέρνει σε ένα δεύτερο γνώρισμα της ερωτικής αγάπης;
β. Απαιτεί τη Σεξουαλική Έλξη για να Διατηρηθεί, αλλιώς Μετατρέπεται σε Μη-ερωτική Αυτό είναι ένα σημείο που το παραβλέπουν αρκετά ζευγάρια με αποτέλεσμα να ξυπνάν ένα πρωί και να διαπιστώνουν ότι ο άνθρωπος που αγαπάνε έχει πάψει πια να τους έλκει ή να έλκεται ερωτικά από αυτούς. Παρασυρμένοι από τα καθημε ρινά τους προβλήματα και καθησυχασμένοι για την αγάπη του συντρόφου τους, αφήνουν και τους παίρνει η καθημερινή ρουτίνα στα «γρανάζια» της. Έτσι, από τη μια εγκαταλείπουν σταδικά τον εαυτό τους και από την άλλη παύουν να ενδιαφέρονται για την ελκυστικότητα του συντρόφου τους. Η αδιαφορία τους αυτή οδηγεί σταδιακά τον άλλο να σταματά κι αυτός να ενδιαφέρεται να είναι ελκυστικός. «Αφού, και να τα φτιάξω τα μαλλιά μου, ούτε καν θα τα προσέξει», παρα πονιέται η Ειρήνη, «γιατί να κάθομαι και να ταλαιπωρούμαι τσάμπα;». Παράλληλα το σέξ καταντά μια μηχανιστική και μονότονη διαδικασία εκτόνωσης που γίνεται πάντα σαν το τελευταίο πράγμα της μέρας (κι αφού έχουν κοιμηθεί τα παιδιά) χωρίς ερωτική ατμόσφαιρα, δημιουργικότητα και φαντασία. Έτσι σταδιακά, ο ένας παύει να αποτελεί ερεθιστική πρόκληση για τον άλλο και -χωρίς να το καταλάβουν- ναι μεν η αγάπη τους εξακολουθεί να υπάρχει, αλλά έχει χάσει την ερωτική
100
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
της διάσταση. Από κει και πέρα η σχέση τους είναι «τρωτή». (Κανείς δεν μπορεί να μένει σεξουαλικά στερημένος επ’ άπειρον, κι αυτό καμιά σχέση με «ηθική» δεν έχει).
γ. Την Χαρακτηρίζει η Μοναδικότητα Μπορεί ν’ αγαπάμε πολλούς ταυτόχρονα, αλλά η συντροφι κότητα είναι μόνο με έναν την κάθε φορά. Ακόμα κι εκείνοι που διατηρούν παράλληλες ερωτικές σχέσεις -εξωσυζυγικές ή μη- μπορεί να έχουν πολλούς ερωτικούς συντρόφους, αλ λά σύντροφό τους θεωρούν μόνο έναν απ’ αυτούς. (Αν θεω ρούν κάποιον). Σπάνια θα συναντήσεις άνθρωπο να σου πει ότι βιώνει δύο συντροφικότητες ταυτόχρονα. Κι αν ακόμα υπάρχει κάποιος που ισχυρίζεται κάτι τέτοιο, ας με συγχωρέσει, αλλά πιστεύω ότι πάσχεΑ από έλλειψη αυτογνωσίας...
12.
71 Σνντροψΐκτι Σνμηεριχρορά (Έργα, όχι λόγια)
σως απ’ όλα τα γνωρίσματα της ερωτικής αγάπης, αυτό να είναι το πιο καθοριστικό; Η συντροφικότητα δεν αναπτύσ σεται αν δεν υπάρξει ένα ορισμένο είδος συνδιαλλαγής που θα συμβάλει στη διαμόρφωσή της. Η συνδιαλλαγή αυτή δεν αποτελείται από αφηρημένες έννοιες. Την απαρτίζουν πολύ συγκεκριμένες και μετρήσιμες διαστάσεις της συμπεριφοράς, οι οποίες καθορίζουν την ποιότητα που θα πάρει η σχέση. Ας τις δούμε αναλυτικά μία-μία :
Ι
α. Αποδοχή Σε ποιό βαθμό καθένας από τους δύο νιώθει ότι ο άλλος τον δέχεται αυθεντικά έτσι όπως είναι; Η αποδοχή δεν είναι συ ναίσθημα. Είναι συμπεριφορά. Ο βαθμός αποδοχής εξαρτάται από το πόσο δέχεται ο ένας αυτά που κάνει και λέει ο άλ λος. Άλλο «αποδοχή», άλλο «ανοχή».
102
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
Παράδειγμα: Η Ιωάννα αποφασίζει στα τριάντα πέντε της να πάει σε μια σχο λή κλασσικού χορού. Είναι κάτι που το ήθελε από μικρή, αλλά τα οικονομικά της οικογένειάς της δεν το επέτρεψαν. Τώρα που έχει το χρόνο και τα χρήματα θέλει να ξωφλήσει αυτό το χρέος που νιώθει να έχει προς τον εαυτό της. Το λέει λοιπόν στον άντρα της και ακολουθεί ο παρακάτω διάλογος: - Μα καλά: Σ’ αυτή την ηλικία; - Και τι σημασία έχει η ηλικία μου; Σάματι θέλω να γίνω χορεύ τρια; Απλά το κέφι μου θέλω να κάνω. - Θα γελοιοποιηθείς. - Μα ούτε χοντρή ούτε αγύμναστη είμαι. Γιατί να γελοιοποιηθώ; - Γιατί απλούστατα η αμέσως νεότερη από σένα μαθήτρια θα εί ναι κατά είκοσι χρόνια μικρότερή σου. Ας σταματήσουμε εδώ: Δείχνει αποδοχή η στάση αυτή εκ μέρους του συζύγου; Στο σημείο αυτό δεν εξετάζουμε κατά πόσον αγαπάει τη γυναίκα του ή όχι. Μπορεί να τη... λα τρεύει. Το ερώτημα όμως είναι: Τη δέχεται; Πώς αντιδρά σε μια επιθυμία της να εκπληρώσει ένα παιδικό της όνειρο; Ιδιαίτερα μάλιστα όταν η επιθυμία της αυτή με κανένα φανε ρό και συγκεκριμένο τρόπο δεν εμποδίζει καμία από τις δικές του ανάγκες. Ας δούμε τώρα πώς θα μπορούσε να γίνει η ίδια συζήτηση αν υπήρχε αποδοχή εκ μέρους του συζύγου. Μόλις θα τού ’λεγε η Ιωάννα τα σχέδιά της, εκείνος θ’ απα ντούσε κάπως έτσι: - Φαντάζομαι πως σου δίνει μεγάλη ικανοποίηση που μπορείς να πραγματοποιήσεις ένα παιδικό σου όνειρο. Σωστά; - Ναί... αλλά {σκεφτική). - Τι συμβαίνει; - Να: Με προβληματίζει η ηλικία. Είμαι πια πολύ μεγάλη για κάτι τέτοιο. - (Την κοιτάζει με συμπάθεια. Την καθίζει στα γόνατά του και την κρατάει αγκαλιά). Ξέρεις; Από μικρός ήθελα ένα ηλεκτρικό τρενάκι. Και είναι φορές που λέω να το πάρω, αλλά φτάνω στην πόρτα του καταστήματος και σταματάω εκεί. Ντρέπομαι να μπω μέσα.
Μ έρ ο ς Δ εύ τερ ο
B ' - Η Ερωτική
Αγάπη
103
- Και γιατί; Κανείς δεν θα ξέρει ότι το παίρνεις για σένα. Θα νο μίζουν ότι το αγοράζεις για κάποιο παιδί. - Εσύ όμως; Τι θα ’λεγες αν μ’ έβλεπες να παίζω με κάτι τέτοιο; - Ε... θα σου ’κανα λίγη πλάκα, αλλά δεν θα με πείραζε. - Και ποιός θα ’ταν ο λόγος που θα μου 'κάνες πλάκα; - Ε... μα {πνιχτό γέλιο) να παίζεις με τρενάκια σ’ αυτή την ηλι κία; (Μένει λίγο σιωπηλή. Το ξανασκέφεται. Σηκώνεται από τα πόδια του αγανακτισμένη με τον εαυτό της). Είδες λοιπόν πόσο πολύ επηρεάζομαι από το θέμα της ηλικίας; Τις ίδιες σαχλαμάρες λέω και στον εαυτό μου. Γι’ αυτό τόσον καιρό δεν έχω πάει για χορό! Δεν χρειάζεται νομίζω να είναι κανείς ούτε ψυχολόγος ούτε ειδικός στην επικοινωνία για να διαπιστώσει πόσο δια φορετική είναι αυτή η αντιμετώπιση από την αμέσως προη γούμενη στο θέμα της αποδοχής του συζύγου προς τη γυ ναίκα του. Όχι μόνο δεν την αποθαρρύνει, αλλά της εκμυ στηρεύεται κάποια δική του ανασφάλεια. Με τον τρόπο αυτό εκείνη παύει να νιώθει μόνη στο πρόβλημά της. Διαπιστώνει έμμεσα, αλλά ξεκάθαρα, ότι είναι πολύ ανθρώπινο και φυσιο λογικό, μερικές φορές, να διστάζουμε να κάνουμε μερικά πράγματα, παρόλο που θα το θέλαμε πολύ. Το κρίσιμο όμως σημείο είναι άλλο: Πόσες πιθανότητες υπάρχουν ν’ αναπτυχθεί ανάμεσα στους δύο ένα συντροφικό κλίμα, αν στις καθημερινές συνδιαλλαγές τους αντιμετωπί ζουν ο ένας τον άλλο με τον πρώτο και πόσες με τον δεύ τερο τρόπο; Διότι, πώς να το κάνουμε: Δεν μπορείς να με τατρέπεις καθημερινά τον άλλο σε «κουμπαρά δυσαρεσκιών και απόρριψης» και μετά να περιμένεις να συνεχίζει να έχει θετικά συναισθήματα για σένα!
β. Αυτονομία Πόσο αναγνωρίζει ο ένας το δικαίωμα του άλλου να διαθέτει χρόνο για τον εαυτό του, τα ενδιαφέροντά του και τους φί λους του; Παραδέχεσαι ότι ο άλλος, εκτός από το ρόλο του
104
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
συντρόφου ή του συζύγου, έχει κι άλλους ρόλους, ή πιστεύ εις ότι ο άνθρωπος υπάρχει αποκλειστικά για σένα; Παράδειγμα: Ο Αντρέας και η Αθηνά βρίσκονται στον τρίτο μήνα μιας σχέσης που ξεκίνησε σαν «κεραυνοβόλος» έρωτας. Είναι απόγευμα και μιλάνε στο τηλέφωνο. Ο Αντρέας μόλις έχει πει στην Αθηνά ότι το βραδάκι θα βγει με τους συναδέλφους από το γραφείο για να γιορτάσουν μια επιτυχία του τμήματός τους. - Να έρθω μαζί σας; - Αθηνούλα μου δεν γίνεται. - Μα δεν θα υπάρχουν και γυναίκες; - Οι δύο κοπέλες που εργάζονται στο τμήμα. Μόνον αυτές. - Ε, αφού θα υπάρχουν και γυναίκες, γιατί να μην έρθω κι εγώ; - Διότι αγαπούλα μου συμφωνήσαμε να έρθουμε χωρίς συντρό φους. Αφού, να φανταστείς, ο διευθυντής μας είναι μόλις ένα μήνα παντρεμένος και παρόλα αυτά συμφώνησε να 'ρθει μόνος του. - Καλό κουμάσι κι αυτός! Ένα μήνα παντρεμένος κι αφήνει τη γυναίκα του μόνη της! - Μα, κοριτσάκι μου, σου εξήγησα. Θέλουμε να είμαστε μόνο συνάδελφοι ώστε να πούμε τα δικά μας. - Και πώς ξέρω ότι μου λες την αλήθεια; - Ε, τώρα τι θέλεις; Να σου πω πού ακριβώς θα είμαστε και να περάσεις να μας... επιθεωρήσεις; - Και τι ώρα θα γυρίσεις; - Ξέρω γω βρέ Αθηνά. Ανάλογα. - Πώς ανάλογα; Δεν έχει ανάλογα. Ή ξέρεις ή δεν ξέρεις! Με τον τρόπο αυτό το μόνο που καταφέρνει η Αθηνά εί ναι να μετατρέπει pau-xtS της ππή πηοτίμηστι..του ΑνιρΑπ σε υττθχθέύύσρ του. Για φαντάσου να ερωτευτείς έναν άν θρωπο και αφού του κάνεις την... εξομολόγηση ν’ απαντήσει: Ωραία. Αφού είσαι ερωτευμένος μαζί μου, από δω και πέρα θα πρέπει για την υπόλοιπη ζωή σου να θέλεις να βλέ πεις κάθε μέρα, εμένα και μόνον εμένα. Δεν ξέρω εσύ πώς θ’ αντιδρούσες. Εγώ πάντως μόλις θα διαπίστωνα ότι η αρχική μου επιθυμία μετατρέπεται από
Mepoi Δ εύτερο B ' -
Η Ε ρωτική Α
γάπη
105
τον άλλο σε υποχρέωσή μου, αυτόματα θα έπαυα να νιώθω έλξη. Όταν μετατρέπουμε τα «θέλω» του άλλου σε «πρέπει» είναι σαν να προσπαθούμε να τον κάνουμε να βαρεθεί τις ίδιες του τις επιθυμίες μια ώρα αρχήτερα.
γ. Διάλογος Σε ποιό βαθμό αναπτύσσεται ανάμεσα στους δύο ένας αβίαστος διάλογος; Υπάρχουν θέματα κοινού ενδιαφερόντος ή οι συζητήσεις τους περιστρέφονται μόνο «γύρω από τη σχέση»; Επίσης, δείχνει ο καθένας προθυμία να συζητήσει και θέματα που ενδιαφέρουν μόνο τον άλλο; Μ’ άλλα λόγια, έχουν αυτοί οι άνθρωποι να πούνε κάτι μεταξύ τους; Παράδειγμα: Ο Σωτήρης και η Ρούλα είναι παντρεμένοι δύο χρόνια. Ο Σωτήρης είναι πολεοδόμος και εργάζεται σε δημόσια έργα. Η Ρούλα είναι ασκούμενη σ’ ένα μεγάλο δικηγορικό γραφείο και σε δύο μήνες παίρνει την άδεια ασκήσεως επαγγέλματος. Είναι απογευματάκι. Ο Σωτήρης κάθεται στον καναπέ του σαλονιού και χαζεύει διαφημίσεις στην τηλεόραση. Η Ρούλα μόλις έχει επιστρέφει από μια δίκη στην οποία ήταν συνήγορος ο διευθυ ντής του γραφείου της. - Λοιπόν, φοβερός ο κύριος Κώστας, Σωτήρη μου. Τους τύλιξε όλους σε μια'κόλλα χαρτί. (Ο Σωτήρης αλλάζει κανάλι. Είναι
αφηρημένος.) - Ναι; - Άστα. Ούτε που περίμενα να έχει τέτοια εξέλιξη αυτή η δίκη. - Μπράβο. (Βλέπει πάλι διαφημίσεις. Η Ρούλα προς στιγμήν πα-
ρασύρεται και κοιτάζει κι εκείνη το χαζοκούτι. Μετά από μια σύ ντομη σιωπή επανέρχεται). - Λοιπόν, ο κύριος Κώστας μου πρότεινε ν’ ασχοληθώ με ποινι κά. Λέει ότι έχω τις ικανότητες να εξελιχθώ πολύ σ’ αυτόν τον τομέα. (Ο Σωτήρης αλλάζει κανάλια και σταματά σ' ένα γαλλικό.
Κοιτάζει πάντα προς την τηλεόραση). - Ωραία. - Ναι, μωρέ Σωτήρη, αλλά δεν είναι πολύ εύκολο για μια γυναί κα. Η συντριπτική πλειοψηφία των ποινικολόγων είναι άντρες.
106
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
(Ουδεμία απάντηση. Ο Σωτήρης είναι μαγνητισμένος στην οθό νη). - Σωτήρη! Σου μιλάω! (Γυρίζει ξαφνιασμένος). -Τι; - Σου μιλάω. Δεν μ’ ακούς; - Αφού παρακολουθώ. - Τι παρακολουθείς, βρε Σωτήρη. Αφού δεν ξέρεις γαλλικά ! Κι ύστερα αναρωτιόμαστε πώς καταφέρνουν και αποξε νώνονται δύο άνθρωποι που ζουν κάτω από την ίδια στέγη.Αν αυτός ο διάλογος αποτελεί τυπικό δείγμα της καθημερινότητάς τους πώς να μην αποξενωθούν; Και τι θα κάνει η Ρούλα; Αν δεν μπορεί να τα πει στο σύντροφό της σε ποιόν να τα πει; Και τι συναισθήματα περιμένουμε ν’ αναπτυχθούν σταδιακά μέσα της αν καθημερινά βιώνει έναν αδιάφορο και ανιαρό Σωτήρη; Ας δούμε όμως και μια άλλή, πιο «υγιή» μορ φή διαλόγου; - Λοιπόν, φοβερός ο κύριος Κώστας, Σωτήρη μου. Τους τύλιξε όλους σε μια κόλλα χαρτί. (Ο Σωτήρης κλείνει αμέσως την τη
λεόραση και γυρίζει το σώμα του εντελώς προς το μέρος της). - Για πες μου. - Να, πάνω εκεί που περίμενα πως η δίκη είναι χαμένη, εμφάνι σε ένα τεκμήριο που κατέρριπτε εντελώς την κατηγορία. Αφού να φανταστείς, ο δικηγόρος των αντιδίκων έμεινε με το στόμα ανοιχτό. Κανείς δεν περίμενε μια τέτοια εξέλιξη. - Τι εννοείς κανείς; Ούτε κι εσύ; - Ούτ’ εγώ. Δεν είχα ιδέα ότι είχε τέτοιο χαρτί στα χέρια του! - ΐνία αφού έχεις δουλέψει κι εσύ στην προετοιμασία αυτής της δίκης. Πώς δεν είχες ιδέα; - Εμ, Σωτήρη μου, αυτά είναι τα μυστικά του επαγγέλματος. Πόσο πιο ζεστή είναι τώρα η ατμόσφαιρα, ΐνΐια τέτοια συ ζήτηση μπαίνει σαν μονωτικό υλικό και προστατεύει τη σχέση απ’ τις ρωγμές που δημιουργεί η καθημερινή ρουτίνα και η βαρεμάρα. Παράλληλα δίνει στον ένα την ευκαιρία να παρα κολουθεί την εξέλιξη του άλλου κι έτσι δεν χάνεται η επαφή ανάμεσά τους. Αλλιώς, μ’ ένα διάλογο σαν εκείνο που παρα
Μ έρος Δ εύτερο
B '-
Η Ε ρω τ ικ ή Α γ ά π η
107
κολουθήσαμε προηγουμένως, ο Σωτήρης θα ξυπνήσει ένα πρωί, θα κοιτάξει τον άνθρωπο που κοιμάται δίπλα του και θα νιώθει πως πρέπει να... ξανασυστηθούν. Αν βέβαια εξακο λουθεί η Ρούλα να κοιμάται δίπλα του...
δ. Επικοινωνία Πόσο ασφαλείς νιώθουν προκειμένου να συζητάνε τις δυσκο λίες και τις δυσαρέσκειες που έχουν μεταξύ τους; Πόσο ξέ ρουν ν ’ ακούν ο ένας τον άλλο; Πόσο ξεκάθαρα εκφράζουν τα «θέλω» τους; Παράδειγμα: - Ξέρεις, εδώ και κάμποσο καιρό νιώθω τη σεξουαλική μας ζωή να παίρνει την «κάτω βόλτα». - Εσύ φταις! Αφού τρως τα βράδια σαν μοσχάρι και μετά βουλιά ζεις για τα καλά. - Μα όταν πρέπει να περιμένω μισή ώρα στο κρεβάτι μέχρι να ξεβαφτείς και να βάλεις τις κρέμες σου, τι θέλεις να κάνω; Όταν πια έρχεσαι και ξαπλώνεις δίπλα μου έχω νυστάξει. - Ναι, αλλά αυτό δεν σ’ εμποδίζει να ικανοποιείς τον εαυτούλη σου. - Τι θες να πεις; Εσύ δεν ικανοποιείσαι !; - Εννοείς αν έχω οργασμό; Και βέβαια έχω. Αυτό όμως δεν ση μαίνει απαραίτητα ότι ικανοποιούμαι κιόλας. Ωραία! Άντε τώρα αυτοί οι δυο να μπορέσουν ν’ αντιμε τωπίσουν τα προβλήματα που αναπόφευκτα προκύπτουν σε μια σχέση. ΐνΙε τέτοιον τρόπο επικοινωνίας, κάθε φορά που τους εμφανίζεται ένα πρόβλημα, ακινητοποιούνται από ένα πολύ μεγαλύτερο: Δεν μπορούν να συννενοηθούν! Ας δούμε τώρα πώς θα μπορούσε να εξελιχθεί η συζήτη ση, αν οι άνθρωποι αυτοί είχαν την ικανότητα να επικοινω νούν αποτελεσματικά μεταξύ τους: - Ξέρεις, εδώ και κάμποσο καιρό νιώθω τη σεξουαλική μας ζωή να παίρνει την «κάτω βόλτα». - Εδώ που τα λέμε, το ίδιο ακριβώς σκεφτόμουν κι εγώ, αλλά δί-
108
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
σταζα να σου το πω. Έλεγα ότι μπορεί να είναι παροδικό και τα πράγματα να φτιάξουν από μόνα τους, αλλά τελικά μάλλον χρει άζεται να το φροντίσουμε οι ίδιοι. - Καθώς σ’ ακούω να συμφωνείς, μπερδεύομαι λιγάκι. Από τη μια νιώθω ανακούφιση που συμμερίζεσαι το πρόβλημα, αλλά από την άλλη ανησυχώ μήπως δεν σου αρέσω πια. - (Χαμογελάει και του χαϊδεύει το χέρι). Μου αρέσεις. Όμως τώρα τελευταία δεν εμπνέομαι. - Δηλαδή σου αρέσω, αλλά δεν σε τραβάω σαν άντρας. - Όχι, δεν είναι αυτό. Να... πώς να στο πω: Την ώρα που κά νουμε έρωτα νιώθω καλά. Όμως δεν μου ’ρχεται συχνά η επιθυ μία. Μου λείπει το φλερτάρισμα. - Μ’ άλλα λόγια δεν κάνω κάτι για να σε προκαλέσω. - Σωστά. Δεν με προκαλείς. Τη μια στιγμή σηκώνεσαι από το τραπέζι με ύφος χορτασμένο και εντελώς αδιάφορο και την άλ λη, ξαφνικά, μου προκύπτεις ως εραστής στο κρεβάτι. Πού να σε προλάβω; Δεν μ’ έχεις βάλει στο κλίμα. - Κατάλαβα. Θα προτιμούσες δηλαδή μια μικρή ερωτική εισαγω γή·
- Και βέβαια. Να παίξουμε λίγο με τα πόδια μας κάτω απ’ το τραπέζι. Να μου ρίξεις μια πονηρή ματιά. Να μου πεις ένα υπο νοούμενο. Να μου ανάψεις το τσιγάρο, για να μου δώσεις κι εμέ να την ευκαιρία να σου πιάσω το χέρι την ώρα που κρατάς τον αναπτήρα. - Έχεις απόλυτο δίκιο. Ούτε που ξέρω πώς έχω αφεθεί έτσι. Εκνευρίζομαι με τον εαυτό μου όταν διαπιστώνω πως έχω γίνει «βολεψάκιας». Σ’ ευχαριστώ που μου τα είπες αυτά. - Κάτσε. Μην παίρνεις όλο το βάρος πάνω σου. Μπορεί κι εγώ να μη σ’ εμπνέω ώστε να τα κάνεις αυτά. - Όχι. Δεν είναι εκεί το πρόβλημα. - Και πού είναι. - (Διατακτικά). Τώρα θα θυμώσεις. - Σου υπόσχομαι πως κι αν ακόμα θυμώσω, θα κρατηθώ. Θέλω να μου το πεις. (Γελάει πονηρά για να τον ενθαρρύνει). Είναι αυτό που φαντάζομαι; - Εννοείς το ξέβαμμα; - Ναι. - Ε, ναί. Αυτό είναι. Καμιά φορά σε κοιτάζω πριν πάμε στο δω μάτιο και μου ’ρχεται να σε βουτήξω. Όταν όμως σκέφτομαι ότι
Μ έρος Δ εύτερο
B '-
Η Ε ρω τ ικ ή Α γ ά π η
109
θα πρέπει να περιμένω να πας να ξεβαφτείς πρώτα, μου κόβε ται όλη η φόρα. - Μη γίνεσαι ανόητος. Πότε με βούτηξες και σου είπα «άσε με να πάω να ξεβαφτώ»; - Θυμάσαι εκείνη τη φορά που σ’ έριξα ντυμένη στο κρεβάτι και μου ’πες πως θα λερώσεις το σεντόνι με τις μπογιές; - (Τον κοιτάζει σαν χαζή). Πότε; - Τότε που είχαμε γυρίσει απ’ τη γιορτή του Μιχάλη. - (Θυμάται ξαφνικά). Αχ, ναι. Έχεις δίκιο. Ήταν εκείνο το μετα ξωτό σεντόνι που μας έστειλε η αδελφή σου από την Αμερική. (Θυμάται περισσότερα). Μα ήταν εντελώς καινούργιο. (Συνειδη τοποιεί τη γκάφα της). Έχεις δίκιο. Κι από τότε, βρε χαζούλη, έχεις την εντύπωση πως κάθε φορά θα σ’ αφήνω σύξυλο για να πάω να ξεβαφτώ; - Μάλλον. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να... κρυφακούσουμε κι άλλο για να διαπιστώσουμε ότι αυτοί οι δυο θα τα βρούνε μεταξύ τους. Άλλωστε δεν είναι η πρώτη φορά που δίνουν τέτοιες εξετάσεις με επιτυχία. Η ζωή συνέχεια δημιουργεί δυσκολίες και προβλήματα. Σ’ αυτούς όμως οι μηχανισμοί αντιμετώπι σης των προβλημάτων τους είναι πολύ αποτελεσματικοί. Και η αιχμή του δόρατος αυτών των μηχανισμών είναι η επικοι νωνία που υπάρχει μεταξύ τους.
ε. Κοινωνικότητα Πόσο προσπαθούν να ταιριάξουν τις κοινωνικές τους προτι μήσεις; Αποδέχεται ο ένας τους φίλους του άλλου; Είναι και οι δυο το ίδιο κοινωνικοί; Αν ο ένας από τους δύο είναι λιγότερο κοινωνικός, επιτρέπει στον άλλο να έχει την κοινωνική του ζωή ή προσπαθεί να του την περιορίσει; Παράδειγμα: - Γιάννη, πάμε να δούμε κανα θέατρο το βράδυ; - Και δεν πάμε. - Λέω να πω και στη Ματίνα με τον Χάρη. - Ωραία. Να μαζευτούμε και να πάτε.
11 ο
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
- Γιατί το λες αυτό; Τι σου ’χουν κάνει και δεν τους χωνεύεις; - Τίποτα. Απλά δεν μ’ αρέσει η φάτσα του Χάρη. Το ξέρεις. - Καλά τότε να πούμε στο Θωμά με την Αλίκη. - Τώρα μάλιστα! Ξέρεις πολύ καλά πως με τον Θωμά μόνο στο θέατρο δεν θα πάμε. Από δω θα το φέρει, από κει θα το πάει, στο τέλος θα καταλήξουμε σε καμιά ταβέρνα. - Καλά, Γιάννη μου. Δεν με πειράζει με ποιούς θα πάμε. Απλά θα προτιμούσα να πηγαίναμε με παρέα. Έχουμε αρκετό καιρό να δούμε κόσμο. Συνέχεια μόνοι μας είμαστε. - Τι συνέχεια μόνοι μας!; Προχτές δεν πήγαμε στον αδελφό μου; - Μα αυτό το «προχτές» ήταν πριν δεκαπέντε μέρες, Γιάννη μου. - Ε, και τι θέλεις; Καθημερινά παρέες. Αφού ξέρεις. Δεν τον μπορώ τον πολύ κόσμο. Είναι σαφέστατο ότι οι δύο αυτοί άνθρωποι έχουν πολύ διαφορετικές ανάγκες κοινωνικότητας. Παρόλα αυτά δεν εί ναι απαραίτητο η διαφορά αυτή να οδηγήσει σε φθορά της σχέσης, αν ο ένας σέβεται την ανάγκη του άλλου και δεν τον πιέζει να γίνει σαν κι εκείνον. Έτσι, αν ο Γιάννης προτι μά την απομόνωση αλλά δεν αποκλείει στη γυναίκα του να είναι κοινωνική, τα πράγματα δεν είναι και τόσο δύσκολα. Βέβαια δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι η κατάσταση είναι... ιδανική, αλλά ούτε και σοβαρό πρόβλημα θα υπάρξει. Το ίδιο θα συμβεί κι αν η γυναίκα του Γ ιάννη δεν τον τραβολογάει με το ζόρι από δω κι από κει. Μ’ άλλα λόγια έρχεται και πάλι στο προσκήνιο η διάσταση της αυτονομίας. Αν όμως ανάμεσά τους αναπτυχθεί ανταγωνισμός για το ποιό από τα δύο στυλ θα επικρατήσει στη σχέση, τότε οι ζημιές από τη δια φορά κοινωνικότητας μπορούν να γίνουν καθοριστικές.
στ. Λήψη Αποφάσεων Σε θέματα που αφορούν και τους δύο αποφασίζουν από κοι νού ή αποφασίζει μόνον ο ένας; Ειδικά σ’ αυτό το... νόμισμα υπάρχουν δύο όψεις: Η μία είναι το «αποφασίζομεν και
Μ έρος Δ εύτερο
B '-
Η Ε ρω τ ικ ή Α γά π η
111
διατάσσομεν», που θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε και
εγωκεντρική παραλλαγή αυτού του φαινομένου. Η άλλη όψη είναι η δικτατορία της αναποφασιστικότητας. Στην περίπτω ση αυτή ο ένας από τους δύο υποχρεώνεται διαρκώς ν’ απο φασίζει μόνο και μόνο γιατί ο άλλος είναι συνεχώς απρόθυ μος να πάρει τις ευθύνες μιας απόφασης. Μάλιστα, στη δεύ τερη αυτή περίπτωση δεν αποκλείεται ο «αναποφάσιστος» της δυάδας, εκ των υστέρων, να κριτικάρει (πάντα αρνητικά) τις αποφάσεις του συντρόφου του. Παράδειγμα εγωκεντικής νοοτροπίας: - Τι σκέφτεσαι να κάνουμε τελικά με το σχολείο του παιδιού, Μανώλη; - Α, ξέχασα να στο πω: Τον έγραψα στο Δημόσιο της γειτονιάς μας. - Τιί; Καλά δεν θα ’πρεπε να είχες ρωτήσει κι εμένα πρώτα; - Άμα έχεις να πληρώνεις ιδιωτικό πήγαινε και γράψτον. Δεν νομίζω ότι αυτό το περιστατικό χρειάζεται καμιά ιδι αίτερη... επιστημονική ανάλυση. Η φιλοσοφία του Μανωλάκη είναι απλή και ξεκάθαρη: «Εγώ πληρώνω, εγώ αποφασίζω». Παράδειγμα δικτατορίας της αναποφασιστικότητας: - Τι σκέφτεσαι να κάνουμε τελικά με το σχολείο του παιδιού, Μανώλη; - Δεν ξέρω. Εσύ τι λες; - Έχω πρόβλημα. Από τη μια οι αρχές μου δεν μου επιτρέπουν τη λύση του ιδιωτικού. Από την άλλη θα ’θελα να πάρει το παιδί καλές βάσεις κι ανησυχώ ότι ίσως στο δημόσιο υπάρξει πρόβλη μα. - Έτσι είναι. - Ναι, αλλά κάποια στιγμή πρέπει ν’ αποφασίσουμε. Οι μέρες περνάνε. - Σωστά. Πρέπει ν’ αποφασίσουμε. - Εσύ τι προτείνεις; - Εγώ τι να προτείνω; Ξέρω γω; Με την τακτική αυτή -ηθελημένα ή αθέλητα- η γυναίκα
1 12
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
του Μανώλη υποχρεώνεται ν’ αποφασίσει εκείνη και φυσικά να επωμισθεί και τις ευθύνες αυτής της απόφασης. Ο λόγος που χαρακτηρίζω αυτή την τακτική σαν «δικτατορική» είναι διότι έμμεσα δεν διαφέρει και πολύ από την προηγούμενη. Και στις δύο περιπτώσεις ο ένας από τους δύο καθορίζει αυ θαίρετα ποιός θα είναι αυτός που αποφασίζει. Στη μία είναι «εγώ αποφασίζω» και στην άλλη «εσύ αποφασίζεις». Το κοινό μήνυμα πάντως είναι «εγώ αποφασίζω ποιός θ’ αποφασίσει».
ζ. Συγκρούσεις Πώς συμπεριφέρονται όταν οι ανάγκες τους συγκρούονται; Υποχωρεί μόνιμα ο ένας ή ψάχνουν για μέσες λύσεις; Καταφέρνουν να εκφράζουν το θυμό τους χωρίς να κατα φεύγουν σε βρισιές, προσβολές, απειλές ή ακόμα και σε σω ματική βία; Παράδειγμα: Πλησιάζουν τα Χριστούγεννα και η Άννα με τον Περικλή σχε διάζουν πώς θα αξιοποιήσουν το δώρο των Χριστουγέννων. Είναι και οι δύο μισθωτοί. Το ποσό που συγκεντρώνουν τους επιτρέπει να κάνουν μια σημαντική αγορά, αλλά σίγουρα πολύ απέχει από το να καλύψει όλες τις ανάγκες τους. Ο Περικλής εδώ και πολύν καιρό κοιτάζει στις βιτρίνες τα νέα στερεοφωνικά συστήματα και του τρέχουν τα σάλια. Το παλιό του σύστημα κο ντεύει πια να... παραδώσει το πνεύμα. Μάλιστα, την τελευταία φορά που έκανε ένα γλέντι στο σπίτι του, το μηχάνημα χάλασε και υποχρεώθηκε να κουβαλήσει το στεροφωνικό του γείτονα, ο οποίος -ευτυχώς- έτυχε να ’ναι ανάμεσα στους προσκεκλημέ νους. Η Άννα, από την άλλη, θέλει οπωσδήποτε ένα καλό στε γνωτήριο ρούχων. Αυτή η ιστορία με το άπλωμα την κουράζει αφάνταστα. Χώρια που τους χειμερινούς μήνες τα ρούχα δεν στεγνώνουν εύκολα και πολλές φορές υποχρεώνεται να τα σι δερώνει υγρά για να στεγνώσουν. Δυστυχώς το ποσό του δώ ρου δεν φτάνει για ν’ αγοράσουν και τα δύο. Είναι απογευματάκι. Η Άννα σιδερώνει κι ο Περικλής παρα δίπλα επισκευάζει ένα πορτατίφ.
Μ έρος Δ εύτερο
B '-
Η Ε ρ ω τ ικ ή Α γ ά π η
113
- Άντε να 'ρθουν τα Χριστούγεννα να πάρουμε αυτό το στε γνωτήριο, να ησυχάσω. Ο Περικλής σταματάει την επισκευή και την κοιτάζει έκπληκτος. - Μα δεν είπαμε ότι θ’ αλλάξουμε το στερεοφωνικό; - Πότε το είπαμε; - Δεν θυμάσαι τότε που μας χάλασε στο πάρτυ; Δεν είχαμε πει πως πρέπει να το αλλάξουμε; - Ναι, αλλά δεν προσδιορίσαμε πότε. Απλά είπαμε ότι κάποτε πρέπει ν’ αλλαχτεί. - Και πότε θα είναι αυτό το «κάποτε», κυρία Άννα μας; - Αργότερα. Εγώ δεν μπορώ να ταλαιπωρούμαι άλλο και να χά νω τόσες ώρες στο άπλωμα μόνο και μόνο για ν’ ακούει ο κύ ριος Περικλής ήχο καλύτερης ποιότητας! - Γιατί, μόνο ένα ζευγάρι αυτιών κυκλοφορεί μέσα σ’ αυτό το σπίτι; Ο «ήχος καλύτερης ποιότητας δεν μπαίνει και στα δικά σου αυτιά;». - Και δε μου λες; Μόνο τα 5/ra μου ρούχα πλένω; Τώρα το πώς θα εξελιχθεί το πράγμα εξαρτάται από την ανατροφή του καθένα, καθώς και από το γενικότερο κλίμα που επικρατεί ανάμεσά τους. Όλα είναι πιθανά. Από την «σεξουαλική απεργία» μέχρι το να μη μιλιούνται για δέκα μέ ρες. Και από το να απειλήσει ο ένας με χωρισμό μέχρι το να εκσφενδονίζονται βάζα και τασάκια στον αέρα. Όλα πιθανά, εκτός από ένα: Να καταλήξουν σε μια κοινά αποδεκτή από φαση. Κι αυτό γιατί όποτε έχουν μια σύγκρουση αναγκών, την αντιμετωπίζουν με τη νοοτροπία του «κερδίζω-χάνεις» ή «κερδίζεις-χάνω». Αν όμως παρατηρήσουμε ζευγάρια που η ερωτική αγάπη εξακολουθεί να διατηρείται ανάμεσά τους, θα διαπιστώσουμε ότι η νοοτροπία στις συγκρούσεις αναγκών είναι πολύ διαφο ρετική: - Άντε να ’ρθουν τα Χριστούγεννα να πάρουμε ένα στεγνωτή ριο για να ησυχάσω. - Κουράζεσαι πολύ με τα ρούχα, βρε Άννα. Έτσι δεν είναι; - Ναι, μωρέ Περικλή. Ειδικά το άπλωμα είναι ο μεγάλος μου μπελάς.
1 14
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
- Όμως, Άννα μου, εδώ σκοντάφτει λίγο το πράμμα: Σκεφτό μουν με το δώρο να παίρναμε ένα καινούργιο στερεοφωνικό, αλ λά απ’ ό,τι βλέπω τα λεφτά δε φτάνουν και για τα δύο. - Το ξέρω. Και στενοχωριέμαι όταν σε βλέπω, κάθε φορά που κάθεσαι ν’ ακούσεις μουσική, να φυσάς και να ξεφυσάς με τον κακό ήχο του στερεοφωνικού. - Η αλήθεια είναι πως η μουσική είναι ο μόνος τρόπος που έχω για να χαλαρώνω. Και τώρα τελευταία, αντί να με χαλαρώνει μου δημιουργεί υπερένταση. Από την άλλη, δεν θα μπορούσα να απολαύσω ένα καινούργιο στερεοφωνικό και να ξέρω πως εσύ εξακολουθείς να στενάζεις με το άπλωμα. - Ωραία. Ας προσπαθήσουμε να βρούμε μια μέση λύση. Έχεις καμιά ιδέα; - Πώς θα σου φαινότανε ν’ αναλάμβανα εγώ το άπλωμα των ρούχων; - (Γελάει). Αστο καλύτερα. Τα μαζεύεις με τέτοιον τρόπο που μετά θα μου παίρνει διπλάσιο χρόνο να τα σιδερώσω. - Μπορείς να μου μάθενς να τα διπλώνω σωστά. - (Τον κοιτάζει με συμπάθεια). Μωρέ Περικλή, το θέλεις τόσο πολύ αυτό το έρμο το στερεοφωνικό, που δείχνεις διατεθειμέ νος να κάνεις τα πάντα. - (Κατηγορηματικά). Όχι όμως εις βάρος σου ! Δεν είμαι πρόθυ μος να δεχτώ καμία λύση που δεν θα καλύπτει και τις δικές σου ανάγκες. - Τι θα ’λεγες να τα παίρναμε με δόσεις; - Αφού, βρε Άννα, ξέρεις τι άγχος με πιάνει με τις δόσεις. Σκόπιμα σταματώ εδώ. Αυτό που μας ενδιαφέρει δεν εί ναι κατά πόσο θα καταφέρουν να βρουν μια λύση ή όχι, αλλά η νοοτροττία με την οποία το προσπαθούν. Παρόλο που κα θένας από τους δύο προβάλλει ξεκάθαρα τις ανάγκες του στον άλλο, ταυτόχρονα νοιάζεται και για τις ανάγκες του συ ντρόφου του. Μ' αυτόν τον τρόπο η σύγκρουση των ανα γκών όχι μόνο δεν ζημιώνει τη σχέση τους, αλλά τους βοη θάει να έρθουν πιο κοντά δείχνοντας έμπρακτα το αυθεντικό ενδιαφέρον τού ενός για τον άλλο.
Μ έρος Δ εύτερο
Β' -
η
Ε ρω τ ικ ή Α γ ά π η
115
η. Συναισθηματική Επαφή και Συναίσθηση Η ικανότητα και η προθυμία που έχει καθένας να δείχνει τα συναισθήματά του στον άλλο και η ικανότητα του άλλου να τον συναισθάνεται. Όλοι λέμε ότι θέλουμε να έχουμε συναι σθηματική επαφή με τον σύντροφό μας. Όμως η συναισθη ματική επαφή δεν είναι κάτι το τόσο απλό. Η συναισθηματική επαφή ανάμεσα σε δύο ανθρώπους προϋποθέτει αρκετά πράγματα. Ας τα δούμε βήμα προς βήμα: α. Κατ’ αρχήν χρειάζεται να είσαι σε θέση να καταλαβαί νεις τι νιώθεις, β. Να είσαι πρόθυμος να δείξεις στον άλλο αυτά που νιώθεις. γ. Να μπορείς να εκφράζεις τα συναισθήματά σου με τέ τοιον τρόπο που να μπορούν να γίνουν εύκολα αντι ληπτά από τον άλλο. δ. Ο άλλος να ενδιαφέρεται γι’ αυτά που νιώθεις, ε. Να είναι σε θέση να σε συναισθάνεται, στ. Να μπορεί να σου δείξει ότι σε συναισθάνεται, με τέ τοιον τρόπο που ν’ αντιλαμβάνεσαι κι εσύ ότι σε συ ναισθάνεται. Τη διαδικασία αυτή ας την απεικονίσουμε και σχηματικά:
Η ΠΛΗΡΗΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΕΠΑΦΗΣ ΕΓΩ
Ο ΑΛΛΟΣ
Καταλαβαίνω τι νιώθω
Μου δείχνει ξέκαθαρα ότι με συναισθάνεται i
t Εκφράζω ξεκάθαρα αυτό που νιώθω ------------ ►
Καταλαβαίνει τι νιώθω και με συναισθάνεται
116
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Αξίζει να σημειώσουμε πως η συναισθηματική επαφή δεν περιορίζεται μόνο στα συναισθήματα που εκφράζει ο άλλος για μας, αλλά επεκτείνεται και στα συναισθήματα που μπορεί να έχει για κάποιον άλλον άνθρωπο ή για κάποιο πρόβλημα που αντιμετωπίζει, το οποίο δεν έχει καμιά σχέση με μας. Σ ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις έχουμε ανάγκη να μας συναισθαν θεί ο άνθρωπος που θ’ αποφασίσουμε να του ξανοιχτούμε. Η συναισθηματική επαφή δεν αποτελεί αποκλειστικότητα μόνο της ερωτικής αγάπης. Τέτοιου είδους επαφή μπορεί να υπάρξει σε οποιαδήποτε σχέση. Άλλωστε, αν προσέξουμε το καθημερινό μας λεξιλόγιο, θα διαπιστώσουμε ότι μερικοί από μας θεωρούμε τη συναισθηματική επαφή, από μόνη της, σαν ένα είδος σχέσης που υπάρχει αυτούσιο και ανεξάρτητο. Για παράδειγμα, θα έχεις ακούσει κάποιον να λέει «με το Γιώργο έχουμε συναισθηματική επαφή», χωρίς να νιώθει από κει και πέρα την ανάγκη να προσδιορίσει αν η σχέση είναι «φιλία», «συνεργασία» κ.λπ. Παράδειγμα: Σκόπιμα στο παράδειγμα αυτό δεν προσδιορίζω ούτε τη σχέση ούτε το φύλο των ατόμων. Απλά είναι δύο άνθρωποι που συζη τάνε. Όμως, ενώ ο ένας αποζητά συναισθηματική επαφή, ο άλ λος αντιδρά με συλλογισμούς. - Η υγεία του πατέρα μου τώρα τελευταία δεν πάει και τόσο κα λά. - Τι έχει; - Βασικά έχει την καρδιά του. - Ε, καλύτερα αυτό παρά κάτι μακροχρόνιο που θα μπορούσε να τον ταλαιπωρήσει. - Πιο πολύ μ’ απασχολεί η μάνα μου. Είναι πολύ εξαρτημένη από κείνον. - Πόσων χρονών είναι; - Εξηνταέξι. - Σχετικά νέα είναι. - Το ξέρω. Γι’ αυτό ακριβώς με προβληματίζει η εξάρτησή της από τον πατέρα μου. - Έλα μωρέ. Ό,τι είναι να γίνει θα γίνει. Τι κάθεσαι και σκας από τώρα;
Μ έρος Δ εύτερο
B '- Η
Ε ρω τ ικ ή Α γ ά π η
117
Σίγουρα δεν θα μπορούσαμε να πούμε ότι η συζήτηση αυτή χαρακτηρίζεται από συναισθηματική επαφή. Ας δούμε τώρα πώς θα μπορούσε να είναι μια ανάλογη συζήτηση η οποία θα είχε αυτό το στοιχείο: - Η υγεία του πατέρα μου τώρα τελευταία δεν πάει και τόσο κα λά. - Σ’ ανησυχεί αυτό, ε; - Σίγουρα, αλλά περισσότερο μ’ ανησυχεί η εξάρτηση της μάνας μου από κείνον. - Σε προβληματίζει η αντίδρασή της έτσι κι ο πατέρας σου πάθει κάτι. Σωστά; - Ναι... Δεν τη θεωρώ ικανή να ζήσει μόνη της. - Μ’ άλλα λόγια, μια τέτοια εξέλιξη θα επηρεάσει και τη δική σου ζωή. - Άστα. Ούτε που θέλω να το σκέφτομαι. - Απ’ ό,τι βλέπω φαίνεται να σε αναστατώνει πολύ αυτή η σκέ ψη... - Δεν θά ’θελα με τίποτα να βρεθώ να ζω με τη μάνα μου. Όμως αν δεν μπορεί μόνη της, τι θα κάνω; Είναι δυνατόν να μην της σταθώ; - Από τη μια νιώθεις να έχεις ευθύνες απέναντί της κι από την άλλη η σκέψη της συμβίωσης μαζί της σε πνίγει. Πρέπει να σε πιέζει πολύ αυτή η κατάσταση... - Αν με πιέζει λέει; Δεν κοιμάμαι τα βράδια! Αν προσέξουμε αυτή τη συζήτηση θα διαπιστώσουμε ότι ο ένας από τους δύο έστρεφε συνέχεια την προσοχή του στα συναισθήματα του άλλου. Πράγματι, δεν υπάρχει καμία φράση του η οποία να μην αναφέρεται σε κάποιο συναίσθη μα. Μια τέτοια συζήτηση μπορεί να μη δίνει λύσεις, αλλά προσφέρει στον άλλο κάτι πολύ πιο, σπμαντικό, που εκείνη τη στιγμή το έχει απόλυτη ανάγκη^^υν^σθη^
Θ. Η Ύπαρξη Κοινών Μελλοντικών Στόχων Κάθε άνθρωπος έχει τα προσωπικά του σχέδια και τους στό χους του. Όταν όμως βρίσκεσαι σε μια συντροφική σχέση, τα
118
Ε ρ ω τας - Α γάπη - Ε ξάρτη ση
προσωπικά σου σχέδια επηρεάζουν και τη ζωή του άλλου. Συνεπώς δεν είναι δυνατόν να σχεδιάζεις ανεξάρτητα από τον άλλο. Μερικές φορές ακούω παντρεμένα ζευγάρια να μι λάνε για τα μελλοντικά τους σχέδια κι αναρωτιέμαι; «Μα έχουν συνειδητοποιήσει ότι είναι παντρεμένοι;». Τα κοινά μελλοντικά σχέδια δείχνουν σε ποιό^βαθμό κα θένας από τους δύο έχει κάνει μια ουσιαστική δέσμευση με τον σύντροφό του. Σε ποιό βαθμό συνταυτίζει το μέλλον του με τον άλλο. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι δύο αυτοί άνθρωποι θα εξελιχθούν με τον ίδιο ακριβώς τρόπο. Κάτι τέτοιο είναι εντελώς αδύνατο μια και κάθε άνθρωπος είναι διαφορετικός από τον άλλο. Η δέσμευση δείχνει την προθυμία μας να εξε λιχθούμε με κάποιον άλλον άνθρωπο σαν δύο, διαφορετικά μεν, όντα, αλλά μαζί. Και το βασικό κριτήριο κατά πόσο υπάρχει αυτή η προθυμία δεν είναι τα λόγια αλλά οι πράξεις του καθενός από τους δύο. Δεν χρειάζεται να έχεις ειδικές γνώσεις για να διαπιστώσεις αν ανάμεσα σ’ ένα ζευγάρι υπάρχει ή δεν υπάρχει ουσιαστική δέσμευση. Οι μικρές καθη μερινές πράξεις τους και οι αποφάσεις που παίρνουν, το δεί χνουν ξεκάθαρα.
I.
Και πάλι ο Έρωτας...
Οι παράγοντες αυτοί (και ίσως μερικοί ακόμα) είναι εκείνοι που καθορίζουν το πώς θα εξελιχτεί μια σχέση. Κοιτάζοντάς τους αντιλαμβανόμαστε πόση προσπάθεια απαιτείται προκειμένου ένα ζευγάρι να δημιουργήσει ένα βιώσιμο συναισθημα τικό δεσμό. Δημιουργείται όμως το εξής ερώτημα: Κάθε ζευγάρι που
είναι πρόθυμο να κάνει αυτή την προσπάθεια σημαίνει απα ραίτητα ότι θα δημιουργήσει μια υγιή σχέση; Θεωρητικά, η απάντηση είναι «ναί». Στην πράξη όμως, για να γίνει η προ σπάθεια αυτή απαιτείται πολύ ενέργεια και από τα δύο μέρη. Εδώ ακριβώς είναι ο κρίσιμος ρόλος που παίζει ο έρωτας. Όταν τα άτομα είναι ερωτευμένα, έχουν την ενεργητικότητα που απαιτείται, ώστε να διαμορφώσουν τη σχέση τους με τρόπο τέτοιο που να δημιουργήσει τις συνθήκες για ν’ ανα
Μ έρος Δ εύτερο
B '-
Η Ε ρ ω τ ικ ή Α γ ά π η
119
πτυχθεί ανάμεσα τους το συναίσθημα της αγάπης και το κλί μα της συντροφικότητας. Έτσι, όταν έρθει η εποχή που το αρχικό πάθος θα έχει καταλαγιάσει, θα βρίσκονται σε μια ικα νοποιητική σχέση, την οποία θα ενδιαφέρονται και να διατη ρήσουν. Αν όμως αφεθούν μόνο στον έρωτα και στο πάθος, τό τε, όσο υπάρχουν αυτά η σχέση θα κυλάει. Μόλις όμως πάψουν να υπάρχουν, είναι φυσικό η σχέση να διαλυθεί, μια και δεν έχουν αναπτυχθεί οι μηχανισμοί που θα επιτρέψουν στα δύο άτομα ν’ αντισταθμίσουν την απώλεια του έρωτα. Παράλληλα οι μηχανισμοί αυτοί καλλιεργούν αμοιβαία εκτίμη ση και εμπιστοσύνη. Έτσι ανεφοδιάζουν τα άτομα με την ενέργεια που απαιτείται για να συνεχίσουν την προσπάθεια. Και η σχέση τους συνεχίζει ν’ ανανεώνεται και να εξελίσσε ται. Όπως και να το κάνουμε, για να διανύσεις μια μεγάλη απόσταση χρειάζεσαι μεν τη βενζίνη, αλλά και μια μηχανή που θα εκμεταλλευτεί την ενέργεια που παράγει το καύσιμο αυτό. Αλλιώς, με σκέτη βενζίνη δεν φτάνεις πουθενά...
1
3
.
το θερμόμετρο τψ Σχέσ-ης ια και καταφέραμε να περιγράφουμε με πολύ συγκεκρι μένο τρόπο τις διάφορες διαστάσεις της συμπεριφοράς που παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη ενός ζευγαριού, από κει και πέρα είναι πολύ εύκολο να σχεδιάσουμε ένα «θερμόμετρο της σχέσης». Το μόνο που έχουμε να κάνουμε είναι να δημιουργήσουμε μια ξεχωριστή κλίμακα για καθεμιά από αυτές τις διαστάσεις και να ζητήσουμε από τον σύντρο φό μας να βαθμολογήσει εμάς, ενώ ταυτόχρονα εμείς βαθ μολογούμε εκείνον. Βέβαια η συμπλήρωση αυτών των κλιμά κων προϋποθέτει ότι πρώτα έχουμε διαβάσει και οι δύο προ σεκτικά την περιγραφή της κάθε κλίμακας, ώστε να έχουμε κοινά κριτήρια αξιολόγησης. Επίσης, εννοείται ότι την ώρα που αλληλοβαθμολογούμαστε καθόμαστε χώρια, ώστε να μη γνωρίζουμε τι βαθμό βάζει ο ένας στον άλλο και επηρεαζό μαστε. Η βαθμολογία αυτή γίνεται στις παρακάτω κλίμακες:
Μ
Μ έρος Δ εύτερο
Β' -
η
121
Ε ρ ω τ ικ ή Α γ ά π η
ΒΑΘΜΟΛΟΓΗΣΗ ΣΥΜ ΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΥΝΤΡΟΦΟΥ ΟΔΗΓΙΕΣ: Βαθμολογείστε τον σύντροφό σας στις παρακάτω κλίμακες σύμφωνα με τον εξής οδηγό; Ο = Καθόλου Ικανοποιητικά, 5 = Μέτρια, 10 =Απόλυτα Ικανοποιητικά
1. ΑΠΟΔΟΧΗ
|0 1
2
3
4
5
6
7
8
9
ΐ Τ
2. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
0
3. ΔΙΑΛΟΓΟΣ
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
0
4. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
0
5. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ
|θ
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
6. ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
1
0
7. ΣΥ ΓΚ ΡΟ Υ Σ ΕΙΣ
0
1
2
3 4
5
6
7
8
9
1
0
8. ΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ
0
1
2 3
4 5
6
7
8
9
1
0
9. ΚΟΙΝΑ ΣΧΕΔΙΑ
0
1
2
3 4
5
6 7
8
9 1
0
0
1
2
3 4
5
6 7
8
9 1
0
10. ΣΕ Ξ
Κατόπιν, αφού έχουμε βαθμολογήσει ο ένας τον άλλο, σημειώνουμε τις βαθμολογίες μας με δύο διαφορετικών χρω μάτων μολύβια στο παρακάτω συγκριτικό σχεδιάγραμμα:
122
Ε ρω τας - Α γάπη - Ε ξάρτηση
ΚΛΙΜΑΚΕΣ ΣΥΓΚΡΙΣΗ Σ ΣΥΝΤΡΟΦΙΚΗΣ ΣΥΜ ΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΟΔΗΓΙΕΣ: Αλληλοβαθμολογηθείτε με τον σύντροφό σας στις παρακάτω κλίμακες σύμφωνα με τον εξής οδηγό: Ο = Καθόλου Ικανοποιητικά, 5 = Μέτρια, 10 = Απόλυτα Ικανοποιητικά Πρώτα βαθμολογείστε ο ένας τον άλλο σ’ ένα ξεχωριστό κομμάτι χαρτί και κατόπιν μεταφέρετε τα συγκριτικά αποτελέσματα στις κλίμακες. 1. ΑΠΟΔΟΧΗ
2. ΑΥΤΟΝΟΜΙΑ
3. ΔΙΑΛΟΓΟΣ
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 1
6. ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ
I 0 1 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 1
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 1
7. ΣΥ ΓΚ ΡΟ Υ Σ ΕΙΣ
1 0 1 0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
4. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
5. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΤΗΤΑ
8. ΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ
9. ΚΟΙΝΑ ΣΧΕΔΙΑ
10. ΣΕΞ
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10 1
Μ έρος Δ εύτερο
B '-
Η Ε ρω τ ικ ή Α γ ά π η
123
Η μέθοδος αυτή δίνει την ευκαιρία να αξιολογήσουμε πού βρίσκεται η σχέση μας και να εντοπίσουμε τα σημεία στα οποία χρειάζεται να στρέψουμε την προσοχή μας. Παράλ ληλα μας βοηθάει να διαπιστώσουμε σε ποιους τομείς ο τρό πος που αντιλαμβανόμαστε τα προβλήματα της σχέσης μας διαφέρει από τον τρόπο του συντρόφου μας. Έτσι μπορούν να δοθούν ερεθίσματα για ουσιαστικό και εποικοδομητικό διά λογο. Επίσης η επανάληψη της συμπλήρωσης των κλιμάκων από καιρό σε καιρό μας δείχνει αν κάναμε κάποια πρόοδο στα αδύνατα σημεία της σχέσης, ή αν η κατάσταση παραμέ νει στάσιμη. Βέβαια στις κλίμακες έχει προστεθεί και το σεξ μια και, όπως είπαμε πιο πριν, η ερωτική αγάπη (δηλαδή η συντροφικότητα) απαιτεί τη σεξουαλική έλξη για να διατηρη
θεί, αλλιώς μετατρέπεται σε μη-ερωτική.
1
4
.
Προσίύηικά και Αιαηροσΐύηικά Προβλήματα νας λόγος που αρκετά ζευγάρια δυσκολεύονται να λύ σουν τα προβλήματα που εμφανίζονται στη σχέση τους είναι διότι συγχέουν το διαπροσωπικό τους πρόβλημα με τα προσωπικά προβλήματα που έχει καθένας από τους δύο. Είναι λοιπόν σημαντικό να ξεχωρίσουμε αυτές τις έννοιες μεταξύ τους, ώστε να μη μπερδεύουμε τα προβλήματα της σχέσης μας με τα προσωπικά μας προβλήματα, τα οποία επηρεάζουν μεν τη σχέση, αλλά υπάρχουν και ανεξάρτητα από αυτήν. Ας δούμε τώρα στην πράξη τη διαφορά ανάμεσα στα προσωπικά και τα διαπροσωπικά προβλήματα:
Ε
Παρόλο που ο Αντρέας και η Λίνα δεν έχουν περισσότερα ή ση μαντικότερα προβλήματα από τα πιο πολλά ζευγάρια, εν τούτοις είναι αδύνατο να συζητήσουν για οποιοδήποτε πρόβλημά τους και να καταλήξουν σε κάποια λύση. Κάθε φορά που πάνε να κουβεντιάσουν κάτι που τους απασχολεί, στο τέλος καταλήγουν
Μ έρος Δ εύτερο
B '-
Η Ε ρ ω τ ικ ή Α γ ά π η
125
τσακωμένοι. Αυτό συμβαίνει ανεξάρτητα από τη συναισθηματική διάθεση στην οποία βρίσκονται όταν ξεκινάνε τη συζήτηση. Μπορεί δηλαδή να τσακωθούν ακόμα κι όταν είναι στις καλές τους. Γιατί να συμβαίνει αυτό; Ο κοινός νους όταν ακούει ένα τέτοιο πρόβλημα, συνή θως αναρωτιέται: «Ποιός από τους δύο φταίει;». Η ερώτηση αυτή μοιραία μας οδηγεί να εξετάσουμε τον καθένα από τους δύο χωριστά, ώστε να διαπιστώσουμε με ποιόν τρόπο συνει σφέρει στο πρόβλημα. Μ’ άλλα λόγια, ποιά είναι τα «ελαττώ ματα» του Αντρέα τα οποία οδηγούν στους συνεχείς τσακω μούς και ποιά τα «ελαττώματα» της Λίνας; Ας τα δούμε: Κατ’ αρχήν ο Αντρέας είναι ευέξαπτος. Όταν ακούει πράγματα με τα οποία διαφωνεί, θυμώνει εύκολα. Παράλληλα, πολλές φορές εκφράζει τα προβλήματά του με επιθετικό τρό πο. Αντί να πει στη Λίνα τι θέλει από εκείνην, της κάνει αρ νητική κριτική. Το αποτέλεσμα είναι η Λίνα να έχει μια προκα τάληψη απέναντί του. Έτσι, όταν της μιλάει, εκείνη, αντί ν’ ακούσει τι πραγματικά της λέει, μέσα της «κάνει πρόβες» πώς θα του απαντήσει. Συνεπώς, ακόμα και τις φορές που ο Αντρέας δεν μιλάει επιθετικά, η Λίνα γίνεται αμυντική. Από την άλλη, η Λίνα, ενώ ξέρει να μιλάει αρκετά ευγε νικά, δεν ξέρει ν’ ακούει. Πάντα έχει στο νου της εκείνα που θέλει η ίδια να πει κι έτσι συχνά δεν προσέχει τι της λέει ο άλλος. Παράλληλα έχει μια μεγάλη ευαισθησία στην κριτική. Όποτε νιώσει ότι την κρίνουν, κατεβάζει τα μούτρα και παύ ει ν’ ακούει. Μάλιστα ο προϊστάμενός της την αποκαλεί «μη μου άπτου». Αν συνοψίσουμε τα προσωπικά «ελαττώματα» του Αντρέα και της Λίνας, έχουμε: Ο ΑΝΤΡΕΑΣ Είναι ευέξαπτος Μιλάει επιθετικά
Η ΛΙΝΑ Δεν ξέρει ν’ ακούει Δεν αντέχει την κριτική
Όπως είναι φυσικό, οι προσωπικές αδυναμίες του Αντρέα και της Λίνας τους δημιουργούν προβλήματα όχι μό νο μεταξύ τους, αλλά και με άλλους ανθρώπους. Έτσι, ο μεν
1 26
Ε ρω τας - Α γάπη - Ε ξάρτηση
Αντρέας θα λογοφέρει και στη δουλειά του και με τους φί λους του, η δε Λίνα θα πληγώνεται κάπου-κάπου στις σχέ σεις της με τους άλλους. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι ο Αντρέας και η Λίνα δεν μπορούν να συνεννοηθούν με κανέναν άνθρωπο. Κάθε άλλο μάλιστα. Στις καθημερινές επαγ γελματικές και κοινωνικές συνδιαλλαγές τους τα πηγαίνουν μια χαρά (τουλάχιστον τις περισσότερες φορές...). Λίγες μέ ρες πριν, που η Λίνα χρειάστηκε να δει τη δασκάλα του γιού τους για ένα πρόβλημα με την ορθογραφία, συνεργάστηκε θαυμάσια μαζί της και από κοινού κατέληξαν σε μια πολύ αποτελεσματική μέθοδο αντιμετώπισης. Παράλληλα, ο Αντρέας (παρότι ευέξαπτος) είναι ιδιαίτερα ευέλικτος στις επαγγελματικές διαπραγματεύσεις. Εκεί καταφέρνει και ελέγ χει το επιθετικό του στυλ και συνεννοείται μια χαρά. Έτσι, όποτε η εταιρία του χρειάζεται να διαπραγματευτεί ένα ση μαντικό συμβόλαιο μ’ έναν πελάτη, ο διευθυντής του διαλέγει εκείνον. Έχουμε λοιπόν ένα ενδιαφέρον φαινόμενο; Δύο άνθρω ποι που -τις περισσότερες φορές- μπορούν και συνεννοού νται αρκετά αποτελεσματικά με τους άλλους, ανάμεσά τους δεν καταφέρνουν «να χ^ώβίσουν^§υί>Υθί^^ Αν προσεγγίσουμε το πρόβλημα από μια προσωπική σκο πιά δεν θα καταλήξουμε πουθενά. Αν δηλαδή πούμε ότι το πρόβλημα οφείλεται στην επιθετικότητα του Αντρέα, τότε θα πρέπει να εξηγήσουμε το πώς γίνεται και ο Αντρέας -παρόλο που είναι επιθετικός- καταφέρνει να συννενοείται με τους περισσότερους ανθρώπους. Αντίστοιχα, αν αποδώσου με το πρόβλημα στην υπερευαισθησία της Λίνας ή την αδυ ναμία της να ξέρει ν’ ακούει, θα μας μείνουν και πάλι αναπά ντητα κάποια ανάλογα ερωτήματα. Αυτή ακριβώς είναι η παγίδα στην οποία έχουν πέσει ο Αντρέας με τη Λίνα. Ο καθένας από τους δύο αποδίδει το πρόβλημα της σχέσης στα ελαττώματα του άλλου; - «Έλα μωρέ, αυτός τσακώνεται μ’ όλο τον κόσμο. Ρώτα την πεθερά μου να σου πει», ισχυρίζεται η Λίνα όταν κουβε ντιάζει το πρόβλημα με τις φίλες της. - «Η γυναίκα δεν ξέρει ν’ ακούει», διαμαρτύρεται συνέ
Μ έρος Δ εύτερο
Β' -
η
Ε ρω τ ικ ή Α γά π η
127
χεια ο Αντρέας. «Εσύ της μιλάς, κι αυτή σκέφτεται τα δικά της». Κι έτσι καταλήγουν σε αδιέξοδο. Πού οφείλεται το αδιέξοδό τους; Στον ορισμό του προ βλήματος. Ο καθένας από τους δύο, αντί να εστιάσει την προσοχή του στο διαπροσωπικό πρόβλημα, στρέφεται στα προσωπικά κουσούρια του συντρόφου του και καταλήγει στο συμπέρασμα: «Αν δεν αλλάξει αυτό το ελάττωμα, δεν μπορεί να γίνει τίποτα». Πώς μπορούμε όμως να εντοπίσουμε το διαπροσωπικό πρόβλημα; Είναι σχετικά απλό: Το ^innpnrrf,} ηρήρληι,η είναι εκείνο που ειΐίρηνίζρ.τηι -πποκλείστικά ανάμεσα ·αιο_ζ£υ= γάοι. Δηλαδή, στη συνκεκοιιιέλ^ περίπτωση, το διαπροοωπίζ κό πρόβλημα της Λίνης κπι του AvTpSaTivoEISSBfLipopa fK?u Μόνο αν ορίσουν και οι δυο τους το πρόβλημα σε μια τέτοια βάση, υπάρχει κάποια ελπίδα να βγουν από το αδιέξοδο. Το παρακάτω σχεδιάγραμμα δείχνει τη διαφορά ανάμεσα στα προσωπικά προβλήματα και το διαπροσωπικό. Το διαπροσωπικό τους πρόβλημα
Τα προσωπικά προβλήματα _ του ενός
Τα προσωπικά —προβλήματα του άλλου
Κάποτε έκανα ένα πολύ ενδιαφέρον πείραμα. Κάλεσα τέσσερα παντρεμένα ζευγάρια που είχαν σοβαρότατα προ βλήματα συννενόησης, με το πρόσχημα ότι θα κάνουμε ένα σεμινάριο επικοινωνίας. Τα άτομα δεν γνωριζόντουσαν μετα ξύ τους. Έτσι τους ζήτησα να ανασχηματιστούν. Δηλαδή ο άντρας της μιας θα συζητούσε ιδιαιτέρως για ένα τέταρτο με
128
Ε ρω τα ς - Α γάπη - Ε ξάρτηση
τη γυναίκα του άλλου. Αφού πέρασε το τέταρτο, συγκεντρω θήκαμε όλοι μαζί και ζήτησα από το κάθε άτομο να αναφέρει πόσο συννενοήσιμος του φάνηκε ο συνομιλητής του. Νομίζω ότι το αποτέλεσμα το μαντεύεις: Όλοι βρήκαν τον άλλο «πολύ λογικό και συννενοήσιμο άνθρωπο»! Πώς γίνεται λοιπόν κι ένα σωρό «συνεννοήσιμοι» άν θρωποι να μην καταφέρνουν να τα βρουν με τον σύντροφό τους; Νομίζω πως οι λόγοι είναι δύο: Πρώτο, η καθημερινή τριβή με τον άλλο μειώνει την ευε λιξία μας. Μ’ άλλα λόγια, ενώ με τους άλλους ανθρώπους η συμπεριφορά μας είναι πιο ευπροσάρμοστη, με τον άνθρωπό μας είμαστε πιο δύσκαμπτοι. Θέλεις έχουμε λιγάκι βαρεθεί, θέλεις η ρουτίνα, χάνουμε εύκολα την υπομονή μας μαζί του. Δεύτερο, μέσα από τη συνεχή επαφή γνωρίζουμε τόσο καλά τη συμπεριφορά του συντρόφου μας, που -τις περισσό τερες φορές- μπορούμε να προβλέψουμε με αρκετή ακρίβεια τις αντιδράσεις του. Αυτό όμως μοιραία αποτελεί και μια μορφή προκατάληψης. Έτσι, απο τη μια είμαστε λιγόΐερο ευ έλικτοι και από την άλλη προκατειλημμένοι. Νομίζω πως αυ τά τα δύο στοιχεία μας κάνουν λιγότερο πρόθυμους και προ σεκτικούς όταν επικοινωνούμε με τον σύντροφό μας. Από κει και πέρα αρχίζει ένας φαύλος κύκλος. Όσο λιγότερο αποτε λεσματικά επικοινωνούμε τόσο αποξενωνόμαστε και όσο αποξενωνόμαστε τόσο λιγότερο αποτελεσματικά επικοινω νούμε. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις είναι πολύ δύσκολο να βγούμε από την παγίδα, αν δεν την αντιληφθούμε. Και οι πιθανότη τες να την αντιληφθούμε μειώνονται κατά πολύ όσο θεωρού με τον άλλο υπεύθυνο για τα προβλήματα της σχέσης μας. Η μόνη ελπίδα να ξεπεράσουμε το αδιέξοδο είναι ν’ αποκτή σουμε μια διαπροσωπική αντίληψη του προβλήματος, ώστε να εντοπίσουμε και τον τρόπο με τον οποίο εμείς οι ίδιοι συ νεισφέρουμε στη διατήρησή του. Από κει και πέρα, αντί να στρέφουμε τις προσπάθειές μας στο πώς θα αλλάξουμε τον άλλο, συγκεντρώνουμε την προσοχή μας στο πώς θα τροπο ποιήσουμε τη συμπεριφορά που συντείνει στη διατήρηση του προβλήματος.
Μ έρος Δ εύτερο
B '-
Η Ε ρω τ ικ ή Α γά π η
129
Ένας τρόπος να εντοπίσουμε το διαπροσωπικό πρόβλη μα είναι να αλλάξουμε τη γωνία θεώρησης που έχουμε υιοθε τήσει. Υπάρχουν δύο τρόποι ν’ αντιλαμβανόμαστε τα πράγ ματα: Ο ένας είναι η βιωματική θεώρηση και ο άλλος η απο-
στασιοποιημένη θεώρηση.
Η Αποστασίοποιημένη θεώρηση Όταν η θεώρησή μου είναι βιωματική περιορίζομαι στα όσα αντιλαμβάνομαι από τον άλλο, χωρίς να λαμβάνω υπόψη μου τον τρόπο με τον οποίο η δική μου παρουσία και συμπεριφορά συνεισφέρει στα όσα αντιλαμβάνομαι. Αν, για παράδειγμα, την ώρα που ο άλλος μου εξηγεί γιατί άργησε, εγώ έχω ανασηκώσει ένα φρύδι κι έχω ένα δύσπιστο ύφος, είναι φυσικό να επη ρεαστεί. Εγώ, εκείνη τη στιγμή, θ’ αντιληφθώ μεν την αλλαγή στο ύφος του, αλλά δεν είναι βέβαιο αν θα έχω επίγνωση της δικής μου έκφρασης η οποία τον επηρεάζει. Στην αποστασίοποιημένη θεώρηση βλέπω τα πράγματα με το μάτι ενός τρίτου. Έτσι η αντίληψή μου δεν περιορίζεται μόνο στα όσα βιώνω από τον άλλο, αλλά σε ολόκληρη τη συνδιαλλαγή που διαδραματίζεται ανάμεσά μας. Συνεπώς αυ ξάνονται οι πιθανότητες να αντιληφθώ και τη δική μου συ μπεριφορά, πράγμα απαραίτητο αν θέλω να εντοπίσω το δια
προσωπικό πρόβλημα.
130
Ε ρω τας - Α γάπη - Ε ξάρτηση
Όταν εντοπίσουμε το διαπροσωπικό πρόβλημα, το επό μενο βήμα είναι να προσδιορίσουμε τη φύση του. Είναι πρό βλημα αποδοχής; Αυτονομίας; Επικοινωνίας κ.λπ.; Στο ση μείο αυτό, το θερμόμετρο της σχέσης μπορεί να μας βοηθή σει πολύ. Μάλιστα, αρκετές φορές ένα διαπροσωπικό πρό βλημα μπορεί να είναι η σύνθεση πολλών παραγόντων. Έτσι ένα ζευγάρι μπορεί να έχει πρόβλημα αυτονομίας και κοινω νικότητας, ένω κάποιο άλλο να έχει πρόβλημα αυτονομίας, λήψης αποφάσεων και κοινών σχεδίων για το μέλλον. Κάθε διαπροσωπικό πρόβλημα έχει τα δικά του μοναδικά στοιχεία. Δεν είναι λοιπόν δυνατόν να μπορέσουμε να βάλουμε τα πράγματα σε καλούπια, ούτε υπάρχουν συνταγές για τη λύση κάθε προβλήματος. Αυτό σημαίνει πως, κι αν ακόμη προσδιο ρίσουμε το πρόβλημα από μια διαπροσωπική σκοπιά, δεν εί ναι βέβαιο ότι θα το λύσουμε κιόλας. Στο σημείο αυτό, αν δούμε ότι οι προσπάθειές μας δεν φέρνουν τα επιθυμητά αποτελέσματα, πριν πάρουμε το δρόμο του χωρισμού, καλό θα είναι να συμβουλευτούμε κάποιον ειδικό, όπως έναν ψυ χολόγο, έναν ψυχίατρο ή ένα σύμβουλο γάμου. Αρκεί βέβαια ο άνθρωπος αυτός να είναι σε θέση να πλησιάσει το πρό βλημα από μια διαπροσωπική σκοπιά και να μην υιοθετήσει το ρόλο του «διαιτητή» ή του «δικαστή», γιατί, μια τέτοια προ σέγγιση μας επιστρέφει πάλι στην παγίδα της προσωπικής θεώρησης, η οποία, όπως είδαμε, δεν βοηθάει να ξεπεράσουμε το αδιέξοδο.
ΜΕΡΟΣ Τ Ρ Ι Τ Ο
η εξάρτΎΐστι
1
5
.
ΎΙ Ανατομία
ττις Εξάρττιστις φωνή βγαίνει εντελώς ξεψυχισμένα. Κάτι ανάμεσα σε στεναγμό και λαχάνιασμα. Μιλάει χαμηλόφωνα, σαν να μη θέλει ν’ ακούει αυτά που λέει:
Η
«Δεν το καταλαβαίνω: Δεκαπέντε μέρες πριν, ένιωθα να πνίγο μαι. Έλεγα ότι η σχέση αυτή δεν έχει κανένα απολύτως νόημα. Η ιδέα ότι θα συναντιόμαστε στο τέλος της ημέρας μού φαινό ταν μια βαρετή και άχαρη υποχρέωση. Σεξουαλικά δεν με τρα βούσε σχεδόν καθόλου. Κάναμε έρωτα περισσότερο γιατί... έπρεπε. Ζήτησα να χωρίσουμε και μου έκανε εντύπωση η ψυχραιμία μου. Δεν θυμάμαι να ένιωσα καμιά ιδιαίτερη λύπη ή έστω συγκίνηση. Η σκέψη ότι την επόμενη μέρα θα είχα και πά λι την ελευθερία μου, χωρίς να πρέπει να δίνω πουθενά αναφο ρά, μ’ ανακούφιζε και μ’ έκανε να νιώθω τόσο ανάλαφρα. Και τώρα... (Βαθύς στεναγμός). Τώρα δεν μπορώ καλά-καλά ν’ αναπνεύσω. Μου λείπει. Μου λείπει αφάνταστα. Καπνίζω το ένα τσιγάρο πάνω στ’ άλλο. Δεν μπορώ να συγκεντρωθώ στη
134
Ε ρω τας - Α γάπη - Ε ξάρτηση
δουλειά μου. Δυσκολεύομαι να κοιμηθώ. Κι όταν το κατορθώνω ξυπνάω απ’ τ’ άγρια χαράματα. Προσπάθησα να το ρίξω έξω. Να βρεθώ με φίλους. Να φλερτάρω. Τα πάντα μου φαίνονται τόσο αδιάφορα. Μου είναι αδύνατο να ευχαριστηθώ με οτιδήποτε. Συνέχεια νιώθω ένα κενό. ΐνΐια ερημιά κι ένα κενό! Σαν να μην περιμένω πια τίποτα απ’ τη ζωή μου. Σαν να μην υπάρχει τίποτα που ν’ αξίζει τον κόπο να το περιμένω. Κι είναι κι αυτός ο πό νος στο στέρνο που δεν λέει να μ’ αφήσει σε ησυχία. Δεν θέλω να νιώθω έτσι. Μου τη δίνει που νιώθω έτσι. Αφού το ξέρω: Ακόμα κι αν ξανασμίξουμε, σε λίγον καιρό τα πράγματα θα είναι πάλι τα ίδια. Πάλι θα βουλιάζω μέσα στην ανία και τη ρουτίνα. Πάλι θα πνίγομαι. Το ξέρω καλά κι απ’ το παρελθόν. Είναι η τρίτη φορά που προσπαθώ να ξεκολλήσω και δεν μπορώ! Δεν μπορώ, που να με πάρει ο διάβολος! Τις πρώ τες δέκα μέρες είμαι καλά. Μετά αρχίζει σταδιακά να με παίρνει η κατηφόρα. Μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα. Τι θα γίνει τελικά με μένα;». Τα λόγια αυτά μας είναι γνώριμα. Άλλοι τα είπαμε, άλλοι τα λέμε κι άλλοι ακούσαμε να μας τα λένε. Δεν έχει σημασία αν μιλά ο Γιώργος, η Μαίρη, ο Θανάσης ή η Ευαγγελία. Η εξάρτηση δεν κάνει... φυλετικές διακρίσεις. Είναι μια παγίδα από την οποία δεν ξεφεύγεις εύκολα. Θέλει αγώνα. Το δύ σκολο δεν είναι να σπάσεις την εξάρτησή σου από ένα συ γκεκριμένο άτομο. Αυτό καμιά φορά μπορεί να γίνει από μό νο του: Σ’ εγκαταλείπει ο άλλος και όσο και να χτυπιέσαι δεν επιστρέφει με τίποτα. Τι θα κάνεις; Θα κλάψεις, θα απειλή σεις, θα πλαντάξεις, θα μεθύσεις, θα πλακωθείς στα χάπια, θα κάνεις απόπειρες αυτοκτονίας... Τελικά θα συνέλθεις. Δεν έχεις κι άλλο δρόμο. Ή συνέρχεσαι ή αυτοκτονείς. Το δύ σκολο είναι να σπάσεις την εξάρτησή σου από την ανάγκη να είσαι εξαρτημένος. Εδώ είναι τα ζόρικα. Στο θέμα αυτό ο ψυχολόγος David Burns διατυπώνει μια άποψη η οποία με εκ φράζει απόλυτα:
«Καθένας μας είναι υπεύθυνος για τη συναισθηματική ισορροπία και την ευτυχία του. Όποιος δεν μπορεί να το καταφέρει αυτό παρά μόνον όταν έχει ένα σύντροφο, τότε είναι καταδικασμένος
Μ έ ρ ο ς Τ ρ ιτ ο -
Η Ε ξάρτηση
135
να μη γνωρίσει ποτέ του την ερωτική αγάπη. Το μόνο που θα γνωρίζει θα είναι η εξάρτηση, την οποία θα ονομάζει αγάπη*».
α. Φυσιολογική και Μη-φυσιολογική Εξάρτηση Η εξάρτηση παίρνει διάφορες μορφές και εκδηλώνεται με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Πολλές φορές βλέπου με ένα νεοφυτεμένο δέντρο να είναι δεμένο δίπλα σ’ έναν πάσσαλο που το στηρίζει-. Ο πάσσαλος είναι απαραίτητος για ένα ορισμένο διάστημα, μέχρις ότου το δέντρο μεγαλώσει αρκετά ώστε να μπορεί να σταθεί μόνο του. Παρόλο που εδώ υπάρχει ένα φαινόμενο εξάρτησης του δέντρου από τον πάσσαλο, η εξάρτηση αυτή είναι φυσιολογική. Καθώς το δέ ντρο μεγαλώνει και η διάμετρος του κορμού του αυξάνεται, παύει πια να χρειάζεται ο πάσσαλος. Το ίδιο ισχύει και με τα παιδιά: Όσο είναι μικρά είναι εξαρτημένα από τους γονείς τους. Η εξάρτηση αυτή είναι απόλυτα φυσιολογική και δεν υπάρχει λογικός άνθρωπος που θα την θεωρούσε σαν ένδειξη κάποιας «αρρωστημένης» κα τάστασης. Αν όμως ένας άνθρωπος έχει φτάσει τριάντα χρονών κι εξακολουθεί να εξαρτιέται από τους γονείς του με τον τρόπο που εξαρτιέται ένα δεκάχρονο παιδί, τότε σίγουρα μι λάμε για μια μορφή εξάρτησης που είναι μη-φυσιολογική. Η μη-φυσιολογική εξάρτηση λοιπόν, είναι εκείνη η κατά
σταση στην οποία ένας άνθρωπος δεν μπορεί να καλύψει ανάγκες του και να κάνει από μόνος του πράγματα, που οι περισσότεροι άνθρωποι της ηλικίας του μπορούν.
β. Η Εξάρτηση σαν Αποτέλεσμα και σαν Αιτία σχέσης Δύο άνθρωποι ξεκινάνε μια σχέση. Στο βαθμό που η σχέση εί ναι ικανοποιητική, καθένας τους επενδύει όλο και περισσότε ρα κομμάτια του εαυτού του. Αρχικά οι επενδύσεις αυτές μπο ρεί να είναι απλά σωματικές ή χρονικές. Καθώς περνά ο καιDavid Burns, 1980. Βλ. Βιβιλογραφία.
136
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
ρός τα άτομα αρχίζουν να δένονται και συναισθηματικά. Αν μά λιστα παντρευτούν και κάνουν και παιδιά, τότε οι κοινές τους επενδύσεις καλύπτουν τα πάντα; Από τα οικονομικά τους μέ χρι τα όνειρα που κάνουν για το μέλλον των παιδιών τους. Είναι λοιπόν αναπόφευκτο ανάμεσα στους δύο να δημιουργηθεί κάποια σημαντική μορφή εξάρτησης. Έτσι, αν κά ποτε χάσει ο ένας τον άλλο, είναι εντελώς φυσικό, μαζί με τον σύντροφό του, να χάσει, για ένα χρονικό διάστημα, και τη συναισθηματική του ισορροπία*. Η εξάρτηση αυτή είναι το αποτέλεσμα μιας σχέσης που ξεκίνησε από δύο ανθρώπους για τους οποίους υποθέτουμε ότι αρχικά ήταν σχετικά αυτάρκεις. Στο βαθμό που είναι πρόθυμοι να δημιουργήσουν μια ουσιαστική δέσμευση ο ένας με τον άλλο, αναπόφευκτα ανα πτύσσεται ανάμεσά τους μια αλληλεξάρτηση. Θα μπορούσα με μάλιστα την εξάρτηση αυτή, που είναι αποκλειστικά το αποτέλεσμα μιας συγκεκριμένης σχέσης, να τη θεωρήσουμε και φυσιολογική. Υπάρχει όμως και μια άλλη περίπτωση: Ένας άνθρωπος αδυνατεί να ισορροπήσει συναισθηματικά όταν είναι μόνοζ* του. Προκειμένου να μπορέσει λοιπόν ν’ ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις της ζωής, αναζητά ένα σύντροφο. Στην περίπτω ση αυτή η ανάγκη εξάρτησης προϋπάρχει της σχέσης και μά λιστα οδηγεί στη δημιουργία της. Ένας τέτοιος άνθρωπος δεν σχετίζεται τόσο με τον συγκεκριμένο άνθρωπο -με τον οποίο δημιουργεί τη σχέση- όσο με το ρόλο του «συντρό φου» τον οποίον αποδίδει σε οποιοδήποτε άτομο είναι πρό θυμο να τον επωμισθεί. Περιττό βέβαια να πούμε ότι ο «σύντροφος» που θα βρει θα είναι ένα παρόμοια εξαρτημένο άτομο, διότι κανένας πραγματικά αυτάρκης άνθρωπος δεν διαλέγει να δημιουργήσει σχέση με κάποιον που, από την πρώτη κιόλας στιγμή, περιμένει να «κρεμαστεί» από πάνω του. Μ’ άλλα λόγια, μια τέτοια σχέση δεν ξεκινά σαν αποτέ * Το διάστημα αυτό ποικίλει σημανπκά από σχέση σε σχέση και είναι συνάρ τηση πολλών παραγόντων, όπως η διάρκεια της σχέσης, ο βαθμός της συ ναισθηματικής επένδυσης που έχει κάνει το άτομο στη σχέση, η ύπαρξη συμβίωσης κ.λπ.
Μ
έ ρο ς
Τ
ριτ ο
- ΗΕ
ξά ρτ η σ η
137
λεσμα της ελεύθερης εκλογής των ατόμων που την απαρτί ζουν, αλλά σαν αποτέλεσμα της αδυναμίας τους να σταθούν μόνοι τους. Γι’ αυτό και, από τη στιγμή που βρίσκουν τον πολυπόθυτο «σύντροφο», από κει και πέρα τρέμουν μη τον χά σουν, διότι γνωρίζουν καλά ότι χάνοντας αυτόν θα χάσουν και τη συναισθηματική ισορροπία που απέκτησαν μαζί του. Όπως είναι φυσικό τέτοιες σχέσεις χαρακτηρίζονται από αμοιβαία καχυποψία και άγχος εγκατάλειψης. Είναι μάλιστα δύσκολο να φανταστούμε -στην περίπτωση που η σχέση αποδεικνύεται μη ικανοποιητική- ότι ο ένας από τους δύο θα τολμήσει να χωρίσει αν δεν έχει εκ των προτέρων εξασφαλί σει τον επόμενο άνθρωπο από τον οποίον θα... κρεμαστεί. Οι άνθρωποι αυτοί είναι καταδικασμένοι να μη γνωρίσουν πο τέ την πραγματική αγάπη. Μια ζωή, το μόνο που θα γνωρί ζουν θα είναι η εξάρτηση την οποία θα ονομάζουν «αγάπη».
y. Ολική και Μερική Εξάρτηση Ήταν τέλη Νοέμβρη. Είχα πολύ καιρό να κάνω πάρτυ και τώ ρα που το είχα αποφασίσει ήθελα να βγάλω το άχτι μου. Την τελευταία χρονιά δεν ήμουν και πολύ στα κέφια μου. Είχα περάσει έναν αναπάντεχο χωρισμό ο οποίος μου είχε κοστίσει πολύ. Έτσι από τα μέσα του Δεκέμβρη μέχρι το Σεπτέμβρη (δηλαδή εννιά ολόκληρους μήνες) είχα χάσει δύο από τα βα σικότερα γνωρίσματα της προσωπικότητάς μου; Τη χαρά και την αισιοδοξία. Γύρω στο Σεπτέμβρη άρχισα να συνέρχομαι. Όχι πως ήμουν ιδιαίτερα καλά. Αλλά ήμουν σαφώς πολύ κα λύτερα από πριν. Δύο μήνες αργότερα, στα μέσα του Νοέμβρη γνώρισα τη Στέλλα. «Κεραυνοβόλος έρωτας» που λένε. Αυτό ήταν! Ξαφνικά απογειώθηκα. Είχα γίνει και πάλι εκείνο το αεικίνητο πλάσμα που συνήθως είμαι. Τι πιο φυσικό λοιπόν από το να κάνω ένα μεγάλο πάρτυ; Το κέφι είχε ανάψει. Οι πάντες χοροπηδούσαν στους ρυθμούς της μουσικής που είχα διαλέξει πολύ προσεκτικά από την προηγούμενη μέρα, και επικρατούσε μια πολύ ευχά ριστη ατμόσφαιρα. Οι φίλοι μου ήταν πολύ χαρούμενοι που μ’
138
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
έβλεπαν και πάλι στις καλές μου. Ερχόντουσαν συνέχεια κο ντά μου, μ’ αγκάλιαζαν, με φιλούσαν και μου έλεγαν, καθένας με τον τρόπο του: «Έτσι σε θέλω». «Τώρα είσαι ο πραγματι κός Γιώργος». Εγώ έπλεα σε πελάγη ευτυχίας. Κάποια στιγμή, και ενώ κοίταζα τη Στέλλα που χόρευε με τους φίλους μου έκανα μια σκέψη που με πάγωσε: «Κι αν ξαφνικά της τη δώσει και μ’ εγκαταλείψει; Δηλαδή όλο αυτό το οικοδόμημα στηρίζεται σ’ αυτή την κοπέλα;». Η ιδέα ότι η χαρά και η ευτυχία μου εξαρτιόντουσαν από την ύπαρξη ενός άλλου ανθρώπου, έγινε η αφορμή ενός σοβαρού προ βληματισμού που μ’ απασχόλησε για πολλούς μήνες. Αναλογίστηκα το οδυνηρό εννιάμηνο που είχα περάσει. Δεν λέω; Τις πρώτες μέρες είχα σχεδόν καταρρεύσει. Αλλά σε μια δυό βδομάδες άρχισα να παίρνω μπρος. Και τη δου λειά μου την έκανα, και την κοινωνική μου ζωή τη συνέχιζα και κάποιες υποτυπώδεις σχέσεις με το άλλο φύλο είχα. Έτσι δεν θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για ολική εξάρτηση από την προηγούμενή μου σύντροφο. Όμως χαρά δεν είχα.
Πιο πριν, όταν μιλήσαμε για την εξάρτηση που γίνεται αι τία για να δημιουργούμε σχέσεις, δεν κάναμε μια βασική διά κριση. Καιρός λοιπόν να την κάνουμε τώρα. Υπάρχουν άνθρωποι που δεν μπορούν να ισορροπήσούν συναισθηματικά καθόλου αν δεν έχουν κάποιον σύντροφο. Δυσκολεύονται ν’ ανταπεξέλθουν στη δουλειά τους, παύουν να φροντίζουν τον εαυτό τους, απομονώνονται κοινωνικά και γενικά περιέρχονται σε μελαγχολία. Στην περίπτωση αυτή μι λάμε για ένα φαινόμενο ολικής εξάρτησης από την ύπαρξη ενός συντρόφου. Από την άλλη, είναι μια κατηγορία ανθρώπων που όταν δεν έχουν σύντροφο, λειτουργούν μεν, αλλά δεν έχουν χαρά και ευτυχία. Σ ’ αυτήν ακριβώς την κατηγορία ανήκα κι εγώ. Μπορεί να μη θεωρούσα απαραίτητη προϋπόθεση την ύπαρ ξη μιας συντρόφου για να μπορώ να λειτουργήσω, αλλά, όσον αφορά στην ευτυχία μου, δεν μπορούσα να φανταστώ τον εαυτό μου να είναι καλά χωρίς να υπάρχει δίπλα μου μια
Μ
έρο ς
Τ
ρ ιτ ο
- ΗΕ
ξ ά ρτ η σ η
139
γυναίκα «που να την αγαπάω και να μ’ αγαπάει». Αυτή είναι μια μορφή μερικής εξάρτησης. Πού οφείλεται αυτή η εξάρτη ση; Σ ’ ένα μύθο! Ο μύθος αυτός μπορεί να διατυπωθεί κάπως έτσι:
Δεν μπορώ να είμαι ένα αληθινά ευτυχισμένο και ολο κληρωμένο άτομο, αν δεν αγαπιέμαι από ένα μέλος του αντί θετου φύλου. Η αληθινή αγάπη είναι απαραίτητη για την τε λική ευτυχία. Η άποψη αυτή αποτελεί μια μεγάλη παγίδα η οποία φθεί ρει τις σχέσεις μας γιατί, όσο την πιστεύουμε, βλέπουμε τον σύντροφό μας όχι σαν αποτέλεσμα της εκλογής μας αλλά σαν μέσο που καλύπτει τις ανάγκες μας. Πιστεύω πως η απαί τηση για αγάπη πριν μπορέσεις να νιώσεις από μόνος σου ευτυ χισμένος, ονομάζεται εξάρτηση. Εξάρτηση θα πει να είσαι ανή μπορος να αναλάβεις την ευθύνη της χαράς και της ευτυχίας σου, δηλαδή της συναισθηματικής σου ζωής. Ο μύθος αυτός είναι ευρύτατα διαδομένος και έχει κοι νωνικές προεκτάσεις. Θέλοντας και μη ζούμε σε μια... κοι νωνία ζευγαριών. Μ’ άλλα λόγια οι περισσότεροι περιμένουν να έχεις κάποιο σύντροφο. Το να είσαι μόνος σου, δηλαδή χωρίς ταίρι, θεωρείται «κοινωνικά αφύσικο». Γι’ αυτό και συ χνά ακούμε ερωτήσεις όπως «εσύ πώς και είσαι μόνη σου;», ή «πώς και δεν παντρεύτηκες;». Όπως είναι φυσικό, αυτή η μορφή κοινωνικής πίεσης δεν είναι δυνατόν ν’ αφήνει έναν άνθρωπο ανεπηρέαστο. Έτσι, όταν συμβαίνει να μην έχουμε μια σχέση νιώθουμε πως κάτι δεν πάει καλά με μας. Πιστεύοντας κάτι τέτοιο, μας δημιουργσύνται και ανάλογα συναισθήματα, όπως η μελαγχολία, η μοναξιά και -το χειρό τερο· ο οίκτος για τον εαυτό μας. Αν θέλεις ν’ αμφισβητήσεις αυτές τις ανόητες πεποιθή σεις κάνε ένα πείραμα. Θέλει λίγο κουράγιο να το κάνεις αλ λά αξίζει τον κόπο: Ένα βράδυ, ντύσου καλά, πάρε ένα πε ριοδικό ή ένα βιβλίο και πήγαινε να δειπνήσεις μόνος σου σ’ ένα πολυσύχναστο καλό εστιατόριο. Παράγγειλε το κρασάκι σου και κάθισε ν’ απολαύσεις το βιβλίο ή το περιοδικό που έχεις μαζί σου. Από κει και πέρα, σπάσε πλάκα με το ύφος που θα σε κοιτάζουν οι γύρω. Θα σε βλέπουν σαν
140
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
«κακομοίρη». Θα διαπιστώσεις ότι δεν δίνουν καμία σημασία στα ζευγάρια που μπορεί επί μία ώρα να μην έχουν ανταλλά ξει κουβέντα μεταξύ τους. Αυτούς κανείς δεν τους λυπάται. Όλοι εσένα λυπούνται! Την εποχή που είχα βαλθεί να σπάσω μια για πάντα την εξάρτηση από την αναγκαιότητα μιας συντρόφου, αποφάσισα να πάω για μια βδομάδα μόνος μου στην Κω. Κάποιο απογευματάκι, την ώρα που ο ήλιος είχε αρχίσει να δύει, βρήκα ένα θαυμάσιο παραλιακό εστιατόριο. Ήταν φυτεμένο με μπα νανιές και είχε τα τραπέζια του ακριβώς πάνω στη θάλασσα. Ιδανικό σημείο για να απολαύσει κανείς μια όμορφη δύση. Μια και ήταν ακόμη νωρίς, το εστιατόριο ήταν σχεδόν άδειο. Διάλεξα λοιπόν το καλύτερο τραπέζι. Παράγγειλα και μια ποι κιλία από θαλασσινά κι ένα άσπρο παγωμένο κρασί. Μάλιστα ζήτησα να μου το φέρουν σε... σαμπανιέρα. Μια και ο λογα ριασμός φαινόταν ότι θα είναι σεβαστός, ο σερβιτόρος είχε αρχίσει τους... τεμενάδες. Έτσι, όταν αρχικά μου έφερε ένα απλό κρασοπότηρο του ζήτησα να μου το αντικαταστήσει μ’ ένα καλογυαλισμένο κολωνάτο. Έσπευσε αμέσως. Η δύση βρισκόταν στο καλύτερο σημείο της. Σήκωσα το ποτήρι με το κρασί και κοίταξα τον ήλιο πίνοντας στην υγειά του και στην υγειά του εαυτούλη μου. Ειλικρινά ένιωθα μια απέραντη ευφορία. Απολάμβανα κάθε στιγμή. Λίγο παραδί πλα ήταν ένα ζευγάρι. Χάζευαν κι αυτοί τη δύση πίνοντας ένα ποτό. Τους κοίταξα με την άκρη των ματιών μου. Ήταν σιωπηλοί και μελαγχολικοί. Δεν ξέρω, αλλά είχα έντονα τη διαίσθηση πως καθένας τους μέσα του με ζήλευε. Κοιτάζοντάς τους, ένιωσα να τους λυπάμαι. Δεν ήθελα με τίποτα να ήμουν στη θέση τους.
Δεν είναι όμως μόνο τα εστιατόρια ή οι ερωτήσεις του είδους «εσύ πώς κι είσαι μόνος;», που εκφράζουν και διαιωνίζουν το μύθο της αναγκαιότητας ενός συντρόφου σαν απα ραίτητο συστατικό της... συνταγής για την ευτυχία. Είναι κι εκείνα τα ρημάδια τα τραγούδια! Τα περισσότερα, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, διαιωνίζουν και συντηρούν αυτόν
Μ έρ ο ς Τρίτο - Η Εξάρτηση
141
το μύθο. Κάνε μια πρόχειρη στατιστική και θα διαπιστώσεις ότι τα ογδόντα στα εκατό των τραγουδιών που ακούς εξα ντλούν τα θέματά τους σε ένα από τα εξής δύο μοτίβα;
«Τι δυστυχία που σ’ έχασα». «Τι ευτυχία που σε βρήκα». Βέβαια υπάρχουν πολλές παραλλαγές, αλλά το... ηθικόν δίδαγμα που προκύπτει από όλα είναι ένα; «Αλίμονό σου έτσι και μείνεις χωρίς σύντροφο». Με όλα αυτά δεν εννοώ να καταντήσουμε «ασκητές». Το να μην έχεις κάποιο σύντροφο δεν σημαίνει να «κατεβάσεις τα ρολά» στο άλλο φύλο και να ζεις στην απομόνωση. Κάθε άλλο. Και την κοινωνική σου ζωή θα έχεις και τα φλερτάκια σου και τα ενδιαφέροντά σου και τις εκδρομούλες σου και τα πάντα. Απλά λέω ότι δεν είναι απαραίτητο να έχεις ένα σύ ντροφο για να χαίρεσαι τη ζωή σου. Μπορείς να δώσεις στον εαυτό σου την άδεια να είσαι ευτυχισμένος και χωρίς σύ ντροφο. Μερικοί, όταν μ’ ακούν να τα λέω αυτά με ρωτάνε: «Ε, άμα καταφέρει να είναι κανείς ευτυχισμένος έτσι, τότε γιατί να δημιουργήσει μια σχέση; Τι να την κάνει;». Δηλαδή, μόνο γι’ αυτό κάνουμε σχέσεις; Για να βγαίνουμε από τη μιζέρια που μας προκαλεί η αδυναμία μας να είμαστε συναισθηματικά αυτάρκεις; Αν το πάμε έτσι, τότε θα πρέπει να με φαντάζε σαι σαν έναν άνθρωπο που, αν στην πορεία μού εμφανιστεί ένα αξιόλογο πλάσμα, εγώ θα του πω: «Α, εγώ δεν θέλω συ ντροφική σχέση! Είμαι ευτυχής από μόνος μου». Ε, λοιπόν κάθε άλλο παρά έτσι θ’ αντιδράσω. Απλά, πριν προχωρήσω στη δέσμευση, θα θέσω στον εαυτό μου ένα απλό ερώτημα: «Εντάξει. Μόνος σου είσαι καλά. Μ’ αυτόν τον άνθρωπο θα είσαι ακόμα καλύτερα;». Αν η απάντηση που μου προκύπτει είναι ένα αβίαστο «ναι», τότε -στο βαθμό που το επιθυμεί και η άλλη πλευρά- και βέβαια θα διερευνήσω τις πιθανότητες μιας σχέσης. Αν όμως η απάντηση είναι «όχι» τότε γιατί να τη δημιουργήσω τη δόλια τη σχέση; Τάμα το 'χω κάνει; Άλλο να λέμε ότι είναι προτιμότερο να είμαστε ευτυχισμένοι μαζί μ’ ένα σύντροφο απ’ ό,τι μόνοι μας, κι άλλο να ισχυριζόμαστε
1 42
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
ότι μπορούμε να είμαστε ευτυχείς μόνον όταν έχουμε ένα σύντροφο. Βέβαια υπάρχουν και τα γεράματα. Αυτά που τα πας; Καλά είναι όλα αυτά που λέμε ώς εδώ, αλλά, όπως και να το κάνουμε, είναι σκληρό να βρεθείς ολομόναχος στο τέλος της ζωής σου. Ίσως αυτός να είναι ο μόνος σοβαρός αντί λογος που θα μπορούσε να προβληθεί στα όσα λέμε εδώ πέ ρα. Στο σημείο αυτό, ειλικρινά δεν ξέρω τι να πω. Πόσο είναι εφικτό να νιώθεις αυθεντικά χαρούμενος κι ευτυχισμένος σ’ αυτές τις ηλικίες αν είσαι ολομόναχος; Από την άλλη όμως, είτε έχεις είτε δεν έχεις σύντροφο, στο τέλος μοιραία ένας απ’ τους δύο δεν «φεύγει» πρώτος; Έτσι δεν γίνεται πάντα στη ζωή; Κι από κει και πέρα τι απο γίνεται ο άλλος; Αλλά ας μη γίνομαι κριτής σε καταστάσεις ανθρώπων που δεν βρίσκομαι στη θέση τους. Επειδή κάποια μέρα υπάρ χει πιθανότητα να βρεθώ κι εγώ εκεί, από σεβασμό και μόνο σταματάω εδώ.
δ. Τοξική και Μη τοξική Εξάρτηση Ο λόγος που άφησα αυτή τη διάσταση της εξάρτησης τελευ ταία είναι γιατί τη θεωρώ ίσως την πιο σημαντική απ’ όλες όσες αναφέραμε ώς εδώ. Ας ξεκινήσουμε όμως με έναν ορι σμό της εξάρτησης:
Εξάρτηση είναι η αδυναμία ενός ανθρώπου να ανταπε ξέρχεται αποτελεσματικά στις ανάγκες του χωρίς τη βοήθεια κάποιου μέσου, το οποίο δεν είναι αναγκαίο για την πλειοψηφία των συνομιλήκων του στην κοινωνία που ανήκει . Μέχρι τώρα το «μέσον» στο οποίο αναφερόμαστε είναι ένας άλλος άνθρωπος τον οποίο αποκαλούμε «σύντροφο». Όλοι όμως γνωρίζουμε ότι το «μέσον» ή το αντικείμενο της εξάρτησης δεν είναι απαραίτητο να είναι πάντα ένας άνθρω πος. Μπορεί να είναι και κάποια άλλα πράγματα. Μερικά από αυτά, όπως το αλκοόλ, τα ψυχοφάρμακα και τα ναρκωτικά εί ναι τοξικά. Δηλαδή βλάπτουν την υγεία μας. Υπάρχουν όμως και άνθρωποι που έχουν εξάρτηση από πράγματα που δεν
Μ
έ ρο ς
Τ ριτ ο
- Η Ε
ξάρτηση
143
βλάπτουν απαραίτητα τη σωματική ή την ψυχική τους υγεία, όπως ο αθλητισμός, η μουσική και τα διάφορα χόμπυ. Συνεπώς όταν μιλάμε για εξάρτηση, είναι σημαντικό να ξε χωρίσουμε ανάμεσα στην τοξική και την μη-τοξική εξάρτηση.
Στην τοξική το μέσον εξάρτησης φθείρει τη σωματική ή τη συναισθηματική υγεία του ατόμου και αναστέλλει την εξέ λιξή του προς την αυτάρκεια. Κλασσικά παραδείγματα αποτελούν η ηρωίνη και το αλκοόλ.
Στην μη τοξική το μέσον εξάρτησης συνεισφέρει στη δια τήρηση της σωματικής ή της συναισθηματικής υγείας του ατόμου και συντείνει στην εξέλιξή του προς την αυτάρκεια και την ολοκλήρωση της πραγμάτωσης του δυναμικού του. Σαν παράδειγμα, ας αναφέρουμε την αγάπη ενός ανθρώπου για το κολύμπι που μπορεί να τον οδηγήσει να γίνει χειμερι νός κολυμβητής, με όλες τις ευεργετικές συνέπειες που μπορεί να έχει μια τέτοια δραστηριότητα. Η διάκριση ανάμεσα σε τοξική και μη τοξική εξάρτηση μπορεί να επεκταθεί και στις σχέσεις που δημιουργούμε. Η τοξική μάς οδηγεί σε σχέσεις που δεν μας αφήνουν να ανα πτυχθούμε και μας ζημιώνουν. Στην περίπτωση αυτή δεν αγαπάμε αλλά είμαστε «τοξικομανείς της αγάπης». Ένας τέ τοιος άνθρωπος πιθανόν να υιοθετεί μια υποχωρητική στάση μέσα στις σχέσεις του, μόνο και μόνο για να μην τον εγκαταλείψουν. Όπως είναι φυσικό, το αποτέλεσμα είναι να χάνει την εκτίμηση του συντρόφου του, μια και τον οδηγεί να πι στέψει ότι χωρίς την... αγάπη του θα καταρρεύσει. Παράλλη λα, σαν κάθε άλλον τοξικομανή, όταν δεν έχει την καθημερι νή του «δόση» αγάπης, εμφανίζει στερητικά συμπτώματα: Μελαγχολεί, νιώθει οίκτο για τον εαυτό του και αδρανεί. Αντίθετα, η μη τοξική εξάρτηση μας οδηγεί σε σχέσεις που μας βοηθάνε να εξελιχθούμε και να αναπτύξουμε το δυ ναμικό μας.
16. το Προψιλ τψ Εξάρτψτις έχρι τώρα έχουμε εντοπίσει τέσσερεις διαφορετικές διαστάσεις στις οποίες μπορούμε να κατατάξουμε την εξάρτηση. Τις συνοψίζουμε στο παρακάτω σχεδιάγραμμα:
Μ
ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ Ε!ΞΑΡΤΗΣΗΣ
-----------
ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ
ΑΙΤΙΑ ΣΧΕΣΗΣ
----------- ----
ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΣΧΕΣΗΣ
ΟΛΙΚΗ
----------- ----
ΜΕΡΙΚΗ
ΤΟΞΙΚΗ
----------- ----
ΜΗ ΤΟΞΙΚΗ
ΜΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΗ
Οι διαστάσεις αυτές μας δίνουν τη δυνατότητα να σχε διάσουμε το προφίλ οποιοσδήποτε μορφής εξάρτησης, είτε αυτή είναι από κάποιο άψυχο μέσον, είτε από έναν άνθρωπο. Ας ξεκινήσουμε από την εξάρτηση από ένα αντικείμενο, παίρνοντας για παράδειγμα το κάπνισμα; Την εξάρτηση ενός
Μ
έ ρο ς
Τ
ρίτο
- ΗΕ
ξάρτηση
145
ανθρώπου από το κάπνισμα θα μπορούσαμε να την κατατά ξουμε στις τρεις από τις τέσσερεις διαστάσεις εξάρτησης μια και η δεύτερη διάσταση αναφέρεται αποκλειστικά σε αν θρώπινες σχέσεις. Το κάπνισμα λοιπόν μπορούμε να το χα ρακτηρίσουμε σαν μια μη φυσιολογική, μερική και τοξική
εξάρτηση. Την χαρακτηρίζουμε σαν μη φυσιολογική, μια και η φύση του ανθρώπου δεν απαιτεί το κάπνισμα προκειμένου να μπορεί να λειτουργεί ομαλά. (Μάλιστα, αν λάβουμε υπόψη τις ζη μιές που κάνει στην υγεία μας, μάλλον το αντίθετο συμβαί νει). Ο χαρακτηρισμός της μερικής εξάρτησης ίσως κάνει με ρικούς να διαφωνήσουν μια και υπάρχουν καπνιστές που όταν αποπειραθούν να κόψουν το κάπνισμα κυριολεκτικά κα ταρρέουν. Άλλωστε, ας μην ξεχνάμε ότι η νικοτίνη δημιουρ γεί και βιολογική εξάρτηση πράγμα που σημαίνει ότι η έλλει ψή της εμφανίζει στερητικά συμπτώματα, όπως υπερικινητικότητα, εκνευρισμό, αδυναμία συγκέντρωσης και άλλα. Όμως αν πάρουμε την πλειοψηφία των καπνιστών θα διαπιστώσουμε ότι το κάπνισμα δεν είναι τόσο απαραίτητο για να ισορροπήσουν συναισθηματικά. Μπορούν και ανταπε ξέρχονται και χωρίς να καπνίσουν. Απλά το κάπνισμα τους δίνει μια επιπρόσθετη ικανοποίηση την οποία στερούνται όταν δεν καπνίζουν. Δεν αποκλείεται στο σημείο αυτό να εξακολουθείς να έχεις αντιρρήσεις. Άλλωστε ούτε κι εγώ είμαι πρόθυμος να επιμείνω κι άλλο στο θέμα αυτό. Ίσως τελικά να είναι αδύνα το να εντάξουμε το κάπνισμα στη μερική ή την ολική εξάρτη ση αν δεν έχουμε στο νού μας έναν συγκεκριμένο άνθρωπο. Από την άλλη, αν θεωρήσουμε το κάπνισμα σαν μια μορφή ολικής εξάρτησης είναι σαν να το εξισώνουμε με την ηρωίνη. Αλλά με το θέμα αυτό θ’ ασχοληθούμε λίγο αργότερα. Όσον αφορά στη διάσταση της τοξικότητας, αφού βλά πτει την υγεία, το κάπνισμα σίγουρα ανήκει στην κατηγορία της τοξικής εξάρτησης.
146
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Ας πάρουμε τώρα κι ένα παράδειγμα κάποιας εξάρτησης από έναν άνθρωπο, ώστε να δούμε πώς μπορούμε να την σκιαγραφήσουμε με βάση τις τέσσερεις διαστάσεις που έχου με εντοπίσει. Θα ’λεγα μάλιστα να σκιαγραφήσουμε την εξάρτηση που είχα εγώ και την οποία ανάφερα λίγο πιο πά νω: Για να συνοψίσουμε λοιπόν, όταν δεν είχα κάποια σύ ντροφο, ναι μεν λειτουργούσα, αλλά δεν ήμουν ευτυχισμέ νος και δεν απέδιδα στο μέγιστο των δυνατοτήτων μου. Μόλις έβρισκα μια σύντροφο απογειωνόμουν και γινόμουν ένα πολύ χαρούμενο και δημιουργικό πλάσμα. Ο τρόπος που χαρακτηρίζω αυτό το είδος εξάρτησης είναι: Μη φυσιολογική,
αιτία σχέσης, μερική και μη τοξική. Τη θεωρώ μη φυσιολογική μια και δεν πιστεύω ότι είναι απαραίτητο να έχει κανείς ένα σύντροφο προκειμένου να εί ναι χαρούμενος κι ευτυχισμένος στη ζωή του. Αν όμως εσύ πιστεύεις στο μύθο της αναγκαιότητας του συντρόφου που αναφέραμε πιο πάνω, δεν αποκλείεται να θεωρήσεις την εξάρτησή μου φυσιολογική. Αν πιστεύεις κάτι τέτοιο... τόσο το καλύτερο για μένα. Πάντως εγώ επιμένω ότι είναι μη φυ σιολογική. Στο κάτω-κάτω... γνώμη σου και γνώμη μου. Ο λόγος που την χαρακτηρίζω σαν αιτία σχέσης, είναι διότι η έλξη που ένιωθα δεν προερχόταν τόσο από το άτομο όσο από τη δική μου ανάγκη να νιώσω κάτι ώστε να βελτιώ σω τη συναισθηματική μου κατάσταση. Βέβαια, εκείνη την εποχή δεν αντιλαμβανόμουν -ή δεν ήθελα ν’ αντιληφθώ- τι ακριβώς μου συνέβαινε και κατόρθωνα να πείθω τον εαυτό μου ότι... είχα ερωτευθεί. Όμως τώρα που το σκέφτομαι, θυ μάμαι ότι τις περισσότερες φορές, επειδή δεν μου έβγαιναν αυθόρμητα συναισθήματα, ντοπάριζα τον εαυτό μου πίνοντας ένα-δυό ποτηράκια. Έτσι, την τεχνητή συναισθηματική φόρτι ση που μου δημιουργούσε το αλκοόλ την απέδιδα στον... έρωτά μου. Από κει και πέρα αναπτύσσονταν βέβαια και κάποια συναισθήματα, αλλά η όλη διαδικασία ήταν τεχνητή και επιφανειακή. Δεν νομίζω ότι χρειάζεται να εξηγήσω και πάλι γιατί θε ωρώ την εξάρτησή μου μερική και όχι ολική. Με δυό λόγια η
Μ
έρο ς
Τ
ρίτο
- ΗΕ
ξ ά ρτ η σ η
147
αναγκαιότητα της συντρόφου δεν ήταν για να μπορώ να λει τουργήσω, αλλά για να είμαι πιο χαρούμενος και αποδοτικός. Γι’ αυτό άλλωστε στην τέταρτη διάσταση μιλάω για μη τοξική εξάρτηση. Διότι πραγματικά, όποτε είχα μια σύντροφο, η ενεργητικότητα και η δημιουργικότητά μου ανέβαιναν κατακόρυφα. Συνεπώς, από μια σκοπιά, θα ήταν άδικο να πω ότι όλη αυτή η ιστορία μου έκανε κακό. Όμως, όπως και να το κά νουμε, τις περισσότερες φορές έμπλεκα σε σχέσεις που το συναισθηματικό τους κόστος ήταν πολύ μεγαλύτερο από το κέρδος τους. Μ’ άλλα λόγια σπαταλούσα άδικα ένα κομμάτι του εαυτού μου. Δεν το μετανιώνω. Καλά πέρασα. Απλά τώ ρα έχω αρχίσει να γίνομαι πιο προσεκτικός.
Αγάπη και Εξάρτηση Αν πάρουμε υπόψη όλα όσα είπαμε ώς εδώ, θα διαπιστώσου με ότι υπάρχουν περιπτώσεις που η αγάπη και η εξάρτηση μπορούν να συνυπάρχουν. Για παράδειγμα, στην εξάρτηση που είναι αποτέλεσμα σχέσης, το γεγονός ότι τα δύο άτομα εξαρτιώνται το ένα από το άλλο δεν αποκλείει καθόλου ν’ αγαπιούνται κιόλας. Ανάλογα, ο άνθρωπος που έχει μια μη τοξική εξάρτηση από ένα άθλημα ή ένα χόμπυ μπορεί ν’ αγα πά αυτή του τη δραστηριότητα. Το κρίσιμο ερώτημα που μπαίνει εδώ είναι; Κάτω από
ποιες συνθήκες η εξάρτηση αποκλείεται να συνυπάρχει με την αγάπη; Για ν’ απαντήσουμε σ’ αυτή την ερώτηση καλό θα ήταν ν’ ανατρέξουμε και πάλι στον ορισμό της αγάπης: Αγά πη είναι η συναιθηματική κατάσταση που μας οδηγεί να προ σφέρουμε σαν αποτέλεσμα της ελεύθερης εκλογής μας και
δεν καθορίζεται από τις ανάγκες μας. Νομίζω πως το κρίσιμο σημείο, που μας βοηθάει να ξε χωρίσουμε ανάμεσα στην αγάπη και την εξάρτηση, είναι το κομμάτι του ορισμού που είναι τονισμένο με μαύρα γράμματα. Με αυτό το κριτήριο και μόνο είναι πολύ εύκολο πια να κα ταλάβουμε ότι η εξάρτηση αποκλείεται να συνυπάρχει με την αγάπη όταν έχει έστω και ένα από τα εξής τέσσερα γνωρί σματα:
148
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Μη φυσιολογική Αιτία σχέσης Ολική Τοξική Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η συμπεριφορά μας δεν είναι αποτέλεσμα της ελεύθερης εκλογής μας, αλλά απορρέ ει από την αδυναμία μας να δράσουμε διαφορετικά. Ίσως μά λιστα, στις περιπτώσεις που η εξάρτηση ανήκει σε κάποια από αυτές τις κατηγορίες, όχι μόνο είναι δύσκολο να αγαπά με, αλλά μπορεί και να μισούμε το αντικείμενο της εξάρτη σής μας. Για παράδειγμα, ο αλκοολικός μισεί το αλκοόλ. Και δεν υπάρχει ηρωινομανής που να... αγαπά την ηρωίνη. Κάτι ανάλογο συμβαίνει κι όταν είμαστε τοξικομανείς της αγάπης.
Μισούμε το άτομο από το οποίο εξαρτιώμαστε γιατί μέσα μας αντιπροσωπεύει την απώλεια της ελευθερίας μας. Και τώρα που είδαμε τι είναι η εξάρτηση, ας προσπαθή σουμε να εντοπίσουμε τις αιτίες που τη δημιουργούν.
1
7
.
Δυνάμεις που Οδηγούν στψ ΕξάρτΎΐσΎΐ Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο της Αμερικανικής Ψυχιατρικής Εταιρίας, στη γενική διαγνωστική κατηγορία των Διαταραχών της Προσωπικότητας συμπερι λαμβάνει και την Εξαρτημένη Προσωπικότητα. Τα διαγνωστι κά κριτήρια γι' αυτό το είδος προσωπικότητας είναι συνολικά εννιά, αλλά αρκεί ένα άτομο να έχει πέντε από αυτά ώστε να πληρεί τις προϋποθέσεις μιας τέτοιας διάγνωσης. Τα κριτή ρια αυτά είναι τα εξής:
1
ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ (Ελάχιστα Απαιτούμενα Χαρακτηριστικά: 5)* 1. Αδυνατεί να πάρει καθημερινές αποφάσεις χωρίς ένα υπερβολικό ποσοστό συμβουλών και ενθάρρυνσης από τους άλλους. 2. Επιτρέπει στους άλλους να παίρνουν τις περισσότερες σημαντικές αποφάσεις για το άτομό του (π.χ. κατοικία ή εργασία). * DSM III-R, 1987.
150
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
3. Συμφωνεί με τους άλλους, ακόμα κι όταν πιστεύει ότι έχουν άδικο, γιατί φοβάται μην τον απορρίψουν. 4. Δυσκολεύεται να πάρει πρωτοβουλίες ή να κάνει πράγμα τα από μόνος του. 5. Προσφέρεται εθελοντικά να κάνει πράγματα που του είναι δυσάρεστα ή υποτιμητικά, μόνο και μόνο για να γίνεται συ μπαθής στους άλλους. 6. Νιώθει άβολα ή απελπισία όταν είναι μόνος και κάνει ό,τι μπορεί για να το αποφεύγει. 7. Νιώθει να διαλύεται και φτάνει σε απόγνωση όταν τελειώ σει μια στενή σχέση. 8. Υποφέρει συχνά από φόβους εγκατάλειψης. 9. Πληγώνεται εύκολα από την κριτική ή την αποδοκιμασία. Κοιτάζοντας αυτά τα κριτήρια, μπορούμε να κάνουμε μια παρατήρηση: Άλλο η εξαρτημένη προσωπικότητα και άλλο το φαινόμενο της εξάρτησης. Σίγουρα ένας άνθρωπος με εξαρτημένη προσωπικότητα -εξ ορισμού- δημιουργεί σχέ σεις εξάρτησης. Όμως μπορούμε να συναντήσουμε το φαι νόμενο της εξάρτησης και σε άτομα που η συμπεριφορά τους δεν έχει στοιχεία εξαρτημένης προσωπικότητας. Ο σκοπός μας εδώ δεν είναι τόσο να μελετήσουμε κάποιο συ γκεκριμένο είδος ανθρώπων, όσο να δούμε αυτή καθαυτή την εξάρτηση και τις δυνάμεις που τη δημιουργούν. Πριν ξεκινήσουμε, καλό θα ήταν να θυμηθούμε ότι μερι κές φορές η εξάρτηση -είναι ένα φυσιολογικό φαινόμενο και δεν αποτελεί πάντα ένδειξη κάποιας προβληματικής κατά στασης. Ειδικά εδώ όμως, θα στραφούμε στη διερεύνηση εκείνων των παραγόντων που οδηγούν σε μη λειτουργικές μορφές εξάρτησης, όπως είναι η εξάρτηση σαν αιτία σχέσης, η ολική και η τοξική εξάρτηση.
α. Αντικειμενικοί Λόγοι Ένας άνθρωπος μπορεί να έχει μια μη φυσιολογική εξάρτηση από κάποιον ή κάποιους άλλους, η οποία να οφείλεται σε λό γους καθαρά αντικειμενικούς: Μια χρόνια ασθέ.νεια, κάποια
Μ
έρο ς
Τ
ρίτο
-ΗΕ
ξ ά ρτ η σ η
151
αναπηρία, μια σημαντική διανοητική καθυστέρηση μας καθι στούν ανήμπορους να αυτοεξυπηρετούμαστε, με συνέπεια να πρέπει πια να εξαρτηθούμε από τους άλλους. Στην περί πτωση αυτή μιλάμε για μια αντικειμενική εξάρτηση η οποία δεν έχει καμιά σχέση με τα όσα αναφέραμε στα δύο προη γούμενα κεφάλαια.
β. Βιολογικοί Παράγοντες Οι παράγοντες αυτοί έχουν άμεση σχέση με την τοξική εξάρ τηση. Για παράδειγμα, ο άνθρωπος που πίνει καθημερινά μια ποσότητα αλκοόλ οδηγεί σταδιακά τον οργανισμό του να ανεβάσει τα επίπεδα της ινσουλίνης που εκκρίνεται από το πάγκρεας, με αποτέλεσμα -από ένα χρονικό σημείο και πέ ρα- να είναι υποχρεωμένος να πιεί μόνο και μόνο για να διώ ξει την κακή διάθεση που του δημιουργεί η υπερέκκριση της ινσουλίνης. Στην περίπτωση αυτή είναι μεγάλη αφέλεια να ισχυρι στούμε ότι «πίνει γιατί έχει προβλήματα». Στην πραγματικό τητα «πίνει επειδή πίνει». Δηλαδή, πίνει γιατί έχει δημιουργή σει μια βιολογική εξάρτηση από το αλκοόλ. Η εξάρτηση αυτή μπορεί να είναι το αποτέλεσμα κάποιων προβλημάτων που είχε ή έχει, όμως στο παρόν λειτουργεί από μόνη της σαν σημαντική αιτία για τη συνέχιση της καθημερινής κατανάλω σης αλκοόλ. Γι’ αυτό άλλωστε και προβλήματα τοξικής εξάρτησης δεν είναι δυνατόν να περιμένουμε να λυθούν αν δεν κάνου με οι ίδιοι κάποια σοβαρή προσπάθεια αποτοξίνωσης. Βέβαια μια τέτοια προσπάθεια δεν αρκεί να στηρίζεται μόνο στην κα λή μας θέληση και την αυτοπειθαρχία. Χρειαζόμαστε και εξω τερική βοήθεια από ειδικούς, όπως είναι οι γιατροί, οι σύμ βουλοι διατροφής, οι ψυχίατροι, οι ψυχολόγοι και άλλοι. Πα ράλληλα, σε μια τόσο κρίσιμη φάση της ζωής μας είναι εξ ίσου σημαντικό να υπάρχει γύρω μας ένα κοινωνικό σύστημα υποστήριξης από συγγενείς και φίλους οι οποίοι θα μας βοη θήσουν να ξεπεράσουμε τις δυσκολίες τις οποίες θα μας δη μιουργήσουν τα στερητικά συμπτώματα, που κατά πάσα πιθα
1 52
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
νότητα, θα επιφέρει η παρατεταμένη αποχή από την τοξική ουσία από την οποία εξαρτιόμαστε. Είπαμε όμως ότι το φαινόμενο της ταξικής εξάρτησης δεν περιορίζεται μόνο σε ουσίες όπως το αλκοόλ, η ηρωίνη, ή τα ψυχοφάρμακα. Τοξική εξάρτηση μπορούμε να έχουμε και από κάποιο «σύντροφο». Ακόμα και σ’ αυτές τις περιπτώ σεις η διαδικασία απεξάρτησης είναι πανομοιότυπη με εκείνη που περιγράψαμε αμέσως πιο πάνω για το αλκοόλ. Αρκεί να είμαστε πρόθυμοι να δούμε το πρόβλημά μας σαν ζήτημα τα ξικής εξάρτησης και να μην επιμένουμε να το ονομάζουμε «αγάπη «.
γ. Η Συνήθεια Ένας ακόμα λόγος που μπορεί να μας οδηγήσει στην εξάρ τηση είναι και η συνήθεια. Έχουμε «βολευτεί» σε μια κατά σταση και τη βιώνουμε καθημερινά, πιο πολύ από κεκτημένη ταχύτητα παρά επειδή πράγματι καλύπτει τις ανάγκες μας. Μάλιστα αυτό που συμβαίνει τις περισσότερες φορές είναι ότι η κατάσταση αυτή καλύπτει ορισμένες ανάγκες μας σε βάρος κάποιων άλλων. Παράδειγμα: Ο Φώτης γνωρίζει ότι θα γυρίσει στο σπίτι και θα βρει ένα στρω μένο τραπέζι, ένα καθαρό κρεβάτι κι έναν άνθρωπο να τον πε ριμένει. Μπορεί από κει και πέρα να περνά την υπόλοιπη βραδιά χαζεύοντας μπροστά στην τηλεόραση και ζώντας μέσα στην ανία και τη βαρεμάρα. Θα μου πεις «μα είναι ευχαριστημένος να ζει μ’ έναν άνθρωπο με τον οποίο δεν τον συνδέει τίποτα άλλο πέρα από το ότι τρώνε και κοιμούνται μαζί;». Και βέβαια δεν εί ναι ευχαριστημένος! Όμως αυτό προσπαθεί να μην το σκέφτε ται. Γι’ αυτό άλλωστε, αν προσπαθήσεις να του πιάσεις συζήτη ση για το γάμο του αλλάζει αμέσως θέμα. Στις δικές του προτε ραιότητες το «βόλεμα» είναι πιο σημαντικό από μια σχέση με νόημα. Κι αν μάλιστα τον ρωτήσεις, κατά πάσα πιθανότητα θα σου απαντήσει ότι... αγαπάει τη γυναίκα του.
Μ
έ ρο ς
Τ
ρίτο
-Η Ε
ξάρτηση
153
Ένας τρόπος να προσδιορίσουμε αν η συνήθεια μπορεί να μας έχει οδηγήσει σε κάποια μορφή εξάρτησης, είναι το θερμόμετρο της σχέσης που περιγράψαμε στο κεφάλαιο 13. Στην περίπτωση που όλες οι κλίμακες βρίσκονται κάτω από το 5 και εμείς εξακολουθούμε να παραμένουμε στη σχέση, σίγουρα υπάρχουν μεγάλες πιθανότητες εξάρτησης. Τώρα σε τι ποσοστό η εξάρτηση αυτή μπορεί να οφείλεται σε συ νήθεια ή σε παράγοντες που θ’ αναφέρουμε παρακάτω, αυτό μόνο εμείς το γνωρίζουμε και κανένας άλλος.
δ. Η Υπερπροστασία Στο βαθμό που κάθε μορφή υπερπροστασίας μάς στερεί από εμπειρίες και από την ευκαιρία να μαθαίνουμε από τα λάθη μας, είναι εντελώς φυσικό ο υπερπροστατευμένος άνθρωπος να είναι σε κάποιο βαθμό πιο επιρεπής στην εξάρτηση απ’ ό,τι οι άλλοι. Τι είναι όμως η υπερπροστασία και ποιά είναι τα όρια που την ξεχωρίζουν από την απλή προστασία; Μια και το φαινόμενο αυτό εμφανίζεται συχνότερα στη σχέση γονιώνπαιδιών, ας το δούμε μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια: Κατά τη γνώμη μου, ο υπερπροστατευτικός γονιός είναι εκείνος που συστηματικά στερεί από το παιδί του τις ευκαι ρίες να μαθαίνει από τις εμπειρίες του και ν’ αντιμετωπίζει τις φυσικές συνέπειες των πράξεών του. Λύνοντας συνεχώς κάθε πρόβλημα του παιδιού του, το καθιστά σταδιακά ανίκα νο να μπορεί να βρίσκει από μόνο του λύσεις στα προβλήματά του. Παράλληλα, προσπαθώντας να το προστατέψει προ ληπτικά από όλους τους πιθανούς κινδύνους, ενδέχεται να το περιορίζει υπερβολικά και να μην του αφήνει την ευκαιρία να μάθει να τους αντιμετωπίζει, κι έτσι να σταθεί στα πόδια του. Από κει και πέρα, η εξάρτηση είναι φυσικό επακόλουθο. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας ότι συχνά μέρος αυτής της τακτικής είναι και μια σειρά από «διδάγματα» και «κηρύ γματα» της μορφής «οι άνθρωποι είναι κακοί» ή «η κοινωνία είναι ζούγκλα» και συνεπώς «μόνο στην οικογένειά σου μπορείς να έχεις εμπιστοσύνη», τότε διαπιστώνουμε ότι η ζημιά
154
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
που γίνεται είναι διπλή: Από τη μια η υπερπροστασία δημι ουργεί στο άτομο την εντύπωση ότι είναι «αδύναμο» και «ανήμπορο» κι απ’ την άλλη τα διδάγματα του καλλιεργούν την πεποίθηση ότι... κινδυνεύει. Ο τελικός συνδυασμός μπορεί να συνοψιστεί σε μια φράση η οποία αποτελεί τη βασική πεποίθηση του υπερπροστατευμένου ατόμου: «Η κοινωνία εί ναι κακή κι εγώ είμαι ανήμπορος». Πώς, με μια τέτοια θεώρη ση των πραγμάτων, να μην είσαι επιρεπής στην εξάρτηση; Δεν είναι δύσκολο λοιπόν να καταλάβουμε ότι ένας τέ τοιος άνθρωπος, όταν βρίσκει ένα σύντροφο, θα επιδιώκει να τον μετατρέψει σε υποκατάστατο των γονιών του. Σε μια τέ τοια περίπτωση η εξάρτηση ξεκινά από την πρώτη στιγμή. Ο λόγος είναι απλός: Το άτομο αυτό δεν είχε ποτέ την ευκαι ρία να λειτουργήσει σαν ένας αυτάρκης άνθρωπος. Ταυτό χρονα όμως, η εξάρτηση που δημιουργεί εξακολουθεί να του διαιωνίζει την ψευδαίσθηση της «ανημπόριας» του που την κουβαλά από τα παιδικά του χρόνια. Το φαινόμενο αυτό της εξάρτησης δεν εκδηλώνεται μό νο στις συντροφικές σχέσεις. Για παράδειγμα, ένα ποσοστό φοιτητών και φοιτητριών που υποχρεώνονται να εγκαταλείψουν το σπίτι τους και να πάνε σε κάποια άλλη πόλη ή χώρα για σπουδές, ανακαλύπτουν ότι δεν μπορούν μόνοι τους. Άλλοι εγκαταλείπουν τις σπουδές τους και γυρίζουν πίσω κι άλλοι πάλι υποχρεώνουν τη μάνα τους να πάει να ζήσει μαζί τους. Τι είναι αυτά; Δεν είναι φαινόμενα εξάρτησης που έχει προκληθεί από υπερπροστατευτική διαπαιδαγώγηση; Και ο νευρικός κλονισμός που παθαίνουν ορισμένοι νέοι όταν πρωτοπηγαίνουν στο στρατό, τι είναι; Δεν είναι κι αυτό άλλο ένα φαινόμενο εξάρτησης; Βλέπουμε λοιπόν ότι η εξάρτηση που δημιουργείται από την υπερπροστασία δεν είναι απαραίτητο να περιορίζεται μό νο στη διαμόρφωση των συντροφικών μας σχέσεων. Μπορεί να πάρει προεκτάσεις προς όλες τις κατευθύνσεις και να δη λητηριάσει τη ζωή μας με πολλούς τρόπους.
Μ
έ ρο ς
Τ
ρίτο
-ΗΕ
ξάρτηση
155
ε. Το Άγχος της Απώλειας Από όλους τους παράγοντες που έχουμε αναφέρει μέχρι τώ ρα, εκείνος που μπορεί να ασκήσει την πιο καθοριστική επί δραση στο να γινόμαστε εξαρτημένοι, ίσως να είναι το άγχος της απώλειας του συντρόφου μας. Στην περίπτωση αυτή, ανεξάρτητα από την ποιότητα που έχει η σχέση, στη σκέψη ότι μπορεί να χάσουμε τον σύντροφό μας, μας πιάνει πανι κός. Αν μάλιστα αυτό το έχει καταλάβει ο άλλος και θέλει να το εκμεταλλευτεί για ν’ αυξήσει την επιρροή του πάνω μας, τότε αλίμονό μας. Από κει και πέρα δεν_;φειάΖ:εται παοά υια έμμεση ή άμεση απειλή εγκατάλειψης ώστε να συυυοοωω,^θούμε. πΐηίΡα(<κτ··44Ε!ττΡθέλήσή τοΓυ. Βέβαια αυτόν το φόβο δεν τον έχουμε όλοι οι άνθρωποι στον ίδιο βαθμό. Μια και τους περισσότερους φόβους μας τους έχουμε διδαχθεί από τις εμπειρίες μας, ο καθένας μας φοβάται την απώλεια ανάλογα με τον τρόπο που τη βίωσε. Όσο περισσότερο οδυνηρή ήταν γι’ αυτόν, τόσο περισσότε ρο τη φοβάται. Όλα εξαρτώνται από το ποιον και πώς τον έχασες, σε τι κατάσταση ήσουν εσύ όταν τον έχασες και τι επακολούθησε στη ζωή σου. Σημαντικό είναι επίσης αν η απώλεια προήλθε από δυνάμεις ανεξάρτητες από τη θέληση του ανθρώπου που έχασες -όπως ένας θάνατος- ή από μια συνειδητή εγκατάλειψη εκ μέρους του. Μερικές φορές η απώλεια μπορεί να μην συνδέεται άυεσα_με το χαμό ενός nvflpdmou. αλλά υε τη υείωση του_εν:^ διαφέοοντόο του ποοο το άτουό uac. Για παράδειγμα, γεν νιέται ένα παιδί το οποίο, σαν μοναχοπαίδι, τα τρία πρώτα χρόνια της ζωής του έχει την αποκλειστικότητα στη φροντί δα και την προσοχή των γονιών του. Στη συνέχεια όμως αποκτά ένα αδελφάκι το οποίο, σαν μικρότερο, αποσπά ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της προσοχής των γονιών. Στην πε ρίπτωση αυτή είναι εντελώς φυσικό το πρώτο παιδί να βιώσει μια απώλεια η οποία, αν τελικά επιδράσει σημαντικά στη δια μόρφωση της προσωπικότητάς του, να του δημιουργήσει αυ τό που ονομάζω «σύνδρομο του εκθρονισμένου πρίγκιπα (ή πριγκίπισας)».
156
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Είναι αδύνατο να βάλουμε οε καλούπια τα βιώματα απώ λειας των ανθρώπων. Βέβαια, άλλο να πρωτογνωρισεις την απώλεια με αφορμή το θάνατο της μάνας σου όταν είσαι πέ ντε χρονών κι άλλο μέσα από μια εγκατάλειψη από τον ερω τικό σου σύντροφο κάπου στην εφηβεία. Σίγουρα οι παράγο ντες αυτοί παίζουν καθοριστικό ρόλο. Από την άλλη όμως, κανείς δεν μπορεί ν’ αποκλείσει μια απώλεια -που βιώνουμε σε μεγάλη ηλικία- να μας σημαδέψει εξίσου καθοριστικά, όσο θα μας τραυμάτιζε αν την είχαμε ζήσει στα παιδικά μας χρό νια. Συνεπώς είναι δυνατόν ν’ αποκτήσουμε το άγχος της απώλειας ή της εγκατάλειψης σε οποιαδήποτε ηλικία κί αν βρισκόμαστε. Παράδειγμα: Η Μάρω ήταν μοναχοκόρη δύο υπερπροστατευτικών γονιών, οι οποίοι όμως είχαν έντονη κοινωνική ζωή, πράγμα που τη βοήθη σε να γίνει ένα πολύ κοινωνικό άτομο με πετυχημένες φιλίες. Στα είκοσι της χρόνια γνώρισε τον Παντελή, που ήταν στα εικοσιοχτώ του και εργαζόταν σαν ασκούμενος δικηγόρος στο νομι κό γραφείο του πατέρα της. Πάνω στο εξάμηνο αρραβωνιάστηκαν και πριν κλείσει χρόνος είχαν παντρευτεί. Εφτά χρόνια αργότερα η Μάρω ήταν μια νοικοκυρά και μητέ ρα δύο αγοριών ηλικίας έξι και τεσσάρων ετών. Σε όλα αυτά τα χρόνια δεν είχε βιώσει ποτέ της καμιά μορφή απώλειας κάποιου αγαπημένου της προσώπου. Μάλιστα, όταν έβλεπε τις φίλες της πώς αντιδρούσαν όταν τις εγκατέλειπε ο σύντροφός τους, έβαζε τα γέλια. Δεν μπορούσε ούτε να διανοηθεί ότι είναι δυνα τόν ένας άνθρωπος να κάνει έτσι, μόνο και μόνο επειδή τον εγκατέλειψαν. Όταν ο Παντελής της ανακοίνωσε ότι χωρίζουν, η Μάρω αρ χικά δυσκολεύτηκε να το πιστέψει. «Δεν γίνονται αυτά τα πράγματα», έλεγε και ξανάλεγε στις φίλες της που είχαν βρεθεί κοντά της για να της συμπαρασταθούν. Τελικά, μέχρι να συνέλθει και να είναι σε θέση να δοκιμάσει την τύχη της σε μια νέα σχέση, πέρασαν σχεδόν τρία χρόνια. Όμως εκεί, με μεγάλη της έκπληξη ανακάλυψε ότι υπόφερε από ένα πολύ έντονο άγχος εγκατάλειψης, με αποτέλεσμα να γίνεται ιδιαίτερα κουραστική για τον νέο της σύντροφο. Στην περίπτωση αυτή μάταια θα έψα
Μ
έ ρο ς
Τ
ρίτο
-Η Ε
ξάρτηση
157
χνε κανείς να βρει ένα παιδικό τραύμα απώλειας στη ζωη της Μάρως. Η ζημιά είχε γίνει σε μεγάλη ηλικία. Το άγχος της απώλειας δεν είναι απαραίτητο να οδηγεί πάντοτε στην εξάρτηση. Αυτή είναι μία από τις πιθανές συ νέπειες. Υπάρχουν άνθρωποι που στο άγχος τους αυτό αντι δρούν με εντελώς διαφορετικό τρόπο. Από φόβο μήπως ξαναπάθουν τη... ζημιά, δεν αφήνουν τον εαυτό τους να ξανα δίνει συναισθηματικά ευάλωτος. Μπορεί να έχουν συντρό φους, αλλά συναισθηματικά κρατάνε τις αποστάσεις τους. Δεν αντιλαμβάνονται βέβαια ότι με τον τρόπο αυτό καταδικά ζουν τον εαυτό τους σ’ αυτό ακριβώς που φοβούνται: Τη συ ναισθηματική μοναξιά. Διότι jUEivni πιιτπ που ι^ιας-πονάει σιπ rIk^Γι|ιη-ότ^-^^.π«^ χ/η |ΐη'η ργκπταλείιίει Ο άλλοο! Η ιδέο ότι θα μείνουμ^ε μόνοι uac. Στην προκειμένη περίπτωση όμως, αποφεύγοντας τη στενή συναισθηματική επαφή, πάλι μόνοι μας νιώθουμε. Οπότε, στην περίπτωση αυτή, αν είναι να νιώθεις μόνος, γιατί να τον έχεις τον σύντροφο; Μια ακόμα αντίδραση στο άγχος της απώλειας και ειδικό τερα της εγκατάλειψης είναι η ζήλεια και η υπέρμετρη καχυπο ψία. Αυτό συμβαίνει όταν έχουμε υπεργενικεύσει μια εμπειρία εγκατάλειψης και έχουμε πείσει τον εαυτό μας ότι αυτό θα μας συμβαίνει από δω και μπρος ξανά και ξανά. Με το θέμα της ζή λειας όμως, θ’ ασχοληθούμε σ’ ένα από τα επόμενα κεφάλαια. Ας ρίξουμε τώρα και μια ματιά στον διανοητικό μηχανι σμό μέσω του οποίου ο φόβος της απώλειας οδηγεί στην εξάρτηση. Πιστεύω ότι τον καθοριστικό ρόλο τον παίζει το ηροβλεπόμενο αποτέλεσμα το οποίο κατασκευάζουμε μέσα στο κεφάλι μας. Αυτός ο διανοητικός μηχανισμός είναι ιδιαί τερα σημαντικός και αξίζει να τον δούμε χωριστά.
στ. Το Προβλεπόμενο Αποτέλεσμα Παράδειγμα: Ο Λουκάς είναι στα εικοαιοχτώ του κι έχει μια σχέση τριών χρό νων με τη Μίνα. Τη γνώρισε στα εικοσιπέντε του, δύο μήνες αφότου είχε απολυθεί από το στρατό. Η Μίνα τον πιέζει να πα
158
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
ντρευτούν. Εκείνος την έχει βαρεθεί αλλά ούτε τολμά να της το πει, ούτε και βρίσκει το κουράγιο να χωρίσει. Έτσι συνεχώς σκαρφίζεται διάφορες δικαιολογίες για να αναβάλλει όσο μπορεί την επισημοποίηση της δέσμευσης. Κάποια στιγμή, η Μίνα γνω ρίζει κάποιον άλλο κι αρχίζει να βγαίνει μαζί του. Μόλις το μα θαίνει ο Λουκάς, τρέχει κι αγοράζει βέρες. - Μα είσαι στα καλά σου; Τον ρωτάει η προϊσταμένη του με την οποία συζητάει όλα τα προβλήματά του. - Και τι να κάνω κυρία Καίτη; Να τη χάσω; - Και τι θα πάθεις βρε αν την χάσεις; Αφού την είχες σκυλοβαρεθεί! Έτσι δεν μού ’λεγες προχτές; - Ναι... αλλά, πέρα από αυτό, την αγαπάω και δεν θέλω να τη χάσω. - Και είναι λόγος αυτός να τρέχεις για βέρες; Κατ’ αρχήν ας το πάρουμε από καθαρά οικονομική σκοπιά: Είσαι έτοιμος για γάμο; Αυτή ακόμα σπουδάζει. Πώς θα ζήσετε; Με το μισθό σου μόνο; Με την εξέλιξη που έχεις στην εταιρία, σε δύο χρόνια σίγουρα θα επαρκεί. Όμως τώρα σας φτάνει; - Έχετε δίκιο, αλλά... - Κάτσε βρε αγοράκι μου. Τι θα πάθεις αν χωρίσετε; Εντάξει, θα πονέσεις λίγον καιρό. Μετά θα το ξεπεράσεις και θα βρεις μια κοπελιά που να σου ταιριάζει καλύτερα. - Δεν θα βρω. - Πώς το ξέρεις; - Αχ, κυρία Καίτη. Εσείς δεν ξέρετε τι τράβηξα όταν με άφησε η Τούλα. Ένα χρόνο μου πήρε για να συνέλθω. - Αυτή ήταν η προηγούμενη κοπελιά σου; - Ναι. Γνωριστήκαμε στο Πανεπιστήμιο. Είμασταν κι οι δυο στο πρώτο έτος. Εκείνη ήταν από την Καλαμάτα και είχε νοικιάσει ένα διαμέρισμα. Έτσι, από τον δεύτερο κιόλας μήνα της σχέσης, σχε δόν συζούσαμε. Μείναμε μαζί πέντε χρόνια, μέχρι που πήραμε το πτυχίο. Δηλαδή εγώ το πήρα. Εκείνη ήθελε ακόμη ένα εξάμηνο. Έφυγα για φαντάρος. Σ’ ένα μήνα πήρα ένα γράμμα της. Μου έλε γε ότι χωρίζουμε. (Τον παίρνουν τα κλάμματα). Σας λέω: Ένα χρό νο έκανα για να συνέλθω. Κι όλοι μου έλεγαν «θα βρεις καλύτερη». Όμως δεν βρήκα. Η Μίνα είναι πολύ κατώτερη από την Τούλα. Ας δούμε τώρα τι ακριβώς συμβαίνει με τον Λουκά και πώς η εμπειρία της εγκατάλειψης, που είχε από το παρελ
Μ
έ ρο ς
Τ
ρίτο
-ΗΕ
ξάρτηση
159
θόν, διαμορφώνει τον τρόπο με τον οποίο βιώνει την απώ λεια που διαγράφεται στο παρόν. Κατ’ αρχήν ας κάνουμε μια σύγκριση των δύο καταστάσεων ώστε να εντοπίσουμε τις διαφορές που -δυστυχώς- ο Λουκάς δεν τις αντιλαμβάνεται: ΜΕ ΤΗΝ ΤΟΥΛΑ (Παρελθόν) 1. Ξεκίνησε τη σχέση στα δεκαοχτώ του. 2. Ήταν η πρώτη του σοβαρή σχέση. 3. Συζήαανε πέντε χρόνια. 4. Τον άφησε στα εικοσιτρία του. 5. Τη θεωρούσε αξιόλογη και δεν την είχε βαρεθεί. 6. Όταν τον εγκατέλειψε ήταν μόλις ένα μήνα στο στρα τό, δεν είχε ακόμα καλά-καλά προσαρμοστεί και βρι σκόταν αποκομμένος και μακριά από το σύστημα υπο στήριξης των συγγενών και των φίλων του. 7. Το επαγγελματικό του μέλλον ήταν άγνωστο. ΜΕ ΤΗ ΜΙΝΑ (Παρόν) (Σημειώνουμε τις διαφορές με πλάγια γράμματα) 1. Ξεκίνησε τη σχέση στα εικοσιπέντε του. 2. Είναι η δεύτερη σοβαρή του σχέση. 3. Δεν συζούν. Βλέπονται περίπου τρείς με πέντε φορές την εβδομάδα για τρία χρόνια. Έχουν συζήσει μόνο για κάποιες εβδομάδες στις διακοπές τους. 4. Τον αφήνει στα εικοσιοχτώ του. 5. Δεν την θεωρεί ιδιαίτερα αξιόλογη και την έχει βαρεθεί. 6. Ζει μέσα στο κοινωνικό του περιβάλλον. Συνεπώς έχει γύρω του ένα σημαντικό σύστημα υποστήριξης από γονείς, αδέλφια, συγγενείς και φίλους. 7. Έχει μια δουλειά και μάλιστα -αν λάβουμε υπόψη αυ τά που του λέει η προΐσταμένη του- με προοπτικές εξέλιξης. Ρίχνοντας μια ματιά σ’ αυτά τα συγκριτικά στοιχεία, δια πιστώνουμε αμέσως πόσο διαφορετικές είναι οι συνθήκες αυ τού του χωρισμού από τον προηγούμενο και πόσο διαφορετι κός ο άνθρωπος που καλείται να τις αντιμετωπίσει. Ο
160
Ερωτας - Αγάπη - Ε
ξάρτηση
Λουκάς όμως δεν είναι σε θέση ν’ αντιληφθεί αυτές τις δια φορές. Οι αντιδράσεις του δεν καθορίζονται από τις αντικει μενικές συνθήκες που τον περιβάλλουν, αλλά από τις ανα μνήσεις που κουβαλά μέσα του από την προηγούμενη εμπει ρία εγκατάλειψης που βίωσε. Έτσι, προβλέπει τις συνέπειες αυτής της απώλειας με βάση τα βιώματά του από την προη γούμενη φορά. Μια και οι αναμνήσεις πού διατηρεί είναι ιδιαί τερα οδυνηρές, το αποτέλεσμα είναι να πανικοβάλλεται και να τρέχει... για βέρες. Τις περισσότερες φορές, που μια εξάρτηση συνδέεται με το άγχος της απώλειας του συντρόφου μας, ο συνδετικός κρίκος είναι οι προβλεπόμενες συνέπειες. Με βάση κάποια οδυνηρή εμπειρία από το παρελθόν μας, στήνουμε μπροστά μας «μπαμπούλες», με αποτέλεσμα, στη σκέψη ότι μπορεί να χάσουμε τον σύντροφό μας, να τρομοκρατούμαστε. Από κει και πέρα γινόμαστε ιδιαίτερα ευάλωτοι και έτοιμοι για κάθε εί δους συμβιβασμό. Αυτόν τον τρόπο σκέψης ο David Burns τον ονομάζει «πρόωρα συμπεράσματα» και τον θεωρεί σαν ένα μηχανισμό διανοητικής παραμόρφωσης, με τον οποίο καταφέρνουμε και αναστατώνουμε τον εαυτό μας. Ας δούμε όμως τι λέει για το θέμα αυτό ο ίδιος ο συγγραφέας:
Καταλήγεις αυθαίρετα σ’ ένα αρνητικό συμπέρασμα που δεν τεκμηριώνεται από τα δεδομένα της περίστασης. Αυτή η δια ταραχή της σκέψης παίρνει δύο μορφές:
1. Το διάβασμα της σκέψης των άλλων Υποθέτεις ότι οι άλλοι σε υποτιμούν και έχεις πεισθεί τόσο πολύ γι’ αυτό, που ούτε μπαίνεις στον κόπο να το επαληθεύ σεις. Ας υποθέσουμε όπ δίνεις μια εξαιρετική διάλεξη και κά ποιος στο ακροατήριο κάποια στιγμή χασμουριέται. Το προη γούμενο βράδυ ξενύχτησε σε ένα άγριο γλέντι, αλλά βέβαια εσύ αυτό δεν το γνωρίζεις. Έτσι, μπορεί να σκεφτείς: «Το ακροατήριο βαρέθηκε». Ας υποθέσουμε πάλι ότι κάποιος φίλος σε προσπερνά στο δρόμο και είναι τόσο αηοροφημένος από τις σκέψεις του
Μ
έ ρο ς
Τ
ριτ ο
-
η
Ε
ξάρτηση
161
που δεν σε αντιλαμβάνεται. Μπορεί να καταλήξεις στο λαθε μένο συμπέρασμα: «Με αγνοεί, άρα κάτι έχει μαζί μου». Κάποιο απόγευμα ο σύντροφός σου δεν σου ανταποκρίνεται διότι είχε μια έντονη σύγκρουση στη δουλειά του και εί ναι τόσο εκνευρισμένος που δεν θέλει ούτε να το συζητήσει. Ερμηνεύεις τη σιωπή του με τέτοιον τρόπο που η καρδιά σου... ραγίζει: «Τα ’χει μαζί μου. Μα τι έκανα πάλι»;
Το κακό είναι ότι όλες αυτές οι φαντασιώσεις σου σε οδηγούν σε μια ανάλογη συμπεριφορά: Είτε απστραβιέσαι εί τε επιτίθεσαι. Έτσι πέφτεις θύμα μιας αυτοεκπληρούμενης προφητείας και -από εκεί που δεν υπήρχε- διαμορφώνεις ένα αρνητικό κλίμα ανάμεσα σε σένα και τους άλλους.
2. Το διάβασμα της κρυστάλινης σφαίρας Είναι σαν να ’χεις μια κρυστάλινη σφαίρα η οποία σου προ λέγει μόνο τα δυσάρεστα. Φαντάζεσαι ότι πρόκειται να συμβεί κάτι κακό και από κει και πέρα θεωρείς την πρόβλεψή σου γεγονός, παρόλο που δεν είναι ρεαλιστική. Ένας έντονα καταθλιμένος γιατρός εξηγούσε στον ψυχο λόγο του τους λόγους που τον οδήγησαν να εγκαταλείψει το ιατρείο του: «Καταλαβαίνω ότι θα έχω πάντα κατάθλιψη. Η δυστυχία μου θα εξακολουθεί να συνεχίζεται και είμαι απόλυ τα πεισμένος ότι και αυτή, όπως και οποιαδήποτε άλλη θε ραπεία κάνω, είναι καταδικασμένη σε αποτυχία». Βέβαια αυτή η αρνητική πρόγνωση που έκανε τον οδηγούσε στην απελπι-
162
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
σία. Η βελτίωση της κατάστασής του, λίγο καιρό μετά, απέ δειξε πόσο αβάσιμες ήταν οι προφητείες του.
Ας υποθέσουμε ότι αφήνεις παραγγελία στον αυτόματο τη λεφωνητή ενός φίλου σου να σου τηλεφωνήσει. Παρόλο που περνάει ένα λογικά αναμενόμενο χρονικό διάστημα, δεν σου τηλεφωνεί. Στη συνέχεια καταθλίβεσαι λέγοντας στον εαυτό σου ότι ο φίλος σου δεν ενδιαφέρεται να σου τηλεφωνήσει. Η διανοητική σου διαταραχή; Διάβασμα της σκέψης του άλ λου. Έτσι πικραίνεσαι και αποφασίζεις να μην ξανατηλεφωνήσεις, γιατί σκέφτεσαι: «Αν ξανατηλεφωνήσω θα με θεωρή σει ενοχλητικό και αδιάκριτο. Το μόνο που θα καταφέρω είναι να γελοιοποιηθώ». Η διανοητική σου διαταραχή; Διάβασμα της κρυστάλινης σφαίρας. Βέβαια, με αυτές τις αρνητικές προβλέψεις που κάνεις αποφεύγεις το φίλο σου και νιώθεις εγκαταλειμμένος. Τρεις εβδομάδες αργότερα μαθαίνεις ότι ο τηλεφωνητής του ήταν χαλασμένος. Έτσι αποδεικνύεται πως όλη σου η στενοχώρια προήλθε από ένα κοροϊδίστικο διάβα σμα της κρυστάλινης σφαίρας. Άλλο ένα οδυνηρό προϊόν της διανοητικής σοϋ μαγείας! Ένας παράγοντας που είναι δυνατόν να επηρεάζει το
προβλεπόμενο αποτέλεσμα ενός χωρισμού είναι και οι ανα μνήσεις που διατηρούμε από την εποχή που δεν είχαμε σχέ-
Μ
έρο ς
Τ
ρίτο
-ΗΕ
ξάρτηση
1 63
ση. Αν ένας άνθρωπος θυμάται την περίοδο που δεν είχε σχέση σαν μια εποχή κατά την οποία ήταν στη «μοναξιά και τη δυστυχία», είναι φυσικό, στη σκέψη ότι θα χωρίσει, να προβλέπει μια επανάληψη εκείνης της κατάστασης. Αυτό εί ναι αρκετό ώστε να αυξάνονται οι δυνάμεις εξάρτησης που τον κρατάνε αλυσοδεμένο με ένα σύντροφο που δεν τον κα λύπτει. Μια και το θέμα αυτό είναι στενά συνδεμένο με την κοινωνική απομόνωση, ας το δούμε και από αυτή τη σκοπιά.
ζ. Η Κοινωνική Απομόνωση Πολλοί άνθρωποι παραπονιούνται για την κοινωνική απομό νωση στην οποία έχουν περιέλθει. Από τη μια οι απαιτήσεις της ζωής, από την άλλη οι αποστάσεις στις μεγαλουπόλεις, γίνεται όλο και πιο δύσκολο να διατηρήσεις ζωντανές τις φι λίες και τις γνωριμίες σου. Ακόμα κι όταν έχεις το χρόνο, εί ναι μεγάλος ο πειρασμός να ενδώσεις στην κούραση της ημέρας και να προτιμήσεις το βόλεμα του σπιτιού σου και την εύκολη λύση της τηλεόρασης. Έτσι φτάνει μια μέρα που, με μεγάλη σου έκπληξη, ανακαλύπτεις ότι κοινωνικά έχεις απομονωθεί. Μάλιστα, αν συμβαίνει να είσαι κοινωνικός άν θρωπος, αυτή η απομόνωση δεν αποκλείεται να σε καταθλί βει και να σου χαλάει όλη τη διάθεση. Ζεις λοιπόν μέσα στη μοναξιά και τη μελαγχολία και κάποια μέρα -εκεί που δεν το περιμένεις- σου προκύπτει ένας σύντροφος! Βέβαια στο σημείο αυτό χρειάζεται να τονίσουμε ότι ο άνθρωπος αυτός δεν σου... προέκυψε από το ταβάνι του δωματίου σου. Για να τον βρήκες όλο και κάπου θα πή γες. Ο λόγος που το τονίζω αυτό είναι διότι υπάρχουν άν θρωποι που έχουν καταδικάσει τον εαυτό τους στη φυλακή του σπιτιού τους και συνεχώς στενάζουν που δεν μπορούν να βρουν ένα σύντροφο. Πώς να τον βρεις τον σύντροφο; Ή, ακόμα καλύτερα: Πού να σε ανακαλύψει ο μέλλον σύ ντροφος εκεί που έχεις κρυφτεί; Έτσι που τα ’χεις καταφέ ρει, η μόνη σου ελπίδα για να γνωρίσεις έναν άνθρωπο είναι αν μπει στο σπίτι σου κανένας διαρρήκτης ή αν σου χτυπήσει την πόρτα κανένας πλασιέ...
1 64
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Άιντε κι «έσπασε ο διάολος το ποδάρι του» και τον βρή κες! Ποιός τη χάρη σου... Από δω και πέρα όλα σου τα προ βλήματα έχουν λυθεί! Και αγκαλίτσα θα ’χεις και θα ξεφύγεις από την απομόνωση και τη μελαγχολία. Έλα όμως που μετά από ένα χρονικό διάστημα μπορεί η σχέση να μην εξελιχθεί όπως την περίμενες... Αρχίζεις λοιπόν να σκέφτεσαι την πι θανότητα να χωρίσεις. Αλλά πώς να τολμήσεις κάτι τέτοιο όταν, στη σκέψη ότι θα ξαναβρεθείς μόνος, έρχονται στο νου σου οι εικόνες και τα βιώματα από την εποχή που δεν εί χες σύντροφο; Έτσι δεν είναι δύσκολο να βρεθείς παγιδευμένος στα δίχτυα της εξάρτησης. Άσε που ενδέχεται, εσύ μεν να καλύπτεσαι από τη νέα σου σχέση, ο δε άλλος να έχει σοβαρά παράπονα. Σε μια τέτοια περίπτωση δεν απο κλείεται να σε πιάσει το άγχος της εγκατάλειψης και τότε η εξάρτησή σου να ενισχυθεί κι άλλο. Ένα ανάλογο φαινόμενο εξάρτησης μπορεί να δημιουργηθεί και σε ζευγάρια που ζούνε χρόνια μαζί αλλά έχουν κοι νωνικά απομονωθεί από συγγενείς και φίλους. Ιδιαίτερα τους χειμερινούς μήνες όλοι γινόμαστε πιο εύκολα «σπιτόγατοι». Αν μάλιστα έχουμε ένα σύντροφο που μαζί του περνάμε κα λά, τότε η παραμονή στο σπίτι δεν είναι απλώς μια αναγκαία λύση, αλλά συχνά γίνεται προτίμηση. Σε μια τέτοια περίπτωση η προοπτική της απώλειας του συντρόφου σου σε φέρνει αμέσως αντιμέτωπο με το φάσμα της μοναξιάς, μια και δεν έχεις πια το απαιτούμενο κοινωνι κό δίκτυο που θα σου επιτρέψει να ξαναβρεθείς σε επαφή με τους ανθρώπους, κάτι που λίγο-πολύ το έχουμε ανάγκη οι περισσότεροι άνθρωποι.
η. Οικονομικοί Λόγοι Παραδείγματα: Ο Παντελής και η Σοφία είναι εννιά χρόνια παντρεμένοι κι έχουν μια κόρη εφτά χρονών. Ο πατέρας της Σοφίας διευθύνει μια μεγάλη επιχείρηση στην οποία ο Παντελής κατέχει τη θέση του οικονομικού διευθυντή. Τα τελευταία τρία χρόνια, ο Παντελής έχει χάσει κάθε ενδιαφέρον για τη γυναίκα του και
Μ έρ ο ς Τρίτο - Η Εξάρτηση
1 65
νιώθει πολύ δυστυχισμένος στο γάμο του. Όταν όμως εξετάζει την προοπτική να χωρίσει, αμέσως αναλογίζεται τις συνέπειες που θα έχει μια τέτοια κίνηση στην επαγγελματική και οικονομι κή του εξέλιξη. Έτσι έχει δημιουργήσει μια εξωσυζυγική σχέση με κάποια γραμματέα της εταιρίας και αφήνει τα πράγματα να κυλάνε.
Η Χρυσάνθη είναι μια πολύ κομψή και χαριτωμένη τριαντάρα. Όταν αποφοίτησε από την αρχιτεκτονική σχολή στα εικοσιτέσσερά της, έπιασε αμέσως δουλειά στην οικοδομική εταιρία του Μάνθου. Ο Μάνθος ήταν τότε παντρεμένος και πατέρας δύο παιδιών, αλλά δεν τα πήγαινε καλά στο γάμο του. Έτσι ανάμεσα στον Μάνθο και τη Χρυσάνθη αναπτύχθηκε μια σχέση η οποία τελικά οδήγησε τον Μάνθο να πάρει διαζύγιο. (Άλλος εξαρτη μένος και τούτος. Έπρεπε πρώτα να βρει τη μια και μετά V αφή σει την άλλη...). Εδώ και τρία χρόνια η Χρυσάνθη είναι παντρε μένη με τον Μάνθο, αλλά τα πράγματα δεν πάνε καθόλου καλά. Έτσι η Χρυσάνθη σκέφτεται πολύ σοβαρά να χωρίσει. Έλα όμως που ο άντρας της είναι και εργοδότης της...
Η Μαρία είναι ιδιωτική υπάλληλος και μητέρα δύο παιδιών. Είναι εφτά χρόνια παντρεμένη με τον Γιώργο που διδάσκει σε κάποιο φροντιστήριο ξένων γλωσσών. Η Μαρία θέλει να χωρίσει αλλά σκέφτεται ότι της είναι αδύνατον να τα βγάλει πέρα μ’ ένα μι σθό. Οι γονείς της ζουν στην επαρχία κι έτσι της είναι αδύνατον να βασιστεί πάνω τους. Καταλήγει λοιπόν να παραμένει στο γά μο της ενώ παράλληλα παίρνει ψυχοφάρμακα για την... κατάθλι ψη από την οποία υποφέρει.
Ο Παντελής, η Χρυσάνθη και η Μαρία έχουν ένρ κοινό στοιχείο: Παραμένουν σε μια σχέση που δεν τους εκφράζει, επικαλούμενοι καθαρά οικονομικούς λόγους. Σίγουρα ο οικο νομικός παράγοντας είναι πολύ σημαντικός και θα ’ταν αφε-
166
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
λές να μην τον λάβουμε υπόψη μας όταν μιλάμε για εξάρτη ση. Αν δούμε το θέμα αυτό από μια «ψυχρή» σκοπιά, θα δια πιστώσουμε ότι η οικονομική εξάρτηση είναι θέμα προτεραιο τήτων. Μ’ άλλα λόγια, ο καθένας από τους τρεις αυτούς αν θρώπους έχει βάλει σε μεγαλύτερη σειρά προτεραιότητας την οικονομική του άνεση από την προσωπική του ευτυχία. Στο σημείο αυτό, εμάς δεν μας πέφτει λόγος. Ο καθένας ρυθμίζει τη ζωή του ανάλογα με τις ανάγκες του. Εκείνο όμως που δυσκολεύομαι να καταλάβω, είναι πώς γίνεται μερι κοί άνθρωποι να κάνουν από τη μια μεριά τις επιλογές τους κι από την άλλη να παραπονιούνται για τις φυσικές συνέπει ες των επιλογών που έκαναν. Όσο και να γκρινιάζει η Χρυσάνθη για τη δυστυχία της, οι πράξεις της δείχνουν ότι προτιμά το οικονομικό «βόλεμα» που της παρέχει ο γάμος της με τον Μάνθο, από την οικο νομική αβεβαιότητα ενός χωρισμού. Το ίδιο ακριβώς ισχύει για τον Παντελή και τη Μαρία. Άλλωστε όλοι γνωρίζουμε ότι για κάθε Παντελή, Χρυσά νθη και Μαρία υπάρχει ο αντίστοιχος άνθρωπος ο οποίος βρήκε το κουράγιο να αναλάβει την οικονομική ευθύνη του εαυτού του και προτίμησε μια ζωή με λιγότερη οικονομική άνεση μεν, αλλά με περισσότερη ψυχική ικανοποίηση. Συνεπώς η οικονομική εξάρτηση από μόνη της δεν μπορεί να δικαιολογήσει τη μόνιμη παγίδευση ενός ανθρώπου σε μια σχέση που τον κάνει δυστυχισμένο. Εκτός εάν πίσω από την οικονομική εξάρτηση κρύβονται και άλλες εξαρτήσεις που το άτομο δεν μπορεί ή δεν θέλει να αντιληφθεί.
Θ. Τα...Παιδιά Μέχρι τώρα εξετάσαμε κάποιους παράγοντες που μπορεί να οδηγήσουν έναν άνθρωπο στην εξάρτηση από κάποιον άλλο. Είναι όμως η εξάρτηση ο μόνος λόγος που μπορεί να μας κρατάει σε μία σχέση η οποία δεν μας ικανοποιεί; Υπάρχουν αρκετοί άνθρωποι που είναι δυσαρεστημένοι από το γάμο τους, αλλά διστάζουν να χωρίσουν επειδή
Μ
έ ρο ς
Τ
ρίτο
-Η Ε
ξάρτηση
167
έχουν παιδιά. Ο λόγος αυτός δεν είναι απαραίτητο να έχει σχέση με εξάρτηση. Θα μπορούσαμε μάλιστα να υποστηρί ξουμε ότι ένας τέτοιος προβληματισμός από τη μια δείχνει μια αίσθησή ευθύνης από την πλευρά ενός γονιού, και από την άλλη αποτελεί ένδειξη της αγάπης που νιώθει για το παι δί του. Παρόλο που ο ίδιος έχει σοβαρότατες δυσαρέσκειες από τον σύντροφό του, δεν θέλει να διαταράξει τη ζωή των παιδιών του και -στο βαθμό που αναγνωρίζει ότι ο σύντρο φός του είναι «καλός» σαν γονιός- διστάζει να προχωρήσει σε ενέργειες οι οποίες ενδεχόμενα να τα τραυματίσουν. Είναι πολύ άδικο να κρίνουμε ανθρώπους αν δεν έχουμε βρεθεί ποτέ στη θέση τους. Προσωπικά δεν είχα ποτέ μου ού τε την εμπειρία των παιδιών που χωρίζουν οι γονείς τους, ού τε βρέθηκα στη θέση του ανθρώπου που επιθυμεί να χωρίσει αλλά τον εμποδίζουν τα παιδιά του. Μου είναι λοιπόν πολύ δύ σκολο να πω με βεβαιότητα αν ένας τέτοιος προβληματισμός είναι αυθεντικός ή αν αποτελεί απλώς μια δικαιολογία, πίσω από την οποία κρύβουμε την εξάρτησή μας από τον άνθρωπο με τον οποίον συζούμε. Υπάρχει όμως ένα φαινόμενο που έχω συναντήσει μερικές φορές μέσα στα πλαίσια του επαγγέλματός μου το οποίο πιστεύω ότι αξίζει να το αναφέρω; Ένας άνθρωπος (δεν έχει σημασία αν είναι άντρας ή γυναίκα) μ’ επισκέπτεται και μου εκθέτει όλες τις δυσκολίες και τα παράπο να που έχει με τον ή την σύζυγό του. Κάποια στιγμή γίνεται ανάμεσα μας ένας διάλογος που είναι παρόμοιος με αυτόν που ακολουθεί: - Έχεις σκεφτεί ποτέ την πιθανότητα διαζυγίου; - Και βέβαια. Μάλιστα κάποια φορά είχα πάει και σε δικηγόρο. Είναι όμως τα παιδιά στη μέση. Ευτυχώς έχουμε καταφέρει να τα κρατήσουμε μακριά από τα προβλήματά μας κι έτσι, όσο άσχημα κι αν είναι μεταξύ μας τα πράγματα, εκείνα ζουν σ’ ένα ήρεμο περιβάλλον. Δεν 0ά Όελα να γίνω η αιτία να ταλαιπωρη θούν μ’ ένα διαζύγιο. - Το θέμα είναι για πόσον καιρό ακόμα θα καταφέρνετε να δια τηρείτε αυτή την ατμόσφαιρα. Όσο οι δυσαρέσκειες αυξάνονται, η υπομονή και ο αυτοέλεγχος μειώνονται.
168
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
- Έχεις απόλυτο δίκιο, αλλά... δεν μπορώ να κάνω τέτοιο κακό στα παιδιά μου. Παρά τις συζητήσεις μας, το άτομο αδυνατεί να πάρει μια ορι στική απόφαση κι έτσι, μια και δεν καταλήγουμε πουθενά, απο φασίζουμε να διακόψουμε προσωρινά τη συνεργασία μας, μέχρι ο χρόνος να δείξει ποιά κατεύθυνση θα πάρουν τα πράγματα. Μερικά χρόνια αργότερα ξανασυναντιόμαστε τυχαία και το άτομο με πληροφορεί ότι έχει ήδη χωρίσει εδώ και αρκετόν καιρό. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, όλοι ανεξαιρέτως -χωρίς καν να τους ρωτήσω- μου λένε το εξής: «Τελικά, δεν ήταν τα παιδιά». Αυτό δεν σημαίνει ότι ο προβληματισμός τους την εποχή που συζητούσαμε δεν ήταν αυθεντικός. Ούτε είχαν καμιά πρόθεση να με... κοροϊδέψουν ή να με εξαπατήαουν. Απλά δεν είχαν το κουράγιο να δουν τις δικές τους εξαρτήσεις κι έτσι διάλεγαν να στρέφουν την προσοχή τους σ’ έναν προβληματισμό ο οποίος δεν έθιγε την αυτοε κτίμησή τους. Αυτός είναι ένας αμυντικός μηχανισμός που οι ψυχαναλυτές τον ονομάζουν άρνηση: Αρνούμαστε ν’ αντιληφθούμε κάτι που είναι για μας πολύ δυσάρεστο. Με όλα αυτά δεν θέλω να πω ότι οι άνθρωποι αυτοί ισχυ ρίζονται ότι ο χωρισμός δεν τους υποχρέωσε ν’ αντιμετωπί σουν προβλήματα με τα παιδιά τους. Κάθε άλλο μάλιστα: Όλοι αναφέρονται στις τεράστιες ψυχολογικές δοκιμασίες που πέρασαν καθώς υποχρέωναν τα παιδιά τους να ζήσουν οδυνη ρές στιγμές για τις οποίες τα ίδια δεν είχαν κανένα φταίξιμο. Άλλο όμως αυτό κι άλλο να διατείνεσαι ότι... θυσιάζεσαι για τα παιδιά σου, ενώ η πραγματικότητα είναι άλλη: Δεν έχεις το κουράγιο να παραδεχτείς τις εξαρτήσεις σου. Ιδιαί τερα μάλιστα αν αυτή σου τη «θυσία» την κάνεις «επένδυση» για το μέλλον σου και απαιτείς από τα παιδιά σου ανταλλάγ ματα. Είναι αυτό που λέμε «μ’ ένα σμπάρο δυό τρυγώνια».
Και τώρα που είδαμε την εξάρτηση και τους παράγοντες που την διαμορφώνουν, ας ρίξουμε μια ματιά και σε δύο συ νηθισμένα «παράγωγά» της.
18.
Αλνσιδίύτές Αντιδράσεις - Έχεις σχέση; - Ναι. - Πόσων ποδών είναι; - Παρντόν; - Πόσων ποδών είναι; - Μα είσαι στα καλά σου, Χριστιανέ μου; Τι θα πει «πό σων ποδών»; Ψυγείο είναι; Κι όμως! Ξέρει τι σε ρωτάει. Διότι αν εξετάσεις προσε κτικά τις σχέσεις ανάμεσα στους άντρες και τις γυναίκες, θα βρείς πως καταλαβαίνεις περισσότερα αν τις μετράς με... πό δια, παρά με χρόνια. - Με τον Μάκη είμαστε παντρεμένοι δύο χρόνια, σου λέ ει η Μπέτη. Και λοιπόν; Τι συμπέρασμα βγαίνει; Μπορείς να καταλά βεις τίποτα για τη σχέση ενός ζευγαριού με μόνη πληροφο ρία τη χρονική της διάρκεια; Αν όμως σου πει «έχουμε μιά σχέση τεσσάρων ποδών» τότε καταλαβαίνεις πολλά. Δεν κα ταλαβαίνεις τίποτα; Ε, έχεις μείνει πίσω. Κρίμα που παρακο λουθείς και τις εξελίξεις της ψυχολογίας και διαβάζεις και
170
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
ψυχολογικά βιβλία. Για ποιό πράγμα μιλάω; Μα για τη θεωρία των ποδών. Ποιανού είναι; Δική μου. Κάτσε να στην αναπτύ ξω με δυο λόγια;
α. Η Θεωρία των Ποδών Τις σχέσεις των δύο φύλων μπορούμε να τις κατατάξουμε ως εξής: α. Σχέσεις δύο ποδών.
β. Σχέσεις τριών ποδών. γ. ΣχεσειςΎεσσσάρων ποδών. Οι σχέσείς~δϋό ποδών ονομάζονται και «ανοιχτές», διότι καθένας από τους δύο που την απαρτίζουν έχει μόνο το ένα του πόδι μέσα στη σχέση. Το άλλο το έχει έξω απ’ τη σχέση, αναζητώντας μια καλύτερη κατάσταση. Η νοοτροπία αυτή συ νοψίζεται θαυμάσια στην έκφραση; «Είμαστε μαζί, μέχρις ο ένας απ’ τους δύο να βρεί κάτι καλύτερο». Οι σχέσεις δύο ποδών είναι εκείνες στις οποίες τα δύο άτομα κάνουν προσωρινή παρέα χωρίς να υπάρχει δέσμευση. Λείπει δηλαδή το στοιχείο της μονιμότητας. Όσο για το στοι χείο της σεξουαλικής αποκλειστικότητας, συνήθως υπάρχουν οι εξής παραλλαγές; 1. Δηλωυένη και τηοούοενη: Δηλαδή, «είμαστε μαζί προ σωρινά, α λ Χ ό Γ μέχρι να βρούμε κάτι καλύτερο, θα κάνουμε σεξ μόνο μεταξύ μας». (Στο κάτω-κάτω υπάρχει και το AIDS). Στην προκειμένη περίπτωση τα παιδιά το λένε, αλλά το εν νοούν κιόλας. Έτσι, το τηρούν. 2. Δηλωμένη και μη τηρούμενη: Εδώ τα μέν λόγια είναι τα ίδια. οι δέ πράξεις διαφορετικές. Αυτοί, για κάποιο λόγο, με ρικά πράγματα νιώθουν άνετα να τα κάνουν, αλλά δεν νιώ θουν άνετα να τα ομολογήσουν. Δεμένοι στενά με τις παρα δοσιακές καταβολές τους προσπαθούν να... «εκμοντερνιστούν», χωρίς να έχουν όμως το κουράγιο ν’ αναλάβουν τις ευθύνες τους. 3. Μη Δηλωμένη και τηρούμενη: Εδώ έχουμε ένα άλλο σχήμα; «Ναι μεν κάνω μόνο μαζί σου έρωτα, αλλά επειδή θέ
Μ έρ ο ς Τρίτο - Η Εξάρτηση
171
λω η σχέση μας να ’ναι προσωρινή, δεν στο ομολογώ για να μην αποκτήσεις δικαιώματα». Ωραίες είναι οι σχέσεις δύο ποδών. Χαρά σ’ αυτούς που τις έχουν. Ούτε αγωνίεέ;, ούτε σκοτούρες. Αεράτα πράγματα. Μπαίνεις-βγαίνεις όπως θέλεις και λογαριασμό δεν δίνεις. Το κακό είναι ότι δεν βαστάνε πολύ, κι έτσι, όλο και σε πετάει το κύμα σε κάποια απ’ τις άλλες δύο κατηγορίες. Προχωράμε λοιπόν: Μετά έχουμε τις σχέσεις τεσσάρων ποδών. (Ξέρω: Παραλείψαμε τις σχέσετς"Τΐ5ΐώνππΌ®Βπτ:αλλά αυτές τις αφήνω για το τέλος γιατί εκεί είναι όλο το... ζουμί). Στις σχέσεις αυτές, καθένας από τους δύο συντρόφους είναι ολοκληρωτικά και αποκλειστικά δοσμένος στον άλλο. Είναι δηλαδή «και με τα δύο πόδια μέσα στη σχέση». Εδώ δεν έχει προσωρινότητες. Οι άνθρωποι έχουν σοβαρά πράγματα για ν’ ασχοληθούν: Τη δουλειά τους, την ανατροφή των παιδιών τους, να πάρουν ένα σπίτι, να φτιάξουν ένα εξοχικό και άλλα τέτοια. Δεν έχουν καιρό ούτε για «μόδες» ούτε για πειραματισμούς. Κι αυτές,,ε^ίναι ωραίες σχέσεις. Ξαπλώνεις το βράδυ κι έχεις τον άνθρωπό σου δίπλα. Ακουυπάει στον ώμο σου, τον αγκαλιάζεις τρυφερά, και μετά γυρνάτε τις,πλ(ϊτ£ς.οας και ρί χνετε έναν ύπνο ήρεμο κι ωραίο. Γενικά μέσα σε μια τέτοια σχέση’ νιώθεις ζεστασιά κι ασφάλεια. Και όποιος λέει το αντί^ τ ο , λυπάμαι, αλλά μάλλον όέν~την έχει ζήσει ακόμα. Του εύχομαι κάποτε να τη ζήσει. Και τώρα ερχόμαστε στο «τσίρκο» που λέγεται σχέση τριών ποδών. Στις σχέσεις αυτές, ο ένας από τους δύο συ ντρόφους είναι με τα δύο πόδια μέσα στη σχέση κι ο άλλος με το ένα. Και όπως είναι φυσικό, η κατάσταση αυτή οδηγεί σε πολλά ευτράπελα. Κατ’ αρχήν, μόλις αυτός που έχει και τα δύο ποδάρια μέ σα στη σχέση αποπειραθεί να... βγάλει το ένα απέξω, ο άλ λος -που είχε μόνο το ένα- σπεύδει αμέοως να βάλει μέσα και το δεύτερο, ώστε να ισορροπήσουν και πάλι τα πράγμα τα. Έτσι το σχήμα των τριών ποδών διατηρείται. Οι σχέσεις αυτές ταλαιπωρούν πολύ τους ανθρώπους. Αν μάλιστα είσαι υγιής και έχεις μπλέξει κατά λάθος σε μια
172
Ερωτας - Αγάπη - Εξάρτηση
τέτοια σχέση, σε πιάνει «ναυτία». Όμως, οι περισσότεροι από αυτούς που συντηρούν τέτοιες σχέσεις, μοιάζει, κατά κάποιον παράξενο τρόπο, να το διασκεδάζουν. Συνεπώς εμάς δεν μας πέφτει λόγος. Το παράδοξο με τις σχέσεις τριών ποδών είναι ότι αντέ χουν στο χρόνο. Παρόλη την ταλαιπωρία τους, τα άτομα συ νεχίζουν τον Γολγοθά αυτής της σχέσης. Υπάρχουν τέτοιου είδους σχέσεις, που μπορούν να κρατήσουν μια δεκαετία ή κι ακόμα παραπάνω. Προσωπικά δεν πολυσυμπαθώ τις σχέσεις τριών ποδών. Ιδιαίτερα μάλιστα αν βρεθώ στο ρόλο εκείνου που έχει τα δύο πόδια μέσα. Κάποια «κυρία» προσπάθησε κάποτε να με βάλει σ’ ένα τέτοιο μοτίβο αλλά είχα... αλλεργικές αντιδρά σεις κι ο... αλλεργιολόγος μού το απαγόρεψε. Πέρα όμως από την προσωπική αντιπάθεια που έχω προς αυτές τις σχέσεις, οι έρευνές μου αποκαλύπτουν ότι οι σχέσεις τριών ποδών αποτελούν κοινωνική επιδημία. Εξηγώ αμέσως γιατί;
β. Η Κοινωνική... Επιδημία Οι σχέσεις αυτές έχουν ένα χαρακτηριστικό. Όταν μια σχέση τριών ποδών βρεθεί στη σφαίρα επιρροής μιας παρόμοιας, δημιουργείται μεταξύ τους μια αντίδραση. Έτσι απλώνονται σαν κοινωνική επιδημία. Άκου λοιπόν πώς μπορείς να χάσεις τη γυναίκα σου χω ρίς να το πάρεις είδηση: Είσαι που λες καθιστός με το φίλο σου σ’ ένα μπαράκι και τα λέτε. Στο ακριβώς δίπλα τραπέζι κάθεται ένας τύπος που μασάει τσίχλα και «ψήνει» μια Κατίνα που κάθεται μαζί του. Τον παρατηρείς και σκέφτεσαι: « Ρε πώς καταντάμε κα μιά φορά εμείς οι άντρες». Πού να φανταστείς εκείνη τη στιγμή ότι από τη συζήτηση αυτή θα διαλυθεί ο γάμος σου. Πώς; Να πώς: Ας πούμε ότι τον συγκεκριμένο... κύριο, τον λένε Σάκη. Ψήνει που λες ο Σάκης την Κατίνα, η οποία τον ερωτεύεται τρελά. Αλλά η Κατίνα δεν είναι αδέσμευτη. Οπότε, μόλις
Μ ΕΡΟΣ Τριτο - Η Ε
ξά ρτ η σ η
173
ερωτεύεται τον Σάκη, εγκαταλείπει τον Γιώργο. Έτσι ο Γιώργος βρίσκεται, ζαλισμένος και ευάλωτος, σε αναζήτηση «σανίδας σωτηρίας». Έλα όμως που ο Γ ιώργος είναι συνάδελφος της γυναί κας σου! Κι έλα που αυτή την εποχή έχεις πέσει με τα μού τρα στη δουλειά και την έχεις παραμελήσει. Έλα που σου κρατάει και μια κακία για το χαστούκι που της έριξες πριν δυο χρόνια, όταν σε είχε πει «χαλβά». Κι έτσι ο Γ ιώργος ορμάει στη γυναίκα σου, κι ώσπου να πεις «κίμινο» τη χάνεις. Και μάταια προσπαθείς να βρεις άκρη και να καταλάβεις πώς έγιναν όλα έτσι ξαφνικά. Εννοείται ότι όλες αυτές οι σχέσεις είναι τριών ποδών. Δηλαδή δεν υπάρχει περίπτωση η Κατίνα να βρίσκεται σε μια σχέση τεσσάρων ποδών και να την τουμπάρει ο Σάκης. Ο οποιοσδήποτε Σάκης! «Τι λες αγόρι μου; Για ποιά με πέρα σες;». Θα του ’χε κόψει αμέσως το βήχα του κυρίου Σάκη. Είναι λοιπόν φανερό ότι, σ’ εκείνη τη φάση, η Κατίνα ήταν με το ’να πόδι μέσα και το άλλο έξω απ’ τη σχέση. (Αυτό το «έξω πόδι» είναι που σου κάνει πάντα τη ζημιά). Το ίδιο βέβαια ισχύει και για τη γυναίκα σου. Διότι, αν δεν ήταν με το ένα ποδαράκι της έξω, δεν θα εύρισκε από πού να στην αρπάξει ο Γιωργάκης που πνιγότανε. Κλαις λοι πόν και οδύρεσαι και είσαι απαρηγόρητος. Τέλος πάντων, ΐνίετά από κάποιους μήνες αρχίζεις να ψιλοσυνέρχεσαι. Δυστυχώς όμως το δράμα σου δεν τελειώ νει εδώ, διότι τώρα τελευταία ο κύριος Σάκης βαρέθηκε την Κατίνα και την έχει παρατήσει. Θα μου πεις «και τι με νοιάζει εμένα»; Αμ, σε νοιάζει και σε παρανοιάζει, διότι, καθώς η Κατίνα δεν μπορεί να σταθεί ούτε λεπτό μόνη της, έχει επι στρέφει άνευ όρων στον Γιώργο της. Έτσι η γυναίκα σου βρίσκεται ξαφνικά στα «κρύα του λουτρού», διότι ο Γιώργος -μέσα του- πάντα περίμενε την Κατίνα του να γυρίσει. Όσο και να σε θίγει αυτό, η γυναίκα σου δεν ήταν για τον Γιώργο τίποτα περισσότερο από ένα «δεκανίκι». Σου ’ρχεται λοιπόν ένα απόγευμα ντυμένη, αρωματισμέ νη, στολισμένη, έχει κάνει και «χαλάουα», σου φέρνει και λουλούδια και πέφτει συγκινημένη στην αγκαλιά σου. Τελικά
174
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
εκείνο το βράδυ κοιμόσαστε μαζί. Τη βλέπεις εσύ που είναι όλο γλύκες κι αρχίζεις να ελπίζεις. «Μάλλον ξαναγυρίζει σε μένα», σκέφτεσαι με ανακούφιση. Αποχωρίζεστε το πρωί και κανονίζετε να ξανασυναντηθείτε σε δυο μέρες. Παράλληλα λες και στο κοριτσάκι, με το οποίο «κάνεις παρέα» αυτή την εποχή, ότι επιστρέφει η γυναίκα σου, το πληγώνεις, και περι μένεις εναγωνίως την ερχόμενη κρίσιμη συνάντηση. ( Βέβαια το καινούργιο σου κοριτσάκι είναι ικανότατο να δημιουργήσει σχέση τεσσάρων ποδών. Έλα όμως που εσύ είσαι «πελα ργός» και έχεις μπει στη νέα σχέση μόνο με το ένα πόδι ). Ας ξαναγυρίσουμε όμως σ’ εκείνη τη συνάντηση που με τόση λαχτάρα περιμένεις; Έρχεται όντως η κυρία, αλλά είναι πολύ διαφορετική απ’ ό,τι ήταν προχθές. Ούτε διαχυτικότητες ούτε γλύκες. Μια μάλλον συγκροτημένη συμπεριφορά. Πού να τολμήσεις να της πεις για επανασύνδεση: Έχεις πιεί όμως τα ποτηράκια σου και δεν κρατιέσαι: - Αγαπούλα μου, θες να ξαναείμαστε μαζί; - Τα 'πάμε αυτά. Εμείς οι δυο έχουμε τελειώσει, σου λέ ει μουδιασμένα. - Μα προχθές... - Προχθές ήταν μια δική μου επιπολαιότητα, σου απαντά ορθά κοφτά. Λοιπόν, μην το ψάχνεις; Ο Σάκης φταίει ! Δεν καταλα βαίνεις; Να, ο Σάκης είδε στον ύπνο του την Κατίνα και την πεθύμησε σεξουαλικά. Έτσι της τηλεφώνησε. Αυτή η χαζή, αντί να την καταλάβει τη δουλειά, άρχισε πάλι να ελπίζει και ξαναβρόντηξε τον Γιώργο. Έτσι, την παραμονή που ήταν να συναντηθείτε με τη γυναίκα σου, ο Γιώργος της τηλεφώνησε. Καταλαβαίνεις τώρα γιατί σου ήρθε τόσο αλλαγμένη η κυρία; Διότι είχε το ένα πόδι αλλού.
Πολύ εξοντωτικές αυτές οι σχέσεις τριών ποδών, βρε παιδί μου. Αλλά το κακό είναι ότι μεταδίδονται αλυσιδωτά. Έτσι, ορμάει ο Βαγγέλης στη Αίλιαν ένα βράδυ σ’ ένα μπα-
Μ έρ ο ς Τριτο - Η Εξάρτηση
175
ράκι της Θεσσαλονίκης και μετά από καμιά εικοσαριά αλυσσιδωτές αντιδράσεις, χάνει η Σούλα τον άντρα της στα Πετράλωνα.
1
9
.
Ύΐ Ζήλεια ε τη λέξη «ζήλεια» είναι δυνατόν να εννοούμε εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους συναισθήματα, που το καθένα οδηγεί σε ξεχωριστή συμπεριφορά; Ο Γιώργος περιγράφει σ’ ένα συνάδελφό του μια μεγάλη επαγγελματική επιτυχία που είχε κι εκείνος του απαντά: «Πόσο σε ζηλεύω που κατάφερες κάτι τόσο σπουδαίο». Εδώ, η λέξη «ζήλεια» παίρνει θετική χροιά, μια κι έχει την έννοια του θαυμασμού. Η Μίρκα λέει στη φίλη της ότι πρόκειται να πάει ένα δε καπενθήμερο ταξίδι σε κάποιες εξωτικές χώρες της Άπω Ανατολής και η φίλη της λέει: «Αχ, μη μου τα λες γιατί ζηλεύω». Κι εδώ πάλι, η λέξη «ζήλεια» έχει θετική έννοια, αλλά αντί για θαυμασμό σημαίνει κάτι άλλο. Δηλώνει την επι θυμία ενός ανθρώπου να βρισκόταν στην ευχάριστη θέση που βρίσκεται κάποιος άλλος. Αν όμως η επιθυμία μας να είμαστε στη θέση κάποιου άλλου συνοδεύεται από κάποια αρνητικά συναισθήματα προς εκείνον, τότε μιλάμε και πάλι για «ζήλεια», αλλά αυτή τη φο ρά με την έννοια του «φθόνου». Μερικοί γονείς αναφέρονται
Μ
Μ
έρο ς
Τ
ρίτο
- Η Ε
ξάρτηση
177
συχνά σ’ αυτή τη μορφή ζήλειας, όταν παραπονιούνται για τον ανταγωνισμό που διαπιστώνουν να υπάρχει ανάμεσα στα παιδιά τους. Τέλος, υπάρχει και η «ερωτική» ζήλεια που, όπως θα διαπιστώσουμε, είναι μια αρκετά πολύπλοκη έννοια και χρειά ζεται αρκετά συστηματική προσέγγιση, ώστε να φωτιστούν όλες οι πτυχές της. Όπως βλέπουμε λοιπόν, η λέξη «ζήλεια» μπορεί να ση μαίνει τέσσερα διαφορετικά πράγματα: α. Θαυμασμό.
β. Επιθυμία να βρισκόμαστε στην ευεργετική θέση κάποι ου άλλου, γ. Φθόνο, δ. Ερωτική ζήλεια.
α. Η Κοινωνική Πλευρά Οι τρεις πρώτες «κατηγορίες» ζήλειας ανήκουν σ’ ένα χώρο προβληματισμού που είναι έξω από αυτόν που μας απασχο λεί σ’ αυτό το βιβλίο. Εδώ θα περιοριστούμε μόνο στη διερεύνηση της ερωτικής ζήλειας, μια και απασχολεί ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό των αντρών και γυναικών του πληθυσμού κάθε χώρας. Πράγματι κάθε χώράς; Όχι απαραίτητα, μας λέει η ανθρωπολόγος Margaret Mead (1931), σύμφωνα με την οποία η ζήλεια δεν αποτελεί παγκόσμιο φαινόμενο. Για παράδειγμα, στους Εσκιμώους της φυλής Ammassalik, ο άντρας που δεν προσφέρει τη σύζυγό του στον φιλοξενούμενο, θεωρείται αφιλόξενος ή τσιγγούνης. Όμως το παρακάτω απόσπασμα του ψυχολόγου Ralph Hupka (1980) δείχνει ότι δεν είναι έτσι ακριβώς τα πράγματα;
«Μια παντρεμένη γυναίκα επιστρέφει από το πηγάδι. Ένας κα λεσμένος του χωριού τής ζητάει ένα ποτήρι νερό. Ο σύζυγός της, που κάθεται στην αυλή του σπιτιού, παρατηρεί τη σκηνή. Στη συνέχεια, ο άντρας και η γυναίκα πλησιάζουν τον σύζυγο και ανάμεσα στους τρεις ξεκινά μια ργκήρ^ιη παζή-π^πη η ηπηίη
1 78
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
κρατάει μέχρι αργά το βράδυ. Στη συνέχεια ο σύζυγος σβήνει τη λάμπα καί ο φιλοξενούμενος κάνει έρωτα με τη σύζυγο. Το επό μενο πρωί ο σύζυγος φεύγει νωρίς από το σπίτι, με σκοπό να πιάσει ψάρια για το πρόγευμα. Όταν επιστρέφει στο σπίτι, βρί σκει και πάλι τη γυναίκα του να κάνει έρωτα με τον φιλοξενού μενο. Ο σύζυγος εξοργίζεται και μαχαιρώνει θανάσιμα τον φιλοξενούμενο». Φαίνεται λοιπόν, ότι ακόμα κι αυτή η μορφή φιλοξενίας των Εσκιμώων απέχει πολύ από το να σημαίνει ότι η ζήλεια είναι άγνωστη σ’ αυτούς τους ανθρώπους. Η παραχώρηση της συζύγου στον φιλοξενούμενο είναι απλά και μόνο αποτέ λεσμα κάποιων κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς, οι οποίοι υπαγορεύουν πότε μια τέτοια πράξη θεωρείται αποδεκτή και πότε μπορεί να γίνει αφορμή μιας πολύ βίαιης σκηνής ζηλο τυπίας: Το «σβήσιμο της λάμπας» είναι ένα κοινωνικά αποδε κτό παιχνίδι που αποτελεί την παραχώρηση ενός δικαιώμα τος που έχει ο σύζυγος και συμβολίζει την κυριότητά του. Η επανάληψη της σεξουαλικής πράξης το άλλο πρωί χωρίς την άδειά του, θεωρήθηκε απο τον σύζυγο μια μορφή αμφισβήτη σης της συζυγικής του εξουσίας. Φαίνεται λοιπόν ότι η ζή λεια του δεν πήγαζε τόσο από αυτή καθαυτή τη σεξουαλική πράξη, όσο από το γεγονός ότι έγινε χωρίς την άδειά του. Παρόλα αυτά, ακόμα κι ο ίδιος ο Hupka κάνει ένα διαχω ρισμό ανάμεσα σε κοινωνίες «χαμηλής» και «υψηλής» ζήλει ας και συγκρίνει τη φυλή των Todas, στην Ινδία, με τους Ερυθρόδερμους Apaches του Τέξας. Οι Todas έχουν μια κοινοβιακή νοοτροπία για τους αν θρώπους και τα υλικά αγαθά, η οποία επεκτείνε'ται και στο σεξ. Ανάμεσά τους το φαινόμενο της ζήλειας εμφανίζεται σπάνια και χωρίς ιδιαίτερες εξάρσεις. Από την άλλη, οι Apaches έχουν έντονο το αίσθημα της ιδιοκτησίας, απαιτούν την παρθενία πριν το γάμο και πιστεύ ουν ότι η σεξουαλική απόλαυση, για να κερδηθεί, απαιτεί με γάλες περιόδους στέρησης. Ανάμεσα στους Apaches, η ζή λεια είναι ένα ιδιαίτερα έντονο φαινόμενο. Έτσι, καταλήγει ο συγγραφέας, η ζήλεια μοιάζει να είναι
Μ
έ ρο ς
Τ
ριτ ο
- Η Ε
ξ ά ρτ η σ η
179
αποτέλεσμα των διδαγμάτων που παίρνουμε από την κοινω νία στην οποία ανήκουμε. Μεγαλώνοντας μαθαίνουμε πότε, πώς και με τι να ζηλεύουμε. Παράλληλα τοποθετεί τις περισ σότερες κοινωνίες του Δυτικού πολιτισμού στην κατηγορία της «υψηλής ζήλειας». Προφανώς γιατί είναι έντονα καλλιερ γημένο, από αιώνες, το αίσθημα της ατομικής ιδιοκτησίας.
β. Η Ψυχολογική Πλευρά Οι περισσότεροι από μας γνωρίζουμε ότι άλλες φορές η ζή λεια είναι δικαιολογημένη και άλλες αδικαιολόγητη. Στην πρώτη περίπτωση η ζήλεια είναι το αποτέλεσμα της συμπερι φοράς του συντρόφου μας, ενώ στη δεύτερη η ζήλεια γίνεται αιτία μιας ορισμένης συμπεριφοράς προς τον σύντροφό μας. Ανεξάρτητα όμως από το αν είναι δικαιολογημένη ή αδικαιολόγητη, οι Clanton και Smith, στο βιβλίο τους με τίτλο «Η Ζήλεια» (1977), διακρίνουν δύο μορφές ερωτικής ζήλειας: Στην πρώτη νιώθεις κλεισμένος απ’ έξω, ενώ στη δεύτερη φοβάσαι μη χάσεις κάποιον ή κάτι. Ας τις δούμε χωριστά:
β1. Η ζήλεια σαν αποτέλεσμα αποκλεισμού Η ζήλεια αυτής της μορφής είναι το αποτέλεσμα κάποιας δραστηριότητας που έχει ο σύντροφός σου μ’ ένα άτομο του άλλου φύλου, στην οποία δεν έχεις συμπεριληφθεί κι εσύ. Μ’ άλλα λόγια, ενώ οι δυό τους είναι... εντός, εσύ είσαι... εκτός. Η προσοχή του ενός είναι στραμμένη στον άλλο κι εσένα δεν σου δίνουν σημασία. Είναι λοιπόν πιθανό να νιώσεις παραμελημένος, αγνοημένος και να εκνευριστείς. Στο σημείο αυτό, ας δούμε και τον ορισμό που δίνει για τη ζήλεια ο F. Cox (1984): Η κατάσταση κατά την οποία είσαι
εκνευρισμένα καχύποπτος από τη συμπεριφορά του αγαπη μένου σου προς κάποιον, που υποψιάζεσαι σαν ανταγωνιστή σου. Απ’ ό,τι βλέπουμε, ο ορισμός αυτός έχει αρκετή συνά φεια με τη μορφή της ζήλειας στην οποία αναφερόμαστε. Η
180
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
εμπειρία της ζήλειας είναι αρκετά συνηθισμένη στην κοινωνία μας, και το να ξέρει κανείς να την αντιμετωπίσει ψύχραιμα, αποτελεί μέρος των κοινωνικών κανόνων της ονομαζόμενης «καλής συμπεριφοράς». Συνήθως, λένε οι Clanton και Smith, η ζήλεια αυτή είναι ένας ανώδυνος παροδικός εκνευρισμός και, καθώς παύει να υπάρχει το ερέθισμα που την προκάλεσε, σταδιακά αποβάλλεται. Αν όμως πιάνεις τον εαυτό σου ν’ αναστατώνεται που «μοιράζεσαι» τον σύντροφό σου ακόμα και μέσα από συμπε ριφορά που θεωρείται κοινωνικά αποδεκτή, τότε ενδέχεται, αυτό που επιφανειακά εμφανίζεται σαν «εκνευρισμός από αποκλεισμό», να υποδηλώνει ένα βαθύτερο φόβο απώλειας, που μπορεί ν’ αποτελεί μια σοβαρότερη μορφή ζήλειας.
β.2. Η ζήλεια σαν Φόβος Απώλειας Ο βαθμός σοβαρότητας που μπορεί να πάρει αυτή η ζήλεια, εξαρτάται από το τι φοβάσαι να χάσεις. Συνήθως ο φόβος αυτός παίρνει τρείς μορφές: Στην πρώτη ανησυχείς μήπως η συμπεριφορά του συ ντρόφου σου σε κάνει να χάσεις το «κύρος» και την «υπόλη ψή» σου στον κοινωνικό σου περίγυρο. Ιδιαίτερα μάλιστα, αν η συμπεριφορά του αυτή απευθύνεται σε κάποιο άτομο που δεν συμπαθείς και πολύ. Αν ένας τέτοιος φόβος εμφανίζεται σποραδικά, μπορεί να θεωρηθεί άνευ σημασίας. Αν όμως επαναλαμβάνεται συχνά, μπορεί ν’ αποτελεί ένδειξη κάποιας χρόνιας ανασφάλειας η οποία επηρεάζει την αυτοθεώρησή σου και την κοινωνική σου πρόσοψη και πιθανόν να έχει δυ σάρεστες συνέπειες για τον εαυτό σου και τη σχέση σου. Η δεύτερη μορφή που μπορεί να πάρει ο φόβος απώλει ας έχει να κάνει με το θέμα του ελέγχου. Φοβάσαι δηλαδή μήπως χάσεις τον έλεγχο του συντρόφου ή της σχέσης σου. Αδυνατείς να προβλέψεις ποιά θα είναι η συμπεριφορά του προς τον ανταγωνιστή σου και παράλληλα διστάζεις να εκ φράσεις τα παράπονά σου, γιατί δεν ξέρεις πώς θα μπορού σε ν’ αντιδράσει. Στο σημείο αυτό είναι φυσικό να σου δημιουργείται άγχος. Μάλιστα, αν η αδυναμία να ελέγξεις τη συ
Μ ΕΡΟΣ Τρίτο
- Η Εξάρτηση
181
μπεριφορά του συντρόφου σου σε οδηγήσει στο να δημιουρ γήσεις την ψευδαίσθηση ότι αδυνατείς να ελέγξεις και τον εαυτό σου, τότε ενδέχεται να πανικοβληθείς και να ενεργή σεις με τρόπους ιδιαίτερα επιζήμιους για τη σχέση σας. Η τρίτη και σοβαρότερη μορφή που μπορεί να πάρει ο φόβος της απώλειας, είναι μήπως χάσεις τον σύντροφό σου. Ο φόβος αυτός μπορεί να πάρει μεγάλες διαστάσεις, ιδιαίτε ρα στην περίπτωση ενός μακροχρόνιου δεσμού, μιας συμβίω σης ή ενός γάμου. Στις περιπτώσεις αυτές, σύμφωνα με τους δύο συγγραφείς, η διαγραφόμενη απώλεια του συντρό φου συνεπάγεται και την απώλεια πολλών άλλων πραγμά των, όπως «την ιστορία σου, την ταυτότητά σου, τα μέσα υποστήριξής σου (υλικά και μή), το σπίτι σου, τα παιδιά σου (ή αυτόν που σε βοηθάει στο μεγάλωμά τους) και ίσως ακόμα και το σκοπό για τον οποίο ζείς>>. Όπως είναι λοιπόν φυσικό σε μια τέτοια περίπτωση, γίνεσαι ιδιαίτερα αγχώδης και καχύποπτος. Το κακό είναι ότι η συμπεριφορά σου μπορεί να φτάσει σε τόση «ασχήμια», που να επιφέρει αυτό ακριβώς που προσπαθείς ν’ αποτρέψεις.
γ. Ζήλεια και Ανασφάλεια Μερικοί υποστηρίζουν ότι η ζήλεια είναι ένδειξη εξάρτησης από τον σύντροφό μας. Όλοι σε κάποιο βαθμό έχουμε εξάρ τηση από τον άνθρωπο που αγαπάμε. Δεν αρκεί όμως η απλή εξάρτηση για να ζηλέψει κάποιος. Χρειάζεται ν’ απειληθεί και η ασφάλειά μας. Γι’ αυτό άλλωστε τα περισσότερα προβλήματα ζήλειας συμπεριλαμβάνουν τρείς πρωταγωνι στές: Τον «απειλούμενο», τον «ανταγωνιστή» ή «επίδοξο κατακτητή» και το... «μήλο της Έριδας». Στις περιπτώσεις που απειλείται η ασφάλειά μας και ζη λεύουμε χωρίς πραγματικά να υπάρχει φανερή δικαιολογία, τότε βέβαια ξαναγυρνάμε στην αδικαιολόγητη ζήλεια, στην οποία αναφερθήκαμε πιο πρίν. Στην περίπτωση αυτή, το πρώτο ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: Ζήλευες αδικαιο
λόγητα σε όλες σου τις μέχρι τώρα σχέσεις, ή ζηλεύεις ειδι κά σ’ αυτή τη σχέση;
1 82
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Αν ζήλευες πάντα, τότε βέβαια υπάρχουν σοβαρές εν δείξεις ότι κάποιοι προσωπικοί σου παράγοντες συντείνουν στο να νιώθεις ανασφαλής κάθε φορά που έχεις ένα σύ ντροφο. Δύο συνηθισμένες περιπτώσεις είναι: α. Συστηματικά διαλέγεις ένα είδος ανθρώπου που δεν σου εμπνέει εμπιστοσύνη. β. Δεν πιστεύεις ότι αξίζεις τόσο, ώστε να μη φοβάσαι μήπως χάσεις τον σύντροφό σου από κάποιον επίδοξο αντα γωνιστή. Δηλαδή έχεις χαμηλή αυτοθεώρηση. Αυτό μπορεί να προέρχεται από την εμφάνιση, τη μόρφωσή σου και γενι κά από οποιονδήποτε τομέα, στον οποίο νιώθεις κατώτερος από τους άλλους. Βέβαια η κατώτερότητά σου μπορεί να ’ναι και... φανταστική, όμως αυτό είναι άλλο θέμα. Αν δεν συμβαίνει τίποτα από τα δύο, τότε υπάρχουν πι θανότητες να έχεις μια γενική προκατάληψη προς το άλλο φύλο η οποία σε κάνει καχύποπτο, με αποτέλεσμα, ανεξάρ τητα από το πώς σου φέρεται ο σύντροφός σου, εσύ να δη μιουργείς μέσα στο κεφάλι σου ολόκληρα «σενάρια» και να συμπεριφέρεσαι σαν να ήταν αληθινά. Αν συμβαίνει κάτι τέ τοιο, τότε αυτό από το οποίο υποφέρεις δεν είναι απλή ερω τική ζήλεια αλλά παράνοια και καλά θα κάνεις ν’ ασχοληθείς σοβαρά με το θέμα. Αν συμβαίνει να ζηλεύεις ανεξήγητα και αδικαιολόγητα, ειδικά στην τωρινή σχέση που έχεις, χωρίς ανάλογες εμπει ρίες κατά το παρελθόν, τότε οι συνηθισμένες αιτίες είναι τέσσερεις: α. Ο σύντροφός σου πιθανόν να σου θυμίζει κάποιον άν θρωπο ο οποίος δεν υπήρξε ιδιαίτερα «πιστός» στις σχέσεις του, αλλά δεν έχεις αντιληφθεί ότι σου τον θυμίζει. β. Ο σύντροφός σου υπήρξε στο παρελθόν «άπιστος» προς τους προηγούμενους συντρόφους του και φοβά σαι ότι το ίδιο θα κάνει και με σένα. Ενδέχεται επίσης να έχει κάποια σχετική «φήμη», η οποία να μην τον κάνει «άξιο εμπιστοσύνης», γ. Μπορεί η συμπεριφορά του προς το άλλο φύλο να εί
Μ
έρο ς
Τ
ρίτο
- Η Ε
183
ξάρτηση
ναι ιδιαίτερα διαχυτική ή προκλητική και αυτό να σου δη μιουργεί ανασφάλεια. δ. Αν, όταν ξεκίνησε η σχέση σας, ο σύντροφός σου εί χε ήδη κάποια άλλη σχέση, την οποία μάλιστα εγκατέλειψε για χάρη σου, είναι πολύ πιθανό ν’ αναρωτιέσαι πότε «θα έρθει η σειρά σου». Το παρακάτω σχεδιάγραμμα συνοψίζει τα όσα είπαμε πιο πάνω: ΑΔΙΚΑΙΟΛΟΓΗΤΗ ΖΗΛΕΙΑ
ΑΝ ΤΗΝ Ε ΙΧ Ε Σ
ΑΝ ΤΗΝ Ε ΙΧ Ε Σ
ΠΑΝΤΑ
Μ Ο ΝΟ Π ΡΟ Σ ΕΝΑ Σ Υ Γ Κ Ε Κ Ρ ΙΜ Ε Ν Ο ΣΥΝΤΡΟΦΟ
Διαλέγεις συστηματικά
Πιθανόν να νοιώθεις
ένα συγκεκριμένο
ανασφαλής όσον αφορά κάποια στοιχεία
είδος συντρόφου
Κάποιον σου θυμίζει
του εαυτού σου Εντόπισε το «σενάριο”
Όχι
που ακολουθείς, το οποίο σου επιβάλλει μόνο αυτό
Το παρελθόν ή η
τον τύπο ανθρώπου
«φήμη» του
f Έχεις χαμηλή
Έχεις γενικευμένη
Αυτοθεώρηση
καχυποψία προς το άλλο φύλο
Εντόπισε τους τομείς στους
I
Όχι
1 ο τρόπος που συμπεριφέρεται στο άλλο φύλλο
Δες τη ζήλεια σου
οποίους υστερείς και
σαν "παράνοια” και
ΚΑ Ν Ε ΚΑΤΙ
ζήτα επαγγελματική βοήθεια
Όχι
Τ Ξεκινήσατε τη σχέση ενώ ήδη είχε άλλον άνθρωπο που εγκατέλειψε για σένα
1 84
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
δ. Ερευνες Σχετικά με τη Ζήλεια Το 1980 η Adams συγκέντρωσε τα στοιχεία από μερικές πρόσφατες έρευνες που είχαν γίνει τότε σχετικά με τη ζή λεια και συνοψίζει τα ευρήματά της ως εξής: 1. Η ζήλεια συνυπάρχει με αισθήματα ανασφάλειας και μια όχι και τοσο κολακευτική αυτοθεώρηση. 2. Οι άνθρωποι που ζηλεύουν εξ’ αιτίας της πραγματικής ή φανταστικής απιστίας του συντρόφου τους, συχνά είναι και οι ίδιοι άπιστοι. 3. Οι άνθρωποι που αναφέρουν την πιο αυξημένη γενική δυ σαρέσκεια με τη ζωή τους, είναι ταυτόχρονα κι εκείνοι που ζηλεύουν περισσότερο. (Εδώ βέβαια έχουμε σχέση «αυγού και κότας». Ποιό στοιχείο οδηγεί σε ποιό;) 4. Ευτυχισμένοι ή όχι, σι ζηλιάρηδες άνθρωποι νιώθουν ισχυρά δεμένοι με τον σύντροφό τους. 5. Οι νεότεροι άνθρωποι αναφέρουν αντιδράσεις ζήλειας συχνότερα από τους μεγαλύτερους. 6. Είναι δύσκολο να κρύψεις τη ζήλεια σου από τους άλ λους. 7. Η ζήλεια μοιάζει να ταλαιπωρεί συναισθηματικά τις γυναί κες περισσότερο απ’ ό,τι τους άντρες. 8. Οι γυναίκες τείνουν συχνότερα να προσπαθούν να επι σκευάσουν τη ζημιωμένη σχέση, ενώ οι άντρες προσπα θούν να επισκευάσουν τη ζημιωμένη αυτοεκτίμησή τους. 9. Οι άντρες που απατούνται τείνουν να χωρίζουν συχνότε ρα απ’ ό,τι οι απατημένες γυναίκες. 10. Οι γυναίκες είναι περισσότερο επιρεπείς απ’ ό,τι οι άντρες στο να προκαλέσουν ζήλεια στον σύντροφό τους, ώστε να δοκιμάσουν τη σχέση, να τονώσουν την αυτοεκτίμησή τους, να τραβήξουν την προσοχή και να εκδικηθούν το σύντροφό τους. Όπως υποστηρίζει και ο οικογενεικός ψυχοθεραπευτής Larry Constantine (1977);
«Η ζήλεια δεν μπορεί να θεωρηθεί από μόνη της ούτε καλή ού τε κακή. Το νόημα που θα πάρει καθορίζεται από τις συνθήκες
Μ
έρο ς
Τ
ρίτο
- Η Ε
ξάρτηση
185
που δημίουργούνται και το πλαίσιο στο οποίο εμφανίζεται... Η ζήλεια γίνεται πρόβλημα όταν εμποδίζει την ομαλή λειτουργία της σχέσης ή του στύλ ζωής που έχουμε διαλέξει... Η υπερβολι κή ζήλεια μπορεί να γίνει δυσλειτουργική, όπως και η ζήλεια που προέρχεται από απειλές που δημιουργούμε με τη φαντασία μας. Αλλά στις περιπτώσεις που ο κίνδυνος είναι αληθινός, η ζήλεια μπορεί πραγματικά να είναι λειτουργική αντίδραση διότι αποτελεί μια έγκαιρη προειδοποίηση ότι κάποιες πτυχές της σχέσης χρειάζονται την προσοχή μας και πιθανόν και κάποιο βαθύτερο ξεκαθάρισμα».
186
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
Αντί Επνλόγου Ας Τελειώσουμε με... Ολίγη Στατιστική για τα Διαζύγια Η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος μας έδωσε το 1991 ένα τεύχος, που τιτλοφορείται Στατιστική της Φυσικής Κινήσεως του Πληθυσμού της Ελλάδος Έτους 1984. Μέσα εκεί υπάρχουν τα παρακάτω στοιχεία σχετικά με τις αιτήσεις διαζυ γίου που έγιναν στη χώρα μας από το 1973 μέχρι και το 1984*:
Δεν νομίζω ότι ο παραπάνω πίνακας χρειάζεται καμιά ιδι αίτερη ανάλυση. Τα διαζύγια από το 1973 ως το 1983 αυξή
* Όπως μας πληροφορεί το τεύχος αυτό, η μεγάλη αύξηση που εμφανίζουν οι αιτήσεις διαζυγίων το 1984 δεν πρέπει να οφείλεται σε ξαφινκή,.,διαζυ
A
nti
Ε
π ίλ ο γ ο υ
187
θηκαν στην Ελλάδα κατά 45 στα εκατό*. Είναι λοιπόν φυσικό να αναρωτιέται κανείς: Γιατί να συμβαίνει αυτό; Πριν προχωρήσουμε παρακάτω, καλό θα ήταν να ξεχωρί σουμε δύο βασικές ερωτήσεις που είναι φυσικό να μας δημιουργούνται, όταν αντικρίζουμε στατιστικά στοιχεία σχετικά με το διαζύγιο: α. Γιατί χωρίζουν οι άνθρωποι; Μ’ άλλα λόγια, ποιοί είναι
οι λόγοι που οδηγούν στη διακοπή της συμβίωσης; β. Γιατί χωρίζουν περισσότεροι άνθρωποι τα τελευταία χρόνια απ’ ό,τι παλιότερα;
α. Οι Λόγοι Χωρισμού Ανάμεσα σε διάφορους επιστήμονες που ασχολήθηκαν με την πρώτη ερώτηση, ήταν και ο George Levinger (1966), ο οποίος έθεσε το ερώτημα αυτό σε εξακόσια διαζευμένα ζευ γάρια τα οποία περνούσαν τη φάση του διαζυγίου. Ο Levin ger διάλεξε για την έρευνά του την πόλη του Cleveland, στο Ohio. Η περιοχή αυτή της Αμερικής αποτελείται από σχετικά συντηρητικούς ανθρώπους, με αρκετά παραδοσιακές ηθικές αρχές. Αν μάλιστα λάβουμε υπόψη μας ότι η έρευνα έγινε στα 1966, μπορούμε να πούμε ότι τα αποτελέσματα έχουν περισσότερη σχέση μ’ εμάς, απ’ ό,τι θα είχε μια ανάλογη έρευνα στη Νέα Υόρκη ή την Καλιφόρνια της τελευταίας δε καετίας του Εικοστού αιώνα. «Γιατί χωρίζετε;», ρώτησε ο Levinger. Οι απαντήσεις που πήρε εντάσσονται σε έντεκα γενικές κατηγορίες παραπόνων. Τα συχνότερα παράπονα των γυναικών ήταν η ψυχική σκλη ρότητα εκ μέρους του συζύγου, η αμέλεια των συζυγικών του καθηκόντων (όσον αφορά στη φροντίδα του σπιτιού και των παιδιών), τα οικονομικά προβλήματα και ο αλκοολισμός.
γιομανία. Απλά, την προηγούμενη χρονιά ψηφίστηκε ο Ν. 1329/83 «Περί δια κοπής της έγγαμης συμβιώσεως πέραν των τεσσάρων ετών». * Η αντίστοιχη αύξηση γιά τις Η.Π.Α. στο ίδιο διάστημα ήταν 28,4 στα εκατό.
188
Ε
ρωτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
Από την πλευρά των αντρών, τα συχνότερα παράπονα ήταν και πάλι η ψυχική σκληρότητα της συζύγου και η αμέ λεια των συζυγικών της καθηκόντων και, από κει και πέρα, ακολουθούν η απιστία της συζύγου και η σεξουαλική ασυμ φωνία μαζί της. Τα αναλυτικά αποτελέσματα της έρευνας συ νοψίζονται στον παρακάτω πίνακα: 01 ΛΟΓΟΙ ΔΙΑΖΥΓΙΟΥ ΣΥΜΦΩΝΑ ΜΕ 600 ΥΠΟ ΔΙΑΖΕΥΞΗ ΖΕΥΓΑΡΙΑ ΠΟΥ ΣΥΜΜΕΤΕΙΧΑΝ ΣΤΗΝ ΕΡΕΥΝΑ ΤΟΥ GEORGE LEVINGER Ε ΙΔ Ο Σ Π Α Ρ Α Π Ο Ν Ω Ν
10
15
20
25
ΨΥΧΙΚΗ ΣΚΛΗΡΟΤΗΤΑ ΑΜΕΛΕΙΑ ΚΑΘΗΚΟΝΤΩΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΦΥΣΙΚΗ ΒΙΑ ΑΛΚΟΟΛΙΣΜΟΣ ΑΠΙΣΤΙΑ ΛΕΚΤΙΚΗ ΣΚΛΗΡΟΤΗΤΑ ΕΛΛΕΙΨΗ ΑΓΑΠΗΣ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΗ ΑΣΥΜΦΩΝΙΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΜΕ ΠΕΘΕΡΙΚΑ ΥΠΕΡΒΟΛΙΚΕΣ ΑΠΑΙΤΗΣΕΙΣ
■ % ΤΩΝ ΑΝΔΡΩΝ ■ % ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ
Παρόλο που αυτά τα στοιχεία απέχουν πολύ από το να εξηγήσουν πλήρως γιατί χωρίζουν οι άνθρωποι, μας δίνουν μια γενική εικόνα για τους λόγους που συνήθως οδηγούν δύο ανθρώπους στο διαζύγιο. Στην πραγματικότητα όμως, δημιουργούν νέα ερωτήματα. Για παράδειγμα; Γιατί δύο άν θρωποι, που κάποτε διάλεξαν να παντρευτούν, καταλήγουν σε ένα κλίμα ψυχικής σκληρότητας; Τέτοια ερωτήματα δεν είναι δυνατόν ν’ απαντηθούν από δημογραφικές έρευνες. Χρειάζεται μια πολύ πιο διεισδυτική προ-
A
nti
Ε
π ίλ ο γ ο υ
189
σέγγιση, ώστε ν’ αποκαλυφθούν οι δυνάμεις που οδηγούν δύο ανθρώπους στη φθορά της σχέσης τους και τελικά στο χωρισμό.
β. Η αύξηση των διαζυγίων Όπως αναφέραμε και πριν, υπάρχει και μια δεύτερη ερώτηση που δημιουργούν τα στατιστικά στοιχεία: Γ ιατί χωρίζουν περισ
σότεροι άνθρωποι τα τελευταία χρόνια απ’ ό,τι παλαιότερα; Μια και το φαινόμενο αυτό είναι περισσότερο κοινωνικό παρά ψυχολογικό, οι κατάλληλοι να το απαντήσουν είναι οι κοινωνιολόγοι. Σε γενικές γραμμές, μπορούμε να το αποδώ σουμε σε τρείς κυρίως λόγους: 1. Την αύξηση της οικονομικής ανεξαρτητοποίησης της γυναίκας. Όσο η γυναίκα ήταν υποχρεωμένη να βασίζεται στον άντρα για την επιβίωσή της, ήταν πολύ δύσκολο να αποφασίσει να τον εγκαταλείψει. Έτσι έκανε «υπομονή». Γι’ αυτό άλλωστε πριν ανοίξει η αγορά εργασίας για τη γυναίκα, τις περισσότερες αιτήσεις διαζυγίου τις έκαναν οι άντρες. Από τις γυναίκες που έπαιρναν την πρωτοβουλία να χωρί σουν την εποχή εκείνη, οι περισσότερες ήταν οικονομικά ανεξάρτητες από τον σύζυγο. 2. Τη μείωση των ηθικών και θρησκευτικών επιπτώσεων του διαζυγίου στο άτομο. Αν παρακολουθήσει κανείς τις θέ σεις όλων των Χριστιανικών εκκλησιών απέναντι στο διαζύ γιο, θα διαπιστώσει, ότι στο διάστημα 1940-1980, έχουν εκ συγχρονιστεί σημαντικά. Έτσι, η παλιά δύσκαμπτη προσκόλ ληση στο «...και ους ο Θεός συνέζευξεν...», έχει δώσει τη θέση της σε μια πιο ελαστική αντιμετώπιση του χωρισμού*. Η εκκλησία είναι ένα κατ’ εξοχήν παραδοσιακό ίδρυμα, υποταγμένο σ’ ένα άκαμπτο δόγμα. Σαν τέτοιο, συνήθως αντιστέκεται στις μεταβολές. Θα ήταν λοιπόν αφελές να πι στέψουμε ότι αυτή η αλλαγή έγινε με δική της πρωτοβουλία. Μάλλον αντικατοπτρίζει την γενικότερη αποδοχή του διαζυ γίου εκ μέρους της κοινωνίας, προς την οποία η εκκλησία * Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η Καθολική εκκλησία η οποία δεν αναγνωρίζει το δικαίωμα του διαζυγίου στα μέλη της
190
Ε ρωτας - Α γάπη - Ε ξάρτηση
υποχρεώθηκε -εκ των πραγμάτων- να εναρμονιστεί. Πρά γματι, στις μέρες μας το διαζύγιο έχει πάψει να θεωρείται κοινωνικό «στίγμα» και οι διαζευγμένοι δεν αντιμετωπίζονται με την επιφύλαξη ή την καχυποψία που τους αντιμετώπιζε το κοινωνικό σύνολο μερικές δεκαετίες πριν. Αυτό σίγουρα δι ευκολύνει τα πράγματα για κείνους που χωρίζουν, μια και μει ώνει σε σημαντικό βαθμό τις ηθικές και, κυρίως, τις κοινωνι κές τους αναστολές. 3. Την επίδραση της τεχνολογικής εξέλιξης στην καθη μερινή ζωή και στο ρόλο της οικογένειας. Η επίδραση αυτή επηρέασε σημαντικά δύο τομείς; Τη συγκοινωνία και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Αυτά με τη σειρά τους έχουν αυξήσει σε σημαντικό βαθμό την πληροφόρηση. Ο μέσος άνθρωπος στις μέρες μας βομβαρδίζεται συνεχώς από νέες πληροφο ρίες*. Όσο περισσότερο πληροφορημένος είσαι, τόσο περισ σότερο είσαι σε θέση να συγκρίνεις και να συγκρίνεσαι. Έτσι, έχεις μεγαλύτερες πιθανότητες να έρθεις σε επαφή με εναλ λακτικές λύσεις, όσον αφορά στην οικογένεια και τη συντρο φικότητα. Μ’ άλλα λόγια, ο σημερινός άνθρωπος έχει περισ σότερα περιθώρια εκλογής, απ’ ό,τι οι πρόγονοί του. Δεν εί ναι λοιπόν δυνατόν να συμβιβαστεί τόσο εύκολα με μια κατά σταση που δεν τον εκφράζει, όταν αντιλαμβάνεται ότι υπάρχουν καλύτερες. Ιδιαίτερα μάλιστα, όταν αυτές θα μπο ρούσαν να είναι διαθέσιμες και για ’κείνον. Αν δει κανείς την αύξηση των διαζυγίων από αυτή τη σκοπιά, ίσως καταλήξει στο εξής συμπέρασμα: Η αύξηση των διαζυγίων δεν σημαίνει απαραίτητα ότι η ποιότητα των σημε ρινών γάμων είναι χειρότερη από τους γάμους των προηγού μενων δεκαετιών. Απλά ενδέχεται να έχουν αυξηθεί σημαντι κά οι απαιτήσεις μας. Έτσι, τα κριτήρια ως προς το τι θεω ρούμε «καλό» γάμο πιθανόν να έχουν γίνει αυστηρότερα, με συνέπεια να έχει μειωθεί ο βαθμός ανοχής μας προς τις δυ σαρέσκειες και τις δυσκολίες του γάμου. * Βέβαια, πολλές φορές η ακρίβεια και η ποιότητα αυτής της πληροφόρησης είναι αμφισβητούμενη, αλλά παρόλα αυτά τον αντίκτυπό της τον έχει.
A
nti
Ε
π ίλ ο γ ο υ
γ. Παίζει Ρόλο η Ηλικία στην οποία Παντρευόμαστε: Μια και μιλάμε για διαζύγια, ένα ερώτημα που dtiiiioupysiTat συχνά είναι και το εξής: Πόσο ρόλο παίζει η ηλικία στην οποία παντρεύεται κανείς; Μήπως οι άνθρωποι που παντρεύ ονται μικρότεροι προσαρμόζονται πιο εύκολα στις απαιτήσεις του γάμου και της συμβίωσης απ’ ό,τι οι μεγαλύτεροι; Στέκει δηλαδή η παροιμία που λέει «ή μικρός-μικρός παντρέψου ή μικρός καλογερέψου»; Από την άλλη πάλι, υπάρχει ο αντίλογος: Εκείνοι που παντρεύονται μεγαλύτεροι, έχουν περισσότερες πιθανότητες να κάνουν ένα βιώσιμο γάμο, μια και ξέρουν η θέλουν καλύ τερα απ’ ό,τι οι νεότεροι, οι οποίοι είναι συνήθως πιο ρομα ντικοί και -καμιά φορά- αεροβατούν. Έχουμε λοιπόν δύο παράγοντες: Ο ένας είναι ο βαθμός προσαρμογής και ο άλλος ο βαθμός ωριμότητας. Ποιός από τους δύο άραγε επιδρά περισσότερο στη βιωσιμότητα ενός γάμου; Ο καλύτερος τρόπος ν’ απαντήσουμε στην ερώτηση αυτή είναι με την έρευνα. Πριν προχωρήσουμε παρακάτω κά νε μια πρόβλεψη: Ποιοί πιστεύεις εσύ ότι χωρίζουν συχνότε ρα; Εκείνοι που παντρεύονται μικρότεροι ή εκείνοι που πα ντρεύονται μεγαλύτεροι; Γ ράψε την πρόβλεψή σου εδώ: Πιστεύω ότι χωρίζουν συχνότερα εκείνοι που παντρεύο νται ______________________________ Σύμφωνα με τους Eric Golanty και την Barbara Β. Harris (1982), «η συχνότητα των διαζυγίων ανάμεσα στα άτομα που παντρεύονται πριν τα είκοσι, είναι διπλάσια σε σύγκριση με εκείνους που παντρεύονται ανάμεσα στα είκοσι και τα τριάντα». Οι δύο συγγραφείς αποδίδουν την υψηλή συχνότη τα αυτών των διαζυγίων σε τέσσερεις παράγοντες: 1. Γάμους που έγιναν λόγω εγκυμοσύνης. 2. Οικονομική και συναισθηματική ανασφάλεια. 3. Λιγότερη πείρα ζωής. 4. Δραστικές αλλαγές στις ανάγκες και τις αξίες των νέ ων καθώς μεγαλώνουν. Τα στοιχεία απαντούν εν μέρει την ερώτηση που θέσα με. Σίγουρα εκείνοι που παντρεύονται πριν τα είκοσι έχουν
Ε
192
ροτας
- Α γάπη - Ε
ξάρτηση
μεγαλύτερες πιθανότητες να χωρίσουν, αν αυγκριθούν μ’ εκείνους που παντρεύνται μετά τα είκοσι. Όμως «μετά τα είκοσι» μπορεί να είναι τα εικοσιένα, αλλά μπορεί να είναι και τα εικοσιενννιά. Δεν παίζει κανένα ρόλο αυτή η διαφορά; Για να φωτίσουμε λοιπόν περισσότερο τα πράγματα, ας διατυπώσουμε την ερώτηση λίγο διαφορετικά: Αν συγκρίνουμε παντρεμένους με χωρισμένους όσον αφορά στην ηλικία στην οποία παντρεύτηκαν, θα βρούμε διαφορές; Δηλαδή: Ποιός εί
ναι ο μέσος όρος της ηλικίας γάμου εκείνων που χώρισαν και ποιός εκείνων που εξακολουθούν να παραμένουν παντρεμέ νοι; Διαφέρουν σημαντικά αυτοί οι μέσοι όροι; Πριν πάμε πα ρακάτω, κάνε και πάλι μια πρόβλεψη και γράψε την εδώ: α. Πιστεύω ότι εκείνοι που χωρίζουν, έχουν παντρευτεί κατά μέσον όρο σε ηλικίες ανάμεσα στα____ και τα_____ β. Πιστεύω ότι εκείνοι που παραμένουν παντρεμένοι έχουν παντρευ τεί κατά μέσον όρο σε ηλικίες ανάμεσα στα____ και τα____ Αυτή τη φορά τα δεδομένα μας είναι ελληνικά, μια και την έρευνα την έχω κάνει εγώ, με βάση 248 άτομα (182 πα ντρεμένους και 66 χωρισμένους). Μια σύγκριση της ηλικίας στην οποία παντρεύτηκαν οι δύο αυτές ομάδες ατόμων, αποκαλύπτει τα εξής: Η ΣΧΕΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΗΛΙΚΙΑ ΓΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ
ΧΩΡΙΣΜΕΝΟΙ
ΠΑΝΤΡΕΜΕΝΟΙ
23
24
25
26
27
28
29
ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΠΑΝΤΡΕΥΤΗΚΑΝ
30
A
nti
Ε
193
π ίλ ο γ ο υ
Όπως δείχνει το παραπάνω σχεδιάγραμμα, οι χωρισμέ νοι παντρεύτηκαν σε ηλικίες ανάμεσα στα 24 και τα 36, με μέσο όρο ηλικίας γάμου τα 29,7 (δηλαδή τα τριάντα). Εκείνοι που εξακολουθούν να παραμένουν παντρεμένοι, παντρεύτη καν σε ηλικίες ανάμεσα στα 19 και τα 32,7, με μέσο όρο ηλι κίας γάμου τα 25,5. Ίσως αναρωτιέται ο αναγνώστης πόσο βάσιμα είναι αυτά τα στοιχεία, μια και το δείγμα είναι σχετικά μικρό. Μια στατι στική ανάλυση έδειξε, ότι οι πιθανότητες να είναι οι διαφο ρές αυτών των μέσων όρων τυχαίες, είναι μικρότερες από 1,5 στα χίλια*. Με βάση αυτά τα στοιχεία φαίνεται, πως (μια και όσοι πα ντρεύονται μικρότεροι χωρίζουν πιο δύσκολα) ο βαθμός προ σαρμογής παίζει πιο καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση του γά μου, απ’ ό,τι ο βαθμός ωριμότητας. Κι όμως, δεν είναι έτσι ! Αν λάβουμε υπόψη μας και το φύλο των ατόμων τότε τα συμπεράσματά μας αλλάζουν. Ας δούμε τον παρακάτω πίνακα: Η ΣΧΕΣΗ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΗΛΙΚΙΑ ΓΑΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ
ΓΥ Ν Α ΙΚ Ε Σ
32,64 ΑΝΤΡΕΣ
0
5
10
15
20
25
30
ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ ΗΛΙΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΠΑΝΤΡΕΥΤΗΚΑΝ ■
ΠΑΝΤΡΕΜΕΝΟΙ
m ΧΩΡΙΣΜΕΝΟΙ
Απ’ ό,τι φαίνεται εδώ, ο βαθμός προσαρμογής μοιάζει να παίζει καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση του γάμου μόνο για * Ρ= 0,0013. Η στατιστική ανάλυση ήταν Ανάλυση της διακύμανσης (ANOVA)
194
Ε
ρωτας
-Α
γάπη
- Ε
ξάρτηση
τις γυναίκες. Πράγματι, αν προσέξουμε τους μέσους όρους θα δούμε ότι εκείνες που χώρισαν, παντρεύτηκαν κατά μέσο όρο σε ηλικία εικοσιοχτώ χρονών. Εκείνες που παραμένουν παντρεμένες, παντρεύτηκαν κατά μέσο όρο σε ηλικία σχεδόν εικοσιτεσσάρων χρονών*. Φαίνεται μάλιστα πως το φαινόμενο αυτό δεν είναι απο κλειστικά ελληνικό. Μια έρευνα που έκαναν στις Η.Π.Α. το 1977 οι Glick και Norton, με βάση ολόκληρο τον πληθυσμό της χώρας, καταλήγει σε παρόμοια συμπεράσματα. Το παρα κάτω σχεδιάγραμμα δείχνει το ποσοστό των χωρισμένων Αμερικανίδων γυναικών που παντρεύτηκαν ανάμεσα στα 1960 και 1970, σε σχέση με την ηλικία στην οποία παντρεύτηκαν.
Αν παρατηρήσουμε τις δύο γραμμές του παραπάνω σχε διαγράμματος διαπιστώνουμε ότι, για τις Αμερικανίδες που
* ρ= 0.0006. Η στατιστική ανάλυση ήταν Ανάλυση της διακύμανσης (ANOVA)
A nti Ε
π ίλ ο γ ο υ
195
παντρεύτηκαν σε ηλικίες κάτω των εικοσιδύο ετών, η συχνό τητα των διαζυγίων είναι πιο αυξημένη. Παρόλο που και στους άντρες φαίνεται να υπάρχουν διαφορές στους μέσους όρους ηλικίας γάμου παντρεμένων και χωρισμένων, η διαφορά αυτή είναι μικρή και στατιστικά θεωρείται τυχαία*. Έτσι, αν θέλουμε να καταλήξουμε σε κάποια συμπεράσματα σχετικά με το πόσο ρόλο παίζει η ηλικία στην οποία παντρευόμαστε, σε σχέση με τις πιθανότητες να χωρίσουμε, αυτά είναι τα εξής: 1. Τα άτομα που παντρεύονται πριν τα είκοσι, έχουν διπλά σιες πιθανότητες να καταλήξουν σε διαζύγιο απ’ ό,τι όσοι παντρεύονται μετά τα είκοσι. 2. Οι γυναίκες που παντρεύονται μετά τα εικοσιοχτώ, έχουν μεγαλύτερη συχνότητα διαζυγίων από εκείνες που πα ντρεύονται ανάμεσα στα 19,5 και τα εικοσιοχτώ. 3. Στους άντρες η ηλικία στην οποία παντρεύονται δεν μοιάζει να παίζει ιδιαίτερο ρόλο στην βιωσιμότητα του γάμου τους, στο βαθμό που η ηλικία αυτή δεν είναι κάτω από τα είκοσι**.
δ. Παίζει Ρόλο η Διάρκεια του Προγαμιαίου Δεσμού; Ένα ακόμα ερώτημα που δημιουργείται σε σχέση με το δια ζύγιο, έχει να κάνει με τη χρονική διάρκεια της σχέσης που είχε το ζευγάρι πριν το γάμο. Σε τι βαθμό επηρεάζει η χρο νική διάρκεια του προγαμιαίου δεσμού τους τη βιωσιμότητα του γάμου τους; Όπως δείχνει το παρακάτω σχεδιάγραμμα, δεν φαίνεται να υπάρχει σημαντική διαφορά στον παράγοντα αυτό ανάμε σα στους παντρεμένους και τους χωρισμένους, ούτε για τους άντρες ούτε για τις γυναίκες. Η κάπως μεγαλύτερη μέ * ρ= 0,45. Η στατιστική ανάλυση ήταν Ανάλυση της διακύμανσης (ANOVA). ** Επι τη ευκαιρία ας αναφέρουμε ότι με βάση το δείγμα των 248 ατόμων που μελετήθηκε, η ηλικία στην οποία παντρεύτηκαν οι άντρες ήταν ανάμεσα στα 23,32 και τα 38,9 (με μέσο όρο τα 31,12). Οι αντίστοιχες τιμές για τις γυναίκες ήταν ανάμεσα στα 19,59 και τα 30,27 (μέσος όρος 24,93).
Ε ρωτας - Α γάπη - Ε ξάρτηση
196
ση διάρκεια που δείχνει να είχε ο προγαμιαίος δεσμός των παντρεμένων, στατιστικά θεωρείται τυχαίος*. ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΠΡΟΓΑΜΙΑΙΑΣ ΣΧΕΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΑΖΥΓΙΟ ΓΙΑ ΑΝΤΡΕΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ
2,66 ΓΥ Ν Α ΙΚ Ε Σ 2.89
Α ΝΤΡΕΣ
ΜΕΣΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΠΡΟΓΑΜΙΑΙΑΣ ΣΧΕΣΗΣ (ΣΕ ΧΡΟΝΙΑ) ■
ΠΑΝΤΡΕΜΕΝΟΙ
■
ΧΩΡΙΣΜΕΝΟΙ
ε. Πόσο Επιδρά η Ύπαρξη Παιδιών; Το δίχως άλλο η γέννηση ενός παιδιού είναι μια δοκιμασία για το ζευγάρι. Δύο άνθρωποι μπορεί να τα βρίσκουν θαυμά σια σαν σύζυγοι. Αυτό όμως δεν σημαίνει απαραίτητα ότι θα ταιριάξουν και σαν γονείς. Κι αν η προγαμιαία χρονική περίο δος δίνει στα άτομα μια ευκαιρία να διαπιστώσουν κατά πόσο μπορούν να συνυπάρξουν σαν σύντροφοι, το αν ταιριάζουν σαν γονείς το ανακαλύπτουν πάντοτε εκ των υστέρων... Άσε που συχνά η γέννηση του πρώτου παιδιού μπορεί να αποτερ= 0,53. Στατιστική ανάλυση FACTORIAL ANOVA.
A
nti
Ε
197
π ίλ ο γ ο υ
λέσει την αφορμή, ώστε να... εισβάλουν στο σπίτι του ζεύ γους οι γονείς του ενός ή της άλλης (με το πρόσχημα της πείρας που διαθέτουν στη φροντίδα του βρέφους), με απο τέλεσμα να χάσει το ζευγάρι ένα σημαντικό κομμάτι της ιδιω τικής του ζωής. Άραγε χωρίζουν πιο δύσκολα αυτοί που έχουν παιδιά ή η ύπαρξη παιδιών αυξάνει τις πιέσεις και διαλύει έναν ετοιμόρ ροπο γάμο μια ώρα αρχίτερα; Ισχύει δηλαδή η άποψη που λέ ει ότι «ένα παιδί δένει το γάμο»; Επίσης, παίζει κάποιο ρόλο ο αριθμός των παιδιών στην απόφαση του ζεύγους να χωρί σει; Το παρακάτω σχεδιάγραμμα προέρχεται από τα 248 άτο μα που μελετήθηκαν: Η ΥΠΑΡΞΗ ΠΑΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ
Μ Ε ΠΑΙΔΙΑ
81 <32% ΐφία Η πλειοψ 1 ' των χωρισμέ'νων έχουν π(1Cιδιά
Χ Ω Ρ ΙΣ ΠΑΙΔΙΑ
0.00%
20.00%
40.00%
60.00%
80,00%
100.00%
ΠΟΣΟΣΤΟ ΤΟΥ ΔΕΙΓΜΑΤΟΣ ΤΩΝ 248 ΑΤΟΜΩΝ ■
ΠΑΝΤΡΕΜΕΝΟΙ
■ ΧΩΡΙΣΜΕΝΟΙ
Σε πρώτη όψη φαίνεται πως οι χωρισμένοι είναι περισ σότεροι ανάμεσα σ’ εκείνους που δεν έχουν παιδιά, οπότε τείνει κανείς να πιστέψει ότι τα παιδιά «κρατάνε το γάμο». Αν όμως συγκρίνουμε τους χωρισμένους μεταξύ τους, διαπι στώνουμε ότι εκείνοι που χώρισαν ενώ είχαν παιδιά, αποτε-
198
ΕρητΑΣ - Α γάπη - Ε ξάρτηση
λούν το 66,67 στα εκατό. Τα στοιχεία αυτά όμως είναι αντι φατικά και δεν επιτρέπουν να βγάλουμε κάποιο οριστικό συ μπέρασμα. Γι’ αυτό άλλωστε και η στατιστική ανάλυση που έγινε δείχνει ότι υπάρχουν αρκετές πιθανότητες να είναι τυ χαία τα ποσοστά αυτά και να οφείλονται περισσότερο στην ιδιομορφία του συγκεκριμένου δείγματος που αναλύθηκε*. Παρόλα αυτά, ας δούμε τα ποσοστά των χωρισμένων με βά ση τον αριθμό των παιδιών που έχουν; ΠΟΣΟΣΤΑ ΧΩΡΙΣΜΕΝΩΝ ΚΑΙ Ο ΑΡΙΘΜΟΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ 10.00%
20.00%
30.00%
40.00%
Απ’ ό,τι βλέπουμε και πάλι, οι περισσότεροι από τους χωρισμένους έχουν τουλάχιστον ένα παιδί. Έτσι, παρόλο που τα στοιχεία μας δεν μπορούν να καταρρίψουν την άπο ψη, σύμφωνα με την οποία «ένα παιδί δένει το γάμο», δεν μπορούν ταυτόχρονα και να την στηρίξουν.
στ. Το «Καυτό» Ερώτημα Προσωπικά, νομίζω πως η ερώτηση γιατί χωρίζουν οι άνθρω ποι, μπορεί να μας δώσει πολύ λιγότερες εξηγήσεις για το * ρ=0,13. Στατιστική ανάλυση
(chi-Square).
A n ti Ε πίλογου
199
φαινόμενο του διαζυγίου, απ’ ό,τι μια άλλη ερώτηση που ίσως είναι και η πιο «καυτή»: Γ ιατί παντρεύονται; Το ερώτημα αυ τό έχει πολλές πτυχές:
1. Με ποιά κριτήρια αποφασίζουμε να πλησιάσουμε ένα μέλος του άλλου φύλου; 2. Με ποιά κριτήρια αποφασίζουμε ότι ένας άνθρωπος ταιριάζει για σύντροφός μας; 3. Τι περιμένουμε από το γάμο ή τη συμβίωση; Τα ερωτήματα αυτά μοραία μας οδηγούν να εξετάσουμε βασικές έννοιες όπως τον έρωτα, την αγάπη, τη συντροφι κότητα και, τέλος, την εξάρτηση. Είναι σημαντικό να μπο ρούμε να διακρίνουμε ανάμεσα σ’ αυτές τις έννοιες, γιατί με ρικές φορές τις μπερδεύουμε, με συνέπεια να μην ξέρουμε τι μας γίνεται. Ελπίζω το βιβλίο που διάβασες να φώτισε μερικές πτυ χές αυτών των εννοιών και, εν μέρει, να έδωσε μερικές απα ντήσεις στα τρία ερωτήματα που μόλις αναφέραμε. Όπως εί ναι φυσικό, ένα τέτοιο βιβλίο, για κάθε ένα ερώτημα που απαντά, θέτει δέκα νέα ερωτήματα που ζητούν απάντηση. Σίγουρα ο δρόμος είναι μακρύς. Όμως -όπως είπε κι ο Σωκράτης- όσο περισσότερο συνειδητοποιούμε την άγνοιά μας, τόσο σοφότεροι γινόμαστε.
Β ιβ λ ιο γ ρ α φ ία Adams, V. Getting at the heart of jealous love. Psychology Today 13, no. 2 (May 1980):38-47. Carnes, P. Contrary to love. Helping the sexual addict. CompCare Publishers, Minnesota, 1989. Clanton, G. & Smith, L. G. Jealousy. New Jersey: PrenticeHall, Inc., 1977. Cox, F.D. Human intimacy. (3rd Edition) Minnesota: W est Publishing Company, 1984. DeLamater, J., and MacCorquodale, P. Premarital sexuality: Attitudes, relationships,behavior. University of Wisconsin Press, Madison, Wisconsin, 1979. Δημητράκος, Δ. Νέον ορθογραφικόν και Ερμηνευτικόν Λεξικόν. «Εκδόσεις ΔΕΛΤΑ», Σπ. Δημητράκος & Σια, Αθήνα 1959. Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος. Στατιστική της φυ σικής κινήσεως του πληθυσμού της Ελλάδος έτους 1984. Αθήνα, 1991. Glick, Paul, C., and Norton, Arthur, J. Marrying, divorcing, and living together in the U.S. today. Population Bulletin, 32, No. 5 (1977): 16. Golanty, Eric, and Harris, Barbara, B. Marriage and family life. Houghton Mifflin Company, Boston, Mas., 1982. Goldberg, H. The hazards of being male. Surviving the myth of masculine privilege. Signet Books, New York, 1977. Goldberg, H. The new male. From mucho to sensitive but still male. Signet Books, New York, 1980. Gottman, John, M. Marital interaction. Experimental inve stigations. Academy Press, New York, 1979. Hupka, R.B. Societal and Individual Roles in Expression of Jealousy. Στον F.D. Cox, Human Intimacy. (Βλ. αναφορά).
Βιβλιογραφία
201
Knox, D., and Wilson, K. Dating behaviors of university students. Family Relations, 30, (1981): 83-86. Mead, Margaret. Jealousy: Primitive and Civilised. Στους S.D. Schmalhausen και V.F. Calverton (eds.). Woman’s Comming of Age. New York: Liveright, 1931. Maslow Abraham. Motivation and personality. Harper, New York, 1954. Levinger, George. Sources of marital dissatisfaction among applicants of divorce. American Journal of Orthopsychiatry, 36 (October 1966): 803-807. Ratcliff, B., and Knox, D. University students’ motivations for intercourse. Εργασία που παρουσιάστηκε στο ετήσιο συνέ δριο της Southern Sociological Society, στο Memphis, ΤΝ., 1982. Rogers R. Carl. The necessary and sufficient conditions of therapeutic personality change. Journal of Consulting Psy chology, 21, 1957: (95-103). Rosellini, G., and Worden, M. Barriers to intimacy: For people torn by addiction and compulsive behavior. Ballantine Books, New York, 1990. Tannen, D. You just don’t understand. Women and men in conversation. Ballantine Books, New York, 1991.
