Φιλόδημος - Τα Επιγράμματα, η Ποίηση Ενός Επικούριου

Γ :'

'W

Ο Γιώργος Ε. Καραμανώλης ( 1970 ) σπού­ δασε Φ ιλολογία στο Αριστοτέλειο Πανεπι­ στήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ ). και πραγμα­ τοποίησε μεταπ τυχιακές σπουδές στην Κλασική Φ ιλολογία (ΑΠΘ), στην Ύ σ τερη Αρχαιότητα (K ing’s College, London) και στην Αρχαία Φιλοσοφία στα πανεπιστή­ μια Berkeley και Οξφόρδης απ’ όπου και • έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα (2001). Από τον Νοέμβριο του 2002 εργάζεται ως ερευνητής στο Centro Internationale per Ιο Studio dei papiri Ercolanesi, στη Νάπολη.

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ ΤΑ Ε Π ΙΓ Ρ Α Μ Μ Α Τ Α

ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΚΟΥΡΕΙΑ 5

ISBN 960 - 8097 - 17 - 7

© 2ΟΟ4 Γ. Ε. Καραμανώλης, Εκδόσεις Θύραθεν Βασ. Ηρακλείου 40 54623 ΐηλ.^>* fax 2310 2446Ο9 - 241917

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ

Τα Επί'γράμματα

Εισαγωγή - μετάφραση - σχόλια

Γιώ ργος Καραμανώλης

Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ Θ Υ Ρ Α Θ Ε Ν

Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ο Μ Ε Ν Α

Πρόλογος

9

Εισαγωγή

13

1. 0 Φιλόδημος. Βίος και έργο

I3

2. Τα έργα του Φιλόδημου στους παπύρους του Herculaneum

26

3 . Η αισθητική του Φιλόδημου

40

4· Το επίγραμμα και τα επιγράμματα του Φιλόδημου

51

5· Τα χειρόγραφα των επιγραμμάτων του Φιλόδημου

68

6. Η παρούσα έκδοση

70

Φιλόδημου Επιγράμματα. Κείμενο και μετάφραση

75

Σχόλια

14*

Βιβλιογραφία

211

Ευρετήριο ονομάτων και πραγμάτων

215

7

Π ΡΟ ΛΟ ΓΟ Σ είναι μια από τις πιο συναρπαστικές προσωπι­ κότητες της ύστερης ελληνιστικής εποχής για μια σειρά από λό­ γους. Καταρχήν πρόκειται για μια εξαιρετικά πολύπλευρη και πολυτάλαντη προσωπικότητα που παρουσιάζει σημαντικά πλούσια συγγραφική δράση. Φιλόσοφος, ιστορικός της φιλοσο­ φίας, θεωρητικός της ρητορικής και της ποίησης, ποιητής ο ί­ διος, ο Φιλόδημος αποτελεί μια σπάνια περίπτωση πολυμαθούς και ερευνητικού πνεύματος ακόμα και για τα δεδομένα της αρ­ χαιότητας. Εκτός από τα επιγράμματά του που παρουσιάζο­ νται εδώ και για τα οποία είχε αποκτήσει φήμη ήδη στην αρ­ χαιότητα, ο Φιλόδημος έγραφε πλήθος φιλοσοφικά έργα για η­ θικά, μεταφυσικά, πολιτικά και αισθητικά ζητήματα, ενώ α­ σχολήθηκε συστηματικά και με την ιστορία της φιλοσοφίας. Κατά δεύτερο λόγο η ζωή του Φιλοδήμου είναι ενδεικτική της πολιτιστικής ενότητας της Μεσογείου στην ελληνορωμαϊκή εποχή. Γεννημενος στα Γάδαρα της Παλαιστίνης, ο Φιλόδημος μεταναστεύει στην Αθήνα, την πολιτιστική πρωτεύουσα της Μεσογείου, όπου σπουδάζει φιλοσοφία και δη επικούρεια φιλο­ σοφία, αλλά περνά την ωριμότητά του στην περιοχή της Νάπολης στην Ιταλία. Εκεί δημιουργεί σχέσεις με φιλοσόφους, ποιητές, αλλά και μέλη της ρωμαϊκής αριστοκρατίας και παίζει πιθανότατα ηγετικό ρόλο στους κόλπους της τοπικής Επικού­ ρειας κοινότητας. Κατά τρίτο λόγο ο Φιλόδημος συνδέεται με μια από τις με­ γαλύτερες ανακαλύψεις έργων από την αρχαιότητα. Η ανασκαφή στα μέσα του 18ου αιώνα στο Herculaneum (Ηράκλειο), μια παραθαλάσσια πόλη γειτονικά της Νάπολης και της Πο­ μπηίας φέρνει στο φως I Ι Ο Ο περίπου παπυρικά βιβλία θαμμένα στο εσωτερικό μιας από κάθε άποψη εκπληκτικής ρωμαϊκής βί0

Φ ΙΛ Ο Δ Η Μ Ο Σ

9

ΠΡΟΛΟΓΟΣ λας. Πρόκειται στην πλειονότητά τους για έργα του Επίκουρου και μεταγενέστερων Επικούρειων, μεταξύ των οποίων πολλά του Φιλοδήμου. Η ανακάλυψη των επικούρειων έργων όχι μό­ νο συνέβαλε στην αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την Ελ­ ληνιστική φιλοσοφία και ποίηση, αλλά έδωσε νέες διαστάσεις στη μελέτη τους. Το έργο του Φιλοδήμου εμπλούτισε ιδιαίτερα τη γνώση μας σχετικά με πολλές πλευρές της επικούρειας φι­ λοσοφίας και χάρη σε αυτό γνωρίσαμε τις απόψεις του δασκά­ λου του, Ζήνωνα του Σιδώνιου. Επιπλέον το έργο του Φιλοδήμου έδωσε νέες προεκτάσεις στην έρευνα σχετικά με τη λατινι­ κή ποίηση των συγχρόνου του, Λουκρήτιου, Βιργίλεου και 0 ράτιου και το πνευματικό τους υπόβαθρο, ενώ έδειξε για ακό­ μα μια φορά πως ο διαχωρισμός που καλλιεργεί ο ακαδημαϊ­ κός χώρος μεταξύ φιλοσοφίας και λογοτεχνίας όχι μόνο είναι προβληματικός, αλλά εμποδίζει να αναδυθούν και να εξετα­ στούν σημαντικά ζητήματα σχετικά με τον πολιτισμό της επο­ χής, όπως είναι για παράδειγμα η αντίληψη των Επικούρειων για τη λογοτεχνία, ένα ζήτημα που θίγω στην Εισαγω γή μου. Η παρούσα έκδοση των επιγραμμάτων στοχεύει να εισαγά­ γει το ελληνικό κοινό στον κόσμο του Φιλοδήμου, καθώς δεν υ­ πάρχει τίποτα σχετικό στην ελληνική βιβλιογραφία. Πιστεύω ότι τα επιγράμματά του μπορούν να αποτελόσουν μια καλή ει­ σαγωγή σε αυτόν για τους εξής λόγους. Πρώτον, μας αποκαλύ­ πτουν πολλές πλευρές του Φιλοδήμου, την ποιητική, φιλοσοφι­ κή, αλλά και την προσωπική-ιδιωτική, καθώς εμπνέονται, ό­ πως θα δούμε, ως ένα βαθμό από προσωπικές εμπειρίες. Δεύ­ τερον, τα επιγράμματά του μας εξοικειώνουν με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα της εποχής του, καθώς αναφέρονται σε πρόσω­ πα, τόπους και συνήθειες της εποχής. Τρίτον, θέτουν με τον έ­ να ή τον άλλο τρόπο το ζήτημα της στάσης του Φιλοδήμου α­ πέναντι στην Επικούρεια φιλοσοφία και ιδιαίτερα στις απόψεις του Επίκουρου και του Ζήνωνα, ενώ επίσης θίγουν ζητήματα ίο

ΠΡΟΛΟΓΟΣ που ο Φιλόδημος εξετάζει στα φιλοσοφικά του έργα. Τέλος τα επιγράμματά του αποτελούν τεκμήρια της παιδείας του Φίλοδήμου και της γνώσης από μέρους του της λογοτεχνικής παρά­ δοσης. Ωστόσο το βιβλίο εκτός από την ακαδημαϊκή έχει και μια άλ­ λη πιο προσωπική διάσταση, αυτή του αντικειμένου αφιέρωσης. Γ ια να είμαι ειλικρινής, η σύλληψη και η συγγραφή του υπαγο­ ρεύτηκαν από την επιθυμία μου να δημιουργήσω ένα αντικεί­ μενο αφιέρωσης προκειμένου να εκδηλώσω με τον τρόπο αυτό απερίφραστα την αγάπη μου στην Έλενα της Οξφόρδης, την μουσοφιλή. Στην πορεία αυτή ο Φιλόδημος των ερωτικών επι­ γραμμάτων μετατράπηκε προοδευτικά από θέμα συγγραφής σε σύμμαχο και συμπαραστάτη. Τ α επιγράμματα του φιλοσόφου Φιλοδήμου με εξέφραζαν και με ενθάρρυναν - ο οπαδός του α­ τάραχου επικούρειου βίου αποδεικνυόταν ικανότατος στην α­ πόδοση του ερωτικού θυμικού. Αυτή η προσωπική ματιά λει­ τούργησε ευεργετικά, πιστεύω, καθώς με βοήθησε να προσεγ­ γίσω τα επιγράμματα όχι μόνο ως αρχαιογνο^στικό πεδίο αλ­ λά, κυρίως, ως λογοτεχνία. Η προσωπική αυτή εμπλοκή με ευαισθητοποίησε στο γεγονός ότι τα επιγράμματα του Φιλοδήμου, όπο^ς άλλωστε κάθε καλή λογοτεχνία, μετουσιώνουν σε τέχνη αληθινά αισθήματα, όπο^ς τον ερωτικό συναρπασμό, την ερωτική χαρά και τη λύπη, που με τον τρόπο αυτό γίνονται α­ ντικείμενο στοχασμού και ψυχαγωγίας. Παυσίλυπου, Νάπολη, Οκτώβριος 2003 Γ.Κ .

Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου για σχόλια, παρατηρήσεις, και εποικοδομητική κριτική στην καθηγήτρια F. Longo-Auricchio, στον Holger Essler, και ιδιαίτερα στην επίκουρη καθηγήτρια Μ. Πλαστήρα-Βαλκάνου και τον εκδότη Γιάννη Αβραμίδη.

II

Σ Υ Ν Τ Ο Μ Ο Γ Ρ Α Φ ΙΕ Σ A JP h

Am erican Jo u n a l o f Philology

ANRW

Austieg und Niedergang der romischen 'Welt

Beckby

H. Beckby, Anthologm Graeco, Munchen I p66z, τομ. I-IV (Tusculum)

C r.E rc

Cronache Ercolanesi

CQ

Classical Q uarterly

Gigante’ Gigante2 Denniston

M. Gigante, Filodem o Epigram m i Scelti, Napoli I9892 M. Gigante, I I libro degli epigram mi d i Filodem o , Napoli 2002 G. P. Denniston, G reek Particles, Oxford 1 954*

G RBS

G reek, Rom an, and Byzantine Studies

Gow-Page

A. S. F. Gow - D. L. Page, The G reek Anthology: The G arlan d o f P h ilip , Cambridge 1968 A. S. F. Gow - D. L. Page, The G reek Anthology: H ellenistic Epigram s Cambridge 1965

Gow-Page HE H SC P

H arvard Studies in A ndent Philology

K-A

R. Kasseli - C. Austin (εκδ.), Poetae Com id G raed, Leiden-N.York 1983

L IM C

Lexicon Iconographicum Mytholognae Classicae

LSJ

G. Liddell, H. S. Scott, revised by R. Jones, A G reek - English Lexicon, Oxford 194Ο9 G. W. Glare, O xford L atin D ictionnary , Oxford 1982 O xfo rd Classical D ictionnaiy, S. Homblowcr - A. Spawforth (εκδ.), Oxford 1996^

O LD O CD Π .Α .

Π α λ α τινη Α νθολ ο γία

Π λ. A .

Π λ α νούδεια Α νθολογία

Paton

W. R. Paton, The G reek Anthology, London 19 16 -18 , τομ. I-V (Loeb)

P H en .

Papyrus Herculanensis

P O xy.

Papyrus Oxyrhynchensis

PLF

L. Page, Poetarum Lesbiorum Fragm enta, Oxford 1 95 5 L. Page, Poetae M elid G raed, Oxford 1962

PM G Q UCC

Q uadem i U rbinati d i Cultura Classica

RE

A. Pauly-G.Wissowa-G. Kroll (εκδ.), Realencyklopddie der klassischen A ltertumsmssenschaft, Stuttgart 1893-1972. D. Sider, The Epigram s o f Philodemos, Oxford 1997

Sider S F IC

Stu di Italian i d i Filologia Classica

Waltz

P. Waltz et al, Anthologie Grecque, Paris 1 928-1994, τομ. I-XII (Bude)

ZPE

Z eitsch riftfu r Papyrologie und E pigraphik

12

1 Ε ισ α γ ω γ ή

ι . Ο Φιλόδημος. Βιος και έργο 0 Φιλόδημος γεννήθηκε γύρω στο ι ΙΟ π.Χ . στα Γάδαρα (ση­ μερινό Umm Quais της Ιορδανίας), μια πόλη που έχει αναθρέ­ ψει και άλλες σημαντικές προσωπικότητες της αρχαιότητας, ό­ πως τους κυνικούς φιλόσοφους Μένιππο και Οινόμαο, τον γραμματικό Φίλωνα, τον επιγραμματοποιό Μελέαγρο, τον ρή­ τορα Θεόδωρο.1 Γρήγορα, ωστόσο, ο Φιλόδημος, όπως και πολ­ λοί άλλοι επιφανείς συμπολίτες του αλλά και πολλοί άλλοι πο­ λίτες άλλων πόλεων της Μεσογείου, άφησε την πάτρια πόλη για να μετακινηθεί (άγνωστο πότε) στην Αθήνα των φιλοσοφι­ κών σχολών, που παρέμενε ένα από τα σημαντικότερα πολιτι­ στικά κέντρα του αρχαίου κόσμου. Στην Αθήνα ο Φιλόδημος αναζήτησε, όπως και τόσοι άλλοι, I

Γ ια το βίο και έργο του Φιλοδήμου δες Philippson (1938)7 Gigante (1995), Ι 5 _

48, Dorandi (1992), Asmis (1990), Dorandi, “ Philodemos” , D er Neue Pauly, Stuttgart 2 0 0 0 , vol. 9, 822-827.

13

A

Ε

ισαγωγή

παιδεία, ιδιαίτερα φιλοσοφική παιδεία. Γνωρίζουμε με σιγουριά ότι μαθητέυσε στον Ζήνωνα από τη Σιδώνα, σχολάρχη της Ε ­ πικούρειας σχολής (περ. 1 00-75)» τον οποίο φαίνεται ότι εκτι­ μούσε ιδιαίτερα.2 Ο ίδιος τονίζει ότι ήταν αφοσιωμενος στον Ζήνωνα όσο ζούσε και παρέμεινε «υμνητής» του και μετά το θάνατο του.3 Συχνά μάλιστα ομολογεί ότι στα έργα του εκθέτει τις απόψεις του δασκάλου του,4 και προς τιμή του αφιερώνει τη Ρητορική του. Δε γνο^ρίζουμε τους λόγους για τους οποίους ο Φιλόδημος προτίμησε την Επικούρεια σχολή ανάμεσα στις τόσες φιλοσοφικές σχολές των Αθηνών. Είναι πιθανό να κατέ­ ληξε στον Επικουρισμό αφού πρώτα γνώρισε και τις άλλες φι­ λοσοφικές σχολές, δηλαδή την Ακαδημία, τον Περίπατο και τη Στοά. Η πιθανότητα αυτή πηγάζει από το γεγονός ότι ο Φιλό­ δημος δείχνει να είναι εξοικειωμένος με τη διδασκαλία και την ιστορία των σχολών αυτών, όπως φαίνεται από τα έργα του σχετικά με την ιστορία τους, στα οποία αναφέρομαι πιο κάτω. Μετά τις σπουδές του στην Αθήνα ο Φιλόδημος μετακινήθηκε στην Ιταλία, αρχικά στη Ρώμη και κατόπιν στην περιοχή της Νάπολης. Η χρονολογία της μετακίνησης του δεν είναι προσδιορίσιμη με ακρίβεια, αλλά πρέπει να τοποθετηθεί γύρω στο 2 Διεξοδική παρουσίαση του έργου του Ζήνω να με έκδοση τω ν αποσπασμάτων του προσφέρουν οι A. Angeli - Μ. Colaizzo, “ I firammenti di Zenone Sidonio” , Cr. Ere.

9 ( 1979 ). 47 - 133 3 Φιλόδημος Προς τους[— ] (ο τίτλος δε σώ ζεται ολόκληρος), PHerc. 10 0 5 col. 14 · 6-9 Angeli. A. Angeli, Pilodemo: Agli amici di scuola (PHerc. 10 0 5 ), NapoE 1988 (La scuola di Epicuro 7). 4 Σε κάποια από τα έργα του ο Φιλόδημος προτίθεται να παρουσιάσει τις από­ ψεις του Ζ ήνω να και μόνο, κάτι που δηλώνει με την υπογραφή άπό τω ν Ζήνω νος

σχολών , όπως στο έργο Π ερί παρρησίας (PHerc. 1 4 7 1)> αλλά και στην πραγματεία λογικής PHerc. 138 9 . Ο Φιλόδημος αναπτύσσει τις απόψεις του Ζ ή νω να ιδιαίτερα στο έργο του Π ερί ποιημάτων, όπως αποκαλύπτει ο ίδιος (βιβλίο $ , cols. 29-33 ~39· 1 3), και πιθανόν και σε άλλα έργα περί αισθητικής. Δες σχετικά Angeli - Colaizzo op. cit. 49-52, Obbink (1996), 18 , Gigante (19 95), 23, 44 και πιο κάτω σελ. 1 7 , Ι 9 ·

14

ΦΙΛΟΔΗΜΟΣ: ΒίΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ 75-70 - Εκεί ο Φιλόδημος γνωρίζει και συνδέεται με μια ισχυρή προσωπικότητα της ρωμαϊκής αριστοκρατίας, τον πεθερό του Ιουλίου Καίσαρα και δραστήριο πολιτικό Καλπούρνιο Πείσωνα (L. Calpumius Piso Caesoninus), ο οποίος σύντομα γίνεται ο πάτρονάς του. Το γεγονός αυτό πιστοποιεί ο Κικέρωνας, ο οποίος αναφέρεται στη σχέση του Φιλοδήμου με τον Πείσωνα στο λό­ γο του κατά του Πείσωνα (In Pisonem 68-72).5 Σύμφωνα με τον Κικέρωνα, ο Φιλόδημος γνώρισε τον Πείσωνα όταν ο τελευ­ ταίος ήταν ακόμα έφηβος και έφτασε να γίνει αχώριστος σύν­ τροφός του

(In Pisonem

68). Η εικόνα που μας δίνει ο Κικέρωνας

για τον Φιλόδημο και ιδίως για τη σχέση του με τον Πείσωνα είναι μάλλον θετική, παρά το γεγονός ότι ο ίδιος είναι αρνητικά διατεθειμένος απέναντι στον Πείσωνα - γ ια το λόγο αυτό άλ­ λωστε τονίζει τη σχέση του τελευταίου με την Επικούρεια φι­ λοσοφία που θεωρούνταν ηδονιστική και ως εκ τούτου σπιλωτική της υπόληψης ενός Ρωμαίου αριστοκράτη, όπως ο Πεί­ σων. Ο Κικέρων παρουσιάζει τον Φιλόδημο ως έναν έξυπνο Έλληνα και ιδιαίτερα ικανό ποιητή, αλλά και ως κόλακα και τυπικό παράσιτο.56 Η μαρτυρία του Κικέρωνα είναι πολύτιμη, καθώς είναι η πληρέστερη που διαθέτουμε για την ανασύσταση της εικόνας του Φιλοδήμου ως προσωπικότητας γενικά και για 5 Εκφωνήθηκε το 55 π .Χ . Δες τη σχολιασμένη έκδοση του R. Nisbet, Cicero in P i­

sonem, O xfold 19 6 1. 6 Est quidam Graecus [i.e. Philodemus] qui cum isto vivit, homo, vere ut dicam -sic enim cognovi-humanus, sed tam diu quam diu aut cum aliis est aut ipse secum...Est autem hie de quo loquor non philosophia solum sed etiam ceteris studiis quae fere ceteros Epicureos neglegere dicunt perpolitus; poema porro facit ita festivum, ita concinnuxn, ita elegans, nihil ut fieri possit argutius. In quo reprehendat eum licet si qui volet, modo leviter, non ut improbum, non ut audacem, non ut impurum, sed ut Graeculum, ut adsentatorem, ut poetam. (Κικέρων In Pisonem 68-70). (Μτφ.): « Ε ίνα ι κάποιος Έλληνας [ο Φιλόδημος] ποι> ουσιαστικά ζει μαζί του [δηλ. με του Πείσωνα], τον οποίο, για να π ω την αλήθεια, θεωρώ αρκετά ευγενικό τουλάχιστον όταν βρίσκεται σε άλλες παρέες χωρίς τον Π είσω να ή όταν είναι μόνος του...Ο Έλληνας γ ια τον οποίο σας μιλώ κα­

15

Ε ι σαγωγή τη σχέση του με τον Πείσωνα ειδικότερα.7 Τη σχέση αυτή επιβεβαιώνουν δύο μαρτυρίες του ίδιου του Φιλοδήμου. Η πρώτη είναι η αφιέρωση του Φιλόδημου στον Πείσωνα του έργου του Περί του καθ’ "Ομηρου αγαθού βασιλέως (.PHerc. 1507).8 Η δεύτερη μαρτυρία είναι ένα επίγραμμα του Φ ι­ λόδημου (επίγρ. 26,17.Α. ι 1 .44) που αναφέρεται στον Πείσωνα με τρόπο που δηλώνει την ιδιαίτερη προσωπική τους σχέση -τον καλεί σε δείπνο και τον παρακαλεί να γίνει ο πάτρονάς του. 'Οπως πιστεύεται ευρέως σήμερα, ο Πείσων πρέπει να ήταν ο ιδιοκτήτης της περίφημης βίλας των παπύρων στη πόλη του Herculaneum, (ελλην. Ηρακλείου -δηλαδή πόλη του Ηρακλή),9 μια μικρή παραθαλάσσια πόλη, δέκα περίπου χιλιόμετρα νότια της Νάπολης. Εκεί, στη βίλα του Πείσωνα, ο Φιλόδημος πρέ­ πει να εγκαταστάθηκε μετά από κάποια χρόνια παραμονής στη Ρώμη και να έζησε την υπόλοιπη ζωή του, δηλαδή ένα διάστη­ μα περίπου τριάντα ετών (από το γ θ έως το 40 π.X. περίπου). Δε γνωρίζουμε πολλά για τη δραστηριότητά του εκεί, έχουμε όμως λόγους να πιστεύουμε ότι ηγούνταν μιας Επικούρειας κοινότητας. Τέτοιοι λόγοι είναι πρώτον η ανακάλυψη πολλών

τέχει καλά όχι μόνο τη φιλοσοφία, αλλά και άλλες τέχνες που συνήθως περιφρονούν οι Επικούρειοι. Επιπλέον γράφει τόσο έξυπνα, όμορφα και κομψά ποιήματα που τί­ ποτα δεν μπορεί να συγκριθεί μαζί τους σε τέχνη. Μ πορεί κανείς να τον ψέξει γ ι’ αυτό' ας συνεχίσει με ευγένεια όχι με απρέπεια, αλαζονεία ή θράσος, ως ξενιτεμένος Έλληνας, ως παράσιτος, ως ποιητής.» Δες Gigante (19 83), 35~5 3 -

7 Σ ε άλλο σημείο του έργου του ο Κικέρωνας (De finibus II. 1 1 9) είναι πολύ πιο θετικός απέναντι στον ΦιλόΒημο - τον αναφέρει ως έναν από τους επιφανέστατους Επικούρειους μα ζί με τον Σείρωνα (πρβλ. Ασκόνιος In Pisonianam 68 ). Γ ια την κρι­ τική του Κικέρωνα στον Πείσωνα δες Ρ. D e Lacy, “ Cicero’s invective against Piso” ,

ΤΑΡΛ72 ( 19 4 1) , 49-5S. 8 Δες T. Dotandi, Filodemo: II buon re secondo Omero, Napoli 1982 (La scuola di E picuro 3), 42, 10 9 , 13 2 και Gigante (1995), 64-65. 9 Γ ια τη βίλα τω ν παπύρων δες τον τόμο La Villa dei Papiri, Sec. Suppl. a Cr. Ere. 13 , Napoli 1 983, M. R. Wojdk, La villa dei papiri a ΕποΙαηο, Roma 1 986. Δες σημ. 4 1 .

l6

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ: ΒίΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ έργων του Φιλοδήμου, συχνά σε περισσότερα από ένα αντίτυ­ πα, στη βιβλιοθήκη που ήρθε στο φως στη βίλα τυον παπύρουν, και δεύτερον οι μαρτυρίες του ίδιου του Φιλοδήμου σχετικά με κύκλους Επικούρειων στην περιοχή της Νάπολης. Ένας σημαντικός τέτοιος κύκλος ήταν αυτός του Σείρωνα, τον οποίο ο Φιλόδημος φαίνεται ότι γνώριζε και εκτιμούσε ι­ διαίτερα.10 Το σπίτι του Σείρωνα στο Παυσίλυπον της Νάπο­ λης αποτελούσε χώρο συνάντησης Επικούρειων, και, όπως πι­ στοποίησε σχετικά πρόσφατα ένας πάπυρος από το Hercula­ neum, είναι εκεί όπου μυήθηκαν στην Επικούρεια φιλοσοφία ο Βιργίλιος και ο Βάρρων.11 Ο Φιλόδημος γνώριζε αρκετά καλά και τους δύο. Αυτό επιβεβαιώνεται πρώτον από το γεγονός ότι αναφέρεται στον Βιργίλιο με τρόπο που φανερώνει τόσο τη σχέση του Βιργίλιου με τον επικούρειο κύκλο του Σείρωνα όσο και τη σχέση μεταξύ των Επικούρειων της Νάπολης και αυτών του Herculaneum.12 Δεύτερον, ο Φιλόδημος αναφέρεται ονομα­ στικά στον Βιργίλιο και σε τρεις άλλους λατίνους ποιητές, τον Ρ. Quintilius Varus, τον L. Varius Rufus και τον Plotius Tocca στο τέλος ενός βιβλίου του με θέμα τη συκοφαντία, το οποίο μάλ­ λον αποτελεί μέρος του έργου του Περί αρετών καί των αντικει­ μένων κακιών.^ Στά ίδια πρόσωπα αναφέρεται και ο Οράτιος ί ο Ο Φιλόδημος τον μνημονεύει στον PHeir. 3 12 . Δες παρακάτω , σημ. 12 . 1 1 Η μαθητεία τους στη σχολή του Σείρω να πρέπει να έλαβε χώ ρα ανάμεσα στο 48 και 42 π .Χ , χρονολογία του θανάτου του Σείρωνα. Ο Βιργίλιος αναφέρεται στον Σείρω να στο Catalepton 5 και 8 . Δες πιο κάτω σημ. Ι 3 · 1 2 Α ξίζει να παρατεθεί η αναφορά του Φιλοδήμου στον Βιργίλιο που προφανώς μετέβη από τον κύκλο του Σείρω να στη Ν άπολη σε αυτόν του Herculaneum για να επιστρέφει κατόπιν στη Ν ά π ο λ η .... έδ]όχει δ ’έπ[ανελθεΐν] μ εθ’ ημών εις [την Ν εζ]πολιν

προς τόν[φίλ tarojv Σίρω να [χ]αΐ την [χατ'αότ]όν έχεΐδίαιταν και τάς φιλοσόφους ένεργ[ήσαι όμι]λίας Ήρχλ[ανέωι τε μ εθ’ έ]τί[ρων συζητησαι {PHeir. 3 12 ). 1 3 ...ταΰταμεν ούν ήμΐν υπέρ τε τούτωνχαΐ χαθ’ όλου των διάβολων αρέσχει λεγειν ώ Π λώτιε χα ί Ούάριε χάί Οΰεργίλιε χαΐ Κοϊντιλιε νυν δε προς Ναυσιχράτην (PHerc. Paris 2). Η α νά γνω σ η τω ν συγκεκριμένων ονομάτω ν ανακοινώθηκε απ ό τους Μ. Gigante -

17

Ε ισαγωγή (Serm ones 1.5. 39-42, ίο. 8 1 ) , * 1415γεγονός που συνηγορεί υπέρ της ά­ ποψης ότι τα πρόσωπα αυτά σχετίζονταν τόσο μεταξύ τους ό­ σο και με τον Οράτιο τον ίδιο. Παραμένει αδιευκρίνιστο, ωστό­ σο, αν ο Φιλόδημος γνώριζε προσωπικά τον Οράτιο. Ακόμα ό­ μως και αν δεν γνο^ρίζονταν προσωπικά, έχουμε ενδείξεις ότι ο

Οράτιος γνώριζε και εκτιμούσε το έργο του Φιλοδήμου, ιδίως τα επιγράμματά του. Η πιο πειστική ένδειξη είναι η ρητή ανα­ φορά του Οράτιου στον Φιλόδημο (Satura 1.2 .119 -12 2 ). Ωστόσο, ό­ πως θα δούμε στα σχόλια των επιγραμμάτων, αρκετά χωρία στο έργο του Οράτιου είναι πιθανό να έχουν για πρότυπό τους επιγράμματα του Φιλοδήμου.^ Βλέπουμε λοιπόν ότι όλοι οι προαναφερθέντες συγγραφείς εί­ χαν μυηθεί στην Επικούρεια φιλοσοφία και ανήκαν στους επι­ κούρειους κύκλους που υπήρχαν στην περιοχή της Νάπολης, στους οποίους δρούσαν ο Φιλόδημος και ο Σείρων. Το γεγονός ότι ο Κικέρων (Defimbusll.i 19) αναφέρεται σε αυτούς ως ειδικούς για ζητήματα της Επικούρειας φιλοσοφίας σε συνδυασμό με τα πιο πάνω στοιχεία καθιστά εύλογη την υπόθεση ότι καθένας τους ήταν ηγετικό στέλεχος μιας Επικούρειας κοινότητας στο Herculaneum και στη Νάπολη αντίστοιχα, κοινότητες που ό­ πως είδαμε είχαν στενούς δεσμούς μεταξύ τους. Η πληθώρα των παπυρικών βιβλίοον που βρέθηκαν στο Herculaneum, για τα οποία θα μιλήσω πιο κάτω, ενισχύει την υπόθεση της ύπαρξης εκεί μιας σημαντικής τοπικής Επικούρειας κοινότητας, με την Μ. Capasso, “ Π ritomo di Viigilio a Ercolano” , SIFC (3 η σειρά) 7 (1989), 3-6. Ε πιβε­ βαιώνονται στους PHerc. 253, «π. 12 , PHerr. 10 8 2 col. 1 1 . Δες επίσης Gigante (1984), 1 3 - 1 6 του ίδιου, “ Viigilio all’ ombra del Vesuvio” , Qr.Erc. 3 1 (2 0 0 1), 5-26. 14 “ Postera lux oritur multo gratissima: namque f Plotius et Varius Sinuessae Vergiliusque I occumint, animae, qualis neque candidiores I terra tulit neque quis me sit devinctor alter.” Οράτιος Serm ones I.5.39-42. 15 Δες ιδιαίτερα τα σχόλια μου στα επιγράμματα 6, ΐ6 και 22. Δες επίσης σ χε­ τικά Hendrickson (19 18 ) και Wright (ΐ 9 2 1).

ΐ8

ΦΙΛΟΔΗΜΟΣ: ΒίΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ οποία προφανέστατα συνδεόταν άμεσα ο Φιλόδημος. 'Οπως ήδη ανέφερα, τα ενδιαφέροντα του Φιλοδήμου κάλυ­ πταν ένα τεράστιο εύρος: λογική, ηθική και πολιτική φιλοσοφία, θεολογία, φυσική, αισθητική, ρητορική, ιστορία της φιλοσοφίας και φυσικά ποίηση. Πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τον ιστο­ ρικό της φιλοσοφίας, ήδη στην αρχαιότητα,16 είναι το έργο του Φιλοδήμου Σύνταξίς των φιλοσόφων που περιλάμβανε τουλάχι­ στον δέκα βιβλία (Διογ. Λαερτιος 10.3). Από αυτό σήμερα σώζο­ νται τα βιβλία που αφορούν την ιστορία της Ακαδημίας17 και της Στοάς,18 όπως και κάποια σχετικά με τον Επίκουρο και την Επικούρεια σχολή.ι* Με βάση το περιεχόμενο κάποιων παπύ­ ρων έχει διατυπωθεί η υπόθεση ότι ο Φιλόδημος πραγματεύτη­ κε και την ιστορία της Πυθαγόρειας, της Ελεατικής και της Σω ­ κρατικής σχολής.20 Οι ιστορικοφιλοσοφικές πραγματείες του Φιλοδήμου θεωρούνται ότι προέρχονται από την πρώτη φάση της συγγραφικής δραστηριότητας του (75-50).21 Παρά τη γενι­ κότερη κριτική στάση του Φιλοδήμου απέναντι στις άλλες σχο-

ΐ6 Τ α ιστορικοφιλοαοφικά έργα του Φιλοδήμου χρησιμοποίησε ήδη ο Διογένης Λαερτιος (δες την αναφορά του στον Φιλόδημο, Δ ιογ. Λαερτιος ΓΟ·3, ΙΟ.24). 1 7 Φιλόδημος Index Academicorum {PHerc. 1 0 2 1 και 1 64). Δες την έκδοση του έρ­ γου από του Τ . Dorandi, Filodemo: Storia dei Filosofi. Platone e Γ Academia, Napoli 1 992 (La scuola di Epicuro 1 2). 18 Φιλόδημος Index Stoicorum (PHetr. ΙΟ 1 8). T o έργο έχ ει εκδοθεί (με αρκετά λά­ θη) από τον Τ . Dorandi, Storia deifilosofi: La Stoa da Zenone a Panefio, PHerc. 1 0 1 8 , Leiden 1994 (Philosophia Antiqua 60). 19 Φιλόδημος Π ερί Επικούρου (PHerc. 1 76), Π ραγματεία: μνημάτω ν (PHerc. 14 18 ) . Δες τις εκδόσεις μέρους τω ν έργω ν: A. Angeli, “ La scuola epicurea di Lampsaco nel PHerc. 17 6 (fir. 5, coll. I, IV , V III-X X III)” , Cr.Err. 18 (1988), 2 7 - 5 1 , L . Spina, “ II trattato di Filodemo su Epicuro e aim (PHen. 14 18 ) “ , Cr.Erc. 7 (19 7 7), 4 3-83 (στο ί­ διο έργο πρέπει να ανήκει και ο PHerc. 3 ΐθ ). Ο ΡΗ επ. 17 8 0 φαίνεται να περιέχει Ε ­ πικούρειες διάδοχες. 20 Δες W. Cronert, Knlotes und Menedemos, Munchen 19 0 6 , 1 2 7 - 1 3 3 (σχετικά με τους PHerc. 3 0 7 , 150 8), Philippson (19 38), 2464 (σχετικά με τον PHerc. 1746)· 2 1 Δες Gigante ( 1995 ). 2 1 .

19

Ε ισαγωγή λές, οι πραγματείες αυτές δεν περιέχουν πολεμική, αλλά αντί­ θετα δίνουν μια αρκετά αντικειμενική εικόνα της ιστορίας των σχολών, συνεχίζοντας την παράδοση του γραμματειακού εί­ δους των Διαδοχών. Τα έργα αυτά θέτουν αρκετά ερωτήματα που δεν έχουν ακόμη απαντηθεί. Γιατί ενδιαφέρεται να γράφει την ιστορία των άλλίον φιλοσοφικών σχολών ο Φιλόδημος; Για ποιόν γράφει και ποιος θα εμπιστευόταν να διαβάσει την ιστο­ ρία της Ακαδημίας ή της Στοάς από έναν Επικούρειο που σε πλείστα έργα του επικρίνει τις σχολές αυτές; 'Οπως θα δούμε στη συνέχεια, ο Φιλοδήμος επικρίνει τις από­ ψεις των Στωϊκςυν σχεδόν σε κάθε φιλοσοφικό πεδίο. Στην πραγματεία του Περί των Στωϊκών (.VHerc. 339, 155), για παρά­ δειγμα, επικρίνει τις απόψεις του Στωϊκού Ζήνωνα και του κυνικού Διογένη του Σινωπέως, ιδιαίτερα τις απόψεις που εκθέ­ τουν στα πολιτικά τους συγγράμματα (Π ολιτεία)' ταυτόχρονα υπερασπίζεται την επικούρεια θέση σύμφωνα με την οποία η ανθρώπινη ευτυχία συνίσταται στην ηδονή όπως την όριζαν οι Επικούρειοι, δηλαδή ως αταραξία.22 Όσον αφορά τους Ακαδημεικούς και τους Περιπατητικούς, περισσότερο γνωστή είναι η κριτική του Φιλοδήμου στις αισθητικές τους απόψεις που απα­ ντούν στα έργα του Περί ποιημάτων και Περί μουσικής., στα ο­ ποία θα αναφερθώ πιο κάτοκ Κριτική ασκεί ο Φιλόδημος ακό­ μα και σε Επικούρειους που είχαν απομακρυνθεί από τις κατά τον Φιλόδημο ορθόδοξες επικούρειες απόψεις, δηλαδή τις από­ ψεις του δασκάλου του Ζήνωνα.23 Με ζητήματα λογικής και μεταφυσικής ασχολείται ο Φιλόδη22 Δες την έκδοση και τα σχόλια σχετικά με το περιεχόμενο του έργου στη με­ λέτη του Τ . Dorandi, “ Filodemo. Gli Stoici (PHerr. 15 5 , 339)” , Cr.Erc. r 2 ( 1 982), 9 1 1 3 3 . Δες και M. Gigante, Gnicismo e Epicureismo, Napoli 1 992, 9 9 -10 6 . 23 Πρός τούς [----- ] (PHetv. ΐυ ο $ ). Δες την σχολιασμένη έκδοση της A. Angeli, Filodemo: Agli am id di scuola (PHerc. IOO5), Napoli 1988 (La scuola di Epicuro 7) -π ρ β λ . Capasso (19 9 1), 1 75.

20

ΦΙΛΟΔΗΜΟΣ: ΒίΟΣ ΚΑί ΕΡΓΟ μος στην πραγματεία του Περί σημειώσεων (PH erc. 1065).24 Σε αυτή συζητά τον τρόπο με τον οποίο οδηγούμαστε σε λογικά συμπεράσματα σχετικά με την αισθητή πραγματικότητα με βάση τα αισθητηριακά δεδομένα, όπο^ς προκύπτουν από τα φαινόμενα. Ο Φιλόδημος υπερασπίζεται ενάντια στους Στωϊκούς τον ακραιφνή εμπειρισμό των Επικούρειων, σύμφωνα με το οποίο η αισθητηριακή γνώση των φαινομένων είναι πάντοτε ορθή και μας επιτρέπει να συναγάγουμε λογικά συμπεράσμα­ τα, στηριζόμενοι σε αναλογίες και ομοιότητες, και σχετικά με τα «άδηλα», δηλαδή αυτά για τα οποία δεν έχουμε σαφή γνώ ­ ση. Το Περί σημειώσεων, που θεωρείται ότι είναι από τα τελευ­ ταία έργα του Φιλοδήμου (χρονολογείται γύρω στο 40 π.Χ.), δεν είναι το μόνο έργο του στο χώρο της λογικής/μεταφυσικής, αλλά αυτό που σώζεται σήμερα σε καλύτερη κατάσταση. Ο ί­ διος ο Φιλόδημος δηλώνει στο τέλος αυτού του έργου την πρό­ θεσή του να ασχοληθεί με σχετικά ζητήματα και σε άλλα έργα, πρόθεση που φαίνεται να πραγματοποίησε.2425 Ιδιαίτερη σημασία φαίνεται να έδωσε ο Φιλόδημος σε ζητή­ ματα ηθικής. Το έργο του Περί αρετών και των αντικειμένων κα­ κιών περιλάμβανε τουλάχιστον δέκα βιβλία, (το go βιβλίο απο­ τελεί ο PHerc. 1424? Περί οικονομίας), ενώ εξίσου εκτενές πρέ­ πει να ήταν το έργο του Περί ηθών και βίων. Και από τα δύο έρ­ γα σώζονται μέρη κά π ο ιοι επιμέρους πραγματειών. Η απου­ 24 Δες την έκδοση τω ν Ρ. Η. De Lacy - Ε . A . De Lacy, Vhilodemus, On Methods o f Inference, Napoli 19782 (La scuola di Epicuro i). Ο Φιλόδημος φαίνεται να ακο­ λουθεί στη πραγμα τεία αυτή τις απόψεις του δασκάλου του Ζήνω να. Δες A . Angeli - Μ. Colaizzo, “ I frammenti di Zenone Sidonio” , Cr. Ere. 9 (1979), 57-63. 25 Ζ η τήμ ατα λογικής πραγματεύονται επίσης οι πάπυροι PHerc. 6 7 1, 861,

1003 , 1 3^9- Δες Μ. Capasso, iiPHerv. 6 7 1 : un altro libro De sigtisT 7, Cr.Erv. 10 (19 80), 1 2 5 - 1 28. 'Εκδοση τω ν PHerc. IOO3, 1 389 (που δεν είναι ικανοποιητική) δί­ νει ο W. Cronert, “ Die Λ ογικά ζητήματα des Chrysippos und die iibrigen Papyri Iogischen Inhalts aus der Herculanischen Bibliothek” , Hermes 63 (19 Ο 1), 548-579. 21

Ε

ισαγωγή

σία τίτλων στους περισσότερους παπύρους με ηθικό περιεχόμε­ νο δε μας επιτρέπει ασφαλή συμπεράσματα σχετικά με το θέμα και την έκταση των έργων αυτών. Αρκετοί πάπυροι φαίνεται να πραγματεύονται την κολακεία και παρεμφερή ζητήματα.26 Στην ίδια κατηγορία ηθικών πραγματειών ανήκουν έργα με θέ­ μα τους εκδοχές της αλαζονείας.27 Το έργο Περί οργής (PH erc . 1 8 2 ) ίσως αποτελεί επίσης μέρος ενός μεγαλύτερου έργου με θέ­ μα τα πάθη.2829Στο έργο αυτό ο Φιλόδημος διακρίνει ανάμεσα σε θυμό και οργή και υποστηρίζει ότι ο Επικούρειος σοφός μπο­ ρεί να καταληφθεί από φυσική οργή αλλά όχι από θυμό. Κριτι­ κάρει ακόμα ο Φιλόδημος τις απόψεις των Επικούρειων Νικασικράτη και Τιμασαγόρα σχετικά με τη φύση του θυμού. Μια διαφορετική πλευρά της ηθικής φιλοσοφίας εξετάζει το έργο του Περί παρρησίας (PH erc. 1471).·29 Σε αυτό ο Φιλόδημος πραγματεύεται την ελευθερία του λόγου που ενεθάρρυνε η Ε π ι­ κούρεια κοινότητα, ιδιαίτερα στο πλαίσιο τη σχέσης μεταξύ δα­ σκάλου και μαθητή. Πρέπει να θυμίσουμε εδώ ότι οι Επικού­ ρειοι, ίσως περισσότερο από κάθε άλλη φιλοσοφική σχολή στην αρχαιότητα, ανέπτυσσαν στενούς δεσμούς με τους δασκάλους

26 Δες Capasso (1991)» 17 5 * 17 8 , F. Longo-Auricchio, “ Sulla concezione filodemea delTaduIazione” , Cr. Ere. 16 (19 86), 7 9 -9 1. Ot PHen. 222, 2 23, 10 8 2 , IO89, 14 5 7 , 16 7 5 φαίνονται να ανήκουν στην πραγμα τεία Π ερί κολακείας. Ο PHerc. 222 περιέ­ χει την subscriptio “ Φ.λοδήμου / Περί κακιών και χών / έν οΐς είσι καί περί α / ζ / δ έστι

περί κολακεία**'. 27 Ο PHerc. 10 0 8 φαίνεται να πραγματεύεται την περηφάνια, ο PHerc. 10 2 5 την φιλοδοξία, ενώ ο PHerc. ΙΟ Ι7 περιέχει αναφορές στην ΰβριν. Ας σημειωθεί, ωστόσο, η αβεβαιότητα για το θέμα τω ν εν λόγω ν βιβλίων λό γω της απουσίας τίτλω ν και της εν γένει αποσπασματικότητας τους. 28 Δες την έκδοση του G . Indelli, Filodemo L ira , Napoli 1 988 (La scuola di Epicu-

105). 29 Στηριζόμαστε ακόμα στην έκδοση του A. Oliveti, Philodemi Π ερί παρρησίας libellus, Leipzig 1 9 1 4 . Δες Capasso (19 9 1) , 16 7 - 16 8 , Gigante (19 8 3), 5 5 - 1 1 3 , του ί­ διου (19 85), 1 6 -19 .

22

1 ΦΙΛΟΔΗΜΟΣ: ΒίΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ τους, λειτουργούσαν ιδιαίτερα ως κοινότητα, και η φιλία ανά­ μεσα τους ήταν σημαντικό μέρος της επικούρειας ηθικής (δες και το επίγραμμα 27, Π.Α. 9 .4 12 ).30 Το εν λόγω έργο του Φιλοδήμου

στοχεύει να εξετάσει αλλά και να ενισχύσει ακριβώς αυτό το στοιχείο, και θεωρείται ότι εκφράζει την παιδαγωγική στάση των Επικούρειων, ιδιαίτερα αυτή του Ζήνωνα. Δύο άλλα ηθικά έργα της εποχής της ωριμότητας του Φιλόδημου είναι η πραγματεία Περί θανάτου

(PH erc.

105ο)30 31 και το

έργο που έχει επικρατήσει να ονομάζεται Ηθική Comparetti 1251).32 Και στα δύο αυτά έργα ο Φιλοδήμος εξετάζει το ζήτημα του θανάτου και τον τρόπο με τον οποίο ο Επικούρειος

(PH erc.

σοφός πρέπει να τον αντιμετωπίζει, ένα ζήτημα που θίγεται και σε δύο επιγράμματα του Φιλοδήμου (επιγρ. 3, IT.Α. 9-570, 27, Π.Λ. 9·412)· Η πραγματεία Περί του καθ’ "Ομηρον αγαθού βασιλέως (PH erc. 15Ο7) αποτελεί ένα ιδιαίτερα ενδιαφέρον έργο του Φιλοδήμου, που προέρχεται από τα πρώτα χρόνια της παρα­ μονής του στην Ιταλία.33 Είναι αφιερωμένο στον Πείσωνα και αποτελεί έναν προτρεπτικό με θέμα τη σωστή διακυβέρνηση, στο οποίο ο 'Ομηρος προβάλεται ως πηγή της αντιτυραννικής ι­ δεολογίας. 'Οπως έχει σωστά χαρακτηριστεί, πρόκειται για έ­ να speculum principis, δηλαδή για μια αλληγορική προβολή του 30 Δες σχετικά Rist (1972), 127- 1393 1 Έ κδοση του 4 ou βιβλίου του έργου έχ ει επιμεληθεί ο Τ . Kuiper, Philodemus Over den Dood, Amsterdam 1 925. Νεότερη σχολιασμένη έκδοση της αρχής και του τέλους του τέταρτου βιβλίου προσφέρει ο Gigante (19 83), 1 ι 5 * 234 32 Έκδοση του έργου έχουμε από τον W. Schmid, Ethica Epicurea: PHerc. 1 2 5 1 ,

Studia Herculanesia I, Leipzig 19 39 , και νεώτερη απ ό τους G . Indelli - V. Tsouna, [Philodemus] [On Choices and Avoidances], Napoli 199 5 [La scuola di Epicure 15]. Δες επίσης τα σχόλια του Gigante (19 8 3), 245-276 σχετικά με τον συγγραφέα και το έρ­ γο. Ο Gigante απέδωσε το έργο στον Φιλόδημο αντικρούοντας τα επιχειρήματα του Philippsun (19 3 S ) 2460-2464 που το απέδιδε στον Έ ρμαρχο. 3 3 Έκδοση του έργου έχ ει επιμεληθεί ο Τ . Dorandi, Eilodemo. II buon re secondo

Omem, Napoli 19 8 2 (La scuola di Epicure 3).

23

j.i

Ε ισαγωγή Πείσωνα α)ς ιδανικού κυβερνήτη.3435 Τις θεολογικές αντιλήψεις των Επικούρειων παρουσιάζει ο Φιλόδημος στα έργα του Περί εύσεβείας και Περί Θεώνη Περί της των θεών διαγωγής (PH erc. 152, 157)· Στο Περί εύσεβείας 35 ο Φ ι­ λόδημος επιχειρεί να υπερασπίσει τον Επίκουρο από την κατη­ γορία για αθεΐα και ασέβεια γενικότερα.36 Υποστηρίζει ότι τό­ σο ο Επίκουρος όσο και οι μαθητές του αποδέχονταν την ύπαρ­ ξη θεών και συμμετείχαν σε λατρείες και θρησκευτικές τελετές. Η βασική όμως ιδέα που υποστηρίζει ο Φιλόδημος σε όλο του το έργο είναι ότι ο Επίκουρος διακρίνεται για την ορθή αντίλη­ ψη της θεολογίας, χωρίς να παρασύρεται από κάθε είδους προ­ καταλήψεις ή λαϊκές αντιλήψεις. Τέτοιες, διατείνεται ο Φιλόδη­ μος, απαντούν ιδιαίτερα στους ποιητές και είναι όχι μόνο πα­ ραπλανητικές αλλά και επικίνδυνες, όπως για παράδειγμα η α­ ντίληψη ότι οι θεοί παρεμβαίνουν στα ανθρούπινα πράγματα. Το δεύτερο μισό της πραγματείας του Φιλοδήμου είναι αφιερωμένο στην κριτική των ποιητών και φιλοσόφων που διατύπω­ σαν ανάλογες απόψεις. Επικρίνονται ιδιαίτερα οι προσωκρατικοί φιλοσόφοι, αλλά και οι σύγχρονοί του Στωϊκοί που προσπα­ θούν να συμβιβάσουν τις θεολογικές απόψεις των προγενέστε­ ρων ποιητών με τις δικές του θεολογικές αντιλήψεις μέσω αλληγορικών ερμηνειών των ποιητικών κειμένων. Στο Περί θεών ή Περί τής τών θεών διαγωγής, που προέρχεται από την τελευταία περίοδο της ζωής του, ο Φιλόδημος επιχει­ 34 Dorandi (1992), 187. 35 Το έργο βρίσκεται μοιρασμένο σε διαφορετικούς παπύρους, δηλαδή παπύρους

που φέρουν διαφορετική αρίθμηση σαν να προέρχονται από διαφορετικά παπυρικά ρολά, ενώ στην πραγματικότητα προέρχονται από το ίδιο. Το έργο έχει ανασυσταθεί και εκδοθεί πρόσφατα με εξαιρετικό τρόπο από τον D. Obbink, Philodemus On Piety, Oxford T996, vol. 1. Δες πιο κάτω σελ. 2 g. 36 Δες Obbink (1996), 1-8, 1 4 - 15 γ ια μια περίληψη τω ν σχετικώ ν επιχειρημά­ τω ν του Φιλοδήμου.

24

ΦΙΛΟΔΗΜΟΣ: ΒίΟΣ ΚΑΙ ΕΡΓΟ ρεί να υπερασπιστεί την επικούρεια αντίληψη του ανθρωπομορ­ φισμού των θεών που είχε γίνει στόχος κριτικής.37 Οι αντίπα­ λοι του Επίκουρου επισήμαιναν πέος αν οι θεοί είναι ανθρωπό­ μορφοι δεν είναι λογικά δυνατό να διατηρούν την αταραξία τους και την αθανασία τους. Στο πρώτο βιβλίο του έργου του {PHerc. 26) ο Φιλόδημος υποστηρίζει ότι ο ανθρο^πομορφισμός των θεών δε συνεπάγεται αναγκαστικά και την εξάρτησή τους από ανθρώπινες ανάγκες, και τονίζει την αμετάβλητη και αθάνατή τους φύση.38 Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Φιλόδημος αναφέρεται ρητά, όπως θα δούμε, σε ανθρωπόμορφους θεούς και σε δύο επιγράμματά του (επίγρ. 30, Π λ.Α.ι^·, 31 ·»ΠΛ. 6.349)· Στο τρίτο βιβλίο της ίδιας πραγματείας {PHerc. 152, 157) ο Φιλόδη­ μος παρουσιάζει τις ιδιότητες των θεών, τον τρόπο ζωής τους που περιλαμβάνει αναφορά στις μεταξύ τους φιλίες, και διαπι­ στώνονται αναλογίες με την επικούρεια ηθική της αταραξίας. Όσον αφορά τέλος την αισθητική με την ευρύτερη έννοια, ο Φιλόδημος αφιερώνει τρεις μεγάλες πραγματείες στη μουσική, την ποιητική και τη ρητορική (,Π ερίμουσικής σε τέσσερα βιβλία, Περί ποιημάτων σε πέντε, Περί ρητορικής σε τουλάχιστον ο­ κτώ).39 Με εξαίρεση το πρώτο έργο που προέρχεται από την πρώτη περίοδο της συγγραφικής δραστηριότητας του Φιλοδή­ 37 'Εκδοση του κείμενου έχει επιμεληθεί ο Η. Diels, Philodemos Οher die Goiter, Berlin 1 9 1 6 χω ρίς αυτοψία τω ν παπύρω ν. Νεότερη έκδοση του κειμένου ετοιμάζε­ ται από τον Holger Essler. Ο ακριβής τίτλος του βιβλίου είναι αβέβαιος. 38 Σ χετικ ά με τις επικούρειες θεολογικές απόψεις και την αντίληψη του ανθρω­ πομορφισμού τω ν θεών ιδιαίτερα δες Rist ( r 97 2)> 1 4 0 -16 4 , F. Longo-Auricchio,

Ermarco, Frammenti, Napoli 1988 (La scuola di Epicuro 6), 1 2 8 - 13 7 , M. Santoro, jDemetrio Lacone} [La forma del D io] (PHerc. IO55), Napoli 2 0 0 0 (La scuola di Epi­ curo 17 ), 50-6 5, Santoro, “ II pensiero teologico Epicureo: Demetrio Lacone e Filodemo” , Cr.Etv. 30 (2000), 63-70. 39 Τ α έργα αυτά περιέχονται σε μια σειρά από παπύρους και η έκδοση τους βρί­ σκεται σε εξέλιξη. Γ ια μια συνοπτική παρουσίαση δες Gigante (19 85), 19* 24· Έ να ν κατάλογο τω ν παπύρω ν τω ν έργω ν, τω ν σχετικώ ν εκδόσεων και βιβλιογραφία δί­

25

Ε

ισαγωγή

μου, τα άλλα δύο γράφτηκαν μέσα σε μια μεγάλη χρονική πε­ ρίοδο.40 Πριν μιλήσουμε με μεγαλύτερη λεπτομέρεια για τα έρ­ γα του Φιλοδήμου σχετικά με την αισθητική και τις σχετικές του απόψεις, ας δούμε πρώτα πού και πώς ανακαλύφθηκαν τα έργα του.

2. Τα έργα του Φιλοδήμου στους παπύρους του Herculaneum Με εξαίρεση τα επιγράμματα, όλα τα έργα του Φιλοδήμου που έχουμε σήμερα στη διάθεση μας έχουν σωθεί στους παπύ­ ρους που ανακαλύφθηκαν στην περίφημη βίλα στην πόλη του Herculaneum, που λόγω της ανακάλυψης δικαιολογημένα ονο­ μάστηκε «βίλα των παπύρων».41 Η διατήρηση και ανακάλυψη των παπύρων αποτελεί μια αρκετά συναρπαστική ιστορία. Η έκρηξη του Βεζούβιου το 79 μ-Χ- ήταν μοιραία για τις γειτονικές πόλεις της Πομπηίας και του Herculaneum αλλά και άλλων πό­ λεων στην ίδια περιοχή.42 Οι πόλεις αυτές θάφτηκαν κάτω από τόνους στάχτης και ηφαιστειακού υλικού (συνολικού πάχους 2j περίπου μετρούν) που νέκρωσαν κάθε ίχνος ζωής. Στο υλικό αυ­ νει ο D . Obbink (r 995 )» 272-278. Υποδειγματική από κάθε άποψη είναι η έκδοση του πρώτου βιβλίου του Περί ποιημάτων από τον R. Janko, Philodemus On Poems Book

One, Oxford 200 0. 40

Δες Gigante (1995), 29-38 και C. Cavallo, Librt saitture scribi a Enolano, Primo

Suppl. a Cr.Erc. 13 (1983). 63-65. 4Γ Γ ια μια περιγραφή της βίλας τω ν παπύρω ν δες D . Mustilli, “ La villa pseudourbana Ercolanese” , Secondo Suppl. a Cr. Erv. 13 (1983), 7 -18 . Τον εξαιρετικά πλούσιο διάκοσμο της βίλας πραγματεύεται ο Δ. Παντερμαλής “ II programma decorativo nella Villa dei papiri” (ιταλ. μτφρ. του πρωτοτύπου “ Zum Programm det Statuenausstattung in dec Villa dei Papiri“ ), στον ίδιο τόμο 1 9-50. 42 Δες την περιγραφή της έκρηξης από τον Πλίνιο τον Ν εώ τερο Epist. V I. 1 6, 20.

26

οι Π ά π υ ρ ο ι

toy

H erculaneum

τό προστέθηκε και λάβα από την έκρηξη του ίδιου ηφαιστείου το 1631. Τα παπυρικά βιβλία (δηλαδή οι παπυρικοί κύλινδροι) που υπήρχαν στη συγκεκριμένη βίλα απανθρακώθηκαν, αφού εκτέθηκαν σε θερμοκρασίες γύρω στους 3ΟΟ-320 βαθμούς Κελσίου, και επιπλέον υπέστησαν περαιτέρω φθορές λόγω της έκ­ θεσής τους σε ένα συνδυασμό υλικών, όπως διάφορα τοξικά αέ­ ρια, στάχτη και σκόνη από το έδαφος.43 Ακριβώς όμως επειδή απανθρακώθηκαν, τα παπυρικά βιβλία διατηρήθηκαν, αν και με σημαντικές αλλοιώσεις που δυσχέραιναν (και δυσχεραίνουν) σημαντικά το άνοιγμα και την αξιοποίησή τους, όπως θα δούμε παρακάτω. Πρέπει να σημειωθεί εδώ, ωστόσο, ότι όλοι οι πάπυροι δεν υ­ πέστησαν την ίδια αλλοίωση. Έτσι δεν παρουσιάζουν όλοι τον ίδιο βαθμό απανθράκωσης, ενώ ποικίλουν επίσης και όσον αφο­ ρά τη γενικότερη φθορά και ειδικότερα όσον αφορά την αλλοίω­ ση του σχήματός τους και την επίθεση ξένων υλικών που πα­ ρουσιάζουν. Το γεγονός αυτό μπορεί να οφείλεται σε ένα συν­ δυασμό παραγόντων, όπως είναι η διαφορετική ποιότητα του συστατικού υλικού τους, ο τόπος και γενικότερα οι συνθήκες έκ­ θεσής τους μέσα στη βίλα. Μια υπόθεση που έχει διατυπωθεί είναι ότι οι διαφορές στις φθορές οφείλονται κατά κύριο λόγο στα διαφορετικά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν στην αρχαιότη­ τα για την κατασκευή και διατήρηση των παπύρων.44 43 Δες F. C. Sturmer-K. Kleve, “ What happened to the Papyri during the Eruption o f Vesuvius?” , C r.En. 16 (1986), 7-9 και G . Mastrolorenzo-P. P. Petrone, “ Studi scientifid sull’eruzione e suoi effetti” , στο M. Pagano (εκδ.), G li Antichi Ercolanesi. A n-

tropologa, Societa, Economa, Napoli 2 0 0 0 , 5 1 -59. 44 Αυτή είναι η υπόθεση του C. Basile, J papiri carbonisgati di Enolano. La temperatura dei materiali vulcaniri e le techniche di manifattura dei rotoli, Siracusa 1 994, 4 5 -6 1, ο οποίος επισημαίνει ότι κάποια από τα υλικά που χρησιμοποιούνταν γ ια να δοθεί ομοιόμορφο χρώ μα στους παπύρους και να τους διατηρήσουν, όπως η κόλλα, γ ια παράδειγμα, λειτούργησαν ως προστατευτικός μηχανισμός απέναντι στη θερ­ μοκρασία και την υγρασία.

27

Ε ισαγωγή To 1750 άρχισαν οι ανασκαφές στην πόλη του Herculaneum υπό την εποπτεία του Carlo di Borbone (1716-1788), οι οποίες έφεραν στο φως και τη βίλα των πάπυρων και μαζί με αυτή τα παπυρικά βιβλία. Πιο συγκεκριμένα, τα παπυρικά ρολά άρχι­ σαν να έρχονται στο φως στις I g Οκτωβρίου του Ι 7 5 2 και Ήα­ νακάλυψη τους ολοκληρώθηκε στις 25 Αυγούστου του Ι754·45 Τα παπυρικά βιβλία βρέθηκαν σε πέντε διαφορετικά σημεία στη βίλα σε διαφορετικές συνθήκες και κατάσταση.46 Κάποια από αυτά βρισκόταν μέσα σε κουτιά, προφανώς τοποθετημένα εκεί για να μεταφερθούν μόλις ξέσπασε η καταστροφική έκρηξη, άλ­ λα σε ξύλινες θήκες (το αντίστοιχο το^ν σημερινών ραφιών για βιβλία), ενώ άλλα ήταν ριγμένα στο έδαφος. Συνολικά ανακα­ λύφθηκαν περίπου IΙΟΟ παπυρικά βιβλία. Ο αριθμός των πα­ πυρικών βιβλίων που ανακαλύφθηκαν δίνεται κατά προσέγγι­ ση, γιατί δεν μπορεί να υπολογιστεί με ακρίβεια σε πόσα παπυ­ ρικά βιβλία αντιστοιχούν τα 183Ο περίπου καταλογραφημένα κομμάτια ή ομάδες αποσπασμάτων που έχουμε σήμερα στη διάθεσή μας.47 Αυτά προέκυψαν από το ξετύλιγμα των παπύ­ ρων που, όπως εξηγώ πιο κάτω, έγινε με διάφορους τρόπους σε διάφορες εποχές, ακόμα και όσον αφορά τον ίδιο παπυρικό

45 Η μερολόγιο των αρχαιολογικών ευρημάτων κατά τις ανασκαφές δίνουν οι D. Comparetti - G . D e Petra, La villa ereolanese dei Pisoni. I suoi monumenti e la sua

biblioteca, Torino 1883 (ανατ. Napoli 1972). 46 Δες F . Longo-Auricchio - M. Capasso, “ I rotoli della Villa ereolanese: dislocazione e rittovamento” , Cr.En. 17 (1987), 37-47. 47 Δες M. Gigante (εκδ.), Catalog) dei papirt ercolanesi, Napoli 1 979. Ο κατάλογος αριθμεί 18 26 κομμάτια ή ομάδες παπύρω ν που κάποτε αποτελούν ολόκληρα βιβλία και δίνει πληροφορίες για την έκταση τους, την κατάστασή τους, τη χρονολογία του ξετυλίγματός τους και βιβλιογραφικές παραπομπές. Μ έχρι στιγμής έχουν δημοσιευ­ τεί δύο συμπληρωματικοί κατάλογοι με προσθήκες παπύρω ν και νεότερα βιβλιογρα­ φικά δεδομένα Μ. Capasso, “ Primo supplcmento at Catalogo dei Papin Ercolanesi” , Cr.

Err. 19 (1989), 193-264, G . Del Mastro, “ Secondo supplem ent al catalogo dei papiri ercolanesi” , Cr.Erv. 30 ,(2 0 0 0 ), 157-24 2.

28

ο ι Π ά π υ ρ οι

toy

H erculaneum

κύλινδρο, με αποτέλεσμα πολλά κομμάτια από το ίδιο παπυρι­ κό κύλινδρο να έχουν αποδοθεί σε άλλο και έτσι εμφανίζονται να αποτελούν μέρος ενός διαφορετικού κυλίνδρου.Το γεγονός αυτό έχει αποτελέσει σοβαρό πρόβλημα για την ανασύσταση των πραγματειών που περιέχουν οι πάπυροι. Τ α τελευταία χρόνια, ωστόσο, το πρόβλημα αυτό έχει αντιμετωπιστεί με τη δέουσα σοβαρότητα και έχει επιτευχθεί η ανασύσταση ορισμέ­ νων πραγματειών του Φιλοδήμου. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του έργου του Φιλοδήμου Περί εύσεβείας το οποίο πρόσφατα ανασυνέθεσε ο D. Obbink α­ πό μια σειρά παπυρικά αποσπάσματα που φέρονται να ανήκουν σε διαφορετικούς παπυρικούς κυλίνδρους, ενώ ανήκουν στον ί­ διο. Το άνοιγμα του παπύρου με ολική τομή (δες πιο κάτω) α­ πέφερε μια σειρά κομμάτια που κατόπιν χάθηκε η σειρά τους και ξεχάστηκε ότι ανήκαν στον ίδιο παπυρικό κύλινδρο, με συ­ νέπεια η πραγματεία να εμφανίζεται ότι περιέχεται σε αρκε­ τούς διαφορετικούς παπύρους.48 Διαφορετική περίπτωση απο­ τελεί ο πολύ λιγότερο γνωστός πάπυρος PHerc. 1 0 1 7 που πε­ ριλαμβάνει 9 μεγάλα κομμάτια, δύο μικρότερα και 1 3 αποσπά­ σματα, τα οποία περιέχονται σε 1 1 κορνίζες κολλημένα πάνου σε χαρτόνι (caftoncino). Όλα προέρχονται από το ίδιο παπυρι­ κό ρολό που ξετυλίχτηκε σε διάφορες εποχές με τη μηχανή του Piaggio που περιγράφω παρακάτω. Κάποια κομμάτια του πα­ πυρικού ρολού σίγουρα λείπουν. Είναι σχεδόν σίγουρο ότι κά­ ποια καταστράφηκαν κατά το ξεδίπλωμα του κυλίνδρου, κυρί­ ως όσα ανήκαν στο εξωτερικό τμήμα του παπύρου, κάτι σύνηθες με τους εν λόγω παπύρους, αλλά είναι επίσης πολύ πιθανό 48 Δες Obbink (1996), 37-58 όπου εξηγεί τη μέθοδο ανασύνθεσης του έργου του Φιλοδήμου από ΐ6 παπυρικά αποσπάσματα. Τ ην ίδια μέθοδο εφαρμόζει και ο J J . Delattre, “ Philodeme, De la musique: livre IV , colonnes 4 0 * a 10 9 * ” , Cr.Erc. 1 9 (1989), 49 - 143 -

29

Ε ισαγωγή να υπάρχουν αποσπάσματα ή κομμάτια καταλογραφημένα με άλλο αριθμό καταλόγου που ανήκουν στο ίδιο παπυρικό βιβλίο, δηλαδή στο ίδιο έργο.49 Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι η τύχη των κομματιών ενός πα­ πυρικού κυλίνδρου, που προεκυπταν από τη διαδικασία του α­ νοίγματος του, στην οποία αναφέρομαι παρακάτω, ήταν τέτοια που δεν επιτρέπει να υπολογίσουμε με ακρίβεια τα παπυρικά ρολά που βρέθηκαν. Συνήθως υπολογίζουμε ότι περίπου τα δύο ■ϋ|

ΐ Μ !! ι,·.

τρίτα του αριθμού το)ν παπυρικών κομματιών που διαθέτουμε αντιστοιχούν σε παπυρικά ρολά. Τέλος, ένας αριθμός παπύ­ ρων, γύρω στους 3Ο με 50 , πρέπει να καταστράφηκε από τους πρώτους ανασκαφείς, γιατί τους θεώρησαν κομμάτια απανθρα­ κωμένου ξύλου. Ο αριθμός των παπύρων που βρέθηκαν και σώ­ θηκαν είναι πολύ μεγάλος και αποκαλύπτει μια μεγάλη ιδιωτι­ κή βιβλιοθήκη για τα δεδομένα της αρχαιότητας. Πρόκειται για τη μόνη αρχαία βιβλιοθήκη που έχει σωθεί α>ς σήμερα. Η ανακάλυψη των παπυρικών βιβλίων χαιρετίστηκε με εν­ θουσιασμό από την αρχαιογνωστική επιστήμη.50 Οι φιλόλογοι της εποχής έτρεφαν την προσδοκία ότι οι πάπυροι θα έφερναν στο φως χαμένη λυρική και τραγική ποίηση, τα χαμένα έργα της Σαπφούς, του Αρχίλοχου, ή των τραγικών. Η προσδοκία αυτή διαψεύστηκε όταν άρχισε να ανακαλύπτεται το περιεχό­ μενό τους.51 Στην πλειονότητά τους οι πάπυροι περιέχουν ελ49 Η πιθανότητα αυτή προκύπτει από το γεγονός ότι η αρίθμηση τω ν κομματιώ ν και οι αναφορές στους καταλόγους της Officina τω ν παπύρω ν δείχνουν να προϋπο­ θέτουν κομμάτια τα οποία λείπουν σήμερα. 5 0 Δες ιδιαίτερα J . J . Winkelmann, Kunsttheoretische Schriften III. Sendschrdben von den Herculanischen Entdeckungen, Dresden 17 6 2 , του ίδιου Nachrichten von den neusten herculanisehen Entdeckungen, Dresden 1764. Δες και E . Turner, Ε λ λη νικοί πάπυροι, Αθήνα 19 8 0 (μτφρ. από τα α γγλ ικά Γ. Παράσογλυυ), 4 ° · Τ η στάση του Winkel­ mann και τις απόψεις του σχετικά με τους παπυρικούς κυλίνδρους παρουσιάζει η F. Longo-Auricchio, “ Gli scritti ercolanesi di Winckelmann” , Cr.Ert. 1 3 (19 8 3), 17 9 -18 0 .

30

οι Π ά π υ ρ ο ι

toy

H erculaneum

ληνικά φιλοσοφικά κείμενα κυρίως της Επικούρειας σχολής. Ω­ στόσο, η βιβλιοθήκη δεν είναι ούτε αποκλειστικά ελληνική ού­ τε αποκλειστικά επικούρεια. Έχουν ανακαλυφθεί εκατό περίτων οποίίυν συγκαταλέγονται πάπυροι με κείμενα του Έννιου και του Λουκρήτιου, όπως και το έργο ενός άγνωστου ποιητή για τη ναυμαχία στο Άκτιο το 3 1 π .Χ .5152 Όσον αφορά το ελλη­ νικό τμήμα της βιβλιοθήκης, έχουν έρθει στο φως και αρκετά κείμενα Στωϊκής φιλοσοφίας, όπως είναι τα Λ ογικά ζητήματα και το Π ερί προνοίας του Χρύσιππού. 53 'Οπως ανέφερα, η βιβλιοθήκη που ήρθε στο φως περιέχει κα­ τά κύριο λόγο επικούρεια έργα, τα οποία μας ήταν τελείως ά­ γνωστα, και από την άποψη αυτή η ανακάλυψη της σηματοδο­ τεί μια νέα εποχή στη μελέτη της Επικούρειας φιλοσοφίας και της Ελληνιστικής φιλοσοφίας γενικότερα.54 Πολλά από αυτά 5 1 Τ ο πρώ το παπυρικό ρολό που ανοίχτηκε περιείχε το τέταρτο βιβλίο του έργου του Φιλοδήμου Π ερί μουσικής. Χαρακτηριστική είναι η έκφραση της απογοήτευσης ακόμα και στον 20ο αιώ να από έναν μελετητή της λογοτεχνίας όπως ο Hendrickson (ΐ 9 1 8), 3 6 που γράφει «It has been one o f the disappointments o f the Herculanean rolls o f Philodemus...that they yield a literature so slight and unimportant and so barren o f sig­ nificance for the time and the environment». 52 Τ α τελευταία δύο χρόνια ήρθαν στο φως 3 0 επιπλέον λατινικοί πάπυροι. Μ ια πρώ τη παρουσίαση τω ν λατινικώ ν παπύρω ν δίνει ο Κ . Kleve, “ An approach to the Latin Papyri from Herculaneum” , στο Stona, poesia e pensiero nel mondo antico, Studi

in onore di Marcello Gigante, Napoli 1 994, 3 13 - 3 2 0 . Π ιο πρόσφατος είναι ο κατάλο­ γος τω ν λατινικών παπύρω ν που δίνει ο G . Del Mastro, “ Secondo supplemento al catalogo dei papiri ercolanesi” , Cr.Erc. 30 , (2000), 157 -2 4 2, ιδιαίτερα 1 5 9 -16 0 . Ειδικό­ τερα γ ια την παρουσία του Λουκρήτιου και του Έ ννιου στη βιβλιοθήκη της βίλας δες Kleve, “ Lucretius in Herculaneum” , Cr.Erc. 1 9 (1989), 5 -2 7, Kleve, “ Ennius in Hercu­ laneum” , Cr.Erc. 20 (199Ο), 5 - 16 . 53 Μ ια παρουσίαση τω ν στω ικώ ν έργω ν που βρέθηκαν στη βιβλιοθήκη του Hercu­ laneum προσφέρει η L. Marrone, “ Testi stoici ercolanesi” , Cr.Erc. i j (19 87), 1 8 1 - 1 8 4 , της ίδιας, “ Testi stoid ercolanesi” , C r.En. 1 8 (1988), 2 23-225. 54 Γ ια μια κατατοπιστική εισ α γω γή δες F. Longo-Auricchio, “ I papiri Ercolanesi” , στον τόμο Epicure e FEpicureismo net Papiri Ercolanesi, Napoli 1 993, 23-44.

31

Ε ισαγωγή είναι έργα του ίδιου του Επίκουρου, που συχνά σώζονται σε πε­ ρισσότερα από ένα αντίτυπα, κυρίως βιβλία από το θεμελιώδες και εκτενέστατο έργο του Π ερί φύσεως (σε 37 βιβλία).55 Μέχρι την ανακάλυψη της βιβλιοθήκης στο Herculaneum, το γνωστό έργο του Επίκουρου περιορίζονταν σε τρεις επιστολές και μια συλλογή γνωμών που περιέχονται στο τελευταίο (δέκατο) βι­ βλίο του Διογένη Λαέρτιου (X 3 5 -13 5 κοα X 1 39 -15 4 αντίστοιχα). Επιπλέον έχουν έρθει στο φως έργα πολλών άλλων Επικούρει­ ων για τους οποίους γνωρίζαμε ελάχιστα πριν την ανακάλυψη των παπύρων του Herculaneum, όπως είναι ο Πολύστρατος, ο Καρνεΐσκος, ο Έρμαρχος και ο Δημήτριος Λάκοον. Ο συγγρα­ φέας όμως που εκπροσωπείται περισσότερο από κάθε άλλον στη βιβλιοθήκη του Herculaneum είναι ο Φιλόδημος. Τα παπυ­ ρικά βιβλία που ήρθαν στο φως περιέχουν πολλά έργα του Φιλόδημου, συχνά σε περισσότερα από ένα αντίτυπα. Το γεγονός αυτό ενισχύει την άποψη που ήδη ανέφέρα στην αρχή, ότι δη­ λαδή ο Φιλόδημος έζησε για καιρό στη βίλα των παπύρων και ότι ως έναν βαθμό η βιβλιοθήκη που ήρθε στο φως διαμορφώ­ θηκε από τον ίδιο. Έ χει, ωστόσο, αποδειχθεί ότι κανένα από τα βιβλία με έργα του Φιλοδήμου δεν είναι αυτόγραφο.56 Συνεπώς τα βιβλία του γράφονταν, αντιγράφονταν και διορθώνονταν α­ πό επαγγελματίες γραφείς. Τα έργα που περιέχουν οι πάπυροι του Herculaneum προέρ­ χονται από διαφορετικές εποχές που καλύπτουν την περίοδο α­ πό τον 3ο αι. π.Χ. μέχρι τις αρχές του 1ου αι. μ .Χ .57 Οι πάπυ­ ροι του έργου του Επικούρου Π ερί φύσεως, για παράδειγμα, προέρχονται από τον 3ο αιώνα και είναι πιθανό να αποτελούν τον αρχικό πυρήνα της βιβλιοθήκης του Herculaneum. Οι πάπυ­ 55 Για την ακρίβεια έχουν ανακαλυφθεί μέχρι στιγμής τα βιβλία 2, 11, 14, 15, 25 και 28 του Περί φύσεως. 56 Δες Cavallo (1983), 26-27. 57 Δες Cavallo (1983), 47-57-

32

οι Π ά π υ ρ οι

toy

H erculaneum

ροι με έργα του Δημήτριου Λάκωνος προέρχονται από τον 2ο αιώνα, ενώ τα παπυρικά βιβλία του Φιλοδήμου προέρχονται φυσικά από τον ίο αι. π.Χ. Παραμένει ανοιχτό ακόμα το ζήτη­ μα αν η βιβλιοθήκη σχηματίστηκε αλλού και μετά μεταφέρθη­ κε στο Herculaneum' στην περίπτωση που αυτό συνέβη, τίθεται οξύ το ερώτημα της προέλευσης των παπυρικών βιβλίων. Μια υπόθεση που έχει διατυπωθεί είναι ότι ο Φιλόδημος έφερε μαζί του από την Αθήνα αρκετά βιβλία, κυρίως τα έργα του Επίκου­ ρου, τα οποία αποτέλεσαν τη βάση της βιβλιοθήκης.58 Κάτι τέ­ τοιο είναι όχι μόνο ελκυστικό ως υπόθεση αλλά και πιθανό, coστ όσο δεν υποστηρίζεται μέχρι στιγμής από στοιχεία. Το άνοιγμα και η ανάγνωση των παπύρων του Herculaneum αποτελούν μια ιστορία εξίσου συναρπαστική με την ανακάλυψή τους.59 Οι πάπυροι βρέθηκαν τυλιγμένοι, δηλαδή κλειστοί, και σε κατάσταση υψηλής απανθράκωσης (κάποιοι μάλιστα απολιθώθηκαν πλήρως), εκτεθειμένοι επίσης για αιώνες σε μεγάλη υγρασία. Επρόκειτο συνεπώς για πολύ ευαίσθητο υλικό που πολύ εύκολα μπορούσε να καταστραφεί εντελώς. Οι πρώτες προσπάθειες ξετυλίγματος των παπυρικών βιβλίων όντως κα­ τέληξαν στην καταστροφή πολλών από αυτά. Πρόκειται για προσπάθειες να δοθεί ελαστικότητα στον πάπυρο με τη βοήθεια διαφόρων χημικών ουσιών προκειμένου να διευκολυνθεί το ξετύλιγμά του, αλλά οι προσπάθειες αυτές καθιστούσαν πιο ευά­ λωτο τον πάπυρο και πολύ συχνά τον κατέστρεφαν ολοκληρω­ τικά.60 Μια διαφορετική μέθοδος δοκιμάστηκε από τον τότε διευθυντή του Μουσείου Ercolanese, Camillo Paderni. Ο Pademi 58 Δες Dorandi (1992), 1 85. 59 Γ ta μια σύντομη και εμπεριστατω μένη περιγραφή τω ν διαφόρων μεθόδων α ­ νοίγματος τω ν παπύρων δες Capasso (ΐ 9 9 1X 8 7 - 1 ι6 . Π ιο διεξοδική είναι η παρου­ σίαση της Λ . Angcli, “ Lo svolgimento dei papiri cautbonizzati” , Papjrrvlugca Lupiensia } ( 1994 ), 39 - 104 60 Δες Capasso (19 9 1), 87-88.

33

Ε ι σαγωγή (πεθ. 1781), έκοβε με μαχαίρι τους παπύρους στη μέση από τη μία άκρη έο^ς την άλλη. Με τον τρόπο αυτό προέκυπταν δύο μισά, από τα οποία έπαιρνε τα εσωτερικά ημικυλινδρικά κομμά­ τια που διέτασσε κατόπιν σε μια σειρά, συνήθως με τρόπο που δεν εκπροσωπούσε τη σχετική τους θέση μέσα στο ρολό. Η μέ­ θοδος αυτή, γνωστή ως scotzatura totale (=ολική τομή), κατέ­ στρεφε ουσιαστικά το παπυρικό ρολό και κυρίους το εσωτερικό του μέρος, το λεγόμενο midollo (ιταλ.- «μεδούλι»), και μόνο τα εξωτερικά ημικυλινδρικά μέρη (scorze) προέκυπταν σε κατά­ σταση που μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν. Η μέθοδος του Pademi προκάλεσε την έντονη και δικαιολογημένη κριτική του Γενοβέζου μοναχού Antonio Piaggio (1713-1796) που έμελλε να παίξει καίριο ρόλο στο ξετύλιγμα των παπύρων. Παρόμοια, αν και λιγότερο καταστρεπτική, ήταν η μέθοδος της μερικής το­ μής του παπυρικού ρολού (scorzatura parziale) που επίσης εφάρ­ μοζε ο Pademi. Στην περίπτωση αυτή το παπυρικό ρολό κόβο­ νταν από το εξωτερικό του μέχρι μόνο ένα σημείο. Προέκυπταν έτσι ημικυλινδρικά κομμάτια από το εξωτερικό μέρος του πα­ πύρου, αλλά το εσωτερικό του παπύρου (midollo) παρέμενε κλειστό και άθικτο.61 Σημαντική πρόοδο απέναντι στις καταστροφικές μεθόδους του Pademi ήταν η επινόηση από τον Piaggio62 μιας μηχανής για το ξετύλιγμα των παπύρων, που έμελλε να γίνει περίφημη καθώς με αυτή ανοίχτηκαν πολλά παπυρικά ρολά από το 1753 6 ΐ Γ ια τη μέθοδο Pademi δες Capasso ( 19 9 1)» 89-92. Τ η μέθοδο Pademi επιδοκί­ μαζαν ωστόσο κάποιοι σύγχρονοί του, όπως ο A . D e Jorio. Δες Μ. Capasso (εκδ.),

Andrea de Jorio Offiana de’ Papiri, Napoli 1 998, 66-67. 62

Γ ta τον Piaggio δες A. Travaglione, “ Padre Antonio Piaggio. Frammenti biografi-

ci” , και M. Capasso “ Per la storia della Papirologia Ercolanese. ΙΠ: il Piaggio a lavoro (da un documento e un disegno inediti)” , στον τόμο M. Capasso (εκδ.), Bicentenario della morte di Antonio Piaggo, Haccoita d i Studi, Lecce 19 9 7 (Papyrologica Lupiensia 5), 1 348, 6 1-7 6 αντίστοιχα.

34

οι Π ά π υ ρ ο ι

toy

H erculaneum

που τέθηκε σε λειτουργία μέχρι και τις αρχές του 20 ου αιώνα. Η μηχανή του Piaggio επιχειρούσε να ξετυλίξει πραγματικά τον παπυρικό κύλινδρο με τον εξής τρόπο. Αφού εντοπίζονταν η ά­ κρη του εξωτερικού στρώματος του κυλίνδρου κολλούσαν με κόλλα (συνήθως ψαρόκολλα) στο πίσω (άγραφο) μέρος του πα­ πύρου δέρμα ζώου ή κάποτε και τεχνητή μεμβράνη και εφάρμο­ ζαν επιπλέον σκοινιά που τον κρατούσαν σταθερό. Ανάλογα με το μέγεθος και την κατάσταση του παπυρικού ρολού εφάρμοζαν και την ανάλογη σε έκταση και τύπο μεμβράνη, όπως και τον ανάλογο αριθμό σκοινιών (4-10). Η μία άκρη του παπυρικού ρολού εφαρμοζόταν με τη βοήθεια των σκοινιών στο πάνω μέ­ ρος της μηχανής, γύρω από έναν κύλινδρο ή (αργότερα) ένα μπαστούνι, που κινούσε το ρολό αργά αλλά σταθερά, ενώ το παπυρικό ρολό τοποθετούνταν στη βάση της μηχανής. Το πα­ πυρικό ρολό με το βάρος του και μόνο έτεινε να ξετυλιχτεί, ω­ στόσο τη διαδικασία του ξετυλίγματος υποβοηθούσαν οι υπεύ­ θυνοι της βιβλιοθήκης (οι λεγόμενοι svolgitoti) με μια βελόνα ή/και εφαρμόζοντας, ανάλογα με την περίπτωση, επιπλέον κόλλα στη ράχη του παπύρου, η οποία είχε την ιδιότητα να μα­ λακώνει αλλά και να αποκολλά ένα στροί>μα παπύρου από το υπόλοιπο ρολό. Τ α σκοινιά κρατούσαν το ξετυλιγμένο μέρος χωριστά από το ρολό, το οποίο προοδευτικά τυλίγονταν γύρω από έναν άλλο κύλινδρο. Αργότερα ωστόσο η πρακτική αυτή σταμάτησε, και οι υπεύθυνοι της Officina έκοβαν κάθε τόσο κομμάτια από τον πάπυρο καθώς ξετυλίγονταν, τα οποία στη συνέχεια εφάρμοζαν και κολλούσαν πάνω σε χαρτόνι που κα­ τόπιν στερέωναν πάνω σε ένα κομμάτι ξύλινης πλάκας. Σε αυ­ τή τη μορφή διατηρούνται μέχρι σήμερα οι πάπυροι μέσα γυά­ λινες ή μεταλλικές θήκες. Η μηχανή του Piaggio κατάφερνε να ανοίγει αρκετά πετυχη­ μένα πολλά παπυρικά ρολά χωρίς να τα καταστρέφει. Το γε­ 35

Ε

ισαγωγή

γονός αυτό εξηγεί και τη μακρόχρονη και συστηματική της χρήση* Από το 1 800 περίπου μέχρι και το 19ΟΟ χρησιμοποιού­ νταν στην Officina των παπύρων τρεις ή τέσσερις μηχανές ταυ­ τόχρονα. Με τη μηχανή του Piaggio μπορούσε να ξετυλιχθεί α­ κόμα και το εσωτερικό (midollo) των παπυρικών ρολών που εί­ χαν ανοιχτεί με τη μέθοδο Paderni, κάτι που έγινε συστηματι­ κά από μια εποχή και μετά. Αυτό σημαίνει ότι πολλές φορές τα ίδια παπυρικά ρολά ξετυλίχτηκαν σε διαφορετικές εποχές και με διαφορετικούς τρόπους, κάτι που επιβεβαιώνουν οι κατάλο­ γοι της Officina των παπύρων. Η μηχανή του Piaggio εγκαταλείφθηκε στις αρχές του 20ου αιώνα, ακριβώς γιατί εξάντλησε τις δυνατότητές της. Η μηχα­ νή αυτή μπορούσε να ανοίξει μόνο έναν ορισμένο τύπο παπυρι­ κών ρολών, τα οποία είχαν ουσιαστικά εξαντληθεί. Επρόκειτο για παπυρικά ρολά με μέτριο βαθμό απανθράκωσης, που δεν είχαν υποστεί άλλου είδους φθορές, το υλικό τους είχε αρκετή συνοχή και ελαστικότητα, και ήταν ως εκ τούτου σχετικά εύκο­ λα να ανοιχτούν. Ήδη ενώ χρησιμοποιούνταν η μηχανή του Piaggio δοκιμάζονταν και άλλες μέθοδοι ανοίγματος των παπυ­ ρικών κυλίνδρων, ακόμα και σε συνδυασμό με τη μηχανή αυτή, χωρίς όμως ιδιαίτερη επιτυχία. Το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα ot δοκιμές με ανάλογες πειραματικές μεθόδους πολλαπλασιάστηκαν, καμμία, ωστόσο, δεν ήταν αρκετά ικανοποιητι­ κή ώστε να επικρατήσει.63 Η μέθοδος που δοκιμάστηκε την δεκαετία του 6θ ήταν η μέ­ θοδος Fackelmann. Ο Fackelmann εφάρμοζε αρχικά στο απαν­ θρακωμένο ρολό χυμό παπύρου, προκειμένου να του δώσει κά­

63

Οι περισσότερες από αυτές τις μεθόδους ήταν χημικές. Οι αποτυχημένες δοκι­

μές είχαν για κόστος αρκετά παπυρικά ρολά. Για τις μεθόδους αυτές δες Capasso

(199Ο» 103-ΙΙΟ. 36

οι Π ά π υ ρ ο ι

t o y

H erculaneum

ποια ελαστικότητα. Στη συνέχεια έθετε τον πάπυρο κάτω από την ακτινοβολία ενός ηλεκτρικού λαμπτήρα. Με τη θερμότητα και τον ηλεκτρομαγνητισμό που αναπτύσσονταν άρχιζαν να ξεχα>ρίζουν προοδευτικά τα στρώματα του παπύρου, τα οποία στη συνέχεια αποκολούσε προσεκτικά με τη χρήση στατικού η­ λεκτρισμού και με μια μεταλλική βελόνα. Τέλος, έκλεινε τα κομμάτια που προέκυπταν ανάμεσα σε δύο γυαλιά, όπιυς γίνε­ ται μέχρι σήμερα με τα κομμάτια των Αιγυπτιακών παπύρων. Η πρακτική αυτή όμως αποδείχτηκε μοιραία για τους ιδιαίτε­ ρα ευαίσθητους παπύρους' η γραφή των παπύρων ξεθώριαζε ή και χανόταν, και φυσικά η μέθοδος εγκαταλείφθηκε.64 Τ α τελευταία είκοσι χρόνια εφαρμόζεται η λεγόμενη μέθοδος Osloensis, μια και ο επινοητής της είναι ο Νορβηγός παπυρολό­ γος Knut Kleve.65 Η μέθοδος Kleve εμπνέεται σε μεγάλο βαθμό από τη μέθοδο Piaggio, αλλά διαφέρει αρκετά από αυτήν. Στη­ ρίζεται στη χρήση κόλλας που έχει βάση οργανική για να μην καταστρέφει τον πάπυρο και ένα είδος χαρτιού, το λεγόμενο

64 Ο Fackelmann εφάρμοσε, ωστόσο, με αρκετή επ ιτυ χία τη μέθοδό του στο ά ­ νοιγμα του επίσης απανθρακωμένου παπύρου του Δερβενιού. Ο ίδιος περιγράφει τη μέθοδό του και τα πλεονεκτήματα. της σε σχέση με προηγούμενες στο A. Fackel­ mann, “ The Restoration o f the Herculaneum papyri and other recent finds” , Bulletin o f

the Institute o f Classical Studies 1 7 ( 1 97θ), 1 4 4 -1 47. Δες επίσης Turner, Ε λ λη νικοί πά­ πυροι, ό.π. 85. Τ ο ξεθώριασμα της γραφής είναι πιθανό να οφείλεται, εν μέρει του­ λάχιστον, στη μελάνη που χρησιμοποιούνταν στους παπύρους του Herculaneum. Ό ­ πω ς έχ ει διαπιστω θεί, τό είδος της μελάνης που χρησιμοποιούνταν στους παπύρους αυτούς ήταν ανθρακικής υφής, μελάνη που εξαφανίζεται χω ρίς να αφήνει ίχνη. Δες F. Stiirmer et al, “ Ink in Herculaneum” Cr.Erc. 20 (19 9 0 ), 18 3 . T o πρόβλημα του ξεθωριάσματος της γραφής παραμένει έντονο και με τους ήδη ανοιγμένους παπύρους. Π άπυροι που διαβάζονταν πριν από μερικές δεκαετίες γίνο ντα ι ολοένα και π ιο δυ­ σανάγνωστοι. 65 Δες σχετικά με τη μέθοδο αυτή Β. Fosse, Κ . Kleve, F. C. Sturmer, “ Unrolling the Herculaneum Papyri” , Cr.Erc. 14 (1984), 9 -1 5 , K . Kleve, A . Angeli, M. Capasso, “ Three technical guides to the Papyri o f Herculaneum” Cr.Erc. 2 1 ( 1 9 9 1), 1 1 1 - 1 24 και Capasso ( 19 9 1) , 1 1 2 - 1 16.

37

Ε ισαγωγή γιαπο^νέζικο χαρτί. Η κόλλα, που κατασκευάζεται ειδικά για καθέναν πάπυρο ανάλογα με το βαθμό απανθράκωσής του, αποτελείται από δύο βασικά υλικά, οξύ (σε πυκνότητα που ποι­ κίλλει από 20 έως και 60%) και ζελατίνα. Η κόλλα χάρη στο οξύ που περιέχει εμποτίζει το εξωτερικό στρώμα του παπυρι­ κού ρολού, ενώ το γιαπωνέζικο χαρτί που έχει τοποθετηθεί πά­ νω του συντελεί στην απομάκρυνσή του από τον υπόλοιπο πά­ πυρο. Στη συνέχεια αρχίζει η διαδικασία της προοδευτικής α­ ποκόλλησης (sollevamento) του εξωτερικού στρώματος από το υπόλοιπο ρολό. Αφού στεγνώσει η κόλλα, χάρη στη ζελατίνα που περιέχει, το στρώμα του παπύρου επικολλάται στο χαρτί πάνω στο οποίο έχει τοποθετηθεί και μπορεί να αποκολληθεί. Η μέθοδος Kleve συχνά καταφέρνει να ανοίξει παπύρους με με­ γαλύτερο βαθμό απανθράκωσής και γενικά μεγαλύτερες φθο­ ρές, παπύρους δηλαδή που δε θα μπορούσε να ξετυλίξει πετυ­ χημένα η μηχανή του Piaggio. Όμως και αυτή η μέθοδος δεν έ­ χει πάντοτε τα επιθυμητά αποτελέσματα και ήδη δοκιμάζεται όλο και λιγότερο. Υπάρχουν, ωστόσο, ακόμα περίπου διακόσια κομμάτια παπύρων που μένουν να ανοιχτούν. Αίγα από αυτά αποτελούν ολόκληρα παπυρικά ρολά. Η εύρεση μιας νέας με­ θόδου για το άνοιγμα τους είναι επιτακτικό όσο και δύσκολο ζητούμενο. Τ α ερωτήματα που έχει θέσει στην έρευνα η ανακάλυψη της βιβλιοθήκης στη βίλα των παπύρου είναι πολλά. Ποιος δημι­ ούργησε τη βιβλιοθήκη και ποιοι την χρησιμοποιούσαν; Γιατί η συντριπτική πλειονότητα των έργων που περιέχει είναι ελληνι­ κά και δη έργα Επικούρειων; Είναι δυνατό να υπάρχει αρχαία βιβλιοθήκη χωρίς αντίτυπα των ομηρικών ποιημάτων, αλλά α­ κόμα και των αρχαίων λυρικών και τραγικών ποιητών; Γ ιατί είναι τόσα λίγα τα λατινικά κείμενα σε μια περιοχή που σύχνα­ ζαν ποιητές σαν τον Βιργίλιο και τον Οράτιο, και φιλοξενούσε 38

οι Π ά π υ ρ ο ι

toy

H erculaneum

μέλη της ρωμαϊκής αριστοκρατίας; Και, τέλος, έχει έρθει ολό­ κληρη η βιβλιοθήκη στο φως; Σίγουρες απαντήσεις στα παραπάνο:) ερωτήματα δεν υπάρ­ χουν προς το παρόν, μόνο υποθέσεις με ποικίλους βαθμούς πι­ θανότητας. 'Οπως ανέφερα και πιο πάνω, μια υπόθεση που έχει διατυπωθεί έιναι ότι η βιβλιοθήκη, στον πυρήνα της τουλάχι­ στον, δε δήμιου ργήθηκε στο Herculaneum αλλά στην Αθήνα α­ πό όπου την έφερε μαζί του ο Φιλόδημος κατά την άφιξή του στην Ιταλία. Η παντελής έλλειψη στοιχείων καθιστά αδύνατη την αποτίμηση της υπόθεσης αυτής. Είναι, ωστόσο, πιθανό κα­ τά τη γνώμη μου, κάποια βιβλία της βιβλιοθήκης να προέρχο­ νται και από άλλες πόλεις του ελληνορωμαϊκού κόσμου. Όσον αφορά τους χρήστες της βιβλιοθήκης, η μεγάλη παρουσία έρ­ γω ν της Επικούρειας σχολής καθιστά πολύ πιθανή την άποψη ότι τη βιβλιοθήκη χρησιμοποιούσαν κατεξοχήν Επικούρειοι, τουλάχιστον για ένα διάστημα. Ακόμα και αν δεχτούμε όμως την άποψη ότι τη βιβλιοθήκη χρησιμοποιούσαν ο Φιλόδημος και οι Επικούρειοι φίλοι του, αρκετά ερωτηματικά παραμένουν. 0 Φιλόδημος πέθανε γύρω στο 40 π.Χ . Ποιοι χρησιμοποιούσαν τη βιβλιοθήκη μετά το θάνατο του όπως και το θάνατο των υ­ πολοίπων της γενιάς του; Ήταν Επικούρειοι ή όχι; Πώς αντι­ μετώπισαν τη βιβλιοθήκη, την εμπλούτισαν, τη συρρίκνωσαν, ή αδιαφόρησαν; Πρόκειτα για ερωτήματα που παραμένουν ακό­ μα ανοιχτά. Ενώ όμως η εντυπωσιακή παρουσία Επικούρειων έργο^ν δεν μπορεί να είναι τυχαία, η εξίσου εντυπωσιακή απουσία λογο­ τεχνικών έργων μπορεί να είναι. Μια υπόθεση που υποστηρίζει ο S. Laursen (privatim) είναι ότι η βιβλιοθήκη που ήρθε στο φως αποτελεί μόνο ότι έμεινε από μια μεγαλύτερη βιβλιοθήκη με έργα που φυγαδεύτηκαν πριν ή κατά την καταστροφική έκρηξη του Βεζούβιού. Σύμφωνα με την υπόθεση αυτή, οι χρήστες της 39

Ε

ισαγωγή

βιβλιοθήκης διέσωσαν έργα που θεωρούσαν σημαντικότερα από τις πραγματείες των Επικούρειων, όπως για παράδειγμα κεί­ μενα ποιητών και φιλοσόφων της αρχαϊκής και κλασικής επο­ χής. Όσο για τα λατινικά κείμενα που έχουν βρεθεί μέχρι τώ­ ρα, αν και πολύ λιγότερα από τα ελληνικά, αντιπροσωπεύουν ωστόσο τη συνήθη αναλογία μεταξύ των συνολικά ανακαλυφθέντων λατινικών και ελληνικών παπύρο^ν (περίπου ΐ:ΐθ ) .66 Έ χ ει βέβαια διατυπωθεί κατ’ επανάληψη η άποψη ότι ίσως να έχει ανακαλυφθεί μόνο το ελληνικό τμήμα της βιβλιοθήκης και να μένει ακόμα να έρθει στο φως το λατινικό. Η άποψη αυτή, την οποία έχει υποστηρίξει κυρίως ο Gigante, στηρίζεται σε κά­ ποιες αρχαίες μαρτυρίες συγγραφέων που ομολογούν ότι δια­ τηρούσαν σε ξεχωριστούς χώρους τα ελληνικά και τα λατινικά τους βιβλία.67 Ωστόσο πρόκειται μάλλον για μια ρομαντική προσδοκία, μια και οι πάπυροι, ελληνικοί και λατινικοί, έχουν βρεθεί, όπως ανέφερα πιο πάνω, σε διαφορετικά σημεία μέσα στη βίλα χωρίς να προδίδουν μια τέτοια διάκριση. Αυτό δε ση­ μαίνει όμως πως είναι ουτοπική η ελπίδα να βρεθούν και άλλοι πάπυροι στη βίλα. Οι ανασκαφές συνεχίζονται καθοός ένα αρ­ κετά μεγάλο μέρος της βίλας παραμένει ακόμα θαμμένο και κα­ νείς δεν ξέρει τι μας επιφυλάσσει.68

66 Δες τα σχετικά άρθρα του Kleve που μνημόνευσα πιο πάνω, σημ. 52, και Capasso (1991), 200-20367 Δες κυρίως Πετρώνιος Satyricon 48, Σουητώνιος Augustus 29.3· Δες επίσης Η. Blanck, Το βιβλίο στην αρχαιότητα, Αθήνα 1994, (μτφρ. Δ. Γεωργοβασίλης - Μ. Pfreimter), 215-223, όπου με επιπλέον σχετικά στοιχεία διατυπώνεται η ίδια υπόθε­ ση σχετικά με τη διάταξη της βιβλιοθήκης. 68 Για την ακρίβεια οι ανασκαφές πρόκειται να συνεχιστούν, γιατί προς το παρόν έχουν σταματήσει προκειμένου να εκπονηθεί μελέτη για τη συνέχιση τους. Ουσια­ στικά όμως την ανασκαφή καθυστερούν η έλλειψη χρημάτων και οι γραφειοκρατι­ κές περιπλοκές που ταλανίζουν την Ιταλική εφορεία αρχαιοτήτων (Soprintendenza Arceologica). 40

Ψηφιακές αναπαραστάσεις της Βίλας των Παπύρων στην παραλία του Herculaneum (Ηράκλειον).

Ψηφιακή αναπαράσταση της περάτωσης των αρχαιολογικών εργασιών στην Βίλα των Παπύρων, στο Herculaneum .

42

egg πάπυροι σε ράφια πάπυροι σε κιβώτια πάπυροι σκορπισμένοι στο πάτωμα W πάπυροι σε σκευοθήκη

Κ άτοψη μέρους της Βίλας τω ν Παπύρων με τα σημεία στα οποία βρέθηκαν οι π απ υρ ικοί κύλινδροι. Ανατύπωση από το άρθρο των F. Longo Auricchio - Μ. Capasso “I rotoli della Villa ercolanese: dislocazione e ritrovamento” , Cr.Erc. 17 (1987) 37-47 (με άδεια των συγγραφέων).

43

Η αρχική δομή της μηχανής του Piaggio

44

Τομές παπυρικών κυλίνδρων με τη μέθοδο Paderni 45

Ε ισαγωγή

3· Η αισθητική του Φ ιλοδήμου 'Οπως ανέφερα πιο πάνω, ο Φιλόδημος ασχολήθηκε ιδιαίτε­ ρα με ζητήματα αισθητικής σε μια σειρά από πραγματείες. Η συστηματική αυτή ενασχόληση του Φιλόδημου είναι ιδιαίτερα ασυνήθιστη για έναν Επικούρειο και σχολιάστηκε επαινετικά ήδη από τον Κικέρωνα (In Pisonem 70 ). Η έκδοση των αισθητι­ κών πραγματειών του Φιλοδήμου έχει προκαλέσει τελευταία αρκετή συζήτηση όσον αφορά τις σχετικές του απόψεις.69 Έ να βασικό μέλημα του Φιλόδημου αφορά τη σχέση της μορφής με το περιεχόμενο της τέχνης. Από όσο μπορούμε να διακρίνουμε, στις σχετικές πραγματείες του ο Φιλόδημος υποστηρίζει ότι η μορφή δεν έχει διακοσμητικό χαρακτήρα στην ποίηση αλλά , ταυτίζεται με το περιεχόμενο, μια άποψη που εύλογα μας θυ­ μίζει σύγχρονες θέσεις.70 Κατά τη γνώμη του, η αναδιάταξη των λέξεων σε ένα ποίημα επηρεάζει αναπόφευκτα το νόημα. Επίσης φαίνεται να ισχυρίζεται ότι κάθε θέμα απαιτεί και ανά­ λογο ύφος και γλώσσα (Περίμουσικής, 4 col. xxviii 5-14 Neubecker). Οι αντιλήψεις του Φιλοδήμου στο ζήτημα της σχέσης μορφής-

69 Γ ια μια συνοπτική παρουσίαση τω ν σ χετικ ώ ν απόψ εω ν του Επικούρου δες R. Janko, Philodemus On Poems Book One, O xford 2 0 0 0 , 8 -ΐΟ κ α ι Asmis (19 9 5), 26-34. Γ ια μια διεξοδικότερη πραγμάτευση δες. Ε . Asmis “ Philodemus’ Poetic Theory and

On the Good K ing according to Homer*’, Classical Antiquity, 1 0 ( 19 9 1 ), I -4 5. Δ ες επ ί­ σης τη σ υ να γω γή μελετώ ν σχετικά με πλευρές της αισθητικής του Φιλοδήμου στον τόμο Obbink ( 1 995 )· 7 0 Φ ιλόδημος Π ερί ποιημάτων 5, col. xxv 3 3 _xxvi 7 ■ Δες την σχολιασμένη έκδο­ ση του π έμ πτου βιβλίου του Περί ποιημάτων α π ό την C. Mangoni, Pilodemo I I quin-

to libro della Poetica (PHerc. 14 2 5 e Γ538), Napoli 19 9 3 (La scuola di Epicuro 14 ). Δες επ ίσ η ς ). Porter, “ Content and Form in Philodemus: The History o f an Evasion” , στον τόμ ο Obbink (19 9 5 ), 9 7 -14 7 , D . Armstrong, “ T he Impossibility o f Metathesis: Philo­ demus and Lucretius on Form and Content in Poetry” , στον τόμο Obbink (19 9 5 ), 2 1 0 2 32 .

46

Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΙΛΟΔΗΜΟΥ περιεχομένου εξηγούν, πιστεύω, την κριτική του στις απόψεις Ακαδημεικών, Περιπατητικών και Στωϊκών, σύμφωνα με τις οποίες η αξία ρητορικών ή ποιητικών έργων έγκειται κατά κύ­ ριο λόγο στον ήχο των λέξεων και γενικά στην αισθητηριακή α­ πόλαυση του λόγου και μόνο. Από την άλλη ο Φιλόδημος επι­ κρίνει θεωρητικούς όπως ο Περιπατητικός Ηρακλείδης ο Π ο­ ντικός που υποστήριζαν ότι η ποίηση πρέπει να έχει χρηστική αξία. Κατά τη γνώμη του πολλά εξαιρετικά ποιήματα δεν έ­ χουν καμία χρησιμότητα {Περί ποιημάτων 5, col. IV-V Mangoni). Αυτό, ωστόσο, δε σημαίνει ότι η ποίηση δεν πρέπει να αποσκο­ πεί στο να διδάξει - τ ο αντίθετο μάλιστα. Ο Φιλόδημος επέμενε ότι η ποίηση πρέπει να προκαλεί τόσο πνευματική όσο και αι­ σθητηριακή απόλαυση, υπογράμμιζε όμως τη διανοητική κατα­ νόηση του νοήματος των λέξεων και φράσεων, είτε πρόκειται για πεζό είτε για ποιητικό λόγο.71 Τ η δυνατότητα μιας τέτοιας διανοητικής κατανόησης ο Φιλόδημος προφανώς δεν διέκρινε στη μουσική, και για το λόγο αυτό είχε επιφυλάξεις για την α­ ξία της. Κατά τη γνώ μη του, η αξία της μουσικής έγκειται στο γεγονός ότι συνοδεύει την ποίηση και όχι στη μουσική καθαυ­ τή. Μ ε το σκεπτικό αυτό ο Φιλόδημος επικρίνει τις απόψεις του Στωϊκού Διογένη του Βαβυλώνιου, σύμφωνα με τις οποίες η μουσική μπορεί να έχει θετική επίδραση πάνω μας επηρεάζο­ ντας μόνο το άλογο μέρος της ψυχής χεορίς να αγγίζει το λογι­ κό μέρος, δηλαδή χωρίς διανοητική κατανόηση. Υποστηρίζει έ­ τσι ο Φιλόδημος ότι η μουσική αποτελεί μια απόλαυση που δεν είναι απαραίτητη καθώς δε συμβάλει στη σοφία {Περί μουσικής 4)· Ανάλογες επιφυλάξεις διατυπώνει ο Φιλόδημος και σχετικά με την ποίηση, καθώς, κατά τη γνώμη του, όπως η μουσική π α­ ρόμοια και η ποίηση, συχνά κάνουν κακό καθώς αφυπνίζουν έ­ 7 1 Π ερί ποιημάτω ν 5 , col. xx 2 1 -xxvi, xxxiii 29-xxxiv 1 1 , Mangoni

47

Ε ι σα γ ω γ ή ντονα συναισθήματα.7273Η αξία της ποίησης, η άρετή κατά τον Φιλόδημο, έγκειται στην αρμονική σύζευξη μορφής και περιε­ χομένου. Καλός ποιητής είναι εκείνος που δίνει βαρύτητα και στα δύο και τα συνδυάζει αρμονικά. Καλή ποίηση είναι αυτή που όχι μόνο τέρπει με την κομψή της σύνθεση, αλλά που μπο­ ρεί και να ψυχαγολγήσει και να έχει μία ηθική διάσταση (Περί ποιημάτων 5, col. X XX V II -XXXVIII Mangoni). Μάλιστα ο Φιλόδημος επικρίνει διάφορα είδη λυρικής ποίησης για τη μηδαμινή, κατά τη γνώμη του, ηθική τους αξία (Περί μουσικής 4, col. XXXXX VII Neubecker). Τ α ομηρικά ποιήματα, από την άλλη, επικρί­

νονται από τον Φιλόδημο στο Περί εύσεβείοες, επειδή απηχούν λανθασμένες, κατά τη γνώ μη του, απόψεις σχετικά με τους θε­ ούς, ενώ επικροτούνται στο Περί του καθ’ "Ομηρον άγαθοϋβασιλέως για τις πολιτικές αντιλήψεις από τις οποίες διέπονται.75 Διατυπώνει μάλιστα ο Φιλόδημος την άποψη ότι η τέρψη που προκαλεί η ποίηση ή η μουσική έχει σχέση αντιστρόφους ανάλο­ γη με την ηθική τους βαρύτητα. Η ποίηση μπορεί, βέβαια, χά­ ρη στο λόγο, να διδάσκει και να φανερώνει την αλήθεια. Κ άτι τέτοιο όμως δεν είναι, κατά τον Φιλόδημο, η κύρια λειτουργία της ποίησης, και όταν συμβαίνει είναι παρεπόμενο μάλλον πα­ ρά ο κύριος στόχος της.74 Για το λόγο αυτό ο Φιλόδημος προ­ κρίνει τελικά τον πεζό, και δη τον φιλοσοφικό, λόγο που κατά τη γνώμη του είναι ο μόνος που μπορεί να εκφράσει με ακρίβεια την αλήθεια, να διδάξει και να οδηγήσει στην ευδαιμονία.75 72 Χαρακτηριστικά υποστηρίζει ότι πολλά π ο ιή μ α τα « της άρετής έχραπίζει» ( Π ε­

ρ ί ποιημάτω ν col. i v .1 5 - 1 8 Mangoni). Δες Asmis ( ΐ 995 )> 26-28. 73 Δες σχετικά Asmis, “ Philodemus’ Poetic Theory and On the Good K ing accord­ ing to Homer3’ ό.π. 74 Π ερί μουσικής 4 , col. xxvii 4-7 Neubecker, Π ερί ποιημάτω ν 5 , col. xxix 17 - 2 0 Mangoni. 75 Δ ια τείνετα ι χαρακτηριστικά ο Φιλόδημος ότι ο Πίνδαρος και ο Στησίχορος θα

Η ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΤΟΥ ΦΙΛΟΔΗΜΟΥ Ένας λόγος για την υιοθέτηση μιας τέτοιας άποψης μπορεί να είναι η αντίληψη ότι ο ποιητικός λόγος, σε αντίθεση με τον φιλο­ σοφικό, δεν κυριολεκτεί και, ο^ς εκ τούτου, ούτε αληθεύει ούτε ψεύδεται. Οι αντιλήψεις του Φιλοδήμου ακολουθούν ως ένα βαθμό τις σχετικές απόψεις του Επίκουρου, ο οποίος δεν ήταν ενθουσιώ­ δης θιασώτης της τέχνης και της ποίησης ειδικότερα.70 Ωστόσο, όπως έχει επισημανθεί τελευταία, η στάση του Επίκουρου απέ­ ναντι στην τέχνη γενικά και την ποίηση ειδικότερα δεν ήταν εν­ τελώς απορριπτική.**76 77 Φαίνεται ότι ο Επίκουρος διαχώριζε την παιδευτική από την ψυχαγωγική διάσταση της ποίησης και ε­ πικροτούσε μόνο την τελευταία. Στη διάσταση αυτή θεωρούσε πως η ποίηση έχει κάποια αξία, μια και μπορεί να προκαλέσει απόλαυση και με την έννοια αυτή μπορεί να χρησιμοποιηθεί, με την προϋπόθεση ότι δε θα γίνει βασική ενασχόληση. Θεωρούσε ωστόσο ότι μόνο ο σοφός είναι σε θέση να εκτιμήσει πραγματι­ κά την ποίηση και τη μουσική, γιατί μόνο αυτός μπορεί να μην παρασυρθεί από αυτές και φυσικά να μην επιδοθεί στη συγγρα­ φή ποίησης (Διογ. Λαέρτιος ιο .ΐ2θ). Όπως έχει σημειωθεί ό­ μως,78 ο Επίκουρος δε φαίνεται να απαγορεύει τη συγγραφή ποίησης στον Επικούρειο οπαδό, αλλά μόνο τη συστηματική ε­ νασχόληση με αυτή. Αφήνει έτσι ο Επίκουρος περιθώριο χρήσης της ποίησης για απόλαυση και ψυχαγω γία που μπορεί να συνοδεύει τη σπουδή της φιλοσοφίας. Η στάση του Επίκουρου απέναντι στην ποίηση ακολουθείται ήταν πειστικότεροι αν χρησιμοποιούσαν πεζό λό γο (Π ερί μουσικής 4,

col. X X 7 - 1 7

Neubecker). Δες Asmis, “ Philodemus’ Poetic Theory...” ό.π. 1 1 . 76 Δες την κριτική του Π λουτάρχου στη στάση του Επικούρου απ έναντι στην π ο ί­ ηση στο “Οτι ουδέ ζην έσ τιν ηδέω ς κ α τ’ Επίκουρον IO92C-IO94D.

77 Δες Asmis (1995)· 78 Α π ό την

Asmis (19 9 5 ). 22-24.

49

Ε ι σα γ ω γ ή αλλά

χο λ

εξελίσσεται από τους μεταγενέστερους Επικούρειους.

Ο Δημήτριος Λακών και ο Ζήνων τηρούν μια θετικότερη στάση απέναντι στην ποίηση, και την ίδια αντίληψη διακρίνουμε και στον Φιλόδημο, ο οποίος δείχνει να ακολουθεί εν πολλοίς τον δάσκαλό του Ζήνωνα στο θέμα αυτό. Η θετικότερη αυτή στά­ ση προκύπτει από την πεποίθησή τους ότι η αξία της ποίησης έγκειται στη δυνατότητα της όχι μόνο να τέρψει αλλά και να διδάξει ως ένα βαθμό. Από την άποψη αυτή η ποίηση μετατρέπεται σε σύμμαχο της φιλοσοφίας και όχι απλά σε συνοδό της. Α ν είναι έτσι, το γεγονός ότι ο Φιλόδημος επιλέγει να γράψει ποίηση δεν τον διαφοροποιεί ουσιαστικά από τον Επίκουρο ό­ σον αφορά στον χαρακτήρα της ποίησης, αλλά ως προς την πρακτική εκμετάλλευσή της. 0 Φιλόδημος φαίνεται να πιστεύει ότι η ποιητική του παραγωγή δεν έρχεται σε σύγκρουση με τις επικούρειες αντιλήψεις, πρώτον επειδή αυτή δεν αποτελεί συ­ στηματική ενασχόληση και δεύτερον επειδή τα ποιήματά του μπορούν κατά τη γνώμη του να διδάξουν σε κάποιο βαθμό. Με ποιον ακριβώς τρόπο μπορούσαν να διδάξουν τα επιγράμματά του θα το συζητήσω παρακάτω. Από τη στάση του Φιλοδήμου διαφοροποιείται σημαντικά, ωστόσο, ο Λουκρήτιος, ο οποίος εκ­ μεταλλεύεται την ψυχαγωγική διάσταση της ποίησης για να τη μετατρέψει, στο De rerum natura, σε μέσο διδασκαλίας της Ε ­ πικούρειας φιλοσοφίας.7»79 79

Ο Λουκρήτιος υπερασπίζεται τη χρήση της ποίησης από μέρους του γ ια να με­

ταφέρει την επικούρεια διδασκαλία στο De rerum natura Ι · 933 ' 9 5 0 · Γ ια τη στάση του α π έναντι στην ποίηση σε σχέση με αυτή του Φ ιλόδημου, βλ. Μ . Wigodsky, “ The alleged Impossibility o f Philosophical Poetry” , στο Obbink (19 9 5 ) 58-68. Οι απόψεις διίσ τανται σ χετικά με το αν ο Λουκρήτιος ήταν μέλος της Επικούρειας κοινότητας στη βίλα τω ν παπύρω ν μαζί με τον Φιλόδημο. Κ α τά της άποψης αυτής τάσσεται ο D . Clay,

Lucretius and Epicurus, Ithaca 19 8 3 , υπέρ ο Κ . K leve, “ Lucretius and Philodemus” , στο K . Alga et al. (επιμ.), Lucretius and his Intellectual Background, Amsterdam 1 997,

4 7 - 66 . 50

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦίΛΟΔΗΜΟΥ

4. Τ ο επ ίγρα μ μ α και τα επ ιγρ ά μ μ α τα του Φ ιλοδήμου Τ ο επίγραμμα, όπως δηλώνει και η ίδια η λέξη, ήταν αρχικά μια επιγραφή σε ένα αντικείμενο ή κάποιο μνημείο (επιγράφω^ γράφω πάνω σε κάτι). Οι πρωιμότερες από αυτές τις επιγρα­ φές είναι έμμετρες, έτσι ο όρος «επίγραμμα» σήμαινε αρχικά «έμμετρη επιγραφή».80 Τ α αρχαιότερα γνωστά επιγράμματα είναι ανώνυμες επιγραφές, αναθηματικές ή επιτύμβιες, σε εξά­ μετρο (8ος αι.), αλλά σύντομα το ελεγειακό δίστιχο γίνεται το κυρίαρχο μέτρο. Τ α περισσότερα αρχαϊκά επιγράμματα είναι ανώνυμα. Ο πρώτος γνωστός επιγραμματοποιός είναι ο Σ ιμ ω ­ νίδης ο Κείος (557/56-468 π.Χ.) που έγραφε επιτύμβια επι­ γράμματα στους πεσόντες των Περσικών πολέμων. Τον 40 αι­ ώνα το επίγραμμα γίνεται πιο έντεχνο, ενώ κάνουν την εμφά­ νισή τους και επιγράμματα αναθηματικά ή επιτάφια που δεν εί­ ναι πια επιγραφές αλλά αυτοτελή ποιημάτα. Επιγράμματα με αυτή την έννοια έγραψε ο Αριστοτέλης και πιθανόν και άλλες σημαντικές προσωπικότητες της κλασικής εποχής. Το επιγράμμα εξελίχθηκε σε λογοτεχνικό είδος βαθμιαία. Η αρχική του λειτουργία ως επιγραφή διαμόρφωσε και τα χαρα­ κτηριστικά του ως λογοτεχνικού είδους. Το επίγραμμα ήταν σύντομο, γραμμένο κυρίως σε ελεγειακό δίστιχο και συχνά α­ ναθηματικό ή επιτύμβιο.81 Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση 80 Η βιβλιογραφία γ ια τ ο επ ίγρ α μ μ α είναι πολύ πλούσια. Δες R. Reitzenstein, “ Epigramm” R E V I (19Ο 7), 7 1 - m , Beckby (1966), τομ. I, 9-95, Cameron (19 9 3), κεφ. I , Χουρμουζιάδης (19 99 ), 1-8 3 . Γ ια μια συνοπτικότερη παρουσίαση δες G . K a ramanolis, “ Epigram” , στο G . Speake (εκδ.), Encyclopedia o f Greece and the Hellenic

Tradition , London 2 0 0 0 , τομ. I, 5 6 3-5 6 5 . 81 Ό π ω ς σημειώ νει ω στόσο o Cameron ( 1 993 )> Ι 3 _ Ι 5> αυτά είνα ι τα χαρακτηρι­ στικά του ελληνιστικού επ ιγράμ ματο ς, του επιγράμματος δηλαδή που ανθολόγησε

51

Ε ι σ αγωγή του είδους φαίνεται ότι έπαιξε ο Λεωνίδας από τον Ταράντα και η Ανύτη από την Τεγέα (3ος αι. π.Χ .), που γράφουν κυρίως αναθηματικά επιγράμματα. Την ίδια περίπου εποχή καλλιερ­ γείται το συμποτικό και το ερωτικό επίγραμμα με τον Ασκληπιάδη και τον Καλλίμαχο. Κάποιοι από αυτούς τους συγγρα­ φείς, όπως ο Καλλίμαχος, ο Ηδύλος, ο Μνησάλκης, ο Ποσείδιππος και ο Φιλητάς,82 δημοσιεύουν αυτοτελή βιβλία επιγραμ­ μάτων. Ορισμένοι συγγραφείς αρχίζουν πλέον να ειδικεύονται στο επίγραμμα. Μια τέτοια περίπτωση είναι ο Ποσείδιππος που γίνεται γνωστός ως «ο επιγραμματοποιός».83 Η ακμή του επιγράμματος συνεχίζεται αμείωτη τον 2ο και ίο αι. π .Χ με ποιητές της ικανότητας του Αντίφιλου, του Μελέαγρου και του Κριναγόρα. Η συντομία του επιγράμματος είχε, ωστόσο, μια σημαντική συνέπεια. Καθιστούσε δυσχερή τη δημοσίευση βιβλίων με πε­ ριεχόμενο αποκλειστικά μια συλλογή επιγραμμάτων ενός και μόνου ποιητή,848 5 ενώ διευκόλυνε τη δημιουργία ανθολογιών. Μια σειρά από ενδείξεις συνηγορούν στην άποψη ότι χρειαζό­ ταν εκατό τουλάχιστον επιγράμματα για να προκόψει ένα πα­ πυρικό βιβλίο μικρού μεγέθους (περίπου 3 μέτρων).83 Από νο> ο Μ ελέαγρος γύρ ω στο 1 0 0 π .Χ . Κάποιες μαρτυρίες δείχνουν π ω ς προγενέστερα ε­ π ιγρ ά μ μ α τα μπορούσαν να είναι και π ιο εκτενή κ α ι σε μέτρο διαφορετικό από το ε­ λεγεια κό δίστιχο. £2 Σ χ ετικ ά με τη δημοσίευση βιβλίων με συλλογές επ ιγραμ μάτω ν δες Ρ. Μ. Fraser, Ptolemaic Alexandria, Oxford 1 972, τομ. I, 6 07-6 09 , τομ II, 859, σημ. 4 0 5, και κυρίως Κ . Gutzwiller, Poetic Garlands; Hellenistic Epigram s in Context, Berkeley

1998, 15*4083 Δες IG IX I2 17 . 245. Τ η ν παραπομπή οφ είλω στον Cameron ( r993)> 3 7 1 . 84 Ακριβώς αυτό το ζήτημα φαίνεται να θίγει ο Μ αρτιάλης όταν ισχυρίζεται ...fa ­

cile est epigrammata bene / scrivere, sed librum scrivere difficile est. (Epigr. V II.8 5 .3-4 ) 85 Ο πάπυρος με επ ιγράμ ματα του Π οσειδίππου που ανακαλύφθηκε πρόσφατα (Ρ.Μΐί. Vogl. V III 309), τέλος του 3ου αι. π .Χ ) π ερ ιέχει εκατό περίπου επ ιγράμ ματα. Δες την έκδοσή τους από τους G . Biastianini - C . Galazzi, Posidippo di Pella E p igrammi, Milano 2 0 0 1 . Ανάλογο αριθμό επ ιγρ α μ μ ά τω ν περιέχουν τα βιβλία τω ν επ ι­

52

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦίΛΟΔΗΜΟΥ ρίς λοιπόν άρχισαν να εμφανίζονται συλλογές επιγραμμάτων που ανθολογούσαν επιγράμματα γραμμένα από διάφορους επι­ γραμματοποιούς.86 Η πρώτη μεγάλη ανθολογία είναι δημιούρ­ γημα του Μελεάγρου, που πρέπει να τη δημοσιεύει γύρω στο ΙΟΟ π .Χ . Η ανθολογία αυτή δεν περιλαμβάνει επιγράμματα του Φιλόδημου, πράγμα που σημαίνει ότι ο Φιλόδημος δημοσί­ ευσε τα επιγράμματά του μετά το ΙΟΟ π .Χ . Αυτά περιλαμβά­ νονται στην επόμενη μεγάλη ανθολογία, στον Στέφανο του Φ ι­ λίππου του Θεσσαλονικέως που πρέπει να δημοσιεύεται γύρω στο 40 μ.Χ. και περιλαμβάνει επιγράμματα και άλλοον σπου­ δαίων δημιουργών, όπως του Κριναγόρα και του Αντίπατρου του Θεσσαλονικέως. Τ ο επίγραμμα συνεχίζει να ακμάζει και στους επόμενους αι­ ώνες, σημειώνεται όμως μια αλλαγή στη θεματική και τον τό­ νο των επιγραμμάτιυν που είναι αισθητή και στον Στέφανο του Φιλίππου. Διαπιστώνεται μια προτίμηση στο επιδεικτικό επί­ γραμμα, στο επίγραμμα-έκφραση (=περιγραφή), καθώς και στο σκωπτικό και σατιρικό επίγραμμα. Τ α επιγράμματα αυτής της περιόδου περιγράφουν γεγονότα της καθημερινής ζωής, εκφρά­ ζουν συμπάθεια, συγχαρητήρια, ευχαριστίες. Τον 2ο αιώνα μ .Χ . το ερωτικό επίγραμμα αναβιώνει με δύο σημαντικούς δημιουρ­ γούς, τον Ρουφίνο και τον Στράτωνα. Στους επόμενους αιώνες συνεχίζει να ακμάζει το σατιρικό και αφιερωματικό επίγραμμα με εκπροσώπους όπως ο Παλλαδάς και ο Αγαθίας. Ο τελευ­

γρ α μ μ ά τω ν του Μ αρτιάλη. Μ άλιστα ο ίδιος ρητά αναφέρεται στον αριθμό «εκατό» ω ς τη συνήθη περιεκτικότητα ενός βιβλίου επ ιγρ α μ μ ά τω ν {Epigr. 1. 1 1 8). 86

Σημα ντική είναι η μαρτυρία του πάπυρου P.Petrie 2.49(a) (χρονολογείται γ ύ ­

ρω στο 25Ο π .Χ ) που π εριέχει τουλάχιστον 13 δίστιχα και ρητά δηλώ νει ό τι π ερ ιέ­ χ ε ι π οικίλα επ ιγρά μ μ α τα . Δες Cameron (ΐ 993)·> 6-9 γ ια μια αποτίμηση τω ν σ χ ε τι­ κ ώ ν μαρτυριώ ν. Σ χ ετικ ά με τις π ρώ ιμες ανθολογίες δες επίσης L. Argentieri, “ E p igramma e libro” , Z P E 1 2 1 (19 88), ί- 2 0 , και Gutzwiller, Poetic Garlands; Hellenistic

Epigrams in Context, ό.π. 2 2 7-322 .

53

Ε ισαγωγή ταίος είναι ο δημιουργός μιας ακόμα ανθολογίας επιγραμμά­ των (κυκλοφορεί περίπου στο 5 60-570 μ.Χ), της τελευταίας που γνωρίζουμε από την αρχαιότητα. Καμιά από αυτές τις συλλογές, ωστόσο, δε σώθηκε αυτόνομα μέχρι σήμερα. Η γνώση του αρχαίου επιγράμματος που έχου­ με σήμερα οφείλεται σε δύο βασικές πηγές στη λεγόμενη Παλατινή Ανθολογία (Π.Λ.), δηλαδή τον κώδικα Palatinus graecus 1 3 και την Πλανούδεια Ανθολογία (Πλ.Α.), δηλαδή την ανθολο­ γία που δημιούργησε ο Πλανούδης, του οποίου έχουμε το αυτόγραφο στον κώδικα Matdanus graecus 421. Η Παλατινή Α ν­ θολογία έγινε γνωστή μόλις στις αρχές του 17ου αιώνα από τον Salmasius, αλλά δημοσιεύτηκε πλήρως μόλις το 1 8 1 3 - 1 8 1 7 α­ πό τον F. Jacobs.87 Μέχρι την ανακάλυψη της Π.Α., το αρχαίο επίγραμμα ήταν γνωστό μόνο από την πολύ μικρότερη ανθο­ λογία του Πλανούδη. Τ α επιγράμματα του Φιλοδήμου που περιλαμβάνονται και στις δύο ανθολογίες και που σχεδόν αναμφισβήτητα ανήκουν σε αυτόν είναι τριάντα. Έ ξι ακόμα επιγράμματα αποδίδονται στον Φιλόδημο από μέρος της χειρόγραφης παράδοσης, αλλά η απόδοσή τους σε αυτόν είναι αμφίβολη.88 Είναι ο^στόσο πολύ πιθανό ότι ο Φιλόδημος έγραψε και δημοσίευσε πολύ περισσό­ τερα επιγράμματα από αυτά που μας σώζονται. Την πιθανότη­ τα αυτή μας προκαλεί να εξετάσουμε σοβαρά ένα παπυρικό εύ-

87 Σ χ ετικ ά με την ανακάλυψη της Π αλατινης Α νθολογίαςχ.α ι την αξιοποίησή της

δες Cameron (1993). 178- 201. 88 Πρόκειται γ ια τα επ ιγρά μ μα τα Π. Α . 6.246 (Ρ Φιλοδήμου οί δέ ’Αργενταρίου, Ρ 1Φιλοδήμου), Π .Α. 5.8 (Ρ Μ ελεάγρου, Ρ 1τοΰ αύτοϋ [sc, Φιλοδήμου]), Π .Α. 5 . 1 1 3 (Ρ ’Αργενταρίου οί δέ Φιλοδήμου), Π .Α . 5 . Ι Ι 4 (Ρ Μ αικίου, Ρ1 τοΰ αύτοϋ [sc. Φιλοδήμου]), Π .Α . 5 .3 0 8 (Ρ τοΰ αύτοϋ [sc. Άντιφ ίλου] ή μάλλον Φιλοδήμου), Π .Α. 5-80 (Ρ Π λάτω νος, Ρ 1 τοΰ αύτοϋ [sc. Φιλοδήμου]). Τ α δύο τελευταία τα θεωρώ γνή σια επ ι­ γρ ά μ μ α τα του Φιλοδήμου, γ ια λόγους που εκθετω στα σχετικά σχόλια.

54

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦΙΛΟΔΗΜΟΥ ρήμα, ο Οξυρύγχειος πάπυρος 3724 (POxy. 3724)·δ9 0 πάπυρος περιέχει 175 αρκτικές φράσεις, ανάμεσα στις οποίες 2j έχουν ταυτιστεί με τις αρχές αντιστοίχων επιγραμμάτυον του Φιλοδήμου. Είναι όμως πιθανό και πολλές άλλες από τις περιεχόμενες αρκτικές φράσεις να ανήκουν σε επιγράμματα του Φιλοδήμου.8990 Ένας βασικός λόγος είναι το γεγονός ότι κάποιες από τις αρ­ κτικές φράσεις είναι πολύ κοντά στο πνεύμα των υπαρχόντων επιγραμμάτων του Φιλοδήμου, όπως για παράδειγμα η φράση Ξάνθιον ούκ ijSetv (col. iv.i), που προδίδει ένα επίγραμμα σχετικό με τα υπόλοιπα επιγράμματα του κύκλου της Ξανθίπης (για τον οποίο δες πιο κάτω). Ενδεχομένως λοιπόν να περιλαμβά­ νονται στον εν λόγω πάπυρο εκατό η περισσότερα επιγράμμα­ τα του Φιλοδήμου, τα οποία μπορούσαν να αποτελούν ένα μι­ κρού μεγέθους αρχαίο βιβλίο (δηλαδή παπυρικό κύλινδρο). Την πιθανότητα να δημοσίευσε ο Φιλόδημος τα επιγράμματά του σε αυτοτελές βιβλίο (άγνωστης έκτασης) ενισχύει το ε­ ξής γεγονός που δεν έχει εκτιμηθεί πλήρως από τη μέχρι σήμε­ ρα έρευνα. Αρκετά επιγράμματα του Φιλοδήμου αποκτούν πε­ ρισσότερο νόημα αν τα διαβάσουμε συνεχόμενα. Με άλλα λό­ για κάποια επιγράμματα δείχνουν να είναι συμπληρωματικά με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Ας δούμε με ποιους τρόπους. Πέντε από τα επιγράμματα του Φιλοδήμου απευθύνονται ή αναφέρονται στην Ξανθίππη (επιγρ. ι-4, 7), ενώ άλλα δύο (5, 6)

89 Τ ον πάπυρο εξέδωσε ο Ρ . Parsons, The Oxyrkyncbm Papyri, London 19 8 7 , τομ. LTV, 65-84. 90 Α υτή είναι η άποψη του εκδότη του Parsons και του Sider. Ο πάπυρος έχ ει προκαλέσει αρκετή συζήτηση. Δες Sider (1989), Gigante (1989), L . Argentieri, “ Epigramma elibro” , Z P E 1 2 1 (19 88), 1 - 2 0 , Cameron (19 9 3), 37 9 -38 7 , E . Puglia, “ Considerazioni bibliologiche e testuali sulk raccolta di epigrammi di PO xy 37 24 ” , Papyrologca

Luptensta 9 (2000), 35 9 -38 0 , F. Maltomini, “ Consideration! su PO xy LTV 3724 : struttura e finalita di una lista di incipit epigrammatic” , Z P E 14 4 (2003), 6 7-75.

55

Ε ι σ αγωγή είναι παρόμοια στο περιεχόμενο και τον τόνο με το επίγραμμα 4 (Π.Α. ι ι . 4 ΐ). Τ α επιγράμματα φαίνεται να αποτελούν έναν ι­ διαίτερο κύκλο, τον κύκλο τον επιγραμμάτων της Ξανθίππης, στον οποίο πιθανόν να ανήκαν και άλλα επιγράμματα που δε σώζονται. Ήδη αναφέρθηκα στην αρκτική φράση Ξάνθιον ούκ

fj-

δειν που διασώζει ο POxy. 3724 (ίν.ι), η οποία είναι πιθανό να αποτελεί την αρκτική φράση κάποιου χαμένου επιγράμματος του Φιλοδήμου, καθώς το όνομα «Ξανθίππη» είναι αρκετά σπάνιο91 και μπορεί συνεπώς να θεωρηθεί ένδειξη υπέρ της πα­ τρότητας του επιγράμματος από τον Φιλόδημο.9192 Ο λόγος που μας κάνει να πιστεύουμε ότι τα επιγράμματα τα σχετικά με την Ξανθίππη αποτελούν έναν κύκλο είναι το γεγονός ότι είναι συ­ μπληρωματικά σε περιεχόμενο και ύφος: αποκαλύπτουν τον έ­ ντονο έρωτα του αφηγητή για την Ξανθώ, την προτίμησή του στην ώριμη αγάπη από τις εφήμερες απολαύσεις, και τη διάθε­ σή του να περάσει όλη τη ζωή μαζί της. Ιδιαίτερα τα επιγράμ­ ματα 4-6 αποτελούν, όπως είπα πιο πάνα), διαφορετικές εκδο­ χές του ίδιου θέματος. Ωστόσο δεν είναι όλα τα επιγράμματα παραλλαγές του ίδιου θέματος. Το επίγραμμα 3 {Π.Α. 9-570), για παράδειγμα, είναι ένας διάλογος ανάμεσα στον αφηγητή και την Ξανθώ που του θυμίζει με ειρωνεία τη θνητή του φύση. Όμως και το επίγραμμα αυτό συγγενεύει με τα υπόλοιπα του κύκλου, καθώς η Ξανθώ εμφανίζεται ως ικανή μουσικός και ε­ 9 1 Τ ο ονόμα «Ξανθίππη» απαντά σε δυο επιγραφές από τη Θήρα και την Εύβοια Ρ. Μ . Fraser - Ε . Matthews, A Lexicon o f Greek Personal Names, τομ. I, Oxford 1987, 342, σε δύο επιγραφές από την Αθήνα και ως το όνομα της γυναίκας του Σω κράτη, ibid, τομ. II, Oxford 1994■* 344,

μια επιγραφή από τις Πλαταιές ibid, τομ. ΙΙΙΑ ,

Oxford 1 997» 332, και σε δύο επιγραφές από τη ν Α ργολίδα και Κορινθία, ibid. τομ. ΙΙΙΒ , Oxford 2 0 0 0 , 3 1 3 · 92 Δες και Gigante (2002), 28. Ο Gigante κατατάσσει το εν λ ό γ ω χαμένο επ ίγραμ­ μα στον κύκλο τω ν επ ιγρα μ μ ά τω ν της Ξανθίππης αλλά ό χ ι όλα τα υπόλοιπα που συνανήκουν.

56

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦίΛΟΔΗΜΟΥ πιπλέον ερωτικά ελκυστική στον αφηγητή. Στο σημείο αυτό θα πρέπει λοιπόν να διακρίνουμε ανάμεσα στην τέχνη της παραλλαγής του ίδιου μοτίβου/θέματος (variatio), που είναι κοινή πρακτική στο επίγραμμα, και στη συμπληρο^ματική σχέση μεταξύ επιγραμμάτων που είναι περισσότερο σπάνια.93 Τ α επιγράμματα 4-6 αποτελούν παραλλαγές του ί­ διου θέματος, αλλά τα επιγράμματα l -γ συνολικά συνανήκουν σε έναν κύκλο και αλληλοσυμπληρώνονται. Η συμπληρωματι­ κή σχέση των εν λόγω επιγραμμάτων τονίζεται από τον Sider που πρώτος τα κατατάσσει σε έναν κοινό κύκλο.94 Η άποψή του γίνεται εν μέρει δεκτή και από τον Gigante (2002). Δύο άλλα επιγράμματα είναι συμπληρωματικά με έναν άλλο τρόπο. Το επίγραμμα ΙΟ (Π.Α. ιο.2ΐ) εκφράζει την παράκληση του αφηγητή στην Αφροδίτη να τον βοηθήσει να ξεπεράσει την κρίση στη συζυγική του σχέση και να βρει καταφύγιο στην α γ ­ καλιά της εταίρας Ναιάδος. Προφανώς η προσευχή του στην Α ­ φροδίτη αποτελεί και μια προειδοποίηση προς την υποτιθέμενη σύντροφό του. Στο επίγραμμα 1 1 (Π.Α. 5.107), ο αφηγητής θυ­ μίζει στη σύντροφό του την προειδοποίηση που εκείνη αγνόησε και παρουσιάζει την ευχή του να έχει πια πραγματοποιηθεί.95 Την ενότητα των δύο επιγραμμάτων σφραγίζει η ενότητα του 93 Γ ια την τέχνη της παραλλαγής στο επ ίγρ α μ μ α δες το κλασικό έργο της Taran ( ΐ 979 )· Ε ιδικά γ ια το ερωτικό επ ίγρα μ μ α δες W. Ludwig, “ Die Kunst der Variation in heUerustischen Liebesepigramm” στον τόμο L ’ A pigramme grecque, Geneve 1 968, 297-

334 94 Π ρώ τα στο άρθρο του Sider (l 987) και κατόπιν στην έκδοσή του. 95 Α νά λογη συμπληρω ματική σχέση εμφανίζουν δύο επ ιγράμ ματα του Μ ελεαγρου (Π .Α . 5 -17 2 , 5 -1 73) στο πρώ το ο αφηγητής παρακαλεί την α υγή να αργήσει να φανεί γ ια τ ί κοιμάτα ι με την α γαπ η μένη του, ενώ στο δεύτερο την παρακαλεί να έρθει γρήγορα γ ια τ ί η α γαπ η μένη του π λ α γ ιά ζει με κάποιον άλλον. Δες επίσης τα π οιή μα τα του Οβιδίου Amoves I . l I , Ι .Ι 2 ' στο πρώ το ο αφηγητής προσκαλεί τη ν α ­ γα π ημ ένη κοντά του, αλλά στο δεύτερο αυτή εμφανίζεται να απορρίπτει την πρόσ­ κληση. Δες σ χετικά και Gutzwiller, Poetic Garlands, ό.π. 13 8 σημ. 47 ·

Ε

ισαγωγή

ύφους, με ναυτικές μεταφορές και λεξιλόγιο. Παραλλαγές ενός κοινού θέματος εμφανίζονται να είναι τα ε­ πιγράμματα 15 και ιό (77.Α. 5.121, 5-132). Το κοινό των δύο ε­ πιγραμμάτων είναι η προτίμηση του αφηγητή για μια κοπέλα μελαψή. Στο επίγραμμα 15 το χαρακτηριστικό αυτό δηλώνε­ ται ρητά (μελανεΰσα), ενώ στο επίγραμμα 1 6 το συμπεραίνου­ με από το μυθολογικό παράλληλο της Ανδρομέδας που κατά παράδοση ήταν μελαψή. Συμπληρωματικό στα επιγράμματα αυτά πιθανότατα ήταν ένα επίγραμμα στο οποίο ο αφηγητής δήλωνε την προτίμησή του για χαρακτηριστικά ακριβώς αντί­ θετα με αυτά της ερωμένης του επιγράμματος 15 , δηλαδή την προτίμησή του για μια ξανθή και ψηλή αγαπημένη (πρβλ. Μ υϊ­ κή καίμελανεΰσα Φάαίνων). Την αρχή του επιγράμματος σώζει ο POxy. 3724 c°l- ώ.15 και είναι η εξής:96 λευκή και μάκρη. Την πιθανότητα το χαμένο επίγραμμα να ήταν του Φιλοδήμου ενι­ σχύει το γεγονός ότι το μιμείται ο Οράτιος (.Saturae I. 2, 123-4) που, όπως ανέφερα (σελ. ιδ), γνώριζε αρκετά καλά τα επι­ γράμματα του Φιλοδήμου. Διακρίνονται επίσης ομάδες επιγραμμάτων που αποτελούν παραλλαγές στο ίδιο θέμα, Η προύτη τέτοια ομάδα αφορά τα ε­ πιγράμματα 19, 20, 21, 22 (Π.Α. ΙΙ-30,5-306,5-120,5-126). Κ οι­ νό θέμα των δύο πρώτων είναι η ανικανότητα του εραστή, την οποία θρηνεί ο αφηγητής στο επίγραμμα 19 και επικρίνει η ερωμένη-αφηγητής στα επιγράμματα 20 και 2 1. Τ ο επίγραμμα 22 έρχεται σε αντιδιαστολή με τα προηγούμενα, καθώς ο εραστής-αφηγητής επαίρεται για τις ερωτικές του επιδόσεις και ε­ πικρίνει την ερωτική ζωή κάποιου άλλου. Τέλος τα επιγράμ­ ματα 23 και 24 (77.Λ . 5.46,5-308) αποτελούν προσπάθειες προσ­ έγγισης εκ μέρους του αφηγητή μιας κοπέλας, μάλλον εταίρας, 96 Δες Gigante (2002), 5 1 , επ ίγρ. 3 1-

5«

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦΙΛΟΔΗΜΟΥ με αντίθετα αποτελέσματα: στο πρώτο η πρόταση του επίδο­ ξου εραστή γίνεται δεκτή, ενώ στο δεύτερο απορρίπτεται. Αν με βάση τα παραπάνω τείνουμε να συμπεράνουμε ότι ο Φιλόδημος συνέθετε επιγράμματα που αποκτούσαν πληρέστε­ ρο νόημα με τη συνανάγνωσή τους με άλλα επιγράμματα, αυ­ τό σημαίνει πως πιθανόν τα επιγράμματά του να δημοσιεύτη­ καν συνολικά ως βιβλίο και ίσως και με μια συγκεκριμένη σειρά προκειμένου να προσανατολίζουν τον αναγνώστη στη συσχέτισή τους. Παραμένει αδιευκρίνιστη η σχέση του βιβλίου αυτού με το περιεχόμενο του POxy. 3724· Το σημαντικό για μας είναι ότι η δημοσίευση του βιβλίου αυτού δε μπορεί να έγινε παρά σε ώριμη ηλικία, και σε κάθε περίπτωση όταν ο Φιλόδημος ήταν πλέον στην Ιταλία και δρούσε στους κόλπους της Επικούρειας κοινότητας του Herculaneum, καθώς περιείχε και τα επιγράμ­ ματα που αναφέρονται στους Επικούρειους φίλους του (25-27). Μ ε την υπόθεση αυτή περνάμε στο ζήτημα ερμηνείας των ε­ πιγραμμάτων του Φιλοδήμου συνολικά.97 Οπως ανέφερα πιο πάνω (σελ. 49-5 °Χ η πρακτική της σύνθεσης ποίησης εκ μέρους του Φιλοδήμου δεν αντιστρατεύεται τις σχετικές απόψεις του Επίκουρου. Οπως είδαμε, οι αισθητικές απόψεις του Φιλοδήμου βρίσκονται ουσιαστικά σε συμφωνία με αυτές, ενώ από την άλλη η σύνθεση ποίησης δεν αποτέλεσε μόνιμη ενασχόληση του, την οποία θα καταδίκαζε ο Επίκουρος, αλλά παρέμεινε ευ­ καιριακή και ερασιτεχνική. Ένα πρόβλημα, ωστόσο, που τίθε­ ται αφορά τη συγγραφή ερωτικής ποίησης ιδιαίτερα. Τ ο ερώτη­ μα είναι, πώς ο Επικούρειος Φιλόδημος γράφει ερωτικά επι­ γράμματα εξιστορώντας ερωτικά πάθη, όταν αυτά έχουν κατα­ δικαστεί από τον Επίκουρο με το σκεπτικό ότι υπονομεύουν ή

97

Μ ια αναδρομή στις ερμηνευτικές προτάσεις προσφέρει ο Gigante (2002), xxviii-

xlii. Δες και Sider 32-40.

59

Ε

ισ αγωγή

αντιστρατεύονται το ιδεώδες της αταραξίας.98 Ένα άλλο σχετι­ κό ζήτημα ερμηνείας προκύπτει από την αντίληψη του Φιλοδήμου ότι η αξία της ποίησης έγκειται στο ότι πρέπει να διδάσκει και να έχει ηθικό αντίκτυπο, όχι απλά να τέρπει. Πρέπει λοι­ πόν να υποθέσουμε ότι τα επιγράμματά του περιέχουν σε κά­ ποια μορφή απόψεις που ο Φιλόδημος υποστήριζε και στα κύρια φιλοσοφικά του έργα; Ποιά είναι λοιπόν η σχέση των φιλοσοφι­ κών του απόψεων με τα επιγράμματά του; Πριν προχωρήσουμε πρέπει να σημειώσουμε πως δεν ξέρου­ με πότε έγραψε τα επιγράμματά του ο Φιλόδημος, αν τα έγρα­ ψε όλα την ίδια εποχή και ποια ήταν αυτή. Υπάρχει λοιπόν η πιθανότητα κάποια από αυτά να γράφτηκαν πριν ασπαστεί τον Επικουρισμό. Ωστόσο, αν τα δημοσίευσε συνολικά σε μορφή βι­ βλίου, όποχ υποστήριξα πιο πάνω, αυτό σημαίνει ότι δεν τα α­ ποκήρυξε όταν ήταν πια Επικούρειος, κάτι που δείχνει πως συ­ νέχιζε να βρίσκει κάποια αξία σε αυτά. Οπότε το πρόβλημα πα­ ραμένει. Μια άποψη που υποστηρίχθηκε είναι ότι τα επιγράμματα του Φιλοδήμου αντιφάσκουν με την επικούρεια ιδεολογία του.99 Σύμφο.>να με την άποψη αυτή τα επιγράμματα εκπορεύονται α­ πό την ψυχή, το «θυμό» του Φιλοδήμου που δεν είχε υποταγεί στην Επικούρεια φιλοσοφία. Το πρόβλημα με την άποψη αυτή είναι διττό. Πρώτον, αγνοεί την πληθώρα των ενδείξεων που περιέχουν τα επιγράμματα ότι ο συγγραφέας τους είναι Ε π ι­ κούρειος και εκφράζει ανάλογες απόψεις. Δεύτερον, είναι δύ­

98 Δες Διογ. Λαερτιος Ι0 . 1 ΐ 8' πρβλ. Λουκρήτιος De rerum natura IV ΙΟ731 1 8 1 . Δες σχετικά Rist (1972), I Ο-11. Ωστόσο ο Επίκουρος υπερασπίζεται την αξία των σωματικών ηδονών και του έρωτα (Διογ. Λαερτιος ίο . 136-7' Κικερων De fin ibu s III. 4^) δες και πιο κάτω σελ. 6 g. 99 Τ η ν άποψη αυτή υποστήριξε ο Philip Merlan, “ Aristoteks und Epiktirus mussige Gotter” , Zeitschnftfu r Philosophische Forscbung 2 1 (19 6 7), 4 8 9 -5 1 3. 60

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦΙΛΟΔΗΜΟΥ σκολο να πιστέψουμε ότι ο ίδιος ο Φιλόδημος αθετούσε τις από­ ψεις του περί ποιητικής. Αντίθετη στη στάση αυτή ήταν η προ­ σπάθεια να προσεγγιστούν τα επιγράμματα του Φιλοδήμου ως περιέχοντα, με τον ένα ή άλλο τρόπο, επικούρειες απόψεις.100 Ωστόσο, πολλά επιγράμματα δεν έχουν τίποτα να κάνουν με τέτοιες απόψεις, ιδίως κάποια από τα ερωτικά. Μια άλλη ερμηνευτική γραμμή στα παραπάνυ.) ερωτήματα είναι η εξελικτική άποψη του Gigante, σύμφωνα με την οποία ο Φιλόδημος έγραψε τα επιγράμματα σε διάφορες περιόδους της ζωής του, οι οποίες αποτυπώνονται σε αυτά. Κάποια, ισχυρί­ ζεται ο Gigante, αντανακλούν τη ζωή του στα Γάδαρα, κάποια άλλα στην Αθήνα και, τέλος, τα περισσότερα προέρχονται από την περίοδο της ζωής του στην Ιταλία. Μ ε γνώμονα αυτή την αντίληψη ο Gigante τακτοποιεί σε μια σχετική σειρά τα επι­ γράμματα, η οποία υποτίθεται ότι αντανακλά και την εξέλιξή του ως επιγραμματοποιού αλλά και γενικότερα ως προσωπι­ κότητας.101 Μ ε άλλα λόγια κατά τον Gigante τα επιγράμματα του Φιλοδήμου είναι αυτοβιογραφικά, και αυτό σημαίνει πως τα επιγράμματα της ώριμης περιόδου του αντανακλούν επικού­ ρειες φιλοσοφικές απόψεις.102 Μ ε το εξελικτικό αυτό μοντέλο ο Gigante λύνει το πρόβλημα της σχέσης μεταξύ της επικούρειας κοσμοθεο^ρίας και των πιο τολμηρών ερωτικών επιγραμμά­ των. Κατά τον Gigante τα επιγράμματα αυτά ανήκουν στην προ-επικούρεια περίοδο του Φιλοδήμου. Ωστόσο, ο Gigante δέ­ χεται ότι ο Φιλόδημος δημοσίευσε τα επιγράμματά του συλλο­ γικά σε μορφή βιβλίου,Ι0? αλλά δε θέτει το ερώτημα που έθεσα ΙΟΟ Δες Snyder (19 7 2). ι ο ί Δες Gigante (2002).

102 Δες κυρίως Gigante (1995)» κ£Φ· 3 > 4 9 -6 1 (Philodemus’ epigrams as autobiog­ raphy). Δες και Gigante (19 8 9 )' πρβ. Philippson (19 38 ), 2445-2446. 1 0 3 Gigante (2002).

Ε ισαγωγή πιο πάνω, πώς δηλαδή συμβιβάζονται τα επιγράμματα αυτά, ακόμα και αν δεχτούμε ότι προέρχονται από την προ-επικού­ ρεια περίοδο του Φιλοδήμου, με τα επικούρεια πιστεύω του της ύστερης περιόδου. Η άποψη Gigante έχ ει για βάση της το γεγονός ότι κάποια ε­ πιγράμματα του Φιλοδήμου πιθανότατα απηχούν στιγμιότυπα της ζωής του. Τέτοια είναι το επίγραμμα πρόσκληση του Πείσωνα σε δείπνο, το επίγραμμα με θέμα την οργάνωση ενός συ­ μποσίου με τους Επικούρειους φίλους του και το επίγραμμα που αναφέρεται στο πένθος για το χαμό δύο φίλων, όπου πιθα­ νότατα γίνεται αναφορά στη βίλα των παπύρων (επιγρ. 25-27). Το γεγονός, ωστόσο, ότι κάποια επιγράμματα ίσως απηχούν στιγμές της ζωής του Φιλοδήμου δε σημαίνει ούτε ότι αυτό πρέ­ πει να συμβαίνει με όλα, ούτε ότι και αυτά τα οποία ενέχουν τέτοιες απηχήσεις αποτελούν μέρη της αυτοβιογραφίας του ποιητή. Ποιος μπορεί να είναι σίγουρος ότι το επεισόδιο για το χαμό των δύο φίλων δεν είναι ποιητική επινόηση; Αλλά ακόμα και αν έχει βάση πραγματική, αυτό δε σημαίνει ότι τα επιγράμ­ ματα του Φιλοδήμου συνολικά ή μεμονωμένα απεικονίζουν τη ζωή του. Φυσικά, κάθε ποιητής εμπνεέται από προσωπικές ε­ μπειρίες, αλλά αυτό δε σημαίνει ότι τις μεταφέρει αυτούσιες ή ότι κάθε ποίημά του απηχεί μια συγκεκριμένη προσωπική ε­ μπειρία. Το γεγονός ότι ένας ποιητής έχει κάποτε ερωτευτεί αρκεί για να γράψει μια ποικιλία ερωτικών ποιημάτων, χωρίς να σημαίνει ότι κάθε ποίημα του αναφέρεται σε μια ιδιαίτερη και ταυτίσιμη προσωπική ερωτική εμπειρία. Είναι συνεπώς ου­ τοπικό να ισχυρίζεται κανείς, όπιυς κάνει ο Gigante,10-* ότι το ε­ πίγραμμα του Φιλοδήμου που αναφέρεται στη χαμηλή τιμή που πετυχαίνει με μια εταίρα (22, Π.Λ. 5 .12 6 ), για παράδειγμα,104

104 Gigante (2002), 73 - 74 62

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦίΛΟΔΗΜΟΥ αναφέρεται σε μια νεανική εμπειρία του Φιλοδήμου. Μ ε την ί­ δια έννοια που είναι ουτοπικό να υποθέτει κανείς, με βάση την ποίησή τους, ότι ο Κάτουλλος, ο Προπέρτιος, ή ο Τίβουλλος ή­ ταν συνεχώς και αθεράπευτα ερωτευμένοι. Η λογοτεχνία, ό­ πως είναι γνωστό, αποδίδει τη ζωή αλλά δεν την αντικατοπ­ τρίζει,105 και για το λόγο αυτό είναι ουτοπικό να αναζητούμε τέτοιους αντικατοπτρισμούς. Το ζήτημα της αυτοβιογραφικής ερμηνείας της ποίησης γενι­ κότερα και της αρχαίας ειδικότερα έχει συζητηθεί αρκετά.106 Μια σειρά από μελέτες μάς έχουν ευαισθητοποιήσει, από τη μια στα τεχνάσματα της αυτοβιογραφικής μυθοπλασίας κι από την άλλη στο γεγονός ότι το πρόσωπο που μιλά σε ένα λογο­ τεχνικό κείμενο δεν πρέπει οπωσδήποτε να ταυτίζεται με τον συγγραφέα του, και μπορεί κάλλιστα να εκφράζει απόψεις αντί­ θετες ή εν μέρει μόνο αποδεκτές με αυτές του συγγραφέα. Η σχέση προσώπου-συγγραφέα είναι αρκετά περίπλοκη και μέρος της τέχνης του κάθε συγγραφέα. Συχνά για παράδειγμα ο συγ­ γραφέας αρέσκεται να κρύβεται πίσω από ένα πρόσωπο και να εκφράζει απόψεις ή να παίζει ρόλους που για διαφόρους λόγους δε θα μπορούσε in propria persona. Χαρακτηριστικά από την ά­ 1 0 5 Η συζήτηση γ ια τον χα ρα κ τή ρα της λο γο τεχνικ ή ς αναπ αράστασης είν α ι τεράστια. Η παραδοσιακή άποψ η υποστηρίζει ότι η λ ο γο τε χ ν ία μ ιμ ε ίτ α ι τη ζω ή ' μ ε μοντέρνους όρους αυτό έ χ ε ι εκφραστεί σχημ ατικά ως εξής: “ Literature is true to life, not true o f life” . Δ ες Stein Hangomolsen, The Structure o f Literary Understanding, Cambridge 19 7 8 , 7 5-76 . Μ ε άλλα λό για, η λογοτεχνία δεν υπ όκειται πλήρω ς στην προτασιακή λογική και στις τιμές «αληθές», «ψευδές». Δες σ χ ε τ ικ ά ). Searle, “ The logical status o f fictional discourse” στο βιβλίο του Expression and Meaning, Cambridge

1979, 58- 751 0 6 Γ ια την αρχαία ποίηση σημαντικές είναι οι μελέτες του S. Goldhill, The Poet’s Voice, Cambridge 1 9 9 1, M. Lefkowitz, First-Person Fictions. Pindar’s Poetic “I ”, O xford 1 9 9 1 . Γ ια το αρχαίο επ ίγ ρ α μ μ α ειδικότερα δες G . Paduano, ‘ C h i dice «ϊο» nelT epigramma ellenistico? ” , στον τόμο G . Arrigfietti - F. Montanari (εκδ.), L a compo-

nente autobiografica nella poesia greca e latina, Pisa 1 993, 12 9 -I4 O .

Ε ισ αγωγή ποψη αυτή είναι δύο επιγράμματα του Φιλοδήμου με γυναίκες αφηγητές (επιγρ. 20, 2 ΐ ,

Π .Α . 5.306, 5 .12 0 ).

Είναι συνεπώς προ­

τιμότερο να μιλάμε για αφηγητές που εμφανίζονται, διαφορετι­ κοί κάθε φορά, σε κάθε επίγραμμα, παρά για τον ποιητή, και την πρακτική αυτή ακολουθώ στα σχόλιά μου. Προς μια τέτοια άποψη τείνει ο Sider χωρίς, ωστόσο, κατά τη γνώμη μου, να την αναπτύσσει πλήρως και χωρίς να την υπε­ ρασπίζεται πειστικά απέναντι στην άποψη Gigante. Ο Sider, ορ­ θά κατά τη γνώμη μου, απορρίπτει το εξελικτικό μοντέλο ερ­ μηνείας και αρνείται την απόλυτη αυτοβιογραφική ερμηνεία των επιγραμμάτων. Υποστηρίζει ότι το πρόσωπο που μιλά στα επιγράμματα δεν πρέπει μεν να ταυτίζεται με τον συγγραφέα «Φιλόδημο», ωστόσο, κατά τη γνώ μη του πρόκειται για ένα πρόσωπο που σε μεγάλο βαθμό εμπνέεται από τις αρχές τις Ε ­ πικούρειας φιλοσοφίας και προσπαθεί να τη βιώσει, αν και δεν το καταφέρνει πάντοτε. Η έκφραση της επιθυμίας από την πλευρά του αφηγητή να σταματήσει τη ζωή της εφήμερης από­ λαυσης και να παντρευτεί την Ξανθίππη, για παράδειγμα, ε­ ναρμονίζεται με το επικούρειο ιδεώδες. Στα επιγράμματα του κύκλου της Ξανθίππης ο Sider βλέπει την προσπάθεια του ποιη­ τή να ανταποκριθεί στο φιλοσοφικό ιδεώδες, και υποστηρίζει ότι για το λόγο αυτό έχει επ ιλεγεί το όνομα της Ξανθίππης, για να θυμίζει δηλαδή το ιδεώδες του Σωκράτη (Ξανθίππη ή­ ταν το όνομα της γυναίκας του). Σύμφο^να με τον Sider λοιπόν δεν υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στις επικούρειες πεποιθήσεις του Φιλοδήμου και τα επιγράμματα του. Η ερμηνευτική άποψη του Sider αφήνει ακάλυπτα, ωστόσο, τα επιγράμματα εκείνα στα οποία ο αφηγητής κάνει ακόμα λό­ γο για εφήμερες αγάπες και περιπέτειες (π.χ. 22-24). Πώς θα δι­ καιολογήσουμε με βάση το επικούρειο ιδεώδες έναν Επικούρειο που «μαίνεται» από το γυναικείο κάλλος, που πεθαίνει από ε­ 64

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦίΛΟΔΗΜΟΥ πιθυμία, που οδηγείται στην καταστροφή από το ερωτικό του πάθος; (Δες επιγράμματα 9, 13» ι 6-Ι7, 22-24). Το πρόβλημα γ ίνε­ ται οξύτερο αν λάβουμε υπ’ όψη μας ότι ο Φιλόδημος καταδι­ κάζει τον έρωτα και μιλά περιφρονητικά για την ερωτική επ ι­ θυμία, αρκετές φορές στο φιλοσοφικό του έργο.107 Η ερμηνεία Sider συνιστά, ωστόσο, πρόοδο από δύο απόψεις. Πρώτον δια­ χωρίζει τον Φιλόδημο από τον αφηγητή των επιγραμμάτων και δεύτερον τονίζει το χρέος του Φιλοδήμου στου λογοτεχνική παράδοση της αρχαίας επιγραμματοποιίας, αλλά και την υπό­ λοιπη λογοτεχική παράδοση. 'Οπως επισημαίνει ο Sider, η ποί­ ηση του Φιλοδήμου διαλέγεται και παραπέμπει στην προηγού­ μενη ποιητική παράδοση, είναι μια allusive art.108 Ο ποιητής εμπνέεται από λογοτεχικούς τόπους και διαλέγεται με αυτούς. Αυτό το πιστοποιούν περίτρανα η φροντισμένη γλώσσα του και το εν γένει ύφος του.109 Ωστόσο ο Φιλόδημος, όπως επισημαί­ νει ο Sider, εμπνέεται επίσης από φιλοσοφικούς τόπους και προ­ σωπικότητες φιλοσόφων. Η προσέγγιση Sider είναι καλή αφετηρία για την αποτίμηση των επιγραμμάτων του Φιλοδήμου. Κατά τη γνώμη μου τα ε­ πιγράμματα του δεν είναι ούτε αυτοβιογραφικά ούτε φιλοσοφία σε έμμετρη μορφή, αν και τα διαμορφώνουν τόσο η ζωή του όσο και οι απόψεις του ως έναν βαθμό, όπως επίσης τα καθορίζουν η προγενέστερη λογοτεχνική και φιλοσοφική παράδοση. Αυτό σημαίνει ότι ο Φιλόδημος ακολουθεί συμβάσεις και κανόνες, εμπνέεται από θεματική και μοτίβα του συγκεκριμένου λογοτε­ 10 7

τοΰ έραν βλαβερωτάτου χ α ί ταραχω δεστάτουχαθεστηχότος, άλλα γάρερω ς

σύνεγγυς εστι τή παρανσία {Π ερί θεών col. 76.6 -9 Diels)' πρβ. Π ερί μουσιχής 4» col. ΧΙΠ-XV Neubecker, Π ερί ό ρ γη ςζ ol. VII 1 3 - 2 1 , XIV 16 - 19 Indelli. 10 8 Δες Sider ( 1995 )» 54*5710 9 Η γλώ σ σ α τ ω ν επ ιγρ α μ μ ά τω ν του Φ ιλοδήμου έρ χετα ι σε αντίθεση με την ξερή και δύσβατη γ λώ σ σα τω ν φιλοσοφικών του έρ γω ν. Γ ια το ζή τη μ α αυτό κ α ι τις απόψεις που έχουν προταθεί δες Gigante (2ΟΟ2), XI-XXVIII.

w

Ε ισαγωγή χνικού είδους, ενώ σε πολλά από τα επιγράμματα του όντως ανιχνεύουμε επικούρειες απόψεις. Για παράδειγμα, στα επι­ γράμματα 4 , 5>6, 7 ανιχνεύεται, όπως υποστηρίζει ο Sider, η ε­ πικούρεια άποψη της προτίμησης στη συζυγική ζωή, στο επί­ γραμμα 3 το δίστιχο της Ξανθίππης δείχνει να προϋποθέτει την επικούρεια αντίληψη για το θάνατο, ενώ στο επίγραμμα 29 η παρωδία του αστρολόγου Αντικράτη και της αστρολογίας πρέ­ πει να πηγάζει από την επικούρεια εχθρότητα στην αστρολο­ γία και στην αιτιοκρατική αντίληψη του κόσμου. Η ανίχνευση επικούρειων απόψεων σε ορισμένα επιγράμματα, ωστόσο, δε σημαίνει ούτε ότι όλα περιέχουν τέτοιες απόψεις ούτε ότι προ­ έρχονται αναγκαστικά από τη μη επικούρεια περίοδο της ζωής του Φιλοδήμου. Η ερμηνευτική μου άποψη είναι η εξής: Ο Φιλόδημος των ε­ πιγραμμάτων δεν ταυτίζεται απόλυτα με τον Φιλόδημο φιλό­ σοφο, δηλαδή τον Φιλόδημο in prorpia persona. Πρόκειται για ένα ποιητικό «εγώ» που μπορεί να πάρει διάφορες μορφές, του φιλοσόφου, του εραστή, της ερωμένης, του συζύγου, της συζύ­ γου, τις οποίες όντως παίρνει στα επιγράμματά του. Μ ε την έννοια αυτή δεν υπάρχει ζήτημα συμφωνίας ανάμεσα στα επι­ γράμματα και στην επικούρεια ιδεολογία του Φιλοδήμου, ακρι­ βώς γιατί μια βασική σύμβαση του λογοτεχνικού είδους του ε­ πιγράμματος ήταν η υιοθέτηση μιας πλασματικής προσωπικό­ τητας, ενός ποιητικού «εγώ». Φυσικά ο Φιλόδημος μπορούσε ενίοτε να παριστάνει τον φιλόσοφο, αλλά εξίσου καλά μπορού­ σε να παριστάνει και τον λαϊκό άνθρωπο. Από την άποψη αυτή η σύνθεση επιγραμμάτων που φαινομενικά δε συμφωνούσαν με τις επικούρειες απόψεις δεν πρέπει να αποτελούσε πρόβλημα για τον Φιλόδημο, γιατί όλοι γνώριζαν τις επικούρειες πεποι­ θήσεις του και κανείς δε θα τις αμφισβητούσε με κριτήριο και μόνο τα επιγράμματα, καθώς όλοι γνώριζαν τις συμβάσεις του 66

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ ΤΟΥ ΦίΛΟΔΗΜΟΥ λογοτεχνικού είδους του επιγράμματος. Γνώριζαν δηλαδή ότι ο αφηγητής των επιγραμμάτων δεν ταυτιζόταν με τον Φ ιλόδη­ μο-φιλόσοφο. Ο Φιλόδημος όμως είχ ε λόγους να περιλάβει τέτοια επιγράμ­ ματα γιατί μπορούσαν όχι μόνο να τέρψουν, όπως υποστηρίζει ο Sider, 110 αλλά κάποια από αυτά μπορούσαν και να ψυχαγω­ γήσουν με τις εξής έννοιες: Μπορούσαν να αποτελούν τροφή για φιλοσοφική συζήτηση μεταξύ των Επικούρειων σχετικά με την ανθρώπινη φύση, με την ίδια έννοια που θα μπορούσε να α­ ποτελεί ανάλογο υλικό η ποίηση του Ομήρου, της Σαπφούς, του Μελέαγρου και του Βιργίλιου. Πρέπει να υπήρχε συνείδηση μεταξύ των Επικούρειων ότι η ποίηση αποδίδει τη ζωή, ενώ η φιλοσοφία την ερμηνεύει και την προσανατολίζει. Πολλά λογο­ τεχνικά κείμενα γενικότερα και πολλά από τα επιγράμματα του Φιλοδήμου ειδικότερα μπορούσαν να θεωρηθούν ενδεικτικά της ανθρώπινης φύσης και ιδιαίτερα της φυσικής τάσης για ηδο­ νή, που υποστήριζαν οι Επικούρειοι (Κικερων Definibusl. 29-31, Ε­ πίκουρος, Έπ. προςΜενοιχέα 127-32)· Κατά την άποψη όμως των Ε ­ πικούρειων, αυτή η φυσική τάση των ανθρώπων για ηδονή χρήζει παιδείας και καλλιέργειας για να αποφέρει ευτυχία (De fintbus 1. 32 - 33 » Επίκουρος, Κύριοα Δόξαι

8 - ΙΟ ,

Βατ. Γνωμ. 17 ,

2 1 , 25 ).

Μια τέτοια παιδεία απαιτείται για να κατανοήσει κανείς την άποψη του Επίκουρου ότι η ηδονή συνίσταται κυρίως στην απο­ φυγή του πόνου. Αρκετά είναι τα επιγράμματα που δείχνουν πως η ερωτική επιθυμία υπονομεύει το επικούρειο ιδεώδες της αταραξίας (επιγρ. ίο, 12,13). Το γεγονός αυτό επισημαίνει ο Φ ι­ λόδημος και σε ένα απόσπασμα του έργου του Περί κολακείας, ι ΙΟ Sider ( 1995)1 54· Σ ε αδημοσίευτη ομ ιλία του μ ε τίτλ ο , “ H ow to com m it to phi­ losophy obliquely” (Ν ά πολη, Μ άρτιος 2ΟΟ3) o Sider υποστηρίζει ό τ ι τα επ ιγ ρ ά μ μ α ­ τα του Φ ιλοδήμου α π α γγέλοντα ν σε συμπόσια. Π ροσθέτει επίσης ό τι ο Φ ιλόδημος διδάσκει μέσω της κριτικής που ασκεί στον εαυτό του, π .χ . στο επ ίγρ α μ μ α 3·

w

Ε ι σ αγωγή όπου τονίζει ότι ο έρο^τας καθιστά τους ανθρώπους ανελεύθε­ ρους (.PHerc. 1675 col X II15-20). Ο εραστής των αγοραίυον παθών στα επιγράμματα του Φιλόδημου χρήζει φιλοσοφικής παραίνε­ σης, προκειμένου να αντιληφθεί ότι η επιδίωξη της ηδονής οφείλει να υπηρετεί την επιδίωξη της αταραξίας, ειδάλλως μετατρέπεται σε μια μάταιη προσπάθεια ανάλογη με αυτή του κορεσμού ενός τρύπιου πιθαριού (πρβ. Λουκρήτιος De rerutn natura IV 1008-1ο). Τα επιγράμματα του Φιλόδημου κάνουν ακριβώς αυτό, πιστεύω, αποδίδουν δηλαδή τη ζωή που συχνά χρήζει φι­ λοσοφικής παραίνεσης. 111 Αυτή η σχέση της φιλοσοφίας με τη ζωή θα γινόταν ιδιαίτερα αισθητή αν τα επιγράμματα του Φ ι­ λόδημου ήταν δημοσιευμένα συνολικά σε μορφή βιβλίου.

5. Τ α χειρόγραφα τω ν επιγραμμάτων του Φιλοδήμου Σ τη συνέχεια προτίθεμαι να δώσω μια σύντομη παρουσίαση των χειρογράφων που περιέχουν τα επιγράμματα του Φιλοδήμου, μια και συνοδεύω το κείμενό τους με υπόμνημα των αρ­ χαίων πηγών και σύντομο κριτικό υπόμνημα για λόγους που ε­ ξηγώ παρακάτω. Διεξοδική παρουσίαση της χειρόγραφης πα­ ράδοσης θα βρει ο αναγνώστης στην έκδοση του Sider. Ειδικό­ τερα ζητήματα σχετικά με την αξία και την ιστορία των χειρο­ γράφων που περιέχουν επιγράμματα της Ανθολογίας συζητά συστηματικά ο Alan Cameron (1993)» Ά μελέτη του οποίου πρέ­ πει να αποτελεί αφετηρία κάθε μελλοντικής σχετικής έρευνας. 111

Η άποψη αυτή ενισχύεται από το γεγονός ότι στο έργο του Περί ποιημάτων

5 ο Φ ιλόδημος υποστηρίζει ό τι η ποίηση π ρ έπ ει να κ ινείτα ι ανάμεσα στο σκεπτικό του φιλοσόφου και αυτό του απλού πολίτη: της διάνοιας το μεταξύ μετεσχψιεναι

της των σοφών χα ΐ της των χυδαίω ν (col. XXVI 5-8 Mangoni).

68

τα

Χ

ειρόγραφα

0 πάπυρος POxy. 3724 εκδόθηκε και σχολιάστηκε από τον Ρ.

Parsons (1987). Δυο είναι τα κύρια χειρόγραφα της Ανθολογίας: - 0 περίφημος κώδικας Palatinus Graecus 23 (Ρ), που φυλάσσε­

ται στη βιβλιοθήκη της Χαϊδελβέργης, χρονολογείται στον ΐΟο αιώνα και περιέχει μεταξύ άλλων το κείμενο της Ανθολογίας. Η ανακάλυψή του έγινε στις αρχές του 17ου αιώνα' η Ανθολο­ γία ονομάστηκε Παλατινή από το όνομα της βιβλιοθήκης της Χαϊδελβέργης .112 Στο χειρόγραφο διακρίνονται περισσότεροι από έναν γραφείς. Δύο από αυτούς είναι σημαντικοί για διαφο­ ρετικούς λόγους. Ο C (corrector) συχνά τροποποιεί το αρχικό κείμενο, κάποτε, αλλά όχι πάντα, προς το ορθότερο. Ο J δίνει συχνά επιγραφές στα επιγράμματα και εκφράζεται σε ζήτηματα πατρότητας των επιγραμμάτων. Και οι δύο πρέπει να είχαν πρόσβαση σε ανεξάρτητη χειρόγραφη παράδοση.113 -Ο κώδικας Marcianus Graecus 481, αυτόγραφος του Μάξιμου Πλανούδη (Ρ1), χρονολογημένος στο έτος 1301, περιέχει μετα­ ξύ άλλων μια ανθολογία επιγραμμάτων συνταγμένη από τον ί­ διο, τη λεγόμενη Πλανούδεια Ανθολογία. 0 Πλανούδης στηρί­ ζεται στην Ανθολογία του Κεφαλά, αλλά κατατάσσει τα επι­ γράμματα με τον δικό του τρόπο. Εκτός αυτών διαθέτουμε και μια σειρά από απόγραφα, δηλα­ δή χειρόγραφα που συντάχθηκαν με βάση το κείμενο του Παλατινού κώδικα μετά την ανακάλυψή του από τους Ευρωπαί­ ους ουμανιστές. Τα χειρόγραφα αυτά, όπο^ς συνήθως συμβαίνει με τα απόγραφα, έχουν μικρή αξία ως φορείς παράδοσης του κειμένου. Η αξία τους έγκειται κυρίως στο ότι μας προσφέρουν εικασίες των λογιών ιδιοκτητών ή γραφέων τους που, όπως 112 Δες Cameron (1993)·. ΧΕ·Φ· 5> 97-120. 1 13 Σχετικά με τους γραφείς της Π.Α. 8ες Cameron ( ΐ 993)» 97-120.

69

w

Ε ι σ αγ ωγ ή μπορεί να περιμένει κανείς από τέτοιους πολυμαθείς, συχνά εί­ ναι ευφυείς και αξιόλογες. Τέτοια χειρόγραφα είναι τα εξής: Αρρ. B.-V. (Appendix Barbarico-Vaticana), Αρ. Voss, Αρ. Β, Αρ. L. Πλήρη κατάλογο με σχετικές πληροφορίες δίνει ο Sider 5152. Διεξοδική πραγμάτευση της αξίας και της ιστορίας κάποιων από αυτά προσφέρει ο Cameron (1993)» 164-178, 435“362. Πολύ σημαντικότερος μάρτυρας από κάθε άποψη είναι ο πά­ πυρος POxy. 3724·114 Ο πάπυρος περιέχει μια λίστα των αρχι­ κών φράσεων (συνολικά 173) στην πλειονότητά τους επιγραμ­ μάτων. Οπως αποδεικνύεται, ly από αυτές τις αρκτικές φρά­ σεις ανήκουν σε επιγράμματα του Φιλοδήμου, ενώ αρκετές άλ­ λες πιθανότατα αντιστοιχούν σε επιγράμματα του Φιλοδήμου. Ακολουθώ την πρακτική του Sider να δίνω στο υπόμνημα τη σχετική αρκτική φράση για όσα επιγράμματα μαρτυρείται (όχι όμως σε διπλωματική μεταγραφή όπως ο Sider).

6. Η παρούσα έκδοση Η παρούσα σχολιασμένη έκδοση έχει δύο στόχους. Ο πρώτος είναι να μυήσει το ελληνικό κοινό στον κόσμο και το έργο του Φιλοδήμου, καθώς δεν υπάρχει τίποτα σχετικό στην ελληνική βιβλιογραφία και, όπως έχω αναφέρει ήδη στον πρόλογο, έχω λόγους να πιστεύω ότι τα επιγράμματα δίνουν μια καλή εικό­ να της προσωπικότητας του Φιλοδήμου. Από την άλλη ο Φιλόδημος ο ίδιος είναι μια εξαιρετικά καλή περίπτωση για να αντιληφθεί κανείς πολλές σημαντικές πτυχές του αρχαίου κόσμου της εποχής του, όπως τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της, την γνώση της παράδοσης που απαντά στους μορφωμένους της ε­ 114 Δ ες την αποτίμησή του από τον Cam eron (ΐ993)> 379_3^7·

70

Ε

ι σ αγ ωγ ή

ποχής, ιδιαιτερότητες της ρωμαϊκής κοινωνίας, χαρακτηριστι­ κά της αρχαίας καθημερινής ζωής, καθώς και τον ρόλο της φι­ λοσοφίας, και δη της Επικούρειας, σε αυτήν. Ο δεύτερος στόχος της έκδοσης είναι να επανεξετάσει κάποια ζητήματα που έχουν απασχολήσει την έρευνα. Οι έρευνες των Gow-Page, Gigante και Sider είναι θεμελιώδεις και πρέπει να τονίσω ότι οφείλω πολλά σε αυτές, ιδιαίτερα στην τελευταία. Ωστόσο, και η έκδοση του Sider έχει αρκετές αδυναμίες και δε θα πρέπει να θεωρείται μ ε κανέναν τρόπο καταληκτικό σημείο της έρευνας.115 Πολλά είναι γενικά τα ζητήματα στα οποία οι προαναφερόμενοι μελετητές διαφωνούν. Σ ε πολλά από αυτά προσπάθησα να πάρω θέση. Ας τονιστεί εδώ ότι ο Φιλόδημος και το έργο του αποτελούν ένα από τα πεδία της αρχαιογνωστικής επιστήμης όπου η πρόοδος είναι συνεχής χάρη στις νέες γνώσεις που ασταμάτητα μας δίνουν οι πάπυροι του Hercula­ neum και στις συστηματικές μελέτες που γίνονται πάνω σε αυ­ τούς που περιέχουν σε μεγάλο μέρος, όπως είπα, έργα του Φιλοδήμου. Το τελευταίο βιβλίο για τα επιγράμματα του Φίλοδήμου του Gigante κυκλοφόρησε το 2 0 0 2 , ενώ η έρευνα σχετικά με τη ρητορική, την ποιητική του αλλά και την ηθική του φιλο­ σοφία βρίσκεται σε εξέλιξη. Η κύρια συμβολή αυτής της έκδοσης στην έρευνα συνίσταται σε δύο βασικά σημεία. Πρώτον, στην εκ νέου προσέγγιση του ζητήματος σχετικά με την ερμηνεία των επιγραμμάτων και ι­ διαίτερα στο ρόλο που παίζει σε αυτά η Επικούρεια φιλοσοφία, την οποία προσπάθησα να εκθέσω πιο πάνω. Δεύτερον,νεπιση­ μαίνω μια τεχνική σύνθεσης επιγραμμάτων στο σώμα των επ ι­ γραμμάτων του Φιλοδήμου που δεν έχει προσεχτεί όσο θα έ­ 1 15

Σφοδρή και ό χ ι π ά ντα δ ίκα ιη είναι η κριτική του Gigante (2002). Π ιο επ ο ι­

κοδομητική είναι η κριτική της F . Longo-Auricchio, “ Una nuova edm one degli epigrammi di Filodemo” , Cr. Ere. 29 (19 99 ), I 0 I - I 0 6 .

71

Ε

ι σ αγωγή

πρεπε. Πρόκειται για τη σύνθεση συμπληρωματικών επιγραμ­ μάτων, όπως είναι τα επιγράμματα του κύκλου της Ξανθίππης, αλλά όχι μόνο. Τα επιγράμματα αυτά δεν αποτελούν μόνο πα­ ραλλαγές πάνιο σε ένα θέμα, τεχνική που απαντά και σε άλ­ λους επιγραμματοποιούς, αλλά αλληλοσυμπληρώνονται με τρόπο που το ένα να προϋποθέτει ανάγνωση του άλλου. Χαρα­ κτηριστικό είναι το ζεύγος των επιγραμμάτων ΙΟ και 11, τα ο­ ποία περιέχουν μια προειδοποίηση (ίο ) και την εκπλήρωσή της (ι ι). Στην ίδια κατηγορία πιθανόν ανήκουν και ζεύγη όπου εγ­ κωμιάζονται διαμετρικά αντίθετα χαρακτηριστικά, όπως είναι το ζεύγος που αποτελείται από το επίγραμμα για την κοντή και μελαψή Φιλαίνιον και το χαμένο επίγραμμα που διασώζει την αρχή του ο POxy. 3724 Τια τγ1λευκή και ψηλή αγαπημένη (δ ε ς σ ε λ . 58 ) .

Στη μετάφραση των επιγραμμάτων προσπάθησα να δώσω έ­ να νεοελληνικό κείμενο απαλλαγμένο όσο γίνεται από αρχαϊ­ κές αναμνήσεις και μεταφραστικές συμβάσεις, ένα κείμενο δη­ λαδή που θα μπορούσε να γραφτεί από έναν Νεοέλληνα. Η με­ τάφραση είναι διαρθρωμένη σε στίχους για να ακολουθεί τη δο­ μή του επιγράμματος, αλλά αυτό δε σημαίνει φυσικά ότι είναι ποιητική. Τα σχόλια δεν είναι εξαντλητικά και αφορούν κυρίως ζητήματα κατανόησης και ερμηνείας του επιγράμματος. Για την σύνταξή τους βασίστηκα σημαντικά στη βιβλιογραφία, κυ­ ρίως στα έργα των Gow-Page, Gigante και ιδιαίτερα στα πληθωρικά σχόλια του Sider. Σ ε πολλά σημεία, ωστόσο, οδηγήθη­ κα (για διάφορους λόγους) στο να κάνω ανεξάρτητη έρευνα. Η έκδοση τιον επιγραμμάτων συνοδεύεται από παράθεση των αρχαίων μαρτυριών (testimonia), δηλαδή τιυν πηγών που μας παραδίδουν τα επιγράμματα του Φιλοδήμου άμεσα (δηλα­ δή χειρόγραφα) ή έμμεσα (δηλαδή μέσω παραθεμάτων, π.χ. το λεξικό της Σούδας). Συνοδεύονται επίσης τα επιγράμματα από σύντομο κριτικό υπόμνημα. Για τη σύνταξη του όσον αφορά την 72

Ε

ι σ α γ ωγ ή

πληροφόρηση σχετικά με τα χειρόγραφα και τις παλαιότερες εκδοτικές εικασίες στηρίχθηκα στις εκδόσεις το^ν Gow-Page, Beckby, Waltz και Sider. Τ ο υπόμνημα αφορά κατά κύριο λόγο τα σημεία εκείνα όπου η υιοθέτηση μιας γραφής επηρεάζει το νόημα και δεν είναι προφανές ποια είναι η σωστή γραφή. Π λη­ ρέστερο υπόμνημα θα βρεί ο αναγνώστης στην έκδοση του Si­ der, ο οποίος έχει προβεί σε επανεξέταση των σχετικών χειρο­ γράφων καθώς και των προταθέντων κατά καιρούς εικασιών. Έκρινα σκόπιμο να προσφέρω υπόμνημα τόσο των αρχαίων μαρτυριών όσο και σύντομο κριτικό υπόμνημα, για τί πιστεύω πως είναι σημαντικό να γίνει ευρύτερα σαφές ότι το αρχαίο κεί­ μενο δεν είναι δεδομένο, αλλά αντίθετα αποτελεί αντικείμενο αμφιβολιών, εικασιών και έρευνας. Ο εκδότης, όσο «χρηστική» και αν είναι η έκδοση, θα πρέπει να εφιστά την προσοχή του α­ ναγνώστη στο γεγονός αυτό και θα πρέπει να του δίνει τη δυ­ νατότητα να κρίνει τις εκδοτικές του επιλογές, καθώς αυτές συ­ χνά, όπως θα δούμε, πηγάζουν από μια συγκεκριμένη ερμηνεία του κειμένου που δεν είναι πάντοτε βάσιμη. Μ ε τον τρόπο αυ­ τό ο αναγνώστης θα πάψει να θεωρεί το αρχαίο κείμενο ισοδύ­ ναμο του νεκρού οργανισμού ή της αναλλοίωτης αυθεντίας και θα προκαλείται να το εξετάσει, να το κρίνει και έτσι να μάθει από αυτό για την αρχαία γλώσσα εν γένει και τη γλώσσα του συγκεκριμένου συγγραφέα ιδιαίτερα, για τις αρχαίες συγγραφικές τεχνικές και τους όρους που τις διέπουν (μετρική, φωνητικά φαινόμενα, λογοτεχνική παράδοση), και να αντιληφθεί επίσης τον βαθμό στον οποίο το κείμενο υποστηρίζει μια ερμηνεία. Οι πάπυροι του Φιλοδήμου μας έχουν δείξει περίτρανα πόση προ­ σπάθεια και γνώση απαιτείται για να ανασυνθέσει κανείς ένα αρχαίο κείμενο, πόσο ανοιχτή είναι αυτή η διαδικασία σε έρευ­ να και συζήτηση, και πόσο εύκολο είναι να ανατραπούν άρδην ερμηνείες λόγω μιας καλύτερης αποκατάστασης του κειμένου.

73

Sigla

Ρ:

J· C: PI: App. B-V: ac: pc: Π: Ap. Voss B L

Palatinus, sc. Heideib. cod. gr. 23 codicis P partim libtarius partim lemmadsta codicis P corrector et partim lemmatista Anthologia Planudea, sc. cod. Ven. Marc. 481 Appendix Barberino-Vaticana ante correctionem post correctionem P O xy. 3724 apographum Lugd. - Bat. Vossianus gr. 08 Gotting - philol. 3 et Paris suppl. gr. 557 Lips. Rep. I fol. 55

74

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Κείμενο - Μετάφραση

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ I

Ψοίλμόζ χαϊ λαλιη χοά χωτίλον όμμα χαά ωδή Ξανθίππης χοά πΰρ άρτι χαταρχόμε νον, ώ φυχή, φλέξει σε' τό δ ’έχ τίνος ή πότε χαι πώς ούχ οίδα' γνώση, δύσμορε, τυφομένη.

Π.Α.

5 -13 1 [ ΐ Sider, 11 Gow -Page, ΙΟ G igante1, 16 G igante1, ΙΟ Kaibel]

Ρ Φ ιλοδήμο υ [C] εις Ξανθίππην ομοίως Ρ1 τοΰ αυτοΰ [sc. Φ ιλοδήμου] Π ν. 14 ψαλμοί καί λα λιη I φαλμδς ΡΡ1: ψαλμοί Π λα λιη ΡΙ: λα λιη Ρ

76

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Το παίξιμο της άρπας και η ομιλία της Ξανθίππης, το εύγλωττο βλέμμα και το τραγούδι της και η φλόγα που αρχίζει να σιγοκαίει

θα σε κάψουν ψυχή μου. Δεν ξέρω γιατί, πότε και πώς θα συμβεί. Θα το μάθεις δύσμοιρη ψυχή μου όταν θα τσουρουφλίζεσαι.

77

J

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 2

Μήλον εγώ 'βά λλει με φιλών σε τις. άλλ 'έπίνευσον, Ξανθίππη' κάγώ χοά σΰ μαραινόμεθα.

Π .Α . 5 -8 0 [2 Sider, 1 5 Gigante2] Ρ τοΰ «υτοΰ [sc. Πλάτωνος]

ΡΙ του αύτοΰ [sc. Φιλοδήμου]

D .L . 3 ·3 2 καί άλλο

[sc. Π λάτω νος] Π ίν. 3 I μήλον εγ ώ - πέμ[πει 1 β ά λλ ει ΡΡ1: πέμ[πει Π

78 k.

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Είμαι ένα μήλο. Μ ε ρίχνει κάποιος που σ’ αγαπά. 'Ελα λοιπόν Ξανθίππη, πες το ναι' μαραινόμαστε κι εσύ κι εγώ.

79

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 3

- Ξανθώ χηρόπλαστε, μυρόχροε, μουσοπρόσωπε, ευλάλε, διπτερύγων καλόν άγαλμα Πόθων, φήλόν μοι χερσϊ δροσιναΐς μύρον' “εν μ ο νοκλίνω δ εΐμ ε λιθοδμήτω δει ποτέ πετριδίω εΰδειν άθανάτως πουλύν χρόνον.” άδε πάλιν μοι, Ξανθάριον, ναι ναι τό γλυκύ τούτο μέλος. - ούκ άίεις, ώνθρωφ’,

6 τοκογλύφος; ενμονοχλίνω

δει σε βιοΰν αίει, δύσμορε, πετριδίω.

Π .Α. 9 -57 Ο [ j Sider, 14 Gow-Page, 12 Gigante1, 19 Gigante2, 12 Kaibel] P Φ ίλο δήμου caret PI 3

φήλόν Pf* (in marg. adscr.): ψιλόν Ρ“ : ψήξόν Gigante

δέ ποτι 8

Π iv. 7 Ξανθώ χηρόπλαστε

Ρ:

δεσπότη Schneider

σε βιοΰν αίεί

Chardon:

7

οόκ άίεις

σε βίου αεί

Ρ

80

Salmasius:

4

δει ποτέ Kaibel:

δ υ και εις

Ρ

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

- Ξανθώ, κέρινη ευωδιαστή κουκλίτσα, όμορφη σαν τις Μούσες, με τη γλυκιά φωνή, καμάρι των φτερωτών Πόθων, παίξε μου με τα τρυφερά σου χέρια έναν χαριτωμένο σκοπό. “ Πάνω σε πέτρινο μονό κρεβάτι θα κοιμηθώ αναπόφευκτα κάποτε τον αιώνιο ύπνο”. Έλα, μικρή μου Ξανθώ, έλα τραγούδησε μου και πάλι αυτό το γλυκό τραγούδι. - (Ξανθώ) Δεν καταλαβαίνεις, μίζερε τοκογλύφε. Εσένα σου πρέπει, δύστυχε, να ζήσεις για πάντα σε πέτρινο μονό κρεβάτι.

8ι

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 4 Ε πτά τριηχόντεσσιν επέρχονται λυχάβαντες, ήδη μοι βιότου σχιζόμεναι σελίδες' ήδη χαϊ λευχαίμε χατασπείρουσιν έθεφαί, Ξανθίππη, συνετής άγγελοι ήλιχίης. άλλ ’ έτι μοι φαλμός τε λάλος χώ μοί τε μέλονται, χαι πυρ άπλήστω τύφετ’ ένι χραδίη. αυτήν αλλά τάχιστα χορωνίδα γράφατε, Μοϋσαι, ταυτην ήμετερης, δεσπότιδες, μανίης.

Π .Α . ι ι . 41 [4 Sider, 1 7 Gow -Page, 1 4 Gigante1, 2 1 Gigante2, 1 1 Kaibel] P Φιλοδήμου

PI sine auctoris nomine; om. w . 3, 7-8

2

βιότου PI: βρόχου P

8

ταύτην Ρ: ταύτης Sider

6

Π ii. 1 4 έπτα τριηχόντεσσιν

τύφετ7 ένι Ρ 1: τύφετ7 έν Ρ: τύφεται έν Jacobs

82

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Κοντεύω πια τα τριανταεφτά και οι σελίδες του βιβλίου της ζωής μου έχουν αρχίσει πια να σχίζονται. Ασπρα μαλλιά άρχισαν να μ ε σκεπάζουν, Ξανθίππη, αγγελιοφόροι της ώριμης ηλικίας. 'Ομως ο ήχος της άρπας και τα γλέντια με συγκινούν ακόμα, και στην άπληστη καρδιά μου ακόμα καίει η φλόγα. Ελάτε δέσποινες Μούσες, βάλτε το γρηγορότερο ένα τέλος στην τρέλα μου δίνοντάς μου για σύντροφο αυτήν την αγαπημένη.

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 5

Ήράσθην' τίς δ ’ ούχί;χεχώμαχα' τίς δ ’αμύητος χώμων; άλλ ’ εμάνη ν' έχ τίνος; ούχί θεοΰ; έρρίφθω' πολιή γαρ επείγεται άντϊ μελαίνης θριξ ήδη, συνετής άγγελος ήλιχίης. xai παίζειν δτε χαιρός, έπαίξαμεν' ήνίχα χαι νυν οΰχέτι, λωϊτέρης φροντίδας άφόμεθα.

Π .Α. 5 . 1 1 2 [5 Sider, l8 Gow-Page, 15 Gigante1, 22 Gigante2, 19 Kaibel] P Φιλοδήμου

[}] ότι έν νεότητι ερωτόληπτος ώ ν έν τώ γήρα μόλις έσωφρόνησε

αύτοΰ [sc. Φιλοδήμου] I

κεκώμακα

6

λωϊτέρης

Ρ: Ρ:

Π ν. 1 1 ήράσθην τις δ’ ο[ύχί

κεκώμακε λωοτέρης

Ρ1

3

πολιή C:

Ρ1

84

πολιή

Ρ : πολλή Ρ 1

Ρ 1 του

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Ερωτεύτηκα’ αλλά και ποιος δεν ερωτεύτηκε. Γλέντησα' αλλά και ποιος δεν ξέρει από γλέντια. Έκανα κάθε λογής τρέλα' αλλά ποιος φταίει παρά ο θεός; Φτάνει όμως τώρα με όλα αυτά. Τα μαύρα μου μαλλιά γίνονται ολοένα και πιο γκρίζα, αγγελιοφόροι της ώριμης ηλικίας. Όσο ήταν καιρός για παιχνίδι, έπαιξα. Τώρα δε μένει πια καιρός. Ας σοβαρευτούμε λοιπόν.

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ

6 Λευχοΐνους πάλι Βή χat φάλματα χοά πάλι Χίους οίνους χα'ι πάλι δή σμύρναν εχειν Συρίην χα'ι πάλι χωμάζειν χοά εχειν πάλι διφάδα πόρνην οόχ

έθέλω" μισώ ταΰτα τά προςμανίην.

άλλάμε ναρχίσσοις άναδήσατε χα'ι πλαγιαύλων γεύσατε χα'ι χροχίνοιςχρίσατε γυΐα μύροις χα'ι Μιτυληναίω τον πνεύμονα τέγξατε Βάχχω χαΐ συζεύξατέμοι ψωλάδα παρθενιχην.

Π .Α . 1 1 .3 4 [6 Sider, 2 1 G ow -Page, 1 3 Gigante1, 2 0 Gigante2, 1 3 Kaibel] P 1,2

Φιλοδήμοο

caret

PI Π ii. 5 λευκοΐνους

δή Ap. Voss: δεΐ P

3

εχειν A p . B: εχει P

86

5

αλλά με

P P 1: άλλ’ έμε Sider

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Δ ε θέλω άλλο πια μενεξεδένιες γιρλάντες και τραγούδια μ ε άρπα, ούτε άλλο Χιώ τικο κρασί και μύρο από τη Συρία, και ξανά γλέντια και ξανά για συντροφιά μια μέθυση πόρνη. Τα μισώ πια όλα αυτά που με φέρνουν στην τρέλα. Ελάτε, με νάρκισσο στεφανώστε με, κάντε τον πλαγίαυλο να ηχήσει, αλείψτε τα μέλη μου με μύρο από κρόκο, δροσίστε τα πνευμόνια μου μ ε κρασί Μ υτιλινιό παντρέψτε με και μ ’ ένα νοικοκυροκόριτσο.

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 7

Τον σιγώντα, Φιλαινί, συνίστορα των άλαλη των λύχνον ελαιηρής έκμεθύσασα δρόσου, εξιθι' μαρτυρίην γάρ *Ερως μόνος ούχ εφίλησεν εμπνουν' χοά πυχνήν κλείε, Φιλαινί, θύρην. χαϊ σΰ φίλει, Ξανθώ, μ ε ' σύ δ ’, ώ φιλεράστρια χοίτη, ήδη τής Παφίης ϊσθι τά λειπόμενα.

Π .Α . 5 ·4 [7 Sider, ι Gow-Page, 1 1 Gigante', I 8 Gigante2, 9 Kaibel] Ρ Φιλοδήμου [|] εις Φιλαινίδα την νεωτεραν

ΡΙ του αύτου [sc. Φιλοδήμου] 5 -6 om. Pi

Π iv. IΟ τον σιγώ ντα Φιλαινί 4

πυχνήν Sider (post Stadtmiiller): πυχτήν Ρ: τυχτήν Ρ1: πτυκτήν Jaco b s

C Ξανθώ μ ε C: Ξ α ν θ ω ** Ρ: Ξανθω με Brunck άχοιτις C: -τρ ία κοίτης Ρ

88

5 φίλη Ρ: φίλει

φιλερά στρια κ ο ίτη J . G . Schneider, -τρ ι*

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Αφού με του λαδιού τη δρόσο μεθύσεις το λύχνο, το σιωπηλό μάρτυρα το^ν ανομολόγητων ερωτικών μας στιγμών, φύγε, Φιλαινί. Στον Έρωτα δεν αρέσει να έχ ει ζωντανούς μάρτυρες. Πρόσεξε όμως Φιλαινί την πόρτα καλά να κλείσεις. 'Ελα λοιπόν Ξανθώ, δώσ’ μου φιλιά' εσύ φιλέραστο κρεβάτι μου γνωρίζεις τα υπόλοιπα ερωτικά μας παιχνίδια.

89

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ

8 Ήράσθην Δήμους Παφίης γένος' ού μέγα θαΰμοΤ χαΐ Σαμίης Δήμους δεύτερον' ούχι μ έγα ' xal πάλιν Ύσιαχής Δήμους τρίτον’ ούχέτι ταύτα παίγνια'χάι Δήμους τέτρατονΆργολίδος. αύταί που Μ οΐραίμε χατωνόμασαν Φιλόδημον; ώς αίει Δήμους θερμός εχοι με πόθος.

Π .Α . 5 . 1 15 [lo S id e r, 6 Gow-Pagc, 8 Gigante1, 1 3 Gigante2, 3 Kaibel] P Φ ιλοδήμου

[J] γραμματικού πολλάς Δ ή μο υ ς φιλήσαντος, δια τούτο καί Φ ιλοδήμου

Ρ1 του αύτοΰ [sc. Φ ιλοδήμου] 3

Π vii. 7 ήράσθην Δ ή μο υ ς

Ύ σιαχής Salmasius: ύ*σιακής C: Ά σιακής ΡΙ: Νύσιαχής Stembach

90

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Ερωτεύτηκα κάποια Δημώ από την Πάφο' δεν είναι περίεργο' μετά κάποια Δημώ από τη Σάμο' τίποτα σπουδαίο' τρίτη πάλι μια Δημώ από τις Υσίες' δεν είναι πια παιχνίδι' τέταρτη ήρθε η Δημώ από την Αργολίδα. Οι ίδιες οι Μοίρες πρέπει να με ονόμασαν Φιλόδημο για να φλογίζει την καρδιά μου πάντα κάποια Δημώ .

'Ρ

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ

Δημώ με χτείνει χαϊ Θερμών' ή μεν εταίρη ή Δημώ δ ’ οΰπω Κύπριν επισταμένη" χοά τής μεν φαύω, τής δ ’ ού θέμις. ού μά σε, Κυπρί, ούχ οϊδ’ ην είπεΐν δει μ ε ποθεινοτέρην. Δημάριον λέξω την παρθένον' ού γάρ έτοιμα βούλομαι αλλά ποθώ παν τό φυλασσόμενου.

Π .Α . 1 2 . 1 7 3 [ Π Sider, 1 6 Gow-Page, 9 Gigante1, 1 4 Gigante\ 2 Kaibel] P Φιλοδήμου

App. B .-V . 11

om. w . 4-6 caret PI

2 ή Δ η μ ώ 8’ Stembach: Δ η μ ώ : ή δ’ Ρ, App. B .-V .: Θέρμιον ή δ’ Α ρ. Β

92

k*

w

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Η Δημώ και το Θέρμιον είναι θάνατος για μένα. Η μια είναι εταίρα, ενώ η Δημώ δεν έχει γνωρίσει ακόμα τις χαρές της Αφροδίτης. Τ η μια μπορώ και τη χαίρομαι, την άλλη όμως δεν επιτρέπεται. Σ τ ’ ορκίζομαι Κυπρί, δε ξέρω ποιά από τις δυο ποθώ περισσότερο. Θα πω τη μικρή Δημώ , την παρθένα. Για τί δε θέλω από τα έτοιμα, αλλά αντίθετα ποθώ ό,τι κρατούν προσεκτικά κρυμμένο.

93

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 10 Κυπρί γαλή vat η φιλονύμφιε, Κυπρί Βιχαίοις σύμμαχε, Κυπρί Πόθων μήτερ άελλοπόδων, Κυπρί, τον ήμισπαστον από χροχέων εμέ παστών, τόν χιόσι φυχήν Κ ελτίσι νεκρόμενον, Κυπρί, τον ήσύχιόν με, τον ούδενι χωφά λαλεΰντα, τον σέο πορφυρέω χλυζόμενον πελάγει, Κυπρί φιλορμίστειρα, φιλόργιε, σώζε με, Κυπρί, Ναϊαχούς ήδη, δεσπότι, προς λιμένας.

Π ,Α . Γ0.2Ι [8 Sider, Γ5 Gow-Page, 3 Gigante1, 7 Gigante2, 8 Kaibel] P Φ ιλοδήμου PI Φιλοδήμου Π viii. 2 Κύπρι γαληναίη I

3 κροκέων PI: κροκαίων P 5 ούδενι P: ούδεν PI: κωφά 8 Ναϊακούς Jacobs: ναϊκακούς P: Τ ω μα ϊκούς PI

δικαίοις PI: δικαίων P

PP1: κουφά

Brunck

94

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Κύπρι, θεά προστάτιδα της γαλήνης των νυμφευμένων, Κύπρι σύμμαχε των δικαίων, μητέρα των φτεροπόδων Πόθων, Κύπρι, εμένα που με έχουν διώξει από τό γαμήλιο κρεβάτι και νιώθω την ψυχή μου παγωμένη σαν από Κ έλτικη χιονοθύελλα, Κύπρι, εμένα τον φιλήσυχο που δεν αραδιάζω ποτέ ανοησίες σε κανένα, και τώρα είμαι ναυαγός στο πορφυρό σου πέλαγος, Κύπρι, προστάτιδα όσων ψάχνουν για λιμάνι, θεά των μυστηρίων, βοήθα με αφέντισσα να βρώ καταφύγιο στο λιμάνι της Ναϊάδος.

95

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ II

“Γινώσκω, χαρίεσσα, φιλεΐν πάλι τον φιλέοντα, και πάλι γινώσκω τόνμε δσκόντα δαχεΐν’ μ ή λυπεί με λίην στέργοντά σε μ η δ ’ ερεθίζειν τάζ βαρυοργήτους σοι θέλε Πιερίδας. ” τ<χυτ’ έβόων αΐει και προύλεγον, ταΰτ’ ά λλ’ ϊσα πόντω Ίονίω μύθων εκλυες ήμετέρων. τοιγάρ νυν σύ μεν ώδε μέγα χλαιουσα βαύζεις' ημεΐς δ ’ έν χόλποις ημεθα Να'ιάδος.

J 7.A. 5-10 7 [23 Sider, 5 Gow-Page, 4 Gigante1, 8 Gigante2, 7 Kaibel] P Φιλοδήμου PI άδηλον []] εις έταίραν υπερήφανου Π vii. 1 3 γινώ σκω χαρίεσσα

I, 2 γινώ σκω Ρ: γιγνώ σ κω Ρ 1 Ρ: μή Ρ 1

5 τοΰτ’ Ρ: ταΰτ’ Ρ 1

Ν αϊάδος C: Ν ηϊάδος Pi: άϊάδος Ρ

2 πάλι Scaliger: π άνυ ΡΡ 1

7 βαΰζεις Ρ 1: -ζοις Ρ

3 έρεθίζειν Ρ: -ζε Ρ 1

4 σοι

8 ημεθα Ρ 1: ήμέραι Ρ: ήμερα C

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

«Ξέρω, γλυκεία μου, ν’ αγαπώ αυτόν που αγαπάει, αλλά ξέρω και να δαγκώνω αυτόν που δαγκώνει. Μη με τυραννάς λοιπόν εμένα που σ’ αγαπώ πολύ και μη προκαλείς τις Πιεριες Μούσες που είναι φοβερές όταν θυμώνουν.» Αυτά έλεγα συνεχώς και προειδοποιούσα, αλλά εσύ πρόσεχες τα λόγια μου όσο το Ιόνιο πέλαγος. Τώρα λοιπόν κλαις και ξεφωνίζεις σπαραξικάρδια, ενώ εγώ αναπαύομαι στην αγκαλιά της Ναϊάδας.

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 12 Ψυχήμοι προλέγει φεύγειν πόθον Ήλιοδώρας, δάκρυα και ζήλους τούς πριν επισταμένη. φησϊ μεν, άλλα φυγειν ου μοι σθένος' ή γάρ αναιδής αυτή και προλέγει και προλέγουσα φιλεΐ.

Π.Α. 5-24 [ ΐ 3 Sider, 11 Ρ Φ ιλοδήμου 3

ή Sider ή

Gigante2]

Ρ1 του αύτοΰ [sc. Φιλοδήμου] ΡΡ1

4

αυτή

Π ίν.

ΐγ

ψυχή μον προλέ[γε>.

Sider (iam Waltz): αυτή Ρ: 98

αυτή Ρ1

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Η ψυχή μου με συμβουλεύει να πνίξω τον πόθο μου για την Ηλιοδώρα, για τί δεν ξεχνάει τις ζήλειες και τα δάκρυα που έχυσα. Έτσι με προστάζει, όμως εγώ δεν έχω τη δύναμη να ξεφύγιυ. Η ξεδιάντροπη συμβουλεύει αλλά δεν παύει ν’ αγαπάει.

99

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 13

Όσσάχι ΚυδίΧΧης ύποχόΧπιος, είτε χ α τ ’ ημαρ ε ιτ ’ άποτοΧμήσας ήΧυθον έσπέριος, οΐδ’ δτι πάρ κρημνόν τέμνω πόρον, ο ιδ ’ ότι ριπτώ πάντα κύβον κεφαλής αίέν ύπερθεν έμής. άΧΧά τίμ ο ι πΧέον έστί; ή γάρ θρασύς ηδ\ όταν εΧχη, πάντοτ' 'Έρως αρχήν ούδ’ όναρ οίδε φόβου.

Π.Α. 5-25 [ 15 Sider, 3 Gow-Page, 7 Gigante1, 12 Gigante2, 3 Kaibel] PP 1 τοΰ αυτοΰ [sc. Φιλοδήμου] 5

ή γάρ θρασύς

θρασεία γάρ Boissonade)

Q] εις Κυδίλλην την έταίραν Suda s.v. κύβος (3 οΐδ’ -4)

Lump: γάρ θρασύς

Sider

έλκη

ΡΡ 1: ελκης

Ρ: γάρ ουν θρασύς Gow-Page

Ρ 1: σύ γάρ θρασύς Gow -Page:

6 οίδε

Ρ Ρ 1: οΐδα

G ow -Page (iam

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Κάθε φορά που βρίσκομαι στην αγκαλιά της Κυδίλλης, είτε μέρα είτε νύχτα τολμήσω να την αναζητήσω, περπατώ στο χείλος του γκρεμού και το ξέρω, ξέρω ότι κάθε φορά παίζω το κεφάλι μου στα ζάρια. Και τι με ωφελεί που ξέρω; Γίνεσαι θρασύς όταν με σέρνεις Έρωτα, και παίρνεις από την καρδιά μου τη σκιά του φόβου.

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 14 'Εξήκοντα τελεί Χαριτώ λυχαβαντίδας ώρας, άλλ ’ ετι κυανίων σύρμα μένει πλοκάμων, χάν στέρνοις ετι χεινα τα λύγδινα χωνιά μαστών εστηχεν μίτρης γυμνά περιδρομάδος, και χρως άρρυτίδωτος ε τ ’ άμβροσίην, ετι πειθώ πάσαν, ετι στάζει μυριάδας Χαρίτων. αλλά πόθους όργώντας όσοι μ ή φευγετ\ ερασταί, δεΰρ ’ ϊτε τής ετέων ληθόμενοι δεχάδος.

Π .Α . 5 · ΐ 3 [9 Sidei, 2 Gow-Page, 2 Gigaote1 J, 16 Kaibel] P Φ ιλοδήμου

4 , 7*8 I

[J] εις έταίραν τινα Χ αριτώ . θαυμάσιον

Π νϋ. 25 εξήξοντα

λυχαβαντίδας

πασιν

C: πάσας

Ρ: λυκαβάντος ές Ρ1

7

Ρ 1 του αύτοΰ [sc. Φιλοδήμου] om. 3-

Suda s .w . κωνοειδές (3-4 εστηχεν), λύγδινα (3)

φεύγετ’

Ρ1

4 μίτρης

Suda: μήτρης

Salmasius: φλέγετ’ Ρ

102

Ρ

6

πασαν

Ρ:

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Η Χαριτώ κλείνει τα εξήντα της χρόνια, όμως οι πλεξούδες της παραμένουν ακόμα μαύρες και μακριές, τα δυο της στήθια στέκουν στο στέρνο της ολόρθα σαν αλαβάστρινα χωνάκια χωρίς να χρειάζονται στηθόδεσμο, ενώ το δέρμα της αρυτίδωτο αποπνέει ακόμα αμβροσία, σαγήνη ακατανίκητη και χίλιες ακόμη χάρες. Όσοι εραστές δεν πτοείστε από φλογερούς πόθους σπεύστε, λησμονώντας πόσες δεκαετίες την βαραίνουν.

103

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 15 Μιχκή xai μελανενσα Φιλαίνιον, άλλα σέλινων ούλοτέρη χαϊ μνοΰ χρώτα τερεινοτέρη και χεστοϋ φωνεΰσα μαγωτερα χαϊ παρέχουσα πάντα χα'ι αίτησαι πολλάχι φειδομένη. τοιαυτην στέργοιμι Φιλαίνιον, άχρις αν ευρώ άλλην, ώ χρυσέη Κυπρί, τελειοτέρην.

Π.Α. 5-121 [ 17 Sider, 8 Gow-Page, 5 Gigante1, 25 Gigante2, 14 Kaibel] P PI του αύτοΰ [sc. Φιλοδήμου] Π ii. 1 9 μικκη χαί μελα[νευσα Suda s.w. μαγω τερα (r αλλά -μ α γω τερ α ), μνοΰς (2 χ α ϊ- τερεινοτέρη), χεστός (3-μ α γω τέρα )

F

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Κοντούλα και μαυριδευρή είναι το Φιλαίνιον, όμως τα μαλλιά της είναι πιο σγουρά κι από σέλινο, το δέρμα της πιο απαλό από χνούδι κι η φωνή της πιο σαγηνευτική από ερωτικό τραγούδι' σου κάνει όλες τις χάρες, άσε που συχνά ξεχνά να σου ζητήσει πληρωμή. Ας είναι ένα τέτοιο Φιλαίνιον η αγαπημένη μου, μέχρι να βρω, χρυσή μου Κύπρι, άλλη καλύτερη απ’ αυτή.

105

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 16 Ώ ποδάς, ώ κνήμης, ώ των (άπόλωλα δικαίως) μηρών, ώ γλουτών, ώ κτενός, ώ λαγάνων, ώ ώμο tv, ώ μαστών, ώ τού ραδινόιο τραχήλου, ώ χεφών, ώ τών (μαίνομαι) όμματίων, ώ κατατεχνοτάτου κινήματος, ώ περιάλλων γλωττισμών, ώ τών (θϋέμε) φωναρίων. εί δ ' Όπική και Φλώρα και ούκ αδουσα τά Σαπφοΰς, και Περσεύς Ινδής ήράσατ’ Άνδρομ&δης.

Π .Α . 5 - Ι 3 2 [ Γ2 Sider, 12 Gow-Page, 26 Gigante2, 15 Kaibel] Ρ Ρ 1του αυτού [sc. Φιλοδήμου] [C] εις την αυτήν Ξανθίππην μανίας μεστόν καί θαυμαστικόν Suda s.v. ραδινή (ΐ ώ] ποδδς- κνήμης + 3 ώ του τραχήλου)

3

ώ ώ μοιν

κακοτ-

Ρ1

Jacobs: 6

ώμοιν Ρ: ώ ώ μ ω ν

θΰέ με

Ρ:

κλώ μαι

Ρ 1:

Ρ 1:

ώ μω ν

θΰ’ εμέ

ιδοΰσα (?)Ρ

ιο6

Ellis

Π ν. 20

Kaibel 7

5

ώ ποδδς κατατεχνοτάτου

ούκ αδουσα

CP 1:

Ρ:

ού καί

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

T t πόδια, θεέ μου, τ ι γάμπες και τι μηροί (θα Χιποθυμίσω), τι πισινά, τ ι εφηβαίο και τ ι λαγόνες τι ώμοι, θεε μου, και τ ι στήθη, και τι λεπτός λαιμός είναι αυτός, τι χέρια και τι μάτια (θα τρελαθώ τελείως), μα και με τι τέχνη κουνιέται και τι φιλιά υπέροχα μοιράζει και τι φωνουλα είναι αυτή (πάρτε με για θυσία)* Τ ι xt αν είναι μια Ιταλίδα Φλώρα που δεν ξέρει να τραγουδά τους στίχους της Σαπφούς' κι ο Περσέας ερωτεύτηκε κάποτε την Ινδή Ανδρομέδα.

107

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 17 Ούπω σοι καλύκων γυμνόν θέρος, ούδε μελαίνει βότρυς ό παρθενίους πρωτοβολών χάριτας, άΧΧ ’ ήδη θοά τόξα νέοι θήγουσιν ‘Έρωτες, Λυσιδίκη, και πΰρ τύφεται έγκρύφιον. φευγωμεν, δυσέρωτες, έως βέλος ούκ έτά νευρή' μάντις εγω μεγάλης αυτίκα πυρκαϊής.

Π .Α. 5-124 [ ΐ 6 Sider, ΙΟ Gow-Page, I Gigante1, I Gigante2, 6 KaibelJ ΡΡ 1 τοϋ αύτοΰ [sc. Φιλοδήμου] [C] είς Λοσιδίκην παρθένον τοΰ αόταΰ 6

μεγάλης

Ρ:

πολλής

Ρ1

108

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Λεν πρόβαλε ακόμα ο καρπός από τον ανθό ούτε μαύρισαν ακόμα τα τσαμπιά που θα προβάλουν την παρθενική σου χάρη. Όμως οι νεαροί Έρωτες, Λυσιδίκη, ήδη τροχίζουν τα τόξα τους που βρίσκουν γρήγορα στόχο, και μια κρυφή φωτιά σιγοκαίει μέσα μας. Ας φύγουμε δύστυχοι εραστές πριν τα βέλη των Ερώτων πάρουν θέση στη χορδή. Προβλέπω να ξεσπά μεγάλη φωτιά σε λίγο.

109

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ ι8 Νυκτερινή δίκερως φιλοπάννυχε φαΐνε, Σελήνη, φαΐνε δ ι’ εύτρήτωνβαλλόμενη θυρίδων' αΰγαζε χρυσέην Καλλίστιον' ές τά φιλεύντων έργα κατοπτεύει ν ού φθόνος άθανάτη. όλβίζεις και τήνδε και ήμέας, οϊδα, Σελήνη’ και γάρ σήν φοχήν εφλεγεν Ένδυμίων.

Π.Α. 5 - Ϊ 2 3 [ 14 Sider, 9 G ow -Page, 6 Gigante1 , ΙΟ Gigante2, 4 Kaibel] P

Φιλοδήμου

[C] είς Καλλίστιον την έταίραν

4

φθόνος

φόβος

C:

Ρ

110

caret Ρ 1 ΓΤ ν. 3 νυκτερι[νη

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Φώτισε δικέρατη, νυχτερινή, φιλεύωχη Σελήνη, φώτισε γλιστρώντας μέσα από των παραθυριών τις γρίλιες' λούσε με το φως σου το ξανθό Καλλίστιον. Κανείς δε σε φθονεί, αθάνατη, εσένα που θωρείς από ψηλά τα έργα των εραστών. Ξέρω, Σελήνη, μακαρίζεις κι εκείνη κι εμένα, άλλωστε και τη δική σου ψυχή πυρπόλησε κάποτε ο έρωτας του Ενδυμίωνα.

III

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 19 Ο πριν εγώ χοά πέντε και εννέα, νυν, ’Αφροδίτη, εν μόλις εχ πρώτης νυχτός ές ήέλιον. οίμοι μοι χαι τούτο κατά βραχύ, πολλάχι δ ’ ήδη ημιθανές θνήσκει τούτο το Τερμέριον. ώ Γήρας Γήρας, τι ποθ’ ύστερον ήν άφίχηαι, ποιήσεις, δτε νΰν ώδε μαραινόμεθα;

Π.Α. 1 1 . 30 [ 1 9 Sider, 27 Gow-Page, 42 Gigante2, 2 0 Kaibel] P Φ Λ οδήμου 3 4

caret PI

οιμοι μοι Α ρ. V oss: ημιθανές Ρ: -θαλες

τερμόνιον

Brunck

Π iii. 7 [[ό πριν εγώ πέντε καί εννέα]], ν. 3 1 ό πριν εγώ κ[αί οίμοι Ρ

τοϋτο

Page: -τανές

Ρ: τουτ’ αυτό Jacobs:

Boissonade

Τερμέριον

ποτέ τούτο Kaibel

Pauw: τερμόριον

Ρ:

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Ε γώ που παλιά το έκανα πέντε κι εννιά φορές, τώρα, Αφροδίτη, από το πρωί ως το βράδυ μετά βίας τα καταφέρνω μία. Κ ι αυτή η μία, αλίμονο, κρατάει λίγο και συχνά αυτό το καταραμένο το εργαλείο πεθαίνει εξαντλημένο. Αχ γηρατειά, γηρατειά, τι θα γ ίνει όταν έρθετε, αν από τώρα κιόλας έτσι μαραίνομαι;

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 20

Δαχρύεις, ελεεινά λαλείς, περίεργα θεωρείς, ζηλοτυπεΐς, απτή πολλάχι, πυκνά φιλείς. ταΰτα μεν εσην ερώντος. όταν 8 ’ είπω ’ “ παράχειμαι” και συ μενχις, απλώς οόδέν ερώντος εχεις.

Π .Α . 5*306 [25 Sider, I > Gow-Page, PP 1 Φ λ ο δ ή μ ο υ

6 Gigante2, r8 Kaibel]

Π v. 1 3 δαχρύεις

4 μέντας Hecker: μενης PI: μένεις P οίιδέν ερώντος έχεις C O (in marg,) PI:

ερώντος ουδεν εχεις

Ρ

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Βάζεις τα κλάματα, με παρακαλάς να σε λυπηθώ, μ ε κοιτάς επίμονα ζηλεύεις, με αγγίζεις και μ ε φιλάς όλη την ώρα. Όλα αυτά δείχνουν πως είσαι ερωτευμένος. Όταν όμως πω «να, ξαπλώνω δίπλα σου» και συ μένεις άπραγος, φέρεσαι σα να μην είσαι διόλου ερωτευμένος.

115

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 21 Κ αι νυχτόςμεσάτης τον ίμόν χλέφασα σΰνευνον ήλθον χάι πυχινη τεγγομένη φαχάδι. τοΰνεχ’ έν άπρήχτοισι χαθήμεθα, χούχΐ λαλεΰντες εΰδομεν ώς εΰδειν τοΐς ψιλέουσι θέμις;

Π.Α. 5-120 [26 Sidcr, P

Φιλοδήμου

7 G o w-Page,

5 Gigante2, 17 Kaibel]

[}] εις την εαυτοο μοιχαλίδα νοκτδς προς αυτδν έλθοΰσαν

Π viii. 9 και νυκτδς μεσάτης

Ιΐ6

caret Ρ 1

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Ξεγέλασα τον άνδρα μου κι ήρθα μες στη νύχτα, μούσκεμα από τη δυνατή βροχή. Ταιριάζει λοιπόν να μένουμε έτσι άπραγοι, αντί να μιλάμε και να πλαγιάζουμε μαζί όπως κάνουν οι ερωτευμένοι;

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 22

Πέντε δίδωσιν ενός τη δείνα ό δείνα τάλαντα καί βινεΐφρίσσων καί, μ ά τόν, ούδε καλήν’ πέντε δ ’ εγώ δραχμάς των δώδεκα Λυσιανάσση, και βινώ προς τω κρείσσονα και φανερώς. πάντως ήτοι εγώ φρένας οΰκ έχω ή τό γε λοιπόν τούς κείνου πελέκει δει δίδυμους άφελέίν.

Π.Α. 5-126 [22 Sider, 25 Gow-Page, 9 Gigante2] Ρ

Φιλοδήμου

[C] τωθαστικον επί τινι έρώντι σαπρώ καί πολλά παρεχομένω ταις εταίραις

caret Ρ 1 Π ii. 1 8 πέντε δίδωσιν 3

δραχμάς

Philaras, Reiske: δραγμάς

Ρ: δραγμάς

Α ρ. L : τη Λυσιανάσση Ρ

1 18

C: δραχμας

Λυσιανάσση Α ρ . Β,

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Ο άλλος δίνει πέντε τάλαντα σε κάποια για να του κάνει μια φορά τη χάρη, τρέμει από φόβο όταν την πηδάει και δεν είναι κι όμορφη, ενώ εγώ δίνω πέντε δραχμές στη Αυσιάνασσα που μου κάνει δώδεκα φορές τη χάρη, άρα και καλύτερα πηδάω και χωρίς να κρύβομαι. Ή εγώ δεν είμαι στα καλά μου ή θα πρέπει του άλλου να του τα κόψουν με πελέκι.

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 23 Ά(νήρ). Χ α ΐρ ε συ. Γ(υνή). Κ α ί συ γ ε χ α ΐρ ε . Α. τ ί δ ε ΐ σε χ α λ εΐν ; Γ. σε δ ε; Α. μ ή π ω το ύτο φ ιλόσπουδος.

Γ. μ η δ έ συ. Α. μ ή r t v ’ έ χ ε ις ;

Γ. α ίεϊ το ν φιλέοντα. Α. θ έλ εις ά μ α σ ή μ ερον ή μ ΐν δ ειπ ν εΐν ;

Γ. ε ΐ συ θέλεις. Α. εύ γ ε * π όσ ου πάρεση ;

Γ. μ η δ έ ν μ ο ι προδίδου, - Α. τούτο ξένον. - Γ. ά λ λ 'ό σ ο ν ά ν σοι χ ο ιμ η θ έ ν τ ι δοχή, τούτο δός. π ο ύ γένη; πέμφ ω .

Α . ο ύ χ άδιχεΐς.

Γ. χ α τ α μ ά νθ α νε. - Α. π η νέχα δ ’ ή ξεις;

Γ. ή ν σύ θέλεις ω ρην. Α. ευθύ θέλω .

Γ. π ρόα γε.

Π.Α. 5.46 [20 Sider, 4 Go-w-Page, 3 Gigante2, 1 Kaibel] Ρ Φιλοδήμου Q] προς έταίραν χατα πεΰσιν χαί άπόκρισιν caret Ρ1 Π vii. 1 5 χαΐρε συ 2 φιλόσπουδος Ρ: φιλοσπούδει Kaibel: 6 εύθΰ θέλω πρόαγε C:

μηδέ Dubner: μήτε Ρ '

πρόαγε Ρ

120

3 αίεί C:

άεί Ρ

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Αν τρα ς . Γεια σου.

Γ υναίκα. Γ εια και σε σένα. Γ . Εσένα πώς σε λένε;

Α. Πώς σε λένε;

Γ . Ούτε και συ.

Α. Μην είσαι τόσο βιαστική.

Γ . Πάντα μ ’ όποιον μ’ αγαπά.

Α. Είσαι με κανέναν; Α. Θέλεις να έρθεις σπίτι μου να φάμε σήμερα;

Γ . Αν το θέλεις κι εσύ.

Α. Πολύ καλά. Και πόσα θες;

Γ . Δ ε θέλω τίποτα μπροστά. Γ . Δώσε όσα νομίζεις, αφού πρώτα κοιμηθείς μαζί μου.

Α. Περίεργο. Α. Καλά ξηγιέσαι. Πού μένεις για να στείλω να σε φωνάξουν;

Γ . Εύκολο να το μάθεις. Γ. Ό ,τι ώρα θες εσύ.

Α. Και τ ι ώρα θα έρθεις;

Γ . Εμπρός λοιπόν.

Α. Ε γώ θέλω τώρα.

I 21

ΦΐΑΟΔΗΜΟΣ 24 Ή χομφή, μ εινό νμ ε' τισοι καλόν οΰνομα; ποΰ σε εστιν ίδεΐν; δ θέλεις, δώσομεν. ουδέ λαλεΐς; ποΰ γένη; πέμφω μετά σοϋ τινα. μη τις έχει σε; ώ σοβαρή, ύγια ιν'* ούδ’ ^ύγίαινε” λέγεις; καί πάλι και πάλι σοι προσελεύσομαι. οίδα μαλάσσειν και σου σκληροτέρας. νϋν 8 ’ ύγιαινε, γύναι.

Π.Α. 5·3° 8 [2Γ Sider, 4 Gigante2] Ρ του αύτοΰ [sc. Άντιφίλου]

[C] ή μάλλον Φιλοδήμου

Π νί. 4 ή ΧΟμψή 4 ύγία ιυ’ CP 1: ΰγίαινε Ρ

5

μαλάσσειν CP 1: -σσον Ρ

122

Η του αυτοΰ [sc. Φιλοδήμου]

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Περίμενέ με ομορφούλα. Ποιο είναι τ’ ονοματάκι σου; Πού μπορώ να σε βρω; Θα σου δώσο^ ό,τι θες. Δ ε μιλάς; Πού μένεις, να στείλω να σε καλέσουν. Μήπως είσαι μ ε κανέναν; Γεια σου σοβαρή μου εσύ. Ούτε ένα «γεια σου» δε λες; Θα ’ρθω να σε βρω ξανά και ξανά. Ξέρω να καταφέρνω πολύ πιο δύσκολες από σένα. Για την ώρα, άντε γεια.

123

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 25 Κράμβην Άρτεμίδωρος, Άρίσταρχος δε τάριχον, βολβίσχους δ ’ ήμΐν δώχεν Άθηναγόρας, ήπάτιον Φιλόδημος, Άπολλοφάνης δε δύο μνας χοφείου, καί τρεις ήσαν άπ ’ εχθές ε τ ι* ωόν καί στεφάνους χοά σάμβαΧα καί μύρον ήμΐν Χάμβανε, πα ΐ’ δεχάτης ευθύ θέλω παράγειν.

Π.Α. ι ι .35 [28 Sider, 22 G ow -Page, 19 Gigante1, 34 G igante2] P τοΰ αυτού [sc. Φιλοδήμου]

caret PI

5

στεφάνους Reiske: στέφανος P

ώδν P: X tov Gow-Page

Π vii. 17 κράμβην ’Αρτεμί[δωρος

124

6 π α ΐ Meineke: καί P

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Ο Αρτεμίδωρος μας έφερε λάχανα, ο Αρίσταρχος παστό ψάρι, ο Αθηναγόρας πάλι μας έφερε κρεμμύδια, ο Φιλόδημος ένα μικρό συκώτι κι ο Απολλοφάνης δύο οκάδες χοιρινό (είχαν μείνει και τρεις από προχθές). Φέρε μας, παιδί μου, μια κούπα και στεφάνια και σανδάλια κι αρώματα. Στις τέσσερις ακριβώς θέλω να σερβιριστεί το δείπνο.

125

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 26 Αΰριον εις λιτήν σε χαλιά δα, φίλτατε Πείσων, εξ ένατης ελχει μουσόφιλης εταρος ειχάδα δειπνίζων ενιαύσιον' ει δ ’ άπολείφης ούθατα χαι Βρομίου Χ ιογενή πρόποσιν, άλλ ’ ετάρους δφει παναληθέας, άλλ ’ επαχούση Φαιήχων γαίης πουλύ μελιχρότερα. ήν δέ ποτέ στρέφηςκαι ές ήμέας δμματα, Πείσων, άξομεν εκ λιτής ειχάδα πιοτέρην.

Π .Α. r 1-44 [27 Sider, 23 G ow -Page, 18 Gigante1, 33 Gigante*, 22 Kaibel] P Φιλοδήμου 2

Ιταρος

caret PI

Π iv. 4 αΰριον άς λιτήν δέ

Salmasius: εταρις Ρ

3

άπολείφεις

126

Brunck: άπολείφηις Ρ

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Αύριο, αγαπητέ μου Πείσων, ο φιλόμουσος φίλος σου θα σε φέρει στο φτωχικό του κονάκι από τις τρεις το απόγευμα για να σου παραθέσει δείπνο για την ετήσια επέτειο στις είκοσι του μηνός. Μπορεί να μη γευτείς μαστάρια ζώων και χιώ τικο κρασί, όμως θα δεις πιστούς συντρόφους και θ’ ακούσεις απαγγελίες και τραγούδια πολύ πιο γλυκά κι από αυτά που άκουσαν οι Φαίακες Κ ι αν κάποια στιγμή γυρίσεις τα μάτια σου και προς εμένα, Πείσων, η φτωχική επέτειος θα γ ίνει πιο πλούσια.

127 J

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ

Ήδι7 καί ρόδον έστϊ και άκμάζων ερέβινθος καί καυλοι κράμβης, Σώσυλε, πρωτοτόμου και μαίνη σαλαγεΰσα και άρτιπαγής άλίτυρος και θριδάκων ουλών άφροφυή πέταλα, ήμεΐς δ ’ οΰτ’ άκτης επιβαίνομεν οΰτ' εν άπόφει γινόμεθ’ ώς αΐεί, Σώσυλε, το πρότερον' και μ ην Άντιγένης και Βάκχιος εχθες έπαιζον, νυν δ ’ αυτούς θάφαι σήμερον εκψέρομεν.

Π .Α . 9- 4Ϊ2 [29 Sider, 2 0 Gow-Page, 23 Gigantc1, 4 0 Gigante3, 23 Kaibcl] PP 1 Φιλοδήμου

2

καυλοί

[C] εις Σώσυλόν ttva φίλον Π vii. 2 1 ήδη καί ρόδον

Ρ 1: καυλοΐο

Ρ

ΡΡ 1: πρω τότομοι Gow-Page

πρωτοτόμου

Dilthey; ζαλαγεΰσα ΡΡ 1: σελαγεΰσα Scaliget Ρ: γιγνόμεθ’ Ρ 1

128

άλίτυρος Ρ * Ρ 1: άλί τυρός Ρί*

3

σαλαγεΰσα

6

γινόμεθ’

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Τα τριαντάφυλλα έχουν κιόλας ανθίσει, τα ρεβίθια ωρίμασαν και τα πρώτα λάχανα, Σώσυλε, είναι έτοιμα για κόψιμο. Έ χουμε ακόμα για το γεύμα μας φρέσκες σαρδέλες, φρέσκο αλμυρισμένο τυρί και λεπτά φύλλα ώριμου σγουρού μαρουλιού. Σήμερα όμως, Σώσυλε, 8ε θα πάμε ούτε στην παραλία ούτε στο λόφο με θέα τη θάλασσα, όπως κάνουμε από παλιά. Μόλις μέχρι χθες εκεί έπαιζαν ο Αντιγένης και ο Βάκχιος, σήμερα όμως πηγαίνουμε να τους θάψουμε.

129

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 28 Την πρότερον θυμέληνμήτ’ έμβλεπε μήτε παρέλθης. νυν άπαγε δραχμής εις κολοχορδόκολα. και σΰκον δραχμής εν γίνεται' ην δ ’ άναμείνης, χίλια, τοΐς πτωχοίς ό χρόνος εστι θεός.

Π .Α. 1 0 . 1 0 3 [ 3 2 Sider, 24 Gow-Page, \ j Gigante', 2 4 Gigante2] P Φιλοδήμου PI sine auctoris nomine Π ii. 2 1 την πρότερον Π iv. 16 την πρότερον θυμε[λην 2

νυν

ΡΡ 1: άλλ’ Beckby

δραχμής ΡΡ 1: δραχμήν Gigante

εις κολοκορδοκόλα ΡΡΙ:

εις καλά χορδόκολα Sider; εσθ’ δλα χορδόκολα coni. Gow -Page 3 έγγίνεται

Ρ: έγγίγνετα ι Ρί

130

£ν γίνεται

Scaliger

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Μην κοιτάξεις τα φαγώσιμα που προσφέρθηκαν ως θυσία, ούτε καν να περάσεις από δίπλα. Καλύτερα δώσε μια δραχμή και πάρε τίποτα λουκάνικα. Μ ε μια δραχμή παίρνεις κι ένα σύκο, κι αν περιμένεις λίγο, χίλια. 0 χρόνος είναι θεός για τους φτωχούς.

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 29 Άντικράτης η δει τά σφαιρικά μάλλον Άράτου κολλώ, την ίδίην δ ' ούκ ένόει γενεσιν' διστάζειν γάρ εφη, πότερ’ εν Κριώ γεγένηται ή Διδύμοις ή τοΐς ϊχθύσιν άμφοτέροις. εΰρηται δε σαφώς εν τοΐς τρισΐ' και γάρ όχευτής και μωρός μαλακός τ ’ έστι και όφοφάγος.

Π.Α. 1 1.318 [31 P Φ Λοδήμου

2

Sider, 28 Gow -Page, 20 G igante1, 37 G igante2]

PI sine auctoris nomine

ίδίην δ’ P: δ’ ίδίην PI

6

μαλακός τ ’ Ρ1: μαλαχώς Ρ

W

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Ο Αντικράτης γνώριζε αστρονομία πολύ καλύτερα από τον Άρατο, αλλά δεν ήξερε πότε γεννήθηκε ο ίδιος. Δεν ήταν δηλαδή σίγουρος αν γεννήθηκε στον αστερισμό του Κριού, των Διδύμων ή των Ιχθύων. Είναι πασιφανές ωστόσο ότι έχει χαρακτηριστικά κι από τους τρεις: είναι ακόλαστος αλλά και ανόητος, θηλυπρεπής και αιδοιολείκτης.

133

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 30 Τρισσούς αθανάτους χωρει λίθος' ά κεφαλά γάρ μανύει τρανώς Πάνα τον αίγόκερων, στέρνα 8ε και νηδύς Ήρακλέα, λοιπά δέ μηρών καί κνήμης Έρμης 6 πτερόπους έλαχεν. θύειν άρνηση, ξένε, μηκέτι * τού γάρ ενός σοι θύματος οι τρισσοϊ δαίμονες απτό μέθα.

Πλ. Α .

234 [3° Sider, 29 Gow-Page, 21 Gigante1, 38 Gigante2]

PI Φιλοδήμου εις ετερον αγαλμα Πανος caret Ρ

3 μηρών Ρ1: μηρώ Sider 4 Sider (iam Gow-Page)

κνήμης Ρ1: κνημας Gow-Page

134

Έρμης Ρ1: Έρμας

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Η πέτρα αυτή παριστάνει τρεις αθανάτους: η κεφαλή παριστάνει περίτρανα τον Πάνα με τα κατσικίσια κέρατα, το στήθος και η κοιλιά τον Ηρακλή, ενώ το υπόλοιπο κορμί, δηλαδή οι μηροί και οι κνήμες, τον φτερωτό Ερμή. Μην αρνηθείς ξένε να προσφέρεις θυσία. Εμείς οι τρεις θεοί θα δεχτούμε την προσφορά σου.

135

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 31 7 νους ώ Μελιχέρτα σύ τε γλαυκή μεδέουσα Λευχοθέη πόντου, δαΐμον άλεξίχαχε, Νηρηδων τε χοροί χαϊ χεύματα

xat

σύ, Πόσειδον,

χα'ι θρψξ, άνεμων πρηΰτατε Ζέφυρε, έλαοίμε φέροιτε διά πλατύ χύμα φυγόντα σωον επϊ γλυκερήν ήόνα Πειραέως.

Π.Α. 6.349

[34 Sider, 19 Gow-Page, 1 6 Gigante1, 23 Gigante*, 24 Kaibel]

P Φιλοδήμου

caret PI

Π iv. 19 Ίνοΰς ώ Μελικέρ[τα

3 χεύματα και σύ Gigante: κύματα καί σύ Ρ γλοκύν Ρ ήόνα Πειραεως C: ίον άπειραεος Ρ

136

6

γλυκερήν Kaibel (iam D’ Orville):

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Μ ελικέρτη, γ ιε της Ιούς, και εσύ πρασινογάλαζη Λευκοθέα, βασίλισσα της θάλασσας, θεά που διώχνεις το κακό, χοροί των Νηρηίδων και κύματα κι εσύ Ποσειδώνα και Θρακήσιε Ζέφυρε, που είσαι ο πιο ήπιος από τους αέρηδες, ας είστε ευνοϊκοί μαζί μου να με οδηγήσετε σώο στο γλυκό ακρογιάλι του Πειραιά με κύματα πλατιά.

137

ΦίΛΟΔΗΜΟΣ 32 ’Ενθάδε τής τρυφερής μαλακόν ρέθος, ενθάδε χεϊτοα Τρυγόνιον, σαβαχών άνθεμα Σαλμαχίδων, ή χαλύβη χοά δοϋμος ενέπρεπεν, ή φιλοπαίγμων στωμυλίη, μήτηρ ήν εφίλησε θεών, ή μούνη στέρξασα τά Κύπριδος άμφιγυνοαχών οργιά χαι φίλτρων Λαίδος άφαμένη. φΰε χατά στήλης, ιερή χάνι, τή φιλοβάχχω μή βάτον άλλ ’ άπαλάς λευχοΐων χάλυχας.

Π .Α . 7-222 [33 Sider, 26 Gow-Page, 22 Gigante*, 39 Gigante3, 21 Kaibel]

P[C]P1Φιλοδήμου [J] εις Τρυγόνιον έταίραν Σαβακών [C: Σακών] έθνους όρμωμένην Suda s.w. ρέθος (ι-2 Τρυγ.), σαβακών (2) Π ίν. ΐδ ενθάδε της τρυφε[ρής 2 σαβακών CP1: **σακών Ρ 5 άμφιγυναικών Sider (iam Theiler) άμφί γυναικών ΡΡ1: ήμιγυναικών Paton 6 άψαμενη CP1: άψαμένα Ρ δ λευκοίων CP1: Χευκόιων Ρ 138

ΤΑ ΕΠΙΓΡΑΜΜΑΤΑ

Εδώ βρίσκεται θαμμένο το απαλό κορμί του τρυφερού βλασταριού, εδώ βρίσκεται το Τρυγόνιον, το αφοσιωμένο στους νωθρούς Σαλμακίδες που είχ ε κάνει περίφημα το ιερό και τη σύναξη της Κυβέλης, που φλυαρούσε χαριτωμένα κι ήταν η αγαπημένη της μητέρας των θεών. Μόνο αυτή από τους αρσενικοθήλυκους αγαπούσε τις τελετές της Αφροδίτης κι ασχολούνταν μ ε τα ερωτικά φίλτρα της Λαΐδος. Ιερό χώμα, προς τιμή της αγαπημένης του Βάκχου κάνε να μη φυτρώσουν αγκάθια γύρω από τη στήλη της αλλά λευκές βιολέτες.

139

ΣΧΟΛΙΑ

I.

Ο τόνος και το περιεχόμενο του επιγράμματος δείχνουν ότι πρέπει να διαβαστεί ως το πρώτο του κύκλου των επιγραμμάτων της Ξανθίππης. Χ α ­ ρακτηριστική είναι η αποστροφή του αφηγητή στην ψυχή του που, όπως υ­ παινίσσεται, αποτελεί το κέντρο τόσο των αισθημάτων όσο και της σκέψης του. Η αιχμή του επιγράμματος, που ως συνήθως απαντά στο τελευταίο στίχο, έγκειται στην προδιαγραφόμενη επίγνωση της έντονης συναισθημα­ τικής εμπλοκής του αφηγητή και στην αδυναμία αποφυγής της. Πρόκειται για στοιχεία που απαντούν έντονα και σε άλλα επιγράμματα του Φιλοδήμου. Η αδυναμία αποφυγής του έρωτα απαντά στα επιγράμματα 1 2 (Π .Α .. 5.24), 13 {Π .Α. 5 -25) και 1 7 (Π .Α . 5.124). Σ ε κάποια επιγράμματα (4, Π .Α . I I .41 και 12 , Π .Α . 5 -24) η επίγνωση της συναισθηματικής εμπλοκής από τον αφηγητή γίνεται πρόξενος αμφιγνωμίας ανάμεσα στις προσταγές του νου και τις μη λογικές επιθυμίες ή τα συναισθήματα. I . Ψ α λ μ ό ς : Η λέξη μπορεί να έχει τρεις σημασίες: α) το παίξιμο ενός έ γ ­ χορδου μουσικού οργάνου (φ ά λ λ ω < φ α ύω = αγγίζω), δηλαδή κιθάρας ή άρ­ πας, και εν προκειμένω άρπας, το όργανο που συνήθως συνόδευε το τραγού­ δι γυναικών σε δείπνα ή συμπόσια (πρβλ. επιγράμματα 4 , Π .Α. 1 1 .41 και 6, Π .Α.

11. 34)» β) τον ή χ ° εγχόρδου οργάνου, εν προκειμένω ένα σκοπό π α ιγ­

μένο στην άρπα, και γ) ένα τραγούδι με συνοδεία άρπας. Η τελευταία σημα­ σία είναι η πιο μεταγενέστερη (δες LSJ, s.v ψαλμός) και εν προκειμένω απο­ κλείεται καθώς στον ίδιο στίχο έχουμε ξεχωριστή αναφορά στο τραγούδι (ώδή). Η αναφορά αυτή αποτελεί ένδειξη ότι πρέπει να εννοήσουμε τη λέξη φ α λμ ός με τη δεύτερη σημασία, δηλαδή αυτή του σκοπού της άρπας. χ ω τ ίλ ο ν δ μ μ α : Το επίθετο χ ω τ ίλ ο ς κυριολεκτικά σημαίνει «μουρμουρι-

στός», «τραυλιστός» (πρβλ. Θεογνίδεα 295, Θεόκριτος 15.89) και μεταφο­ ρικά «ζωηρός», «εκφραστικός» (δες LSJ, s.v.), σημασία με την οποία απα­ ντά εδώ . Η εικόνα των ματιών που εκπέμπουν ερωτικά σήματα απαντά συχνά στην Π .Α ., ιδίως στα επιγράμματα του Μελέαγρου -πρβλ. Π .Α . 12. 63, I, 12 .12 2 , 4 , 12. 159, 3-4 ·

Σ

χ ό λ ια

2 . χοά π υ ρ ... χ α τ α ρ χ ό μ ε ν ο ν : Οι εκδότες διίστανται σχετικά με το αν η ερω­

τική φλόγα αναφέρεται στη Ξανθίππη (έτσι ot Gow-Page, Χουρμουζιάδης και Sider), ή στον αφηγητή (Gigante2). Οι Beckby, Gigante1 προτιμούν να διατηρούν τη σχετική και προφανώς εσκεμμενη ασάφεια, η οποία είναι πα­ ρεπόμενο της μετάβασης που συντελείται στο ημιστίχιο από τα θέλγητρα της Ξανθίππης στο αίσθημα που αυτά προκαλούν στον αφηγητή. Ωστόσο, όπως γίνεται φανερό στον στίχο 3, η φλόγα αφορά τελικά τον ίδιο του αφηγητή. Ανάλογα στο επίγραμμα ιχ , Π.Α. 5 - 124,3 (*<** π ΰ ρ τυφ εται ε γ χ ρ υ φιον) το πυρ αφορά και πάλι τον αφηγητή. π υ ρ : Η φωτιά αποτελεί τυπική μεταφορά του ερωτικού πάθους ήδη από

την αρχαϊκή λογοτεχνία' πρβλ. Σαπφώ, λ ε π τ ό ν ... πυρ ύπ α δεδρ όμ η χεν απ.

31 P L F (πρβλ. και 3δ PL F), Αλκμάν 59 PM G. Η μεταφορά αξιοποιείται λο­ γοτεχνικά αργότερα από τους ελληνιστικούς ποιητές' δες Καλλίμαχος Π .Α. 5-6, Ασκληπιάδης Π .Α . 12.46 και Φιλόδημος επιγράμματα 4 (Π .Α. 11 .4 1 ) και 17 (Π.Α. 5.124). 3-4 ώ φ υχή, φλέξει σε | ...γ ν ώ σ η : 0 αφηγητής δείχνει να διακρίνει ανάμε­ σα στο λογικό και το συναισθηματικό μέρος του εαυτού του. Η διάκριση α­ νάμεσα σε δύο μέρη της ψυχής προϋποτίθεται και στο επίγραμμα 1 2 του Φιλοδήμου (Π.Α. 5 -24)· Η διάκριση ήταν φιλοσοφικός τόπος την εποχή του Φιλοδήμου, καθώς απαντά ήδη στον Πλάτωνα (ιδίως Π ο λ ιτ ε ία 4 ), στον Α­ ριστοτέλη ( Η θ ικ ά Ν ικ ο μ ά χ ε ια I ), στον Ποσειδώνιο (απ. 142-148 EdelsteinKidd), αλλά και σε επικούρειες πηγές. Τη συναντούμε για παράδειγμα στον ίδιο τον Επίκουρο, Έ πιστ. προς 'Ηρόδοτον apud Διογ. Λαερτίου 10.66-67, στον Επικούρειο Διογένη Οινοανδέα απ. 37 Smith, σε δοξογραφικές πηγές της επικούρειας διδασκαλίας όπως ο Αέτιος 4-4-6, ενώ ο Λουκρήτιος στο 30 βιβλίο του D e rerum natura διακρίνει συστηματικά ανάμεσα σε anim us (νους) και anim a (η μη λογική ψυχή). Από την άλλη, ωστόσο, έχουμε κά­ ποιες ενδείξεις σύμφωνα με τις οποίες ο Επίκουρος θεωρούσε την ψυχή ε­ νιαία (Έ π ισ τ. προς 'Ηρόδ. 63), αν και αποτελούμενη από τέσσερα συστατι­ κά στοιχεία ή άτομα, φωτιά, αέρα, πνεύμα, και ένα τέταρτο συστατικό που δεν ονομάζεται (βλ. Αέτιος 4 -3 -1 1, Πλούταρχος Αάν. Colotem III8 e , Λου­ κρήτιος D e rerum nat. 3.262-287).1 To τελευταίο αυτό συστατικό παρουσιάI Τα σχετικά κείμενα με μετάφραση και σχολιασμό φιλοξενούνται από τους Long-Sedley (1987), τομ. ι, 64-75, τομ. 2, 65-70. Δες και Annas (1992), Ι 37~Ι51 1 42

Σ

χ ό λ ια

ζεται να είναι πιο εκλεπτυσμένο από όλα τα άλλα και είναι αυτό που επιτελεί τις λειτουργίες της σκέψης και της αίσθησης (Πλούταρχος ό.π .). Έ χ ε ι υποστηριχθεί λοιπόν η αντίληψη ότι ο διαχωρισμός της ψυχής σε δύο μέρη διατυπώθηκε από μεταγενέστερους Επικούρειους.2 'Οπως όμως αναφέρθη­ κε, ήδη ο Επίκουρος διακρίνει ανάμεσα σε λογικό καί άλογο μέρος με διακριτη το καθένα σύσταση στην ενιαία ψυχή —αυτή η διάκριση ίσως να συστηματοποιήθηκε αργότερα σε αυτή που μας διασώζει ο Λουκρήτιος. Αυτό που πρέπει να τονιστεί εδώ είναι ότι κατά τον Επίκουρο και τους Επικούρειους το λογικό μέρος είναι υπέυθυνο τόσο για τη σκέψη όσο και για τα συναισθή­ ματα (δες Πλούταρχος ό.π.). Συνεπώς η ένταση την οποία υπονοεί ο αφη­ γητής εδώ ανάμεσα στο λογικό και το συναισθηματικό μέρος της ψυχής (και η οποία είναι κεντρική στο επίγραμμα 12, Π .Α . 5 -24) ενυπάρχει σύμφωνα με την επικούρεια αντίληψη στην ίδια τη λογική ψυχή, τον animus. Ωστόσο, τόσο εδώ όσο και (κυρίως) στο επίγραμμα 1 2 ο Φιλόδημος πα­ ρουσιάζεται να συμμορφώνεται με έναν λογοτεχνικό τόπο που απαντά ι­ διαίτερα συχνά στην Π .Α. -π .χ . Καλλίμαχος Π .Α. 12.73 » Μελέαγρος Π .Α . 1 2.80. Ο λογοτεχνικός αυτός τόπος υιοθετείται από τον Φιλόδημο στα σχε­ τικά επιγράμματα. Πρόκειται για ένα στοιχείο ποιητικής που προέρχεται από την παράδοση του επιγραμματικού είδους, χωρίς αυτό να αποκλείει ότι τα επιγράμματα αυτά δε μπορούσαν να αποτελόσουν τη βάση για φιλοσο­ φική ερμηνεία από την επικούρεια σκοπιά. Δες και τα σχόλια μου στο επί­ γραμμα 12. 3-4· το 8 ' εκ τίνο ς ...ο ί 8 <χ: Η φράση εκ τίνο ς είναι ιδιωματική και σημαίνει «για ποιο λόγο» (πρβλ. Ευριπίδης !Ελενη93» Ξενοφών Ά νά β α σ ις $ .S . 4)· Ή ­ δη ο αφηγητής έχει δώσει αρκετούς λόγους για τους οποίους η Ξανθίππη εί­ ναι ερωτεύσιμη (στ. 1-2). Θέλει, ωστόσο, να τονίσει πως υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη διαπίστωση των χαρισμάτων της από το λογικό και στον έρω­ τα για αυτήν που δεν έχει λογική βάση και μπορεί έτσι να πάρει διαστάσεις που δε συνάδουν με τη λογική. Εδώ μάλλον εντοπίζεται η πηγή έμπνευσης και του περίφημου δίστιχου του Κάτουλλου (85): Odi et amo, quare id faciam fortasse requins. Nescio, sed fieri sentio et excrucior. Πρβλ. και το ανώνυμο επίγραμμα Π .Α. 5 -5 1 με το ίδιο θέμα. 2 Δες G . Β . Kerferd, “ Epicurus’ doctrine o f the soul” , Phronesis 16 ( 19 7 1) , 8Ο-96.

143

Σ

χ ό λ ια

Ή ρά σθη ν, ίφ ίλουν, ετυχον, κ α τ ε π ρ α ξ ’, ά γ α π ώ μ α ι. τις δε χ α ι ής xcd π ώ ς, η θεός οϊδε μ ό ν η .

4· σΰχ ο ϊδ α ’ γ ν ώ σ η : Η παράθεση των δύο γνωστικών ρημάτων είναι αξιο­ σημείωτη -ανάλογη με υποκείμενο την ψυχή και πάλι απαντά στον Μελέαγρο Π .Α. 12 .13 2 , 5 bis. Σε αντίθεση με το οϊδα., το γ ν ω ρ ίζ ω δηλώνει γνώση που προκύπτει κυρίως από εμπειρία. Μέσα από αυτή, δηλαδή τα ερωτικά παθήματα, ο αφηγητής θα αντιληφθεί πλήρως τους λόγους για τους οποίους η Ξανθίππη του ενέπνευσε έρωτα (πρβλ. τη συσχέτιση πάθος-μάθος στον Αι­ σχύλο ’Α γ α μ έ μ ν ω ν 177)· 'Οπως και στο επίγραμμα του Μελεάγρου Π .Α. 12 .13 2 bis, διακρίνεται μια διάθεση αυτοσαρκασμού του αφηγητή, που πα­ ρουσιάζεται να μαθαίνει ουσιαστικά μόνο από τα πάθη του. Σε εμπειρική γνώση από ερωτικά παθήματα αναφέρεται και το επίγραμμα 1 2 (Π .Α. 5.24) —με το ρήμα έπίσταμα ι. Σε επόμενα επιγράμματα διατυπώνεται με ποικί­ λους τρόπους η ιδέα ότι τα ερωτικά πάθη οδηγούν τον αφηγητή στη γνώση του εαυτού του και την ωριμότητα (επιγρ. 4 » Π .Α . 1 1 .4 1, 5? Π .Α. 5 - 1 1 2 και 6, Π .Α. 1 1 .34)· τυ φ ο μ ένη : Το ρήμα τύφ ομαι κυριολεκτικά σημαίνει «καίγομαι» (πρβλ. Ευ­

ριπίδης Τ ρ ω ά δες 145» Έ χά β η 478). Σε μεταφορική χρήση απαντά συχνά στην ερωτική ποίηση για να υποβάλλει την εικόνα του πυρπολημένου από έρωτα -πρβλ. Λεωνίδας (Π .Α. 9 ·Ι 79>4)> Μελέαγρος (Π .Α. 12.63), Φιλοδήμος επιγρ. 4 (Π .Α. 1 1. 4 1) και ΐ γ (Π.Α. 5-124).

2. Έχουν διατυπωθεί αμφιβολίες σχετικά με την πατρότητα του επιγράμμα­ τος, μια και τόσο ο Διογένης Λαέρτιος (3-32) όσο και ο Παλατινός κώδικας (Ρ) το αποδίδουν στον Πλάτωνα, όπως και το επίγραμμα Π .Α. 5.78 που εί­ ναι παρόμοιο σε θέμα και ύφος. 0 κώδικας του Πλανούδη (Ρ1), ωστόσο, το αποδίδει στον Φιλόδημο. Υπέρ της απόδοσης του επιγράμματος στον Πλά­ τωνα έχουν συντάχθει οι Gow-Page, Waltz και Beckby. Σήμερα πια η από­ δοση του επιγράμματος στον Πλάτωνα (ή έστω στον ψεύδο-Πλάτωνα, μια και κανείς πια δεν πιστεύει ότι ο Πλάτωνας έγραψε επιγράμματα) έχει α­ νακρουστεί αρκετά πειστικά. 3 Επιπλέον διαθέτουμε και μια σημαντική έν­ δειξη υπέρ της πατρότητας του επιγράμματος από τον Φιλόδημο, την περί­ ληψη της αρχής του επιγράμματος (incipit) στον οξυρύγχειο πάπυρο P O xy.

144

Σ

χ ό λ ια

3724 (coi. IV ).4 O Sider 65 φαίνεται να διατηρεί, ωστόσο, κάποιες επιφυλά­ ξεις για την πατρότητα του επιγράμματος για το λόγο ότι απαντά παραβί­ αση του ζεύγματος του Hermann (σέΙτις), η οποία, όπως υποστηρίζει, είναι ασυνήθιστη για έναν τόσο ικανό επιγραμματοποιό όσο ο Φιλόδημος (απα­ ντά όμως στο διαλογικό επίγραμμα 22, Π .Α . 5.126 , αλλά και στο 23, Π .Α . 5.46). Εκτός από τη μαρτυρία του παπύρου, μια άλλη (λιγότερο ασφαλής) ένδειξη υπέρ της πατρότητας του επιγράμματος από τον Φιλόδημο είναι το όνομα της Ξανθίππης, το οποίο, όπως έχω αναφέρει στην Εισαγωγή, σελ. 5 6, ήταν σχετικά σπάνιο και απαντά σε άλλα τέσσερα επιγράμματα του ί­ διου ( ΐ, 3, 4» 7)Στη συλλογή Epigram m ata Bobiensia (32) έχει εντοπιστεί λατινική μετά­ φραση του επιγράμματος? την οποία παραθέτω: malum ego: mittit me quidam tibi munus amator. adnue: marcendum est, ut mihi, Flora, tibi. Πρώτος o Cameron (1993), 387 και στη συνέχεια o Sider 66 έχουν υποστη­ ρίξει ότι η λατινική μετάφραση (mittit) δείχνει ότι η γραφή π έ μ π ε ι που μας δίνει ο πάπυρος P O xy. 3724 είναι προτιμότερη από τη γραφή βά λλει που μαρτυρούν τα χειρόγραφα. Ο Sider μάλιστα διατυπώνει την άποψη ότι η γραφή αυτή πιθανότατα παρεισέφρυσε επειδή το ρήμα β ά λ λ ω απαντά στο αμέσως προηγούμενο επίγραμμα της 77.A (5 ·79 ) που εχει παρόμοια θεματι­ κή και αρχή ( Τ ώ μ ή λ ω β ά λ λ ω σε). Την ίδια άποψη δείχνει να συμμερίζεται και ο Gigante2 81-82, ο οποίος επιχειρηματολογεί και ενάντια σε ενστάσεις που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί. Κατά τη γνώμη μου, και οι δύο γραφές είναι πιθανές, και η προτίμησή μας για τη μια ή την άλλη εξαρτάται από τον τρόπο με τον οποίο φανταζόμαστε ότι δινόταν το μήλο στην αγαπημένη. Αν η μυθοπλασία του επιγράμματος δηλώνει ότι ο εραστής το έστελνε με κάποιο τρόπο, προτιμότερη γραφή εί­ ναι το π έμ π ει ν, αν πάλι η εικόνα είναι ότι το έριχνε μόνος του, τότε το νόη­ μα απαιτεί το β ά λ λ ει ν -ας σημειωθεί ότι το λατινικό m itten μπορεί να εκφράσει καί τις δύο σημασίες (δες OLD, s.v. mitto, σημ. &-Q, 14-16). 34 5

3 Α π ό τον W . Ludwig, “ Plato’s Love Epigramms” , G R B S 4 (19 6 3 ), 59-82, ιδ ια ί­ τερα 75 - 77 · 4 Δες Cameron (19 9 2 ), 3 8 5 -3 8 7 , Sider 65 και Gigante2 78-79. 5 Π ρ ώ τα α π ό τη ν Marion Lausberg, D as Einsgldistichott, Munchen 19 8 2 , 298-299 κ αι ό χ ι α π ό τον Cameron ( 1 993 )» 387, όπω ς δια τείνετα ι ο ίδιος ο Cameron.

145

Σ

χ ό λ ια

Τίθεται λοιπόν ένα ζήτημα σχετικά με την κατανόηση του επιγράμματος, που θα πρέπει να εξετάσουμε πριν προτιμήσουμε μία από τις δύο γραφές. Η μορφή του επιγράμματος δίνει την εντύπωση ότι πρόκειται για επιγραφή στο μήλο που προσφέρει ο εραστής. Όμως μια τέτοια ερμηνεία δεν ευσταθεί για τους εξής τρεις λόγους: α) δεν υπάρχει αρκετός χώρος για μια τέτοια ε­ πιγραφή πάνω σε ένα μήλο, β) ο πρώτος στίχος του επιγράμματος δε δίνει καμία ουσιαστική πληροφορία στην ερωμένη, γ) το μήλο από μόνο του αρκούσε ως ένδειξη έρωτα (δες πιο κάτω). Για τους δύο τελευταίους λόγους ει­ δικά το επίγραμμα δε θα πρέπει να ερμηνευτεί ούτε ως φανταστική απο­ στροφή του εραστή προς την ερωμένη. Πώς πρέπει λοιπόν να ερμηνευτεί; Η καλύτερη ερμηνεία κατά τη γνώμη μου έχει προταθεί πρόσφατα από την R. Scodei, που υποστηρίζει ότι το επίγραμμα καταγράφει το σκεπτικό του εραστή με βάση το οποίο προσφέρει το μήλο στην Ξανθίππη.67Με άλλα λόγια το επίγραμμα διατυπώνει αυτό που σκέπτεται ο εραστής και θέλει ε­ πίσης να καταλάβει η ερωμένη του. Φαίνεται μάλιστα ότι προσδοκά και ά­ μεση ανταπόκριση, όπως δείχνει το ρήμα έπίνευσον, το οποίο φανερώνει ότι τα δύο πρόσωπα βρισκόταν σε απόσταση που μπορούσαν να δουν ο ένας τον άλλο και ότι ο εραστής περίμενε μια κίνηση της αγαπημένης. Η ένδειξη αυ­ τή λοιπόν ίσως πρέπει να μας κατευθύνει να προτιμήσουμε τη γραφή β ά λ ­ λ ε ι, γιατί ο εραστής παρουσιάζεται να

βρίσκεται κοντά στην Ξανθίππη. Συ­

νεπώς οι φανταστικές συνθήκες πρέπει να έχουν ως εξής: ο εραστής ρίχνει (β ά λ λ ει) ένα μήλο στο σπίτι της αγαπημένης και περιμένει ένα νεύμα της {επίνευσον).?

X. Μ ή λ ο ν : Το μήλο ήταν σύνηθες δώρο μεταξύ εραστών στην αρχαιότητα -πρβλ. Αριστοφάνης Ν εφ έλ α ι 9 9 7 1 Θεόκριτος $ .$ 8 - 9 Ο, Βιργίλιος Eclogae 364, Οβίδιος Hetvides 2Ο.3-ΙΟ και Σούδα στο λήμμα β ά λ λ ειν μ ή λ ο ις : ε π ί τω ν τυγχα νο'ντω ν ώ ν έρω σιν. Για έναν κατάλογο σχετικών παραδειγμάτων και

διεξοδική πραγμάτευση του θέματος δες A.R. Iittlewood, “ The symbolism of the Apple in Greek and Roman Literature” , H SC P 72 (1967), 14 9 -18 1, ιδίως σελ. 15 4 -156 . 2. χάγώ xctt σύ μαραινόμεθα: Η ιδέα ότι η νιότη περνά γρήγορα και πρέπει

6 Scodei (2003), 262-266.

7 Για τη μετρική και συντακτική δομή του επιγράμματος και την καίρια θέση της προστακτικής επίν&υσον δες Lausberg ό.π. 296-297·

146

f Σ Χ Ο Λ ίΑ να την απολαύσουμε όσο μπορούμε περισσότερο απαντά συχνά και στην προγενέστερη αρχαιοελληνική λογοτεχνία (πρβλ. για παράδειγμα Αρχίλο­ χος I90a24~28 W2, Αισχύλος Ί χ έ τ ώ ε ς g g 8 , Σοφοκλής Α ία ς γ 14 , Ευριπίδης Ή ροαλής 6 17 -6 3 4 )·, αλλά είναι κοινή και στην Π .Α . και στον ίδιο τον Φιλό-

δημο (δες επιγρ. i g , Π .Α . I ϊ.3 0 , επίγρ. 27» Π .Α . 9*4*2). Είναι αμφίβολο σε ποιον αναφέρεται το χ ά γ ώ , στο μήλο ή στον αφηγητή. Πιθανότερη είναι η πρώτη εκδοχή (δες ε γ ώ , στ. ι). Στην περίπτωση αυτή η έννοια του μαρα­ σμού υπογραμμίζεται έντονα, καθώς δίνεται μια σχετική οπτική εικόνα, αυτή του μήλου.

Το επίγραμμα παρουσιάζει σημαντικές ερμηνευτικές δυσκολίες, είναι ό­ μως άξιο ιδιαίτερης προσοχής γιατί δίνει φωνή στην Ξανθίππη. Η αγαπη­ μένη του αφηγητή παρουσιάζεται όχι μόνο ως ελκυστική γυναίκα και δεινή μουσικός, αλλά και ως αρκετά έξυπνη, ετυμόλογη και επίσης, όπως αποκα­ λύπτεται, πιο κοντά στο πνεύμα της επικούρειας φιλοσοφίας από τον ίδιο τον αφηγητή. Κατά τη γνώμη μου η Ξανθίππη μιλά δύο φορές στο επίγραμ­ μα με δύο διαφορετικούς τρόπους: τη μία στους στίχους 3-5>που αποτελούν το κύριο μέρος του τραγουδιού της, και στο τελευταίο δίστιχο, όπου παρου­ σιάζεται να μιλά πια in propria persona απευθυνόμενη στον αφηγητή με τρό­ πο ειρωνικό, αν όχι περιπαικτικό, σχετικά με το θάνατο.8 Στο δίστιχο αυτό η Ξανθίππη υπενθυμίζει στον αφηγητή ότι η αντίληψη για την οποία έκανε λόγο στο τραγούδι της και προφανώς συγκίνησε τον τελευταίο, πως δηλα­ δή ο θάνατος είναι ύπνος χωρίς τέλος (ευδειν άθανάτως), είναι ανεδαφική, γιατί μόνο ο ζωντανός κοιμάται, οπότε ο αθάνατος ύπνος στο μ ο ν ό κ λ ιν ο ν π ε τ ρ ίδ ιο ν για τον οποίο τραγούδησε ισοδυναμεί με αθάνατη ζωή -αντίληψη

ουτοπική. Η Ξανθίππη εμφανίζεται να ειρωνεύεται την ανεδαφική ευχή του αφηγητή να αποφύγει τον θάνατο που επιπλέον, ως γνωστόν, είναι αταίρια­ στη σε έναν Επικούρειο. Ο Επικούρειος φιλόσοφος όφειλε να μη φοβάται το θάνατο (δες και επί­ γραμμα 27, Π .Α . 9-4*2), γιατί κατά τον Επίκουρο ο θάνατος λαμβάνει χώ 8 Διαφωνώ με την άποψη του Sider 68 ότι στο τελευταίο δίστιχο η Ξανθίππη τρα­ γουδά και πάλι αλλά περιπαίζει τον αφηγητή αυτή τη φορά. Η αποστροφή «οΰχ άίεις» δείχνει πως επιχειρηματολογεί και δεν τραγουδά.

147

Σ

χ ό λ ια

ρα όταν πια η ζωή έχει τελειώσει και συνεπώς δεν αποτελεί κακό ούτε α­ πειλή για τον άνθρωπο (Κ ύ ρ ια ι Δόξοα 2 , ’E m στ. π ρ ος Μ ενο ιχεα 124-5)· Μια και ο νεκρός δεν αισθάνεται, ο θάνατος, υποστηρίζει ο Επίκουρος, δεν μπο­ ρεί να είναι κάτι κακό, γιατί ο θάνατος συμβαίνει όταν εμείς πια δεν υπάρ­ χουμε. Αν όμως κάτι δεν είναι κακό όταν συμβαίνει, δε θα πρέπει να θεω­ ρείται κακό ούτε εκ των προτέρων. Συνεπώς, συμπεραίνει ο Επίκουρος, κα­ νείς εν ζωή δεν πρέπει να φοβάται το θάνατο. Το επικούρειο επιχείρημα έ­ χει προκαλέσει αρκετή συζήτηση. Μαζί με άλλους πιστεύω ότι το επιχείρη­ μα αυτό δεν ισχύει. Το λάθος του Επίκουρου έγκειται στην a priori παραδο­ χή ότι κάτι είναι καλό ή κακό μόνο εφόσον το αντιλαμβανόμαστε με τις αι­ σθήσεις μας. 'Ομως και η αδυναμία να βιώσει κανείς εμπειρίες που θα τον έ­ καναν ευτυχή -α π ό το να χάσει μια καλή συναυλία μέχρι να μην προλάβει να τελειώσει ένα βιβλίο ή να ζήσει μια φιλία— μπορεί να αποτελεί κακό, α­ κριβώς γιατί δεν πραγματώνει κανείς κάποιες από τις επιθυμίες ή τις έξεις που αποτελούν πηγή ευτυχίας.? Η βασική λοιπόν ένσταση κατά της επικού­ ρειας θέσης μπορεί να συνοψιστεί ως εξής: ο άνθρωπος έχει από τη φύση του επιθυμίες και φιλοδοξίες για το μέλλον, οι οποίες, όπως δεχόταν ο ίδιος ο Επίκουρος, μπορούν να αποτελούν πηγή για πνευματική ηδονή. Στο βαθμό που ο θάνατος ακυρώνει την πράγματωση αυτών των επιθυμιών περιορίζει σημαντικά την ανθρώπινη ευτυχία και συνεπώς δεν μπορεί παρά να αποτε­ λεί κακό.9 10 Ανεξάρτητα όμως από την ορθότητα της άποψης του Επίκουρου, αυτό που είναι σημαντικό να τονιστεί, μια και θίγεται στο επίγραμμα, είναι η πίστη των Επικούρειων στη θνητότητα της ψυχής (δες Λουκρήτιος D e rerum natura 3.425-829). 'Οπως και σε άλλα ζητήματα, έτσι και σε αυτό κύριο μέλημα

των Επικούρειων ήταν η διαμόρφωση μιας ορθής φιλοσοφικά αντίληψης για την ψυχή, απαλλαγμένης από προκαταλήψεις και θρησκευτικές δοξασίες, α­ κριβώς γιατί πίστευαν ότι μια τέτοια αντίληψη μας απαλλάσσει από ουτοπι­ κές προσδοκίες ή ουτοπικούς φόβους που μπορούν εν τέλει να επηρεάσουν την

9 Δ ες το ανάλογο επ ιχείρημα του Thomas N agel, “ Death” , στο M ortal Questions, Cambridge 19 7 9 , 9 - 10 . ΙΟ Γ ια την επικούρεια αντίληψη του θανάτου δες ακόμα Λουκρήτιος D e rerum

natura 111.830-977 και α π ό την μοντέρνα κριτική τ α κείμενα τω ν D . Furiey, “ Nothing to us?” , στον τόμο Μ. Schofield-G. Striker (εκδ.), Norms o f Nature, Cam­ bridge 19 8 6 , 7 5 -9 1 και Annas (19 92), 1 5 1 - 1 5 6 .

148

M

Σ

χ ό λ ια

ευτυχία μας.11 Για το λόγο αυτό οι Επικούρειοι επιχειρούν συχνά να εξετά­ σουν φιλοσοφικά άλογους, κατά τη γνώμη τους, φόβους.121 34Δε διστάζουν μά­ λιστα να παρωδήσουν ενίοτε ανάλογους φόβους, σχετικές προσδοκίες ή από­ ψεις για την ψυχή, ίσως γιατί πίστευαν ότι με τον τρόπο αυτό θα επαναφέ­ ρουν τους θιασώτες τους στην πραγματικότητα. Αυτό κάνει για παράδειγμα ο Φιλόδημος στο 40 βφλίο του έργου του Π ε ρ ί θανάτου (PHerrr. ΙΟ5Ο, col. 3738) και ακριβώς αυτό φαίνεται να κάνει και η Ξανθίππη του επιγράμματος στο τελευταίο δίστιχο .13 1 . Ξ α νθ ω κ η ρ ό π λ α σ τε :

Το επίθετο χη ρ ό π λ α σ το ς μπορεί να χαρακτηρίζει

τόσο το χρώμα του δέρματός της (κέρινο), όσο και την κορμοστασιά της Ξανθίππης (ευλύγιστη), ή και τα δύο. Πιο κολακευτικό ως έπαινος για την αγαπημένη του αφηγητή είναι να ερμηνεύσουμε το επίθετο ως περιγραφικό της ευλυγισίας της Ξανθίππης. μ υρό χρο ε, μ ο υ σ ο π ρ ό σ ω π ε : άπαξ λεγάμενα.

2. δ ιπ τ ε ρ υ γ ω ν Π ό θ ω ν : 0 Πόθος ή οι Πόθοι παρουσιάζονται να συνόδευουν τον θεό Έρωτα. Δες και Σαπφώ 2 2 . 1 1 - 1 2 P L F, Μελέαγρος Π .Α . $ . 1 7 9 , 5 και 8 και Φιλόδημος επίγρ. ΙΟ {Π .Α . Ι 0 . 2 ΐ ) . Η αναπαράσταση των Πόθων είναι ιδιαίτερα συχνή στις τοιχογραφίες από την Πομπηία. *4 3. φ ή λ ό ν ... μ ύ ρ ο ν : Το ημιστίχιο παρουσιάζει συντακτικές και νοηματικές δυσκολίες. Οι Gow-Page 384, De Vries (ΐ97θ), 30 xat Sider 70 υποστηρίζουν ότι η αιτιατική μ ύ ρ ο ν αποτελεί αντικείμενο στο ρήμα φήλον {<φ άλλω ) και μας παραπέμπουν σε ανάλογη σύνταξη σε στίχους όπως του Καλλίμαχου 1 1 Δες γ ια π αρά δειγμ α την κριτική του Δ ιογένη Ο ινοανδέα απ. 35 *4 ° Smith σε διαδεδομένες λαϊκές αντιλήψεις αλλά και στις φιλοσοφικές απόψεις του Π λά τω να , τ ω ν Σ τω ϊκ ώ ν (απ. 38 Smith), τω ν Π υθαγορείω ν και Ορφικών (απ. 4Ο Smith) σ χ ε­ τικ ά με τη ψυχή και την ενδεχόμ ενη αθανασία της. Δες το κείμενο x a t το υπ όμνη ­ μα στη σχολιασμένη έκδοση του Μ . F. Smith, Diogenes o f Oinoanda, The Epicurean Inscription, Napoli 1 992 (La scuola di Epicuro, Suppl. l) , 2 1 1 - 2 2 0 , 4 8 5 -4 9 1.

12 Δες Επίκουρος Έ π. προς ’Η ρόδοτον 8 1, Δ ιο γ. Οινοανδεας απ. 35 » col. II, απ. 37 Smith.

13 Δες την έκδοση του κειμένου με σχόλια από τον Μ. Gigante, Richerche Filodemee, Napoli 19832, 163-234' πρβλ, επίσης Διογένης Οινοανδέας απ. 36, 3® Smith. 14 Δες το άρθρο τω ν Ν . Blanc-F. Gury, “ Eros/Amor, Cupido” , U M C III. i-ii (19 86 ), 352, 3 6 1 , 4 19 , 422.

Σ

χ ό λ ια

Α ίτ ια απ. Ι.33 Pfeiffer « ίν α δρόσον ην μ ε ν άειδω » και του Πέρσιου Pm/. 14

«cantare credas Pegaseium nectar». Με τη σύνταξη αυτή προκύπτει ένας λε­ ξιλογικός ακροβατισμός, του οποίο Gigante προσπαθεί να εξομαλύνει προτείνοντας τη γραφή φήξον (<φαύω ), η οποία ομολογουμένως δίνει πιο ομαλό νόημα -«άπλω σε πάνω μου μύρο με τα δροσερά σου χέρια». Η δικαιολο­ γημένη ένσταση (του Sider, 70), ωστόσο, στην πρόταση αυτή είναι ότι έτσι δεν έχει νόημα και αναφορά η φράση ά δε π ά λ ιν μ ο ι...τ ό γλυκύ το ύτο μ έλος. 3"5· ε ν μ ο ν ο χ λ ίν ω ...χ ρ ό ν ο ν : Το επίθετο μ ο ν ό κ λ ιν ο ς είναι άπαξ. Η έμφαση εντοπίζεται στη μοναξιά του ομιλούντος που θα πεθάυει μόνος, όπως και έζησε. Το δίστιχο πρέπει να αποτελεί το τραγούδι (ή μέρος του) της Ξανθίπ­ πης που έχει χαρακτηριστικά επιταφίου θρήνου (π.χ. την αναφορά στον τό­ πο). Κυρίαρχο στοιχείο στο τραγούδι αυτό φαίνεται να είναι η μοναξιά πα­ ρά ο θάνατος, και ίσως είναι η μοναξιά που, καθώς εξομοιώνει τη ζωή με το θάνατο, οδηγεί την Ξανθίππη να αυαφερθεί ευφημιστικά στον θάνατο ως α­ θάνατο ύπνο. Ας σημειωθεί ότι ο Φιλόδημος παρομοιάζει τον ύπνο με θάνα­ το στο Π ερ ί θ ε ώ ν col. II 5 Diels. Γ ta το λόγο αυτό οι αθάνατοι θεοί, υποστη­ ρίζει, δεν κοιμούνται ποτέ (ibid. col. ΧΠ 82-84). 7· ώ νθρ ω π ε : Στην Π .Α . η κλητική αυτή απαντά συχνά σε επιτύμβια ή ηθι­ κοπλαστικά επιγράμματα και στοχεύει να τονίσει τη θνητή φύση του απο­ δέκτη του επιγράμματος. Δες για παράδειγμα Λεωνίδας Π .Α. 7 - 193, 472, 736, 10 . 1, 8, Αυτομέδων Π .Α. 7 -534 , Παλλαδάς Π .Α . 1 1.62, 1 1.300. τ ο κ ο γ λ ύ φ ο ς : εδώ μεταφορικά με την έννοια «απατεώνας».

4* Το επίγραμμα ανήκει στην ίδια θεματική ενότητα μαζί με τα δύο επόμε­ να, τα οποία συγκατελέγω (μαζί με τον Sider) στον κύκλο των επιγραμμά­ των της Ξανθίππης. Η θεματική είναι η μετάβαση του ποιητή από τον επι­ πόλαιο βίο στη ζωή της ωριμότητας, η οποία τουλάχιστον στο παρόν επί­ γραμμα συνδέεται άμεσα με την Ξανθίππη - ο αφηγητής ζητά από τις Μού­ σες να του τη δώσουν για μόνιμη σύντροφό του. Η Ξανθίππη παρουσιάζεται σε ένα ρόλο διαφορετικό από αυτόν του επιγράμματος 3 (ειρωνική), αλλά και από αυτόν του επιγράμματος ι -δεν εμπνέει πια ερωτικό πάθος, αλλά έλλογη επιθυμία για συζυγική συντροφιά. 150

Σ

χ ό λ ια

1 . 'Επτά τριηκόντεσσιν: Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη (Πολιτικά 1335229) η ηλικία των τριανταεπτά ετών είναι ιδανική για να παντρεύεται ο άνδρας. Σε αυτήν ακριβώς την Αριστοτελική γνώμη φαίνεται να μας παραπέμπει ο Φιλόδημος εδώ, την οποία δείχνει να προτιμά από τη γνώμη του Ησιόδου (*Έργα καί ήμέραι 695 -697) σύμφωνα με την οποία ο άνδρας πρέπει να πα­ ντρεύεται γύρω στα τριάντα. 2 . ήδη ... σελίδες

: Ο όρος σελίς σημαίνει στήλη σε ένα παπυρικό ρολό, που ήταν η βασική μορφή του αρχαίου βιβλίου (δες Turner, Ελληνικοί Πάπυροι, σελ. 22 ). Στους παπύρους από το Herculaneum μία σελίδα αντιστοιχεί συ­ χνά σε ένα παπυρικό φύλλο, σε ένα «κόλλημα», ενώ στους αιγυπτιακούς παπύρους πολλές φορές αντιστοιχεί σε περισσότερα. Η μεταφορική συσχέτιση του ανθρώπινου βίου με βιβλίο φαίνεται ότι ήταν αρκετά διαδεδομένη στην ελληνιστική εποχή, την κατεξοχήν εποχή του βιβλίου. Δες Φιλόδημος Περί θανάτου IV 39ι ι 8, Οράτιος Epist. 1.16, 79> Διογένης Λαέρτιος 10 .138. ^ 3 ~4 · λευκαί... ήλικίης: Η άφιξη των γκρίζων μαλλιών ως ένδειξη της έναρ­ ξης του γήρατος αποτελεί λογοτεχνικό τόπο που εμφανίζεται ήδη στην αρ­ χαϊκή ποίηση, π.χ. Σαπφώ 58.12-14 PMG, Ύμνος στην Αφροδίτη 228-23Ο, Ανακρέων απ. 24Ο PMG. Την ίδια σκέψη με παρόμοιο λεξιλόγιο συναντού­ με και στο επίγραμμα 5 >3_4 (Π.Α. $.I I 2 ).

β.τυφετ’ : Οι Gow-Page και ο Gigante1’2 προτιμούν τον τύπο τύφεται από τον

εκθλιβόμενο τύπο που παραδίδουν τα χειρόγραφα. Είναι αλήθεια ότι η έκθλι­ ψη του -at αποφεύγεται στα επιγράμματα του Στεφάνου του Φιλίππου (δες Gow-Page, xlii), ωστόσο, όπως παραδέχονται οι Gow-Page ibid, απαντά δε­ κατέσσερις φορές, ενώ είναι ακόμα συχνότερη στα ελληνιστικά επιγράμματα. Τείνω έτσι να συμφωνήσω με τον Sider 75 ότι δεν υπάρχουν επαρκείς λόγοι που να δικαιολογούν την αθέτηση της μαρτυρίας των χφφ. Για τη χρήση και σημασία του ρήματος δες και το σχόλιό μου στο επίγραμμα I (Π.Α. 5 -1 3 1)· 7 -8 . αυτήν... ταύτην:

Οι δύο αντωνυμίες έχουν προκαλέσει αρκετή σύγχυ­ ση μεταξύ των εκδοτών. Κατά τη γνώμη μου και οι δύο αντωνυμίες πρέπει να αναφέρονται στην Ξανθίππη και όχι στην κορωνίδα, όπως υποστηρίζουν οι Gow-Page 386-387, οι οποίοι, όπως και ο Gigante1’2, ερμηνεύουν το τε­ λευταίο δίστιχο ως εξής «γράψτε αυτήν την κορωνίδα για τέλος της τρέλας15 15 Δες Gigante (19832)» 233 και Obbink (1996)1 93 -

Σ

χ ό λ ια

μου» ή πιο ελεύθερα «Αυτό είναι το τέλος του ποιήματος μου, ας είναι και το τέλος της ανεμελιάς μου » .16 Καταρχήν η αντωνυμία α υ τ ή ν μπορεί να αναφέρεται τόσο σε ουσιαστικό που έπεται όσο και σε ουσιαστικό που προη­ γείται (δες Η. Smyth, G reek G ram m ar , Harvard 1956, 92-93)- Το τα ύ τη ν φυ­ σικά αναφέρεται στο αυτήν. Αυτό που πρέπει λοιπόν να προσδιοριστεί είναι η αναφορά του αυτήν. Η ερμηνεία των Gow-Page, Gigante1 δε δίνει ικα­ νοποιητικό νόημα και το παράλληλο στην ομηρική χρήση του α υ τ ή ν {—τη ν αυτήν) δεν είναι πειστικό (δες Sider 75)· Η έμφαση που δημιουργούν οι δύο

αντωνυμίες, πρώτον, ταιριάζει περισσότερο στην αγαπημένη του αφηγητή και όχι στην κορωνίδα' κατά δεύτερο λόγο η αναφορά στην Ξανθίππη δίνει πολύ περισσότερο νόημα και στο ρόλο των Μουσών, ενώ τέλος έτσι αποκτά περισσότερο νοήμα και η αναφορά στην Ξανθίππη στον στίχο 4 - η Ξανθίπ­ πη παύει να είναι μόνο ακροάτρια και γίνεται το αντικείμενο της επιθυμίας του αφηγητή. Η πρόταση του Sider να διαβάσουμε τα ύ τη ς αντί για τα ύ τη ν της χφ παράδοσης για να αποφευχθεί το υπερβατό δεν είναι πειστική, ακρι­ βώς γιατί καταστρέφει την έμφαση του δίστιχου (στην Ξανθίππη), δηλαδή την αιχμή όλου του επιγράμματος. κ ο ρ ω ν ίδ α : Η κορωνίδα ήταν ένα από τα διακριτικά σημάδια του αρχαίου

βιβλίου και δήλωνε το τέλος ενός μέρους του έργου (π.χ. του χορικού στην τραγωδία, σύμφωνα με τον Ηφαιστίωνα σελ. 75 Consb.), αλλά και ενός ο­ λόκληρου έργου (πρβλ. Μελέαγρος Π .Α. 12.257)·17 Ειδικότερα στους παπύ­ ρους από το Herculaneum η κορωνίδα απαντά είτε στο τέλος μιας παραγρά­ φου είτε στο τέλος του έργου που περιείχε ένα παπυρικό ρολό.18 Με την α­ ναφορά στην κορωνίδα ο αφηγητής συνεχίζει τη μεταφορά της ζωής ως βι­ βλίου' η επιθυμία του είναι η Ξανθίππη να στεφανώσει το τέλος της ζωής του. Ουσιαστικά όμως δεν πρόκειται για το τέλος της ζωής του αφηγητή, αλλά για το τέλος του επιπόλαιου μέρους της. 8 , ή μ ε τ έ ρ η ς ... μ α ν ίη ς : Η μεταφορά του έρωτα με τρέλα είναι συχνή σε ό­ λη την αρχαιοελληνική και λατινική λογοτεχνία. 0 έρωτας παρουσιάζεται

1 6 Οι Gow-Pagc μεταφράζουν «Come, Muses, my sovereigns, quickly write this same «Finis» to my insanity»' και o Gigante, «M a presto, o Muse signore, a questo punto scrivete la coronide: sia anche il segno della fine della nostra follia». 1 7 Δες G . M. Stephen, “ The coronis” , Scriptorium 13 (19 9 5 ), 3 - 14 . 18 Δες Cavallo (19 8 3), 24.

152

Σ

χ ό λ ια

τόσο στη λογοτεχνία όσο και στη φιλοσοφία να εκπορεύεται από το άλογο μέρος της ψυχής και να μην τιθασεύεται εύκολα από τη λογική. Ανάμεσα στα πάμπολλα παραδείγματα δες κυρίως Σαπφώ 1 . 16 -19 P L F, Αλκαίος 283, 3~9 PLF, Ανακρέων 428, Θέογνις 1231, Ευριπίδης Ιπ π ό λ υ τ ο ς 1274" 1276, Πλάτων Φ αιδρός 265b, Φιλόδημος Π ερ ί θεών 3, απ. 76, 7 Diels και ε­ πίγραμμα 5 , 2 (/ΖΑ. 5*112).

5· Το επίγραμμα συμπληρώνει το προηγούμενο, καθώς εκφράζει την ίδια βασική ιδέα της μεταστροφής από την επιπόλαιη ζωή των γλεντιού και του έρωτα στη ζωή της ωριμότητας, με τη διαφορά ότι δεν περιέχει αναφορά στην Ξανθίππη όπως το επίγραμμα 4 (Π.Α. 1 1. 41)· Η ομοιότητα της θεμα­ τικής του με το προηγούμενο (και το επόμενο) επίγραμμα, ωστόσο, με κά­ νουν να πιστεύω (όπως και τον Sider) ότι ανήκει στον κύκλο των επιγραμ­ μάτων της Ξανθίππης. Χαρακτηριστικός είναι ο εσωτερικός μονόλογος του πρώτου δίστιχου, όπου ο αφηγητής αναζητά απαντήσεις για την επιπόλαιη συμπεριφορά του. Η διάκριση ανάμεσα στο λογικό και στο άλογο «εγώ» που στο επίγραμμα I {Π .Α . 5 .1 3 ΐ) και 1 2 (Π.Α. 5*24) δημιουργεί ένταση, εδώ ση­ ματοδοτεί δύο διαφορετικές περιόδους της ζωής του αφηγητή. 2. άλλ ’ έ μ ά ν η ν '... ο ύ χ ι θ ε ο ύ : Ακολουθώ την πλειονότητα των εκδοτών που, σε αντίθεση με τον Sider, βάζουν άνω τελεία μετά το έμ ά νη ν. Η στίξη στη μέση του πεντάμετρου είναι όχι μόνο βολική από μετρική άποψη, αλλά κυ­ ρίως συντελεί ώστε να συνεχιστεί με ένταση ο μονόλογος. Δεν είναι ξεκά­ θαρο για ποιον θεό πρόκειται, αλλά πιθανότατα ο αφηγητής αναφέρεται στον 'Ερωτα ή την Αφροδίτη που συχνά θεωρούνται υπεύθυνοι για την ερω­ τική μανία γενικότερα και ειδικότερα στην Π .Α. (δες π.χ. Μελέαγρος Π .Α . 5 .17 6 -17 7 , Λεωνίδας Π .Α. 5.18 8 , Ποσείδιππος Π .Α. 5-2Ιΐ) .

3-4 · π ο λ ιή ... ή λ ιχ ίη ς : Δες το σχόλιο μου στους στίχους 3-4 του προηγουμέ­ νου επιγράμματος όπου απαντά το ίδιο μοτίβο. Χαρακτηριστική είναι η ε­ πιτηδευμένη σειρά των λέξεων με την απομάκρυνση (Sperrung) του ουσια­ στικού (πολιη) από το ουσιαστικό (θρίξ). 5-6. Ανάλογη σκέψη διατυπώνουν οι Προπέρτιος 1. 14.19 -25 και Οράτιος Epist. 1.14 .32-36 , 2.2.214 -215·

153

Σ

χ ό λ ια

6. Το επίγραμμα είναι, το τρίτο κατά σειρά που αναφέρεται στην επιθυμία για παραίτηση από την άσωτη ζωή και την έναρξη μιας ζωής ωριμότητας. Όπως και στο επίγραμμα 4 (Π .Α . 1 1.4 1), ο αφηγητής εκφράζει την επιθυ­ μία του να βρει μόνιμη σύντροφο. Όπως στο προηγούμενο, έτσι και στο πα­ ρόν επίγραμμα δε γίνεται ρητή αναφορά στην Ξανθίππη, με δεδομένο όμως το περιεχόμενο του είναι εύλογο να το συσχετίσουμε με τα ποιήματα του κύκλου της Ξανθίππης. Η επιθυμία του αφηγητή για μόνιμη σύντροφο είναι ουσιαστικά η μόνη ένδειξη της επιθυμίας του για μετάβαση στον ώριμο βίο, καθώς, όπως έχει παρατηρηθεί (Gow-Page, Sider), οι υπόλοιπες αλλαγές τις οποίες στοχεύει να επιφέρει στη ζωή του είναι σχετικά ασήμαντες. Για την οικρίβεια, οι αλλαγές αυτές αποκτούν σημασία μόνο εκ των υστέρων, υπό το πρίσμα δηλαδή του αιτήματος του τελευταίου στίχου. Πρόκειται για μια α­ ναγνωρίσιμη τεχνική σύνθεσης, σύμφωνα με την οποία ο τελευταίος στίχος του επιγράμματος όχι μόνο περιέχει την αιχμή του, κάτι συχνό στο ελληνικό και λατινικό επίγραμμα, αλλά προσφέρει ένα στοιχείο έκπληξης που αποτε­ λεί κλειδί για τη σύνολη ερμηνεία του συνθέματος —πρβλ. επιγρ. ΙΟ (Π.Α. ΙΟ·2 ΐ), 30 (Π λ . Α . 234)· I . Λ ευ.κοινούς : εννοείται σ τεφ ά νους. Το στεφάνι ήταν χαρακτηριστικό του συμμετέχοντος σε συμπόσιο -δες π.χ. Ρουφίνος Π .Α. 5 · 72, Μελέαγρος 77.Α 5 .13 6 , 5 · 175>Φιλόδημος επίγρ. 25 (Π .Α. 11.3 5 )· 1-2. Χ ίο υ ς ο ίν ο υ ς : Το Χιώτικο κρασί ήταν περίφημο στην αρχαιότητα -δες Καλλίμαχος απ. 399 Pfeiffer, Οράτιος Epod. 9 ·33_34 · Στο εν λόγω επίγραμ­ μα τουλάχιστον θεωρείται συστατικό του ξέφ ρενου συμποσίου και για το λό­ γο αυτό απορρίπτεται τόσο εδώ όσο και στο επίγραμμα 26 (Π.Α. 11.44)· 3- δίφ ά δα πόρ νη ν : Οι γυναίκες ελευθερίων ηθών, όπως θα λέγαμε σήμερα, ήταν απαραίτητο συστατικό ενός συμποσίου και συχνά κατηγορούνται για κλίση στο μεθύσι (βλ. Μελέαγρος Π .Α . 5 -175)- Γενικά για την πορνεία στην αρχαιότητα δες S. Pomeroy, Godesses, Wives, Whores a n d Slaves , Cambridge 1 979- Ιδιαίτερα για την πορνεία στην Πομπηία και το Herculaneum, δες Salles ( ΐ 997)> 267-289 και A. Mauri, Pompei ed Ercolano f r a cast e abitanti, Firen2e 1998, κεφ. 2 1, 1 16 -12 3. 4. ο υ χ έ θ έλ ω ' μ ισ ώ : Η αλλαγή νοοτροπίας του αφηγητή δηλώνεται με έ­ 154

Σ

χ ό λ ια

ντονο τρόπο με τη χρήση στίξης και την τοποθέτηση της δήλωσης στη μέση ακριβώς του ποιήματος.

7 . π ν ε ύ μ ο ν α τ ε γ ξ α τ ε Β ά χ χ ω : λογοτεχνική ανάμνηση του στίχου του Αλ­ καίου « τ έ γ γ ε π λ εύ μ ο ν α ς οΐνω » (απ. 347a PLF). Ο Βάκχος ταυτίζονταν με τον Διόνυσο σε βαθμό που το «Βάκχος» να αποτελεί επίθετο του Διονύσου.Για την αντίληψη αυτή στην Πομπηία και στο Herculaneum δες Η. Herter, “ Bacchus am Vesuv” , Rheinisches M useum IOO (1957), I O I - 114. Για την παρουσία του Διονύσου στην ίδια περιοχή, δες A. Mauri, Pom pei ed Ercolano f r a cast e abitanH , Firenze 1998, κεφ. 19, I 0 3 - 1 15 .

8 . σ υ ζε ύ ξα τ ε : To ρήμα χρησιμοποιείται για να δηλώσει γαμήλια ένωση. Δες LSJs.v. φ ω λά δα : η λέξη προέρχεται από το ρήμα φ ω λ ά ζω και κυριολεκτικά ση­

μαίνει «κρύβομαι σε φωλιά» (δες LSj, s.v.). Εδώ χρησιμοποιείται μεταφορι­ κά για να δηλώσει μια κοπέλα που ζει στο πατρικό της σπίτι. Οι νεαρές παρ­ θένες αποτελούν αντικείμενο επαίνου (6ες Κιλλάκτωρ Π .Α . 5 -45 )» αλλά δεν αποτελούν πάντοτε και αντικείμενο πόθου. Για παράδειγμα ο Φιλόδημος προτιμά την παρθένα Δημώ στο επίγρ. 8 , Π .Α. 12. 173? ο Ονέστος πάλι όχι Π .Α.

5 -20 .

7· Το επίγραμμα περιγράφει την έναρξη μιας ερωτικής σκηνής. Στις προε­ τοιμασίες ανήκει η εξασφάλιση της ιδιωτικής στιγμής του ζευγαριού και η φροντίδα για την απρόσκοπτη συνεύρεση. Η υπηρέτρια Φιλαινίς παρακαλείται να αποχωρήσει αφού πρώτα γεμίσει με λάδι το λυχνάρι. Οι λεπτομέ­ ρειες της ερωτικής ομιλίας, ωστόσο, αποσιωπούνται, όπως συμβαίνει συχνά στα ερωτικά επιγράμματα (δες το σχόλιό μου πιο κάτω). Το επίγραμμα μπορεί να θεωρηθεί το τελευταίο του κύκλου της Ξανθίππης, αφού ο έρωτας του αφηγητή με την αγαπημένη του παρουσιάζεται να ευοδώνεται. \. Φ ιλ α ιν ί : Το όνομα Φ ιλ α ιν ίς ήταν συνηθισμένο όνομα εταίρων που ενέ­

πνεαν έ ρ ω τ α .- Π .Α . 5-186 (Ποσείδιππος), 5-202 (Ασκληπιάδης), Μαρτιάλης 7.67, 70. Με το ίδιο όνομα παραδίδεται η συγγραφέας ενός ερωτικού εγχει­ ριδίου που περιέχει ερωτικές ενθυμήσεις (βλ. P O xy. 39? εκδ. Ε. Lobel), το ο­ ποίο όμως φαίνεται ότι πιθανότατα γράφτηκε από κάποιον άνδρα. Ο Αθή-

155

Σ

χ ό λ ια

ναιος (8.335Β) το αποδίδει στον επιγραμματοποιό Αισχρίωνα, ο οποίος αναφέρεται στη Φιλαινί ως συγγραφέα του εγχειριδίου. Δες Gow-Page H P 34 καθώς και Κ. Τσαντσάνογλου, “The memoirs o f a Lady from Samos” , Z P E

12 (1973), 1 73-195. Μια και το όνομα Φ ιλ α ιν ίς ήταν σύνηθες όνομα ερωμέ­ νης (πρβλ. επίγρ. 14, Π .Α. 5 ·Ι 2 ΐ) και παράπεμπε σε εξωσυζυγική ερωτική ζωή, ο μορφωμένος αναγνώστης πιθανόν να περίμενε η Φιλαινίς να αποτε­ λεί το ερωτικό αντικείμενο του αφηγητή, υποψία που πιθανόν να καλλιερ­ γείται σκόπιμα αλλά ανατρέπεται άρδην στο στίχο 3 {όζίθί). σ υ ν ίσ τ ο ρ α ... λ ύ χ ν ο ν : Το λυχνάρι αποτελούσε μόνιμο σύντροφο των ερα­

στών -πρβλ. Ασκληπιάδης Π .Α . 5-7» Μελέαγρος Π .Α. 5.166. Επιπλέον ot ε­ ραστές επικαλούνταν το λυχνάρι ως μάρτυρα του ερωτά τους (πρβλ. Αρι­ στοφάνης Έ χχλησιάζουσαι ΐ - ι 6 , Στατύλλιος Φλάκκος Π .Α . 5.5. Αργεντάριος Π .Α. 5-128, Μελεαγρος Π .Α. 5- 197), ή ως μάρτυρα στους όρκους που παίρνουν -πρβλ. Ασκληπιάδης Π .Α . 5 -7 , Μελεαγρος Π .Α . $.8

4 - π υκνήν ... θύρην : Τα χειρόγραφα παραδίδουν π υ κ τ ή ν (Ρ), τυ κ τ ή ν (Ρ1). Καλύτερο νόημα όμως δίνει η εικασία του StadtmiiUer π υκνήν, την οποία υιοθετεί και ο Sider. Οι λόγοι για την προτίμηση της εικασίας του StadtmiiUer είναι σημασιολογικοί και λογοτεχνικοί. Το επίθετο πυκνός, όπως και το ε­ πίρρημα πυκινώς, χρησιμοποιείται συχνά για να προσδιορίσει θύρες - μ ε τη σημασία «καλά κλεισμένες», «σφαλισμένες» (Ιλ ιά δα 9 - 175 1 Οδύσσεια 2. 344)· Επιπλέον όμως, όπως παρατηρεί ο Sider 88, ο Φιλόδημος πιθανόν να μας παραμέμπει στο κλασικό χωρίο συζυγικής ερωτικής σκηνής στην iX txSa 14·

339 » όπου η Ήρα φέρεται να λέει για τη συζυγική κάμαρη ότι ο Ήφαιστος πυκινάς δε θύρας σταθμοΐσιν έπήρσεν.

5 - κ α ι σύ ψίλει, Ξανθού, μ ε : Με το στίχο αυτό περνάμε πια στο αντικείμενο του έρωτα του αφηγητή, την Ξανθώ, και στην έναρξη της ερωτικής σκηνής. Η γραφή ψ ίλει είναι του διορθωτή C, ενώ το Ρ παραδιδει φίλη, γραφή που αποδέχονται οι Gow-Page 374 χ α ι Sider 88, οι οποίοι θεωρούν ότι ο στίχος αποσιωπά τη συνέχεια της ερωτικής ομιλίας και δηλώνουν την αποσιώπη­ ση με παύλα μετά το μ ε . Είναι αλήθεια ότι η αποσιώπηση απαντά στο ε­ ρωτικό επίγραμμα (π.χ. Π .Α. 5.184 -Μελέαγρος), ωστόσο δεν είναι απα­ ραίτητο να υποθέσουμε σχήμα αποσιώπησης εδώ -κ α ι με βάση αυτήν την υπόθεση να προτιμήσουμε τη γραφή του Ρ. Αν και δεν μπορεί να εξαχθεί βέ­ βαιο συμπέρασμα, μία ένδειξη κατά της αποσιώπησης είναι, κατά τη γνώμη 156

Σ

χ ό λ ια

μου, η αναφορά στα λ ε ιπ ό μ εν α (στ. 6), η οποία φαίνεται να παραπέμπει στην προηγούμενη δήλωση κάποιων ερωτικών εκδηλώσεων, γεγονός που συνηγορεί υπέρ της προτίμησης της γραφής ψίλει (έτσι και οι Beckby, Gigante1»2, Χουρμουζιάδης). 7-8. φ ιλεράστρια κ ο ί τ η ... ϊσθί τ ά λ ε ιπ ό μ ε ν α : Ο γραφέας C διορθώνει το Ρ που παραδίδει φιλεράστρια κ ο ίτη ς σε φ ιλ ερά α τρ ι ' ά χ ο ιτις, γραφή που προτι­ μά ο Sider 89-90* ο οποίος ερμηνεύει έτσι την ερωτική σκηνή ως συζυγική ε­ ρωτική σκηνή (ά χ ο ιτ ις: σύζυγος). Ωστόσο η πρόταση του Sider χωλαίνει από δύο απόψεις: πρώτον, όπως παραδέχεται ο ίδιος ο Sider 89, η περιγραφή του συζυγικού έρωτα είναι πολύ σπάνια στην αρχαιοελληνική λογοτεχνική πα­ ράδοση και ο χαρακτηρισμός φιλεράστρια, θα πρόσθετα, είναι απροσδόκητος για μία σύζυγο. Δεύτερον, τα επιχειρήματα του Sider υπέρ της ερμηνείας του επιγράμματος ως συζυγικής ερωτικής σκηνής (σελ. 34 " 36 , 89-90) δεν συνε­ πάγονται αναγκαστικά και προτίμηση της συγκεκριμένης γραφής. Το μόνο στοιχείο που ενισχύει την πρότασή του είναι ότι έτσι το επίγραμμα συνάδει καλύτερα με την λογοτεχνική ανάμνηση της ομηρικής συζυγικής σκηνής στην Ιλ ιά δ α 14- Όμως είναι αμφίβολο αν η συγκεκριμένη λογοτεχνική ανά­ μνηση διέπει όλο το δεύτερο μισό του επιγράμματος, δηλαδή πέρα από το στίχο 4- Η αναφορά στην ερωτική κλίνη από την άλλη είναι πιθανή για δύο λόγους, πρώτον γιατί πρόκειται για το δεύτερο σημαντικό άψυχο αντικεί­ μενο που μαζί με το λύχνο αποτελούν μάρτυρα του έρωτα του αφηγητή, δεύτερον επειδή τέτοια αναφορά είναι αρκετά συνηθισμένη. Ανάλογα παρα­ δείγματα προσφέρουν οι Ασκληπιάδης Π .Α. 5 .1 8 1, Πλούταρχος Π ερ ί α δ ο λ ε­ σ χία ς 5 1 } , Προπέρτιος 2.15-2, Μαρτιάλης ΙΟ.38.7.

8. Με το επίγραμμα αυτό περνάμε στο δεύτερο κύκλο των ερωτικών επι­ γραμμάτων που έχουν για θέμα τους εφήμερους ή τυχαίους έρωτες. Το επί­ γραμμα μαζί με το επόμενο αναφέρονται στον έρωτα του αφηγητή για τη Δημώ. Το όνομα είναι συχνό στα επιγράμματα της Π .Α . (Μελέαγρος Π .Α.

5 -172- 173» 5 -197, Αντίπατρος Π .Α. 6.175)" μας παραπέμπει στην πάνδημο Αφροδίτη και υποδηλώνει κάποια που πηγαίνει με πολλούς άνδρες, μια ε­ ταίρα. Ο Φιλόδημος, ωστόσο, εκπλήσσει για μία ακόμη φορά τον αναγνώ­ στη, καθώς εμφανίζεται αυτός να πηγαίνει με πολλές με το όνομα Δημώ,

157

Σ

χ ό λ ια

γεγονός που παρουσιάζει ως μοιραίο, δηλαδή έργο των Μοιρών που τον ο­ νόμασαν Φιλόδημο. Το επίγραμμα μπορεί να θεωρηθεί ότι δίνει το α ίτ ιο ν της ενασχόλησης του Φιλοδήμου με τον έρωτα και την ερωτική ποίηση. Γνωρίζουμε όμως ότι οι Επικούρειοι δεν πίστευαν στον προκαθορισμό της ανθρώπινης τ ύ χ η ς ,κ α ι ως εκ τούτου, αν προέρχεται από την επικούρεια περίοδο του Φιλοδήμου, θα πρέπει να το διαβάσουμε ως παρωδία ανάλο­ γω ν μοιρολατρικών πεποιθήσεων.

3 - π ά λ ιν Ύ σ κ χ χ ή ζ : Η γραφή Ύ σ ια χ ή ς προτείνεται από τον Salmasius μια και τα χειρόγραφα δε μας δίνουν μια ξεκάθαρη γραφή (δες τις πληροφορίες του Si-der ΙΟΟ με βάση νεότερη αυτοψία των χφφ). Η πρόταση του Salmasius εί­ ναι πιθανή, μια και υπήρχε πόλη με το όνομα Ύσία στην αρχαιότητα (δες Θουκυδίδης 5-83-2, Στράβων 8.376, Στέφανος Βυζάντιος s.v. Ύ σ ία ) -π ιθα ­ νόν μάλιστα δύο, μία στην Αργολίδα και μία στην Βοιωτία. Δες σχετικά Bolte, «Hysiai», R E 9 .1 (1914), 539*540 . 4. M o tp a iμ ε χ α τω ν ό μ α σ α ν Φ ά ό δ η μ ο ν : Η αντίληψη ότι οι Μοίρες καθορί­ ζουν αναπόδραστα το μέλλον κάποιου από τη γέννησή του ήταν διαδεδομέ­ νη στην αρχαιότητα. 'Οπως και στο εν λόγω επίγραμμα, το έργο τους πα­ ρουσιάζεται να αντιστοιχεί στη φυσική τάξη των πραγμάτων, την οποία ού­ τε οι θεοί μπορούσαν ούτε και ήταν θεμιτό να επηρεάσουν (δες π.χ. Ιλ ιά δ α 8 ./ 0 κ.ε., 1 6.435 κ.ε.). Ειδικά στα ομηρικά ποιήματα η Μοίρα ορίζει ένα γε­

γονός που δεν επιδέχεται αλλαγή. Η Μοίρα προσωποποιείται για πρώτη φορά από τον Ησίοδο στη μορφή των τριών γυναικών (Κλωθώ, Λάχεσις, Α ­ τραπός) που παρουσιάζονται ως κόρες της Νύχτας (Θ εο γ ο ν ία 219 -221) ή του Δία και της Θέμιδος (Θ εο γ ο νία 9Ο4-9Ο5)· Σημαντικός ρόλος αποδίδεται στη Μοίρα και σε όλη τη μεταγενέστερη λογοτεχνική παράδοση, από τον Πίνδαρο και την τραγωδία (βλ. π .χ Αισχύλος ’Α γ α μ έ μ ν ω ν 681 - 682, Ε υ μ ε ν ί­ δ ες 9 5 ^ -9 5 7 ) μέχρι τις επιτύμβιες επ ιγρ α φ ές, το επίγραμμα και αργότερα το

μυθιστόρημα.1 920

1 9 Δες τα σχόλια μου στο επίγραμμα 29 (Π.A . 1 1 .31 8) όπου παρωδείται η αστρολογυιή γνώση του Αντυφάτη. 20 Δες σχετικά S. Eitrem, “Moira” R E 15 (1932), 2449_97 και το άρθρο μου «Fate» στο G. Speake (εκδ.), Eniyclopaedia o f Greece and the Hellenic Tradition, Lon­ don 2000, τομ. I. 6 lO-6 l I. 158

Σ

χ ό λ ια

9· Το επίγραμμα αφορά και πάλι μια Δημώ, η οποία, αντίθετα από ότι δη­ λώνει το όνομα της (βλ. το προηγούμενο επίγραμμα), παρουσιάζεται να εί­ ναι αμύητη στις χάρες του έρωτα και είναι δύσκολο να την κατακτήσει κα­ νείς. Στο επίγραμμα αναγνωρίζουμε το γνωστό τόπο του έντονου ερωτικού πόθου για την κοπέλα που δίνεται δύσκολα (δες πιο κάτω τις παραπομπές στους στ. 5-6). Οι προτιμήσεις της αρχαίας ερωτικής ποίησης διχάζονται, ω ­ στόσο, ανάμεσα στις «εύκολες» και τις «δύσκολες» γυναίκες. Ο ίδιος ο Φιλόδημος σε άλλο του ποίημα, στο οποίο αναφέρεται ο Οράτιος Saturn 1.2. 12 0 -12 2 και που πιθανόν να ταυτίζεται με το επίγραμμα 22 (Π .Α . 5.126), εκφράζει την προτίμησή του για την κοπέλα που δίνεται εύκολα -πρβλ. Μαρτιάλης 9-32- Το επίγραμμα περιλήφθηκε στο 12ο βιβλίο της Π .Α ., δη­ λαδή στα ομοφυλοφιλικά επιγράμματα, αντί για το 5 ° στο οποίο θα έπρεπε να ανήκει, δηλαδή στα ετεροφυλικά, προφανώς επειδή ο συντάκτης της Α ν­ θολογίας, ο Κεφαλάς, παρασύρθηκε από την ουδέτερη υποκοριστική κατά­ ληξη [θέρμ ιο ν) που ήταν συνήθης για ονόματα γυναικών ιδιαίτερα στην ελ­ ληνιστική ποίηση. Π α λάθη τέτοιου είδους στην Π .Α. δες Cameron (ι 993 )» 237 - 242 1 . χ τ ε ίν ε ι: Συνήθως ο θάνατος με μεταφορική έννοια και ιδιαίτερα σε ερω­ τικά συμφραζόμενα δηλώνεται με τα ρήματα ολλυμι, ά π ό λ λ υ μ ι-π ρβλ. Σοφο­ κλής Φ ιλ ο κ τή τη ς 1 1 7 2 , Ευριπίδης Ιπ π ό λ υ το ς ΙΟ 6 4 , Ασκληπιάδης Π .Α . 5.16 2.3 και Φιλόδημος επίγρ. ΐ6 [Π .Α. 5 .13 2 ,1). Το ρήμα είναι χαρακτηρι­ στικό του ερωτικού πάθους που αντιστρατεύεται το επικούρειο ιδεώδες της αταραξίας. Ανάλογες εκφράσεις πάθους απαντούν και στα επιγράμματα 13 , 16 , Ι 7 ·

2. ή Δ η μ ώ 8 ’ : Το πρώτο πρόβλημα εδώ είναι ότι η χφ. παράδοση διχάζεται ανάμεσα στο όνομα «Δημώ» και το όνομα «Θέρμιον» (δες το κριτικό υπό­ μνημα). Η γραφή ή Δ η μ ώ 8 ' προτείνεται από τον Stembach και την ακο­ λουθεί ο Sider, ενώ οι Gow-Page 386 είναι διατακτικοί απέναντι στη λύση αυτή, καθώς θεωρούν ότι το όνομα «Δημώ» μπορεί να είναι γλώσσημα που παρεισέφρησε αντί για το «Θέρμιον» και θεωρούν το χωρίο αθεράπευτο (θέ­ τουν cruces). Όμως, όπως ορθά παρατηρεί ο Sider 10 2, πρώτον το όνομα «Θέρμιον» καθαυτό είναι υποδηλωτικό εταίρας (sprechender Name - Θ έρμ ιο ν = θερμή), και, δεύτερον, αν υπήρχε το συγκεκριμένο όνομα στο κείμενο

159

Σ

χ ό λ ια

δε θα συνέτρεχε λόγος να προκόψει γλώσσημα. Η γραφή Stembach κρίνεται επιπλέον προτιμητέα σε σχέση με τη γραφή Δ η μ ώ ή S ’ (Ρ), πρώτον γιατί έτσι εκλείπει η χασμωδία (Δ η μ ώ ή ) και δεύτερον γιατί έτσι συνεχίζεται η αντιδιαστολή ανάμεσα στις δύο κοπέλες που άρχισε στον στίχο I (ή μ έ ν ετα ίρ η / ή Δ η μ ώ δ ').

3· φ α υω : Το ρήμα προφανώς χρησιμοποιείται για να δηλώσει σεξουαλική επαφή. Τέτοια χρήση, ωστόσο, δεν καταγράφεται από το LSJ s.v. φ α ύω , ε­ νώ μαρτυρείται για το αντίστοιχο λατινικό ρήμα tango. Δες OLD s.v. σημ.

4 b. 4- ή ν : αντί για όποτέρην, μια πολύ σπάνια χρήση που, όπως παρατηρούν οι Gow-Page 386, δεν συμπεριλαμβάνει το LSJ. 5- 6. ού γ ά ρ ...τ ό φ υλασ σόμ ενον: Το μοτίβο της επιθυμίας για ό,τι παρουσιά­ ζει υψηλό βαθμό δυσκολίας ή αντιστέκεται είναι διαδεδομένο στην αρχαία λογοτεχνία -πρβλ. Ευριπίδης Ιπ π ό λ υτο ς 1 84-186, Λουκρήτιος D e rerum n a­ ture

111-957 · Ειδικά στην ερωτική ποίηση, ελληνική και λατινική, το μοτίβο

του ερωτικού πόθου για το πρόσωπο που δεν ενδίδει εμφανίζεται ήδη στην αρχαϊκή εποχή στην ποίηση της Σαπφούς 19 1.2 1-2 4 (Page, Lyrica Graeca Selecta ) για να γίνει ιδιαίτερα προσφιλές στην ελληνιστική ποίηση -δες Καλ­

λίμαχος Π .Α. 12. 10 2, 5-6, επίγραμμα που γνωρίζει και αξιοποιεί ο Οράτιος Saturae I. 2.ΙΟ5-ΙΟ8. Δες ακόμα Θεόκριτος 6 .15 -19 , Οβίδιος A rs Awiatoria

1 . 7 1 7 («quod refugit, multa cupiunt; odere quod instat»), Amores 2.9.9-IO, 2.I9.I-6, 3.4 .17-18 , Προπέρτιος 2.23-12 -l6 , Στράτων Π .Α. 12.200.

ΙΟ. T ο επίγραμμα έχει τη μορφή προσευχής προς την Αφροδίτη, το περιεχό­ μενο του όμως δείχνει πως δεν αποτελεί μόνο προσευχή. Ο αφηγητής φαίνεται ότι απευθύνεται και στη γυναίκα του, η οποία για άδηλους λόγους τον διώχνει από το συζυγικό κρεβάτι. Το γεγονός αυτό προκαλεί συναισθη­ ματική φόρτιση στον αφηγητή που εκφράζεται, μεταξύ άλλων, με τη συχνή επανάληψη του ονόματος της Αφροδίτης (επτά φορές). Ο προσευχόμενος παρακαλεί, ωστόσο, την Αφροδίτη όχι να τον φέρει πίσω στη συμβία του, αλλά να τον οδηγήσει στην αγκαλιά μιας εταίρας, της Ναϊάδος. Η ερμηνεία αυτή βασίζεται βέβαια στην υιοθέτηση της γραφής Ν α ϊουίους (sc. λιμένας)

f Σ

χ ό λ ια

που πρότεινε ο Jacobs (δες το σχόλιο στον στ. 8). Αν τη δεχτούμε, ακολου­ θώντας τους περισσότερους εκδότες, τότε η προσευχή μοιάζει να απευθύνε­ ται φαινομενικά μόνο στην Αφροδίτη και να έχει για βασικό αποδέκτη τη γυναίκα του αφηγητή, την οποία ο τελευταίος προειδοποιεί ότι θα την αφή­ σει για τα κάλλη της εταίρας. Η ερμηνεία αυτή υποστηρίζεται σημαντικά από το γεγονός ότι η εταίρα Ναϊάς αναφέρεται και στο επόμενο επίγραμμα 1 1 (Π .Α. 5.1Ο7), όπου δηλώ­ νεται πως η απειλή της εγκατάλειψης της αγαπημένης έχει πραγματοποι­ ηθεί και ο αφηγητής αναπαύεται στους «κόλπους της Ναϊάδος». Ο αφηγη­ τής αναφέρεται στις έντονες και επανειλλημένες προειδοποιήσεις που είχε απευθύνει στην αγαπημένη του (τα ΰ τ’ έβόω ν άει κ α ί π ρ ο ΰ λ ε γ ο ν επίγρ. 1 1, Π. Α. 5-107,5) τις οποίες αυτή αγνόησε. 'Οπως υποστηρίζω και στην Εισαγω ­

γή (σελ. 57)> πιστεύω ότι τα δύο επιγράμματα είναι συμπληρωματικά, με τις εξής δύο έννοιες: α) το παρόν εκφράζει την προειδοποίηση που παρουσιά­ ζεται να έχει πραγματωθεί στο επίγραμμα 1 1 (πρβλ. το τελευταίο δίστιχο των δύο επιγραμμάτων)'21 β) στο παρόν επίγραμμα ο αφηγητής εμφανίζε­ ται να είναι σε δεινή θέση, ενώ στο επίγραμμα 1 1 στη θέση αυτή περνά η πρώην αγαπημένη. Αν είναι έτσι, τότε το επίγραμμα μπορεί να διαβαστεί σε δύο επίπεδα, ως προσευχή στην Αφροδίτη και ως προειδοποίηση στην αγα­ πημένη. Η συμπληρωματική σχέση των δύο επιγραμμάτων εξακριβώνεται και σε επίπεδο ύφους, καθώς και τα δύο επιγράμματα χρησιμοποιούν ναυτικό λεξιλόγιο, και ναυτικές μεταφορές. Δες παρακάτω και Faiivene (1983). 133- 8 . I. γ α λ ψ α ίη : Το επίθετο κυριολεκτικά δηλώνει «αυτόν που γαληνεύει την θάλασσα». Ωστόσο δεν είναι σαφές αν πρέπει να το κατανοήσουμε απόλυτα και κυριολεκτικά (όπως οι Gow-Page 385), ή μεταφορικά και ως προσδιαριστικό του φιλονύμφιε (όπως ο Sider 92). Νομίζω ότι η δεύτερη ερμηνεία εί­ ναι πιθανότερη, με δεδομένο ότι η επίκληση αφορά το θέμα του πρώτου τε­ τράστιχου, δηλαδή τη συζυγική και συναισθηματική κατάσταση του αφη­ γητή που, όπως αποκαλύπτεται, χρήζει υποστήριξης (φιλονύμφιε) και ηρε­ μίας (γαληναίη). Ωστόσο η κυριολεξία του επιθέτου γ α λ η να ίη αξιοποιείται στους επόμενους στίχους (6-7). Η Αφροδίτη χαρακτηρίζεται με το ίδιο επί­

21

πρβλ. «σώζε μ ε, Κ υπρί, / Ν αϊακούς ...προςλιμένας.» (επίγρ. ΙΟ, Π .Α. 10 .2 1,

7-8), « ήμεΐς 8 ’ εν κόλπο ις ήμεθα Ναϊάδος» (επίγρ. 1 1, Π .Α . 5 - 10 7 , 8).

16 1

Σ

χ ό λ ια

θετό από τον Καλλίμαχο επίγρ. 5, 5 Pfeiffer που της απευθύνεται ως προστάτιδα των εν θαλάσση πλεόντων. Ανάλογα απευθύνεται στην Αφροδίτη ο Γαιτουλικός Π .Α. 5 - 17, 5-ό: ούριος άλλ ’ έπ ίλ α μ φ ο ν εμ ω κ α ι ε ρ ω τ ι κ α ι ίστω, δεσπ ότι κ α ι θαλάμω ν, Κ υ π ρ ί, κ α ι ήιόνω ν.

Κ αι ένα ανώνυμο επίγραμμα της Π .Α . 5·Ι I προϋποθέτει αυτό το ρόλο της Αφροδίτης. Ε ι το ύς ε ν π ελ ά γει σώζεις, Κ υ π ρ ί, κ ά μ ε τ ο ν ε ν γ φ ναυαγόν, ψιλίη, σ ώ σ ον ά π ο λλύμ ενο ν. ψ ιλο νύμ ψ ιε : Έ να από τα αρκετά ά π α ξ λεγάμενα του επιγράμματος.

0 ρό­

λος της Αφροδίτης ως προστάτιδας του ζευγαριού ήταν παραδοσιακός -α π α ­ ντά ήδη στην Ιλ ιά δ α 5-429 και στη Σαπφώ 1 1 2. 1 -5 PLF.

2. Π ό θ ω ν ... ά ε λ λ ο π ό δ ω ν : Το επίθετο απαντά συχνά στην πρώιμη επική και λυρική ποίηση ως επίθετο προσδιοριστικό της ταχύτητας των αλόγων (πρβλ. Ιλ ιά δ α S.4O9, Ύ μ νος στην Α φ ροδίτη 2 1 J , Πίνδαρος Ν εμ εό νικ ο ς 1. 6). 'Οπως είδαμε στο επίγραμμα 3 στίχ. 2 (Π .Α. 9 · 57θ)> οι Πόθοι, οι συνοδοί του θεού Έρωτα, χαρακτηρίζονται και απεικονίζονται ω ς φτερωτοί. Για ανάλο­ γες αναφορές στους Πόθους ως παιδιά της Κύπριδος δες Ηρώνδας 7 -94 - 95» Ρουφίνος 77.Α 5-87» Ανώνυμος Π .Α. 5-ΙΟΟ.

3 - το ν ήμ ίσ π α σ τό ν ...εμ έ ; Το επίθετο ή μ ίσ π α σ το ς κυριολεκτικά σημαίνει «σπασμένος στα δύο» (δες LSJ s.v.). Εδώ όμως καθώς συντάσσεται με α π ό και γενική, σημαίνει «διωγμένος από», «απομακρυσμένος από».

5 - κ ω φ ά λ α λ ε ΰ ν τ α : Οι Gow-Page ακολουθούν τη διόρθωση του Bnmck κοϋφ α π ο υ είναι εύλογη, αλλά κατά τη γνώμη μου δεν υπάρχει επαρκής λόγος να

αθετηθεί η γραφή της χφφ παράδοσης' κ ω φ ό ς σημαίνει «ανόητος» (δες LSJ, s.v. σημ. 5 , πρβλ. Σοφοκλής 01 5. Τύραννος 2 g O ) , ενώ κοΰφ ος σημαίνει «μά­ ταιος», «άστοχος».

7 - φ ιλ ο ρ μ ίσ τ ειρ α : άπαξ. φ ιλ ό ρ γ ιε : Το επίθετο απαντά μόνο στην επιγραφή I G II2,5 0 2 1 . Οι οργια­

στικές τελετές προς τιμή της Αφροδίτης αναφέρονται και στο επίγρ. 32 {Π.Α. 7-222) του Φιλοδήμου. Ανάλογη αναφορά στους «κώμους» της Αφροδίτης απαντά στον Μελέαγρο Π .Α. 5- 19 1-

8 . Ν α ϊα κ ο ύ ς ... π ρ ος λ ιμ έ ν α ς : 'Οπως ήδη ανέφερα, το επίθετο Ν α ϊα κ ο ύ ς α-

Σ

χ ό λ ια

ποτελεί εικασία του Jacobs για να θεραπεύσει τη χωρίς νόημα γραφή Ν ο ύ χ α χ ο ύ ς π ο υ παραδίδει το Ρ (την οποία ο Πλανούδης αντικαθιστά μάλλον αυ­

θαίρετα με Ρ ω μ α ϊκ ο ύ ς ) και βασίζεται στην οξυδερκή παρατήρηση ότι ο Φιλόδημος κάνει λόγο στο επίγραμμα 11 (Π .Α . 5.ΙΟ7, 8) για μια εταίρα με το όνομα Ν α ϊά ς , της οποίας απολαμβάνει τη φροντίδα που αναζητά και στο παρόν επίγραμμα (για τη μεταφορά του έρωτα με θαλασσοταραχή δες και Μελέαγρος Π .Α . 5.19Ο και Falivene (1983), 1 37” ! 59)- Αν η πρόταση του Jacobs (που έχει τύχει ευρείας αποδοχής από τους εκδότες) είναι ορθή, ο Φιλόδημος εμφανίζεται να επιδεικνύει μια τολμηρή τεχνική με δύο έννοιες. Πρώτον, νοηματοδοτεί ολόκληρο το ποίημα με ένα καταληκτικό επίθετο με τρόπο τέτοιο που το επίγραμμα από προσευχή στην Αφροδίτη να πρέπει να διαβαστεί ως προειδοποίηση προς τη γυναίκα του -πρόκειται για μια πα­ ραλλαγή της τεχνικής που συναντήσαμε ήδη στο επίγραμμα 6 (Π .Α . 11.34)· Δεύτερον, το επίθετο αυτό, καθώς προέρχεται από κύριο όνομα, απαιτεί όχι μόνο οξυδέρκεια από τον αναγνώστη για να γίνει αντιληπτό πρώτα καθαυ­ τό και έπειτα σε σχέση με το υπόλοιπο επίγραμμα, αλλά πιθανότατα απαι­ τεί και γνώση και του επιγράμματος 11 (Π .Α. 5.ΙΟ7) του Φιλοδήμου. Μια τέτοια γνώση θα ήταν ευκολότερα εφικτή αν τα επιγράμματα του δημοσιεύ­ τηκαν με τη μορφή αυτόνομου βιβλίου (δες την Εισαγωγή, σελ. 55 κ.ε.).I.

II. Το επίγραμμα αποτελείτοα από δύο ενότητες που κινούνται σε δύο χρονι­ κά επίπεδα, ενώ διαφέρουν και από υφολαγική άποψη. Το πρώτο τετράστι­ χο στοχεύει να εκφράσει την προειδοποίηση του αφηγητή προς την ερωμένη του, συνιστά ευθύ λόγο που, όπως γίνεται σαφές στο δεύτερο τετράστιχο, έ­ λαβε χώρα στο παρελθόν. Τ ο δεύτερο τετράστιχο εκφράζει το σχόλιο του αφηγητή για την προειδοποίηση που είχε απευθύνει στην ερωμένη του, και κατόπιν αναφέρεται στο παρόν (νυν), στο οποίο έχουν πραγματοποιηθεί ot α­ πειλές που μνημονεύθηκαν προηγουμένως. Ot απειλές αυτές έχουν ήδη εκ­ φραστεί στο επίγραμμα ΙΟ (Π .Α . 10 .2 1), το οποίο, όπως έχω υποστηρίξει, μπορεί να θεωρηθεί συμπληρωματικό του παρόντος επιγράμματος. Στο επί­ γραμμα ΙΟ, ο αφηγητής ζητάει τη βοήθεια της Αφροδίτης για να βρει στην εταίρα Να'ίάδα την ηρεμία που του στερεί η γυναίκα του, ενώ στο εν λόγω επίγραμμα η επιθυμία αυτή παρουσιάζεται πραγματοποιημένη.

103

Σ

χ ό λ ια

1-2 φ ιλ ε ιν ... τόν φ ιλ έ ο ν τ α ... τ ό ν μ ε δ α χ ό ντα δ α χ ε ιν : Το πρώτο δίστιχο έχει γνωμολογικό χαρακτήρα και εκφράζει με έναν τόνο ειρωνείας (χα ρίεσ σ α ) την πίστη του αφηγητή στη λογική της ανταπόδοσης. Η ιδέα της ανταπό­ δοσης πράξεων και αισθημάτων έχει τις ρίζες της στην αρχαϊκή εποχή αλλά απαντά συχνά και στην κλασική περίοδο. Όπως έχει προταθεί από την Falivene (1983), 93» την οποία ακολουθεί ο Sider 1 43·. ° Φιλόδημος πρέπει να έχει για πρότυπό του τους στίχους του Αρχιλόχου έ π β σ τ α μ α ί roc τόν φιλ[έο)ντα μ ε ν φ[ι]λεΐν, τό]ν δ ’ εχθρόν έχθα ίρειν (23 West2) Η ίδια ιδέα εκφράζε­

ται επίσης στον Ησίοδο ’Έ ρ γ α κ α ι Ή μ ερ α ι 353» στον Πίνδαρο Π υθ ιό νικ ο ς 2.83-85, τον Αισχύλο Π ρ ο μ η θ έα ς Δ ε σ μ ώ τ η ς 10 4 1-4 2, Χ ο η φ ό ρ ο ι 123 και τον Σοφοκλή ’Α ν τ ιγ ό ν η 643- Η αντίθεση φ ιλ εω / δ ιώ κ ω - ου φ ιλ εω /φ εύγω απαντά συχνά στην ελληνιστική ποίηση και στην Π .Α. - Καλλίμαχος επίγρ. 3 1 Pfeiffer, Θεόκριτος 6 .17, 14-62, Μακεδόνιος Π .Α . 5.247·“ Παρόμοιο με το πρώτο δίστιχο είναι και το άδηλον Π .Α . 12.ΙΟ 3, το οποίο λόγω της ομοιότητάς του και μόνο ο Sider 1 46 αποδίδει στον Φιλόδημο. Το παραθέτω για σύγκριση. Ο ιδα φ ιλειν φιΧ έοντας' έπ ίσ τα μ α ι, ή ν μ ' ά δ ικ η τις, μ ισ ε ί ν ' ά μ φ οτέρ ω ν είμ'ι γά ρ οΰχ αδα ής.

2. σ τέρ γ ο ν τα : Το ρήμα χρησιμοποιείται συνήθως για να δηλώσει τη μη ε­ ρωτική αγάπη (δες LSJ, s.v), αλλά στην ελληνιστική εποχή το συναντούμε συχνά και με αυτή τη σημασία -πρβλ. Μελέαγρος Π .Α. 12.95, 12.54, 12 .15 8 , Αργεντάριος Π .Α. 5 - 1 16, 1 1-320, Φιλόδημος επίγρ. 15 {Π .Α. 5 ·Ι2 ΐ). 7- το ιγ ά ρ ... β α ΰ ζεις : Η μετάβαση από το παρελθόν στο παρόν γίνεται με προσεκτική διάταξη των λέξεων με το ρηματικό στοιχείο τοποθετημένο στο τέλος. Ο στίχος, εμανίζεται να έχει τομή ακριβώς στο μέσο του (μετά το ώ δε), κάτι που αποφεύγονταν αυστηρά στον αρχαίο εξάμετρο γιατί έτσι προ­

σομοίαζε στον πεντάμετρο. Το ρήμα β α ΰ ζειν σημαίνει «γαυγίζω, ουρλιάζω» (αμετάβατο), αλλά και «θρηνώ κάποιον» (μεταβατικό' δες LSJ s.v.). Εδώ α­ παντά με την πρώτη σημασία. Η γυναίκα που αγνόησε τις προειδοποιήσεις του αφηγητή (ίο τετράστιχο) δεν έχει τώρα πια επιχειρήματα. 8. ε ν χ ό λ π ο ις ήμ εθα Ν α 'ιαδος : πρβλ. επίγραμμα ΙΟ {Π .Α . 10 .2 1), στ. 7-8 «σώ ζε μ ε , Κ υ π ρ ί, / Ν α ϊα χ ο ύ ς ήδη, δεσπότι, π ρ ο ς λ ιμ έ ν α ς ». Ας σημειωθεί ότι2

22 Δες Falivene (1983), 90-9 2-

Σ

χ ό λ ια

η λέξη κόλπος μπορεί να σημαίνει «αγκαλιά» αλλά και «θαλάσσιος κόλπος» (LSJ, σημ. ΠΙ.2), και με την τελευταία έννοια αντιστοιχεί στο λ ιμ έ ν α ς του επιγρ. ΙΟ. Η ευχή του ναυαγού αφηγητή (επιγρ. ΙΟ, 6) παρουσιάζεται να έχει εκπληρωθεί. Τ η ναυτική μεταφορά ενισχύει το όνομα «Ναϊάς» που α­ ποδιδόταν σε νύμφη των πηγών ή ποταμών (πρβ. Ο δύσσ εια Ι3.1Ο 4, 356).

12

.

Κάποιοι από τους νεότερους εκδότες αποδίδουν το επίγραμμα στον Μελέαγρο με το επιχείρημα ότι ο Μελέαγρος απεύθυνεται στην Ηλιοδώρα σε δεκάεξι επιγράμματά του.2* Όμως τα ονόματα των γυναικών δεν αποτε­ λούν το ασφαλέστερο κριτήριο για την πατρότητα των επιγραμμάτων, κα­ θώς τα συναντούμε σε διαφορετικούς ποιητές - για παράδειγμα στην Ηλιοδώρα απευθύνεται και ο Λουκίλιος {Π .Α. 1 1 .256). Πολλά είναι από την άλ­ λη τα στοιχεία που συνηγορούν στην αυθεντικότητα του επιγράμματος από τον Φιλόδημο. Καταρχήν το επίγραμμα του αποδίδεται ομόφωνα από τη χειρόγραφη παράδοση (Ρ, Ρ1). Κατά δεύτερο λόγο υπάρχει χαρακτηριστική ομοιότητα ανάμεσα στο συγκεκριμένο επίγραμμα και στο επίγραμμα ι {Π .Α . 5 .13 1) · Κ αι στα δύο ο αφηγητής εμφανίζεται να προϋποθέτει μια διά­

κριση ανάμεσα στο λογικό και το άλογο μέρος του εαυτού του. Όπως τόνισα και στα σχόλια στο επίγραμμα I, αν θεωρήσουμε ότι ο αφηγητής μιλά ως Επικούρειος, η ένταση για την οποία γίνεται λόγος και στα δύο επιγράμμα­ τα λαμβάνει χώρα στο έλλογο μέρος της ψυχής που σύμφωνα με τον Ε ­ πίκουρο ήταν το κέντρο τόσο των αισθημάτων όσο και της λογικής σκέψης.

0 Sider I I I υποστηρίζει ότι ο αφηγητής παρουσιάζεται να αδυνατεί να συμ­ μορφωθεί με τα δόγματα της επικούρειας φιλοσοφίας.24 Μια τέτοια ερμη­ νεία ωστόσο δεν είναι απαραίτητη. Η αμφιθυμία και το διχασμένο «εγώ» αποτελεί λογοτεχνικό τόπο που σίγουρα γνώριζε ο Φιλόδημος -ανάλογη θεματική απαντά στον Καλλίμαχο Π.Α. 1 2 . J 3 (δες και το σχόλιο των Gow-234

23 Ανάμεσά τους ο Paton και οι Gow-Page H E 631,0 1 οποίοι επισημαίνουν ω­ στόσο τις ομοιότητες του επιγράμματος με το ύφος του Φιλοδήμου. Δες την κριτική του Gigante (2002), 75-76 σε όσους απορρίπτουν την απόδοση του επιγράμματος στον Φιλόδημο. 24 Η κριτική του Gigante (2002), 77*78 από την άλλη είναι υπερβολική καθώς επι­ μένει να θεωρεί τον Φιλόδημο πλήρως δεσμευμένο Επικούρειο και στην ποίησή του.

Σ

χ ό λ ια

Page H E 158), στον Μελέαγρο Π.Α. 12.52, 12 .13 2 , 12 .13 2 bis, στον Ασκληπιάδη Π .Α. Ι 2 . ι 66. Ο Φιλόδημος ακολουθεί και στο εν λόγω επίγραμμα τις πρακτικές του είδους και επιλέγει έναν διαδεδομένο λογοτεχνικό τόπο, ο ο­ ποίος, ωστόσο, θα μπορούσε να αποτελέσει υλικό για συζήτηση μεταξύ των Επικούρειων. 1. π ρ ο λ έγει φ ε ύ γ ε ιν : Ανάλογη χρήση του π ρ ο λ έ γ ε ιν με τη σημασία «προει­ δοποιώ» απαντά στο επίγραμμα 11 στ. 5 (Π .Α . 5.ΙΟ7)· Δες και LSj s.v. σημ. II 3- Το ρήμα φ εύγειν χρησιμοποιείται συχνά σε επικούρεια έργα με ηθικό περιεχόμενο και από τον Φιλόδημο τον ίδιο' βλ. Usener, G lossanum E p icu reutn , s.v. φ εύγειν.2* Η φυγή συνίσταται συχνά ως δραστικό αντίδοτο στον

έρωτα, αν και όχι πάντα αποτελεσματικό -δες επίγρ. 17,5 (Π.Α. 5.124).

2. έ π ισ τ α μ έ ν η : Αναφορά σε παρόμοια γνώση από εμπειρία έχουμε συναντή­ σει στο επίγραμμα I (Π.Α. 5 -13 1)* 3· η γ ά ρ : Συμφωνώ με τον Sider 1 1 2 ότι το ή γ ά ρ είναι προτιμότερο από το ή γά ρ , καθώς το ή συνοδεύει επίθετα ή επιρρήματα (αναιδής) την σημασία

τω ν οποίων επιτείνει -δες Denniston G P 284. Ανάλογη χρήση απαντά στο επόμενο επίγραμμα Π .Α. 5.25, 5 · Δες επίσης Ιλ ιά δ α 1.78, Σοφοκλής Α ία ς

1330.

13. Η αντίθεση ανάμεσα στο λογικό και τον άλογο έρωτα που έχουμε συνα­ ντήσει σε προηγούμενα επιγράμματα απαντά σε μια εκδοχή της και στο προκείμενο επίγραμμα. Ο αφηγητής διατείνεται ότι παρά τους λογικούς του φόβους δε διστάζει να διακυνδινεύει σοβαρά για χάρη της ερωμένης του Κυδίλλης (στ. 2-4). Το ερώτημα είναι ποιος ακριβώς είναι ο κίνδυνος. Αν η ε­ ρωμένη του είναι εταίρα, δε θα πρέπει να υπάρχει ιδιαίτερος κίνδυνος. Ο κίνδυνος είναι σοβαρός όμως αν η γυναίκα είναι παντρεμένη, υποψία που ενθαρύννεται από τη δήλωση ότι οι νυκτερινές τους συναντήσεις είναι πιο επικύνδινες από τις ημερήσιες (στ. 2). Στο επίγραμμα το Φιλοδήμου φαίνεται να αναφέρεται ο Οράτιος, ο οποίος μας π α ρ α π έ μ π ε ι στον Φιλόδημο όταν α-25 25 Ο Gigante (ΐ 995 ), 50 έχει διατυπώσει την υπόθεση ότι η ηθική πραγματεία του Φιλοδήμου που έχει ονομαστεί Erica Comparetti (ΡΗεπ. 1251) έφερε τον τίτλο Π ερί αιρέσεων χα'ι φυγών. Δες και Capasso (1991), 187-1 88. 1 66

Σ

χ ό λ ια

ναφέρεται στους κινδύνους που απειλούν τους μοιχούς (Serm. 12.37-46). 0 Αύλος Γέλλιος (N o d : A it. Χ.23.4) περιγράφει μερικούς από αυτούς τους κιν­ δύνους, κυρίως για τη μοιχαλίδα την οποία ο άντρας μπορούσε να εκδικηθεί ποικιλοτρόπως, όπως να τη διώξει, να τη χτυπήσει, ή και τα δύο. Τέτοιες τιμωρίες έχουν για θέμα τους δύο επιγράμματα του Ρουφίνου Π .Α . 5 -4 1*

5-43 -πρβλ. και Αγαθίας Π .Α . 5.2 18 , 5 -220 . I. ύ π ο χ ό λ π ιο ς : Οι Gow-Page 375 προτιμούν να εννοήσουν το ρήμα ε ίμ ι με το επίθετο και χωρίζουν με κόμμα την επόμενη πρόταση με ρήμα το ήλ υθον, ενώ ο Sider 1 1 7 προτιμά την εναλλακτική πρόταση των Gow-Page, σύμφω­ να με την οποία θα πρέπει να συντάξουμε το ύπ οχ όλ π ιο ς , όπως και το έ σ π έ ρ ιο ς , με το ή λ υ θ ο ν και να διαβάσουμε το δίστιχο ως μία πρόταση. Και για

τις δύο συντάξεις υπάρχουν παραδείγματα (για την πρώτη Θεόκριτος 14*37* για τη δεύτερη Στρατών Π .Α . 12. 208 , 5 , Αυτομέδων Π .Α. 12.34 *3)- Προτι­ μώ την πρόταση των Gow-Page (πρβλ. και Beckby), γιατί πιστεύω ότι με τον τρόπο αυτό τονίζεται περισσότερο το επίθετο ύ π ο χ ό λ π ιο ς που είναι κε­ ντρικό στον πρώτο στίχο -α ν και η εναλλακτική σύνταξη είναι δελεαστική. Αυτό που αξίζει, ωστόσο, να τονιστεί είναι ότι το κείμενο του Φιλοδήμου εί­ ναι επιδεκτικό διαφορετικών αναγνώσεων και ερμηνειών, και αυτό το χα­ ρακτηριστικό που δεν μπορεί να είναι τυχαίο σε έναν poet erudit όπως ο Φ ι­ λόδημος, δεν εκτιμάται αρκετά από τους εκδότες που ενδιαφέρονται κυρίως να επιχειρηματολογήσουν για τη γραφή που θεωρούν ορθότερη.

3 - τ έμ ν ω πόρ ον : Η φράση τέ μ ν ειν ο δ ό ν Ιχ έ λ ε υ θ ο ν / π όρον σημαίνει «τραβώ τον δρόμο μου» -πρβλ. Αισχύλος Ί χ έ τ ώ ε ς 545* Θουκυδίδης 2. 100 . 2. Πα­ ράλληλη είναι η έκφραση τ έμ ν ω π έλ α γο ς, Ο δύσσεια 3-1 753*4- ο ιδ ’ δ τ ι ρ ί π τ ω ... ΰπερθεν έμής. Το ρήμα ο ιδ α απαντά τρεις φορές στο ε­ πίγραμμα. Ο αφηγητής γνωρίζει τους κινδύνους που διατρέχει, αλλά αψηφεί αυτή τη γνώση -πρβλ. επίγρ. I και 12. Η έκφραση ρ ίπ τ ω χ ύ β ο ν με τη σημασία «διακινδυνεύω» συνήθως απαντά ως ά ν α ρ ρ ίπ τω χόβον(πςβ>. Πλού­ ταρχος Β ρ ο ύ το ς 4Ο.3) -τ ο ρήμα ά ν α ρ ρ ιπ τεΐν σε απόλυτη σύνταξη σημαίνει «διακινδυνεύω» (Θουκυδίδης 5 ·Ι ° 3 -δες LSJ, s.v.). 5-6. ή γ ά ρ θρασύς ή δ ’, ό τ α ν ελχτ ) : Το κείμενο του τελευταίου δίστιχου έ­ χει προκαλέσει συζήτηση. Αν υιοθετήσουμε τη γραφή του Ρ ( γά ρ θρασύς) δε βγαίνει το μέτρο, εκτός αν θεωρήσουμε τα δύο στοιχεία του έσχ'ι μακρά, αλ­ λά και πάλι υπάρχει το πρόβλημα, όπως και με την Πλανούδεια γραφή (γά ρ 167

Σ

χ ό λ ια

οδν θρασύς) ότι αντίκεινται, όπως σημειώνουν οι Gow-Page 376, στους βασι­

κούς κανόνες ρυθμού που απαγορεύουν την στίξη πριν το έστί. Πολλές είναι οι προτάσεις για την αποκατάστασή του κειμένου. 0 Salmasius πρότεινε ό γάρ θρασύς, ο Jacobs ά γ α ν θρασύς, ο Lump η γάρ θρασύς, προτάσεις που απορ­

ρίπτουν οι Gow-Page για να υποστηρίξουν τη γραφή σ ύ γά ρ θρασύς, ή δ ’ ό ­ τα ν ελχτ]ς. Ο Sider 1 1 8 από την άλλη κάνει την Κυδίλλη υποκείμενο του ελ χτ] και γράφει εντελώς αυθαίρετα θρασεία γάρ ή δ ’ δτα ν εΧχτ). Νομίζω ότι πιο

πειστική είναι η πρόταση του Lump, που υιοθετούν και οι Beckby και Χουρμουζιάδης, πρώτον γιατί είναι πολύ κοντά στο κείμενο του Ρ, δεύτερον για­ τί, όπως είδαμε στο προηγούμενο επίγραμμα (12, στ. }), ο συνδυασμός των μορίων ή γ ά ρ είναι σύνηθης με επίθετα, και τρ ίτο ν επειδή η γραφή αυτή δια­ τηρεί τον Έρωτα ως υποκείμενο της πρότασης (δηλ. σε ονομαστική και όχι σε κλητική, όπως προτείνουν οι Gow-Page), ο οποίος και άλλες φορές γίνε­ ται αντικείμενο μομφής στην ερωτική ποίηση και δη στην Π .Α . (πρβλ. π.χ. Μελέαγρος Π .Α. 5-176, 1 77 ■>Ποσείδιππος Π .Α . 5 .2 13 ,3 [ Έ ρ ω π θρ α σ εΐχρ ώ μ ε ν ο ς ήγεμόνϊ\). Είναι περίεργο που ο Sider 1 1 2 δεν εξετάζει καν αυτή την

πρόταση, ενώ ίδιος προτείνει ανάλογη γραφή στο επίγραμμα 12, στ. 3 {Π .Α.

5-24 - ή γάρ αναιδής).

14. Το επίγραμμα ανήκει σε μια κατηγορία ερωτικών επιγραμμάτων με θέ­ μα τα ερωτικά θέλγητρα γυναικών περασμένης ηλικίας. Στην Π .Α . απα­ ντούν αρκετά επιγράμματα με ανάλογο θέμα, τα οποία ίσως έχουν για πρότυπό τους το επίγραμμα του Φιλόδημου (έτσι Walt2 τομ. II 26). Δες για παράδειγμα Π .Α. 5-26 (Ανώνυμο), 5-48, 5-62 (Ρουφίνος), 5-129 (Αυτομέδων), 5-258 (Παύλος Σιλεντιάριος), 5-282 (Αγαθίας). Σε άλλα επιγράμμα­ τα του ο Φιλόδημος δηλώνει την προτίμησή του σε νεαρές κοπέλες, όπως στο επίγραμμα 9 {Π .Α . 12. 173) κ«ι 17 {Π .Α. 5-1 24). 'Οπως ανέφερα και στην Εισαγωγή, ο Φιλόδημος αρέσκεται να συνθέτει επιγράμματα που αποτε­ λούν παραλλαγές στο ίδιο θέμα και μπορούν να αναγνωστούν ως συμπλη­ ρωματικά, και ένας τέτοιος τρόπος είναι να εγκωμιάζει αντίθετες ιδιότητες. Στο επίγραμμα 1 7 {Π.Α. 5-1 24) τον πόθο προκαλεί μια παρθένα, και είναι χαρακτηριστική η συμβουλή του αφηγητή εκεί υπέρ της αποφυγής του Έρω ­ τα. Ο Φιλόδημος ίσως απαντά με το επίγραμμά του σε ένα χαρακτηριστικό επίγραμμα του συμπολίτη του Μελέαγρου {Π .Α . 5-204) που περιγράφει με

ΐ68

Σ

χ ό λ ια

ανάλογη λεπτομέρεια την κατάπτωση που έχει επιφέρει το γήρας στο Τ ιμαρίον -ανάλογα είναι τα επιγράμματα του Ρουφίνου Π .Α . 5-21, 5-76.26 I . 'Ε ξ ή κ ο ν τ α : Όπως σημειώνει ο Sider 96, το συγκεκριμένο επίγραμμα είναι το μόνο από την πιο πάνω κατηγορία που προσδιορίζει με ακρίβεια την η­ λικία της γυναίκας. Χ α ρ ιτ ώ : sprechender Name' δικαιολογείται στο στίχο 6 (σ τά ζει μ υ ρ ιά δ α ς χ α ρ ίτ ω ν ). Για ανάλογες αναφορές στις χάρες της αγαπημένης ή για σύγκρι­

ση με τις Χάριτες δες Καλλίμαχος Π .Α . 5.146, Μελέαγρος Π .Α. 5.14 8 , Μ9» 196. 2. σ ύ ρ μ α ... π λ ο κ ά μ ω ν : Για την ακρίβεια πρόκειται για μακριά (σ ύρ μ α < σύρειν) και σγουρά ( π λ ό κ α μ ο ι ) μαλλιά. Το εγκώμιο για τα μαλλιά της ερω­

μένης είναι συχνό -δες Ρουφίνος Π .Α. 5 -73, Ανώνυμος Π .Α . 5-26 και Φιλό­ δημος επίγρ. 15 (Π .Α . 5 .1 2 1). Σε αντίθεση στον Μελέαγρο Π .Α . 5 -204 ,4 τα μαλλιά της γερασμένης Τιμαρίου έχουν ξεφτίσει (πολιός δ ’ έκλέλυται πρότο­ νος) -ανάλογη είναι η εικόνα που δίνει και ο Ρουφίνος Π .Α .

5 -21 , 3 , 5 -76 , 3 -

λ ύ γ δ ιν α χ ώ ν ια μ α σ τ ώ ν : Το επίθετο λ ύ γ δ ιν α προέρχεται από το ουσιαστι­

κό λ ύ γ δ ο ς που σημαίνει «λευκό μάρμαρο» και στην κυριολεξία του δηλώνει το άσπρο χρώμα του μαρμάρου (LSJ, s.v.’ έτσι στον Ασκληπιάδη Π .Α. 6.209). Τ ο ουσιαστικό χρησιμοποιείται μεταφορικά ήδη από τον Ασκληπιά­ δη Π .Α. 5 -194, 3'4 (οϊά τε λ ύ γ δ ο υ I γλυπτήν). Σ ε ανάλογη χρήση με αυτή του Φιλόδημου συναντούμε το επίθετο στα Ανακρεόντεια l6.27 West να προσ­ διορίζει τον λαιμό (περί λ υ γ δ ίν ω τραχήλω ) και στον Ρουφίνο Π .Α. 5.48,3 να προσδιορίζει το δέρμα (δ εφ ή λ υ γ δ ιν α ίή ). Δες επίσης και Οράτιος Odes 1.19 .5 6: urit me G ljcenae nitor / splendendis P a m marmore pu riu s. T o στήθος της γηραιάς Χαριτώς περιγράφεται όπως συνηθίζεται για νέες κοπέλες (Διοσκορίδης Π .Α. 5 .5 6 , 5-6). Δες αντίθετα Μελέαγρος Π .Α . 5.204,5· 3- μ ί τ ρ η ς ... π ερ ιδρ ομ ά δος : Η μ ίτρ α είναι ένας από τους πολλούς αρχαίους όρους που δήλωναν το στηθόδεσμο (χρησιμοποιούνταν επίσης ot όροι τα ινία , στροφίον, περίδεσμος)' πρβλ. Καλλίμαχος Π .Α . 13 , 24, Απ. Ρόδιος Α ρ γ ο ­

ί 6 Δες Page (19 7 8 ), 78, 98 - 99 - Οι εταίρες σε μ εγάλ η ηλικία άλλοτε εγκ ω μ ιά ζο­ νται, όπω ς στο επ ίγρ α μ μ α του Φιλοδήμου, και άλλοτε θεω ρούνται αξιοθρήνητες (π .χ Επικράτης απ. 2 Κ -Α σ χετικ ά με την Λαΐδα). Δες σχετικά, και μ ε αναφορά στο επ ίγρα μ μ α του Φ ιλοδήμου, Selles (19 98 ), 1 2 9 - 1 3 1 ·

Σ

χ ό λ ια

ν α υ τικ ά 3.867. Η λέξη π ερ ώ ρ ο μ ά ς είναι άπαξ. Χρησιμοποιείται ως το θηλυ­

κό του επιθέτου περίδρομος που σημαίνει «αυτός που κυκλώνει» (8ες LSJ, s.v.). Οι Gow-Page 375 υποθέτουν ότι η λέξη ίσως είναι επινόηση του Φιλοδήμου ειδικά για τη συγκεκριμένη περίσταση, αλλά το μέγεθος της χαμένης αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας θα πρέπει να μας κάνει επιφυλακτικούς στη διατύπωση τέτοιων υποθέσεων. 5*6. κ α ι χ ρ ω ς ... I σ τά ζει μ υ ρ ιά δ α ς χ α ρ ίτ ω ν : Η εναλλαγή ονομαστικής και αιτιατικής στην πρόταση (η π ειθώ είναι αιτιατική) προκαλεί κάποια σύγχυ­ ση, προφανώς εσκεμμένη, σχετικά με το ποιο είναι υποκείμενο και ποιο α­ ντικείμενο του σ τ ά ζ ε ι -υποκείμενο είναι ο χ ρ ω ς και οι υπόλοιπες τρεις αι­ τιατικές είναι αντικείμενα.

1 5· Έ να ακόμα επίγραμμα για μια εφήμερη αγάπη, μόνο που τη φορά αυτή τη θέση του πάθιασμένου έρωτα παίρνει μια πιο ήπια μορφή του, και η αγα­ πημένη αντιμετωπίζεται με κάποια απόσταση. Ο αφηγητής είναι σε θέση να διακρίνει τις ατέλειές της (στ. I ), αν και σπεύδει να την επαινέσει (στ. I -4) για ό,τι όμορφο διακρίνει πάνω της. Προφανώς πρόκειται για μια εταίρα, γιατί μία από τις αρετές της είναι ότι δεν παίρνει πάντοτε την αμοιβή της (στ. 4)- Ο αγοραίος έρωτας ήταν πολύ συνηθισμένος στην αρχαιότητα. Ιδιαί­ τερα η Πομπηία και το Herculaneum μας προσφέρουν πλήθος σχετικών μαρ­ τυριών. Από ανάλογο θέμα αφορμάται το επίγραμμα 22 (Π .Α. 5*126), όπως και ο Οβίδιος Am ores Ι.ΙΟ. Είναι πολύ πιθανό ο Φιλόδημος να είναι ο ποιη­ τής και ενός επιγράμματος του οποίου την αρχή διασώζει ο P O xy. 3724 iii. 15 και είναι η εξής:2? λευκή και μάκρη... Αν είναι έτσι, το επίγραμμα αυτό επαινούσε τα ακριβώς αντίθετα χαρακτηριστικά από το προκείμενο και ή­ ταν συμπληρωματικό με αυτό. Διαθέτουμε πιθανότατα τη λατινική εκδοχή του στους ακόλουθους στίχους του Οράτιου Satura 1. 2, 123-124 : C a n d id a r e c t a q u e s it; m u n d a h a c t e n u s , u t n e q u e l o n g a n e c m a g is

alba v e lit

q u a m d a t n a t u r a v id e r i

(μτφρ) ...ας είναι (δηλ. η αγαπημένη] με άσπρο δέρμα και ευθυτενής, αλλά ούτε πιο ψηλή ούτε πιο άσπρη απ’ όσο επιτρέπει η φύση...27 27 Δες Gigante (2002), 51, επίγρ. 3ΐ· 170

Σ

χ ό λ ια

1 . μ ελ α ν εΰ σ α : Προφανώς το μαυριδερό χρώμα θεωρούνταν μειονέκτημα, καθώς αμέσως μετά {ά λ λ ά ) αρχίζουν τα επαινετικά σχόλια για την αγαπη­ μένη. Γ ια το μαυριδερό χρώμα ως ενδεχόμενο μειονέκτημα της αγαπημέ­ νης, δες Θεόκριτος 10 .27, Ασκληπιάδης Π .Α. 5-2ΙΟ, 3, Βιργίλιος Eclogae ΙΟ.

37-39 , Οβίδιος Heroines ΐ5-35~3δ, και Φιλόδημος επίγρ. ΐ6, ΙΟ {Π .Α. 5.132). 2. σ έλ ινω ν ο ΰ λ ο τ έ ρ η : ενν. χ α ϊτ α ς . Παρόμοια ο Θεόκριτος 2 0 .2y. χ α ΐτ α ι 8 ’ ο ια σέλινα τεερί κ ρ ο τ ά φ ο υ κεχυντο. 2. μ ν ο ΰ : Το σπάνιο ουσιαστικό μ ν ο ΰ ς σημαίνει «χνούδι»' δες LSJ s.v.

3- κεσ τσ ϋ φω νεΰσα μ α γ ώ τ ε ρ α : Η λέξη χεσ τό ς απαντά αρχικά στην Ι λ ιά δ α 14 .2 14 -2 15 ως επίθετο προσδιοριστικό του ιμάντα της Αφροδίτης με τη ση­ μασία «πλουμιστός», «διακοσμημένος» (< κεντώ ). Αργότερα όμως απαντά και ως ουσιαστικό, κάποτε και με μεταφορική σημασία -πρβλ. Καλλίμαχος απ. 43-53 Pfeiffer, Αντιφάνης Π .Α. 6.88, Αλκίφρων 1.38: ά π α ντα τ ό ν κ εσ τό ν ύποζώσασΰοα (= περιβλήθηκε όλες τις χάρες της). Ο Αριστοτέλης Η βικά Ν ικ ο μ ά χ εια 1149615, αναφερόμενος στο πιο πάνω ομηρικό χωρίο (Ιλ ιά δ α Ί4·

214), δείχνει να αντιλαμβάνεται τη λέξη με τη μεταφορική της σημασία. Δες C. Bonner, “ Κ εσ τό ς Ιμάς and the satire o f Aphrodite” , A J P 70 ( 1949), I -6. 4 . α ιτή σ α ι π ο λ λ ά χ ι φ ειδομένη

: Ο στίχος πιστοποιεί ότι πρόκειται για εταί­

ρα για τις οποίες ένα είδος επαίνου ήταν η χαμηλή τιμή τους ή ακόμα και οι δωρεάν υπηρεσίες τους -πρβλ. Φιλόδημος επίγραμμα 2 2 {Π .Α . 5 - 1 2 6 ) . Ο Οβίδιος Amores Ι .Ι Ο .4 7 - 5 2 ζητά από τις εταίρες να σταματήσουν να χρεώ ­ νουν.2829

1 6. Πρόκειται για ένα από τα πιο πρωτότυπα και ζωηρά επιγράμματα του Φιλοδήμου. Το επίγραμμα ανήκει σε μια κατηγορία επιγραμμάτων που πε­ ριγράφουν με λεπτομέρεια τα σωματικά χαρίσματα γυναικών, στην οποία συνεισεφερε αρκετά επιγράμματα ο Ρουφίνος {Π .Α . 5-48, 5-60, 5-70, 5-94 δες και Διοσκορίδης 5-5&)·19 Σ ε αντίθεση όμως με τα επιγράμματα αυτά στα

28 Γ ια τις τιμές που χρέω ναν οι εταίρες και οι πόρνες δες Selles (19 98 ), 84-89, 202- 2 0 8 . 29 Ανάλογες περιγραφές απαντούν στα Ανακρεόντεια π οιή ματα 1 6 και 1 7 West.

Σ

χ ό λ ια

οποία δεν προσδιορίζεται η ιδιότητα της περ (.γραφόμενης καλλονής, ο αφη­ γητής στο επίγραμμα του Φιλοδήμου, όπως γίνεται φανερό στο τελευταίο δίστιχο, δηλώνει πως πρόκειται για την ερωμένη του. Η διαφορά αυτή εξη­ γεί και το γεγονός ότι στα πιο πάνω επίγραμματα η περιγραφή των σωμα­ τικών προσόντων είναι αποστασιοποιημένη, αν και γίνεται φανερό ότι η περιγραφόμενη μπορεί να εμπνεύσει έρωτα, ενώ στο επίγραμμα του Φιλοδήμου, αντίθετα, καθένα από τα όμορφα στοιχεία της περιγραφόμενης κοπέ­ λας απαριθμείται για να δικαιολογηθεί ο έρωτας τον οποίο έχουν εμπνεύσει (πρβλ. Ρουφίνος Π .Α. 5 -7 3 , δες και επίγρ. I, Π .Α . 5 -Ι 3 1 )Η περιγραφή της ερωμένης ξεκινά από κάτω προς τα πάνω και γίνεται προσωπικότερη στο δεύτερο τετράστιχο, όταν ο αφηγητής αναφέρεται πλέον σε χαρακτηριστικά που απαιτούν προσωπική πείρα -όπω ς τα φιλιά και η ομιλία. Ωστόσο η ερωμένη δεν είναι άψογη' το τελευταίο δίστιχο αναφέρεται σε μειονεκτήματα της όπως το μελαψό της χρώμα και η επαρχιώ­ τικη καταγωγή της, τα οποία, ωστόσο, δε μειώνουν καθόλου τον έρωτα του αφηγητή, ακριβώς γιατί αυτός δεν έχει απόλυτα λογική βάση. Το όνομα Φλώρα είναι χαρακτηριστικό της περιοχής της Καμπανίας, και έτσι δη­ λωτικό του επαρχιωτισμού της ερωμένης. Όπως έχει υποστηριχθεί,3θ το επίγραμμα αποτέλεσε πιθανότατα το πρό­ τυπο του Οβίδιου A z o re s 1 . 5 . 1 7 - 2 3 , τους οποίους παραθέτω, ut stetit ante oculos posito velamine nostros, in toto nusquam corpore menda fuit: quos umeros, quales vidi tetigique lacertos, forma papillarum quam fuit apta premi, quam castigato planus sub pectore venter, quantum et quale latus, quam iuvenale femur! singula quid referam? nil non kudabile vidi. (μτφρ.) Όπως στεκόταν μπροστά στα μάτια μου χωρίς ρούχα, δεν έβρισκα κανένα ψεγάδι στο σώμα της. Τ ί ώμους και τί χέρια είδα και άγγιξα, πόσο προκλητικά για χάδια τα όμορφα της στήθη, πόσο λεία η κοιλιά της κάτω από το στήθος, πόσο όμορφα30

30

Ή δ η από τον Kaibel σελ. X X V II και τους Gow -Page 38 Γ. Δες επίσης Gigante

(2002), 84-85.

172

Σ

χ ό λ ια

και μακριά τα πλευρά της, πόσο σφριγηλοί οι μηροί της. Γ ιατί όμως να αραδιάζω ένα-ένα τα θέλγητρά της; Ό,τι είδα ήταν θαυμαστό. Το επίγραμμα του Φιλοδήμου ίσως απηχούν και δύο χωρία του Οράτιου, στις Saturae 1. 2, 92-94 και στις Odes ΙΙ.4, 2 1-2 3 . Ο Gigante υποστήριξε ότι και ο Σενέκας (Epist. 33 -5) απηχεί το επίγραμμα του Φιλόδημου όταν δια­ τείνεται ότι η γυναικεία ομορφιά δεν εντοπίζεται σε συγκεκριμένα μέρη του σώματος αλλά στο σύνολό του.3' Ωστόσο ο Σενεκας μπορούσε να έχει υπό­ ψη του πολλές άλλες πηγές εκτός από τον Φιλόδημο, για παράδειγμα τον Οβίδιο ή τον Οράτιο.

1.72 π ο δ ό ς : Σε αντίθεση με τους Λατίνους ποιητές, το επίγραμμα του Φιλοδήμου ξεκινά την περιγραφή από κάτω προς τα πάνω.32 Παραδείγματα τέτοιας περιγραφής απαντούν στην Ο δύσσ εια 8 . 1 3 5 - 1 3 7 και στο Ά σ μ α Α ­ σ μά τω ν

7.1 -8.33 Σ ε αντίθεση με άλλα επιφωνηματικά μόρια, όπως φεΰ, αι’α ζ

ώ μοι, που συντάσσονται συχνά με γενική, η σύνταξη αυτή είναι σπάνια για

το επιφωνηματικό ώ -πρβλ. Ίππαρχος απ. 33 Κ-Α , Θεόκριτος 15.4» Αρισταίνετος 1.1 7 .

1- 2 . ώ τ ώ ν ... μ η ρ ώ ν : Κάποια χαρακτηριστικά της Φλώρας, οι μηροί (στ. ΐ), ο λαιμός (στ. 3), τα μάτια (στ. 4 ), η φωνή (στ. 6), αναφέρονται με το ο-, ριστικό άρθρο. Οι Gow-Page 38 1 ερμηνεύουν το τ ώ ν στους στίχους I και 4 ως ισοδύναμο με το έχ είν ω ν οίς, ενώ εκείνο στο στίχο 6 με το έχ είν ω ν ά, αν και παραδέχονται ότι μια τέτοια ερμηνεία δε συμφωνεί με τη συνήθη σύντα­ ξη του ρήματος μ α ίν ο μ α ι (δηλαδή με οίς). Τέτοιου είδους ανάλυση, ωστόσο, δεν είναι απαραίτητη αν θεωρήσουμε τόσο το ά π ό λω λα όσο και το μ α ίν ο μ α ι και το θΰε παρενθετοιά, όπως μαζί με άλλους (δες Sider 1Ο5-6), πιστεύω ότι είναι. 2. χ τ ε ν ό ς : Το ουσιαστικό χ τ ε ις κυριολεκτικά σημαίνει «χτένι» (Π .Α. 6 .2 1 1,

6 .297» 5)» και μεταφορικά «ηβαίο, αιδοίο» -πρβλ. Ιπποκράτης Α φ ο ρ ισ μ ο ί 7 -39 » Καλλίμαχος απ. 3Ο8 Pfeiffer, Σωρανός 2.18. Δ ε ς και Henderson312

3 1 Δες Gigante, “ Conobbe Seneca Γ opera di Filodemo?” Cr.En r. 29 ( i 999), 5 - 1 5, ιδίως 7-9 , και Gigante (2002), 85. 32 Δες La Penna (1997), 99-IO 6. 33 Δ ες Cohen ( 19 8 1 ).

173

Σ

χ ό λ ια

( 1 991)» σελ. 132 σημ. 1 30. 3. ώ ώ μ ο t v : Οι εκδότες αμφιταλαντεύονται ως προς το αν η κράση πρέπει να εννοηθεί (ώ μ ο ιν - η γραφή του Ρ) ή να γραφεί, όπως πρότεινε ο Jacobs (ώ ώ μ ο ιν). ρ α δ ιν ο ΐο τ ρ α χ ή λ ο υ : Το επίθετο ρ α δ ιν ό ς αποτελεί σχεδόν τυπικό επαινε­

τικό επίθετο για γυναίκες' πρβλ. Σαπφώ 102.2 PLF, Μελέαγρος Π .Α . 5· Ι7 3 · Δες ακόμη Ησίοδος Θ ε ο γ ο ν ία 195 και Θεογνίδεια 1002 —πρβλ. Ανα­ κρεόντεια 16.27 West (περί λ υ γ δ ίν ω τραχήλω ). 5- χ α τα τ ε χ ν ο τά το υ κ ιν ή μ α τ ο ς : Αυτή είναι η γραφή του Ρ. Το Πλανούδειο χειρόγραφο παραδίδει x a x o τεχ νοτά του, που σημαίνει «με λαγνεία», και έ­ τσι απαντά σε επίγραμμα του Αυτομέδοντα Π .Α. 5 -129, ως προσδιοριστικό τω ν χορευτικών κινήσεων μιας ορχηστρίδας από την Ασία. Η γραφή του Ρ1, την οποία προτιμά ο Sider 10 7 , δεν είναι απίθανη, προτιμώ, ωστόσο, μαζί με τους Gow-Page, Gigante, Χουρμουζιάδη τη γραφή του Ρ, ακριβώς επειδή το επίγραμμα τονίζει το κάλλος παρά τη λάγνα φύση της Φλώρας. Δες και Gigante (2002), 86-87. Το γυναικείο περπάτημα αξιοποιείται λογοτεχνικά ως κύριο στοιχείο ερωτισμού ήδη στη Σαπφώ 1 6 .17 -18 PLF. π ε ρ ιά λ λ ω ν : Ως επίθετο (π ερ ία λλ ος: πριν από όλους τους άλλους) με σημα­

σία υπερθετική η λέξη απαντά μόνο εδώ. Συνήθως στον υπερθετικό βαθμό απαντά το επίρρημα π ερ ία λ λ α -π .χ . Πίνδαρος Π υθιό νιχοι 1 1 ·5, Αριστοφά­ νης Θ εσμοφοριάζουσες ΐ θ γ θ . 6. γ λ ω τ τ ισ μ ώ ν : άπαξ. Η σημασία της λέξης δεν είναι απολύτως σίγουρη. Πιθανότατα όμως δηλώνει το παθιασμένο φιλί, καθώς με τη σημασία αυτή απαντά το ρήμα γ λ ω τ τ ίζ ω στον Αυτομέδοντα Π .Α. 5.128.

7 - Ό π ι χ ή : Το επίθετο αναφέρεται στον πληθυσμό που κατοικούσε στην πε­ ριοχή της Καμπανίας και ίσως πιο συγκεκριμένα στην περιοχή της Νάπολης όπου έζησε πολλά χρόνια ο Φιλόδημος (δες Εισαγωγή). Για την φυλή των Όσκων/Οπικών δες Στράβων 5 -4 -3 , και το άρθρο του Ε. Vetter, “ Osci” , R E 18 2 (1942),

1543- 1549- Το επίθετο σημαίνει ουσιαστικά «επαρχιώτισ-

σα», ιδιότητα που επιβεβαιώνουν οι επόμενοι στίχοι. Από επιγραφικές και λογοτεχνικές πηγές μαθαίνουμε ότι στην περιοχή μιλιόνταν μια ιδιαίτερη διάλεκτος που θεωρούνταν βαρβαρική η οποία πιθανόν να ήταν σε χρήση μέχρι τον I ο αι. μ .Χ .' πρβλ. I. Λυδός Mens. 1 . 1 3- δ π π ιχ ίζ ε ιν ... τοβαφβοφίζειν

174

Σ

χ ό λ ια

Ιτα λ ο ί λεγουσιν, Πλίνιος N a t. Hist. 29.1 4, Ιουβενάλης 3-2007, 6.454"456-

Μια πλειάδα επιγραφικών μαρτυριών για τη γλώσσα αυτή έχουν βρεθεί στην Πομπηία. Για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με τη γλώσσα δες C.D. Buck, G ra m m a r o f Oscan an d Um brian, Boston 1928, ιδιαίτερα σελ. y 7 , κ α ι V etter ο .π ., 1 5 4 9 - 1 5 6 7 .

κ α ι Φ λ ώ ρ α : 'Οπως υποστήριξα πιο πάνω, το όνομα Φ λ ώ ρ α σε αντίθεση με

τα ελληνικά ονόματα Κύνθια, Δήλια, Λεσβία δηλώνει επαρχιώτισσα, και με αυτή την έννοια έχει λειτουργία επιθέτου. Το όνομα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα να είναι πολύ συνηθισμένο στην περιοχή της Καμπανίας. (Δες Fraser-Matthews, A Lexicon o f Personal G reek Names, τ. ΠΙΑ, s.v). To κ α ί εί­ ναι επιτατικό. 8. κ α ι Π ε ρ σ ε ύ ς ... Ά ν δ ρ ο μ έδ η ς : Η Ανδρομέδα παρουσιάζεται σε μερικές πη­ γές να κατάγεται από την Αιθιοπία (Απολλόδωρος Β ιβ λ . 2.4· 3~5 ·> Αντίφιλος Π λ .Α .14 7 , Οβίδιος Met. 4*669), θεωρούνταν συνεπώς παραδοσιακά με­ λ α ψ ή ν Το μυθολογικό παράλληλο πιθανότατα δηλώνει ότι και η ερωμένη του επιγράμματος ήταν ανάλογης εμφάνισης. Άλλωστε η έλξη του αφηγη­ τή από μελαψές γυναίκες απαντά και στο επίγραμμα 1 5 , Π .Α . 5 . 1 2 1 {μ ελ α νεϋσα). Παρόμοια αναφορά στο μύθο του Περσέα και της Ανδρομέδας, πιθα­

νόν με πρότυπο τους στίχους του Φιλόδημου, συναντούμε στον Οβίδιο H eroides 15-35-36 (μιλά η Σαπφώ). C andida si non sum, placutt Cepheia Perseo Androm ede, patriae fu sca colore suae 34

34

Σύμφω να μ ε την παράδοση, η μητέρα της Ανδρομέδας, η Κ ασσιόπεια, προκά-

λεσε την οργή του Π οσειδώ να, επ ειδ ή διατείνονταν ότι ήταν εφάμιλλης σε ομορφιά με τις Νηρηίδες. Ο Π οσειδώ νας προκάλεσε μ εγάλ η τρικυμία που ρήμαξε τη χώ ρ α της Κασσιόπειας. Ο άνδρας της, ο Κηφέας πληροφορήθηκε από χρησμό ότι η μόνη σωτηρία γ ια να σταματήσει η ορ γή του θεού ήταν να δοθεί η κόρη του, Ανδρομέδα, τροφή σε θαλλάσιο κήτος. 'Εδεσαν έτσι την Ανδρομέδα σε ένα βράχο στην ακτή, ό­ που την αντιλήφθηκε ο Περσέας, την ερωτεύτηκε και προσφέρθηκε να την σώ σει αν δεχόταν να μείνει μα ζί του, πρόταση που η Ανδρομέδα δ έχεται και ο Περσέας τ η σώ ­ ζει σκοτώνοντας το κήτος. Γ ια το μύθο της Ανδρομέδας και τις απεικονίσεις του στην τέχνη δες Κ . Schauenburg, “ Andromeda I” , L M IC l.l ( 19 8 1 ) 774 -79 0 .

175

Σ

χ ό λ ια

17.

'Οπως και στο επίγραμμα 9 (Π .Α. Ι 2 .Ι 73 Χ τον έρωτα εμπνέει μια πολύ νεαρή και ερωτικά άπειρη κοπέλα. Τ α χαρακτηριστικά αυτά είναι εκείνα α­ κριβώς που και πάλι κεντρίζουν το ενδιαφέρον του αφηγητή. Χαρακτηριστι­ κή είναι η χρήση της μεταφοράς του σώματος με την ανθισμένη φύση, μετα­ φορά που απαντά ήδη στην αρχαϊκή ποίηση -πρβλ. Αλκαίος 1 1 9 LobelPage, Ίβυκος 286,3-6 P M G , Αισχύλος Α γ α μ έ μ ν ω ν 13 9 1-13 9 2 . 1 . θ έ ρ ο ς : Η λέξη μπορεί να σημαίνει «καλοκαίρι» αλλά και «καλοκαιρινά φρούτα» (δες LSJ, s.v. σημ. II), σημασία με την οποία απαντά εδώ -πρβ. Α­ ριστοφάνης Ίπ π εΐς 392, Αγαθίας Π .Α. 1 1 .365, 3_4 2. β ό τ ρ υ ς : Εδώ με τη σημασία «το τρίχωμα» που έχει σχήμα τσαμπιού (πρβλ. β ό τ ρ υ χ ο ς , Αγαθίας Π .Α . 11.2 8 7 , 6 βό τρ υν...κόμ η ς), δηλαδή το αι­ δοίο. Ανάλογη σημασία μπορεί να πάρει η λέξη χ ν ο ϋ ς ' δες Henderson (ΐ 991 ) 76, 136. 3- θοά τό ξα νέοι θ ή γ ο υ σ ιν : Η εικόνα του Έρω τα που τοξεύει τα βέλη του εί­ ναι τυπική στην ερωτική ποίηση και ιδιαίτερα συχνή στα ερωτικά επιγράμ­ ματα της Π .Α. Δες για παράδειγμα Ευριπίδης Ί ω ν 524, Μελέαγρος Π .Α. 5 ·ΐ8 0 , 15-19 8, 12.76, 12.78, 12.82, Ρουφίνος Π .Α . 5.87, 5 -97* Αδηλον Π.Α. 5.ΙΟΟ, Ασκληπιάδης Π .Α. 12.50 , Οράτιος 0 ^ 2 .8 .14 -16 . Εδώ , ωστόσο, τα βέλη δεν έχουν ακόμα τοξευτεί, αλλά ot Έρωτες τα ακονίζουν ( θήγουσιν ). Τ ο ερωτικό πάθος προετοιμάζεται και προδιαγράφεται (δες και το σχόλιό μου στους στ. 5-6). 4- πυρ τ ύ φ ε τ α ι : Παρόμοια σκέψη και λεξιλόγιο απαντούν στο επίγραμμα I, στ. 4 (Π .Α. 5 - 13 1 )·> γνώ σ η , δύσμορε, τυφ ομ ένη (ενν. φ υ χ ή ) και επίγραμμα 4, στ. 6 (Π .Α. 1 1 .4 1 ) πυρ ά π λ η σ τω τυ φ ετ’ έν ι χ ρ α δ ίη -πρβλ. και Μελέαγρος Π .Α . 12.82.

5 - 6 . φ εύγω μ ε ν , δ υ σ έ ρ ω τ ε ς ... π υ ρ κ α ϊή ς: Το δίστιχο φέρνει στο προσκήνιο τη διχογνωμία που εμφιλοχωρεί στην ανθρώπινη ψυχή ανάμεσα στην παράδο­ ση στον έρωτα και στη φυγή από αυτόν, για την οποία έχουμε δει να γίνε­ ται λόγος στα επιγράμματα I (Π .Α . 5· 13 1) κοα 12 (Π .Α. 5 .24) -ανάλογη θε­ ματική στον Καλλίμαχο Π .Α. 12.73 που επίσης απαντά το επίθετο δυσέρω ς (πρβλ. Μελέαγρος Π .Α. 12 .5 2 ,1, Ι 2 .8 ΐ,ΐ). Ο αφηγητής προβλέπει το πάθος να έρχεται και συνιστά τη φυγή. Χαρακτηριστική είναι η κλιμάκωση πϋρ έγ χρ υφ ιο ν (στ.4) μ ε γ ά λ η ς π υρ κα ϊή ς (στ. 6). Η ιδέα που υποβάλλουν οι στί-

176

Σ

χ ό λ ια

χοί είναι ότι το ερωτικό πάθος έχει ουσιαστικά μια δική του ζωή που δε στα­ ματά από εξωγενείς παράγοντες, μια ιδέα κοινή στην Π .Α . (δες π .χ. Αρχίας Π .Α . 5.59)· Για το λόγο αυτό η προτροπή είναι να απομακρυνθεί κανείς από

αυτό παρά να το εμποδίσει, γεγονός που εξηγεί τη συχνή συμβουλή για φυ­ γή από τον έρωτα (βλ. επίγρ. 12, Π .Α . 5.24). Υπάρχουν αρκετές ενδείξεις, ωστόσο, στο τελευταίο δίστιχο που υποδηλώνουν πως αυτό δεν είναι ρεα­ λιστικό. Η πρώτη τέτοια ένδειξη είναι πιο έμμεση, το γεγονός δηλαδή ότι η χρονική πρόταση έ ω ς ο ΰ χ έ π ι νευρη εκφέρεται με οριστική (όπως συμπεραί­ νουμε από το ούχ), κάτι που σημαίνει ότι το γεγονός θα λάβει χώρα ούτως ή άλλως, και η δεύτερη πιο άμεση ένδειξη που επιβεβαιώνει την πρώτη εί­ ναι η ίδια η πρόβλεψη ( μ ά ν τ ις ... πυρχαϊής) πως ο έρωτας δεν θα αποφευχθεί τελικά παρά την προσπάθεια αποφυγής του.

IS. Το επίγραμμα είναι το λυρικότερο των σωζόμενων επιγραμμάτων του Φιλοδήμου. Η επίκληση της Σελήνης και η συσσώρευση επιθέτων στον πρώ­ το στίχο δίνει στο επίγραμμα τη μορφή ύμνου ή προσευχής. Η φυσική σχέ­ ση μεταξύ της Σελήνης και τω ν εραστών που φωτίζονται από το φως της εξελίσσεται σε παραλληλισμό ανάμεσα στις ερωτικές ιστορίες του αφηγητή και της Σελήνης: όπως η Σελήνη ερωτεύτηκε τον Ενδυμίωνα που, σύμφωνα με τον μύθο (δες παρακάτω), κοιμόταν αιώνια, έτσι και ο αφηγητής είναι ε­ ρωτευμένος με το κοιμώμενο Καλλίστιον. Η υπενθύμιση στο θεό, στον ο­ ποίο απευθύνεται η ικεσία, κάποιων στοιχείων χαρακτηριστικών του ίδιου του θεού, προς ενίσχυση της ικεσίας, αποτελεί γνωστή πρακτική στην αρ­ χαιοελληνική θρησκεία, 35 την οποία εκμεταλλεύεται ποιητικά ο Φιλόδημος. Η υπόθεση του Sider 1 1 3 ότι επίκειται σκηνή έρωτα ανάμεσα στους δύο ε­ ραστές είναι όχι μόνο αβάσιμη αλλά και απίθανη, με δεδομένο τόσο τον τό­ νο του επιγράμματος όσο και το μυθολογικό παράλληλο (βλ. παρακάτω). I. δ ίχ ε ρ ω ς : Το επίθετο είναι σπάνιο. Απαντά ως επίθετο του Πανός (Ομη­ ρικός Ύ μ νο ς στην Α φ ροδίτη 19-2, Αγαθίας Π .Α. 6 . 3 2 .ΐ) και σε κυριολεκτική χρήση για ζώα όπως το βόδι και το ελάφι στον Αριστοτέλη {Π ερ ί τά ζ ώ α ίστορίαι 499^16-18). Παρόμοια χρήση του επιθέτου, ίσως εμπνευσμένη από 3 5

35 Δες S. Pulleyn, Prayer in Greek Religion, Oxford 1 997, κεφ. 2, 16-38.

177

Σ

χ ό λ ια

τον Φιλόδημο, απαντά στον Οράτιο Carm . Saec. 35-36: bicomts ... luna. φ ιλ ο π ά ννυ χ ε : άπαξ' πρβλ. Ορφ. ύμ νο ι 3·5· Το επίθετο σημαίνει «αυτόν

που αγαπά τις νυχτερινές γιορτές» (δες LSJ, s.v.). 3. α ΰ γ α ζ ε : Το ρήμα μπορεί να σημαίνει «βλέπω καθαρά» αλλά και «φωτί­ ζω», όπως στη προκειμένη περίπτωση -πρβλ. Ευριπίδης Ε κ ά β η 6 3 7 , όπου το ρήμα αναφέρεται στον ήλιο. Κ α λ λ ίσ τ ιο ν : sprechender Name. Το όνομα απαντά επίσης στον Καλλίμα­

χο Π .Α . 6.148,τον Μελέαγρο Π .Α . 5.19 2 και τον Ποσείδιππο Π .Α . 1 2 .1 3 1 . 3~4· έ ζ τά φ ιλ ευντω ν / έ ρ γ α χ α τ ο π τε ύ ε ιν ού φ θόνος ά θ α νά τη : Στο επίγραμ­ μα 7 {Π .Α . 5.4) επισημαίνεται ότι ο 'Ερωτας δεν αρέσκεται να έχει ζωντα­ νούς μάρτυρες {ε μ π ν ο υ ν μ α ρ τ υ ρ ίη ν γ ά ρ 'Έ ρ ω ς μ ό ν ο ς ούχ έφίλησεν). Η Σελή­ νη, ωστόσο, αποτελεί εξαίρεση. Ο λόγος δίνεται στο τελευταίο δίστιχο (εισάγεται με το γά ρ στον στ. 6) - η Σελήνη είναι «συμπαθητικός» μάρτυρας λόγω της δικής της ερωτικής ιστορίας. 6. Ε ν δ υ μ ίω ν : 0 έρωτας της Σελήνης για τον Ενδυμίωνα μαρτυρείται από διάφορες πηγές, αν καμ όπως συνήθως, με κάποιες διαφορές. Σύμφωνα με τον Απολλόδωρο Β ιβ λ ιο θ ή κ η 1.7.5, η Σελήνη ερωτεύτηκε τον Ενδυμίωνα και ο Δίας του έδωσε την ευκαρία να ζητήσει μια χάρη. Εκείνος ζήτησε να ζήσει για πάντα κοιμώμενος χωρίς να γεράσει (πρβλ. Σχόλια στον Απ. Ροδ.

4-57 κε). Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Κικέρωνα, ωστόσο, η Σελήνη η ίδια κοίμισε τον Ενδυμίωνα για να μπορεί να τον φιλά ενώ κοιμάται (Κικέρων Tusc. D isp. Ι.92). Η πρώτη αναφορά στο μύθο του Ενδυμίωνα απαντά στον

Ησίοδο απ. 245, 26θ Merkelbach-West και γίνεται αντικείμενο λυρικής εκ­ μετάλλευσης ήδη στη Σαπφώ 1 99 P L F . Στην ελληνιστική λογοτεχνία ο μύ­ θος βρίσκει ιδιαίτερη απήχηση. Ιδιαίτερα στην ποίηση τον συναντούμε στη βουκολική του εκδοχή στον Θεόκριτο - ο Ενδυμίων είναι ο βοσκός που ερωτεύεται η Σελήνη (20 . 35- 39, πρβλ. και 3 -49 - 51 )· Στον Καλλίμαχο ο έ­ ρωτας για τον Ενδυμίωνα βγάζει τη Σελήνη από την ουράνια πορεία της {Β ερ εν ίκ η ς Π λ ό κ α μ ο ς απ. I ΙΟ Pfeiffer). Συχνές είναι οι αναφορές στο μύθο

του Ενδυμίωνα στην Π .Α . και στην ερωτική ποίηση της αυτοκρατορικής ε­ ποχής γενικότερα - δες Π .Α . 6.58, Π λ. Α . 337 , 357 , Οβίδιος Amores 1 .1 3 .

43 " 45 · Η εικόνα του Ενδυμίωνα αξιοποιήθηκε ιδιαίτερα στην ρωμαϊκή τέ­ χνη. Ο Ενδυμίων απαντά ιδιαίτερα σε σαρκοφάγους της αυτοκρατορικής ε­ ποχής καθώς είχε καταλήξει να αποτελεί έναν παρηγορητικό μύθο για το

178

Σ

χ ό λ ια

θάνατο (δες Κικερων D e fin ib u s 5 ·55)·36 Στο επίγραμμα του Φιλοδήμου η ιστορία της Σελήνης και του Ενδυμίωνα έχει διπλή λειτουργία. Πρώτον, αποτελεί παράλληλο στην περιγραφόμενη ερωτική σκηνή' ο αφηγητής ποθεί την αγαπημένη του, το Καλλίστιον, ίσως και να την φιλά καθώς κοιμάται, όπως και η Σελήνη τον Ενδυμίωνα. Δεύ­ τερον, η παρουσία της Σελήνης διευκολύνει με το φως της το ερωτικό στιγ­ μιότυπο, ενώ η ερωτική της ιστορία την καθιστά συμπαθητικό και ευπρόσδεκτο μάρτυρα της ερωτικής σκηνής. Παρόμοια εικόνα συναντούμε στον Μελεαγρο Π .Α . 5 ·Ι 65, τον Οβίδιο Heroines 1 8.59 -65 και τον Προπερτιο 1. 3 -31 " 34 (η Σελήνη φωτίζει αλλά και ξυπνάει την Κυνθία), 2 .15 ,15 -2 0 .

Ι9· Το θέμα του ανίκανου εραστή απαντά σε παραλλαγές σε αρκετά επιγράμ­ ματα, όπως στον Ρουφίνο Π .Α . 5-47 , τον Στράτωνα Π .Α . 1 2 . i l , 1 2 . 2 1 6, 1 2.240, αλλά και στα επόμενα δύο επιγράμματα του Φιλοδήμου (επίγρ. 20, Π .Α . 5.3Ο6, 2 1, Π .Α . 5-120). Ο locus classicus, ωστόσο, είναι το ποίημα

3-7

από τις Amores του Οβιδίου. Στο προκείμενο επίγραμμα απαντά μια ενδια­ φέρουσα παραλλαγή αυτού του θέματος. Ο αφηγητής κάνει λόγο για τη βαθμιαία μείωση της ερωτικής ικανότητάς του σε σχέση με τη νιότη του, την οποία θρηνεί επικαλούμενος την Αφροδίτη. Ας θυμηθούμε ότι το ρήμα μ α ­ ρ αινόμενα, με το οποίο καταλήγει το επίγραμμα, κλείνει επίσης και το επί­

γραμμα 2 (Π .Α. 5-80) με τη διαφορά ότι εκεί ο πληθυντικός είναι πραγμα­ τικός, ενώ εδώ πρόκειται για p lu ra lis modestiae (δηλαδή αναφέρεται μόνο στον αφηγητή -δες παρακάτω). Τ ο επίγραμμα ανήκει στην ίδια ομάδα με τα δύο επόμενα επιγράμματα (20, 2 ΐ) με παρόμοιο θέμα, όπου όμως ο αφηγητής είναι γυναίκα, αλλά και με το επίγραμμα 22 (Π .Α . 5-126), όπου ο άνδρας αφηγητής επαίρεται αυτή τη φορά για το ερωτικό του σθένος. I.

Ό π ρ ιν ε γ ώ κ α ι π έντε κ α ι ε ν ν έ α : Το ρήμα αποσιωπάται. Η αποσιώπη­

ση, σχήμα ευφημισμού, απαντά συχνά στην ερωτική ποίηση -πρβλ. Οβίδιος A m o n s 3.7, 23-26. Ωστόσο ο Φιλόδημος δε διστάζει να χρησιμοποιεί κάπο­

τε ιδιαίτερα τολμηρή γλώσσα, όπως συμβαίνει για παράδειγμα στο επί­

36 Για τον μύθο του Ενδυμίωνα δες Η. Gobelmann, “Endymion” L IM C ΠΊ.Ι, (1986), 726-742-

179

Σ

χ ό λ ια

γραμμα 22 (Π .Α . 5-126) όπου χρησιμοποιεί επανειλημμένα το ρήμα β ινεΐν. 'Οπως σημειώνει ο Gigante (2002), 89, αριθμός εν ν έ α φαίνεται να αποτελεί τυπικό αριθμό του μεγίστου των διαδοχικών ερωτικών συνευρέσεων -πρβλ. Κάτουλλος 32.7. Sed domi maneas paresque nobis

novem continuas fututiones 3-4. ο ίμ ο ι... τό Τ ε ρ μ έ ρ ιο ν : Τα κειμενικά προβλήματα του δίστιχου είναι αρ­ κετά - τα συνοψίζει ο Thomas (1991)· Καταρχήν, όπως σωστά τονίζει ο Gi­ gante (2002), 84, θα πρέπει να αντισταθούμε στον πειρασμό να προτιμήσου­ με στο στίχο 4 τη γραφή ή μ ίθ α λ ές που προτείνουν οι Gow-Page 399 από τη γραφή του Ρ {ημιθανές). Η παράδοση του στίχου 3 από τον κώδικα Ρ είναι επίσης προβληματική (ο στίχος είναι άμετρος). Για τη θεραπεία του έχουν προταθεί διάφορες διορθώσεις. Ο Jacobs πρότεινε ο ίμ ο ι κ α ι τ ο ύ τ ’ αύτό κ α τ ά β ρ α χ ύ , ο Kaibel πρότεινε ο ίμ ο ι κ α ί π οτέ το ύ το κ α τ ά β ρ α χ ύ , ο Beckby ο ίμ ο ι μ ο ι, κ α ι το ύτο κ α τ ά β ρ α χ ύ , και τέλος ο Sider ο ιμ ο ιμ ο ί κ α ι το ύ το κ α τ ά β ρ α χύ.

Η επιλογή μας εξαρτάται από το αν θα θεωρήσουμε ότι το το ύτο (στ. 3) αναφέρεται στην ερωτική πράξη (έτσι ot Beckby, Sider) ή στο ανδρικό μόριο (Jacobs, Kaibel, Gow-Page, Gigante). Στη δεύτερη περίπτωση επιβάλλεται ι­ σχυρή στίξη μετά το θνήσκει, αφού το υποκείμενο του ρήματος είναι το πρώ­ το τούτο (στ. 3), ενώ στη πρώτη όχι, καθώς το υποκείμενο του θνήσκει εί­ ναι το δεύτερο το ύτο (στ. 4)· Προτιμώ την πρώτη εκδοχή γιατί πιστεύω ότι ο λόγος για την ερωτική πράξη συνεχίζεται στο στίχο 3 (με αποσιώπηση του ρήματος), οπότε δεν υπάρχει ανάγκη, κατά τη γνώμη μου, για την επι­ τατική δεικτική φράση τ ο ύ τ ’ αότό, αφού το το ύ το μόνο αρκεί για την αναφο­ ρά στο αντικείμενο του προηγούμενου στίχου. Συνεπώς η φράση το ύτο τό Τ ερ μ έρ ιο ν δεν αποτελεί κατά τη γνώμη μου μια συμπληρωματική φράση,

αλλά ουσιαστικό μέρος της δεύτερης πρότασης { π ο λ λ ά κ ι... Τ ερ μ έρ ιον), υπο­ κείμενο στο θνήσκει. Υιοθετώ έτσι το κείμενο των Beckby, Sider. 4. το ύτο τό Τ ερ μ έρ ιον : Η φράση τερμέρια κ α κ ά ήταν παροιμιακή με τη ση­ μασία μ ε γ ά λ α κ α κ ά (πρβλ. τις ερμηνείες της Σούδας και του Λεξικού του Φωτίου s.v.). Σύμφωνα με μία εκδοχή το Τ ερ μ έρ ιον ήταν φυλακή για βαρυ­ ποινίτες, ενώ σύμφωνα με μία άλλη εκδοχή η παροιμιακή έκφραση οφείλει τη γέννησή της στον Τέρμερο που σκότωνε καταρρηγνύοντας το κεφάλι των θυμάτων του μέχρι που τον σταμάτησε ο Θησέας (Πλούταρχος Θ ησεύς 11) . Σ τα συμφραζόμενα του παρόντος επιγράμματος τό Τ ερ μ έρ ιο ν αναφέρεται

Σ

χ ό λ ια

στο ανδρικό μέλος του εραστή.

6 . μ α ρ α ιν ό μ ε θ α : Με τον πληθυντικό ο αφηγητής αναφέρεται είτε μόνο στον εαυτό του, όπως υποθέτουν οι Gow-Page στη μετάφρασή τους {pluralis m odestiae), είτε στον εαυτό του και το ανδρικό του μόριο, όπως έχει προτείνει ο

Sider 13 1. Η δεύτερη πρόταση είναι κατά τη γνώμη μου εξαιρετικά απίθα­ νη, καθώς αντιφάσκει με την πρακτική του ίδιου του Φιλοδήμου να χρησι­ μοποιεί p lu ra lis modestiae , π.χ. στο επίγραμμα I I (Π .Α. 5.ΙΟ7) όπως και στο επίγραμμα ι β {Π .Α . 11.44 ήμ έα ς).

20. Ενώ στο προηγούμενο επίγραμμα είναι ο άνδρας αφηγητής που οικτίρει την μειωμένη ερωτική του ικανότητα, στο προκείμενο όπως και στο επόμε­ νο (2 1, Π .Α . 5*120) είναι μια γυναίκα που απευθύνεται στον εραστή της, ο οποίος αδυνατεί να ανταποκριθεί ερωτικά. Τ α ερωτικά επιγράμματα στα ο­ ποία ο αφηγητής είναι γυναίκα είναι λιγοστά (Μελέαγρος Π .Α. 5.8, Ασκληπιάδης Π .Α. Ι 2 . Ι 53 >Φιλόδημος επίγρ. 2 1, Π .Α . 5-120). Αξιοπρόσεκτη είναι η δομή του επιγράμματος: το πρώτο δίστιχο αναφέρει έξι χαρακτηριστικά του ερωτευμένου εραστή, τα οποία όμως, τονίζει το δεύτερο δίστιχο, αντι­ φάσκουν με την ερωτική του απραξία. Η μομφή της γυναίκας προς του ά­ πραγο εραστή μπορεί να παραβληθεί με την ανάλογη στους στίχους του Ο­ βιδίου Amoves 3.7-77-80, που παραθέτω παρακάτω και είναι πιθανόν να έ­ χουν για πηγή έμπνευσής τους τον Φιλόδημο.

«quid me ludis?» ait «quis te, male sane, iubebat invitum nostro ponere membra toro? aut te traiectis Aeaea venefica lanis devovet aut alio lassus amore vents» (μτφρ.) «γιατί με κοροϊδεύεις», είπε, «ποιος σου είπε να έρθεις απρόσκλητος να ξαπλώσεις στο κρεβάτι μου; ή η φαρμακολύτρα της Αίας?? σου έχει κάνει μάγια ή έρχεσαι εξαντλημένος από άλλη αγάπη. I . π ερ ίερ γ α θ ε ω ρ ε ίς : Στον Στράτωνα συναντούμε την φράση π ερ ίερ γ α β λ έ - 37 37 Δ η λα δή η Μ ήδεια.

Σ

χ ό λ ια

12.175*4)· Και στις δύο περι­ πτώσεις η σημασία πρέπει να είναι «κοιτάζω επίμονα» (Gow-Page 383) πα­ ρά «κοιτάζω κάτι με περιέργεια» (LSJ s.v. περίεργος, σημ. 1.2). π ε ιν ( τ ις δε κ α λ ο ύ ς ού π ερ ίερ γα β λ έπ ει ‘ Π .Α .

2 . ζ η λ ο τ υ π ε ΐς : Η ζήλεια είναι τυπικό χαρακτηριστικό του έρωτα. Δες Πλά­ των Σ υ μ π ό σ ιο ν 213d, επίγρ. 1 1 (Π .Α. 5 -24) και Πλούταρχος M oralia 84 C: οΰτε γάρ ερω ς σώ ματος ενεργός ε ί μ η μ ε τ ά ζη λοτυπ ία ς ενεστιν. Ιδιαίτερα στην Π .Α . δες Μελέαγρος 5.151,&, 5 ·Ι 5 2» 6 , Στράτων 12.175,I* α π τ ή : Το ρήμα μπορεί να δηλώνει μεγάλο εύρος τρόπων αγγίγματος, α­ πό το απλό άγγιγμα, το σταθερό κράτημα που σε ερωτικά συμφραζόμενα πρέπει να αντιστοιχεί στην αγκαλιά, έως και την ερωτική συνεύρεση (δες LSJ, s.v. α π τομ α ί). Δε γίνεται σαφές για ποιο είδος αγγίγματος πρόκειται ε­ δώ, αλλά δε χρειάζεται να υποθέσουμε, όπως κάνουν οι Gow-Page 383, ότι αναφέρεται αναγκαστικά στον εναγκαλισμό. Η αμφισημία μοιάζει να είναι σκόπιμη. Όπως προκύπτει, η αιχμή του επιγράμματος είναι ότι ο εραστής αγγίζει την ερωμένη του με κάθε τρόπο με εξαίρεση το τελευταίο είδος επαφής, την ερωτική πράξη.

3 - ό τ α ν δ ’ ε ι π ω ' “ π α ρ ά κ ε ιμ α Γ : Μετά την κλιμακωτή απαρίθμηση αρκετών

χαρακτηριστικών ερωτικής συμπεριφοράς στους δύο πρώτους στίχους, μένει η αναφορά στην ερωτική πράξη. Η έκφραση δ τα ν δ ’ είπ ω “ π α ρ ά χ ε ιμ α ι” {α­ ντί για δ τα ν παράκειμαί) αποπνέει ίσως έναν τόνο ενδοτισμού στον πιεστικό εραστή.3* 4* xccl σύ μ ένη ς ; : Η γραφή μ έ ν η ς αποτελεί εύλογη διόρθωση του Hecker στις παραδιδόμενες γραφές των χφφ (το ΡΙ παραδίδει μ ένη ς, ενώ το Ρ παραδίδει μ ένεις), καθώς απαιτείται υποτακτική μετά το δταν. Το νόημα απαιτεί να κατανοήσουμε το ρήμα μ έ ν η ς μ ε τη σημασία «παραμένεις αδρανής», σημα­ σία που κάποιοι εκδότες θεωρούν πως δεν μπορεί να πάρει. Για το λόγο αυ­ τό έχουν προταθεί πολλές διορθώσεις και οι Gow-Page θέτουν cruces στο η­ μιστίχιο. Έχουν εντοπιστεί, ωστόσο, δύο χωρία, ένα στην Ιλ ιά δ α 9-31839 και ένα στα Α ρ γ ο ν α υ τ ικ ά του Απολλώνιου Ρόδιου 4*856,4° όπου το ρήμα α-38940 38 Πιο συχνό με τη σημασία αυτή είναι το χατάχειμαι -δες Henderson (1991), ΐ6θ. 39 ίση μοίρα μένοντι και είμ ά λ α τις πολεμίζει, Ιλιάδα g. 31 8. 40 μηχετι νυν άχταϊς Τυρσηνίσιν ησθε μένοντες, Αργοναυτικά 4-856.

Σ

χ ό λ ια

παντά με αυτή ακριβώς τη σημασία, και τα οποία δικαιολογημένα επικα­ λούνται οι de Vries (1970) 32, Sider 149 και Gigante (2002), 72 προκειμένου να υπερασπιστούν τη γραφή μ έ ν η ς σ το επίγραμμα.

21. Όπως και στο προηγούμενο επίγραμμα, αφηγητής του επιγράμματος εί­ ναι μια γυναίκα που εκφράζει στον εραστή το παράπονό της για την ερωτι­ κή του άδράνεια. Ωστόσο τα δύο επιγράμματα διαφέρουν σε δύο σημεία. Η πρώτη διαφορά είναι ότι στο παρόν επίγραμμα πρόκειται όχι για ελεύθερη αλλά για παντρεμένη γυναίκα, η οποία θέτει τον εαυτό της σε σοβαρό κίν­ δυνο κάθε φορά που συναντά τον εραστή της (δες το σχόλιο στο επίγρ. 13 , Π .Α . 5.25), συνεπώς η ερωτική αδράνεια του τελευταίου γίνεται ακόμα πιο

ενοχλητική. Η δεύτερη διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι στο παρόν επί­ γραμμα καταδικάζεται όχι μόνο η ερωτική απραξία, αλλά κυρίως η ερωτι­ κή απροθυμία, η οποία εκδηλώνεται μεν ως ερωτική ανικανότητα αλλά δεν εξαντλείται εκεί. Ο εραστής απογοητεύει την ερωμένη του και με την απρο­ θυμία του να συζητήσει μαζί της (χ ο ύ χ ι λαλεΰντες). Όπως δείχνουν και άλ­ λα επιγράμματα του Φιλοδήμου (επίγρ. I , Π .Α. 5- 13 1 -> ΐ 6 , Π .Α . 5 -132), η συνομιλία θεωρείται απαραίτητο συστατικό της ερωτικής σχέσης. Δες και το σχόλιο μου στο στίχο 3 I. χ λ έ φ α σ α : Το ρήμα σημαίνει «εξαπατώ» και απαντά συχνά με αντικεί­ μενα τα ουσιαστικά νοΰνέχ φρένα (π.χ. Ιλ ιά δ α 1.13 2 , 14 -2 1/, Ησίοδος Έ ρ γ α χ α ί Ή μέραι 6 13 , Αισχύλος Χ οηφ όροι 854), αλλά στον Πίνδαρο Π υθιό νιχοι

3-52 απαντά η σύνταξη χ λ έ π τ ε ι νιν ου θεός, ού βροτός. 3· χ ο ύ χ ι λ α λ ε ΰ ν τ ε ς : Η άρνηση αφορά εκτός από το ρήμα ε υ δ ο μ ε ν χ αι τη με­ τοχή λαλεΰντες, όπως σωστά υποστηρίζουν οι Gow-Page 379- Η αντίθετη άποψη των Waltz (τομ. II, 62) και Sider 1 5 1 υπαγορεύεται από την πεποί­ θηση τους ότι το επίγραμμα πραγματεύεται το μοτίβο του ανίκανου εραστή με τον τρόπο που κυρίως απαντά στην υπόλοιπη λογοτεχνική παράδοση (δηλαδή όπως στο προηγούμενο επίγραμμα). Ο Φιλόδημος, ωστόσο, όπως έχουμε δει, χαρακτηρίζεται από την ικανότητά του να ποικίλει την ποιητι­ κή και ιδιαίτερα επιγραμματοποιητική παράδοση (variatio). Κατά δεύτερο λόγο, ο Φιλόδημος αναφέρει πολύ συχνά τη συνομιλία σε ερωτικά συμφραζόμενα χρησιμοποιώντας το ρήμα λ α λ ε ϊν (επίγρ. ΙΟ, Π .Α . 10 .21,5 , 20, Π.Α. Ι83

Σ

χ ό λ ια

5· 306,1, 24, Π.Α. 5.308,2) ή το ουσιαστικό λ α λ ίη (επίγρ. I, Π .Α . 5. Ι 3 1)Αλλά και εν γένει ο εραστής παρουσιάζεται να απαιτεί τη συνομιλία από τον ερώμενο (Στρατών Π .Α. 1 2 . 2 1 8 ) , π ο υ συχνά περιλαμβάνει τα γλυκόλογα (ιverba iocantid) ω ς απαραίτητο συστατικό της (δες και Οβίδιος A rs Am atoria 3- 795-796 , A z o re s 3.14.25).

22 .

Η τολμηρή γλώσσα του επιγράμματος έκανε τον Πλανούδη να παραλεί­ ψει το επίγραμμα από τη συλλογή του και τον Kaibel να επιχειρηματολο­ γήσει κατά της αυθεντικότητάς του, η οποία, όμως φαίνεται να επιβεβαιώ­ νεται από τον ΡΟκχ 3724 · Το επίγραμμα, όπως σημειώνει και ο γραφέας του C, έχει σκωπτικό χαρακτήρα (χω θασχιχόν). Παρωδεί κάποιον που πλη­ ρώνει πολλά σε μια εταίρα, μια πρακτική για την ο π ο ία έχουμε αρκετά πα­ ραδείγματα από την αρχαιότητα.* 3 Ο αφηγητής επαίρεται ότι ξοδεύει πολύ λιγότερα για μια πολύ πιο ικανοποιητική ερωτική συντροφιά -δες και επί­ γραμμα 14 (Π .Α. 5 · Ι 2 ϊ ). Ο σκωπτικός χαρακτήρας του επιγράμματος αναδεικνύεται από δύο κυρίως στοιχεία. Το πρώτο είναι η αγοραία γλώσσα του επιγράμματος, η οποία φαίνεται να είναι πολύ κοντά στην καθομιλουμένη της εποχής. Χαρακτηριστικές είναι οι εκφράσεις, 6 δείνα rfj δείνα , προς τω (= προς τουτω), ήτοι...η (δες Gigante (2 0 0 2 ), 73)· Το δεύτερο στοιχείο που αναδεικνύει το σκωπτικό χαρακτήρα είναι η έντονη τάση υπερβολής. Τα δυο πρώτα δίστιχα έχουν παράλληλη δομή με σκοπό να τονιστεί η αντίθεσή τους. Η αντίθεση φαίνεται να βασίζεται στο γεγονός ότι ο παρωδούμενος ε­ ραστής συναντά μια παντρεμένη γυναίκα και πιθανόν να είναι ο ίδιος πα­ ντρεμένος, οπότε διατρέχει τον κινδύνο να τιμωρηθεί ως μοιχός (δες επίγρ. 13, Π .Α. 5·25), ενώ ο αφηγητής που δε διατρέχει κανόναν τέτοιον κίνδυνο απολαμβάνει τις ερωτικές του συναντήσεις πολύ περισσότερο. Η άποψη του Gigante (2 0 0 2 ), 74 ότι και το προκείμενο επίγραμμα είναι αυτοβιογραφικό και αφηγείται μια νεανική εμπειρία του ποιητή είναι εντε­ λώς αβάσιμη. Στο επίγραμμα αναγνωρίζονται γνωστά λογοτεχνικά μοτίβα (όπως είναι ο πληρωμένος έρωτας, η αντίθεση φανερού-κρυφού) που απο-41 41 Δες Selles (1998), 84-85, 1 98-206. Πρβλ. το επίγραμμα Π.Α. 5.29 του Κιλλάκτορος: Αδύ το βινεΐν έστι. τΙς ού λέγει; άλλ ’ όταν αιτή / χαλκόν, πικρο'τφον γίνεται ελλφόρου. 184

Σ

χ ό λ ια

θαρρύνουν μια τέτοια ερμηνεία. Εξίσου αβάσιμη είναι και η άποψη του Sider 139 ότι πρόκειται ίσως για λογοτεχνική άσκηση. 0 Φιλόοημος συνέγραψε και άλλα σκωπτικά επιγράμματα που σώζονται (π.χ. επίγρ. 29, Π .Α. I I . 3 1 8), αλλά σημαντικότερο είναι το γεγονός ότι το προκείμενο σχετίζεται με δυο άλλα επιγράμματα: πρώτον με το επίγραμμα 13 {Π .Α . 5 -25), όπου ο α­ φηγητής κρύβεται μια και διατρέχει τους κινδύνους του μοιχού (πρβλ. εδώ φανερώς)42 και δεύτερον με το επίγραμμα 19 {Π .Α .

11.3 θ) όπου ο εραστής

παραπονιέται για τη μειωμένη ερωτική του ικανότητα. Η στάση του αφη­ γητή στο παρόν επίγραμμα πιθανότατα απηχείται στους στίχους του Ορατίου Saturae 1.2 .1 19 -12 2 , που φαίνεται ότι είχαν για πρότυπό τους κάποιο χαμένο επίγραμμα του Φιλοδήμου.^3 [...] namque parabilem amo venerem facilemque. illam «post paulo», «sed pluris», «si exierit vir», Gallis, hanc Philodemus ait sibi, quae neque longa stet pretio neque cunctetur cum est iussa venire. (μτφρ.) Σε εμένα αρέσει η γυναίκα που δίνεται γρήγορα και εύκολα. Αυτή που λέει «μετά από λίγο», «δώσε περισσότερα», ή «όταν φύγει ο άντρας μου» ας την έχουν οι Γάλλοι, όπως είπε κι ο Φιλόδημος. Εκείνη η γυναίκα είναι δική του που ζητάει λίγα και δεν αργεί να φτάσει όταν την καλέσουν. Ήδη ο Jacobs στην έκδοσή του έχει προτείνει ότι πρότυπο του επιγράμ­ ματος του Φιλοδήμου μπορεί να είναι οι στίχοι του κωμικού Ξενάρχου απ. 4 Κ-Α, μια πρόταση που έχει γίνει δεκτή από τους Gow-Page 396, Sider 139, Gigante (2002), 73. Η υπόθεση αυτή θέτει το ζήτημα της σχέσης του σκωπτικού επιγράμματος με την κωμωδία. Το τελευταίο δίστιχο, ωστόσο, στο οποίο και κορυφώνεται η σκωπτική αιχμή, δε φαίνεται να είναι δανεισμένο από τον Ξέναρχο. I. Π έ ν τ ε ... τά λ α ν τα : Πέντε τάλαντα αντιστοιχούσαν σε 30.000 αρχαίες δραχμές περίπου, ένα εξαιρετικά μεγάλο ποσό ως πληρωμή πόρνης που α­ ποτελεί προφανώς μια συνειδητή υπερβολή.*» Οι συνηθισμένες σχετικές α-4 23 42 Πρβλ. και Οράτιος Sermones 1 2.37-46. 43 Αες Wright (1921), πρβλ. και επίγρ. g, Π .Α. 12. 173· 44 Τ ο τάλαντο ισοδυναμεί μ ε 6θ μνες και κάθε μνα αντιστοιχεί σε ΙΟΟ δραχμές Ι85

Σ

χ ό λ ια

μοιβές κυμαίνονταν συνήθως μεταξύ μίας και πέντε δραχμών.45 Από την άλλη, η διαφορά στην τιμή ανάμεσα στον άγνωστο παρωδούμενο και τον αφηγητή ίσως αντικατοπτρίζει και τη γενικότερη κοινωνική τους διαφορά. Υ ­ πήρχε η αντίληψη που εκφράζει ο Οβίδιος A z o r e s 1. 1 0.53-58, ότι ήταν θεμι­ τό να πληρώνει τις εταίρες ο πλούσιος αλλά όχι ο φτωχός.

2. β ι ν ε ϊ : Το ρήμα β ιν ε ίν αποτελεί τον πιο κοινό αγοραίο όρο στην αρχαία Ελληνική για να δηλώσει την ερωτική πράξη. Συνήθως υποδηλώνει επίσης βιαιότητα (πιθανόν να υπάρχει ετυμολογική σχέση μεταξύ β ία -β ιν ε ΐν ), ή/και αθέμιτη ερωτική συνεύρεση μεταξύ κρυφών ερωτικών συντρόφων. Δες σχε­ τικά Henderson (1991), 15 1-15 2 3. τώ ν δ ώ δ ε κ α : Η γενική είναι αντίστοιχη του ε ν ό ς ν τ ο στίχο I, δηλαδή γε­ νική της τιμής που δηλώνει το αντίτιμο της συναλλαγής (όπως και στο στί­ χο I, έτσι και στο στίχο 3 εννοείται το ρήμα δ(δωμί). Ο αριθμός δώδεκα που αναφέρεται στην ερωτική πράξη αποτελεί ακόμα ένα στοιχείο υπερβολής στο επίγραμμα. Ας θυμηθούμε ότι στο επίγραμμα i g {Π .Α. II.3 θ ) ο αυτίστοίχος αριθμός είναι π έ ν τ ε κ α ι εννέα .

6.

τούς κείνο υ ... ά φ ε λ ε ΐν : Ο ευνουχισμός ήταν συχνή τιμωρία για τους μοι­

χούς στη Ρώμη. Χαρακτηριστικοί είναι ο στίχοι του Οράτιου Saturae 1.2.4446: quin edam illud ! accidit, ut cuidam testis caudamque salacem 1 demeterunt ferro Ήδη στα επίγραμματα 13 (Π .Α. 5.25) και 21 (Π .A. 5.120 ) γίνεται λόγος για τους κινδύνους που διέτρεχαν οι μοιχοί.

23· Όπως είναι φανερό, πρόκειται για διάλογο στο δρόμο ανάμεσα σε μια πόρνη και σε έναν πιθανό πελάτη. Το επίγραμμα σε διαλογική μορφή καλ­ λιεργήθηκε ιδιαίτερα τον 30 αι. π.χ. από τον Καλλίμαχο, του Λεωνίδα από τον Τάραντα και την Ανύτη. Τ α διαλογικά επιγράμματά τους, ωστόσο, δεν έχουν ερωτικό περιεχόμενο. Ας σημειώσουμε ότι επιγράμματα αυτού του4 5 (ή 6θΟ οβολούς). 45 Δες Selies (1998), 84-88. Η περίφημη Ααΐδα έφτασε να ζητά το ποσό των 10.000 δραχμών.

186

Σ

χ ό λ ια

είδους μας είναι εξαιρετικά πολύτιμα για την ανασύνθεση του αρχαιοελλη­ νικού προφορικού λόγου. Ανάλογο επίγραμμα είναι το άδηλον Π .Α . 5.ΙΟ Ι που παραθέτω, στο οποίο διαλέγεται ένας επίδοξος πελάτης μιας πόρνης με την προαγωγό της -ακολουθώ τον Sider στην πρακτική του να δίνει τους συ­ νομιλητές. Α. χαΐρε, κόρη.

Γ. και δή σύ. Α. τίς ή προϊούσα;

Γ . τί προς σέ;

Α. ούκ άλόγως ζητώ. Γ. δεσπότις ήμετέρη. Α. έλπίζειν έστιν; Α. χρυσίον.

Γ . ζητείς δέ τί;

Γ . εύθύμει.

Α. νύκτα.

Α. και τόσον.

Γ . φέρεις τι;

Γ . ού δύνασαι.

2. φιλόσπουδος : Τ ο επίθετο είναι πολύ σπάνιο, αλλά η σημασία του είναι αρκετά φανερή. Δεν υπάρχει λόγος, κατά τη γνώμη μου, να υιοθετήσουμε την εικασία του Kaibcl φ ιλοσπούδει που προτιμούν οι Gow-Page. Ο λόγος εί­ ναι προφορικός και εύκολα εννοείται το ρήμα είνα ι στο β' πρόσωπο. μ η τ ι ν ’ έ χ ε ις ; : Η έκφραση ε χ ε ιν τι να απαντά συχνά στα επιγράμματα της Π .Α . με τη σημασία «είμαι συνδεδεμένος ερωτικά με κάποιον», και ίσως α­

ποτελεί στοιχείο προφορικού λόγου. Δες Ασκληπιάδης Π .Α . 5.158,4* Μελέαγρος Π .Α. 5 -ΐ6 θ ,ΐ, Καλλίμαχος Π.Α. 12.43-6, Ποσείδιππος Π .Α . 5 .18 5 , Θεόκριτος 6-54- Γ τ η σημασία αυτή του εχ ειν , δες LSJ, s.v. σημ. A. 1-4 3· δ ε ιπ ν ε ΐν : Το ρήμα προφανώς υποδήλωνε περισσότερα από απλό δείπνο και πιθανόν να είχε γίνει όρος για τις ερωτικές συναντήσεις του αγοραίου έ­ ρωτα. Είναι ωστόσο εξίσου πιθανό ότι ο εραστής όντως πρόσφερε δείπνο στην εταίρα πριν την ερωτική ομιλία. Δες Selles (1998), 108 , 287-288. 6. χ ο ιμ η θ ε ν τ ι : Ο γνωστός ευφημισμός για την ερωτική πράξη. Δες σχετικά Henderson (19 9 1X 16 0 - 16 1. 7. π ου γ ίν η ; π έμ φ ω : Η φράση π ου γ ίν η ήταν προφανώς καθημερινός ι­ διωματισμός (colloquialism) και σήμαινε «πού είσαι/συχνάζεις;» Μ ε την ίδια έννοια απαντά και στο επόμενο επίγραμμα που έχει παρόμοια θεματική (24, Π .Α . 5.308,3). Οι Beckby και Χουρμουζιάδης υποθέτουν αποσιώπηση μετά

το πέμφ ω , μια και το τελευταίο δεν έχει αντικείμενο. Στο επόμενο επίγραμ­ μα (24, στ. 3) ο αφηγητής διατυπώνει την ίδια επιθυμία ως εξής: π έμ φ ω μ ε τ ά σου τινα. χ α τ α μ ά ν θ α ν ε : Η απάντηση της κοπέλας είναι θετική μεν, αλλά ελλειπτική.

Έ χ ει υποτεθεί (Kaibel) ότι η κοπέλα έδινε σαφέστερες οδηγίες είτε με κά­

187

Σ

χ ό λ ια

ποια κάρτα που κρατούσε ή με κάποια χειρονομία. Ο Sider 1 34 μας παρα­ πέμπει σε ένα παπυρικό απόσπασμα μίμου (P O xy. 3 700, εκδ. Μ. Haslam, The Oxyrhynchus Papyri 53 (19S6), 23-26), που σύμφωνα με τον εκδότη του

Haslam ίσως πρόκειται για έναν διάλογο ανάμεσα σε έναν άνδρα (ίσως τον Ηρακλή) και μια γυναίκα (ίσως μια εταίρα), όπου το ρήμα απαντά στην προστακτική αορίστου (στίχος 6) και επίσης απαντά σε ανάλογη ελλειπτική σύνταξη.

24. Τ ο χφ Ρ αποδίδει το επίγραμμα στον Αντίφιλο (τη μαρτυρία του δέχονται οι Gow-Page 12 5-126 , Antiphilos 14), αλλά ο Πλανούδης και ο διορθωτής C το αποδίδουν στον Φιλόδημο, ενώ την αρχή του περιλαμβάνει και ο P O xy. 3724· Το ύφος του επιγράμματος είναι πολύ κοντά σε αυτό του προηγουμέ­ νου, γεγονός που ενισχύει την απόδοση του επιγράμματος στον Φιλόδημο. Για την ακρίβεια, τα δύο επιγράμματα αποτελούν διαφορετικές εκδοχές στο ίδιο θέμα, την προσέγγιση μιας κοπέλας - στο προηγούμενο η ανταπόκριση είναι θετική, ενώ στο εν λόγω επίγραμμα αρνητική.*6 Ο αφηγητής διατυπώ­ νει παρόμοιες ερωτήσεις και επιθυμίες και στα δυο επιγράμματα, όπως για παράδειγμα είναι οι ερωτήσεις για να μάθει το όνομα της κοπέλας και αν είναι δεσμευμένη, η επιθυμία να την καλέσει στο σπίτι του με συνοδεία κά­ ποιου υπηρέτη, και η επιθυμία του να την πληρώσει. Πιθανότατα και στο παρόν επίγραμμα πρόκειται για πόρνη, όπως και στο προηγούμενο (πρβλ. στ. 2 ο θέλεις, δώ σσμεν). Οι τρεις πρώτοι στίχοι προφανώς απευθύνονται στην κοπέλα καθώς πλησιάζει, ενώ ot στίχοι 4-6 απευθύνονται στη κοπέλα αφού έχει πια προσπεράσει τον επίδοξο εραστή, και πρέπει να φανταστούμε ότι λέγονται καθώς αυτή του έχει γυρίσει πια την πλάτη. I . χ ο μ φ ή : Το επίθετο αμέσως συστήνει την κοπέλα που περνάει ως ελκυ­ στική και πρέπει να αποτελεί προσφώνηση προς τη διαβάτισσα -ονομαστι­ κή σε θέση κλητικής. 'Οπως και το επόμενο επίθετο, αποτελούν θεατρικά στοιχεία μέσα στο επίγραμμα, με την έννοια ότι προσομοιάζουν το επίγραμ­ μα σε ένα στιγμιότυπο που θα μπορούσε να αποτελεί σκηνή της Νέας Κ ω ­ μωδίας ή ενός μίμου.4 6 46 Την άποψη αυτή μάλιστα εκφράζουν και οι Gow-Page rz5, αν και apvouvxat να αποδώσουν το επίγραμμα στον Φιλόδημο. 1 88

Σ

χ ό λ ια

4. σ ο β α ρ ή : Το επίθετο που σημαίνει «αγέρωχος, υπερήφανος» (LSj s.v. σημ. II) είναι ειρωνικό και σκοπεύει να μας κάνει να φανταστούμε την αγέρωχη έκφραση της κοπέλας που απορρίπτει την πρόκληση του αγνώστου. Για το επίθετο, που απαντά συχνά στον Ρουφίνο και εν γένει σε μεταγενέστερα κείμενα, δες Page (1978), 44-46. 5. π ρ ο σ ελ εύ σ ο μ α ι : 0 επίδοξος εραστής δηλώνει την πρόθεσή του να επιμείνει στη διεκδίκηση της κοπέλας. Αυτό που παραμένει ασαφές είναι το τί α­ κριβώς προτίθεται να κάνει, να περιμένει την κοπέλα στο ίδιο σημείο στο δρόμο (Gow-Page 126) ή να αρχίσει να πηγαίνει στο σπίτι της (Slder 137138). Το σημαντικό στο σημείο αυτό όμως είναι να τονιστεί από τον αφη­ γητή προς την κοπέλα η απόφασή του να επιμείνει στη διεκδίκησή της, παρά η διασάφηση του τρόπου με τον οποίο θα το επιχειρήσει.

25· Το προκείμενο όπως και το επόμενο επίγραμμα είναι συμποτικά. Για θέμα τους έχουν τις προετοιμασίες ενός συμποσίου - γ ια την ακρίβεια, την αγορά των απαραίτητων εδεσμάτων. Πρόκειται για ένα θέμα που απαντά ήδη στην αρχαϊκή ποίηση (στον Αλκαίο και στον Ανακρέοντα), αλλά είναι συχνό και στην Π .Α . και στη λατινική ποίηση.47 Στο συγκεκριμένο επίγραμμα οι­ κοδεσπότης παρουσιάζεται να είναι ο αφηγητής και καλεσμένοι είναι οι πέ­ ντε σύντροφοι που αναφέρονται ονομαστικά στο επίγραμμα -ονομαστική α­ ναφορά στους συντρόφους του Φιλοδήμου απαντά και στο επίγραμμα 27 (.Π .Α . 9- 412). Το γεγονός ότι ένας από τους μνημονευθέντες είναι ο ίδιος ο Φιλόδημος έχει οδηγήσει στην υπόθεση ότι και τα υπόλοιπα πρόσωπα, ο Αρτεμίδωρος, ο Αρίσταρχος, ο Αθηναγόρας και ο Απολλοφάνης, είναι ιστο­ ρικά πρόσωπα, κάτι που, αν και πιθανό δεν μπορεί να εξακριβωθεί.48 Αυτό που γίνεται φανερό (από τη δοτική ήμ ΐν) είναι ότι υπάρχει μια συγκεκριμέ­

47 Πρβλ. επίσης Ασκληπιάδης Π .Α . 5*IS 1, 5-1 85» Ποσείδιππος Π .Α . 5-1 S3 και Κάτουλλος 1 3 Οοποίος εικάζεται ότι έχει για πρότυπό του τον Φιλόδημο (δες και τα σχόλια στο επόμενο επίγραμμα). Για το συμποτικό επίγραμμα γενικότερα και για το μοτίβο του καταλόγου εδεσμάτων ειδικότερα (shoppinglist) δες Giangrande (1968), 93-172, ιδίως 142. 4§ Έτσι ο C. Gchotms, Romische Studiert, Leipzig 197Ο , 297-298. Δες επίσης τις σχετικές κρίσεις των Gow-Page 3 9 2 -3 ? Gigante (19 9 5 )? όθ και Sider 162. 189

Σ

χ ό λ ια

νη κοινότητα/ομάδα στην οποία ανήκουν όλοι οι καλεσμένοι και ο οικοδε­ σπότης, που δεν μπορεί να είναι άλλη από την επικούρεια κοινότητα, για την οποία γίνεται λόγος και στα επόμενα δύο επιγράμματα (πρβλ. ημ είς, επίγρ. 2 7 , Π .Α . 9.412). Πιθανότατα πρόκειται για την επικούρεια κοινότητα της βίλας των παπύρων στο Herculaneum. Ο Gigante (1995)» 5 3 'ό ΐ μάλλιστα στηρίζεται στα επιγράμματα του Φίλο δήμου για να συναγάγει συμπερά­ σματα για τη ζωή των Επικούρειων, αλλά το κέρδος είναι μικρό. Τ α δύο ου­ σιαστικά στοιχεία που προκύπτουν από τα επιγράμματα, που ωστόσο ήδη γνωρίζαμε σχετικά με τη ζωή των Επικούρειων στο Herculaneum, είναι η έμφαση στην επικούρεια λιτότητα, τουλάχιστον ως κάποιον βαθμό (δες τα σχόλιά μου στο επόμενο επίγραμμα) και επίσης ένα πνεύμα κοινότητας, κα­ θώς όλοι οι σύντροφοι συμβάλλουν στο συμπόσιο πιθανότατα χωρίς να το ζη­ τήσει ο οικοδεσπότης Φώόδημος, μιας και κάτι τέτοιο θα ήταν περίεργο για έναν οικοδεσπότη και δη ξένο. Ανάλογη πρακτική συνεισφοράς στο συμπόσιο είναι γνωστή ήδη από τα ομηρικά χρόνια (Οδύσσεια 1 . 2 26, 1 1.4*5)· 2. β ο λ β ίσ χ ο υ ς : Υποκοριστικό του β ο λ β ο ίχ ο οποίο απαντά μόνο εδώ. Οι βο λ­ β ο ί είνατ πιθανότατα τα κρεμμύδια - έτσι μεταφράζει ο Gow τη λέξη στον

Θεόκριτο XIV 17 · Δες Gow, Theocritus, Cambridge 195Ο, τομ. II, 2 5 1, και Gi­ gante (1995), 60. 4. χ ο φ ε ίο ο : Το κύριο έδεσμα του συμποσίου παρουσιάζεται να είναι το χοι­ ρινό κρέας (πεντε μ vat). Την κρεατοφαγία τω ν Επικούρειων επισημαίνει ο Κικέρωνας στο λόγο του ενάντια στον Πείσωνα: «exstructa mensa non conchylis aut piscibus sed multa came subrancida» (In Pisonem 67). Ωστόσο το χοιρινό κρέας δε σημαίνει αυτομάτως ότι το συμπόσιο είναι πλούσιο' το α­ ντίθετο, τρεις μναι χοιρινού έχουν εξοικονομηθεί από προηγούμενα γεύ­ ματα. φ ο ν : Πρόκειται για ωοειδές κύπελο (δες LSJ, s.v. σημ 4)·49 Τη γραφή αυ­

τή παραδίδει το χφ Ρ, αλλά αθετούν πολλοί εκδότες, όπως οι Gow-Page και Sider, Οι Gow-Page 393 προτείνουν τη γραφή Χ ίο ν , δηλαδή Χιώτικο κρασί, γραφή που δέχεται και ο Sider. Οι λόγοι των συγκεκριμένων εκδοτών είναι ot εξής. Πρώτον, όπως σημειώνουν ot Gow-Page 393»° ενικός ω'ών είναι αρ­ κετά περίεργος εν μέσω ονομάτων στον πληθυντικό, δεύτερον το κρασί ή49 Ο Sider 163 κάνει λάθος να πιστεύει ότι με το φον εννοείται αναγκαστικά το αυγό, καθώς μπορεί να εννοείται και το ωοειδές ποτήρι (δες L S J s.v. σημ. 4)·

Σ

χ ό λ ια

ταν απαραίτητο συστατικό κάθε συμποσίου, οπότε δεν μπορεί να λείπει, και τρίτον ο ΦΛόδημος αναφέρεται στο Χιώτικο κρασί και στα επιγράμματα 6 { 17.A . 11.3 4 )

26 (Π .Α. ΙΙ-44)· Ωστόσο τα επιχειρήματα των Gow-Page

δεν ευσταθούν. Πρώτον, τα συστατικά υλικά του συμποσίου προσκομίζονται από τους φίλους (στιχ. 1-4), ενώ ο υπηρέτης καλείται να βοηθήσει για να αρχίσει το συμπόσιο προσκομίζοντας την απαραίτητη σκευή, όπως σανδά­ λια και στεφάνια (στιχ. $ -6 ). Δεύτερον και κυριώτερο, η αναφορά στο Χ ιώ ­ τικο κρασί αποκλείεται γιατί διαφορετικά το επίγραμμα έρχεται σε αντίθε­ ση τόσο με το επίγραμμα 26, όπου ο αφηγητής επίσης καλεί Επικούρειους φίλους σε δείπνο και σημειώνει πως το Χιώτικο κρασί θα λείπει, αλλά και με το επίγραμμα 6, όπου το Χιώτικο κρασί απορρίπτεται ακριβώς επειδή α­ ποτελεί συστατικό του ξέφρενου συμποσίου. Εδώ δεν έχουμε λόγους να π ι­ στεύουμε ότι πρόκειται για τέτοιου είδους συμπόσιο. Τ ο αντίθετο, έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι πρόκειται για ένα λιτό και νηφάλιο συμπόσιο Ε ­ πικούρειων σύμφωνα με την επικούρεια λιτότητα. Τέτοιοι λόγοι είναι τα φθηνά υλικά του συμποσίου και η οικονομία στο κρέας. Συντάσσομαι έτσι με τον Gigante (ϊ 995 )» 58-60 που διατηρεί τη γραφή του χφ για ανάλογους λό­ γους. σ ά μ β α λ α : αντί σ ά νδα λ α (πρβλ. Διότιμος 17.A . 6.267,6)' πρόκειται για σαν­

δάλια ή παντόφλες τις οποίες οι συνδαιτυμόνες φορούσαν κατά την είσοδό τους στο σπίτι ιδιώτη και απέθεταν όταν ξάπλωναν στα ανάκλιντρά τους κατά τη διάρκεια του συμποσίου. Δες Πλάτων Σ υ μ π ό σ ιο ν 213b , όπου ο Αλκιβιάδης βγάζει τα σανδάλια του για να πάρει μέρος στο συμπόσιο, Οράτιος E p ist. 1 .1 3 .1 5 » και κυρίως Saturae 2.8 .75*77» όπου ο Nasidienus πριν ε­ γκαταλείψει το συμπόσιο «soleas poscit». 6. δ έκ α τη ς ευθύ θέλω π α ρ ά γ ε ιν : δ έκ α τη ς εννοείται ώ ρας , δηλαδή γύρω στις 4 μ.μ. Στο επόμενο επίγραμμα αναφέρεται ως ώρα συνάντησης η ένα τη , δη­ λαδή στις 3 μ.μ. 'Οπως και σήμερα, π ρ ο φ α νώ ς οι συνδαιτυμόνες συνήθιζαν να συναντιούνται νωρίτερα από το δείπνο.

26. Τ ο επίγραμμα, σίγουρα το πιο γνωστό και πιο συζητημένο του Φιλοδήμου, αποτελεί πρόσκληση προς τον Πείσωνα να συμμετάσχει στη γιορτή που οργανώνουν ο αφηγητής και οι σύντροφοί του την επόμενη μέρα. Πρό­

Σ χό λ ια κειται για μια γιορτή προς τιμή του Επίκουρου που λαμβάνε χώρα κάθε χρόνο την εικοστή μέρα του μήνα Γαμηλιώνα - η γιορτή δηλώνεται στο ε­ πίγραμμα ως ενιαύσιος εΐκαδα (στ. 3)· 'Οπως και στο προηγούμενο επίγραμ­ μα, το συμπόσιο που οργανώνεται φέρεται να διακρίνεται από την τυπική ε­ πικούρεια λιτότητα και έτσι αποκλείονται ακριβά εδέσματα και δυνατό κρα­ σί (στ. 3 -4 )· 0 Πείσων καλείται να δείξει μεγαλύτερο ενδιαφέρον για την Ε ­ πικούρεια κοινότητα και να τη στηρίξει οικονομικά (στ. 7-8). Το σημαντικό στοιχείο που τονίζεται είναι η συντροφικότητα και η επικοινωνία που καλ­ λιεργούνταν μεταξύ των Επικούρειων φίλων, τα οποία πραγματεύεται ο Φιλόδημος στην πραγματεία του Περί Παρρησίας (δες Εισαγωγή, σελ. 22). Το επίγραμμα του Φιλοδήμου έχει θεωρηθεί ως το πρότυπο για το λατι­ νικό επίγραμμα με θέμα την πρόσκληση σε δείπνο.?0 Το σχετικό είδος του λατινικού επιγράμματος εμφανίζει μια τυπική δομή (πρόσκληση - το μενού διασκέδαση), την οποία συναντούμε για πρώτη φορά στο επίγραμμα του Φιλοδήμου. Με δεδομένο όμως ότι ο Φιλόδημος κινείται σε ρωμαϊκό περιβάλ­ λον, είναι πιθανό η δομή αυτή, που στη συνέχεια απαντά στο λατινικό επί­ γραμμα, να υποβάλλεται από τις σχετικές ρωμαϊκές κοινωνικές συνήθειες.?1

I. εις λιτήν σε καλιάδα: Η λέξη καλιάς σημαίνει «καλύβα» αλλά και «ιερό, τέμενος» (δες LSJ, s.v.), και αμφότερες οι σημασίες ταιριάζουν εδώ. Ενδέχε­ ται λοιπόν το συμπόσιο να οργανώνεται στο σπίτι του αφηγητή ή σε κά­ ποιον ιερό χώρο. Υπέρ της πρώτης λύσης έχουν ταχθεί οι περισσότεροι με­ λετητές, οι οποίοι κάνουν μάλιστα και υποθέσεις για το μέρος όπου πρέπει να βρισκόταν η «καλιάς» του Φιλοδήμου.52 Σημαντικότερο είναι το ζήτημα που θέτει το επίθετο λιτή, στο οποίο έχει αναγνωριστεί ένα καίριο γνώρι­ σμα των Επικούρειων, η λιτή τους δίαιτα (δες Gigante ( 1995)·» 82 , Sider 153 Ι 54 )· Το γνώρισμα αυτό αποτελούσε γενικό χρακτηριστικό των Επικούρει-5012

5 0 Κάτουλλος [3 , Οράτιος Epist. 1.5 , Μ αρτιάλης 5-78, 10 .4 8 , 1 1.5 2 . Δες E d ­ munds (1982). Ε ιδικά γ ια τη σχέση ανάμεσα στο επ ίγρ α μ μ α του Φιλοδήμου και το π ο ίη μ α 1 3 του Κ άτουλλου δες π ιο κ ά τω . Έ χ ε ι επίσης υπ οστη ριχτεί ότι το επ ί­ γραμ μα του Φιλοδήμου αποτέλεσε το πρότυπο γ ια την Saturn 2.6 του Οράτιου, στην οποία ο Οράτιος καλεί σε δείπνο τον πάτρονά του Μ αικήνα. Δες σχετικά Gigante ( 1 9 95Χ 87-90 - μ ε αναφορά και στην προηγούμενη βιβλιογραφία.

51 Έτσι ο Edmunds (1982), 187-188. 52 Ο Gigante (1984)» 7 1 διατείνεται ότι αυτή βρισκόταν στη Ρ ώ μ η και όχ ι στη Ν άπ ολη όπω ς έχ ει υποστηρίξει ο Philippson (19 38 ) 2445 ·

192

Σ χό λ ια ωυ και, όπως είδαμε, χαρακτηρίζει και το προηγούμενο επίγραμμα. Πι­ στεύω ωστόσο ότι πρέπει να αναγνωριστούν και να εξεταστούν δύο εμπό­ δια στην κυριολεκτική ερμηνεία του επιθέτου ως ενδεικτικού της δίατας των Επικούρειων, την οποία εξιδανικέυει ο Gigante. Το πρώτο είναι ότι στην πε­ ρίπτωση που γίνεται λόγος για το σπίτι του αφηγητή, τότε το επίθετο μπο­ ρεί να εκφράζει μια πραγματικότητα που δεν έχει τίποτα να κάνει με τις φι­ λοσοφικές του πεποιθήσεις. Τ ο δεύτερο είναι ότι η επιθυμία του αφηγητή εί­ ναι να σταματήσει η λιτότητα αυτή (στιχ. 8) -δες και πω κάτω το σχόλιο στον στίχο 8. μουσόφιλης: άπαξ -πρβλ. το επίσης άπαξ μουσοπρόσωπε (επίγρ. 3, Π.Α. 9-570) Δεν είναι σαφές αν το επίθετο έχει ενεργητική ή παθητική σημασία, αν δηλαδή σημαίνει «αυτός που αγαπά τις Μούσες» ή «αυτόν που αγαπούν οι Μούσες». 3· ε ’ιχάδα ... ενιαύσιον: Η λέξη είχάδα {<ειχοσι) σημαίνει τη γιορτή της εικο­ στής ημέρας. Πρόκειται για τον ετήσιο εορτασμό της μνήμης του Επίκουρου την εικοστή ημέρα του μήνα Γαμηλιώνος, γενέθλια ημέρα του Επίκουρου. Οι Επικούρειοι γιόρταζαν την μνήμη του ιδρυτή τους την εικοστή ημέρα κά­ θε μήνα, αλλά την εικοστή ημέρα του μήνα Γαμηλιώνα συνέπιπτε ο ετήσιος με τον μηνιαίο εορτασμό. Η συνήθεια αυτή των Επικούρειων ανάγεται στη διαθήκη του ίδιου του Επίκουρου (Διογ. Λαέρτ. ιο.ιδ), και μαρτυρείται και α­ πό άλλες πηγές όπως του Κικέρωυα De finibus II.ΙΟΙ.53 Δεν γνωρίζουμε πολλά σχετικά με τον χαρακτήρα αυτών των εορτών. Φαίνεται ωστόσο ότι σκοπός του Επίκουρου ήταν πρώτου να εδραιώσει στη σχολή του έναν ιδιαί­ τερο τρόπο ζωής που βασίζονταν στην αταραξία και τη φιλοσοφική συζήτη­ ση και δεύτερον να ευισχύσει το αίσθημα της κοινότητας ανάμεσα στους Επικουρείους.54 Το αίσθημα αυτό της κοινότητας τονίζει ο αφηγητής του επι­ γράμματος με την αναφορά του στους «πιστούς συντρόφους» (στ. 5)· 4- χιογενή πρόποσιν: Το επίθετο Χιογενής είναι άπαξ. Πρόκειται, όπως εί­ ναι προφανές για χιώτικο κρασί, για το οποίο γίνεται λόγος και στο επί-534 53 Πρβλ. Αθήναιος 298d' Πλούταρχος Ούχ εστιν ζην ήδέως κατ’ Επίκουρον IO89C, PHerc. 1232, απ. 8. Πλήρη κατάλογο των σχετικών αρχαίων μαρτυριών και

διεξοδική μελέτη για το θέμα του προσφέρει ο D. Clay, “The Cults of Epicurus” , Cr.Erc. 1 6 (1986), 11-28. 54 Δες Clay ο.π. 27-28.

193

Σ χό λ ια γραμμα 6 [Π.A. 11. 34 ) ως ιδιαίτερα καλής ποιότητας κρασί αλλά και χαρα­ κτηριστικό του ξέφρενου συμποσίου. Η λέξη π ρ ό π ο σ ίς μπορεί να σημαίνει α) πρόποση, β) ποτό, γ) ποτό πριν το φαγητό. Οι Gow-Page 394» Gigante ( ΐ 995 λ 83 προτιμούν τη δεύτερη σημασία, ενώ ο Sider 158 την πρώτη. Το γεγονός ό τ ι η λέξη απαντά στο στίχο όπου αναφέρονται και άλλα υλικά του συμποσίου (οΰθατα) ίσως είναι μια ένδειξη για να εννοήσουμε τη λέξη με την δεύτερη σημασία. 5-6. ά λ λ ' ίτ ά ρ ο υ ς ... μ ε λ ιχ ρ ό τέρα : Οι στίχοι πιθανότατα απηχούνται στους

ακόλουθους στίχους του ποιήματος ι } του Κάτουλλου: 9

Sed contra accipies meros amores seu quid suavius elegantiusve est:

Τόσο ο Φιλόδημος όσο και ο Κάτουλλος πιθανότατα αναφέρονται στην α­ παγγελία ποιημάτων - meros amores, επαχούσ-,η Φ α ιη χ ω ν γ α ίη ς ... μ ε λ ιχ ρ ό τ έ ρ α - που ήταν ουσιαστικό μέρος ενός συμποσίου. Για μια λεπτομερή συ­ γκριτική εξέταση των δύο ποιημάτων δες Marcovich ( 1982).

7-8. ή ν δε ... π ιό τ ερ ω ν : Το τελευταίο δίστιχο αναφέρεται στη σχέση ανά­

μεσα στον αφηγητή και τον πάτρονά του Πείσωνα, και έχει έτσι ιδιαίτερη ση­ μασία. Προφανώς η τελευταία φράση δε θα πρέπει να ερμηνευτεί κυριολεκτι­ κά, γιατί διαφορετικά προκύπτει μια δυσεξήγητη αντίφαση ανάμεσα στη λι­ τότητα που απαιτούσε το επικούρειο ιδεώδες και στην προσδοκία για πιο πλούσιες γιορτές στο μέλλον. 0 αφηγητής μάλλον ζητά από τον Πείσωνα να δείξει μεγαλύτερο ενδιαφέρον γενικότερα για την κοινότητα των Επικούρει­ ων που υπήρχε στην πόλη του Herculaneum και πιθανότατα υποστηριζόταν οικονομικά ως ένα βαθμό από τον Πείσωνα, αν δεχτούμε την επικρατούσα άποψη πως αυτός ήταν ο ιδιοκτήτης της περίφημης βίλας των παπύρων.

27. Το επίγραμμα έχει προκαλέσει αρκετή συζήτηση και έχουν προταθεί πολ­

λές διαφορετικές ερμηνείες.55 Διακρίνονται δύο ενότητες: α) οι στίχοι I -4 αναφέρονται στην αφθονία των υλικών για τη διοργάνωση ενός συμποσίου, β) οι στίχοι 5-8 αναφέρονται στη ματαίωση της συνάντησης αυτής εξαιτίας5

55 Δες Gigante (1995), 55“59·

194

Σ

χ ό λ ια

του πρόσφατου θανάτου δύο φίλων, του Αντιγόνη και του Βάκχιου. Τ ο επί­ γραμμα, που επίσης προέρχεται από την περίοδο διαμονής του Φιλοδήμου στη σημερινή Ιταλία, απευθύνεται στον Σώσυλο, πιθανότατα έναν από τους Επικούρειους φίλους του Φιλοδήμου. Διαπιστώνονται κάποιες ομοιότητες με το επίγραμμα 3 (Π .Α . 9-570), όπως είναι το κοινό θέμα (ο θάνατος) και η αποστροφή σε έναν οικείο πρόσωπο -στον Σώσυλο εδώ, στην Ξανθίππη στο επίγραμμα 3. Οι δύο πιο πρόσφατες ερμηνείες του επιγράμματος είναι αυτές του Gigante ( ΐ 995 )> 5 5 -5 9 κοα του Sider 1 64-169. Ο Gigante θεωρεί ότς το επίγραμμα πε­ ριγράφει ένα στιγμιότυπο από τη ζωή των Επικούρειων που ζούσαν στη βί­ λα του Herculaneum, και διακρίνει κάποια χαρακτηριστικά επικούρεια στοι­ χεία όπως είναι η λιτή, χορτοφαγική δίαιτα και η μετρημένη θλίψη για τον θάνατο. Την ερμηνεία αυτή προσυπογράφει ως έναν βαθμό ο Sider ο οποίος υποστηρίζει ότι το τελευταίο δίστιχο εκφέρεται από τον Σώσυλο, τον φίλο του αφηγητή, και είναι ανάλογο με το διαλογικό επίγραμμα 3 {Π .Α . 9·57θ)· Η αναφορά στην Επικούρεια κοινότητα είναι αναμφισβήτητη (δες η μ ε ίς στ. 5), ωστόσο το τελευταίο δίστιχο δε δίνει επαρκείς πληροφορίες για να μπο­ ρέσουμε να συμπεράνουμε αν ανταποκρίνεται στην επικούρεια στάση στο θανατο, και είναι αμφίβολο αν μιλά κάποιο άλλο πρόσωπο στο τελευταίο δίστιχο, όπως υποθέτει ο Sider -δες τις αντιρρήσεις μου παρακάτω. 1 . 'Ή δ η κ α ι ρ ό δ ο ν ε σ τ ι : Όπως έχει σωστά παρατηρηθεί (από τους Gow-Page 389, Sider 165), τα ανθισμένα τριαντάφυλλα είναι ενδεικτικά του δραματι­ κού χρόνου του επιγράμματος, δηλαδή της άνοιξης -πρβλ. Μελέαγρος Π .Α .

5 . 144· 2. καυλο'ι κ ρ ά μ β η ς... π ρ ώ το τ ό μ ο υ : Οι Gow-Page προτείνουν τη γραφή π ρ ω τό το μ ο ι αντί για τη γραφή των χφ π ρ ω τοτό μ ο υ , με το επιχείρημα ότι είνat

φυσικότερη η έκφραση «φρεσκοκομμένοι μίσχοι λάχανου» παρά η έκφραση «μίσχοι από φρεσκοκομμένα λάχανα». Το επιχείρημα τους όμως δεν είναι πειστικό για να υιοθετήσουμε την προτεινόμενη αλλαγή. Όπως έχει υπο­ στηρίξει ο Sider 166, η έκφραση χα υλο'ι κ ρ ά μ β η ς αποτελεί συνεκδοχή του κ ρ ά μ β η (^λάχανο), από την οποία έτρωγαν μόνο το εσωτερικό, οπότε το ε­

πίθετο π ρ ω τό το μ ο ς αναφέρεται ουσιαστικά στην κ ρ ά μ β η και όχι στους μί­ σχους. Ο Φιλόδημος χρησιμοποιεί εναλλαγή και σε άλλα επιγράμματα του, π.χ. Μ, 5-6 (Π .Α . 5 - 13)-

195

Σ

χ ό λ ια

3. μ α ίν η σαΧ αγεΰσα : Τόσο το ουσιαστικό όσο και το επίθετο έχουν γεννή­ σει ερωτηματικά και το κείμενο είναι αμφίβολο. Όσον αφορά το ουσιαστικό, πρόκειται πιθανότατα για ένα είδος ψαριού, το γνωστό και ως m aena vulga­ ris, που αντιστοιχεί στη δική μας σαρδέλα. Τ ο επίθετο σ α Χ α γεΰσ α αποτελεί

εκδοτική εικασία του Dilthey για να θεραπεύσει το «ακατανόητο ζα λ α γεΰ σ α που παραδίδει το χφ Ρ. Αν δεχτούμε την εικασία, ωστόσο, τότε γίνεται λό­ γος για την κατάσταση των ψαριών (το νόημα είναι «σαρδέλα ζωντανή, που σαλεύει»), όχι για τον τρόπο που μαγειρεύονταν όπως νομίζει ο Sider 167 («σαρδέλα τηγανισμένη»). Ο Scaliger έχει προτείνει σ εΧ α γεΰσ α (=λαμπερή, φρέσκια). Την εύλογη πρόταση Scaliger δέχεται ο Gigante ( ΐ 995)» 57 , ενώ ο Sider 167 δε τη συζητάει καν. Οι Gow-Page 389 θεωρούν το χωρίο αθερά­ πευτο, αδικαιολόγητα κατά τη γνώμη μου. 5. α κ τ ή ς ... εν ά π ό φ ε ι: Προφανώς ένα σημείο με καλή θέα στη θάλασσα. 0 Gigante έχει διατυπώσει την υπόθεση ότι το σημείο αυτό είναι το δυτικό ά­ κρο της βίλας των παπύρων όπου συναντιόταν ο Φιλόδημος και οι Επικού­ ρειοι φίλοι του.?6 Πρόκειται για μια τοποθεσία που έχει ταυτιστεί από τους αρχαιολόγους στο τέλος ενός δρόμου που έχει έρθει στο φως, στα δυτικά της βίλας.?? 7- χ α ϊ μ η ν : Υπάρχει αρκετή συζήτηση μεταξύ των εκδοτών σχετικά με το ρόλο των δύο αυτών μορίων. Το τελευταίο δίστιχο συνεχίζει και αφορμάται από τους στίχους 5-6. Υπό μια έννοια το τελευταίο δίστιχο εξηγεί τους α­ μέσως προηγούμενους στίχους, εξηγεί δηλαδή γιατί ακυρώνεται η προκαθο­ ρισμένη συνάντηση των συντρόφων. Οι Gow-Page 388-9 έχουν προτείνει να θεωρήσουμε αιτιολογική τη λειτουργία των δύο μορίων. Μια τέτοια λει­ τουργία όμως δε φαίνεται να απαντά - και δεν καταγράφεται από τον Denniston G P 351-358. Μια συχνή λειτουργία των μορίων αυτών είναι να εισάγουν την απάντηση ενός συνομιλητή (χρήσεις 4-6 Denniston). Βασισμέ­ νος στην παρατήρηση αυτή ο Sider 168 πρότεινε να αποδοθεί το τελευταίο δίστιχο στον Σώσυλο, ο οποίος, σύμφωνα με την άποψη αυτή, ανταπαντά στον αφηγητή. Η πρόταση του Sider ενισχύεται εν μέρει από το γεγονός ότι στο επίγραμμα 3 (Π .Α . 9·57θ) το τελευταίο δίστιχο αποτελεί την απάντηση

56 Gigante (1984), 69, ( 1 995 ), 53 · Τ η ν άποψ η Gigante δ έχεται ο Sider 16 7 .

57 Δες D . Mustilli, “ L a villa pseudourbana ercolanese” , στο L a villa dei Papiri, Secondo Supplement) a Cr.Erc. 13 (19 8 3), i o - l i .

19 6

Σ

χ ό λ ια

της Ξανθίππης. Ωστόσο παρά την προσπάθεια του Sider να εντοπίσει κοινά στοιχεία στα δύο δίστιχα, δεν μπορούν να αγνοηθούν δύο διαφορές τους. Πρώτον, σε αντίθεση με το δίστιχο της Ξανθίππης, το εν λόγω δίστιχο δεν αντιτίθεται στη σκέψη του αφηγητή αλλά τη συνεχίζει. Και δεύτερον, δεν διατυπώνεται σ' αυτό μια άποψη ενδεικτική της επικούρειας στάσης απένα­ ντι στο θάνατο -σ ε αντίθεση με το δίστιχο της Ξανθίππης. Γ ια το λόγο αυ­ τό θεωρώ πιθανότερο το τελευταίο δίστιχο να εκφράζει τον ίδιον τον αφη­ γητή που συνεχίζει να μιλά, ίσως μετά από μια παύση μετά το τέλος του στί­ χου 6. Θεωρώ έτσι ότι τα μόρια συνεχίζουν το λόγο του αφηγητή εισάγοντας ένα νέο δεδομένο, χρήση που απαντά συχνά (χρήση I -progressive— Denniston). έπ α ιζο ν : Το ρήμα μπορεί να έχει τη γενική σημασία (έτσι οι Gow-Page,

Gigante1·2), είναι ωστόσο πιθανόν εδώ να έχει την πιο ειδική σημασία «απαγ­ γέλλω, τραγουδώ ποίηση», όπως έχει προτείνει ο Gigante (1989), 136 και έ­ χει επικροτήσει ο Sider 168 (δες L S J, s.v. σημ. 4)· Μας λείπουν στοιχεία για να αποφασίσουμε με ποια σημασία απαντά το ρήμα εδώ. Σ τη μετάφρασή μου θεωρώ ότι έχει τη γενικότερη σημασία.

28 . Το επίγραμμα παρουσιάζει λεξιλογικές και συντακτικές δυσκολίες, οι ο­ ποίες έχουν προκαλέσει αρκετή συζήτηση σχετικά με το νόημα και την πρό­ θεσή του, ενώ ο Kaibel απέρριψε τη γνησιότητά του με το επιχείρημα ότι είvat ανάξιο του Φιλοδήμου. Ο Giangrande (1963) έχει προτείνει να αποδώ­ σουμε στο επίγραμμα ερωτικό περιεχόμενο, βασισμένος στην ερωτική ση­ μασία που μπορεί να πάρει η λέξη σΰκον (δες L S J, s.v. σημ. } ) . Η ερμηνεία αυτή ορθά απορρίπτεται από τους νεότερους εκδότες (Gow-Page, Beckby, Sider, Gigante). Όπως φανερώνουν οι προστακτικές του πρώτου ημιστιχίου, το επίγραμμα έχει προτρεπτικό χαρακτήρα' προτρέπει τον φτωχό να μην αγοράζει φαγώσιμα που ξεπερνούν τις αγοραστικές του δυνατότητες, πράγ­ μα που συχνά πρακτικά σημαίνει να μην αγοράζει ότι δεν είναι της εποχής. I. θ υ μ έλ η ν : Η λέξη μπορεί να σημαίνει «το βωμό», αλλά και «τα θυσιαζόμενα εδέσματα», τα οποία συνήθως ήταν ακριβά για ευνόητους λόγους -δες LSJ s.v. Εδώ πιστεύω ότι απαντά με τη δεύτερη σημασία. Συνεπώς δε συν­ τρέχει λόγος να θεωρήσουμε το χωρίο προβληματικό και τη λέξη αταίρια­

197

Σ

χ ό λ ια

στη, όπως κάνουν οι Gow-Page 395 που καταφεύγουν στους cruces. 2. ά π α γ ε δ ρ α χ μ ή ς :

0 Gigante1·2 προσπάθησε να ομαλοποιήσει τη σύνταξη

προτείνοντας τη γραφή ά π α γ ε δ ρ α χ μ ή ν που μεταφράζει «δώσε μια δραχ­ μή». 'Οπως όμως ορθά έχει παρατηρήσει ο Sider 177 , η φράση δεν μπορεί να έχει αυτή τη σημασία, γιατί το ρήμα ά π ά γειν μπορεί να σημαίνει μεν «δί­ νω», «προσφέρω», αλλά τότε χρησιμοποιείται για εξόφληση οφειλής ή χρέ­ ους (δες LSj, s.v. σημ. III). Το νόημα επιβάλλει να συντάξουμε το ρήμα ά ­ π α γ ε με τον εμπρόθετο προσδιορισμό που ακολουθεί (ε ι ς ...) και να διατηρή­

σουμε τη γενική δ ρ α χμ ή ς ως δηλωτική της αξίας. ε ις χ ο λ ο χ ο ρ δ ό χ ο )a : Η λέξη χο λ ο χο ρ δό χο λ α που παραδίδουν τα χφφ. απα­

ντά μόνο εδώ και έχει εγείρει υποψίες μεταξύ των εκδοτών. Οι Gow-Page θέτουν την έκφραση σε cruces, και προτείνουν τη γραφή εσ θ’ δ λ α χ ο ρ δ ό χ ο λ α . Η λέξη χ ο ρ δ ό χ ο λ α που προτιμούν και άλλοι εκδότες, όπως ο Sider, και επί­ σης δεν απαντά άλλού, προέρχεται από το ρήμα χ ο ρ δ εΰ ειν που σημαίνει «φτιάχνω λουκάνικα» (δες LSJ, s.v. πρβλ. χ ό ρ δ ε υ μ α = λουκάνικο). Άλλοι εκ­ δότες προσπάθησαν να συνδυάσουν το θέμα του ρήματος χ ο ρ δ εύ ω με το πρώτο συνθετικό της παραδεδομένης γραφής και προτείνουν ε ις χ ο λ ό χ ο ρ δ α λ έ χ η (Lumb), ενώ ο Hecker πρότεινε εΰ κ ολο χορ δ όχολα , με τη σημασία «φτη­

νά λουκάνικα» -ωστόσο το επίθετο εΰ χο λ ο ς δε μπορεί να σημαίνει φτηνός (δες LSJ, s.v). Νομίζω πως καμιά από τις προτεινόμενες γραφές δε βελτιώ­ νει ουσιαστικά το κείμενο, το οποίο μπορεί να σταθεί όπως παραδίδεται α­ πό τα χφφ. Η λέξη χο λ οχορ δό χολ α μπορεί κάλλιστα να είναι δημιούργημα του Φιλοδήμου με εσκεμμένα κωμική χροιά με τη σημασία «γεμιστά έντε­ ρα», «λουκάνικα». Το νόημα της φράσης είναι σαφές: αν δεν μπορεί να α­ γοράσει κανείς κρέας, ας περιοριστεί στα φτηνά λουκάνικα. 4- ό χ ρ ό ν ο ς έ σ τ ι θ εό ς: Ο χρόνος συχνά παρουσιάζεται προσωποποιημένος ή­ δη από την αρχαϊκή εποχή (π.χ. στον Φερεκύδη) αλλά και στη κλασική, π.χ. Σοφοκλής Ή λέχτρα I J 9 , Ευριπίδης 'Ε λένη 952, Π .Α . γ , 2 4 5 ·5& Ιδιαίτερα η α­ ντίληψη για τη θεϊκή φύση του χρόνου ανάγεται στην αρχαϊκή εποχή και πιο συγκεκριμένα στον Φερεκύδη (6ος at.), ο οποίος είχε αναγάγει το Χρόνο σε μία από τις πρώτες αρχές στη δημιουργία του κόσμου (δες Δαμάσκιος Π ερ ί58

58

Δες Ο . Waser “ Chfonos” R E

L iM C . (1986), ΙΠ. 1,27 6 -2 7 8 .

3 (1899)7 2 4 8 1-2 4 8 2 , και Μ. Galan “ Chronos”

Σ

χ ό λ ια

α ρ χώ ν 124b (απ. Α 8 Diels-Kran2, 60 Schibli). Επίσης σημαντικό ρόλο παίζει

ο χρόνος στη σκέψη του Αναξίμανδρου (Σιμπλίκιος ίβ Phys. 24.1 3 = DielsKran2 12 Α9, Β ΐ) και στις Ορφικές θεογονίες.59 Το επίγραμμα προϋποθέτει αυτή την παράδοση του χρόνου ως θεού για να εκφράσει το τελικό του μήνυ­ μα προς τον φτωχό στον οποίο απευθύνεται.

29· Το επίγραμμα έχει πρόδηλα κωμικό χαρακτήρα. Στοχεύει να παρωδήσει τον Αντικράτη που παρουσιάζεται να ασχολείται επαγγελματικά με την α­ στρολογία. Δε μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν πρόκειται για πραγματικό ή φανταστικό πρόσωπο. Ο Αντικράτης παρουσιάζεται να γνωρίζει αστρολο­ γία καλύτερα από τον Αρατο, ωστόσο ο ισχυρισμός αυτός σύντομα αποδεικνύεται ειρωνικός καθώς ο Αντικράτης εμφανίζεται να μη γνωρίζει πότε γεννήθηκε (τη ν ίδ ίη ν δ ’ ο ΰ χ εν ό ει γένεσ ιν) και να αγνοεί συνεπώς το ζώδιο του, κάτι που μεταφράζεται σε έλλειψη αυτογνωσίας και πιο συγκεκριμένα, όπως δείχνουν οι επόμενοι στίχοι, έλλειψη επίγνωσης της ερωτικής του φύ­ σης. Η παρωδία του Φιλοδήμου επιδιώκει να αμφισβήτησει τη σοβαρότητά της προσωπικότητάς του Αντικράτη, αλλά στόχος του πιστεύω είναι η πα­ ρωδία της αστρολογίας γενικότερα ως γνωστικού αντικειμένου. Πρόκειται για μια πρακτική που χαρακτηρίζει και τη διακωμώδηση άλλων τύπων δια­ νοουμένων, όπως είναι οι φιλόσοφοι (π.χ. στην αρχαία και μέση κωμωδία). 'Οπως και στην παρωδία τω ν φιλοσόφων, έτσι και στην παρωδία τω ν α­ στρολόγων αυτό που αμφισβητείται είναι η σοβαρότητα τους και κατ’ επέ­ κταση η σοβαρότητα της τέχνης τους.59 60 Είναι συνεπώς λάνθασμένη η δια­ τύπωση του Sider 172 ότι το επίγραμμα «συνδυάζει παρωδία της αστρολο­ γίας και επίθεση κατά του Αντικράτη». Η παρωδία της αστρολογίας, όπως και της φιλοσοφίας, πραγματοποιείται με την αναφορά σε συγκεκριμένο προσωπικό στόχο, στην προκειμένη περίπτωση τον Αντικράτη. Ως γνήσιος Επικούρειος ο Φιλόδημος απορρίπτει την αστρολογία, επειδή

59 Δες Η. Schibli, Pherekydes o f Syros, Oxford 19 9 0 , 2 7-38 , M . West, Early Greek Philosophy and the Orient, O xford 1 9 7 1 , ΙΟ -1 4, 28-40. 60 Σ χ ετικ ά με την π α ρ ω δ ία τω ν φιλοσόφων δες G . Karamanolis, “ Philosophers parodying philosophers” , στο ΔΩΡΗΜΑ , A Tribute to the A G . Leventis Foundation on the Occasion o f its 20th Anniversary, Nicosia 2 0 0 0 , 269-285.

199

Σ

χ ό λ ια

αρυείται ότι το μέλλον είναι δυνατόν να προκαθορίζεται από τις κινήσεις τω ν πλανητών. Σύμφωνα με τους Επικούρειους, η ιδέα αυτή αντιστρατεύεται τη δυνατότητα της ελεύθερης βούλησης η οποία διασφαλίζεται κατά τη γνώμη τους από την εκτροπή των ατόμων (π α ρ έγ χ λ ισ ις , clinamen).61 Η κί­ νηση των ατόμων κατά τη γνώμη τους δε μπορεί να εξηγηθεί πάντοτε με την αναγω γή τους σε φυσικούς νόμους, πράγμα που σημαίνει ότι κάποια πράγματα εξαρτώνται από εμάς και όχι από κοσμικούς νόμους.626 3Υπάρχει πολλή αβεβαιότητα για το πως η αντίληψη αυτή υποστήριζε μια θεωρία ε­ λευθερίας της βούλησης. Μια άποψη είναι ότι η παρέγκλιση των ατόμων δεν εξηγεί τη δυνατότητα του ανθρώπινου νου να επιλέξει διάφορους τρόπους συμπεριφοράς, αλλά εξηγεί την ύπαρξη διαφορετικών δυνατοτήτων δράσης, βάσει των ο π ο ίο ν μπορούμε να επιλέξουμε. Σ τα προβλήματα ανασύνθεσης της θεωρίας περιλαμβάνεται και η ύπαρξη διαφορετικών εκδοχών της στους μεταγενέστερους Επικούρειους. Γνωρίζουμε ωστόσο με σιγουριά ότι ο ίδιος ο Επίκουρος άσκησε κριτική στην κάθε είδους μελέτη των αστρικών φαινο­ μένων. Δύο πάπυροι από το Herculaneum (P H eir. 154 * PH erc. 1Ο42) που διασώζουν μέρος του ι ίου βιβλίου του Επίκουρου Π ερ ί φ ύ σ εω ς περιέχουν τις αντιλήψεις του σχετικά με την αστρολογία. Βασική του θέση ήταν πως αυ­ τού του είδους η γνώση δε μπορεί να συμβάλει καθόλου στην ευτυχία.163 6 1 Δες τα σχετικά επιχειρήματα του Λουκρήτιου De Rerum Natura 11.2 5 1-293 και τα σχόλια του D . Furley, Two Studies in the Greek Atomists, Princeton 19 6 7 , 1 6 1 - 1 8 3 . Ε π ιχ ειρ ή μ α τα κατά της αστρολογίας ανέπτυξαν και άλλες φιλοσοφικές σχολές, όπως οι Π υρρώνειοι σκεπτικοί (δες Σέξτος Εμπειρικός Π ρος Μ αθηματικούς V). Δες Α .Α . Long, “ Astrology: Arguments pro and contra” , στο J . Barnes et al. (εκδ.), Science and

Speculation: Studies in Hellenistic Theory and Practice, Cambridge 19 8 2 , 1 6 5 -1 92 και E . Spinelli, Sesto Empinco. Contro i Astrolog , Napoli 1 999. 62 Η θεω ρία του Επίκουρου γ ια την ελεύθερη βούληση δε μας έχ ει σω θεί και την ανασυγκροτούμε απ ό μεταγενέστερες π ηγές. Δες Κ ικ έρ ω ν De fato 22-23, Φιλόδημος

Π ερί σημειώσεων col. 3 6 .1 1 - 17 , Λουκρήτιος D e rerum natura ΙΙ.25Ο -293· Υ π ά ρ χ ει ω ­ στόσο πολλή αβεβαιότητα και διαφωνία σχετικά μ ε τον τρόπο ανασύνθεσης της Ε ­ πικούρειας θεωρίας λ ό γω της κατάστασης τω ν π η γ ώ ν . Δες σχετικά Long-Sedley (19 8 7 ), τ.

I, Ι 0 4 - 1 1 3 . τ. Η, Ι02-ΙΙ2' Annas (19 9 2 ), 17 6 - 18 8 .

63 Δες Επίκουρος Ε π . προς Ή ρόδοτονΆρυά Δ ιο γ . Λαερτίου 10 .7 8 -7 9 και Π ερί φύ­

σεως X I (PHerc. 15 4 . PHerc. 10 4 2 ) που εκδίδει κ αι σχολιάζει ο D . Sedley, “ Epicurus and the Mathematicians o f Cyzicus” , Cr. Err. 6 ( l 976), 2 3-5 4 , ιδιαίτερα 3 1- 5 4 . Ο ίδιος ο Φ ιλόδημος αναφέρεται στη στάση του Επίκουρου απ έναντι στους αστρονόμους

(PHerc. 1289). Δες σχετικά A . Tepedino Guerra-L. Torraca, “ Erica e polemica Epicurea contro i Ciziceni” , στον τόμο Epicureismo Greco e Romano A tti del conpresso interna-

pionak, Napoli 19 9 6 , τομ. I , 1 2 7 - 15 4 . 200

Σ

χ ό λ ια

I . τά σ φ α ιρ ικ ά : 0 όρος δηλώνει τις έρευνες σχετικά με τις ουράνιες σφαίρες και τα αστρονομικά φαινόμενα (δες LSJ, s.v. σημ. II. 2) και είναι συνώνυμος με τον όρο «φαινόμενα» που συχνά έδιναν στα έργα τους οι συγραφείς α­ στρονομικών εγχειριδίων, όπως για παράδειγμα ο Αρατος. Ο Sider 173 μας παραπέμπει σε μια επιγραφή στην οποία γίνεται λόγος για την τέχνη του Αρατου -σ]φ αιρικάν τε πασσόφο[υ τέχ να ν] ’Α ρ ά το υ ... (IG 12 (5) 891.4-5)· Ο <■" διος όρος απαντά και στον Πορφύριο Π ερ ί α γα λ μ ά τω ν apud Ευσεβίου Ε υ α γ ­ γελ ικ ή Π ροπαρασκευή 3 -7,2 και του Ιουλιαυό Ε ις τον β α σ ιλ έα ήλ ω ν I48b2. Ά ράτου : Πρόκειται για τον γνωστό ποιητή των Φ α ινο μ ένω ν (περ.

315“

24Ο π.Χ ).6^ Το επικό ποίημα ουσιαστικά παρουσιάζει σε ποιητική μορφή τις θεωρίες του αστρονόμου Εύδοξου σχετικά με τις θέσεις των αστερισμών. Το έργο φαίνεται ότι έγινε γρήγορα πολύ γνωστό (συναντούμε αναφορές στον Αρατο στον Καλλίμαχο Π .Α . 9 ·5 ® 7 και τον Λεωνίδα από τον Τάραντα Π .Α . 9.25), ενώ μεταφράστηκε και στα λατινικά από τον Terentius Varro Atacinus, του Κικέρωνα, τον Γερμανικό και τον Avienus. 5. ό χ ε υ τ ή ς : Το ρήμα ο χ εύ ω σημαίνει «συνουσιάζομαι» και χρησιμοποιείται για την ερωτική πράξη κυρίως στα ζώα, π.χ. Ηρόδοτος 2.64, και μόνο με­ ταφορικά για τους ανθρώπους που συμπεριφέρονται σαν ζώα, π.χ. Πλάτων Π ο λ ιτ ε ία 586a (δες LSJ, s.v.). Πρόκειται για αναφορά στην ετεροσεξουαλική

ερωτική δραστηριότητα του Αντικράτη που υπαγορεύεται από το ζώδιο του Κριού.

6 . μ ω ρ ό ς μ α λ α κ ό ς τ ’ έ σ τ ϊ : Ο Sider 1 75 υποστηρίζει ότι πρέπει να προτιμή­ σουμε τη γραφή μ α λ α κ ώ ς που παραδίδει το Ρ με το επιχείρημα ότι πρώτον έτσι έχουμε πλήρη αντιστοίχηση ανάμεσα στα τρία αστρολογικά σημεία ( τρισ ι) και στα επίθετα, και δεύτερον ότι ο Φιλόδημος θα προτιμούσε φύσει μακρά συλλαβή πριν την τομή του πενταμέτρου. Το πρόβλημα όμως είναι ότι η φράση μ α λ α κ ώ ς έσ τι δεν απαντά πουθενά αλλού και δεν είναι σαφές τι μπορεί να σημαίνει, ενώ το επίθετο μ α λ α κ ό ς χρησιμοποιείται συχνά για να δηλώσει τον θηλυπρεπή (δες LSJ, s.v σημ. III.d, απαντά στο επίγραμμα 32, Π .Α . J A l l με αυτή τη σημασία) και ταιριάζει καλύτερα ως το αντίθετο του ό χ ευ τή ς. Το νόημα είναι ότι ο Αντικράτης μπορεί να είναι ερωτικά ευεργη-6 4

64

Γ ια του Αρατο δες G .J.Tom m er, “ Aratus” OCD 1 36-137 και τη νεότερη έκδο­

ση με διεξοδικά προλεγόμενα α π ό τον D . Kidd, Aratus Phenomena, Cambridge 1 997.

201

Σ

χ ό λ ια

τικός και παθητικός, όπως υπαγορεύει το ζώδιο των Διδύμων. ό φ ο φ ά γ ο ς : Το τελευταίο επίθετο πρέπει να αντιστοιχεί στο τελευταίο ζώ­

διο, των Ιχθύων. Το επίθετο μπορεί να σημαίνει «λαίμαργος», αλλά εδώ έ­ χει πιθανότατα σεξουαλική σημασία [οφ ος μπορεί να δηλώνει τόσο το γυ­ ναικείο αιδοίο όσο και το ανδρικό μόριο -δες Άλεξις απ. 168.6 και 50 ΚΑ ).65

30. Το επίγραμμα υποτίθεται ότι είναι χαραγμένο σε ένα άγαλμα, το οποίο περιγράφει, και απευθύνεται στον διαβάτη με το αίτημα να θυσιάσει σε αυ­ τό. Ο λόγος που επιβάλλει μια τέτοια θυσία αποκαλύπτεται σταδιακά. Σύμ­ φωνα με την περιγραφή το άγαλμα συνδυάζει χαρακτηριστικά τριών θεών, κεφάλι του Πάνα, σώμα του Ηρακλή και πόδια του Ερμή. 'Οπως αποκαλύ­ πτει ο τελευταίος στίχος, οι ίδιοι οι θεοί απευθύνονται στον περαστικό. Οι Gow-Page 4ΟΟ επισημαίνουν ότι δεν υπάρχει παράδειγμα ανάλογου επι­ γράμματος που να περιγράφει άγαλμα με τρεις φύσεις. Τ ο ζήτημα που θέ­ τει το επίγραμμα είναι ο ρόλος των θεών. Ο Beckby υποστηρίζει ότι το επί­ γραμμα είναι ενδεικτικό ενός προϊόντος συγκρητισμού. Συγκρητισμό διακρί­ νουν και οι Aubieton-Buffiere, L ’A nthologie grecque τομ. X II Paris 198Ο (Bude), 16 9 -170 , οι οποίοι ανιχνεύουν και ένα σατιρικό χαρακτήρα στο τε­ λευταίο δίστιχο. Η ερμηνεία αυτή είναι κατά τη γνώμη μου πιθανή, καθώς είναι γνωστή η τάση των Επικούρειων και του Φιλόδημου ιδιαίτερα να πα­ ρωδούν λαϊκές αντιλήψεις. Τ ο δωρικό ιδίωμα θα επέτεινε την παρωδία. 3-4- μ η ρ ώ ν I κ α ι κ ν ή μ η ς Έ ρ μ η ς : Οι Gow-Page 4ΟΟ προτείνουν τη γραφή κ ν ή μ α ς για να αποκαταστήσουν, όπως υποστηρίζουν, την αναντιστοιχία

που εμφανίζεται στο Πλανούδειο χφ ανάμεσα στον πληθυντικό μ η ρ ώ ν και του ενικό κ ν ή μ η ς . Ο Sider 1 7 1 συνεχίζει με το ίδιο σκεπτικό την επέμβαση στο κείμενο προτείνοντας τη γραφή μ η ρ ώ γ ια να αποκαταστήσει την αναντιστοιχία που προκύπτει μεταξύ της γενικής μ η ρ ώ ν χ<χ\ της αιτιατικής κ ν ή ­ μ α ς . Η αναντιστοιχία αυτή, ωστόσο, υπάρχει μόνο αν δεχτούμε τη γραφή

των Gow-Page. Διαφορετικά έχουμε δύο γενικές ενυιού και πληθυντικού και6 5 65

Δες Ρ. G . Maxwell-Stuart, “ The nature o f Anticrates: Anth. Graec. 1 1 , 3 1 8 (Phi-

lodemus)” Hermes 1 06 (19 78), 2 53-254 και Sider 1 7 5 .

202

Σ

χ ό λ ια

είναι δυνατό, ως γνωστόν, η γενική ενικού να χρησιμοποιηθεί με γενικευτικό χαρακτήρα. Αμφισβητήσιμη είναι επίσης η προτεινόμενη αλλαγή του Έ ρ μ η ς στο δωρικό τύπο Έ ρ μ ά ς που προτείνουν οι Gow-Page και υιοθετεί ο

Sider 1 7 1 , καθώς δε γνωρίζουμε σε ποια έκταση ο Φιλόδημος προτίθονταν να χρησιμοποιήσει το δωρικό ιδίωμα στο επίγραμμα.

6 . ά π τ ό μ ε θ α : 0 Hecker έχει προτείνει τη γραφή ά ν τό μ εθ α (αντεσ θαι =συναντώ, χαιρετώ), αλλά ικανοποιητικό νόημα δίνει και το ρήμα άπτεσθαι. Στην περίπτωση αυτή πρέπει να φανταστούμε ότι τα προσφερόμενα δώρα τοπο­ θετούνταν πάνω στο εν λόγω άγαλμα.

31. Τ ο επίγραμμα έχει τη μορφή προσευχής με αίτημα την ασφαλή άφιξη στον Πειραιά. 0 αφηγητής επικαλείται μια σειρά από θεούς για να ευδώσουν το αίτημά του. Ακριβώς αυτό το στοιχείο της επίκλησης των θεών εί­ ναι ένα από εκείνα που έχουν προκαλέσει έντονες συζητήσεις σχετικά με την ερμηνεία του επιγράμματος. Αφετηρία του προβληματισμού αποτελεί το γεγονός ότι οι Επικούρειοι τοποθετούσαν τους θεούς μακριά από του κόσμο των ανθρώπινων επιθυμιών και φιλοδοξιών σε μια περιοχή ανάμεσα στους διάφορους κόσμους, στα λεγόμενα interm undia. Σύμφωνα με την επικούρεια αντίληψη οι θεοί δεν ενδιαφέρονται για τις ανθρώπινες ανάγκες και δυσκο­ λίες και δεν τους αγγίζουν οποιαδήποτε είδους προσευχές και θυσίες. Μια ερμηνευτική γραμμή υποστηρίζει λοιπόν ότι το γεγονός πως η επικούρεια φιλοσοφία έρχεται σε αντίθεση με το περιεχόμενο του επιγράμματος σημαί­ νει ότι ο Φιλόδημος συνέθεσε το συγκεκριμένο επίγραμμα πριν ασπαστεί τον Επικουρισμό. Αυτή είναι η άποψη Gigante (ΐ 995)) 50_52. Σύμφωνα με τον Gigante, ο Φιλόδημος έγραψε το ευ λόγω επίγραμμα πριν αφήσει την πόλη που γεννήθηκε, τα Γάδαρα, για να μετακινηθεί στην Αθήνα. Με άλλα λόγια ο Gigante θεωρεί και αυτό το επίγραμμα αυτοβιογραφικό του Φιλόδημου. Στην άποψη του Gigante αντιτίθεται ο Sider 187-188, ο οποίος αμφισβη­ τεί τον αυτοβιογραφικό χαρακτήρα του επιγράμματος. Τ α επιχειρήματά του συνοπτικά είναι τα εξής. Πρώτου, δεν μπορούμε να συμπεράνουμε εύ­ κολα ότι ο Φιλόδημος ως Επικούρειος δε θα έγραφε ένα τέτοιο επίγραμμα, γιατί αφενός δε γνωρίζουμε τις φιλοσοφικές πεποιθήσεις του πριν την άφιξή του στην Αθήνα και αφετέρου έχουμε δυσκολίες να δικαιολογήσουμε το γε­ 203

Σ

χό λ ια

γονός ότι δεν το απέρριψε σε κάποια στιγμή της ζωής του, κάτι που θα ή­ ταν αναμενόμενο αν όντως εκλάμβανε το περιεχόμενό του αντίθετο με την επικούρεια φιλοσοφία. Δεύτερον, οι Επικούρειοι δεν απαγόρευαν την προ­ σευχή και τις θυσίες στους θεούς (πρβλ. και επίγρ. 30, Π λ .Α . 234)· Και τρί­ του, το επίγραμμα μπορεί κάλλιστα να εκφράζει την persona ενός τρίτου και όχι του ίδιο τον Φιλόδημο. Θεωρώ ότι το πρώτο επιχείρημα του Sider έχει μηδαμινή αποδεικτική α­ ξία, όπως συνήθως συμβαίνει με υποθετικά επιχειρήματα που βασίζονται στην έλλειψη δεδομένων. Τα δύο τελευταία επιχειρήματα του, ωστόσο, εί­ ναι βάσιμα. Η παραδοχή αυτή δε σημαίνει ότι δεν υπάρχουν αυτοβιογραφικά στοιχεία στο επίγραμμα. Το καίριο σημείο όμως, στο οποίο οφείλει να είναι ευαίσθητη κάθε ερμηνεία, είναι πώς αυτά μεταμορφώνονται στις απαι­ τήσεις του είδους σύμφωνα με τις επιταγές των λογοτεχνικών τόπων, όπως είναι η προσευχή για ένα ασφαλές ταξίδι, που ανάλογη συναντούμε στον Προπέρτιο 2.25-3Ο· Αυτή ακριβώς η καλλιτεχνική μεταμόρφωσή του αυτοβιαγραφικού υλικού θα πρέπει να μας καθιστά επιφυλακτικούς στην απόλυ­ τη αυτοβιογραφική ερμηνεία των επιγραμμάτων. Πιο συγκεκριμένα, αρκετές είναι οι δυνατές ερμηνείες όσον αφορά το προκείμενο επίγραμμα. Είναι πιθανόν όντως να γράφτηκε πριν την αναχώρη­ ση του Φιλοδήμου από τα Γάδαρα, όπως είναι επίσης πιθανό να γράφτηκε όταν ο Φιλόδημος ήταν στην Αθήνα ή στην Ιταλία και αναπολούσε την α­ ναχώρησή του από τα Γ άδαρα. Τέλος, ο Φιλόδημος μπορεί απλά να γράφει ένα επίγραμμα-επίκληση σύμφωνα με τις επιταγές των λογοτεχνικών τό­ πων, προσθέτοντας στο τέλος μια αυτοβιογραφική νότα. Δεν υπάρχει τίπο­ τα που να αποκλείει κανένα ενδεχόμενο, πράγμα που σημαίνει πως η ερμη­ νεία Gigante δεν είναι υποχρεωτική. 1 - 2 . 7 ν ο υ ς ... Λ ευ χ ο θ έη : Πρόκειται για αναφορά στο γνωστό μύθο της Ινούς, κόρης του Κάδμου, αδελφής της Σεμέλης και γυναίκας του βασιλιά του Ορχομενού Αθάμαντα. Σύμφωνα με μια εκδοχή του μύθου, μετά το θάνατο της Σεμέλης, ο Ερμής εμπιστεύτηκε στην Ινώ και τον Αθάμαντα τον Διόνυσο βρέφος, καρπό του έρωτα της Σεμέλης και του Δία. Η Ήρα για να τους τι­ μωρήσει οδηγεί τον Αθάμαντα στην τρέλα και αυτός σκοτώνει τον γιο του Λέαρχο. Η Ινώ για να γλιτώσει πέφτει στη θάλασσα μαζί με τον άλλο γιο της Μελικέρτη. Οι Νηρηίδες τους σώζουν και τελικά γίνονται θαλάσσιες θε­

204

Σ

χ ό λ ια

ότητες, γνωστές ως Λευκοθέα xat Παλαίμων αντίστοιχα.66 3· Ν η ρ η δ ω ν τε χ ο ρ ο ί κ α ι χ ε υ μ α τ α : Οι χοροί των Νηρηίδων απαντούν στον Ευριπίδη Τ ρ ω ά δ ες 2 , Ιφ ιγ έν εια ε ν Τ α ύ ρ ο ις /γ ϊγ ,'Ί ω ν ΙΟ δΟ -84, 'Α νδρομά­ χ η 1267.67 Η επίκληση των Νηρηίδων απαντά ήδη στη Σαπφώ 193 PLF. Το χφ Ρ παραδίδει κ ύ μ α τ α στο ίδιο χ ω ρ ίο , γραφή που γεννά απορία για δύο λόγους. Πρώτον, η έκφραση Ν η ρ η δ ω ν κ ύ μ α τ α δεν απαντά πουθενά. Δεύτε­ ρον, προκύπτει μια αισθητή επανάληψη, καθώς στο στίχο 5 γίνεται λόγος για τη σωτηρία του αφηγητή δ ιά π λα τύ κ ύ μ α . Ο Sider 189 θεωρεί ότι στον στίχο 3 γίνεται αναφορά στα κύματα ως θεότητες (κομίζει ως παράλληλο τον Αρτεμίδωρο 2.34) κα<- τυπώνει Κ ύ μ α τα . Προτιμότερη κατά τη γνώμη μου είναι η πρόταση του Gigante1 και (ΐ 9 9 5 )> 5 1 που υιοθετώ, να γράφουμε δηλαδή χ ε υ μ α τ α (-κύματα). 0 Gigante εντοπίζει δύο παράλληλα στην έκ­ φραση Ν η ρ η δ ω ν χ ε υ μ α τ α , στον Ευριπίδη Ιφ ιγ έν εια ε ν Α ύ λ ίδ ι 166 και στον Παύλο Σιλεντιάριο Π .Α . 9.663,4· Η λύση Gigante είναι προτιμότερη, γιατί έχει σημαντικά παράλληλα και κυρίως, σε αντίθεση με τη λύση Sider, απο­ σοβεί την επανάληψη που είναι ύποπτη σε επίγραμμα εν γένει και δη του Φιλόδημου.

32'

Πρόκεται για αναθηματικό επίγραμμα για έναν ευνούχο, ιερέα της Κυβέ­ λης (δες πιο κάτω σχετικά). Οι Gow-Page 396 και Sider 179 διακρίνουν στο 66 Οι κύριες πηγές μας για το μύθο της Ινούς και του Μελικέρτη είναι η σε{α5·333"35ό, Πίνδαρος Πυθιόνιχος 2, Ευριπίδης Μ ήδεια 1282-1289, Απολλόδω­ ρος Βιβλιοθήκη Ι.80-84. Δες S. Eitrem, “ Leukothee” , jflEXII 2 (19 2 5), 229 4-230 6 , A . Lcsky, “ Melikertes” , R E XV I ( 19 3 1 ) , 5 15 - 5 2 0 , A . Nercessian, “lno” , U M C V . l ( ϊ 9 90 ), 6 57-6 58. 67 Δ ες επίσης Ησίοδος Θ εογονία 2 4 1 (η αρχαιότερη μαρτυρία), Οβίδιος Metam. 2 . I I , 13 -742 - 745 - Οι Νηρηίδες εμφανίζονται συνήθως σε ομάδα και μόνο κάποιες απ ό αυτές όπω ς η Θ έτιδα κ α ι η Αμφιτρίτη, είναι γνω στές από ιδιαίτερους μύθους. Ο ι Νηρηίδες απαντούν σε καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις στην Π ομπηία κ α ι στο Herculaneum - fresco, Museo Nazionale Napoli or. inv. I. 264 (Νηρηίδα διω κόμενη από Έ ρ ω τ α , προέλευση Herculaneum), γλ υ π τό ibid. nr. inv. V I. 12 ,2 προέλευση Πο­ μπ ηία, βίλα του Φαύνου). Γ ια τις Νηρηίδες και τις καλλιτεχνικές αναπαραστάσεις τους δες Ν , Icard-Gianolio- A.Vilaine-Szabedos, “ Nereids” , U M C V I .I (19 9 2 ), 7 8 5824.

205

Σ

χ ό λ ια

επίγραμμα σατιρικό χαρακτήρα, κανένας τους όμως δεν δικαιολογεί την κρίση αυτή και δεν προσδιορίζουν ποια στοιχεία του επιγράμματος θεωρούν σατιρικά. Το επίγραμμα διακρίνεται μάλλον για το αρκετά σοβαρό λεκτικό του ιδίωμα. Την υπόθεση περί του σατιρικού χαρακτήρα του επιγράμματος υπονομεύει και η αναφορά του σε τρεις θεούς, την Κυβέλη, την Αφροδίτη και τον Διόνυσο-Βάκχο, και στις σχετικές θρησκευτικές τελετές και συνάξεις. I. ενθ ά δ ε χ ε ΐτ α ι : Τυπική εναρκτήρια φόρμουλα πολλών επιτύμβιων επι­ γραμμάτων τα οποία υποτίθεται ότι απευθύνονται στον περαστικό. Για τη δομή και τις τυπικές φράσεις του επιτύμβιου επιγράμματος δες U. Ecker, G ra b m a l u n d Epigram , Stuttgart 1 99Ο και R. WeishaupL, D ie G rabgedichte d er griechischen Anthologie, Vienna 1987, ανατύπωση στο Taran (1987). τ ή ς τρυφ ερής μ α λ α κ ό ν ρ έ θ ο ς : Τόσο το επίθετο τρυφ ερός όσ ο και το επίθε­

το μ α λ α κ ό ς υποδηλώνουν ότι πρόκειται είτε για γυναίκα είτε για θηλυπρε­ πή άνδρα (πρβλ. επίγρ. 29, Π .Α . 1 1.318 ), κάτι που επιβεβαιώνεται στον ε­ πόμενο στίχο. Παραμένει, ωστόσο, αμφίβολο αν πρόκειται για γυναίκα (ό­ πως υποστηρίζουν οι Waltz, Beckby) ή για θηλυπρεπή άνδρα (έτσι οι Paton (19 16 ), Gow-Page 396, Luck (1956), Sider 178 -180 ). Τ η δεύτερη πιθανότη­ τα ενισχύει η λέξη ά μ φ ιγυ ν α ικ ώ ν (στίχ. 5, έτσι οι Theiler, Sider' τα χφφ πα­ ραδίνουν άμφ'ι γυ να ικ ώ ν), αλλά και η σχέση του τιμωμένου προσώπου με τη θεά Κυβέλη (στίχ. 4)» της οποίας οι ιερείς, οι Γ άλλοι, ήταν ως γνωστόν ευ­ νούχοι. Ο Paton έχει προτείνει ή μ ιγ υ ν α ιχ ώ ν , πρόταση που υιοθετούν οι Gow -Page, αλλά η πρόταση αυτή στηρίζεται στην εκ των προτέρων πεποίθηση ότι πρόκειται για ευνούχο. Προς την κατεύθυνση αυτή έχει επιχειρηματο­ λογήσει διεξοδικά ο Luck (1956), τα επιχειρήματα του οποίου συνοψίζονται στα εξής (δες και Gow-Page 396): α) το όνομα «Τρυγόνιον» μπορεί να είναι γυναικείο, όμως οι ευνούχοι ιερείς της Κυβέλης φαίνεται ότι μιλούσαν για τους εαυτούς τους σαν να ανήκαν στο θήλυ γένος (πρβλ. Απουλήϊος M etam orphosae 8.26)' β) το σχόλιο στους “Ο ρνιθες το υ Αριστοφάνη στο στίχο 876 (ε ν δε το ΐς μ υ σ τη ρ ίοις τ ή ς ’Ρ έα ς μ α λ α κ ο ί πάρεισι) δείχνει πως οι Γάλλοι μπο­

ρούσαν να παίρνουν μέρος στις τελετές της Αφροδίτης που μνημονεύονται στο επίγραμμα (στ. 5)· Τ α επιχειρήματα όμως αυτά δεν αποδεικνύουν ότι το επίγραμμά μας αναφέρεται σε έναν τέτοιο ευνούχο, απλά αποδεικνύουν ότι αυτό είναι πιθανό. Το δίλημμα λοιπόν παραμένει και πρέπει να κριθεί με ενδείξεις του ίδιου του επιγράμματος. Αποφασιστικές νομίζω ότι είναι τρεις ενδείξεις: α) το ε­ 206

Σ

χ ό λ ια

πίθετο μ α λ α κ ό ς το οποίο δηλώνει τον θηλυπρεπή' β) η αναφορά στην Κ υ­ βέλη στο στίχο 4 που μας παραπέμπει στους ευνούχους ιερείς της' β) η λέξη ά μ φ ιγυ ν α ικ ώ ν που, όπως και άλλα συνθετικά με την πρόθεση ά μ φ ι- {α μ φ ί­ β ιο ς, ά μ φ ιγενη ς) σημαίνουν αμφίβολη ιδιότητα, στην περίπτωσή μας τη γυ­

ναικεία ιδιότητα ,686 9δεν μπορεί να δικαιολογηθεί, αν υποθέσουμε ότι πρόκει­ ται για γυναίκα νεκρή.

2. σ α β α χ ώ ν : Εξαιρετικά σπάνια λέξη (αλλού απαντά μόνο στο Ιπποκρατικό έργο Π ερ ί νόσω ν Ι.3 1) xat με αμφίβολη σημασία. Στο Π ερ ί νόσω ν σημαίνει «αδύναμος». Η Σούδα από την άλλη εξηγεί τη λέξη, την οποία σταχυολογεί από το συγκεκριμένο επίγραμμα του Φιλοδήμου, ως Δ ιο νυ σ ια κ ώ ν, και συσχετίζει ετυμολογικά το ρήμα σαβά ζω με τον θεό Σαβάζιο, ενώ το λεξικό του Ησυχίου μεταφράζει τη λέξη σαβακός ως σαθρός; Φαινομενικά η λέξη έ­ χει δύο αντιθετικές σημασίες, «μαινόμενος, καταστρεπτικός», σημασία που προκύπτει από τη συσχέτισή της με τον Διόνυσο και τον Σαβάζιο, αλλά και «αδύναμος», «σαθρός». Δες τη σχετική συζήτηση για την ετυμολογία και τη σημασία της λέξης στον Luck (1956), 275-276 και του Sider (1982), 2Ο9-21Ο. ά ν θ ε μ α : Η λέξη μπορεί να είναι α) πληθυντικός του ά νθ εμ ο ν που σημαί­

νει «λουλούδι» ή β) συντετμημένος τύπος της λέξης α νά θεμ α . Μαζί με τον Sider 18 1 πιστεύω ότι η δεύτερη σημασία είναι πιο πιθανή στα συγκεκριμέ­ να συμφραζόμενα ενός επιτύμβιου επιγράμματος. Σ α λ μ α κ ιδ ω ν : Η Σαλμακίς ήταν μια περιοχή κοντά στην Αλικαρνασσό αλ­

λά έτσι ονομαζόταν και μια πηγή στην ίδια περιοχή, η οποία σύμφωνα με την παράδοση είχε τη δύναμη να εκθηλύνει όσους έπιναν από αυτή. Γ ια την πηγή αυτή έχουμε μαρτυρίες από τον Στράβωνα 14.656, του Έννιο apud Κικέρωνα D e officiis 1.6 1, τον Οβίδιο M etam orphosae 4.285-287, 1 5-319 , τον Βιτρούβιο D e architecture. 2 .8 .11 - 1 2. Πρόσφατα εκδόθηκε μια ελεγεία α­ πό έναν άγνωστο ποιητή που αναφέρεται στη γη της Σαλμακίδος.6^ Γ ενικά για την περιοχή δες το σχετικό άρθρο του S. Eitrem, “ Salmakis” , R E I A l (1920), 1976-1977.

68 Δες Sider (1982), 211. 69 Δες την έκδοση της S. Isager, “The pride of Halicamassos” , ZPE 123 (1998), I23, (στίχοι Ιζ, 27) και το σχόλιο του Μ. Gigante, “ II poeta di Salmadde e Filodemo di Gadara”, ZPE 126 (1999), 9 1-92. 2Ο7

Σ

χ ό λ ια

3· ή ... ένέπ ρ επ εν : Η φράση παρουσιάζει αρκετές δυσκολίες και το ακριβές νόημά της δεν είναι προφανές. Η πρώτη σχετική δυσκολία αφορά το ρήμα έμ π ρ έπ ει ν και τη σύνταξή του με τη δοτική fj. Με δεδομένο ότι το συγκεκρι­

μένο ρήμα σημαίνει «ξεχωρίζω, διακρίνομαι», «γίνομαι γνωστός» (LSJ s.v., σημ. 1- 2), θα περιμέναμε η σύνταξη να ήταν ως εξής: f κ α λ ύβ η κ α ί δούμ ω ένέπ ρ επ εν. Έτσι μάλιστα μας προτρέπουν να διαβάσουμε τον στίχο οι Gow-

Page 3 975 και να μεταφράσουμε «...και ξεχώριζε μέσα στην καλύβη και τον δ ο ϋ μ ο » . Αν όμως διατηρήσουμε τη σύνταξη όπως έχει, η φράση μπορεί να

ερμηνευτεί ως εξής «...και χάρη στην οποία ήταν περίφημοι η καλύβη και ο δ ο ΰ μ ο ς» , ερμηνεία που προκύπτει αν υιοθετήσουμε τη δεύτερη σημασία του

ρήματος έμ π ρ έπ ειν . Όσον αφορά τη λέξη δ οΰ μ ος, αρκετά παραδείγματα από επιγραφικές και λογοτεχνικές πηγές δείχνουν πως είχε τη σημασία «θρη­ σκευτική κοινότητα» -δες Gow-Page 397>Sider 182-183 και LSJ, Supplement s.v. Η σημασία αυτή όντως ταιριάζει απόλυτα στο στίχο και φαίνεται να α­ ποτελεί την πρώτη μαρτυρία της λέξης με αυτή τη σημασία. Το ερώτημα που τίθεται τώρα είναι ποια είναι η σημασία της φράσης καλύβη κ α ί δοΰμος. Οι Gow-Page 397 προτείνουν να θεωρήσουμε την κ α λ ύβ η ως τόπο σύναξης του δούμ ου, δηλαδή της θρησκευτικής κοινότητας. Η πρότασή τους είναι πι­ θανή, και κατά τη γνώμη μου πιθανότερη από την εναλλακτική πρόταση να θεωρήσουμε ότι η φράση αποτελεί εν δια δύοιν, καθώς η πρόταση αυτή προϋποθέτει πως η λέξη δοΰ μ ος έχει τη σημασία «ιερό», «τέμενος», σημα­ σία που δεν μαρτυρείται (δες LSJ, s.v. δ ο ΰ μ ο ς , Supplement). 4-6. Μ ή τη ρ ... θεώ ν .../ σ τέρξασ α τά Κ ύ π ρ ιδ ο ς /... ό ρ γ ια : Το τιμώμενο πρό­ σωπο συμμετείχε στις λατρευτικές τελετές τόσο της Κυβέλης όσο και της Α ­ φροδίτης. Στις τελευταίες αναφέρεται ο Φιλόδημος και στο επίγραμμα ΙΟ (.Π .Α . Ι0 .2 ΐ). Η διπλή αυτή συμμετοχή στις τελετές δύο θεών είναι ενδια­ φέρουσα. Υπάρχουν σαφείς ενδείξεις για τη σχέση ανάμεσα στη λατρεία της Αφροδίτης και της Κυβέλης, για παράδειγμα στους στίχους της 1341-1357 της 'Ε λ έ ν η ς του Ευριπίδη και στο Π ερ ίευ σ εβ εία ς του Φιλοδήμου απ. 3·Ι I1 4 Schober. 6 . Λ ά ίδ ο ς : Πρόκειται για μια από τις διασημότερες εταίρες της αρχαιότη-

τος, της οποίας το όνομα κατέληξε να είναι συνώνυμο του έρωτα εν γένει, και με τη σημασία αυτή απαντά εδώ. Ο κωμικός ποιητής Επικράτης (4ος αι. π.Χ ) έγραψε μια κωμωδία με τον τίτλο Ά ν-α λα ΐς (απ. 2-4 Κ-Α), στην οποία διακωμωδούσε την διάσημη εταίρα. Για την Λαΐδα δες Selles (1998), 83-86, 208

Σ

χ ό λ ια

14 1-14 4 · Δες και πιο πάνω, σελ. 169 σημ. 26, σελ. ι86 σημ. 45-

8 . μ ή β ά τ ο ν ... κ ά λ υ κ α ς : Η παράκληση προς τους θεούς να φυτρώσουν λου­ λούδια, ιδιαίτερα λεύκες βιολέτες, γύρω από τον τάφο τόσο ανδρών όσο και γυναικών αποτελεί συνηθισμένο μοτίβο στα ελληνιστικά αναθηματικά επι­ γράμματα (Π .Α . 7 , 3ύ (Ερυκίου), 3 2 1, 7 14 (αδέσποτα)), και φυσικά αποτε­ λεί απόλυτα δικαιολογημένη παράκληση με δεδομένη την «τρυφερή» ιδιο­ συγκρασία του τιμωμένου προσώπου (στ. ΐ). Δες σχετικά Lattimore (1942),

12 9 -13 1 και Luck (1956), 28 0 -2 8 1 . 0 λογοτεχνικός τόπος προέκυψε ως συ­ νέπεια μια ευρέως διαδεδομένης πρακτικής, ήδη από την κλασική εποχή, να προσφέρονται λουλούδια στον τάφο του νεκρού (δες Σοφοκλής Ή λεκτρα 896, Ευριπίδης Τ ρ ω ά δ ες I 144» 1247)·

209

Οι μονοί αρχαίοι πάπυροι που βρέθηκαν ποτέ σε ευρωπαϊκά έδαφος (εκτός από τον πάπυρο του Δερβενιού) είναι οι απανθρακωμένοι πάπυροι του Herculaneum. Το έργο της αποκατάστασης των κειμένων είναι επίπονο και χρονοβόρο.

Β ιβλιο γρα φ ία

Α. Εκδόσεις Aubreton, R. - Buffiere, F. A nthologie G requ e, Anthologie de P lanu de, Paris 1 98Ο, τομ. X III (Bude). Beckby, H., A nthologia G raeca, Μόναχο 19662, τομ. I-IV (Tusculum). Gigante, M., Filodem o. Epigram m i Scelti, Napoli 19892. — I I libro degli epigram m i dt Filodem o, Napoli 2ΟΟ3. Gow, A. S. F - Page, D. L., The G reek Anthology: H ellenistic E p igram s, Cam­ bridge 1965, τομ. I-II. — The G reek A nthology: The G a rla n d o f P h ilip , Cambridge 1968. — Fu rth er G reek E pigram s, Cambridge 19 8 1. Kaibel, G ., Philodem i G adarensis Epigram m ata, Greifswald 1885. Paton, W. R., The G reek Anthology, London 1 9 16 -19 18 , τομ. I-IV (Loeb). Sider, D., The Epigram s o f Philo dem os, Oxford 1 997. Χουρμουζιάδης, N. X ., Π α λ α τ ιν ή Α ν θ ο λ ο γ ία : Ε ρ ω τ ικ ά Ε π ιγ ρ ά μ μ α τ α , Α ­ θήνα 1999Waltz, Ρ. et a l, Anthologie grecque, Paris 1 928-1994, τομ. I-X II (Bude).

B. Μελέτες Annas, J. (1992), H ellenistic Philosophy o f M in d, Berkeley/Oxford. Asmis, E. (199Ο), “ Philodemus Epicureanism” , A N R W II 36.4, 2369-2406. — (1995), “ Epicurean Poetics” , στον τόμο D. Obbink (επιμ.), Philodem us a n d Poetry, New York, 15-34. Cameron, A. (1993), The G reek A nthology fro m M eleager to P lanu des, Ox­ ford. Capasso, M. (19 9 1), M an uale d ip a p iro lo g ia ercolanese, Lecce. Cavallo, G . (1983), L ib r i scritture scribi a Ercolano, Primo supplemento a Cron ache Ercolan esi, Napoli 1983. Cohen, S. J. D. (i 981 ), “ The beauty o f Flora and the beauty o f Sarai” , H elios 8.2, 41-53Del Re, R. (1936), “ Filodemo poeta” , M ondo Classico 6, 12 1- 14 2 . Dorandi, T. (1992), “ Dichtender Philosoph und philosophierender Dichter:

211

Β

ιβ λ ιο γρ α φ ία

Das Eterarische Schaffen des Epikureers Philodem von Gadara” , W urqpurg e r Ja h rb u ch er 1 8, 1 8 3 -1 93.

Edmunds, L. (1982), “ The Latin invitation poem: What is it? Where did it come from” , A JP 1Ο3, 18 4 -18 8 . Falivene, M. R. (19 8 1), “ II codice di δ ίκ η nelia poesia alessandrina” , Q U C C

37 , 87-IO4. — (1983), “ Per l’interpretazione di A P 1 0 ,2 1 (Filodemo)” , Q U C C 42, 1 29142. Giangrande, G. (1963), Konjekturen 2ur Anthoiogia Palatina, Rheinisches M useum 10 6 , 225-257. — {1968), “ Sympotic Eterature and Epigram” , L ’£pigram m egrecqu e, Geneve 9 Ι - Ϊ 74 — ( l 973), “ GE epigrammi alessandrini come arte aMusiva” , Q U C C 1 5 ,7 - 3 1 . Gigante, M. (1983), R icen h e Filodem ee, NapoH2. — (1984), V irgilio e la C am pania , NapoH. — (1985), “ La bibHoteca di Filodemo” , C r .E n . 15 , 5-3Ο. — (1989), “ Filodemo tra poesia e prosa (A proposito di POxy. 3724):, Stu d i Ita lia n i d i Filo lo gja C lassica 7, 12 9 - 15 1. — (1992), “ FHodemo e i’epigramma” , C r.E rc . 22, 5-8. — { l 995), Philodem us in Ita ly , Ann Arbor (μτφρ. στα αγγλικά από τον D. Obbink). — (20 01), “ Dove visse FHodemo?” , Z P E 13 6 (20 0 1), 25-32. — (2002), I I lih ro degli epigram m i d i Filodem o, NapoH. Griffiths, A. H. (1970), “ Six passages in Callimachus and the Anthology” , B IC S 1 7 , 32-43. Henderson,}. (19 9 1), The M aculate M use , Yale. Hendrickson, G . L. (19 18 ), “ An epigram o f Philodemus and two Latin con­

geners” , A JP 39 (19 18 ), 27-43. La Penna, A. (1997), “ II ritratto rovesciato della beHa donna” , M aia 49, 9910 6 . Landolfi, L. (1982), “ Tracce filodemee di estetica e di epigrammatica simpotica in Catullo“ , C r. E re. 12 , 1 3 7 -14 3 . Lattimore, G . (1942), Them es in G reek a n d L a tin E p ita p h s , Urbana. Long, A. A.- Sedley, D. (1987), The H ellenistic Philosophers , Cambridge, τομ. I-II. Luck, G . (1956), “Trygonions Grabschrift (Philodemus, AP 7.222)” , Philologus 10 0 , 271-286. Marcovich, M. (1982), “ Catullus 13 and Philodemus 23” , Q U C C 4 0 ,13 1- 13 8 .

212

Β

ιβ λ ιο γρ α φ ία

Obbink, D, (εκδ.), (1995), Philodem us a n d Poetry, New York. Obbink, D. (1996), Philodem us O n Piety, Oxford, τομ. I. Page, D. (1978), The E pigram s o fR u fin u s, Cambridge. Philippson, R. (1938). “ Philodemos” , R E 19, 2444-2489. Salles, C. (1998), Η ά λ λ η όφ η τη ς α ρ χ α ιό τη τα ς. 0 υπ όκοσ μ ος, Αθήνα (μτφρ. Κ. Τσιταράκης από το γαλλικό πρωτότυπο L es bas-fonds de T an tiqu ite, Paris 1982) Scodel, R. (2ΟΟ3), “ Two Epigrammatic Pairs: Callimachus’ Epitaphs, Plato’s Apples” , H em es 1 3 1, 259-268. Sider, D. (1982), “ Notes on two epigrams o f Philodemus” , A JP 10 3 , 2082 13 . — (1987), “ The love poetry o f Philodemus” , A JP 10 8 , 310 -324 . — (1989), “ Looking for Philodemus in P O > y . 3724” , Z P E 76, 229-236. — (I995X “ The Epicurean philosopher as Hellenistic Poet” , στον τόμο Obbink (εκδ.), Philodem us a n d Poetry , 42-57. Snyder, J. M. (19 73), “The poetry o f Philodemus the Epicurean” , C la ssica l Jo u rn a l 68, 346-353. Taran, S.L., (1979), The A rt o f V ariation in the H ellenistic E pigram , Leiden. — επιμ. (1987), The G reek Anthology, New York 1987, τομ. 1-2. Thomas, R.F. (19 9 1), “ Death, doxography, and the «Termerian evil» (Philodemus Epigr. 27 P ag e= A .P .11.30 ” , C.Q. 13Ο -137 . Vries, G.J.de, (197Ο), “ Notes on Greek Epigrams” , M nem osyne 23, 24-32. Wilkinson, L.P. (19 32-33), “ Philodemus and Poetry” , G reece a n d R om e 2 I 4 4 - 15 1. Wright, F. A. (19 2 1), “ Horace and Philodemus” , A JP 42, 16 8 -17 2 .

213

Ε υρετήριο ονομάτω ν και π ρ α γ μ ά τω ν *

Αγαθίας 53, 167- 168, 176-177 Αθάμας 204

Αργεντάριος 156, 164

Αθήνα 13- 14, 33, 39, 6 l, 2Ο3- 2Ο4

Αριστοτέλης 5 1, 142, 1 5 Ι , 371, 177

Αθηναίος 1 55, 193 σημ. 53 αισθητική 25- 26,46-30

Αριστοφάνης 146, 156 , 174 , 176,

Αισχύλος 144, Μ 7, 158, 164, 167, 176, 183 Ακαδημία 14 , 19-20

άρπα 14 1 Αρχιας 1 77

Ακαδημεικοί 20,47

Ασκληπιάδης 142, 1 5 5 *15 7 , 158 -

Αρισταίνετος 173

206

Αρχίλοχος U 7 , 164

Αλκαίος 153, 155, 176 Αλκίφρων 17 1 Αλκμάν 142

αστρολογία 66, 199*200

Ανακρέων-Ανακρεόντεια 15 1 , 153 ,

Αυλός Γέλλιος 167

109, 171 σημ. 29 Αναξίμανδρος 199 Ανδρομέδα 58, 175

Αυτομεδων 15Ο, 16 7-16 8 , 174

159, 1 66, 16 9 ,17 1, ΐ 8 ΐ , 187, 189 σημ. 47

Αφροδίτη 57, 153, 157, 16Ο-3, 1 71 , 179, 206, 208

Ανθολογία Παλατινή 54 , 68-69, 159 Πλανούδεια 54 , 68-69 Αντικράτης 66, 199*201

Βάκχος 155,206 Βάρρων 17 Βεζούβιος 26, 39

Αντίπατρος Θεσσαλονικεύς 53,157 Αντιφάνης 171

Βίλα των παπύρων 17 , 26-28, 38-

Αντίφιλος 52, 175 » 188 Ανύτη 59, 186

Βιργίλιος 17 , Μ 6 , 17 ι

40, 1 9 0 ,19 6 Β ιτρούβιος 207

Απολλόδωρος Ι 75> 184, 205 σημ. Γάδαρα 13 , 6 1, 203-204

66

Απολλώνιος Ρόδιος 169, 182

Γαιτουλικός 102

Απουλήιος 206

Γάλλοι (ιερείς της Κυβέλης) 185,

Αρατος 199

206

* Το ευρετήριο καταγράφει κυρίους αρχαία ονόματα και δεν είναι πλήρες. 215

Ε υ ρ ε τ ή ρ ιο Δαμάσκιος 198

Ζήνων Κιτιεύς (Στωϊκός) 20 Ζήνων Σιδώνειος (Επικούρειος) 14,

Δημήτριος Δάκων 32-3» 50

20, 21 σημ. 24, 23, 5 °

Δήμω 1 57, 159 Διογένης Βαβυλώνιος 47 Διογένης Λαέρτιος 19, 32, 49, 60

Ηδύλος 52

σημ. 98, 142, 193, 200 σημ. 63 Διογένης Οινοανδέας 142, 149 σημ. I I , 12, 13

ηθική 21-23, 25, Ηλιοδώρα 105

Διογένης Σινωπεύς 20

Ηράκλειο (δες Herculameum)

Διόνυσος 155, 206-207

Ηροοίλής ι88, 202

Διοσκοριδης 174, ϊ 7 ϊ

Ηρώνδας 1 62

Ηρακλείδης Ποντικός 47

Ησίοδος 15Ο, 158, 164, 174, *83, Ενδύμιων 1 77“ 179

1 9 ΐ , 205 σημ- 67 Ηφαιστίων 152

Έννιος3 1,207 επίγραμμα 51-72 Επικούρεια κοινότητα l6, 1 8, 59,

Θέογνις/θεογνίδεα 153, *74 θεοί 24 -5,48, 150, 202-204 θεολογία 24-25 Θεόκριτος 142, 146, ΐ6θ, 164, 167,

190-195 Επικούρεια φιλοσοφία 14-15, 3Π 50, 64, 71, 142- 143, 147- 148, 203 Επίκουρος 32*33 (έργα του), 49~50 (περί ποίησης), 59*60 (περί έρω­

171, 173» *87, 190 Θουκυδίδης 158, 1 6j

τος), 67-68 (περί ηδονής), 142-3

Ιβυκος 176

(περί ψυχής), 66, 1 47- 149, 197 (περί θανάτου), 192-193 (γιορτές προς τιμή του), 199~200 (θεωρία

Ινώ 204 Ιουβενάλης 174 Ιουλιανός 201

ελεύθερης βούλησης)

Ίππαρχος 1 73 Ιπποκράτης 1 73, 207 Ιωάννης Λυδός 175

Επικράτης (κωμικός) 174 σημ, 26, 208

Έρμαρχος 23 σημ. 32, 32 Κάδμος 204

Ερμής 202-203 εταίρες 5 8 , 6 2 , 17 0 -17 1, Εύδοξος 201

Καλλίμαχος 52, 142-3, *49, 154, ΐ6θ, ι 62, 164-165, 169, 173-4, 176, 178, 186-187,201

Ι8 6 -Ι8 8

Ευριπίδης 143-4» *47, 153, *59" ΐ6θ, 176-177, 198, 205, 208209

Καλλίστιον 1 77» *79 Καμπανία 172, Ι74_*75 2 16

Ε υρ ε τ ή ρ ιο Καρνεΐσκος 32 Κασσιόπεια 175 σημ* 34 Κάτουλλος 1 43^. ISO, I Sp σημ. 47» 192 σημ. 5Ο, 194 Κεφάλας 69, 159 Κηφεας 175 σημ. 34 Κιχέρων 15-17» 46, 6θ σημ. 98,67, 178, 190, 192, 200 σημ. 62, 201,

Μήδεια ΙδΙ σημ. 37 Μνησάλκης 52 Μοίρα/Μοίρες 158 μοιχεία/μοιχοί 1 71 * 1 84-186 Μούσες 15, 152, 1 93 μουσική 25, 46-49 Ναϊάς 57, 164, 167, 169 Νάπολη 14-18, 174» 192 σημ. 52, 205 σημ. 6γ Νηρηίδες 175 σημ* 34, 204-205

207 Κιλλάκτωρ 155» 184 σημ. 41 κορωνίδα 154 κρασί 19Ο-191, Ι93_Ι94 Κριναγόρας 52-3 Κυβέλη 205-207 Κυδίλλη 1 66 Κυυθία 179

Ξανθίππη 55"57, 64, 66, 141-2, 144-147, 149-156, 159, 1 95*197 Ξεναρχος (κωμικός) 185 Ξενοφών 143

ΛαΙΒα 169 σημ. 26, 186 σημ. 45»

Οβίδιος 146, ΐ60, 1 70-173, 175, 178-179» ΐ8 ι, 184, 186, 216 σημ. 6γ, 20γ 'Ομηρος 23,48, 6γ Ονέστος 155 Οράτιος 17-8, 58, 147, Ι5 Ι, 153154, 159» 164, ι66, 169-170, 173, 176-177, 185-186, ιρ ί. 1 92 σημ, 50 Όσκοι 174

208

Λευκοθέα 205 Λεωνίδας Ταραντίνος 5 2» 144» 150, 153» ι86, 20ΐ λογική 20-1 Λουκίλλιος 165 Λουκρήτιος 31» 50, 60 σημ. 98, 142, 148, ΐ60, 200 σημ. 6ΐ, 62 Μακεδόνιος 164 Μαρτιάλης 52 σημ. 84-85, 157, 159, 192 σημ. 50 Μελέαγρος 13, 52-3, Μ ϊ' 5, 152- 154» 156-7, 159, ΐ6θ, 1 66, 168-169, 174, 176, 179, 181-2, 187, 195 Μελικέρχης 204 μεταφυσική 20-1

Παλαίμων 205 Παλλαδάς 53, *50 Παν 202 πάπυροι του Herculaneum 18, 24-25, 2640, 71-72, 15 1-152, Ι53-Ι54,

155» 149, 162178-

200

της Οξυρύγχου 54-56, 69-70, 72,

217

Ε υρ ε τ ή ρ ιο Ρώμη 14, l6, 1 86, 192 σημ. 52

Μ5» Ι5«» 170, 188 Παύλος Σιλεντιάριος ΐ68, 205 Πείσων 15*17» 23*4, 62, 1 90-192,

Σαβάζιος 207 Σαλμακίς 207 Σαπφώ 142, 149, 15 1, 153» ϊ60, 162, ΐ66, 174*175, 205 Σείρων 1 7-8

194 Περιπατητικοί 20, 47 Περσεας 175 Πέρσιος 15Ο Πίνδαρος 158, 162, 164, 174, 183, 205 σημ. 66 Πλανούδης 54» 69, 144» 163, 184, 188 Πλάτων 142, 144, 149 σημ. II, 153, 182, 191,201 Πλίνιος 26 σημ. 42, 175 Πλούταρχος 49 σημ· 76, 142-3, 157, 167, 180, 182, 193 σημ- 53 Πόθος/Πόθοι 149, 162 ποίηση 46-50 ελληνιστική 51-5 3, Ι59~ι 60 ερωτική 59*60, 155» 158-160 λυρική 48 πολιτική φιλοσοφία 20, 23-4 Πολύστρατος 32

Σελήνη 177-179 Σεμέλη 204 Σενεκας 173 Σιμωνίδης ο Κείος 5 1 Σούδα 146, ΐ80, 207 Σοφοκλής 147, 159, 162, 164, 1 66, 171, 198, 209 Στατύλλιος Φλάκκος 156 Στέφανος Βυζάντιος 158 Στησίχορος 48 σημ. 75 Στοά 14, 19*20 Στράβων 158, 174* 207 Στράτων (επιγραμματοποιός) 53, ΐ6θ, 167, 179, 18 1-182,184 ,191 Στωικοί 20-1, 24, 31, 47» Μ9 σημ. II

συμπόσιο 67 σημ. H 0 14 1, 156,

Πομπηία 26, 149, 154*155, 170,

Ι8ρ, 190-191, 194-195

175 πορνεία 157* 185, 187, 188 Πορφύριος 201

Σωκράτης 64 Σωρανός 173 Σώσυλος 19 5-19 6

Ποσείδιππος 52, 153» 155, 168, 178, 187, 189 σημ. 47 Ποσειδώνιος 142 Προπερτως 153* 157, ΐ6θ, 178, 204

Τέρμερος ΐ80

ρητορική 19, 25, 47 Ρουφίνος 53, 1 54» 162, 167-169, 171-172, 176, 179, 189

Φερεκύδης 198 Φιλαινίς 58, 156-7 Φιλητάς 52

ϊσία 158

2ΐ8

Ε

υ ρ ετή ριο

Φλώρα 172 , 174

Φίλιππος Θεσσαλονικεύς 53, Ϊ 5 1 Φιλόδημος 13-26 (βίος και έργο),

33» 36 (ιδιοκτήτης βιβλίων), 46-

Χάριτες 169

50 (αισθητικές απόψεις), 5 3 "9 (ε­

Χαριτώ 1 69

πιγράμματα), 59-68, ϊ 60-163»

χειρόγραφα (της Ανθολογίας) 68-

70

184-185, 203-204 (ερμηνεία των επιγραμμάτων)

Χρύσιππος 3 I

Kleve, K. 37-38

Beckby, Η. 73 Borbone, Carlo di 28

Laursen, S. 39 Cameron, A. 68, 79, 145 Obbink, D. 29 Epigrammata Bobiensia 145 Pademi, C. 33-34, 36 Fackelmann, A. 36-37

Page, D. 71-73 Parsons, P. 68

Gigante, Μ. 4O, 57, 6 1-2, 64, 7 1 -2,

Piaggio, A. 34-37

18 4 -18 5, 203-205 Salmasius 54

Gow, A. S. 7 1-3

Sider, D. 37, 64-67, 7Ο-72 Herculaneum 16-8, 26-28, 32-3, 39, Turner, E . 30 σημ. 50, 1 5 1

5 9 , 1 5 1 - 1 5 2 , 154- I 55 , 17 0 ,1 9 0 , 1 94-1 95, 205 σημ. 67

Waltz, P. 73 Jacobs, F. 54, 1 6 1, 163 Jorio, A. 34 σημ. 6 1

219

T O A N A Χ Ε Ι Ρ Α Σ Β ΙΒ Λ ΙΟ Σ Τ Ο ΙΧ Ε ΙΟ Θ Ε Τ Η Θ Η Κ Ε Σ Τ Ο Ε Ρ Γ Α Σ Τ Η Ρ Ι Ο ΤΩ Ν Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ω Ν Θ ΥΡΑΘ ΕΝ ΚΑ Ι ΤΥΠ ΩΘ Η Κ Ε Σ Τ ΙΣ Ε Γ Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Ε Ι Σ Τ Η Σ “ Λ Ι Θ Ο Γ Ρ Α ­ Φ Ι Α Σ ” Σ Τ Η Ν Ε Α Ρ Α ΙΔ Ε Σ Τ Ο . Η Β ΙΒ Λ ΙΟ Δ Ε Σ ΙΑ Ε Γ Ι Ν Ε Α Π Ο Τ Ο Ν Γ ΙΩ Ρ Γ Ο Δ Ε Λ Η Δ Η Μ Η Τ Ρ Ι Ο Υ Σ Ε Δ Υ Ο Χ Ι Λ Ι Α Δ Ε Σ Α Ν Τ Ι Τ Υ Π Α , Γ ΙΑ Λ Ο Γ Α Ρ ΙΑ Σ Μ Ο Τ Ω Ν Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ω Ν Θ Υ Ρ Α Θ Ε Ν . Η Ε Π ΙΜ Ε Λ Ε ΙΑ Τ Η Σ Ε Κ Δ Ο Σ Η Σ Ε ΙΝ Α Ι Τ Ο Υ Γ ΙΑ Ν Ν Η Α Β Ρ Α Μ ΙΔ Η . Τ Ο Β ΙΒ Λ ΙΟ Κ Υ Κ Λ Ο Φ Ο Ρ Η Σ Ε Τ Ο Κ Α Λ Ο Κ Α ΙΡ Ι Τ Ο Υ 2 0 0 4

221

Στο εξώφυλλο: Αρτεμις Αρχαιολ. Μουσείο Νάπολης Οπισθόφυλλο και επάνω: Ψηφιακές αναπαραστάσεις της Βιβλιοθήκης της Βίλας των Παπύρων, όπου βρέθηκαν τα έργα του Φιλόδημου.

m&m

οι Π άπυροι t o y H erculaneum και η Π οίηση του Φ ι α ο δ η μ ο υ Είναι αντιφατικό το να γράφει ερωτικά ποιήματα ένας δάσκαλος μιας φιλοσοφίας η οποία απορρίπτΘΐ τα βρωτικά πάθη και «πβριφρονβί» την ποίηση; Να υπηρετεί, έστω, όχι την γλυκανάλατη ή «λυρική»,μα μία πιοπβζή ή ωμή εκδοχή της;Ίσως όχι-αρκβί να μη ξεχνά κανείς πως η ποίηση απλώς εκφράζει τη ζωή —όχιτην αλή­ θεια γιατην ζωή. Ο Φιλόδημος, χαρακτηριστική περίπτωση κοσμοπολίτη λόγιου του 1ου αι.π.Χ.,πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο Herculaneum, κοντά στην Πομπηία, όπου δίδασκε Επικούρεια Φι­ λοσοφία. Τα έργα του, επί αιώνες θαμμένα μετά την έκρηξη του Βεζούβιου, εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να έρχονται στο φως.