Κικέρων - Για τον πόνο και τα πάθη

ΚΙΚ ΕΡΩΝ Για τ

v

;r

v

20 -κυκεών- 20

Διεύθυνση σειράς

Τάκης Θεοδωρόπουλος ~

Κικέρων

Για τον πόνο και τα πάθη

ΚΙΚΕΡΩΝ

Για τον πόνο

και τα πάθη Δεύτερη και Τέταρτη

Τουσκουλανή Διατριβή

ΜΕΙΆΦΡΑΣΙ-Ι ΑΠΟ ΤΑ ΜΤιΝ Ι ΚΑ

ΟΛΓΑ ΠΑΠΑΚ ΩΣΤΑ

ΩΚΕΑΝΙΔΑ ΑΘΗΝΑ

* 2004

© 2004,

Εκδόσεις Ωκεανίδα ΑΕ

Σολωμού

25 , 106 82 Aθ~να, τηλ. 210.38.27.341 17, 546 3) Θεσσαλονίκη, τηλ. 23 Ι 0.231 .800

Πλάτωνος

e-mail : [email protected]· www.oceanida .gl'

ISBN 960-410-353-9

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Περί πόνου, παθών, θεωρίας και πράξης

[9] Κικέρων, Για τον πόνο [ 15] Για τα πάθη

[79] Βιογραφικά στοιχεία [ 159] ΣΎ)μειώσεΙζ [ 163]

Περί πόνου, πα-θών, -θεωρίας και πράξης

Δ

ό~ από τα μεγαΛUτε~α εμ~όδια για την κ~ τακτησΎ) ΤΎ)ς εuτuχιας ειναι ο σωματικος

,

Ψ' uχικα

πονος και τα

'8 Ύ) -

πα

' 8 'εματα

αuτα τα

εξετάζονται, αντίστοιχα, στο δεότερο και το τέ ταρτο βιβλίο των Τουσχουλανών Διατριβών. Σ~

μερα είναι εuκολ6τερο να σuλλάβει κανείς ΤΎ) φι α

' λ οσοφια '

ως

,

ψ'

,

uχοφαρμακο παρα ως παuσιπονο, 'ο;:,'

λλ α

σΤΎ)ν αρχαΙΟΤΎ)τα υεν

,

UΠΎ)ρχαν ασπφινες

και οι εγχεφ~σεις γίνονταν χωρίς αναισ8Ύ)τικό.

Τ αuτοχρονα, ι

' λ ογω

1:

ο;:,

"

ι

,

ο πονος Ύ)ταν πανταχοu παρων και,

,

των αυιακοπων πο

"

" 0;:,' υιαΡΚΎ)

λ' εμων , εκτος απΌ uπαρ-

,

ι.,ιακο αινιγμα, σuνιστοuσε και μια

,

απει-

:' λΎ)" οχι μονο για ΤΎ) σωμαΤΙΚΎ)' 1 εuει.,ια των αν

8ρω'

πων, αλλά και για ΤΎ)ν ασφάλεια ΤΎ)ς κοινόΤΎ)τας

(αλίμονο αν ένας στρατιώΤΎ)ς τον φοβόταν). Για εuνόΎ)τοuς λόγοuς, πολλές αρχαίες κοινωνίες, ~I

'

"

και ωιως Ύ) σπαρτιαΤΙΚΎ), ειχαν αναγαγει ΤΎ)ν

,

,

ανΤΟΧΎ) στον πονο σε

' u'ψ ιστο Ύ) 8 ικο

ο;:,

'ο;:,

ωεωυες.

ΣΤΎ)ν αρχαιόΤΎ)τα ο ρόλος τοu φιλοσόφοu δεν απείχε και τόσο από εκείνον τοu γ ιατροΙΙ ~ τοu

ψuχολ6ΥΟU, εφόσον και Ύ) ιατρικ~ και Ύ) ψuχο -

' λογια

'0;:,'8 avauu Ύ)καν

οuσιαστικα

9

απΌ τοuς κο'λ ποuς

'

ΠΕΡ] ΠΟΝΟΥ. ΠΑΘΩΝ. ΘΕΩιηΑΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗΣ

της φιλοσοφίας. Δεν πρέπει επίσης να ξεχνοίιμε ότι η ιδιότuπη σχέση των αρχαίων με τοuς θεοίις τοuς δεν άφηνε μεγάλα περιθώρια στοuς ιερείς

να εκτελέσοuν χρέη πνεuματικοίι καθoδηγητ~ . Ο σωματικός πόνος είχε ~δη προκαλέσει το εν

διαφέρον των ποιητών (αρκεί να θuμηθοίιμε τις περιγραφές των τραuματισμών στις ομηρικές μάχες ~ τοuς φρικτοίις πόνοuς τοu Φιλoκτ~τη

και τοu Hρακλ~ στην τραγωδία) και δεν έπα-

,

,

Ψε

οuτε στιγμη να απασχο

'

λ ει τοuς φι λ' οσοφοuς,

ενώ, αργότερα, ο χριστιανισμός θα μετατρέψει

,

,

,

την εικονα τοu πασχοντος σωματος σε

λ

ατρεu-

τικό σίιμβολο. Σε ό,τι αφορά την παροuσίαση των παθών οι ' θ εσεις

τοu

Κ'

,

,

,

ικερωνα ειναι, γενικα, επηρεασμε-

,

'ψ εις των νες απΌ τις απΌ

'

Σ τωικων,

"~ παροτι ο ισιος

~ταν οπαδός της Νέας Ακαδημίας (ο Η. J. Rose έχει γράψει πoλU είιστοχα στην Ιστορία της Λα τινικής Λογοτεχνίας ότι ο Κικέρων ~ταν Ακα δημεικός στη θεωρία και μετριoπαθ~ς Στωικός

στην πράξη). Τα πάθη αντιμετωπίζονται ως λο γικά σφάλματα στη σίιλληψη τοu καλοίι ~ τοu κακοίι, και θεωροίινται ασuμβίβαστα με την EU~

,

υαιμονα

,

ζ'

ωη τοu σοφοu.

Υ

, napxouv

,

τεσσερις γε-

νικές κατηγορίες παθών, η λύπη, ο φόβος, η επιι θυμια

και η

η

δ

ι , , 'λ ονη, στις οποιες εντασσονται ο α

τα uπόλοιπα' το προτεινόμενο φάρμακο είναι η

φιλοσοφία και η oρθ~ χρ~ση της λoγικ~ς. Η σίιγχρονη διανόηση nou, από την εμφάνιση τοu 10

ΠΕΡ Τ ΠΟ ΝΟ Υ.

Π ΑΘ Ω Ν. ΘΙ!: ΩΡΙΑ Σ ΚΑ[ ΠΡΑ Ξ ΗΣ

Ρομαντισμοίι και μετά , έχει uμν~σει, αναλίισει και σχε'δόν θεoπoι~σει τα πάθΎ), δεν μπορεί πα

ρά να μειδιά μπροστά σΤΎ) φαινoμενικ~ απλο'ί κόΤΎ)τα ενός τέτοωu χεφισμοίι ' όμως Ύ) στωικ~ φιλοσοφία είναι ένα σποuδαίο κεφάλα ω ΤΎ)ς ελ

λΎ)νιστικ~ς σκέψΎ)ς και Ύ) σuνεισφορά τοu Κικέ ρωνα σΤΎ)ν επιβίωσΎ) των σΎ)μαντικότερων δι δαγμάτων ΤΎ)ς θεωρείται πολίιΤψΎ). Το πραγ ματικό θέμα των Τουσκουλανών Διατριβών είναι οι προϋποθέσεις ΤΎ)ς εuτuχίας, και ο Κικέρων εί

χε ΤΎ)ν uποχρέωσΎ) να δεί ξει ότι με ΤΎ) βo~θεια ΤΎ)ς λoγικ~ς και ΤΎ)ς φιλοσοφίας ο σοφός μπορεί να

ξεπερασει ,

,

,

'θ

τον πονο και να νΙΚΎ)σει τα πα

Ύ)

τοu - ειδάλλως Ύ) αρετ~ δεν θα ~ταν ο μόνος παράγοντας nou εξασφαλίζει ΤΎ)ν εuτuχία . Η

γλώσσα τοu ακοίιγεται παράξενα σίιγχρονΎ) , εξαιτίας ενός μεταφραστικοίι «λάθοuς» στο

" unEnEaE

οποω

"

παρα τα απταιστα ε

λλ' Ύ)νικα

τοu:

θεωρώντας ότι Ύ) λέξΎ) «πάθος» σΎ)μαίνει «ασθέ νεια», προτίμΎ)σε να αποδώσει τα πάθΎ) ως δια

ταραχές (Ρertιιrbatiοnes), με έναν όρο nou ΧΡΎ)-

,

,

,

σψοπωειται εuρεως σΤΎ) νεοτεΡΎ)

Ψ

' uxo λ ογια.

Πάντως , ο Κικέρων γνώριζε πολίι καλά το

χάσμα nou χωρίζει ΤΎ) θεωρία από ΤΎ)ν πράξΎ). Όταν έχασε ΤΎ)ν αγαΠΎ)μένΎ) τοu κόρΎ) Τuλλία, τον Φεβροuάρω τοu 45 π.χ., Ύ) θλίψΎ) τ οu ~ταν τόσο μεγάλΎ), ώστε πέρασε ένα μεγ ά λο διά σΤΎ)μα αδuνατώντας να ανταπο κριθεί στ ις κοι νωνικές τοu uποχρεώσεις και θέτοντας σε κίν -

11

ΠΕΡΙ ΠΟΝΟΥ, ΠΑΘΩΝ , ΘΕΩΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗΣ

ουνο τ-ην υπ6ληψή του με τους μοναχικοίις του , s.-' ζ'λ ' περιπατους στα υασΎ) και τις ΙXVEc.,E εγκτες κρισεις Οακρίιων. Ο πιστός του φίλος Τίτος Πο

μπώνιος Αττικ6ς, με τον οποίο οιαΤΎ)ροίισε αλ

λΎ)λογραφία, τον επέπλΎ)ξε αυσΤΎ)ρά για ΤΎ) στά, s., 'ζ

σΎ) του και του συνεσΤΎ)σε να uELc.,EL περισσοτεΡΎ)

ψυχική ΟύναμΎ). 1006 Ύ) απάνΤΎ)σΎ) του Κικέ ρωνα:

Ώστε πιστεύεις πως θα έπρεπε να κάνω κάτι για να δείξω ψυχική δύναμη. Σύμφωνα με τα γραφόμενά σου, υπάρχουν άνθρωποι που μι λούν για μένα με πoλu πιο σκληρά λόγια από αυτά που χρησιμοποιήσατε εσύ και ο Βρούτος

στις επιστολές σας. Αν όμως όλοι αυτοί που νομίζουν ότι είμαι αδύναμος κι έχω χάσει το

Ύ)θικό μου ήξεραν πόσα και τι είδους έργα έχω

'ψ ει

γρα

τον τε

λ' ευταιο

" (αν'εχουν

καιρο, τοτε

έστω και λίγΎ) ανθρωπιά μέσα τους) θα με 'δ ιαφορετικα· "θ 'βλ επαν γιατι α ε

εκτιμουσαν

'

ει-

τε ότι έχω αναρρώσει αρκετά, αφού μπορώ να γράφω απόλυτα συγκεντρωμένος για τόσο δύ σκολα θέματα -οπότε δεν αξίζω τις καΤΎ)γο ρίες τους- είτε ότι επέλεξα να αποσπάσω ΤΎ)

σκέψΎ) μου από τη θλίψΎ) με τον πιο ενδεδειγ μένο τρόπο για έναν άνθρωπο του δικού μου κοινωνικού και μορφωτικού επιπέδου

-

και τό

τε θα όφειλαν κανονικά να με επαινέσουν.

(Att., XII.38a)

12

Π ΕΡ Ι Π ΟΝΟΥ. Π ΑΘ Ω Ν. ΘΕ Ω ΡΙ ΑΣ ΚΑ ! Π ΡΑΞΗΣ

' Π ραγματι,

,

'

,~ Κ η αμεση αντιuραση τοu ικερω-

'θ εση

να στην επι

της

λ" υπης

ηταν μια uπερπα-

ραγωγικ~ σuγγραφικ~ περίοδος. Από τον Φε βροuάριο μέχρι τα μέσα Mdtou είχε ~δη τελειώ σει τον Παραμυθητιχό τοu , μια πρώτη εκδoχ~

των ΑχαδημειΧών

(A cademica ), κι ένα πολιτι

κό φuλλάδιο απεuθuνόμενο στον Καίσαρα ' μέχρι τα τέλη Ιοuνίοu oλoκλ~ρωσε τα πέντε βιβλία

τοu Περί Ορίων

(De Finibus) και τα Αχαδημει

χά. Τον Ιο6λιο άρχισε να γράφει τ ι ς Τουσκου

λανές Διατριβές. Στην έπαuλ~ τοu στο Το6σκοuλο , η Τuλλία είχε περάσει τις τελεuταίες της ώρες. Το όνομά της δεν αναφέρετα ι 06τε

μία φορά σε όλο το έργο, αλλά η σκιά τη ς είναι ι

Ι"

ι

αuτη ποu το εμπνεει απο την πρωτη ως την τε -

λεuταία σελ ίδα . ΟΛΓΑ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

ΔΕΥΤΕΡΗ Τ Ο ΥΣΚΟΥΛΑΝΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Για τον πόνο

1

Ο Νεοπτόλεμος λέει κάπου στον Έννιο

ότι νιώθει βεβαίως την ανάγκη να ασχολη θεί λιγάκι με τη φιλοσοφία, αλλά οεν θα το έβρισκε σωστό να αφοσιωθεί εξ oλoκλ~ρoυ "Ο σο

σε αυτην.

'Β ρου'

'

για μενα, αγαπητε μου

τε, αισθάνομαι επίσης την υποχρέωση να με λετ~σω φιλοσοφία -άλλωστε, ποια κα.λότε ρη ασχολία θα μποροόσα να βρω τώρα που

οεν έχω με τι να ασχοληθώ;-, αλλά όχι απ

' «λ" λ ως ιγακι»

'E'~' οπως εκεινος. ιναι υυσκο-

λο

να γνωρισει καποιος τη φι λ' οσοφια

αν

~ υεν την

"

' εστω, ,

'β 'θ ος η, κατεχει σε α

λ'ιγο στο

μεγαλότερο μέρος της. Γιατί και τα λίγα πρέπει να τα επιλέξει από τα πολλά, και, άπαξ και τα καταλάβει , αναπόφευκτα θα ανα-

'

,

, ζητησει

'~θ με τον ωιο εν ουσια.σμο και τα υπο -

λοι πα.

2

Είναι αλ~θεια, βέβαια, ότι σε μια

πολυάσχολη ζω~, και μάλιστα ενός στρα -

,

,

τιωτ η , οπως ο

,

Ν εοπτο'λ εμος, πο λλ' ες φορες

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

,

'

'λ ο ο φε ακομΎ) και τα λ'ιγα προσφεροuν μεγα

λος και αποδίδοuν καρπούς, αν όχι εξίσοu ~

ι

σποuuαιοuς

με

Ι

αuτοuς

ι,

ποu

αποκτα

κανε ις

,

'λ ο ΤΎ)ς φι λ' 'λ απο το σuνο οσοφιας, αν μΎ) τι α

" λλ' , λ ο αρκετοuς ωστε να απα ασσοuν τον αν " ' θ ρωπο, κατα περιστασΎ), απο, τις επι θ uμιες,

ΤΎ) θλίψΎ) ή τον φόβο. Λόγοu χάριν, Ύ) σuζή -

,

,

'λ' ΤΎ)σΎ) ποu ειχαμε προσφατα σΤΎ)ν επαu Ύ) μοu

στο Τούσκοuλο κατέλΎ)ξε στο σuμπέρασμα οτι πρεπει να αντιμετωπι'ζ οuμε τον

"

θ' ανατο

με μεγάλΎ) περιφρόνΎ)ση , πράγμα ποu σuμ βάλλει σΎ)μαντικά σΤΎ)ν απαλλαγή ΤΎ)ς ψu -

,

,

ΧΎ)ς μας απο τον φο'β ο.

,

s:,

" οποιος

Γ ιατι

,

φο β' αται

"s:,'

κατι ποu υεν μπορει να αποφuγει ειναι νατον να

β ρει

,

Ψ UΧΙΚΎ)

γα

λ"

Ύ)ΨΙ)·

ομως

auu,

ο αν-

θρωπος ποu δεν φοβάται τον θάνατο, όχι απ

' λ ως

s:," ειναι αναποφεuκτος, , επεΙUΎ) α λλ' α και

"

s:,' υεν s:," επεΙUΎ) εχει τιποτα το φο β ερο, εχει ε ξ ασφα

'

λ ισει

,ι

Ι

ι

στον εαuτο τοu ενα πανισχuρο εφ 0-

,

'Ε' 3 ν πασΎ) περιπτω-

s:,

υΙΟ για ΤΎ)ν εuτuχια. σει ,

' ξ ερω

πο λ'

u

κα λ'" α οτι ειναι πο λλ οι αuτοι

'

,

ποu θα μοu ασκήσοuν δριμύταΤΎ) κριτική , αλ λά ο μόνος τρόπος για να ΤΎ)ν αποφύγω θα ήταν να μΎ)ν γράφω τίποτα. ΑκόμΎ) και για

,

'λ' τοuς ΡΎ)τορικοuς μοu ογοuς , με τοuς ΟΠΟLOuς

επεδίωκα ΤΎ)ν εuρεία αποδοχή τοu κοινού ι

( γιατι

Ι

Ι

,

,

Ύ) ΡΎ)ΤΟΡΙΚΎ) ειναι μια τεχνΎ) ποu απεu -

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

, θ uνεται

στον

'

λ αο

"

και ο πραγματικος σκοπος

τοu ρ~τoρα είναι να κερδίσει την απoδox~

των ακροατών τοu), βρέθΎ)καν κάποιοι ποu ,Ι

Ύ)ταν

Ι

ανικανοι να

επαινεσοuν

, , θ ' τuχως, εωρωντας

/

κατι

αν

δ

εν

'

μποροuσαν να το μΨΎ) θ οuν και οι ι'δ ιοι επιΙ

Ι

,

οτι το ακρον αωτον ΤΎ)ς

EUY λωττίας περιορίζεται στις δικές τοuς δu νατόΤΎ)τες. Αντψέτωποι με έναν χείμαρρο νΟΎ)μάτων και λέξεων, δ~λωναν ότι προτι μούν το δικό τοuς φτωχό και μίζερο ύφος από τον π

Ψε

λ οuτο '

και ΤΎ)ν αφ

,

λ εγομενο

το

θ'" ονια - ετσι

, ,

προεκu-

,

«αττικο uφος», για το οποιο

' ,

οι 'δ ι ιοι αuτοι αν θ ρωποι ποu ισχuρι'ζ' ονταν οτι

το ακολοuθούσαν δεν ~ξεραν τίποτα απολύ

τως και ~δΎ) έχοuν βοuβαθεί, γιατί κόντεψαν να γελΟΙΟΠΟΙΎ)θούν στις αίθοuσες των δικα-

,

σΤΎ)ριων.

,

Τ ι θ' α επρεπε λ' οιπον να περψενω

τώρα ποu βλέπω ότι δεν έχω ΤΎ) λα·ίκ~ uπο-

,

σΤΎ)ΡΙ

Η

ξ

,

Ύ) σΤΎ)ν οποια

" φι λ οσοφια

β

ασι

,

ζ' ομοuν καποτε;

αρκειται σΤΎ)ν

, ΚΡΙΤΙΚΎ)

4

των ο λ'ι-

γων, και αποφεύγει εσκεμμένα το πλ~θoς το οποιο ΤΎ)ν αντψετωπι'ζ ει με καχuπο ψ'ια και

,

, θ εια· αρα, ' , απεχ οποιος

θ'λ ε ει

'

να επιτε θ ει στο

σύνολο ΤΎ)ς φιλοσοφίας θα έχει τον όχλο με

,

,

το μερος τοu, και οποιος επι

θ' uμει να κατα-

φέρει ένα πλ~γμα σΤΎ) σuγκεκρψένΎ) σxoλ~

,

ποu εγω ακο

λ

ou θ'ω

,

πιστα

19

θ

'

,

α εχει ΤΎ)ν αμε-

ΚΙΚΕΡΩΝ

ρισΤΎ) συμπαράστασΎ) των άλλων φιλοσοφι-

,

κων σχο λ' ων.

Σ' ε οσους,

,

ομως,

Ψ'εγουν

συνο-

λικά ΤΎ) φιλοσοφία έχω απαντήσει στο έργο

/ Ορτηνσως,

μου

'

"θ ενω οσα α οφει λ ε να πει κα-

νείς εν ονόματι ΤΎ)ς ΑκαδΎ)μίας θέλω να πι στεύω ότι τα εξέθεσα αρκετά λεπτομερώς στα τέσσερα βιβλία των Αχ.αδημειχ.ών μου. Εντούτοις, όχι μόνο δεν αποδοκιμάζω ΤΎ)ν κριτική, αλλά και ΤΎ)ν αποζΎ)τώ με όλΎ) μου

ΤΎ)ν καρδιά· ποτέ Ύ) φιλοσοφία δεν θα απο κτούσε τόσΎ) δόξα σΤΎ)ν Ελλάδα αν οι αντιπα

' λ ΟΤΎ)τες

,

και οι δ' ιαμαχες των κυριοτερων

εκφραστών ΤΎ)ς δεν ΤΎ)ν είχαν κρατήσει ζω-

,

ντανΎ) .

Οπότε θα συμβούλευα όλους εσάς, οι

5

Ι

"

οποιοι εχετε αυΤΎ) ΤΎ)ν

ι

ικανΟΤΎ)τα, να απε-

λευθερώσετε ΤΎ) δόξα που χαρίζει τούΤΎ) Ύ)

ενασχόλΎ)σΎ) από ΤΎ) χαλαρή πλέον λαβή ΤΎ)ς Ελλάδας και να ΤΎ) φέρετε σε αυτήν εδώ ΤΎ)ν

"

'λ' πο Ύ), οπως ακρι β' ως οι προγονοι μας με τον 'ζ'λ "λ 'λ ακαματο Ύ) ο τους μας χαρισαν ο α τα α

-

λα είδΎ) δόξας - ή, τουλάχιστον , όσα τους φαίνονταν ελκυστικά. Ιδιαίτερα Ύ) φήμΎ) του

ρήτορα, αν και ξεκίνΎ)σε από πολύ χαμΎ)λά, ι

ι

Ι

Ι

,

με αυτο τον τροπο εφτασε στο απογειο ΤΎ)ς,

έτσι που τώρα, όπως ορίζει σχεδόν για όλα ,

ι

ι,

,

τα πραγματα νομος ΤΎ)ς φυσΎ)ς, εχει αρχισει

20


,

~,

'θ

να γερνα και υεν ειναι απι

ανο σε

λ'

ιγο να

χαθεί εντελώς. Αντιθέτως, Ύ) φιλοσοφία, σε

ό,τι αφορά ΤΎ) λατινικ~ γραμματεία, βρίσκε,

ι

ται ακομΎ) στα σπαργανα, γι

"

ι

αuτο κι εμεις

ΤΎ) σΤΎ)ρίζοuμε και για χάΡΎ) ΤΎ)ς ανεχόμαστε να μας ελέγχοuν και να μας διορθώνοuν.

Au-

τό, βεβαίως, ενοχλεί όσοuς έχοuν δεσμεuθεί

,

,

,

απεναντι σε καποιες ιερες και ακ

ποι

θ Ύ)σεις, ,

λ'

ονΎ)τες πε-

"ζ

και, ως εκ τοuτοu, αναγκα

"

να uπερασπιστοuν

ακομΎ)

'ψ

και απο

ονται

εις ποu

"

~ υεν τοuς εκπροσωποuν, προκειμενοu να φα-

,

νοuν

με

,

σuνεπεις.

, ο,τι

Ε

β' ρισκεται

'

μεις,

πιο

,

ομως, ποu

ανα

ζ'

Ύ)ΤΟU-

'λ'θ κοντα σΤΎ)ν α Ύ) εια

και

αδuνατοuμε να προχωρ~σοuμε πέρα από το αλΎ)θοφανές, δεν έχοuμε κανένα απολυτως

πρόβλΎ)μα είτε να διαψεuσοuμε τοuς αντιπάλοuς

"

,

μας χωρις να γινοuμε επι θ' ετικοι ειτε να

διαψεuστοuμε χωρίς να χάσοuμε ΤΎ)ν ψuχραι-

,

μια μας.

6

Αν, λοιπόν, αuτές οι σποuδές μεταλα

μπαδεuθοuν στοuς Ρωμαίοuς, δεν θα χρεια

ζόμαστε καν τις βιβλιoθ~κες των Eλλ~νων, οι οποίες βρίθοuν από βιβλία , λόγω τοu πλ~ θοuς των σuγγραφέων. Πολλοί σuγγραφείς,

βλ επεις,

'

,

,~,

,

γραφοuν τα ωια πραγματα ο ενας

με τον άλλον και έχοuν γεμίσει τον τόπο με σuγγράμματα. Το ίδιο θα σuμβεί και σε μας, 21

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

'

,

αν σuρρεuσοuν πο λλ οι σε αuτες τις με λ' ετες.

' Τ ou λ αχιστον,

ας εν

θ'" αρρuνοuμε οσοuς

εχοuν

την απαραίτητη καλλιέργεια και την ικανό τητα να επιχεΙΡΎ)ματολογοόν με ακρίβεια ώστε να ασχολΎ)θούν με τα φιλοσοφικά ζΎ)Τ~ ματα σuσΤΎ)ματικά και μεθοδικά. χει μια

, καΤΎ)γορια

7

Υπάρ-

,

θ' θ' αν ρωπων οι οποιοι ε-

λοuν να αποκαλούνται φιλόσοφοι και, όπως ακούω, έχοuν γράψει πολλά βιβλία στα λα-

,

τινικα.

'

,

Δ εν τα uποτιμω 'λ απ οuστατα, ποτε

-

μοu δεν τα έχω διαβάσει. Εφόσον οι ίδιοι οι σuγγραφείς δΎ)λώνοuν ότι τα γραπτά τοuς

'"

,

'"

,

"

,

οεν ειναι οuτε σαφΎ) οuτε σuσΤΎ)ματικα, οεν

'" , κομ Ψ'ΟΤΎ)τα οuτε , περιτεχνο , οuτε , , , , '" β' , uφος, τοτε κι εγω αρνοuμαι να οια ασω κατι οια θ' ετοuν

'"

,

'

ποu οεν εχει να μοu προσφερει ΤΎ)ν παραμι-

κρ~ απόλαuσΎ). Άλλωστε, δεν χρειάζεται να ι

ι

~

Ι

ι

εχεις και καμια σποuuαια μορφωσΎ)

'

ξ ερεις

τι

λ'

ενε και τι

, πιστεuοuν

για να

,

οι εκπροσω-

ποι αuτ~ς ΤΎ)ς σχoλ~ς. Αφοό δεν ~oιάζoνται α εκφρασοuν 'θ'

' '''

οι ιuιoι για το πως

'ψ εις

τις απο

τοuς, δεν βλέπω ποιος θα ~θελε να διαβάσει τα βιβλία τοuς εκτός από τοuς ομΟ'ίδεάτες τοuς ας τα διαβάζοuν λοιπόν μεταξύ τοuς. 8

Τα έργα τοu Πλάτωνα ~ των άλλων εκ-

,

'λ' προσωπων ΤΎ)ς σωκραΤΙΚΎ)ς σχο Ύ)ς, και σΤΎ)

σuνέχεια των επιγόνων τοuς, τα διαβάζοuν 22

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑ θΗ

,

Ι

Ι

Ι

οι παντες, χωρις απαραιτητα να συμφωνουν

με τη διδασκαλία τους και να είναι ένθερμοι ,

~

~,

Ι,

,

~

οπαοοι ΤΎ)ς σχεοον κανεις, ομως, οεν πιανει

να διαβάσει τον Επίκουρο ~ τον ΜΎ)τρόδω ρο αν δεν είναι μαθΎ)τ~ς τους. Άρα οι μονα-

,

,

~, λ 'β οΙΚΟΙ αναγνωστες αυτων των ατινικων ι-

"

βλ 'ιων

,

μενο

Ι , ειναι οσοι συμφωνουν με το περιεχοΠ

τους.

'

ροσωπικα,

,Ι

πιστευω

οτι

ι

ενα

γραπτό κείμενο θα έπρεπε να κερδίζει ΤΎ)ν

,

,

'θ ε κα λλ' εκτιμΎ)σΎ) κα ιεργΎ)μενου αναγνωσΤΎ)·

, ακομ Ύ)

~

"~

και αν οεν μπορουσα ο ιuιoς να επι-

,

"

'λ ι τυχω κατι τετοιο, και πα

θα

το

θ εωρουσα '

υπoχρέωσ~ μου να προσπαθώ να γράφω κατ'

,

,

9

αυτον τον τροπο.

r'" ι

αυτο ανεκα θ εν ακο-

λουθούσα ΤΎ) μέθοδο των ΠεριπαΤΎ)τικών και ΤΎ)ς ΑκαδΎ)μίας, φροντίζοντας να εξετάζω 'θ ε κα απ

ζ' Ύ)ΤΎ)μα

' λ ως

'θ ε κα

και

απο'~I τις ουο

ο'Ψ εις,

,

οχι

~'" 'β επεΙUΎ) μονο ετσι μπορουσα να ρω σε

'

ι περιπτωσΎ) ο,τι

β' ρισκοταν

,

πιο κοντα

σΤΎ)ν αλ~θεια, αλλά και γιατί Ύ) συγκεκρι-

,

μενΎ)

'θ οοος ~ λ' t: ' , αποτε ει εc."αιρεΤΎ) ασΚΎ)σΎ)

με

,

Ο' πρωτος

υφους.

"

που ΤΎ)ν εφαρμοσε Ύ)ταν ο

ΑριστοτέλΎ)ς και μετά ΤΎ)ν ωοθέΤΎ)σαν και οι μα

θ Ύ)τες Ι

του.

Π'

,

,

,

αντως, απο τους συγχρονους

μας , ο Φίλων, του οποίου τις παραδόσεις πα

ρακολουθούσα συχνά, είχε ΤΎ) συν~θεια να δι~,

'λλ'

οασκει σε α

ι

ες ωρες τους κανονες ΤΎ)ς ΡΎ) -

ΚΙΚΕΡΩΝ

τoριx~ς και σε άλλες τις αρχές της φιλοσο-

,

'

,

Ο'λ ι φι οι μου με επεισαν να καν ω και

φιας.

,

,

,~

εγω το ισιο, κι ετσι ακρι

,

χρονο

που

,

ειχαμε

~

υια

,

β'

ως κατενειμα τον

θ'

εσιμο

στην

ι

επαυ

λ'

η

μου στο Τοόσκουλο. Αφοό αφιερώσαμε, λοι/

Ι

ι,

πον, το πρωινο μας σε ρητορικα γυμνασμα/

,Ι

Ι

τα, οπως ειχαμε κανει και την προηγουμει

νη μερα, κατε

,

β'

,

ηκαμε κατα το απογευματα-

κι στην Ακαοημία μου. Σου παραθέτω τον οιάλογο που έλαβε χώρα, όχι όμως σε αφη

γηματικ~ μoρφ~, αλλά όσο το ουνατόν πιο ι Ι / 'θ κοντα στα οσα πραγματι ειπω ηκαν.

10

Καθώς κάναμε τον περίπατό μας, η

συζ~τηση άρχισε με το εξ~ς, περίπου, προοί μιο:

Α .: Δ εν

,

,

'ζ "λ φαντα εσαι ποσο χαρηκα, η, μα

-

λον, πόσο ωφελ~θηκα από τη χθεσιν~ μας συζ~τηση. Αν και ξέρω ότι ποτέ μου οεν

έοειχνα ιοιαίτερο ενθουσιασμό για τη ζω~, ωστόσο η σκέψη ότι μια μέρα θα έχανα όλες τις απολαόσεις της και θα αποχαιρετοόσα για

πάντα το φως του ~λιoυ κάποιες φορές μοό 'C

"

ΠΡΟι,ενουσε φο

β ο και με εκανε Ι ι να υποφερω.

Πίστεψέ με, τόσο πολό απαλλάχθηκα από

,

,

'ζ

τουτη την αγωνια, που νομι

,

,

ω οτι για κανε -

να άλλο θέμα οεν θα έπρεπε να ανησυχο όμε

λιγότερο.

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ Π ΑΘΗ

Μ.: Δεν με εκπλήσσουν καθόλου όσα

11

λες. Είδες πόσΎ) OUναμΎ) έχει Ύ) φιλοσοφία; ι

Ι

~ εραπευει Θ

Ι

Ι

το πνευμα, απομακρυνει τις ανΟΎ)-

,

μας απα λλ" ασσει απο τις

τες στενοχωριες,

επιθυμίες μας και διώχνει μακριά τους φό βους μας. Για να έχει, όμως, αποτέλεσμα πρέπει να απευθύνεται και στον κατάλλΎ)λο χαρακτ~ρα. Δεν ευνοεί μόνο Ύ) τύΧΎ) τους τολμΎ)ρούς, όπως λέει μια παλιά παροιμία,

αλλά και Ύ) φιλoσoφικ~ σκέψΎ), και μάλιστα πο

λ υ'

,

'θ α περισσοτερο, ενισχυοντας,

λ'εγαμε,

με τα διδάγματά ΤΎ)ς ΤΎ) OUναμ Ύ) ΤΎ)ς γενναιόΤΎ)τας.

κισε

Φ αινεται

'

Ι

,

ι

σε προι-

"

,

' λ ια

, β ΡΎ)κε

,

Ι

φυσΎ)

με ανωτερο και ευγενικο πνευμα που

περιφρονει τις αν

Ύ) ομι

Ι

οτι εσενα Ύ)

Ψ υΧΎ).

θ'

ρωπινες α

υναμιες, οποτε

,

μας εναντια στον φο'β ο του

"δ προσφορο ε αφος Ν

'ζ

ομι

εις,

, , ομως, οτι

,

δ'

σε

μια 'δ

τα ι

ια

θ' ανατου

'

γενναια

' αυτα

επι-

χειρ~ματα εΠΎ)ρεάζουν πραγματικά τους αν-

'

θ ρωπους

,

,

που τα επινΟΎ)σαν, τα πραγματευ-

θΎ)καν και τα κατέγραψαν ; Υπάρχουν βέβαια ελάχιστες εξαιρέσεις , αλλά πόσοι φιλόσοφοι

,

' εχουν τον χαραΚΤΎ)ρα, ΤΎ)ν

, ζ ωΎ)ς

ψ' ι υΧΎ), τον τροπο

'θ' που απαιτουν οι εωρ ιες τους;

Π' οσοι

πιστεύουν σΤΎ)ν ίδια τους ΤΎ) διδασκαλία , όχι απλώς ως κεν~ επίδειξΎ) γνώσεων, αλλά ως

οδΎ)γό ζω~ς; Πόσοι έχουν ΤΎ)ν αυτοπειθαρχία

ΚΙΚΕΡΩΝ

να uπακοuοuν σε αuτά ποu κηρuσσοuν οι ,~

ωωι;

Βλ'

επεις

12

"

μερικοuς

,

τοσο

επιπο -

λαωuς και ματαιόδοξοuς, ποu καλότερα θα ~ταν γι' αuτοuς να μην είχαν σποuδάσει

ποτέ. Άλλοι είναι άπληστοι για το χρ~μα, άλλοι διψασμένοι για δόξα. Πολλοί uποδοu ' λ ωνονται

,

~, λ' στις ηυονες, και τα ογια τοuς ερ -

χονται σε απόλuτη αντίθεση με τον τρόπο

ζω~ς τοuς. Νομίζω ότι αuτό είναι μεγάλη ντρoπ~. Αν ένας δάσκαλος γραμματικ~ς δεν "c' ι..,ερει

να μι λ' ησει

'"

σωστα, η

αν

καποω ς

ποu

θέλει να λέγεται μοuσικός τραγοuδάει πα -

,

,

'

' ραφωνα, τοτε οφει'λ ει να ντρεπεται ακρι β ως

επειδ~ χωλαίνει σε ένα πράγμα ποu δηλώ νει ότι γνωρίζει σε βάθος. Εξίσοu θα έπρεπε

,

να ντρεπεται

,

νατει να ε

'λ' ~ και ενας φι οσοφος ποu αuu

λ'Ί:

'ζ

εγι..,ει τον τροπο

,

,

~

ωης τοu, υωτι

'λλ ει σε εναν τομεα στον οποω "θ σφα uποτι ε-

'

,

,

,~,

'λ

ται οτι ειναι εωημων, και, ενω ανα

αμ

β '

ανει

να διδάξει την τέχνη της ζω~ς, είναι προφα-

,

" ,~ ~ζ' ζ' νες οτι ο ωιος υεν ι..,ερει να ησει σωστα.

Α.: Αν ισχόει αuτό ποu λες, δεν θα έπρεπε να φο τη φι

β ασαι

'

,Ι

ι

μ ηπως εχεις uπερεκτιμ ησει

'Α" λ οσοφια; φοu

uπαρχοuν π

'λ' ταρτισμενοι φι οσοφοι ποu

ζouv

λ'ηρως

κα-

,

επαισχuντα ,

τι άλλο θέλοuμε για να αποδείξοuμε ότι η φιλοσοφία είναι άχρηστη;

ΓΤΑ ΤΟΝ

ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

Μ.: Μα. α.υτό δεν α.ποδειχνίιει τίποτα..

13

Δεν είνα.ι όλα. τα. κα.λλιεργημένα. χωράφια. είι-

' δ'ικιο δ εν εχει

φορα. κα.ι

Ά κκιος

ο

'

οτα.ν

λ'εει:

Ο σπόρος ο χαλός χαι σε φτωχό χώμα να ι

πεσει

πάλι απ' τη φύση του θα δώσει πλούσια σο δειά.

Δεν α.ποδίδουν, λοιπόν, κα.ρποίις όλα. τα. κα.λ λιεργημένα. πνείιμα.τα.. Κα.ι, για. να. μείνουμε

,

'

'δ ειγμα., οπως α.κρι β' στο ι'δ ιο πα.ρα. ως ενα. χωι

Ι,

ρα.φι , οσο ευφορο

ι

κι α.ν εινα.ι,

δ

'

εν α.ποφερει

κα.ρποίις α.ν μείνει α.κα.λλιέργητο , έτσι κα.ι η ψυχή δεν μπορεί να. κα.ρποφορ-ήσει χωρίς την πα.ι

' . Η δ εια.

"δ' ι την α.'λ μια. εινα.ι α. υνα.μη χωρις

-

λη. Η φιλοσοφία. είνα.ι η κα.λλιέργεια. της ψυ-

,

~ ζ' χης. ~ερι ωνει τα. ε λ' α.ττωμα.τα. κα.ι προετοι-

'ζ ει την μα.

ψ' υχη

",

'>' θ' να. οεχ ει τον σπορο' οχι μο-

νο επιβλέπει τη σπορά, α.λλά θα. λέγα.με ότι ,

α.υτη

θ α.

Ψ

Ι

γεννη

, υχη

,

Ι,

ριχνει τους

' θ ουν

,

σπορους α.πο τους οποιους

οι π

ωριμα.σει.

, ,

λ'

ουσιοτεροι κα.ρποι οτα.ν η

,

Αλλ' α. α.ς συνεχισουμε

,

α.πο

'Πες μου, σε πα.εκει που ειχα.με στα.μα.τησει.

"

ρα.κα.λώ, ποιο θέμα. θα. -ήθελες να. συζητ-ή σουμε.

14

Α.:

ω οτι Ν ομι'ζ'

τερο πράγμα. .

Ι Ι ι ο πονος εινα.ι το χεφο-

ΚΙΚΕΡΩΝ

' Μ . : Χειροτερο

"

και απο την ατιμωση;

Α.: Αυτό δεν θα τολμούσα να το πω, και

'

'ζ ομαι να εγκατα λ ει ντρεπομαι που αναγκα

,

ψω τη θέση μου τόσο γρήγορα. Μ.:

, , τιμουσε αν

'

... α Θ

,

,

επρεπε να ντρεπεσαι περισσοτερο

,

,

'Δ ειχες μεινει πιστος σε αυτην . εν

'

α σε

,

θ'λ κα ο ου να σκεφτεσαι οτι υπαρχει

,

ι

,

θ

Ι

Ι

,~

κατι χειροτερο απο την ατιμωση, το oνειuoς

'Π ροκειμενου να γ λ' και την ντροπη. ιτωσου -

'

,

"

s:' με απο αυτα, οχι απ λ' ως οεν πρεπει να απο -

, φευγουμε

S : - 'πονο, ,

οποιονοηποτε

α

,

λλ' α οφει -

λουμε και να τον επιδιώκουμε, να τον υπ 0-

μένουμε και να τον καλοδεχόμαστε. Α.: Συμφωνώ απολύτως. Πάντως, ακόμη ,

,

~,

ι

και αν ο πονος οεν ειναι το χειροτερο πραγ-

μα που υπάρχει, δεν χωράει αμφιβολία ότι

,

,

,

ειναι κατι κακο.

15

Μ.: Βλέπεις, λοιπόν, πόσο γρήγορα

ξαλάφρωσες από τον φόβο του πόνου χάρη στη σύντομη παρέμβασή μου; Α.: ΤΟ βλέπω, αλλά θέλω περισσότερες εξηγήσεις. Μ .: Θ ... α

"

,

,

κανω ο,τι μπορω, α λλ' α το εργο

μου είναι δύσκολο και δεν θέλω να είσαι

,

πνευμα αντι

λ' ογιας.

Α.: Σου υπόσχομαι ότι δεν θα είμαι. Όπως και Χ

' θ ες , ετσι

'θ α σε αφησω να με και τωρα

'


οδηγ-ήσεις με τοuς σuλλογισμούς σοu όποu θέλεις εσύ. Μ.: Έχει καλώς. Ας αρχίσω, λοιπόν, από τις αδuναμίες πολλών φιλοσόφων οι οποίοι αν-ήκοuν σε διάφορες σχολές . Ο σωκρατικός ' Α ριστιππος

,

,

ειναι ο πρωτος σε σποu

,

"

και αρχαιοτητα απΌ εκεινοuς ποu σαν να αποκα

, κο.

Ε

' λ εσοuν

δ

'

αιοτητα

δ εν δ'ιστα-

"

τον πονο uπερτατο κα-

'

,

,

'Ε ν σuνεχεια, ο πικοuρος φανηκε αρκετα

'

Eua'λ ωτος

,

,

σε αuτη την αστηρικτη και αναν-

δρη θέση. Κατόπιν, ο Ιερώνuμος ο Ρόδιος

,

,

,

ισχuριστηκε οτι το uπερτατο αγα απα

λλ αγη"

,

φορα τον

,

απΌ τον πονο

-

,

θ'

ο ειναι η

,

'λ τοσο μεγα η σuμ-

'

θ εωροuσε. "Ολ οι

οι uπο'λ οιποι, εκτος

από τον Ζ-ήνωνα, τον Αρίστωνα και τον Πύρι

ι

ι

'δ

ρωνα, ειπαν πανω κατω το ι 'λ

ε

ι

f

εγες κι εσu προηγοuμενως:

,

'

ιο με αuτο ποu / ,

ο πονος ειναι

"

οντως κακο πραγμα, α λλ" α uπαρχοuν και χει-

ρότερα.

16 /

Είδες προηγοuμένως ότι η ίδια ι

ι,

σοu η φuση και καποιο εuγενικο στοιχειο τοu

,

,

,

χαρακτηρα σοu επαναστατησαν και σε εμπο-

δ ισαν

,

Ι"

ι

να πεις οτι ο πονος ειναι το uπερτατο

'ζ' κακο, αναγκα οντας σε,

'λ' μο ις ηρ θ ες αντι-

μέτωπος με την ατίμωση, να εγκαταλείψεις

τη θέση σοu. Κι όμως αuτ-ή την άποψη η φι λοσοφία, ποu μας διδάσκει την τέχνη της

" ζ ωης,

" την εχει uποστηρι'ξ' ει επι τοσοuς αιω-

νες. Μα ποιο αξίωμα , ποια

ιάκρισ'f) , ποια

τιμή θα είχε τόσΎ) σΎ)μασία για έναν ά.νΟρω ι,

,

ι

πο ο οποιος ειναι πεπεισμ ενος οτ

,

~,

ισοουναμει με το υπερτατ ο κακ

π

6να ς

6, ωστ ' ιι

να

θέλει να τα κερδίσει υπομέ ν οντας τον σω ματικό πόνο; Αλλά και ποια επαΙσχυνΤΎ) και ατιμωτική πράξΎ) δεν θα δεχόταν να κάνει,

,

' προκειμενου να τον αποφυγει , αν ε Ι χε απο ,

Ι

,

ι

φασισει οτι ο πονος ειναι το μ εγα

,

,

κο που υπαρχει;

Π οιος

υτερο χα

'θ ρωπο ς αν

,

~

λ'

Ι

'θ ει ε ν νιω ,

Ι

uυστuχισμενος -αν ο πονος ειναι το υπερται '" το κακο-, οχι μονο ΤΎ)ν ωρα που

,

απο

"

φρικτους

,

πονοuς

,

α

λλ' α

'θ

φτεται οτι κατι τετοιο

α

και

,

υποφ ερει

,

οταν

,

σκε -

'

μποροuσε ν α ΤΟι)

σuμβεί ανά πάσα στιγμή στο μέλλον; Και σε ποιον δεν θα μπορούσε να συμβεί; Με αυτή

ΤΎ) λογική κανείς δεν θα μπορούσε να θεω ΡΎ)

θ ει'

,

εuτuχισμενος.

17

Ε'ιναι

α λ'θ Ύ) εια οτι ο

'

Μ Ύ)τρόδωρος θεωρεί απόλuτα εuτuχισμέν ο έναν άνθρωπο αν το σώμα ΤΟι) έχει γερή κράσΎ) και αν είναι βέβαιος ότι θα το διαΤΎ) -

,

,

,~,

ρει παντοτε σΤΎ)ν ωια καταστασΎ).

Ν

αι, α

λ

-

λά ποιος άνθρωπος μπορεί να είναι βέβαιος γι

, αuτο; "Ο σο για τον

Ε πικοuρο, '

ι,

'λ'εει εκεινος

Ι,

ι

κατι πραγματα ποu, κατ α ΤΎ) γνωμΎ) μοu , ει -

'λ

ναι για γε

ια.

Ι

'ζ

σχυρι

,

,

,

εται χαποι) οτι, οταν ο

σοφός καίγεται ή βασανίζεται -θα περίμενε

ΓΙΑ ΤΟΝ Π ΟΝΟ ΚΑ ] ΤΑ ΠΑΘ Η

,

Ι

,~

κανεις να πει «το αντεχει , το uπομενει , υεν

uποκύπτει»-, μέγας άθλος μα τον Hρακλ~ 'ξ ιος ΤΟι) και αντα

,

Η ρακ λ' εοuς,

,

στον οποιο μο-

λις ορκίστηκα. Αλλά για τον σκληροτράχηλο

Επίκοuρο δεν αρκεί αuτό. Εκείνος, αν βρε θεί μέσα στον ταύρο ΤΟι) Φαλάριδος, θα ανα φων~σει: «Α, τι ωραία! Καρφάκι δεν μοι)

,

'Π" καιγεται.» ως απ

' λ ως

,

(ωποφερτα»;

Κ' ι ομως,

,

ι

ΠΟι) αρνοuνται

«Ω' ραια»;

ειπατε;

οτι

οι φι λ' οσοφοι

,

ι

'Ο χι ,

ι

ο πονος ειναι κατι κακο

δεν λένε ότι είναι «ωραίο» να βασανίζεται ι

ι

καποιος· ~,

υεινα, τον

,

~

παροτι

υεν τον

αποκα

λ'

,

~

οuν

,

κατατασσοuν

«Uuσαρεστο»,

,

ρητο», (ψισητω), «αφuσικο».

,

Ε' νω

ο

στα

,

«αφο-

Ε' πικοu-

"

,

~ λ' ρος, ΠΟι) οη ωνει οτι ο πονος ειναι το μονο

"

κακο ΠΟι)

'λ α ο

τα

αποκα

uπαρχει

και το

μεγα

λ"uτερο

απο

" οτι ο σοφος , θ α τον πιστεuει , , «ωραιο». 18 Δ' εν εχω την απαι-

uπο'λ οιπα,

' λ εσει

,

,

'ψ τηση να μοι) περιγρα εις κι εσι) τον πονο με τοuς

, οροuς ποι)

, χρησιμοποιει ο

Ε' πικοuρος για

την ηδoν~: ξέρεις, βέβαια, ότι ~ταν φανατι-

,

~, της. κος οπαοος

Α' uτος,

αν

'

θ'λ ε ει,

μπορει να

λέει μέσα στον ταύρο τοι) Φαλάριδος τα ίδια ποι) λέει και στο κρεβάτι τοu. Εγώ δεν πε ριμένω τέτοια θαύματα από τη φιλοσοφία. Αν

'

,

' 'θ ρωπος uπομενει τον πονο με γενενας αν ι

Ι,

ι

ναιοτητα , τοτε εχει κανει το κα

θ'

ηκον τοu.

ΚΙΚΕΡΩ Ν

Δεν είναι ανάγΚΥ) να το απολαμβάνει κιόλας.

'

Δ εν

χωραει αμφι

,

,

β ο λ"ια οη ο πονος ειναι μια

θλιβερ~ κατάσταση, δuσάρεστη, απεχθ~ς,

'

'θ ετη προς τη φuση, απαραοεΚΤΥ) ,~ και ανu -

αντι

πόφορη .

19

Δες την περίπτωση τοu Φιλο

κτ~τη' τα βογκητά τοu δικαιολογοόνται ,

αφοό είχε δει τον περίφημο Hρακλ~ στην

Ο ,ιτη

να

OUp λ ια'ζει

,

'Ά ρα τα απο τον πονο.

β'ε -

λη ποu είχε πάρει ο ~ρωας αuτός από τον

Hρακλ~ τοό ~ταν άχρηστα όταν φαρμάκι χύθηκε στις φλέβες του απ' του φιδιού το τσίμπημα ζ

/

Ι

/

c,υπνωντας του πονους αφορητους.

Άκοu τον πώς φωνάζει' ζητάει βo~θεια , θέ λει να πεθάνει: Αχ! Ποιος θα βρεθεί να με γκρεμίσει από τα βράχια στο αλμυρό το κύμα; Λ.ιώνω απ' τον πόνο.

Η φλόγα της πληγής μου , η έντασή της

/

,ι,

/

μου τρωει την ψυχη.

Είναι δόσκολο να πει κανείς ότι αuτό ποu 'ζ' ' θ ρωπο να αναγκα ει εναν αν

β γα'ζ ει

,

αuτες τις

ΠΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ Π ΑΘΗ

's:-'

,

'λ ιστα

κραuγες υεν ειναι κακο, και μα

'

μεγα-

λο.

Αλλά ας δούμε και τον ίδιο τον Ηρα-

20 κ

'

λΎ),

,

ι,

,

ο οποιος κατερρεuσε απο τοuς πονοuς

ΤΎ)ν ώρα ποu ο ίδιος ο θάνατος τοu άνοιγε τις πύλες ΤΎ)ς αθανασίας. Τι οuρλιαχτά ~ταν εκείνα στις Τραχ[νιες τοu Σoφoκλ~! Άκοu τι " λ εει

οταν

1)

,

Δ' ψανειρα τον εντuσε με τον χι-

τώνα ποu είχε βοuτ~ξει στο αίμα τοu Κε νταύροu, και εκείνος κόλλΎ)σε στις σάρκες τοu:

Ω,

' ποσα

ι δεινα' aβ' ασταχτα χι ανειπωτα , , λ' ! τυραννησαν το σωμα μου χαι το μυα ο μου

Μα ούτε η ανελέητη Ήρα ούτε ο στυγνός Ευρυσθέας δεν μου 'χαναν

,

,

τετοlO χαχο

,

,

'

οσο μια αχαρ δ η γυναιχα, του

,

Ο ινεως '

θ υ-

η

γατερα.

Εχείνη, δίχως να το ξέρω, με παγίδευσε ι , Ε' με αυτο το υφαντο των ρινυων

που έχει χολλήσει στα πλευρά μου, τα

, δοντια

'Υ' του μου σΧΙι"ουν τις σαρχες ,

,

/

Ι

Ι

με σφιγγει χαι ρουφαει την ανασα απο τα

σπλάχνα μου ι

μου

ζ

aTpaYYlc,E

, το αψα.

"θ' χα ηχα, πιαστηχα Παει,

πάγες του θανάτου.

33

λ' εχτες

στις π

αρ-

ΚΙΚΕΡΩΝ

ι

17

λ

Η.αι τουτες οι π

l

ηγες

δ

ι

ι

ι

εν ει ναι απο το χε -

ρι του εχθρού Ι

/

Ι

ι

ουτε απο τον στρατο των γηγενων

Γ

ι

. ιγα -

ντων.

Δεν μου επιτέθηχε χανένας Κένταυρος ούτε η βία των Ελλήνων ή η μανία των βαρβάρων ή χάποιας άγριας φυλής ι

ι

ι

απο οσες εχω χατα

11:'

δ

ι

Ι

ιω"ει ως τα περατα του

Χόσμου λλ α ι

α

απ

,ι

ι

το χερι μιας γυναιχας

β

ι

ρισχω το ν

θάνατο Ι

Ι

ι

εγω , ενας αν

δ

ρας.

Ω, γιε μου, δείξε μου πως είσαι

αληθινός μου γιος. Μην επιτρέψει ς στην Ι

ι

αγαπη για τη μανα σου ι

ι

να με νιχησει τωρα που πε

Με

ι

θ

ι

αινω.

11:'

ι

χερια υπαχουα να την αρπα"εις χαι να

μου τη φέρεις Έτσι θα χαταλάβω ποιον έχεις πρώτο στην χαρ

21

δια

/Ι

/

Ι

σου, εχεινη η εμενα.

Εμπρός, παιδί μου, θάρρος! Λ.υπήσου ι β ι τον πατερα σου που σ ηνει ,

που όλος ο κόσμος θα τον λυπηθεί. Δες με που Χλαίω χαι βογκώ σαν κοριτσόπουλο

Ποιος να μου το 'λ εγε ι

Εγω

που

/

Ι

ι

παντα αγογγυστα ης συμ φορε ς

μου υπέμενα

34

ΓΙΑ ΤΟΝ Π ΟΝΟ ΚΑ Ι ΤΑ ΠΑΘΗ

Ι Ι θ λ Ι τωρα καταντησα σαν η υκο.

Έλα, παιδί μου , στάσου πλάι μου . Κοίταξε το άθλιο σώμα του πατέρα σου ,ι

που

Ι

χει γινει κομματια.

v

ι /:,

lλ

Δοιτα", τε με ο

Ι

οι σας , κι εσυ ,

Ι

πατερα των

θεών , /

/

"IJ

χτυπα με με τον κεραυνο σου και καψε με .

Τώρα ξανά με διαπερνούν οι πόνοι, σέρνεται η φλόγα στο κορμί μου. Ι Ω χερια,

22

λ Ι

π

lθ

ατες , στη

Ι

η , ω μπρατσα

που κάποτε σφίξατε τον λέοντα της Νε μέας μέχρι να αφήσει τρίζοντας τα δόντια την Ι

τε 'Τ'

λ ευταια

Ι

Ι

του πνοη .

Ι

.1 ουτο το χερι το

δ

Ι

/:' 1

Ι

Ι

ε",ι ηταν αυτο που ηρε-

μησε τη Λέρνα σκοτώνοντας το απαίσιο ερπετό; Που σύντριψε τους δίμορφους Κενταύρους Ι

Ι θ

και γκρεμισε το φονικο

Ι

ηριο του

Ε

Ι

ρυμαν -

θου ;

Με τούτο είχα αρπάξει από το ζοφερό βα σίλειο του Ά δη τον σκύλο με τα τρία κεφάλια, το γέννημα τη ς έχιδνας; Με

Ι

Ι

Ι

αυτο ειχα σκο τωσε ι τον

δ

Ι

ρακοντα , τον

φύλακα

των χρυσών μ ήλων ;

Και σε άλλους πόσου ς ά θλους δεν έλαμ ψε Ι

Ι

του το το χερ ι .

35

ΚΙ ΚΕ Ι'ΩΝ

Ποτέ κανένας δεν καυχήθηκε 6τι το ν {κη σε.

'

Μ πορουμε

,

,

να συνεχισουμ ε να υποτιμουμ ε

τον πόνο ό,αν βλέπουμε τον ίοιο τον Ι Ι ρακ

λ1)'

'λ'ιγ1) ανΤΟΧ1) απ ε ναντι να υειχνει τοσο

"-'

'"

του;

23

Ας έρθει ο Αισχ6λος, ο οποίος

εν ήταν

μόνο ΠΟΙ1)τής, αλλά και Πυθαγ όρειο ς, όπω ς τουλάχιστον μας λέει 1) παράΟοσ1). ιιως υπο-

,

"-'

φερει σΤ1)ν τραγωυια του ο

,

'λ εσε πονους που του προκα

n

1)

ρομ

1) θ'εα ς

,

του ς

κ λ' ΟΠ1) του σΤ1)

Λήμνο; Από όπου λένε ότι έδωσε κρυφά τη φωτιά στους θνητούς' ο σοφός Προμ η

θέας την έκλεψε με δόλο και τιμωρήθηκε απ

' Κα θ ως

, τον

"

λ οιπον

,

μενος στον

Ω,

,

πατερα

,

Δ'

ια.

,

εκτινει Τ1)ν ποιν1) του καρφω -

Κ αυκασο, ' λ'εει:

'Τ"

,

Υενος των .L ιτανων , αιμα μου ,

θ

'

ρεμματα

του Ουρανού '1:

~,

,

κοιτα" τε με υεσμωτη, καρφωμενο στα κο-

φτερά τα βράχια ,


σαν το καράβι που φοβισμένοι οι ναύτες απ' την αντάρα του πελάγους το δένουν μέχρι να περάσει η νύχτα. Ο γιος του Δία, ο Κρόνος, Ι

Ι

δ Ι

Ι σαν τα χερια Ι Μπηγοντας

Ι

. στη υναμ η του ' του R φαιστου.

με καρφωσε ετσι

'δ

με κτηνω

Ι

υπακου-

Ι

Ι

η τεχνη τουτες τις

σφήνες διαπέρασε τα μέλη μου και με το σώμα επιδέξια τρυπημένο, ο δυ

στυχής, Υ

Ι

"ω τωρα ε

δΙ

Ι

Ι

ω, σε αυτο το φρουριο των

Ε

ρι-

Ι

νυων.

Και κάθε τρίτη ολέθρια μέρα καταφτά

24

νει

του

ι Δ ια

Ι β' Ι ο αετος με ιαιο πεταγμα,

σκίζει τις σάρκες μου με τα γαμψά του νύ χια

/

'Υ

/

και με κατασπαρα"ει για το αγριο γευμα του. Ι

Α φου

Ι

χορτασει κι ευφραν

θ

,

'

ει με το παχυ συ-

κώτι μου,

βγάζει μια τρομερή κραυγή, και απομα κρύνεται πετώντας στα ύψη

αφού σκουπίσει το αίμα μου με τη φτερωτή ουρά του. Κι

Ι Ι Ι οταν το φαγωμενο μου συκωτι

θ

' ,Ι, ρεψει

και ξανανιώσει, πα'λ ι

Ι επιστρεφει

,

λ αψαργα '

σκοτοπι του.

37

' στο απαισιο

β0 -

ΚΙΚΕΡΩΝ

'Τ

'

.L ρεφω

λ

Ι

Ι

,

οιπον τον φρουρο του πιχρου μαρ -

τυρίου μου που ζωντανό με ατιμάζει με αιώνια δυστυ Ι

χια.

Γιατί, όπως βλέπετε χι εσείς, δεν μου επι Ι δ Ι ΔΙ τρεπουν τα εσμα του ια

να διώξω το φριχτό πουλί από το στήθο ς μου.

Κι έτσι ορφανός απ' τις δυνάμει ς μου

25

Ι β Ι λ Ι υποφερω τις α ασταχτες π ηγες μου

Ι

Ι

χαι περιμενω απο τον

θ

l

ανατο να

,

δ'

ωσει τε -

λος στα δεινά μου .

Μα

Ι

Ι

ουτε χι

Ι

αυτο με αφηνει

να ε

λ

ΙΥ

πι..,ω

ο

Δίας.

Α τεlλ ειωτοι,

,Ι Ι θ φριχτοι αιωνες πεν ους

Ι

εχουν συσσωρευ

θ

Ι

Ι

ει στο σωμα μου

απ ' όπου στάζουν οι σταγόνες με τη θέρμη του ήλιου βρέχοντας αδιάχοπα τα βράχια του Καυ Ι

χασου.

... α Θ

ι δΙ λ θ ι ι ι ηταν υσκο ο να αρνη ουμε οη καΠΟLO ς ,

που πασχει

κατ

,Ι

ι

Ι

ι

στυχισμενος' αν ομως τον αποκα ι

ι

στυχισμενο, ειναι σαν να ομο Ι

Ι

,

ι

αυτον τον τροπο ειναι

λ

λ

' εσουμε ι

δ

δ

uu-

ι

ογουμε οτι ο

ι

πονος ειναι κατι κακο .

26

ι Α .: Μ εχρι

ι

ι

στιγμης εχεις ανα

λ 'β α

ι

ει εσ υ

την υπεράσπιση της δικ~ς μου θέσης, αλλά

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΤ ΤΑ ΠΑΘΗ

αυτό θα το σχολιάσω σε λίγο. Στο μεταξύ , ι

ι

,

ι

/

πες μου απο που ειναι αυτοι οι στιχοι;

Δ

εν

τους αναγνωρίζω.

Μ.: Θα σου πω αμέσως καλά έκανες και

,

ρωτησες.

Δ εν βλ' επεις

,

"

οτι τωρα εχω πο λ' υ

ελεύθερο χρόνο;

Α.: Ε, και λοιπόν; Μ. : Φαντάζομαι ότι, όταν ~σoυν στην Aθ~ να, θα π~γαινες στα μαθ~ματα των φιλοσό φων.

Α.: Και βέβαια π~γαινα, και με μεγάλη

,

'λ

Ι

θ

μου χαρα μα

Μ .: Τ οτε

ιστα. ι

~

Ι

Ι

,

α προσει,ες οτι, ενω εκεινη την

επoχ~ κανένας δεν ~ταν ιδιαίτερα εύγλωτ τος, όλοι περιελάμβαναν στίχους στους λό γους τους.

Α.: Ναι, ο Στωικός φιλόσοφος Διονύσιος το συν~θιζε αυτό. Μ.: Πράγματι. Αλλά το έκανε σαν να ι 'λ' ι υπαγορευε, χωρις να επι εγει ποιους στιχους

θα

πει, χωρις να τους εντασσει κομ Ψ' α στην

'

,

ομιλία του. Ενώ ο Φίλων τούς απ~γγελλε με το κατάλληλο μέτρο, και τα χωρία που πα'θ ετε τα ειχε επι λ'~' 'ζουν ρε ει,ει ωστε να ταφια

'

'θ ι 'Ε ,Ι , στην κα ε περιπτωση . τσι κι εγω, απο το-

'

ι 'θ ος σε αυτα τα γεροτε που ριχτηκα με πα

ντικά γυμνάσματά μου, φροντίζω να χρησι39

ΚΙΚΕ ΡΩΝ

,

μοποιω παρα θ' εματα

, ομως

, αυτοι

~

Ρ' ωμαιων

υεν με κα

"Ο ταν ποιητων.

λ'

'ζ

υπτουν, μεταφρα

ω ο

ίοιος πολλά αποσπάσματα από τους Έλλη-

,

νες, για να μην στερησω τη

' Ρ ωμαιων

,

,

,

ρητορικη των

'

'λ μα που μπορει

απο κανενα ποικι

να βελτιώσει τη μOρφ~ αυτών των οιατρι' β ων.

Βλ'επεις

27

,

,

'"

ομως ποσο κακο μας κα-

νουν οι ποιητές; Εξασθενίζουν τις ψυχές μας 'ζοντας γενναιους ηρωες να κ λ αινε , παρουσια

'

"

και, επιπ

"

λ εον,

Ι

Ι

Ι

,

εχουν τοση γοητεια , ωστε οχι

απλώς τους οιαβάζουμε, αλλά τους αποστη

θίζουμε κιόλας. Αν λοιπόν προσθέσει ς την

,

'

,~ λ επωραση των ποι ητων σε μια χα αρη οικ ο-

,

"

'ζ' γενειακη ανατροφη κι εναν τροπο ωη ς μα λ

-

θακό και προστατευμένο, τότε η Ούναμη της αρετ~ς συντρίβεται. Είχε οίκιο ο Πλάτων που τους εξόρισε από τη φανταστιx~ Πολι -

,

,

'θ ο ς τεια του , οταν ανα ζ' ητουσε το υ Ψ η λ' οτερο η

και τις ιοανικότερες συνθ~κες για μια πολ ι-

,

,

τικη κοινοτητα.

Ε" μεις ομως, ακο λ ου θ' ωντας

το παράοειγμα των Eλλ~νων, τους οιαβά ζουμε και τους αποστηθίζουμε από μικρά ~

,

παωια, και

θ

"

Ι,

εωρουμε οτι αυτη ειναι η

,

μορ -

φωση και η καλλιέργεια που αρμόζουν σε

έναν ελεύθερο άνθρωπο. 28

Αλλά γιατί να τα βάζουμε με τους ποιη

τές , όταν υπάρχουν φιλόσοφοι, oηλαo~ Ο ι-


δάσκαλοι της αρετής, οι οποίοι ισχυρίζονται

,

"

, Ε συ, ' 'λ' , λ'ιγο οτι , αυφι ε, ειπες πριν απο ,απο Ψ'η σου, μο'λ' , ις ομως σε ρωτη-

οτι ο πονος ειναι το μεγα λ' υτερο κακο;

,

νεαρε μου

, ,

τη ηταν η ι

,

ι

Ι

ι

σα αν ο πονος ειναι χεφοτερος απο την ατι-

μωση, εγκατέλειψες την ιδέα σου πάραυτα.

Για τόλμα να υποβάλεις και στον Επίκουρο την

'δ ια

'

ι

ι

ερωτηση.

ι

Θ ... α

"

σου

απαντησει

οτι

,

"Ι

ενας μετρως πονος ειναι χεφοτερος και απο

τη μεγαλότερη ατίμωση, γιατί δεν υπάρχει Ι

Ι

Ι

ι

τιποτα κακο στην ατιμωση, εκτος και αν αυ-

,

'

'

"Π συνο δ ευεται απο πονο. οως πονος

τη

συ-

, , νο ευ σε τον ισχυριστηκε οτι " , Α υτα' ο πονος ειναι το μεγα λ' υτερο κακο; ,ηταν τα πω ατιμωτικα, λ'ογια που θ α μπο'δ

Ε

,

' , πικουρο οταν

,

ρουσε να πει ενας φι

' ,

λ' Ε οσοφος. συ, ομως, με

,

ι

f

Ι

,

ικανοποιησες με την απαντηση σου, οταν ει-

,

πες οτι

,

/

θ'

,

Ι

εωρεις την ατιμωση χεφοτερη απο

' , " , , σου, θ α συνει δ ητοποιησεις ποσο αναγκαω ει, , Δ ' ναι να αντιστεκομαστε στον πονο. εν χρειατον πονο.

Αν παραμεινεις πιστος στη θ' εση

ζεται να δίνουμε τόση σπουδαιότητα στο ι

/

,Ι

,

ερωτημα αν ο πονος ειναι κατι κακο· σημα-

σία έχει να βρει η Ψυχή μας τη ΔUναμ η να τον αντέξει.

29

Οι Στωικοί προσπαθοόν να

αποδείξουν με αφελείς συλλογισμοός ότι ο

,

πονος

δ

'

,

,

εν ειναι κατι κακο,

λ

'

ες και το προ-

ΚΙΚΕΡΩΝ

βλΎ)μα βρίσκεται στις λέξεις και όχι σΤΎ)ν ouσία. Γιατί με ΚΟΡΟ'ίδείιεις, Ζ-ήνωνα; Όταν λες ι

ι

ι

~

ι

πως αυτο που μου φαινεται φρικτο υεν ειναι

καθόλου κακό, με δελεάζεις και αναρωτιέ,

,

<;:,

'θ'

"

μαι πως ειναι υυνατον κατι που εγω 'λ

απο

<;:"

εωρω

,

,

υΤΎ) υυστυχια να μΎ)ν ειναι καν «κακω).

«Τ ,ιποτα»,

λ'

εει ο

Ζ'

<;:"

,

Ύ)νων, «υεν ειναι κακο, αν

<;:" , "θ υεν ειναι επαισχυντο Ύ) ανΎ) ικω).

Α" υτες

ειναι

ανΟΎ)σίες, και δεν με απαλλάσσουν από το

,

,

~ προ'βλ' Ύ)μα μου. ~ερω πο λ' κα λ" α οτι ο πονος

u

δεν είναι ντροπ-ή. Δεν χρειάζεται να μου το αποδείξεις. Καλίιτερα να μου πεις ότι δεν ,

ι

,Ι

ι

εχει σΎ)μασια αν ποναω Ύ) οχι.«

Δ

'

εν εχει κα-

,

"

'λ'εει , «για ΤΎ)ν ευτυχια, Ύ) οποια μια σΎ)μασια», 'C' εc,αρταται

,

αποκ

λ

,

" ειστικα

εντουτοις, ο πονος κα

απο

,

ΤΎ)ν

αρεΤΎ)'

,

λ"

ο ειναι να αποφευγε-

ται» . Α, ναι; Και γιατί, παρακαλώ; «Διότι , <;:, , 'θ ειναι υυσαρεστος, αντι ετος προς τη

'

φυση,

ανυπόφορος, θλιβερός, βασανιστικός». Αυτό θα πει να έχει κανείς πλοίισιο λε

30

ξιλόγιο: χρησιμοποιεί ένα σωρό λέξεις για <;:, ,

,

,

,

'λ'

να αΠΟυωσει αυτο που ο

ος ο κοσμος εννοει

'Μ' <;:" α εσυ μου υινεις τον ορι-

με μια: «κακος».

,

, '<;:, λλ' σμο του πονου, υεν με απα ασσεις απο αυ-

, τον.

'Ο

ταν τον

'<;:'

περιγραφεις ως

,

υυσαρεστο,

, '<;:,' θ'λ αφυσικο και ανυποφορο, υεν εχεις κα ο ου

,

,

',,"'

,

~ λ λ' αυΙΚΟ' ασε τις εc,εις, ομως , και κοιτα ιγο

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ Κ ΑΤ ΤΑ ΠΑΘΗ

,

«Δ εν

και την ουσια.

'

' που να υπαρχει αγα θ ο

μΎ)ν είναι Ύ)θικώς καλό, δεν υπάρχει κακό

,

'θ ικω). που να μΎ)ν ειναι ανΎ)

Α" υτα

ειναι ευσε-

βείς πόθω, όχι αποδείξεις. Θα -ήταν καλύτερο και ει

'

λ ικρινεστερο

,

να πεις πως ο,τι απο-

στρέφεται Ύ) φύσΎ) πρέπει να θεωρείται κα-

"

κο, κι ο,τι απΌ

δ'εχεται

θ εω-

,

λ' Άπα ξ και β ασωτουμε σε αυτο κα ο.

,

ι

τον

"

εκεινΎ) πρεπει να

,

, ρειται

κανονα

και

Ι

αφΎ)σουμε

ι

κατα

μερος

τις

διαφωνίες μας περί ορολογίας, θα διαπωτώ'Σ" τωικοι

"

σουμε οτι εκεινο στο οποιο οι

εχουν

κάθε δίκιο να επψένουν, ό,τι δΎ)λαδ-ή ονο'ζ' "ζ μα ουμε εντιμο, σωστο, αρμο ον, και πο λ

-

λές φορές περιγράφουμε με τον γενικό όρο ,

Ι

f

Ι

Ι

'ξ

«αρεΤΎ)), ειναι τοσο ασυγκριτο, τοσο ε

,

'λ α τα α'λλ α αγα θ' ο α του

ωστε f

,

οχο,

,

σωματος και

,Ι

ΤΎ)ς τυχης να φαινονται ωχνα και ασΎ)μαντα

,

,

'δ' μπροστα του' κι οτι εν υπαρχει κανενα κακο -ακομΎ) και αν τα ε ξ' ετασεις ο'λ α μα ζ' εμε-

"

,

,

να- που να συγκρινεται με ΤΎ)ν ατψωσΎ).

31

Αν λοιπόν Ύ) ατίμωσΎ) είναι χεφότερΎ) από

,

"δ ' τον πονο, οπως παρα εΧΤΎ)κες σΤΎ)ν αΡΧΎ) ΤΎ)ς

συζ-ήΤΎ)σ-ής μας, τότε ο πόνος είναι τελείως

,

ασΎ)μαντος.

,

'Ο ταν το θ' εωρεις ατιμωτικο και

άνανδρο να βογκάς, να ουρλιάζεις, να κλαις, 'β εσαι

να συντρι

, πονο,

'λλ

με α

α

"

και να καταρρεεις απΌ τον

,

λ"

,

ογια, οταν Ύ) ΤΨΎ), Ύ) ευγε-

43

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

νεια και Ύj

α

,

ξ ωπρεπεια

και, αντιχρι'ζ' οντας τες,

σου παραστεκονται

δ' ιαΤΎjρεις

Ι τον αυτοε-

λεγχό σου, είναι βέβαιο ότι ο πόνος θα υπο

χωρ~σει μπροστά σΤΎjν αρετ~, και Ύj ΔUναμ~ θα

του

Ι

υποταγειΙ σΤΎj

απο τα

δ"

υο

θ'λ' ε ΎjσΎj

πρεπε ι να

Γ' ιατι

σου.

Ι

κανουμε:

Ι

Ύj

να

,

ενα

δ

ε-

χθούμε ότι δεν υπάρχει αρετ~ ~ να περιφρο-

,

νΎjσOυμε εντε

λ

' οποων ως

δΙ

Ι

Π

ΎjΠOτε πονο.

ι-

στεύεις ~ όχι σΤΎjν ύπαρξΎj ΤΎjς φρόνΎjσΎjς ,

χωρίς ΤΎjν οποία δεν θα μπορούσαμε να συλ

λάβουμε το νόΎjμα καμιάς αρετ~ς; Θα σου Ι

επετρεπε

,

λ

ι

Ι

Ι

ι

οιπον ποτε Ύj φΡOνΎjσΎj να κανεις

,

,

κατι απο το οποω

δ

Ι

εν εχεις να κερ

δΙ

Ι

ισεις τι-

ποτα; Θα σε άφΎjνε να βασανίζεσαι άδικα;

Ή μ~πως θα σε άφΎjνε Ύj σωφΡOσύνΎj να χά'λ εγχο σου; σεις τον αυτοε

'

Μ πορει'

να

θ εωρει'

ται θεράπων ΤΎjς δικαωσύνΎjς ένας άνθρωπος Ι Ι ο οποως ε ξ' αιτιας του πονου αποκα λ' υπτει μυ-

στικά που του εμπιστεύθΎjκαν , προδίδει τους συντρόφους του και αδιαφορεί για όλες του Ι

τις

υποχρεωσεις;

32

Κ

αι

σε

Ι

ρωτω,

ποια

απάνΤΎjσΎj θα δώσεις σΤΎjν ανδρεία και στις συνοδούς ΤΎjς, ΤΎj μεγαλοψυχία, ΤΎjν αξω,

Ι

,

πρεπεια, ΤΎjν υΠOμOνΎj και ΤΎjν περιφΡOνΎjσΎj των αν

' θ ρωπινων

ε λ αττωματων;

'

'0ταν

'

κει -

τεσαι συντετριμμένος και καταβεβλΎjμένOς , και κλαις ΤΎj μοίρα σου, ποιος θα πει για σένα

44

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟ ΝΟ Κ Α Ι ΤΑ ΠΑΘ Η

«lδοΙΙ ένας γενναίος άνδρας!»; Μα αν σε έβλεπαν σε αυτή ΤΎ)ν κατάστασΎ), δεν θα σε

θεωροΙΙσαν καν άνδρα. Άρα, ~ θα απαρνΎ)θείς

ΤΎ)ν ανδρεία ~ θα κρΙΙΨεις τον πόνο σου. Θα έχεις καταλάβει βέβαια ότι, αν χάσεις ένα από τα κορινθιακά αγγεία σου, μπορείς να

διαΤΎ)ρ~σεις ΤΎ)ν υπόλΟΙΠΎ) περιουσία σου άθιΚΤΎ),

ι

αν

ι

ι

ομως χασεις

μια αρεΤΎ)

-αν

και Ύ)

ι δ ι Ιλ ι αρεΤΎ) εν χανεται-, τε ος παντων, αν παραι

ι

δ εχθ εις

λ

οτι σου

ι

ι

ι

ι

ι

ειπει μια αρεΤΎ), τοτε ειναι

σαν να μΎ)ν έχεις καμία .

Δεν θα μπο

33

ροΙΙσες βέβαια να αποκαλέσεις γενναίο, με

γαλόψυχο, υπομονετικό και σοβαρό τον Φιλ ΟΚΤΎ)ΤΎ),

ι,

,

ι

ουτε να πεις για εκεινον οτι περι-

φρονεί τα ανθρώπινα - ας μΎ)ν μιλ~σω για ι

ΣΙ

σενα.

Ι

ιγουρα ομως

Ι

Ι

δ

Ι

Ι

εν ειναι γενναιος χα-

Ι

ραΚΤΎ)ρας οποιος κειτεται

σε στέγη υγρή με τοίχους που αντηχούν ι ι λ ι θ ι απο κραυγες και κ αματα και ρηνου ς .

Δεν λέω· ο πόνος είναι πόνος

θα

χρεια

ι

ζ οταν

ι

γενναΙΟΤΎ)τα.

,

ι

- ειδάλλως δεν Π

Ι

ι

ιστευω ομως

f

Ι

οτι, αν υπαρχει υπομονΎ) , μπορει να τον ν ι ι Α δ ι ι ΚΎ)σει. ν εν υπαρχει , προ ς τι να επαινου μ ε ΤΎ) φι ι

λ οσοφια ι

ι

ονοματ ι Τ Ύ) ς;

ι

και να υ πεΡΎ)φαν ε υ ο μα στ ε εν Ο

Ι

ι

πο νο ς σ ε κε ντ α, σ ε

45

μ αχα ι -

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

'

"λ ~'Aν ομως ρωνει: αν εισαι αοπ ος, παραuωσοu.

'θ' ωρακισμενος

εισαι

με Τ"Ί)ν

πανοπ

λ'ια

το!)

Ηφαίστοu, δ"Ί)λαδ~ με Τ"Ί)ν ανδρεία, πολέμ"Ί)-

,

σε τον .

Α

,

~

,

,~

ν οεν το κανεις, αUΤ"Ί) "Ί) ασπωα Τ"Ί)ς

τιμ~ς θα σε αφ~σει, θα σε εγκαταλείψει. Οι

,

νομοι των

, , ΠΟΙ"Ί)τες

,

απο τον

Κ'

Ρ"Ί)των, οι

θ' εσπισΤ"Ί)καν

Μ'ινωα

( και

, ΟΠΟLOΙ,

, κατα

"Δ" ειτε απο τον ια

34

τοuς ειτε

,

'λ' πα ι, ομως, σuμφωνα

με τις βοuλές το!) Δία), όπως επίσ"Ί)ς και οι

,

~ , , uxoupyou, εκπαωεuοuν τοuς νεοuς , θ ο, το κuν"Ί)γι ' και το τρε'ξ ιμο, τοuς με τον μοχ ' , , μα θ αινοuν να uπομενοuν Τ"Ί)ν πεινα και Τ"Ί)

νομοι το!)

Λ'

δίψα, το κρόο και Τ"Ί) ζέσΤ"Ί). ΣΤ"Ί) ΣπάΡΤ"Ί), μάλιστα, στον βωμό Τ"Ί)ς Αρτέμιδος, τα αγό ρια uποβάλλονται σε τέτοιες μαστιγώσεις,

,

ωστε

το αίμα τους κυλάει ποτάμι,

,

'

"λ' 'λ εγαν τοτε καποιες φορες μα ιστα, οπως ε πο!)

, ειχα

επισκεφ

' 'Ο χι θ ανατοu.

θ'

' μονο

ι

,

ει εκεινα τα μεΡ"Ί),

~ οεν

,

μεχρι

'λ ια ζ' oup ε καποιο

,

απο

αuτά , αλλά οότε άχνα δεν έβγαζε. Δ"Ί)λαδ~

,

,Ι

,~

ι

αuτο πο!) μποροuν να κανοuν μικρα παωια

δεν θα μπορέσοuν να το κάνοuν ολόκλ"Ί)ΡΟΙ άνδρες; Αν βρ~κε τόσ"Ί) δόναμ"Ί) το έθιμο , δεν θα Τ"Ί) βρει "Ί) λoγικ~;

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑθΗ

γ

35

1

,

,

,

~

παρχει καποια οιαφορα μετα

ξ"

u

μο-

χθοΙ.) και πόνοu. Σχετίζονται, ασφαλώς, αλ-

λ α'

~, 'λ ας. οιαφεροuν κιο

λ εσ-η

Ο

, 'θ ' -η κα -η-

'θ' μοχ ος ειναι -η εκτε-

ενος μα λλ ον επαχθ" οuς εΡΥΟΙ.)

"

"

ι

Ι

f

κοντος ποΙ.) αφορα το πνεuμα -η το σωμα, ενω

ο πόνος είναι μια οδuν-ηρ~ κατάστασ-η τοΙ.)

σώματος, εχθρικ~ προς τις αισθ~σεις. Γι' ιxU-

,

τα τα -η Υ

~" oUO

πραΥματα οι

λ ωσσα '

, ειναι

π

'Ελλ-ηνες,

λ'

οuσιοτερ-η

'

των οποιων ,~,

απο τ-η

οικ-η

, , και μον-η 'λ'ξ μας, εχοuν μια ε -η. Α ποκα λ' οuν ' , θ' λ ι λ οιπον τοuς εΡΥατικοuς αν ρωποuς φι οπο-

,

,

,

" Ρ ωμαιοι

οι

τοuς αποκα

λ οuμε, '

πο

νω εμεις

λ'u

ριαστά, «ανθρώποuς τοΙ.) μόχθο\»)

sos].

,

Ε'

νους, -ητοι «εραστες τοΙ.) πονο\»).

πιο ται -

[laborio-

Άλλο είναι να μοχθείς και άλλο να πο

νάς. Ω, Ελλάδα, να ποι.) καμιά φορά σοΙΙ λεί-

λ ε'ξ εις,

ποuν οι

"

,

αν και εσΙ.) παντα καuχιεσαι

ότι διαθέτεις άφθονες Ι Επαναλαμβάνω: άλ

λο μόχθος κι άλλο πόνος. Όταν ο Γ. Μάριος

αφ~ρεσε με χεΙΡΟUΡΥΙΚ~ επέμβασ-η τοuς κιρ-

,

"Ο

σοuς τοu, πονοuσε.

, το

τοΙ.)

, κατα

θ

τοΙ.) εχ

, , μεσω

~

ταν οο-ηΥοuσε τον στρα-

θ'

ροΙ.) εν

,

καuσωνα,

' γ" , " μοχ οuσε. 1 παρχει ομως και κατι κοινο ανα-

,

μεσα σε αuτα τα 'θ

~,

oUO·

-η ε

ξ

,

,ι

,

οικειωσ-η με τον ι

μοχ ο μας κανει να αντεχοuμε περισσοτερο

,

στον πονο.

36

Α

'λ'

uτοι

~,

οιπον ποι.) οιαμορφω-

σαν τα πολιτεΙΙματα των Eλλ~νων θέλ-ησαν 47

KIΚ E PΩN

να σκ

'

ληραγωγησοuν

,

,

τα σωματα των νεων με

'θ' τον μοχ ο, κατι ποu οι

Σ' παρτιατες

,

εφαρμο-

σαν ακόμη και στις γuναίκες, οι οποίες στις

άλλες πόλεις ζουσαν πολuτελώς «κρuμμένες

,

πισω απ

, τοuς

,

τοιχοuς».

'

Ε' Σ νω οι παρτιατες

σεν ήθελαν τίποτα τέτοιο για τις Σπαρτιάτισσες

που νοιάζονται για την παλαίστρα, τον ήλιο, τον και

,

Ευρωτα ,

,

,

τη σκονη και τον μοχ

,

θ

ο,

'

προτψουν τον πο'λ εμο απο τα γεννη-

τούρια των βαρβάρων.

Κάποιες φορές uπάρχει πόνος σε αuτές τις 'λ' ος σερνε-

"

κοuραστικες ασκησεις -ο αντιπα

'..'

,

ται στο εοαφος, οεχεται χτuπηματα, επι

θ'ε-

σεις, πέφτει κάτω- και, παράλληλα, ο ίσιος ο μόχθος σκληραγωγεί τον άνθρωπο στον

,

πονο.

Ας

37

' θ εματα στων

pu θ μο'

,

τοu

."

κι αναφερομαι στα οικα μας, οχι

' Σ παρτιατων'

'λ' ματα

γε

,

"

περασοuμε τωρα στα στρατιωτικα

' αu λ ou τοuς

' αuτοι, προε λ αuνοuν

και

τα

.'

, η ακομ

uιvouv

στον

και τα παραγ -

σε

,

αναπαιστοuς .

Κατ' αρχάς , βλέπεις από που πήρε το όνομά

,

τοu ο « στρατος » μα ς .

, μοχ

θ'

ο απα ιτ ει μ ι α

'Ύ στερ α,

' σκε

, εκστρατ ει α :

ψ ou

' π οσο

,

ν α μεταφε -

ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΤ Τ Α ΠΑΘ Η

r lA

ρεις προ μ~θειες για πάνω από μισό μ ~να, να κοuβαλάς τα απαραίτητα εφόδια, τοuς πασ'λ οuς για τα χαρακωματα σα

'

, τιωτες δ εν τα

μας το

σπα θ'ι,

Ύ)

, ζUyt ouv περισσοτερο 'ζ

, μπρατσα

και τα

, χερια

'

-

για τοuς στρα-

ασπι'δ α

' , ωμοι,

και το κρανος

, , απο ο,τι

οι

,

'λ'

τοuς· γιατι

, Φ ροντι'ζ ouv

ενε οτι

'λ α ειναι για τον πο λ' τα οπ εμισΤΎ) ο,τι και τα

'λΎ)

"

με

τοu σωματος τοu .

,

ι

Ι

'λ ιστα

μα

ι,

να τα μεταφεροuν κατα τετοιον τροπο, ωστε, αν

ι απα λλ' χρειαστει, ασσονται απο τα uπο-

"

λοιπα βάΡΎ) τοuς και είναι σε θέσΎ) να πολε-

,

μΎ)σοuν

,

με τα οπ

λ

'

α τοuς και το σωμα τοuς

ελεύθερα για δράσΎ). Τι να πούμε για ΤΎ)ν εκ παίδεuσΎ) των λεγεώνων μας; Τι τροχάδΎ)ν, τι επι

' θ εσεις,

,

τι πο λ' εμικες κραuγες

''c ' - "ερεις

,

'

'λ α αuτα; 'Ν α ποσος μοχ θ ος απαιτειται για ο

,

'

'ψ Ύ) λ'ο Ύ) θ ικο για να αντιμε πως αποκτοuν

u

, τωπισοuν

τα

, τραuματα

'Φ' σΤΎ) μαΧΎ) . ερε μοu

,

'ζ' 'λλ' εναν στρατιωΤΎ) εc,ισοu γενναιο α α ανεκ-

παίδεuτο. Θα σuμπεριφερθεί σαν γuναικού λα.

38

Γιατί uπάρχει τόσο μεγάλΎ) διαφο-

ι

ι

και

, εναν

ρα αναμεσα σε

ι

'δ

εναν

, στρατο

β

ανεκπαι

'

εuτο στρατο

, , ετερανων, οπως

" 'ζ Ύ); στωσαμε προσφατα σΤΎ)ν πραι,

Οι

δ

ιαπι -

'λ νεοσu

-

λ εκτοι έχοuν σuν~θως το πλεονέΚΤΎ)μα ΤΎ)ς Ι,

,Ι

ι

ν ΙΟΤΎ)ς , ομως Ύ) πειρα ειναι αUΤΎ) ποu σε '

δ ασκε ι

/ πως

Ι

,

δ

ι-

να uπομενεις τις κακοuχιες και

49

ΚΙΚΕΡΩΝ

~ Ι ι Λ' ι να αυιαφορεις για τα τραυματα. ιγες φορες

βλέποιιμε τραιιματ[ες να μεταφέρονται εκτός μάχης; Ο νεοσύλλεκτος κλαψουρ[ζει ακόμη

και για μια απλ~ γρατσοιινιά, ενώ ο έμπειρος ι β ετερανος,

που ακρι

ι

ναιοτερος, απ

λ ι

ως

,

β'" ως γι αιιτο ειναι γεν-

ΨΙ

ι

ι

αχνει εναν γιατρο να τοιι

~I Ι λ' υεσει το τραιιμα και εει:

Ω, ΠάτροΧλε, στα χέρια σου προσφεύγω

για βοήθεια,

πριν βρω τον θάνατο απ' το χέρι του εχθρού γιατί το αίμα που χυλάει σαν ποτάμι δεν

μπορώ να σταματήσω. 'Ηθ Ρ α

'

'

λ ιτω'

μηπως χαι με την τεχνη σου γ

σω από τον θάνατο γιατί μιλιούνια οι λαβωμένοι περιμένουν στις στοές των γιων του Ασχληπιού

,

'

χαι μου ει ναι α δ' υνατον να τους πλ ησιασω .

π.: Αυτός σίγουρα είναι ο Ευρύπυλος. Τον

δυστυχή!

ΚΙ

39

ι

ενω οι

ι

ι

νται , ακου ποσο

θ

ι

ι θ

ρηνοι επι

ι

'ζ

ρηνων σιινεχι

Ψ ι

ΙΙχΡαψα τοιι απανταει, ει., η-

ι 'λ ιστα, για ποιο γωντας τοιι, μα ι

ο-

1:

ι

ι

λ ογο '

οφει'λ ει

ι

να ιιπομεινει καρτερικα τον πονο τοιι:

Ε.: Όποιος τον θάνατο του άλλου απεργά ζεται

ΓιΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ Τ Α ΠΑΘΗ

θα 'πρεπε να το περιμένει πως ένα τέτοιο τέλος κάποια στιγμή θα βρει κι ο ίδιος.

Φαντάζομαι ότι ο Πάτροκλος θα τον πάει κάπου αλλο6 για να τον βάλει να ξαπλώσει

και να του δέσει την πληγ~. Αυτό θα έκανε, 'λ ιγη '

αν ειχε

αν

θ ρωπια. "Ο μως

'θ ε α'λ -

'

οχι, κα

λο. Τον ρωτάει τι συνέβη: Π.:

r

ι

ι

ι

.1 ια πες μου, πως τα πανε στη μαχη οι

Αργείοι;

Ε.: Τα λόγια είναι φτωχά και δεν μπορούν να περιγράψουν ΤΗv ανδρεία τους. π.: Μα εσύ λιποθυμάς!

Ι, ασε Τ οτε

τα

λ' 'δΙ ογια και κοιτα να εσεις το

τρα6μα του! Αλλά αν ο Ευρ6πυλος μπορο6'δ εν μπορουσε 'Α' σε να σταματησει, ο ισωπος: ((Όταν η μοίρα του Έκτορα ώθησε στη μάι ι , [] χη το γενναιο μετωπο μας

. .. ))

t:'

,

Ι

ι

,

και, παρα τους πονους του, ει.,ιστορει τα υπο-

λοιπα. Τόσο ασυγκράτητο πάθος για τη δό

ξα στον πόλεμο έχει ο γενναίος άνδρας. Αν

' λ οιπον

ο

,

β ετερανος

'θ' ι ειναι σε εση να το κα-

51

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

'~θ' α το κανει ο μOΡCΡωμενOς και

νει αυτο, οεν

,

ο σocρoς;

'Ι' σα ισα

που

θ' α ειναι

πο λ' κα λ' υτε-

u

, " ρος και γενναιοτερος απο εκεινον. " ομως αναcρερ , θ Ύ)κα σΤΎ) συνΎ)' 40 'Ω ς τωρα ' , θ εια που προερχεται απο ΤΎ)ν εκπαωευσΎ), ,~

και όχι σΤΎ) λoγικ~ και ΤΎ) CΡρόνΎ)σΎ). Γριές ι

ι

Ι

~I

,

γυναικες συχνα αντεχουν ουο και τρεις Ύ)με-

,

,

ρες χωρις CΡαγΎ)ΤO.

Σ

'

, ,

τεΡΎ)σε απο εναν α

θλ

Ύ)-

τ~ το CΡαγΎ)τό για μία Ύ)μέρα: θα επικαλεστεί τον Ολόμπιο Δία, προς τψ~ν του οποίου θα

,

αγωνιστει,

θ

,

"~

α κραυγασει οτι οεν το αντεχει.

Η δόναμ Ύ) ΤΎ)ς συν~θειας είναι τερά.στια. Οι

, , , ουνα' ~ " θ' , Ι οι νοοι υπομενουν τον ανατο σΤΎ)ν πυρα' οι , ~ β γα'ζ ουν αχνα " πυγμαχοι οεν οταν γεμι'ζ ουν ~

κυνΎ)γοι οιανυκτερευουν με χιονι στα

'λ ωπες

μω

Αλλ α'

"

β'

'λ ou.

41

'

,

απο τα γαντια του αντιπα

γιατι'λ' μι αμε

για

, οσους

θ εωρουν

ΤΎ) νι-

ΚΎ) στους Ολυμπιακοός αγώνες ισά.ξια με ΤΎ)ν

,

υπατεια του πα

, μονομαχους, ' β αροι, β αρ

,

λ' λ' Δ ες τους ιοι) κα ου καφου;

ι" οι οποιοι Ύ)

,

θ

αχρειοι

'

,

α ειναι Ύ)

,

"Π' ποσα χτυΠΎ)ματα αντεχουν. ρο-

' 'λ' ~, σε ξ ε εκεινους που ειναι κα α εκπαωευμενοι

,

' ,

,

,~ θ θ' πως προτψουν να οεχ ουν ενα ανασψο χτυ-

,

,

ΠΎ)μα παρα να το αΠOCΡυγOυν και να ντρο-

,

πιαστουν.

μεγα

Π

' λ υτεΡΎ)

, ΠΟΙΎ)σουν

ο

λ'

u

"

, ,

συχνα ειναι ΠΡOCΡανες οτι Ύ)

,

επι θ' υμια τους ειναι να ικανο~,

,

"

τους ωΙΟΚΤΎ)τες τους Ύ) το κοινο.


' ΑκομΎ)

,

,

και οταν ειναι ε

, λ α β ωματιες, ,

ξ

ου

θ

'

'λ' στε νουν καποιον να

,

τον κυριο τους τι επι

θ"

υμει εκεινος.

ι,

, , ρωΤΎ)σει

ενωμενοι απο τις

Α

~

ν ο ωιο-

,

ι

ΚΤΎ)ΤΎ)ς ειναι ικανΟΠΟΙΎ)μενος, ο μονομαχος

"θ ειναι προ υμος να υποχωΡΎ)σει. μαχος,

εστω

, ακοuσΤΎ)κε

και

, ποτε

,

με

να

β

Π οιος

'

,

ι,

,

μετριες

, , ογκαει Ύ)

Ι,

μονο-

ικανΟΤΎ)τες, να παραμορ-

ι

ι

Π

φωνει το προσωπο του απο τον πονο;

οιος

δεν διατηΡΎ)σε την αξιοπρέπειά του όχι απλώς

,

οσο

,

παρεμενε

, ακομ Ύ)

,

ορ

, οταν

και

θ ιος σΤΎ) θ' λλ' εσΎ) του, α α σωρια

ζ'

οταν

στο

,

~

εοαφος;

Ποιος νικ~θΎ)κε και αρν~θΎ)κε να προτείνει τον τράχΎ)λό του για να δεχθεί το τελειωτι-

,

,

κο χτυΠΎ)μα του σπα

θ

'

ιου;

,

Τ' ~, οσΎ) ειναι Ύ) ου-

ναμΎ) ΤΎ)ς εκπαίδευσΎ)ς, ΤΎ)ς εξάσΚΎ)σΎ)ς και

ΤΎ)ς εξοικείωσΎ)ς με τον πόνο. Άραγε θα μπο-

,

ρεσει

,

'

~ "θ'1 'ι: ο LJαμvιτης, εΥα α ΛlO υποχεψεΥΟ, αΥτα",lO

της θέσης του χαι της ζωής του

,

'

"

,

'λ α αυτα, ενω ενας ανορας ~ γεν-

να τα κανει ο

νΎ)μένος για ΤΎ) δόξα θα έχει Ψυχ~ τόσο δειλ~ ώστε να μΎ)ν μπορεί να ΤΎ) σκλΎ)ραγωγ~σει με ΤΎ)ν εξάσΚΎ)σΎ) και ΤΎ) φρόνΎ)σΎ); Μερικοί

,

"

πιστευουν πως οι μονομαχιες ειναι σκ λ' Ύ)ΡΟ

,

και απ αν θ ρωπο

,

θ' εαμα. Μ' πορει και να ειναι

53

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

"

ετσι

οπως γινονται

"

οταν μαχονταν εγκ

με το

στις

,

μερες

λ" Ύ)ματιες

, σπα θ ι τοuς, ακομΎ) '

μας,

λλ' α,

θ ανατοι) '

μεχρι

και αν

α

, υΠΎ)ρχαν

πο-

λύ πιο αποτελεσματικά μαθ~ματα αντιμε-

,

,

τωπισΎ)ς του πονου και τοι)

θ

'

ανατοι) για ΤΎ)ν

,

,

'δ' αΚΟΎ), για ΤΎ)ν ορασΎ) εν UΠΎ)ρχε κανενα.

Ολ οκ λΎ)ρωσα

'

42

,

,

,

οσα ειχα να πω σχετικα

με ΤΎ)ν εκπαίδευσΎ), ΤΎ) συν~θεια και ΤΎ)ν εξά σΚΎ)σΎ). Ας ασχολΎ)θούμε τώρα με ΤΎ) δόναμΎ)

λ ογΙΚΎ)ς

ι

ΤΎ)ς

,

'λ

καποιο σχο

,

Ι

Ι

Ι

εκτος και αν εχεις να κανεις

"

,

ιο στα οσα ειπαμε μεχρι στιγ-

μΎ)ς.

Α.: Εγώ να σε διακόψω; Ούτε ποι) θα μοι)

,

,

περνοuσε απο το μuα

,

,

λ"

,

ο, τοσο πειστικα μοι)

,

cραινoνται τα επιχεΙΡΎ)ματα σοu.

Μ.: Πολύ καλά. Το ερώΤΎ)μα αν το αίσθΎ)

μα του πόνοι) είναι κάτΙ κακό αν~κει σΤΎ)ν αρμοδιόΤΎ)τα των Στωικών. Με τοuς πολύ πλοκοuς και σκοτεινούς σuλλογισμούς τοuς

ποι) δεν αγγίζοuν ΤΎ)ν καρδιά προσπαθούν να απο

δ ει'ξ ουν

,

'δ'

οτι ο πονος

,

,

εν ειναι κατι κακο.

Ε γω'

, πως ο,τι , και αν ειναι, 'δ' πιστεuω εν ει, , , ναι κατι τοσο σο αρο οσο πιστεuει ο κοσμος, , ι" θ ' και εχω ΤΎ) γνωμΎ) οτι οι αν ρωποι εΠΎ)ρεαβ'

Ι,

ζονται uπερβολικά από ΤΎ)ν ψεύΤΙΚΎ) εικόνα ποι) έχουν σΧΎ)ματίσει γι' αuτόν στο μυαλό τους. Νομίζω ότι κάθε πόνος είναι uπο54


,

Α" πο

φερτος.

'λ' πο!) να αρχισω οιπον;

8α

Τι

'λεγες αν σuνόψιζα τα βασικά σΎ)μεία πο!)

,

"

8'ζ Ιι.,ει

εχω

~ λ' ως τωρα για να uιεuκο uνω ΤΎ)

,

νεχεια ΤΎ)ς σ!) ζ" Ύ)ΤΎ)σΎ)ς

,

μας;

43

'Ολ οι

au-

σuμ-

"

'λλ' φωνοuν, οχι μονο οι μορφωμενοι, α α και ι

ι

,

ι

οι αγραμματοι, οτι uπομονΎ) και ανΤΟΧΎ) στον

,

, 8ρωπος

~,

'

πονο οειχνει ο αν

,

πο!) ειναι γενναιος ,

μεγαλόψuχος και ξέρει να περιφρονεί τα αν-

' Δ' , 8 ρωπινα. εν uπαρχει κανενας πο!) να μΎ)ν , , " 8εωρει αι.,ιεπαινο εκεινον πο!) uπομενει κατ , , 'Αν λ οιπον ' απαιαuτον τον τροπο τον πονο. , , 8 τοuμε κατι απο τον γενναιο αν ρωπο και το 'ζ

,Ι

ι

"

επαινοuμε οταν το

βλ' ~, εποuμε, οεν ειναι ντρο-

π~ να το φοβόμαστε όταν πλΎ)σιάζει και να

,

8' , , οuμε οταν ερχεται

μΎ)ν μποροuμε να το ανεχ να μας επισκεφ

,

καταστασΎ) ΤΎ)ς

8ει;'

Κι

Ψ' UΧΎ)ς

'

"8 ' ε uγΙΎ)ς

ομως, ενω κα

'

,

αποκα λ ειται «αρεΤΎ»>,

"

,

' ~" Ύ) β ασικοτεΡΎ) απο αuτες, Ύ) ανορεια, εχει πα-

"

~ ρει το ονομα ΤΎ)ς απο'λ'ζ' ΤΎ) ει., Ύ) «ανορας».

, ωιαιτεΡΎ) ~

"~,

αρεΤΎ) το!) ανορα ειναι Ύ)

"

Ύ) οποια εχει

~'β , uUO ασικα

,

, φρονΎ)σΎ)

προς τον

,

χαρισματα, ΤΎ)ν πε-

8'ανατο

ριφρονΎ)σΎ) προς τον

, πονο.

Η

, ανορεια, ~

Α

και ΤΎ)ν περι-

' uτα

,

πρεπει να τα

'8'λ εχοuμε κι εμεις, αν ε οuμε να ειμαστε αν-

,

'

δρείοι, δΎ)λαδ~ αλΎ)8ινοί άνδρες , εφόσον Ύ) 'ζ λ ει.,Ύ)

,

~, 'λ'ζ ' «ανορεια» παραγεται απο ΤΎ) ει.,Ύ) «αν -

~ ορας».

'Ι σως

'

~ " με ρωΤΎ)σεις, και οικαιως, πως

55

ΚΤΚΕΡΩΝ

θα

"λ' το καταφεροuμε αuτο, γιατι φι οσοφια

'

YJ

''1'' ισχuρι~εται οτι

'

θ εραπεια αuμια

, προσφερει

του τοu είδοuς.

Ιδου ο Επίκοuρος

44

- κάθε άλλο παρά

, , θ θ' κακοπροαιρετος αν ρωπος, αντι ετως, οι προ' θ εσεις ' λ ες

"

τοu ειναι αριστες απ

τοu κα

, ματικες

θ" ενος

λ' ως

'λ ογες

ειναι ανα

, ικανοτητες. «

οι σuμ

β OU-

με τις πνεu-

,

Α'

τοu

γνοηστε τον πο-

νω), μας λέει. Ποιος το λέει αuτό; Ο ίδιος

,

αν

θ

ρωπος ποu αποκα

,

κακο ;

« Αν

,

ο

Ω' ραια

λ

'

,

,

ει τον πονο uπερτατο

,

'

σuνεπεια.'Α ς τον ακοuσοuμε.

' , πονος ειναι

,

~,

'θ

Οι.,uτατος, αναγκαστικα

α

ειναι σuντομος».

Για ξαναπές το αυτό!

Δεν καταλαβαίνω τι ακριβώς εννοείς όταν λες «οξυτατος» και «συντομος». «Όταν λέω "

t;,

Οι.,uτατος

, uπαρχει,

"

,

,

εννοω

Ι

ι,

δ

οτι χειροτερος τοu

,

'λ'" κι οταν εω σuντομος

εν

" ,εννοω, οτι ,

δεν θα μπορουσε να διαρκέσει λιγότερο.

Αδ ιαφορω'

,

,

"

για την ενταση ενος πονοu αν αu-

"

τος περναει μεσα σε

λ"ιγη

ωρα, πριν κα λ' α κα-

λά προλάβει να με επισκεφθεί». Κι αν ο πό-

,

,

,

νος ειναι τοσο εντονος σαν τοu

''1' « Ν oμι~ω

~, Οι.,uτατος.

" οτι ειναι πο λ'

u

Μ' ονο

'

Φλ ι οκτητη;

,

'λλ' ισχuρος, α α οχι

'δ ι τοu ποναει. 'Τ' το πο α μα-

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑ ΘΗ

τια τοu είναι εντάξει. Το κεφάλι, το στ~θoς ι

,

'λ

,

και τα πνεuμονια τοu ειναι uγΙΎ), σε ο

α τα

άλλα είναι uγι~ς. Αuτ~ Ύ) κατάστασΎ) απέχει πο

λu

'

'

απο τον

" ο~uτατο ~, "πονο , . ι

λ ε ε ι,

'

Σ uνεπως»,

Ι

ι

«ο μακροχρονιος πονος παρεχει περισ-

σότεΡΎ) Ύ)δoν~ παρά ενόχλΎ)σψ>. λ μοuσα ι

το

/

Ι

Δεν θα

45 ,

Ι

να ισχuριστω οτι ενας τοσο σποu-

'

,

~, 'θ "ζ οαιος αν ρωπος ειναι ανΟΎ)τος εγω νομι ω

ότι μας ΚΟΡΟ·ίδεύει . Η άπoΨ~ μοu είναι ότι ο οξύτατος πόνος -και λέω (<οξύτατος»-, αν

και uπάρχει κι άλλος, δέκα φορές χεφότε ~

ι

ρος- οεν ειναι κατ

, μπορω

,

,Ι

αναγΚΎ)ν σuντομος,

και

,

'λλ' να αναφερω πο ες περιπτωσεις κα-

λών ανθρώπων οι οποίοι uπέφεραν χρόνια

,

'

απο τα αρ θ ριτικα τοuς .

'

'Ο μως

αuτος ο

πα -

μπόνΎ)ρος δεν καθορίζει ποτέ το μέγεθος τοu ,

Ι

ι,

πονοu και ΤΎ)ν εκτασΎ) τοu

,

,~,

xpovou,

μπορω να ~ερω τι εννοει με το

,

ωστε να ~,

,

«ο~uτατος»

για τον πονο και με το «σuντομος»

'Α ς

χρονο.

για τον

'λ'" οιπον εναν

προσπερασοuμε

αν-

θρωπο ποu δεν έχει να μας πει απολύτως τί

ποτα και ας uποχρεωθούμε να ομολογ~σοu-

,

~

,

~,

'θ

με οτι οεν ειναι οuνατον να περιμενοuμε ι

ι

Ι

ε-

,

Ι

ραπειες τοu πονοu απο καποιον ο οποιος ισχuρι'ζεται πως ο πονος ειναι το μεγα λ' uτερο κα-

"

, κο,

αν

μεινε

,

'

και ο σuγκεκριμενος αν

,

,

θ

με καποια γενναΙΟΤΎ)τα ΤΎ)

57

'

ρωπος uπε ~

οuσεντε-

ΚΙΚΕΡΩΝ

ρία και τη στραγγουρία του. ΤΎ) θεραπεία θα χρειαστεί να ΤΎ)ν αναζΎ)τ~σoυμε αλλοu, και

,

,

Ψ' αχνουμε για ΤΎ) συνεπεστεΡΎ)

κυριως, αν '

ι

θ εσΎ),

Ι

απο

εκεινους

,

υπερτατο αγα

,

θ'

που

Ι

ι,

πιστευουν

οτι

Ι

το

,

ο ειναι Ύ) τιμΎ) και το υπερτα-

,

το κακο Ύ) ατιμωσΎ).

,

Ε"

νωπιον τους σιγουρα

δεν θα τολμοuσες να βογκάς και να χτυπιέ

σαι. Η ίδια Ύ) αρετ~ θα σου μιλ~σει με ΤΎ) φων~ τους:

Αφοu έχεις δει τα αγόρια σΤΎ) ΣπάΡΤΎ),

46

τους νέους σΤΎ)ν Ολυμπία και τους βάρβα ρους σΤΎ)ν αρένα να Οέχονται τα ισχυρότερα

,

,

χτυΠΎ)ματα και να τα υπομενουν σιωΠΎ)

,

ι

~

Ι

J

λ'

α,

Ι

,

πως ειναι υυνατον, τωρα που καποιος πονος

σε κεντά, να βάζεις τα κλάματα σαν γυναι'λ

κου

,~,

α και να μΎ)ν τον υπομενεις με υυναμΎ)

και καρτερία; «ΑΜνατον. Η ίδια Ύ) φuσΎ) δεν το επιτρέπει» . Και όμως! Τα Σπαρτιατό

πουλα τον αντέχουν για να κερδίσουν δόξα,

'

,

,

,

'λλ οι τον αντεχουν απο νΤΡΟΠΎ), πο λλ' οι απο

α

φόβο, κι εμείς θα φοβΎ)θοuμε ότι Ύ) φuσΎ) δεν

θα

ανεχ

θ ει'

,

"

'

αυτο που τοσοι αν θ ρωποι υποφει

,

,Ι

ρουν υπομονετικα σε το σα μεΡΎ) του κοσμου;

Όχι απλώς μπορεί να το ανεχθεί, αλλά το

,

'λ

απαιτει κιο

,

~,

,,~

ας, υΙΟΤΙ για εκεινΎ) τιποτα υεν ~

,

ειναι πιο σπουυαιο και πιο περι

ζ"

Ύ)ΤΎ)ΤΟ απο

ΤΎ) δόξα, τον έπαινο, ΤΎ)ν αξιοπρέπεια και ΤΎ)ν


,

Μ ε ο'λ ες

τιμΎ).

'λ'1:" ει.,εις

αuτες τις

,'s:-

εννοω το ωιο

"

'θ εσα για να ειμαι οσο πραγμα, α λλ' α τις παρε

,

το οuνατόν σαφέστερος. Αuτό πο!) θέλω να πω είναι πως το μεγαλότερο καλό για τον

,

'"

αν θ ρωπο ειναι ο,τι ειναι αuτο'θ' κα αuτο ε λ

xuστικο, ο,τι προερχεται απο ΤΎ)ν αρεΤΎ), Ύ), μα '" 1:" ' λ ον, β ασι'ζεται σε αUΤΎ)ν" αuτο ειναι αι.,ιεπαιΙ

,

,

νο απο

Ι

/

,

μονο το!)

,

,

και κατα

,

'λ

,/

β 'θ α

θ

ος

α προτι-

Ι

"

,

μοuσα να πιστεuω οτι ειναι το μονο παρ α το

,

uπερτατο αγα θ' ο.

"

Κ' αι οπως

,

αuτοι οι οροι ανα-

,

'

φερονται στο κα λ' ο, ετσι και οι αντι'θ ετοι τοuς ι

'~I

ι

αναφερονται στο κακο: υεν uπαρχει τιποτα πιο απεχ

' θ ες,

"1:"

πιο ποταπο, πιο αναι.,ΙΟ το!) αν-

θρώποu. Αν

47

ι

'~I

εισαι πεπεισμενος γι

,

'λ

σΤΎ)ν αΡΧΎ) ε

'

αuτο

,

ι

-γιατι

,

crOU,

εγες οτι, κατα ΤΎ) γνωμΎ)

, , ατιμωσΎ) ειναι

Ύ)

"

λ' ι μεγα uτερο κακο απο τον πο-

,

"

νο-, το μονο πο!) απομενει ειναι να επι βλ Ύ)-

θ εις ι

Ι

στον εαuτο σο!)

-

Ι,

ι

παροτι αUΤΎ) Ύ) εκφρα-

σΎ) είναι λιγάκι παράξενΎ), λες κι έχοuμε Μο

,

"β'λλ εαuτοuς, εκ των οποιων ο ενας επι α εται

στον άλλο, εντοότοις οεν είναι καθόλο!) ανόΎ)

ΤΎ). Η Ψuχ~ χωρίζεται σε Μο μέΡΎ)· το ένα

'

υια θ ετει

s:-

λ ογΙΚΎ), '

,

,

ενω το α λλ' ο οχι.

Ά ρα,οταν '

σuμβοuλεuοuμε κάποιον να επιβλΎ)θεί στον

,

'λ'εμε σΤΎ) εαuτο τοu, οuσιαστικα

,

λ' ογΙΚΎ)

,

να σuγκραΤΎ)σει τον παρορμΎ)τισμο τοu.

59

το!) Κ

αι

ΚΙΚΕΡΩΝ

ι 'λ ι ι Ψ ι πραγματι, ο οι εχουμε εκ φυσεως στην υχη ι

μας κατι α

δΙ

υναμο, ευτε

λ

Ι

'

Ι

ες, ταπεινο, ατο

λ

-

μο, θα λέγαμε, και μαλθακό. Αν δεν υπ~ρχε ι

'λλ

τιποτα α

ι

ι

ι

ι

ο εκτος απο αυτο, ο αν

θ

ρωπος

θ

α

~ταν το χειρότερο πλάσμα του κόσμου. Έχουμε όμως παραστάτη μας τη δέσποινα και

β ασι'λ ισσα του

ι

κοσμου, τη

ι

ι

λ

ι

ι

ογικη, η οποια

'δ

με τους αγωνες της κανει προο

ους και κα-

τορθώνει να μεταμορφωθεί σε τέλεια αρετ~ . ι Ε ιναι

κα

θ' θ Ι ι ηκον του αν ρωπου να της επιτρε -

ψει να επιβληθεί σε εκείνο το κομμάτι της Ψυχ~ς που οφείλει να υπακούει.

«Ναι,

48

αλλά πώς;» θα ρωτ~σεις. Όπως επιβάλλε

ται ο αφέντης στον δούλο, ~ ο στρατηγός στον

ι ι στρατιωτη , η

ι ι εκεινο το μερος της «α

ι

δ υναμο»

ι υποκυπτει και τα

ι γονιος

ο

στο

παι

δΙ ι.

Α

ν

Ψ υχης Ι 'λ εσα που αποκα ι

Ι

συμπεριφερεται αναισχυντα, αν σαν

δ ακρυα, ι

'λ α γυναιχου ι

θ ρηνους ι

στους

ι

τοτε πρεπε ι να το

δΙ

εσουμε

ι β'λ ι και να το συγκρατησουμε και να α ουμε φι-

λ ους

ι

και συγγενεις να το

ι

φρουρουν·

ι

συχνα

βλέπουμε ανθρώπους να καταρρέουν από ι ι δ θ ι ντροπη και να μην μπορουν να εχ ουν και νενα

λ

ι ογικο

ι επιχειρημα.

ΕΙ ιμαστε

ι

ι

λ

ι οιπον

υποχρεωμενοι να τους επιτηρουμε σαν

δ

ι

OU-

λους, δηλαδ~ με αλυσίδες και φρουρούς σε ι

'λ

οσους, πα

ι

ι

ι, εχουν καποια

60

δΙ

υναμη, α

λλ'

ι

α οχι

rIA

ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΙΙΑΘΗ

,

f

Ι,

αρκετη , ΧΡΎjσιμOΠOΙOυμε παραινεσεις οπως

"

,

και στους γενναιους στρατιωτες

οταν τους

ανακαλοuμε σΤΎjν τάξΎj. Στα Νίπτρα ο πιο σοφός άνδρας ΤΎjς Ελλάδας οuτε κλαίει οuτε οOUρεται υπερβολικά για τις πλΎjγές του' θα λέγαμε ότι είναι αρκετά συγκραΤΎjμένoς: 1\ 7 'λ' ι ι 1 να προχωρειτε, εει, αργα και ηρεμα

μήπως κι από τους κραδασμούς χειροτερέ-

ψει ο πόνος.

Ο Π ακου'β ιος

49

,

"

σε αυτο το σΎjμειO ειναι

καλuτερος από τον Σoφoκλ~' εκεί ο λαβωμέ νος Οδυσσέας είναι αξιολUΠΎjτος καθώς στε'ζει

να

για τις π

λ' Ύjγες

του.

'Ο μως,

'

παρα τους

ι "~ ΎjΠΙOυς αναστεναγμους του, οι ιuιoι οι τραυ-

ματιοφορείς , λαμβάνοντας υπόψΎj τους ΤΎjν Ύjρωικ~ του φuσΎj , δεν διστάζουν να του πουν: Κι εσύ Οδυσσέα, αν και σε βλέπουμε πόσο βαριά πληγώθηκες,

δεν δείχνεις λίγη δύναμη , παρόλο που είι

σαι μα

θ ημενος

Ι

ι

τοσα χρονια

στα όπλα και στον πόλεμο.

Ο

,

, λ β" σοφος ποι ΎjΤΎjς κατα α αινει οτι Ύj

,

συνΎj-

θεια είναι σπουδαία δασκάλα ΤΎjς αντoχ~ς

KLΚEPΩN

,

,

Κ' ατοπιν ο Οδ' uσσεας, χωρις

50

στον πονο .

να uπερβάλλει, αν σκεφτεί κανείς πόσο πο,

Ι

νοuσε, αναφωνει:

Κρατήστε με, κρατήστε με Υερά! Πεθαίνω ι

ι

λ

απο τους πονους της π

ι

ηΥη ς μου.

Γυμνώστε την! Ω, πόσο βασανίζομαι ο δυ στυχής!

Αρχίζει να χάνει τον έλεγχο, αλλά μετά στα-

,

,

ματαει αμεσως:

ι Σκεπαστε

την και

Φ υΥετε Ι ' αμεσως

πα'λ ι.

τώρα ι

ι

κι αφηστε με ησυχο .

Μ

ι

ε τα τρανταΥματα

και με τα αΥΥίΥματά σας επι

δεινωνονται

ι

ι

ι

οι φρικτοι μου πονοι.

Βλέπεις λοιπόν ότι αuτό ποu τον έκανε να

,

δ

σωπασει ,

απο τον

,

/ 'ενας

ηταν

Ι,

σωματικος

Ι ανακοuφιστηκε,

,

οποιο

πονος της

Γ ι'

εν

Ψ uχης Ι

ποu τον

Ι στο τε'λ ος των αuτο

δΙ αμασαν

ΝΙιπτρων

πονος

λλ' α α

Ι ενας

'ψ εις ; οι τu

επιπ λ' ηττει

και τοuς άλλοuς, παρόλο ποu ο ίδιος είναι στα τελεuταία τοu: Να μέμφεσαι την τύχη σου , αλλά να μην θρηνεις

ι

ΥΙ

,

ι

αυτην .

62

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΊΆ ΠΑΘΗ

Έτσι χάνουν οι άνδρες. Τα δάχρυα ταιΡιά ζουν στις γυναίχες.

Το αδόναμο μέρος της Ψυχ~ς του υπάκουσε στη λoγικ~ όπως υπακοίιει ένας φιλότιμος στρατιώτης σε έναν αυστηρό διoικητ~. 51

Ο άνθρωπος που θα κατακτ~σει την

απόλυτη σοφία -μέχρι στιγμ~ς, βέβαια, δεν

'

'λλ' ει'δ αμε κανεναν τετοιο, α α τον χαρακτηρα του, αν

' 'θ α υπο θ εσουμε οτι

'ξ ει υπαρ

, , καποια

μέρα, μας τον περιγράφουν οι φιλόσοφοι-, 'λ οιπον, η"λλ αυτος μα ον η

'

'λ υτη απο

'

και τε-

λεια λoγιx~ του, θα πειθαρχεί το κατώτερο

μέρος της Ψυχ~ς του όπως ένας δίκαιος γο-

,

' , ' Θ ... α πε, , θ'λ ' λ" τυχαινει αυτο που ε ει με ενα απ ο νευμα, , " , , 'βλ χωρις κανενα κοπο, χωρις κανε να προ η-

νιος πει θ αρχει τα φρονιμα παι δ ια του.

μα. Θα παροτρίινει, θα καθοδηγεί, θα οπλίζει

θα

και

εφο

δ ια'ζει

'"

τον εαυτο του ετσι ωστε να

μπορεί να αντισταθεί στην αρετ~. Ποια θα είναι τα όπλα του; Η προσπάθεια, η σκλη ραγωγία, και ο εσωτερικός διάλογος, όπου θα λέει ο ίδιος στον εαυτό του: «Φυλάξου

,

,

απο την αισχροτητα, την α

λία».

52

δ' δ υναμια , τη ει-

Ας έχει πάντοτε το βλέμμα του

, στραμμενο

στα

ι

,

δ' ανικα της τιμιοτητας:

ο

Z~νων ο Ελεάτης θα μπορούσε να του χΡησι-

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

/

I~

,

μευσει ως παραοειγμα: προτιμ-ησε να υποφε,

,

';;ο

,

';;ο

,

ρει τα πανοεινα παρα να προοωσει τα ονομα-

'λλ ων συνωμοτων κατα της τυραντα των α

"

νίας. Ας θυμΎJθεί τον Ανάξαρχο, τον μαθΎJΤ~ του ΔΎJμόκριτoυ, ο οποίος έπεσε στα χέρια του βασιλιά Νικοκρέοντα σΤΎJν Κύπρο, και

,

,

,

'λ β λ υπεμεινε ο α τα ασανιστΎJρια χωρις να εκ ι-

παρ~σει για έλεος. Ο Ινδός Καλανός, ένας αμόρφωτος βά.ρβαρος που γενν~θΎJκε στους

,

,

'';;ο Κ' ζ προποοες του αυκασου, καΎJκε ωντανος

θ ε'λΎJσΎJ'

με ΤΎJ ,

,

';;ο , του, κι εμεις οεν μπορουμε να

,

,

,

';;ο'

';;ο

,

υποφερουμε εναν πονο στο ΠΟοΙ ΎJ στο οονη,

, ,

'λ

ΎJ, εστω, σε ο

'Ύ'

ο μας το σωμα;

'';;ο

, 1 παρχει μια

,

"λΎJ Ψ ΎJ τοσο για ΤΎJν

ανανoΡΎJ και ΠOταΠΎJ ανη ';;ο'

';;ο'

,

OoυνΎJ οσο και για. ΤΎJν ΎJoOνΎJ, που σ

β'

ΎJνει ΤΎJν

αυτοκυριαρχία μας και μας βυθίζει σΤΎJν αδυ-

,

να.μια: ε

,

ξ'

,

αιηας ΤΎJς ουτε το τσΨΠΎJμα μιας

μέλισσας δεν μπορούμε να ανεχθούμε δίχως

να ουρλιάξουμε.

Όταν ο Γ. Μάριος (ένας

53

επαρχιώΤΎJς σΤΎJν καταγωγ~, αλλά, χωρίς

αμφιβολία, αλΎJθινός άνδρας) υπoβλ~θΎJκε σε εγχείΡΎJσΎJ, όπως έλεγα και πριν, αρν~θΎJκε ';;ο'

να τον οεσουν.

,

Α" ξ' πο οσο ερουμε, κανενας

'

';;ο' 'Μ' οεν ειχε εγχεφισ θ ει πριν απο τον αριο χω-

'

, ';;ο θ ει. ρις να οε

λ

,

Τ' οτε

γιατι"ξ' υΠΎJΡ αν τοσοι πο λ

-

,

' "Η ';;ο' οι μετα απο αυτον; ταν ΎJ oυναμΎJ του πα.-

';;ο

,

ραοειγματος.

'

,

,

Βλ' λ οιπον οη το κακο επεις

64


,

β ρισκεται

"

στη

CΡαντασια

,

Κ' ι ομως

πραγμαΤΙΚΟΤΎ)τα; ~

ι

μας

και οχι

'Ι:' ο ιuιoς ο

ι

σΤΎ)ν

Μ' αριος

,ι,

μας αποοεικνuει οτι το κεντρι το!) πονο!) ει-

ναι οδuνΎ)ρό: δεν ΟέχθΎ)κε να εγχειρισθεί και στο άλλο το!) πόδι. Άντεξε δΎ)λαδ~ τον πό νο όπως θα έκανε κάθε αλΎ)θινός άνδρας,

αλλά, σαν άνθρωπος κι αuτός, αρν~θΎ)κε να

"

uπομεινει

επιπ λ" εον

εναν

,

πονο

χωρις

να μπορείς να επιβλΎ)θείς στον εαuτό 'Ε χω

να

,

λ' Ά ρα το θ' ογος. εμα ειναι

, s:-' uπαρχει ιuιαιτερoς

crou.

ε ξ' Ύ)ΎΎ)σει τι σΎ)μαινει αuτο, και ποσο

'"

σποuδαία επίδρασΎ) έχει Ύ) αuτεπιβολ~ σΤΎ)ν uπομον~, ΤΎ) γενναιόΤΎ)τα και ΤΎ) μεγαλοψu'ζει το Ύ) θ' χια: οχι απ λ' ως εΠΎ)ρεα ικο μας, α λ

"

λά μαλακώνει και τον πόνο.

54

-

Σuμβαίνει

κάποτε σΤΎ) μάΧΎ) ο δειλός και λιπόψuχος , , 'Ι:' 'λ στρατιωΤΎ)ς να πεταει ΤΎ)ν ασΠΙUα το!) μο ις

δει τον εχθρό και να το βάζει στα πόδια όσο πιο γρ~γoρα μπορεί, χάνοντας ΤΎ) ζω~ το!) γι'

,

αuτον ακρι β' ως τον

λ ιστα τοu,

" χωρις "

ενω

λ'ογο,

'" , , β , σuμ αινει σε

μερικες CΡOρες μα-

λβ οuτε μια α ωματια στο σωμα

,

τιποτα

,

τετοιο

s:-

οεν

,

εκεινον πο!) παρεμεινε σΤΎ)

'S:-

και αuτοι πο!) οεν

θ' 'Ε τσι εσΎ) τοu.

'

,

μποροuν να αντικρισοuν

τον πόνο, λuγίζοuν και κείτονται και σuντε-

,

τριμμενοι και

,

στεκονται

ξ

ε

σΤΎ)ν

Ψ

,

,,

uχισμενοι, ενω οσοι αντι-

'θ' εσΎ)

επι

τοι)

πο

u cruxva,

λ'

ΚΙΚΕΡΩΝ

Ι

Ι,

~,

ι

αποχωροuν νιΚ"ητες απο το πεοιο της μαχης.

Κι

ι

Ι

Ι

"

,

αuτο γιατι το σωμα εχει καποιες ομοιο-

τητες με την Ψuχ~. Όταν βάζοuμε δόναμ'Υ), σ'Υ)κώνοuμε εόκολα τα βάρ'Υ), ενώ, αν το σώf

μα μας ειναι χα

,

λ'

,

αρο, μας φαινονται ασ'Υ)κω-

τα. Το ίδιο και 'Υ) Ψuχ~, όταν βάλει Μναμ'Υ), μπορει να απα λλ" αγει απο ο'λ α τα

,

Τ'Υ)ν πιε'ζ

ouv,

β' αρ'Υ)

ποu

ενω, οταν χα λ' αρωνει Τ'Υ)ν προ-

"

σπάθεια, επιβαρόνεται τόσο πολό, ποu δεν μπορεί να σταθεί στα πόδια Τ'Υ)ς .

Και για

55

να λέμε Τ'Υ)ν αλ~θεια, 'Υ) ψuχ~ πρέπει να επι-

,

~,

'θ

στρατεuει τις uuναμεις Τ'Υ)ς για κα

κον ποu ανα

λ αμ β ανοuμε '

ε κα

, φεροuμε

να

θ'

'Υ)-

,

εις πε-

ρας. Αuτές αποτελοόν, θα λέγαμε, τον μόνο 'λ ακα

σωματοφu

τοu κα

θ''Υ)κοντος. 'Ο μως

'

αuτο

"

"

ποu πρεπει κuριως να προσεχοuμε οσον αφοι

ι

ι

,

ρα τον πονο ειναι να μ'Υ)ν πεφτοuμε χαμ'Υ)

λ'

α,

να μ 'Υ)ν φερόμαστε σαν δειλοί και φοβ'Υ)τσιά ρ'Υ)δες, σαν δοόλοι ~ γuναικοόλες, και, πάνω

, , νοuμε

'

απο ο'λ α, να απορριπτοuμε και να περιφρο-

'Φλ' τις κραuγες τοu ι ΟΚΤ'Υ)Τ'Υ).

Κ αμια'

, , , φορα, αν και σπανια, επιτρεπεται να ογκαει , ,~ Τ λ " , ενας ανορας. α oup ιαχτα ομως ειναι απαβ'

,

,~,

ραοεκτα, ακομ'Υ) και για τις γuναικες.

, , φανερο οτι

ακρι

β

'

ως

, αuτοu

Ε'

ιναι

,~

τοu εωοuς τοuς

θρ~νοuς απαγορεόει 'Υ) Δωδεκάδελτος στις Κ'Υ)δείες .

56

Αλλά ο δίκαιος και σuνετός

66


,

αν

θ

~

ρωπος οεν

,

β'

"

ογκαει ποτε, παρα μονο αν

πρόκειται να πάρει δόναμΎ) από ΤΎ)ν κραυγ~ ,

του,

ι

οπως

,

~,

κανουν

οι

ορομεις

στον

αγωνα

όταν φωνάζουν με όλΎ) τους ΤΎ) δόναμΎ). Το ,~, ιοιο κανουν

και οι α

'

,

θλ Ύ)τες σΤΎ)ν προπονΎ)-

'

,

'λ ιστα, οι πυγμαχοι, ΤΎ)ν ωρα που σΎ)· μα

ζ υ-

γίζουν τις γροθιές τους βγάζουν κραυγές, όχι

,

,

'

, ' σωμα

"λ ~ γιατι πονουν Ύ) ιπο Ψ υχουν, α λλ α επεΙΟΎ) με το

,

' ξ εσπασμα

'λ ο τους το ΤΎ)ς φωνΎ)ς ο

ι

"~,

τεντωνεται και το χτυΠΎ)μα γινεται ουνατοτερο.

Αλλά για να βγάλει κανείς μια δυνατ~

κραυγ~ δεν αρκεί βέβαια να βάλει δόναμΎ) στα πλευρά, στο λαρόγγι και σΤΎ) γλώσσα-,

, ,

απο οπου ανα

τι

λ ες

,

βλ'ζ~'

'

κι εσυ;

υ

ει με ουναμΎ) Ύ) φωνΎ) του

Μ ε ο'λ ο

~,

και με οοντια, που

εμε,

του

, συμφωνα

ΤΎ)ν

Μα τον θεό, έχω δει

57

,

,~ Μ με τα ιοια μου τα ματια τον

τε που υπερασπι

, ,εντα-

του το σωμα, με νυχια

λ'

σΎ) ΤΎ)ς φων~ς του.

' , ενισχυει

-

' ζοταν

,

Α' ντωνιο, το-

.

'θ ος τον εαυτο με πα

'

,

Β" με τον αριο νομο, να γονατι-

ζει στο έδαφος. Οι βαλλίστρες και οι άλλες

,

,

μΎ)χανες που ριχνουν ι,

~,

,

βλ' Ύ)ματα, οσο πιο σφι-

,

χτα ειναι οεμενοι οι ιμαντες που τις συγκραι'

~

Ι

,

τουν, τοσο πιο ουνατα χτυπουν τον τους.

ιοιο T ο '~

,

στοχο

'ζ' συμ β" αινει οταν φωνα ουμε Ύ)

τρέχουμε, και Ύ) oρμ~ ΤΎ)ς γροθιάς μεγαλώ-

ΚΙΚΕΡ ΩΝ

"

νει

οσο

εντεινουμε

'θ ειες προσπα

'

τις

μας.

Αφού λοιπόν αυτ~ Yj έντασΥ) είναι τόσο απο τελεσματιx~, ας εκμεταλλευθούμε τα βοι,

Ι

ι

γΚYjτα ΤYjν ωρα του πονου για να ποναμε

,

γοτερο.

Α' ν ομως

το

β ογκYjΤΟ" ειναι

λ

ι-

απ λ' ως μια

ένοειξΥ) θλίψYjς, αουναμίας, εγκατάλεΙψYjς ~

' θ PYjvou,

,

,

τοτε ο αν

θ

'

ρωπος που υποκυπτει σε

αυτό οεν αξίζει να λέγεται άνΟρας . ΑκόμΥ) και αν τα βογΚYjτά προσέφεραν κάποια ανα-

,

,

'~θ'

κουφισΥ) απο τον πονο, οεν

α επρεπε να

ξ

ε-

,

'ζ' 'θ χναμε τι ταιρια ει σε εναν γενναιο και αρρα

' λ εο

,~

ανορα .

Α'

,

~

,

ν ομως οεν κανουν τιποτα για

να μειώσουν τον πόνο, προς τι να εξευτελι

ζόμαστε άοικα; Υπάρχει πιο εξευτελιστικό

, ,

' θ εαμα

'

,~ λ απο εναν ανορα που κ αιει σαν γυ-

,

ναικα;

,

Α" υτος ο κανονας που εφαρμοσα-

58

,

,

"

με στον πονο εχει και γενικοτεΡΥ) ισχυ.

'λ α

ε

" μονο στον πονο 'θ , α , 'λ να αντιστεκομαστε με μια ανα ογΥ) " Α ς υπο θ' , , υΧΙΚΥ) εντασYj. εσουμε οτι φουντωΨ , , , , νουμε απο OPYYj, οτι υπνα μεσα μας ο ποο

τα

'θ Yj,

Σ

πα

και

οχι

, επρεπε

"ξ

θος. Στο ίοιο φρούριο θα αναζYjτ~σουμε κα-

,

ταφυγιο,

Α φου"

στα

ομως το

,~,

ισια

οπ

θ'

εμα

λ

α

θ

'

α

καταφυγουμε.

,

,

μας ειναι ο πονος, ας

,

' λ οιπα. προσπερασουμε τα υπο

Ά ρα, για να

, " χραιμια ,

YjVYj

,

υπομεινουμε τον πονο

με γα λ '

,

και

,

Ψ υ-

λ' ~ ειναι πο υ σπουοαιο να πιστευουμε

68


'λ ο

'fj

με

μαζ Τ'fjν

ι

καρ δ" ια,

ι

οπωζ

Ι

ι

ωραια ειναι μια τετοια στασ'fj.

,

λ εμε, '

ποσο

" ιατι ,

οπωζ

Γ

'λ εγα και ΠΡΟ'fjγοuμενωζ -κι οφει'λ οuμε να ε

'

το επανα

"

' λ αμ β ανοuμε

cpUa'fj

απο Τ'fj

μαζ π

'"

σuχνα-, ετσι ειμαστε

λ" ασμενοι

ωστε να απο-

ζ'fjτοuμε και να επιθuμοuμε με όλεζ μαζ ΤΙζ

' δ uναμεΙζ και μια

το κα

, φορα

λ'ο·

"

και αν αντικρισοuμε εστω

λ' Ψ Τ'fj αμ

'fj

, ,

τοu, μετα ειμαστε

πρόθuμοι να uπομείνοuμε και να αντέξοuμε

,

,

,

τα παντα προκειμενοΙ) να το αΠΟΚΤ'fjσοuμε.

Ακριβώζ επειδ~ οι ψuχέζ μαζ επιδιώκοuν με πάθΟζ Τ'fjν τιμ~ και Τ'fj δόξα , δεν uπολογί ζοuμε κανένα κίνδuνο σΤΟUζ πολέμΟUζ. Οι

γενναίοι άνδρεζ Τ'fjν ώρα Τ'fjζ μάΧ'fjζ οότε καν 'θ ouv

νιω

ΤΙζ π

, προτιμοuν " θ ouv

λ' 'fjγεζ

να πε

'θ ouv

τοuς κι αν νιω

θ'

ανοuν

'β''fjμα

εστω κι ενα

όρισε το καθ~κoν .

, παρα

'

κατι ,

να μετακιν'fj -

'θ Ea'fj '

απο Τ'fj

ποΙ) ΤΟUζ

Οι Δέκιοι είδαν τα

59

σπαθιά των εχθρών να αστράφτοuν στον ~λιo καθώζ χιμουσαν σΤΙζ γραμμέζ ΤΟUζ , αλλά

'fj

προσδοκία τοι) ένδοξοΙ) και τιμ'fjμένοu θανάτοΙ)

,

ΤΟUζ

'λλ α ξ ε απα

,

απο

'β' φο ο μ 'fjπωζ

τον

πλ'fjγωθοUν . ΝομίζεΙζ ότι ο Επαμεινώνδαζ βογκουσε όταν έβλεπε το αίμα και Τ'fj ζω~ τοι) να χάνονται; Όταν παρέλαβε Τ'fjν πόλ'fj τοι) Τ'fjν . κι)

,

, βερνοuσαν

οι

Σ

'

Τ'fjν αφ'fjσε ΤΟUζ κι) β"

EPVOUaE EXELV'fj. 6g

,

παρτιατεζ , και οταν

Να

'

ποΙ)

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

'β μπορει κανεις να ρει παραμυ θ'ια και αναι

,

ι

ι

κουφιση οταν κορυφωνεται ο πονος.

Ναι, αλλά θα μου πεις: «Εν καιρώ ει-

60

, 'θ' ΡΎ)νΎ)ς τι θ' α κανουμε, οταν α ειμαστε στα , σπιτια μας και στα κρε β' ατακια μας;» Τ' ωρα με αναγκάζεις να επιστρέψω στους φιλοσό φους, οι οποίοι δεν πολυσυχνάζουν σε μάχες. 'Ε νας

'

"

απο

αυτους

Ύ)ταν

και

ο

Δ' ιονυσιος

ο

ΗρακλειώΤΎ)ς, ολίγον τι επιπόλαιος άνθρω-

,

,

"

'θ ει πος, χωρις καμια αμφι β ο λ'ια: ενω ειχε μα

,

,

~'λ' Ζ' ο του τον Ύ)νωνα να ειναι

απο τον οασκα

γενναίος, μόλις βρέθΎ)κε αντιμέτωπος με τον ζ'

,

'λ

πονο τα ι.,εχασε ο

α.

,

Π'

ραγματι, καποτε που

,

"

'θ ει κο λ' ειχε πα ικο του νεφρου, εν μεσω κραυ-

γών και οδυρμών, δεν παρέλειπε να διαΚΎ)

ρ6ττει ότι όλα όσα πίστευε μέχρι τότε για

,

,

τον πονο Ύ)ταν

,

λ'θ Κ' α ος. ι οταν ενας συμμα-

θΎ)τ~ς του, ο ΚλεάνθΎ)ς, τον ρώΤΎ)σε τι ~ταν /

,

,Ι

εκεινο που τον ειχε απομακρυνει απο τις πα-

,

' λ αιοτερες

'

« Αν

,

θ' εσεις του, γυρισε και του ειπε:

"

,

'λ' μετ α απο τοσες φι λ οσοφικες με ετες ει,

ι

Ι

ι

μαι ανικανος να υπομεινω τον πονο, αυτο αρ-

,

~

,

'ζ'

,

κει για να μου αποοεΙι.,ει οτι ο πονος ειναι

,

,

κατι κακο. ι

"

Τ' λ οσα χρονια αφιερωσα σΤΎ) φι ο-

,~,

ι

σοφια, κι ομως οεν μπορω να τον υποφερω.

Ά ρα ι

οτι ο

'

,

,

'ΤΙ λ' οτε εγεται

ο πονος ειναι κατι κακο».

Κλ' θ' ,~ εαν Ύ)ς χτυΠΎ)σε το ΠΟοΙ του σΤΎ) γΎ),

70


,

και αΠΥ)γγει νους:

Τ

, χωμα;

,

,

λ'

,

ε εναν στιχο απο τους

Ι

ι

αχους αυτο,

, εννοωντας

'βλ'επεις , ριοταν,

Α

ι

ι

ΠΙΥΟ-

μφιαραε, μεσα απ Ζ' Ύ)νωνα

τον

που

Ε

ι

-

το

στενοχω-

Δ" ιονυσιος

ο

,

ειχε απο-

δειχθεί τόσο ανάξιος μαθΎ)τ~ς του.

61

Δεν

συνέβΎ) όμως το ίδιο και με τον αγαΠΎ)τό μου Ποσειδώνιο. Τον έχω επισκεφθεί κι εγώ

πολλές φορές, αλλά θα σου πω ΤΎ)ν ιστορία

,

που

αγαπουσε

' λ οιπον

ο

λ'εει

να

Π ομΠΎ)ιος. ' 'Ο ταν

ο

,

Π'

,

ομπψος, επιστρεφοντας απο ΤΎ)

Συρία, είχε πάει σΤΎ) Ρόδο, αισθάνθΎ)κε ΤΎ)ν επιθυμία να ακούσει τον Ποσειδώνιο. Παρό

τι πλΎ)ρoφoρ~θΎ)κε ότι ~ταν σοβαρά άρρω-

,

,

στος, γιατι τον πονουσαν

φο

β' θ' ερα οι αρ ρω-

σεις του, θέλΎ)σε τουλάχιστον να πάει να επι

σκεφθεί τον μεγάλο φιλόσοφο. Αφού λοιπόν τον είδε και του υπέβαλε τα σέβΎ) του, εξέ-

,

,

θ' αυμασμο του και του ει-

φρασε εντονα τον

πε ότι λυπόταν που δεν θα μπορούσε να τον

,

ακουσει.

'Ο

μως ο

Π

~I f οσεωωνιος του απανΤΎ)-

σε: «Και βέβαια μπορείς να με ακούσεις. Δεν

θα

'

,

ανεχομουν ποτε, ε

,

πονου, να

με

ξ"

f

αιτιας ενος σωματικου

επισκεφ

θ

'

ει

,~

f

αοικα ενας

f

τοσο

σπουδαίος άνδρας». Και, σύμφωνα με τα λε-

,

γομενα του το κρε

' β ατι

,

Π' Π~' ομπψου, ο οσεωωνιος, απο

f 'θ Ύ)κε π λ' του πονου, πραγματευ Ύ)-

ρως και σε βάθος το θέμα που μας ενδιαφέ-

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

,

ρει , οτι αγα θ" ο ειναι μονο το

Κ α'θ ε

Yj θ' ικως

κα λ' ο.

"λ ' < ;υυνατος :-' φορα μα ιστα που τον επιανε

πόνος, έλεγε και ξανάλεγε: «Πόνε, ματαιο πονείς! Όσο και αν με ενοχλείς , ποτέ δεν θα

,

,

,

<;:θ" παραυεχ ω οτι εισαι κατι κακο».

'λλ α α

λ' ογια, ο'λ ες

62

'

Μ

ε

,

οι κακουχιες που φερνουν

δόξα και τιμή καθίστανται αυτομάτως υπο φερτές. Μήπως δεν βλέπουμε ότι σε όσους λαούς έχουν σε εκτίμYjσYj τους λεγόμενους

«γυμνικούς» αγώνες οι διαγωνιζόμενοι αδια-

,

φορουν

παντε λ' ως για τον

'λ'

πα

<;:-, , λ ι, εχει ιuιαιτεΡΎ) αιγ

Yj

, ιππασια, οι

,

XUVYjYOL

'

'Σ ε οσους, πονο; το

' XUVYjYL

Yj ou-

και

,<;:β' και οι ιππεις υεν φο

" ,<;:ντα ι κανεναν πονο προκειμενου να uιακρι-

θούν. Τι να πω και για τις δικές μας φιλοδο

ξίες, ΤΎ) δίψα για ΤYjν πολιτική εξουσία; ι

τοι που

Au-

" , καποτε Yjταν υποχρεωμενοι να ΤYjν

'ψ' κατακτουν Yjφο

Ψ' Yjφο,

,

, < ; : υιατεσYjμερα ειναι

'

,<;:- " <;:-, θ ειμενοι να περασουν υια πυρος και σιuYjΡΟU.

Ο Αφρικανός ήταν διαρκώς με ένα βιβλίο ,

---.,

,

Ι

του σωκρατικου ~ενoφωντα στο χερι, και πα-

,

'λ

νω απο ο

,<;:-,

'λ

α τον επαινουσε επεΙUΎ) ε

εγε πως

'

,<;:,<;:-, ξ' θ οι ιuιες κακουχιες υεν Yjταν ε ισου επαχ εις

,

,

για τον στραΤYjγο και για τον κοινο στρα-

τιώτYj, επειδή ο στραΤYjγός, χάΡΎ) στο UψYjλ ο'

του α

,

,

ξ' ιωμα , μπορουσε να τις υποφερει ευ-

κολότερα.

63

Συμβαίνει πάντως να επικρα-

ΓΙΑ ΤΟΝ Π ΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑθΗ

τεί μια λανθασμένΎ) αντίλΎ)ψΎ) περί τιμής στα πλήθΎ) των αδαών , οι οποίοι δεν μποροόν δ ιακρινουν

Ι

να

Ι

ΤΎ)ν

πραγμαηΚΎ)

Ι

ΤΎ)ς

φυσΎ).

Κλονίζονται λοιπόν από ης διαδόσεις κω ΤΎ)ν κρίσΎ) ΤΎ)ς κοινής γνώμΎ)ς, θεωρώντας α

Ι ξ ιεπαινο

Σ ΤΎ)ν

Ι αυτο που ι

Ι επαινει Ύ)

π

λ

εω

ι,

περιπτωσΎ)

σου,

Ψ

Ι Ύ)φια .

Ι

ομως,

αν

ι

ποτε γινο-

σουν στόχος των πολλών, δεν θα ήθελα να Ι

Ι

Ι

Ι

ε ξ αρτασαι απο ΤΎ)ν κρισΎ) τους, ουτε να

,

ι

,

ι

Ι

θ

εω-

ι

ρεις οη το ωραιοτερο πραγμα ειναι αυτο που

κρίνει ως τέτοω ο όχλος. ΤΎ) δική σου κρίσΎ) Ι

Ι

Α

πρεπει να εμπωτευεσαι.

Ι

Ι

ν εσυ εισαι ικανο-

Ι θ Ι Ι δΙ Ι δ ΠΟΙΎ)μενος που εωρεις κατι ικαιο, τοτε εν

θα έχεις επιβλΎ)θεί μόνο στον εαυτό σου, '

Ι 'λ εγα και πρωτυτερα, Ι οπως ε α λλ α και στους

άλλους ανθρώπους , στα πάντα.

64

Να σκέ

φτεσαι ότι το μεγαλείο ΤΎ)ς ψυχής, όταν φτάΙ 'ψ νει σε τετοια υ Ύ) ι

Ι Ι Ι ωστε να ειναι πασιφανες

,Ι

ι

ποσο περιφρονει τον πονο και ποσο α ι,

ρει γι

Ι

αυτον, α

'λλ ο ποτε α Ι

οταν Ύ)

Ψ

ξ/ζ

ι

στον

Ι

υΧΎ)

δ

Ι

Ι

δ

ιαφο-

ει περισσοτερο απο οτι

δΙ

Ύ)-

Ι Ι ' περισσοτερο κοσμο, πο λ υ

εν ε

ξ

Ι

Ι

Ι

αρταται απο ΤΎ)ν κοινΎ)

γνώμ Ύ) και βρίσκει ΤΎ) χαρά μέσα ΤΎ)ς, χωρίς να προσπαθεί να κερδίσει ΤΎ)ν αποδοχή των ' λλ ων. α πως

Μ'λ α ιστα ,

μια

κα

λΎ)'

Ι προσωπικαΙ πιστευω Ι εγω

'ξ Ύ) πρα

Ι ειναι

πω

Ι α ξ ιεπαινΎ)

όταν δεν επιδεικνόεται στο κοινό και δεν

73

ΚΙΚΕΡΩΝ

, s:,

,

'θ'

,

αποκτα Ο1)μοσΙΟΤΥ)τα, οχι γιατι

,

Τ1)ν αποφευγει

α επρεπε να

'ξ εις -ο'λ ες οι κα λ' ες πρα

θ'ε-

λουν να δουν το φως Τ1)ς μέρας-, αλλά γιατί ο σπουδαιότερος κριτής Τ1)ς αρετής είναι ίδια μας 65

1)

1) συνείδ1)σ1).

Και πάνω από όλα, ας μας απασχολή-

,

,

σει το ε ξ 1)ς ερωΤ1)μα: με ποιο τροπο '

,

/

Χ1) μας στον πονο,

1)

Ι

Ι

οποια οπως

1) αντοεχω 1)U1) πει Ι

Ι

~

επανειλ1)μμένως πρέπει να μένει σταθερή χάρ1) σΤ1)ν εντατική προσπάθεια Τ1)ς ψυχής

μας, θα διαΤ1)Ρ1)θεί ακέραια σε όλα τα είδ1) 'Βλ'επουμε συχνα"λλ του πονου; οτι πο οι αν-

' ,

θρωποι τραυματίζονται και υπομένουν με

,

γενναΙΟΤ1)τα τις π

,

Ψ ουν

,

λ'

s:,'

,

s:,'ξ'

για φ1)μ1) και οΟ

,

s:,'

α, ειτε για να υπερα-

,

σπιστουν τα uικαια τους και Τ1)ν ε τους.

Κι

s:,

1)γες τους ειτε επεΙU1) οι-

'

λ

's:, ι θ ι ομως, οι ιuιαι αν ρωποι, οταν

,

σ1) του αγωνα τους χα

λ'

ευ

1)

'"

,

γος ειναι οτι αυτο που τους ειχε λ

ι εντα-

s:,

,

,

ι

'

ερια

αρωσει, οεν μπορουν

'ξ ουν τον πονο μιας αρρωστιας. Ι να αντε

ι

θ

ι

Ο λ' 0-

β 01) θ' 1)σει ι

s:,

να

λ

1) 0γική ή 1) σοφία τους, αλλά το πάθος και 1) υπομεινουν ευκο

α τον πονο οεν 1)ταν

φιλοδοξία τους. Κι έτσι κάποιοι απολίτιστο ι βάρβαροι , ενώ πολεμουν λυσσαλέα με τα σπα

να

θ ια'

τους

' φερ θ ουν

ι μεχρι ι

,

θ' ανατου, ειναι

s:,'

,

ανικανοι

,

σαν ανορες οταν αρρωσΤ1)σουν.

Αντίθετα, οι Έλλ1)νες, που δεν είναι και τόσο 74

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑ! ΤΑ ΠΑΘΗ

θαρραλέοι, αλλά είναι αρκετά μυαλωμένοι για τα αν

' το λ μουν

' θ ρωπινα

να

,

, αντικρισουν

'λλ' α υπομενουν

YJ

την

,

νειες, οπως

,

μετρα,

θ' α πρεπε

απο τη

τον εχ

θ

' ρο

μια

δ

εν

,

και απο

,

ασ θ' ε-

καρτερικα τις

"θ να κανει κα ε αν θ ρω-

'

πος . Ενώ οι Κίμβροι και οι Κελτίβηρες ξε φαντώνουν στις μάχες και κλαψουρίζουν στις

,

αρρωστιες.

r"

'

δ εν

ιατι τιποτα

μπορει να πα-

ραμείνει σταθερό αν δεν βασίζεται σε στα θερές αρχές.

,

αν θ ρωποι

Όταν όμως βλέπεις ότι

66

"

που

κινουνται

απο

φι λ ο δ ο ξ'ια

YJ,

επηρεάζονται από λανθασμένες αντιλήψεις

,

μπορουν να αντιστα

,

,

θ

'

,

ουν στον πονο προκει-

,

μενου να επιμεινουν στον στοχο τους και να

,

τον

κατακτησουν,

'λ

οφει

'

,

εις να σχεφτεις ει-

τε ότι ο πόνος δεν είναι κάτι κακό, είτε ότι

,

θ' α μπορουσαμε

-ακομη και αν σουμε

, «κακο»

, κατι

ι

ι

να αποκα λ' ε-

'

δ υσαρεστο και αντι'θ ετο / Ι Ι

προς ΤΥ) φυση- ειναι τοσο ασημαντος, ωστε

"

, Σ ε πα' να το θ' " , ρακα λ ω υμασαι αυτο μερα νυχτα. Ε'ι, , , ναι ενα επιχεφημα με πο u γενικοτερη ισχυ 'ζεται τε λ ειως απο την αρετη. επισκια

λ"

δ εν

που

,

'r" ,

"

αφορα μονο τον πονο.

,

ιατι εφοσον

κανουμε τα παντα για να αποφυγουμε την ανη

'

θ ικοτητα

" λ οσυνη,

,

και να χατακτησουμε την χα-

ειμαστε σε

θ' εση

,

,

να καταφρονησου -

'λλ' με οχι απ λ' ως τις επι θ' εσεις του πονου, α α

75

Κ ΙΚΕΡΩΝ

'~I

,

και τους κεραυνους της

μοφας,

Ι

ωιως οταν

ξέρουμε ότι έχουμε σΤΎ) διάθεσή μας το και

ι

θ

ι

ταφυγω που

μας προσεφερε Ύ) Χ

' ζ Ύ)τησΎ).

Αν ερχοταν Ι ι θ εος ι 'λ εενας κι ε

67

εσινΎ) συ -

γε σε κάποων που ταξιδεύει στη θάλασσα ι

Ι

Ι

και τον κυνΎ)γουν οι πεφατες «αφΎ)σε το κα-

ράβι και πέσε σΤΎ)ν θάλασσα. Ή θα σε παρα-

λ α'β ει

Ι ~ λ ι ενα οε φινι ,

Ι κι αυτο που

σαν

Ι εσωσε

τον Αρίονα τον ΜΎ)θυμναίο, ~ θα σε περιμέ νουν τα περίφ-ημα άλογα του Ποσειδώνα, ι

που εσωσαν τον

Π /λ ε

,

οπα και

Ι,

ναν το αρμα τους πανω απ

θα

~

Ι

Ι

σε ΟΟΎ)γΎ)σουν οπου

Ι τος

ο

Ι θ ρωπος θ α αν

θ/λ

ε

λ'

Ι

Ι

ενε οτι εσερι

τα κυματα ι

-

και

Ι

εις εσω), τοτε αυ-

' γ λ ιτωνε

Ι ο'λ ους τους απο

φόβους του. Έτσι κι εσυ , όταν σε πιέζουν ι

ι

,

ι

ι

πονοι φρικτοι και απαισωι, αν ειναι πραγι

θ

ματι αφΟΡΎ)ΤΟΙ,

' Λ ιγο

πο

'C

ι

Ι

Ι

α ι.,ερεις που να καταφυγεις.

λ' Ι Ι Ι υ αυτα ειχα να πω στον χρονο που

διέθετα. Ίσως όμως εσύ να μΎ)ν άλλαξες Ι

γνωμΎ).

Α . : Κάθε άλλο. Πιστεύω μάλιστα ότι μέ σα σε δυο μέρες απαλλάχθΎ)κα από τους Μο χεφότερους φόβους μου. Μ.: Τότε θα τα ξαναπούμε αύρω με ΤΎ)ν

κλεψυδρα' αφού έδωσα τον λόγο μου , πρέΙ

πει να τον ΤΎ)ΡΎ)σω.

Α.: Σωστά' ΡΎ)ΤOΡΙΚ~ το πρωί και φιλοσο-

ΓΙΑ ΤΟΝ Π ΟΝΟ ΚΑ [ ΤΑ ΠΑΘΗ

Ι

Ι

I~

,Ι

,

φια το απογευμα , την ιuια ωρα οπως και σημερα.

Μ .: Α υτο'

,

εγω ,

θω

θ

,

,

θ' α ειναι το προγραμμα μας κι

"

,

α κανω ο,τι μπορω για να ανταποκρι-

,

5.'

'

,

στα ευγενη ενυιαφεροντα σας.

77

ΤΕΤ ΑΡΤΗ ΤΟΥΣΚΟΥ ΛΑΝΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ

Για τα πά{}η

Φίλε μου Βρούτε, αν και ανέκαθεν θαύ

1

μαζα από πολλές απόψεις την ευφυ'ια και τις Ι

αρετες του

λ

Ι

Ι

Ι

αου μας, αυτο που μου φαινεται

πιο αξιοθαύμαστο είναι ότι επεδίωξε να ασχο-

λΥ) θ ειΙ

Ι δ Ι δΙ Ι με τουτες ε ω τις σπου ες οι οποιες,

Ι

με αρκεΤΥ) κα

θ υστεΡΥ)σΥ), Ι Ι λ'θ ειναι α Υ) εια, μας

ήρθαν από ΤΥ)ν Ελλάδα. Γιατί ενώ, ήδΥ) από ΤΥ) γέννΥ)σΥ) ΤΥ)ς πολιτείας μας, πολλοί θε

σμοί είχαν σχεδιαστεί περίφΥ)μα με βάσΥ) τις 'θ ειες που ισχυαν Ι Ι β ασι λ ειας Ι Ι επι και, ως

συνΥ)

Ι β θ Ι Ι Ι ενα α μο, τους νομους -Υ) ασΚΥ)σΥ) ΤΥ)ς οιω-

Ι θ Ι λ Ι νοσκοπιας και οι ΡΥ)σκευτικες τε ετες, οι

συνελεύσεις του λαού, το δικαίωμα ΤΥ)ς προ

σφυγής σΤΥ) δικαιοσύνΥ), Υ) ΣύγκλΥ)τος, Υ) δι αίρεσΥ) ΤΥ)ς κοινωνίας σε τάξεις, Υ) σύνθεσΥ) ι

,

Ι

Ι

του στρατου-, εντουτοις, μονο μετα ΤΥ)ν απε-

λευθέρωσΥ) ΤΥ)ς πολιτείας από ΤΥ) βασιλική

εξουσία θα μπορο6σαμε να πούμε ότι σΥ)μει ώθΥ)κε θεαματική πρόοδος σε όλους τους

ΚΙΚΕΡ ΩΝ

'Δ εν ειναι ομως η κατα'λλη λη στιγμη τομεις.

"

'

να μιλ~σω για τα ~θη και τοuς θεσμούς των προγόνων μας, ούτε για την πειθαρχία και

,

"

την οργανωση τοu πο λ ιτεuματος μας.

Α' uτα

τα έχω εκθέσει λεπτομερώς σε άλλα έργα μοu, και ιδίως στα έξι βιβλία της διατριβ~ς

μοu Περί Πολιτείας.

Ωστόσο , τώρα ποu

2

έχω στραφεί στη μελέτη της φιλοσοφίας, διαπιστώνω πως uπάρχοuν πολλοί λόγοι ποu Ι

δ 'ιω ξ αν

Ι

,

Ι

,

ε ξ ηγοuν γιατι οι προγονοι μας οχι μονο επε -

Ι

" , , α λλ' α το σuντηρησαν και

να καταρτιστοuν σε αuτο το εισαγο-

'

μενο ει'δ ος γνωσης,

το καλλιέργησαν με όλες τοuς τις δuνάμεις. Καθόλοu περίεργο, αν σκεφτούμε ότι ο '

θ αγορας,

, ενας

ε

ξ

, , δ αιρετος αν ρας

nu-

ποu φημι

ζ'

0-

ταν για τη σοφία τοu, ζούσε σχεδόν δίπλα τοuς, στην Ιταλία, την ίδια επoχ~ ποu ο Λεύκιος

' ( ' Β ροuτος απΌ

τον

"λ κει

οποιο ε

'

την εν-

δοξη καταγωγ~ της η επιφαν~ς οικογένειά

aou) απελεuθέρωσε αuτ~ τη χώρα. Η διδα σκαλία τοu Πuθαγόρα είχε εξαπλωθεί τόσο πο

' λ u,

,

'ζ" ποu φαντα ομαι οτι καποια στιγμη

θα

έφτασε και στη Ρώμη. Πρόκειται για μια λο

γικ~ uπόθεση, η οποία όμως στηρίζεται και

,

'Τ

σε καποια στοιχεια.

"

,

ην εποχη εκεινη uπηρ-

χαν πολλές μεγάλες και ισχuρές ελληνικές πόλεις στην Ιταλία, οι οποίες βρίσκονταν

Γ Ι Α ΤΟ Ν ΠΟΝΟ ΚΑ Ι ΤΑ ΠΑθΗ

,

~I

Ι

,

-

στο απογειο της υυναμης τους

προκειται

για την περιoχ~ της λεγόμενης «Μεγάλης Ελλάδας»· ο Πυθαγόρας, και αργότερα οι

,

' Π uθ αγορειοι,

<;:"

,

ηταν υιασημοι εκει.

' ... α ηταν

Θ

δύσκολο, λοιπόν, να πιστέψουμε ότι οι συ-

,

μπατριωτες

μας

,

κωφεuαν

,

,

στα κηρυγματα

'

'θ τοσο μορφωμενων αν ρωπων. '

θ ετως,

, ειμαι

Ι

πεπεισμενος

Ε γω, '

3

Ι

οτι

αντι-

ι

αργοτερα οι

Ρωμαίοι πίστεψαν πως ο βασιλιάς Νουμάς

~ταν μαθητ~ς του Πυθαγόρα, ακριβώς επει δ~ θαύμαζαν τους Πυθαγόρειους. Οι ίδιοι ~ταν εξοικειωμένοι με τη διδασκαλία και τις

,

αρχες των

Π

υ

θ

'

αγορειων

,

,

και ειχαν ακουσει

από τοuς προγόνους τους ότι ο Νουμάς ~ταν δίκαιος και σοφός βασιλιάς. Eπειδ~, όμως, είχε μεσoλαβ~σει μεγάλο διάστημα και δεν μπορούσαν να εξακριβώσουν τις χρονολογίες, 'θ

υπε

εσαν

"

οτι

,

,Ι

ενας τοσο

σοφος

~

ανυρας

ι

σι-

γουρα θα ~ταν μαθητ~ς του Πυθαγόρα. Όσα έχω πει μέχρι στιγμ~ς βασίζονται σε

,

εικασιες.

'Ο σο

"

για τα στοιχεια που εχουμε

στη διάθεσ~ μας σχετικά με τους Πυθαγό-

, ,

'λλ' <;:" <;:, ρειους, αυτα ειναι αρκετα, α α επειuη υεν

σχετίζονται άμεσα με το τωρινό μας θέμα, θα σταθώ μόνο σε ελάχιστα . Λένε ότι οι Πυ-

θ αγορειοι

'

'<;:'

<;:,

,

,

απευιuαν σε στιχοuς καποια στοι-

χεία της διδασκαλίας τους που ~θελαν να τα

ΚΙΚΕΡΩΝ

Ι

Ι

,Ι,

κρατησοuν αΠΟΡΡΎ)τα, ενω, μετα απο εντα-

τικ~ σκέψΎ), σuν~θιζαν να γαλΎ)νεόοuν το

,

,

,~

πνεuμα ΤΟUζ με το τραγοuοι και ΤΎ) μοuσΙΚΎ)

των εγχόρΟων. Ο πιο αξιόπιστος σuγγρα-

,

'Κ' Α ρχες ι τοu οτι , ατων, αναφερει στις

φεας, ο

Ι,

"

Ι

οι προγονοι μας στα σuμποσια τοuς ειχαν ΤΎ)

'θ εια να τραγοuοοuν ~'" 'λ σuνΎ) ο ενας μετα τον α

λ

-

' ,~" ο εγκωμια επιφανων ανορων uπο ΤΎ) σuνο-

~, οεια

tXU λ' ou.

Ε'ιναι

,

,ι

'λ'" προφανες οιπον οτι εΚΤΟζ

~

,

Ι

απο ΠΟΙΎ)ματα, Ύ)οΎ) σε εκεινοuς τοuς χρονοuς

,

UΠΎ)ρχαν

,

,

καταγεγραμμενα

ασματα για να

καθΟΟΎ)γοόν ΤΎ) φων~ τοu αοιΟοό.

Αντί

4

στοιχα, και Ύ) Δωοεκάοελτος αποοεικνόει ξε

κάθαρα ότι uπ~ρχε από τότε μελΟΠΟΙΎ)μένΎ) ,

,ι

~,

,

ΠΟΙΎ)σΎ), εφοσον απαγορεuει οια νομοu ΤΎ) με' λ ΟΠΟΙΎ)σΎ)

,

στιχων

ποu

θ'

ιγοuν

,

καποιο

,

προ-

σωπο. Ο αναπτuγμένος πολιτισμός ΤΎ)ς πε-

,

,~

,

~,

,

pιooOU εκεινΎ)ζ αποοεικνuεται επισΎ)ς απο το

γεγονός ότι Ύ) μοuσικ~ των εγχόροων είχε '

ε ξ εχοuσα ι

θ εων

,

θ'

,

εσΎ) στις γιορτες ΠΡΟζ τιμ Ύ)ν των Ι

ι,

και στα σuμποσια των αρχοντων, κατι

ποu χαραΚΤΎ)ρίζει και ΤΎ) φιλoσoφικ~ οιοασκα

λ 'ια

,

,

σΤΎ)ν οποια αναφερομαι.

' , οτι και το ΠΟΙΎ)μα τοu , , το οποιο επαινει ιοιαιτερα ο

λ ιστα,

~,

Ν

,

'ζ ομι ω, μα-

Άππιοu Κ' tXLXou,

Π'

αναιτιος σε μια

επιστoλ~ τοu προς τον Κόιντο Τοόβερο, ~ταν πuθαγόρειαζ έμπνεuσΎ)ς. Και πολλές άλλες


'

,

'θ ειες μας προερχονται απο'Π συν'1) τους

uθ α-

γόρειους, αλλά οεν θα τις απαριθμ~σω για

,

~,

,~

να μ'1)ν οωσω Τ'1)ν εντυπωσ'1) πως εχουμε οα-

,

'

'θ εωρ'1)νειστει απο"λλ α ους ακομ'1) και οσα,

τικά, ανακαλύΨαμε εμείς.

5

Αλλά ας επι

στρέΨουμε στο θέμα μας. Πόσοι μεγάλοι

,

'λλ' ~" ΠΟΙ'1)τες, α α και ποσοι σπουοαιοι Ρ'1)τορες

,

,

ι,

εμφανισΤ'1)καν μεσα σε τοσο συντομο χρονι-

κό οιάσΤ'1)μα! Είναι λοιπόν προφανές ότι οι

,

'~'ψ συμπατριωτες μας μπορουσαν να οιαπρε ουν

'λ ους τους τομεις, "'θ σε ο αρκει να το ε λ αν.

'1)

Για τις υπόλοιπες επιοόσεις τους έχω μι

λ~σει συχνά, και θα το ξανακάνω, αν χρεια'λλ στει, καποια α

"

'

'1)

' λοσοφια,

στιγμ'1).

'Ο σο

για Τ'1) φι-

'λ'θ' ~ αυτ'1) ασχο '1) '1)καν '1)0'1)

με

,

απο πο-

λύ παλιά, αν και οεν είμαι σε θέσ'1) να πω 'ζ'1)σε πριν κανενα ονομα φι λ' οσοφου που να ε

"

από τον Λαίλιο και τον Σκιπίωνα. Σύμφωνα ,

με τις Π'1)γες

ι

μου,

,~ι

ι

οταν αυτοι οι ουο '1)ταν

νέοι, οι Αθ'1)ναίοι έστειλαν ως πρεσβευτές προς Τ'1)

' λ' Σ υγκ '1)ΤΟ

,

μας εναν

Σ τωικο'λ' φι οσο-

φο, τον Διογέν'1), κι έναν ΑκαΟ'1)μεικό, τον ΚαρνεάΟ'1). Οι συγκεκριμένοι άνορες οεν είχαν αναμιχ

, '1)ταν

, απο

θ ει" ποτε

Τ'1)ν

με Τ'1)ν πο λ" ΙΤΙΚ'1)' ο ενας

Κ' υΡ'1)ν'1)

'λλ' και ο α ος απο Τ'1)

Βαβυλώνα. Άρα οι Αθ'1)ναίοι οεν θα τους είχαν επι

λ ε'ξει

,

για μια τετοια αποστο

λ'

'1)

,

ουτε

ΚΙΚΕΡΩΝ

θα τοuς είχαν ξεσηκώσει από τις αίθοuσες δι~ λ"ιας, υασκα

'Ρ' καποιοι επιφανεις ωμαιοι

αν

δεν εκδ~λωναν εκείνΎ) ΤΎ)ν επoχ~ ενδιαφέ ρον για ΤΎ) μελέΤΎ) ΤΎ)ς φιλοσοφίας. Ενώ

,

'λλ α ομως σε α

θ'εματα

οι

Ρ' ωμαιοι

,

προτιμοu-

'λ'ογο -α'λλ οι σuνεγραφαν τις σαν τον γραπτο

'

αρχές τοu ιοιωτικού δικαίοu, άλλοι ΡΎ)ΤΟΡΙ'λ'ογοuς, α'λλ οι ΤΎ)ν ιστορια των προγοκοuς

' , , " νων τοuς-, ΤΟUΤΎ) ευω ΤΎ)ν τεχνΎ), ποu μας υΙ~, , ζ' " υασκει πως να οuμε σωστα και ειναι Ύ) πιο , , 'λ ' γονιμΎ) απο ο ες, προτιμΎ)σαν να ΤΎ)ν ανα~

~

'ξ

υει

~

,

οuν περισσοτερο με ΤΎ)

τα γραπτά τοuς.

6

ζ

,

,

ωΎ) τοuς παρα με

Να λοιπόν γιατί δεν

, ' ΠΎ)γες , στα λ ατιuπαρχοuν κα θ'λ ο ou γραπτες , ('Ύ), αν uπαρχοuν, , 'λ' ' νικα ειναι ε αχιστες ) γι , , λ ' λ αUΤΎ) ΤΎ) γνΎ)σια και εκ επτuσμενΎ) φι οσο, ι ι 'Σ' φια Ύ) οποια αρχισε απο τον ωκραΤΎ) και σu-

νεχίζεται με τοuς ΠεριπαΤΎ)τικούς και τοuς

Στωικούς

- οι Στωικοί λένε τα ίδια με τοuς

Περιπατητικούς, αλλά με διαφορετικό τρόπο, ενώ οι ΑκαδΎ)μεικοί έπαιζαν, σuν~θως, τον 'λ

ρο

~

,

,

~,

ο τοu υιαΙΤΎ)ΤΎ) στις υιαφωνιες ΠΟU προε-

κuπταν μετα ξ

~, u' των uUO

σχο λ' ων.

'Ι σως

'

οι αν-

θρωποι τοu λαού μας ~ταν τότε απασχολΎ)-

,

μενοι

με

'λλ α σποuuαια ~'ζ' α Ύ)ΤΎ)ματα'

,

,

ισως,

,

'λ' λ' ~ ι, σκεφτονταν οτι αuτες οι με ετες υεν

πα

θα επιδοκιμάζονταν από τοuς αδαείς. Για να

86


κα

λ u'ψ ει

,

,

,

το κενο της σιωπης τους, ΠΎ)ρε τον

λόγο ο Γάιος Αμαφίνιος. Μόλις κυκλοφόΡΎ)

σαν τα βιβλία του, το κοινό έδειξε μεγάλΎ)

,

~,

ανταποκρισΎ) και ενοιαφερ

θ

'

Ύ)κε περισσοτε-

ρο για ΤΎ) διδασκαλία που πρέσβευε εκείνος

,

, ,

'λλ' β ες, ειτε γιατι Ύ)ταν υπερ ο-

παρα για τις α

λικά εύλΎ)ΠΤΎ), είτε γιατί διέθετε το δέλεαρ

"

~

,

~,

~

ΤΎ)ς Ύ)οονΎ)ς, ειτε επεΙUΎ) οι αναγνωστες οεν

,

,

'ψ Ύ) τους και αρειχαν τιποτα κα λ' υτερο υπο

, , β' , κεσΤΎ)καν σε ο,τι ΡΎ)καν προσφορο. , τον Α' , τα μαφινιο εμφανισΤΎ)καν και

Μ

7

ε-

'

πο λλ οι

άλλοι ζΎ)λωτές ΤΎ)ς ίδιας σχoλ~ς και συνε

π~ραν με τα γραπτά τους ολόκλΎ)ΡΎ) ΤΎ)ν Ιταλ ,ια.

Τ

"

,

,

α επιχεΙΡΎ)ματα τους γινονται ευκο

,

~"

λ

α

~,

κατανΟΎ)τα και αποοεκτα απο τους αοαεις·

,~

οι ιuιoι

θ

"

"

,

εωρουν οτι αυτο ειναι το ισχυροτερο

πλεονέΚΤΎ)μα ΤΎ)ς διδασκαλίας τους, αν και σΤΎ)ν

,

πραγμαΤΙΚΟΤΎ)τα απ

,

ι

~

λ' ως

,

~ αποοεικνυει

ι,

ποσο προχειρα οιατυπωμενΎ) ειναι.

Αλλά ας αφ~σoυμε τον καθένα να υπερα σπίζεται ελεύθερα τις απόψεις του· δικαίω

μά του. Όσο για μένα, θα ακoλoυθ~σω ΤΎ)

,

,

'θ' θ' εια μου: χωρις να αισ ανομαι

γνωσΤΎ) συνΎ)

,

" , συγκεκριμενου

ΤΎ)ν υποχρεωσΎ) να παραμεινω πιστος στα ~,

οογματα

, ενος

φι

λ

'

οσοφικου

ρεύματος, δεν θα πάψω να αναζΎ)τώ ΤΎ)ν πιο 'λ' ογΎ) απανΤΎ)σΎ)

ευ

σε

'θ' ε ερωΤΎ)μα. Τ Ύ)ν

κα

ΚΙΚΕΡΩΝ

ίδια διαδικασία ακολοόθΎ)σα πιστά και σε

πολλές άλλες περιστάσεις αλλά και πρό σφατα, στις Τουσχουλανές μου Διατριβές κι

,

'ψ

αφου κατεγρα

,

,

α με αυτο το πνευμα τις συ-

ζΎ)τησεις των τριών πρώτων Ύ)μερών, σε τoUτo το βιβλίο θα περιλάβω τα όσα ειπώθΎ)καν 'Α φου'λ' ΤΎ)ν τεταΡΤΎ) Ύ)μερα. οιπον κατε β' Ύ)-

,

ι

ι

Ι

ι

καμε στο κατω γυμνασΤΎ)ΡΙΟ, οπως ειχαμε

,

"ζ' μερα, Ύ) συ Ύ)-

κανε ι και ΤΎ)ν ΠΡΟΎ)γουμενΎ)

ΤΎ)σ~ μας εξελίχθΎ)κε ως εξ~ς: 8

Μ . : Θα ~θελε κάποιος από σας να προ-

, τεινει

'θ' ενα εμα συ ζ' Ύ)ΤΎ)σΎ)ς;

Α.: Δεν νομίζω ότι ο σοφός είναι απαλ' λ αγμενος

,

,

'λ ες τις Ψ υχικες ,~ uιαταραχες.

απο ο

Μ.: Ναι, αλλά σΤΎ) χθεσιν~ μας συζ~ΤΎ)σΎ) φάνΎ)κε ότι από ΤΎ) λόΠΎ) τουλάχιστον είναι

απαλλαγμένος - ~ μ~πως συμφώνΎ)σες μαζ ι'

~" μου απ λ' ως για να κεροισεις χρονο;

Α.: Όχι , βέβαια , κάθε άλλο. Bρ~κα ΤΎ)ν ομι

' λ ια

,

σου πο λ' υ πεισΤΙΚΎ) .

Μ . : Ά ρα

,

ρει απο

~

οεν

" πιστευεις

,

,

οτι ο σοφος υποφε-

λ' υΠΎ) .

Α. : Όχι, δεν το πιστεόω. Μ . : Αν όμως Ύ) λόΠΎ), όπως λες, δεν μπο'ξ ε ι ΤΎ)ν ψ' ", τοτε καρει, να ταρα υΧΎ) του σοφου , 'λλ ~ , ~ , , μια α Ύ) οιαταραΧΎ) οεν μπορει να το κανει.

Πώς θα γινόταν άλλωστε ; Δεν είναι δυνατόν

88

ΓΙΑ ΤΟ Ν ΠΟ ΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑθΗ

,

ο σοφος να

β ος

και Ύ)

β ασανι'ζεται

' λ UΠΎ)

"β απο φο ο,

δ' ιοτι

,

ο φο-

"δ' ια πραγματα·

αφοροuν τα ι

Ύ)

" ,οτι ειναι

" περισΤΎ)ν πρωΤΎ) 'δ' , , δ εu' αuτα εν ειναι παροντα, ενω σΤΎ)

'δ ιαφορα μονΎ) πτωσΎ)

,

τεΡΎ) ειναι.

' λ UΠΎ),

'Ο ταν λ οιπον '

λ' ιτωνοuμε

γ

'

,

γ λ ιτωνοuμε απο ΤΎ)

"β φο ο. Δ' uo

και

απο τον

διαταραχές μάς μένοuν, Ύ) uπέρμεΤρΎ) Ύ)δoν~ και Ύ) επιθuμία. Αν αποδειχθεί 6τι ο σοφ6ς

,

,

,

δ εν

κιν

" δ uνεuει

τοu

θα

" ειναι παντοτε γα λ' Ύ)νια. '

Α . : ΑUΤΟ

9

Μ. :

οuτε απο αuτες, τοτε Ύ)

,

Ψ' UΧΎ)

,

πιστεuω κι εγω.

" Ι ι Ω ραια · τοτε ποια πορεια προτιμας να

ακολοuθ~σοuμε; Να ανοίξοuμε κατεuθείαν

, ,

'

'λ ιγακι, πανια, Ύ) να κωΠΎ) λ' αΤΎ)σοuμε πρωτα

"

"

οπως κανοuν οι ναuτες οταν το π λ' ΟΙΟ

,

απο το

,

βγαινει

'

λ ιμανι ;

Α.: Τι εννοείς ; Δεν σε καταλαβαίνω. Μ.: Όταν ο Χρόσιππος και οι Στωικοί

πραγματεόονται τις ψuχικές διαταραχές, ασχο και

" λ οuνται

,

κuριως με καΤΎ)γΟΡΙΟΠΟΙΎ)σεις

, ορισμοuς,

, ενω

το

, τμΎ)μα

ΤΎ)ς

δ

ιατρι

β' Ύ)ς

τοuς ποu αφορά ΤΎ) θεραπεία ΤΎ)ς Ψuχ~ς και

,

τοuς τροποuς απα

λ

,

λλ

,

'

αγΎ)ς ΤΎ)ς απο τις ενο-

,

' Χ Ύ)σεις ειναι πο λ' μικρο.

u

'

Ο ι Π εριπαΤΎ)ΤΙΚΟΙ,

απ6 ΤΎ)ν άλλΎ), λένε πολλά πράγματα για να

ανακοuφίσοuν ΤΎ)ν Ψuχ~ , αλλά δεν θίγοuν τα ακαν

θ ω'δ Ύ)

ζ

,

,

,

Ύ)ΤΎ)ματα ποu εχοuν σχεσΎ) με τ ις

89

ΚΙΚΕΡΩΝ

διάφορες κατηγορίες διαταραχών και τοuς

,

,

Α' uτο

ορισμοuς τοuς.

'λ' ποu σε ρωτω οιπον ει-

ναι το εξ~ς: Να ανοίξω κατεuθείαν τα πανιά ι

ι

,ι

της ρητορικης μοu, η να προχωρησω πρωτα

λιγάκι με τα κοuπιά της διαλεκτικ~ς; Α.: Το δεότερο, οότε σuζ~τηση. Αν χρη-

,

σιμοποιησοuμε και τις

,

~'θ'~ uUO με οuοuς,

,

θ'

ντηση στο ερωτημα μοu

,

η απ α-

α ειναι πο

λ'

u

πιο

ολοκληρωμένη. 10

' Μ . : Π ραγματι,

,

ι λ' αuτη ειναι η κα uτερη

λόση. Αν όμως δuσκολεόεσαι να καταλάβεις

,

,

'

κατι, θ' α πρεπε ι να περιμενεις να τε λ ειωσω

,

,

και μετα να με ρωτησεις.

' Α. : Σ uμφωνοι'

'θ' α κανω. Κ ι

αuτο

"

εσu, ομως,

καθώς θα μοu εξηγείς ιxu-m. τα περίπλοκα ζη-

,

,

'λ' τηματα, φροντισε να εισαι πο

, ,

απο ο,τι οι

,

'Ελληνες

πιο απ λ' ος

u

-

'

,

'λλ ωστε ετσι κανεις α

παντα.

Μ.: Θα πρoσπαθ~σω, αλλά χρειάζεται με'λη γα

'Αν μας προσοχη.

ξ' εφuγει

,

εστω και το

παραμικρό, όλο το οικοδόμημα των σuλλο

γισμών μας θα καταρρεόσει. Eπειδ~ λοιπόν αuτά ποu οι Έλληνες αποκαλοόν πάθη εγώ προτιμώ να τα αποδίδω στη γλώσσα μας ως «διαταραχές» μάλλον παρά ως ασθένειες της

Ψuχ~ς, σκοπεόω να τηρ~σω στη μελέτη μοu τη γνωστ~ διάκριση ποu είχαν εισηγηθεί

90


,

'

απο πα λ' ια ο

,

Π u θ αΥορας και, αΡΥοτερα, ο

Πλάτων. Αuτοί ισχuρίζονται ότι ΎJ Ψuχ~ χωρι'ζ εται σε

"

~" uUO

μεΡΎJ, εκ των οποιων το ενα

διαθέτει λoyικ~, ενώ το άλλο όχι. Στο μέ ρος ποu διαθέτει λoyικ~ τοποθετοόν ΤΎJν

έδρα ΤΎJς yαλ~νΎJς (ΎJ οποία είναι μια σταθε ρ~ κατάστασΎJ yαλ~νΎJς και ΎJσuχίας), ενώ στο άλλο τοποθετοόν τα ταραχώδΎJ σuναι

σθ~ματα ΤΎJς oρy~ς και της επιθuμίας, ποu

,

λ' 0YΙΚΎJ.

11

Αuτ~ ΎJ διάκρισΎJ λοιπόν θα είναι ΎJ αφ ε

ειναι αντι'θ ετα και εχθ' ρικα προς ΤΎJ

ΤΎJρία μας. ΣΤΎJν περιyραφ~ όμως αuτών των

,

~

οιαταραχων κα

,

ορισμοuς ,

Σ τωικων,

,

,

οτι ειναι ο

,

λ"

και

ο ειναι να καταφUΥοuμε στοuς

,

τις

καΤΎJYOΡΙOΠOΙΎJσεις

,

,~,

οι οποιοι μοu uινοuν ΤΎJν αισ ξ

,

~

,

uuερκεστατοι σε αuτα τα

των θ

ζ

ΎJσΎJ

,

ΎJΤΎJ-

ματα.

lδοό πώς ορίζει ο Z~νων ΤΎJν ψuχικ-ή δια

ταραχ~ (ΤΎJν οποία ο ίδιος αποκαλεί πάθος): «κίνΎJσΎJ ΤΎJς ψuχ~ς αντίθεΤΎJ προς ΤΎJ φόσΎJ και ξένΎJ προς ΤΎJ λoyιx~». Άλλοι ορίζοuν, πιο σόντομα, ΤΎJν Ψuχικ~ διαταραχ~ ως «πλε-

"

'

,

'ζ οuσα ορμψ>, οποu με τον ορο «π λ εοναονα

ζοuσα»

λ u"

,Ι

EVVOOUV

Ι

ι

οτι αUΤΎJ ΎJ ορμ ΎJ απεχει πο-

,

απο ΤΎJ φuσΙΚΎJ ομα λ' OΤΎJτα.

"

Ι

Ι σχuρι'ζονται

,

επισΎJς οτι σuνο λ" ικα uπαρχοuν τεσσαρων ει~,

~

,

,

,

,

οων οιαταραχες, οι οποιες προκuπτοuν απο

91

ΚΙΚΕΡΩΝ

ούο uποτιθέμενα αγαθά και ούο uποτιθέμε~

ι

ι

Ι

ι

να οεινα: αuτες ποι) προκuπτοuν απο τα αγα-

θά είναι "'fj επιθυμία και "'fj υπέρμετρη ηδονή, εκ των

,

οποιων

,

"'fj

πρωτ"'fj

'ζ

σχετι

εται

με τα

μελλοντικά αγαθά, ενώ "'fj οεύτερ"'fj με τα αγαθά τοι) παρόντος. Αντίστοιχα, οι οιατα,

,

ι

~

,ι

ραχες ποι) προκuπτοuν απο τα οεινα ειναι ο

'β ος

φο

XCXL"'fj λ'υπη,

"β ος

εκ των οποιων ο φο

αφορά τα μελλοντικά οεινά και "'fj λύπ"'fj τα

,

s : , ' τοι) παροντος. 'Γ' οεινα ιατι, οταν μας φο β'ζ ι ει ι

"'fj

ι

,

ι

"'fj παροuσια Η ηδονή XCXL"'fj επιθυμία,

ΠΡΟΟΠΤΙΚ"'fj καποιοΙ) πραγματος,

τοι) μας λuπεί.

12

από Τ"'fjν άλλ"'fj, σχετίζονται με τις αντιλ~ψεις

,

περι αγα θ'

'λξ"'fjς ε

'λ' OU:"'fj επι θ' uμια φοuντωνει ογω Τ"'fjς , ποι) θ' προς κατι εωρειται αγα θ" ο, ενω

s:,' "'fj "'fjUOV"' fj

,

πο λ uπο'θ "'fjΤΟ.

κατι

'λ

Ο

οι

, s:," ξ λ' εuφραινεται επειu"'fj εχει ε ασφα ισει

οι

' θ αν ρωποι

'θ' θ εωροuν αγα ο

θ ετο' σει

τοu.

s:, , , να επιuιωκοuν αuτο ποι)

,

,

και να αποφεuγοuν το αντι-

Σ uνεπως, '

θ ετικ"'fj"

,

Ε"ιναι νομος Τ"'fjς φuσ"'fjς

,

μο'λ' ις καποιος σΧ"'fjματι-

"

εντuπωσ"'fj για ενα πραγμα,

"'fj

,

"Ο ταν φuσ"'fj τον ω θ' ει να το καταΚΤ"'fjσει.

"'fj ,

,

Ι

's:, ιuια

cxu-

"

το γινεται σuνετα και ισΟΡΡΟΠ"'fjμενα, ταuτι-

ζεται με εκείνο το είοος επιοίωξ"'fjς ποι) οι

Στωικοί αποκαλούν βούλησιν κι εγώ θα ονο-

,

μασω

θ'λ ε ηση. Ε' κεινοι

,

πιστεuοuν πως"'fj

θ' ε-

λ"'fjσ"'fj, Τ"'fjν οποία ορίζοuν ως «απόλuτα λογι-


,

ΚΊ) επι

θ

ι

Ι,

ι

υμια για κατι» ειναι προνομιο του σο-

... '

,

"Ο' φου. ταν ομως μια επωιω ξ' Ί) ειναι παραφο-

'λ ογΊ), αποκα λ ειται πο'θ' ΡΊ) και παρα ος Ί) αχα-

'

,

, λ ινωτη

'θ ε επι θ' υμια, και αυτη χαρακτηρι'ζε ι κα

, ανΟΊ)ΤΟ

'θ αν ρωπο.

'

,

Αντιστοιχα, υπαρχουν

13

ouo τρόποι με τους οποίους μπορούμε να

"

Ι,

εΠΊ)ρεαστουμε απο ΤΊ)ν παρουσια ενος αγα-

θ ou. ' 'Ο ταν

'

Ί) συγκινΊ)σΊ) ΤΊ)ς

ψ" υΧΊ)ς

ειναι συ-

γκραΤΊ)μένΊ) και ισΟΡΡΟΠΊ)μένΊ), αποκαλείται

"

,

χαρα' οταν ομως

,

,

ξ εχει λ'ζ θ ι ει απο συναισ Ί)μα

'ζεται παραφορη Ί) και κουφια επαρσΊ), ονομα

"

"

, υπερμετρη

η δ' ονη,

ΤΊ)ν

'Σ" οποια οι τωικοι

ορι-

ζουν ως «άλογΊ) ψυχικ~ ανάτασΊ»>. Είναι φυ-

,

... ,

σικο να επωιωκουμε το κα

,

'Α

αποφευγουμε το καχο.

,

κακου,

,

οταν

'ζεται ονομα

,

κινειται

λ'

,

ο, οπως και να

'

,

υΤΊ) Ί) αποφυγΊ) του

λ'

σε

ογικα

' επιφυ λ αxτιxoτητcχ,

π

λ'

αισια,

,

και, συμφω-

να με τις αντιλ~Ψεις των Στωικών, χαρα-

,

'ζ'

ΧΤΊ)ΡΙ

ει μονο τους σοφους

,

,

...

οταν ομως οια-

...

'

'λ' χωρι'ζ εται απο ΤΊ) ογΙΚΊ) και ισοουναμει με ευτε λΊ) και ανανΟΡΊ)

'

κα

λ ειται '

'...

μικρο

'βος. Ά ρα

φο

υχια, Ψ"

τοτε απ 0-

'β' ος ειναι

ο φο

ράλογΊ) επιφυλακτικόΤΊ)τα.

14

'...'

μια πα-

Ο σοφός οεν

,

,

'ζ εΠΊ)ρεα εται απο τα οεινα του παροντος, ενω

,

... '

,

ο ανΟΊ)τος αντωρα με το συναισ ΠΊ)ς.

Γ ιατι'

οι

"...

Ψ υχες

θ Ί)μα ΤΊ)ς λ' U-

,

οσων οεν υπαχουουν σΤΊ)

λoγικ~ , μόλις βρεθούν σε καταστάσεις που 93

ΚΙΚΕΡΩΝ

uποτι'θ εται οτι ειναι κακες, κατα β'λλ α ονται

"

,

'λλ ονται. και σuστε

,

Γ" ι

αuτο και ο πρωτος ορι-

σμός της λίιπης είναι ο ακόλοuθος: «μια ψu-

,

ΧΙΚ'Υ) σuστο λ" 'Υ) ποu ερχεται σε αντι'θ εσ'Υ) με Τ'Υ)

'Σ uνεπως " λ ογικ'Υ»).

, δ ιαuπαρχοuν τεσσερις , , , ταραχες, α α μονο για τις τρεις απο αuτες , , uπαρχει μια αντιστοιχ'Υ), ομα η χατασταση ' , - για Τ'Υ) λ UΠ'Υ) οχι. ι

λλ'

λ ι

ι

Ισχuρίζονται επίσ'Υ)ς ότι όλες οι ~ιαταρα'θ"εμα κρισ'Υ)ς και αντι'λ'Υ) Ψ 'Υ)ς. χες ειναι

Γ' ι

, ,

ι

~,

cxu-

Ι

το και ειναι ωιαιτερα προσεκτικοι στοuς ορι-

,

σμοuς τοuς,

σο εσφα πο

θ'λ ε οντας να

' λ μενες

«μια

,

,

μονο πο-

,

,

'λλ' ειναι αuτες α α και ποσο

λ u' ε ξ' αρτωνται

, ειναι

"" 'ξouv οχι , ueL

απο"Η εμας.

, ",," προσφατ'Υ) ωεα

λ υπη ι λ οιπον '

οτι μας σuμ

β

,

αινει

,

'ξ' 'θ' κατι κακο, ε αιτιας Τ'Υ)ς οποιας το εωροuμε

σωστό να θλίβοuμε και να σuστέλλοuμε τις

Ψ uχες μας» . "'" , ωεα οη μας

,

Η

η

σuμ

δ

,

ι

,

ονη ειναι «μια προσφατ'Υ)

,

, , '""uικαιοuμαστε , οτι να

β αινει κατι κα λ' ξ ο, ε αιτιας

'θ εωροuμε τοu οποιοu

'

,

'θ οuμε σuνεπαρμενΟL». 'Ο φοιβ ος ειναι «'Υ) νιω

""'"

ωεα οτι προκειται να μας σuμ

ει κατι β'"

κακο

ποu ~εν μποροίιμε να το uποφέροuμε». Η

",,"

ι,

,

επι θ υμια ειναι «'Υ) ωεα οτι προκειται να απο-

,

,

ΚΤ'Υ)σοuμε ενα αγα

,

θ'

ο το οποιο

θ

α μας ωφε-

λοίισε αν το είχαμε ε~ώ και τώρα». νε

, , "" , ακομ'Υ) οτι uev ειναι 94

, μονο

""

15

Λέ-

'

οι UΙαταραχες


που

,

θ"εμα

ανεφερα

ΚΡΙσ'ης

και αντι'λΎ)

Ψ Ύ)ς,

αλλά και οι συνέπειές τους. Η λόΠΎ), λόγου

,

χαριν, προκα

λ

' ,

,

'β

ει εντονο πονο, ο φο

ος ανα-

γκάζει ΤΎ)ν ψυχ~ μας να συστέλλεται και να

,

,

'ο;:.

"

τρεπεται σε φυγΎ), Ύ) Ύ)υονΎ) μας κανει να

ξ

ε-

χειλίζουμε από χαρά, Ύ) επιθυμία μετατρέπεται σε αχα

, πισΤΎ)

μας σε

' λ ινωτο

πο'θ ο.

Λ' ενε

'ο;:.' αυΤΎ) ΤΎ)ν «ωεα»

,

ομως και Ύ)

( αυΤΎ),

Ύ)

λ'ξ ε Ύ)

"λ ΧΡΎ)σιμοποιειται σε ο ους τους ΠΡΟΎ)γουμε-

'

νους ορισμοός) ισοδυναμεί με «χαλαp~ συ γκατάθεσΎ»> . 16

Συν τοις άλλοις, σΤΎ)ν καΤΎ)γορία κά

θε διαταpαχ~ς εντάσσονται πολλές άλλες 'ΣΤΎ)ν καΤΎ)γορια 'λ ι παρομοιες. ΤΎ)ς υπης, για

παράδειγμα, αν~κoυν ο φθόνος*, ο ζ-ήλος, Ύ)

" ζΎ) λοτυπια,

,

,

ο οικτος, το αγχος, το πεν

θ

ος, Ύ)

θλίψΎ), Ύ) ψυχικ~ ταλαιπωρία, Ύ) Ψυχικ~ οδό νΎ), ο θp~νoς, Ύ) στενοχώρια, Ύ) δυσθυμία, Ύ)

δυσφορία, Ύ) απελπισία και oπoιoδ~πoτε άλ λο αίσθΎ)μα αυτοό του είδους. ΣΤΎ)ν καΤΎ)γο-

* Στο σημείο αuτό παραλείπεται από ΤΎ)

μετά

φρασΎ) ένα σόντομο σχόλιο τοu Κικέρωνα, ο οποίος εξΎ)γεί ότι για λόγοuς σαφ~νειας προτίμΎ)σε τη λατι νικ~ λέξΎ)

«invidentia»

για τον φθόνο από τον πoΛU

σuνΎ)θέστερο όρο «inνidia», επειδ~ ο τελεuταίος ανα

φέρεται όχι μόνο στο πρόσωπο ποu φθονεί, αλλά και

σε αuτό που είναι αντικείμενο του φθόνου. (Σ.τ.Μ.)

95

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

'{ 3' ου εντασσονται η

ρια τοu φο

,

,

~

πη, ο τρομος, η

υει

λ'

,

οκνηρια, η ντρο-

'λ

ια, ο

πανικος, η

ιπο-

ψuχία, η ταραχ~, η φοβία. Στην κάτηγορία της ηδονής η χαφεκακία, η τέρψη, η ματαιο δοξία και άλλα παρόμοια. Στην κατηγορία

της επιθυμίας η oργ~, ο θuμός, το μίσος, η εχθρότητα, ο χόλος, η απληστία, ο πόθος και ούτω καθεξ~ς. Όλα αuτά τα ορίζοuν ως εξ~ς: Ο φθό-

17 νος,

' λ ενε,

,

ειναι «η

λ'uπη

'

'θ ει κανεις ποu νιω

για την καλ~ τύχη τοu άλλοω), χωρίς αuτ~ να βλάπτει το πρόσωπο ποu φθονεΙ Γιατί, αν

,

καποιος

'

,

λ ειται απο την κα λ' οτuχια

εν οχ

τοu άλλοu επειδ~ αuτ~ βλάπτει τον ίδιο

,

-οπως

θ' α ενιω θ ε, λ' OrOU

,

χαριν, ο

'

Α γαμεμνο-

νας για τον Έκτορα-, το σuναίσθημά τοu δεν

θα

'

'λ ειται '

επρεπε κανονικα να αποκα

Π ραγματικα'θ" φ ονερος

φ

θ'ονος.

,

ειναι εκεινος ποu uπο-

"λλ' φερει απο την προκοπη τοu α ακομη

"

ou ,

και αν αuτ~ δεν τον βλάπτει καθόλοu. Ο ζήλ ος

,~,

χρησιμοποιειται με

uUO

,

,

εννοιες , μια

θ

ε-

τικ~ και μία αρνητικ~. Z~λoς σημαίνει ταu

τόχρονα «άμιλλα» , μίμηση της αρετ~ς (αν κι εδώ δεν αναφερόμαστε σε αuτ~ τη θετικ~

σημασία της λέξης ), αλλά και «ζ~λια» , δη λαδ~ « λύπη επειδ~ κάποιος άλλος έχει απο κτ~σει αuτό ποu θα θέλαμε κ ι εμείς να

96

ΓΙΑ Τ ΟΝ

έχουμε».

18

Π ΟΝΟ Κ Α ] Τ Α ΠΑΘ Η

Ζηλοτυπία, όπως είναι ο ελλ-η-

, ,

"λ' <;:'" νικος ορος, σ'ημαινει εΠΙσ'ης υΠΎ) επεΙUΎ) κα-

«

'λλ ος κατεχει αυτο που ποιος α

'

με για τον

, εαυτο

,

Ο

μας» .

επι θ' υμουσα-

Ι , οιχτος ειναι

« λ'υΠΎ)

'

,

<;:, , "λλ για ΤΎ) ουστυχια ενος α ου ο οποιος υποφε1<;:,

ρει αοικα»

-

Ι

<;:, θ ι θ ι εφοσον κανεις οεν α ενιω ε οι,

ι

Ι

Ι"

κτο για ΤΎ)ν τψωρια ενος πατροκτονου Ύ) ενος

<;:, ι Τ Ι Ι ΠΡΟΟΟΤΎ). ο αΥχος ειναι

' «λ υΠΎ)

,

που φερνει

βάρος σΤΎ)ν Ψυχ~». Το πένθος είναι «λόΠΎ) για τον πρόωρο θάνατο ενός αγαΠΎ)μένου προσώποω) . Η θλίψη είναι «λόΠΎ) που φέρ νει Οάκρυα». Η ψυχιΧή ταλαιπωρία «λόΠΎ) που κουράζευ). Η ψυχιΧή οδύνη «λόΠΎ) που βασανίζευ). Ο θρήνος «λόΠΎ) που οΟόρεται»). Η

ι

στενοχωρια

«λ'υΠΎ)

<;:, , , που συνοοευεται απο

μελαγχολικές σκέψεΙζ». Η δυσθυμία «λόΠΎ) που Οιαρκεί». Η δυσφορία είναι «λόΠΎ) που s:.-

Ι

ι

Ι

ι

συνοοευεται απο σωματικα συμπτωματω).

Η απελπισία είναι «λόΠΎ) που οεν πιστεόει

,

οτι

1)

,

καταστασΎ) μπορει'β να ε λ:nω θ' ευ).

19

Για ΤΎ)ν καΤΎ)γορία του φόβου οίνονται οι

'

ακο'λ ου θ οι ορισμοι.

σΤΎ)ν

, ΠΡΟΟΠΤΙΚΎ)

Η

ι, οχνηρια ειναι «φο' β ος

,

μιας εργασιαζ».

< ... >

"β μος ειναι «φο ος που συγκ λ ονι'ζ ει) .

, οταν

, ντρεπομαστε

Ο

Γ' ι

'ζ'

κοκκινι

ουμε , ενω

ι

τρο-

, ,οταν αυτο

τρομάζουμε γινόμαστε χλομοί , τρέμουμε ολόκλΎ)ΡΟΙ και τρίζουν τα οόντια μας. Η δει-

97

Κ Ι ΚΕΡΩ Ν

λία είνω «φόβος για μια επικείμενΊ) συμφο'Ο

ρα».

'β ος

"

πανιχος ειναι «φο

που απει

"

ι

λ ει'

ΤΊ)ν

,

πνευμαΤΙΚΊ) ισορροπια» , οπως στον στιχο του

Έννιου: Ι

'1"" L οσο πο λ υ φοβ Yj' θ ηχα , που αποι τον πανιχοι ι λ ι εχασα το μυα ο μου.

Η λιποψυχία είναι «ο φόβος που συνοδείιει κατά πόδας τον πανικό» - κάτι σαν ακό

λουθός του δΊ)λαδ~. Η ταραχή είναι «φόβος που παραλίιει ΤΊ) σκέψψ>. Η φοβία «φόβος που διαρκεί» .

Τα είδΊ) ΤΊ)ς Ί)δoν~ς τα περιγράφουν ως

20

' Η ε ξ Ί)ς:

'

,

ι χαιΡεχαχια ειναι «Ί) Ί) δ' ονΊ) που νιω -

θει κάποιος από ΤΊ) δυστυχία του άλλου, χω-

, " ' ψΎ),ειναι

ρις να ωφε

σω

των

'

,

λ ειται ι 'δ Η' ο ι ιος απο αυΤΊ)ν» . τερ-

, , , ευχαριστων Ί)χων».

"

«Ί) δ' ονΊ) που μαγευει το πνευμα με -

Α 'λ να ογες

με

αυτ~ ΤΊ)ν Ύ)δoν~ ΤΎ)ς ακo~ς είνω οι Ί)δονές

,

"

ΤΊ)ς ορασΊ)ς , ΤΎ)ς αφΊ)ς , ΤΎ)ς οσφΡΎ)σΎ)ς και ΤΎ)ς

,

γευσΎ)ς ,

και

ο'λ' ες εχουν το

'δ' ι ιο γνωρισμα:

διαποτίζουν το πνείιμα σαν υγρέ ς ουσίες. Η ματαιοδοξία είνω «Ί)δoν~ που επιδεικνίιεται

και ξεχειλ ίζει από έπαρσψ>.

ΣΤΎ)ν κα

21

ΤΎ)γορία ΤΎ) ς επιθυμίας δίνονται οι ακόλουθο ι 'Η ΟΡ ΎΎ) ειναι «Ύ) επι θ υμια ν α τιμω ορισμοι.

"

'

98

ΓΙ Α ΤΟΝ Π ΟΝΟ Κ Α ] ΤΑ ΠΑΘΗ

Ι

,Ι

,Ι

ρησουμε ενα προσωπο που πιστευουμε

οτι

μας αδίκησε». Ο θυμός είναι «η οργΎι την ι ι ωρα που γεννιεται

'ζ και πρωτοεμφανι εται»:

στα ελληνικά ονομάζεται θύμωσις. Το μίσος ,

Ι

ειναι

Ι

<ιοργη

' ι εχ θροτητα <ιοργη

που

,

Ι

συσσωρευμενη

απο

καιρο»,

Ψ ι

η

ι

αχνει ευκαιρια να εκ-

δικηθεί». Ο χόλος είναι «πικρΎι οργΎι που έχει τις ρίζες της στα βάθη της ψυΧΎις και της ~,

καροιας».

Η

λ

απ

"

,

ηστια ειναι <ιακορεστη επι -

θυμία». Ο πόθος είναι «η επιθυμία να δούμε

,

καποιον που

β' ι ΚΙ ρισκεται μακρια μας». ανουν

επίσης και την εξΎις διάκριση: Η επιθυμία

αφορά το κατηγόρημα (αυτός είναι ο όρος της ΛογικΎις) που αποδίδεται σε ένα Ύι πει 'λ' Ι ι ρισσοτερα υποκειμενα· ογου χαριν, καποιος

επιθυμεί να έχει πλούτη, να κερδίσει δόξα. Αντίθετα, η απληστία αφορά τα ίδια τα αντιι

κειμενα: τα π

ι

πηγη

'λ

ο

'λ εια

απω

λ' ι ~ ',," ουτη η τη οο<-,α.

ων των

~

ι

22

'Ο μως η

ι

οιαταραχων ειναι ,

"

της αυτοκυριαρχιας:

λ

' ενε , η

μια καταστα -

ση κατά την οποία ολόκληρη η ψυχΎι του αν θρώπου εξεγείρεται κατά της λογικΎις.

Au-

ΤΎΙ η εξέγερση τόσο πολύ τον απομακρύνει

,

απο τα κε

λ

ι λ' ι ι ευσματα της ογικης, ωστε ειναι

~'λ '

αουνατον π ,Ι κτα του η

εον να

να

τα

ι

ι

συγκρατησε ι τα ενστι -

θ' κατευ υνει

στον

ι σωστο

στόχο. Η αυτοκυριαρχία καταπραuνε ι τις επι-

99

Κ ΙΚΕ ΡΩ Ν

' θ uμιες

'ζ' μας και τις αναγκα ει να uπακοuσοuν

σΤΎ) λογικ-ή, διαΤΎ)ρώντας ακέραΙΎ) ΤΎ) νΟΎ)ΤΙ,

ι

,

ΚΎ)

μας κρισΎ)·

'λ

ενω Ύ) απω

"

ριαρχιας κανε ι ακρι

β' ως

εια ΤΎ)ς

αuτοκu-

'θ ετο . Α" UΤΎ)

το αντι

ει-

ναι ο εχθρός ΤΎ)ς λογικής ποu πuρπολεί ΤΎ)ν ψuχή και ΤΎ) σuγκλονίζει· εκεί οφείλονται

όλες οι μορφές ΤΎ)ς λόΠΎ)ς, τοu φόβοu και των uπόλοιπων διαταραχών. 23

Όπως ακριβώς οι ασθένειες και οι αρ-

ι

Ι

f

Ι

Ι

ρωστιες τοu σωματος προκuπτοuν οταν εχει

μολuνθεί το αίμα -ή όταν uπάρχει uπερέκκρι σΎ) φλέγματος -ή χολ-ής, έτσι και Ύ) σuγχuσΎ) ποu επιφέροuν οι διεφθαρμένες ιδέες και οι μεταξό τοuς σuγκροuσεις καταστρέφοuν ΤΎ)ν

ψuχικ-ή μας uγεία και προκαλοόν νοσΎ)ρές 'Α' πο δ ιαταραχες.

τις

δ ιαταραχες '

,

αuτες προ-

έρχονται κατ' αρχάς τα νοσήματα (όπως εί ναι ο όρος των Στωικών) μαζί με τα αντίθε-

,

'θ' τα τοuς, εκ των οποιων το κα ενα σχετι'ζεται

με μια παράλογΎ) αντιπάθεια και απέχθεια

,

"

για καποιο σuγκεκριμενο αντ ι κειμενο, και

,

,

'

'θ σΤΎ) σuνεχεια οι αρρωστιες , με τα αντι ετα

τοuς, τις αντίστοιχες αντιπάθειες. Στο σΎ)-

,

'

μειο αuτο'Σ οι τωικοι, και

ι δ' ιαιτερα ο

Χ pu'

σιππος, καταβάλλοuν μεγάλΎ) προσπάθεια για να δείξοuν τις αναλογίες ποu uπάρχοuν

,

'ψ

αναμεσα στις σωματικες και τις

100

,

,

uχικες νο -

ΠΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ Π ΑΘΗ

σους.

,

"ομως s.Ε μεις οεν

'ζ χρεια εται να επιμει -

,

'θ ' νουμε σε αυτα τα εματα, οποτε ας τα προ-

σπεράσουμε καλύτερα και ας ασχοληθούμε

με την ουσία της επιχειρηματολογίας τους. οιπον Α υτο'λ" " ειναι οτι, αν

24 με

,

που πρεπε ι να κατανοησου-

'

αποτε λ ει

s.-'

και η

Όιαταραχη

αυτ~ καθαυτ~ν παράγοντα σύγχυσης και αστάθειας καθώς κινείται αδιάκοπα αλλάζο ντας γνώμες, καμιά φορά συμβαίνει αυτ~ η

σύγχυση και η ταραχ~ της Ψυχ~ς να γίνει χρόνια συν~θεια, να αρχίσει να κυλάει στις φ

λ ε'β ες

'λ'εμε,

μας, οπως

"

να φτασει μεχρι το

μεδούλι μας . Τότε ακριβώς προκύπτουν τα

,

"

νοσηματα και οι αρρωστιες, οπως και οι αντι -

'θ ειες,

πα

Οι

"θ ετες

που ειναι αντι

'

'

προς αυτα.

"

καταστασεις στις οποιες αναφερ

.-' θ εωρητικα' s οιαφερουν

η

θ ηκα,

"'λλ μια απο την α η,

s.-'

,

'ζ' στην πραι, η ομως συνοεονται στενα και πη-

γάζουν από την επιθυμία και την ηδoν~. Όταν

,

'

'θ ρωπος κυριευεται "θ ενας αν απο την επι υμια

του χρ~ματoς και δεν παρέμβει άμεσα η λο-

,

,

γικη -η σωκρατικη

θ' λ' εραπεια, σαν να εμε,

που θα μπορούσε να γιατρέψει αυτ~ την αρ -

,

,

"ζ

ρωστια-, τοτε το κακο αρχι ει να κυ

λ'

αει στις

φλέβες του κι εγκαθίσταται στα ζωτικά όρ ,

Ι

γ ανα

του,

γινεται

ζ Άπαι,

, και χρονισει,

,

Ι

νοσημα

και

αρρωστια.

'

,

'λ μα ιστα, αυτη η αρρω -

101

ΚΙΚ Ε ΡΩΝ

~

Ι

Ι

ι

στια υεν γιατρευεται με τιποτα, και το ονο-

μά της είναι φιλαργυρία.

25

Το ίδιο ισχύει

και για άλλες αρρώστιες, όπως η φιλοδοξία, ~

η γυναικομανια

(' αν μου επιτρεπεται

να απο-

δώσω έτσι τον ελληνικό όρο φιλογυνία), κα θώς και για τα υπόλοιπα νoσ~ματα ~ αρρώ-

,

"

στιες που προκυπτουν με παρομοιο τροπο.

Τα

''7' αντι'θ' ετα τους υποτι'θ' εται οτι πηγα"ουν

από τον φόβο. Ως παράδειγμα θα μπορούσα,

Ι

ι

με να αναφερουμε το μισος για τις γυναικες,

σαν κι αυ-τό που βλέπουμε στον Μισογύνη του Ατίλιου, και -το μίσος για όλο το ανθρώ

πινο γένος, όπως λένε ότι ~-ταν η περίπτωση του Τίμωνα, που ονομαζόταν μισάνθρωπος

επίσης , η εχθρότητα προς τους φιλοξενούμε νους, η οποία χαρακτηρίζει τους αφιλόξενους. 'Ολ ες

ι αυτες οι

Ψ υχικες Ι

,

ασ θ' ενειες προερχο-

,

,ι 'β' ν-ται απΌ καποιο φο ο απεναντι σε αυτα που

αντιπαθούν και αποφεύγουν.

26

Οι Στωι

κοί ορίζουν την ψυχική αρρώστια ως «μια

ισχυρ~, έμμονη και βαθιά ριζωμένη ιδέα ότι ,

,

Ι

~,

καποιο πραγμα ειναι ιuιαιτερα επι

ι παροτι αυτο'~θ' υεν α επρεπε να

θ'

υμητο,

θ' εωρειται

ως

τέτοιο». Το αποτέλεσμα της αντιπάθειας 'Υ

,

ι

ι

ορι"εται επισης ως μια «ισχυρη, εμμονη και

βαθιά ριζωμένη ιΟέα ότι κάποιο πράγμα εί~

,

,~

,

ναι ιuιαιτερα αποκρουστικο, αν και υεν ειναι».

102

ΓΙΑ ΊΌΝ ΠΟΝΟ ΚΑ Ι ΤΑ ΠΑΘΗ

"

' Λενε

' 5οι ; ;ωεες ,' ακομΎ) οτι αυτες σΧΎ)ματι'ζ ονται

,

,

"

θ εωρει οτι γνωρι'ζ' ει κατι το

οταν

καποιος

, οποιο

σΤΎ)ν πραγμαΤΙΚΟΤΎ)τα αγνοει.

"

,

ι

ρωστιες κατατασσονται και Ύ) φι

λ

Σ

τις αρι

αΡΥυρια, Ύ)

φιλοδοξία, Ύ) Υυναικομανία, Ύ) ισχυΡΟΥνωμο σύνη, Ύ) λαψαΡΥία, Ύ) αΥάπη Υια το κρασί, Ύ) πλεονεξία και ούτω καθεξ~ς. Η φιλαΡΥυρία

είναι Ύ) «tσχυρ~, έμμονΎ) και βαθιά ριζωμένΎ) 5;;,'"

,

5;;,

'λ

,

ωεα οτι πρεπει κανεις να επωιωκει με ο

ες

του τις δυνάμεις ΤΎ)ν απόΚΤΎ)σΎ) ΧΡΎ)μάτων»' παρόμοιοι ορισμοί δίνονται και για όλα τα υπόλοιπα.

27

Για.α διάφορα είδΎ) αντιπά

θειας οι ορισμοί έχουν ΤΎ)ν εξ~ς μoρφ~: εχθρότητα προς τους φιλοξενούμενους, λόγου

"

'

, ,

β α θ ια ρι-

χαριν, «ειναι Ύ) ισχυΡΎ), εμμονΎ) και

ζωμένΎ) ιδέα ότι πρέπει κανείς να αποφεύγει ,

,

5;;,

,

οσο ειναι ουνατον ΤΎ) φι

λ

ο

ξ' ενια».

Α' ντιστοι-

χοι ορισμοί δίνονται και για το μίσος Υια τις ι

/

Ι

ι

Υυναικες, οπως Ύ)ταν Ύ) περιπτωσΎ) του

Ι'

ππο-

λυτου, και για ΤΎ) μισανθρωπία σαν κι αυτ~ του Τίμωνα . Ας ανα

α

ξ ΙΟΠΟΙΎ)σω "

' λ ογια

με τις

ομως

'λ ιγακι ' ΤΎ)ν " (αν

κι εγω

σωμα.ικες αρρωστιες

και θα είμαι πιο συγκραΤΎ)μένος από τους

Σ.ωικούς): Μερικοί άνθρωποι είναι πιο επιρ,ι

,

Ι

ι

'λ

, «συναχωνονται

ρεπεις σε καποιες αρρωστιες απο ο,τι οι α

λ ΟΙ'

' λ' λ εμε, ογου

" χαριν,

οτι

ΚΙΚ Ε ΡΩΝ

,

,

'Δ εν ευκο λ' α» η «υποφερουν απο'δ υσεντερια». "

Ι

,

ι

εννοουμε οτι υποφερουν αυτη τη στιγμη που

μιλάμε, αλλά ότι υποφέρουν συχνά από τη

,

,

συγκεκρψενη αρρωστια.

'Ε

'

,

τσι κι ενας αν-

θρωπος μπορεί να είναι επιρρεπής στον φό βο· ένας άλλος σε κάποια άλλη διαταραχή.

r" ι

'θ αυτο και αποκα λ ουμε μερικους αν ρω-

'

'

ι

ι

ι,

πους στενοχωρους, με την εννοια οτι ρεπουν προς τη

,

"

'λλ ους στενοχωρια, ενω καποιους α

οξύθυμους. Άλλο να είσαι οξύθυμος και άλλο

,

να εισαι

θ υμωμενος. ' Ε' 'λλ' πισης α ο ειναι

,

'λλ

στενοχωριεσαι και α ρος .

r "

'λ οι

ιατι ουτε ο

ι

ι

χωριουνται καπου

'

'θ ρωποι

οι αν

,

με

θ

,

/

καπου ειναι στενοχωροι,

,

στενοχωριουνται

'Υ' " δ ιαρκως . παρχει δ ιαφορα ποιον

που στενο-

Ι

"λ' ουτε ο οι οι στενοχωροι

' υσμενο

να

,

ο να εισαι στενοχω-

και

σε

,

αναμεσα σε κα-

, καποιον

που

του

,

"λλ" ο πραγμα ειναι ο ερωτυ-

αρεσει να πινει· α

λος και άλλο ο ερωτευμένος. Η προδιάθεση που εμφανι'ζ ουν

,

, ,

μερικοι αν θ ρωποι για

'

δ ια-

"

φορες αρρωστιες χρησιμοποιειται ευρεως ως

παράδειγμα, γιατί έχει εφαρμογή σε όλες τις διαταραχές καθώς και σε πολλά ελαττώμα-

'

ι , δ τα, αν και σε αυτη την περιπτωση εν υπαρ-

χει κάποιος ιδιαίτερος όρος γι' αυτήν.

28

Χαρακτηρίζουμε λοιπόν τους ανθρώπους

«φθονερούς» [και ζηλιάρηδες], «μοχθηρούζ»,

ΓΤΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

«φιλόδοξους» ή «δειλούς» ή «σπλαχνικούς» ι οχι

Ι:'Ι επεΙUΎ)

β

Ι ιωνουν

Ι αυτες

τις

Ι:' ' υιαταραχες

Ι:' ' λλ' 1:" , , Όιαρκως, α α επεΙUΎ) εχουν μια εντονΎ) προ-

διάθεσΎ) γι' αυτές. Άρα, κατ' αναλογίαν προς τις σωματικές αρρώστιες, θα μπορούσαμε να ονομάσουμε ΤΎ)ν προδιάθεσΎ) ενός ανθρώπου ι

για

ι

μια

,

Ι

,

,

~

συγκεκριμενΎ)

UΙαταραΧΎ) ι

στια», υπο ΤΎ)ν εννοια οτι ο αν

θ

,

«αρρω-

'

ρωπος αυτος

έχει ΤΎ)ν προδιάθεσΎ) να αρρωστήσει. Όταν

"

'λ' 1:" , ομως προκειται για κατι κα ο, υΙΟΤΙ υπαρ-

χουν και άνθρωποι που διακρίνονται περισ-

,

,

'λλ ους σε κατι 'λ" σοτερο απο τους α κα ο, τοτε

μπορούμε να μιλάμε για τάση προς το καλό.

Ενώ Ύ) προδιάθεσΎ) για το κακό θα έπρεπε να ονομάζεται ροπή, για να υποδΎ)λώνει ΤΎ)ν και κ λ'ισΎ) του. ΚΎ) ι

Αν,

,

,

'λ' πα ι, καποιος ειναι επιρ1:"

,

ρεΠΎ)ς σε κατι που υεν ειναι ουτε κα ,ι

Ι

λ"

ο ουτε

ι

κακο, τοτε μπορουμε να ΧΡΎ)σιμοποιουμε τον ι

,

πρωτο ορο.

Ύπάρχουν νοσήματα, αρρώστιες κι ελατ τώματα τόσο ΤΎ)ς ψυχής όσο και του σώματος.

Ο ι Σ τωικοι

'

,,

/

ΧΡΎ)σιμοποιουν τον ορο νοση-

,

'ζει συνο λ' ι μα για κατι που εΠΎ)ρεα ικα το σω-

μα, τον όρο αρρώστια για μια ασθένεια που

/

Ι:' ι 'Ι:" 'λ συνΟυευεται απο αυυναμια, και τον ορο ε ατ-

τωμα όταν τα διάφορα μέΡΎ) του σώματος δεν

,

'ξΙ 'λ εειναι συμμετρικα μετα υ τους, με αποτε

KfΚEPΩN

σμα τα με'λ

1)

'

,

ραμορφωμενα. ι

νοσ1)μα και

1)

,

να ειναι κυρτα, στρε βλ' α

1),

πα-

,

'Ε τσι, τα δ' υο πρωτα, το

29

, , , αρρωστια, προκυπτουν απο ενα ι

πλήγμα ή μια διαταραχή σΤ1) συνολική υγεία Ι

,

Ι

,

του σωματος, ενω ενα σωματικο ε

λ'

αττωμα

μπορεί να υπάρχει ανεξάΡΤ1)ΤΟ, ακόμ1) και αν

θ

δ εν

"

'ζεται απο αυτο εΠ1)ρεα

1)

,

υγεια του αν-

, ,

'

, Σ Ψ ρωπου. Τ1)ν περιπτωσ1) Τ1)ς υΧ1)ς, ομως,

1) διάκρtσ1) μεταξύ νοσήματος και αρρώστιας

,

, θ εωΡ1)ΤΙΚ1), " ,!, ι λ ι ενω το ψυχιχο ε ατ, 'θ' 'θ εσ1) ανατωμα ειναι μια συν1) εια 1) μια δ ια

ειναι μονο

κόλουθ1) και αντιφατική προς την ίδια Τ1)ς

Τ1)ν 6παρξ1), 1) οποία διαρκεί μια ολόκλ1)Ρ1) ζωή. Άρα υπάρχουν δ60 ειδών διαστροφές στις ι

,

δ εες, 1) ι

νοσ1)ματα

ι

,ι

πρωΤ1) εκ των οποιων γεννα τα

,

1) τις

,

αρρωστιες , και

1)

δ

ι

ευτεΡ1) Τ1)ν

ανακολουθία και Τ1)ν αντίφασ1). Γιατί δεν προϋποθέτουν όλα τα ελαττώματα τον ίδιο

βαθμό απόκλtσ1)ς από Τ1)ν ομαλόΤ1)τα. Λό-

,

,

γου χαριν, οι αν

λ υ"

απο τη

στασ1)

1)

θ

,

ρωποι που

σοφια

δ' εν απεχουν πο-

β'

ρισκονται

σε

,

,Ι

οποια,

εφοσον

,

μια κατα-

στερειται

,

σοφιας,

βρίσκεται κατ' ανάγΚ1)ν σε ασυμφωνία με τον

,

εαυτο Τ1)ς, π

'

,

λ' δ εν ειναι ουτε στρε 1)ν ομως

βλή ούτε διεστραμμέν1). Τα νοσήματα και οι ,

,

ι

'δ

αρρωστιες ειναι κι αυτα ει

1)

ε

λ

'

αττωματων ,

αλλά το ερώΤ1)μα αν και οι ψυχικές διατα106

ΓΙΑ ΤΟ Ν ΠΟΝΟ Κ ΑΙ ΤΑ

,Ι

ραχες

av"Y)xOUV

ΠΆΘΗ

,~

σΤ"Υ)ν

ι

ιυια καΤ"Υ)γορια παρα-

,

,

,

'Τ λ' μενει ανοιχτο. 30 α ε αττωματα ειναι μο-

νιμες καταστάσεις, ενώ οι διαταραχές βρί σκονται σε δ ιαρκ~ κίν"Υ)σ"Υ)· Μσκολα λοιπόν θα μπορούσαμε να τις κατατάξοuμε σε μια

καΤ"Υ)γορία μονίμων καταστάσεων. Υπάρχοuν αναλογίες μεταξύ σώματος και Ψuχ~ς και

στο κακό αλλά και στο καλό . Τα κuριότερα ι

ι

Ι

ι

σωματικα προτεΡ"Υ)ματα ειναι "Υ) ομορφια, "Υ) ~,

,Ι

UYEta,

uuναμ"Υ), "Υ)

ι

το σφριγος καΙ"Υ) εuκιν"Υ)σια·

το ίδιο ισχύει και για Τ"Υ)ν Ψuχ~. Η ισορροι ι Ι ι 'λ Π"Υ)μεν"Υ) καταστασ"Υ) τοu σωματος, οταν ο α

,

τα στοιχεια ποu το αποτε λ

' ouv

β' ρισκονται

σε

'

"C' τοuς, ονομα'ζ εται απο'λ UΤ"Υ) αρμονια μεται,U

, <ωγεια».

,

«

ορο

Ψ

Α'

ντιστοιχα,

uxtx"Y),

"

,

ΧΡ"Υ)σιμοποιοuμε

",,'

τον

UYEtαJ) οταν οι ιυεες και οι αντι-

λ~Ψεις Τ"Υ)ς Ψuχ~ς βρίσκονται σε αρμονία με"C' τοuς. ται,U

'

'λλ"Υ)

"λλ

'ζ

'""υεν

αρεΤ"Υ)

, χια,

'

Μ ερικοι λ"ενε

ενω α

,

ειναι α

οι ισχuρι

προσταγματα Τ"Υ)ς ακο λ ou θ ει' ",,'

ιυιαιτεΡ"Υ)

,χει,

'ψ οτι αUΤ"Υ)"Υ)

uxtx"Y),

'

απο Τ"Υ)ν αuτοκuριαρ-

,

,

ονται οτι uπακοuει στα

,

αuτοκuριαρχιας

και Τ"Υ)ν

""" " να εχει καποια , κατα ΠΟυας, χωρις ""Όιαφορα' απο, αUΤ"Υ)ν· , οπως , και να ,

"λ'

αUΤ"Υ) ειναι,

,

ενε, προνομιο των σοφων.

Υπάρχει όμως και ένα άλλο είδος Ψuχικ~ς

,

,

,

uγειας, Τ"Υ)ν οποια μποροuν να απο

,

""

""

"

και οσοι υεν υια θ' ετοuν σοφια :

107

λ

'

αuσοuν

ειναι "Υ)

,

περι -

Κ ΙΚ ΕΡΩΝ

πτωση που μια Ψυxιx~ διαταραx~ θεραπεύε ται με τη βo~θεια των γιατρών και των φαρ μάκων.

Όταν χρησιμοποιείται για το

31

ι

λ

σωμα, η

ι

''C

ι

εc,η «ομορφια» αναφερεται στα κα-

λοσχηματισμένα μέλη σε συνδυασμό με κά ποια γλυκύτητα στην όψη' το ίδιο και η «ψυ

xικ~ ομορφιά» είναι η αρμονία και η ομαλόδ εες

ι

τητα στις ι τος,

σε συν

ι

ι

και τις κρισεις του πνευμα-

δ υασμοι

με

ι

μια καποια στα ι

θ

ι

ερο-

ι

τη τα και αποφασιστικοτητα, που ειτε ακο -

λουθεί την αρετ~ είτε εμπεριέχει τη βαθύι Α ι τερη ουσια της. ντιστοιχα, η

ι

δ

ι ιοτητα που

αναλογεί στη μυ'ίκ~ δύναμη και το σφρίγος ι 'ζ εται του σωματος ονομα

Η

ι

ευκινησια του ι

ευστροφια,

ι

ενας

« Ψ υχικηι

ι

σωματος αποκα Ι

ορος που

,

δΙ υναμ

1)).

λ

ι

ειται και f

χρησιμοποιειται

ι

ι

,

επαινετικα για το «ευστροφο» πνευμα, εφοι ι σον αυτο εχει τη

δ

ι θ ι υνατοτητα να κινη ει σε

ένα σωρό θέματα μέσα σε ελάχιστο χρονικό διάστημα. Μια διαφορά μεταξύ Ψυx~ς και

σώματος είναι ότι 1) Ψυx~ όταν είναι δυνατ~ δεν μπορεί να προσβληθεί από καμία ασθέι

ι

ι

νεια, ενω το σωμα μπορει .

Ε

ι

ι

πισης, ο αν

θ

ρω-

πος δεν ευθύνεται απαραίτητα για μια ατυι 'β Ι Ι χια που συν ε η στο σωμα του , ενω για Τ1)ν

Ψυx~ του δεν ισχύει το ίδιο . Κάθε νόσημα ~ αρρώστια της Ψυx~ ς προϋποθέτει, ώς ένα 108

rI A

' β α θ μο,

ΤΟ Ν ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ Π ΑΘ Η

' σταση "

μια περιφρονητικη

απεναντι

στη λογικ+Ι, γι' αυτό κι αυτές οι αρρώστιες εμφανίζονται μόνο στον άνθρωπο. Τα ζώα δεν πάσχουν από ψυχικές διαταραχές, αν και εμφανίζουν παρόμοιες

,

,

Υ παρχει

, ευφυεις ο κοριν

,

~

συμπεριφορές.

32

"

επισης μια οιαφορα αναμεσα στους

'θ' και στους ανοητους αν ρωπους.

' θ ιακος

'Ο πως

χα λ' κος μαυρι'ζ ει αργα κι επα-

,

νέρχεται ευκολα στην αρχικ+Ι του όψη, έτσι και μερικοί άνθρωποι έχουν το φυσικό χάρι-

,

'

'λ σμα να μην υποκυπτουν ευ κο α στις αρρω-

,

,

,

στιες και να αναρρωνουν γρηγορα· ενω στους

ανόητους συμβαίνει το αντίθετο. Εξάλλου,

,

,

,

~

το πνευμα του ευφυους οεν υποκυπτει σε κα-

μιά αρρώστια +ι διαταραχ+Ι, γιατί δεν υποκύ πτει σε τίποτα βάρβαρο και τερατώδες

- αν

και ορισμένες διαταραχές έχουν εκ πρώτης

,

,

,

'ψ εως κατι το αν θ' ρωπινο, οπως ο οιχτος, η

ο

θλίψη και ο φόβος. Επίσης, θεωρείται πιο

ou-

σκολο να ξε;ριζώσει κανείς τα νοσ+Ιματα κα.ι τις

,

αρρωστιες

της

ψ'" υχης παρ α

εκεινα

τα

, λ' , 'θ ακραια ε αττωματα που ειναι το αντι ετο της αρετ+Ις. Το ελάττωμα ξεριζώνεται, αλλά η

,

,

"ζ

αρρωστια παραμενει, γιατι χρεια

' λ ιγοτερο τωμα

στια.

,

χρονο για να

, , απο ο,τι 33

για να

ξ ερι ζ' ωσεις

θ'

εσαι πο

,

ενα ε

λ'

υ

λ' ατ-

,

εραπευσεις μια αρρω-

Άκουσες λοιπόν τις σχολαστικές

ΚΙΚΕΡΩ Ν

διατριβές των Στωικών περί ψυχικών διαται

ι

'δ

ραχων, τις οποιες οι ι επει

ι

δ Ύ)

οι

δ

ιοι αποκα

ι

ιακρισεις που

λ

ι

ουν

λ

ι

ογιχα,

ι

κανουν στους ορι-

ι ι δ ι λ ι ΤΙ σμους τους ειναι ι ιαιτερα επτες. ωρα που Ύ) ομι

' λ ια

ι ι τα υ'δ αμου εχει εγκατα λ ει'ψ ει αυτα

τα με τους σκοπέλους ΤΎ)ς ακριβολογίας, ας ι

ι

'λ

συνεχισουμε ΤΎ)ν πορεια μας με την υπο

ΟΙΠΎ)

συζ~ΤΎ)σ~ μας. Υπό ΤΎ)ν προϋπόθεσΎ), βέβαια, ,Ι

ι

'λ

οτι ο τροπος με τον οποιο ανε

ι

υσα αυτα τα

ι λ θ Ι Ι ι περιπ οκα εματα Ύ)ταν αρκουντως σαφΎ)ς.

'

ι

Α.: Σ αφεστατος

ι

ι

κι αν υπαρχουν και κα-

ι

'ζ

Ι

δ ιε-

ποια σΎ)μεια που χρεια ονται περαιτερω ι

ρευνΎ)σΎ),

θ

α

θ

Ι

Ι

ι

' εσω τα ερωΤΎ)ματα μου καποια

'λλΎ) στιγμΎ). ι Π ρος το παρον ι ι α ανυπομονω να Ι σου, οπως ι 'λ εγες πριν, και ανοι'ξ εις τα πανια ε

να ταξιδέψουμε. Μ. : ΤΟ έχω πει επανειλΎ)μμένως, και

34

θα χρειαστεί να το ξαναπώ πολλές φορές

-βλέπεις, πολλά πρoβλ~ματα περί ζω~ς και ι

'ζ

Ι

Ι

Ι

Ι

ι

Ύ) θ ΙΚΎ)ς ΠΎ)γα ουν απο εκει-, οτι Ύ) αρεΤΎ) ειναι μια ομα

Ψ υΧΎ)ς, ι

λΎ)'

που κα

χους ΤΎ)ς, α

ι

ι

και αρμονΙΚΎ) καταστασΎ) ΤΎ)ς θ

ι ξ ι ι ιστα α ιεπαινους τους κατο-

λλ αι

ι ι ειναι και αυΤΎ) Ύ)

'δ ξ ι ι ια α ιε-

παινΎ), ανεξάΡΤΎ)τα από ΤΎ) ΧΡΎ)σιμόΤΎ)τά ΤΎ)ς. Σ ΤΎ)ν

ι

'λ ονται οι ευγενεις ι επι θ υμιες, ι

αρεΤΎ) οφει

ι απο'ψ εις και ενεργειες, Ι οι σωστες και κα θ ετιι

ι συμφωνο προς τον ορ θ ο'

1 10

λ' ογο ,

αν και το πιο


'

,

σωστο'θ α Ύ)ταν να ορισουμε ΤΎ)ν 'δ ι ια ΤΎ)ν αρε-

Τ~ ως «ορθό λόγο». Το αντίθετο λοιπόν αυ

τ~ς ΤΎ)ς αρετ~ς είναι Ύ) φαυλόΤΎ)τα (προτιμώ

,

αυΤΎ) ΤΎ)

,

,

"

/

λ'ξ λλΎ)νικο ορο κακια, ε Ύ) απο τον ε , ι

ι

γιατι Ύ) κακια αναφερεται σε ενα συγκεκρι-

,

'λ' μενο ε λ' αττωμα, ενω Ύ) φαυ ΟΤΎ)τα τα περι-

λαμβάνει όλα). Από ΤΎ) φαυλόΤΎ)τα προκίιπτουν οι

' δ ιαταραχες,

πριν, αποτε

' λ ουν

"'λ εγα

οι οποιες, οπως ε

,

'δ εις ορμΎ)τικες και ταραχω

κιν~σεις ΤΎ)ς Ψυχ~ς, ξένες προς ΤΎ) λoγικ~

και θανάσιμες εχθρές ΤΎ)ς Ψυχικ~ς γαλ~νΎ)ς και ΤΎ)ς ~ρεμΎ)ς ζω~ς. Αυτές μας προκαλοίιν

θλίψΎ) και αγωνία ' πιέζουν ΤΎ)ν Ψυχ~ μας και ΤΎ)ν αποδυναμώνουν με τον φόβο. ΤΎ)ν ανα γκάζουν να φλέγεται από αχαλίνωΤΎ) επιθυ μία, που άλλοτε αποκαλοίιμε πόθο κι άλλο τε λαγνεία: μια κατάστασΎ) απόλυΤΎ)ς ψυχι κ~ς αναρχίας, τελείως αντίθεΤΎ) προς το μέ τρο και ΤΎ)ν αυτοκυριαρχία.

Κι αν συμ

35

βεί κάποτε να εξασφαλίσει Ύ) ψυχ~ το αντι-

,

,

,

'

'θ κειμενο του πο ου ΤΎ)ς , τοτε παρασυρεται

από τον ενθουσιασμό ΤΎ)ς και «δεν ξέρει τι

,

,

,

να κανει», σαν κι εκεινον τον ΠΟΙΎ)ΤΎ)

'λ εγε

ε

που

'

οτι

η υπ€pμετpη ηδονή τη ς ψυχής είναι η χει ρ6τερη ΤP€λα. 111

ΚΙΚΕΡΩΝ

Από όλα αυτά τα δεινά μόνο η αρετή μπορεί να μας θεραπε6σει.

Υπάρχει μεγαλ6τερη δυστυχία -αλλά και ι

ι

πιο αισχρο και απαισιο

θ ρωπο

/

θ'

Ι

Ι

εαμα- απο εναν αν-

ι

ι

κυριευμενο, συντετριμμενο και κα-

ταβεβλημένο από θλίψη; Ο μόνος που μποι θ ι ζ' Ι Ι ρει να συγκρι ει μα ι τοu ειναι εκεινος ποu

φοβάται μια επικείμενη σuμφορά κι η ψuχή ι

του εχει παρα ντας να

'ξ

δ ει

λ'

Ι

Ι

υσει απο την αγωνια.

ουν τη

δΙ

Θ/λ

.. ε

0-

ι

ι

υναμη αuτοu του κακου,

οι ποιητές έβαλαν έναν βράχο να κρέμεται ι ι ΤΙ λ ΚΙ ΚΙ πανω απο τον αν τα ο στον ατω οσμο

για να τον τιμωρήσουν για τα κρίματά του, την ασυγκράτητη ψυχή του

και τις καυχησιές του. 'Ε τσι τιμωροuνται ι 'λ ι Γ ιατιι ενας ι ο οι οι ανοητοι.

παρόμοιος τρόμος απειλεί κάθε άνθρωπο ποu απαρνιέται τη λογική. ι

τικα συναισ

θ

'

Ι

36

ηματα οπως η

Εξίσου διαβρωλ'

υπη

ι

και ο φο-

βος είναι και τα άλλα, τα πιο ευχάριστα: ο πόθος, ποu πάντα κάτι κuνηγάει αχόρταγος,

ο παράλογος ενθουσιασμός, η άκρατη ηδοι

'λ

νη: ο

ι δ

α αuτα

ι

εν απεχοuν και πο

λ

u' αποι

την

τρέλα. Καταλαβαίνοuμε λοιπόν πώς πρέπει ι ι ι θ ρωπος που α 'λλ οτε απονα ειναι εκεινος ο αν

112


καλούμε «μετρημένο», άλλοτε (<σώφρονα» 'λλ οτε και α

«λ' ογικω)

ι

"

και «εγκρατψ): καμια

"λ' α αuτα τα

/

φορα μοι) αρεσει να κατατασσω ο

"Γ επι'θ ετα στην κατηγορια της «σuνεσης». ια-

" σuνεση εμπεριεχει "λ 'λλ ες αρεο ες τις α , Ι:"λλ " τες ειuα ως, η γνωστη παροιμια «ο au, 'θ 'λ ' , Ι:' νετος αν ρωπος ο α σο φα τα πραττει» υεν τι η

θα είχε νόημα. Αuτό ισχuρίζονται και οι Στωι-

,

,

κοι για τον σοφο, α

λλ"

α οταν μι

λ

' ouv

f

εχεινοι,

η γλώσσα τοuς μας φαίνεται πολύ uΨιπετ~ς και πομπώδης. 37

Ά ρα

"

αuτος

ο

αν

θ ρωπος,

'

οπως

και αν

τον ονομάσοuμε , ποu η Ψuχ~ τοu έχει βρει τη γαλ~νη στη σωφροσύνη και την εγκρά-

,

τεια, ποu ειναι σuμφι

,

λ' ιωμενος με τον εαuτο

τοu, και δεν καταρρέει μόλις ΤΟι) σuμβεί μια ατuχία, δεν uποκύπτει στον φόβο, δεν φλέ-

"

'θ ο για να ικανοποιηf γεται απο ακορεστο πο

σει τις φιλοδοξίες τοu, ούτε παρασύρεται και

,

"λ 1:" αναστατωνεται απο ες ηυονες

, - αuτος , , ζ' " ειναι ο σοφος ποu ανα ητοuμε, αuτος ειναι , 'θ ' , Ι:' εuτuχης: καμια αν ρωπινη εμπειρια υεν ΤΟU

,

,

cpaU

"

ειναι τοσο αφορητη ι

Ι

ωστε να κατα

β 'λ α

ε ι το

' ,

ι

, λ φρονημα τοu, οuτε τοσο απο αuστικη ωστε

να τον βuθίσει σε έκσταση. Άλλωστε τι το Ι:' ' σποuuαιο μπορει" να εχει η αν θ' ρωπινη για

, καποιον

ποu

, εχει

'βλ '

στραμμενο το

113

ζ' ωη

εμμα

Κ Ι ΚΕΡΩΝ

του στο μεγα

' λ ειο

,

του συμπαντος και της αι-

ωνιόΤΎ)τας; Ποιες ανθρώπινες φιλοδοξίες ι

,

,

ι

μπορει να εχουν σΎ)μασια στο συντομο

δ

'

ια-

σΤΎ)μα μιας ζωής για έναν σοφό που Ύ) ψυχή του βρίσκεται σε διαρκή εγρήγορσΎ) έτσι "βλ ωστε τιποτα να μΎ)ν του φαινεται απρο ε-

"

πτο, απροσδόΚΎ)ΤΟ ή παράξενο;

Η ερευ-

38

,

"

' του απ λ' νΎ)ΤΙΚΎ) ματια ωνεται παντου και ανα

"θ' πασα στιγμΎ) ειναι σε εσΎ) να ανακα λ'Ψ υ ει

,

ένα καταφύγιο όπου μπορεί να ζήσει χωρίς θλίψΎ) και στενοχώρια ' έτσι, υπομένει καρ τερικά οποιοδήποτε εμπόδιο του φέρει Ύ)

μοίρα. Κι όποιος τον μιμΎ)θεί δεν θα απαλ λαγεί μόνο από ΤΎ) λύΠΎ), αλλά και από τις υπόλοιπες διαταραχές. Μια ψυχή απαλλαγ

μένΎ) από αυτές νιώθει πλήΡΎ) και απόλυΤΎ)

,

"

'δ ιαταραγευτυχια, ενω ο αν θ ρωπος που ειναι

"

,

μενος κι εχει απομακρυν θ' ει απο ΤΎ)ν ισορρο-

πία και ΤΎ) σιγουριά ΤΎ)ς λογικής δεν χάνει

,

'

μονο ΤΎ)ν Ύ)ρεμια, α

,

λλ' α και ΤΎ)ν υγεια του.

Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο θα πρέπει να ' θ εωΡΎ)σουμε σΎ) των

,

'δ ΡΎ) ΤΎ) ασΤΎ)ΡΙΚΤΎ) και αναν

' Π εριπαΤΎ)τικων,

,

οι οποιοι

"

ισχυρι'ζ 0

,

'β νται οτι ειναι αναγκαιο να ιωνουν οι μας

, αυτες

θ'ε-

-

Ψ' υχες

,

δ ιαταραχες, 'θ' τις ετουν , ομως, κι

,

"

'δ' ενα «οριο» το οποιο εν πρεπει να υπερ β αι νουμε .

39

Μα

'

,

πως ειναι

δ υνατον '

να

θ'ετεις

rIA Ι

ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ Τ Α ΠΑΘΗ

Ι

ι

'Η'

ορια σε κατι κακο;

μΎ)πως

,

δ'

εν ειναι κακο

να μΎ)ν θες να ακούσεις ΤΎ) λoγικ~; Δεν σε ' δ ι δ ασκει

λογΙΚΎ)'"οτι αuτο για το οποιο 'λ' φ ε, 'θ θ ' 'λ γεσαι απΌ πο ο και προσπα εις με ο ες aou ' 'δ εν ειναι ' , τις δ uναμεις να το αΠΟΚΤΎ)σεις κατι Ύ)

καλό; Δεν aou αποδεικνύει ότι αuτό ποu σε

,

'ψ

εχει σuντρι σuντρι'ψ ει

σε

/,

,

,

ει Ύ) αuτο ποu τρεμεις μΎ)πως σε

δ εν

ειναι κατι κακο"'λ' κι οτι ο α οσα

, , κανοuν ειτε

'

να

,

λ

,

"

uπασαι ειτε να χαιρεσαι

uπερβολικά είναι αποκu~ματα ΤΎ)ς πλάνΎ)ς

aou; Κι όμως αuτ~ Ύ) πλάνΎ) ακόμΎ) και στοuς ανόΎ)τοuς χάνει με τον καιρό ΤΎ) δ6ναμ~ ΤΎ)ς, κι έτσι, χωρίς να μεταβλΎ)θούν οι σuνθ~κες, α

" λλ ιως

uπομενοuν

,

μια καταστασΎ)

με ΤΎ)ν

οποία έχοuν εξοικειωθεί κι αλλιώς μια άλλΎ) 'ψ' ποu τοuς προεκu ε προσφατα· τον σοφο,

,

β'ε-

βαια, Ύ) πλάνΎ) δεν τον αγγίζει καθόλοu.

40

'θ α τι ει'δ οuς «ΟΡΙο»

Κ αι

, αuτο; ΤΎ)ς

Α

ς ε

' λ UΠΎ)ς,

ξ'

ετασοuμε,

' , OyOU χαριν,

, ,οριο

μποροuσε να ειναι

λ'

το

για τον κα θ" ορισμο τοu οποιοu κα-

ταβάλλοuν πολλές προσπάθειες. Ο Φάννιος

αναφέρει ότι ο Πόπλιος Ροuπίλιος λuπ~θΎ) κε όταν ο αδερφός τοu απέτuχε να εκλεγεί

,

uπατος

,

"

φαινεται, ωστοαο, οτι

ξ

,

επερασε το

, δ ιοτι "θ πε ανε απΌ'λ' ΤΎ) UΠΎ) τοu. Ά ρα θ α , δ ' , Α επρεπε να αντι ρασει πιο σuγκραΤΎ)μενα. ς οριο,

uποθέσοuμε όμως ότι Ύ) αντίδρασ~ τοu ~ταν 115

ΚΙΚ Ε ΡΩ Ν

,

'θ' πραγματι συγκρατημενη· τι α γινοταν αν

στην πρώτη συμφορά ερχόταν να προστεθεί

'

' θ ανατος

και ο

' θα λ υπη

των παι δ ιων του;

'

γεννιοταν.

'Ε στω

Τ' οτε

,

μια νεα

"

,

οτι ουτε και αυτη

,

'β αινε το μετρο· και πα'λ ι, το α'θ ροισμα υπερε

των δύο θα ~ταν βαρύ . Φαντάσου τώρα τι θα συνέβαινε αν στη συνέχεια υπέφερε από ,

,

Ι'

φρικτους

σωματικους πονους, αν

εχανε την

περιουσία του , αν τυφλωνόταν , αν εξοριζό

ταν. Αν η λύπη του μεγάλωνε με κάθε νέα

,

'λ εσμα ατυχια, το τε λ' ικο αποτε ρητο.

Αν

41

, " γι αυτο το Ψ αχνεις

,

,

,

θ' α ηταν αφο-

"

κακο, ειναι σαν

,

'ζ θ' να πιστευεις οτι οποιος γκρεμι εται στη α-

λ ασσα

'

,

'Λ' απο το ακρωτηρι του ευκατα μπορει

να ελέγξει ανά πάσα στιγμ~ την πτώση του

-

,

'

το σο α δ" υνατο ειναι να συγκρατη θ ει και να

σταματ~σει εκεί που θέλει μια ταραγμένη

,

και αναστατωμενη

νας

λ εει '

,

πως, αν

"' '

Ψ υχη. 'Ο ι

'

,

γενικος κανο-

,

ι

κατι ειναι καταστροφικο

"

,

οταν αυ ι, ανεται, ειναι η δ' η κακο εν τη γενε -

'Ο μως

σει. πες

'

τοσο η

" δ ιαταραχες "

φ ι κε ς

λ υπη "

'λ οι -

οσο και οι υπο

ειναι οπωσ

",'

οταν αυ ι,ανονται.

δ'ηποτε

Ά ρα

καταστρο-

'"' ευ θ υ ς ε ι,αρχη ς

'

είναι , σε μεγάλο βαθμό , ο λ έθρ ιε ς. Άπαξ και ' στρε π

ψ ουν

' λ εον

' τ ην π λ ατη στ η

με τη

δ ικη'

λ ογικη' ,

,

,

κινουν τα ι

'ς τ ο υς ταχυτητα , κα ι, κα θ ω

ΓΙΑ ΤΟΝ Π ΟΝΟ ΚΑ Ι ΤΑ ΠΑΘΗ

YJ αδυναμία είναι πάντοτε υποχωρYJΤΙΚ~ απέι

,

ναντι στον εαυτο ΤYJς , ο αμυα

λ ος αν 'θ ρωπος

βρίσκεται πριν το καταλάβει στα βάθΥ) ΤYJς

" , σταμαΤYJσει.

θ α'λ ασσας, τον

Ι:>

οπου ηποτα πια οεν

,

μπορει να

,

Δ' λ οιπον ' εν εχει καμια

42

σYJμασία αν οι ΠεριπαΤYJηκοί επιδοκψάζουν

ΤΥ) μετριοπάθεια , ΤΥ) μέτρια αδικία, ΤΥ) μέ τρια δειλία ~ ΤΥ) μέτρια έλλεΙψΥ) αυτοκυ"Ο

ριαρχιας.

ποιος

θ'

ι

/

,

ετει ορια στο κακο , τα σ-

,

'Α" σεται με το μερος του κακου. υτο και απο

, μονο

του

θ' α YJταν

α

ξ

,

ιοκατακριτο,

,

γινεται

όμως ακόμ YJ πιο επικίνδυνο επειδ~ τα πάθη πατουν σε ολισθYJρό έδαφος. Αρκεί μια ελά

χισΤΥ) ώθYJσYJ για να κατρακυλ~σoυν στον ι

ι,~,

γκρεμο και μετα ειναι αουνατον να τα στα-

,

μαΤYJσεις.

'" Ο Ι Π εριπατYJΤΙΚΟΙ, επισYJς ,

43

,

ειναι αυτοι

'

,

'ζ ονται οη οι ωαταραχες, Ι:> για τις

που

ισχυρι ι

,

ι

ι

,

οποιες εμεις πιστευουμε οτι πρεπει να

' ζ ωνονται, επιπ

' λ εον

ποιον

, οχι

ειναι

ερι -

'λλ' φυσικες, α α,

'

, , YJ φυσΥ) για κα' , οου ενα αντιπροσω-

'Ι:> μας τις εχει οωσει

, ΧΡYJσψο ,

απ λ" ως

ξ

Ι:>

, σκοπο.

'

πευτικο οειγμα ΤYJς γ

ΙΙ:>

λ' ωσσας που ΧΡYJσψο-

ποιουν. Κατ' αρχάς πλέκουν το εγκώμιο ΤYJς 'Τ οργYJς.

YJv

Ι:> αποκα λ ουν «ακονι» ΤYJς ανορειας

"

'

,

και υποστYJΡΙ'ζ' ουν οτι οι επι θ' εσει ς εναντια

στον εχθρό ~ τους αχρείους πολίτες είναι 117

ΚΙΚΕΡΩΝ

σφοδρότερες όταν γίνονται υπό το κράτος της οργ-ής. Δεν δίνουν καμία βαρ6τητα στην

ψυχρ-ή επιχειρηματολογία όσων σκέφτονται: ' δ ιχαιο Ι ' " τη μα« Ε ιναι να πο λ εμησω σε αυτη ι

χη.

ι

ειναι

,

ι

σωστο να αγωνιστω για τους νο-

μους, για την ελευθερία , για την πατρίδα μου» . Όλα αυτά δεν τους λένε τίποτα αν η ανδρεία δεν φλέγεται από οργ-ή. Και δεν πε ριορίζονται στους πολεμιστές υποστηρίζουν

ότι καμιά μορφ-ή αυταρχικ-ής εξουσίας δεν

"

μπορει να ειναι αποτε

λ εσματικη"

χωρις τη

δρψ6τητα της οργ-ής. Επίσης , αποδοκψάζουν

ι

Ι

,

Ι

τον ρητορα, οχι μονο εκεινον που απαγ-

γέλλει μια κατηγορία αλλά και τον συν-ήγο ρο της υπεράσπισης, αν δεν εκμεταλλε6εται

το ερέθισμα της οργ-ής. Θεωρ06ν ότι ακόμη και αν ο ρ-ήτορας δεν νιώθει ο ίδιος οργισμέ νος, οφει'λ ει να

δ ειχνει '

,

οργισμενος με τα

,

"

για και τις χειρονομιες του, ουτως

λ' 0-

ωστε να

εξάψει την οργ-ή του ακροατηρίου. Τέλος, ' λ ενε

"

οτι οποιος

δ εν 1::' -.ερει

να

θ' υμωσει δ εν

'

ει-

ναι αληθινός άνδρας. Και αυτό που εμείς αποκα

'

λ ουμε

,

ι

ι

«πραοτητα» εκεινοι το ονομα-

ζουν «αναισθησία» και του δίνουν αρνητικ-ή

,

εννοια.

44

Κ αι δ εν

' ζ" εγκωμια ουν μονο αυτη

την ακ ο'λ αστη επι θ' υμια

( γιατι",

,

οπως εχω 1:: -.α-

" ειναι πο' θ ος γ ια εκ δ'ικηση· ) ναπει, η οργη

,

1 18

λ ε' -

ΓΙ Α ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ Τ Α Π ΑΘΗ

νε ότι, γενιΧότερα, Υ) επιθυμία ή ο πόθος μάς έχουν δοθεί από ΤΥ) φύσΥ) για έναν πολύ

,

~ λ' σπουοαιο ογο:

,

εις

περας

,

~ οεν

χανεις

'

"

μπορει να φερει

,

'λ αμπρο χατορ θ ωμα αν

ενα

~

οεν

νιώθει σφοδρή επιθυμία γι' αυτό. Ο Θεμιστοχ ριπ

,

' λΥ)ς,

τις νυχτες που

'

,

~

λ ανιοταν

,

στους ορομους χαι, οταν τον ρωΙ

/

~"

οεν ειχε υπνο, πε -

Ι

~

/

,

τουσαν γιατι, απαντουσε οτι οεν τον αφΥ)νε

να XOLμY)θεί το τρόπαιο του ΜιλτιάδΥ). Όλοι

ξέρουμε ότι ο ΔΥ)μοσθένΥ)ς έμενε άγρυπνος 'λ' ο Υ) νυχτα.

Θ ... α

~ "λ του Υ)ταν οουνΥ)ΡΟ , ε εγε, να

'

ι,

Ι

ι

φανει χατωτερος απο τους χεφωναχτες που

πήγαιναν σΤΥ) δουλειά τους πριν ξΥ)μερώσει. ΑΧόμΥ) χαι σΤΥ) φιλοσοφία οι σπουδαιότεροι

,

,

εχπροσωποι

ΤΥ)ς

~

θ'

οεν

α

ειχαν

,

χανει

,

τοσο

θαυμαστή πρόοδο στις μελέτες τους αν δεν ένιωθαν φλογερό πόθο. Λένε ότι ο Πυθαγό ρας, ο ΔΥ)μόχριτος χαι ο Πλάτων ταξίδεψαν

μέχρι τα πέρατα ΤΥ)ς γΥ)ς, γιατί το θεωρούσαν χα

' θ Υ)χον

τους να επισχεφ

"

θ' ουν ο'λ α

'

τα με-

'

~ ~'",

ΡΥ) που ειχαν χατι να τους oωα~oυν, ο,τι χαι

,

'Φ αντα'ζεσαι οτι 'θ' αν Υ)ταν αυτο. α εχαναν ποι

Ι

Ι

~

Ι

Ι

,

τε χατι τετοιο αν οεν εχαιγε πανισχυρος πο-

θος τις ψυχές τους; 45 ο υμε

' Υ) Α χομ

, οτι

χαι Υ) ' ζ

μοια ι

λ υΠΥ) ' ,

ει με

, ενα

ι

"

που εμεις πιστευ-

, τεραστιο

ι,

χα ι απο ι

χρουστιχο τερας το οποιο πρεπε ι οι παντες

11 9

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

Ι

,

ι

να αποφευγουν , κατα τη γνωμΎ) τους ειναι

πολύ χρήσιμΎ). Η φύσΎ) έτσι τα 'χει κανονίσει,

,

" λ ενε,

ωστε οι αν

θ

'

,

ρωποι να πονουν οταν

υφίστανται επιπλήξεις, τιμωρίες ή ατιμώσεις

,

'

~, 'Ο για τα αUΙΚΎ)ματα τους. ταν καποιος υπο-

φέρει ΤΎ)ν ατίμωσΎ) και ΤΎ) δυσφήμΎ)σΎ) του 'λ" ονοματος του χωρις να υπαται, τοτε οι κα-

" , κες

'ξ

του

πρα

εις

,

παραμενουν

,

ατιμωΡΎ)τες·

καλύτερα να νιώθει τύψεις. Να λοιπόν που

"

ο γνωστος στιχος του

Α' φρανιου

επα

'

λΎ) θ ευε'

,

'ζ 'Ο ταν ο ασωτος υιος αναται σΤΎ)ν πραc.,Ύ).

,

φωνει:

Ω, δυστυχία μου!

,

,

λ' εει:

ο αυσΤΎ)ρος πατερας

Ας λυπηθεί όσο θέλει, αρχεί που λυπάται.

46

Και οι υπόλοιπες μορφές λύΠΎ)ς μάς εί

ναι, λένε, χρήσιμες. Ο οίκτος εξασφαλίζει

βοήθεια και υποστήριξΎ) σε όσους βασανίζο-

,

,~

'

'Α κομ Ύ) και Ύ) ζ'λ Ύ) ια

νται αοικα απο ΤΎ) μοιρα.

και Ύ) ζΎ)λοτυπία έχουν κάποια ΧΡΎ)σιμόΤΎ)τα,

,

,~,

εφοσον οινουν στον αν ~

ι

θ

~,

ρωπο ΤΎ) ουναΤΟΤΎ)τα

Ι,

ι,

να οει ειτε οτι απετυχε να αΠΟΚΤΎ)σει αυτο

,

,

'

,

,

'λλ που απεΚΤΎ)σε καποιος α ος, ειτε οτι κα-

120

ΓΙ Α ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

'λλ

ποιος α

ι

ι

ι

ος απεκτησε κατι που το εχει και

ο ίδιος. Αν, πάλι, κατορθώναμε να απαλλαι

γουμε ,ε

λ

ι

ι

'β

ειως απο τον φο

Ι

ι

θ

ο, τοτε οι αν

ρω-

ποι δεν θα φρόντιζαν πια τις υποχρεώσεις τους,

,

,

οπως ι

Ι

,

κανουν

κυριως

οσοι φο

ι

β

Ι

ουνται

ι

τους νομους, τους αρχοντες, τη φτωχεια, την

ι

ατιμωση, τον

ι

'λ

χονται οτι ο

θ ανατο Ι Π αρα δΙ ' και τον πονο. ει

ες αυτες οι

δ

ι

ιαταραχες

'

ι πει να περικοπουν, α λλ α

θ

ι

α πρε-

λ ενε Ι δ εν ειναι ι ' οτι

δυνατόν ούτε αναγκαίο να ξεριζωθούν τει λ ειως'

και

θ

ι ι 'λ ι εωρουν οτι σε ο ες τις περιπτω-

σεις η καλύτερη λύση είναι η μεσότης. Αυτή είναι η άποψή τους. Τι λες, αξίζει τίποτα ή ι

ειναι τε

λ

ι

ι

ειως αχρηστη;

Α.: Κατά τη γνώμη μου, αξίζει, και ανυι

ι

πομονω να ακουσω τη

47

δ

ι

ι

ικη σου απαντηση.

Μ.: Κάτι θα βρω να πω, πρώ,α όμως

θέλω να δούμε ,ο εξής: Πρόσεξες πόσο συ,

,ι

ι

γκρατημενοι ειναι σε αυτο το σημειο οι οπα-

δοί της Ακαδημίας; Λένε απλώς τα απο-

λ υτως '

ι

θ εματος ' .

Ι

απαραιτητα επι του ι

πραγματικοτητα οι

Σ

ι

Σ την

ι

ι

τωικοι ειναι αυτοι που

αναλαμβάνουν να απαντήσουν στους Περιι

πατητικους.

Ά' λ οιπον ι ι σ τους να συνεχισουν

τους διαξιφισμούς τους! Εγώ το μόνο που ψάι

ι

ι

χνω ειναι μια απαντηση οσο το

δ

ι

υνατον πιο

κοντά στην αλήθεια. Ποιο στοιχείο λοιπόν 121

ΚΙΚ Ε ΡΩΝ

αυτ~ς ΤΎ)ς οιερεόνΎ)σΎ)ς μπορεί να μας βΟΎ) θ~σει να προσεγγίσουμε το αλΎ)θοφανές; (Γ ιατι'

ο αν

θ' ρωπινος

,,"

νους μονον ως εκει φτα-

νει.) ο ορισμός ΤΎ)ς Ψυχικ~ς διαταραχ~ς, όπως πολό σωστά, κατά ΤΎ) γνώμΎ) μου, τον 'i:" υιατυπωσε Ο νΎ) προς ΤΎ)

λ ογΙΚΎ)'

,

,

Ζ' Ύ)νων:

'θ εΤΎ)

,

με το «π

λ

,

που απεχει πο

48

'ζ

εονα

u

προς ΤΎ) φυ-

,

ουσα ορμΎ»),

,

,

εννοει μια ορμΎ)

ι

ι

,

απο ΤΎ) φυσΙΚΎ) ισορροπια.

, , ορισμοι,

'θ' σε ρωτω, τι α ειχαν να αντιπροτει -

Και

νουν

λ

'ζ εονα ουσα»

λ'

'

και αντι

,

σΎ»)" Ύ), πιο συντομα , «π οπου

Ψ' υΧΎ)ς !:"' ι.,ε-

«κινΎ)σΎ) ΤΎ)ς

'Α' Π εριπαΤΎ)ΤΙΚΟΙ; υτοι

οι

οι

σΤΎ)ν πλεΙΟψΎ)φία τους, αν~κoυν σε ανθρώ πους που ξέρουν να συζΎ)τοόν ένα θέμα με ,

!:"

'i:"

"

,

σοφια και Οι.,υυερκεια , ενω εκεινοι καταφευ-

γουν στις γνωστές μεγαλοστομίες των ΡΎ)-

,

τορων

-

αφ λ' ογεροι ΠΟ'θ 00)

'

και «αΧΟΥια της

'

'Ά ραγε ειναι α λ'θ ' αρετης». Ύ) εια οτι ο γενναιος 'Ί:'

'i:'

,

"

,

,

ανυρας υεν μπορει να ειναι γενναιος χωρις να

' θ υμωσει; ι

Α" υτο

,

ισως να ισχυει για τους μο,Ι

νομαχους, παροτι ακομΎ)

"

ι

,

και μεται.,υ αυτων

συχνά συναντοόμε άνδρες με ~πια ιδιοσυ

γκρασία: «πλΎ)σιάζουν ο ένας τον άλλον και συζΎ)τοόν , υποβάλλουν ερωτ~σεις και απευ θόνουν εκκλ~σεις» , με μια συμπεριφορά μάλ

λον ψόχραιμΎ), θα έλεγα, παρά οργισμένΎ). Παρ ' όλα αυτά, ένας μονομάχο ς θα μποροό1 22


'λλ' ιστα να εχει

σε κα κι

δ ιανοu" ,

Π α-

"

τη νοοτροπια ενος

'Λ οπως την περιγραφει ο oUXL'λ ως:

Θα τον σκοτώσω, μα το ναι, θα τον νική σω, αφού το θέλετε. 17 θ Ηαι να ποια α

'ναι

Ι Ι η τακτικη μου: πρωτα

θα τον αφήσω ι, 'Ιθ δΙ το προσωπο μου να χτυπησει' μετα α ω-

σω μια με το σπαθί μου Ι β Ι ι σε αυτο το ρομερο γουρουνι, και

θ α τρυ-

πήσω lθ Ι λ Ι το στη ος του η την κοι ια του. Γf1

ι

.1 ουτον

Ι

ι,

τον αντρα τον μισω και μαχομαι

,

εναντιον του

με λύσσα και οργή' γι' αυτ6 δεν βλέπω πια την ώρα

να αδράξω το σπαθί μου. Τ6σο πολύ ανυ πομονώ,

,

τοσο

49

θ

Ι

Ι

l θ'

υμο και μισος νιω

ω.

Κι όμως δεν διαπιστώνοuμε κανέναν

,

τετοω

θ' uμο

'Α"ιαντα οταν στον ομηρικο

β α δ'ι-

ζει εναντίον τοu Έκτορα. Αντιθέτως, ο Αίας

,

'λλ ον ειναι μα τοu:

ο

EU'θ uμος

" ερχομος

, ντροφοuς

τοu

και ο ι'δ ως ο

τοu

'

,

εφερε

, και τρομο 'Ε κτορας

,

οταν παιρνει τα οπ λ α

, «χαρα θ

στοuς εχ

'

,

στοuς σu -

'

ροuς τοu»,

«ετρεμε σuγκορμος»,

123

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

οπως

λ'εει

'

'Ο μΎ)ρος,

ο

μετανιωνοντας που τον

'λ' 'Σ ΤΎ) ειχε κα εσει σε μονομαχια.

ι συνεχεια ,

πριν ακόμ Ύ) αρχίσουν να. μονομαχ06ν, οι Μο

,

αν

,

"

δ ρες συνομι λ' ουν Ύ)συχα και ωραια, ενω,

, ακομΎ) σΎ)ς,

'

'δ ια.ρκεια ΤΎ)ς συγκρουι και κατα ΤΎ)

' δ εν δ ειχνουν ι

,

'

"λ οργΎ) ουτε υσσα.

ουτε

Π ροσωπικα,

εχω ΤΎ) γνωμΎ) οτι ουτε καν ο

, περιφΎ)μος

λ'

πο

Ι

Ι

Ι

ι

ι

εμισΤΎ)ς που ονομασΤΎ)κε

Τ

ορ-

κουάτος δεν ήταν θυμωμένος όταν άρπαξε

το περιδέραιο από τον λαιμό του ΓαλάΤΎ) και αν ο Μάρκελλος έδειξε τόσΎ) γενναιόΤΎ) τα στο Κλαστίδιο, αυτό δεν οφειλόταν κα

θόλου σΤΎ)ν οργή του.

50

Για τον Σκιπίωνα

τον Αφρικανό είμαι σε θέσΎ) να γνωρίζω πει ρισσοτερα, γιατι" Ύ)

εικονα του

δ ιαΤΎ)ρειται '

ζωντανή σΤΎ) μνήμΎ) μου, και θα μπορ06σα ι' να ορκιστω οτι τον

'θ Ύ)σε ω

δ' εν Ύ)ταν

Ύ)

"

οργΎ) αυΤΎ)

'

'δ κατα ΤΎ) ιαρκεια

ΤΎ)ς

που

, μαΧΎ)ς

να

καλ6ψει τον Μ. Αλλιένο Παιλιγνό με ΤΎ)ν 'δ ,Ι , ασπι α του, ενω ταυτοχρονα εμΠΎ)γε το σπα-

θί του στο στήθος του εχθρ06. Όσο για τον ' Β ρουτο, ι δ' Λευκιο εν ειμαι

"

και τοσο σιγουρος

αν το άσβεστος μίσος του για τον τ6ραννο

,

,

'θ' εκανε πιο αγρια ΤΎ)ν επι εσΎ) του

Α

' ρρουντα

-

'ι για"t"ι, συμφωνα

ι κατα. του

με τις

ι ΠΎ)γες

"

'θ Ύ)καν σε μαΧΎ) σωμα με σωμα Ι μου, σκοτω ο

'

Ι το χερι ι 'λλ ου. Γ ιατι ανακα ενας απο του α ,

124


,

"λ' με ο α αuτα;

τεuετε την

Δ Ύj λ αoΎj ~, Ύj

ΟΡΎ"η

,

~,

~,

~,

γενναωΤΎjτα οεν εχει οικες ΤΎjς uuναμεις αν

δεν παραλογιστεί ΠΡΟΎjγοuμένως; Ο Ηρακ

" λΎjς

, 'tOU ΤΎjν 1

~ χαΡΎj σΤΎjν ανορεια

"

οποια εσεις

ταuτίζετε με ΤΎjν oργ~1 κέρδισε ΤΎjν αθανα-

,

Ν

σια.

'ζ

ομι

ι

,Ι

,

ι

ετε οτι Ύjταν οργισμενος οταν πα-

λεuε με τον Ερuμάνθω κάπρο ~ με τον λέο-

' Μ"Ύjπως Ν εμεας;

ντα ΤΎjς

,

,

Ύjταν και ο

'!:

'

οργισμενος οταν αρπαι.,ε τον ταuρο ρα

,

' θ ωνα

Θ' ... Ύjσεας

'tou

Μ

α-

,

απο τα κερατα; 'Ι σως τε λ' ικα Ύj γεν-

ναιόΤΎjτα να μ Ύjν έχει καμιά απολίιτως σχέσΎj με ΤΎj λuσσαλέα oργ~1 και όλα αuτά τα περί /

Ι

"

,

OργΎjς να ειναι σκετες ανOΎjσιες γιατι γεν-

ναιόΤΎjτα χωρίς λoγικ~ δεν uπάρχει. 51

«Να περιφρονείς τα ανθρώπινα· να μΎjν

uπολογίζεις τον θάνατο· να θuμάσαι ότι μποΙ

,

Ι

θ

f

ρεις να uπομεινεις τον πονο και τον μοχ

ο» .

Πρέπει πρώτα να εμπεδώσεις και να αποδεΧ

' θ εις

π

λ'

Ύjρως σΤΎj

,~,

aUVEΙUΎjaΎj

aOU

,

αuτες τις

'θ αρχες1 αν ες να καταΚΤΎjσεις ΤΎjν πραγματι-

'

Κ~1 ΤΎj στιβαρ~ και ακλόνΎjΤΎj γενναιόΤΎjτα. Ε κτος "

και αν εχοuμε ΤΎjν uπο

Ψ"ια

'θ ε

οτι κα

ενέργεια ποu χαραΚΤΎjρίζεται από σφοδρό ΤΎjτα 1 δuναμισμό και θάρρος πρέπει να γίνε-

"

,

ται uπο το κρατος ΤΎjς OργΎjς. ,~

ραοειγμα τον

Π' αρε

,

Σ'

για πα-

,

κιπιωνα 1 τον περιφΎjμO εκει-

νο άνδρα ποu είχε διατελέσει Μέγιστος 1 25

ΚΙΚΕΡΩΝ

ι Ι εροφαντης

κι επα

λ

'

η

θ

Ι ι ευσε το στωιχο απο-

φθεγμα που λέει ότι «Ο σοφός ποτέ οεν ιοιωι

Α

τευει».

ι

κομη

ι

ι

~

κι αυτος

ι

θ

υεν

Τβ'

ηταν οργισμενος με τον

ι

ερισ

'λ

α ε

Γ

ι

εγα

Ι

οτι

ι

ρακχο οταν

εγκατέλειψε τον λιπόψυχο όπατο και, χωρίς I~

Ι

Ι

~

Ι

ο ωιος να κατεχει κανενα υημοσιο α

ξΙ

ιωμα,

είπε στους πολίτες ως άλλος όπατος: «Όσοι θέλετε να σώσετε την Πολιτεία ακoλoυθ~ στε με!»

Όσο για μένα, οεν ξέρω αν

52

Ι

Ι

Ι

Ι

εκανα ποτε τιποτα γενναιο για την

Π

ο

λ

ι-

Ι λλ' Ι Ι Ι ~ τεια, α α, ο,τι και αν εκανα, σιγουρα υεν Ι Ι ΠΙ ~I Ι 'Ε το εκανα οργισμενος. οσο υΙΚΙΟ ειχε ο ν-

νιος όταν αποκάλεσε την oργ~ «αρχ~ της 'λ τρε ας» σκεται

-

Ι Ι Ι ~ β Ι γιατι, πραγματι, τιποτα υεν ριΙ κοντα

πιο

'λ τρε α

στην

Ι απο

Ι ο,τι

η

oργ~. Ο οργισμένος άνθρωπος αλλάζει χρώ μα, φων~, βλέμμα, ρυθμό αναπνo~ς, γίνεται ανίκανος να ελέγξει τα λόγια και τις πράξεις του

-

Ι

ειναι

'λ

ο

α

Ι

αυτα

~

Ι

υειγματα

Ψ

Ι

υχικης

υγείας; Τι πιο εξευτελιστικό από την έριοα του Αχιλλέα και του Αγαμέμνονα στον Όμηρο;

Ι

Π εριττο

Ι

να αναφερω τον

ΑΙ

Ι

ιαντα: αυτος

ooηγ~θηκε στην τρέλα και στον θάνατο από την oργ~ του. Άρα η γενναιότητα οεν χρειά ζεται να πάρει ενισχόσεις από την oργ~. Έχει οικά της εφόοια και οικά της όπλα και Ι

Ι

Ι

ειναι πανετοψη για μαχη.

Ε

Ι

Ι

νω, αν κρινει κα-

Γ ΙΑ ΤΟΝ Π ΟΝΟ Κ Α ] ΤΑ Π ΑΘΗ

"

,

Π εριπατητι-

νεις απο τα επιχεψηματα των

κών, θα πρέπει να σuμπεράνει ότι η μέθη , ή ακόμη και η τρέλα, προάγοuν την ανδρεία , εφόσον και οι τρελοί και οι μεθuσμένοι πολ λές φορές διαθέτοuν ασuνήθιστη ορμητικό'" " , ηταν παντοτε γενναιος ΟΑ ιας ,ομως υεν s : -ευει"ε ' s:- ~ το, ση γενναιοτητα '" οση

τητα.

ποτε

μεσα

στην τρέλα τοu : Ήταν σπουδαίος ο άθλος του: καθώς οι Δα ναοί υποχωρούσαν

το χέρι του τα ανέλαβε όλα . Με τη μανία που είχε άλλαξε την τροπή της μάχης.

53

Μήπως λοιπόν θα 'πρεπε να θεωρή-

,

,

σοuμε και τη μανια χρησιμη;

,

Α

ν με

λ

'

ετησεις

'θ α υεις s:' οτι

τοuς ορισμοuς της γενναιοτητας,

αuτή δεν προuποθέτει οργή. Η γενναιότητα

,

ειναι στον

«μια 'ψ

u

Ψ' uχικη

,

s:- 'θ εση uια

,

ποu

,

'

uπακοuει

ιστο νομο σε ο,τι αφορα την καρτ ε-

ρια», η «η ακ λ' ονητη

"

θ'εση

ως προς την αντι-

, μετωπιση

'θ ηση των καταστακαι την απω

σεων

s:- , uειχνοuν

ποu

'

β" φο ερες», η

«η

, γνωση

των πραγμάτων ποu θεωροίινται ε ίτε φοβερά ' , ειτε το αντι'θ" ετο , η ειναι τε λ ειως αμε λ ητεα

,

'

και η διατήρηση μιας σταθερής στάσης απέ -

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

ναντι τους».

,

' ,

,

Ο ορισμος του Χ' ρυσιππου ειναι

-

πιο συντομος

,

γιατι οι ΠΡΟΎ)γουμενοι ορι-

Σ φαφο, '

"

σμοι ανΎ)χουν στον

'

'Στωι-

τον ΟΠΟΙΟ οι

'

,

χοι'θ εωρουν αυ θ εντια στους ορισμους. ι

Ι

Ι

'Ολ οι

Ι

f

οι ορισμοι ειναι, σε γενιχες γραμμες, παρο-

,

μοιοι,

χαποιοι

λ υτερα ' Π οιος

«Η

,

δ ιευχρινι'ζ ουν των

ο ορισμος του

Χ' ρυσιππου;

"ψ εις

τις

χοινες απΌ

'λ' οιπον

'

ειναι

πο λ'

u χαφι λ οσοφων. '

ομως

'

,

γενναΙΟΤΎ)τα», λ" εει, «ειναι Ύ) γνωσΎ) των

,

,

ι

,

πραγματων που πρεπει να υπομενουμε», Ύ) «μια

Ι

Ψ υΧΙΧΎ)

Ι

Ι

/

χαταστασΎ) Ύ) οποια υπαχουει

άφοβα στον 6ψιστο νόμο ΤΎ)ς 6παρξ~ς μας ως

,

,

Μ

προς την υπομονΎ) χαι ΤΎ)ν χαρτερια».

,

ρει

να

,

,

ασχουμε

ΧΡΙΤΙΧΎ)

στους

Σ

πο-

'

τωιχους,

όπως έχανε χαι ο ΚαρνεάδΎ)ς, αλλά πολ6 φο' " ειναι οι μονοι 'λ οτι α Ύ) θ ινοι' φι λ' οσοφοι. β αμαι Ποιος από όλους αυτο6ς τους ορισμο6ς που

σου ανέφερα δεν αποχαλ6πτει μια xρυφ~ ,

f

Ι

Ι

πτυΧΎ) ΤΎ)ς γενναΙΟΤΎ)τας ετσι οπως ΤΎ)ν αντι-

λαμβανόμαστε όλοι μας; Και μετά από μια τέτοια αποχάλυψΎ) τι περισσότερο θα μπο -

,

ρουσε να

ζ' Ύ)ΤΎ)σει

,

,

χανεις για εναν

πο

λ

εμι-

στ~, έναν στρατηγό ~ έναν ρ~τoρα; Ποιος δεν θα συμφωνο6σε ότι μπορο6ν χάλλιστα ,

ι

Ι

ι

λ

να φανουν γενναιοι χωρις να χασουν τα

, χα

τους;

, αυτες τις

54

ογι -

,

Δ' εν χωραει αμφι β ο λ'ια οτι σε

,

,

περιπτωσεις αναφερονται οι

128

Σ

τωι -

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ Κ Α Ι Τ Α ΠΑΘ Η

"

, ,

κοι οταν ισχυρι'ζ' ονται οτι ο'λ οι οι μωροι . μαι-

νονται. Αν δεν λάβεις υπόψΎ) σου τις ψυχι, οιαταραχες s:' , και ωιως s:-' κες τον

θ' υμο , Ύ) θ' εσΎ)

,

'λ' τους φαινεται αυτοματως γε οια. αυτοι,

υποσΤΎ)ΡΙ'ζ ουν

πως

ο'λ οι

οι

'Ο ταν

'

ομως

μωροι"

μαι-

νονται, είναι σαν να λένε «όλοι οι βάλτοι βρο

μάνε». Ναι, αλλά όχι συνέχεια! Δοκίμασε

,

S:-'ψ εις αναοε

πρωτα να

"θ τα νερα και τοτε α

δεις! Έτσι και ο οξύθυμος άνθρωπος δεν εί-

,

ναι παντοτε

θ 'ισεις,

θ υμωμενος '

,

'C

μο'λ' ις ομως τον ερε-

'

αμεσως ει,αγριωνεται.

'Ο σο γι

'

,

αυτο

το περίφΎ)μο πολεμικό μένος σας, τι γίνεται

,

οταν ο πο ,

,

εμισΤΎ)ς επιστρεφει στο σπιτι του;

,

Π ως

,

",'

'ζ

σας φαινεται οταν ι,εσπα σΤΎ) συ

s:-' παωια,

στα

,

λ'

'λ ΟΙΠΎ) υπο

σΤΎ)ν

υγο,

"Η οικογενεια;

μήπως το θεωρείτε εξίσου χρήσιμο κι εκεί όπως και στο πεδίο ΤΎ)ς μάχΎ)ς; Σε τι θα μπο-

,

,

'λ' ρουσε να ειναι κα υτεΡΎ) μια ταραγμενΎ)

, ΧΎ)

, απο

μια

'Κ ισΟΡΡΟΠΎ)μενΎ); αι

ποιος

Ψ uθ

α

μπορούσε να οργιστεί χωρίς να ταραχθεί Ύ)

Ψ υΧΎ),

του;

Π ο λ'u

"

'λ' σωστα οιπον οι προγονοι

μας ονόμασαν «δύστροπους» τους «οξύθυ, αν και ο'λ ες οι οιαταραχες s:' εΠΎ)μους», γιατι, ' ζ

ρεα

,

,

ουν αρνΎ)τικα τους «τροπους»

μας ,

s:-

οεν

υπάρχει πιο άσΧΎ)μο πράγμα από τον θυμό. 55

Το θεωρώ τελείως ανάρμοστο να ορ" s :υπαρχει -' ενας ΡΎ)τορας , αν και οεν κα-

γι'ζεται

129

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

"βλ νενα προ ημα αν απ λ' ως παριστανει τον ορ-

γισμένο. Πολλές φορές θα με οεις να αγο

ρεόω με μεγαλότερη σφοορότητα από ό,τι " θ ως: φαντα'ζ'" συνη εσαι οτι ειμαι παντοτε ορ-

,

,

'Κ γισμενος σε αυτες τις περιπτωσεις; αι τι

νομίζεις ότι γίνεται όταν τελειώνει η οίκη

και κάθομαι να γράψω τον λόγο μου; Δεν φα'ζομαι να πιστευεις "'ζ' ντα οτι συνεχι ω να ειμαι

,

,

οργισμενος και τοτε.

' (( Θ "' α μεινει

,

't;"

,

τουΤΎ) Ύ) πρα", Ύ) ατιμωΡΎ)ΤΎ) ;

Δ'

ε-

στε τον!»

Τι λες λοιπόν, ~ταν θυμωμένος ο Άκκιος ι,

Ι

ι,

Ι

ι

οταν εγραφε αυτο τον στιχο, η μηπως ηταν

' θ υμωμενος

και ο

ΑΙ ι ι ισωπος οταν τον απηγ-

γελλε; Όλα αυτά οεν είναι παρά μια καλο'θ εατρικη ι

στημενη

,

παρασταση

(

και ο πραγ-

"ξΙ ~, λ' ερει να υποουεται κα

ματικος ρητορας τερα

, απο

~, οποιονοηποτε

η

θ

u') , οποιο - ομως

κατά τη οιάρκεια της παράστασης η Ψυχ~ παραμένει ~ρεμ η και γαλ~νια. Δεν καταλαΙ,

β αινω ,

~

Ι

Ι

παντως προς τι οειχνετε το ση επι Ι

μια να εγκωμιασετε την επι

θ

Ι

υμια.

Μ

θ

u-

Ι

ου φερ-

νετε ως παράοειγμα τον Θεμιστoκλ~ και τον Δημοσθένη , κι όστερα προσθέτετε τον Πυ

θαγόρα, τον Δημόκριτο και τον Πλάτωνα. Τι

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑ Ι ΤΑ ΠΑ θΗ

εννοειτε ΟΎ) λ αΟΎ);

,

'"

'Ο τι

""

'θ ε μορφΎ) αφοσιωκα

'

,

σΎ)ς ισοδuναμεί με άκραΤΎ) επιθuμία; Η αφο-

,

"

σιωσΎ) οφει'λ ει να ειναι Ύ)ρεμΎ) και γα λ' Ύ)νια

, ακομΎ)

"ζ

και οταν σχετι

, EUYEVE, στο παρα-

εται με τις

'"

'ξ' στερες επωιω εις, οπως

,

ισχuει

δειγμα ποu αναφέρετε. Τι είδοuς φιλόσοφος 'λ'UΠΎ),

"

ειναι αuτος ποu επαινει ΤΎ)

, , , "" , ειχε οΙΚΙΟ οταν

κροuστικο σuναισ θ Ύ)μα;

νιος

θ ε'λ ει,

, εναν

το πιο απο-

Σ' uμφωνοι,

ο

'

Α φρα-

'λ εγε« Α ς λ UΠΎ) θ" ε ει

αρκει'λ' ποu uπαται»,

, απερισκεπτο

γιατι,

, ασωτο

και

μι λ' οuσε

, νεαρο.

οσο για

Ε""

οω

όμως μιλάμε για έναν άνδρα, και μάλιστα

,

,

, ''''

Σ

για εναν σοφο και σuνεΠΎ) ανορα.

'

το κατω

,

"

κατω, οι εκατονταρχοι και οι σΎ)μαιοφοροι

-για να μΎ)ν πω και άλλοuς και αποκαλόψω

,

,

'λ

τα μuστικα των ΡΎ)τορων- ειναι ε

' 'θ'λ οσο ε ouv, θ uμωνοuν

"

ετσι οπως

EU'θ εροι να , το EVVoouv

οι Περιπατητικοί. Όποιος δεν μπορεί να κα-

,

ταφuγει σΤΎ)

,

ναισ νει

θ

Ύ)μα.

ογΙΚΎ), ας καταφuγει στο σu-

,

Ε"

' λΎ)μμενα,

,

,

λ'

,

μεις ομως , οπως εχω πει επα-

ε

ξ

,

'ζ

ετα

,

οuμε τι πρεπει να κανει ο

σοφος.

«Μα και Ύ) ζ~λια είναι χp~σιμΎ), το ίδιο

56 και Ύ)

θ εις

,

' ζλ Ύ) οτuπια

και ο οικτος».

ι

Ι

Ι

Γ'

,

ιατι να νιω,

οικτο για καποιον οταν μπορεις να τον

"" 'Η' , , σuνοραμεις; μΎ)πως ειμαστε ανικανοι να , '''' "" φανοuμε γενναιοοωροι αν οεν νιωσοuμε οι,-

ΚΙΚΕΡΩΝ

' Κα θ Υ)κον

κτο;

"λ' μας ειναι οχι να υπομαστε

για τους άλλους, αλλά να τους ανακουφίζου-

,

με, αν μπορουμε, απο'λ' ΤΥ) υΠΥ) τους.

Και

σε

τι χΡΥ)σιμεύει Υ) ζ~λια ~ Υ) ζΥ)λοτυπία, ποι> ΤΥ)ς μοιάζει; Z~λια είναι Υ) ενόχλΥ)σΥ) ποι> νιώθει κανείς όταν κάποιος άλλος έχει ένα αγαθό ποι>

' λ ειπει

ενοχλ Υ)σΥ)

, ,εχει το θα

,

'

'θ" νιω ει οταν

ποι>

,~

ιuιo αγα

καποιος

θ"

ο ποι> εχει και

'

προτιμουσε να αισ θ' ανεται

' προσπα θ ει

r ' ιατι

,

το

να

να

,

'~ζ Υ) λ οτυπια ειναι Υ)

απο τον ιuιo·

, αΠΟΚΤΥ)σει

,

αρκεισαι

λ'υΠΥ)

, αυτο

σΤΥ)ν

'λλ ος α

, αυτος.

επι

Π

οιος

,

αντι να

θ'λ ποι> ε ει; θ

'

υμια

,

ειναι

, , , , Α εγκωμια ουμε το <ψετρο» σε κατι κακο; ν ,ενας αν 'θ ' , , ρωπος κατεχεται απο ακραΤΥ) επι'λ α.

σκεΤΥ) τρε

57

Κ" ~ αι πως ειναι ουνατον να

'ζ

θυμία και πόθο οεν είναι φιλ~ooνoς; Αν κυ-

,

"~, ξ'θ υμος; Αν οεν ειναι ο

u

ριευεται απο οργΥ)

'θ ει νιω

' αγχος

σΤΥ)ν

ψ' υΧΥ)

του,

~ οεν

,

ειναι αγ-

,

"

'~Aν κυριαρχειται απο φο'β ο, οεν ~ χωαΥ)ς; ειναι

οειλός; Να υποθέσουμε λοιπόν ότι ο σοφός είναι φιλ~ooνoς, οξύθυμος, αγχώΟΥ)ς και οει

λός; Θα μπορούσα να πω πολλά για τις αρε-

,

,

τες τοι> σοφου, α λλ' α

θα

'ξ' περιοριστω στο ε Υ)ς:

σοφία είναι Υ) γνώσΥ) των θεϊκών και ανθρω-

,

,

,

,

,

πινων πραγματων και ταυτοχρονα Υ) κατανΟΥ)σΥ) των αιτιων τοι> κα

θ'" Σ ενος απο αυτα.

u-

νεπώς, Υ) σοφία μιμείται ό,τι είναι θεϊκό και


θ εωρει'

"

την

' θ ρωπινΎJ

αρετη

ανωτεΡΎJ

απο"θ κα ε

'Ε' " ματαΙOΤΎJτα. ννοεις λ οιπον

αν-

οτι, κα-

τά ΤΎJ γνώμΎJ σου, ΎJ σοφία είναι εκτεθεψένΎJ ,

s:-

"

,

σε αυτες τις uιαταραxες, οπως ειναι ΎJ

θ' α-

λασσα εκτεθεψένΎJ στους ανέμους; Τι θα ,

'"C

μπορουσε να ταραι..,ει

το

μεγα

λ

'

ειο

και ΤΎJ

σταθερόΤΎJτά ΤΎJς; M~πως κάποιο αιφνίδιο

'

's :-' , Τ ι θ α μπορουσε να ΎJ απρoσOOΚΎJΤO γεγονος;

θ εωΡΎJ θ ει'

s:-' απρoσOOΚΎJΤO

απο"

καποιον

που

,

"λ εχει ανα λ' ογιστει εκ των προτερων ο α τα

s:-' οεινα

'

,

'Λ'ενε πως ο,τι ΤΎJς αν θ ρωπινΎJς μΟιΡας;

,

ειναι υπερ ι

β

ο

λ

'

,

,

ικο πρεπει να το περιορισουμε

ι

Ι

,

και ο,τι ειναι φυσικο να το αφΎJσoυμε.

,

,

s:-

ι

πως ειναι ουνατον να

,

Μ

,

θ'

α

,

εωρειται φυσικο κατι

,

"Ολ

που μπορει να φτασει στα ακρα;

s:-

ες οι οια-

'βλ' ταραχες ασταινουν απο"ζ τις ρι ες ΤΎJς π λ' α-

νΎJζ' αντί να τις κλαδεόουμε και να τις περι κόπτουμε, θα 'πρεπε να τις ξεριζώσουμε τε λείως. 58

s:-

" Υ πο Ψ ια'ζ ομαι, ομως

οτι το

"

"

ερωΤΎJμα

, ,

σου οεν αφορα τοσο τον σοφο οσο τον σου τον

, εαυτο.

'S:-

ιuιo

'Ο τι εκεινος ι, λλ αγειναι απα

,

'ψ' s:' "το Cι..,ερεις ' μενος απο τις υχικες οιαταραχες

~δΎJ, αλλά θα ~θελες κι εσύ να απαλλαγείς από αυτές. Ας ψάξουμε λοιπόν να βρούμε ποια φάρμακα έχει να προσφέρει ΎJ φιλοσοφία

,

για τις αρρωστιες ΤΎJς

Ψ

, r

υXΎJς.

' ,

ιατι σιγουρα

ΚΙΚ Ε ΡΩ Ν

'

θα

,

θ εραπεια. 'Άλλ ωστε

υπαρχει καποια

'

Ύ) φυ-

σΎ) θα ~ταν πολύ σκληρ~ και πολύ κακιά

,

,

απεναντι στον

αν

θ

'

,

ρωπο, αν ειχε φροντισει

να βρει τόσο πολλούς τρόπους θεραπείας για " τις σωματικες αρρωστιες και

<;:Ο,

υεν ειχε επι-

νo~σει ούτε έναν για τις αρρώστιες ΤΎ)ς ψυ-

,

Α ντι θ' ετως,

ΧΎ)ς.

, ενα

μας

, σωμα να

, ακομΎ)

μας

β ρει,

"

εκεινΎ) μεγα

<;:Ο,

υτερο

'β ΟΎ)'θ εια παιρνει

,

ΤΎ)ν υγεια του, Ύ)

,

Ψ υχες

χαρισε στις

λ'

υωρο:

απ '

'ξ ω ε

ψ' υΧΎ)

β

,

ενω το

για να

,

ρισχει

ξ α-

,

μεσα

,

<;:Ο , θ' ΤΎ)ς ΤΎ) υυναμΎ) να εραπευσει τον εαυτο ΤΎ)ς .

Όμως , ακριβώς επειδ~ Ύ) φύσΎ) ΤΎ)ς είναι θε'ί-

,

"λ'" ΚΎ) και υπερεχει τοσο πο απο το σωμα, Ύ)

u

Ψυχ~ μας χρειάζεται άγρυπνΎ) φροντίδα. Αν

,

'λ'

ΧΡΎ)σιμΟΠΟΙΎ)σει σωστα ΤΎ)

,

<;:ο

ογΙΚΎ) ΤΎ)ς , υια-

"

κρινει το σωστο, ενω, αν ΤΎ)ν παραμε λ' Ύ)σει,

,

,

πεφτει σε απειρες π λ' ανες.

59

Ά ρα ο'λ α

'

οσα

θα πω από εδώ και στο εξ~ς θα απευθύνο-

,

νται σε σενα.

Μ' πορει

,

"

να παριστανεις οτι ρω-

"

τας για τον σοφο , κατα

,

β α' θ ος,

ρωτας για τον εαυτο'Ο σου. ι

'

ομως ,

θ εραπειες '

ιισως των

διαταραχών που παρέθεσα ΠΡΟΎ)γουμένως εί ναι πολλές και ποικίλες. Διότι ακόμΎ) και

σΤΎ)ν περίπτωσΎ) ΤΎ)ς λύΠΎ)ς , για κάθε μo ρφ~ τ~ς αρρώστ ιας χρειάζεται δ ιαφoρετικ~ μέ θοδος. Αλ λιώς γιατρεύεται το πένθος κι αλ ' λ ιως

,

,

ο οικτος Ύ) ο φ

,

θ ονος ' Ε πισΎ) ' . ς, οταν ανα-

134

ΠΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑ Θ Η

Ι

Ι

Ι

Ι~

~

φερεται κανεις στα τεσσερα εΙUΎ) οιαταρα-

ι

χων,

Ι θ α πρεπει ι ι θ α μι λΎ)σει να αποφασισει αν

γενικά ή αν θα ασχολΎ)θεί με ΤΎ)ν καθεμία

χωριστά. Πρέπει άραγε να ΧΡΎ)σιμοποιούμε όρους όπως ((περιφρόνΎ)σΎ) ΤΎ)ς λογικής» και ((πλεονάζουσα ορμή» ή να μιλάμε απλώς

για ((φόβο», ((επιθυμία» και ούτω καθεξής;

,

,

",'

'Ε να α 'λλ' ο κρισιμο ερωΤΎ)μα ειναι το ε~Ύ)ς:

Θα προσπαθήσουμε να δείξουμε ότι είναι

αμελΎ)τέα Ύ) αιτία ΤΎ)ς λύΠΎ)ς ή ότι πρέπει να ξεριζώσουμε ΤΎ)ν ίδια ΤΎ) λύΠΎ); Αν κάποιος,

,

,

λ ογου

χαριν,

λ

s>"

ι

,

υπαται επεΙUΎ) ειναι φτωχος,

θα 'πρεπε να αποδείξεις ότι Ύ) φτώχεια δεν ,

ειναι

,

",

κατι κακο,

Ύ)

οτι

ο

ι

αν

θ

~

ρωπος οεν

θ

α

,πρεπε να λ υπαται ι , Π ' για τιποτα; ροφανως το , , , οευτερο' γιατι, αν προσπα Ύ)σεις να πεισεις ~

θ'

κάποιον ότι Ύ) φτώχεια δεν είναι συμφορά και

,

,

αποτυχεις,

μετ α

θ

'

,

α εισαι αναγκασμενος να

παραδεχθείς ότι σΤΎ)ν περίπτωσή του Ύ) λύΠΎ)

,

~ λ" οικαιο ογειται' ενω, αν Ύ) κενΤΡΙΚΎ) σου ,

,

ι

"C

ειναι οτι πρεπει να ~ερι

ζ'

θ' εσΎ)

,,~

ωσει κανεις ΤΎ)ν ιuια

ΤΎ) λύΠΎ) , όπως κάναμε χθες, θα καταρρίψεις ,

,

τα επιχεΙΡΎ)ματα που αφορουν ΤΎ)

ι

φτωχεια

καθ' οδόν. 60

Αναμφίβολα όλες οι διαταραχές αυτού

του είδους μπορούν να εξαλειφθούν με ΤΎ)ν

παραμυθΎ)τική μέθοδο , Ύ) οποία εξΎ)γεί ότι οι

ΚΙΚΕΡΩ Ν

καταστάσεις που προκαλούν άκρατη ηδονή ή επι

''Ι:'' θ υμια υεν ειναι

κα

,

λ'

,

ες, και, αντιστοιχα,

οσες προκα λ' ουν φο'β' ο η

λ'υπη υεν 'Ι:'

' ειναι κα-

κές. Όμως η πιο κατάλληλη και αξιόπιστη

" θ εραπεια ,

'ζ

'Ι:'

'

κα θ' αυτες αποτε λ' ουν

αυτες

'Ι:' υεν

'Ι:'

'

ειναι να υεΙι.,εις ΟΤΙ οι υιαταραχες

"

κα θ'λ ο ου

' ειναι

π λ' ανη,

φυσικες

η

,

και οτι

,

αναγκαιες.

Όταν, για παράδειγμα, ψέγουμε τον βαρυπεν

' θ ουντα

για την

'1:"

αυυναμια και την

,

αναν-

δρη στάση του κι επαινούμε τους σοβαρούς

και ισορροπημένους ανθρώπους που υπομέ''Ι:''

,

'Ι:'

νουν αταραχοι τα παιχνΙUια της μοιρας, υια-

,

πιστωνουμε πως ανακουφι'ζ' ονται απο τη

λ'υ-

πη τους ακόμη και όσοι θεωρούν ότι τέτοιες

,

,

'λ'

καταστασεις ειναι κακες, π

,

'ψ'υχραιμα. κανεις να τις υπομενει

, οτι

, καποιος

'λ

ην ομως οφει

ει

Α' ς πουμε

'

θ εωρει αγα θ' '1:'" ο την ηυονη, κα-

'λλ ος το χρημα: κι ομως, με τη με'θ 0ποιος α

"

δο που εξήγησα, μπορείς να απαλλάξεις τον

,

,

πρωτο απο τη φι

λ

'Ι:' ' 'Ι:' ' ηυονια του και τον υευτε-

,

"Ο 'λ ρο απο τη φι λ αργυρια του. σο για την α

-

λη μέθοδο, που εξαλείφει ταυτόχρονα και την εσφαλμένη ιΟέα και τη λύπη, σίγουρα

,

,

ειναι πιο χρησιμη, α

λλ ' α

,

'1:"'1:'

σπανιως αΠOυιuει

και δεν μπορεί να εφαρμοστεί στους πολ λούς .

, φες

61

λ'υπη ς

Εξάλλου , υπάρχουν κάποιες μορπου

'Ι:' ' υεν ανταποκρινονται κα θ 0'

-

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΆΘΗ

λου στη συγκεκριμένΎ) θεραπεία. Φαντάσου

,

λ'

καποων που

-

ρετος

,

~,~,

υπαται επεΙUΎ)

~, επεΙUΎ) του

λ

'

οεν ειναι ενα-

"

ειπει, φερ

,

ειπειν , το

θάρρος, Ύ) υπευθυνόΤΎ)τα, Ύ) τιμιόΤΎ)τα. Σε αυ τή ΤΎ)ν περίπτωσΎ) Ύ) αιτία ΤΎ)ς λύΠΎ)ς του είι

ι

,

,Ι

ναι οντως κατι κακο, αρα πρεπει να εφαρμο-

στεί κάποια άλλΎ) μέθοδος θεραπείας. Όμως ' λ ογω

Ύ) εν

θ εραπεια 'θ' α επρεπε

,

να εχει ΤΎ)ν

ομόφωνΎ) έγκρισΎ) όλων των φιλοσόφων, ασχέ τως αν αυτοί διαφωνούν σε άλλα θέματα. ' 'λ οι Δ ωτι ο

,

οτι Ύ)

σΤΎ)

τους

ψ'

υΧΎ) π

θ' α επρεπε

λ"

αναται οταν

'Α' λογΙΚΎ). κομΎ)

,

να συμφωνΎ)σουν

,

,

κινειται εναντια

,

κι αν οι καταστασεις που

προκαλούν φόβο ή λύΠΎ) είναι πράγματι κα-

"

,

κες κι εκεινες που προκα λ' ουν ακραΤΎ) επι-

θυμία και Ύ)δονή πράγματι καλές, Ύ) ίδια Ύ) διαταραχή είναι προϊόν πλάνΎ)ς. Ο γενναίος και μεγαλόψυχος άνθρωπος που περιγρά

φουμε είναι ισΟΡΡΟΠΎ)μένος, γαλήνιος, σο βα,ι

/

ρος και περιφρονει τα επιγεια.

'Ε

'

νας τετοως

χαρακτήρας δεν είναι δυνατόν να θλίβεται,

να φοβάται, να ποθεί ή να χαίρεται υπερβο' λ ικα,

"

,

γιατι αυτα τα συναισ θ' Ύ)ματα τα νιω-

θουν μόνον όσοι δίνουν μεγαλύτερΎ) σΎ)μασία ~

,

στις ιuιoτρoπιες ΤΎ)ς αν

θ

'

,

,

ρωπινΎ)ς τυΧΎ)ς παρα

σΤΎ)ν ίδια τους ΤΎ)ν ψυχή. 62

'Ο πως λ οιπον ' ε'λ εγα

137

'

,

και πριν, μια ει-

ΚΤΚΕ ΡΩ Ν

ναι Ύ) μέθοδος θεραπείας ΤΎ)ν οποία ακολοu θουν όλες οι σχολές των φιλοσόφων: να ανα φέρεσαι μόνο σΤΎ)ν ίδια ΤΎ) διαταραχ~ χωρίς να

'

λ ες

,

,

τιποτα για ΤΎ) φuσΎ) των πραγματων

ποι) ΤΎ)ν προκαλουν. Πάρε για παράδειγμα 'θ ο. Αν ο μοναυικος !>'" , στοχος σοι) ειναι

τον πο

να απα

' λλ αγεις

"

,

απο αuτο το σuναισ θ Ύ)μα, το

,Ι

ι

,

~

ι

πρωτο πραγμα ποι) πρεπε ι να κανεις υεν ειναι να αναρωΤΎ)

'θ πο

' θ εις

'

,

αν το αντικειμενο τοι)

,

,

'λλ ' να κοιτα σοι) ειναι κα λ' ο Ύ) κακο , α α

ou

ξεις πώς να απαλλαγείς από τον ίδιο τον

πόθο. Άλλοι λένε πως το uπέρτατο αγαθό

είναι Ύ) Ύ)θικ~ ανωτερόΤΎ)τα κι άλλοι Ύ) Ύ)δοι

ι

~,

Ι

Ι

ι

νΎ), Ύ) ο σuνuuασμος τοuς, ενω καποιοι κανοuν

λόγο για «τρεις καΤΎ)γορίες αγαθών» · όλοι

,

ομως

,

θ' '!>' α επρεπε να ΧΡΎ)σιμοποιοuν ΤΎ)ν ωια

ι ' ! > ' ' γ λ ωσσα για να αποκροuσοuν ΤΎ) σφουΡΎ) επι-

θ uμια,

,

ι,

,

Ι

ακομΎ) και αν αUΤΎ) εχει ως στοχο ΤΎ)ς

ΤΎ)ν ίδια ΤΎ)ν αρετ~. Μια απόλuτα αποτελε σματικ~ μέθοδος για να γαλΎ)νέψεις ΤΎ)ν ψu χ~ είναι Ύ) περιγραφ~ ΤΎ)ς ανθρώπινΎ)ς φυσΎ)ς. '!> Π ροκειμενοι) να" υωσεις

μια πιο κα θ" αΡΎ) εικο-

να ΤΎ)ς , καλό είναι να εξΎ)γ~σεις στον λόγο

,

σοι) οτι Ύ)

αν

θ

'

ρωπινΎ)

ζ'

ωΎ)

,

uποκειται σε

cru-

" , 63 γκεκριμενοuς κανονες και περιορισμοuς. ' '!>" , Ε Ά ρα ο Σ ωκραΤΎ)ς ειχε υΙΚΙΟ ΠΟU , οταν ο uριπίδΎ)ς έκανε πρόβες στον Ορέστη τοu , ζ~-

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘ Η

"Ι

Ι

ι

τησε να ""ανακοuσει τοuς τρεις πρωτοuς στιχοuς:

~, 'δ' .ι ιποτα φριχτο εν υπαρχει

κανένα πάθημα θεόσταλ το που να μψ μπορεί να το αντέξει ο άνθρω πος .

Μια άλλη χρήσιμη τακτική προκειμένοu να

,

πεισεις

τοuς

οφει'λ οuν

να

αν

θ" ρωποuς

" uπομεινοuν

οτι

,

μποροuν

και

,

αuτο ποu τοuς σuνε-

"

β η1

' 'λ ογο προειναι να αναφερεις εναν κατα

Ι ι 'λ σωπων ποu uπεμειναν καποια ανα ογη σuμ,

φορά στο παρελθόν. Αλλά τοuς τρόποuς με τοuς οποίοuς καταπραuνεται η λίιπη τοίις

έχω ήοη εξετάσει και στη χθεσινή μας σu ζήτηση και στον Παραμυθητικό μοu, τον

οποίο έγραψα βuθισμένος στη θλίψη και το

,

πεν

θ ος

ι φος.

-

"βλ' ~, επεις, οεν ημοuν σο-

γιατι εγω 1

'Ε κανα

πος:

'

'Χ' αuτο ποu απαγορεuει ο ρuσιπ-

,

'θ ησα να γιατρε'ψ ω το τραuμα προσπα

της ψuχής μΟU 1 όσο αuτό ήταν ακόμη νωπό.

'

Δ οκιμασα

να

Ι

παω

, στεuοντας οτι η

,

εναντια

,~,

στη

uuναμ η τοu πονοu

f

φuση,

'θ

πι-

α uποχω-

ροίισε μπροστά στη Μναμη τοu φαρμάκοu. 64

, Τ ωρα

Όμως αρκετά είπαμε για τη λίιπη.

"

ας ποuμε κατι και για τον φο'β ο.

139

Ο

'

φο-

ΚΙΚΕΡΩΝ

β ος

συν

ι δ εεται

Ι

στενα με ΤΥ)

λ'

Ι

Ι

υπ-η, γιατι, οπως

η λύπη αφορά τα δεινά του παρόντος, έτσι και ο φόβος αφορά τα δεινά του μέλλοντος.

Γι

'

ι

Ι

Ι

Ι

Ι

αυτο και καποιοι ισχυριστηκαν οτι ειναι

Ι

'δ ος λ υπης, Ι 'λλ οι τον ονοΙ ' ενω α

Ι

κι αυτος ενα ει

μασαν

«προ

'

λ υπηση»,

ι

γιατι,

ι,

κατα καποιον

τρόπο, αποτελεί προάγγελο της λύπης που ακολουθεΙ Συνεπώς, με τις ίδιες μεθόδους Ι

Ι

Ι

που μπορει καποιος να υπομεινει τις

δ

υστυ-

χίες του παρόντος μπορεί να αΨηφ~σει και τις δυστυχίες του μέλλοντος. Και στις Μο ,

,

'ζ

ι

περιπτωσεις, πρεπει να προσεc.,οuμε ωστε η

Ι

Ι

συμπεριφορα μας να μην ειναι ευτε

λ ευ'θ ερη,

α

δΙ

Ι

Ι

υναμη η αναν

δ

λ'

ης, αν ε-

Ι

ρη, να μην κανου -

με τίποτα το υποτιμητικό και εξευτελιστι κό. Ο oμιλητ~ς θα πρέπει να αναφερθεί στον

ίδιο τον φόβο ως δείγμα ανισορροπίας, αδυΙ

'λ ειας' θ α ηταν Ι Ι λ ομως πο

ναμιας

και ευτε

u'

χρ~σιμo επίσης να μιλ~σει με περιφρόνηση Ι Ι τον φο'β ο. για τις αιτιες που προκα λ ουν

Ά ρα,

, Ι Ι Ι ι ασχετως αν εγινε σκοπιμα η τυχαια, καναι

με πο

λ u'

κα

λ' Ι ζ Ι α που αφιερωσαμε τις συ ητη-

σεις των δύο πρώτων ημερών στον θάνατο Ι

και τον πονο,

δ

Ι

Ι

Ι

ιοτι αυτοι ειναι οι

δΙ

υο μεγα-

λύτεροι φόβοι του ανθρώπου. Αν συμφωνούΙ

Ι

Ι

Ι

'δ

με με οσα ειπαμε τοτε, εχουμε η

η απα

λαγεί, σε μεγάλο βαθμό, από τον φόβο.

λ

-

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΆΘΗ

65

'

Ας

περασουμε

,

,

ομως απΌ τις

αντι

λ'

'f)-

ψεις περί κακού στις αντιλήψεις περί καλού, ήτοι σΤ'f)ν 'f)δονή και Τ'f)ν επιθυμία. Προσω πικά, θα μπορούσα να συνοψίσω όλΥ) ΤΥ) θεω

ρία περί ψυχικών διαταραχών σΤ'f)ν εξής πρό'λ ες τους ε ξ' "'λ τασ'f): ο αρτωνται απΌ εμας, ο ες

'θ"εμα

ειναι

κρισ'f)ς

και επι

λ ογ'f)ς. 'Σ υνεπως, '

πρέπει να απαλλαγούμε από Τ'f)ν πλάνΥ) μας,

να αΠΟΚ'f)ρύξουμε Τ'f)ν εσφαλμένΥ) αντίλ'f)ψή μας.

'Ο πως

ακρι β" ως

Ι

/

οταν Ι

οι

,

αν θ ρωποι Ι

/

πιΙ

στευουν οτι οι καταστασεις ειναι κακες πρε-

,

"

πει να τους πεισουμε οτι σΤ'f)ν πραγματικοι

Τ'f)τα

Ι,

ειναι

" , θ αισ 'f)μα

υποφερτες,

ι

ετσι

και

οταν

'δ ικαιο λ ογουν '

στευουν οτι οι καταστασεις

Τ'f)ς

'f)

πιτο

,

δ" ον'f)ς πρεπει να τους πεισου-

"λ με οτι οφει ουν να τις αντιμετωπισουν πιο

' , Ο λ' , συγκραΤ'f)μενα. ι κα ες και οι κακες κατα, 'λλ' , στασεις, αν μΥ) τι α ο, εχουν το ε ξ' 'f)ς κοινο " ακομΥ) κι αν ειναι 'δ'υσκο λ ο χαραΚΤ'f)ριστικο: , να πεισεις τους αν ρωπους οτι τιποτα απΌ θ

ι

,Ι

,

όσα προκαλούν τις διάφορες διαταραχές δεν

θα

'πρεπε να

θ" εωρειται

,

ειτε κα λ" ο ειτε κακο,

'λ' 'λλ οι τροποι και πα ι υπαρχουν α

'

θ εραπειας ' ,

κατάλλ'f)λοι για Τ'f)ν κάθε περίπτωσ'f). ΆλλΥ)

μέθοδο ακολουθούμε για τον μοχθ'f)ρό και άλλΥ) για τον ερωτύλο· αλλιώς γιατρεύεται το άγχος κι αλλιώς

'f) δειλία.

66

Θα ήταν

ΚΙΚ Ε ΡΩΝ

πο

λu ι

ι

εuχο

λ

~

'ζ

ι

ι

ι

ο να αποοεΙι.,ει χανεις οτι οποιος

οεν είναι σοφός οεν μπορεί χαν να αισθανθεί Ύ)ooν~, με το επιχείΡΎ)μα ότι αuτός ο άνθρω~

,Ι

πος οεν

Ι

Ι

μπορει ποτε να αΠΟΧΤΎ)σει χανενα

αγαθό · μάλιστα, αuτός ο σuλλογισμός θα ,

Ύ)ταν

/

σuμφωνος

ι θ εωρια

χαι

'λ

περι χα

ouι

με ΤΎ)ν χαι

πιο

ι xaxou.

'C

ι

αι.,ιοπισΤΎ)

Πλ Ύ)ν ομως ι

εοώ προσπαθοίιμε να βροίιμε μια γλώσσα

απooεxτ~ από όλες τις φιλοσοφικές σχολές. Ας

~

θ' λ οιπον ι ι Ι λ' ι οuμε οτι αuτα ποu ο πο uς χο-

οεχ

σμος θεωρεί «αγαθά» -τα αξιώματα, ο πλοίιτος,

~ ι Ύ)οονες

οι

ι οuτω

χαι

ι πραγματι αγα θ' α.

χα

θ

'C ι ει.,Ύ)ς-

ι ειναι

Κ αι πα 'λ ι ειναι ι Ι να νΤΡΟΠΎ)

νιώθεις uπέρμεΤΡΎ) χαι ξέφρενΎ) Ύ)ooν~ για ι

ι

ι

ΤΎ)ν αΠΟΧΤΎ)σΎ) τοuς, οπως

θ

ι

ι

α Ύ)ταν αναρμο-

στο να χαχανίζεις αΧόμΎ) χαι σε σuνθ~χες ι

", '

'λ ιο. ΕΙιναι ει.,ισοu με-

ποu επιτρεποuν το γε

γάλο σφάλμα να πλΎ)μμuρίζεις από Ύ)ooν~, όπως χαι να βuθίζεσαι σΤΎ) λίιΠΎ)· Ύ) επιθuμία

'

ι ", ' Ι ειναι ει.,ισοu εuτε λ' Ύ)ς οταν

λ αχταραει

"

ι

~

να πει,

τuχει τον σχοπο ΤΎ)ς, οπως χαι Ύ) Ύ)οονΎ) οταν ι ΕΙ ι ι θ ι τον χαταχτα. ιτε ενας αν ρωπος χαταρρεει

ι

~

ι

ι

'ζ

απΌ τις uuστuχιες ειτε εχστασια

Ι

εται απΌ

ΤΎ)ν Ύ)ooν~, θεωρείται αΟίιναμος χαι εuτελ~ς

-

~

,

χαι οιχαιως.

Ο

φ

θ

'

Ι

Ι λ

ονος ειναι μια μορφΎ)

' u-

ΠΎ)ς, ενώ Ύ) χαιρεχαΧία , OΎ)λαo~ Ύ) χαρά για

ΤΎ) οuστuχία τοu άλλοu , είναι μια μoρφ~

rιA ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑ Ι ΤΑ ΠΑΘΗ

~"

Ύ)υονΎ)ζ' 'θ

συνΎ)

, ποσο

~,

ωστοσο,

ως με τον ιuιo τροπο:

, θ απαν ρωπα

θ

και τα υυο

,~,

και

'

εραπευονται

, αρκει να

~'!:"

υεΙι.."εις

'~ , χΤΎ)νωυΎ) ειναι.

Δ

'

εν ει-

"

,

ναι νΤΡΟΠΎ) να εισαι επιφυ λ' αχτικοζ' νΤΡΟΠΎ)

είναι να δειλιάζεις. Αντίστοιχα, Ύ) χαρά δεν

,

,

~" ειναι νΤΡΟΠΎ), Ύ) Ύ)υονΎ) ειναι

,

,

~

,

φΎ)νειας κανουμε υιακρισΎ)

~,

και «Ύ)υονΎ)ς».

67

-

λ' ογους σα-

για

t:""

μεται.."υ «χαρας»

"

'Ε' ~ χω Ύ)υΎ) επισΎ)μανει οτι,

ενώ Ύ) συστολή ΤΎ)ς ψυχής δεν δικαιολογεί-

"

,

ται ποτε, σε καποιες περιπτωσεις Ύ)

Ψ' υΧΙΚΎ)

ανάτασΎ) είναι δικαιολογΎ)μένΎ). ΆλλΎ) χαρά νιώθει ο Έκτωρ σΤΎ)ν τραγωδία του Ναίβιου: Πατερα,

/Ι

Ι

Ι

χαιΡομαι που με επαιvεις, εσυ που

όλοι σε επαιvούvε

"

'λλΎ) εκεινος ο τυπος σΤΎ)ν κωμωυια ~, κι α του

Τραβέα: 'Τ' , , λ α δ' " σε χα θε .L ωρα που εχω ωσει τη γρια,

vεύμα μου

θα

'

υπαχουσει

,

πω χι ο, τι

ζ

προ' θ υμα ,

θα

'

χαvει

,

ο, τι

της

,

ητησω .

Αρχεί έvα χτύπημα απαλό χι οι θύρες θα αvοιχτούv διάπλατα.

Μόλις με δει ξάφvου μπροστά της η Χρυ σηίς 143

ΚΤΚΕΡΩΝ

ανάλαφρα θα τρέξει και θα πέσει στη θερ μή αγκαλιά μου για να την κάνω δική μου.

Τ ου

,

Ι

,

Ι

φαινεται ευχαρισΤΎ) αυΤΎ) Ύ) ΠΡΟΟΠΤΙΚΎ);

lδοίι τι λέει ο ίδιος:

[ ... ]

ποιος δεν θα ζήλευε την τύχη μου!

Αρκεί να ρίξει κανείς μια προσεκτική

68

ματιά σε αυτή ΤΎ)ν Ύ)δονή για να δει ξεκάθα ρα πόσο αισχρή είναι. Όχι μόνο είναι αισχρό 'ζ εσαι απο'δ' να εκστασια Ύ) ονΎ)

,

οταν απο λ αμ-

βάνεις τα δώρα ΤΎ)ς ΑφροδίΤΎ)ς, αλλά είναι

και εξευτελιστικό να φλέγεται Ύ) ψυχή σου

,

'θ ο γι απο πο

'

'

"δ αuτοu του ει ους τις απο λ αυ-

σεις . Μα ΤΎ)ν αλήθεια, τοίιτο το συναίσθΎ)μα ποu

ο

πο

" λ uς

,

ο

κοσμος

'"εχω

-οχι πως εγω

, ονομα

να

,

αποκα λ' ει

'λλ ο καποιο α

«ερωτα» κα λ' υτερο

"" προτεινω . - μου φαινεται

το σο ευ-

τελές, που δεν ξέρω με τι να το παρομοιά σω. Ο Καικίλιος λέει: Ο Έρως

' ' ειναι ο μεγα λ υτερος

θεος ι , οποιος

δεν το πιστεύει αυτ6 είναι , θαρρώ, αν6ητος ή άπειρος. Ο Έρως κρίνει ποιος θα χάσει το μυαλ6 του και ποιος θα παραμείνει μυαλωμένος

ΓΙ Α ΤΟ Ν Π ΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ Π ΑΘΗ

ποιος θά βρει γιατρειά και ποιος θα πέσει να αρρωστήσει και σε όποιον θέλει εκείνος δίνει ταίρι και

,

τον κανει

ποθητό και περιζήτητο.

Ωραία μαθ~ματα ηθικ~ς μάς δίνοuν οι

69

ποιητές! Βάζοuν τον έρωτα πλάι στοuς θεοίις

-

ποιον;

Τ ον

'

EU θ' uνεται

ερωτα, ποu

,

για το-

σες επιπόλαιες κι αισχρές πράξεις! Αλλά εδώ μιλάμε για την κωμωδία, η οποία δεν θα είχε λόγο ίιπαρξης αν εμείς δεν επιδοκι

μάζαμε τέτοιες αισχρότητες. Στην τραγω-

,

~,

υια τι γινεται; ο

, περιφημος

Τ

'

ι εχει να μας πει ο

Ι'

ασονας,

'Α' αρχηγος των ργοναuτων;

Δεν με έσωσες για χάρη της τιμής, αλλά του έρωτα.

Πολίι σωστά, διότι απεuθίινεται στη Μ ~δεια,

,

,

'"

ποu ανα Ψ' ε τοσες φωτιες με τοuς ερωτες της.

' , , ομως εκεινη, στο εργο , λ ' λ' τη , το μα να ομο ογησει , 'ζ' , οτι au uγος της εγινε Κι

"λλ

ou ποιη, πατερα της

ενος α

στον

ο άνδρας πο υ μου υ πέδειξε ο Έρωτας κι η

δύναμη του έρωτα

,

ειναι πο

λ '

ι

/

Ι

/

υ ανωτερη απο εκεινη του πατερα.

ΚΙΚΕΡΩΝ

Ναι, αλλά στουζ μόθουζ των ΠΟΙΎ)τών

70

Ι ΔΙ λ' Ι Ι ακομΎ) και ο ιας Εμπ εκεται σε αυτα τα αισΧΎ).

Ας

'

τους αφΎ)σουμε

Ι

τα

,

καμωματα

τους

λ

Ι , οιπον να συνεχισουν

και

'ψ ουμε

ας

επιστρε

στους φιλοσόφους, τους δασκάλους ΤΎ)ς αρε τ~ς. Αυτοί ισχυρίζονται ότι ο έρωτας δεν έχει

'"

Ι σχεσΎ) Ι Ι καμια με ακο λ' ασιες και υιαφωνουν σε Ι

αυτο το

Ι

θ'

Ι

τα ΤΎ) γνωμΎ) Ι

Δ ιοτι

Ε

εμα με τον

Ι

Ι

πικουρο, ο οποιος, κα-

Ι

'"

μου, υεν ειχε και πο Ι

Ι

τι εννοουν οταν

λ'

λ' αυΙΚΟ. ι'"

u

Ι

ενε «ερωτας με αντι-

Ι λ' ΠΙ ξ ,Ι , κειμενο ΤΎ) φι ια»; ως ε Ύ)γειται οτι κανεις ~

ι

Ι

Ι

,

Ι

ι

υεν ερωτευεται εναν ασΧΎ)μο νεαρο Ύ) εναν

'

"

Ι 'Π ροσωπικα, πιστευω οτι αυΤΎ) ι ωραιο γερο;

'

,

'θ εια προερχεται απο τα γυμνασια Ι των

Ύ) συνΎ)

' ΕλλΎ)νων,

"

οπου

Ι του ειuoυς '''' οι ερωτες αυτου

,

'"

'θ εροι και αΠΟυεκτοι. Ι Ύ)ταν ε λ ευ

Ο ποτε Ι Ι εχει

δίκιο ο Έννιος: Ι Η αισχΡοτητα

'Υ,

,

"

αΡΧΙι.,ει απο τη Υυμνια, οταν

ι το σωμα σου εκ θ' ετεις

' Υυμνο μπροστα στους συμπο λ ιτες σου .

"

Α κομΎ) Ι

Ι

Ι

και αν ΤΎ)ρουν τους κανονες ΤΎ)ς ευ -

'

Ι Ι '" πρεπειας, πραγμα που υεν αποκ λ ειεται, και

πάλι δεν μποροόν να αποφόγουν ΤΎ)ν αγωνία Ι Ι 'λλ Ι Ι και ΤΎ) στενοχωρια, ποσω μα ον οταν ειναι Ι

,

υποχρεωμενοι να συγκρατουν και να περιο-

ΓΙΑ ΤΟ Ν ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑ θ Η

,

'ζ'~ ουν τον ιuιo τους τον εαυτο.

ρι

, ερωτα

τον

,

" γυναικων,

των

,

,

απεναντι

'!:'

~

Aφ~νω

71

οποιο η φυση εχει οεΙι,ει μεγα

στον

,

λ'

υτερη ανοχη.

Ποιος οεν καταλαβαίνει τι εννοοόν οι ποιη

τές με τον μόθο της αρπαγ~ς του Γανυμ~ οη; Ποιος έχει κάποια αμφιβολία ως προς το τι λέει και τι επιθυμεί ο Λάιος στον Ευριπί οη; Εξάλλου, τι φανερώνουν για τον ίοιο τους τον εαυτό άνθρωποι μορφωμένοι και ~

,

,

,

~,

σπουοαιοι ποιητες στους στιχους και τις ωοες

τους; Ο Αλκαίος ~ταν φημισμένος στην πα,~

ι

Ι

ι

τριuα του για τη γενναιοτητα του , και κοιτα

,

,

" π τι γραφει για τον ερωτα των αγοριων. εριτ-

'λ' το να μι ησω για τον

Α' νακρεοντα,

,

ο οποιος

έγραψε αποκλειστικά ερωτικ~ ποίηση. Ο οε 'Ιβ υκος

, εραστης Αλλ α" ματα

'Ρ"ηγιο

απο το

, απο

ηταν ο πιο

φ

λ' ογερος

"

'λ' ο ους , συμφωνα με οσα γραφει.

,

'λ' ~ οι ερωτες σε ο α αυτα τα παραοειγ-

, ειναι

'λ αστοι . 'Αλλ ωστε ακο

' εμεις

οι φι-

" λ οσοφοι

ημαστε αυτοι" που πηραμε την πρω' ( ' , "~ το β ου λ ια αρχης γενομενης απο τον ιuιo τον

Πλάτωνα, τον οποίο οικαίως επιτιμά ο Δι,

καιαρχος

,

ερωτα.

'ζ

ρι

) 72

να

~ , οωσουμ.ε

't"

τοση

Κ' αι πραγματι,

ι

,

οι

ει,ουσια

στον

Σ' τωικοι

ισχυ -

,

ονται οτι ο σοφος μπορει να ερωτευ

θ

'

ει.

Ορίζουν μάλιστα τον έρωτα ως «προσπάθεια ~

,

εοραιωσης μιας φι

,

λ'

,

ιας, η οποια εμπνεεται

14 7

ΚΙΚ Ε ΡΩΝ

από την ιδέα του κάλλους». Αν υπάρχει που,

ι

θ ενα

Ι

,

Ι

στον κοσμο τετοιος ερωτας -χωρις στε-

νοχώριες, χωρίς πόθο, χωρίς έγνοιες, χωρίς

,

"

αναστεναγμους-, τοτε εχει κα λ' ως.ι

Δ ιοτι '

αυ-

τός ο έρωτας δεν έχει το στοιχείο της άκρα της επιθυμίας. Εδώ όμως μιλάμε για την επιθυμία.

Αν,

'

"

,

'λ ι, υπαρχει ενας ερωτας -και να ειπα

σαι βέβαιος πως υπάρχει- που δεν απέχει και

πο

λ u"

απο την

'λ' τρε α, οπως

,

αυτος

του

εραστή στη Λευχαδία: Αν

ΙΥ

Ι

ι

νoια~εται πραγματικα καποιος

θ

ι

εος για

μένα

73

Άλλη δουλειά δεν είχαν οι θεοί! Θα έψα

χναν να βρουν τρόπους να ικανοποιήσουν τους ερωτικούς του πόθους! Πόσο δυστυχισμένος είμαι!

' εχει , αυτο απο'λ υτο δ'ικιο. , , λ" απαντηση ειναι πο u ευστοχη: Σε

Αλλα'

Τρελάθηκες και κλαις χωρ ίς αιτία;

και

η

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚAJ ΤΑ ΠΑ ΘΗ

ι

Α χομΥ)

και οι

δ

ι

ι

ικοι του πιστευουν

ι

ι

οτι εχει

τρελαθεί. Πρόσεξε σΤΥ) συνέχεια τους θεαι

τρινισμους του:

Βοήθησέ με, Απ6λλωνά μου, χαι συ, Πο σειδώνα, παντοδύναμε, ι

ι

ι,

χι εσεις, ανεμοι του ουρανου.

'Ε χει Τ"f)ν εντυπωσΥ) ι ι ι θα οη ο'λ ο το συμπαν

,

σuνωμΟΤ"f)σει για να συν

δ

ι

ραμει τον

Ι

ι

ερωτα

του! Εκτός από Τ"f)ν ΑφροδίΤΥ) βέβαια, γιατί ,ι

ι ~

αυΤΥ) ειναι
Μα εσένα, Αφροδ{τη, Ύιατ{ να σε επιχαλε στώ; ι Α εει

ι

,~

'ζ

Ι'

οτι εκεινΥ) υεν νοια εται παρα μονο για

~ ι τις "f)uονες

-

μα ΟΙΥ)

δ

ι δ ι ονες εν ειναι το

ι

τρο για τις αισΧΡΟΤ"f)τες που

λ'

ι xtV"f)-

Ι

εει και κανει ο

ίδιος; 74

' Ν α λ οιπον

ι,

ενα ατομο που ι

ι

νΥ) καταστασ"f):

β

, , ρισκεται

ι θ ι πως πρεπει να εραπευεις

Π

ι

ι

σε αυΤΥ) την ε ~

λ

εει-

ι

ρεπει να του υιευκρινισεις

ι ι που επι θ' ~ 'ξ εις ΤΥ) φυσΥ) αυτου υμει, να του υει 'Ι λ' ι, ποσο ασ"f)μαντο, ευτε ες και τετρψμενο ει-

ναι, πόσο εόκολα θα μποροόσε να το βρει κάπου α

ι , λλ ou"f)

, 'λλ' με καποιον α ο τροπο,

149

"f)ι

και

ΚΙΚΕΡΩΝ

να το βγάλει τελείως από το μuαλό τοu. Επί σης, θα μπορούσες να στρέψεις τη σκέψη τοu σε άλλα ενδιαφέροντα, έγνοιες, φροντίδες ~ κα

' θ ηκοντα,

με μια

,

"

η ακομη και να τον

" , α λλ αγη τοποu, οπως

,

θ' εραπεuσεις

, κανοuμε

,

με τοuς

αρρωστοuς ποu αργοuν να αναρρωσοuν. , Καποιοι

"

75

,

,

λ' ενε, επισης, οτι η καινοuργια αγα-

πη διώχνει την παλιά, όπως ένα καινούργιο θ'εση

"

καρφι μπαινει στη

, ομως " σημαντικο

τοu πα λ ιou.

Το

'

πιο

ειναι να τον προει δ' οποιη-

σεις σε τι παραλογισμούς μπορεί να τον οδη

γ~σει ο έρωτας. Από όλα τα αισθ~ματα ποu 'ζ οuν την ταρα

ψ" uχη,

,

ο ερωτας ειναι το πιο

βίαιο· ακόμη και αν δεν θέλεις να καταδιι ι ακροτητες

,

κασεις τις

τοu

-τις

'λ ακο αστες

σχέσεις, τις απoπλαν~σεις, τις μοιχείες, έως και τις αιμομιξίες, όλες πράξεις αισχρές και α ε

' ξ ιοκατακριτες-,

' ξαφεσεις

ερωτας ως

δ λ η

,

κι αν τα

'

' , κατι

'λ ι, αuτος κα θ αuτον ο αuτα, και πα

,

,. φρικτο

'λ' ακομη, οιπον,

76

Ψ' " uχικη δ ιαταραχη

'Ε' στω οτι

ειναι

παρα βλ' εποuμε

,

"

το

τις εκ-

,

' ωσεις της μανιας τοu· ποσο αστατος ει-

,

,

'θ' δ εν uπερεται οτι

ναι ακομ η κι οταν uποτι

βαίνει το μέτρο Ι Βρισιές χαι ζήλιες, τσαχωμοί χι αναχωχές τη μία πόλεμος, την άλλη ειρήνη.


Θες με τη λογική να κάνεις βέβαιο το αβέ βαιο; Χαμένος κόπος μην ψάχνεις νά βρεις λο-

,

'λ

γικη στην τρε

α.

Ποιος δεν θα τρόμαζε από τη διαστρoφ~ που 'β ουν κρυ

,

ο'λ' α αυτα τα καπριτσια και οι επι-

πολαιότητες; Τέλος, θα πρέπει να επανα λάβουμε αυτό που λέμε για όλες τις ψυχικές Ι:'" οιαταραχες, οτι ειναι σης και

' επι λ ογης.

θ'εμα

αντι'λ η

Α'

ν ο ερωτας

, , θ' 'λ φυσικο, τοτε α ημαστε ο οι , 'λ ιστα με τον τευμενοι, και μα

"

Ψ ης,

, ηταν

,

κρι-

, κατι το '

συνεχως ερω-

'ι:'θ ρωπο, ωιο αν

,

,

'ξ η ειναι α 'λ ενω αυτο που συμ β αινει στην πρα

λος

'

-

'

1:-' ντρε, να μην μπορει να ερωτευ θ ει επειuη

πεται, άλλος επειδ~ σκέφτεται πολό, κι άλ λος επειδ~ νιώθει χορτασμένος . 77

Σχετικά με την oργ~, θα πρέπει να

πούμε πως, όσο διαρκεί αυτ~ η διαταραχ~, δεν χωράει αμφιβολία ότι ο άνθρωπος παραλ ογι'ζεται. Η

"

'β α'λ ει

οργη ειναι ικανη να

'

ακο-

μη και αδέρφια να μαλώσουν: ' Υ' 'θρωπος Α γαμεμνων: παρχει αν

ι στον κο-

σμο αισχΡότερός σου; Μενέλαος: ΊΙ τόσο μοχθηρός όσο εσύ;

ΚΙΚΕΡΩΝ

Τα υπόλοιπα είναι γνωστά. ΣΤΎ) στιχομυθία που ακολουθεί, οι δόο αδερφοί εκτοξεόουν εναλλάξ τις πιο σκαιές όβρεις ο ένας ενα

ντίον του άλλου, σαν άξωι γωι του Ατρέα, ο ,

,

,

Ι

οποως μΎ)χανευΤΎ)κε μια ανΎ)κουσΤΎ) τιμωρια

για τον ίδω του τον αδερφό: Μlα

"

,

'λ η συμφορα, χαποω χεψοτε-

πω μεγα

Ρ. ρο χαχο" πρεπεl Υα tJρω

,

'

για Υα ραγισω τη σχ λ' ηρη χαρ δlα του.

Π ου'θ α

1 :"' ι.,εσπασει

, Ύ) αυΤΎ)

'

'λΎ) συμφορα; μεγα

Άκου τον ΘυέσΤΎ): Ο ίδως μου ο αδερφός με αΥάγχασε Υα φάω, αλίμΟΥΟ, τις σάρχες τωΥ παιδιώΥ μου.

Τ ου

'ζ" τις σερ β φε στο τραπε Ι' γιατι Ύ) οργΎ),

'

όπως και Ύ) τρέλα, δεν διστάζει να φτάσει , 'Ε χουμε οιχω s.-' λ οιπον " οταν λ'εμε στα ακρα. πως ο οργισμένος άνθρωπος βρίσκεται «εκτός , s.- λ s.-' , , λ' εαυτοω>, ΟΎ) αΟΎ) εχει γυρισει ΤΎ)ν π αΤΎ) του

σΤΎ) σόνεσΎ), ΤΎ) λoγικ~ και ΤΎ) φρόνΎ)σΎ), ενώ

'

, οι ουναμεις s.-' αυτες οφει'λ ουν να εχουν ο'λΎ) ΤΎ)ν

Ψ υΧΎ),

,

υπο τον ε'λ' εγχο τους.

78

'Ο ταν οι ορ-

,

'θ ρωποι επιχεφουν 'β γισμενοι αν να ιαωπρα-

γ~σoυν, πρέπει να απομακρόνουμε τα θόμα-

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑ ΘΗ

τά τοuς μέχρι αuτοί να σuνέλθοuν. (Και τι θα

,

,

,

πει «σuνερχομαι», αν οχι επαναφερω το σα-

λεμένο μοu μuαλ6 σΤΎ) θέσΎ) τοu;) Αν πάλι

,

ειναι σε

,

θ'

,

~,

εσΎ) να παροuν εκυιΚΎ)σΎ), πρεπε ι

να τοuς παρακα

,

' λ εσοuμε

και να τοuς ικετεu-

σοuμε να το αναβάλοuν μέχρι να ξεθuμάνει Ύ) οργή τοuς. Άλλωστε Ύ) ίδια Ύ) έκφρασΎ) «ξεθ uμαινω» ι

,

Ι,

σΎ)μαινει οτι ΠΡΟΎ)γοuμενως ενερ-

γούσα εν βρασμώ ψuχής, ενάντια σΤΎ) θέλΎ) σΎ) ΤΎ)ς λογικής. Θα 'πρεπε λοιπ6ν να επαι-

,

νεσοuμε τον

Α

'

,

ρχuτα για ΤΎ)ν απανΤΎ)σΎ) ποu

ι ~

,Ι

ι

ευωσε στον επισταΤΎ) τοu καποτε ποu εκει-

νος τον είχε εξοργίσει: «Τι ξόλο θα 'τρωγες,

αν δεν ήμοuν θuμωμένος!» ΤΙ

79

' EXouv

λ

να ποuν

'

,

οιπον

οσοι

,

ισχuρι-

ζονται 6τι Ύ) οργή είναι χρήσιμΎ) (μα μπορεί

Ύ) τρέλα να είναι χρήσιμ Ύ);) ή φuσική; Πώς ,

ι

Ι

/

Ι

μπορει να ειναι σuμφωνο προς ΤΎ) φuσΎ) κατι

ποu είναι αντίθετο προς ΤΎ) λογική; Αν ο ι

ι

Ι

Ι

Ι

Ι

auΙ

/

μος ειναι κατι φuσικο, τοτε γιατι καποιοι αν-

θρωποι είναι πιο οξuθuμοι απ6 τοuς άλλοuς;

Πώς εξΎ)γείται 6τι μερικές φορές ο π6θος για εκδίΚΎ)σΎ) σβήνει πριν προλάβοuμε να εκδιΚΎ)

' θ οuμε;

,

,

Π'

,

~,

ως ειναι uuνατον να μετανιωνει

ι

Ι

ι

κανεις για οσα εκανε πανω στον

θ'

uμο τοu;

Αuτ6 σuνέβΎ), για παράδειγμα, στον Βασιλιά Αλέξανδρο: κ6ντεψε να αuτοκτονήσει 6ταν 153

ΚΙΚΕΡΩΝ

,

σκοτωσε τον

'λ ο του τον Κλ' ειτο

-

φι

, ,

'λ' ισχυΡΎ) Ύ)ταν Ύ) μεταμε εια του.

Αν

τα

,

τοσο

λ'β α εις

όλα αυτά υπόψΎ) σου, δεν δικαιοόσαι πλέον

να αμφιβάλλεις ότι αυτ~ Ύ) ψυχικ~ διαταρα-

, ,

,

'λ ες οι α 'λλ ες, ε ξ αρταται απο-

ΧΎ), οπως και ο

λότως από ΤΎ) σκέψΎ) μας και ΤΎ) θέλΎ)σ~ μας. Ποιος δεν θα συμφωνοόσε ότι οι ψυχικές

ασθένειες, όπως Ύ) φιλαργυρία και Ύ) φιλοδο ξία , οφείλονται στο γεγονός ότι αποδίδουμε

,

'λΎ) α ξ"ια σε πραγματα που αρρωσταινουν μεγα ΤΎ)ν

, Ψ υΧΎ);

Απο'

αυτο'θ' α επρεπε να κατα λ' α-

βουμε ότι και οι διαταραχές εξαρτώνται απ 0' λ υτως

,

,

'ψ Ύ)ς. απο τον τροπο σκε

80

'Ο πως

το

θάρρος, δΎ)λαδ~ Ύ) ακλόνΎ)ΤΎ) σιγουριά ΤΎ)ς Ψυχ~ς, είναι μια μoρφ~ γνώσΎ)ς, ~τoι μια στα

θ εΡΎ)"

,

γνωμΎ) ενος αν

θ' ~~, ρωπου που οεν οινει

,

'θ" 'λ τυχαια ΤΎ) συγκατα εσΎ) του, ετσι και Ύ) ε

λ ει Ψ Ύ)

' θ αρρους,

ο

φο'β' ος, ειναι

Ύ)

~" ΙUεα

-

οτι επι,-

,

'

~ 'λ κειται μια προσοοκωμενΎ) συμφορα' Ύ) ε πι-

δα είναι Ύ) προσδοκία του καλοό και ο φόβος ~

,

,

Ύ) προσοοκια του κακου .

,

T'~

ο ιuιo ισχυει και

~ "λ' με τις υπο'λ οιπες οιαταραχες: ο ες εχουν τις

,

'

,

' ζες τους στο κακο. Ά ρα Ύ) ισορροπια ε ιναι

ρι

θέμα γνώσΎ)ς και Ύ) διαταραχ~ θέμα πλάνΎ)ς. ' Α εμε

'θ " για μερικους αν ρωπους

,

οτι ειναι

«εκ φόσεως» οξόθυμοι, ευσπλαχνικοί , ζΎ)λό φθονοι , και οότω καθεξ~ς , εννοώντας πως οι


, Ψ υχες

,

6 " κρασΎ). 'Ο μως ενΙΚΎ) '6 ' , λ' , αυτοι εραπευονται,οπως ενε οτι

τους

,

ακομΎ) κι

εχουν

ασ

,

'β Ύ) και σΤΎ)ν περιπτωσΎ) του συνε

Σ' ωκραΤΎ).

, ισχυρι, , ζοταν οτι μπορουσε να οιαγνωσει τον χαρα, , 6" , ΚΤΎ)ρα ενος αν ρωπου απο ΤΎ) φυσωγνωμια ' Υ ΠΎ)ρχε

'Ζ' καποως ωπυρος, ο οποιος

"

~

του.

'λ' Αυτος OLπον

, γκεντρωσΎ)

'6 μΎ)σε

τα

'

απαρι

ε λ' αττωματα

σε καποια συ-

του

Σ' ωκραΤΎ)

κι

έγινε ο περίγελως των παρευρισκομένων, οι οποίοι δεν έβλεπαν στον φιλόσοφο κανένα

,

παρομοιο ε λ' αττωμα. ΤΎ)ς

, εσπευσε

~, λΎ) ουσκο ε

να

6'εσΎ),

' λ αττωματα

T"~ οτε ο ωιος

β γα'λ ει

τον

λ'εγοντας οτι "λ ο α

Ψ

,

"

τα ειχε εμφυτα, α

"

απο ΤΎ)

'

εκεινα τα

λλ" α

να τα ξεριζώσει με ΤΎ) λoγικ~ του. οι

Σ ωκρα'

ο

Ζ' ωπυρο

μπορεσε

Άρα

81

'6 εσΎ) για β' , ακρι ως οπως

, ~ υχες μπορει να εχουν προοια ι,

,

τουτο Ύ) εκεινο το ε

'6 ρωπος αν

'θ ε κα

~ οια

'6 εσΎ)

αττωμα,

"

,

μπορει να εχει φυσΙΚΎ) προ-

' 6 "ενεια,

για μια σωμαΤΙΚΎ) ασ

"

και αν Ύ) γενΙΚΎ)

'

λ'

ακομ Ύ)

,

'ξ υγεια του ειναι ε αφεΤΎ).

,

,

,

'Ο σοι ομως εχουν ε λ' αττωματα οχι εκ φυσεως

αλλά από δικό τους φταίξιμο, τα οφείλουν σε

εσφαλμένες αντιλ~Ψεις περί καλού και κα-

,

κου, γι

, αυτο,

'6' 6 ' ε αν ρωπος ειναι

και κα

επφ-

,

,~ 'Ψ' ~ ρεΠΎ)ς σε οιαφορετικες υχικες οιαταραχες.

Και

,

οταν μια

" οιαταραΧΎ) ~

γινει

, , χρονια, ειναι

δυσκολότερο να αποβάλουμε ΤΎ) συν~6εια 155

ΚΙΚΕΡΩΝ

παρά την ίοια τη οιαταραχή, όπως συμβαί-

,

'λ' νει και στο σωμα μας: πω ευκο α γιατρευε-

,

'ξ αφνιχο" 'οωημα >:' ται ενα του οφ θ α λ' μου παρα

μια χρόνια φλεγμονή. , Τ ωρα

82

λ

"

s:-'

οιπον εχουμε συνεωητοποιησει

τα αίτια των ψυχικών οιαταραχών, ξέρουμε

'

,

"λ οτι ο ες οφει'λ ονται στον τροπο που σκεφτο-

,

,

,

μαστε και κρινουμε τα πραγματα, και οη

όλες εξαρτώνται από τη θέλησή μας. Άρα , s:-' "λ μπορουμε να οωσουμε ενα τε ος στη συ ζ' η-

τησή μας. Εξάλλου, από τη στιγμή που έχου-

,

,

,

με κατανοησει, οσο ειναι αν

"

τον, τα ορια του κα

λ ου'

θ

'

s:-

ρωπινως ουνα-

"

και του κακου, οφει-

λουμε να ξέρουμε ότι η φιλοσοφία οεν μπορεί "

να μας προσφερει τιποτα πω

,

s:- ,

σπουοαω και

'θ'

πω χρησιμο απο τα

εματα που συ

τις τεσσερις τε λ" ευταιες ημερες.

ζ

,

ητησαμε

Π' ρωτα ξ ε-

,

, , περασαμε τον φο'β ο του θ' ανατου και καναμε , πω υποφερτο·"β' τον πονο στη συνεχεια ρηκαμε τον τρόπο να καταπραόνουμε τη λ6πη, ,

ι,

ι

που εινω Ο,η χεφοτερο

μπορει να αντιμε-

τωπίσει ο άνθρωπος. Βέβαια όλες οι οιατα-

"

'

λ'υ

τρε'λ"" α· οταν ομως ενας

αν θ ρωπος

ραχες ειναι σο

, απο

την

β' αρες

s:-

και οεν απεχουν πο

νιώθει φόβο, ηοονή ή επιθυμία, λέμε απλώς ι , ' " οτι ειναι «αναστατωμενος» η «ταραγμενος»,

, ,

,

ενω, οταν υποκυπτει στη

λ'

υπη, τον αποκα-

ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟ ΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ

λούμε «σuντετριμμένο», (<καταβεβλημένOJ), «καταρρακωμένο», «εξαθλιωμένOJ).

83

Άρα

Ύ) πρότασή σοu να εξετάσοuμε ΤΎ) λύΠΎ) χω'λοιπες δ ιαταραχες "

"

ριστα απο τις uπο

,

φαινεται

,

δ' 'λλ" εν εγινε τuχαια, α α σκοπιμα, γιατι Ύ)

οτι

" λ UΠΎ)

,

ειναι Ύ) ΠΎ)γΎ) ΤΎ)ς αν θ' ρωπινΎ)ς

δ uστu-

χίας. Ωστόσο μπορούμε να ΤΎ) θεραπεύσοuμε

με ΤΎ)ν ίδια μέθοδο ποu εφαρμόσαμε και στις uπόλοιπες διαταραχές: δείχνοντας ότι εξαρ-

,

τωνται απο"ψ ΤΎ) σκε Ύ) μας και απο'θ'λ ΤΎ) ε Ύ) -

σ~ μας, και ότι τις βιώνοuμε επειδ~ θεωρούμε ότι είμαστε uποχρεωμένοι να το κάνοuμε.

Ακριβώς αuτ~ ΤΎ)ν πλάνΎ) uπόσχεται να ξερι ζώσει Ύ) φιλοσοφία, γιατί όλες οι σuμφορές

" ElOUV

μας εκει με

' λ οιπον

τη ρι'ζ α τοuς.

84

Ας

αφε θ'

OU-

,

στα χερια ΤΎ)ς φι λ' οσοφιας

και ας

ΤΎ)ν αφ~σοuμε να μας θεραπεύσει, γιατί όσο τα

' λ αιπωροuμαστε

"δ' αuτα τα εινα δ εν

απο

,

ι

,

,ι

μποροuμε να νιωσοuμε οuτε εuτuχισμενοι

'

OU-

,

,

'Α ς παρα δ εχθ οuμε, επισΎ)ς, οτι τε καν uγιεις.

λ ογΙΚΎ) '

Ύ)

,

τιποτα

, μπορει

Ι

Ι

Ι

να πετuχει τα παντα, αφοu

δ' εν γινεται

,

εφοσον Ύ) φι λ' οσοφια

'"

Κι

σωστα χωρις αUΤΎ)ν.

δ εν κανε ' ι τιποτα , 'λλ ο α

παρά να αντιπαραβάλλει λογικά επιχεφ~-

,

"'θ ματα, ας αποκομισοuμε απο εκεινΎ) κα ε

,

ναΤΎ)

, ζ ωΎ),

β ΟΎ) ' θ εια

δ u-

,

για μια κα λ' Ύ) και εuτuχισμενΎ)

'

'"

αν αUΤΎ) ειναι πραγματι Ύ) επι θ uμια μας.

157

Ποιος ήταν ο Κικέρων

Ο

Μάρκος Τίιλλιος Κικέρων (Marcus Tulιius Cicero) γενν~θηκε στο Αρπίνο (80

χλμ. νοτιοανατολικά της Ρώμης), στις 3 Ιανοuα ρίοu τοu

106

π.Χ Η οικογένειά τοu αν~κε στην

τάξη των ιππέων. Σπο6δασε στη Ρώμη ρητορι-

,

'δ'ιπ λ α σε κη, φι λ' οσοφια και νομικα

δ ιακεκρψε'

νοuς δασκάλοuς. Ξεκίνησε τη σταδιοδρομία τοu

ως δικηγ6ρος το 81 π.Χ και κατάφερε σχεδόν αμέσως να εδραιώσει τη φ~μη τοu ως ρ~τoρας.

Ταξίδεψε για μια διετία (79-77 π.Χ) στην Ελ λάδα και τη Μ. Ασία, ολοκληρώνοντας τις φι' λ οσοφικες

και

,

ρητορικες τοu

σποu δ' ες.

επέστρεψε στη Ρώμη, άρχισε τον

rum

τοu

(=

'Ο ταν

cursus hono,

'δ' την ανο ο τοu στην ιεραρχια των ρω-

μα'ίκών αξιωμάτων) ως homo novus (= «νέος άν θρωπος», 6ρος ποu χρησψοποιοίισαν οι Ρωμαίοι για 6σοuς κατ6ρθωναν να επιβληθοίιν στην πολ ιτικη"

'λθ οuν

σκηνη και να ανε

"

κοινωνικα χωρις

να διαθέτοuν αριστoκρατικ~ καταγωγ~). Σε ηλικία τριάντα ετών (76 π . Χ) εξελέγη ταμίας

(quaestor) στη Σικελία. Το 69 π.Χ. έγινε αγο ραν6μος (aedilis cuγulis) και το 66 π.Χ δικα στ~ς (praetor). Το 63 π.Χ. εξελέγη ίιπατος και 159

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣτorΧΕΙΑ

κατέστειλε ΤΥ) συνωμοσία του Κατιλίνα. Αν και

αρχικά χαιρετίσΤΥ)κε ως pater patriae (= «πα τέρας ΤΥ)ς πατρίοας»), το 58 π.Χ. εξορίστηκε από τους εχθροός του, με το επιχείΡΥ)μα ότι Υ) εκτέλεσΥ) των οπαοών του Κατιλίνα ~ταν νομι

κά επιλ~ΨψY) . Μετά από οεκαεπτά μ~νες (57 π.Χ.) επιστρέφει από ΤΥ) ΘεσσαλονίΚΥ), όπου ' ε ξ ετινε ΤΥ)ν ποινΥ) του, σΤΥ)

,

Ρ' ωμΥ) . 'Ε ναν

'

χρονο

προτοό ξεσπάσει ο εμφόλιος πόλεμος υΠΥ)ρέΤΥ)

σε ως ανθόπατος σΤΥ)ν Κιλικία (51-50 π . Χ.). ΣΤΥ) οιαμάΧΥ) μεταξό Καίσαρα και ΠoμΠ~LOυ, π~ρε το μέρος του ΠoμΠ~LOυ. Αν και το

47 π.χ.

συμφιλιώθΥ)κε με τον Καίσαρα, στο οιάσΤΥ)μα s:,

,

,

ΤΥ)ς υικτατοριας του ΠΡΟΤψΥ)σε να αποσυρ

,

θ'

ει απο

Τψ πoλιτικ~ και να ασχολΥ)θεί με ΤΥ) φιλοσοφία και ΤΥ) συγγpαφ~. Μετά ΤΥ) οολοφονία του Καί-

'

,

'λθ ε στο προσΚΥ)νLO για να προσφερει σαρα επανΥ)

ΤΥ)ν υπoστ~ριξ~ του στον Οκταβιανό και να αγωνιστεί εναντίον του Αντωνίου. Έγραψε 107 λόγους, θεωΡΥ)τικά συγγράμμα

τα για ΤΥ) ρY)τoρικ~ τέχνΥ), φιλοσοφικές πραγμα-

'774

τειες,

, ,

επιστο λ" ες, ΠΟΙΥ)ματα, ιστορικα εργα,

ένα γεωγραφικό σόγγραμμα. Μιλοόσε άπται στα ελλΥ)νικά και ασχoλ~θY)κε με μεταφράσεις.

Παντρεότηκε 060 φορές και απέΚΤΥ)σε 060 s:,"

,

'ζ υγο, τον Μ' αρκο

παιuια απο ΤΥ)ν πρωΤΥ) του συ

και ΤΥ)ν Τυλλία. Τον οολοφόνΥ)σαν άνθρωποι του Αντωνίου στις

7 Δεκεμβρίου του 43 π.Χ.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

,.~ Οι Τουσκουλανές Διατριβές

c"

Τον ιουλιο τοu 45 π . Χ. , πέντε μ~νες μετά τον θάνατο της Τuλλίας, ο Κικέρων άρχισε να γρά

φει τις Τουσχ,ουλανές Διατριβές, μια φιλoσoφικ~ πραγματεία με θέμα τις προϋποθέσεις της EU-

,

Τ' ο εργο

τuχιας .

Το

'

αποτε λ ειται απΌ"β πεντε ι βλ'ια.

"

'β ο

πρωτο αναφερεται στον φο ~

,

το uεuτερο στον

,

σuναισ

θ

Ύ)μα ΤΎ)ς

Ι

τοu

θ' ανατοu,

Ι

Ι

σωματικο πονο, το τριτο στο λ'

,

UΠΎ)ς, το τεταρτο

,

στα uπο-

λοιπα ψuχικά πάθΎ) . Στο πέμπτο τίθεται το ερώ

ΤΎ)μα αν αρκεί Ύ) αρετ~ για να είναι κανείς εuτu-

,

χισμενος.

, φικες

Π'

,

,

ροκειται για μια σειρα απΌ φι

,

λ

οσο-

σu ζ' Ύ)ΤΎ)σεις ποu λ αμ β' cxvouv χωρα σΤΎ)ν

έπαuλΎ) τοu Κικέρωνα στο ΤοUσκοuλο.

Σημειώσεις

[ΟΙ αριθμο[ παραπέμποuν στ ις παραγρά.φοuς τοu χειμένοu . ]

Η

' μεταφραση

τοι;

J.

Ε.

King

β' ασιστηκε

στο

λ" ατινικο

από τις εκΟόσεις

κειμενο

Loeb.

Δεύτερn Τουσκουλαvή Διατριβή

Νεοπτόλεμος: γιος τοι; Αχιλλέα και της

1

ΔΎμδάμειας. Πολέμησε στΎjV Τροία μετά τον θά-

,

νατο τοι; πατερα τοu.

Π' αντρεuτηκε

την

Ε' ρμιο-

νη, την κόρη τοι; Μενέλαοu.

,

«καποι; στον

,

'Ε

"

,

ννιοι): σε ενα αποσπασμα απο

~"E

χαμενη τραγωοια τοι;

vvtou.

Έννιος: Q. Ennius (239-169 π.Χ.), ο πρώτος εθνικός πoιητ~ς των Ρωμαίων . Σuνέθεσε το επικό ποίημα

Annales

γωοίες, κωμωοίες,

και έγραψε επίσης τρα

saturae,

επιγράμματα και

μια fabula praetexta (τραγωοία με ρωμα·ίκό θέ μα). «αλλά οεν θα το έβρισκε σωστό

[ ... ] σε auτ~ν»: Στον ΓΟΡΥ[ατοι; Πλάτωνα (484c) ο Καλ λικλ~ς λέει: φιλοσοφ[α Υαρ το[ έστ{ν, (j) Σώ-

ΣΗΜΕΤΩΣΕΙΣ

κρατες, χαρίεν, αν ης αυτου μετρίως αψηται εν

τπ ~λικίq.· εάν δέ περαιτέρω του δέοντος ενδια

τΡίΨ-n, διαφθορά των άνθρώπων.

«αγαπητέ μοu Βροίιτε»: Ο Μ.

Iunius Brutus,

φίλος τοu Κικέρωνα και ένθερμος uποστηρικτ~ς ~

ι

Ι

,

Ι

της ΟΎ)μοκρατιας, ειναι το προσωπο στο οποιο

απεuθίινονται οι Τουσκουλανές Διατριβές. Ο Βροίιτος σuμμετείχε, ως γνωστόν, σΤΎ) οολοφο

νία τοu Ιοuλίοu Καίσαρα. «τώρα ποu οεν έχω με τι να ασχολΎ)θώ;»: uπαι

νιγμός Tou Κικέρωνα σΤΎ)ν απoχ~ Tou από τον ΟΎ)μόσιο βίο, λόγω ΤΎ)ς οικτατορίας Tou Καίσαρα. 2

«Ψuχικ~ γαλ~νΎ»): απαραίΤΎ)ΤΟ σuστατικό

ι ζ Ι ι Σ ΤΎ)ς εuτuχισμενΎ)ς ωΎ)ς, σuμφωνα με τοuς τωι-

κοίις και τοuς Επικοίιρειοuς, ασχέτως αν οι

060

σχολές οιαφωνοίισαν ως προς τον τρόπο με τον ι,

Ι

ι

οποιο μποροuσε να ΤΎ)ν καταΚΤΎ)σει κανεις .

Τ

ο

στωικό ιοεώοες ~ταν Ύ) απάθεια, ενώ οι Επι κοίιρειοι προτιμοίισαν τον όρο αταραξία. 3

,

ι

ι

,

~

«καποιοι»: UΠΎ)ρχε μια ομαοα ΡΎ)τορων, με

επικεφαλ~ς τον Γ. Λικίνιο Κάλβο, οι οποίοι αντιοροίισαν στο πλΎ)θωρικό ίιφος Tou Κικέρω~

Ι,

f

Ι

να και οιατεινονταν οτι παρεμεναν πιστοι σΤΎ)ν

«αττικ~» απλόΤΎ)τα Tou Λuσία. Ο Κικέρων αναι φερεται

σε

ι αuτοuς

στα

ι εργα

Tou

ru t us

Β

και

Orator. «"αττικό ίιφος"»: σΤΎ) ΡΎ)ΤOΡΙΚ~ ΤΎ)ς ΡώμΎ)ς Ι

επικρατοuσαν

~I

oUO

Ι

τασεις ο

Α

ι

σιανισμος, ποu χα-

ραΚΤΎ)ριζόταν από πλΎ)θωρικόΤΎ)τα και επιτ~-

ΣΗΜΕΙΩΣΕ ΙΣ

δεuση, και ο Αττικισμός, ποu στόχεuε στην απλότητα και την ακρίβεια. Οι Ρωμαίοι μιμητές τοu αττικοίι uφοuς, σίιμφωνα με τον Κικέρωνα,

,

,

,

προκειμενοu να αποφuγοuν τον στομφο και την

,

'ληγαν σε εναν 'λ' εκκεντρικοτητα, κατε ογο μι'ζ ε-

ρο και φτωχό. Ο ίδιος προτιμοίισε τη μέση οδό,

επηρεασμένος και από τη διδασκαλία τοu Ρό oιou δασκάλοu τοu, τοu Απολλώνιοu Μόλωνα. 4

, Ορτηνσιος:

, απο

να,

φι

' , , μονο

'

λ οσοφικο εργο τοu Κ ικερω-

"ζ

το οποιο σω

ονται

, αποσπασματα.

Άσκησε μεγάλη επιpρo~ στον Ιερό Αuγοuστίνο, ο οποίος έγραψε στις Εξομολογήσεις τοu ότι το βιβλίο αuτό σuνετέλεσε σημαντικά στΎjV Ψuχικ~

Tou μεταστρoφ~. 7

«πολλά βιβλία στα λατινικά»: Ο Κικέρων

αναφέρεται στον Γάιο Αμαφίνιο και σε άλλοuς σuγγραφείς οι οποίοι προσπαθοίισαν να εκλα'ί

κεuσοuν τη διδασκαλία τοu Επίκοuροu. 8

Μητρόδωρος: μαθητ~ς τοu Επίκοuροu από

τη Λάμψακο, τον οποίο ο Κικέρων αποκαλεί στο έργο τοu 9

De Finibus

«δείιτερο Επίκοuρο» .

Φίλων ο Λαρισαίος: διαΟέχθηκε τον Κλει

τόμαχο στη διεuθuνση της Ακαδημίας, προσπα' θ ωντας

να σuμφι

'

,

,

λ ιωσει τις αρχες της με τις απο -

ψεις των Στωικών. Π~γε στη Ρώμη το

, εκει τον

, γνωρισε

88 π.Χ.·

,

Κ' θ ' ο ικερων και εγινε μα ητης

τοu.

«στην Ακαδημία μοu»: ο Κικέρων είχε Μο

,

'λ'η τοu στο γυμνασια στην επαu

Τ' οuσκοu λ ο:

το

Σ ΗΜΕ ΙΩΣΕ ΙΣ

Λίικειο και την ΑκαΟημία . Στο πρώτο παρέοιοε μαθ-ήματα ρητορικ-ής και στο οείιτερο μαθ-ήματα φι

' λ οσοφιας.

"

,

Τ α ονοματα τους παρεπεμπαν

στα περίφημα γυμΥάσια όπου οίοασκαν ο Αρι στοτέλης και ο Πλάτων αντίστοιχα. Τα γυμΥά σια -ήταν χώροι άθλησης στους οποίους οι άνορες

,

",

'" '

ασκουνταν γυμνοι · συντομα ομως αναοειχθ ηκαν

""

"

σε οημοσιους χωρους προσφορους για φι

λ οσοφι-

κές συ ζητ-ήσεις . Α. , Μ . : Δεν είναι βέβαιο σε ποιες λέξεις

10 /

η

/

ονοματα

,

αναφερονται

τα

Ι

,

αρχικα

αυτα.

Τ

ο

praenomen του Κικέρωνα -ήταν Μάρκος , ίσως , , Μ .» να εννοειται ' λ ομως με το αρχικο« και η ατινικ-ή λέξη magister που σημαίνει «Οάσκαλος» . Το «Α.» ίσως αντιστοιχεί στη λέξη «adolescens» (νεαρός) -ή «auditor» (ακροατ-ής). Είναι μάλλον 'θ ανο

"λ ος

να εννοειται ο φι

που τοτε ηταν ηοη ε ξ' ηντα πεντε ετων.

"

του

Κ' ικερωνα

απι

' Αττικος,

' '''

,

ο

,

Τα αρχικά οιατηροίινται στη μετάφραση ως

έχουν, εφόσον ο Έλληνας αναγνώστης μπορεί

να τα εκλάβει ως Μ(άρκος ) και Α(κροατ-ής). 15

Αρίστιππος: μαθητ-ής του Σωκράτη και

ιορυτ-ής της Κυρηνα·ίκ-ής σχολ-ής . Πίστευε ότι η ηοον-ή είναι το υπέρτατο αγαθό .

Ιερώνυμος: φιλόσοφος της Περιπατητικ-ής σχολ-ής . Έζησε περί το

300

π .χ.

Ζ-ήνων ο Κιτ ιείι ς : ο ιορυτ-ής του Στωικισμοίι.

Γενν-ήθηκε στο Κίτιο της Κίιπρου και οι σίιγ χρονοί του τον θεωρ ο ίισαν Φο ίνικα . Ήκμασε 166

ΣHMEfΩΣEIΣ

περί το

300 π.Χ. Έγινε δάσκαλος και φίλος τοu

Αντίγονοu Γονατά. ΚΥ)δεότηκε στην Αθήνα δη

μοσία δαπάνη επειδή ήταν ένας uποδειγματι κός φιλόσοφος ποu είχε εφαρμόσει τη διδασκα' λ ια

,

τοu στον τροπο ζ' ωης τοu.

' Σ τωικος 'λ' φι οσοφος Α ριστων:

'Χ'ιο,

απο τη

μα-

θητής τοu Ζήνωνα. Ήταν θελκτικός ομιλητής

,

ι και επονομασ θ ηκε σειΡην.

Π'θ 'λ' ε ανε απο η ιαση.

Πόρρων: φιλόσοφος από την Ήλιδα, ιδρuτής της Σκεπτικής σχολής. Σuνόδεuσε τον Μ. Αλέ ξανδρο στην εκστρατεία τοu στις Ινδίες με την ιδιότητα τοu ζωγράφοu. 17

Φάλαρις: τόραννος τοu Ακράγαντα (στις

αρχές τοu 60u αι. π.Χ.) ο οποίος έκλεινε τα θό-

'

,

, ι f 'λ ματα τοu μεσα σε εναν χα κινο ταuρο και uστε'β

ρα ανα

Ι

Ι,

/

Ι

ι

ε απο κατω φωτια, ετσι ωστε οι κραuγες

τοuς να θuμίζοuν το μοuγκρητό τοu ταόροu. (<οι

φι

λ οσοφοι

'

ποu

,

,

αρνοuνται»:

εννοει τοuς

Στωικοός. 19

Φιλοκτήτης: ήρωας της ελληνικής μuθο

λογίας, γιος τοu Ποίαντα. Είχε δεχθεί να ετοι,

,

Ι

Ι

μασει την πuρα στην οποια καηκε

ζ

,

ωντανος ο

Ηρακλής, λαμβάνοντας από εκείνον ως αντα

μοιβή το τόξο και τα βέλη τοu. Αργότερα σuμ μετείχε στην τρωική εκστρατεία, αλλά, επειδή ,

"'>'

''>'

τον τσψπησε ενα φωι στο ΠΟοΙ

(η, '

κατ

,

'λλη

α

εκδοχή , επειδή πληγώθηκε από ένα δηλητη

ριασμένο βέλος τοu Ηρακλή), οι Έλληνες σό-

,

'λ ει Ψ αν στη ντροφοι τοu τον εγκατε

Λ' ημνο,

,

γιατι

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

δεν μπορούσαν να υποφέρουν τις κραυγές του.

Αργότερα ο Τρώας μάντης Έλενος, τον οποίο είχε αιχμαλωτίσει ο Οδυσσέας, αποκάλυψε ότι

η Τροία θα έπεφτε μόνο με το τόξο και τα βέλη του Hρακλ~· έτσι, ο Οδυσσέας και ο Νεοπτό λεμος π~γαν στη Λ~μνo κι έφεραν τον Φιλο

κτ~τη. Ο Μαχάων γιάτρεψε την πληγ~ του, και Ο

' Φλ ι οκτητης,

,

σκοτωνοντας τον

,

Π'

αρη με το το-

ξο του, συνέβαλε σημαντικά στην άλωση της Τροίας . Στον μύθο του Φιλoκτ~τη βασίστη κε η ομώνυμ'Υ) τραγωδία του Σoφoκλ~, καθώς και μια λατινικ~ τραγωδία του Άκκιου.

«[ ...] μου τρώει την ψυχή»: οι στίχοι αυτοί, όπως και οι προηγούμενοι, προέρχονται από τον ΦιλοχτήΤΎ) του Άκκιου. 20

«Ω, πόσα αβάσταχτα κι ανείπωτα .. . » : Ο

' Κ ικερων

'ζει ευω, s:,' αρκετα , ε λ ευ'θ ερα, ενα ι

μεταφρα

απόσπασμα από τις Τραχ[νιεςτου Σoφoκλ~ (στ.

1.046 κ . εξ.). Ο Hρακλ~ς είχε σκοτώσει τον Κέ νταυρο Νέσσο με τα δηλητηριασμένα βέλ'Υ) που

είχε βoυτ~ξει στο αίμα της Λερναίας Ύδρας επειδ~ είχε πρoσπαθ~σει να βιάσει τη Δηιά νειρα, τη μετέπειτα σύζυγό του. Ο Νέσσος όμως

έπεισε τη γυναίκα του Hρακλ~ να μαζέψει το s:,

υη

"

λ

,

ητηριασμενο αιμα του και να το κραΤ'Υ)σει

δ~θεν ως ερωτικό φίλτρο. Tρελ~ από τη ζ~λια

της για την Ιόλη, η Δηιάνειρα βούτηξε έναν χιι

,

τωνα στο αιμα του

Κ

Ι

ενταυρου

στον Hρακλ~.

168

και τον

's:,

ευωσε

ΣΗΜΕΤΩΣΕΤΣ

«Ύ) ανελέΎ)ΤΎ) Ήρω): Ύ) Ήρα μισούσε τον ΗραΚ

λΎ)ι

Ι

ι

γιατι, οπως και πο

λλ

ι

ι λλ

οι α

ι

ι

οι Ύ)ρωες, Ύ)ταν

καρπός ΤΎ)ς σχέσΎ)ς τοu Δία με μια θνΎ)τή (εν προκειμένω, ΤΎ)ν ΑλκμήνΎ). «ο στuγνός Εuρuσθέας ... »: ο Εuρuσθέας ι

ι

ιβ

Ύ)ταν αuτος ποu επε

α

λ

Η

ε στον

ρακ

λ

Ι

ι

~ ι

Ύ) τοuς υω-

δεκα άθλοuς τοu. «τοu

ι Ο ινεως

Ύ)

θ

ι uγατερα»:

ι εννοει ΤΎ)

Δ

ι ψα-

νεφα .

Γίγαντες: παιδιά ΤΎ)ς Γαίας και τοu Τάρτα

pou. Ο Ηρακλής είχε σuμμετάσχει σΤΎ) μάχΎ) με ταξύ θεών και Γιγάντων στο Φλεγραίο Πεδίο ΤΎ)ς Μακεδονίας. ι

«Ε μπρος,

21

~Ι

παΙUΙ μοu

... »:

ι

προκειται για τον

Ύλλο, τον γιο τοu Ηρακλή και ΤΎ)ς ΔΎ)ιάνεφας. «σΤΎ)ν τραγωδία Τοu ... »: εδώ ο Κικέρων

23

αναφέρεται σΤΎ) χαμένΎ) τραγωδία τοu Αισχύλοu Προμηθεύς Αυόμενος. Σύμφωνα με τον μύθο, ο ι τιτανας

Π ρομΎ) θ'εας εκ 'λ ε Ψ ε

ΤΎ)

Ι απΌι ΤΎ) φωτια

Λήμνο, το νΎ)σί τοu Ηφαίστοu, και ΤΎ)ν έδωσε στοuς ανθρώποuς. Ο Δίας τον τιμώΡΎ)σε αλuσο δένοντάς τον στον Καύκασο, όποu ένας αετός τοu έτρωγε το σuκώτι. Οι Τιτάνες στοuς οποίοuς

απεuθύνεται εδώ ο ΠρομΎ)θέας είναι ο Χορός τοu

,

EPYou. 31

ι

«σΤΎ)ν uπαρ

λ

ξ

ι

Ύ) ΤΎ)ς φρονΎ)σΎ)ς»: ο

Κ

ι

ικερων

ι ι β' ι ειται τις τεσσερις ασικες αρετες:

prudentia (φρόνησις), teIΏperantia (σωφροσύνη), fortitudo (ανδρεία) και iustitia (δικαιοσύνη).

επικα

169

ΣHMErΩΣEΙΣ

32 μα

«κοριν

θ ιακα'

'ξ 'λ' αγγεια»: ε αιρετικα πο υτι-

'β'ζ μετα λλ ικα α α

"

"

απο κραμα χρυσου, αργυρου

και χαλκοό, για τα οποία φΥ)μιζόταν Υ) Κόριν θος. Το μυστικό ΤΥ)ς κατασκευής τους δεν έχει σωθεί. Ο Αόγουστος ήταν συλλέΚΤΥ)ς και είχε αποκτήσει το προσωνόμιο ,

s:,

Corinthiarius.

,

«Υ) αρεΤΥ) υεν χανεταυ>: ως προς το αν Υ) αρει

ι

~

,

Ι

,

Ι

'ψ

ΤΥ) Υ)ταν μονιμ Υ) ιuιoτY)τα Υ) οχι οι 'απο

εις των

Στωικών διίσταντο. Ο ΚλεάνθΥ)ς ΤΥ) θεωροόσε άναπόβλητον, ενώ ο Χρύσιππος άποβλητόν.

,

,

'λ'

«σαν να μ Υ)ν εχεις καμια απο

υτως»: συμφω-

να με ΤΥ) διδασκαλία των Στωικών, όλες οι αρε-

"

s:, , " τες Υ)ταν α λλΥ) λ' ενυετες και οποιος ειχε μια τις

είχε όλες: τας άρετας λέγουσιν ο[ Στωιχοι άντα χολουθείν άλλήλαις χαι τόν μίαν έχοντα πάσας

έχειν. (ΔιογένΥ)ς Λαέρτιος, νπ, 125) 33

«με ΤΥ)ν πανοπλία του Ηφαίστοω>: υπαι

νιγμός στα όπλα του Αχιλλέα, τα οποία κατα"Η φαιστος

σκευασε ο

'

κατα παραγγε

λ'ια

ΤΥ)ς

Θ' ~ ε-

τιδος (βλ. Ιλιάδα, Σ, 478) . Αλλά και σΤΥ)ν Αι νειάδα του Βιργιλίου Υ) ΑφροδίΤΥ) απευθόνεται στον Ήφαιστο για να κατασκευάσει τα όπλα του γιου ΤΥ)ς Αινεία 34

(8.33). «ΣΤΥ) ΣπάΡΤΥ) ... »: αναφορά σε έναν αγώ

να αντοχής (διαμαστίγωσις) ο οποίος λάμβανε

,

,

,

,

χωρα μια φορα τον χρονο στον

β'

ωμο ΤΥ)ς

Α'

ρτε-

μιδος Ορθίας. 35

,

«μοχ

θ'

,

ος», «πονοςιι: οι αντιστοιχες αρχαιο-

ελληνικές λέξεις είναι «πόνος» και «αλγος». Ο


Ι ι λλ ι ι «πονος» στα αρχαια ε ΎJνικα παραπεμπει πε-

ρισσότερο στον μόχθο και τον κόπο, γι' αυτό και

ΎJ πρώΤΎJ σΎJμασία ΤΎJς λέξΎJς «ΠOνΎJρός» είναι «άνθρωπος του μόχθοω>, 0ΎJλαO~ οοίιλος ~ και ι λΙ τωτερος κοινωνικα πο ΙΤΎJς.

,

ι

«ΦλΙ ι οπονος» ,

ι

ι ειναι

/

αυτος που αγαπαει τον κοπο και οχι τον πονο,

ι ι ΎJΤOΙ ο εργατικος.

(Σ

ι ι ΎJμειωτεoν οτι ΎJ σΎJμασΙO-

λoγικ~ oιαoρoμ~ των λέξεων «πόνος», «ΠOνΎJι

ρια»

ι

'C

ι

και «ΠOνΎJΡOς»

ι

ι

'"

ειναι ε"αφετικα ενοιαφε-

ρουσα από κoινωνιoλoγικ~ άΠOψΎJ). Στο χωρίο αυτό ο Κικέρων, προσπαθώντας να αποοείξει ότι

ΎJ λατινικ~ γλώσσα είναι ακριβέστεΡΎJ από ΤΎJV ελλΎJνικ~, συγχέει τον πόνο με το άλγος. Αντι θέτως, ο Λoυκρ~τιoς, ο Σενέκας και ο ΚοΊ:ντι λιανός παραπονιόνταν για τις ελλείψεις ΤΎJς μΎJτρικ~ς τους γλώσσας. 36

ι

«και προτψουν τον

,

,

ι

χαΙOΤΎJτα ΎJταν κοινο ι

τισσες ΎJταν πιο σκ

λ

Ιλ

πο

εμο»:

ι,

μυστικο οτι οι ι

σΤΎJν αρΣ

Ι

ι

παρτιαι

s:-

ΎJρες και απο τους ανυρες

τους . Όμως, παρότι αθλοίινταν, οεν συμμετεί χαν στις πολεμικές επιχεφ~σεις, γεγονός το ι

'"

Ι

ι

οποιο υεν φαινεται να πτοει τον

Λ

ι

ι

ατινο ΠOΙΎJΤΎJ

που έγραψε αυτοίις τους στίχους .

«από τα γεννΎJΤOίιρια των βαρβάρων»: κυριο

λεκτικά στο πρωτότυπο «από ΤΎJ γOνψόΤΎJτα

[fertilitas] των βαρβάρων»: πιθαν~ αναφορά στα 50 παιοιά του Πριάμου, του Δαναοίι και του Αί γυπτου, αν και έχουν προταθεί οιάφορες οιορ θώσεις για το fertilitas. Το νόΎJμα είναι ότι οι

ΣΗΜΕΤΩΣΕΙΣ

Σπαρτιάτισσες δεν ήταν σαν τις βάρβαρες γυ-

,

"λ ναικες, των οποιων ο ρο ος ε ξ αντ λ' ουνταν στην

αναπαραγωγή του είδους. 37

ι ι ι " «απο που πηρε το ονομα του

.. . »:

λ'ξ ε η

η

exercitus (στρατός) προέρχεται από το ρήμα , ' exel'ceo, που σημαινει, μετα ξ' u α'λλ ων, «ασκουμαι, καταπονοίιμαι». 38

«Ω, Πάτροκλε ... »: οι στίχοι προέρχονται

μάλλον από κάποια τραγωδία του Έννιου με τίτλο Αχιλλέας. ((των γιων του Ασκληπιοίι»: ο Ποδαλείριος

και ο αδερφός του Μαχάων ήταν οι γιατροί του ελληνικοίι στρατοπέδου στον Τρωικό πόλεμο

(βλ. Ιλιάδα, Β, 732). Για τη συνομιλία του Ευρίι πυλου με τον Πάτροκλο, βλ. Ιλιάδα, Λ, 804 κ.εξ. 39

Αίσωπος: διάσημος Ρωμαίος ηθοποιός και

φίλος του Κικέρωνα. 41

((Ο

' "θλ ενα α ιο Σ αμνιτης,

'

υποκειμενο

... »:

στίχος του σατιρικοίι ποιητή Λουκίλιου. Ο Σα-

,

/

"

,

"

μΥιτης ηταν ενας τυπος μονομαχου ο οποιος ηταν

οπλισμένος σαν τους αρχαίους Σαμνίτες, χωρίς απαραίτητα να κατάγεται και ο ίδιος από το

Samnium (περιοχή της Ιταλίας). ' " αυτες ... »: 43 «η β ασικοτερη απο

Το

'

χωριο πε-

ρί αρετή ς και ((ανδρείας» είναι ελαφρώς διασκευα σμένο, επειδή στο πρωτότυπο ο Κικέρων παίζει

με τις λέξεις virtus (αρετή) και vir (άνδρας). ' Ί' , 44 (( Γ ια ξ αναπες το αυτο.»: στιχος απο την

Iljona

του Πακοίιβιου.


«"περισσ6τεΡΎ) Ύ)ooν~ παρά εν6χλΎ)σΎ)"»: βλ. ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, Χ,

140:

«αί πολυχρόνιοι των

άρρωστιων πλεονάζον έχουσι το ήδόμενον εν τΌ σαρκι -ηπερ το άλγουν».

«τΎ) οuσεντερία και ΤΎ) στραγγοuρία τοu»:

45

ο Κικέρων αναφέρεται σε μία επιστoλ~ ΤΎ)ν 'λ ει

"

οποια ειχε στει

, απο

ο

Ε' πικοuρος

'β'

το νεκροκρε

τα προ

' βλΎ)ματα

και αντ

' λ οuσε

ατο τοu,

"λο

σε εναν φι

τοu

, οτι,

παρα

λ'

εγοντας

"

,

,

ΤΎ)ς uγειας τοu, Ύ)ταν εUΤUΧΎ)ς

'λΎ)σΎ)

"

χαρα απο ΤΎ)ν αναπο

των πα-

λαιών τοuς σuζΎ)τ~σεων (βλ. ΔιογένΎ)ς Λαέρ τιος , Χ, 22). 'θ'εσΎ»>: εννοει αUΤΎ) των «για ΤΎ) σuνεπεστεΡΎ)

"

Στωικών. 48

«Ο πιο σοφ6ς άνορας ΤΎ)ς Ελλάοας»: εοώ

ο Κικέρων εννοεί τον ΟΟuσσέα. 49

«ο Πακ06βιος [ ... ] απ6 τον Σoφoκλ~»: ο

Πακ06βιος μετέφρασε ~ μιμ~θΎ)κε ένα χαμένο έργο τοu Σoφoκλ~ με τίτλο Νίπτρα ή Οδυσσεύς Ακανθοπλήξ, 6ποu ο γιος τοu Οοuσσέα και ΤΎ)ς Κ ,φΚΎ)ς,

, χωρις

ο

Τ

Ύ)

,

,

λ' εγονος, σκοτωνει τον πατερα τοu

,

' s : uopu ,'

'ζ να γνωρι ει ποιος ειναι, με ενα

τοu

οποίοu Ύ) αιχμ~ είναι φτιαγμένΎ) απ6 ψαροκ6-

καλο (άκανθα). Ο τίτλος Νίπτρα φαίνεται να

παραπέμπει σε μια σκψ~ της Οδύσσειας (τ, 349 κ.εξ. ), 6ποu Ύ) Εuρuκλεια πλένει τα π60ια τοu ΟΟuσσέα . Η χρoνικ~ απ6στασΎ) μεταξό των 060 επεισοοίων oo~γΎ)σε κάποιοuς μελεΤΎ)τές σΤΎ)ν uπ6θεσΎ) 6τι ο Οδυσσεύς Ακανθο πλήξ τοu Σο173


φoκλ~ ταuτίζεται με την τραγωοία Τραυματίας Οδυσσεύς, την οποία αναφέρει ο Αριστοτέλης στο Περί Ποιητικής

, οτι

το

, εργο Tou

Tou (l453b). Φαίνεται όμως , axou ιou αναφεροταν και στα

Π'β

Μο περιστατικά. 52 Z~νων , s,'

ο Ελεάτης: μαθΎ)τ~ς Tou Παρ με,

s,

,

,

νωΎ), ενας απο τοuς σποuuαιοτεροuς εκπροσω-

' Ελ εαΤΙΚΎ)ς

ποuς ΤΎ)ς

σχο

λ' Ύ)ς.

,

"

γνωστος απο τα

'

,

Ι δ ι: θ περιφΎ)μα παρα ο"α με τα οποια προσπα Ύ)σε

να επισΎ)μάνει τις ανακολοuθίες σΤΎ) θεωρία πε-

, xwpou ,

, xpovou των σε περί το 460 π.Χ ρι

και

'λλ ων σχο λ"Η ων. κμα-

α

Ανάξαρχος: θρακικ~ς καταγωγ~ς φίλος

Tou

Μ. Αλεξάνοροu, ο οποίος ooλoφoν~θΎ)κε από

τον βασιλιά της Κuπροu Νικοκρέοντα. Επέοειζ' " απεναντι στον 'οε σπανιο Ύ)ρωισμο

θ' s,' ανατο, uΙO-

τι, ενώ ο βασιλιάς είχε οιατάξει να τον κοπανί-

aouv

,

,

s:,'

s:,'

,

υοχερια, εκεινος

s:,'

YOUuL με σωερενια you, ζ Χ' , , φωνα ε: « τuπα, χτuπα, ενα

σε ενα τεραστιο

σακί ποu περιέχει τον Ανάξαρχο χτuπάς, και όχι

τον ίοιο τον Ανάξαρχο». (ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, α,1Ο.58). Καλανός: Ο Καλανός ~ταν βραχμάνας (γυ

μνοσοφιστής) από τις Ινοίες και φίλος Tou Μ. Αλεξάνοροu,

Tou οποίοu τον θάνατο λέγεται ότι

είχε προβλέψει. Eπειo~ πρoσεβλ~θΎ) από κοι-

λ ιακο" νοσΎ)μα,

,

καΎ)κε

,

ζ' ωντανος σΤΎ)ν πuρα, κα-

τόπ ιν επιθuμίας Tou, σε Ύ)λικία 73 ετών. 57

«τον Βάριο νόμο»: Ύ)

Varia Lex

~ταν ένας


,

νομος

ποu

,

σκοπεuε

να

κατα

λ' ογισει

EU θ'uνες

στοuς uπείιθuνοuς για την έΚΡΎ)ζΎ) τοu εμφuλίοu πο

' λ εμοu.

Η

s:-

'

,

ωιαιτεΡΟΤΎ)τα

Tou

,

,

Ύ)ταν οτι απαι-

τοίισε από τοuς καΤΎ)γΟΡοuμένοuς να uπερασπί σοuν μόνοι τοuς τον εαuτό τοuς αντί να προ σλάβοuν έναν σuν~γορο, όπως σuνΎ)θιζόταν στψ ΡώμΎ). «Νομίζεις ότι ο Επαμεινώνδας ... »: ο Επα

59

μεινώνδας σκοτώθΎ)κε σΤΎ) μάχΎ) ΤΎ)ς Μαντί νειας το 362 π.Χ. Ο Κικέρων τον εκτιμοίισε s:' , ωιαιτερως ως προσωΠΙΚΟΤΎ)τα. 60

«δεν πολuσuχνάζοuν σε μάχες»: ο Σω

κράΤΎ)ς είχε πoλεμ~σει το

424 π.χ. στο Δ~λιo

και είχε σώσει ΤΎ) ζω~ τοu ΑλκιβιάδΎ) σΤΎ) μάχΎ) ΤΎ)ς Ποτίδαιας το

π.χ.

432

Διονίισιος ο ΗρακλειώΤΎ)ς: Στωικός φιλόσο-

,

φος ποu εμεινε σΤΎ)ν

Ι' στορια

ως μετα θ' εμενος

(αποστάης), επειδ~ εγκατέλειΨε στα γεράμα τα ΤΎ) διδασκαλία

Tou Z~νωνα. ΚλεάνθΎ)ς: διάδοχος Tou Z~νωνα Tou Κιτιέα

σΤΎ) διείιθuνσΎ) ΤΎ)ς Στωικ~ς σχoλ~ς. Επίγονοι: τραγωδία

Tou Αισχίιλοu, ΤΎ)ν οποία

μετέφρασε ο Άκκιος. Ο Αμφιάραος ~ταν μάνΤΎ)ς από το Άργος είχε ακολοuθ~σει τον Άδραστο σΤΎ)ν εκστρατεία των Επτά επί Θ~βας, αλλά ,

'C

'

ανοι"ε Ύ) γΎ) και τον καταπιε.

6Ι

Ποσειδώνιος: Στωικός φιλόσοφος από ΤΎ)

Σuρία, φίλος και δάσκαλος τοu Κικέρωνα. 62

«οι ίδιες κακοuχίες ... »: βλ. Ξενοφών, Κύ-

ΣΗΜΕΙΩΣΕ ΙΣ

ρου Παιδε[α, πόνους

1.6.25:

επικουφί.ζει τι

1; τψΎ;

τους

T4J αρχοντι.

Κίμβροι , Κελτίβ-ηρες: οι Κίμβροι ~ταν

65

Γερμανοί και οι ΚελτίβΎ)ρες ΙσπανοΙ Αρίων ο ΜΎ)θυμναίος: ΠOΙΎ)τ~ς του Ίου

67

αι . π.Χ. Οι ναύτες του πλοίου με το οποίο επέ

στρεφε από ΤΎ)ν Ιταλία σΤΎ) Λέσβο τον είχαν πε τάξει σΤΎ) θάλασσα, αλλά ένα οελφίνι τον με

τέφερε σώο και αβλαβ~ σΤΎ) στεριά. Ο μύθος του Αρίονα βρίσκεται στον Ηρόοοτο

0.23).

«τα περίφΎ)μα άλογα του Ποσειοώνα)): Όταν ο Πέλοπας είχε ζΎ)τ~σει ΤΎ) βo~θεια του Ποσει δώνα σε έναν αγώνα αρματοορομίας με έπαθλο το χέρι ΤΎ)ς θυγατέρας του Οινόμαου, ΤΎ)ς Ιππο

οάμειας, ο θεός τοό είχε χαρίσει ένα χρυσό άρ μα με γρ~γoρα άλογα. «θα ξέρεις πού να καταφύγεις)): εοώ ο Κικέ ρων υπαινίσσεται ΤΎ)ν αυτοκτονία, ΤΎ)ν οποία επέτρεπαν τόσο οι Στωικοί όσο και οι Επικού-

,

,

,

ι

ι

ρειοι· οι πρωτοι οταν Ύ)ταν π

,

παραμεινει

κανεις

~

εναρετος,

Ι

J

""

λ' εον αυυνατον να

Ι

και ~

οι

,

υευτεροι

ι

οταν ο πονος υπερτερουσε ΤΎ)ς Ύ)υονΎ)ς.

«με ΤΎjV κλεψόδρα)): Ύ) κλεψύδρα ΧΡΎ)σίμευε

για ΤΎ) μέΤΡΎ)σΎ) του χρόνου τόσο στις ΟΎ)μόσιες ομι

λ ιες

'

ι , , οσο και στα γυμνασματα των ΡΎ)τορων.

,

~

Ι

f

«στα ευγενΎ) ενυιαφεροντα σας)): ΤΎ)

,

ΚΎ) και ΤΎ) φι

λ'

οσοφια.

ΡΎ)ΤΟΡΙ-


Τέταρτη Τουσκουλανή Διατριβή

2

Λείικιος Ιοίινιος Βροίιτος: θρuλικ~ προσω

πικότητα TOU οίκοu των Βροίιτων. Το 510 π.Χ. ι Ι λ' Ι ι ηταν ο κuριος μοχ ος της επαναστασης εναντια

στον βασιλιά Ταρκίινιο, η οποία oo~γησε στην έκπτωση της βασιλείας. Σκοτώθηκε πολεμώ ντας με τον γιο Tou ΤαΡκuνίοu, τον Αρροίιντα

(βλ. και 3

Tusc., IV, 50).

(<μαθητ~ς TOU ΠuθαγόΡα»: αuτό θα ~ταν

..,, auuvaTOV·

Π

θ

U

ι

Ι

ι

TOU 60u αι. π.Χ, ενώ ο Νοuμάς Πομπίλιος έγινε βα σιλιάς της Ρώμης το 715 π.Χ Το πρόβλημα θί γεται και από τον Πλοίιταρχο στον Βίο Tou Nouμά, ο οποίος παραλληλίζεται με τον Βίο Tou AuxoUpyou. «απόρρητα»: βλ. Διογένης Λαέρτιος, VIII, 15: ο

αγορας ηκμασε στα μεσα

έλεγόν τε και ο[ άλλοι Πυθαγόρειοι μή εΙναι προς πάντας πάντα ρητά. Οι μαθ'Υ)τές των nuθαγορείων χωρίζονταν σε εσωτερικούς και εξω τερικούς.

Μάρκιος Πόρκιος Κάτων (234-149 π.Χ.): σποuοαίος πολιτικός και p~τopας της Ρώμ'Υ)ς.

Το ιστορικό Tou έργο Αρχές (Origjnes) περιε λάμβανε Τ'Υ)ν ιστορία της Ρώμ'Υ)ς σε επτά βιβλία. 4 π.

Χ .,

, Ouou, ~

Άππιος Κλαίιοιος Καίκος: τιμ ητ~ς το

.."

,

ι

υιασ'Υ)μος απο Τ'Υ)ν κατασκεu'Υ) της

"

Ι,

'Υ) οποια Π'Υ)ρε το ονομα

Tou.

Α

312 ι

ππιας

ΣΗ ΜΕΙΩΣΕΙ Σ

Παναίτιος: Στωικός φιλόσοφος από ΤΎ) Ρόοο, ο οποίος μετά το

140 π.χ. εγκαταστάθΎ)κε μό

νιμα σΤΎ) ΡώμΎ) . Το έργο στο οποίο αναφέρεται ο Κικέρωνας ~ταν κάποια παραμuθΎ)ΤΙΚ~ επι στoλ~. «τον Λαίλιο και τον Σκιπίωνα»: ο

5

Gaius

Laelius (ίιπατος το 140 π.χ.) ~ταν στενός φίλος TOU Ρ. Cornelius Scipio Aemilianus. Εμφανίζεται ως ομι

' λΎ)ΤΎ)ς

,

στα εργα τοu

Κ' ικερωνα Περι'

Πολιτείας (De Republica) και Περί Φιλίας (De

Amicitia). «έστειλαν ως πρεσβεuτές»: Ύ) απoστoλ~ cxuτ~ έλαβε χώρα το

, , φεροuν εναν

155 π.χ. και οι ΠΎ)γές ανα-

'

'λ' Π εριπαΤΎ)ΤΙΚΟ τριτο φι οσοφο, τον

Κριτόλαο. Γάιος Αμαφίνιος: Ρωμαίος σuγγραφέας

6

ποu ανέλαβε να εκλα'ίκε6σει στα λατινικά ΤΎ) οι~ λ'ια τοu υασκα

Ε πικοuροu. ' Δ' εν ειναι

"

σαφες ποτε

ακριβώς κuκλοφόΡΎ)σαν τα βιβλία Tou .

,

,

'Α «στο κατω γuμνασΤΎ)ΡΙQ»: εννοει ΤΎ)ν κα-

7

ΟΎ)μία. Βλ . επίσΎ)ς ΤΎ) σΎ)μείωσΎ) ΤΎ)ς παρ. 9 ΤΎ)ς Δεύτερης Τουσχ.ουλανής Διατριβής,

«Ύ) uπέρμετΡΎ) Ύ)OOν~ και Ύ) επιθuμία»: στο

8

τέταρτο βιβλίο των Τουσχ.ουλανών Διατριβών Ύ)

λέξΎ) ηδονή ΧΡΎ)σιμοποιείται σταθερά ως (στωι,

κος

)

ι

Ι

Ι

Ι

ορος για ενα απο τα τεσσερα

β

"θ

ασικα πα

η

(επιθυμία, φόβος, λύπη, ηδονή) και πρέπει να οιακρίνεται από ΤΎ)ν Ύ)OOν~ ως αποκλειστικά

,

'λ αUσΎ).

ερωΤΙΚΎ) απο

ΣΗΜΕ ΙΩΣΕ ΙΣ

10

«τη γνωστ~ οιάκρισψ>: ο Πυθαγόρας οί

οασκε ότι ο νους και ο θυμός υπ~ρχαν σε όλα τα ζώα, ενώ Ύ) λoγικ~, το φρόνιμον, υπ~ρχε μόνο

στον άνθρωπο και ~ταν αθάναΤΎ) (βλ . ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, VIII, 30). 11

«100u πώς ορίζει ο Z~νων τψ Ψυχικ~ Οια

ταραχ~»: η άλογος καΙ παρα φύσιν ψυχης κίνη

σις η όρμή πλεονάζουσα (βλ . ΔιογένΎ)ς Λαέρ τιος, VII, 12

110).

«βούλησιν»: βλ . ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, VII,

116: τij δέ επιθυμίΓ! εναντίαν φασΙν εΤναι τήν βούλησιν, οδσαν εύλογον. 13

«χαρά»: βλ. ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, νΙΙ,

11 4 :

τήν χαραν εναντίαν φασlν εΤναι τij ήδονij. «επιφυλακτικότητα»: ο αρχαιοελλΎ)νικός όρος

, ειναι

'λ α'βεια:

"λ α'βει αν

ευ

την ευ

.,

,

,,.

εναντιαν φασιν ει -

ναι Τcf) φόβ<μ (ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος, VIII, 116). 14 ι

«Ομαλή κατάστασΎ»>: ο αρχαιοελλΎ)νικός

" 8εια.

,

ορος ειναι ευπα

15

«"χαλαρ~ συγκατάθεσΎ)"»: οι Στωικοί πί-

,

στευαν οτι τα πα'θ η οφει'λ ονται σε

λ' ογικα

'λ σφα

-

ματα, ~τoι εσφαλμένους συλλογισμοίις. Ας oouμε ένα παράοειγμα για το αίσθΎ)μα ΤΎ)ς λύπης Θ ... εωρωΙ

,

'

οτι ο

,

θ'

ι , ανατος ενος αγαπημενου μου 'λ

προσωπου ειναι μεγα

Θ ... εωρω" μου

ι

η συμφορα.

' οτι οφειΙλ ω να αισ θ ανομαι

, συμβαινει

λ' ι υπη οταν

'λ ι μια μεγα η συμφορα.

Μόλις πέθανε ο πατέρας μου.

Συμπέρασμα: Οφείλω να αισθανθώ λύπη.

179


Οι δύο πρώτες προκείμενες, καθώς και το σu-

,

μπερασμα,

'

θ' εωροuνται

εφα λ μενες τοπο θ' εΤΊJ-

σεις, ενώ ΊJ τpίΤΊJ πpoκείμενΊJ είναι απλώς ένα

,

,

'Η' αντικειμενικο γεγονος. στασΊJ μας απεναντι

σΤΊJν πpαγματικόΤΊJτα, ΊJ συγκατάθεσή μας σε

,

,

'ψ ~, 'θ αuτο τον τροπο σκε ΊJς, μας oυΊJγει στο πα ος

της λίιΠΊJς· 23

,

«uπεΡεΚΚΡισΊJ φ

λ'

,

'λ'

εγματος ΊJ χο

ΊJς»: σuμ-

φωνα με τον IππoκpάΤΊJ, οι τέσσερις χuμοί (hu-

mores) τοu σώματος ~ταν ΊJ μέλαινα χoλ~, ΊJ κί ΤPινΊJ χoλ~, το φλέγμα και το αίμα .

,

"Σ τωι-

«οι αρρωστιες»: ο αντιστοιχος ορος των

κών είναι άΡΡωστήματα. 25

Ατίλιος: Ρωμαίος κωμωδιογράφος. ΈζΊJ

σε περί το

200

π.Χ. Πιθανότατα είχε μεταφρά

σει ΤΊJν κωμωδία τοu Μένανδροu Μισογύvης στα λατινικά.

Τίμων ο Μισάνθρωπος: Αθψαίος τοu

50u αιώ

να, ο οποίος κατέλΊJξε μισάνθρωπος εξαιτίας ΤΊJς αχαριστίας των φίλων τοu. Τον αναφέρει ο Πλοίι ταρχος στον Βίο τοu Αντωνίοu. Ο Λοuκιανός

,

'

"

~ 'λ ογο ποu φερει το ονομα τοu, εγρα Ψ' ε εναν υια

και ο ΣαίξΠΊJP εμπνευσΤΊJκε από τψ ιστορία τοu

το έργο τοu Τίμωv ο AθΗVαίoς (Timon οΓ Athens). 28

«[και ζΊJλιάpΊJoες]»: Οι λέξεις σΤΊJν αγκίι

λΊJ θεωρ~θΊJκαν πεpιττ~ ΠΡOσθ~ΚΊJ· 35

,

~'Ψ' UΧΊJς·

«ΊJ uπεΡμεΤΡΊJ ΊJυOνΊJ ΤΊJς

.. »:

,

στι-

χοι τοu Τραβέα, Ρωμαίοu κωμωοιογράφοu, ο οποίος έζΊJσε περί το

200 180

π.χ.


Φάννιος: Ο

40 τοu

Λαι'λ ιou

C. Fannius

'ψ ε

και εγρα

ήταν θετός γιος "'Η ταν

ιστορικα εργα.

σuγχρονος τοu Τιβέριοu Γράκχοu . Ο Ρ. ήταν uπατος το

Lupus

,

«ακρωτηρι τοu

41

Λ Euxa'δ ας. Ο νΎ)σε και Ύ)

'θ ος μu

132

Rupilius

π.Χ.

,

Λ'

εuκατα»: στα νοτια ΤΎ)ς

λ"εει

Σ απφω,( απΌ"

"

,

οτι απΌ εκει αuτοκτο-

ερωτα για τον

Φ' αω-

να).

«

43

"

Ι" πραΟΤΎ)τα

»:

στον

Α ριστοτε'λ Ύ)

Ύ) uπερ-

βολή ΤΎ)ς οργής ήταν Ύ) όΡΎιλότης και Ύ) έλλει

ψΎ) Ύ) &.ΟΡΎησία. Το <ψέσον» ήταν Ύ) πραότης. Γ • Λ oUXL'λ ιος:

48

ΤΎ)σε ως

το

, ιππεας

"

,

σατιρικος ΠΟΙΎ)ΤΎ)ς, UΠΎ)ρε-

στον

πο'λ εμο

ΤΎ)ς

Ν οuμαντιας '

133 π . Χ. και πέθανε το 102 π.Χ. Ο Πακι

διανός ήταν φΎ)μισμένος μονομάχος τον οποίο

αναφέρει και ο Οράτιος

(Sat., π, 7.96).

«στον ομΎ)ρικό AίανΤαJ): βλ. Ιλιάδα, Η,

49

212 . «"έτρεμε σuγκορμος"»: ο ΌμΎ)ρος λέει ότι οι " Τ ρωες

"Ε ετρεμαν και οχι ο κτωρ.

Τορκοuάτος: Το

qua t us

361 π.Χ. ο Τ. Manlius Tor-

'Γ α λ'αΤΎ) σε σκοτωσε εναν γιγαντοσωμο

"

μονομαχία και άρπαξε το περιδέραιο (torqtIis)

,

απΌ τον

'

λ αιμο τοu.

Μάρκελλος: πρόκειται για τον Μ.

ClatIditIs

MarceLlus, ήρωα τοu Β' ΚαΡΧΎ)δονιακο6 Πολέ μοu, ο οποίος σκότωσε τον βασιλιά των Γαλα τών στο Κλαστίδιο το 50

222

π.Χ.

Σκιπίων ο Αφρικανός: ο Ρ. 181

Cornelius Sci-

ΣΗΜΕ!ΩΣΕΙΣ

ρίο

Africanus Minor κατέκτησε την ΚαρχηΟό να το 146 π.Χ. και τη Νοuμαντία το 133 π .Χ. 51

Ρ.

Σ κιπιωνα»: ,

{(τον

5:!"

ευω προκειται για τον

Cornelius Scipio Serapio,

ο οποίος το

133

π.Χ. είχε ξεσηκώσει τη Σ6γκλητο εναντίον τοu

Τιβέριοu

rpcixxou, με αποτέλεσμα ο τελεuταίος

να βρει τον θάνατο.

«έριοα τοu Αχιλλέα και τοu Αγαμέμνο

52

να»: αναφορά στο γνωστό επεισόοιο όποu ο Αγα

μέμνων άρπαξε τη Βρισηίοα από τον Αχιλλέα

(Βλ . Ιλιάδα, Α, 122 κ.εξ.). «στην τρέλα τοω>: η μανία τοu Αίαντα οφει'

λ οταν

ι

ι

στο γεγονος

ι

οτι ειχε ηττη

θ"

ει

απο τον

Οοuσσέα στον αγώνα για τα όπλα τοu Αχιλλέα. «Ήταν σποuοαίος

[ .. . ] μάχης»: ίσως οι στίχοι

αuτοί να προέρχονται από κάποια τραγωοία τοu

Πακο6βιοu. Για το επεισόοιο με τον Αίαντα ποu οιώχνει τοuς Τρώες από τα πλοία, βλ. Ιλιάδα, Ο,

κ.εξ.

742

Σφαίρος: Στωικός φιλόσοφος θρακικ~ς

53

καταγωγ~ς, μαθητ~ς τοu Z~νωνα.

«"8 ~ α

55

,

απο τον

Α

'

,

, ξ" η .. . »:

μεινει τοuτη η πρα

,

στιχος

ι Ά τρεα τοu XXLOU.

«για να μην πω και άλλοuς»: ο Κικέρων εν-

"

,

νοει τοuς ρητορες, στοuς οποιοuς περι λ αμ β' ανε-

ται και ο ίΟιος. Οι οάσκαλοι της ρητoρικ~ς έλε

γαν ότι η ηθοποιία και η παθοποι[α ~ταν βασι-

,

,

5:!' ο κα κα θ' ηκοντα τοu ρητορα, α λλ' α ευω 'ζ

ε ξ ετα

ει τι

, πρεπει

να

, κανει

ο

, «σοφος».

'

Κ ικερων

ΣΗΜΕΙΩΣΕΤΣ

«βuθισμένος στη θλίψΎ)): ο Κικέρων αν α-

63 ,

,

s:,

,

φερεται σΤΎ)ν περιουο μετα τον

,

θ'

ανατο ΤΎ)ς κο-

ΡΎ)ς τοu Τuλλίας.

<ΠΎ)ν πιο αξιόπισΤΎ) θεωρία»: ο Κικέρων

66

εννοεί ΤΎ) οιοασκαλία των Στωικών.

r '

ναιος

67

Ν αι'β ιος: Ρ' ωμαιος

"

ΠΟΙΎ)ΤΎ)ς

απο

ΤΎ)ν Καμπανία. Ήταν ο πρώτος ποu ΧΡΎ)σψο

ποίΎ)σε λατινικές uποθέσεις στο Οράμα. Η ακμή τοu τοποθετείται στο

«"Ιερωτα " »:

68

230 π . Χ.

,

ι Κ' Ύ) στασΎ) τοu ικερωνα απε-

ναντι στο ερωτικό πάθος παροuσιάζει εξαιρετι

κό ενΟιαφέρον . Τόσο ο Πλάτων όσο και οι Στωι-

,

'θ' κοι, τοuς οποιοuς αuμα ζε ο

,

Κ' ικερων,

'

μι λ οuσαν

'"

για τον ερωτα με εν θ οuσιασμο, ενω ο μονος ποu

,

τον απεκ

λ

,

ι

ο αντίπαλός τοu ο Επίκοuρος. Εξ σμενΎ)

/

Ι

ειε απο ΤΎ)ν εμπειρια τοu σοφου Ύ)ταν

, uπερασπισΎ)

τοu

'

ou και Ύ) απρό-

Ε πικοuροu,

"

ο οποιος ει-

χε ορίσει uποτιμΎ)τικά τον έρωτα ως όρεξΙΥ

&φροδισίωΥ, ΟΎ)λαοή απλή επιθuμία για ερωτική

,

σuνεuρεσΎ).

"

Ε ΠΎ)ρεασμενος

απο τις προκατα λ' Ύ)-

ψεις ΤΎ)ς ρωμα·ί κής αριστοκρατίας ενάντια στΎjV

ομοφuλοφιλία των Ελλήνων, ο Κικέρων οεν οι στάζει να οιαμαΡΤUρΎ)θεί για τις θέσεις τοu Πλά τωνα, τις οποίες είχε προφανώς οιαβάσει στο Συμπόσιο και τον Φαίδρο. Στάτιος Καικίλιος: οιάσΎ)μος Ρωμαίος κω

μωοιογράφος τοu lou αι. π.χ. 69

«Δ εν

'

,

,

με εσωσες για χαΡΎ) ΤΎ)ς ΤΨΎ)ς···»:

στίχος από άγνωστο έργο τοu Καικίλιοu.

ΣΙ-ΙΜΕΙΩΣΕΙΣ

«Ο άνορας ποu μοu uπέΟειξε ... »: το απόσπα σμα ίσως προέρχεται από τον Μήδο τοu Πα κούβιοu. 70

«οεν είχε και πολύ άοικω): ο Επίκοuρος

uποστήριζε ότι ο έρωτας είναι όρεξις αφροδι σίων. ,Ι

Ι

ι

«γuμνασια»: χωροι σωματιΚ'ης ασκησης,

yU-

μναστήρια. Γανuμήοης: μuθικός ήρωας εκπάγλοu

71

καλλονής, γιος τοu Τρώα και της Καλλιρρόης. ' Σ uμφωνα τον

'θ' με τον μu ο, τον απηγαγαν οι

,

μετεφεραν στον

'Ολ" uμπο, οποu

θ εοι'

και

εγινε οινο-

χόος τοu Δία. «ο

' Ααιος

στον

E'~ uριπωψ):

"

αναφορα σε ενα χα-

μένο έργο τοu Εuριπίοη με τίτλο Χρύσιππος. Ο Χρύσιππος ήταν γιος τοu Πέλοπα' τον είχε ερωτεu

θ ει'

και

,

απαγαγει,

~"

παωι

ακομη,

ο

Α' αιος.

Σύμφωνα με μια εκοοχή τοu μύθοu, εξαιτίας αu

τής της πράξης ξέσπασε η κατάρα τοu Απόλ λωνα στον οίκο των Λαβοακιοών και στον γιο τοu Αα10U, τον ΟιΟίποΟα. Αλκαίος: λuρικός ποιητής από τη Λέσβο. Ανακρέων: λuρικός ποιητής από την Τέω της

Μ. Ασίας, ο οποίος έζησε για μεγάλο οιάστημα στην αuλή τοu τuράννοu Πολuκράτη στη Σάμο. Ίβuκος: λuρικός ποιητής από το Ρήγιο της Κ. Ιταλίας. Ήκμασε περί τα μέσα τοu

60u αι.

π.Χ. και έζησε και αuτός στη Σάμο, επί Πολu κράτη, όπως και ο Ανακρέων.


' " 72 «Α ν, πα'λ ι, uπαρχει ενας ερωτας»: 'Ο πως s : ' ' s : -" οιαπιστωνεται στη σuνεχεια, οεν uπαρχει αποοοση σε αuτ~ τψ uποθετιχ~ πρόταση. Το χω-

,

,

ριο αuτο αποτε

xou"

uφοuς

λ

ποu

' s:- '

's:-

ει οειγμα τοu φuσιχοu οια

,

χρησψοποιει

ο

λ

'

Κ ιχερων

ογι-

στις

Τουσχουλανές Διατριβές.

Λ.ευχαδία: έργο τοu Ρωμαίοu χωμωοοποιού Τοuρπίλιοu, οιασχεu~ ελλψιχού προτύποu. 76

'ζ'λ « Β ρισιες χαι 'f) ιες ... »:

'

στιχοι

,

απο την

χωμωοία τοu Τερέντιοu Ευνούχος. 77

«αΧόμη χαι αΟέρφΙα»: 'f) στιχομuθία Α γα

μέμνονος

- Μενελάοu προέρχεται ίσως από τον

Ατρέα τοu Άχχιοu.

«για τον ίοιο τοu τον αοερφό»: Για να εχοιs : - ' τοu, τον Θ ' , ΧΥ) θ ει' τον αοερφο Μ uεστ'f) , ο Α' τρεας τοu έοωσε να φάει τις σάρχες των παιοιών τοu. 78

Αρχύτας: Πuθαγόρειος φιλόσοφο ς, σύγ

χρονος τοu Πλάτωνα.

ΤΟ ΒΙΒΛ10 ΤΟΎ ΚΙΚΕΡΩΝΑ ΠΑ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΚΑΙ ΤΑ ΠΑΘΗ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΜΕ CF-AΠAA , ΒΑ

SΚERVILLE ,

SON

DillOT, ARTEMISIA & POR

ΚΑΙ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΣΤΙΣ ΕΚΔΟ

ΣΕΙΣ "ΩΚΕΑΝΙΔΑ". ΤΑ ΦΙΛΜ ΚΑΙ ΤΟ ΜΟ ΝΤΑΖ ΤΩΝΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΓΙΝΑΝ ΑΠΟ ΤΟ

"ΔIAfΡΑΜΜΑ". ΤΎΠΩΘΗΚΕ ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΎ

2004

ΣΕ

2.000

ΑΝΤΙΤΎΠΑ ΣΕ ΧΑΡΤΙ

ΣΑΜΟΎΑ

PALATINA 100 ΓΡ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΛΕΤΣΑΣ - Ζ. ΚΑΡΔΑΡΗ Ο.Ε.» ΚΑΙ Η

"κ. ΒΙ

ΒΛ10ΔΕΣΙΑ ΕΓΙΝΕ ΣΤΗ "ΒΙΒΛ10ΔΟΜΗ Α.Ε.» . ΤΗΝ ΕΚΔΟΣΗ ΕΠΙΜΕΛΗΘΗΚΕ

Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΤΣΙΡΗΣ

Ι

ταν βάζουμε δύναμη, σηκώνουμε εύκολα τα βάρη, ενώ, αν το σώμα μας είναι χαλαρό, μας φαίνονται

ασήκωτα. Το ίδιο και η ψυχή, όταν βάλει δύναμη, μπορεί να απαλλαγεί από όλα τα βάρη που την πιέζουν, ενώ, όταν χαλαρώνει την προσπάθεια, επιβαρύνεται τόσο πολύ, που δεν μπορεί να σταθεί στα πόδια της. Και για να λέμε την αλήθεια, η ψυχή πρέπει να εmστρατεύει τις δυνάμεις της για κάθε καθήκον που αναλαμβάνουμε να φέρουμε εις πέρας » .

ISBN 960 - 4 10-353-9

1111 1111

Κικέρων - Για τον πόνο και τα πάθη

Recommend Documents