भारतवर्ष की धर्मानुसार जनशाख्यकी

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß

≥÷÷∏¸ü÷æ÷¬÷‘ ç˙fl ¨÷¥÷÷‘≠÷„√÷÷∏¸ ï÷≠÷√÷÷”¤èµ÷ç˙fl B {…“ V……‰∂…“ B®… b˜“ ∏…“ x…¥……∫… V…‰ E‰Ú §…V……V…

∫…®……V…x…“ i… ∫…®…“I…h… EÂÚp˘ Centre for Policy Studies

www.cpsindia.org


<∫… x…§…xv… ®…Â E‰Úxp˘ u˘…Æ˙… 2003 ®…Â |…EÚ… ∂…i… {…÷∫i…EÚ Æ˙ ±… V…™…∫… b‰˜®……ÏO……°Ú“ +…Ï°Ú <Œhb˜™…… EÚ… ∫……Æ˙ |…∫i…÷i… EÚ™…… M…™…… ΩË˛* ®…⁄±… {…÷∫i…EÚ EÚ… +…®…÷J… =∫… ∫…®…™… E‰Ú ¶……Æ˙i… E‰Ú ={…-|…v……x… ®…xj…“ B¥…∆ M…fiΩ ˛®…xj…“ ∏…“ ±……±…EfiÚπh… +…b˜¥……h…“ x…‰ ±…J…… ΩË˛* ™…Ω˛…ƒ |…∫i…÷i… ∫……®…O…“ E‰Ú ±…™…‰ ¥…∫i…fii… ∫…xn˘¶…«, +…ƒEÚc‰ B¥…∆ i…… ±…EÚ…Bƒ ®…⁄±… {…÷∫i…EÚ ®…Â ={…±…§v… ΩÈ˛* ®…⁄±… {…÷∫i…EÚ +∆O…‰V…“ ®…Â ΩË˛* <∫… x…§…xv… E‰Ú ±…™…‰ +∆O…‰V…“ ∫……®…O…“ E‰Ú Ω˛xn˘“ +x…÷¥……n˘ ®…Â ∫…Ω˛™……‰M… E‰Ú ±…™…‰ ±…‰J…EÚ ∫…÷∏…“ x…“∞¸ E‰Ú +…¶……Æ˙“ ΩÈ˛*

∫…¥……« v…EÚ…Æ˙“: ∫…®……V…x…“ i… ∫…®…“I…h… E‰Úxp˘ 2004 b˜…. V…i…‰xp˘ §…V……V… u˘…Æ˙… ∫…®……V…x…“ i… ∫…®…“I…h… E‰Úxp˘ ∫…‰ |…EÚ… ∂…i… 27 Æ˙…V…∂…‰J…Æ˙x…¬ ∫]≈ı“]ı, ®… ™…±……{…÷Æ˙, S…‰z…Ë - 600 004 E-mail: [email protected], Web: www.cpsindia.org

∫…VV……: ∫…÷n˘∂…«x… b˜“.E‰Ú. °Ú…
®…⁄±™…: 25/- Ø˚{…™…‰

Centre for Policy Studies

www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß !


³ÖÖ

¸üÖßµÖ ÃÖ³µÖÖÖ ×¾ÖÀ¾Ö úß Ö ¤üÖê ´ÖÆüÖÖË ÃÖ³µÖÖÖÖë ´Öë ÃÖê úú Æî ÖÖê ×Ö ¯ÖÏÖÖßÖ úÖ»Ö ´Öë ×¤üÖ ÆãüÕ Öî¸ ü¾ÖÖÔÖßÖ úÖ»Ö Öú ¯ÖÏÖµÖ ×Ö²ÖÖÔ¬Ö ¯ÖÏ¾ÖÖ×ÆüÖ ÆüÖêÖß ¸üÆüß Æïü Æü´ÖÖ¸êü ÃÖ´ÖúÖ ¤æüÃÖ¸üß ÃÖ³µÖÖÖ ÖßÖ úß Æîü êÃÖê ¯ÖÏ´ÖÖÖ Æïü ×ú ´Ö¸üß Ö ´Öë ³Öß ³ÖÖ¸üÖ ÖîÃÖß ´ÖÆüÖÖË ÃÖ³µÖÖÖ ×¾Öú×ÃÖÖ ÆãüÔ Öî¸ü ¤üßÖÔúÖ»Ö Öúú ¯ÖÏ¾ÖÖ×ÆüÖ ÆüÖê Öß ¸üÆüß ¯Ö¸üÖã ´Öæ»Ö ´Ö¸üßúß ÃÖ³µÖÖÖ Öî¸ü ÃÖ ÃÖ³µÖÖÖ êú ¾ÖÖÆüú ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÃÖ ÖÖ ÃÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö êúú ÖüÖë ¯Ö¸ü µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖ »ÖÖêÖÖë êú ¯ÖÆãÑ ÖÖê êúú ãúû Æüß ¤ü¿ÖúÖë êú ³ÖßÖ¸ü ÃÖ´Öæ»Ö ÖÂü ú¸ü ×¤üµÖê ÖµÖê µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖ »ÖÖêÖÖë êúú×¾ÖÖÖ¿ÖúÖ¸üß ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ÃÖê ±Ïúßúß ÃÖ³µÖÖÖ ³Öß ×û®Ö-×³Ö®Ö ÆãüÔ Öî¸ü ¾ÖÆüÖÑ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ²ÖÍüÖ ³ÖÖÖ ÖÂü ÆãüÖ, ¯Ö¸üÖã ±ÏúßúÖ úÖ ´Ö¸üßúÖ ÖîÃÖÖ ÃÖ´Öæ»Ö ×¾ÖÖÖÖ¿Ö ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖµÖÖ µÖæ¸üÖ¯ê Ö, ¾ÖÖÔÖßÖ ´Ö¸üßúÖ ¾ÖÓ µÖ ×¾Ö×³Ö®Ö «üß¯Ö-´ÖÆüÖ«üß¯Ö ÖÆüÖÑ µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖ ´Öæ»Ö êúú »ÖÖêÖ ÖÖ ²ÖÃÖê Æïü Öî¸ü ¸ü²Ö ¾ÖÓ µÖ ¯Ö×¿Ö´Ö ×¿ÖµÖÖÔ ¤êü¿Ö ³Öß ´ÖÆüÖÖË ¾ÖÓ ×ÖÃÖ×ÎúµÖ ÃÖ³µÖÖÖÖë êú ëú¦ü Æïü ¯Ö¸üÖãã Ö Öê¡ÖÖë ´Öë ¾µÖÖ¯Ö ÔÃÖÖÔ ¾ÖÓ Ã»ÖÖ´Öß ÃÖ³µÖÖÖÑ ´ÖÖÖ¾Ö×ÖÆüÖÃÖ ´Öë ¯ÖêÖÖéúÖ ÖµÖß Æïü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úÖ ³ÖÖîÖÖê×ê »Öú Öê¡ÖúÖßÖ, µÖæ¸üÖ¯ê Ö £Ö¾ÖÖ ´Ö¸üßúÖ ÖîÃÖÖ ×¾ÖÃÖéÖ ÖÆüà Æîü ¯Ö¸üÖãã ÃÖ³µÖÖÖ êú ×¾ÖúÖÃÖ êú ×»ÖµÖê Ö¾Ö¿µÖú ¯ÖÏÖéú×Öú ÃÖÖ¬ÖÖÖë úß ¯ÖÏÖã¸üÖÖ ´Öë Æü´Ö µÖÖëë ÃÖê ×¬Öúú ³ÖÖµÖ¿ÖÖ»Öß Æïü ³ÖÖ¸üÖ³Öæ×´Ö ¯ÖÖ¸ü ¾ÖÔ¸üÖÖ, ¯ÖµÖÖÔ¯Ö Ö»Ö ¾ÖÓ ¾ÖÂÖÔ³Ö¸ ×Ö»ÖÖß ¬Öæ¯Ö ÃÖê ÃÖ´¯Ö®Ö Æîü Ö¬Öã×Öú úÖ»Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ×¾ÖÀ¾Ö êúú¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÃÖ µÖ ³ÖÖÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ êúúÖãºþ¯Ö Æüß Öß¾ÖÎÖÖ ÃÖê ²ÖÍüß Æîü, Ö£ÖÖ×¯Ö Æü´ÖÖ¸êü µÖÆüÖÑ ¯ÖÏ×Ö ¾µÖ×Ö éú×ÂÖµÖÖêµÖ ³Öæ×´Ö ÖßÖ £Ö¾ÖÖ µÖæ¸üÖ¯ê Ö úß ¯ÖêÖÖ ²Ö ³Öß ×¬Öú Æîü ¯ÖÖß ×¾Ö»ÖÖÖ ÃÖÖ¬ÖÖ-ÃÖ´¯Ö®ÖüÖÖ úêú úÖ¸Ö Æüß ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ¯ÖÖê ¯ÖêÖÖéúÖ ÃÖß×´ÖÖ ³ÖÖîÖÖê×»Öú ×¾ÖÃÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ×¾ÖÀ¾Ö êúú ü×¾Ö¿ÖÖ»ÖÖ´Ö ÖÖÃÖ´Öã¤üÖµÖ úÖ ³Ö¸üÖ ú¸üÖÖ ¸üÆüÖ Æîü ÖÖÖ ×ÖÆüÖÃÖ êúú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ 1850 ÔÃÖ¾Öß Öúú ×¾ÖÀ¾Ö úß Ö¬Öß ÃÖê ×¬Öúú ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ¸üÖ Öî¸ü ÖßÖ ´Öë ¸üÆüÖß ¸üÆüß Æîü ÔÃÖÖÔ ÃÖ´¾ÖÖË úß ¯ÖÏÖ¸ü×´³Öúú ¿ÖÖÖ×²¤üµÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖ Öî¸ü ÖßÖ úß ÃÖ×´´Ö×»ÖÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ×¾ÖÀ¾Ö êú Ö¬Öê ÃÖê úüÆüà ×¬Öú ÆãüÖ ú¸üÖß £Ößü 1500 ÔÃÖ¾Öß êúú ²ÖÖ¤ü Öúú ³ÖÖ¸üÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ÖßÖ ÃÖê ×¬Öúú £Öß ³ÖÖ¸üÖ³Öæ×´Ö úß ×«üÖßµÖ ¾ÖÔ¸üÖÖ Öî¸ü ÖÖÖúßÖÔÖÖ, µÖê ¤üÖê ÖãÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖ´²Ö¬Öß ÖÖ×¤ü Ö£µÖÖë ´Öë ÃÖê ÆîÓ êÃÖÖ Æüß ú µÖ ÖÖ×¤ü Ö£µÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÃÖ³µÖÖÖ ¾ÖÓ ÃÖÓÃéú×Ö úß ×¾Ö»ÖÖÖ úºþ¯ÖÖÖ Æîü ×Ö¯ÖÏÖÖßÖ úÖ»Ö ÃÖê


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß "

³ÖÖ¸üÖ ÖÖê ¾ÖÖ»Öê ¯ÖµÖÔ¾ÖêÖú ¾ÖÓ ¬µÖêÖÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êúúÃÖ´ÖÃÖ ³ÖÖÖÖë ´Öë ¾µÖÖ¯Ö úºþ¯Ö ×¾ÖÖÖ¸üÖë ¾ÖÓ ÃÖÓÃ£ÖÖÖë úß ×¾Ö»ÖÖÖÖÖ ÃÖê ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖÖ ÆüÖê Öê ¸üÆüê Æïü µÖÆü úºþ¯ÖÖÖ ÖÖ ¤üÖê ¿ÖÖÖ×²¤üµÖÖë ÃÖê ÖÛüÖ ÆüÖê Öê »ÖÖß Æîü ÃÖ úÖ»Ö ´Öë ×ÖÖ Ö¬Öã×Öúú×¾ÖÖÖ¸ü¬ÖÖ¸üÖÖë úÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü µÖÆüÖÑ ×úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ÖêúúÖãÃÖÖ¸ü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß úºþ¯ÖÖÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÃÖ´ÖÖÖ êúúÖ£ÖÖúÛ£ÖÖ ×¯ÖûüêÍ¯ÖÖ Öî¸ü ¿ÖÖêÂÖÖ¾Öé×¢Ö úÖ ÄÖÖêÖ Æîü µÖÆü ¾ÖîÖÖ×¸úú¯Öæ¾ÖÖÔÖÏÆü »¯ÖÃÖÓµÖú ÃÖ´Öã¤üÖµÖÖë ¾ÖÓ ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ´Öã×Ã»Ö´Ö Öî¸ü ÔÃÖÖÔ ÃÖ´Öã¤üÖµÖÖë úß ×¾Ö×¿ÖÂü ¯ÖÆüÖÖÖ ¾ÖÓ Öß¾ÖÖ¯Ö¨ü×Ö úÖê ÃÖÓ¸üÖÖ ¤êüÖê êú ÃÖ¤ãü§üê¿µÖ êú ÖÖ´Ö ¯Ö¸ü ³ÖÖ¸üÖ úß ÃÖÖ¾ÖÔÖ×ÖúúÖß×Ö úÖê ×¾ÖéúÖ ú¸ÖÖü ¸üÆüÖ Æîü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÃÖ³µÖÖÖ úß úºþ¯ÖÖÖ êúú¯ÖÏ×Ö «êüÂÖ³ÖÖ¾Ö ÃÖ´¯ÖÏ×Ö ³ÖÖ¸üÖ úß ÃÖÖ¾ÖÔÖ×Öú Öß×Ö êú ´Öæ»Ö ¯Ö¸ü Ã£ÖÖ×¯ÖÖ ÆãüÖ ×¤üÖÖÖ Æîü ÃÖ ¯ÖÏúÖ¸ü êú «üÂê Ö¯ÖæÖÔ ¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖÖë êú Ö»ÖÖê Æüß ¤êü¿Ö úÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ ÆãüÖ ¤êü¿Ö êúúãúû Öê¡ÖÖë úß ¬Ö´ÖÖÖãÃÔ ÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ¯ÖÖ¸üÃ¯Ö×¸üú Öã¯ÖÖÖ úÖ ÃÖÓÖã»ÖÖ ÃÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ úÖ ú´Öê¾Ö Ö¬ÖÖ¸ü ²ÖÖÖ ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖ úÖ ÖüÖÖ Öã¯ÖÖÖ Öî¸ ×¾Ö×³Ö®Ö ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë êú ¯ÖÖ¸üÃ¯Ö×¸üú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ²ÖÍüÖÖ ÃÖÓÖã»ÖÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ¤üÖê ´Öæ»Ö³ÖæÖ Ö£µÖ Æïü Ö ¤üÖê Ö£µÖÖë ÃÖ´²Ö¬Öß ×¾ÖÃÖéÖ ÖÑúÍüÖë úÖ ÃÖÓú»ÖÖ ¾ÖÓ ×¾Ö¿Ö¤ ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ Æü´ÖÖ¸üß úúÃÖª¯ÖÏúÖ×¿ÖÖ ¯ÖãÃÖúú´Öë ÆãüÖ Æîü1 µÖÆ ¯Öã×ÃÖúÖ ÃÖ ×¾ÖÃÖéÖ ¯ÖãÃÖúúúÖ ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö ¯ÖÏÃÖãÖ ú¸üÖß Æîüü

ÄÖÖêÖ ¾ÖÓ ¯Ö×¸ü³ÖÖÂÖÖÑ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß êú ÃÖ´²Ö¬Ö ´Öë ÃÖæÖÖÖ úÖ ¯ÖÏ´ÖãÖ ÄÖÖêÖ ¤ü¿Ö¾ÖÂÖßµÖÔ ÖÖÖÖÖÖÑ Æïü µÖê ÖÖÖÖÖÖÑ ÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 110 ¾ÖÂÖÖí ÃÖê ×ÖµÖ×´ÖÖ ºþ¯Ö ÃÖê úß ÖÖÖß ¸üÆüß Æïü µÖÆüÖÑ ¾ÖÓ ×¾ÖÃÖéÖ ¯ÖãÃÖú ´Öë Æü´ÖÖ¸êü «üÖ¸üÖ ×úµÖÖ ÖµÖÖ ÃÖ´ÖÃÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ ´ÖãµÖÖ ÖÖÖÖÖÖ êú ÖÑúÍüÖë ¯Ö¸ü Æüß Ö¬ÖÖ×¸üÖ ÆÌî ãúû ú-¤üÖê Ã£ÖÖÖÖë ¯Ö¸ü ÃÖÓµÖãÖ¸üÖÂÒü êú ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß Öú»ÖÖ úÖ ¯ÖµÖÖêÖ ÆãüÖ Æîü ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ Ã¾ÖÖ¡ÖÖÖ ¾ÖÓ ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ¯Ö¿ÖÖÖË êú ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ×»ÖµÖê ÃÖÓµÖãÖ¸üÖÂÒü êú Öú»ÖÖ úÖ ¯ÖµÖÖêÖ ú¸üÖÖ ¯ÖÍüÖ Æîü ³ÖÖ¸üÖ ´Öë ÖÖÖÖÖÖ úÖ úÖµÖÔ 1871 ´Öë ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ÆãüÖ ¯Ö¸üÖã ³ÖÖ¸Ö¾ÖÂÖÔ êú ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ Öê¡Ö ¯Ö¸ü ú Æüß ÃÖ´ÖµÖ ¯Ö¸ü ÃÖ´ÖúÖ×»Öú ÖÖÖÖÖÖ ú¸ü¾ÖÖÖê úÖ úÖµÖÔ ¯ÖÏ£Ö´ÖÖ 1881 ´Öë ÆãüÖ ²Ö ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ÖßÖ ¯Öé£ÖúË ¤êü¿ÖÖë ´Öë ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ Æîü 1881 ÃÖê ²Ö Öú ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ¾ÖÖ»Öê ³ÖÖÖ ´Öë ¤ü¿Ö¾ÖÂÖáµÖ ÖÖÖÖÖÖÑ ×ÖµÖ×´ÖÖ ºþ¯Ö ÃÖê úß ÖÖÖß ¸üÆüß Æïü ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ´Öë ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ¯Ö¸üÖÖ µÖÆü úÖµÖÔ ¯Öê×ÖÖ Ö´³Öß¸üÖÖ ÃÖê ÖÆüà ÆãüÖ Ö ¯Öß ÖÖê¿Öß, ´Ö üß ÁÖß×Ö¾ÖÖÃÖ ¾ÖÓ Öê êúü ²ÖÖÖÖ éúÖ ×¸ü×»Ö×ÖµÖÃÖ êü´ÖÖòÖÏÖ±úß Öò±ú ÛüµÖÖ, ÃÖ´ÖÖÖÖß×Ö ÃÖ´ÖßÖÖ êú¦üü «üÖ¸üÖ 2003 ´Öë ¯ÖÏúÖ×¿ÖÖ ÃÖ ¯ÖãÃÖú ´Öë 38 ×¾ÖÃÖéÖ ÖÖ×»ÖúÖÑ, ´Öæ»Ö ¯ÖÖü úß 105 ÖÖ×»ÖúÖÑ , 29 ´ÖÖÖ×Ö¡Ö Öî¸ü ×¾ÖÃÖéÖ ÃÖ¤ü³ÖÔ ×¤üµÖê ÖµÖê Æïü ÃÖ ¯ÖãÛÃÖúÖ ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê Ö£µÖÖë ÃÖ´²Ö¬Öß ×¬Öú ÃÖæÖÖÖ ¾ÖÓ ÃÖ¤ü³ÖÖí êú ×»ÖµÖê ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú ¤êüÖë 1


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß #

ÖÖÖÖÖÖÖë ´Öë »ÖÖêÖÖë êú ¬ÖÖÙ´Öú ÖÃ£ÖÖ ÃÖ´²Ö¬Öß ¯ÖÏ¿Ö ³Öß ÃÖ¾ÖÔ¤üÖ ¯ÖæûÖ ÖÖÖÖ ¸üÆüÖ Æîü, Öî¸ü Ö¤üÖãÃÖÖ¸üü ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¾ÖÖáú¸üÖ ¯ÖÏÃÖãÖ ×úµÖÖ ÖÖÖÖ ¸üÆüÖ Æîü Ã¾ÖÖ¡ÖÖÖ-¯ÖÏÖ×¯Ö êú ¯Ö¸üÖÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë ¬Ö´ÖÔ êú Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ÃÖ´ÖÖÖÖÖ¸üü ÖÖ×»ÖúÖÑ ²ÖÖÖÖÖ ²ÖÓ¤ü ú¸ü ×¤üµÖÖ ÖµÖÖ, ¯Ö¸üÖã ¬Ö´ÖÔÃÖ´²Ö¬Öß ´Öæ»Ö³ÖæÖ ÖÑúÍêü ×Ö¸üÖ¸ü ú¡Ö ×úµÖê ÖÖÖê ¸üÆêü Æïü Æü´ÖÖ¸üÖ µÖÆü ÃÖÓú»ÖÖ ¾ÖÓ ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ 120 ¾ÖÂÖÖí úß ÖÖÖÖÖÖ êú ÖÑúÍüÖë ¯Ö¸ü Ö¬ÖÖ×¸üÖ Æîü ÃÖ ¤üßÖÔ ¾Ö×¬Ö êú ´Ö¬µÖ ¤êü¿Ö úÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ ÆãüÖ ¸üÖµÖÖë, ¯ÖÏÖÖÖëë ¾ÖÓ ´Öü»ÖÖë úß ¯ÖêÖÖéúÖ ²ÖÍüß ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×Öú úÖµÖÖë úÖ ²ÖÍêü ÃÖ¸ü ¯Ö¸ü ¯ÖãÖÖÔüÖ ×úµÖÖ ÖµÖÖ Öî¸ü ÖÖ¯Ö¤ü êú ÃÖ¸ü úß ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×Öú úÖµÖÖë úÖ Öê ²ÖÖ¸ü ¯ÖãÖÖÔüÖ ÆãüÖ ¯Öæ¾ÖÔ¾ÖÖá ¾ÖÂÖÖí êú ÖÖÖÖÖÖ-ÃÖ´²Ö¬Öß ÖÑúÍüÖë úÖê ¾ÖÖÔ´ÖÖÖ ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖ×Öú úÖµÖÖêë êú Öãºþ¯Ö ¯ÖÏÃÖãÖ ú¸üÖê êú ×»Ö ÃÖæ´Ö Ö×ÖÖ ú¸üÖÖ ¯ÖÍüÖÖ Æîü µÖÆü úÖµÖÔ ×¬ÖúÖÓ¿ÖÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ, ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ Öî¸ü ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö êú ÖÖÖÖÖÖ ÃÖÓÖüÖÖë «üÖ¸üÖ ×úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ú×Ö¯ÖµÖ Ã£ÖÖÖÖë ¯Ö¸ü ¯Ö»Ö²¬Ö ÖÑúÍüÖë êú Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü µÖÆü ÖÖÖÖ Æü´Öë Ã¾ÖµÖÓ ú¸üÖß ¯ÖÍüß Æîü Æü´ÖÖê ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ÃÖ´²Ö¬Öß Ö ÃÖ´ÖÃÖ ÖÑúÍüÖë úÖ ÃÖÓú»ÖÖ ¯ÖÏ£Ö´ÖÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú ÃÖ¸ü ¯Ö¸ü ×úµÖÖ Æîü Ö»Öê ÃÖ¸ü ¯Ö¸ü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ, ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ¾ÖÓ ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö êú ¯Öé£ÖËú-¯Öé£ÖËú ÖÑúÍüÖë úÖ ÃÖÓú»ÖÖ ÆãüÖ Æîü ÖÖê ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ¸üÖµÖÖë, ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ êú ¯ÖÏÖÖÖë Öî¸ü ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö êú ÖüÖë êú ÖÑúÍêü ¯ÖÏÃÖãÖ ×úµÖê ÖµÖê Æïü ÖÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ÃÖ´ÖÃÖ ÖÖ¯Ö¤üÖë êú ÖÑúÍêü ÖãüÖµÖê ÖµÖê Æïü µÖÆü Öú»ÖÖ ´ÖãµÖ ºþ¯Ö ÃÖê Ã»ÖÖ´Ö Öî¸ü ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ êú ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÃÖê ¯ÖÖß ×¾Ö×¾Ö¬ÖÖÖ ÃÖê ÃÖ´²ÖÛ¬ÖÖ Æîü üÃÖ §êü¿µÖ ÃÖê Æü´ÖÖê ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖê ÖßÖ ²ÖÍüê ÃÖ´ÖæÆüÖë ´Öë ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ ú¸ü ×»ÖµÖÖ Æîüû ´Öã×Ã»Ö´Ö, ÔÃÖÖÔ ¾ÖÓ ¿ÖêÂÖ ÃÖ´ÖÃÖ »ÖÖêÖ, ×ÖÆëü Æü´ÖÖê ÃÖÖ´Öæ×Æüú ºþ¯Ö ÃÖê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß úß ÃÖÓÖÖ ¤üß Æîüî ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë ´Öë ×Æü¤ãü, ×ÃÖÖ, ²ÖÖî¨ü, ÖîÖ Öî¸ü ¾ÖÖ¾ÖÖÃÖß ÃÖ´Öã¤üÖµÖÖë êú »ÖÖêÖ ÖÖê Æïü Ö ÃÖ²Ö ¬Ö´ÖÖí ¾ÖÓ ÃÖ´¯ÖÏ¤üÖµÖÖëê úÖ ¤ËüÖ´Ö ³ÖÖ¸üÖ³Öæ×´Ö ¯Ö¸ü ÆãüÖ Æîü Öêú ×Ö×¸üÖ ¯ÖÖ¸üÃÖß, µÖÆæü¤üß ¾ÖÓ ²ÖÆüÖÔ ÖîÃÖê ûÖê -ê ûÖê üê ÃÖ´ÖæÆ ³Öß ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë ´Öë ×ÖÖ ×»ÖµÖê ÖµÖê Æïü µÖê ¬Ö´ÖÔ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ´Öæ»Ö êú ÖÆüà Æïü, ¯Ö¸üÖã Öêú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ ÖÖß »¯Ö Æîü ×ú Æëü ¿ÖêÂÖ ÃÖ²Öêú ÃÖÖ£Ö ×ÖÖ »ÖêÖê ÃÖê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú ãú»Ö Öã¯ÖÖÖ ´Öë úÖêÔ Ö¸ü ÖÆüà ¯ÖÍüÖÖ ÃÖÖË 1991 ÔÃÖ¾Öß úß ÖÖÖÖÖÖ êú ÖãÃÖÖ¸ü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úß 8,463 »ÖÖÖ úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ 7,201 »ÖÖÖ Æîü Ö´Öë 5 ÆüÖÖ¸ü µÖÆæü¤üß Öî¸ü 75 ÆüÖÖ¸ü ¯ÖÖ¸üÃÖß Æïüü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë ´Öë ÖúÖ ÃÖÛ´´Ö×»ÖÖ Öãã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 0.01 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ²ÖîüÖÖ Æîü Öêú ×Ö×¸üÖ 163 »ÖÖÖ ×ÃÖÖ, 33.5 »ÖÖÖ ÖîÖ Öî¸ü 64 »ÖÖÖ ²ÖÖî¨ü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë ´Öë ÖÖê Æïü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë ´Öë Ö ÃÖ²Ö úÖ ãú»Ö ³ÖÖÖ 3.5 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ²ÖÖÖÖ Æî ¿ÖêÂÖ 96.5 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ×Æü¤ãü Æïü


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß $

ÃÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ ´Öë Æü´ÖÖê ³ÖÖ¸üÖ ¾ÖÓ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ÃÖÓÖÖÖë úÖ ¯ÖÏµÖÖêÖ ÃÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ Öê¡Ö êú ×»ÖµÖê ×úµÖÖ Æîü ÖÖê ³ÖæÖÖê»Ö ¾ÖÓ ×ÖÆüÖÃÖ ´Öë ÃÖ¾ÖÔ¤üÖ Ö ÃÖÓÖÖÖë ÃÖê ÖÖÖÖ ÖÖÖÖ ¸üÆüÖ Æîü ²Ö µÖÆü Öê¡Ö ÖßÖ Ã¾ÖÖ¡Ö ¸üÖÖÖß×Öú úÖµÖÖë ´Öë ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ Æîü Ö ÖßÖ ¤êü¿ÖÖë úÖê ÃÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ, ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ¾ÖÓ ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö úÆüÖ ÖµÖÖ Æîü ÃÖÖË 2001 úß ÖÖÖÖÖÖ êú ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÑúüêÍ ³Öß ¯ÖÏúÖ×¿ÖÖ ÖÆüà Æãü Æïü Ö Æü´ÖÖ¸üÖ ÃÖ´ÖÃÖ ÃÖÓú»ÖÖ, Öú»ÖÖ Öî¸ü ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ ÃÖÖË 1991 úß ÖÖÖÖÖÖ Öú úÖ Æüß Æîü

×¾ÖÀ¾Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖ úß ³ÖÖÖß¤üÖ¸üß ×¾ÖÀ¾Ö úß ê×ÖÆüÖ×ÃÖú ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß úÖ ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Öú »»ÖêÖÖßµÖ Ö£µÖ µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ´Öæ»Ö êú »ÖÖêÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖÖ ú×Ö¯ÖµÖ ¿ÖÖÖÛ²¤üµÖÖë ´Öë ÆãüÔ Öß¾ÖÎ ¾Öé×¨ü Æüî üüÖ¸üÆü¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ÃÖê ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ¯ÖÆü»Öê ±Ïúßúß »ÖÖêÖÖë úÖ Öî¸ü ÃÖêú ãúû ¯Ö¿ÖÖÖË ×¿ÖµÖÖÔ »ÖÖêÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÖüÖê »ÖÖÖ Öî¸ü ÖÖê úß ¤üÖê ¿ÖÖÖÛ²¤üµÖÖë Öú µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖ »ÖÖêÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÖêÖß ÃÖê ²ÖÍüÖÖ ÖµÖÖ (¤êüÖë ÖÖ×»ÖúÖ 1) üÖü¸üÆü¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯Öæ¾ÖÔ úß ãúû ¿ÖÖÖ×²¤üµÖÖë ´Öë ³Öß µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ »ÖÖêÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÃÖ´³Ö¾ÖÖ êÃÖß Æüß Öß¾ÖÎ ¾Öé×¨ü ÆãüÔ £Öß ÃÖü ¾Öé×¨ü úÖ ¯ÖÏ´ÖãÖ úÖ¸üÖ ´Ö¸üßúß ´ÖÆüÖ«üß¯Ö êú ´Öæ»Ö¾ÖÖ×ÃÖµÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë Æãü Öß¾ÖÎ ÈüÖÃÖ ´Öë ×Ö×ÆüÖ £ÖÖ µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ »ÖÖêÖÖë êú ÃÖÖ£Ö ÃÖ´¯ÖÔú ÃÖê Öã¸üÖ ¯Öæ¾ÖÔ ÃÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö êú ´Öæ»Ö¾ÖÖ×ÃÖµÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖ ÃÖ´ÖµÖ úß ÃÖú»Ö µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ÃÖ´ÖúÖ Æüß £Öß µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ÖÎúÖÖÖÖë êú ÃÖÖ£Ö ÃÖ´¯ÖÔú êú ãúû Æüß ¤ü¿ÖúÖë êú ³ÖßÖ¸ü µÖÆü ×¾Ö¿ÖÖ»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´Öæ»Ö ÖÂü ú¸ü ¤üß ÖµÖß ®ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ÃÖê »Öêú¸ü ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ Öú úÖ úÖ»Ö ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ ×¾ÖÀ¾Ö ¯Ö¸ü µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖ ¯ÖÏ³Öã¾Ö úÖ úÖ»Ö Æîü ÃÖ ¯ÖÏ³Öã¾Ö êú Ö»ÖÖê ×¾ÖÀ¾Ö êú µÖ ÃÖ´ÖÃÖ »ÖÖêÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ÈüÖÃÖÖê´ÖãÖ ¸üÆüß ÃÖ úÖ»Ö ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖ ´Öæ»Ö êú »ÖÖêÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë 10 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë úß ¾Öé×¨ü ÆãüÔ, Öî¸ü µÖ »ÖÖêÖÖë êú ³ÖÖÖ ´Öë ÖÖÖ Æüß ÈüÖÃÖ ÆãüÖ ÃÖ Öß¾ÖÎ ¾Öé×¨ü úÖ ú úÖ¸üÖ µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖ »ÖÖêÖÖë êú ²ÖÍüß ÃÖÓµÖÖ ´Öë ´Ö¸üßúß ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´Öë ÖÖ ²ÖÃÖÖê ´Öë ×Ö×ÆüÖ £ÖÖ ÃÖÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ úß ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ³Öß µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖÖëë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë 7 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë úß ¾Öé×¨ü ÆãüÔ £Öß Öî¸ü üÃÖÃÖê ³Ößú¯Öæ¾ÖÔ úß ú¤üÖ×ÖÖË ÖßÖ ¿ÖÖÖ×²¤üµÖÖë ÃÖê ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ÃÖÖÖ ²ÖÍüÖÖ ÖÖ ¸üÆüÖ £ÖÖ 1930 ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖ »ÖÖêÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÖê Ö¸ü´Ö ¯Ö¸ ¯ÖÆÑã Ö ú¸ü ¯ÖÏÖµÖ 40 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆüÖê ÖµÖÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ Öú ×¾ÖÀ¾Ö êú ×¬ÖúÖ¸ü »ÖÖêÖ ¤üßÖÔúÖ»ÖßÖ µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ¿ÖÖÃÖÖ ÃÖê ´ÖãÖ ÆüÖêÖê »ÖÖê £Öê Ã¾ÖÖ¡ÖÖÖ êú Ö×¾Ö³ÖÖÔ¾Ö êú ÃÖÖ£Ö Æüß Öúß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖêÖß ÃÖê ¾Öé×¨ü ÆüÖêÖê »ÖÖß ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¢Ö¸üÖ¨Ôü ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ±Ïúßúß ¾ÖÓ ×¿ÖµÖÖÔ »ÖÖêÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÖÖß ÖêÖß ÃÖê ²ÖÍÖ ×ú ÃÖêú ¯Öæ¾ÖÔ êú ú ÃÖÖî ¾ÖÂÖÖí ´Öë µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ »ÖÖêÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÆãüÔ ¾Öé×¨ úÖ ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ ×Ö¸üÖú¸üÖ ÆüÖê ÖµÖÖ ÃÖ


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß %

¾Ö×¬Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³Öß ÃÖ´Öã×ÖÖ ¾Öé×¨ü ÆãüÔ ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ´Öæ»Ö êú »ÖÖêÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 1951 ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 16 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ £ÖÖ, 1991 ´Öë µÖÆü ²ÖÍüú¸ü 20 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆãüÖ ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë ÖÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖÖë úÖ ³ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 1850 ×ÖÖÖÖ Æüß Æîü ÖÖ ÃÖÆüÄÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ Öú Öî¸ü ú¤üÖ×ÖÖË üÖ¸üÆü¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ Öú ³Öß ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë Æü´ÖÖ¸üÖ ³ÖÖÖ úÆüà ²ÖÍüÖ ÆãüÖ ú¸üÖÖ £ÖÖ ÖÖ×»ÖúÖ 1 : ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ×¾Ö×³Ö®Ö Öê¡ÖÖë úß ³ÖÖÖß¤üÖ¸üß, 1650-1990 (×¾ÖÀ¾Ö úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ´Öë) Öê¡Ö 1650 1750 1800 1850 1900 1933 1990 µÖæ¸üÖê¯Ö 18.3 19.2 20.7 22.7 24.9 25.2 13.67 ¢Ö¸üß ´Ö¸üßúÖ 0.2 0.1 0.7 2.3 5.1 6.7 5.34 »Öê×üÖ ´Ö¸üßúÖ 2.2 1.5 2.1 2.8 3.9 6.1 8.29 Öê×¿Ö×ÖµÖÖ 0.4 0.3 0.2 0.2 0.4 0.5 0.50 µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ´Öæ»Ö êú »ÖÖêÖ 21.1 21.1 23.7 28.0 34.3 38.5 27.79 ±ÏúßúÖ 18.3 13.1 9.9 8.1 7.4 7.0 11.91 ×¿ÖµÖÖ 60.6 65.8 66.4 63.9 58.3 54.5 60.28 ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ 19.04 17.66 16.42 20.45 ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ 16.14 14.80 13.54 16.02 ãú»Ö ×¾ÖÀ¾Ö 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 ×ü¯¯ÖÖß : µÖæ¸üÖ¯ê ÖßµÖ ´Öæ»Ö êú »ÖÖêÖÖë úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ µÖæ¸üÖ¯ê Ö, ´Ö¸üßúÖ Öî¸ü Öê×¿Ö×ÖµÖÖ úÖê ÖÖêüÍ ú¸ü ×ÖúÖ»ÖÖ ÖµÖÖ Æîü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ Öî¸ü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ÖÑúÍüê 1850, 1901, 1951Öî¸ü 1991êú ×»ÖµÖê Æïü ÄÖÖêÖ : ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖÑ 1.4, 1.7 Öî¸ü 1.16 ¤êüÖë

×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ´Öæ»Ö êú »ÖÖêÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë »»ÖêÖÖßµÖ ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü ¯Ö¸üÖã ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úÖ ³ÖÖÖ Öî¸ü ÃÖ´ÖÃÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ ³ÖÖÖ ÖüÖÖ ÖµÖÖ Æîü ÖÖê êú ×¾ÖÃÖéÖ Öú»ÖÖ ´Öë µÖÆü Ö£µÖ Ã¯ÖÂü ÆüÖêÖÖ ÖÖµÖêÖÖ

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß Öüú úÖµÖÖë úß ÃÖÖ¯ÖêÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÖË 1947 ÃÖÔ¾Öß ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úÖ ¤üÖê ¯Öé£ÖËú úÖµÖÖë ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ Öî¸ü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë ×¾Ö³ÖÖÖÖ ÆãüÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úÖ ¯ÖÏÖµÖ 23 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Öê¡Ö Öî¸ü ÃÖÖË 1941 úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ 18 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Ó¿Ö ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ êú ³ÖÖÖ ´Öë ÖµÖê ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úÖ 1971 ´Öë ¯ÖãÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ ÆãüÖ Öî¸ü ¯Öæ¾Öá ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö ÖÖ´Ö úß ú ¯Öé£ÖËú úÖÔ ²ÖÖ ÖµÖÖ ÖßÖê ÖÖ×»ÖúÖ-2 ´Öë Ö ÖßÖ úÖµÖÖë úÖ Öê¡Ö±ú»Ö ¾ÖÓ ÃÖÖË 1941 ´Öë Öúß ÖÖÃÖÓµÖÖ ¤üß ÖµÖß Æîü


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß &

ÖÖ×»ÖúÖ 2 : ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ÃÖê ¯Öé£ÖËú ÆãüÔ úÖµÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ¾ÖÓ Öê¡Ö±ú»Ö Öê¡Ö±ú»Ö (ÆüÖÖ¸ü ¾ÖÖÔ ×ú»ÖÖê´Ößü¸ü)

4,235 ³ÖÖ¸üÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ 3,287 ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ 948 ¯ÖÛ¿Ö´Öß ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ 804 ¯Öæ¾Öá ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ (²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö) 144 ÄÖÖêÖ : ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 2.13 ¤êüÖë

1941 ´Öë ÖÖÃÖÓµÖÖ

(¤üÃÖ »ÖÖÖ ´Öë) 389 319 70 28 42

×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ¯Ö¸ÖÖ ÖßÖÖë ÖüúÖë ´Öëê ¯Öé£ÖËú-¯Öé£ÖËú ÖÖÖÖÖÖ ÆüÖêÖß ¸üÆüß Æîü Ö ÖßÖÖë ¤êü¿ÖÖë êú ÖÖÖÖÖÖ ÃÖÓÖüÖÖë Öê ×¾Ö³ÖÖÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ êú ÃÖÓµÖãÖ ÖÑúÍüÖë úÖê ³Öß Ö ÖßÖ ÖüúÖë êú ÖãÃÖÖ¸ü ²ÖÖÑüú¸ü ¯ÖÏúÖ×¿ÖÖ ×úµÖÖ Æüî ÖßÖê ÖÖ×»ÖúÖ-3 ´Öë Ö ÖßÖ ÖüúÖë úß 1901 ÃÖê ²Ö Öú úß ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ÖÑúÍêü ×¤üµÖê ÖµÖê Æïü ¾ÖÂÖÔ

ÖÖ×»ÖúÖ 3 : ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ, ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ Öî¸ü ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ, 1901-1991

1901 1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 1991

³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ

238,364 252,068 251,365 278,530 318,717 361,088 439,235 548,160 683,329 846,303 3.55 1.418

²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö

28,927 31,555 33,254 35,604 41,999 44,166 55,223 70,750 89,912 111,455 4.23 1.616

¯ÖÖ×úÃÖÖÖ

16,577 19,381 21,108 23,541 28,282 40,451 51,343 67,443 88,197 122,397 6.72 2.140

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ

283,868 303,004 305,727 337,675 388,998 445,705 545,801 686,353 861,438 1080,155 3.80 1.496

¾Öé×¨ü ¾Öé×¨ü ¤ü¸ü ×ü¯¯ÖÖß : ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ÖÑúÍêü ÃÖÆüÄÖÖë ´Öë Æïü ÛÖ´Ö ¤üÖê ¯ÖÓÛÖµÖÖë ´Öë 1991 Öî¸ 1901 úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ÖãÖÖ±ú»Ö Öî¸ü ÃÖ ¾Ö×¬Ö ´Öë ÆãüÔ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ¯ÖÏ×Ö¾ÖÂÖÔ ÖÎú¾Öé×¨ü êú ÖÑúÍêü ×¤üµÖê ÖµÖê Æïü ÄÖÖêÖ : ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖÑ 1.6 Öî¸ 1.11 ¤êüÖë

ÃÖ ¯ÖæÖÔ ¾Ö×¬Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úÖ ³ÖÖÖ µÖ ¤üÖê ÖüúÖë Öî¸ü ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úß ¯ÖêÖÖ ÖüÖÖ Ö»ÖÖ ÖµÖÖ Æîü ÖÖ×»ÖúÖ-3 êú ÖÑúüÖÍ ë úÖ µÖÆüß ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Öú »»ÖêÖÖßµÖ ¯ÖÖ Æîü ÃÖÖË 1901


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß '

Öî¸ü 1991 êú ´Ö¬µÖ êú 90 ¾ÖÂÖÖí ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ 3.55 ÖãÖÖ ²ÖÍüß, ÃÖß ¾Ö×¬Ö ´Öë ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë 4.23 ÖãÖÖ Öî¸ü ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë 6.72 êú ÖãÖÖ úß ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Ö ÖÖî ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úß ´ÖÖ¬µÖ ÖÎú¾Öé×¨ 1.418 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ¯ÖÏ×Ö ¾ÖÂÖÔ ¸üÆüßü, ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö Öî¸ü ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë Îú´Ö¿Ö: 1.616 Öî¸ü 2.140 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ´ÖÖ¬µÖ ¾ÖÖÙÂÖú ÖÎú¾Öé×¨ü ÆãüÔ ¯Ö×¸üÖÖ´ÖÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úÖ Öã¯ÖÖÖ 1901 êú 84% ÃÖê Öüú¸ü 1991 ´Öë ´ÖÖ¡Öü 78% ¸üÆü ÖµÖÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ¾ÖÖ»Öê Öüú úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë µÖ ÖüúÖë úß ¯ÖêÖÖ ÆüÖê ¸üÆüÖ µÖÆü ÈüÖÃÖ ®ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ÃÖê ÃÖÖÖ Ö»ÖÖ Ö ¸üÆüÖ Æîü êÃÖÖ ¯ÖÏÖßÖ ÆüÖê ÖÖ Æîü ×ú ÖÖÖ´Öß Öêú ¤ü¿ÖúÖë Öú ³Öß êÃÖÖ Æüß ÈüÖÃÖ ÆüÖê ÖÖ ¸üÆüêÖÖ µÖÆü ¯ÖÏ¾Öé×¢Ö ú¯Ö¸ü ÖÖ×»ÖúÖ-1 ´Öë Ã¯ÖÂü ×¤üÖÖµÖß ¤êüÖß Æîü ÃÖ ÖÖ×»ÖúÖ ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úÖ Öã¯ÖÖÖ 1991 ´Öë ³Öß 1850 êú ÃÖ¸ü Öú ¯ÖÆãüÑÖÖ ÖÆüà ×¤üÖÖÖ, ¯Ö¸üÖã ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ 1850 êú ÃÖ¸ü ÃÖê Øú×ÖÖË ×¬Öú ÆüÖê ÖµÖß Æîü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ÃÖ´¯ÖæÖÔ ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ¬ÖÖÙ´Öú Ã¾Öºþ¯Ö ´Öë ÆüÖê ¸üÆüê ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ úÖ ú ¯ÖÏ´ÖãÖ úÖ¸üÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úß ÃÖ ÖüÖß ÃÖÖ¯ÖêÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ×Ö×ÆüÖ Æîü ÖÖê Æü´Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ¯Ö×¸ü¾ÖÙÖÖ ÆüÖê ¸üÆüê ¬ÖÖÙ´Öú Ã¾Öºþ¯Ö úÖ ×¾ÖÃÖéÖ ¬µÖµÖÖ ú¸ëüÖê

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓ×µÖúß ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ¯Ö×¸ü¾ÖÙÖÖ ÆüÖê ¸üÆêü ¬ÖÖÙ´Öú Ã¾Öºþ¯Ö úÖ ³ÖÖ¸üÖ êú ÃÖª ×ÖÆüÖÃÖ ¯Ö¸ü ÖÆüÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¯ÖÍüÖ Æîü ÖÖÃÖÓµÖÖ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ×¾Ö×¾Ö¬ÖÖÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¯Ö´ÖÆüÖ«üß¯Ö ¯Ö¸ ¾µÖÖ¯Ö ×¾Ö×³Ö®Ö ÃÖÓÖÂÖÖí ¾ÖÓ ÖÖÖ¾ÖÖë úÖ ¯ÖÏ´ÖãÖ úÖ¸üÖ ³Öß ²ÖÖß ¸üÆüß Æîü ÃÖÖî³ÖÖµÖ¾Ö¿Ö ÖÖÖÖÖÖ êú ÃÖ´ÖµÖ »ÖÖêÖÖë úß ¬ÖÖÙ´Öú ÖÃ£ÖÖ ÃÖ´²Ö¬Öß ¯ÖÏ¿Ö ÃÖ¾ÖÔ¤üÖ ¯ÖæûÖ ÖÖÖÖ ¸üÆüÖ Æîü, ÖÖÆêü Ã¾ÖÖ¡ÖÖÖ êú ¯Ö¿ÖÖÖË ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë »ÖÖêÖÖë úß ÖÖ×Ö ¾ÖÓ ÃÖ´Öã¤üÖµÖ ÃÖ´²Ö¬Öß ÖÑúÍêü ÃÖÓú×»ÖÖ ú¸üÖÖ ²ÖÓ¤ü ú¸ü ×¤üµÖÖ ÖµÖÖ Æîü Ö ÖÖÖÖÖÖ úß ¯ÖÏÖµÖ 110 ¾ÖÂÖÖí úß ÃÖ´¯ÖæÖÔ ¾Ö×¬Ö êú ×»ÖµÖê ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÑúÍêü ¯Ö»Ö²¬Ö Æïü Öî¸ü Ö ÖÑúÍüÖë ÃÖê ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú ¬ÖÖÙ´Öú Ã¾Öºþ¯Ö ´Öë ÆüÖê ¸üÆêü ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ úÖ Ã¯ÖÂü ×Ö¡Ö ¯ÖÏÖ¯Ö ×úµÖÖ ÖÖ ÃÖúÖÖ Æîü ÃÖÖË 1881 ´Öë ³ÖÖ¸üÖ úÖ ¬ÖÖÙ´Öú ÖüÖ : ê×ÖÆüÖ×ÃÖú ¯ÖéÂü³Öæ×´Ö ÃÖÖË 1881 ÔÃÖ¾Öß ´Öë ÆãüÔ ¯ÖÏ£Ö´Ö ÃÖ´ÖúÖ×»Öú ÖÖÖÖÖÖ êú ÃÖ´ÖµÖ ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 79% ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß £Öê, Ö´Öë ÃÖê 95% ×Æü¤ã £Öê ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¿ÖêÂÖ ¯ÖÏÖµÖ 21% ³ÖÖÖ µÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ £ÖÖ Öî¸ü Ö´Öë ÃÖê 96% ´Öã×Ã»Ö´Ö £Öê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ÃÖ ¯ÖÏúÖ¸ü ´ÖãµÖÖ ×Æü¤ãüÖë Öî¸ü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ´Öë ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ ÆüÖêÖÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ×ÖÆüÖÃÖ úß ¯ÖêÖÖéúÖ ¾ÖÖÔÖßÖ ÖüÖÖÖë úß ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ¯Ö×¸üÖ×Ö £Ößü


www.cpsindia.org


¯ÖÏÖµÖ 1200 ÃÖÔ¾Öß Öú ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ¤Ëü³ÖãÖ ¬ÖÖÙ´Öú ¾ÖÓ ÃÖÖÓÃéú×Öú úºþ¯ÖÖÖ ¾µÖÖ¯Ö £Öß ×¾Ö¿ÖÖ»Ö ³ÖÖîÖÖê×»Öú ×¾ÖÃÖÖ¸ü Öî¸ü ×¾Ö×³Ö®Ö Öê¡ÖÖë êú »ÖÖêÖÖë úß ¯ÖÖß-¯ÖÖß ³ÖÖÂÖÖÖÖ ¾ÖÓ ÃÖÖÓÃéú×Öú ×¾Ö×¿ÖÂüÖÖÖë êú ÆüÖê Öê Æãü ³Öß ÃÖ³µÖÖÖ êú ´Öæ»Ö ×ÃÖ¨üÖÖÖë ¯Ö¸ü ÃÖ´¯ÖæÖÔ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ¯ÖÏÖµÖ ÖÖ×¤üúÖ»Ö ÃÖê ú´ÖÖ ²ÖÖÖ ¸üÆüÖ Æîü ÃÖ¾ÖÔ¤üÖ ÃÖ¾ÖÔÃÖ´´ÖÖ ´ÖÖÖê ÖµÖê Ö ´Öæ»Ö³ÖæÖ ×ÃÖ¨üÖÖÖêÓ úÖê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¤ü¿ÖÔÖ ´Öë ×¾Ö×³Ö®Ö ºþ¯ÖÖë ´Öë ¯ÖÏÃÖãÖ ×úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ³ÖÖ¸üÖ êú »ÖÖêÖÖë úß ÖÃ£ÖÖÖë, ¸üß×Ö-Öß×Ö Öî¸ü ¾µÖ¾ÖÆüÖ¸ü ´Öë Æüà ×ÃÖ¨üÖÖÖë úß ×¾Ö×¾Ö¬ÖÖÖ¯ÖæÖÔ ×³Ö¾µÖÛÖ ÆãüÔ Æîü ³ÖÖ¸üÖ êú Ö ´Öæ»Ö³ÖæÖ ×ÃÖ¨üÖÖÖêÓ úÖê Æüß ÃÖÖÖÖÖ ¬Ö´ÖÔ úÆüÖ ÖµÖÖ Æîü ÃÖÖÖÖÖ ¬Ö´ÖÔ ¾ÖÆü ÃÖ´ÖµÖÖÖßÖ Öã¿ÖÖÃÖÖ Æîü ×ÖÃÖ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÃÖ³µÖÖÖ úÖ ÃÖÖ¸ü ×Ö×ÆüÖ Æîü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ´Öæ»Ö êú ÃÖ´ÖÃÖ ¬Ö´ÖÔ-ÃÖ´¯ÖÏ¤üÖµÖÖë úÖ ´ÖÖî×»Öú Ö¬ÖÖ¸ü ÃÖÖÖÖÖ ¬Ö´ÖÔ ´Öë Æüß Æîü µÖ Öê¡ÖÖë ÃÖê ³ÖÖ¸üÖ ´Öë ÖÖê ¾ÖÖ»Öê ÃÖ´ÖÃÖ »ÖÖêÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÃÖ³µÖÖÖ êú Ö ´ÖÖî×»Öú ×ÃÖ¨üÖÖÖë êú ¯ÖÏ×Ö ÃÖÆüÖ ×ÖÂüÖ ¸üÖÖê ÖµÖê Æïü üÃÔ ÖÖ¯Öæ¾ÖÔ ûüß ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ¯ÖÙ¿ÖµÖÖ êú êü×¸üµÖÃÖ Öî¸ü ÔÃÖÖ¯Öæ¾ÖÔ ÖÖî£Öß ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë µÖ¾ÖÖ ÃÖêÖÖÖÖµÖú ×ÃÖú¤ü¸ü êú ÖÖ´ÖÖ Öú ³ÖÖ¸üÖ ¯Ö¸ü ú¤üÖ×ÖÖË Æüß úÖêÔ ²ÖÖÊ ÖÎú´ÖÖ ÆãüÖ £ÖÖ ³ÖÖ¸üÖ úß ×¾Ö×¿ÖÂü ³ÖÖîÖÖê×»Öú ÃÖÓ¸üÖÖÖ Öê ³ÖÖ¸üÖ³Öæ×´Ö úÖê ú ÃÖã¥üüÍ ¤ãüÖÔ ÖîÃÖÖ ²ÖÖÖ ×¤üµÖÖ Æîü ¢Ö¸ü ´Öë ×Æü´ÖÖ»ÖµÖ úß Ö, ÃÖã¤üßÖÔ ¾ÖÓ ×¾ÖÃÖéÖ ¯ÖÏÖÖß¸ü ¢Ö¸ü¯Ö×¿Ö´Ö ´Öë ãúû Ã£ÖÖÖÖë úÖê ûÖê üÍú¸ ¯ÖÏÖµÖü »ÖÓµÖ Æîü ¤ü×ÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖ³Öæ×´Ö ×¾ÖÃÖéÖ ¾ÖÓ ÖÆüÖ ÃÖÖÖ¸ü ÃÖê ×Ö¸üß Æîü, ³ÖÖ¸üÖ êú Öü ×úÃÖß µÖ ²ÖÍüê ³ÖæÖê¡Ö ÃÖê ²ÖÆãüÖ ¤æü¸ü Æïü Ö ³Öêª ÃÖß´ÖÖÖë ÃÖê ÃÖã¸ü×ÖÖ ³ÖæÖê¡Ö ×¾ÖÀ¾Ö êú ÃÖ´Öé¨üÖ´Ö ³ÖæÖê¡ÖÖë ´Öë ÃÖê ú Æî ÃÖÆüÄÖÖ×²¤üµÖÖë ÃÖê ÃÖ ×¾ÖÃÖéÖ ¾ÖÓ ¾ÖÔ¸ü ³Öæ×´Ö ¯Ö¸ü ²ÖÖÊ ÖÎú´ÖÖÖë ¾ÖÓ ³ÖßÖ¸üß µÖæÖÖÖ êú ³ÖµÖ ÃÖê ´ÖãÖ Öß¾ÖÖµÖÖ¯ÖÖ ú¸üÖê Æãü ³ÖÖ¸üÖßµÖ »ÖÖêÖ ÃÖÆüÖ Æüß ú µÖÖ ¯Ö×¸üÂéúÖ úºþ¯Ö ÃÖÓÃéú×Ö êú ¾ÖÖÆüú ²ÖÖê Öúß µÖÆü ÃÖÖÓÃéú×Öú úºþ¯ÖÖÖ ÃÖÖÖÖÖ ¬Ö´ÖÔ ´Öë ×Ö×ÆüÖü £Öß ÃÖÆüÖ ÃÖã¸ü×ÖÖ, ×¾ÖÃÖéÖ ¾ÖÓ ÃÖ´Öé¨ü ÃÖ ³Öæ×´Ö ¯Ö¸ü ³ÖÖ¸üÖßµÖ »ÖÖêÖ ¯ÖÏúé ×Ö, ×¾ÖÀ¾Ö ¾ÖÓ Ã¾ÖµÖÓ êú ÃÖÖ£Ö ÃÖ¾ÖÔ£ÖÖ ÃÖÖ´ÖÖÃµÖ ´Öë £Öê, ÖúÖ ×úÃÖß êú ÃÖÖ£Ö úÖêÔ ¤ãü¸üÖ¾Ö ÖÆüà £ÖÖ ÃÖ²Ö êú ÃÖÖ£Ö ÃÖÖ´ÖÖÃµÖ úÖ µÖÆü ³ÖÖ¾Ö Öî¸ü ¯ÖÏúé ×Ö ¾ÖÓ ÃÖéÛÂü êú ÃÖ´ÖÃÖ ¯ÖÖÖë êú ¯ÖÏ×Ö ÖÆüÖ ÃÖ´´ÖÖÖ Æüß ¾ÖÃÖãÖ ÃÖÖÖÖÖ ¬Ö´ÖÔ úÖ ´Öæ»Ö ³ÖÖ¾Ö Æîü ¢Ö¸ü¯Ö×¿Ö´Ö ÃÖê ³ÖÖ¸üÖ ´Öë ¯ÖÏ¾Öê¿Öü ú¸üÖê ¾ÖÖ»Öß ×ÃÖú¤ü¸ü úß ÃÖêÖÖÑ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ²ÖÆãüÖ ³ÖßÖ¸ü Öú ¯ÖÏ¾Öê¿Ö ÖÆüà ú¸ü ÃÖúà ×ÖÖ ûÖêüê-ûÖêêü Öê¡ÖÖë ¯Ö¸ü ×ÃÖú¤ü¸ü úÖ Ö×¬Ö¯ÖµÖ ÆüÖê ¯ÖÖµÖÖ, Öêú ¯ÖÏ¿ÖÖÃÖÖ êú ×»Ö ¾ÖÆü ¯ÖÖê ãúû Ö¡Ö¯ÖÖë úÖê ¯Ößûê ûÖêÍü ÖµÖÖ £ÖÖ ¾Öê ÃÖ²Ö Ö¡Ö¯Ö ¿ÖßÖÐ Æüß ¯Ö¸üÖ×ÖÖ ú¸ü ×¤üµÖê ÖµÖê ×ÃÖú¤ü¸ü êú ÖÎú´ÖÖ êú ¯ÖÏ×ÖúÖ¸üÃ¾Öºþ¯Ö ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ÃÖ´ÖÃÖ ¸üÖÖÖß×Öú úÖµÖÖë úÖê ÃÖ´ÖÖ×ÆüÖ ú¸üÖê Æãü ú ×¾ÖÃÖéÖ ¾ÖÓ ¿Ö×Ö¿ÖÖ»Öß Ã¾Ö¤êü¿Öß ÃÖÖ´ÖÏÖµÖ úÖ ¯ÖÏÖ¤ãü³ÖÖÔ¾Ö ÆãüÖ Ö ÔÃÖÖ¯Öæ¾ÖÔ ¤æüÃÖ¸üß ¿ÖÖÖ²¤üß Öú úÖêÔ µÖ ²ÖÖÊ ÖÎú´ÖÖ ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖµÖÖ ÃÖ ´ÖÆüÖÖË ÃÖÖ´ÖÏÖµÖ êú ¯ÖÖÖ êú ²ÖÖ¤ü Æüß üÖê-µÖæÖÖÖß ¾ÖÓ üÖê²ÖÖÛÒüµÖÖ ÖÖ×ÖµÖÖêÓ Öê ³ÖÖ¸üÖ êú ¢Ö¸ü¯Ö×¿Ö´Ö ´Öë ¯ÖÖÑ¾Ö Ö´ÖÖÖê ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ×úµÖê ¯Ö¸üÖã µÖê ²ÖÖÊ ¿ÖÖÃÖú ³ÖÖ¸üÖßµÖ


www.cpsindia.org


ÃÖ³µÖÖÖ êú úºþ¯Ö ¯Ö×¸ü¾Öê¿Ö ´Öë êÃÖê ×¾Ö»ÖßÖ Æãü ×ú ÃÖ úÖ»Ö êú üÖê-µÖæÖÖÖß ¸üÖÖÖ ×´Ö×»Ö¤üü ÖÖ ú ´ÖÆüÖÖË ²ÖÖî¨ü ×¾Ö«üÖÖË êú ºþ¯Ö ´Öë ÖÖÖê ÖÖÖê Æïü Öî¸ü ú µÖ µÖæÖÖÖß ÃÖêÖÖ¯Ö×Ö ×Æü×»ÖµÖÖêüÖê¸üÃÖ µÖÖ ×ÖÂüÖ¾ÖÖÖË ³ÖÖÖ¾ÖÖ êú ºþ¯Ö ´Öë ¯ÖÏ×ÃÖ¨ü Æïü µÖæÖÖ×ÖµÖÖë êú ×Ö×¸üÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ¯Ö¸ü ÖÎú´ÖÖ ú¸üÖê ¾ÖÖ»Öê ²ÖÖÊ »ÖÖêÖÖë ´Öë üÖê¯ÖÖÙ£ÖµÖÖ, ¿Öú, ÆæüÖ Öî¸ü ´Ö¬µÖ×¿ÖµÖÖÔ ´Öæ»Ö êú ãú¿ÖÖÖ ÖÖê Æïü Ö´Öë ÃÖê ×¬ÖúÖ¸ü ³ÖÖ¸üÖ³Öæ×´Ö ¯Ö¸ü ¯ÖÆÑüãÖú¸ü ×ÖÛ¿ÖÖ ¯Ö¸üÖÖµÖ úÖê ¯ÖÏÖ¯Ö Æãü Ö´Öë ÃÖê ÖÖê µÖÆüÖÑ ¯Ö¸ü ãú ÃÖÖ£ÖÔú ¿ÖÖÃÖÖ Ã£ÖÖ×¯ÖÖ ú¸üÖê ´Öë ÃÖ±ú»Ö Æãü, ¾Öê ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ²Ö ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÃÖ³µÖÖÖ êú ´ÖÆüÖÖË ×ÖÂüÖ¾ÖÖÖË ÖãµÖÖµÖß Öî¸ü ¸üÖú ²ÖÖê ãú¿ÖÖÖ ¸üÖÖÖÖë ´Öë ÃÖ¾ÖÖìÖ ´ÖÆüÖ¸üÖÖÖ ú×ÖÂú Öê ´Ö¬µÖ Öî¸ü ¯Ö×¿Ö´Öß ³ÖÖ¸üÖ ÃÖê »Öêú¸ü ´Ö¬µÖ ×¿ÖµÖÖ Öú ¯ÖÖê ¸üÖµÖ úß ÃÖß´ÖÖÖë úÖ ×¾ÖÃÖÖ¸ü ×úµÖÖ ¾Öêü ú µÖÖ ×ÖÂüÖ¾ÖÖÖË ²ÖÖî¨ü êú ºþ¯Ö ´Öë ×¾ÖµÖÖÖ Æïü, êÃÖÖ ´ÖÖÖÖ ÖÖÖÖ Æîü ×ú üú¿´Öß¸üü ´Öë ÖÖî£Öê ²ÖÖî¨ü ÃÖÓÖ úÖ ÖµÖÖêÖÖ Æüà Öê ú¸ü¾ÖÖµÖÖ ÃÖ ¯ÖÏúÖ¸ü üÖµê ÖæÖÖÖß, üÖ²ê ÖÖ×ÒüµÖÖ, üÖ¯ê ÖÖÙ£ÖµÖÖ Öî¸ü µÖ ²ÖÖÊ ´Öæ»Ö êú ¿ÖÖÃÖú ³ÖÖ¸üÖ úß ÃÖÖÓÃéú×Öú úºþ¯ÖÖÖ úÖê ÖÛüÖü ú¸üÖê êú Ã£ÖÖÖ ¯Ö¸ü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÃÖ³µÖÖÖ êú ´Öæ»Ö ×ÃÖ¨üÖÖÖë úÖ ³ÖÖ¸üÖ³Öæ×´Ö úß ÃÖß´ÖÖÖë ÃÖê ²ÖÖÆü¸ü ¤æü¸ü-¤æü¸ü Öú ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ú¸üÖê ´Öë ÃÖÆüÖµÖú Æãü ¢Ö¸ü¯Ö×¿Ö´Öß ³ÖÖ¸üÖ ÃÖê ÖÖê ±úÖÖ×ÖÃÖÖÖ, ¢Ö¸ü¯ÖÛ¿Ö´Öß ÖßÖ Öî¸ü ´Ö¬µÖ×¿ÖµÖÖ Öú úÖ ×¾ÖÃÖéÖ Öê¡Ö ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÃÖÓÃéú×Ö úß ¯ÖÏ³ÖÖ ÃÖê ¯Ö×¸ü¯ÖæÖÔ ÆüÖê ÖµÖÖ ÃÖÖÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ÔÃÖ¾Öß ÃÖê ´ÖãÛÃ»Ö´Ö ÖÎúÖÖÖÖë Öê ³ÖÖ¸üÖ êú ÃÖ´ÖÖ ú ÖµÖÖ Öî¸ü ¤üßÖÔúÖ×»Öú ²ÖÖÊ ÃÖÓúü ¯ÖÛÃ£ÖÖ ×úµÖÖ ÃÖ ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë Ã»ÖÖ´Ö ú ¯ÖÏ²Ö»Ö ×¾ÖÃÖÖ¸ü¾ÖÖ¤üß ÃÖÓÖüÖ êú ºþ¯Ö ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö ¯Ö×¸ü¥ü¿µÖ ¯Ö¸ü ×¤üÖ ÆãüÖ ÆüÖ¸üÖ ´ÖãÆü´´Ö¤ü úÖ Ö´Ö ÃÖÖË 570 ÔÃÖ¾Öß ´Öë ÆãüÖ ÃÖÖË 622 ´Öë ¾Öê ´Ö¤üßÖÖ ¯ÖÆÑüÓãÖê Öî¸ü 632 ÔÃÖ¾Öß ´Öë Öúß ´ÖéµÖã ÆãüÔ ÃÖ ú ¤ü¿Öú úß ¾Ö×¬Ö ´Öë ÆüÖë Öê ¸ü²Ö »ÖÖêÖÖë úÖê ú ÃÖ¿ÖÖ úßéúÖ ¸üÖÖÖß×Öú ¾ÖÓ ¬ÖÖÙ´Öú úÖÔ êú ºþ¯Ö ´Öë ÃÖÓÖ×üÖ ú¸ü ×¤üµÖÖ Öúß ´ÖéµÖã êú ¯Ö¿ÖÖÖË ´ÖÖ¡Ö ú Öî¸ü ¤ü¿Öú ´Öë ´Öã×Ã»Ö´Ö Ö»Öß±úÖ ÃÖ ÃÖ´ÖµÖ êú ÃÖ¿ÖÖ ²ÖÖÖîÛüµÖ´Ö Öî¸ü ÃÖÃÖÖÖß ÃÖÖ´ÖÏÖµÖÖë êú ²ÖÍüê ³ÖÖÖ úÖê Ã»ÖÖ´Öß ÃÖ¢ÖÖ êú ¬ÖßÖ »Öê ÖµÖê ÃÖÖË 637 Öî¸ü 643 ÔÃÖ¾Öß êú ´Ö¬µÖ ÆüÖë Öê ÃÖ´¯ÖæÖÔ ¯ÖÙ¿ÖµÖÖ úÖê ×¾Ö×ÖÖ ú¸üü ´Öã×Ã»Ö´Ö ÃÖ¢ÖÖ úß ÃÖß´ÖÖÑ ±úÖÖ×ÖÃÖÖÖ Öú ±îú»ÖÖµÖà ÃÖÖË 640 ÔÃÖ¾Öß ´Öë ×´ÖÄÖ Ã»ÖÖ´Öß ÃÖ¢ÖÖ úÖ ³ÖÖÖ ²ÖÖÖ ÃÖÖË 711 ´Öë Ã¯ÖêÖ ¯Ö¸üÖ×ÖÖ ÆãüÖ ÃÖêú ¯Ö¿ÖÖÖËü ¤ü×ÖÖß ±ÏúÖÓÃÖ úÖê ³Öß ÖßÖ ×»ÖµÖÖ ÖµÖÖ ÆüÖ¸üÖ ´ÖãÆü´´Ö¤ü úß ´ÖéµÖã êú ú ÃÖÖî ¾ÖÂÖÔ êú ³ÖßÖ¸ü ¸ü²Ö ´ÖãÛÃ»Ö´Ö ¤ü×ÖÖß µÖæ¸üÖ¯ê Ö êú ×¬ÖúÖÓ¿Ö ³ÖÖÖ, ÃÖ´ÖÃÖ ¢Ö¸üß ±ÏúßúÖ Öî¸ü ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÃÖ ¯Ö×¿Ö´Öß ¾Ö ´Ö¬µÖ ×¿ÖµÖÖ Öú ×¾ÖÃÖéÖ ×¾Ö¿ÖÖ»Ö Öê¡Ö êú ¿ÖÖÃÖú ²ÖÖ ²Öîüê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÃÖß´ÖÖÖë ¯Ö¸ü ´ÖãÛÃ»Ö´Ö ÖÎúÖÖÖÖë êú Ö»Ö ¾ÖÓü £Ö»Ö ´ÖÖÖÔ ÃÖê ×ûü¯Öãü ÖÎú´ÖÖ 636 ÔÃÖ¾Öß ´Öë Æüß ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ÆüÖê ÖµÖê £Öê ¯Ö¸üÖã ³ÖÖ¸üÖ³Öæ×´Ö ¯Ö¸ü Æëü ¯ÖÏ£Ö´Ö »»ÖêÖÖßµÖ ×¾ÖÖµÖ ÃÖÖË 713 ÔÃÖ¾Öß ´Öë ×ÃÖ¬Ö úß


www.cpsindia.org


¯Ö¸üÖÖµÖ ÃÖê ¯ÖÏÖ¯Ö ÆãüÔ ÖÖÖ´Öß ÖßÖ ¿ÖÖÖ×²¤üµÖÖë Öú ³ÖÖ¸üÖ Öê ¯ÖÖß ÃÖß´ÖÖÖë êú ³ÖßÖ¸ü Ã»ÖÖ´Ö êú Öî¸ü ×¬Öú ¯ÖÏÃÖÖ¸ü úÖê ÃÖ±ú»ÖÖÖ¯Öæ¾ÖÔú ¸üÖêüêú ¸üÖÖ µÖÖ¸üÆü¾Öà ÔÃÖ¾Öß ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ÃÖê ³ÖÖ¸üÖ ¯Ö¸ü Öãúá ´Öæ»Ö êú ´Öã×Ã»Ö´Ö »Öãê¸üÖë êú ÖÎú´ÖÖ ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö Æãü ´ÖÆü´Öæ¤ü ÖÖÖß Öê 1000 ÃÖê 1026 ÔÃÖ¾Öß êú ´Ö¬µÖ ³ÖÖ¸üÖ ¯Ö¸ü Öêú ²ÖÖ¸ü ÖÎú´ÖÖ ×úµÖÖ Öî¸ü ¯ÖÓÖÖ²Ö úÖê ¯ÖÖê ¿ÖÖÃÖÖ ´Öë ×´Ö»ÖÖ ×»ÖµÖÖ ÖÖÖß ¿ÖÖÃÖÖ êú Öæ¸üß ¢Ö¸üÖ×¬ÖúÖ¸üß ³Öß ×Ö¸üÖ¸ ÖÎú´ÖÖ ú¸üÖê ¸üÆêü ÃÖÖË 1192 ÔÃÖ¾Öß ´Öë ´ÖÆüÖ¯Ö¸üÖÎú´Öß ¯Öé£¾Öß¸üÖÖ ÖÖîÆüÖÖ Öæ×¸üµÖÖë ÃÖê ¯Ö¸üÖ×ÖÖ Æãü Ö²Ö Ã»ÖÖ´Öß ÖÎúÖÖÖÖë úÖê ³ÖÖ¸üÖ êú Çü¤üµÖ¯ÖÏ¤üê¿Ö Öú ¯ÖÖê ¿ÖÖÃÖÖ úÖ ×¾ÖÃÖÖ¸ü ú¸üÖê úÖ ¾ÖÃÖ¸ü ×´Ö»ÖÖ ´Öã×Ã»Ö´Ö ÃÖêÖÖÖë Öê ×¾ÖÀ¾Ö êú Öêú ³ÖÖÖÖë ´Öë µÖÖ ¿ÖßÖÐÖÖ ¾ÖÓ ÃÖÆüÖÖÖ ÃÖê ×¾ÖÖµÖ ¯ÖÏÖ¯Ö ú¸ü »Öß £Öß ÃÖêú ×¾Ö¯Ö¸üßÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¸üÖÖ Öê¸êü úÖê ³Öê¤üÖê ´Öë Æëü ¯ÖÖÑÖ ¿ÖÖÖÛ²¤üµÖÖë Öú ×Ö¸üÖ¸ü ÃÖÓÖÂÖÔ ú¸üÖÖ ¯ÖÍüÖ ÃÖÖË 1192 ÃÖê »Öêú¸ü ÃÖ¡ÖÆü¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖµÖ Ö Öú ¯ÖÆü»Öê ×¾Ö×³Ö®Ö ÖãÔú-±úÖÖÖß ÖÖ×ÖµÖÖë Öî¸ü Öêú ¯Ö¿ÖÖÖË ´Ö¬µÖ×¿ÖµÖÖÔ ´ÖãÖ»ÖÖë Öê ³ÖÖ¸üÖ êú ²ÖÍêü ³ÖÖÖÖë ¯Ö¸ü Ã»ÖÖ´Öß ¿ÖÖÃÖÖ Ö»ÖÖµÖÖ ´Öã×Ã»Ö´Ö ¿ÖÖÃÖÖ úß Ö ¯ÖÏÖµÖ ¯ÖÖÑÖ ¿ÖÖÖ×²¤üµÖÖë úÖ úÖ»Ö ³ÖÖ¸üÖ êú ¤üßÖÔ ×ÖÆüÖÃÖ ´Öë ¯ÖÆü»ÖÖ úÖ»Ö Æîü Ö²Ö ³ÖÖ¸üÖ êú ²ÖÍêü ³ÖÖÖ ¯Ö¸ü ¯Ö¸ü êÃÖê »ÖÖêÖÖë úÖ ¿ÖÖÃÖÖ Ã£ÖÖ×¯ÖÖ ÆãÖ ×ÖÆëü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÃÖ³µÖÖÖ Öî¸ü ¬Ö´ÖÔ êú ´ÖÖîü×»Öú ×ÃÖ¨üÖÖ Ã¾ÖßúÖµÖÔ ÖÆüà £Öê ´ÖãÛÃ»Ö´Ö ¿ÖÖÃÖú ³ÖÖ¸üÖ úß ÃÖÖÖÖÖ úºþ¯Ö ÃÖ³µÖÖÖ êú ³ÖßÖ¸ ¯ÖÖß ú ¯Öé£ÖËú Ã»ÖÖ´Öß ¯ÖÆüÖÖÖ ²ÖÖÖµÖê ¸üÖÖê êú ¯ÖÏ×Ö ¥üüÍÃÖÓú»¯Ö £Öê êÃÖÖ ¯ÖÏµÖÖÃÖ ¾ÖÓ ÃÖÓú»¯Ö Ö ¯ÖêÖÖéúÖ ¤üÖ¸ü ¿ÖÖÃÖúÖë úÖ ³Öß £ÖÖ ÖÖê ³ÖÖ¸üÖ êú »ÖÖêÖÖë ¯Ö¸ü ²Ö»ÖÖÖË Ã»ÖÖ´Ö £ÖÖê¯ÖÖê ÃÖê ãúû ²ÖÖÖê ¸üÆüê ¯Öæ¾ÖÔ ´Öë ³ÖÖ¸üÖ ÖÖê ¾ÖÖ»Öê ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÃÖ ÃÖ´ÖæÆüÖë êú ×¾Ö¯Ö¸üßÖ Ã»ÖÖ´Öß ¿ÖÖÃÖú ×¾Ö¾Öêú ¾ÖÓ ×ÖÂüÖ¯ÖæÖÔ ÖÖÏÆü êú ÃÖÖ£Ö ³ÖÖ¸üÖ êú ÃÖÖÖÖÖ ÃÖ³µÖÖÖÖÖ ¾ÖÓü ¬ÖÖÙ´Öú ¯Ö×¸ü¾Öê¿Ö ´Öë ×¾Ö»ÖßÖ ÆüÖê Öê úÖ ¯ÖÏ×Ö¸üÖ¬ê Ö ú¸üÖê ¸üÆüê ÃÖ ¯ÖÏúÖ¸ü Ã»ÖÖ´Ö ³ÖÖ¸üÖ êú úºþ¯Ö ¯Ö×¸ü¾Öê¿Ö ´Öë ¾Öî×¾Ö¬µÖ úÖ ¯ÖÏ£Ö´Ö ÄÖÖêÖ ²ÖÖÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ¤üÖê ÃÖ¾ÖÔ£ÖÖ ¯Öé£ÖËúü ¬ÖÖÙ´Öú ÃÖ´Öã¤üÖµÖÖë, ×Æü¤ã Öî¸ü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ, ´Öë ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ ÆãüÔ 1881 úß ÖÖÖÖÖÖ êú ×ÖÖ ÖÑúüÖÍ ë úÖ ÃÖ Öü êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ´Öë »»ÖêÖ ÆãüÖ Æîü, Ö´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ Ö ¤üÖê ³ÖÖÖÖë ´Öë ×¾Ö³ÖÖÖÖ Ã¯ÖÂü ¯Ö×¸ü»Ö×ÖÖ ÆüÖê ÖÖ Æî ÃÖ´ÖµÖ ¯ÖÖú¸üü µÖÆü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ×¾Ö×¾Ö¬ÖÖÖ ³ÖÖ¸üÖ êú ×¾Ö³ÖÖÖÖ úÖ úÖ¸üÖ ²ÖÖß ³ÖÖ¸üÖ³Öæ×´Ö ¯Ö¸ü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ×Ö×¸üÖ ¤üÖê ¯Öé£ÖËú ´Öã×Ã»Ö´Ö ¸üÖµÖ Ã£ÖÖ×¯ÖÖ Æãü ÃÖ¡ÖÆü¾Öà ÔÃÖ¾Öß ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯Öæ¾ÖÖÔ¨üÔ ´Öë Ö²Ö ´ÖãÖ»Ö ÃÖÖ´ÖÏÖµÖ ¯ÖÖê Ö¸ü´Ö ¯Ö¸ü £ÖÖ Öî¸ü ³ÖÖ¸üÖ ´Öë Ã»ÖÖ´Öß ¸üÖµÖ Ã£ÖÖ×¯ÖÖ Æãü ¯ÖÏÖµÖ ¯ÖÖÑÖ ÃÖÖî ¾ÖÂÖÔ ÆüÖê Öãúê £Öê, Ö²Ö ³ÖÖ¸üÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ´Öã×Ã»Ö´Ö ûüê ³ÖÖÖ ÃÖê ×¬Öú ÖÆüà £Öê µÖÆü Ö£µÖ ×ÖÃÃÖ¤êüÆü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ´Öæ»µÖÖë úß Öß¾ÖÖÖÖ Öî¸ü ³ÖÖ¸üÖ êú »ÖÖêÖÖë úß Öêú ¯ÖÏ×Ö æüü ÖÃ£ÖÖ úÖ ªÖêÖú Æîü ÖÆüÖÓ Öß¸ ¯ÖÖê ÃÖÓÃ´Ö¸üÖ ÖÖ¸üßÖÌ--ÃÖ»Öß´Ö-¿ÖÖÆüß ´Öë ×»ÖÖÖê Æïü ×ú, ×Æü¤ãüÃÖÖÖ êú ×¾ÖÂÖµÖ ´Öë µÖÆü ãúµÖÖÖ Æîü ×ú µÖÆüÖÑ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ûÆü ´Öë ÃÖê ¯ÖÖÑÖ ´ÖæÙÖ¯ÖæÖú ×Æü¤ãü Æïü ¾µÖÖ¯ÖÖ¸ü Öî¸ü ×Ö´ÖÖÔÖ, ²ÖãÖÖÔ ¾Ö µÖ ÃÖ´ÖÃÖ ¯Ö×¸üÁÖ´Ö×ÃÖ¨ü ¾ÖÓ »ÖÖ³Ö¯ÖÏ¤ü ªÖêÖ ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔÖ Öêú ÆüÖ£Ö ´Öë Æïü µÖ×¤ü ´Öï Æë Ã»ÖÖ´Ö ´Öë ¬Ö´ÖÖÔÖ×¸üÖ ú¸üÖÖ ÖÖÆæüÑ ÖÖê µÖÆü


www.cpsindia.org


»ÖÖÖÖê-Ó ú¸üÖê üÍÖë »ÖÖêÖÖë úÖê ×¾ÖÖÂü ×úµÖê ×²ÖÖÖ ÃÖ´³Ö¾Ö ÖÆüà ÆüÖê ÖÖ ¾Öê ¯ÖÖê ¤üßÖ-ÆüßÖ ¬Ö´ÖÔ êú ¯ÖÏ×Ö µÖÖ ÖÃ£ÖÖ ¸üÖÖê Æïü ¾Öê ú³Öß-Ö-ú³Öß ¾Ö¿µÖ ¯ÖÖê Æüß ÃÖ ´ÖÖµÖÖ¯ÖÖ¿Ö ´Öë ²Ö¬Ö ÖÖµÖëÖê ¾Öê Öúê ×»ÖµÖê ×ÖµÖÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖê¬Ö úß ÛÖ ÃÖê ²ÖÖ ÖÆüà ¯ÖÖµÖëÖê ¯Ö¸üÖã ú ¯Öæ¸üê ÃÖ´Öã¤ÖµÖ úÖê ´ÖÖîÖ êú ÖÖü ÖÖ¸üÖÖ ´ÖãÖÃÖê ÖÖê ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖµÖêÖÖ ÖÆüÖÓÖß¸ü ¯ÖÖê ×¯ÖÖÖ ú²Ö¸ü êú ÃÖÖ£Ö Æãü ú ¾ÖÖÖÖÔ»ÖÖ¯Ö úÖ ³Öß Ã´Ö¸üÖ ú¸üÖê Æïü Ö²Ö ÆüÖëÖê úÆüÖ £ÖÖ ×ú, ´ÖÖÖ¾ÖÖÖ êú ûÆü ³ÖÖÖÖë ´Öë ÃÖê ¯ÖÖÑÖ ³ÖÖÖ ×Æü¤ãü £Ö¾ÖÖ ×úÃÖß µÖ Ã»ÖÖ´ÖêÖ¸ü ¬Ö´ÖÔ ÃÖê ÃÖ´²ÖÛ¬ÖÖ Æïü Öã´ÆüÖ¸êü ¯ÖÏ¿Ö ´Öë ÖÖê ¯Ö×¸ü»Ö×ÖÖ ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü ¾ÖîÃÖÖ úÖêÔ §êü¿µÖ ´Öï ¸üÖÖÖ ÖÖê Ö ÃÖ²Ö úÖê ´ÖÖîÖ êú ÖÖü ÖÖ¸ü ¤êüÖê êú ×Ö×¸üÖ ´Öê¸üê ÃÖ´ÖÖ Öî¸ü µÖÖ ×¾Öú»¯Ö ÆüÖê ÃÖúÖÖ Æîü? ÃÖ×»Ö ´ÖãÖê ÖÖê ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Öú ×¾Ö¾Öêú¯ÖæÖÔ µÖÆüß »ÖÖÖÖ Æîü ×ú Ö »ÖÖêÖÖë úÖê ¯ÖÖê ³ÖÖµÖ ¯Ö¸ü ûÖêÍü ×¤üµÖÖ ÖÖµÖê ¯ÖÏÖµÖ«üß¯ÖßµÖ ³ÖÖ¸üÖ Ã»ÖÖ´Öß ¯ÖÏ³Öã¾Ö ÃÖê ²ÖÆãüÖ ÃÖß´ÖÖ Öú ²ÖÖÖ ¸üÆüÖ ³ÖÖ¸üÖ êú ÃÖ ³ÖÖÖ ´Öë ´Ö»ÖµÖÖ»Ö´Ö, ú®ÖÍü, Ö×´Ö»Ö Öî¸ü Öê»ÖÖã Ö×¤ü ¤ü×ÖÖß Öê¡Ö ÖÖê Æïü ÖÖî¤üÆü¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ´Öë µÖÆüÖÑ ´ÖãÛÃ»Ö´Ö ÖÎú´ÖÖÖë úÖ ¯ÖÏ×ÖúÖ¸ü ú¸üÖê êú ×»ÖµÖê ÃÖ¿ÖÖ ×¾ÖÖµÖÖÖ¸ü ÃÖÖ´ÖÏÖµÖ úÖ ¤üµÖ ÆãüÖ µÖÆü ÃÖÖ´ÖÏÖµÖ ÃÖÖÖÖÖ ¬Ö´ÖÔ úß ¸üÖÖ êú ¯ÖÏ×Ö ¥üüÍÃÖÓú»¯Ö £ÖÖ ÃÖ¡ÖÆü¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ÃÖê Öêú Ö´ÖúÖ¸üß ÃÖêÖÖÖÖµÖúÖë ¾ÖÓ ÖÖÖÖµÖúÖë êú ÖêÖé¾Ö ´Öë ¤êü¿Ö êú ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ³Öß ³ÖÖÖÖë ´Öë ´ÖãÖ»Ö ¿ÖÖÃÖúÖë êú ¯ÖÏ×Ö ×¾Ö¦üÖÆê ü ³ÖÍüúÖê »ÖÖÖ ÃÖ´Ö£ÖÔ ¸üÖ´Ö¤üÖÃÖ Öî¸ü Öêú ´ÖÆüÖÖË Û¿ÖÂµÖ ×¿Ö¾ÖÖÖß êú ¬ÖßÖ ´Ö¸üÖêü, ÖÖêúã »ÖÖ êú ÖêÖé¾Ö ´Öë ÖÖü Öî¸ü Öãºþ ÖÖê×²ÖÓ¤üØÃÖÆü êú ÖêÖé¾Ö ´Öë ×ÃÖÖÖë Öê ¿ÖÛÖ¿ÖÖ»Öß ÃÖî×Öú ÃÖÓÖüÖ ÖÍüê ×úµÖê Ö ¯Ö¸üÖÎú´Öß ¾Öß¸üÖë Öê ´ÖãÖ»Ö ¿ÖÖÃÖÖ úß ÖÍüë ×Æü»ÖÖ ¤üà ÃÖ¡ÖÆü¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú Ö Öú ´ÖãÖ»Ö ¿ÖÖÃÖÖ ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÖ¯Ö ÆüÖê ÖãúÖ £ÖÖ Öî¸ü ¤êü¿Ö ´Öë ÃÖ²Ö úÆüà Ã¾Ö¤êü¿Öß ¿ÖÖÃÖú ¯ÖÖê Ö¯ÖúÖê Ã£ÖÖ×¯ÖÖ ú¸üÖê ´Öë Öãü ÖµÖê £Öê ¯Ö¸üÖã ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¯ÖãÖ¹ý£ÖÖÖ úß ÃÖü ¯ÖÏ×ÎúµÖÖ êú ÃÖÓ¯ÖæÖÔÖÖ Öú ¯ÖÆãüÑÖ ¯ÖÖÖê ÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ Æüß ×²ÖÎÖÖÖß ÃÖêÖÖÑ µÖÆüÖÑ Ö ¯ÖÆãüÑÖß Ö ³ÖÖ¸üÖ³Öæ×´Ö ¯Ö¸ü Ã¾Ö¤êü¿Öß ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¿ÖÖÃÖÖ úß ¯ÖãÖÃ£ÖÖ¯ÖÖÖ ãúû Öî¸ü ÃÖ´ÖµÖ êú ×»Ö ü»Ö ÖµÖß ×²ÖÎÖÖÖß ¿ÖÖÃÖú ³ÖÖ¸üÖ êú ÃÖ³µÖÖÖÖÖ ¾ÖÓ ¬ÖÖÙ´Öú ´ÖÖî×»Öú ×ÃÖ¨üÖÖÖë êú ¯ÖÏ×Ö ÖãúÔ -±úÖÖÖÖëÖî¸ü ´ÖãÖ»ÖÖë ÃÖê ³Öß ú¤üÖ×ÖÖË ×¬Öú ÖéÖÖ ÃÖê ³Ö¸êü £Öê ÆüÖë Öê ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ úÖê ¯ÖÏÁÖµÖ ¤êüú¸ü Öî¸ü ÃÖúÖ ¯ÖÏÖÖ¸ü-¯ÖÏÃÖÖ¸ü ú¸ü ³ÖÖ¸üÖ ´Öë ¬ÖÖÙ´Öú ×¾Ö×¾Ö¬ÖÖÖ úÖ ú Öî¸ü ÄÖÖêÖ ÖÍüÖ ×úüµÖÖ ¯Ö¸üÖã ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ êú ¯ÖÏÖÖ¸ü-¯ÖÏüÃÖÖ¸ü ÃÖê ³Öß úÆüà ×¬Öú ÖµÖúÖ¸üß úÖµÖÔ ÆüÖë Öê ³ÖÖ¸üÖ êú ×¿ÖÂü ÃÖ´ÖÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖ úß ÃÖ³µÖÖÖÖÖ úºþ¯ÖÖÖ ¾ÖÓ µÖÆüÖÑ úß ÃÖ¾ÖÔ´ÖÖµÖ ´Öæ»Ö ´ÖÖµÖÖÖÖë êú ¯ÖÏ×Ö ÃÖÓ¿ÖµÖ ¾ÖÓ ×¾Ö«êüÂÖ úÖ ³ÖÖ¾Ö ¯Ö®Ö ú¸üúê ×úµÖÖ ×²ÖÎÖÖÖß ¿ÖÖÃÖÖúÖ»Ö ´Öë ãúû ÃÖß×´ÖÖ Öê¡ÖÖë úÖê ûÖê üÍú¸ü ¿ÖêÂÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ úÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖµÖÖ Ö£ÖÖ×¯Ö ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¿ÖßÖÐÖÖ ÃÖê ú´Ö ÆüÖê ÖÖ Ö»ÖÖ ÖµÖÖ ×²ÖÎ×ü¿ÖúÖ»Ö ´Öë ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ÆãüÖ µÖÆü ÈüÖÃÖ ²Ö Öú ¹ýú ÖÆüà ¯ÖÖµÖÖ Æîü Ã»ÖÖ´Ö Öî¸ü ÔÃÖÖÔ¬Ö´ÖÔ, ³ÖÖ¸üÖ²ÖÖÊ ´Öæ»Ö êú µÖê Æüß ¤üÖê ¬Ö´ÖÔ ÖÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ¯ÖÏÖ×»ÖÖ Æïü Öêú ×Ö×¸üÖ ãúû ×ÖÖê-ÖãÖê µÖÆæü¤üß Öî¸ü ¯ÖÖ¸üÃÖßü Æïü ¾Öê ¯ÖÖê ´Öæ»Ö ¤êü¿ÖÖë ´Öë Îú´Ö¿Ö ÔÃÖÖµÖÖë ¾ÖÓ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë «üÖ¸üÖ Ö ¯Ö¸ü ÍüÖµÖê


www.cpsindia.org


µÖÖÖÖ¸üÖë ÃÖê ²ÖÖú¸ü ×¾Ö×³Ö®Ö úÖ»ÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖ ÖµÖê ³ÖÖ¸üÖ êú ÃÖÆüÖ¿Öß»Ö ¾ÖÓ ÃÖÖîÆüÖ¤Ôü¯ÖæÖÔ ¾ÖÖÖÖ¾Ö¸üÖ ´Öë µÖÆæü×¤üµÖÖë Öî¸ü ¯ÖÖ¸ü×ÃÖµÖÖë êú ûÖê üê ÃÖê ÃÖ´Öã¤üÖµÖ ¿ÖÖÖÛ²¤üµÖÖë Öú µÖÆüÖÑ ÃÖã¸ü×ÖÖ ±ú»ÖÖê-±æú»ÖÖê ¸üÆüê ´ÖãÛÃ»Ö´Ö ¬Ö´ÖÔ êú ¤üµÖ êú ÃÖÖ£Ö Æüß ¯ÖÖ¸üÃÖß ¬Ö´ÖÔ ¯ÖÖê ´Öæ»Ö Ô¸üÖÖ ¤êü¿Ö ´Öë ¯ÖæÖÔÖ ÖÂü ÆüÖê ÖµÖÖ ¯ÖÖ¸üÃÖß ¬Ö´ÖÔ ÖÖ êú¾Ö»Ö ³ÖÖ¸üÖ ´Öë Æüß Öß×¾ÖÖ Æîü Öî¸ü, µÖÆæü×¤üµÖÖë ´Öë µÖÆü ´ÖÖµÖÖÖ Æîü ×ú Ö²Ö ×¾ÖÀ¾Ö êú ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÃÖ ³ÖÖÖÖë ´Öë Ö ¯Ö¸ü µÖÖÖÖ¸ü ×úµÖê ÖÖ ¸üÆüê £Öê, ³ÖÖ¸üÖ ´Öë Öêú ûÖê üê ÃÖê ÃÖ´Öã¤üÖµÖ úÖê ú³Öß ×úÃÖß ¯ÖÏúÖ¸ü êú ¤ü´ÖÖ £Ö¾ÖÖ ÆüßÖÖÖ úÖ ÃÖÖ´ÖÖÖ ÖÆüà ú¸üÖÖ ¯ÖÍüÖ ×²ÖÎÖÖÖß ¿ÖÖÃÖÖ úß Ã£ÖÖ¯ÖÖÖ êú ¯ÖÏÖµÖ ú ¿ÖÖÖ²¤üß ¯Ö¸üÖÖ 1881 ÔÃÖ¾Öß ´Öë ¯ÖÏ£Ö´Ö ÖÖÖÖÖÖ êú ÃÖ´ÖµÖ ³ÖÖ¸üÖ ´Öë ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ Öê ¯ÖÖÑ¾Ö Ö´ÖÖÖê ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö Æüß ×úµÖê £Öê, Ö²Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ´ÖÖ¡Ö 0.7% £ÖÖ ¯Ö¸üÖã ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ´ÖãÖ»Ö ¿ÖÖÃÖÖ êú Ö¸ü´Ö êú ÃÖ´ÖµÖ êú 16% ÃÖê ²ÖÍüú¸ 20% êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ ÆüÖê ÖµÖÖ £ÖÖ ÃÖ ¾Ö×¬Ö ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÆãüÔ ¾ÖÖÃÖ×¾Öú ¾Öé×¨ü ÃÖ´³Ö¾ÖÖ Öî¸ü ³Öß ×¬Öú £Öß ÖÖ¸üßÖ-ÃÖ»Öß´Ö-¿ÖÖÆüß ´Öë Û»»Ö×ÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë êú 1/6 ³ÖÖÖ úÖ ÖÑúÍüÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú Ö ³ÖÖÖÖë êú ×¾ÖÂÖµÖ ´Öë Æîü ÖÆüÖÑ ¯Ö¸ü ´ÖãÖ»Ö ¿ÖÖÃÖÖ ¾µÖÖ¯Ö £ÖÖ 1881 úß ÖÖÖÖÖÖ ´Öë Öêú êÃÖê Öê¡Ö ³Öß ÃÖÛ´´Ö×»ÖÖ £Öê ÖÖê ´ÖãÖ»Ö ¿ÖÖÃÖÖ êú ¬ÖßÖ ÖÆüà ÖÖê £Öê ÃÖ ¯Öæ¸üê Öê¡Ö ´Öë ´ÖãÖ»Ö ¸üÖµÖ êú ÃÖ´ÖµÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 1/6 ÃÖê ³Öß ú´Ö ¸üÆüÖ ÆüÖê ÖÖ µÖÆü ³Öß ×¾ÖÖÖ¸üÖßµÖ Æîü ×ú üÖ¸üÆü¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ´Öë Ö²Ö ×²ÖÎÖÖÖß ÖÎúÖÖÖÖë úÖ ³ÖÖ¸üÖ êú ²ÖÍüê ³ÖÖÖ ¯Ö¸ü ×ÖµÖ¡ÖÖ ÆüÖê Öê »ÖÖÖ Ö²Ö ´ÖãÖ»Ö ¿ÖÖÃÖÖ Öêú ¤ü¿ÖúÖë ÃÖê ¯ÖÖÖ ¯Ö¸ü £ÖÖ ¯ÖÖÖ êú ÃÖ úÖ»Ö ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ãúû ÖµÖ ÆüÖê ÖÖ ÖÖê Ã¾ÖÖ³ÖÖ×¾Öú Æüß Æîü Ö êÃÖÖ ¯ÖÏÖßÖ ÆüÖê ÖÖ Æîü ×ú 1881 ÔÃÖ¾Öß úß ÖÖÖÖÖÖ êú ¯Öæ¾ÖÔ êú ãúû ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 4 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë ÃÖê ³Öß úÆüà ×¬Öú ²ÖÍüÖ ÆüÖê ÖÖ ÃÖÖË 1881 êú ¯Ö¿ÖÖÖË úß ¾Ö×¬Ö ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë Öî¸ü ÔÃÖÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ×Ö¸Ö¸ü ¾Öé×¨ü ÆüÖêÖß Ö»Öß ÖµÖß ÃÖ ¾Öé×¨ü êú ×¾ÖÂÖµÖ ´Öë ÖßÖê Æü´Ö ãúû ×¾ÖÃÖÖ¸ü ÃÖê ÖÖÖÔ ú¸ëüÖê Ã¾ÖÖ¡ÖÖÖ¯ÖÏÖÛ¯Ö êú ÃÖ´ÖµÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ×ÖÖ ÖßÖ úÖµÖÖë ´Öë ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ ÆãüÖ Öúß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß úÖ Ã¾Öºþ¯Ö ú ¤æüÃÖ¸êü ÃÖê ×³Ö®Ö Æîü Öî¸ü ÖßÖÖë úÖµÖÖë ´Öë ×³Ö®Ö ¯ÖÏúÖ¸ü êú ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ Æãü Æïü Ö ¯Öæ¸êü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß úÖ ÃÖÓú»ÖÖ ú¸üÖê ÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ Æü´Ö Ö ÖßÖÖêÓ ÖüúÖë êú ¯Öé£ÖËú-¯Öé£ÖËú ÖÑúÍêü ¤ëüÖê ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ : 1901-1991 ÖÖ×»ÖúÖ-4 ´Öë Æü´ÖÖê ¾ÖÂÖÔ 1901 ÃÖê 1991 Öú ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü üÖÖÃÖÓµÖÖ êú ÖÑúÍüÖë úÖ ÃÖÓú»ÖÖ ×úµÖÖ Æîü 1951-1991 êú ÖÑúÍêü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÖÖÖÖÖÖ ÃÖê ×»ÖµÖê ÖµÖê Æïü ¯ÖÖ×úÃÖÖÖß ÖÖÖÖÖÖ ÃÖÓÖüÖ Öê ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Öæ¾ÖÔ úÖ»Ö êú ÖÑúÍüÖë úÖê ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ, ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ¾ÖÓ ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö êú ×»ÖµÖê ¯Öé£ÖËú-¯Öé£ÖËú ²ÖÖÑüú¸ü ¯ÖÏúÖ×¿ÖÖ ×úµÖÖ Æîü 1901 ÃÖê 1941 êú ÖÑúÍêü ÃÖ ÄÖÖêÖ ÃÖê ×»ÖµÖê ÖµÖê Æïü


www.cpsindia.org


¾ÖÂÖÔ

ÖÖ×»ÖúÖ 4 : ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ, 1901-1991

1901 1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 1991

³ÖÖ.¬Ö´Öá

206,518 (86.640) 218,252 (86.585) 216,343 (86.067) 237,164 (85.148) 269,119 (84.438) 315,001 (87.237) 381,567 (86.871) 472,517 (86.201) 586,681 (85.856) 720,100 (85.088)

´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ

29,102 (12.209) 30,269 (12.008) 30,739 (12.229) 35,818 (12.860) 42,645 (13.380) 37,661 (10.430) 46,940 (10.687) 61,418 (11.204) 80,003 (11.708) 106,552 (12.590)

ÔÃÖÖÔ

2,744 (1.151) 3,547 (1.407) 4,283 (1.704) 5,548 (1.992) 6,953 (2.182) 8,426 (2.334) 10,728 (2.442) 14,225 (2.595) 16,645 (2.436) 19,651 (2.322)

ãú»Ö

238,364 252,068 251,365 278,530 318,717 361,088 439,235 548,160 683,329 846,303

×ü¯¯ÖÖß : ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖëü ´Öë Æîü Öî¸ü úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ãú»Ö ÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Æïü ÄÖÖêÖ : ¤êüÖë, ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 2.6 Öî¸ 2.6

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úÖ ¾ÖÆü ³ÖÖÖ ÖÖê ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ¯Ö¿ÖÖÖËü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ²ÖÖÖ ÃÖ´Öêë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ²ÖÆãüÃÖÓµÖú Æïü ¯Ö¸üÖã ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖµÖ ¯ÖÏµÖêú ¤ü¿Öú ´Öë ÖüÖÖ ÖµÖÖ Æî êú¾Ö»Ö 1941-1951 êú ¤ü¿Öú ´Öë µÖÆü Öã¯ÖÖÖ ãúû ²ÖÍüÖ µÖÆü ¾Öé×¨ü ×¾Ö³ÖÖÖÖ úß ¡ÖÖÃÖ¤ü ÖÖÖ êú úÖ¸üÖ ÆãüÔ ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Öæ¾ÖÔ úÖ»Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖ êú ÃÖ ³ÖÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 1901 êú 86.6% ÃÖê Öüú¸ü 1941 ´Öë 84.4% ¸üÆü ÖµÖÖ 1941 Öî¸ü 1951 êú ´Ö¬µÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ÃÖ´ÖµÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ²Ö»ÖÖÖË ¾ÖÓ ØÆüÃÖú Ã£ÖÖÖÖÖ¸üÖ êú ¯Ö×¸üÖÖ´ÖÃ¾Öºþ¯Ö µÖÆü Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 2.8 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë ÃÖê ²ÖÍüÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ-¯Ö¿ÖÖÖË êú üÖÖ¸ü ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 2.2 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Óú ÖüÖ Æîü µÖÆü ÈüÖÃÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Öæ¾ÖÔ êú ÖÖ¸ü ¤ü¿ÖúÖë ´Öë Æãü ÈüÖÃÖ êú ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÖÖ Æüß Æîü


www.cpsindia.org


1901 Öî¸ü 1991 êú ´Ö¬µÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ãú»Ö 1.6 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ

ÓúÖë úß ×Ö¸üÖ¾Öü ÖÔ Æîü µÖÆü ×Ö¸üÖ¾Öü ²ÖÆãüÖ ×¬Öú ÖÆüà ×¤üÖÖß ¯Ö¸üÖã µÖÆü Ã´Ö¸üÖ ¸üÖÖÖ ÖÖ×ÆüµÖê ×ú ÃÖ ´Ö¬µÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö êú úÖ¸üÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 2.8 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë ÃÖê ²ÖÍüÖ £ÖÖ Ö 1901 ÃÖê 1991 êú ´Ö¬µÖ ¾ÖÖÃÖ×¾Öú ×Ö¸üÖ¾Öü 4.4 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë úß Æîü ÖÖ×»ÖúÖ ÃÖê Ã¯ÖÂü Æîü ×ú ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ¾ÖÖ»Öê ³ÖÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÃÖÖÖ ÈüÖÃÖ ÆüÖê ¸üÆüÖ Æîü ÈüÖÃÖ úß ÃÖ ¤üßÖÔúÖ»ÖßÖ ¯ÖÏ¾Öé×¢Ö ´Öë ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ÃÖ´ÖµÖ ÆãüÖ Øú×ÖÖË ¾Ö¸üÖê¬Ö Ö×Öú ¾ÖÓ ¯ÖÏÖµÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾ÖÆüßÖ ¯ÖÏ´ÖÖ×ÖÖ ÆãüÖ ÖÖê Æü´Ö ¤êüÖëÖê ×ú ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÈüÖÃÖ êú ÃÖÖ£Ö ´ÖãÛÃ»Ö´Ö ¾ÖÓ ÔÃÖÖÔ ÖÖÃÖÓµÖÖ êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÆüÖê ¸üÆüß ¾Öé×¨ü ÃÖ´¯ÖæÖÔ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë ú ÖîÃÖß ÖÆüà Æîü µÖÆü ¾Öé×¨ü ãúû ÃÖß×´ÖÖ Öê¡ÖÖë ´Öë êúÛ¦üÖ Æîü Ö Öê¡ÖÖë ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ¾ÖÓ ÔÃÖÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÆãüÔ ¾Öé×¨ü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë Æãü ãú»Ö ÈüÖÃÖ ÃÖê úÔ ÖãÖÖ ×¬Öú Æîü ÃÖêú ¯Ö×¸üÖÖ´ÖÃ¾Öºþ¯Ö ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ³ÖßÖ¸ü êÃÖê Öêú Ã£ÖÖÖ ³Ö¸êü Æïü ÖÆüÖÑ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ µÖÖ ¿ÖßÖÐÖÖ ÃÖê ÖüÖÖ ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ : 1901-1991 ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú ÖÖê Öê¡Ö ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ¯Ö¿ÖÖÖË ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ´Öë ÖµÖê Öúß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ÖÑúÍüÖë úÖ ÃÖÓú»ÖÖ ÖÖ×»ÖúÖ-5 ´Öë ×úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü µÖÆü ÃÖÓú»ÖÖ ´ÖãµÖÖ ¯ÖÖ×úÃÖÖÖß ÖÖÖÖÖÖ «üÖ¸üÖ ¯ÖÏúÖ×¿ÖÖ ×¾Ö×³Ö®Ö ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ¯Ö¸ü Ö¬ÖÖ×¸üÖ Æîü ×¾Ö³ÖÖÖÖ-¯Ö¿ÖÖÖË úê ãúû ¤ü¿ÖúÖë êú ×»ÖµÖê ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÓµÖãÖ¸üÖÂÒü ÃÖÓÖ êú ÖÑúÍüÖë ÃÖê »Öß ÖµÖß Æîüî ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Öæ¾ÖÔ úÖ»Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú ÃÖ ³ÖÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 15-20 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ £ÖÖ ÃÖ ³ÖÖÖ ´Öë Öî¸ü ¯ÖÆü»Öê ¯Öæ¾Öá ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ²ÖÖê Öî¸ü ²Ö ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö úÆü»ÖÖÖê ¾ÖÖ»Öê Öê¡ÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ »¯ÖÃÖÓµÖú ÆüÖêÖÖ ¾ÖÃÖãÖ ³ÖÖ¸üÖ êú ×¾Ö³ÖÖÖÖ úÖ ú´ÖÖ¡Ö úÖ¸üÖ ²ÖÖÖ ÖÖ×»ÖúÖ-5 êú ÖÑúÍüÖë ´Öë »»ÖêÖÖßµÖ Æîü ×ú ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Öæ¾ÖÔ úÖ»Ö ´Öë ÃÖ Öê¡Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ²ÖÍü ¸üÆüÖ £ÖÖ 1901 ´Öë µÖÆüÖÑ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß 15.9 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ £Öê, 1941 ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ²ÖÍüú¸ü 19.7% ÆüÖê ÖµÖÖ £ÖÖ ÃÖß ¾Ö×¬Ö ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 83.9 ÃÖê Öüú¸üü 78.8% ¸üÆü ÖµÖÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úÖ µÖÆü ú´ÖÖ¡Ö ³ÖÖÖ £ÖÖ ÖÆüÖÑ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ¯ÖêÖÖ ×¬Öú Ö×Öü ÃÖê ²ÖÍü ¸üÆüß £Öß 1921 ÃÖê 1941 êú ´Ö¬µÖ µÖÆü ¯ÖÏ×ÎúµÖÖ ²ÖÆãüÖ Ã¯ÖÂü Öî¸ü Öß¾ÖÎ ÆüÖêÖß ×¤üÖÖµÖß ¤êüÖß Æîü µÖÆü ¯ÖÏ×ÎúµÖÖ Ö»ÖÖß ¸üÆüÖß ÖÖê ÃÖ´³Ö¾Ö Æîü ×ú ÃÖ Öê¡Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë ¾ÖÓ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ


www.cpsindia.org


ãúû ÃÖ´ÖÖÖÖÖ úß Öê¸ü ²ÖÍüÖê »ÖÖÖÖ Öî¸ü µÖÆü Öê¡Ö ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ´ÖãµÖ¬ÖÖ¸üÖ ÃÖê ÖãÍü ÖÖÖÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ Öê µÖÆü ÃÖ´³ÖÖ¾ÖÖÖ ÃÖ´ÖÖ¯Ö ú¸ü ¤üß ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ¯Ö¸üÖÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ÃÖ Öê¡Ö ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ ¯ÖæÖÔÖ ÃÖ´ÖÖ¯Ö ÆüÖê ÖµÖê 1941 ´Öë 55.7 »ÖÖÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ¾ÖÆüÖÑ £Öê, 1951 ´Öë Öúß ÃÖÓµÖÖ ´ÖÖ¡Öü 6.5 »ÖÖÖ ¸üÆü ÖµÖß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 19.7% ÃÖê Öüú¸ü 1.6% ÆüÖê ÖµÖÖ Ö²Ö ÃÖê µÖÆü Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ ÃÖß ÃÖ¸ü ¯Ö¸ü ²ÖÖÖ ÆãüÖ Æîü ÖÖ×»ÖúÖ 5 : ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ, 1901-1991

¾ÖÂÖÔ

1901 1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 1991

³ÖÖ.¬Ö´Öá

2,641 (15.932) 2,898 (14.953) 3,274 (15.511) 4,427 (18.805) 5,568 (19.687) 0,646 0,754 (1.469) 1,208 (1.791) 1,454 (1.649) 2,018 (1.649)


ÔÃÖÖÔ

13,904 0,032 (83.875) (0.193) 16,364 0,119 (84.433) (0.614) 17,620 0,214 (83.475) (1.014) 18,757 0,357 (79.678) (1.517) 22,293 0,421 (78.824) (1.489) 39,286 0,520 (1.596) (97.119) 49,889 0,699 (97.169) (1.362) 65,254 0,981 (96.755) (1.454) 85,371 1,371 (96.796) (1.555) 118,475 1,903 (96.796) (1.555)

ãú»Ö

16,577 19,381 21,108 23,541 28,282 40,451 (1.285) 51,343 67,443 88,197 122,397

×ü¯¯ÖÖßê : ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖë ´Öë Æîü, úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ãú»Ö ÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆîüÓ ÄÖÖêÖ : ¤êüÖë, ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 2.4 Öî¸ü 2.8

¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ´Öë ÖÖê ãú £ÖÖêüÍ-ê ²ÖÆãüÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ¿ÖêÂÖ ²ÖÖê Æïü Öúß ÖÖÃÖÓµÖÖ ¾ÖÆüÖÑ úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖê Øú×ÖÖË ×¬Öú Ö×Ö ÃÖê ²ÖÍü ¸üÆüß Æîü, ¯Ö¸üÖã ¾ÖÆüÖÑ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úß ãú»Ö ÃÖÓµÖÖ ÖÖµÖ


www.cpsindia.org


Æüß ¸üÆüß Æîü ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ÃÖ´ÖµÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ ¾ÖÆüÖÑ ÃÖê êÃÖÖ ×ÖÂúÖÃÖÖ ÆãüÖ ×ú ÖÖ ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ´Öë Öúß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ 1901 úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ »¯ÖÖÓ¿Ö Æîü ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úß ÖÖÖÖÖÖ êú ªÖÖ ÖÑúÍüê 1981 êú Æïü, ÃÖ ¾ÖÂÖÔ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úß ãú»Ö ÃÖÓµÖÖ 1901 úß ÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏÖµÖ 55 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ £Ößü ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ´Öë ¿ÖêÂÖ ²ÖÖê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë ´Öë ÃÖê ×¬ÖúÖÓ¿Ö ×ÃÖ¬Ö ¯ÖÏÖÖ ´Öë ¸üÆüÖê Æïü 1981 úß ÖÖÖÖÖÖ êú ÖãÃÖÖ¸üü ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ êú ãú»Ö 13.9 »ÖÖÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë ´Öë ÃÖê 12.7 »ÖÖÖ ×ÃÖ¬Ö ´Öë £Öê ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãµÖÖ ÖÏÖ´ÖßÖ Öê¡ÖÖë ´Öë Æïü, 1981 ´Öë Öúß 80% ÃÖê ×¬Öú ÖÖÃÖÓµÖÖ ÖÏÖ´ÖßÖ £Ößü ¯ÖÖ×úÃÖÖÖß Öê¡Ö ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ¯Öæ¸üß ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖê úÆüà ×¬Öú Ö×Ö ÃÖê ²ÖÍüÖß ¸üÆüß Æîü ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ÃÖ´ÖµÖ ³Öß ¾ÖÆüÖÑ ÃÖê ÔÃÖÖµÖÖë úÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë ÖîÃÖÖ ÃÖ´Öæ»Ö ×ÖÂúÖÃÖÖ ÖÆüà ÆãüÖ ÃÖ ÃÖ²Öêú úÖ¸üÖ ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 1901 ÃÖê 1981 êú ´Ö¬µÖ Öü ÖãÖÖ ²ÖÍüÖ Æîü, 1901 ´Öë ¾Öê 0.2 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ £Öê, 1981 ´Öë 1.6 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Æïü ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ÃÖ´ÖµÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ×ÖÖ ÖßÖ ÖüúÖë ´Öë ²ÖÑüÖ, Ö´Öë ÃÖê ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ¾ÖÖ»Öê Öüú ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÃÖ²ÖÃÖê ×¬Öú ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖÖ ÆãüÖ êÃÖÖ ¯ÖÏÖßÖ ÆüÖêÖÖ Æîü ×ú ÃÖ Öê¡Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úß ²ÖÍüÖê Öã¯ÖÖÖ ¯Ö¸ü Óãú¿Ö »ÖÖÖÖÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ úÖ ´ÖãµÖ §êü¿µÖ £ÖÖ ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ : 1901-1991 ÖÖ×»ÖúÖ-6 ´Öë ÖÖ ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö êú ÖÖÔÖ ÖÖê ¾ÖÖ»Öê Öê¡ÖÖë úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ÖÑúÍêü ×¤üµÖê ÖµÖê Æïü µÖÆü ÃÖÓú»ÖÖ ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö êú ÖÖÃÖÓµÖÖ ×¾Ö³ÖÖÖ «üÖ¸üÖ ¯Ö»Ö²¬Ö ú¸ü¾ÖÖµÖê ÖµÖê ÖÑúÍüÖë ¯Ö¸ü Ö¬ÖÖ×¸üÖ Æîü ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Öæ¾ÖÔ úÖ»Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú ÃÖ ³ÖÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ êú ¬ÖßÖ ÖµÖê Öê¡ÖÖë úß ¯ÖêÖÖ úÆüà ×¬Öú £ÖÖ ¯Ö¸üÖã ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏµÖêú ¤ü¿Öú ´Öë ÃÖ Öê¡Ö ´Öë Öêú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ×Ö¸üÖ¸ü ÈüÖÃÖ ÆüÖêÖÖ Ö»ÖÖ ÖµÖÖ Æîü ÃÖÖË 1901 ´Öë ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 33.9% £ÖÖ 1901 ÃÖê 1941 Öú êú ÖÖ¸ü ¤ü¿ÖúÖë ´Öë µÖÆü Öüú¸ü 29.6% ¸üÆü ÖµÖÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ÃÖ´ÖµÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ ú ÖÖî£ÖÖÔ Öüú¸ü 1951 ´Öë 22.9% ÆüÖê ÖµÖÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Ö¿ÖÖÖË êú 40 ¾ÖÂÖÖí ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ Öß¾ÖÎÖÖ ÃÖê ÖüÖê Æãü 1991 ´Öë 11.4% ¸üÆü ÖµÖÖ Æîü µÖÆü Öã¯ÖÖÖ 1951 êú Öêú Öã¯ÖÖÖ úÖ üßú Ö¬ÖÖ Æîü ÃÖ ¯ÖÏúÖ¸ü ÖÖÖÖÖÖ êú ×ÖÖ 90 ¾ÖÂÖÖí êú ÖÑúÍüÖë úÖ ÃÖÓú»ÖÖ µÖÆüÖÑ ÆãüÖ Æîü, ÃÖ ¾Ö×¬Ö ´Öë ÃÖ Öê¡Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 33.9% ÃÖê Öüú¸ü 11.4% ÆãüÖ Öî¸ü ´ÖãÛÃ»Ö´Ö Öã¯ÖÖÖ 66.1% ÃÖê ²ÖÍüú¸ü 88.3% Öú ¯ÖÆãÑüÖ ÖµÖÖ Æîü


www.cpsindia.org


ÖÖ×»ÖúÖ 6 : ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ, 1901-1991

¾ÖÂÖÔ

1901 1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 1991

³ÖÖ.¬Ö´Öá


9,814 (33.927) 10,353 (32.809) 10,608 (31.900) 10,812 (30.367) 12,437 (29.613) 10,110 (22.891) 10,646 (19.278) 10,138 (14.302) 11,722 (13.037) 12,672 (11.370)

19,113 (66.073) 21,202 (67.191) 22,646 (68.100) 24,731 (69.461) 29,509 (70.261) 33,943 (76.854) 44,415 (80.429) 60,533 (85.396) 77,906 (86.647) 98,420 (88.305)

ÔÃÖÖÔ ÖÖµÖ

ãú»Ö

28,297

ÖÖµÖ

31,555

ÖÖµÖ

33,254

0,061 (0.171) 0,053 (0.126) 0,113 (0.255) 0,162 (0.293) 0,214 (0.302) 0,284 (0.316) 0,363 (0.325)

35,604 41,999 44,166 55,223 70,885 89,912 111,455

×ü¯¯ÖÖß : ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖë ´Öë Æîü, úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ãú»Ö ÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆîüÓ ÄÖÖêÖ : ¤êüÖë, ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 2.5 Öî¸ 2.9

¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úß ÛÃ£Ö×Ö êú ×¾Ö¯Ö¸üßÖ ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö ¾ÖÖ»Öê Öê¡Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏµÖêú ¤ü¿Öú ´Öë ÖüÖÖ Ö»ÖÖ ÖµÖÖ Æîü ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ÃÖ´ÖµÖ ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úß ³ÖÖÑ×Ö ÃÖ Öê¡Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ ×¾ÖÖÖ¿Ö ÖÆüà ÆãüÖ, ¯Ö¸üÖã Ö²Ö ÃÖê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ µÖÆüÖÑ ÃÖê ÃÖÖÖ ×ÖÂúÖÃÖÖ ÆüÖêÖÖ Ö»ÖÖ ÖµÖÖ Æîü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ : 1881-1991 ³ÖÖ¸üÖ úß ÖßÖ Öüú úÖµÖÖë úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖ´²Ö¬Öß ÖÑúÍüê ÃÖÓú×»ÖÖ ú¸üÖê êú ¯Ö¿ÖÖÖË ÃÖ´¯ÖæÖÔ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ÖÑúÍüÖë úÖê ¤êüÖÖÖ ÃÖ´Öã×ÖÖ Æîü ÃÖÖË 1881 ÃÖê 1991 Öú úß ¾Ö×¬Ö êú ×»ÖµÖê


www.cpsindia.org


µÖê ÖÑúÍüê ÖÖ×»ÖúÖ-7 ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê Æïü ÃÖ´ÖÃÖ ÖÑúÍüÖë úÖ ØÃÖÆüÖ¾Ö»ÖÖêúÖ ú¸üÖê Æãü ¯Ö×¸ü×¿ÖÂ ÖÖ×»ÖúÖ-1 ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ, ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ, ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö Öî¸ü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß úÖ ú Ã£ÖÖÖ ¯Ö¸ü ÃÖÓú»ÖÖ ú¸ü ×¤üµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ÖÖ×»ÖúÖ 7 : ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ, 1881-1991 ¾ÖÂÖÔ

1881 1891 1901 1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 1991

³ÖÖ.¬Ö´Öá

198,424 (79.320) 220,343 (78.814) 218,973 77.139 231,503 (76.403) 230,225 (75.304) 252,403 (74.747) 287,124 (73.812) 325,756 (73.088) 392,968 (71.998) 483,863 (70.484) 599,858 (69.634) 734,791 (68.026)


49,953 (19.969) 57,068 (20.412) 62,119 21.883 67,835 (22.387) 71,005 (23.225) 79,306 (23.486) 94,447 (24.279) 110,890 (24.880) 141,244 (25.878) 187,205 (27.270) 243,280 (28.241) 323,447 (29.944)

ÔÃÖÖÔ

1,778 (0.711) 2,164 (0.774) 2,776 0.978 3,666 (1.210) 4,497 (1.471) 5,966 (1.767) 7,427 (1.909) 9,059 (2.033) 11,589 (2.123) 15,420 (2.246) 18,300 (2.124) 21, 917 (2.029)

ãú»Ö

250,155 279,575 283,868 303,004 305,727 337,675 388,998 445,705 545,801 686,488 861,438 1,080,155

×ü¯¯ÖÖß : ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖë ´Öë Æîü, úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ãú»Ö ÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Æïü ÄÖÖêÖ : ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 2.10 Öî¸ 2.11 ¤êüÖë

ÖÖÖÖÖÖ úß ÃÖ 110 ¾ÖÂÖÔ úß ¾Ö×¬Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë 11 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë úÖ ÈüÖÃÖ ÆãüÖ Æüî ÃÖÖË 1881 ´Öë µÖÆüÖÑ úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 79.32% £ÖÖ, ²Ö 1991 ´Öë µÖÆü Öã¯ÖÖÖ ´ÖÖ¡Ö 68.03% ¸üÆü ÖµÖÖ Æîü ÃÖß ¾Ö×¬Ö


www.cpsindia.org


´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 10 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë ÃÖê ²ÖÍüÖ Æîü, 1881 ´Öë ¾Öê ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖü 20% £Öê, 1991 ´Öëê ¾Öê 30% ÆüÖê ÖµÖê Æïü ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 1 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Óú ÃÖê ãúû ×¬Öú ²ÖÍüÖ Æîü, ¾Öê 1881 ´Öë ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ 0.7% £Öê, ²Ö 1991 ´Öë 2% ÃÖê ×¬Öú Æïü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÈüÖÃÖ Öî¸ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ¾Öé×¨ü úÖ Îú´Öü ÃÖ ¯Öæ¸üß ¾Ö×¬Ö ´Öë ÃÖÖÖ Ö»ÖÖÖ ¸üÆüÖ Æîü,ü µÖÆü Îú´Ö ²Ö ³Öß £Ö´ÖÖ ÖÆüà ×¤üÖÖÖ ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 1881 ÃÖê 1971 êú ´Ö¬µÖ 90 ¾ÖÂÖÔ Öú ×Ö¸üÖ¸ü ²ÖÍüÖÖ ¸üÆüÖ, ²Ö ÛÖ´Ö ¤Öê ¤ü¿ÖúÖë ´Öë µÖÆü ¾Öé×¨ü ãúû ¾Ö¹ý¨ü ÆãüÔ Æîü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ÖîÃÖê ³ÖÖîÖÖê×»Öú ¾ÖÓ ÃÖÖÓÃéú×Öú úºþ¯ÖÖÖ ÃÖê µÖãÖ ÃÖãÖ×üÖ-ÃÖãÃÖß×´ÖÖ Öê¡Ö ´Öë ×úÃÖß ²ÖÆãüÃÖÓµÖú ÃÖ´Öã¤üÖµÖ êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ´ÖÖ¡Ö ú ¿ÖÖÖ²¤üß úß ¾Ö×¬Ö ´Öë 11 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë úÖ ÈüÖÃÖ ÆüÖê ÖÖü ú ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÖ ÖüÖÖ Æîü µÖÆü ÈüÖÃÖ ×úÖÖÖ ²ÖÍüÖ Æîü ÃÖúÖ Öã´ÖÖÖ ÃÖ Ö£µÖ ÃÖê »ÖÖÖµÖÖ ÖÖ ÃÖúÖÖ Æîü ×ú ú²Ö¸ü êú ÃÖ´ÖµÖ Ö²Ö ´ÖãÖ»Ö ¿ÖÖÃÖÖ ¯ÖÖê Ö¸ü´Ö ¯Ö¸ü £ÖÖ Öî¸ü ³ÖÖ¸üÖ ´Öë Ã»ÖÖ´Öß ¿ÖÖÃÖÖ Ã£ÖÖ×¯ÖÖ Æãü ¯ÖÏÖµÖ 500 ¾ÖÂÖÔ ÆüÖê Öãúê £Öê, Ö²Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ûüê ³ÖÖÖ ÃÖê ×¬Öú ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖµÖÖ £ÖÖ ÖÖ ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÆãüÖ ÈüÖÃÖ Ã»ÖÖ´Öß ¿ÖÖÃÖÖ úß ¯ÖÖÑÖ ¿ÖÖÖÛ²¤üµÖÖë ´Öë Æãü ÈüÖÃÖ ê ¤üÖ-ê ×ÖÆüÖÔ ÃÖê ³Öß ×¬Öú Æîü ÈüÖÃÖ úß ÖÖ ¿ÖÖÖ²¤üß ÖîÃÖß Ö×Ö ²ÖÖß ¸üÆüß ÖÖê úßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¢Ö¸üÖ¨Ôü ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 50% ÃÖê ³Öß ×Ö´Ö ÆüÖê ÖÖµÖêÖÖ Öî¸ü ¾Öê ¯ÖÖê Æüß ´Öæ»Ö Öê¡Ö ´Öë »¯ÖÃÖÓµÖú ÆüÖê ÖÖµÖëÖê

úßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¢Ö¸üÖ¨Ôü úß ÛÃ£Ö×Ö ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖ´²Ö¬Öß ÖÖê ÃÖÓú»ÖÖ ú¯Ö¸ü ÆãüÖ Æîü ÃÖÃÖê Æü´Öë 1881 ÃÖê 1991 Öú êú ²ÖÖ¸üÆü ¤ü¿ÖúÖë êú ÖÑúÍüê ¯ÖÏÖ¯Ö ÆüÖê Öê Æïü 1881 Öî¸ü 1891 êú ÖÑúÍüê ¢Ö¸ü¾ÖÖá ÖÑúÍüÖë ÃÖê ¯ÖæÖÔÖ Öã»ÖÖßµÖ ÖÆüà ÆîÓ Ö ¯ÖÏÖ¸üÛ´³Öú ÖÖÖÖÖÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ Öê¡Ö ÃÖÛ´´Ö×»ÖÖ ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖµÖÖ £ÖÖ Ö ¤üÖê ÖÑúÍüÖë úÖê ûÖê üÍ ¤ëü ÖÖê ³Öß 1901 ÃÖê 1991 Öú êú ¤üÃÖ ¤ü¿ÖúÖë êú ÖÑúÍüê ÖÖê Æü´Öë ¯Ö»Ö²¬Ö Æïü Æüà ÃÖ »Ö´²Öß ¾Ö×¬Ö ´Öë ×¾Ö×³Ö®Ö ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú ¯ÖÖ¸üÃ¯Ö×¸üú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ úß ÖÖê ¯ÖÏ¾Öé×¢Ö ×¤üÖÖÔ ¤êüÖß Æîü ÃÖêú Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ÖÖê êú ú×Ö¯ÖµÖ ¤ü¿ÖúÖë úß ÛÃ£Ö×Ö úÖ ¯ÖÏÖ´ÖÖ×Öú Öã´ÖÖÖ »ÖÖÖ ¯ÖÖÖÖ ÃÖ´³Ö¾Ö Æîü ×Ö¡Ö-1 ´Öë Æü´ÖÖê ÃÖÖ´ÖÖµÖ ÃÖÖÓÛµÖúß Ö×ÖÖ êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê Æü´Öë ¯Ö»Ö²¬Ö ¤üÃÖ ¤ü¿ÖúÖë êú ÖÑúÍüÖë úÖê ÖÖêüÍÖê ¾ÖÖ»Öß ÃÖ¾ÖÖì¢Ö´Ö ¯ÖÏ¾Öé×¢Ö¸êüÖÖÑ ÖàÖß Æîü ú¯Ö¸ü úß ¸êüÖÖ ÖÖ×»ÖúÖ-7 ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ êú ÖÑúÍüÖë úÖê ÖÖêüÍÖß Æîü, ÖßÖê ¾ÖÖ»Öß ¸êüÖÖ ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ¾ÖÓ ÔÃÖÖµÖÖë úÖ ÃÖÛ´´Ö×»ÖÖ Öã¯ÖÖÖ ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ÃÖÖÓÛµÖúß Ö×ÖÖ êú ÖãÃÖÖ¸ü µÖê ¯ÖÏ¾Öé×¢Ö¸êüÖÖÑ µÖÖ ×¾ÖÀ¾ÖÃÖÖßµÖ Æïü Ö ¸êüÖÖÖë úÖ R2-´Öæ»µÖ 1 êú ²ÖÆãüÖ ×Öúü Æîü, Ö²Ö ×úÃÖß ¯ÖÏ¾Öé×¢Ö¸êüÖÖ úÖ R2-´Öæ»µÖ 1 ÆüÖê ÖÖ Æîü ÖÖê ÃÖê ¯ÖæÖÔÖ ×¾ÖÀ¾ÖÃÖÖßµÖ ´ÖÖÖÖ ÖÖÖÖ Æîü


www.cpsindia.org


ÖîÃÖÖ ×ú ×Ö¡Ö-1 ´Öë Ã¯ÖÂü ×¤üÖÖµÖß ¤êüÖÖ Æîü, ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ úÖê ¤ü¿ÖÖÔÖê ¾ÖÖ»Öß ¸êüÖÖ 1901 êú 77% êú ÃÖ¸ü ÃÖê ÃÖÆüÖ-×Ö¸Ö¸üÖÖ ÃÖê ÖßÖê ×Ö¸üÖß ÆãüÔ 1991 êú 68% êú ÃÖ¸ü ¯Ö¸ü ¯ÖÆÑüãÖÖß Æî ÔÃÖÖµÖÖë Öî¸ü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë êú ÃÖÛ´´Ö×»ÖÖ Öã¯ÖÖÖ úÖê ¤ü¿ÖÖÔÖê ¾ÖÖ»Öß ¸êüÖÖ ¾ÖîÃÖß Æüß ÃÖÆüÖ-×Ö¸Ö¸üÖÖ ÃÖê ú¯Ö¸ü üÖß Ö»Öß ÖÖÖß Æîü Ö ¤üÖêÖÖë ¸êüÖÖÖë úÖê ÖÖê ²ÖÍüÖÖê Ö»Öê ÖÖµÖë ÖÖê µÖê ÃÖÖË 2061 ÔÃÖ¾Öß ´Öë ú-¤æüÃÖ¸êü úÖê úÖüÖß Æïü ÃÖ ÃÖ´ÖµÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ¾ÖÓ ÔÃÖÖµÖÖë êú ÃÖÛ´´Ö×»ÖÖ Öã¯ÖÖÖ êú ÃÖ´ÖÖÖ ÆüÖê ÖÖÖÖ Æîü Öî¸ü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ¤üÖêÖÖë ÃÖ´ÖæÆüÖë ´Öë Ö¬Öß-Ö¬Öß ²ÖÑü ÖÖÖß Æîü ÃÖêú ¯Ö¿ÖÖÖË ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÖÖê ÖüÖÖ ÖÖÖÖ Æîü Öî¸ü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ¾ÖÓ ÔÃÖÖµÖÖë úÖ ÃÖÛ´´Ö×»ÖÖ Öã¯ÖÖÖ ²ÖÍüÖÖ ÖÖÖÖ Æîü ×Ö¡Ö-1 : ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬ÖÙ´ÖµÖÖë ¾ÖÓ µÖÖë úß ¾Öé×¨ü úß ¯ÖÏ¾Öé×¢Ö ¸êüÖÖÓ, 1901-2071 80%

70%

p= −5×10−6t3+3×10−4t2−0.09t+77.14 R2= 0.9977

³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´Öá

60%

50%

40%

ÔÃÖÖÔ + ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ −6 3

30%

−4 2

p= +5×10 t −3×10 t +0.09t+22.86 2 R = 0.9977

t = 1901 ÃÖê ÖÖê úß ¾Ö×¬Ö ¾ÖÂÖÖí ´Öë p = ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ

20% 1901 1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 1991 2001 2011 2021 2031 2041 2051 2061 2071

ÃÖÖÓÛµÖúß Ö×ÖÖ úß Ö ¯ÖÏ¾Öé×¢Ö¸êüÖÖÖë ¯Ö¸ü ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ú¸ëü ÖÖê µÖÆü Ã¯ÖÂü Æîü ×ú úßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¢Ö¸üÖ¨Ôü ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß »¯ÖÃÖÓµÖú ÆüÖê ÖÖµÖëÖê ÃÖ Ö×ÖÖ ¯Ö¸ü ×¾ÖÀ¾ÖÖÃÖ ú¸üÖê úÖ úÖêÔ úÖ¸üÖ ³Öß Æü´Öë ×¤üÖÖµÖß ÖÆüà ¤êüÖÖ


www.cpsindia.org


µÖÆü ×ÖÂúÂÖÔ ¯ÖæÖÔÖ ÖÑúÍüÖë ¾ÖÓ ÃÖÖÓÛµÖúß Ö×ÖÖ ¯Ö¸ü Ö¬ÖÖ×¸üÖ Æîü ÃÖ ×ÖÂúÂÖÔ úß ÖÔúÃÖÓÖÖÖÖ ¾ÖÓ ÃÖ´³ÖÖ¾µÖÖÖ úÖ ´Öæ»µÖÖÓúÖ ú¸üÖê êú ×»Ö Æü´ÖÖê ÃÖÓµÖãÖ¸üÖÂÒü êú ÃÖÖË 2050 êú ´ÖÖ¬µÖ ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß Öã´ÖÖÖÖë êú Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ÛÃ£Ö×Ö úÖ Öú»ÖÖ ×úµÖÖ Æîü ¾Ö»Ôü ¯ÖÖ¯Öã»Öê¿ÖÖ ¯ÖÏÖÃ¯ÖêËüÃÖ êú ÃÖÖË 2000 êú ÃÖÓÃú¸üÖ ´Öë ¯ÖÏúÖ×¿ÖÖ ÃÖÓµÖãÖ¸üÖÂÒü úÖ Öã´ÖÖÖ Æîü ×ú ÃÖÖË 2050 ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ, ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ Öî¸ü ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ Îú´Ö¿Ö 157.2, 34.4 Öî¸ü 26.5 ú¸üÖê üÍ ÆüÖê Öß µÖÆü Öú»ÖÖ ÃÖÖÖ¸üÖÖ êú ¯ÖÏÃÖÖ¸ü Öî¸ü ¯Ö×¸ü¾ÖÖ¸ü ×ÖµÖÖêÖÖ úß Ã¾Ößéú×Ö ÖîÃÖê Öêú ´ÖÖÖ¾ÖßµÖ ×¾ÖúÖÃÖ ÃÖ´²Ö¬Öß Öã´ÖÖÖÖë úÖê ÃÖ´ÖÖ×ÆüÖ ú¸üúê ×úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ²Ö Öú úß ¯ÖÏ¾Öé×¢Ö úÖê ¤êüÖÖê Æãü µÖÆü ´ÖÖÖÖ ÖÖ ÃÖúÖÖ Æîü ×ú 2050 ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 80%, ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ´Öë 1.5% Öî¸ü ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö ´Öë 5% ÆüÖê ÖÖ Ö Öã¯ÖÖÖÖë úÖê ÃÖÓµÖãÖ¸üÖÂÒü êú ¯Ö¸üÖê Ö ÖÑúÍüÖë êú ÃÖÖ£Ö ×´Ö»ÖÖú¸ü Öú»ÖÖ ú¸ëü ÖÖê 2050 ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 58.5% ²ÖîüÖÖ Æîü úßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 80%, ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ´Öë 1.5% Öî¸ü ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö ´Öë 5% ´ÖÖÖÖÖ µÖÖ Ö¿ÖÖ¾ÖÖ¤üß ú»¯ÖÖÖ Æîü ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë µÖÆü Öã¯ÖÖÖ ²Ö ³Öß ÖÖÖ Æüß Æîü ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ µÖÖ ¿ÖßÖÐÖÖ ÃÖê Öü ¸üÆüÖ Æîü Öî¸ üÖÖÖ´Öß 50 ¾ÖÂÖÖí ´Öë µÖÆü ×ÖÛ¿ÖÖ Æüß 5% ÃÖê úÆüà ÖßÖê ÆüÖêÖÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÃÖÖÖ Öü ¸üÆüÖ Æîü, ²ÖÆãüÖ ÃÖ´³ÖÖ¾ÖÖÖ Æîü ×ú 2050 ´Öë ¾Öê 80% ÃÖê ³Öß »¯Ö ÆüÖëÖê ÃÖÖË 2050 ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 75% ´ÖÖÖë Öî¸ü ÃÖê ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ÃÖÓµÖãÖ¸üÖÂÒü êú Öã´ÖÖÖÖë êú ÃÖÖ£Ö ×´Ö»ÖÖú¸ü ¯ÖãÖ Öú»ÖÖ ú¸ëü ÖÖê 2050 ´Öë ³ÖÖ¸üÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 55% ²ÖîüÖÖ Æîü Ö 2060 ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 50% êú ÃÖ¸ü ¯Ö¸ü ÆüÖêÖê úÖ Æü´ÖÖ¸üÖ Öú»ÖÖ ÃÖÓµÖãÖ¸üÖÂÒü êú Öã´ÖÖÖÖë ÃÖê ²ÖÆãüÖ ×³Ö®Ö ÖÆüà Æîü

³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ×¾Ö×³Ö®Ö Öê¡ÖÖë úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÖÖ ¯ÖÏÖµÖ ú ÃÖÖî ¾ÖÂÖÖí ´Öë Öß¾ÖÎ ÈüÖÃÖ ÆãüÖ Æîü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë µÖÆü ÈüÖÃÖ ²ÖÆãüÖ ×¬Öú ÖÆüà ¸üÆüÖ, ÖÖÆêü µÖÆü ÃÖÆüß Æîü ×ú ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú ÃÖ Öüú ´Öë ³Öß ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ¯Ö¿ÖÖÖË êú ÖÖ¸ü ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ ¤üÖê ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë ÃÖê ÖüÖ Æîü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ×¾Ö×³Ö®Ö ¸üÖµÖÖë ¾ÖÓ ÖÖ¯Ö¤üÖë êú ¯Öé£ÖËú-¯Öé£ÖËú ÖÑúÍêü ¤êüÖë ÖÖê ÛÃ£Ö×Ö ¤üÖê ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Óú êú ÃÖ ´ÖÖ¬µÖ ÈüÖÃÖ ÃÖê úÆüà ×¬Öú ×ÖÖÖßµÖ ×¤üÖÖß Æîü üÖ ×¾ÖÃÖéÖ ÖÑúÍüÖë ÃÖê Ã¯ÖÂü ÆüÖêÖÖ Æîü ×ú ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ú×Ö¯ÖµÖû ¯Ö×¸üÃÖß×´ÖÖ ³ÖÖîÖÖê×»Öú Öê¡ÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÖÖ ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë Öî¸ü ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Ö¿ÖÖÖË êú ÖÖ¸ü ¤ü¿ÖúÖë ´Öë µÖÖ Öß¾ÖÎÖÖ ÃÖê ÖüÖ Æîü


www.cpsindia.org


¯Ö×¸ü×¿ÖÂü ÖÖ×»ÖúÖ-2 ´Öë Æü´ÖÖê 1901 ÃÖê 1991 úß ¾Ö×¬Ö êú ×»Ö ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ×¾Ö×³Ö®Ö ¸üÖµÖÖë Öî¸ü êú¦ü ¿ÖÖ×ÃÖÖ ¯ÖÏ¤ü¿ê ÖÖë úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ×¾ÖÃÖéÖ ÖÑúÍüê ×¤üµÖê Æïü Ö ÖÑúÍüÖë úÖ ¾Ö»ÖÖêúÖ ú¸üÖê ¯Ö¸ü ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß úß ×³Ö®ÖÖÖ êú Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ÖßÖ Ã¯ÖÂüÖ ×³Ö®Öü Öê¡ÖÖë ´Öë ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ ÆãüÖ ×¤üÖÖÖ Æîü Öê¡Ö-1 : ÖÆüÖÑ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ ¾ÖÖÔÃ¾Ö Æîü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úÖ ú ¯ÖµÖÖÔ¯Ö ²ÖÍÖ ³ÖÖÖ êÃÖÖ Æîü ÖÆüÖÑ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Ã¯ÖÂü ¾ÖÖÔÃ¾Ö Æîü Öî¸ü Öêú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÖÖ ¤üÃÖ-µÖÖ¸üÆü ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ú-¤üÖê ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë ÃÖê ×¬Öú úÖ ÈüÖÃÖ ÖÆüà ÆãüÖ Æîü ´ÖÖÖ×Ö¡Ö-1 ´Öë ÃÖ ³ÖÖÖ úÖê Öê¡Ö-1 êú ºþ¯Ö ´Öë ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ ¢Ö¸ü¯ÖÛ¿Ö´Öß, ¯ÖÛ¿Ö´Öß ¾ÖÓ ´Ö¬µÖ ³ÖÖ¸üÖ Öî¸ü êú¸ü»Ö úÖê ûÖêÍüú¸ü ÃÖ´¯ÖæÖÔ ¤ü×ÖÖß ³ÖÖ¸üÖ ÃÖ Öê¡Ö ´Öë ÖÖÖ Æîü µÖÆü Öê¡Ö ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ³ÖÖîÖÖê×»Öú Öê¡Ö êú ¯ÖÏÖµÖ ¤üÖê-×ÖÆüÖÔ ³ÖÖÖ ¯Ö¸ü ¾µÖÖ¯Ö Æîü 1991 ´Öë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏÖµÖ 57% ³ÖÖÖ ÃÖ Öê¡Ö ´Öë ×ÖÖÖ ÖµÖÖ Æîü ÃÖ ×¾ÖÃÖéÖ ³Öæ³ÖÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ ´ÖÖ¬µÖ Öã¯ÖÖÖ 91% Æîü 1951 ÃÖê 1991 êú ´Ö¬µÖ ÃÖ ´ÖÖ¬µÖ Öã¯ÖÖÖ ´Öë Øú×ÖÖË Æüß ÈüÖÃÖ ÆãüÖ Æîü ÃÖ Öê¡Ö ´Öë êú¾Ö»Ö ãúû Æüß êÃÖê ûÖêêü-ûÖêêü ¯Ö×¸üÃÖß×´ÖÖ Öê¡Ö Æïü ÖÆüÖÑ ÔÃÖÖµÖÖë Öî¸ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë üúß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö »»ÖêÖÖßµÖ Æîü ¢Ö¸ü ´Öë ×Æü´ÖÖÖ»Ö¯ÖÏ¤êü¿Ö Öî¸ü ¤ü×ÖÖ ´Öë Ö×´Ö»ÖÖÖãü êú ´Ö¬µÖ ±îú»Öê ÃÖ ×¾ÖÃÖéÖ Öê¡Ö ´Öë ÖÖê ¾ÖÖ»Öê ÃÖ´ÖÃÖ ¸üÖµÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 85% ÃÖê ×¬Öú Æîü ¢Ö¸ü¯ÖÛ¿Ö´Ö êú ¯ÖÓÖÖ²Ö, Æü×¸üµÖÖÖÖ ¾ÖÓ ×Æü´ÖÖÖ»Ö¯ÖÏ¤êü¿Ö Öî¸ü ´Ö¬µÖ ³ÖÖ¸üÖ êú ´Ö¬µÖ¯ÖÏ¤êü¿Ö ¾ÖÓ Öê×üÃÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 95% £Ö¾ÖÖ ÃÖÃÖê ×¬Öú Æîü ×¤ü»»Öß, ¯ÖÛ¿Ö´Öß ³ÖÖ¸üÖ êú ¸üÖÖÃ£ÖÖÖ, ÖãÖ¸üÖÖ ¾ÖÓ ´ÖÆüÖ¸üÖÂÒü Öî¸ü ¤ü×ÖÖß ³ÖÖ¸üÖ êú ÖÓ¬ÖÐ¯ÖÏ¤êü¿Ö ¾ÖÓ Ö×´Ö»ÖÖÖüã ¸üÖµÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ¯ÖÏÖµÖ 90% Æïü ÃÖ Öê¡Ö ´Öë ÖúÖ µÖæÖÖ´Ö Öã¯ÖÖÖ úÖÖÔüú ´Öë Æîü ÖÆüÖÑ ¾Öê ÖÖÃÖÓµÖÖ êú 86% ÃÖê Øú×ÖÖË ×¬Öú Æïü ú×Ö¯ÖµÖ ¯Ö×¸üÃÖß×´ÖÖ Öê¡ÖÖë úÖê ûÖêÍüú¸ü µÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ Öê¡Ö-1 êú ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÃÖ ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ÔÃÖÖÔ Öî¸ü ´ÖãÛÃ»Ö´Ö ÖÖµÖ Æïü »»ÖêÖÖßµÖ ÔÃÖÖÔ ¾ÖÓ ´ÖãÛÃ»Ö´Ö ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ¾ÖÖ»Öê ¯Ö×¸üÃÖß×´ÖÖ Öê¡ÖÖë ´Öë ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Öú ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ Öê¡Ö ´ÖÆüÖ¸üÖÂÒü êú Öî¸ÓüÖÖ²ÖÖ¤ü Öî¸ü ÖÓ¬ÖÐ¯ÖÏ¤êü¿Ö êú Æîü¤ü¸üÖ²ÖÖ¤ü-ÖÖ¸ü ÖÖ¯Ö¤üÖë ¯Ö¸ü êúÛ¦üÖ ú »Ö´²Öß ¯Ö¼üß Æîü Ö ¤üÖê êú¦üÖë êú ´Ö¬µÖ Öî¸ü Öêú ãúû ¢Ö¸ü ¾Ö ¤ü×ÖÖ úß Öê¸ü ²ÖÍüÖß ÆãüÔ ÃÖ ¯Ö¼üß ´Öë ´Ö¬µÖ¯ÖÏ¤êü¿Ö úÖ ¯Öæ¾Öá ×Ö´ÖÖÍü ÖÖ¯Ö¤ü, ´Ö¬µÖ ´ÖÆüÖ¸üÖÂÒü êú Öêú ÖÖ¯Ö¤ü, úÖÖÔüú êú ¢Ö¸üß Öî¸ü Ö¬ÖÐ¯ÖÏ¤êü¿Ö êú ¢Ö¸ü¯ÖÛ¿Ö´Öß ÖÖ¯Ö¤ü ÖÖê Æïü µÖÆü ¯Ö¼üß Ã¾ÖÖ¡ÖÖÖ¯Öæ¾ÖÔ úÖ»Ö ´Öë Æîü¤ü¸üÖ²ÖÖ¤ü ×ÖÖÖ´Ö êú ¬ÖßÖ ÖÖß £Öß ÃÖ ¯Ö¼üß êú ÃÖ²Ö ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ¯ÖµÖÖÔ¯Ö ¯ÖÛÃ£Ö×Ö Æîü ¯ÖÏµÖêú ÖÖ¯Ö¤ü ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 12% ÃÖê ×¬Öú Æîü Öî¸ü ãúû ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë µÖÆü 24% Öú ¯ÖÆãÑüÖÖÖ Æîü


www.cpsindia.org


³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ

×³Ö®Ö ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß êú ÖãÃÖÖ¸ü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ÖßÖ Öê¡Ö

Öê¡Ö-1 (³ÖÖ.¬Ö´Öá: >85%) Öê¡Ö-2 (³ÖÖ.¬Ö´Öá: 65-85%) Öê¡Ö-3 (³ÖÖ.¬Ö´Öá: <65%) ÁÖß »ÖÓúÖ ´ÖÖÖ×Ö¡Ö-1

ÃÖ ¯Ö¼üß ´Öë ÖÖê ¾ÖÖ»Öê ´ÖÆüÖ¸üÖÂÒü êú Öî¸ÓüÖÖ²ÖÖ¤ Öî¸ü Ö¬ÖÐ¯ÖÏ¤êü¿Ö êú Æîü¤ü¸üÖ²ÖÖ¤ü ¾ÖÓ ×ÖÖÖ´ÖÖ²ÖÖ¤ü ÖÖ¯Ö¤üÖë Öî¸ü ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ÃÖ ¯Ö¼üß êú ÃÖÖ£Ö »ÖÖÖê ´ÖÆüÖ¸ÖÂÒü êú úÖê»ÖÖ, ÖÖ×ÃÖú ¾ÖÓ üÖÖê ÖîÃÖê ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ÖÖ ÖÖ¸ü ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¿ÖßÖÐÖÖ ÃÖê ²ÖÍüÖ Æîü ÃÖ ¯Ö¼üß êú ×Ö×¸üÖ Öê¡Ö-1 ´Öë ÖÖê ¾ÖÖ»Öê ¯ÖêÖÖéúÖ Ö ´ÖãÛÃ»Ö´Ö £Ö¾ÖÖ ÔÃÖÖÔ ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ¾ÖÖ»Öê µÖ ûÖê üê-ûÖê üê Öê¡ÖÖë ´Öë ³Öß ×¾Ö³ÖÖÖÖ-¯Ö¿ÖÖÖË êú ÖÖ¸ü ¤ü¿ÖúÖë ´Öë »»ÖêÖÖßµÖ ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü ×¤ü»»Öß, ×Æü´ÖÖÖ»Ö ¯ÖÏ¤üê¿Ö êú Ö´²ÖÖü, ¯ÖÓÖÖ²Ö êú ÃÖÓÖºþ¸ü, Æü×¸üµÖÖÖÖ êú ÖãÖÖÑ¾Ö, ÃÖÖ£Ö »ÖÖÖê ¸üÖÖÃ£ÖÖÖ êú »Ö¾Ö¸, Öî¸ü úÖÖÔüú êú ¢Ö¸ü ú®ÖÍü, ¤ü×ÖÖ ú®ÖÍ ¾ÖÓ úÖêüÍÖã ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÃÖÖ´ÖÖµÖÖ ²ÖÍüÖ Æîü ÖãÖ¸üÖÖ êú üÖÓ Ö, Öê×üÃÖÖ êú ÃÖã¤ü¸üÖÍ ¾ÖÓü ±æú»Ö²ÖÖß Öî¸ü Ö×´Ö»ÖÖÖãü êú úµÖÖãú´ÖÖ¸üß ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë üÃÔ ÖÖÔ Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÃÖÖ´ÖÖµÖ ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü


www.cpsindia.org


Ö ú×Ö¯ÖµÖ ¯Ö×¸üÃÖß×´ÖÖ Öê¡ÖÖë ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ¾ÖÓ ÔÃÖÖµÖÖë úß »»ÖêÖÖßµÖ ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ¾ÖÓ Öêú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÃÖÖ´ÖÖµÖ ¾Öé×¨ü êú ÆüÖêÖê Æãü ³Öß ÃÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ Öê¡Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ ÛÃ£Ö¸ü ²ÖÖÖ ¸üÆüÖ Æîü Ö ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ¤üÖê-×ÖÆüÖÔ Öê¡Ö±ú»Ö ¾ÖÓ ¯ÖÏÖµÖ 60 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖê ¯ÖÖê ´Öë ÃÖ´Öêêü Æãü ÃÖ ×¾ÖÃÖéÖ Öê¡Ö-1 ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úß ¯Ö×¸üÛÃ£Ö×Ö ×ÖÖÖ úÖ ×¾ÖÂÖµÖ ÖÆüà ×¤üÖÖµÖß ¤êüÖßü Öê¡Ö-2 : ÖÆüÖÑ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß Öü ¸üÆêü Æïü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú Çü¤üµÖ ¯ÖÏ¤êü¿Ö ¾ÖÓ ¯Öæ¾Öá ³ÖÖÖ ¯Ö¸ü ¾µÖÖ¯Ö ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êúü ¢Ö¸ü¯ÖÏ¤êü¿Ö, ×²ÖÆüÖ¸ü, ¯ÖÛ¿Ö´Öß ²ÖÓÖÖ»Ö ¾ÖÓ ÃÖ´Ö ¸üÖµÖÖë úÖ Öê¡Ö ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß úß ¥üÛÂü ÃÖê Öê¡Ö-1 ÃÖê ÃÖ¾ÖÔ£ÖÖ ×³Ö®Ö Æîü ´ÖÖÖ×Ö¡Ö ´Öë Öê¡Ö-2 êú ºþ¯Ö ´Öë ×¤üÖÖµÖÖ ÖµÖÖ µÖÆü ³ÖÖÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Öú ¯ÖÖÖú ³Öæ×´Ö ÃÖê µÖãÖ Æîü µÖÆü ÖÓÖÖ Öî¸ü ²ÖÎÉ¯Öã¡Ö ÖîÃÖß ´ÖÆüÖÖË Ö×¤üµÖÖë úÖ Öê¡Ö Æîü ÃÖ Öê¡Ö úß ¾ÖÔ¸üÖÖ êÃÖß Æîü ×ú µÖÆüÖÑ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ¯ÖÏÖµÖ 19% ³ÖÖîÖÖê×»Öú Öê¡Ö±ú»Ö ¯Ö¸ ¯ÖÏÖµÖ 37% ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ³Ö¸üÖ ÆüÖê ¯ÖÖÖÖ Æîü

×²ÖÆüÖ¸ü ´Ö¬µÖ ¯ÖÏ¤êü¿Ö

¯Ö.²Ö.

×²ÖÆüÖ¸ü

Öê×üÃÖÖ

¯Ö.²Ö.

×²ÖÆüÖ¸ü ¯Ö.²Ö.

¯Ö×¿Ö´Ö ²ÖÓÖÖ»Ö

²ÖÖÓ»

ÖÖÖ »Öï ü

¢Ö¸ü ¯ÖÏ¤êü¿Ö

Öê ¯ÖÖ »Ö

Ï¤êü¿Ö Ö ¯ Ö » Ö ¹ýÖÖ Ö´Ö Ã ³Öæ üÖ Ö ÃÖ´Ö ´ÖêÖÖ»ÖµÖ Ö ÃÖ´ Ö ¿ ü ê ÖÖ¤ ´Ö× Ö¯Ö¸ã ü


¯Öæ¾Öá ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ¯ÖËüüß

´µÖÖÓ´ÖÖ¸ü

Öê ¯ ÖÖ » Ö

×¡Ö¯ Öã¸üÖ ×´ÖÖÖê¸ü´Ö


Ö ´Öã×Ã»Ö´Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¾ÖÖ»Öê Öê¡Ö

¯ÖÛ¿Ö´Öß ¢Ö¸ü¯ÖÏ¤êü¿Ö

×ÃÖÛú´Ö

Æü×¸üµÖÖÖÖ £ÖÖÖ ¸üÖÖÃ ×¤ü»»Öß

×Æü´ÖÖÖ»Ö Ö ¯ÖÏ¤êü¿

´ÖÖÖ×Ö¡Ö-2

³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ÃÖ ×Ö×¾Ö×¿ÖÂü Öê¡Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ Öê¡Ö-1 ÖîÃÖÖ ÑúÖÖ ÖÆüà Æîü, Öî¸ü µÖÆü ÃÖÖÖ ÖüÖÖ Ö»ÖÖ ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ ´ÖÖ¬µÖ Öã¯ÖÖÖ µÖÆüÖÑ ´ÖÖ¡Ö 80% Æî 1951 ÃÖê 1991 êú ÖÖ¸ü ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ÃÖ Öã¯ÖÖÖ ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 4 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë úÖ ÈüÖÃÖ ÆãüÖ Æîü Öê¡Ö-2 úß ¿ÖêÂÖ


www.cpsindia.org


¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÃÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß Æî, ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 19% ²ÖîüÖÖ Æîü Öê¡Ö-2 êú ¯ÖêÖÖéúÖ ¯Öæ¾Öá ¸üÖµÖÖë ¯ÖÛ¿Ö´Öß ²ÖÓÖÖ»Ö Öî¸ü ÃÖ´Ö ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö Öî¸ü ³Öß ×¬Öú Æî ÃÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ Öê¡Ö ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ ÖÖµÖ Æîü ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ ´ÖÖ¬µÖ Öã¯ÖÖÖ 1% ÃÖê ³Öß µÖæÖ Æîü Öúß ÃÖÓµÖÖ êú¾Ö»Ö ¤üÖê ¯Ö×¸üÃÖß×´ÖÖ Öê¡ÖÖë ´Öë Æüß »»ÖêÖÖßµÖ Æîü ú Öê¡Ö ×²ÖÆüÖ¸ü êú ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ ¸üÖÓÖß, ´Ö¬µÖ¯ÖÏ¤êü¿Ö êú ¸üÖµÖÖÍü Öî¸ü Öê×üÃÖÖ êú ÃÖã¤ü¸üÖÍü ÖÖ¯Ö¤üÖë ÃÖê ²ÖÖÖ Æîü Öî¸ü ¤æüÃÖ¸üÖ ÃÖ´Ö êú ¢Ö¸ü-úûÖ¸ü ¯Ö¾ÖÔÖßµÖ ÖÖ¯Ö¤ü úÖ Æîü Ö ¤üÖê Ã£ÖÖÖÖë ¯Ö¸ü ÔÃÖÖµÖÖë úÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ¯ÖµÖÖÔ¯Ö Öã¯ÖÖÖ Æîü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ Öê¡Ö-2 êú ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÃÖ ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ÑúÖÖ Æîü, Öê¡Ö êú Öêú ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ¾Öê ¯ÖÏÖµÖ ²ÖÆãüÃÖÓµÖú Æïü ¯Ö¸üÖã ÃÖ Öê¡Ö êú Öê¯ÖÖ»Ö ¾ÖÓ ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö êú ÃÖÖ£Ö »ÖÖÖê ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ÖÖ¯Ö¤ü ×´Ö»Öú¸ü ú êÃÖß ÃÖãÖ×üÖ ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ¯Ö¼üß ²ÖÖÖÖê Æïü ×ÖÃÖ´Öë ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ²Ö Ã£ÖÖÖÖë ¯Ö¸ü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ µÖãÖ Æîü ÖÖ×»ÖúÖ 8 : ¯Öæ¾Öá ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ¯Ö¼üß úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß êú ÃÖÓ×Ö¯Ö ÖÑúÍê, 1951-1991 ¢Ö¸¯ÖÏ¤êü¿Ö

ãú»Ö ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ

×²ÖÆüÖ¸ü


¯ÖÛ¿Ö´Ö²ÖÓÖÖ»Ö


ÃÖ´Ö


ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ¯ÖËüüß ãú»Ö (ãú»Ö) ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ

1951 9,953 1,533 (15.40) 15,690 2,285 (14.56) 4,697 1,873 (39.89) 4,409 1,429 (32.42) 34,750 7,120 (20.49)

1961 11,140 1,837 (16.49) 19,026 3,349 (17.60) 6,282 2,765 (44.01) 6,107 2,023 (33.13) 42,554 9,974 (23.44)

1971 12,863 2,373 (18.45) 23,097 4,389 (19.00) 8,189 3,538 (43.20) 8,496 2,709 (31.89) 52,645 13,009 (24.71)

1981 15,922 3,054 (19.18) 28,499 5,670 (19.90) 10,231 4,599 (44.95) 10,480 3,342 (31.89) 65,132 16,665 (25.59)

1991 19,966 4,087 (20.47) 35,473 7,448 (21.00) 13,061 6,157 (47.14) 13,267 4,929 (37.15) 81,767 22,621 (27.67)

×ü¯¯ÖÖß : ãú»Ö Öî¸ü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ¯ÖÓÛÖµÖÖë ´Öë ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ¯Ö¼üß êú ÃÖ´²Ö¨ü ³ÖÖÖ úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ Öî¸ü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖë ´Öë ¤üß ÖµÖß Æîü úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ¯Ö¼üß êú ÃÖ ³ÖÖÖ úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆîüÓ ÄÖÖêÖ : ¤êüÖë, ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 6.9

´ÖÖÖ×Ö¡Ö-2 ´Öë ¤ü¿ÖÖÔµÖß ÖµÖß µÖÆü ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ¯Ö¼üß ¯Öæ¾Öá ¢Ö¸ü¯ÖÏ¤üê¿Ö êú ²ÖÆü¸üÖÖ ÖÖ¯Ö¤ü ÃÖê ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ÆüÖê ú¸ü ¸üÖµÖ êú ÖÖëüÖ, ²ÖÃÖß, ÖÖê¸üÖ¯Öã¸ü Öî¸ü ¤êü¾Ö×¸üµÖÖ ÖÖ¯Ö¤üÖë ÃÖê ÆüÖê Öß ÆãüÔ ×²ÖÆüÖ¸ü êú Ö´¯ÖÖ¸üÖ, ´ÖãÖ°±ú¸ü¯Öã¸ü, ¤ü¸ü³ÖÓÖÖ,


www.cpsindia.org


ÃÖÆü¸üÃÖÖ, ¯ÖæÙÖµÖÖ Öî¸ü ÃÖÓ£ÖÖ»Ö-¯Ö¸üÖÖÖ ÖÖ¯Ö¤üÖ,ë ¯ÖÛ¿Ö´Öß ²ÖÓÖÖ»Ö êú ¯ÖÛ¿Ö´Öß ¤üßüÖÖÖ¯Öã¸ü, ´ÖÖ»Ö¤üÖ, ²Öß¸ü³Öæ´Ö Öî¸ü ´ÖãÙ¿Ö¤üÖ²ÖÖ¤ü ÖÖ¯Ö¤üÖë Öî¸ü ÃÖ´Ö êú ¾ÖÖ»Ö¯ÖÖÍüÖ, úÖ´Öºþ¯Ö, ¤üÖ¸ÕüÖ Öî¸ü ÖÖîÖÖÑ¾Ö ÖÖ¯Ö¤üÖë Öú ¾µÖÖ¯Ö Æîü ÖÖ×»ÖúÖ-8 ´Öë ÃÖ ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ¯Ö¼üß úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß êú ÃÖÓ×Ö¯Ö ÖÑúÍüê ÃÖÓú×»ÖÖ ×úµÖê ÖµÖê Æïü ¯Ö¼üß úß 1991 úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öêë 28% ´ÖãÛÃ»Ö´Ö Æïü 1951 ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 20% £ÖÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Ö¿ÖÖÖË êú ÖÖ¸ü ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ÃÖ ¯Ö¼üß úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ ³ÖÖÖ 7-8 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë ÃÖê ²ÖÍÖü Æîü ÖÖê ÖÖ¯Ö¤ü Æü´ÖÖê ú¯Ö¸ü ×ÖÖÖµÖê Æïü ¾Öê 1971 úß ÖÖÖÖÖÖ êú ÃÖ´ÖµÖ êú ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ ÖÖ¯Ö¤ü Æïü ÃÖêú ¯Ö¿ÖÖÖË Ö ÖÖ¯Ö¤üÖë úÖ úÖ×¬Öú ×¾Ö³ÖÖÖÖ ÆãüÖ Æîü ÃÖ ¯ÖÏúÖ¸ü ²ÖÖê ÖµÖê ¯ÖêÖÖéúÖ ûÖê üê ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ´ÖãÛÃ»Ö´Ö Öã¯ÖÖÖ Öî¸ü ³Öß ×¬Öú Æîü ÃÖß´ÖÖ êú ÃÖÖ£Ö »ÖÖÖê Öêú ÖüÖë Öî¸ü £ÖÖÖÖ-Öê¡ÖÖë ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ²ÖÆãüÖ ÑúÖÖ Æîü Öî¸ü ÃÖ Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÖÖ ÖÖ¸ü ¤ü¿ÖúÖë ´Öë µÖÖ ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü ÃÖ ¢Ö¸üß ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ¯Ö¼üß êú ×Ö×¸üÖ Öê¡Ö-2 ´Öë ÖßÖ Öî¸ü êÃÖê ¯Ö×¸üÃÖß×´ÖÖ Öê¡Ö Æïü ÖÆüÖÑ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÃÖÖ´ÖÖµÖÖ Ö Æîü Öî¸ü Öß¾ÖÎÖÖ ÃÖê ²ÖÍü ¸üÆüÖ Æîü êÃÖÖ ú Öê¡Ö ¯ÖÛ¿Ö´Öß ¢Ö¸ü¯ÖÏ¤üê¿Ö êú ´ÖãÖ°±ú¸üÖÖ¸ü Öî¸ü ÃÖêú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ êú ÃÖÆüÖ¸üÖ¯Öã¸ü, Æü×¸ü«üÖ¸ü, ´Öê¸üü, ×²ÖÖÖÖî¸ü, ´Öã¸üÖ¤üÖ²ÖÖ¤ü, ¸üÖ´Ö¯Öã¸ü Öî¸ü ²Ö¸êü»Öß ÖÖ¯Ö¤üÖë úÖê ÖÖêüÍú¸ü ²ÖÖÖÖ Æîü ÃÖ ¯Ö×¸üÃÖß×´ÖÖ Öê¡Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 36% ÃÖê ×¬Öú Æîü ÖÖ ÖÖ¸ü ¤ü¿ÖúÖë ´Öë µÖÆüÖÑ ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 6.4 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë ÃÖê ²ÖÍüÖ Æîü, ´ÖÖ¡Ö 1981-1991 êú ¤ü¿Öú ´Öë ÃÖ Öã¯ÖÖÖ ´Öë 3 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë ÃÖê ×¬Öú úß ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü ¯Ö×¿Ö´Öß ²ÖÓÖÖ»Ö úÖ ú»Öú¢ÖÖ-ÆüÖ¾ÖÍüÖ Öê¡Ö Öî¸ü ÃÖ´Ö úÖ úûÖ¸ü ÖÖ¯Ö¤ü ¤üÖê µÖ êÃÖê Öê¡Ö Æïü ÖÆüÖÑ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö Öî¸ü ÃÖ´Öë ÆüÖê ¸üÆüß ¾Öé×¨ü ÃÖÖ´ÖÖµÖ Æîü ¢Ö¸ü¯ÖÏ¤êü¿Ö, ×²ÖÆüÖ¸ü, ¯ÖÛ¿Ö´Ö²ÖÓÖÖ»Ö ¾ÖÓ ÃÖ´Ö ¸üÖµÖ Öî¸ü ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ Ö ¸üÖµÖÖë êú ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá Öê¡Ö ¾ÖÓ ú×Ö¯ÖµÖ ³ÖßÖ¸üß ÖÖ¯Ö¤ü êÃÖê Öê¡Ö Æïü ÖÆüÖÑ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ¯ÖµÖÖÔ¯Ö ÑÖß Æîü Öî¸ü ÃÖ´Öë Öß¾ÖÎÖÖ ÃÖê ¾Öé×¨ü ÆüÖê ¸üÆüß Æîü ÃÖ Öê¡Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÈüÖÃÖÖê´ÖãÖ Æîü Öî¸ü êÃÖÖ ×ÖÛ¿ÖÖ ¯ÖÏÖßÖ ÆüÖêÖÖ Æîü ×ú µÖÆü ¯ÖÏ¾Öé×¢Ö ³Ö×¾ÖÂµÖ ´Öë ³Öß ²ÖÖß ¸üÆêüÖß ÃÖ Öê¡Ö êú Öêú ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ²Ö »¯ÖÃÖÓµÖú ÆüÖê Öãêú Æïü Öê¡Ö-3 : ÖÆüÖÑ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß »¯ÖÃÖÓµÖú ÆüÖêÖê ÖÖ ¸üÆêü Æïü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ÃÖã¤üæ¸ü ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá Öê¡ÖÖêÓ úÖê ¯ÖÖê ´Öë ÃÖ´Öêüê Æãü ú ÖßÃÖ¸üÖ Öê¡Ö Æîü ÖÆüÖÑ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ²Ö Ã£ÖÖÖÖë ¯Ö¸ü »¯ÖÃÖÓµÖú ÆüÖê Öê ÖÖ ¸üÆüê Æïü ´ÖÖÖ×Ö¡Ö-1 ´Öë ×¤üÖÖµÖê ÖµÖê ÃÖ Öê¡Ö-3 ´Öë ¢Ö¸ü ´Öë ÛÃ£ÖÖ Ö´´Öæú¿´Öß¸ ¸üÖµÖü, ¯ÖÛ¿Ö´Ö ´Öë ÖÖê¾ÖÖ Öî¸ü êú¸ü»Ö, ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÖüßµÖ ÃÖ´Öã¦ü êú »ÖÖ«üß¯Ö ¾ÖÓ ×ÖúÖê²ÖÖ¸ü «üß¯ÖÃÖ´ÖæÆü Öî¸ü ¢Ö¸ü¯Öæ¾ÖÔ êú ¸üÖµÖ ÖÖê Æïü ÃÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ Öê¡Ö ´Öë úÆüà ³Öß ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ ¾ÖÖÔÃ¾Ö ÖÆüà Æîü


www.cpsindia.org


Ö´´Öæ-ú¿´Öß¸ü úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ êú¾Ö»Ö ú-×ÖÆüÖÔ Æîü ú¿´Öß¸ü ÖÖüß ¾ÖÖ»Öê ³ÖÖÖ ´Öë ÖÖê Öúß ÃÖÓµÖÖ ÖÖµÖ Æîü ÖÖüß úß »ÖÖ³ÖÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ ÖÖÃÖÓµÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß Æîü ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ¯Ö¿ÖÖÖË Ö´´Öæ ÖÖ¯Ö¤ü ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ãúû ²ÖÍüÖ Æîü ÖÖê¾ÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß êú¾Ö»Ö ¤üÖê-×ÖÆüÖÔ Æïü, ¿ÖêÂÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë »ÖÖ³ÖÖ 30% ÔÃÖÖÔ Öî¸ü 5% ´ÖãÛÃ»Ö´Ö Æïü ÖÖê¾ÖÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú Ö ×ÖÖêÖãÖê ¸üÖµÖÖë ´Öë ÃÖê Æîü ÖÆüÖÑ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë »»ÖêÖÖßµÖ ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü µÖÆü ¯ÖÏ×ÎúµÖÖ Ö»ÖÖß ¸üÆüß ÖÖê ×Öúü ³Ö×¾ÖÂµÖ ´Öë ÖÖê¾ÖÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü Ã¾Öºþ¯Ö ¯ÖÍüÖêÃÖß úÖÖÔüú ¾ÖÓ ´ÖÆüÖ¸üÖÂÒü ¸üÖµÖÖë êú ÃÖ´ÖÖÖ ÆüÖê ÖÖµÖêÖÖ êú¸ü»Ö ¯ÖÛ¿Ö´Öß Öü êú êú¸ü»Ö ¯ÖÏÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ÃÖ´ÖÃÖ ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ÃÖÖÖ ÈüÖÃÖ ÆüÖêÖÖ Ö»ÖÖ ÖµÖÖ Æîü 1991 ´Öë ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ ³ÖÖÖ 57% Æîü, µÖÆ 1901 êú 69% êú ³ÖÖÖ ÃÖê 12 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Óú ú´Ö Æîü ÃÖ ¾Ö×¬Ö ´Öë ÔÃÖÖÔ ¾ÖÓ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ¤üÖêÖÖë êú ³ÖÖÖ ´Öë ûÆü-ûÆü ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë úß ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ´ÖãµÖÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Öæ¾ÖÔ êú ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ²ÖÍüÖ Æîü Öî¸ü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Ö¿ÖÖÖË êú ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¾ÖÃÖãÖ 1961-1971 êú ¤ü¿Öú ÃÖê ²ÖÍüÖÖ ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ÆãüÖ Ö ÖßÖ ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úê Öã¯ÖÖÖ ´Öë Øú×ÖÖË ÈüÖÃÖ Æüß ÆãüÖ Æîü êú¸ü»Ö ¯ÖÏÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ üÖ¸üÆü¾Öà ¾ÖÓ ®ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖÛ²¤üµÖÖë ´Öë ³Öß ÖÖÖ ¸üÆüÖ Æîü üÖ¸üÆü¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¢Ö¸üÖ¨Ôü ´Öë µÖÆüÖÑ êú »ÖÖêÖÖë úÖê ²Ö»ÖÖÖË Ã»ÖÖ´Ö ´Öë ¬Ö´ÖÔ ¯Ö×¸ü¾Ö×ÖÔÖ ×úµÖÖ ÖµÖÖ Öî¸ü ®ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ²ÖÍüß ÃÖÓµÖÖ ´Öë »ÖÖêÖÖë úÖê ÔÃÖÖÔ ²ÖÖÖµÖÖ ÖµÖÖ »ÖÖ«üß¯Ö êú¸ü»Ö êú ÃÖÖ£Ö »ÖÖÖê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ÖüßµÖ ÃÖ´Öã¦ü ´Öë ÛÃ£ÖÖ »ÖÖ«üß¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ´Öë Æüß ¯ÖÏÖµÖ 100% ´ÖãÛÃ»Ö´Ö £Öß 1991 ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ãúû Öüú¸ü 94% ÆãüÖ Æîü ü´ÖÖÖ ¾ÖÓ ×ÖúÖê²ÖÖ¸ü «üß¯ÖÃÖ´ÖæÆü ü´ÖÖÖ ¾ÖÓ ×ÖúÖê²ÖÖ¸ü «üß¯ÖÃÖ´ÖæÆü ²ÖÓÖÖ»Ö úß ÖÖÍüß ´Öë ÃÖã¤æü¸ü ÛÃ£ÖÖ Æïü µÖê «üß¯Ö ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¤ü×ÖÖß ÃÖß´ÖÖ úÖê ¯Ö×¸ü³ÖÖ×ÂÖÖ ú¸üÖê Æïü Öî¸ü ÖÖîÃÖî×Öú ¥üÛÂü ÃÖê µÖÖ ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ Æï ×¾ÖÀ¾Ö êú ¾µÖÃÖ ÃÖ´Öã¦üß ´ÖÖÖÔ µÖÆüÖÑ ÃÖê ×Öú»ÖÖê Æïü Ö «üß¯ÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 1901 êú 81% ÃÖê Öüú¸ü 1991 ´Öë


www.cpsindia.org


68% ¸üÆü ÖµÖÖ Æîü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë µÖÆü ÈüÖÃÖ ´ÖãµÖÖ ×ÖúÖê²ÖÖ¸ü «üß¯ÖÖë êú »ÖÖêÖÖë êú ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ ´Öë ¯Ö×¸ü¾ÖÙÖÖ ÆüÖêÖê ÃÖê ÆãüÖ Æîü µÖÆü ¬Ö´ÖÔ ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ 1941 ÃÖê 1961 êú ´Ö¬µÖ ÖÖÖú ÆãüÖ ×¤üÖÖµÖß ¤êüÖÖ Æîü 1941 ´Öë ×ÖúÖê²ÖÖ¸ü úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë 98% ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß £Öê, 1961 ´Öë µÖÆü Öã¯ÖÖÖ Öüú¸ü 27.5% ÆüÖê ÖµÖÖ ³ÖÖ¸üÖ êú ¬Öã¸ü ¤ü×ÖÖß ûÖê¸ü êú Ö «üß¯ÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ²Ö 70% ÔÃÖÖÔ Æïü

ÃÖ´ÖêÖ¸ü ¢Ö¸ü¯Öæ¾Öá ¸üÖµÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ¢Ö¸ü¯Öæ¾Öá ¸üÖµÖÖë úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú µÖ ÃÖ²Ö ³ÖÖÖÖë úß ¯ÖêÖÖ ×¬Öú Öß¾ÖÎÖÖ ÃÖê ¯Ö×¸ü¾ÖÙÖÖ ÆãüÔ Æîü µÖÆüÖÑ Æü´Ö ÃÖ´Ö úÖê ÖÆüà ÖÖêÍü ¸üÆêü ÃÖ´Ö úß ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß úÖ ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ Æü´Ö ¯ÖÆü»Öê ú¸ü Öãêú Æïü ÃÖ´ÖêÖ¸ü ¢Ö¸ü¯Öæ¾Öá ¸üÖµÖ ²ÖÎÉ¯Öã¡Ö ÖÖüß êú ÖßÖ Öê¸ü Ö ¯Ö¾ÖÔÖßµÖ ¯ÖÏÖÖß¸ü êú ºþ¯Ö ´Öë ÖÍê Æïü Öî¸ü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úß ×Ö²²ÖÖ, ÖßÖ, ´µÖÖÓ´ÖÖ¸ü Öî¸ü ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö êú ÃÖÖ£Ö »ÖÖÖß ¯Öæ¾Öá ÃÖß´ÖÖÖë ¯Ö¸ü ú ÃÖã¥üÍü ÃÖã¸üÖÖ ú¾ÖÖ ÖîÃÖê Æïü ÃÖÖ´Ö×¸üú ¾ÖÓ ÃÖÖÓÃéú×Öú ¥üÛÂü ÃÖê êÃÖê ´ÖÆü¢¾Ö êú Ö ¸üÖµÖÖë ´Öë ÃÖê ×¬ÖúÖ¸ü úß ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ ÖÖÃÖÓµÖÖ Ã¾ÖÖ¡ÖÖÖ êú ¯Ö¿ÖÖÖË êú ãúû ¤ü¿ÖúÖë ´Öë Æüß ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ ´Öë ¯Ö×¸ü¾ÖÙÖÖ ÆüÖê ÖµÖß Æîü µÖÆü ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ 1941-1951 êú ¤ü¿Öú ´Öë úÃ´ÖÖÖË ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ÆãüÖ Öî¸ü Ö»Öê ãúû ¤ü¿ÖúÖë ´Öë Öî¸ü ÖÆü¸üÖ ¾ÖÓ ¾µÖÖ¯Öú ÆüÖêÖÖ Ö»ÖÖ ÖµÖÖ ÖÖÖ»Öîü ´Öë 1941 úß ÖÖÖÖÖÖ êú ÖãÃÖÖ¸ü ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÖÖµÖ £ÖÖ 1931 úß ÖÖÖÖÖÖ ´Öë ÃÖ²Ö Ã£ÖÖÖÖë ¯Ö¸ü ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ãúû ÑúÖÖ Æüß ×ÖÖÖ ÖµÖÖ £ÖÖ Ö²Ö ³Öß ÖÖÖ»Öîü ´Öë ´ÖÖ¡Ö 13% ÔÃÖÖÔ £Öê 1951 úß ÖÖÖÖÖÖ ´Öë ¾ÖÆüÖÑ 54% ÔÃÖÖÔ ¯ÖÖµÖê ÖµÖê ²Ö 1991 ´Öë ÖÖÖ»Öîü úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë 88% ÔÃÖÖÔ Æïü ÖÖê £ÖÖêÍêü-²ÖÆãüÖ µÖ-¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ¾ÖÆüÖÑ ¿ÖêÂÖ Æïü ¾Öê ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ²Ö úÖê×Æü´ÖÖ ×Ö»Öê ´Öë ÃÖß×´ÖÖ Æïü ×´ÖÖÖê¸ü´Ö ´Öë ³Öß 1941 ´Öë ÖÖµÖ ÔÃÖÖÔ ×ÖÖê ÖµÖê £Öê, 1931 úß ÖÖÖÖÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 48% ÖÑúÖ ÖµÖÖ £ÖÖ 1951 ´Öë ¾ÖÆüÖÑ 90% ÃÖê ×¬Öú ÔÃÖÖÔ £Öê ²Ö 1991 ´Öë ×´ÖÖÖê¸ü´Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë 86% ÔÃÖÖÔ Æïü ÖÖê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ÃÖ ¸üÖµÖ ´Öë ¿ÖêÂÖ Æïü, Ö´Öë ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ Ö¬Öê ²ÖÖî¨ü Æïü Öî¸ü ¾Öê ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ²Ö ¸üÖµÖ ê ¤ü×ÖÖß ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ÃÖß×´ÖÖ Æïü Ö ÖÖ¯Ö¤üÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ²ÖÆãüÖ ÖÆüà Æîü ´ÖêÖÖ»ÖµÖ ´Öë 1941-1951 êú ¤ü¿Öú ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÖÖÖ»Öîü ¾ÖÓ ×´ÖÖÖê¸ü´Ö ÖîÃÖÖ úÃ´ÖÖÖË ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ ÖÖê ÖÆüà ÆãüÖ 1951 ´Öë ´ÖêÖÖ»ÖµÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ´ÖÖ¡Ö 25% ÔÃÖÖÔ ×ÖÖê ÖµÖê £Öê ÃÖêú ¯Ö¿ÖÖÖË ¾ÖÆüÖÑ ¬Ö´ÖÔ ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ úÖ Îú´Ö ÃÖÖÖ Ö»ÖÖÖ ÖµÖÖ Öî¸ü ¯ÖÏµÖêú ¤ü¿Öú ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ¾Öé×¨ü ÆüÖêÖß ¸üÆüß ²Ö 1991 ´Öë ´ÖêÖÖ»ÖµÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ 65% ³ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ÆîÓ ¸üÖµÖ êú ´Ö¬µÖ ³ÖÖÖ êú ¯Öæ¾Öá ÖÖ¸üÖê ¾ÖÓ ¯ÖÛ¿Ö´Öß ÖÖÃÖß ¯Ö¾ÖÔÖßµÖ ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ Öî¸ü ³Öß ×¬Öú Æîü


www.cpsindia.org


1941-1951 êú ¤ü¿Öú ´Öë ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ ´Öë Æãü úÃ´ÖÖÖË ×¾ÖÃÖÖ¸ü úÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ´Ö×Ö¯Öã¸ü ¯Ö¸ü ³Öß ¯ÖêÖÖéúÖ ÃÖß×´ÖÖ ÆãüÖ 1951 ´Öë ÃÖ ¸üÖµÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ´ÖÖ¡Ö 12% ÔÃÖÖÔ £Öê, ²Ö 1991 ´Öë µÖÆüÖÑ ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 34% ÆüÖê ÖµÖÖ Æîü µÖÆü Öã¯ÖÖÖ ÖÖÖ»Öîü, ×´ÖÖÖê¸ü´Ö ¾ÖÓ ´ÖêÖÖ»ÖµÖ ¯ÖÏÖÖÖë ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ úß

¯ÖêÖÖ »¯Ö Æüß ×¤üÖÖÖ Æîü ¯Ö¸üÖã ´Ö×Ö¯Öã¸ü ¯ÖÏÖÖ êú ²ÖÖÊ ¯Ö¾ÖÔÖßµÖ ÖÖ¯Ö¤ü ¯ÖÏÖµÖ ¯ÖæÖÔÖ ÔÃÖÖÔ ÆüÖê ÖµÖê Æïü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ²Ö êú¾Ö»Ö ´Ö×Ö¯Öã¸ü-êú¦üßµÖ ÖÖ¯Ö¤ü êú ×¾Ö³ÖÖÖÖ ÃÖê ²ÖÖê ÖÖ¸ü ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ÃÖê ÖßÖ, ´±úÖ»Ö, ×²Ö¿ÖÖã¯Öã¸ü Öî¸ü £Öæ²Ö»Ö, ´Öë ÃÖß×´ÖÖ Æïü ¹ýÖÖÖ»Ö ¯ÖÏ¤üê¿Ö ¯Öæ¾ÖÖì¢Ö¸ü Öê¡Ö úÖ ÃÖ²ÖÃÖê ²ÖÍüÖ ¸üÖµÖ Æîü ³Öß ãúû ¤ü¿Öú ¯Öæ¾ÖÔ Öú µÖÆü ¸üÖµÖ ÃÖêÖÖ «üÖ¸üÖ ¿ÖÖ×ÃÖÖ ¯ÖÏ¤üê¿Ö £ÖÖ 1961 ÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ êú µÖÆüÖÑ êú ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ÖÑúÍüê ¯Ö»Ö²¬Ö ÖÆüà Æïü 1961 ¾ÖÓ 1971 êú ÖÑúÍüÖë êú ÖãÃÖÖ¸ü Ö²Ö µÖÆüÖÑ ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÖÖµÖ £ÖÖ Ö ¤üÖê ¤ü¿ÖúÖë êú ´Ö¬µÖ ¹ýÖÖÖ»Ö ¯ÖÏ¤üê¿Ö ÖÖÖ×¸üú ¿ÖÖÃÖÖ ´Öë ÖµÖÖ Öî¸ü ÃÖêú ²ÖÖ¤ü êú ¤üÖê ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ¾ÖÆüÖÑ ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 10% Öú ¯ÖÆãüÑÖ ÖµÖÖ Æîü 1991 ´Öë ¸üÖµÖ êú ¯ÖêÖÖéúÖ ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ ÃÖã²ÖÖÁÖß ¾ÖÓ ×Ö¸ü¯Ö ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 20% Æîü ×¡Ö¯Öã¸üÖ úß ÛÃ£Ö×Ö ÃÖ Öê¡Ö êú µÖ ¯ÖÖÑÖ ¸üÖµÖÖë ÃÖê ×³Ö®Ö Æîü ×¡Ö¯Öã¸üÖ Ö ¯ÖÖÑÖÖë êú ÃÖ´ÖÖÖ ¯Ö¾ÖÔÖßµÖ ¸üÖµÖ ÖÆüà Æî ÖÖê¾ÖÖ êú ×Ö×¸üÖ µÖÆü ¤æüÃÖ¸üÖ ¸üÖµÖ Æîü ÖÆüÖÑ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü 1961-1971 êú ¤ü¿Öú ´Öë µÖÆü ¾Öé×¨ü ²ÖÆãüÖ Öß¾ÖÎÖÖ ÃÖê ÆãüÔ ²Ö ×¡Ö¯Öã¸üÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë 91% ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß Æïü ÖÖ×»ÖúÖ 9 : ¢Ö¸ü¯Öæ¾Öá ¸üÖµÖÖë (ÃÖ´Ö úÖê ûÖêÍüú¸ü) úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓ×µÖúß, 1901-1991 1901 1911 1921 1931 1941 1951 1961 1971 1981 983.2 1,211 1,370 1,612 1,923 2,231 3,663 4,957 6,710 91.18 89.05 85.20 80.73 89.86 69.19 68.22 67.48 62.59 6.61 7.42 8.15 8.69 8.73 8.46 8.29 4.18 4.45 2.22 3.53 6.65 10.58 1.41 22.35 23.49 28.34 32.97

1991 9,133 56.35 4.69 38.96

ãú»Ö ³ÖÖ.¬Ö´Öá ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ×ü¯¯ÖÖß : ¯ÖÆü»Öß ¯ÖÓÛÖ ´Öë ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖë ´Öë ¤üß ÖµÖß Æîü Ö»Öß ÖßÖ ¯ÖÓ×ÖµÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë, ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ¾ÖÓ ÔÃÖÖµÖÖë úÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Öã¯ÖÖÖ ×¤üµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ÄÖÖêÖ : ¤êüÖë, ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 6.4

ÖÖ×»ÖúÖ-9 ´Öë Æü´ÖÖê ¢Ö¸ü¯Öæ¾ÖÔ êú Ö ûÆü ¸üÖµÖÖë úß ÃÖÛ´´Ö×»ÖÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÑúÍêü ÃÖÓú×»ÖÖ ×úµÖê Æïü ÃÖÖË 1901 ´Öë Ö ¸üÖµÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 90% ÃÖê ×¬Öú £ÖÖ Öî¸ü ÔÃÖÖÔ 2% ÃÖê ³Öß »¯Ö £Öê ²Ö 1991 ´Öë µÖÆüÖÑ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß 55% êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ Æïü Öî¸ü ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 40% ÆüÖê ÖµÖÖ Æîü µÖÆü ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ Ã¾ÖÖ¡ÖÖÖ êú ¯Ö¿ÖÖÖË êú ¤ü¿ÖúÖë ´Öë Æüß ÆãüÖ Æîü Ã¾ÖÖ¡ÖÖÖ ÃÖê Öã¸üÖ ¯Öæ¾ÖÔ 1941 êú ¤ü¿Öú ´Öë µÖÆüÖÑ 90% ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß £Öê 1931 êú ¤ü¿Öú ´Öë Ö²Ö


www.cpsindia.org


ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ãúûü ×¬Öú ×ÖÖÖ ÖµÖÖ £ÖÖ Ö²Ö ³Öß ÃÖ Öê¡Ö ´Öë 80% ÃÖê ×¬Öú ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß £Öê Öî¸ü ´ÖÖ¡Ö 10% Æüß ÔÃÖÖÔ £Öê ¢Ö¸ü¯Öæ¾ÖÔ êú ÃÖ Öê¡Ö úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ Öî¸ü »¯Ö êú¾Ö»Ö ÃÖ×»ÖµÖê ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖµÖÖ µÖÖë×ú ×¡Ö¯Öã¸üÖ ¾ÖÓ ´Ö×Ö¯Öã¸ü êú êú¦üßµÖ ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ²ÖÍüß ÃÖÓµÖÖ ´Öë ²ÖÖê Æãü Æïü µÖê ¤üÖê Öê¡Ö Öêú ¿ÖÖÖÛ²¤üµÖÖë Öú ÃÖ¿ÖÖ ¾ÖîÂÖ¾Ö ¸üÖµÖ ¸üÆêü Æïü Öê¡Ö êú µÖ ³ÖÖÖÖë ´Öë Öî¸ü ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ÖÖÖ»Öîü, ×´ÖÖÖê¸ü´Ö, ´ÖêÖÖ»ÖµÖ ¸üÖµÖÖë Öî¸ü ´Ö×Ö¯Öã¸ü êú ²ÖÖÊ ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ²Ö ÖÖµÖ Æüß Æîü ²Ö Öú êú ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ úÖ ÃÖÖ¸üÖÓ¿Ö µÖÆü Æîü ×ú 1881 ÃÖê 1991 úß ¾Ö×¬Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë 11 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë úÖ ÈüÖÃÖ ÆãüÖ Æîü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ÖîÃÖê ÃÖÖÖ-ÃÖãÖ×üÖ ÃÖÖÓÃéú×Öú ¾ÖÓ ³ÖÖîÖÖê×»Öú Öê¡Ö ´Öë ×úÃÖß ú ¬ÖÖÙ´Öú ÃÖ´Öã¤üÖµÖ êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë êÃÖÖ ÈüÖÃÖ ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÖ ÖüÖÖ Æîü ÃÖÃÖê ³Öß ×¬Öú ×ÖÖÖßµÖ Ö£µÖ µÖÆü Æîü ×ú µÖÆü ÈüÖÃÖ ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá Öê¡ÖÖë ´Öë êúÛ¦üÖ ¸üÆüÖ Æîü ÃÖ ÈüÖÃÖ êú Ö»ÖÖê 1947 ´Öë ³ÖÖ¸üÖ úÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ ÆãüÖ ²Ö ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Ö¿ÖÖÖË êú ú×Ö¯ÖµÖ ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ¢Ö¸ü¯ÖÏ¤êü¿Ö, ×²ÖÆüÖ¸ü, ¯ÖÛ¿Ö´Öß ²ÖÓÖÖ»Ö ¾ÖÓ ÃÖ´Ö ¸üÖµÖÖë êú ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ÖÖ¯Ö¤üÖë ´Öë Ö ´ÖãÛÃ»Ö´Ö ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¾ÖÖ»Öß ú ÖµÖß ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ¯Ö¼üß ×¾Öú×ÃÖÖ ÆüÖê ¸üÆüß Æîü ¢Ö¸ü¯Öæ¾ÖÔ úß ÃÖß´ÖÖÖë ¯Ö¸ü ÃÖÃÖê ³Öß ×¬Öú ÃÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ¾ÖÖ»ÖÖ ú ×¾Ö×¿ÖÂü Öê¡Ö ²ÖÖÖ Æîü ¬Öã¸ü ¤ü×ÖÖß ÃÖß´ÖÖ ¯Ö¸ü ×ÖúÖê²ÖÖ¸ü «üß¯Ö ÔÃÖÖÔ ÆüÖê ÖµÖê Æïü ¯ÖÛ¿Ö´Öß Öü ¯Ö¸ü êú¸ü»Ö ¸üÖµÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ¯ÖÖÖ ¾ÖÖÔÃ¾Ö ÖÖê ²Öîêü Æïü ¬Öã¸ü ¢Ö¸ü úß ú¿´Öß¸ü ÖÖüß ´Öë Öúß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ÖÖµÖ Æîü »»ÖêÖÖßµÖ Æîü ×ú ÃÖß´ÖÖ Öê¡ÖÖë ´Öë ÆüÖê Öê ¾ÖÖ»Öê µÖê ÃÖ²Ö ¤æü¸üÖÖ´Öß ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ ×¬ÖúÖ¸ü Ã¾ÖÖ¡ÖÖÖ ¾ÖÓ ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ¯Ö¿ÖÖÖË êú ¤ü¿ÖúÖë ´Öë Æüß Öêü Æïü

×¾ÖÀ¾Ö úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ³ÖÖ¸üÖ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ´Öë ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ Æãü Æîü 1891 Öî¸ü 1991 êú ´Ö¬µÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úß ³ÖÖÖß¤üÖ¸üß 79% ÃÖê ú´Ö ÆüÖê ú¸ü 68% ¸üÆü ÖµÖß 11 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë úÖ µÖÆü ÈüÖÃÖ ´ÖãµÖÖ Ã»ÖÖ´Ö ¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÆãüÔ ÃÖÖ¬ÖÖ¸üÖ ¾Öé×¨ü êú úÖ¸üÖ ÆãüÖ Ö ú ÃÖÖî ¾ÖÂÖÖí ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 20% ÃÖê ²ÖÍüú¸ü ¯ÖÏÖµÖ 30% ÆüÖê ÖµÖÖ ÃÖ ²ÖÍüê ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ êú ¯Ö×¸üÖÖ´ÖÃ¾Öºþ¯Ö Æüß ÃÖ ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ ÆãüÖ Öî¸ü ¤êü¿Ö êú ¯ÖÖÑÖ¾Öê ³ÖÖÖ ÃÖê ³Öß ×¬Öú Öê¡Ö±ú»Ö ¾ÖÓ ×¾Ö³ÖÖÖÖ¯Öæ¾ÖÔ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úê ¯ÖÏÖµÖ ¯ÖÖÑÖ¾Öê ³ÖÖÖ úÖê »Öêú¸ü ¤üÖê ¯Öé£ÖËú Ã»ÖÖ´Öß ¸üÖµÖ ³ÖÖ¸üÖ³Öæ×´Ö ¯Ö¸ü Ã£ÖÖ×¯ÖÖ Æãü


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß !!

²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ×Ö¿ÖµÖ Æüß ¾ÖîÃÖß ¾Öé×¨ü ÖÆüà ÆãÔ ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ ³ÖÖÖ 1881 êú ¯ÖÏÖµÖ 0.7% ÃÖê ²ÖÍüú¸ü 2% Öú Æüß ¯ÖÆãÑüÖ ¯ÖÖµÖÖ Æîü Ö£ÖÖ×¯Ö ÆüÖëÖê ³Öß ÃÖ ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¢Ö¸ü¯Öæ¾Öá Öî¸ü ¤ü×ÖÖß ÃÖß´ÖÖÖë ¯Ö¸ü Ã¯ÖÂü ÔÃÖÖÔ-¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö úÖ ú ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ Öê¡Ö ²ÖÖÖ ×»ÖµÖÖ Æîü Ö ²ÖÆãüÖ ²ÖÍêü ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖÖë úÖê ÃÖ´ÖÖÖê êú ×»Ö ³ÖÖ¸üÖ úß ¯Ö×¸üÛÃ£Ö×Ö úÖê ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ´Öë Æãü ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖÖë êú ¯Ö×¸ü¯ÖÏêµÖ ´Öë ¸üÖ ú¸ü ¤êüÖÖÖ Ö¾Ö¿µÖú Æîü ÖÖ êú ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë Ã»ÖÖ´Ö ¾ÖÓ ÔÃÖÖÔ ÃÖ´¯ÖÏ¤üÖµÖ ¬Ö´ÖÖÔÖ¸üÖ ´Öë ×ÖÂüÖ ¸üÖÖê ¾ÖÖ»Öê ¤Öê ÃÖ¿ÖÖ ¾ÖÓ ×ÖÃÖ×ÎúµÖ ¬Ö´ÖÔÃÖ´¯ÖÏ¤üÖµÖ Æïü ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ Ö ¤üÖêÖÖë Öê ×¾ÖÀ¾Ö êú ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÃÖ Öê¡ÖÖë ´Öë ¯ÖÖß ¯Öîü ²ÖÍüÖµÖß Æî ¯Ö×¸üÖÖ´ÖÃ¾Öºþ¯Ö ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ²Ö Ã£ÖÖÖÖë ¯Ö¸ü Ã£ÖÖÖßµÖ Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÖüÖ Æîü ×¾Ö×³Ö®Ö ¤êü¿ÖÖë úß ÖÖÖÖÖÖ ´Öë ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ ¾ÖÖáú¸üÖ ×³Ö®Ö ÆüÖê ÖÖ Æîü ÖúÖ Ö¯ÖÃÖ ´Öë ÃÖÖ´ÖÖÃµÖ ²ÖîüÖÖÖ ÖÃÖÖÖ ÖÆüà ÆüÖêÖÖ ÃÖÖî³ÖÖµÖ¾Ö¿Ö ú ¾ÖîÛÀ¾Öú ÔÃÖÖÔ ÃÖÓÖüÖ Öê ×¾ÖÀ¾Ö êú ÃÖ³Öß ¤êü¿ÖÖë úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß êú ÖÑúÍüÖë úÖ ÃÖ´Öê×úÖ ÃÖÓú»ÖÖ ¾Ö»Ôü ×ÎúÛÃÖµÖÖ ÃÖÖ»ÖÖê¯Öß×üµÖÖ ÖÖ´Öú ú ÃÖÓ¤ü³ÖÔÖÏ£Ö ´Öë ×úµÖÖ Æîü µÖÆü ×¾ÖÀ¾ÖúÖêÂÖ ¯ÖÏ£Ö´ÖÖ 1982 ´Öë ¯ÖÏúÖ×¿ÖÖ ÆãüÖ £ÖÖ, ÃÖ´¯ÖÏ×Ö ÃÖúÖ ú Ö¾ÖßÖ ÃÖÓÃúü¸üÖ ÖµÖÖ Æîü ÃÖ ÄÖÖêÖ úÖ ¯ÖÏµÖÖêÖ ú¸ü Æü´ÖÖê ÃÖÖË 1900, 1970 ¾ÖÓ 1990 êú ×»ÖµÖê ×¾ÖÀ¾Ö êú ×¾Ö×³Ö®Ö ¤ê¿ÖÖë, ³Öæ¸üÖÖÖß×Öú Öê¡ÖÖë ¾ÖÓ ´ÖÆüÖ«üß¯ÖÖë úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß úÖ ÃÖÓú»ÖÖ ×úµÖÖ Æîü2 ÃÖ ÔÃÖÖÔ ×¾ÖÀ¾ÖúÖêÂÖ êú ÖÑúÍüÖë úÖ ÃÖß¬Öê-ÃÖß¬Öê ¯ÖÏµÖÖêÖ ú¸üÖê ´Öë Öêú ÃÖ´ÖÃµÖÖÑ Æïü µÖÆü ×¾ÖÀ¾ÖúÖêÂÖ ×¾ÖÀ¾Ö ³Ö¸ ´Öëü ¬Ö´ÖÖÔÖ¸üÖ êú úÖµÖÔ ´Öë »ÖÖê ÔÃÖÖÔ ×´Ö¿ÖÖÖë úß ÃÖã×¾Ö¬ÖÖ êú ×»ÖµÖê ú ÃÖ¤üü³ÖÔÖÏ£Ö êú ºþ¯Ö ´Öë ÃÖÓú×»ÖÖ Öî¸ü ¯ÖÏúÖ×¿ÖÖ ×úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ÃÖ ´Öë ÔÃÖÖÔ ×´Ö¿ÖÖÖë «üÖ¸üÖ ×¾ÖÀ¾Ö êú ×¾Ö×³Ö®Ö Öê¡ÖÖë ´Öë ¯ÖÏÖ¯Ö úß ÖµÖß ÃÖ±ú»ÖÖÖÖë úÖê Öî¸ü Öêú ÃÖ´ÖÖ ¯ÖÏÃÖãÖ ÖãÖÖî×ÖµÖÖë úÖê ÖÑúÍüÖë êú ´ÖÖ¬µÖ´Ö ÃÖê ¯ÖÏÃÖãÖ ú¸üÖê úÖ ¯ÖÏµÖÖÃÖ ×úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü Ö ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë Öî¸ü ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ×¾ÖÀ¾Ö êú ÔÃÖÖÔ-Ö¸ü ³ÖÖÖÖë ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ úÖê ¯ÖÏÖµÖ ²ÖÍüÖ-ÖÍüÖ ú¸ü ¤ü¿ÖÖÔµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ÃÖ ×¾ÖÀ¾ÖúÖêÂÖ êú ÖÑúÍÖë ´Öë ÔÃÖÖÔ-Ö¸ü ¤êü¿ÖÖë ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë Öî¸ü ²ÖÆãü¤üÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ ³Öß Öã¯ÖÖÖ Ö ¤êü¿ÖÖë úß Ö×¬ÖúÖ×¸üú ÖÖÖÖÖÖ êú ÖÑúÍüÖë ÃÖê úÆüà ×¬Öú ¯ÖÖµÖÖ ÖÖÖÖ Æî ÃÖêú ×Ö×¸üÖ ÃÖ´Öë ×Îú¯üÖ-ê ×ÎúÛÃÖµÖÖ ÖÖ´Öú ¯ÖÏû®Ö ÔÃÖÖµÖÖë êú ú ÖµÖê ¾ÖÖÔ úÖ »»ÖêÖ ÆãüÖ Æîü ×¾ÖÀ¾ÖúÖêÂÖ êú ÖãÃÖÖ¸ü Ö ¯ÖÏû®Ö ÔÃÖÖµÖÖë úÖ ÛÃÖ¾Ö êú¾Ö»Ö ÖÖÔ úÖê Æüß ÖÖÖ Æîü, Ö ¤êü¿ÖÖë úß ¯ÖÖß ¸üÖÖúßµÖ ¾ÖÓ µÖ ¬Ö´ÖÔ×Ö¸ü¯ÖêÖ »ÖÖî×úú ÃÖÓÃ£ÖÖÖë ÃÖê Æëü Öã¯Ö ¸üÖÖ ÖµÖÖ Æîü úÖêÂÖ ´Öë 1990 ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 10.3 ú¸üÖê üÍ ×Îú¯üÖ-ê ×ÎúÛÃÖµÖÖ ×ÖÖê ÖµÖê Æïü, Ö´Öë ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ 9.4 ú¸üÖê üÍ ×¿ÖµÖÖ ´Öë ¾ÖÓ 70 »ÖÖÖ ±ÏúßúÖ ´Öë Æïü 2

üß. ²Öß. ²Öî¸êüü, Öß. üß. ãú×¸üµÖÖ ¾ÖÓ üß. ´Ö. ÖÖòÖÃÖÖ éúÖ ¾Ö»Ôü ×ÎúÛÃÖµÖÖ ÖÃÖÖ»ÖÖê¯Öß×üµÖÖ : ú´¯Öê¸üê ×ü¾Ö ÃÖ¾Öì Öò±ú ÖÖìÃÖ Óü ×¸ü»ÖßÖÃÖ Ö ¤ü ´ÖÖòüÖÔ ¾Ö»Ôü, ×«üÖßµÖ ÃÖÓÃú¸üÖ, ÖòÃÖ±úÖòÔü µÖæ×Ö¾ÖÙÃÖüß ¯ÖÏêÃÖ, µÖæµÖÖòÔú 2001


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß !"

×¾ÖÀ¾ÖúÖêÂÖ ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö êú ÔÃÖÖÔ-Ö¸ü ¤êü¿ÖÖë ê Ã£ÖÖÖßµÖ Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖê ÖÖÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß Öî¸ü Ö¾Ö¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß ÖîÃÖê Öêú ¾ÖÖÖí ´Öë ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ ú¸ü Æëü ÃÖ ¤êü¿Ö úß ´ÖãµÖ ¬ÖÖÙ´Öú ¬ÖÖ¸üÖ ÃÖê ¯Öé£ÖËú ú¸üÖê úÖ ¯ÖÏµÖÖÃÖ ³Öß ÆãüÖ Æîü úÖêÂÖ ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö úß 1990 úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 20 ú¸üÖêÍü ÖÖÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß ×ÖÖê ÖµÖê Æïü Ö´Öë ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ 11.8 ú¸üÖêÍü ×¿ÖµÖÖ ´Öë Æïü Öî¸ü 8 ú¸üÖêÍü ±ÏúßúÖ ´Öë Öêú ×Ö×¸üÖ 9.2 ú¸üÖêÍü Ö¾Ö¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß ×ÖÖê ÖµÖê Æïü ÖÖê ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ²Ö ×¿ÖµÖÖ ´Öë Æïü ÃÖ ×¾ÖÀ¾ÖúÖêÂÖ ´Öë ²ÖÍüß ÃÖÓµÖÖ ´Öë »ÖÖêÖÖë úÖê ÖÖÛÃÖú ¾ÖÓ ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ ¾ÖÖÖí ´Öë ¸üÖÖ ÖµÖÖ Æîü úÖêÂÖ êú ÖãÃÖÖ¸ü 1990 ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 70.7 ú¸üÖêÍü ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ Æïü Öî¸ü 14.6 ú¸üÖêÍü ÖÖÛÃÖ Ö´Öë ÃÖê ×¬ÖúÖÓ¿Ö Ö ¤êü¿ÖÖë ´Öë Æïü ÖÆüÖÑ ´ÖÖÃÖÔ¾ÖÖ¤üß ¸üÖµÖ Æïü £Ö¾ÖÖ ÆãüÖ ú¸üÖê £Öê ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ £Ö¾ÖÖ ÖÖÛÃÖú ×ÖÖê ÖµÖê ¯ÖÏÖµÖ 5.8 ú¸üÖêÍü »ÖÖêÖ µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë, 2.5 ú¸üÖêÍü ¢Ö¸üß ´Ö¸üßúÖ ´Öë Öî¸ü 1.6 ú¸üÖêÍü ÖÖ¯ÖÖÖ ´Öë Æïü Ö ÖÑúÍüÖë úÖ ¯ÖÖê ÃÖÓú»ÖÖ ¾ÖÓ ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ êú ×»ÖµÖê ¯ÖµÖÖêÖ ú¸üÖê Æãü Æü´ÖÖê ×¾ÖÀ¾Ö êú ÔÃÖÖÔ-Ö¸ü ¤êü¿ÖÖë ¾ÖÓ Öê¡ÖÖë ´Öë ×Îú¯üÖê-×ÎúÛÃÖµÖÖ, ÖÖÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß, Ö¾Ö¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß, ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ ¾ÖÓ ÖÖÛÃÖú Ö×¤ü ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê »ÖÖêÖÖë úÖê ÃÖ Öê¡Ö £Ö¾ÖÖ ¤êü¿Ö êú ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÔ úÖ ³ÖÖÖ ´ÖÖÖÖ Æîü ¤æüÃÖ¸üß Öê¸ü, ×¾ÖÀ¾Ö êú ÔÃÖÖÔ ³ÖÖÖÖë ´Öë ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ £Ö¾ÖÖ ÖÖÛÃÖú Ö×¤ü ×ÖÖê ÖµÖê »ÖÖêÖÖë úÖê ÔÃÖÖÔ Æüß ´ÖÖÖÖ Æîü ¾Öê ¾ÖÖÃÖ¾Ö ´Öë ¾ÖÆüÖÑ úß ´ÖãµÖ ÔÃÖÖÔ ¬ÖÖ¸üÖ êú ÓÖ Æüß Æïü ÖÖÆêü ÆüÖëÖê ÖÖÔ ´Öë ×ÖµÖ×´ÖÖ ÖÖÖÖ ²ÖÓ¤ü ú¸ü ×¤üµÖÖ ÆüÖê £Ö¾ÖÖ ´ÖÖÃÖÔ¾ÖÖ¤üß ¾ÖÓ Ö¬Öã×ÖúÖÖ¾ÖÖ¤üß ×¾ÖÖÖ¸ü¬ÖÖ¸üÖÖë êú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ´Öë ¯ÖÖê úÖê ÔÃÖÖÔ úÆüÖê ÃÖê ×ÖÖúÖê ÆüÖë ×¾ÖÀ¾ÖúÖêÂÖ êú ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ¾ÖÖáú¸üÖ ´Öë ÖÖê ¯ÖµÖãÔÖ ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ Æü´ÖÖê ×úµÖê Æïü ¾Öê ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ÃÖ´²Ö¬Öß ×¾Ö¿»ÖêÂÖÖ ´Öë ÃÖ´ÖÃÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖê ú Æüß ¾ÖÖÔ ´Öë ×ÖÖÖê êú ÃÖ´ÖÖÖ Æüß Æïü ÃÖ ¾ÖÖáú¸üÖ ÃÖê ×¾ÖÀ¾Ö êú ×¾Ö×³Ö®Ö Öê¡ÖÖë ¾ÖÓ ¤êü¿ÖÖë êú Ã£ÖÖÖßµÖ Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖ×µÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÆüÖê ¸üÆêü ÈüÖÃÖ Öî¸ü ÔÃÖÖÔ ¾ÖÓ Ã»ÖÖ´Ö ¬Ö´ÖÔ êú ¯ÖÏÃÖÖ¸ü úÖ Ã¯ÖÂü Öã´ÖÖÖ ÆüÖê ÖÖ Æîü ¯ÖÏÃÖÓÖ¾Ö¿Ö, ¤ü×ÖÖ ×¿ÖµÖÖ êú ²ÖÖÆü¸ü êú ²ÖÖî¨üÖë úß ÖÖÖÖ Æü´ÖÖê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë ´Öë ÖÆüà úß, ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ÃÖê ²ÖÖÆü¸ü ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ¾ÖÖÔ ´Öë êú¾Ö»Ö ×Æü¤ãü, ×ÃÖÖ ¾ÖÓ ÖîÖ ÖÖêÍêü ÖµÖê Æïü ÔÃÖÖÔ ×¾ÖÀ¾ÖúÖêÂÖ êú ÖÑúÍüÖë úÖê ¯ÖÖê ÃÖ ÃÖÓ¿ÖÖê×¬ÖÖ ¾ÖÖáú¸üÖ êú Ö¬ÖÖ¸ü ¯Ö¸ü ÃÖÛÖÖ ú¸ü ÖßÖê Æü´ÖÖê ×¾ÖÀ¾Ö êú ×¾Ö×³Ö®Ö ´ÖÆüÖ«üß¯ÖÖë Öî¸ü ¾ÖÆüÖÑ êú ú×Ö¯ÖµÖ ¤êü¿ÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ Æãü ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ úÖ ×Ö¡Ö ¯ÖÏÃÖãÖ ú¸üÖê úÖ ¯ÖÏµÖÖÃÖ ×úµÖÖ Æîü ×¿ÖµÖÖ ×¿ÖµÖÖ ×¾ÖÀ¾Ö úÖ ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Öú ÖÖÖúßÖÔ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö Æîü 1990 ´Öë ×¿ÖµÖÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ 3 ¸ü²Ö ÃÖê ×¬Öú £Öß ÖÖ×»ÖúÖ-10 ´Öë ×¿ÖµÖÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü Ã¾Öºþ¯Ö úÖ ÃÖÓ×Ö¯Ö ÃÖÓú»ÖÖ ×úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß !#

×¿ÖµÖÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´ÖëÓ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë Ã»ÖÖ´Ö ¾ÖÓ ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ úÖ ¯ÖµÖÖÔ¯Ö ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÆãüÖ Æîü, ¯Ö¸üÖã µÖÆü ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÖÖÖ ÖÆüà ×ú ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úÖ ¬ÖÖÙ´Öú Ã¾Öºþ¯Ö ¯ÖæÖÔÖ ¯Ö×¸ü¾ÖÙÖÖ ÆãüÖ ÆüÖê µÖÆüÖÑ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 2.02% ÃÖê ²ÖÍüú¸ü 4.84% ÆãüÖ Æîü µÖ×¤ü Æü´Ö ×¾ÖÀ¾ÖúÖê¿Ö êú Öã¯Ö ÔÃÖÖµÖÖë úß ÖÖÖÖ ³Öß ÔÃÖÖµÖÖë ´Öë ú¸ëü ÖÖê ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 8% ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ×¤üÖÖÖ Æîü, ÖÖê ×Ö¿ÖµÖ Æüß ²ÖÍüÖ ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ Æîü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 5 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Óú ²ÖÍüÖ Æîü 1900 ´Öë ¾Öê ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ 16.32% £Öê, 1990 ´Öë 21.25% Æïü µÖ×¤ü Æü´Ö ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë êú ´Öæ»ÖÖê¡Ö ¯ÖÛ¿Ö´Ö ¾ÖÓ ´Ö¬µÖ ×¿ÖµÖÖ ´Öë ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ ¾ÖÓ ÖÖÛÃÖú ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê »ÖÖêÖÖë úÖê ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ´Öë ÃÖÛ´´Ö×»ÖÖ ú¸ü »Öë ÖÖê ÖúÖ 1990 úÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ ú ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Óú Öî¸ü ²ÖÍü ÖÖÖÖ Æîü ÖÖ×»ÖúÖ 10 : ×¿ÖµÖÖ úßú ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß, 1900-1990 ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ÔÃÖÖÔ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß ¾ÖÓ µÖ ×ÖÖ´Öë ÃÖê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ¤ü×ÖÖ¯Öæ¾ÖÔ ×¿ÖµÖÖÔ ¯Öæ¾ÖÔ ×¿ÖµÖÖÔ µÖ (´ÖãµÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Öî¸ü µÖÆæü¤üß) µÖÆæü¤üß

1900 955,415 19,285 (2.02) 155,923 (16.32) 780,207 (81.66)

1970 2,145,226 82,555 (3.85) 390,767 (18.22) 1,671,904 (77.94)

1990 3,177,725 153,733 (4.84) 675,304 (21.25) 2,348,688 (73.91)

217,654 (22.78) 54,942 (5.75) 506,398 (53.00) 1,213 (0.13)

513,418 (23.93) 175,500 (8.18) 955,483 (44.54) 27,503 (1.29)

771,026 (24.26) 240,620 (7.57) 1,307,325 (41.14) 29,717 (0.94)

411 (0.04)

2,419 (0.11)

3,297 (0.10)

×ü¯¯ÖÖß : ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖë ´Öë Æîü, úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆîüÓ ÄÖÖêÖ : ¤êüÖë, ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 8.6

ÔÃÖÖµÖÖë ¾ÖÓ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ ´Öë ÆãüÔ ¾Öé×¨ü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö êú ãúû ×ÖÖêÖãÖê ¤êü¿ÖÖë ´Öë êúÛ¦üÖ Æîü ×¿ÖµÖÖ êú 15.4 ú¸üÖê üÍ ÔÃÖÖµÖÖë ´Öë ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ 5.5 ú¸üÖê Í ×±ú×»Ö¯ÖßÃÖ ´Öë Æïü ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ´Öë ³Öß ×±ú×»Ö¯ÖßÃÖ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß !$

úÖ Öã¯ÖÖÖ ²ÖÆãüÖ ÑÖÖ £ÖÖ Ö²Ö ×¿ÖµÖÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úÖ µÖÆü ú´ÖÖ¡Ö ¤êü¿Ö £ÖÖ ÖÆüÖÑ ÔÃÖÖµÖÖë úß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö »»ÖêÖÖßµÖ £Öß ´ÖÆüÖ«üß¯Ö êú ¿ÖêÂÖ ¯ÖÏÖµÖ 10 ú¸üÖê üÍ ÔÃÖÖµÖÖë ´Öë ÃÖê 2.2 ú¸üÖê üÍ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë Æïü, ¾Öê ¯ÖÏÖµÖ: ÃÖ²Ö ³ÖÖ¸üÖßµÖÃÖÓÖ ´Öë Æüß Æïü ¯ÖÏÖµÖ 1.8 ú¸üÖê üÍ ×¿ÖµÖÖÔ ÔÃÖÖÔ ÓüÖê Öê×¿ÖµÖÖ ´Öë Æïü Öî¸ü 1.7 ú¸üÖê üÍ ¤ü×ÖÖ úÖê×¸üµÖÖ ´Öë ¤ü×ÖÖ úÖê×¸üµÖÖ, ÓüÖê Öê×¿ÖµÖÖ Öî¸ü ³ÖÖ¸üÖßµÖÃÖÓÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ×¿ÖµÖÖ ´Öë ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ¯ÖÏÃÖÖ¸ü êú ¯ÖÏµÖÖÃÖÖë úß ÃÖ±ú»ÖÖÖ êú ¯ÖÏ´ÖãÖ ¤üÖÆü¸üÖ Æïü ¤ü×ÖÖ úÖê×¸üµÖÖ úß ÖÖê ¯ÖÏÖµÖ 40% ÖÖÃÖÓµÖÖ ÔÃÖÖÔ ÆüÖê ÖµÖß Æîü µÖÆü ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¢Ö¸üÖ¨Ôü ´Öë Æüß ÆãüÖ Æîü ´µÖÖÓ´ÖÖ¸ü, ÖÖ¾ÖÖÖ, ´Ö»Öê×¿ÖµÖÖ, £ÖÖ»Öïü ¾ÖÓ ú¤Öü×ÖÖË ÖÖ¯ÖÖÖ ´Öë ³Öß ãúû ÃÖß´ÖÖ Öú ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ úÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÆãüÖ Æîü Öî¸ü ¾ÖÆüÖÑ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ãúû ²ÖÍüÖ Æîü ×¿ÖµÖÖ êú ¯ÖÏÖµÖ 67.5 ú¸üÖê üÍ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ´Öë ÃÖê 25 ú¸üÖê üÍ ¯ÖÛ¿Ö´Ö ¾ÖÓ ´Ö¬µÖ ×¿ÖµÖÖ êú ´Öæ»Ö ´ÖãÛÃ»Ö´Ö Öê¡ÖÖë ´Öë Æïü ¿ÖêÂÖ ´Öë ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ 32.5 ú¸üÖê üÍ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë Æïü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú ÖßÖ Öüú ¤êü¿ÖÖë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ, ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö Öî¸ü ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ´Öë ÃÖê ¯ÖÏµÖêú ´Öë ´ÖÖêüê Öã´ÖÖÖ ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ ¤ÃÖ-¤üÃÖü ú¸üÖê üÍ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü ¯ÖÏÖµÖ 10 ú¸üÖê üÍ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÓüÖê Öê×¿ÖµÖÖ ´Öë Æïü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ Öî¸ü ÓüÖê Öê×¿ÖµÖÖ Æüß ×¿ÖµÖÖ êú ¤üÖê êÃÖê Öê¡Ö Æïü ÖÆüÖÑ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë »»ÖêÖÖßµÖ ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ÃÖ ¾Ö×¬Ö ´Öë Öúß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ´Öë »ÖÖ³ÖÖ 8 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë úß ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü, ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 22% ÃÖê ²ÖÍüú¸ü 30% ÆãüÖ Æîü ÓüÖê Öê×¿ÖµÖÖ ´Öë ¾Öê 40% ÃÖê ²ÖÍüú¸ü 55% ÆüÖê ÖµÖê Æïü ×¿ÖµÖÖ ´Öë 33 »ÖÖÖ µÖÆæü¤üß ³Öß Æïü Ö´Öë ÃÖê 31.6 »ÖÖÖ ¯ÖÛ¿Ö´Ö ×¿ÖµÖÖ êú ´ÖãµÖÖ ÖÌ¸üÖµÖ»Ö ¾ÖÓü ×±ú×»ÖÃÖßÖ ¤êü¿ÖÖë ´Öë Æïü ÖÌ¸üÖµÖ»Ö úß Ã£ÖÖ¯ÖÖÖ ÆüÖêÖê êú úÖ¸üÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ¯ÖÛ¿Ö´Ö ×¿ÖµÖÖ ´Öë µÖÆæ×¤üµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¤üÖêÖãÖÖ ÆüÖê ÖµÖÖ Æî ×¿ÖµÖÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë ¾ÖÓ ¤ü×ÖÖ¯Öæ¾Öá ×¿ÖµÖÖÔ ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ×úÛÖÖËü ²ÖÍüÖ Æîü µÖÆü ´ÖãµÖÖ ÃÖ×»ÖµÖê ÆãüÖ µÖÖë×ú ×¿ÖµÖÖ êú ¤æüÃÖ¸êü ²ÖÍüê ³ÖÖÖ ¯Öæ¾Öá ×¿ÖµÖÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ¯ÖêÖÖéúÖ »¯Ö ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü ¯Ö¸üÖã ¯Öæ¾Öá ×¿ÖµÖÖ êú ¯ÖÏ´ÖãÖ ¤êü¿Ö ÖßÖ ´Öë Ã»ÖÖ´Ö £Ö¾ÖÖ ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ úÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÖÖê ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖµÖÖ ÖßÖ ´Öë 1990 ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ãú»Ö ÃÖÓµÖÖ Öúß 1900 úß ãú»Ö ÃÖÓµÖÖ ÃÖê µÖæÖ Æîü Öî¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 1900 êú 0.4% ÃÖê Öüú¸ü 0.2% ¸üÆü ÖµÖÖ Æîü ±ÏúßúÖ ×¿ÖµÖÖ êú ×¾Ö¯Ö¸üßÖ ±ÏúßúÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ Ã¾Öºþ¯Ö ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ¯ÖæÖÔÖ ¯Ö×¸ü¾ÖÙÖÖ ÆüÖê ÖµÖÖ Æîü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö êú ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ ²ÖÍüê ÃÖ¸ü ¯Ö¸ü Ã»ÖÖ´Ö ¾ÖÓ ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ ´Öë ¬Ö´ÖÖÔÖ¸üÖ ÆãüÖ Æîü ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ´Öë ¢Ö¸ü ±ÏúßúÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úÖ ú´ÖÖ¡Ö ´ÖãÛÃ»Ö´Ö ²ÖÆãüÃÖÓµÖú Öê¡Ö £ÖÖ


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß !%

±ÏúßúÖ úÖ µÖÆü ³ÖÖÖ ¸ü²Ö Öê¡Ö Æîü µÖ ÃÖ²Ö Öê¡ÖÖë ´Öë ±ÏúßúÖ êú ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ ¾ÖÖÔÃ¾Ö £ÖÖ 1990 ´Öë ¢Ö¸ü ±ÏúßúÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 87% ´ÖãÛÃ»Ö´Ö Æïü ¤ü×ÖÖ Ö£ÖÖ ´Ö¬µÖ ±ÏúßúÖ ´Öë ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ úÖ ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´¯ÖæÖÔ ¾ÖÖÔÃ¾Ö ÆüÖê ÖµÖÖ Æîü ¯Öæ¾ÖáÔ ±ÏúßúÖ úß ¤üÖê ×ÖÆüÖÔ ÖÖÃÖÓµÖÖ ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ ´Öë ¯Ö×¸ü¾ÖÙÖÖ ÆüÖê ÖµÖß Æîü ¯ÖÛ¿Ö´Ö ±ÏúßúÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ ¾ÖÓ Ã»ÖÖ´Ö ´Öë ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÖÖ ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ ÆãüÔ ×¤üÖÖß Æîü ÖÖ×»ÖúÖ-11 ´Öë ±Ïúßúß ¯Ö´ÖÆüÖ«üß¯Ö êú ¯Ö×¸ü¾ÖÙÖÖ ÆüÖê ¸üÆüê ¬ÖÖÙ´Öú Ã¾Öºþ¯Ö ÃÖ´²Ö¬Öß ÃÖÓ×Ö¯Ö ÖÑúÍüê ÃÖÓú×»ÖÖ ×úµÖê ÖµÖê Æïü ÖÖ×»ÖúÖ 11 : ±ÏúßúÖ úßú ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß, 1900-1990 ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ÔÃÖÖÔ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ

1900 107,080

1970 353,886

1990 609,662

8,548 (7.98) 34,186 (31.93) 64,346 (60.09)

137,768 (38.93) 141,255 (39.92) 74,863 (21.15)

268,145 (43.98) 247,569 (40.61) 93,948 (15.41)

µÖ (´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖµÖß) ×ü¯¯ÖÖß : ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖë ´Öë Æîü, úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÓúÍêü ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆîüÓ ÄÖÖêÖ : ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 8.12 ¤êüÖë

±ÏúßúÖ úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ×¿ÖµÖÖ ¾ÖÓ ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úß ¯ÖêÖÖ úÆüà Öß¾ÖÎ Ö×Ö ÃÖê ²ÖÍüß Æîü ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ 1970 ÃÖê 1990 êú ´Ö¬µÖ ¾ÖÆüÖÑ ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ¾Öé×¨ü úß Ö×Ö µÖÖ ÑúÖß ¸üÆüß Æîü 1900 ÃÖê 1970 êú ´Ö¬µÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ 3.3 ÖãÖÖ ÆüÖê ÖµÖß Öî¸ü 1970 ÃÖê 1990 êú ¤üÖê ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ÃÖ´Öë ¯ÖãÖ 1.7 ÖãÖÖ úß ¾Öé×¨ü ÆãÔ 1990 ´Öë ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ 61 ú¸üÖêÍü êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ Æî ÃÖ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 27 ú¸üÖêÍü ÔÃÖÖÔ Æïü Öî¸ü 25 ú¸üÖêÍü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö êú ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö êú 60% ÃÖê Öüú¸ü ´ÖÖ¡Ö 15% ¸üÆü ÖµÖÖ Æîü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ¿ÖêÂÖ 85% ÖÖÃÖÓµÖÖ ÔÃÖÖµÖÖë Ö£ÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ´Öë ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÖÖ ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ Æîü, 1990 ´Öë ¾ÖÆüÖÑ 44% ÔÃÖÖÔ Öî¸ü 41% ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü µÖæ¸üÖê¯Ö µÖæ¸üÖê¯Ö ú ÔÃÖÖÔ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö Æîü 1990 ´Öë ¾ÖÆüÖÑ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ¯ÖÏÖµÖ: 95% ÔÃÖÖÔ Æïü ÖÖ×»ÖúÖ-12 ´Öë µÖæ¸üÖê¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ êú ¬ÖÖÙ´Öú Ã¾Öºþ¯Ö ÃÖ´²Ö¬Öß ÃÖÓ×Ö¯Ö ÖÑúÍêü ÃÖÓú×»ÖÖ ×úµÖê ÖµÖê Æïü


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß !&

ÖÖ×»ÖúÖ êú ÖÑúÍüÖë ÃÖê Ã¯ÖÂü Æîü ×ú ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ µÖæ¸üÖê¯Ö ú ÔÃÖÖÔ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö Æüß ²ÖÖÖ ¸üÆüÖ Æî ×¾ÖÀ¾Ö úÖ úÖêÔ µÖ ¬Ö´ÖÔ µÖÆüÖÑ ¯ÖÖÑ¾Ö ÖÆüà Ö´ÖÖ ÃÖúÖ ÖÑúÍüÖë ÃÖê êÃÖÖ ¾Ö¿µÖ ¯ÖÏÖßÖ ÆüÖêÖÖ Æîü ×ú ÔÃÖÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ¾ÖÆüÖÑ »»ÖêÖÖßµÖ ÈüÖÃÖ ÆãüÖ Æîü ¯Ö¸üÖã µÖÆü ÈüÖÃÖ ÃÖ×»ÖµÖê ×¤üÖÖÔ ¤êüÖÖ Æîü µÖÖë×ú 1970 ¾ÖÓ 1990 ´Öë ²ÖÍüß ÃÖÓµÖÖ ´Öë »ÖÖêÖ ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ, ÖÖÛÃÖú ¾ÖÓ Ö¾Ö¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß ÖîÃÖê ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê 1970 ´Öë ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ú ²ÖÍüÖ ³ÖÖÖ ¯ÖÏû®Ö ÔÃÖÖµÖÖë ´Öë ³Öß ×ÖÖÖ ÖµÖÖ ÃÖ ¾ÖÖáú¸üÖ ÃÖê êÃÖÖ ÖÆüàê »ÖÖÖÖ ×ú µÖæ¸üÖê¯Ö êú »ÖÖêÖ ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ úÖê ûÖêÍüú¸ü ×úÃÖß µÖ ´Öë ¬Ö´ÖÖÔÖ×¸üÖ Æãü Æïü ÖÖ×»ÖúÖ 12 : µÖæ¸üÖê¯Ö úßú ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß, 1900-1990 ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ÔÃÖÖÔ ¯ÖÏû®Ö ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ ¾ÖÓ ÖÖ×ÃÖú ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ µÖÆæü¤üß µÖ

1900 401,889 379,931 (94.54) 1,747 (0.43) 9,236 (2.30) 9,925 (2.47) 1,050 (0.26)

1970 655,271 455,876 (69.57) 35,683 (5.45) 139,779 (21.33) 17,620 (2.69) 4,282 (0.65) 2,031 (0.31)

1990 720,794 548,111 (76.04) 965 (0.13) 135,152 (18.75) 29,198 (4.05) 2,654 (0.37) 4,714 (0.65)

×ü¯¯ÖÖß : ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖëü ´Öë Æîü, úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Æïü ÄÖÖêÖ : ¤êüÖë, ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 8.17

¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ, ÖÖÛÃÖú, ¯ÖÏû®Ö ÔÃÖÖÔ Ö×¤ü ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê »ÖÖêÖÖë úß ²ÖÆãüÃÖÓµÖÖ ¯Öæ¾Öá µÖæ¸üÖê¯Ö êú ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤üß £Ö¾ÖÖ ú³Öß ÃÖÖ´µÖ¾ÖÖ¤üß ¸üÆêü ¤êü¿ÖÖë ´Öë £Öß 1970 ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê ¯ÖÏû®Ö ÔÃÖÖÔ ÖÖê ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ²Ö ¯Öæ¾Öá µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë £Öê 1990 ´Öë µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë ÃÖ ¾ÖÖÔ ´Öë ×ÖÖê ÖÖÖê ¾ÖÖ»Öê »ÖÖêÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ ÖÖµÖ £Öß, ¾Öê ú¤üÖ×ÖÖË ¯ÖÖê ´Öæ»Ö ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ ´Öë »ÖÖîü ÖµÖê £Öê 1990 ´Öë 13.5 ú¸üÖêÍü »ÖÖêÖ ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ, ÖÖÛÃÖú ¾ÖÓ Ö¾Ö¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê Æïü Ö´Öë ÃÖê 7.7 ú¸üÖêÍü ¯Öæ¾Öá µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë Æïü 1970 ¾ÖÓ 1990 êú ¤Öê ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ¯Öæ¾Öá µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë Ö ¾ÖÖÖí úß ×ÖÖÖß ´Öë Öß¾ÖÎ ÈüÖÃÖ ÆãüÖ ×¤üÖÖÖ Æîü 1970 ´Öë ¯Öæ¾Öá µÖæ¸üÖê¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ 37% ³ÖÖÖ Ö ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖÖ ÖµÖÖ £ÖÖ, 1990 ´Öë µÖÆü Öã¯ÖÖÖ 25% ¸üÆü ÖµÖÖ Æîü


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß !'

¯Öæ¾Öá µÖæ¸üÖê¯Ö êú ×Ö×¸üÖ µÖæü¸üÖê¯Ö êú µÖ ³ÖÖÖÖë ´Öë ³Öß Öêú »ÖÖêÖ Ö¬Öã×ÖúÖÖ¾ÖÖ¤üß ×¾ÖÖÖ¸¬ÖÖü¸üÖÖë êú ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö ´Öë ¯ÖÖê úÖê ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ £Ö¾ÖÖ ÖÖÛÃÖú úÆüÖê »ÖÖê Æïü 1990 ´Öë ¤ü×ÖÖß µÖæ¸üÖê¯Ö êú 1.6 ú¸üÖêÍü »ÖÖêÖ, ¯ÖÛ¿Ö´Öß µÖæ¸üÖê¯Ö êú 3 ú¸üÖêÍü »ÖÖêÖ Öî¸ü ¢Ö¸üß µÖæ¸üÖê¯Ö êú 1.3 ú¸üÖêÍü »ÖÖêÖ ÖÖÛÃÖú £Ö¾ÖÖ ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ ×ÖÖê ÖµÖê Æïü ¯Ö¸üÖã µÖÆü ´ÖÖ¡Ö ÖÖ´Ö ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ ÖîÃÖÖ Æîü Ö ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê »ÖÖêÖ µÖæ¸üÖê¯Ö úß ÔÃÖÖÔ ´ÖãµÖ ¬ÖÖ¸üÖ ÃÖê ¯Öé£ÖËú ÖÆüà Æïü Æëü ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ £Ö¾ÖÖ ÖÖÛÃÖú úÆüÖê ÃÖê ÖÖÔ Ö ÖÖÖê ¾ÖÖ»Öê ÔÃÖÖÔ úÆüÖÖ úÆüà ×¬Öú ¯ÖµÖãÖ ÆüÖê ÖÖ ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ, ÖÖÛÃÖú, Ö¾Ö¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß ¾ÖÓ ¯ÖÏû®Ö ÔÃÖÖÔ Ö×¤ü ü¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê »ÖÖêÖÖë úÖê ÔÃÖÖµÖÖë êú ÃÖÖ£Ö ×ÖÖÖ ÖÖµÖê ÖÖê ÃÖ´¯ÖæÖÔ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë µÖæ¸üÖ¯ê Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 95% ¯Ö¸ü ÛÃ£Ö¸ü ¸üÆüÖ ×¤üÖÖÖ Æîü 1990 ´Öë µÖæ¸üÖ¯ê Ö úß 72 ú¸üÖê üÍ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë 68.4 ú¸üÖê üÍ ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ ¯Ö¸ü Ö¬ÖÖ×¸üÖ ¾ÖÆüÖÑ úß ´ÖãµÖ ¬ÖÖ¸üÖ ÃÖê ÃÖ´²ÖÛ¬ÖÖ Æïü 1990 ´Öë µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 3 ú¸üÖêÍü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü µÖæ¸üÖê¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 1900 êú 2.3% ÃÖê ²ÖÍü ú¸ü 4% ÆãüÖ Æîü µÖÆü ¾Öé×¨ü ×¬ÖúÖ¸ü 1970 ¾ÖÓ 1990 êú ´Ö¬µÖ Æüß ÆãüÔ Æîü 1970 ´Öë ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 2.7% £ÖÖ µÖæ¸üÖ¯ê Ö êú ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ´Öë ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ Ö¬Öê ¯Öæ¾Öá µÖæ¸üÖ¯ê Ö êú ´ÖãµÖÖ ºþÃÖß ÃÖÓÖ, µÖæúêÎ Ö Ö£ÖÖ ²Ö»ÖÖ×¸üµÖÖ ¤ê¿ÖÖë ´Öë Æïü ÃÖ Öê¡Ö ´Öë ¤üßÖÔ úÖ»Ö ÃÖê ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß »»ÖêÖÖßµÖ ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ¸üÆüß Æîü ¯Öæ¾Öá µÖæ¸üÖ¯ê Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ¯Öæ¸üß ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ 4.5% êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ ¸üÆüÖ Æîü 1990 ´Öë µÖÆüÖÑ 1.4 ú¸üÖê üÍ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü ¤ü×ÖÖß µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 60 »ÖÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü, Ö´Öë ÃÖê ×¬ÖúÖ¸ü ¯Öæ¾ÖÔ êú µÖæÖÖêÃ»ÖÖ×¾ÖµÖÖ ÖÖ¸üÖµÖ úÖê ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ ú¸ü ²ÖÖê ×¾Ö×³Ö®Ö ²ÖÖ»úÖ ¤êü¿ÖÖë Öî¸ü »²ÖÖ×ÖµÖÖ ´Öë Æüïü ¯ÖÏÖµÖ 6 »ÖÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ¤ü×ÖÖß µÖæ¸üÖê¯Ö êú ü»Öß ¤êü¿Ö ´Öë ³Öß Æïü ü»Öß úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 1% êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ Æîü ×ÖÆüÖÃÖ ´Öë ×úÃÖß ÃÖ´ÖµÖ Ã»ÖÖ´Öß ¿ÖÖÃÖÖ êú ¬ÖßÖ ¸üÆêü Ã¯ÖêÖ ¾ÖÓ ¯ÖãÖÔÖÖ»Ö ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÖÖµÖ Æïü ¯ÖÛ¿Ö´Öß µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë 80 »ÖÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü Ö´Öë ÃÖêê ¯ÖÏÖµÖ 70 »ÖÖÖ ±ÏúÖÓÃÖ ¾ÖÓ Ö´ÖÔÖß ´Öë Æïü ±ÏúÖÓÃÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 7% Öî¸ü Ö´ÖÔÖß ´Öë 4% êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ ¯ÖÆãÑüÖ ÖµÖÖ Æîü Öß¤ü¸ü»ÖïËüÃÖ ´Öë 4%, ²ÖêÛ»ÖµÖ´Ö ´Öë 3% Öî¸ü ÛÃ¾ÖËüÖÌ¸ü»Öïü ´Öë 2.5% êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü µÖæ¸üÖê¯Ö êú ¿ÖêÂÖ ¯ÖÏÖµÖ 13 »ÖÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ¢Ö¸ßü µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë Æïü Ö´Öë ÃÖê ×¬ÖúÖ¸ü Ó»Öïü Öî¸ü Ã¾ÖßüÖ ´Öë Æïü êüÖ´ÖÖÔú ¾ÖÓ ÖÖ¾Öì ´Öë ³Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ ´Öë ¯ÖµÖÖÔ¯Ö ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü 1970 ¾ÖÓ 1990 êú ´Ö¬µÖ µÖæ¸üÖê¯Ö êú Öêú ¤ê¿ÖÖë ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÆãüÔ Öß¾ÖÎ ¾Öé×¨ü êú úÖ¸üÖ ¾ÖÆüÖÑ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ×Ö¿ÖµÖ Æüß ¯Ö×¸ü¾ÖÙÖÖ ÆãüÔ Æîü Ö ´ÖÖ¡Ö ¤üÖê ¤ü¿ÖúÖë ´Öë µÖæ¸üÖê¯Ö úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 2.5 ÃÖê ²ÖÍü ú¸ü 4% ÆãüÖ Æîü ±ÏúÖÓÃÖ, Ö´ÖÔÖß ¾ÖÓ Öß¤ü¸ü»ÖïËüÃÖ ÖîÃÖê ¤êü¿ÖÖë


www.cpsindia.org


´Öë Öúß ÃÖÓµÖÖ ´Öë Öß¾ÖÎ ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü Öî¸ü Ó»Öïü, ü»Öß, Ã¾ÖßüÖ, êüÖ´ÖÖÔú ¾ÖÓ ÖÖ¾Öì ´Öë Öúß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö »»ÖêÖÖßµÖ ÆüÖê ÖµÖß Æîü µÖÆü ¯ÖÏ×ÎúµÖÖ ³Öß £Ö´ÖÖß ¯ÖÏÖßÖ ÖÆüà ÆüÖêÖß Öêú µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ¤êü¿ÖÖë ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ²ÖÍüÖß Æüß ÖÖ ¸üÆüß Æîü µÖæ¸üÖê¯Ö úß ¬ÖÖÙ´Öú ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ´Öë ¤æüÃÖ¸üÖ ¯ÖÏ´ÖãÖ ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ ¾ÖÆüÖÑ µÖÆæü×¤üµÖÖë úß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ´Öë ÖµÖÖ Öß¾ÖÎ ÈüÖÃÖ Æîü 1900 ´Öë µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë 1 ú¸üÖêÍü êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ µÖÆæü¤üß £Öê, ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 2.5% £ÖÖ 1970 ´Öë ¾ÖÆüÖÑ µÖÆæü×¤üµÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ 43 »ÖÖÖ ¸üÆü ÖµÖß Öî¸ü 1990 ´Öë ¾Öê ´ÖÖ¡Ö 27 »ÖÖÖ Æïü ²Ö µÖæ¸üÖê¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ ³ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ ÖÖµÖ 0.4% ²ÖîüÖÖ Æîü ÃÖÖË 1900 ÔÃÖ¾Öß ´Öë µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë ÖÖê 1 ú¸üÖêÍü µÖÆæü¤üß £Öê Ö´Öë ÃÖê 87 »ÖÖÖ ¯Öæ¾ÖáÔ µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë £Öê ¾ÖÆüÖÑ ¾Öê ´ÖãµÖÖ ÖÖ êú ºþÃÖß ÃÖÓÖ, µÖæÎêúÖ Öî¸ü ¯ÖÖê»Öïü ¤êü¿ÖÖë ´Öë £Öê ¿ÖêÂÖ ´Öë ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ: 5 »ÖÖÖ µÖÆæü¤üß Ö´ÖÔÖß ´Öë £Öê 1990 ´Öë ºþÃÖß ÃÖÓÖ ¾ÖÓ µÖæÎêúÖ ´Öë 13 »ÖÖÖ µÖÆæü¤üß Æïü, ¯ÖÖê»Öïü ¾ÖÓ Ö´ÖÔÖß ´Öë Öúß ÃÖÓµÖÖ ÖÆüà êú ÃÖ´ÖÖÖ Æîü, ¯Öæ¾Öá µÖæ¸üÖê¯Ö êú ÆÓüÖ¸üß ¾ÖÓ ´ÖÖê»¤üÖ×¾ÖµÖÖ ¤êü¿ÖÖë ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 1 »ÖÖÖ µÖÆæü¤üß Æïü µÖæ¸üÖê¯Ö êú ¿ÖêÂÖ »ÖÖ³ÖÖ 10 »ÖÖÖ µÖÆæü¤üß ±ÏúÖÓÃÖ ¾ÖÓ Ó»Öïü ´Öë Æïü ¢Ö¸ßü ´Ö¸üßúÖ ¢Ö¸üß ´Ö¸üßúÖ ´Öë ´ÖãµÖÖ µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ´Öæ»Ö êú »ÖÖêÖ ²ÖÃÖê Æïü Öî¸ü µÖæ¸üÖê¯Ö úß ÔÃÖÖÔ ´ÖãµÖ ¬ÖÖ¸üÖ úÖê ¾Öê ¯ÖÖê ÃÖÖ£Ö ÃÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´Öë »ÖÖµÖê Æïü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úÖ ¾ÖÖÔÃ¾Ö Æîü µÖæ¸üÖê¯Ö úß ³ÖÖÛÖ µÖÆüÖÑ ³Öß ²ÖÍüß ÃÖÓµÖÖ ´Öë »ÖÖêÖ ¯ÖÖê úÖê ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ £Ö¾ÖÖ ÖÖÛÃÖú úÆüÖê »ÖÖê Æïü ÃÖ úÖ¸üÖ ÖÑúÍüÖë ´Öë ÔÃÖÖÔ ¾ÖÖÔÃ¾Ö ãúû ÖßÖ ÆüÖêÖÖ ×¤üÖÖµÖß ¤êüÖÖ Æîü ÖÖ×»ÖúÖ-13 ´Öë ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ÃÖ´²Ö¬Öß ÃÖÓ×Ö¯Ö ÖÑúÍêü ÃÖÓú×»ÖÖ ×úµÖê ÖµÖê Æïü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 1900 êú 97% ÃÖê Öüú¸ü 1990 ´Öë 85% ÆãüÖ ¯ÖÏÖßÖ ÆüÖêÖÖ Æîü ÃÖ ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ úÖ ´ÖãµÖ úÖ¸üÖ ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ ¾ÖÓ ÖÖÛÃÖú ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê »ÖÖêÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ ´Öë ¾Öé×¨ü Æîü ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ 1970 ¾ÖÓ 1990 êú ¤üÖê ¤ü¿ÖúÖë ´Öë ²ÖÍüß ÃÖÓµÖÖ ´Öë »ÖÖêÖ ¯ÖÖê úÖê Ö ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖ¾ÖÖÖê »ÖÖê Æïü 1990 ´Öë ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ¯ÖÏÖµÖ 28 úü¸üÖêÍü úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÃÖê 24 ú¸üÖêÍü ÔÃÖÖÔ Öî¸ü 2.6 ú¸üÖêÍü ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ £Ö¾ÖÖ ÖÖÛÃÖú ×ÖÖê ÖµÖê Æïü ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ ¾ÖÓ ÖÖÛÃÖ ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê »ÖÖêÖÖë úÖê ÔÃÖÖÔ ´ÖãµÖ¬ÖÖ¸üÖ úÖ ³ÖÖÖ ´ÖÖÖë ÖÖê 1990 úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 95% Æîü ¢Ö¸ü-´Ö¸üßúß ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´Öë 1990 ´Öë »ÖÖ³ÖÖ 60 »ÖÖÖ µÖÆæü¤üß Æïü Öúß ÃÖÓµÖÖ 1900 ´Öë 15 »ÖÖÖ £Öß, 1970 ´Öë µÖÆüÖÑ 70 »ÖÖÖ µÖÆæü¤üß ×ÖÖê ÖµÖê £Öê Ö²Ö ÃÖê Öúß ÃÖÓµÖÖ ãúû ú´Ö ÆãüÔ Æîü Ö£ÖÖ×¯Ö ÃÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´Öë


www.cpsindia.org


ÖÌ¸üÖµÖ»Ö úß ¯ÖêÖÖ ¤üÖêÖãÖê µÖÆæü¤üß Æïü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 2% êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ Æîü 1900 ´Öë µÖÆü Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ ÖÖÖ Æüß £ÖÖ, ¯Ö¸üÖã 1970 ´Öë ¾Öê ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ 3% ÆãüÖ ú¸üÖê £Öê ÖÖ×»ÖúÖ 13 : ¢Ö¸üß ´Öê×¸üúÖ úßú ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓ×µÖúß, 1900-1990 ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ ¾ÖÓ ÖÖ×ÃÖú ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ µÖÆæü¤üß µÖ

1900 81,587 78,774 (96.55) 1,012 (1.24) 10 (0.01) 1,516 (1.86) 275 (0.34)

1970 231,435 211,317 (91.31) 11,110 (4.80) 842 (0.36) 6,994 (3.02) 1,172 (0.51)

1990 281,867 240,343 (85.27) 25,920 (9.20) 3,810 (1.35) 5,885 (2.09) 5,909 (2.10)

×ü¯¯ÖÖß : ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖëü ´Öë Æîü, úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆîüÓ ÄÖÖêÖ : ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 8.18 ¤êüÖë

¢Ö¸üß ´Ö¸üßúÖ ´Öë 38 »ÖÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü ¾Öê ²Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏÖµÖ 1.35% Æïü 1970 ÃÖê 1990 êú ´Ö¬µÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ´Öë Öß¾ÖÎ ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü »ÖÖÖßÖß ´Ö¸üßúÖ »ÖÖÖßÖß ´Ö¸üßúÖ ´Öë ³Öß ´ÖãµÖÖ µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ´Öæ»Ö êú »ÖÖêÖ Æüß ²ÖÃÖê Æïü, µÖª×¯Ö ÖÖ ¾ÖÆüÖÑ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ×´Ö×ÁÖÖ ´Öæ»Ö êú »ÖÖêÖÖë úÖ ¯ÖµÖÖÔ¯Ö ³ÖÖÖ Æîü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ÃÖ´²Ö¬Öß ÖÑúÍêü ÖÖ×»ÖúÖ14 ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê Æïü »ÖÖÖßÖß ´Ö¸üßúÖ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úÖ ¾ÖÖÔÃ¾Ö µÖæ¸üÖê¯Ö ¾ÖÓ ¢Ö¸ßü ´Ö¸üßúÖ ÃÖê ³Öß ×¬Öú Æîü µÖæ¸üÖê¯Ö ¾ÖÓ ¢Ö¸üß ´Ö¸üßúÖ ´Öë ²ÖÍüß ÃÖÓµÖÖ ´Öë »ÖÖêÖ ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ ¾ÖÓ ÖÖÛÃÖú úÆü»ÖÖÖê »ÖÖê Æïü »ÖÖÖßÖß ´Ö¸üßúÖ êú »ÖÖêÖÖë úß ¬ÖÖÙ´Öú ÖÃ£ÖÖ ×¬Öú ÛÃ£Ö¸ü ¯ÖÏÖßÖ ÆüÖêÖß Æîü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ¯ÖÏÖµÖ 44 ú¸üÖêÍü úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë êú¾Ö»Ö 1.5 ú¸üÖêÍü »ÖÖêÖ ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ, Ö¾Ö¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß £Ö¾ÖÖ ÖÖÛÃÖú ×ÖÖê ÖµÖê Æïü ÃÖ ¯ÖÏúÖ¸ü ×ÖÖê ÖµÖê ¾µÖÛÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ µÖæ²ÖÖ, Öß»Öê Öî¸ü ¹ýÖã ´Öë üÆüß »»ÖêÖÖßµÖ ×¤üÖÖÖ Æîü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö êú µÖ ÃÖ³Öß


www.cpsindia.org


¤êü¿ÖÖë ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 5% ÃÖê ³Öß ú´Ö Æîü ×¬ÖúÖ¸ü ¤êü¿ÖÖë ´Öë ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ, Ö¾Ö¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß ¾ÖÓ ÖÖÛÃÖú Ö×¤ü ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê »ÖÖêÖÖë úÖ ãú»Ö Öã¯ÖÖÖ 2-3% Æüß ²ÖîüÖÖ Æîü ÖÖ×»ÖúÖ 14 : »ÖÖÖßÖß ´Ö¸üßúÖ úßú ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß, 1900-1990 ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ÔÃÖÖÔ ¯ÖÏû®Ö ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ ¾ÖÓ ÖÖ×ÃÖú ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ µÖÆæü¤üß ÛÃ¯Ö×¸ü×üÃü µÖ

1900 63,993 60,906 (95.18) 382 (0.60) 47 (0.07) 23 (0.04) 253 (0.40) 2,382 (3.72)

1970 282,411 266,559 (94.39) 498 (0.18) 7,254 (2.57) 406 (0.14) 790 (0.28) 4,537 (1.61) 2,368 (0.84)

1990 437,565 405,875 (92.76) 900 (0.21) 15,451 (3.53) 1,305 (0.30) 1,053 (0.24) 9,861 (2.25) 3,120 (0.71)

×ü¯¯ÖÖß : ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖë ´Öë Æîü, úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆîüÓ ÄÖÖêÖ : ¤êüÖë, ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 8.22

»ÖÖÖßÖß ´Ö¸üßúÖ ´Öë 93% ÔÃÖÖÔ Æïü ú¯Ö¸ü ×ÖÖÖµÖê ÖµÖê ãúû ¤êü¿ÖÖë úÖê ûÖê üÍú¸ü ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÃÖ ¤êü¿ÖÖë ´Öë ÖúÖ ÖÖÖ £Ö¾ÖÖ ÃÖÃÖê ×¬Öú Öã¯ÖÖÖ Æîü µÖ×¤ü ¯ÖÏû®Ö ÔÃÖÖÔ, ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ, ÖÖÛÃÖú ¾ÖÓü Ö¾Ö¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß Ö×¤ü ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê »ÖÖêÖÖë úÖê ³Öß ÔÃÖÖÔ ´ÖãµÖ¬ÖÖ¸üÖ úÖ ÓÖ ´ÖÖÖ »Öë ÖÖê ¾ÖÆüÖÑ ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 96.5% ²ÖîüÖÖ Æîü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 1 ú¸üÖêÍü »ÖÖêÖ ÛÃ¯Ö×¸ü×üÃü ×ÖÖê ÖµÖê Æïü, Ö´Öë ÃÖê 27 »ÖÖÖ îú¸êü×²ÖµÖÖ ¤êü¿ÖÖë ´Öë Æïü Öî¸ü 72 »ÖÖÖ ¤ü×ÖÖß ´Ö¸üßúÖ ´Öë Æïü ´ÖãµÖÖ ¾Öê îú¸êü×²ÖµÖÖ êú µÖæ²ÖÖ ¤êü¿Ö Öî¸ü ¤ü×ÖÖß ´Ö¸üßúÖ êú ²ÖÎÖÖß»Ö ´Öë Æïü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 13 »ÖÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü 1970 ÃÖê 1990 êú ´Ö¬µÖ Öúß ÃÖÓµÖÖ ×ÖÖãÖß ÆüÖê ÖÔ Æîü ²Ö ¾Öê ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ 0.3% ³ÖÖÖ Æïü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö êú ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ´Öë ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ Ö¬Öê ÖíüßÖÖ ´Öë Æï »ÖÖÖßÖß ´Ö¸üßúÖ ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 10 »ÖÖÖ µÖÆæü¤üß ³Öß Æïü, Ö´Öë ÃÖê 8 »ÖÖÖ ²ÖÎÖÖÌß»Ö Öî¸ü ÖíüßÖÖ ´Öë Æïü 1970 ÃÖê 1990 êú ´Ö¬µÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´Öë µÖÆæü×¤üµÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ ¯ÖÏÖµÖ ¤üÖêÖãÖß ÆãüÔ Æîü


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß "!

Öê×¿Ö×ÖµÖÖ ÖòÃÒêü×»ÖµÖÖ, ×±úÖß, µÖæÖÌß»Öïü, ¯Ö¯ÖãÖ µÖæ×ÖÖß ¾ÖÓ ãúû µÖ ûÖêêü ¤êü¿ÖÖë úÖê ×´Ö»ÖÖú¸ü ²ÖÖê Öê×¿Ö×ÖµÖÖ ´Öë ÖÖÃÖÓµÖÖ ×¾Ö¸ü»Ö Æîü ÖÖ×»ÖúÖ-15 ´Öë Öê×¿Ö×ÖµÖÖ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ÃÖ´²Ö¬Öß ÃÖÓ×Ö¯Ö ÖÑúÍêü ×¤üµÖê ÖµÖê Æïü ÖÖ×»ÖúÖ 15 : Öê×¿Ö×ÖµÖÖ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß, 1900-1990 ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ ¾ÖÓ ÖÖ×ÃÖú ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖµÖß µÖ

1900

1970

1990

5,825

18,187

24,643

4,591

16,778

20,365

(78.82) 44

(92.25) 866

(82.64) 3,160

(0.75)

(4.76)

(12.82)

1,128 (19.36)

128 (0.70)

188 (0.76)

62 (1.06)

415 (2.28)

930 (3.77)

×ü¯¯ÖÖß : ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖë ´Öë Æîü, úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆîüÓ ÄÖÖêÖ : ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 8.23 ¤êüÖë

²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ´Öë µÖÆüÖÑ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë 80% ÔÃÖÖÔ £Öê Öî¸ü ¯ÖÏÖµÖ 20% ¾ÖÆüÖÑ êú ´Öæ»Ö ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖµÖß £Öê ¿ÖÖÖ²¤üß êú Ö Öú ÖÖê-ÖÖê ¾ÖÆüÖÑ êú ´Öæ»Ö ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 1% ÃÖê ³Öß µÖæÖ ÆüÖê ÖµÖÖ Æîü Öúß ãú»Ö ÃÖÓµÖÖ 1900 ´Öë 11 »ÖÖÖ £Öß, ²Ö ¾Öê 2 »ÖÖÖ ³Öß ÖÆüà Æïü ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖÖê £ÖÖêÍêü-²ÖÆãüÖ ÖãµÖÖµÖß ÃÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´Öë ¿ÖêÂÖ Æïü ÖúÖ ²ÖÍüÖ ³ÖÖÖ ¯Ö¯ÖãÖ µÖæ×ÖÖß ´Öë Æïü ÃÖ ¤êü¿Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 3.7% Æîü Öê×¿Ö×ÖµÖÖ êú ´Öæ»Ö ¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´Öæ»Ö ×¾ÖÖÖ¿Ö ÆüÖêÖÖ ÃÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ´Öë ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë Æãü ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖÖë ´Öë ¯ÖÏ´ÖãÖ Æîü ×¾ÖÀ¾Ö úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ×¾Ö×³Ö®Ö ´ÖÆüÖ«üß¯ÖÖë úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß úÖ ¬µÖµÖÖ ú¸üÖê êú ¯Ö¿ÖÖÖË ²Ö ÖÖ×»ÖúÖ-16 ´Öë ¯Öæ¸üê ×¾ÖÀ¾Ö êú ÖÑúÍüÖë úÖ ÃÖÓú»ÖÖ ×úµÖÖ ÖµÖÖ Æîü ÃÖ ÖÖ×»ÖúÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ, ¯Öæ¾Öá ×¿ÖµÖÖ ¾ÖÓ ¤ü×ÖÖ¯Öæ¾Öá ×¿ÖµÖÖ êú ²ÖÖî¨üÖë úß ÖÖÖÖ ÃÖ´²ÖÛ¬ÖÖ Öê¡ÖÖë úß ´ÖãµÖ ¬ÖÖÙ´Öú ¬ÖÖ¸üÖ êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë ´Öë úß ÖµÖß Æîü µÖæ¸üÖ¯ê Ö, ¢Ö¸ßü ´Ö¸üßúÖ,


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ""

»ÖÖÖßÖß ´Ö¸üßúÖ ¾ÖÓ Öê×¿Ö×ÖµÖÖ ´Öë ×Îú¯üÖ-ê ×ÎúÛÃÖµÖÖ, Ö¾Ö¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß, ¬Ö´ÖÔ×¾ÖÆüßÖ ¾ÖÓ ÖÖÛÃÖú ¾ÖÖÖí ´Öë ×ÖÖê ÖµÖê »ÖÖêÖÖë úÖê Ö Öê¡ÖÖë úß ÔÃÖÖÔ ´Öæ»Ö¬ÖÖ¸Ö êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë êú ÃÖÖ£Ö Æüß ×ÖÖÖ ÖµÖÖ Æîü ÖÖ×»ÖúÖ 16 : ×¾ÖÀ¾Ö úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß, 1900-1990 ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ÔÃÖÖÔ (µÖæ¸üÖê¯Ö, ´Öê×¸üúÖ Öî¸ü Öê×¿Ö×ÖµÖÖ ´Öë ×Ã£ÖÖ) ÔÃÖÖÔ (×¿ÖµÖÖ Öî¸ü ±ÏúßúÖ ´Öë ×Ã£ÖÖ) ÔÃÖÖÔ (ãú»Ö) ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖµÖß (³ÖÖ¸üÖßµÖ) ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖµÖß (¯Öæ¾ÖÔ ×¿ÖµÖÖÔ) ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖµÖß (¤ü×ÖÖ ¯Öæ¾ÖÔ ×¿ÖµÖÖÔ) ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖµÖß (±Ïúßúß) µÖÆæü¤üß µÖ

1900 1,615,789 527,387

1970 3,686,416 1,145,720

1990 5,252,256 1,396,242

(32.64) 27,833 (1.72) 555,220 (34.36) 200,204

(31.08) 220,323 (5.98) 1,366,043 (37.07) 575,974

(26.59) 421,878 (8.03) 1,818,120 (34.62) 983,606

(12.39)

(15.62)

(18.73)

217,654 (13.47) 506,398 (31.34) 54,942 (3.40) 64,346 (3.98) 11,875 (0.73) 5,150 (0.32)

513,418 (13.93) 955,483 (25.92) 175,500 (4.76) 74,863 (2.03) 14,485 (0.39) 10,651 (0.29)

771,026 (14.68) 1,307,325 (24.89) 240,620 (4.58) 93,948 (1.79) 12,889 (0.25) 24,722 (0.47)

×ü¯¯ÖÖß : ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖëü ´Öë Æîü, úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆîüÓ ÃÖ ÖÖ×»ÖúÖ ´Öë ¤üß ÖµÖß 1990 úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ×¾ÖÀ¾Ö úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖê 140 »ÖÖÖ »¯Ö Æî µÖÖë×ú 7 »ÖÖÖ ÃÖê µÖæÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ¾ÖÖ»Öê ¤êü¿ÖÖë úÖê Æü´ÖÖê ¯ÖÖê ÃÖÓú»ÖÖ ´Öë ÖÆüà ×ÖÖÖ Æîü ÄÖÖêÖ : ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ 8.24 ¤êüÖë

ÖÖ×»ÖúÖ ´Öë ¤ü¿ÖÖÔµÖê ÖµÖê µÖ ¾ÖÖÔ ´Öë µÖæ¸üÖê¯Ö, ¢Ö¸üß ´Ö¸üßúÖ, »ÖÖÖßÖß ´Ö¸üßúÖ ¾ÖÓ Öê×¿Ö×ÖµÖÖ êú Ã£ÖÖÖßµÖ Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖµÖß, Ö Öê¡ÖÖë ´Öë ²ÖÃÖê ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß, ÖßÖß ¬Ö´ÖÖÔÖãµÖÖµÖß ¾ÖÓ ²ÖÖî¨ü,


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß "#

»ÖÖÖßÖß ´Ö¸üßúÖ êú ÛÃ¯Ö×¸ü×üÃüü Öî¸ü ×¾ÖÀ¾Ö êú µÖ ÖÖîÖ ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖµÖß ÃÖÛ´´Ö×»ÖÖ Æïü µÖÆü ÖÖ×»ÖúÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ×¾ÖÀ¾Ö êú ¯ÖÏ´ÖãÖ ¬Ö´ÖÖí úß ÃÖÓµÖÖ ¾ÖÓ Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÆãüÔ ¾Öé×¨ü ¾ÖÓ ÈüÖÃÖ úÖ Ã¯ÖÂü ×Ö¡Ö ¯ÖÏÃÖãÖ ú¸üÖß Æîü ÔÃÖÖÔ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 34 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ ¯Ö¸ü ÛÃ£Ö¸ü ¸üÆüÖ Æîü ×¾ÖÀ¾Ö êú ´Öæ»ÖÖ ÔÃÖÖÔ Öê¡ÖÖë úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¢Ö¸üÖ¨Ôü ´Öë µÖÖë úß ¯ÖêÖÖ Öüß Æîü ×±ú¸ü ³Öß ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÈüÖÃÖ ÖÆüà ÆãüÖ µÖÆü ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ êú ×¾ÖÀ¾Ö êú ÔÃÖÖÔ-Ö¸ü Öê¡ÖÖë ´Öë Öî¸ü ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ±Ïúßúß ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ¾ÖÓ ãúû ÃÖß´ÖÖ Öú ×¿ÖµÖÖ ´Öë ÖÆü¸üß ¯Öîü Ö´ÖÖ ¯ÖÖÖê êú úÖ¸üÖ ÃÖ´³Ö¾Ö ÆãüÖ Æîü 1990 ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë 1.8 ¸ü²Ö ÔÃÖÖÔ Æïü Öî¸ü Ö´Öë ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ ú ÖÖî£ÖÖÔ ±ÏúßúÖ ¾ÖÓ ×¿ÖµÖÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´Öë Æïü ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 56 ú¸üÖêÍü ÔÃÖÖÔ £Öê Öî¸ü Ö´Öë ÃÖê 95% µÖæ¸üÖê¯Ö, ¢Ö¸üß ´Ö¸üßúÖ, »ÖÖÖßÖß ´Ö¸üßúÖ ¾ÖÓ Öê×¿Ö×ÖµÖÖ ´Öë £Öê µÖæ¸üÖê¯Ö ¾ÖÓ µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ´Öæ»Ö êú »ÖÖêÖÖë ÃÖê ÖúßÖÔ Öêú ¯Ö×Ö¾Öê¿Ö ²ÖÖê Ö Öê¡ÖÖë êú ²ÖÖÆü¸ü ×¾ÖÀ¾Ö êú µÖ ³ÖÖÖÖë ´Öë ãú»Ö 3 ú¸üÖêÍü ÃÖê ³Öß »¯Ö ÔÃÖÖÔ £Öê ¿ÖÖÖ²¤üß êú Ö ¯Ö¸ü 1990 ´Öë ±ÏúßúÖ Öî¸ü ×¿ÖµÖÖ ´Öë 42 ú¸üÖêÍü ÃÖê ×¬Öú ÔÃÖÖÔ Æïü µÖæ¸üÖê¯Ö ¾ÖÓ µÖæ¸üÖê¯ÖßµÖ ´Öæ»Ö êú »ÖÖêÖÖë ÃÖê ÖúßÖÔ ´ÖÆüÖ«üß¯ÖÖë ÃÖê ²ÖÖÆü¸ü êú 42 ú¸üÖêÍü ÔÃÖÖµÖÖë ´Öë ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ 27 ú¸üÖêÍü ±ÏúßúÖ ´Öë Æïü ±ÏúßúÖ úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ²Ö ÔÃÖÖµÖÖë úÖ 44% ³ÖÖÖ Æîü ¯Öæ¸êü ¤ü×ÖÖß ±ÏúßúÖ ¾ÖÓ ´Ö¬µÖ ±ÏúßúÖ ´Öë Öî¸ü ¯Öæ¾Öá ¾ÖÓ ¯ÖÛ¿Ö´Öß ±ÏúßúÖ êú ×¬ÖúÖ¸ü Öê¡Ö ´Öë ÖÖ ÔÃÖÖµÖÖë úÖ ¾ÖÖÔÃ¾Ö Æîü 1990 ´Öë ¤ü×ÖÖß ¾ÖÓ ´Ö¬µÖ ±ÏúßúÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 80% ÃÖê ×¬Öú Æîü, ¯Öæ¾Öá ±ÏúßúÖ ´Öë ¾Öê ¯ÖÏÖµÖ 62% Æïü Öî¸ü ¯ÖÛ¿Ö´Öß ±ÏúßúÖ ´Öë 34% ×¿ÖµÖÖ ´Öë ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ úÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ¯ÖêÖÖéúÖ ÃÖß×´ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü ×¿ÖµÖÖ ´Öë 1990 ´Öë 15 ú¸üÖê üÍ ÃÖê ãúû ×¬Öú ÔÃÖÖÔ Æïü, ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 5% ÃÖê µÖæÖ Æîü ×¿ÖµÖÖÔ ÔÃÖÖµÖÖë ´Öë ÃÖê 5.5 ú¸üÖê üÍ ×±ú×»Ö¯ÖßÃÖ ´Öë Æïü ´Ö¸üßúß ¯Ö×Ö¾Öê¿Ö ¸üÆê ÃÖ ¤êü¿Ö ´Öë ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸´³Ö ´Öë Æüß ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ úÖ ¯ÖµÖÖÔ¯Ö ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÆüÖê ÖãúÖ £ÖÖ ×±ú»Öß¯ÖßÃÖ êú ×Ö×¸üÖ ×¿ÖµÖÖ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úß »»ÖêêÖÖßµÖ ÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ¸üÖ, ÓüÖêÖê×¿ÖµÖÖ ¾ÖÓ ¤ü×ÖÖ úÖê×¸üµÖÖ ´Öë Æîü Ö ÖßÖ ¤êü¿ÖÖë ´Öë Îú´Ö¿Ö 2.2, 1.8 ¾ÖÓ 1.7 ú¸üÖêÍü ÔÃÖÖÔ Æïü 1900 ´Öë Ö ÖßÖÖë ¤êü¿ÖÖë ´Öë ÔÃÖÖÔµÖÖë úß ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ÖÖµÖ £Öß ²Ö 1990 ´Öë ÓüÖêÖê×¿ÖµÖÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ 10% ³ÖÖÖ Æî Öî¸ü ¤ü×ÖÖ úÖê×¸üµÖÖ ´Öë ¾Öê 40% êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ ¯ÖÆãÑüÖ ÖµÖê Æïü ³ÖÖ¸üÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 2% Æîü µÖÆü Öã¯ÖÖÖ ²ÖÆãüÖ ×¬Öú ÖÆüà ¯ÖÏÖßÖ ÆüÖêÖÖü, ¯Ö¸üÖã ÖîÃÖÖ ×ú Æü´Ö ¯ÖÆü»Öê ¤êüÖ Öãêú Æïü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß "$

ãúû Öê¡ÖÖë ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ²ÖÆãüÖ ÑúÖÖ Æîü ¢Ö¸ü¯Öæ¾ÖÔ êú úÔ ¸üÖµÖÖë ´Öë ¾Öê ²Ö ²ÖÆãüÃÖÓµÖú Æïü ×¿ÖµÖÖ ´ÖÆüÖ«üß¯Ö ´Öë ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ êú ÃÖß×´ÖÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü êú ¯Ö×¸ü¯ÖÏêµÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖ ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ ×Ö¿ÖµÖ Æüß Öãû ÖÆüà Æîü ×¿ÖµÖÖ ´Öë ×±ú×»Ö¯ÖßÃÖ êú ¯Ö¿ÖÖÖË ÔÃÖÖµÖÖë úß ×¬ÖúÖ´Ö ÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ¸üÖ ´Öë Æüß Æîü ¤ü×ÖÖ¯Öæ¾ÖßÔ ×¿ÖµÖÖ êú ãúû µÖ ¤êü¿ÖÖë, ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ´µÖÖÓ´ÖÖ¸ü, ´Ö»Öê×¿ÖµÖÖ ¾ÖÓ ÖÖ¾ÖÖÖ ´Öë ³Öß ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¢Ö¸üÖ¨Ôü ´Öë ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ úÖ »»ÖêÖÖßµÖ ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÆãüÖ Æîü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë 12.4% ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ £Öê, 1990 ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 18.7% Æîü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë êú ¾ÖîÛÀ¾Öú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÆãüÔ 6 ÃÖê ×¬Öú ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë úß µÖÆü ¾Öé×¨ü ×Ö¿ÖµÖ Æüß »»ÖêÖÖßµÖ Æîü ¯ÖÛ¿Ö´Öß ¾ÖÓ ´Ö¬µÖ ×¿ÖµÖÖ Öî¸ü ¢Ö¸ßü ±ÏúßúÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë êú ´Öæ»ÖÖê¡Ö Æïü ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ´Ö¬µÖ ×¿ÖµÖÖ ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 95% êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ ²ÖÖÖ ¸üÆüÖ Æîü ¯Ö×¿Ö´Öß ×¿ÖµÖÖ ´Öë 1900 ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 76% £ÖÖ, 1990 ´Öë 86% ÆüÖê ÖµÖÖ Æîü ÃÖ Öê¡Ö ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë Öß¾ÖÎ ÈüÖÃÖ ÆãüÖ Æîü ¢Ö¸ßü ±ÏúßúÖ ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ ³ÖÖÖ 82% ÃÖê ²ÖüÍ ú¸ü 87% ÆãüÖ Æî µÖÆüÖÑ ÈüÖÃÖ ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ ÆãüÖ Æîü ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë 1990 ´Öë ãú»Ö 98 ú¸üÖêÍü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü, Ö´Öë ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ 38 ú¸üÖêÍü ¢Ö¸üß ±ÏúßúÖ, ¯ÖÛ¿Ö´Öß ×¿ÖµÖÖ ¾ÖÓ ´Ö¬µÖ ×¿ÖµÖÖ êú ÃÖ Öê¡Ö ´Öë Æïü ÃÖ ×¾Ö¿ÖÖ»Ö ÃÖÓ»ÖÖ Öê¡Ö êú ¯Ö¿ÖÖÖË ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ÃÖ¾ÖÖÔ×¬Öú ÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë Æîü µÖÆüÖÑ ãú»Ö 33 ú¸üÖêÍü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü Öî¸ü ¾Öê ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú ÖßÖ Öüú ¤êü¿ÖÖë ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ, ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö ¾ÖÓ ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ´Öë ¯ÖÏÖµÖ ÃÖ´ÖÖÖ ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ Æïü ×¾ÖÀ¾Ö êú ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ ú ×ÖÆüÖÔ ÖÖ ×¾Ö³ÖÖ×ÖÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ¾ÖÖ»Öê Öê¡Ö ´Öë Æïü Æü´Ö ¯ÖÆü»Öê ¤êüÖ Öãêú Æïü ×ú 1901 ÃÖê 1991 êú ´Ö¬µÖ ÃÖ Öê¡Ö ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ¯ÖÏÖµÖ 8 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë ÃÖê ²ÖÍú¸ü 30% êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ ÆÖê ÖµÖÖ Æîü ÓüÖê Öê×¿ÖµÖÖ ´Öë ¯ÖÏÖµÖ 10 ú¸üÖê üÍ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü µÖÆüÖÑ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë Öêú Öã¯ÖÖÖ ´Öë 15 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖê úß ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æî, ²Ö ¾Öê ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ 55% Æï ¤ü×ÖÖ¯Öæ¾Öá ×¿ÖµÖÖ êú µÖ ¤êü¿ÖÖë ´Öë 2 ú¸üÖê üÍ êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü, Ö´Öë ÃÖê ×¬ÖúÖÓ¿Ö ´Ö»Öê×¿ÖµÖÖ ¾ÖÓ ×±ú»Öß¯ÖßÃÖ ´Öë Æïü ´Ö»Öê×¿ÖµÖÖ úßê ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏÖµÖ Ö¬ÖÖ ³ÖÖÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Æîü ×±ú»Öß¯ÖßÃÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 1970 êú 4% ÃÖê ²ÖÍüú¸ü 1990 ´Öë 6% ÃÖê ×¬Öú ÆüÖê ÖµÖÖ Æîü ¢Ö¸ßü ±ÏúßúÖ úÖê ûÖêÍüú¸ü ±ÏúßúÖ êú µÖ ³ÖÖÖÖë ´Öë 12.5 ú¸üÖêÍü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü ¯ÖÛ¿Ö´Öß ±ÏúßúÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö êú 25% ÃÖê ²ÖÍü ú¸ü ¯ÖÏÖµÖ: 50% ÆãüÖ Æî Öî¸ü ¯Öæ¾Öá ±ÏúßúÖ ´Öë 12% ÃÖê ²ÖÍü ú¸ü 20% Öú ¯ÖÆãÑüÖÖ Æîü


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß "%

µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë 1990 ´Öë 3 ú¸üÖêÍü ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü µÖÆüÖÑ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ¯ÖÏÖµÖ ¤üÖêÖãÖÖ ÆüÖêú¸ü 4% ÆüÖê ÖµÖÖ Æîü µÖæ¸üÖê¯Ö êú ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ´Öë ÃÖê 2 ú¸üÖêÍü ¯Öæ¾Öá ¾ÖÓ ¤ü×ÖÖß µÖæ¸üÖê¯Ö êú Ö ¤êü¿ÖÖë ´Öë Æïü ÖÆüÖÑ ¤üßÖÔ úÖ»Ö ÃÖê ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß »»ÖêÖÖßµÖ ¯ÖÛÃ£Ö×Ö ¸üÆüß Æîü ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ¯ÖÛ¿Ö´Öß ¾ÖÓ ¢Ö¸ßü µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë Öî¸ü ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ¾ÖÆüÖÑ êú ±ÏúÖÓÃÖ ¾ÖÓ Ö´ÖÔÖß ¤êü¿ÖÖë ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ ´Öë Öß¾ÖÎ ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü Ö Öê¡ÖÖë ´Öë 1990 ´Öë 70 »ÖÖÖ êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ Æïü ×¾ÖÀ¾Ö êú ¿ÖêÂÖ ¯ÖÏÖµÖ 2.5 ú¸üÖê üÍ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë ´Öë ÃÖê 1.8 ú¸üÖê üÍ »ÖÖÖ ÖßÖ ´Öë Æï ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ×¾Ö¿¾Ö êú ÃÖ´ÖÃÖ ³ÖÖÖÖë ´Öë ²ÖÍüÖ Æîü êú»ÖÖ ÖßÖ Æüß ÃÖúÖ ¯Ö¾ÖÖ¤ü Æîü ÖßÖ ´Öë Ö êú¾Ö»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ ÖüÖ Æîü, ¾ÖÆüÖÑ 1990 ´Öë Öúß ãú»Ö ÃÖÓµÖÖ 1900 ÃÖê µÖæÖ Æîü ÃÖêú ×¾Ö¯Ö¸üßÖ ±ÏúßúÖ, ÓüÖê Öê×¿ÖµÖÖ Öî¸ü ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úß ÃÖÓµÖÖ ´Öë ²ÖÍüß ¾Öé×¨ü ÆãüÔ Æîü ×¿ÖµÖÖ ¾ÖÓ ±ÏúßúÖ êú ´Öæ»Ö ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖµÖß ³ÖÖ¸üÖ ¾ÖÓ ¤ü×ÖÖ¯Öæ¾ÖßÔ ×¿ÖµÖÖÔ Öê¡ÖÖë êú ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ³ÖÖÖ Øú×ÖÖË ²ÖÍüÖ Æîü ¯Ö¸üÖã ×¾Ö¿¾Ö ´Öë ¯Öæ¾ÖÔ×¿ÖµÖÖÔ Öê¡Ö êú ´Öæ»Ö ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ ³ÖÖÖ 1900 êú 31% ÃÖê Öüú¸üü 25% ÆãüÖ Æîü, ¯Öæ¾ÖßÔ ×¿ÖµÖÖ êú ¤êü¿ÖÖë ×¾Ö¿ÖêÂÖÖ ÖßÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ¾ÖÓ ¤ü×ÖÖ¯Öæ¾ÖßÔ ×¿ÖµÖÖ úß ¯ÖêÖÖ ¬Öß´Öß Ö×Ö ÃÖê ²ÖÍüß Æîü ±ÏúßúÖ úß ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë Öß¾ÖÎÖÖ ÃÖê ²ÖÍüß Æîü Ö£ÖÖ×¯Ö ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ±ÏúßúÖ êú ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ ³ÖÖÖ ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö êú 4% ÃÖê Öüú¸ü 2% ÃÖê ³Öß µÖæÖ ÆÖê ÖµÖÖ Æîü Æü´Ö ¯ÖÆü»Öê ãúû ×¾ÖÃÖÖ¸ü¯Öæ¾ÖÔú ¤êüÖ Öãêú Æïü ×ú ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ±ÏúßúÖ ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ Öî¸ü Ã»ÖÖ´Ö êú ¯ÖÏÃÖÖ¸ü úß ¯ÖÏ´ÖãÖ ×¾ÖÖµÖÖÖ£ÖÖ ²ÖÖÖ Æîü ´ÖÆüÖ«üß¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ¾ÖÆüÖÑ êú ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí êú ÖãµÖÖ×µÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 60% ÃÖê Öüú¸ü 15% ¸üÆü ÖµÖÖ Æî »ÖÖÖÖ Æîü ±ÏúßúÖ êú ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÔ ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ ¾ÖÓ Ã»ÖÖ´Ö êú ¯ÖÏÃÖÖ¸ü êú ÃÖ´ÖÖ ¯Ö¸üÖ×ÖÖ ÆÖê Öãêú Æïü µÖÆæü¤üß ×¾ÖÀ¾Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë µÖÆæü×¤üµÖÖë úÖ ³ÖÖÖ ³Öß ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë Öß¾ÖÎÖÖ ÃÖê ÖüÖ Æîü ¿ÖÖÖ²¤üß êú ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë ãú»Ö 119 »ÖÖÖ µÖÆæü¤üß £Öê, 1990 ´Öë Öúß ãú»Ö ÃÖÓµÖÖ 129 »ÖÖÖ Æîü ÃÖ ¾Ö×¬Ö ´Öë µÖæ¸üÖê¯Ö úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ÖúÖ Öã¯ÖÖÖ 2.5% ÃÖê Öüú¸ü 0.5% ÃÖê ³Öß »¯Ö ¸üÆü ÖµÖÖ Æîü ÖÖ ×¾ÖÀ¾Ö êú ×¬ÖúÖ¸ü µÖÆæü¤üß ¢Ö¸ßü ´Ö¸üßúÖ ¾ÖÓ ÖÌ¸üÖµÖ»Ö ´Öë Æüß Æï


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß "&

×ÖÂúÂÖÔ ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öëê Æãü ²ÖÍêü ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖÖë êú ¯Ö×¸ü¯ÖÏêµÖ ´Öë ³ÖÖ¸üÖ úß ¯Ö×¸üÛÃ£Ö×Ö ²ÖÆãüÖ ×ÖÖÖÖÖú ÖÆüà ¯ÖÏÖßÖ ÆüÖêÖß Ö¬Öã×ÖúÖÖ êú ÃÖ úÖ»Ö ´Öë ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ ¾ÖÓ Ã»ÖÖ´Ö ¤üÖêÖÖë úÖ ×¾ÖÀ¾Ö ´Öë »»ÖêÖÖßµÖ ¯ÖÏÖÖ¸ü-¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÆãüÖ Æîü ¯Öæ¸êü ±Ïúßúß ´ÖÆüÖ«üß¯Ö Öî¸ü ×¿ÖµÖÖ êú ãúû ¯ÖêÖÖéúÖ ûÖêêü ¤êü¿ÖÖë ´Öë Ö ¬Ö´ÖÖí úÖ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Ö µÖÖ ÖÆüÖ ÆãüÖ Æîü ±ÏúßúÖ êú »ÖÖêÖ ¯ÖÖê ´Öæ»Ö Ã¾Ö¤êü¿Öß ¬Ö´ÖÖí ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ ¯ÖæÖÔÖ µÖãÖ Æãü ×¤üÖÖµÖß ¤êüÖê Æïü ×¿ÖµÖÖ ´Öë ÓüÖêÖê×¿ÖµÖÖ ¾ÖÓ ¤ü×ÖÖ úÖê×¸üµÖÖ ÖîÃÖê ¤êü¿ÖÖë úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß úÖ ºþ¯Ö¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ ÆÖê ÖµÖÖ Æîü ¤æüÃÖ¸üß Öê¸ü ÖßÖ ÖîÃÖß ¯ÖÏÖÖßÖ ÃÖ³µÖÖÖ Öê ²ÖÖÊ ´Öæ»Ö êú ¬Ö´ÖÖí úÖê ¯ÖÖê µÖÆüÖÑ ¯ÖÖÑ¾Ö ¯ÖÃÖÖ¸üÖê úÖ úÖêÔ ¾ÖÃÖ¸ü ÖÆüà ×¤üµÖÖ, ¾ÖÆüÖÑ êú »ÖÖêÖ ¯ÖÖê ´Öæ»Ö ¬Ö´ÖÖí ´Öë ÛÃ£Ö¸ü ¸üÆêü Æïü ¯ÖÛ¿Ö´Ö ×¿ÖµÖÖ, ¢Ö¸ß ±ÏúßúÖ ¾ÖÓ µÖæ¸üÖê¯Ö ´Öë ×¾ÖÀ¾Ö êú ¯ÖêÖÖéúÖ Ö¾ÖßÖ ¯Ö¸üÖã µÖÖ ÃÖ¿ÖÖ ÔÃÖÖÔ ¾ÖÓ Ã»ÖÖ´Ö ¬Ö´ÖÖí úÖ ¤üµÖ ÆãüÖ, Ö Öê¡ÖÖë ´Öë ³Öß ÖßÖ êú ÃÖ´ÖÖÖ Æüß ×úÃÖß Ö¸ü ¬Ö´ÖÔ úÖ ¯ÖÏÖÖ¸ü-¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÃÖ´³Ö¾Ö ÖÆüà ÆüÖê ¯ÖÖµÖÖ ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ±ÏúßúÖ £Ö¾ÖÖ ×¿ÖµÖÖ êú ¤ü×ÖÖ úÖê×¸üµÖÖ êú ÃÖ´ÖÖÖ ¯ÖÖê ´Öæ»Ö Ã¾Öºþ¯Ö ÃÖê ×¾ÖÖ×»ÖÖ ÖÖê ÖÆüà ÆãüÖ ¯Ö¸üÖã Æü´Ö ÖßÖ ¾ÖÓ ×¾ÖÀ¾Ö êú µÖ ¾ÖéÆü¤Ëü ¾ÖÓ ´ÖÆüÖÖË ÃÖ³µÖÖÖÖë ÃÖê ÃÖ´¯Ö®Ö Öê¡ÖÖë êú ÃÖ´ÖÖÖ ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖÖ ³Öß ÖÆüà ¸üÆêü 1900 ¾ÖÓ 1990 êú ´Ö¬µÖ ³ÖÖ¸üÖ úß ÖÖÃÖÓµÖÖ ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 8 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÓúÖë ÃÖê ²ÖÍüú¸ü 30% êú ÖÃÖ¯ÖÖÃÖ Öú ¯ÖÆãÑüÖ ÖµÖÖ Æîü Öî¸ü ÔÃÖÖµÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ 1 ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ Óú ÃÖê ãúû ×¬Öú ²ÖÍüú¸ 2% ÆüÖê ÖµÖÖ Æîü ÃÖÃÖê ³Öß ×¬Öú ´ÖÆü¢¾Ö¯ÖæÖÔ µÖÆü Æîü ×ú ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ¾Öé×¨ü ãúû ¯Ö×¸üÃÖß×´ÖÖ Öê¡ÖÖë ´Öë êúÛ¦üÖ ¸üÆüß Æîü ¯Ö×¸üÃÖß×´ÖÖ Öê¡ÖÖë ´Öë ÆãüÔ µÖÆü ÃÖÖÖ ¾Öé×¨ü ²ÖßÃÖ¾Öà ¿ÖÖÖ²¤üß êú ´Ö¬µÖ ´Öë ¤êü¿Ö êú ×¾Ö³ÖÖÖÖ úÖ úÖ¸üÖ ²ÖÖß ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú ×Ö×¸üÖ ×¾ÖÀ¾Ö êú ú×Ö¯ÖµÖ µÖ ¤êü¿ÖÖë úÖê Æüß Ö¬Öã×Öú úÖ»Ö ´Öë êÃÖÖ ¬Ö´ÖÔ-Ö¬ÖÖ×¸üÖ ×¾Ö³ÖÖÖÖ Öê»ÖÖÖ ¯ÖÍüÖ Æîü êÃÖê ×¬ÖúÖ¸ü ¤êü¿Ö ±ÏúßúÖ ´Öë Æïü Öî¸ü ²Ö ÓüÖê Öê×¿ÖµÖÖ ³Öß Ö ´Öë ÖãÍü ÖµÖÖ Æîü ×¾Ö³ÖÖÖÖ êú ¯Ö¸üÖÖ ¿ÖêÂÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ´Öë ³Öß ú »Ö´²Öß ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ¯Ö¼üß ´Öë ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖÖë úÖ Öã¯ÖÖÖ ÃÖÖÖÖÖ ÃÖê ²ÖÍüÖÖ ÖÖ ¸üÆüÖ Æîü Öî¸ü ¢Ö¸ü¯Öæ¾ÖÔ êú ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá ¸üÖµÖÖë ´Öë ÔÃÖÖµÖÖë úß ÃÖÖÖ ¯ÖÛÃ£Ö×Ö úÖ ú µÖ ¯Ö×¸üÃÖß×´ÖÖ ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá Öê¡Ö ×¾Öú×ÃÖÖ ÆãüÖ Æîü µÖê ÃÖ²Ö ¯Ö×¸ü¾ÖÖÔÖ ×¾ÖÀ¾Ö êú ¯Ö×¸ü¾ÖÙÖÖ ÆüÖê ¸üÆê ¯Ö×¸ü¾Öê¿Ö êú ¯Ö×¸ü¯ÖÏêµÖ ´Öë ³Öß Öãû ÖÆüà Æïü ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ úß ¢Ö¸üß, ¯Öæ¾Öá, ¢Ö¸ü¯Öæ¾Öá ¾ÖÓ ¤ü×ÖÖ¯ÖÛ¿Ö´Öß ÃÖß´ÖÖÖë ¯Ö¸ü ÛÃ£ÖÖ ×¾Ö×¿ÖÂü ¯Ö×¸üÃÖß×´ÖÖ Öê¡ÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë êú Öã¯ÖÖÖ ´Öë µÖÆü ÈüÖÃÖü ÖÖê ×Ö¸Ö¸ü Ö»Ö ¸üÆüÖ Æîü, Ö£ÖÖ×¯Ö ¤êü¿Ö úÖ µÖ ×¬ÖúÖ¸ü ³ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ £Ö¾ÖÖ Ã»ÖÖ´Ö êú ¯ÖÏÖÖ¸ü-¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÃÖê ×¬Öú ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖÖ ÆãüÖ ÖÆüà ×¤üÖÖÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú ¢Ö¸ü¯ÖÛ¿Ö´Öß, ¯Ö×¿Ö´Öß, ´Ö¬µÖ¾ÖÖá ¾ÖÓ ¤ü×ÖÖß ³ÖÖÖÖë ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úÖ ¾ÖÖÔÃ¾Ö ¯ÖÏÖµÖ ÖãÖ


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß "'

¸üÆüÖ Æîü ÔÃÖÖÔ ¬Ö´ÖÔ ¾ÖÓ Ã»ÖÖ´Ö êú ¾ÖîÛÀ¾Öú ¯ÖÏÃÖÖ¸ü ÃÖê ¯ÖÏÖµÖ ¯ÖÏ³ÖÖ×¾ÖÖ ¸üÆê ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ êú µÖê ³ÖÖÖ ¤êü¿Ö êú ãú»Ö Öê¡Ö±ú»Ö êú ¤üÖê-×ÖÆüÖÔ ¯Ö¸ü ¾µÖÖ¯Ö Æïü Öî¸ü ¯ÖÏ×Ö ¯ÖÖÑÖ ´Öë ÃÖê ÖßÖ ³ÖÖ¸üÖßµÖ µÖÆüÖÑ ¸üÆüÖê Æïü ÃÖ ×¾ÖÃÖéÖ Öê¡Ö ´Öë ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë Öê µÖãÖ ×ÖÖß×¾ÖÂÖÖ úÖ ¯Ö×¸üÖµÖ ×¤üµÖÖ Æîü, ÃÖ Öê¡Ö ´Öë Öêú Öã¯ÖÖÖ ´Öë ÈüÖÃÖ úß ¯ÖÏ¾Öé×¢Ö µÖ×¤ü ú³Öß úÆüà ¯ÖÏÖ¸ü´³Ö ÆãüÔ Æîü ÖÖê ÃÖúÖ Öã¸üÖ ¯ÖÏ×ÖúÖ¸ü ÆãüÖ ³Öß ×¤üÖÖÖ Æîü ¯Ö¸üÖã ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»ÖÛ´²ÖµÖÖë úß ÃÖ´ÖÃÖ ×ÖÖß×¾ÖÂÖÖ ³ÖÖ¸üÖ êú ÃÖß´ÖÖ¾ÖÖá Öê¡ÖÖë ´Öë ¯ÖÖÖ Ã£ÖÖÖ ¾ÖÓ ¾ÖÖÔÃ¾Ö ²ÖÖÖµÖê ¸üÖÖê ´Öë Æëü ÃÖÖ´Ö ÖÆüà ú¸ü ¯ÖÖµÖß ÃÖß´ÖÖÖë ¯Ö¸ü êú¾Ö»Ö ÃÖ´ÖÖÖ úß ¿ÖÛÖ ¾ÖÓ ¯ÖÏµÖÖÃÖ ¯ÖµÖÖÔ¯Ö ÖÆüà ÆüÖêÖê, ú ÃÖ¿ÖÖ, ÃÖÖÔú ¾ÖÓ ¯ÖÏ³ÖÖ¾Öß ¸üÖµÖ úÖ ÃÖ´Ö£ÖÔÖ ³Öß Ö¾Ö¿µÖú ÆüÖêÖÖ Æîü ³Öß Öú Æü´Ö êÃÖÖ ÃÖ¿ÖÖ ¾ÖÓ ÃÖÖÔú ¸üÖµÖ Ã£ÖÖ×¯ÖÖ ÖÆüà ú¸ü ¯ÖÖµÖê ÖÖê ³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ÃÖÖÓÃéú×Öú ÛÃ´ÖÖÖ, ÖÖî¸ü¾Ö ¾ÖÓ ´Öæ»Ö ÖÃ£ÖÖÖë êú ÃÖÓ¸üÖÖ êú ¯ÖÏ×Ö ú×ü²Ö¨ü ÆüÖê


www.cpsindia.org


¯Ö×¸ü×¿ÖÂü ÖÖ×»ÖúÖ 1

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ, ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ, ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ Öî¸ü ²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö úßú ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ 1881

1891

³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ¯ÖÖ×úÃÖÖÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ

´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ

´Öã. Ô.

1911

1921

1931

1941

1951

1961

1981

238,364 252,068 251,365 278,530 318,717 361,088 439,235 548,160

1991

683,329

846,303

206,518 218,252 216,343 237,164 269,119 315,001 381,567 472,517 586,681 (86.64) (86.58) (86.07) (85.15) (84.44) (87.24) (86.87) (86.20) (85.86)

720,100 (85.09)

29,102 30,269 30,739 35,818 42,645 37,661 46,940 61,418 80,003 (12.21) (12.01) (12.23) (12.86) (13.38) (10.43) (10.69) (11.20) (11.71)

106,552 (12.59)

2,744 (1.15)

3,547 (1.41)

4,283 (1.70)

5,548 (1.99)

6,953 (2.18)

8,426 10,728 14,225 (2.33) (2.44) (2.60)

16,645 (2.44)

19,651 (2.32)

16,577

19,381

21,108

23,541

28,282

40,451

51,343

2,641 2,898 3,274 4,427 5,568 (15.93) (14.95) (15.51) (18.80) (19.69)

646 (1.60)

754 (1.47)

67,443

88,197

122,397

1,208 (1.79)

1,454 (1.65)

2,018 (1.65)

13,904 16,364 17,620 18,757 22,293 39,286 49,889 65,254 85,371 (83.88) (84.43) (83.48) (79.68) (78.82) (97.12) (97.17) (96.76) (96.80)

118,475 (96.80)

119 (0.61)

214 (1.01)

357 (1.52)

421 (1.49)

520 (1.28)

699 (1.36)

28,927

31,555

33,254

35,604

41,999

44,166

55,223

9,814 (33.93) 19,113 (66.07)

10,353 (32.81) 21,202 (67.19)

10,608 (31.90) 22,646 (68.10)

10,812 (30.37) 24,731 (69.46)

12,437 (29.61) 29,509 (70.26)

10,110 (22.89) 33,943 (76.85)

10,646 (19.28) 44,415 (80.43)

-

-

-

61 (0.17)

53 (0.13)

113 (0.26)

162 (0.29)

981 (1.45)

1,371 (1.56)

1,903 (1.56)

70,885

89,912

111,455

10,138 11,722 (14.30) (13.04) 60,533 77,906 (85.40) (86.65)

12,672 (11.37) 98,420 (88.30)

214 (0.30)

279,575 283,868 303,004 305,727 337,675 388,998 445,705 545,801 686,488

220,343 (79.32) (78.81) 49,953 57,068 (19.97) (20.41) 1,778 (0.71)

1971

32 (0.19)

²ÖÖÓ»ÖÖ¤êü¿Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ ãú»Ö 250,155 ³ÖÖ.¬Ö. 198,424

1901

218,973 (77.14) 62,119 (21.88)

231,503 (76.40) 67,835 (22.39)

230,225 (75.30) 71,005 (23.22)

252,403 (74.75) 79,306 (23.49)

287,124 (73.81) 94,447 (24.28)

2,776 (0.98)

3,666 (1.21)

4,497 (1.47)

5,966 (1.77)

7,427 (1.91)

2,164 (0.77)

325,756 (73.09) 110,890 (24.88)

392,968 (72.00) 141,244 (25.88)

284 (0.32)

363 (0.32)

861,438 1,080,155

483,863 (70.48) 187,205 (27.27)

599,858 (69.63) 243,280 (28.24)

734,791 (68.03) 323,447 (29.94)

9,059 11,589 15,420 (2.03) (2.12) (2.25)

18,300 (2.12)

21,917 (2.03)

×ü¯¯ÖÖß : ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖë ´Öë Æîü, úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆîüÓ ³ÖÖ.¬Ö. : ³ÖÖ¸üÖßµÖ ¬Ö´Öá, ´Öã. : ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ, Ô. : ÔÃÖÖÔ ÄÖÖêÖ : ¤êüÖë, ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ üß-1


www.cpsindia.org


¯Ö×¸ü×¿ÖÂü ÖÖ×»ÖúÖ 2

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ êú ¸üÖµÖÖë Öî¸ü ÃÖÓÖ¿ÖÖ×ÃÖÖ ¯ÖÏ¤êü¿ÖÖë úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ¸üÖÃÖÓÖ

ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ.¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ÖÓ¬ÖÐ¯ÖÏ¤êü¿Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ.¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

1901

1911

1921

1931

1941

1951

1961

1971

1981

1991

238,364 206,518 (86.64) 29,102 (12.21) 2,744 (1.15)

252,068 218,252 (86.58) 30,269 (12.01) 3,547 (1.41)

251,365 216,343 (86.07) 30,739 (12.23) 4,283 (1.70)

278,530 237,164 (85.15) 35,818 (12.86) 5,548 (1.99)

318,717 269,119 (84.44) 42,645 (13.38) 6,953 (2.18)

361,088 315,001 (87.24) 37,661 (10.43) 8,426 (2.33)

439,235 381,567 (86.87) 46,940 (10.69) 10,728 (2.44)

548,160 472,517 (86.20) 61,418 (11.20) 14,225 (2.60)

683,329 586,681 (85.86) 80,003 (11.71) 16,645 (2.44)

846,303 720,100 (85.09) 106,552 (12.59) 19,651 (2.32)

21,447 21,420 24,204 27,289 31,115 35,983 43,503 53,550 19,660 19,522 21,750 24,148 27,462 31,839 38,160 47,583 (91.67) (91.14) (89.86) (88.49) (88.26) (88.48) (87.72) (88.86) 1,426 1,422 1,668 2,137 2,418 2,715 3,520 4,534 (6.65) (6.64) (6.89) (7.83) (7.77) (7.55) (8.09) (8.47) 360.3 475.5 786.6 1,004 1,235 1,429 1,823 1,433 (1.68) (2.22) (3.25) (3.68) (3.97) (3.97) (4.19) (2.68)

66,508 59,368 (89.26) 5,924 (8.91) 1,216 (1.83)

19,066

´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ÃÖ´Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ.¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ×²ÖÆüÖ¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ.¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ÖÖêÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ.¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ

3,290 3,849 4,637 5,560 6,695 8,029 10,837 14,625 2,782 3,202 3,726 4,214 4,975 5,887 7,832 10,652 (84.55) (83.19) (80.36) (75.80) (74.30) (73.32) (72.27) (72.83) 494.5 624.0 869.2 1,267 1,683 1,982 2,742 3,592 (15.03) (16.21) (18.74) (22.78) (25.13) (24.68) (25.30) (24.56) 13.63 22.82 41.68 79.02 37.63 160.4 263.1 381.0 (0.41) (0.59) (0.90) (1.42) (0.56) (2.00) (2.43) (2.61) 27,314 23,729 (86.87) 3,422 (12.53) 163.8 (0.60) 1900 475.5 210.3 (44.22) 4.470 (0.94) 260.8 (54.84)


28,317 24,544 (86.68) 3,551 (12.54) 221.8 (0.78) 1910 486.8 215.2 (44.21) 4.965 (1.02) 266.6 (54.77)

28,129 31,350 35,174 24,306 26,875 30,077 (86.41) (85.72) (85.51) 3,574 4,143 4,719 (12.71) (13.21) (13.42) 249.1 332.5 377.8 (0.89) (1.06) (1.07) 1940 469.5 505.3 540.9 218.5 250.6 286.8 (46.53) (49.60) (53.03) 5.493 6.973 8.222 (1.17) (1.38) (1.52) 245.5 247.7 245.8 (52.30) (49.02) (45.45)

38,786 33,997 (87.65) 4,373 (11.28) 415.5 (1.07) 1950 547.4 307.4 (56.16) 8.813 (1.61) 231.2 (42.23)

46,456 40,168 (86.46) 5,786 (12.45) 502.2 (1.08) 1960 590.0 354.3 (60.04) 11.15 (1.89) 224.6 (38.07)

18,041

22,414 15,297 (68.25) 6,373 (28.43) 744.4 (3.32)

56,353 69,915 48,100 59,300 (85.36) (84.82) 7,594 9,875 (13.48) (14.12) 658.7 740.2 (1.17) (1.06)

86,374 72,742 (84.22) 12,788 (14.81) 843.7 (0.98)

795.1 1,008 498.5 650.5 (62.70) (64.55) 26.48 41.32 (3.33) (4.10) 270.1 315.9 (33.97) (31.35)

1,170 759.1 (64.89) 61.46 (5.25) 349.2 (29.85)

www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß # ÖãÖ¸üÖÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ.¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

1901

1911

1921

1931

1941

1951

1961

1971

1981

1991

9,095

9,803

10,175

11,490

13,701

16,262 14,733 (90.60) 1,451 (8.92) 78.03 (0.48)

20,633 18,797 (91.10) 1,745 (8.46) 91.03 (0.44)

26,697 24,339 (91.17) 2,249 (8.42) 109.3 (0.41)

34,086 31,045 (91.08) 2,908 (8.53) 132.7 (0.39)

41,310 37,521 (90.83) 3,607 (8.73) 181.8 (0.44)

4,623

4,175

4,256

4,560

5,273

5,674

7,591 7,293 (96.08) 290.4 (3.83) 7.378 (0.10)

10,037 9,621 (95.86) 405.7 (4.04) 9.802 (0.10)

12,923 12,387 (95.85) 523.5 (4.05) 12.22 (0.09)

16,464 15,685 (95.27) 763.8 (4.64) 15.70 (0.10)

(97.22) 23.93 (2.73) 0.438 (0.05)

890.0 862.8 (96.94) 26.88 (3.02) 0.356 (0.04)

954.3 923.7 (96.79) 30.16 (3.16) 0.477 (0.05)

1,058 1,027 (97.07) 30.57 (2.89) 0.423 (0.04)

1,110 1,094 (98.60) 15.20 (1.37) 0.333 (0.03)

1,351 1,325 (98.06) 25.67 (1.90) 0.540 (0.04)

1,897

1,928

2,029

2,263

2,386

2,812 2,771 (98.53) 37.98 (1.35) 3.274 (0.12)

3,460 3,406 (98.44) 50.33 (1.45) 3.556 (0.10)

4,281 4,207 (98.28) 69.61 (1.63) 3.954 (0.09)

5,171 5,077 (98.19) 89.13 (1.72) 4.435 (0.09)

2,293 669.6 (29.20) 1,623 (70.76) 0.917 (0.04)

2,424 675.3 (27.86) 1,747 (72.08) 1.454 (0.06)

2,670 718.5 (26.91) 1,950 (73.02) 1.869 (0.07)

2,947

3,254

3,561 1,126 (31.62) 2,432 (68.30) 2.848 (0.08)

4,617 1,570 (34.00) 3,040 (65.84) 7.182 (0.16)

5,987 2,136 (35.67) 3,843 (64.19) 8.481 (0.14)

7,719

13,525 12,179 (90.05) 1,169 (8.64) 177.2 (1.31)

13,377

14,632 13,024 (89.01) 1,370 (9.36) 238.5 (1.63)

19,402 23,587 29,299 17,034 20,771 25,573 (87.79) (88.06) (87.28) 1,950 2,328 3,113 (10.05) (9.87) (10.62) 418.5 487.6 613.0 (2.16) (2.07) (2.09)

37,136 32,267 (86.89) 4,105 (11.05) 764.4 (2.06)

44,977 38,884 (86.45) 5,234 (11.64) 859.5 (1.91)

´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ Æü×¸üµÖÖÖÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ.¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ×Æü´ÖÖÖ»Ö¯ÖÏ¤üê ¿Ö (¯ÖãÖÖÔüÖ ÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ) ÖÖÃÖÓµÖÖ 844.3 876.6 ³ÖÖ.¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß 852.2 ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ×Æü´ÖÖÖ»Ö¯ÖÏ¤êü¿Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ.¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

1,920

´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ Ö´´Öæ Öî¸ü ú¿´Öß¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ 2,139 ³ÖÖ¸üÖßµÖ ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ úÖÖÔüú ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ.¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

13,055



2,134 (72.41)

16,255

www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß #! êú¸ü»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ´Ö¬µÖ¯ÖÏ¤êü¿Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

1901

1911

1921

1931

1941

1981

1991

6,396 7,148 7,802 9,507 11,032 13,549 16,904 21,347 25,454 4,407 4,783 5,066 6,027 6,884 8,348 10,289 12,690 14,810 (68.90) (66.91) (64.93) (63.40) (62.40) (61.61) (60.87) (59.45) (58.18) 1,105 1,264 1,360 1,624 1,884 2,375 3,028 4,163 5,410 (17.28) (17.68) (17.43) (17.08) (17.08) (17.53) (17.91) (19.50) (21.25) 883.9 1,101 1,376 1,856 2,264 2,826 3,587 4,494 5,234 (13.82) (15.40) (17.64) (19.52) (20.52) (20.86) (21.22) (21.05) (20.56)

29,099 16,689 (57.35) 6,788 (23.33) 5,622 (19.32)

19,172

21,356

23,991

26,072 32,372 41,654 52,179 24,941 30,867 39,552 49,325 (95.66) (95.35) (94.95) (94.53) 1,050 1,318 1,816 2,502 (4.03) (4.07) (4.36) (4.80) 81.00 188.3 286.1 352.0 (0.31) (0.58) (0.69) (0.67)

66,181 62,471 (94.39) 3,283 (4.96) 426.6 (0.64)

19,392

21,475

20,850

23,959

26,833

32,003 39,554 50,412 62,784 29,134 35,959 45,462 56,183 (91.04) (90.91) (90.18) (89.49) 2,436 3,034 4,233 5,806 (7.61) (7.67) (8.40) (9.25) 433.3 560.6 717.2 795.5 (1.35) (1.42) (1.42) (1.27)

78,937 70,423 (89.21) 7,629 (9.66) 885.0 (1.12)

10,303

11,379

11,159 12,491 13,768 14,646 17,549 21,945 26,370 10,951 12,228 13,529 14,328 17,133 21,240 25,467 (98.13) (97.89) (98.26) (97.83) (97.63) (96.79) (96.58) 138.4 148.7 165.7 176.3 215.3 326.5 422.3 (1.24) (1.19) (1.20) (1.20) (1.23) (1.49) (1.60) 69.88 114.3 73.83 141.9 201.0 378.9 480.4 (0.63) (0.92) (0.54) (0.97) (1.15) (1.73) (1.82)

31,660 30,416 (96.07) 577.8 (1.83) 666.2 (2.10)


´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ¯ÖÓÖÖ²Ö (¯ÖãÖÖÔüÖ ÃÖê ¯Öæ¾ÖÔ) ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ¯ÖÓÖÖ²Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

1971

19,441

ÔÃÖÖÔ

Öê×üÃÖÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

1961

16,861

´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ´ÖÆüÖ¸üÖÂÒü ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

1951

13,267 11,945 12,465 13,667 16,101 16,134 20,307 9,032 8,159 8,485 9,142 10,655 15,744 19,763 (68.08) (68.30) (68.07) (66.89) (66.18) (97.58) (97.32) 4,212 3,735 3,893 4,431 5,328 290.4 394.0 (31.75) (31.27) (31.23) (32.42) (33.09) (1.80) (1.94) 22.55 51.37 87.25 94.30 117.53 100.0 150.3 (0.17) (0.43) (0.70) (0.69) (0.73) (0.62) (0.74) 7,545



6,732

7,153

8,012

9,600

9,161

11,135 13,551 16,789 10,907 13,274 16,436 (97.95) (97.96) (97.90) 89.05 114.4 168.1 (0.80) (0.84) (1.00) 138.9 162.2 184.9 (1.25) (1.20) (1.10)

20,282 19,817 (97.71) 239.4 (1.18) 225.2 (1.11)

www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß #" ¸üÖÖÃ£ÖÖÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

1901

1911

1921

1931

1941

1951

1961

1971

1981

1991

10,294

10,984

10,293

11,748

13,864

15,971 14,969 (93.72) 991.2 (6.21) 11.42 (0.07)

20,156 18,818 (93.36) 1,315 (6.52) 22.86 (0.11)

25,766 23,958 (92.98) 1,778 (6.90) 30.20 (0.12)

34,262 31,730 (92.61) 2,492 (7.27) 39.57 (0.12)

44,006 40,433 (91.88) 3,525 (8.01) 47.99 (0.11)

59.01 58.85 (99.73) 0.024 (0.04) 0.136 (0.23)

87.92 87.59 (99.63) 0.044 (0.05) 0.285 (0.32)

81.72 81.33 (99.52) 0.020 (0.02) 0.370 (0.45)

109.8 109.4 (99.65) 0.104 (0.09) 0.276 (0.25)

121.5 121.4 (99.90) 0.083 (0.07) 0.034 (0.03)

137.7 137.3 (99.69) 0.124 (0.09) 0.304 (0.22)

162.2 158.2 (97.52) 1.207 (0.74) 2.813 (1.73)

209.8 207.8 (99.05) 0.335 (0.16) 1.663 (0.79)

316.4 306.1 (96.76) 3.241 (1.02) 7.015 (2.22)

406.5 389.2 (95.75) 3.849 (0.95) 13.41 (3.30)

19,253

20,903

21,629

23,472

26,268

30,119 27,249 (90.47) 1,443 (4.79) 1,427 (4.74)

33,687 30,364 (90.14) 1,560 (4.63) 1,763 (5.23)

41,199 36,727 (89.15) 2,104 (5.11) 2,368 (5.75)

48,408 43,090 (89.01) 2,520 (5.21) 2,798 (5.78)

55,859 49,627 (88.84) 3,053 (5.47) 3,179 (5.69)

48,494 41,419 (85.41) 6,973 (14.38) 101.8 (0.21)

48,014 40,929 (85.24) 6,905 (14.38) 179.7 (0.37)

46,511 39,582 (85.10) 6,725 (14.46) 203.2 (0.44)

49,615 41,973 (84.60) 7,434 (14.98) 208.3 (0.42)

56,347 47,523 (84.34) 8,692 (15.43) 131.6 (0.23)

63,216 54,063 (85.52) 9,029 (14.28) 123.9 (0.20)

73,746 62,856 (85.23) 10,788 (14.63) 101.6 (0.14)

88,341 74,532 (84.37) 13,677 (15.48) 131.8 (0.15)

110,862 139,112 93,042 114,802 (83.93) (82.53) 17,658 24,110 (15.93) (17.33) 162.2 199.6 (0.15) (0.14)

(70.18) 4,979 (29.39) 72.84 (0.43)

17,999 12,583 (69.91) 5,328 (29.60) 88.20 (0.49)

17,474 12,228 (69.98) 5,148 (29.46) 97.85 (0.56)

18,897 13,094 (69.29) 5,684 (30.08) 119.1 (0.63)

23,230 16,287 (70.11) 6,848 (29.48) 95.24 (0.41)

26,300 21,000 (79.85) 5,118 (19.46) 181.8 (0.69)

34,926 27,737 (79.42) 6,985 (20.00) 204.5 (0.59)

44,312 34,996 (78.98) 9,064 (20.45) 251.8 (0.57)

54,581 42,518 (77.90) 11,743 (21.51) 319.7 (0.59)

´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ×ÃÖ×ú´Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ Ö×´Ö»ÖÖÖãü ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ¢Ö¸ü¯ÖÏ¤êü¿Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ

¯ÖÛ¿Ö´Ö ²ÖÓÖÖ»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ 16,940 ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß 11,888 ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ


68,078 51,619 (75.82) 16,076 (23.61) 383.5 (0.56)

www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß ##

¢Ö¸ü¯Öæ¾Öá ¸üÖµÖ ¹ýÖÖÖ»Ö¯ÖÏ¤êü¿Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

1901

ÔÃÖÖÔ

´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ´ÖêÖÖ»ÖµÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ×´ÖÖÖê¸ü´Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ÖÖÖ»Öïü ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ

1921

1931

1941

1951

1961

1971

1981

1991

336.6 467.5 631.8 864.6 333.8 463.0 599.4 763.7 (99.19) (99.03) (94.87) (88.33) 1.008 0.842 5.073 11.92 (0.30) (0.18) (0.80) (1.38) 1.713 3.684 27.31 89.01 (0.51) (0.79) (4.32) (10.29)

´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ´Ö×Ö¯Öã¸ü ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

1911

284.5 346.2 384.0 445.6 512.1 577.6 780.0 1,073 1,421 1,837 274.1 331.6 362.5 412.3 456.8 472.0 579.4 722.6 900.0 1,077 (96.33) (95.77) (94.39) (92.54) (89.20) (81.72) (74.28) (67.36) (63.33) (58.62) 10.38 14.51 17.49 22.86 29.56 37.20 48.59 70.97 99.33 133.5 (3.65) (4.19) (4.55) (5.13) (5.77) (6.44) (6.23) (6.62) (6.99) (7.27) 0.045 0.132 4.050 10.40 25.73 68.39 152.0 279.2 421.7 626.7 (0.016) (0.038) (1.05) (2.33) (5.02) (11.84) (19.49) (26.03) (29.68) (34.12) 340.5 394.0 422.4 480.8 555.8 605.7 769.4 1,012 1,336 1,775 310.6 347.5 362.9 392.6 540.7 442.4 475.5 510.1 591.6 567.2 (91.23) (88.21) (85.91) (81.66) (97.28) (73.03) (61.80) (50.42) (44.29) (31.96) 8.913 9.748 10.79 12.67 14.06 13.95 23.02 26.35 41.43 61.46 (2.62) (2.47) (2.55) (2.64) (2.53) (2.30) (2.99) (2.60) (3.10) (3.46) 20.97 36.70 48.73 75.52 1.06 149.4 270.9 475.3 702.9 1,146 (6.16) (9.31) (11.54) (15.71) (0.19) (24.66) (35.21) (46.98) (52.61) (64.58) 82.43 91.20 98.41 124.4 152.8 196.2 266.1 332.4 493.8 689.8 82.18 88.43 70.33 65.13 152.69 18.47 35.36 44.42 77.76 93.92 (99.70) (96.96) (71.46) (52.35) (99.93) (9.41) (13.29) (13.36) (15.75) (13.62) 0.206 0.307 0.365 0.155 0.101 0.131 0.203 1.882 2.205 4.538 (0.25) (0.34) (0.37) (0.12) (0.07) (0.07) (0.08) (0.57) (0.45) (0.66) 0.045 2.461 27.72 59.12 0.00 177.6 230.5 286.1 413.8 591.3 (0.05) (2.70) (28.17) (47.52) (0.00) (90.52) (86.63) (86.07) (83.81) (85.73) 102.4 149.6 160.9 178.8 189.6 213.0 369.2 516.4 774.9 1,210 101.7 146.0 151.5 155.2 189.1 114.4 172.7 168.6 141.5 130.9 (99.27) (97.58) (94.14) (86.80) (99.72) (53.71) (46.78) (32.66) (18.26) (10.82) 0.143 0.318 0.694 0.698 0.531 0.520 0.891 2.966 11.81 20.64 (0.14) (0.21) (0.43) (0.39) (0.28) (0.24) (0.24) (0.57) (1.52) (1.71) 0.601 3.308 8.734 22.91 0.009 98.07 195.6 344.8 621.6 1,058 (0.59) (2.21) (5.43) (12.81) (0.005) (46.05) (52.98) (66.77) (80.22) (87.47)


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß #$

×¡Ö¯Öã¸üÖ ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ

1901

1981

1991

173.3 229.6 304.4 382.5 513.0 639.0 1,142 1,556 2,053 127.8 164.5 220.3 276.2 389.1 496.7 902.0 1,436 1,890 (73.77) (71.65) (72.36) (72.21) (75.84) (77.74) (78.98) (92.31) (92.04) 45.32 64.95 82.29 103.7 123.6 137.0 230.0 104.0 138.5 (26.15) (28.29) (27.03) (27.11) (24.09) (21.44) (20.14) (6.68) (6.75) 0.138 0.138 1.860 2.596 0.316 5.266 10.04 15.71 24.87 (0.08) (0.06) (0.61) (0.68) (0.06) (0.82) (0.88) (1.01) (1.21)

2,757 2,514 (91.19) 196.5 (7.13) 46.47 (1.69)

26.46 27.09 29.46 33.77 30.97 63.55 115.1 188.7 21.31 21.40 21.28 24.73 16.69 38.18 73.10 124.2 (80.55) (78.99) (72.24) (73.24) (53.90) (60.08) (63.51) (65.84) 4.580 4.104 6.719 8.005 4.783 7.398 11.66 16.19 (17.31) (15.15) (22.80) (23.71) (15.44) (11.64) (10.13) (8.58) 0.566 1.586 1.461 1.032 9.494 17.97 30.34 48.27 (2.14) (5.86) (4.96) (3.06) (30.65) (28.28) (26.36) (25.58)

280.7 192.1 (68.45) 21.35 (7.61) 67.21 (23.94)

ÃÖÓÖ¿ÖÖ×ÃÖÖ ¯ÖÏ¤üê ¿Ö Óü´ÖÖÖ Öî¸ü ×ÖúÖê²ÖÖ¸ü «üß¯Ö ÃÖ´ÖæÆü 24.65 ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ÖÓüßÖÍü ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

21.97

´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ¤üÖ¤ü¸Öü ¾Ö ÖÖ¸ü Æü¾Öê»Öß ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ¤ü´ÖÖ Öî¸ü ¤üßúú ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ

1911

18.44

1921

18.13

1931

19.78

1941

22.57

1951

24.26

1961

1971

119.9 257.3 451.6 117.6 251.1 438.0 (98.05) (97.58) (96.99) 1.467 3.720 9.115 (1.22) (1.45) (2.02) 0.867 2.504 4.470 (0.72) (0.97) (0.99)

1900 1910 1950 1962 24.28 29.02 31.05 38.26 40.44 41.53 57.96 74.17 103.7 23.94 28.81 30.65 37.66 39.26 40.50 56.72 71.51 99.74 (98.59) (99.26) (98.71) (98.42) (97.08) (97.52) (97.86) (96.42) (96.18) 0.107 0.078 0.129 0.201 0.175 0.159 0.443 0.740 1.932 (0.44) (0.27) (0.42) (0.53) (0.43) (0.38) (0.76) (1.00) (1.86) 0.235 0.135 0.271 0.400 1.009 0.870 0.799 1.918 2.025 (0.97) (0.47) (0.87) (1.05) (2.49) (2.09) (1.38) (2.59) (1.95) 1900 1910 1940 1950 1960 32.01 32.47 31.41 36.43 42.81 48.61 36.67 62.65 78.98 26.50 26.85 25.95 30.54 35.50 41.20 31.08 54.50 69.49 (82.79) (82.68) (82.61) (83.82) (82.92) (84.76) (84.74) (86.99) (87.98) 3.855 3.875 3.748 3.974 5.107 5.194 3.013 5.770 7.144 (12.04) (11.93) (11.93) (10.91) (11.93) (10.69) (8.22) (9.21) (9.05) 1.655 1.749 1.713 1.920 2.204 2.216 2.585 2.383 2.347 (5.17) (5.39) (5.45) (5.27) (5.15) (4.56) (7.05) (3.80) (2.97)


642.0 619.5 (96.49) 17.48 (2.72) 5.030 (0.78)

138.5 133.1 (96.08) 3.341 (2.41) 2.092 (1.51) 101.6 89.65 (88.24) 9.048 (8.91) 2.904 (2.86)

www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß #%

×¤ü»»Öß ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß

1901

1911

1921

405.8

413.9

1941

1951

1961

1971

1981

1991

488.5 333.3 (68.23) 141.9 (29.04) 13.34 (2.73)

636.2 917.9 412.3 595.5 (64.80) (64.88) 207.0 304.9 (32.53) (33.22) 16.99 17.44 (2.67) (1.90)

1,744 1,626 (93.22) 99.50 (5.71) 18.69 (1.07)

2,659 2,474 (93.05) 155.5 (5.85) 29.27 (1.10)

4,066 3,759 (92.46) 263.0 (6.47) 43.72 (1.08)

6,220 5,677 (91.26) 481.8 (7.75) 61.61 (0.99)

9,421 8,448 (89.67) 889.6 (9.44) 83.15 (0.88)

13.88 0.025 (0.18) 13.86 (99.82) 0.000 (0.00)

14.56 0.025 (0.17) 14.53 (99.81) 0.003 (0.02)

13.64 0.029 (0.21) 13.61 (99.77) 0.002 (0.01)

16.04 0.012 (0.07) 16.03 (99.91) 0.003 (0.02)

18.36 0.077 (0.42) 18.28 (99.57) 0.001 (0.01)

21.04 0.015 (0.07) 21.02 (99.92) 0.002 (0.01)

24.11 0.263 (1.09) 23.79 (98.68) 0.056 (0.23)

31.81 1.552 (4.88) 30.02 (94.37) 0.239 (0.75)

40.25 1.810 (4.50) 38.17 (94.84) 0.266 (0.66)

51.71 2.344 (4.53) 48.77 (94.31) 0.598 (1.16)

246.4

257.2

244.2

258.6

285.0

317.3

369.1 311.7 (84.44) 23.47 (6.36) 33.95 (9.20)

471.7 401.3 (85.07) 29.14 (6.18) 41.30 (8.76)

604.5 517.9 (85.68) 36.66 (6.06) 49.91 (8.26)

807.8 696.6 (86.23) 52.87 (6.54) 58.36 (7.22)

´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ »ÖÖ«üß¯Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ ¯ÖÖÓ×üÖê¸üß ÖÖÃÖÓµÖÖ ³ÖÖ. ¬Ö´ÖÖÔ¾Ö»Ö´²Öß ´ÖãÃÖ»Ö´ÖÖÖ ÔÃÖÖÔ

1931

×ü¯¯ÖÖß : ÖÖÃÖÓµÖÖ ÃÖÆüÄÖÖë ´Öë Æîü, úÖêÂúüÖë ´Öë ×¤üµÖê ÖµÖê ÖÑúÍêü ãú»Ö ÖÖÃÖÓµÖÖ úÖ ¯ÖÏ×Ö¿ÖÖ ÆîüÓ ÄÖÖêÖ : ´Öæ»Ö ¯ÖãÃÖú úß ÖÖ×»ÖúÖ üß-5 ¤êüÖë


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß #&

àÆ÷fl√÷æ÷‡ ø÷ü÷÷≤§¸fl çÍ˙ √÷„Ø÷œ◊√÷®¸ ±œ˙÷”√÷fl√÷fl §¸÷ø÷‘◊≠÷ç˙ Ü÷Úê÷√ô¸√÷ ç˙÷Í¥÷Àü÷ ≠÷Í ç˙∆¸÷ £÷÷ ◊ç˙ ï÷≠÷√÷÷”¤èµ÷ç˙fl ≥÷÷êµ÷◊æ÷¨÷÷°÷fl ∆„¸Ü÷ ç˙∏¸ü÷fl ∆Ó¸Ö µ÷∆¸ √÷∆¸fl ∆Ó¸ ◊ç˙ ◊ç˙√÷fl ∏¸÷¬ô“¸ Ü£÷æ÷÷ √÷”√çÈ˙◊ü÷ çÍ˙ ≥÷÷êµ÷ ç˙÷ ◊≠÷¨÷÷‘∏¸ù÷ ç˙∏¸≠÷Í ¥÷Î Ü≠÷Íç˙ Ü≠µ÷ ◊æ÷¬÷µ÷÷Î ç˙÷ ¥÷∆¸üæ÷ ∆¸÷üÍ ÷÷ ∆Ó¸Ö Ø÷∏¸≠ü÷„ √÷¥÷÷ï÷ çÍ˙ ≥÷flü÷∏¸ çÍ˙ ◊æ÷◊≥÷Æ÷ √÷¥÷Ê∆¸÷Î ç˙fl ï÷≠÷√÷”èµ÷÷ çÍ˙ Ø÷÷∏¸√Ø÷◊∏¸ç˙ Ü≠÷„Ø÷÷ü÷ ¥÷Î Ø÷◊∏¸æ÷ü÷‘≠÷ ≤÷∆„¸¨÷÷ ¥÷∆¸÷≠÷À ∏¸÷¬ô“¸÷Î ãæ÷” √÷”√çÈ˙◊ü÷µ÷÷Î çÍ˙ àü£÷÷≠÷ ãæ÷” Ø÷ü÷≠÷ ç˙÷ ◊≠÷ù÷÷‘µ÷ç˙ ç˙÷∏¸ù÷ ≤÷≠÷ü÷÷ ∏¸∆¸÷ ∆Ó¸Ö á√÷fl◊ª÷µ÷Í √÷◊çŒ˙µ÷ ãæ÷” √÷ì÷Íü÷ √÷¥÷÷ï÷ ÜØ÷≠÷fl Ü÷Ó∏¸ ◊æ÷øæ÷ ¥÷Î Ü≠µ÷°÷ √÷≤÷ √£÷÷≠÷÷Î ç˙fl ï÷≠÷√÷÷”¤èµ÷ç˙fl ¥÷Î ∆¸÷Í ∏¸∆¸Í Ø÷◊∏¸æ÷ü÷‘≠÷÷Î ç˙÷ √÷ü÷ü÷ Üæ÷ª÷÷Íç˙≠÷-Ü÷ç˙ª÷≠÷ ç˙∏¸ü÷Í ∏¸∆¸ü÷Í ∆Ô¸Ö Ü÷¨÷„◊≠÷ç˙ ç˙÷ª÷ ¥÷Î ï÷≤÷ ◊æ÷◊≥÷Æ÷ ∏¸÷¬ô“¸÷Î ç˙fl ãç˙§Ê¸√÷∏Í¸ ç˙÷Í Ø÷œ≥÷÷◊æ÷ü÷ ç˙∏¸≠÷Í ç˙fl Å÷¥÷ü÷÷ Üüµ÷≠ü÷ ≤÷úÕ¸ ê÷µ÷fl ∆Ó¸, ÜØ÷≠÷Í ≥÷flü÷∏¸ ãæ÷” ≤÷÷∆¸∏¸ ç˙fl ï÷≠÷√÷÷”¤èµ÷ç˙fl Ø÷œæ÷È◊¢÷µ÷÷Î ç˙÷ √÷ü÷ü÷ Üæ÷ª÷÷Íç˙≠÷-Ü÷ç˙ª÷≠÷ ç˙∏¸ü÷Í ∏¸∆¸≠÷÷ Ü÷Ó∏¸ ≥÷fl ¥÷∆¸üæ÷Ø÷Êù÷‘ ∆¸÷Í ê÷µ÷÷ ∆Ó¸Ö ãç˙ √÷∆¸ƒ÷÷≤§¸fl √÷Í ≥÷fl §¸flë÷‘ ç˙÷ª÷ √÷Í ≥÷÷∏¸ü÷æ÷¬÷‘ ◊æ÷¿æ÷ çÍ˙ √÷æ÷÷‘◊¨÷ç˙ √÷Å÷¥÷ ãæ÷” √÷ø÷åü÷ ◊æ÷√ü÷÷∏æ÷÷§¸fl ¨÷¥÷÷Ì ç˙÷Í ÜØ÷≠÷Í ≥÷flü÷∏¸ Ü÷¡÷µ÷ ◊§¸µ÷Í ∆„¸ã ∆Ó¸Ö ◊æ÷◊≥÷Æ÷ ¨÷¥÷÷Ì çÍ˙ á√÷ √÷„§¸flë÷‘ Ø÷œ≥÷÷æ÷ ≠÷Í ≥÷÷∏¸ü÷æ÷¬÷‘ ç˙÷Í ◊≠÷øì÷µ÷ ∆¸fl æ÷Ó◊æ÷¨µ÷ √÷Í √÷¥Ø÷Æ÷ ◊ç˙µ÷÷ ∆Ó¸Ö Ø÷∏¸≠ü÷„ µ÷∆¸fl ¨÷÷Ÿ¥÷ç˙ æ÷Ó◊æ÷¨µ÷ á◊ü÷∆¸÷√÷ ãæ÷” æ÷ü÷‘¥÷÷≠÷ ¥÷Î ∏¸÷¬ô“¸ çÍ˙ √÷¥÷Å÷ è÷õÕ¸fl ∆¸÷≠Í ÷Í æ÷÷ª÷fl ï÷◊ô¸ª÷ü÷¥÷ ∏¸÷ï÷≠÷fl◊ü÷ç˙, Ø÷œø÷÷√÷◊≠÷ç˙ Ü÷Ó∏¸ Ü÷≠ü÷◊∏¸ç˙ ãæ÷” ≤÷÷ √÷„∏¸Å÷÷ √÷Í √÷¥≤÷¤≠¨÷ü÷ √÷¥÷√µ÷÷Ü÷Î ç˙÷ ç˙÷∏¸ù÷ ≥÷fl ≤÷≠÷÷ ∆Ó¸Ö Üü÷Ñ §Í¸ø÷ çÍ˙ ◊æ÷◊≥÷Æ÷ ≥÷÷ê÷÷Î ¥÷Î ◊æ÷◊≥÷Æ÷ ¨÷¥÷÷‘≠÷„µ÷÷◊µ÷Ü÷Î ç˙fl √÷ü÷ü÷ Ø÷◊∏¸æ÷Ÿü÷ü÷ ∆¸÷Í ∏¸∆¸fl ï÷≠÷√÷÷”¤èµ÷ç˙fl ç˙÷ Ü¨µ÷µ÷≠÷ ç˙∏¸ü÷Í ∏¸∆¸≠÷÷ §Í¸ø÷ ç˙fl √÷fl¥÷÷Ü÷Î ç˙÷Í ÜÅ÷„ùù÷ ≤÷≠÷÷µ÷Í ∏¸è÷≠÷Í Ü÷Ó∏¸ §Í¸ø÷ çÍ˙ ≥÷flü÷∏¸ ø÷÷¤≠ü÷, æµ÷æ÷√£÷÷ ãæ÷” √÷÷¥÷÷◊ï÷ç˙ √÷¥÷∏¸√÷ü÷÷ ≤÷≠÷÷µ÷Í ∏¸è÷≠÷Í çÍ˙ ◊ª÷µ÷Í Üüµ÷≠ü÷ ¥÷∆¸üæ÷Ø÷Êù÷‘ ∆Ó¸Ö √÷¥Ø÷œ◊ü÷ √÷¥÷÷ï÷≠÷fl◊ü÷ √÷¥÷flÅ÷ù÷ çÍ˙≠¶¸ ≠÷Í ≥÷÷∏¸ü÷flµ÷ àØ÷¥÷∆¸÷´¸flØ÷ çÍ˙ ◊æ÷◊≥÷Æ÷ Å÷Í°÷÷Î ãæ÷” ≥÷÷∏¸ü÷flµ÷ √÷”ë÷ çÍ˙ Ø÷œ÷µ÷Ñ √÷¥÷√ü÷ ï÷≠÷Ø÷§¸÷Î çÍ˙ ◊ª÷µ÷Í ê÷ü÷ ãç˙ √÷÷Ó æ÷¬÷÷Ì çÍ˙ ¨÷¥÷÷‘≠÷„√÷÷∏¸ ï÷≠÷√÷÷”¤èµ÷ç˙fl Ü÷—ç˙õÕ¸÷Î ç˙÷ ◊æ÷ø÷§¸ √÷”ç˙ª÷≠÷ ◊ç˙µ÷÷ ∆Ó¸Ö á√÷ ◊æ÷¬÷µ÷ ¥÷Î ≥÷÷∏¸ü÷æ÷¬÷‘ ç˙fl ¤√£÷◊ü÷ ç˙÷Í æ÷Ó¤¿æ÷ç˙ Ø÷◊∏¸Ø÷œÅÍ ÷µ÷ ¥÷Î ∏¸è÷≠÷Í ç˙fl •¸¤¬ô¸ √÷Í à≠∆¸÷≠Î ÷Í ◊æ÷¿æ÷ çÍ˙ ◊æ÷◊≥÷Æ÷ Å÷Í°÷÷Î ãæ÷” §Í¸ø÷÷Î ç˙fl ¨÷¥÷÷‘≠÷„√÷÷∏¸ ï÷≠÷√÷÷”¤èµ÷ç˙fl ¥÷Î ≤÷fl√÷æ÷‡ ø÷ü÷÷≤§¸fl çÍ˙ ¥÷¨µ÷ ∆„¸ã Ø÷◊∏¸æ÷ü÷‘≠÷÷Î √÷¥≤÷≠¨÷fl Ü÷—ç˙õÕ¸Í ≥÷fl √÷”ç˙◊ª÷ü÷ ◊ç˙µ÷Í ∆Ô¸Ö ¥÷Ô Üüµ÷≠ü÷ ¥÷÷Ó◊ª÷ç˙ ¥÷∆¸üæ÷ çÍ˙ á√÷ ç˙÷µ÷‘ çÍ˙ ◊ª÷µ÷Í √÷¥÷÷ï÷≠÷fl◊ü÷ √÷¥÷flÅ÷ù÷ çÍ˙≠¶¸ ç˙÷ Ü◊≥÷≠÷≠§¸≠÷ ç˙∏¸ü÷÷ ∆Ê¸— Ü÷Ó∏¸ √÷¥÷√ü÷ ≥÷÷∏¸ü÷flµ÷÷Î ãæ÷” ◊æ÷ø÷Í¬÷ü÷Ñ ≥÷÷∏¸ü÷flµ÷ ∏¸÷ï÷≠÷Íü÷÷Ü÷Î, √÷÷¥÷◊∏¸ç˙ ◊æ÷øª÷Í¬÷ç˙÷Î, Ø÷œø÷÷√÷ç˙÷Î ãæ÷” §Í¸ø÷ ¥÷Î ø÷÷¤≠ü÷ ãæ÷” æµ÷æ÷√£÷÷ ≤÷≠÷÷µ÷Í ∏¸è÷≠÷Í çÍ˙ ç˙◊ö¸≠÷ ç˙÷µ÷‘ çÍ˙ Ø÷œ◊ü÷ à¢÷∏¸§¸÷µ÷fl √÷¥÷√ü÷ ª÷÷Íê÷÷Î √÷Í á√÷ Ø÷„√ü÷ç˙ ç˙fl Ü≠÷„ø÷”√÷÷ ç˙∏¸ü÷÷ ∆Ê¸—Ö – ¡÷fl ª÷÷ª÷çÈ˙¬ù÷ Ü÷õ¸æ÷÷ù÷fl çÍ˙ Ü÷¥÷„è÷ √÷Í à®È¸ü÷


www.cpsindia.org

³ÖÖ¸üÖ¾ÖÂÖÔ úß ¬Ö´ÖÖÔÖãÃÖÖ¸ü ÖÖÃÖÖÓÛµÖúß #'

E‰Úxp˘ E‰Ú +x™… |…EÚ…∂…x… ¶……Æ˙i… EÚ“ v…®……«x…÷∫……Æ˙ V…x…∫…∆J™…… +∆O…‰V…“, 2003

+…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-15-x

800/-

¶……Æ˙i… EÚ“ v…®……«x…÷∫……Æ˙ V…x…∫…∆J™…… (∫…∆ I…î…) +…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-16-8 +∆O…‰V…“, 2003 ÀΩ˛n˘“, 2004 +…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-18-4

25/25/-

∫…x……i…x… ¶……Æ˙i… V……M…fii… ¶……Æ˙i… : ¶……Æ˙i…¶…⁄ ®… B¥…∆ ¶……Æ˙i… E‰Ú ±……‰M……Â EÚ“ ™…∂……‰M……l…… +∆O…‰V…“ ∫…∆∫EÚÆ˙h…, 2001 +…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-12-5˘ Ω˛∆n˘“ ∫…∆∫EÚÆ˙h…, 2004 +…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-17-6˘

200/200/-

i…Ø˚{{……‰∞¸Æ˙ B¥…∆ ¥…b˜CE÷Ú{{…^Ÿı : +`ˆ…Æ˙¥…” ∂…i……§n˘“ E‰Ú O……®……Â EÚ… §…Ω˛“J……i…… +…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-14-1 +∆O…‰V…“, 2001 i… ®…±…, 2001 +…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-13-3

300/-˘ 300/-

°⁄Úb˜ °Ú…ÏÆ˙ +…±… : +z…§……Ω÷˛±™… B¥…∆ +z…n˘…x… E‰Ú ∫…x……i…x… ¶……Æ˙i…“™… +x…÷∂……∫…x… {…Æ˙ BEÚ ∫…∆M……‰π`ˆ“ EÚ“ Æ˙{…]ı +…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-10-9 +∆O…‰V…“, 2001

150/-

+z…®…¬ §…Ω÷˛ E÷Ú¥…‘i… : +z…§……Ω÷˛±™… B¥…∆ +z…n˘…x… E‰Ú ∫…x……i…x… ¶……Æ˙i…“™… v…®…« EÚ… +x…÷∫®…Æ˙h… +…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-06-0 Ω˛xn˘“ ∫…∆∫EÚÆ˙h…, 1996 +∆O…‰V…“ ∫…∆∫EÚÆ˙h…, 1996 +…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-05-2 i… ®…±… ∫…∆∫EÚÆ˙h…, 1998 +…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-08-7

400/400/400/-

+™……‰v™…… Bhb˜ n˘ }™…⁄S…Æ˙ <Œhb˜™…… +∆O…‰V…“, 1993

+…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-02-8

160/-

¶……Æ˙i…“™… S…k… ®……x…∫… B¥…∆ EÚ…±… +∆O…‰V…“, 1993

+…<«B∫…§…“Bx…: 81-86041-00-1

200/-


www.cpsindia.org


ºÉ¨ÉÉVÉxÉÒÊiÉ ºÉ¨ÉÒIÉhÉ Eäòxpù ®úÉ¹]ÅõÊxÉ¨ÉÉÇhÉ Eäò EòÉªÉÇ ¨Éå ¨É½þk´É ±ÉÉäMÉÉå Eäò =iºÉÉ½þ B´ÉÆ ÊxÉ¹`öÉ EòÉ ½þÒ ½þÉiä ÉÉ ½èþ* ®úÉ¹]Åõ Eäò ±ÉÉäMÉ VÉ¤É +Éi¨ÉÊ´É·ÉÉºÉ B´ÉÆ oùgø ºÉÆEò±{É Eäò ºÉÉlÉ +{ÉxÉä ÊEòºÉÒ ±ÉIªÉ EòÒ +Éä®ú SÉ±É ÊxÉEò±ÉiÉä ½éþ iÉÉä =ºÉ ±ÉIªÉ iÉEò {É½ÖþÄSÉxÉä Eäò Ê±ÉªÉä ºÉ¨ÉÖÊSÉiÉ ºÉÉvÉxÉÉå, iÉEòxÉÒEòÉå B´ÉÆ ´ªÉ´ÉºlÉÉ+Éå +ÉÊnù EòÉ ºÉÞVÉxÉ ´Éä ºÉ½þVÉ ½þÒ Eò®úiÉä SÉ±Éä VÉÉiÉä ½éþ* ¤ÉÒºÉ´ÉÓ ¶ÉiÉÉ¤nùÒ Eäò {ÉÚ´ÉÉÇrùÇ ¨Éå ¨É½þÉi¨ÉÉ MÉÉÄvÉÒ xÉä ¦ÉÉ®úiÉ´É¹ÉÇ ¨Éå BäºÉä ½þÒ oùgø ºÉÆEò±{É B´ÉÆ +Éi¨ÉÊ´É¶´ÉÉºÉ EòÉ ºÉÆSÉÉ®ú ÊEòªÉÉ lÉÉ +Éè®ú iÉ¤É ¦ÉÉ®úiÉ Eäò ±ÉÉäMÉÉå xÉä +{ÉxÉÒ ºÉ¨ÉºiÉ ¶ÉÊHò EòÉä ºÉ½äþVÉEò®ú +{ÉxÉä-+É{É EòÉä º´ÉiÉxjÉiÉÉ|ÉÉÎ{iÉ Eäò ¨É½þÉxÉÂ EòÉªÉÇ ¨Éå ±ÉMÉÉ ÊnùªÉÉ lÉÉ* =ºÉ ºÉÆEò±{É B´ÉÆ Ê´É¶´ÉÉºÉ Eäò ¤É±É {É®ú ½þ¨É xÉ Eäò´É±É +{ÉxÉä ±ÉIªÉ EòÉä |ÉÉ{iÉ Eò®úxÉä ¨Éå ºÉ¡ò±É ½ÖþB, +Ê{ÉiÉÖ +{ÉxÉä =ºÉ +¦ÉÚiÉ{ÉÚ´ÉÇ º´ÉiÉxjÉiÉÉ ºÉÆOÉÉ¨É EòÉä ºÉ¨{ÉzÉ Eò®ú ½þ¨ÉxÉä ºÉ¨{ÉÚhÉÇ Ê´É¶´É EòÉä +xÉäEò Ê´É±ÉIÉhÉ Ê´ÉSÉÉ®úÉå B´ÉÆ Ê´ÉvÉÉ+Éå ºÉä ºÉ¨ÉÞrù ÊEòªÉÉ* º´ÉiÉxjÉiÉÉ|ÉÉÎ{iÉ Eäò {É¶SÉÉiÉÂ ½þ¨ÉxÉä º´ÉiÉxjÉiÉÉ ºÉÆOÉÉ¨É Eäò ÊnùxÉÉå Eäò =ºÉ oùgø ºÉÆEò±{É B´ÉÆ +Ê´ÉSÉ±É +Éi¨ÉÊ´É¶´ÉÉºÉ EòÉä Eò½þÓ JÉÉä ÊnùªÉÉ ½èþ* nùÒPÉÇ ®úÉVÉxÉèÊiÉEò nùÉºÉiÉÉ xÉä ½þ¨Éå ´ÉèSÉÉÊ®úEò B´ÉÆ ´ªÉÉ´É½þÉÊ®úEò iÉ¨ÉºÉ Eäò MÉ½þxÉ MÉiÉÇ ¨Éå vÉEäò±É ÊnùªÉÉ lÉÉ* ¨É½þÉi¨ÉÉ MÉÉÄvÉÒ VÉèºÉä +´ÉiÉÉ®ú {ÉÖ¯û¹É Eäò xÉäiÉÞi´É ¨Éå ½þ¨É EÖòUô ºÉ¨ÉªÉ Eäò Ê±ÉªÉä =ºÉ iÉ¨ÉºÉ ºÉä =¤É®ú {ÉÉªÉä* =xÉEäò VÉÉxÉä Eäò {É¶SÉÉiÉÂ ½þ¨É ºÉ½þºÉÉ {ÉÖxÉ& =ºÉÒ iÉ¨ÉºÉ ¨Éå bÚ÷¤É MÉªÉä ½éþ* Ê{ÉUô±Éä {ÉSÉÉºÉ ´É¹ÉÉç ¨Éå ½þ¨É ºÉ¤É |ÉEòÉ®ú Eäò +ÉäVÉ B´ÉÆ =iºÉÉ½þ ºÉä Ê´É½þÒxÉ VÉÒ´ÉxÉ ½þÒ VÉÒiÉä +ÉªÉä ½éþ* +ÉVÉEäò Ê´É¶´É ¨Éå +{ÉxÉÒ {ÉÊ®úÎºlÉÊiÉ EòÉä ºÉ¨ÉZÉxÉä +Éè®ú <ºÉ {ÉÊ®úÎºlÉÊiÉ ¨Éå +{ÉxÉÒ ®úÉ¹]ÅõÒªÉ +Îº¨ÉiÉÉ EòÉä |ÉÊiÉ¹`öÉÊ{ÉiÉ Eò®úxÉä Eäò Ê±ÉªÉä +É´É¶ªÉEò =t¨É Eò®úxÉä Eäò Ê´É¹ÉªÉ ¨Éå ½þ¨ÉxÉä EòÉä<Ç Ê´ÉSÉÉ®ú xÉ½þÓ ÊEòªÉÉ* +{ÉxÉÒ ºÉÉÆºEÞòÊiÉEò MÉÊ®ú¨ÉÉ Eäò +xÉÖ°ü{É Ê´É¶´É ¨Éå +{ÉxÉÉ EòÉä<Ç ºlÉÉxÉ ¤ÉxÉÉxÉä +Éè®ú +{ÉxÉÒ EòÉä<Ç º´ÉiÉxjÉ Ênù¶ÉÉ ºlÉÉÊ{ÉiÉ Eò®úxÉä EòÉ EòÉä<Ç |ÉªÉÉºÉ ½þ¨É ºÉä xÉ½þÓ ½Öþ+É* º´ÉiÉxjÉ ®úÉ¹]ÅõÒªÉ VÉÒ´ÉxÉ Eäò

www.cpsindia.org

भारतवर्ष की धर्मानुसार जनशाख्यकी

Recommend Documents