Ανθυπολοχαγός Γεώργιος Κατεχάκης

ΣΤΑΥΡΟΣ ΚΑ ΡΚΑ ΛΕΤΣΗΣ Ιστορικός

ΑΝΘΥΠΟΛΟΧΑΓΟΣ

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΤΕΧΑΚΗΣ Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

1904 -1908 Οπως συμβαίνει σε κάθε εθνικό αγώνα, έτσι και στον Μακεδονικό (1904-1908) υπήρξαν κάποιοι πρωτοπόροι. Οπλαρχηγοί αλλά και αξιωματικοί του Ελληνικού Στρατού μετέβησαν στη Μακεδονία και έδειξαν πρώτοι τον δρόμο. Ηγετική μορφή ανάμεσά τους, η οποία έγραψε τη δική της ιστορία στα πεδία των μαχών, ήταν ο αν&υπολοχαγός Γεώργιος Κατεχάκης.

Ελληνικό ένοπλο σώμα στο Βέρ μ ιο το 1905.

ντα και με τα σουγγιά τον σήκωσαν ψηλά. Γεώργιος Κατεχάκης γεννήθηκε Υστερα τον άφησαν και τ’ άψυχο σώμα του στην Πόμπια, ένα χωριό κοντά έπεσε βαριά καταγής». στις Μοίρες Ηρακλείου, στην πε­ Τέτοιας αγριότητας ήταν η τρομοκρα­ διάδα της Μεσσαράς. Γιος του Απόστολου Κατεχάκη, ήλθε στον κόσμο το 1881, σε μία τία που ασκούσαν οι κομιτατζήδες σε ολό­ κληρο τον μακεδονικό χώρο, όταν ο ελληνι­ ταραγμένη για την Κρήτη περίοδο, κατά σμός άρχισε επιτέλους να αφυπνίζεται. Με την οποία οι εξεγέρσεις και οι επαναστά­ «στρατηγείο» το «Μακεδονικό Κομιτάτο» σεις διαδέχονταν η μία την άλλη. Ακολού­ θησε στρατιωτική σταδιοδρομία και στα των Αθηνών και κάποιους φλογερούς αξιω­ ματικούς συγκροτήθηκαν τα πρώτα σώμα­ πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα ως νεαρός α­ τα εθελοντών, κυρίως από Κρητικούς, οι ο­ ξιωματικός έφερε τον 6αθμό του ανθυποποίοι γνώριζαν σε ικανοποιητικό βαθμό τη λοχαγού. Τότε αποφάσισε να αναμιχθεί ε­ χρήση των όπλων. Είναι ενδεικτικό ένα απόνεργά στον Μακεδονικό αγώνα. σπασμα από γράμμα του Παύλου Μελά Ο Γεώργιος Κατεχάκης συνέλαβε από προς τον μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανό τους πρώτους, μαζί με τον Παύλο Μελά και Καραβαγγέλη, εγκωμιαστικό του τύπου μα­ μία δεκάδα άλλους αξιωματικούς, την ανα­ χητή που αντιπροσώπευαν οι Κρητικοί της γκαιότητα ένοπλης απάντησης και αντίστα­ εποχής: «Οι Κρήτες, ούς σας στέλλομεν, εί­ σης στις βουλγαρικές κομιτατζήδικες συμ­ ναι τέλειοι τύποι πολεμιστών. Γενναίοι, ευ­ μορίες. Ετσι μπορεί να θεωρηθεί ως ένας φυείς, τολμηροί... έχοντες ανεπτυγμένον από τους πρώτους μακεδονομάχους, αφού εισήλθε για πρώτη φορά στην τουρκοκρα­ τούμενη Μακεδονία την 1η Νοεμβρίου 1904. Κατ’ άλλες πηγές (Κωνστ. Βακαλόπουλος) εισήλθε στη δυτική Μακεδονία στα μέσα Οκτωβρίου με δύναμη 25 ανδρών. Ποια κατάσταση επικρατούσε όμως στην περιοχή κατά τη συγκεκριμένη χρονική συ­ γκυρία; Λίγο πριν ο Γεώργιος Κατεχάκης και οι άλλοι πρωτοπόροι διεισδύσουν στη Μακε­ δονία, δρούσαν εκεί τουλάχιστον 80 βουλ­ γαρικές συμμορίες. Αυτές κατά τον Βρετα­ νό πρόξενο στη Θεσσαλονίκη είχαν ως κύ­ ριο έργο «τις δολοφονίες Ελλήνων και δεν υποχωρούσαν μπροστά σε τίποτα». Τα πα­ τριαρχικά χωριά της Φλώρινας και της Κα­ στοριάς υπέφεραν από την τρομοκρατική δράση των συμμοριών των βουλγαρικών κομιτάτων. Πρώτος στόχος, στα χωριά που αρνούντο να προσχωρήσουν στη βουλγαρική σχισματική Εκκλησία (Εξαρχία), ήταν οι δάσκαλοι και οι ιερείς. Ο Ιων Δραγούμης περιέγραψε ένα δραματικό περιστατικό, ενδεικτικό του τρόπου που δρούσαν οι κο­ μιτατζήδες: «Ηρθαν οι Βούλγαροι στο Ράμπι (σ.σ. σήμερα Λαιμός, χωριό στην περιο­ χή των Πρεσπών). Είχαν αρχηγούς τον Πέντσωφ και άλλον έναν. Πήγαν στο σπίτι του ιερέα Σπύρου Παπαναούμ. Την οικογένειά του την ανέβασαν στο βουνό, την παρέδω­ σαν στον βοεβόδα Κοκάρωφ (σ.σ. αρχικομιτατζής της περιοχής). Τον παπα-Σπύρο και τον γιο του Μήτρο τους έφεραν κοντά στην εκκλησία. Ο Πέντσωφ τους ρώτησε: Εσύ είσαι ο Σπύρος Παπαναούμ και εσύ ο γιος του; Θα σας χαλάσουμε το σπίτι και την οικογένεια, επειδή τόσα χρόνια δεν μας αφήσατε να κάνουμε αυτό που θέλου­ με. Ο παπα-Σπύρος αποκρίθηκε ήσυχα: Εμείς βρεθήκαμε στον Ελληνισμό και εκεί μένουμε. Ο Πέντσωφ τότε απάντησε: - Εί­ ναι τώρα σαράντα χρόνια που βασανιζόμα­ στε να σας κάνουμε ανθρώπους. Αλλά ε­ σείς τίποτα, δεν καταλαβαίνετε από λόγια. Τους μετέφεραν μέσα στην εκκλησία. Οκτώ Βούλγαροι έβαλαν τα σουγγιά στα τουφέ­ κια τους, οι άλλοι βαστούσαν τον Μήτρο πί­ σω. Μονομιάς οι οκτώ σούβλισαν τον γέρο­

Ο

0 m

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

το εθνικόν αίσθημα. Είμαι βέβαιος ότι θα ενισχύσωσιν καταπληκτικώς τον αγώναν...». Οπως συνέβη στα περισσότερα σώματα μακεδονομάχων, έτσι και σε αυτό του Γεώργιου Κατεχάκη οι άνδρες εξοπλίστηκαν με τυφέκια τύπου Gras και Mannlicher. Συγκρο­ τήθηκαν σε μάχιμο τμήμα στην Καλαμπά­ κα, εφοδιάστηκαν με τα απαραίτητα και κατευθύνθηκαν βόρεια, προς την ελληνο­ τουρκική μεθόριο. Ο πρώτος αυτός πυρή­ νας εθελοντών ήταν, όπως προαναφέρθηκε, 25 άνδρες. Στην πρώτη του αυτή διείσ­ δυση στα μακεδονικά χώματα το σώμα του Γεώργιου Κατεχάκη, αφήνοντας πίσω του την Καλαμπάκα, προχώρησε βαθιά στους σημερινούς νομούς Γρεβενών και Καστοριάς. Στις 27 Οκτωβρίου 1904 στο χωριό Κωσταράζι συναντήθηκαν ορισμένοι από τους οπλαρχηγούς που είχαν ήδη ξεκινήσει ένο-

Ο Γΐώ ργιος Κατεχάκης σε φωτογραφία του 1905, όταν κορυφώ&ηκε η δράση του στη δυτική Μακεδονία.

-■η δράαη. Ανάμεσα σε αυτούς ήταν ο Κρη■Λ0ς Θύμιος Καούδης και ο παλιός καπετανιος του Ολύμπου Αλέκος Καραλίβανος. Ξ<εί ο Γεώργιος Κατεχάκης τούς έδωσε • οαπτώς τις οδηγίες του «Μακεδονικού Κομιτάτου» των Αθηνών, που ήταν ένας ".ρώτος «οδηγός» δράσης, τόσο στα πεδία τ_ / μαχών όσο και σε επίπεδο διοικητικής μέριμνας. Οι πρώτες εκείνες οδηγίες προέδλεπαν κατ’ αρχάς τη δημιουργία επιτρο­ πών στα ελληνικά χωριά, οι οποίες θα τρο­ φοδοτούσαν και θα περιέθαλπαν τα σώμα­ τα των μακεδονομάχων. Η δυτική Μακεδο­ νία θα διαιρείτο σε λίγα (μέχρι πέντε) αρ­ ματολίκια, με ισάριθμους καπετάνιους επι­ κεφαλής. Δόθηκε έμφαση στη διατήρηση γραμμών επικοινωνίας μεταξύ των σωμά­ των. με ορισμό ταχυδρόμων-συνδέσμων. Από αυτό το σημείο αρχίζει η πλούσια ένο­ πλη δράση του Γεωργίου Κατεχάκη και των ανδρών του.

ΟΙ ΜΕΓΑΛΕΣ ΜΑΧΕΣ Αφού ολοκλήρωσε τον σχεδίασμά και την οργάνωση της ελληνικής αντίστασης και ασχολήθηκε με τα ζητήματα της μέρι­ μνας και των επικοινωνιών μεταξύ των ελ­ ληνικών ενόπλων σωμάτων, ο Γεώργιος Κα­ τεχάκης εγκατέλειψε το Κωσταράζι της Κα­ στοριάς. Εκείνος και η ομάδα του κινήθηκαν προς το Βογατσικό και έπειτα κατευθύνθηκαν ανατολικά. Πέρασαν από το Μπλάτσι (Βλάστη), τη Λόσνιτσα (Γέρμας), το Λέχοβο και αποφάσισαν να προσβάλουν το χωριό Ζέλενιτς (Σκλήθρο). Η επιλογή αυ­ τή δεν έγινε τυχαία. Τούρκος πληροφοριο­ δότης έφερε στους Ελληνες καπετάνιους μία ανέλπιστη είδηση. Στο Ζέλενιτς, όπου κατοικούσαν πολλοί βουλγαρίζοντες, θα τελείτο την Κυριακή, 12 Νοεμβρίου 1904, γάμος. Ηδη βρίσκονταν στο χωριό ο κομι­ τατζής Κόλεφ με το σώμα του και δύο αξιω­ ματικοί του Βουλγαρικού Στρατού. Τα μεσάνυκτα ο Κατεχάκης και οι μακεδονομά­ χοι του, 37 άνδρες συνολικά, ξεκίνησαν για το Ζέλενιτς, το οποίο βρίσκεται βορειοδυ­ τικά της Πτολεμαϊδας. Είχε μαζί του τους ντόπιους οπλαρχηγούς Στογιάννη και Νταλίπη, καθώς και τους Κρητικούς καπετάνι­ ους Παύλο Γύπαρη και Θύμιο Καούδη. Τυλιγμένοι σε χοντρές κάπες και προ­ χωρώντας αργά μέσα στο κατάλευκο από το χιόνι τοπίο οι άνδρες προσέγγισαν και κύκλωσαν το Ζέλενιτς, όπου οι Βούλγαροι διασκέδαζαν δίχως ουσιαστικά μέτρα προ­ φύλαξης. Ηταν αδύνατο οι τελευταίοι να φανταστούν ότι οι Ελληνες θα τολμούσαν να προσβάλουν το χωριό, το οποίο ο μακε­ δονομάχος Παύλος Γύπαρης μνημόνευσε χαρακτηριστικά ως «φωλιά των λύκων της Βουλγαρίας». Μέσα στο σκοτάδι ο Κατεχάκης επέλεξε πέντε από τους εμπειρότερους άνδρες του και μαζί προχώρησαν μέσα στο χωριό. Δύο κομιτατζήδες που εκτελούσαν χρέη σκοπών μαχαιρώθηκαν και έπεσαν νεκροί και οι Ελληνες εισήλθαν αιφνιδιαστικά

Οταν ο Γεώργιος Κατεχάκης ανέλαβε δράση, ολόκληρες περιοχές στη Φλώρινα και στην Καστοριά υφίσταντο εθνική εκκαθάριση. Εδώ βλέπουμε Ελληνες τους οποίους εκτέλεσε συμμορία Βουλγάρων κομιτατζήδων έξω από το χωριό Εξί Σο ύ (σημερινό Ξυνό Ν ερό) Φλώρινας.

στον χώρο όπου γινόταν ο γάμος. Οι εντός της οικίας κομιτατζήδες αιφνιδιάστηκαν πλήρως. Ο μακεδονομάχος Παύλος Γύπα­ ρης, που συμμετείχε στην έφοδο, περιέγραψε τις συγκλονιστικές στιγμές: «Αρχι­ σαν να πέφτουν ραγδαίοι οι πυροβολισμοί. Οι Βούλγαροι δοκίμασαν να φύγουν, μα πα­ ντού αντίκρυζαν τις μαύρες κάννες των ελ­ ληνικών τουφεκιών. Οι λεοντόκαρδοι εκδι­ κητές Δούκας, Καλογεράκης, Κουντουράκης, Καραβίτης, Σκαλίδης, Νικολούδης, α­ κράτητοι, με τα μαχαίρια στα χέρια, πριν προλάβει ο αρχηγός (σ.σ. ο Κατεχάκης) να τους κρατήσει, πήδηξαν μέσα στο σπίτι και σκόρπισαν φωτιά και αστροπελέκι». Οταν ξημέρωσε 47 Βούλγαροι κείτονταν νεκροί μέσα στο ανατριχιαστικά έρη­ μο χωριό, ενώ στους επιτιθέμενους Ελλη­ νες δεν σημειώθηκε η παραμικρή απώλεια. Οπως σημείωσε ένας μακεδονομάχος, «... το κατόρθωμα τούτο ενέπνευσε τον τρόμο στους Βουλγάρους. Ολα τα παληκάρια επολέμησαν σαν αληθείς άνδρες, μέσα στη φωτιά ήσαν φοβεροί και αναδείχθηκαν σω­ στοί ήρωες. Σε λίγες ημέρες, όλα τα τριγύ­ ρω ελληνικά χωριά μιλούσαν με ενθουσια­ σμό για το σώμα του καπετάν Ρούβα (σ.σ. Γεωργίου Κατεχάκη)». Ο μόνος που κατάφερε να διαφύγει ήταν ο ίδιος ο Κόλεφ, ο οποίος έξαλλος δολοφόνησε έπειτα από μία εβδομάδα τέσσερις ανυπεράσπιστους Ελληνες, κοντά στο Αμύνταιο. Ο αρχικομιτατζής Κόλεφ δεν ήταν βε­ βαίως ο μόνος επίφοβος αντίπαλος για τα πρώτα ελληνικά σώματα που διείσδυσαν στις περιοχές Καστοριάς και φλώρινας. Κυ-

ριότερος αντίπαλος του Κατεχάκη στην πε­ ριοχή της βορειοδυτικής Μακεδονίας ήταν ο διαβόητος Μήτρε Βλάχος. Κτηνοτρόφος και άνθρωπος ιδιαίτερης αγριότητας, ο Μή­ τρε, που καταγόταν από το χωριό Πλιάτσκα, προσελκύσθηκε εύκολα στους κόλ­ πους της Εξαρχίας και των κομιτάτων. Εκεί­ νος ήταν ο άνθρωπος που, με δολιότητα, διοχέτευσε στους Τούρκους την είδηση περί της παρουσίας του Παύλου Μελά στη Στάτιστα, με αποτέλεσμα τον φόνο του «Μίκη Ζέζα». Μετά την απρόσμενη απώλεια του Παύ­ λου Μελά, που συντάραξε την ελληνική κοινή γνώμη, ο Γεώργιος Κατεχάκης ανέλα­ βε ουσιαστικά την αρχηγία όλων των ένο­ πλων σωμάτων στη δυτική Μακεδονία, ενώ νέα τμήματα με ορμητήρια τον Βόλο και την Καλαμπάκα διέβαιναν τον Αλιάκμονα και ενίσχυαν τα παλαιότερα. Στο πρόσωπο του Κατεχάκη οι αρχικομιτατζήδες της περιοχής, Τσακαλάρωφ και Μήτρε Βλάχος, είδαν έναν επικίνδυνο αντί­ παλο που αμφισβητούσε την κυριαρχία τους στις Πρέσπες και στα Κορέστια. Εδω­ σαν μάλιστα κοινό όρκο να τον εξοντώ­ σουν. Στις 30 Νοεμβρίου 1904 τον προσέβα­ λαν αιφνιδιαστικά, όμως ο Κατεχάκης και οι άνδρες του απέκρουσαν τη βουλγαρική ε­ πίθεση. Επικεφαλής της βουλγαρικής συμ­ μορίας, δύναμης 70 ανδρών, ήταν οι αρχικομιτατζήδες Κορσάκωφ και Μήτρε Βλά­ χος, ενώ ο Κατεχάκης και οι 35 που εκπόρ­ θησαν το Ζέλενιτς οχυρώθηκαν στο χωριό Ζέλοβα. Η μάχη, από τις σφοδρότερες του Μακεδονικού αγώνα, διήρκεσε πολλές ώ­

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣΤΟ Ρ ΙΑ

10

ρες. Ο Κατεχάκης μαζί με τους Κρητικούς καπετάνιους Καραβίτη και Γύπαρη, σήκωσε το βάρος της άμυνας, αποδεκατίζοντας τους κομιτατζήδες του Μήτρε Βλάχου. Μία δεύτερη ομάδα, με επικεφαλής τους Καλογεράκη, Κουντουράκη και Καούδη, πλευ­ ροκόπησε τη βουλγαρική δύνα­ μη. Την κρίσιμη ώρα έφθασε ενί­ σχυση από ντόπιους μακεδονο­ μάχους, από το χωριό Πισοδέρι. Ο Κατεχάκης έδωσε διαταγή α­ παγκίστρωσης από το Ζέλοβο μόνον όταν αφίχθησαν ισχυρές τουρκικές δυνάμεις. Οι Βούλγα­ ροι είχαν βαριές απώλειες: δώ­ δεκα άνδρες τους έπεσαν νε­ κροί, την ώρα που οι ελληνικές απώλειες περιορίστηκαν σε έναν τραυματία. Καθώς τελείωνε το 1904, Ο Γεώργιος Κατεχάκης συνέχιζε να επιδίδεται και σε οργανωτικό έρ­ γο. Ομως η ελληνική αντίσταση στη δυτική Μακεδονία έπασχε α­ κόμη και έπρεπε να γίνουν πολ­ λά. Διέταξε τότε τον καπετάνιο Παύλο Γύπαρη να επιστρέφει στην Αθήνα και να στρατολογή­ σει 40 άνδρες, με σκοπό τη δημι­ ουργία νέου σώματος. Παράλλη­ λα στις 2 Δεκεμβρίου 1904 συνέ­ ταξε βαρυσήμαντη έκθεση που απέστειλε στην Αθήνα, στο «Μα­ κεδονικό Κομιτάτο». Σημείωσε χαρακτηριστικά: «... εδώσαμεν ένα καλό μάθημα στους Βουλγά­ ρους. Ομολογώ ότι εφάνηκα σκληρός αλλά έπρεπε να πεισθούν ότι κάθε φορά που θα φο­ νεύουν έναν Ελληνα Μακεδόνα, θα σκοτώνουμε 20-30 Βουλγάρους». Στην αναφορά αυτή ο Κατεχάκης τόνιζε με ανη­ συχία ότι τα περισσότερα ελληνικά χωριά των Κορεστίων είχαν υποκύψει κατά τη διάρκεια του 1903-04 στις ανελέητες πιέ­ σεις των κομιτατζήδων, προσχωρώντας στην Εξαρχία. Αποκάλυπτε ότι μόνο δύο, το Πισοδέρι και το Ζέλοβο, εξακολουθούσαν να αντιστέκονται. Εδινε και μία εικόνα περί της διασποράς των βουλγαρικών συμμο­ ριών στον χώρο εκείνο. Στις Πρέσπες δρούσε ασύδοτη η πολυμελής συμμορία των Τριφόνωφ και Ιβάνωφ. Στο Αετόζι (Αετός), βο­ ρειοδυτικά της Πτολεμαϊδας, είχε τη βάση της η «τσέτα» του Αντρέφσκι και στο Μάλι Μάδι αυτή του Κορσάκωφ. Στο Εξι Σού (Ξυνό Νερό) της Φλώρινας κυριαρχούσε ο Τσέκωφ, ενώ πιο δύσκολος αντίπαλος ήταν πά­ ντα ο Μήτρε Βλάχος. Ο Κατεχάκης ολοκλή­ ρωνε την έκθεσή του με αισιοδοξία: «Αν ενισχυθούμε την προσεχή άνοιξη με 4-5 σώ­ ματα από την ελεύθερη Ελλάδα, θα εξοστρακίσουμε τους κομιτατζήδες». Λίγο πριν εκπνεύσει το 1904 ένα σοβα­ ρό πρόβλημα υγείας που του παρουσιάστη­ κε (κοίλη) ανάγκασε τον ανθυπσλοχαγό να

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

Ο Κρητικός μακεδονομάχος Γιώργος Δικώνυμος, συναγωνιστής του Γεωργίου Κατεχάκη στα πεδία των μαχών.

εγκαταλείψει προσωρινά το μέτωπο. Ετσι ε­ πέστρεψε εσπευσμένα στην Αθήνα. Τη γε­ νική διοίκηση των ένοπλων ελληνικών σω­ μάτων στον δυτικομακεδονικό χώρο ανέλαβε ο Σφακιανός Γεώργιος Τσόντος, ανθυπολοχαγός του Πυροβολικού. Στις αρχές του 1905 ο Γεώργιος Κατεχά­ κης βρισκόταν στην πρωτεύουσα της Ελλά­ δας. Η απομάκρυνσή του από τα πεδία των μαχών ανακούφισε τους Βούλγαρους, που άρχισαν και πάλι επιθέσεις κατά των ελλη­ νικών χωριών. Τον Φεβρουάριο του 1905 ο Μήτρε Βλάχος πυρπόλησε δύο μοναστήρια στα Κορέστια όρη και έσφαξε επτά καλόγε­ ρους, ενώ ο Κόλεφ πυρπόλησε τις τρεις ελ­ ληνικές εκκλησίες της Ζαγορίτσανης (Βασιλειάδας) και έκαψε ζωντανούς τους ιε­ ρείς. Αλλη συμμορία κομιτατζήδων εισέβα­ λε στο μοναστήρι των Αγίων Αναργύρων, στο χωριό Σέμασι (Κρεμαστό) κοντά στην Καστοριά. Λόγχισαν τον γέροντα ηγούμενο

και στη συνέχεια τον διαμέλι­ σαν. Τις ίδιες μέρες εκτέλεσαν τον Ελληνα δάσκαλο του χωρι­ ού Απόσκεπος της Καστοριάς. Η εκδίκηση των Ελλήνων καπετάνιων υπήρξε σκληρή. Ενώ ο Γεώργιος Κατεχάκης α­ πούσιαζε στην Αθήνα οι ελληνι­ κές δυνάμεις, ενωμένες υπό τον Γεώργιο Τσόντο και με 200 άνδρες, προσέβαλαν το χωριό Ζαγορίτσανη (Βασιλειάδα), έ­ παλξη των Βουλγάρων στην πε­ ριοχή. Οπως σημείωσε ενδεικτι­ κά στα απομνημονεύματά του ο μητροπολίτης Καστοριάς Γερ­ μανός Καραβαγγέλης, στη Ζαγοριτσανη κατοικούσαν «οι χει­ ρότεροι Βούλγαροι της επαρ­ χίας». Η επίθεση εκδηλώθηκε στις 25 Μαρτίου 1905 με τραγι­ κά αποτελέσματα για τους Βούλγαρους, που είχαν 79 νε­ κρούς. Ενώ προχωρούσε το 1905 νέα ελληνικά σώματα εισήλθαν στη δυτική Μακεδονία. Τον Φε­ βρουάριο και τον Μάρτιο του έ­ τους εκείνου προωθήθηκαν στην περιοχή 600 τυφέκια και περισσότερα από 80.000 φυσίγ­ για. Τον Απρίλιο του 1905 ο Κα­ τεχάκης, έχοντας αναρρώσει, ε­ πέστρεψε στη δυτική Μακεδο­ νία επικεφαλής 46 ανδρών. Σχε­ δόν αμέσως ενεπλάκη στον α­ γώνα, ενώ εκινείτο κοντά στο χωριό Μπλάτσι (Βλάστη) της Κο­ ζάνης. Εκεί ενώθηκαν τα ένο­ πλα σώματα του Κατεχάκη, του Γύπαρη και του Πέτρου Μάνου. Η δύναμη, συνολικά 150 (κατ’ άλλους 180) άνδρες, διεσπάρη στο πυκνό δάσος στο ό­ ρος Μουρίκι, για ανάπαυση. Κατόπιν προδοσίας από Βούλγαρους χωρικούς ένα τάγμα Τούρκων αβτζήδων, με 500 περίπου άνδρες, κινήθηκε προς την πε­ ριοχή. Οι αβτζήδες ήταν στρατιώτες του ο­ θωμανικού πεζικού που συγκροτούσαν ευ­ έλικτα τάγματα, ειδικευμένα στη δίωξη των ελληνικών και των βουλγαρικών σωμάτων. Στις 21 Απριλίου 1905 η ελληνική δύνα­ μη παρέμεινε καλά κρυμμένη στο δάσος, την επομένη όμως έγινε αντιληπτή από το τουρκικό τάγμα που ερευνούσε στην ευρύ­ τερη περιοχή. Ο Κατεχάκης, μόλις ειδοποιήθηκε ότι οι Τούρκοι πλησίαζαν, κατηύθυνε επιδέξια την άμυνα των ανδρών του. Διέ­ ταξε τον υπαρχηγό του, Γιώργο Τόμπρα, να κατευθυνθεί στην κορυφή του βουνού. Ο Παύλος Γύπαρης και 30 Κρητικοί τοποθετήθηκαν χαμηλότερα, ως εμπροσθοφυλακή, μαζί τους και ο ίδιος ο Κατεχάκης. Στο μέσο του βουνού παρατάχθηκαν οι άνδρες του Πέτρου Μάνου. Ετσι δημιουργήθηκαν τρεις γραμμές άμυνας. Οι Τούρκοι επεχείρησαν έφοδο με μία διλοχία, η οποία απο-

δεκατίστηκε. Κατόπιν, οι Ελληνες με επικε­ φαλής τον Παύλο Γύπαρη, εξήλθαν από τις θέσεις τους και αντεπιτέθηκαν. Ετσι περιέγραψε την ελληνική έφοδο ο Πέτρος Μό­ νος: «Μεθυσμένοι όλοι από ενθουσιασμό ορμούμε κατά των Τούρκων και πολεμούμε στήθος με στήθος. Χωρίς να το καταλάβω, ευρέθηκα εις τα πρώτα σημεία της μάχης. Αυτό έπραξε και ο αρχηγός Κατεχάκης». Η ελληνική αντεπίθεση οδήγησε σε ά­ τακτη φυγή τους Τούρκους αβτζήδες, πολ­ λοί από τους οποίους φονεύθηκαν διωκό­ μενοι. Ο αριθμός των απωλειών τους παρέμεινε ανεξακρίβωτος. Στο βιβλίο του «Μα­ κεδονική θύελλα» ο Γάλλος δημοσιογρά­ φος Μισέλ Παγιαρέ χαρακτήρισε τη μάχη «φοβερή» και σημείωσε πως οι Τούρκοι υ­ πέστησαν στο Μουρίκι «τεράστιες απώλει­ ες». Πηγές της εποχής, που δεν πρέπει να απέχουν πολύ από την πραγματικότητα, μί­ λησαν για 95 Τούρκους και τρεις Ελληνες νεκρούς. Μετά τη μάχη στο Μουρίκι ο Κατεχά­ κης έγινε ο κυρίαρχος της περιοχής. Το έ­ νοπλο σώμα του παρέτασσε το καλοκαίρι του 1905 160 μαχητές, οι περισσότεροι των οποίων ήταν Κρητικοί. Ομοίως είχε αυξηθεί η ισχύς των τμημάτων των περισσότερων Κρητικών καπετάνιων. Το σώμα μακεδονο­ μάχων του Θοδωρή Κουκουλάκη παρέτασ­ σε την ίδια περίοδο 108 άνδρες, του Ηλία Δεληγιαννάκη 135 και του Γιώργου Βολάνη 175.

Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΤΕΧΑΚΗΣ ΣΤΗ ΒΕΡΟΙΑ ΚΑΙ ΣΤΗ ΝΑΟΥΣΑ Ο αγώνας στη δυτική Μακεδονία έβαι­ νε πλέον καλά, με την ολοένα αυξανόμενη παρουσία και δράση ελληνικών σωμάτων. Πολλά χωριά που είχαν υποκύψει στη βουλ­ γαρική τρομοκρατία επέστρεψαν στο Πα­ τριαρχείο και τον Ελληνισμό. Στις αρχές του 1906 ο Γεώργιος Κατε­ χάκης ανέλαβε διοικητής των ανταρτικών ομάδων της περιοχής Νάουσας, με υποδι­ οικητές τους καπετάνιους Μανώλη Σκουντρή και Μανώλη Κατσίγαρη, επίσης Κρητι­ κούς. Τον Απρίλιο του 1906 μία άλλη πολυ­ μελής ένοπλη ομάδα (συνολικά 35 άνδρες), αυτή του Κρητικού μακεδονομάχου'Μανώ­ λη Μπενή, που δρούσε στη λίμνη των Γιαν­ νιτσών, κινήθηκε προς συνένωσή της με τις δυνάμεις του Κατεχάκη. Στη Στενήμαχο της Νάουσας όμως οι παραπάνω ελληνικές δυνάμεις αιφνιδιάστηκαν από ισχυρή τουρ­ κική δύναμη. Διεξήχθη σφοδρότατη μάχη, ενώ τα μεγέθη ήταν μη συγκρίσιμα. Και οι δύο πλευρές εμφάνισαν σημαντικές απώ­ λειες. Από τους Ελληνες μακεδονομάχους 13 φονεύθηκαν. Οι υπόλοιποι, που κατάφεραν και διέφυγαν, εισήλθαν στη Νάουσα, ό­ που τους περιέθαλψε η τοπική επιτροπή ά­ μυνας. Ο ίδιος ο Γεώργιος Κατεχάκης, τραυματισμένος, κρύφτηκε σε μία εκκλη­ σία μαζί με λίγους από τους άνδρες του.

Ο Χανιώτης μακεδονομάχος Γιώργος Βολάνης, που κυριάρχησε μαζί με τον Κατεχάκη στη δυτική Μακεδονία το 1904-5.

Με νυκτερινές πορείες κατάφεραν και έφθασαν στη Θεσσαλία. Τη διεύθυνση του αγώνα στο Βέρμιο α­ νέλαβε ο Νικόλαος Ρόκας. Ομως και ο Κα­ τεχάκης δεν παρέμεινε στην ελεύθερη Ελλάδα. Σε συνεννόηση με το «Μακεδονι­ κό Κομιτάτο» των Αθηνών ανέλαβε μία νέα

αποστολή, επιστρέφοντας σχεδόν αμέσως στη Μακεδονία. Εγκαταστάθηκε στην Εδεσσα και με το ψευδώνυμο Αποστόλου προσλήφθηκε ως μηχανικός στα νημα­ τουργεία Τσίτση, το μεγαλύτερο εργοστά­ σιο του είδους στα Βαλκάνια, όπου απα­ σχολούντο 500 εργάτες. Πραγματική του α­ ποστολή ήταν η αποτελεσματική οργάνωση και διεύθυνση του αγώνα στην Εδεσσα, τη Νάουσα και τη Βέροια. Καθώς τελείωνε ο βαρύς χειμώνας του 1906-1907 και τα ελληνικά και τα βουλγαρι­ κά σώματα ανασυντάσσονταν, προκειμένου την άνοιξη να επαναλάβουν τις συ­ γκρούσεις, η τακτική κατάσταση εμφανιζό­ ταν κατά πολύ βελτιωμένη για τους Ελλη­ νες σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια. Το έργο που θεμελίωσαν ο Παύλος Μελάς, ο Γεώργιος Κατεχάκης και οι άλλοι πρωτο­ πόροι του Μακεδονικού αγώνα απέδιδε πλέον καρπούς. Στη δυτική Μακεδονία εί­ χαν εξοντωθεί πολλοί αρχικομιτατζήδες, μεταξύ αυτών ο Πόντο Κλιάσεφ, ενώ στην περιοχή Βερμίου φονεύθηκε ο διαβόητος Ζλατάν, που είχε εξαπολύσει όργιο τρομο­ κρατίας σε βάρος των ελληνικών χωριών της Βέροιας και της Εδεσσας. Το 1907 η πλάστιγγα έγειρε υπέρ των ελληνικών ένοπλων σωμάτων, με σημαντι­ κές επιτυχίες. Στις 3 Ιουλίου εκείνου του χρόνου ο ανθυπολοχαγός Νικόλαος Πλατανιάς (πέρασε στην ιστορία του Μακεδονι­ κού αγώνα ως καπετάν Λαχτάρας) και ο ε­ πίσης ανθυπολοχαγός Γεώργιος Τόμπρας (καπετάν Ρουπακιάς) προσέβαλαν τη συμ­ μορία του Κορσάκωφ στη Γιαννόβενη (Γιαννοχώρι) Καστοριάς. Κατά τη νικηφόρα για τα ελληνικά όπλα μάχη έπεσαν νεκροί 20 κομιτατζήδες και ο ίδιος ο Κορσάκωφ.

11 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΟΙΟΤΗΤΑΣ Βλ I I P

R E N E R IST E L H U E B E R Ιστορικός - Συγγραφέας

ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΚΩΝ ΑΑΩΝ Μετάφραση: Αναστασία Μεθενίτη - Αθανάσιος Στεφάνής Με 537 σελίδες, οχ. 8ο, με χρονολογικούς πίνακες και 13 χάρτες Ο R. Ristelhueber στο έργο του αυτό αναλύει με συστημα­ τικό τρόπο την πορεία των λαών που έζηααν στη Βαλκα­ νική χερσόνησο: Βούλγαροι, Σέρδοι, Μαυροβούνιοι, Αλβα­ νοί, Έλληνες και οι παλαιοί κυρίαρχοι όλων οι Τούρκοι αλλά και οι Ρουμάνοι που η χώρα τους θεωρείται βαλκα­ νική περισσότερο για πολιτικούς παρά για γεωγραφικούς λόγους. Εξετάζεται η ιστορία του κάθε λαού ξεχωριστά από τη στιγμή της εμφάνισής του στο Βαλκανικό χώρο. Με τη νηφαλιότητα και τη στάση του ουδέτερου παρατηρητή που υιοθετεί ο Γάλλος συγγραφέας, αντιμετωπίζεται η Ελληνική Αντίσταση και η συμμετοχή της στον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο μέχρι τον εμφύλιο, το «Μακεδονικό ζήτημα» και η πολι­ τική των μεγάλων δυνάμεων καθώς και η διαμόρφωση στους κόλπους της Γιουγκοσλαβίας του σημερινού κράτους των Σκοπιών και των άλλων κρατών.

. Ε Κ Δ Ο Σ Ε ΙΣ ^ m J ΠΑΠΑΔΗΜΑ

Προσφορά στον Πολιτισμό και στην Παιδεία Ιπποκράτους 8 Αθήνα Τηλ.: 210.36.27.318 www.papadimasbooks.gr · e-mail: [email protected]

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΑ

τρεις Ελληνες. Δέκα ημέρες μετά στο χωριό \υκο6ιστα ΙΛυκόγιαννη) ο Κατεχάκης “.ροσέβαλε "η συμμορία του Κομαγιέρωφ, . t:e .c -~^ιτατζήδες. Ακολού­ θησε μία περίοδος σχετικής ηρεμίας και α­ νασύνταξης. Στις αρχές Ιουλίου 1908 εκδηλώθηκε η επανάσταση των Νεοτούρκων, με κέντρα τη Θεσσαλονίκη και το Μοναστήρι. Η νέα συνταγματική τάξη που διαμορφώθηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία επέφερε «παύση πυρός» στην πολύπαθη Μακεδο­ νία. Η ελληνική κυβέρνηση ανέμενε την υ­ λοποίηση των νεοτουρκικών εξαγγελιών περί ισονομίας και ισοπολιτείας. Ετσι τα έ­ νοπλα σώματα διαλύθηκαν και οι αξιωματι­ κοί, μεταξύ αυτών και ο Γεώργιος Κατεχά­ κης, ανακλήθηκαν στην ελεύθερη Ελλάδα.

ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΑΓΩΝΑ

Η Καστοριά στις αρχές του 20ού αιώνα. Η πόλη και η γύρω περιοχή αναδείχ9ηκαν σε έπαλξη του μαχόμενου ελληνισμού.

Μεγαλύτερη επιτυχία, όμως, υπήρξε η εξόντωση του Μήτρε Βλάχου, την ίδια πε­ ρίοδο. Πραγματοποιήθηκε χάρη στη δράση του Γερμανού Καρα6αγγέλη. Ας δούμε πώς αφηγήθηκε ο μητροπολίτης Καστοριάς το γεγονός: «Πληροφορήθηκα ότι στην Ζουπάνιστα μπήκε ο Μήτρε Βλάχος με το σώμα του. Ετρεξα στον Καϊμακάμη και τον έπεισα να στείλει στρατό την νύχτα. Ο στρατός έφθασε στην Ζουπάνιστα μεσάνυχτα, οι Τούρκοι κύκλωσαν το χωριό. Κατά το ξημέ­ ρωμα ο Μήτρε εξόρμησε, μα στην πρώτη έ­ ξοδο προσεβλήθη από τους Τούρκους και υποχώρησε. Φονεύθηκε και ένας από τους άνδρες του. Εξόρμησε τότε προς άλλη κα­ τεύθυνση και εκεί φονεύθηκε ο ίδιος και οι περισσότεροι άνδρες του. Οι Βούλγαροι ή-

Σ Τ Ρ Α Τ ΙΩ Τ ΙΚ Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

σαν κατατρομαγμένοι. Μετά τον θάνατο του Μήτρε Βλάχου το ηθικό τους έπεσε κατακόρυφα». Ο Γεώργιος Κατεχάκης συνέχισε να κα­ τευθύνει τον αγώνα στην κεντρική Μακε­ δονία οργανωτικά αλλά και από τα πεδία των μαχών. Στις 3 Φεβρουάριου 1907 έδωσε σκληρή μάχη στο χωριό Νησί της Αλεξάν­ δρειας, εναντίον των κομιτατζήδων. Τον Αύ­ γουστο του 1907 στο Ζερβοχώρι, βόρεια της Βέροιας, συγκρούστηκε με την ισχυρή συμμορία του Μπορίς Σαράφωφ. Στις 7 Οκτωβρίου 1907 μικτό ελληνικό σώμα υπό τους Γεώργιο Κατεχάκη και Επαμεινώνδα Γαρνέττη συνεπλάκη με τουρκικό απόσπασμα στο χωριό Πράχνα (Ασπρο), πολύ κοντά στη Σκύδρα. Φονεύθηκαν οκτώ Τούρκοι και

Η επανάσταση των Νεοτούρκων μπορεί να μη σήμανε την απελευθέρωση της Μα­ κεδονίας, όμως ο βουλγαρικός κίνδυνος εί­ χε μειωθεί προσωρινά. Σε αυτό συνέβαλε τα μέγιστα ο Μακεδονικός αγώνας με τους πρωτοπόρους του, μεταξύ των οποίων ή­ ταν αναμφίβολα και ο Γεώργιος Κατεχάκης. Η προσφορά του υπήρξε διπλή: τόσο ως αρ­ χηγού ένοπλων σωμάτων, όσο και ως οργα­ νωτή των τοπικών επιτροπών άμυνας στις υπόδουλες βορειοελλαδικές πόλεις, κυ­ ρίως στη Βέροια, στην Εδεσσα και στη Νά­ ουσα. Το 1912, λίγο πριν από την έναρξη του Α1 Βαλκανικού Πολέμου, το επιτελείο με προτροπή του Ελευθερίου Βενιζέλου ανέ­ θεσε στον Γεώργιο Κατεχάκη τη συγκρότη­ ση ενός ανεξάρτητου και ισχυρού ένοπλου σώματος με παλαιούς μακεδονομάχους. Εμπειροι πολεμιστές του Μακεδονικού α­ γώνα στελέχωσαν τη μονάδα αυτή: Καραβίτης, Καούδης, Βολάνης, Γύπαρης και δεκά­ δες άλλοι. Διοικητής ορίστηκε ο ίδιος ο Κα­ τεχάκης. Ο ρόλος της μονάδας υπήρξε επι­ κουρικός του τακτικού στρατού, σε απο­ στολές εμπροσθοφυλακών - ανίχνευσης. Ο λοχαγός, πλέον, Γεώργιος Κατεχάκης οδήγησε τους άνδρες του σε ταχεία διείσ­ δυση στο τουρκοκρατούμενο έδαφος, πριν αρχίσουν οι εχθροπραξίες. Με βάση εκκί­ νησης το μεθοριακό χωριό Βελεμίστι και τη συνδρομή των ευζώνων του εκεί φυλακίου η μονάδα ανέτρεψε τις θέσεις του τουρκι­ κού στρατιωτικού αποσπάσματος στην α­ πέναντι πλευρά των συνόρων και προέλασε προς Σαρακίνα - Σιάτιστα - Γρεβενά, ενώ ο κύριος όγκος του Ελληνικού Στρατού διέβαινε το Σαραντάπορο και προέλαυνε προς βορρά. Ετσι η ανεξάρτητη μονάδα του Γεώργιου Κατεχάκη έφερε πρώτη το άγγελμα της ελευθερίας στα δυτικομακεδονικά χώ­ ματα, τα οποία ο ίδιος γνώριζε πολύ καλά από τα χρόνια του Μακεδονικού αγώνα. Κα­ τά την προέλασή της η μονάδα συνέλαβε και εκτέλεσε Τούρκους που είχαν διαπράξει εγκλήματα σε βάρος του Ελληνισμού

Το Εξί Σ ο ύ β υ ν ό Ν ερ ό ) της Φλώρινας, σε φωτογραφία της εποχής του μακεδονικού αγώνα. Προπύργιο των κομιτατζήδων, το συγκεκριμένο χωριό έγινε επανειλημμένα στόχος του Κατεχάκη και των ελληνικών ενόπλων σωμάτων.

Στρατιωτικών. Ο Γεώργιος Κατεχάκης πέθανε το 1938 στο Ηράκλειο, σε ηλικία 57 ετών, με τρόπο όχι αντάξιο της ένδοξης δράσης του στα πεδία των μαχών. Επιθεωρώντας έφιππος τα κτήματά του, έξω από την πόλη, συνέ­ στησε στους Βοσκούς της περιοχής να μην αφήνουν τα κοπάδια τους να καταστρέ­ φουν τις σοδειές στα χωράφια. Εκείνοι αντιδρώντας τον προσέβαλαν φραστικά και ο μεγάλος αγωνιστής υπέστη καρδιακή προσβολή. Στην ιστορία του Μακεδονικού αγώνα και στις μνήμες των ντόπιων ο Γεώργιος Κατεχάκης πέρασε ως «καπετάν Ρούβας», από το οροπέδιο Ρούβα του Ψηλορείτη, τό­ πο μακρινής καταγωγής του. Στο σημείο αυτό αξίζει να γίνει μνεία της προσφοράς των Κρητικών στον Μακε­ δονικό αγώνα, που υπήρξε σημαντική. Από τους 20 περίπου καπετάνιους οι οποίοι ηγήθηκαν των πρώτων ένοπλων ελληνικών σωμάτων το 1904, οι 14 ήταν Κρητικοί. Αλλοι τρεις Κρητικοί που διετέλεσαν και γενικοί αρχηγοί, προέρχονταν από το σώμα των Ελλήνων αξιωματικών: ο Νικόστρατος Καλομενόπουλος, ο Γεώργιος Τσόντος και ο ίδιος ο Γεώργιος Κατεχάκης. Συνολικά από τους 6.000 Ελλαδίτες εθελοντές οι ο­ ποίοι έσπευσαν να πολεμήσουν στη Μακε­ δονία, οι μισοί περίπου ήταν Κρητικοί. Το 1936 ειδική υπηρεσία του Γενικού Επιτελεί­ ου Στρατού κατάρτισε το πρώτο επίσημο μητρώο μακεδονομάχων, στο οποίο πιστο­ ποιείτο ότι 137 Κρητικοί έπεσαν μαχόμενοι στη Μακεδονία. Ο πραγματικός αριθμός των πεσόντων είναι κατά πολύ μεγαλύτε­ ρος. Υπολογίστηκε ότι 700 περίπου Κρητι­ κοί φονεύθηκαν στη μακεδονική γη. Ο Γε­ ώργιος Κατεχάκης ήταν ένας από εκείνους που επέζησαν και επέστρεψαν. Ευτύχησε να δει τη Μακεδονία, για την οποία αγωνί­ στηκε τόσο πολύ, ελεύθερη και ελληνική.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Από αριστερά ο Γιάννης Καραβίτης, ο Γ ιώργος Δικώνυμος-Μακρής και ο Γ ιώργος Βολάνης. Εδρασαν στη δυτική Μακεδονία ως αρχηγοί ανταρτικών σωμάτων.

της περιοχής, μεταξύ αυτών τον αγά Γκάλιο ως έναν από τους υπεύθυνους για τη δολοφονία του μητροπολίτη Γρεβενών Αιμιλιανού και τον ρουμανίζοντα και πράκτο­ ρα των Τούρκων Τσακμά. Μετά τους Βαλκανικούς Πολέμους ο Γεώργιος Κατεχάκης συνέχισε να είναι πα­ ρών στις εξελίξεις, ανερχόμενος ταυτό­ χρονα τις βαθμίδες της στρατιωτικής ιε­

ραρχίας. Συμμετείχε στο κίνημα της Θεσ­ σαλονίκης (1916) και έφθασε ως τον βαθμό του αντιστρατήγου. Ακολούθως ενεπλάκη στην πολιτική. Στην ελεύθερη και ελληνική πλέον Κρήτη εξελέγη βουλευτής Ηρακλείου. Αργότερα διορίστηκε γενικός διοικητής Θράκης και στη συνέχεια γενικός διοικητής Κρήτης. Εφθασε ως το αξίωμα του υπουργού των

(1) Βακαλόπουλος Κωνσταντίνος: Ο ΕΝ Ο Π Λ Ο Σ Α ΓΩ Ν Α Σ ΣΤΗ Ν Μ Α Κ ΕΔ Ο Ν ΙΑ (1904-1908), εκδόσεις Ηρόδοτος, Θεσσαλονίκη, 1999. (2) Dakin Douglas: THE G R E E K ST R U G G L E IN M ACEDONIA, Thessaloniki, 1966. (3) Γύπαρης Παύλος: 01 Π Ρ Ω Τ Ο Π Ο Ρ Ο Ι ΤΟΥ Μ Α Κ ΕΔ Ο Ν ΙΚ Ο Υ Α ΓΩ Ν Ο Σ, ΑΘήναι, 1969. (4) Καρκαλέτσης Σταύρος: Μ Α Κ ΕΔ Ο Ν ΙΚ Ο Σ Α ΓΩ Ν Α Σ, Η Α Ν ΑΧΑΙΤΙΣΗ ΤΟΥ Β Ο Υ Λ ΓΑ ΡΙΚ Ο Υ Μ ΕΓΑ Λ Ο ΪΔ ΕΑ ΤΙΣΜ Ο Υ , εκδόσεις Περισκόπιο, Α9ήνα, 2003. (5) Κέντρο Κρητικού Πολιτισμού: Η Ε Θ ΕΛ Ο Ν Τ ΙΚ Η Σ Υ Μ Μ ΕΤ Ο Χ Η ΤΩΝ ΚΡΗΤΩ Ν ΣΤΟ Ν Μ Α Κ ΕΔ Ο Ν ΙΚ Ο Α ΓΩ Ν Α , εκδόσεις Κ έντρου Κρητικού Πολιτισμού, Α&ήνα, 2003. (6) Νεράντζης Χρήστος: Ο Μ Α Κ ΕΔ Ο Ν ΙΚ Ο Σ Α ΓΩ Ν Α Σ, εκδόσεις Αλέξανδρος, Θεσσαλονίκη, 1991.

ΣΤ Ρ Α Τ Ι Ω Τ Ι Κ Η Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Α

13