Η ιστορια της Μανης

A

H ιστορία της Mάνης

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

2-35

36

AΦIEPΩMA Iστορία της Mάνης. Aρχαία, Mεσαιωνική, Nεώτερη. H Mάνη στον αγώνα της Eθνεγερσίας του 1821. Oι νεώτεροι εποικισμοί Mανιατών στη N. Iταλία και Kορσική. O περιηγητισμς στη Mάνη, 16ος-19ος αιώνας. Oι οικισμοί και η αρχιτεκτονική της Mάνης. Kάστρα και φρούρια της Mάνης. Tο Mανιάτικο μοιρολι. Oι πειρατές της Mάνης. Oι βυζαντινές εκκλησίες. H λογοτεχνία υπ την σκιάν του Tαϋγέτου. H ζωή και το έργο του Nικήτα Nηφάκη. Mάνη και Tσακωνία, οι γνησιτεροι κληρονμοι της Δωρικής διαλέκτου. H Mάνη, ένα εργαστήρι Eθνοϊστορίας. Πολιτιστικ οδοιπορικ στη Mάνη. Tα ελληνορωμαϊκά νομίσματα. Mανιάτικα τοπία του ζωγράφου Hλία Δεκουλάκου.

KPITIKH «H δωδέκατη νύχτα», του Σαίξπηρ.

37

BIBΛIO

38

ΘEAMATA

39

«N’ ακούω καλά τ’ νομά σου», του Σωτήρη Δημητρίου. Kινηματογράφοι Θέατρα.

και

ΓEYΣEIΣ Oίνος ο Aγαπητς. Συνταγή μαγειρικής.

41-47 THΛEOPAΣH

Tο πργραμμα της εβδομάδας.

Φωτογραφία εξωφύλλου: Aποψη απ τη Bάθεια (φωτ. EOT). Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

2

ΦIEPΩMA

H αδιάλειπτος συνέχεια του Eλληνισμού στην περιοχή απ τους κλασικούς χρνους ώς σήμερα

Eικνα μιας άλλης εποχής. Σπίτια της Tσεροβάς, στη «στείρα και ανεμοδαρμένη Mάνη». Tα σπίτια λα πέτρινα, φρουριακά. Oι δρμοι μικροί, απ πέτρα. Λιγοστοί οι άνθρωποι, λιγοστά τα δέντρα, τα λουλούδια, τα χρώματα - κυριαρχεί το σταχτί. ME ποιον τρ πο κι αν ασχοληθεί κανείς με τη Mάνη, έχει αμέσως την αίσθηση τι καταπιάνεται με κάτι ξεχωριστ , πρωτ τυπο. Oταν, επίσης, απαριθμήσει τα χαρακτηριστικά του τ που – πως άλλωστε συμβαίνει παντού που πηγαίνουμε– βρίσκει τι εδώ υπάρχει κάτι επιπλέον, μια αγν τητα. Aγν τητα που η Mάνη κατ ρθωσε να διατηρήσει. Eύκολα αυτ μπορεί να αποδοθεί στο

τι απλώς η Mάνη άργησε να ακολουθήσει τη γνωστή εξέλιξη και αξιοποίηση. Oι λ γοι είναι μάλλον διαφορετικοί, οι αιώνες σ’ αυτ ν τον τ πο κύλησαν αλλιώς και σε άλλους ρυθμούς και πρέπει να επιδείξουμε προσοχή μεγάλη γιατί η «αξιοποίηση» οδηγεί –αλλού ήδη οδήγησε– στην ευτέλεια και την υποβάθμιση. Eπειτα ο χρ νος έχει αφήσει τα σημάδια του καταστρέφοντας μνημεία πολύτιμα που θα πρέπει να μην τα μολύνουμε με άστοχες επεμβάσεις. Eυτυχώς, υπάρχουν άνθρωποι που ασχολούνται με τη Mάνη με αγάπη, σεβασμ , μεράκι. H ελπίδα είναι πως μέσα σε

λη αυτή την «εξέλιξη», που η Eλλάδα

H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

πολλαπλά υφίσταται, αυτοί θα είναι οι νικητές, δηλαδή η Mάνη. Mοναδική η πορεία της Mάνης μέσα στην Iστορία, μοναδική και η φύση της. Eνώνοντας αυτά τα δύο και εκτ ς απ

την καταλυτική γοητεία που ασκούν, κατανοείς το είδος των ανθρώπων που αυτή η γη βγάζει καθώς και τα δημιουργή-

Eπιμέλεια αφιερώματος

K·ΣTHΣ BATIKI·THΣ ματά τους. H αρχιτεκτονική τους, τα έθιμα, τα μοιρολ για, η ανδρεία τους. Oι Mανιάτες πολεμούσαν πάντα, παντού και στη πρώτη γραμμή. Στα χρ νια της Eπανάστασης του 1821 δεν θα ολιγωρήσουν ποτέ, σκληροτράχηλοι πολεμιστές θα συμβάλουν τα μέγιστα στη τελική νίκη και θα τιμήσουν την μακραίωνη ιστορία των προγ νων τους που ξεκινά απ την αρχαία Σπάρτη. H προσφορά τους στάθηκε παραδειγματική οπουδήποτε η Eλλάδα είχε ανάγκη. Eίναι Mανιάτης ο αγωνιστής Hλίας Tσα-

λαφατίνος, που το 1823 ταν του προσφέρουν βοήθεια για τις θυσίες του απαντά «είμαι φτωχ ς αλλά το έθνος είναι φτωχ τερο» και είναι ο Θε δωρος Kολοκοτρώνης που καταθέτει τη μαρτυρία του για την ομοι τητα των Mανιατών με τους τριακ σιους του Λεωνίδα. Aυτοί οι ατελείωτοι και θε ρατοι βράχοι, αυτ το πέτρινο τοπίο της Mάνης, φαίνεται να περιλαμβάνει και τις καρδιές των ανδρών και γυναικών που γεννιώνται σ’ αυτή τη γη. Mια εποποιία της πέτρας. Aν κατανοήσουμε τι σημαίνει η Mάνη –και πρέπει– είναι ανάγκη να πάρουμε κάθε μέτρο για να προφυλάξουμε τα βουνά της, τη θάλασσα, τη σκληρή γραμμή των βράχων της, τα κάστρα. Nα καταγράψουμε και να υπερασπισθούμε τη γλώσσα, τα μοιρολ για, να δώσουμε ζωή μέσω της τέχνης. Oλα σα χρειάζονται για να μην εκμαυλισθεί ο τ πος απ

τον τουρισμ . Nα σώσουμε τη ψυχή της Mάνης. H Mάνη είναι σαν μια παραμεθ ριο περιοχή. Eχει τα δικά της σύνορα. Aξίζει να τα φυλάξουμε…

Tου Aνάργυρου Γ. Kουτσιλιέρη Δρα Φιλοσοφίας

MANH απ τους μέσους χρνους, λέγεται η Xερσνησος του Tαινάρου. H περιοχή, καθώς δείξανε τα ευρήματα των σπηλαίων του Διρού, κατοικείται χιλιάδες χρνια π.X. Aπ τη φιλολογική κυρίως παράδοση πληροφορούμεθα τι η ιστορία του Tαινάρου απ τους αρχαιοτάτους χρνους συνδέεται αναπσπαστα με την ιστορία της Σπάρτης. Mέχρι τον 2ο π.X. αιώνα ανήκει στην πολιτική κοιντητα, της οποίας το κέντρο εξουσίας βρίσκεται στη Σπάρτη. H σχέση αυτή φαίνεται τι υπάρχει απ τους χρνους των Aχαιών.

Iστορικοί χρ νοι Για τους ιστορικούς χρνους έχουμε συγκεκριμένα στοιχεία, που μας λένε τι τη χερσνησο του Tαινάρου με τη Σπάρτη δεν τη συνδέει μνο εντητα γεωγραφικού χώρου αλλά και κοιντητα ιστορικού βίου. Σημαντικ στοιχείο θεωρούμε τις θρησκευτικές - λατρευτικές σχέσεις που παρατηρούνται μεταξύ Σπάρτης και Tαινάρου. Eίναι γνωστ τι ο δημσιος βίος των Σπαρτιατών συνυφαίνεται με θρησκευτικές - λατρευτικές εκδηλώσεις. O αρχηγς του στρατού βασιλιάς διέθετε ίσον χρνον για τα στρατηγικά και τα θρησκευτικά του καθήκοντα. Mεγάλη θρησκευτική αλλά και εθνική γιορτή των Σπαρτιατών ήσαν τα Kάρνεια προς τιμήν του Kαρνείου Aπλλωνος. H γιορτή αυτή ήταν κοινή στη Σπάρτη και στις πλεις των Eλευθερολακώνων που βρίσκονται στη χερσνησο του Tαινάρου, χι μως και στις εκτς του Tαινάρου. Kατά τον Παυσανία σε καμιά απ τις εκτς του Tαινάρου Eλευθερολακωνικές πλεις δεν ετιμάτο ο Kάρνειος. Oι σχέσεις Σπαρτιατών και Tαιναρίων, που δεν ήσαν μνο θρησκευτικές - λατρευτικές, διετηρήθησαν απ τους χρνους των Aχαιών μέχρι τους χρνους της παρακμής της Σπάρτης. Nαύσταθμος των Λακεδαιμονίων ήταν η Λας και στα χρνια του Kοινού η Kαρδαμύλη.

Oι Eλευθερολάκωνες Mε τη δημιουργία του Kοινού των Λακεδαιμονίων, που θα μετονομασθεί αργτερα σε Kοιν των Eλευθερολακώνων, αρχίζει η τοπική ιστορία της Tαιναρίας Xερσονήσου. Tο 193 π.X. εδημιουργήθη το Kοιν και αυτ εσήμαινε απσπαση των παραλίων πλεων απ τη Σπάρτη. Στη δημιουργία του Kοινού συνετέλεσαν τρεις κυρίως παράγοντες: α) H διαίρεση των Eλλήνων και η συμμαχία των Aιτωλών με τους Pωμαίους, η οποία έγινε στα 212 π.X. και κατέληξε στη συντριβή των Eλλήνων στις Kυνς Kεφαλές (197 π.X.). Tη συντριβή των Mακεδνων την προκάλεσαν οι Aιτωλοί, σύμμαχοι των Pωμαίων, και έφεραν τη ρωμαιοκρατία στην Eλλάδα. β) O Nάβης στην προσπάθειά του να εξασφαλίσει πρους για συγκρτηση πολεμικών δυνάμεων επίεζε τους ευπρους Λακεδαιμονίους, και τους αρνουμένους να προσφέρουν τους εξντωνε. Eτσι πολλοί των Σπαρτιατών και των πλουσίων περιοίκων εστράφη-

σαν αποφασιστικά κατά του Nάβη. γ) Oι Pωμαίοι, εφαρμζοντες την πολιτική του «διαίρει και βασίλευε», μετά τον Λακωνικ πλεμο απέσπασαν τις παράλιες πλεις απ τη Σπάρτη, εχαρακτήρισαν τους κατοίκους φίλους και συμμάχους του ρωμαϊκού λαού και με τη δημιουργία του Kοινού πέτυχαν τον αποκλεισμ του Nάβη απ τη θάλασσα, πράγμα που συνέφερε στους Pωμαίους αλλά εξυπηρετούσε και τους εχθρούς του Nάβη. Tην τελευταία πληροφορία για τους Eλευθερολάκωνες μας την δίνει ο ιστορικς των χρνων του Iουστινιανού, ο Προκπιος. Kατά το 476 μ.χ. ο τρομερς αρχηγς των Bανδάλων Γιζέριχος χτύπησε την Kαινήπολη, που λεγτανε και Tαίναρος. Oι Eλευθερολάκωνες τον ετσάκισαν και τον έτρεψαν σε άτακτη φυγή. Oργισμένος γι’ αυτ που έπαθε,

χτύπησε τη Zάκυνθο, σκτωσε σους βρήκε μπροστά του και αφού αιχμαλώτισε πεντακσιους Zακυθηνούς τους κομμάτιασε και σκρπισε τα κομμάτια τους στην Aδριατική. Aυτή είναι η τελευταία πληροφορία της Iστορίας. Aκολουθούν τετρακσια χρνια σιωπής και μνο κατά τα τέλη του ενάτου αιώνα αναφέρεται η Tαιναρία Xερσνησος υπ το νομα Mάνη.

Λανθασμένες απ ψεις Kατά τη διάρκεια των αιώνων αυτών οι επιδρομές των Aράβων υποχρεώνουν τους Eλευθερολάκωνες να αποσυρθούν προς τα υψώματα του Tαϋγέτου. H κάθοδος βαρβάρων και οι λοιμοί οδήγησαν τους Σπαρτιάτες προς τους παλαιούς φίλους και συνεργάτες, τους Tαιναρί-

ους. Kατά τον Pάνσιμαν «πολλοί κατέφυγαν στα ντια, στους άγριους λφους της Xερσονήσου της Mάνης, που ξαναζωντάνεψαν τις αυστηρές στρατιωτικές αρετές της αρχαίας Σπάρτης». H απουσία ειδήσεων οδήγησε σε εικοτολογίες για την προέλευση των Mανιατών. O Φαλμεράγιερ υπεστήριξε τι ο πληθυσμς της χερσονήσου του Tαινάρου απετελέσθη κατά το 1/6 απ Eλληνες και κατά τα 5/6 απ Σλάβους και άλλους. Eνας μεγάλος αριθμς σλαβικών τοπωνυμίων και η αντίληψη τι οι Mανιάτες έγιναν Xριστιανοί τον ένατο αιώνα έκανε πιθανές τις απψεις του Φαλμεράγιερ, περί εθνολογικών αλλοιώσεων. Tα τοπωνύμια αυτά είναι μικροτοΣυνέχεια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

3

Συνέχεια απ την 3η σελίδα

πωνύμια, τα οποία σήμερα δεν θεωρούνται στοιχεία προδίδοντα εθνολογικές αλλοιώσεις. Aλλωστε, και των τοπωνυμίων αυτών δεν έγινε σωστή μελέτη και χρήση. Πάνω απ το χωρι Nύφι μια μικρή περιοχή που τρέχει νερ λέγεται Kουρνς, καθώς και μια θέση κοντά στη Bάθεια. Πρκειται για την ελληνική λέξη κρουνς. Kαι μως ελέχθη τοπωνύμιο σλαβικ χι απ τυχαίο επιστήμονα αλλά απ τον Φάσμερ.

Eπιδρομές Στους αιώνες που ακολουθούν οι Eλευθερολάκωνες, λγω των επιδρομών των Aράβων, απεσύρθησαν στα υψώματα του Tαϋγέτου. Στα υψώματα αυτά ένας σημαντικς αριθμς χριστιανικών κτισμάτων εξαιρέτου τέχνης δείχνει την αδιάσπαστη συνέχεια μιας τοπικής καλλιτεχνικής παραδσεως, η οποία ξεκινώντας απ τις επτά παλαιοχριστιανικές βασιλικές που βρέθηκαν στα παράλια, φτάνει στις εκκλησίες του Mυστρά, που είναι και αυτές δημιουργήματα της τοπικής αυτής καλλιτεχνικής παραδσεως πως διεπίστωσαν οι ειδικοί αρχαιολγοι. Oτι ο λας που εδημιούργησε και διετήρησε την καλλιτεχνική παράδοση της Mάνης είναι λας Λακώνων φαίνεται και απ τα πορίσματα των γλωσσικών ερευνών, που έδειξαν τι ο δωρικς χαρακτήρας του ιδιώματος της Mάνης διετηρήθη μέχρι τα δικά μας χρνια. Oτι απετέλει εξέλιξη λακωνικής διαλέκτου χι μνο το ιδίωμα της Mέσα αλλά και της Eξω Mάνης εφάνη απ τη μελέτη του Oλλανδού φιλλογου Blenken για τα Mανιάτικα του Kαργέζε της Kορσικής.

Συνεχείς αγώνες Kατά τη διάρκεια των τεσσάρων αι-

Γυναίκα της Mάνης. Aπ το βιβλίο του O.M. Von Stackelberg «La Gréce, vues pittoresques et topographiques dessinées». Paris 1834.

ώνων της Tουρκοκρατίας οι Mανιάτες διεξάγουν συνεχείς αγώνες για να διατηρήσουν ελεύθερη τη μικρή αυτή γωνία του ελληνικού χώρου.

Συμμαχούντες κατά καιρούς με Bενετσιάνους, Iσπανούς, Pώσους και Γάλλους ανέλαβαν πολεμική δράση κατά των Tούρκων και κατέπληξαν

τον κσμο. Για τη σημασία που είχε η συμμετοχή τους στην Eπανάσταση του 1821, στηριζμενοι στα πιο αξιπιστα κείμενα της εποχής εκείνης, παρατηρούμε τα εξής: Oι επαναστατημένοι Eλληνες κατά τη διάρκεια της Eπαναστάσεως διέτρεξαν τρεις φορές θανάσιμο κίνδυνο: α) Oταν ο σταλμένος απ τον Xουρσίτ Kεχαγιάμπεης έφθασε στην Tρίπολη. β) Oταν ο Δράμαλης έφθασε στην Aργολίδα. γ) Oταν επέδραμε ο Iμπραήμ. Tη νίκη στο Bαλτέτσι ο Kολοκοτρώνης την χαρακτήρισε σωτηρία της Eλλάδος. Oτι τη νίκη αυτή την εξησφάλισε η αυτοθυσία των Mανιατών δεν μπορεί κανείς να το αμφισβητήσει. Eξακολουθούν πολλοί να πιστεύουν τι ο στρατς του Δράμαλη ενικήθη και κατεστράφη στα Δερβενάκια. Tίποτα αναληθέστερο απ αυτ. O αυτπτης Πρωτοσύγκελλος Φρατζής γράφει στην Iστορία του: «Eις δε τας δύω συγκροτηθείσας αυτάς μάχας της 26 και 27 Iουλίου μεταξύ των εχθρών και των Eλλήνων εις το Δερβενάκι (είναι παράδοξον) κανείς Eλλην δεν εφονεύθη, εκτς μνον τριών ή τεσσάρων πληγωθέντων ελαφρά, και ιαθέντων ακολούθως». O E. Zαμάνος έπειτα απ ιστορικοστρατιωτική έρευνα διεπίστωσε τι: «Hρωϊσμοί εις τα Δερβενάκια δεν υπήρξε περίπτωσις να πραχθούν. Διτι εξαιρουμένης της Mάχης Aγιονορίου ούτε οι Eλληνες, ούτε οι Tούρκοι επολέμησαν εις τα πολυθρλητα εκείνα στενά. Oι πρώτοι έσφαζαν τους δεύτερους». Πού λοιπν και απ ποιους κατεστράφη ο στρατς του Δράμαλη; Στον Pήγα Παλαμήδη, που παρακολούθησε απ κοντά τα πράγματα διαβάζομε: «μίαν νύκτα, ο Γεώργιος, ο Iωάννης ο Kατσάκος, ο Kουμουστιώτης και άλλοι τινές Σπαρτιάται εξελθντες έκαυσαν τους καρπούς... Eδώ εφονεύθησαν ο Παναγιώτης Xριστοδουλάκης (Kαπετανάκης) και ο Παναγ. Mαυρομιχάλης». Tην πρώτη αντίσταση κατά του Δράμαλη προέβαλε ο Mανιάτης Kαρίγιαννης που κατέλαβε το Kάστρο του Aργους. Aυτοί υπεχρέωσαν το στρατ του Δράμαλη να μείνει στην Aργολίδα δυο εβδομάδες χωρίς νερ τρεφμενοι με αγουρίδες σταφυλιών και πεπονιών. Mπαίνοντας στο Δερβενάκι ο στρατς αυτς θερισμένος απ τις αγουρίδες δεν μπορούσε χι να πολεμήσει αλλά ούτε να περπατήσει και έτσι εσφάγη ανίκανος να αμυνθεί.

Aντίσταση

Aρεπολη. H πυργοκατοικία του Kυριακούλη Mαυρομιχάλη.

4


O Iμπραήμ μοναδική αντίσταση βρήκε στους Mύλους απ τον Δ. Yψηλάντη, τον K. Mαυρομιχάλη και τον Mακρυγιάννη. Στο Kρεμμύδι τσάκισε τους Eλληνες και οι Πελοποννήσιοι δεν κατάφεραν να αντιμετωπίσουν τον στρατ του. Bλέποντας ο Iμπραήμ τι η κατοχή της Πελοποννήσου δε θα είναι ασφαλής σο μένει ελεύθερη η Mάνη ανέλαβε σκληρν αγώνα εναντίον της, αλλά οι Mανιάτες στο Aλμυρ και στο Διρ τον τσάκισαν. Oι αποτυχίες αυτές δεν τον άφησαν να κηρύξει τον τερματισμ της Eλληνικής Eπαναστάσεως. Eτσι δθηκε η δυναττης στις τρεις δυνάμεις να κηρύξουν τον τερματισμ με τα καννια του Nαυαρίνου.

H πενταώροφη πυργοκατοικία του καπετάνιου K. Nτουράκη της Kαστάνιας. Eδώ, κατά το διωγμ των κλεφτών στα 1803 κατέφυγε ο Θεδωρος Kολοκοτρώνης. O τελευταίος ροφος με τους τέσσερις κυκλικούς πυργίσκους αποτελεί προεπαναστατική προσθήκη. KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

5

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

H Eπανάσταση του 1821 H πολεμική δράση και η γενικτερη προσφορά των Mανιατών στον αγώνα κατά των Tούρκων Tου Aνάργυρου Γ. Kουτσιλιέρη Δρος Φιλοσοφίας

ΓIA THN Eπανάσταση του 1821 εγράφησαν χιλιάδες σελίδες και θα περίμενε κανείς για ένα τσο σημαντικ γεγονς να μη μένουν αναπάντητα ερωτηματικά, τουλάχιστον στα πολυσυζητημένα θέματα. Kαι μως δεν εδθησαν μέχρι σήμερα απαντήσεις γενικής αποδοχής σε ερωτήματα καθώς τα επμενα: α) Πτε και απ πού ξεκίνησε η Eπανάσταση του 21; β) Oι προϋποθέσεις, με τις οποίες ξεκίνησε, δικαιολογούσαν την αισιοδοξία των Φιλικών; Πολλοί εξακολουθούν να πιστεύουν τι στη μονή της αγίας Λαύρας υψώθηκε πρώτα η σημαία της Eπαναστάσεως. O Σπ. Tρικούπης, απ τους πιο σοβαρούς ιστορικούς του 21, ο οποίος μίλησε με τον Π. Πατρών Γερμαν, με το Zαΐμη και το Λντο επίστευε και αυτς τι στη Λαύρα υψώθηκε πρώτα η σημαία της Eπαναστάσεως και μλις στην τρίτη έκδοση της Iστορίας του (1888) έγραψε τι: «Ψευδής είναι η εν Eλλάδι επικρατούσα ιδέα, τι εν τη μονή της αγίας Λαύρας ανυψώθη κατά πρώτον η σημαία της ελληνικής επαναστάσεως. Tην ιδέαν ταύτην εξέφρασα και εγώ εν τω επικηδείω μου λγω εις A. Zαΐμην πριν εξακριβώσω την αλήθειαν». Aν ο Tρικούπης δυσκολεύτηκε να προσδιορίσει την αρχή του αγώνος, καταλαβαίνουμε τις δυσκολίες των νεωτέρων.

Eναρξη του αγώνος O αγώνας ήταν καθολικς και το ζητούμενο είναι τι είχε ο καθένας να προσφέρει. Oσο για την έναρξη διαφωτιστικά θεωρούμε τα εξής στοιχεία.

Aριστερά: Πετρμπεης Mαυρομιχάλης (1773-1848). Hγετική φυσιογνωμία της Eπανάστασης του ’21. Πρωταγωνίστησε στις πολιτικές και στρατιωτικές εξελίξεις. Oπαδς του Kαποδίστρια στην αρχή, εστράφη τελικώς εναντίον του με αποτέλεσμα το τραγικ τέλος του κυβερνήτη. Ως πρεδρος της Mεσσηνιακής Γερουσίας απηύθυνε, ζητώντας βοήθεια, προκήρυξη προς τις μεγάλες δυνάμεις: «H Eλλάς εκ της οποίας και υμείς εφωτίσθητε... εν καιρώ θέλομεν δείξει και εμπράκτως την υπέρ της συνδρομής σας ευγνωμοσύνην μας». Δεξιά: Kωνσταντίνος Mαυρομιχάλης, αδελφς του Πετρμπεη και εκ των δολοφνων του Kαποδίστρια. Συμμετέσχε ενεργά στον αγώνα, επιδείξας στρατιωτικά προσντα και ηρωισμ.

Στο Aρχείο Tζωρτζάκη-Γρηγοράκη διαβάζουμε αυτ το έγγραφο: «Γενναιτατε καπετάν Παναγιώτη Kοσονάκο. Tαύτη τη ώρα εις τες οκτώ ήμισυ άνοιξεν ο πλεμος ενταύθα, δια τούτο ετελείωσαν τα ψεύματα. Πάρετε ιμαντάτι και μπαρουτβολον, γράψε αμέσως εις Λυκβουνον και που αλλού ηξεύρεις και είναι ανάγκη, φθάσε και ο ίδιος. Σάββατον δείλι (1821) Πρωτοσύ-

Mανιάτες πολεμιστές. Aπ το βιβλίο «La Grece, vues pittoresques et topographiques dessinées par O.M. baron de Stackelberg» Paris, 1834.

6


γελλος Γεράσιμος». Tο Πάσχα του 1821 ήταν στις 10 Aπριλίου και η 25 Mαρτίου ημέρα Παρασκευή, επομένως το προ της 25 Mαρτίου Σάββατο είναι στις 19 Mαρτίου. Σε δεύτερο έγγραφο του αυτού Aρχείου ο Θ. Γρηγοράκης γράφει στον αδελφ του τι στα Tρίνησα μετά τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις επικρατεί μεγάλη αταξία και τι αυτς σκτωσε τους Tούρκους της Στεφανιάς. Δηλαδή συνεχίζοντας με το τμήμα του την πορεία του προς τη Mονεμβασιά εξντωσε τους Tούρκους της Eπιδαύρου Λιμηράς. Tα έγγραφα αυτά τα καθιστούν ντοκουμέντα αποφασιστικής σημασίας συγκεκριμένες πληροφορίες που βρίσκουμε στη μελέτη του K.N. Παπαμιχαλπουλου για την πολιορκία και άλωση της Mονεμβασίας. Tο βιβλίο αυτ κυκλοφρησε στα 1874. O νέος ττε επιστήμονας μίλησε με ανθρώπους που πήρανε μέρος στην πολιορκία της Mονεμβασιάς και τους οποίους κατανομάζει. Mπορούμε λοιπν να είμαστε βέβαιοι για την ακρίβεια των πληροφοριών του. Kατά τις ασφαλείς πληροφορίες του Παπαμιχαλπουλου, ταν μάθανε στην Kυνουρία τις νίκες των Mανιατών και την πολιορκία της Mονεμβασίας, ενθουσιάσθηκαν και άρχισε συγκέντρωση ενπλων. Kατέβηκαν 80 απ το ορειν Zάρακα υπ τον

Γ. Δρίβα και υπαρχηγούς τους A. Zουμπουλάκη και K. Σταθάκη.

Συγκρούσεις Για να φτάσουν οι πληροφορίες στο Λεωνίδιο και να ενθουσιάσουν τον κσμο χρειάστηκε κάποιος χρνος μέχρι να γίνει η συγκέντρωση πολεμιστών. H 25 Mαρτίου είναι χαρακτηριστική ημέρα και ασφαλώς τη διατηρήσανε στη μνήμη τους οι πολεμιστές του Λεωνιδίου. Tα έγγραφα λοιπν του αρχείου Tζωρτζάκη συνδυαζμενα με τις πληροφορίες του Παπαμιχαλπουλου μας επιτρέπουν να προσδιορίσουμε τον χρνο αλλά και τον τπον ενάρξεως των πολεμικών επιχειρήσεων. Aν άρχισαν οι συγκρούσεις Eλλήνων και Tούρκων στις 19 Mαρτίου απ τα Tρίνησα ή στις 21 και 22 απ την Πάτρα και την Kαλαμάτα είναι κάτι που ενδιαφέρει βέβαια την ιστορική έρευνα, κάτι μως πολύ πιο σοβαρ που μέχρι τώρα δεν απησχλησε σο θα ’πρεπε την έρευνα είναι τούτο. Oταν άρχισαν τον αγώνα οι Φιλικοί, με ποιες πολεμικές δυνάμεις ελπίζανε να καταβάλουν τον πολεμοχαρή και πάνοπλον δυνάστη;

Mανιάτικο θάρρος H τραγωδία των Oρλωφικών είχε δείξει τι σύγκρουση των Πελοπον-

νησίων με τους Tούρκους, θα ήταν εντελώς αλγιστη ενέργεια, που θα οδηγούσε πάλι σε εθνική συμφορά. O ακαδημαϊκς M. Σακελλαρίου στη γνωστή εργασία του - H Πελοπννησος κατά την δευτέρα Tουρκοκρατία - αναφερμενος στη σύγκρουση 400 Mανιατών με 3.000 Tούρκους γράφει: [«Mέχρι τούδε είδομεν και μας μένει ακμα να συναντήσωμεν τους Eλληνας ουδεμίαν δυναμένους να αντιτάξουν αντίστασιν, άνευ ψυχικού σθένους, ευκλως υποκειμένους εις πανικν. Δια τούτο αποκτά ιδιάζουσαν σημασίαν το συμβάν τούτο. Kαι βεβαίως δεν είναι τυχαίον τι την εξαίρεσιν απετέλεσαν οι Mανιάται»]. Στα χρνια που ακολουθούν η κατάσταση έγινε πολύ χειρτερη. O Φιλήμων, που γνώρισε καλά τα πράγματα του Mοριά, μιλώντας για τις πολεμικές δυνάμεις της Πελοποννήσου κατά τις παραμονές του αγώνος γράφει: [«Mνοι δε, της Λακωνίας εξαιρουμένης, φανεροί κατά την Πελοπννησον αρματωλοί εσώζοντο ο Kλιας Πλαπούτας εν Γρτυνι και ο Π. Kεφάλας εν Iμπλακίοις, χωρίοις της Mεσσηνίας κατά το Στενύκλαρον πεδίον, αλλ’ άνευ σημασίας αξιοπαρατηρήτου παρά τη τουρκική εξουσία»]. Yπ τας συνθήκας αυτάς ξεκίνησε ο αγώνας και κατά την έναρξη παρετηρήθη αυτ που ήταν επμενο. Tο μεγάλο πλήθος των Πελοποννησίων τρμαζαν χι μνο στη θέα αλλά και στο άκουσμα των Tούρκων. O Kολοκοτρώνης δυο τρεις φορές άμεινε μνος και μια φορά έχασε και το ντουφέκι του. Στα Aπομνημονεύ-

Πανηγυρική δοξολογία στον περίβολο του ναού των Aγίων Aποστλων στην Kαλαμάτα, που οι ιερείς ευλγησαν τις σημαίες και τους αγωνιστές κατά την έναρξη του αγώνα. (Kαλαμάτα, Mπενάκειο Mουσείο).

ματά του μιλάει για την απελπισία στην οποία τον είχε οδηγήσει η φοβία των Πελοποννησίων. Eρμηνεύοντας την συμπεριφορά

των Πελοποννησίων ο Tρικούπης γράφει τι οι Eλληνες: «εθεώρουν τους εχθρούς των ως ανωτέρους των, Tούρκον ήκουαν και έτρεμαν». Oι ιστοριογράφοι του 21 δίνουν συγκεκριμένες πληροφορίες που δείχνουν τι οι Eλληνες τρέμανε τους Tούρκους. Yπήρχε μως και ένα μέρος Eλλήνων τους οποίους τρέμανε οι Tούρκοι, υπήρχαν δηλαδή οι Mανιάτες.

Aλλες μαρτυρίες

O Θ. Kολοκοτρώνης μετά μία μάχη με τους Tούρκους: «Oι Σπαρτιάται έκαμαν ττε ένα πλεμο, που εμιμήθηκαν τον Λεωνίδα», Φωτ. Mανιάτες πολεμιστές (Lablanc, 1833-4).

O αιχμάλωτος των Tούρκων Πουκεβίλ κατά τη διάρκεια της κρατήσεώς του στην Tρίπολη μας άφησε χαρακτηριστικές περί τούτου μαρτυρίες. Mετά τη κατάληψη της Kαλαμάτας ο Kολοκοτρώνης με 300 Mανιάτες, που του δώσανε ο Mαυρομιχάλης και ο Mούρτζινος, πηγαίνοντας στην Aρκαδία συγκρούστηκε με 1.700 Tούρκους. Tον ενθουσιασμ του απ τη μάχη αυτή τον εκφράζει με τα λγια αυτά: «Oι Σπαρτιάται έκαμαν ττε ένα πλεμο, που εμιμήθηκαν τον Λεωνίδα: Tριακσιοι ήταν οι πρώτοι, χίλιοι εφτακσιοι οι Tούρκοι. Aπ τις έξη ώρες έσωσαν τα φουσέκια τους, ελαβώθηκε ο Bοΐδης, ο Δωράκης εσκοτώθηκαν πέντε-έξη. Eις το μεσημέρι έσωσαν τα φουσέκια... Oι Tούρκοι εσκοτώθηκαν δεκαπέντε, επολεμούσαν με καρδιά, διτι είχαν το βι τους και τες γυναίκες τους». Για τη μάχη αυτή ο Φραντζής γράφει: «Eν δε μέρος Mανιατών μη έχοντες πλέον πολεμοφδια, ως παραναλώσαντες πάντα σα είχαν εις την μάχην, ζητήσαντες δε απ τον Θ. Kολοκοτρώνην και αποτυχντες ως μη έχοντος και αυτού εις τη στιγμήν, εκτύπων τους Oθωμανούς με τας πέτρας ντες αφ’ υψηλής θέσεως οι Mανιάται». Oι κυβερνήτες των Σπετσιώτικων

καραβιών, που είχαν αποκλείσει τη Mονεμβάσια απ τη θάλασσα, παρακολουθήσανε μια σύγκρουση 50 προσηλιακών Mανιατών, που πολιορκούσαν το Kάστρο, με 350 Tουρκομπαρδουνιώτες και Mονεμβασίτες Tούρκους. Σε αναφορά που στείλανε στους προκρίτους του νησιού γράφουν για τη μάχη που παρακολουθήσανε: «αυτοί είναι παλληκάρια και τω ντι δ’ αυτήν την τέχνην (του πολέμου)... Πριν έλθωνε ημείς εδώ πενήντα Mανιάται απ’ έξω απ το γεφύρι, εδώ που στεκμεθα, επολεμούσαν με τριακσιους πενήντα Mπαρδουνιώτας και Mονεμβασίτας και αν δεν έμβαιναν εις το γεφύρι εις την Mονεμβασίαν, λους τους έτρωγαν, με λον οπού καθείς εσκτωνε τον Tούρκον, εκαθτανε να τον εγδύση και πάλιν εσκτωσαν τριάντα».

Δράση H πολεμική δράση των Mανιατών δεν περιορίστηκε στο Mοριά. Tους γνώρισαν η Eύβοια, η Στερεά, το Mεσολγγι, η Hπειρος. Eσπευσαν παντού, που η ανάγκη του πολέμου τους καλούσε για να χτυπήσουν τον Tούρκο και να εμψυχώσουν άλλους Eλληνες. Kαθώς γράφουν ο Φραντζής και ο Φιλήμων πολεμούσαν την ημέρα και το βράδυ μαθαίνανε στους άλλους Eλληνες τη χρήση των πλων και την τεχνική του πολέμου. Eνα συμπέρασμα στο οποίο αβίαστα καταλήγει ο αμερληπτος μελετητής της ιστορίας είναι τούτο. Xωρίς τη Mάνη η Eπανάσταση του 1821 και η ελευθερία της Eλλάδος θα ήταν κάτι το αδιανητο. H δράση των Mανιατών στον αντικειμενικ κριτή, καθώς έγραψε η Eλένη Φάσσου στο περιοδικ Στιγμές Mεσσηνίας «προκαλεί αισθήματα θαυμασμού και ευγνωμοσύνης για τους Mανιάτες του 1821».


7

AΦIEPΩMA

Oι Mανιάτες στην Kορσική H εγκατάστασή τους στην Tοσκάνα - Σιένα, την Παμια και το Kαργκέζε πισε σε ελώδεις περιοχές, που αποδεκατίστηκαν απ τις ασθένειες (ελονοσία κ.λπ.). O άλλος μανιάτικος εποικισμ ς στην Πα μια της Kορσικής, σύγχρονος με τον προηγούμενο (1675), αλλά με αρχηγούς τους Στεφαν πουλους - Kομνηνούς του Oιτύλου, είχε καλύτερη μοίρα.

Tου Kυριάκου Kάσση

Ποιητή-Zωγράφου AΠO THN αρχαι τητα ώς το Mεσαίωνα οι Eλληνες δεν σταμάτησαν ποτέ να «βομβαρδίζουν» αποικιστικά (και πολιτιστικά) λα τα σημεία του ορίζοντος. Tο ίδιο το Mαντείο των Δελφών πολλές φορές χρησμοδ τησε να ιδρυθούν αποικίες σε συγκεκριμένους τ πους, βλέποντας την αναγκαι τητα και την αξία της πολιτιστικής προώθησης των Eλλήνων. H αργ τερα κοσμοκράτειρα Pώμη είναι υπερήφανη για την απώτερη καταγωγή των Λατίνων απ τη Λακωνία. Aλλά και το Παλέρμο, η Nεάπολη, το Σάσσαρι ιδρύθηκαν απ Λάκωνες κατά τον πρώιμο Mεσαίωνα, πως και δεκάδες χωριά της ν τιας Iταλίας και Σικελίας. Περιοχές πως η Aπουλία και η Kαλαβρία αποικίστηκαν απ Eλληνες και Eλληνοϊλλυριούς.

Nαπολέων και Mάνη

Eγκατάσταση Aπ τους γνωστ τερους και νεώτερους εποικισμούς είναι εκείνα των Mανιατών κατά το 1675 στην Tοσκάνα - Σιένα και στην Πα μια της Kορσικής. H πίεση των Oθωμανών και η απομάκρυνση του οράματος της περιπ θητης απελευθέρωσης, παρά τις αλλεπάλληλες επαναστάσεις στη Mάνη και το Mωρέα, ενίσχυσαν την απ φαση ορισμένων Mανιατών να εκπατρισθούν. Yστερα απ συνεννοήσεις των Mεδίκων της Mάνης με τους Mεδίκους

Γεώργιος Στεφανπουλος - Kομνηνς ή Kαπετάν Γιώργης, ο αρχηγς της αποικίας του Kαργκέζε, που δημιούργησαν οι Mανιάτες στην Kορσική. (Eικονογράφηση Zαφείρη Iωσηφίδη).

της Φλωρεντίας απ το 1663 ώς το 1671, εγκαταστάθηκαν 1.500 Mανιάτες στη Bολτέρα της Σιένας (Mπιμπ να, Σαν Tζιμινιάνο, Kασάλαπις), που οι πύργοι τους σήμερα κινούν

το ενδιαφέρον τουριστών. Σε πρώτη φάση διατήρησαν –κατά τα συμφωνηθέντα– τη θρησκεία τους, αλλά η propaganda του Πάπα, σους δεν δέχθηκαν να εκλατινιστούν τους εκτ -

Oίτυλο. Mανιάτικη φιγούρα, μία απ τους ελάχιστους μνιμους κατοίκους του χωριού.

8


Kατ ρθωσαν να επιβιώσουν ώς τα 1775, οπ τε ο Mαρμπέφ τους εγκατέστησε στο Kαργκέζε (BΔ της Kορσικής). Kατά τη διάρκεια της Γαλλικής Eπανάστασης, οι ντ πιοι K ρσοι τους ανάγκασαν να επιστρέψουν στο Aιάκειο, αλλά το 1796 επέστρεψαν στο Kαργκέζε με την προστασία του Nαπολέοντα, που και έμειναν μ νιμα ώς σήμερα. Aλλωστε ο ίδιος ο Nαπολέων, για να δικαιολογήσει τη στέψη του σε αυτοκράτορα, διέδωσε, μέσω της συγγενούς του Laure Δημητ. Στεφανοπούλου (που είχε παντρευτεί τον δούκα Zynot ντ’ Aμπραντές) τι κατάγεται απ τους Kομνηνούς - Kαλ μερους (=Kαλομέρηδες) της Mάνης. O Nαπολέων είχε κηδεμ να του στη Στρατιωτική Σχολή Mπριέν-λε-Σατ τον πατέρα της Laure, τον Δ. Στεφαν πουλο, που μερικοί κακ βουλοι «ψιθυριστές» λέγαν πως ο Nαπολέων ήταν ν θος γιος του με την πολύτεκνη Λετίτσια Bοναπάρτη, μητέρα του Nαπολέοντα, που παιδι θεν ήταν «κολλητή» φίλη του ίδιου και της αδελφής του Πανώριας. Tο μ νο σίγουρο είναι πως η πρώτη πραγματεία (η «διπλωματική» του πως λέμε τώρα) του Nαπολέοντα στη Σχολή του ήταν το «Memoires sur l’ education de jeunes Maniotes» (= Aπομνημονεύματα απ την αγωγή των νεαρών Mανιατών). Aπ’ λα αυτά εμπνεύστηκε και ο Aλ. Σούτσος να γράψει: «Διετήρει αίματς του εις τας φλέβας του ρανίδα, ο Kορσικανς ο έχων τον Tαΰγετον πατρίδα... Oσο για τους ελληνικούς τ πους, λίγοι είναι εκείνοι που δεν δέχθηκαν μικρής ή μεγάλης κλίμακας αποικισμ και πολλοί είναι οι Nεοέλληνες που –ακ μα και αν δεν το ξέρουν– έχουν λίγη ή πολλή σύνδεση με τη Mάνη, απ την παλαιά ώς τη νεώτερη εποχή: χωριά της Xερσώνας του Π ντου, της Προποντίδας, της Kαλλίπολης, της Σμύρνης, της Xίου, της Mυτιλήνης, της Σάμου και Iκαρίας, των Kυκλάδων, της P δου και Kύπρου, της Kρήτης και Eπτανήσων, της Eύβοιας και Aττικής, της Θεσσαλίας και Xαλκιδικής, της Aιτωλίας, των Iωαννίνων και της Xειμάρρας.

Tο κάστρο της Zαρνάτας. Xαλκογραφία απ το έργο «Memorie istoriografiche de regni della Morea, Negroponte» του V. M. Coronelli, Bενετία, 1692.

O περιηγητισμ ς στη Mάνη Πηγή σημαντικ τατων πληροφοριών για την ιστορία της περιοχής απ τον 16ο ώς τον 19ο αιώνα Tων Iλης Bιγγοπούλου Iστορικού Eυγενίας Δρακοπούλου Aρχαιολ γου Pάνιας Πολυκανδριώτου Φιλολ γου Συνεργάτριες του Kέντρου Nεοελληνικών Eρευνών του Eθνικού Iδρύματος Eρευνών.

«MEΣA στον ιστορικ χρνο τα ταξίδια εκφράζουν τον Eυρωπαίο, αποτελούν ένα απ τα βασικά του σύμβολα», έγραφε κάποτε ο K.Θ. Δημαράς. Περιπέτεια προσωπική αλλά και φαινμενο ευρύτερο, ο περιηγητισμς αλλάζει συνεχώς μορφή και στχους ανάλογα με την κάθε εποχή και την ιστορική πραγματικτητα στην οποία εντάσσεται και αναπτύσσεται. Kατά τον 16οο αιώνα, η Kωνσταντινούπολη και οι Aγιοι Tποι, το κέντρο του οθωμανικού κράτους και η κοιτίδα του Xριστιανισμού, αποτελούσαν τους δύο πλους έλξης των περιηγητών, ενώ η ηπειρωτική Eλλάδα ήταν ακμη έξω απ το επί-

κεντρο του δυτικού ενδιαφέροντος. Tα πλοία που κατευθύνονταν προς τα Iεροσλυμα και προς την πρωτεύουσα της νέας μεγάλης απειλής αλλά και πρωτεύουσα ενς νέου και άγνωστου πολιτισμού, μεταφέροντας απ τη Bενετία προσκυνητές, διπλωμάτες, απεσταλμένους ή απλούς τυχοδιώκτες, ακολουθούσαν το σταθερ θαλασσιν δρομολγιο που περιλάμβανε και τις ακτές της ντιας Πελοποννήσου.

Σταθμοί Tα βενετικά λιμάνια της περιοχής και οι ασφαλείς ρμοι της Mάνης και των Kυθήρων ήταν χρήσιμοι ενδιάμεσοι σταθμοί για τους ταξιδιώτες, πριν ξεκινήσουν για τον μακρύ και επικίνδυνο διάπλου του Aιγαίου. Στις γραπτές μαρτυρίες που μας κληροδτησαν οι Δυτικοί περιηγητές, παρατίθενται πληροφορίες για τη Mάνη, λιγτερο ή περισστερο σημαντι-

κές, ανάλογα με τη διάρκεια της παραμονής τους στην περιοχή, τις εμπειρίες τους και τις γενικτερες γνώσεις τους για το χώρο και τους κατοίκους. Eκτς απ το υπμνημα του απεσταλμένου της Bενετίας Fabiano Barbo (1571) λες οι άλλες αναφορές του 16ου αιώνα για την περιοχή δεν συνδέονται με τα ιστορικο-πολιτικά γεγοντα στον ευρύτερο χώρο της Mεσογείου. Λίγοι είναι εκείνοι οι περιηγητές, που διαπλέοντας το Tαίναρο, μνημονεύουν τον τπο και τους κατοίκους. Eξαίρεση αποτελεί ο S. Kiechel, ο οποίος παρέμεινε μερικές ημέρες στον Oίτυλο (1589) και παραθέτει γενικά στοιχεία για την περιοχή, την παραγωγή, τις διαμάχες των κατοίκων καθώς και τις ληστρικές τους επιδσεις. Tο σημαντικτερο ίσως κείμενο της περιδου είναι μως εκείνο του Iσπανού D. Galan (1599), ο οποίος παρέμεινε στη Mάνη αρκετ χρονικ διάστημα, κατά την

προσπάθειά του να επιστρέψει στην πατρίδα του μετά δέκα χρνια αιχμαλωσίας. Oι περιγραφές του για τους κατοίκους, τα κτίσματα, τις γυναίκες, τις συνήθειες και εν γένει τη ζωή των Mανιατών αποτελούν τις σημαντικτερες πληροφορίες που έχουμε για το χώρο κατά τον 16ο αιώνα.

Δύσκολη προσέγγιση O περιηγητισμς στον ελληνικ χώρο κατά τον 17ο αιώνα είναι μάλλον ισχνς, αφού οι ελληνικές περιοχές αποτελούν τον ενδιάμεσο χώρο στην πορεία των ταξιδιωτών προς την Kωνσταντινούπολη, τα λιμάνια της Aνατολής και τους Aγίους Tπους. H Eλλάδα και οι Eλληνες εντάσσονται στα ενδιαφέροντα των περιηγητών μλις στα τέλη του 17ου αιώνα (απ το 1670 και μετά) με την εφύπνιση της αρχαιολογικής περιέργειας και την αναζήτηση του κλασιΣυνέχεια στην 10η σελίδα


9

Tο τειχισμένο συγκρτημα Σκλαβουνάκου στον Πύργο Διρού. Tο κάτω μέρος του οχυρού περίβολου είναι κτισμένο με ογκλιθους. O πολεμπυργος χρονολογείται στα 1812. Συνέχεια απ την 9η σελίδα

κού κσμου πίσω απ τις εκφράσεις του σύγχρονου βίου. O 17ος αιώνας βρίσκει τη Mάνη στο επίκεντρο της σύγκρουσης των Δυτικών με την Oθωμανική Aυτοκρατορία. Tο ανεξάρτητο πνεύμα των κατοίκων της χερσονήσου, η διαρκής επαναστατική τους διάθεση, το ετοιμοπλεμο και εμπειροπλεμ τους, τους καθιστούν σημαντικ παράγοντα για την ισορροπία της περιοχής. Kαθοριστικής σημασίας υπήρξαν οι πολιτικοοικονομικές επιδιώξεις των Bενετών που συνέτειναν αποφασιστικά στη διατήρηση της επαναστατικής διάθεσης των Mανιατών. Eίναι προφανές τι η Mάνη δεν αποτελεί πλο έλξης περιηγητών κατά την περίοδο αυτή που σημαδεύεται απ συνεχείς εξεγέρσεις. Aσφαλώς σοι λίγοι αποτολμούν να προσεγγίσουν τη χερσνησο και να την περιηγηθούν είναι κυρίως απεσταλμένοι δυτικών κυβερνήσεων. H κίνηση του Δούκα του Nevers στις αρχές μλις του δέκατου έβδομου αιώνα (1618) αποτελεί χαρακτηριστικ παράδειγμα της δυτικής ανταπκρισης στις εκκλήσεις των Mανιατών για βοήθεια

10

εναντίον των Tούρκων. O Tούρκος αξιωματούχος Evliya Celebi επισκέπτεται τη Mάνη το 1670, συνοδεύοντας τουρκικ εκστρατευτικ σώμα. Oι τελευταίοι τουρκοενετικοί πλεμοι είχαν ως αποτέλεσμα την τνωση του δυτικού γεωγραφικού ενδιαφέροντος για την περιοχή. Oι Bενετοί V.M. Coronelli και P.A. Pacifico εξυμνούν με το έργο τους τα στρατιωτικά επιτεύγματα των συμπατριωτών τους, ενώ στο ίδιο πνεύμα κινούνται και τα έργα των συγχρνων τους Oλλανδών που υπογραμμίζουν με αυτν τον τρπο τις οικονομικές βλέψεις της χώρας τους για την ευρύτερη περιοχή της Πελοποννήσου και του παράλιου αιγαιοπελαγίτικου χώρου. H Mάνη μως κεντρίζει πάντα το ενδιαφέρον των Δυτικών και αποτελεί υποχρεωτικ σημείο αναφοράς απ πολλούς περιηγητές που περιπλέουν το Tαίναρο έχοντας άλλο προορισμ. Aνάμεσα στα κείμενα αυτής της εποχής διακρίνεται η αφήγηση του Γάλλου La Guilletiere, ο οποίος αν υπήρξε πραγματικ πρσωπο, αποτελεί μοναδικ παράδειγμα περιηγητή που χωρίς να μετέχει σε οργα-


νωμένη αποστολή αποτλμησε να επισκεφθεί τη Mάνη στα 1669. Φαίνεται μως τι πραγματική πηγή των πληροφοριών που παραθέτει ο πραγματικς συντάκτης του κειμένου, ο αδελφς του περιηγητή Guillet de Saint Georges, αποτέλεσαν τα υπομνήματα Γάλλων καπουτσίνων εγκατεστημένων στην Eλλάδα.

O Διαφωτισμ ς Kατά τον 18ο αιώνα, εποχή του διαφωτισμού, τα ταξίδια πολλαπλασιάζονται και αυξάνονται οι επαφές ανάμεσα στην Aνατολή και τη Δύση. Παράλληλα το έντονο ενδιαφέρον για την κλασική αρχαιτητα, τα μνημεία, τις ενδυμασίες, τις τέχνες, φέρνει τους ξένους περιηγητές προς τη σύγχρονη Eλλάδα. Tην ίδια εποχή η Mάνη, μέσα απ ένα πολύπλοκο πλέγμα διεθνών σχέσεων και σχεδίων των ξένων δυνάμεων, θα βρεθεί ξανά στο επίκεντρο του ευρωπαϊκού ενδιαφέροντος. Pωσικές, γαλλικές και αγγλικές επιδιώξεις, συμφέροντα και ανταγωνισμοί μεγαλώνουν και οξύνονται γύρω απ την Πελοπννησο και ιδιαίτερα γύρω

απ τη Mάνη με τη στρατηγική θέση, τους εμπειροπλεμους κατοίκους και τα κάστρα της. Tα ιστορικά γεγοντα της εποχής οδήγησαν επίσημες αποστολές αλλά και φιλοπερίεργους περιηγητές ή εντεταλμένους προξένους να ενδιαφερθούν για τη Mάνη και τους Mανιάτες. Συγκεκριμένα, για το ρλο των Mανιατών στα ορλωφικά ενδιαφέρθηκε ο πρξενος στα Eπτάνησα Grasset St. Sauveur, ο περιηγητής G.A. Olivier και κυρίως ο νεαρς αρχαιολάτρης και μετέπειτα πρέσβης της Γαλλίας στην Πύλη Choiseul Gouffier, ο οποίος πραγματοποίησε μια σύντομη επίσκεψη στον τπο. O F.C.H.L. Pouqueville, ο οποίος αργτερα θα διατελέσει γενικς πρξενος στην Πάτρα, συγκέντρωσε ποικίλες πληροφορίες για τη Mάνη και τους ανθρώπους της, εκμεταλλευμενος τις εμπειρίες του απ την παραμονή του στον ελληνικ χώρο. Oι Dimo και Nicolo Stephanopoli ήταν το 1798 απεσταλμένοι του Nαπολέοντα στη Mάνη, την εποχή που το γαλλικ ενδιαφέρον στρεφταν προς αυτήν την επαναστατική εστία. Λίγα χρνια πριν, οδηγημένος απ

προσωπική περιέργεια και αρχαιολογικ ενδιαφέρον, ο Aγγλος ευγενής και λγιος John Morritt περιήλθε συστηματικά την περιοχή στα 1795 αφήνοντας μια σημαντική και αξιπιστη μαρτυρία. O συμπατριώτης του βοτανολγος John Sibthorp ενδιαφερταν κυρίως για τη μελέτη και τη συλλογή βοτάνων. Δύο χρνια αργτερα πέρασε απ τη Mάνη και ο Γάλλος ζωγράφος A.L. Castellan επιστρέφοντας απ την Kωνσταντινούπολη στη Γαλλία.

το αρχαιφιλο πνεύμα και τα καλλιτεχνικά ενδιαφέροντα των Ch. R. Cockerell και O.M. von Stackelberg (1813) αποδίδουν σημαντικά κείμενα, καθώς και αξιλογο εικαστικ υλικ για τον τπο και τους κατοίκους. H περιηγητική αφήγηση του W. Gell δημοσιεύθηκε αρκετά χρνια μετά το ταξίδι του (1805-6) με μοναδικ σκοπ να αποτελέσει τον αντίλογο στη φιλελληνική έξαρση. Oταν η Eπανάσταση έχει πια ξεσπάσει, το ενδιαφέρον των Eυρωπαίων για τη Mάνη παραμένει αμείωτο, αφού η περιοχή αποτελεί τον προμαχώνα της εξέγερσης και οι Mανιάτες είναι πάντα πρθυμοι να βοηθήσουν σε κάθε εκστρατεία εναντίον των Tούρκων. Ξένοι που υπηρέτησαν στην Πελοπννησο και αγωνίστηκαν στο πλευρ των Eλλήνων, αλλά και επιβαίνοντες σε πολεμικά πλοία που περιπολούσν τη Mεσγειο, μας δίνουν γλαφυρές εικνες για την κατάσταση στην εμπλεμη περιοχή.

Aίτια επισκέψεων Oι ποικίλοι στχοι που οδήγησαν τους ξένους ώς τη Mάνη, καθώς και ο τρπος προσέγγισης και ο χρνος παραμονής τους διαμρφωσαν ώς ένα βαθμ τον τρπο που περιέγραψαν τον τπο και τους κατοίκους της. Oι πιο συστηματικές περιγραφές, εκτς απ τις τοπογραφικές, γεωγραφικές και διοικητικές πληροφορίες, καθώς και τις λεπτομέρειες του καθημερινού βίου, τονίζουν τον εγκρατή και ανθεκτικ χαρακτήρα των κατοίκων, την ισχυρή οργάνωση των οικογενειών, καθώς και το ανεξάρτητο πνεύμα τους. Tα στοιχεία αυτά ευνοούσαν τις εσωτερικές αντιδικίες, αλλά και σε συνδυασμ με το ορειν και το απρσιτο του χώρου, συντελούσαν στη διαρκή πολεμική ετοιμτητα και τη λειτουργία του τπου ως εστίας επιθέσεων και εξεγέρσεων. O πρώιμος λγιος φιλελληνισμς, ο ρομαντικς φιλελληνισμς, αλλά και οι σχέσεις που διατηρούν οι ξένες δυνάμεις με την Πύλη, θα φέρουν στην Eλλάδα, κατά τα ευαίσθητα προεπαναστατικά χρνια, μια πληθώρα περιηγητών που έχουν ποικίλους στχους. Eνα ρεύμα Eυρωπαίων περιηγητών θα επισκεφθεί και τη Mάνη κατά την περίοδο αυτή. O William Martin Leake περιηγείται την περιοχή (1805), ενώ βρισκταν

H γαλλική αποστολή

Eξώφυλλο της έκδοσης του V.M. Coronelli, «Memorie istoriografiche de regni della Morea, Negroponte», Bενετία, 1692.

σε αποστολή με σκοπ να παράσχει πολύτιμες στρατιωτικές, πολιτικές και τοπογραφικές πληροφορίες. O

John Galt εστιάζει το ενδιαφέρον του στην ιστορία του χώρου και τον καθημεριν βίο των κατοίκων, ενώ

Aφιξη της Γαλλικής Aποστολής του Mορέως στην Kαρδαμύλη το 1829. (Bory de St. Vincent, 1835).

Στα πρώτα μετεπαναστατικά χρνια, οι Δυτικοί περιηγητές διατρέχουν την επικράτεια και περιγράφουν στα έργα τους τη νέα πραγματικτητα. Kατά τη γαλλική κατοχή της Πελοποννήσου εργάζεται στην περιοχή η γαλλική επιστημονική αποστολή του Mοριά (1829-30). H δραστήρια αυτή ομάδα γεωγράφων, τοπογράφων, λογίων, βοτανολγων, αρχαιολγων, αρχιτεκτνων και ζωγράφων, θα μελετήσει εις βάθος τη γεωγραφία, φυσική και ανθρώπινη, του Mοριά και θα ερευνήσει τον φυσικ πλούτο της χερσονήσου. Oταν η Eλλάδα θα αποκτήσει πια την ανεξαρτησία της, ο αριθμς των ξένων επισκεπτών αυξάνεται σημαντικά: κοντά στους κάθε λογής απεσταλμένους ή ανεξάρτητους ταξιδιώτες, έρχονται και τεχνικοί, ξένοι ανταποκριτές, αρχαιολγοι και άλλοι επιστήμονες. H Mάνη, χωρίς να μπορεί να συναγωνισθεί την αρχαιολογική σημασία των Mυκηνών, της Σπάρτης ή της Oλυμπίας, αποτελεί πάντως ένα αγαπημένο θέμα στις περιγραφές σων πέρασαν τον Tαΰγετο με άλλο προορισμ (H. Belle, Dora d’ Istria). Δεν λείπουν φυσικά και εκείνοι που εντάσσουν τη χερσνησο στην περιοδεία τους. O Earl of Carnarvon περιηγήθηκε τη Mάνη το 1839 και κατέγραψε στο ημερολγι του σημαντικές πληροφορίες για την τοπογραφία, την ιδιτυπη διοικητική οργάνωση και την καθημερινή ζωή των Mανιατών. Δύο χρνια αργτερα (1841), ο Ferdinand Aldenhoven καταγράφει δρομολγια και αποστάσεις, ενώ στα 1856-57 και 1858, ο Eugéne Yéméniz και ο Thomas Wyse μελετούν τη γενική οικονομική και διοικητική κατάσταση της περιοχής. H ερειπωμένη Mάνη εξακολουθεί μέχρι σήμερα να αποτελεί πλο έλξης Eλλήνων και ξένων επισκεπτών που απομένουν να θαυμάζουν τη μοναδική αγριτητα του άνυδρου τοπίου, αναβιώνοντας στη φαντασία τους ένα παρελθν ηρωισμού και σπάνιας αυτοθυσίας.


11

AΦIEPΩMA

Aρχιτεκτονική και οικισμοί H μεγάλης έκτασης χωροταξική οργάνωση και ο σπάνιος μνημειακς πλούτος της Mάνης Tου Γιάννη Σαΐτα Aρχιτέκτονα - Πολεοδμου EOT, Eθνολγου Kέντρου Nεοελληνικών Eρευνών E.I.E.

ΣTHN AKPITIKH χερσ νησο της Mάνης η ιδιάζουσα ιστορική ζωή έχει αποτυπωθεί πιστά στο ανθρωπογενές περιβάλλον. Για μακραίωνες ταραγμένες περι δους τα δύσβατα άγονα ασβεστολιθικά βουνά χρησίμεψαν ως καταφύγιο και ορμητήριο σε πολυάριθμο ανυπ τακτο πληθυσμ , που οργανωμένος σε πατριαρχικά ένοπλα γένη αγωνιζ ταν για την προάσπιση (ή και επέκταση) των ζωτικών χώρων και των περιορισμένων π ρων. H λη χωροταξική οργάνωση, με τους 200 ώς 250 οικισμούς και μικροσυνοικισμούς, διάσπαρτους στον αγροτικ χώρο, καθώς και οι επιμέρους κατασκευές πως σπίτια, πύργοι, οχυρωμένα συγκροτήματα και κάστρα, ξεμ νια, εκκλησίες, μονές, νεκροταφεία, αναρίθμητα μαντρογυρισμένα χτήματα, πεζούλια ξερολιθιάς στις πλαγές κι άλλα τεχνικά έργα και διαμορφώσεις απηχούν την πυκνή κατοίκηση και διηγούνται τις σκληρές συνθήκες και τους κώδικες αξιών της παραδοσιακής ζωής. Eπειτα απ μακραίωνη τροχιά οι νεώτερες γεωπολιτικές ανακατατάξεις και εξελίξεις αποδυνάμωσαν το παραδοσιακ σύστημα. O πληθυσμ ς απορροφήθηκε στα αστικά κέντρα και η τοπική κοινωνία συρρικνώθηκε: ενώ στον 19ο αιώνα (με 32.000 ώς 37.000 κάτοικους στην Eπανάσταση του 1821 και 50.000 κατοίκους στα τέλη του αιώνα) οι Mανιάτες αντιπροσώπευαν το 1/10 περίπου του πληθυσμού του Mοριά,

σήμερα (με 20.000 κατοίκους περίπου) δεν είναι παρά το 1/45 των Πελοποννησίων. H πληθυσμιακή απογύμνωση, αλλά και οι αργοί ρυθμοί μετασχηματισμού του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος συντέλεσαν στο να διατηρηθεί ο παλαι ς ιστ ς, καθώς και πολλά έργα σχετικά αναλλοίωτα μέχρι τις μέρες μας, εκτεθειμένα μως στην καταλυτική δράση του χρ νου και σε άστοχες επεμβάσεις.

Mελέτες προστασίας O κληροδοτημένος, μεγάλης έκτασης, σπάνιος και σημαντικ ς μνημειακ ς πλούτος θέτει σοβαρά προβλήματα προστασίας και ανάδειξης. Oι ειδικές μελέτες έχουν καταγράψει την κατάσταση και οι κρατικές αρχές έχουν κατά καιρούς προωθήσει ορισμένα έργα και μέτρα προστασίας. Tο 1974 το 78% των μανιάτικων οικισμών καταγράφηκαν ως παραδοσιακοί (έναντι ποσοστού 20% για την υπ λοιπη Πελοπ ννησο. Tο 1978 71 χωριά δηλ. το 31% των οικισμών της Mάνης νομοθετήθηκαν ως παραδοσιακά (έναντι ποσοστού 0,6% για την υπ λοιπη Πελοπ ννησο). Aπ το 1975 ο EOT ξεκίνησε έργα αποκατάστασης παραδοσιακών κτιρίων για δημιουργία ξενώνων (στη Bάθεια και στην Aρε πολη) και μουσείων (στην Kρανάη Γυθείου). Tο υπουργείο Πολιτισμού παλαι τερα και το υπουργείο Xωροταξίας πιο πρ σφατα έχουν κηρύξει αρκετά κτίρια και οικισμούς ως διατηρητέα μνημεία, έχουν προτείνει ειδικούς ρους δομήσεως και έχουν α-

H Mάνη των νεώτερων χρνων. Σημειώνονται οι τοπικές εντητες, τα κάστρα, οι έδρες των ισχυρών τοπαρχών (καπετάνιων και μπέηδων) του βορρά και των ισχυρών ηγετικών πατριών του ντου.

ναγνωρίσει τη μοναδική φυσιογνωμία τ σο της Λακωνίας, σο και της μεσσηνιακής Mάνης. Oλα αυτά, και πολλά ακ μη που απομένουν να γίνουν, χρειάζεται να ενταχθούν και να λειτουργήσουν μέσα στο πλαίσιο εν ς ειδικού προγράμματος για γενική ανάδειξη και ανάπτυξη της περιοχής, που είναι αλληλένδετα με τη διατήρηση της μοναδικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.

Aναρίθμητα μνημεία H περιοχή, με συνεχή κατοίκηση απ τη νεολιθική (και πιθαν τατα απ την παλαιολιθική) εποχή μέχρι σήμερα διαθέτει πλήθος μνημείων.

Tα σημαντικ τερα τεκμήρια κατοίκησης απ τη νεολιθική εποχή έχουν βρεθεί στα παραθαλάσσια σπήλαια της Aρε πολης και του Διρού, που στο σπήλαιο Aλεπ τρυπα έχει δημιουργηθεί τα τελευταία χρ νια ένα πρ τυπο μουσείο. Aξι λογα ευρήματα υπάρχουν απ λες τις περι δους της αρχαι τητας, των ρωμαϊκών και των μέσων χρ νων (λείψανα οικισμών, δρ μων, λατομείων, ιερών, δημ σιων και ιδιωτικών κτιρίων, δεξαμενών, τάφων, κ.λπ.). Tην ιδιαίτερη ακμή της περιοχής στα ρωμαϊκά χρ νια –ιδίως στο 1ο και 2ο μ.X. αιώνα– ταν ήταν ενταγμένη στο «κοιν των ελευθερολακώνων» διαδέχθηκαν οι «σκοτεινοί αιώνες» και αυτούς, απ το 9ο

Tα συγκροτήματα Mούρτζινων (α) μέσα στο ορθογώνιο ο κεντρικς οχυρωμένος πυρήνας του καπετάνιου.

12


αι. και εξής η στεν τερη σύνδεση της περιοχής με τη βυζαντινή ζωή. Πολυάριθμοι «μεγαλιθικοί» οικισμοί, μικροσυνοικισμοί ή και μεμονωμένα «μεγαλιθικά» κτίρια στους αγρούς και στους βοσκ τοπους μαρτυρούν μέχρι σήμερα το εγχώριο αρχέγονο οικιστικ σύστημα. Tα σπίτια αυτά, με τους μεγάλους λίθους στην τοιχοποιία και τα ογκώδη πέτρινα δοκάρια («μακρ νια ή πλεχτούρα») στις καλύψεις των χώρων, καθώς και οι αντίστοιχοι πολεμικοί πύργοι και οι στέρνες αποτέλεσαν βασική αφετηρία για τη διαμ ρφωση με την αργή σταδιακή εξέλιξή τους των νεώτερων μανιάτικων κατασκευών και οικισμών. Παράλληλα με τα πρωτ γονα αυτά κτίσματα χτίζονταν μως και έντεχνες εκκλησίες, κυρίως ανάμεσα στο 10ο και 13ο αιώνα, που με την αξι λογη και ιδι τυπη αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη ζωγραφική τους σχηματίζουν μια ιδιαίτερη ομάδα. Aξι λογες είναι και οι πολυάριθμες μεταβυζαντινές εκκλησίες της περιοχής, χτισμένες κυρίως στο 17ο και 18ο αι. Στις επίκαιρες θέσεις του τ που υψώνονταν και τα βυζαντινά, φράγκικα και τούρκικα κάστρα ή φρούρια, πως στο Tηγάνι, στη Zαρνάτα, στην παλιά Kαρυούπολη, στον Πασσαβά, στο Λεύκτρο, στην Kελεφά, στο Π ρτο Kάγιο.

Tο ξεμνι του Γουλά, εστία των Λαγουδιανών.

Στην Tουρκοκρατία Bορράς και Nτος (οικισμοί, σπίτια, πύργοι, οχυρά συγκροτήματα) Tο ειδικ προνομιακ καθεστώς στο οποίο εντάχθηκε η Mάνη μετά την υποταγή της Kωνσταντινούπολης (1453) και τον Mυστρά (1460) στους Tούρκους, οδήγησε πολλούς φυγάδες στην οχυρή και δύσβατη χερσ νησο, ο πληθυσμ ς πύκνωσε και το αυτοδιοικούμενο πατριαρχικ σύστημα πήρε ειδικά και χαρακτηριστικά σχήματα. Στα βορει τερα τμήματα, που διέθεταν πιο ευνοϊκούς φυσικούς π ρους και γειτνίαζαν με τις Tουρκοκρατούμενες περιοχές αναπτύχθηκαν μια πιο σύνθετη κοινωνικοοικονομική ζωή, και αρκετοί, πιο μεγάλοι οικισμοί. Eδώ τα αιματοσυγγενικά γένη ήταν ιεραρχημένα και διαστρωματωμένα. Σε κάθε περιοχή μια ορισμένη οικογένεια ή ένας ορισμένος κλάδος ισχυρών είχε κληρονομικά το αξίωμα του «καπετάνιου» και ασκούσε κυριαρχία στα γένη και τα χωριά. Oι επί κεφαλής διέθεταν υπολογίσιμη ακίνητη περιουσία και σημαντικές οχυρές εγκαταστάσεις που ξεχώριζαν τ σο μέσα στους οικισμούς σο και σε επίκαιρες θέσεις των ακτών και της ενδοχώρας. Oι πύργοι-κατοικίες των δυνατών οικογενειών είχαν 3 ως 5 ορ φους και χρησίμευαν είτε ως μονιμες ή εποχικές διαμονές των οικογενειών και της φρουράς τους είτε ως καταφύγια και πολεμικά οχυρά. Σε αρκετές περιπτώσεις ο πύργος ήταν ενωμένος με διπλανή διώροφη κατοικία. H κατοικία στο βορρά, αν και διατηρούσε το βασικ τύπο σπιτιού (που ήταν κοιν ς και στο ν το) είχε συχνά πιο εξελιγμένη κατασκευή μια κι εδώ γιν ταν χρήση ξυλείας, α-

Aξονομετρικ του συγκροτήματος των Kαπετανάκηδων στην Tρικτσοβα.

σβέστη, κεραμιδιών. Στα επισημ τερα κτίρια (πύργους, εκκλησίες, κωδωνοστάσια, κρήνες) απαντούσαν και ορισμένες μορφές με δυτικές ή και οθωμανικές επιρροές.

Iσχυρή φρούρηση Στην περίοδο πριν απ την επανάσταση του 1821, οπ τε για 45 χρ νια η Mάνη αποτέλεσε ημιαυτ νομη ηγεμονία («μπελίκι»), οι Mανιάτες Mπέηδες και οι ισχυρ τεροι καπετάνιοι διέθεταν και απλούστερες ή πιο σύνθετες τειχισμένες εγκαταστάσεις. Kύριο χαρακτηριστικ των συγκροτημάτων αυτών είναι η διάταξη των κτιρίων στο περίγραμμα του χώρου, ώστε κτίρια και τείχος να οργανώνουν μια κλειστή οχυρή αυλή με μια κύρια και καλά φρουρούμενη πύλη. Eνας ισχυρ ς ψηλ ς πύργος, μια ή περισσ τερες επιβλητικές κατοικίες και κτίρια υποδοχής, αποθήκες εφοδίων και λιοτρίβια συμπληρώνονταν με δεξαμενές, επάλξεις, πυργίσκους, κλουβιά, ζεματίστρες και πολεμίστρες κι έκαναν τα κτίρια αυτά ισχυρούς προμαχώνες και σύμβολα της νίκης και επιτυχίας των κατ χων τους. Στο N το τα γένη ήταν εσωτερικά εξισωμένα και η ιεράρχιση βασιζ -

Aξονομετρικ του συγκροτήματος του Aντωνμπεη στον Aγεραν

ταν κυρίως στον αριθμ των μελών τους, μια ισορροπία που μπορούσε να ανατραπεί. Eίχαν αιρετούς και ανακλητούς αρχηγούς, ενώ τον έλεγχο στους ζωτικούς χώρους τον ασκούσαν συλλογικά, με αποφάσεις που έπαιρνε το συμβούλιο των ενηλίκων ανδρών (η «γεροντική»). Eδώ τα γένη ήταν εγκατεστημένα σε μικρούς κατά καν να οικισμούς, οργανωμένους σε μαχαλάδες εν ς ή περισσ τερων γενεαλογικών κλάδων. Tα σπίτια των οικογενειών ήταν συσπειρωμένα σε μελέτημένη διάταξη γύρω απ τον «μαζικ » συλλογικ πολεμ πυργο. Σε ταπεινά σπίτια κοντά στους «μεγαλογενίτες» ή «σοϊλήδες» έμεναν οι πιο ανίσχυρες οικογένειες οι «φαμέγοι» ή «ακουμπισμένοι». Oι «αχαμν μεροι» ζούσαν σε δικές τους γειτονιές και αν κατ ρθωναν να γίνουν ισχυρ τεροι (με συνένωση ή και με αύξηση των μελών τους) ήταν δυνατ ν να αποκτήσουν κι αυτοί πύργο.

Παγιωμένοι πυρήνες O μεσομανιάτικος πολεμ πυργος, για λ γους τ σο κατασκευαστικούς σο και κοινωνικοοικονομικούς, κράτησε τον καθαρά πολεμικ προορισμ του ως βάρδια, καταφύγιο

και μαχητήριο. Ως κοιν έργο και κτήμα της αιματοσυγγενικής ομάδας συνδέθηκε αρκετά με τις αξίες της και ζυμώθηκε με τους σκληρούς θεσμούς των «γδικιωμών» και των εμφυλίων «πολέμων», αλλά και με τους πειρατικούς κινδύνους και την απ κρουση των ξένων. Eτσι η χαρακτηριστική απέριττη, αγέρωχη και δυναμική παρουσία του, έγινε το πιο εκφραστικ και περιεκτικ σύμβολο του πέτρινου συστήματος, της ψυχής και της ιστορίας του τ που. Mέχρι τα μέσα του 18ου αι. η δυσκολία στη λάξευση των λίθων και η έλλειψη κονιάματος έκαναν αναγκαστική τη κλίση της εξωτερικής πορείας και τη χρήση μεγάλων λίθων. Tο ύψος των σπιτιών δεν ξεπερνούσε τ τε τα 5-7 μέτρα και των πύργων τα 9-13 μ. Mετεπαναστατικά χρησιμοποιώντας το ασβεστοκονίαμα και πελεκητούς λίθους έφτιαξαν τοίχους με μικρ τερο πάχος και κατακ ρυφες παρειές. Eφτιαξαν επίσης πιο δυνατές καμάρες και καλύτερες ξυλοκαστασκευές. Eτσι οι πολεμ πυργοι έφθασαν σε ύψους 1820 μ. με πέντε έως επτά ορ φους διατηρώντας τις ελάχιστες εσωτερικές διαστάσεις (1,60 μ. ώς 3 μ.) ενώ οι ισχυρ τερες οικογένειες ύψωσαν νέα σπίτια, τα πυργ σπιτα, με ύψος Συνέχεια στην 15η σελίδα


13

Aριστερά ο πολεμπυργος Bουδικλάρη (1763) και δεξιά ο υψίκορμος εξαώροφος πολεμπυργος Λαζαρίγγονα (μέσα 19ου αι.) στην Kοίτα.

Aριστερά: O πολεμπυργος Φιλιππάκου στα Aλικα. H προσπέλαση γίνεται απ τη μαντρωμένη αυλή. Δεξιά: Πενταώροφο πυργσπιτο (1872) στα Kουρουκλιάνικα της Nμιας. Yψώθηκε πάνω στο λιακί του παλιού (προς βορρά) ανωγοκάτωγου σπιτιού, στο οποίο προηγουμένως είχαν προστεθεί δύο ακμα ροφοι.

14


Aξονομετρικά του κτιρίου Tζαννετάκη. H ψη με τον πύργο

Tο οχύρωμα Γουλάδες ή Mπεάνικα του Tζανέτμπεη, 3ου μπέη της Mάνης. Συνέχεια απ την 13η σελίδα

15-18 μ. και με τέσσερις ώς πέντε ορ φους και εσωτερικές διαστάσεις 4 ώς 6 μ. Tο σπίτι, η στοιχειώδης μονάδα κατοικίας της οικογένειας ήταν προϊ ν αργής εξέλιξη του αρχικού προτύπου των πρωτ γονων μεγαλιθικών και των επαρ-

χιακών βυζαντινών σπιτιών. Eνας στεν μακρος ορθογωνικ ς πέτρινος πυρήνας (μικρ ς - μεσαίος ή μεγαλύτερος και συνήθως δίπατος) διαρρυθμιζ ταν σύμφωνα με ορισμένους απλούς καν νες και στέγαζε τους ανθρώπους στην πάνω και τα ζώα στην κάτω στάθμη.

Σπίτια, συγκροτήματα και πολεμπυργος στη Λάγεια.

O κεντρικς πυρήνας της (νέας) Kαρυούπολης) με τα οχυρά των Kαβαλλιεράκη - Φωκά.

Aυτ ς ο παγιωμένος απλ ς πυρήνας συμπληρων ταν με βοηθητικά προσκτίσματα στις αυλές και συνδυαζ ταν κατάλληλα με τους οικογενειακούς πυρήνες ώστε να σχηματίζεται η σύνθετη οχυρή εγκατάσταση της πατροτοπικής ομάδας.

Oι νεώτεροι χρνοι Στη μετεπαναστατική περίοδο η Mάνη γνώρισε σημαντικές οικιστικές και αρχιτεκτονικές αναπροσαρμογές, που συμβάδισαν με το «άνοιγμα» του κλειστού μέχρι τ τε συστήματος που διατηρούσε πολλά μεσαιωνικά χαρακτηριστικά. Στα πιο απομακρυσμένα χωριά οι μεταβολές ήταν περιορισμένες. Στους χαμηλ τερους τ πους οι ανακαινίσεις κτιρίων ήταν πολλές (με αύξηση ύψους, προσθήκες νέων κτιρίων, ορ φων και προσκτισμάτων). Kοντά στους συγκοινωνιακούς άξονες και σε ορισμένες παραλιακές θέσεις δημιουργήθηκαν νέες εγκαταστάσεις. Στο βορρά το αρχιτεκτονικ ιδίωμα αναμίχθηκε και αφομοίωσε πολλά στοιχεία των κατασκευών της Πελοποννήσου και των αστικών κέντρων, αν και ορισμένες κατοικίες ισχυρών οικογενειών συνδύαζαν τα νεώτερα δεδομένα με συντηρητικά πολεμικά ή διακοσμητικά στοιχεία. Στο N το, που μέχρι το 1870 συνεχίζονταν οι τοπικές αιματηρές αναμετρήσεις, η κατοχή και διατήρη-

ση των πολεμικών πύργων ήταν ακ μη σημαντική υπ θεση. Ωστ σο άρχισαν να πληθαίνουν τα σπίτια έξω απ τις παραδοσιακές εστίες των συγγενών, καθώς και τα «ξεμ νια» (αγροικίες). Mε το χτίσιμο εργαστηρίων, λιοτριβιών, μαγαζιών, καφενείων, κοινοτικών εκκλησιών, στα κεφαλοχώρια, καθώς και πολλών νέων πυργ σπιτων αρκετά χωριά αναμορφώθηκαν. Aπ τις αρχές του αιώνα μας έως το 1940, η βασισμένη στην ελαιοκαλλιέργεια οικονομία του τ που έφτασε στην ψηλ τερη απ δοσή της και η ανοικοδ μηση συνεχιζ ταν. Aλλά μετά τις πολεμικές αναστατώσεις (1940-1949) ο πληθυσμ ς συρρικνώθηκε και οι τοπικές δραστηρι τητες περιορίστηκαν ριζικά. H ντ πια φράση «σπίτι με κουζίνα και άντρα στην Aθήνα» φανερώνει τη νοοτροπία της εποχής. Στις τελευταίες δεκαετίες οι ανάγκες για τεχνικά έργα, παραθεριστική κατοικία και τουριστικά καταλύματα δημιουργούν συχνά πρ βλημα άναρχης αλλοίωσης και υποβάθμισης του περιβάλλοντος. Tα ιδιαίτερα προβλήματα της χερσονήσου είναι απαραίτητο να αντιμετωπισθούν στο πλαίσιο εν ς ειδικού προγράμματος για γενική ανάδειξη που θα συμβαδίζει με τη διατήρηση και την προστασία της μοναδικής φυσιογνωμίας του φυσικού και δομημένου τοπίου.


15

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Kάστρα και φρούρια Oικοδομήθηκαν απ τους Φράγκους σε θέσεις που ήταν οχυρωμένες στην αρχαιτητα ή στη βυζαντινή εποχή

Tο κάστρο της Kελεφάς. Oι δύο διατηρημένοι πύργοι της νοτιοανατολικής πλευράς με τμήμα του τείχους. Tο κάστρο υψώνεται στα νοτιοανατολικά του χωριού Oίτυλο σε μια θέση σημαντική για ποιον ήθελε να ελέγχει την περιοχή της Mάνης. Tης E. Kαρποδίνη-Δημητριάδη Aρχαιολγου – Δρος Eθνολογίας Eπιστημονικής Συνεργάτιδος Iνστιτούτου Περιφερειακής Aνάπτυξης Παντείου Πανεπιστημίου.

«Tα κάστρα εξασκούν μυστηριώδη γοητεία στην ψυχή του ανθρώπου. Oταν μέσα απ τον κάμπο ορθώνεται ξάφνου στο βάθος του ορίζοντα ένα απτομο βουν και στην κορυφή του ξεχωρίζεις μιαν κορνα απ μισογκρεμισμένα μουράγια και πύργους και πολεμίστρες, η ψυχή σου τινάζεται κι αντρειεύει... Tο κάστρο μας θυμίζει το οχυρ

16

αυτ σημείο που δε θα θέλαμε να παραδώσουμε, το στερν καταφύγιο της συνείδησης, της αξιοπρέπειας και της αντρείας...». N. Kαζαντζάκης, «Tαξιδεύοντας, O Mοριάς».

H MANH ανήκει σ’ εκείνους τους τπους, που στο πέρασμα των χρνων διαμρφωσαν μια ξεχωριστή πολιτιστική ταυττητα, που αποτυπώθηκε σε λες τις μορφές του παραδοσιακού πολιτισμού. Iδιαίτερα εντυπωσιακή είναι η αρχιτεκτονική της κληρονομιά. Aνάμεσα στα μνημεία της


και τα κάστρα. Tα περισστερα κάστρα στη Mάνη κτίστηκαν κυρίως την περίοδο που οι Φράγκοι κατείχαν την περιοχή (1249-1262). Oικοδομήθηκαν είτε σε θέσεις που ήταν ήδη οχυρωμένες κατά την αρχαιτητα ή κατά τη βυζαντινή εποχή είτε σε νέες θέσεις που τους εξασφάλιζαν τον έλεγχο και την κυριαρχία στον τπο. Tτε κτίστηκε ή σύμφωνα με ορισμένους μελετητές επισκευάσθηκε το κάστρο στο Tηγάνι και ανεγέρθηκαν τα φρούρια του Πασσαβά, της

Mεγάλης Mαΐνης και της Γιστέρνας (Beaufort). Σήμερα απ αυτά καλύτερα διατηρημένο είναι το φρούριο του Πασσαβά.

Oχυρωμένη ακρπολη Bρίσκεται σε ένα στεν πέρασμα, στα νοτιοδυτικά του Γυθείου, στο δρμο που οδηγεί στην Aρεπολη, πάνω σε έναν απτομο και ψηλ λφο, που προβάλλει απκρημνος και επιβλητικς απ την πλευρά του δρμου. Xάρη στην εξαιρετική του θέση μπορούσε να ελέγχει την ανα-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ τολική είσοδο της Mάνης. Στη θέση του μεσαιωνικού κάστρου υπήρχε η οχυρωμένη ακρπολη Λας, τμήμα της οποίας χρησιμοποιήθηκε στην οχύρωση του κάστρου, που πήρε το νομά του πιθαντατα απ την πολεμική κραυγή «passe avant». Aν και δθηκε ως φέουδο στον Γάλλο Jean de Nully, δεν έμεινε για πολύ στα χέρια των Φράγκων. Tο 1262 πέρασε στους Eλληνες που το κράτησαν μέχρι το 1480, οπτε καταλήφθηκε απ τους Tούρκους. Aπ το 1685 κατείχετο απ τους Bενετούς μέχρι το 1715, οπτε το ξαναπήραν οι Tούρκοι. Στα 1780 το κατέλαβαν για λίγο οι Mανιάτες. Tο κάστρο κατείχε μια μεγάλη έκταση (16 στρέμματα περίπου), περιβαλλταν με τείχος, ιδιαίτερα ενισχυμένο στις πλευρές, που δεν προστατεύονταν απ τον απτομο βράχο. Στρογγυλοί πύργοι υπήρχαν στις γωνίες, απ τους οποίους καλύτερα διατηρείται εκείνος της βορειοδυτικής πλευράς μαζί με τον περίβολο. Oπως και άλλα κάστρα της Πελοποννήσου συνδέθηκε με τη ρομαντική ιστορία της «Ωριάς», που αντιστάθηκε στο πάρσιμο του κάστρου, το οποίο τελικά καταλήφθηκε με προδοσία.

Πρτο Kάγιο Λείψανα κάστρου, που μοιάζει σε ορισμένα σημεία με αυτ του Πασσαβά, διατηρούνται στο Πρτο Kάγιο, στη νοτιοανατολική άκρη της Λακωνικής Xερσονήσου, λίγο πριν απ το ακρωτήριο Tαίναρο, σε ένα ασφαλές λιμάνι, που στην αρχαιτητα ονομαζταν Ψαμαθούς. Για τη σημερινή του ονομασία υπάρχουν διάφορες ερμηνείες. Tο κάστρο χτίστηκε μάλλον απ τον Γουλιέλμο Bιλλεαρδουίνο με σκοπ μαζί με του Πασαβά να ελέγχει την ανατολική Mάνη και τις ακτές απ τις πειρατικές επιδρομές. Tο Πρτο Kάγιο ταυτίστηκε και με το κάστρο της Mεγάλης Mαΐνης, που επίσης έχτισε ο Bιλλεαρδουίνος και του οποίου η θέση δεν προσδιορίζεται με ακρίβεια στο Xρονικ του Mορέως. Aσφαλέστερη τοποθεσία του κάστρου της Mεγάλης Mαΐνης θεωρείται στο ακρωτήριο Tηγάνι.

Tο κάστρο της Zαρνάτας. Bρίσκεται στη βορειοδυτική Mάνη. Eίναι θεμελιωμένο πάνω σε αρχαία πολυγωνικά τείχη, που σε ορισμένα σημεία σώζονται σε ικαν ύψος.

Zαρνάτα Στη βορειοδυτική Mάνη στην περιοχή του μεσσηνιακού κάμπου βρίσκεται το κάστρο της Zαρνάτας. Στα θεμέλια του κάστρου σώζονται πολυγωνικά οικοδομικά λείψανα, γεγονς που οδήγησε πολλούς μελετητές να ταυτίσουν την περιοχή με την αρχαία Γερηνία, μία απ τις βορειτερες πλεις του Kοινού των Eλευθερολακώνων. O περιηγητής του 2ου αι. μ.X., Παυσανίας, αναφέρει πως στη Γερηνία είχε μεγαλώσει ο Nέστορας και πως εκεί υπήρχε ιερ και τάφος του Mαχάονα, γιου του Aσκληπιού. H ιστορία του κάστρου είναι δύσκολο να διερευνηθεί. Aβέβαιο παραμένει αν υπήρχε τη βυζαντινή εποχή ή αν χτίστηκε αΣυνέχεια στην 18η σελίδα

Tο τείχος (λεπτομέρεια) του κάστρου της Zαρνάτας. Tο κάστρο ήταν σε χρήση και μετά την Eλληνική Eπανάσταση, πως φαίνεται απ διάφορες προσθήκες που έγιναν, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνεται μια εκκλησία και ένας ερειπωμένος σήμερα ανεμμυλος. KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

17

ΑΦΙΕΡΩΜΑ Συνέχεια απ την 17η σελίδα

π τους Φράγκους. Σε πηγές του 17ου αιώνα αναφέρεται σαν τούρκικο. Συμπεριλαμβάνεται στα κάστρα που ιδρύθηκαν απ τον μεγάλο βεζύρη Aχμέτ Kιοπουρλί για να ελέγξει τους Mανιάτες. Πρκειται για ένα μικρ φρούριο με κομψές διαστάσεις, που καταλάμβανε την κορυφή ενς κωνικού λφου, που δεσπζει στην πεδιάδα του Kάμπου της Mεσσηνίας. H μοναδική απρσβλητη πλευρά του είναι η βορειοανατολική. Σήμερα μεγάλο τμήμα του τείχους έχει καταπέσει και στο εσωτερικ δεν διατηρείται καμιά κατασκευή. Στο ψηλτερο μνο σημείο του λφου σώζεται ένας μεγάλος τετράγωνος τριώροφος πύργος, ύψους 15 μ. περίπου, με αψιδωτά παράθυρα και επάλξεις στη στέγη. Aποτελεί χαρακτηριστικ δείγμα μανιάτικου πύργου, απ αυτούς που αφθονούν στην περιοχή της Mέσα Mάνης. Δίπλα του βρίσκεται μια ερειπωμένη σήμερα διώροφη οικία, κατοικία των καπεταναίων της περιοχής. Tο κάστρο ήταν σε χρήση και μετά την Eλληνική Eπανάσταση, πως φαίνεται απ διάφορες προσθήκες που έγιναν, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνεται μια εκκλησία και ένας ερειπωμένος σήμερα ανεμμυλος. Xρησιμοποιήθηκε επίσης ως οχυρ στη διάρκεια του B’ Παγκοσμίου Πολέμου απ τους κατοίκους των γειτονικών χωριών και έκτοτε αφέθηκε στη μοίρα του.

Kελεφά Στα νοτιοανατολικά του χωριού Oίτυλο, σε μια θέση σημαντική για ποιον ήθελε να ελέγχει την περιοχή της Mάνης, υψώνεται το κάστρο της Kελεφάς. Tο κάστρο, μαζί με το αντίστοιχ του φρούριο του Πασσαβά, στη νοτιοανατολική είσοδο της Mάνης, εξασφάλιζε τον έλεγχο ολκληρης της χερσονήσου. H στρατηγική σημασία και των δύο είχε ήδη αναγνωρισθεί απ την εποχή του Oμήρου, που και αναφέρεται «οι τε Λά-

O μεγάλος τετράγωνος τριώροφος πύργος του κάστρου της Zαρνάτας, ύψους 15 μέτρων περίπου, με αψιδωτά παράθυρα και επάλξεις στη στέγη. Aποτελεί χαρακτηριστικ δείγμα μανιάτικου πύργου, απ αυτούς που αφθονούν στην περιοχή της Mέσα Mάνης.

αν είχον, ηδ’ Oίτυλον αμφενέμοντο». H ίδρυση του κάστρου αποδίδεται στους Tούρκους, στη διάρκεια του 17ου αιώνα, με σκοπ να ολοκληρώσουν την κυριαρχία τους στην περιο-

χή της Mέσα Mάνης. Πρκειται για ένα συνοριακ φρούριο, που οικοδομήθηκε με απφαση του Aχμέτ Kιοπουρλί και μπορούσε να εξασφαλίζει την υπεράσπιση του σημαντικού για

το εμπριο λιμανιού του Oιτύλου. Oι πληροφορίες για την ιστορία του είναι λιγοστές. Στα 1685 το κάστρο πολιορκήθηκε απ τον Mοροζίνι, που πέτυχε και την κατάληψή του, επειδή εξυπηρετούσε τα εμπορικά συμφέροντα των Bενετών κυρίως λγω του Oιτύλου, που βρισκταν πάνω στους ναυτικούς και εμπορικούς δρμους... Παρέμεινε στους Bενετούς μέχρι το 1715, οπτε και καταλήφθηκε απ τους Tούρκους. Tο κάστρο της Kελεφάς καταλαμβάνει μια έκταση 13 στρεμμάτων περίπου. O εξωτερικς περίβολος, με τετράγωνο σχήμα ενισχυταν με τέσσερις γωνιακούς στρογγυλούς πύργους, απ τους οποίους διατηρούνται καλύτερα οι δύο της ντιας πλευράς. Στο εσωτερικ δεν σώζονται παρά άμορφα ερείπια. Παρά την ισχυρή θέση στην οποία ήταν χτισμένο και τη μεγάλη έκταση που καταλάμβανε, είχε απλ σχέδιο και ευτελή τοιχοδομία. Στο μέσον περίπου των δύο μακρών πλευρών υπήρχαν δύο είσοδοι, μια κύρια και μια δευτερεύουσα, τις οποίες προστάτευαν αντίστοιχα πύργοι. Σήμερα στη θέση τους υπάρχουν στο τείχος δύο μεγάλα ανοίγματα. Tο 1701 ο Francesco Grimani πρτεινε την ενίσχυση του τείχους ώστε να μπορεί να αντέξει σε περίπτωση πολιορκίας. H πρτασή του δεν υλοποιήθηκε και το κάστρο υπέκυψε το 1715 στους Tούρκους. Eκτοτε αφέθηκε στη μοίρα του και σιγά σιγά ερειπώθηκε. Στους μύθους της περιοχής συνδέθηκε με την περιπετειώδη ζωή του Λυμπεράκη Γερακάρη, πειρατή, που διορίστηκε ηγεμνας της Mάνης (1667-1670) και εκδικήθηκε σκληρά τους εχθρούς του μέσα στο κάστρο. Σήμερα φαντάζει γυμν και άδειο. Mνο την ώρα του μεσημεριού, ταν οι οφθαλμαπάτες και οι ψευδαισθήσεις προβάλλουν κάτω απ τον καυτ ήλιο της Mάνης, μοιάζει λίγο να ζωντανεύει, για να χαθεί γρήγορα στη σιωπή του.

Aριστερά: Tο κάστρο της Kελεφάς. Xαλκογραφία. Aπ το έργο του V. M. Coronell «Description geographique et historique de la Moree», Paris 1687. Δεξιά: Tο κάστρο του Πασσαβά. Bρίσκεται στα νοτιοδυτικά του Γυθείου. Πήρε το νομά του πιθαντατα απ την πολεμική κραυγή «passe avant». Tο κάστρο συνδέθηκε με τη ρομαντική ιστορία της «Ωριάς», που αντιστάθηκε στο πάρσιμο του κάστρου, το οποίο τελικά κατελήφθη με προδοσία.

18


AΦIEPΩMA

Tο μανιάτικο μοιρολι Tο τραγούδι που αποδίδει και αγκαλιάζει τις τραγικές στιγμές του ανθρώπου Tου Kυριάκου Kάσση Ποιητή, ζωγράφου

ΣE KAΘE ιδιαίτερη πολιτιστική παρουσία στο μωσαϊκ των εθνοτήτων της Γης υπάρχουν οι πυρήνες ιδιαιτερτητας της καθεμιάς, οι ειδικοί τποι που αντιπροσωπεύουν το ιερν και το άβατον. Για την Eλλάδα, με τη μεγαλύτερη πολιτιστική παρουσία στον κσμο, υπάρχουν πολλοί τέτοιοι χώροι της. Eνας απ τους πρώτους είναι η Mάνη και η Λακωνική γενικά: πυρήνας και σύμβολο για ,τι καθαρά ελληνικ, που μια διεισδυτική ματιά μπορεί να τη χαρακτηρίσει Eλλάδα της Eλλάδας. Σύμβολο της διαχρονικής ύπαρξης του Eλληνισμού για χιλιάδες χρνια. Aμετακίνητη στις αρχέγονα ελληνικές αρετές. Mητέρα του προαιώνιου ελληνικού αδούλωτου πνεύματος, μήτρα ελληνισμού αμλυντη απ βάρβαρους και επιδερμικούς εντυπωσιασμούς, ανεπηρέαστη απ βαρύγδουπες και βραχύχρονες κενοδοξίες. O λιτς τπος που γέννησε και κωδικοποίησε το Hθος και την Aρετή. O χώρος και οι κάτοικοι που ταυτίζονται με αιώνες ιστορίας και υψηλφρονης αγάπης για την ελευθερία, «φυλάττοντας τις Θερμοπύλες» ανυποχώρητα. O τπος της δωρικής αρχιτεκτονικής που γέννησε Παρθενώνες, του δωρικού μέλους που γέννησε την τραγωδία και το δημοτικ «τραγώδιον», και λη τη χωρίς φληναφήματα καθαρή ελληνική σκέψη που εκφράστηκε πρακτικά και ζωντανά με το «λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν» και το «Oίμοι, άπαντες οι Eλληνες γιγνώσκουσι τα καλά, αλλά μνοι οι Λακεδαιμνιοι τα πράττουσι». O σεβασμς για τον γέροντα, για τον ανήμπορο, για τον ξένο. O απλυτος αλτρουισμς και η υποχώρηση των ταπεινών ιδιοτελών διαθέσεων του ατμου χάριν του συνλου. H δημοκρατία που γεννήθηκε, ακμα και σαν ρος, εκεί. O,τι διαφοροποιεί τον άνθρωπο απ το ζώο, και ,τι τον καταξιώνει σαν Aνθρωπο.

Kληρονομιά πνεύματος Aυτά είναι η κληρονομιά που άφησε το πνεύμα και η καθημερινή απλτητα των Λακώνων στον Eλληνισμ και σ’ λο τον κσμο. «T’ ανθρώπου το φιλτιμο αξίζει... Tο κρέα του βρωμά!...», λέει μια παροιμία τους χωρίς ηλικία, παλιτερη απ’ τον Λεωνίδα και τον Aγησίλαο, απ’ τον Λυκούργο και τον Zάλευκο... Tο πνεύμα των Eλλήνων που δίκαζαν για βαρύ κρίμα μνο σε ανοιχτ χώρο και με ηλιοφάνεια και η ποινή της φυλάκισης, εξν την προφυλάκιση, τους ήταν αδιανητη. H μεγαλοψυχία ακμα και κατά τη μάχη:

Σαν πνοή θερμού ανέμου, ζεστή ανάσα πάνω απ’ την καυτή γη, βουΐζουν οι φωνές των γυναικών σαν αρχίζει να στήνεται το μοιρολγι μπροστά στον Aϊ Γιάννη στην Kέρια. (Eργο της Alta Ann Parkins απ το βιβλίο της «Eικνες της Mάνης», εκδ. «Eλευθερουδάκη», 1971)

«Tους πολεμίους φεύγοντας μη διώκετε». Ψυχή και πνεύμα που μπορεί σε κάθε περίσταση να εξαρθεί πάνω απ μικρτητες. Kαι ποιο είναι το εκφραστικτερο αντικαθρέφτισμα της ελληνικής ψυχής, άλλο απ’ το δημοτικ τραγούδι; Aν ο Eλληνας πρέπει να ευχαριστεί το Δημιουργ του που του ’δωσε τη ζωή, για το δεύτερο που πρέπει να τον ευχαριστεί είναι για τη γλώσσα και το δημοτικ τραγούδι που του ’δωσε. H χαρά κι ο πνος, η αγάπη, η νο-

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993

σταλγία του ξενιτεμένου εκφράζονται με το τραγούδι έτσι που πολλές βιβλιοθήκες πεζολογίας δεν μπορούν να εκφράσουν. Aπ’ το «μοιρολι του Nεκρού αδελφού» ώς το «Mαντήλι καλαματιαν» (= παλι μανιάτικο τραγούδι για τους φτωχούς ξενιτεμένους Mανιάτες που ξενοδούλευαν στα μπαμπάκια της Mεσσήνης) εκατοντάδες είναι τα τραγούδια της «τραγουδομάννας» Πελοποννήσου που κυκλοφορούν στον Eλληνισμ. Kάποιοι είπαν πως η Mάνη δεν έχει

τραγούδια, κρίνοντας απ τα τελευταία χρνια που σπάνιαα γίνονται γάμοι, γιορτές ή πανηγύρια στη Mάνη έτσι που αραίωσε ο πληθυσμς. Aλλά η αλήθεια είναι τι γίνονταν δεκάδες πανηγύρια παλιτερα...

O εσώτερος εαυτς Aλλά μετά την απελευθέρωση και άλλων ελληνικών τπων μετέφεραν τα τραγούδια τους παντού, κρατώντας μνο ένα είδος, το αρχαϊκτερο και σοβαρτερο, που αφορά τον

Kατωπαγγιάτισσες μοιρολογίστρες. Aυστηρά πρσωπα και φλογερά μάτια. Kουβεντιάζουν τραγουδιστά με τους νεκρούς και τους καλούν προστακτικά, ν’ ανέβουν απ τον Aδη και να τους αποκριθούν στις μεγάλες απορίες της ζωής.

εσώτερο εαυτ τους κι αυτ είναι το μοιρολι. Ξεχωρίζω απ’ αρχής για αποφυγή συγχύσεων: άλλο το μοιρολι που είναι αποκλειστικά θρηνητικ κι άλλο το τραγουδομοιρολι. Aν και το δεύτερο έχει γενεσιουργ πυρήνα το πρώτο και σπάνια ποιείται αυτνομο, έχουν διαφορά. Γιατί το τραγουδομοιρολι είναι τραγούδι. Λέγεται σε γλέντι και μάλιστα στο τέλος που βγαίνει ο εσώτερος ψυχικς κσμος στην «επιφάνεια», η ηδυπάθεια που υπάρχει καταχωνιασμένη στην ψυχή του. Oντας βαρύ και άκρως σοβαρ, έχοντας τα ατφια μανιάτικα γνωρίσματα (την ανθευτη αρχαϊκή γλώσσα, το πανάρχαιο ιαμβικ μέτρο, τον μακρσυρτο τνο), ανήκει στα εντελώς ιδιαίτερα πράγματα του Mανιάτη. Δεν είναι για το ευρύ κοιν. Aν το μοιρολι του θρήνου είναι έκρηξη ψυχής, για τη συγκεκριμένη λύπη, το τραγουδομοιρλοϊ δεν είναι έκρηξη, αλλά «αναλίγωμα» του εσώτερου πνου, του «καημού» που είναι διάχυτα σε λα τα ελληνικά τραγούδια λίγο-πολύ, σε παλιά και σε νέα, σε δηλωτικά και «λαϊκά», ακμα και σε νανουρίσματα και υμέναια (βλ. τα βιβλία μου «Mοιρολγια M. Mάνης και «Tραγούδια N. Πελοποννήσου»). Γι’ αυτ η θεματολογία των μοιρολογιών είναι πολυποίκιλη. Προτιμώνται μως σα έχουν θέμα

με εσωτερικ νημα και μορφή άψογη μες στον λιτ πλούτο της, έτσι που να «διδάσκει ποιητικά τα ανθρώπινα», απ’ το πάθος ώς την ηθογραφία και την κοινωνιολογία. Oπως αυτ του Δήμου (1900): Oντα επρωτοκακούργησε ο Δήμος το καλ παιδί ήτανε δεκοχτώ χρονού και έκαμε χρνους δεκατρείς στα κάγκελα τη φυλακής. Kι απ’ ντε έσωσ’ η ποινή και βγήκε απ τη φυλακή — Δήμο, ν’ αφήσεις τ’ άρματα, να παρατήσεις τα κακά. Γιατί έκαμες πολλούς οχτρούς στη γ Kοίτα και στου Kαλονιούς. Aπ’ αφρομή των εκλογώ καλαμπαλίκι τη ρουγς ο Δήμος πούχε φαντασμ απά στο μ πύργο ανέβηκε και κρει μία ντουφεκιά. Tο Γιάννη τον εσκτωσε το Γιάννη το μελιγαλά. Kαι ξαναγιμωσε το γκρα και κρει κι άλλη ντουφεκιά τον αστυνμο ελάβωσε το ’να του χέρι τούκοψε. Tον άφησε σημαϊδιακ να βρέσκεται θυμητικ σ’ λο του το παππουδικ. Kι έδωσε μία κι έφυγε και εϊδιάη απάνου στα βουνά. Kι ο οργισμένος ο παπάς απά στο μ πύργο ανέβηκε και τράβιζε τα γένεια του:

— Aμ πού είστε τα παιδιά μου; παιδία μου κι ανήπχια μου. Oλα να μ’ αγροικήσετε κι λα το γκρα να πάρετε το Δημο να σκοτώσετε το Γιάννη να δικηώσετε. O Δήμος πάει στο Bουνί με δίχως νάχει ξεβγαρτή A(ν) δεν τονε σκοτώστε το Δήμο του Tζανιάουνε τη γ κατάρα μου νάχετε! Πέντε γαϊδιάροι μουσουλοί στου Nτεβερίκο το καμπί: εκάμασι γεροντική ποίονε να σκοτώσουσι το Δήμο νη το Γκηταρά. — Tο Δήμο το μ παλληκαρά. Tι α(ν) μείνει ο Δήμος στη ζωή δεν έχομε αναβουή. Tι ο Γκηταράς α(ν) σκοτωθεί με δέκα θε να δικηωθεί. Zούστησα και αρματώθησα ο Λίας με το Θοδωρή και του παπά οι δύο γιοι και εϊδιάησα απάνου στο Bουνί και κει χωσία εστήσασι. Nα σου κι ο Δήμος κι έρχεται μαζί με τη γυναίκα του. Kαβάλλα στο μουλάρι του ξοπίζου το ζευγάρι του. Ξεζούστη τη λουρίδα του και εξαζαλώθηκε το γκρα. — Πάρε, γυναίκα, τ’ άρματα και κρέμασ τα αψηλά εφτού στην αγριογκοριτσά. Aστραψε η πρώτη μπαταϊριά

Πηγή της νεοελληνικής τραγωδίας Tου Στρατή Mυριβήλη

...O TOΠOΣ αυτς είναι η αμάλαγη πηγή της νεοελληνικής τραγωδίας. Kαι η νεοελληνική θεατρική τέχνη την αγνοεί. Eκεί παρευρέθηκα στο ανατριχιαστικ μοιρολι που είναι ο πιο υψηλς κομμς. Eίδα αυτή την τρομερή, τη στενή ανταπκριση των ανθρώπων που πέθαναν, και μως απ κει κάτου, απ τον ασφοδελν λειμώνα που είναι το βασίλειο των σκιών, κινούν τη μοίρα και τα πάθη των ζωντανών, και κατευθύνουν τις πράξεις και τους στοχασμούς τους με τον αδιάσειστο νμο της μοίρας και της Nεμέσε-

ως, που κυβερνά την αρχαία τραγωδία. Aκουσα τις γυναίκες της Mάνης, με κείνα τα αυστηρά πρσωπα και τα φλογερά μάτια, να κουβεντιάζουν τραγουδιστά με τους νεκρούς, να χτυπούν με τη σκληρή παλάμη τους το χορταριασμένο χώμα των τάφων και να τους καλούν παρακαλεστικά, να τους καλούν προσταχτικά, ν’ ανέβουν απ τον Aδη και να τους αποκριθούν στις μεγάλες απορίες της ζωής, πως ο χορς των Περσών στη σκηνοθεσία του Pοντήρη. Kαι θυμήθηκα με οίκτο τους Aθηναίους δραματογράφους, που επιχείρησαν να γράψουν τραγω-

δία και ν’ ανεβάσουν χορ γυναικών, χωρίς να πάνε πρώτα να ζήσουν ανάμεσα σ’ αυτν τον ελληνκοσμο, που τα στοιχεία της τραγωδίας είναι ακμα ολοζώντανα στοιχεία της κοινωνικής τους ζωής και της καθημερινής του σχέσεως με τη μοίρα και με το θάνατο, με την αγάπη και με το χρέος. Kαι με το μίσος. Mε το μίσος το Mανιάτικο, που δεν στομώνει παρά μονάχα σαν πέσει ένοπλο το χέρι της Nεμέσεως (...). (Aπσπασμα απ το ταξιδιωτικ «Tα καπούλια του λιονταριού» που περιλαμβάνεται στο έργο του συγγραφέα «Aπ’ την Eλλάδα», Eκδσεις «Eστία»).

το Δήμο ελαβώσασι. — Φέρε, γυναίκα, τ’ άρματα να ντούνε πέσου απ κοντά. Oτι που έπχιασε το γκρα άστραψ’ η άλλη μπαταϊριά το πήρε κατακέφαλα. Tο Δήμο εσκοτώσασι το Γιάννη εδικηώσασι.] Eκφράζεται η περηφάνεια, το πάθος της εκδίκησης, το έθιμο της Γεροντικής και η λύση: «δι’ ελέου και φβου περαίνουσα την των τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν». Oπως η «Iφιγένεια εν Tαύροις» διηγείται τ’ νειρο της: πώς έγινε σεισμς στο σπίτι της στο Aργος κι λα γκρεμίστηκαν εξν απ μια κολώνα που έμεινε ρθια και την ταυτίζει με τον Oρέστη. Eτσι και η Kυριακή Mπουρδάκου – Γρηγορακάκη, αγράμματη, αφού ύστερα απ επιδημία είχε, πριν χρνια, χάσει τα αδέλφια και τη μάννα της, το 1930 πεθαίνει κι ο πατέρας της αφήνοντάς την πεντάρφανη. Tη νύχτα την εχτεσινή αναταράχτηκεν η γης κι εγίνηκ’ ανακύληση στο σπίτι του πατέρα μου τα θέμελια είχαν κλονιστεί μα τώρα πάει κι η σκεπή. ..................................... Φύσηξ’ ένας Nτελή Bοριάς και πήρε στάρι κι άχιουρα και τίποτα δεν άφηκε. Mν’ (έ)να κουκάκι αγριοφακή πναι φαρμάκι κι αλοή: Tη μαυρισμένη Kυϊριακή που κάλλια ήτα να μη ζει. Oπως λη η μανιάτικη ψυχοσύνθεση και κουλτούρα είναι πρωτογενής κι αρχέγονη για ,τι ελληνικ, έτσι και στα μοιρολγια, η ποίηση βρίσκεται εν σπέρματι και εν δυνάμει για να παραχθεί, μετά απ κάποιο στάδιο λαϊκής επεξεργασίας, ένα δημοτικ τραγούδι που μπορεί γρήγορα να γίνει πανελλήνιο. Γιατί το 8σύλλαβο μανιάτικο μοιρολι μεταποιείται ευκολτατα στον νεώτερο σε μορφή δεκαπεντασύλλαβο, ταν απ 2 στίχους (8+8=16) αφαιρέσουμε τον τελευταίο πδα. Bλέπουμε, λοιπν, τι ο αισθητικς πυρήνας που γέννησε το δημοτικ τραγούδι στην πιο πανελλήνια μορφή του, τον δεκαπεντασύλλαβο, επιβιώνει στη Mάνη στην αρχέγονη μορφή του, πως επιβίωσαν και τσα άλλα αρχαϊκά πολιτιστικά και κοινωνικά φαινμενα στον άγιο αυτ τπο.


21

AΦIEPΩMA

Oι πειρατές της Mάνης Oπως και στη στεριά, οι Mανιάτες πολέμησαν στη θάλασσα τον Tούρκο κατακτητή Tου Kυριάκου Kάσση

AΠO TH βαθιά αρχαι τητα ώς τον προηγούμενο αιώνα στα «περάσματα» και στις «καβάτζες» των κάβων των μεσογειακών ακτών ανθούσε η πειρατεία. Aλλοτε με την πραγματική έννοιά της, δηλ. την καταδρομή με πλοίο με σκοπ τη ληστεία στην ανοιχτή θάλασσα κι άλλοτε με την έννοια της ληστοπειρατείας που γιν ταν με εφ ρμηση σε διερχ μενα σκάφη απ τις ακτές. Hδη απ την εποχή του Πτολεμαίου του Φιλάδελφου έγιναν ειδικές επιχειρήσεις για την πάταξη της πειρατείας στην Aνατ. Mεσ γειο και το Aιγαίο. Aργ τερα ο Πομπήιος με παρέα και τον νεαρ Mάρκο Aντώνιο κατέστη ο τρομερ ς διώκτης των πειρατών στην ίδια περιοχή, αφού εξ ντωσε χιλιάδες απ’ αυτούς, αρχής γενομένης απ την Kιλικία έως τα στενά των Kυθήρων και της Σικελίας. H Mάνη είχε υπερπληθυσμ ήδη απ τους ελληνιστικούς χρ νους, γιατί το Tαίναρο είχε καταστεί τ πος συγκέντρωσης Eλλήνων μισθοφ ρων. Tο πρ βλημα της διατροφής των μισθοφ ρων αυτών κατά την παραμονή τους στο Tαίναρο και ώσπου να «βρουν δουλειά» στρατολογούμενοι, επ μενο ήταν να οδηγήσει σ’ έναν απλ τρ πο λύσης του: τη ληστοπειρατεία. Aλλά κυρίως κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας και μετά τις Σταυροφορίες, η Aνατολική Mεσ γειος (Kύπρος, P δος, Nησιά αρχιπελάγους, Kρήτη, Mάνη, Eπτάνησα) έγιναν έδρες ή ορμητήρια πειρατών.

Θαλασσινοί κλέφτες Oι πειρατές της Mάνης πως και οι κλέφτες των βουνών δεν ήταν άλλο απ περήφανους και αδάμαστους μαχητές της ελευθερίας. Tα πιο αξι μαχα στοιχεία του σκλαβωμένου γένους. Δεν ήταν απλώς «πειρατές» οι Mανιάτες αυτοί που χτυπώντας τα τουρκικά πλοία τα οποία πολιορκούσαν την Kρήτη έκαναν βοηθητικ αντιπερισπασμ χάριν των Bενετών (1646-1667). Nύχτα επιτέθηκαν στον τουρκικ στ λο πολλές φορές. Πυρπολούσαν κάτω απ’ την κ λαση των κανονιών. Γι’ αυτ ο Aχμέτ Kιουπρουλής, ο βεζύρης, ταν κατέλαβε την Kρήτη, έταξε διπλ μισθ σε σους θα τον βοηθούσαν να καταλάβει τη Mάνη. Kι έστειλε τον αγρι τερο πειρατή τον Mωαμεθανών, τον τρ μο της Mεσογείου, τον περιβ ητο Xασάν Mπαμπά, κάνοντάς τον γενικ ναύαρχο των ναυτικών δυνάμεων της Yψηλής Πύλης, με στ λο και το τρο-

Πρτο Kάγιο. Bρίσκεται στη νοτιοανατολική άκρη της λακωνικής χερσονήσου. H περιοχή ήταν κατοικημένη στην αρχαιτητα και σήμερα διατηρείται μικρς οικισμς. Tο κάστρο, απ το οποίο δεν σώζονται σήμερα παρά ερείπια, κτίστηκε απ τον Γουλιέλμο Bιλλεαρδουΐνο με σκοπ μαζί με το κάστρο του Πασσαβά να ελέγχει και τις ακτές απ τις πειρατικές επιδρομές.

μερ ασκέρι του, διατάζοντάς τον ή να υποτάξει τους Mανιάτες ή να τους εξαφανίσει. Aλλά δεν ήταν γραφτ του να πατήσει την Aγια Γη. Oι Mανιάτες τον νίκησαν και του πήραν και δύο πλοία! Oι θαλασσινοί αυτοί έκαναν πειρατεία σαν αντίσταση - εκδίκηση προς τον δυνάστη τους ή τους φίλους του με συνθήκες τύπου Iεράς Συμμαχίας. Tα χριστιανικά πληρώματα τα μεταχειρίζ νταν ανάλογα με την σχέση και τη συμπεριφορά του κράτους τους προς τους Eλληνες.

Oι εξαιρέσεις Oπωσδήποτε υπήρξαν και μεμονωμένες ατομικές περιπτώσεις βιαιοτήτων για προσωπικές αντεκδικήσεις ή και άτομα (της Mάνης ή άλλων περιοχών ελληνικών) που δεν είχαν ιερ και σιο και δεν αγωνίζονταν για άλλο σκοπ πέρα απ την ιδιοτέλειά τους. Aλλά αυτοί ήταν εξαίρεση και δεν είχαν εκτίμηση ούτε απ τους πολύ οικείους τους. Π.χ. η γυναίκα του Kουρσάρου Nικολ Σάσσαρη λέει ταν έμαθε το θάνατ του (περίπου 1815-1825):


Mια σκλη και μια Kυϊριακή λούστηκα κι εχτενίστηκα και στο γυαλί εγυαλίστηκα Mία μπρατσέρα αγνάντεψε στο γ κάβο του Mαυρσπηλιου. Mαύρα ήτα τα πανία της μαύρα και τα κουπία της. Oσο να ντο συνοηθού (= αντιληφθώ) τη σκάλα για να κατεβού γιμισ’ η μάντρα κι η γιαβλή άλλοι κουκιοί κι άλλοι στραβοί φαϊμένοι κι ολοαίματοι. Kι έλειπε μνο ο Nικολς. Eσκουξα δυνατή φωνή: — Kαλώς τους, καλώς ήρθατε, αμ’ πο’ ναι ο Kαπετάνιο ζας; — Eκεί στη Mαύρη Θάλασσα, εκεί εσυναπαντέθημα με τριά καράβγια τούρκικα Kι οι Tούρκοι τ’ άνομα σκυλιά ερίξασι τη μπαταϊριά. Σκοτώθη ο MαυροNικολς σκοτώθη ο Kαπετάνιο μας. — Eίχητα και καλά παθες, βρε μονομάτη Nικολ, τι ζ έσκουζα το ψυχικ· μη μ πάεις κουρσάρος και ζουρμπάς μη μ πάεις να γδύνεις τα φτωχά.

«Tα Kακαβούλια» O άριστος γνώστης της ελληνικής ναυτικής ιστορίας και εξαίρετος θαλασσογράφος Kωνστ. Pάδος στο διήγημά του «Tα Kακαβούλια» παρουσιάζει τα πράγματα πως πραγματικά ήταν. Tο θέμα του διηγήματος: «Eνα ξένο καράβι εξωκοίλει στο λιμάνι Πορτοκάλιο της Mάνης. Oι γύρω ντπιοι λιμοκτονούν απ αφορία κι ανομβρία χτυπημένοι απ στεριάς... Παιδιά και γέροι πεθαίνουν αράδα... Tο διαγούμισμα του ξένου καραβιού στερνή τους ελπίδα... Tο καταλαμβάνουν με γιουρούσι... Mέσα μως βρίσκουν πρσφυγες γυναικπαιδα απ κάποιον πλεμο της Δ. Eυρώπης, που λιμοκτονούν περισστερο απ εκείνους... Kι αποφασίζουν να τους ταΐσουν και περιθάλψουν μοιράζοντάς τους και το στερν ξεροκμματο που είχαν!». Aπ την εποχή των πατέρα και γιου Λακώνων Θαλασσομάχων Λάχαρη και του Eυρυκλή, ώς το 1821, η Mάνη, στην καρδιά της Mεσογείου, απ δειχνε περίτρανα πως ο Eλληνισμ ς δεν έφυγε ποτέ απ την κοιτίδα του και πως «τα δαχτυλίδια αν έπεσαν, τα δάχτυλα του στέκουν».

AΦIEPΩMA

Oι βυζαντινές εκκλησίες Tα μοναδικά μαρμάρινα και ξύλινα τέμπλα και οι εξαιρετικής τέχνης τοιχογραφίες

Aπ τις σπουδαιτερες εκκλησίες στη Mέσα Mάνη είναι ο νας των Aγίων Σεργίου και Bάκχου (Tρουλωτή) της Kίττας (αρχές 12ου αι.). Tου N.B. Δρανδάκη Oμτιμου καθηγητή της Bυζαντινής Aρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Aθηνών

H MANH, περιοχή απμερη, βραχώδης και δυσπρσιτη άργησε να επισύρει το ενδιαφέρον των αρχαιολγων. Tο μεγαλύτερο τμήμα της ανήκει στο νομ Λακωνίας, αλλά απ τους ντπιους ο χώρος της διακρίνεται σε Mέσα Mάνη ή αποσκιαδερή, Kάτω Mάνη ή προσηλιακή και Eξω Mάνη που υπάγεται σήμερα στο Nο-

μ Mεσσηνίας. Kαθώς δεν κατοικήθηκε ποτέ απ Tούρκους, η Mάνη διέσωσε τα βυζαντινά, χριστιανικά της μνημεία. Kαι είναι πολλά, περισστερα απ σα συναντούμε σε άλλα τμήματα της Eλλάδος. Aπ τις τρεις υποδιαιρέσεις, πιο πολλά βρίσκουμε στη Mέσα Mάνη. Παλιτερα πίστευαν πως η Mάνη άργησε να ασπασθεί τον χριστιανισμ. Δέχονταν τι τούτο γίνηκε μλις τον 9ο αι., ταν βασίλευε στο Bυζάντιο ο Bασίλειος A΄ ο Mακεδνας.

Oμως οι πρσφατες ανασκαφές έδειξαν πως η γνώμη ήταν λαθεμένη. H αρχαιολογική έρευνα έφερε στο φως παλαιοχριστιανικές βασιλικές του πέμπτου και έκτου αιώνα στην αρχαία Kαινήπολη, σήμερινή Kυπάρισσο κι ακμη στα χωριά Aλυκα και Παλιχωρα, στο ακρωτήρι Tηγάνι και στο Γύθειο, την πρωτεύουσα της Mάνης. Στη Mέση Mάνη επισημάνθηκε νας, ο Aγιος Προκπιος, που τα υπολείμματα των παλαιτερων τοιχο-

γραφιών του ανάγονται στην περίοδο της εικονομαχίας. Πολλές μικρές εκκλησίες του τπου, χτισμένες με τεφρούς ογκλιθους, αρκετές φορές δίχως πηλ στους αρμούς, δεν ξεχωρίζουν απ τους ριζιμιούς βράχους. Oι πολλές είναι μονοκάμαρες. Yπάρχουν μως και μεγαλύτερες, συνθεττερων αρχιτεκτονικών τύπων, σταυροειδείς, τρουλαίες, με δύο ή τέσσερις κολώνες, κτίσματα ίσως αρχντων, γαιοΣυνέχεια στην 24η σελίδα


23

Συνέχεια απ την 23η σελίδα

κτημνων του τπου. Eχουν μαρμάρινους, ανάγλυπτους διακοσμητικούς ελκυστήρες, μοναδικούς στην Eλλάδα και τέμπλα μαρμάρινα, ανάγλυπτα, διαλυμένα σήμερα, βορά των αρχαιοκάπηλων, καθώς οι ναοί βρίσκονται αφύλακτοι σε έρημα τώρα χωριά. Eπιτέλους είναι καιρς τα γλυπτά αυτά να συγκεντρωθούν σε Mουσείο, που θα ιδρυθεί στον τπο. Eνας πρεδρος της Kοιντητας Aρεοπλεως είχεν άλλοτε προσφέρει στην Aρχαιολογική Yπηρεσία ένα κοινοτικ πύργο με ευρύχωρη αυλή υπ τον ρο η υπηρεσία να τον επισκευάσει και να γίνει Mουσείο. Διχογνωμίες στο ττε Aρχαιολογικ Συμβούλιο επέτρεψαν στον Mανιάτη –εκείνη την εποχή– Γενικ Γραμματέα Tουρισμού να τον αναστηλώσει, μεταβάλλοντάς τον σε ξενώνα. Eτσι η Mάνη μένει ακμη χωρίς Mουσείο. Aπ τις σπουδαιτερες εκκλησίες του τπου είναι στη Mέσα Mάνη ο Σωτήρας της Γαρδενίτσας, ο AϊΣτράτηγος Mπουλαριών, ο Aγιος Σέργιος και Bάκχος (Tρουλωτή) της Kίττας, οι Aσώματοι στο βουν Xελιδνι, οι Tαξιάρχες του Γκλέζου και της Xαρούδας, η Aγ. Bαρβάρα του χωριού Eρημος, η Eπισκοπή κοντά στον συνοικισμ Aϊ-Γιώργης, ο Aγιος Δημήτριος Λίμπερδου στην Kάτω Mάνη και στην Eξω Mάνη ο κουκλίστικος νας της Mεταμορφώσεως στη Nομιτζή με τα περίεργης γλυπτής διακσμησης επιθήματα των κινων του, οι ναοί του Aγίου Nικολάου Kαμπινάρη στην Πλάτσα, του Aγίου Πέτρου και του Aϊ-Γιάννη στη Mεγάλη Kαστάνια. Aς σημειωθεί πως τα μαρμάρινα τέμπλα μερικών απ τους ναούς αυτούς είναι μοναδικά στον ελλαδικ χώρο κατά τον τύπο τους. Πολλές βυζαντινές εκκλησίες της Mάνης διασώζουν τις τοιχογραφίες των. Aπ τον δέκατο αιώνα ο Aγιος Πέτρος της Παλιχωρας, ο Aγιος Παντελεήμων των Mπουλαριών, ο Aγιος Φίλιππος των Kορογωνιάνικων (της προσηλιακής Mάνης), απ το τέλος του 12ου αι. ο Aϊ- Στράτηγος (Mιχαήλ Aρχιστράτηγος) Mπουλαριών, γύρω στα 1200 ο νας της Eπισκοπής με τις ωραίες, μάλλον Kωνσταντινουπολίτικες τοιχογραφίες (εικ. 2, 3), εκ των οποίων πολλές και εν μέρει ασυνήθιστες είναι εμπνευσμένες απο το συναξάρι του Aγίου Γεωργίου, στον οποίο ήταν αφιερωμένος ο νας. O αριθμς των τοιχογραφιών αυξάνει κατά τον 13ο αι. Φαίνεται πως εκείνα τα χρνια πλήθυναν οι κάτοικοι της περιοχής. Iσως στον δυσπρσιτο τπο κατέφυγαν κάτοικοι της άλλης Πελοποννήσου, αποφεύγοντας την Φραγκική κατάκτηση.

Tοιχογραφίες Oι τοιχογραφίες του Aγίου Πέτρου Γαρδενίτσας των αρχών του 13ου αι. διακρίνονται για τη λαϊκή σοφία τους, ενώ οι Aπστολοι της Aνάληψης του ερημικού ναού της Aγήτριας (Oδηγήτριας), κοντά στο μικρ χωρι της Aγίας Kυριακής, θυμίζουν τους μεγάλης βυζαντινής τέχνης Aποστλους στον τρούλο του ναού των Aγίων Aποστλων στο Pec της Σερβίας. Kαλής τέχνης τοιχογραφίες είναι και σες διακοσμούν τον Aγιο Γεώργιο της Kαρύνιας (1281), ενώ δεν υστερούν πολύ οι σωζμενες στο αυ-

24

τοτελές εκκλησάκι των Aγίων Aναργύρων Kηπούλας (1265), έργο του ιστοριογράφου Nικολάου και του αυταδέλφου και μαθητή του Θεοδώρου «απ χώρας Pετζήτζας». O νας έγινε απ τις δωρεές πολλών ιερέων και πτωχών χωρικών, που συνεισέφεραν ο καθένας ακμη και «ήμισυ νμισμα». Δωρητές άλλου ναού, του Mιχαήλ Aρχαγγέλου στο χωρι Πολεμίτας (1278) προσέφεραν για το να κι ένα δένδρο, «ελαίαν μίαν». Aυτές οι πενιχρές προσφορές λένε πολλά για την οικονομική κατάσταση των κατοίκων της περιοχής. Iδιαίτερου ενδιαφέροντος είναι οι τοιχογραφίες του ναού των Aγίων Θεοδώρων Kαφινας, για τις οποίες φρντισεν ο επίσκοπος Bελιγοστής Γεώργιος. Kατά το 1263 στάλθηκεν απ την Kωνσταντινούπολη στο Mωρηά ο αδελφς του αυτοκράτορα Mιχαήλ Παλαιολγου σεβαστοκράτωρ Kωνσταντίνος, για να διώξει τους Φράγκους απ την Πελοπννησο. O Kωνσταντίνος μνημονεύεται στην επιγραφή του ναού ως «ηγεμονεύων της Πολυποννήσου». O αυτοκρατορικς πρίγκιπας προσπάθησε στη Mάνη να εξαγείρει τους κατοίκους εναντίον των Φράγκων. Φαίνεται πως μεταξύ των στρατιωτών που ήρθαν απ την πρωτεύουσα υπήρχαν και ζωγράφοι, που θα διακσμησαν εκ νέου το να των Aγίων Θεοδώρων κατά το καινούργιο ύφος της Bυζαντινής ζωγραφικής, που οι σύγχρονοί μας αποκαλούν βαρύ στυλ. Pεαλίζουσες τοιχογραφίες ξεχωρίζουν και στο να του Aγίου Nικολάου Πλάτσας, που ανακαίνισε το 1338 ο «πανσέβαστος τζαούσιος του δργγου των Mελιγγών Kωνσταντίνος ο Σπανής». Oι Mελιγγοί του Tαϋγέτου ήσαν Σλαύοι κι έχω τη γνώμη πως για τον εκχριστιανισμ τους εργάστηκεν ο πολιούχος της Σπάρτης σιος Nίκων ο Mετανοείτε. Eξαιρετικής τέχνης –θυμίζουν την Περίβλεπτο του Mυστρά, στο τρίτο τέταρτο του 14ου αι.– είναι οι τοιχογραφίες του Aγίου Γεωργίου στο χωρι της Mέσα Mάνης Nικάντρι.

Φορητές εικνες Tην παρουσία φορητών εικνων βυζαντινής εποχής δεν διαπίστωσα στη Mάνη κατά τις πολύχρονες έρευνές μου στον τπο. Aντίθετα, υπάρχουν εικνες μεταβυζαντινών χρνων και μάλιστα ακμη και της πρώτης τριακονταετίας του 19ου αι., πως είναι τα καλής τέχνης έργα του λίγο μυστηριώδους I.Π.M., που πως φαίνεται ανήκε στη μεγάλη οικογένεια των Mαυρομιχαλέων. Kατά τους χρνους μετά την άλωση εξακολουθούσαν στη Mάνη να χτίζουν πολλούς ναούς και να τους διακοσμούν με τοιχογραφίες λαϊκού συνήθως ύφους και μάλιστα αρκετές με υπογραφή των ζωγράφων. O λγος γι’ αυτές θα έπαιρνε πολύ μάκρος. Περιορίζομαι να μνημονεύσω απλά τους ναούς του Aγίου Σπυρίδωνα στην Kαρδαμύλη, της Kοιμήσεως στην Πλάτσα, των Aγίων Θεοδώρων στον Kάμπο Aβίας, τα μοναστήρια Nτεκούλου (1765) στο Oίτυλο, των Aγίων Kωνσταντίνου και Eλένης στην Kαστανιά, του Προφήτη Hλία των Kαλλιανέικων, της Φανερωμένης μεταξύ Σαϊδνας και Mεγάλης Kαστάνιας, της Mονής Kαβελλάρη. Tέλος πρέπει να λεχθεί τι πολλές εκκλησίες της Eξω Mάνης διασώζουν αξιλογα ξυλγλυπτα τέμπλα.


Nας των Aγίων Θεοδώρων Kαφινας. Oι Eβραίοι της Bαϊοφρου και ο Xριστς της Kαθδου στον Aδη (Aναστάσεως), 1263-64.

Nας της Eπισκοπής. O Aγιος Γουρίας (γύρω στα 1200). KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

25

Mάνη. Eνας ακμη αξιλογος βυζαντινς νας προβάλλει μέσα απ μια γη γυμνή, ασκητική και στεγνή.

Nας της Eπισκοπής. Aγγελοι της Aναλήψεως (γύρω στο 1200).

ΑΦΙΕΡΩΜΑ

Oι λογοτέχνες της Mάνης Oι κυρι τεροι εκπρ σωποι που δημιούργησαν και δημιουργούν κάτω απ τη σκιά του Tαϋγέτου Tης Γεωργίας Kακούρου - Xρνη, Φιλολγου

«Yστερα μεις δεν γεννηθήκαμε για να γυρίζουμε στα Kολιμπέτσια και τα τέτοια να γυρεύουμε ψήφους. Aλλοι για τέτοια. Oι ποέτες χι. (...). Aέρα καθάριο ν’ αναπνέουμε. Nερ του ιδανικού αθάνατο να μας ποτίζει. Mε τιμιτη να φάμε το ψωμί μας και με περηφάνεια, που πρέπει στην ύπαρξή μας». Σπήλιος Πασαγιάννης

TO ΘEMA Mάνη και Λογοτεχνία θα μπορούσε να εξεταστεί απ τρεις οπτικές γωνίες. Γνωριμία με τα κείμενα που περιγράφουν τη φύση και το χαρακτήρα των κατοίκων της. Eξέταση της επιβολής που ασκεί –αν ασκεί– ο φυσικς αυτς χώρος στη γραφίδα των λογοτεχνών που γεννήθηκαν και έζησαν εκεί. Tέλος, ως κριτήριο της μελέτης να θεωρηθεί η καταγωγή των λογοτεχνών και το θέμα να περιοριστεί στη σύντομη παρουσίαση των δημιουργών που κατάγονται απ την ιδιτυπη αυτή περιοχή. Kλίναμε, για λγους προσφορτερους στις ανάγκες αυτής της παρουσίασης, προς την τρίτη δυναττητα. Σ’ αυτή την τρίτη επιλογή επιβάλλεται να ορίσουμε το χώρο και το χρνο μέσα στον οποίο θα κινηθούμε. Eίναι δύσκολο ωστσο να οριοθετήσουμε το χωρχρονο, ταν πρκειται να μιλήσουμε για τους λογοτέχνες της Mάνης. H Mάνη εν χώρω, σήμερα, θα μπορούσε να οριοθετηθεί απ την οροσειρά του Tαϋγέτου –απ τον Aλμυρ έως το Tαίναρο– που αποτελεί τη σπονδυλική της στήλη. H «συνοριακή» αυτή γραμμή δεν γίνεται πάντοτε σεβαστή απ τους Λάκωνες. Eίναι πολλοί οι Γυθειάτες

Σπήλιος Πασαγιάννης. Σημαντικς εκπρσωπος των νεοελληνικών γραμμάτων. Yπέρμαχος του δημοτικισμού. (Σχέδιο A. Λαζαρίδη).

Kώστας Πασαγιάννης. Tον χαρακτήρισαν πιο «γήινο» σε σχέση με τον αδελφ του Σπήλιο. (Σχέδιο A. Λαζαρίδη)

Γεώργιος Φτέρης, λογοτεχνικ ψευδώνυμο του Γεωργίου Tσιμπιδάρου, που σο λίγοι, αγάπησε την ιδιαίτερη πατρίδα του.

που ορίζουν τη Mάνη απ το Mαυροβούνι και κάτω αποφεύγοντας να ονομάσουν τους εαυτούς τους Mανιάτες. Oταν μως οι Λάκωνες βρίσκονται και ζουν εκτς των συνρων της Λακωνίας, ττε δηλώνουν Mανιάτες ακμη και ταν κατάγονται απ τη Σπάρτη. Πιστεύω τι οι μετακινήσεις αυτές των χωρικών ορίων της μανιάτικης γης απ τους ίδιους τους κατοίκους της Λακωνίας οφείλονται στην ιδιαιτερτητα που διακρίνει την περιοχή της Mάνης απ την υπλοιπη Λακωνία (και απ τη Mεσσηνία, εφσον μέρος της διοικητικά υπάγεται σ’ αυτ το νομ) και την οποία αναγνωρίζουν οι κάτοικοί της. Iδιαιτερτητα μως που μέσα τους προσμετριέται ως θετική, γι’ αυτ ενώ ο σωβινισμς τους δεν τους επιτρέπει την παραδο-

χή αυτής της ιδιαιτερτητας, σο κινούνται εντς των λακωνικών χωρικών υδάτων, γίνεται αποδεκτή και μάλιστα με υπερηφάνεια, ταν απομακρυνθούν λίγο απ αυτά. Mε την ευρύτερη αυτή έννοια δεν θα μπορούσαν να εξαιρεθούν απ τη μανιάτικη λογοτεχνία ο Γιάννης Pίτσος και ο Nικηφρος Bρεττάκος, αν και πως θα δούμε άλλοι είναι οι δεσμοί, και ίσως ισχυρτεροι, των δύο ποιητών με τη Mάνη.

Mάνη και σήμερα δίνει το λογοτεχνικ της παρν. Aυτά τα πλατιά ρια και εν χώρω και εν χρνω υιοθετεί ο Γ. Bαλέτας, ταν ορίζει γραμματολογικά την επονομαζμενη απ τον ίδιο Σχολή του Tαϋγέτου. Προάγγελο της σχολής θεωρεί, με τα στιχουργήματά του, τον Nικήτα Nηφάκη, εξαίρει τη συμβολή του Γιάννη Aποστολάκη και κυρίως του Nικλαου Πολίτη, που με το λαογραφικ του έργο δεν στάθηκε απλώς ένας πρωτοπρος, αλλά προσέφερε συγχρνως και ένα υλικ εκμεταλλεύσιμο απ τους ποιητές και τους πεζογράφους.

O Γιάννης Pίτσος. Oι βαθύτεροι δεσμοί με τη Mάνη είναι φανεροί στο ποιητικ του έργο.

26


Σχολή του Tαϋγέτου Aνάλογες είναι και οι δυσκολίες προσδιορισμού του χρνου ή μάλλον περιορισμού του γι’ αυτή την παρουσίαση, εφσον αφετηρία αποτελεί το δημοτικ τραγούδι, ειδικτερα το μοιρολγι, και τέρμα το τώρα, αφού η

Nικηφρος Bρεττάκος. Eνας μεγάλος της μανιάτικης γης. H εκλογή του ως ακαδημαϊκού κρίθηκε ως μία απ τις πλέον δίκαιες.

Φυσιογνωμία Tα χαρακτηριστικά με τα οποία ο Γ. Bαλέτας συνθέτει τη φυσιογνωμία της σχολής επιτρέπουν, έτσι γενικά που διαγράφονται, να εντάξουμε στους κλπους της μία σειρά δημιουργών που περισστερο διαφέρουν παρά μοιάζουν μεταξύ τους, πως είναι, εκτς απ σους ήδη αναφέραμε, ο Σπήλιος και ο Kώστας Πασαγιάννης, ο Γιάννης Kαμπύσης, ο Kώστας Παρορίτης, ο Aγις Θέρος, ο Mιχαήλ Mητσάκης, η Mαρία Πολυδούρη, αλλά και άλλοι νεώτεροι, πως ο Γ. Φτέρης με την πεντηκονταετή δημοσιογραφική και λογοτεχνική δράση (η συμμετοχή της οικογένειας Tσιμπιδάρου – το Γ. Φτέρης είναι ψευδώνυμο του Γ. Tσιμπιδάρου– στα γράμματα συνεχίζεται ως τις μέρες μας), η Πιπίνα Tσιμικάλη που με τη βαθιά της ευρωπαϊκή παιδεία αφοσιώθηκε στην παιδική λογοτεχνία, και να φτάσουμε μέχρι τον Hλία Kαπετανάκη και τον Tάκη Παπατσώνη (και σταματάμε στους λογοτέχνες που έχουν φύγει απ κοντά μας, για-

Γύθειον. Eδώ έζησαν τα εφηβικά τους χρνια ως μαθητές ο Γιάννης Pίτσος και ο Nικηφρος Bρεττάκος.

τί διαφορετικά θα έπρεπε να φτάσουμε μέχρι το M. Στασινπουλο και το M. Kατσαρ ή και άλλους ακμη λογοτέχνες που δεν έχουν ολοκληρώσει το λογοτεχνικ τους πορτρέτο, αποσιωπώντας και αδικώντας πολλούς απ αυτούς). H ενδεικτική αυτή παράθεση των ονομάτων θέτει υπ αμφισβήτηση, νομίζω, εξαιτίας της ποικιλίας και της πολυμορφίας των χαρακτηριστικών με τα οποία καθίστανται αναγνωρίσιμοι οι εκπρσωποί της και την ύπαρξη της σχολής τους Tαϋγέτου, με τον τρπο που την οριοθετεί ο Γ. Bαλέτας. O μνος ομοιογενής πυρήνας θαρρώ πως πρέπει να αναζητηθεί στη σύγχρονη παρουσία του Aποστολάκη, του Πολίτη, του Kαμπύση και των Πασαγιάννηδων.

H συμβολή της Mάνης Eποχή κοινωνικού αναβρασμού (κήρυξη της χώρας σε πτώχευση απ την κυβέρνηση Tρικούπη, αποτυχία του Tρικούπη δυο χρνια αργτερα στις εκλογές και πάνω απ’ λα η καταστροφή του 1897), αλλά και αναβρασμού στο χώρο της λογοτεχνίας (η παράσταση της «Φαύστας» του

Bερναρδάκη γίνεται αποδεκτή με ενθουσιασμ αλλά και επιφυλάξεις, ο Pοΐδης με την ωραία του καθαρεύουσα υπεραμύνεται της δημοτικής, οι νέοι λογοτέχνες επιθυμούν να απαλλαγούν απ τη δεσποτεία που ασκεί επάνω τους η μορφή του Παλαμά., το κύρος του Ψυχάρη, τα ευαγγελικά και τα ορεστειακά, αν και τα τελευταία αυτά γεγοντα δεν πρλαβε να τα ζήσει ο Kαμπύσης, που μως έζησε την ατμσφαιρα που τα εξέθρεψε), που οι λογοτέχνες αυτοί πρωταγωνιστούν, ανανεώνουν την τέχνη και συμβάλλουν στην εξέλιξη της επιστήμης. O Aποστολάκης μας έστρεψε στο Σολωμ. O Πολίτης στη λαογραφία. O Kαμπύσης ως διηγηματογράφος, θεατρικς συγγραφέας, ποιητής, μεταφραστής, θεωρητικς της τέχνης και κριτικς προώθησε τη λογοτεχνική πορεία του τπου. Eθεσε τα θεμέλια ενς θεάτρου που βιάζεται να παρακολουθήσει το ευρωπαϊκ. H ορμητική εισβολή με τις μεταφράσεις του απ τις σελίδες των περιοδικών «Tέχνη» και «Δινυσος» της ξένης λογοτεχνίας, κυρίως της γερμανικής και της σκανδικαβικής,

προκαλεί ανησυχίες, αντιδράσεις, συζητήσεις, μια γνιμη αναταραχή, που τελικά θα δώσει μια ώθηση στο θέατρο, θα το φέρει απ την εξοχή στην πλη, θα το καταστήσει περισστερο κοινωνικ, ιδεολογικ, ψυχογραφικ, χαρακτηριστικά που αναγνωρίζει ο Παλαμάς στα δράματα του Kαμπύση. Oι Πασαγιάννηδες είναι πρωτοπροι στις τάξεις του δημοτικισμού. Σ’ αυτούς, εξ αιτίας των μακριών τους μαλλιών –και της γλώσσας τους– οφείλεται και η καθιέρωση του ρου «μαλλιαρς».

Λεπτές διασυνδέσεις Mε τη γη αυτή συνδέονται, έστω και χαλαρτερα, πολλοί απ τους λογοτέχνες που αναφέραμε. H δύναμη του μανιάτικου μοιρολογιού θα καθηλώσει τη Mαρία Πολυδούρη στα χαροκαμένα σπίτια του Γυθείου. Δεν αποκλείεται και με τη δασκάλα τη Mανιάτισσα μοιρολογίστρα να έδωσε διέξοδο στην ευαισθησία της και να άφησε τα συναισθήματά της να παλεύουν με τον έρωτα και το θάνατο σ’ ένα στίχο αφτιασίδωτο που ξεχειλίζει απ πνο και πάθος. O Pίτσος και ο Bρεττάκος έζησαν

τα εφηβικά τους χρνια ως μαθητές στο Γύθειο, που ο θάνατος αποτελούσε σημαντικτατο κοινωνικ γεγονς και που ακμη και σήμερα είναι «ντροπή» να πάει «άκλαυτος» ο νεκρς, χωρίς δηλαδή να τον αποχαιρετήσουν με ένα μοιρολγι. Tα μοιρολγια οι δύο αυτοί ποιητές δεν τα διάβασαν. Tα έμαθαν ακούγοντάς τα. O άρτιος ιαμβικς τους οκτασύλλαβος, ο θρηνητικς διάλογος, πέρα απ κάθε συναισθηματικ φραγμ, πως διεξάγεται ανάμεσα στην κορυφαία απ τις δεξιές μοιρολογίστρες που δίνει το μοιρολγι στην κορυφαία απ τις αριστερές, υφαίνουν με δυσδιάκριτα υφάδια και στημνια και τον δικ τους ποιητικ λγο. Παραπέμπουμε εδώ στον Eπιτάφιο του Pίτσου και στο «Mοιρολι» του Bρεττάκου. Aυτς είναι ίσως και ο ισχυρτερος δεσμς μεταξύ των λογοτεχνών που δημιούργησαν και δημιουργούν κάτω απ τη σκιά του Tαϋγέτου. Aυτή η δυναμική κίνηση που ανατρέπει την παράδοση, ενώ συγχρνως κρατάει ,τι άξιο και ζωνταν, τη διακρίνει για να το κληροδοτήσει και στην επμενη γενιά.


27

AΦIEPΩMA

O Nικήτας Nηφάκης H ζωή και το έργο του Mανιάτη στιχουργού και δασκάλου Tου E.X. Πασχάλη

YΠAPXOYN σημαντικοί Eλληνες δημιουργοί που πέρασαν σχεδν απαρατήρητοι απ την ελληνική γραμματολογία και το έργο τους εξακολουθεί να παραμένει άγνωστο ή το κάλυψε για πάντα η λήθη. Eνας απ αυτούς είναι και ο Mανιάτης στιχουργς Nικήτας Nηφάκης, γνωστς και ως Nηφάκος ή Nήφος. Ποιοι είναι οι σημαντικτεροι σταθμοί στη ζωή του; Yπήρξε μνο στιχουργς ή ένας «διαφωτιστής»; Hταν μνο δάσκαλος ή ένας αμείλικτος κριτής των ηθών και εθίμων της ιδιτυπης μανιάτικης ζωής; Ποιες ήταν οι καταθέσεις του στην πνευματική τράπεζα; O Nικήτας Nηφάκης γεννήθηκε το 1748 (;) στη Mηλιά της Mάνης. Σε νεαρή ηλικία τον απήγαγαν Tουρκαλβανοί (μάλλον λίγο μετά το Oρλωφικά, το 1770) και οδηγήθηκε διαδοχικά στον Mυστρά, στην Tρίπολη, στα Kαλάβρυτα, στο Aργος, στη Θήβα, στη Λάρισα και στη Θεσσαλονίκη. Yστερα απ πολλές περιπέτειες βρέθηκε στο Bουκουρέστι, που πρέπει να έμεινε περί τα δεκαπέντε χρνια και να έλαβε μρφωση, αφού στους στίχους του παρουσιάζεται ως γνώστης κλασικής, μεσαιωνικής και νεώτερης ιστορίας. Tο 1778 ξαναγυρίζει στη γενέτειρά του, μορφωμένος πλέον και φωτισμένος πατριώτης, και θλίβεται για την κατάσταση που επικρατεί στον τπο του: αντεκδικήσεις, πειρατεία, απαιδευσιά. Eτσι αποφασίζει να κάνει τον «δάσκαλο» στα χωριά της Mέσα Mάνης. Aρχίζει να περιοδεύει και μπορεί να κριθεί περισστερο ως «διαφωτιστής» παρά ως ένας απλς δάσκαλος. Θερμς οπαδς του μεγάλου ηγεμνα της Mάνης, Tζανέτ Mπέη Γρηγοράκη, ήρθε τελικά σε αντίθεση τσο με τον διάδοχο του τελευταίου, Παναγιώτη Kουμανταράκη, σο και με τους περισστερους κατοίκους της Mάνης. Eτσι, έπειτα απ οκτώ χρνια περιηγήσεων και διδασκαλίας στα χωριά της Mέσα Mάνης, αναγκάστηκε το 1798 να καταφύγει στη γειτονική Kαλαμάτα, που έμεινε περισστερο απ μια δεκαετία, συνεχίζοντας να διδάσκει γραφή και ανάγνωση. Eπέστρεψε στη Mηλιά και πέθανε, ίσως, το 1818.

Προσφορά O Nηφάκης έγραψε ιστορικά – πολιτικά στιχουργήματα (λίγα είναι τα αλληγορικά) σε δεκαπεντασύλλαβο ή οκτασύλλαβο ομοιοκατάληκτο στίχο. H γλώσσα που έγραφε ο Nηφάκης είναι σαφώς επηρεασμένη απ τη «λγια παράδοση» και είναι μικτή δημώδης με ιδιωματισμούς, φραστικούς και γλωσικούς

O πύργος και η οικία του Tζανέτου Γρηγοράκη στο Mαραθονήσι. O Nικήτας Nηφάκης ήταν θερμς οπαδς του μεγάλου ηγεμνα της Mάνης (Φωτογραφία πριν απ την ανακατασκευή του πύργου και της οικίας απ τον EOT το 1981-84).

τύπους της μανιάτικης διαλέκτου. «H σημαντική προσφορά του Nηφάκη», πως γράφει ο Λ. Xρηστάκης, «είναι ολκληρο το έργο του, που αποτελείται απ κείμενα στιχουργημένα κατά τέτοιο τρπο ώστε να είναι ευκολονητα στο λα, ιστορικού, λαογραφικού και κοινωνιολογικού περιεχομένου. Aγνωστα και λανθάνοντα στοιχεία για την ιστορία και τα έθιμα της Mάνης τα πληροφορούμεθα χωρίς κπο μέσα απ τα στιχουργήματά του – πάντα “διά στίχων πολιτικών”. Eθιμα, συνήθειες ζωής, παροιμίες, λογοπαίγνια, ειδήσεις και αγροτικές ή οικιακές συνήθειες της Mάνης, καθώς και αξιλογες φιλοσοφικές παρατηρήσεις σχετικά με τη ζωή και τις συνήθειες των Mανιατών». Bασικά στιχουργικά έργα του Nικήτα Nηφάκη, που σώζονται μέχρι σήμερα, είναι: «Iστορία της Mάνης λης, ήθη, χωρία και ιντράδες (προϊντα) αυτής διά στίχων πολιτικών» (1798). Aπ το έργο αυτ μαθαίνουμε τι οι Mανιάτες θεωρούσαν τους εαυτούς τους απογνους των αρχαίων Σπαρτιατών και πίστευαν τι οι πργονοί τους κατέφυγαν στον Tαΰγετο «για να φυλάξουν τη ζωή και την ελευθερία». Eπίσης πληροφορούμαστε τι λα τα χωριά της Mάνης, «που κρατούν τα άρματα και την Eλευθερία»,


ήταν 117 και υπάγονταν στα τρία μεγάλα διαμερίσματα της χώρας: την Kάτω Mάνη, τη Mέσα Mάνη και την Eξω Mάνη. Tα κύρια προϊντα της Kάτω Mάνης ήταν «βαμβάκι περισσν και βαλανίδι», της Eξω Mάνης «μετάξι, λάδι περισσν και πρινοκκκι», και της Mέσα Mάνης «ορτύκια και φραγκσυκα». «Aποχαιρετισμς Nικήτου και θρήνος διά στίχων πολιτικών ομοιοκαταλήκτων» (1798). «Διάλογοι διδασκάλου Nήφου Nικήτου και Kακαβούλη τινς Σπαρτιάτου» (περ. 1808). «Διήγησις νοστιμωτάτη και ωφελιμωτάτη περί του πώς εφιλονίκησαν ποτέ τα του σώματος μέλη περί της βασιλείας και πώς εβασίλευσεν ο κυρ Kώλος, προτιμηθείς πάντων των μελών, και περί των αυτοκρατορικών νμων τε και διαταγών». «Διακρίσεως και ακοής διάλογος διά στίχων πολιτικών ομοιοκαταλήκτων». «Iστορία του Φραγκομαχαλά (της Σμύρνης) διά στίχων πολιτικών» (1797/98). «Aυτοβιογραφία» (μνο αποσπάσματα). «Ξενιτειά» (μνο αποσπάσματα). «Σάτιρα Γερασίμου» (μνο αποσπάσματα). «Σάτιρα Θοδωράκη Kιτρινιάρη»

(μνο αποσπάσματα). Aξίζει να σημειωθεί τι το πρώτο έργο του Nηφάκη δημοσιεύτηκε αποσπασματικά απ τον Aγγλο περιηγητή Oυίλιαμ Mάρτιν Λικ στο έργο του «Travels in Morea», τομ. 1, Λονδίνο, 1830, και αργτερα ολκληρο απ τον Bαυαρ αντιβασιλέα Λούντβιχ φον Mάουερ στο σύγγραμμά του «O ελληνικς λας». H ελληνική του έκδοση κυκλοφρησε ανώνυμα με τον αυθαίρετο τίτλο «Λακωνική χωρογραφία», Aθήνα 1853. Tο συνολικ έργο του Nηφάκη (2.845 στίχοι) πως περισώθηκε απ τη χειργραφη, αρχέτυπη ή μεταγενέστερη παράδοση, αλλά και την έντυπη, δημοσιεύτηκε το 1946 απ τον Bασίλη Kουγέα με τίτλο «Mανιάτικα Iστορικά Στιχουργήματα» (Eκδσεις της Aκαδημίας Aθηνών, 1946). Στη μελέτη του B. Kουγέα υπάρχει κατατοπιστικς πρλογος για τον Nηφάκη και ερμηνευτικές σημειώσεις για το έργο του. Πηγές: 1) Σωκράτης B. Kουγέας: «Mανιάτικα Iστορικά Στιχουργήματα». Eκδοση Aκαδημίας Aθηνών, Aθήνα 1946 2) Δικαίος Bαγιακάκος, «Δύο ποιήματα του Nικήτα Nηφάκη απ ιδιχειρο αυτού», Πρακτικά A΄ Tοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Mελετών, Aθήνα 1983. 3) Λεωνίδας Xρηστάκης. O Nικήτας Nηφάκης και η «Iστορία του Φραγκομαχαλά της Σμύρνης», εκδσεις των Ποταμοπλοίων, Θεσσαλονίκη, 1993.

Aριστερά: Mεγαλιθικού τύπου εκκλησία που ήταν πριν αρχαιτατος νας στο κέντρο της Oχιάς. Στο βάθος φαίνεται ο Aγιος Nικλαος. Δεξιά: O άρχοντας Eυρυκλής (Mουσείο Γυθείου).

Tοπική γλώσσα Mάνη και Tσακωνία είναι οι γνησιτερες κληρονμοι της Δωρικής διαλέκτου Tου Kυριάκου Kάσση

AN ΘEΛOYME οι Nεοέλληνες να σεμνυνμαστε για την απ τους αρχαίους ένδοξους προγνους μας κατευθείαν καταγωγή, απλά και περίτρανα μπορούμε να επικαλεστούμε τη γλώσσα μας. Kαι μάλιστα χι την γλώσσα του σχολείου, καθαρεύουσα ή δημοτική, αλλά τις παραδοσιακές τοπικές γλώσσες των ελλαδικών και εξωελλαδικών χώρων, τα λεγμενα γλωσσικά ιδιώματα. Oμως το γλωσσικ ιδίωμα μερικών τπων παραπέμπει συγκριτικά σε πολύ παλαιές εποχές, επειδή μέσα στην ιστορική περιπέτεια του Eλληνισμού, δέχτηκε λιγτερες επιδράσεις και πολιτιστικές, άρα και γλωσσικές, επιστρώσεις. Γι’ αυτ και τα αρχαϊκά γλωσσικά στοιχεία είναι εμφανέστερα και εντοντερα σε λο το γλωσσικ φάσμα τους. Eπιχειρώντας να κατατάξουμε σε σειρά «αρχαιοφάνειας» τα γλωσσικά ιδιώματα των ελληνικών περιοχών, χωρίς το φβο μεγάλης αυθαιρεσίας, θα ήταν κάπως έτσι: 1. Mάνη και Tσακωνία. 2. Kύπρος, Πντος, Σφακιά, Nτια Δωδεκάνησα, Παλιά Aθήνα, Mέγαρα. 3. Nησιά του Aιγαίου, Kύθηρα, Zάκυνθος, Kεφαλλονιά, Nτια Eύβοια, N.Δ. Aρκαδία, Kρήτη (πλην Σφακιών). 4. Πελοπννησος (εκτς προαναφερθεισών περιοχών της). 5. Nτια (παράλια) Στερεά. 6. Kεντρικς Kορμς Eλλάδας, Mακεδονία, Θράκη (Pωμυλία), Mικρά Aσία (πλην Πντου, συμπεριλαμβανμενης Προποντίδας, Σμύρνης, Kαππαδοκίας κ.λπ.). H τσακώνικη και η παραταινάρια μανιάτικη (N. Mέσα Mάνη), είναι άμεσα επιβιώματα της δωρικής διαλέκτου, με εμφανή και τα λιγοστά

νετερα επιστρώματα, μέσα στους αιώνες.

Διαφορά τάξεων Oι διαφορές προέρχονται απ διαφορετικές περιπέτειες απ τους ελληνιστικούς χρνους και δώθε: Oι μεν Tσάκωνες προέρχονται απ το λαϊκτερο στοιχείο της κλασικής και ελληνιστικής Λακωνικής και Kυνουρίας που κατέφυγαν ενωρίς στις ορεινές και απρσιτες κλεισούρες του Πάρνωνα, για ν’ αποφύγουν τις επιδρομές των βαρβάρων απ τον 2ο π.X. αιώνα και εξής, μετά τον «ξεπεσμ» της σπαρτιατικής κυριαρχίας. Eμειναν ξεκομμένοι για πολλούς αιώνες και έκαμναν «έξοδο» προς τη θάλασσα πολύ αργτερα στα χρνια της Tουρκοκρατίας. Tα τσακώνικα είναι τσο αρχαϊκά (δωρικά) που δεν αποτελούν απλά ιδίωμα της νεοελληνικής, αλλά διάλεκτ της. Oι Mανιάτες απ’ την άλλη πλευρά, στον Tαΰγετο, και μάλιστα οι νοτιτατοι, δεν προέρχονται στον ίδιο βαθμ με τους Tσάκωνες, απ «τη λαϊκή τάξη» των αρχαίων Λακώνων, αλλά απ την «αριστοκρατική» τάξη, κυρίως. Eπί ρωμαϊκής κατοχής της Eλλάδας είχαν τα προνμια του «Kοινού των Eλευθερολακώνων». Kαι αυτ επειδή οι Pωμαίου τους θεωρούσαν χι μνο συμμάχους, αλά και προγνους τους απ παλαιτατο αποικισμ του Λατίου. Eπίσης θεωρούσαν τη Λακωνική πολιτική τους μητρπολη, γιατί πίστευαν τι το πολιτικ σύστημα της Pωμαϊκής Δημοκρατίας, άντλησε τα κυριτερα πρτυπα και ήθη του απ την Λυκούργεια νομοθεσία.

Oι ομοιτητες H λατινική γλώσσα είναι παρα-

κλάδι παλαι της δωρικής. Oι δωρικές λέξεις ελήφθησαν στη λατινική και υπάρχουν στον δωρικ τύπο ώς σήμερα π.χ. Pμα - Pώμη, Eλενα Eλένη, Mπατίστα - Bαπτιστής, άνκορα - (δωρ. άγκουρα, αττικ. αγκύλη). Eπίσης παραγμενα απ ελληνική (και αργτερα και απ λατινική) ρίζα αλλά με πάντα δωρίζουσα κατάληξη (α-αντί-η-) είναι λατινικές λέξεις που δηλούν ιδιτητα προσώπου (επάγγελμα, ιδεολογία κ.λπ.): γκραφίστα, ευατζελίστα (δωρικοί τίτλοι) κ.λπ. αντί γραφιστής, ευαγγελιστής (αττικοί τύποι), κ.λπ. «Oι του κάστρου Mαΐνης οικήτορες ουκ εισίν απ γενεάς των προρρηθέντων Σκλάβων, αλλά εκ των παλαιοτέρων Pωμαίων, οι και μέχρι του νυν υπ των εντοπίων Eλληνες προσαγορεύονται δια το εν τοις προπαλαιοίς χρνοις ειδωλολάτρας είναι και προσκυνητάς των ειδώλων κατά τους παλαιούς Eλληνας», λέει το 10ο αι. ο Kων/νος Πορφυρογέννητος, ταν αναφέρεται στους Mανιάτες. Aλλά μετά τη φράγκικη και κυρίως την τουρκική κατάκτηση ένα καινούργιο «αρχοντολι» κατέφυγε στη Mάνη: Παλαιολγοι, Kομνηνοί, Φωκάδες, Kατακουζηνοί, Mελισσινοί, Xρυσοσπάθηδες, Mέδικοι, Kοντσταυλοι κ.λπ. έφεραν νέα γλωσσικά στοιχεία απ την ττε κοινή νεοελληνική, επιστρώνοντας ελαφρά την παλαιομανιάτικη και φέρνοντάς την κοντύτερα στη νεοελληνική «ένα χνάρι» απ’ τι η τσακώνικη, σε κάποια εξωτερικά στοιχεία της. Tα ήθη μως και η κοινωνική δομή έμειναν αρχαϊκτερα, λγω προσκλλησης (απ επίγνωση αριστοκρατικτητας;) στα «προπαλαιά» και περιφρνησης για τι εξωγενές.

Tα τοπωνύμια και επώνυμα, σο πιο ντια στη Mάνη, τσο αθρα ταυτίζονται με παλαιοελληνικές μνήμες: κούρος=άλκιμος έφηβος (αλλά και κκκορας), άρμακα: λουρίδα γης, λεβέτι=λέβης, μάστακας=αγροδίαιτη ακρίδα, αζάλικας=σύνδεσμος, σίγκλο=δοχείο νερού, καλλίη και καλύβα=παράπηγμα. Aλλά και η προφορά ή μορφή των λέξεων παραπέμπει στην δωρική: μελιγιά=μέλισσα, Fοίτουλο;=Oίτυλο, Σκαρδαμούλα=Kαρδαμύλη, τσουρού=κυλώ, κύβου=πέφτω για ύπνο (άλλο το: κοιμούμαι), ζγαρίχου=σκαλίζω, ζγούφνου=σκύφνω, τσήπα=σκέπη, υμένας, στροφά=στροφή, πνοά=πνοή, βουά=θρυβος πλήθους, δομά= αρχ. κατασκευής, κούchουρο =κ’σ’ύλο-ξύλο, (ο)λυμπί =εξγκωμα μέσα σε βαθούλωμα. Aρχαϊκή προστακτική: πρεψο(ν), άκουσι (=άκουσε) και άκο=άκουε, μίλησο(ν)=μίλησε, ντύθηκα=ενδύθη τι, ενδιθηκώς, αρματώθηκο(ν). Xρήση παρωχημένου χρνου (παρακειμένου): είπεκα, ηύρεκα, είδιεκα, κ.λπ. και της επιρρημ. μετοχής του: ζμπρώχτακα, ζγούφτακα, τσουρίστακα. Eπιρρημάτων: μήγαρε, τοίγαρε, κ.λπ. Eπιτατικά προσφύματα: μακρυανέσκου, γεράσκου, αποκρυανέσκου, κ.λπ. Προφορά του –ω– σαν ωμέγα (δηλ. προς το οι και του –υ– σαν –ιου–: μικρούνου, άχιουρα, σταυρούνου, ζγούινου, άχιουνας. Δωρικς τσιτακισμς (που κληρονμησαν και οι λατίνοι): γυρισμάτσι (=γυρισμάτιον), αλάτσι=αλάτιον. Aλλά το σπουδαίο είναι το λο εκφραστικ που είναι λιγλογο, αλληγορικ - ποιητικ και άκρως περιεκτικ. Aλλά γενικώς η προφορά και κυρίως η εσωτερική υφή της μανιάτικης γλώσσας ταυτίζεται μοναδικά με εκείνη των αρχαίων Λακώνων.


29

AΦIEPΩMA

Eργαστήρι εθνοϊστορίας H Mάνη αποτελεί μοναδικ παράδειγμα εντητος ιστορικού χρνου και παρντος Tου Bασίλη Παναγιωτπουλου ιστορικού, Kέντρο Nεοελληνικών Eρευνών/E.I.E.

AΠO την αλαζονική ματιά του ξένου κατακτητή που ανυποψίαστος γι’ αυτ που θα του συμβεί σκοντάφτει πάνω στα απροσδοκήτως πρχειρα αλλά θανατηφρα ταμπούρια της μανιάτικης άμυνας (ας θυμηθούμε τον Iμπραήμ πασά μπροστά στη Bέργα του Aλμυρού), ώς την ξαφνιασμένη ματιά του Eυρωπαίου περιηγητή των χρνων της Tουρκοκρατίας που ανακαλύπτει έναν κσμο μοναδικ στην αρχαϊκτητά του, στη λιττητα και στη σύνδρομη αξιοπρέπειά του, η Mάνη μπορεί να μας ξαφνιάσει λους πολλές ακμη φορές γιατί προσφέρεται η ίδια για χίλιες ακμη παρατηρήσεις. O μελετητής καλείται να βυθιστεί στο μοναδικ παράδειγμα αδιατάραχτης εντητας ιστορικού χρνου και παρντος που συνιστά το φαινμενο Mάνη και να ανεβάσει στο προσκήνιο της έρευνας τα δρώμενα ενς μυθικού κσμου, του μανιάτικου κσμου της απλυτης ανάγκης και του απλυτου ήθους. Aπ τους Eυρωπαίους περιηγητές και τους Mανιάτες μελετητές του τπου τους, μερικές φορές ιδιαιτέρως μεγάλου διαμετρήματος πως ο μακαρίτης Σωκράτης Kουγέας και ο πάντα παραγωγικς Δικαίος Bαγιακάκος, ώς τους νεώτερους ερευνητές που κυριολεκτικά στρατεύτηκαν στη μελέτη της μανιάτικης κοινωνίας και την υπηρετούν με επιμονή και σχεδν με φανατισμ πως ο Λευτέρης Aλεξάκης, ο Γιάννης Σαΐτας κ.ά. έχει συγκροτηθεί και συνεχώς εμπλουτίζεται ένα corpus πληροφοριών, γνώσεων, προβληματισμών που μοι του δεν νομίζω τι μπορεί να ανιχνευθεί σε άλλη γωνιά της ελληνικής γης. Πράγματι πολλά έχουν γίνει, αλλά πολλά ακμη οφείλουμε στη Mάνη. H πλούσια μανιάτικη βιβλιογραφία, συχντατα έγκυρη και σχεδν πάντοτε χρήσιμη, είναι ένα άριστο υπβαθρο για το ξεκίνημα κι άλλων μελετών που θα ανανεώσουν χι μνο τις μανιάτικες σπουδές αλλά ολκληρη την ελληνική ιστοριογραφία και την ανθρωπολογία.

Aνθεκτικές δομές

Bάθεια Mάνης. H Mανιάτισσα ήταν η κλώσσα του πατροπαράδοτου ήθους, ο θεματοφύλακας, ένα πρσωπο που με το να στέκεται κοντά στην παιδική ηλικία, έπαιρνε και διεβίβαζε ασφαλέστερα τα «προστάγματα» σ’ λο το σι, απ τη μια γενιά στην άλλη γενιά.

30


Γιατί η Mάνη είχε μια ιδιτυπη μοίρα που την κάνει ένα μοναδικ εργαστήρι της εθνοϊστορίας στην Aνατολική Mεσγειο. Mια κοινωνία αρχαϊκή που ακολουθεί τον αργσυρτο βηματισμ της μεγάλης διάρκειας, με δομές άκρως ανθεκτικές στο χρνο και στην καινοτομία, αλλά που ταυτχρονα συμμετέχει ενεργά –με το δικ της πάντοτε τρπο– σ’ έ-

H Kοίτα το 1930-1940. Σε πρώτο πλάνο η γειτονιά Σαλπιάνικα της Nμιας. Mια μικρή Eλλάδα άγνωστη για λους μας, τσο εντυπωσιακή και με τσο έντονο τον ξεχωριστ της χαρακτήρα, που δεν μοιάζει με κανέναν άλλον ελληνικ τπο.

ναν πολιτισμ λγιο, δηλαδή «ιστορικ» πολιτισμ του κράτους και των θεσμών (εκκλησιαστικών, σχολικών κ.ά.). Πράγματι, τουλάχιστον απ τα χρνια του ώριμου Bυζαντίου η κοινωνία αυτή ωθείται, προς μορφές οργάνωσης ανάλογες με εκείνες του ενιαίου ιστορικού χώρου στον οποίο εγγράφεται η μικρή χερσνησος, ας πούμε κάπως περιγραφικά, στο χώρο του βυζαντινού και του νεώτερου ελληνισμού. H ανθρωπολογική και η ιστορική προσέγγιση δεν μπορούν να ελπίζουν σε καλύτερες συνθήκες συμβίωσης! Aναλυτικτερα, ο χώρος της αγροτικής παραγωγής, η παραγωγή του δομημένου χώρου της κατοικίας και της άμυνας, τα μνημεία της λα-

τρείας, τα μικρά τεχνικά έργα της καθημερινής ζωής, δρμοι, μονοπάτια, στέρνες και βρύσες κ.λπ. προσφέρονται για περαιτέρω έρευνα και εμβάθυνση, αν και ο δρμος που έχει διανυθεί ώς τώρα δεν είναι ευκαταφρνητος. Tο ίδιο ισχύει και για την κοινωνία της Mάνης. Aπ τις πιο απλές μορφές οργάνωσης: οικογένεια, πατριά (σι), κοιντητα χωρίου, ώς τις πιο σύνθετες και πάντα τραυματικές σχέσεις της με τις εξουσίες, αλλοεθνείς και εθνικές, η κοινωνία της Mάνης προσφέρεται για παραδειγματική επίσης έρευνα. Eχω την αίσθηση τι η Mάνη αποτελεί ένα μάθημα του τρπου που λειτουργεί μια κοινωνία λιττητας και σύγκρουσης καθώς και του τρπου που η κοινωνία αυτή επι-

Γύθειο. O χώρος της αγροτικής παραγωγής, τα μνημεία λατρείας, τα μικρά τεχνικά έργα της καθημερινής ζωής, δρμοι, μονοπάτια κ.λπ. προσφέρονται για περαιτέρω έρευνα και εμβάθυνση. (Φωτογραφία προπολεμική).

κάθηται πάνω σε μια οικονομία ένδειας (pénurie). Kαι ας μη μας διαφεύγει μια ακμη παράμετρος: λα αυτά μέσα στις συνθήκες μιας ιδιτυπης «διαπραγμάτευσης» με τις ξένες κυριαρχίες–οθωμανική και άλλες. Στα ρια της υποταγής και της ασυδοσίας η Mάνη αποτελεί ένα ιδιμορφο φαινμενο αρχαϊκής (δεσμευμένης;) ελευθερίας που και αυτ με τη σειρά του φαίνεται επιδεκτικ πολλαπλών και νέων προσεγγίσεων.

Mεταναστεύσεις Aλλά και άλλες μάχες μένει να δοθούν σ’ αυτ το μέτωπο που έχει ανοίξει για την ελληνική ιστοριογραφία, αλλά και για κάθε κοινωνική επιστήμη, στον οικείο σε πολεμικές συγκρούσεις κσμο της Mάνης. Aς σταθούμε για λίγο στη μανιάτικη μετανάστευση. Πώς να κατανοήσουμε μια αρχαϊκή κοινωνία έξω απ τις διαδικασίες της μετανάστευσης; Ποια μπορεί να είναι η τύχη των πληθυσμιακών περισσευμάτων μέσα σε μια κοινωνία πενιχρών πρων και μακραίωνης στέρησης; Oι Mανιάτες μεταναστεύουν. Στα νοσηρά τέλματα της Tοσκάνης και στα αφιλξενα βουνά της Kορσικής τον 17ο αιώνα, στις στοές του Λαυρίου και στις προβλήτες του Πειραϊκού λιμανιού τον 19ο αιώνα, στα υφαντουργεία του Lowell στις αρχές του 20ού. Eκεί, στην αμερικανική ήπειρο, άλλος πλεμος πάλι. Aς θυμηθούμε εδώ έστω και λίγο παρεκβατικά το έξοχο αφήγημα του Aπστολου Δασκαλάκη που μας μεταφέρει στην πλη και στο κλίμα της ζωής των Mανιατών στο Lowell: Mε τις μεσαιωνικές σφεντνες που χρησιμοποιούν για ζωνάρια πως στην πατρίδα, κατατροπώνουν στους δρμους του Lowell σε απροσδκητες οδομαχίες

τους Iρλανδέζους αντίπαλους, ταν τα μεροκάματα κινδυνεύουν απ κάτι αλλκοτες λέξεις: απεργία κ.ά., που αυτοί οι αρχαϊκοί εργάτες - υφαντουργοί δεν μπορούσαν να αντέξουν ττε και ίσως δεν θα μπορούσαν να κατανοήσουν και σήμερα.

Eρευνα Mεταναστεύσεις της «ήττας», των ηττημένων ομάδων, πριν απ τον αγώνα της Aνεξαρτησίας, μεταναστεύσεις της ανάγκης και της ελπίδας μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους και τη συγκρτηση μιας πιο εύρωστης εθνικής αγοράς, η μανιάτικη μετανάστευση συνιστά ένα ακμη παραγωγικ πεδίο μελέτης που πολυάριθμοι επιστημονικοί κλάδοι και προσωπικές ερευνητικές ευαισθησίες του ευρύτερου χώρου των κοινωνικών επιστημών θα μπορέσουν να συντεθούν δημιουργικά σε πολυάριθμες διμερείς ή πολυμερείς συζεύξεις. H ανθρωπολογία, η κοινωνιολογία, η δημογραφία, η οικονομική επιστήμη κ.ά., στην ιστορική τους διάσταση, έχουν βάσιμες ελπίδες να συγκροτήσουν προνομιακά αντικείμενα παρατήρησης - υψηλής ευκρίνειας ερευνητικά υποδείγματα που τσο έχει ανάγκη η διαρκώς εμπλουτιζμενη και μονίμως χολαίνουσα ελληνική ιστοριογραφία. Δεν είναι ο χώρος κατάλληλος να πολλαπλασιαστούν οι ερευνητικές προτάσεις - το πεδίο είναι ευρύ και εύφορο και έχει ήδη καλούς και πολλούς καλλιεργητές. Δεν πρέπει, ωστσο, να χάνεται καμιά ευκαιρία για να ονειρευμαστε πολύ, την ανανέωση της ελληνικής ιστοριογραφίας βέβαια, και να πράττουμε έστω και λίγο, να τοποθετούμε δηλαδή κάποιες πινελιές σε έναν πίνακα που εκκρεμεί να ζωγραφίζεται αδιάκοπα.


31

AΦIEPΩMA

Πολιτιστικ οδοιπορικ Προοπτικές για την ανάδειξη και προστασία της ιστορικής και παραδοσιακής ταυττητας της Mάνης Tου Γιάννη Σαΐτα Aρχιτέκτονα - Πολεοδμου EOT, Eθνολγου Kέντρου Nεοελληνικών Eρευνών-E.I.E.

AΠOTEΛEI κοινή διαπίστωση τι η ακριτική χερσνησος της Mάνης έχει τονισμένα ιδιτυπα και ιδιμορφα χαρακτηριστικά, τσο ιστορικά, κοινωνικά, εθνολογικά σο και πολιτισμικά, οικιστικά, αρχιτεκτονικά. Oλα αυτά έχουν διαπλάσει μέσα στους αιώνες τη διακεκριμένη και διαφορετική «μοναδική» φυσιογνωμία της (και της έχουν προσδώσει υψηλή, καλλιτεχνική αξία). Aξιολογήσεις των περιοχών της Πελοποννήσου με κριτήρια τους πολιτισμικούς πρους και τα τουριστικά κυκλώματα έχουν ξεχωρίσει τη Mάνη ως τπο διεθνούς προβολής, μαζί με την Eπίδαυρο, το Nαύπλιο και τις Mυκήνες, την Oλυμπία, την Mονεμβασιά, τη Σπάρτη και το Mυστρά. Για τη γνωριμία, ανάδειξη και προστασία της ιστορικής και παραδοσιακής ταυττητας του τπου βρίσκονται σε εξέλιξη απ το 1975 κ.ε. ορισμένα προγράμματα παράλληλων παρεμβάσεων, ενώ κατά καιρούς σχεδιάζονται ή νομοθετούνται νέα θεσμικά και αναπτυξιακά πλαίσια. Eνα απ τα προγράμματα αυτά είναι των παραδοσιακών οικισμών του EOT στη Mάνη, το οποίο δημιουργεί ξενώνες και συμπληρωματικές εγκαταστάσεις (εστιατρια, καφενεία κ.λπ.) σε επιλεγμένους οικισμούς, πως η Bάθεια και η Aρεπολη.

Mουσεία Mάνης Eνα άλλο πργραμμα έχει σχεδιασθεί για τη δημιουργία μιας υποδομής μουσειακών εγκαταστάσεων, που θα αξιοποιούν ιδιαίτερα παραδοσιακά κτίρια και θα λειτουργούν ως πλοι προβολής και πληροφρησης για το παραδοσιακ σύστημα, πως: Tο Iστορικ - Eθνολογικ Mουσείο Mάνης στον ιστορικ πύργο Tζανετάκη Γρηγοράκη, στη νησίδα Kρανάη του Γυθείου. O πύργος αυτς, που αποκαταστάθηκε απ τον EOT (1981-1989) θα συμπληρωθεί και με το Φάρο της Kρανάης, ο οποίος επισκευάζεται ήδη για να στεγάσει εκθέματα σχετικά με τη ναυτική και πειρατική παράδοση των Mανιατών. H πρταση για τη δημιουργία ενς λαογραφικού Mουσείου στη Mέσα Mάνη, ίσως στον οικισμ Bάθεια, που έχουν γίνει ήδη ορισμένες κτιριακές μελέτες και διαρρυθμίσεις. Eπιπλέον έχει προταθεί η δημιουργία ενς ανάλογου μουσείου στην Kαρδαμύλη της Mεσσηνιακής Mάνης, για την ανάδειξη της ιδιαίτερης παραλλαγής του τοπικού συστήματος της Eξω Mάνης.

Eνιαίο σχήμα Tα μουσεία αυτά του νεώτερου ελληνισμού μπορούν να υπαχθούν σε

32

Mάνη, Mέσα Nύφι. Πυργσπιτα το ένα κατ’ αντίκρυ στο άλλο, γεμάτα μοναξιά και σιωπή. Tα πιο πολλά είναι έρημα, αφημένα στην τύχη τους σήμερα.

ένα ενιαίο οργανωτικ θεσμικ σχήμα, με τη μορφή ενς νομικού προσώπου Δημοσίου ή Iδιωτικού Δικαίου και με θεσμικούς εταίρους το υπουργείο Πολιτισμού, το Kέντρο Nεοελληνικών Eρευνών, τον E.O.T., το Πελοποννησιακ Λαογραφικ Iδρυμα και την τοπική αυτοδιοίκηση. Tο σχήμα αυτ για τα μουσεία τοου νεώτερου μανιάτικου πολιτισμού συμπληρώνει το σχέδιο για δημιουργία του νέου αρχαιολογικού μουσείου στο κτίριο του τέως Παρθεναγωγείου στο Γύθειο, καθώς και του νέου Bυζαντινού μουσείου στον πύργο του Στυλιανού Mαυρομιχάλη (παλι Γυμνάσιο) στην Aρεπολη, καθώς και στο γειτονικ οίκημα του πύργου Πικουλάκη. Tα δύο αυτά μουσεία μαζί με το πολύ ενδιαφέρον μουσείο με τα νεολιθικά ευρήματα στο σπήλαιο Aλεπτρυπα του Διρού υπάγονται στην αρμοδιτητα του υπουργείου Πολιτισμού. Eπιπλέον, με ιδιωτική πρωτοβουλία λειτουργεί εδώ και χρνια έ-


να μικρ μουσείο στο χωρι Kουτήφαρι (Θαλάμες) της Mεσσηνιακής Mάνης. Oι μουσειακοί αυτοί πυρήνες νοούνται ως ειδικευμένοι χώροι μέσα στον ενιαίο τπο της Mάνης που συνιστά καθεαυτς το ANOIXTO MOYΣEIO THΣ ΠAPAΔOΣIAKHΣ KΛHPONOMIAΣ. Tο γεγονς αυτ μπορεί να συνδυαστεί με τη νομοθέτηση της χερσονήσου ως εθνικού ιστορικού τπου που απαιτεί ιδιαίτερες θεσμικές και οικονομικές φροντίδες.

Πολιτιστικ οδοιπορικ Mία απ τις βασικές κινητήριες δυνάμεις για την ανάδειξη της περιοχής είναι η ανάπτυξη ειδικών ήπιων μορφών τουρισμού, απ τις οποίες μακροχρνια μπορούν να αντληθούν τα μέσα για την ενεργ προστασία του μνημειακού πλούτου. Tέτοια είδη μη μαζικού τουρισμού είναι ο μορφωτικς-πολιτιστικς, ο

εκπαιδευτικς-επιστημονικς, ο περιπατητικς-φυσιολατρικς, ο αγροτορουρισμς. Hδη, τα τελευταία χρνια, έχει δρομολογηθεί και είναι σε εξέλιξη το πργραμμα «MANH, πολιτιστικ οδοιπορικ», για το οποίο την πρωτοβουλία έχει απ το 1991 το Kέντρο Nεοελληνικών Eρευνών του Eθνικού Iδρύματος Eρευνών. Tο υπουργείο Πολιτισμού, ο EOT και η Περιφέρεια Πελοποννήσου είχαν ενισχύσει οικονομικά και οργανωτικά την προσπάθεια. Tο πργραμμα περιλαμβάνει τρεις κύριες εντητες πολιτιστικών και επιστημονικών δραστηριοτήτων: A. Eκθεση ιστορικού υλικού με τίτλο «Περιηγητές στη Mάνη, 15ος 19ος αι.». Λειτουργεί ήδη απ τον Iούλιο 1993 στους χώρους του «Iστορικού Eθνολογικού Mουσείου Mάνης» στον πύργο της νησίδας Kρανάη στο Γύθειο και θα διαρκέσει έως τις 31 Δεκεμβρίου 1994. H έκθεση περιλαμβάνει 400 εκθέ-

Nτια άποψη του συγκροτήματος Kαπετανάκηδων στην Tριττσοβα. Aληθιν κάστρο, με τείχη παχειά δυο και τρία μέτρα, λο πέτρα κι ασβέστη. Mε πολεμίστρες που παραμονεύουν, με μικρά παραθυράκια σιδεροδεμένα που βιγλίζουν.

ματα που προέρχονται απ τις πιο σημαντικές δημσιες και ιδιωτικές συλλογές. Kείμενα των ξένων περιηγητών (που αντλούνται απ την εκτενή ταξιδιωτική φιλολογία), σπάνια βιβλία, παλαιοί χάρτες, απεικονίσεις τοπίων, μνημείων, οικισμών, προσώπων και σκηνών της καθημερινής ζωής, συσχετίζονται με τα δρομολγια των περιηγητών (που χαρτογραφήθηκαν για πρώτη φορά) καθώς και με σύγχρονες φωτογραφίες (απ τους περιγραφμενους τπους) ή με ιστορικά κειμήλια (πλα, ενδυμασίες, προσωπογραφίες κ.λπ.), ώστε να προσεγγίσει ο θεατής την πραγματικτητα που αντίκρυσαν οι περιηγητές.

Πολλαπλή παρουσίαση Eνα τμήμα της έκθεσης είναι αφιερωμένο στα έργα της γαλλικής Eπιστημονικής Aποστολής στο Mοριά (1829-1831). Eνα άλλο τμήμα παρουσιάζει τον παραδοσιακ κοινωνικο-στρατιωτικ σχηματισμ και τις

οχυρές εγκαταστάσεις των μπέηδων, των καπετάνιων και των γενών στις διάφορες τοπικές εντητες της χερσονήσου. Σ’ ένα τελευταίο τμήμα εκτίθενται νεώτερα βιβλία για τη Mάνη (περιηγητικά, ιστορικά, λαογραφικά, λευκώματα, κ.λπ.). Στον ίδιο χώρο λειτουργεί ένα πωλητήριο βιβλίων και χαρτών. Tην έκθεση συμπληρώνει ένας αναλυτικς και εικονογραφημένος κατάλογος. B. Eπιστημονική Συνάντηση με θέμα «Oι περιηγητές πηγή της ιστορίας της Mάνης, 15ος-19ος αι.» που πραγματοποιήθηκε στο Γύθειο και το Λιμένι της Mάνης απ 4 έως 7 Nοεμβρίου 1993. Eλληνες και ξένοι μελετητές παρουσίασαν θέματα απ την ιστορία, την αρχιτεκτονική, τη λαογραφία κ.λπ. της Mάνης, πως καταγράφηκαν απ τους ξένους περιηγητές. Mια ημέρα αφιερώθηκε ειδικά στα έργα και τους απηχους της γαλλικής Eπιστημονικής Aποστολής στο Mοριά και οργανώθηκε με

γαλλική επιστημονική συνεργασία. °. Eνας κύκλος πρτυπων μορφωτικών εκδρομών με ξενάγηση για τη γνωριμία με το ιστορικ και φυσικ περιβάλλον της χερσονήσου δοκιμάζεται ήδη, αλλά θα λειτουργήσει κανονικά απ την άνοιξη του 1994. Θα υπάρχουν 4 έως 7 διαφορετικές πορείες με ξεναγήσεις, θα γίνονται με αυτοκίνητα, καΐκια, υποζύγια και πεζή και θα διαρκούν απ μία έως πέντε ημέρες. Eιδικευμένοι ξεναγοί θα οδηγούν Eλληνες και αλλοδαπούς, καθώς και ομάδες νέων και παιδιών, τσο στα ίχνη των περιηγητών σο και στους οικισμούς, τα μνημεία και τα αξιοθέατα, συμπεριλαμβανομένων των ορεινών του Tαϋγέτου. Oι διανυκτερεύσεις θα γίνονται σε ξενώνες (του EOT ή ιδιωτικούς) σε κατάλληλα καταλύματα (πως του αγροτοτουρισμού) καθώς και σε ξενοδοχεία. Eπιχειρείται με αυτ τον τρπο η διάδοση ενς εναλλακτικού ποιοτικού τουρισμού, φιλικού προς το περιβάλλον και την τοπική κοινωνία, που μπορεί να ε-

φαρμοστεί και σε άλλες ενδιαφέρουσες περιοχές της χώρας, πως συμβαίνει ήδη σε πολλές χώρες του εξωτερικού. Tο πργραμμα αυτ για τη Mάνη, πως περιγράφηκε εδώ παρουσιάστηκε στο Eυρωπαϊκ Συμβούλιο, το οποίο σε πρσφατη συνάντηση εργασίας (20 έως 22 Oκτωβρίου) το έθεσε υπ την αιγίδα του και το ενέταξε στις Eυρωπαϊκές Πολιτιστικές Διαδρομές, και ειδικτερα στο πργραμμα «Oικισμένος αγροτικς χώρος». Tο Eυρωπαϊκ πργραμμα αποσκοπεί στην ανακάλυψη τπων με ιδιαίτερη πολιτιστική αξία και την εξερεύνηση των δρμων που στηρίζουν την ευρωπαϊκή ταυττητα. Oι διαδρομές αυτές μπορούν να διασχίζουν είτε πολλές χώρες, είτε ορισμένες περιφέρειες μιας χώρας ή και να αναπτύσσονται στο εσωτερικ μιας μνον περιοχής, εφ’ σον το ιστορικ, πολιτιστικ και κοινωνικ ενδιαφέρον που παρουσιάζει ο συγκεκριμένος τρπος ξεπερνά τα σύνορα της περιοχής και της χώρας.


33

AΦIEPΩMA

Tα ελληνορωμαϊκά νομίσματα Aπεικονίζουν πορτρέτα αυτοκρατρων καθώς και ιερά, αγάλματα και ναούς της κάθε πλεως Tου Aναστασίου Π. Tζαμαλή Προέδρου της Eλληνικής Nομισματικής Eταιρίας

H ΠAPAΔOΣH που θέλει τον Λυκούργο να καταργεί τα νομίσματα και να υποχρεώνει τους συμπατριώτες του να χρησιμοποιούν στις συναλλαγές τους βαρειά κομμάτια σιδήρου δεν τεκμηριώνεται ιστορικά. Φαίνεται πως απλώς αποτελεί την ανάμνηση της παλαιοτέρας χρήσεως σιδερένιων οβελών σε ολ"κληρη την Πελοπ"ννησο, αρκετοί απ" τους οποίους βρέθηκαν στις ανασκαφές του Aργους. Eξ άλλου η κυριαρχία της αχρήματης Σπάρτης καθυστέρησε, κατά τρεις σχεδ"ν αιώνες, την κοπή νομίσματος απ" τις π"λεις της ν"τιας Πελοποννήσου. Eνώ απ" τα μέσα του 6ου αιώνα π.X. οι ελληνικές π"λεις - κράτη, απ" τη Mικρά Aσία μέχρι την Iταλία και απ" τον Eύξεινο Π"ντο μέχρι την Kρήτη συναγωνίζονται στην κοπή νομίσματος, μ"νο μετά την ήττα της Σπάρτης στη μάχη των Λεύκτρων (371 π.X.) εμφανίζονται μεσσηνιακά νομίσματα. H κοσμογονία που έφεραν οι κατακτήσεις του Aλεξάνδρου, άφησε ανεπηρέαστη τη Λακεδαίμονα που σιγά - σιγά χάνει τη δύναμή της και την παλιά της αίγλη. Oι κάτοικοί της, "μως, εξακολουθούν να αποφεύγουν τις εμπορικές δραστηρι"τητες και έτσι δεν χρειάζονται νομίσματα. M"νο στα χρ"νια της βασιλείας του Aρέως A΄ (309 - 265 π.X.) κ"βονται ελάχιστα αργυρά τετράδραχμα. H κατάσταση δεν μεταβάλλεται στους επομένους πέντε αιώνες: η νομισματική παρουσία της Σπάρτης περιορίζεται σε σποραδικές κοπές μικρών αργυρών και χάλκινων νομισμάτων τα οποία απλώς καλύπτουν τις επιτ"πιες μικροσυναλλαγές. Kαμιά άλλη λακωνική π"λη δεν φαίνεται να έκοψε νομίσματα.

Eως τη Συρία Tην εποχή του αυτοκράτορα Σεπτιμίου Σεβήρου (193 - 211 μ.X.) και του γιου του του Kαρακάλλα (211 - 217

Tο Γύθειο κατά τον 18ον αιώνα. Γκραβούρα απ το βιβλίο των D. et N. Stephanopoli, «Voyage en Grece», Παρίσι 1800 (Συλλογή N. Πουλάκου)

μ.X.) σημειώνεται μια πραγματική έκρηξη στην κοπή χάλκινων νομισμάτων απ" τις ελληνικές π"λεις της Eυρώπης και της Aσίας. Για να γίνει καλύτερα αντιληπτ" το πράγμα, πρέπει να αναφερθεί πως στα 24 χρ"νια της σεβηριανής νομισματοκοπίας παρήχθη το 20% του συν"λου των ελληνικών αυτοκρατορικών κοπών, οι οποίες άρχισαν με τον Aύγουστο (27 π.X. 14 μ.X.) και σταμάτησαν με τον Διοκλητιαν" (284 - 305 μ.X.). Eίναι χαρακτηριστικ" πως στην Πελοπ"ννησο κ"βουν νομίσματα, αυτή την εποχή, 40 π"λεις απ" τις οποίες οι 21 δεν εί-

χαν ποτέ στο παρελθ"ν δικ" τους ν"μισμα, ούτε ξαναέκοψαν ποτέ. Aνάμεσα σ’ αυτές, εκτ"ς απ" την Σπάρτη και οι π"λεις Aσωπ"ς και Bοιαί, στη χερσ"νησο του Mαλέα, Γύθειο και Λας, στη σημερινή Mάνη. Tο περίεργο είναι πως αυτά ανευρίσκονται στη Συρία και άλλες μεσανατολικές χώρες σε μεγαλύτερους αριθμούς απ’ ",τι στην ίδια την Πελοπ"ννησο. H εξήγηση του μυστηρίου θα πρέπει να βρίσκεται στην στρατολ"γηση Πελοποννησίων μισθοφ"ρων για τις εκστρατείες του Σεβήρου και του Kαρακάλλα εναντίον των Πάρθων.

Πορτρέτα

Xάλκινο νμισμα Σεπτιμίου Σεβήρου. Στην πίσω ψη του διακρίνεται η επιγραφή ΓYΘE-ATΩN και Hρακλής με λεοντή και ρπαλο (Συλλογή Tραπέζης Πίστεως).

34


Στους εμπροσθοτύπους αυτών των νομισμάτων βρίσκονται τα πορτραίτα, τα ον"ματα και οι τίτλοι 5 μελών της αυτοκρατορικής οικογενείας: ο Σεπτίμιος Σεβήρος, η σύζυγ"ς του Iουλία Δ"μνα, οι γιοι του Mάρκος Aυρήλιος Aντωνίνος (που πέρασε στην ιστορία ως Kαρακάλλας, απ" τη συνήθειά του να φοράει ένα χιτώνα με κουκούλα που ονομαζ"ταν «καρακάλλα») και Γέτας καθώς και η σύζυγος του Kαρακάλλα, Φούλβια Πλαυτίλλα. Oι οπισθ"τυποί τους παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς απεικονίζουν ναούς, ιερά και αγάλματα της κάθε π"λεως, δίνοντας στους

σύγχρονους ερευνητές μια ιδέα για κτίρια και έργα τέχνης που έχουν οριστικά χαθεί. Aξίζει εδώ να σημειωθεί πως υπάρχει ειδική μελέτη που συνδέει τις παραστάσεις αυτών των νομισμάτων με την περιήγηση του Παυσανία (Fr. Imfoof - Blumer, P. Gardner: A Numismatic Commentary on Pausanias, London 1887). Oι Γυθεάτες έκοψαν νομίσματα με τα πορτραίτα του Σεπτιμίου Σεβήρου, της Iουλίας Δ"μνας, του Kαρακάλλα και του Γέτα. Eχουν δε καταμετρηθεί 21 οπισθ"τυποι, ενώ σε άλλες μικρές π"λεις κυμαίνονται απ" 7 μέχρι 11. Aνάμεσα σε αυτούς βρίσκουμε παραστάσεις Aπ"λλωνος (Kιθαρωδού και Kαρνείου), Hρακλέους και Aσκληπιού. Kαι, βέβαια, ο Παυσανίας, που περιηγήθηκε την Eλλάδα 30 χρ"νια πριν απ" την κοπή των νομισμάτων, αναφέρει (Γ 21,7) πως στην αγορά του Γυθείου υπήρχαν αγάλματα του Aπ"λλωνος και του Hρακλέους καθώς και μικρ"ς να"ς του Aσκληπιού. O Λας, που βρισκ"ταν λίγο νοτι"τερα του Γυθείου ίσως στο σημεριν" Bαθύ, έκοψε νομίσματα με τον Kαρακάλλα και την Πλαυτίλλα. Aνάμεσα στους 8 οπισθοτύπους της ξεχωρίζει ο Aσκληπι"ς του οποίου ο Παυσανίας (Γ 24, 6) είδε δύο ναούς στα περίχωρα της π"λεως.

«Mανιάτικος πύργος το καλοκαίρι» 1988, Λάδι 1.70 X 1.45 μ.

«Tο Nύφι μετά τη βροχή», 1986-1991. Λάδι 1.70 X 1.45 μ.

Mανιάτικα τοπία Σειρά έργων φτιαγμένη στα τελευταία πέντε χρνια απ τον ζωγράφο Hλία Δεκουλάκο TO μοναδικ τπο και τοπίο της Mάνης αποτύπωσε με ευαισθησία και διεισδυτικτητα απαράμιλλη με μια μεγάλη σειρά έργων φτιαγμένη στα τελευταία πέντε χρνια ο ζωγράφος Hλίας Δεκουλάκος, ομτιμος καθηγητής στην A.Σ.K.T.

«Tα τοπία αυτά», γράφει ο Mάνος Στεφανίδης, επιμελητής της Eθνικής Πινακοθήκης(1), «προϊντα αληθινού εικαστικού πάθους, έχουν καμωθεί λα απ μνήμης. Tον τπο του ο ζωγράφος τον ξέρει βήμα βήμα και τον μελετάει χρνια. Γνωρίζει σο κανείς

άλλος πσο είναι δύσκολη η ζωγραφική μεταφορά της Mάνης, ενς αληθινού φυσικού παράδοξου. Ξέρει ακμη πσο εύκολο είναι να κατρακυλήσει κανείς σε μελοδραματικές φλυαρίες ή καρτποσταλικούς εξωραϊσμούς. O Δεκουλάκος παρατηρεί

τη φύση με τα μάτια των εμπρεσιονιστών, παρασύρεται απ τις αδιάκοπες εναλλαγές των αποχρώσεων καθώς το φως μετακινείται. H Mάνη αμετακίνητη οπτική πρκληση –πως καταγράφεται απ’ τον ζωγράφο– άλλοτε είναι τρυφερή καθώς αστροποβολεί μετά τη βροχή κι άλλοτε άγρια και απρσιτη καθώς βουλιάζει στα μυστικά της νύχτας ή την πελεκάει ο ήλιος του Aυγούστου. Για να αποδοθούν τέτοιες εικνες, πρέπει να λειτουργήσουν στοιχεία που ξεφεύγουν απ τις θεωρίες ή τις κατακτημένες ζωγραφικές πρακτικές. Γιατί εδώ συμβαίνουν πράγματα που νιώθονται αλλά δεν εξηγούνται. Kαι δεν υπάρχει λγος τελικά να εξηγηθούν. O χώρος ττε αποκτά μια μεταφυσική υποβολή κι ο καλλιτέχνης είναι εκεί για να ψηλαφήσει...». Σημείωση: Aπσπασμα απ την εισαγωγή στον κατάλογο της έκθεσης «Mάνη», του Hλία Δεκουλάκου, Φεβρουάριος 1992.

«H Λάγεια, ένα χειμωνιάτικο πρωιν πριν ξεσπάσει η καταιγίδα». 1986-1991. Λάδι 1.70 X 2.15 μ.

Eυχαριστούμε τους εκδοτικούς οίκους «MEΛIΣΣA», «AΔAM», «Eλευθερουδάκη», για το φωτογραφικ υλικ που αντλήσαμε απ τα αντίστοιχα βιβλία «Mάνη», «Kάστρα της Πελοποννήσου», «Eικ νες της Mάνης». Eπίσης τον EOT, το Kέντρο Nεοελληνικών Eρευνών, την Tράπεζα Πίστεως και τον κ. Γ. Σαΐτα για το φωτογραφικ και αρχειακ υλικ που μας προσέφεραν.


35

KPITIKH ΔIΣKOI

Παίγνιο και στοίχημα «H δωδεκάτη νύχτα» του Σαίξπηρ στο θέατρο «Aμρε» Tου Γιάννη Bαρβέρη

«Προϊδεασμένος για το ειδύλλιο, το νου σου: θα χάσεις την τραγωδία!» Λουκάς Kούσουλας, «Aνάβαση στη Φτερλακκα κι αλλού»

TO «Θέατρο του Nτου» υπ την καλλιτεχνική διεύθυνση του σκηνοθέτη Γιάννη Xουβαρδά αριθμεί ήδη τρία χρνια ζωής. Tρία χρνια σοβαρής προσέγγισης ξένου ιδίως ρεπερτορίου, συχνά κλασικού, που αντιμετωπίζεται σκηνοθετικά και ερμηνευτικά απ ενδιαφέροντες έως ταγμένους θεατρανθρώπους συνεργαζμενους με την ομάδα. O ίδιος ο κ. Xουβαρδάς έχει παλαιτερα τραυματίσει κάμποσα έργα με τις –κατ’ επιεική έκφραση– «αιρετικές» προσεγγίσεις του. Eκείνος, τις νομίζει αιρετικές επειδή πιστεύει πως προσαρμζοντας τον κύριο άξονα των έργων στις προσωπικές του ιδεοληψίες τα ευεργετεί και τα φωτίζει. Aλλού μως εκβάλλει το πράγμα. O κ. Xουβαρδάς ωστσο δεν στερείται γνώσης, προσντων και εμπνεύσεων. Προετοιμασμένοι φέτος για τη συμμετοχή δυναμικών ταλέντων της νέας γενιάς, προσδοκούσαμε μια «Δωδέκατη νύχτα» τουλάχιστον μη πληκτική. Διαψευσθήκαμε. O σκηνοθέτης, μέσα απ πολυδαίδαλες σκέψεις και λαβυρινθώδεις εγκεφαλικούς συσχετισμούς συνάντησε το σαιξπηρικ αυτ παίγνιο ως ουτοπικ διανοητικ σταυρλεξο με ατμώδεις φιλοσοφικές προεκτάσεις και κοινωνικές αλληγορίες. Mη αποδεχμενος το απλ, το αλλέγρο, το ανάλαφρο, το αφρώδες εν τη σοφία του σαιξπηρικ παίγνιο, έχασε το στοίχημα. Oποιος παρακολουθήσει την παράσταση του θεάτρου «Aμρε» θα βεβαιωθεί για τον νεωτεριστικ προβληματισμ του σκηνοθέτη και συνακλουθα για το μχθο των καλών ηθοποιών του. Θα βεβαιωθεί μως ταυτχρονα και για την καταστατική παρεξήγηση που δυναμιτίζει ολκληρη την παράσταση. Kαι η παρεξήγηση έγκειται στο τι η σκηνοθεσία δεν είδε ή δεν θέλησε να δει το οιστρήλατο κέφι του μεγάλου ποιητή. Δεν είδε ή δεν θέλησε να δει την ανάγκη υποταγής στη λογική του παραμυθιού και της συναισθηματικής ροής του. Δεν είδε ή δεν θέλησε να δει τη σκανταλιά ως αναπαυμενο αυτοσκοπ του συγγραφέα, μια σκανταλιά μέσα στην οποία, ναι, η μεγαλοσύνη του εμφυτεύει ρινίσματα σοφίας, χωρίς μως αυτά να διεκδικούν την πρώτη θέση στη σκηνοθετική έγνοια. O Σαίξπηρ, γράφοντας μια φίνα προέκταση του «Oνειρου καλοκαιρινής νύχτας», μας προσκαλεί σε μια κωμωδία, επιμένω: κωμωδία, γύρω απ τους ανθρώπινους χαρακτήρες, η οποία θα φιλοξενήσει στην ού-

Θέατρο του Nτου. «Δωδεκάτη νύχτα ή ,τι θελήσετε», του Σαίξπηρ. Bιλα και Σεζάριο (Oλια Λαζαρίδου). Oρσίνο δούκας της Iλλυρίας (Aκύλας Kαραζήσης), Oλίβια (Λυδία Φωτοπούλου), Mαλβλιο (Aρης Λεμπεσπουλος) και, κάτω, Σερ Tμπι (Aλέξανδρος Mυλωνάς). Σκίτσο Eλλης Σολομωνίδου-Mπαλάνου.

για της και λίγη πίκρα. H πορεία που ακολουθήθηκε εδώ ήταν αντίστροφη. Aπ’ την αρχή δθηκε βάρος στα δευτερογενή ιδεολογήματα και εξορίστηκε σχεδν τελείως το χιούμορ. Tα προσχηματικά τελώνια των μεταμορφώσεων πήραν δραματικές διαστάσεις προσπαθώντας να οργανώσουν ένα πνιγηρ, παθιασμένο ερωτισμικ πανραμα. Στο πρώτο μέρος, η μέριμνα αυτή οδήγησε την παράσταση σ’ έναν βαρύ, σχεδν δεινοσαυρικ βηματισμ νοσηρού μεσοπλεμου, ο οποίος επιδεινώθηκε με τη διδαχή της σοβαροφανούς υπκρισης του κειμένου. Eνς κειμένου που σαφώς παραπέμπει στην ερωτική χάρη της υπερβολής και χι στην κατά γράμμα ανάλυση και φιλοσοφική ή άλλη προέκτασή της. Στο δεύτερο μέρος ο γερμανικς εξπρεσιονισμς σε συνδυασμ με μια εξαναγκασμένη προσπάθεια να παραχθεί χιούμορ μέσω της υποβολής (;) δημιούργησε αποφασιστική σύγχυση στα πράγματα. Kαι είναι κρίμα που συνέβησαν αυτά, ταν ο σκηνοθέτης διέθετε στο πλευρ του ονματα άξια να παραγάγουν τον αφρ της σαιξπηρικής κωμωδίας χωρίς να υπολειφθούν ως προς τον μαύρο σαρκασμ που ντως ενδημεί στο κείμενο –και που τελικά παραπλάνησε τον κ. Xουβαρδά. Eτσι, δεν μπορεί κανείς να επιρρίψει ευθύνες στην υποβλητική μουσική μεταξύ μπλουζ και τζαζ του N. Kυπουργού, εφσον ήταν προφανές πως ο άνθρωπος εξετέλεσε ευηκως μια συγκεκριμένη σκηνοθετική εντολή. Eπίσης δεν μπορεί βέβαια να κριθεί απ τη θαμπή της Oλίβια η γενικά έξοχη Λ. Φωτοπούλου ή ο διαπρεπής Δ. Oικονμου-γελωτοποις Φέστε, που τώρα έμοιαζε να του έχουν α-


φαιρέσει ή έστω φρενάρει τους χυμούς σ’ έναν ρλο που και απ άλλες παρεμφερείς εμφανίσεις του ξέρουμε πως τον έχει στο τσεπάκι. H κατά τη γνώμη μου καταλληλτατη Bιλα της Oλιας Λαζαρίδου έκανε μια ενδιαφέρουσα υφολογική πρταση μαεστρικών μετασκευών, πρταση που μως έμεινε ανεξέλικτη και ανεκμετάλλευτη μέσα στο δεδομένο περίγραμμα. Στο περίγραμμα αυτ φάνηκαν να έχουν πειθαναγκαστεί και οι Aκ. Kαραζήσης, καθώς και ο άλλοτε λεπτομερειακτατος και χυμωδέστατος –γιατί χι και τώρα;– Γ. Nινις. Στην περιοχή ενς ευτυχούς γκροτέσκου κινήθηκε ο Aλ. Mυλωνάς-Tμπι και ο υστερικς Mαλβλιο του Aρη Λεμπεσπουλου. Tο σκηνικ της Λ. Kεντάκα με ζωνταν πιάνο στημένο κέντρο-Eλενίτσα προέκυψε παράγωνο, «δύστροπο» και τυραννικ για τους ηθοποιούς. Aφήνω που μπατάριζε λη την παράσταση προς το δεξι μέρος της σκηνής. Tο αριστερ έμεινε αλειτούργητο μαζί με τη χρυσοποίκιλτη κλίνη που αγκομαχούσε να το «γεμίσει». Tα κοστούμια, παρτι τροπισμένα προς τον αισθησιασμ, δεν έδειχναν να συνεργάζονται σε υφολογικ διάλογο. H εμπνευσμένη, ανεπίληπτη μεταφραστική κατάθεση της Xρ. Mπάμπου-Παγκουρέλη στις πρσφατες «Eύθυμες Kυράδες» διέθετε περισστερη τελειοθηρική προσοχή και κέφι απ τη «Nύχτα» της. O κ. Xουβαρδάς, μέσα απ μια επίμοχθη και σοφιστικέ παράσταση, κούρασε το κοιν και αδίκησε τις δυναττητες του επιτελείου του. Eψαξε την πανώρια «Nύχτα» ως midi a quatorze heures, ή πως λέμε απλούστερα, μέσω... Λαμίας.

Tης Γιώττας Συκκά

Πολύπλευρη προσωπικτητα, δημιουργς αγαπημένων τραγουδιών, άτομο ιδιμορφο. Λαϊκς, ζει μακριά απ τη μουσική βιομηχανία και τους ανθρώπους της. Θυμσοφος, έχει φίλους και εχθρούς. Aκης Πάνου. Περίπτωση ιδιαίτερη, θεωρείται απ τους σημαντικτερους εκπροσώπους του σύγχρονου λαϊκού τραγουδιού. Aυθεντικς, γράφει στίχους και μουσική, περιγράφει συνήθως βιωματικές καταστάσεις. Δημιουργς αλλά και τεχνίτης, κατασκευάζει μνος του, διάφορα αντικείμενα απ κκκαλα, στρακα, μέταλλα και έβενο. Yλικά που στα χέρια του πλάθονται με μεράκι, για να δώσουν το αποτέλεσμα και τη μορφή που θέλει. Για τον Aκη Πάνου λοιπν, η EMI κυκλοφρησε τριπλ άλμπουμ που περιέχει τραγούδια του, απ το 1967 έως το ’74 με εξαίρεση ένα, που έγραψε το ’77. Tραγούδια που γράφτηκαν κατά την περίοδο της Xούντας, πως τα: «Δεν θέλω τη συμπνια κανενς», «Eγώ καλά σου τα ’λεγα», «H πιο μεγάλη ώρα», «Δεν κλαίω για τώρα», «Στον σταθμ του Mονάχου» κ.ά., ακούγονται απ τους Στράτο Διονυσίου, Γρηγρη Mπιθικώτση, Bίκυ Mοσχολιού, Γιώτα Λύδια, Στέλιο Kαζαντζίδη, Mανώλη Mητσιά, Σταμάτη Kκκοτα κ.ά. Yλικ που καλύπτεται απ το γενικ τίτλο «Tα μεγάλα τραγούδια» και συνοδεύεται απ φωτογραφίες των εξαιρετικών κατασκευών του Aκη Πάνου, οι οποίες, φανερώνουν μια άλλη πλευρά της δημιουργικής του φαντασίας. Mνο που λα αυτά είναι πολύ λίγα για έναν τέτοιο δημιουργ. Θα ήταν προτιμτερο να εκδοθεί ένα άλμπουμ με λη τη δουλειά του ως σήμερα, με περισστερες λε-

πτομέρειες για ένα έργο του, που θα μπορούσε ενδεχομένως να συμπεριλάβει τα σπουδαιτερα τραγούδια του Aκη Πάνου. Tο ίδιο θα έπρεπε να γίνει και με τα τραγούδια του Γιώργου Mητσάκη που κατά καιρούς, δίνουν άλλοθι σε διάφορες συλλογές. O Γ. Mητσάκης πάντως, μετά απ χρνια έρχεται να παρουσιάσει και νέο υλικ. Aλλωστε, πως επαναλαμβάνει συχνά, καινούργια τραγούδια έχει πολλά στο συρτάρι του. O δίσκος, που εξέδωσε η Warner Music, με τίτλο «O κύριος Mητσάκης», περιλαμβάνει τραγούδια που έγραψε απ το 1953 έως το ’93, σε νέα ηχογράφηση. Παλι και νέο υλικ, που έχει το γνώριμο, μουσικ χρώμα του δημιουργού του. Kομμάτια ερμηνευμένα απ τον Στέλιο Kαζαντζίδη, με τον οποίο έχει συνεργαστεί πολλές φορές στη δεκαετία του ’50, τον Σταμάτη Kκκοτα, τη Bίκυ Mοσχολιού, τη Γλυκερία, τον Mανώλη Mητσιά, τον Γιάννη Bογιατζή και τους Oπισθοδρομικούς».

BIBΛIO

Kαθαρτητα αφήγησης «N’ ακούω καλά τ’ νομά σου», το νέο μυθιστ ρημα του Σωτήρη Δημητρίου Tης Eλισάβετ Kοτζιά

Σωτήρης Δημητρίου «N’ ακούω καλά τ’ νομά σου», εκδσεις «Kέδρος», Aθήνα 1993, σ.σ. 117. ΠAPA το γεγον ς τι η προφορική παράδοση της λαϊκής αφήγησης φαίνεται

τι έχει περιέλθει στην αρμοδι τητα της λαογραφίας και για τη διάσωση και για τη μελέτη της, η πεζογραφία μας εξακολουθεί να εμπνέεται και να αντλεί απ την παράδοση αυτή, απ τον καταγεγραμμένο προφορικ λ γο που περικλείει θησαυρούς πως οι αυτοβιογραφικές εξιστορήσεις ή τα λαϊκά παραμύθια. Eχει έτσι να επιδείξει παραδείγματα λαμπρών κειμένων στα οποία, κατορθώντας να ιδιοποιηθεί τις αρετές της προφορικής λαϊκής λαλιάς –τη λιτ τητα και το ρυθμ της– πέτυχε να εκφράσει με τρ πο δραστικ συλλογικά βιώματα, βάσανα και πάθη. Eννοούμε την «Iστορία εν ς αιχμαλώτου» (1929) του Στρατή Δούκα, «Tο συναξάρι Aντρέα Kορδοπάτη» (1972) του Θανάση Bαλτινού, το «Φάιαρ οπ» (1972) του Γιώργου Mανιάτη. Aυτή η ίδια πεζογραφική παράδοση ενέπνευσε το Σωτήρη Δημητρίου στο τρίτο, ύστερα απ δύο συλλογές διηγημάτων, βιβλίο του, το μυθιστ ρημα «N’ ακούω καλά τ’ νομά σου». Aπ το πάθος της Mικρασιατικής καταστροφής στην «Iστορία εν ς αιχμαλώτου» και τα βάσανα των υπερατλαντικών μεταναστευτικών περιπλανήσεων στο «Συναξάρι Aντρέα Kορδοπάτη», με το «N’ ακούω καλά τ’ νομά σου» μεταφερ μαστε στην παραμεθ ριο ορεινή Eλλάδα, στα δεινά της Kατοχής και στη βάναυση μεταπολεμική περιπέτεια του Ψυχρού Πολέμου. Mια παρέα εννέα γυναικών ξεκινά την άνοιξη του 1944 για να φθάσει μέσα απ τα βουνά στο Aργυρ καστρο εις αναζήτησιν τροφής. Στο δρ μο της επιστροφής, ανίκανη να συνεχίσει την εξοντωτική πορεία της στα χιονισμένα ορεινά, η μία απ τις δύο νεαρές αδελφές της ομάδας στέκεται στο σπίτι συγγενών σε κοντιν χωρι . Aφού αναλάβει δυνάμεις και μία μέρα πριν ξεκινήσει για το πατρικ της, τα σύνορα της Aλβανίας με την Eλλάδα θα κλείσουν ερμητικά για τέσσερις τουλάχιστον δεκαετίες και έτσι η ηρωίδα θα αποκοπεί χάνοντας οριστικά την οικογένειά της. Aπ τη μιαν αδελφή που ιστορεί τις περιπέτειες της εξ δου στην πρώτη εν τητα, το νήμα της αφήγησης παραλαμβάνει, στη δεύτερη εν τητα, η άλλη, η αποκλεισμένη αδελφή που θα μας διηγηθεί πώς παντρεύτηκε και έκανε νέα δική της οικογένεια –παιδιά κι εγγ νια– καθώς και τις διώξεις που υπέστη απ το απάνθρωπα ολοκληρωτικ αλβανικ καθεστώς. Στην τρίτη εν τητα –βρισκ μαστε στις αρχές της δεκαετίας του 1990– ο νεαρ ς έγγον ς της αφηγείται πώς πέρασε, μετά τις συγκλονιστικές ανακατατάξεις του 1989, τα ελληνοαλβανικά σύνορα επι-

στρέφοντας παράνομα μαζί με τις στρατιές των Bορειοηπειρωτών στην «πατρίδα». Tο βιβλίο περιέχει κάποια στοιχεία επίκαιρα και ταυτ χρονα σημαντικά. Tι είναι λοι αυτοί οι Aλβανοί που ζούνε κοντά μας και δεν τολμούμε να τους πλησιάσουμε; Yπάρχουν μ νο σαν ομάδες ή είναι συγχρ νως και άτομα, μας απειλούν, μας εκλιπαροούν, μήπως και τα δυο ή μήπως τίποτα απ

αυτά; H λογοτεχνία, η καλή λογοτεχνία προϋποθέτει πάντα κάποιαν άποψη και υποδηλώνει κάποια στάση. Σύντομες αφηγήσεις, έμφαση στο διάλογο, μικρή φράση, παρατακτική σύνταξη, εμμονή στο ρήμα και στο ουσιαστικ . O Σωτήρης Δημητρίου εφαρμ ζει κλαδικά χαρακτηριστικά της προφορικής λαϊκής αφήγησης· το ιδιαίτερο ωστ σο στη γλώσσα του είναι

τι χρησιμοποιεί κατά κ ρον το τοπικ

ιδίωμα της Hπείρου –λέξεις, εκφράσεις, σύνταξη– χωρίς ωστ σο να κουράζει. Nομίζω τι τούτο οφείλεται πρώτον στο τι η γλωσσική επιλογή του ιδιώματος αιτιολογείται πλήρως απ τις συνθήκες· απ

το γεγον ς τι η γυναίκα που το χρησιμοποιεί πέρασε λη της τη ζωή σε απομονωμένο χωρι της Hπείρου ενώ συγχρ νως τα μέλη της ελληνικής μειον τητας υπήρξαν για δεκαετίες αποκλεισμένα και επομένως αποκομμένα απ τον ζωντανά εξελισσ μενο ελληνικ γλωσσικ κορμ . Δεύτερον, στο τι διαθέτει τέτοια καθαρ τητα η αφήγηση –ένα τμήμα της τουλάχιστον– τέτοια δραματική ένταση και ρυθμ , ώστε το εκφραστικ

αυτ σφρίγος κάμπτει πολύ γρήγορα προκαταλήψεις κι αντιρρήσεις, καθιστώντας την προσφυγή σε γλωσσικ ιδίωμα θέμα δευτερεύον. Eχω πάντως την εντύπωση τι κλείνοντας το βιβλίο, ανεξίτηλα εντυπωμένη στο μυαλ θα μείνει κυρίως η πρώτη ιστορία του μυθιστορήματος, η κατοχική περιπέτεια των γυναικών στα δύσβατα χιονισμένα παραμεθ ρια βουνά. Γιατί είναι μια αφήγηση που έχει επιτύχει ένα συγκερασμ , έχει κατορθώσει να συναιρέσει το ρυθμ του κειμένου με το ρυθμ ζωής των ηρώων του, γεννώντας ανθρώπους απτούς, με βάρος, υπ σταση και ψυχή. Aυτ που πέτυχε ίσως εδώ ο Σωτήρης Δημητρίου είναι τι το ύφος του κειμένου του εναρμονίζεται, γίνεται «το ύφος των πραγμάτων και της ανάγκης». Στη δεύτερη αφήγηση αντιθέτως, αν και είναι δύσκολο να το προσδιορίσουμε, υπάρχει κάτι που δεν λειτουργεί. H κε-

ντρική ηρωίδα παραμένει εντέλει πρ σωπο χλωμ , αχν , σβησμένο. Φταίει μήπως ο ρυθμ ς στην αλληλοδιαδοχή των επεισοδίων κατά τη μακρά περίοδο τριάντα ετών που καλύπτει η δεύτερη εν τητα; Ή μήπως απουσιάζει –σαν αίσθηση τουλάχιστον– η αναγκαία(;) στη λαϊκή αφήγηση, αποδοχή, η κατάφαση, εκείνο «το δ ξα σοι ο Θε ς» ακ μα και ταν η ζωή είναι δύσκολη ή βασανιστική και το περιβάλλον, το καθεστώς ή το σύστημα απορριπτέο; (Πρ κειται για θέμα άξιο συζήτησης, κάνοντας μάλιστα τη σύγκριση με το συγκλονιστικ επεισ διο του πρώτου μέρους, το βιασμ

των γυναικών στο εξωκλήσι που διανυκτερεύουν. Oλ κληρη την επ μενη μέρα λούζονται και καθαρίζονται, δηλώνουν τι οι βιαστές δεν ήταν «σερνικά» αλλά «πειρασμικά» και «ισκιώματα», παίρνουν άφεση απ τον παπά. «Oλα απ τεμάς θα περάσουν, γυναίκες. Kαι τα καλά δεχούμενα και τα κακά δεχούμενα»

και συνεχίζουν τη δύσκολη αλλά καθ λου άχαρη γι’ αυτές ζωή τους). Στην τρίτη εν τητα, κείμενο ισορροπημένο χωρίς ωστ σο αυτή την ηλεκτρισμένη ένταση και την αδρ τητα του πρώτου μέρους, ο εγγον ς της αφηγήτριας περνάει τα σύνορα και για λογαριασμ της νεαρής κοπέλας που πριν σαράντα πέντε χρ νια αποκλείσθηκε στην Aλβανία. Ποιο είναι το αποτέλεσμα; Oι ψευδαισθήσεις διαλύονται. H Eλλάδα δεν είναι ο παράδεισος. Kαι η ελληνική στάση απέναντι στους Bορειοηπειρώτες είναι αμφιθυμική, φιλ ξενη, στην αρχή τουλάχιστον, θα καταλήξει σύντομα στο ρατσισμ . Kαι τι είναι ο ήρωας και τι επιθυμεί; Nα δουλέψει σο περισσ τερο μπορεί, με την ψυχή του στραμμένη στον τ πο του, χι κακ ς ή ανέντιμος, με διάθεση να αντιμετωπίσει την απάτη, αλβανική ή ελληνική – και θεωρώντας πάντοτε ευπρ σδεκτη οποιαδήποτε φιλική χειρονομία ή καλή κουβέντα. Eνας κανονικ ς άνθρωπος δηλαδή.


37

ΘEAMATA KINHMATOΓPAΦOI Eπειδή οι ώρες προβολών μπορεί να διαφοροποιηθούν κατά μερικά λεπτά, προτιμήστε πρώτα να τηλεφωνείτε. Oι κινηματογράφοι που έχουν * διαθέτουν Nτ)λμπι Στέρεο.

A£HNA™ A' ΠPOBOΛHΣ AABOPA* (Tέρμα Iπποκράτους, τηλ. 6423271 6462253 Air Condition H ωραία καβγατζού (περιπ. K) Ωρες 5.30-9.30 μ.μ. ABANA AΣΣOΣ-ONTEON* (Λ. Kηφισίας 234-Kολλέγιο, τηλ. 6715905) Iνδοκίνα (περιπ. K) Ωρες 7.15-10.15 μ.μ. AEΛΛΩ* (Πατησίων, 8214675) Bαρομετρικ χαμηλ (περ. K) Ωρες 6.30-8.45-11 μ.μ. AΘHNA (Aβύδου 93, Aνω Iλίσια, τηλ. 77.92.568) O τελευταίος μεγάλος ήρωας (περιπ. K) Ωρες 5.30-810.30 μ.μ. AΘHNA* (Στάση Kεφαλληνίας, τηλ. 8233149) Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) Ωρες 3.30-5.50-8.30-11 μ.μ. AΘHNAION* (Tέρμα Aμπελοκήπων, τηλ. 7782122) Air Condition Sommersby (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ. AΛEΞANΔPA* (Kαλλιθέα. Tηλ. 9560306) H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ. AΛEΞANΔPA* (Πατησίων - O.T.E., Tηλ. 8219298 8832666) H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ. AΛOH* (Πατησίων 300 - Iακωβάτων 25, τηλ. 2286978 2237660) Στραβοί πιλτοι σε F-16 - Mέρος δεύτερο (κωμ. K) Ωρες 6.40-8.40-10.40 μ.μ. AΛΦABIΛ* (Tέρμα Mαυρομ., τηλ. 6460521) Reservoir dogs (A) Ωρες 7-9-11 μ.μ. AMΠEΣE* (Oδ. Bουλιαγμένης τηλ. 9011063) Sommersby (K) Ωρες 5.40-8-10.20 μ.μ. ANΔOPA* (Eρυθρς Σταυρς, τηλ. 6919815) Kίου Zου μια γυναίκα της Kίνας (περιπ.) Ωρες 7-911 μ.μ. ANEΣIΣ* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 7782316 7785449) Mυστηριώδεις φνοι στο Mανχάταν (κωμ. K) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ. ANNA NTOP* (Γλυφάδα τηλ. 8946617) Bαρομετρικ χαμηλ (περ. K) Ωρες 6.30-8.45-11 μ.μ. AΠOΛΛΩN* (Oδς Σταδίου, τηλ. 3236811) H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 5.30-8-10.30 μ.μ. AΣTEPIA AΣΣOΣ - ONTEON* (Kηφισίας 334. Tηλ. 6208501 - 6208938) Bαρομετρικ χαμηλ (περιπ. K) Ωρες 6-8.15-10.30 μ.μ. AΣTOP* (Σταδίου τηλ. 3231297) Bαρομετρικ χαμηλ (περιπ. K) Ωρες 5.50-8.0510.20 μ.μ. AΣTPON* (Tέρμα Aμπελοκήπων τηλ. 6922614) Γυναίκες δηλητήριο (ελληνικ K-13) Ωρες 7-9-11 μ.μ. AΣTY* (Oδς Kοραή τηλ. 3221925)

Λεολ (A) Ωρες 5.45-8-10.20 μ.μ. ATΛANTIΣ* (Λεωφ. Bουλιαγμένης Πλ. Kαλογήρων τηλ. 9711511) H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 5.20-7.50-10.20 μ.μ. ATTAΛOΣ* (Nέα Σμύρνη τηλ. 9331280) Sommersby (K) Ωρες 5.40-8-10.20 μ.μ. ATTIKA* (Πλατεία Aμερικής, τηλ. 8674252 - 8674078) Sommersby (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ. ATTIKON* (Oδς Σταδίου, τηλ. 3228821) Iνδοκίνα (περιπ. K) Ωρες 4.30-7.30-10.30 μ.μ. AΦAIA* (Kαλλιθέα, τηλ. 9595534) Ξεχωριστή μέρα (περιπ.) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ. AXIΛΛEYΣ* (Πατησίων 177, τηλ. 8656355) Aριζνα Nτριμ (κοινωνικ) Ωρες 5.40-8.20-11 μ.μ. ΓAΛAΞIAΣ* (Aρχή Λεωφ. Mεσογείων - Aμπελκηποι, τηλ. 7773319) H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ. ΔANAOΣ* (Λεωφ. Kηφισίας - Πανρμου, τηλ. 6922655) SR Διαθέτει parking Tζουράσικ Παρκ (περιπέτ. K) Ωρες 12.30-3.10-5.508.30-11 μ.μ. ΔIANA* (Hλ. Σταθμ. Mαρούσι, τηλ. 8028587) Γυναίκες δηλητήριο (ελλην. K-13) Ωρες 6.10-8.1010.10 μ.μ. Σάββατο - Kυριακή ώρα 4.15 μ.μ. Oι ήρωες του τελευταίου δάσους EΛΛH* (Oδς Aκαδημίας, τηλ. 3632789) Mυστηριώδεις φνοι στο Mανχάταν (κωμωδ. K) Ωρες 6-8.15-10.30 μ.μ. EMΠAΣΣY* (Πατριάρχου Iωακείμ 5 Kολωνάκι, τηλ. 7220903) Sommersby (K) Ωρες 5.50-8.10-10.30 μ.μ. ETOYAΛ* (Πλατεία Δαβάκη Kαλλιθέα τηλ. 95100429592611) Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) Ωρες 3.20-5.50-8.30-11 μ.μ. ZINA* (Λ. Aλεξάνδρας στ. Σνια 6422714) Sommersby (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ. IΛION (Tροίας Πατησίων στάση Aγγελοπούλου, τηλ. 8810602) Γυναίκες δηλητήριο (ελλην. K-13) Ωρες 7-9-11 μ.μ. INTEAΛ* (Oδ. Πανεπιστημίου, τηλ. 3626720) Γυναίκες δηλητήριο (ελληνικ K-13) Ωρες 6.30-8.3010.30 μ.μ. Σάββατο μεταμεσονύχτια προβολή O καλς γιος με τον Mακλεϊ Kάλκιν Mνος στο σπίτι KAΛYΨΩ* (Δημ. Σταδίου - Kαλυψούς Kαλλιθέα τηλ. 9510950, 9510909) Mαθήματα πιάνου (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ. KINHMATOΘEATPO PEΞ (Πανεπιστημίου 48, τηλ. 3614591 - 3625842) Mια λάθος κίνηση (περιπ. A) Kαθημερ. 8-10 μ.μ. KOPONET* (Oδς Φρύνης Παγκράτι τηλ. 7521521 9029964)

Sommersby (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ. Kυριακή πρωί ώρα 11 Στρουμφ αγάπη μου MAPΓAPITA* (Πλατεία Δαβάκη Kαλλιθέα, τηλ. 9568370) Γυναίκες δηλητήριο (ελληνικ K-13) Ωρες 7-9-11 μ.μ. MAPOYΣI AΣΣOΣ - ONTEON 1* (Λεωφ. Kηφισίας 215 Mαρούσι. Tηλ. 6208939) Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) Ωρες 2.10-4.50-7.3010.10 μ.μ. MAPOYΣI AΣΣOΣ - ONTEON 2* (Λεωφ. Kηφισίας 215 Mαρούσι. Tηλ. 8087094 - 8051292) Mαθήματα πιάνου (K) Ωρες 5.25-7.45-10.20 μ.μ. METAΛΛEION* (Παγκράτι, τηλ. 7511515) Tζουράσικ Παρκ (περιπέτ. K) Ωρες 5-7.40-10.20 μ.μ. METPOΠOΛITAN* (Λεωφ. Bουλιαγμένης Πλ. Kαλογήρων τηλ. 9706010) Mαθήματα πιάνου (K) Ωρες 5.30-7.50-10.20 μ.μ. MΠPONTΓOYAIH* (Πατησίων - Aγ. Mελετίου, τηλ. 8620232) H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ. NANA* (Bουλιαγμένης, τηλ. 9711285) Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) Ωρες 4.50-7.30-10.10 μ.μ. NIPBANA* (Λεωφ. Aλεξάνδρας, τηλ. 6469398) Mαθήματα πιάνου (περ. K) Ωρες 6.25-8.45-11.10 μ.μ. OΠEPA AΣΣOΣ - ONTEON* (Oδς Aκαδημίας 57. Tηλ. 3622683) Tζουράσικ Παρκ (περιπέτεια K) Ωρες 2.20-5-7.4010.20 μ.μ. OPΦEYΣ* (Aρτέμωνος 57 - Aγ. Iωάννης Bουλιαγμένης, τηλ. 9019724) Διαφθορά (περιπ. A) Ωρες 6.30-8.30-10.30 μ.μ. OΣKAP* (Aχαρνών 330–-K. Πατήσια. 2281563) Γυναίκες δηλητήριο (ελληνικ K-13) Ωρες 6.35-8.3510.35 μ.μ. ΠAΛAΣ (Παγκράτι, 7515434) Hρωας κατά λάθος (περιπέτεια K) Ωρες 6.10-8.2010.45 μ.μ. Γκιούλιβερ - Λούκυ Λουκ Σάββατο - Kυριακή ώρα 4.15 μ.μ. Γκιούλιβερ - Λούκυ Λουκ Kυριακή πρωί ώρα 11 ΠΛAZA* (Λ. Kηφισίας Φλκα, τηλ. 6921667 - 6917722) H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 6-8.30-11 μ.μ. ΠTI ΠAΛAI* (Bασιλέως Γεωργίου B' Pιζάρη, τηλ. 7291800 - 7243707) H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 5.30-8-10.30 μ.μ. PAΔIO ΣITY AΣΣOΣ - ONTEON* (Πατησίων Στάση Λυσιατρείο, τηλ. 8674832) Mαθήματα πιάνου (K) Ωρες 5.40-8.05-10.30 μ.μ. ΣOΦIA (Aργυρούπολη τηλ. 9927447, 9917094) O τελευταίος μεγάλος ήρωας (περιπ. K) Ωρες 5.30-810.30 μ.μ. ΣTOYNTIO* (Πλ. Aμερικής, τηλ. 8619017) Mυστηριώδεις φνοι στο Mανχάταν (κωμωδ. K) Ωρες 6.40-8.50-11 μ.μ. TITANIA* (Πανεπ.-Θεμιστ. 3611147) Sommersby (K) Ωρες 3.20-5.40-8-10.20 μ.μ. TPIANON (Πατησίων-Kοδριγκτώνος, τηλ. 8215469) Mαθήματα πιάνου (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ. TPOΠIKAΛ AΣΣOΣ-ONTEON* (Kαλλιθέα, 9594422) Sommersby (K) Ωρες 6.20-8.40-11 μ.μ. ΦIΛIΠ* (Πλ. Aμερικής - Θάσου 11, 8647444-8612476) Λεολ (A) Ωρες 6.30-8.45-11 μ.μ

HMIKENTPIKOI AΛEKA (Zωγράφου, τηλ. 7773608) Singles ANTAMΣ* (Aιγάλεω, τηλ. 5989226) Tζουράσικ Παρκ (περιπ. K) Ωρες 5-7.30-10 μ.μ. NTAΛIA (Aιγάλεω, τηλ. 5981432)) O τελευταίος μεγάλος ήρωας (περιπ. K) ΣΠOPTIΓK (N. Σμύρνη, τηλ. 9333820) H δεύτερη ευκαιρία (περ. K) Ωρες 5.30-8-10.30 μ.μ. TPIA AΣTEPIA (N. Hράκλειο, τηλ. 2826873) H δεύτερη ευκαιρία (περ. K) Ωρες 5-7.30-10 μ.μ. ΦOIBOΣ (Περιστέρι, τηλ. 5711105) Tζουράσικ Παρκ (περιπέτεια K) Ωρες 5.30-8.1510.45 μ.μ.

ΣYNOIKIAKOI ANNA NTOP (πλατ. Γλυφάδας, τηλ. 89.46.617) Bαρομετρικ χαμηλ (περιπ. K) Ωρες 6.30-8.45-11 μ.μ.

ΠPOAΣTIΩN ΔIANA* (Mαρούσι, τηλ. 8028587) Γυναίκες δηλητήριο (ελληνικ K-13) Ωρες 6.108.10-10.10 μ.μ. ΠAΛΛAΣ (Eλευσίνα, τηλ. 5546990) O τελευταίος μεγάλος ήρωας (περιπ. K) ΣOΦIA (Aργυρούπολη, τηλ. 9927447) O τελευταίος μεγάλος ήρωας (περιπ. K) Ωρες 5.30-8-10.30 μ.μ.

¶EIPAIA A' ΠPOBOΛHΣ AΠOΛΛΩN* (Πασαλιμάνι, τηλ. 4297502) Sommersby (K) Ωρες 5.40-8-10.20 μ.μ. ATTIKON ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ* (Πλ. Aγ. Kωνσταντίνου - Hρώων Πολυτ., τηλ. 4175897) H δεύτερη ευκαιρία (περιπ. K) Ωρες 5.10-7.40-10.10 μ.μ. ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ MOΣXATOY (Hλεκτρικς Σταθμς, τηλ. 4816276) Hρωας κατά λάθος (περιπ. K) - Mνο Παρασκευή Kυριακή ώρα 8.30 μ.μ. ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ PEΞ (Aγ. Διονύσιος) Nέο έργο ZEA (Πασαλιμάνι τηλ. 4521388) Tζουράσικ Παρκ (περ. K) Ωρες 2.10-4.50-7.30-10.10 μ.μ. KINHMATOΓPAΦIKH ΛEΣXH ΔHMOY NIKAIAΣ (Hλιουπλεως - 7ης Mαρτίου, τηλ. 4915598) H ημέρα της μαρμτας (κωμωδ. K) - Kάθε Παρασκευή και Σάββατο ώρα 9 μ.μ. ΣINE AKPOΠOΛ (Tαξιαρχών 44-Kορυδαλλς, 4952232) Στραβοί πιλτοι σε F-16 - Mέρος δεύτερο (κωμ. K) ΣINEAK ΔHMOTIKOΣ KINHMATOΓPAΦOΣ* (Πλατεία Δημαρχείου τηλ. 4115354) Γυναίκες δηλητήριο (ελλην. K-13) Ωρες 6.20-8.2010.20 μ.μ. ΦΩΣ (B' Mεραρχίας, τηλ. 4520982) Eναρξη απ πρωίας δύο έργα. Tο δίδυμο του τσαμπουκά - σεξ

ΘEATPA AΘHNA (Δεριγνύ 10, τηλ. 82.37.330). Nηλ Σάιμον «Eνα αταίριαστο ζευγάρι». Π. Φιλιππίδης, T. Xαλκιάς. AΘHNΩN (Bουκουρεστίου 10, τηλ. 32.35.524). Eυγ. O’ Nηλ «Πέρα απ’ τον ορίζοντα». Kατερίνα Mαραγκού, Γ. Kαρατζογιάννης AKAΔHMOΣ (Iπποκράτους 17 & Aκαδημίας, τηλ. 36.25.119, 36.03.835). Δ. Ψαθά «Eνας βλάκας και μισς». Δ. Πιατάς. ΠAIΔIKH ΣKHNH: T. Γεωργέλη «O Kοντορεβυθούλης και η Πονηρή Aλεπού» - «H Kοκκινοσκουφίτσα και ο Λύκος Tρελογιατρς» (Kυρ. 11 π.μ. - 3 μ.μ.). AKPOΠOΛ (Iπποκράτους 9 - 11, τηλ. 36.08.666, 36.43.700). Nέα Eλληνική Σκηνή. Aριστοφάνη «Λυσιστράτη». Θ. Kαρακατσάνης. AΛAMΠPA (Στουρνάρη 53, τηλ. 52.27.497). A. Γαλανού «Kκκινα Φανάρια». M. Tζιραλίδου, Eλ. Φίλιππα, Στ. Zαλμάς. AΛIKH (Aμερικής 4, τηλ. 32.44.146). Mπέρναρ Σω «Ωραία μου Kυρία». Aλ. Bουγιουκλάκη, Στ. Ληναίος, Γ. Mοσχίδης. AΛKYONIΣ (Iουλιανού 42-46, τηλ. 88.15.402). Mοντέρνο Θέατρο Γιώργου Mεσσάλα. Nεανική Σκηνή. Σαμ Σέπαρντ «Σοκ». Γ. Mεσσάλας, N. Aλέξη. Kεντρική Σκηνή. Aλ. Λιδωρίκη «Λρδος Bύρων». Γ. Mεσσάλας, Nτ. Θεμελή (Tετ., Σαβ., Kυρ. 6.30 μ.μ.). ALDEBARAN (Xαρ. Tρικούπη 134, τηλ. 36.12.217). Iδεοθέατρο Aντώνη Aναστασάκη «Kοσμογονία Oρέστη» (Παρ., Σάβ., Kυρ. 9.15 μ.μ.). AMOPE (Πριγκηποννήσων 10, τηλ. 64.42.869, 64.68.009). KENTPIKH ΣKHNH: Σαίξπηρ «Δωδεκάτη Nύχτα» Λ. Φωτοπούλου, Oλια Λαζαρίδου, Aρης Λεμπεσπουλος. EΞΩΣTHΣ: Φιτζ. Kους «Tο τελευταίο τρένο» Aννα Mακράκη, Σοφία Σεϊρλή. ΠAIΔIKH ΣKHNH: Tάκη Σαρρή «Oνείρου Oδύσσεια». Θέατρο Kούκλας (Kυρ. 11 π.μ., 3 μ.μ.) AMΦI-ΘEATPO (Aδριανού 111, Πλάκα, τηλ. 32.33.644). Πάβελ Kχουτ «O Γύρος του Kσμου σε 80 μέρες». Γ. Tσιτσπουλος, Xρ. Mπίρος. ANOIXTO ΘEATPO (Kάλβου 70, Γκύζη, τηλ. 64.45.749). Aισχύλου «Oρέστεια». M. Σγουρδάκου, M. Xατζησάββας, Z. Pχας (Παρ., Σαβ., Kυρ. 8 μ.μ.). ANTIΘEATPO (Tήνου 14 και Πατησίων, τηλ. 82.20.207). Aυγ. Στρίντμπεργκ «O χορς του Θανάτου». M. Ξενουδάκη. AΠOΘHKH (Σαρρή 40, πλ. Aγ. Aσωμάτων, τηλ. 32.53.153). O Mπέτι «Eγκλημα στο νησί των κατσικιών». K. Kαστανάς. AYΛAIA (Kουντουριώτου και 2ας Mεραρχίας, Πασαλιμάνι, τηλ. 42.96.414). K. Παπαπέτρου «Πέτα τη μαμά απ’ το παράθυρο». M. Λεζές, N. Γκίνη. BEAKH (Στουρνάρη 32, τηλ. 52.23.522). Kεχαΐδη – Xαβιαρά «Δάφνες και πικροδάφνες». Στ. Φασουλής, K. Pηγπουλος, M. Xρυσομάλλης, Γ. Mπέζος. BEMΠO (Kαρλου 18, τηλ. 52.29.519, 52.21.767). Nιλ Σάιμον «Sweet Charity».Σμ. Γιούλη, Xρ. Πολίτης, M. Tλη. BEPΓH (Bουκουρεστίου 1, τηλ. 32.35.235). Zαν Kοκτώ «Tα ιερά τέρατα». Xρ. Φράγκος, Tζ. Pουσέα. BPETANIA (Πανεπιστημίου 7, τηλ. 32.21.579). Yβ Zαμιάκ «O κύριος Aμιλκάρ». N. Tσακίρογλου, Xρ. Διαβάτη, Π. Xαϊκάλης. ΓKΛOPIA (Iπποκράτους 7, τηλ. 36.09.400). Σαίξπηρ «Tο ημέρωμα της στρίγ-

38


γλας». Γ. Kιμούλης, M. Παπακωνσταντίνου. ΔHMOTIKO ΘEATPO ΠEIPAIA (τηλ. 41.78.351). «Aγάπη, πάμε... κρεβάτι». Γ. Πάντζας, M. Iωαννίδου. ΔIANA (Iπποκράτους 7, τηλ. 36.26.956). A. Σακελλάριου - Z. Γιαννακπουλου. «Oι Γερμανοί ξανάρχονται». Σ. Mουστάκας, M. Mπονέλλου. ΔIONYΣIA (Aμερικής 10, τηλ. 36.24.021). Aντον Tσέχωφ «O Γλάρος». K. Δανδουλάκη, Γ. Φέρτης. EΘNIKO ΘEATPO (Aγ. Kωνσταντίνου 22, τηλ. 52.33.322, 52.23.242). KENTPIKH ΣKHNH. Aλαν Mπένετ «H τρέλα του Γεωργίου Γ'». Γ. Mιχαλακπουλος, Eρση Mαλικέντζου. EΛYZE (Nυμφαίου 12, Iλίσια, τηλ. 77.82.354, 77.71.766). Xανς Kρίστιαν Aντερσεν «Mαγεμένοι Kύκνοι». Παιδαγωγική Σκηνή Tζένης Φωτίου (Σαβ. 3 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ., 3 μ.μ.). EΞAPXEIΩN (Θεμιστοκλέους 69, τηλ. 33.00.879). Aρθουρ Mίλλερ «Tο Tίμημα». T. Bουτέρης, Aν. Δεκαβάλλα. EPEYNAΣ (Iλισίων 21, Zωγράφου, τηλ. 77.80.826). Γ. Λυρίτη «Tο Pολι». Eλ. Mαυρομάτη, Γ. Mπάρτης.Παιδική Σκηνή. Nτ. Γουντ «O άνθρωπος –ψωμί». Aγγ. Bελουδάκη (Σαβ. 5 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ. – 3 μ.μ.). EMΠPOΣ (Pήγα Παλαμήδη 2,, Πλ. Aγ. Aναργύρων, Ψυρρή, τηλ. 32.38.990) Nτ. Mάμετ «Aμερικανικς Bούβαλος». Δ. Kαταλειφς, Γ. Kέντρος, Δ. Tάρλοου. ΘEATPO TOY HΛIOY (Φρυνίχου 10, Πλάκα, τηλ. 32.31.591, 92.27.784). Tζέιμς Mπάρι «Πήτερ Παν». Δ. Bασιλειάδου, Aντ. Διαμαντής (Σαββ. 4 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ. – 4 μ.μ. ΘEATPO TEXNHΣ-YΠOΓEIO (Πεσμαζγλου 5, τηλ. 32.28.706, 32.29.703). Λρκα «Γέρμα». Pένη Πιττακή. ΘEATPAKI (Aδμήτου 54, τηλ. 86.41.322, 86.52.505). Γ. Zέριγγα «Περίσκεψη». ΘYMEΛH (Mοσχονησίων 32 πλ. Aμερικής, τηλ. 86.57.677). Tζ. Φερρέττι. «H Σταχτοπούτα» (Σάβ. 4 μ.μ., Kυρ. 11.15 π.μ. - 4 μ.μ.). KAΛOYTA (Πατησίων 240, τηλ. 86.75.588 - 86.11.311). N. Kαμπάνη - B. Mακρίδη «Kαι μαζί και... μνος». B. Tσιβιλίκας, Aννα Kαλουτά. KAΠΠA (Kυψέλης 2, τηλ. 88.31.068). «Tο Hμερολγιο της Aννας Φρανκ». Δημ. Παπαμιχαήλ, Eλένη Kούρκουλα. KAPAΓKIOZHΣ KOYKΛOΘEATPO Θ. ΣΠYPOΠOYΛOY (Λαμπρινής – Eρσης 9, πλ. Λαμπρινής, τηλ. 26.29.046, 29.32.000). (Kυρ. 11.00 π.μ.–5.30 μ.μ.) KAPAΓKIOZHΣ TOY AΘANAΣIOY (Πν. Kέντρο Δήμου Mοσχάτου, Πλ. Mεταμορφώσεως, τηλ. 41.31.226, 90.11.636). Παραστάσεις Kαραγκιζη (Kυρ. 11.30 π.μ.) KATINA ΠAΞINOY («Pεξ», Πανεπιστημίου 48, τηλ. 33.01.880). Xοροθέατρο «Pοές». «Παρά θιν’ αλς» (έως 22/11). KOTOΠOYΛH - PEΞ (Πανεπιστημίου 48, τηλ. 33.01.880). Eθνικ Θέατρο: Tζ. Oργουελ «H φάρμα των ζώων». M. Aλκαίου, Γ. Mούτσιος. ΛAMΠETH (Λ. Aλεξάνδρας 106, τηλ. 64.63.685). P. Λονγκ - Nτ. Φρένκελ Φρανκ «Tσέχωφ - Tο Mιούζικαλ». Γρ. Bαλτινς, Σ. Bσσου, Eλλη Πασπαλά. ΛYPIKH ΣKHNH - OΛYMΠIA (Aκαδημίας 59, τηλ. 36.12.461). Bραδιά Mπαλέτου

(Kυρ., Σάβ.), Bέρντι «Xορς Mεταμφιεσμένων» (Tετ., Παρ., Kυρ.) MAΣKEΣ (Λήθης 6 & Aγ. Mελετίου 107, τηλ. 86.12.509). Mπ. Tσικληρπουλου «Ωχ, τα νεφρά μου». MEΓAPO MOYΣIKHΣ (Λεωφ. Bασ. Σοφίας, τηλ. 72.82.333). Aίθουσα Φίλων της Mουσικής. Γκαλά Iταλικής Oπερας (Δευτ.), Pεσιτάλ πιάνου Tατιάνας Nικολάγιεβα (Tρ.), Kαμεράτα (Tετ.), Kρατική Oρχήστρα Aθηνών (Παρ.), The Chamber Orchestra of Europe (Σάβ.). MINΩA (Πατησίων 91, τηλ. 82.10.048 - 82.32.578). Eνεκεν - Bέμπερ «Kυρία Προέδρου». B. Tριφύλλη, Π. Kοντογιαννίδης. MONTEPNOI KAIPOI - ΠAPOΔOΣ (Γεννηματά 20, τέρμα Πανρμου, τηλ. 69.29.090). Aντον Tσέχοφ «Θείος Bάνιας» (Παρ., Σαβ., 9.15) ΠAIΔIKH ΣKHNH. Θεατρικ Παιχνίδι - Oμάδα Πάροδος (Σαβ. 3 μ.μ. - 4.30 μ.μ.). OΔOY KEΦAΛΛHNIAΣ (Kεφαλληνίας 16, τηλ. 88.38.727). T. Nτορστ «O Φερνάντο Kραπ που έγραψε ένα γράμμα». Mπ. Aρβανίτη, Γ. Bγλης. OΔOY KYKΛAΔΩN (Kεφαλληνίας και Kυκλάδων 11, Kυψέλη, τηλ. 82.17.877). «Nέα Σκηνή» Λευτέρη Bογιατζή. Γ. Xορτάτση «Kατσούρμπος». N. Zορμπάς, Στ. Λιβαθινς. ΠANEΛΛHNION Λεωφ. Συγγρού 106 9234197 Mπεθ Xένλι «Eγκλήματα καρδιάς». Kατερίνα Bασιλάκου, Aννα Φνσου, Eύα Kοταμανίδου. ΠEIPAMATIKO ΘEATPO THΣ ΠOΛHΣ (Σταδίου 4, τηλ. 32.22.035). Bασ. Aνδρεπουλου «Aγρια Παιχνίδια». Tατιάνα Λύγαρη, Kίμων Pηγπουλος. ΠOPTA (Mεσογείων 59, τηλ. 77.11.333). Σ. Xιλ - Σ. Mάλατρατ «H γυναίκα με τα μαύρα». Aλ. Aλεξανδράκης, Δ. Kατρανίδης. MIKPH ΠOPTA Ξένιας Kαλογεροπούλου. Pάινερ Xάχφελντ «O Mορμλης» (Σαβ. 3 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ. - 3 μ.μ.). PIAΛTO (Kυψέλης 54 & Aγ. Mελετίου, τηλ. 82.18.973, 88.27.000). Θίασος ’81. «Oι περιπέτειες του Bαρνου Mινχάουζεν» (Σαβ. 5 μ.μ., Kυρ. 11 π.μ.-3 μ.μ.). POEΣ (Eυμολπιδών 39, Kεραμεικς, τηλ. 34.79.426, 34.71.530).Σοφοκλή «Aίας». Aρης Pέτσος. ΣTOA (Mπισκίνη 55 Zωγράφου, τηλ. 77.02.830). Mποστ «Mήδεια». Λ. Πρωτοψάλτη, Θ. Παπαγεωργίου. ΣYΓXPONO ΘEATPO (Nορντάου 12–14, Πλ. Γκύζη, τηλ. 64.58.222). Πέτερ Bάις «H ανάκριση». Bασίλης Διαμαντπουλος, Mαρίνα Γεωργίου. ΣΦENΔONH (Mακρή 4, Mακρυγιάννη, τηλ. 9235296). Mορφές απ το έργο του Bιζυηνού. Aννα Kοκκίνου. TEXNOXΩPOΣ (Πρώην εργοστάσιο Φιξ, Πατησίων 307, στάση Kλωναρίδη). Oμάδα Θέαμα. «Στο βάθος ...βάθος αμέτρητο». TZENH KAPEZH (Aκαδημίας 3, τηλ. 36.36.144, 36.25.520). Aρθουρ Mίλλερ «O θάνατος του Eμποράκου». K. Kαζάκος, Δ. Mπεμπεδέλη, Γ. Kυρίτσης. Παιδική Σκηνή: «Παιδική Aυλαία» Γ. Kαλατζπουλου. Aριστοφάνη «Eιρήνη» (Kυρ. 11 π.μ. - 3 μ.μ.). XATZHXPHΣTOY (Πανεπιστημίου 38, τηλ. 36.27.248, 36.10.171). Λ. Mιχαηλίδη B. Mακρίδη «Tο ...κοριδο της χρονιάς». Π. Mιχαλπουλος, Γ. Mρτζος.

OINOΣ

ΓEYΣEIΣ

O AΓAΠHTOΣ

H χαλύβδινη συμπεριφορά Tου Δημήτρη Xατζηνικολάου

H EΠITYXIA ενς κρασιού, αγαπητοί μου αναγνώστες, συνδέεται συχνά με την εφαρμογή ορισμένων προϋποθέσεων, πως με τη μέθοδο της οινοποίησης που χρησιμοποιείται, την ικανοποιητική γνώση λων των φυσικών φαινομένων και μεταβολών που λαμβάνουν μέρος κατά τη διάρκεια των ζυμώσεων, αλλά και με τον ιδανικ μηχανολογικ εξοπλισμ που διαθέτει μια οινοποιητική μονάδα. Oλα αυτά, βέβαια, αποτελούν ορισμένους μνο κρίκους στην αλυσίδα της επιτυχίας, η οποία είναι τσο μεγάλη σο δεν φαντάζεσθε. Eτσι, η ποικιλία του σταφυλιού, το έδαφος της περιοχής, το μικροκλίμα και το οικοσύστημα γενικώς για την καλλιέργεια της αμπέλου, η σωστή ημερομηνία του τρυγητού, η προσαρμοσμένη χρονική περίοδος παλαίωσης ενς ερυθρού οίνου, η προετοιμασία για την εμφιάλωση, η συσκευασία του τελικού προϊντος, το ενημερωτικ φυλλάδιο για την προώθησή του, ο σωστς διακινητής, το πετυχημένο μάρκετινγκ, αλλά και η ποιοτική σταθερτητα των κρασιών κάθε χρνο, βοηθούν στην καταναλωτική καταξίωση ενς κρασιού στην αγορά. Παρ’ λα αυτά υπάρχουν πολλοί καταναλωτές που πιστεύουν τι, η κυρίως φάση της δημιουργίας του κρασιού, η αλκοολική του δηλαδή ζύμωση, που διαρκεί περίπου είκοσι μέρες κάθε χρνο, επικεντρώνει το ενδιαφέρον αλλά και το βάρος αυτής της επιτυχίας, με την επέμβαση του οινολγου ο οποίος οφείλει να κατευθύνει αλλά και να διευκολύνει την ομαλή διεξαγωγή των φαινομένων. Πράγματι, η φάση της αλκοολικής ζύμωσης ενς κρασιού, τα υλικά που χρηισημοποιούνται, ο θερμικς έλεγχος των αντιδράσεων και η σχολαστική καθαριτητα των χώρων, αποτελούν καθοριστικές στιγμές για κάθε κρασί. Xωρίς αφιβολία το ιδανικτερο και ευγενέστερο των υλικών, σον αφορά τις οινοδεξαμενές της οινοποίησης, είναι ο ανοιξείδωτος χάλυβας. Aν και η παράδοση θέλει το ξύλινο βαρελάκι να κυριαρχεί στις πατροπαράδοτες οινοποιήσεις μικρών ποσοτήτων, τα σημερινά πλεονεκτήματα του χάλυβα είναι μοναδικά. Kατ’ αρχήν η καθαριτητα των δοχείων ζύμωσης στα ανοξείδωτα επιτυγχάνεται γρήγορα, εύκολα και αποτελεσματικά. M’ ένα απλ δηλαδή πιεστικ νερού σε λίγα λεπτά λαμπικάρεται μια δεξαμενή των 100 τννων, εξασφαλίζοντας πλήρη προστασία στο κρασί απ τα βακτηρίδια και τις αλλοιώσεις. Oι οινοδεξαμενές αυτές, με τους μεταλλικούς κρουνούς μερικής και ολικής εκκένωσης, τις ανθρωποθυρίδες, τον δειγματολείπτη, το θερμμετρο, το σωλήνα της στάθμης του κρασιού, τις βαλβίδες αζώτου, το σύστημα ανακυκλοφορίας και το δοχείο υπερχύλισης, αποτελούν πλέον σήμερα τα σημαντικτερα εργαλεία του οινοποιού και οινολγου. Tο μεγαλύτερο μως πλεονέκτημα των ανοξείδωτων δεξαμενών είναι ο θερμικς έλεγχος των ζυμώσεων. Oταν δηλαδή το σταφύλι την εποχή του τρύγου φτάσει στο οινοποιείο στους 25 βαθμούς Kελσίου, και λγω της εξώθερμης αντίδρασης της ζύμωσης είναι σίγουρο τι θα δημιουργήσει άλλους 10 τουλάχιστον, είναι αδύνατον χωρίς ταυτχρονη ψύξη, να παραμείνει κάτω των 20 βαθμών Kελσίου, πως απαιτεί η επιστήμη της οινολογίας για τη συγκράτηση των αρωμάτων. Aν λοιπν ρωτήσετε κάποιο μηχανικ για τους τρπους ψύξης ενς υγρού, μπορεί να σας απαριθμήσει πολλούς. Oμως επειδή το υγρ αυτ στην περίπτωσή μας είναι το κρασί, η οινολογία και η ποιοτική οινοποίηση δέχεται μνον αυτές που δεν ταλαιπωρούν τον μούστο μέσα απ αντλίες, εναλλάκτες, σωλήνες και κοχλίες. O πλέον λοιπν ιδανικς τρπος οινικής ψύξης, είναι η διοχέτευση ψυκτικού υγρού (νερού και γλυκλης) σε ένα ειδικ μανδύα διπλού τοιχώματος απ χάλυβα που αγκαλιάζει τη δεξαμενή υπ μορφή ψυχρής κομπρέσας. H τεχνολογία αυτή των περίφημων jaquetes ψύξης, στις οινοδεξαμενές της χώρας μας είναι φτιαγμένη απ ελληνικά χέρια, που κατευθύνουν έμπειροι μάνατζερ με γνώση και φαντασία. H εταιρία «Seraco» για παράδειγμα (σπεσιαλίστες στην κατασκευή μανδυών ψύξης) στο Σχηματάρι, με καλιφορνέζικα πρτυπα, βλετίωσε σημαντικά την τυρβώδη ροή του ψυκτικού υγρού, ενώ το ελληνικ δαιμνιο της εταιρίας προτείνει οικονομικές και έξυπνες λύσεις σε λα τα θερμικά προβλήματα των ζυμώσεων. Mε αυτά λοιπν τα προχωρημένα μέσα και τον υψηλ τεχνολογικ εξοπλισμ, είναι σίγουρο τι τα κρασιά μας δεν θα έχουν πλέον τίποτα να ζηλέψουν απ τα ξένα τουλάχιστον σε ,τι αφορά την τεχνολογική τελειτητα. Θά ήταν μως παράλειψη κλείνοντας την τεχνική αυτή σημερινή προσέγγιση του κρασιού, να μην αναφέρουμε τι χάρις στην «Seraco» και σε μια ακμη μεγάλη οινοποιητική μονάδα της χώρας μας που προτίμησε την ανωνυμία, φέτος στο πτωχ μοναστήρι της μονής της Iβήρων στο Aγιον Oρος, το νάμα των μοναχών θα ζυμώσει ιδανικά και ήρεμα μέσα στις μικρές ανοξείδωτες δεξαμενές στο περίφημο βαγγενάριο της μονής ώστε να συνεχιστεί η τεράστια οινική μας παράδοση.

Tου Hλία Δελλγλου

Πουρές με ρκα Tης Mαρίας Xαραμή

H LOUISE DE VILMORIN δεν θεωρείται ύπατη λογοτέχνις. Oμως υπήρξε συνεπής ως προς τις επιθυμίες και το στυλ της. Πέθανε το 1969. Eζησε με την αρωγή του μετασχηματιστή της φαντασίας της. Mεταπλάθοντας την πραγματικτητα σε κάτι φρέσκο, ιριδίζον, αναποδογυριστικ. Eγραψε θλιμμένα παραμύθια σαμπάνιας πασπαλισμένα με άχνη απ περουζέδες. Mια μακριά γραμμή προγνων την είχε επιλέξει ως φερέφωνο. H Λουΐζ και τα αδέλφια της ανατράφηκαν σε περιβάλλον λεπττητος, πολυμάθειας, υπομονής: στο βασίλειο των φυτών. Aπ τον 17ο αι. στα πατρογονικά κτήματα της Verrieres, νοτίως του Παρισιού, άνθιζαν σπάνια δένδρα και διαπρεπείς βοτανολγοι. Oπως ο Philippe Victoire de Vilmοrin συνεργάτης και κουμπάρος του Parmentier. Oι δύο αυτοί γεωπνοι είναι οι Eυρωπαίοι απστολοι της πατάτας. Στα γλίσχρα χρνια που προηγήθηκαν της Γαλλικής Eπανάστασης ο λιμς και οι επιδημίες γονάτιζαν τη χώρα. Λίγοι αγρτες καλλιεργούσαν πατάτες που χρησιμοποιούσαν ως ζωοτροφή. Mε περιφρνηση εξίσωναν τα γεώμηλα με τα βαλανίδια και τα θεωρούσαν πρξενους... λέπρας και πυρετών. Oι Parmentier και Vilmorin ακαταπνητοι έγραφαν απανωτά μνημνια για τη θρεπτική αξία και τη νοστιμιά του φθηνού βοβλού. Eνα χαμγελο της τύχης τα ’φερε έτσι και ο Λουδοβίκος ο 16ος προσέφερε στον αποθηκάριο Parmentier μια πεδινή έκταση για να πειραματισθεί με τα προσφιλή του φυτά. Λίγο αργτερα, στα 1786, την παραμονή της ονομαστικής του εορτής ο βασιλιάς εμφανίζεται στην Aυλή μ’ ένα λουλούδι πατάτας στην μπουτονιέρα του. H Mαρία-Aντουανέτα φιλά στραυρωτά τον Parmentier. H προ-προγιαγιά της Louise δακρύζει. Στο γιορταστικ δείπνο γεύονται «αυτ το εξαιρετικ ψωμάκι που φυτρώνει». H ευρωπαϊκή σταδιοδρομία της πατάτας άρχισε λοιπν μέσα σε ανακτορική αίγλη. Xάρη στην επιμονή δύο φωτισμένων α-

στών, οι οποίοι ενστερνίζονται τα ιδεώδη της προδου, του κοινού αγαθού, της τίμιας εργασίας. Bγάζοντας τις μπτες της κηπουρικής, οι βοτανολγοι μας με την άνετη χάρη των ανθρώπων του κσμου, επέστρεφαν στις βιβλιοθήκες, στα μπουντουάρ, στις ολφωτες σάλες του χορού. Tέτοια ράτσα υπήρξαν οι Vilmorin. Mυθική φιγούρα αυτής της κοινωνίας η Λουΐζ αποτελεί τη στερνή αντανάκλαση ενς προυστικού κσμου. M’ έναν ακμη τρπο, φίλοι αναγνώστες, η τροφή και η ιστορία αυτής αγκαλιάζει τη λογοτεχνία και συνευωχούνται στο ατελεύτητο γλέντι των αιώνων. Aμήν για σήμερα και έπεται πατατοσυνέχεια. Προσώρας. Yλικά για 4-6 άτομα 1 κιλ πατάτες 200 γρ. φύλλα ρκας ψαλιδισμένα 0,8 lt ζωμ κτας (σπιτικ) 2-3 ολκληρες σκελίδες σκρδου χωρίς την πράσινη ουρίτσα Ξύσμα 1/3 κίτρου ή περγαμντου 6 κ.σ. παρθένο ελαιλαδο 40 γρ. σουσάμι Aλάτι, πάπρικα Eκτέλεση Kαθαρίζουμε και κβουμε εις δύο τις πατάτες. Bράζουμε τον ζωμ σε δυνατή φωτιά και ρίχνουμε τις πατάτες και το σκρδο. Xαμηλώνουμε τη θερμοκρασία, σκεπάζουμε και σιγοβράζουμε επί 25’-35΄ αναλγως του μεγέθους και της φρεσκτητας των υλικών. Πολτοποιούμε τις πατάτες και το σκρδο στον μύλο. Tοποθετούμε τον πουρέ στην κατσαρλα και προσθέτουμε τη ρκα, το ξύσμα, το σουσάμι. Aλατοπιπερώνουμε. Pίχνουμε το λάδι λίγο-λίγο ανακατεύοντας με το σύρμα. Zεσταίνουμε τον πουρέ επί 3-5 σε χαμηλή φωτιά αναμιγνύοντας συνεχώς. Σερβίρουμε αμέσως συνοδεύοντας ψητ ή βραστ μοσχάρι ή μαζί με μεγάλα ψάρια. KYPIAKH 21 NOEMBPIOY 1993 - H KAΘHMEPINH

39

T

HΛEOPAΣH

H «Aναστασία» Oι προσωπικές και ενδιαφέρουσες ιστορίες μιας σύγχρονης κοπέλας Tης Π πης Διαμαντάκου

TO δυσκολ τερο εγχείρημα για μια τηλεοπτική παραγωγή έχει αποδειχθεί

τι είναι η αφήγηση μιας «αληθινής ιστορίας», με ήρωες κανονικούς, καθημερινούς ανθρώπους, με πάθη γήινα, με προβλήματα «σαν τα δικά μας». Oι «Γυναίκες» πέρυσι, κατάφεραν να μας ξαφνιάσουν. Περιμέναμε την «Aναστασία» με την υπογραφή στο σενάριο και πάλι της Mιρέλλας Παπαοικον μου, τι θα ακολουθεί την ίδια «γραμμή», τι θα είναι μια αληθινή ηρωίδα, ένα «δικ

μας» κορίτσι. H αλήθεια είναι τι η Aναστασία έχει λα τα χαρακτηριστικά μιας σύγχρονης κοπέλας, επιπλέον οι διάλογοι είναι φυσιολογικοί, ενώ οι χαρακτήρες, είναι άνθρωποι που μπορεί να συναντήσουμε οπουδήποτε και χι οι συνήθεις τηλεοπτικές καρικατούρες.

Tης Mίκας Tασούλη

MIKPH αναβολή πήρε η έναρξη του νέου ενημερωτικού προγράμματος του Aθήνα 9,84. Oσον αφορά τους συντελεστές, πως τους είχαμε αναφέρει την περασμένη Kυριακή, δεν υπάρχουν αλλαγές. Παραμένουν λοι στο δημοτικ σταθμ της πρωτεύουσας. H αναβολή οφείλεται στην ξαφνική ματαίωση του διοικητικού συμβουλίου της Δημοτικής Eπιχείρησης Pαδιοφωνίας, λγω ασθενείας της αντιπροέδρου του δ.σ. κας Eλλης Eυαγγελίδου. Kαλώς εχντων των πραγμάτων το πργραμμα θα ξεκινήσει να μεταδίδεται αύριο.

Συνάντηση με τον υφυπουργ Προεδρίας και κυβερνητικ εκπρσωπο κ. Eυάγγελο Bενιζέλο είχε το προεδρείο της Διαρκούς Eπιτροπής Tοπικών Pαδιοτηλεοπτικών Σταθμών, στο πλαίσιο των επαφών του με αρμδιους φορείς και την πολιτεία. Kατά τη συνάντηση τέθηκαν εκ μέρους της ΔETOPΣ τα χρονίζοντα ζητήματα που αφορούν τη ραδιοτηλεραση, μεταξύ των οποίων πρωτεύοντα ρλο έχει η ανανέωση της άδειας λειτουργίας των ραδιοφωνικών σταθμών και η θεσμική ανασυγκρτηση του Eθνικού Συμβουλίου Pαδιοτηλερασης, με παράλληλο εκσυγχρονισμ της ισχύουσας νομοθεσίας.

Γυμν Ωστ σο, απ το πρώτο κι λας επεισ διο η ηρωίδα αντιμετωπίζεται απ

το σκηνοθέτη μάλλον με αμηχανία. O φακ ς μοιάζει να αναζητεί το πρ σωπ

της και να επιχειρεί να αναδείξει την ομορφιά του κορμιού της περισσ τερο απ την ψυχή της και το χαρακτήρα της. Bιάζεται να τη γδύσει ο σκηνοθέτης και ήδη στο δεύτερο επεισ διο με πρ σχημα το σενάριο, που για να υπογραμμιστεί η ελευθερία των επιλογών της Aναστασίας, τη θέλει να φωτογραφίζεται γυμνή για το πλέι μπ ι, εμφανίζονται και οι πρώτες σκηνές γυμνού. Σκηνές που σοκάρουν χι γιατί δεν συνηθίζονται στη μικρή οθ νη, αλλά κυρίως γιατί ο τηλεθεατής δεν βρίσκει τον λ γο που προβάλλονται, δεν δικαιολογούνται απ τη μέχρι εκείνη τη στιγμή εξέλιξη της υπ θεσης, δεν αιτιολογούνται δραματουργικώς. Aπομένει ξαφνιασμένος να κοιτά ένα μορφο κορίτσι να ποζάρει σχεδ ν γυμν στον καθρέφτη του και έναν αμετροεπή τηλεοπτικ φακ να μην αφήνει ούτε μια λεπτομέρεια της ομορφιάς του που να μην καταγράψει. H σεναριογράφος βρήκε ένα στοιχείο πολύ χαρακτηριστικ για να δώσει το στίγμα της Aναστασίας ως κοριτσιού ελεύθερου και ασυμβίβαστου και ο σκηνοθέτης φαίνεται να βρήκε ένα πρ σχημα για να αποκαλύψει τα κάλλη της. Aυτή η διάσταση απ ψεων μεταξύ των δύο δημιουργών της ηρωίδας φαίνεται νά’ χει σφραγίσει ολ κληρη τη σειρά, φέρνοντας σε αμηχανία τον τηλεθεατή. Aπ τη μια η σεναριογράφος φαίνεται να αγαπά την Aναστασία, απ

τα λ για που βάζει στο στ μα της, απ

τους δισταγμούς της, τις αμφιβολίες της, τις κρίσεις ειλικρίνειας, τις αναζητήσεις της, απ την άλλη ο σκηνοθέτης την έχει ερωτευτεί και επιμένει στα στοιχεία εκείνα που ένα ανδρικ

μάτι θα ξεχώριζε επάνω της. Tο αποτέλεσμα είναι η εικ να της Aναστασίας

EPTZIANA

H Mυρτώ Aλικάκη και ο Mηνάς Xατζησάββας, σε σκηνή απ την τηλεοπτική σειρά «Aναστασία» που προβάλλεται στο Mέγκα.

να παραπαίει μεταξύ εκείνης μιας κακομαθημένης Λολίτας, που παρασύρει έναν ώριμο άνδρα αλλά είναι έτοιμη να τον απατήσει και εν τέλει να τον εγκαταλείψει για τον έρωτα εν ς συνομηλίκου της, και εν ς συναισθηματικού και ανασφαλούς αλλά ελεύθερου κοριτσιού. Eνα άτεχνο και βιαστικ μοντάζ στα πρώτα επεισ δια άφησε επίσης πολλά κενά ως προς την υπ θεση και την εξέλιξή της, που άρχισαν να συμπληρώνονται πολύ αργ τερα.

Iστορίες Παρ’ λ’ αυτά, στο φ ντο της ιστορίας της Aναστασίας διαδραματίζονται πολλές ακ μη «προσωπικές» ιστορίες αληθινές και ενδιαφέρουσες. Eκείνη της πρώην συζύγου του ώριμου εραστή της Aναστασίας, που είναι και μητέρα του αγοριού που ερωτεύεται. Mια γυναίκα ώριμη, που δοκιμάζει τα φτερά της, που μούδιασαν διπλωμένα για χρ νια έτσι πως είχε παραδοθεί ολοκληρωτικά σ’ ένα γάμο και μια μητρ τητα, χωρίς να σκεφτεί τις δικές της ανάγκες, και την ερμηνεύει θαυμάσια η Mισέλ Bάλεϋ. Mία ακ μη ώριμη γυναίκα με γάμο μάλλον αποτυχημένο και πληκτικ αναζητεί τον έρωτα και τη συγκίνηση σε μια σχέση αδιέξοδη με έναν πολύ μικρ τερ της άνδρα, τον Aλέξανδρο, που είναι επ μενο να την πληγώσει Θα την αφήσει για την αγάπη μιας συνομήλικής του κοπέλας, της Aναστασίας. H Mαρία Σπαντιδάκη αποδίδει σωστά το ρ λο της ώριμης φίλης και ερωμένης του Aλέξανδρου. Oσο για τις πολύ ρεαλιστικές ερωτικές σκηνές με τον Aλκη Kούρκουλο, η ίδια αποδει-


κνύεται μια εκρηκτική παρουσία, αλλά μάλλον ο σκηνοθέτης επιδεικνύει για μία ακ μη φορά υπερβάλλοντα ζήλο ως προς τις αποκαλυπτικές σκηνές. Yπάρχει ακ μη η αδελφή του Aλέξανδρου, κορίτσι που ζει τον πρώτο του έρωτα με ένα αγ ρι της ηλικίας της και εδώ πουθενά δεν φαίνεται να υπερβάλλει η σειρά, δίνοντας δυο αληθινούς χαρακτήρες παιδιών της εποχής μας. Πολύ καλοί οι δυ νεαροί ηθοποιοί, η Mαριάννα Tουμασάτου και ο Xριστ φορος Παπακαλιάτης, στους ρ λους τους, καθώς κατορθώνουν να δώσουν τη δροσιά και την ευαισθησία των νέων παιδιών που ερμηνεύουν. H Mυρτώ Aλικάκη φαίνεται να αντιμετωπίζει απ την αρχή το δίλημμα για το αν θα υιοθετήσει την Aναστασία του σεναρίου ή εκείνη του σκηνοθέτη, χωρίς να μπορεί να καταλήξει, με αποτέλεσμα να είναι και η ερμηνεία της διστακτική και ουδέτερη. O Mηνάς Xατζησάββας δεν παραδίδεται στο πάθος εν ς ώριμου άνδρα που ερωτεύεται μια μορφη νεώτερή του κοπέλα και παραμένει μάλλον ψυχρ ς και σχηματικ ς. O Aλκης Kούρκουλος διασώζεται δίνοντας έναν ευαίσθητο Aλέξανδρο, με χαμηλούς τ νους και εσωτερική ένταση. Ωστ σο, το σύνολο της παραγωγής δεν χαρακτηρίζεται δι λου απ τη συνήθη ευκολία και προχειρ τητα των τηλεοπτικών σειρών. Oι χώροι είναι λοι φυσικοί, προσεκτικά επιλεγμένοι και οι φωτισμοί θυμίζουν κινηματογραφική παραγωγή και δεν έχουν σχέση με τους «φωτισμούς κρεοπωλείου», που επίσης συνηθίζονται χάριν ευκολίας και χαμηλού κ στους απ τη μικρή οθ νη.

Aπ τις πρώτες ήδη εκπομπές τους ο στιχουρχς Παρασκευάς Kαρασούλος και ο Mιχάλης Mαρματάκης έγιναν αναπσπαστο τμήμα του προγράμματος του «Mελωδία». Kαι οι δύο άρχισαν εκπομπές στο πργραμμα του Σαββατοκύριακου, πριν απ 20 περίπου ημέρες. O πρώτος παρουσιάζει κάθε Σάββατο και Kυραική (6μμ - 7μμ) τις αρατες πλεις της προσωπικής του μυθολογίας, σε κείμενα δικά του, ειδικά γραμμένα γι’ αυτή τη σειρά εκπομπών και στολισμένα με ελληνικά κυρίως τραγούδια. O Mιχάλης Mαρματάκης παίρνει τη σκυτάλη στις 7 το απγευμα και προτιμά τις «μυστικές ακροάσεις»…

Mια οικολογικού περιεχομένου εκπομπή μεταδίδει κάθε Kυριακή το ραδιφωνο του «Aντέννα». Πρκειται για τον «Πλανήτη Γη», με την Eλλη Hλιάδη, που έχει προγραμματιστεί στις 8 το πρωί. Mέσα απ σχλια, καταγγελίες και συνεντεύξεις επιχειρείται μία ενημέρωση του πολίτη της πλης προκειμένου να περιφρουρήσει την υγεία του και να διαφυλάξει τον πλανήτη. H εκπομπή είναι απ τις λίγες με οικολογικ περιεχμενο στα ερτζιανά και έχει ήδη τέσσερα συνεχή χρνια ζωής.

Tο νέο πργραμμα του νεανικού Jeronimo Groovy είναι κατά 70% ευρωπαϊκ και κατά το υπλοιπο μέρος αμερικανικ και αυστραλέζικο. Παρακολουθεί απ κοντά τις επιτυχίες και ενημερώνεται για κάθε νέα σημαντική δισκογραφική κυκλοφορία. Mεταδίδει κατ’ αποκλειστικτητα τα τοπ 20 της Aγγλίας, της Aμερικής και της Eυρώπης, ταυτχρονα με τους σημαντικτερους σταθμούς της Eυρώπης και της Aμερικής.

Η ιστορια της Μανης

Recommend Documents